आनन्दाश्रमसंस्कृतग्रन्थावलि,

ग्रन्थाः २९
श्रीनारायण्षकरान [^ अ ^ जा, 6८
श्रीनारायणरोकरानन्दविरचितदीपिकासमेतानामथर्वो
याना हंसोपनिषदन्तानां दाव्रिशन्मितानाम्‌

उपनिषदां समुचयः।

एतुस्तकमानन्दाश्रमस्थपण्डितैः सपारन्तर-

निर्देशं संशोधितम्‌ ।
तच |

हरि नारायण आपटे

इयनेन
पुण्यास्यपत्तने

आनन्दाश्रमयुद्रणाद्ये
आयसाक्षरुद्रयितरा
प्रकारितम्‌ ।

शाखिव्राहनश्काब्दाः १८१७
चिस्तान्दाः १८९९

` अप्य सवऽपिकरागा सजनामनानवपरत स्ववती रुतः )

र्यं पादानरूपकरसक्रकम्‌ ।

थ मुद्रितोपनिषत्नम्नां वर्णानुक्रमत उटेखः।

पण
शिखोपनिपत्‌ १
(रिर्‌उपनिपत्‌ ७
नादोपनिषत्‌ ४३
तविन्दूपनिपत्‌ ७१
त्मोपनिषत्‌ ८१
आरुणेय्युपनिपत्‌ ८५
केवस्योपनिपत्‌ १०१
कापीतक्युपनिषत्‌
९ क्षरिकोपनिपत्‌ १४५
० गर्भोपनिषत्‌ १५७
११ गोपालप्तापनीयापनिषत्‌ १८३
१२ गोपालोत्तरतापनीयोपनिपत्‌ २०४
१२ चृिकरोपनिपत्‌ २२९
2 जावाल्नपनिषत्‌ २३८
१५ तेजविन्दृपनिषत्‌ २
१६ ध्यानविन्दूपनिपत्‌ ३५९

प्रथ
` १७ नादविन्दृपनिपत्‌ २६०
१८ नीटद्द्रापनिपत्‌ ५५
१९ परमहंसोपनिषत्‌ २८१
२८ पिण्डापनिपत्‌
२९१ प्राणामिहोत्रापनिपत्‌ ३०५
२२ ब्रह्मोपनिषत्‌ ३१३
२३ ब्रह्मविन्दपनिषन्‌ ३३७
२४ व्रद्मविद्यापनिषत्‌ ३४१
२८ मेत्युपनिषत्‌ ३५
२६ योगनापनिपन्‌ ४७७
२७ यागञिापनिषन्‌ ५८२
२८ गामप्रवतापनीयापनिषन्‌ ४८७

२९ रामात्तरतापर्नायापनिषन्‌ ५२

३० मन्यामापानपन्‌ ५५1

३१ मर्तपिनिपत्‌ ५८७
३२ दंमापानिषन्‌ ५९३

॥
[+

उपनिप्समुचयादसकोटेसपत्रिका 1

४1

अयेताप्तामथरवशेखायानां हैसोपनिषदम्तानां प्रतिर न ना. नारायणं करान

न्दविरनितदीपिकासमेतानामुपनिषदां वणानक्रमतो नाम्नामृडेव ` शर्म्म

शत्र त्रियते । तथा तत्तदुपनिषदां परतकानि येः परहितेकपरायणमनीपयो ` पस्कर-

णां प्रदत्तानि तेषां कृतज्ञतया नममरामादिनिर्दशः पुलकानां संज्ञाश्च प्रकाशन्ते ।

१ अथ्विसलोपनिषत्‌ ( १४)

क. {ति पंत्तितम्‌- मूढम्‌, आनन्दाश्रमपुस्कपतम्हाज्यस्यं महादव चिमणाजी
आपटे इत्येतेषाम्‌,

ख. इति क्षितम्‌ मूं नारायणीयदीपिकाप्मेतम्‌, ृदूरपुरनिवापिनां श्री. रा.
रा. भाउप्राहेव बाछप्ाहेव कवि! इत्येतेषाम्‌ ।

ग. इति पतितम्‌ मूटम्‌ , आनन्दाध्रमपुप्तकपयहाछ्यस्यम्‌ ।

ध. इति सं्ितम्‌-केवटनारयणविरनितदीपिकायाः, वयेदरणिवापतिनां प्रखधैनो-
पाहानां श्री. रा. रा. कृष्णाव मीमाशकरः इत्येतेषाम्‌ ।

ड. इति पंरितम्‌--केवटनारायणविरचितदीपिकायाः, पुण्यपत्तननिवा्िनां रा. र
भाउपराहिव नगरकर इत्येतेषाम्‌ ।

च. इति पं्नितम्‌--मृटम्‌ , पृण्यपत्तनस्यानां व. रा. दृक्ष्मण नारायण पटे ह्येते
पाम्‌ ।

२ अय्गिररपनिषत्‌ (७)

फ. एति पंतितम्‌-मूषम्‌, आनन्दाश्रमपुस्तकप्ग्रहाटयस्थम्‌ ।

ख. इति सं्तितम्‌-मृम्‌, नारायणीयदीपिकाप्तमेतम्‌, शरी. रा. रा. तरि पराहेवः
इत्येतेषाम्‌ ।

ग. एति स्तितम्‌-मूम्‌, श्री. र. रा. “भप्णाप्हिव विचूरकरः हृत्यतेषाम्‌ |

घ. इति पक्गितम्‌-मृटम्‌ श्री. रा. रा. अग्णाप्राहेव विंूरकरः इत्यतेषामेव ।

ड. इति पञितम्‌-मूटम्‌, पृण्यपत्तनस्थाना वै. रा. दक्ष नारायण पाठे" श्ये-
तेषाम्‌ |

च. इति सितम्‌ मृदम्‌, श्री. रा. रा. 'अष्णापतहेष विचूरकर इतयेतेषमिव ।

‰ () एतयिहदनिर्दिष्यः पृष्ठगाः पन्तीति सातन्यम्‌ ।

८ ३1

५ आसमोपनिषत्‌ (८१ )
क. इति संक्तितम्‌-मूटम्‌, आनन्दाधरमपुस्तकपतमहाछ्यस्थम्‌ ।
ख. इति प्तितम्‌-ूटं नारायणविरचितदीपिकाप्तमेतम्‌, इन्दूरपुरनिवाप्िनां किव
इत्युपाहानां श्री. रा. रा. भाउप्ाहेव बाकापराहेव' इदेतेषम्‌ |
ग. इति पं्ञितम्‌-केवटनारायणविरवितदीपिकायाः, पुण्यपत्तनस्थानां रा. र.
'माउपाहेव नगरकर' इदेतेषाम्‌ ।
घ. इति पंत्तितम्‌- मूलम्‌ , पुण्यपत्तनस्थानां वे. रा. श््षषण नारायण सठे' इदे
तेषाम्‌ ।
६ आरुणय्युपानिषत्‌ ( ८९५ )
क. इति सं्ञितम्‌-मृम्‌, आनन्दाश्रमपुस्तकप््रहाल्यस्थम्‌ ।
स. इति पं्नितम्‌--म्ं नारायणविरचितदीपिकासमेतम्‌ , श्री, रा. रा. भाउसारेन
बा्छप्राहेव किव › इत्येतेषाम्‌ ।
ग. इति संत्तितम्‌--केवटशंकरानन्दविरचितदीपिकायाः, रा. रा. " माउप्ताहेव नग-
रकर › इत्येतेषाम्‌ ।
घ. इति सृं्तितम्‌--केवछनारायणविरचितदीपिकायाः, वयेदरनिवापिनां श्री. रा. रा.
द्प्णराव मीमाहकर' इत्येतेषाम्‌ ।
ड. इति सं्तितम्‌- मूढम्‌, पुण्यपत्तनस्थानां वे. रा. 'ठक्ष्षण नारायण सरटे" इत्ये-
तेषाम्‌ ।
७ कवरो पनिषत्‌ ( १०१)
क. इति सं्ञितम्‌--मृटम्‌ , बेटापुरनिवषिनां श्रीविचानन्दखामिनाम्‌ ।
ख. इति प्ं्ितम्‌-- मूलं नारायणविरचितदीपिकासमेतम्‌ ! इन्दूरपुरनिवा्षिनां श्री, रा.
रा. ‹ माउप्ताहेव बाठापराहेव किवे › इत्येतेषाम्‌ ।
ग. इति संतितम्‌--मृढम्‌ , वे. रा. ‹ लक्ष्मण नारायण प्ताठे › इत्येतेषाम्‌ ।
घ. इति संकितम्‌-- मृं शकरदीपिकासमेतम्‌, वयोदरनिवासिनां श्री. रा. रा.
(ृप्णराव भीमशंकर, इत्यतेषाम्‌ ।
डः. इति सं्तितम्‌-मृटम्‌, आनन्दाश्रमपुस्तकरग्रहारयस्यम्‌ ।
च. इति संज्ञितम्‌-मृम्‌, रा. रा. पेणशे इत्युपाह्ानाम्‌ ।
छ. इति संत्ितम्‌- मृष्टम्‌, पृण्यपत्तनस्थानां जोशी इत्युपाहवानां रा. रा. दामु-
काकाः इत्येतेषाम्‌ । ।
ज, इति पंततितम्‌- मृदम्‌, श्वी. रा. रा. ्ृप्णराव भीमाशंकर इत्येतेषाम्‌ ।

| ३ 1

५ आत्मोपनिपत्‌ (८१ )

क. इति प्तितम्‌- मूढम्‌, आनन्दाश्रमपुस्तकप््रदाट्यस्थम्‌ ।

स्र. इति पत्ितम्‌--ूठं नारायणविरचितदीपिकापमेतम्‌, इनदूरपुरिवापिनां कि
इत्युपाहवानां श्री. रा. रा. भाउप्राहेव बाठाप्राहेब' इदेतेष्म्‌ |

गृ. इति पंक्ितम्‌-केवटनारायणविरचितदीपिकायाः, पुण्यपत्तनस्थानां रा. रा.
भाउप्ताहेव नगरकर' इलेतेषाम्‌ ।

घ. इति पंततितम्‌-मूहम्‌ , पुण्यप्तनस्थानां वे. रा. क्षण नारायण पते" इये
तेषाम्‌ ।

६ आरणय्युपानिषत्‌ ( ८९ )

क. इति पं्ञितम्‌-ृम्‌ , आनन्दाश्रमपुसतकप््हाल्यस्थम्‌ ।

ख. इति संजनितम्‌--मूरं नारायणविरचिततदीपिकापमेतम्‌ ; श्री. रा. रा. भाउसादेव
बााप्राहेव विवे ' इत्येतेषाम्‌ ।

ग. इति संितम्‌-केवल्शंकरानन्दविरतितदीप्कायाः, रा. रा. " माउप्ाहेव नग्‌-
रकर › इत्येतेषाम्‌ ।

घ. इति संत्तितम्‌--केवटनारायणदिरनितरीपिकायाः, वयेदरनिवापिनां श्री. सा. रा.
कृप्णराव भीमारकर' इत्येतेषाम्‌ ।

ड. इति संत्तितम्‌- मूलम्‌, पुण्यपत्तनस्थानां वे, रा. शक्ष्मण नारायण स्ताठ' इत्ये-
तेषाम्‌ ।

७ कैवरयोपनिषत्‌ ( १०१ )

क. इति सं्ञितम्‌-मृट्‌ , मेापुरनिवाकषिनां श्रीविचयानन्दखामिनाम्‌ ।

ख. एति सक्ञितम्‌- मूष नारायणविरनितदी पिकासमेतम्‌ , इन्दूरपुरनिवापतिनां श्री. रा.
रा. “ माउपताहेव बाठकपराहैव विवे ' इत्येतेषाम्‌ ।

ग. इति संकितम्‌--मृषम्‌ , पे. रा. ' ठक्ष्मण नारायण सरठे › इत्येतेषाम्‌ ।

घ. इति पं्ितम्‌-मृ्ं शांकीषिकसमेतम्‌, वयेद्रनिवात्तिनां श्री. रा. रा.
द्प्णराव भीमारोकर इत्येतेषाम्‌ ।

ड. इति पत्तितम्‌- मूलम्‌, आनन्दाश्रमपुलकप््रहायस्थम्‌ ।

च. इति संतितम्‌-मृटम्‌, रा. रा. पेणशे इत्युपाहनाम्‌ ।

छ. इति प्ितम्‌-मृम्‌, पृण्यपत्तन्थानां जोशी इत्युपाहानां रा. रा. दामु-
काकाः इत्येतेषाम्‌ । ।

ज. इति पतितम्‌ मृदम्‌, शी. रा. रा. श््णरव भीमशंकर इत्येतेषाम्‌ ।

| ४ ]

क्न. इति पंत्तितम्‌-मृटम्‌ , श्री. रा. रा. शृष्णराव भीमाद्‌" इत्येतेषाम्‌ ।

ख्‌. इति प्ितम्‌-मूटम्‌, श्री. रा. रा. अण्णा्रिव विनूरकर' इत्येतेषाम्‌ ।
८ कौषीतक्युपनिपत्‌ ८ ११३ )

क. इति संत्तितम्‌- मूढम्‌, आनन्दाश्रमपुरकपंयहायस्थम्‌ |

ख. इति पंितम्‌-मृटमपृणेमन्याध्यायद्रयमितम्‌, श्री. रा. रा. 'अण्णाप्राहिव
विंचुरकर' इत्येतेषाम्‌ ।

ग. एति पततितम्‌-मृढमपणं॒शांकरदीपिकापमेतामिमाध्यायद्रयमितम्‌ , वरेदर्‌-
ग्रामनिव्तिनां श्री. रा. रा. ' कृष्णराव मीमाशेकर्‌ ' हृत्ये-
तेषम्‌ |

ध. इति पंतितम्‌-मृटं परणं शंकरदीपिकापतमेतम्‌ , पृण्यपत्तननिवतिनां वे. रा. रा.
(ाववाचायं रामानुजः इत्येतेषाम्‌ ।

ड. इति पनितम्‌-मृटमपर्णमन्तिमा्यायद्रयमितम्‌ , वे. रा. ' टकष्षण नारायण
मादे › इत्येतेषाम्‌ ।

च. इति पत्तितम्‌- मृं पुरणं शंकरानन्दतिरचितदीपिकासमेतम्‌ , कटिकातानगरम्थम-
द्रणाटयमृद्रितम्‌ , पुण्यपत्तन्थानां वे. रा. रा. ' वारशान्री
देव ` इत्येतेषाम्‌ ।

९ क्षुरिकोपनिषत्‌ ( १४५ )

क. इति सं्तितम्‌--मट्‌, आनन्दाश्रपपुम्तकमंगरहाटयस्थम्‌ 1

ख. इति सं्तितम्‌-- मृं नारायणविरवितदीपिकापमतम्‌ , श्री. रा. रा. ' भाउपाहेतर
वाद्रप्ताहेव रिरि › इत्येतेषाम्‌ |

ग. इति सं्ञितम्‌-मृषटम्‌, आनन्दाश्रमपृ्तकमंग्रहाटयम्थम्‌ }

ध. इति प्नितम्‌-ृम्‌ , पातारानगरनिवरासिनां वे. शा. रा. रा. “ अनन्तानारय
गनेन्द्रगड्कर्‌ › इत्यतेषाम्‌ |

ङ. इति पं्तितम्‌-मूम्‌ , श्री. रा. रा. अष्णामाहेव रितूरकर्‌ इत्येतेषाम्‌ |

च. इति सं्नितम्‌-मृहम्‌, वे. रा. रा. ' ठ्मण नारायण प्रे ' इत्येषाम्‌ ।

छ. इति संत्तितम्‌-ऊवटनारायणविरवितदीप्क्ियाः) श्री. रा. रा. ' फृप्णराव
भीमशंकर ` इत्येतेषाम्‌ ।

१० गर्भोपनिषत्‌ ( १५७)
क. इति संितम्‌-मृम्‌, वे, रा. रा. ' दक्षमण नारायण परे ! इयेपाम्‌ ।
ष. इति पंतितम्‌- मृतम्‌, आनन्दाश्रमपु्तकपुमरहादयप्थम्‌ ।

॥ 4.1
ग. इति पू्ञितम्‌-मूरम्‌, श्री रा. रा. भण्णप्ताहिव वितररकर' इसेतेषाम्‌ ।
घ. इति पं्ञितम्‌-केवछनारायणविरचितदीपिकायाः, श्री. रा. रा. (कृष्णराव भीमा-
शंकर इत्येतेषाम्‌ । ॥
ङ. इति पत्ितम्‌-केवटशांकरदीपिकायाः, रा. रा. 'भाउपाहेव नगरकर' इे-
तेषाम्‌ । । “
च. इति ं्ञितम्‌-मृटम्‌, वे. रा. ^कषमण नारायण प्ते" इत्येतेषाम्‌ ।
११ गोपालपू्वतापनीयोपनिषत्‌ ( १८२ )
के. ति पं्ितम्‌--मटं नारायणविरचितदीपिकापमेतम्‌, श्री, रा. र. “कूप्णराव
मीमारंकर ' इदलेतेषाम्‌ । ॥ |
घ. इति संत्ञितम्‌-मृटम्‌, आनन्दाश्रमपुलकपग्रहाटयस्थम्‌ ।
१२ गोपालोत्तरतापनीयोपनिषत्‌ ( २०९ )
ख. ति संितम्‌--मूं नारायणविरचितदीपिकाप्तेतम्‌, श्री. रा. रा. ‹ एष्णराव
मीमाशंकर › हृलेतेषाम्‌ |
ग. इति पं्नितम्‌-मृटम्‌, आनन्दाध्रमपुस्तकरग्रहाठयस्थम्‌ । |
ड. इति पंत्ितम्‌-मूढम्‌ , पुण्यपत्तनस्यानां वे, रा. रा. ‹ दामुकाका जोशी ' हये-
तेषम्‌ |
१३ चृलिकोपनिपत्‌ (२२९ )
क. इति संत्नितम्‌-मृटम्‌, श्रौ रा. रा. अण्णाप्तहिव वचुरकर' इदयतेषाम्‌ ।
ख. इति संतितम्‌- मूं नारायणरिरचितदीपिकाप्ेतम्‌) श्री. रा. रा. ' माउप्राहेव
बाछापाहेव ' इत्येतेषाम्‌ ।
ग. एति संत्ितम्‌-मृम्‌, आनन्दाश्रमपुस्तकं्हाटयश्ितम्‌ ।
घ. इति पंितम्‌-मूढम्‌, प्रातारानगरनिवाप्तिनां वे. शा. रा. रा. ' अनन्ताचार्य
गनेन््रगडकर्‌ › इत्येतेषाम्‌ ।
रू. इति पंितम्‌-केवटनारायणव्रिचितदीपिकाया एव, श्री. रा. रा. शृष्णराव
मीमादोकर' इत्येतेषाम्‌ ।
१४५ जाबालोपनिषत्‌ ( २३५ )
क. इति पंज्ञितम्‌-मृटम्‌, वे. शा. रा. दामुकाका जोशी इत्येतेषाम्‌ ।
स॒. इति संतितम्‌-मृटं नारायणविरचितदीपिकापतेतम्‌ › श्री. रा. रा. (भाउप्ताहैव
बाकाप्तहिवि किरः इत्येतेषाम्‌ 1
ग. इति सरितम्‌ मृदम्‌, वे. रा. मण नारायण सठि' इत्येतेषाम्‌ ।

५. 8.

प. एति पंज्ितम्‌-मूलम्‌, आनन्दाश्रमपुस्तकपग्रराटयस्थितम्‌ ।
ङ. इति प्ितम्‌-मृटम्‌, आनन्दाश्मपुस्तकरपपप्रहायस्थमेव ।
च. इति प्नितम्‌-केवटधीशांकरदीपिकाया ए, एतदप्यानन्दाश्मपुस्तकपंग्रहाछ्ट-
यस्थमेव |
छ. इति संत्ितम्‌--केवटशां करदीपिकायाः, पुण्यपत्तननिवापिनां रा. रा, भाउप्राहेव
नगरकर्‌' इत्येतेषाम्‌ ।
१५ तेजविन्दपनिषत्‌ ( २५५ )
क, इति ेक्ञितम्‌-मृलम्‌, आनन्दा्रमपुम्तकत्रहादटयस्यम्‌ ।
ख. इति पतितम्‌ नारायणविरचितदीगिकाप्मेतम्‌ , श्री. रा. रा. ' माउपाहू्
वादछापताहेव किवः इत्येतेषाम्‌ ।
ग्‌. इति प्तितम्‌--आनन्दाधमपृस्तकपतम्रहाटयस्थम्‌ ।
घ. इति सक्नितम्‌--पृलम्‌ , वे. शा. रा. 'अनन्ताचायं गनेन््रडकर्‌ इत्येतेषाम्‌ ।
ड. इति संज्ितम्‌-केवटनारायणत्रिरवितदीपिकायाः) श्री. रा. रा, छ्ृप्णराव मीमा-
शकरः इत्येतेषाम्‌ ।
च. इति सं्तितम्‌--ङेवहनारायणविरचित्दरौपिकायाः, पमुरतग्रामनिवा्षिनां र. रा.
दारि बवानी करमेककर्‌' इत्यतेपाम्‌ ।
१६ ध्यानविन्दुपनिपत्‌ ( २५९ )
क. इति संज्ितम्‌-मृटम्‌ , बेटापुरामनिकवतिनां श्रीवि्यानन्दस्वामिनाम्‌ ।
ख. एति सं्ितम्‌-मृढं नारायणवरिरचितदीगिकाप्मेतम्‌ , श्री रा. रा. भाउपाहेव
वाठप्ाहेव कितः इत्येतेषाम्‌ ।
ग. इति पितम्‌-मृषटम्‌, आनन्दाश्रमपुम्तकपतग्रहाटयस्थम्‌ |
घ. इति सं्ितम्‌-केवहनारायणविरचितदीपिकायाः, श्री. रा. रा. कृष्णराव मीमा-
हकर" इत्येतेषाम्‌ ।
१७ नाद्विन्दूपनिषत्‌ ( २६९ )
क. इति पतितम्‌ मृष्‌, आनन्दाश्रमपुस्तकपतमरहाहयम्थम्‌ ।
स. इति पंत्ञितम्‌-मृटं नारायणविरचितदीपिकाममेतम्‌ , श्री रा. र. भाउमाहेव
वाछाप्ाहव जिरि" इत्येतेषाम्‌ ।
ग. इति पंतनितम्‌-मृलम्‌, आनन्दाश्रमपुम्तकपतयहाटयम्धम्‌ ।
घ. इति ंतितम्‌-मृटम्‌ , वे. शा. रा. 'अनन्ताचायं गनेन्दरगड्कर' इत्यतेषम्‌ |
ड. इति पंत्तितम्‌-केवटनारायणविरकरिदीपिकायाः, श्रौ. रा. रा. ष्स्णरतर मीमा-
रक इत्येषाम्‌ ।

द
१८ नीररद्रोपनिषत्‌ ( २७९ )
क. इति पंत्ितम्‌-मूम्‌ › बेदापुरनिवापिनां वि्यानन्दपरमहंपानाम्‌ ।
ख. एति सं्गितम्‌- मूढं नारायणविरचितदीपिकाप्मेतम्‌, श्री. रा. रा. इदूरपुरनिषा-
पिनां पकिव साहेव' इदयेतेषाम्‌ ।
ग. इति पंञितम्‌-मूम्‌ , आनन्दाध्रमपुसकपंग्रहाल्यस्यम्‌ ।
घ. इति पंक्ितम्‌-मूटम्‌, वे. शा. रा. रा. अनन्ताचायै गमेनदरगडकर इत्येतेषाम्‌ ।
ङ. इति प्ञितम्‌-केवटनारायणविरचितदीपरिकायाः श्री. रा. शृष्णराव भीमां
कर' इत्येतेषाम्‌ ।
१९ प्रमदंसोपनिपत्‌ ( २८१ )
क. इति पत्नितम्‌- मृटम्‌, रा. रा. भाउपाहेव नगरकर इृयेतेषाम्‌ |
ख. इति पंितम्‌- मूढम्‌, वटोदरपामनिवापिनां श्री. रा. रा. शृप्णराव मीमा
करः इत्येतेपम्‌ ।
म. इति पत्तिम्‌ मूढम्‌, एतदपि श्री. रा. रा. छरप्णराव भीमाराकर' इतयेतेपामेव।
घ्र. इति पूत्नितम्‌-मृटम्‌, बेटापुरनिक्वरिनां विघयानन्दपरमहंप्ाना्‌ ।
ङ. इति सं्ितम्‌--े. रा. शक्मण नारायण सरठे' इृलेतेषाम्‌ ।
च. इति संत्तितम्‌-केवट्शाकरदीपिकाया एव, श्री. रा. रा. अण्णापराहेव विचूर-
कर इय्तेषाम्‌ ।
छ. इति पततितम्‌--फेवहनारायणविरचितदीपिकायाः, रा. रा. भाउप्ताहेव नगरकरः
इत्येतेषाम्‌ । ।
२० पिण्डोपनिषत्‌ ( ३०३ )
क. इति पंतितम्‌-मृहम्‌, आनन्दाश्रमपु्कप््रहाटयस्थम्‌ ।
ख. इति सं्ितम्‌--नारायणविरनितदीपिकापतमेतम्‌, हदूरपुरनिवापिनां श्री. रा.
रा. (कवे पाहेवः सइृलेतेषाम्‌ ।
ग. इति पं्तितम्‌- नारायणत्िरवितदीपिकापमेतम्‌, श्री. रा. रा. कृप्णराव भीमा-
दोकर्‌' इलेतेषाम्‌ ।
२१ प्राणा्निदोत्रोपनिषत्‌ ( ३०५ )
क. एति प्ितम्‌- मूलम्‌, आनन्दाश्रमपुश्तकप्मरस्थम्‌ ।
स. इति संहितम्‌ मं नारायणविदवितदीपिकरापमेतम्‌, इंदूरपुरनिवप्निनं श्री. र.
रा. (विवेप्रारेव इलेतेषाम्‌ ।
ग्‌, इति पंक्तिम्‌-मृलम्‌, आनन्दाश्रमपुकतम्हाठ्यस्यम्‌ ।

| ८ |
धर, शि पितम्‌-पृष्‌, द. शा. रा.रा, अननाय गनेद्धाडकर एतफेषप्‌ |
ड, छी सितम्‌ मृष्‌! एष्यप्तनप्यनां र. २. शमुकाका जशी शवोेषम्‌ |
च. ए पितम्‌ केवटनारयणिनितदीपिकायाः शरी. रा. रा. कृष्णाव भीमा.
शकर! इतयेषम्‌ ।
२२ ब्रह्मोपनिषत्‌ ( २१२ )
फ़, एति पिम्‌, ३, र. मण मारायण प इतयेतषम्‌ ।
स, ती परित्-पं नारयग्षिकिोपिकापमेतम्‌, दरुरकिषिनां श्र. ए.
त॒. किविपाह्व शृतयेपम्‌ |
ग. ही पतिम्‌-आननाश्रपपुलकपपरहस्यम्‌ ।
प. ही पित्र्‌ वे. शा. ए. ' अनाचारं गनद्धयडकर चितम्‌ ।
ट्‌. एत परितम्‌-केवटनारायणक्रिचित्रीपिकियाः श्री. रा. र. 'कृग्णरव
भीमा इत्यपर ।
घ. शी परित्‌-केव्टशंकीपिकायः, श्री. र. र. भग्णप्ह वितू
सत्यतेषप्‌ ।
छ, इति पतितम्‌-गवह्करारदकिनितरीपिकायाः, श्री, श. श. ' कृष्णाव
मप्र ` एतयोषर्‌ ।
२९ व्रहतरिटृपनिपत्‌ ( २३७)
फ़. एति पित्‌ मृ, आनदाध्रमपृलकमंग्रहठयगम्‌ ।
घ. शी पितलं साएयगतिकितरीपिकापमे्‌, शी. ग. ए. शिपि!
इतयतेषप्‌ ।
ग. की पतिम--केवह्नरायणविवितीप्कियाः शी. र. र. छश मीम.
रक इतयोपप्‌ ।
२४ व्रह्मरि्ोप्निपत्‌ ( ३५१ )
़्. ही पृतित्‌--पूम्‌, आननदधमपुलकगरहाटयम््‌ ।
त्र. ही पितपू-नारायणदिमितरीगिकपमेतम्‌, श्र. र. र. ' तरिरा '
इथेेपम्‌ ।
ग. ए प्रतिम्‌-मृह्‌, आनदाधमपुतकपंहावयसयप्‌ ।
२९ पृदुपनिपत्‌ ( ३४९ )
फ. ए पतित्‌-रामतीधविनितपीपिपेम्‌, शर. र. ए, ' कृष्ण मीमा"
रंक, इृत्येपम्‌ |

॥ 1

स. इति पित्‌--पूम्‌) वे. र. शृमण नारायण सद इषम्‌ ।

ग. इति प्ितम्‌--मूरप्‌, आननदाश्रमपुरकगहाठयस्यमू ।

प. इति पितम्‌-मूरं पदीं कषकातानगर्मुद्रणायषद्िम्‌ , प. रा. श,
प. वठ्राली देव! सत्यतेषप्‌ ।

२६ योगत्चोपनिषत्‌ (५७७ )

क. इति पंितम्‌-मूषम्‌, आनन्दाश्रमपुलकतहाल्यस्पम्‌ ।

ख. इति पंकषितम्‌-मूं नाएयणविरवितरीपिकापमेतम्‌, श्री, र. रा. (विवेष
हृत्योषाम्‌ | ।

गृ. एति पंितम्‌-पूठम्‌, आनन्दाश्रमएुरकपंग्रहाखयस्यम्‌ |

थ. एति प्रितम्‌-मूम्‌, व, शा. रा. स. ' अननाचायं गनेनद्रगडकर्‌ ' इत्ये-
तेषम्‌ ।

डः. इति पंततितम्‌-भूम्‌) रा. रा. दाुकाका जोशी, इत्येतेषाम्‌ ।

२७ योगशरिखोप्निषत्‌ ( ४८२ )

क. इति पर्तितम्‌--मूम्‌) आनन्दाश्रमपुलकप््रहाहयस्थम्‌ ।

ख. इति पितम्‌-भूहं नारायणविरचितीग्किपतेतम्‌, दन्दूरपुएापिनां श्री. रा.
रा. विबेप्ादैव इत्येतेषाम्‌ ।

गृ. इति से्तिम्‌-मृढ्‌ , आनन्दाध्रमपु्तकपमहाच्यस्थम्‌ ।

य. एति संतितम्‌-मूम्‌, वे. शा. रा. र. ˆ अनसाचा्यं मजेन्रगडकर्‌ › इत्ये-
तेषाम्‌ ।

ड. {ति पतितम्‌-मृम्‌) वे. स॒. शष्षमण नारायण सहेः इत्येतम्‌ ।

चे. ति पंकतितम्‌-केवटकरावणविरचितदीपिकायाः, पूरतपरामनिवपिना रा. रा.
शरी वाजी करम्बेढकरः इत्येतेषाम्‌ ।
२८ रामपूैतापनीयोपनिषत्‌ ^ ०५०१

क. सि संतितम्‌--मृहम्‌, रा. रा. द्ामुकाका जेशी' इयतेषार्‌ ।

घ. इति सं्नितम्--आनन्दाश्रमपसतकपेगहस्यम्‌ ।

ग. इतिः पत्ितम्‌-मूषम्‌, सृदूरुएवातिनां शरी. रा. र. (कवि पाहव' इत्ये.
तेषम्‌ |

घ. इति परितम्‌-मृढं नारायगविरचितदीपिकाप्रहितम्‌, वे. शा. रा. साधवाचयं
रामानुज इतेषम्‌ ।

ड्‌. इति पक्तिम्‌ केषटनारायणविरनितदीपिकायाः, श्री. रा. रा. कृष्णशव भीमा-
दौकर इदतेषाम्‌ |

| १० |
घ. {ति पत्नितम्‌-मृरं नारायणविरचितदीपिकापहितम्‌, श्री. रा. रा, श््णराव
मीमारंकर' इत्यतेषाम्‌ । ।
छ. इति संत्ितम्‌--आननदाश्रमपुकमग्रहाटयस्यम्‌ ।
२९ रामोत्तरतापनींयोपनिपत्‌ (५३० )
क. इति सं्तितम्‌-मृटम्‌, रा. रा. दामुकाका जोशी! इत्येतेषाम्‌ ।
ख. इति पंतितम्‌-मृदम्‌) आनन्दाश्रमपुलकरषग्रहाट्यस्थम्‌ ।
ग. इति सज्ञितम्‌-मूट्‌, श्री. रा. रा. चि साद्व इत्येतेषाम्‌ ।
घ. हृति संजनितम्‌--आनन्दाध्रमपुसकपग्रहस्यम्‌ |
ङ. इति संह्ितम्‌-केवटनारायणदीपिकायाः, श्री. रा. रा. कृप्णराव भीमाक्-
करः इत्येषाम्‌ ।
. इति संजनितम्‌--मृटम्‌, आनन्दाध्मपुम्तकश्रहम्थम्‌ ।
. इति सं्ञितम्‌-मृटम्‌, एनदप्यानन्दाश्रमपृस्तकमग्रहाछयम्यम्‌ ।
. इति स्तित्‌-मलम्‌, जनन्दाश्रमपुलकमंगरहस्थम्‌ |
. इति संतितम्‌-मृदम्‌, रा. रा. दामुकाका जशी, इत्योपम्‌ ।
२० संन्यासोपनिषत्‌ ( ५५१ )
क. इति पंत्नितम्‌--मृटम्‌, आनन्दा्रमपुस्तकमत्रहाल्यस्चम्‌ ।
ख. इति संज्नित्‌- मृष्‌, नारायणत्रिरवितदीपिकापमतम्‌, श्री. रा. रा. चित्रि
हेव इत्येतेषाम्‌ |
ग. इति प्ञितम्‌-मूटम्‌, आनन्दा्रमपुस्तकमंग्रहस्यम्‌ ।
घ. इति पंक्ञितम्‌--मृदम्‌, अभ्य खामिनो नामाद्रि न त्तायते ।
, इति प्नितम्‌--वटनारायणतरिरचितदीपिकायाः, श्री. रा. रा. कृष्णाव भीमा-
। दाकर इत्येतेषाम्‌ ।
३१ सर्वोपिनिपत्‌ (५८७ )
क. इति संत्ितम्‌-मृम्‌, आननाश्नमपुलकपंग्रहस्पम्‌ ।
ख. इति सं्ितम्‌-मृटं नारायणरिरचितरैपिकाममेतम्‌ , श्री. रा. रा. माउमराहूव
बाद्यमाहव कतर दृत्येतषम्‌ |
ग. इति पत्तितम्‌-मटम्‌ , श्री. रा. रा. (कृप्णराव भीमारंकरः इयनेषाम्‌ ।
घ. इति पृत्ितम्‌-मृम्‌, पृण्यपत्तनस्थानां रा. रा. 'दामृश्ाका जोशी, इयेषाम्‌ ।
ड. इति पक्नितम्‌-मृटम्‌ , ३. रा. रा. शटध्यण नाराचण स॒ठ' इृयेपाम्‌ ।
च. इति प्तितम्‌--केवटनारायणविरकिदीपिकायाः, वरदयामनिवषिनां श्री, रा.
रा. ्म्णराव मीमाशकर' ट्यतेषाम्‌ |

र व & 4

<

४: |

३२ हंसोपनिषत्‌ (५९३ )

क. इति पं्ञितम्‌- मूलम्‌, आनन्दाश्रगपुलकमरहस्थम्‌ ।

स. इति पंतितम्‌--मूह नारायणविरचितदीपिकापमेतम्‌, इद्रपुरनिवाधिनां श्री. रा.
रा. भाउमराहेव वाद्यप्ाहेव किवः इलेतेषाम्‌ ।

ग. इति संक्ञितम्‌-मूटम्‌, पृण्यपततनस्थानां मण नारायण सदे" इयेतेषाम्‌ ।

घ. इति पितम्‌ गूरम्‌, वटोद्रनिवापिनां श्री. रा. रा. ृष्णराव भीमाशंकर
इृलेतेषाम्‌ ।

डः. इति संितम्‌-मूलम्‌ , श्री. रा. रा. 'अण्णाप्तिव विंचूरकर' इतयेतेषाम्‌ ।

च. इति पंक्ञितम्‌--मूम्‌, आनन्दाश्रमपुस्तकपंग्रहाटयस्थम्‌ ।

छ. दति सृं्ितम्‌-मूटम्‌, एतदपि श्री. रा. रा. 'अण्णापताहेव वरिचूरकरः इटेते-
षमेव |

ज. इति संत्ितम्‌-मृटम्‌ , पुण्यपत्तनस्थानां रा. रा. दामुकाका जोशी! शृयतेषाम्‌ ।

ज. इति से्ञितम्‌--केवर्रो करानन्दविरवितदीपिकायाः, वे. रा. रा. “ राघ्रवाचार्य
रामानुन › इेतेषाम्‌ ।

समापना चेयं द्रानिशदुपनिपत्सपचयादशपस्तोदेखपत्निका ।

ॐ तत्सद्रह्यणे नमः ।

अथवदिखोपानिषत्‌ ।,--¬<

४
>
थ

नारायणविरचितर्दीपिकासमेता ।‡

2६/31

५५ ॥॥
1)

हरिः ॐ । ॐ पिपलादोऽङ्गिराः सनक्कुमार्ेश्-
वाणं भगवन्तं पपरच्छ किमादो प्रयुक्तं ध्यानं ध्यापि-
व्यं किं तद्यानं को वाध्याता कथिद्धेय ईलयेभ्योऽथर्वी
पत्युवाच । ओमित्येतदक्षरमादौ प्रयुक्तं ध्यानं ध्यायि-
तव्यमोमित्येतदक्षरस्य पादाश्चत्वारो देवाश्चत्वारो बेदा-

~
[नौ
५६ ५.
८;

एषाऽथवैरिसा नाम रिरङर्यं शिखोचिता ।
द्विखण्ड सप्तमी मुण्डास्णवाधनिरपिणी ॥ १ ॥
सवाथतिद्धिदं रिवमारध्य॒विधूतविघ्त्रातो मगवान्महेशवरपूननेन विधूता-

सिठकिलििषो देशिकः क्षरिकोक्तमर्गेण सापितयमादिपरत्याहारान्तयोगाङ्गो धार-
णापूरकं॑ध्यानपथमारृरुः स्वीनयोगे मच्रप्याञत्वाततर्षमचरिरोमणि प्रणव-
मवयवशः खहूपतश्च नि्ीय ध्याने विनियोक्तुं पुनः प्रक्रत तमेवानुपधत्ते । ॐ
पिप्पलाद इति । अन्न प्ण त्रितवमभ्य इतयप्रेऽनुबादादवप्ीयते }. आख्याथिका तु
षिचस्तुतयथा । प्रश्चानाह । भिंमादाविति । अदौ मुस्यतेन च प्रयुक्तं ध्यायते
यत्तदिति ब्युत्पत्या ध्यानं ध्येयं ध्याना च किमित्यर्थः । अन्न च्छान्दपशचिण्वदिर्‌ ।
प्रथमप्रयक्तो ध्येयश्च मन्रः क इति प्रथमप्रश्चाथः! कि तद्ध्यानमिति तस्य ध्यातम्यस्य
मच्रस्य कं ध्यानमिति द्वितीयः प्रषः । को वा ध्याताऽधिकारीति तृतीयः । कषि-
दष्येय ईश इति चतुर्थः । चिद्धि । को ध्येयो देव इति विचाथ वक्त्यमित्यैः ।
इतिशब्दः प्र्षपमा्तौ । आचस्योत्तपमोमिलेतद्षरभिति । सरवप्य वक्त्यप्य मचर-
ब्राहमणदर्देवताध्यानस्य चाऽऽदौ प्रथमं प्रयुक्तम्‌ । आदावीश्वे वाचकत्वेन प्रतिनिषि-
सवेन वा प्रयुक्तमित्यैः । द्वितीयस्योत्तरमोमित्येतदक्षरस्येति । पादा देवा वेदाश्च
तुःतेए्याका यथपतस्यं ध्येया इत्यथः । देवा उभयेऽपि । अविषठव्यो गणदेवताश्च
देवशब्देन गृहीताः । प्रथिम्यादयो लोका गायत्यादीनि च्छन्दांति च रूपाणि त्रिष्येव
१ क. ॐ मदं कैभिरिति शान्तिः । अथ हैन रान्तः । अथ हैनं पै" 1 क. इते स एभ्योऽ। ख. ड.
'रूपणी ।

२ नारायणपिरचितदीपिकासमेता-

शरत्वारथतुष्पादेतदक्षरं परं व्रह्म पएरवाऽस्य मात्रा पृथिव्य
कारः स ऋम्मिकगवेदो ब्रह्मा वसवो गायत्री गारहैपत्यो
द्ितीयाऽन्तरितुकारः स यज्ञभिधटवैदो खो श््रासिषटब्दकषि
णाभिस्तृतीया द्ोमेकारः स सामभिः साम्बेदी विष्णरारिलया
जगत्याह्वनीयो याऽवसानेऽस्य चतुध्यधमात्रा सा दटुप्मकारः
सोऽय्ेणेमत्रैरथवेवेद्‌ः संवतकोऽग्रिमरंत एक्कषी र्चिरा
भासती स्रभा । प्रथमा रक्ता ब्राह्मी ब्रह्मदेवत्या द्वितीया
टुभा बुषा रोद शदेवत्या कृप्या कृष्णा विष्णुती विष्णु-

सनि न चतुध्विति पादादिषङ्कौ नोक्तानि । अघ्रयः शिरस्वान्नोक्ताः। एतेषां शि.
र्त्वं चतुःशिरा इत्यनेन वध्यति | पादाश्चतारोऽकारादयः । पादादीनवक्ं पुनश्चतु-
प्पचचं प्रतिजानीते । चतुष्पदेतदक्षरं परं ब्रह्मेति । ऋग्मिपटक्षितत्वाटयेदो
ब्ह्मादयोऽधिष्ठ्यो वस्वादयो गणदेवताः । ुप्मकारो मकारप्य क्स्तरलात््राऽथ-
पणेमैनरेरपकषिताऽतोऽथषैवेदः । संव्तकोऽभिग्रह्ादिस्यानीयोऽथिष्ठाता । मरत एको-
नपञ्चाशत्पंस्याका गणदेवताः । अत्र विराडित्यपपाटश्तुप्कपदेऽपटिततादन्यथा
पादाश्चत्वार इत्यत्र च्छन्दंपि चत्वारीति च पठेत्‌ । व्णीवप्ानत्वाचार्धमाचाया वर्ण-
धमैच्छन्दपोऽपमवात्‌ । नारधिहे तु वरिराडित्यपि पठितं ततरौपचारिकं छन्दस्तं बोद्ध-
प्यम्‌ । एकक्छषिनामाधध्यवसितः । तुयैमात्राया ध्यानमाह । सुचिरेति । रुचिरा
रम्या मास्वतीं दीधिमती समान्यनिरेकषप्रकशा । इदान मात्राणां व्णीनाह ।
प्रथमेति । रकता वरेन दष्टिदेतुलेन राजपतत्वात्‌ । त्राह्मी त्रह्वत्यमरे विप्णुमतीत्युक्त-
त्वात्‌ । ब्रह्मा देवताऽपि तरस्थो भविप्यति न संबद्ध इतिरङ्कानिरापताय ब्राह्मीतयु-
त्तम्‌ । शुमा शुदा चन्द्रसनिमा । रद्र निलपनिहितसा । पष ईधरः।
यद्यपि ब्रह्मवि्योपनिषद्यकारादीनां क्रमेण ब्रह्मविष्णुरुद्रा देवता उक्तस्तथा तृतीया
मात्रा मकारशापिप्काशो विधूमो विदयुतोपम इतयुक्ताऽत्र तु ब्रहरद्रविप्णवो देवता
उक्तास्ृतीयमात्रा च कृष्णोक्ता तेन विरोधस्तथाऽथवैरिरति या सता द्वितीया मात्रा
विपणुदिव्या कृष्णा कनिति देवतावर्णविपयौप् उक्तस्तथाऽपि वतुतो ब्रह्मादीनां ्या-
णामेक्पत्वादुपासरनङ्गतवेन फटमेदाय तततद्रपोपादानम्‌ । एतेन वरणमेदोऽपि परितो
ध्यानमेदेन फरमेदात्‌। अत एव काटभ्चिरदरोपनिषदि मदेशवरसदारिवशिवाः शवं
प्रति प्रणववर्णत्रयदेवा उक्ताः। आगमेषु कवितपात्तिकादिभेदेनेक्या एव देव-
तायाचिषा ध्यानमुक्तम्‌ । वालवस्िति चात्रैव वक्ष्यति शर्मा विष्णुश्च दरश धरः

----- ------ -----------

१क. ददो विष्णु ।२क. दद्रा आदिक. ख. रते विरडेकर

अथर्वशिसोपनिषत्‌ । ३

देवत्या चतुथी विद्युन्मती सर्ववणी पुरुषदेवत्या। स एष चोका.
स्थहुष्पादशथतुःशिरा्तुप्यधमात्ा स्थलद्खदीषंषुतः। ओम्‌

ओम्‌ ओम्‌ इति तरिरुक्त्तुथः शान्तात्मा परुतपरयोगे नसममि-
लातज्योतिः सढृदावैतैव्य ओं स एप स्ोन्माणान्सकरदुचा-

शिव एव च। प्रञ्चषा पञ्चदेवत्यः प्रणवः” इति । कल्पमेदेन वा ब्रह्मादीनामुत्पत्तिक्रम-
भेदः । अत एव सेध्यायां ब्रह्मद्रविष्णव उपाप्यन्ते । कैश्चिदन्येस्तु ब्ह्मविष्णुरद्रा
प्रतमध्याह्ायंकालेपूपास्यने । कोथुमैसतु सो मध्याह्न उपास्यः व्रहमवादिनो वदन्ति
यद्वसूनां प्रातःपवने रुद्राणां माष्येदिनं पवनम्मा्षेानां च विधेषां देवानां तती-
यप्तवनम्‌” इत्यान्नानद्विष्णुपदिलयान्त्ृतः । चतवारः पादा अकारोकारमकारामत्रा
विश्वैनपप्रज्तुरीयक्षणा यस्य प चतुष्पादः। चत्वारे शिरास्युत्तमाङ्गानि मुस्यस्या-
नीयान्यघ्नयो यस्य प चतुःशिराः । जकारादीना पूषवसयो्तरोत्तरावगतिहेतुतवातल्तेऽ-
नेनेति ग्युत््या पादत्वम्‌ । तुरीयस्य तु प्ते गम्यते य इति ब्युत्पत्या पादत्वम्‌ ।
यद्राऽकारादीनां पादवं प्राथम्या्समैधमीश्रयताच् समारपहपादत्वम्‌ । अघ्रीनं मुखत्वं
भुखादश्िरनायत' इति तेसर परदेवपुखतवादन्निरदिटताच्च द्रव्यम्‌ । स्यूल-
पं त्रिधा विभक्तं सृं एथकरोति । चतु्ीति । चतुध्यैषमात्रा नादतंज्ञा दुप्म-
कारः । स्यूरविमागमाह । स्थृेति । यः स्थूलो वगकूटरूपः प्रणवः स हखदी्टुतः।
उदेश्यविधेययोरपिं विशेषणविरेप्यत्वमाघ्रविवक्षया समासः । हृखादीनां खहूपममि
नीय दशयति । ओमोभोमिति। प्रथम एकमात्रो द्वितीयो द्विमात्रस्तृतीयज्िमातर इलधः ।
नन्वेवं हृ्वो नास्तीति कथं हृस्व ओंकारः। नैष दोपः । पाधैदश्रुतिरियं तत्र मवतां यथां
राणायनीयानां “प्रनत ए अश्वमूनते अध्व ते अद्विमिः सुतम्‌” इति ग्याकरणपिद्ध
प्रयोगे ह्न नास्तीति तलाथः । इति तिरुक्त इलमिनीतस्योपसंदारः । चतुथः पाद
क वौतिऽत आह । शान्तात्मा हुतपरयोग इति । वतत इति रोषः । ततरैवामिम्यक्त-
त्वात्‌ । न सममतुपमं रूपमिति हेतोरात्मन्योतिसतत्‌ । विरम्यमाणपण्यनादाद्चपमाऽपि
न मवति । ततोऽप्यतिपृक्षतवात्‌ । सकृदावतेम्यः सकृदावतेयितव्योऽनाहतशव्दं
इलथेः । यथा सङृद्धिमातः । तदपि कुतो भवतीति चेच्छयतां निविरोपत्वा्पृवापरवि-

मने मेदकामावात्‌। तथा निविरेषतवादप्वापरावृततौ भेदेक्यामावात्सकृदाव्ग्यः शब्द
ब्रज: । सर एष इति वितप्रणवस्योपपहारः । ओंकारशब्दस्य प्रवृत्तिनिमित्तमाह।
सबान्भाणानिति । प्राणा इश्च वायवसतान्पमनस्कान्पार्थानपट्चक्रमेदनेन पुपुम्नादरारेण
मृीनमानयतीलरथः । पुनः सर एष इृनुवाद आदरार्थः । अनेकार्थत्वानिपातानामो-

१क.ग. स्तन्य: स्‌ः! ख, इ, स्त॑न्योऽ । ३ ध, दर्प इ । ४ घ. ¶वैमागेन मै"
५. मेद्काभाः,

४ नारायणनिरवितदीपिकासमेता--

रिताः स एष दध्वयुक्रामयतीत्योकारः ॥ १ ॥

प्रणवः सर्वान्पाणान्मणामयति नामयति चैतसालयणवथतु-
धीऽवस्धित दति वेददेषयोनिधयाभरेति संधी सर्वेभ्यो दुःखभ-
येभ्यः संतारयति तारणात्ताति सर्वाणीति विष्णुः सर्वाञ्जयति
ब्रह्माऽवृहतर्वकारणानि संपिष्य ध्यानाद्विष्णमेनसि नादान्ते
परमात्मनि स्थाप्य ध्येयमीशानं परध्यायन्तीक्ञा वा सममिदं प्रयु-
क्तम्‌ । ब्रह्मविष्ण्ेन्राः संमरप्रयन्ते सर्वाणि वेन्दियाणि सहम-

मितयध्वभवे । उर््ानप्राणान्कारयत्युचारथितुरिल कारः । इति योगिभिरवयं ध्येय
इति भावः ॥ १॥

तस्य नामान्तरमाहं । प्रणव दृति । प्रणवशब्दनिमित्तमाह । सर्वानिति । प्रणमे
तम्रतापादन नामनं न्यग्मावापादनम्‌ । चतुरा यतोऽवस्थितस्ततश्चतुर्ण वेदानां देवानां
च योनिः । अनेन क्रमेण पू््ागि वेदाश्चत्वारो देवाशवतार हूति पटेन भवितव्यम्‌ |
सप्रदायिैनिश्यो शियः | क तद्यानमिति यलं तदुत्तरं निगमयति 1 पेया-
शेति । धाजो रूपम्‌ । धातम्या धरणीयाः । पादादयो बुद्धया न लक्तव्या ध्यातम्या
इत्यथैः । धारणप्य फटमाह । संतति । पंघौषां पदादीनां धारयिता तारयत्या-
भरितान्सस्य कं वक्तव्यम्‌ । को ष्यातेति प्रशं ध्यातृत्रहमविष्ुनिदरीनेनोत्तरयति ।
तारणात्तानीति | तारणेनाऽऽश्रितानां इःख्भयापनयनेनात्तानि । अद्‌ मक्षणे निष्ठा |
गसान्यमिमूतानि हुःखमयानि सवाणीति हेतोरवष्णुः प॒ प्रवीनतति क्षपयति दैत्यादी-
दन्दो जण्यमावः ! अथवा तारणत्तारकतवाद्धतोतानि पादादीनि पवीणीति पव -
कतपरकरेण विपणध्यतवानिति शेषः । ध्यानफटमाह । सवोञ्ञयतीति । अय बरह्माऽ-
पयनृहद्ृहं गतवान्‌ । कस्मात्‌ । पर्वणि कारणानि स्वणीन्धियाणि संप्रतिष्ठाप्य
स्विरीकरय ध्यानोत्‌ । विप्णव्रहमणोध्यौनकथनेनैत्फटार्थ ध्यतिलयक्तं भवति । कश्चि-
द्धयेय इति चतुभैमृत्तरयति । विष्णर्मनसीति । नादान्ते शक्तिद्ररा शान्तौ ब्रहि
प्रणवो हि पशचवूटात्मकोऽकारोकारमकारबिन्धुनादात्मकलत्र नादं परमात्मस्यनि
स्थप्याऽऽरोप्य ध्येयं ्यानोचितमीशानं मनसि विष्णुः प्रध्यायन्ति परध्यायतीत्यर्थः ।
वचनव्यत्ययोऽन्येषामषीशस्य ध्येयतवपू नार्थः नन्वन्यान्देवानपहयिशान एव किमिति
ध्येयोऽत आह । ईशा वेति । वाब्दं एवाथे । ईव पर्विदं प्रयुक्तं नान्येन ।
ननु भवतु सरव प्रयुक्तं न तु व्ह्मादयोऽत आह । ब्रह्मेति । इन्द्रो मघवा । एते
चत्वार ईशाः पंपूयन्े जन्यन्ते सहमूतानि भूतपदितानीन्धियाणि । ईशा तंपरूयने।

१ ग. त्सवा करः । २ क, वकर" । ३ ख. नंध्या। ४ ध. "भयोपरिनियः। ५ख. इ.
“नि ध्या ।

अथवशिखोपनिषत्‌ । ५

तानि करणं स्मर्य संपन्नः शिवमाकाशं मध्येशरुवस्थम्‌ ।
बरह्मा विष्णुश्च सदर ईश्वरः शिव एव च । पञ्चधा पश्वदैवत्यः
भणवः परिपठ्यते । तत्राधिकं क्षणमेकमास्थाय अतुशतस्यापि
फरमवामोति कृत्लर्मोकारगतं च स्भृङ्गनेन योगध्यानानां
शिव एको ध्येयः रिषेकरः सवैमन्यत्परित्यज्यैतामधील्य द्विजो
गभेवासान्युच्यते गभैवासान्पुस्यत इति ॥ २॥
इत्यथर्ववेदेऽथषैशिखोपनिषत्समाप्ता ॥ ७ ॥

पुनः कं किमीशा प्रयुक्तमत आह । करणमिति । करणं साधकतममुपायभूतं
सर्वमीशा प्रयुक्तमित्यर्थः । प॒ हि प्रथममुपायवोधकः । रेश्व्यं प्रभुशक्तिः । संपन्न
कार्यमात्रम्‌ । निद्ीनाय स्थकायमूर्षन्यमाकाशमाह । शिवापति । शिवं निमेलम्‌ ।
मध्ये सर्वस्यान्तर्धुवमेकरूपेण तिष्ठतीति मध्य्रुवस्यमाकारामीशा प्रयुक्तं तच वाखादी-
नामुपक्षणम्‌ । यद्वा सेपन्नादिचतुष्टयं शैवस्य विशेषणम्‌ । जन्यत्वरङ्कानिवृत्तये
नादान्त्रहणेन सूचितां प्रणवस्य पचचकरटतामाह । ह्येति । पञ्चधाऽकारादिख्येण ।
पश्चात्मकस्य ज्ञाने फलमाह । तत्रेति । यत्नाधिक्ये फटाधिक्यपिति न्यायात्‌ । तेना-
वान्तरवस्ुशक्तेरनियम्यत्वात्कतुरातस्य फरं ततोऽप्यधिकं च प्रामोति । कत्सलमो-
कारगतं चेति । कत्खरमोकारपाददिकमेकारगतं च ध्यात्वा कतुातस्यापि फठमा-
ओतीत्यनुषन्यते । परमोपदेशमाह । सर्वेति । स्मन्यत्परित्यज्येति प्राक्तनेन सेनध्यते ।
ईश एव परमो ध्येय इति चतुरथमुत्तरमुपहतम्‌ । अध्ययनफलमाह । एतामिति ।
एतामुपनिषदमप्यथरवेशिखापज्ाम्‌ । द्विन इति शुद्रनिरासः 1 द्विरुक्तिः समाप्त्यर्थेति-
शब्दश्च ॥ २॥

नारायणेन रचिता श्रुतिमात्नोपजीषिना ।

अस्पष्टपदवाक्यानां दीपिकाऽथरषशेखिकरे ॥ १ ॥

इति नारायणविरचिताऽथक्षवेदान्तगताथ्वरिखोपनिषदहीपिका समाप्ता ॥ १ ॥

१ फ. नरं भमा । २ ग. ज्ञानयोः ।

ॐ तत्सदरह्मणे नमः । रपत्‌
अथर्वी |

नारायणविरचितदीपिकासमेता ।

ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः। ॐ देषा ह वै स्वगं लोकमाय्॑ते
देवा रद्रपपृच्छन्को भवानिति सोऽत्रबीदहमेकः प्रथममासीद-
तामि च भविष्यामि च, नान्यः कशिमपत्तो व्यतिरिक्त इति
सोऽन्तरादन्तरं प्राधिशदिशो व्यन्तरं प्राविश्चःसोऽहं निलया-
नित्यो व्यक्ताव्यक्तो ब्रह्मत्रह्माहं भः प्र्श्चोऽहं दक्षिणाश्च

द्रा्यायोऽयरिरः सपतलण्डो ह्यथर्वणः ।
रिरो मित्वा यतो नातं ततोऽथर्शिरः सतम्‌ ॥ १ ॥
योगमारुदस्य महत्पदमाषरक्नदेवादिकृतविध्रपंमावनाऽगम्यारयोषदेशपक्षा च
स्यादतो विन्रनिवृत्तय उपदेशाय च रु्रसतुतिरारम्यते । कि च योगोऽपि तत्परषादं
विना न सिष्यति । चैया सृति--
“न धिष्यनिति महायोगा मदीयाराधनं विना ।
मतप्रस्ादविहीनानां मिन्द परचेतमाम्‌ ।
पटानां पाशबद्वानां योगः हशाय जायते ।
पलयज्याऽऽन्नां शिवेनाक्तां पूजां संल्ञ्य मामिकाम्‌” इति ।
तत्प्रसादे च निविघ्र पिद्धिरक्ता-
“भुञ्जतः सततं देवि र्वहोकमयं रिवम्‌ ।
मद्ध्यानापरक्तचित्तस्य तुष्यन्ते सवै देवताः ।
तन्मां सजय यज्ञ मत्म्तादेन सेषरी ।
अन्यया ्िश्यतऽसयथं न पिद्धिनेम्मकोविमिः'" इति ।
अमूतनिन्दौ रद्राराधनतत्यर इति तदारधनस्य योगपिदघयङ्गतेनोक्तत्वाच ।
अतः सिद्धिमिच्छता दोऽयं, सेव्य इति शृद्रस्ततिरारभ्यते । ॐ देवा इति ।
आल्यायिक्रा वि्यासतत्य्ा । देवा इद्धियाणीन्द्रादयो वा । छ्ं॑पर्तवृत्ति

१ख. स्तर) २क.च “मासं वती" ३ क. च. दिशोऽन्त' । ४ख. “शिराः सं ।
५छ. तथा।६ज.र्घक्षिः।५ज. द्धन ज'। ॐ

प नारायणतिरचितदीपिकासमेता-
उदथोऽषयधधोध्यधाहं दिश प्दिशथाहं पुमानपुमांसियथाहं
सापित्यहगायग्यरंतरिषटनगत्यतुष्एवाहैछन्दोऽदं पलोऽहंगार-
पत्यो दक्षिणापनिराह्मनी योऽहं गोरं गोयहगहं यनुप सामाह-
मथवोङ्गिसोऽह ग्ये्ोऽै' शषठोऽहं बिगर पामोऽं तेनोऽं
गु्मोऽदयैरण्योऽह्मक्षरमर क्षरं पुष्करमहं पवित्रमप चं पथ्यं
च परथ पुरस्ताञ्ञ्योतिरित्यहमेव सर्वे व्योपेतर सस्व सायो
मां पेद्‌ स देवाने स सर्वो वेदान्पाङ्गानपि ब्रहम ब्राहमणैथ गां
गोमित्रीह्मणान््राहमण्येन हविविषाऽऽयुरायुवा सत्येन सलं
धर्मेण धर्मं तपैयामि सखेन तेनसा ततो हं वे ते देवा रुदरपृच्छै

कराम वा । ऋषिमि्ुतं समासानमुमापरति वा । आसीदयत्ययेन प्रथमः पूपः ।
वतम व्यत्ययेन परप्मपदम्‌ । पत दद्र महक्षणोऽन्तादम्तं गृह्यं
प्रविष्ट द्विशो व्यन्तरं जातावेकवचनं दिशां विविधमन्तरं प्राविशत्‌ । सर्वात्मा सै-
व्यापी च बमुवेय्थः । अपुमात्प्कम्‌ । पवित्री सवितृरेवाकाऽन्याऽप्क्‌ |
गौः हरिः । ह्मण पष्करं दम्‌ |
(पुष्करं पडे ग्योननि पयःकरिकराग्रयोः ।
ओपधीद्रीपविहगतर्थरगोरगान्रे इति विश्वः 1
अह्मे प्व भावाः । व्योममेव पर्वातमकोऽि व्योममेव व्योमापतां डद्धाततां न
जहामील्थः । व्योमरब्दोऽकारानतोऽयम्‌ । तहि लमृकृष्टोऽन्येऽपकरृष्टा इति ब्रह्मणि
वैषम्यं खादत माह । सरै समा इति । प्रमसुस्या मत्तो भेपरिरोषै रदितास्तेन
मत्तोऽन्यन्नाप्तीति कथमुक्तषीपकपैपंमव इति मावः । एतयज्ञानफटमाह । य दृति ।
साङ्गानपि वेदेनुषङ्गः। रह ्रहणैपतपयापीलतरेतेन पवयः ब्रह वेदः प म्या
पेन तू्ो मवति । तदुक्तमू-“विधामम्यपननैवप्र्दयितुमपि" इति । गं
शियम्‌ । गोभिः पुम्मः । गोशब्देन लिङ्गमेव विवितं न पुरमीतमगडुच्ं च जातिः ।
्राम्येन ब्रहमतेजप्ता | हवरिरोदनारि । हविषा पारेण प्पिरादिना । पित्रायायुः
पितरादयाुषा । सलेन पं पत्यवादी सलवादिदरनेन तुपो भवति । एं पामिको
धापरकप्य । समेनेति । यतृपिहेस्तममेव तेजः ।
तदुक्तम्‌-“या या प्कृतिरुदारा यो योऽप्यानन्दपुम्दरो मावः ।
यदपि च विंचिद्रमणीयं वसतु शिवसतत्तदाकारः" इति |

१त. पलयोष्टंद्‌ः २ख.्टंव'। ३ स. भक्ष । ४क.च. द्टमपरं।५क.च.च
गदि । ६ क. च. स्वी" । ७ क, च. "पद्यते देवा शमप्च्छसे देवा छमध्यापरसते देवा ॐ 1

अथर्शिरडपनिषत्‌ ! ९

सते देवा रदरमपदयंसते देवा शद्रमध्याय॑स्ते देवा उर््ववाहवो षटं
स्तुन्वन्ति ॥ १॥

ञॐयोवै रुद्रः स भगवान्यश्च बरह्मा तसै परै नमो नमः१ॐ४
यो वै रदः स भगवान्यश्च विष्णुस्तस्य वै नमो नमः २ अयो
वैर्द्रःस भगवान्यश्च खन्दस्तसम वैनमो नमः३ योवै
रुद्रः स भगवान्यशरेन्रस्तसमै वै नमो नमः ४ अयोरेरद्रः स
भगवान्यश्चाभिस्तस्मै वै नमो नमः ५ ॐ यौ वरै श्रः स मगवा-
न्यश्च वायुस्तस्मै वै नमो नमः ६ ॐयो रुद्रः स भगवान्यश्च
सूर्वस्तस्मै वै नमो नमः ७ ॐ योवै रुद्रः स भगवान्यश्च सोम-
स्तस्मै वे नमो नमः ८ ॐयो वैरुद्रः स मगवान्ये चाष्ठौ ग्रहा
स्तस्मै वे नमो नमः९अ््योवै रुद्रः स भगवान्ये चाष परति
गहास्तस्म वै नमो नमः १० ॐ यो वै स्द्रः स भगवान्याच
भूस्तस्मे वे नमो नमः ११अयो वे रुद्रः स भगवान्या च भुव-
स्तस्मै वै नमो नमः १२अॐ यो वैरुद्रः स भगवान्या च स्वस्तस्मै
वै नमोनमः १३ अयो वैरुद्रः स भगवान्या च पृथिवी तस्मै
वै नमो नमः १४ ॐ यो वैरः स भगवान्यचान्तरिकषं तस्मै वै
नमो नमः १५ अयो वैरः स भगवान्या च चौस्तस्मै ष
नमो नमः १६ अयो वैरुद्रः स भगवान्याश्वाऽऽपस्तसै वै
नमो नमः १७ ॐ यो वैँ रुद्रः स॒ भगवान्यच्च तेजस्तस्मै वै नमो
नमः १८ ॐ यो वै रुद्रः स भगवान्यचचाऽऽकाशं तस्मै वे नमो
नमः १९ अयो वे रुद्रः स भगवान्यश्च काटस्तस्मै वै नमो नमः
२०अयो वै र्दरः स भगवान्यश्च यमस्तस्मै वै नमो नमः २१
अयो वैरुद्रः स भगवान्यश्च मृत्युस्तस्मै वै नमो नमः २२ ॐ
यो वे सद्र; स भगवान्यचराृतं तस्मै वै नमो नमः २२ ॐ यो
वे रुद्रः स भगवान्यच्च विष्वं तसमै वै नमो नमः २४ योप
रुद्रः स भगवान्यच्च स्थं तस्मे वे नमो नमः २५अयोवैसद्रः
स भगवान्यच्च सूक्ष्मं तस्मै वै नमो नमः२६अ्योवैदद्रःस

'्यदद्विमूतिमत्सत्वम्‌" इत्यादि च | रदरमच्छंस्तात्प्येण पारमाधिकं रूपं पुनरपर-
च्छन्षपरयन्यथामूतं ज्ञातवन्तस्ततो ध्यातवन्तस्तत उचैः स्तुन्वन्ति स्तुवन्ति स्म ॥ १ ॥
ततो ब्रहमविष्णुखनदन्द्रा्निवायुपूर्यसोमाषटयहाषप्रतिगरहमूर्वःखभिव्यन्तरिसत-

का >)

दततेनभाकाशकाल्यमम्‌त्पमृतविशवसयूरमृकमशकृष्णृत्लपलपरवरूपेरे किं शतर्यायेः
र

१० नारायणविरचितदीपिकासमेता-

भगवान्यच्च शुष तस्मै पे नमो नमः २७ ॐ योत्रेदरःस भग-
वान्य कृष्णं तस्मे वै नमो नमः २८ अ्योवरैरद्रःस भग
वान्यचच द्रत तस्मै वै नमो नमः २९ अयो वैर्रः स भगवा-
न्यच सं तस्मै बे नमो नमः ३० ॐयोवैरद्रः स भगवा-
स्यच सर्व तस्मै वै नमो नमः ३१॥ २॥
भस्त आदिर्मध्यं भवस्ते खस्ते शीर विश्वरूपोऽसि व्रहैक-
स्तवं द्विधा निधा बद्धस्त्वं शान्तिस्त्वं पष्टस्तवं हुतमहुतं दत्तमदत्तं
सथैमसरवै विश्वमविश्वं कृतमकृतं परमपरं परायणं च स्वम्‌ । अपाम
सोमपृता अभूमागन्म ज्योतिरविदाम देवान्‌ । क्िमिस्मान्डर-
णवद्रातिः किमु धूतिरमृतं म्यं च । सोममूर्यः पुरस्तात्सृक्मः
पुरूषः सर्व जगद्धितं बा एतदक्षरं प्राजापलयं सौम्यं सूक्ष्मं पूपं
सतुतः । अन्न यमपयीयानन्तरमन्तकपययौयोऽपि पठनीयस्तेन व्यम्बकमन्रक्षरपंस्यया
द्वा्शत्पयीया भवन्ति ॥ २ ॥
विराद्ष्पेण स्तुतिमाह । भूरिति । आदिः पादौ मध्यमुदरं ्रहमरूपेणेकपत्वं द्विषा
बद्धः सदपदूपेण त्रिधा बद्धो गुणत्रयमेदेन । हुतमहुतमिल्यारि सदसद्रूपताविवरणम्‌ ।
प्रायणं परमयनं स्थानम्‌ 1 अपाम सोममिति । त्वयि दृष्टे स्वं पिद्धमित्यभः। पवै-
कभफटसेश्वरदशनेऽनतूतत्वात्‌ ।
तहुक्तम्‌-- “यावानर्थ उदपाने स्वेतः सुतोके ।
तावान्प्वषु वेदेषु ब्राह्यणस्य विजानतः” इति ।
अविदामेति । थस्मिचिन्नाति सर्वमिदं विज्ञातं भवति! इति रतेः । कृणवच्छि्द-
ननरातिः शतुरस्मन्धति करं न क्चिदिलरथः । पृतिर्दिताऽप्यस्माकं किम्‌ । त्वदभिर-
कितानां त्वदूषमापन्नानां दिंप्ताकृतदोषामावात्‌ । यद्रीतासु-- "हत्वाऽपि स इमांछोकार्च
हन्ति न निबध्यते इति । अथवा शघ्ुकृता हिंसा त्वच्छरणानस्मान्न स्परातीलर्थः ।
अमृतमदेयं मवं हेयं च त्वदाप्ता कृता्थानैं नो नास्तीदर्थः । सोमश्वापो पूयश
सोमसूरयः । यतः पञ्चभूतानि सोमसूर्यौ यजमानशरेलषटमूर्तिरश्रतेनोमर्यीत्मक एकः
पुरसतातपूवै्यामृदेतीति शेषः । सूक्ष्मो यः पुरषः स॒ एव स स्यू संपन्नः । ननु रष
भावप्त्या किमर्थं सृष्टिं तनोतीत्यत आह । जगदिति । जगतां दितं जगद्धितं
वा एतदक्षरं बरह्म जीवभोगापवर्गाथं कृप्या सूष्टिरिति मावः । तिः प्रानापलं प्रना-
पतिरूपेण पातम्‌ । सौम्यं सोमोऽ तद्रपेणाऽऽप्यायितं सूक्ष्मं पुरुषं जीवं
१क.न््‌। कर नूनम" । २ क. च. “गरतमदयस्य । सो*। ३छ.ज. तेः । क्षण । ४छ.
न विहन्तिन बः ५ख.ननांनाः) ६ ख. "यात्मैकः। ७ ख. स्वभाष) ८ ख. तत्र ।

` अथ्वरिररपनिपत्‌। ११

ग्ाहममगराह्येण भावं भावेन सौम्यं सौम्येन सूं सृषमेण वायव्यं
वायव्येन ग्रसति तसमै महाप्रासाय बै नमो नमः । हृदिस्था देवताः
सवा हृदि प्राणाः प्रतिष्ठिताः । हृदि तमसि यो निल तिस्रो
माजाः परस्तु सः। तस्योत्तरतः रिरो दक्षिणतः पादो य उत्तरतः
स ओकारो य ओंकारः स प्रणो यः प्रणवः स सपैव्यापी यः
सवेव्यापी सोऽनन्तो योऽनन्तस्तत्तारं यत्तारं तच्छुहं यच्छ
तत्सक्षमं यत्ृक्म तदयुतं परदुतं तत्परं बरह्म यत्परं ब्रह्म स
एकोयएकःसष्रो यो खः स ईशानो य ईशानः स भगवा-
न्महेशवरः ॥ ३ ॥

आहं देहमावापचमगराह्मेण कारल्सेण यरप्ति । तथा मावादिकं तेनैव रूपेण प्रप्ति |
स्थूटप्य पृकमेऽन्तथनात्मौग्यमतिपोग्येन सूक्षममतिपूक्मेण मर्त । उक्केन निङ्-
स्य सजातीयस्य ह्यवनाद्रायव्यं प्राणास्यं वायव्येन बाह्यवायुखूपेण । महग्राप्रायो-
प्रकरेण भक्षकाय मृत्यमृत्यवे । हदिस्था अन्तःकरणवतिन्यो देवता इन्दियाधिषठा-
तारः प्राणा वागादयः । त्वमन्तयौमिरूपेण यो हृदि नित्यमपि तस्ते नमो नम इय.
स्वयः । अत एव सम्ेऽन्तःकरणेनैव सरनधियम्यवहारः । इत्युक्तवा ध्यानेन देवा उप-
रताः । दानी शुतिरास्यायिकार्पं सटत्य सेन सूपेणाऽऽह्‌ । तिस इति । त्च
मात्रा अकारोकारमकाराः सषैवेदमय्यः परस्वर्भमातरातमकः प शिवः । तस्येति मात्रा
अयातीतो दि त्वमरीयुक्तं तत्र पदेहः कष्या दिशि तस्य शिरः कस्यां वा पादा-
वित्यत उक्तम्‌ । तस्य परस्य हदिश्थप्योत्तरतः शिरो वते तेनोत्तरमार्गेण गतानां
मतप्रत्यागते न भवतो शुद्रमुखादुपदेरखामात्‌ । दक्षिणतः पादौ तेन दक्षिणमा्ेगा
मिना गतागते भवतः पदयोगंमनरीरत्वात्‌ । य उत्तरतः पर॒ आंकररतेनोकारोपाप्तका
उत्तरेण यान्ति । य ओंकारः स प्रणव इति । तथा प्रपि । पवव्यापी पर्व्यापि-
ब्ह्वाचकतवात्‌ । स्फोखरह्यपकषे तस्येव स्ैम्यापकल्वम्‌ । पोऽनम्तोऽन्यथा प्वव्या-
प्त्यप॑मवात्‌। तारं तारकं इं निमे पृक्षमिन्दियायग्राहयम्‌ । कथं तहिं तद्धानमत उक्तम्‌ ।
तदैदय॒तं खप्रकारो परं ब्रह्म प्रैबहत्‌ । अन्येषामात्मलामप्य तदधीनत्वात्‌ । अत एवैकः।
अन्यालमनसदायत्ततवेन तदनतिरेकात्‌ । स रद्र एको र इति मत्रमैणितः । ईशान
स्वतन्नोऽत एव मगवान्पद्विमेशवसंपत्रोऽत एव महामीशवरोऽनवधिकैशधयैः । पवैऽ-
प्येते शब्दाः प्रवृत्तिनिमित्तमेदेऽप्येकाथाः समानाधिकरणवत्‌ ॥ ६ ॥

१ख. छ. ज. "स्य न ह्यावचना' । २ ख. छ. ज, स्वप्रोऽन्तः" । ३ छ. ज, शैदेवमयः प।
४ छ. यातायाते । ५ छ. ज. व्रणात्‌ । ई" ।

१५ नारायणविरवितदीपिकासमेता-

अथ कस्मादुच्यत ओंकारो यस्मादुचायंमाण एव प्राणातू्
युत्करामयति तस्मादुच्यत आकारोऽथ कस्मादुच्यते प्रणवो यस्मा-
दुचायपाण एव ऋग्यद्ःसापाथवाङ्गिरसो बरह्म ब्राह्मणेभ्यः
प्रणामयति नामयति च तस्मादुच्यते प्रणवोऽथ कस्मादुच्यते
सवेव्यापी यसपाटु्ायैमाण एव यथा सेहेन पटलपिण्डमिव
शान्तरूपमोतपरोतमनुपराप्तो व्यतिषषटशच तस्मादुच्यते सवेव्याप्यथ
कस्मादुच्यतेऽनन्तो यस्पादु्ायेमाण एव तियगृध्वमधस्ताचा-
स्यान्तो नोपटभ्यते तस्पादुच्यतेऽनन्तोऽथ कस्मादुच्यते तारं
यस्मादुचचाय॑माण एव गभेजमाव्याधिजरामरणतसारमहाभया-
तारयति त्रायते तस्मादुच्यते तार्थ कस्मादुच्यते शुं
यर्मादुचारयपाण एव न्द्‌ते हामयते तस्मादुच्यते शुकम
कस्मादुच्यते मृक्मं यस्मादुचचायंमाण एव सृक्ष्मो मूत्रा शरीरा-
प्यधितिष्ति सवोणि चाङ्गान्यभिगृश्षति तस्मादुच्यते सृष्ष्ममथ
कस्मादुच्यते वेयुतं यस्मादु्ायेमाण एवाव्यक्ते महति तमसि
दोतते तस्मादुच्यते वैदुतमथ कस्मादुच्यते परं ब्रह्म यस्मास-

[9.9

पयांयत्वशङ्कानिवृत्तये ्रयोदशषानामपि प्रवृत्तिनिमित्तमेदं एच्छति । अथेति ।
उ्वोत्कामशब्दयोरोकार इति निपातनम्‌ । उपायस्योपायान्तराविरोधान्न म्याकरण-
विरोधः शङ्चः । एवमुत्तरेष्वपि । चतर्वैदात्मकं ्रह्याधयेतृभ्यः प्रणामयति प्रणतं नम्रं
करोति नामयति न्यक्ररोति तत्तच्रमिव करोति स॒ प्रणवः । पट्टं तिदपिषठं तस्य पिण्ड
गुचिकरा | इक्शाव्दो वाक्याटकारे । यथा तिपिषटपिण्डं स्वैतः सेहेन तैटेन व्यापतमेवं षे
तन्तुवत्का्यमात्रमोतं प्रोतं च तेन वितानमावमापत्नं शान्तक्पं ब्रहमोचायमाणो वाचा
प्रयुक्तः प्रतीत एव सत्र तु ैत्युप्रा्ठोऽमेदमापत्ः प्रतिमेव दषेन तथा वाच्यवाचकभा-
वेन व्यतिपृष्टः संबद्धः धैवानुगतं ब्रह्म तद्रूपेण व्योति तद्वाचकतया वा संबधाति म॒
सवम्यापील्थः । “पट्टं तिषटचृणं स्यात्पृटं पङ्कमांसयाः” इति विश्वः ! एवं प्रणवस्य
सपैन्यापित्वादिकमर्थामेदविवक्षया द्रषटन्यम्‌ । उचार्यमागेऽसिन््योकारस्यान्तो बह्-
क्यान्नोपटभ्यते तेनानन्तः ] आशु न्दते क्रन्दते ध्वनिरूपेण व्यज्यते छ्ामयति गोदा-
ततयोचारणे प्रयलनाधिक्यच्छरीरं छमयुक्तं करोति तच्छु्टम्‌ । पूर्वोत्तरपदयोराचन्त-
रोपः] अथ पमो मृत्वाऽङ्कुरावस्थामेवाऽऽप्य रारीराणि देहावयवान्खहतुप्राणामेदेन
्रहलामेदेन वाऽपितिष्ठारोहतयमिमृराति संवप्राति व्याप्नोति च तस्मातक्म्‌ | अव्यक्त

१ क. 'तिषक्तश्च । च. 'तिषिक्तश्व । २ क. च. एवं व्य} ३ क. च. ययोतयति । ४ छ. ज.
पिद । ५ ख. "तीतुरेव। ६ ल. श्रयं प्रा । ७ छ. ज. सवातमकं व्र । ८ छ, प्रयलामेदेन ।

अथर्रिरउपनिषत्‌ । १३

रमपरं परायणं च ब्रहद्ब्रहया बंहयति तस्मादुच्यते परं ब्रह्माथ
कस्मादुच्यत एको यः स्वान्माणान्संभक्ष्य संभक्षणेनाजः संख-
जति विदजति च । तीर्थमेके व्रजन्ति तीर्थमेके दक्षिणाः पतयश्च
उदञ्चः प्राश्चोऽभिव्रजन्त्येके तेषां सर्वेषामिह संगतिः साकं स
एको भ्रतश्चरति परजानंस्तस्मादुच्यत एकोऽथ कस्मादुच्यते रुद्रौ
यस्माहपिभिर्नान्यै्क्तेई तमस्य रूपमुपलभ्यते तस्मादुच्यते रुद्रोऽथ
कस्मादुच्यत ईशानो यः सवीन्देवानीश्षत ईशनीभिर्मननी-
भिथ शक्तिभिः । अभित्वा गरूर नोनुमोऽदुग्धा इव पेनवः।

महति तमस्यविद्यायां योतयते तन्निरासेन बह्यप्रकाङं करोति त्ैदयुतम्‌ । परमपरं
निर्गुणं सगुणं च परायणं परमा गतिस्तस्मात्परमित्यन्वयः । बरद्यशब्दनिमित्तमाह ।
ज्हदिति । यस्माद्‌ वृहन्महत्तस्माद्बह्येल्न्वयः । निमित्तान्तरमाह । बर हत्येति। बृहत्या
मायया बृंहयति वधैयति कार्थं तेन परं बद्यौकारः। यः सर्वान्पराणान्प्राणामिन्यज्गयान्वे-
दान्‌ । अभैपक्षे वागादीन्पंभक्षय संहारकाल आत्मन्युपसरंहृलय संभक्षणेन कृत्वा संसृजति
तैरेकीमवति “वयं त्वजो वाचा विरूपनित्यया? इति मन््रहिङ्गात्‌ शनित्यं विज्ञानम्‌” इति
श्चुत । पुनः सिृक्षायां विप्रनति चेति कायैकारणयोरभेदान्मृदादिवदेकः। अत एव कृते
तु प्रणवो वेद्‌ इत्यायुपपन्नम्‌ । कारण्वेनक्यमुक्त्वा फल्त्वेनाप्यैक्यं मन्रेणाऽऽह ।
तीर्थमिति । तीथमुपायस्तद्ननमनुष्ठानम्‌ । दिक्चतुष्कम्रहणं तचानात्वोषलक्षणा-
र्थम्‌ । नानामर्गिरप्युपयः सर्वैषामिहेश्वरे संगतिः फ्व्वेन प्रा्िः साकं संहेव प्त एको
भूतः सिद्धश्चरति सृष्टया व्रवतैते मस्षयति वा प्रजानजूञुभाञ्चुभकमैविषाकम्‌ ।
तदुक्तं कविभिः--
| “वहुधाऽप्यागमैभिन्नाः पन्थानः सिद्धिहेतवः ।
त्वय्येव निपतन्त्योघा जाहवीया इवार्णवे' इति ।

वाच्यधर्मण वाचको व्यवहियते । ऋषिमिज्ञानिमिद्रैतं गम्यत इति रुद्रः । ईडत
ईष्ट इतीशानः । इशयत आभिरितीशन्यस्तामिरदरेवान्छेच्छया नियुनक्ति । अजा-
तानां नियोगास्तभवाज्ननीमिश्वच शक्तिभेर्जनयन्नीष्टे । ईशानत्वे मन्रप्ंमतिमाह ।
अभीति । हे शरन परमेश्वर त्वा त्वामभि नोनुम आभिमुख्येनातिशयेन स्तुमः 1
अद्ग्धा दग्वरहिताः पयोथिनो वत्सा येनवो दोश््ीगी इव स्तुवन्ति । द्वितीयार्थं
प्रथमा । अदुग्बाः प्रस्तुता घेनवो वत्सानिवेति न व्याख्यातम्‌ । स्नेहस्ताम्येऽप्युपासकस्य
मातृतोपास्यस्य वत्पतेति हीनोपमादोपप्रसङ्गात्‌ । जगतो जङ्गमस्य तस्थुषः स्थावरस्ये-
शानम्‌ । आदरार्थः पुनः प्रयोगः । स्वर्हशौ दिव्याम्‌ 1 भक्ता मजनकती तस्थेवार्थो

१ख. प्रवद्यै। २ ख, अङ्कता ।

१४ नारायणविरचितदीपिकासमेदा--

ईशानमस्य जगतः स्वश्शमीशानमिन्द्र तस्थुष इति तस्मादुच्यत
ईंशानोऽथ कस्मादुच्यते भगवान्महैशरो यस्माद्धक्ता ज्ञानेन मज-
त्यसुशरह्यति च वाचं संसजति विखजति च यः सवौन्भावान्परि
त्यञ्याऽऽत्पन्नानेन योगेश्वयेण महति महीयते तस्मादुच्यते भग-
वान्मदैश्वरस्तदेतद्ुद्रचरितम्‌ ॥ ४ ॥

एंपोऽद देवः परदिशो तु सवी; पूत्रो ह जातः स उ गभ अन्तः।
स एव जातः स जनिष्यमाणः परत्यङ्नना स्तिष्ठति सर्वतोगुखः
एको स्रो न द्वितीयाय तस्थौ य इम्टीकानीशत ईशनीभिः

ज्ञानेनेति । यद्रा मक्ता मक्ताञ्जञानेन मनति सेवतेऽनुगहाति चेति मगराब्दार्थः ।
वाचं वेदास्यां संपुजति 1 ब्रह्मारिमुते विम॒जति स्वमुखादिति चरव्दारथः । महेश्वरद-
दाथमाह्‌ । य इति । भावांविषयान्परित्यज्य लानयिता वेदमुपदिर्य तद्र्भवोधन-
द्वारा विषयवैरस्यमुत्पा्याधिकारिणं कृत्वा दत्तेनाऽऽत्मज्ञानेन मनस्थिरताये चा्टाङ्गयो-
गजन्यश्वयण च भक्तान्महति पूजयति तेन परानुग्ररेण च महीयते महिमानं याति
जगद्विस्यातया भवति । तेन मगवाम्महेश्वरोऽक्षरसराम्येन निन्रयादिति न्यायेनेदं निव
चनम्‌ । ननु परबह्मपयायादारम्योच्वायैमाण एवेति कस्मानोक्तमत आह । तदेतदुद्र-
चरितमिति । नामनामिनोरैक्यबोधना्योकारेपक्रमश्वरितं तादित आरभ्य तद्ुदरस्येवे
तद्वणितमित्यथेः ॥ ४ ॥
ईशस्य प्रतिज्ञातमक्यमुपपादयितुं साधनानि च वक्तमवयवडः प्रणवस्योपानायाः
एथक्फलानि प्रतिपायेशमक्तिप्रषानेन ज्ञानेनैव परमपुरुषाथैधिद्धिरिति प्रतिपादयितु
चोत्तरः खण्ड आरभ्यते । एपोऽह देव इति। एष एव देवः सवौ दिकः प्रनातः सर्वै-
दिगरपो बमूव दिग्रहणं तत्स्थवस्तृनामुपरक्षणम्‌ । ननु कथमेकष्यानेकत्वसंमव इत्या-
शङ्कय सर्वाश भगवति किं किमपूर् नँ सेमवतीलयारयेन परिहरति । पूर्वो ह इति ।
पूर्वैः स॒ उ स एव म्भ जगतो मध्यावस्थायां प्र एवान्तोऽपि सवीने वमान: स॒ एव ।
उत्पत्यादयुपाधिना कारविरोथं परिहरति । स एवेति । नमु कथमस्यानुमव इत्याश
याऽह । प्रलयदूडिति । हे जना आबारखीगोपार्छाः स्वैजनीनमनुभवं पदयतेति
्रुतेषेचः । कि तत्‌ । सर्वतोमुख आदिव्यवत्सर्वेषां पंमुखः प्रत्यगवस्यात्रयानुमृयमा-
नाहूप्रययवे्ात्मरूपेण तिष्ठति यः स॒ ईशः । द्वितीयगन्धमपि निषेधति । एक इति ।
प द्वितीयमैच्छत्‌" इति श्रुतेः राततं सहायपेकषं निषेधति । न द्वितीयाय तस्थाविति ।

१क.चे, ति्वाः।२क.ख.च. एको ह्‌ । रेख. ज. न भ ४ ख. लाः सावे" 1५ ख.
किननु कथंस! ज. ननु स" ।

अथरनिरपनिषत्‌ । १९

पत्यङ्जनासिष्ति संचकोचान्तकारे संय विशा भवनानि
गोप्ता । यो योनि योनिमधितिषटत्येको येनेदं संचरति विचरति
सर्वम्‌ । तमीशानं बरदं देवमीड्यं निचाय्येमां शान्तिमत्यन्त-
मेति । क्षमां हित्वा हेतुनारस्य मूं इद्धा संचितं स्थापयित्वा
तु रद रद्रमेकत्वमाहुः । शाश्वतं वे पुराणमिषगूर्जन परवोऽनु-
नामयन्तं मृ्युपाशान्‌ । तदेतेनाऽऽसमनेतेनाध॑चतुर्थमात्रेण
शान्ति संति पाशविमोक्षणम्‌ । या सा परथमा मात्रा ब्रह्म
देवल्या रक्ता वर्णेन यस्तां ध्यायते नित्यं स गनच्छे्रादयं पदम्‌।

तत्तु रीटामा्रं द्वितीयचेतनामावदिको ्रष्टतिशुतः। संसुको चेति । अन्तक प्रयके
संकोचं कृतवान्‌ । सभ्य व्याप्य । ननु बहवः शरीरिणश्चेतना द्दयन्त एकत्व
त्वीश्वरपिक्षमेबे्त आह । यो योनि योनिमधितिष्टलेक इति । जीवोऽपि सँ
जीवा ग्युचरन्तीति शुतिसफुरिङ्ग हव ततोऽभित एवेति भावः । ज्ञानशक्तिवक्किया-
दक्तिरप्येकत्रैवास्तीतयाह । संचरतीतिं । संचरति प्रविदाति विचरति नाना गच्छति
च येन शक्तिमतेलर्थः । सर्गगुणैः सप्नः स॒ एव सेव्य इलाह । तमिति । वरदं
शकरादीनामप्युपास्यं देवं खतो द्रष्टारमीडयं स्त्य "ेदादिना निचाय्य नितरां प
मवेन पूजयिवेमामीश्वरस्यमेवालन्तं शान्ति कैवास्यास्यमिति । तत्माप्यन्तरङ्ञो-
पायमाह । क्षमामिति । हेतुनार्स्य दैतुवादक्पनाप्तमूहप्य मूं कारणमूतां क्षमां
मूमिमविवेकटृषटदक्षणां हित्वा लक्ता बु्याऽ्पणधिया संचितं खीक्ृतं वतु रे
स्थापयित्वा प्मरप्ं “(तत्कुरुष्व मदर्पणम्‌” इत्युक्तत्वात्‌ । रदरमवषत्वमकमावमेकरपत-
भेतीतयुषङ्ः । आहुरिति । आहृराया इवर्थः । कीदशं रदम्‌ । शाश्वतं पर्वकाल-
व्यापिनम्‌ । पुराणं पुराऽपरि न कदाचिज्ीणम्‌ । इषमन्चमूर्जेन वेन सह । पशवः ।
द्वितीयार्थ प्रथमा । पदूनतुनामयम्तं तदधीनी्बनं भक्तेम्योऽधयन्तमिति यावत्‌ ।
मृत्युपाशान्नामयन्तं न्यहनं तेभ्यो मोचय्तमिति यावत्‌ । पुक्तिुक्तिप्रदमिलरथः |
इदानीं प्रणवस्य मारभिदेन ध्यानमेदस्य फटानि वक्तं प्रथमं प्राधान्याचचतुमीतरस्यं
फलमाह । तदेतेनाऽऽतमन्निति । तततसमापर्वोक्तपरकारदेतेन प्रणवेनाऽऽत्मचातन्ये-
तेनाऽऽहतेनाऽऽगतेनाऽऽतप्रतिपादकेना्धा चतुथी मात्रा यस्य॒ तेनाकरेण शानि
संसनतीश्वरः । तथा पाशविमेोक्षणं शानिद्रारा कर्मपाश्हानिं करोति । प्रलेकं
मात्राणां फलमाह । यां सेति । प्रथमाऽकाररूपा अर्षचतुधी मात्रा चतुथ्यै-
रूपा मत्रे्थैः । परदेवतया बरहमविषणुुदरदेवलयाऽव्यक्तीमूता वल्मेणानि-

१ख. भेकंत्व'।२क.च. टुः ।रुोहिशाः। छ. ^ति। सर्वैसं'।४छ. ज. वेदा-
दीनां।५ख. ख, ज, "कमेक्भा। ६ छ. स्यच फः ।

१६ नारायणविरधितदीपिकासमेता--

यासा द्वितीया मात्रा विष्णुदेवत्या कृष्णा वर्णेन यस्तां
ध्यायते नित्यं स गच्छैष्णवं पदम्‌। या सा तृतीया मात्रेशानदे-
वत्या कपिला वर्णेन यस्तां ध्यायते निं स गच्छेदशानं पदम्‌।
या साऽधचतुथी मातरा सवेदेवलयाऽव्यक्तीमूता खं विचरति
शदधस्फटिकसंनिभा वर्णेन यस्तां ध्यायते नियं स गच्छे
त्यदमनामकं तदेतमुपासीत मुनयोऽवाखदन्ति न तस्य
्ररणमयं पन्था विदित उत्तरेण येन देवा यानि येन
पितरो येन ऋषयः परमपरं परायणं चति । बालाग्रमा््र
हृदयस्य मध्ये विश्वं देवं जातरूपं रेण्यम्‌ । तमात्मस्थं ये ठ
पश्यन्ति धीरास्तेषां शान्तिमंवति नेतरेषाम्‌ । यस्िन्कोधं या

वीच्या षं मृीनं प्रचरति । शुद्धेति । विङदधपरच्चात्मकतवात्‌ । पञमनामक
सहक्तदलं पद्ममिति प्रपिद्धम्‌ । तटुक्तम्‌--“मूधि प्रतिष्ठितं पद्मं पहखदटपयुतम्‌'”
इति । षोडादटं वा तदिति तततस्मात्कारणदेतत्पश्चनामकं पदं चतु्थमावाद्रारोपाप्रीत
तस्य पद्मन्तरदविरकषप्यमाह । मुनयोऽवागदन्तीति ! अवागधोमुखम्‌ । यच्छरति--
अवाञ्चसश्वमस उर्ववुध्नस्तिन्यशो निहितं विश्वह्पम्‌ इति । याज्ञव्वंयोऽपि
“पोडशच्छदपंयुक्तरिरःपद्मदधोमुखात्‌ । निर्गतामृतथारामिः" इति विरोषान्तर-
माह । न तस्य ग्रहणमिति । गृहयतेऽनेनेति प्रहणे नां तत्तस्य नास्त्यधोमुखस्य
तद्य मूर्धोपरि नालदशैनात्‌ । एतद्धि ये यानि तेषां गतिमाह । अयं पन्था ओ-
कारोपाप्रनारक्षणः । येनोत्तरेण पथा देवा गच्छनि न पितरे ज्ञानरहितकर्मो पपरक
न गच्छन्ति । येन पितर्‌ हति पठे ये पितरस्त उत्तरेण पथा न गच्छन्तीत्यर्थः ।
नष्टापतेमात्रकारिणां ज्ञानरहितानामुत्तरेण पथा गतिरस्ति । अथवा पितरः पितिमा-
गोधिषाः कन्यवाहनादयत्तेषां हि ज्ञानितवदुत्तरमागं एष । तत्रापि विरोषः केवित्पर-
मेव यान्ति। यदूक्त--श्रह्मणा सह्‌ मृच्यन्ते" इति | केचिदपरं बह्मटोकादि येषामसति
जञानपरिपाकरे कल्पान्तरे पुनर्जन्म मवति । केचित्परायणं वकुण्ठकैटाप्तादि । तत्र के
पुरमेव यान्तीत्यपक्षायमाह । वाछाग्रमात्रमिति । दुटक्षत्वेन पूष्षषतवोक्तिः । ददः
यघ्य मध्ये दह्रे विश्च जा्रदभिमानिनं देवं च्योतनात्मकं जातं सुवणवर्णं जातं रूपं
जगद्समादिति वा । वरेष््र॑-वरणीयम्‌ । आत्मस्थं बुद्धिप्रकाशकम्‌ । शानितमुक्तिः ।
इतरेषां तदनभिन्नानाम्‌ 1 इतरेषामप्ररहैतं याजयितुमाह । यस्मिन्निति । यसिमञ्निति
विषयनिरदेशः । कोरधविषयं क्रोधं च हित्वा कस्मृयेयथैः | या च तृष्णा सविषयां
तां तृष्णां च हिता । हैतुनार्य विकस्पररिर्टमतां क्षमां भमिमविविकदष्टि च

१, "ति | बालाः ।

अयमिरउपनिमर „ १७

च तृष्णा क्षमां च तृष्णां हिता हतुनाटय मखम्‌ । प्छ

संचितं स्थापयिता तु षरे । शद्रमेकत्वमाहुः । रुद्रो हि शाश्वतेन

पुराणेनेषमूर्जेण तपसा नियन्ता । अभनिरिति मस्म वायुरिति

भस्म जलमिति मस स्थटमिति भस्मं व्योमेति भस्म स्वहवा

इदं भस्म मन एतानि चक्षुषि यस्माद्वरतमिदं पाशुपतं यद्धस्म-

नाङ्गानि संसृशेत्तस्पाद्रद्य तदेत्पाश्पतं प्लरुपाशषिमोक्षणाय ॥ ९॥
यो अग्नौ शरो यो अण्छन्तयं ओषधी्षीरध आविवेश ।

हित्वा बुद्धा बरह्मापैणपिया सेचितं विवेकटश्ादि रर स्थापयित्वा समपय “यज्जुहोषि
यदश्चापति" इल्यारिष्पतेः । ननु विष्णौ ब्रह्मणि चेति वक्तव्ये सद्रेति किमरथमुच्यत
इत्यारङ्क्याऽऽह । रद्रमेकत्यमाहुरिति । रुदरमेकत्वमापननमाहुः । आयां इल-
पेक्ितम्‌ । अयं मावः | मगवच्छब्द्वाच्यो महेश्वर एव शुद्धं ऋ स॒ एव च खम-
हिस्नाऽचिन्येशचर्येण नाना नामानि रूपाणि चाऽऽपत्न इति । श्रो हीति । शाश्चतेना-
विच्छिन्ने पुराेनापरिणामिनेजेणेव्येण तपप्ना च द्र इषमन्नं मूतजातं नियन्ता ।
तृन्‌ । न लोकेति षष्ठीनिषेधः । प्व भूतजातं नियच्छति । देरयतपपरोः शाश्वतत्वं
रद्रप्य दशाव्ययत्वात्‌ ।

तथा हि--^जञानं विरत तपः शचं क्षमा धृतिः ।

लष्टूत्वमात्मपबन्धो द्यिष्ठातृत्वमेव च ।
अव्ययानि दशैतानि निलयं तिष्ठनि दंकरे” इति ।

भस्मधारणमीश्वरस्य प्रसिद्धम्‌ । त्था मस टीटया धृतं नाऽऽयाकारि तथा जग-
.दपीति वक्तमन्यादीनां मस्मोपमामाह । अग्निरितीट्यादि ।. विशं मस्ममिषेण धतमि
चर्थः । स्थं एथिवी । स्ममाकाशादिकमपीदं जगत्‌ । चकुषद्धियाणि । ननु किम-
यैमगङ्कर मस्म दधातीलयत आह । यस्मादिति । परुपते रुद्येदं ततं यचि
परणकामस्य न तेनापि प्रयोननं तथाऽपि भक्तानुग्रहार्थं ततं मया कृते भक्ता अपि
तथा कुरिति तचस्माद्धस्मनाऽङ्गानि पुशेदिति तरतं पटुपतिर्न धृतं तस्मद्रदचेति ।
सतुतिफट्माह । तदेतदिति । पशूनां जीवानां पाशस्य बन्धस्य विमोक्षणाय लयागा-
येतद्तम्‌ । मस्मधारणविषिः फटविरेषशच कला्चिरुदरोपनिषदि द्रष्टव्यः ॥ ९ ॥

अन्यादीनां रुदररूपतया रुद्रस्य तवग्यादिषूपतयाऽस्यधिकरणतया च नमस्कतुं
मच्ररयमान्नातम्‌ । यो अग्रो . शद्र इृयादि . । प्रङ्त्याऽन्त.पादमभ्यपर इति प्रकृ-
तिमावः । जषधीव्रीह्या्याः । वरूथो गुस्मान्‌ । एकेकमरहणं दशनाथम्‌ । - ..

१क.चे. ्षांछराहे।२ख.'स्मस'। ३ ज. ^रागिते। ४ छ. "ना प्रोक्तं पडुपतिना
च चीर्णे भर्म तस्माद्य ज्ञेयम्‌ । पदुपतिना धु" । ५ छ. भं प्रद्‌ ।
,

१८ नारायमविरचितदीपिकासमेता--

य टमा धिश्वा भूतानि चाक्कपे तस्मे राय नमो अस्त्रे ।
योर््रोञअ्नौयोरश्द्र ओषधीरवीरध आविवेश । योशद्रमा
विश्वा भुवनानि चाष्टमे तसमै रद्राय वै नमो नमः।यो रुद्रो अप्पु
यो रुदर ओषधीषु यो वनस्पतिषु । येन रुदरेण जगदूर््ं धारितं
पृथिवी द्विषा तरिधा धारिता नागां येऽन्तरिते तस्मै श्राय
रै पमो नमः| पूरधानमस्य संसीव्यायवर हृदयं च यत्‌ । मस्ति-
प्कादुध्यैः पैरयत्पवमानोऽधि शीषेतः । तद्रा अथर्वणः रिरो
देवको सयुञनितः । तस्ाणो अभिरक्षति रिरो अन्नमथो
मनः। नव दिवौ देवेजनेन रुपा नवान्तरिक्षाणि नव भूपे स्मा

“विष्टम्याहमिदं कृत्ल्मेकांशेन स्थितो जगत्‌” इति तेः ।
ध्या या प्रकृतिरदारा यो योऽप्यानन्दपुन्दरो भावः ।
यदपि च किचिद्रमणीयं वस्तु शिवस्तत्तदाकारः” इवि स्मृतैः ।

हमा हमानि विश्वा विशवानि चाङ्के वान्‌ । पृथिवी द्विषा निधी धारि-
तेति । ऋता सत्या पस्याधारा सती परथिवी द्विषा त्रिधा शेषरूपेण दिगजर्पेण
राजन्यरूपेण च धारिता धृता । रेषनागरूपेण धृततयक्ते पातारं एवं नागरूपेण तिष्ठ-
तीति शङ्का स्यादत आह । नागा य इति। तदुक्तं नीटर्द्र- नमोऽस्तु सर्म्यो ये के
च पृथिवीमनु । ये अन्तरिक्षे ये दिवि तेम्यः सभ्यो नमः, इति } नागा दिमना वा
ते हयन्तरिषस्या दन्तैः परथिवी विध्रति । इदानीमथ्क्िरमोऽस्य म्रन्थस्योसत्तिप्रकार-
माह । पूर्ानमिति । अथवी पवमानोऽथैषिशरीराधिष्ठाता पवमानो वायुः प्राणोऽ-
स्यायवंणो पुनेमूर्ानं सेपरीन्य पंशीरयं विदायै मलिष्कान्मस्तकादुर्वः सन्यस्य हदयं
टदि्यं अन्थरूपं ततः शीरषतोऽथि दीपोपरि प्रैरयस्मेरितवान्‌ । तदेति । अधि
रीषतः शिरउध्यैतो यस्मात््माणेन प्रेरितं तत्तम निश्चितमयभैणः शिर एतदरन्यष्पं
देवकोज्ो देवानामिनद्रादीनां कोशो निधिः समुव्जर्तैः सुगोपितः सुरक्षितः } तद्न्धरूप-
महतं पतकेन रक्षितमत आह । प्राण इति । तच्छिरोऽयर्वणः रिरः प्राणोऽभिरक्षति
प्राणाधीनत्वादध्ययनस्य प्राणस्या्ाधीनस्थितित्वादन्नमप्यमिरक्षति । तरह सुपूपे कस्मा-
व्राधीतेऽत आह । अथो मरन इति। “मन्ता मनस्यति मच्रानधीयीयेत्यथाधीतिः' इति
्ुतेमैनोऽप्यमिरक्षति 1 यं देवमेषोपनिषत्तौति तस्योपनिषदुतपततिपरकारकथनेन मह्तव-
मुक्त्वा रकृतं तदेव स्तवनमनुपरधतते । नवेति । दादीनां नवत्वं गुणपकरेण द्रषटमयम्‌।
तचथा--चोर्यौकः सालतिकराजप्ततामस्भेदेन त्रिधा तिषिधोऽपि परसेकपफरेण नवधा।

~~~
१क. च. भुवनानि । २ ख. खरो अप्छन्तयों छ । ३ क.ख.च, त्रिधा ध। ४ ख. नमः।
५ ख. मय इ" ।६ ख. "तः सुर ।

अथर्वरिर्डपनिषत्‌ । १९

एवमन्तरिकषं भूमिश्च । थद्वा । अष्टौ दिक्पाल्पुराणि नवमं ब्रह्मपुरं चेति नव दिवः ।
अनन्तपुर' तु न द्यमागसतस्याधःस्यत्वात्‌ । नववीथीभेरेनान्तरिक्षाण्यपि नव । सपतद्रीपाः
शुद्धीदात्परे छोकालेकस्य मध्यबाह्यमूमी चेति मूमयोऽपि नव । तेषां स्थाननामादीनि
यथा मेरौ मध्ये पूरवाचष्टदि्चु च बरद्नद्रषहयादीनां नव पुराणि नव दिवि: ।
तेटुक्तं वायवीये--
“भरौ नव पुराणि स्यु्मनोवल्यमरावती ।
तेजोवती सेयमनी तथा कृत्णाज्ञनाऽपरा ४
श्रद्धावती गन्धवती तथा चान्या महोदया ।
यशोवती च बरह्मन्र वहयादीनां यथाक्रमम्‌” इति ।
नव वीथयो ग्रहाणामारोहणावरोहणादिस्थानमेदेन मवन्ति । त्यया वायुपुराणे--
(पते्रहाणां चीण्येव स्थानानि द्विनपत्तम ।
स्यानं जरद्वं मध्ये तथैरावतमुत्तरम्‌ ।
वैश्वानरं दक्षिणतो निरदष्टमिह तत्वतः” इति ।
तदेव दक्षिणोत्तरमध्यमामेत्रय प्रसेकं वीथीतरयेण तरेधा मियते } चिभिदिभिर-
शविन्यादिभिरनकषत्रैनीगवीथी गजवीध्यैरावती चेत्युत्तरमा्गे वीथीच्यमार्षभी गोवीथी जर
हवी चेति वैषुवते मध्यमर्गे कौथीन्यमजवीथी मृगवीथी वैश्वानर चेति दक्षिणमार्गे
वथीत्रयं तदप्युक्तं ततरैव--
“अश्विनी क्रत्तिका याम्या नागवीथीति शब्दिता ।
रोहिण्याद्रा मृगरिरो गजवीथ्यमिषीयते ॥
पुष्याशछेषा तथाऽऽदिल्या वीथी चैरावती स्मृता ।
एतास्तु वीथयसिप्न उत्तरो मागं उच्यते ॥
तथा दवे चाऽऽ फाल्गुन्यो मन्वा चैवाऽऽ्मी मता]
हस्तशित्रा तथा खाती गोवीथीति च राब्डिता ॥
ज्येष्ठा विश्ाखाऽनुराधा वीथी जारद्रवी मता ।
एतास्तु वीययसतिल्लो मध्यमो भार्म उच्यते ॥
पृवौषाटोत्तराषादय साऽजवीथ्यभिराव्दिता ।
श्रवणे च धनिष्ठा च भर्गौ शातमिषक्तथा |!
वैश्वानरी मद्रपदे रेवती चैवै कीतिता ।
एतास्तु वीययल्िचो दक्षिणो मागं उच्यतेः' ॥

[ज ^> भ

याम्या भरणी चाऽऽदित्याऽदितिरेवता पुनरवुरमी मृगवीथी । उत्तरायणे मेरु

[तिगो्वं ८9

१ख.ज. रन ।२ख.त्रेधा। ३ छ. स्वातिर्गोवी' ! ४छ. मागी.।

२० नारायणविरचितदीपिकासमेता-

यस्िभिदं सर्वमोतप्रोतं यस्ादनयन्न परं मिचनासिि। न तस्मा-
सपूर्व न परं' तदस्ति न भूतं नोत भव्यं यदासीत्‌ । सदस्रपादेक-
रधौ व्याप स एवरेदमावरीवति भूतम्‌ । अक्षरात्संनायते काटः
काराज्यापक उच्यते। व्यापको हि मगवाघ्ु्रो भोगायमानो यदा

परति गमनाद्रथायेहणं दक्षिणायने त्ववरोहणं वेषुव्ये तु मध्येऽवस्थानमेवं नव
वीथयः । परथिव्या नवधात्वं प्तमिः सागेरछौकारोकेन च पर्वतेन कृतम्‌ ।
तचथा--ारोदेक्ुरपोदक्षरिदपुरोदगरृतोददधिमण्डोदशुदधोदाः सप्त जलमूमयो यथो-
त्रद्िएुणाः सक्तानां द्वीपानां जम्बू्रास्प्ीकुराकरौचशापुष्कराणां यथोत्तर-
विगुणानां परिखा छेतरद्रीपसमानाः सप्तानां प्रेयत्रतानां राज्ञामाभनीधेध्मनिहयज्ञ-
बाहुदिरण्येतोधृतपृष्मधातिथिवीतिहोजाणां जलदुगैस्यानीयाः सन्ति तैः द्रीष
विभक्ताः शुद्धोदात्परा दशकोटियोजना देममयी भूमिः प्ता चाष्टमी ततो टोका
कसततः परा च तमोमयी मृमिः स्वैपस्वरहिता नवम्येवं नव भूमयः ।

भारतस्यास्य वस्य नव मेदाचिशामय ।

इनदद्रीपः केशारूमांसाम्रप्णो गभस्तिमान्‌ |

नागद्वीपस्तथा सौम्यो गान्धर्वस्त्वथ वारणः ।

अयं तु नवमस्तेषां द्वीपः सागरसंवृतः ।

योजनानां सहतं तु द्वीपोऽयं दक्षिणोत्तरः, इति 1

विष्णुपुराणोक्ते तु विभागे सर्वमूमेरपगरहः स्यात्‌ । जम्बुद्वीपस्य नवखण्डत्वादितरयो-

रपि तथा सण्डा भूमयोऽपि नव कल्प्याः | देवननेन देवजनकेन । अथवा देवा जनाः
सेवका यस्य तेन रुदेण गुप्ता गोपिता रक्षिताः । मृम हृमा इति च्छान्दपो वणैटोपः।
मूमय इति | न कैवं प्ताः किं तु व्याप्ता अपीयाह । यस्मिन्निति । ओतप्रोतं
तन्तुधिव पट आततः प्रततश्च । उरध्वतन्तुमिरावयनं तिर्यकतनतुभिः प्रवयनम्‌ । यस्मा-
देवान्न ह्यन्यत्परं मित्रमल्ि देवसत्तायतत्वाजगत्सलस्य परमुक्ृष्टं वा नास्तीलरथः।
वतमानव्यात्िषुकला मूतमविषतोरपि व्यातिमाह । न तस्मादिति । यदूतं भव्यं
चासि तदपि तप्मात्पूषं परं च नाऽऽपीन्न भविप्यति चेलपि बोध्यम्‌ । नन्वेकेन
कथमनेकं व्या्तमत आह । सहसेति । प्दघ्तपातकायर्पेणकमूधी कारणर्ूमेण
पह्पाचातविकमूथौ प्पतपदेकमूध तेन व्यातमिदम्‌ । कारणेन कारवव्यिर्दादौ
प्रिद्धा । न केवटं तिलैल्दविप्तपराकिवद्यातिमातरं किं तु स॒ एवातिशयेनाऽऽवृणो-
त्याकरीवकं सवरिन व्याप्रोति न तु तुषतक्रादिवत्ततोऽन्यलिचिदस्ति । अक्षरातकूट-

, १क.च. रन।२ ल. 'रूपस्ता। ३ ख. भू । माद्राजस्तः। ४ ख, ज, आयं । ५ छ.
ज. (तरमितिं । $ स. ्ययोर' ।

अथवंश्षिरउपनिष्‌। २१

शेते रद्रसदा संहार्यते परजाः । उच्छरसिते तमो मवति तमस आपो
अप्खङ्कट्या मथिते मथितं शिशिरे शिशिरं पथ्यमारन फेनो भवति।
फेनादण्डं भवलयण्डादरह्या मवति ब्रह्मणो वायुवायोरोकार ओंका-
रात्सावित्री साधिघ्र्या गायत्री गायत्या छेका भवन्ति । अचंयन्ति
तपः सयं मधु क्षरन्ति यदध्ुवमू्‌ । एतद्धि परमं तप आपो ज्योती-
रसोऽगरतं ब्रह्म भूथूवः खरो नम इति ॥ ६॥

य इद्मथवशिरो ब्राह्मणोऽधीतेऽश्रोबियः रोजो भवत्यनुप-
स्थात्काटः पंकषणोऽहम्ताधिपः क्षणादिव्यवहारनिमित्तमूतः स्नायते । कालाब्यापक
उच्यते सति काठे व्याप्ये व्यापकतां खमते । भोगायमानः सर्शरीरमिवाऽऽत्मानं
संवृण्वानो यद। शेत उपरतक्रियो मवति तदा संहाथते संहता भवतीलर्ः । संप्रति
सृष्टिमाह । उच्छसित इति । का्यनननोतपुक ईश्वरे सति तमोऽज्ञानं प्रमृतं मवति ]
तत आकाशादिक्रमेणाऽऽपः । अप्छङ्कट्या ईशरेण मथिते प्रमथने कृते सति मथितं
तक्रमिव जायते । ततः शिरि विरम्बे सति शिशिरं शीतं भवति । शीताथीः शब्दा
विम्बाथौ अपि मवन्ति यया श्ीतकोऽयं विम्बं करोतीति गम्यते । अथवा रिरिरे
वायो वाति रिशिरं मवतीलर्थः । शातं सत्पुनर्मध्यमानं फेनो भवति । फेनात्काडे-
नाण्डं मवति । ब्रह्मा प्रजपतिः । वायुः प्राणाख्यः । भारुतस्तूरापि चरन्मन्द्रं जन-
यति खरम्‌ इत्युक्तेः । वायोरोकारः । भंकारात्साकितरी गायव्याः पृवी-
वस्था व्याटलयाख्या प्रणव्षरत्रयाद्यादतित्रयमिलयन्यत्रोक्तेः । गायत्री तत्पदादिका ।
गायञ्या वेदत्रयद्वारा अयो छोका मवन्ति । अर्थयन्ति लोकानुधाः शरुतो यतो रोका-
स्तपः सत्यं यच्च धुवं मध्वमतं मोकषास्यं तत्षरन्ति शरीरपराध्यत्वत्तिआदीनां शारी
रस्य च प्ष्ठधीनत्वादितरथाऽविचयाधनः पुषुशिनाञ्यान्न निवतेत । अत एवेशवरस्य
जीवानुग्रहाय ष्टिनि्माणमिति वदति । किं तत्रमे तप इत्यत आह । तप इति ।
तपःपाधनत्वादयं मच्रसप इत्युक्तः । तस्पात्प्रयत्नेन प्राणानायम्याऽऽवतेनीय इति
मावः । तपःललोकास्यं धरुवं मधु क्षरनित प्रतपन्ति छेका मृरादयसेन तानचै-
यन्ति । एतद्धि यस्मात्परम तपः फं गायत्रीशिरःसाध्यमित-वाऽ्थः ॥ ६ ॥

संप्रयध्ययनफटमाह । य इद्मथरथ्िर इति । ब्राह्मण इति कचनादुपनीतस्यापि

्त्रियादेनायिकार इति गम्यते । मुख्यत्वबोषनाय ब्रह्मणग्रहणम्‌ । अधीत इति ।

अरथावबोधपयन्तमध्ययनं पाठमात्रस्य निन्दाश्रुतेः । न चास्पायासेन कथं बहूुयत्-

साध्यं फं स्यादिति शङ्कयम्‌ । अलपायातेऽप्यमृतादर्महातृतिननकल्वादिदरंनाद्वसतु-

दते: पर्नुयोगायोगात्‌ । श्रोत्रियो वेदमधीत्य तदर्थानषठाताऽनधीतवदोऽप्येतनमाघा-

ध्ययनेनैतादशो मवतात्याह । अश्रोत्रिय इति । अपनीतो द्वितीयोपनयनादिरहितः।
९द. सत्मनराध्यः। -

2२ नारायणविरचितदीपिकासमेताऽथर्वरिरउपनिषत्‌ ।

^.

नीत उपनीतो भवति सोऽ्निपूतो भवति स वायुपूतो भवति स
सूर्यपूतो भ्रति स सोमपूतो भवति स सत्यपूतो भवति स
सर्वपूतो भवति स स्वैदवेजीतो भवति स सवैवदेरनुध्यातो
भवति स सर्वेषु तीर्थेषु सातो भवति तेन सर्वैः करतुभिरं
भेवति गायन्याः षष्टिसहस्राणि जप्नानि भवन्तीतिहासपुराणानां
सद्राणां शतसहस्राणि जक्नानि भवन्ति प्रणवानामयुतं ज्र
भवत्या चक्षुषः पदक पुनात्या सप्तमात्पुरुषयुगान्पुनातीत्याह भग-
वानथर्वशिरः सकृजप्तैव शुचिः पूतः कमैण्यो भवति द्वितीयं
जप्ता गणाधिपल्यमवाम्रोति दृतीयं जप्त्ेवमेवारुभविशलयां
सत्यमां सलम्‌ ॥ ७ ॥

इत्यथर्वेदेऽथनिरउपनिषत्समाप्रा ॥ ५॥

अग्निपूतोऽभ्निना हृतेन यथा पूतो वायुना प्राणायामरयेथा पुतः सूर्यपूतः सू्येणोपस्थितेन
यथा पूतः सोमेन सोमपानेन यथा एतः सयेनाऽऽमापितेन सपर्मप्ाधनैरनुषठिर्वथाः
पूतस्तथाऽनेनेलथैः । वेदेरिति । वेदानां वेदनारूपेण चेतनत्वादनुध्यानं संभवति । पुर्‌-
युगानितृपक्षीयानमातृषकषीयांश्ाऽऽपप्मातपुरुषपदादात्मानमभिम्याप्य पुनाती्याह मग
वान्वा । सङ्ृदादिपाठप्य फलमाह । अथर्वशिर इति । एषमेवानुभविशतीति +
विरेषमपदयन्सामान्यमेव प्रविदाति तच सामान्यरूपं ब्रहैव । मोक्षं यातीत्यर्थः । यद \
एविष्ुरषः शिवस्तयो; समाहार एवं हर्टिरखखूपं तदेवानुप्रिदशतीति । ए्िष्णौ वो
मरेशवर इति नेकासषरनिषण्टः । हप्ाप्या हरिप्रा्तिरविरुदैकभूतित्वात्तयोरिति । किं
तत्सामान्यह्पं यदनुप्रविशतीलपेक्षायामाह । सत्यमिति । ओंकारवाच्यं सलमिदयर्थः
हरिहररूपमेतदुमयवाच्यं भवति । एकवाक्यं वोकारवाच्यं ्त्यमेव साधनान्तरं किनि.
वानु्विशतीति । विरक्तिः समाप्यर्था ॥ ७ ॥

नारायणेन रचिता श्रुतिमा्नोपजीविना ।
अस्पषटपदवाक्यानां दीपिकाऽथर्मस्तके ॥ १ ॥

इति नारायणविरविताऽथर्वशिरउपनिषदीपिका समाप्ता ॥ २ ॥

प
१क. सवैदेवै' । २ क. च. भु प्राऽविः।

ॐ तत्सद्रह्यणे नमः ।

अथवोशिरउपनिपत्‌।

"-----“>**-म०प<०----------~

शेकरानन्द्विरचितदीपिकासमेता ।

ॐ भ्रं कर्णेभिः ०1 स्वस्तिन इन्द्रो०रओं शान्तिः शान्तिः चानििः।
ॐदेवा ह रै स्वर्गं छोकमगम॑सते देवा रुद्रमपृच्छन्को भवानिति
सोऽव्रबीद हमेकः पथममासं वतामि च भविष्यामि च नान्यः कथि-
न्मत्तो व्यतिरिक्त इति सोऽन्तरादन्तरं पराविशदिशान्तरं संमा-

वकष्येऽर्वरिरोनाम्नयाःश्यास्यां पदानुगाम्‌ ।
सद्राल्यैक्यावगव्यरथ रुदरसतुष्टोऽस्तु नस्तया ॥ १॥
विद्याया अतिदुरमतवप्रदशना्थमास्यायिकामवतासयति । देवा इन्द्रा्िवायुप्रभतयो
रुद्रनिज्ञावः । ह किल वे प्रतिद्धम्‌ । स्वर्ग स्वः सुखसकप आनन्दात्माऽवगम्यते
यसमिछठोके प्त स्वगतं छोकं रुद्रनिवाप्मृतं रहमरोकमित्यरथः । अगमन्गतवन्तस्तत्र
गत्वा नीरोहितं त्रिोचनं पिनाकपाणिं चित्रपुरुषमवछोक्य । ते स्र्गगता देवा उक्ताः।
रं पषैदुःलनाशकं सषटिस्थितिविनाशकारणम्‌ । अपृच्छन्ृष्टवन्तः । तत्प्श्षमाह्‌ । कः
प्रभे । भवांस्त्वमिलयनेन प्रकारेण । स रुदरोऽब्रवीदुक्तवान्‌ । अहं स्यंप्रकाक्ावचिदा-
स्वरूप एको देशकाल्वस्तुपरिच्छेदशुन्यः प्रथमं जगदुत्त्तेः प्रागासं स्नगदे-
त्मनाऽवतस्थिवान्‌ । ताह यथा करं पर्वमापरीन्ेदानीं न च मविप्यति तद्रक्कि त्वम-
पीलाशङ्कय नेत्याह । यतामि च भविष्यामि च । व्व एकशचकारः कारातीतत्व-
माहापरः कालात्मकत्वमाह । सष्टमन्यत्‌ । ननु यथा त्वं स्थितस्तथाऽन्योऽपि ताद-
शो वाऽन्यादरो वा कश्चन स्यादित आह । नान्य; कथिन्मत्तो व्यति-
रिक्तः । स्पष्टम्‌ । आपीद्रतैते भविष्यति चेति रोषः । इति, अनेन प्रकरेण ।
एवं तान्प्रत्यक्त्वा स रुद्रः प्रथमतसतेषां मिषतामन्तरिकषमगादिति शेषः । ततोऽन्तरा-
दन्तरिक्षादन्तरं नयनपथागोचरं देशं पाविकचत्प्विषटान्‌ । दिशशान्तरं संप्राषि-
दात्‌ । स्पष्टः पदार्थः । उपरे दिश्वप्यवटोक्यमानोऽबदेवैनं इष्ट इद्थः ।
एवमन्तर्षनं प्राप्य व्याकुलितिमनपो देवान्मानहीनान्लनंधयाञ्िशूनिव विलोक्य च
तेषां मनःसमाधानं जनयितुं पूर्वोक्तमेव शाब्दबाहुस्येनादृटशरीर इत्याह ।

१ ग. कश्चन मत्तो ।

२४ शंकरानन्दविरचितदीपिकासमेता-

विशरतसोऽहं निलानित्यो ब्रह्माहं ब्रह्माहं प्राचः प्रत्यश्चोऽदं
दक्षिणाश्च उदश्चोऽदमधशचर्ध्वं च दिशश्च पिदिशश्वाहं पुमानषु-
मान्ह्ियश्वाहं साविच्यहं गायत्यहं त्रिष्रूनगत्यमुष्रपचाहं छन्दोऽहं
गा्पत्थोऽहं दक्षिणाभिराहवनीयोऽहं सत्योऽदं गौरहं गौय
ज्येष्ठोऽहं श्रेष्ठोऽहं वरिष्रोऽहमापोऽदं तेजोऽदृग्यसुःसामाथवा-
्गिरसोऽहमक्षरमहं ्षरमहं द्योऽहं गोप्योऽहमरण्यो ऽदं पुष्करमहं

स प्रधिद्धः काटत्रयेऽपि वर्तमानो मवद्धरमद्रचनादि्तातः । अहं रुद्रः । निलयानिलयो
हेुरेतुमदूपः। बरह्म वृहदेशकाल्वशतुपरिच्छेदषन्यः । अहं रुदः । ब्रह्माहम्‌। व्यास्या-
तम्‌ वाक्याभ्यापो त्हमखरूप्याऽऽत्मनो वास्तवत्वप्रदोनारथः। इदानीं सूत्रपरायं वचनं
व्याकरोति । प्राञ्चः प्रागामिनः प्राणाश्वदुरादयः प्राञ्चः । प्रल्यगगामिनः प्राणा वागा-
दयः प्रयचः । अहं शः । दक्षिणा्चो दक्षिणदिणामिनः प्राणाः भ्रोत्रादयो द्ष-
णाञ्चः | उदश्च उत्तरदिगरामिनः प्राणा मनञदय उदश्चः। अहं शदः । दिक्चतु-
एयचारिणशनेतनालत्ेनोकतवेदानीमवरिष्टानामातलत्वमाह । अधश्चोर्ध्वं च दिशश्च
विदिश्शाह्‌ । अहं रुदः । पुमानपुमान्क्षियथाहम्‌ । अपुमानपूमकः। स्यषटमन्यत्‌।
साविभ्री पतविवृदेवताका । अह रुद्रः । गायत्री पैव चतुर्धिरा्क्षरत्वोपाधिना
गायत्रीछन्दस्तेव गायत्री । अह रुदः । तिषुपचतुश्वतवारिरदक्षरं छन्दः । जगत्यष्टा-
चत्वारिरदक्षरं छन्दः । अनुषट्द्राविशदक्षरं छन्दधकारासपङ्कयादिकमपि । अहं
रदः । छन्दन्दःशब्दवाच्यं निःशेषम्‌ । अहं खः । गाहैपलो दक्षिणाभि-
राहवनीयोऽहम्‌ । श्रोतमश्चित्रये गादैपलयदक्षिणासनयाहवनीयनामधेयम्‌ । अहं रुदः ।
सल्योऽविनाशी । परपचचरूपप्त्(ल्य)्लवचनरूपो वा । अहं शद्रः । गौः सास्नादिमती
गोशब्दवाच्यं वा निःरोषम्‌ । अहं रः । गौरी शिवप्रियाऽष्टवषा वा कुमारी गौर-
वणी वा ठ्ढना तुप्ी वा गौरवर्ण वा खरीरिङ्गं निःशेषं जगत्‌ । अहं रुः । ज्येष्ठो
वयपाऽधिकः । आहं सद्र: । श्रषटठोऽतिदयेन प्रशस्यः । अहं शः । वरिष सर्वी-
पिकः 1 अहं स्रः । आपोऽ तेनोऽदम्‌ । स्ष्टम्‌ । उततिनपोदणं भूतान्तराणा-
मप्युपलक्षणाथम्‌ । ऋ्यजुःसामाथवाङ्गिरसोऽहम्‌ । अरय्गणाऽङ्गिरपा च दृष्ट
मच्रा अथव्गिरपोऽथववेद इत्यर्थः । स्पष्टमन्यत्‌ । अक्षरं प्रणवादिरूपम्‌ । अहं
रुद्रः क्षरं विनाशि । अहं रदः 1 गुः , गोप्यो मच्रध्यानेोपदेशादिरूपः । अहं
रदः । अरण्योऽरण्य्पोऽरणिमवो वा । अहं रुद्रः । पुष्करं ती्विरेषरूपम्‌ ।
रलयेरिक्यात्युष्करं पुष्कलं वाऽधिकं खरूपतः परूपतो वा॒चेतनमचेतन वेल्थ ।

१६. श्ोद्‌*।

अथवेरिरउपनिषत्‌। ` २५

पवितरपहपग्रं च मध्यं च बहि पुरस्ताहसु दिक्षववस्थि-
तमनवस्थितं च ज्योतिरित्यहमेकः सर्वे च मामेव मां योषेद
स सवान्देवान्बेद गां गोभित्रीह्यणान्ब्राहमण्येन हवीषि हवि-
षाऽऽयुरायुषा सत्यं सत्येन धम धर्मेण तपयामि स्वेन तेनसा

अहं रुद्रः । पवितं पापहीनं पापविनि्गमनकारणं वा । अ ररः । अप्रं च पांशा-
नां पुरोभागोऽगरं चकारादादिरपि । मध्यं च रिश्च सरवस्यप्यन्तबैहिश्चकाराभ्या-
मन्तमहिरपि । पुरस्तात्सैदेशकादवस्त्वेक्षया पूर्वम्‌ । दशसु दिक्ष्ववस्थितमनव-
स्थितं च दिगात्ममूतमदियूपम्‌ । अ्योतिबौवमनप्तातीतं सखयभरकाशकं तेजः ।
इत्यनेन नित्यानित्य इत्यादिना अ्योतिर्यनेनोक्तेन प्रकरेणेक इन्वः । अहं
सरवैनगदात्मा पतवैनगव्यतिरिकतैको देशकाल्वस्तुपरिच्छेदषन्यः । सै चं
गिला अपि वर्भिन आश्रमिणश्च मामेव वस्तुत एकमवसतुतोऽविचियाऽनेकं च रुदर
मेव न त्वन्यम्‌ । च | चकाराततेऽपि म॒दरपा एव विविधका बडिदानिगृहीतान्तःकर-
णमीना निष्कामाश्च भजन्त इति देषः । इदानीं बरह्माहमस्मीतयकयज्ञाने प्रवृत्ति जन
यितुमथतिद्धैरयैः प्रहोमयति । मां सर्वामित्रमात्मलेन योऽधिकारी वेद्‌ जानाति स
मज्तः। सर्वान्देवानदेवशब्दपर्ययमाजो निसं विशमिल्ः । वेद मृज्ञानिनेव घट-
ारावादिकं जानाति । इदानी खविमूमसच्चज्ञानाथैमुपकारयोपिकारकमायेनावस्थानमाह ।
गां भूमिम्‌ । गोभिरादिलयादिक्िरणैः । गोत्वनातिं वा गोन्यक्तिभिः । ब्राह्मणान्भूद-
वान्‌ । ब्राह्मण्येन ब्राह्मणत्वनात्या वेदाध्ययनेनार्थजञानाुष्ठानाभ्यां वेलरथः | हवीषि
चरुपएरोडारप्र तीनि । हषिषाऽऽ्येन । अथवा हवीषि विप्रगवादिशरीराणि हविषा
पयोघृतासतृणादिना । आयुजींवनकारणं प्राणः । आयुषा प्राणावस्थानेन । सत्यं
भूतपञ्चकम्‌ । सत्येनावाध्येन बहमणा । अथवा सत्यं प्त्यवादीन्दियम्‌ । सत्येन
सत्यवचनेन । धर्म हमकर्मनन्याू्म्‌ । धर्मेण शालीयेण शुमेन कर्मणा । तपयामि
तृ वृद्धि करोमि । स्वेन स्वापमानन्यभूतेन । तेनसा ज्योतिषा । गवारिरूपेणे

१ग. श्श॒दि।

२६ रोंकरानन्दविरावेतदीपिकासमेता-

ततो दैवा श्रे नाप्यस्ते देवा हरं ध्यायन्ति ततो देवा उर्ध्व
बाहवस्तुन्वन्ति ॥ १ ॥

ॐ शयो वरै शदः स भगवान्यश्च ब्रह्मा तस्मै वै नमो नमः १
ॐयोतरै ररः स भगवान्यश्च विष्णुस्तस्मै वै नमो नमः

यो वैदः स भगवान्यश्च महेश्वरस्तस्मे वे नमो नमः ३ ॐ
यो वरै शद्रः स भगवान्या चोमा तस्मै वै नमो नमः*अ्योवें
रदः स भगवान्यश्च प्रिनायकसतसमै वै नमो नमः ५ अयो व
रुद्रः स भगवान्यश्च खन्दस्तस्पै वै नमो नमः६ अ्योवे षर
स भगवान्यश्रेनद्रस्तस्ै प्रे नमो नमः ७ ॐ योवै र्दरःस
मगवान्यश्ाश्िसतस्मै पै नमो नमः ८अ््यो वे खः सभग-

युक्त्वा पू्वमप्यहद्यशरीरो मगवान्वचनेम्य उपरराम । ततस्तप्मद्वागुपरमादनन्तरम्‌ ।
देवा सरम्‌ । व्यास्यातम्‌ । नापश्यन्‌ । अनुमानेनाप्यत्र स्थित इति नावहोकितवन्तः ।
रदस्य रूपमदृषट् वचनानि श्रुत्वा तद्रपदर्ने तद्वचनश्रवणे चेोत्सुकाः । ते प्रसिद्धा
रद्रोपदिष्टसवीत्मानोऽपि स्वाश्रयदोषादनवगतात्मख्वहपाः । देवा रुद्रं व्याख्यातम्‌ ।
ध्यायन्ति नयनाभ्यां यथादृष्टं कणीम्यां च यथाश्रुतं प्रियतमविरहञ्वरातुरा इव
युवतयाश्रन्तयान्ति । एवं चिन्तयतां तेषां रदरदरने रुद्रस्ुतिरूप उपायः प्र्यमात्‌ ।
ततसस्माद्धयानेनोपायप्रतिभानादनन्तरम्‌ । देवा रुद्रदर्नोत्सुका रुद्रशिष्या उर्ध्वबाहव
उर्ध्वं कृता बाहवो येस्त उर्यैवाहवः । पटचररापहतपर्वस्वाः प्रना इवोगरदण्डराजानं
सुन्वन्ति स्ति द्वन्त । इति प्रथमः खण्डः ॥ १ ॥

तैः क्रियमाणां सतुति पठति । यः प्रसिद्धः सर्शाद्धेषु । वै सर्गमाणो श्र
पकारणदुःखविनाशक उक्तः परोक्षः । भगवान्पममधर्ततानैरयेशवयैयशः श्रीमान्‌ ।
यश्च बरह्मा चतुरानने विधाताऽपि यः प्रिद: । तस्मै श्राय मगवते विश्वर्र्थं
कृतावताराय परापरोभयरूपाय । वै निश्चितम्‌ । नमो नमः । सष्टम्‌ । नमस्कारा-
म्याससतु यच्छब्दद्यादानात्रापराथं आदरा्थौ वा १ विष्णुनीटोतयल्दयामश्तुनः
स्थितिरेत्पी २ महेश्वरः सपैंहारकारी नियन्ता नील्ोहित उमामहेश्वर इत्यर्थं
२ उमा महेशवरप्राणप्रिया कात्यायनी ४ विनायको विन्रततौमापुचरः ९ खन्द; सेना-
नीममेश्वरपुतः ९ इन्द्रखिरोकीप्रमुः परोश्रथवाञ्छाचीपतिः ७ अप्निविमावसुः ८

‰ धृ. पुस्तक एतदादिषु चतुरधचिरान्मच्रेषु प्रल्ेकं तस्मे वै नमो नम इयस्मात्पागर््वं च क्रमेण
भूभंवः स्वः * इति शीषं जनदों विश्वरूपोऽसि इति च ददयते ।

अथवेतिररपनिषत्‌ । २७

वान्या च भृस्तसमै वै नमो नमः ९ योवै स्रः स भगवान्यश्च
भरव स्तस्मै मे नमोनमः १० अयो वै रद्र स भगवान्यश्च
सुषस्तस्मे परे नमो नमः ११ अयो वे रुद्रः स भगवान्यच्च पह-
स्तस्मै षे नमो नमः १२अयो वरै रदः स भगवान्यश्च जन-
स्तस्मै मै नमोनमः १३ अयोगे द्रः स भगवान्यच्च तप
स्तस्मै रे नमो नमः १४ योवै शः स भगवान्यच्च सलं
तसमै परे नमो नमः १५ ॐ यो वै रदः स॒ भुगवान्याच पृथिवी
तस्मै वै नमोनमः १६ अयो वरदः स मगवान्याशाऽऽप-
स्तस्मै पै नमो नमः १७ ॐ यो वै रदः स भगवान्यच्च तेजस्तस्म
वैनमो नमः १८ ॐ योवै श्रः स भगवान्यश्च वायुस्ते परै
नमो नमः १९ ॐ यो वै रदः स भगवान्यचाऽऽकाद तस्मै वर
नमो नमः२०अ्५योवै ररः स मगवान्यश्च म्र्सतस्मे वै
नमो नमः २१ ओयोपरैरदरः स भगवान्यश्च सोमस्तसमै वै
नमो नमः २२ योवै ष्ट्रः स भगवान्यानि च नक्षत्राणि
तस्मै वै नमो नमः २३ ॐ योव श्रः स भगवान्ये चाट प्रह
स्तसम परे नमो नमः २४ अयो वैः स भगवान्यश्च पराण-
स्तस्मै मै नमो नमः २५ अ योवै शदः स भगवान्यश्च काल-
सस व नमो नमः २६ ॐ योते ररः स भगवान्यश्च यम

स्तस्मवेनमानमः २७ अ्यावंष्दरः स भगवान्यश्च मृत्यु

स्तस्मै वै नमो नमः २८ ॐ रुद्रः स भगवा-

%

> ९ भषोऽन्तस्तिटोकः १ ० एवः खर्शेकः १ १ परहर्महलोकः १२ जनो जन-

लोकः १३ तपसतपोटोकः १४ सलं प्त्यटोकः । उमामृम्योः च्ीत्वायेति ि्ैशः ।
महस्तपःपत्यानां नप्कत्वाचदिति निदेशः १९ एृथिष्री महामूतरूपा भूमिः खीत्वा-
येति निदैशः १६ आपो नीराणि । अपां म्यप्रीनां खरीत्वाद्या इति निदेशः १७ तेजो
महामृतरूपलजोधतुः १ ८ वायुरनिटः १९ आकाशं नमः| तेनकाशयोनेपंपकता-
चदिति निर्देशः २० सूयः पूर्ैमण्डटप्यः पुरषः २१ सोमः सोममण्डस्यः पुरूष
२९ नक्षत्राणि नक्षत्रमण्डट्याः पुरुषास्तेषां भूयं गपुप्तकत्वाद्ानीति निर्देशः २३
अष्टावष्टप॑स्याका ग्रहाः पूर्यतोमम्गटुषवृहसपतिरुकरदानश्वरराहृ्टपाः । अथवा
` भ्राणवाग्नहाचक्ु्रे्मनोहसतग्रूषाः । ग्रहाणां बहुता इति देशाः २४ प्राणः
पञ्चवृत्तिराध्यात्मिको वायुः २९ कालः परवोतपत्तिस्थितिमंहाराणामप्तथारणं निमित्तं
कारणम्‌ २६ यमो मरणानन्तरं नियन्ता प्राणिनाम्‌ २७ मृत्युः पवैषां गृहीतदारीर-

२८ दंकरानन्दविरवितदीपिकासमेता-

न्यचचामृतं तस्मै वै नमो नमः २९४ यो वै रुद्रः स भगवान्यश्च भृतं

यं भविध्यत्तसमै मे नमो नमः ३०ॐ यो वै श्रः स भगवान्यच्च
विष्वं तस्मै रे नमोनमः ३१ योवै शद्रः स भगवान्यच
कृत्सं तस्मै परै नमो नमः ३२ ॐ यो वै रुद्रः स भगवान्यच्च
सर्वं तस परै नमो नमः ३३ ॐ यो वरै रुद्रः स भगवान्यच्च सलं
तस परै नमो नमः ३४॥ २॥

ओमादौ मध्ये मूर्ुः सुवरन्ते शरीर जन-
दोम्‌ । विश्वरूपोऽसि व्रह्मकं स्वं द्वित्िधोध्वेमधश्च चं

ॐ
६.6
उ

परिल्यागकारणम्‌ २८ अगृतमवद्यमाविकर्मफटम्‌ २९ म्रतमव्यभाविष्यतां कारव्या-
पिलपतम्यादेकस्मिन्वाक्ये ्याणामपि ग्रहणम्‌ } मूतमतीतें मभ्यं मवनयोग्यं वतेमान-
मिथः । मविष्यमतीतवतेमानम्यतिरिक्तकाटजम्‌ ० विश्वं स्थावरजङ्गमात्मकम्‌ ३१
कृतं महामूततजगप्रपञचरूपम्‌ ३२ सर्वै कलसिितमकसिपतं च जडाजडम्‌ ६३ सदयं पव-
पकारपरधानन्य द्ेतमिन्दरना्लयिष्ठानम्‌। अमृतादीनां नपुपकत्वायदिति निर्देशः ३४
पमानमन्यद्हमपर्ययेण विष्ण्वादीनां सत्यान्तानां चतुखिरत्य्यायाणामपि ॥ २ ॥
एवं चतुिशन्मच्रेः कृतस्तुतीनां देवानामयं मनर प्रतिमात इत्याह । ॐ अक्षरस्व-
रूप्रहणम्‌। आदो प्रथमतः। मध्ये, ओंकारानन्तरं िरोमच्रासूवमेतान्यक्षणीत्याह ।
भूभुवः सुवः । अ्षरखरप्रहणम्‌ । अन्ते व्याहित्रयानन्तरम्‌ । शीष शिरोमचरः
स्वहिलयवंरूपः । जनदोम्‌ , जनदेति कर्मोपरक्षणार्थमक्षरत्रयम्‌ । जनं जनिं तदुपलक्षि-
तजनिमद्वप्तुनातं तददातीतिं जनदस्तस्य संबोधनं हे जनद्‌ । ओमिति प्रणवस्वहूपग्रह-
णम्‌ । तथाच--ॐ भूवः सुवः स्वाहा जनदोमिति मचः संपद्यते । तत्तत्कामज्वरादिके
जनदेति पदस्थटे मोक्षदेवंयुदरे्ादयहोऽवगन्तव्वः । ओंकारस्य पर्यायस्याप्यर्थं
खयमेव वक्ष्यति मच्रतारलेन । व्यादतीनां तु नामरूपकमीत्मकतया विभिन पर्ष
कायकारणनातम्थः । खाहाकारस्य स्वमन्राहूला सेमतान्मच्रपराभीष्टार्थाहरणम्‌।
इदानीं मन्रदावन्ते चोक्तं प्रणवोपाधिकमुररीकृवयाऽऽह । विशरूपश्वराचरखूपः।
अपि मवति तवम्‌ । ब्रह्मैव सर्वस्मादधिकं देशकाखवस्तुपरिच्छेदुन्यं नगत्कारणं तवं
प्रणवप्रतिषाचो शुद्र । द्वित्रिधा द्विषा तिषा च द्विप्रकारः स्वाहाकाररूपः प्रकृति
ुरषात्मना । व्याहतित्रयरूपे नामरूपकमौत्मना । उरम्‌ । उपरिषटाज्नदेति पदा-
त्मकः सवैकामप्रदः। अधश्च प््ैमन्रक्षराणामधसाद्ितीयों करूषः । आदावन्ते
च बरहयफं प्रणवप्रतिपा्मित्यर्थः । चकारादुक्तवक्षयमाणमन्रपशच। इदानीं सर्वातमकत्व-
मनुशास्य रदरानननस्य शान्यार्थे नपाथमाह । त्वम्‌ › प्रणवालेर बह्म विश्वरूपः ।

१ कृ. ख. 'विषध्यं तस्म ।

1

अथवंतिरऽपनिषत्‌ । . २९

शन्ति तं पष्ट त्व वृष्टि सं हुतमहुतं विश्वमविश्वं दत्तमदत्तं कृत-
महतं परमपरं परायणं चेति । अपाप सोपमरता अभूमागन्म ज्योतिर-
विदाम देवान्‌ । कि नूनमसन्दरृणवदरातिः किमु धूतिरगूत मलस्य ।

शान्तिश्च वाकनःकायानामाध्याभिकधिभोतिकापिदैविकरहुःखानां निवृत्तिः । चकारात्त-
त्कारणं तदात्मा च । समू । उक्तः पुष्टिश्च मनोवाकायानामाध्यासिकाथिमौतिकाधिदै
विक्पुखदुःखमावपन्तिः परेणाप्यवगम्यमाना । चकारात्तत्कारणं तदात्मा च तवम्‌ ।
तुष्टिश्च पृष्टरेव सेनेवावगम्यमाना तुष्टिः । पतमानमन्यत्‌ । तम्‌ । उक्तः । हुतं
सायंप्रातरादिकाटेषु यथाशाद्लम्नौ प्रक्षिप्तं दाधिपयःपरति हविः । अहुतं हुतविपरीतम्‌ ।
विश्वं पषैकायैकारणनातम्‌ । अविन्वं विश्चविपरीतम्‌ । दत्तं बहिर्वेदि दीयमानमनो-
दकमूमुवणदि । अद च दत्तविपरीतम्‌ । तं पृण्यदेतुकं कम । अकृते पापहेतुकं कर्म ।
परमृर्कृष्टं कारणारिखूपम्‌ । अपरं परविपरीतम्‌ । प्रायणं चेति, उत्कृष्टश्रयरूप-
मपि सर्वाधारह्पमिलर्भः । चराढ्दात्सर्वानन्यत्च । इलनेन प्रकारेण विशवह्प इत्य-
न्वयः । हृदानी यथा यज्वनां चमपतस्थे भक्षिते सो पंतोषस्तथाऽस्माकमपि मच्रद्‌-
शिनामिदयाहुः । अपाम पानं कृतवन्तोऽधिगतवन्त इयर्थः । सपम्‌ , उमय। वरह
वि्यास्वरूपिण्या कालायन्या सह वर्तमानः सोमस्तम्‌ । यतः सोममपाम ततोऽप्रृता
मरणेतुमिएवि्यातत्कार्यततपस्कोरेविवमिताः । अभूप् सपत्नाः । तद्धवने कारणमाहुः ।
अगन्पागमाम प्राप्तवन्तः । उयोतिः खयंप्रकादामानमात्मस्वह्पम्‌ । इदं वयं
स्म इति निशिता इचर्थः। तत्रापि हेतुमाह । अत्रिदाम ) अविद । देवान्‌ ,
साधिष्ठातूनिन्दियाश्चान्‌ । विषयाप्तक्त्यनापक्तिभ्यां सभूतिमोक्षदेतूनिद्धियाणि जीवत
इत्यथः । इदानीमध्वगा इव पटचरान्परिभूय पलायमाना अगम्यतीरायाः सिन्धोरत्त-
रतीरं प्राप्य दक्षिणतीरस्थान्पानथेकारिणः सप्ारजच्पेरत्तरह्यतीरगा देवाः पेारनल-
व्यवहितानिन्धियाश्वानाक्षिपनिि । किमक्षिि । सनं निथितमथनातम्‌ । असानी-
तसोमानप्ा्तज्योतिष इन्द्ियमर्मज्ान्रति } कृणवत्‌) तवत्करिप्यतीलधः । अरातिर्‌-
नर्थकारीन्द्ियगणः । नन्वेषां कामो नामातिबडो राजा स्त॒ हि पारंगतानपि योषिषि-
शाचीमन्रप्मरणेनैव नाशयति ततो मैतेऽपिक्षेपणीया त्यत आह । क्षिय किराब्द
अक्षे । उशब्द उक्कृष्टतिरखरे । धि, धूतिरनुकूटशद्चः । विषयसुखदरनेन प्रवि
लोक्यासमां्वगसृबं्पूयविपमूतरवाहियो ््वितरणीनिपातनेन नारयत्कामसतद्रानो न
चास्माकमानन्दात्मस्वरूपरूपत्यतिः केण पुखधुद्धिरियथेः 1 कृणवदित्यनुषङ्गः । अपि
च जीवन्त एव समी अनर्थकरारिणः । ननु मता मृतश्चायं खनननीमरणशोकारि
त्मिप्रायेणाऽऽहुः । अमृत पूर्तोजुटशद्रुजैनानां कामः प्राणान्मुमोच । ततर
हेतुः । मदयेस्य भ्योतिरहमस्मीति साक्षात्कारेण मरणधर्मो ज्ञानस्य प्त्कायेख धूति

३० शकरानन्द्विरयितदीपिक्ासमेता--

सजगद्धितं वा एतदक्षरं पराजापत्यं सृक्ष्मं सौम्यं पुरषमग्राहयमग्रहचिण
वायुं वायव्येन सोमं सौम्येन ग्रसति खेन तेनसा तसा उपसंहर महा-
रासाय वै नमो नमः॥ ३ ॥

हृदिस्था देवताः सवां हृदि राणे प्रतिष्ठिताः । हृदि त्वमसि यो

रिन्वयः । अज्ञानोपादानोऽज्ञाननिमित्तोऽन्ञानविषयश्वाज्ञानामावे कथमयं स्यादि-
लय्थः । इदानी प्रणवारूयं परं ब्रहम विज्ञातुं प््याऽश्म्यो हितं तथाञन्येम्योऽरीत्यर्थ-
कथनेन मच्रन्तरमप्युद्धरन्ति । सवैजगद्धितं सैम जगते हितं स्पैनगद्धितम्‌ । वर
्र्िद्धम्‌ । एतत्‌ › पर्वोक्तममिधानममिषेयामिनम्‌ । अक्षरम्‌, ओंकारामिचरूपं विना-
शशन्यं ज्ञप्तिमच । प्राजापलयं प्रजापतिना हिरण्यगरमेणावगतं प्रनापतिपदप्रदातु वा ६
सृक्ष्ममगुरूपं दुरवगममित्यर्थः । सौम्यं सोमो मवानीपतिस्तेनानन्यत्‌ । सौम्यं प्रिय-
ददान वा । पुरुषं परिपूर्णम्‌ । अग्राच ग्रहणायोभ्यम्‌ । अप्रा्चेण प्रतयक्षग्रहणायोग्येन
अहादिना। पायुं गतिगन्धनकारिणं भोगापवगप्रदमिल्यथः । वायव्येन वायुप्तबन्धि-
नाकप्रवृ्तिनिवृत्तिमागानुष्ठनेनेलयंः । सोमं सशक्तिकम्‌ । सौम्येन शक्तिविरासेन ॥
ग्रसति भक्षयति तत्तदधीनं कयोतीत्यथेः । अथवाऽग्राह्वमात्मानमग्रा्यणाऽऽत्मस्व-
रूपेण । वायुं प्राणादिप्रमञ्जनम्‌ । वायञ्येन वायुपतजन्धिना प्राणायामादिना । सो
चन्द्रमण्डटकूपमन्तर्बहिैतमानम्‌ । सौम्येन सोमविनाशकेनाम्यादिना । ग्रसति विना-
शयति । स्वेन खात्मनाऽनन्यरूपेण । तेजसा ज्योतिषा विभृतिमद्धविनेत्यथैः । तसै
सैनगद्धितायाक्षराय प्राजापत्याय सूक्ष्माय पतौम्याय पुरुषायाग्रा्येण स्वेन तेनप्ाऽ-
आद्यं र्ते वायव्येन तेजपता वायु ग्रपतते सौम्येन स्वेन तेनप्ता सोमं ग्रसते । उपसं -
ह्र उपसंहारकारणाय । महाग्रासाय महान्तपैविश्वरूपो माप्तः कवछो यस्य स
महाग्रा्तलसते। ब स्मर्थमाणाय। नमो नमोऽस्ममिरवैः कृतकर्यैःप्राघतस्वरूपसा्षात्कारैः
क्रियमाणोऽस्तु स्वगुरवे स्वानन्यभूताय जगद्धितत्वादिविरोषणाय नमस्कारः । अम्या-
स्तु स्तुतिप्रसादादाविभूतमन्रतदेवताखरूपपरक्षात्कारत्वेन कृतङलत्वद्शनार्थः ॥३॥

इदानीं परेयन्याऽऽल्यायिकास्वरूपं देवैः प्राप्तं नगद्धितम्षसमस्मान्रति दयितु
श्रुतिराह । हृदिस्था ढदयकमट्प्था देवता रुदरसतुतिपरः । स निखिटाः । बहिष्ठ
देवताः कथं टदिष्था इत्यत आह । हृदि ददयकमले प्राण इति शेषः । अस्तु हदि
प्राणः . क्ति तत इत्यत आह । पराणे , एफसिन्देवे सूत्रात्मनि पवेदेवखसूपे हदय-
कमट्चारिणि प्रतिष्टिता; सषैदेवतासादात्मयेनावस्थिताः । सन्तु देवताः प्राण(णा)-
भिन्ना हदि किं ताकतेल्यत आह । हृदि टदयकमटे स्वं प्राणोपाधिकः कती भोक्ता
वसतुतोऽ्षरादि(य)मिन्नः । असि मवति । यः प्रपिद्धः परमेश्वर एक एव रुद्रः ।

१ग. प्राणाः।

अथर्वमिररपनिषत्‌ । ३१

निलयं तिकलो माराः परसु सः । तस्योत्तरतः धिरो दक्षिणतः पादो य
उत्तरतःस ओंकारो य कारः स प्रणवो यः प्रणवः स सर्वव्यापी
यः सर्वव्यापी सोऽनन्तो योऽनन्तस्तत्तारं यत्तारं तत्सृक््मे यत्सू-
मं तच्छं यच्छं तदत फदुतं तत्परं ब्रहेति स एकः स एको
शद्रः स ईशानः स भगवान्स महेरः स महादेवः ॥ ४॥

अथ कस्मादुच्यत ओंकारो यस्मादुचार्यमाण एव सर्व शरीर

निलयं सदा । तिष्ठो मात्ा्िपंस्याका अकारोकारमकाराष्यासाभ्यः परस्तु, उक्कृष्ट
एय । स॒ ओंकारो शद्रः । त्वमप्तीयन्वयः । तस्य तव पवदेवतात्न ॐकारामिन्न-
स्योत्तरत उत्तरसिमिवृत्िमाग इलः । रिर उत्तमाङ्ग मोकषरूपमित्य्थैः । दक्षिणतो
द्षिणमार्गे परवृ्तिमां इत्यथः । पादः पंपारवक्रं मरणमज्ञानम्‌ । यः प्रतिद्धः।
उत्तरत उत्तरमार्मस्थो मोक्षर्पः । स॒ उक्त उत्तरभागग ओंकारोऽक्षरखसूपनिरदै-
द्ोऽयम्‌ । इद्‌ानीमस्यौकारस्य विविधान्परयायन्दीयति मे्षहपानन्दलेन पयैवसानं
करोति । य ओंकारः स प्रणवो यः प्रणवः स सर्व॑यापी यः सर्वव्यापी सोऽ-
नन्तो योऽनन्तसतत्तारं यत्ता ततपृषष्म यतृ तच्छ यच्छं तयुं यदेतं
तत्परं ब्रह्म । ओंकारपणवपैव्याप्यनन्ततासमूष्षष्ैद्युतपह्मपदानि श्चतिरव
वयक्रिप्यति । अत्र तु प्यकं पदमनुदयामिधानामिपेयवाचकानां पदानमिका्लाः
भिधायिवेन प्रत्येकं तदा पर्यायत्वं विधीयत इति विदोषः । इति प्रणवपयोयपरिपमा-
प्यः | इदानीममिधेयवाचकानां पर्यायाणाममिधानवृत्य्माह । सः प्रणवात्मोक्तः |
पा्रह्मानरान्दः पररह तारक एकः । स एको शद्रः स दशाः स॒ भगवान्स
महेष्वरः स महादेवः । एतानि पदानि शरुतिर व्याकरिप्यति । शब्दमेदादेवतामेद
इति न्यायप्ा्तमेकाच्मेदं वारयितुं षरतत्पदानि ॥ ४ ॥

अथ । अनुपपत्तूचनायेऽथशाव्दः । यद्ययमर्वाजिरा्दः कथमनातरृत्त शब्दवाची
सयात्‌ । शब्दवानितेऽप्ययमेव दोषः। उभयवाचित्व च स्यायविरुद्धमनेनेवामिप्रायेण प्र
च्छति। कर्मा ेन कारणेन शब्देार्थेनोभयेन वा तत्रापि रुढ्या योगेन ृत्यन्तरेणेव
त्यर्थः । उच्यते कध्ये। ओंकारः प्रतीकमिदम्‌ । इति शिष्येण परा गुरभूत श्रुति
राह । यस्माचतः। उज्चाथमाण एव) उच्वारणायं प्ले क्रियमाण एव विम्बमन्तरेणे
स्व निति कुण्डरिनीपुलमाप्येकादशद्रं शरीरं ज्ञानदरीनेन कामन विनाद्योध्वै-

३२ शंकरानन्दमिरचितदीपिकापमेता-

यत्नामयति तस्मादुच्यत आं कारोऽथ कस्मादुच्यते पणवो यस्मा- '

दुचायैमाण एव ऋचो यजुषि सामाथाङ्गिरसशच यङ्ग रह्म ब्राह्म-

णेभ्यः परणामयति तस्मादुच्यते प्रणवोऽथ कस्मादुच्यते सैव्यापी

यस्मदुचायमाण एव सविीकान्व्याप्रोति सेहो यथापललपिण्डं

शान्तम्रलमोतप्ोतमनुपाप्य व्यतिशिष्टस्तस्मादु्यते सर्वेव्याप्यथ

कस्मादुच्यतेऽनन्तो यस्पादुचवायंमाण एवाऽऽ्यन्तं॑नोपल-

भ्यते तिरयगघ्यूमधस्तात्तस्मादुच्यतेऽनन्तोऽथ कस्मादुच्यते

तारं यस्माुबार्यमाण एव गर्भनन्मजरामरणसंसारमहददया-
मूष्वस्ितस्थानपिक्षयोपरिदेश्च उन्नामयति प्राणपरभज्ञननोच्तं कारयति तस्मात्ततः
स्वोचारणावसरे सर्वप्य शरीरस्यो्यदेरो प्राणप्रमज्ञननोक्नमनकारितवात्‌ । उच्यत
ओंकार; । स्पष्टम्‌ । अयम्ैः--सति मेदेऽमिधानामिपरेययोरथक्ञब्दमूवितानुपपतः
स्थातु सोऽसत्यत्र । नच रूढ्यादिवृत्तप्रयुक्ताुपपततर्यौगिकत्वस्याङ्गीकारादिति 1
अय्‌ कस्मादुच्यते प्रणयो यस्मादुबायंमाण एव । पूर्ववद्यास्येयम्‌ । ओंकाखत्र-
णेऽपि व्यार्यानमवगन्तव्यम्‌ । ऋचो यजूषि सामान्यथवोङ्गिरसश्च । स्पष्टम्‌ ।
चारादन्यदप्यभीष्टम्‌ । यङ्गे नपयत्ते ¦ ब्रह्म ्रहमवर्चपादि । ब्राह्मणेभ्यः प्रणवो-
चारकेभ्यो मूमिदितेभ्यः । प्रणामयति प्रकरेण नामयति प्राप्यति । तस्मादुच्यते
प्रणवः । एषटम्‌ । अथ कस्मादुच्यते सपैव्यापी यस्मादुचा्यमाण एव । पूर्वव-
व्यस्येयम्‌ । सवीन्‌, निखिटांोकान्कफटमूतानभूरादीन्‌ । व्याभोति, शरि
पर्णानि विविधं सर्वत्मनाऽऽपनोति । ततर दृष्टान्तमाह । सेहः प्रमिद्धधिकणः। यथा
येन प्रकरोण । परुरपिण्डं पठं तिद्पिण्डं मांपरं वा तप्य पिण्डल्तम्‌ । श्रान्त-
मूं शान्तः प्रणवस्य मा्भिदः पत प्रणवः स॒ एव मृं कारणं नगतो यस्य तच्छान्त-
मं नगत्‌ । ओतमोतै च्तातन्तुनेव दूतानिभितं जातं सतः खेन प्रक्प्रत्यगुदषद-
कषिणस्थितेनानुविद्धमोतप्रोतम्‌ । अनुप्राप्य, अनुप्राप्य पदा जायते तिष्ठति विनयति
वा तेन पैदा संबद्ध इत्यर्थः । एवं चेत्द्वदेव जननमरणादिमानित्यत आह। व्यति -
होऽवशिष्ः । तज्जनिमरणादित्य्ः । स्वय जनिमरणादिशुल्य इत्यः । तस्मादुच्यते
समेव्यापी । स्म्‌ । अथ कसमादृच्यतेऽनन्तो यसादुचायैमाण एव । पूर्व.
द्स्ययम्‌ । आन्तम्‌ , आदिन्वन्तशवाऽऽचन्तम्‌ । नोपलभ्यते । स्पष्टम्‌ । तिर्य-
गषटपु दिध । उर्वैमुपरिदेशः । अधस्तादधेदेशे । र्यगादिप्वायन्तं नोपभ्यत
इत्यथः । तस्मादुच्यतेऽनन्तः । स्ष्टम्‌ । अय कसरादुच्यते तारं यस्पादुचर्य-
माण एव । परववास्येयम्‌ । गर्भजन्मनरामरणसंसारमहदधयात्‌ । गो जननीन-
ठरनिवाप्तः । जन्म योनियच्राचिर्गैमनम्‌ । जरा वरीपरितारिकरी । मरणं प्राणपरित्यागः।

१क.ख.द््यचत्रा। ।

अथवंक्षिरडपनिषत्‌ । ३३

तारयति तस्मादुच्यते तारपथ कस्मादुच्यते सूक्ष्म यसादुबाये-
माण एव सूष््मो भूत्वा प्रङरीरप्येवाधितिष्ठति तस्मादुच्यते
सृध्ममथ कस्मादुच्यते शुष यस्पादुायैपाण एव छ्दते
छ्ामयते तस्मादुच्यते शुहटमय कस्मादुच्यते वेदयुतं यसा
दुचायेमाण एवात्िपरहति तमसि सवै शरीरं विद्योतयति
तस्मादुच्यते वेरुतमथ कस्मादुच्यते परं ब्रह्म यस्मादु-
चायैमाण एव बृहति बह्यति तस्मादुच्यते परं बह्माथ कस्पा-
दुच्यत एकां यः सबा्टीकानुदरह्ाति एजति विश्जति वासयति
तस्मादुच्यत एकोऽथ कस्पादुच्यत एको श्रएो श्रो न
द्वितीयाय तस्थे तुरीयमिपरं॑ेोक्रमीशत शनीयु

गर्मनन्मनरमरणरूपः पप्तारः प्र च पुनः पुनरावृत्ति गच्छन्महांलस्माद्धयं ततस्तारयति
मोचयति । तस्मादुच्यते तारम्‌ । स्ष्टम्‌ । अथ कस्पादुच्यते सूष्षम॑ यस्मादुतवायै-
माण एव | पू्ववद्यास्येयम्‌ । परमो मत्वाऽोरणीयान्पन्‌ । परशरीराण्येव
परः शरीराणि परररीराणीति च्छन्दम्‌ । परो महतो महीयनिवं न त्वन्यः। स्थाव्‌-
रजङ्गमशरीराणि । अधितिष्ति, अधीनी करोति । तस्मादुच्यते सूष््मम्‌ , स्पष्टम्‌ ।
अथकस्मादुच्यते शुं यसमदुचचाय॑माण एव । पुक॑व्यास्येयम्‌ । छन्द्ते, अन्त-
ध्वनिं करोति दयति वाऽन्तनाडीगणनान्दोषान्‌ । छ्ापयते , अन्नानं परकार्यं श्रम-
यति विनाशयतीलयथः । तस्मादुच्यते शुम । सष्टम्‌ । अय कस्मादुच्यते वेयुतं
यस्मादुचार्यमाण एव । पएव॑वयास्येयम्‌ । अतिमहति › अलनपरोड । तमि,
प्रिद्धेऽन्धकारिऽ ज्ञाने वा । सर्वं शरीरं निखिं शरीरजातं विध्योतयति प्रकारायति।
तस्मादुच्यते बरदयुत्‌ । स्पष्टम्‌ । अथ कस्मादुच्यते परं ब्रहम यस्मादुचाथमाण
एव । पूवैवत्‌ । ब्रहति वृद्धि गच्छति । खं हयलय्यानद्धि नयति । तस्मादु.
च्यते प्रं ब्रह्म । स्म्‌ ! अथ कस्मादुच्यत एकः । पर्ववत्‌ । यः सबरीष्टीकान्‌।
ष्टम्‌ । उदृहातयष्यं मोक्ष आत्मनि गृहणाति 1 सृजत्यु्पादयति । विष्टज्युपं-
हरति । षासयति वापर स्थितिं कारयति । तस्मादुच्यत एकः । सष्टम्‌ । अथ
कस्मादुच्यत एको रुद्रः । एर्वत्‌ । अमिधानन्यास्यानप्य निवृतततवाचस्माटुचा्य-
माण एवेति निवृत्तमिलयारम्य प॑न चैकसिन्प्याये । एको मेदशून्यः । दर; ›
दुःसखविनाङकः । न ह्िीयाय द्वितीयार्थं तस्ये न तप्ये न स्थितवान्‌ । अद्वि
तीय एव प्थितवानिलयथः । तुरीयं चुः । इमं विविधप्र्यगम्यम्‌ । लोक कमफ-
छमूतम्‌ । ईशत टे । ईरनीयुनियमनरक्तिमान्‌ । निपदः सप्यपिक्षया पादमा

१्‌,घ्‌. एक एव र ।

३९ कंकरानन्दविरचितदीपिकासमेता-

जेननीयुः प्रयङ्जनास्तिष्ठति संयुगस्यान्तके संहूय विष्वा
भुवनानि गप्रा तस्मादुच्यत एको रुद्रोऽथ कस्पाटुच्यत ईशानो
यः स्वार्टीकानीरत इशनीभिजननीमिः परमरक्तिमिरमि ता
शर नोनुमोऽदुग्धा इष पेनवः । इशञानमस्य जगतः सुवद्शमी-
शानमिन्द्र तस्युषस्वस्मादुच्यत ईशानोऽथ कस्मादुच्यते भग-
वौन्सरवान्मावानीकष्यासङ्ञानं निसक्षयति योगै गमयति
तस्मादुच्यते भगवानथ कस्मादुच्यते महैः

मिचर्थः (?) । जननीयधिशोत्पादकशक्तिमान्‌ । प्रयद्तु्यादिम्यः प्रति प्रातिशर
येनान्तरेवाश्चतीति प्रल्ङ्प्तकौन्तर इत्यथः । जना हे जनाः । तिष्टति 1 ष्टम्‌ ।
संयुगस्यान्तकाठे सम्यग्युगनातस्यान्तकाडो विनाशषकारक्तपिमन्‌ । तदवस्यानप्र-
कारमाह । संहृ , उपसंहारं विधाय । विश्वा विधानि । भुवनानि स्थानानि ।
समगर विश्वमिद्र्थः । गोप्ता रक्षिता । तसादुच्यत एफो रद्र; । सष्टम्‌ । अथ
करमाृच्यत ईशानः । पूववत्‌ । यः प्रसिद्धः । स्गीतनिखिटान्‌ । टोकान्कर्म-
फटमूतान्‌ । ईशत टे । ईशनीमिनियमनराक्तिमिः । अविद्याविटनरित्यर्ः ।
तापं विशेषणं जननीभि्विश्वोत्पादिकामिः । परमशक्तिभिरचिन्स्यतेनोक्कृष्टामिः
राक्तिमिः । उक्तेऽथं मच रथंतरसामगानाधारं पठति । अभि त्वा तामीशानम्‌ । शुर
हे रोौरयपपच । नोनमोऽमिनोनुमः सतोऽतिदायेन स्तुतिं कुर्मः । तयि क्रियमाणा
स्तुतयः पुरुषस्यामीष्ट पयः छवन्तीलतदष्टान्तेनाऽऽह । अदुग्धा इव धेनव; । घरा-
ध्यः सनमारमन्यराः स्येच्युतपयपा भूमिं करदमीकूैनत्यो हुभारवेण दोशारमाकार-
यन्तो गृहीतक्षीरा गावो यथा तद्वत्‌ । त्वदीयाः स्तुतय इति शोषः । ईशानं नियन्ता-
रम्‌ । अस्य विविधप्रमाणमम्यस्य । जगतः कार्थकारणात्मकस्य प्रपश्चप्य जङ्गमस्य ।
सुवै सर्वभिरतिशयपुलं तद्रद्शनीयं सुखवदेकानतं पुवं स्वयंपरकाशमानन्दासा-
नमिय्ः । जङ्गमभागस्थ नियन्तृतवमुक्त्वा स्थावरमागस्य मियन्तत्वमाह्‌ । ईशानमी-
शरम्‌ । इनदर इन्द्रः परशवयपतपत्ः संबोधनं चेधरस्य । तस्थषः स्थावरमात्रस्य जगतः।
तस्मादुच्यत इश्ानः । सष्टम्‌ । अथ कस्मादुच्यते भगवान्‌ । पषैवत्‌ । ज्ञानादि-
मत्वाद्धगवत््मिलाह्‌ । यः प्रसिद्धः परमेश्वरः । सवोश्निषिषटन्‌ । भाषान्पदा्ान्‌ ।
ईश्षति, ईते । आलाङ्गानमहं बरहि साक्षाकरारम्‌ 1 निरक्षयलस्मदादीनां कार-
यति । अपि च योगं जीवव्रहमतादात्म्यसंबन्धम्‌ । गमयति पुनबयुत्थानन्यतेन
प्रापयति । तस्मादुच्यते भगवान्‌ । स्पष्टम्‌ । अथ कस्मादुच्यते महेश्वरः प्ववत्‌।

१ ग. "लग्जना। २ घ. नो यस्मादुच्ार्यमाण एव यः। ३ घ. "्वन्यस्मादुननार्यमाण एव
सः। ४. रो यस्मादुचचार्थमाण एव यः।

अथ्रिरउपनिषत्‌ । ३९

[9

यः स्वा्टीकान्स॑मक्षः संभक्षयत्यजसं सृजति विसृजति

वासयति तस्मादुच्यते पदेण्वरोऽथ कस्मादुच्यते महाः

देषो' यः सर्वान्भावान्परित्यन्याऽऽत्मङ्गानयोगै्वये महति मही-

यते तस्मादुच्यते महादेवः । तदेतदु्रचसितम्‌ । एष हि देषः

प्रदिशो तु सगोः पूर्वो हि नजातःसउ गर्भे अन्तः। स एव

जातः स जनिष्यमाणः प्रस्यङ्जनास्तिषटति विश्वतोमुखः ।

विश्वतश्वक्षरुत विश्वतोमुखो विश्वतोबाहुरुत विश्वतस्पात्‌ ।
यः सर्वष्टीकार्‌ । व्यास्यातम्‌ । संभक्षः पम्यमक्षो यस्याप्ो समक्ष । संभक्षयति
सम्यगभक्षणं करोति । अनघं निरन्तरम्‌ । सृजति विदजति वासयति । व्यास्यातम्‌ ।
तस्मादुच्यते महेरः। स्पष्टम्‌। अय कस्मादुच्यते महादेषः।एववत्‌। यः सवोन्भा-
वान्‌ । व्यास्यातम्‌। परियजञ्य पमन्ताच्यक्त्वा। आस्मह्ञानयोग वर्य, सहं ्र्मासीया-
त्मज्ञानं तदेव योगैश्वर्यं तस्िन्‌। महति परोद । महीयते सवयोगिमिः पूज्यते । तस्मादुच्यते
महादेवः । स्पष्टम्‌ । तस्रपिदधम्‌ । एतत्नामनिरक्तिष्पम्‌ । सद्रचरितं रदस्य
देवानामात्मोपदेशकस्य चरितं वेत रुद्रचरितम्‌ । इदानीं नामनिरुक्ति इत्वा हष.
निर्भरमानप्ता सती सानुकस्पा पुरषेण ज्ञातव्यं बहमरूपं पुरुषामित्रमस्मान्प्रत्याह ॥
एष बुद्धर््ा । हि प्रपिद्धः । देवः खयंप्रकाशः । भ॒ दिशो मु प्रेति तिष्ठतिना
सैवध्यते । निलयाय । दिशः प्राच्याया प्रेष्याश्च । सर्वा अष्टौ दश वा
निखिढा दिक्शब्दप्र्ययारम्बनाः सर्व अपीत्यर्थः । प्रदिशोऽवान्तरदिशो वा ।
अस्मिन्पक्षे किमवान्तरा एवेलाह सर्वा इत्याशङ्क्य व्याख्येयम्‌ । परवा हिं जातः
सः । सष्टम्‌ । अनेन व्याकृतरूपतोक्तेदानी पूत्रात्मतामाह । उ,अपि । गर्भ मूतपच्च-
कस्याप्रधानस्य गभ वर्तमानो बह्यण्डरूपो मभरूपोऽपि स एेलथैः । इदानीमना-
रोपितपुरुषावयवं विराट्शब्देनाप्यमिधीयमानं प्रनापतिमाह । अन्तः , गभ इति मनरे-
णावगन्तव्येऽनतम गर्भ्यान्तः प्रनापतिखूपः । यस्य मेस्मीहीधरः । जरायुरिलादि
पुराणे कथ्यते । इदानीं सवीत्मत्वमात्मन जाह । स एवनातः स जनिष्यमाणः ।.
अतीतानागतयेर्हणे वतमानस्याप्यभतिद्धं म्रहणम्‌ । स्पष्टः पदार्थः । हृदामी सवौत्म-
त्वेन जनिमरणादिप्रािां निवारयति । प्रल्यङ्घुदध्यादिम्यः। प्रति प्रातिकूस्येनान्तरे-
वाञ्चति गच्छतीति प्रत्यङ्‌ । जनां हं जनाः । तिष्टति) अवस्थानं कराति प्रक
षेणावस्थानं करोति । विश्वतोमुखः, विश्वतः वेतः सवाप दक्ष मुखान्युपरब्धि-
द्वारागि यस्य स॒ विश्वतोमखः । गत॒ उत्पत्तिस्थितिपतंहारेष्वस्य स्वातन्व्ये हेतुमाह ।
विश्वतशरक्षुः स्तेने: । उतत, अपि । विश्वतोपुखः । सर्वतभाननः | विश्व-
तोबाहुः सर्वतोभुनः । उत , अपि । विश्वतस्पात्सवेतश्वरणः । अयमथः.। यानि

१.६्‌, चा यस्मादुच्चायैमाण एवयः।२ग. सग्जना ।

३६ ठंकरानन्दविरवचितदीपिकासमेता-

संबाहुभ्यां धमति संपत्तरै्ायाभूमी जनयन्देव एकः । तदेतदुपा-
सित्यं वागवदन्ति तदं तु ग्रहणमयं पन्था वितत उत्तरेण येन
हेवा येन ऋषयो येन पितरः पराप्नुवन्ति परमपरं परायणं चेति।
वालाग्रमात्रं हृदयस्य मध्ये विश्वं देवं जातवेदं वरेयम्‌ । तमा-

कानिचिव्ुरादीनीन्धियाप्यन्यद्रा प्राणादिकं यत्किविधस्य कस्यविजन्तो लतपर्-
मैवेतद(त्मकत्वातस्स्य ततोऽपङ्गोदापीनेऽपि पुंसि मायावशातसर्तशषुरादिकमुप-
पत्तमिति । संबाहुभ्यां धमति हस्ताभ्यां विश्मुत्पादयन्ुत्त्तिकाठे विविषाञ्छान्दा-
तपाधोत्पादकादिल्मेण करोति । बाहुभ्यामितिद्विवचनपामथ्य तपर्वकपिेतुत्वाच
धमधमौभ्यामिति विवक्षितम्‌ । ततः स्थितिपहारयोश्च तततदूषैः शब्दकारितवमविर-
द्धम्‌ । यदाऽपि षमतिरश्चिसंयोगार्थसदाऽपि संतापकारितवेन सुखदुःखयोरुतपततौ स्थित
संहारे च पुखदुःलकारितवं व्यास्येयम्‌ । संततः पतनशीरपशरकृतपञ्चमहाभूतै
पेबन्धमेतीयनुष्ः । ्यावाभृमी । बरहमण्डस्य कपाहद्रयं चावामूमीशब्दवाच्यम्‌ ।
जनयन्ुयाद्यन्‌ । उपटक्षणमिदं स्यापयनहरंध । देवः स्वप्रकाशः । एको
भेदशनयः। तत्‌ › नगत्काएणम्‌ । एतत्‌ › इधषामस्पम्‌ । उपापितव्यं भरव
णमनननिदिध्याप्तनैः परक्षत्कतव्यम्‌ । बागवतू › वेदराशिं स्वपत्तयाऽवतीति
वागवत्‌ । अन्ति सथैननानां स्रमीपे । तत्‌ । सचिदानन्दमाव सद्रह्पम्‌ । अं तु,
अमेव ओंकाराक्षरेऽकारमकारष्पं वास्तवं न तु मध्यरूपम्‌ । यदादावन्ते च जगत्ति-
ति तदेव वास्तवं रूपं रौद्रं न तु मध्यवतिं जगदिति । ग्रहणं स्यंप्रकाशमान-
ज्ञानेकलूपम्‌ । अयं वागवतो रुद्प्योपापनरूपः । पन्था मागो मोक्षस्य ! विततो
विस्ीः पवेबाधरदित इत्यथैः । उत्तरेण , अंकारशिरोरूपेणा्िरादिना जीवनु-
क्तेर्पेण विदेदकेवस्येन वेलर्थः । येन , अनावृत्तिमगेण प्रतिद्धेन । देवा अम्या-
दयो रुद्रस्य शिष्याः । येनोक्तेन } ऋषयोऽतीद्धियस्य द्रष्टारो वेदव्याप्तादयः ।
येनकेन । पितरः, जनानां जनका उलत््रह्मजञाना वापिष्ठादयोऽग्निष्वा्तादयो बा ।
पराभि › अधिगच्छन्ति । परमपरं द्विनिधं ब्रह्माऽऽत्मरूपं कार्थत्रहमटोकस्थम्‌ ।
परायणं च ) उक्ृष्टाश्रय्ठरूपम्‌ } चराढ्दात्पवीनन्यदपि । इति, उत्तरतःरिरः-
कथनप्माप्य्थः । इदानीं परोश्चप्रतिपच्यर्थं॑परित्यज्योकारमुपध्यन्तराण्युररीक्‌-
लयाऽऽह । वालाग्रमात्रं केशाग्रमागपरिमाणम्‌ । हृदयस्य दयपुण्डरीकस्य ।
मध्येऽनतः । विभ्वं विश्वस्पम्‌ । देवै स्वयप्रकाशम्‌ । जातवेदं जाता वेदा यस्मात
नातवेद्तम्‌ । वणय वरणीयम्‌ । तमतिपृकषमं॑महतोऽपरि मह्याम्‌ ।

अथ्षिरपनिषत्‌ । ३७

त्मस्थं येऽनु परयन्ति धीरास्तेषां शान्तिः शाश्वती नेतरेषाम्‌ ।
यो योनि योमिमधितिष्ठयेको येनेदं पश्चविधं च सर्वै तमीशानं
परुषं देवमीड्यं निध्यायात्तारं शान्तिमत्यन्तमेति 1 प्राणेष्वन्त-
मनसो लिङ्गमाहु्सिन्क्रोधो या च तृष्णा क्षपा च तृष्णां
छिचा देतुनाटस्य मृं बुद्धा संचिन्तय स्थापयित्वा तु षं ।

आत्मस्थमन्तःकरणे विमानम्‌ । येऽधिकारिणः । अतुपरयन्ति शाख्गु-
षूपदेशेन पक्षालुवन्ति । धीरा त्र्यचयीदिसाधनतपत्या धैर्ययुक्ता

तंषामात्मस्थत्मावछाकिनाम्‌ । शान्तरकायव्यापरातेः । शाश्वत( पुनरत्थान-
शून्या । आसज्ञानमन्ेणास्याः प्रतौ नोपायान्तरमित्याहं । नेतरेषाम्‌ । आमन्ञान-
शुन्यानाम्‌ । ननु कोऽप्तौ वााग्रमात्रो ध्येय इलयत आह । यः प्र्तिद्धः । योनि
योनि शरीरं शरीरम्‌ । निःरोषाणि स्यावरजङ्मररीराण्यथः । अधितिष्ठति
अपिष्ठानं करोति । न चानन्तशरीराधिष्ठनेऽप्यस्य मेद इयत आह । एको मेदर-
दितः। येन, अधिष्ठानभूतेन । इदं व्िविधरब्दप्रलयगम्यम्‌ । पश्चविधं च मूतन्ता-
नेन्दियकर्मेन्धियादिरूपेण पञ्चप्रकारम्‌ । चकारदिकप्रकारमायारूपमपि । सर्वं निलि-
टम्‌ । वतेत इति शेषः । त॑ सवीधिष्ठातारम्‌ । ईशानं नियन्तारम्‌ । पुरषं वरदं
परिपणम्‌ । देवं स्वय॑प्रकाशम्‌ । इड्यं स्तुखम्‌ । निष्यायात्सर्वेोऽपि जनो
नितरां ध्यानं करोतु । तारं स्मरणमात्रत्परवेषां संप्तारणवतारकम्‌ । शान्तिम्‌ ।
उक्ताम्‌ । अल्यन्तमेति, अतिशयं पुनरावृत्तिश्यं गच्छति । ननु यचयमालमेतादर
कस्मात्ते ज्ञायत इलाशङ्कय तृप्णापारच्छेदामावादिलामिप्रायेण तृष्णापाशच्छेदकं
योगं दशेधितुं पी कां रचयति । प्राणेषु प्राणराब्देषिन्दियादिषु । अन्तमध्ये ।
मनसोऽन्तःकरणस्य 1 लिङ्गं शिङ्गशरीरम्‌ । अयमर्थः । प्राणानामन्तःकरणनाविनामू-
तत्वादन्तःकरणस्य च सैवाप्तनाचित्रपरताद्राप्तनारूपतलाच्र टिङ्गशरीरस्यप्राणान्तः-
करणातमनोऽपि प्राणाविनाभूतान्तःकरणेऽवस्यानमविरुद्धम्‌ । आहु; कथयन्ति दिङ्ग-
विदः । यसिमिन्वासनारूपे दिङ्गशन्दाभिषेयेऽन्तःकरणे । क्रोधः, विषयप्रततिविधा-
तकहेतौ कर्मणा मन्ता वाचाऽनिष्ठकारिलिप्रयोनकहेतुः। या च प्रपिद्धा। तृणा)जपीदं
मे स्यारिलमिलाषरूपा । चकारो छोभादीनां संग्रहाथः । क्षमा च॒ जन्तुप्वपकारिषु
ऋोधानुतपत्तिः । चकारात्तितिक्षादिकमपि । ठृष्णामुक्तां सवानथेकारिणीं छिखा
द्रेषीमावं कृतवोन्ूच्येलर्थः । हेतुजाटस्य दुःखकारणपमूह्य । प्रं कारणम्‌
बुद्धयाऽन्तःकरणस्य निश्चयात्मकवृत्या शालेणेव । संचिन्त्याऽऽत्मनि सम्यक्तू-
ष्णाया अभावमधिगल । स्थापयित्वा तु रुद्रे तां बुद्धि विषयगन्धशुन्य आनन्दात्मनि
सखामिन्र उक्ते रदरे गुरौ पस्याप्यैव | न करिचिदन्यचिन्तयेदिति रोषः । ननु कुतो द्र

३८ ब्ंकरानन्दपिरवितदीपिकासमेता--

रद्र एकत्वमाहू रुद्रं शाश्वतं पै एराणम्‌ । इषपर्न तयसा निय-
च्छत व्रतमेतत्पादुपतम्‌। अभिरिति भस्म वायुरिति भस्म जमिति
भसम स्थरमिति मस्म व्योमेति भस्म सर्वष्ट पा इदं भस्म मनः

स्थापनीयेद्यत आह । ररे , उक्ते । एकत्वं निःरोषमावानमक्यम्‌ । आहुः कथय-
ति र्रकिः । रद्गमक्तम्‌ । शाश्वतं शाश्वदधवः शाश्चतस्तमविनारिनमिलर्षः !
रै प्रिदधम्‌ । पएरराणं पुराऽपि नवं चिरतनमिख्थः । इषमरूपम्‌ \ उर्जममृतरू-
पम्‌ । इषमूर्जमेव गोबीवदन्यायेन्‌ चात्र सामान्यविदेषभावोऽवगन्तव्यः । अथवा । इष
वनस्पतिरूपम्‌ । उर्जमन्नरूपम्‌ । तपसा प्योटोचनेन कृच्छचान्दरायगादिना वा ।
नियच्छत नियमनं इुरत । एतदुक्तं भवति । रुद्रावगव्य्थं नियतान्नोदकादिमेवनेन
श्रवणमननादिपुरःसरं कृतपारमहस्याश्रमाः कां नयतेति । व्रतमनुष्यम्‌ । एतत्‌,
ृष्णाक्रोधादिपर्यागक्षमादि पवनो कारजप्यानरूपपरायणावगलदिकम्‌ । पाष्ुपतम्‌,
प्ानामन्ञानिनां सर्वषां +तसारवाय्प्कषेपदिना पालयिता पशुपतिरानन्दात्मा तेन खप्रा
प्यं परोक्तं पाडपतम्‌ | ननु तपरा रु; खाधीनः करणीय इत्युक्तं तयश्च ज्ञानं नोः
ङ्पितवणीश्रममयीदानामरुद्धन्तःकरणानां स्यात्‌ । वर्णाशरममर्यादाश्च सरानादिहेतो मीरे
प्रतिष्ठिता न च नीराणि पर्वदा र्व् सर्वरधिकारिमिः सेवितुं शक्यानि ततोऽशक्या-
मिधानमिदं तपसा नियच्छततीलयाशङ्क्य दद्धिहेतुनीर्प्रतिनिषित्वेन मस वक्तु भस्म
सोति | अथीत्संमारे वैराग्यमप्याह । अभिः प्रपिदधो गोकिकः राल्लीयश्नेतिं । इन्ध-
नस्य संयोगात्सर्वामावविधायको न्वारावढीदविश्वावकारो दाद्यामावाद्सरमटममान्‌
उपरतः । इति , अनेन प्रकारेण परित्यज्य खं नामरूपं करम च । भस्म मपितमा-
त्रम्‌ । वायुः पवनः । विश्वषिनाश्नारथ प्रवृत्ते कुण्डटीक्तज्वालामण्डटे वायुपसे म-

दध्यथ विवः शब्दैः सर्वकर्णराणि पूरयन्खानीतरनोमिः सरमचक्षुषि च गष्ण~
करतिप्रबलानि गिरिशिखराणि सशाखीन्यपि पातयतिन्धनामावाईपरते खपखे खयमपि
खप्तसवतपश्चादनुरम्यमानः । इति, अनेन प्रकारेणानाविरभूतरूपोऽपि । भस्म भनि-
तमात्रम्‌ ।# स्थं एथिवीखरूपमभिसंयुतम्‌ । इति, अनेन प्रकरेण । भस भपि-
तमात्रम्‌ । व्योम प्रकलवीदं नमः । इन्धनपूर्णं बा । दृत्यनेन प्रकरेण भसम मि-
तमात्रम्‌ । किं बहुना सर्म निलिटम्‌ । ह प्रपिद्धम्‌ । बर सर्यमाणम्‌ । इदं विविध
प्र्ययगम्यं नगत्‌ । भद मपतितमात्रम्‌ । मनः, मनोगम्यम्‌ । पमनप्ठं वेदं भस्मेय~

# एतद्परे जलमिति भर्मेत्तिवाक्यस्य व्यास्यानं स्वलितिमिति भाति + संसाएवट' इति
क्चिपुस्तके ।

अगव॑िरडपनिषत्‌ } ३९

एतानि चक्ष रपि भस्मनि । अगरिरियादिना भस ग्रदीतवा
निगृन्याङ्गानि संसूेतस्माद्तमेतताद्ुपतं पषुपाशविपोक्षाय ।

योऽथरमरिरं ब्राह्मणोऽधीते सोऽग्निपूतो भवति स वायुपए्तो
भवति स॒ आदित्यपूतो भवति स सोपपूतो मषरति स सत्यपूतो
भवति स सरमपूतो भवति स स्वषु तीथैषु सातो भवति स सर्वेषु
ेदेजभीतो भवति स सर्वेदव्रतचयासु चरितो भवति स सवद
वङ्गतो मवति स सवेयङ्क्रतुमिरिष्वान्भवति तेनेतिहासपुराणानां

स्वयः । एतानि प्रसिद्धानि । चक्षुषि . चधुपानानीद्धियाणि । भस्मानि मपित
मात्राणि । दानीं मस्मलानप्रकारमाह । अशनिः › अग्निरिति मसमत्यादीनां चकुषीत्य-
नतानां मचराणा प्रतीकम्‌ । इला्िना , अमिरितिदाब्म्यतिरिकतप्य मनरपुदायस्येति-
रादिस्य सोऽयमित्यादिसतेनेत्यादिना । समग्रे वा पदमधिरित्यादिना । अगिरित्यादि-
यसिन्मवरप्मुदाये सोऽयमध्चिसिादिसतेनोमयथा नपम्‌ । मरम गूहता । सष्ट-
म्‌ । तेन भस्मना निमज्य नितं माजेनं कृता पर्वतः संछिपयेतय्ः । अङ्गानि शिर-
आदीनि गात्राणि । संसुशेसम्यक्सनं कुर्यात्‌ । यस्मादवप्ननः ्रेषोक्तपरकरे-
णाल । तस्मा्तो व्रतमेतत्ाशुपतं पटुपतिनेक्तम्‌ । पडुपाशविपेक्षाय ।
पदानामन्ञानिनां पाशानामवियाकारयाणं सकारणानां विगोक्ो विनाश्यस्ते । इदानीपुक्त-
ञन प्ररोचनां जनयित पाठटमाह । यः प्रसिद्धः फटी । अथर्वरिरमथव-
णा मुनिना दृशः शिराः सामूता मत्रा यसमिनोऽयैरिरप्तम्‌ । यवाऽयणा
शिरोवत्मधानमृता दृष्टा म्रा यसितुपनिषद्रप तदथवेशिरः । अय्िर एवाथवैशिरम्‌।
ब्राह्मणो भ्दवः ! अभीति पठति सः। अभिपूतोऽधिना न छ किकरैन वैदिकेन च प्व.
कृतः । भवति । सषटम्‌। स बायुएतो भबति स आदिलपूतो भवति स सोमः
पूतो भवति । स सलयपूतो मवति स सूतो भवति । वा्वादित्यपरोमपत्यसवै-
्तिपदिकानि प्रपिदधानि । व्यास्यातमत्यत्‌ । स स्वषु तीरेषु स्नातो भवति
स सरद देदष्वधीतो मवति स सयेद चरितो मति । स सेदैषै
ञीतो भवति स सर्व्करतृभिरिष्ा्भवति । यज्ञ नपयजञायाः । कतो जयो-
तिषटोमाघयाः । स्पष्टमन्यत्‌ । तीर्थलानोदाध्ययनमरेदव्रतचर्य चरणदेवविज्ञानयज्ञकरतुयन-
नप प्रपदधम्‌ । तेनाऽथीरिरेष्यायिना । इतिषासपएराणानाम्‌ › इतिहासा
ननो ह वैदेह इयाय । पुराणानि ततेजेऽ्नतेतयादीनि । इतिहिशच
1

१ ग. ध. इदेतानि । २ ग. भक्षणाय । ३ ग. शिरो त्रा ।

४9 द रानन्दपिरवितदीपिकासमेता-

शदराणां शतसदस्राणि जक्ठानि भवन्ति गायत्र्याः शत-
सहं जप्तं मयति मरणवानामयुतं जप्तं भवति स्पे सपे दश एवा
स्नाति दैशोत्तरानाचक्चषः; पद्ध एनातीत्याह मगवानथवरि-
रोऽर्वशिरः । सक्जप्त्वा शुचिः पूतः कमेण्यो भवति द्ितीयं
जप्ला गाणापलयमवाम्रोति तृतीय जप्ला देवमेवानुप्रविशतीत्या
सत्यम्‌ । यौ रद्र अग्नयो अप्छन्तयं ओषधीर्वीरुध आविवेश ।

य इमा विश्वा युवनाने चाङ्कपे तस्म द्द्राय नमा अस्तु । अव्र

=~----

प्राणानि नेतिहाप्पुराणानि तेषाम्‌ । सद्राणां नमस्ते द्दरे्यादध्यायानाम्‌ ।
शतसहस्राणि र्षमात्रमनन्तानीत्यथैः । जप्नानि नपितानि मरन्ति । गायत्याः
शतसहस्रं जपं भवति । प्रणवानामयुतं जघ भवति । रातहन्तं श्क्ष-
मात्रम्‌ । अयुत दशषपरहस्षम्‌ । सष्टमन्यत्‌ । सूपे रूपे पठे पटे प्रतिपाठि-
लर्ण: । आलमनमारम्य दश ॒दसंस्याकामूर्वायित्रादीनपुनाति परि्री करोति ।
दश दशस्याकातुततरामपुत्रादीन्‌ । आचरुषो याव्च्दशचनम्‌ । प्म , अपाड्‌-
क्तेयानार्थप्किम्‌ । पनाति पवित्री करोति । इति, अनेन प्रकरेण । आहोक्तव्रान्‌ ।
भगवान्‌ , मूतानामतपत्त्यादिज्ञानवान्‌ । अथवेश्िर अथववेदः । अथवंशिरो व्या-
स्यातम्‌ । अभ्याप्त आदराथ उपनिषदथपारेपमाह्यरथो वा । सकृरेकवारम्‌ । जप्ता
जप्रित्वा । हुचिः शुद्धः शरीरेण वचप्ता च । पूतः पवितरीमूतो मनप्ा विपूतः। शुषिः
तस्ततः कमैण्यः कमानष्ानयोग्यो भवति । सष्टम्‌। दवितीयं द्विवारं जप्तवा जपिता
गाणापट्यं गणपतेमीवं सवैनिवन्तृमित्यथैः । अवश्ोतिपरपनोति। तृतीयं नवारं जप्ता
जपरिवा दवमेव स्वयंपरकारमात्मरूपमेवानु त्ति परविशति तादास्येन प्रवेशं
करोति । इति, अनेन प्रकरणोच्यमानम्‌। ॐ स्यम्‌ , एतत्सलं यथार्थम्‌ । देवं प्रवि.
शतीत्युक्तं तं देवमाहइ । यः प्रपिद्धः । रद्र उक्तः । अप्रावम्यमिमानी । यः
्रिद्धः। अप्सु , अवमिमानी । अन्तोऽपनावप्पु च मध्यः | यः प्रपनिद्धः । ओष
धीः , व्रीह्यादिरूयाः फलपाकान्ताः । वीरुधः शुद्रस्यावरोषछक्ितान्निःरेषस्थावरान्‌ ।
आविवेशाऽऽपमन्तात्विषटवान्‌ । यः प्रपिद्धः । इमा इमानि विविधप्र्यग-
म्यानि | विश्वा विश्वानि सर्वाणि । युवनानि स्थानानि । चाङ्के , अयीकृपत्‌ |
अतिदायेन कृतवानि्यथैः । तस्मै रदराय नमोऽस्तु । स्पष्टम्‌ । इृदानीमथ्िरोनाम-
निशक्तिमास्यापिकयाऽऽह । अथवेणः कदाचित्कशचन शापं ददौ तं रापमाह । अव्रा-

१ ग, हुघ्ाणि जप्तानि भ } २. घ. द्शापरा ।

अथवरिरऽपनित्‌ । ४१
षीनमस्य हंसीरयोऽर्वा हृदयं च यत्‌ । मसिष्कादूरध्व पेरयत-

[क

वमानोऽथ शीष्णैः । तद्राऽथर्वणः शिरो देवफोशः समुतथितः।
तत्माणोऽभिरक्षतु भियमन्नमथो मनः भियमन्नमथो मनो विद्रा-

प ्

मन्नपथो मनो विदामन्नमथो मनो मोक्षमन्रपथो मनो मोक्षमन्र-
प्रथो मनः ॥ ५॥
भद्रं कणेमिः० खस्ि न०२ ॐ शान्तिः शानिः श्रानिः॥५॥

९१

इृत्यथवेषेदेऽयर्वमिररपनिपषत्समाप्रा ॥ २ ॥

[क

सिन्काठे मदवचना्चं मूर्ानं मलकमयषैणोऽस्य मद्विरोधिनः । संसीरश्॑तीः।
अधः पातये । हृदमनिरिष्टमाह । योऽधर्वा प्रपिदधोऽथवी नाम्य न केवरं
मूषीनं निपातय यक्किचिदधदयं च । यत्‌ › प्रिद हदयकमटम्‌ । चकारः ससी.
रिति करियापदातुव्य्ैः । एवं तेन शापे दत्तेऽथवौऽपि तदीयं शापं ज्ञाता योगा.
भ्यापेन बहिः स्थित्वा पुनः प्रतितं स्वशिरः पंधायान्तः प्रवेशमकरोदिल्ाह । मस्ति-
पकात्‌ , दहामद्रारस्यधसात्‌ पृताकारो मंपपिण्डो मसिष्कं तसमात्‌ । उरवमुपरि-
मग । ्ेरयत्सरटिङ्गशरीरस्य प्रेरणमकरोत्‌ । पवमानः प्राणोपाप्तनन प्राणासाऽ-
यर्वा वायुहपः । अथ मतिष्काटूध्व॑मागमनानन्तरम्‌ । शीर्ष्णो म्तकस्थद्मदरारा
दध ्ररयत्नि्यनुषन्यते । एवं कृतेऽथवैणः रिरः पतितम्‌ । तद्रा तच्छायापतितमेव ।
अथ्मणः धिरः । सष्टम्‌ । देवफोश्चः, देवस्य प्षैदेवात्मकस्य प्राणस्य खयंप्का-
शस्य ब्रह्मणश्च कोश इवाऽऽवरणं सलदयं मकं देवकोशः । सपत्यित; सम्य.
वपूववत्थापितोऽथ्वेणा पवमानेन बहिर्मिगेतेनेति षः । तथाचाथर्वणोऽथवैशिर्‌ इति
नाम तेन दृष्टवाततत्तरव तेरी लैः । यतोऽथ पवमानो मृतशरीरस्य जीवनेतुर-
मृतत्तः। ्राणोऽथवौ पवमानः । अभिरक्षतु पपैतो रकां करोतु मम । भियं
वाक्ठायमनोगतां बाह्यां च परशसुवणीदिरूपां रकमीम्‌ । अन्नमदनीयं चतुम्‌ ।
अथो अपि । म॒न अन्तकरणदष्टाषटान्थम्यः । भ्रियमन्नपथो मनः । व्याल्यातम्‌ ।
विद्यां ब्रहमविद्याफटां वेदाध्ययनादिरूपाम्‌ । िद्यामननमथो मनः । व्यास्यातम्‌ ।
मोक्षम्‌ अविदयातर्यम्यो विमुक्तिम्‌ । मोक्षमन्पथो मनः । व्यास्यातम्‌ ।
अम्यासो वाक्यत्रयेऽप्युपनिषत्ममाप्यर्थः । श्री्रि्यामोक्षाणं जनिफरत्ातथवा-
क्यत्रयेणाम्याप्तसेन प्रार्थना श्रीविदयामेक्षाणामन्रमनसोः प्राथनम्‌ ॥ ९ ॥

इति श्रीमत्परमहं्पपनकाचायनन्दातमएज्यपादरिष्यश्रीरं करानन्द भगवतः
कृतिरथववेदान्तगताथविरउपनिषदीपिका समाप्ता ॥ ६ ॥

ॐ तत्सद्रह्यणे नमः ।

+अमरतनादोपनिषत्‌ ।

नारायणविरचितदीपिकासमेता ।

शास्राण्यधीत्य मेधावी अभ्यस्य च पुनः पुनः ॥
परमं ब्रह्मविद्याया उत्कावननान्ययोत्सृनेत्‌ ॥ १ ॥
अमृतस्य यथा बिनु हरति देहिनाम्‌ ॥
अपग्रन्थोऽप्यष्टलण्डोऽमृतविनटु(नाद)्था ह्ययम्‌ ॥
योगप्ताधनस्य प्रथमां पीठिकामाह--शाद्लाणीति। मेधावीति। अध्ययनेन तकौम्या-

सेन मेधाऽपि करतवयत्यभः । यच्छूतिः-- षण्डो मेधावी इति बाल्यं च पाण्ठत्यं
च निविद्य एति च । सपृतिरपि--“यस्तकरणतुपधतते प धर्म वेद नेतरः इति । ब्रम
विद्यायाः परमं कारणं जीवितमिति रषः । उत्फावचच्रं विददुमिषिततुरयं ओवि-
तमन्यथा प्रकारान्तरेण कामव्यप्नादिना नोत्छनत्नं क्षिपेत्‌ । शाल्ञाप्यधीत्य तटुक्ता
यसकषत्काराय प्रयतत प्रयत्नश्च वष्यमाणो योगाम्याप्ः । यद्वा बहमविचायाः परमं
कारणमध्ययनमन्यथा ज्ञानमप्राप्य नोतपृनेत्‌। उत्काव्हीपिकावत्‌ । यथा. दीपिका
तमति माग गृहीता गृहमपराप्य नोतपृन्यते तद्रच्छा्ं पताकषात्कारपयनतं नोतपनेदि-
त्यथः ॥ १ ॥

ओंकारं रथमारह विष्णु एतवा तु सारथिम्‌ ॥

ब्रह्मरोकपदानेषी श्ट्रारापनतत्परः ॥ २॥

ओंकारं रथं गतिहेतुलाद्रय ओंकारः।षरष्ुमुकारदेवतां सारथिं कृता पर हय्मगतौ

्ेरकसतेन सारथ्यं पभवति । अकारदेवता यो ब्रह्मा तस्य यो लोको ब्रह्मसदनं तस्य
पदं मार्गमनिवच्छति तच्छीटः । मकारदेवता यो रदरपतदाराधने तत्परः परायणः ॥२॥

तावदरथेन गन्तव्यं यायुद्रथपयि स्थितः ॥

स्थित्वा रथपधस्थानं रथमुत्मुञ्य गच्छति ॥ ३॥

# दीपिकायक्रेकान्नारायणमतेनेयमुपनिषदमूतावन्द्राख्या द्यते परं च रेकरानन्दमतेनेयमर-
तनादाख्याऽस्ति । रैकरमतमेवोचितमिति सुधीभिर्विचारणीयम्‌ ( ।

१. करणं ।२ख. श्न निक्षि,

४४ नारायणविरचितदीपिकासमेता-

तावदिति। रथेन कारेण तावद्वनतव्यं यावद्रथपथि गन्तव्यमा्गे स्थितः । समाततान्त-
विेरनित्यत्वादप्रत्ययो न कृतः । स्थिसवेति । यदा तदेत्यध्याहारः । यदा रथस्य
पन्था रथपथः । समाप्तान्तोऽकारः । तस्य स्थानं प्थितिनिवृत्तिम॑वति । अत्र तिष्ठति-
वृत्तौ कौति। ता स्थित्वा कियत्कालं विलम्ब्य रथमुतृच्य त्यक्त्वा गच्छति राध्य-
साधनभावराहितं स्थानं प्रविरतीत्यरथः । ^साकारोपासनापरिवापितचेतप्तो यतयो बरह्म-
पदवीमन्‌प्राप्यापवृज्यनतः" इति श्रुतेः ॥ ३ ॥
मानारिङ्गपदं लक्त्वा शब्दव्यञ्जनवनितम्‌ ॥
अखरेण मकारेण पदं सूम च गच्छति ॥ ४॥
मात्रेति । मात्रा भकारादयस्तापां चिङ्गं जागरितस्थानो बहिष्पर्तः पपाङ्ग इयादि
तस्य पदं स्थानम्‌ । जागरादि लक्ता शाब्देन खरेण व्यज्नेन च मकरेण वर्जितं रहितम्‌ ।
अवरेण स्वरातिरिक्तेन मकरिणान्तरङ्गपाघनेन सृक्मं पद तुरीयास्यं गच्छति ॥ ४ ॥
शब्दादिविषयाः पश्च मनगैवातिचश्ररम्‌ ॥
चिन्तयेदासनो रव्मीन्पलाहारः स उच्यते ॥ ५ ॥
सब्दादीति। पञ्च विषयास्तदुपटक्ितानीन्धियाणि चातिचचचटं सवेनदियविषयव्यापि
मनश्वाऽऽत्मनः सूर्यस्यानीयस्य ररमय इति चिन्तनमात्मेक्यापादनमिति यावत्‌ ।
प्रल्याहार इयर्थः । तदुक्तं याज्ञवसयेन-
(यद्यत्पर्यति तत्सर्व पद्येदात्मानमातनि ।
पर्याहारः सर च प्रोक्तो योगविद्धिमहात्ममिः" इति ॥ ९ ॥
हृति प्रथमः खण्डः ॥ १ ॥

प्रयाहारस्तथा ध्यानै प्ाणायामोऽथ धारणा ॥
त्वचैव समाधिश्च षडङ्गो योग उच्यते ॥ ६ ॥
प्रत्याहार इति। यमनियमासनानि तु बाह्याङ्गत्वान्न गणितानि । पश्चास्वाप्नानि
वक्ष्यन्ते । यमनियमेो तु--

“अहित सत्यमस्तेयमपङ्खो हीरपंचयः 1
आल्िकयं ब्रह्मचर्यं च मौनं स्य क्षमा भयम्‌ ॥
रौचं जपस्तपो होमः श्रद्धाऽऽतिथ्यंपुरार्थनम्‌ ।
तीथाटनं परार्थहा तुष्टिराचायेसेवनम्‌ ॥
एते यमाः परनियमा उभयो्दशच स्मृताः" ॥

१ के. रिम प्राः । २ क. धारणम्‌ ।

अमृतनादोपनिषत्‌ । ४५

इति द्रष्टव्यौ । तत्न नियतकासनपेकषाः ृद्धिहेतवो यमाप्तदपेकषसतु नियमा इति
विवेकः । तको मननम्‌ । समाधिनिदिध्याप्तनम्‌ ॥ ९ ॥
यथा पवतधातृनां दन्ते धमनान्मखाः ॥
तथेद्धियकृता दोषा दन्त प्राणनिग्रहात्‌ ॥ ७ ॥
प्राणायाम उदिष्टस्तस्य प्रयोजनमाह । यथेति ॥ ७ ॥
पाणायामैदैहेदोषान्धारणामिश्च किखिषम्‌ ॥
किदिविषं हि क्षयं नीत्वा रुचिरं चैव चिन्तयेत्‌ ॥ ८ ॥
्राणायमिर्ापम्‌ ' इतिं शरुतेसदेवाऽऽह--पाणायामिरिति । दोषा र्द
पमोहाः । रुचिरं मनोहरं गुपदिषटं रूपं चिनतयेदध्यायेदनेन ध्यानमुक्तम्‌ । अनेन
प्राणायामप्रयाहारधारणाध्यानानां रमो दितः ॥ ८ ॥
रिरे सेवकं चैव वायोराकर्षणं तथा ॥
प्राणायापास्चयः परोक्ता रेचकपूरककुम्भकाः ॥ ९ ॥
रुचिर इति । रुधिरे चिम्यमाने पतति रेचकं दुर्यात्‌ । चकारात्छुम्भकम्‌ । तथा
वायोराकपैणमना्भयनं रयात्‌ । किमिति घ्रं कुर्यदत आह-- प्राणायामा इति ।
प्राणानामायामा निरोधास्रयल्चिविधाः ॥ ९ ॥
सव्याहृतिं सप्रणवां गायत्री शिरसा सह ॥
त्रिः पठेदायतप्राणः प्राणायामः स॒ उच्यते ॥ १० ॥
प्राणायाममच्रमाह--सव्याहृतिमिति। व्याहतिरिरोरप सप्रणवं बोद्धव्यम्‌ ।
तदुक्तम्‌ “एता एतां सतेन तथेभिदरमिः पह ।
त्ि्जपेदायतप्राणः प्राणायामः म॒ उच्यते" इति ॥
एताः प व्यादपीरेतां गायत्ीमतेन सिरतैभिः प्रणवैः श्तौ रयां त्रिपण
्ुम्कः पङ्ृदितरौ । अशक्तौ तु सङकतौठेन ्रयोऽपि ॥ १० ॥

इति द्वितीयः सण्डः ॥ २ ॥

उस्िप्य वायुमाकां गरन्यं कुत्वा निरात्मकम्‌ ॥
ूत्यमविन युञ्जीयाद्रचकस्येति रक्षणम्‌ ॥ ११॥
प्रसेकं रेचकादीनां रक्षणमाह--उस्िप्येति । वायुमुस्सिप्योधवं गीतलाऽऽकाश्च-
दरं शूलयं त्वा निरात्मकं प्राणरहितम्‌ । “आत्मा देहमनेत्िदपवमावधतिवदधषु ।

_ „~~ ~~~
१ क, शति स्पते । \ ख, 'साठने तर" ।

४६ नारायणविरचितदीपिकासमेता-

प्रयते चापि" इत्यपिदब्दा्माणे चेति विधामिधानादात्मा प्राणः शल्येन योनः
येत रेचक इलः ॥ {१ ॥
नोच्छरसे्ातु्छरतेनैव गात्राणिं चन चालयेत्‌ ॥
एवं वायु्रहीतव्यः पूरकसेति लक्षणम्‌ ॥ १२॥
अतु्तेदिति । ननि पमाप्ः। उच्छरानुच्छर द्रौ नुयात्‌ । किं
तु निगरणरक्षणमनुच्छाप्मेव कुयात्‌ । एवं अ्रहीतव्य इत्युक्तत्वात्‌ ॥ १२९ ॥
वकत्रेणोत्परनाटेन वायुं कृत्वा निराश्रयम्‌ ॥
एवं वाय्रहीतव्यः इुम्भक्रसयेति उक्षणम्‌ ॥ १३ ॥
वक्रेणेति । उत्यटप्य नारमिव वायुपरचारहेतुत्वात्तादरन क्कत्रेण वायुं निराश्चयं
वरहिररगतं कृता यदवस्थानं स कुम्भकः । प्रकारान्तरेण कुम्भकः । एवमिति । यथा
बिष्कृतस्तथा वक्त्रेण ग्रहीतम्योऽनतर्णैयो नीत्वा रोद्धव्य इति द्विविधं कुम्भकस्य
रक्षणम्‌ ।
` तदुक्तमू-प्रणादी रेचनान्तः प्राणायामस्तु वैदिकः ।
रेचनादी ए्रणान्तः प्राणायामस्तु तानकः" इति ॥ १३ ॥
अन्धवत्परय रूपाणि शृणु शव्दमकणेवत्‌ ॥
कोषटवत्पर्य ते दें परशान्तस्येति लक्षणम्‌ ॥ १४॥
प्रयाहारप्राणायामयोडेक्षणे उक्त्वा धारणां रक्षयितुं तदधिकारिणं शानं रक्ष-
यर्ति--अन्धवदिति । पद्य है शिष्येति श्रतेवेचः । ते तव स्वीयं देहं काष्ठवत्पर्य
निरमिमानितया । प्ररान्तस्यान्यस्यापीदमेव लक्षणम्‌ । अन्धस्य यथा रूपाद्धिकारो न
मवति तद्वयस्य रूपदरेनेऽप्यविकरियं मनः काष्वहेेऽप्यास्थारहितः प्रशान्त
इत्यथः ॥ १४ ॥
मनः संकल्पे ध्याता संक्षिप्याऽऽत्मनि बुद्धिमान्‌ ॥
धारयिता तथाऽऽत्मानं धारणा परिकीतिता ॥ १५॥
मन इति । मनो मानपं संकल्यकं पकल्पकत ध्यात्वा विनिन्याऽऽत्मनि प्रकार-
रूपे संक्षिप्य निर्विषयं कृत्वा धारयिता बुद्धिप्रदानिन मनपताऽऽत्माने गृहीत्वा यत्ति-
ष्ठति पा धारणोक्ता ॥ १९ ॥
आगमस्याविरोधेन उन तकं उच्यते ॥ |
| यं रग्ध्वाऽप्यवमन्येत स समाधिः प्रीतितः ॥ १६ ॥
` चतुर्ण ठक्षणमुक्ता रिष्टयोलर्कपमाध्योराह-आगमस्येति । आगमकिरोधेनो-

१ख.'णिचा'।

अमृतनादोपनिपत्‌। ७

हने बाह्यताप्रपङ्गत्‌ । यं रब्ध्वा प्राप्यापीष्टमप्यवमन्येतावजानीयात्‌ । पदा्थेऽपि-
शब्दादिष्टमिति कम्यते । ये प्राप्य समन्यन्च रोचते स॒ समाधिरिलरथः । यं न्ध्व
चापरं हामं मन्यते नाधिके ततः" इति गीवोक्तेः ॥ १६॥

इति तृतीयः खण्डः ॥ ३ ॥

भूमिभागे समे रम्ये सर्वदोपविवभिते ॥
रत्वा मनपथीं रक्तां जप्ता चैवाथ मण्डलम्‌ ॥ १७ ॥
भूमिभाग इति । मनोमथीमात्मचिन्तनरूपां चक्रमनच्रादिना दिजन्धादिरूपां वा ।
मण्डलं मण्डल्राह्मणमादित्यदेवलयं यदेतन्मण्डटं तपतिः इत्यादिषूपम्‌ ॥ १७ ॥
पद्मकं स्वस्तिके वाऽपि मद्रास्नमथापि वा ॥
वद्ध्वा योगासनं सम्यगुत्तरामिगुखस्थितः ॥ १८ ॥
पश्चकामिति । पदमकादईीनां रक्षणानि योगयाज्ञवसक्य उक्तनि--
“रवोरपरि विपरद्र कृता पादतरे उमे ।
पद्मासनं भवेदेतत्वैषामपि पूजितम्‌ ॥
जानूर्वोरन्तरे प््कृत्वा पादतटे उमे ।
ऋनुकायः समासीनः स्विकं ततथक्षते" ॥
तत्रैव प्रकारान्तरेण च स्वलिकमुक्तम्‌-- |
(सीवन्यामात्मनः पर गु निक्षिप्य पादयोः ।
प्ये दक्षिणगुल्फं तु दक्षिणे दक्षिणेतरम्‌ ॥
एतच स्वक्तिकं प्रोक्तं सैपापप्रणारानम्‌'! इति ।
“गुल्फौ च वृषणस्याधः सीवन्याः पायोः क्षिपेत्‌ ॥
पार्धपादौ च पाणिम्यां हठं वद्ध्वा सुनिश्चलम्‌ ।
मद्रा्तनं वेदेतत्पर्वव्याधिविषापहम्‌' ॥
योगाप्नं पिद्धासनं तदुक्तं हदपरदीपिकायाम्‌-
“योनिद्रारकमदुपरिमूचवयितं कृत्वा ददं विम्यते-
मेदू पादमथेकमेव हृदये धृत्वा सम॑ विग्रहम्‌ ॥
स्थाणुः संयमितन्दियोऽचरदशा पदयनधुवोरन्तरं
चैतन्मोक्षकपाटमेदननकं पिद्वासनं प्रोच्यते" ।

१ ख, शक्ष्यते ।

४८ नारायणबिरचितदीपिकासमेता-

मतान्तरे च--

“मेदूदुपरि विन्यस्य सव्यगु्फं तथोपरि ।
गुल्फान्तरं च निक्षिप्य सिद्धापनमिदं मवेत्‌ ॥
एतत्िद्धा्नं प्राहुरन्ये वज्रासनं विदुः ।
गुतापनं दन्दके ्ाहर्युक्तापनं परम्‌ ॥
यमेषिव मिताहारमहिसां नियमेष्विव ।
ुस्यं सवीसनेषयेवं िदधाः सिद्धां विहुः ॥
चतुरशीतिषठिषु सिद्धमेव सदाऽम्यपेत्‌ ।
द्विसप्ततिपदकेषु सुषुस्नाभिव नाडिपु"' इति ॥

योगार्भमाप्नमिति वा । उत्तरेति । योगस्योत्तरमागप्ररत्वत्‌ ॥ १८ ॥

नासिकापुटमङ्कल्या पिधायेकेन मारुतम्‌ ॥
आकृष्य धारयेद्भनि शब्दमेवाभिचिन्तयेत्‌ ॥ १९॥
नासिकेति । एफ नापनिकपुटमङ्कल्या पिधायेकेन पर्थेन मारतं वायुमाकृष्य
धारयेदन्तः स्तम्भयेत्‌ । अघन तेनोमयमर्थप्रकाराकं च राब्दमेवामिचिनतयेद्यायेलण-
वमभ्यतेत्‌ ॥ १९ ॥
इति चतुर्थः सण्डः ॥ ४ ॥

ओमिलेकाक्षरं ब्रह्म ओमिलेकेन रेचयेत्‌ ॥
दिव्यम्रेण बहुशः ु्यौदात्मपमरच्युतिम्‌ ॥ २० ॥
कं शग्दमिलपेकषायामाह--आओमिलेकाक्षरमिति । ओगिलतेनैव मचरेणेकेन पूर-
णातिरिक्तेन पार््ेन रेचयेद्रायुम्‌ ।
तदुक्तमू-“धद्धपदमापनो योभी प्राणं चन्द्रेण पूरयेत्‌ ।
धारयित्वा यथाशक्ति पुनः सूर्येण रेचयेत्‌ इति ॥
दिव्यमन्रेण प्रणेनाऽऽत्ममरुच्युति शरीरमटनाशं नादीरुद्धिम्‌ । प्राणायमिनी-
डीमखाः शुष्यन्ति ततस्ता वायुप्रचारो भवति । आत्ममहः पापं तस्य च्युतिं नाश-
मितिवा।
यदुक्तम्‌-“निलयमेवं प्कुर्वीत प्राणायामांसतु पोडश ।
अपि भ्रूणहनं मापातुनन्हरहःकृताः" इति ॥ २० ॥
पशचाद्धायेत पूर्वोक्तं कमशो मवर निदिशेत्‌ ॥
सथूटातिसयलमा्ायां नािपृषवैमतिक्रमः ॥ २१ ॥

अमृतनादोपनिषत्‌। ` ४९

पृश्वात्माणायामैः पापं दग्ध्वा ध्यायेचिन्तयेत्‌ । पूरवक्तं शन्दमेवामिचिन्तयेदित्यु-
क्तम्‌ । कमशोऽनुकमेणाकारोकाप्मकारार्थमात्रा रोकवेदवदौन्यादिसहिता८) षोषिण्या-
दिमाताक्रमपररिताश्च ध्यायेन्मन्र मन्रं निरदिरेदुचरेत्‌ । मन्रेयविभक्तिको निर्देशः ।
स्थुखेति । स्यू मात्राऽशीतिप्रणवावृत्तिपयन्तथारणम्‌ ।
तदुक्तम्‌-धरातमैध्यंदिने सायम्ेमत्रे च कुम्भकान्‌ । `
दानेरशीतिपयैनतं चतुवीरं समम्यसेत्‌ इति ॥
अतिस्धूढा ततोऽप्यधिकं धारणम्‌ । एवं स्थूखायां मात्रायामतिघयूलायां च मात्रा-
यां नातिमतिरशयमूध्वं नयेत्‌ । मात्रा्तिशयं न कुयादिल्ः । कस्मान्न दुर्यात्पयु-
तातिशये शीघ्रं पिद्धिभेवतीत्यत आह । अतिक्रम इति । एवं हि वायोरतिक्रमो
व्यतिक्रमः स्यात्‌ । व्यतिक्रमे च दोष उक्तः-
“हिका श्वासश्च कासश्च रिरःकणीदिवेदनाः ।
मवन्ति विविधा दोषाः पवनस्य व्यतिक्रमात्‌ इति ॥ २१ ॥
तियगु्वेमथो इष्टि विनिधीय महामतिः ॥
स्थिरः स्थायी विनिष्कम्पं तदा योगं समभ्यसेत्‌ ॥ २२॥
ति्गिति । तिर्यग धावम्तमृपमाकाश्गामिनीमधो वा चरणन्यसतां दृष्टि
नेत्रकानित विनि कृत्वा महामतिः स्यूलटक्षः स्थिर्िततेन स्यायी दाप्तनः । दष्ट
सिर्वक्त्मुक्तम्‌-
“अनक बदिटितीमेोमेपरवाभता ।
एषा हि शांभवीं मुद्रा सवैतन्रेषु गोपिता” इति ॥
उधवैत्वगप्ुक्तम्‌--“शरवोरन्तता दृ्टिदरा मवति खेचरी" इति ॥
अधर्त्वमप्युक्तम्‌--“ृा निश्वटतारया बहिरधः पदयन्‌"' इति ॥
विनिष्कम्पं विरेषेण निष्कम्पं योगमुत्तमं॑ योगं तदाऽभ्यतेत्‌ । निष्कम्पो दुत्तमो
योगः सकम्पो मध्यमः पुस्वेदः कनीयान्‌ ।
तदुक्तमू--“कनीयति भवेतसवेदः कम्पो भवति मध्यमे |
उतिष्ठ्युत्ते प्राणरोे पद्मातन मुहुः" इति ॥ `
कम्पानिष्कान्तोऽगर गतो निष्कम्प उत्तमो विशेषेण निष्कमोऽत्युत्तमसतं समम्यते
दिलर्थः ॥ २२ ॥
ता मात्रा तथा योगो धारणा योजनं तथा ॥ `
द्रादशमात्रो योगस्तु कारतो नियतः स्मृतः ॥ २३ ॥

१ ग, "तोऽपम्यधिकथा' । २ ख. स्कम्पस्तदा । ३ ग. निमिषो ।
५

९० नारायणविरचितदीपिकासमेता-

ताखेति । अयं पदार्थो योगशाखे कालतः कलेन नियत ॒एकल्पः स्मृतः । कः
पदाः । एका ताह्य वायोः कीटानां बहिःस्थस्य मध्यप्रवेशो मध्यस्थस्य च बहिरनिरग-
मन सा नियतकाटा भवति । यावत्काटा पूर्वदिने तावत्काैव परदिन इति । तथा मात्रा
नियतकाला भवति । षोडश पूरणे चेचतुःषष्टिः कुभ्मने द्वत्रिशद्रेचन इति । तथा
योगः समाधिः सोऽपि नियतकाटोऽन्यथा कस्पपयैन्तं मूविवर समाधिमग्नस्य विदेहकैव-
ल्यामावप्रपङ्गः । धारणा मनःपंकस्पकमिल्यादिलक्षणा । साऽपि “ धारयेत्पश्चघरिका
भवरोगः प्रमुच्यते ” इत्यादौ नियतकावोक्ता । योजने सेयोजने प्राणापानयोः । यथा
पर्वदिने चेपोडश प्राणायामास्तं परदिने ततो न्यूना अधिका वा न भवन्ति । द्वाद्‌-
शमा योगो नादबिन्दवृक्तः सोऽपि काङतो नियतः स्मृतः ! परस्परतुल्यकाला एव
घोषिण्यादयो ध्येया इत्यथैः । अथैष तायदिः फठेऽपरि कारतो नियतः स्मृतः ।
नियतकाकमेव फलं ददाति पारैच्छि्ं न तु कालापरिच्छिरं फर ददातीलर्थः ॥२६॥

अपोषमन्यञ्जनमस्वरं च अकण्डताल्वोष्टमनासिकं च ॥
अरेफजातयुभयोष्वनितं यदक्षरं न क्षरते कदाचित्‌ ॥ २४ ॥
तरिं कालापरिच्छिननं फट किमत आह--अधोष मिति । यदक्षरं तदपरिच्छिन्नफट-

मिलरथः। तत्किमकारादिष्वन्यतम नेत्याह--अधोषमिति। यदक्षर वर्गाणां प्रथमद्वितीयाः
राषपराश्चाधोषासतोऽन्ये घोषवन्तस्तच्न भवति। तरिं हख्व्यञ्जनं तदरूपं नेलाह-अव्यञ्जन-
मिति । तद्यैचः खरासतदरपं नेत्याह--अस्वरमिति । न स्वरत्वं यस्य तदस्रम्‌ । तह
विसजैनीयानां कण्ठ हतुय्चाना ताङूपूपध्मानीयानामोष्ठो तद्रूपं नेलाह-अकण्ठतासोष्-
मिति । अस्वर चाकष्ठेतयत्राविवक्षितत्वादसंधिः । संधो न्यूनाक्षरं छन्दः स्यात्‌ । तर
नापतिकाऽनुस्तारस्य तद्रूपं नेत्याह । अनासिकं चेति । ति ऋटुरषाणां मूरा तदन्तभूतं
नेत्याह--अरेफेतति । रेफनातं रेफवगें मूषन्यस्तनन मवतीलरथः। ताह खतुरप्तानां दन्ता-
सतदूपं नेल्याह--उभयोष्वजितमिति। उमवोष्ठावावरकौ यप्योभयोष्ठो दन्तस्तेन तदु-
चायो वर्णसत्न मवतीत्वथेः । यदयप्यग्यज्ञनमस्वरमिति वर्णमातरं प्रतिषिद्धमेतावन्तो हि
वणी यद्यज्ञनानि स्वराश्च तथाऽपि सामान्यतो विरोषतश्च प्रतिषेधार्थमघोषाद्युपादा-
नम्‌ । तहि क्रं तदक्षरं तस्य क्षणं वक्तव्यमत आह-न क्षरते कदाचिदिति ।
नादान्तस्थं शान्तमिव्यरथः । यत्प्तिपादनादमृतनिन्दुरिति अन्थामिषा । अत्रेत्थं योगप्र-
क्रिया । यमनियमाम्यां क्षपितवाद्यदोषो निरवति तीथीदिदेशे सिद्धक्षेत्रे वा सिद्धख-
स्िकपद्मभद्रपिहायन्यतमदाप्नमारम्ब्य नियतम्‌क्न्‌

“धौती बसतिश्च नेतिश्च चाटकं नलिका तथा }
कपाटमातिशचैतानि षटूकमीणि प्रचक्षते" ॥

इत्युक्तेः कर्मभिः प्राणपयमरेव वा दद्धनाडीगणः प्राणायामाम्यासेन सिद्धकेवल-

५

अगृतनादोपानिषत्‌ । ५१

कुम्भकोऽङषठादिमृीन्तं ममप्रेशेषु प्राणमनोधारणामिः प्रत्याह्तेन्द्ियगणः एृथिव्या-
दिपञ्चधारणामिः रद्धमूतमोतिकतत्वः सगुणनि्ुणध्यानः क्षपिततमोमल उन्मनीमावर-
क्षणं समाधिमारुरधुः पट्चकभेदनेन द्वादशान्तं रह्मरनध्रमातिठेत्‌ । तत्मकारस्तु ूढ-
बन्धोड़ीयानबन्धनाठंषरव्य्महाबन्धमहवेधरक्तिचालनश्ापानस्थमपानवायुपूरवमा्-
ञ्च्य तेन मूढाधारगतत्निकोणस्थमन्नि ्जवाय तेन कन्दो (स्थ) कुण्डडी पर्पी-
कारां पञ्चिमदेहमागेन पूषैदेहमागमष्टषाऽऽवेष मुखेन पुच्छं गृहीत्वा मुखं च पुषुमनामुखे
मवेदय सुत प्रताप्य तापनेन प्रबोध्य बोधनेन पुषुमनामुसं॑विर्टीङृल प्रतार्य तत्र
सा्थिशिखं वायुं मनसा प्रेद वंदादेशस्यवंशकृतिपुषुस्नायाः पर्वस्थानीयानि चक्रा-
प्योकारमुच्रन्मनमा विष्णुं चिन्तयन्पुषुम्नां वाखभिपरहायेन भिन्दानो मूध सदस्तद-
लमाक्रामेदिति । अयं करम आत्मारमेणोक्तः ।
यथा--“आपनं कुम्भकं चित्रं मुद्राख्यं करणे तथा ।
अथ नादानुसंधानमम्याप्तानुकमो हदे" इति ॥

अपानकुश्चनं पाष्णयी गुदनिरोभेन मवति । हैसोपनिषदि च--“(तं॑विदित्वा न
मतयुमेति गुदमवष्टम्याऽऽपाराद्रायुमूत्याप्य खायिष्ठानं तरिः व्रदक्षिणीकृल “मणिपूरकं
च गत्वाऽनाहतमतिक्रम्य विद्धौ प्राणातिरुष्याऽञज्ञामनुष्यायन्बरहमरन्धं ष्यायंशिन्मा-
च्रोऽहमिलेवं सभैदा ध्यायन्‌” इति । न च प्राणापानयोर्युगपन्निरोधे शरूरदिकाध्याना-
दिदोषप्रपङ्ग इति वाच्यम्‌ । गुरूपदिष्टवन्धत्रयस्य युगपदनुष्ितस्य महिम्ना पिहितमु-
खस्य जल्पूर्णयटस्येव दोषानवकाशात्‌ । अस्य च योगस्य फरमक्षरात्मगतिरूपं स्वर-
व्यज्नवसितमित्युपक्रम्याधोषमित्यादिनोपपंटतम्‌ । षट्कर्माणि यथा--

“वतुरङ्कटवि्तारं सिक्तं वन्नं शने्रसेत्‌।

ततः प्रल्ाहरेचेतत्षाठनं धौतिकम तत्‌ ॥
नामिदपघ्रे जले पायुन्यस्तनारोत्कटासतनः ।
आधाराकुशचन कुरया्षाटनं बस्तिकमं तत्‌ ॥
सत्रं वित्ति सुिग्ं नाप्ानाठे प्रवेशयेत्‌ ।
मुखानि्ैमयेचेषा नेतिः सिद्धैनिगचते ॥
ईैसेत निश्वर्टशा सूक्षरकषयं समाहितः ।
अश्रसेपातपर्यन्तमाचयैलञायकं मतम्‌ ॥
अमन्दावतैवेगेन तुन्दं पर्याप्तः ।
नतांसो भ्रामयेदेषा नोः सिद्धः प्रचक्ष्यते ॥

१ख. षवे्य मुः । २ ल. “यौ ऽश्गुष्ठनि" । ३ ख. परिकृत्य \ ४ ग. ज्ञानम ।

५२ नारायणविरचितदीपिकासमेता--'

भव लोहकारस्य रेचपूरौ सप॑भ्रमौ ।
कपालभाती विख्याता कफदोषविद्ोषणी ॥
बन्धत्रयं श्षुरिकायां व्याख्यातम्‌ । महाबन्धो यथा--
पारणि वामस्य पादस्य योनिस्थाने नियोजयेत्‌ ॥
वामोपरि संस्थाप्य दक्षिणं चरणं तथा 1
पूरयित्वा ततो वायुं हृदये चुबुकं चदम्‌ ॥
नित्य योनिमाकुञच्य मनो मध्ये नियोजयेत्‌ ।
धारयित्वा यथाशक्ति रेचयेदनिरं रानैः ॥
सव्याङ्गे च समभ्यस्य दक्षाङ्के पुनरम्यसेत्‌ ।
मतम तु केषांवित्कण्डबन्धं विवजैयेत्‌ ॥
राजदन्तस्थनिहवायां बन्धः शस्तो भवेदिति ।
अयं खट महाबन्धो महासिद्धिप्रदायकः ॥
काल्पारामहाबन्धविमोचनविचक्षणः ।
. अयं च प्वैनाडीनामूर्ध्वगतिनिरोधकः'” इति ॥
योरनर्गोर्षणोक्ता--
“आधाराख्ये गुदस्थाने पङ्कजं तु चतुर्दलम्‌ ।
तन्मध्ये प्रोच्यते योनिः कामाख्या सिद्धवन्दिता" इति ॥
तस्या आकुञ्चनं पाष्ण्यी गुदमाषीञ्योध्वोटघातेन मवति । महविधो यथा--
“भहावन्धस्थितो योगी कृत्वा पूरकमेकधीः ।
वायूनां गतिमा्ृष्य निभृतं कण्ठमुद्रया ॥
न्यसतहस्तयुगो भूमौ स्फिचौ संताडयेच्छनैः ।
पुटद्वयं समाकृष्य वायुः स्फुरति सत्वरम्‌ ॥
सोमसूयाधिपंबन्धो जायते चामृताय वै ।
म॒तावस्था समुत्पन्ना ततो वायुं विरेचयेत्‌ ।
महावेषोऽयमभ्यासान्महापिद्धिप्रदायकः'” इति ॥
हक्तिचाठनं यथा--
“पुच्छं प्रगृह्य मुजङ्ी सुप्रामुद्धोधयेद्वुधः ।
_ निद्रां विहाय प्ता ऋन्वी उ्वैमुत्तिष्ठते हात्‌” इति ।
अन्य्ापि- |
“संतप्तो विना तत्र वायुना च प्रचालितः ।
्रस्ता्य फणख्दधोगं प्रनोधं याति तत्तदा” इति ॥ २४ ॥

इति पञ्चमः खण्डः ॥ ९ ॥

अगृतनादोपनिषत्‌ । ५३

येनासौ पदयते मार्ग भाणस्तेन हि गच्छति ॥
अतः समभ्यसेन्निदयं सन्मागेगमनाय वै ॥ २५ ॥
नलु प्राणलत् प्रदेशो केनोपायेन नेतव्य हत आह--येनेति | अपतौ योगी येन
मनोटक्षणेन करणेन मार्गं गन्तम्यं प्रयते प्रविर्य गन्तम्यतया निश्चिनोति प्राणस्तनैव
मनप सह तत्र याति । मनप्ता तत्ततसथानध्यानमेव तत्र तत्र मूढाधारादौ प्राणप्रेदा
उपाय इयर्थः । यतोऽयं प्राणप्रेदा उपाय उपदिष्टोऽतो निलय सम्मागगमनाय सुपु.
्ामागपरवेशाय समम्यतेन्मनोधारणादि कुर्यत्‌ । यच्यपि प्राणापानगती रुद्ध्वाऽवस्थाने
परितोदरस्वापनेनैकीमूतस्य च प्राणस्य निरवकारातयाऽयानमध्यमागे एव विनाऽपि
मनस्न प्रवेशो मवति तथाऽपि सरवन्धियसंातात्मकेन मनप्ता विनेद्धियाणां मनसश्च
बहिव्यौपारो न विरमेत्तया च पतति हटयोग एव स्यात्न राजथोग इति पमनखप्राण-
प्रवेश उपदिष्टः ।
तटुक्तम्‌-
“ारताम्यसनं सवं मनोयुक्तं समाचरेत्‌ ।
इतरत्र न कतैम्या मनेोवृततर्मनीषिणा"" इति ।
तथा-“राजयोगं विना मुद्रा व्िचित्राऽपि न राजते, इति ।
राजा मन एव तेन तचोगं किनेलथैः ॥ २५ ॥
ह्रारं वायुद्रारं च उर्वदरमतः परम्‌ ॥
मोक्षद्वारं विं चैव सुषिरं मण्डं विदु; ॥ २६ ॥
ननु येन मनो याति तेनैव प्राण इलयवगतं तयोमौर्गः कासीलत आह--हृदिति।
हृदो मनसो वायोश्च प्राणख द्वारं प्रेशमागैः सुपु्नास्यमृ्वदरारं काति कन्दादिमूधनतं
पृष्ठवदागामिपुपुम्नादवारमस्ीदरथः । तत॒ उर्व किमसतीलत आह । अतः परमिति ।
अतोऽस्मद्रारात्यरं मोक्दवारनिरं शिरो मित्वा निरग॑तमस्ि मोक्षय दवारमुपायो नादो
कस्तस्य विटं तद्रमनाय कवरम्‌ । ननु बहमलोकस्य क्रममोक्षस्थानत्वात्पूयमण्डले
व्यवधायक परति कथं तत्र॒ गतिरत आह--सुषिरं मण्डलमिति । पूर्ेमण्डरस्य
सच्छिद्रता
द्विम पुरुषौ लोके पूर्यमण्डटमेदिनो ।
अध्यात्मयोगयुक्तात्मा रणे चाभिरुखो हतः " ॥
इत्यादिस्मृतेश्वावप्रीयते ॥ २६ ॥ ।
भयं करोधमथाऽऽरस्यपतिसखम्रातिजागरम्‌ ॥

$, „भ

अल्याहारमनाहारं निलयं योभी विवर्जयेत्‌ ॥ २७ ॥

१ग. न्तव । २ ग. निवौत।.

नारायणविरवितदीपिकासमेता-

अनेन विधिना सम्यङ्नितयमभ्थसतः क्रमात्‌ ॥
स्वयमुत्पदयते जानं त्रिभिमौैमं संशयः ॥ २८ ॥
चतुभिः प्यते देवान्पश्चमिसुरयविक्रमः ॥
इच्छयाऽऽप्रोति कैवस्यं षषे मासि न संशयः ॥ २९ ॥
योगवर्जनीयान्याह-- भयमिति । तुस्यविक्रमो देमैरच्छया कैवल्यं लेचर्यक्तं
्षुरिकायां दर्शितम्‌ ॥ २७ ॥ २८ ॥ २९॥
इति षष्ठः खण्डः ॥ ६ ॥

पाथिवः पशचमात्राणि चतुमात्राणि वारुणः ॥

आत्ेयसतु तरिमात्राणि द्विमात्रो बायवस्तथा ॥ ३० ॥

एकमात्रसतथाऽऽकाशो दमातरं तु चिन्तयेत्‌ ॥

सिद्धि त्वा तु मनसा चिन्तयेदात्मनाऽऽत्मनि ॥ ३१॥

पञ्चमूतधारणापु तदतीतथारणापु च कीदशं प्रणवखरपं ध्येयमिति प्च्छन्तं प्रति
करमेणोत्तरमाह--पाथिव इत्यादि । पार्थिवः पएथिवीतत्वधारणायामा्ितश्ेत्मणवो
मवति तदा तप्य पृश्चमात्राणि खरूपाणि ध्येयानि । वारुणो जरतत्वधार-
णायामुपास्यतेनाऽऽश्रितशरेदिलर्थः । गन्धायेकरेकगुणमापान्ातराद्धासो दष्टव्यः ।
अ्मात् तिति । तुव्ावृत्य्थः। निरपशषीमूयार्थमत्रं तलतुचिन्तयितव्यमिलरथः ।
त पूवेषां चिन्तनानां को विषय इत आह--सिद्धिपिति । तत्ततिद्धिममिपरे्य
तत्त्छोकजयाय तानि पाथिवादीनि रूपाणि मन्ता साधनेनाऽऽत्मना खयमात्मनि
दधौ चिन्तयदिदभः। यद्वाऽऽसनि दारीरे पादादिमर्प्यने तत्तदरूतध्याने तत्तदूत-
स्थानटोकनयो भवति । भूतस्थानानि यथा-
(भूमिरापस्तथा तेनो वायुराकाश एव च ।

एतेषु पश्चदेवानां धारणा पञ्चधेष्यते ॥

पाददिजानुपथैन्तं एिवी्थानमुच्यते ।

आ जान्वोः परुपर्थन्तमयां स्थानं प्रकीत्येते ॥

आ पायोष्दयानतं च वहिस्थानं तदुच्यते ।

आ ह्मध्यदपुवोर्मध्यं यबद्राुकुलं सृतम्‌ ॥

आ भुमध्यतु मूषीन्तमाकारामिति चोच्यते? इति ॥ ६० ॥ ३१ ॥

्रिशतपवीङ्कलपाणो यत्र भाणः प्रतिष्ठितः ॥
एष प्राण इति स्यातो बाह्माणः स गोचरः ॥ ३२ ॥

१ ख, “भ्यस्यतः । २ क. श्रो मासतस्त' । ३ ग. रूपाणि ।

अगृतनादोपनिषत्‌ ।

प्राणायाम एक आयम्यते प्राण उक्तोऽपनिहोत्रादाुपास्यत्ेन &ः {+उकतसथोः
को भेद इत्यत आह-- त्रिंशदिति । तरिशतपंस्याकानि पर्वाड्गुनि श्रू
त्पवाङ्गुटः । अद्गुखान्यनेकेप्रकाराणि सनि तदर्थ पर्वेति विरेषणम्‌ ।
गुढमितप्य काष्ठस्य चतुर्थाः पवीड्गुरं तदेव पु््गुटम्‌ । "
तदुक्तम्‌-
“विनाऽदइ्गुष्ेन रोषामिमुष्टिमङ्गुिभिः कृतम्‌ ।
चतुर्था विमेदेको भागो मृष्ठडगुं स्तम्‌ ॥
इति द्वादशाङ्गुता । पचदशाङ्गुखता चान्योक्ता सा तु मध्यमाङ्गुलिमध्यपषै-
मितादिदधूलाङ्गुखामिप्रयेण श्वप्तख स्यूलपूषषमतारतम्यामिप्रायेण चैयविरोधः । तथा
च याङ्ञवस्यः- ४
““शरीरादषिकः प्राणो द्वादशाद्गुटमानतः ।
चतरदशाड्गुरं केचिद्रदनि मुनिसत्तमाः"! इति ॥
गोरक्षेण तु षडधिकान्युक्तानि-
““पटूतरिशादङ्गुो हषः प्रयाणं कुरूते बहिः 1
वुमदसिणमार्गेण ततः प्राणोऽमिधीयतेः' इति ॥
वामे पञ्चदश दक्षिणे च तथेति मिवा त्रिंशदिति वा न विरोधः | अयमायम्य-
त्वेनोक्तः प्राणः । एष प्राणो यत्र प्रतिष्ठितो यदाधारत्वेन महिमानं गतः प्त प्राण
इति स्यात उपास्यत्वेन प्रपिद्धः परमातमा । तर्स्यरक्षणुक्वा खदूपरक्षणमाह--
बाह्येति । यो बाह्प्राणः म॒ गोचरो तरिषयो इर्य इत्यर्थः । अ्ीद्न्यवस्तुरगिति
स्वरूपभेदः ॥ ३२ ॥

अशीतिः पटङ्तं चैष सद्ाणि त्रयोदश ॥
लक्षथरेकोऽपि निःश्वासो अहोरात्रभरमाणतः ॥ ३३ ॥
ननु बहयप्राणस्य जन्मायुषि कियान्डयापार्‌ इति षट तस्य॒ परिगणनस्य बहाया-
पप्राध्यत्वादहोरात्रम्यापारपशिणनामाह--अश्ी पतिरिति 1 एकाऽरीतिः षट्शतं च
तरयोददपहखाणि चैको रकषश्वाहोरत्रेणेतावगनिःशा्ोऽङ्कतोऽपि ११६३६८० । अ-
नेन मानेनाऽ्युरमिशवौपपरिमाणं गणनीयम्‌ । स्फृतिविरोधस्तु भवति । तत्र हि--
“एकाविशतिप्तदस्नाणि षटूतानि दिने दिने" इत्युक्तम्‌ । हंसोपनिषदि च “षटू
स्ययेकविंशतिसहस्राणि षट्शतान्यधिकानि मवन्ति” इति । अत्रोच्यते । नापिक्य-
प्राणेक्षयाऽन्यत्र ग्रन्थे गणनेह तु रखन्तराि युखादीन्यपश्ष्याधिकपंस्योक्तिः ।

१क. ठ. “शीतिषः।२क. र्त्रे प्र । ग. “धमिपः।

५६ नारायणगरिरचितदीपिकासोता-

ज

नापिव्ये प्रि वहति र्रान्तरप्वपि कंचिद्रहनं मवति तेनोक्तपस्या्षिद्धिप्लिषि-
रोषपिद्धिः । प्ररु वायुप्॑चरणं योगत उक्तम्‌-
“एवं स्वेषु दवरेषु वायं पूरत पूत ।
निषिद्धं तु नवद्वार उच्छृप्तननिःशधपतसथा इति ॥
यदि तु टूपस्ययाऽधिकानि पटूरातानीति नान्वयः कंतु गुणितानीलध्या-
स्त्य पस्यया गणितानि २१ सरल्लाणि ६ शतानि चत्यन्योऽधिकामीति
च किंचिदधिकानीलयरीत्या चतुःसहस्ेण चेति व्यास्याऽत्र च द्र सहस्राणि
लिङ्गपत्ययेन तरयज्ञीणि तेन त्रशत्सहल्ताणीति व्यास्याऽऽश्रीयते तदा श्रुतयो
पंस्यामेदः स्यात्‌ ॥ ३६ ॥
भाण आबो हृदि स्थाने अपानस्तु पनरे ॥
समानो नाभिदेशे तु उदानः कण्ठमाभरितः ॥ ३४ ॥
धारणोपयोगितया प्राणादीनां स्थानान्याह--प्राण इति । पृश प्राणा वरवे तेषा
मध्ये य आद्यः प्राणः प्रयमाननकर्ता पर डदि कत इत्यै: ॥ ६४ ॥
: व्यानः सरवैषु चाङ्गेषु सदा व्यालय तिष्ठति ॥
अथ वणोसतु प्राना पाणादीनामतक्रमात्‌ ॥ ३९ ॥
ननवेकः र््ङ्गेषु कथं वौतिऽत उक्तम्‌--व्याहृल्येति ! विरोषेणाऽऽवृत्यऽऽ-
वरणमच्छादनं कृतवा व्यप्येलर्थः । अथ ध्यानोपयोगितया वर्ण॑नाह--अयेति ।
रूम इति रषः । पञचानमिव पु्यत्वात् तु॒नागकूमकृकरदेवदत्तथनंजयानन्तरभव्य

# 1

दशानामपि । याज्ञवरक्येन तु दशानां स्थानानि कर्माणि चेक्तानि ॥ ३९ ॥
इति प्म: खण्डः ॥ ७ ॥

रक्तवर्णमणिप्र्यः पराणो वायुः परकीितः ॥
` अपानस्तस्य मध्ये तु इनद्रगोपकसंनिभः ॥ ३६ ॥
रकतेति । रक्तव यो मणित््यलत्मः । तस्य मध्ये गुद्य मध्ये | इन्र
गोपः कीटगिोषो रक्तवर्णो वषीमु परथमं दसय ॥ ३१ ॥
समानस्य मध्ये तु गोक्षीरस्फरिकपरभः ॥
अपाष्डुर उदानस व्यानो ह्थिसममभः ॥ ३७॥
समानस्य मध्ये नामिदशस्य मध्ये । अरवर्दिशिखा ॥ ३७ ॥

१ ख. ग. शशीदेकसः । २ ख. व्यानो ऽप्याच' ।

अगृतनादोपनिषत्‌ ।

य्येष मण्डलं भिखा मारतो याति पूर्भनि ॥
यत्र ततर ्रियेद्रऽपि न स भूयोऽभिजायते न स
भूयोऽभिजायत इति ॥ ३८ ॥
इलयथववेदेऽप्तविन्दू(नादो)पनिषत्समाप्ता ॥ ३ ॥
योगप्ताधनप्य प्रयोननमाह--यस्येति । मण्डं सहस्रदलमेकर्पिस्थानं य्य प्ाध-
कस्येष मारतो मण्डं भिच्छा मूध या्ु्््टिन । स यत्र कृतापि मृतो मक्ष
याती्यथैः । द्िरक्तिनिश्चयाय । इतिशब्दः समाप्येः ॥ ३८ ॥
हृलष्टमः ण्डः ॥ ८ ॥

नारायणेन रचिता श्रुतिमात्रोपनीविना ।
अस्यष्टपदवक्यानां दीपिकाऽमतविन्दु(नाद्‌)फे ॥

इति नारायणविरचितामृतविन्दू(नादो)पनिषदी पिका समक्ता ॥ ४ ॥

ॐ तत्सद्रह्यणे नमः ।

अम्रतनादोपनिषत्‌ ।

राकरानन्दविरचितदीपिकोपेता ।

ॐ सह नाषवलिति शान्तिः ।
शास्नाण्यधील मेधावी अभ्यस्य च पुनः एनः ॥
प्रमं ब्रह्म विज्ञाय उत्कावत्तान्यथोस्छजेत्‌ ॥ १ ॥
म्याकरिष्येऽहममूतनादोपनिषदं शुभाम्‌ ।
अमृतं बरहम सर्वेषामपयन्ती पदे पदे ॥ =,
शाश्चाण्यगादीनि नानाश्चाखमिदमिचानि साङ्गविचोपवि्यन्यातेक्यावगतिफखानि ।
अधीलयाधिगलय पाठतोऽधतश्च स्वाधीनानि कृवेदय्थः । मेधी श्रुतधारण्षक्ति
मान्‌ ! अभ्यस्य च पनः पनः । खाधीनपाठ्थान्यपि संवादाय स्वगुणा समीपे
सह श्रोतृभिः स्वरिप्याणमुपदेशार्थ वा मूयो मृय आघृत्ति कृताऽपि । चरान्दात्सं-
शायविप्थयनिवृततावपि । परमं निरतिश्चयमनुषचरितमिलथः। ब्रह्म बृहदेशकाछ्वस्तुप-

मो 9५

रिच्छेदयुन्यम्‌ । विज्ञाय विदेषेणेदमित्थं नाम्यथाऽहमेव तत्र मत्तोऽन्यदिल्यादिनाऽ-

५८ दौफरानन्दविरचितदीपिकासमेता-

वगल । उल्कावत्‌ ; उल्काऽटतप्रदीपादिकं यथाऽपवरकान्तस्थितं मृण्यादिकमव-
लोक्रयितुं ईीपिकादिकं हस्ते सीकरोति दष्टे च तसिन्परित्यनति तद्रत्‌ । तान्यधी-
तानि पुनः पुनरम्यस्तानि च । अथ पर्रहमविज्ञानानन्तरम्‌ । उत्सृजेतलाटमिव
धान्यां परित्यजेत्‌ ॥ १ ॥
ओंकाररथमारुद विष्णं कृत्वाऽथ सारथिम्‌ ॥
व्रह्मलोकपदन्वेषी रुद्राराधनतत्परः ॥ २ ॥
यद्यकरालाध्ययने पुनः पुनरम्यापने च न सनिधितं विज्ञानं तदेवं कुर्यादित्याह ।
ओंकाररथं शव्दवप्तारमूतराब्दाक्षरप्रणवात्मकपरत्रह्रथम्‌ । आरद्चाकारोकारम-
कारार्थमात्राफटकेषु विशतनपपरा्ञतुरीयाचात्मनाऽधिरों कृत्वा । विष्णुं म्यागिनं
सवात्मकत्वाहोधमिदरथः । कृत्वा विधाय । अथौ ररथारोहणानन्तरम्‌ । सारथिं
रथनेतारम्‌ । इदानी गन्तव्यविरिष्टं रथिनमाह । ब्रह्मरोकपदान्वेषी । ब्र्मक्तं
तरव छोक्यत आत्मलेन स्वयंप्रकाशचसरूपमिति रोको त्रह्म्कः स॒ एव पदयते गम्यते
जीवन्रह्यतादात्यपाक्षात्कारेणेति ब्रह्महोकपदं तदन्वेषणं तत्प्राप्ीच्छाऽस्यास्तीति
्रमोकपदानरेषी । सुद्राराधनतत्परो रुद्राः समनस्कानि ज्ञानकर्मन्दियाण्येकादश
तेषामाराधनं तदुत्तिविरोषविचारणं रुद्राराधनं तस्मिनरप्तात््यवान्दाराधनतत्परः ।
इन्रयप्वप्रमत्त इत्यथः ॥ २ ॥
तावद्रथेन गन्तम्यं याद्र्रथपथस्थितिः ॥
स्थात्वा रथपथस्थानं रथमुत्छज्य गच्छति ॥ ३ ॥
तात्‌, तावत्सरिमाणें तावन्तं कारं च । रथेनोकाराख्येन । गन्तव्यं प्रा्व्यम्‌ ।
यावच्यावत्पपिणं यावन्त कष्टं च । रथपथस्थिती रथपथस्यितिरोंकारचिन्तन-
निरोधः । खाता सिथत्वाऽहं बह्मस्मीत्यवगव्येत्यरथः । रथपथस्थानं रथपथस्थान
ओंकारचिन्तननिरोध आनन्दात्मनि वाङ्मनपरातीते 1 रथमोकारलक्ष णम्‌ । उत्सृज्य
गच्छति । स्पष्टम्‌ ॥ ३ ॥
माज्ाटिङ्गपदं लक्ता शब्दग्यञ्जनपनितम्‌ ॥
अखरेण मकरारेण पदं सृक्षम हि गच्छति ॥ ४॥
उतपर्मपरकारं ददीयति । माजाहिङ्गपदं मात्रा अकाराया लिङ्गानि स्यूटश-
रीरादीनि तैर गम्यत आत्मा पदानि विराडादीन्यकारादिमाारिङ्गप्राप्याणि ।
मात्राटिङ्गानि च पदानि च व्याृतात्मकान्येवं मनसि धृत्वा मात्ारि्गपदमित्येक-
वचनमाह । लयक्स्वा नादमस्मीकिमवेनात्सभ्य । शब्दृग्यञ्जनवजितं शब्दा अका-
रायाः स्वरा व्यञ्जनानि कादीनि प्रकृते मकारादीनि तैरवैभितं वाड्मनपतापीतमिलथः ।

१क. कारं र)

अगृतनादोपनिषत्‌ । ५९
अस्रेणाकारादिरदितेन । मकारेण चिनद्रालना । पदं पदनीयं स्वय॑प्रकारामाना-
नन्दालरूपम्‌ । सृषं दुविततेयं उदधे खधप्रकाशम्‌ । ति प्रसिद्धम्‌ । आलत्वेन
गच्छति प्रप्नोति ॥ ४॥

शब्दादिविषयाः पञ्च मनवैषातिचश्चख्म्‌ ॥
चिन्तयेदात्नो रदमीन्पल्याहारः स उच्यते ॥ ५॥
इदानीमत्राप्यशक्तस्योपायं योगं प्र्ाहारारिरक्षणमाह । शब्दादिविषयाः ।
शब्दसदौरूपरसगन्धा विषेण स्वाववोधवन्तं मिन्वन्ति बध्नन्तीति राब्दादिविषयाः ।
अत्र विषयशब्देन विषयिणः प्रोत्रादीहक्षयति । अथवा शब्दा्रयो विषया येषां
श्रोादीनां ते शब्दादिविषयाः । पश्च श्रो्त्कचकषुरस्नघ्राणास्याः पच्चष्याक्र-
न्ता इन्धियविरोषाः । गनश्रैवान्तःकरणमेव च । अत्रैवकारः शरोत्रादिष्वनतःकरणप्य
स्वातन्धयदर्शनार्थः | चकारः कर्मनधियतगरहार्थः । अतिचश्चलं भदा चपलं मफटवच्च-
पाश्च श्रोत्रादयः पकर्मन्धिया यतसततश्चिन्तयेदध्यानं कुयीत्‌ । आत्मनो किष्णोदध-
रूपस्य सारथेः । रदभीनिन्दियाश्वविधारकरण्नुष्पान्मानप्रन्धचारान्‌ । प्र्याहारः,
विषयं विषयं प्रतिगच्छतामिन्धियाणां बहिुखत्वादन्तरातमन्याहरणं प्रत्याहारः । स
अत्मरदिमचिन्तनरूपः । उच्यते कथ्यते व्दधिः ॥ ९ ॥
प्र्ाहारस्तथा ध्यानं प्राणायामोऽय धारणा ॥
तर्क्रैव समाधिश्च षडङ्गो योग उच्यते ॥ ६ ॥
इदानीं योगाङ्गान्याह । प्र्ाहारो व्याख्यातः । तथा तद्रत्‌। ध्यानं विजतीय-
्रत्यदून्यसनातीयप्रत्ययप्रवाहकरणम्‌ । प्राणायामोऽथ धारणा । त्वैष समा-
धिश्च प्राणायामधारणातकत्तमाधीन्कण्ठत एव व्याकरिष्यति । अथशब्दोऽप्यर्थः |
प्राणायामोऽप्यन्तरङ्गपिलथैः । चकारावनुक्तानामापसनादीनामृक्तानां च प्रत्याहारा-
दीनां मुचयार्थो । एवकारः प्रयाहारादीनां षण्णमिवान्तरङ्गङ्गतवारथो न लवाप्रन-
दीनाम्‌ । षडङ्ग; पटूप॑स्याकानि प्रत्याहारादीन्यङ्गान्यवयवा योगवपुषो यस्य प
षडङ्कः । योगः सरामाविक्रमनेृत्तिनिरोषोऽं व्रहमस्पीतिपराक्षात्कारपडः । उच्यते
कथ्यते विद्रद्धिः ॥ ६॥
यथा पवैतधातूनां दन्ते धमता माः ॥
तयेन्धियकरृता दोषा ददन्ते मराभनिग्रहात्‌ ॥ ७ ॥ `
ध्यान्य पुरषाधहितुतवेन खरूपेण च प्रपिद्धत्वास्परवशकषेषु प्राणायामस्य
पुरुषाहेतुलं स्वरूपं च वकपाह । यथा येन प्रकरिण । परमतधातुनां सुवर्ण-

[+ 9 १०

रजततघ्रादिगिरिितूनाम्‌ । ददने मसी क्रियन्ते । धमता धमने कुैता पुरषेण

१ ल. भृचान्पश्च । २ ख. णधारणात्‌। ३ ग. स्यचपुः\

६० शंकरानन्दविरचितदीपिकासमेता--

तदुपक्ितेन धमनेन वा । मदासतद्धातुव्यतिरिक्ता अवयवास्तद्धातुदूषकाः । तथा तेन
प्रकरेण । इद्धियकृता इन्ियेभनएकाददौरतुषठिता इन्ध्ियङ्कताः । अनेन कतत्वमि-
द्धियाणां न त्वात्मन इति दशितम्‌ । दोषाः पापानि योषिदवटोकनादीनि प्रमादङ्-
तानि । दन्ते । व्याख्यातम्‌ । पराणनिग्रहात्‌ । प्राणस्य पृचचवत्तेनिप्रहः सवेच्छागति-
भङ्गप्तस्मात्‌ ॥ ७ ॥

भाणायामदहेदोषान्धारणाभिश्च किल्विषम्‌ ॥

किरिविषं दि क्षयं नीत्वा रुचिरं चैव चिन्तयेत्‌ ॥ ८ ॥
भायायामिरक््यमणेदहेदस्मी कुयात्‌ । दोषानिन्ियक्ृतान्पाप्मनो घारणाभिश्व

ध
[4

वक्ष्यमाणाभिश्ब्दाद्ध्यानादिनाऽपि । किसविषं परतिकूपंस्वाररूपं पापं रागदधेषादि्ं
सारानिलर्थः। इदानीमर्थाद्यानराब्दार्थमाह । किखिषं व्याख्यातम्‌ । दि प्रसिद्धमन्भका-
रणम्‌ । क्षयं नीत्वा विनाशं गमयित्वा । रुचिरं चैव रुचिकरं सवैप्रियतममानन्दात्मानं
न त्वन्यं चकारात्तद्वगव्यमविऽन्यदपि । चिन्तयेत्‌, विनातीयप्रययशू्यं सनातीयप्र-
त्ययप्रवाहं तद्विषयं कुर्यात्‌ ॥ ८ ॥

रुचिरं रेचकं चैव षायोराकर्षणं तथा ॥

प्राणायामाञ्चयः प्रोक्ता रेचपूरककुम्मकाः ॥ ९ ॥

इदानीं प्राणायामखहूपं वक्तु कुम्भकादीनां पारिभाषिकीं संज्ञामाह । चिरं कुम्भकं

सति तसिनुचिरानन्दात्मावशोकनात्‌ । रेचकं चैव रेचके संज्ञान्तरस्याविचमानत्वदेव-
कारमाह । रेघकमेव न त्वन्यत्स॑जञान्तरम्‌ । अन्न चकार उक्तवक्ष्यमाणप्रमुचचया्थः
वायोः फोष्व्यस्य प्रमञ्जनस्य । इदं पदं रुचिररेचकाकर्षणेः समं संबध्यते । आकर्षणं
पूरकम्‌ । तथा तद्रचिराकषत्रयम्‌ । भाणायामाः प्राणस्यौदरय्य प्रमञ्ञनस्याऽऽप्तम-
न्ता्यमस्य खेच्छागत्युपरमस्य हेतवः प्राणायामाः। ्यच्चिसस्याकाः । प्रोक्ताः प्रकर्षेण
कथिता विदरदिः । तदुकतान्मरिद्धेनौममिराह । रेचपूरककुम्भकाः । रेचकाकर्षणर-
चिराः॥ ९॥

सव्याहृति सप्रणवां गायत्रीं शिरसा सह ॥

तरिः पठेदायतप्रणः प्राणायामः स उच्यते ॥ १० ॥

इदानी प्राणायामस्य साधारणं रक्षणमाह । सव्याहृतिं व्याहतिमिः सह वर्तमानाम्‌ ।

सयणवां प्रणवेन सह वर्तमानाम्‌ । गायत्रीं पवित्रं चतुर्विशयक्षराम्‌ । रिरसा सहं
रिरोमनच्रेणाऽऽपो ज्योती रसोऽमृतं बह्म मूरमैवः सुवरोमिलनेन समम्‌। यथा चायं कमः
पठ प्रथमर्मोकारस्ततः सकतव्याटतयप्ततो गायत्री ततः शिरोमन्र इति । भिः, त्रिवारम्‌ ।

[¢ = श 9 >

पठेन्नातिदुतं नातिविटम्बितं स्व पिपीटिकापङ्िवदुदध्यारूढमुक्तं मन्रजातं मन.

१ ग. "लोकात्‌ । २ घ. स्वरव

अगृतनादोपनिषत्‌ । ६१

सोचाग्येत्‌ । तथाच सपतव्याटतीनामादौ सप्त प्रणवाः सुवरिति याजुषेण पाठेन पपत
व्याटतिषु भ्रयोदरा गायत्यादौ शिरोमच्रादौ च प्रणवद्वयं॑वरणीयमिति सामपाठेन
चतुर्वशतिगायव्याः पुवरोमिति याजुगेणैव पाठेन षोडश रिरोमन्नस्य । एवं द्विष्य्त.
राणि संपद्यन्ते। तानि च त्रिगुणितानि षडशीलयधिकं शते भवन्ति | गायच्यादौ परमह्‌-
सानामधिकारामावत्तावत्संस्यकेः प्रणैः परमहपैः प्राणायामः करणीय इयर्थादवग-
म्यते । न चाप्य कतुमशषक्यत्वादनधिकारः पतलम्यातते तस्यापि सुकरत्वात्‌ । तोऽ-
म्यापते यतनः करणीय इति। आयतप्राणो नियमितजारप्भञ्नः । प्राणायाम उक्तः।

[0

स प्रणवन्याद्तिगायत्रीिरोमचतरिवारपाठल्पः । उच्यते कथ्यते विद्द्धिः ॥ १° ॥
` उल्किप्य वायुमाकां शरन्यं कृता निरात्मकम्‌ ॥
शून्यभावेन युज्ञीयद्रेचकस्येति र्षणम्‌ ॥ ११॥
इदानीं रेवकादीनां -छोकत्रयेण रक्षणान्याह | उस्पिप्याऽऽपारचकरात्कुण्डडीतन्रीसं-
घट्ेनोध्वमानीय व॑शपुटेनेव वायुं प्राणपरमञ्ञनम्‌ । इडागिङ्गल्योरम्यतरनापापुटेन ।
आकां शरीरपञ्नप्बरिष्ठं नभोमागं तत्रापि शून्यं फतवा वायोरभवं विधाय | शुन्यष्वरू-
पकथनं निरात्मकं निर्गतघ्ठमावं॑वायुमाकाशञदेशे कारणात्मनाऽवस्थितं विषायेल्य्ैः ।
ततः शून्यभावेन निरात्मकस्वमविन नास्लत्र वायुः प्ारसूत्रमूत इलनेनलरथः ।
युद्धीयाचोगं कुयीदेवं चिन्तयेदिलय्ैः । तया वैवकरमपुरःपरमेतचिन्तनम्‌ । रेचकस्य
प्राणायाममेदस्य । इृलनेनोकतेन प्रकरेण । लक्षणं गमकमुक्तमिति रोषः ॥ ११ ॥
पक्त्रेणोत्यटनाटेन तोयमाकर्षयेननरः ॥
एवं वायुगरहीतव्यः पूरकस्येति रक्षणम्‌ ॥ १२॥
वक्त्रेण वदनेन | आ्यनश्योः संयुक्तो भयागमुत्परनाटं कृत्वा तत उत्परनारेन
्रपिद्धेन । तोयं मूम्यादिदिशस्थं नीरमाकषेच्छरीरपज्ञरस्यान्तरा नयेत्‌ । नरी
मनुष्यः । विनोदेन केनचिदन्येन हेतुना वा । यथाऽयं दृष्टान्त एवमनेन प्रकरण
वामदक्षिणयोरन्यतरनापतापुटेन श्रमं शनैः शैरवीयुः प्राणप्रमज्ञनेो ग्रहीतम्यो जठ-
रपिठरान्तरा नेतन्यः । पूरकस्येति रक्षणं सषटम्‌ ॥ १२॥
च्छते च नितपेन्व गात्राणि चायेत्‌ ॥
एवं आदं नियुङ्गीया्छुम्भकस्येति रक्षणम्‌ ॥ १२ ॥
नोच्ुेदृ्वधासं न दुर्यान च निश्वसेनिशसमषि न टुर्यात्‌ । चकारादलन-
यनादिकमपि न क्यात्‌ । नैव गात्राणि चादयेत्‌ । गत्राणि रिरप्रश्ीति मेरु
चाटनादिरूपेण न चाख्येदेव । तकरणे हि वायुपरकषोभेण शरीरषीडागिकं स्यादियेव-

१ ग. इलिनी तः । २ ध. 'दिस्थनी । ३ ख तेत च गा । ४९, वायुं ।

६२ दंकरानन्दबिरचितदीपिकापमेत-

कारार्थः । एवं भावमुक्तेन प्रकरेण भवनं मत्तन्याटस्य परितः स्तम्मा्टकेऽनेकमार-
सोहशृङ्कखबद्ध्येव वायोरवस्थानमिद्थः । नियुञ्धीयानितरां योगं कुर्ाततनिनतन-
व्यापारं कुयादिलर्थः । कुम्भकस्येति रक्षणं स्पष्टम्‌ ॥ १६॥
अन्धवत्पर्य रूपाणि शब्दं बधिखच्छरणु ॥
काष्वतपःय वे देह पशान्तस्येति रक्षणम्‌ ॥ १४ ॥
ह्दानीं चशब्दपूवितस्य यमनियमवतो ठक्षणमाह्‌ । अन्धवत्‌ , यथाऽन्धः पर-
णोक्तो नीलषीतादिकमवगच्छति तद्वत्‌ । परय हे पुत्रक पैपातपः ततपतः स्यं नील-
पीतादिपुखुःखकारिववुद्धिरूः्योऽवोकय । रूपाणि दृष्पीतादीनि । शब्दं षड्ूना-
रिखरमिभ्रितम्‌ । बधिरया बधिरः खयं रान्दविरीपन्नानगुन्यः परेणाऽभ्वेदितोऽ-
वगच्छति तद्त्‌ । शृणु ष्टम्‌ । कटवत्‌ , यथोपेणीयं हेयं वा क्रिमिकीयदिदुष्टं
काष्ठं तद्त्‌ । प्रयावछोकय । वै प्रपिद्धम्‌ । देह स्थूलशरीरम्‌ । ननू किं भवता मम
वेदं करणीयत्वेनोच्यत इयत आह । प्रशान्तस्य । प्रकर्षण रामवतो यमनियमानुष्ठा-
यिन इत्यथैः | इति भवनतं पर्युकतेन प्रकारेण । क्षणं गमकरम्‌ । ततो न मवत
एवेत्यथः ॥ १४ ॥
मनःसंकदप ध्याता संक्षिप्याऽऽत्मनि बुद्धिमान्‌ ॥
धारयित्वा तथाऽऽस्मानं धारणा परिकीतिता ॥ १५ ॥
इदानी धारणामाह । मनःसंकटयक्रम्‌ । अन्तःकरणामिखपपुखहु ःलमानन्दात्मान-
मिलयथः । ध्याता चिन्तयित्वा । संक्षिप्य प्रत्ययप्रवाहमुपंहत्य । आत्मन्यन्तःक-
रण आनन्दात्मति वा । बुद्धिमानहं ब्रह्मास्मीति धीमान्‌ । धारयिता तथाऽऽत्मानं
यथा पूर्व प्त्ययप्रवाहो धाछिोऽन्तःकरणेन तद्वदानन्दातमानं व्रिषायै॑ यदवस्थानं सा
धारणा परिकीतिता । स्पष्टम्‌ ॥ १९ ॥
आगमस्यापिरोधेन उरनं तफ उच्यते ॥
समं मन्येत ये लब्ध्वा स समाधिः प्रकीतितः | १६॥
इदानीं तक्सक्षणमाह । आगमस्य । आप्तमन्ताद्म्यते प्रमाणान्तरेणानवगतं धमी-
धमलक्यमनेनेत्यागमसतप्याषिरोषेने षररोधमन्तरेण । उहनमुलक्षणं जातस्य सन्य-
पानादिनिददीनारिकं धमीधमंसपतद्धाव आत्मनः स्गतत्वादावाकारादिनिदर्ीनं च
पोरुपेयमौरूपेये व । त्फ उच्यते । स्ष्टम्‌ । इदानी समाधिमाह । सम॑ हलिपु-
त्रिकारिशरीरेषवकषपम्‌ । मन्येत मननं कुयत्लिचेतपषि धारयेदित्यषः । य॑ ब्रह्माले-
क्यवोधम्‌ । ठभ्धवा प्राप्य स आतबोषः समाधिः परकीरितः । स्षटम्‌ ॥ १६॥
भूमौ द्भौसने रम्ये स्ैदोषप्रिवभिते ॥
कृता मनोप र्ना जप्तवा बै रथगण्डठे ॥ १७ ॥

अग्रतनादोपनिषत्‌। ६३

इदानीं चकारमूचितमापरनं तत््यरं चाऽऽह । भूमौ समे शुचावित्यारिशान्ञान्रो-
तदेशे । दभौसने दभेकरप्णाजिनचलोत्तरापने। किं बहुना दभसनेऽन्यस्मिन्वा । रम्ये
मनःप्रसादकरे । सभैदोपविवभिते रिषिल्दष्टाष्टदोषरन्ये । कृत्वा विधाय ।
मनोमयी मनोविकारख्पां मानपरीमित्यथैः । रघन भूतपेतपिशाचादिरक्षणरूपां जप्तवा
जपित्वा । वै रथमण्डले वै प्रभिदधे रथ॑तरपाममण्डलव्ाह्णे प्तामयजुप्पिद्े । अथ-
वा वरिष्ठो रथो विरथः प्रणक्त्मत्रान्यापादिकं वैरथं वेरथप्य मण्डटं समूह्तसि-
न्यतपारमूतमोकारास्यमिति रोषः ॥ १७ ॥
पद्मकं स्वस्तिकं वाऽपि भदरास्नमथापि वा ॥
वद्ध्वा योगासनं सम्यगुत्तराभिगुखस्थितः ॥ १८ ॥
ददानीमासनान्याह । पदकम्‌ , उरवोरुपरि पादे निधाय ष्णं करयुगं
विधाय वामेन करेण दक्षिणपादाङकषठस्य दक्षिणेन करेण वामपादाङ्ष्म्य च प्रहणे
पद्मकाप्तनं मवति । सवस्तिकं वाऽपि जामूर्ोरन्तराे पादतख्योः करणं स्वक्तिकं
नामाऽऽपने मवति । वाशब्दो गोमुखाः पंग्रहाथः । अपिराब्दोऽनियत्यरथो यत्कि-
चित्लाम्यस्तमिदय्थः । भद्रासनं सीवनीपश्वयृषणस्यापो गुल्फो विधाय पारपा
दयोः पाणिभ्यां बन्धने कृते मदराप्नं मवति । अथापि वा, जथ वेति पकषान्तराथ। ।
अपिशब्दो ह्यपूर्वः समुचयाथः । बद्ध्वा निवध्य योगासनं योग उक्तस्तस्य प्राप्त्य
वैमाप्नमुपवेदानं योगासनम्‌ । सम्यगयथावहुूपदिषटेन मर्मण उत्तरामिमुखस्थित
उत्तरादाप्तमुखत्वनावास्थतः ॥ १८ ॥
नासिकापुरमङ्कस्या पिधायेकेन मारुतम्‌ ॥
आकृष्य पारयेदग्न शन्दमेवेति चिन्तयेत्‌ ॥ १९ ॥
नासिकापुटं नापिकाया एकं चरम्‌ । अङ्कल्या पिधाय । एफेनकयाऽड्गुस्या
प्रच्छाद्य मारतं प्राणप्रभञ्लनम्‌ ! आकृष्य बहिःस्थितमन्तरासमन्तावीत्वा धारयद
धारणं कुर्यात्तस्मिचिधास्ति योऽन्तदवये महानभि्तममनि हदयपुण्डरीकस्थं शसिक-
गम्यं जात््ेदपं शब्दमेव शब्दव्रह्मपारमूतमोकारमेव न त्वन्यमित्यनेन प्रकारेण वह्‌
न्यो कारयोरमदेन चिन्तयेष्यानं कुयात्‌ ॥ १९ ॥
ओमिलेकाक्षरं ब्रह्म ओषित रेचयेत्‌ ॥
दिव्यमत्रेण बहुधा कुयदात्ममलच्युतिम्‌ ॥ २० ॥
अ्ेरौकारतादा््यनिन्तन उपपत्तिमाह । ओमवति खस्य जापकं चिन्तकं वेत्य्‌ ।
इत्याकारानुकरणाधः । एकाक्षरमकारोकारमकारमेटनषपमेकमक्षरम्‌ । ब्रह्म बरह्मा
धायकं तदेवामिधानामिपरेययोस्तादात्माज्गीकारात्‌ । तस्मादोमिति । व्याख्यातम्‌ ।

ग॒ करणे । २ ग. %णिवन्धेन कृतं भ । ६ ख. मेव विचि ।

६४ शकरानन्दविरवितदीपिकासमेता-

एतदुक्तमक्षरम्‌ । न रेचयेच्च परि्यनेत्‌ । दि्यमव्रेण दिवि भवेनाकारेण मन्तुखा-
णकरेण । बहुधा कुयात्‌ । सष्टम्‌ । आत्पमच्युतिमन्तःकरणदषनाशनम्‌ ॥ १०॥

पश्चाद्धायेत पूर्वक्तं कमशो मत्रविद्दुधः ॥
स्पखातिष्यू्टसंन्नायां नामेरुष्वेुपक्रमः ॥ २१॥

पश्ादनन्तरम्‌ । ध्यायेत ध्यायेत्‌ । पर्वोक्तं पुरा कथिते परं ब्रह्म । क्रमशो
मरुद्धारणाम्योकारासलवक्रमेण । मत्रविरो कारवित्‌ । बुधः षडङ्गयोगज्ञानवान्‌ ।
पादाङुष्टाचाधाराम्तं बयोरानयनं नयनं चेति सूषमगतिमेदः । आधारादानयनं नयं
चेति स्यू गतिमेदः । तदुभयं च सुशिक्ितयोगेरेव पुकरमिति मन्वाना मतेब श्रुति-
रस्मदादिभिः पकर योगमाह । स्थृातिस्थूकसंज्गायाम्‌ । अतिरयेन स्पूखोऽति्पूटः
सथूलादप्यतिप्यूहः स्यूरातिष्धूढः । नातः परं स्यू इत्यरथः । तप्य संजञामिधानं तस्या
सयूगतिषयूपजञायां सत्याम्‌ । नाभेरू नाभिमण्डटस्योपरि । वयोनंयनानयनयो-
रुपक्रमः प्रथमतोऽम्याप्तः करणीय इति शेषः ॥ २१ ॥

तिर्यगृध्यैमो ईष्ीषिनिवायं महामतिः ॥
स्थिरस्थायी विनिष्कम्पः सदा योगं समभ्यसेत्‌ ॥ २२ ॥
ततेतिकव्यतामाह । पिर्यगृध्यमधः । सष्टम्‌ । ष्ठी मयनप्रचारा्‌ | विनिवार्य ।
सष्टम्‌ । महामतिः , महती विषयवैतषण्यहपा मतियैस्य स॒ महामतिः । स्थिर
स्थायी निश्च्ावस्यानवान्‌ । बिनिष्कम्पः , विविधो निगैतः कम्पो वाक्ायमनपां
चरनह्पो यस्मात्स विनिष्कम्यः । सदा योगं पमभ्यसेत्‌ । स्पष्टम्‌ ॥ २२ ॥

तडा मात्रा तथाऽऽयामो धारणा योजनं तथा ॥
द्रादशमात्रो योगस्तु कालतो नियमः स्मृतः ॥ २३ ॥
इदानीं योगप्रकारमाह । ताहा मरतापितरेतरपवह्नपरकारः । माता मरुतोऽव-

स्थानकाटकविरोषः । तथा तद्रत्‌ । आयामो वायोदीधेता वायोः स्वातन्ब्यमियर्थः ।
धारणा वायोः प्रदेशविरोषे संस्थापनम्‌ । योजनमग्यारिमिः सेबन्धकरणं वायोः ।
तथा त्त्‌ । एते पञ्च मेदाः शिक्षणीया इति तात्पयाैः । यद्‌ त्वविभितवायुः पुमां-
स्तदाऽऽह । द्राद्शनमात्रः । द्रादरपेस्या या माघा अकाराचा मात्राभिरषट्षित
ओंकारो वा यसिन्रसि स द्वादशमात्रः । अविजितश्वापशचतुप्पणवं द्वादराप्रणवं वा
प्राणायामं कुयौदिलर्थः । योगस्तु योगार्थं क्रियमाणप्राणायामः पुनरभ्यप्तनीय इति
शेषः । काटतो द्वादषमात्रारूपेण किन । नियमः प्रथमं क्रियमाणस्य प्राणायामस्य
यत्ताङ्पः । स्थतः परिकीर्तित विद्रद्धिः ॥ २६॥

१ ख, "लसक्षं च ना । २ ख. ष्ट विहाय चमः। ३ ख, तालमात्रादिनिष्कम्पो धा" ।

अपृतनादोपनिषत्‌ । ६५

अधोपषमन्यञ्जनमस्वरं च यदताटुकष्ठमननुनासिकं च यत्‌ ॥
अरेफजातुभयोप्पवनितं यत्तदक्षरं न क्षरते कदाचित्‌ ॥ २४ ॥
इृदानीमात्म्वरूपम।कारध्येयमाह--अपोषं घोषाक्षराणि वर्गतृतीयचतुथहकाराल-
दतिरिक्तमघोषम्‌। अव्यञ्जन कादीनि व्यज्चनानि तदयतिसिक्तमव्यज्चनम्‌। अस्वरं चाका-
रादिरहितमपि । चकारादाकारादपि व्यतिरिक्तम्‌ । यत्मतिद्धम्‌ । अतालृकण्ठं ताटु
कण्ठादिस्यानव्यतिर्तमताटुकण्ठम्‌ । अनतुनासिक् च, अनुनाधिका वर्गपन्चमा बिन्ु-
पहितास्तब्यतिरिक्तमननुनापिकमपि । अयं चकारः सषैप्रयतनादिरहितमषील्याह । य-
त्मपतिद्धम्‌ । अरेफजातं रेफसमूहवभितम्‌ । उभयोष्य्भितपुमय उप्माणः शष
पहा विसननीयाश्च तेवेनितमुमयोप्मवभितम्‌ । यत्पदम्‌ । यतच्िवारममिधानं बु
द्विद्रष्टलेन स्यप्रकारातवेन शरुतिगम्यत्वेन च प्रपिद्धिकथनाथम्‌ | तद्रोषवणैन्यतिरि
्तमुक्तम्‌ । अक्षरमक्षरशब्दवाच्यं व्याप्तम्‌ । न क्षरते न क्षरति न विनयति ।
कदाचित्कसिन्नपि कटे ॥ २४ ॥
येनासौ प्रयते मार्ग पराणस्तेन हि गच्छति ॥
अतस्तमभ्यसेन्निलयं यन्पाग॑गमनाय षे ॥ २५ ॥
इदानीमस्य खयंप्रकारात्वमाह- येन प्रपिद्धेन प्रकाशान्तरनिरपेक्षेण बोधेन ।
असावन्तःकरणवृततिरूपो बोधः । पयते पदयति । मार्ग प्राणपंचलनपथम्‌ । प्राण-
स्तेन हि गच्छति यस्मात्तेन मार्गेण प्राणो गच्छल्यतोऽप्मात्‌ । तमृक्तमागीवलो
कनहेतुमूतम्‌ । अम्यपतत्स्वाधीनचिन्तनं कुयात्‌ । निलयं सवेदा । यत्मषिद्धं खयर
कारम्‌ | मागेगमनाय प्राणपथत्तचरणनिपित्तम्‌ । वे प्रापद्धम्‌ ॥ २९ ॥
हद्रारं वाुष्रारं च पृषद्रारं तथा परम्‌ ॥
मोक्षमागेविं चैव सुषिरं गण्डटं विदु; | २६ ॥
दानीं मागनाह--हृ्रारं टरयपदच्छि्रम्‌ । बायु्रारं च प्राणप्रम्जनद्वारमपी-
उिङ्गलादिकं सुपु्ाप्रथानं चकारादतुक्तन्यपि द्वाराणि । सूधद्रारं कपालत्रयपषिनं
द्शमद्वारम्‌ । तथा तद्वत्‌ । अपरमन्यत्‌ । पोक्षपागविं चैव । मोक्षोऽविचदि-
निवृक्तिस्तस्य मर्गो बरहज्ञानं तस्य बिं बिटमिव कचित्ृ््मं कनिद्विलीर्णं कचिद्धा
स्वरं क्चित्तमस्येव न तन्यथा । चकारातपासार्मविटमपि । इदानीं मोक्षमा्बिहं
स्वयमाह--स॒षिरं चिद्रवन्मण्डलं कतुडाकारम्‌ । एतदुक्तं मवति । आधारचक्रमार्‌
म्यारोषनाडीनिर्वाहकारिणी स्ैपद्मसश पशिमवाहिनी पुषुम्रा तदयं कपादषुहरान्त-
वि चनद्रमण्डटमिति । बिदुजननिि सन्तः ॥ २६ ॥ |
` इड मतद । २ ड. मदः । ३ द. कयि । ४ द. शलेनानि । ५,
यं तन्मा । ६ ख. मृधि द्रारमथाप । ४ ख, षदरारं वि ।

६६ हकरानन्दविरचितदीपिकिासमेता-

भयं क्रोधपथाऽऽटस्यमतिखमातिजागरम्‌ ॥
अलयाहारमनाहारं निलयं योगी विवर्जयेत्‌ ॥ २७ ॥
इदानीं योगप्रतिकूढान्याह--मयमरण्यादाविकाकित्वेन निवसतः संत्रासम्‌ । क्रोधं
स्वस्यानिष्टकारिण्यनिष्टकारकस्य देवो व्यापारस्तम्‌ । अथापि । आस्यं सति
सामर्थ्य ज्ञाने च योगाङ्गमेवापराख्ुखत्वम्‌। अतिस््रातिजागरमल्यधिकं चतुष्परहरमष्ट-
प्रहर वाऽनेकशब्दस्पशादिपपिकषवोधनं स्वः शयनमत्यधिकमनिमीटितनेत्रत्वेन वीराप-
नाद्यवस्थानपुरःप्तरं जागरणं जागरोऽतिस्वपनश्वातिजागरश्रातिस्वप्नातिजागरं तत्‌ ।
अल्याहारमलधिको मुक्तप्यानाच्छेशेनोत्थानादिल्छण आहारोऽत्याहारसतम्‌। अनाहार.
मुपवाप्तम्‌ । नित्यं सदा । योगी षडङ्गयोगवान्‌ । विजयेत्‌ । स्पष्टम्‌ ॥ २७ ॥
अनेन पिधिना सम्यड्नित्यमभ्यस्यतः क्रमात्‌ ॥
स्वयमुत्प्ते हानं तिभिमीसैन संशयः ॥ २८ ॥
मयाद्यनुष्ठाने योगविघातो दृ्टोऽनर्थो यतः । अनेनोक्तेन विधिना प्रकरेण ।
सम्यग्यथनत्‌ । निलयं सवदाऽभ्यस्यतोऽम्यातं ुर्वतः करमाच्छनैः शनेः । खयमुष-
देशमन्तरेण समाधिस्यस्योत्पद्यते जायते । ज्ञानं दूरशब्दादिश्रवणादिकम्‌ । तत्र काट-
स्येयत्तामाह-- त्रिभिर्मासैः । सष्टम्‌ । न संशयः । नित्यं निरन्तरं मापत्रयमम्यस्य-
तशचितररब्दादिविषयं ज्ञानं भवति न वेति संशयो न करणीय इति रोषः ॥ २८ ॥
चतुभिः पश्यते दे वान्पश्चभिपिततक्रमः ॥
दृच्छयाऽऽपमोति कैवस्यं षषे मासि न संशयः ॥ २९ ॥
चतुभिः , चतुभिमौतैः । पदयते पश्यति देवान्वेचरानम्तधीनारिमतः } पञ्चभिः
पञ्चमिसैः । विततक्रमो विसीणवोधः सर्वजन इत्यथः । तथाच सर्वजे जाते देवाना.
मपि प्रतिमातत्वादिच्छया मुमुशुशचन्मेच्छया प्रापत्र्न्ञान आम्मोति प्रासोति ।
कैवल्यं केवलस्य खयेप्रकारास्याऽऽनन्दात्मनो भावः कैवल्यम्‌ । प्रे मासि न
संशयः । स्पष्टम्‌ ॥ २९ ॥
पाथिवः पञ्चमात्रः स्या्चतुमा्रस्तु वारणः ॥
आप्रेयस्तु त्रिमात्र हि वायव्यस्तु द्विमात्रकः ॥ ३० ॥
इदानीं एथिव्यादीनां गुणतं्यया योगमाह --पाधिवः परथिवीपंन्धी । पञ्चमाः
पञ्च मात्रा यस्य विधारणे प्त पन्चमात्रः प्रणवाभेदाचयोगस्य विवक्षितत्वात्‌ । प्रणवमाच्रामिः
पञ्चमत्रत्वमस्य । यद्यपि प्रणवल्ञिमात्रस्थाऽप्युच्ारणविरोषात्पश्चमात्रोऽपि मवति ।
स्याद्वेत्‌ । चतुरी; । स्ष्टम्‌ । सेव । वारुणो वरुणप्यायं वारुण आप्य इल्यः ।

१ ग. पित्तस्य" । २ ख. ध्रोऽसो वा ।

अगृतनादोपनिषत्‌ । ६७

आग्रेयसतु, आघ्रेयः पुनः । त्रिमात्र; । सष्टम्‌ । हि प्रविद्धम्‌ । बायव्यस्तु
व्यः पुनः । द्विमात्रकः । स्पष्टम्‌ ॥ २० ॥
एकमातरस्तथाऽऽकाशो हमान तु विचिन्तयेत्‌ ॥
संधि कृता तु मनसा चिन्तयेदासनाऽऽत्मनि ॥ ३१ ॥
एकमात्रः स्पष्टम्‌ । तथा तद्रत्‌ । आक्का्ञ आकारस्यायमाकारीय आकाशीय
एवाऽऽकाशः । हि यप्मात्‌ । मृतगुणपतस्यया प्रणवाभित्ो योगोऽपि तन्मात्र्तस्मा-
त्परिलज्यतां पैपरस्यातीतं खयंप्रकादामानानन्दालरूपमुररीकृय । अपरत्र तु मत्रा-
मिविवमितमेवाऽऽनन्दात्मानं न न्यम्‌ । परिचिन्तयेत्‌ । स्ष्टम्‌ । ननु निलयं निर-
न्तरं योगानुष्ानं श्रवत उक्ताः सिद्धयो मवन्ति न चैवमनुष्ठात सक्यः सैष्यवन्दनादि-
कर्मविपरिरोपपरपङ्गादित्यत आह--संधि सैष्यावन्दनादि कमं । कृता तु मनसा
मनमेव निधाय पन्यां कृत्वाऽन्यथा सैष्यावन्दनादिविपरिरोपे पाति स्यादिलमि-
प्रायः । अथवा भूतक्यादिवम्मनपेव कमीस्तु । चिन्तयेद्धिविनतयेदमात्रम्‌ ।
आत्मनाऽन्तःकरणेन । आत्मनि स्सित्पङ्गोदाीने बदरि सख्मादमित्रमिति
रोषः ॥ ६१ ॥ |
्रिशतया्ाङ्कछः प्राणो यत्र परण प्रतिषितः ॥
एष प्राण इति ख्यातो बाह्मः प्राणस्य गोचरः ॥ ३२॥
तिशतलयाथाङ्गटः) विशबय्वगुटः । आधारचक्रमारभ्य हयवदूरीवायां कृताया
तिशनमध्यमाद्गुटपरिमितप्चारः । प्राणः शप्तनः कोष्ठो वायुः । यत्र यदिन
बहिरन्तश्च । प्राण उक्तः । प्रतिषितः प्रकर्षणावस्थानं प्राप्तः । एष प्राणः प्रतिष्ठा
मूमिभूतः । प्राणः प्रणम्य प्राण आनन्दात्ा । इत्यनेन प्रकरेण । ख्यातः कथितः ।
वाह्यो बह्यप्राणादिपञ्चकव्यतिरिकिः । प्राणस्य गोचरः प्राणस्य विषयः प्राणो-
जीग्य इत्यथः ॥ ६२ ॥
अरतिश्च शतं चेव सहस्राणि त्रयोदश ॥
लक्षधरैकोऽपि निःश्ामो अदोरातरपमाणतः ॥ ३३ ॥
इदानीमजपामनच्रपस्याुपजीव्य प्राणादिपञ्चकवृत्तीनां संस्यामाह-- अशीतिश्च
कतं चैव सहश्ठाणि त्रयोदश ¦ रक्षरैकोऽपि । एकविं षटशाताधिकं
शापतोच्छराषयोरे्येनाजपामनर परषिदधं तथाच प्राणपानयोखिवतारिंशत्सहततं द्विश-
ताधिकं एरथगणनया व्यापराणां मति । एवं व्यानोदानपमानानां एथग्यापारग-
णने चतुःषष्टिपहमषटरातापिकं मति । पुनशरेकसिन्सहं षटूतिशदमिकं व्यपा-
राणामन्तनीडीपंचारल्याणां गणनयाऽसीयधिकं शतं पश्चपरहखाणि । एवं पञ्चानां

१. प्राणैः ।

६८ दंकरानन्दपिरवचितदीपिकासमेता-

बाह्यन्तव्यौपारमेनेना्ीलधिकं शातं त्रयोदरासहस्राणि टक्तमातरं मवति । चकार-
त्रयं सापिकारमृक्तसमुचयार्थम्‌ । एषकारोऽनया गणनया नातोऽधिकमेतदथः । एको
र्न इति योग्यम्‌ । निःश्वासः प्राणादिपन्चकस्य वहिरन्तश्च व्यापारः । अहोरात्रप-
माणतोऽहोरात्रप्रमाणेनेतावानहोशत्रेण मवतीत्यथः ॥ ३३ ॥
प्राण आध्यो हृदि स्थाने अपानस्तु पुनगुदे ॥
समानो नाभिदेशे तु उदानः कण्ठमाभितः ॥ ३४ ॥
हृदानीं तेषा स्थानान्याह--प्राणः श्वाप्तस्य कतौ । आयः प्रथमः । हृदि द्द-
यपुण्डरीके । स्थाने प्रदरो तिष्ठतीति शेषः । अपानस्त्वपान एव निश्वाप्तस्य कर्तेव ।
पुनगीदे गवय एव तिष्ठतीति रोषः । समानोऽरितपीतप्मनयनदेतुः । नाभिदेशे
तु नामिनाल्कन्दपरदेश एव तिष्ठतीति शेषः । उदान उध्वैगामीं शारीरमण्डपकीट-
मूतः । कण्ठं गाम्यन्तरदेशम्‌ । आभित आश्रयं गतवान्कण्डे वर्तत इत्यर्थः ॥६४॥
व्यानः सर्वेषु चाङ्गेषु आटृतस्तष्टते सदा ॥
अथ वर्णास्तु पञ्चानां पाणादीनामनुक्रमात्‌ ॥.३५ ॥
व्यानो नादीसह्पंचारी वीरयवत्करमकारणमूतः । सर्वेषु चाङ्केषु सरवप्वमि गतेषु
चकारात्प्राणापानयोः सेधावप्याष्रतः सेवृत्तस्तिषटते तिष्ठति । सदा सर्वदा ।
अथ स्थानकथनानन्तरम्‌ । वर्णास्तु वणौ अपि कथ्यन्त इति शेषः । पञ्चानां प्राणा
दीनां पञ्चप्याकानां प्राणापानस्तमानव्यानोदानानाम्‌ । प्राण आदिर्येषां ते प्राणा-
दयस्तेषापनुक्रमादुक्तक्रमानुारात्‌ ॥ २९ ॥
रक्तवैणेमणिपरख्यः भाणो वायुः परकीतितः ॥
अपानस्तस्य मध्ये तु इनदरगोर्वस्य संनिभः ॥ ३६॥
प्राणरूपमाह--रक्तवर्णमणिपरस्यः 1 रक्तवर्णो मणी रक्तवर्णमणगि्तत्प्रस्यस्त-
तदः । माखरः सम्प्राप्तदश इवर्थः । प्राणो ब्रायु; परकीतितः । स्पष्टम्‌ ।
अपानप्रूपं प्राणाविनामावं चाऽऽह--अपान उक्तस्तस्य प्राण्य । मध्ये त्वन्तरे
च । इन्द्रगोपस्पेन््रगोपमणेभैरं रक्तवे सति माखरस्येदर्थः । संनिभः सदशः
॥ ६६ ॥
समार्नस्तस्य पध्ये च गोक्षीरस्फटिकपरभः ॥
आपाण्डुर उदानश्च व्यानो दचिःसमपभः ॥ ३७ ॥
इदानीं समानस्य रूपमपनिनातिनामावं चाऽऽह । समानो व्याख्यातः 1 तस्या-
पानस्य 1 मध्ये चान्तरपि । चशब्दादरदहिरपि । गोक्षीरस्फिकप्रभः । गोक्षोरस्फरि-

१ख. ु व्याप्य तिष्ठति सवेदा । २ ख. वर्णो मः। ३ ख. ्समप्रभः। ४ स. नस्तु
6 {हः व)
दयोमेष्ये गोक्षीरधवलप्र' । ।

अगरृतनादोपनिपत्‌ । ६९

काम्यां ्षि्त्वमतिधावल्यमुच्यते । तत्प्मः चिग्धत्वे सत्यतर , इयथः 1 उदान-
वर्णमाह--आपाण्डुरः समन्तात्पाण्डुरः रेतः । उदानश्च व्यास्यातः । चशब्दा-
त्समानाविनामृतश्च । व्यान उक्तः । हि प्रपिद्धः । उदनिनाविनामूतः । अचिः-
सममभः । जाटास्मानवर्णैः ॥ ६७ ॥

यस्यैतन्मण्डलं भिचा मारतो याति मूतः ॥
यत्र तत्रभ्रिंयेतापिन स भूयोऽभिजायते नस
मृयोऽभिजायत इति ॥ ३८ ॥
इत्यथर्ववेदे ऽग्ृतनादोपनिषत्समाप्ता ॥ २ ॥
इदानी प्राणस्य पञ्चनामाङ्कितस्य प्रचस्थान्य चि्न्वनोत्थापनौम्याप्ताम्यां वशी-
कृतस्य फल्माह--यस्य प्रपिद्धस्य प्राणध्यानाम्यासवतः । एतत्कपाल्ङरुहरान्त्वक्ि
मण्डलं कपाल्पुटत्रयद्वारवि(पि)घायकं चन्द्रं भिखा योगाम्यापेन गुरूपदेशेन विभिद्य
मारतः प्राणादिप्शचकरूपो वायुयांति गच्छति । मूर्धतो मूर्घो दशमद्वारात्‌। यत्र तत्र
भ्रियेतापि । अपिकिब्दो वाकाराथः । यत्र तत्र वा वाराणस्यादौ कीकटदौ वा प्राणा-
म्पत्यजेत्‌ । मूधदवरेण विनिगैतोऽधिरादिमर्गिण जरह्मलोकं प्राप्य तचरोतपन्ननह्मन्ञानः
स मूर्धि विनिर्गतो भूय एतच्छरौरोत्पत्यनन्तरं नाभिजायते न स्वेत उत्पद्यते । न
स भूयोऽभिजायते । व्याख्यात्‌ । पदाम्याप्त उपनिषदर्थपरिपतमाप्त्रथः। इस्युपनि-
पृत्पमाप्त्य्थः ॥ ६८ ॥

इति श्रीमत्परमहतपसिाजकाचायौनन्दात्मपूज्यपादरिप्यस्य श्री करानन्द-
भगवतः कृतिरखरतनादौपनिषदीपिका समाप्ता ॥ ९ ॥

१ ख यस्येदं मण्ड । २ ख. तत्र । २ क. येद्राऽपि।४ग. न्तनात्स्थापः। ५ग.घ्‌.
भ्नायम्या' ।

ॐ तत्सद्रद्मणे नमः ।

अमृतविन्दूपनिषत्‌ ।
राकरानन्दविरचितदीपिकासमेता ।

ॐ भद्रं कर्णेभिः ° । ॐ ससि न ई०।ॐ शान्तिः प्रान्तिः श्रानिः।
व्यास्यास्येऽमृतविनद्ास्यां तत्त्वोपनिषदं पराम्‌ ।
अमृतेशस्तया देवः प्रीयतां परमेश्वरः ॥
्रह्मालेक्यविज्ञानादशेषानथनिवृत्तिरानन्दातमावातिश्चेति परगोपनिषदां पिद्धानतः ।
्रहम्ञानं च श्रवणादिना मनःपदङ्ृतेन मनश्च मततद्विरदवहुनिग्रहं मनुनानामतस्तदेव
प्रथमत आह--
मनो हि द्विविधं प्रोक्तं शुद्धं चाद्ुदधमेव च ॥
अशुद्धं कामसंकलयं शुद्धं कामविवनितपर ॥ ! ॥
मनोऽन्तःकरणमनेकवृत्तिमहिषिषं द्विप्रकारं भक्तं प्रकषेण कथितं विद्रद्धिः।
तस्य द्वविष्यमाह--शद्धं चाशुद्धमेव च । स्वमावतोऽशुद्धमेव पुराकृतेरगण्यपुण्य-
राधनिक्बहमचयादिपाधनानुष्ठनशच शुद्धम्‌ । चकारौ व्यामिश्रमृदत्वायवस्थामाहतु
इदानीमरद्धं शुद्धं वेति परे व्याकर्ुमाह--अ्ुद्धं प्यास्येयमिदम्‌ । व्याकरोति ।
कामसंकरपम्‌ । कामो विषयमा्राभिढापस्तसिमन्संकल्यस्तदधिकरणत्वं य्मात्तत्का-
मकप प्ामिलपषमित्यथैः । शुद्धं व्यास्येयामिदम्‌ । कामविवनितमभिटाषमाप्र-
रहितम्‌ ॥ १ ॥
नन्वस्त्वेवं द्वेधा मनसलयाऽप्यशुद्धतवे को दोषः गुद्धे च को लाम इत्यत ह~
मन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः ॥
बन्धाय विषयासक्तं भुक्तं निधिषयं स्पृतम्‌ ॥ २॥
मन एव शदधाशुद्धविमागवदन्तःकरणमेव । मरतुष्याणां मनुवदयानामस्मदादीना-
मिथः । कारणं निमित्तम्‌ । बन्धमोक्षयोः । बन्धोऽहममेत्यायमिमानः सकारण-
सद्विपीतो मोक्षः स्वयंप्रकाशमानानन्दातमाविमीव्तयोः । कीदशं बन्धाय कीदशं च
विपयैययेत्यत आह--बन्धाय बन्धार्थं बन्धनिमित्तमियथेः । विषयासक्तं ॑विषये

१ के. सक्त्य ।

७२ शकरानन्दविरचितदीपिकासमेता-

पवक्षपानस्तक्चन्दनवनितादिषु रशब्दसपर्शरूपरसगन्धात्पकेप्वासक्तिनि्वन्धपुरःसरामि-
छाषो यस्य तद्विषयापक्तम्‌ । मुक्तं मुक्तिनिमित्तं निर्विषयमुक्तविपयाभिरापशन्यं स्पृतं
चिततितमवगतं वि्द्धिरिलधैः ॥ २॥
दृदानीं निर्विषयत्वे यल: करणीय इत्याह--
यतो निरिषयस्यास्य मनसो मुक्तिरिष्यते ॥
अतो निविषयं निलयं मनः कायं मुमुक्षुणा ॥ २ ॥
यतो यस्मान्नििषयश्य विषयाभिरषरून्यस्यास्य प्क्षिप्रत्यक्षस्य मनसोऽन्तः-
करणस्य यरक्तिरमोक्षोऽविदादिवन्धनेम्य इष्यतेऽङ्गी क्रियते । अतोऽप्मात्रारणान्नि
विषयं विषयाभिटापशूलयं नियं वदा मनोऽन्तःकरणं कार्यं कतैवयं ुपुशुणा मक्षे
च्छावता ॥ \॥
मनसो निरोधस्य फटमाह--

निरस्तविषयासङगं संनिरुद्धं मनो हृदि ॥
यद्‌ाऽऽयाल्यात्मनो भावं तदा तत्परमं पदम्‌ ॥ ४ ॥
निरस्तविषयासङ्ग विमुक्तविषयामिराषं संनिरुदं सम्यङ्निरोपं प्रप मनोऽन्तः-
रणम्‌ । हृदि हदयकमटे यदा यप्िन्काटे । आयाल्यागच्छति । आत्मनो भावं
स्वस्य सत्तामहं ब्रहम स्मीति जीवव्रह्मणोरेकत्वबोधमित्यथः । तदा तसिन्कषे तदात्म-
भावावगमनं मनोनिरोषस्य फलम्‌ । फटत्वे हेतुमाह--परममुत्कृष्टं पदं प्राप्यं नात
परं फलमस्तीवयर्थः ॥ ४ ॥
इदानी मनप्तो गिरोधस्येयत्तामाह--
तावदेव निरोद्धव्यं यावद्धदि भतं क्षयम्‌ ॥
तावदेव तावत्परिमाणमेव तावन्तं च काटमेव नातोऽथिकं निरोद्धव्यं निरोधनी
यम्‌ । याव्र्यावता परिमाणेन कलेन च हृदि टदयकमदे गते क्षयं विनाशं प्राप्तम्‌ ।
अहं ब्रह्मास्मीति बोधेन बराह्मबोधदान्यमित्यथः ॥
ननु न ज्ञानं नापि ध्यानमुंपदिरयते भवता किंतु केवलं मनो निरोधो न च
निरोधः पुरुषार्थं इत्यत आह--
एतज्ज्ञानं च ध्यानं च देषो न्यायश्च विस्तरः ॥ ५॥
एतन्मनसो निरोधनं ज्ञानं चाहं ब्रह्मास्मीति साक्षात्कारूपम्‌ । अनेन तस्योत्पत्त-
रिचर्थः । ध्यानं चाहं बरहमास्मीतिचिन्तनर्यम्‌ । चकाराभ्यां साधनान्तररूपमप्यतदेव ।
शेषोऽन्तमैनीनिरषव्यतिरिक्तो न्यायश्च विवदमानानां व्यवहारिणां व्यवहारपदं तत्सै-

१ ख. '्क्तंसं'। २ क. ग. धयादयुन्मनीभा ३ ग. गतक्ष। ४ ख. ग, च अतोऽन्यो प्रन्थि।
५ग्‌, तसम इ ।

अमृतविन्दूपनिपषत्‌। | ७

©

मान इत्यथः । चशब्दात्कण्डश्रमोऽपि । अपि च अन्थलक्षणेनापि नातोऽधिकोऽथं
इृत्याह-परिस्तरः रब्दप्रपञ्च ए ॥ ९ ॥
मनोनिराषे पतति परमपुस्षाथता कथामत आह-

नव चिन्त्यं न चाचिन्त्यं न चिन्लं चिन्त्यमेव तत्‌ ॥
पक्षपातत्िनिक्तं बरह्म संपद्यते तदा ॥ ६ ॥
नैव नियं यस्मातरमं पदं मनोतुकूष्रव्दादिहषतेन चिम्ताई नैव । त॒तं
प्रतिकूखराञ. देरूपमित्याशस्कय नेत्याह--न चाचिन्त्यं विन्तानई दृ्टशब्दादिर-
पमपि न । चकारः शब्दाद्यगोचरतमप्याह । ननु माऽस्तु रान्दारिषपं मा च राव्दादिवि-
षयः कितु तजन्युखरूपमस्तिलत आह । न चिन्त्यं चिन्तानदैवैपयिकरुखस्पं न ।
तहिं कि दुःखरूपमिलारङ्कय नेलाह--चिन्लयमेव चिन्ताईैतोपटक्षितस्यंप्रकारमान
निलनिरतिशयानन्दस्वरूपमेवं न तन्यत्‌। तत्सलन्नानादिरक्षणं प्रपिद्धम्‌ । पक्षपात-
विनिधकतं हलिपु्तिकादिशरीरेपवकरपेण वर्तमानम्‌ । बह्म वृहत्स्स्मादयिकं देश-
कालपर्तुपरिच्दर्यमिलयथैः | संपद्यते मनः सुम्यगदोषव्यापारशू्यतेन प्रातं भवति ।
तदा तक्िन्मनपरो निरोधावप्रे । तस्मातयरमपुर्षातेषः ॥ ६ ॥
मनोनिरोधं परमपुरुषा्थमुक्वा तत्रोपायमाह--
स्वरेण संधयेद्योगमस्वरं भावयेत्परम्‌ ॥
अस्वरेणानुभावेन भावो बाऽमाव इष्यते ॥ ७ ॥
स्वरेण खरशब्दोपटक्षितेन प्रणवेन संधयेत्संारयेदकाराचामिर्मात्रामि्ययोपदेश
ध्यानं कु्यादिलथः । योगं चित्तवृत्तिनिरोधनमहं ब्रहमा्मीतिबोधफटम्‌ । प्रणवे
स्थेयं जति ततोऽस्रं प्रणवं भाषयेत्रलययावृति कुयात्‌ । परमनन्तरमस्वरेणोक्तेना
लभवेनाईं त्रह्मास्मीयनुमवफटेन भावनेनामावोऽविचातत्का्यादीनामपतचवं ` भाव
इष्यते सवेपरिच्छेदहीन्य ब्रह्मणः सत्ताऽङ्धी क्रियते । पिदानन्दशपं ब्र्मावश्चि-
पयत इत्यथः ॥ ७ | ।
इृदानीमप्य मावस्योक्तरूपतामाह--
तदेव निष्कं ब्रह्म निविक्रसपं निरञ्जनम्‌ ॥
तद्रद्याहमिति ज्ञाता बरह्म संपद्यते धुम्‌ ॥ ८ ॥
तदेवाविदयादीनाममवे प्रपिद्धं स्तमेव न तव्यत्‌ । निष्कलं निर्गताः प्राणश
द्धाखवाय॒न्योतिरप्एरयिवीन्दियमनोत्वीयतपोमचरकमलोकनामरूपाः करटा यस्पात्ताने-
ष्कम्‌ । ब्रह्म पर्वस्मादप्यधिकम्‌ | निविकरस्ं नगेता विक्रा इरमानद्‌ वत्याद्‌-

१ ख. ग, भूचन्त्म्ि' । २ ग. ध नान्य" । ३ ग. -रोधमः ।
१०

७५ शंकरानन्दविरचितदीपिकासमेता--

ख्या वस्ृशन्या वा प्रत्यया यस्मात्तमिर्विकपम्‌ । निरञ्जने निगतमञ्जनं सवकारण-

विद्या यस्मात्तननिरञ्जनम्‌ । एतादृशं बरह्म ब्रह्मवादिनः प्रमिद्धमित्याह- तदुक्त प्रधि
धं व्रह्म सर्परिच्गरन्यं वृहत्‌ । अहमप्मत्प्त्ययव्यवहारथोग्यखयंपरकाशमानविदा-
नन्दात्मा ब्रह्मणे मेदरहितः। इत्येन प्रकरण ज्ञाला पराक्षाल्ृत्य ब्रह्मोक्ं स्वात्मा-
व्यतिरिक्तं संपद्यते सपत्नो मवति । ब्रह्मैव सन््रहयप्येतीचरथः । पुवं निशं वूटस्थम-
विनाशीत्यथैः ॥ ८ ॥

विदरत्मिद्धौ हेतुमाह--

निषिकर्पमनन्तं च देतुद्टान्तवजितम्‌ ॥
अप्रमेयमनादिं चं यजञ्ज्ञाला युच्यते बुधः ॥ ९॥

निविकसपं व्यास्यातम्‌ । अनन्तं च देशकल्वस्तुपरिच्छेदरून्यम्‌ । चरब्दात्स-
सयज्ञनादिलक्षणमपि । हेतुदृष्टान्तवजितं हेतुतृतीयान्तं पञ्चम्यन्तं बा॒वचनं कस्यचि-
दर्भस्य साधकं दृष्टान्तो यस्य कथनेन होफिकपरीक्षकबुद्धपरसादस्ताम्यामनुमानं रक्षितं
तद्वनितमनुमानागम्यमित्यर्थः । न केवमनुमानागम्यं किं त्वप्रेयं प्रमाणमात्रागम्यम्‌ ।
अनादि चाऽऽदिः कारणं तच्छूल्यमनारिमनादीत्व्थः। चरशब्दाद्िकारान्तररन्यमपि ।
यत्पसिद्ध जञात्वा पक्षाय गुच्यतेऽविदादिम्यो विमुक्तो मवति । बुधो ज्ञानी
तस्पासमिद्धमित्यथः ॥ ९ ॥

ननु मनप निरोप उसत्तिश् तदीयेधर्सङ्गोदाधरोनस्य पुष्य श्ेषश्चदद्गीकृतो
वास्तवसतथा तद्र्वमेवं स्यादित्यत आह--

न निरोधो न चोत्त्तिम बद्धो न च साधकः ॥
न पुपृषुन ्रै यक्त इत्येषा परमार्थता ॥ १०॥

न निरोधो निरोधो विनाशो मनः शरीरादेवी वास्तवो न न चोत्पत्तिः प्रादुर्भावो
मनप्रोऽन्यघ्य वा वास्तवो नापि । नन्वहं बद्धः साधको मुपुधुपक्तश्त्यादिप्रत्ययः
प्रत्यक्ष इत्यत आह--न बद्धो बद्धेऽविद्यादिरशनामिवसुतो न । न च साधकः
साधकः संन्याप्तब्रह्यचयोरिपाषनगुणानुष्ठाता वस्तुतो न । चकाराक्कर्ैत्यादिरपि न ।
न पुपु्ुमकषिच्छावानवस्तुतो न । न वरे युक्तः प्रसिद्धो ऽवि्यादिनन्धनगगरधिमुक्तो न ।

यदेतनिरोधोवच्यादिकं मन्तः स्श्यन्यघ्य वी प्रतीयत तत्वं मिथ्यैव न तु वास्तव-

(न व

मित्यथः । इत्यनेन प्रकारेण या वुद्धिरेषोक्ता पाकषिप्रतयक्षा परमाथता प्रमाथमवो
` वस्तवीतयर्षः ॥ १० ॥
नन्वात्मा जागरणष्वुपुतानि प्रतिपदे । न चेकष्याविकरतस्य तत्रथं ततः कर्थ
निरोषायमाव इत जद--
एक एवाऽऽला मन्तव्यो जाग्रतछमसूषिषु ॥
स्थानत्रयव्यतीतस्य पुनजेन्म न विद्ते ॥ *१॥

अगृतविन्ूपनिपत्‌ । ` ७९

एक एव मेदरदितोऽिकरथैव न तु विपरीतः । आत्पाऽहंमत्ययव्यवहाथोभ्य
स्वय॑प्रकारो बुद्धदर्टा । मन्तव्योऽवगन्तम्यः । कुत्र नाग्रःखमरहप्षिष जागरतीन्दिथे-
विषयोपठम्मरूपे खप्ने वाप्नामात्रविषयोपभेगे सुपुप्तावरोषविरषविज्ञानोपरमहपायां च
तासु । नन्ववस्थाजन्मना तदविरिष्टस्यापि जन्म स्यादित्यत आह-स्थानयव्यती-
तस्य पिषटत्यतेप्वात्मेति जागरणाक्नि स्थानानि तेषां चयं बिक्तस्यत्रैशिशं तस्मायतीतो
गतस्तस्य तुरीयस्येलथः । पुनभयः पकृद्‌ान्योत्पादो यो जातल्तस्मादनन्तरमिलयरथः ।
अहं ब्रह्मास्मीति ज्ञाने जति जन्प न्‌ विद्यते उत्मादो नालि । कु्रवित्कदाभित्कथं-
चित्वस्यिदिति देषः ॥ ११ ॥

नन्वेकस्य कथमनकत्कप्रतिमाप इयत आह--

एक एव हि भूतात्मा भते भूते व्यवस्थितः ॥
एकधा वहुधा चैव दर्यते नटचन्धवत्‌ ॥ १२ ॥
एक एव स्वगतप्नातीयविनातीयमेदश्ून्य ए हि यस्माद्ुतातमा मृतानां स्थावरः
भङ्गमानामात्मा भूते भूति त्ि्तप्मिज्‌शररे । मूतशाब्दाम्यापरशचतुषिषदारीरपगरहार्थः।
व्यवस्थितो विविधं तत्तच्छरीरान्तकरणादिपराद््यमवलम्न्यावस्थितोऽवस्थानं प्राप्तः ।
तस्मादेकथा खरयप्रकराचिदानम्दातमनेकग्रकारेण बहूधा चैवानेकश्चरीरादिप्रकरे-
णापि । चकार्‌द्रैवाऽपि । एवकारस्त्वेकषेल्नेन संवध्यते ¦ एकयैव सन्बहथाऽपि
हदयत इति योननीयम्‌ । अथवेवकराराथं एवकारः । उपधिरेकत्वेमेकषेवोपाये्हुतवेन
बहुधेव च दरयत दति योजनीयम्‌ । दृरयतेऽवलोक्यते । एकस्येवैकधा बहौ चावटय-
कने दृष्टानमाह--जचनद्रषत्‌ । यथा जलपूर्णे देरोऽनेकपात्रतते . गगनमण्डलगतो
गोपतिरेक एव सतते जले प्रतितिम्ब एषैव शरावारिषु प्रतिविम्बतश्च बहुधेव हदयते
तद्त्‌ । अयं प्रतितिम्बपते दृष्टान्त एङनीवतेऽनेकजीवतेऽपरि योजयितुं शक्यः ।
खारप्यं लेकजीवत्वे ॥ १२ ॥
इदानीमुपहितो जीव इति पक्षमाधितय दृष्टान्तमाह--
घटसंहृतमाकादं नीयमाने घटे यथा ॥
घटो नीयेत्‌ नाऽऽकारं तथा जीवो नभोपमः ॥ १३ ॥
धटसंहतं घेन सम्यगृतं घटपुवृतमाकाश्षं नमो नीयमाने देशादेशान्तरं प्राप्य-
माणे थटे कटर । यथा येन प्रकारेण घटः कलशो नीयेत देशादशान्तरं प्राप्येत
नाऽऽकाशे न नमः } तथा तेन प्रकारेण जीवः प्राणानां धारयिताऽऽत्मा प्राणिषु
पररोकादौ नीयमानेषु यमादिना न नीयते । तत्र हेतुः । नभोपमः, नमउपमो यतो
नमप्ता प्रमसतस्मात्‌ ॥ १६॥

१६्‌. श्वा वाऽव" > ग. “म्रद |

७ शंकरानन्दविरचितरदी पिकासमेता--

ननु नमःपमानश्ैदचेतनोऽपि स्यादत आई--
घटवद्रिविधाकारं भिद्यमानं पुनः पुनः ॥
तद्धयं न च जानाति स जानाति च नित्यशः ॥ १४ ॥
घटत्‌) यथा घट्सद्रद्विविधाकारमनकाकारं देहादिकं भिव्रमानं विनाशं
गच्छत्‌ । पनः पनभ॑यो भूयः । यथा घटादिकं विनदयति पुनः पुनन नभः सवेगतं
तथा देहादिकं विनदयति पुनः पुननाऽऽत्मा सवेगत हृलयस्िन्नशे दृष्टान्तो न त्वचेत-
नांश दृलयाह -तद्धग्रं च । घयदिगमनादावपि नमो न जानाति घटादिकं विनष्टमि-
ल्यादि नावगच्छति । स दारनिकरमूतः खय॑मकाक्ञ जनम्दासा जानाति च स््ै-
मिदमवगच्छतील्यि । चकारः सरवनन्यतवासुखितवादिकमप्याह । निशः
सवशः ॥ १४॥
नन्वेवं बेदयं स्न्ञः कसात्स्वदाऽऽनन्दातमानं नावगच्छतीलत आह--
शब्द्मायाष्रतो नैव तमसा याति पुष्क॑रे ॥
भिन्न तमपि चेकखमेक एवारुपरयति ॥ १५ ॥
शब्दमायावतः राब्दरूभा वस्तुर-या मायाऽ्टमानविधानपयीयस्यविचासितिरमणीया
शक्तिलयाऽऽवृतोऽदमानन्दातमाऽस्ीतिवोधून्यः शब्दमायावृतः राब्दादिष्ूटपूकप्र-
पञचकारणमूतया वा माययाऽऽवृतो नैव तमसाऽऽयाति पुष्करे यथा लोके गाढतमप्ताऽऽ-
वृतश्चुप्मान्पवज्ञोऽपि पुष्करे कषे्रविरेषेऽन्यस्मिन्वा पुष्करे देशे वस्तुनि वा तत्समीप-
स्थोऽपिनाऽऽयालेवतद्रच्छन्दमायावृतस्तमप्ा शब्दमाया्पेणाज्ञानेनहेतुना पुष्करे पुण्य
रूप आनन्दात्मनि रटयोयेन पुष्कटेवा सथैगते तंसिननैव याति न गच्छलेव । भिन्ने
तमसि च यथा लेकर प्रदीपादिप्रकाशेन तश्िस्तमसि भिन्ने पुष्करे गच्छति तदवदहं
ब्र्मासमीतिबुदधिपरदीपकतया भिन्ने भेदं गतवति विनष्ट इत्यथैः । तमतति च शब्दमाया-
रूपेऽजतने । चशब्दाच्छन्दमायापंारेऽपि । एकत्वं ओवव्रहमणोरेक्यमेक एव द्रष्ट
इयादिविमागशून्य एव न तु तद्वान्‌ । अनुपरर्यति तमपो भदमनु पश्चातसाक्षात्क-
रोति ॥ १५॥
, इदानीं प्रापङ्गिकं योगफं परिसमाप्य पुनर्योगमाह--
शब्दाक्षरं परं ब्रह्म तसिमिनक्षीणे यदक्षरम्‌ ॥
तद््ानक्षरं ध्यायेदयदि च्छेच्छान्तिमातनः ॥ १६ ॥
रब्दाक्षरं शब्दरूपमोमिलेतदक्षरं शब्ाक्षरं प्रथमतः परं ब्रह्मोतकृषटं बह परनहय-
दृ्याऽवगतमिय्ः। तससि्छाब्दक्षर क्षीणे विनष्ट यतप्रतिद्धमक्षरमविनारयानन्दात्महपं

१क. ष्कठे। भि" । २. शरकरः

अग्ृतविन्ूपनिषत्‌ । ७७

तदक्षीणगक्षरं विद्राञ्शाखतातपर्यविदक्षरमकत ध्यायेत्तदहमसमीतिचिन्तापततं कुयात्‌ ।
यदि । इच्छदि दवीच्छानि पदुःखोपरतिल्पां मोक्षवस्यामात्मनोऽविचादि-
केशः हिषटस्याहममादमिमानिनः ॥ १९ ॥
इदानीं शब्दाक्षरं सकार्यं परं ब्रहम ज्ञानिना स्तेयमिलाह-
द विदे वेदितव्ये तु शब्दब्रह्म परं च थत्‌ ॥
द्रे उभे धिये वियाशब्दप्र्यावटग्बने वेदितव्ये तु मुमुधुणाऽगन्तप्ये एव ।
ते आह--श्ब्द्‌ब्रह्म सकाराः सन्याहतिकाः साज्धोपेदायाः शब्दनहमराब्दाभि-
धेयाः परं च परमपि ब्रहमाऽऽनन्दात्ह्पम्‌ । चकार उक्तप्मुचयार्थः । यत्मसिद्ध
सयन्ञानादिरक्षणम्‌ ॥
नन्वस्तु परं बरह्म जञेयं पुरुषार्थपर्यवसायितवात्द्धानस्यान्यतु किम व्य कण्ठशोष-
करं ज्ञेयमिलत आह-
शब्दब्रह्मणि निष्णातः परं ब्रह्माधिगच्छति ॥ १७ ॥
शब्द ब्रह्म्ुक्ते निष्णातो नितरां खतोऽवगतशग्दव्रहमतात्पथं इत्यर्थः । पर
ह्यक्तम्‌ । अधिगच्छति तदहमस्मीलयिकत्वेन प्रमरोति ॥ १७ ॥
मनु राञ्दब्रह्यत एव पुरुषार्थः श्रयते “एकः शब्दः सम्यग्जातः पूप्रयुक्तः स्वगे
टके कामधुग्भवति" इत्यादिनैकस्यापि शब्दस्य ज्ञानप्रयोगौ पुरषाधेत्‌ दितौ
किमुत मूयप्तामित्यत आह--
ग्रन्थमभ्यस्य मेधावी ज्ञानविह्ञानतत्परः ॥
पछारमिव धान्यार्थी लनेद्धन्धमशनेषतः ॥ १८ ॥
ग्रन्थं शब्दव्रहमखद्पं वागनाटमभ्यस्य पाठतोऽ्भतश्च स्वाधीनं त्वा मेधावी श्रुत-
धारणशक्तिमान्‌ । ज्ञानविज्ञानतत्परः) ज्ञानम बरह्मस्मीति पक्षात्कारो ध्यातृध्य-
यादिभेदशन्यो विन्ञानमहं ब्रह्मास्मीति ध्यातृध्येयादिभेदवद्विविधं शाख्रीयम्‌ । यद्रा
ज्ञानं शाखजन्यं विज्ञानं बह्यपा्षात्काररूपं ज्ञानविज्ञाने ते एव पर प्रयोजनमूते यस्य
स॒ ज्ञानविज्ञानतत्यरः । लयनेद्न्थमरेषत इत्यन्वयः । अयमर्थः । शब्दज्ञानात्मयो-
गाद्वा यत्फटमवगतं तदभैवादरूपमवगन्तव्यमन्यथा ताकौव पुर्षाथनिद्धौ को नामा
नेकार्थवहूरं कमे कर्यात्तस्मातकरमविध्यानर्कयपरिहाराय शब्दावगता्सतुतये प्रयोगज्ञा-
नादिकं ्यास्ययं शब्दावगतशचाधः करमो नाऽऽत्यन्तिकफटः स्ैटुःखमूढपं्ाररप
इति तत्रापि सुल्या्स्यामावाज्जीवत्रह्मतादात्मयरक्षणमेवाथैमवटम्बते । तथाच
तमेव पुरपरथो न शब्दराशाविति तेतदृषटाेनाऽऽह--प्ाङमिव । यथा निग
तकणं तुषात्मकं परित्यजतीति शेषः । कः । धान्यार्थी धान्यानि तष्डुराशिकिणरू-

~ ~-~-~
१ कृ. तत्‌ ।

७८ दकरानन्दविरवितदीपिकासमेता-

पाणि तेष्व; प्रयोजनं यस्यासि प धान्याथीं । तथा ज्ञानविनज्ञानतत्परस्त्यनेत्परि-
त्यजेत्‌ । ग्रन्थं शब्दराशिम्‌ ! अशेषतः सर्वतः ॥ १८ ॥
ननु वेदानामनेकशासामेदमितनत्वात्कस्याः शाखाया कचनं ब्रहमज्ञानहेतुतेनाङ्गीकः-
रणीयमित्याराडक्य दृषटासतेन यस्याः इस्या याप्रां काप्तांचिद्रा समागायानामद्धीक-
रणीयमित्याह--
गवामनेकवश्यनां क्षीरस्याप्येकवणेता ॥
्षीरवत्पश्यते हानं टिङ्गिनस्तु गवर यथा ॥ १९ ॥
गवां पालादिमतीनामनेकवणीनां शुकृप्णहरितलोहितपाटटादिवर्णनं क्षीरस्य
पयप्तरतनभ्यो निर्गतस्याप्येकवणता । अपिराब्द एकारथैः । शष्टवणैतेव न गेवद्धि-
चित्रवर्णतेत्यथैः । प्वीरवद्यथा क्षोरेकवर्णं तदरदुद्धिमायिविषमेदाम्यः शाखाभ्यः
प्रयते पदयत्यवगच्छति । ज्ञानम बरह्मस्मीतिवोषरूपम्‌ । लिग्गिनस्तु सांस्याय-
नङ्षीतकीमाध्यदिनकटकाण्वरीरीयरेोधमनारायणीयाथवैरिरतापनीयेत्यादिषिङ्गानि
तत्त्नामाङ्कमृतानि येषामनेकशाखामेदवतामगादीनां सन्ति तालिद्धिनः पुर्नवचि
चवणीन्पश्यत इति पूरेणातुषङ्धः। तत्र दष्टान्तमाह--गृवरां यथा गा यथेकार्थकार्णी-
सथेति रोषः ॥ १९ ॥
एवं स्वापं श्रुतीनां विज्ञानकरारणत्वमुक्तवा पर्मनप्ः स्वधीनस्यामविं तत्मप्री-
त्यादिबोषो न जायत इत्यमिप्रायेणाऽऽह--
घटमिव पयसि निगूहं भूते भूते वसति विज्नानम्‌ ॥
सततं मन्थं भङ्गे मनसा मन्थानभूतेन ॥ २०५॥
घटमिव घट इव प्राकारो नवनीतपिण्ड छव प्रयति क्षीरे निगृं नितरां संवृत
मनाविभूतस्हूपमित्यथः । भूति भष शरीर शरीरेऽन्तःकरणादिकं । मृतपदाम्याप्तश्च-
तुषिधरारीररहणार्थः | वसति निवासं करोषि । विज्ञानं विहपिरूपमानन्दातमस्र-
पम्‌} सततं निरन्तरं मन्थानुचिन्तथेत्यथः ] भङ्ग मग भमात्मघवखूपं स्वयंप्रकारामानं
गच्छति प्रमुदो मवत्ययिकारी मगः । भग एव भङ्गलघ्य संबोधनम्‌ । मनसाऽ-
नतःकरणेन मन्थानभूतेन मथिभूतेन जिन्तनपराधनेनेत्यथेः ॥ २० ॥
इदानीमातमानं स्मूतगुहाशयं निभिमिव प्रप्तुयादित्याह--
हाननेषं समादाय उद्धरदिवत्परम्‌ ॥
निष्कलं निधं पनतं तद्रहमाहमिति स्पृतम्‌ ॥ २१ ॥
ज्ञाननेत्र ज्ञानम ब्रहमाप्मीतिवोषह्पं तरेव ब्रह्मावटोके कारणं ज्ञानतत्रं समा-
१
१ क. ्यतिज्ञा। ९ क. ख. <न्ययितन्यं म ३ क. निक्छियं \ ग. निमदं । ४ क. नित्यं
५ क, ह्याद्रयमस्म्यहम्‌ ।

अगृतविन्ूपनिषत्‌ । ७९

दाय सम्यक्पंशयविपर्थयराहिवेन सीकृत्योदधरुदरणं कयत्‌ । वहिषद्रह्विसमान-
वणसुवर्णवत्‌ ¦ परं निरीदयं ऋय । अथवा मध्ये च ज्ञानमत्र मथो
विलोढनकारणभूता रननु्थनाेरपि जायमान्वद्वहिवदिति प्रपनिद्धो द्वितीयो
दृष्टन्तः | इदानीं ज्ञानमनुहृत्याऽऽह--निष्कटं निश्वलं श्रान्तं तद्रहयाहम्‌ ।
निग्रहं वित्रियलेपशनयम्‌ । शान्तमविचादिदोषरहितम्‌ । व्यास्यातमन्यत्‌ | इति-
ज्ञनानुकरणार्थः । सृतं िनितमवमतं विद्धिः ॥ २१ ॥
बरह्मत्मनोः सामानाधिकण्यस्योक्ततवाद्वासुदेवराब्दयोरेकार्ध्यमङगीकृल वासु-
देवव्दरथ ददयन्ती शाखार्थमपपंहरति--
सवैभरताधिवासं यदधतेषु च वसल्यपि ॥
स्ौयग्राह्छसेनं तदस्म्यदं वासुदेवसदसम्यं
वासुदेव इति ॥ २२॥
ॐ भद्रं क्णेमिः० | ॐ स्वसि न इन्र । ॐ शान्ति; शान्तिः शन्तिः ॥
इ्यगेदेऽपृतविन्दृपनिपत्समाप्रा ॥ ४ ॥
सपैभूताधिवासं निलिप्यावरजङ्गमानामधिकनिवापतमूतम्‌ । भूतेषु च चकार
एवकाराथः । तेष्वेव वसत्यधिनिवापरं करोति च। अपिकार एकस्याऽऽपारापेयत्वप्त-
मुचयाधैः । सवौनुग्राहकलेनेकस्याऽऽधारषेयते हेतुरयं पर्वस्याुग्राहकत्वेन हेतुना
तद्रहय वापुरेवात्मकमस्मि भवामि । अहमानन्दातमचठरूपलतो भेदरितो वाघुदेवः
सर्वाणि मृतानि मयि वस्न्यहं सर्वेषु वपामीति 1 वापुरेवः स्वप्रकाशः } वाुश्वापनो
देवश्च वापुदेवः । तदस्म्यहं वासुदेवः । व्यास्यत्‌ । वक्याम्यापत॒ उपनिपषरतमा-
प््य्थः ॥ २२ ॥
इति श्रीमत्परमहप्पसिजकाचा्यानन्दातपूर्यपादरिप्यस्य शंकरानन्दमगक्तः
कृतिरमृतविन्टूपनिषदीपिका समाप्ता ॥ ६ ॥

१ क. “न वासुदेवस्तदस्मयदं वायुदेवस्तदस्म्यहमिति 1

ॐ तत्सद्रह्यणे नमः।

आत्मोपनिषत्‌।

~क -----~

नारायणविरचितदीपिकेपिता ।

-----*~-~--~

ॐ अथेवाङ्गिरासनिविधः पुरुषस्तथा बाह्यात्माऽन्तरात्मा
परमात्मा चेति । ठक्चमनसमांसरोमाङ्ग्यङ्खपपृ्रीवंशनखगु-
रफोदरनाभिमेदकट्यूरकपोढभरुषौ ठराटवादू पाशेरिरोधमानि-
काक्षीणि श्रोत्राणि भवन्ति जायते भियर्वे इयेष बाह्यात्मा नाम ॥१॥

अथान्तरात्मा नाम पृथिव्यपरनोवायाकारेच्छद्वेषयुखदुःख-
कापमोहविकरपनादिमिः स्पृरतिरिङ्ग उदात्तानुदात्तहसदी्ष्टत-
स्वलितगजितरपुटितयुदितनलयगीतवादित्रपख्यविजम्मितादिमि
श्रोता घ्राता रसयिता मन्ता बोद्धा कतां विङञानात्मा परुषः

आत्मत्रयीपराऽऽत्मोपनिषत्वण्डत्रयाचिता ।
अष्टाविशी प्रन्यसये शाखा रौनकवरिता ॥ १ ॥
पिण्ड्रहणे विरक्तस्य परमात्मानं बोधयितुं शाखाचन््न्यायेना ऽऽतमद्रयं निहप्य निर
ञ्जनं संसारातीतं परमात्मानं निरूपयितुमिदमारभ्यते--अयैाङ्गिरा ` इति । अथ
बरह्मणा देवपीन्प्रति पिण्डनिरूपणानन्तरं तद्विमोकषार्थोऽङ्खिरा उवाचेति रषः । बा्या-
त्मादयो वक्ष्यमाणरक्षणाः । जायते त्रियत इति प्रत्याहारेण षड्भावविकारा गृह्यन्त
यास्कोक्ताप्ते यथा--“जायतेऽस्ति विपरिणमते वर्धतेऽपक्षीयते नरयति च इति ।
ये च पञ्चविंशतिस्त्वगादयो भवन्ति षट्मावविकाराश्च प बाह्यात्मा नामेलन्वयः ।
च्म त्वकमध्यभागः ! नखानि हस्तपादभेदेन द्विरु्तानि । प्रष्टी कंटुयध्वमागः । मेदं
षिज्गम्‌ । उरन्तः समाहारः । कपोटप्तहिते सवो ठटटपरहितो बाहू प्ा्वीदि-
सहितान्यक्षीणि चक्षंषि ॥ १ ॥
पृथिव्यादितिजम्मितादिपर्यनैसपटक्षितो वित्ञानात्मा बुद्धिमयः कर्मपामान्यस्यं
श्रवणादिलक्षणं विशेषणं यः करोति पोऽम्तरातमेलन्वयः,.। स्मृतिटिङ्गोऽन्यथाऽन्तः-

१ ख, लगस्थिमां' । २ ख. “सलोमाद्गष्ट । ३ ख. रीवसान । ४क. तए ।५क.
9, 1 ॥

तनु ।
११

८२ ` नारायणविरचितदीपिकासमेता--

पुराणं न्यायो मीमांसा धरमशास्ञाणीति श्रवण्राणाकषैणकरमवि-
शेषणं करोदेषोऽन्तरात्मा नाम ॥ २॥
अथ परमात्मा नाम यथाक्षरयुपासनीयः स च प्राणायामपर-
द्याहारसमाधियोगारुमानाध्यात्मचिन्तकं वटकणिका श्यामाक-
तण्डुलो वालाग्रशतसह्चविकरपनादिभिनं लभ्यते नोपटमभ्यते ।
सं जायते भ्रियते न शुष्यते न दह्यति न कम्पते न भिद्यतेन
च्छते निगणः साक्षी भूतः । शुद्धो निरषयवात्मा केवलः
सक्षम निष्कलो निरञ्जनो निरभिमानः शब्द सशैरसरूपगन्धय-
जितो निधिकल्पो निराकाडक्षः स्बैव्यापी सोऽचिन्ोऽवण्यध
करणं विना बाल्ये दृष्ट यौवने न स्मरेतपरिणामवरोन पिण्डमेदात्‌ । स्वरितस्तूदात्ता-
हुरात्येरेवा्तभतः ^तस्याऽऽदित उदात्तमरधहम्‌” शेषमनुदात्तमिति स्मरणत्त-
नारातुपात्तः । हृ्वादयः स्वरधमीः स्वितादयेो वर्णदोषाः ॥ २ ॥
ननु परमात्मा वाञ्नोगोचरातीततवात्कथं ज्ञेय इत्याशङ्कयाऽऽह-- यथेति । यथा-
षरं यथोपदेशमुपास्यो जञेयं तं लौपनिषदं पुरषं पृच्छामीति तस्य वेदैकगम्यत्वावग-
मात्‌ । मनमेवानुद्टव्यमिति श्रतेरंस्कृतेन मनपाऽआ्रा्यतात्तपंस्करानाह--पराणा-
यामेति । प्राणायामादिभि्ेगिरनुमानेन वाऽध्यात्मचिन्तकं प्रति प्रकाशत इति
शेषः । नन्वसौ ्रिधमूर्विशेम्योऽधिकप्रमाणः कथमप्रलक्ष इत्यशङ्याऽऽह--वट-
कणिकेति । यथा वटकणिका वटबीजं सृकष्माऽपि महान्तं॑वटं पूत एवमपत क्योऽपि
जगतपूते श्यामाकत्डुढः पूमोऽपि महासम्बं मूते तदरदपाविलर्थः । ननु बीजव-
तीवरदष्ठीना प्रत्यक्षोऽपि रि न स्यादत आह--वाङेति ।
“वालाग्रशतभागस्य शतधा कल्पितस्य च ।
मागे जीवः स॒ विज्ञेयः स॒ चाऽऽनन्त्याय कल्पते" ॥
इति श्रुतेरतिमृपतात्र्वथाऽप्तयक् इदरथः। न टभ्यते कर्ेनधियेनोपटम्यते ज्ञनि-
चिः । जनमरणशेकष्ेददाहकम्मेदच्छेदनिपेषैः क्रियामात्रं निषिद्धम्‌ | नि्ुण
इति गुणमा्रम्‌ । पक्षी पाक्षद्रष्टा । मूतः पिद्धः । शुद्धः पहनमलरहितः । निरवय-
वात्मा स्वावयवभेदशुः्थः । केवः सनातीयविनातीयमेदशुन्यः 1 सक्षमो ईक्षः ।
निष्कलः षोडशकलाराहितः । निरञ्चन आगन्तुकमटरहितः । निरमिमानोऽदहंकारदोषर-
हितः । शब्देति । बष्यन्दियदोषरहितः । निविकल्पो मनोदोपरहितः । निराकाङ्क्ष
आशादिवुद्धिरोपरहितः । नु स्षश्चत्कथमाकाशादीनामालप्रसाद इतं आह--
सर्वव्यापीति । अत षप वछग्रादिकलनामिरित्युकतम्‌ । वसतुतस्तएुमहखादि-

१ ख. ्राणक। २क.नरग्निः। ३ क. तेनि'। ४ ग. दकम;

आत्मोप्निषत्‌ । ८३

पुनालशुद्धान्यपूतानि निष्कियः संस्कारो नास्ति संछासे
नास्त्येष प्रमात्मा एरषो नाम ॥ ३॥

इस्यथ्ैबेद्‌ आत्मोपनिषत्समाप्ना ॥ ५ ॥

परिमाणरहित एव॒ खमहिप्ना सरव॑व्या्रोति भगवनत एव॒ स शरोऽ
चिन्त्योऽवरण्यश्च । अशुद्धानि चाण्डाटदीन्यपूतानि पापादिदुष्टानि पताति निक्छि-
योऽपि ध्यानस्थः पुनाति । यचप्यागमराच्चे ज्ञानातमाऽपि चतुरं उक्तः शरीराः
करणजीवपरमात्मभेदेन तथाऽपि जीवप्रमातमनोरमेदमाश्रिदेह त्रिधेवोक्तः ।

तदुक्तं गीतामु-
द्वाविमौ पुरुप छेके क्षरशवक्षर एव च ।
क्षरः स्वीणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते ॥
उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमासेत्युदाहतः" इति ।

इदमात्मचतुष्टयं प्रणस्याकारोकारमकारात्परं भिन्डुनादराक्तिरान्तास्यावस्थाचतष्ट-
यातं व्रष्ट्यम्‌ । पंस्कारः पृव्रज्ञा स नालि । स्वतोऽपङ्गतात्‌ । द्विरुक्तिः पमा-
प्त्य्था ॥ ३ ॥
नारायणेन रचिता श्ुतिमत्रोपजीविना ॥
अस्यष्टपदवाक्यानामात्मोपनिषद्यीषिका ॥१॥
इति श्रीम्ररायणविरवितायवेदान्तीतात्मोपणिषदीपिका पमाघ्रा ॥ ७ ॥

१ ग. "वस्थाक्रा ।

ॐ तत्सद्रह्यणे नमः ।

आरणेय्युपनिपषत्‌ ।

[4

नारायणदोकरानन्द्विरचितदीपिकाम्यां समेता ।

ॐ आरुणिः परनाफतलोकं जगाम गलो.
वाचं फेन भगवन्करमाण्यरेषतो विरजीनीति तं
अथ नारायणदीपिकारम्भः ।
आरुणेयी पश्चविशी सण्डप्चकमण्डिता ।
प्रतिखण्डं द्विरुक्ति सण्डावपितिपूचिका ॥ १॥
व्रिदण्डपनयाप्र उक्त इदानी सवेपरित्यागरूपं परमहससंन्यापमुपदेष्टमारुष्युप-
निषदारभ्यते-आरुणिरिति । अस्यायिका विधयासुत्यथ विद्रत॑न्यौपोऽप्या
विषयः | विप्णुषददर्शनं प्रयोजनम्‌ । विद्रतपन्यापस्य चितताविकषपेणाऽऽत्मनो निर-
न्तरानुपेथानं प्रयोजनम्‌ । विद्राविवितपुरषिकारी । यथायोगं संबन्ध उदः ।
अरुणस्यापत्यमारणिः प्रजापोत्रह्यणः केनोपायेन मगवन्‌--
“दशवर्यस्व समग्रस्य धमेप्य यराप्तः प्रियः |
ज्ञानेराग्ययेश्चैव षण्णां भग इतीरणा" ॥
तद्रसेन प्रशरातोक्ता । कर्मीणि ंछतिनिमित्तामि । इतिः प्र्प्मापतौ । तं
अथ शंकरानन्ददीपिकारम्भः।
अरूणेयोपनिषदं व्यास्यास्े न्याप्मागगाम्‌ ।
अनन्दात्मानमायान्तीं गङ्घामिव पयोनिधिम्‌ ॥
विषयदेश्च सर्वोपनिषदां साधारण्यान्न पृथवणनीयता । आत्त श्न्यापेऽयन्त-
माक्लिक्यं जनयितुमास्यायिकामवतारयति--आणिनमतः प्राजापत्यः पयः ।
प्रजापतेः प्रनानां पटयितुः खपितुः । रोके निवाप्स्थटम्‌ । जगाम गतवान्‌ | तं
लोकं गत्वा प्राप्य । उवाच प्रनापतिं पितरमूक्तवा्‌ । तुक्तिमाह-केन पर्थ
किरशब्दः । एच्छामि लां केनोपायेन । भगवन्हे एूनावन्‌ । कर्माणि श्रोतस्ारतनय-
नेकमेदभिन्नानि । अशेष्तोऽरोषाणि । पिष्टजानि परियजानि इत्यनेन प्रकारेण ।

१. ॐ मरं क्ेमिः । आ २ घ. %िः प्राजापलः प्र । ३ क, श्व भगवन्केन करम ।
४्क़.ग. घ. 'नामीति।५ ख. न्यासो वि'।९ ष. "योग्यं सं ।

१
|) 0
८६ नारायणद्करानन्दपिरवितदीपिकाभ्यां समेता-

होवाच , प्रनापतिसतव॒पूतरानभरातृनबन््वादीभ्शिखां
यकञोपीतं च यागे च सूत्र च साध्याय च मभूर्ोक- `
भुव्ोकखर्खोकरमदर्णोकजनटोकतपोरोकर्पलयरोकं च ।
अतरपाताटपरितसुतटरसातठतलातटमहातटव्रहमण्डं

| # ३.9

होवाच प्रजापतिरिति शतच प्रनापतिवचस्तवेल्यादि । तव 'तवतप॑वन्धिनस्त्वदीयान्म-
मत्वाटम्बनान्व्ध्वादीन्वन्धवो बान्धवा ज्ञातय उपकारिणश्चाऽऽदिशब्देन भायादय-
स्तान्‌ । सूत्रं यागप्रतिपादको ग्रन्थः । खाध्यायो वेदराशिस्तदन्ता.अषटौ द्वितीयान्ताः ।
यन्तोपवीतयागसूत्राध्यायेषु प्रयेकं चशब्द्ततपंबन्धीनि, पेर््यवन्दनादिपुस्तका-
दिषडङ्गादीनि गृह्यन्ते । मूरटौकाीनां सक्तानां समाहारः । सलयलोकं चेति ।
चात््कृत्यादिप्तमुचयः । उवैरोकान्हेयत्वेनोक्त्वाऽपोडोकानाह-- अतेति । अत-
टादीनां सप्तानां ब्रह्मण्डेन सह समाहार्द्ः | तानि च पाताटरप्ातल्पूाणि तानि
पाते तटशब्दस्य दीषैः । नितं महातरमप्याहुः । पातालरपरातटनितलपुतट्तदात-
रवितटातलानि पादतटतदगरुस्फनङ्याजानूरतदुध्ैमागतयोपास्वानि तथेव कैमेणेवो-
त्रोत्तराणि तथाऽपि हेयतयाऽनास्थया व्युत्कमेण निर्दिष्टानि । बरह्मण्डं विगाडदेहः।

चादपद्विषयं मनोरथमपि विप्रयदमुनेत्‌ । प्वैदयागे कथं शारीरयात्रानिर्वाह

रायृत्यादिकमपि । अतल्पातारषितटयुतटरसातरतरातटमदहातखव्रह्माण्ड
` तमारणिम्‌ । ह किट । उवाच प्रजापतिः । स्ष्टम्‌ । तवाऽऽरुणेरहंमममिमानि-
नः । पुत्रान्भ्रातृन्‌ । स्पष्टम्‌ । बन्ध्वादीन्न्धयो ज्ञातयोऽज्ञातयश्नोपकारिणः ।
आदिशब्देन मर्यादो बन्धवशच ज्ञातयश्च बन्ध्वादयतान्‌। रिखां मृधैना अन्थिकषमाः
रिसेतयुच्यते ताम्‌ । यज्ञोपवीतं च प्रसिद्धं नवगुणितं व्राह्णादीनाम्‌ । यागं च
ज्योतिष्टोमादिरक्षणम्‌ | सूत्रं च यागप्रयोगप्रतिपादकं शाद्ञम्‌ । स्वाध्यायं च खाध्या-
यश्देन करमपरतिपाद्फं मचरत्रा्णरूपं वेदरारिम्‌। चशब्दात्दङ्धादिकमपि । कर्मफ़ल-
मूतं टोकसप्तकमाह-- मों कभुवोक खर्टोकमहलोकजनरोकतपो शोकसललोकं
च मू्ोकादिप्षकं स्पष्टार्थम्‌ । अत्र च द्दर्मासेनैकवद्वावात्सक्षानमेकं पदं चका

* "लनितलसु' इयपि क्रचिलपुस्तके ।

१क्‌. तयाः । ख. ^तंसूत्रै च यागंचस्वा"। २क.ग. लोकं चमु" 1 क. ग. "लोकं
चरस्व ४ ग. ण्लोकंचमः। ५ ग. ्लेकंचजः। ६ ग. लोकंचतः! ७ग (लोकं चसुः।
८ ख, शध्यादिधनाः । ९ घ. 'मेणोत्तरो" । १० घ, 'येतपाश्यजेत्‌ । स ।

आूणेययुपनिषत्‌ । ८७

च चिसनेयेदण्डमाच्छादनं च परि्रहच्छेषं विदधजेच्छेषं षिषजे
दिति।॥ १॥

गरहस्थो व्रह्मचारी वानप्रस्थो वा लौकरिकाभ्ीसुदरप्नौ समायोपयद्वायत्रं

इत्याशङ्य प्राह्मण्याह- दण्डमिति । गेपपैनिवारणार्थं दण्डं टजासीतातपतरटि-
याधानिवारणार्थमाच्छादनं च । चकाराजरपत्रं च | परिप्रहेत्‌ । व्यत्ययेन शप्‌ ।
परिगृहीयात्‌ । देहोपयोगि चेदा तहिं मञ्चक योषादयोऽपि प्राप्ुवन्तीत्यत
आह-रोषं विशनेदिति । मञ्चकयोषादि प्राणालयेऽपि न गृहीयादित्यादरा-
थोऽम्याप्तः ॥ १ ॥

नाण्दी° अधिकारिणो निर्दिशति-गृहसय इलयादिना । टोकिक्रीटीकमापिहे-

च । न तमतलम्‌ । मूमिमारम्याधोऽयोऽतलदीनि सप्त पतालानि । प््ानामतटादि-
शब्दाना ब्रह्माण्डशाब्दस्य च द्रद्र्मापेनैकपद्यदिकवद्धावः | चकार द्वि्मानविषयं
मनोरथमपि । विस्जयेद्िखन । तव सेबन्थि यतकिचिततत्स् परिल्नेत्यर्थः । तहि
किं रीरया्राया अपि प्रिलाग इत्याशङ्कय नेत्याह-- दण्डं गोपर्पिवारणं वैणवम्‌ ।
आच्छादनं च कोपीनयुरृं कन्यादिकं छजाशीतातपवृष्टिवाधानिवारकमित्र्थः ।
परि्रत्परिगृहीयात्छीकूयाद्वान्मवद्शोऽन्योऽपि । नतु यथैतदण्डाच्छादनादं
खीका्ं देहवाधानिवारणाय तथा मन्चकयोषिदिदिकमपीत्याशाङ्कय नेत्याह--शेषं
दण्डच्छादनादिग्यतिरिकतं मञचकयोपिदारिकं विसुजेतयरितयनेत्‌। शेषं विशवनेत्‌ ।
म्यास्यातम्‌ । आदरार्थं वक्याम्यासः । प्राणात्ययेऽपि मञ्चयोषिदादीनां परिग्रहो न
करणीय इल्यादराभिप्रायः ॥ १ ॥

श °दी° एप सामन्येन प्यं पारमहंस्यठक्षणममिधयेदानीमुक्तप्यव म्या्यान-
छयमृत्तरविरोषमाह- गृहस्थः लतकः सद्रीं मारय पराप्य श्रौतसपार्तक्मानष्ठानपरः।
बरह्मचारी, उपकुर्वाणो नैष्ठिकः | वानप्रस्थो वा सदारो विदार का वनं प्रविषटसृती

श्रमी । वाशब्दो वैराग्यावधित्वमप्तति यावजीवपंकल्य आश्रमान्तरविषये दशेयति ।
सेकाग्रीहठोकफला छोकिका वाऽ्प्रयस्तान्‌ । सचिको निरञ्निको वा पंन्यापताङ्गम्‌-
तामिष्टि विधायोदरा्नौ जाठरजातवेदप्नि या ते अग्रे इ्यादित्रेण भिः पानपुरःपरं
समारोपयेत्समारोपणं श्यात्‌ । गायत्रीं च प्रलक्षजप्यमानां प्यात्रये पताकी

१कृ. च कौपीनं पः। २ घ. स्थो बोपवीतं शिखां भरमावप्सु वा विसूजेष्टोकि । ३.
प ४ ख, कोष्णीषा।

८८ नारायणकंकरानन्दविरवितदीपिकाभ्यां समेता-
च स्ववाचाप्नौ कसमारोपयेदुपवीतं भूपरावप्मु वा

पिसूजे्छुदीचरो व्रह्मचारी कुटुम्बं विमूनेलाचं
विमूजेत्यवित्र॑ विनेरैण्डंथं लौकिका

तृथप्रौतस्मर्ती्ीननेषटिं छृतवोदराप्नौ सम्यग इत्यादि मने तरिःपानपुरःपरं समारोप-
येत्‌ । जञानिनोऽर्थपरातैऽपि त्यागे चत्वा निवृत्तप्रयोजनविषाणदिप्रपेपवदियमग्यादीनां
शीय प्रतिपतिः । गायत्रीं सवितृदेवत्यां चशब्दादन्यदपि मन्रनातं स्ववाचा्ौ
खीया वाचा वागेवाधिलतर भूः सावित्रं ्रविश्ञामि' इत्यादिमदधैः समारोपयेत्‌ । उपवीतं
शद्धोदकाटामे भूमौ शुद्धायां तामे शुद्धासु वा भूः समुद्रं गच्छ स्वाहाः इति
मनरेण विसृजेत्‌ । वाशब्दो व्यवस्थितविकस्ये। कुटीचरः कुटीचकचचिदण्डी पुत्रगृह एव
भिक्षानिति यः सः! उपरक्षणमिदं बहूदकरंसयोरपि । ब्रह्मचारिणं तस्य विरोषणम्‌ ।
आश्रमिन्रह्मचारिण उक्तत्वात्‌ । पालाशं बैस्वमित्यादिना तदृण्डादित्यागस्य वक्ष्यमाण-
त्वाच्च । कुटुम्बमिति । पृत्रभक्षानिरतस्य कुटुम्बे वापपतेमवात्‌ । पात्रं भक्षापा-
चम्‌ । पवित्रं जलशोधनवलम्‌ । दण्डांीन्वेणवान्‌ । चाप्पूरवक्नादिकमपि । टौकि-
का्रीनिति । बिदण्डिनो वैश्सेवाधिकारात्‌। रोका्ीशचेति पठे खतपोितान्‌। चौत्त-

गायत्रीडम्दस्कां चराव्दादन्यदपि मच्नातम्‌ । स्ववाचा्नौ स्वस्य संन्यासस्य
कर्तूर्वाचा वगणदेवताऽभिः खवाचाभिप्तस्मिन्‌ भूः परावित प्रविशामि! इयादिमनैः
समारोपयेत्‌ । व्यास्यातम्‌ । उपवीतं यत्नोपवीतं भूभौ वाऽप वा विजेत्‌ ।
वाशब्यो विकलपा्थो विकस्पश्च व्यवस्थितः । मनोनुषूलानामपाममवे मनोनदूलायां भूमौ
सतीषु ताघु च तत्रैव भूः समुद्रं गच्छ स्वाहा" शयनेन मन्रेण परिलजेत्‌ । इदानी-
माश्रमविशेषाद्विशेषमाह--दुरीचरचिदण्डी पुत्भिक्षानिरतः । उपटक्षणमिदं बहूदर-
कस्य हसस्यापि यथायोगम्‌ । ब्रह्मचार्ुक्तः । उपरक्षणमिदं गृहस्थवानप्रस्ययोः ।
कुटुम्बं मातृ(ता)पित्रादिकं विष्ठजेद्हयचारी परियनेत्‌। पात्रं भिक्षापात्रम्‌ । विषजेत्‌ ।
ग्यास्यातम्‌ । पतितं जलपवित्रं पिता्िमात्रं धतम्‌ विषजेत्‌ । व्यास्यातम्‌ । कुटीच-
कप्य दुदुम्बपरित्यागोऽप्यकविरुद्धः पुतरभिक्षानिरतस्य दुटम््र वा्तप॑भवात्‌ । दण्डांखी-

ण
[4 र इ >

„न, न, [3 [3 [4 ४।
नवेणवान्‌ । कुटीचको विपूनेदिलध्याहारः। छोका्ीोकिफासीन्‌। बह्मचायी दण्डमे-

# समारोपगरेदुपवीतं शिखां भृमो, इति कचितुस्तके पाठः ।
०
१४. यत्क" । २ क. जे । ३ क. श्व विभृजेष्टोका। ४ घ. शप्रेरिया" ५ घ. "णापक्षे"।
६ ध. "लयप्र । ७क. तं शिखां शु" । ८ घ. रतः। उ* 1 ९घ. चादि" 1 १० कुटीचक इति
पाटः ।

आरणेय्युपनिषत्‌ । ८९

विसृजेदिति होषाच । अत उर्यैममत्रवदाचरे-

¢ 1 पिसन् च '' सा 1१9
ू्वगमनं विसूनेन्रिसंध्यादौ सानमाचरत्संधि
समाधावात्मन्याचरत्स्वेषु कवेदेष्वारण्यकमावततये-

दिन्धनादिकमपि। प्रत्येकं विपजेदित्यावर्यकववार्थभुक्तम्‌ । इति ह ज्रिोवाचेो क्तबान्प्रना-
पतिरारुणिम्‌। अत उर्व त्यागानन्तरममनरवत्ाध्याय्य विपृष्टत्वादाचरत्ानाचमनादि-
कम्‌। नन्वमच्रस्य कथमू्वलोकमरत्ित आह--उर््वगमनं वि्नेदिति। ूर्योकदे-
सत्यक्ततवातुनसतदवाप्तनामपि लनेदिलय्ः । तद्यचायऽप्यप्रयोजैनस्यज्यतामित्याश-
ङयाऽऽह-जिसंध्यादौ सरानमाचरेदिति । तिमृणां सं्यानामादौ प्राक स्नानं
मोपटम्‌ । संष्यावन्दनकाे कि कार्थमत आह--संधि समाधावात्मन्याचरेदिति ।
संधिः संधानं सरमांधिमाभ्रित्याऽऽत्मनि खस्िन्परमात्मना संधानममेदमाचरेदावयेत्‌ ।
स्वाध्यायस्य परिलाग उक्तस्तस्य प्रतिप्रवमाह--सर्वैष्विति । निीरणे सप्तमी ।
आव्तयेतपाठतोऽथतशास्यसेत्‌ । आरण्यकेषुपवर्यादीन्यपि कर्मानि दर्ये क तत्स-

खटादिकमनुक्तमपि विूमेत्‌ । स्पष्टम्‌ । इल्यनेन प्रकरेण । ह करिह ।
उवाचोक्तवान्परनापतिरारुणिम्‌ । एतावत्तदुक्तमुक्स्वा श्रुतिरिदानीं खयमाह--अतोऽ-
स्मात्परिल्ागात्‌ । उध्यैमन्तरम्‌ । अमव्रवन्भच्राहत्येन । आचरेत्त्रानाचमनादिकं
कर्म कुयीत्‌ । उरध्पैगमनमौवतयं विधावित्तादिमडुतममूतर्पिपादनमिलर्थः । विघ्-
जेत्‌ । सष्टम्‌ । तरिसंध्यादौ तिलः संध्याः प्रार्मषयहवापराहकाटगतालाप्तामादौ
पूर्वं स्ञानमाचरेत्‌ । स्ट । संधिं प्यं संधो मवं पथ्याबन्दनादिकं कर्म यथाऽ-
व्यं करणीयं तदत्‌ । समाधावहं ब्रह्मास्मीत्येतद्वुदधिपमाधानस्पे । आत्मन्यानन्दा-
तनि स्वयंप्रकाशे पकमैदूये नेष्कर््यमागेणाऽऽचरेतप्वतः दुरयात्‌ । धिच बा
जीव्रहणेेदख्पं समाधौ मेददून्य आत्मनि खूप आचरेत्‌ । सर्वतो मकषयेद्ेद-
गन्धं वारयेदिलथः । था बाह्यस्य सध्यावन्दनदिः कर्मणः परित्यागः संधिमिल्यादि-
वाक्येनामिधीयते । पूर्व खव्यायस्य परित्याग उक्तप्तस्यायं प्रतिप्रसवः । सर्वेषु निषि
लेषु वेदेषु मच्रनाह्णात्केषु कर्प्रतिपादकरे्ृगादिषु । आरणमारण्यकमरण्याध्य-
यनयोग्यमुपनिषद्धागमिलयर्थः । आवतैयेत्‌ । साधीनोचारणं कृतवा ययाशाल्मा्मप्रा-
सषात्काराज््तार्थमज्ञतार्थं॑ग॒सखस्य यचचन्येषां यथयेदनेनाऽऽवतनन र्दाऽम्यपं
रयात्‌ । आरणेषु प्रव्यीदीन्यि करमाणयुपभ्यन्ते क्रि तत्पहितप्याऽऽृत्तिरियाश-

# वेदेष्वारणमाः शति शंकरानन्दपाठः ।

१ घ, 'लोकाप्नि । २ ध. अनाचञ्य'। ३ घ. °रेत्‌।
१९

९० नारायणशंकरषिरचितदीपिकाभ्यां समेता--

दुपनिषदमावर्तयेदुपनिषदमावतैयेत्‌ ॥ २ ॥
खल्वहं बरह्म सूत्रं सूचनातसूतरं ब्रह्म सूभमहमेव विद्रांसिवृतमूत्रं

हितस्याऽजवृत्िर्ने्ाह--उपनिषद मिति । ज्ञानप्रतिपादकं भागमम्येत्‌ । वाक्या-
म्याप्त आदरार्थः । संन्यासो हुपनिषदावर्तनाथसदनावृत्तौ ज्ञानापाटेन पातितं स्यादि-
त्यादरः ॥ \॥

ना०्दी०ततरापि परमामुपनिषदमाृत्यथैमाह खल्व ब्र्येति। इदं महावाक्यं सत्ये
ज्ञानमनन्त बरह्म तच्चमसीत्यादिवत्‌। खु निशितमहमहंकारोपटक्षितं शोधितमीवचैतन्यं
ब्रहैव न तपोऽन्यदिति ज्ञाते सर्वानर्थनिवृप्तिः परमानन्दावातिश्च फटम्‌। ननु प्रपश्चभेदे
सति कथमनथैमिवृक्तिरित्याशङ्कय सूत्रपटन्यायेनाभेदं वक्तुः ब्रह्मणः सूतररूपकमाह--
सृचनात्सूजर ब्मेति । तन्तं स्वातमनैवाऽऽतानवितानमूतेनवुधं प्रत्यापातरमणीयं पटं
पूचयज्चनयनमून्रं मवति तथौ ब्रह्मापि जगत्यरसूचनासूर्ं कारणातिरिक्तं कार्यं नास्तीति
ब्रहैव सलमित्यथः । नतु सूचयितुमायया जीवो मुद्येदेवेत्याशङ्कय सत्यमज्ञान इदं
स्यादुत्पन्ने तु ज्ञनेऽहमेव सूचयता कथं मुद्येयमिलयाह--सूत्रमिति । यतो विद्वानतोऽ
हमेव सूञरमित्यन्वयः । मायापतिनैवयेनानुगृहीतस्य कथं भीयामिभव इयथः । त्याग-
मुपसेहरति-त्रिषससूतरै त्यजेद्ट्रान्य एवं वेदेति । य एवं खल्वहं बरह्येति वेद म॒
विद्ाखिवृतपत्र त्यजेदिल्न्वयः । विदवतसन्यामेनेवोपसंहारः । इदानी सूतरत्यागार्थ

इय नेत्याह । उपनिषदमहं ब्रह्मास्मीति तादात्मयलक्षणेन सामीप्येनाऽऽत्मानं
गमयित्वा नितरामहममादपिन्धीन्शियिटीङ्ृल्याविचयां सकार्यंछारां सादयति विना-
शायतीत्युपनिषद्भद्यविद्या तत्प्रतिपादिका श्रुतिरपि सा ताम्‌ । आरणेष्वपि ब्रह्मप्रतिषा-
दको मागोऽभ्यप्तनीयो न त्वन्य इत्यथैः | आवरतयेदुपनिषदपावर्तयेत्‌ । म्याल्या-
तम्‌ । वक्याम्यापतस्वादरा्थः । सन्याप्रो ह्युपनिषदामावतेना्थं तदनावृततौ पातिव्यं
स्यादित्यादरामिप्रायः ॥ २ ॥

शं ०दी ०नन्वह्‌ ब्रह्मस्मीदयतुपंधानेनास्य संध्या मवतु तथाऽप्ययज्ञापवीतपूचः कथमयं
ब्राहमणः स्यादियत आह । खलु निश्चितं प्रसिद्धं वा । अहं कर्वृतायमिमानग्रन्यः ।
आनन्दात्मत्वेन निरतिशयप्रेमारम्बनः । ब्रह्म सलज्ञानारिरक्षणं नगजन्मादिकारणम्‌ |
सूत्रं जगत्परारम्भकत्वेन । तदेतदाह । मूचनाज्ञगत्पगरम्मरक्षणात्सूत्मू । ब्रह्म ।
स्पष्टम्‌ । अस्तु तथा ब्रह्म करं तवेत आह । सूरं पू्रूपं ब्रहम । अहमेवोक्तरूप-
महमेव न तु मत्तोऽन्यत्‌ । तत्र हेतुमाह । विद्वान्‌ । इदमहमस्पीति जानाति यतः ।
हृदानीं शरुतिः खोपपत्तिमाह । तिमू्र सूतररूपोऽयं यस्मातरिवृतनवगुणितरुपं यज्ञोपवी-
[त । “नापा । २ स. श्वाऽपि त्रः । ३ घ. तिलेन गृ । ४ घ. माययाऽभि।५सख.
लयन्वयः । या ।

आरणेय्युपनिषत््‌ । ` ९१

ल्यजेद्ध्रान्य #एवं वेद संन्यस्तं मया संन्यस्तं मया सं-

न्यस्तं मयेति चरिः ृत्वाऽमयं स्ैभूतेभ्यो मत्तः सर्व॒प्रवते ।
संन्यास्पेषानाह-- संन्यस्तं मयेति । निः कृत्वेति । पठिनेैव नित्वे कन्ये भिरिति-
वचनं त्रयाणामपि बरिःपाठार्थम्‌ । तत्रायमास्नायः । एते त्रयोऽपि प्रेषः सन्याटति-
काचि्ेन््रमध्यमोत्तमस्वरैरचारणीया रोकतरयौ श्रावयितुं भरिरमिधानं प्रेषोच्चारणेन
यत््यक्तं तत्पुनरमिपन्वध्यो निन्धो वध्यश्वेति बोधयितुम्‌ । स्म्यगपुनरादेयतया न्यस्त
संनयस्तमित्यथः । ग्रेषानन्तरमभयं सर्मूतम्यो मत्त इति ब्रूयात्‌ । मत्त प्रङ्तपषात्सम-
भूतेम्योऽमयमस्तु । कुतोऽभयं दत्तमित्यत आह--स भवतेत इति । मत्त इत्येव मत्त
एव ब्रह्मणो यतः स्व प्रवतैते न हि जनयितुरेव भयं युक्तमिति मावः । इदानीं दण्ड-
दाने मन्रमाह-सखेति। त्वं सखाऽव्चकोऽपि मा मां ओोसर्पदिभ्यो गोपाय ।

तसूर्रं लयजेलरिलनेत्‌ । सूत्रे सूतरान्तरप्क्षेपस्य वैय््यादिलर्थः । विद्रानहं बह्मा-
स्मीतिन्ञानवान्कृतर्यपतक्षात्कार इत्यथैः । इदानीं विविदिषायामपि सूत्रपरि्ागं दर्श
यति। यः प्र्तिदधो नित्यानित्यविवेकादिपतप् एवं विदुषः सूत्रधारणप्य वैयर्थ्यम्‌ ।
इत्युक्तेन प्रकारेण वेद जानाति सोऽपि त्रिवृतसूत्रं लजेदिति संबन्धः । इदानीं सूत्र-
त्यागा्थं संनयापप्ेषानाह । संन्यस्तं मया संन्यस्तं मया सन्यस्तं मया । सम्यङ्न्य-
सतं सेन्यस्तं परित्यक्तम्‌ । ठोकद्भयमाविक्मैफटं विनाहावत्तन्पया ब्राह्मणेन नित्यानि-
त्यवस्तुविवेकवता शहामदमादिप्राधनपंपनरेनेहामुतरार्थमोगविरागवता मुमुक्षुणा हे रोक
चयनिवासिनः शुणुतेति टोकत्रयी श्रावयितुं त्रिरमिधानम्‌ । तथाच महाजनानां
संसदि यथा सर कश्चन गृहस्थो त्ते शृणुत ब्राह्मणाः सराजानः सप्रना इदं गृहं कषे
वा मया परित्यक्तमित्येवं॑तिरमिधाय पशवात्तद्विषयेऽभिरापे कुर्वनिन्यो वध्यश्च
जायते तद्रह्लोकतर्यीसमक्षं मया संन्यस्तमित्युकंत्या तद्धोगस्यामिाषं स्वीकारं कुर्वनिन्यो
बध्यश्च भवति छोक्रयनिवा्निमिः। ततो मया संन्यस्तमिति प्रेषमुच्ायै न कदाचि-
दपि कसिन्नपि देशे करिमिदपि काटे केनापि प्रकरेणामिापं कुर्यादिति तात्पयी्ैः ।
एते परेषाखयोऽपि सम्याहतिकालिमेन्द्रमध्यमोत्तमस्वरैरचरणीयाः। तदेतदाह । इत्यनेन
प्रकारेण । तिः दत्वा मन्द्रमध्यमेोत्तमस्वैद्ीनपि प्रेषाद्िवारमात्र्ानन्तरमभयं मय-
राहिलयम्‌। सर्वभूतेभ्यः स्थावरनङ्गमेभ्यः । मत्तः कृतपरषात्कर्मणा मन्ता वाचा गच्छ-
लिति रोषः । अघर मत्त इन्त साहेति परित्वा जेन पूणेमञ्जलिमनेन मन्रेण प्राच्या-
मुदीच्यां वा प्रक्षिपेत्‌ मत्त इति पदं मच्रस्थं देहटीग्रदीपन्यायेन हृदये निधाय हेतु-
माह । सर्व स्थावरजङ्गमं निवि प्राणिजातं मत्तः प्रवतेत उत्यते । अयमाशयः ।

‰ (एवमिति वेद" इति इकरानन्दपाठः ।
१ स. गोपायसः +

९२ नारायणक्षकरविरवितदीपिकाभ्यां समेता-

9
सखा मा गोपायोजः सखा योऽसीन््रस्य वजोऽ-
सत्यनेन मत्रेण कृत्वोर्ध्व बेणवं दण्डं कौषी

नं परिप्रहेदौषधवदश्चनमाचरेदोषधवदशनमाचरे

ओजो नाम युक्रस्य परिणामो धातूनामष्टमी दशा तत्फटं तेजः शरीरशक्तिः ।
सखा यो यस्त्वं सखा दृषटेऽद््टे कर्मण्यसि मवसीन्द्रस्य परमेश्वरस्य वजोऽभि
भयंकरोऽस्येतावत्मतीकम्‌ । मन्रस्तु शाखान्तरे संपूणैः पटितः-- “इन्द्रस्य वज्ञोऽपि
वार्बघः शाम मे भव । यत्पापं तन्निवारयः इति । इतिशब्द इन्द्रस्य वज्ञोऽ-
सीति मन््प्रतीका्थः । कृत्वोध्वं वैणवं दण्डमिति । अनेन मनच््रेण वैणवं दण्ड-
ृषयैमुषारे दक्षिणकरे निधायेत्यर्थः । अत एव संन्यासोपनिषदूष्वगोपायुरिति दण्ड-
विरोषणम्‌ । वासुदेवोपनिषदि वचे्वदण्डयष्पैरेता य ऊर्धवपुण्डयर््वयोगवित्‌ । स
उर्व पदमाभ्रोति यततिरूध्वचतुष्कवानिति । कोपीनं ठ्जाहेतुत्वात्कूषप्रवेशनमरति ।
कौपीनं पुषठिज्गम्‌ । तन्माच्रच्छादकत्वाद्यतिवासरोऽपि कोपीनम्‌ ““शाहीनकौषीनि
अधृष्टाकार्ययोः" इति पराधुस्तदपि परिग्रहेत्‌ । ओषधवत््रीति विना शरीरस्थित्यर्थ
मानं भोजनमाचरेत्‌ । अम्यापतस्त्वादरार्थः । सर्वथा रसाक्तं न कुर्यास्यागवैयर्थ्यम्‌
यारिव्यादरः। इदां येषामकरणे महापातकिवत्पातिलयं तानि पश्चाऽऽवदयकान्याह--

को नाम तिर्भृणोऽपि खपुत्रान्हन्ति म्पूत्रसमाश्वेमाः प्रनाः कथमदं तासां हिप कुर्या-
मिति । इदानीं दण्डादाने मन््रमाह । सखा यथा लोके सखायं सखा मरणान्तं न
परित्यजति तथा त्वामहं न परित्यजामि तवं चमां न परित्यज मा मां सरसितवेन
सवीकू्वाणं गोपाय गोपर्पादिभ्येऽस्िंहोके विपरीतप्रवृततश्च रक्षणं कुरु । ओजः शरी-
रस्यान्तरं तेजेवीर्यवत्कर्मकारणं सखा यः सखा यो चृष्टष््े कर्मणि | असि
भवाति । इन्द्रस्य तरेढोक्यस्य गो्ुः परमात्मनः । वजः रत्चुभय॑करः । असि भवसि।
इदं मन््रप्रतीकम्‌ । मन्रस्तु शाखान्तरे पठितोऽयम्‌--“इन्द्रस्य वजोऽपि वर्च॑ः शर्म मे
भव 1 यत्पापे तजिवारय इति । इत्यनेन । इतिश्चब्दशरेन्द्रस्य वजोऽपीतिमन्रप्रती-
कार्थः । अनेनात्र पठितप्रतीकेन शाखान्तरस्येन मत्रेण स्वस्य मन्तुद्धाणनान्मन्रस्तेन
कत्वा विधायोध्वमुपरिष्टादक्षिणे करे निधयेत्यरथः । वैणवं वेणुजं दण्डं दुर्जनदमन-
कारणम्‌ । कौपीने कुत्पितस्य पीनस्य मांसस्याऽऽवरणमिदं कौपीनं परिग्ररेत्परि-
गृहीयात्‌ । ओषधवद्यथा प्रीतिमन्तरेणोषधं भक्षयन्ति जनाः शारीरस्थिवयर्थंतद्रत्पर-
महसः, अशनमाचरेदन्स्य सवैतो भक्षणं दुर्यात्‌। ओषधवदशनमाचरेत्‌ । व्यास्या-

१ख. ध. “जनोऽसि वात्रै्नः इमं मे भव यत्पापं तन्निवारयेखः । २ "नं च पइति क्चितु
स्तके । ३. "खाऽदष्टे क" । ४ घ. शनी यदमावेन महा" ।

आरुणेय्युपनिषत्‌ । ९३

द्रहमचयमा्िपं चापरिग्रहं च सद्यं च यत्नेन हे
रक्षतो हे रक्षतोरेहे रक्षतरे इति ॥३॥ अथातः

बरह्मचयंमित्यादि । युवतीनां स्मरणकीर्नकेख्परिक्षणगृह्यमाषणसंकल्याध्यवसायकरि
यानिवत्िवर्जनं बरह्मचयैम्‌ । अहिंसा च मनोवाकायकरममिर्मुतानिष्टवस॑नम्‌ । अपरि
ग्रह उक्तपरि्रहग्यतिरक्तवजेनम्‌ । सदयं प्रिये हितं प्रमाणदष्टाथैवचनम्‌ । द्वौ च-
शब्दावुक्तसमुचचया्थौँ । तृतीयोऽनुक्तासेयतमुचयाथेः । कनिदस्तेयं चेत्यपि पाठ
एतानि पञ्च यत्नेन हे यतयो रक्षतो रक्षतो द्वयोः ष्टुतः । तृतीये पर्याये हे रकष.
तेति रुतः । परुतिरुचेःशरुत्यथौ प्वीनुतैः श्रावयति प्रजापतिः । तरिरुक्तिरादराथा
प्राणात्ययेऽप्येतानि न परित्याञ्यानीति । इतिशब्द उपदेशमाप्यरथः । देशाब्दा-
दुशाब्दौ चामिमुखीकरणे । दहे उ मुमृक्षवो ब्रह्च्यादीनि रक्षत पाठयतावस्यमि-
त्यर्थः ॥ ३॥

नाण्दीणह्दानीं बहमचयीदिपश्चकस्येयोय परमस्य ध पतषमिषेणाऽऽह-अथातः

तम्‌ । अम्यासस्त्वादराथः । सर्मैयाऽन्ं न परित्यजेत्‌ । तस्य सर्मेथा परित्याग आत्म-
हिंसालोः पुरुषाथपर्यवसरायी सन्यासो न स्यात्‌ 1 भक्षणेऽप्यत्नस्येदं गृष्टमिदं नेला-
सक्तं न कुर्यात्तस्याः करणेन सन्यासभरेषः स्यादित्यादरार्थः । न चैतावताऽभक्ष्यस्य
शारीरेऽनथेकस्य वा भोजनं प्रातं यद्रिहितं मेध्यं च तदशीयाच्च वितरत्‌ । गुणदोषौ
न सकीर्तनीयाविति तात्पर्यर्थः । इदानीमौषधवदनप्राशनादिकं यदुक्तं तत्सषमेतदर्थ-
मित्यमिप्रायेणाऽऽह । ब्रह्मचर्यं युवतीनां स्मरणकीतैनकेरिमक्षणगुह्यमाषणपंकल्पा-
ध्यवप्तायक्रियानिरवततीनां वर्जनम्‌ । आसां च कर्मणा मन्ता वाचा मूतानिष्टव्म-
नम्‌ । अपरिग्रह च कौपीनाच्छादनादिव्यतिरिक्तस्य शाज्लनिन्दितस्य सर्वस्य द्रभ्य-
जातस्य परिवर्जनम्‌ । सल्यं च प्रियितप्रमाणृष्टार्थवचनम्‌ । चकारयमुक्तानामनु-
क्तस्यास्तेयस्य च संप्रहार्थम्‌ । यत्नेन महता प्रयतेन । हे रक्षतो हे जनाः स्वस्या-
म॑ष्टा्थचिन्तका रक्षणं कुरुत ब्रहमचयीदेः । उकारप्तत्र वक्ष्यमाणे चेकसिनपर्याये
छन्दप्तः शुतयथो वा परेषां कथना्थः । है रक्षतो हे रक्षतो । व्यास्यातम्‌ । चिरुक्ति-
स्त्वादरार्था । प्राणात्ययेऽप्येतानि न परित्याज्यानीत्यादरामिप्रायः । इति; उपदेरा-
सर्वस्वपरिसमाप्त्य्थः ॥ ३ ॥

9 ° इदानीमेतेषामेव रक्षणाधमुक्तमपि पारमहंस्यरक्षणं धरम पुनरविशोषान्त-
रेण वक्तमाह । अथ यथोक्तेन प्रकरेण प्रषोचारणदण्डय्रहणानन्तरम्‌ । अतः, यतो
नैतावता पुरुषार्थः पिं तु नह्मचयादिरक्षणेन । ब्ह्मचयीदिरषणं च खधमीनुष्टानेना-

१ क. श्ट बास्तेयं च। २ घ. 'तीयश्चकारोऽनु" । २ ध. “थैः । ए" । ४ घ. सध ।

९४ नारायणरेकरविरचितदीपिकाभ्यां समेता-

परमदसपरित्रानकानामासनशयनाभ्यां भूर
ब्रह्मचारिणां गृतयात्रं बाऽलाबुपनरं दारूपानै वा

परमरैसपरितराजकानामिति । धमी वक्ष्यन्त इति रोषः । अथ प्रषोचारण-
दण्ड्रहणानन्तरम्‌ । यतो ब्रहचयादिरक्षणं विना न सिदधिस्तच्च स्वधर्मागे नेतो
धमी वक्ष्यन्ते केषां परं केवमहं स॒ परमात्मा न ततोऽन्योऽहमिति निश्चिताः परम-
हंसाः परित्रनन्ति गृहवन्धं परित्यज्य परिव्रानकास्ते च ते तेषाम्‌। आसनश्यनाभ्यां
भूमाविति । मूमविवाऽऽप्ननेन दिवा शयनेन रात्रो कां नयेतेति रोषः। आपनं छरू-
पावस्थानं शयनं वाह्यविषयविसमृतिः । तदुक्तमू- “यस्यां जाग्रति मूतानि सता निरा
पदयतो मुनेः" इति । तेन पृथैङ्कादिपरित्यागेऽपि खहपविसमूतो विषयचिन्तने चाङ-
तार्थं एवेति मावः । ब्रह्मचारिणामिति । तेषामेव विरोषणम्‌ । उपटक्षणमेतदर्िा-
सल्यास्तेयापरिगरहवतामिलयपि ज्ञेयम्‌ । उदकव्यवहारार्थं पात्राण्याह--गरृत्पात्रं वाऽ-
लादुपात्रं दारुपात्रं बेति । अलगुप्तुम्बीफटम्‌। अरानपात्रं तु वक्ष्यति पाणिपाघमुद्‌-
रपातरं वेति । वाहब्दावनास्थायां यथाहाममंतेजप्तानि पात्राणि स्युरिति । तव पत्रानि-
त्यादिना बाह्यानि त्याज्यान्युक्तानि वैणवं दण्डमित्यादिना बाह्यानि माह्याणि । सखव

स्मद्धेतोः । पररमहंसपरित्राजकानां परम आनन्दात्माऽहमस्मीति हन्ति गच्छति
जानातीति परमहस । परितः समन्ताट्धोकद्वयेऽपि ब्रजति व्यति पसारदुःखमिति परि-
वराजकः | प्रमहंसश्सौ परित्रानकश्चेति परमहंसपरित्राजकः । तेषां धर्मा वक्ष्यन्त इति
रोषः! आसनश्यनाभ्यामाप्नं खक्िका्न्यतमं स्वाम्यस्तं शयनं शयनवननशवलयं
मधावस्यानम्‌ । अथवाऽऽप्रनमनात्मवसतुविष्ये परियगेनोपवेशानं शयनं तस्य
चिन्ताराहिलम्‌ । अथवा प्रधिद्धे एवाऽऽप्तनरायने तत्रामिप्रायस्त्वयं प्रथमत. आप्तन-
मपवेशनं वा करणीयं तकषिशरदुपे्टुमरक्तसतस्य वरं शयनं न तु बाह्यविषयामैनवि-
स्तनादिकपिति । आसीनः शयानो वाऽऽत्मानं चिन्तयेदिखभः । ताभ्यां कां नये्त्व-
येनेति रोषः । भरूमावापनार्थं शयनार्थं वा न मन्चकादिकं संपादयति तु एरथिव्या-
मापतनदायनाम्याम्‌ । तत्रापि ब्रह्मचयीदीनां प्राधान्यार्थमाह । ब्रह्मचारिणां बरह्मणो
ब्रहमचरथस्योकतस्याऽऽचरणमनुष्ठानमाचारो येषां नित्यमसि ते बरह्मचारिणस्तेषाम्‌ ।
उपलक्षणमेतदरिपापतलयास्तेयापरिग्रहवताम्‌ । उदकमिक्षायाहरणार्थ॒पात्राण्याह ।
गृतपात्रं शरावकरकादिकम्‌। अलादुपात्रं दार्पातरं वा । सष्टम्‌ ! वाराब्दः पाणि-
प्णोद्रादिपतमुचया्ैः । यथाप्रा्तमेतेषामन्यतमं भवतीः । इदानीं वउ्यीनाह ।

१ख. त्पात्नरमलाः।२घ्‌. श्रवा दा!

आरणे्युपनिषत्‌ ९९

कामक्रोधलोभमोहदम्भदर्पासूयाममत्वादकारादृतादीनपि
लनेदरषासु ्रवशीरोऽ्रो मासानेकाकी यतिश्वरे

ब्रहयत्यादिनाऽऽन्तरं रह्मुक्तम्‌ । सपरत्यन्तराणि व्याज्यान्याह-कामेल्यादिना ।
कामो मेधुनेच्छा विषयमात्नामिखापो वा । क्रोधः कामविदयानुनः कामानुजः प्रज्वहना-
त्मकः । लोम उपात्तस्यातिलक्षा मोहोऽनित्याश्चिदुःलानात्मनि ररीरे नित्यडषि-
पुलातमबुद्धिः । दम्भो धर्मध्वनित्वम्‌ । दर्पो गवैः परावन्नानेन स्वात्मन्यथिका बुद्धिः ।
पूया परोत्कषौप्रिष्णुता । ममत्वं॑परसिन्स्वपबन्धवुद्धिः । अहंकारो जाति.
गुणकर्मामिमानः । अनृतमापरियाहिताप्रमाणदषटाथवचनम्‌ । आदिशब्देन है.
ोकादिद्द्रानि गृह्नते । कामादीनां दशाना द्वद्लत आदिशब्देन उहूरीहिः ।
तानि त्यजेत पुनः स्मेत्‌। परिव्ानकपज्ञया परितोव्रननकर्तत प्रापे तदपवादमाह--
व्पौमु धुवी इति । अग्रेऽ्टावितयक्तः पञ्चुपकषे चतुरो मापा वर्षासु रवं शी-
रमस्य | धव इत्येव सिद्धे शीगरहणं कीयङ्खयां मूमौ स्याटननिकेधरथम्‌ । रष्व
थतिद्धमटनमनुनानाति-- अष्टो मासानेकाकौ यतिश्वरेदिति।
“बहूनां कठहो यस्मात मवेचतः ।
एक एव चेदधद्रन्कुमा्या इव कङ्कणम्‌") ॥

कामक्रोधलोभमोहदम्भदपौसूयाममत्वाहंकारादृतादीनपि कामां मथुनच्छा विष-
यमात्राभिहापो वा । कोधः स्वविषयविच्छेदके हेतावनि्र्थो मनोधमविरेषः | रोभो
विद्यमानस्यापरिल्यागः । मोहोऽनिलयागचिदुःखानात्मके रारीरे नित्युचिपुखात्मबुद्धिः ।
दम्भो धर्मध्वजित्वम्‌ । दर्पे टोकतिरस्कारकारणं मनोधमेविशेषः । खात्मन्याधिक्य-
बुद्धिरितयथः । अपया खन्यतिरिक्तननगुणासदिष्णुतवम्‌ । ममत्वमिदं ममेष्टापिदेमनि
मित्येवं बुद्धिः 1 अहंकारोऽहं मनुष्यो बाह्मणः संन्यापरी कतां भोक्तेत्यादि्पः।
अनृतमप्रियमहितमप्रमाणद्ष्टर्भं वचनम्‌ । आदिशब्देन वचनपरिमावादिकं गृह्ये ।
कामादिष्वनृतानेषु दद्रा वक्तव्यः | उक्तान्कामादीनिराव्देनानुक्तान्बाह्याश्ेत-
नचेतनांश्च ल्यजेत्यागं कुर्यात्‌ । बषासु, अषादादिमापचतुष्टये । इदं प्चतुपक्षा
भिप्रायं न तु पक्ष वे माप्रा इत्यभिप्रायम्‌ । धरुबशीलोऽवस्थानशीरः । अष्वषटपु
मासु मपिषु । एकाकी सहायशून्यः । प्रत्यपि सहाय एकाक रागद्वषशून्यां वा |
यतिरिन्दियनिग्रहे प्रयत्नवान्‌ । चरेद्वश्वास्तमितश्ायी() समृद्रमखां ममं पयेत्‌ ।

ण
१ घ. शशेन्परिय"। २ ख. शौ माःखेकाः। ३घ. ्यापरिद्यागः। मो । ४ सख. पेषु
नामधेयसि" । ५ ख. 'सिद्धाथमनु'।

९६ नारायणङकरविरवितदीपिकाभ्यां समेता-

दावे वा चरद्रविव वा चरेत्‌ ॥ ९॥
खट्‌ बेदार्थयो विदान्सोपनयनादु्य स तानि
भरारा लजेतपितरं पुत्रमम्युपवीतं कमे कर

समानीत द्वितीयमनुजानाति-दराषेव वा चरेदिति । अध्यात्मकथारपतग्यपने
तु द्वाव मिषित्वा चरत्‌ । चरेतामिति क्क्त्ये चोदित्ुक्तिेकवित्ततामविद्यितुम्‌ ।
वादाढ्डोऽनास्थायाम्‌ । एकचित्तानां दशानामपि जायन्ते यतीनां पहाटनस्मरणात्‌ ।
एवकारो मिन्ररीटन्यावृद्यर्थः । वाक्याम्याप्न आदरथैः ॥ ४ ॥

नाण्दी० संन्यापे यथाऽऽश्रपक्रमनियमो नाति तथोपनयनस्यापि नास्तीयाह--
सट वेदार्थं यो दिदरानिलादिना । वेदार्थं विद्वानिति न छेकेति पष्ीनिपेषः।
सोपनयनदिति संधिराषैः । तानि पूर्वोक्तानि । एतानीति पदे वक्ष्यमाणानि । प्राखा
लनेदिति । यस्तु प्रामधीयानन्तसुकृतवशादुपनयनमन्तरेणापि केनचिच्निमित्तन विन्ञा-
तवेदा स॒ तूपनयनलुर्वमपि लनेत्‌ । तथा स्मन्ते हि--“सौतेयकटुवौव्या-
सटुफादयः" प्राक्ागपकषे यानि वाल्ये दुस््जानि तान्यपि लयान्या्यतरे्ाह--पितरं
त्रममिुपवीतं कै कठनरं चेति । चान्मातरम्‌ । पितरं पुत्रो यतिसयजेसत्रं यतिः
पिता ल्नेत्‌ । अम्यादयुपनीतविषयम्‌ । चरब्देन समुचितं सामान्येनाऽऽह--

कीसत्‌। अथ कुतश्िनिमित्तादेकाकिवेन मूग पयैटितुमशक्तस्तदा दरावेव वा समान-
ध,

वित्तो गुररिष्यविकगुरुरिष्यौ वाऽन्यो वा यौ कौविन्न तेताम्यामधिको । तथाच राज-
मिक्ादिवा्तीकल्हादिकं च स्यात्‌ । वाराब्डः पक्षानतरार्थस्त्यायमादयः । एकाक्थने-
काकी स्वार्म्यमपीडयनर्यटदिति । चरत्‌ } द्वे मित्वा पयेत्‌ । द्रवे बा
चरत्‌ । व्याख्यातम्‌ । आदरर्थ वाक्याम्याप्रः । एकतरावस्थाने रागद्वषादिकं स्यात्ततः
पयटनमेकाकितवेनानेकाकितवेन वा पतरैथा करणीयमित्यादरा्थामप्रायः ॥ ४ ॥
रण्दी° सहु निश्चितं प्रपिदधे वा । वेदार्थ वेदानामृगादीनां जीव्रहणेरे-
कल्वरक्षणोऽथसम्‌ । य; प्रतिद्धः शरीराचमिमानरन्यः । विद्रानिनानन्‌ । सोप-
नयनातप वेदारथविदुपनयनादध्ययनाङ्गपेप्काराद्टिनातित्प्रयोजकात्‌ । उरप्मेमनन्तरम्‌।
स कृतोपनयनः । तानि कामक्रोधादीनि । प्राण्बोपनयनातूर्वं वा । वशब्दो व्यव-
स्थितविक्ार्थः । यस्तु प्राममवीयानन्तुकृतवदादुपनयनमन्तरेणापि केनापि निमित्तेन
वज्ञातवेदा्ैः स॒ तूपनयनातपूै न त्न्यः | लनेपपरिखनेत्‌ । इदां ल्यज्यान्यन्या-
स्यथ।ऽऽह । पितरं जनकम्‌ । पुत्र तनयम्‌ । अग्नयुववीतमधिरशौकिको वैदिको वा ।
उपवीतं स्म्‌ । कमे श्रोतं स्मतं च । कटत्रं च मारयामि । चश्दपूनितमरथ

१ क. ग. घ..चरेदिति । २ क. ग. घ. 'दष्वमेता' । ३ ध. सत्विति । सो" । ४ स. नादृध्व॑मिति ।

आरगेय्युपनिषत्‌ । ९७
चान्यदपीह्‌ यतथो भिक्षार्थं ग्रामं परविशन्ति । पाणिपात्रदर-

पां वा । ॐ हि ॐ हि & हीलयेतदुपनिषदं विन्यपीद्विदान्य एवं
अन्यद्पीहेति। अन्यदधहकषत्रादिकम्‌। अपिराग्दाय्स्य खमावप्रियं स॒ तदपि त्यजेत्‌।
योरमामवापश्च कतैव्य इत्याह--यतय इति । विरोषविषिः शेषनिपेधफो व्राह्मणः
परेटभ्यमितिवत्‌ । तेनान्यदा मामं न प्रविनतीत्यथः । जलपात्रवदधक्षापाचं संगा
नत्याह-पाणिपात्रमुदरपातरं वेति । कर्मधारयो पाणी अलिः पाणिर्वा पात्रमुदरं
आपा मुखपरप्ारणेन पात्रम्‌ । वादचब्दोऽनास्थायाम्‌ । तेन मृम्यादिकमपि । मिक्षदौ
जप्यं मन्रमाह--ॐ हीति । मन्रार्थसतु हि निशितं समौ परमातेव । तिरावृत्तिज-
पप्रकारप्रददीनाथी । ओंकारस्येव प्राधन्येऽपि दिरब्दः पंपिम्यवृद्यर्थः । तस्य
कल्पोक्ता्यापानपि कुयारियाह--विन्यसेदिति । उपिषदशब्दोऽकारन्तो नपुंस.
कम्‌ । यदेषा चापरावुपनिषच तां रहस्यज्ञानमुपनिषदुपचारान्मन्रोऽपि । न्यापप्रकारसतु
प्रणवकरैटपवदवेयः । उपासनाफल्माह--बिद्रान्य एव॑ वेदेति । ब्र्मचर्यादिमिरय
एवगुीकमोकारं शब्दतो न्यापतोऽथैतश्च वेद विदित्वा चाम्थैतति प्त विदवान्मवति |

यथेक्तं ब्रह्म पाक्षात्करोतीलथैः । इदानी ब्रह्मचारिणां संन्यासे कर्तव्ये पूर्दण्डेनव
स्वयमाह । अन्यदपि गृहकषे्रादिकम्‌ । अपिशब्देनोक्तमनुक्तमपि सवम्‌ । इहासि-
हके । इदानमि्रामवापश्च करणीय हृवेतदथमाह। यतय इन्दियनिगरहपरयत्नवन्तः ।
भिक्षार्थं माधुकरा्न्यतमयोदरपूरणाम्‌ । ग्राममनेकजननिवाप्तपिकुहं देशम्‌ । भवि
शन्ति । सष्टम्‌ । पूर्वमुक्तं पात्रनातं प्रसङ्घनाऽऽह । पाणिपात्र पणिरलि्षि-
णपाणि मिक्र्थ पात्रं पाणिपत्रम्‌ । पाराब्दं उक्तानामतुक्तानां च पत्राणां प्मु-
शयारथः | हृदानीमनेन भिक्षादौ जप्यं मन्नमाह । ॐ हि । हि हव्ये । यस्मादौकार
एव सर्वा वाक्तस्मादौकार्‌ एव जप्यः पन्यािना प्रदा प्क्ष | अकसोकारम-
कारार्थमात्रामिषिराड्दिरप्यगरभधल्रदयपरताच्ौ कारः सर्वात्मा । ॐ हीति । व्यास्या
तम्‌ । तरिरम्याप्र अौकारनप आदरार्थः । एतदेकारास्यम्‌ ¦ उपनिषदशुप सामीप्ये
नाहं ब्रह्मास्मीति गमयित्वा नितरामहममादिप्रन्थीञ्डिथिटीकृल्ाविवां सकायप्ं्कारां
सादयति किनाशयतीत्युपनिषततद्धेतुः प्रणवोऽप्युपनिषत्ताम्‌ । विन्यसेदुरूपदिषटेन
मर्गेण तसिलसिबङ्धे विविषम्यापं कुर्यात्‌ । विदरान्व्यास्यातम्‌ । य एवं बेद्‌ ।
यः प्रपिद्धः संन्यापर पू्वोक्तगुणविशिष्टः । एवसुक्तेन प्रकरेणोकारं संन्यासादिमिरा
ब्ह्मपाक्षत्काराहरूपदिष्टेन मार्गेण वेद जनाति स॒ विदरान्रहमसाक्षात्कारवान्‌ । मव-
तीति शेषः । इदानी बह्मचारणां संन्यासे कर्तव्ये पूदण्डनैव दण्डित्वनिवारणा्थ-

१ हि भि ति क्रचित्ुस्तके । २ पाणिपात्रं वा इति दकरानन्द्पाठः । ३ ख. ॐ
हेतद्विन्य' । ४ ख. ेदुप । घ. सेत्छत्वेतामुपनिषदं विद्रा" । ५ ध. कत्पाद्‌" । € ध. रम ।
७ ख. “भ्यस्यति ।

१३

९८ नारायणकंकरविरचितदीपिकाभ्यां समेता-

वेद । पाशं वैदवमोदुम्बरं दण्डमजिनं मेखलां यज्ञोष-
वीते च लयक्त्वा सुरो य एवं वेद्‌ । तद्रिष्णोः परमं
पदं सदा परयन्ति सूरयः । दिवीव चक्षुराततम्‌ ।

दण्डित्वनिरासा्थमाह--पालाक्चमिल्यादि । अत्र दण्डस्य परलाशादिप्रकृतियं भैव-
भिकामिप्रायम्‌ । द्वयोरनधिकारेऽपि ब्राह्मणस्यैव पूर्वा्ाम उत्तर्रहणसूचनार्थम्‌ ।
“काषायं बरह्मणध्योक्तं नान्यव्ैस्य कस्यचित्‌ इति स्ृतेरन्ययो नौधिकारः। अजिनमेख-
ल्योः पू्वमनुक्ततवादुपादानम्‌ । उपवोतस्यं तस्येव दण्डबन्धनशङ्कानिरापता्थं यज्ञोपवीतं
चेत्युक्तम्‌ । चकार लोकिकाधचिपतमिद्धो मादीनां समुचयाथैः । लक्त्वा पर्िज्य शरो
भवेदिति रोषः । न हि त्यागमत्रेण कृतार्थः कं तु शु मनोरिनये स्यात्‌ । तदु-
क्तम्‌ -“न हि संन्यस्नदेव पिद्धि समधिगच्छति" इति । कः घूर इत्यत आह--
य एवं वेदेति । यो विदितवेदा्थः सन्यापरं ्त्यधिकारे कतैम्यत्वेन वेद जानाति प
शूरः साधकश्रेष्ठः । उक्तपेन्यास्फलवेदकमृद्धयमुदाहरति--तद्विष्णोरिलयादि । सूर-
यो दिम्यदश्चा त्मुक्तोपसृप्यं विष्णोः परमं पदं स्तदा परयन्ति तस्य नित्यत्वात्‌ ।
खख्ये दृष्टान्तमाह-- दिवीति । निर्गखकाशच आततं व्याप चछर्यथाऽऽवरकामावादि-
ततं निविकल्यकन्ञानं भवति तथा विकस्पशनयं चिद्धनं तदित्यर्थः । नतु कथं ददज्ञेठ-

मयमुपक्रमः । पालाशं त्रहत्रतोद्धवम्‌ । वैरं श्रवृक्षजम्‌ । ओदुम्बरं जन्तुफलवृ-
षन्‌ । दण्डम्‌ । व्यार्यातम्‌ । अत्र दण्डस्य पठाशादिप्रङृतित्रयं त्रैवणिकामिप्रायं
ब्राह्मणस्येव व। पूरवपरवलामामावामिप्रायमवगन्तव्यम्‌ । अजिनं कृष्णाजिनम्‌ । मेखलां
मोज्ञीम्‌ । यज्ञोपवीतं च । सष्टम्‌ । चकारो रोकिकाभिसरमिद्धोमादीनां समुचयार्थः ।
त्यक्त्वा परिलज्य । रर इन्दिारातिभिरप्रकम्पितखमावः । भवेदिति रोषः । कः ।
यः प्रपिद्धो विज्ञातवेदा्थः । एवं ब्रह्मचयीचाश्रमेभ्योऽपि सति वैराग्ये ंन्याप्रं कर-
णीयमुक्तेन प्रकारेण वेद्‌ जानाति । नन्वेवं संन्यासे कृते कोऽस्य पुरपार्थ इत्यत आह।
तत्‌ । सयज्ञानादिर्षणं ह्म वानप्तातीतम्‌ । विष्णोग्यपनशीरस्य तस्येव । षष्ठी
शिङपुत्रकस्य शरीरमितिवदभेदेन द्रष्टग्या । परममुलछृष्टमनोपम्यसमावमिलर्थः ।
पदं पद्यते गम्यत आत्मत्वेनाहं ब्रह्मास्मीति ज्ञानेनेति पदम्‌ । सदा कालत्रयेऽपि 1
परयन्ति विष्णोसतत्पदं वयं स इति पाक्षत्छुषैनिि । सूरयः कृतन्यापताः पण्डिताः।
दिवीव खयंप्रकाशे स्वरूपे व॑नते इव । इवकार आधाराघेयभावनिवारणारथः। चक्षुः ।
चष्ट इति चक्षुः खयेप्रकाशमित्यथेः। आततं विस्तृतं देशकालव्सतुपरिच्छेदयुन्यमिलथः।

१ख. लं शिखांय। २. ^तंलयः। घ. संन्यासो । ४. त्योक्तोना। ५४.
स्यद्‌" ६ घ. ररोऽन्यथाऽनधिकारी भ । ७ ख. "नोविजः। ८ घ. तदेवं लभ्यः ।

आरुणे्युपनिषत्‌ । ९९

तद्वमासो विपन्यवो नाग्रांसः समिन्धते ।
विष्णोयत्पररं पद्मिलयेवं॑नि्ाणानुशासनं
वेदानुशासनं बेदानुश्रासनमिति ॥ ९ ॥

म्यमित्यादङ्य गुरूपदेशादित्याह-तद्विपास इति । गन्दपोऽुर्‌ । ब्रह्मणानमे-
वोपदेशाधिकार इति विपरग्रहणेन मूचितम्‌ । विपन्यवो विमन्यवः । छन्दो वर्णव्य-
त्ययः । कामक्रोधादिरहिताः । पन सततौ पयु सतुतिसद्रहितापतुल्यनिन्दासुतय इति
वा । जागृवापतयक्तज्ञाननिन्दाः । तदुक्तप्‌-- “या निरा सवेमूतानां तस्यां जागत
संयमी, इति । समिन्धते सम्य्दीपयनि परहितायःप्रकारायनि । किं तत्‌ । यद्विष्णो;
परमं पदं पदनीयं मुक्तोपपप्यं स्थानं खहूपात्मकमेव । विप्रोपदेशादेव तह्टम्यमिति
मावः । इतिरव्दो महयपमाप्त्यधः । उपपंहरति--एवं निर्वाणातुशासनमिति ।
वतिवे क्तः । निर्वाणो कात इति निष्ठानत्वं नि्वांणमुपशानिमेक्च इति यावत्‌ । तस्या-
मुशाप्नमेवरं दरषटम्यम्‌ । ननु किमिदं प्रनापतेरनुशासनमोमिति चेत्तथा पति पौरषेय-
तवनप्रामाण्यशङ्का स्यादियाशङ्वाऽऽह--पेदानुक्षासनमिति । आरणिप्रनापत्या-
स्यायिका तु विद्यासुत्र्थव । वेदस्य शब्दशः सर्वज्ञस्य सैवणीश्रमादिव्यवस्याहेतो
रानकपस्यानुशापनम्‌ । तदकरणे पपार तष्करदेसिं निक्षेपः स्यात्‌ । अम्या-
सोऽन्येषामपि वेदानामेतावद्पर्थवप्तायितवमित्येतद्थः । इतिशब्द उपनिषत्समा-
पत्यः ॥ ९ ॥

तदुक्त वेष्णवपदम्‌ । विप्रासो विप्रा द्विजोत्तमाः । विपन्यवो विमन्यवः. कामक्रोधादिर-
हिताः कृतपन्याप्ताः परमहंसा इयथैः। जारवा सो जागरणवन्तोऽज्ञाननिद्रारहिता इत्य-
थः समिन्धते पर्यण्दीप्यनेऽसदादीन्प्रति कथयन्ती लभः । तच्छन्दार्थमाह । विष्णो-
यत्परमं पदम्‌ । यत्प्रसिद्धं सवषु वेदेषु वयास्यातमन्यत्‌।इत्युपनिषदरथपरिपमाप्तयरथः।
एवमुक्तेन प्रकरेण । निरवाणानुदासनं निरगतमपगतं वाणं वाति गच्छति दुर्नयं
वा धारयति वण शब्द्‌ इत्यमिधानाच्छब्दान्करोति वेति बाणं शरीरं निभतं बाणं शरीरं
यक्षिनेक्े निर्वाणसतद्थ॑पंपाराप्ारतदुद्धरतुशाप्रनं राज्ञ इवाऽजञारुपं तदकरणे
सारे भतेपः स्यादिलर्थः। ननु क्येदमनुश्ास्नमित्यत आह । वेदातुक्चासनं वेद-
स्य भगवतः शब्दरारोः सरष्ष्य वणीश्रमादिग्यवस्थाहेतो राजकरपप्यानुशासनम्‌ ।
बेदातुशासनम्‌ । व्यस्यातम्‌ । अभ्या उपनिपत्समाप्ल्ेः। इतयुपनिषदनतरस्यप्ये-
तावद््थपयवपायितवमियेतद्ं इतिरष्टः ॥ ९ ॥

१घ्‌. शूलेन त । रघ. व बिनि +

१०० नारायणश्ंकरविरचितदीपिकाभ्यां समेता-
इत्यथर्मवेदान्तगतारुण्युपनिषत्समाप्ना ।॥ ६ ॥

मारायणेन रचिता शैकरानन्दपाठतः ।
अस्पष्टपदवाक्यानामारुणेये प्रदीपिका ॥ १ ॥

इति नारायणविरचितारष्युपनिषदीपिका समाप्ता ॥ < ॥

इति श्रीमत्परमहैप्परिाजकाचार्यानन्दात्मपूज्यपादरिष्यस्य श्रीरोकरा-
नन्दभगवतः कृतिरारुण्युपनिषदीपिका समाप्ता ॥ ९ ॥

ॐ तत्पदरह्यणे नमः ।

केवस्योपनिषत्‌ ।

मारायणरोकरानन्दविरचिताभ्यां दीपिकाभ्यां समेता ।

ॐ भद्र कर्णेभि; भु०। ॐ शन्तः शान्तिः शान्तिः ॥
अथाऽऽखलायनो भगवन्तं परमेष्टिनयुपसमेत्योबाच ।
अधीहि भगवन्ब्रह्मविव्ां रिषं एदा संद्धिः सेव्यमानां निग्रहम्‌ ॥
ययाऽचिरास्सषेपापं व्यपोह परात्परं पुषं याति विद्वान्‌ ॥ १॥
अथ नारायणविरचितदीपिकाप्रारम्मः ।
केवल्योपनिषद्रहमशतरुद्वियपर्िफा ।
-एकचत्वाहित्तमी पथे खण्डद्रयाचिता ॥ १ ॥
पाधनोपशप्रकरणत्वाजावटे शतरद्वियेणेति शतरुद्रि व्र्ज्ञानप्ाथनत्वेन विनि.
युक्तं त्किखरूपमिलयेश्षायां मेतिहापरं तत्केवस्योपनिषदि प्रद्दयते-आश्वलायन
इृलयादि । अश्वलष्यापत्यमाश्वहायनो नडादिफगन्तः । प्रमे तिष्ठति परमेष्ठी त्र्या
तम्‌ । अधीह्यादिविद्रानित्यन्त एको मन्रः । एतदादयः पप्र वृत्तमन्रास्ततश्चतलोऽनु-
हुभस्ततद्लीणि साधीनि वृत्तानि । ततः पशचनुष्टुमः पुनश्लीणि साधीनि वृत्तानि । एता-
वच्छतसद्वियम्‌। यःशतरुद्वियमिलयादिः फटाववोधको द्वितीयः खण्डः। तत्रास्पष्टपदानि
स्पष्टी क्रियन्ते । प॒दा स॒द्धिः पराधुभिः । यतिभिरिति कवित्पाठः । अधिरादविट-
मरेन । परवपाशं सर्वबधनं व्यपोह्य निरा । याति प्राध्ोति । कचदूपेतीति
पाठः॥ !॥
अथ दकरानन्दविरचितदीपिकाप्रारम्भः ।
करवद्यास्योषनिषदं केवस्याथीववोधनीम्‌ ।
व्यास्यास्ये केवसतेन केवल्यात्मा प्रपीदतु ॥ ! ॥
मगवती श्ुतिर्मातिव सुलप्रतिप्र्थं॑कंचनाऽऽशध्ययनमुतीकृलयाऽऽस्याथिकामव-
तारयति ब्रह्मविद्यायामाकिक्षयं नपितुम्‌--अथेति अथ॒ सराधनचतुष्टयपतपस्यनन्त-
रम्‌ । आश्वलायन ऋषेदाचा्थः । भगवन्तं पूनावनं परमेषटिनं सवौतछशस्याननि-

१ षिन परिसमे' इति कचिदपु्तके पाठः । २ ड. यतिभिः । ३ ख. छ. पां व्यः । ४ क.
ग. च. ज. नर. ञ्‌. ^सषमुपेति । ५ छ. प्रयाति ।

१०२ नारायणदौकरविरवितदीपिकाभ्यां समेता-

वासम्‌ | ईपसमेय शाखीयेण विधिना समीपमागत्योकाचोक्तवान्‌ । अधीहि मदनु
अहार्य स्मर । मगवन्मग्रधर्मजानवेरग्येश्वयंयशःश्रीमन्‌ । ब्रह्मविद्यां ब्रह्मणो देश-
काछ्वस्तपरिच्छेदशुन्यस्य विद्या बुद्धिलतपाक्षात्कारकारणं ताम्‌ । वरिष्ठामतिशयेनः
श्रष्ठाम्‌ । सदा तिलं सद्धिरदहादिप्वात्मबुद्धिशू्येः सेव्यमानां ददये प्रियमाणां
निगढां सकैमतेष्वात्मनो विद्यमानत्वेन विद्यमानामप्यविद्यया नितरां पघृताम्‌ । यये
ति । यया ब्रह्मविद्ययाऽचिरादद्िण कठेन । सैपर निचि दुःखकाणमन्नानं
सस्कारं व्यपोह्य विविधं परित्यज्य विनादयेत्यथः । परात्सर्वनगतः कारणदव्यकृः
तात्‌ । परपुल्ृष्टमज्ञानाश्चयविषयत्वाम्याम्‌ । पुरुषं परिपणं याति प्रोत । दिद्रा-
नहमेव सोऽस्मीतिपाक्षात्कारवन्‌ ॥ १ ॥
तस्मै स होवाच पितामह भ्रद्ाभक्तिध्यानयोगादवे्ि ॥
न कर्मेणा न प्रलया धनेन त्यागेनैके अगृतत्वमानदुः ॥ २ ॥
च पादपुरणे । अवेहि नानीि । उेहीति युक्तः पाठः । एके मुस्याः॥ २ ॥
एवं षृष्टस्तस्मै खरिष्याय ब्रह्मविद्या स गुरः सजनः । ह क्रि । उवाचो-
क्तवान्‌ । पितामह जगवितृणां दक्षादीनां पिता पितामहः कमटापरनः। चकारो$
पिकारार्थः । स॒ फितामहोऽप्युवाच। न तुपेकषां कृतवानियथः] गहविद्यायाः पाष्षा्वक्तः
मराक्यत्वात्तदथस्य च ब्रह्मणो वाब्ननप्तातीतत्वादतः सोपायां तामाह--श्रद्राभक्ति
ध्यानयोगात्‌ । श्रद्ाऽऽक्तिक्यवद्धिः । मक्तिमजनं तदेकतात््युद्धिः ध्यानं विाती-
यप्रत्ययशून्यस्जातीयप्र्ययप्रबाहः । एतेषां योगः सबन्धः । एतत्कारणमिति यावत्‌
तस्माद्बेहि जानीहि । इदानी यथा श्रद्धामक्तियोगो ब्रह्मविद्यायां कारण तदरत्पन्या-
सोऽपीयाह-न कर्मणेति । न कर्मणा श्रौतेन स्मर्तेन वा \ न प्रजया पुत्रादिना ।
धनेन देवेन मानुषेण वा वित्तेन । नेति पूव॑मनुषन्यते । अगतत्वमिति क्क्ष्यमाणानुषङ्गः
कमप्रनाधनपदेष्ववगन्तव्यः | ल्ागेन निखिट्श्रौतस्मातेकमेपरि्मेन परमहंसाश्रमष-
पेण । एके महातमानः संप्रदायविदः । अमृतत्वमविदयादिमरणमावराहिलम्‌ । आन
हुरानशिरे प्राप्ताः ॥ २॥
परेण नाकं निहितं गुहायां विभ्राजते यद्यतयो विशन्ति ।
वेदान्तविजञानपनिधिताथ; संन्यासयोगाचतयः दरुद्धस्खाः ॥
ते ब्रह्मलोकेषु परान्तकारे परागृतात्परिपुच्यनिि सव ॥ ३ ॥
परेण नाकमिति । एनपा द्वितीयेति परेण योगे द्वितीया । गृहायामन्ञानगहरे #
परान्तकाह कल्पान्तसमय 'श्रह्मणौ सह मुच्यन्ते पप्रापते युगपयये इति समते; ॥ ३॥४
एवं कृते सन्या परेण परसतात्‌ । नाफं कं सुखं तद्विरोधि दुःखमकं नाकँ

१ परिसमेयेति क्विदुस्तके पाठः । २ क. ख. ग. ड, च. ज. ज्ञ. ज. (द्वैदि ५

केवरयोपनिषत्‌ । १०३

यकन नाकस्तं खगीस्योपरीलथेः । अथवा परेण परं नाकमानन्दात्मानम्‌ । निहितं
किप स्वयमेव स्थितम्‌ । गुहायां उुद्धो । विभ्राजते विशेषेण स्वयप्रकाशत्वेन दीप्यते ।
यप््रपिद्धं विश्वव्यापिखरूपम्‌ । यतयः कृतपंन्याप्राः प्रयत्नवन्तो ब्ह्यपाक्षात्कारं
संप्रप्नाः । विशनिति प्रविशन्ति। इदं वयं स्म इति पताक्षात्कारेण तदेव मवन्तीलर्थः ।
यतीनां विशेषणान्याह--ेदेति । वेदान्तविज्ञानसुदिधिताथ वेदान्ताः प्रि-
द्ा्ेम्यो जातं विरिष्टमहं ब्रह्मास्मीति ज्ञानं तसमिन्नेव सुनिधितोऽथः प्रयोजनं येषां
तै । अथवा पुनिश्वितोऽयमित्थमेवेति पम्यगवधारितो बरह्मरक्षणोऽरथोऽभिधेयो यत्ते
वेदान्तविज्ञानपुनिशचिता्थाः । संन्यासयोगात्सम्यक्ताकविष्ठादिवहोकद्यमोगस्य
न्यासाः सन्याप्तस्तस्य योगोऽहं संन्यास्यस्मीति बोधस्तस्मात्‌ । यतयो व्या्या-
तम्‌ । पुनरादानं विरेप्यत्वकथनार्थम्‌ । शुद्धसखाः शुद्धं रागादिकषायरहितं सत््व-
मन्तःकरणं येषां ते शुद्धपत्छाः । एवंभूता अपि कुतश्चित्मतिबन्धादसिमन्डरीरेऽनुत्पनसा-
्षात्राराशरेत्तदा त उक्ता यतयः । ब्रह्मलोकेषु ह्मणः कार्यस्यैक एव रोकोऽनेकम्‌-
मिकाप्राप्तादवद्धउपयादिभागेनावस्यिता बहव इत्येतेनामिषीयते तेषु ब्रहमरोकेषु। परा-
न्तकाछे परस्य कार्यस्य बह्मणोऽन्तकाढो विनाशकाटो द्विपराधौवप्तानः परान्तकाल-
ससमन्‌ । परामृतादुत्कृष्टादमरणधर्मणो म्याक्ृतात्‌ । परिमुच्यन्ति विमुच्यन्ते परवतो
विगुक्ता भवान्ति । सव निखिलाः ॥ ३ ॥
विषिक्तदेशे च सुखासनस्थः शुचिः समग्रीवशिरःशरीरः ॥ ४ ॥
सेन्याप्योगादित्युक्तं तत्र गुहानिहितप्रकाशनाय योग्ठरूपमाह--पिविक्तति ।
समानि ग्रीवाशिरःशरीराणि यस्य स समग्रीवरिरःशरीरः। उ्यापोरिति ओवारश-
ब्दस्य हस्वः । समा ग्रीवा यस्य तत्पमग्रीवं तादशं शिरो यस्मितत्मग्रीवशिरसता दशं
शरीरं यस्य स॒ तथेति वा ॥ ४ ॥
इदानीं ब्रहमज्ञानावाप्लरथमुपासनं कपुमुपवेशनारथं देशकिरोषदिकमाह--विषिक्त-
देशेति । विविक्तदेशे चैकान्तदेशे । चरब्दादव्याकुरकालेऽपि । सुखासनस्थः
पुलमनुदरेगकरं दमीयाप्तनं सुखासनं त्षिक्िषठतीति सुखाप्नप्यः । शुचिषहिरन्तः-
शोचवान्‌ । समग्रीवशिरःशरीरः समानि मरीवा च रिरश्च शरीरं च यस्य॒ समभ्रीव-
रिरःशरीर ऋनुकायः पद्यकायाप्तनस्य इत्यथः ॥ ४ ॥
अलयाश्रमद्थः सकलेद्धियाणि निरुध्य भक्ल्या स्वगुरं प्रणम्य ॥
ह्ुण्डरीकं विरजं विशुद्धं विचिन्तय मध्ये विशदं विश्ोकम्‌।॥।५॥
अन्त्याश्रमश्तुर्था्रमः ॥ ९ ॥
अलयाश्रमस्यः, अल्यधिको ब्रह्मचारिगृदिवानपरस्थङुधैचकबददकर्मेम्यः आश्रमः

५ मूलेऽन््याभ्रमस्थ इति पाठोऽनेनानुमीयते । आददपुस्तकेषु तु नोपलभ्यते ।

१०४ नारायणहेकरषिरवितदीपिकाभ्यां सयेता-

पारमर॑स्यलक्षणस्तक्षिसििष्ठतीत्यलयाश्रमस्थः । सकलेन्धियाणि निसिखानि समनस्कानि
ज्ञानकन्दियाणि । निश्थ्य छ्स्वपरचारेभ्योऽवरुष्य । भक्ल्या देववदेवादाधिक्याद्रा ।
स्वगुरं स्वस्य गुर ततवमपीलथ॑स्यावगोधकम्‌ । प्रणम्य प्रकर्षेण नत्वाऽनन्तरम्‌ |
हयुण्डरीकमिति । हृसुण्डरकं ह्कमटं पश्चच्छिद्रादिविशेषणम्‌ । पिरजं विरन-
स्कमपगतरागदरेषादिकम्‌ । बिहुदधं निगतसमसदुःखादिदोषम्‌ । विचिन्त्य विषेण
ध्यात्वा । मध्ये हण्डरीकस्यान्तः । निशाद निर्मङं॑शुद्ध्फण्किसंकाशमिलथः ।
विशोकं विगतशोकं विगतदुःखं विशोकमानन्दपूणणहदयं स्मेरास्मिताननं चेत्यथेः॥ ९ ॥
अचिन्त्यमव्यक्तमनन्तरूपं शिवं प्रशान्तममृतं ब्रह्मयोनिम्‌ ॥
वैथाऽऽदिमध्यान्तविदीनमेकं विभुं चिदानन्दमरूपमद्धतम्‌ ॥ ६ ॥
बह्मयोनि वेदकारणम्‌ ॥ ६ ॥ | |
वस्तुतस्तु--अचिन््यं वाङनप्तातीतत्वेन प्रत्ययपतंतत्यविषयम्‌ । वाञ्जन॑पराती-
तते हेतुः । अव्यक्तं शब्दायरोषविशेषशून्यत्वादस्पष्टमव्यक्तम्‌ । अपित्त्वं परिच्छेदं
च वारयति--अनन्तरूपं न वियतेऽन्त इयत्ता रूपाणां यस्य पोऽनन्तख्पस्तम्‌ । देश-
काटवस्तुपरिच्छेदशुन्यं वाऽनन्तरूपम्‌ । शिवं मज्गटरूपम्‌ । प्रशान्तमविदयादोपरहि-
तम्‌ । अमृतं कटत्रयाततसष्टम्‌ । अमृतवद्वा निरतिशयानन्दरूपतवेन । ब्रह्म वृहत्सवै.
स्मादप्यधिकम्‌। योनिं जगज्नन्मादिकारणम्‌। तथाऽऽदीति। तथा यथेतद्विशेषणजातं
तद्रत्खषटममपि । आदिमध्यान्तविदहीनमुतपत्तिपरिच्छेदविनाशवजितम्‌ । तत्र हेतुः-
एकमद्वितीयं वस्तुमा्ररहितम्‌ । विथ समर्थ व्यापिनं वा । चिदानन्दं ख्॑प्रकाश-
माननिरतिदायानन्दम्‌ । अरूपं चिदानन्दन्यतिरिकतषूपरहितम्‌ । ततोऽद्रुतमाश्वर्यक-
रम्‌ ॥ ९॥ |
उमासहायं परमेश्वरं भध त्रिोचनं नीलकण्ठं मशान्तम्‌ ॥
ध्यात्वा युनिगच्छति भूतयोनि समस्तसाक्षिं तमसः परस्तात्‌ ॥ ७ ॥
समसतसाधि सवैप्ताकषिणम्‌ । इकारान्तः साक्षिशब्दश्छन्दसः ॥ ७ ॥
उमासहायमूमा ब्रह्मविद्या सहायः कामादिचोररक्िका यस्य । अर्षनारी-
शरीरत्वेन वा वामाङ्कस्थता मवान्यनुपमयुवतिरूपेण यस्य प उमापहायस्तम्‌ । पर-
मेश्वरपुकछषटं नहयादिनियन्तारम्‌ । प्रं समर्थम्‌ 1 त्रि्ोचनं त्रीणि सोममूयीम्यात्-
कानि रोचनानि यस्य स्र त्रिोचनस्तम्‌ । नीरकण्ठं कृष्णकण्ठम्‌ । प्रशान्तं प्रसत्र-
वदनेन्दियम्‌ । ध्यात्वेति । ध्यात्वा प्रल्ययप्रवाहेण साक्षात्कृ । मुनिर्मननशीढः ।
गच्छति प्रासोति । भूतयोनिमाकारादिमहामूतकारणम्‌ । ताहि किं कारणत्वोपाधि-
कमित्याशङ्कयाऽऽह--समस्तसाक्षि सर्वप्ता्षिणं सर्वबुद्धिप्रचारदर्ारम्‌ । पाकषित्व-

१ अनन्तमन्यक्तमचिन्त्यकूपमित्यपि कचियुस्तके पाठः । २ तमादीति क्रचित्राठः ।

कैवरयोपनिपत्‌ । १०५९

मपि न केवरप्येलत आह-तमस भावरणविक्ेषशक्तिरूपाया अवि्यायाः । परस्ता-
त्रपोऽविदयापरवन्धदुन्यमि्य्थः ॥ ७ ॥
सब्रह्म सशिवः सेद्धः सोऽक्षरः परमः खराट्‌ ॥
सएव पिष्णुः स पराणः सं कालामः स चन्द्रमाः॥८॥
सेरः स इन्द्रः । छन्दतः पेषिः ॥ ८ ॥

उमाप्रहाय उपाप्तनातः प्राप्यो निरवि्यो वि्यदश्ायां पर्वालि्याह-स
उक्तः । ब्रह्मा प्रथमरीरी कार्यकरणरूपः । स उक्तः । चिव उमाप्हायः । सेनः
प उक्तः। इन्दरक्िेकीपतिः । स उक्तः । अक्षरो विनारारहितः । प्रम उक्छृष्टः।
खराडन्यानोकषतवेन छने छह्येण रानते । स॒ एषोक्त एवं । पिष्णु््यापनशीटः
शङ्खवक्रगदाधरः । स उक्तः । प्राणः प्राणादिपश्चवृत्तिरूपः । स उक्तः । काटाभरिः
कापी वैश्वानरः । स उक्तः । चन्द्रमाः शशाङ्कः ॥ ८ ॥ `

स एष सरव यद्धुतं यच्च मन्यं सनातनम्‌ ॥
ज्ञात्वा तं मृत्युमत्येति नान्यः पन्था विरक्तये ॥ ९ ॥

॥ ९॥

स एवेति । स॒ एवोक्त एव । सर्व निसिटम्‌ । यद्मिद्धम्‌ । भूतमतीतम्‌ ।
यच्च यदपि । भव्यं भावि । चकाराद्भमानमपि । सनातनं चिरतनम्‌ । ब्गात्ाऽहं
ब्रह्मास्मीति पक्ष्य । तमुक्तमानन्दात्मानम्‌ । म्रृत्युमवि्ां संस्का
राम्‌ । अययेत्यतीलय गच्छति । नान्य उक्तब्रहाज्ञानन्यतिरिक्तः । पन्था मार्गः|
विषुक्तये त्हज्ञानृते मागनतरं विमुक्लर्थ नातीति शेषः । पदत्रयाणां विशत.
जपतपराज्ञानां विराट्हिरण्यगरभेवराणां वा स्व्प्रकारातवेन लोचनं प्रकारास्वरूपं तरि -
चनम्‌ । नीरं तमोऽन्नानं कण्ठे कण्ठविदेकदेशेऽपिकव्यप्तवेन चैतन्यस्य वर्षते
य्य प्त नीलकण्ठलमिति म्याष्यानं यदा तदा विददमविद्यारहितं व्थिकं दुःवपं-
सकाररहितम्‌ । उमापरहायं त्रहमविद्यासहायम्‌ । प्रशान्तं पुनशुत्यानपुस्कारवनितमिति
निगुणपरतेन समग्रं वाक्यमवगन्तव्यम्‌ । निर्युणस्यप्युपटन्धत्ेन इदयप्रदेशमध्य.
स्यत्वमकिरिदधम्‌ । तथाच ध्यात्वा मनननिदिध्यासने कृतेलेतदप्युपपत्नमेव ॥ ९ ॥

सरमभूतस्थमात्मानं सर्ैभूतानि चाऽऽत्मनि ॥
संपरयनब्रहम परमं याति नान्येन हेतुना ॥ १०॥
॥ १०॥
सर्मृतस्थमिति । सर्वभूतस्थं निषिदषु स्यावरजङ्मेषु॒तिष्ठतीति पर्वभूत-

१ख.डइ, स आत्मां परमेश्वरः ॥८॥ २ क. छ. ज, कालोऽपनिः।
१४

१०६ नारायणश्ंकरानन्द विरचितदीपिकाभ्यां समता--

स्थलम्‌ । आत्मानमस्मत्रलयन्यवहारयोम्यम्‌ । सवैभूतानि च निसिदानि स्थाव-
राणि जङ्गमानि भूतानि सर्भूतानि । चकार आधाराधेयमावव्युत्कमा्थः 1 आत्म-
न्यानन्दात्मन्यहप्रयययोग्ये । संप्यन्सम्पकंशयविपर्ययमन्तरेणावडोकयन्‌ । ब्रह्म
वृहदेशकाठवस्तुपरिच्छेदशूल्यम्‌ । परममुत्कृष्टमनुपचरितमियर्थः । याति प्रारोति ।
न यातीति देहीप्रदीपन्यायेन सेबध्यते । न याति न प्राप्रोति । अन्येनोक्तबोध-
व्यतिरिक्तेन । हेतुना कारणेन 1 ध्यात्वा गच्छतीत्यस्य व्यास्यानं ज्ञात्वा तमिलादि ।
नान्यः पन्या विमुक्तय इत्यस्य व्यास्यानं विदं सर्वमूतस्थमिदयादि ॥ १० ॥

आत्मानमराणि दत्वा प्रणवं चोत्तरारणिम्‌ ॥
्ञाननिर्मथनाभ्यासात्पाश्रं दहति पण्डितः ॥ ११॥

॥ ११॥

यदा तेवं ज्ञानं नोत्पद्यते तदा तदुत्पादन उपायमाह--आत्मानमिति ।
आत्मानमन्तःकरणम्‌ । अरणि वहिननकं मनच्रसंस्छृतं काष्ठम्‌ । कृखाऽषो विधा-
याधरारणिलेन चिन्तयिलेथेः \ प्रणवमेकारं चोत्तरारणिमुत्तरारणिमपि । चकारः
कृतवेदयेतदनवृत्य्थः । ज्ञाननिर्मथनाभ्यासाज्ज्ानस्य सर्वीत्मकोऽहमस्मीतयेवं-
पप्य निर्मथनं युक्तिमिशरिखोडनं तस्याभ्याप्त आदृत्तिरूपो ज्ञाननिर्मयनाम्यापत-
सस्मादुतपत्ेनाहं ब्रह्मस्मीतिसाक्षात्काराभिना । पाञ्चमात्मनो बन्धरूपमन्ञानरन्नु-
रचितमहंममादिग्रन्थिम्‌ । दहति भस्मी करोति । पण्डितः पण्डाऽहं ब्रह्मास्मीति
मद्धिसलामितः प्राप्तः पण्डितः ॥ ११॥

एवं मायापरिमोहितात्या शरीरमास्थाय करोति सर्वम्‌ ॥

सियन्नपानादिविवित्रमोगैः स एव जाप्रत्परितृष्षिमेति ॥ १२ ॥

स्ियनेति । छन्द स्यद्‌ ॥ १२॥

नन्वस्याप््ोदासीनस्याद्वितीयस्य कुतः पप्तः पाशड्प इत्यत आह--स एषेति।
स एवोक्तोऽपङ्ञोदाप्ीन एव न त्वन्यः । मायापरिमोहितात्मा मायाऽवि्याऽऽ-
वरणकेपकरी शक्तिस्या परिमोहित आत्मा स्वयंप्रकाश आनन्दात्मश्ठरपो यस्य
स मायापरिमोहितात्मा । शरीरं स्यृलादिमेदभिन्नं मनुप्यादिकटेवरम्‌ । आस्थायाहं
मनुष्य इलयाचमिमानं समन्तत्छीकृल । करोति सर्वं निषि प्यापारजातं कुरते ।
सियञ्नपानादिषिधित्रभोगेः सियो मनेोनुूया युवत्यः । अननपनि मनोनुकूे।
आदिशब्देन चाऽऽपनाच्छादनादीनि मनेनृ्ू्ानि । तैः जिय्पानादिविनिव्रमेगेः ।
खियत्नेति च्छन्दम्‌ । स एव मायापरिमृढ एव न त्न्यः । जाग्रज्जागरणपिद्धि-
येरबाहमविषयोपठन्धिहपं कुवन्‌ । परितृपनि सरतो विषयुखना तृनः प्रितृधिसताम्‌ 1
एति गच्छति । सुखं दुःखं च प्रोतीलर्थः ॥ १२ ॥

कैवल्योपनिषत्‌ । १०७

समे स नीः सुखदुःखभोक्ता स्मायया कदिपतंजीवरोे ॥
सुप्रिकाटे सकरे विलीने तमोमिभूतः सुखरूपमेति ॥ १२ ॥
स्वमायया स्वान्नानेन कलिते जीवक सुषडुःखभोक्तेत्यन्वयः † सकठे जगति
विटीने कारणमावमापन्ने । तमोमिमूतोऽज्ञानादृत; स्वपिति ॥ १६ ॥
इदानीं सवम्रमुषुप्त्योविकषपतदमावकयनेन सपारमयोरयादटानमाह्--स्पति ।
सप्र इन्द्ियम्रामोपरमरूपायां खम्रावस्थायाम्‌ । स ॒जग्रदोक्तव । जीवः
प्राणानां धारयिता विविधवाप्नावापितः । मुखदुःखमोक्ता सुखदुःखयोः प्रसिद्धयो-
क्ता । अहं पुस्यहं दुःखीलेवंहपप्रत्ययवान्पुखहुःखभोक्ता । तत्र संमारद््टने
वास्तवत्वं वारयति- स्वमायया खस्य तेत्त्ेहाभिमानिनो मायाऽज्ञानं विपरीतं ज्ञानं
च तया । केलिपितविश्वलोके कलिते वासरनारूपे विश्वसित्रथरथयोगपथादिके
निसिरे रोके भुवने जने च कसितविशवटके । खम्ने यथा त्वन्नागरणेऽपीत्य्थः ।
सुषुश्निकारे आनन्दमोगावपरे । सके निसिषे । ्रि्टीने विरेषविज्ञाने स्वकारणे
ल्यं गते । एतावत्ुषुपौ मेक्षे च सममिांसतु विरोषः । तमोमिमृतोऽज्ञानादूतः।
सुखरूपं खस्वरूपं खर्प्रकाशमानन्दातप्वरूपम्‌ । एति गच्छति ॥ १६ ॥
पुन जन्पान्तरकर्ैयोगात्स एव जीवः स्वपिति प्बुदः ।
पुरत्रये करीडति यश्च जीवस्ततस्तु जातं सकं षिचित्रम्‌ ॥
आधारमानन्दमखण्डबोधं यसिमरदेयं याति पुरत्रयं च ॥ १४॥
रुधः खम्नदुत्यितः । पुरत्रये विश्वौनपप््िरमिमतेऽवस्थात्रये । सकलं ततः
सुजातं त्माज्जीवात्सु सम्यगुत्पन्नम्‌ । ततस्तु जातमिति युक्तः पाठः । तुरीयमाह--
आधारमिति । पुररयं च यस्यं याति ॥ १४॥
पुनधेति । पुनश्चाऽऽनन्दासछर्पं प्राप्य मयोऽपि } जन्मान्तरकमयोगा-
त्ागमवीयकमानुपारात्‌ । स॒ एवाऽऽनन्दातमखस्पं प्रप्र एव पूषुपति गतो न तन्यः।
जीवः प्राणविधारकः । खपिति समप्राव्ां गच्छति हुपात्‌ । अथवा प्रबुद्धः
प्रवो जागरणं प्राप्तो भवतीति रषः । इदानी जीववरहमणोरैक्यमाह- पुरत्रये स्थूल-
ृक्ाज्ञानास्ये शरीरय कीडति विहरति । यथ जीवः । चकार एषक्नाराथः।
रतिद्धः परमात्मेवप्राणधारकः । ततस्तु तस्मादेव जीवामिननादेव न लन्यतः । जात-
मुतपन्नम्‌ । सकलं निखिलम्‌ । त्रिचित्रं विविधनामरूपं विश्वम्‌ । आधारमानन्देति ।
आधारं रज्जुरिव सपैधारा वलीवरदमूत्रितादेः सकरस्य विधप्याऽऽपारभूतम्‌ । आः
नन्द निरतिशयानन्द्ठरूपम्‌ । अखण्डबोधमानन्दखषटपवेऽपि स्वंप्रकैकघ-

५क. ख, परोऽपि जी । च. ड. छ. प्रे तु जी" । २ 'तविश्वसे' इति रकरानन्दपाटः ।

१०८ नारायणदकरानन्दविरचितदीपिकाभ्यां समेता-

भवम्‌ । यसिित्रसण्डोधे ठयं विनारम्‌ । याति गच्छति । पुरत्रयं च । व्यास्या-
तम्‌ 1 चराब्दादन्यदंपि ॥ १४॥
एतस्माजायते प्राणो मनः सर्वेन्दियाणि च ॥
खं वायुज्यातिरापः पृथिवी विश्वस्य धारिणी ॥ १५॥
एतस्माततुरीयावस्याद्रद्यणः ॥ १९ ॥
एतस्मायुरत्रयाषिषठानाद्कुधद््टुः। जायत उत्पद्यते प्राणः क्रियाराक्तिः । मनोऽ-
न्ःकणं ज्ञानशक्तिः । सर्वेनदियाणि च सपैकभे्तनेन्दियाण्यपि । चदाब्दादेहा-
दिकमपि । सं नमः। बायुनैमस्वान्‌ । ज्योतिसतेनः। आपो नीराणि । पृथिवीं
मूमिः । ब्रिशवस्य निसिरस्य स्थावरजङ्गमात्मकप्य प्राणिनातप्य । धारिणी
विधारिणी ॥ १९ ॥
यत्परं बरह्म स्वासा विश्वस्याऽऽयतनं महत्‌ ॥
सृ्ष्मातमृक्ष्मतरं निलयं तमेव स्मेव तत्‌ ॥ १६ ॥
तच्छमेवेति । बह्मणरस््वदनन्यत्वं बोध्यते । त्वमेव तदिति तव ब्रहमानन्यत्वम्‌ | १६॥
दानी महावक्याधमाह--यत्परं ब्रह्मेति । यत्मपिदधम्‌ । परमुकषटम्‌ ।
बह्म वृहदेशकालवसतुपरिच्छेदशूल्यम्‌ । सवीता सैप्रागिहदि स्थितः सर्वान्यश्च ।
विश्वस्य सस्य कार्यकारणजातस्य । आयतनमाधारभूतम्‌ । मह्प्रोद सर्वाधारते-
नैव । सू्ष्मादणुपस्मिणात्‌ । सृश्मतरं महदप्यतिशयेनाणु । निस्य विनारशूल्यम्‌ ।
तदुक्तं पर्रम त्वमेव तदवगमौव न त्वन्यत्‌ ननु तन्मत्तोऽम्यदहं तु तस्मादन्यो मयि
कतत्वादिविशेषोपटम्भादिलत आह--तवमेव तत्‌ । लवं क्त भोक्ताऽविया वतु
तलप्परं ब्रहैव न त्न्यः ॥ १६१॥
जाग्रत्स्रमसुषुप्तयादिपपयं यत्रकारते ॥
तद्रह्माहमिति ज्ञाता स्ेबन्धैः परमुच्यते ॥ १७ ॥
प्पश्चमिति च्छान्दसं नपुंपकत्वम्‌ ॥ १७ ॥ ।
इदानीमेव ज्ञाने फटमाह-जाग्रत्खम्रेति। नाग्रत्खम्रयुषप्तयादिप्रपशचम्‌ ।
जाग्रत्छ्ुषु्तय उक्तासदादयो विश्विराडदयस्त एव प्रपञ्चो जाग्रतसपरसुषुप्यादिप्रप-
चसम्‌ । यत्मपिदधं छर्प्रकाराम्‌ । परकाशते प्रकादयति। तदुक्तं स्वयप्रकाराम्‌ । ब्रह्म
लज्ञानादिक्षणम्‌ । अह ब्रह्मावगन्ता चिदानन्दात्मा । इलयनेन प्रकरेण । जाला
साक्ष्य । सर्वबन्धैनिसिटवन्धैरदंममायरेव सकारणः । भ्षुच्यते परकर्ेण मुक्तो
भवति ॥ १७ ॥
त्रिषु पाम यद्योग्यं भोक्ता भोगश यद्धवेत्‌ ॥
तेभ्यो विरक्षणः साक्षी चिन्परा्रोऽदं सदाशिवः ॥ १८ ॥
॥ १८ ॥ ।

कैवस्योपनिपृत्‌। १०९

इदानी सवैस्मास्मपचचदिरकषण्यमाह--मिषु धामस्विति । षु जागरणस्पर-
सुषुतिषु । धामसु स्थनेषु । यत्प्ा़द्धम्‌ । भोग्यं स्यूलपरविविक्तानन्दखहपम्‌ ।
भोक्ता विश्वतैनपप्ाज्ञस्यः । भोगश्च स्यूटपरविविक्तानन्दसवह्पभोगोऽपि । चदाब्दा-
द्भिदेवादिविभोगोऽपि । यदुक्तं त्रिषामभेगयाद्िपरपञ्चनातम्‌ । भवेत्‌ । स्ट । तेभ्य-
ल्िषामादिभ्यः । विक्षणो विपरीतरक्षणः । वैरक्षण्यमाह-साक्षी स्वाध्यसस्य
विश्वस्य द्रष्टा । चिन्माञशरिदेकरसः। अहमहंप्रययभ्यवहारयोग्यः । सदारिवः
कैवल्यात्मा निल्कल्याण्पो महेश्वरः ॥ १८ ॥

म्ये सकट जातं मयि सरव प्रतिष्टितम्‌ ॥
मयि सर्वै लयं याति तद्रहमाद्रयमरम्यद्‌ ॥ १९॥
॥ १९॥ ।
्पशचवैहक्षण्यमुकवेदानी जगजन्मादिकारणत्वमपि स्वस्याऽऽह--मय्येवेति । मय्येव
मत्त एव ब्रह्मामिन्ना्त्न्यस्मात्‌ । सकं निखिं मूतमोतिकम्रपञ्चनातम्‌ । जातमुत-
तरम्‌ । मयि ब्ह्यामित्े! सर्वं निखिटं विशम्‌ । प्रतिष्ठितं प्रकर्षेण स्थितिं प्रातम्‌ ।
मयि सर्वम्‌ । व्यास्यातम्‌ । लयं याति विनाशं गच्छति । तत्तसमातस्मेनगजन्मध्य-
तिष्व॑प्कारणत्वात्‌ । ब्रह्म बृहदेशकाटवसतुपरिच्छेदशून्यम्‌ । अद्रय ज्ञृज्तयादिवि-
मागश्स्यम्‌ । असि मवामि । अह ब्रहमणोऽवगन्ता ॥ १९ ॥

अणोरणीयानहमेव तद्नहानहं विश्वमहं षिचिर्‌ ॥

. पुरातनोऽहं पुरुषोऽहमीशो दिरण्पयोऽदं शिवरूपमस्मि ॥ २० ॥

॥ २०॥

जगजन्मस्यितिध्वसकारणत्वा्जगदाकारतेन विकारित्वं प्राप्तं ॑तदेवातिदुबोध-
स्वरूपत्वेन वारयति । अणोरणीयानिति । अणोरणुपरिमाणात्‌ । अणीयानति-
शयेनाणुः । अहमेव जगत्कारणमहप्रययम्यवहारयोम्यो न त्वन्यः । तद्र्ययाऽणु-
सथा । महान्पर्वसमादप्यधिकः अहम्‌ । व्याख्यातम्‌ । अग्रीयपतां महतां कारणानां
च यथा भेदस्तथा तवापि स्यादियत आह--विश्वं॑साविं भूतमोतिकप्रप्चनातम्‌ ।
अहम्‌ । व्याख्यातम्‌ । अप्य तच्वमेदराहिये स्वस्मादप्यभेदः स्यादित आह--वि-
चित्रम्‌ । विविधं स्वयमनन्तमेदवदिदर्थः । -तदभि नस्य ,तवाप्याधुनिकत्वं स्यारिलत
आह--पुरातनशिरंतनः । आघुनिकप्पधारा बरीवर्मूत्रतवायमिचचा चिरतनी रज्छु-
र्वि । अह व्यास्यातम्‌ । पुरषः परिरणो वस्तुतः) अह व्याख्यातम्‌ । अविद्यादशायां

% “नारायणोऽहं पुरषः रिवोऽहं ब्रह्माहमस्मि सकलोऽहमस्म । पूर्ोऽहमस्मि पुरुषोऽदमस्मि
्ञानोऽहमस्मि सलयोऽहमस्मि” अयं मचः स. ड, पस्तकयेरेव द्द्यते ।

११० नारायणकेकरानन्दविरकितिदीपिकाभ्यां समेता-

ईशो नियन्ता । नियन्तलप्ामध्य॑माह--दिरणयः दिरण्मयो ञानप्रूरलत्मधानो
वाऽऽदिलयस्यः सैका्कारणात्मा । अहं व्यास्यतम्‌। शिवरूपं गङ्गटखरूपं ब्रह्म
असि मबमि॥ २०॥
अपाणिपादोऽहमविन्यशक्तिः पयाम्यचक्ः स शुणोम्यकणैः ॥
अहं विजानामि विविक्तरूपो न चास्ति वेत्ता मम चित्सदाऽहम्‌ ॥२१॥
न चास्ति वेत्ता ममेति । नाम्योऽतोऽसि दरष्टा नान्योऽतोऽलि श्रोतेति श्रूवन्त-
रात्‌ ॥ २१॥
इदानीं सपैकारणहीनप्य पतततं खस्याऽऽह--अपाणिषाद इति । अपाणि-
पादः परणिपादहीनः। अ व्यास्यातम्‌ । अचिन्यशक्तिईोषक्तिः । एवंभूतोऽपि
जवनो परहीतेलथः । परयाम्यवटोकयामि अचधश्ुहीनः । सोऽचधूद्टा ।
शृणोमि श्रवणं करोमि । अकण; कणरहितः । अहं व्यास्यात्‌ । विजानामि
विविधं परपञ्चनातमवगच्छामि । विविक्तरूपो वुदध्यादिप्थग्रपः। न चासि नास्ेव।
वेत्ता कमैकरमविनावगन्ता । ममाऽऽनन्दा्नो भेद्रहितस्य । चित्छयंप्रकाश-
वोधप्वमावः । सदा पर्दा | अरं व्यास्यातम्‌ ॥ २१॥
वेदैरनेकैरहमेव वेद्यो बेदान्तङदेदवदेव चाहम्‌ ॥
न पुण्यपापे ममर नासि नाशो न जन्य देहेन्ियुदधिरस्ति ॥ २२ ॥
न पुण्यपपि मम स्तो नासति वा नाशः । ममेलेव ! न जन ममेेव । देरेन्धिय-
ुद्धिर्मम नेखेव ॥ २२ ॥
इदानी स््ैशालप्रतिपाचस्याऽऽत्मनः पर्वविकारामावं॑दर्बयति-रेदै-
रमेकैरिति । वेरैगादिभिः । अनिवहुमिः। अहं व्यास्यातम्‌ । वेः प्रतिपायः।
वेदान्तकरदेदानतपृद्रेव्याप्तरूपः । वेदविदे च वेदान्तकृतो विरोषणम्‌ ।
वेदान्तानां साङखानां वियास्थानानं वत्ता वेदवित्स एव न त्वन्यः । चराब्दादनेकतपः-
पननश्च | अहं व्याख्यातम्‌ । अनेन विमृतिमत्ससचेषिदमेव प्रधानमितयक्तम्‌ । न
पुण्यपापे मम । स्षटम्‌ । स इति रोषः । नासि नाशो विनाशो न विद्ये । ममे.
त्युषङ्गः । न जनप जनिः | मम॒ नासतीत्यनुषङ्कः । देहेनदियकुदिरदहरन्धियाणि
च वुद्धयश्च देहन्दियबुद्धिः । नास्ति न विद्ये । ममेत्यतुषङ्कः ॥ २२ ॥
न भूमिरापो न च वहिरस्ति न चानिलो मेऽसि न चाम्बरं च ॥
एवं विदित्वा परमात्मरूपं गुहाशयं निष्कलमद्वितीयम्‌ ॥ २२ ॥
आपो न चेति वाक्यम्‌ । वहविरस्ति न चेति वाक्यम्‌ । अनिलो नासतीतयेकम्‌ ।
फमाह्‌--एवपिति । एवं विदित्वा शुद्धं परमार प्रयातीन्वयः ॥ २३ ॥
न भूमिरिति । न भूमिरापो मम पमी सोदका मम नास्तीतयनुषङ्गः\

कैवल्योपनिषत्‌ । १११

वहिः प्रसिद्धः । नास्ति ममेत्यनुषङ्ः । न चानि मेऽस्ति वायुरपि ममन
विद्यते । चकाराद्वायवीयं कार्यमपि । न चाम्बरं चाऽऽकाशमपि । मम नास्तील-
तुषङ्गः। चकारावाकाशकायतव्यतिरिक्तानुक्तानुभवार्थौ । एवमुक्तेन प्रकरेण } विदित्वा
पक्षाक्छृत्य । परमास्मरूपमुकृष्टानन्दात्मवरूपम्‌ । गुहाशयं बुद्धौ शयानम्‌ ।
निष्कलं निगंताः प्राणश्रद्धालवायुज्योिरप्रयिदीन्दियमनोच्वीर्यतपोमन्रकर्मरोकना-
मास्याः कटा यस्मात्तम्‌ । अद्ितीयं सजातीयविनातीयद्वितीयवसतशून्यम्‌ ॥ २६ ॥
समस्तसाक्ि सदसद्विहीनं माति दं परमात्मरूपम्‌ ॥ २४ ॥
॥ २४॥
समस्तसाक्षिपिति । समस्तसाक्षि पमसपरा्िणं सर्व्रष्टारम्‌ । सदपष्टि-
हीनं ावाभाववभितम्‌ । तदेव निरव गच्छतीत्याह-प्रयाति शुद्धं प्रमा-
त्मरूपम्‌ । स्म्‌ ॥ २४ ॥
इति प्रथमः खण्डः ॥ १॥
यः श॒तरंद्रीयमधीते सोऽग्निपूतो भति सुरापानात्पूतो भवति
बरह्महया्पूतो भवति कृलयाढृलयात्पूतो भवति तस्मादविुक्तम-
शरितो भवति । अलयाश्रमी सर्वदा सकृद जपेत्‌ ॥
अनेन क्ञानमामोति संसाराणवनाशनम्‌ ॥
तस्परादेवं विदिलैनेकैवस्यं फलमश्ते कैवं फटमश्वत इति ॥ १॥
इत्यथवेबेदे कैवटयोपनिपत्सपप्षा ॥ ७ ॥ |
वेदने फलपुक्त्वाऽय पाठफटमाह--य इति । सददरेति प्रत्यहमिति शेषः।
रव्यं केवलमावं मोक्षम्‌ । द्विरुक्तिः पमाप्तय्था । इतिः स्वहूपकथने ॥ १ ॥

इति द्वितीयः खण्डः ॥ २ ॥
नारायणेन रचिता श्रुतिमात्रोपजीषिना ।
अस्ष्टपदवाक्यानां कैवल्यस्य प्ररीपिका ॥ १ ॥
इति नारायणविरनिताथवेदान्तगतकेवल्योपनिषदौपिका
पमाक्ता ॥ १० ॥
एवभूतं पशसानं प्रतिपतुमशक्तप्यशद्धान्तकरणप्यान्तःकरणदहष्ययमाह--
यः प्रपिद्धो मुमधुरतुसत्साक्षात्कारः शतरुद्रीयं नमस्त इत्यादिशद्राध्यायम्‌ । अधीते

छ, ``

१क.ख.ग. च, श्च. 'रुदियः। २ ख. ड. ^ति स वायुपूतो भवति स आत्मपूतो भवति
स कृद्यृलातुतो भवति स ब्रहमहयातूतो भवति त । च, क्ष, "ति स वायुपूतो भवति स्वणंस्ते-
यादृतो भवतिषु।

११२९ नारायणकंकरानन्द विरचितदीपिकासमेता कैवस्योपनिपषत्‌ ।

पठति यथाराक्ति निलयम्‌ । स शतरुद्रीयाध्यायकः। अभिपूतोऽमिभिः धतः समर्तः
पवित्रीकृतोऽभिपूतः। भवति स्पष्टम्‌ । सुरापानान्मदिरापानान्महापातकदोषात्‌ । पूतो
भवति। सषटम्‌। ब्रह्मह्याद्रदमहत्याया बह्महल्यारूपान्महापातकदोषात्‌। पूतो भवति)
स्पष्टम्‌ । कृल्याकृलयात्छलं करणीयं बुद्धिपूषैकं पापं कृं चाङ्ृल्यं च कृलाङृलयं
तस्मायूतौ भवति । सष्टम्‌ । तस्माच्छतरुद्रीयाध्ययनात्‌ । अवियुक्त विरुद्धत्वेन
मुक्ता विमुक्ताः पशवस्ते्यो व्यतिरिक्तोऽविमुक्तः पडुपतिस्तम्‌ । आभरितो भवति +
स्पष्टम्‌ । अलयाश्रमी, अलयाश्रम उक्तः पारमहंस्यरक्षणो यस्यासि सोऽलाश्रमी ।
सर्वदा निरन्तरम्‌। सब्रद्रा [जपेत्‌] कदाचिद्वा दिवसे दिवस एकवारमिदर्भः । बाज्ञ-
व्दोऽधिकारिपरामथ्यौनुसारेण व्यवस्थितविकस्पार्थः। अनेनेति । अनेन रदराध्यायजपेन ।
ज्ञानमहं नरहयस्मीतिपाक्षात्कारखूमम्‌ ।. आरति प्रमति । संसारार्णवनाशनं
समारसागरशोषणम्‌ । यस्माुद्राध्यायनपोऽरोषपापनिवर्हणद्वारा जदनज्ञानहैतुस्तस्मा-
त्ततः । एषं विदित्वोक्तेन प्रकरेण त्रिनेतरध्यानरुदराध्यायाध्ययनादिना विदित्वा
साक्षात्कृत्य । एनं परमात्मानम्‌ । करेवस्यं॑ केवरृस्याऽऽत्मनो भावः कैवल्यं तत्‌ |
फट पुरुषामिलाषविषयं सवैपुरुषा्प्मािमूतम्‌ । अशते प्रमेति । केवस्यं फल-
मश्रुत इति । व्याख्यातम्‌ । पदाम्याप्न उपनिषदर्थपरमाघ्यर्थः ॥ १ ॥

इति द्वितीयः खण्डः ॥ २ ॥

इति श्रीमत्परमहसपरिानकाचारबश्रीरोकरानन्दमगवतां करता
केवद्योपनिषदीपिका समाप्ता ॥ ११ ॥

ॐ तत्सट्रह्यणे नमः ।

"कोपीतक्थुपनिषत्‌ ।

मभक क्‌ - ~ ---

राकरानन्दविरचितदीपिकासमेता ।
तत्राऽऽदौ कौ षीत्युपनिषच्छानिि्यीस्यापमेता ।

वाञओ मनसि प्रतिष्टिता मनो मे वाचि प्रतिष्टितमाविराविर्योऽ-
भूर्वेदसा मत्साऽऽणीकरतं भा मा दिसीरनेनाधीतेनाहोराबात्संव-
साम्यप्न इय नप इना नम ऋषिभ्यो पत्रढृटूभ्यो मव्रप-
तिभ्यो नमो पोऽस्तु देवेभ्यः शिवा नः शंतमा भव सुमृगीका
सरखती मा ते व्योम संदृशि । अदब्धं मन इषिरं चश्च; सूर्यो
ञ्योतिषां शरेष्ठो दीक्षे मामा िसीः॥ १॥

वाजे मदीया मनति प्रतिष्ठिताऽपतु । मने मे वाचि प्रतिष्ठितमस्तु । अमरे दीक्ष
इति संबोधनम्‌ । दीक्षा रखती वागक्षेति व्यवहारात्‌ । पुख्ीक। सर्वती चास्तु ।
तथा प्ति सरस्वतीं वामदेवी प्रति वचनम्‌ । मूतिश्ुतो मर्थो मूतिमती शरीरिणी वेदप्ता
ज्ञानेन रक्षिता तवमाविराविरमूः “एत इति वे प्रजापिर्दवानसजत । अपूममिति मनु-
प्यान्‌"' इति वेदपदवादिपृष्टिवचनादषिषठात्री स्रस्वती मूरश्ुताव विभूते्युक्तम्‌ ।
अनन्तरं मदिति मत्तः पकाश्चात्मा त्वमाणीः । अग राढ र्ट्‌ । शब्दात्मिका
विस्तृताऽभूः । अत ऋतं मा मा हिसीः । अनेन वक्ष्यमणेना्धतिनाहोरा्रात्संवसामि |
एकीमवेन वपामि । अम्यादीचमस्यति । इठशब्दः कृत्ताः । अ प्रकृष्टं नम
ऋषिभ्यो देवेम्यश्च नमोऽस्तु । सरस्वती खा भव | तेन च व्योम शल्ये मा पदरि ।
टूहवाऽऽत्मनेपद इति पिजटुकरि रूपम्‌ (? ) । यथा परयो ज्योतिषां श्रेष्ठ
नान्यथा क्रियते तथा मनोऽदब्धं मिम॑रं चक्षुरिषिरमिषटदरि दीक्षे मा मा रिषीमाऽ-
न्यथा कुर्‌ ॥ १ ॥

इति व्याख्योपेता शानिः समाप्ता ।

# अस्या उपनिषदः ^ परतदेनो ह०” शयारभ्यान्तिमाध्यायरदरयमेव पूवं मुदित पासीत्‌, अन-
न्तरमादिमाध्यायद्रयमुपलन्धमतस्तदप्यत्र मुद्रयित्वा संगृहीतमतो हैतोरित आरभ्य ` पृष्ठाः
(११४-१ ) इयादिरूपाः वंस्थापिताः ।

१५

११४-१ दोकरानन्दमिरचितदीपिकासमेता-- [ १ प्रयमध्याये-

अथ शंकरानन्दव्याख्येपेतकौषीतक्युपनिषदारम्भः ।

आनन्द आला स्थिरनङ्गमानामस्यत्र चित्रस्तमहं प्रणम्य |
कोषीतकरिव्राह्मणमाग)त्मविदयां पदावटोकासकय करोमि ॥ १ ॥

पमधिगतमेतनिषर्षणादीनां कर्मणां पनपस्य द्रवयस्याऽऽदश्ीदेः गदधिहेतत्म्‌ ।
तथा चा्निहोत्ादीन्यधमेधान्तानि कर्माणि तैनप्यन्तःकरणप्य शुद्धिरेतवो विवि
दिषाप्ताधनत्व्य श्ुतितोऽप्यवगमाच्च | अपि च स्वगीदेः कर्मफटैप्य पुखविरोषर-
पतवाततस्य चान्तःकरणपरपादापरपर्यीयतातकर्िभिरपि कर्मणामन्तःकरणशदधिहेतुत्वम-
्गीकृतं यतसततस्तानि महता संदर्भेण प्रथमतोऽमिधयेदारन ब्रह्मविद्यां वक्तु रब्धाव-
परा श्रुतिः प्रववृते । ततर चित्रो ह वे गैग्योधणिरलादिका य एवं वेदेन्ता चतुर-
ध्यायी कोषीतकित्राहमणोपनिषत्‌ । आवेनाध्यायेन परवङ्वि्यां सदक्षिणोत्तरमार्गामतां
द्वितयेन प्राणविचां तदविदश्च बाह्यध्यातमिकानि कर्माणि फटविरेषिद्धये तृतीय-
चतुर्यम्यां चाऽऽत्मविद्यामाह । यद्यपि प्रतदैनो हेत्यादिकमेव प्रथमतः पठनीयं
तथाऽपि शुद्धमप्यन्तःकरणं निर्णे ब्रहमण्यमयेऽपि प्रथमतो ब्रह्मस्वमावमजानद्धयमा-
यात्‌ । गम॑सयप्रोषितपितृको युवेव सदवृत्त्थः प्रथमतः पितरदशेने । ततोऽप्य
मयनिराप्तरथमुत्तरमागप्यमेतष्टोकस्थरानादिवद्रह्मरोकस्थं सगुणं ब्रह्म प्रथमत उक्त-
वती } तत्र च सर आगच्छलमितौजं पयम्‌ । स॒ प्राण इति प्राणस्य पङ्क
प्रथमेऽध्याय उक्तम्‌ । तसिन्प्राणे मवति श्रोतृणां निज्ञाप्ता किमयं शाप्तमात्रः प्राण
अहेछिद्वितिधमृतिनुष्ट इति । अस्या जिज्ञा्ाया निवृच्यथं प्राणोपाप्नं द्वितीयेना-
ध्यायेनोपक्रानतम्‌ । तथा च छन्धावप्ररोत्तरत् ब्रहमवि्यामुक्तवतीलदोषः । तत्र ब्रहम
्रियायाः सगुणाया अपि महद्धिगौतमशेतकेत्वादिमिरप्यमानितवविुणुरुमुखदिवाव-
गतिः कृता यतस्ततोऽमानित्वादिगुणेराधुनिकैरप्यधिकारिमिः सगुणा निगुणा च त्रह्म-
वियाऽवगन्तव्येलेतदथमास्यायिका--

चित्रो ह वै गगयार्यणिवक्षयमाण आरुगिकरे स
ह पुत्रं शेतकषेतु प्रजिधाय याजयेति त॑ हाऽऽसीनं

प्रच्छ गोतमस्य पूत्रासि संहतं रोके यसिन्मा
धास्यस्यर्ययताहो वाध्वा तस्य मा छोकरे धास्यसीति।

> अभ्यागतमिति पाठः ।

१६. दतूनिवि।२घ. "ठु । ३ च. गाड्ग्यायनिरि । ४ घ, "यनिरि' । ५ च,
गा्ग्यायनिर्यः । ६ घ. निर्य । ७ ध. 'जिगाय । ८ च, न्यतमो वाऽध्वा ।

१ प्रथमः खण्डः] कौषीतकयुपनिषत्‌। ११०४-२

चितरधित्रनामकः कशचित्रैवणिकः । ह किट तै प्रतिद्धः, श्रतेसत्काटीनानां च ।
मोर्यस्य युवापयं गाम्यीयैणिः । यक्ष्यमाणः कंचिज्ज्योतिष्टोमादिकं यागं करि-
प्यमाणः । आरणिमरणप्यापतयं वरे सदस्यपप्तदशान्यतमक्रतिवक्तेन वरणं चक्रे,
त्वं मे प्रधानमूतो यज्ते याजयिता मेवेति । स क्गाग्यौयणिना चित्रेण वृत आरुणिः ।
ह प्रपिदधःश्ुलन्तर उद्ाल्कनामा । पत्र पितं पाप्मनः पन्नो नकत्रायत इत्योरपत

सनय इत्यथैः । तं श्वेतकेतु खेतकेतुनामानं प्रजिधाय प्रहितवान्‌ । तस्मेषणमा-
ह--याजय हे श्वेतकेतो चित्रं यागं कारय 1 इति, अनेन प्रकारेण । तं चित्रगृहमा
मते पित्रा प्रहितं श्रेतकेतु ह प्रसिद्धम्‌ । श्रुत्यन्तरे । अभिमानिनं प्रवाहणादिभिः
संवादकतीरमासीनं चित्रदत्ते महत्याप्तन उपविष्टम्‌ । पच्छ प्रं कृतवान्‌ । चित्रः
प्रश्माह--गौतमस्य ए हे गौतमगोवरीयस्यौरप । अस्ति विदयते संहतं पम्य-
गदृतं गुप स्थानं बहिभुसेरन्नातमावृत्तिर्न्यमिलयरथः । छोकेऽप्मिन्धिरजङ्गमनिवापि -
यसिन्पृते स्याने मा मां प्ररं शिप्यमृतं धास्यसि तं याजयिता रुरुभूता स्थाप-
पिप्यि तत्राप्यन्यै पवैसमाज्जगतो मिन्नमुत ्षैनगदात्ममूतं मां धास्यपीत्येकः
पक्षो वहिरेवावगनतव्यः। अह संबोधने । अन्यत्वपकषे दोषं दयितं धारणे गति-
माह-वाध्वा बद्ध्वा कष्नेव काष्टं निःसंषिवन्धनं नहुरज्जुखेहादिभिरिव बद्ध्वाऽन्यं
मां धास्यप्रीलयन्वयः | अन्यरब्दोऽयं तन्रेणोचारितो रिद्गव्यत्यापेनवगन्तव्यः ।
ततोऽस्ति सृतं स्थानमन्यद्वा । अन्यस्यानपक्ष आह-तस्य तस्ते स्थने मा
मां रनज्यादिवनतै कचिता परतन्रफटमोक्तारमुक्तय्‌ । लोके धास्यसि, व्याख्यातम्‌ ।
इृल्यनेन प्रकारेण बुद्धिपरीक्षाथं पितुः प्पुत्रसामिमानपरिहाराथ वा राजा पप्रच्छ
त्यन्वयः |

स होवाच नाहमत्र हन्ताऽऽचा्ं पृच्छानीति स ह
पितरमासा् पपच्छेतीति माऽप्रा्षीत्कथं प्रतित्रवाः
णीति स होवाचाहमप्येतन्न षेद सदस्येव वयं खाध्या-
मधील हरामहे यत्र; प्रे ददलेहमौ गमिष्याव इति ।
स गौतमपुत्ः धेतकेतुधित्रष्टः । हं प्रसिद्धः । उवाचोक्तवान्‌ । शरतकेतूकि-
माह- नादमेतदरेद । अहं शरेतकेतुरेतचचदुक्तं टोके स॑वृतमसवूतं वा स्थानं खमापेयम-
ॐ च. पृते सव्र गाग्यौयणित्याने गा्यायनिरिति कते

१ च. गाङ्गयायनि्गांद्प्यस्य युवापदयं गाङ्ग्यायनिः । य । २ ध. यनिः । य । २.
जिगाय । ४ च. ° तच्छिष्यः । ५ घ्‌. "तोऽस्य सं । ६ ध. राञ्यवं' । ७ च. श्यः। अन्यमहो
वाध्वा तस्येति पठे व्याख्येयम्‌ । अन्यतमो वाऽध्वा तस्येति पड़े धूमाधिषोरन्यतमो वाऽध्वा मागे
स्तस्य संबन्धिनि लोक श्यः । स ।

११४५-३ शरंकरानन्दषिरचितदीपिकासमेता-- [१ प्रथमाध्याये

न्यत्वेनानन्यत्वेन वा बद्ध्वाऽबद्ध्वा वेति न जानामि। हन्त हषैसंबोधने ततप्र्ननिमित्त
ममाप्येतदवगतं भविष्यतीव्यथः । आचाय सर्वज्ञं सर्वशासार्थस्य ज्ञातारमनुष्ठतारमा-
चरे स्थापयितारं च पितरं पृच्छानि प्रभं करवाणि । पितर्गमनातपूरवं॑विसमृतिमी
मतत्र ग्वा परशं करिप्यामीलथैः । इल्यनेन प्रकरिणोवाचेत्यन्वयः । स॒ चित्रदेयो-
त्तरः श्ेतकेतुः । ह प्रसिद्धः पितिरमानार्यमारणि जनकमासाद संप्राप्य । प्रच्छति,
अनेन वक्ष्यमाणेन प्रकारेण प्रशं तवान्‌ । तत्प्रषपरकारमाह-इति माऽपाक्षीनां
शतक्रतुं गौतमस्येत्यादिना घास्यप्रीयन्तेन वायेन प्रशषमकरोत्‌ । कथं प्रतिव्रवाणी-
त्यस्य प्रश्नस्य केन प्रकरेण प्रत्युत्तरं वदामीत्यनेन प्रकरण पप्रच्छेत्यन्वयः } सं
पूतरपरष्ट आरुणिः । ह प्रपनिद्धः । उवाच) उक्तवान्‌ । अहमप्येतत्न वेदाऽऽवचार्योऽ-
प्यहमारुणिरेतित्रपृष्टं न जानामि । सदस्येव चिरस्य गाग्यायणेः समायामिव न
त्वन्यत्र वयमारुणिधेतकेतुप्रतयः । स्वाध्यायम्धीत्येतदर्प्रतिपादकं वेदभागं
सा्थेमधिगम्य चित्राद्रग्यीयणेः | हरापहेऽधिगच्छामः । यचसमात्कारणान्नोऽस्मम्यं
गौतमादिभ्योऽपरिहार्यभ्योऽव्यर्थोपक्रमेभ्यो याचकेभ्यः पर विदयाधनदातारो ददति
प्रयच्छन्ति तचित्रो न दास्यतीति शङ्का न करणीयेलयथैः । एह्यागच्छ चिन प्रत्युभौ
गमिष्याव आगां यास्यावः । इत्यनेन प्रकारेणोवाचेत्यन्वयः ।

सह्‌ समित्पाणिधित्रं गाग्यायणि प्रतिचक्रम उपायानीति तं
हयेवाच वरैह्यर्धोऽि गौतम यो न मानषुपागा एदि व्येव त्वो
ज्रपयिष्यामीति ॥ १ ॥

स आरभिः। ह प्रसिद्धः । समित्पाणिगुरुदशेनार्थं समिद्धस्तः। चित्रं चित्रना-
मानं गाम्यायणि गार््स्य युवापत्य प्रतिचक्रम उपायानीति त्वां विशिष्टविचा-
विदं चित्रं गुरुतवेनोपागच्छामि प्राप्तोऽसपीद्यनेन प्रकारेण प्रतिचक्रमे प्रतिचक्राम समीपं
गतवान्‌ । तै शिप्यल्ेनाऽऽत्मानं प्राप्तमारुणि ह प्रपिद्धमुत्राचोक्तवान्‌ । चि्रोक्ति-
माह--त्रहार्धो बरह्मणो दिरण्यगर्भस्य परस्य ब्रह्मणो वौँऽरध्यं पूजेति यावत्‌ ।
तद्यस्य स ब्रह ब्रहमवन्माननीय इत्यर्थः । असि मवति । गौतम हे गौतमगोत्रीय |
तत्र कारणमाह--यो वेदविदामग्रणीमैद्गुरभूतो याजकः सन्मया पुत्रेण षष्टो न
मानयुपागा मां रिष्यभूतं ष्टं समागतो भवान्न तु किमनेन शिप्यभूतेन ृष्ठेनेल्यमिमानं
गतवान्‌ । एल्लागच्छ व्येव त्वा ज्पयिष्यामि त्वं गौतमं विज्ञापयिष्याम्येव

१६. च. 'न्तेनेत्यनेन वा । २ च. "मीदय्ैः । इय ३ घ. बह्माहौऽपि । च. ब्रह्मम्ाह्यसि।
ष्क. लाङ्ञपर ५च. णिः सपुत्रः । ह ।६ घ. दाह त्र । ७ घ. वाऽह । अदःपू*।८ घ.
ह्याह ्र' । ।

२ दवितीयः सण्डः ] कौपीतक्युपनिषत्‌ । ११४-४

स्पष्टं बोधयिष्यामि न तु संदेहादिकं जनयिष्यामि । इल्यनेन प्रकरेण प्रतिज्ञामकरो-
दिति शेषः॥ १॥

स होवाच ये पै केचासाह्ोकालमयन्ति चन्द्रमसमेव ते सव गच्छन्ति ।

स चिच्रः कृतप्रतिन्ञः । ह प्रतिद्ध उवाचोक्तवान्‌। प्रथमतो गुप स्थानं मेददा्चिनां
कर्मिणामाह--ये तरै केच ये केच ब्ैवणिकाः प्रसिद्धा अयनिहोतरादिकरमतुष्टातारः ।
असमातमत्यक्षा्टोकादवलेकनयोग्यत्रैवणिकदेहात्‌ । भय न्ति, अपसर्न्ति भ्रियन्त
इलर्थः । चन्द्रमसमेव ते स्वे गच्छन्ति ते विमुक्तदेहाः कर्मिणो निखिडा धूमरा-
त्रिङृष्णपक्षदक्षिणायनाकाशञान्गत्वाऽनन्तरं कमेफटमूतं स्वगोपरार्यायं चन्द्रमण्डछे
गच्छनि न तादिलादिकम्‌ ॥

तेषां माणैः पपक्ष आप्यायते तानपरपकषे न जनयति ।

तेषां खर्गिणां कर्मिणां प्राणेरिन्विः प्राणापानादिषहितः पूर्वपक्षे दृ्णपक्ष
आप्यायत आप्यायनं गतो भवति चन्द्रमा राजमत्यकरारिभिणि राजा तान्कमिण
प्राणानपरपक्षं कृष्णपक्ष न प्रजनयाति नोत्पादयति । अयमर्थ । प्षीणमत्यशवै(वित्त ड्‌)
व राज्ञः(ना) परिवारात्र(णां न) जनयति द्रव्यलाम ए(मेवं चन्द्रः क्षीणः स्वर्गिणां
तरिम्‌ ॥ |

एतद्वै स्वस्य लोकस्य द्वारं यथन््रमास्तं यः परलाह तम-
तिमूनतेऽथ य एनं न भ्रत्याह तमिह इृष्टिभूतवा षेति

एतदुक्तं चन्द्रमण्डलं वै प्रसिद्धममृतरूपं खैस्य लोकस्य ्वर्गास्यस्य
स्थानस्य दवारं गृहस्येवान्तःपरवेशामागैः । एतच्छन्दाथमाह--यः प्रपिद्अन्द्मा इन्दुः।
सेवृतं स्थानं विवक्षराह-तं॑चन्दरमपरंदक्षिणमागा्यं योऽधिकायेमानित्वादिगुणः
प्रत्याह निराच््टेऽहमेतस्मिन्॑ततपतपति न गमिष्यामीति तँ निराङ्ृतचन्दरमपमति-
छजते चन्द्मपमतीलय विद्युदाद्यातिवाहिकेषु घनत उत्पादयति । उपाप्नाप्तकस्मो
ब्रह्मोकं नयतीलैः । अथ पक्षान्तरे यः कर्मी स्गमिद्यषवान्‌ । एनं चन्द्रमपतं न
परल्याह्‌ न निराच्े गमिष्याम्यहं स्वमिति संकस्पवानिलर्थः । तं कामिनं स्वनि
वातम्‌ । इहासिमीक् रमणीयारमणीयचरणफटमूते वृष्िूत्वा कर्मफलेपमोगनियमोऽ-
नुरायप्तहितो वर्पधारामावं प्राप्य बरषति मेषोद्रभ्यो नीरधाराभिः सदानुशयिनं
मुञ्चति ॥

सदृह कीयिवापतङ्गो बाश्ुनिवी शू वािश्ैवा
मत्स्यो वा परश्वा वा पुरषो वाऽन्यो वेतेषु स्थानेषु परलयाजायते

१ च. ^त्यस्येव । २ च. ररिचारा' । ३ च. द्रव्याला'। ४ च, तृक्चि न जनयतीति । ननु
स्वगेकामो जुहुयादिति श्रूयते न चनद्रमण्डलकराम इत आह--ए॥

११४५-९ शंकरनन्दविरचितदीपिकासमेता-- [ ! प्रथमध्यये-

यथाकमं यथापिचम्‌।

स पृष्टिर्पेणाऽऽगते मूोकमनुशयी यदि कपूयचरणसदा द्षिणोततरमार्गद्ष्ट
इहासिीके कीटो वा कौये वज्नपारपमानोऽलकायो जीवविरोषः । वारब्दापिपी-

टिकादिः । पतङ्गो वा पतङ्गो दीपतेजोविरोधी भद्रो जीवः । वाशब्दात्वोतादि
शष्ुनिवी शकुनिः पतती । वारब्दादानरादिः । शाखो बा शादो वयाघः। वाशब्दा-
तूकरादिः। सिह वा शरंहो गजघातको जीवः। वशब्दातसरमादिः। मत्स्यो बा मत्स्यो
मीनः ।वाराब्दान्मकरादिः। परण्वा वा परशवा दन्दभुकविरोपः। वारान्दादूषृश्िकारिः।
यदा कपूयरमणीयोभयचरणलदा पुरुषो वा पुरषो नरः। वाशब्दान्नारी नपुं्कं
च| पुरुषस्यापि रमणीयचरणवाहुद्ये ब्राह्मणत्वारिकमवगन्तव्यम्‌ । एवं याङमच्ण-
ममिधाय पुनः प्रकृतं कपुयचरणं सकषपेणाऽऽह--अन्यो वोकतेम्योऽम्यो दुःखमागी
जङ्गमः । वाराब्दत्स्यावरः । एतेषु पएूवक्तषुं कोदादेषु स्थानेषु एवक्तषु दहषु |
अनुशयवान्भ्याजायते खर्गातमत्यागत्य प्म्तादुत््यत इत्यथैः । उतत्तो निमित्त-
माह--यथाकममं यादे शुभमषमं व्यामिश्रं वा कर्मं यथाविद्यं यादशी शाज्लीयाऽ-
शाल्रीया व्यापिधरा वा विद्या वि्यकरमीनुपरारेण दरुमम व्यागिश्रं च शरीरं मवती-
लः ॥

एवं कर्मणां गं खर्गनरकोमयालिकां वैराण्याधैमुपदिश्य गुरशिष्ययोः कर-~
णीयं विवधः प्रथमतो गुरोः करणीयमाह--

तमागतं पृच्छति कोऽसीति तं ्तिव्रयद्िच्णाहतवो रेत
आयतं पश्चदशात्यसूतातित्यवतस्तन्मा पि कतेरयेरयध्वम्‌ ।

तं नरफादिव स्वगीदपि विरक्तं विज्ञातनरकष्र्मगति बित्रितापप॑तप्तमानसममानि-
त्वादिगुणं रिष्यमागतं दुमाद्माभ्यां कमेम्यां स्र्गादृोकं प्राप्याल्युत्कटेन पण्येन
केनचिदातानं प्रयागतं पृच्छति करूणारपपणहृदयो वेदानाथयायात्यविहुररक्षण-
संपन्नो गुरः परशं करोति एच्छेदिलथः। गुरोः प्रभमाह--करः प्रश्रे । शरीरेनधियादि-
रूप आहोधित्तद्विर्षणोऽसि मवति । इल्यनेन प्रकारेण एच्छतीलन्वयः । तमेवं
च्छमं छगुहं शिष्यो गुरपश्रानन्तरं परतिन्रपास्युत्तरं देत्‌ । रिष्यो देहादिसवा-
तमात्मानपुररीकृलाऽऽह--विचक्षणादरहुविषमेगदान्रुरारतूषपुन्नानदी रूपाच-

दमस ऋतव ऋतोर्वपन्तादयतखहपान्न हि चन्द्मपमन्तेण रेतः श्रद्धापोमवृश्चन्परि

णामह्पं शकमराभृतं रेतपिव्ुरुषाओे देवैरनाहुतिप्रषपेण स्थापितं पदशात-
श्द्राकटात्मकाचछुहृङृष्णप्षहेतोरिलयेः । प्रसूतातायप्रतरमिहोत्राहुतिदरयापु्व

१ च, संहत । २, छप ।

२ द्वितीयः सण्डः] करौषीतकटुपनिषत्‌ । ११४-६

परप्यायप्रद्धातः संजाताततोममरहतिषिकाररूपद्वा पित्यवतः पितृमतः पितृरोकख-
रूपादित्यथः । तत्‌ , उक्तं रेतः। मा मामप्लहपं मयाऽनुश्चयिना सरहितमिलर्थः ।
पसि रेतःपिचि कतेरि माम्यधमानुष्ठातर्येरयध्वं समन्ताननानङ्गेषु वर्तमानमेकत्र हद-
यप्देशे ्ररयत प्रेरणं कुरतेयथैः । यदप्यत्र कर्ती कोऽप न प्रतीयते प्रेरणे तथाऽ-
पयथामात्पशचभिविद्यागता देवा एवावगन्तम्याः ।

पसा का मातरिमा निषिक्त स जाय उपनायमानो

द्रादशवरयोरदश् उपमासो द्रादशत्रयोदशेन पित्राऽऽसं

तद्विदे भतितद्रिदेऽ तन्म ऋतवो अमलयेव भरध्वम्‌ ।
पुंसा ेतःपिचा निमित्तभूतेन कज प्राम्यधमीनुष्ठात्रा मातरि पञ्चमाधिहटपायां
योषिति मा मां रेतसा सरितमनुशाथिनं निषिक्त सेचितवन्तो देवाः स॒ योषिति रेते
रूपेण पिक्तोऽनुरायीह जाये जनन आपिभीवनिमित्तमिवर्थः । उपजायमानो सतः
सेकमनु खं कर्मपमीपे शरीरं गृहानो द्रादशतयोदशो द्वादशसंस्यया विरिष्टः खमा-
वतः कदाचित्रयोदशपंस्यया विशिष्टो द्वादश्चतयोदशः । उपमासो माप्तानां समीपे
वर्तनं यस्य पोऽयमुपमाप्रः संवत्सरः । स॑वत्रकाटोपटक्षितजीवनत्वादनुराय्यपि द्वाद-
शात्रयोदश उपमासर इत्यविरुद्धम्‌ । द्रादशत्रयोदशेनोक्तरीया द्वादरात्रयोदशमापा-
त्मकप्वत््रोपरकषितेन पित्रा सतःपिचा जनकेनाऽऽसं तादात्म्यं गतोऽमृवम्‌ । रेते
कात््राक्तषटिदे तस्य ह्मणो ज्ञानार्थं सति माग्ययोगे वैपरीये तु प्रतितदरिदे तद्रेदनय
्रतिकूर्ञानार्थमहं खर्गाद््ोऽनुरायी शाखदृ्टिः । तत्तत्रैव स्थिते तस्माद्वा मे मदय
मद्भैमित्य्ैः । ऋतव ऋतननेककाटमात्रहमपाक्षा्तारं जीवनमित्यर्थः । अमलयषेऽ-

मर्त्याय ब्रहज्ञानपरिपूये । ओभरध्वम्‌) हे देवाः समन्तद्धारय्वम्‌ ।

तेन सद्येन तेन तपसा ऋतुरस्म्यातंबोऽस्ि
कोऽसि त्वमस्पीति तमतिषजते ॥ २॥

तेन विचक्षणादित्यादिनोक्तेन सत्येन यथा्थवचेन तेन चन्द्रनिवाप्तमारम्य योनि
निैमनान्ेन तपसां ह्ेरोन । ऋतृरुक्तरीत्या पतवत्पराच्ात्मको मत्यै इत्यथः । असि
मवामि । आर्तव ऋतजः शुकशोणितदरीरासक इत्यथः । अस्मि भवामि । एवं
ब्वाणं चेच्छिरःकम्पहस्तविधूननादिना निवारयति तरि कथय कः प्रभे कार्यकारण-
विक्षणः को नामाहमस्मि मवामि । एवमुक्ते वक्यमाणाध्यायद्रयोक्त आलन्युप-

१क, सिषिक्त । घ. शिषिक्त । च. निषिश्च । २ घ. च. द्दशोप । च. दशो मा। ३ च.
्देऽहं प्र । ४ घ. आरभध्व' । ५ ध. शिषिक्त । च. निषि । च, सिभिक्तं। ६ घ. आरमध्व ।

७ च, कोऽसि। ८ स्मि कोऽपि ल । इति पाठः ।

११४-७ शंकरानन्दविरचितदीपिकासमेता-- [ ! प्रथमाध्यये-

दि एनः कोऽपीति ्े शिप्य आह-- तव ममोपदेषा प्राणप्रज्ञत्माऽवसयात्रयातीतः
पगुणलेन पर्वङ्क प्मापसीनोऽसि मवामि । विचक्षणाटतोः पचचदशत्पूतातितूमत
आभ्रतं सतो यत्तां ३ देवाः पुति करैरि परप्तवन्तः । ततः पुंपा कत्री निमित्तेन
मातर्यपि मां पेवितवन्तः । द्वादरत्रयोदशेन पितरक्यं गत आपं संवतारो द्रादरत्रयो-
दश उपमापि प्रतिति जाय उपजायमानो वत इति यततो मेऽमर््याय ब्रह
्ञानपरिपतवमतरूपायुरौमरवम्‌ । यस्मदिवं नानानो देवा्रा्थये तेन सत्येन तेन
तपा दवा(वोतुरस्यातवोऽप्मीति संबन्धः । विचक्षणदित्यारम्याऽऽमरध्वमित्यनत
हेलर्थपोद्वातनयेनातो न व्यपिकरणत्वशङ्काऽपि । प्राथनायामपि शब्दतो टम्यमाना-
नामृतूत वा प्ार्ना । अलिन त्वेव व्यास्येयो मन्नो हे विचक्षणा हे ऋतवः ।
यतोऽहं ्रहल्ञानाथी तनम मां हे ऋतवो हे मत्थैवो मृतयुहेतवः समानमन्यदेवपकषेण ।
इ्यनेन प्रकारेण प्रतत्रूयादित्यन्वयः । ते विचक्षणादादित्वमस्मीतयन्तं बरुवाणं नरका-
दिव चन्दरमसोऽपि भीतं बरहमविदमति्जते । पपारादपी्योत्पायति ब्रह्मविचया
विमेक्षयतीत्य्ः ॥ २ ॥

स एतं देवयानं पन्धानमापागनि्ोकमा-
गच्छति स वायुरोक स आदिलशेकं
सगुणव्रहय्िदो देवयानमा्गमाह- स स्गुणत्रहमवि्ङ्काघन्यतमवरि्यावान्प्ाणप्र-
याणपतमये प्र्तनाऽऽत्मैकीमूतो टदयाग्रप्रचोतनेन प्रदरशितपु्नादवारः । एतं वक्ष्य
माणम्‌ । देवयानं देवैरविरादिभिरुहयमानेनोपप्केन प्राप्यत इति देवयानसतम्‌ ।
पन्थानं मर्ममाप पूपु्नदवारा मूर्ानं भिता निरतः प्राप्य प्रथममभिलोकममरे देव-
यानमार्गोपक्रमे प्गुणत्रहमविदो नयत्यधः सर चापौ कः प्रकाशश्वामिरोकस्तमधि-
रमिमानिनीं देवतामिदयधः । आगच्छति प्ाभनोति । ततोऽहरापूमाणपक्षोदगयनपषष्मा-
संवत्सरदेवोकामिमानिनीर्दैवता यथाक्रमेण प्रप्यानन्तरं स॒ प्र्देवलोको वायुलोकं
वायुदेवतामागच्छतीतयेद्रभ्यमणेष्वप्यनुषज्यते । स ॒वायुदत्तरथचकरच्छिद्रोपममार्गो
५ उम्बराकारापमानमगदातरीं चन्द्रमः पर्व-
भाविनीम्‌ ॥

स वरुणलोकं स इन्द्रोकं स प्रजापतिलोक स

ब्रह्मलोकं तस्य ह वा एतस्य ब्रह्मलोकस्य
स आरिचरोका्यापतचन्द्रविदयुह्ोको विदयुहोकादमानवेन पुरुषेण नीयमानो वर-
णलो वरण्देवतां सोऽमानवेन पुरुषेण नीयमानो वरुणाराप्तपरहायको वणादनम्त-

१, प्ारभध्वः।

३ कृतीयः सण्डः ] कौषपीतवयुपनिपषत्‌ । ११४-८

रमिद्धछोकपिनद्रदेवतां स प्रर प्हायकलततः भरनापतिलोकं प्रनापतिदेवतां विर-
दरूपां स प्रा्तविरारूहायकस्ततो ब्रह्मलोक हिरण्यगमेहोकममानवपुरुपैकगम्यम्‌। तं
ब्रहमरोकं वणयति-तस्यामानवपुरुषनयनेन प्रप्तस्य ह शाखप्रपिद्धस्य वै ब्ह्मविद्धि
स्मथेमाणस्यैतस्य प्रलक्षस्यैव प्रकृतेन ब्रह्महोकषस्य हिरण्यगर्मनिवापस्य ॥

आरो हदो पुहूतां श्ये भिनगा नदीरयो हः

।. सालज्यं संस्थानमपरानजितमायतनमिन््रपनापती द्रारगोपौ ।
आरो हदः परथमं ब्हमलोकभरवश रहोकमाभेनिरोधकः समुदररतपरमानगा्भीर्योऽ-
जघ्रनीटनरोऽरिभिः कामक्रोधादिमिषिरचितवेनाऽऽरोतिनामा हदः । तस्येलारि वक्षय-
मणिष्वप्यनुवीते । आरहदस्य परपारे वतमाना परता घटिकाद्रयकाङामिमानिनो
देवाः । ताविरिनष्टि- येष्टिः । य इष्टिमिषटं ्रहमशोकानुकूटमुपापनं कामक्रोधादि

७ ^<

रवृयुत्पादनेन घरन्तीति येष्टिहाः । षिजरा नदी विगता जरा यस्या द्ीनादिना
सेयमुपाप्नक्रियेव तत्ना्नी नदी । इरयो वक्षः, दृटा एरथिषी तदूपतवेनेद्येतिनामां
तरुः | अयमन्यत्राश्चत्थः पोभवप्तन श्चक्षते । साल्ल्य ससान) पादख्वृक्षप्त-
माना ज्या धनुषां गुणा इव वपतु यत्रोपतीरं तत््रारज्यम्‌ । अनक्पुरपेभ्यमानारामव-
-पीकपतटाकप्तरिरादिविविधनल्परिपूणमिलथेः । संस्थानम्‌, अनेकनननिवाखूपं पत्त-
नमिः । अपराजितमायतनं न केनचित्पराजितमनेकपयंपमानवेनेलपरानिर्त
ब्रह्मणो निवाप्तस्थटम्‌ । हिरण्यगमेस्य रानमद्दिरमित्यथः । तसित्तपराजितनान्न्यायः
तन इनद्रमनापती सनयिलुयज्त्वेनोपटक्षितौ वाखाकाशाविनद्रमनाप्तिनामानौ द्वार
गोपौ दवाररक्षकौ द्ास्यावरियभैः ॥ |
विथपमितं विचक्षणाऽऽसन्यमितोजाः पङ्कः प्रिया च मानसी प्रतिरूपा `
च चा्षषी एष्पाण्यावयतौ वै च॒ जगान्यस्बा्ाम्बार्यंवीधाप्सरसः ।
विभषमितमलयन्तमप्यपिकमहंकारखरूपमहमितयव परामान्येन प्रमितं विभूप्रमितं
अह्यणः समास्थानमेतनाम । बिचक्षणाऽऽपतन्दी विचक्षणा कुशा बुद्धिमहत्तसवे-
लादिशब्दामिषेयाऽऽप्न्दी समा मध्यवेदिः । अमितीजाः -पयेडू;) अमितमपरिमितं
प्राणपवादादौ प्रभिद्धमोजो वह यस्य सोऽमितौनाः प्राणः प्रयङो ब्रह्मण आघ्नत
मञ्चकः । परिया च पानसी मनसः कारणमता प्रङृतिमेनोगतादष्टादकारिणीं भाय ।
चकारस्तस्या अलंकरणारिकमपि पैवेलेतदथेः । प्रतिरूपा च चाक्षुषी चकुष्धकृति
मता तैनपरी प्रतिरूपा प्रतिच्छाया । चकारः प्रतिरूपारफरणादेरपि चाक्षुषीतपग्रहाथः।

# यष्टहेति पाठः 1

1 च. ष्टाः । या ब्रहमप्राप्यामिषटिर्ं । २ च. `मसवन । ३च. कवूर 1४ क. ष

वाधा । ५ च. कः हापनम्‌ । गरि ।
१५--१

११४-९ सकरानन्दपिरचितदीपिकासमेता-- [ ! प्रथमाध्याये-

पष्पा०्५।वनतौ प्रे च जगानि जगानि जगन्ति चतुर्विधानि मूतानि प्रोकर्या-
तानि पुष्पाणि कुपुमानि वै प्र्िद्धानि पुष्प्तमानधमेखेन न केषं पुष्पाणि नगानि
्िवावयती च आ पमन्ता्तुपंतानेन निषपदितो पयवप्याच्छादनपरिधानष्मौ ।
अनयोरपि भौः संकोचपरिकापादिपामान्यमवगन्तम्यम्‌। अम्बाशाम्बार्यवीधाप्सरसः,
जम्बा नगजनन्यः श्रतयः | अम्बायवो न विधतेऽम्बोऽभ्यधिकोऽयवश् न्युनो यामां
ता अम्बायवा बुद्धयोऽम्बायवा एवाम्बायत्यः शरतिबद्धयोऽप्रपः सरापारण्यो योषितः।
चकारावुमयोरपि प्रलेकमप्परस्त्वयोगा्थों ॥
अम्बया नय्स्तमित्थंषिदा गच्छति तं ब्रह्माऽऽहामिधावत
मम यशसा विजरं वा अयं न्दी भरापन्नवा अयं जरः
पिष्यतीति ॥ ३ ॥
अम्बया नद्यः, अम्बमम्बकं छोचनं त्रहमन्ञानं यान्रीयम्बयां उपाप्नाः 1 नदो
वारा प्रवाहधारिण्यः पुरायतनादिवा्षिोकमोग्याः । तमुक्तं ब्रह्मटोकमारो हद इला-
दिनाऽम्बया नद इलयम्तेन 1 इत्थंबिदुक्तेन वक्ष्यमाणेन वा प्रकरेण परय्थत्रहमवित्‌ ।
आ गच्छति सरमन्तात्मापरोति । तममानवेन परूपेणाऽऽनीयमानगृदिश्य ब्रह्मा हिर-
ण्यग आह वरते स्वपरिचारकानप्सरपश्च । ब्रहोक्तिमाह--अमिधावत पथि
चाविदममितः संसृखं धावत गच्छत । मम यशसा मदीयकीया ममाई समार खीकृत्य
मत्मतिप्या पूजां कुरतेतय्थः । नतु मबानजरोऽयं भवतो विपरीतः कथं मवतः पूना-
मतीत्य आह-िजरां जराहारिणीं पार्थनामघारिणीं वै प्रतिद्धामसदादीनामयं
प्ङविययाविन्नदीं तिवयं पापदवापतः | ने परै नैव । अयं प्रा्तविनरो नरयिष्यति
वयोहानिमवाप्टति । इत्यनेन प्रकारेणा ऽऽहेत्यन्वयः ॥ ३ ॥
त॑ पञ्च शतान्यप्सरसां प्रतियन्ति शतं चृणदस्ताः श्रतं वासोहस्ताः
एवं ब्रह्मण उक्त्यनन्तरमनेकनह्मप्तमास्यजनैः समं तं बह्लोकमागतं पयेङ्वि्या-
विदं प्च शतानि पञ्चपंस्याकानि शतानि । अप्सरसां रूपयोवनपंपन्नानां मनोर-
माणां लननघनमाखडीक्ृतमध्यदेशानां मदनमदमीमुह्मानदिगन्तराणां प्ाधारणचीणां
प्रतियन्ति संमुलमागच्छनिि तदृरनखाटप्तानाम्‌ । संविमागेन संभारानाह--शतं शत-
संसया्राभूरणहसता हणदरकेपणुड्छुमचू्णकरः। शतं शतपतस्याक्रं वासोहसता
विविषदुकूढकराः ॥ ।

१. ्यवाश्वा। २ ध. श्या न । ३ क. ^तिधावन्ति शतै ज्वालादस्ताः शतमाज्ञनदस्ताः
श । ४ च. "तं फ" । ५ च. का माल्यहृस्ता अनेशवणविचित्रगन्धपुष्पदामकराः शते शतसंष्याका
भाज्ञनरस्ता अज्ञनोपयोगिदव्यमाज्नं कपूरकस्तूरीकङ्ोकतैलादिकः इतं शतसंस्याकाशूणैदस्ता
-दरिद्राकेषरकुह्ुमचन्दनादितरणकराः रातं शत्षस्याका वासोहस्ता विविधदुकृ्ादिकराः शतं तपं"
द्याकाः फर्दस्ता विविधाभरणहृस्तास्तमनत्तीणौ' । व

४ चतुर्थः सण्डः ] कोषीतक्युपनिषत्‌ । ११४-१०

शतं फलदस्ताः शतमाञ्जनहस्ताः शातं मार्यर॑स्तास्त ब्रह्मा-
ठंकारेणाछंकु्वन्ति स ब्रह्माटंकरेणालंक़ृतो रह्म विदरान्र-
ह्यमिमेति स आगच्छलारं हदं॑त॑मनसाऽत्येति ।
शतं शतपंस्याकाः फरस्ताः शतं शतपंस्याका आञ्जनहस्ता विविधाभरण-
हस्ताः शतं दातसंस्याका मारयहस्तास्तगतुतीणारहरं प्रा्ररोकं ब्रह्मालं-
कारेणाठेकुैनिति हिरण्यग्भयोगेन(ण) मण्डनेन मण्डयन्ति । सं पर्यङकविद-
वित्‌ । अप्परोमिव्रह्याठंकारेणालंद्रैतः, सष्टम्‌ । ब्रह्म विद्रन्हिरण्यगर्भज्ञानवान्ब्-
हयैवाभियैति दिरण्यगररूपमेव पथेत प्राप्नोति न तन्यत्‌ । बहमप्राप्तौ कममाह--
स प्राघत्रहटोकोऽप्परोमिक्ाटंकरिणार्ृतस्तामिः स्माजनैधाऽऽगच्छति । प्रभो-
ति। आरं हदमारनामानं हदम्‌ । तमार हरं मनसा नावा्नपेकषः केवठेनान्तःकर-
णेनाल्येति, अतीत्य गच्छति । युक्तं ह्येतत्‌ । न ह्यरो हदः कामक्रोधादिवृत्तिभेदः
खातिक्रमणे मनोव्यतिरिक्तं सानान्तरमपेक्षते ॥
ये हि त्रहमविादन्यास्तेषामन्थमाह--

तमित्वा संरतिषिदो मज्न्ति स आगच्छति पुहृतीन्येषटिांस्तेऽ-
स्मादपद्रन्ति स आगच्छति विजरं नदीं तां मनसैबादेति ।
तमारं हदमित्वा केनचित्कर्मणा प्राप्य संप्रतिविद्‌ आत्मनः प्रतिभू वैषयिकं
सख॑ तत्सम्यक्तेनानुक्ूकत्वेन जानन्तीति पंप्रतिविदोऽन्ञा इयर्थः । मन्ति भि्-
नौका हव प्मुद्रे पान्था अगुनरुद्धारं मस्ना भवन्ति । सोऽतिकरान्तारहद आग-
च्छति प्रभेति । पुष्टतान्येषटिान्येषिदेतिनामकान्मुह्तसते हूतः कामक्रोधादि-
वत्युत्पादका अस्परान्मनसराऽतिक्रान्तारादपद्रषन्ति, अपगच्छन्ति स्वप्राणपरीप््वो
हतदिरण्यकरिपोर्ीपिहारिव विप्रचिततपरशतयः । स स्वदनेनापद्रावितमुदू आग-
च्छति प्रमेति । विजरां नदौ विनेतिनाश्रीं नदीं तां विजरं नदीं मनसैव
साधनान्तरनिरकषेणान्तःकरणेनैव । अत्येत्यतीलय गच्छत्येव न त्वारहदोत्तारवनमुदूती-
दिद्रावणं किंचित्करोति ॥
ननु सुक्ृतमप्यसि सहायम्य विनरोत्तार इयत आह--
तत्ुतदष्छते धुरे ।
तत्तत्र दारीरपरित्यागावर उपास्यमाननह्मपाक्षात्कारावसरे वा सुङृतदुष्टते पुण्य-
पापे धुनुतेऽश्च इव रोमाणि कम्पनेन सुकृतदुष्कृतयोः परिपाकरज्ञनेन परित्यनति ।

१ क. फणहस्तास्तं । २ च. हस्ताः रातं वासोदस्ताः शतं तरणैदस्तास्तं । ३ ध..छृतस्ताभिः ।
ध. ग्ने सह ब्रह्म विद्ान्रञ्च जानन्त्ह्मभिग्रेति । (स्पष्टम्‌) । स उपासक आग' ।

११४-११ शंकरानन्दविरवितदीपिकासमेता-- [ १ प्रथमाध्याये

नतु सकृतदुष्छृतयोः सतोः कथं परिलाग इत्याशद्क्य यथाऽिना स॒तां काष्ठानां
दहस्तयेति परमं परिहारं परित्यज्य प्रप्गादत्रहम विदुषि प्रीतिद्रेषयोः फटं विवकषु-
ब्हमवि्ां सोति-

तस्य भिया ज्ञातयः सुकरतरुपयन्यगप्रिया दुष्कृतं तचथा रथेन `
धावयत्रथचक्रे पयैवेक्षत एवमहोरात्रे पयेवेक्षत एवं सुकृतदुष्कृते
सवांणि चद्रु्ानि स एष विसुकृतो विदृष्ठृतो ब्रह्म विद्रा
न््रह्येवामिपेति ॥ ४॥

स्य रह्म विदुषः रातरुमिचादिप्मवुदधः प्रियाः प्रीति कुबाणा ज्ञातयो ज्ञा्युपल-
क्षिता मनुष्याः सतं पुण्यरपयन्ति प्रा्ुवनि विष्णोरिव प्रियाः | अप्रिया ब्रह्म
विदुषि द्विषं कुकौणा दुष्छृतं पापमुपयन्पीलनुवतैते । नन्विदमतिचित्रं यो हि यत्क
रोति न प्र तत्परपरोतीयारङ्क्य दृष्टान्तेन प्माधानमाह-- तत्तत्र कारथितुरटेपे यथा
दृष्टन्ते । अयं दृष्टान्तः--रथेन निमित्तेन कारणेन धावयन्मूमौ प्रेर्यत्रथचक्रे
रथाङ्गे पयेवक्षते भूमौ प्रयोगवियोगफढवती रथचक्रे समन्तादव्छोकयते न तु
तत्फं प्राप्नोति । एवमनेन प्रकरेणान्तःकरणशरीरादिङृतादृष्टनिमित्तं प्रवतैमाने
अरा राच्यहनी पथैवक्षते समन्ताद्वलोकयति । एवै यथा राव्यहनी प्थवे्षते
तथा सुकृतदुषछृते पुण्यपपि न कवं ते एव कंतु सरबणि च ददानि च्छयातप-
रीतेोप्णसुखदुःखादीनि नििलान्यपिं द्वद्ानि पथवेकषते न तु ततफङमाग्मवति । न
हीकषितुः फं कठदादे ्रषट्म्यस्स्य दुःखस्याद्नात्‌ | स उपासक एष प्राप्त्रह्म-
लोको ब्हमटोकप्राततः पूवमेव वियुतो विदुष्कृतोऽपगतपुण्योऽपगतवापे ब्रह्म विद्रा-
न््रह्येवाभिपरेति व्याख्यातम्‌ ॥ ४ ॥

स आगच्छतीर्यं दक्षं ते ब्रह्मगन्धः प्रविशति स॒ आगच्छति
साज्यं संस्थानं तं ब्रह्मरसः मरविश्ति स आगच्छलपरानित-
` मरायतनं तं ब्ह्मतेनः भविश्चति स आगच्छति ।

स उपापतक उत्तीणविजर आगच्छति प्रपरोति । इस्यं दृक्षमिल्यनामानं वृक्षं तं
प्रतिल्यवृक्षं ब्रह्मगन्धोऽनुतपूैः सवेसुरमिगन्धातिशयी बरह्मगन्धो येनाऽऽघ्रंतिन
ब्ह्मलोकव्यतिरिक्तोकेषु सुगन्धेष्वपि दुर्गन्धबुद्धिभवति तादशो विड्वराहाणामिव
मतुष्यजन्मन्याघ्रातशचम्पकादिगन्धो बिड्गन्धे दुगेन्धबुद्धिजनकः प्रविशति धाणद्ररेणा-
नाहेदयकमलमुञुटमागच्छति । स आघ्रातत्रह्मन्ध आगच्छति प्रप्नोति साख्यं
संस्थानं सार्ज्यनामकं पत्तनम्‌ । तं प्रा्तप्ारञ्यम्‌ । ब्रह्मरसोऽनाश्वादितपूर्वोऽन्य-
रपहेयतादुद्धिननको ब्रहमटोक एवाऽऽपक्तिजनकोऽपवौ रतो रपनादवारेण प्रवि्ति

¢.

%६्‌. "न साधनमाः। २. शेपे ३च, "त कर्‌",

4 पृरश्मः खण्डः] ` कौषीतक्युपनिषत्‌ । ११०१२

व्यास्यातम्‌ । स अआस्वादितत्रहमरप्त आगच्छति प्रमेति । अपराजितमायतनमप-
राजितनामकं ब्रहमगृहम्‌ । तं प्रप्तापरानितं ब्रह्मतेनोऽदष्पषं स्तेना न्यका-
रकारकं ब्रह्मटोक एवाऽऽपक्तिकारकं चश्द्वीरा परवि्चति म्यास्यातम्‌ ¡ स प्रवि
छव्रह्मतेजा आगच्छति प्राम्रोति ॥

इन्द्रभजापती द्रारगोपौ तावस्मादपद्रबतः स॒ आगच्छति
` विभुप्रमितं तं ब्रह्मतेजः परविशति स आगच्छति विचक्ष-
णामासन्दीं ब्हर्थतरे सामनी पवौ पादौ श्यैतनौधसे
चापरौ वैरूपैराजे अनरच्ये शाकररेवते तिरथी सा भज्ञा
रज्ञया हि विपश्यति स आगच्छलमितौजसं पयं स भाण-
स्तस्य भूतं च भविष्यच परयो पादौ भीरेरा चापरौ

इनदरभजापती द्रारगोपाविन्द्रमनापतिनामानौ द्वारक्षाकारकौ द्वारस्यौ तानिन्द्र
प्रनापतिद्रारस्थो । अस्मात्प्ा्तत्रहमगन्धरप्तेनसो ब्रह्मण एव दर्शनमात्रेण वद्धाञ्जटीं
परिलयक्तासने द्वारप्देशात्रभपं जय जयेति शब्दमुच्रारयन्तौ । अपद्रबतोऽपप्तरतः।
सोऽपद्रावितेन्दरप्रनापतिरागच्छति प्राति । विभुप्रमितं विमुनामकं प्रमितं समास्य-
म्‌ । तं प्राप्तविमुप्रमितं ब्रह्मतेजो ब्रह्माहमस्मीति ' प्रकतेरहंकारो मनप द्ररेण भवि-
शाति, म्यास्यातम्‌ । स प्रा्तव्र्धतेना आगच्छति प्रा्ोति विचक्षणामासन्दीं
विचक्षणेतिनाभिकम्‌ । तस्या आसन्याः प्रकारमाह--ब्रहद्रथंतरे सामनी अस्या
पूर्वो पादौ स्यैतनौधे सामनी अस्या अपरौ पदौ वैरूपैराजे सामनी जस्या
अनूच्ये दक्षिणोत्तरे अघे श्चाकररेवते सामनी अस्यासितिरशी पूपधिमे सा चतु-
रस्रा वेदी प्रज्ञा। सा विचक्षणाऽऽपन्दी प्रज्ञा महत्तत्वरूपिणी बुद्धिः । तत्राऽऽगतस्य
फलमाह--प्रज्ञया हि विपश्यति हि यस्माद्विचक्षणां प्राप्तप्तस्मासज्ञयाऽऽत्मबुद्या
विधं विभ्वं परयति । स प्राप्परजञः । आगच्छति प्राति । अमिते।जसं पयम्‌
अमितौनोनामकं पङ्कम्‌ । स प्राणः प्चवृत्तिः सरवनदियेभ्योऽम्यधिकः क्रियाशक्िः।
तस्यामितोनपः पयेङ्कस्य भूतं च भषिष्यच पूं पादो मस्तकाधारगानस्याधस्ताद्र-
समानौ प्राच्यां दिशि चरणातीतं भावि च विश्वम्‌ । चकारविभेकस्थकैकपादत्वा्थौ ।
ओ्ीशेरा चापरौ, इरा इटा । पादगास्याषस्ताद्वतैमानेो पश्चिमायां दिदयन्यौ चरणो
रक्मीर्थरणी च । चकारौ पूर्ववत्‌ ॥

बहद्रधतरे अनूच्ये भद्रयङ्ञायङ्गीये शीषैण्ये ऋचथ सामानि च पाची- `

१क. च. (यदः प्र २क.न्दीसा)३च- रौ पादौ वै । ४ च. 'द्ययशो ज 1
५ च. "ति ब्रह्मकीत्िर'। ६ च. शह्ययशा आः । ७ घ. "काम्‌ । सा विचक्ष" ।

११४-१३ दकरानन्दविरवितदीपिकासमेता-- |[ १ प्रथमाध्याये

नातानानि यसरंषि पिरधीनानि सोमांशव उपस्तरणमुदीथ उपशः
भ्रीरुपवणं तसमनब्रह्माऽऽस्ते तमित्थंवित्पदेनेवाग्र आरोहति ।

बृह्थतरे अनूच्ये दक्षिणोत्तर सट्वाज्ञे अनच्यपंजञे वृहद्रथ॑तरपामनी ।
भद्रय्गायङ्ञये शीर्णे पूर्वपश्चिमे सगे पादाधरे शीर्ष्ये शर्पपादस्यके
भद्रयज्ञायज्ञीयपामनी 1 एवं कोष्टचतुष्टये पादचतुष्टयेन निष्पत पट्िकामाह- ऋचश्च
सामानि च भाचीनातौनानि । प्रक्परयगुपयधोभागेन वर्तमाना दीषीः पदिकाः
पराचीनातनानि तदचश्च सामाति च । चकारावृक्सामयोरधरध्वैभागनियमार्थो |
यमि तिरथीनानि यजि प्रसिद्धानि दक्षिगेत्तरथेस्तिैकपष्िकाूपणि । सोमां-
शव उपस्तरणं सोमकिरणाः पुकोमल्करिपुस्वरूपम्‌ । उद्वीथ उपश्री, उदरीयः
प्ताममक्तिविरोषः । उपस्तरणप्योपयीपादमस्तकं प्रकषिप्यमाणं क्षीरगौरं मृदुतरं वजमु-
पश्रीस्तदुद्रीयः । श्रीरुपवहैणमुच्छी्षफे रक्षी । यद्यपीयं पादतेन पूर्वमुक्ता तथाऽपि
पवी ठोकिकयुत्तरा हु वैदिकीति विमागासपुनरुक्तिमं॑दोषः। तसमिन्भाणपर्य्के मूतं
चेल्यारभ्य श्रीरपवर्णमिलनेनोक्ते । ब्रह्माऽऽस्ते हिरण्यगर्भं स्तादात्मयेनोपा-
स्यमानमुपगिष्ठं वतते । तं ह्मण आपतनमूतं पैङकमुक्तमित्थंविदुक्तपयैङप्येन ब्रमण
तादाल्यवित्पादेनैव चरणेनैव नतु पादावधस्तात्क्षिप्य जधनकरा्ारोपणेनाग्रे प्रथ-
मत आरोहयारोदणं करोति ॥

तै ब्रह्म पृच्छति कोऽसीति तं प्रतित्रूयात्‌ ॥ ९ ॥

त॑ पादेनेवोक्तपर्ङ्कमारोहन्तं प्रियं पुत्रमिव पिता ब्रह्मां पृच्छति दिरण्यगर्भो
नृते । बमोक्तिमाह-कः परभेऽसि मवसील्यनेन प्रकरेण श्रुतिः शिक्षयति तं कोऽ-
परीति बरुवाणं ब्रह्माणं प्रतित्रूयासतयत्तरं वदेत्‌ ॥ ९ ॥

वक्तव्यं प्रत्युत्तरमाह --

ऋतुरस्म्यातबोऽस्म्याकाशाथयोने; संभूतो भाया एततप-
वत्सरस्य तेनो भूतस्य भरतस्य भरतस्य ृतस्याऽऽत्मा

ऋतुरस्मि वन्ताचतुषठरूपो भवामि । काटात्मकत्व उपपत्तिमाह--आै-
वोऽस्मि) ऋतुपबन्धी भवामि । काटात्मकेन मया संबन्धात्‌ । मम काटा-
त्मनस्त्वया तादरेनमिदप्रा्ियत्ततः काटः कारकतबन्धी चाहं भवाभो्र्थः ।
तरि कं यथा चन्द्रमपतः समागत ऋतुरातैवश्च तथेलाशङ्कय नेलाह-आकाशाद्‌-
म्यकृता्योनेरुपादानकारणत्संभूत उतननो मया; स्वयप्रकाराद्भसमणः । अयमथः।

१च. "तानं यः। २ च. "तानम्‌ । प्रा । ३ च. तानं तद्व । ४ क. ्याऽऽह को ।
५च. याऽह हि" । ६ च. भार्याय रेतः संवः। ७ च. मायौ भार्यायाः ।

६ षष्ठः सण्डः] कौषीततयुपनिषत्‌ । ११४-१४

न केवटं नहमुपादानकारणं क्रतु खयां बहन शवहमिति। एततसंबत्परस्य तेनो
भूतस्य भरतस्य भूतस्य भूतस्य । ननु कथं माया आकाशायोनेः समृतः कथमतरा-
तवशरे्त जह--मृतस्यातीतस्य मृतस्य यथार्थस्य कारणरूपस्य मतस्य चतुविथनेत-
नाचेतनात्मकस्य मृतस्य प्चमहामूतातमकस्य | न हि प्र॑वत्मरमन्तरेण चतुर्विधानि तानि
पञ्च मृतानि चोत्प्ने । संवत्सरस्य वपन्तायेकवुस्वरूपषथेतत्वत्सरप्रकीकमन्तवेहि-
वतमानं तेजो दीिखल्पं मदुद्धिपकाशकमात्पाऽऽतमेतिपरययग्यवहारयोगयम्‌। पव
त्परस्य च तत्काथ्य च मयि स्वयप्काशखख्पेऽध्यस्तत्वात्‌ । यदाऽप्येततपंवत्रस्यास्य
तेनोमूतस्य तेनःखरूपस्याऽऽदरिल्यादितेनपतः प्रवमानत्वाद्रूतप्य व्यवहारयोग्यस्य
चेतनाचेतनात्मकप्रपश्चस्य मूतस्य कारणस्य मृतस्य कायस्याऽऽत्माऽधिष्ठानमूत इति
म्यास्येयम्‌ | तदाऽपि ऋतुत्वमार्वत्वं चाविशुद्धं काट्स्यापि कारणप्य समत्वात्‌ ॥

` ननु केऽयमात्मघ्यत आह--

त्वमात्माऽसि यस्तमसि सोऽहमस्मीति तमाह कोऽदमस्मीति
सलयपिति ब्रूयाक्ि तथत्सलयमिति यदल्यदेषेभ्यश्च प्राणेभ्यश्च
तत्सदथ यदेवाशच प्राणाश्च तचयं तदेतया वाचाऽभिव्याहियते
सलयपिलताषदिदं सममिदं सवेपसि ।

तवै पर्यङ्स्थो ब्रह्माऽऽतमाऽस्यातमशन्दप्र्ययमाग्मवपि । ययेवं तर्हिं
त्वेत आह--यः प्रपिद्धः पर्यङकप्थस्त्वमपि ब्रह्मा मत्पुरतस्थितोऽपि स
युष्मच्छब्दप्र्ययाटम्बन उक्तोऽदमस्म्यसच्छब्दप्र्ययाटम्बनो भवामि । इय
नेन प्रकारेण प्रतित्रूयादित्यन्वयः । तमेवं वदन्तमुपाप्रकमाह ब्रूते पङ्कस्य ब्रह्मा |
केः प्रभे। अहमसिमि यस््वमात्माऽपीति मवतोक्तः प कोऽहं ब्रह्या सवामि । इत्यनेन
प्रकारेण ब्रह्मणा पुनः पृष्ठ उपाप्रको ब्रह्माणं प्रति स्यं सत्यराब्दामिधेयाधिष्ठानम्‌ ।
हृति श्रूयादनेन प्रकरेण वदेत्‌ । एवमुक्ते पनत्हया एच्छति-कि प्रभे । तद्ध-
यतोक्तं यद्भवतः प्रपिद्धं सलं सलशब्दामिषेयम्‌ । इत्यनेन प्रकारेण ब्रह्मणा पृष्टः
पुनः परतयततर ब्रुयात्‌ । यल्रपिदधम्‌ । अन्यहेवेभ्यश्च मागेभ्यश्ेन्द्रियाधिष्ठातृम्योऽ-
ग्यादिम्य इन्द्रियेभ्यः सप्राेम्यो व्यतिरिक्तम्‌। चकारौ वासराकाशाम्यामप्यन्यदिले-
तदर्थो । तदुक्तमिन्दियप्राणव्यतिरिक्तं सत्सच्छब्दालम्बनम्‌ । अथ पक्षान्तरे यस
सिद्धं देवाश्च प्राणाश्वाम्यादय इन्द्रियाणि सप्राणकानि वाखाकारौ च पूववत्‌ |
तदुक्तं देवादिकं लयं चयच्छन्दाटम्बनं तदुक्तं सचराचरं विशवमेतयोक्तया स्यरूपया
वाचा वचेनाभिव्याहियते पर्वत उच्यते । एतच्छब्दार्थमाह--सलयमिति ।

१. "ति। रेतः ठंव'।२च. "पस्यरेतः संव! ३ घ्र, भ्यः प्राः ।

११४-१५ दंकरानन्दिरचितदीपिकासमेता-- [ १ प्रथमाध्याये

सत्यं सलशब्दरूपमित्यतुकरण्ः । एताव्रचत्परिमाणमिदं प्रत्यषदप्रमाणगभ्य
सर निति जगत्‌ । दानीं श्रुतिराह--इदं समसि, इदं प्रत्क्षदिप्रमाणगभ्ं
र्व निस भूतमोतिकात्मकं जगद्रल् त्वं मवति ॥ |

इलेवन तदाऽह [+ तदेतद श्टोकेनाभयुक्तम्‌। रः सामरषिरा

असादतिरब्ययः। स ब्रह्मेति स विज्ञेय ऋषित्रहयमयो महा-

निति। [तमाह केन मे पौंस्यानि नामान्यामोषीति प्राणेनेति दरयात्‌।
` एटयेैनं तदाऽऽह तदा तसित्रहमणो मञ्चकसमीपागमनकाठ इेवोकतेनैव प्रका
रे न लव्येन । एनं ब्रह्माणम्‌ । अहोपाप्कः समागतो रते । तैमुपाप्नकं स्वात्मनः
प्वीलमलं हुवाणमाहं ब्रते ब्रह्मा । केन करणमूतेन रूपेण वा मे ममं रहमणः सवत्मनः
पौसयानि टिङ्कसंन्धीनि नामानि नामेयानि । आप्नोषि प्राप्तोति । इलयनन प्रका-
रेण ब्रहमणा ष्टे भागेन पञ्चवृत्यात्मकेन सरािदैविकेन करणेन रूपेण वा ।. इति
रयात्‌ , जनेन प्रकारेण प्रत्युत्तरं वदेहुपाप्तकः ॥ |

पुनतरया एृच्छति-

रेन स्ीनामानीति वाचेति केन नपुंसकानीति मनसेति केन

गन्धानिति पणिनेव ब्रूयात्‌ ।
` केन करणेन स्पेण वा स्ीनामानि सीटिङ्गनामधेयानि । अत्रेषी-
त्यत्र वक्ष्यमाणेषु चानुवते । इत्यनेन प्रकारेण पृष्टे । वाचा प्राणनिप्याच्या
वर्णीमिन्यक्तिहेतुभूतया । इत्यनेन प्रकारेण त्रूयादिलयुवतेऽत्र वक्ष्यमाणेषु च । पूनः
पृच्छति-केन करणेन रूपेण वा नपुंसकानि नपुंसकिङ्गनामानि । इलनेन प्रका
रेण । पृष्ट उत्तरमाह- मनसाऽन्तःकरणेन परायिदैविकेन । इलनेन प्रकारेण । पुनः
पच्छति-केन करणेन गन्धानटथिव्येकगुणान्‌ । इत्यनेन प्रकरेण । उत्तरमाह--
णेन प्ाधिदेवकेनतयेव रयात्‌, अनेन प्रकरेण ददेत्‌ । दरयन्त इये
तदर्थ मध्ये च ग्रहणमन्तेऽपि म्रहीष्यति । एवकारः प्राणडरब्दस्य द्विरमिधानं कं
करणीयमितिदाङ्कानिवारणाषः |

पुनः पच्छति-
केन रूपाणीति चक्चुपेति केन श्ब्दानिति श्रोत्रेणेति केनानरसा-
निति जिहयेति केन कमीणीति दस्ताभ्यामिति केन पुखटुःसे

+ एतचि्ान्तगरतभन्धस्य व्याख्यानं तुटितम्‌ । क, पुस्तके लय ग्रन्थो नासेव ।

` १च. तच्छलोके' । २ च. पौँस्तानि । ३ च. तदेतच्छलेकेनभ्यु्तम्‌ ॥९॥ श्रुयाऽेतत्स-
वतिमतवमुक्तमित्युपासकः श्रुतिमुदाहरति । तपुः । ४ च, पौस्तानि । ५ क, प्राणेनेति । ६ घ. च;
नेति के । ७. प्राणेन । ८ च, श्येऽपि म्रः । . ,.

९ षष्ठः सण्डः | कोषीतक्युपनिषत्‌ । ११४-१६
इति शरीरेणेति केनाऽऽनन्दं रतिं मजातिमित्युपस्थेनेति ।

केन करणेन रूपाणि तेजेोबन्नुणमूतानीत्यनेन प्रकरेण । उत्तर.
माह चक्षुषा नेत्रेण साथिदैविकेन करणेन । इत्यनेन प्रकरेण ।
केन स्पास््वचेति प्रश्चोत्तरे बहिरेवावगन्तम्ये । पुनः एच्छति- केन करणेन
श्दान्ध्वनिवणंपदवाक्यादिरूपान्‌ । इत्यनेन प्रकरेण । उत्तरमाह श्रोत्रेण
शब्दोपरल्धिकरणेन सापिदैविकेन । इत्यनेन प्रकारेण । पुनः एच्छति- केन
करणेनान्नरसानचस्यादनीयप्य रेदयपेयचेष्यमेज्यस्य रपान्कटुकाम्टल्वणतीक्षणक-
षायमधुररपान्‌ । इनेन प्रकरेण । उत्तरमाह-जिहया रपनेद्धियेण साधिरैवि-
केन । इृल्यनेन प्रकरेण । पुनः पृच्छति-केन करणेन कमीण्यादातम्यानि। इत्यनेन
प्रकारेण । उत्तरमाह--हस्ताभ्यां हस्तद्रयरूपेण करणेन सापिदरैषिकेन । इत्यनेन
प्रकारेण । एच्छति- केन करणेन सुखदुःखे अनुक्रूटपरतिकूख्वेदनीये । इत्यनेन
प्रकरिण । उत्तरमाह-श्गरीरेण स्यूलमृकीस्येण पुण्यापुण्यप्तहकरृताज्ञानहेतुना देहेन ।
इत्यनेन प्रकारेण । पुनः एच्छति-केन करणेनाऽऽनन्दं मेधुनावपतानपरूत्थं सुखं
रतिमेथुनरागनं पुखमतथुनावपानं योपिदाटिङ्गनमारम्य । अजाति प्रनाः कन्याघु-
तादिद्पाः । इप्यनेन प्रकारेण । उत्तरमाह--उपस्थेनोपस्थास्येन करणेन चपुं्-
रिङ्गमेदमिनेन साधिदेविकेन । इत्यनेन प्रकारेण ॥

पुनः प्रच्छति-- ।

केनेत्या इति पादाभ्यामिति केन धियो विज्ञातव्यं कामानिति
प्रयेति व्रयात्तमाह ।

केन करणेनेतया गतीः । इत्यनेन प्रकरेण । उत्तरमाह--पादाभ्यां पाद-
द्रयास्येन करणेन परायिदैविकेन । इत्यनेन प्रकारेण । पच्छति-करेन करणेन
धियो वुदधिवृततीः । विङ्गातव्यं धियां विषयज्ञानं कामानिनिपेच्छापरप्थीयह-
पान्‌ | इत्यनेन प्रकरेण । उत्तरमाह-मरह्या स्वयंप्रकारोनाऽऽतमबरोधेन । यद्यपि
सपैमिदमनयेवाऽऽप्पते तथाऽपि वागादिकं नामा्यवाप्तौ पराक्षात्करणमस्ति व्यवधायकं
नवेव बुद्धयादौ किंविदल्ि । यपि सुखदुःखे अपि प्रञकवेये तथाऽपि मम॒ पदि
सुल रिरसि च दुःखमिलादिप्रययानुप्तरेण शरीरेणेत्युक्तम्‌ । यचपि नाममात्रप्तो
करणं वाक्प्राणश्च जीवनमन्तरेण न करणम्‌ । मनश्च पर्वोपटन्धिपताधारणं करणम्‌ ।
तथाऽपि ज्ञीपुंसव्यक्तिवज्टितयेव नपुपकव्यक्तेवाहयकरणैः प्रचयानुदरयादसि नपुप-
काविगमे मनप्तोऽम्यधिको व्यापारो यततत उक्तं मनसा नपुं्कानीति । प्राण्य
जीवनमन्तरेणाकरणस्यापि वाण्यापारपहकारिताद्वाक्रणे नामतो करणं भवतः ।

१ च. 'ध्यचर्व्यमो" । २ घ्‌. मारव्येन पु । ३ च. प्रजाती; । ४ ध. च. श्यैवेति ।
१५२

११४-१७ शंकरानन्दविरचितदीपिकासमेता-- [२ द्वितीयाध्याये

सिते च करणवे प्राणस्य पुरुषत्वाद्वाचः खीत्वाच्च वाक्प्राणयोविभागेन करणत्वमतरि-
रुद्धम्‌ । पतनानि च वाक्भराणयोनीमाप्तौ करणत्वमथीदकष्यति-- यावद्वा इया-
दिना । इति ब्रूयात्‌ । व्यार्यातम्‌ । तं पादेन परयङ्मारूदमुक्तोत्तरवादिनमाह पर्य-
ङ्प्थो ब्रह्मा तरते ॥
र्मोकतिमाह-- ।

आपो वै सलु मे ह्सावयं ते टक इति सा या ब्रह्मणो

जितिर्या व्यष्टिसतां जिति जयति तां व्यष्टि व्यश्चुते य एवंवेद

य एवं वेद ॥६॥ ।

इति ऋमेदाम्तमतकर षीतकिन्राहमणारण्यकोपनिषरि
प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥
कौषीतकित्राह्मणारण्यकक्रमेण षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥
आपोऽष्डाव्दामिषेयान्यप्परथानानि पश्वीकृतपन्चमहामूतानि सभौतिकानि वै.

्रिद्धानि लोकवेदयोः खल॒निशचितमनुपचरितमितय्थः । मे मम॒ सर्वैस
हिरण्यगर्भस्य परब्रहमामिन्नस्य हि यस्मादापो मम तस्मादसावम्मयो मदीयोऽनेकको-
वियोजनविसतीणः पैसुखभूमिरयं प्रलक्षो मननिवास्ते तव महुपापकस्य मदमित्स्य
लोको ब्रह्मखोको यावन्मदीयं तावत्वदीयमिलथैः । इत्यनेन प्रकारेण तमहिलन्वयः।
इदानीमुक्तोपापतनस्य फलं पक्षेण श्ुतिराह-सा शालरैकवे्याऽऽप इत्यादिना प्रकृता
या प्रसिद्धा हमविदां ब्रह्मणः पर्यङकस्थस्य हिरण्यगर्भस्य जितिर्जयरूपा संषैनिय-
न्तृत्वमिलरथः । या प्रपिद्धा व्यष्टि्यीपतिः सवीत्मकत्वमिलथः । तामुक्तां भिति
जयरूपां जयति खधीनां करोति । तामुक्तां व्यष्टि व्याप्ति व्यश्ुते व्यामरोति ।
व्याप्तारमाह--यः प्रसिद्ध उपासत एवं वेद्‌, उक्तेन प्रकारेण पर्यङकस्थं बरह्मोपासते।

य एवं वेद्‌ । व्यास्यातम्‌ । वाक्या स्यापोऽध्यायपरितमाप्लर्थः ॥ ६ ॥
इति श्रीपरमहंसपरिव्ाजकाचायौनन्दात्मपूज्यपाद्रिष्यशकरानन्दभगवतः छती
कौरषपीतकित्ाह्णोपनिषदीपिकायां प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥

[> कके

अथ द्रतायाऽध्यायः।

प्रथमेऽध्याये पर्ङ्कविचोक्ता । तत्र चोक्तं प आगच्छ्यमितोजप्ं पर्यङ्कं स प्राण-
सतस्येत्यादिना प्राणस्य महाप्रमावत्वम्‌ । उपाप्रकश्च मन्दमध्यमेोत्तममेदेन भरिविधेो
भवति । तत्र यः पङ्कदुक्तं सोपपत्तिकं गृह्णाति स॒ उत्तमः । यस्त्वनेकरा उच्यमान-
मात्मानं गुरुं च सेङकेदय गृहणाति स मन्दः । यस्तु गुरूक्तं गृहन्खचित्तं निरोदुमशक्तः

(3

१, च. मे लोकोऽयं तेऽसापिति । २ च. सर्वातिशायित्वः ।

१ प्रथमः लण्डः] कोपीतक्युपनिषत्‌ । ११४-१८

पततु मध्यमः । स॒ तु गरुणोक्स्य वाऽन्यस्य वोपदेरोन चित्तमैथै॑विवियेवेदिैर-
पायेनेतव्य इति न्यायमाश्रयन्ती भगवती श्रुतिः प्राणोपानं चिततसर्यकरमनेक-
ठकलपदुमरूपं तद्विदश्च बाह्याध्यतििककमीणि विविधफलानि वुं द्वितीयाध्याय-
मारभ्यते-

भाणो ब्रह्मि ह स्माऽऽह कोषीतकिस्तस्य हवा एतस्य प्राणस्य

ह्मणो मनो दूतं वाक्परिवश्री चधरगप्त्‌ श्रो संश्रावयितं तस्मै वा

एतस्मे भाणाय ब्रह्मणे एताः सर्व देवता अयाचमानाय वि हरनि

तत्र प्राणो बहतयुपा्नं विवक्षुः प्रधिद्धप्यषतमाह- प्राणो योऽयमास्येऽन्तः पर्च-

वृत्य सलज्ञानानन्दादिरूपं नगत्कारणमिति ह साऽऽ, ह रेतिदये ख प्रपिदधौ।
इ्यरैवमुक्तवान्को पीतकिः कुपितं निनं हेयमिलरथः । सीतं सीतठं सांपाणिं पुतं
यस्य स्त कुषीतः कुषीत एव कुषीतकस्यापत्यं कोषीतकिः । नु ब्रह्न महारानोप-
चार प्राणश्च न तथेत्याह प्रणिऽपि महाराजचिहयानि कानिचितंपादयति--
तस्योक्तप्य ह प्रतिद्धस्य वै सर्थमाणस्यैतस्य प्रलक्षप्येव मुखबिहे वर्तमानस्य
पराणस्य पचचवृत्त्र्णे ब्ह्ममित्नस्य सनः पंकखिकस्पालकमन्तःकरणं दूतं महा-
राजस्येव संपिविग्रहकापमिलवदर्तमानम्‌ । वाक्तास्वादिप्यानस्यमिन्द्रियं परिव्री
परिविषणस्य करी महाराजस्य विश्वासनीया योषिदिव । चक्र रूपोपटन्धिकरणमि-
दियं ओीप्तृ गोशब्दवाच्यानामिन्द्ियाणां रक्षकं महाराजप्येव गोम रक्षको मच्री |
शोत रब्दोपरम्धिकरणं संश्रावपित्‌, प्यकश्रपणक्रां प्रतीहाररूपम्‌ । तसै
वा एतस्मै प्राणाय ब्रह्मे कृतं व्याख्यानम्‌ । हकारषष्ठयोरमायो विषः । अत्र
चतुर्थी तु बरदब्दयोगाथ । एता उक्ता मनआद्याः सवा निषि देवता देवता-
शब्दवाच्या अयाचमानायेदं महमाहरन्तिति प्रा्थनामहु्वाणाय बि गर्भदाता
इव राज्ञः करमक्षितमर्थनातमिलर्षः । हृरन्त्याहरन््य्षयन्तीलर्थः ॥

तथो एवास्मै सर्वाणि भूतान्ययाचमानायेव बि

हरन्ति य एषं वेद्‌ तस्योपनिषत्र याचेदिति ।
तथो एव उ अपि तथेव न॒ त्म्यथाऽस्मै प्राणोपाप्काय सवीणि निसिखानि
भूतानि स्थिरजङ्गमानि अयाचमानायेकेदं मे प्रयच्छन्ति परानामकुर्गणायेव न
तु कुवणायापि बि हरन्ति । व्यास्यत्‌ । अस्मा इति यदुक्तसमाह--यः प्रपिद्ध
उपासक एवं वेदोक्तेन परकरेणोपासे तस्य प्राणस्य ब्रह्मणो मनो दूतमिल्यादिनो-

१. ^तंच।२क. गोतर॑शरो।३च. “तु वक्परिवेष्रीस योह वा एतस्य प्राणस्य
बरह्मणो मनो दृतं वेद दृतवाम्भवति यशक्ुमौपत्‌ गोपूतृमान्भवत्ति यः श्रोत्रं संप्रावेयितृ संभ्रावयिः

[~ क +

तृमान्मवति यो वाचं परिष परििषमान्भवति त । ४ घ्‌. च. ^रन्येवं हेवा" । ५ घ. गोत्रं ।

११४-१९ दकरानन्दविरवितदीपिकासमेता-- [२ द्वितीयाध्याये

पापसकस्योपनिषदरहस्यत्रतं न याचेल्राणालयेऽपि याचनां न र्यात्‌ । इृत्युपनिष-
त्कथनप्तमाप्लर्थम्‌ ॥

तद्या ग्रामं भि्षिखाऽर्न्ध्वोपविरेनराहमतो दत्तम्धीयामिति ।

यातनायां दृषटान्माह--तततत्रायाचनायां दृष्टन्तः । यथा दने । ग्राम.

्ाहमणादिपमाकीर्ण देशविशेषं भिक्षित्वा भिक्षार्थं प्रतिगृहं गत्वाऽटग्धयैकर्मा
तिक्थमप्राप्योपविेत्ततो मिक्षप्राप्तौ निराशः पतुपवेशनं कर्ाततदप्राप्तौ संनात-
कोष एवस॑कल्पवान्‌ । मिक्षुकस्य पकलयमाह-नाहमतो द्तमश्चीयामतोऽनेन
आमेण मिितेनामिहितेन वा इतत समितं ना्रीयामहं भोजनं न करवाण्यहं भिक्ुकः।
इत्यनेन प्रकारेण पकल्पः |

य एवैनं पुरसासयावक्षीरंस्त एषैनयुपमन्रयन्ते ददाम त इति।

एष धर्मों याचितो भवति ॥

य एवादातृतवेन प्रतिद्धा एव न तन्ये । एनं ख्मादप्राप्तमिकष सभ्यो विगतहं
एरलात्प्म्मत्कखात्यलाचक्षीरगच्छाप्तत्तो न द्याम इति निराकरणं कु
स्त एव प्र्यास्यातार एव न तन्ये । एनमयाचकं तन्मुवावरोकनपराड्मुखमुपमन्र
यन्त उपमन्रणं कुन्ति । ददाम दानं करवाम ते तुमं पूवमप्मसमाथैकयिदानीमपग-
ताशाय । इट्यनेन प्रकारेण । एष प्रक्ष दीनवक्त्रलादिलक्षणो धर्मो गुणविरोषः ।
याचितो याचको याचकस्य । भवति ष्टम्‌ ॥

अन्यैतस्तैवैनमुपमत्रयन्ते ददाम त इति। पराणो ब्रहेति ह साऽऽ
पङ्गयस्तस्य इ वा एतस्य प्राणस्य बरह्मणो वाक्परस्ताचधुरार्शन्ये
चक्षुः परस्तच्छोत्रमारंने शरोत्रं परसतान्पन आरहन्ये मनः पर-
स्तासाण आरम्य तस्मै वा एतस्मै प्राणाय ब्रह्मण एताः स्थी
देता अयाचमानाय बि दहन्ति तथो एतास सबीणि भूता-
स्ययाचमानायेव वलि हरन्ति य एवं वेद तस्योपनिपन्न याचे
दिति तथा ग्रामं भिक्षित्वाऽरग्ध्वोपविरेन्नाहमतो दत्तमश्री-
यामिति य एवैनं पुरस्तात्मलयाचक्षीरंसत एपैनमुपमव्रयन्ते ददाम
त इत्येष धर्मो चितो मवलन्थ॑तस्खेवैनमुपमन्रयन्ते ददाम त
इति ॥ १॥
अन्यतस्त्ेव तुशब्दः पकषान्तेऽन्यस्माजिहः प्रपन्वदमोऽ्य एवायाचरूजायामेव न
१ च. याचतो । २ च. याचतो याचक । ३ च. न्यदास्ते"। ४ च. “इन्धते च" । ५ च.

रन्धते श्रो" । ९ च. 'न्धते मः । ७ च. ^एन्धते त'। घ. 'एन्ध्यते च त ८ च ररन्त्येवं दैवा ।
९. च, याचतो । १० च. “यदास्ते ।

२ द्वितीयः सण्डः | कौषीतक्युपनिषत्‌ । ११४-२०
तु याचूजायां यदि वते तैवैनपुपमव्रयन्ते ददाम त इति व्यास्यातम्‌ । एवं याचा-
यानूजयोगुणदोपापयारोच्य न याचेदिलगैः | यया करषीतविसद्वसेङ्यनामाऽप्यषि-
रिवाह- प्राणो बह्येति ह साऽऽह्‌ पैङ्गवस्तस्य ह्‌ बा एतस्य पराणस्य ब्रह्मणः
पङ्गयनामा वैद्यगोक्ो वा व्यास्यातमन्यत्‌ । नतु मनेोदूततवादिटक्षणेन बदयतं
प्राणस्य यद्यपि तथाऽप्यप्र्क्त्वाद्रहमतमषीलयत आह--बाग्वागिन्धियात्परसा-
तपरतश्शचश्रषरिन्ियमारंन्धे प्मन्तादत्य तिष्ठति । वाचश्चसुरान्तरमुक्तिवहृषट प्रायेण
विवादाभावात्‌ । चक्षशव्रिन्दियात्परस्ताच्छजमारन्परे श्रोत्रं श्रवणेद्धियम्‌ ।
व्याल्यातमन्यत्‌ । चक्षुषा दुक्तिकां रजतवत्पद्यति नवं शरोत्रमवि्यमानं शुणोति ।
ततो युक्तं चक्ष आन्तरं श्रोत्रस्य । शरो शरत्रे्ियात्परस्तन्मनः पेकलपविक-
ट्पात्मकमन्तःकरणम्‌ । आरन्धे म्यास्यातम्‌ । मनप: सावधानवे श्रेत्रेण श्रवणं ततो
युक्त श्रोवादान्तरत्वं मनप: । मनो मनप्रः परस्तात्रत आन्तरः पाणः पञ्चवृत्तिः ।
प्राणबन्धनं हि मनः प्रपिद्धम्‌। अरुन्धे समन्ताद वृत्य तिष्ठतीत्यवगम्यते पण्डितद्यैः ।
एवमान्तरत्वन ब्रह्मत युक्तम्‌ । तस्मै वा इत्यादि व्यास्यातं पूषैवत्‌ ॥ १ ॥
प्ाणविदोऽर्थेच्छायां पलां क्व्यतामाह --
अथात एकधनावरोधनं यदेकधनममिध्यायात्पौ ण॑मास्यं
वाऽमावास्यायां वा दुद्धपकषेवा एष्ये नक्षत्रेऽभिरपसमाधाय
परिसमू(ुच परिस्तीयं परयशष्योतपूय दक्षिणं जान्वाच्य
सुषेण वा चमसेन वा कंसेन वैता आञ्याहुतीसैहोति
अथ प्राणन्रहन्ञानानन्तरम्‌ । अतो यस्मादिच्छा जाततस्मा्तारणादेकधनावरो-
धनमेकधन इति प्राणद नामधेयं जगल्यस्िनेक एव धनरूप एकधनः । प्राणांसु
सततं रेदरिरपि धैरपीति न्यायेन प्राणस्य परमधनत्वात्‌ । तस्यावरोधनमेकत्र
स्थापनमेकथनावरोधनम्‌ । अयमर्थः । सल्यामयैच्छायामर्ापराप्तौ व्याकषिप्चेतपो न
प्ाणवरह्मचिन्तनं वक्ष्यमेनोपायेनार्थप्रापतो प्रपन्रचेतप्तः प्राणचिन्तनप्य सेभवादि-
द्मेकधनावरोधनं स्यात्‌ । यद्येकनं प्राणमभिष्यायात्सषतो ध्यान कुर्यादथ-
पुलदाऽ्थीवाप्त्या दं कुर्यादिति रोषः । अथवेकधनमनन्यटम्यं घनं तस्यावरो-
धनं प्रप्लुपायस्तच नोचितम्‌ । एवमपि ययेकधनमभि्यायास्राणोपाप्त-
कस्तदा पौणमास्यां बाऽपावास्यायां वा वाराब्दाविच्छविकस्पार्थो सषटमम्यत्‌ ।
धपे वा पक्षे । वाशब्दः हृषणकषायैः । तत्रापि पुष्ये धन्य आत्मनोऽ-
ल इत्यथैः । नप्रेऽधिन्यादौ शाखविहिते । अग्निमुपसमाधायाधि श्रौतं स्मा
वा स्वदासोक्तक्रमेण कृण्डष्यण्डिदयरौ प्रतिष्ठाप्य प्रिसपर(ुह समन्ताचृणादिकम-

१ ध. च, आरष्यते । २ च, 'पक्षनिकल्याथैः ।

११४-२१ शंकरानन्दविरचितदीपिकासमेता-- [२ द्वितीयाध्याये-

पनीय परिस्तीर्य समन्तादभीनवकीरय पयुक््य मन्रपूतेन वारिणा समन्तात्परिषिच्यो-
त्यूयाऽऽन्यं खगृह्ोक्तप्रकारेणोतपवनपंस्करेण संस्कृ दक्षिणं जान्वाच्य दक्षिणं
जाम्वधो नपाद्य सुषेण घा चपरसेन बा कंसेन वा । सूवचमपी प्रपिद्धौ यात्तिका-
नाम्‌ । कंपं कोसयदव्यौदिकं तेन करणेन वा यंतु प्राीच्छयोरनियलर्थम्‌ । एता,
वक्ष्यमाणा आस्याहुतीराग्यविभागविरोषृश्ुहोति जुहुयात्‌ ॥
होममच्रानाह-
वाइनाम देवताऽवरोधिनी सा मेऽ्ष्मादिदमवरुन्धां + तस्य
साहा । प्राणो नाम देवताऽवरोधिनी सा मेऽपुष्पादिदमव-
रन्धां तये स्वाहा । चक्र्म देवताऽवरोधिनी सा मेश्यष्मा-
दिदपवरुन्धां तसे खाहा ।
वाङ्नाम देवता वागमिधाना देवताऽवरोधिनी, उपाप्रकामीष्र्थपपा-
दिका । सोक्ता देवता मे मम प्राणोपप्रक्यर्थच्छोरपुष्मान्दमीार्थता-
गिनः काशादि मदभी्टमथनातमवरन्धामवरोषनं हुतां संपादयवित्यषैः। तस्या
उक्तनाम्ये देवतायै सवाहा होमाहुतिमतदधैप्धानां वी करोतु घवाहुतं सवी करोतु ।
प्राणो नाम प्राणामिधाना । प्राणग्रहणं च तन्रेणाकान्तव्यम्‌ । तेन ध्राणामिधनेति
मन्रान्तरमनुक्तमपि धिद्धं मति ।

भरोत नाम देवताऽवरोधिनी सा मेऽ्ुष्मादिदमवर्धां तस्यै

स्वाहा । मनो नाम देवताऽवरोधिनी सा मेऽपुष्मादिदमवरन्ां

तस्ये खहा । भङ्गा नाम देवताऽवरोधिनी सा मेऽपुषपादिदमव-

रन्धां तस्यै स्वाहेत्यथ धूमगन्धं मरनिघ्रायाऽऽज्यलेपेनाङ्गान्यसु

पिगृ्य वाच॑यमोऽभिपरल्यार्थ रीत दूतं वा प्रिणुयाहभते

व ॥२॥
। रध नाम श्रो्ामियाना । प्राणचक्ुः्ोजमनःजञामतरा वाजन्रवद्यस्येयाः $
प्राया बरहलं चोक्तम्‌ । इति म्परिपमा्लर्ः। अथ होमानन्तं धृपगन्ं होम-
धूमगन्धं प्रजिधाय प्रतिघरयाऽऽ्राणं कताऽऽन्यखेन होमावरिष्टाज्यलेनाङ्गा-
नयतु विमृज्य होमधूमप्रणमनु प्रषगतप्ुपटिप्य बराचंयमो मो्यभिप्रज्य रोम-
मदेशायर काप्यर्थतमधस्ामनं गलाऽय छम बीतेदं मे त्तो भूयादिति

# च. पस्तके अवरोधनी” इति एवैत मूले दीकायां च। +अवरुन्धयादिति च. पुस्तके सै
तर मूले टीकायां च ।

----(-(-----(--(---------न
१. रूयाद््ुतं । २ क. मेते । ३ च. प्रहा । ४ च, श्य यादु वी"

९ तृतीयः खण्डः ] कौ पीतक्युपनिषत्‌ । ११४२९

वदेत्‌ । अ्थवाभिने दूरेशाव््यि दूतं बा भरिणुयात्सभत्युतारिकं दूतं रयेत्‌।

भृत्याद्यमवि वाचं वेति बहिरेवावगनतम्यम्‌ । कमते दैव प्रतिद्धमर्थं खां खाल-

[ज]दूतवाक्यानामन्यतमेन गतेन प्रापरोत्येव न तु न प्रप्नोति ॥ २॥
एवमर्थोपायमुक्त्वा क्योपायमाहौपप्रकस्य-

अथातो दैः सरो यसय परयो ुमूषेथसमै ब एषां वर तेषमिवै-
सिपण्यगिपुपसमाधायैतयेवाऽऽतैता आज्याहुतीसहोति वाचं
ते मयि जुहोम्यसौ स्वाहा । पाणं ते मयि जुहोम्यसौ साहा । चसे
मयि लुहोम्यसौ साहा । श्रो ते मयि जुहोम्यसौ खाहा । मनस्ते
मयि चुह्षेम्यसौ खाहा। मतां ते मयि जुहोम्यसौ स्वाहेव धूम-
गन्धं परजिघ्रायाऽऽन्यलेपेनाङ्गान्यनु विज्य वार्चय मोऽमिप्रवरज्य
अथ प्राणत्रहज्ञानानन्तरम्‌ । अतो यसमादालनः प्रियस्येच्छैतस्मातकार-
णात्‌ । दैवो देववागादिमिः सपाः स्मरोऽमिाषः संपन्नो मवति यथा
तथा कथ्यत इति रोषः । यस्य पुरुषस्य व्यक्तिविरोषस्याऽऽतन्यनुराग-
शून्यस्य भियो बुभूषेस्राणविपमियो भवितुमिच्छेत्‌ । यस्यै यस्याः शिया ब
प्रभिद्धाया राजादिपल्याः । षां प्रयक्षाणां राजादीनां श्रीमतां पनेह-
शून्यानां वर परिदधानीं तेषामेव वागायथिष्ठतूणामम्यादीनां न सनयेषम्‌ । अत्र
वाशब्दाध्याहारेण योजनीयम्‌ । यप्ये वा प्रियो बुमूषेदेषां वा प्रियो बुभूषततेषामेव
परियो बुष । दैकसिन्पर्वणि दरर्णमाप्तयोरन्यतरसिन्युहपकषातमके वा पुण्ये नकषतर
प्वदिवपेऽपनिषुपसमाधाय व्यास्यातम्‌ । एतयेवाऽऽतोक्तेनैव प्रकारेण परेपमू-
(ुःकचयादिनैता वकष्यमाणपरस्याका आज्याहुतीबुहोति व्यास्यातम्‌ । वाचं वागि-
न्यू ते तव मयि प्रीतिं करिप्यतो मयि प्रीतिविषये तवाप्रीलोदासीन्ययोरम्यत-
रेन्थनसदीतऽपौ जुहोमि प्रक्षिपामि । असवितत्नामाऽहमयं कामो वा॒मम प॑पत्ो
मवतु । स्वाहा मदीया वामेतत्कामिन आन्याहुतेरनृ्ञां प्रयच्छतु । प्राणं ते मयि
सुहोमीयादिषगां ` त इत्यनतं प्राणचषुःश्रो्मनपरज्ञामन्रा वाच्रवद्यास्येयाः ।
इत्यथेत्यादि प्रत्रज्येत्यनं व्यास्यातम्‌ ॥
एवं कृते फल्माह--
संस भिगमिपेदपि वात्र संभाषमाणसिषठ

सियो हैव भवति स्मरन्ति दैवास्यात्‌ ॥ २ ॥

१्‌.वायेषांवा यां वै ।२ क. धैतस्मि। \ च. येषां । ४ च. “नां यासां वाऽन्यस्नीणां
तेः । ५ च. येषां । ६ च. "पेदोसामेव वा प्रियो बुभूषेत्‌ । ए" । ७ घ. एतस्मि । ८ ष. च,
देवास्य ।

११४-२३. शकरानन्दविरवितदीपिकासमेता-- [२ द्वितीयाध्याये

संर निगमिषेत्‌ । स्साधयस्य संसं गन्तुमिच्छेत्‌ । गच्छेदित्यथः । अथ
स्पताध्यस्य महाविमृत्यादिमचचेन स्पर्शः कर्मुमशक्यसदा पक्षान्तरमाह--अपि
वातादरा संभाषमाणसिप्रत्‌ । अपिश्दः पकचानतरे । साध्यस्य सशामवि तेन पह
वाती इर्वलिषठत्‌ । समाषणस्यापि कर्ुमदाक्यते वाशब्दः पक्षान्तरमाह । वातात्िष्ठ~
त्छदरीरवायकरर्शो यथा मवति तथाञवस्थानं कुर्यारिलय्ः। अथवा वातात्संमाषमाप्र
ि्ेत्छकीयाः शब्रा यथा वायुनाऽस्य कर्णरपरेऽव्यानं कुर्वन तथा कुयादिदथः ।
परियो हैव भवति, ह प्रधिद्धः सवैर पर पराध्यस्य प्रिय एव मवति न त्वप्रियः |
न केवह प्रियतमां खपतनिधौ कितु स्मरन्ति दैवासिन्यामान्तरादिगते ह प्रपिद्धा
राजादयोऽस्य साध्याः । अस्य स्मरन्येव न तु विस्मरन्ति पित्रादेश्वि पुत्रादयः ।
अयंच तान्पवीन्हन्तुकामानिवाऽऽपरक्तिशुन्योऽस्मात्यक्षिेत्र क्राप्यस्य विधेयाश्च
मवन्तीतयर्थः ॥ ९ ॥

इदानीं प्राणोपापतकस्या्चिरोत्रफलं विवशरुराध्यासिकमश्रिदोनमाह--

अथातः सांयमनं परातर्दनमान्तरम्िहोचमिति चाऽऽचक्षते
यावर पुरषो मापते न तावस्रागितुं शक्रोति पाणं तदा वाचि
जुहोति याद पुरषः प्राणिति न ताबद्धापितुं शक्रोति वाचं
तदा राणे जुहोति ।

अथ प्राणत्रहमोपाप्नानन्तरम्‌ । अतो यस्मादग्निहोचफटप्यच्छावान्बाह्यममिहोत्रमनु-
छातुमशक्तोऽनिच्छुवीऽसातकारणौतसां यमनं सम्यम्यमनमरदादिकं यैत्स॑बन्धि ततांय-
मे मातं परत्नेन दैवोदातिनाऽनु्ठिततेन तनामाङ्कितं प्रा्दनमान्तरमपनिरोचमिति
चाऽऽचक्षते। आन्तरं बाह्यप्ताधननिसेक्षमगिहोत्रनामाङ्कितं कर्मे्ाचकषतेऽनेन प्रकारेण
कथयन्ति। चकारोऽधचिहोत्रान्तरत्वयोः प्रयेकं मिहितयोरपि संजञात्प्रमुचयार्थः। विद्रंो
यदान्तरमिलाचक्षते तद्वक्तुं वक्प्राणयोरमितन्यापारकवत्वमाह--यावद्तरिमाणं वै
प्रसिद्धम्‌ । पुरषः पुरुषाकारशरीरारी जनतुमीषते वार्यापारं करोति न तावसा-
णितुं शक्नोति वाण््यापारपरिमाणं प्राणव्यापारं कतुं न रक्नोति । अथवा वाक्पा
णयोः पमकाटत्यापारं वारयति--याबदिलयादिना । असिनपक्षे यावत्तावच्छब्दौ
काटपरौ व्यास्येयौ । प्राणं वाग्यापरे सति खव्यापारशन्यं वाचो न्यूनव्यापारं दि-
पयःसमानं तद्‌ तक्तिन्वार्यापारके वाचि व्यापारत्वनाधिकायामशचिपतमानायां
सुदयेति होमं करोति । वक्समानधर्मत्वं प्राणस्य प्राणपमानधर्मतवं वाचश्वाऽऽह--
स

१. कस्यसा । च. तः संय । ३च. "गात्संयः! ४च. यत्तत्संय'। ५.
मिदयाच ।

४ चतुथः खण्डः] = कौपीतकयुपनिपत्‌ । ११४-२४

यादे एरुषः पराणिति न तावद्धाषितुं शक्नोति वाच तदा भागे जुहोति ।
एष्टम्‌ ।परपिद्धं हि सर्वननीनं वदन्न शप्रिति श्पन्न रूते चेति ॥
हृदानीमभनिहोत्रमाहू--
एते अनन्ते अगएृताहुती जाग्रच स्वप॑थ संतंतमव्यवच््छित्र
जुहोस्यथ या अन्या आहुतयोऽन्तवत्यस्ताः कर्ममय्यो दि
भरवन्येतद्ध वै पे विद्रंसोऽप्रिहोत्रं न जुहवां चुः ।
एते वाक्पराणर्पे उक्ते अनन्ते अपतंस्यातन्यापाराधारे परस्परा प्रविशन्याव-
प्यक्षीणे वा । अग्रृताहुती अन्तवद्धि भ्रियते यतोऽन्तशुन्ये ततोऽमृतरूपे आहुती अमू-
तत्वफलहेतुतवाद्वाऽमृताहुती । जाग्र खपंथ जाग्रति खरे च। चकारौ जग्रत्प्रयो-
सिरेतरयोगाथौ । संततं निरन्तरमागर्भनि्गमनादोत्तरशाप्तमनव्यवच्छिननं मोजनाच्छ-
दनादिव्यवधानगून्यम्‌ । न हि वाक्श्चपनयोरन्यतरेण शल्यः काो ओवतो जुहोति
होमं करोति होमवुद्धि कुयीदिलर्थः । एतदभिहोवं स्तोतुमन्यं निन्दति । अथ पक्षा
न्तरे । याः प्रपिद्ाः पयोदध्यादिद्रम्यपाध्या अन्या वाक्प्राणाहुतिम्यां व्यतिरिक्ता
आहुतय आतेचनान्ता देवतामुद्दिश्य ्रम्यलागा अन्तवल्य; खर्पेण फटतोऽपि
नाशवल्यः । तत्र देतुमाह--ता वाक््ाणाहुतिम्यामन्यतवेन प्रसिद्धाः कर्ममय्यः
दरीरम्यापारपर्याः कृतका: एटतः खरूपतश्च हि यस्सत्तप्मादन्तवल्यो भवन्ति
ष्टम्‌ । अखा्िहोवश्य ज्ञाने प्पङ्गपरिच्ागलक्षणं सेन्याप्माह--एतद्ध पै पूर्व
दिद्रंसः । ह प्रपिद्धाः । पै सर्यमाणाः पर्ैऽतीताः । एतद्वद्रपो वाच्यम्नौ माषण-
व्यापारवल्ां प्राण आन्यं निःापतोच्छपत्यपारसून्यो हूयते । प्राणे चाभ्नौ निःश्ासो
च्छरप्त्यापारवति वागाज्यं मापणल्पापारून्या दूयत इयेतज्जञानवन्तोऽगनिहोत्रं न
जुषां चकरधिहोरहीमं न कृतवन्तः । प्प्गपरिलयागरक्षणं सन्यापं कृतवन्त
इत्यर्थः ॥
पराणो वा उक्यमिति काष्वाद्शाखापृक्थशब्दस्य प्राणे प्रतिद्धत्वा्तां प्रतिद्धि-
मनुरू्धाना शतिः प्राणमुक्थराब्देन निर्दिरय तत्र ऋगादिदृ्टीविधातुमस्य ब्रह्मत्व
कौषीतक्िेङ्यवचुष्कमृज्गारपेमतिमाह-- `
उक्थं ब्र्येति ह स्माऽऽह शुष्कमृङ्गारस्तदगितयुपासीत
सर्वाणि हास्मै भूतानि ग्रेष्वायाभ्यर्चन्ते तचजुरित्युपासीत
उक्थमुक्थशब्दामिषेयः प्राणो ब्रह्मेति ह स्माऽऽह व्यास्यातम्‌ । दुष्कभङ्गार
एतन्नामा मुनिः । तदुक्थग्ृगिति ऋणुदधयोपासीत यावत्ाण ऋगिति पक्षात्कारो
मवति तवद्विनीयप्रययशुन्यं सजातीयप्रययप्रवाहं कुर्वीत ।

१६्‌.च. "ततं ङ्ग । २ च. वन्ति। तद्र समतल । .
१५ ३

११४-२९ कंकरानन्दविरवितदीपिकासमेता-- [२ दरितीयाध्यये-

, प्राण ऋद्धौ कृतायां फलमाह--

सर्वाणि हास्मै भूतानि शरष्ठयाय युज्यन्ते तत्सामेदयुपा-
सीत सर्वाणि हास्मै भूतानि भरष्रयाय संनमन्ते
तच्छीरिदयुपासीत त्श इत्युपासीत तत्तेन इत्युपासीत

सर्वाणि निषिलानि ह प्रपिद्धानि। असत प्राण उक्य ऋमुद्धिक्े भूतानि स्थर.
जङ्गमानि श्रष्टयाय प्रशस्यतमत्वायाभ्यर्चन्ते स्तः पूजां कुरवनि । तथजुरिस्यु-
पासीत सर्वाणि हासौ भरतानि श्ष्याय युज्यन्ते । तत्सामेत्युपासीत स्वांणि
हास्मै भूतानि ग्ेष्टयाय संनमन्ते । ऋमुष्या समत्वं यनुःसामु्योः । युज्यन्त
उद्युक्तानि मवन्ति । संनमन्ते सम्यक्परहीमूतानि मवन्ति । अन्यत्कृतन्यास्यानम्‌ ।
ऋयसुःसाम्नां च पादबद्धाविवकषितच्छन्दस्कप्रगीतिमन्रात्मकानां प्रतिद्धतवा् ऋगा-
दिप्दव्यार्या कृता । एषमेवाऽऽह-तच्छरीरि्युपासीत तवश इत्युपासीत तत्तेन
इत्युपासीत मतुष्यदिर्विमूतिः श्रीः कीतरयशो मासरं प्रकाशादिकारणं ज्योतिस्तेजः ।
ग्यासयातमन्यत्‌ ॥ |

श्रीयशसतेनोबुद्धीनां पद्न्तं फटमाह--

तयधेत॑च्छघ्लाणां श्ीमत्तमं यदस्ितमं तेजसम भवति तथो एवैवं
दिद्ान्सरवेषां भूतानां श्वीमत्तमो यशसितमस्तेनस्वितमो भवति । .
तत्तव श्रीयक्षसेेुद्धिषु फठे दृष्टान्तः । यथा दृष्टाने । एतदाक्पू्णगुणनिर-
द ए्युतरमुवणेपद्िकावृतवेगातं एथापुत्रस्मधन्िकरस्यं वमद्रहिमण्डलशरतमूहवृ-
करं धुः शक्लाणां खद्गपद्दितोमररक्तिष्िगदामिन्दिपाखवक्रुरिकायमद-
दीनां ्ीमक्तममतिशयेन विमूतिमत्‌। न हन्यच्छलञं धनुष्मतः मुमटस्य विमृतिदम्‌ ।
“धन्वी चेत्रगाङूढो जयलेकोऽपि मेदिनीम्‌”
इति प्रपिदधेः । यश्खितमम्‌, अतिशयेन यशःपंपच्म्‌ ।
विशिखा इव राजन्ते धनुषः सगुणादिव ।
निर्गताः शखप॑पाताः शराणां दघुयोधिनाम्‌” इति प्रपिदधेः ।
तेनस्ितमम्‌, अतिरायेन तेनःसंपत्रम्‌ । यद्यपि लोहेषु शेषु तेजछितमत्वं
प्रतिद्धं तथाऽपि पप्रहारावसरेऽन्यान्यपगतपतौवणौ्यावरणाति मवन्ति । धनुप्तु तसि-
तरप्यवसरे सुवणैमणिरत्नादियुक्तमिति तेनसितमम्‌ । धन्विनश्च श्रीयङसेनांपि प्रभि-

१ घ. च. ^तच्छीर्म । २ च. ^तममिति शलेषु भवयेवं दैव स स्वेषु मृतेषु श्री" । ३ च.
ति य एवं वेद्‌ तदेतदैिकं ।

४ चुः सण्डः |] कोपीतकयुपनिपत्‌ । ११४-२६

दधानि परथोदः । मवति । सय्टम्‌ । तथो एव उ अपि दद्व न तन्या । एवं
दिद्रास्राणः श्रीयशसतनेवुद्धीनामाढम्बनमिति जानञश्रीयरासिजोबुद्धिरुषाप्तक इत्यषः।
सर्वेष भूतानां निसिढानां स्थिरजङ्गमानां मध्ये श्रीम्तमो यथासितमसेनखि-
तमो भवति । सषटम्‌ ।
दानी ्रयीविचयानां इतं्ारफदनतषतिनामपि प्ाणिजञानं मोक्षताधनमित्याह--
तमेतमषटव कम॑पयमासानम्वयुः संखरोति तस्मिन्यसुमयं भ्व-
यति यजुर्मय ऋच्ययं होत ऋखये साममयपुद्राता स एषं सरस्य
्यीविद्याया आत्मैष उ दैवास्याऽऽत्मा एतदात्मा भषति `
यषएवंवेद्‌॥४॥
तमुक्थराब्दामिपेयमृगादिवद्धयारम्बनं प्राणमेतं मृसविानत्वतमानं प्रत्यक्ष
मिवेष्टकमिष्टकारवन्िर्पौ्टकं कर्ममयं कर्मखरूपमातमानमध्य्दप्रत्ययालम्व.
नम्‌ । अध्वुरतििगिेषः प्राणवुद्धा संस्करोति, पकारं करोति योषितमिवा-
शिबुद्धया । अयमर्थः । योऽयमिष्टकाघु चितोऽपनिः कर्मसाधनः सोऽपि प्राणात्मक एव
प्राणस्य ऋगाच्यात्कत्वात्‌ | अयं च ऋगादिपताध्यकर्मनिप्पादकोऽहं च तत ऋगा-
चालकः सवात्म प्राणोऽहमस््ययमश्निश्च मदात्मक इत्यात्मानं संस्करोतीति । तसमि-
न्मणबुद्या सं्छृतेऽग्यमिन्नातमनि यजुर्मयं यजुःसध्यं कर्मवितानं कुषिन्द इव भ्रव-
यति प्रकर्षेण कर्ममनरतनतुमिविलारयति । यञ्ु्मये यजुःसाध्ये कमैविताने प्रवृत्ते
सत्याधारमूते वा, ऋखखयमृक्साध्यं करमवितान प्रवयति होता; तिभिरेषः ।
ऋय ऋक्पाध्ये कमणि प्रवृत्ते सत्याधारमूते वा साममयं सामपाध्यं करमवितानं
प्रयति । उद्राता, ऋतिगिरेषः। सोऽध्वयुः संस्कारहेतुः प्राण एषं मुखमिान्तस्थः
सर्वस्यै सस्या निविटायाच्रयीविवयायाख्चयी ऋगयनुःरामहूपा तैव विदा तस्या
आत्माऽऽप््यादेः कत शरीरपयेव जीवः । उक्तेन प्रकरेणोक्तमात्यानं शृङ्गम
हिकयाऽऽह--एष उ एव) उ अपि मुखबिटन्तस्थ एव॒ न त्वन्यः |
अस्याऽऽत्मा, अप्या उक्तायाञ्ण्या विद्याया आत्मोक्तः । इदानीमेतज्ज्ने
फटमाह--एतदात्मा भवति, प्राणरूपो मवति । यः प्रसिद्धः कर्मणयुतिग्यन-
मानादिरें प्राणुदध्या ेऽध्ुपा्ो यजुैयमघ्वर्ययनुरमय कव्य होता,
ये साममयमुद्रतिति वेद्‌ जानाति प॒ एतदात्मा मवतीतयन्वयः ॥ ४ ॥
प्राणो ब्रहेति कैषीतकियेङ्षदुष्कभृङ्गारमौैः सोषपत्तकैरुक्तम्‌ । तत्र च, गा-
दिदृ्टयः । पर हि प्राणो बाह्म आध्यसिकश्च | बाह्य आधिदैविकः पत्रादिरूपश्च ।

१ च. धनुरवदेव । २ च. ध ब्पयै विद्याया आः । ३ च. एवैतदिन्दस्याऽऽत्या भः \ ४च्‌.
श्रे ।

११९-२७ ्करानन्द विरचितदीपिकासमेता-- [२ दितीयाध्याये~

आिैमिकस््वादिलयः । स चा्चीपोमासकः । तत्राऽऽधिदैकिकं प्राणमुररीकृल एङ
विरोषपिद्धयर्ं प्रथमतः कानिचिदुपापननान्याह-- |
अथातः सर्नितः कौषीतेसीष्युपासनानि भवन्ति यङ्गोपीतं
करतवाऽप आचम्य त्रिरुदपात्रं प्रसिच्योन्तमादिलुपतिपरत
र्गोऽसि पाप्मानं पर हृड्धीलेतयेवाऽऽता म्ये सनतमुदरगोऽसि
पाप्मानं म॒इदूद्धीयेतयैवाऽताऽस्तं यम्तं॑संवगोऽति
पापानं मे संदस्थीति ।
अथ प्राणो बरहयतिकथनानन्तरम्‌ । अतो यघ्मा्कछन्तरस्यापीच्छोपाप्तकस्यस्मा-
त्ारणात्सितः स्वव्णीध्माचरनिषिला वाणि ज्ञयतीति स्वनित्तस्य कौषी.
तके कुषीतकप्यापलस्य त्रीणि तिपस्यका्युपासनानि, आगिदैविकस्य प्राणस्य
ज्ञानानि भवन्ति कीनो । केोषीतकिदृष्टानि कथयिष्यामीलयथैः । यङगोपवीतं कृतवा
यन्तोपवीतं विधाय । यचपि त्रवणिकतनैव यज्ञोपवीतं प्रातं तथाऽप्यपप्तव्यादिविका-
रनिवारणाथैमिदं वचनम्‌ । अप आचम्य स्ष्टम्‌ । अपामाचमनमपि यज्ञोपवीतव-
त्म तथाऽपि त्वरादिनिमित्तनिवारणार्थमवगन्तम्यम्‌ । तेनोभयत्र नियमः सिद्धो
भवति | बरिह्ञिवारयुद्पान पवर्ण राजतं ताम्रं वा चषके परसित्य शुद्धैः खच्छै
भः प्रकरेण सेचनं विायोचन्तमुदयं गच्छन्तमादिलयमदितिपत्रं मा्करपपतिषेत
जआनुम्यामवनिं गतव परसंमारनरप्णवषकमुदरूल पमचमुपस्यान कुर्यात्‌ । मन्रमाह--
वैः समिदं जगदातबेपरेन तृणवद्ङ्क परित्यजतीति वगः । असि मवाप । पाप्मान
कृतमागामि च पापं फरखखूपेणेव मे मम ॒समव्केणार्धेणाऽऽदित्यमुपस्यतर्द्धि
वर्जय विनाशयेल्ः | इति मच्रपमापत । एतयेवोक्तयैव यज्ञोपवीतमित्यादिना न व-
न्यया, आता प्रकारेण मध्ये सन्तं मध्यदवे वौमानमादिलमुपतिठेत । उपस्थानम-
चमाह--द्गोऽपि पाप्मानं म उदृड्धीति । उदुत्कपाैः । अतिशयेन नाशये"
दरथः | व्यास्यातमन्यत्‌ । एतथैवाऽऽताऽस्त यन्तं संवर्गोऽसि पाप्मानं मे सः
इधीरयसतं यन्तमलं गच्छन्तपुपरतिष्ेत समि्यदिमन्रेण । सं पम्यगः । व्यास्या-
तमन्यत्‌ ॥
एवं बिवारमादित्यस्य् कुर्वतः फटमाह--

यदहोरात्राभ्यां पापं करोति सं तदङ्क । अथ पासि मास्य
मावास्याया पचचन्दरमस टरर्यमानपुपातष्ठुततयवाऽऽषहता

१ चे. “न्ति पवैजिद्र स्म कौषीतक्िरयन्तसादियमुपतिष्टते यज्ोपवीतं कृत्वोदकमार्नीय नि
प्रसिच्योदपात्र वर्गो । २ च ¶ति तयदहोरात्राभ्यां पापमकरोतसं तदे तथो एवैवं विद्रानेतयेवाऽऽ-
वृताऽऽदियमपततिष्ते । य । ३ च, "यां वृत्तायां प" ।

$ पञ्चमः खण्डः] कषातकयुपनिषत्‌ । ११४-२८
हरित्णाभ्यां बाक्मलस्यति यत्ते पुसी हरदयमधि चन्द्रमसि भितं
यत्मधिद्धं दृष्ट दुःखफटम्‌ । अदोरात्राभ्यामहनि रात्रौ च पापं करोति
स्पष्टम्‌ । सं तदङ्क तदशासीयं कमै फरतः ेवृङ्के पम्यक्परित्यनति पाप-
फट न प्राोतीलर्थः । एकमिदमुपाप्तनं कमत्मकम्‌ । इदानीं द्वितीयमाह--
अथ पूर्वसमातक्मरूपाटुपाप्तनात्ङृतादथीदधरिरूपादारितयादनन्तरं कर्मरूपमुपाततना-
न्तरमादित्यस्य वबाहयप्राणप्य पुपुम्नानादीषूपपतोमात्मकं मासि मासि प्रति
माप्तमम्याप्तवछदाप्तवत्सरमिति निनीयते । अमावास्यायाममाख्यरद्मौ रोमस्य
निवाप्तदिवसे पश्चाचन्द्रमसमादित्य्य पश्चिमे मागे सुषुम्नस्य रदमौ वर्तमानं
सोमं हृर्यमानं शाखतोऽवरोक्यमानयुपतिेत वगेहवर्मसंवगमचेरुदये मध्यह्िऽस्त-
मये चेपस्थानं कुयौत्‌। एतयैव यज्ञोपवीतमिल्यादिकयैव न तन्ययाऽऽता प्रकार
तत्र विशेपमाह--इरिततुणाभ्यामरुष्काम्यां द्ाम्यां र्वा्कुराम्यां सदहाध्यीनन्तरं
वाचं यत्त इत्यादिमन्रर्पां प्रत्यस्यति चन्द्रम प्रति अप्यति क्षिपति क्षिपेदि-
दरथः | वाचं मन्नरूपामाह- यत्सिद्धं योषितां स्तनमण्डडाधारं ते तव सोमामि-
कायाः प्रकृतेः सुसीमं शोभनम्ीदावदादित्यात्मकषुरषदयैकदेरल्पं हृदयं ्दयप-
दमाकारं प्श्च्छिद्रमोमुखं मां्सण्डं हत्तदयति गच्छति यदानन्दात्मखर्ूपं तवृद-
यमू । अधि चन्द्रमसि भितं चन्दमण्डलं लनाकारमथिकृल धितं वमानम्‌ ॥
तेनामृततस्येशाने माऽहं पौमधं सुदमिति नं हास्मा-
सप्वीः परजाः प्रतीति सु जातपुत्रस्याथाजातपुत्रस्याऽऽ-
प्यायस्व समेतु ते संते पयांसि समु यन्तु वाजा
तेनोक्तेन मन्दरमण्डप्येन टदयेन हेतुनाऽपृतत्वस्याऽऽनन्दरतिप्रनातिषप-
स्यनिरतिशयानन्दामिव्यक्तिरेतुतेन च निरपेक्षस्य मोक्षप्येशाने हे नियन्तरि
माऽहं पौतरमयं रुदमहं ोमासिका ल्ली, अम्यातमकः पुमानितिज्ञानवानपं
पापं निरपमदुःखकरं पुत्रप्तवन्धि पूतस्य प्रागमावप्रध्व्॑ताभ्यां शारीरव्याध्या-
दिना सतल्या्यभवेन च कृतं पौत्रे मा रदं „रोदनं मा ुरयाम्‌ । तवै-

शानायाः प्र्ादत इति शेषः । इति मचरपरिप्माप्लरथः । न हास्मासू्वीः भरनाः
भरेति, अस्माटुक्तपकारिणो ह प्रपनिद्धटुपाप्तकालू्ीः प्रथमत एतन्मरणमन्तरेणेल्ैः ।

१च.प्तृणेवाररः।२च.यन्मे। ३च. भ तदद्‌ ।४च. दये दि्रिच")५च. तं
भ्येष्टं मां तद्वित माऽहं पुत्यम'। & च..ण । अमावास्यायां इत्तायामिति पदे द्वितीयायां चन्द्रो
द्य इति व्याख्यानम्‌ । तः। ७ च. वाचं । ८ घ. "पं तद्धृद्‌" । ९ घ. “हं त" १० च. न ह्यस्मा
११ च. श्वैः । मनने प्राढान्तरं यन्मे सुसीमं हृदयं दिवि चन्द्रमि भितं मन्य ऽदं मां तद्वि्रासं माऽहं
पत्यमधे रुदमिति । तदाऽ मां तस्य चन्द्रमसो विदतं मन्य इत्यन्वयः । न ।

११४-२९ दकरानन्दविरचितदीपिकासमेता-- [२ द्वितीयाध्याये

प्रनाः पत्रारिहपा न प्रेति न प्रयन्ति न भ्रियन्ते । इति मु, एवं खल्वयं प्रकार
इृलर्थः । जातपुत्रस्योलत्रमुतस्य न त्वुयन्नुतस्य । अथ जातपत्र्योपाप्नकथना-
नन्तरम्‌ । अनातपुतरस्यानुत्च्तनयस्योपापसनप्रकारः कथ्यत इति शेषः । अनात-
पुत्रो जातपुतरवतप् तचरं संपा हरिततृणे स्वीकृ यान्मन्राज्ञेत्तानाह--आप्या-
यसखाऽऽप्यायनं गच्छ । समेतु पम्यगच्छतु । ते तव त्वयीद्थः। अयप्पादः श्रवा
प्रतीतेन पितिः । एतादृक्पदौ परेशिषटो-- विशतः सोम वृष्ण्यं मवा वाजप्य संगथे।
विश्वतः सतोऽभिरूपातपुरुषगात्रात्‌ । सोम हे सोम खीषप वृष्ण्यं वृष्णः पुरुषस्य
हेतू मामयं तेजो वाजस्या्नप्य सगे तैगते मब । अयमैः। पतरोत्ति
दारा क्षिणां पिण्डायत्रदो भवेति प्रनापतपत्या त्वदीयं वृष्ण्यमाप्यानं विश्वतः समेतु
महयं वितो वाजस्य तेगमाय मेति वाऽयैः। इदानीं मन्नान्तरप्रतीकमूतं पादान्तरमाह--
सै ते पयांपि सएुयन्तु वाजा इति। ते तव पोमलिकायाः प्रकृतेः पंपयांति प्म्यकी-
राणि सनेन्दुमेधमण्डट्यानि समु यन्तु वाना उ अपि वाना वाजिनोऽन्नोपजीविनसन-
यान्परंयन्तु पम्यणच्छन्तु । इदमपि परितं श्रुला । रिष्टं पाद्त्रयम्‌-संवृष्ण्यान्य-
भिमातिषाहः । आप्यायमानो अमृताय सोम दिवि श्रवांसयुत्तमानि विष्व । पएवृष्प्यानि
सम्यकपुरुषोपकारौणि । अभिमातिषाह वैरिपाहः पूतपरवृद्या क्षीराणि वैरिणा-
ममिमवकारीणीलर्थः । हे सोमामृतायामृतत्वाय पुत्रो्य्मिलर्ः । आप्यायमानः
सेनाऽऽ्ेयेन च तेजपाऽऽप्यायनमाहूलादनं गच्छन्दिति खगे श्रवास्युत्तमानि श्रवण-
योग्यानि यापि प्रोदानि पिष्व धत्ख ॥

तृतीयमन्नस्य प्रतीकं पादमाह-

यमरादिया अंशुमाप्याययन्तीलेतास्तिस्च ऋचो
जपित्वा माऽस्माकं प्राणेन प्रजया पदुभिराप्याययिष्ठ

ये तृतीयं प्रसिद्धं पवोतत्तिकारणम्‌ । आदिलया अभ्यात्मकाः पूपा
सऽं पूयस्य पोपु्नं किरणं सोमं॑सीरूपमाप्याययन्याहू्ादयन्ति । अस्य
मन्रस्यापितिं श्रा पदन्रयम्‌-यमक्षितमक्षितयः प्िन्ति । तेन नो राना
वरणो वृहस्पतिराप्याययन्तु भुवनप्य गोषाः । यं सोमं रानानं पूर्य प्रकृतिरूपं पुषु-
प्नानादीरूपेणा्षितमक्षीणमक्षितयः क्षयशुन्या आदिल्यादयः पुरुषाः पतिपुत्रत्वादिना
वतमानाः पिवन्ति छवण्वदुगधादिषटपेण पानं दुरन्त । तेनाशुनाऽतितसूपेण सुषु-
म्ाना्नेत्यथैः । नोऽप्मानमोमस्योपाप्तकान्युवन्य गोपा लोकस्य रक्षकः प्रनापतिर्ृह-
स्पतिरवरणो राजा चाऽऽप्याययन्तानन्दयन्तिति मन्रत्रयप्रतीकपाद्त्रयपरिप्माप्तयः ।
एता उक्तपदत्रया्यस्तिक्षसिपस्याका ऋच; पादबद्वानन्राञ्ञपित्वा वाचनिकं

१. युङ्कमा । २. ति । इ ।

६ षष्ठः सण्डः] कौपीतकयुपनिपषत्‌ । ११४-३०

जपं विधाय | अनेन वक्ष्यमाणेन मन्रेण सोमाभिपुखं दक्षिणं हस्तं निःपासयेदियाह--
माऽसमाकं भागेन पनया परुभिराप्याययिष्ठाः , अस्माकं सोमोपाप्कानां मुसख-
विहान्तःसैचारिणा वायुना प्राणेन पुत्रािरूषया प्रजया गवादिश्यैः पदमिरसत्माण-
प्रनापश्मवनेलयथैः । माऽऽप्यायपिष्ठा असच्छरनरूनानन्दं मा नयेथाः ॥
योऽस्मा्दष्ट यं च वयं द्विष्मस्तस्य प्राणेन प्रजया परुभिरा-
प्याययस्ेति दैवीमा्रतमावत आदिलस्याऽऽरतमन्वावते इति
दक्षिणं बाहुमन्वावतते ॥ ५ ॥
कितु यः प्रधिद्धोऽस्सदरेषी, अस्मान्तोमोपाप्रकानदषटि द्वेषं करोति यं च कृतापकार-
भकृतापकारं वा प्रपिद्धं प्रतिम्‌, चकारोऽपसापु द्रषिणोऽस्य च समुच्चयार्थः । वयं
सोमोपाप्का द्षमो द्वेष कुर्मः । तस्याप्तदन्नातस्य वैरिणः प्राणेन मरजया प्ुभि-
व्यस्यातम्‌ । , आप्यायैयस्वासानानन्दयेति एवमेतनमचरंपा दषं देवन मतता
सैपायामाहतं संचरणक्रियामावत समनतादरतन कुवे । आदिलस्याभ्नीषोमात्कस्याऽऽ-
हतं पैचरणक्रियामन्वावते मवतः सोमस्य प्रस्ादमन्वावतनं वे । इति मन्रपरिषमा-
प्यः । एवररिलर्थः । दक्षिणं बाहं दकिणं मनं एवं सोमामिमुसं नीतमन्वावतैते
म॒च्रपाठमनु निःसारयति ॥ ९ ॥ |
' ` उपापतनद्यमुकत्वा तृतीयमुपासनं पुनः सोमप्याऽऽह--
| अथ पौणमास्यां पुरस्ताचन्दरमसं दृदयमानमुपतिषतेत-
| येवाऽऽृता सोमो राजाऽसि विचक्षणः प्रश्गुखोऽसि
- अथांमावस्योपाप्तनातमहृतादुपासनान्तरं कथ्यत इति रोषः । पौणमास्यां प्च-
दश्यां पेडरकरचन्द्रसहितायां पुरसताचन्द्रमं दृश्यमानं खप्यामिमुसेन प्रदं
षोडशकं सोममुपतिषेतैतयेवाऽ श्रता पू्वदयास्येयम्‌ । उपस्थानमन्रमाह--सोम
उमया विश्परकृला सह वतमानः प्रियदशेनः सोमो वा राजा दीतिमानति मवति ।
विचक्षणः सपैटोकिकवेदिककायदशटः पथचपुखः प्रश्वदनोऽसि मवसि ॥
` भ्रनापतित्राह्यणस्त एकं दुखं तेन पुखेन राज्ञोऽ्सि तेन एुखेन
मामन्नादं कुर राजा त एं पुसं तेन पुखेन विशोऽत्सि तेन पुखेन
मामन्नादं कुर श्येनस्त एं युखं तेन पुखेन पक्षिणोऽस्मि तेन पुखेन
मामन्नादं कुषैमिष् एकं मुखं तेन मुखेनेमं खोकमत्सि तेन खेन
मामन्नादं फुर त्वयि प्श्वमं खं तेन युषेन सवांणि भूतान्यत्सि
तेन मुखेन मामन्नादं कुर माऽस्माकं प्राणेन प्रजया प्रुभिरष-
ष्ठा योऽसा यं च वयं द्विष्मस्तस्य भाणेन भनया पषुभि-

0.9

१ क, ध. शयस््े' । २ च. शखे्येन््ीमा' । २घ. "यस्वा । ४ च, संवरे" । ५ घ. संवरः ।

११४-३१ संकरानन्दमिरचितदीपिकासमेता-- [२ द्वितीयाध्याये

सयकतीयस्ेति दैषीमाष्रतमावपै आदिलयस्याऽऽतमन्वापते इति
दक्षिणं बाहुमन्वावते ।
परजापतिः प्रजानां सिरभङ्गमानां पाठयिता । पञ्चापि रुतानि विमगेन प्राथ
यते । ब्राह्मणो द्विजोत्तमसते तव परमस्य युखमेकं वदनं तेन रखेनोक्तन वदनेन
राज्ञो राजजातीयान्शश्रियानत्सि भक्षयति तेन पुखेनोक्तेन वदनेन मां सोमोपाप्कम-
न्नादं करर, ष्टम्‌ । राजा त एकं युखं तेन मुखेन विशोऽत्सि तेन युखेन माम-
न्नादं कुर । श्येनस्त एकं युखं तेन मुखेन पक्षिणोऽत्सि तेन गृषेन
मापत्नादं कुर । अशिष्ट एकं मुखं तेन एुखेनेमं लोकमत्सि तेन मुखेन माम
मनां कर तापि पथमं पुसं तेन पुेन सवौणि प्रतान्यत्सि तेन मुखेन माम-
नादं कुर । राजा मू्ीमिषिक्त त्रयः । विशो वैशयप्रधानाः प्रना। येनः पक्-
मादी कूरः पक्षी । पक्षिणः कपोतादीनिविहंगमान्‌। अग्निदीहपाकप्रकारदेतुप्रतद्धः
छशातुः । इमं रोकं प्रलक्ादिप्रमाणगम्यमवाथ्वाकाशं विश्वम्‌ । त्वयि सोमे राजनि
प्म ब्राहमणराजन्यसयेनाभ्यपे्या पचचपंस्यापूरणम्‌ । सवाणि मूतानि निसिरानि
स्थिरजङ्गमानि । रोषं ब्रहमणपयीयवद्रानदयेनाधिपरोमपयीयेषु व्यास्येयम्‌ । माऽसपाकग
प्राणेन प्रजया पदुभिरवेष्ठा योऽस्मागदष्टि य॑ च वयं द्विष्मस्तस्य भरणेन
भनया पुमिरवक्षीयसेति दैवीमादहतमावत आदिलस्याऽतमन्वावरै इति
दक्षिणं बाहुमन्वायतैते । अवकषेष्ठा अस्मडरधूनामक्षयं मा क्षी । अवक्षीयखाप्त-
रििनधूनवक्षयं नय । अन्यत्पषैव्या्येयम्‌ । अथवाऽऽप्यायनवक्षयो माकृह्ङृष्ण-
पक्षपे्षया चनद्रिषठौ व्यस्येयौ । तथाकेनैव पकषेण खात्मनो वृद्धिरैरिणो नाश्-
शेति फलप्रपिरथादुक्ता मवति ॥
। १
अथ संवेदयज्ञायायै हूदयममिग्रशेवत्ते सुसीमे हृदये हितमन्तः
भ्रजापतौ मन्येऽहं मां तद्रसं तेन माऽहं पौ्मधं सदमिति
न हास्माूर्वाः परजाः पैतीति ॥ ६ ॥
अथैवं॑पोमप्ाथनानन्तरम्‌ । संवेरयन्मार्यया पह ॒सम्यगानन्दरतिप्रना-
लं वेद्यहुपवेशनं करिष्यञ्जायायै जायाया हृदयं सनमण्डटाधारदेशमभि-
शेश्यमणिन म्रेण प्षैतः छृशेत्‌ । मच्रमाह--यत्मपिद्धं शरीरान्तरकारणं
पुषं ते तव सोमहूपायाः च्ियाः युम हे रोमनगात्रे हे पुीमनिति वा । अथवा
प््म्यन्तमिदं दयविरोषणम्‌ । रोमा सीमा पुरुषस्य केदारषटपा यस्य तत्मुपीमे

भ, (9,

तस्िनहूदये खदयपुण्डरीकास्य आनन्दात्मनिवास हितं चन्द्रमण्डट इवामृतम्‌ । अन्त-

१ च. धे श्रित । २ च. ^तौ तेनाएतलस्वदचाने मा लव पत्यमधं निगा इति न दस्याः पवीः।
३च. सेभ्रितं निहि। ।

७ स्मः सण्डः ] करोषीतकयुपनिपषत्‌ । ११४-३९

मध्ये परनापतौ प्रनापाके । अयवा प्रनापत प्रजापतिना सरष्टा मलैः ] मन्येऽहं
मां तद्व्ंसम्‌ । अहं सोमोपाप्कखव पति्तदुक्त प्रजापतिना निहितं मां सोमोपा-
सफ विद्वां पमलतरालार्थविदं मन्येऽवगच्छामि । तेन प्तयेन माऽहं पौत्रमधं रद्‌
मिति 9 [93

मिति न हासमादर्वाः प्रजाः रतीति व्यास्यातम्‌ ॥ ९ ॥

. इदानीं पपतरस्य सोमोपप्कस्य पनः कतयानतरमाह-

अथ पोष्याऽऽय्ुतरस्यपूर्थानमभिग्ेत्‌ । अङ्गादङ्गाससं
भवसि हृदयादधिजायपे । आस्म तवं पत्र माऽऽ-
विथ स जीव शरदः शर्तमसाविति नामास्य ग्रंहणाति।
अरमा भव परभव हिरण्यमस्तृतं भव तेजो तरै एत्र
नामासि स जीव शरदः शतमसाविति नामास्य गैणाति

अथोक्तपोमोपाप्नानन्तरं पोष्य ममान्तरं देशान्तरं बा गत्वाऽऽयतागच्छन्नागतः
सनिलर्थः । पुत्रस्य पितूर्ःखनिवाकस्य बाहप्राण्य मूर्धानं मस्तकमभिमृशेत्करेण
संसरशेत्‌। प॑स्पशमन्रमाह--अङ्गादज्ञाद्ात्राद्वत्ाच्छिरःपाण्यादिम्यः सवैभ्यो गातेभ्य
इयर्थः । संभवसि निर्गच्छति हृदयादधिजायसे सर्वम्यो गनरेभ्यो निगैतो हया-
दधिकं प्रकटी मवति । आत्मा मत्खरूपः पुत्र हे पुत्र त्वं पुत्ामनो निरयान्मा मामा-
विथ मम रक्षणं कृतवान्‌ । स मम रक्षको जीव प्राणान्धार्य शरद्‌; रातं शतप
वत्परानप्तवितक्नामा, इत्यनेन मच्रेण नामास्य गृह्णाति अस्य पुत्रस्य नामग्रहणं
करोति पिता । नामग्रहणे पुनमवराम्तरमाह--अमा मव एषाणो मव रोगेरनुपदरुतो
वज्रतारदरीये मेयः । परगुभव कुटारकरैपव्षच्छेदकरो भव हिरण्यमस्ततं
भवास्ततमास्ततं पतः परिसृतं कनकवतपर्वप्रनाप्रियो मव । तेजो वै पुत्र नामासि
वै परपिद्धं पर्वगा्सारमृतं यत्तेजः संप्ारवक्षवीं तै्नाम त्वमति भवति हे पुपर ।
स जीव श॒रदः शतमसाविति नामा गृहणाति । व्याख्यातम्‌ ॥

तती्वारनामग्रहणे तृतीयं मन्रमाह--

येन भरनापतिः प्रजाः पयगरहं रिष्ये तेन त्वा परिगृहाम्य-

साविति नामास्य ग्ह्ा्यथास्य दक्षिणे कर्णे नपत्यस्मै
परयन्थि मथवचजीपिन्नितीन्र शष्टानि द्रविणानि पेदीति सव्ये

१ च. ^ति तेनार्मतत्वस्येशाने मा तवं पत्यमधं निगा इति पठो वा । न द्यस्मा1 २ च. भि-
जित्रेत्‌ । ३ घ. च. त्मा वै पुत्र नामासि स। ४ च. "तमिति । ५ च. दधाति।६ घ. च. 'तामेति।
७ च. टूणाथैनं परिगृह्णाति । ८ च. अथ सो" । ९ च. तत्नामा । १० च. श्यना । ११
श्टुणात्तद्‌' । १२ घ. "विति मा च्छेत्स्या मां व्यतिष्ठाः । च. "विद ।

१५--४

११४-२६ संकरानन्दधिरवितदीपिकासमेता-- [ २ द्वितीयाध्याये

माच्या मा व्यथिष्ठाः शतं शरद आयुषो जीवं पुत्र
ते नास्ना रघानमैवनिघ्राम्यसाविति तिभूर्थानमवजित्रूवां खा
हिकारेणामि टि करोमीति चिर्थानममि टि कुयौत्‌ ॥ ७ ॥
येन प्रपषिद्धेन खथंप्रकारोन तेजप्ता प्रजापतिः प्रनानां पाठको घाता प्रजा.
खसंतानमूताः स्थिरजङ्गमाल्याः पयंशृहात्तवेतः खीकृतवान्‌ । अरिष्टे प्रनानाम्‌-
विनाशार्थं तेन प्रजापतिप्रनग्रहणन तनसास्रा त्वा पुत्र परिगृह्णामि सवतः
खी करोमि । असाविति नामास्य गृरहाति व्यास्यातम्‌ । ( #अथास्य दक्षिणे
कणे पिता जपति । अस्मे प्रयन्ि मपवन्रुजीषिन्निति; इन्द्र शष्ठानि
द्रविणानि पेहीति एत्रस्य सव्ये कर्णे पिता जपति । ) इदानीं मृ आघ्राणे
मन्रमाह-- मा च्छित्था मत्पतानच्छेदं मा क्षीर्मा व्यथिष्ठाः ररीरेद्धियमनोमि
धां मा गाः । श्तं शरद आयुषो जीरं शातं संवत्सराज्ञीवेतयथेः । पुत्र हे पुत्र
ते नाप्ना तव पूत्रस्यामिधनेन देवद त्तादिलक्षणेन मूर्धानं मस्तकमवनिध्राम्याघ्राणं
करोमि । असाकेतन्नामाऽहं तव पिता । इत्यनेन मन्रेण तरिलिवारं पृधानमवनिप्र-
सष आघ्राणं कुर्यात्‌ । इदानीं रिंकारमचरमाह-- गवां कामपेन्वादीनां पवत्पानां
धरोध्नीनां ला लां पुत्रं हकारेण वत्सराकारणार्थं गोभिः क्रियमाणः खरो हिकार-
सोनामि हि करोमि पतो हिकरेणाऽऽकारयामि । इल्यनेन मत्रेण भिह्िवारं
मूीनममि हिं ुर्यात्सवैतो मुध्न हिमिति शबं कुर्यात्‌ ॥ ७ ॥
एवं केषीतकेलण्युपापनान्युक्तवा प्रकृतं प्राणस्य ब्रह्मत्व संवरगविदास्पेणान्त्ितं
विवधरुः फ़ढान्तराय नामान्तरमाह--
अथातो दैवः परिमर एत बरह्म दीप्यते यद ्रिञय॑रलथेतन्मि-
यते यन्न वरति तस्याऽऽदिल्यमेव तेनो गच्छति वायुं प्राण
एत ब्रहम दीप्यते यदादिलयो द्यतेऽथेतन्स्रियते य्न इश्यते
तस्य चन्द्रमसमेव तेजो गच्छति वायुं पराण एतद्र ब्रह्म दीप्यते
यचचन्द्रमा दृयते । |
अथ प्राण्य ब्रह्मत्वकथनानन्तरम्‌ । अतो यस्मात्छैरिणो मरणस्यच्छाऽस्मा-
त्कारणात्‌ । दैवो देवा नामञचिवागादीनां संबन्धी दैवः । परिमरः प्राणं परितो म्रिय-

% धनुशिहान्तगेतम्रन्धो घ. पुस्तके नास्ति ।

` १क.छेता। च. छेत्था।२च. चस्वपु। ३ च. 'ममिजिध्रामीति ।४घ. चिरव1
च. त्रिरस्य मूर्धा । ५ च, त्रिरस्य मूर्धा । ६ घ. छेतस्या । च छेत्या । ५ घ्र, व्यतिष्ठः। ८ च,
"वस्व शरदः शतमायुषो जीव शः.। ९ च. शवानां वा ।

< अष्टमः सण्डः ] कोषीतकयुपनिषत्‌। ११४-२४

नेऽम्याा वागाचयाश्नति प्राणो बरहमरूपः परिमरः कथ्यत इति रोषः एतत्पतयक्षं वै
प्रपिद्धं ब्रहम प्राणोपापिकं प्त्यञानादिरूपं दीप्यते प्रकादते यद्यदाऽगिदहपाक-
परकाशहेतुः कृशानुः । ज्वलति दीिमान्भवति । अथ तदा, एतदुक्तं हम भियते
प्राणं मुच्चति यन्न उति यदाऽभिदीधिमात् मवति तस्य दीपिरृन्य्यप्रेरादिल-
मव मस्करमेव न त्वन्यं तेजो गच्छति दीपिः प्राघोति बायुमाधिदेविकं प्राणे वातं
पराणः प्रकरण चेष्टहेतुवातो गच्छति । एत बरह्म दीप्यते यतर्ववद्यास्येयम्‌ ।
आदिलो इश्यते भारो नयनप्थमागच्छति । अथैतन्मरियते यत्ूववदयास्येयम्‌ ।
न र्यते नयनाभ्यां न रिरीक्षयते तस्याृष्टस्याऽऽदिलस्य चन्द्रमसमेव सोममेव न
त्वन्य तनां गच्छतत वायुं प्राणः । एतद ब्रह्म दीप्यते यञ्चन्रमा हस्यते ॥

अथतन्म्ियते यन्न हर्यते तस्य विद्ुतमेव तेनो गच्छति वायुं
पाण एतै ब्रह्म दीप्यते यद्विषटियोततेऽैतन्मियते यत्र
विद्योतते तैस्य वायुमेव तेनो गच्छति वायु प्राणः

अयैतन्प्रियते यम द्यते तस्य विदयुतमेव तेजो गच्छति वायुं प्राणः ।
एत्र ब्रहम दीप्यते यत्‌ । चन्द्रमाः सोमस्तस्य चन्द्रमसो त्रिदिव सौदामिनीमेव
न न्यम्‌ । अन्यतपूैवद्यास्येयम्‌ । विदयुत्पौदामिनी विद्योतते विचोतनं कुरे
दयत इत्यथैः । अयैतन्स्रियते यत्र पिचयोतते तस्य वायुमेव तेजो गच्छति वायु
पराणः । न विद्योतते न दृदयते त्य विचयु्रपप्य तेनःप्राणो वायुमेवाधिगच्छतः ।
अन्यतर्ववद्यास्येयम्‌ ॥

तावा एताः स्वां देवता वायुमेव पधरिश्य वायौ मता नर्भच्छ-
न्ते तस्मादेवं उ पुनरूदीरत इयधिदैवतमथाध्यास्ममेतदर ब्रह्म

प्यते यद्राचा बदलयेतन्स्रियते यन्न वदति तस्य चक्रुरेव तेजो
गच्छति प्राणं प्राण एत ब्रह्म दीप्यते यचचक्चपा पर्यलयैतन्बि-
यते यन्न प्रयति तस्य श्रोज्मेव तेजो गच्छति प्राणं प्राण
एतै ब्रह्म दीप्यते यच्छत्रेण शृणोलयेतन्मरियते यन्न
भृणोति तस्य मन एव तेनो गच्छति प्राण प्राण एप
बरह्म दीप्यते यन्मनसा ध्यायलयथतनिस्रियते यन्न ध्यायति तस्य
प्राणमेव तेनो गच्छति प्राणं प्राणस्ता वा एताः सवां देवताः
प्राणमेव परविश्य प्राणे ृतान गछन्ते तस्मादर्थं उ पुनरूदीरते

१. भ्रा ।२घ. च. त्यादि एवते'।३ ध. सृप्ता । च. मृता । ४क. सनते ।
५क.च. "वपुः । ६. च.मृला। ७क मृरन्ते। ८क.घ.च.चवपु।

११४-३५ दकरानन्दविरचितदीपिकासमेता- [ २ द्वितीयाध्याये

ता उक्ता वरै प्रपिद्धा एता अम्यदिलयचन्रमोविचुदूषाः सषा निषदा देवता
देवताशम्दामिषेया वायुमेव वातं प्राणमेव न त्वयं प्रविष्य प्रवेदनं कृता बाया-
वापि प्रण मता अलं गता न मृच्छे न विनयन्ति वयुतादात्येन | तसमा-
देष उ अपि तत एव वायो छन्यप्मत्पुनरुदीरते भूय उदयमागच्छन्ति । इत्यनेन
प्रकरेणाधिपैवतं देवतामधिक्ृलोक्तमषिदेवतम्‌ । अथायिदैवतकथनानन्तरम्‌ । अध्या-
त्ममातमानमधिकृचोक्तमध्यात्मम्‌ । वाचा चकषुषा श्रोत्रेण मनप्ता चेद्धियेण वदनमव-
टोकनं श्रवणं ध्यानं च यथाक्रमेण कुरते चेहीपने न चेमरणम्‌ । अङने्वागादिलस्य
चकुः श्रोत्रं विशत मनो वायो; प्राण इत्र विषः | जन्यतपवेवद्याएयेयम्‌ ।

दैवपरिमरजञानस्य फरमाह--

तदि ह वा एवं वंस उभौ परैताबमिमैतयाा तुष
माणौ दक्षिणोत्तर न दैवेन सष्वीयाताम्‌। |

तत्तस्मै परिमर त्ञति यदि पकषानेऽपमामितमिदम्‌ । अथ कयंचिदिच्छा
भवेत्‌ । ह प्रतिद्धा वै सर्ममाणाः । एवं दिस उक्तेन प्रकरेण दैवपरिमरज्ञानवन्त
उभो दौ पतौ गिरी अभिपतयातामभिपवौयरन्तः प्रवृत्ति दद्ुद्ेसिोसत-
नाधोभूमिपरवेशादिकं कारयेयुः । तौ च पर्वतो किमल्पवेकदेशस्थौ चेयाशङ्कय नेत्या-
ह-तुसुर्षपाणौ दक्षिणधोत्तरथाऽऽतरणं दुवणौ । दक्षिण एकस्ताद्शश्ोत्तः ।
चकारो दतिणेत्तयोसतु्तपैमाणपदपवनधायौ । भयम । उरतवािदेशस्य एषोऽ-
परश्च मारतसण्डादिस्थः । उभावपि माश्कस्गतिनिरोधके पृथिवीं पादपीडनेन पातालं
नयनो विधायका खदेहेन अ्रपन्ताविति । न सैनं सृषवीयातम्‌ । एनेतानिटूषः।
ह प्रहिदधं नव सष्वीयातां नेव हि्यातामतिक्रमणे नैव कुवीयातां युक्ते भिदेव
ुवीयातामियर्ः |
अथय एनं द्विषनि याष खयं दष्टित नंसै परि-
भ्रियन्ते ॥ ८ ॥
अथैवं स्फल्यैवपरमजञाननन्तर ये दैवपीिज्ञानुन्या गतमाग्या एन दैवपर.
ज्ञानवन्तं द्विषन्ति, जप्रहिष्णगोऽपकारान्छ्न्तो न बहु मन्यन याध प्रसद्धागतमा-
यान्‌ | चकारः पर्पामपि पुचचयाथैः । खयं दैवपरिम्नानवाषटि न सहो कृत-
विदमग्ययोगात्त एनं सवै प्रिम्रियन्ते, एनं दैवपरिमरज्ञानवनत त एतसिन्ेिण

५अन्र च, पुस्तक एतद्रा ईयादि पनरदीरत इ्न्तं सव मूं वियते ।

# ष, भृपता। रकष. तयाः २ घ. वततया | ४ च, पूरव । ५ च, कुयौता" ।
६. च, एवैनं ।

९ नवमः संण्डः ] फोपीतक्युपनिषत्‌ । ११९३६

एतस्य ्वप्याश्च स्वे निखिलाः पपुत्रपटुवान्धवा इतर्थः । परिभ्ियनते सतो
निधनं गच्छनि ॥ ८ ॥

अथातो निःशरेयसादानं स्वा है देवता अररे चिव
दमानाः
अथ परिमरुणोपाप्नानन्तरम्‌ । अतो यस्माफढान्तरपिक्ाऽस्मात्कारणाभिःभर-
यसादानं निः्रेयपं सैप्ाुकषैरूपो रणो मोक्षविरोषलहणविरिष्टस् प्राणस्याऽऽ
दानं स्वीकारः क्रियत इति शेषः । ततर प्राणो निश्रेय्तमिति नविचार्यं कनेहादिना
खीक्ृतं कितु महता सर्पण विचारितम्‌ । एतद्थमास्यायिकामाह--सर् निति
ह किठ वै परिद्ध देवता देवताशब्दवाच्या वागाधाः । अदयतेऽहंवदिनाऽऽ-
त्मनः श्रेय आधिक्यं तदर्थ विवदमाना मामन्तरेण का भवल इति खव्यतिस्किः
पराकतिर्ुषैल इवर्थः ।
खयं निश्चयं कमशक्ताः प्रनापतषि पितरमेोवुर्भगवन्को नः श्रेष्ठ इति । प हि
प्रणि शर्वं जानन्नपि खपुतानां दुःखं दातुमरक्तोऽमुपुपायं प्रत्यपद्यत । यस्मिन्व
उक्रान्त ददं रीरं पापिष्ठं शव समानं विष्यति प वः श्रेष्ठ इत्युक्ते तथेव खग्रषठय-
निधीरणाषं करमेणोत्कमणं कृतवत्य इत्याह--
अस्माच्छरीरादुचक्रएसदाररतं रियेऽयेनद्राकमविवेश तद्वा
वदच््छिर्य एव ।
असमाल्मलयक्षा्छरीरानमरप्यादिदेहादुचकरयुवीगादयः कमेणोत्तमणं चक्रुः ।
तत््टदारीरं वागादीनां परत्ेकमुत्कमणे वदनादिव्यारमकुवेतसयतं यदा पुनरस्य
प्राण उत्कराप्तदा दाहमूतं चिताकष्टप्मानमणसयं सव्यापारदूल्यं शिश्ये शयनं
कृतवत्‌ । एवं व्यतिरफेण निश्चये संपतरेऽप्यतिस्र्थावशादन्वयमम्तरेण विश्वयमनधि-
गच्छन्तोऽन्वयमप्यनुष्ठितवन्त इलयाह-अथ शरीरस्य दारुमूतस्य शायनानन्तरमेत
च्छरीरं वाग्वागिन्धियं भरविषेश् परेशं कृतवत्‌ । तच्छरीरं वाचा वागिन्दियेण
वदद्रार्यापारं कुवेच्छिरथ एव शयनं कृतवदेव न तूत्थितवत्‌ ॥
` वाक्परेशाननारं चधुरिन्धरियं प्रविष्टं ततश्वावलोकनं वदनं चामूत्‌ । अनन्तरं
रोद्ध परविष्टं ततश्च श्रवणावलोकनवदनान्यमूवन्‌ । अनन्तरं मनः प्रविष्टं ततश्च
ध्यानश्रणावलोकनवदनान्यापत्न तु शरीरमुषयितवदियेततयर्यायत्रयेणाऽऽह--

अथैनच्ुः परवियेश तद्वाचा वदचक्षषा प्श्यच्छिहय एवायेन-
च्छो प्रथिमेश तद्राचा वद्चश्ुषा पश्यच्छ्रोत्रेण शरण्वच्छिर्य
एवाथेनन्मनः प्रविवेश तद्वाचा वद्ुषा पश्यच्छ्रोत्रेण शण्यन्म-
नसा ध्यायच्छि्य एवयेनसाणः प्रविवेश तत्तत एव समु-

११४-२७ दंकरानन्दविरवितदीपिकासमता-- [२ द्वितीयाध्याये

तस्थौ ते देवाः प्राणि निःश्रेयसं विदित्वा प्राणमेव भ्गात्मानम-
भिसंभूय सदतैः स्वैरस्माटोकादुचक्रयुः ।
अथेनचक्ुः परविवेश तद्वाचा वद्दिति । स्पष्टम्‌ । अथ वाक्चकषुःशरोत्रमनः-
परवेशानन्तरमेतच्छयीरं वदत्यद्यच्छण्वदध्यायतसाणो मुखबिलान्तै्ती पञ्चवृत्तिवीयुवि
शेषः प्रविवेश प्रवेशं कृतवान्‌ । तच्छरीरं तत एव तस्मास््राणप्रवेशादेव न त्वन्यस्मा-
त्सयत्तस्थौ सम्यगुत्थानं कृतवत्‌ । ते वागादयः परिल्यक्तामिमाना देवा देव्शब्दाभि-
धेया: भ्राणे शरीरोत्थापनरेतौ प्रङष्चेषटावति निःश्रेयसं स्वम्यो वागादिभ्य उत्कर्ष
विदित्वा भाणमेव परङृवेषटावन्तं न तन्यं र्ञात्मानं प्रज्ञात्मनो मृश्न उपाधिमूतं
संप्रतादम्‌ | अथवा प्राणे सरति प्रज्ञाया दशैनादसति चादक्षेनास्राणस्य प्रन्नातमत्वमविरू-

इममिहितं प्राणमव प्रज्ञात्मानमिति । आभिकस्षमूय सवेतः सभवन ब्रात कत्वा सरैते
सर्वैरेतैः प्राणापानव्यानोदानप्तमने्निखिेः सह यथा प्राणवृत्तिमेदा आघ्यातिकपरे-
चछेद्दन्यासद्वद्रागादयोऽपीवयर्थ ॥ अस्मात््रयक्षाल्योकोतनुख्पच्छरीराचक्षरा्यभि-
मानादंत्थः | उघक्रयरुत्कमण चक्रः |
ते बायुरतिष्ठा आकाश्चात्मानः स्वरीयुस्तथो एवैवं विद्नौन्स-
वेषां भूतानां प्राणमेव प्ज्ञात्मानमभिरसभ्ूय सरैतेः सर्वेरस्मा-
च्छरीरादुकरामति स वायुप्र॑तिष् -आकाशात्मा स्वरेति स तद्ध-
वति यत्रैते देवास्तत्पाप्यं तदमृतो भवति यदमृता देवाः ॥ ९॥
तें पार्लयक्ततदाभमाना वागादया वायुप्रातष् वायावापिदेविके प्राण प्रात्य
ग्राणो निःश्रेयप्तमिति ज्ञानमाश्रयां यषा ते वायुप्रतिष्ठा: । आकाशात्मान जकाराव-.
त््वगत आत्मा येषां त आकादयात्मानः । स्वरीयुः स्वः स्वगैमग्यादिस्वरूपमीयुर्ययु-
भैतवन्त इत्यथैः । तथो एव, उ अपि तद्वदेव यथा देवा न तरन्यथा । पर्व िद्रा-
मुक्तेन प्रकारेण प्रणि निःश्रेयसं जानन्सर्वेषां भूतानां निक्िडानां स्थिरनङ्ग-

मानां भाणमेव भर्ञात्मानमभिसंभय सहैतैः सर्वैरस्पात्‌ । व्यास्यातम्‌ ।
शरीराच्छरीराभिमानादत्कामत्यत्तिष्ठति शरीरामिमान परिवजतीत्यथः । स वाय

प्रतिष्ठ आकाशात्मा स्वरेति ) व्याख्यातम्‌ । उपास्तकस्थेकत्वादेकवचनं विरोषः ।.

१. च. स्थातावा एताः पवा दवताः म्रा । २ च ेवैते । ३ ध.च स्माच्छ-
0

रीरादुः । ४ च. दैवैतैः। ५ घ. "कारः । ६ च. श्रविष्ठा आः! ७ घ. दरनप्राणे निःश्रेयसं
विदित्वा स्वैः । च. द्ान्भाणे निश्रेयसं विदित्वा आ" । ८ घ. च. हवै

देवतः । ९ च. विष्ट आः ।
१० च. तद्रच्छति । ११ घ. च. “प्य यदमृता देवास्तदम॒तो भवति य एवंवेद॥९॥ १२ घ.
प्रविष्टा वा \ १३ च. दहवैतैः 1 १४च्‌. षः । एवं प्राणो ब्रहयतयुपासनं स्थाप्यत इति तत्फ-
माह--स्वः ।

१० दशमः सण्डः | कोषीतक्युपनिषत्‌ । ११४-२८

छः स परणं ब्रज्ञानोतयादनद्वराऽऽनन्दात्मानं वैति गच्छति । स्वेतीवेतयाकरोति-
स उपाप्कस्तद्धवतयुक्तं प्राणस्वरूपं मवति । तच्छ्दार्थमाह--यञ्र यसिन््राण-
स्वरूप एते देवा एते वागादयोऽन्यादयात्का देवराब्दामिषेयाः । ननु वागादीनाम
ग्यादयापतिरक्षणममृततवं जातं ततप्तावुपाप्तकस्य पुनसतत्प््षो किं स्यादित आह--
तत्पाणस्वरूपं माप्यावाप्य तदगृतस्ततपैपरिच्छेदशुन्यममृतत्वं यस्य पोऽ तदमृतो
भवति ष्टम्‌ । यदगृता यतप्तिद्धं सषैपरिच्छेदरत्यममृतत्वं येषां ते यदमृता देवा
वगाः ॥ ९॥
इदानीं प्राणविदः पपरतिकर्माऽऽह--

अथातः पितापूत्रीयं संप्रदानमिति चाऽऽचक्षते । पिता
पुत्र परेष्यक्राहयति नैस्तृणैरगारं संस्तीयाभिपुपस-
माधायोदकरुम्मं॑सपात्रयुपनिधायाहतेन वाससा संप्र
च्छ्रः सयं श्येत एल पुत्र उपरिष्टदमिनिपयते,

अथ प्राणोपाप्तनानन्तरम्‌ । अतो यसानमरणमव्दयंमावि, अस्माकारणादिपतापु-
जरीयं पत्रा पुत्राय दीयमानं पितापत्रीयं संप्रदानं सम्यक्प्रदीयत इति सप्रदान सप्र
त्तकः । इति चाऽऽचक्षतेऽनेनव प्रकारेण कथयन्ति । पिता पुत्र परेष्यनुतश्चि-
निमित्तामरिप्यामीति निशचिलेलयर्थः। परिता जनकः पुत्रमौरपरं तनयमाहयति, आकार-
यति सप्रतिकरमीर्थम्‌। आकारण इतिकरव्यतामाह--नवैसणेनवीनैः कुशदिमिपत-
रगारं संस्तीयं गृहमाच्छयाभरिमुपसमाधाय तसिन्ृहे श्रोतं समत वाऽधरि संस्याप्या-
मरु्तरतः पूर्वतो बोदङ्कम्भं सपात्रमुपनिधाय नीरपर्णं करसं तीदिपू्पा्पहितं पमीपे
सस्याप्याहृतेन वाससा संपच्छन्नो नवीनवखेण संवृतः खयं श्येतः शतः पिता-
स्याम्बरपर इत्यथैः । एलयाऽऽगलयाऽऽहयतीलन्वयः । पत्र आगते तनय उपरिषट-
इपरिभागेऽभिनिपयते परवतो नितरां प्रभोति ॥
अभिनिपदन इतिकतैम्यतामाह--
इद्धियेरखेन्धियाणि संसृह्यापि वौँऽस्याभिपुखत
एवाऽऽपीताथास्मै संमरयच्छति वाच॑ मे त्वयि
दधानीति पिति वाचं ते मयि द्ध इति पुत्रः
इद्धियैधकषुरारिमिः स्वकीयैरस्य पतरस्न्दिपाणि चधुरादीनि संस्पृ प्रम्य-
क्पदनं प्रिधायामिनिपययत इत्यन्वयः । प्षान्तरमाह--अपि बाऽथवा । अस्य पत्र

१. श्वः पिता शेत। २ घ. तः ति" । ३ च. वाऽस्मा आसीनायामिमुखायैव संप्रदध्या-
दथा । ४ च श्यः । यद्रा पिता रेते पुतोऽभिनिपद्यत इति पाठाद्न्वयः । पर" ।

११४-३९ दंकरानन्द विरचितदीपिकासमेता-- [२ द्ितीयाध्याये-

स्याभिषखत एव पमुलत एव॒ न लन्यभोपरि्तनस्य टोकगरिततादितय्ैः ।
सीतोपविरेत्‌ | अथानन्तरमस्मे पुत्राय संप्रयच्छति प्म्यतप्रयच्छद्रकष्यमाणेन
विधिना स्ववागादीन्दयादिलथैः । वाचं वागिद्धियं मे मम पितुमुमूरषस्त्वियि पुत्र
ममाऽऽनण्यप्य विधातरि दधानि धाराणि । इद्यनेन प्रकारेण पिता जनकः ।
आहति शेषः । एवं पित्ोक्ते वाचं बागिनधियं ते तव पितुमैयि पत्रे दे धारय ।
दृत्यनेन प्रकारेण पुत्रस्तनय आहेति शेषः# |
प्राणं मे त्वयि दधानीति पिता प्राणं ते मयि दष इति पुत्रः।
चकम खयि दधानीति पिता चक्षुस्ते मयि दध इति पुत्रः।
तरै मे खयि दधानीति पिता शरोत्रं ते मयि द्ध इति पुत्रः
अन्गरसान्मे वयि दधानीति पिता, अन्नरसांसे मयि द्ध इति
पुत्रः । कर्माणि मे त्वयि दधानीति पिता कमणि ते मयि दष
इति पुः । युखदुखे मे त्वयि दधानीति पिता सुखदुःखे ते
मयि दध इति पुत्रः । आनन्दं रति प्रजाति पे स्वय दधानीति
पिता, आनन्दं रति प्रजाति ते मयि देष इति ए्ः। इलया मे
त्वयि दधानीति पिता, इदयास्ते मयि दध दृति पुत्रः | धियो
विज्ञातव्यं कामान्मे तयि दधानीति पिता धियो वि्गातव्यं
कांस मयि द्ध इति पुत्रः ।
प्राणं घराणं मुस्यं च प्राणम्‌ । चक्षुःश्रोत्रे एष्ट । अन्ररपरानमुरादीन्‌ । पू
करणग्रहणमित आरम्य विषयग्रहणम्‌ | उमयत्र करणविषययोः पम्णार्थं कमौप्याद्‌-
पैन्यानि । सुखदुःते शरोपमेये । आनन्दं रतं प्रजातं मेधुनस्यवप्नान आनम्दस्ततः
प्ररतिस्ततः प्रजातिः पुत्रा्या । इत्या गतीः ॥
धियोऽन्तःकरणवृत्तीः । विज्ञातव्यं तापं विषयः । कामानिच्छाविरेषान्‌ | अन्य-
त्वखपि पर्यायेषु वाक्पर्यायवद्यास्येयम |
अथ दक्षिणाष्रस्ाङपनिष्कामति तं पिताऽनुमन्नयते यशो ब्रह्म-
वचंसमननाच्यं कीतिस्तवा सुषतामिलथेतरः सव्यमंसमन्ववेकषते

# एतदनन्तरं च. पुस्तके प्राणं म इयादि कामांस्ते मयि दध इति पुत्र इखन्तं मूढं वतेते }

१च. पदस्य । २घ. ध्यामि।इ'।३च. पुत्रो मनोमे त्यि दधानीति पिता मनस्ते
मयि दध इति पुत्रः प्रज्ञां मे त्वयि दधानीति पिता प्रजां ते मपि दध इति पुत्रो यथ वा उफाभिगद
स्यात्समासेनव ब्रूयात्राणान्मे त्वयि दधानीति पिता आराणास्ते मपि दध इति पुत्रोऽथ । ४च. भू।
पाठन्तरमियां ते मथि दध इति पुत्र इत्यनन्तरं मनो मे खयि दधानीति पिता मनस्ते मयि दध इति
पुत्रः रज्ञं मे त्वयि दधानीति पिता अजञ ते मायि दध इति पुत्र इति। यदु वा उपाभिगदःग्र्ेकं कतु.

समथः स्यात्समेनैव बदेताणानमे त्वयि दथानीति पिता प्राणास्ते मयि दथ इति पुत्र इति । अ ।

कोषीतक्युपनिषत्‌ । ११९-४०

अथानन्तरम्‌ । दक्षिणावततितुः प्रदकषिणप्रकरेण प्रा्पराच्यां दिशि उपनिष्करा-
मति पितुः पमीपदेशानिगच्छति । तं पुत्रं पिता जनकः, अनुमच्रयते पशात्पंबोध्य
रते \ अनुमच्रणवाक्यमाह--यश्नो शोकिकी बन्धुननादिम्यः कीतः । ब्रह्मवर्चसं
ब्रह्मतेजः । अन्ना्यमन्रं च तदा चात्रायम्‌ । कीति शाख्वीयं यरास्त्वा तवा पुत्र
जुषतां सेवताम्‌ । इत्यनेन प्रकरेणानुमच्रयत इत्यन्वयः । अथेतदनुमन्रणानन्तरम्‌ ।
इतरः एतः सव्यं वामम॑सं बाहुमूढं सस्यान्वधेकषते पश्वादवछोकयपे ॥
अवोकनप्रकारमाह--

पाणिनाऽन्तधाय वसनान्तेन वा पच्छा स्मगीटीशन्कामाना-
दीति स यथ्यगदः स्यापुत्रस्यशव्ये पिता वसेत्परि वा व्रनेचध
वै प्रेयौचयदेवेनं समापयति तथा समापयितन्यो भवति तथा
समापथितव्यो भवति ॥ १० ॥
इति ऋेदाम्तगतकोषीतकि्राह्मारण्यके निषदि
द्वितीयोऽध्यायः ॥ २॥
#कोषीतकिव्राह्मणारण्यक्क्रमेण सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥
पाणिना करेणान्तधाय व्यवधाय वसनान्तेन वा, वाशब्दः प्वेण सहेच्छा-
विकस्पार्थः । प्रच्छाचाऽऽच्छा् पितरं प्राह । स्वगाहीकामिरतिरायप्रीतिजन-
फान्देशाविरोषान्कामान्कमनयिस्तत्र प्थितान्मोगान्वाऽशुहि प्राुहि । इटयनेन प्रक-
रेप ब्रूयादित्यनुषङ्गः । एवं पुत्रेण कृते स पिता यदि कर्थचिद्गद; स्यात्नीरोग
भवेत्‌ । पुत्रस्य तनयस्यैशवये वरिमूतीः पिता जनको वसेननिवासं करयात्मवाकषिवद्‌-
कायं किमपि नानुपंदध्यादित्यथः । प्रि षा व्रनेत्‌ । वाशब्दः पकषानतराथेः । यदि
वैराग्यं तदा प्िनेत्प्पङ्गपरित्यागं कुर्यादिदथः । यद्य वा अपि कथंतित्प्तिद्धं
मेयात्परटकं गच्छेत्‌ । यदेव प्रिद्धमेव वागादिकं न त्वन्यत्‌ । एनं पुत्रं प्रति
समापयति सम्यक्प्रापयति । तथा तद्रदव समापयितव्यो भेवति सम्यक्प्रापणीयो
मवति । वैः करिति शेषः । तथा समापयित्यो मवति । म्या्यातम्‌ ।
वक्याम्याप्रोऽध्यायपरिपतमाप्त्यर्थः ॥ १० ॥

इति धरीपरमहंसपरित्राजकावार्यानन्दात्मपूज्यपादरिप्यत्य दकरानन्दभगवतः तौ
कौषीतकित्राह्मभोपनिषदीपिकायां द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥

% एवमेव पुरतस्तृतीयचतुा्यायप्यलेऽटमनवमाध्यायौ ज्ञातव्यौ ।

१ ध. “यात्तदे" । च, "यात्तयैनं । २ च. 'पयेयुयेथा । ३ घ. यथा । ४ च. यथा ।
.१५--५

११४४१ शंकरानन्दविरचितदीपिकासमेता--

। #अथ तृतीयोऽध्यायः ।

य्या हेतोः पर्यहनोपाप्ना प्राणेषापतना च विविषरणोक्ता तां ्रहमवि्ां विव
सस्यामाम्तिकयं जनयित परतनं काश्यं देवेभ्योऽप्यधिकबरं क्यादिमन्तं ब्रहमवि-
दानं शिष्यं देवरानं च सत्यपारानिबद्ध मनुष्येषु ्रहमविचां वकुमनिच्छन्तमपि गुं
पेपायाऽऽस्यायिकामाह--

& प्रतदनो ह दैषोदासिरिद्स्य प्रियं धामोपजगाम ।

तदनः परकपैण तर्दयति मर्यत्यमिभवति खशशन्रनिति पार्थकनामा प्रत्नः ।
ह कि ) दैगोदासिदिगेदाप्तस्य कारिराजप्य पुरो दैवोदातिः । इन्द्रस्य देवरा-
जस्य परशर्यतपननस्य । भियं धाम प्रियं स्थानं खमिति यात्‌ । उपजगाम
प्राप्तवान्‌ ॥

त्मा कारणमाह --

युद्धेन च पौरूपेण च तं हेर उवाच ।

ुद्धन च परुषेण च समरयतेननेकमटपशाहूतिदीप्यमानखाशनिना पुरषन-
न्धिनोत्प्ाहेन च खरगमिपरिजञानेलर्थः । चकारावुमयोरपि कारणत्वप्मुचयाथो । तं
पमरशौण्डसुतादिनं स्गमागतं प्रतदनम्‌ । ह्‌ किट । इन्द्रो युद्धौरषाम्यां परितोषं
प्राप्तो देवराजः । उवाचोक्तवान्‌ ॥

इन््ोक्तिमाह--

भत्दन वैरं ते ददानीति स होवाच प्रतर्दनः ।

परतन हे प्रतपैन । वरमभिरपितमर्थम्‌ । ते तुभ्य परत्नाय मत्परितोषकारि ।
ददानि प्रयच्छानीदय्ः । इल्यनेन प्रकरिणोवचेलन्वयः । स॒ इनरेणोक्तः । ह किङ ।
उवाच परतनः । ष्टम्‌ ॥

्रततोक्तिमार-- ,

त्वमेव मे दणीष्व

त्वमेव मलुरतः स्थितो हिताहितज्ञो देवरानो न त्वन्यः । मे म्यं प्रतदनाय
हितानि मदर्थमिलर्थः । टणीष्व हितमिषटमात्मने च प्रर्थयघ् ॥

प्ा्येमानवरमाह--

य॑ त्वं मनुष्याय हिततमं मन्यस इति तं हेन्र उवाच ।

यं प्रिद्धममीष्टमथं सं सवै देवराजः । पतुष्यायाज्ञानानएवतिनेऽनेकडमा-

शुमव्यामिश्रफट्दावाभिपत्तगाचाय मनुप्यजातियुजे । हितततममतिशयेन हितं नातः-
१क. ॐ भद्रं नो अपि वातय मनः । ॐ रान्तिः २ प्र । \ ख. ^ वृणीष्वेति । ३ क.

ददामीति । ४ ख. ववृ | ५क.मेवरंषुः। ।

१ प्रथमं ण्डम्‌ ] कौषीतक्युपनिषत्‌ । ११५

. परं हितमिलयथः । मन्यसे निश्िनोषि । इति, अनेन प्रकरेण 1 तमिदं परयेवेवादिनं
प्रत्नम्‌ । इ किठ ¦ इन्द्रो देवराजो ब्रह्मवियाज्ञानावृतदष्टिनाऽयाचितं परोकत्या
तहि किल निशितं दातुमरशक्तः । उवाचो क्तवांडकिकं नयम्‌ ॥

इन्दोक्तिमाह-
न वै बरोऽवरसमै वृणीते तमेव वृणीधेलयेवमवरो वैः किल म
हृति होवाच प्रतदंनोऽथो खखिन््रः स्यादेष नेयाय ।
न वै वरोऽबरसै वृणीते । वै प्रतिदधमवरस्मा जन्यां वरो वरं न वरणीतिऽन्यो
न परार्थयते । यत एवमतः खार्थ वरं तवमेव वृणीष्वेति । ष्टम्‌ । एषमिन््रेणोक्तः ।
अवरः; । वरं ददानीति प्रतिज्ञाय मवता निदिष्टोऽर्थोऽदत्तः स्यादिति शेषः । बै प्रसिद्धो
मनुष्याय म महयं हिताहितज्ञानरून्याय ! इति होवाच प्रतद॑नः किल । एवमुक्तवान्प्रत-
देनो देवराजानं खर्थो वरोऽयमिति । अथो, अय प्रतदनवाक्यानन्तरम्‌ । खलु
निश्चितम्‌ । इन्द्रः सल्यवादिनामगगण्यो देवराजः । सत्याद्ररं ते ददानीति श्छप्रति-
ज्ञाता्र्थवचनात्‌ । एव नेयाय नापनगमिव । प्रर्दना्थं॑वरदाताऽपि खयं खपे
व्रं याचितवान्न तु ठोकिकं नयमद्गीचकारेत्र्थः ॥
सत्यादनपगमने कारणमाह--
सलं हीन्द्रः स होवाच ।
सदं दीन्दरः सत्यं यथार्थस्य यत्किविद्रागर्थस्वरूपम्‌ । इन्द्रो देवराजो हि
यप्मात्तसाननेयायेत्यन्वयाधैः । स॒ सत्यपाशनिवद्ध इन्द्रः । हू किल । उवासोक्तवान्‌ ।
प्रतदैनार्थमात्मानं वरं याचितवानित्यथः ॥
उद्वैतोपक्रम इन्द्रोक्तिमाह--
मामेव विजानीहेतदेवाहं मनुष्याय हिततमं मन्ये ।
ापेबास्पतप्रतयये व्यवहारयेोग्यमानन्दात्मानमेव न त्वन्यम्‌ । पिजानीह्यवगच्छ
साक्षतकु्वित्यभैः । एतदेव मज्जानमेव न न्यत्‌ । अहै मवते व्रस्य दाता याचिता
च । मुष्याय हिततमम्‌ । व्याल्यातम्‌ । मन्ये निशचिन्वे ॥
एतच्छन्दाथमाद--
। नयां विजानीयात्‌ ।
यत्प्रसिद्धं वेदानषु॒श्रहमविदाोति परम्‌" इत्यादिना ! मामृक्तमानन्दात्मानं
विजानीयात्सा्त्कुयीदित्य्ः । यन्मां विजानीयादतदेव हिततमं मन्य इृलयन्वयः ॥

१ क. वैः व्रं प्रः परस्मै । २ श्वेयवरो" इयपि पाठः! ३ क. ख. वै तर्हि किः । ४ख.ग.
योमां\

११६ हाकरानन्दबिरवितदीपिकासमेता- [ १ प्रथमाध्याये-

ननु किं त्द्वज्ञनेन तवान्यस्मादि कश्चनातिशयो भवेत्त तद्धिततमं न लन्य-
येति राङ्कायामद्वत्तानं गुरुमातृवधप्रमुखपपेन्मूलकमित्याह --
त्रिशीर्षाणं तवाषमहनमरन्युसान्यतीन्मालाषकेभ्यः प्रायच्छं
वदी; संधा अतिक्रम्य दिषि श्रदछादीयानतृणमहमन्तिषे
पौटोमान्पृथिव्यां काटसाञ्ान्‌ ।
तरि्ीषोणंतरिजीषम्‌। त्वाषटं वषटुरपत्यं विश्वह्पम्‌। अहनं निपातितवान्‌ अरम
खान्‌, रुच्छब्दौ वेदाध्ययनं तेनोपनिषदथैविचाते बरहममीमांप्ापरपयायो रक्ष्ये प्र येषां
मुखे नासि तेऽरन्मुखास्तान्‌ । यतीन्परयतनवतश्रतुथीश्रमिणः । सालारकेभ्यः साखा-
वरकाणामपत्यानि पराटतरृकाः सा्टवृक्रेया इति यावत्‌ । तेम्य आरण्यश्वम्य इत्यथः 1
प्रायच्छं प्रकर्षेण वज्ञेण शतधा विभज्य दत्तवान्‌ । अद्यापि च तेषां मस्तकविपाका
करीरा दृदवन्ते । बहीर्भूयीः स्रूपतः सेस्यातश्च । संधा; सेषीनित्र्थः । अति.
क्रम्य त्यक्त्वा दिषि सगं | प्रहादीयान्रहयादिनः प्रह्देन नित्यप्वन्धिनः । अने-
ककोटिपंस्याकान्महामायाननेकच्छिद्रधातिनोऽपुरागम्रहादपरिचारकानित्यधैः। अतृणं
हिंतितवान्‌ । अहमातमज्ञानीन््सतुम्यं वरस्य दाता । अन्तरि मुवो । पौटोमा-
पुखोमरबन्धिनोऽपुररेषान्‌ । बहीः संधा अतिक्म्यातृणमित्युवतति क््यमाणे च ।
पृथिव्यां मृरोके च । कार्खाञ्ञानकाटलजञपेवन्धिनोऽपुरान्मृयांपः प्रष्रसंब-
स्यावदर्यमावित्वात्‌ । कासञ्ञा एव काटलाज्ञासतान्‌ ॥
` नतु कि प्रकृत इत्यत आह--
तस्यमे तत्र नलोम चमा मरीयते। |
तस्य गुरत्ाह्मणवधस्य कतुः संन्यापतिनां च श्वभ्यो दातरखफ्वयेऽपि यततादिपंप-
तषमहामायापुरपरषस्योपप॑हतुरातज्ञानिनोऽन्येन मनसाऽपि कमराक्य कुर्वतो मे ममे.
रस्य तवोपदेशकस्य । तञ तस्मिचतिकररे कर्मणि कियमाणे ब्रहमवधदिरक्षणे । न-
लोम च मा मीयते | नरोमापि। अल्पोऽपि केशा इत्यथः । मा मीयते न
रिस्यते । उक्तेन केनचितकर्मणाऽधिकारिशोरवमिति तरोक्यस्थापनायेदं तवान-
हमिति टदयम्‌ ॥
तवयेतद्धवत एव न त्वममददिरिलयत आह--
सयोमां बिजानीयान्नास्य फैन च कर्मणा छोफो मीयते ।
स मदन्यो मन्ज्ञानी प्रपनद्धः । यो यः कञ्चिदेषो मनप्यो वा । मामानन्दामा-
नमिददम्‌ । मरिजानीयादहमिन््रोऽस्मीति प्षाल्यत्‌.। नास्य केन च कर्मणा
१ क. प्रदरूकादादी' । २ क. "ठकायान्‌ ।

२. दितीयं सण्डम्‌ ] कौपीतक्युपनिपत्‌ ।

ोको मीयते | अस्य मामानन्दातमानं स्ा्षातकुर्वतः केन च वक्ष्यमाणेन भ्रुणहलयादिना
कमणा पातकेन शाच्लनिपिद्धेन व्यापरेण लोकः कृतस्य करिष्यमाणस्य च सुकृत्य
फ़टमुदके न मीयते न हिस्यते ॥
रिंपकानि कर्म्येव दरयत्राह--
नं मातृवधेन न पितृवधेन न स्तेयेन न भ्रूणहत्यया
नास्य पापं चन चकृषो मुसात्रीरं वेतीति ॥ १॥ |
न मातृवधेन न पितृवधेन न स्तयेन न भ्रणहत्यया । मातापितरौ ्रषिद्धौ
तयोवंधो रोकद्वयभरंशहेतुः प्रत्येकं प्रसिद्धः । सें सुवणेपरिमितसुवणैसख ततोऽप्यधि-
कस्य वा खामिनः परोक्षमादानं तेन । भूणो वेदस्य वेदये्विदानां वाऽषरिगमेनाध्ययनेन सह
वर्तमानो द्विजोत्तम इत्वर्थः । तस्य मन्ता वाचा कर्मणा वाऽपराधद्रन्यस्य खहस्तादिना
वधो भूणहत्या। तथा क्ैप्ामान्यस विरेषोऽयमिति दशयित पयायचतुष्टयेऽपि नकारच-
तुष्टम्‌ । नास्य पापं चन चकृषो ुखान्नीटं वेतीति । किं बहुनाऽस्य मदालज्ञानिनः
पापं चन चछरृषः पापमपि कतुमिच्छेप्ुाद्रदनात्रीटं मुखकानितस्वहपं नीं नीहि-
माश्रयख्पं वा मुखात्कण्ठमिहावदनान्न वेति न व्येति नापगच्छति । इतिराब्दः
प्रकृतत्रहम्ञानस्तुतिपरिपमाप्तयथैः ॥ १ ॥
स होवाच प्राणोऽस्मि प्रङ्ात्मा तं मापायुरमृतमित्युपास्ख ।
एवं ब्रह्मज्ञानं स्तुताऽऽ्मनो ब्रमणः खरूपं विवक्षुः स इन्द्रः । हं किटोवाचोः
क्तवान्‌ । प्राणः प्राणङब्दामिषेयः प्राणोपाधिको वा । असि मवामि । प्रहराम
ुद्धिवृत्तिप्रतिफलितः प्रज्ञानेकघ्ठमावः । तें प्राणप्ज्ञातमखरूपम्‌ । मामानन्दात्मान-
बि्धम्‌ । आयु सर्वप्राणिनां जीवनकारणं प्राणापानव्यतिरिक्तं प्राणापानयोराश्र-
यमूतम्‌ । अमृतं मरणशूनथं षडमावविकारशरन्यमिलयर्थः । इति प्राणः प्रज्ञाते
आयुरमृतमस्मीत्यनेन रूपेण । उपास यावदातमपताकषातकारं विनातीयप्रत्ययशून्यप्त
जातीयप्रत्ययप्रवाहं कर्‌ ॥
नन्वेकस्यैव मवत इन्द्रस्य प्राणः प्रज्ञात्माऽयुरशृतमिति गुणाः
किमिलाशङ्कय नेलाह--
आयुः प्राणः।
आयुरक्तं यत्प प्राण उक्तः ॥ |
नव्वायुषः प्राणलेऽपि न प्राणस्याऽऽयुषटं यथा सान्नाया गोतवेऽपि न गोः प्राः
स्वमियत आह--
प्राणो बा आयुः।

=--------------------------~---~-----~-~--------~-~----~--- ~
१ख.ग. न स्तेयेन न श्ूणहयया न मतृवधेन न पितृवधेन नाः । ९ क. ख. चकष ॥

"45

१७

११८ दंकरानन्दविरवितदीपिकासमेता-- [ १ प्रथमाध्याये-

प्राणों बा आयु; प्राण एवाऽऽयुः । न लङ्ङ्खिगुणगुण्यादिमेदः ॥
न त्वेतदायुष एव किं त्वमृतत्व्यापीाह--
भण एवामृतम्‌ ।

प्राण एवागतं न जायतेऽस्ति वैते विपरिणमतेऽपकषीयते नयति च । अमृतमपि
प्राण एव ॥

प्रण्याऽऽयु्ममृततव चोपपादयति--

थवद्धसिञ्छरीरे राणो वसति तावदायुः ।

यावत्‌, यावन्तं काटम्‌ । हि यस्मात्‌ । अस्पिन््लक्षे शरीरे श्ीणीवये कठे-
दरे । प्राणो वसति तावदायुः, तावत्तावन्तं काठम्‌ । स्पष्टमन्यत्‌ ॥

इदानीममृतत्वमुपपादयति--

प्राणेन हेवागुष्पिहटीकेऽपृतत्वमामोति ।

प्राणेन हेव हि यस्मास्रणिनैव नतु शरीरेणापि । अगुषिन्परेक्षे लोके खगदि।
अमृतत्वं पुम्‌ । आमरोति स्पष्टम्‌ ॥

ननु प्राणस्य त्रियारक्तेभवतु किं प्ज्ञयेयत आह--

पज्या संतं संकल्पम्‌ ।

परजया ज्ञानदाक्तिख्पेण । सयं परलवचनं निप्परपश्चं ब्रह्म व॒ । संकरपमिदं मे
स्यादिदयेवंरूपं मनप प्रचारमधिगच्छतीति रोषः ॥

एवं प्ज्ञादीनागुपयोगमुक्तवाऽऽयुमृतत्वोपासनयोः फल्माह--

स धी ममाऽऽयुरमृतमित्युपासते सथैमायुरसि्क एति ।

स प्रपिद्ध उपाप्तकः । यः कशचिन्पमेनदरस्य । प्राणात्मना प्र्गभूतमायुरफृतमिति
व्यास्यातम्‌ । उपासते सषटम्‌ । य उपात्ते प इृयन्वयः । सर्ममायुरसिमटीक एति
निषिहं शतपवत्सरमायुराप्रोति ॥

आयुहपाप्तनस्य फटमुक्त्वाऽमृतोपासनस्य फल्माह--

आम्नोत्यमृतत्वमक्षिति खगे छोकेः।
आम्रोलमूतत्वमक्षिति स्वगे रोके । ्षयरदितममृतत्वम्‌ । स्ष्टमन्यत्‌ ॥

प्रत्नः प्राणराब्दं शरुत्वा प्राणानामिन्ियाणामेकत्वं खयमवगतं प्रङ्गावृच्छति-

तदेक आहुरेकभृयं वर प्राणा गच्छन्तीति ।

ततत्र प्राणानामनेकल्वे सति । ह किट । एके केचिद्धरापः । आहुः कथयन्ति ।
एकभूयं वै, एकमावमेव । प्राणा इन्द्रियाणि । गच्छन्ति स्पष्टम्‌ । इृल्यनेन प्रकरे.
णाऽऽहुरिलन्वयः ॥

१क.प्राणोवा्घ्र।२क. सयाः।३ क. सलयसं'।४ख, यो मामाः।

२ द्वितीयं सण्डम्‌ ] कौपीतकयुपनिष्‌। ` ११९
प्राणानामेकमाव उपपत्ति यां कथयन्ति तामाह--
नदि कथन शकुया्स्रराचा नाम प्रह्ञापयितुं चक्षुषा
रूपं श्रोत्रेण शब्दं मनसा ध्यातुमिययेकमूयं वे पाणाः ।

न हि कश्चन शयात्‌ । हि यप्मत्कोऽपि न शक्रुयात्‌ । सकृदेकवारं युगपदि-
त्थः । वाचा नाम परज्ञपयितुं चक्षुषा सूपं श्रोत्रेण दब्दम्‌ । वागिन्दियेण नाम
वक्तुमिति शेषः । प्रजञापयितुमवगमयितुमवगन्तुमिति यावत्‌ । एतचधुः्रोत्राम्यां संव-
ध्यते । स्पष्टमन्यत्‌ । मनसा ध्यातुं मन्ता ध्यानं कर्तुम्‌ । इत्यनेन प्रकरिणेकरेख्या
व्यापारामवेन । एकमूयं त्र प्राणाः । व्यास्यातम्‌ । पुनरभिधानं निगमनार्थम्‌ ॥

उक्तं हेतुं विवृणोति-

दैकौकमेतानि सर्वाण्येव पगापयन्ति ।

एकेकं रूपरसादिकं सवीण्येव निसिन्धकैकमेनेलनेन पध्ये । स्पष्टमन्यत्‌ |
एतानि वागादीनि करणानि । भरहञापयन्ति प्रकर्षेण निप्पादयनिि ॥

एकैकमेव प्रज्ञापयन्ील्यकतेवृगमाहिकयाऽऽह--

वाचं वदन्तीं स्वँ प्राणा अतु बदन्ि।

वाचं वदन्तीं वभिद्धियं खव्यापारं कुतस प्राणा निखिरानीन्धियाणि रानान-
मिव वदन्तं सवे समागता अनु वदन्ति पशवादरदनोपररितं खं खं ्यापारं कू्न्यनु-
मोदन्ते वा न सेकहेटया व्यापारं कुर्नीलर्थः ॥

यथा वाचो व्यापार इतरेषां छव्यापाराहुपरमस्तथा चक्षुःश्रोत्रमनःप्राणानां व्यापा-
रेऽपील्याह पर्यायचतुष्टयेन--

चक्षुः पर्यत्सर्वे प्राणा अनु पश्यन्ति श्रोत्रं शुत्से पाणा
अनु रण्वन्ति मनो ध्यायत्सवे पाणा अनु ध्यायन्ति प्राणं प्राणन्तं
स्थ प्राणा अनु भ्राणन्तीति ।

चक्षुः परयत्सर्वे० प्राणा अतु प्राणन्ति । सष्टम्‌ । अनेनानेकावधानान्येकके
मूच्यग्रेण शतपत्रहखपत्रवेधनवदपपष्टविभिन्नकाटानि व्यास्येयानि । इतिः प्रद
नप्रशषपरिसमाप्तय्ः ॥

प्रतईनप्रभ््यन्ोऽङ्गीकरिणेवोत्तमुक्तवानियाह--

एषम हैतदिति दन उाच ।

एवमु, इत्थमेवेकदेलया न पव प्राणाः सस्वव्यापारवन्तः । ह प्रपिद्धं स्पननी-
नानुभवेन । एतदेकरेख्या सर्वेद्धियाणां खस्ठन्यापाराकरणम्‌ । इति ह, एवं किट ।
इन्द्र उवाच । स्पष्टम्‌ ॥

१क.नकः।२ ख. प्येककारमेक। ३ ख. मृतके" ।

१२० शंकरानम्दविरवितदीपिकासमेता-- [ १ प्रथमाध्याये-

ननु सर्वेषां तवोपाभिते समानि कः पक्षपातश्तव प्राणोऽस्मीलमिमान इत आह--
अस्ति सेव प्राणानां निःभ्रेयसपिति ॥ २॥
असिलेव हशब्दः शङ्कानिराकरणा्ः । प्राणो हि मम निःपरयपरात्मन उपा-
मि्िःपरयपरङूपः । प्रपिदधं तस्य निःश्रेयसं प्राणप॑वादादौ न च तदापरीद्धवष्यति वा
कि तवस्येव वतत एव न तु कदाचिच्च वपते । पराणानां प्राणस्य पशचवृत्तीनां निःर-
यसं शरीरधारणेच्छरृयनारिकम्‌ । ति निःरेथ्तवतैमानत्परतिज्ञापरिप्तमाप्तय्ः ॥२॥
न चैतत्निःप्ेयतं वाक्च्ुः्रोत्राणामपि मवतीलयाह पर्यायक्रमेण पहेतुकम्‌--

जीवति वागयेतो गूकानिहि पर्यामो जीवति चक्षु
रपेतोऽन्धान्दि पश्यामो जीवति भोत्रपितो बधि-
रान्दि पयामो जीवति मनोपेतो गखान्दि पश्यामो
जीवति बाहुच्छिन्नो नीवत्यूरच्छितन इति । ˆ
जीवति बागयेतो° बाढान्दि पयामः! स्ष्टम्‌ । वाक्चकषुःश्रोत्रमनोमिप्येतो
रदितो जीवतीति प्रज्ञाऽत हैतुः। मूकान्धवधिराणां च दैनम्‌ । अयमर्थः । इन्दियाणां
करिकगम्यत्वात्कायीमावे तदभाव इति च| जीवति वाहुच्छिन्ो जीवत्यरुच्छिमरः।
स्पष्टम्‌ । पर्यायद्रयेन हस्तपादरहितस्य जीवनमुच्यते । इति; प्रकृतप्यायपरिपिमा-
प्यः ॥
एकरेटयोमयतर हेतुमाह--
एवं हि प्रयाम इति ।
एवं हि प्रयामः । हि यस्मादेवं ित्रहस्तपादानां जीवनं पर्यामोऽवशोकयामः।
न च दृष्टेऽनुपपन्नं नामेलथः । इलयनेन प्रकारेणाङ्गीकृत्य । इति दहेन्र उवाचेलन्वयः।
अथवाऽऽ् इतिशब्दोऽङ्गीकारा्ोऽन्यसतु प्रकाराथं इति ॥
एतज्निःभ्रयसमस्वेवेत्यसित्रथं उपपत्ति्ृयेलाह--
अथ सहु भाण एव पर्ञासमदं शरीरं परिग््ोरथापयति ।
अथ यस्मात्खु निश्चितं सवप्रक्षमिति यावत्‌ । प्राण एव परात्मा क्रिया-
शक्तयुपाधिके एव ज्ञानशक्तयुपाधिको न त्वन्यः । इद प्रलक्षं शरीरं देहं परिग्राहं
ममेति वा खीकलोत्थापयति शयनाप्तनादिम्य उर्व नयति ॥
इदानीं प्रसङ्गादुपाप्ननान्तरं शरुयन्तरपरपिद्धं प्रणि स्मारयति ।
तसादेतदेषोक्थमुपाीतं।

----------~

[3

१ ख."सीतेति सैषा प्राणे सर्वा्तिरयो वै । २ ग. श्त सैषा प्राणे सर्वात ये

१ तृतीयं खण्डम्‌ ] कौपीतवयुपनिपषत्‌ । १२१

तस्माद्यत इदं शरीरमुत्थाषयति प्राणस्त एतद बोत्थापनहैतुमूतमेव नान्यत्‌ ।
उक्थमुक्थशब्दामिषेयम्‌ । उपासीत । व्याख्यातम्‌ ॥

ननु यदि प्राण उक्यत्वेनोपास्यस्तहिं पशचवृत्तिमात्रं विवक्षितं न परमासेलत आइ ~

योवेभाणःसाश्ायावा प्रजनासभ्राणः।

यो वै भाणो य एवत्र प्राणरशन्दामिपेयः । सा प्रपिदधा रना पबोधपाक्षिणी
सेतत । यावा यावै ्रज्ञक्ता। सप्रपिद्धः । प्राणः प्राणोपाधिकः परमात्मा ॥

ननु कस्मदेतदेकमेव तवोपाधिमृतमिलत आह--

सह शेतावस्मिञ्श्रीरे वसतः सहोक्ामतस्तस्येवेव दृष्टिः ।

सहं महित्वा । हि यस्मात्‌ । एतौ प्र्ञप्राणौ । असिन्शरीरे । स्पष्टम्‌ ।
वस्तो निवाप्तं कुरूपो जीविन स॒ह मिरित्वोतरामतोऽस्माच्छरीरादुत्कमणं कुरुतो
मरणे पारन्दे यो वै प्राणः मा प्रज्ञाया वा प्रत्ता सप्राण इति । तस्य प्राणोपाधि-
कस्य । एपैबेत्थमेव वक्ष्यमाणा । दृष्दीनापरप्यायाऽवगतिः । अस्यामवस्थायां प्राण-
शब्दामिपेयोऽवगन्तव्य इत्यथः ॥

एषैव दृष्टिरिति व्याकरोति-
| एतद्विञानम्‌ ।

एतष्ितनानं यदेतसुषुपरं तदेवाऽऽत्मनः प्राणत्वविनज्ञपिकारणम्‌ ॥

एतच्छव्दार्थमाह--

यत्रैतत्पुरुषः सुः स्वम न कंचन पर्यलयथास्मन्मराण एकधा भवति।

, य॒त्र यस्यामवस्यायाम्‌ । एतत्सषैविशेषवोधशुः्यं यथा स्यात्तथा । पुरुषो कपतुतः
परिपूर्णोऽपि पुरिशयः । सुप्तः शयनमपिगतः । सप्र जागद्रापतनाहपं पदा्थनातं न
कंचन प्यति कमपि नावलोकयति । अथ तदा खप्रानवोकनकाठे । अस्मिन्मु-
सादिपंचारिणि तिरसछृतन्तानशक्तौ । भाण एव क्रियाश्चक्तविव न त्वन्यत्र । एक-
धा भवति, एकतवं गच्छति । प्रणिपाधिकः प्राणशब्द: पुरुषो मवतीलर्थः ॥

, ननु तदा वागादीनि करणानि क यान्तीयत आह--
तदेनम्‌ ।
तदा तसिन्प्राण एकषामवनकले । एनं प्राणोपाधिकमात्मानम्‌ ॥
वक्चमुःशरोत्रमनांमि सविषयाणि ठयं गच्छन्तीति पययचतुष्टयेनाऽऽह--
वाक्सर्नाममिः सहाप्येति चकुः स्वै स्यैः सहाप्येति शरो
सवैः शब्दैः सहाप्येति मनः सर्व्यीनेः सहाप्येति ।

१ ग. प्राणत्त। २ ख. '्दोकमः । ३ ख. "ध्याति: स" ।
१६ ६

१२२ शंकरानन्द विरचितदीपिकासमेता-- [ १ प्रथमाध्याये

वाक्सवैनौममिः० सहाप्येति । स्पष्टम्‌ ॥ |
ननु प्रणि डीनानां तेषां समुद्र इव सरितां कुतः पुनरुतपत्तिरित्यत आह
स यदा प्रतिबुध्यते ।
स प्राणोपाधिकः पुरुषो यदा यस्मिन्काडे प्रतिबुध्यते जागरणं गच्छति ॥
जागरणावसरर एतस्मादुत्पत्ौ इृष्टान्तमाह--
यथा्रेज्परतः स्वी दिशे विस्फुलिङ्गा विपरतिदरनेवमेवेतस्मा-
दात्मनः प्राणा यथायतनं बिपरतिष्न्ते प्राणेभ्यो देवा देवेभ्यो कोकाः ।
यथा टृष्नते । अगनेनीतयेदपो ञ्वटतो जाज्वस्यमानात्‌। सर्वा दिषो विस्एुरिक्गाः
रद्रा अञ्निकणा विप्रतिष्ेरविविधाघ दि निर्गच्छन्ति । एवमेवानेनेव प्रकरण न
त्वन्यथा । एतस्मास्राणोपाधिकादात्मन आनन्दात्मनः प्राणा वागादयो यथायतनं
यस्य यादशं स्थानं मिहादि तदुदिरय विपरतिष्न्ते विविधं निगच्छन्ति । प्राणेभ्यो
देवा अन्यादयः । विप्रतिष्ठन्त एतद नुवततेऽतर वक्ष्यमाणे च । देवेभ्योऽ्यादिम्यो
लोका नामादयो विषयाः ॥
जीवतः प्राणोपापिकत्वमुक्त्वा मरणेऽपि प्राणोपाधिकत्वमाह--
तस्यैवैव सिद्धिः ।
तस्य प्राणोपाधिकस्य । एषैव मरणावस्थारयैव नल्न्या । सिद्धिः प्रसिद्धिः
प्राणते ॥
एषैव सिद्धिरिति व्याकरोति--
एतद्वज्ानम्‌ ।
एतन्मरणं सरथप्रलक्षम्‌ । विज्ञानं विज्ञायतेऽनेनेति विज्ञानं प्रमाणमिति यावत्‌ ॥
एतच्छब्दोक्तं मरणमाह-- ४
यत्रैततपुरुष आतो मरिष्यन्नाबं्य न्ये संमोहं न्येति तदाहुः ।
यन्न यस्यामवस्थायामेततपुरुषोऽयं पुमान्प्रयक्षो मनुष्यत्वा्यमिमानी । आर्तो
जराव्याध्यादीनां वदयं प्राप्तः । मरिष्यन्मरणं करिष्यन्नाप्तनमरण इत्यर्थः । आबल्य-
मवरुस्य टुषेटस्य माव आबल्यं हस्तपादायवदयत्वमितय्थः । न्येत्य नितरामागत्य ।
संमोहं वन्ध्ायपरिजञान्षणं न्येति नितरामागच्छति। तदाहुः समीपस्थाः कथयन्ति ।
समीपस्योक्तिमाह--
॥ उद्क्रमी चित्तम्‌ ।
उदक्रमीदुत्कमणमकरोत्‌ । चित्तं मनः ॥

~ 3

१ख. स एष प्राण एव भर्ञासमेदं शरीरं परिगृ्योत्यापयति तस्मदेतदेवोक्थमुपा्तीतेति
सैषा प्राणे स्वां्ियों वै प्राणः सा प्रज्ञाया वा ज्ञास प्राण्तः। २ स. "वल्यमेखसं"। ३ ख.
"मोहमेति तमाहुः 1

४ चतुर्थं लण्डम्‌ ] कौ पीतक्युपनिपत्‌ । १२३
चिततो्तमणे हिङ्गान्याहुः--
न्‌ शृणोति न परयति न वाचा वदति न प्यायलथासिमन्माण
एषैकथा भवति तदैनं बाक्सैनामभिः सहाप्येति चक्षुः सर
रूपैः सहाप्येति शोच सैः शब्दैः सहाप्येति मनः सध्यीनैः
सहाप्येति यदा प्रतिबुध्यते यथाञओेज्वैरतो विर्फुखिङ्गा विभरति-
्रमेवमेवेतस्मादात्मनः प्राणा यथायतनं विपरतिषन्ते भागेभ्यो

9

देवा देवेभ्यो शोकाः ॥ ३ ॥

न श्रुणोति न प्यति न वाचा वदति न ध्यायति । ष्टम्‌ । इत्यनेन
प्रकारेणाऽशुरितयन्वयः । अथास्पिन्पाण० देवा देवेभ्यो लोकाः } अथ तदाऽ-
सिन्मरणकहे प्रतिबुध्यत उत्पद्यते शरीरान्तरप्रहणं करोति तसिननपि शरीरे मोदाद्वि-
मुक्तो भवतीलर्थः । व्यास्यातमन्यत्‌ ॥ २ ॥

एवं मरणकाटे मूरीमिन्द्ियाणां ठयममिधाय शरीरादुत्कमणे तक्सितैव छ्ये
विरेषमाह--

स यद्ाऽसाच्छरीरादतक्रामति सहैवैतैः सरमैरत्कामति वागस्मा-
त्सवांणि नामान्यभिविषटजते ।

स पुपूर्ष्दा यसिन्कटे । अस्मासरत्यक्षच्छीराच्छीणीवयवदेहादुत्काम-
र गच्छति सदैवतैः सरवरत््ामति । बाग्बागिद्धियमसपात्वामिनः सवौणि
निलिानि नामानि स्वविषयमूतानि । अभिविशजते पर्वतः परित्यजति खविषय-
व्यापारात्सर्वथोपरमं प्रप्य पुग न प्रयच्छतीलरषः ॥

ननु यदि वाडूनामान्यमिविपृनतेऽसात्तहन्येन तत्प्ा्िररिवत्यत आह--

वाचा सर्वाणि नामान्याभोतिं ।

वाचा सर्वाणि नामान्याप्नोति । ष्टम्‌ । अथवा नान्नं परित्यागं वेद्राकोति
तथा च स्वयं प्राणे विटीना स्वविषयरहिता स्यादित्यत आह- बाचेत्यादि । अयमर्थः,
न वाब प्रटीयते प्रणि कि तु प्राणो वाचा सह्‌ सवाणि नामान्याप्नोति वश्च खवि-
परयरहिता प्राणे प्रीयत इति ॥

यथा वाक्तया घरा्माोणच्षुःशरो्रमनांसीति पर्यायचतुष्टयेनाऽऽह--

भराणोऽस्मात्सर्वानन्धानमिवि्टजते रागेन सर्वानन्धानाप्नोति
चक्षरस्मात्सर्वाणि रूपाण्यमिविमृजते चक्षषा सवौणि रूपाण्या-

१ख. यतिः सः। २ ख. ग, वगेवास्मिन्सव"। ३ क, ^ति चश्च । ४ स. प्राण एवास्मि
न्वा ° । ५ ख. "्ुरेवास्मिन्सवा' ।

१२४ शकरानन्दविरयितदीपिकासमेता-- [ १ प्रथमाध्यये-

रोति प््जमस्मात्सर्वाज्शब्दानभिविमूजते भरोत्रेण स्ीज्ड-
व्दानाभोति बैनोऽसमात्सर्ाणि ध्यीनान्यमिविसूजते मनसा
सर्वाणि ष्यानान्यापरोति सैषा भाणे सर्पिः ।
पराणोऽसा° ध्यानान्याभोति । वाकम्ीयवत्पाणचकुःधोत्रमनःप्यायाः प्रवि-
षया व्याख्येयाः । सा प्रपिद्धा । एषा सरः यदेल्यादिनोक्ता । प्राणे प्राणोपाधिक
अत्मनि । सर्वाहषि्विपयन्दियादिदक्षणस्य सर्वस्य प्रप्तिः ॥
न चायं प्राणः पृश्चृत्तिमत्रं कितु क्रियाज्ञानरक्युपाधिक जआसेत्थेतटुक्तमथं
सारयति--
योवै पाणः साग्रज्ञायावा मङ्गा स भाणः सहद्ेतावसिन्छ-
ररे वसतः सहोत्कार्मतः।
यो तरे पराणः० सदोत््ामतः । व्यास्यातम्‌ ॥
ननु परि सवषं मूतानमकीमाव उक्तो न तु परज्ञायां तत्कथं प्रणपर्योः सव-
तमनेत्यमिलयाशङ्कय प्रज्ञाया अपि प्राणवत्ार्वास्यकथनायाऽऽह--
अथं सलु यथाऽस्य प्गायै सर्वाणि मूतायेके भवन्ति तद्व्या-
स्यास्यामः ॥ ४॥
अथ प्राणस्य परर्वात्यकयनानन्तरम्‌ } खलु निशितम्‌ । य्था येन प्रकरेण |
अस्य परह्ञायै, अस्यां प्रजायां ज्ञानशक्तौ चैतन्ये पाक्िणयाम्‌ । सवीणि भतान
नितिङानि वागादीनि विषयाणि स्थिरजङ्गमदाब्दामिषेयानि । एकं भवन्ति प्राण-
वदेकधा भवन्ति । तत्तया । व्याख्यास्यामो वि्षटमासमन्तास््कथयिप्यामः ॥४॥
एकमे प्रतिज्ञाय प्रथमतः प्रज्ञाया विमागमाह--
वागेवास्या एकमङ्ग तस्यै नाम प्रस्तासतिविषिता
भूतमात्रा ।
वागेव वागिन्दियमेव प्रभिद्धं न न्यत्‌ । अस्याः प्रज्ञायाः । एकमङ्गमेकं मागं
गोिकेसतनम्‌ । अदृहमदृुहत्‌। खाधीने कृतवतीत्य्ः । तस्यै तस्या दुगरैक-
मागप्ज्ञाया वाचो नाम वक्तव्यं शब्दजातम्‌ । परस्ताद्विषयत्वेन परसिन्वहिरदे ।
मतिपरिहिता विनिर्मिता भूतमात्रा सूतमागः । मीयत इति मात्रा । तस्या विषयत्वेन
प्रतिविहिता सूतमाता वा नामेदयन्वयः ॥
२ क. पुस्तके अदुदृ्मितयस्य स्थनिऽदृदुहदिेव पाठ उपलभ्यते । ग. पुस्तके चेोद्‌-
हमिति ।
` १क. वति पआाोऽस्म्र्वौनान्धानमिविषुजते प्राग सनन्धानारोति श्रो । २ ख. श्व

मेवास्मन्सर्वा" । ३ ख. मन एवास्मिन्सवा' । ४ ख. ध्यातान्य" । ५ स. ध्यातान्याः । ६ क. भत्‌
इत्यथ । ७ ख.ग. यः| ८ क. नन्येकीभः।

९ पृशठमं तण्ड्‌ | कोपीतवयुपनिषत्‌। १२५

„ यथा वर्ज्ञया एकमङ्गमुदृहयथा च तस्याः प्रलात््तिविहिता भूतमात्रा
नमं प्राणचधुःधोधरपनहसतशरीरोपस्थपादयद्धिप्संविद एकैकमञ्चमदूदुहत्‌ ।
आप्तं यथाक्रम परस्तात्मतिविहिता मूतमात्रा गन्धरूपशब्दा्नरसकभैपुसदुःखानन्दर-
िप्रनती्यादिषीविन्तातव्यकामा इति पर्यायनक्ेनाऽऽह--

भाण एवास्या एकगङ्गमदूहकं तस्य गन्धः परस्तात्यतिविष्िता
भूतमात्रा चक्षरेवास्या एकमङ्गगदृहूकं तस्य रूपं परस्तासतिषि-
हिता पृतमात्ा भरो्मेवास्या एकमङ्गमदूहकं तस्य शब्दः प्र-
स्तासमतिविषिता भ्रतमात्रा मिदैवास्या एकङ्गमदहकं तस्या
अन्नरसः परस्तात्मतिविदिता प्रतात्रा हस्तवेवास्या एकमङ्ग
मदृशं तयो; कम परस्तातिविषिता भृतमात्रा शरीरमेवास्या
एकमङ्गमदूहणं तस्य सुखदुःखे .परस्तात्यतिविषहिता मूतमानो-
पस्थ एवास्या एकमङ्गदूहुठं तस्याऽऽनन्दो रतिः भरजातिः पर
स्तासमतिविहिता भ्रृतमात्रा पादविवास्या एकमङगपदृ्ं तयो-
रिल्याः परस्तात्मति्रिहिता भूतमाता परौवास्या एकमङ्गमदृहठं
वस्यै धियो वित्नातव्यं कामाः परस्तात्मतिषिदिता भूत
मात्रा ॥ ५॥
पराण एवास्या तमात । वरपर्यायव्ुरादयो नवापि पर्याया व्यास्येयाः॥५॥
एवं प्रज्ञाया विभागमुक्ेदानीमविभागमाह--
हया वाचं समार्य वाचा सवीणि नामान्यामोति ।
परज्ञया वाचा दुगधयोक्तया संविदा वाच॑ वागिन्दियं समार्य पम्यक्तादात्म्यलक्षणेन
संबन्पेनाऽऽरोहणं कृत्वाऽहं वागस्रीयभिमानंप्रप्येलर्षः। वाचा, उक्तपरत्ञामित्ेनोक्ते
नद्धियेण । सर्वणि निधिानि नामानि व्क्यान्यारोति वाच्यधिर् प्रज्ञ प्ामरोति।
अयमर्थः न प्रज्ञामन्तरेणोक्तविषयप्राति्ततो यदद्धिना न मवति नोपटम्यते वा तत्तदा-
त्मकं यथा तनतूचिनाऽनुपटम्यमानः पटसन्वात्मकः शुक्तिकामन्तरेण वाऽनुपम्य-
मानं रजतं शुक्लासकं तथा चेकतेन्ियमन्तरेणाविद्मानोऽनुपलम्यमानो विषय उक्त-
द्धियातकः । उक्तं च “दद्धियंपर्ञामन्तरेणानुपटम्यमानं प्रत्ात्मकम्‌'' इति ॥
यथा वाडूनामनी प्रज्ञाया मेदरहिते एवं ्राणगन्धौ शकूख्पे श्रोरशब्दौ निदवा-
रपौ हस्तकर्माणि ररीरपुषटुःखान्युपस्यानन्दरतिप्रनतयः पादगतयः प्रज्ञापीवित्त-
तम्यकामाश्वत्याह-- ।
पया प्राणं समारुह प्राणेन सवनान्धानामोति प्रज्ञया श्नः समा-

१ख.श्रामन एवा २ ख. तस्य धीः करा ।

१२६ शैकरानन्दविरचितदीपिकासमेता-- [ ! प्रथमाध्याये-

रह चक्षषा सर्वाणि रूपाण्यामोति पर्या शरोत्रं समार्य भत्रेण
सर्वाश्शब्दानाभोति परज्ञया जिहां समार जिहया सवोनन्रसा-
नापरोति परत्रया हस्तौ समार्य हस्ताभ्यां सवाणि कमाण्यामोति
प्रया शरीरं समार्य शरीरेण सुखदुःखे आमोति प्रयापस्थ स-
रुमाद्ोपस्येनाऽऽनन्दं रति मजातिमाभोति पर्या पादौ समार
पादाभ्यां सर्वा इया आभरोति भङ्ञयेव पियं समारत परहयेव
धियो विङ्गात्यं कामानापोति ॥ ६॥

पङगया पाणं समारुह धियो विज्ञातव्यं कामानाप्नोति । वाकपयीयवत्रवक-
मपि व्याख्येयम्‌ ॥ ६ ॥

ननु कि प्रज्ञया यावता वागादिभिरेव स्वः खोऽर्थोऽवगम्यत इत्याशङ्कय वागादीनां
रज्या रहितानां स्यपि स्ारथपंबन्धे न तदवगमहेतुचमिति सवेजनीनानुमवेनाऽऽह--

न हि परनापेता वाद्लाम किंचन पङ्गापयेत्‌ ।

न हि पर्ञापेता वाङ्नाम चन भरङ्ञापयत्‌ । दि यस्मालज्ञारहितं वागिन्द्रियं
किमपि वक्तव्यं खं परं नावगमयेत्‌ । प्रज्ञारहिता वाक्छव्यापारं न दुरे कुव॑लप्य-
विवकषिता्थमप्बद्धर्थं वा कुयादित्यर्थः ॥

ननु पक्तारहिता व्र प्रज्ञापयेदिलस्िन्र्े कि प्रमाणमिलाशङ्कय सवैननीनमनुमव-
मभिनयेन प्रमाणयति-

अन्यत्र मे मनोऽभूदियाह ।

अन्यत्र विषयान्तरे मे ममेद्धियस्वामिनो मनोऽन्तःकरणधीवृक्तिजनकं प्राप्ताय
भुदभवदि याहं रते ॥

मनपतोऽन्यत्रावस्यने किं स्यादित आह--

नाहृमेतननाप प्राज्ञासिषमिति ।

नाहमेतन्ाम प्राज्ञासिषमिति । अहमिन्धियस्वामी । एतच्छया कथ्यमानं नाम
वक्तव्यम्येन्द्ियस्य विषय इत्यथः । न प्रज्ञानिषं न प्रकरेण ज्ञातवान्‌ । उक्तमपि
विदाद्मस्पष्टवणं विकिपतार्थ तद्विपरीतं बेलनेन प्रकरेणाऽऽहेलनुषद्धः । अयमर्थः ।
परजञानज्ञानयोरपरलक्षतवेऽपर परस्य तद्वचनेन लिदधिनानुमातुं शक्येते । तथाच प्रज्ार-
हितसुक्तमिद्धियं न छव्यापारकरपिति ॥

यथा वाक्तथा प्राणच्ुः्ो्निहाहसशरैरोपस्यपादपरज्ञा इति
पर्यायनपकेनाऽऽह- -

न हि पर्ञपेतः पराणो गन्धं कंचन प्रह्नापयेदन्यत्र मे मनोऽमृदि-

9
१ स. ग. प्रज्ञया । > स. मनः! ३ ख. य मनसा सर्वाणि ध्यातान्याप्रो" ।

७ पमं लण्म्‌ ] फोषीतवयुपनिपत्‌ । १२७
लाह नाहमेतं गन्धं भाहञासिषमिति न हि भर्ापेतं चश रूपं किचन
शह्ञापयेदन्पत् मे मनोऽगूदिल्याह नाह्मेतद्रूपं पराङ्गासिषमिति
न हि पहापेतं श्रोतं शब्दं कंचन प्नापयेदन्यत्र मे मनोऽपरदि-
लाह नाहमेतं शब्दं प्रा्ञासिषपमिति न हि प्र्गापेता जिहाऽन्न-
रसं केचन परज्ञापयेदन्यत्र मे प्रनोऽमूदिलयाह नाहमेतममरसं
भा्ञासिषमिति न हि परञापेतौ हस्तौ कमं किंचन पहापयेताम-
न्यत्र पे मनोऽगृदिदयाह नाह्मिततकपे प्राज्ञासिषमिति न दि भ
्ापेतं शरीरं सुखं दुःखं किंचन पङ्गापयेदन्यत्र मे मनोऽभू-
दिलयाह नाहृमेतत्युसं दुःखं प्राज्ञासिषमिति न हि पङ्गापत
उपस्थ आनन्दं रति प्रनाति कांचन प्रज्ञापयेदन्यत्र मे मनोऽ
भूदिलयाह नाहमेतमानन्दं न रतिं न प्रजाति पाज्ञासिषमिति न
हि अङञापेतौ पादावियां कांचन पर्ञापयेतामन्यत्र मे मनोऽभूदि-
त्याह नाहमेतामित्यां पाङ्गासिषमिपि ।

न हि परगापेतः० पराङ्ञासिषमिति । वाव्पयायवत्पयायाष्टकं व्यास्येयम्‌ ॥

विजतातव्यकामयो्द्धिमन्तरेणानुपहम्मस्य सैननीनत्वद्धियमेवेररीकयाऽऽह--

न हि पर्ञापेता धीः काचन सिध्येत्‌ |

न हि प्ञापेता धीः काचन सिध्येत्‌ । काऽपि विज्ञातन्यकामादिमेदमित्ा
पीरन्तःकरणवृत्तः प्रज्तपिताऽपताक्षिका न पिष्येनन प्रजायेत नावगम्यत इत्यथैः ॥

ननु मिथेपक्षाकतामिद्धियतद्विषयमानपजञानां तुद्यतात्कथं प्राणोपाधिका प्र्ेगो-
पास्येति नियमोऽसलीलयाशङ्कय परज्ायामेवान्येषां कलितत्वमाह--

न परज्ातव्यं प्र्ञायेत ॥ ७ ॥

न परह्ातव्यं प्रह्ञायेत प्र्ञातव्यं भियो विषयो न परजञयेत न च गम्यते योभ्यानु-
पन्या बुदधेरमाव इलर्थः ॥ ७ ॥

दन्यः सह प्रज्ञाया अमेदशरत्तहिं तं मामायुरमृतमित्युपस्छेलत्र वाचनिकया
रीत्या वगेवोपास्या स्यादियाह--

न वाचं विजिङ्गासीत ।

न वाचं विनिङ्गासीत वागिन्धियमुषास्वत्येवं म विनिज्ञापीत न विचारयेन्नावग-
च्छेदिलरषः ॥

तहि किमवगम्यमिलत आह--

वक्तारं विद्यात्‌ ।
वक्तारं वागिन्दिफेरकमानन्दातानं पव॑करणवृतिताक्षिणमिय्थः । विधात्रा

१२८ शंकरानन्दविरचितदीपिकासमेता-- [ १ प्रथमाध्ययि-

णोऽसि परजनातमा वक्ताऽऽयुरमतमित्यवगच्छेत्‌। अय वा प्राणोऽसि प्रज्ञात्मा कक्तेत्ये-
वावगच्छेत्‌ । अत्रैवाऽऽयुरमतत्वयोरन्तमावादत एव प्राणप्रतते प्वप्राणो मुख्य इति
प्राणि तावपीलङ्कीकृत्य ह द्येताविलाद्यक्तम्‌ । अथवा वागादिभ्यः प्राणो मुख्य इति
णे ब्रह्ममृतत्वोपापनं समितम्‌ । अधुना वक्तयात्मनि प्राणस्यापि प्रणि ब्रह्मामृत-
त्वबुद्धिरपदियत इति रहस्यम्‌ । पूर्वं न वाचं विजिज्ञापीतेति करणनिषेषः कृतोऽन्त
च न मनो विजिज्ञापीतेति तस्येव निषेधं करिष्यति तेनाऽऽचन्ताभ्यामिद्धियनिषेध
सर्वन्ियोपटक्षणार्थ मध्ये पर्यायाष्टकेन विषयं॑निषिध्यति पूर्वोत्तरयोः करणस्येवेतरवि-
षयनिपेधोपक्षणा्म्‌ । न॒चात्रानेकश इन्दियप्राये शरीरस्य पाठाच्छरीरमषीन्दिय-
मिति मन्तव्यम्‌ । करणस्येव विषयोपहृव्धेषिवक्षितत्वात्तस्य च मोगायतनेऽपि शरीरे
यथाकथचित्संपादयितुं पुशकलवात्‌ । अेवमपि प्रायपाटस्याऽऽग्रहसताई शरीरशब्देन
त्वगिन्दियमसतु । न चैवं पुखटटुःखयोविषयत्वं विरुध्यते ताभ्यामुपलक्षितस्य तजनकस्य
स्पस्येव कल्पयितुं शक्यत्वात्‌ । एवं च शरीरेऽपि प्रायपाठो न वाधितो भवेत्‌ ॥
पर्यायाष्टकेन विषयं निषिध्य तत्तद्विषयिण एवाऽऽस्मनो वे्यत्वमाह--
न गन्धं षिनिङ्गासीत ध्रातारं विद्यान्न रूपं विजिङ्गासीत रूप-
षिवं विधान शब्दं विनिङ्गासीत श्रोतारं विद्यान्नानरसं विनि-
्ञासीतामरसस्य विघ्नातारं विद्यान्न कमं॑बिनिङ्गासीत कतीरं
विव्रान्न सुखदुःखे विजिङ्गापीत सुखदुःखयोविङ्गातारं विद्या-
श्नाऽऽनन्द्‌ं न रतिं न प्रजाति विनिङ्ासीताऽऽनन्दस्य रतेः
भजा तेषिङ्ञातारं विदेय विनि्गासीतैतारं वियत्‌ ।
न गन्धं० विजिङ्गासीतेतारं विध्यात्‌ । रपवियं रपविदिम्‌ । एतारं गन्तापम्‌
स्ष्टमन्यत्‌ ॥
आदाविन्धियं निषिष्येद्धियखामिनो यथा ज्ञातव्यत्वमुक्तं तथाऽन्तेऽप्याह--
न मनो विजिङ्गासीत मन्तारं विद्यात्‌ ।
न मनो विजिङ्ञासीत मन्तारं विद्यात्‌ । वा्पर्यायवदयास्येयम्‌ ॥
एवं र्वन्ियविषयप्ाक्षिणो ज्ञानमभिधाय प्र्ङ्गात्सवीनर्थमटं संपारचक्रमिन्धिय-
विषयाम्यामितरेतरपरपिक्षाम्यां प्रवतेऽन्यतराभवि च न प्रवतत इमिप्रायवानाह--
तावा एता दरव भूतमात्रा अधिमब्ं द्च भर्ञामाजरा अधिभूतं
यद्धि भूतमात्रा न स्युनं ्रह्ञामाज्ाः स्ययद्रा ्रज्ञामाजान स्यने
भूतमानाः स्युः।
ताः प्रकृताः सप्तारवक्रस्य मृलमूताः । वर परपिद्धाः । एताः प्रक्षा अतुमेयाश्च ।

१ कृ, सूपविद्‌ं । ख, द्रष्टारं ।

८ अष्टमं खण्डम्‌ | केोषीतक्युपनिषत्‌ । १२९

दशैव । दरामरस्याका एव न लधिकाः। शरीरस्य सुखदुःखयोः स्प्ीस्य चावान्तरमा-
वेन मनसश्च सर्नदियेषु मन्तृेन च भूतमात्रा वक्तव्याद्या विषयाः । अधिप ्रज्ञा-
नीद्धियाण्यधिक्रल वर्तन्त इत्यथिपरज्ञम्‌ । दश दशपंस्याकाः प्रहामात्रा वागादी-
नीद्धियाणि । अधिभूतम्‌ । स्पष्टम्‌ । यदि हि प्रसिद्धा भूतमात्रा नामादह्मा न
सयुं मवेयुलरदि न पज्ञामात्राः स्यम निविषयमिन्धियं मवति यद्रा पकषानते भगा
मात्रा उक्तानीगधियाणि न स्युन मेः । न भूतमाभा उक्त तमाः सुन
भवेयुः ॥
तन हेतुमाह--
न हन्यतरतो रुपं फिचन सिध्येत्‌ ।
अन्यतरत एकसमाज्ञामत्रामूतमात्रयोषैध्य । हि यस्मात्‌ । किंचन क्रिमपि सूपं
विषय इन्द्रियं न सिध्येत्‌ । अयमर्थः । न हि विषयो विषयेगिन्दिय वेन्दियिणावगम्यते
करिविन्दियेण विषयो विषयेणेद्ियमिति ॥
ननु यदि विषयेद्धियमितरेतरपरपि्ं तर्य परस्परं विभिच्चतवाद्मज्ञाया अपि
तन्निमित्तं विभेदः स्यात्तथा च यथा प्रज्ञायां सर्वाणि मूतान्येकं मन्तीति प्रतिज्ञा
व्याहता स्यादित आह--
` नो एतन्नाना ।
नो एतन्नाना, एततज्ञामात्रामूतमात्रारूपै नाना मेदव्नो ।
नानात्वामावं प्रतिज्ञाय तत्र दृष्टन्तमाह--
तद्यथा रथस्यारेषु नेमिरपितो नाभावरा अपिता
एवमेवेता भूतमात्राः मरङ्ञामाजाखपिताः प्रज्ञामात्राः
पराणेऽपिताः स एष प्राण एव पर्ात्माऽऽनन्दोऽनरो ऽपः ।
ततत्र । यथा दृष्टान्ते । रथस्य रथचक्रस्यारेषु नाभिप्रतिष्ठिेषु तीक्षणागरेषु काष्ठेषु
नेमिरेम्यो बहिर्देशवां वटं काष्ठम्‌ । अपितोऽरेषु कौत इत्यथः । नाभावन्तःका-
छऽक्षाधारच्छद्रवति वरे! अरा दीर्ण तीक्ष्णानि काष्ठानि । अपिता; प्रतिष्ठिताः ।
एवमेव तद्वदेव न तन्यथा । एता उपटम्यमाना भूतमात्रा विषया नेमिस्थानीयाः ।
अह्ञामात्ासु, इन्दियप्वरस्थानीयेषु । अपिताः प्रतिष्ठिताः । शङ्ञामात्रा इन्दियाण्य-
रमूतानि प्राणे सुखनासिकापचारिणि नामिस्यानीयेऽपिताः प्रतिष्ठिताः } स प्राणोप-
धिक एष प्राण एव ्रह्मत्मा धीवृततो प्रतिफरितिः प्राज्ञ उपाधिविरहे परज्ञया निलया
खयंप्रकाशयाऽतरियुक्त आत्मा ्यापको व्यवहारावस्यायामप्मत्प्रल्यये व्यवहारयेपः ।

१ स, माऽनन्तोऽनः ।
१४

१३० रोकरानन्दपिरचितदी पिकासमेता-- थमाध्यायेऽषटम॑सण्डम्‌ |

।।

आनन्दः पुमैकसमावः 1 अजरो जररदितः । अगतो मरणरहितः ख्प्रकाश-
वित्तानानन्ातमवह्पः सर्ैवित्रियाशुन्य इत्यथैः ॥
नवेवूपस्यापि पाष्यताधककरममम्यामापिक्यन्यूने स्यातां समुद्रस्येगोदयासमया-
वित्यत आह-
न साधना कर्मणा भूयान्नो एवासाधुना कनीयान्‌ ।

न साधना कर्मणा भूयान्‌ । धुना शाल्विहितेन कमणा पुष्यरूपेण न भूया
नाधिको भवतीति शेषः । नो एव मेव । असाधुना शाल्प्रतिषिदधेन करमेणा |
कनीयान्कनिष्टो न्यून इत्यर्थः । भवतीति रोषः । अयमथः । विक्रियावतो ह्यतिशयो
ष्टः समदरदेम तु विपरीतस्य मगनेऽदशोनादिति ॥

साष्वप्राधुकमेणी आत्मानं न पशत इत्यसि्र्ं हेतुमाह--

एष हेन साघु कर कारयति तं येभ्यो रोकेभ्य उन्निनीषत
एष उ एुपैनमसाधु कमं कारयति त॑ यमधो निनीषते ।

एष देवं हि यस्मदिष एव प्राणप्रजनोपाधिक एव न त्वन्यः । एने ररीराघात्म-
त्वामिमानिनम्‌ । साधु कर्म शाद्धविहितं कै ध्रूपम्‌ । कारयत्ययस्कान्तवच्छ-
रीर आविष्टः खयं निव्यापारलच्छरीरामिमानिने विविधान्व्यापारान्कारयति । तमेनं
प्रकृतं वक्ष्यमाणं य॑ प्रपिद्धं खर्गाथिनम्‌ । एभ्यः प्रयकषेम्यो खेकेम्यः । उनिनी-
घत उर्ध्वं ेतुभिच्छतील्थः । एष उ एव यथोक्त एव न न्यः । एनं शरीराय
मिमानिनम्‌ । असाधु राखनिपिद्धं कम पातक कारयलनिच्छन्तमप्यनृष्ठापयति ।
त प्रियपुखमप्यन्थाथिनं यं परपद पतक्गिनमेम्यः प्रलकषम्यो लेकरेम्यो मन्‌ष्यारिनि
वापतेम्यः । अधो निनीपषतेऽधो नेतुमिच्छतीतयथेः ॥

ष्वपाधुकमंकारधितृतवं खगेनरकनयनाथमिलयुक्तं तदप्यस्य शरीरोपाधिरहितस्य
चिन्मायस्य नियन्तृवरक्तिमात्रोपदितप्यान्तयौमिणः प्रकरानतत्वाटुपपनमिलयाह--
एष टोकपाटः।

एष स््गनरफयेनता । लोकपारो लोकानां सा्रूनां सुखेनापताधुनां दःखेन च
पाठको रक्षको छोकपाहः ॥

तथा च लोकपाहत्वं मच्यादिवत्स्यादिलत आह--

एष टोकाधिपतिः।

एष उक्तो लोकपाटः | छोक्ाधिपतिर्छकानां रलषकः । पित्राद्धिदपिष्ठाय पार-
यतीति लोकाधिपतिः ॥
न त

१स.ग.ह्यवसाः)२ स. ग, एवासाः ।

[हवितीया्याये दवितीयं स्म्‌] कौ पीतकयुपनिपत्‌ । १२१
तथाऽपि संकुचितमैधर्यमस् स्यद्राजादिवरिलत आह--
एष सर्वेशः प्र म आत्मेति विरात म आस्मेति विरात्‌ ॥ ८ ॥
इति ऋेदानतगतकोरपीतित्राह्मणारण्यकोपनिपदि
प्रथमोऽध्यायः ॥ १॥
ब्राह्मणारण्यक्करमेण तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥

एष उक्ता छोकाधिपतिः । सर्वेशः सवस्य निखिहस्य मूतमोतिकस्येशो नियन्ता
परवशः । स उक्तः पर्वेशतवादिगुणः । मे ममेद्रस्य वङ्कः । आतमा, अग्मतपत्यये
प्यवहारथाग्यां मामेवं विजानीहीति मयोक्तं अत्मा सरूपम्‌ । इति विव्ादेवं जानी-
यत्‌। सम आसति विद्यात्‌ । व्या्यातम्‌ । वक्याम्याप्तोऽध्यायपरििमा-
प्त्यथः ॥ ८ ॥

दति श्रीपरमहंसपलिनकाचायाननात्मपृज्यपादरिप्यश्रीर करनन्दभगवत

करतां ऋमेदान्तगतकोषीतक्ितराह्मणारण्यकोपनिषदीपिकायां
प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥

अथ द्वितीयोऽध्यायः ।
पूरवाध्यये पूर्व प्रयेण प्राणोपाधिक आत्मोक्तलत्र च मवति कस्यचिद्धिभम
प्राण एव वेतन्यविरिष्ट आनन्दादिगुणक अमिति तद्रमनिवारणाथं .प्राणात्पुुत्ता-
वस्थाद्पगतबाह्येतम्यत्परं चेतनमानन्दादिहूपमात्मानं विवशः पूर्वत्तरपक्षाभ्यां त्र्य
विचयाया अमानित्वदिगुणानन्तरेणातिहुदेमत्ं दशेधितुमास्यायिकामाह--

अथु गायो ह परै बाराकिरनूचानः संस्पृष्ट आस सोऽवसदुी-
नरेषु स वसन्मत्सयेषु दुरपथाटेषु करिबिदेरेष्विति स
हाजातशं का्यमेत्योवाच ।

अयेलधिकाराथैः । गायो गर्मगोत्रीय एतत्नामा } ह्‌ वै किल प्रषिद्धो इ्त्वेन
श्रुयन्ते । बालाकिबीलकप्यापलम्‌ । अनूचान आचार्य वदन्तमतु स्वयमप्ु्च-
रथतीतयन्‌चानोऽधीतवेद इवर्थः । संसृष्टः सम्यक्लष्टः पवतर प्रथितकीरिरिलर्ः
आस्त बमव ! स॒ प्रकृतो ग्यैः । अवसचिवास्मकरोत्‌ । उशीनरषुशीनरपं-
तकेषु देरोषु । स परसनन्सचरन्सकातिकामः सवत्र प्रयत्नः ।

पर्स्येषठ मत्स्यंज्ञकेषु । अवप्तदिलयतदरक्षयमाणवक्यद्रय चानुवततं । दरुरुपश्चाटषु

„~~~
भ [93 1

१ख. थह गार वै \२ क. हपाश्रा । ३ क. कारीवि । ठ ख, देयमात्रज्योवा ।

१३२ शंकरानन्दनिरचितदीपिकासमेता-- [ २ द्वितीयाध्याये

कुरतजञकेषु देरोष॒ पचचारपेत््रेषु । काशिविदेदेषु काद्युपरकषितेषु विदेदसंजञकेषु 1
इत्येवं प्रकरिप्वन्येप्वपि रेवणिकनिवासदेरोप्ववसदित्यथः । स नानद्रानिवाक्ता प्राच-
तकीरव्र्वव्यो गारः 1 ह किल । अजातशत्रुं न विध्यते जात उत्पन्नो यदपेक्षया
र्चः शात्रवः खस्य स्वेन वा स्त्र समबुद्धेः सोऽयं सा्थकनामघरा्यैनातदच्ुसम्‌ ।
कायं कादिदेशाधिपतिम्‌ । एत्य कदाचित्ममागतं प्राप्य । उवाचाक्तवान्‌ ॥
गार्म्योक्तिमाह-
व्रह्म ते ब्रवाणीति तं हीवाचाजातरतरुः ।
ब्रहमानुपचसितव्रहमशब्दामिपेयं ते तुम्यमनात्त्रवे । ब्रवाणि यदि मवतोऽपक्षा
तदा वदानीत्यनेन प्रकरिणोवचेत्यन्वयः । तमेवं वदन्तं गाथं ह किर । उवावोक्त-
वानजातक्षत्ुरनातशघरुनामा राजा ॥
अनातराचूक्तिमाह--
सदस्नं दञ्च॑स्त इत्येतस्यां वाचि जनको जनक रति वा उ जना
धावन्तीति ॥ १॥
[भआदिले बृहचन्द्रपस्यन्नं विद्यति सलं स्तनयित्नो शब्दो
वायाविन्द्रो वैङण्ठ आकाशे पृभमप्नौ षिषासरिरिल्यप्मु तेन
इत्यधिदेवतमथाध्यात्ममादशं परतिरूपश्छायायां द्वितीयः भति-
श्रत्काथामसुरिति शब्दे मृत्युः स्वे यमः शरीरे प्रनापतिद-
क्षिणेऽक्षिणि वाचः सव्येऽक्षिणि सत्यस्य] ॥ २ ॥
सहस्यं गवां सहम्‌ । दो वयं राजानोऽस्पेऽपि कारये प्रमृतं प्रयच्छामः किमुत
त्वादशानामिल्थः । ते तुम्यं बाह्यणाय ब्रह्मविदे दानपा्ाय । नेयं ब्रह्मविद्याया दक्षिणा
रिं विल्येतस्यामिदानीमुक्तायां वाचि जह्य ते त्रवाणीत्येवंरूपवाच्यात्ननिमित्तम्‌ |
जनक एतच्नामा मिथिद्श्वरो ब्रह्मवि्यायाः सप्ताधनाया दाता जनकः स॒ एव ब्रह्मवि-
दयायाः प्रतिग्रहीता । इत्यनेन प्रकरेण तं ज्ञात्वाऽत्यथ वरै प्रसिद्धाः। उ अपि
जनाचेव्णिक्रा धावन्ति गच्छन्ति । अयमर्थः | ब्रह्मविद्याया यो दाता वक्ताऽपि चेत्येवं
वदन्तो जना भिथिडेश्वरमेल गच्छनि । अपि मां तादृशं ततोऽप्यधिरं वा न जनन्ती-
त्यनेन प्रकारेणीवाचेत्यन्वयः ॥ १ ॥ २॥
स होवाच बाटाक्रि्थं एप्रैष आदिले पुरषस्तमेवाहमुपास इति
तं होवाचाजातशञ्चम मेतस्मिन्॑बादपिष्ठाः।
स॒ उक्तः । इ किलोवाचोक्तवान्‌ । बाछामिर्बाहाङस्यापत्यम्‌ । य एव

# एतत्खण्डं क. ग. पुंस्तकयोर्नोपलभ्यते टीकायां चास्य व्याख्याऽपि नोपलभ्यते ।

१ क. द्र एतः ।

९ पृशचमं सण्डम्‌ | फो पीतकयुपनिपत्‌ । १३३

परतिद्ध एव न तन्यः। एष मादशप्य प्रक्षः। आदिलये, आदित्यमण्डले । पुरुषः
पुरुषाकारशवैतनः । तमेबोक्तस्थानस्थमेव न त्वन्यम्‌ । अहं गायो ब्रह्मवित्‌ । उपासे
विजातीयप्रययशुन्येन स॒नातीयप्रत्ययप्रवाहेण ब्रहेति साक्षातकव । इत्यनेन प्रकरेणो
वचित्यन्वयः । तमेवं बरुवाणं गार्य ह किरोवायोक्तवान्‌ । अजातशघ्ुरेतव्ामा हसल-
संज्ञया निवारयन्‌ । मा मा, आवाधायां द्विवचनम्‌ । एतस्मिङुक्तपुरषे । उक्त-
परुपोषदेशनिगित्तमिलर्थः। आवयेन्ञीने पमाने सति संबादयिष्ठाः, लं गुररहं शिष्य
इति गुररिप्योक्तिरूपं संवादं मा कार्य | एतस्तिन्कायैमाणे वयं बाधिताः स्यामः ॥
नहु यद्यपि त्वं जानीष एनं पुरषं तथाऽपि तहूणोपासतनां फलं च न जानीष इत्यत
आह--
वहन्पाण्डरवासा अतिष्ठाः सर्वेषां भरतानां पधंति वा अहमेत-
मुपास इति स यो हैतमेवगुपास्तेऽतिष्ठाः सर्वेषां भूतानां मूधा
भवति ॥ ३ ॥
वृहचम्यधिकः पाण्डरवासाः शृष्ठरुणोज्नवल्वखशचन्दरमसः सुयसुषुप्नानादीरूप-
त्वात्‌ । एतौ शाश्ान्तरोक्तौ गुणो सर्येऽप्यविरुद्धौ । अतिष्ठाः सर्वाणि सृतान्यतीत्य
तिष्ठतीत्यतिष्ठाः । सर्वेषां भूतानां निखिहानां स्थिरजङ्गमानां पधं मस्तकम्‌ । इत्य-
नेन प्रकारेण । वै प्रसिद्धः सर्वेषं ब्रह्मविदां निरमिमानिनाम्‌ । अहमजातरन्ुः । एतं
त्वयोक्तं पुरुषमुपापस उपाप्ननया परक्षर्वै । इतिरुक्तपुरुषगुणपरिपमाप्तयथः । स यों
हैतमेवमुपास्ते । यः प्रधिद्ध उपाप्रकः। ह किट । एतमुक्तगुणकं पुरुषम्‌ । एवमुपासते,
उक्तगुणोषासनया साक्ष्कुते । प, अता; सर्वेषां भूतानां पधी । व्यास्या-
तम्‌ । भवति यहुणं ब्रह्मोपासते स्वयमपि तहूणो मवति । उपा्नस्थानमेतन्न तु शुद्ध
निरूपापि बह्त्यक्तं मवति ॥ ६॥
स होवाच बालाफियं एवैष चश्मसि पुरुषस्तमेवाहयुपास शति
तं हेवाचाजातद्घ्रम। मतस्मिन्संवादयिषठः सोमो राजाऽन्-
स्याऽऽसेति षा अहृमेतदुपास इति स यो दैतमेवरुपास्तेऽन्न-
स्याऽऽत्मा भष।१॥ ४॥
चन्दरमपि चनद्रमण्टठे । सोमो राजा प्रियदशेनो दीधिमात्‌ । अन्नस्याऽऽमा ।
चतुिथस्यादनीयप्याऽऽत्मा कारणं सवहपं वा । टे तु तद्वानभवतीति व्यास्थेयम्‌॥४॥
स होवाच बााकषियं एषेष विद्यति पुरषस्तमेवाहृयुपास इति तं
होबाचाजातशद्रुमा मेतसिन्संवादयिष्ठ स्तेनस आत्मेति वा अह-
मेतपरपास इति स यो रैतमेवपुपांसे तेजस आत्मा भवति ॥ ५ ॥

१ ख. थयष्ठा अग्र" । २ ख. थिष्ट: सलयस्याऽऽतमे' । ३ ख. ^्ते सलयस्याऽऽत्मा ।

१३४ ` दकरानन्दविरचितदीपिकासमेता-- [२ द्वितीयाध्यये-

बिदुति सौदामनीमणटे । तेजस आत्मा तेजघीलाचमिमानः ॥ ५ ॥
स होवाच शाराकिरं एवैष स्तनयित्नौ पुरपस्तमेवाहयुपास
इति तं दोवाचाजातशवरमां भेतस्मिन्संवादधिषाः श्दस्याऽ-
मेति बा अदहमेतपास इति स यो हतमेवुपासते रब्दस्थाऽऽत्मा
भवति ॥ ६ ॥
स्तनयित्नौ मेवमण्डे । शब्दस्याऽऽत्पा ध्वनिवमेदागिन्रस्य कारणं सलपं
वा॥६॥
सहोवाच बाहाकरि्य एवष आकाशे पुरुषस्तपेवादयुपास इति
तं टौवाचाजातवद्ुम मेतसिन्संवादयिषटाः एणमपरति ब्रह्मति
घा अहमेतपपास इति स यो रैतमेवुपसे पूयते भनया
पडभिः।
आकार गगनेऽव्याक्रूते वा । पणपप्रवि ्ियाश्रन्य ब्रह्य बृहत्पर्वपमादप्य-
धिकं पूते प्रलया पञुभिः } पौ गुणोपापतनफट पुत्रगवादिपरिपूतिः ॥
अप्रवातगुणापासनफटमाह--
नो एव खयं नास्य प्रजा एुरा कालास्यवतेते ॥ ७ ॥
नो एव सय॑० रवति । शततेवत्तरकाखातपूर्वं स्वयमुपाप्को नो एव प्रवते
प्रमीयते । अप्योपास्कस्य प्रजा तनयादिका । पुरा काटात्र प्रकत इखनुवतते ॥७॥
स होवाच बलाकियं एवैष वायौ पुरषस्तमेबाहयुपास इति तं
होवाचाजातङमी मेतस्मिन्स॑वादयिष्ठ इनदरो वेकुण्ोऽपराजिता
सेनेति बा अहृमेतपपास इति स यो दंतमेवमुपास्ते ।
वायौ पके । इन्द्रः परमैशयपपततः । वैकुण्ठो विगता कुष्ठा प्रेण निवारणा
यस्मात्स किकुष्ठः । विकुण्ठ एव वैकुण्ठः । अपराजिता सेना न परः पराजताऽ-
पराजिता सेना ॥
इन्रुणफमाह--
जिष्णु बा ।
जिष्णु वा नयनशीटः । ह प्रतिदध वाशब्द एवकाराषैः ॥
वैकुण्ठगुणफटमाह--
अपराजयिष्णः ।
अपराजेयिष्णुः पैजैतुमशक्यशीटः ॥

# एतस्यानन्तरखण्डस्य च व्यलयापेन पाठः ख. पुस्तके ।

9.6

१ ख. दाभयररस व्रह्मवचरन स्वेगण लकल पवेमायुरते ॥८॥ स!

१२ द्वादशं स्म्‌ ] कोपीतक्युपनिषत्‌ | १३९

अपरानिततेनागुणफलमाह--
अन्यतस्यजायी भवति ॥ ८ ॥
अन्यतस्यजायी) अन्यतत््योऽन्यतो मवो वैरी तन्नयरक्षणं रीटम्यत्यन्य-
तस्यनायी ॥ ८ ॥
स होवाच बााक्नियं एवेषोऽप्नौ पुरूषस्तमेवाहयुपास इति तं
होवाचाजातरदमो मेतसिन्संवादधिष्ठा विषासहिरिति वा
अहमेतमुपास इति स यो हैतमेवमुपास्ते पिषपासदवान्येष
भवति ॥ ९ ॥
अरौ जातवेदपि । पिषास्िधिविपहनदीलो दुःसहो बाञ्यैः । दवान्वेष
भवति । ह प्रसिद्धम्‌ । एष एव न त्न्यः । अनूपाप्नादेष उपापरको मवति ॥९॥
स हयेवाच बाढाकियं एषोऽप्सु परुषस्तमेवाहमपास इति तं
होषाचाजातदावुपा पेतसिन्संबादयिषठौ नान्न आलमेति वा
अहमेतुपास इति स यो दैतमेवयुपासते नास्न आत्मा मवती-
लयधिदं वतमथाध्यात्पम्‌ ॥ १० ॥
अप्मु जलेषु । नान्न; स्वासनान्नः। आमा खरूपं कारणं वा मवति । न च
शाखान्तरप्रतिरूपगुणेन विरोधः । अक्षि हि पाद्यं नानो वतुना । तथा हि । षट
इति वसतु घट इति नमेति वाऽलन्तप्राद्सयोपटम्मात्‌ । इत्यधि बतमनेन प्रकरेण
देवतमधिकृलोक्तमधिदैवतम्‌ । अथाधिशवतोपापतनानन्तरम्‌ । अध्यात्ममात्मानं शरी-
रमधिकरलोच्यमानमुपाप्रनमध्यात्मम्‌ ॥ १० ॥
स होवाच वाटाक्ियं एवैष आद्र पुरपस्तमेवाहृृपास इति तं
होवाचाजातशुभां मेतसिन्संवादयिषठाः भतिरूप इति बा अह-
मेतमुपास इति स यो दैतमेवमुपास्े प्रतिरूपो हैवास्य मजाया-
माजायते नाप्रतिरूपः ॥ ११॥
आदं दर्षे मासे द्व्य छ्यर्थः । प्रतिरूपः स्रो रोचिष्णरिलरथः । म्रति-
रुपो श्वासय, उपापरकस्य सदशः परसिद्ध एव प्रनायाम्‌ । प्रजायां पैताननिमि-
त्तम्‌ । आजायते पुत्रः सष्ट उप्पदते । नापरतिरूपो न विरक्षणः ॥ ११ ॥
स होवाच बाछाक्ियं एष परतिशरुक्तायां पुरषस्तमेवाहुपास
हति तं होधाचाजातशवमौ मेतसिन्धवादयिष्ठ द्वितीयोऽनपग
इति वा अहमेतपुपास इति स यो हैतमेवगुपासते ।

0.५,

१ख. हिहवाभ्व्येषुभः। २ख.ग. छ्रास्तेजप्त अ ३ख. ग. सते तेजस आ'।
४ सं. “ष च्छायायां ।

१३६ शंकरानम्दधिरवितदीपिकासमेता-- [ २ द्वितीयाध्याये-

३

परतिश्ु्कायां श्रवणं श्रवणं प्रत्यधितिषठतीति प्रतिश्रुत्का । द्वितीयो दिसस्या-
पूरणः । अनपगो गमनूल्यः ॥
द्वितीयगुणस्य फटमाह--
चिन्दते द्वितीयात्‌ ।
विन्दते कमते । द्वितीयाद्धायीशरीराद्वितीयमिति शेषः ॥
अनपगगुणस्य फटमाह~-
द्वितीयवान्भवति ॥ १२ ॥
दि्तीयवान्भवति । अनपगतपुतरपो्ादिर्भवतीलर्ः ॥
स होवाच बालाकिर्य एपरैप शब्दः पुरुषमन्येति तमेवाहमुपास
इति तं॑होवाचाजातरादुमा मेतस्मिन्संवादयिष्ठां असुरिति वा
अहमेतमुपास इति स यो हैतमेवमुपास्ते नो एव स्वयं नास्य
रजा पुरा कारात्संमोहमेति ॥ १३ ॥
शब्द्‌; पुरुषमन्वेति । गच्छन्तं पुरुषं योऽये ध्वन्यात्मकः शब्दः पश्वाद्वच्छति ।
असुजीवनहेुरि्थः । नो एवेलादयाकाशपयाये व्यार्यातम्‌ । संमोहमेति निधनं
गच्छति ॥ १३ ॥
स होवाच बालाकिर्य एवेषे च्छाया पुरुषस्तमेवाहमुपास इति तं
होवाचाजाततररमा मेतस्मिन्संवादयिष्ठा मृत्युरिति वा अहमेतयु-
पास इति स यो हैतमेवुपासि नो एव स्वयं नास्य पना परा
कालात्ममीयते ॥ १४॥
छायापुरुषदछायारूपः। ृत्युरणहेतुः। नो एवेलादिकमाकाशपर्ययि व्यास्या-
तम्‌ । प्रमीयते निधनं गच्छति ॥ १४॥
स होवाच बाखाकिय॑एवेष शासीरः परुषस्तमेवाहयुपास इति
त॑ होवाचाजातशघुमी मेतस्मिन्संवादयिष्ठाः प्रजापतिरिति वा
अहमेतयुपास इति स यो हैतमेवमुपास्ते प्रनायते प्रनया
पशुभिः ॥ १५ ॥
शरीरे भवः शचारीरः। भरजापतिः प्रनायाः पालकः । परजायते परजया पशुभिः।
प्रनापञुधृद्धरमवति ॥ १९ ॥
स होवाच बाराकियै एवैष भाङ्ग आत्मा येनैततपुरुषः सुपः
स्वप्न्यया चरति तमेवाहमुपास इति त॑ होवाचाजातशनुमी मेत-

१ ख. "पर प्रततिश्चत्कायां पुरुषस्तमे' । २ क. छटा आयुरि' । ३ ख. स्ते न पु" । ४्ख.श्व
शब्देपु। ५ क. यायां पु ६ ल. स्तेन युः । ७ ख. एुराकालात्तैतीति । स । ८ ख, कियन" ।

१६ षोडश सण्डम्‌ ] कौषीतक्युपनिपत्‌ । १३७

सिन्संवादयिष्ठा यमो राजेति वा अहमेतमुपास इति स यो
हैतमेवयुपास्ते सर्म हास्मा इदं श्ेष्याय यम्यते ॥ १६ ॥
सुषुप्तः पराज्ञः प्रज्यां निलयुक्तः प्राणोपाधिकः । आत्माऽऽलराब्दप्रत्ययाटम्ब-
नम्‌ । येन प्राज्ञेनाऽऽत्मना सहैकताये । एतस्ुप्र एतत्सय्रदशेनरूपं शायनं प्राप्तः
स्वप्न्यया चरति स्वप्नेन गच्छति खप्रानतुभवति । सर्य निसिङं ह प्रसिद्धम्‌ ।
अस्मा अस्योपापकस्य । इदं प्रयक्षाद्प्रमाणैरुपटम्यमानम्‌ । प्रष्यायाधिकल्वाय ।
यम्यते नियमेन प्रवीत इयथः ॥ १६ ॥
स होवाच वाला एवैवं दिगेऽक्नयुरपसतमेवाहपुपास इति
तं होवाचानातदबुमौ मेतसिन्संबादयिष्ठा नान्न आत्मारामा
ज्योतिष आत्मेति वा अहमेतमुपास इति स यो हैतमेवमुपास
एतेषां सर्वेषामात्मा भवति ॥ १७॥
दक्षिणेऽ्षनदक्षिणेऽक्षणि दक्षिणे चुषि । नान्न आत्मा वणीत्करशव्दस्य
कारणं सरूपम्‌ । ज्योतिष आत्मा प्रकारमात्रस्य सरूपम्‌ । एतेषां नमाधिभ्यो-
तिषा सर्वेषां निलिलानामासा भषति खरप मवति ॥ १७ ॥
स होवाच बालाक्षिये एवैष सपेऽ्नपुरषस्तमेवाहयुपास इति
तं होवाचाजातशमां मेतसिन्स॑बादयिष्ठाः सलस्याऽऽत्मा
विद्यत आला तेजस आत्मेति वा अहपेतपुपास इतिस यो
हैतमेवपुपास्त एतेषा सर्वेषामात्मा भवतीति ॥ १८ ॥
सव्ये्षन्पव्येऽक्षणि वामे चक्षुषि मलस्य प्राणरूपस्याऽऽत्मा खह्पम्‌ । विच्युत
आत्मा सौदामन्याः सपं तेजस आत्मा ज्योतिस्य स्वह्पम्‌ । एतेषां सयविदु-
ततेजतां सूर्मेषामात्मा भवति सवषां सरूपं मवति रोषं पर्यायपश्चदरफेऽपि प्रथम्‌-
प्यायवदयस्येयम्‌ । इति; पुरुपोपदेरपरिपमाप्तयये : ॥ १८ ॥
तत उ ह बाटाकिस्तृष्णीमास तं दोवाचाजातश्ब्ुः।
ततः सव्ये चक्षुषि पुरुषस्य निराकरणानन्तरम्‌ । उ एव तदनन्तरमेव । ह्‌ रिट ।
वालाकिवोटाकस्यपतयं तृष्णीमास मोनी वमूव । तं तृ्णींूतं बाटाकिम्‌ । दविा-
चाजाततरयुः । व्यास्यातम्‌ ॥

१ ख. श शरीरे पुरषस्तमेवाहुपास इति तं होवाचाजा तक्म मेतस्मिन्पंबादयिष्टाः प्रना-
पतिरिति वा अहमेतमुपास इति स यो हैतमेवमुपास्ते प्रजायते प्रजया पदुभिर्यशता ब्रहमवैसेन
स्वण लोकेन स्वैमायुरेति । स होवाच बालकियं एवैष दक्षिणेऽक्षिणि पुर । २ ख. वाच । २ ख.
'व्येऽक्षिणि पु ।

१८

१३८ रकरानन्दविरचितदीपिकासमेता-- [ २ दवितीयाध्या्थ~

रानोक्तिमाह-
एतायन्न बााकाद इत्येतावद्धीति होवाच वाटाकिस्तं होवा-
चाजातश्घ्ुभृषा वे करि मा सैमवादयिषा ब्रह्म ते वरबाणीति।
एतावदवियत्यममाणम्‌ । तु विते । उतान्यदपीलयथैः। बाछाकारेद्‌ । हे बारके |
एुतिनिरभत्सैना्था । यदयप्ययोभ्यं व्राह्मण मरनं तथाऽपि गवेपरिहाराथं क्रियमाणं
न विरुद्धम्‌ । गर्वो हास्य महान्तं पुरुषार्थं नारायन्कण्टकः कष्टकोद्धरणं च राज्ञा
करणीयमिति न्यायात्‌ । इत्यनेन प्रकरेण राजोवावेलन्वयः । एवं राज्ञोक्तेऽपगत-
गर्वैः । एतावद्धि, इयदेवोक्तं नातोऽधिकमहं विनिद्र वेद्रीति रोषः। इति होवाच
वाटाकरिः, एवं किरोक्तवान्वाटाकस्यापल्यम्‌ । तमपगतग्वं बाटाकिम्‌ । होवाचाना-
तराः । व्याख्यातम्‌ । मृषा वै किल मा मामनतश्ुम्‌ } पूषा वै वितथमेव किल
निश्चितम्‌ । समवादयिषट ब्रह्म ते त्रवाणीति । व्याख्यातम्‌ ॥
स होवाच।
एवमुक्त्वा पुनवीटकेरवीग्रदनस्य कञ्जाजडस्यापगतगर्वस्यानु्रहाथं सोऽनातशततु-
ई किटोवाचोक्तवान्वा्ाकिं प्रति ॥
राजोक्तिमाह--
यो वै बाराक एतेषां पुरुषाणां कर्ता यस्य वैतत्करम स वर वेदि
य इति तत उ ह वाखाकिः समित्पाणिः प्रतिचक्रम उपाया-
नीति तं होवाचाजातदाङुः भतिोमरूपमेवं तत्स्याचत्त्रियो
ब्राह्मणमुपनयेत्‌ । ।
यस्त्वया प्रस्तावितो व्रहमतेन । वै प्रततिद्धः सलन्ञानादिरक्षणः । बाछाके हे
वाके । एतेषामादित्यादीनां पुरषाणां त्वयोक्तानां पुरुषाणां कर्तोत्पादकः ।
यस्य वा यस्य प्रपिद्धस्य वेदानेषु । वाशब्दः पृवोक्तव्युदाप्तार्थः । किमस्पामिं
धानेनेल्यथः । एतद्धतमोतिकरूपं विश्वम्‌ । कमं॒करियत इति कर्म । येनोत्पा्त
इत्यथः । स त्वदुक्तपुरुषैः सह विकता । वै प्रभिद्धः सलज्ञानादिलक्षणः । बेदि-
तव्यः पाक्षात्करणीयः श्रवणादयुपायेः । इत्यनेन प्रकारेण स होवाचेयन्वयः । तत उ
तत एव राजोक्तेरनन्तरं ह किल बाछाक्रिर्बाटाकस्यापलयं तह जिज्ञासुः समित्पाणिः
समित्करः प्रतिचक्रमे प्रतिचक्राम राजानं प्रति ब्रह्मोपदेशार्भं गृहीतोपायन आजगाम
सरथः । वाचा चैवं व्याहरन्‌ । उपायानीति यदि भवतोऽनत्ा तदा भवन्तं गुरुत्ेन
समीप आगच्छामील्यनेन प्रकारेण प्रतिचक्रमेलयन्वयः । तमपगतगर्ं बराह्मणं दीनतमा-

१ख.ग.वदिति।रख.ग. खलु । ३ क. संवदिष्ठा ४ गतितंस। ५ क्व स्यादयः)
६ ख. तन्मन्ये युल्' । ५ ख. ग. “येतैहि ।

१शएकोनरविशातितमं सण्डम्‌ ] को पीतक्युपानिपत्‌ । १२९

मवस्था प्राप्तं ह विलोवाचाजातरातररक्तवाव्राना । प्रतिलोपरूपमेवं विप्रीतरूप-
मेव न खनुख्यं तस्स्यावेत्‌ । यलत्रियो न्यूनैः क्तत्रणकारी ब्राह्मणमुत्तमवर्णं
द्वित्तमपुपनयेद्र्विाये दीक्षयेत्‌ ॥

माचते मयं यदौ राज न वक्षयतीत्येवमाह--

एहि व्येव तवा ज्ञपयिष्यामीति तं ह पाणावभिपदय प्रवव्राज तौ
इ सुप्र पुरुषमाजग्पतुसतं हाजातशघुरामत्रयां करे ।
एद्यस्नान्ननसमानादेकान्तमागच्छ । व्येव त्वा जपयिष्यामि ला त्वां गुर
विज्ञपयिप्यम्येव यञ्जानामि तत्तुभ्यं वदत वच्चयिष्यापीलर्थः । इल्यनेन प्रकरिणो-
क्तवाऽनन्तरं तं वाटि बरहमवि्याथिनं ह किह पाणावमिपय करे प्र्ेहं मृरीता
प्रान समदिशदेशान्तरं जगाम । तौ रानबालाकी । ह रिक सुष् पुरुषमाज-
प्मतुरनेकक्ेश्रमाकुटं शयानं राजपुरुषं काषिदयितुः प्रवन्त । तं पूपं पुरषं ह
किठाजातच्वुरेतचामा रानाऽऽपत्रयां च्रे वश्यमणिनाममिः पंगोधयांचकरे ॥
पबोधननामान्याह--
बृहन्पाण्डरवासः सोम राजन्निति ।
बृहन्‌, हे पर्समादप्यधिक प्राण । पाण्डमवासः पाण्डरा आपो वापप्री यस्य ते
प्राणस्य तस्य संबोधनं हे पाण्डवाः प्राण । सोम हे सोमात्मक प्राण । राजन
दीपिमन्प्राण । इतति; पंगोधनपरिप्माप्टर्ः ॥
सउ ह्‌ ृष्णीमेव शिष्ये।
स बृहिद्यादिना संबोधितः प्रणः। उ हापि प्रसिद्धो यो जगति ततोऽन्यो
जीवोऽवस्ान्तरातमलेन तूष्णीमेव मौनेनव रिद्ये शयनं रे ॥
तत उ हैनं यषट्याऽऽविचिक्षप स तत एव समुत्तस्थौ तं दोवाचा-
जातशवुः ।
तत उ तदनन्तरमेव । ह किक ! एनं शयानं पुरुषं । यष्ट्या वेत्रादि-
तनुकष्ठनाऽऽविचिक्षेपाऽऽप्मन्तात्ताडितवान्‌ । सं शयानः पूरुषः प्राणादयतिरिक्तो
यष्टिपातप्तनतवेदनस्तत एव तदानीमेव न तु कराने समुत्तस्थौ प्यगुत्थानं
कृतवान्‌ । तं होवाचाजातश्रन्ुः । तं प्राणात्मवाईदिनं बालाकिम्‌ । व्यास्यातमन्यत्‌ ॥
हे१ एतद्वालके एुरषोऽशयिष्ट कैतद भूत्‌ ।
एवं प्राण आत्मा न मवति यो जग्रदपि न बुद्धवान्‌ । क दत्र । एष प्राणायति-
सिः शयानः । एततसकैेतन्वरूत्यं यथा तया । बालाक हे बले । पुरुषशचेतः
भरागार्दनां खामी । अ पिष्ट शयनपशुरत क कसिन्प्रदेर एतदुक्तं शयनपभू नातम्‌ ॥.

१५० ठकरानन्दपिरचितदीपिकासमता-- [ २ द्वितीयाध्यये-

उक्तः प्रषः परुषविषयेऽपरोऽवस्थाव्िषये । पुरुषशयनयोदेशं पृष्ट पुरुषस्याऽऽ-
गमनदेशं एच्छति-
कुत एतदागारेदिति ।
कृतः कस्मदेात्‌ । एतन्नागरणं प्रवेतदागमनं वा ! आगादागतबान्ति
िचायरथा । विचायं कथयेलथः | इल्यनेन प्रकारेण प्रमकरोदिति रोषः ॥
तत र द बाटाक्गिनं विज्ञे तं होवाचाजातशब्यत्रेष एतद्वाटाके
पुरुषोऽशयिष्ट यत्रेतदभूयत एतदागादिति ।
तत उ अपि रज्ञ एषं ह किल बालाक्रिर्वाकस्यापलं न षरिजङ्गे न विज्ञा-
तान्‌ । तमन्नातल्प्र्ं बाटाकिम्‌ । होवाच ० एतदागादिति । व्याख्यातम्‌ ॥
खयं तदेशविरोषमाह राना-
दिता नाम हृदयस्य नाब्यो हृूदयासुरीततमभिपतन्वनि तयथा
स्रधा केशो विपारितस्तावदण््यः पिङ्रस्याभिन्ना तिष्ठनि ।
हिता नाम प्राणिनां हितकरारणाद्धिता इ्मिधानम्‌ । हृदयस्य लदयपुण्डरीक-
सवान्धन्या दरयपुण्डयक्राचगता इयर्थः । नाड्यः शिराः । हृद यादुदयपुण्डरीका-
मेगल पुरीततमानच्रं हयवे्टनममिप्रतन्वन्ति सवेतः प्रकर्षेण वि्तारयनिि वेष्ट-
यन्तील्थः । तद्यथा यवत्परिमाणा इत्यथः । सह्धा केशो षरिपारितः । बाहः
सदसतप्रकारेण विविधं पाठितः केशस्य सहश इत्यथः । तावत्तत्पर्मिणा अण्व्यः
रधमाः दिङ्गटस्य चित्रवणप्यागिन्नाऽणुतमेन रमेनातिपृकचेणेतय्थः । तिषन्ति पणी
वतन्ते ॥
सामान्यतो वर्णमुक््वा विरोपण वर्णानाह--
गुहस्य कृपणस्य पीतस्य छोहितंस्येति तासु तदा भवति ।
शु्धरय श्वेतस्य । अणि्नेति सवेषु वर्गेषनुकाति । द्ृष्णस्य कारस्य परीतस्य
मुवरणवगेस्य रोहितस्य रक्त्ेतयव॑पकारस्य वर्णन्तरस्याप्यणित्त रसेन पूर्णालिष्ठनि।
तामु द्दपवे्टनुरीतत्यतिठिता हयगमनमार्मभूताह प्ामीप्येन तदा भवति तसमि-
ज्शयनकारं वतते । न छम्रोऽन्यनाडीपु वतेमानस्य मवतीचयथैः ॥
सपरस्यानमभिधाय विस्तृतं पुपुपस्यानं सनागरणमाह--

यदा सूत्रः खरं न कंचन प्ष्ययथास्मिन्ाण एवेकधा भवति
तदेन वाक्सवनाममिः सहाप्येति चक्षुः स्वे रूपैः सहाप्येति
भराव सवः शब्दः सहाप्येति मनः सरवेध्यानेः सहाप्येति स यदा
पतदध्यते यथाञ्यन्वेखतः सवां दिशो विखुटिङ्गा विप्रति

न
१ ख. ग. पुर्षरस्य । ख. "तस्यचताः।

२० विदातितमं सण्डम्‌ ] केोषीतक्युपनिषत्‌ । १४१

4

रमेवमेवेतस्मादात्मनः प्राणा यथायतनं विप्रतिष्ठन्ते भाणेभ्यो
देवा देवेभ्यो लोकाः ॥ १९॥ ¦
यदा यस्िन्कले । सुप्तः खभ्रं न कंचन प्यतीत्यादि लोका इन्त
व्यास्यातम्‌ । अयमर्थः । नाड॑द्रारा पुरीत्रष्टनेऽनेकनादीकारणे हयपुण्डरीके
स्थिताकारान्तवतिकरियारक्तयुपाधावानन्दातमनि सुषुतं प्राप्य तत एव जागरणमाग-
च्छति प्र उपगताधाराधेयमेदो विजञानानन्दखल्पो ब्रहमव्दामिधेयो न तु मवद्मि-
मतः प्राणादिरषिदैवतमथाध्यातमं चेति ॥ १९ ॥
कथमपतौ ब्रहमशब्दाभिभेय उपटब्धुं शक्यत इति बाटके्टदयगतां शङ्कामपाक-
रिष्यन्टष्टानपुरःपरमाह-
तद्यथा क्षरः श्चरानेऽवहििः स्यात्‌ ।
तत्त्रोपव्धो दृष्टन्तः । यथा दष्टा । पषुरलीकष्णग्रः प्र्िद्धः क्षौरकर्मणि ।
रधाने क्षुरो धीयते यसिम्पत्रे ततभुरधानं तसिन्नवहितः प्रप्त: स्याद्येत्‌ ।
अयं टदयपुण्डरीके शरीरैकदेश उपट्व्थौ दृष्टन्तः ॥
दृदानीं सशरीरोपरब्धयथ दृष्टान्तमाह--
विशव॑भरो वा विश्वमरयुाय एवमेवेष भह आ्लेदंकयीरमासा-
नमतुपरविषटः ।
विश्वंभरो वा विशमरोऽधिः। व्न्दो दृष्टान्तान्रे । विष्वभरकुखायेऽभिनीडऽर-
ण्यादौ । एवमेवानिनेव प्रकरेण । एष बरह्म ते ्रवाणीति यो मवता प्रकृतः प्रहञो निल-
खयप्रकारप्जञायुक्तः । आत्माऽ्रत्रययग्यवहारयोग्यः । इदंश्रमिदं शरीरे भव-
मेतच्छरीिस्येद्धियमिदधः । आत्मानमासब्दप्रययावहम्बनम्‌ । अनुप्रविष्टः सष्ट-
मनु प्रवेशो कृतवान्‌ ॥
प्रेशा्वषिमाह--
आ छोपभ्य आ नसेभ्यः।
आ छोपभ्य आ नसेभ्यः । लेमनखपर्यनतं नसाग्रशरीरवहिर्गतकेशानमुक्तवा
समग्रे शरीर इत्यथः ॥
खपसुषुतिनागरणेषु प्राणा्तिरिक्तमात्मानममिधाय तस्य च स्ैसिन्डारीरे हृदये
च पमान्यविरोषाम्यां व्याति चेदानीं तस्यैव खामितवं विवधुदष्टानपुरःसरमाह--
तमेतमात्मानमेत आतमानोऽन्ववस्यन्ति।
तमा लोमम्य आ नलेम्यः शरीरे परामान्यविरेषाम्यां प्रविततम्‌ । एतं बुद्धिसाति-

१ख. "काः । स एप प्राण एव परजञासेदं शरीरमात्मानमनुप्रविष्ट आ लोमभ्य आ नखेभ्यस्तदय।

२ ख. नेवोपदितो विश्व । १ ख. ग, पर्ात्मे' ।

१९२ दकरानन्दविरधितदीपिकासपेता-- [२ द्वितीयाध्याये

णम्‌ । आतमानमस्मस्रल्यन्यवहारयोगय वस्तुत आनन्दातमानम्‌ । एतेऽपगताधिदैवमेदा
अध्वातं प्रलक्षा श्व । आत्मानो वगाधाः । अन्ववयन्ति, आत्मनो निश्वयमनु
पश्चानिशवयं दु्बनि ॥

तत्र दृ्टन्तमाह-

यथा श्ष्ठिन खाः।

यथा द्टने । ्रष्टिने श्रेष्ठं प्रधानत्वं प्र गुणो यप्यसिपन तु ्रष्ठीतं
पराधान्यवनतं टृम्बिनमिदर्थः । स्वाः खसंबन्धिनो ज्ञातयुपलक्षिता उपजीवकाः। अन्व-
वस्यम्तील नुवते ॥

निश्चये प्राधान्यमुक्त्वा मोगेऽपि प्राधान्यं वत्तु दृष्टान्तमाह--

तयथा शरेष्ठ खेदे यथा दा स्वाः ्रष्टिनं भृज्न्येवमेषेष
पासेतेरातमभिभुङे । |

ततत्र मोगप्राधान्ये । यथा दने । शरी कट्वी सैर्तायादिभिः सह मुङकेऽत्र-
मत्ति। यथा वा यद्व्राशब्दः प्रकारान्तरेण दशन्ताथः । श्रेष्ठिनं प्रधानं कुटुम्बं
स्वा ज्ञाला्या भुञ्जन्त्यदन्ि । एवमेवानेन प्रकरेण न तन्यथा । एष म्ञासा ।
व्यार्यातम्‌ । ज्ञानक्रियाशक््युपापिरिर्थः । एतैः प्रतिप्रणिव्यवस्तैः । आतसभि-
रातम्व्दपरययालम्वोरवागादिमिः प्रह । भु्केऽत्ति। अथ वा दृष्टानदाक्टन्तिकयो-
सृतीया करणार्था । न हि निभैतुपयकटुमबिनो दरव्यवतोऽपि मोगः संमवति प्रनया-
पहारदेः संभवात्‌ । एवमसङ्खोदा पीनस्य चितिस्वमावस्याऽऽत्मनोऽपि विना करणादिकं
न भोगः । यथा प्रेष्ठ सेर््यास्यातम्‌ । उतत्ने कर्ये प्रधानकुटृम्बी येन प्रकरेण
स्ततिभिः ह पर्या्ेच्यान्ववस्यलेकमेतैरात्ममिर्यमातति बहिरेवावगन्तव्यम्‌ ॥.

तमेतमालानमिलस्य प्रपञ्चाधैमाह--

एवं वे तैमात्मानमेत आत्मानो यज्ञन ।

एवं वा, अनेनैव यथा श्रषठिनं घा इति वक्ष्यमाणेन प्रकरेण । एतमिन्धियाणा-
मधिषठातारमात्मानमेत आत्मानो गुञ्जन्ति । यथा प्रष्ठिनं स्वा व्यास्यातम्‌
अत्राऽऽचन्तपर्याययोः सामान्यविरेषाभ्यां पुनरक्तिपरिदारः। अथवा प्रष्ठिनं खा
इत्यस्य दानिक एवं वा इत्यादिः । न त्वात्मनो निश्रयमनरेणोपमोगः कर्त शक्यः ।
अन्यके यथा शरेष्ठ सेर्यया प्रेष्ठ स्वा इति वचनद्यं निगमना्भत्ेन व्याख्येयम्‌ ।
अथवा निश्चयो व्यत्मको भवति । आपत्ाटीनोऽनापत्काहीनश्च । ततानापत्काटीनः
मानबर्यनुप्ारी निश्चयो मृगयायां मन्रिणा तां हृदि निधाय तमेवमौत्मानमिति
= प्रथमगुक्तम्‌ । आपकाटीनसतु बन्धुभिः सह कुटुभ्िनः कटम्बिना सह बन्धूनां च

१ स. एवमेवै' । २ व. त आत्मान एतमात्मानं भु°।

२० विशति सण्डम्‌ ] केषीतकयुपनिपत्‌ । १४३

विचार्यं मवति तादशमङ्गीकृलोक्तं यथा श्रेष्ठी सवैरें वेत्यादि । अस्मिन यथा वा

वे 9 [नष [२३ 4, {3 ५

्रष्ठिन स्वा भृज्ञनतीतयस्येवमात्मानं प्राणा भूञचन्त इति । हं बहिरेवावगन्तम्यम्‌ ॥
अस्याऽऽत्मनो ज्ञानेन कप्य क्रि पटं जातमिति वााकिरशङ्कं व्याकौयितुमनातश.

दुराह-

स यावद्ध वा इन्द्र एतमास्मानं न विजङ्गे तावदेनमयुरा अभि.
बभूवुः स यदा विजङ्गेऽथ हृतवाऽयुरान्विजिल सर्वेषां देवानां
ष्यं स्वाराज्यमाधिपल परीयाय तथो एवं विदरान्सर्वान्पाप्म-
नोऽपहतय स्वेषां भूतानां शष्यं खाराज्यमाधिपलं पर्येति य

एवं पेद य एवं वेद्‌ ॥ २० ॥

स प्रपिद्धः परत्नस्य गुरः । यावयावनतं काठं ह किर श्ुतमसमामिः प्म
इत्यथैः । पर प्रसिद्धः प्रनापतिशिष्य एकाधिकदतवरण्रहमचारी ब्रहमविचार्भम्‌ । इन्द्रः
परशवर्संपत्रशिटोकीपतिः । एतं मयोक्तं प््न्दरियोपनीव्यम्‌ । आस्मानमानन्दा-
त्माने न विजज्ञे विशेषेणायमस्ाविति न ज्ञातवान्‌ । तावत्तावन्तं काटम्‌ । एनमात्-
ज्ञानदून्यमिन््रम्‌ । असुराः शाच्लनिषिद्धैवृत्ता वागादयो विरोचनादयो वाऽभिष-
भूवुरमिभवं पराभवं चक्रुः स॒ः,अघुररमिमूतो यदा यसिन्काहे “य आत्माऽपहतपाप्मा
विजरो विमृलयुपिंशोको विजिघत्सोऽपिपासः सत्यकामः प्तलकलः ोऽनवेटव्यः प विनि-
स्ञापितव्यः म सवीलकानाभरोति स्वाश्च कामान्यस्तमात्मानमनुविद्य विजानाति" इति
प्रनापतिवाक्यं समायां श्रुत्वाऽनन्तरं विजङ्गे य एषोऽक्षिणि पुरुषो च्यत इत्यदिः प्रजा-
पतेरुपदेशादविरोषेणायमपाविति ज्ञातवान्पाक्ष्छृतवानित्यथैः । अथ तदा हत्वा निष-
तयासुरानुक्तान्विभिल्य विजयं प्रप्य त्रिलोकीं खाधीनां विषयेत्यथैः। सर्वेषां निखिलानां
देवानामम्यादीनां प्रष्चंशरष्ठतं प्राधान्यम्‌ । साराज्यं खरानप्य मावोऽप्रतिहते-
च्छलम्‌ । आधिपलयं गकदासानिव परवीनयिष्ठाय पाटयितृत्वमाधिपतयं परीयाय सतो
गतवान्‌ । तथो एव तद्वदेव न लन्यथा | एषं विद्रानवस्था्यातीतः प्राणादिमिराश्रयणी-
योऽपङ्ादासीनप्वमाव आकाशावत््षगतोऽपि शरीरे ददे च सामान्यविरोषाम्यामु-
परम्यमानचैतन्योऽपगतपरघर्म आनन्दातमाऽहमसमीयवजञानवान्‌ । सरवान्पाप्मनोऽप-
हय सर्वेषां भूतानां गर्वं खारास्यमाधिपलम्‌ । भूतानां सिरजङ्गमानाम्‌ |
व्यास्यातमन्यत्‌ । पर्येति प्रापनोति । यः रमादिपाधनचतु्टयप्तपत्तः । एवं वेद) इन्द
वदुक्तमातमानं जानीते । य एवं वेद । व्याख्यातम्‌ । वक्याभ्यापत उपनिपत्समा-
प्यथैः ॥ २० ॥

१ स. प्तय ।

१

कौषीतक्युपनिषत्‌ ।

श्तं बदि० वक्तारम्‌ । मयि भगो मथि महो वाख मनसि परति-
षिता मनो मे बाचि प्रतिष्टितमाविराविमयोऽभूर्वेदसा मत्साऽऽ-
णीकतं मा मा दिसीरनेनाधीतेनाहोरात्रात्संबसाम्यग्न इव्य नमं
इया नम ऋषिभ्यो मच्रकृब्यो मत्रपतिभ्यो नमोऽस्तु देवेभ्यः
रिवा नः शंतमा भव सुग्रव्ठीका सरस्वति मा ते व्योम संहि ।
अदग्धं मन इषिरं चक्षुः सूर्यो ज्योतिषां शरेष्ठो दीक्षेमामा
हिसीः ॥ ! ॥ ॐ ज्ञान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
इति ऋगेदान्तगैतकोषीतक्षितराह्यणारण्यकोपनिषदि
द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥

कौषीतकत्राह्मणारण्यकक्रमेण चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥
कौषीतकित्राह्मण आत्मविद्या गुप्ताऽपि सम्यक्प्रक्टीकृतेयम्‌ ॥
रोकोपकाराय मया श्रुतीनां पदावोकेकपरेण निलयम्‌ ॥ १ ॥
चरथ्या अथवोङ्िरसश्च तद्वये वा प्रभिद्धा इह रोकमध्ये ॥
अतो मयाऽकारि पदावडोकस्तेषां कृतेऽस्मिञ्शिव एतु तुष्टिम्‌ ॥ २ ॥
गङ्गादयः शीतटनीरपूरा नैवाऽऽधिताश्ेत्सरितोऽह्यमाग्यैः ॥
न्यूनत्वमासां किमिवात्र भूयान्ममापि तद्वत्कृतयः प्रवृत्ताः ॥ ३ ॥
आत्मावबोधाय मदुक्तिवारां परवृक्तिरेषोपनिषत्समृहे ॥
वितरुध्य सन्तः सतते स्वचित्तं प्र्षाल्यन्तु प्रविमुक्तिकामाः ॥ ४ ॥
सर्वं न सर्वस्य हितं प्रियं वा व्यवस्थितं येन टमामहेऽदः ॥
प्रिया हितास्तेन विमुक्तिमाजां पदावरोका विहितास्ततोऽमी ॥ ^ ॥

इति श्रीपरमहप्तपरिनाजकाचार्यानन्दात्मपृन्यपाददरिप्यश्रीशंकरान-
न्दभगवतः कृतौ कौषीतकिव्राह्मणोपनिषदीपिकायां
द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥

समयं सदीपिका केौषीतक्युपनिषत्‌ ॥

~

# दयं शान्तिः क, ग. पुस्तकयोर्नोपस्यते ।

ॐ तत्सट्रह्मणे नमः ।

शरुरिकोपनिषत्‌ ।

नारायणविरचितदीपिकासमेता।

रिका शचिका प्रोक्ता तततुल्याःधारणा यतः ॥
तद्वाचकल्चिखण्डोऽयं कषुरिकाम्रन्थ उच्यते ॥
ॐ क्षुरिकां संपवक्ष्यामि-धारणां योगसिद्धये ॥
याँ भ्राप्य न पुनर्जन्म योगयुक्तः स जायते ॥

गुरुतः प्राप्तवि्यस्य तत एव छब्धज्ञानप्रणवमन््रस्य षटङ्गयोगेऽपिकार इति तद्थ-
मुत्तरो अन्थः-षुरिकामिलयादि । क्षुरिकां क्षुरिकामिव ससारोच्छित्तये राच्िका-
मिव । रूपकम्‌ 1 -धारणामात्मनि चित्तावस्यानरक्षणाम्‌ ।

उक्तं च योगयान्गवसक्ये--

“शमादिगुणयुक्तस्य मनः स्थितिरात्मनि ।
धारणेतयुच्यते .सद्धिः शाखतात्पयैवेदिभिः" इति ॥

न पुनजन्म भवतीति रोषः । म्र धारणावान्कुतश्चिदपराधाद्यदि योगभ्रष्टो मवति
तहि जन्मान्तरे योगयुक्त एव जायत इत्यर्थः । योगधित्तवृत्तिनिरोषः । “ततर तं बुद्धि-
संयोगं रमते पेषैदेदिकम्‌” इति स्मतेः ॥

वेदतखार्थविहितं यथोक्तं हि स्वय॑भुवा ॥ १॥

वेदेति । इदं योगस्वरूपं वेदेन तच्तरथेन परमाथैतवेन विहितं विधिविषयीकृतम्‌ ।
स्वयेमुवा ब्रह्मणा यथोक्तं यथा वतैते तथोक्तं न विपरवादीलथः । तदुक्तं योगयान्ग-
वल्क्येन--“वक्षयामि योगसं ब्रह्मणा कीर्तितं पुरा” इति । धा्ोक्तं परमेष्ठि-
नेतिच॥१॥

निःशब्दं देशमास्थाय तत्राऽऽसनमवस्थितः ॥
कूर्मोऽङ्गानीव संहूर्य मनो हदि निरुध्य च ॥ २ ॥
योगरूपं साधयितुं षडङ्गन्याह--निःशब्दमिति।

यदुक्तमू-- “कान्तारे विजने देशे फलमूरोदकानिवते ।

तपश्र्नवपेनिल्म्‌ " इति ।
१९

१४६ नारायणविरवितदीपिकासमेता-

षडङ्गटक्षणान्यभृतविन्दावुक्तानि | यमनियमथोः पर्वकाण्डदिव सिद्धत्वादिहान-
भिधानं न तु कापाडिकवदनङ्गीकारात्‌ ।
यमा यथा--“ अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्यं दयाऽऽर्जवम्‌ ।
क्षमा धृतिर्मिताहारः शौचं चैते यमा दश्च " ॥
नियमा यथा--'“तपः संतोष आक्िक्यं दानमीश्वरपूजनम्‌ ।
सिद्धान्तश्रवणं चैव हीर्मतिश्च जपो हुतम्‌ " इति ॥
अवस्थित आस्थित आरूढः ।
तदुक्तं गीतासु--
“शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरमासनमात्मनः ।
नात्युच्छ्रितं नातिनीचं चैखानिनङगुशोत्तरम्‌ "' इति ॥
तथा तन्नेणाऽऽसनं पमाद्यास्ित इ्यपि बोद्धव्यम्‌ ।
तदुक्त हटपदीपिकायाम्‌--
““हठस्य प्रथमाङ्गत्वादासनं पूरमुच्यते ।
त्कयादापनस्थर्यमासेगयं चाङ्गपाटवम्‌ '› इति ॥
कू्मऽङ्गानीवेति प्र्याहार उक्तः ! अेन्दियाणीति रोषः ।
तदुक्तम्‌--“इन्द्रियाणां विचरतां विषयेषु स्वभावतः ।
बलादाहरणं तेषां प्र्ाहारः स उच्यते " इति ॥
अन्तरपरत्याहारसिद्धये मन इति । डदि हतपुण्डरीके । मनोनिरोधे दोषस्मरणात्‌।
तदुक्तम्‌--“कर्मन्द्रियाणि संयभ्य य आस्ते मनप्ता स्मरन्‌ ।
इन्दियार्थानिमूढात्मा मिथ्याचारः स॒ उच्यते " इति ॥ २ ॥
मातराद्रादशषयोगेन पणवेन शनैः शनैः ॥
पूरयेस्सर्वमात्मानं सर्वदरारान्निरुष्य च ॥ ३ ॥
माजेति । द्वादरामात्रा नादविन्दावुक्ताः ' घोषिणी प्रथमा मारा ` इत्यादिना
तत्रैव दरष्टम्याः । प्रणवेन शनैरुचःरितेन वायुं पूरयेत्‌ । कीटेन मारा अकारोका-
रमकारार्धमाद्राख्याश्चतखस्ताप्ं प्रयेकं तिस्रसिखो मात्रा घोषिण्यादयो मौपत्यादि-
फटा द्वादश तापं योग्रिन्तनं यस्िस्तेन प्रणवेन पूरयेत्‌ । यदा दशभिः प्रणतैः
पूरणं तदाऽ्टाचत्वारिरद्धिः कुम्भनं चतुविरातिभिश्च रेचनम्‌ । यदा तु षोडशभिः पूरणं
तदा चतुःषष्टिमिः करुम्भनं द्वात्रिंशी रेचनम्‌ । अष्टमियैदा पूरणं तदा द्वा्विशद्धिः
कुम्भनं पोडशभी रेचनमिति विवेकः । सर्वमात्मानं न तु कतिपयाङ्गनिरोधेनोपवि-
शत्तथा सतति वायुवैषम्यं .स्यात्‌ । पर्वदवारान्सर्द्वाराणीलय्थः । अधोद्रारमाकुश्चन-
मृहवन्धाम्यामृष्द्वाराणि जाढधसन्धनेन ॥ ३ ॥

ुरिकोपनिषत्‌। १७७

उरोपुखकव्ग्रीव पिंचिदहृदयमुत्तम्‌ ।
भाणान्संचारयेत्तसिन्रापाभ्यन्तरचारिणः ॥ ४ ॥
उरोमुखकटि्रीमुत्रतं धारयेदिति रोषः । तदुक्तं गीतासु-“ समं कायशि-
रो्रीवं धारयन्रचं स्थिरः ” इति । हृदयं कविहु्तं धाश्यत्‌ | अनेन जाहे.
धृन्धः सूचितः ।
स यथा--'“कण्ठमाकरुन्य हृदय स्थापयेचिुकं दम्‌ ।
बन्धो जालंधरार्योऽयमस्ताक्षयकारकः"' इति ॥
संचारयेलपूरकमात्रामिसतसिन्हदये । स्तेलनेन पूतेन पूरकरेचकौ निषिद्धौ मुते-

[कण

नैव पूरणे िरोनेल्यसिदधेः ॥ ४ ॥
भूत्वा तत्र गतः पाणः शनैरथ सपुत्छनेत्‌ ॥ ९4 ॥
भूत्वेति । प्राणप्तत्र पवैरारीरे गतः प्रविष्टो भूत्वा तिष्ठतीति शेषः । एतेन
कुम्भक उक्तः । स॒ च पूरकमारपिकषया चतुर्ुणामिः कार्यः । अथ रेचकमाह-रनै-
रिति । पमुत्सजेनं च प्रणयेक्षया द्वियृणामिमात्रामिः । शघोतपर्ैते विममे वायु-
गच्छेत्‌ ॥ ९ ॥

स्थिरमात्राहदं दतां अद्गुष्ेन समाहितः ।
द्रे त रुपे प्रङु्बीत जदये चैव अयद्यः ॥

द्रे जानुनी तथोरभ्यां गुदे शिभरे अयस्रयः ॥ ६॥

स्थिरेति । सिराभिरेक्पामिमीवामिषैठं स्थिरं परणं कृता केवरङ्कम्भके सिद्ध

इत्यर्थः । ततो धारणाभिः प्र्याहारमभ्यतेदित्यह--अङ्कषटं इलयादिना । अङ्क
त्यादौ जातविकवचनम्‌ । अङ्कष्टयो्ुखफयोनङ्वयोरित्यादि बेद्धन्यम्‌ । अङ््ठयो
भरणे कु्तित्यन्वयः। द्व तु धारणे कयौदिलर्थः । जयस्य इति । जख्ये प्राप्याऽऽ-
न्तमध्येषु गिरोधाः कव्या इति शेषः । जानुनी आचन्तयोः । उरु्यां साधना.
म्ामू्वोरपि तथा द्व हृत्य: । गुद इति । मूछाधारे खायिष्ठाने बाऽऽचम्तमध्येषु
गिरोधाः॥ ६॥

वायोरायतनं चात्र नामिदेशे समाश्रयेत्‌ ।

तत्र नाडी सूषुस्ना तु नाडीमि्वहुमि्ैता ॥
अणुर्ताश्च पीता कृष्णास्ताम्रविरोहिताः ॥ ७ ॥

[4 9 व ५

वायोरिति । अत्र नामिदेशे वायोरायतनं मु्यस्थानमस्ति तच धारणया समाश्र-

१ ड. *न्संधार । २ ग. धेनित्यं नासा^। ड. चेवोगी नासा" । ३ ग. त्वा ह्ट्गु" । ४ क.

।
2]
<.
>
५५
80
[~|
<>

१४८ नारायणविरयचितदीपिकासमेता--

य्यः । तत्र नाम सूषुनना मध्यनादी बहुभिद्रीपपततिप्हचै्वृता मूढं ठु तस्याः
कन्दमध्यम्‌ ।
कन्दस्तु--“शुदध्वनान्तरे कन्दमुत्सेधादखङ्ं विदुः" इत्युक्तः ।
“शुद्मेदन्तरे यद वेणुकन्दं तदुच्यते” इति च ॥
वेः सुु्ना सा च पटूचक्रवती मूटाधारदण्डन्तरविवरगता मूर्ानं भित्वा त्रहमो-
कान्तं निगता। यच्छान्दोभ्ये--“श्तं चैका च हृदयस्य नाड्यस्तापतं मूषीनममिनिः-
सतैका!" इति ! नामेरष्व तु चकरानुकमेण पारणा मृधौन्तं दष्टम्या । `
उक्तं च योगयाज्ञवस्क्ये--
“भर्मस्थानानि पिद्धयर्थ शरीरे योगक्षेमयोः 1
तानि सर्वाणि वक्ष्यामि यथावच्छृणु स्रत ॥
पादाङ्खषठौ च गुर्फो च जङ्घामध्यो तथेव च ।
धलयोूं च जान्पोश्च मध्ये चोरूमयस्य च ॥
पायुमूरं ततः पश्न्मध्यदेह्च मेदूकम्‌ ।
नाभिश्च हृदयं गार्गि कण्ठरूपस्तथैव च ॥
तादु च नाप्ताया मूं चा्षणोश्च ण्डे ।
रवोर्मध्यं टटाटं च मूर्धा च सुनिपत्तमे ॥
मर्मस्यानानि चैतानि" इति ।
एतेषु च तत्रैव षारणोक्ता--
“स्थानेष्वेतेषु मनसा वायुमारोप्य धारयेत्‌ ।
स्थानात्स्थानं पमुत्ष्य प्र्ाहारं प्र्र्वतः ॥
र्व रोगाश्च नदयन्त योगाः सिध्यन्ति तस्य वै" इति ।
प्पश्चसारेऽपि-
अङ्कष्ठगुरफजानुद्धययोनिगुदं च सीवनी भेदम्‌ ।
नाभिरदयं ग्रीवा सटगम्बिकाम्रं तथेव नामा च ।
भूमध्यल्लासपुुननाधम दवादशान्तमिलेव ॥
उत्क्रान्तो परकायप्रवेदाने चाऽऽगतौ पुनः खर ।
स्थानानि धारणायाः प्रोक्तानि मरुत्प्रयोगविधिनिपुणैः” इति ॥
अङ्कष्ाद्मारोहे फटमिदमुक्तम्‌ । मूर्थोऽङकष्पर्यनतमवरोहेऽपि च धारणानां फट-
^ 1.
नि

१ ख. सुव्रत ।

ुरिकोपनिपत्‌ । १४९

“सथानात्स्थानात्समाक्रष्य यस्त्वेवं धारयेत्ुषीः ।
पैपापविशुद्धातमा जीवेदाचन्द्रतारकम्‌"' इति ॥
अणुरक्तश्चत्यादि नादीनां विरोषणम्‌ । तदुक्तं छान्दोग्ये--“अथ या एता हृद-
यस्य नाञ्चस्ताः पिङ्गट्प्याणिन्नल्िष्ठनि शृष्ठस्य मीट्प्य पीतस्य लोहितस्य इति ।
अण्व्यश्च ता रक्ताशचेति प्तमाप्तः ॥ ७ ॥
अतिसूक्ष्मं च तन्वीं च बृष्यां नाडी समाश्रयेत्‌ ।
ततः संचारयेत्ाणानूणेनाभीव तन्तुना ॥ ८ ॥
एवं केवल्ुम्पके ब्िद्ध प्राणमनपोः स्थानविरोषेषु प्र्याहारमम्य्य धारणासिद्धये
सुषुमरायां प्राणमनपोः प्रवेशः क्तव्यः । तत्रोपायो मूलड्ियानजारंषखनयैः शक्तिचा-
ठनेन चापानमूर्ध्वमाङुच्चय तेन देहमध्येऽयनि प्रनवाल्य तञ्ज्वाट्या कण्ठीं प्रताप्यो-
होध्य ब्रह्मनाडी द्वारमध्यस्यतन्ुलप्रपारणेन तत्र वायुगनोवदीन्पवेशयेदिाशये-
नाऽऽह--अतिमृ्मामिति । तत्र जाठंयखन्ध उक्त उड्डियानो यथा--
“उदरे पश्चिमं तानं नामेह तु कारयेत्‌ ।
उद्डियानो ययं वन्धो मृत्युमातङ्धकेपरी'" इति ॥
मूलबन्धो यथा--
“पाप्णिमागेन संपीड्य योनिमाङु्चयेहुम्‌ ।
अपानमूष्यैमाङृप्य मूटबन्धो निगद्यते" एति ॥
शक्तिचाटनं यथा--
“अवस्थिता चैव फणावती पा प्रातश्च सायं प्रहरार्षमात्म्‌ |
रपू सूयीतपशानयुक्या प्रगृह्य निलयं परिचाटनीया" इति ।
अतिसूक्ष्मं तनौ बालगरातमागोपमां नाडीं सुषुश्नां प्माश्रयेदन्या नाडीरुत्पृज्य
तत्रैव मनो दध्यादिलयथैः । तृतीयाथे तपनः । तनतुनेति प्रतियोगिनि तृतीयाश्रवणात्‌ ।
एुषुमनया प्राणन्संचारयदृ्ं नयेत्‌ । उणनामी कीटविरोषो दूतास्यः। तन्तुना यपोर्वं
संचरति तथा सचारयेदिलैः ॥ ८॥
ततो रतोत्परामासं पुरषायतनं महत्‌ ।
दहरं पुण्डरीकेति वेदान्तेषु निगद्यते ॥
तद्धिखा कष्ठमायाति तां नाई पूरयन्यतः ॥ ९ ॥
ततः संचारनन्तरं तद्धिचेग्रतनेनान्वयः । तुण्डकम्‌ । कीदशं रक्तोतववद्र-
क्तवगीम्‌ | नानावर्णनाडीयोगादरक्तता । षुण्डरीकं पिताग्बुने' इति कोशातितवेऽप्यो-
पाथिकी रक्तता ज्ञेया । पुरुषायतनं जीवनीडः । महतसवीवभापरकतवात्‌ । दहरं दध्र

१ ख. 'ेहिवि । म' । ग. श्येच्छनैः । म' ।

१५० नारायणविरचितदीपिकासमेता--

मं सर्पेण पुण्डरीके हतब्रदहरास्यमाकारं वेदानोषु छन्दोग्यादिषु पच्यते ।
तथथा--“अथ यदिदमसिन््रपुरे दहरं पुण्डरीके वेदम दहरोऽसिचन्तराकाशस्त-
सिन्यदन्तस्तदनवषटव्यं तद्वाव विजिन्नापितव्यम्‌"' इति। तदपुण्डरीकमनादतास्यं कुण्ड-
ठीमनःपराणामिमिभिा कण्ठं विदद्धिकक्रष्थानम्गडां मेततुमायाति जीवतां पुुमनं
परयनवयाप्ुवन्यतः सावधानः । पूरयन्दिवीति पठे दिवीति निमिततप्मी । फलमपि
च निमित्तं मवति । दिवः प्राप्यर्थमूमारोहयेदित्यथः ॥ ९ ॥
मनस्तु शुरं श सुतीक्ष्णं उदधि निषखम्‌ ॥
मनस कुरं मनःमकृतिकं धुरं शाखनिप्णातं मन एषेः । पुतीर्णं र्वेण
र्पणोपठेन निशानश्थानीयया शा्लीयबुद्या निर्मटम्‌ ॥ |
पादस्योपरि मर्मृज्य तद्रूपं नाप ढन्तयेत्‌ ॥ १०॥
पादस्येति। ब्रह्मणः पादस्य श्रुयन्तरोक्स्य पु्पादस्थानीयप्योपरि तहुपाप्ननया ।
म्मञय नि्लक्ृत्य । मृने्॑डन्तात्ो स्यपून्दपः। बरह्मणः पादा यथा--(^तदेत-
चतुप्पद्दय वावपादः प्राणः परशुः पादः श्रोतं पद्‌ इत्यध्यात्ममथापिदरैवतमश्नः
पादो वायुः पद आदित्यः पादो दिशः पाद इत्युभयमेवाऽऽदिषटं मवल्यध्यातपं
चैवापिदैवतं च इति । अथ व प्रणवस्य चत्वाधक्षराण्येव जाग्रदादिहूपाणि पादाः ।
ओमिलेतदक्षरप्य पादाश्चत्वार इृतयथवैरिसखे केलत््पिद्धं रूपं मूतादिखरूपं नाम
तद्वाचकः शब्दस्य ब्रह्मणो छोमस्थानीयं खरूपादा द्यं कम्तयेतनिवतयेततद्विषयां वि
मृतदुदधिमरगेण सनेदित्यथः । इदमेव तस्य निकृन्तनं यद्विषयीकरणं मनोमयत्वात्सं-
सारस्य मनप्ता मुक्तस्य खहूपामावात्‌ । हठपक्च उत्तरमा्गरोधकं पप्रन्थि नाडि-
चत्र छिन्दात्‌ ।
तदुकम्‌--“नापरादक्षिणमारमवाहिपवनः प्राणोऽतिदी्ीङत-
अन्द्राम्भःपपिपूरितामृततनुः प्राघण्टिकायां तदा ॥
डिन्यात्काटविशादवह्िवदगान्भृरधरनाडीगणा
स्ता करुरते पुननवतरं छिन्नद्ुमस्कन्धवत्‌' इति ॥ १० ॥
मनोद्ारेण रीक्षणेन योगमाभरिल निलः ॥
इन्द्र इति पोक्तं म्मजद्धातुकीतनम्‌ ॥
कि कृत्वा निकृनोदत आह-न इति । मनोपायेन निलदरोऽमीकषणं योग
जीवात्मपरमातमनेरैक्यम्‌ । पक्षान्तरे योगमुबोगम्‌ । माश्रित्य । कीदशं योगमिन््स्य
वञ़् इवेति । तथा प्रोक्तमू-यथेनद्रो वज्ञेणामेदं भिनत्येवमयं योगोऽच्छेयवाप्ननाना-
रमिन्छवन्नो विदुत्तुल्यया कुण्डस्या नाडीजालं छिनत्ति । पुनः कीदशं मणो

00

११.च. नाधार |

्रिफोपनिषत्‌ । १५१
जड्वाया अनुकीर्तनं यसिन्प तं जद्वार्पं ममैष्यानस्यानं यत्र कथितम्‌ । जड्चाप्र-
हणमदुषठदेरप्युपलक्षणं तुद्यन्यायतात्‌ । अङ्ष्ठादिमनतानां मणामनुकीर्नात्‌ ।
म्मनङ्धानुकौैनमिति पठे यथा नापरिन कुरस्य तौश्यज्ञानाय जड्वाऽनुकृलते
मण्डयते तथाऽनेनाङषठादिमर्मस्थानानि नाडीमटानुङृन्तनेन नि्ी क्रियन्त इत्यर्थः ॥
तद्छानवयोगेन धारणाभिनिडृन्तयेत्‌ ॥ ११ ॥
तदिति । तच्छब्देन योग्यतावदान्ममजङ्वादिगुणीमूतमपि परामृश्यते तत्सनामकं
ममोदिधारणामिर्िन्यादथवा व्यवहितमपि द्यं नाम तच्छब्देन परामृश्यते स्र एव ।
इममिन््रवजयोगं॑मिहायास्तटुपरटे प्रवेशार्थं॑मिहमूढपूतरृन्तनरूपं हव्योभिनो
व्यन्त |
तदुक्तं सेचर्याम्‌-
“^ाटुमूटं पमुतकृय सप्तवाप्रमात्मवित्‌ ।
स्वगुरूक्तप्रकारेण मूं स्वं विशोषयेत्‌ ॥
सुहीपत्रनिं शचं पतीं लिगधनिरमटम्‌ ।
समादाय यत्तेन रोममात्रं समुचछिदेत्‌ ॥
छित्वा सेन्धवपथ्याम्यं चूर्णं तेन प्रधभैयेत्‌ ।
पुनः पक्षदिने प्रपते रोममात्रं समुच्छिदेत्‌ ॥
एवं क्रमेण पमां नित्ययुक्तः समाचरेत्‌ ।
षण्मापताद्रसनामूरिराबन्धः प्रणरयतिः' इति ॥
ततो दोहनमुक्तम्‌--
“अथ वागीश्वरीं नाम रिरोवसेण वेष्टयेत्‌ ।
सनैरत्कषयेबोगी काठ्वेलािथानवित्‌" इति ॥
परवेशोऽप्युक्तः--
“यद्‌ तु बाह्यमार्गेण निहा ब्रहमविं त्रन्‌ ।
तदा ब्रह्मर्गं देवि दर्भेवं तिदशेरपि ॥
अङ्टयग्रेण प्रप्य महां ततर प्रवेशयेत्‌! इति ॥
ततो निहया मथनाम्याप्रात्फल्मप्युक्तम्‌-
“वं द्रादशव्षाने सिद्धिः परमेश्वरि ।
शरीरे सकं विश्वं पदयत्यातमाविमेदतः'' इति ॥
स॒ हठतरः पन्थाः ॥ {१॥
उरोमध्ये तु संस्थाप्य मर्मप्ाणविमेःचनम्‌ ॥
चतुरभ्यासयोगेन छिन्देदनमिशङ्धितः ॥ १२ ॥

१५्‌ नारायणविरचितदीपिकासमेता--

उरोरिति । उरम्रहणमुत्तसोत्तरस्थानोपलक्षणम्‌ । उरोमध्य समनक्ति प्राण
सेस्थाप्य मर्मणः प्राणस्य च विमोचनं कतेम्यम्‌ । अस्मिन्ममण्यहं स्थित इत्यभिमान
त्यकत्वा निराटम्बस्षेदित्यशः । णं स्थानान्तरप्वप्यृहयम्‌ । अथवा प्वैत्रात्र च्छेदनं
स्यवधायकं नाड्यादि विदार्य स्थानान्तरे गमनम्‌ । चतुरिति । ऊरोरु्रेषु चतु गुद-
रिश्चनामिटदयेष स्थानेप्वभ्यासयोगेन नामरूपममंप्राणांरिढन्देत्‌ । अथवा चतुर्वारं
चतुरावृत््या प्रात्मध्यहे सायं निरिथे च स्वषु स्थनेष्वम्याप्रयोगेन । नन्वेवं चेदने
देहामिमानल्यागे च देहपातः स्यादत आह-अनभिश्ङ्कित इति । अयं मावः । न
ह्ममिमानलयागेन देहत्यागो भवति पुपुप्त्यादिषु तथा ददरीनादभ्यानिनां चिरकाररेहाव-
स्थानस्छतेनै वा चक्रादिमेदनेऽपि दङ्कति ॥ १२ ॥
ततः कण्ठान्तरे योगी समदं नाडिसंचयम्‌ ॥
एकोत्तरं नाडिशतं तासां मध्ये वरा; स्मृताः ॥ १३ ॥
इडा रक्षतु वामेन पिङ्गछा दक्षिणेन तु ॥
तयोर्मध्ये बरं स्थानं यस्तं वेद स वेदवित्‌ ॥ १४॥
तत्त इति । तदनन्तरं योगी कण्ठमध्ये नाडिष्॑वयं समूहं संषीकर्वरिन्देदिलनु-
षङ्ः ! कियत्यो नाञ्यः प्न्तीत्यक्षायां मध्यमंस्यामाह--एकेति । वरा उत्तमाः।
इडा वामेन पिङ्गला दक्तिणेनेलेव च वक्तव्ये रक्षतुशब्दयोगः रिष्याणा-
मारिषे विचप्पदायोच्छेदो मा मृद्िति । वरं स्थानं सुषुप्त्याष्यं तदथिष्ठातारं
पुटिङ्गनिदेशात्‌ ॥ १३ ॥ १४॥
सुषुप्ता तु परे खीना विरजा ब्रह्मरूपिणी ॥
द्रासप्ततिसदस्राणि प्रति नाडीषु तेतिटम्‌ ॥
कि तत्स्यानं कश्च तदयिष्ठतेलयपेक्षायामाह-- सपृभ्रेति । परे परुषे ब्रह्मणि
रीना } विरजा निर्ह । ब्रह्मरूपिणी ब्र्मस्थानत्वात्‌ । सुषुम्नैव वरं स्थानं पर एव
तदधिष्ठतिलरथः । कथं भूता पुपुना नाडीषु मध्ये द्वासक्ततिरहखाणि नाडीः प्रति ैति-
टमुत्सीष॑(च्छी्ष) गण्डुकं यथा गण्डुकाधार्‌ उत्तमाङ्गं तिष्ठदयेवं सुषुख्राधारे पर्व नाञ्यः
स्थिता इत्यथः । “तैतिल गण्डके प्रोक्तसौतिलं करणान्तरे'" इति विश्वः ॥
चिद्नते ध्यानयोगेन सुषस्नैका न च्छियते ॥ १५ ॥
छिन्त इति । ध्यानयोगेन तार्छिबन्ते ताप्तां छिचनत्वादुचावचदेहेषूत्कानतो
जीवस्य गमनं न मवति | यडुक्तम्‌--“तयोध्वेमायन्नसरतत्वमेति विष्वङ्ङन्या उत्क्रमणे
भवन्तिः” इति । एका सुपुन्ना न च्छिद्यते तस्याः प्रमसूषषमत्वेन मनेविषयतायोग्यतवा-
न्मनोविषयस्यव योगेन च्छे्यत्वादजतयाऽप्रतिद्रद्धित्वाचच ॥ १९ ॥

१ छ. "ति । सुपूत्नान्विते प" ।

ुरिकोपनिपत्‌ । १५३

योगनिमरधारेण श्ुरेणामल्वर्चसा ॥
छिन्दे्ादीशतं धीरः पभावादिह जन्पनि ॥ १६ ॥
योगेति । योग एव निर्मा धारा यस्य तेन क्षुरेण मनपाऽमख्वर्थता पादस्योपरि
मृषटत्वातिगैरतेनपरा नादीदातं छन्देत्‌ । तापं ठेदे त्भूतस्य दपप्ततिप्हतप्यापि
च्छेदः सिद्धः । धीरो धीमान्‌ । प्रमावायोगप्ताम््यात्‌ ॥ १६१ ॥
जातीपष्पसमायोगेय॑या वास्यनति तैतिलम्‌ ॥
एवं शुमाशुभेभौवेः सा नादी तां विभावयेत्‌ ॥ १७ ॥
इह जन्मनि मनुष्यदरीरे तैतिटेन सुषुम्नाया. साददयान्तरमाह--जातीति । जाती
मालती तस्याः पुष्पाणां मायोगे: पयोगैः कृता यथा प्रसाधकासौतिरं गण्डं
वास्यन्ति वासेन परिमहेन युक्त कुर्वन््येवं सा नाडी शुभाशुमैमवस्यत इति विपरि-
णामः । पुष्पादिवाप्ताश्रयो यथा गण्डुकं मवति तथेयं नाडी वाप्तनाश्रयेदर्थः । तरं
नि कर्यमत आह-तामिति ॥ १७ ॥
तद्धाविताः परप्यन्ते पुन्भमविवभिताः ॥ १८ ॥
चिन्तनफठमाह-- तदिति । प्रपचन्ते संपचन्ते ॥ १८ ॥
ततो विदितचित्तस्तु निःशब्दं देशमासिथितः ॥
निःसङ्गस्तखयोगङ्ञो निरपेक्षः शनैः शनैः ॥ १९॥
पाशं छिखा यथा दंसो निविशः समु्रमेत्‌ ॥
छिन्नपाशस्तथा जीवः संसारं तरते तदा ॥ २० ॥
यथा निबीणकाे तु दीपो दण्ध्वा खयं वरेत्‌ ॥
तथा सर्वाणि कपीणि योगी दग्ध्वा ख्यं बनेत्‌ ॥ २१॥
विदितं चित्तं येन प विदितचित्तः ॥ १९॥ २० ॥ २१॥
भराणायामसुतीकषणेन मात्राधारेण योगतरित्‌ ॥
वैराग्योपटृष्ेन च्छिखा तन्तुं न वध्येते ॥ २२ ॥
अमरत्वं समामरोति यदा कामासमपुच्यते ॥
सरवेषणाविनिगुक्तरिछखा तन्तुं न वध्यते
छिखा तन्तुं न बध्यत इति ॥ २३ ॥
रत्यथरषेदे क्षुरिकोपनिषत्समाप्रा ॥ ९ ॥
मात्राधारेण मात्रा द्वद्ञादिपंस्याः प्रणवमात्राल्ा एव धारा यस्य मनश्ुरस्य प
तथा तेन । तन्तुं वाप्तनारूपं नाीर्पं च । द्विरक्तििश्चयाथा समाप्य इतिशब्दः ।
अयमारोहप्रकार उत्ानिप्तमये खेचरीपट उक्तसवथा--

१क. ख. शुः समु'। २ क. ख. ध्यत इति ।
२०

१५४ नारायणविरचितदीपिकासमेता--

“यदा तु योगिनो बुद्धिस्तु देहमिमं भवेत्‌ ।
तद्रा स्थिरासने भूत्वा मूाच्छक्ति समुज्ज्वाम्‌ ॥
सर्यकोच्परतीकासां मावयेचिरमत्मनः ।
आपादतटपर्थन्तं प्रसृतं जीवमात्मनः ॥
संत्य क्रमयोगेण मृटाधारपदं नयेत्‌ ।
तत्र कुण्डलिनीं शकि संवर्तानरक्तनिमाम्‌ ॥
जीवं निनं चेद्धियाणि ग्रसन्त चिन्तयेद्धिया ।
संप्राप्य कुम्भकावस्यां तडिज्ज्वलनमाप्ुराम्‌ ॥
मूलाधारा्यतिर्दवि खाधिष्ठानपदं नयेत्‌ ।
तत्रस्थं जीवमखिं ्रपन्तीं चिन्तयेदूत्रती ॥
तदित्को्पितीकाज्ञां तस्मादूतीय सत्वरम्‌ ।
मणिपुरपदं प्राप्य तत्र पूर्ववदाचरेत्‌ ॥
तत्र स्थित्वा क्षणं देवि पूर्ववचोगमार्मवित्‌ ।
अनाहतं नयेचोगी ततर पृववदाचरत्‌ ॥
ततो विद्वादानीय कुण्डी पू्वचेत्‌ 1
उन्नीय तस्माद्धूमष्ये नीर्ीरं भरपतनुनः ॥
असतं क्षीरं महाशक्त्या कोटिसूयैसमप्रमम्‌ ।
मन्ता सह वागीरया भित्वा ब्रह्मर्भ्ं क्षणात्‌ ॥
परामृतमहाम्भोधौ विश्रानि तत्र कारयेत्‌ ।
तत्रस्थं परमं देवे शिवं परमकारणम्‌ ॥
शक्त्या स॒ह समायोज्य तयोरेकयं विभावयेत्‌ ” इति ]

^

्ञातमुत्कान्तिकाटं व्चयित्वा यदि जीवितुभिच्छेत्तदाऽवरोहं कुर्यादिलपि तत्रोक्त
तयथा--
“यदि वक्चितृमुदुकः काटं कालव्िमार्मवित्‌ ।
कालस्तु यावद्नति तावत्तत्र सुखं वमेत्‌ ॥
वहाद्वारामप्याधो देहं काटप्रयोजनम्‌ ।
तस्मान पदं देयं(हं) न हि कारप्रयोजनम्‌ ॥
यदा देव्यात्मनः काटमतिक्रानतं प्रपद्यति ।
तदा ब्रह्मां मित्वा शक्ति मूढ्पदं नयेत्‌ ॥
ध

१ ख, गगक्त्‌ ।

ुरिकोपनिपत्‌ । १५५
राकिदेहप्रपतं ठु जीवं वेद्धियैः तह ।
तत्तत्वर्मणि संयोज्य खंस्थदेहः सुखं त्रञेत्‌ ॥
अनिन देवि योगेन वञ्चयेत्काटमागतम्‌ '” इति ।
अतिहावसेहाभ्यासर एव पर्वयोगशालेषु मुष्यो योग इति द्रव्यम्‌ । स॒ च
ुरिकायां प्रकाशितः ॥ २२ ॥ २६ ॥
नारायणेन रचिता श्ुतिमात्रावम्बिना ।
अस्पष्टपद्वाकयानां दीपिका ुरिकामिषे ॥ १ ॥

[+ 9

इति श्रीनारायणविरितधरुरिकोपनिषीषिका समान ॥ १६ ॥

[1

१ छ. स्वच्छदे' ।

ॐ तत्सटरह्यणे नः ।

गभांपनिषत्‌ !

©,

नारायणविरचितदीपिकासमेता ।

गरभंस्या निरुप्याऽत्र गर्मोपनिषदित्यतः ।
पञ्चसण्डाऽषटमी मृण्डाेप्पटादामिधा तया ॥
गर्भवापान्ुच्यत इत्युक्तं तत्र को गर्भः कथं च त॒त्र वाप इत्यपेक्षायां संसासैरा-
गयाथ च जन्ममरणादिदुःखं निरूपणीयमिति गर्भौपनिषदारभ्यते । तथ गर्भस्य मातापि-
तृशरीरपक्षववास्रथमं शरीरखह्पमाह--
ॐ भद्रं कर्णेभिः ° । सह नाविति शान्तिः ॥
ॐ पञ्चात्मकं पश्चसु वतमानं षडाश्रयं षड्गुणयोगयुक्तम्‌ ।
तत्सप्तधातु जिम द्वियोनि चतुधिधाहारमयं शरीरम्‌ ॥ २ ॥
पञ्चात्मकं पञ्चमूतात्मकम्‌ । पञ्च धारणादिषु शन्डादिषप्वानन्दादिषु च वर्तमानम्‌ ।
पश्चखित्यतर वीपा द्र्टम्या । प्रभोत्तरपश्चकानां त्रित्वात्‌ । षडाश्रयं षण्णां मधुरा-
दिरमानामाश्रयमाश्रयतीलयाश्रयम्‌ । परचा्यच्‌ । षट्प्तमोगायतनमिलयर्थः । षड्गुणयो-
गयुक्तं षण्णां गुणानां षट्नादिपप्तखरविरिष्टरागाणां योगः ससीभीं रागिणीमिः
परस्परं संबन्धसतेन युक्तं गानादिकटकुशटत्वात्‌ । सप्त शुष्ठादिगुणा रप्रादयो धातवो
यस्मिसत्सप्तधातु । कबभावो वहूव्रीहो । अरे तु कपि सप्तथातुकमिति गिदेशः ेषा-
द्विमाषेति । त्रिमलं त्रयो मला नखोमकेडा यत्र ! तत्र मूजादीनां त्वरितपीतमलतवा-
त्देहमरत्वम्‌ । अथवा कफादीनां शछेष्मादिरूपाणां मरुत्वत्‌ । द्वियोनि दवयोमीता-
पित्ोरयोनिरुत्पततिर्यस्य । चतुधिधाहारमयं ेहयपेयखायचोष्यलक्षणचतुविधाहारविकार्‌
हयः ॥ १ ॥
भवति पश्वात्मकमिति कसमात्‌, पृथिव्यापस्तेजो वायुराकाश
मित्यस्मिनपश्चार्पके शरीरे ।
गुरुणा प्रतिज्ञाते शिष्यो विदोषन्ञानाय प्रच्छति पञ्चात्मकं कस्मादिति । अत्र
पञ्चमु वर्तमानं कथमितयपि प्रभो द्रष्टव्यः । उत्तरानुरोधात्‌ । इतिशब्दान्तमुत्तरम्‌ ।
का पृथिवी का आपः करं तेजः को वायुः किमार्कारम्‌ ।

१ क. “म्‌ । तं सप्त । २ क. ग. “कादमिलयस्मिन्यतरातमके शरीरे य ।

१५८ नारायणर्िरचितदीपिकासमेता-

ृथ्वीप्रभृतिमागे क्रि लिङ्गमिल्यपक्षया एच्छति- केति ।
तत यत्कणिनं सा पृथिवी यद्र तदापौ यदुष्णं तत्तेनो यत्सं-
चरति स वायु॑त्युपिरं तदाकारेमित्युच्यते ।

काटिन्यादि प्रथिव्यादिटिङ्मिव्ुत्तरयति-- तत्र यदिति ।

शारीरे तेपा भलेकमुपयोगं दरशयन्पञ्चपु कथं वर्तमानभिलस्येत्तरमाह--

अ

तत्र एूथिवी नाम धारण आपः पिण्डीकरणे तेनो स्यदशने
वायुव्युहन आकारमवक्ाशपदाने ।
तत्रेति । व्युहनं मेटनम्‌ ।
ननु मामूदवकाशप्रदानमि्त आह--
। रयु ।
पृथुसििति । प्भुरेष शसैरपदार्थोऽवकार विना पाथं नस्यादिति भावः
द्वितीयपञ्चकमार-- 7
ररः शब्दोपलब्धौ लक्सये चक्ुषीं सूपे जहा रसने नासि-
काऽश्राणे।
श्रो इति । श्रते द्रे रब्दोपरब्धौ केति ।
तृतीयपन्चकमाह--
उपस्थश्चाऽऽनन्दनेऽपानयुत्सगे बुद्धा बुध्यति मनसा संकसय-
यति वाचा बदति, षडाश्रयमिति कसात्‌। |
उपस्थ इति । षडाश्रयं कस्मादि्यत्र षड्गुणयोगयुक्तं च कस्मादित्यपि द्रष्टव्यम्‌ ।
आदस्योत्तरमाह--
मधुराम्टटवणतिक्तकटुकषायरसाचिन्दते । ,
मधरेति । विन्दते मते जानातीचभैः ।
द्वितीयप्येत्तरम्‌-- ।
पटजर्पभगान्धारमध्यमपच्चमपेवतनिपादाशरेति ।
पड्जेति 1 आवाक्षप्रहणेन प्छगमपधनीति गायनेषु प्रसिद्धाः । एतत्सप्तर्य-
हणे षडागोपरक्षणार्थ प्द्गुणेतयुक्तत्वात्‌ ।
ते च--“श्रीरागोऽथ वतन्तश्च पञ्चमो भेरवस्तथा ।
मेवनादश्च वित्तयाः षष्ठो न्नरायणः'! इति । ,

१च.ताभपो।२च. %्तम्‌ । त ।३च. श्वी धाः। ४ च. तेजः प्रकादने। ५ क. ग.
एषक्वकुः्रो । ६ क. ग श्रे च^। ५क.ग. “स ॐ“ । ८ ख नन्दोऽपने चोतपर्गो वु" \

गमोपनिपत्‌ । १५९

तेषां प्रत्यकं सप्त सप्त खरा भवन्ति तेषं पट्च पट्च रागिष्यो देदयालियो मब-
न्तीति पटवरिशतता ज्ञेयाः ।
ता यथा-“शगोडी कोहरी धारी द्रविड माख्वकौरिका |
षष्ठ स्यदेव गान्धारी श्रीरागाच विनिर्गताः ॥
अन्दोडी कौशिकी चैव रागरी पुरमञ्ञरी ।
गगरी चैव देदास्या वन्त्य प्रियासिविमाः ॥
भैरवी गुर्जरी चेव माषा वेवी तथा ।
कणी रक्ततनिहा च पञ्चमो विनिर्गताः ॥
भिगुणा सम्मनीया च आभीरी दरुकुमा तथा ।
विप्री राडी च प्तामेरी भैरवा विनिगेताः ॥
वङ्गारा मुरा चैव कामोदा चेकप्तायिकि ।
कम्ुगरीवा च देवाटा मेषरागाद्विनिताः ॥
तओोटकी मौटकी इब न्वा चैव प्रकीिता ।
गान्धारी शुद्रमह्ारी जाता नइनरायणात्‌” इति ॥
तेषां मिुनानां योगोऽसि्शरीरे भवीति पङ्कणयोगयुक्तमियथैः । इतिशब्द
एतदर्थविवक्षाधैः ।
ननु प्रथ््यादीनां वृत्तयो षारणादयच्लयः पञ्चा उक्तास किं सव पुरुपपरवृत्ति-
विवृत््योरुपयुञ्चत आहोसित्कतिपय इति संशये निर्णयमाह-- ।
इष्टानिष्टा शब्दसंजप्रणिधानाइश्षविधा भवनि ॥ २ ॥
इष्टानिष्टे । पारणादिप्वष्टानिष्टानि प्रवृत्तिनिवृततिहेतुमूतानि दशविधानि शब्दा-
दीनि पञ्चाऽऽनन्दादीनि चैव॑ दशविधानि भवन्तीति मावः । धारणादुक्तिसु ए्थि-
व्यादिद्धावज्ञापना्था । इष्टानिषटवे द्वारमुक्तं शब्देति । शब्दप्रणिधानं शब्दप्रयो-
गजनगकतव जञाप्रणिधानं प्र्यजनकत्वं व्यवहियमाणाः प्रतीयमानाश्च द्रैव शब्दा-
द्य इष्टानिष्टतेन प्रवृ्तिनितृत्तिजनका हलः । उमयत्र रोद्छन्दपि .वहुटमिति
शेरदरशानम्‌ ॥ २ ॥
शु्ठो रक्तः कृष्णो धूम्रः परीतः कपिः पाण्डुरः सप्तधातुफमिति
कसमायथा देवदत्तस्य द्रैग्यविषया जायन्ते परस्परं सोम्यगुण-
सालषदविधो रसः।
सप्तपातुकं कस्मादिति प्र उत्तरविशेषणत्रयप्रशषप्यप्युपरक्षणम्‌ । समाधानं तु

१क.स. ग. 'निष्श' ¦ २ क. ग. ्रतित्रिाः स्तवि । ३ व. दरव्यादिवि'। ४क. ख.
ग. -सपररसो यु" ।

१६० नारायणविरचितदीपिकासमेता-

ब

तत्र तत्र भविप्यति । शष्ठ इलयाचम्यवहार्दरव्याणां प्रकारभेदकथनं न त्वेत एव
सप्त धातवस्तेषामम्रे वक्ष्यमाणत्वात्‌ । शकपाण्डुरयो कृष्णधम्रयोः पीतकपिदयेध्चित-
द्वान्तरमेदो द्वयः । नीरं च कृष्णेऽन्तमव्यं चित्रं च स्वेषु | यथा यथाल्ामम्‌ 1
देवदत्तस्य प॑: । द्रव्याणि सतप्रकाराणि विषयमेभ्यानि । जायने पचन्ते । तेषा
परस्परमन्योन्यं सौम्यगुणत्वादनङृगणत्वात्‌ । यथौद नादीनां व्यज्नादयोऽनप्नूलाः ।
तेषां परिणामे षडिषो रसो वर्णतः शुह्छादिरूपः स्वादतो मधुरादिरूपो भवति । चित्र-
रसस्य विघरूपस्य च षटस्वेवान्तमावात्‌ ।

शोणितादीन्सपतधातूनाह--

रसाच्छोणितं शोणितान्मांसं मांसान्मेदो मेदसः सावा सरात्रोऽ-
[1 । प, म भ [न ५
स्थीन्यस्थिभ्यो मला मंनज्जः दक ्रशोणितसंयोगादा वतैते गर्भः।

रसादिति । रसो धातुमूरं न खयं घातुखादधथ्यीन्॒ कैिद्धातुतवेनोक्तः । रसधा-
तुत्वादीनां तु मेदस्ततो नैकयं द्ष्टग्यम्‌ । मञज्ञ इति । मज्ञञ्राब्दस्य पश्चम्येकवचनेऽ-
छोपोऽनः सेश्चुना श्रुः । आवतेत इति । शक्रशोणितपयोगादा शुक्रशोणितपरंयो-
गमारम्य वरति प्रवतेऽस्ित्वं मनत इद्धः |

धातूनां स्थानमाह--

हृदिव्यवस्थानीति ।

हृदिग्यवस्थानीति । एतान्युक्तानि धातुरूपाणि डदि व्यवस्था येषां तानि हदि-
व्यतरस्थानि । प््तम्या अलुक्‌ । अत॒ एव धातुन्यापरो दय उक्तः । पातुप्राणेषु
हृतस्थलमिति ।

पुनकदये कानीलत आह--

हूदयेऽन्तराभ्निरमनिस्थाने पित्त पित्तस्थाने वायुः ।

हदयेऽन्तराधिषैपि । अन्तरापरावशनिश्च । अभ्निरोनः । तदुक्तं प्रप्सारे--
“क्तं परिणतं हि स्यादेनो नामा्टमी दशा ” इति । अभनिस्थने पत्तमिति ।
अमरान प्त एव स्थानमाधारसत्र पित्‌ । अघन तेजोरूपं प्रकतकंपिततमिलयरथः |
कपित्य वायुबीतः । वुं विना प्रवृत््यनुपपत्तः । टदयावकारे ततुनाः परततवाता

> मूलेऽयं पाठो न दृष्टः ।

१क. खे. ग. दसोऽस्थी । > क ख. ग. मनायाः। च. मजातः । ३ क. ख. ग. इष्टं ।
४ के. ख. ग. गुकश ।५क. ख. ग. "वस्थां नयति हृदयभ्योऽन्त" ।

गर्भोपनिषत्‌ । १६१

वन्त इयथः । एतत्कफस्याप्युषक्षणं दोषाणां वातपिततक गनानां दष्यापरनामकधातुप-
मानदेशत्वस्यौविात्‌ |!
ततः किमित आह--
वायुस्थाने हृदयं पराजापलयाक्रमात्‌ ॥ ३ ॥
दयं रिं प्रानापलयात्तमात्यवति। प्रानापलयः क्रमो यथा । स आत्मानं द्राऽ-
पातयत्‌ । पतिश्च पत्नी चामवतामिति । प्रनापतिथैयेकः सन्धिधा मूता हयोप-
रक्षितं लिङ्गमपि द्विधा मवति वाय्ाधातेन दीपादिव प्रदीपः कुपुमादिव गन्ध इति न
समूलोत्कमश्वाऽऽशाङ्कनीयततेन शरीरं वातपित्तकफात्मकमुच्यते । अत्रार्थे ढदयादधि-
जायत इति मचरो लिङ्गम्‌ । यद्रा प्रानापलयः कमो धरमादिमाैः प्रभे वत्सरो वै
प्रनापतिरिादिना प्रनापतिव्रतोक्त) द्रष्टव्यः । स॒ चाऽऽरोहावरोहक्रमः “ त इत्थं
विहुः ' इत्यादिश्छान्दोग्य उक्तः ।
गीतायां च--्ूमो रानिया करप्णः षष्मासा दक्षिणायनम्‌ ।
ततर चान्द्रमसं ज्योतिर्योगी प्राप्य निवत" इति ॥
प्रानाप्यात्रमालन्चम्यामाहुतावृतुकाठे प्रयोगादिलन्वयः । एतेन तिमहं कप्मा.
दिति प्रभ उत्तरतः कफादीनां शेप्मादिमरषूपतात्‌ ॥ २ ॥
ऋतुकाले प्रयोगदेकराप्रोपितं कैिटं भवति सप्तराजोपितं वुद-
दं मवत्यधंमासाभ्यन्तरेण पिण्डो भवति मासाभ्यन्तरेण कठिनो
भवति मासद्वयेन भिर; कुरते मासत्रयेण पादप्रदेशो मवलयथ
चतुर्थ मासेऽद्गुल्यनटरकयिप्रदे शो भवति पश्चमे मासे पृष्ठवंशो
भवति षषे मासे नासाक्षिणीभरोत्राणि भवन्ति सपमे मासे जीवेन
संयुक्तो मवदलयष््मे मासे सथैसंपूरणो भवति ।
~ ऋतुकाट इति । अनृतुकाटे तु योषिद्धाठुपोषकं पीनं भवति । तेन पुः पप्र
योगे ल्ञियासेजोविेषो दृदयते । अघ॑मोगे च जरा हद्यते । कटिढयीषद्धनं बदु
वतुम्‌ । यास्केन तु मूशमक्षिका कृता । तयथा--“एकरात्रोषितं कषिं भवति
पन्चरात्राद्ञूदुदः पपरात्रातयेशी दविःस्रत्राददः पृचचविरातिरात्रः खध्थितो घनो

कि)
१

भवति मासरमा्रात्करिनो भवति द्विमापाम्यन्तरे रिरः पद्यते मासत्रयेण ग्रीवाव्या-
देशो माप्रचतुष्टयेन वम््यदेशः पञ्चमे मापे नखरोमम्यदेशः षष्ठे मुखनासिकं
च संमवति सप्तमे चटनपमर्थो भवलयष्टम बुद्धया ग्यवस्यति नवमे सर्वाङ्ग प्रणो मवति
इति । जीवेन जीवलिद्गेन चटनवटनादिना प्रागमीवामवि वृद्धयपंमवात्‌ ।

विक कक अय (+ कष्‌

पित्‌ रेतोतिरिक्तापपुरुषो भवति मातू रेतोतिरिक्तात्छियो भव
१. ध्यु्मेहः। २क.ख.गण्ठे संप्रयोग एक । ३च. कल्लं। ४क. च, पितूरे' ।

५क. च मात्रे । ।

२१

१६२ नारायणविरचितदीपिकासमेता--

न्त्युमयोर्बीजतुरयतवान्नपंसको भवति व्याकुटित्मनसोऽन्धाः
खञ्ञाः नना वामना भवन्त्यन्योन्यवायुपरिपीडितशुकदरेध्या-
द्विषा तसः स्याघ्ग्माः भजायन्ते पश्चालकः समर्थः पश्चीलिका
चेतसा बुद्धिर्मन्धरसादिङ्गाना ध्यानारक्षरमक्षरं मोक्षं चिन्तयतीति ।
पितुरिति । अनेन द्वियोनि कस्मादिति परिहृतम्‌ । व्याङुहितमनसो भयादिविक्षि-
प्तचितताज्निेक्तः । अन्योन्यस्य खीुंसस्य वायुना परिषीडितं यच्छुक्रं तस्य द्ेविध्या-
ततुः शुक्रखरूपं द्विषा स्यात्ततो युग्माः प्रजायन्ते पश्ात्मकः पञ्चभूतात्मकः पिण्डः
समर्थश्चिन्तनादो । पञ्चालिका शब्दादिविषया । वेत्ताऽन्तःकरणेन । गन्धरप्रादिवि-
पयं ज्ञानं यस्याः सता गन्धरमरादिज्ञाना बुद्धिभेवति । सा क्षरमानिलयमक्षरं नियं मोक्षं च
चिन्तयति । इतिशब्दो गर्भनिप्पत्तिप्माप्तौ ।
कि चिन्तयतीत्यत आह--
तदेकाक्षरं जा्त्वोऽषट प्रतयः षोडश्च विकाराः शरीरे तस्येव
देहिनाम्‌ ।
तदेकाक्षरं ब्रह प्रणवं चिन्तयति । तज्ज्ञात्वा प्रकृतयोऽ्टौ विकाराः षोडश ज्ञायन्त
इति रोषः । उपादानज्नानात्‌ ।
तटुक्तम्‌--“भृट्प्रकृतिरविकृतिरमहदायाः प्रकृतिविकृतयः सप्त ।
षोडराकस्तु विकारो न प्रकृति विङृतिः पुरषः," इति ।
तत्र मुस्यव्यापारामवेऽनश्चन्कथं वर्धत इत्यत आह--
अथं माजाऽरितपीत नाडीसू्रगतेन पाणं आप्यायते ।
अथेति । मात्रा जनन्या । अशितपीतेलयविभक्तिको निशः । अशितपीतिनेलयर्ः।
वल्कस्तु रति्मये पुरुपाप्तनवान्मातुः समुखो वैते पितूप्रतिरारीरत्वात्तथा च तस्य नामि-
सेबद्धा नाडी मातुदयेन सैवध्यते मैव सू तद्भतेनान्नरसेन तस्य प्राण आप्यायतेऽत
एव जातमात्रस्य रिरक्ति कर्णद्रयमध्यदेशे मातृख्दयासियचिहं ठेला दयते सा मातुः
संमुखत्वं व्यनक्ति । ।
अथ नवमे मासि सवैटक्षणसंपूर्णो भवति पूरवंनाती; स्मरति
कृतारतं च कम भवति शुभागुभं च करम विन्दति ॥ ४ ॥
स्वति । सरवट्षणत्ञनिभनुप्यत्वादिजनातिव्यज्ञकैरवयंवैः । अथवा स्वेषां लक्षणानां
जञानकारणानामिन्दियाणां जञानेन ददौनश्रवणादिना प्तम्थकपूरणो मवति सेपदयते | परवनातीः
पराक्तनजन्मानि 1 विन्दति टमते जानीत इत्यर्थः ॥ ४ ॥

१ क. ख. ग."डितानां दृष्ठ च्ियो योन्या युग्माः। २ क.वात्मकेन चेतसाऽधिगन्धनसथ्व
क्ानाद्धयानादक्षरमोकारं चिन्तयति । ३ क. ख. ग. देतदेका! ४ स. "तवा चाष्टौ । पक, ग, “थ नव

गर्भोपनिषत्‌ । १६३

नानायोनिसदस्राणि टरा चैव ततो मया ।
आहारा विविधा युक्ताः पीताश्च विविधाः स्तर्नाः ॥ ५ ॥
नानेति । इतोऽस्याभिलाषमाह-- आहारा इति । विविधाः शदरूकरादिमोम्या
अपि | पीताश्चेति नानायोनिषु जातत्वात्‌ ॥ 4 ॥
जातस्यैव मृतस्यैव जन्म चैव पुनः पुनः ।
अहो दुःखोदधौ म्नो न पश्यामि भ्रतिक्रियाप्र्‌ ॥ ६ ॥
गृतस्यैवेति शरीरं कस्मादिति प्रशस्य शीर्यते इति व्युखत्योत्तरम्‌ । जन्मेति ।
जन्मनः प्रादुमीव एको जन्मान्तरं वा द्वितीयं जन्म ॥ ६ ॥
यन्मया परिजनस्य कृतं कमे श्भाग्ुभ्‌ ॥
एकाकी तेन दह्यामि गतास्ते फर भोगिनः ॥ ७ ॥
परिजनस्य पत्रकट््रदेः । एकाकीति । करव पापबन्धो नाभितद्रन्यमेक्तुरि-
लया इदं रिङ्गम्‌ ॥ ७ ॥
यदि योन्यां भमु्वामि सासं योग समभ्यसेत्‌ ॥
अश्युभक्षयकतारं फलमुक्तिमदायिनम्‌ ॥ ८ ॥
यदि योन्यां अमुश्वामि तं पपे महेश्वरम्‌ ॥
अञ्चुमक्षयकतौरं फलणुक्तिमदायिनम्‌ं ॥ ९ ॥
यदीति । दरिदरयोरविरिषटं मुक्तिप्रदत्वम्रा्थ इदं टिङ्गम्‌ । अभ्यसेदभ्यते-
यम्‌ ॥ ८ ॥ ९॥
जन्तुः स्रीयोनिशतं योनिद्रारि संपात
यत्रेणाऽऽपींड्यमानो महता दुःखेन ।
अथ प्रसूतिवायुनाऽधोमुखत्वं नीतो योनियन्रेण संकरोचमानगाञो दुःखेन जन्भमर-
णानि न स्मरतीलम्रेतनेन संबन्धः| `
जातस्य ततोऽस्मरणे हेवन्तरमाह--
जातमात्रस्तु बरष्णवेन वायुना संसृश्य तदा न स्मरति
जन्ममरणं न च कम शुभागुभम्‌ ॥ १०॥
जातेति । वायुना मायारूपेण ।

५, ८,

१ ख. “नाः । मातरो मिविधा दृष्टाः पितरः सुहृदस्तथा । अवाङ्मुखं पीड्यमानो जन्तुश्ैव
समन्वितः । जा । २ क. ग. भ्‌ । यदि।३ख. ष्ल्मागि'। ४क.ग. भं वा समाश्रये । अ'।
५क. ग. भ्‌ । यदि योन्यां प्मुच्वामि तं प्रपये भगवन्तं नारायणं देवम्‌ । अषुभक्षयकततारं फएल-
सुक्तिप्रदायिनम्‌ । यन्मया परिजनस्या्थं छृतं कमै शुभाशुभम्‌ । एकाकी तेन दह्यामि गतास्ते
फलभोगिनः । ज । । ५

१६२ नारायणविरचितदीपिकासमेता-

तदुक्तम्‌--“देवी हयेषा गुणमयी मम माया दुरत्यया ।
मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति ते” इति ॥ १० ॥
शरीरमिति कस्मात्साक्षादप्योऽ भियन्ते ज्ञानापिर्दशेनाधिः
कोष्ामिरिति।
भ्रियन्त इति । श्रयन्त इति वक्तव्य इयङ्‌ । ज्ञानाभिः शारीरोऽधिर्मोक्ता
शुभाङमस्य | दशनामनिः प्रमाता । कोष्टाथि--
अहं वैश्वानरो मृत्वा प्रणिनां देहमाधितः ।
प्राणापानपमायुक्तः पचाम्य्रं चतुर्विधम्‌" इत्युक्तः ।
अन्तयादिक्रमेण चयाणां रक्षणमाह--
तत्र कोष्ठाभिनीमाशितपीतलेदवचोष्यं पचतीति रूपादीनां दशनं
करोति ज्ञानाभिः श्रुभाष्ुभं च कम विन्दति यस्तत्र
तत्रेति । अरितेति । अनेन चर्तुिधाहारमयं कथमिति प्रशनस्योत्तरमुक्तं भवति स
च गार्हपत्यो भूत्वा नाभ्यां तिष्ठति । द्शैनाभिरिति स॒चतुरछ्र आहवनीयो भूत्वा
मुखे तिष्ठति । ज्ञानाभिरिति । स॒ वाधचन्दराङृतिदैक्षिणाभिर्मूतवा हदये तिष्ठति ।
विन्दति लभते भोक्तेवर्थः ।
अघ्राभित्रये सति शरीरे यज्ञदश्योपापनमाह--
रीण स्थानानि भवन्ति हृदये दक्षिणाचिरुदरे गाईैपलं युखा-
दाहवनीयमात्मा यजर्मोनो बुद्धिः पतनी मनो ब्रह्मा निधाय
लछोभादयः पशवो ध्रतिदीक्षा संतोषश्च बुद्धीन्द्रियाणि यज्गपाजाणिं
कर्मेन्द्रियाणि हवींषि शिरः कपाटं केशा दभा युखमन्तैेदिः ।
जीणीति । आहवनीयो ददीनाभिर्गपल्ः कोष्ठा्िदक्षिणाधिज्ञनाश्चिः । अश्चि-
घ्यं स्यानचये स्मृत्वाऽऽहवनीयाद्ुद्धिः काया । आत्मा यजमानोऽधिपतितवात्‌ । मनो
ब्रह्मा सौम्यत्वात्‌ । छोभादयः पदयो वध्यत्वात्‌ । धृतिः सैतोषश्च दीक्षा निवृततिप्ता-
म्यात्‌ । बुद्धीन्ियाणि य्ञपाचाण्युपयुज्यमानतया व्याप्रियमाणत्वात्‌ । करमन्दियाणि
हवीषि ज्ञानाभ्नो होमात्‌ । रिरः कपाटं तत्साम्यात्‌ । केशा दमा विकि्त्वात्‌ । मुख-
मनविरभुलस्थरत्वात्‌ । ।
इदानीं शरीरेऽवयवतरिमागमाद--
चतुष्कपाटं शिरः षोडश पार्षर्दन्तोष्पटटानि सप्तोत्तरं म-

१ क. ग. 'स्माज्ज्ञाना" । २ क. ग्‌. ति य“ । र क. ग. नीयं यः । ४ क. ग. श्मानाय वु
५ क. ग. "ल निधाय दाक्षं संतोषं बुद्धीन्द्रियाणि यज्ञपात्राणि शि । ६ क. ग. "णि शि ७ क्‌.
दि 6 6. 9.
ग. वरवेदिः षो । ८ क. ग, 'दन्तपटलान्यषटोत्तः ।

गर्भोपनिषत्‌ । १६५

9१»)

शतं साशीतिकं संधिते सनवकं सरायुरेतं सप्त शचिराश्तानि
पश्च मजादतान्यस्थीनि च ह वर त्रीणि शतानि पष्टशार्धचतस्नो
रोमाणि कोव्यो दयं पलान्यषठ द्वाद श पलानि जिहा पित्तमस्थम्‌ ।
चतुरिति। तदुक्तं याज्ञवल्क्येन रौ शङ्खको कपालानि चत्वारि शिरस्तथा?
इति। अष्टाकपाछं शिरः संपत इति तु यास्कः! षोडशेति ! षोडश पाश्वीनि षोडशा
दन्ताः षोडशो्ठा दन्तस्थलानि षोडश पार्धस्थलानि। एषं द्वितीयमाग एवं सति चतुः-
पषटिदन्ता स्थैः ह तावन्ति पार्थानि पट्टैः स्ह ।
तडुक्तम्‌--श्थाछः पह चतुःषषटिन्ता वै विरातिर्नवाः इति ]
“पाश्रकाः स्ाल्कैः सार्धम द्विसप्ततिः” इति ॥
सप्नोत्तरमिति । तदुक्तम्‌-- पोत्रं मर्भरातम्‌ः इति । साशीतिकमिति । तदु-
क्तम्‌--द्भे च संधिते तथा इति । अवान्तरमेदमादायाऽऽधिक्यं स्पतावुक्तम्‌ । सन-
वकमि्यादि नवम्यापरिमाणमस्येति नवकं नवकतवेन सह वतते सनवकं धीरं
सानुशूटमिति तद्धवप्रधानो रदो नवलायुरतानीवर्थः 1 तदुक्तमू--“रिराशतानि
सतव नव स्नायुशतामि च” इति । प्रच मजाशृतानीति । मज्जा पेशी । तदुक्तम्‌--
शश्च पेशीशतानि चः इति। अस्थीनि चेति । तदुक्तम्‌--तथाऽस्थ्नां च सह श्चा
शतत्रयम्‌” इति । अर्धचतस्न इति । तिसः कोव्य एका वार्भकोदीलर्थः । इदं तु
सयूखकेशामिग्रायेण सृकष्मामिप्रायेण तु याङ्गबल्क्योक्तं बोद्धव्यम्‌ ।
यथा--“*रोम्णां कोट्यस्तु पञ्चाराचतस्श्च तथाऽपराः 1
सप्तषष्टिलथा रक्षाः साथी: खेदायनेः सह ॥

[भ ^

वायवीयेविगण्यन्ते विभक्ताः परमाणुभिः! इति ।
हृदयमिति । ददयरब्देन रपः । जिहाशब्येन च जष्टमुच्यते । तटुक्तम्‌-
“सस्य नव विज्ञेया नरप्याज्ञल्यो दश" इति । पित्तभरस्थमिति । पित्तस्य प्रस्थं
सपादमानीद्वयं मानी तुरुष्काणां सेरः । तदुक्तम्‌-- पञ्चपित्तम्‌' इति 1 अञ्जलय इति
वतिते |
कफस्याऽऽढकं बुं ङुडवं मेदः भस्थौ द्रावनियतं परतरपुरीर्षमा-
हारपरिमाणात्‌ ।
कफस्याऽऽढकमिति । चतुप्परस्थं तथाऽऽदकम्‌ । श्ट कुडवमिति । शुक्रस्या-
परराव इत्यथः । याङ्गवस्येन तु--“ेप्मोनप्तसतावदेव रेतपसताव्देव च" इति
कफरुकरयोः समपरिमाणत्वमुक्तम्‌ । मेदः भस्थौ द्वाविति । याज्ञवस््येन तु-दरो

१ के. ग. “रतमशीतिसंधिरातं नव क्ञा* । २ क. ग. श्रातमष्टसदस्रो रोमको । २ क. ग.
“द्यप । ४ क. ख. ग. योररहः पानपरिमाणं वैप्प' ।

१६६ नारायणविरवचितदीपिकासमेता-

मेद श्युक्तम्‌ । अज्ञछि्रहणे कति । अनियतमिति । याज्ञवल्क्येन तु नियम
उक्तः-- “तैव तु पुरीषस्य चत्वारो मूत्रमेव च” इति । ञ्छ्य इति कौत तत
प्ायोमिप्रायेण । निष्कर्षे क्रियमाणे तु नास्ति नियमः । अनियमे हेतुराहारपरिमाणा-
दिति । तसिन्नथिकेऽधिकं न्न न्युनमिय्ः ।

पैणादं मोक्षशाश्च॑ परिसमाधं पैप्यलादं मोक्षगास्चै परिसमा-

म्‌ ॥ ११॥
ॐ भद्रं कर्णेभिः° सह नाविति शान्तिः ॥
इति गर्भोपनिषत्समाप्ना ॥ १०॥
पिप्पलादेन प्रोक्तं पैप्परादम्‌ । द्विरुक्तिः समाप्य । अचर प्रपङ्गातदादिज्ञानर्थ
मागधपरिभाषोच्यते ।

तद्यथा--“न मानेन विना युकतिगरव्याणां जायते काचत्‌ ।
अतः प्रयोगकाया्ं मानमघ्रोच्यते मया ॥
असरेणुधधेः मरोक्तलिशता परमाणुभिः ।
चरेणु्तु प्यांयनास्ना वंशी निगदे ॥
जालान्तरगते; सूर्यकी विङो्यते ।
षट्वंशीभिर्भरीविः स्यात्तामिः षड्भिश्च राजिका ॥
तिमी राजिकामिश्च सपैपः प्रोच्यते वुधैः ।
यवोऽष्टपषैः प्रोक्तो गुञ्ञा स्यात्तचतुष्टयम्‌ ॥
षड्भिस्तु रक्तिकाभिः स्यान्माषको हेमधानकेो ।
मिविः शाणः स्याद्धरेणुः सर निगद्यते ॥
टङ्कः स्र एव कथितस्तद्रयं कोर उच्यते ।
ुद्रोऽपौ वकश्रैव ईक्षणः स निगयते ॥
कोरद्वयं च कषः स्यात्स प्रोक्तः पाणिनामिकः ।
अक्तः पिचुः पाणितटं किंचित्पाणिश्च तिन्दुकम्‌ ॥
विडालपदकं चैव तथा पोडरिका मता ।
करमध्यो हंसपद सुवर्णं कवर्प्रहः ॥
ओदुस्बरं च पर्यायैः कष एव निगद्यते ।
स्यात्क्षम्यामर्पटं इक्तिर्टमिता तथा ॥
शक्तिभ्यां च पं ज्यं मृषटिराम्रं चतुर्थिका ।
्रकुशचं षोडरी विल्वं पलमेवात्र कीतितम्‌ ॥
पलाभ्यां परपूतिज्ञेया प्रपृतिश्च निगचते ।
्रपतिम्यामञ्चि; स्यात्कुडवोऽषदरावकः ॥

गर्भोपनिषत्‌ । १६७

अष्टमानं च विज्ञेयः कुडवाम्यां च मानिका ।
रारावोऽष्टपलं तद्रज्तेयमत्र विचक्षणैः ॥
शारावाम्यां मवेत्मस्थं चतुप्प्रसयस्तथाऽऽढकम्‌ ।
भाजनं कांस्यपात्रं च चतुःषष्टिपल्शध सः ॥
चतुभिराढकैर््रोणः कट्डो नल्वणोऽ्मणः ।
उन्मानश्च घटो रारिद्रोणपयौयसंत्तिताः ॥
द्रोणाभ्यां पूर्म्भौ च चतुःषष्टिशरावकः ।
ूर्पम्यां च भवेद्रोणी वाहो गोणी च सरा स्मृता ॥
दरोणीचतुष्टयं खारी कथिता सृष्षमदर्शिमिः ।
चतुःसहसखरपटिका षण्णवत्यधिका च सा ॥
पटानां द्विसहस्चं च मार एकः प्रकीर्तितः ।
तुद पटशतं प्रोक्तं सपैत्रवेष निश्चयः ।
माषटङ्काक्षविल्वानि कुडवः प्रस्थमाठकम्‌ ॥
रारिर्गोणी खारिकेति यथोत्तरचतुरगुणाः ।
गुञ्ादिमानमारम्य यावच कुडवस्थितिः ॥
द्रव्यादिरूप्कद्रम्याणां तावन्मानं समं मतम्‌ ।
प्रस्थादिमानमारम्य द्विगुणं तद्रवा्रेयोः ॥
मानं तथा तुखायास्तु द्विगुणे न कचित्स्मृतम्‌ ।
मृद्वृक्षवेणुोहादेमीण्डं यचतुरङ्टम्‌ ॥
विस्तीर्ण च तथोच्चं च तन्मानं कुडवं वदेत्‌ ॥
यदौषधं तु प्रथमं यख योगस्य कथ्यते ।
तच्चाप्रैव सत योगो हि कथ्यतेऽत्र विनिश्चये" इति ॥ ११ ॥
नारायणेन रचिता श्ुतिमात्रोषजीविना ।
अस्पष्टपदवाक्यानां गर्भोपनिषदीपिका ॥ १ ॥

इति नारायणविरचितगर्मोपनिषदीपिका समाप्ता ॥ १४ ॥

उ तत्सट्रह्यण नमः

थ गर्भोपनिषत्‌ ।

शाकरानन्द्विरचितदीपिकासमेता ।

~ -----~

संपारदुयैतरणीनिमयानिरीक्य प्वान्बहुपाऽस्मदादीन्‌ ।
मतिव पत्रनयृणया शतिनः प्राहेदमभे ल्जतामिमानम्‌ ॥ { ॥
गरभोपनिषदो व्याख्यां करिप्येऽसिन्डरौर ।
अरहर्बद्धहरां तस्याः करणातुप्यताद्धरः ॥ २ ॥
पर्वोपनिषदां सेवबन्धादिचतुषटयस्य साधारण्यात्र तट्थमर्णनीयम्‌। अत्र तु प्लय्यु-
पनिषत्साधारण्ये रीरके वैराग्यं विशेषतः प्रतिपायते ततः शरीरमेवोररीङृलयाऽऽह-
ॐ भ्रं कर्णेभिः० सह्‌ नाषिति शानिः ॥
ॐ पञ्चातकं पञ्चय वतमानं षडाश्रयं षड्गुणयोगयुक्तम्‌ ॥
तं सप्तातुं जिमटं द्वियोनि चतुषिधादारमयं शरीरम्‌ ॥ १ ॥
पश्चातपकं पञ्च परथिन्यप्ेनोवायाकादा आत्मनः खरूपमुपादानं वा यस्य ततश्चा-

त्मकम्‌ । पश्च शब्दसशरूपरपरगन्धेषु कक्तव्यादानगतिविहरणानन्देषु च विषयेषु
चमुःप्ोचघ्राणरसनलसावपाणिपादपायुपसयेषु च निमित्तेषु । वर्तमानं वृति कुर्न ।
षडाश्रयं पप्मुराम्रटवणतिक्कटुकषायास््वगमृबं मजाशिरुहृहेतवः लम्भ स्वाऽऽ-
भ्रया यस्य शरीरस्य ततडाश्रयम्‌। षद्गणयोगयुक्तं पडसनायापिपाप्ाशोकमोदजरा-
मरणरक्षणा गुणाक्तेषां योगः संबन्धो मनःषष्ठानामिद्धियाणां वा गुणा ज्ञानानि त्योग
पट्गुणयोगलेन युक्तं संबद्धं षड्गुणयोगयुक्तम्‌ । त तदवक्ष्यमाणम्‌ । सप्धातुं सप्त
त्गमृ्पिरोस्थिमनादरूपा धातवो पारका गृहस्येव स्तम्भा यस्य तत्पपात
सप्तपातेव स्तपातुम्‌ । त्रिमलं त्रयो सोहितराष्ङृष्णहपाः रारीरारम्भकवीनस्योपष्ट-
म्भकाः पत्वरनस्तमःशब्दामिेयाः शषटशोणिततत्पवन्धा वा पुण्यपापव्यामिश्रर्मा
वा मूत्पुरीषदारीरारम्भकरूपा वा मटा इव हेया यस्य तशरिमटम्‌ । द्वियोनि द्वियोनि
द्व पण्यपपे समसुखहुःवपंस्ारे टक्रशोणिते वा योनी कारणे यस्य तद्ियोनि द्वियोन्येव
द्ियोनिम्‌। चतुतिधाहारमयं टेचपेयचेोप्यमोगयैश्तुिः प्रकरिरतमानमन्रमाहार्ैमाणं
चतुविधाहारस्स्य विकारशत्विधाहारमयम्‌ । द्रीरं शीर्यत इति शरीरं विनाशि
कटेवरम्‌ ॥ १ ॥

गर्भोपनिषत्‌ । | १६९

अघ्रपिक्षितं क्रियापदमाह शरुतिः--
भवेति पञ्चात्मकमिति कस्मात्‌,
भवति । सष्टम्‌ । यस्मादिदमेतादृशं तस्मादस्मान्जुगुप्सा करणीयेति वाक्यरोषः ।
हृदान। मनं म्याकतुं साक्षेपं मन्नपदमादत्ते-पश्वात्मकमू । म्याख्यातम्‌ । इति
प्रतीकाथः । कस्पात्केन कारणेन । पञ्चात्मकशाब्दप्वृत्तावक्षि किचिनिमित्तमय वा
हित्थादिवत्परिमाषा निमित्तमित्यक्षिपार्थः । उच्यत इति शेषः ।
योगिकोऽयं शब्द इृत्मिप्रायेगोत्तरमाह--
पृथिन्यापस्तनो बायुराकाशमिति।
पृथिव्यापस्तेजो वायुराकाशम्‌ । सटाः एरथि्यादयः पञ्चापि पदार्था आरम्भा
इति शेषः । इति यस्मालृधिव्यादय आरम्भकाप्तस्मातपन्नात्मकमुच्यत इति रोषः ।
इदानी एथिव्यादिस्वरूपज्ञानाथ एच्छति-
असिन्पश्चात्पके शरीरे का पृथिवी का आपः कितेनः के
वायुः किमाकारमिति ।
असिन्रलक्षे । पश्वातमके पञ्चमूतात्के । शरीर उक्ते। का पृथिवी का आपः
कि तेजः को वायुः किमाकाशम्‌ । अतर करिराब्दपच्चकं यथारिदगं यथावचनं प्रार्थ
व्यास्येयम्‌ । स्पष्टः एथिव्यादयः पञ्चापि पदाथाः । इति, अनेन प्रकारेण । प्र्म-
करोदिति शेषः|
उत्तरारथमुक्तमनुवदति-
अस्मिन्पश्वातमके शरीरे यत्कठिनं सा पृथिवी यद्रू तदापो `
यदुष्णं तत्तेजो यत्संचरति स वायु्य॑त्सुषिरं तदाकाश्चमित्युस्यते।
अस्मिन्पश्चात्मके शरीरे । व्यास्यातम्‌ । यत्म्पिद्धम्‌ । कठिनं करप्पशं निबि-
डावयपं च । सा वक्ष्यमाणा । पृथिवी । ष्टम्‌ । यत्परपिद्धम्‌ । द्रवं शिथिलावयवं
लेहावयववच् । तच्छरेरेकदेशमूतम्‌ । आपः । सष्टम्‌ । यत्मिद्धम्‌ । उष्णमुष्ण-
स्पशवत्‌ । तच्छरीरकदेराृतमुक्तम्‌ । तेजः । सषटम्‌ । यत्मतिद्धम्‌ । संचरति
सम्यक्चलनं करोति । सः, वक्ष्यमाणः । वायु; । स्ष्टम्‌ । यत्प्रसिद्धम्‌ । सुषिरं
चिदरवच्छिद्िलर्थः | तद्वकषमाणम्‌ । आकारम्‌ । स्षटम्‌ । इति, अनेन
प्रकरिण । उच्यते कथ्यते विद्रद्धिः । इदं पदद्वयं प्रथिव्यादिपच्चकेऽपि संबध्यते ।
ददान एरथिव्यादीनां कर्माण्याह--
त्र पृथिवी नाम धारण आपः पिण्डीकरणे तेनो रूपदर्ने वायु
वयहन आकाशमवकारषदाने पृथङ्‌,
तत्र तेषु एथिव्यादिषु \ पृथिवी । ष्टम्‌ । नाम प्र्िद्धा । धारणे पतप्रति-
5.

१७० दकरानन्दविरचितदीपिकापमेता-

बन्धकर्मणि | मवतेत्यतर वक्ष्यमाणे च वाक्यचतुष्टये रेषोऽवगन्तप्यः । आप्‌! ।
स्पष्टम्‌ । पिण्डीकरणे विशिषिटावयवस्य कठिनस्य बन्धनकर्मृणि । तेजः सय्टम्‌
रुपदरैते सूपस्य शूष्टरोरितङ्प्णदेरदशने चक्षुरादीनां पक्षात्कारकरणकमैणि ।
बाय; । खष्टम्‌ । व्यूहेन इतस्तत नयनकमेणि । अङििम्‌ । सष्टम्‌ । अव्‌-
कारपदानेऽवकारग्रदानकमणि । पृथक्‌, एथिव्यादीनां व्यापारा उक्तेन प्रकारेण वि
भिन्नाः! अनेन प्यापारकथनेन शरीरस्यापि व्यापारपश्चकस्योक्ततवातपश्चपु वतेमानमिये-
तदपि म्यास्यातमरथात्‌ ।

इदानी पचपु वतैमानमिदेतदेव ग्यास्यातु पिनाऽपि प्रशषपुत्तरमाह--

चश्रुःभरतरे।

चक्षुःश्रोत्रे । चकु स्प्राहकमिन्दियं भरोत च शब्दग्राहकम्‌ । इन्द्रियाणां
प्राधान्यदितयेोरेषेह अहणेन ज्ञानकर्मद्धियाणां ग्रहणं सिद्धं मवति ।

इृदानीमुपलक्षणन्यायेन केषाचिदिद्धियाणां विषयान्व्यापारांश्राऽऽह--

चकुषी रूपे जिहोपस्थश्ाऽऽनन्दश्ापाने चोत्सगीः,

चक्षषी चकषुगोल्कस्पे तदुपक्षिते चकुरिन्वियमिल्ः । रूपे हपविषये व्यापारं
कुरत इति रोषः । भिहा रसनेन्द्रियं रपे व्यापारं कुरत इति रोषः । उपस्थश्च प्रज.
ननेन्दियमपि । चकारातपायिन्दियमपि । आनन्द आनन्दहेतुः । अपाने च; अपाने
कर्मण्य्यधोनयनरूपे पायुः । उत्सर्गो मलपूत्रोत्पगैहेतुः । चकारादपाने चेत्र पि-

दपानोत्सगयोरुकतयोः करमणोः समुचय ।
इदानीं प्रसङ्गादन्ेन्दियस्य द्विधामित्स्य कर्माऽऽह--
बुद्धा बुध्यति मनसा संकरपयति षाचा बदति ।

बुद्धा निश्वयहूपिण्या । वुध्याति बुध्यत इदमित्थमिति निश्चिनोति । मनसा
संकरपयति । पैकल्पविकदपत्मकं सन इदं भूयादिति पेक्य करोति । वाचा
वागिद्धियेण बदति व्दनन्यवहारं करोति । उपटक्षणमेतत्पद्धयां गच्छति पाणि-
म्यामादतते त्वचा सरति घ्राणेन जिघ्रति श्रोत्रेण र॒णोतीलेतेषामनुक्तानामपि ।

र्ववत्दान्तरमादते व्यकर्मुम्‌-

षडाश्रयमिति कस्मात्‌;
षडाश्रयं परतीकमिदम्‌ । इतिः प्रतीकाथः । कस्मात्‌ । व्यास्यातम्‌ ।
षटुप्रामादित्युत्तरमाह--
मपुराम्ललबणतिक्तकदटुकषायरसाचिन्दे ।

मधुराम्डलवणतिक्तकटुकषायरसान्‌ । कटु्मरीच्यदिः । मधुरो दुभदे

भम्डो जम्बीरादः । वणः पैन्धवादेः । तिक्तो निग्बदिः । कषायो हरीतवयदः ।

गर्भोपनिषत्‌ । १७१

मधुराम्रह्वणतिक्तकटुकषायाश्च ते रपाश्च मधुराम्रह्वणतिक्तकटकषायरपालानिन्दते
जवनङृतादृष्टानुप्ारेण प्रा्रोति 1

इदानीं सप्ातुमिति पदस्य व्यास्यानारथ पु्वपक्षमाह--

पट्जपभगान्धारमध्यमपश्चममैवतनिषादाभेतीषटनिषटवब्दसंजाः
प्रतिविधाः सप्विधा भवन्ति ॥ २ ॥

पटूजषैभगान्धारमध्यमपश्चमधेवतनिषादाश् । षड्जादयः पप्रा मयूरादिजी-
वयोनयः सामरिकषागन्धरषशाल्ादो प्रपिद्धासे पातुशषब्दवाच्या इति केषांचिन्मते तन्मते
तु दुष्टमिति षड्नादीनां सक्ानामनुवादेनेव दरशितवती चकारात्सप्त टोका; प्रताटानि
चेत्यादीनि परेषां मतानि भूवितवती । इति । अनेन प्रकरिण । इषटानिषशब्दसंत्गाः ।
सव हि शब्दाः षड्जादिभिः स्मिः स्वव्यौप्ाः सुखकारिणो दुःखकारिणचेति द्वेष
भवन्ति तद्ैषमुररीकृलेदं वचनम्‌ । इष्टो मनोतुकृोऽनिषटलद्विपरीत इष्टनिष्टाश्च ते
दाव्दसंज्ा्रे्टानिषटशन्दपतञाः प्रतिविधाः । विषां विधां प्रकारं प्रति वतैत एति प्रति-
विधाः सपैप्राणिभेदेषु पुखटुःखकारिण इवर्थः । सप्तविधाः षड्नादिषरपमेदातुदुः-
सकरारितेन द्विविधा अपि छर्पेण पपप्रकाराः । भनि । ख्ष्टम्‌ ॥ २॥

उपेष्येतम्मतं मतान्तरमप्यताहशं वर्णमात्मेव सप्थातुराब्दामिधेयमिति ददीयति-

शधो रक्तः कृष्णो धरम पीतः कपिः पाण्डुरः ।

शधो गोक्षीरवणीमः । रक्त; प्रवाढारुणः। कृष्णो ऽज्ञनचयामः। धूम्र; शिखरि-
शिसरस्यरिकितकेतुप्मानव्णैः । पीतः कनकपमानवर्णः । कपिलः कपिरगोव्ैः ।
पाण्डुरः कादमीरपाषाणप्मानवर्णः । ए पपत पातुरब्दामियेया इति केचन ॥

एतदपि पूववटुेषयव स्वमतं दशयतु पर्ववतपक्षान्तरमादत्ते--

सप्रधातुमिति कस्मात्‌?

स्तधातुम्‌ । परतीकमिदं स्टलच्छूत्या न व्याख्यातमिति ग्याख्येयम्‌ 1 अथक
यथा पञ्मु वर्तमानमिति पदं विना प्रशं व्याख्यातं तद्वतवद्गुणयोगयुक्तमिलपि । षट्‌
षड्जा गुणाः शर्ादयासतषां योगः बन्धस्तदपटम्म इत्यथैः । तेन युक्तं संबद्धं
षड्गुणयोगयुक्तम्‌ । सममम्यत्‌ । इतिः प्रतीकार्थः । कस्मात्केन निमिततेनोच्यत इति
रोषः ।

धातुरब्दप्य त्वगादद्रव्यवाचितातततपेबन्धात्पप्तपातुरब्दस्य द्रव्यवाचित्वमुपपा-
दयति-- = ॐ ५

यथा देवदत्तस्य द्रव्यविषया जायन्ते ।
यथा येन प्रकरेण । देवदत्तस्य धातुराब्दधाहपरल्या द्रव्यविषयास्तग्रोरिका-

दिविषयाः । जायन्ते । एष्टम्‌ । तद्वदत्रापीति रेषः।

१७२ रोकरानन्दविरवितदीपिकासमेता-

धातूनां परस्रोपकार्योपकारमावमम्तवंहिः मानमाह --
परस्पररसः, ।
परस्पररसः । परसपर अरपुसीपादे रनतपुवणीदिः केनविदोषेन संबन्धद्रपः पारो
भवतीति शेषः । एवं रजतपुवणेदेरपि अुमीसादिः। `
न चात्राम्ययोगादन्यस्य पिनाशः शङ्कनीय इत्याह--
गुणत्वात्‌) |
गुणतवाद्यथा ठेके सोशील्यादिगुण्मागमे न पसो विनादालदरत्रपुपीपादेः पुव
रजनतरपो गुणस्तस्य मावसत्त्वं तस्मात्‌ ।
एवं बाह्येष्वपि फलादिषु कषायाम्डादिभ्यो मधुरादिगुंडादम्यः कषायादिः । तथा
चैक एव रपस्तत्परिणाममेदादनेकथा तदेतदभिप्रायेण मधुरादिरसेप्वाह--
षटूविधो रसो रसाच्छोणितं शोणितान्मांसं मांसान्मेदो मेदसोऽ-
स्थीन्यस्थिभ्यो मजा मज्जायाः शम्‌ ।
षटूविधो मधुरादिमेदेन षट्कारः । रसः प्रयहमुपमुल्यमान आपादमस्तकं
त्वगाकारेण परिणतः । रसादुक्ता्तगाकरेण परिणतात्‌ । शोणितं रक्तम्‌ ! शोणि-
ताटुक्तात्‌ । मांसं कव्यम्‌ । मांसाहुक्तात्‌ । मेदः शतः कार्णपपमो मांपपिण्डः ।
मेदस उक्तात्‌। अस्थीनि शरीररावंशसतम्भादिभूतानि प्रसिद्धानि । अस्थिभ्य
उक्तेम्यः । मञ्जा वतन्तकाटीनपताकारमष्थ्नोऽनतैत मांसम्‌ । मज्जाया उक्तायाः ।
हं शरीरपादपवीनम्‌ । एते सप्त धातवः ।
त्रिमहमिेतद्याकरोति-
्शोणितसंयोगादाकरते गभो हृदि व्यवस्थां नयति ।
ु्ठशेणितसंयोगात्‌ । शष्ट मो बीनम्‌ । शोणितं योषितः । नारीणां षड्धा-
तव इति केचन सनायुहिताः प्ेयपरे शृष्टमेव नारीशरीरस्थं रक्तमिति सप्त धातव
इति न्यायविदः । यतोऽव्यक्तौ धृषणावप्यङ्गक्रियते ताप तत्र कः प्रषः शष्के ।
अपि च शोहितमातरप्य तदीनताङ्गीकारे पुंस्येव गभः स्यात्‌ । ततो टोहितविरेषोऽ-
करणीयः । तथाच तत्रापि पप्तो धतुरङगक्ृत इति । विपक्षे च परपतषातुमिलादि
वाधवमवगन्तव्यम्‌ । तयोः पेयोगोऽषटादिपहकृतः संवन्ध इति चयं तस्मादावपै-
तेभेध्यतरपरिपुणा वैतरणीं पवनूरूपेण प्रिलक्तां पूनलादशीमेव नवीनततुरूपा
पपतारचकरे परिवतमानो धर्मादिनिगित्ुत्त समागच्छति । तदावृ्तिप्रकारमाह | जन-
नीनठरपिे महमूत्रदिदर्गनयपू करिमिकोरिकिगेरद्ाकिने गरमावरणपटारणपाले
शशं दुःसपहत्गात्रः प्रिवीति तदेतद्मपदेनोच्यते । गर्म प्रं -र्व्रथ-

गमोपनिपत्‌ । १७३

मतो जन्तुः खननकस्य हृदि सवगतरेभ्यो विनिगततेहेपेण हदयकमरे व्यवस्थां
म्यवस्याविरेषेणावस्थानं नयति प्रामरोति । ददं सामान्यम्‌ ।
` इदानीं डदि व्यवस्याया अपि प्राति ददीयितुमाह--
हृदयेभ्योऽन्तराऽग्निरभनिस्थाने पित्तं पित्स्थाने वादु्वायस्थाने
हृदयं परानापल्यात्कमात्‌ ॥ २ ॥
हृदयेभ्यः । हृदयशब्देन टदययो्या अन्तवोऽमिधीयन्ते । तेषु पुराृतपुण्यप-
पानुपारेण स्र्गनरकादिभ्यो यथाशाचचं प्मागतोऽपिष्ठानं करोति तत्र च तेप्वत्नरूपे-
णावस्तेषु रेतःसिचाऽचमनेषु तेम्यः । अन्तरा रेतःततिमध्ये । अशनि) देहान्तः-
्वेशद्वितःप्िगनादरजात्वेदपं प्राप्रोति तत्सदृशः संलदमिप्रायमिदमभ्निः । अनन्तरम.
स्थाने यावदापाकमम्निप्दशोऽ्िस्याने स्थित्वाऽनन्तरं पित्तं पित्तसदृशः पनितं
प्रापनोति । अनन्तरं पित्तस्थाने पित्तसदशः सन्ित्तस्थाने कंचित्काठं स्थित्वा वायु-
वातरूपं दोषं तत्सदृशः सम्ध्ा्रोति । अनन्तरं वायुस्थाने वायुप्रशः पत्वायुस्थाने
कैचित्काठं स्थिता पिरयोपिविशाचीस्मरणदरीनादिना सभुव्धहदयस्य सवेगतरम्यः
छेपमबहतप्ता पार्थ हृदयं हृदयपुण्डरीकं प्रापतीति रषः । एवं पितुैदये स्थित्वा
प्ानापलयास्रनापतेरयं प्राजापत्यः प्रनाकामेन विषात्राऽनष्ठितसस्मा्मात्संचरणा-
सोषितोऽधोपहापतादिल्थः ॥ १ ॥

तत्रापि काटविकषेषनियममाह--

ऋतुकाले प्रयोग एकरा्रोपितं फटिटं भवति सप्रराजोषितं

बुद्बुदं भवलरथमासाभ्यन्तरेण पिण्डो भवति मासाभ्यन्तरेण

कठिनो मवति मासद्रयेन शिरः कुरते मासत्रयेण पादप्रदेशो

भवलथ चतुर्थे मासेऽङकरयनटरकषिपदेषो मवति पश्चमे मासे

पृषवंशो मति षे मासे नासाक्षिणीश्रोत्राणि भवन्ति सपमे |

मासे जीवेन संयुक्तो भवलयष्मे मासे सवैसंपूरणो भवति ।

ऋतुकाटे यद! खजाया पुष्पवती स्या्तकिन्काटे समनन्तरं शमे दिव इृलर्थः ।

प्रयोगः खहृदये समागतस्य गर्भ प्रक्पेण योगः स्वमाययोने प्रप इलर्थः । एक-
रात्रोषितं तदरेतःपिचा योनो निषिक्तं रेतः शोणितेन पिषितं गमीशयं परविष्मेकेना-
होरात्रेणोधितं निवासं परामेकरात्रोषितं सानुशय्यतुशयिकर्मवशचादमेमरूता शोषं नीय-
मानं गर्माभिना च पच्यमानं कलिं पिष्टकमिव नीरे पर्षि बन्धमागच्छदृव्यौदौ द
तादृशम्‌ । भवति । सष्टम्‌ । सप्रात्ोषितं सप्ताहोरात्ोितं प्परात्रोषितम्‌ । बुदबुदं
ह्कयण्डाकारं बुदमुदवदददावयवम्‌। भवति । स्षटम्‌। अधेमासाभ्यन्तरेण । पक्षस्य
मध्ये पिण्डो दृदावयवो त्रिखकारो गोलको भेवति । मासाभ्यन्तरेण । स्ष्टम्‌ ।

१७४ शंकरानन्दविरचितदीपिकासमेता-

कठिनो नारिकेटानत्गख्कयद्धवति । मासद्रयेन । सषटम्‌ । गोठकमावा्च्युतशच-
तुरत मांपिण्डः रिरो मलक कुरूते । मासत्रयेण । पष्ट } पादरदेशः) अधः-
कोणद्रयाचरणद्वयप्रेशो दण्डाकारः भवति । स्म्‌ । उर्थकोणद्यात्पदप्रदेश-
वद्धसप्रदेशोऽपि मवतीलनुकतमपि द्रष्टव्यम्‌ । अथ चतुःशाखे चतुरस्तमस्तकशिल-
रमां्पिण्डे व्यवस्थिते तदनन्तरं चतुथं मापे । स्पष्टम्‌ । अङ्गट्यजरफयिपदे शः)
अङ्कटीनामयम्ुस्यो हतपादतरप्देश इरः । जठरमुदरं यथपि पूमप्यन्तरषि-
विदयते तथाऽपि चरे माने सुषिराहुस्यं भवतीदयेतदमिप्रायं जठर्वचनम्‌ । कश्मि-
देशः पादपूटयोरुकतो मंपपिण्डो नदरपंगती । अङ्कस्यनठरकटीनां प्रदेशः स्थान-
विरेषो भवति । पशमे मासे । स्ष्टम्‌ । पृषवशः शरीर्शाखायाः पएष्ठवेश स्थितः
पायु्रोशमारम्याऽऽगदं दण्डायमानो वंशवदस्यषष्ठवंशो भवति । षे मासे ।
स्पष्टम्‌ । नासराक्षिणीश्रोजाणि नाप्ता नापरापुरयम्‌ । अक्षिणी च्ुगोखके । अत्र
प्माप्तमध्ये विभक्तेरटोपर्मन्दपः। श्रोत्रे केतवे नाप्ता चक्षिणी च श्रोत्रे च
नापता्षिणीश्रोत्राणि । उपटक्षणमिदमास्यपायुरि श्नाभ्यादिविवराणामन्येन्दियापिष्ठा-
नानां च । मवन्ति । समे मासे । स्पष्टम्‌ । जीवेन प्राणधारेण । संयुक्तः पेबद्धः
मुखदुःखाभिज्ञ इलर्थः । भवति । अष्टमे माते । स्ष्टम्‌ । सषैसंपुणेः सर्वैर
रपा्गः साधिषठौरिन्ियशच महारा इव परकृतिमिः सम्यक्ुणै, समृतः । भवति ।
स्ष्टम्‌ 1
द्वियोनिमिलेतव्याकरोति-
पित सतोतिरिक्तादपुरुषो मवति ।
पितुमनकस्य । रेतोतिरिकतद्रतोतिरकदरितमापिव्यात्‌ । पुरषो भवति ।
सष्टम्‌ ।
यथा पितृ रेतोतिरेकासुग्लया मातु्ीयीधिव्या््गम इाह--
मातू सेतोतिरिक्तात्सियो भवन्ति,
मातु रेतोतिरिक्ताज्जनन्या वी्यातितकात्‌ । सियो योषितो भवन्ति ॥
उभयोवींजतुस्यतवानपंको भवति ।
उभयोभोतगिमरोवीनतुस्यत्वादी्यामयान्पंसको गैः चीपुपरङू्यः। भ-
वति । सष्टम्‌ । |
व्याकङितमनसोऽन्धाः सज्ञाः कुव्जा वामना भवनि,
व्याकितमनसः कुतथितिमित्ताकटुषीकृतान्तःकरणान्मातापित्ोरन्यतरसाहु-
भाम्यां वा । अन्धा रपपाक्षात्वारकरणशुन्याः । खञ्जा वामदक्षिणयोरम्यतर्‌-
पादहीनाः । कव्ना वकरीमूतरारीराः एृष्ठंशविधतमातस्थिटिङ्गाः । वामनाः, अस्प

गमोषिनिषत्‌ । १७९

करचरणा अदीधररीराः। भवन्ति जायमे। उपक्षणमेततङ्कुणिकाणवपिरादीनाम्‌ ।
इदानीं युमायु्त्तौ मिमित्तमाह--
अन्योन्यवायुपरिपीडितानां शुदरषे जिया योन्या युग्मा जायने ।
अन्योन्यवायुपरिपीडितानां खीपप्वीयीणां परस्परापानवायुपरिपीडितानां शुके
रद्यत्वदेः । सिया योन्या नर्य गृहयन्धियात्‌ । युग्माः लीपुपदरयल्पाः पृरषदर-
यरूपा वा प्रनाः । जायन्ते | ष्टम्‌ |
इदानीं जातस्य गर्भस्य पञ्चात्मकं शरीरं भवतीदयाद--
पश्चातकसमथैः पञचातकेन येतसाऽधिगन्धनसश्च
हञानादध्यानादक्षरमोकारं चिन्तयति तदेतदेकाक्षरं ज्ञात्वा ।
पश्चासकसमर्थः । जातो बाहः एथिव्यादिपक्चमूतशषरीरो विषयादानपमर्थश्
पश्चत्मकपतमरथः पचात्मेन एृथिव्यादिमूतपञ्चकविकारेण मृतपश्चकविकारत्वं मनप
शब्दादिपश्चकग्राहकतवात्‌ । अन्यथा शब्दाघयन्यतमग्राहुकतं श्रो्ादिवत्स्यात्‌ ।
चेतसाऽन्तःकरणेन । समर्थ इति स्रमसतं विच्छिचानुषञ्ञनीयम्‌ । न केवट पञ्ात्मकः
पञ्चातमकेन चेतसा समथः क्रि त्वधिगन्धनसश्वाधिगन्यनाप्श्च गन्धमधिकृ
नापिका यस्यासतावधिगन्धना अधिगन्धना एवाधिगन्धनपः । चकारादधिरूपचकुरि-
लादि । सरिनदियेः स्वैविषयग्रहणपमथं इत्यथैः । सत॒ चागण्यपु्यपु-
ञ्वशात्कथचिदुखत्वराग्यो ज्ञानाच्छा्ञत ओंकाराववोधात्‌ । ध्यानादौका-
रोऽहमस्मीतिबोधपतततिहूपत्खाधीनान्तःकरणः । अक्षरं विनाशरहितं म्याि-
मन्तमानन्दात्मानं खामित्म्‌ । ओंकारमांकारामिषेयम्‌ । चिन्तयति विनातीय-
प्रययदून्यस्नातीयप्रययप्रवाहं करोति सवैतरमेवावगच्छतीलर्थः । तत्परोक्षं शाख
प्रतिद्म्‌ । एतत्मलक्षम्‌ । एकाक्षरमोकाररूपमेकाकषरम्‌ । जञात्वा सर्वमददून्यमात-
रूपेण पाक्षात्करय मुक्तो भवतीति रोषः । तप्मातकष्टतममपि शरीरकं बुद्धिमतः प्रम-
परुषार्थकारणमिदभ्प्रायः ।
अपिचेदं ` शरीरकं चतुर्विशतिततवह्पमवगतमहं त्रह्मास्मीतिबोधकारणं मवतीदय-
मिप्रायेणाऽऽह-- । ।
अष्टौ प्रतयः षोडश पिकाराः दरीरे तथेव देहिनाम्‌ ।
` अष्टवष्टसंस्याकाः। तयः परृतिरब्दवाच्या मृम्यत्तेनोवाखाकारमनोवुद्धयहं
काराः । षोडश पोडरपंस्याका पिकारा विकारदान्दाभिपेया दरेन्दियाणि पञ्च
प्राणाशचिततं येति । शरीरे विनाशिनि चहुषिधाहारविकारे । तिष्ठनीति रोषः । तस्ये-
वाष्टमे मापि पपूर्णीवयवस्य गभैप्य योनियन्रादहिधितप्यानत्गतस्य वा नल्न्यप्य
कटिटत्वाधवस्यस्य । देहिनां देहिनः ।

१७६ हरंकरानन्दविरचितदीपिकासमेता-

दामं पराप्धिकं परिसमाप्य प्रकृतमेवाऽऽह-- `
अथ नवमे मासि सर्वलक्षणसंपू्णो भवति पूर्वनाती; सरति .
कृताते च कम भवति।
अथावयवसंपत्यनन्तरम्‌ । नकमे मापि । सषटम्‌ । स्वरक्षणसंपूर्णः सवैर
गैरवाकायमानतैः सपणः परिपुणो ध्यानारूढ इव योगी । भवति } स्ष्टम्‌ । प्वे-
जातीरनादौ पार पर्वगृहीतशवरकःक्रिमिकीयदेवमुप्यादिशरीरनातीः । स्मरत
श्वा सृकसो मनुप्योऽमवमित्ाघयनन्तामि जन्मानि खानुमूतचराणि स्मरति । कृतां
च कमं तं सकृतमङृतं दुष्कृतम्‌ । कृतं चाकृते च कृताकृतम्‌ । कर्म॑ व्यापार
पम्‌ । चकारः स्मरतीतिपदपंनन्धा्थः । भवति कताकृतकरमप्मरणेन पंतप्तगामो
भवति । |
उत्तमे जन्मनि सुकृतं छृतं मया कष्टे तसिज्ञनमनि कष्टं कृतं मयेलयादिस्मरणेनैव
कथं दुःखमिलत आह-
शुभादुभं च विदन्ि ॥ ४॥
हभाष्मं च शमं पुण्यकर्मणः फटमदुभं पाप्मनः कर्मणः फटं दुःखम्‌ । शुम चा-
शमं च शुमाशुमं चकारात्त्साधनमप्याह । क्रिम्यादिकं कर्मैफटावस्थं विदन्ति विन्दते
सुखटुःखपक्षात्कार प्राप्ोतीयथः ॥ ४ ॥
पैनातीः स्मीति यदुक्तं तदेतद्ववृणोति--

नानायोनिसहस्राणि दष्टा चैव ततो मया ।
आहारा विविधा भक्ताः पीताश्च पिविधाः सनाः ॥ ५॥
नानायोनिसदस्राणि । ष्टम्‌ । दषा चैव, अनन्तानि सम्बादीनि ब्ह्मन्ताति
हरीराणि प्राप्येव । चकारात्तरहणपुण्यपापादिकमपि सुप्रा्यैव । व्तुतोऽपङ्गोदापरी-
न्य पुरुषस्य शरीरपंबन्धामावात्तदशंनमेव शरीरग्रहणमिति मन्वाना दृष्ट चैे्याह
श्रुतिः । ततो नानायोनिप्हखप्रा्नन्तरम्‌ । कापुचित्पपदैवादियोनिषु प्रथमत एव ।
मया त्तयोनियन्रा्िनिगतेन । आहारा आहार्यम्त इति क्ुचिवारकाः स्थावरजङ्ग-
ममांपेदाः । विषिधा मण्टूकच््रकायाश्चतुर्वा इत्यथैः । भक्ता मकषिताः । पशम-
ुष्यादिदारीरेषु योनियन्नविनि्गमनानन्तरं प्रथमतः शुनीशूकरीचण्डद्यादीनां पीताश्च
विविधाः स्तनाः, अङ्कटीपङल्येध्यपिण्डायाकारविचित्रः सलनाः लनेऽहं मुषं
क्षिप्य पयः पूया्चाविण आखादिताः । चकारटेद्येयचेप्यभोऽ्यर्पपेध्यमूत्परि-
पाकाः स्थावरजङ्गमटोहितमांप्ादिरूमा आहारा विविधा मुक्ताः ॥ ९ ॥
न चात्र जनिवौ मरणं वा प्रतीकार इत्याह--

जातस्यैव एृतस्येव जन्म चैव एनः पुनः।

गर्भोपनिषत्‌ । १७७

जातस्यैव खीकृतमतुष्यादिशरीरस्यैव । मृतस्यैव परिलयक्तमनूप्यादिरारीरम्यैव ।
जन्म चैव पुनः पुनः । भूयो भूयो जन्मैव चकारान्मरणमपि | अयमर्थः । जातस्य
मरणमक्दयं भावि मृतस्य जन्मापि ततो न जननेन नापि मरणेन पंारनिवृ्तिरिति ।
एवं चिन्तयन्मृशमुद्धिय आह- ।
अहो दुःखोदधौ मगरो न पश्यापि मरिक्रियाम्‌ ॥ ६॥
अहो लित्नस्याऽऽत्मनः परस्य चापंबोधनमथवा निरपायत्वावोकनातपतेदाश्चयी-
थता । दुःखोदधौ यथा नल्पौ दशमु दि मध्ये च नमेव तद्रसप्ारोदधौ दुःख-
मेव ततोऽयं दुःखोदधि्प्िन्‌ । मग्नो यथा नौनिमन्नने नौस्थो निरपायो जनो
जथो मज्जति तदरच्छरीरेदधियादीनां मज्जने दुःखोदधावुपायरून्योऽहमपि मघः ।
वेदाचायदष्टिमन्तरेण पुरषाकारहूपामस्य दुःखोदधिनिमन्ननस्य न पयामि प्रतिक्रि
याम । स्पम्‌ ॥ ६ ॥
यदि योन्यां प्रुश्वामि सांख्यं योगं वा समाश्रये |
अषरुभक्षयकतारं एलमुक्तिमदायिनम्‌ ॥ ७ ॥
यतोऽप्य॒दुःसोदयेरवेदाचार्यटटिपरतीकारः स च पूर्वं जानताऽपि न कृतस्तत
इतःपरं यदि पेमावनारथः । प्रायेणास्ायोनियच्रन्मस्माणनिरगमो दुरटमोऽच कथचि-
चोन्यां योनाववस्थितमात्मानं केनचिदषच्ेन प्रमृश्वामि योनेषहिरनर्गच्छामीलः 1
सांस्यं सम्यगालैक्यप्रथमकथनपरं ज्ञानं यस्िनेदान्तशाच्च रेक्यप्रकाशरूपं बा तत्सा
स्यम्‌ । योगं वा ब्र्मासेक्यावगतिप्राप्युपायभूतं विविधेवेदिककमरूपम्‌ । वाशब्द
उमयोरप्युपायोपेयतेन पमुया्थः । समाश्रये सम्यगातमप्राक्ातकारपर्यन्तमाश्रयणं
वे । अशुभक्षयकतीरमिदं योगस्य विरेषणम्‌ । पापक्षयकारिणम्‌ । फटयुक्तिमदा-
यिनमशुमक्षये फं परस्यज्ञानमातप्तक्षातकारशिर्कं ततो विमक्तिरकिदयातत्का्येम्यो
विमोक्ष एवं फमुक्तयोः प्रदायी तं फलमुक्तिप्रदायिनम्‌ ॥ ७ ॥
यदि योन्यां प्रयश्चामि तं पपे पहेश्वरम्‌ ।
अ्नुमक्षयकतोरं फलमूक्तिपरदायिनम्‌ ॥ ८ ॥ ।
यदि योन्यां परुश्वामि । व्याख्यातम्‌ । तं प्ैशालपरपिदधम्‌ । प्रपयेऽयमहम
स्मीतिमवेन क्षरणं गच्छामि । महश्वरमस्या्कानयन्तार्‌ ।पनाक्पाणमुमापाततम्‌ ॥
महेश्वरस्य विशेषणम्‌ । अशुभक्षयक्तोरं फटगुक्तप्रदायिनम्‌ । भ्यास्यातम्‌ ॥<॥
यदि योन्यां परमुश्वामि तें प्रप भगवन्तं नारायणं दषम ।
अङ्ुमक्षयकतीरं फुक्तिप्रदायिनम्‌ ॥ ९ ॥
यदि योन्यां भय॒चामि तं प्रपय्े । व्याख्यातम्‌ । मगवन्तं समगरधम॑ज्ञानरा-

ग्यश्चययशःश्रामन्तम्‌ । नारायण जट्शार्यन पैनी वविस्बमविद्यादिदोषवनितमानन्दा-
२२

१७८ दंकरानन्द विरचितदीपिकासमेता--

त्मानं रोषपरयङकस्थं शङ्खचक्रगदाधरम्‌ + देवं द्योतनात्मकं नारायणस्य विशोषणम्‌ ।
अशुभक्षयकर्तारं फटमुक्तिमदायिनम्‌ । व्या्यातम्‌ ॥ ९ ॥
इदानीं सङ्ामकत्यनपूरतमरपरहक्तमुव्यङृतवबलवैरसतेन निगृहीतो मूप सवकाकी
गर्भं शोचति--
यन्मया परिजनस्यायं कृतं कम शुभाशुभम्‌ ॥
एकाकी तेन दह्यामि गतास्ते एलमोगिनः ॥ १० ॥
यत्प्रिद्धम्‌ । मया मूढेन मदीयोऽयमित्यमिमानिना । परिजनस्य देहपितृमातृ-
कटत्रपुत्रभलयदिः । अर्थे प्रयोजने । कृते कमे शुभाशुभम्‌ । स्पष्टम्‌ । एकाकी,
एक एव | तेन परिननरक्षणार्थ श्रुमाद्ुमकरणन । द्यामि द्ये । गत्ता विकत्थना
ङ्व मग रणाङ्गणेऽपगताः । ते देहपिव्रादयोऽप्मदीयत्वेन गृहीताः । फटभोगिनः
पुखभोगिनः ॥ १०॥
हृदानीं श्रुतिराह--
जन्तुः सीयोनिश्तं योनिद्रारि संयापने यत्रेणाऽऽपीड्यमानो महता
दुःखेन जातमात्रस्तु वैष्णवेन वायुना संस्पृ्य तदा न स्मरति,
जन्तुजननधरमां नवमे मापि दशमे वा । द्वीयोनिरतं योषिदपानपत्तगूत्कारभी-
पणस्थानदतमूक्तं चिन्तादृतः प्रामो्युक्तेन प्रकरेणेति शेषः । एवं चिन्तयन्परबहः
मृतिमारतः प्रपीडितगात्रोऽवाच्ुखो व्याकुरीकृतान्तःकरणो जन्मनि मातुजैठरपिठरा-
नि्गमनावसरे योनिद्वारमागच्छति । ततो योनिद्रारि योनिमार्गे खदेहोच्छतगुण्ने
संप्राप संप्राप्तो जन्तुः । यत्रेणेतरेतरपिनद्धास्पद्वारक्रकचद्रयसंनिमेनाऽऽपीड्यमानो
रोहपूचीपदसनैः पंविष्यमान इव सथैरोगकरूषेषु महताऽनुपमेन मरणशतादप्यधिकेन
युःखेन मरतिकूख्वेदनीयेन समानदुःखा जननीं कूवेजजायत इति शेषः । जातमाजस्तु
जातमात्र एव । वरष्णत्रेन वायुना योनियच्रबहिःसंचारेणा पारमेशवरेण पवनेनातीवा-
ज्ञानकरणेन संस्पृ संसृष्टो भूमावुत्तानशायी योनियच््विनिर्ममनपीडया विगतन्ञान-
चे्ो मृचितो यदा तदा तस्िन्करे न स्मरति सैन गेम चिन्त्यमानं गर्भे च स्थानं
योनियज्नविनि॑मनादिकं च समनन्तरमतुमूतमप्यौषधादप्रयोगेणेव भ्रान्तो न स्मरति ।
यन्न स्मरति तदाह--
जन्ममरणं न च कर्म जुभाशुमम्‌ ॥ ११ ॥
जन्ममरणम्‌ । स्यम्‌ । न च कर्म जुमाशुभम्‌ । चकारः स्मरतीत्यनुधृच्य्थः ।
स्यष्टमन्यत्‌ ॥ ११॥

गर्भस्य पूवजातिस्मरणावपतर आहारा विविधा भूक्ता इत्युक्तं तेन चतुविधाहारमय-

# >|

गर्भोपनिषत्‌ । १७९

मिदरथाद्यस्यातम्‌ । आहारस्य चातुिध्यं कोष्ठाशि्यास्यानावपतरे वक्ष्यति । ततः
शरीरमित्येतद्याकरतम्यमवरिप्यते तदेतयकरत एच्छति-
शरीरमिति कस्मात्‌
शरीरमिति कस्मात्‌ । स्ष्टम्‌ । उच्यत इति रषः
अग्नित्रयशिखमिः शीयैमाणत्वादिलमिप्रयेणाऽऽह--
्नाना्िरशेनाभिः शोष्ठाभिरिति तज कोष्ठामिनाम ।
ज्ञानाभिः । तंत्र ब्रीणि स्थानानील्यादिनोच्यमानं मानं ज्ञानं तदेव ब्रहन्ञानोखा-
देन देहस्य सकारणस्य विनाशकत्वादश्चिखि ज्ञानाधिः । दर्शनाभिर्शनं विपयज्ञानं
तदेव विषयप्रप््यप्रा्तिम्यां हर्तिषादौ कुर्वच्छरीरस्यामिरिव पंतापकं दीनाभिः ।
कोषटाभ्रिनीठरामिशचतर्षिधाहारपाचकः प्रसिद्धः कटेवरविनाशहेतुः भुत्पिपाप्रकारी !
इति, अनेन प्रकारेण चिविषेनाभ्निना विनाद्यत्वाच्छरीरभित्युच्यत इति रोषः । तग्र
तेषु तरिष्वधिषु मध्ये \ कोषएाभिः 1. व्याख्यातम्‌ । नाय प्रपिद्धः।
परभिद्धिमाह--
अशितपीतलेह्यचोष्यं पचतीति
अितपीतटेहयचोष्यम्‌ । अशितं मोम्यमानुडकादि । पीतं दुगधनीरादि ।
छेद्यं दथिद्रवपरचुरगुडमध्वादि । चोष्यं नृतफटरसरायशितपीतेद्यचोप्यम्‌ । अरित
पीतं चतुषिधमनं नीरं चेलथः । पचति पकं करोति । इति, अनेन प्रकरिण नमि-
त्यन्वयः ।
इदानीं दश्नाभिमाद-
रूपादीनां दशनं करोति यस्तत्र ब्ीणि स्थानानि भवन्ति हृदये
दक्षिणाभिगाहैपत्यं युखादाहवनीयं यजमानाय बुद्धिः परती
निधाय दीक्षां संतोषं बुदधीद्धियाणि यह्गपात्राणि रिरः कपाटं
केशा दभौ एुखमन्त्वेदिः ।
रूपादीनां सपरसगन्धस्पशशब्दानां द्रेनं साक्षाक्तारं करोति खष्टम्‌ । यो
द्ीनाभ्निरिति शेषः । तत्र तेष्वयिषु मध्ये ज्ञानाः कथ्यत इति शेषः | त्रीणि
स्थानानि भवन्ति । स्पष्टम्‌ । ज्ञानायिरिति शेषः । हृदये ङदयकमले । दक्षिणाभि-
दक्षिणाभिमभनिविरोषम्‌ । उद्र जेर । गाहैपलयं गा्पयामिधमधिम्‌ । युखात्‌,
मुसे । आहवनीयमाहवनीयामिधमभि यजमानाय ज्ञानमजञीतुयैनमानत्वेन कलि-
तस्याथ । बुद्धिडुदधिम्‌ । पत्नीं यागगृहकारिणीं निधाय स्थापयिला । हृदयादिषु
दक्षिणा्यादीन्परिकरप्याऽऽत्माने यजमानं बुद्धि च स्वपत्मीं वक्ष्यमाणं च यथायोगं
विन्तयेरिलर्थः । दीक्षां संतोषं दक्षिऽध्वयुणा क्रियमाणः संस्कारे यत्परवृत्तिहेतुः ।

१८० दंकरानन्दविरवितदीपिकासमेता-

सष्टमन्यत्‌ । बुद्धीद्धियाणि चुरादीनि पच । यङ्गपा्ाणि चमपरोदरूवटादीनि ।
तिस मलकं कपाटं प्रोडाशार्थमगनौ परकिप्यमाणमेकमनेकं वा कपालम्‌ । केशाः
केशान्ूभैनन्पोमान्‌ । दमा दमान्‌ । पुखमास्यम्‌ । अन्तदि, अमित्रयमध्यप्-
देशं निस्नम्‌ । एतानि यथावचनं विचिन्तयेत्‌ । वक््यमाणान्यपि यज्ञोपकरणत्वेन पराम
म्येन चिन्तनीयानि ।

खभावतश्च ज्ञायमानानि योगोपयुक्तान्यतप्तान्याह--

षोडश पा्दन्तपटलान्यषटोत्तरं परमशतमदीतिसंधिरतं नवला-
युशतमषटसहृस्ो रोमकोव्यो हूदयपलान्य्ैद्रादशषषलानि निहा
पित्तपस्थं कफस्याऽऽहकं शुं कुडवं मेदःभरस्थौ ।

षोडशा पोडशपस्याकानि । पाश्वदन्तपट्टानि, एकतर पार्थासणीन्येकच दन्तास्त
एव पटडानि । अष्टोत्तरं मशतम्‌, अष्टाधिकं शातं ममीणि जीवस्थानानि वैशाच्रादौ
प्रिद्धानि हस्तयोः पादयोशवासीतिः हषे चष्ठाविंरातिः । अश्ीतिसंधिशतम्‌, अशी-
तयधिकै दातं संधीनां हस्तपादाङ्शीष्वशीतिः शेषगातरे शतमेतदपि वैयशाल्ञादो प्र्ि-
द्वम्‌ । नवक्लायुशत नकत नादीनां पुषुम्नाभ्यतिरिक्तानां रतप॑स्यानां नादीनां प्रये-
कँ नवधा प्रधानमेदाज्वदातं नाडीनां मवति । तदेतदु्तं नवन्ञायुशतम्‌ । अषएटसदस्रो
रोमफोव्यः, रोम्णागष्टपह्ठकोव्यो यद्यपि कोस्य सर्धं रोम्णां प्रसिद्धं तथाऽपि
तद्रोमकूपविवरामिप्रायम्‌ । इदं तु रोमकूप सेमे पञ्चषाणां द्वित्राणां वा सेम्णामुप-
टस्मादनन्तरोमामिप्रायमवगन्तम्यम्‌ । अथवा शरीरेऽिन्प्रधानानि रोमाण्यष्टाधिकं
प्तं कोिशवति । तदेतदुच्यतेऽषटहसरो रोमकोव्यः । हृदयपखानि डदयपद्मांपस्य
पलानि षोडानिष्कं पठं तानि । अष्ट्वष्टपंस्याकानि । द्रादशचपरानि निहा ।
स्पष्टम्‌ । पित्तभस्थं पुरुषाहारपरिमितं पित्तम्‌ । कफस्य शेष्मण आढकं प्रस्यचतु-
एयपरिमणमाद्कम्‌। शुं कुडवं शु्टस्य वीरय कुडव प्ष्यचतर्ाः । मेद्‌ःभस्थौ।
मेदपतो नीरक्त मास्य प्रस्य मेदःप्स्ो ।

्रस्याविति यदुक्तं तदेतद्निवृणोति--

द्वावनियतं मूत्रपुरीषयोः ।

र उभ । अनियतं पू्पुरीपयोः। अनियतं मूत्रपुरीषयोः प्रतदधयोः परिमाण-
मिति वकष्यमाणेनानुषद्गाद्यास्येयम्‌ ।

ततर हेतुमाह--

अहरहः पानपरिमाणम्‌ ।
अहरहः पानपरिमाणं निदं नियं पानस्य रदः पीतस्य । उपलक्षणमेतदशि-

गर्भोपनिषत्‌ । १८१
तस्यापि । परिमाणं पानपरिमाणम्‌ । अशितपीतपरिमाणं मू्पुरीषं ततोऽनियतपरिमा-
णमिदयथः |

इदानीमस्य शालस्य मलमूत्रादिपरिमाणामिधायित्वेनानारियत्वे प्राप्तं वारयति--
पैप्पलादं मोक्षशास्ं परिसमाप्तं पेपरादं मोक्षशासं परिसमा-
म्‌ ॥ १२॥
ॐ भद्र कर्णेभिः० । सह नाविति शान्तिः ।
इति शगर्भोपनिषत्समाप्ता ॥ १० ॥
पैप्पलादं पिमद्यदेन खरिप्यानमो्षकामिनः प्रत्युक्तं पैप्पदम्‌ । मोक्षशासरं
मोक्षस्याविचादिनिवृत्तिरूपस्य हितस्य शापनान्मोक्षशाखम्‌। परिसमाप्रं सतः समाधि
गतम्‌ । पैप्पलादं पोक्षशास्ं परिसमाप्म्‌ । व्यार्यातम्‌ । वक्याम्याप्त उपनिष-
त्समाप्त्य्ः ॥ १२ ॥
इति श्रीमत्परमहं्परिानकावा्यानन्दात्मपृज्यपादशिष्यस्य श्रीशंकरा-
नन्दमगवतः कृतिगेमौपनिषदीपिका समप्ता ॥ १९॥

% अस्या अमृतगर्भोपनिषदिलपि नाम ।

ॐ तत्सद्रह्यणे नमः ।

गोपाठपू्वतापनीयोपनिषत्‌ ।

"+> म"----------

नारायणविरचितदीपिकासमेता ।

गोपाछतापनीयोपनिषदाय्याऽष्टलण्डिका ।
षटुमिश्चत्वारशतां च पूरण्याथवैषैप्पडे ॥ १ ॥
आरथ्वणपिप्पलश्ञालायामिदं तापनीयद्भयं छृप्णोपनिषचेत्युपनिषत्रयमान्नातम्‌ ।
तघ्राऽऽद्या सगुणत्रह्मोपचारपूजनपरा मच्रजपध्यानपुजादिना हि त॒ष्टो देवः खात्मानं
द्शयतीति सा प्रथममान्नाता तत्र गोपारस्य खरूपं नारसिंहे निणीतं शुदधविदानन्द-
खूप ह्रो मायया मूर्तिमान्‌ । तत्राऽऽदौ कृष्णशब्दार्थमाह--

ॐ कृषिभूवाचकः इब्दो नश्च नि्टेतिवाचकः
तयोरैक्यं परं ब्रह्म ष्ण इयभिधीयते ॥ १॥

कृपिरैवाचकः शब्द्‌ इति । छृषिरिति छृड्भूमिः । नश्च निरतिवाचक इति ।
निर्ृतिरानन्दः पुखं शुद्धं बरह्येति यावत्‌ ‹ नः पुनर्वध्ुद्धयोः › इलयेकाक्षरनिषष्टुः ।
कृदभूमिः सर्वाधारः सन्नः शुद्धः कृष्णस्तयेरिक्यं सामानाधिकरण्यं तच्च यदा कर्मधार
येण मवति तदा परं बह्म कृष्ण इति शब्देनाभिधीयते । सवेकायोधारत्वं मायाया अप्य-
सीत्यत उक्तं न इति । तावन्मात्रे वैश्यं न स्यादत उक्तं कडिति । अथवा ग्रहणं
दश्योपरक्षणं निर्वृतिः भुखखशूयं बरह्म तयेरिक्यमध्यापनिवृत््या शुद्धात्मतापादनमेव
पति यत्िद्धं तत्परं ब्रह्म कृष्णः । कस्मादिति प्रभोत्तरानुरोधाद्ष्टव्यम्‌ । अये -छ्टोकः
किन्न प्यते ॥ १ ॥

मङ्गटार्मादावुपनिपत्प्रतिपचेष्देवतमेव प्रणमति--

ॐ सचिदानन्दरूपाय कृष्णायाद्धिष्टकारिणे ॥
नमो वेदान्तवेद्याय गुरषे बद्धिसाक्षिणे ॥ १ ॥
ॐ सचचिदानन्दरूपायेति । अनुमविनामादौ सद्रूपं माति ततश्िदरूपं तत आनन्द-
रूपमिति क्रमेणोपादानम्‌ । आयन्ताम्यां प्रल्याहारेणोक्तारथप्यैव माहकं नामाऽऽह--

% अयं शोकः कुत्राप्याद्शपस्तकेषु नोपलभ्यते परं च नारायणन्याख्यानुरोधादन प्रथित इति
सुधीमिरूहयम्‌ ।

१८७ नारायणविरचितदीपिकासमेता-

कृष्णायति । सदानन्दयेलर्भः। खरूपटक्षणमुक्त्वा नगत्कर्तृतेन तरस्थरक्षणमाह--
अद्धेति । अद्धिषटं शरहितं यथा भवति तथा सर्व करोति तपते । तज्ज्ञानोपायमाह--
वेदान्तेति । ओपनिषदत्वात्‌ । वेदकर्वतेन रक्षणम्‌-गुरव इति । वेदोपदे्े
ुदधिपाक्िणे बुद्यादीनां साक्षर । अन्यायिमिरवशचयितुमशक्यायेति यावत्‌ ॥ १ ॥
अष्टाददराक्षरमन्रदेवतां निरूपयितुमाख्यायिकामाह--
ॐ मुनयो ह वै ब्राह्यणप्रचुः कः प्रमो देवः कृतो गृत्युषि-
भति कस्य विङ्गानेनासिं भाति केनेदं विश्वं संसरतीति
ॐ मुनय इति । ब्रह्मणः प्र्यगात्मनो हेरपल्यं ब्राहमणः स्वयंमूतमूनुः । नाति-
पुरस्करेण प्रवृत्ते “नाद्योऽनातौ" इति यिठिपामावः । आकाशप्रभवो त्ऋहयति करमेणो-
पादानम्‌ । ४
चतुर प्रभेषु क्रमेणोत्तरमाह--
तदु होवाच ब्राह्मणः
तदु होवाचेति । ततत्र परशु । उ अनर्थकः । ह प्रपिद्धौ । उवाचेत्तरम्‌ ।
चतु्यहात्मकविप्णुवाचकाष्टादशाक्षर इृत्यमिप्रायेणोत्तरयति--
श्रटृष्णो वै परमं दैवतं
श्रीकृष्णो वा इति । परमं देवतं परमात्मा सदानन्दो वासुदेव इति यावत्‌ | य
उक्तो गीतायाम्‌--
“उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाडतः" ॥
“वासुदेवः सवम्‌" इति च ।
गोबिन्दान्पृत्युविभेति
गोविन्दान्शृतयुधिभेतीति । प्र पैकरषेणव्यूहो य उक्तः“ कारोऽसति लोकक्ष-
यज़ृतपवृद्धो रोकान्तमाह्मिं प्रवृत्तः " इति ।
गोषीजनवद्टमन्नानेन तज्जातं भवति
गोपीति । अयमनिरुद्धन्यूहः । य उक्तः“ एष इह प्रविष्टः" इति भयो
टोकत्रयमाविश्य मिभर््न्यय ईश्वरः" इति च॒ “ययेदं धार्भते जगत्‌? इति च ।
अत्र च वक्ष्यति “शोपीननवद्धमो भुवनानि दपर” इति । यस्य ज्ञानेन तदखिं विशव
ज्ञातं भवति । स॒ हि नगदात्माऽऽत्मनि च ज्ञते सरव ज्ञातं भवति ।
स्वादं संसरतीति
स्वाहेति । अयं प्रथु्न्यूहः । य उक्तः-- भम योनिर्मद्र्य तसििन्गर्भ दधा-
म्यहम्‌” इति “मयाऽध्यक्षेण प्रकृतिः सयते प्रचरा चरम्‌"' इति च । “अहं बीन.

१४. तज्ज्ञानं ।

गोपारपवतापनीयोपनिषत्‌। १८९

प्रदः पिता हति च } बीनं तु मायापतिः पुरुषोत्तम इति ज्ञेयः । य उक्तः--"तदै-
क्षत बहु स्यां प्रनयेय" इति । “इन्द्रो मायाभिः" इति च | "दैवी ह्येषा गुणमयी
म॒म माया" इतिं च । न चैवं मन्रस्य नानदिवतत्वापत्ति “वायु्येको भुवनम्‌"
इृयादिनैकत्वस्य वक्ष्यमाणत्वात्‌ ।
कृष्णारिशव्दार्थं एच्छति-
होचः कः कृष्णो गोविन्दश्च कोऽसाषिति गोपीजन
वह्वभः कः का स्वाहेति तानुषाच व्राह्मणः पापकषणो
तदु होचुः कः कृष्ण इति । कृष्णराब्दस्य कि प्रृत्तिनिमित्तमिदर्थः एवमुतत-
रघ्ापि । पपकषणः । पापानि कषति ठृप्णः। एतन्मूटविरोधत्छृपिभूवाचक इत्यादि-
ररन्थ इति दक्षयते ।
गोभूमिवेद विदितो वेदिता गोपीजनाविद्याफटपेरफः ।
गोपूमीति । गोभूमिवेदेविदितः। व््हस्तु गां सौरभेयीं गां भूमिं गां वाचं वेदं वा
विन्दतीति गोविन्दः । गाघ्राप्पपेट्हशः शः, इत्यत्र गवि विन्दः सत्तायाम्‌ इति
वातिकेन शप्रत्ययः 1 ज्ञानमपि छामः । वेदिता तेषां त्तित्यथः । गोपीजनस्य या
अवि्याकला अविद्यावयवासतापत प्रेरको निवतैको गोषीजनवहमः । कामरागायविया-
निवेन स्वात्ममावप्रद इत्यथैः । तापां तदुलेखो यथा-
“हरिगो मतिमति किमिदं हरिहिरिहिरिणा कर्थ सङ्घः ।
जातं पीतं वप्तनं मेचकमङ्ग गतोऽङ्गनाभावः" ॥
धह वहन संवरणे इति प्राणिनिस्मरणाद्र्मः सैवरीता । यद्वा गोपीजन एवाऽ5-
समन्तद्धियाकटा ज्ञानप्रदो अन्थभागः। गोप्यो गाव ऋचः इति श्रतेः । तापं प्रकः
खोन्युखताकपादकः ।
तन्माया चेति
का स्वहत्यस्येत्तरम्‌ । तन्माया चेति । तस्य कृष्णस्य माया स्वहितय्थः ।
नन्वेवं कृष्णारिदेवतामेदः स्यानेलाह--
सकलं परं ब्रहयतथो ध्यायति रसति भजति
सोऽत भवति सोऽपृतो भवतीति ॥ १ ॥ '
सकलमिति । सकं चतुषटयमपि त्रहतत्छृप्णास्यमेतचच यो ध्यायति रप्ति
वदति भजति सेवते सोऽमतो मोक्षमाग्मवति । द्विरुक्तिः सण्डपमाप्तयर्था ॥ १ ॥ `
ते होचः कि तद्र कि रसनं कथं वाहो तद्धननं सत्स्व
विविदिषतामाख्याहीति तदुहोवाच दहैरण्या गोपमेषमभ्रामं

तरुणं करयहुमाधितं तदिह छोका मवान्त-
२४

१८६ नारायणविरचितदीपिकासमेता--

कि तदरूपं तस्य कृष्णस्य रूपं किं रसनं शब्दानां नामेल्थः । कथं बा १ अहो
सबोधन । तद्धननं केन प्रकरेण तद्धजनं किं तदिवयर्थः । तत्सवं बिविदिषतां वेदि-
तुमिच्छतामस्माकमास्याहि कथयेति तत्तत्र । ड होवाच हैरण्यो हिरण्यगो बक्षा ।
किमुपराच । मोपवेषम्‌ । गोपस्येव वेषे। यस्य तम्‌ । अभ्राममथ्मुन्नमितो नस्तस्य
वाऽऽमा यस्य तम्‌ । अब्दाभमिति कैषांचित्पाः । अन्दो मेधः | तरुणं युवानम्‌ ।
कस्पदरमाध्रितं देवतायाः कल्पतरमूषे भिन्तनीयत्वादेवमुक्तम्‌ । दि हेति । तत्तत्र ।
हाये शोका मन्ना भवन्ति वतन्ते ।
सत्पुण्डरीकनयनं मेधां वेदुताम्बरम्‌ ।
द्वु ज्ञानयुद्राव्यं वनमालिनमीश्वरम्‌ +
` सतलुण्डरीकनयनं सद्विकपितं यत्पुण्डरीकं सिताम्भोजं तद्व्नयने यस्य तम्‌ ।
“पुण्डरीकं पिताम्भोजे सितच्छत्रे च गो्ने 1
कोषकारान्तरे ग्याघ्रे पुण्डरीकोऽमिदिग्गने" इति विश्वः ।
मेघाभं मेघव्णैम्‌ । वैययुताम्बरं वैचुते विद्युद अम्बरे यस्य त्‌ । ज्ञानमुदराव्यम्‌ ।
“तर्जन्यङ्ष्ठकौ सक्तावतो हदि विन्यसेत्‌ 1
वामह्ाम्बुनं वामे नातुूर्धनि विन्यसेत्‌ ॥
ज्ञानमुद्रा भवेदेषा रामचन्द्रस्य प्रयप्री " ॥
मरयीत्यातिशायिकनिरदशादनयेषमृप्यवताराणां प्रियेति गम्यते | मोनमुदराव्यमिति
तु युक्तः पाठः । मौनवच्वस्येव पूजनादिषु शान्तानां नियततवात्‌। तत्खरूपस्य च शोके
प्रकादानात्‌ 1 गोपगोपीजनेषु गुप्तमविन स्थितं ब्रह्ेदर्थः । वनमाहिनं पुष्पपह्वफट-
समुदायो वनं तस्य मारेकसूत्रयन्थनं तद्वन्तम्‌ । वरीह्यादित्वादिनिः।
'वनमालामधाद्निषणुर्भुवनानि चतुर्दशा ।
थ्वी पीता वारि दं रक्तोऽथिरपितो मरुत्‌ ॥
नमो नीडे पश्चवण वनमादय हरेरिति » ॥
तस्या उपासनम्‌ । ईशर तद्धमी स्ेशमाप्पिप्रकपो वरच्‌ ।
गोपीगोपगवा वीतं सुरदुमतरछाभितम्‌ ।
दिव्याटंकरणोपेतं रत्नपडूजमध्यगम्‌ ॥
गोपगोपाङ्गनावीतं गेपिर्गोपाङ्गनामिश्च वीते परििषटितम्‌ । शगोपीगोषगवा वीत-
मिति कैश्चिसल्यते तत्रा्यरितत्वाटोषीपदस्य पू्ैनिपातः । ओोपा हि प्रायेण नित्रा
भर्वनतीति म्या्यातम्‌ । दिव्याङंकरणोपेतं दिभ्यारंकरणानि कोस्तुमादीनि । रल्-
* आद्रीपुस्तकयोस््वयमेवोपरभ्यते ।

१ क. मौनवृतेव । २ क. ¶दे तु सान्तानानिपातितः । ३ क, गोप्यो । * क. “वति सुरेति ।

गोपाटपूव॑तापनीयोपनिषत्‌ । १८७

पङकनमध्यगं रल्मखचितं यत्पङ्कनपीठं तत्कर्थिकायामुपविष्टम्‌ | पीठदेवतास्त॒ नारि
होत्तर उक्तासत एव वोद्धग्याः ।
कारिन्दीनलकटोखासङ्गिमारुतसेवितम्‌ ।
चिन्तय॑शेतसा कृष्णं मुक्तो भवति संतः, इति
काडिन्दी यमुना तस्या जरं तस्य कोटास्तरङ्गास्ेरासङ्गी संबद्धो यो मारुतस्तेन,
सेवितम्‌ । चिन्तयन्ध्यायशचेतप्ा मनपता संपृतेः पंसारात्‌ । इतिशब्दः -छेकपतमापत ।
तस्य एना रसनभजनमूमीन्दुसंपातः
तस्य पुना रसनभजनभृगीन्दुसंपात इति । तस्य ृप्णस्य पुनरपि रसनं शब्दनं
मच्रखरूपं मननं सेवनं पूजादि ताम्यां स॒ह मूमीन्दुपंपात उच्यते । भूम्यामिन्दोरिव
संपातो यथा जलादाविन्दोः संपातः प्रतिविम्बमेवं भूम्यां तस्य संपात उद्धव उच्यत्‌
इयर्थः
तदुक्तम्‌--“ एक एव हि मृतात्मा भूते भूते व्यवस्थितः ।
एकधा बहुधा चैव दरयते जर्चन्द्रवत्‌ "' इति ॥
तत्र र्नमाह--
कामादि दृष्णायेलयेकं पदं गोविन्दायेति
द्वितीयं गोपी जनेति वतीयं बह्भार्यति तुसीयं
स्वाहेति प्रथममिति प्रथपदीं प्रनपन्पश्ङ्ग
कामादि कृष्णायेदेकं पष्टमिति । कामो. वक्ष्यमाणं कामवीनं तदादि ङष्णा-
येति चत्यन्तमेकं पदमिलथः । एवं चत्वारि चतुरक्षसणि पञ्चमं क्षरम्‌ । इति
पञ्चपदीमिवंरूपां पञ्चपदीं प्रनपन्पश्चाङग शषुयीदिति शेषः ।
पञ्चाङ्गानि हदयरिरःशिखाकवचाल्लाणि चतुरक्षराणि चत्वायज्गानि पञ्चम अक्ष-
रमेतत्यश्वङ्गं पञ्चरपेणोपास्यमिवयाह--
दयावाभूमी सूर्याचन्द्रमसौ साभ्री
दयावाभूमी सूर्याचन्द्रमसौ सारी इति । हीं कृष्णाय दिवा(इव्या)त्मने दयाय
नमः । गोविनद्राय मृभ्यात्मने शिरसे घाहा । गोपीजनपूरयात्मने शिखाय वष ।
वह्ठमाय चन्द्रमसा(म आत्मने कवचाय हुम्‌ । खाहापताम्यात्मनेऽल्लाय फट्‌ । इत्या-
दिप्रयोगः।
पश्चात्मदृष्टेः फटमाह--
तद्रूपतया ब्रह्म संपद्यते ब्रह्म संपद्यत इति ॥ २॥
तदरूपतयेति । ावामृम्यादिरूपतया तद्रूपो मृत्वा विराड्मावमाप्य ब्रह्म॒ संपद्यते
ब्रह्म मवति । द्विरुक्तिः सण्डप्तमाप्लथौ । अस्य मन्नस्य नारद ऋषिगयत्री छन्द

8.3.

१८८ नारायणविरचितदीपिकासमेता-

¢ न,

कृष्णो देवता छी वीजे स्वाहा शक्तिजे कटकं वं जीवः । उद्धारादिकमुक्तं च श्रार-
दातिर्के--
(दकृप्णाय पदमामाभ्य गोविन्दाय ततः परम्‌ ।
गोपीजनपदस्यान्ते वहठमाय द्विटावाधिः ॥
कामबीनादिराए्यातो मनुरष्टादाक्षरः ।
नारदोऽस्य मुनिः प्रोक्तो गायत्र छन्द उच्यते ॥
देवता कथिता कृष्णः सर्वकामफटपरदः }
चतुप्करणवेदान्थिनेषसंस्याक्षरैः कमात्‌ ॥
पश्चा्गानि मनोः कुर्यान्मच्रविच्नातितेयुतैः" इति ॥ २॥
तदेष शछोकः-- |
व्राद्णोक्तमर्थ च्रयोद्शाक्षरेणातिजगर्तीमन््रेण निधिनोति--तदेष टक इति ।,
कामवीजमाह--

ह्ीमिस्येवाऽऽदावादाय ष्णाय योगं गोविन्दायोत च ।
कि ५ 9 ¢ म
गोपीजनवह्वभाय ब्हदघनं दयाम तदप्युचरेयो गतिस्त-
स्यास्ति मङ्श्चु नान्या गतिः स्यादिति
दीमित्येवाऽऽदाविति । आदौ प्रथमत आदाय गृहीत्वा 1 कीदशं छ्खोमिति
कृष्णाय योगं कृप्णायेति पदेन युक्तं गोविन्दायोतापि चाऽऽदाय । वृहदघनं च स्याम
वर्ण तदपि मायारूपं पेप्रारकारणं स्वाहेति पदमुच्रेत्‌ । अविद्या हि तमोरूपा तमश्च
श्यामं मवति । य उच्वरद्रतिः प्राप्तस्तस्य कृष्णस्यासि मङ््ु शीघ्रम्‌ । मड्धु शीषे
मरार्थऽपि तत््वार्थेऽपि कचिन्मतमिति विश्वः । नान्या गतिः स्यात्‌। कृष्णस्यैव गतिः
स्यान्नान्य सप्तारगतिरित्य्थः ।
तदुक्तम्‌--““छृप्णे रताः कृष्णमनुस्मरन्ति रातौ च कृष्णं पुनरुत्थिता ये ।
ते भिन्नदेहाः प्रविशन्ति कृष्णं हविर्यथा मच्रहुतं हुताशे” इति ॥
वृहद्धावनया सङ्ृदप्युचरे्यदिति पठे भावना होमविषानहैतुमूता खाहैव तया
सहेति स एवाः । महाश्रद्धयेति च तच्रेणाभेः |
रसनमुक्त्वा मजनमाह--
भक्तिरस्य भजने तदिहायुत्रोपाधिनैराश्ये-
नैषागुष्मिन्मनःकल्पनमेतदेव च नेष्कर्म्य

~~~

१ क. द्यामा ।

गोपाटपूर्वतापनीयोपनिषत्‌। १८९

भक्तिरस्येति । इहास्य कस्यामुत्र परटोकस्य च य॒ उपाधिः फं तत्ैरारयेन
तत्र सहां ल्क्तैवामुमििनङ्कप्णे मनःकल्पनं भक्तिरेतदेव च नैष्कर्म्यं संन्यासतः ।
मजनरसनयेरमन्र्तमतिमाह--
भैकृष्णं सन्ते विपरा बहुधा यजन्ति गोविन्दं सन्तं बहुधा रसनिति
गोपीजनवल्मो भुवनानि द्रे स्वाहाधितो नगदैनयत्सुरेताः,
गोविन्दं सन्तमिति । कृष्णं सन्तमिति युक्तः पाठो गोविन्दं सन्तमिलम्रे ददीनात्‌।
विप्र्रहणेन बाह्मणानां भजने मुख्योऽधिकारो दर्तः ।
तदुक्तं मगवता-“भां हि पार्थं व्यपाश्रित्य येऽपि स्युः पापयोनयः ।
लियो वेदयास्तथा श्दरासतेऽपि यान्ति प्रां गतिम्‌ ।
किं पुनर्बाह्मणाः पुण्या भक्ता राजषेयस्तथा" इति ॥
बहुधा यन्ञ्रततपोदानादिमि्यैनन्ति पूजयन्ति । रन्त्युचरमति । रस्यन्तीति युक्तः
पाठः । न ध्यायेन रप्येदित्युपपरहारेऽपि ण्यन्तप्रयोगदद्नात्‌ ।
तदुक्तम्‌--““गोविन्देति सदा स्नानं गोविन्देति सदा जपः ।
गोविन्देति सदा ध्यानं सदा गोविन्दकीर्तनम्‌ '” इति ॥
द्रे धृतवान्दधाति । स्वाहा माया तदाधितोऽपरौ सुरेताः पुवीरयः सज्ञगदविशवमैन-
यन्नानागतिकं चकार । तदुक्तम्‌-“मम योनिर्महद्रय तसमिनार्भं दधाम्यहम्‌ "त्यादि ।
कामस्य दुर्जयत्वेन जगदेजकत्वम्‌ ।
सखवरूपेणेकस्यापि पश्चपदानुगतव्े दृष्टान्तं मन्रेणाऽऽह--
वायुर्यथैको भुवनं तिष्ठो जन्ये जन्ये पचरूपो बभूव ।
कृष्णस्तयैकोऽपि जगद्धितार्थं शब्देनासो पश्चपदो विभातीति ।॥३॥
वायुथैयेक हृति । जन्ये जननार्है प्राणिनि । वीप्पायां द्वित्वम्‌ । पञ्चरूपः
म्राणापानादिभेदेन । पञ्चपदो विभाति पञ्च पदानि निमित्तमेदेन वाचकानि यस्य सर
विभाति प्रकार्यतेऽमिधीयत इत्यः । एतेनेकाधिष्ठातृत्वकथनादरूमीन्ुप्रकाो दितः ।
इममर्थं पञ्चमखण्डे स्पष्टं वक्यत्येको वद्ीत्यादिना ॥ ३ ॥
इदानी मूनयस्तस्योपासनप्रकारं ए्रच्छन्ति--
ते होचुरुपासनमेतस्य परमात्मनो गोविन्दस्याखिखछाधारिणो
ज्रृ्ीति तादुवाच ब्रह्मा यत्तस्य पीठं हेरण्यमष्टपलाश्मम्बुनं
ते होचुरिति । अखि्ाधारिणः । अ्िलमाधरति तच्छीटोऽखिखधारी तस्य 1
उवाच ब्रह्मा । हैरण्यं सुवणैमयम्‌ । अष्टपलाशमषटपत्रमश्बुजं कमलम्‌ । इदं पूनापीद-
मष्टपटा्ञे पारणयच्रं तु द्रप मवति । ।
तदन्तरालिकानटास्युगं तदन्तराऽञयार्ण पिटिखीत
> छकृष्णमिलत्र व्यास्यानुरोधेन गोविन्दमिति पाठोऽनुमीयते ।

१९० नारायणविर्ययितदीपिकासमेता-

तदन्तराछ्िकानराश्रयुगमिति । तस्याम्बुजस्यान्तराटे मवमनलाचं तस्य युगं द्यं
कर्णिकायां षडरं मवतीतय्थः। तदन्तरा तस्य षट्‌कोणस्यान्तरा मध्ये । आदार्ण
प्रथमवयप्तः कृप्णस्यारणं पिण्डबीजमित्य्थः । विटिखीत विषितित्‌ । `
पिण्डवीजं यथा--“भञ्चातको धरेरस्थो मनुविन्दुविमूषितः ।
पिण्डबीनमिद्‌ प्रोक्तं सरवधिद्धिकरं परम्‌” इति ॥
पश्वातको गकारः । धरा र टरो यस्तत्स्यो मनुरौ बिन्दुशरेतचयुक्तः । तेन स््यौम्‌ 1.
इदं राधवभद्टीयव्यास्यानम्‌ । सर्वतिद्धिकप्त्वेन खतच्यमपि ॥ नमोन्तेन, व्यक्षरत्वे
प्रणवमायादिमचेन वा तेन परप्यादिक मुच्यते । ।
“ूनिर्नारद आख्यातो गायत्रं छन्द उच्यते ।
देवता बारङृष्णोऽङ्गं षद्दीधेक्रान्तवीजतः' ॥ ।
तेनाऽऽयवयसः कृष्णस्यार्ण॒वीजं पिण्डवीनमन्तरा षट्कोणमध्यर, वितति .
सिद्धम्‌ । ।
कृष्णाय नम इति वीजाव्यं स ब्राह्मणमाधायानङ्गपनु गायत्रीं
यथावग्यासञ्य भमण्डले पख्वेषटितं इृत्वाऽङ्गवाददेवादिरक्मि- `
ण्यादिसखरशक्तीन््रादिवसदेवादिपार्थादिनिध्यावीतं यजेत्संध्यासुः
परतिपत्तिभिरुपचारस्तेनास्याखिरं भवत्यसिलं भवतीति ॥ ४ ॥ .
किंच कृष्णाय नम इति षीजाव्यै विषिद्ठीत मध्ये पिण्डस्य हिसितत्वात्पादि-
षट्कोणेषु षडक्षराणि विटिसदित्य्ः । विटिलीत वेति पठे बीजं छ्णीमिति तेनाऽऽद्यं
पश्चाक्षरं कोणेषु वि्िेत्‌ । अस्मिन्पक्षे मध्येऽपि कामबीजमेव । कीदशं मन््रं सवराह्म-
णम्‌ । बाह्यणो ब्रह्मा ककारस्तत्पहितं मच््रस्य ककारादित्वात्खरूपकथनमिदं पिद्धा-
तुवादः । आधाय ह्व कृष्णाय नम इति षट्सु कोणेप्ेककशो निधाय । अनङ्गबैनु
गायत्रीं यथावय्यासञ्येति । अनङ्गमनु कामवीजानन्दैरं संनिधानात्तस्यैव गायत्रीम्‌
“कामदेवाय विद्महे पुष्पबाणाय धीमहि । तन्नोऽनङ्गः प्रचोदयात्‌, तां यथावदष्टसु
पत्रेषु त्रिशो गायतरीवर्णन्ग्यासज्य श्िखित्वा भूमण्डलं पिण्डवीने काणिकामध्यस्यं
पिण्डस्य धनत्वात्पाधिवान्तरप्रायत्वाज्च भूमण्डलता । एवं कामवीनपक्ेऽपि मृटेनाषटक्ष-
रेण वेष्टितं कृत्वा । अङ्गवासुदेबादि रुकिमिण्यादिस्वशक्तीन्द्रादिवसुदे वादिपार्था
दिनिध्यावीतं यजेदिति । अङ्गादिमिरावृतमस्बुनं यनेदित्यथैः । मूमण्डटं शूल्वेटित-
मिति पाठे बहिर्मण्डलं छृत्वाऽन्तःदानि रारिपत्रार्थ करवव्यानीयर्थः । भूतयद्धेति'
पाठे अत्या दामसुदामवुदामकिक्रिनामानः पाष॑दाः समीपे प्रधानस्य पूर्वादिषु पूज्या

१ क. षडखे। २. “लं शदः । क. "मनं गा" ४ कृ. नन्तरसं"। ५क. "रिवत्रा +
६ क, दिप्‌" ।

गोपापूरैतीपनीयोपनिपत्‌ । १९१

भ प,

इयर्थः । अङ्गानि पञ्च पूर्वोक्तानि तान्य्नयादिकोेषु चत्वारे दिश्षाखल्रमिति,. कमेण
पूजयेत्‌ । वासुदेकदयो मूतेयश्चतलः सेशक्तिका रामचनद्रावरण उक्ताः । शारदोक्ता
वाएूदेवसंकर्षणपर्नानिरुद्धाः शानिश्रीप्रसवतीरतिसदिताः पत्मूरषु पूज्याः ! रकि-
ण्याद्योऽष्टो पट्राश्यः ।
ता यथा--“रक्मिण्यारया सव्या सनञ्चनिदाहया सुनन्दा च ।
मूयश्च मित्रविन्दा सलक्ष्मणर्तना (क्षी) सुशीटा च” इति ।
स्वश्षक्तयो विमरायाः |
ता यथा--“विमहोत्क्पणी ज्ञाना क्रिया योगेति शक्तयः ।
प्रही सत्या तयेश्षानाऽनुयरहा नवमी मता" इति ॥
तस्तु पीठशक्तयो मध्येषु दिक्षु च पोटपूनवप्ररे यष्ट्याः । अत्र तु पाठक्रमोन
विवक्षितो ऽथकरमस्य बरीयस्त्वात्‌ । ठिमण्यादिविशेप्यं वा स्वराक्तिग्रहणम्‌ । इन्द्रा-
दिग्रहणमेरावताचष्टदिग्गजवज्ादीनामप्युपरक्षणं तनेन्द्रादीनामादितो दिगजानामन्ते च
वज्रादीनामावरणं द्रष्टव्यम्‌ ।
ते यथा--“इन्द्रमभि यमं रक्षो वरुणं पवनं विधुम्‌ ।
ईशानं पत्नगाधीशमध उर्ध्व पितामहः” इति ॥
अधडरध्वग्रहणं तत्स्थानप्रदर्चनाथ पूजा तु परवैशानयोरम्तरे ब्रह्मणः । रक्षोवरुणयोर-
न्तरे पन्नगाधीशस्य । वज्रादयो यथा-- `
“वं शक्ति दण्डम पारामङ्कुशकं गदाम्‌ ।
शलं चक्रं पदममेषामायुधानि कमाद्िदुः" इति ॥
अत्राप्यर्भक्रमादिदमावरणद्रयं सर्वेषामन्ते द्रष्टव्यम्‌ । रक्षकतवेन तेषां बहिरेवोचि-
तत्वात्‌ । एेरावतादयो यथा-- `
“दरवतः पुण्डरीको वामनः कुमुदोऽञ्जनः ।
पष्पदन्तः सार्वभौमः सुप्रतीकश्च ते क्रमात्‌ इति ।
एत इन्द्रादिम्यः प्रक्पून्याः । वसुदेवादयो यथा--
“ततो यजेदखग्रेषु वसुदेवं च देवकीम्‌ ।
न्दगोपं यशोदां च वलमद्रं सुमद्धिकाम्‌ ॥
गोपान्गोपीश्च गोविन्दं विंडीनमतिरोचनान्‌ ' इष्टौ ॥
पाथीदयः पच्च पण्डवाः पादयकिर्जयन्तो विदुर इत्यष्टौ । केशवा वारयतु पार्थी
दिस्यनि मन्दरादय उक्ताः ।

१के. स्वराक्तिका।

१९२ नारायणविरचितदीपिकासमेता-

तद्यथा--“न्दरादींश्च तदादे पृजयेत्कस्पपादपान्‌ ।
मन्दारसंतानकपारिनातकस्पद्रुमाख्यान्दरिचन्दने च ॥
ध्ये चतुरदश्ठपि वाज्छिता्थदानेकदीक्षान्गुरुनश्नशालान्‌ '' इति ॥
यद्वा पार्म्रहणमेव कल्यदुमोपटक्षणम्‌ । निधयो नव--
महापद्मश्च पद्मश्च शङ्खो मकरकच्छपौ ।
मकुन्दषन्दनीटाश्च सर्वश्च निधयो नव इति ॥
तैरावीतम्‌। नवमो निधिरेशान्यामेव निवेद्यः । अधिकस्यान्ते निवेद इति न्यायात्‌]
तत्नायमावरणक्रमः । भूल्याङ्गवापुदेवादिरुकिमण्यादिवसुदेवादिपाथादिनिधीन्परित्ज्य
सप्तोक्तानि । तद्यथा "कथितमावृतिस्तकमच्युता्चैनविधाविति सर्वसुखावहम्‌? मृत्यव
सुदेवादीन्परित्यज्य पञ्चाप्युक्तानि तथा चरीण्यपि । तद्यथा--“श्रयजतादथ वाऽङ्गपुर-
दरारनिमुसैन्नितयावरणं विदम्‌" । अष्टना[माभिरेकमप्युक्तं तथा--
“श्रीकृष्णो वामदेवश्च नारायणप्तमाहयः ।
देवकीनन्दनयदुशरष्ठौ वार्ष्णेय इत्यपि ॥
अपुराक्रान्तशब्दान्तो मारहारीति सप्तमः
धमसंस्थापकश्वषटौ चतुर्थ्यन्तः कमादिति ॥
एभिरेवाथ वा पूना क्तैव्या कंपतमैरिणः? इति ॥
यणएतेषडपि १० ९७५९३ १ पक्षा मुख्या एव । पूनायच्नस्य
छेखनप्रकारो यथावत्संप्रदायादवगन्तम्यः । संध्याघ्रु॒तिदषु । प्रतिपत्तिमिर्गौर-
वै्गुणस्तुतिमिः । “प्रपत प्रवृत्तौ गौरवेऽपि च । प्रगल्भे च प्रबोवे च प्रतिपत्तिः प्रयु-
ज्यते" इति विश्वः । उपचारैः पूजाप्रकरः “अषटात्रिशत्वोडरार्कदशसक्त च पश्च च"
इत्यायुक्तैः षदविधैः । तेन यजनेनास्य साधकस्यालिमिष्टं मवति । द्विरुक्तिः खण्ड-
समाप्त्यथी । अस्य ध्यानं तु--
“्मरेदवृन्दावने रम्ये मोदयन्तं मनोरमम्‌ 1
गोविन्दं पुण्डरीकाक्षं गोपकन्याः सहखशः ॥
आत्मनो वदनाम्भोजप्रेरिताक्षिमधुत्रताः ।
पीडिताः कामबाणेन चिरमाशछेषणोत्मुकाः ॥
मुक्ताहारटप्तत्पीनतुङ्गस्तनमरान्िताः ।
सस्तधम्मिवसना मदस्छकितमूषणाः ॥
देन्तपङ्किपरमोद्धापषिसछन्दमानाधराश्विताः ।
कलिमयन्तयो विविधेर्धिभ्रमेभावगरविभिरतैः ॥

१ क. "हणं पूर्वै क+

गोपालपूषेतापनीयोपनिषत्‌ । १९३

फुेन्दीवरकानिमिन्ुवदनं वर्हवत॑सपियं
ध्रीवत्पाङ्कमुदारकोसतुमधरं पीताम्बर सुन्दरम्‌ ॥
गोपीनां नयनोतलचिततनुं गोपारपवावृतं
गोविन्दं कल्मेणुवादनपरं दिव्याङ्गभूषं मने ॥
मच्रमेनं यथान्यायमयुतद्वितयं जपेत्‌ ।
जुहुयादरणाम्भोजेलदशांरैः समाहितः" इति ॥

अत्रायुतद्वितयजपसतु पर्वसेवाविषयः । पृच्लकषं तु पुरश्चरणे जपः । मिमधुराक्तै-
ररणा्बनैस्तदशांशेन होमः । होमपस्यया तषैणं तदश रेन द्विजमोजनं तदशन
माजैनमिति पुरश्वरणम्‌ । अत्र ध्यानान्तरम्‌ । वेगुध्रीवत्पकोस्तुभनमारावमुद्राः
प्रदर्शयेत्‌ । ताप्तां रक्षणनि-

“मष्ट वामकराङ्कष्ठ "` "सतस्य कनिष्ठिका । (?)
दक्षिणाङकषटपंट्ना तत्कनिषठा प्रसास ॥
त्जनीमध्यमानामाः प्रिचितपकुच्य वालाः ।
वेणुमुद्रा भवेदेषा पूगा प्रयषी हरः ॥
अन्योन्यद्यषटफरयोमैध्यमानामिकाङ्टी ।
अङ्कषटेन तु वध्नीयात्कनिष्ठमूरकधिते ॥
तजेनयो कारयेदेष पदरा श्रीवतसपंक्ञिका ।
दक्षिणस्यानामिकाङ्षठपट्यां कनिष्ठिकाम्‌ ।
कनिष्टयाऽन्यया वधया तर्जन्या दक्षया तथा ॥
वामानामां च वघ्रीयादक्षाङ्ष्सय मूलके ।
अङ्कुषठमध्यमे वामं संयोज्य सरलाः पराः ॥
चतसोऽप्यगरप्रस्ा मुद्रा कौस्तुभजतका ।
सृशेत्वण्ठादिपादान्तं त्जन्यङ्कषठनिष्टया ॥
करद्रयेन तु म्वेनुदरेयं वनमालिका ।

अङ्कं बाममुदण्डितमितरकराङष्ठकेनाथ बद्ध्वा
तस्याग्रं ¶ीडयित्वाऽङ्हिमिरपि ततां वमहसाङ्ीमिः ।
बद्ध्वा गादं हदि स्थापयतु विमलधी्म्यीहरन्मारवीनं
विल्वाख्या पूष्रिकैषा स्फु्यमिह कथिता गोपनीयाऽधिपत्तः ॥
मनोवाणीदेहैयदिह वपुषा वाऽपि विहितं

त्वमत्या मला वा तदलिटमपरौ दृषकृतचयम्‌ |
२५

१९४ नारायणविरवितदीपिकासमेता-

इमां मुद्रां जानन्स्षपयति नरस्तं सुरगणा
नमन्त्यस्याधौना मवति सतते सवजनताः' इति ॥
अथास्य धारणयन््पुच्यते--
“पिण्डं मेन कीतं दहनपरयुगे कोणराजत्षडभ-
रयात्पाश्नं दशार्णं स्फुरितदशदं कामवीजेन वीतम्‌ !
पद्मं किञ्स्कपंस्थस्वरविकृतिदलं प्रो्सत्पोडशाणं
भिज्ञव्कव्यज्ञनाठ्यं विकृतिदलयुगेप्वपितानुष्टुवण॑म्‌ ॥
पाराङ्शाम्यामावीतं क्षीक्नो)णीपुरयुगाक्ि(सि)प ।
अटा्षण सहितं यच गोविन्ददैवतम्‌ ।
धमीरथकामफलदं सर्वरक्षाकरं स्मृतम्‌ ॥
डवीनमुक्तं षडर्णोऽप्युक्तः--
“गोपीजनानते प्रवदेद्रह्वभायायिसुन्दरी ।
अयं दद्ञाक्षसे मनर दृष्टादृष्टफट्प्रदः ]।
प्रणवं इदयं कृष्णं उन्तमुक्त्वा ततः परम्‌ ।
तादशं देवकीपुत्रं हुंफटस्वाहापमन्वितम्‌ ॥
षोडदाक्षरमन््रोऽयं गोविन्दस्य समीरितः ।
पिण्डे रतिपते्बीजं नमो भगवते ततः ॥
नन्दपुत्राय वाडादि्वपुषं इयामलाय वा |
गोपीजनपदस्यान्ते वहाय द्वावपि ॥
अनुषटम्मन््र आख्यातो गोपस्य जगत्पते; ।
अनङ्गः कृष्णगोविन्दौ उन्तावष्टक्षये मनः ॥
एते मनेः स्वातन्त्येणाप्युपास्याः । यद्रक््यति--
“तस्मादन्ये पञ्चपदादमूवन्गोविन्दस्य मनवो मानवानाम्‌ ।
दशाणाच्यास्तेऽपि सकरन्दनाचैरम्यस्यन्ते मूतिकामेरयथावत्‌", इति ॥
तद्धेखनप्रकारः । षट्कोणं दिचित्वा तन्मध्ये पिण्डवीनं हिखित्वा तन्महमन्रेण
वेष्टयित्वा तद्वहिः पच दशपत्रं षट्कोणेषु गोपालषडक्षरं चिवत्‌ । पत्रेषु दशाक्षरं
चिखेत्‌ } तत्यत्रे कामवीजं कामवीजेन वेष्टयेत्‌ । ततः षोडशदलं तत्केपरेष खरान्पतरेषं
षोडशाणं रितित्‌ । तहहिदरोचिशत्पत्रं व्यज्ञनकेपरमनुष्ुम्मचं पत्रेषु रिवेद्धहिः पारा-

ङुशवे्टितम्‌ । तद्वहिभूरं द्वैषं कोणेषु गोपालक्षरमच्नवर्णाठिखेत्‌ । ठेखनं यथावत्का-
यम्‌ ॥ ४॥

१ कृ, दपुरद्धं ।

गोपाटपूषैतापनीयोपनिषत्‌ । १९५

ङष्णखर्पप्रकाराकमन्रानाह--
तदिह श्चोका भषन्ति--
एो वशी सर्वगः कृष्ण ईड्य एकोऽपि सन्वहुधा यो परिभाति।
तं पीठध्थं येऽनुभजन्ति धीरास्तेषां सुखं शाश्वतं नेतरेषाम्‌ ॥
तदिति । एक इति । मृरुगः । वौ सरथं कशमस्या्तीति ।. ईड्यः स्त्यः }
एकोऽपीति । जटचन्द्रादिवद्धटाकाशदिवद्वा } पीठस्थं पुवेक्ति वैप्णतरे पीठे वर्तमा-
नम्‌ । षीठ्पूज तु नारि रामतापनीये चोक्ता । धीराः स्थिखुद्धयः।
निलयो नित्यानां चेतनशेतनानामेको बदला यो परिदधाति कामान्‌ ।
तं एीठगं येऽदुयजन्ति रिपरासतेषां सिद्धिः शाश्वती नेतरषाम्‌ ॥
नित्यानां नित्यत्वाभिमतानां म्योमादीनां मध्ये चेतनानां चेतनतकामेमतानां मन-
आदीनां मध्ये नान्योऽतोऽस्ति द्रष्ट यादिशुतैः । वहूनां स्ैनीवानां विप्रा मृख्य-
सखादुपात्ता वैदिकोपापनाकिध्यभिप्रायेण व खीशद्रादिव्यावृ्य्भम्‌ |
एतदरिष्णोः परमं पदं ये नियोघुक्ताः संयजन्ते न कामात्‌ ।
तेषामसौ गोपरूपः प्रयह्नासकायेद्‌ात्मपंदं तदैव ॥
नित्योद्युक्ताः कदाचिदपि यजने न प्रमादिनः | न कामा्कदेप्प्रया }
यो ब्रह्माणं विदधाति पूर्व यो वरिदयास्तरमे गापयति स्म कृष्णः,

भ

तं ह देवमात्षटत्तिमकाश यमु शरणम ्रनेत्‌ ॥

प मयादौ बरह्माणं पद्मयोनि विदधाति करोति । तमे गापयति स्म गानं करि.
तवान्‌ । करियाग्रहणात्पंप्रदानता। आत्पवृततिप्रकारं चरमान्तःकरणवृरया माप्मानम्‌ }
यद्रा स्वयंप्रकाम्‌ ।

अष्टादशाक्षरस्य प्रकारान्तरेण प्रयोगमेकादशाक्षरेण त्रिष्ठुभाऽऽह--

ओंकारेणान्तरितं योः नपति गोविन्दस्य पञ्चपदं मनुं तमू ।
तस्वैवासौ दश्येदात्मरूपं तस्मान्पपुशचरभ्यसेन्निलशान्तये ॥
ओंकारेणान्तरितं यो जपति गोविन्दस्य पञ्चपदं मतु तमिति मनुं मन तं प्रपि-
द्धम्‌ । एवमस्योचारणप्रकारः। ॐ छी कृष्णाय । ॐ गोविन्दाय | ॐ गोरपीजनक्हमाय ।
ॐ स्वाहोमिति । तस्यैवोति । तस्याऽऽ्मरूपमपौ.दशयेदवेत्यस्वयः । तस्मान्ुृशुर-
भ्यसेननिलशान्लया इति } तस्मात ए ध्यायतामात्मरूपं दशयेदतो मुमृतुमुक्ति-
कामो निलशान्वे मेक्षायाम्यतेदर्थासकरणाद्वा । ओंकारान्तसितं पञ्चपदं तस्मै जाप-
काय निशान्ते सदने प्ये गृहे क्षरति वान्तं वर्षति । परंतु संवादतेवनात्सेवनं किनि.
वोचचारणमात्रेण सेवनस्य भजनस्य फट संपत्तिं भवति किंतु मे्षरूपमेव । संपा
उुषज्किकं फम्‌ ।

१९६ नारायणविरचितदीपिकासमेता--

तदु क्तम्‌--““ठ्पमारोग्यमर्था्च मोगां शैवा ऽऽनुषद्धिकान्‌ ।
ददाति ध्यायतो नित्यमपवगप्रदो हरिः” इति ॥
एतस्मादन्ये प्श्चपद्‌ादभूवन्गोविन्दस्य मनवो मानवानाम्‌ ।
द्शार्णा्ास्तेऽपि संकन्दनाचैरभ्यस्यन्ते मूतिकामेयेथावत्‌ ॥
` एतस्मादिति । मानवानां हितायेति शेषः । दश्ार्णा्या दशाक्षरायाः पूर्वोक्ता
मनवे मजरा अमूवनिथः । तेऽपि मचा: । संक्रन्दनः संकरन्दयति सपुखीरिति
वयुत्पस्या क्रन्दन इन्द्रः । ‹ सेक्रन्दनो दुश्यवनः › इत्यमरात्‌ } तत्प्रभतिभिः।
मृतिकामेः श्रीकामैयंयावव्यापताूर्वकमम्यस्यत उपास्यते । तेषामानन्त्ेऽपि कति.
पयानामुपसिनान्युच्यन्ते । तस्य दशचाक्षरस्य यथा--
“गोषीननान्ते प्रवदेद्रहमायाभिसुन्दरी ।
अयं दशाक्षरो मनो दृष्टादृष्टफट्प्रदः |

अस्य मुन्यादिपुनान्तमष्टादशाणवत्‌ । नपतव्रिङ्गे नयास्तटे विस्वमूले तोये
हेदस्ये गोकुटे विष्णुगृहेऽश्त्थस्याधस्तादमबुषेश्च तीरे । स्यनेषवेतेष्वसीन एकैक-
शास्तु प्रनेदयुतचतुष्कं दशाक्षरं मनुवरं प्रथक्क्रमशः । अष्टादशाक्षरं चेदयुतद्वयमि-
तयुदीरिता संख्या । शाकमृछफटगोक्षीरगोदधिभेक्षप्क्तुरेयाणि क्रमेण भोजनमिति
पूवतेवा । ततो दञशक्षः पुरश्ररणं त्रिमधुराक्तारुगाम्बुनद॑शांशहोमसतावदेव तर्णं
तदशांशेन बह्मभोजनं दशांशमार्जनम्‌ । आचक्राय विचक्राय सुचक्राय बेढोक्यरक्ष-
णचक्रायापुरान्तकवक्रायेति पञ्चाङ्गानि । वणीक्षरैवा सबिन्दुमिर्दशाङ्गानि । वर्णन्या-
साकं तत्परलदिव ज्ञेयमिति दशाक्षरविषिः । षडर्णो यथा--“ स्मरः ष्णाय
उदण्डषदर्गो मनुरीरितः ” अस्य सर्वं दशाक्षरवज्जपस्तु रक्षम्‌ । पोडशार्णो
यथा--
“श्रणवं डद्रयं कृष्णं डन्तमुक्त्वा ततः परम्‌ ।
तादशं देवकीपुत्रं हंफटृस्वाहाप्रमलितम्‌ ॥
पोडशाक्षरमन्नोऽयं गोविन्दस्य समीरितः" ॥
दयं नमःपदं इन्तं ष्णं ङृष्णायेति तादशं डन्तं देवकीपुत्रायेति । सर्वमस्य
देशक्षरवन्तेयम्‌ । द्वाधिरादर्णो यथा--
(“पिण्डं रतिपतेर्वीनं नमो मगकते ततः ।
नन्दपूत्राय बाटादिवपुषे सयामलाय च ॥

१ क. हृदिस्थे ।

गोपारपूवैतापनीयोपनिषत्‌ । १९७

गोपीजनपदस्याने वहठभाय द्विठावपि ।
अनुष्टुम्मन्न आस्यातो गोपारुस्य जगत्पतेः"

अ्यप्यादिकं यथा--

“अमुप्य नारद ऋषिदछन्दोऽनुषटुप्पमीसतम्‌ ।
देवता हरिरास्याता आचक्रायैरथाङ्गकम्‌ ॥
दक्षिणे रत्नचषकं वामे सोवर्णवह्की |
करे दधानं देवीम्यामा्िषटं चिन्तयेद्धसिम्‌ ॥
जपे ठक्षं मनुवरं पायतैरयुतं यजेत्‌ ।
पूना तु वेप्णे पीठे हाङ्गदिकपाट्वजकैः ॥
एवं सिद्धमनुरच्री त्ेखोकयैश््यमागभवेत्‌ ” इति ॥

षट्णो यथा-“अनङ्गः कृष्णगोविन्दो डन्तावष्टक्षरो मनुः " ।

अस्य द्चाणयद्िपिः । पिण्डविषिर्यथा नमोन्ततेनाटाक्षरत्वं प्रणवमायादितवेन
वा | जस्यप्यौदिकमुच्यते--
“मुनिर्नारद आस्यातद्छम्दो गयत्रभीरति्‌ ।
देवता बल्कृप्णोऽङं षड्ीर्करान्तबीजतः ॥
अव्याद्यकोरारीटाम्ुनरुचिररणाम्भोजने्रौ दविंहसतो
बालो जङ्घाकटीरस्थलकटितरणक्िङ्किणीको गुङ्ुन्दः ॥
दो्म्यां हैयङ्गवीनं विदधति विमलं पायपतं विश्ववन्यो
गोपीगोपा्वीतो रदनखविरुप्तकर्णमृषश्चिरं वः ॥
रक्षं जपहृशांशं वा पायं ससितं हुनेत्‌ ।
पूजा च वैष्णवे पीठे अङ्गदिवपाटवजकरैः " इति ॥
“यदषिनारदः प्रोक्तो जगतीछन्द ईसिम्‌ ।
्रकरप्णो देवता बीजे छो मा शक्तिः प्रकीतिता ॥
षडड्गमूरमन्रेण अ्थदेवं विचिन्तयेत्‌ ।
कदम्बमूढे तिष्ठतं देवदेवं ननाईदनम्‌ ॥
इन्दीवरदल्शयाम पूणैचनदरनिमाननम्‌ ।
देवगन्धरवयक्षोघनरोरगनिषेवितम्‌ ॥
मोहनं गोपगोषीनां वद्धमं देवकीषुतम्‌ ।
मयुरषिच्छपंयक्तं वनमाडाविभूषितम्‌ ॥
परणचनद्रनिं कान्तं ृन्दरावननिवाप्तिनम्‌ ।

१९८

नारायणनिरचितदीपिकासमेता-

वेण गायन्तममं सर्मेभूतमनोरमम्‌ ।
छेरिष्यमानं वत्सश्च गैः सिहैस्तथा द्विजैः ॥
सर्वामरणसयुक्तं सवीभरणश्ोमितम्‌ ।
कौर्तुभोद्धासितीरस्कं दामपिच्छसमावृतम्‌ ॥
अप्रमेयमचिन्त्यं च मोपारं शिद्युरूपिणम्‌ ।
ध्यायेत्तं देवदेवेशं सैोकेकनायकम्‌ ।
अङ्कैश्च वासुदेवाये रकिमिण्याचैस्तृतीयकम्‌ ।
कुमुदेन्द्रायुधेश्वापि षडावरणमीरितम्‌ ॥
जपोऽयुतचतुष्कः स्याद शांरां जुहुयात्ततः. ॥
पायसेन सिताक्तेन त्येत्तावदेव तु ॥
सिद्धमन््रस्य खोकोऽयं सद्यो क्दयो मविप्यतिः इति ॥

एकाक्षरो यथा-

ब्रह्मा भूम्याप्तनासीनः शान्तिविन्दुसमाचितः ।
बीजं मनोयुवः प्रोक्तं जगच्रितयमोहनम्‌ ॥
ऋषिः संमोहनः प्रोक्तो गायच्रीछन्द ईरितम्‌ ।
मनःसंमोहनः साक्षादेवता मकरध्वजः ॥
बीजेन दीर्धयुक्तेन षडङ्गविधिरीरितः ।

जपारुणं रत्नविभूषणाल्यं मीनध्वजं चारुक्ृताङ्गरागम्‌ ।
कराम्बुजैरङ्कुश्ामिक्षुचापं पुष्पाख्पाशौ दधतं स्मरामि ॥

लक्षत्रयं जपेन्मन्त्रं मधुरत्रयसयुतैः ॥

पुष्ये: किंडुकनैः पेरहयात्तद शांतः ।
वक्ष्यमाणे यजेत्पीठे विधिवन्मकरध्वजम्‌ ॥
मोहनी क्षोभणी चाप्ता स्तम्मिन्याकर्षणी पुनः ।
द्वाविण्युन्मादिनीञ्िनोतछेदिन्यः पीटशक्तयः ।#
बीजाढ्यमासनं दत्त्वा मृति मृष्टेन कल्पयेत्‌ ।
अस्यां सम्यग्यजदेवं वक्ष्यमाणेन वर्त्मना ॥
इष्टाङ्गावरणं पूर्वं मध्ये दिक्षु यजेच्छरान्‌ ।
दामां शोषणं पूणं द्रीमादं मोहनं ततः ।\
सदीपनाख्यं हीमां दरूमाद्यं तापनं पुनः ।
सर्गान्तम्रगुणा मयो मादनं पञ्चमं मतम्‌ ॥
प्रणामनाणहस्ता मध्ये यास्ता बाणदेवताः ।
सपृल्याः पञ्रमध्ये तु शक्तयाऽष्टौ यथाक्रमम्‌ |

गोपालपूर्व॑तापनीयोपनिषत्‌ । १९९
अनङ्गह्पाऽऽाऽनङ्गमदनाऽनङ्कमन्मथा ।
अनङ्गकुमुमा पश्चादनङ्गमदनातुरा ॥
अनङ्िषिराऽनङ्मेखल्यऽनङ्दीपिका ।
रीटाकमट्धारिण्यः स्मेखक्त्रानुशञोमिताः ॥
बहिः षोडशपत्रेषु पूज्याः षोडश शक्तयः |
युवतिप्रतिटम्भाऽन्या ज्योत पुभरमैदा दरवा ॥
सुरता वारुणी राका कान्तिः सौदामनी पुनः|
कामच्छत्री चन्द्ररेखा मुकी स्यान्मदना पुनः ॥
ज्योतिमीयावती ताः स्युः कडारविकपत्कराः ।
स्मेरवकत्रा युवतयो मदविभ्रममन्थराः ॥
दलेषु पुनः एृज्याः स्मरस्य परिवारकाः ।
शोको मोहो विापोऽन्यो विभ्रमो मदनातुरः ॥
अपत्रपो युवा कामी मूतपुप्पो रतिप्रियः ।
गरीप्मस्तपान्त ऊर्नोऽन्यो हैमन्तः शिरिरो मदः ॥
दृधुका्मुकपुष्ेषूषरा रक्ता सुपूः ।
अपराङ्कनिषङ्गाठ्या वनितापरक्तमानसाः ॥
रतिप्रियानष्टिक्ष यजेदष्टौ विशिष्टषीः |
प्रभृत्मारसो पशच्छुकमेषाह्यौ पुनः ॥
अपाङ्गकविलाप दरौ हावमावे प्रकीर्तिताः ।
चतुरस्तस्य कोणेषु पूञ्यास्तत्परिचारिकाः ॥
माधवी मालती प्श्चाद्धीरणक्षी मदोत्कवय ।
सितचामरधारिण्यः पर्वमरणमूषिताः ॥
बाह्ये ठेकेश्वरान्पश्वत्तद्ाण्यचैयेत्कमात्‌ ।
इत्थं यो भजते देवं सुगन्धकरुमुमादिमिः।
प भवेषटन्धप्ोभागयो क्म्या जितघनेधरः'' इति ॥
एकाक्षरस्य ककारो वीनमीकारः शक्तिः । अयं मनुद्धरूपो ` विष्णुषटपः कामकू-
पश्च । एवमादयो मनवः सँकरन्दननारदपंमोहनादिभिरम्यस्यन्ते मूतिकामेः । यथावदु-
क्तविधिना ॥

तदेतस्य खरूपाथं वाचा वेदयति ते प्रच्छुसदु होवाच ब्राह्मणः)

तदिति । त्माकारणादेतस्य कृष्णस्य स्वरूपा्थ खलं मचर्द््थ वाचा वचने-

२०० नारायणविरचितदीपिकासमेता--

न वेदय बोषयेतयेवं ते मुनयः पप्च्ुः एृष्टवन्तः । तत्छरूपपंबोधनेः ह प्रसिद्धौ ।
उवाचेोक्तवान्‌ ! ब्राह्मणो ब्रहमाऽपतौ पूर्वोक्तः ।
किमुवाचेवयाह-- -
अनवरतं मया ध्यातस्ततः परार्धान्ते सोऽबुध्यत
गोपवेषोमे पुरस्तादाविर्वभूव ततः प्रणतो मया,
अनवरतं निरन्तरम्‌ । मया ध्यातः स्तुतः स्तुतिविषयीङृतः परार्धान्ते “ पश्चाशद्र-
हयवर्षीणि परामभिधीयते " इति विष्णुस्मरणाद्रह्णः पश्चाद्रषावसाने स॒ कृष्णोऽ-
बुध्यत बुद्धवान्मां ध्यायतीति चिन्तितवान्‌ । चिन्तयित्वा गोपवेषो गोपस्येव वेषो यस्य
तादृशः सन्मे मम पुरसतादग्र आविर्बभूव प्रफथीभूतो गोपवेषधरसतेन सनतनः । ततसत-
द्नन्तरं प्रणतो नमच्छृतो मया ब्रह्मणा कृतनमस्कारः संश्च । ।

अनुकूलेन हृदा महममष्टादशार्णं स्वरूपं खष्टये दखाऽन्तदितः एुनः सिसक्ना

मे परादुरभृततेषवक्षरेषु भविष्यल्नगदूपं भकारायंस्तदाह तदाह ॥ ५॥

अनुकूटेन हृदा महयमषटादशार्णं सरूपं सृष्टये द्च्वाऽ्ताहित, इति! अनुषेन
दयरद्रेण इदा मनप्ता मह्यं ब्रहमणेऽ्टादशार्णं मच्राजं खरूपं श्रीकृष्णरूपमेव मन्रम-
यत्वादेवतायाः “देवतागुरमन्नाणां मावयेदैक्यमात्मना'” इति स्पतेमूठेन कल्पयेदिति
च स्मृतेः पृषटये ृष्टयर्थ दता प्रद्यान्तरदितोऽप्र्क्षो बभूव पुनस्तपःफरग्राप्यनन्तरं
तिमृ्षा सष्टुमिच्छा मे मम प्रादुरमत््दुर्मूता। तेष्वक्षरेषु मविष्यञ्जगदूपं प्रकाशर्यस-
दाहेति तेप्वष्टादशखक्षरेषु मविष्यद्धावि जगतो रूपमाकाशादि प्रकाशयन्ध्कटीदुर्व-
मह्या तन्जगदाह वक्तीति श्रुतेषैचः । प्राकाशयं तदिहेति युक्तः. पाठः । तञ्जग-
दिह प्राकाशयं प्रकटितवानहमिदयरथः । तदाह प्रकारमेवाऽऽह ब्रह्मत्तरअन्धेनेति श्रुते-
वचः ॥ ९ ॥

पञश्चपदानां क्रमेण सृष्टिविभागमाह--

आकाशादापो जलात्पृथ्वी ततोऽभ्निषिन्दोरि्दुः;

आकाशादिति । आकाशादापो वायुतेजोद्ररिति बोद्धग्यम्‌ । “ तस्मादात्मन
आकाशः परभूत जकाशद्रायु्वायोरभिरमेरापोऽ दयः पराधेवी" इति शत्यन्तरात्‌। ततोऽ-
धितः एथिव्या जशचिरिदं स्थूटार्यभिप्रायमम्बरस्थपाषाणकाष्ठादौ निभित्तलेनाम्युतय-
तदशनात्‌ । विन्दो्टेकदेशादिनदुशवनद्रः । (श

तत्संपाताद्कः, ॥
तत्स॑पातादकं इति । तेषा एिवीश्तेनततां संपातातपुयोगादर्ः सूर्यः | घनता
त्ाथिवमागोः नलाकपैणादुदक्रमाग उष्णत्व्तनोमागः । पूर्य इव इन्दो यद्यपि. तेन

॥

गोपापतापनीयोपनिषत्‌ । २०१

उपलभ्यते तथाऽपि त्य सौरप्रतिक्रिहूपतात्र खाभाविकताऽख तं तु न्योतिःशाचरे
निर्णीतम्‌ । युक्तिश्तिविरोधालुराणप्रकरियाऽधवादः ।
इति हीकारादष्टनं कष्णादाकारं खाद्रायुरित्यु-
ततरासुरभिषिवाः परादुरकार्ष तदुक्तरातु सरीपएमादि च,

इति हीकारादश्नमिति । इति मूतद्वयमभिः मूयीचन्द्रमपो चाऽऽवशीनात्सषट-
वानसि । कृष्णात्कृप्णपदादाका्ं यत््तिद्धं ध्रत्रेन्धियादिूपम्‌ । सादाकाश्ाद्रायु
रिति यः प्रपिद्धः प्राणादिषूपस्तमपजनम्‌ । वीनेनोतपन्रादाकाशाञ्नलं सष्ठ न लाका
स्रतु कृष्णेन सूष्टस्ततो वाख्वञ्मी अपि कृष्णेनेव मृष्ट । जलयदारभ्य तु बीनत्प्टि
सेन जायापती बीजं सोम्यं कृष्णपदं क्ररम्‌ । उत्तरात्सुरमिविचाः प्राहुरकाषम्‌ । उत्त-
राद्रोविन्दपदात्सुरमयो गावो विद्यातः प्रादुरकाषं वेदादिवतुदंशविद्याश्च प्रकयैकेतवा-
नसि । पुरभिमिति परे सुरभिं गां गोजातं विश्वैः । युक्तं चैतत्‌ । गोशब्देन
गवां विन्दशब्देन च विद्यानाममिषानात्‌। तदुत्तरान्न छीपुमादि चैदं सकटं तस्मादुक्त.
राद्रोषीजनारिषदात्न पुनः चीपुपादि च चीपुसारि चाद्रनम्‌ । आदिशब्दात्छेदनोदधि-
उनाण्डननरायुनात्पकं चतुपिधं प्राणिनां गृह्यते । युक्तं चैतत्‌ । गोषीननपे ब्ीपु-
पान्वयात्‌ । ।

इदं सकरमिदं सकरमिति ॥ ६ ॥

इदमिति । अत्रापि तदुत्तरादिति बोद्धव्यम्‌ । तच सखाहापदं तस्मादिदं प्के
तदुपकरणं चासनं यत्स्वतवेन हेयत्वेन च व्यवहियते तत्र स्वाहाराब्दानुगमात्‌
यद्रा । तदुत्तरातयदद्यात्कमेण चीपुादि प्रकटं चासृजित्य्ः । एवं व्याख्याने
नाध्याहारपेक्षा । विरक्तिः पञ्चपदसृषटिसमाप्लथां ॥ ६ ॥

एतदावतनप्तूलथं चन्द्र्वजनाम्नो मक्त्य राज्ञ आस्यायिकामाह--

एतस्यैव यजनेन चन्ध्वजो गतमोहमात्मानं
वेदयितवोारान्तराछिकं मुमावतेयन्‌ ,

एतस्येति । एत्व करप्णप्य यजनेन पूनगेन गतमोहं लक्तमिथ्यज्ञानमात्मानं
वेदयित्वा ज्ञात्वा । विदङ्कवेतनास्यानवाकपतदेश इति बोपदेवः । मोकारस्यान्तराल्किं
मध्यवर्विनं मनं मन्रमावतय्तदकारुधितं जपिततवान्‌ ।

फटमाह--

सङ्गरहितोऽलयापतत्‌,

सङ्गरहितः सत्नलापतत्संपारमत्किम्याऽऽपतदाप्तवान्‌ । अम्यापतदिति पाठ आभि.

मुस्येन प्राप्तवान्‌ ।

१क, घ, मिदमिति ।
१६

२०२ नारायणमिरचितदीपिकासमेता-

किं प्राप्तवानियत आह--
तदि्णो; परमं दं सदा प्यन्ति सूरयः। दिवीव वच्षराततमू!
तद्विष्णोरिति । तन्पुकयास्यं विष्णो््यापकस्य परमात्मनः प्रमं पदं स्थानमलया-
पतत्‌ । नन्वनुमवामवे कथमपियाशङ्य विदरदनुमवमाह- पदा पयन्ति परय
इति । ननु पवीुमेवे पवैृक्तिप्ङ्गः | इष्टमवेतन्क्त एवं विमुच्यत दूति र ।
प्रयत्यैयथ्यैमिति बेदेशमस्वमसीलादिवत्छस्यैव ददानाय शाचगुरुपरिषर्यादीनां
पराफल्यात्‌ ।
उपपंहरति-
तस्मादेतन्नित्यमभ्यसेिलमभ्यसेदिति ॥ ७ ॥
तस्पादिति । एतदष्टदशाक्षरं निदं पराऽम्यतेदाकीयेत्‌ । द्विरक्तिरास्यायिका-
समाप्टर्था ॥ ७ ॥
पश्चपदालगतृषटौ मतमेदमाह--
तदाहुरेके यस्य प्रथमपदादूमिदितीयपदाजटं वतीयप
दात्तेजधतु्द्रयु्रमाव्योमेति वैष्णवे पञ्चव्याहृतिमयं
मत्रं कृष्णावमासं॑कैवस्यष्तमै सततमावतेयेदिति,
तदाहुरेक इति । त्त्र्थ । आहूवैदम्येक आचार्याः । यख कृष्णस्य प्रथम-
पदृष्िनाहूमिः एथिवी जता । एवं चतुषु । चरमादन्यात्छाहाकाराब्योम प्रथमम्‌ ।
इत्यं मच्रावरोदेण सृष्टः । वेषणवं विष्णुदेवता पशचव्याडतयः कमेण भूराया जना-
न्तासन्मथं प्रतिपदमेकेकन्याटधतिदषटिविधानातन्चतवमक्तम्‌ । अथवा पृश्चभूतान्येव
पशचम्याटतिशब्देनोच्यने तन्मयं मच्रमषटादशाक्षर ङृप्णावमापं कृष्णप्रतिपादकं %व-
स्यपरलै कैवल्यस्य मेष मत्ये मागौय मेक्षपद्धतये पततं निल्यमावतयेजयेत्‌ । इति-
शब्दो मन्रोपाप्तनाप्माप्यर्ः । |
उक्तेऽथं मन्रप्तमतिमाह--
तद्र गाथाः
यस्य प्रवपदाटमि्वितीयास्सटिलोद्धषः
तृतायात्तन उद्धूतं चतुयाहन्धवाहनः ॥
पचमादम्बरोत्पत्तिस्तमेवेकं समभ्यसेत्‌ ।
चनरध्वनोऽमद्विष्णो परमं पद्मन्ययम्‌ ॥
तदत्र गाथा इति । वान्त इति रोषः । तेैकमषटादाक्षरमेव नान्यत्‌ 1 अन्या
बार पमु" इतिश्रुतेः । चन्द्रध्वजो राना क्षत्रियसयवोचियात्‌ ।

गोपालप्षैतापनी योपनिपत्‌ । २०३

अनृषन््रयमुक्तवा वृत्तान्तरमाह-
ततो विषुद्धं विमलं व्रिशोकमरेषलोभादि निरस्तसङ्ग्‌ ।
यत्ततपदं पथपदं तदेव स वासुदेषो न यतोऽन्यदस्ति ॥
तत इति । अशेषलयमादि न रेषा छोमादयो यसिन्‌ । यतो निरस्तपङ्गम्‌ ।
एवविधं यतद बरह्मास्यं पञ्चपदं तरव ब्रहमह्पमेव ब्रह्मामकोऽष्टादशाक्षर इवर्थः ।
यत्पश्चपद्‌ं प्र वासुदेवो बरह्मात्मकमचरघवह्पो वापुदेवो यतो वाघुरेवादन्यतरति ।
तमेकं गोविन्दं सदानन्द विग्रहं पञच-
पदं वृन्दावने सुरधररु्वरासीनं सततं
तमेकमिलादि गवम्‌ । मुरमृरुहः कलृकषपतप्य तटे सततमापरीनम्‌ । पततमि-
ल्यनेन नि्यसंनिहितत्वमुक्तं तेन द्वापारान्त एवेति न भ्रमितव्यम्‌ ।
समरुद्रणोऽदं परमया सुला तोषयापि ।
समरुदरणोऽहं परमयेति । मरदरणेरनपश्वाशद्धिः सहितः प्रमया मुस्यया. सुला
स्तवनेन तोषयामि प्रीणयामि ।
सतुपिमेवाऽऽह, ॐ नम इत्यादिदरादशमिः छोकैः--
ॐ नमो विश्वरूपाय विश्वसिथिलन्तश्ते ॥
विश्वेश्वराय विश्वाय गोविन्दाय नमो नमः ॥ १॥
नमो षिङ्गानरूपाय परमानन्दरूपिणे ॥
कृणाय गोपीनाथाय गोविन्दाय नमो नमः ॥ > ॥
नमः कमटनेत्राय नमः कमरमालिने ॥
नमः कपटनामाय कमापत्ये नमः ॥ ३ ॥
॥६॥२॥६॥
बहांपीडाभिरामाय रामायाकुण्ठमेधसे ॥
रमामानसदैसाय गोषिन्दाय नमो नमः ॥ ४ ॥
कंसवैशविनाशाय केशिचाणुरातिने ॥
दषमध्वनवन्याय पाथसार्थये नमः ॥ ५॥
वरहाणां मयूरपिच्छानामापीडो मुकृटस्तेनाभिरामाय सखूपेणापि रामायाभिर-
माय ॥ ४॥ ९॥
वेणुवादनशीराय गोपाछायादिपरदिने ॥
कारिन्दीकूटशोलाय शोहकुण्डरधारिणे ॥ ६ ॥
वट्बीनयनाम्भोनमालिने नृलशाङिनि ॥
लमः प्रणतपालाय श्रीकृष्णाय नमो नमः ॥ ७ ॥

२०४ नारायणपिरचितदीपिकासमेता--

नमः पापप्रणाशाय गोवधनधराय च ॥
पूतनाजीवितान्ताय वृणावर्तामुहारिणे ॥ ८ ॥
अहिमर्दिे कारीयदषदटनाय । तथा च मच्रव्णः--

“काटीयको नाम सर्पो नवनागसहक्तवलः ।
यमुनाहृदेशो जातो नारायणवाहनः इति ॥

॥६॥७॥८॥

निष्कलाय विमोहाय दुद्धायाषुद्धमैरिणे ॥

अद्वितीयाय महते श्रीकृष्णाय नमो नमः ॥ ९॥

प्रसीद परमानन्द प्रसीद परमेश्वर ॥

आधिव्याधिभनेगेन दष्टं मागुद्धर प्रमो ॥ १०॥

भ्रीदष्ण रुकिपणीकान्त गोपीजनमनोहर ॥

संसारसागरे मरं मामुद्धर जगहुरो ॥ ११॥

केशव छेशहरण नारायण जनादन ॥

गोविन्द प्रमानन्द्‌ मां सयुद्धर माधव ॥ १२॥

निष्काय कदय स्यानमूखतो वृद्धौ रिस चाण्वशमात्रके। षोडशा च चन्द्रस्य

कटा नौकाख्योः का" इति कोशः । यथाई तद्रहिताय । अदधाः कंपतादयसतेषां
वेरिऽन्तकाय ॥ ९॥ १० ॥ ११ ॥ १२॥

अथ हैवं स्तुतिभिराराधयामि

अथ दैवं सुतिमिराराधयामीति । जय पशवादचापयेवं छृष्णं स्ततिभिराराध-
यामि स्ाधयाम्यनुकरूलं करोमि |
मदुपदेशं मवन्तोऽप्यहंन्तियाह--
ते यूयं तथा पञ्चपदं जपन्तः शरीक्ष्णं ध्यायन्तः
संति तरिष्ययेति स होवाच हैरण्यः। अयु पश्चपदं
मघरमावतेयचः स यात्यनायासतः केवरं तत्‌। अने-
जदेकं मनसो जवीयो नेतदेवा आदुवनूरवमषदिति
ते यमिति । तथा यथाऽहं जपामि । अमुं पएचचपदमावपयि्यः स॒ या्नायापततः
केव तदिति पूवीथपाठे युक्तः । एवं तर्ं्राप्मानाक्षरतया रिष्टुप््यात्‌ । अनाया-
पतोऽपरयतना्केवं शुद्धं तद्रह्यानेनि्थरमपि मनप जवीयः । यत्र मनो याति
तत्रापि पात्‌ । देवा वागादय एतन्नाऽऽुवत्न प्राप्ताः ‹ यतो वाचो निके
इति श्रुतेः । यतः पुषेमैत्‌ 1 ऋष गतै । व्याप्य गतवत्‌ ।

गोपलोत्तरताप्नीयोपनिपत्‌ । २०५
उपपहरति-- `
तस्पा्छृष्ण एवे परो देवस्तं॒ध्यायेततं
रसेत्तं भजेत्तं भनेदित्यो तत्सदिति ॥८॥
इत्यथर्वोपनिषदि गोपादपूषैतापनीयोपनिपत्समाप्षा ॥ ११॥
तस्मादिति ! सन्नाम गृहीयात्तस्येचरथः । तं भनेदिति द्विरुक्तिः पतमाप्त्य्थी ।
ॐ ततपदिति बरहन्यपदेशः “ॐ तत्सदिति निर्देशो व्रहमणञ्धिवधः स्मृतः" इति
सपतेः ॥ ८ ॥
नारायणेन रचिता श्रतिमात्रोपजीषिना ।
असपष्टपदवास्यानां दीपिका कृष्णपत्ं ॥ ! ॥

इति नारायणकिरचिता गोपाटपूवैतापनीयोपनिषदीप्कि समाप्ता ॥ १६ ॥

ॐ तत्सद्रह्यणे नमः।

गोपाटोत्तरतापनीयोपनिषत्‌।

-- ~> ©ःऽद्वरर=्----
(गने

नारायणविरचितदीपिकासमेता ।

खण्डोनवंशतियुता कृष्णापङ्गत्वदशिनी ।
प्तचत्वारिरत्तमी गोपाोत्तरतापनी ॥ १ ॥
ज्ञानिनोऽकर्तृत्वममोकतृतवं च ज्ञापयितुं छृष्णगोषीसंवादख्पामास्यायिकामारचयति-
ॐ एकदा हि व्रनसतियः सकामाः शर्वरीमुषित्वा
सर्वरं गोपां कृष्णं हि ता उचिरे। उवाच ताः कृष्ण-
परुः कस ब्राह्मणाय भें दातव्यं भवति दुबीसेति ।
` एकदा हीति । एकदा कदाचित्‌ । हि निश्चितम्‌ । अच प्रायेण हिवैराब्दा निश्च
यार्था एव । सकामाः कामक्रीडाप्रहिताः दृष्णेन पह विपन्य इतः । शर्वरीमु-
पित्वा । अलन्तसंयोगे द्वितीया । परण रात्रि कामक्रीडापक्तं कृष्णं परयन्यः कोतु-
कमनुपूयेलरथः । पर्श गोपां सर्पामीश्वरमनन्तकोयिवरहयण्डधीशवरमपि सन्तं गवां

१२. रक्‌.

२०६ नारायणविरवितदीप्किप्मेता-

पालकं परुपालकत्वरक्षणां हीनदशामाधितं कृष्णं ध्यतृणां कर्ममूनिर्दणनम्‌ । हि
निश्चितम्‌ । सकामं निरधा्यं ता गोप्य उचिरे जगुः । उवाच ताः कृष्णमनुः कृष्णो मनु-
खि धरमोषदेष्टा ताः प्रत्युवाच । कृष्णस्य गोपीनां च षाको वाक्यममूदि्थैः । गोपीनां
वचः कस्मा इति । भें भिकषापरहः ‹ भिक्षादिभ्योऽण्‌ ' | दातव्यमिलहीर् कृतयः |
यदूनिन कृताथौः स्यमति प्रषः । कृप्णवक्य दर्वापतेतीति । संपिसु हे सतेतीतिव.
च्छन्दसः प्रामादिको बा
कयं याख्यामोऽतीती जलं यमुनायाः,

गोपीनां वचः कथमिलयादि । अतीव जं युनाया इति । यमुनाया अगाधं
जहं मध्ये कोते तचाप्माभिः सपमारामिः स्रीभिलतुमशक्यं कश्चिदुपायोऽत्ति येन
तज्नपतीर्ववषरव दुवि यामो मवानतुदुदधिपराकरमोऽलि तेन णएच्छमः ।

मा गुरिति चेत्ेवाहु-

यतः श्रेयो भवति

यतः श्रेयो भवतीति । प्रयस्यस्माकं यहुरुतरेच्छा वते तच प्रेयोऽतिथिशूषय-
तिम्षादानेमनरेण न मवति । ततो यपुनाजल्सरशमन्तरेण त्वमनोपायं नो ब्रूहीति
गोपीवाक्या्ः |

ृष्णेति' दृष्णो ब्रह्मदारीद्युश्ला मार्ज
वो दास्यत्ुत्ताना भवति यं मां स्पृ,

कृप्णवाक्यं कृष्णेतीति । कृष्णेति प्रातिपादिकार्थपुषक्रम्यायं ब्रह्मचारी कृष्ण इति
स्यं वचः शपथषपमुक्तवा स्थितानां सत्यवादिगीनां वो युष्पाकमनेन सरल्यवादेन मार्ग
दास्यतीति कृष्णोपदेशावक्याषैः ।

तथा पषानतमाह--

अगाधा गाधा मवति श्रयं मां सृत्वा,
अगाधेति । यदि भवतीनां मर्गदनेच्छा तर मार्गं दास्यति यदि वोततानेच्छा
तहताना मवति भविप्यति करौमानपमीप्ये वतमानद्वः | यं म समतेति परेण
सैबध्यते । य॑ मा सपृत्वाऽगाधा गाधा भवीति | |
इदमसपं कयं पुाप्ताध्यमि म्तमरणमत्रेण पिष्यतीतिकैमुतिकन्यायेनाऽऽह--
अपः पूतो भवति यं मां सूत्वाऽतरती वरती मति य॑ मां सृता,
अपरत इति । य॑ मं ृप्णं स्मृता पचिन्यापूतो महापतकादिदष्टोऽपि एतो

# अत्रोततरत्रापि च ख. पुस्तके यं मामिलत्र यन्मामिति पाठो दृदयते ।

१ इ, "तित्रः।

गोपालोत्तरतापनीयोपनिपत्‌ । २०७

निर्मलो मवति । अन्ती हयचय॑दिश्रतिसमत्यक्तवतरतितोऽपि तती चैर्णनतो भबति ॥
यस्य स्मृत्या च नामोक्त्या तपोयज्ञक्ियादिष |
नयनं सपूणतां याति सयो वन्दे तमच्युतम्‌ इति स्फः ।
नयनं कृतमधकृतमक्ृतं वा ॥
निष्कामः सकामो भवति यं मां सृत्वा,
निष्कामः सकाम इति । अप्राप्तकामः प्राप्तकामो भवति। श्मतमात्रो ऽसिष्ष्टदः
इति स्प्रतेः ॥
अश्रोत्रियः श्रोभियो भवति यं माँ समृत्वा शरुता तदराच॑ह पर
सृता तद्वाक्येन तीती तां सौय हि वै गताऽऽश्रमं पुण्यतमं
नत्वा मुनिश्रेष्ठं हि सोदरं चेति दचाऽसै ब्राह्मणाय क्षीयं
घृतमयं मिषतमं हि वा इएतमः स तुष्टः साता भुक्त[55-
रिषं परयोज्याऽ्गामदात्थं यास्यामोऽतीत्वा सौर्यम्‌,
अश्रोत्रिय इति । श्रोत्ियकषब्दो शठः । छन्दोमात्राध्यायी तु च्छन्दूप्त एव ।
अतादृशोऽपि तत्फमागवति ॥
“स्मौव्यः पतते विष्णुविस्मौव्यो न जातुचित्‌ ।
र्वे विधिनिषेधाः स्युरतयोर किंकराः" इति स्पतेः ॥
्रुतवाऽऽकष्यं तद्वाचं तस्य क्षणस्य वाचं वाणीम्‌ । ह वै प्रसिद्धौ स्त्वा तद्वाचमेवाऽ5-
परामृश्य तद्वाक्येन कृष्णवाक्येन पलयशशपथात्मकेन तीर्त्वोत्तीयं तां सूर्यतनयां हि वै
म्रषिदधां गत्वा प्राप्याऽऽभरमं मुनिनिवाप पुण्यतमं नत्वा नमस्कृ मुनिश्रेष्ठं दुरवापं
रोर चेति रुदकडावतारम्‌ । चः समुचये । गत्वा नत्वा चेति । दत्वा प्रदायास
दुवासम ब्राह्मणाय क्षीरमयं क्षीरव्िकारं धरतविकारं मिष्टतममतिरयेन पिष्टं मधुरं हि
वा इष्टतमः प्रियतमो द्ोनीयतमः स॒ मुनिर वै तुषटसतष्टमनाः प्लात्वा सानं कृत्वा
मुक्त्वा भोजनं कृत्वाऽऽशिषं चिरजीवितरूपां प्रयोज्य गदित्वा । आननां तु गमनाया-
दाता । कथं यस्यामोऽतीचं स यमिति पूवयास्येयम्‌ |
स होवाच पुनिदुयािनं मां स्फृत्वा बो दास्यतीति

न

मा तासां मधये शष्ठ गान्यवीं होवाच, सदैवेताभिरेव
विचायं कथं ष्णो ब्रह्मचारी कथं दुर्वासिनो गुनितं
हि रख्यां विधाय प्रमु कृता तृष्णीमायुः
स॒ होवाच मुनिमैननरीटः । श्रिमुवाचेत्याह । दुर्वािनुपवािनं मां स्त्वा

[¬

वा दिलाऽऽि। २ ख. "्याऽञ्तां दलाऽदा। ३ ख. "वादिनं । ४ ग, “स्यति ।

व
वैश्रे'। ६ ख. वारिनो।

हि

२०८ नारायणविरचितदीपिकासमेता--

कपथरूपेण बे युप्मम्यं दास्यतीवंपरकरेण मार्गम्‌ । इप्णवाक्यदष्न्तेन तदपि
तथ्यं मत्वाऽऽधर्यमापत्रा गोप्यः । ततस्तं मध्ये श्रेष्ठा गान्धी नान्ना गोपी
होवाच । गनधधोकादागलावतीरणा गान्धवीं गोपी । किं इत्वा सहैवैताभिरेव
विचर्यितामिः सर्वाभिः सहैवं वक्ष्यमाणं विचार्यैव । एवं किम्‌ । कथं कृष्णो व्रह्मचारी
योऽस्मामिः सहैवं छत्त्रं राजी करिडितवान्‌ । कथं दुर्वातिनो मुनिरवीस्युपवास्थेव ।
र्वामिनः स्वाथिकोऽकारद्छान्दप्तः । यथा ज्याया अपरा इति । एं विचार्यं तां
हि सु्यां विधाय कृत्वा । पूर्वमनु कृत्वा तूष्णीमः । पूर्व पर्वोक्तं विचारं छृत्वाऽनु
पश्चातप्णीमासुः स्थितवल्यः ।

शब्दवानाकाशः शब्दाकाशाभ्यां भिन्नरसस्मिन्ाकाशे तिष्ठत्या-

काशस्तं न बेद स द्यात्माऽं कथं भोक्ता मवामि ॥ १॥

तासां मनोषिचारव्यानमारक्षयामिप्रायज्ञः करुणया मुनिरुवाच शब्दवानित्यादि ।

आकाशः शब्दवान्‌ । आत्मा तु शब्दाकाशाम्यां भि्ससिन्नाकारे तिष्ठत्यधिष्ठान-
त्वेनाऽऽकाशस्तमालमानं न वेद स्प इव रज्जुं त हि निधितमात्माऽहं न शब्दो
नाप्याकाश्चः कथं मोक्ता मवामि नैव भवामि । अध्यस्तस्यायिष्ठानेन वास्तवसंबन्धा-
भावात्‌ । न हि गगने शतशोऽपि तट्मडिनिमादावारोपिते गगनं तद्वन्मलिन वा
भवल्येवमाश्रयाश्चयिमूतं जगदातमन्यध्यस्तमप्यात्मानं न स्ति ततोऽपङ्गोऽहं क्थ
भोक्ता मवामीलर्थः।

स्पर्शवान्वायुः स्पदवायुमभ्यां भिन्नस्तसिन्वायो तिष्टति बायुरम
वेद्‌ तं स ह्यात्माऽदं कथं भोक्ता भवामि रूपवदिदं तेनो रूपा-
्रिभ्यां भिन्नस्तस्मिनपरौ तिष्तयभिने वेद तं हि स हासाऽं
कथं भोक्ता भवामि ॥ २॥
एवं सपशवद्वायुपवततेनःपर्यायो व्यार्ूपेयो । सक तिष्ठतीति प्रथमपुरुष आत्मा-
मिप्रायेण मवामीद्युत्तमपुरुषोऽहममिप्रायेण ॥ १ ॥ २॥ ।
रसवत्य आपो रसाद्यो भिन्नस्तास्वप्यु तिष्टति ॥
रसवत्य आप इति । अपापप्तवनैकत्वेऽपि परित्समुद्रादिभेदेनानेकत्वादाप इति
बहुवचनम्‌ । स्वभावतः केचिच्छब्दा अवयवनतंख्यामेवाऽऽददते । यथा दाराः प्षिकता
इति । अपरे परमुदायपंख्यां यथा जं ली बाटुकेति । राद्धयो भिन्नः । रसादुदका-
चान्यः । अन्यारादितं इति भिन्रशब्दयोगे पश्चमी । रसाद्धिरिति तु प्रमादपाठ.
शछान्दसो वा व्यलयः । ताखप्सु तिष्ठति ।
आपो न विदुस्तं टि स द्यातमाऽदं कथं भोक्ता भवामि ॥ ३ ॥

१ग. वेदेति स।

गोपालोत्तरतापनीयोपनिषत्‌ । २०९

आपो न विदुस्तं हीति । खायिष्ठानमपि “तमापो न जानन्ति पराचि खानि
व्यतृणतख्भृस्तस्मात्पराङ्पदयति नान्तरात्मन्‌ ” इति श्रतेः । रसनेद्धियाचगम्य
इत्यर्थः । सरोऽहमात्मा सरवातरषयः सर्वस न मोक्तेथः ॥ ३ ॥
8 (न
गन्धवती भूमि्गन्धभरमिभ्यां भिन्नस्तस्यां भूमं दिष्टि
भूमिन बेद्‌ तं हि स ह्यात्माऽहं कथं भोक्ता मापि ४॥
एवं गन्धमूमिपर्यायोऽपि ॥ ४ ॥
पविषयव्यन्दियानात्मतां तदप्गतां तदमराह्यतां चोक्त्वा मनसोऽपि त्रितयाभावे
ष ०९
दरेयति --
इदं हि मनसतेष्वेवं टि मनुते तानिदं गरृहाति
इदं हीति । तेषु विषयेष्वाकाशादिषु । एवं वाहयेन्धियवन्मनुते संकसतिकसानदु-
सते । तानाकाश्चादीनिषयानिदं मनो गृहाति ।
यत्र हि सषैमालवाभरत्तच वा कुत्र मनुते क वा गच्छ-
तीति स द्यात्माऽदं कथं भोक्ता भवामि ॥५॥
यत्रेति । यत्र हि परमार्थदशायां तुरीयेऽसदादीनां पुपुपते वा भवदादीनामनज्ञा-
निनां सर्वमातमेवामूजगत्तत्र । वाशब्दो हयर्थे । तत्र हि कुत्र विषये मनुते मननं
कुयीत्‌ । क वा कुञ्च वा विषये गच्छति प्रवतत इति मेदामावात्‌ । अनेन मनोविकारा
अपि कामादयो मयि न सृष्टा इति दर्ितं सोऽहमातमा सरवीतीतः कथं मोक्ता
भवामि ॥ ९॥
स्वस्यामोकतृत्वमुकंतवा कृप्णप्य ब्रह्मचारितामप्युपपादयति--
अयं हि कृष्णो यो वो हि पृष्टः शररीरद्रयकारणं
भवति द्रौ सुपर्णो भवतो ब्रह्मणो ऽशमृतस्तथेतये भोक्ता
भवति । अन्यो हि सक्षी भवतीति ॥ ६ ॥
अयं हि कृष्ण इति । यो वो हि ष्टः । युप्मत्संबन्पिप्रषविषयः स शरीरद्वयस्य
सथूढमृक्षस्य कारणं हेतुर्भवति स॒ एव दरौ सुपो मवतः । “तक्षत चहु स्यां प्रनयेति ।

अनेन जीवेनाऽऽत्मन।ऽनुप्रविदय नामह्ये व्याकरवाणि" इति श्रतेः ।

“अप्रेयमितस्त्व्यां प्रकृतिं विद्धि मे पराम्‌ ।
जीवभूतां महाबाहो ययेदं धाते जगत्‌” इति स्मृतेश्च ॥
तदेवाऽऽह-- बरह्मणो ऽशमूतः । अंश इवांशसतत्त्वं प्राप्तः । तथेतरो भोक्ता भवति

ऋ)

१ग. तीयम्‌ ।

२१० नारायणविरचितदीपिकासमेता-

जीवोऽन्यो हि सरसी भवति । परमातेव बाह्यान्तरमेदेन शुशु्ाकाशामहाकाशवद्री
भवतीत्यर्थः ॥ १ ॥

दक्ष तौ तिष्ठतोऽभोक्भोक्तारौ पूरवो हि भोक्ता भवति तथे-

तरोऽभोक्ता टृष्णो हि भवतीति यत्र विद्याविद्ये न बषिदामो

विद्याविद्याभ्यां भिन्नो विद्यामयो यः स कथं विषयी भवतीति ॥ ७॥

वृकषधमे वृक्षतुल्ये देहे तौ द्रौ तिष्ठतः । कौ तावमोक्तभोक्तारौ । अभोक्ता च
भोक्ता च। पर्व हि यो ब्रह्म्ोऽशम्‌त इत्यक्तः। कुदूटाकाशस्थानीयः स॒ भोक्ता मवति।
तयेतरः पश्वदुक्तः साक्षी भवतेति सोऽभोक्ता कृष्णो भवति । इतिर्वाक्यपतमा्तो | “द्रा
सुपर्णी सयुना सखाया समानं वृक्षं परिषखजनाते । तयोरेकः पिप्पलं खादतस्यनश्न-
न्नन्यो अभिचाकशीति" इति मब्रवीत्‌ । यत्र कष्णे वियावियये न विदामो न जानीमो
वरि्याविद्याभ्यां मिन्नसयोरमनोवृत्तिरूपत्वाद्धियामयो निलज्ञानरूप एवविधो यः प॒ कथं
विषयी भवतीति खप्रकाङ्चत्वेन वृत्तिरूपन्ञानान्तरवि्यत्वात्‌ ॥ ७ ॥

ननु तथाऽपि प्रदक्षमुपटन्धाऽस्मामिः कृष्णस्य कामक्रीडा तस्याः का गतिरिति
वेत्तत्ाऽऽह- र

यो हि वै कामेन कामान्कामयते स कामी भवति यो
दि वै त्वकामेन कामान्न कामयते सोऽकामी भवतीति ।

यो हीति । कामेनेच्छ्या कामान्कामनीयान्छक्चन्दनवनितादीन्‌ । अयं भावः ।
वास्तवं कतमोक्तृतवं बन्धमोक्षादिकमात्मनो नालि किंतु खकामपरिकल्ितं ह॒कनटि-
कान्यायेन । तत्र ज्ञानी वस्तुतोऽक्रतैव सन्नाहं कर्तेति मन्यतेऽज्ञानी तु वस्तुतोऽकतीऽ-
प्यहं कर्तेति मन्यमानो वद्ध इव मवति तत्रेद्धियेषु विषयतृत्तप्वप्यात्मनो न ॒किंचि-
त्सृशतीति ।

जन्मजराभ्यां भितः;
जन्मजराभ्यां भिन्न इति । जन्मनरयेर्देहधर्मत्वा्द्रहित इत्यर्थः ।
तदुक्तम्‌--“प्राणस्य क्षुषिपाते द्वे मन्तः शोकमोहने ।
जरामृत्यू च देहस्य पदूर्भिरहितः शिवः", इति ॥
स्थाणुर॑मच्छे्ोऽयम्‌ ।
स्थाण्रयापिति । स्थाणुः स्थिरोऽच्छेरछेत्तमरक्यः |
तटुक्तम्‌--“अच्छे्योऽयमदाह्यो ऽयमङ्के्योऽरोप्य एव च ।

नित्यः सवगतः स्थाणुरचलोऽयं सनातनः'' इति ॥
य
१ ग. योहियः। रग. ह। ३ ग. 'यमणुगयमः।

गोपालोत्तरतापनीयोपनिषत्‌ । २११

योऽसौ सूर्य तिष्टति
योऽसौ सूय तिष्टतीति । पूय ूरयमण्डे । ५ र्वं आत्मा जगतसत्युषशच '›
इति मश्रवणात्‌ । “ आदितो ्रह्नेयदेशः " इत्याित्राहमणाच सूर्वमण्डठे तस्या-
वस्यानमुचितम्‌ ।

योऽसौ गोषु तिष्ठति योऽभौ गोपान्पाल्यति योऽसौ
गोपेषु तिष्ठति योऽप सर्वेषु देवेषु तिष्टति योऽत सवै.
बेदगीयते योऽसौ सरेषु भूतेष्वाविश्य तिष्ठति भूतानि
, च विदधाति सवो हि खामी मव्तीति ॥८॥
योऽसौ गोषु तिष्टतीति । ईशोऽपि यो गोपाटर्पेण तिष्ठति । योऽपौ गोपा-
म्पाखयति रक्षति योऽपतौ प्रलक्षगोपेषु ौषठ्यथ च स्वषु देवेषिनद्रादिषु तिष्ठति ।
अध्यालब्यास्याने गोषिन्धियषु तिष्ठति । गोपानिन्दियाधिषठतृन्देवान्पार्यति । गोे-
षिन्धियाधिष्ठातृषु तिष्ठयधिष्ठातृत्वेन न तेप्वेव किं तु स्वेषु बुच्यायधिष्ठातृप्वपि
देवेषु तिष्ठति । वेदैक्रीगादिमिगींयते निरूप्यते । मृतेषु स्थावरजङ्गमेप्वाकदिय तिष्ठति
भूतानि च विदधाति करोति स वो युष्माकं स्वामी भवतीति ॥ ८ ॥
मुनिवचनमाश्वर्यरूपं श्रुत्वा गन्धवीं पुनराह--
सा होवाच गान्धवीं कथं बाऽस्मासु जातोऽसौ गोपालः
कय वा ज्ञातोऽसो सख्या पुने ष्णः को वाऽस्य
मन्रः किं वाऽस्य स्थानं कथं वा देवक्यां जातः
सेति । कथं वेत्यपतमावनामुद्धावयति निरायितुम्‌ । अथवेदशस्यास्मासु जन्मनि
को हेतुरिति प्रकरः । ई्शोऽपतौ खमायया गुप्तः कथै वा भवता ज्ञातोऽपौ त्वया
ने दुर्वापः प्ण इति द्वितीयः प्रन: । को वाऽस्य मनच्र इति तृतीयः । किं वाऽस्य
स्थानमिति चतुर्थः । कथं वा देवक्यां जात इति पञ्चमः ।

को वाऽस्य ज्यायात्रामो भवति कीदशी पूजाऽस्य
गोपाठस्य भवति साक्षातप्कृतिपरयोरयमात्मा
गोपाः कथमवतीणों भूम्यां हिव ॥ ९॥
को वाऽस्येति षष्ठः | रामो बलमद्रः । कीदशी पूनाऽस्येति सप्तमः । पाक्षात््-
लक्षः प्रकृतिपरयोमीयाजीवयोरयमात्मा गोपाटः । प्रकृतिपरो योऽयमात्मेति तु युक्तः
पाठः । प्रकृतेः परोऽयमासेल्ैः । नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा" इति श्तेः ।

१ख.श्पौगाः पारः! रख. ्तौदे'।३ ग, तौ वेदै'।

२१२ नारायणविरचितदीपिकासमेता-

“ईन्दियेम्यः परा हय्था अर्थभ्यस्तु प्रं मनः ।
मनपतसतु परा बुद्धिुद्धेरात्मा महान्परः ॥
महतः परम्यक्तमग्यक्तात्पुरषः परः ।
पुरुषान्न परं किचित्सा काष्ठा सा परा गतिः”

इति मव्रवर्णाचच प्रकृतेः परोऽयमेव । स भूम्यां कथमवतीरणोऽवतरणे कारणामा-
वात्‌ । हि वै। अष्टमः प्रक्षः ॥ ९॥

तस्य मृम्यां गोकुटेऽवतरणे कारणं वक्तुमादितः सृष्टिमाह--

स होवाचतांदिवाणएकोदहि वैपूर्वं नारायणो देषो यस्मि
हीका ओताश्च पोताश्र तस्य हूतपञ्माज्ातोऽननयोनिः स पिदा
तस्मे ह वरं ददौ स कामप्रश्नमेव वरे तं दहास्मै ददौ स होवा-
चाञयोनिरवताराणां मध्ये श्रष्ठोऽतारः को भवति येन छोका-
स्तृष्टा देबास्तुष्टा भवन्ति यं स्पृता वा युक्ता अस्मात्संसाराद्व-
बन्ति कथं वाऽस्यावतारस्य ब्रह्मता भवति ॥ १० ॥

स होवाच तां हिवा इति । यस्मिष्टीका ओताश परोताशेति । यथोर्मयः
समुद्रे यथा च तन्तवः पटे। प पिता नारायणः । तस्मा अज्ञयोनये । सोऽजञयोनिः। कामप्रं
यस्य कामस्तन्मया प्रष्टम्यं त्वया चोत्तरयितम्यमिति । वरं देहीति वत्र वृतवांस्तं वरमस्मै
बरह्मणे ददौ नारायणः कामतः पृच्छते । स॒ होवाचायोनिरवताराणामिति प्रथमः
मर्षः । कथं वाऽस्यावतारस्य ब्रह्मतेति द्वितीयः प्रषः । तस्य मस्य ब्ह्मत्वविरोधा-
दिति मावः॥ १०॥

स होवाच तं हि' नारायणो देवः सकाम्या मेरोः भङ्गे यथा
सप्त पयो भवन्ति तथा हि निष्काम्याः सकाम्या भ्रृखोकचक्रे
सप्त पुयो भवन्ति तासां मध्ये साक्षाह्ह्यगोपाट्पुरी दीति स-
काम्या निष्काम्या च देवानां सर्वेषां भूतानां च भवति॥११॥

तं हि ब्रह्माणम्‌ । सरकाम्याः सकामानरहन्ति प्काम्या यमपुरं वजीयित्वा सप्ताना
रोकपाटानां सप प्यः । यमपुरीं प्रति पापिनामप्यधिकारात्‌ । ताप्तां नामानि पुराणतो
द्रष्टव्यानि । दिं पयो यया विष्णुपुराणे--

“वस्वोकसारा शक्रस्य याभ्या सेयामिनी तथा ।

पुरी एुखा जहेशस्य सोमस्य तु विमा पुरी? इति ।

निप्काम्या निप्कामाहौ मोक्षद त्वात्‌ ।

१ख.दिवैना

गोपालोत्तरताप्नीयोपनिषत्‌ । २१३

ता यथा--“अयोध्या मधुरा माया काशी काञ्ची अवन्तिका ।
पुरी द्वारावती जेयाः पता मुक्तिदायकाः” इति ।
साक्षात्मलक्षं बरह्म गोपाङलस्य पुरी हीति सा सकाम्या निप्काम्या च देवानां
मवति सवषां भूतानां च भवति । सकामानां कामप्रदायिका निष्कामानां मोक्ष
प्रदरा ॥ ११॥
यथाहि वे सरसि परं तिष्टति तथा भरम्यां हि तिष्टतीति ।
चक्रेण रक्षिता हि वै मैधुरा तस्माद्ोपाल्पुरी हि भवतीति ।
सरःपद्वद्रूम्या मूर्धं स्थिता । चक्रेण वैप्णवेन सुदर्शनेन रक्षिता पाटिता । मधुरा
मघे्दैखस्य निवाप्तमूमिः । बुब्छणादिपूत्रेणादमादेराङृतिगणत्ाद्रः । मथुरेति परे
म॑थ्यतेऽज्ञानमनयेति विग्रहः । तस्मायस्माद्रोपाख्चक्रेण रक्षिता तस्माद्वोपाख्पुरी हि
भवतीति । पुरीवर्णनप्रमाप्यथं इतिशब्दः ।

पद्मोपमां निरहं द्वादशपत्रस्यानीयानि द्वादशवनान्य।ह--

बृहद बहदरं मधोमेधुवनं तालस्ताखवनं काम्यः कामवनं
वेहुलो बंहुखवनं कुमुदः कुयुदवनं खदिरः खदिरवनं
भद्रो भद्रवनं भाण्दीर इति भाण्डीरवनं श्रीवनं छोहवनं
वन्द्या व्रन्दावनमेतेरावरृता पुरी भवति ॥ १२ ॥
बृहदिति । वृहदादयो वनविरेषणानि । केचितपविशेषाः केचिदक्षविरेषा द्वादश
तैरुपरक्षितानि पुर्याः परितो द्वादश वनानि भवन्ति । एौर्वनैराघरृता परिवृता पुरी मधुरा
भवति ॥ १२ ॥
तत्र तेष्वेवं गहनेष्वेव देवा मनुष्या गर्न्धृवी
नागाः किंनरा गायन्तीति नृत्यन्तीति
तत्र॒ मथुरायाम्‌ । गहनेष्येवेति । ˆ अटन्यरण्यं विपिनं गहनं काननं वनम्‌ '
इयमरः । तत्र देवादयः पञ्च गायन्ति च नृल्न्ति च । ईतिशब्ददवयं प्रकारनाना-
त्वचोतनर्थम्‌ ।
एषु वनेषु स्वे देवा व्त्तीदयाह--

तत्र द्वादशाऽऽदित्या एकादश रुद्रा अष्टौ वसवः सप्र मुनयो ब्रह्मा
नारदश्च पश्च विनायका वीरेषरो रदरे्रोऽम्बिकेश्वरो गणे-
श्वरो नीक्कण्ठविग्वेश्वरो गोपाडेश्वरो भद्रेश्वर एतदाचानि

१ग्‌. ड. मयुरा । २ ख. बहुला । ड, बलो । ३ ख. बहुलावनं । ड. बहलवनं । ४ ग.
गन्धव; कि ।

२१४ नारायणविरवितदीपिकासमेता--

लिङ्गानि चतुर्विशतिभैवन्ति दरे बने स्तः कृष्णवनं भद्रबनं
तयोरन्तद्रादश्च वनानि, पण्यानि पुण्यतमानि तेष्वेव देवा-
सिषएटनि सिद्धाः सिद्धि प्राप्नास्तत्र हि रामस्य रामा
मतिः प्रुप्नस्य प्र्प्नमूतिरनिरुद्धस्यानिरुद्धमूतिः दृष्णस्य
कृष्णमूतिर्वनेष्वेव मधुरा द्वादश रतयो भवन्ति ॥ १३ ॥
तत्रेति । एषां नामानि नारिह उक्तानि । पपत मुनयो गोतममरद्वानक्धामितर.
जमदथिवसिष्ठकदयपा्रयः । पञ्च विनायका मोदप्रमोदामोदपुुलदुुखाः । षीरेश्वरा-
दयः सप्त कण्डोक्ता एतदा्ान्येतत्पथतीनि रिङ्गानि चतुषिशतिर्मवन्ति वर्तन्ते । तेषां
नामानि पुराणतोऽवगन्तव्यानि । दे वने स्तो भिन्ने द्वादशभ्यः । तयोर्वनयोरन्त्मध्ये
द्वादश पूर्वोक्तानि सन्ति । पुण्यानीति सर्वषां विशेषणं तेषां मध्ये केषांचिदतिदयदो-
तनाय पुण्यतमानीति । तेषु देवालिष्ठन्येव । तेषु पिद्धासतपोमिः पिद्धि प्राप्ताः । तत्र
हि वनविरोषे । रामस्य बमद्रस्य । रामा रमणीया मूर्तिः । प्रष्टं चु्नं द्रविणं
यस्यालादशी प्र्ु्नस्य मूतः । अथवोदपेषं पिनषटीतिवदेकत्र प्रातिपदिकार्थो न विव-
क्षितः । एवं मधुराप मधुरायां वनेषु । अवयवामिप्रायं बहुवचनम्‌ । द्वादङ्षसु दादश
मतयो मवन्त वर्तन्ते ॥ १६ ॥
तापं प्रत्येकमुपाप्कानाह--
एकां हि रुद्रा यजन्ति द्वितीयां हि ब्रह्मा यजति तृतीयां हि
ब्रह्मना यजन्ति चतुर्थी मरतो यजन्ति पञ्चमीं विनायका
यजनत षष्ट वसवो यजन्ति सप्तपीमृषयो यजन्टयषमं गन्धर्वा
यजन्ति नवमीमप्सरसो यजन्ति दशमी दि दिषोऽन्तर्ानि
तिष्ठलेकादश्यन्तरिक्षपदं गता द्रादशी तु भूम्यां तिष्ठति
एकां हीति । ्र्यना ब्रह्मपुत्राः सनकादयः । मर्तो मरुद्रणाः । दशमी मूर्तः }
हि निश्चितम्‌ । दिवो बुटोकस्यान्तधीने दोकेनाऽऽवृतालोकाऽप्रयक्षा तिष्ठति ।
अन्तरसिप्दमन्तरिसटोकसतं गता प्रात द्वादशी भूम्यां भटके ।
ता हि ये यजन्ति ते शत्यं तरन्ति युक्ति ठमन्त
ता हि तिस मूरत॑यो युप्दोऽन्तरिकषपदः एथिवीषदः प्रसिद्धा देवा यननि । मन-
नफ़टम्‌ । त इति । मुक्तिं कल्पावसाने रमन्ते ।
मुक्तौ क स्यादत आह--

गमजन्मजरामरणतापत्रयात्पक दुःसं तरन्ति ॥ १४॥

१ग. सिद्धिप्रा ।

गोपालोत्तरतापरनीयोपनिषत्‌ । २१५

गर्भेति । अथवा ता हीति द्वादशमूतीनां मजने सरस्याधिकारिणः फलम्‌ ॥१४॥
अत्रार्थे मच्रपमतिमाह--
तदप्येते शोकाः--
मथमां मधुरां रम्यां सदा ब्रह्मादिसेविताम्‌ ।
शङचक्रगदाशङ्गरकितां युश्षलादिभिः ॥
त््पीति । प्रथमां मुर्यां मधुरां मधुपुरीम्‌ । मृशदादिभी र्षितामिति रोषः ।
अत्रासौ संस्थितः कृष्णसिभिः शक्ला समाहितः ।
रामानिरुदरभयुभने रूकिमण्या सहितो षिभः ॥
तरिभी रामानिरुढधपरयु्ैरित्यन्वयः । शक्त्या सक्षिण्या सहित इति चान्वयः ।
चतुःशन्दो भवेदेको ह्याकारः समुदाहृतः ।
चतुःशब्दं इति । एकोऽपि देवो वासुदेवादिचतुःशाब्दवाच्यो भवेत्‌ । ओंकारः
समुदाहतः । ओंकारस्य पार्चतुरथमा्तवात्‌ | ततरार्थमात्रात्मको वासुदेवः । प्राज्ञ
आनन्दमयो मकारात्मकोऽनिरुद्धः । तैनप्तः खम्रामिमान्युकारात्मकः प्रदरः! विश्वोऽ-
कारात्मकः सैकषणः ।
यथा कक््यति--
(सेहिणीतनयो रामो अकाराक्षरसंभवः ।
तेनपात्मकः प्रप्र उकाराक्षरसंभवः ॥
्राज्ात्मकोऽनिरुद्धो वै मकाराक्षरपंभवः।
अर्धमात्रात्मकः कृष्णो यसिवििशचं प्रतिष्ठितम्‌" इति ॥
तथाच रामतापनीये--
“अकारक्षरसंमूतः सोमिनिरविश्वमावनः |
उकाराक्षरपमृतः शततपरसतैनप्ात्मकः ॥
्रज्ञात्मकस्तु मरतो मकाराक्षरपंमवः ।
अर्थमात्रात्मको रामो ब्रह्मनन्दैकविप्रहः'" इति ॥
तस्यैव चतुपू्त; छृष्णावतारत्वात्‌ । ओकारश्च कछृतस्तयेति वा पाटः ।
तस्मादेव परो रजस इति सोऽहमि-
ल्धायं गोपाछोऽहमिति भावयेत्‌ ।
तस्मदवेति । यत एवं तस्मात्‌ । परो रजस इति । रपः परः परोरजस्तसम
नम इलयवधाये सोऽहं प्र पुमानेवाहमिल्वधायं गोपार एवाहं न शोक्मागिति भाव-
येत्‌ । भावना चिन्तनम्‌ | ।

१ ख. 'गियवधा्ये ।

२१६ नारायणविरचितदीपिकासमेता-

फटमाह-- |
स मोकषमश्रते स ब्रहमतवमधिगच्छति स ब्रह्मिद्धवति
स मोक्षपमिति । त्रयाणां व्युत्कमेण प्रापिर्ञेया ।
गोपापदनिषचनमाह-- ।
गोषाञ्जीवान्वा आत्मसेनाऽऽ खषटिप-
्यन्तमालाति स गोपो भवति
गोपामिति । गोपानिन्दियपाटकान्‌ । आ पूष्िपयैन्तम्‌ । आड व्याख्यानं पृष्ठि
पर्न्तपिति । स गोपा गोपाटशब्दवाच्यो भवति । रि निश्चितम्‌ ।
कः श्रष्ठोऽवतारो यं स्मृत्वाऽसमाह्ोकानुक्ता मवन्तीतिपर्प्योततरमुक्त्वा कथम-
स्यावतारस्य ब्रहतेलय्योत्तरमाद--
तद्त्ततसत्परं ब्रहम कृष्णात्मको निलानन्दैकरूपः सोऽदम्‌ ।
त्दिति। आंकारादिवाच्थं तदेवेत्यर्थः । तदेव यत्‌ । तदेव सत्‌ । तदेव परं ब्रह।
निलाननदैकख्पः । निलयानन्द एवैकं रूपं यस्य सोऽहं स एवाहं न शोकभाक्‌
ॐ तद्रोपाल्देव एव परं सलमवाधितं
आत्मनो गोपाठेक्यमुक्ा गोपाटप्य परव्रहणेक्यमाह--ॐ तद्रोपारुदेष एवेति।
आत्मनो गोपठेनैक्यमावने प्रकारमाह--
सोऽदमिलयात्मानमादाय मनसैक्यं र्यात्‌;
सोऽहमिल्यारमानमिति । मनप्ता बुच्या ।
कथक्योहेखोऽत आह--
आत्मनो गोपारोऽदमिति भाषमेत्स
एवाव्यक्तोऽनन्तो निलयो गोपाटः।
आत्मनो गोपारोऽहमिति भावयेदिति । पत एवा्यक्तो मायोपाषिः ] अननो
देशतः परिच्छेदशृन्यः | नित्यः कालतः परिच्छेद्रहितः।
कदाचिदपीमां पुरी न नहामीत्याह-
मधुरायां स्थितिब्र्न्सर्बदा मे मदिष्यति ।
शह्णवक्रगदाप्मवनमालाषतस्तु वरै ॥
चित्स्वरूपं परं ज्योतिःस्वरूपं रूपवजितम्‌ ।
सदा मां संस्मर्त्रहमनमत्पदं याति निशितम्‌ ॥
मधुरायापिति । भविप्यति कदाचिदपि न व्यक्षयामीलर्भः।
हरेः एूजनस्य सत्र महाफतवेऽपि मथुरायां विरेष इत्याद--

गोपाटोत्तरतापनीयोपनिषत्‌ । २१७

मधुरामण्डले यस्तु जम्बुद्रीपस्थितोऽपि बा ।
योऽचयेत्मतिपां प्रीत्या स मे भरियतरो भुषि॥ १५॥

मधुरेति । मथुरा मधुरेति चेति शब्दभेदो विशवे । जम्यद्रीप इति । तत्रापि भार-
तसण्डे ततापि सपतपुरीषु तत्रापि मधुरायां विरेप इति बोद्ध्यम्‌ । प्रतिमां पाषाणा-
दिनिभितां र्तीङृत्येलर्थः। मां योऽचयेलय यत्स मे मम॒ प्रियतरोऽलम्तवह्मो
मुवि भूमौ ॥ {९ ॥
तस्यामिष्ितः कृष्णरूपी पज्यस्त्वया सदा ।
चतुधा चास्याधिकारिभेदत्वेन यजन्ति माम्‌ ॥
युगानुवतिनो खोका यजन्तीह सुमेधसः ॥
तस्यामिति । ३ ब्यस्तप्यां प्रमायामाधिष्ठितः कप्णह्पोपाधिस्तवया ब्रह्मणा
पदाऽहं पूज्यः पूजनीयः । चतुर्धेति । अस्य कृष्णस्य मम रूपं चतुर्धा यजनत |
अधिकारिभेदत्वेनाधिकारिणं मिनत्तीवयधिकािमदं रूपं तद्धावप्तचं तेन । के युगानु-
वर्तिनः । कते परं ्ेतायां रक्त दवापरे पीतं कलौ श्याममिति । सर्वेऽपि सुमेधपः ।
विष्णुरस्तु दर्बदधयः।

तानि चत्वारि ख्पाण्याह--
गोपारं सानुजं रामं रकिि्या सह्‌ तत्परम्‌ ॥
गोपाटमिति । मोपाठं इयाम कटौ यजनि । सानुम्‌, अनु पश्वाज्जतो
रबुक्नानिरद्धौ ताभ्यां पहितमनिरुद्धं परीतं दवापरे । परयतं रक्तं तरेतायाम्‌ । रामं
सेकर्षणं श्रतं कृते । सकरिमण्वा पह वतमानं तत्परं तस्याः प्रियम्‌ 1
चत्वार्यपि ममैव रूपाणीलाह--
गोपारोऽद्यनो निलः प्रदप्नोऽदं सनातनः ।
क $ [अ ् 0
रामोऽहं हनिरढोऽहमातमानमचेयेद्वुधः ॥
मयोक्तेन सधर्मेण निष्कामेन विभागः ।
तैरयं पूजनीयो वै भद्रृष्णो निवासिभिः ॥
गोपाोऽहमिति । मद्चनं पूनयितुः खार्चनमेवेलाह--आत्मानमिति । कतु-
तस्त्वहअहोपाप्तनपरो मन्रः 1 अजो नित्यो वासुदेवोऽहं प्रदर्नोऽहमितयात्मानमचैये-
दिलन्वयः । मयोक्तेन वेदोक्तेन । यस्य निःश्तितं वेदाः” इति श्रुतेः । निष्कामेन
फलाभंधानरदितेन । विमागशो युगवगेन वर्णभेदेन वा । तौटकिरयमात्मा

मदरकृष्णो भद्रवनवने कृष्णः । तनिवापिभिः, ततप्रदेशस्य पृण्यतमत्वात्‌ ।
२८

२१८ नारायणविरवितदीपिकासमेता--

मधुरानिवासायिकारिणमाह--
तद्धमैगतिदीना ये तस्यां मपि परायणाः
कटिना प्रपिता ये वै तेषां तस्यामवस्थितिः ॥
तद्ध्मेति । तद्धमेण विपणुप्रोकतेन धर्मेण या गतिः खगो वाऽप वा तद्धना
सतद्रहिता ये खर्गिणा मुक्तानां चापिकारामावात्तस्यां मधुरायां कन्तो ये मयि परा-
यणा अन्थायिनां तीैवाते दोषातिशयात्‌ । बहिगूखानां निवापे प्रत्युत पापपतम-
वात्‌ । ये च किना युगेन प्र्िताः । प्रसितसतुमितस्तमितोत्तमितेति पूपरणण्निपा-
तनाग्याय्यम्‌। अनुलन्रत्तानानांविषणुपराणांपुरषारथतिद्धये वेऽथिकार इलर्थः ।
मक्तानहं त्वरितमतुगृहणमीलमिप्रायेणाऽऽह--
यथा खं सह पुत्रस्तु यथा श्रो गणैः सह ।
यथा भ्रियाऽभियुक्तोऽदं तथा भक्तो मम प्रियः ॥ १६॥
यथा त्वमिति । पतररनारदारिभिः पहं यथा त्वममियुक्तो ममत्वामिमानप्हितः ।
तव यथा नारदाशु प्रीतिरिचथः । गणेः पह रुद्रो यथाऽभियुक्तः । यथा श्रिया
र्ष्याऽहममियक्तः प्रीतिमांस्तथा मक्तोऽनन्यगतिमे मम प्रियो वह्ममः । तत्र
महान्ममामियोग दल्भ; । अथवा यथा त्वं सह पुतरर्मम प्रियः । रुद्रो गणै
परह यथा मम प्रियः । यथा च प्रियाऽहमभियुक्तः प्रीतस्तयेव मक्तो मम प्रिय
दृ्यथः ॥ १६॥
स होवायाजयोनिशतुभिर्दवैः कथमेको देवः स्यात्‌ ।
चतुमभिदैैरिति । उत्तासंस्यायाः पूस्याग्यषदेशनिवर्तकत्वान्न हि तिपत
दविपुत्रो भवति ।
प्रभान्तरमाह--
एकमक्षरं यद्धुतं हनेकरा्षरं कथं भूतं स होवाच त हि पै।
एकापिति । एकमक्षरमोकारोऽनेकाक्षरमकारोकारमकारार्थमात्रात्मकं कर्थं मूतं
केन प्रकरेण संपन्नम्‌ । अथ वैकमक्षरं ब्रह्म कथमनेकं ब्रहमविष्णुद्रादिभेदेन
मंपन्नमिलथः। स नारायण उवाच । ह प्रपिद्धौ । तमन्नयोनिम्‌ । हि वै निश्चितम्‌ ।
एकस्याप्यनेकतवमुपाधिमेदेन समावयितुमाह--
पर्व ध्कमेवाद्ितीयं ब्रह्माऽऽसीत्तसमादब्यक्तं व्यक्तमेवा-
क्षर तस्मादक्षरान्महन्पहतो वा अैकारस्तस्मदिवार्ैकारा-
त्च तन्मा्ाणि तेभ्यो भूतानि तैरा्तमक्षरं भवति ।
प्म हीति । तस्मद्र्णोऽग्यक्तं टीनं सदयक्तमेव प्रकय्मेवकषरं शक्यास्यमभृत्‌ |
महदव्याकृतम्‌ । अहकारोऽमिमानः । पश्च तन्माजाणि रूपरपगन्धस्पशशब्दतन्मा-

गोपारोत्तरतापनीयोपनिषत्‌ । २१९

चराणि । भूतानि एथिव्यप्तनोवाखाकाशात्तानि । तैमृतेरवृतं वेष्टितम्‌ । अक्षरं परा-
क्षरमोकारः ।
अक्षरोऽदम्‌ ।
अतस्तस्य किं पारर्माधिकं रूपमत आह--अक्षरो ऽहमिति ।
ओकारोऽहम्‌ ।
किमकारादिरक्षयो ने्याह-ओंकारोऽदहमिति ।
स तु नेयायिकानामिवोचारितप्रपीतयाशङ्कय तस्याग्ययत्वमाह--
अनरोऽभयोऽगरृतो ब्रह्माभयं हि वै स पुक्तोऽदमस्म्यक्षरोऽहमस्मि }
अजर इत्यादि । प ओंकारोऽनरादिरूपः ! अनरादिरूपव्रहमप्रतीकं तदर।चकश्च |
तथाच वाचा विरूपनित्यया इति िङ्गाद्वाचकस्य निलत्वमुचितम्‌ सदशं चिषु
टिङ्गषुः इति श्रुत्या प्रणवस्याव्पयत्वप्रतिपादनाच । अहं नारायणोऽजो जातोऽस्मि ।
तथाऽक्षर ओंकारोऽक्षि ।
मन्रेण वास्तवं रूपमाह--
सत्तामात्रं विश्वरूपं पकारं व्यापकं तथा ।
एकमेवाद्रयं ब्रह्म मायया तु चतुष्टयम्‌ ॥
सत्तेति । चतुभिरविेषणेः कथमेक इत्यस्योत्तरमितयत आह- पायया तु ॒चतु-
यमिति ।
एकमक्षरमनेकक्षरं कथमिति परश्च संधिविमागेनानेकत्वं सेमवतीत्युत्तरिते केषां संधि
किमात्मकश्च को वणी इत्याशङ्वयोत्तरमाह--
रोहिणीतनयो रामो अकाराक्षरसंभवः ।
तैजसात्मकः प्रद्र उकाराक्षरसंभवः ॥
भङ्गातमकोऽनिस्दो वै मकाराक्षरसंभवः 1
अधेमात्रात्मकः कृष्णो यस्मिन्विश्वं प्रतिष्ठितम्‌ ॥
रोहिणीति । अकारेति । श्रकृयाऽन्तःपादमन्यपरेः इयेकदिशामावः । रामो
विश्च इति ज्ञेयम्‌ । तैन स्वापनप्तदातमकः । प्राज्ञः पुषुप्यमिमानी ।. अर्थमात्रा
कोऽव्यक्तः स॒ च तुरीय इति ज्ञेयम्‌ ।
रुक्मिण्या मूटप्रकतेः कृष्णोद्भह्मणोऽनतिरेकमह--
ङृष्णासिपिका जगतकत्री परखप्रकृतिरुक्पिणी ॥
दष्णेति । मूटप्रकृती रकिमिणीत्युदेर्यविधेयमावेऽपि गमकत्वात्समापतः /

१ग चित्स्वहपं;

२२० नाप्यणविरचितदीपिकासमेता-

रुक्रिण्याः प्रकृतित उपपत्तिमाह--
वरनस्रीजनसंभृनभ्रुतिभ्यो व्रह्मसंगत--
पणेन प्रकृतित्वं वदन्ति ब्रह्मवादिनः ॥
्रनेति । व्रनस्लीननतवेन सेमूता याः श्रुतयस्ताभ्यत्तदपेक्षया ब्रहम कृष्णस्तं संगतो
यः प्रणवप्तेन सक्रिण्याः प्रकृतित्वं ब्रह्मवादिनो वेदविदो वदनि । ब्रह्म कृष्णो गोप्यो
ेदरचमता दूरस्थाः ष्णं स्तुवन्त प्रणतो सकिमणी च ब्रह्णा कृष्णेन पाक्षातस॑बद्धौ
प्रणवश्च जगत्मकृतिस्तत्समानयोगक्षेमतया सुिमण्यपि प्रकृतिरिलिथः । छोकार्धं यल-
भावश्चिन्यः |
तस्मादोकारसंभूतो गोपो विश्वसंस्थितिः ॥
ह्वीमोकारं च एकत्वं पठयते ब्रह्मवादिभिः ॥
मधुरायां विशेषेण मां ध्यायन्मोक्षमश्चुते ॥
तस्मादित्युपसंहारः । आकारमंभूतो गोपाटः। ओंकार एव चतुरवयवश्चतर्ा संभूतः
प्रकीमूतो गोपाः कृष्णो विश्वेषां संस्थितिः खहूपेण लोकपस्थाहेतुः । दीम कारं
्टीकारमोकारं च प्रकृयेति शेषः । प्सतुत्यैकत्वं पठ्यते । अथीन्तरे दवयस्यैव |
विरेषेणेति । वचनादन्यत्रापि ध्यायतो मोक्षो मवति ।
कीदशी पृनाऽस्यति प्रशषपयोत्तरर्थमन्त्यागमाह--
अष्टपत्रं वरिकपितं हृत्पशं त्र संस्थितम्‌ ।
दिव्यध्वनातपत्रसतु विहितं चरणद्रयम्‌ ।
श्रीवत्सलाञ्छनं हृरस्थं कोस्तुभं परभया युतम्‌ ॥
अष्पत्रमिति । हृत्पद्यं वतैते तत्र संस्थितं चरणद्वय॑ध्यायेदिल्यमेतनेनान्वयः ।
हृत्स्थं केस्तमं प्रमया युतं श्रीवत्मरच्छनं ध्यायेत्‌ । एतच्यवयवध्यानम्‌ ॥
चतुर्ुनं शह्यक्रयारगेपद्मगदा न्वित ।
सुकेय॒रान्ितं बाहं कण्ठं माछासुशोभितम्‌ ॥
दुमक्किरीटमभयं स्फुरन्मकरकुण्डलम्‌ ॥
हिरण्मयं सोम्यतनुं स्वभक्तायाभयपदम्‌ ॥
ध्यायेन्मनसि मां निलयं वेणुदङ्गधर त॒ वा ॥
चतुभनमिति समुदरायध्यानम्‌ ] बाहुं कण्ठं च.ष्ययिदिस्वयवध्यानम्‌ ¦ द्मदितिं
समुदायध्यानम्‌ । हिरण्मयं तप्तहाटकषनिममिदमात्मध्यानम्‌ । आत्मा च पूर्थमण्डला
धिष्ठाता पुरषः पर च '्िरण्यरमशरुिरण्यकेरा आ प्रणलात्पव एव सुवणैः इत्युदित-

१ग. म्‌ । वरह्क्ध्र' । २ग. 'स्तुभाठक्ृतं युधः! चः ३ ख. ण्ये | हि| ४ग. पद्‌
र्चा । म ।

गोपालोत्तरतापनीयोपनिपद्‌ । २२१

खरूपरतेन दिरण्मयतवमुक्तम्‌ । सम्यत रम्यदेहम्‌ । यद्र पर्व्रावयतैरवयव्युपटकष-
णीयः | प्यानान्तरमाद-पेणिति । असिनक्षे षनरयामो ध्येयः ।
मुराशब्दनिषचनमाह--
मथ्यते तु जगतसर् वरहयजञानेन येन वा।
तत्सारभूतं यदस्यां मधुरा सा निगदते ।
अष्टदिक्पाटिमिभरमिपदं बिकसितं जगत्‌ ॥
मध्यत इति । तत्सारभूतं तद्विप्यतामाप्ं कृष्णास्यं यब्मा्य्यां पुर्या सा
मधुरा निग्ते कथ्यते । मशराति प्तरिण कृष्णेन संसारं पा मधुरेति व्युतप्यन्तरम्‌ ।
मथुरा मधुरा परीति वणविवेकः । तैन मधुरे्यपि मवति । यथा ह वै रपि पश्च
पिष्ठति तथा भूम्यां मधुरा तरष्ठति' इत्यक्तम्‌ शस्यामपिषटितः कृप्णकूपी पूर्यस्त्वया
इति चोक्तं तत्र द्वितीयावरणं ब्रह्मस्थानीयं भृमण्डर्खरपं द्वितीयं पदमरूपमष्टदिक्पाि-
भिरिति । पदत्वं च ब्रह्माण्डस्य व्रह्मणः पद्मयोनिप्तमास्यया सिद्धं बह्मण्डलक्षणे पड
ब्रह्मणः प्रथमं जातत्वात्‌ । अष्टौ दिशः पायन तेऽष्टदिक्पाछिन इन्द्रायापतैरेव विक
पनितं पत्रस्यनयिरमूमिरेव पद्ये जगद्विधरूपं विकसितं प्रबुद्धम्‌ ।
ननु पद्मुदकोद्धवं मवतीलत आह--
संसाराणेवसंनातं सेवितं सममानसैः ।
संसाराणेवसंनातमिति । पसारोऽर्णव इव दुरवगाहत्वात्ततः सजातमुत्पन्म्‌ ।
ननु पदं दैः सेव्यतेऽत उक्तं मेवितं सममानतैरिति । समान्तःकरणेः समदर्शि-
-मि्विष्णुपरायणैः । मधुराध्ितविष्णुषीदपद्नतया सेवितमाराधितमन्यदपि पं स्मेसु-
स्यवर्णादिमिकपेः सेन्वे । |
नु विष्णोः सर्वशरप्य निकेतने प॒पतकिन ध्वजेन माव्यमत आह--
चद्मूर्यम्बरौचिलया ध्वजो मेरहिरण्मयः ॥
चन्द्रेति । ध्वजो मेरुहिरण्मय इति । ध्वनदण्डप्यानीयो हिरण्मयो मेरुः ।
कस्मादिदं निशितमत आह--चनमर्याम्बरोविलेति । चन्द्रूर्रक्षणं यदम्ब
शभरवंखं पताकास्यानीयं तप्योनिलोचितस्य माव ओनिती तया ध्वनपटस्यानीय-
ूर्युद्नामेरोः सुवर्णध्वनदण्डताऽनुमीयत दलैः । चरमूयोविवौचियेति पठे 1
ननु राजञश्वामराम्यां म्यं तत्स्थानीयो कावत आह--चद्दरेति | चामराविति रोषः ।
चनद्ररयौ चामराविव ज्ञेयो । तत्र हेतुः--भौविदेति । चरलोज्जत्वामयापुचि-
तत्वादिलर्थः । अचर पक्षे धनस्यानीयो मेरुरुचत्वात्‌ ।
आतपत्र ब्रह्मों म॑मोध्वैचरणः स्पृतम्‌ ॥

१६्‌, मयोध्ये ¦

२२२ नारायणविरवितदीपिकासमेता-

मधराप्रतिष्ठितमवत्पीठे किमातपघपित्वेश्नायामक्तम्‌ । आतपत्रं बरहमोकं त्रह्म-
लोकः सतं स च व्रहमरोको ममोष्वचरणस्तृतीयपदम्‌ } ब्रह्मलोकमिति हिङ्गम्य-
त्ययः । मयोरध्वचरणं स्मृतमिति पाठे मयोध्यैवरणत्वेन समृतं संमावितमिलर्थः ।

श्रीवत्सलाञ्छनं हृतस्यमित्युक्तं हदि च ब्रह्मामृतं परमस्ति निवचनं चास्ति ह्यय

सेति हदयं तेन संस्थानलवाच्छवितपो लाञ्छनं शुङवर्तो हस्यो भृगुचरणस्पशनि
भितः प्टक्षणो ब्रह्मवेनोपस्य इ्याह--
श्रीवस्सं च स्वरूपं च वतते छाञ्छनैः सह ॥
श्रीवत्सलाञ्छनं तस्मात्कथ्यते ब्रह्मवादिभिः

श्रीवत्सं चेति । खरूपं ब्रह्म छज्छनरदक्षणेद्स्यतोज्ञ्वटत्वादिमिः प्रहितं कति
तस्माच्छरीवत्पलाज्छनं व्रह्मवादिमिरवैदवादिभिः कथ्यते । चित्छरूपं चेति पाठे स्म्‌}

कौस्तुममणो सपैतेनेोदिमाह--

येन सूर्यामिवाक्चन््रतेना खस्वरूपिणा ।
वैते कौस्तुभमणि तं वदन्तीशमानिनः ॥

येनेति । येन कारणेन सूर्यीभिवाणीचन्द्रतेनपा स्वखरूपिणा ्हतेनप्ता च वते
तेन मणितेजोरूपभीश्षमानिनः परमेशरमक्तं वदन्ति बरुवते । कौस्तुमस्य स्वशूपते-
जस्त संमतिः सात्वततत्रे--

“आत्मानमस्य जगतो निर्हेपमगुणात्मकम्‌ ।
दधार कोस्तुमर्माण निर्गुणं मगवान्दरिः' इति ॥#

° चैलयस्य त्वममठं मणिमस्य कण्ठे ' इति च प्ररमहंससंहितायाम्‌ । को
पृथिव्यां स्तोभते रुणद्धि सषतेनांपि कोस्तुम इति विप्रहः । स्तुम निरोधन £ वाक्त-
जस्त्वम्‌ । ˆ तेजोमयी वाक्‌ › इति श्रुतेः

गुणत्रयाहंकारमृतपश्चकत्वेन शङ्ख उपास्य इल्याह--

सं रजस्तम इति अर्हकारथतुविषः ।
पश्चभरतात्मकः शः परोरजसि संस्थितः ॥

सच्चमिति । चतुव इति । वैकारिको दवेवतामनोयोनिः । तैन इन्दिययोनिः।
तामसो मूतादिः पञ्चमतयोनिः। न कंचिदहमसि सक्महमस्मीति वा प्रपश्वातीतश्चतु्ः \
यथा भगवतोक्तम्‌- अहं सपैस्य जगतः प्रभवः प्रटयप्तथा' इत्यादि । पश्चमृतात्मक
इत्यनेन पाश्चजन्यप्रा्वयुत्पत्तिदैरता । परोरनपि रजे श्रीकृष्णकरे संभितः ।

मनोदष्या चक्रमुपाल्मिलाह--

चटस्वरूपमत्यन्तं मनथकं निगदे ।

१६. (त्स चित्स्वर" ।

गोपालोत्तरतापएनीयोपनिपत्‌ । २२३

चलस्वरूपमिति } चक्रं सुदशेनं मनो निगद्यत इत्यन्वयः } चरुस्वरूपमित्यनेन
सयं दक्ितम्‌। “एतन्मनोमयं करं मया पृषं विद्यते" इति वाराहे त्हमवाक्यम्‌ |
शाखे मायादष्टिमाह--
आया माया भवेच्छ-क प्च विश्वं करे स्थितम्‌ ।
आयति । करे सितं पं विशूपेणोपास्यमिलाह-- पमिति ।
मूटविचारूपेण गदोपाघ्यत्याह--
आद्या विद्या गद्‌ वेया सदा मे करे भिता ।
आयति । वेया त्या । आचि याज्गवस्येनोक्ता-
“पुराणन्यायमीमांसा धर्मरा्ाङ्गमिधिताः |
वेदाः स्यानानि विद्यानां धर्मस्य च चतुर्दा" इति ।
अत एव गदेति नाम गदति वदति स्वीर्थानादौ । अत एव प्राधूषकाराय मया
करेऽमयस्याने पृतेत्याह--सषेदेति । पृद्धिरूयां गदां वियत्‌ इति पारमहंसी
सहिता । दा तु काठिका पत्षात्‌ः इति कृष्णोपनिषच्छतेरायाऽवि्या गदेति
व्पास्येयम्‌ । शरुद्धिरूपां गदां विद्यात्‌ इति तु बुदधेलदाधितत्वामिप्रायेण ।
केयुरचतुष्टये तु पुरबाथैचुष्टयदरिः करवयेत्याह--
धमी्कामकेदिम्यैनिलमवासिः ।
धर्मेति । पमादिपरहणं मेोकषस्याप्युपटक्षणम्‌ । दिन्यैरोकिकेनियं सदाऽव
रप्तिहमौरपटक्षिते कर इति पेबन्धः । चतु करेषु चत्वारः केयुरा धर्मादय इत्यः ।
विद्यावति करे पुरुषाथव्मुवितमेव ।
घ्र कुण्ठो ब्रद्यवेस्याह--
कण्ठं तु निगुणं परोक्तं मास्यते माययाऽजया ।
माला निग्ते ब्रह्म॑ तव प्रस्तु मानसैः ॥
कटे सिति । कष्ठे कण्ठः । निगुणं गृणातीतम्‌ । मल मह धृतो ण्यन्तः | अनर
या मायया हेतुक्या हे ब्रह्मन्‌ । मानतः सनकादिभिसेन माहा निगचयते ।
किरीटं कटष्यखरूपदटया ष्यायेदियाह--
कूटस्थस्य स्वरूपं च किरीटं परवदन्ति माम्‌ ।
अक्र्त प्रफुरतक्कुण्डलट युग स्परतम्‌ ॥
ध्यायेन्पपर प्रियो निदं स पोक्षमधिगच्छति ।
स रक्तो भवति तस्मे च आत्मानं ददामीति ॥

२२४ नारायणवरिरवितदीपिक्रासमता--

एतत्स भविष्यति मया भोक्त विपे तव ।
सरूपं द्विविधं चेव सगुणं निशुणं तथा ॥ १७॥

कूटस्थस्येति । परवोपरिप्थितलसाम्येन । यगृं युमरूपं कुण्डलं यत्सतं तत्प्र
स्फुरति दीप्यमानमषरोत्तममोकारं यो ध्यायेत्स मम कथितं सगणं च निर्गुणं च प्रकाम्यो
मेरोः शृङ्ग इत्यादिना प्गृणं पूर्व हयेकमेवाद्वितीयं ब्ह्माऽऽपीरित्यादिना गुणम्‌ ।
उपापतने न वप्ततत्वमपेक्षितमिति न्यायेनातद्रमादिवुद्धिवदेतिमिलत्वदष्िः क्रियत
इत्याशङ्कनिवृत्यथं खरूपपदोपादानम्‌ । तेन श्रीवत्सादिकं वपतुतशचित्छह्पादिकमेव
न त्वारोप इति भावः ॥ १७ ॥

इदानीमुक्तानां द्रादशमूरतीनां यजनप्रकारमधिकारमधिकरणं च एच्छति-

स दोषाचाग्जयोनिन्य॑क्तानां मतीनां मोक्तानां कथं बाऽधा-
रणा भवन्ति कथं वा देवा यजन्ति दरा यजनि ब्रह्मा यजति
विनायका यजन्ति द्वादशाऽऽदित्या यजन्ति वसो यनन्त्यप्घ-
रसो यजन्ति गन्ध यजन्ति सपद गताऽन्तथाने तिष्टति
कां मनुष्या यजन्ति स दोवाचतं तु ह वै नारायणो देवः,

स हेति । व्यक्तानां प्रत्यक्षाणां विविक्तानां कथं वा केन प्रकारेण । अवधारणा
निश्चयः । कथं वाव धारणेति वा पदच्छेदः । वावकब्दः संबोधने पारणा निश्चयः ।
अन्तर्हितमूतिव्यावृत्यर्थ व्यक्तानामिति विरोषणम्‌ । कयं वेति देवपामान्यप्रभ्ः । रुद्रा
इत्यादिविशेषप्रधः । सर्त् प्रकारविपयः प्रधः । स्वपदं गतेति । अप्रतयक्षतया च
कथं तिष्ठतीति । स्वपदगादनतर्थान इति पटे बुरोकगमनादन्ताैता कथं तिष्ठतीत्यर्थः ।
तु एनः । तं ब्रह्माणम्‌ । ह प्रपिद्धौ । वे निधितम्‌ । देव ईर उवाच ।

अधिकारिणमाह--

आद्या अव्यक्ता दरादश्च तयः सर्वेषु टोकेषु
स्वेषु देवेषु सर्वेषु मरुष्येषु तिरति

आया इति । अव्यक्ता रेोकैरज्ञायमानाः । प्षैटोकधितानां पूर्तनामव्यक्ततवं
गीतामूक्तम्‌--“मया ततमिदं विश॑ जगदम्यक्तमूर्तिना इति । अष्टा अप्यव्यक्ता
उक्ताः॥

व्यक्ता आह--

रेषु सदर ब्रह्मण्येव बाह्ली देवेषु दैवी मानसेषु मानसी धिना-
यके बिघ्रनाशिन्यादिलेषु भ्योतिर्गन्धवेषु गान्धर्यप्सरः सवेष

१ ख. पिष्यते मः] ध. "पदगादन्त।

` गोपाछोत्तरतापर्नीयोपनिषत्‌ । २२५

गौवसुष्वेवं काम्याऽन्त्थाने भरकांशन आविः
मावा तिरोभावं केवला तु स्पदे तिष्ठति
रद्रष्विति । बरह्मणि व्राहम्ये वेलन्वयः । ज्योतिर््योतीरूपा । एवं पू्ोक्तप्रकारे-
णाप्सरःघ गोरन्ना । काम्या नान्ना। अन्तर्ीन उदये सति तिरोभावा तिष्ठति प्रका-
शान उदेदये सति स्वपदं आवि्ावा तिष्ठतीलयन्वयः “आविभावतिरोमावो राक्ती वै
मुरैरिणः" इति पञ्चरात्रे । कदाविदाविर्भवति भक्तानुग्रहवशादाविरमाीवा तथा तिरे
मवति तिरोभाव । स्वपदे तिष्टतीति । एका तु स्वपद एव वैकुष्ठे तिष्ठतीवय्थः ।
तरिगुणामिका मनुष्येष्वित्याह--
तामसी साखिकीं राजसी मानुषी विज्ञानघन आनन्द-
घनः सचिदानन्दैकरसे भक्तियोगे तिष्ठति ॥ १८ ॥
तामसीति । गुण्रयवती मानुषीः । विज्ञानवनस्तथाऽऽनन्दधनो भक्तियोगे
तिष्ठति । प्रेमात्मकमक्तियोगस्य सचचिदानन्दमात्रैकविषयस्य विज्ञानघन एव संभवात्‌ ।
नवा उरे पुत्राणामिति न्याये खभितने प्रेमरप्तस्य गोणत्वाद्धितस्य निरुपाधिकप्रिय-
स्वामावाद्विज्ञानघनः सैन्धवघनवद्वज्तानेकमूकतिः ॥ १८ ॥
इदानीं सप्तदशभिः पर्ययेर्नारायणो गोपारस्तुतिमुपदिशति--
ॐ टं भाणात्मने शं तत्सदूरभुवः स्वस्तस्मै भाणात्मने नमो
नमः ॥ १॥ ॐ टं ृणाय गोविन्दाय गोपीजनव्छभाय टं
तत्सदधभैवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः ॥ २ ॥ ॐ टामपानात्मने
टां तरस भवः स्वस्तस्मा अपानात्मने नमो नमः॥२॥ अटां
कृष्णाय प्रदुन्नायानिरुद्धाय टां तत्सद्रूधुवः स्वस्तस्मे वै नमो
नमः ॥ ४॥ ॐ टं व्यानात्मने यं तत्सद्‌ ैवः खस्तस्मै
व्यानात्मने नमो नमः ॥५॥ ॐ टं कृष्णाय रापाय टां तत्स-
दूभुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः॥ ६ ॥ ॐ टागुदानात्मने रं
तत्सदूर्भैवः खस्तस्मा उदानात्मने नमो नमः ॥ ७॥ अटां
कृष्णाय देवकीनन्दनाय यं तत्सदूर्भुवः स्वस्तस्मै वरै नमो नमः
॥ ८ ॥ ॐ टं समानात्मने शं तस्सदूभवः स्वस्तस्मै समाना-
त्मने नमो नमः॥ ९॥ अ टां गोपालाय निजखरूपाय गं
तत्सद्र्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः ॥ १० ॥ ॐ टं योऽसौ
मेयानात्मा गोपालः टां तत्सदः सखस्तस्मै मै नमो नमः
# ग. ङ. पुस्तकयोः सर्वमन्रेषु “ ओं टाम्‌ ° इलस्य स्थाने “ओम्‌ ° इति टामित्यस्य स्थान

१. 'कारिस्याविः । ग. ड, श्वा स्वपदं ति |

२२६ नारायणविरचितदीपिकासमेता-

॥ ११॥ ॐ टां योऽपराविद्दियात्मा गोपः गं तत्सर्व
स्वस्तस्मै परे नमो नमः॥*१२॥ ॐ टां योऽपरौ भूतात्मा गोपाः
टां तत्सद्धभुवः खस्तसन वै नमो नमः ॥ १३॥ ॐ टं योऽपता-
वत्तमपुरपो गोपालः गं तत्सद्धभूवः खस्तसै वै नमो नः
॥ १४॥ ॐ टँ योऽसौ पर्रह्मगोपाटः रां तत्सद्धर्भुवः खस्तसखे
रे नमो नमः ॥ १५ ॥ ॐ ं योऽसौ सवरमूतात्मा गोपाः दां

त्सद्र्भवः खस्तसे वे नमो नमः ॥ १६॥ ॐ यं योऽसौ
जाग्रत्सरमसुप्िपतीलय तयोतीतो गोपाः; टं तत्सद्रूभेवः
स्वस्ते वै नमो नमः ॥ १७ ॥

ॐ टं प्राणातलने र॑ तत्पूभवः खसतसम प्राणात्मने नमो नम ॒इत्ायपर्यायः ।
गन्तं चन्द्रमनुस्मरननिति ठकारसाज्गन्यासे चन्द्ररुपतरेनोक्ततवाकारशव्द्रवीजं तेनाऽऽ-
घ्दीरदरययेन करमेण सत्र सैपु मच्राः । ततः परं तत्तदिति ब्ह्वाचकौ शब्दौ ।
तते। मृरा्या्िस्नो व्याहृतयः । ततस्तस्मे सैपुथितमच्रोक्ताय नमो नम॒ आदराय
द्विरक्तिः । तत्मदादि प्तदशखपि तुर्यम्‌ । एवं च गोविन्दादिविष्ण॒मन्राः पञ्चमि
प्राणादिमन्रेमथिताः कायोः।

गरथनरक्षणं तु--“भनरा्णान्तसितानवर्या्नामवणंन्यथाविधि ।

ग्रथनं तद्विनानीयात्मरस्तं शान्तिकर्मणि" इति ।

अन्न मन्रर्णानां नामवर्णग्रहणं पत्राणामपि परस्परग्रथकानामुपलक्षणम्‌ | तत्र क्रमः
पराणापानस्मानोदानव्यानानां प्रथमवृतीयपञ्चमपप्तमनवमा मच्रा एषु तस्मै परतो
वशब्दो नस्ति । कृष्णगोविन्दगोपीजनवह्मानां चतुर्न्तानां द्वितीयः । कृष्ण-
्र्नानिरुदधानां चतुथ्यन्तानां चतुः । कृष्णरामयोश्रुष्यन्तयोः षष्ठः ] श्री.
प्णदवकीनन्दनयोस्तादशयोरषटमः । गोपाटनिनखहूपयोस्तादरयोदशमः । ततः सप्त
मच्राः प्तमोपाद्यनां प्रथमान्तानां तत्र प्रयानात्मा गोपा एकादशः । इन्धियात्मा
गोषले द्वादशः । मूतात्मगोपार्खयोदशः । उत्तमपुरुपो गोपार्तर्दशः । एएत्रह्मगो-
पाटः पश्चद्रः । स्मूतात्मा गोपालः पोडशः । नग्रत्छसुषुप्तमतीय तुयीतीते
गोपाः परतरः । एषां सप्तानामे यं योऽपराविति प्रथमतः यं तत्पदुमवः खलस्मे
वे नमो नम इत्यने पठनीयम्‌ ॥

एतन्मन्रस्तुस्य गोपस्य पारमाधिकं रूपं मन्रेणाऽऽह--

एको देवः सवेभृतेषु गरदः समेव्यापी सवेभृतान्तरात्मा ।
मध्यतः स्ैभूताधिवासः साक्षी चेता केवलो निरंणश्च ॥
एक इति । प्रगेव व्याष्यातोऽहं कृष्णामिधों नारायणः । एक इलयादिरष्टदकषः

गोपाछोत्तरतापनीयोपनिषत्‌ । २२७
वयायः। एप्वष्टादशाक्षरस्यकेकमक्षरं सबिन्दुकमादो प्रयोक्तव्यमिव्यान्नायः । भयं
कृष्णास्यमूरव्यूहस्याष्टादशतच््व्पूहः ।

रुद्राय नम आदित्याय नमा .बिनाय-
काय नमः सूयय नमो विद्याये नमः।
रद्रादि्विनायकमुैविचाः कृप्णा्चैनेऽवरयमर्च्या इत्याह-रद्राय नम इत्यादि ।
आयुधोपटक्षितानिन्द्रादोननतेपृ्यान््मारयति--
इ्राय नमोऽ नमः पत्रे नमो नि्रतये नमो वरणाय
नमो मरुते नमः ङुवेराय नम ईशानाय नो व्रह्मणे नमः
इन्द्राय नम इत्यादि } पित्रे यमाय । मूते वायते । बह्मणे नम इति पूर्वेशान-
योरन्तरे ! भनन्ताय नम इति रक्षोवरुणयोरन्तर इत्यपि द्रए्यम्‌ |
सर्वेभ्यो देवेभ्यो नमः |
कं बहुना सवेदेवमयो हरिः पूज्य इत्याह-- सर्वेभ्य इति ।
नारायणत्रह्मणोः सेवादमनुष्ुमा दुर्वासा गान्पवीं प्रत्युपसंहरति--
द्वा स्तुति पुण्यतमां ब्रह्मणे स्वस्वरूपिणे ।
कर्त्वं सवैलोकानामन्तधने बभूव सः ॥
दा स्तुतिमिति । स्तुति स्तदशमच्रात्मिकाम्‌ । प्वोकानां कैतवं च ब्रह्मणे

दत्वाऽम्त्ीने फलमूते मयि सतति बभूव स्वात्मानं धृतवान्‌ । यस्य च भावेनेति सप्तमी ।
आत्मधारणं तिरोधानेन क्ष्यते 1 ह प्रपिद्धम्‌ । स इति पाठः । आदितो नारायणः
कथं चास्मासु जातो गोपाल इद्यादिप्र्ानामष्टानामुत्तरं यथाप्तमवमसिन्यन्थकरपि

द्ष्टम्यम्‌ । मायिकं जन्म ब्रह्मण उपदेशदितत्लरूपं मया ज्ञातमिलयाद्युत्तरम्‌ ।
ब्रहमनारदादिभ्यो मया श्रुतोऽथ प्रयुक्तो न पुनः प्रतारयितुं कलित इल्याह-
। ब्रह्मणो ब्रह्मपुत्रेभ्यो नारदात्तु शरुतं यथा ।
तथा रक्तं तु गान्धवि गच्छ खं स्वाछ्या-
न्तिकं गच्छ त्वं खारयान्तिकमिति ॥ १९ ॥
इत्यथवैवेदोपनिषदि गोपाछोत्तरतापनीयोपनिषत्समाप्ता ॥ १२ ॥
बरह्मण इति । नारीं त्वां दातुमुपदेष्टुं मया यथा श्रुतं तथा प्रोक्तं न न्यूनातिरिक्त
श्रद्धत्छ सौम्ये हे गान्धर त्वमिममर्थं चिन्तयन्ती खस्याऽऽछ्यस्यान्तिकं सीप मध्य-

१ इ, वायते ।

२२८

म्थाटच्छ प्रसुहि । वचनभङ्ग्या ब्रहयव प्राभुदीतयुक्तं मवति । नाखातु श्रुतं यथेति
कविद्ितीयः पाठः ॥ १९ ॥

नरायण ;रचिता श्ुतिमा्ोपजीविना ।
अस्पष्टपदवाक्यानां ईीपिकोत्तरङ्ष्णके ॥ १ ॥

इति श्रीनारायणविरविता गोपाखोत्तरतापनीयोप-
निष्दीपिका समाप्ता ॥ १७॥

% आदशैपुस्तकेषु त्वयमेवोपलभ्यते ।

ॐ तत्सद्रद्यण नमः

चलिकोपनिषत्‌।

नारायणविरचितदीपिकासमेता ।

चिका चूडिका रोके लम्भग्रं तीकष्णमुच्यते ।
तद््दान्तमागोऽयं चतुप्ण्डा हि पञ्चमी ॥ १ ॥
योगफलमातमर्शनं स चाऽऽत्माऽतिपंनिहितोऽपि कण्ठस्थहारवत्पराग्ट्िना गुरं
विना न दश्यत इति तद्रोधनार्थमुत्तरो अन्थलत्र हाररूपकेणाऽऽह--

ॐ अष्टपादं बु्चिरसं विसू्रं मणिमग्ययम्‌ ॥
द्विव्तमानं तेजसैदं स्वः परयन्न पश्यति ॥

अष्टपादमिति। अट प्रृतिषूपाः पादा अवयवा अस्य तमषटपादम्‌।
तदुक्तमू-- “भूमिरापोऽनलो "वायु; सं मनो बुद्धिरेव च ।
अहंकार इतीयं मे मित्रा प्रकृतिरष्टधा” इति ॥
मस्याः पादत्वं परतः प्राथम्पसाम्यात्‌ । शुचिरण्ज्वरः । शुचिःशब्दः पकारान्तो
नपुंसकः । दुचिमिति वा प्राठः । हन्दज्ञानमिति हलम्‌ । त्रीणि पत्राणि षमर्थ-
कामा यस्य मोक्षस्य खशूपानतिरेकात्‌ । तरयो गुणा वा तिघ्लो नाड्यो वा । मर्णि
प्रकाश्चत्वात्‌ । न ॒विविधमेखम्ययमेकल्पम्‌ । द्योः स्थूठपूक्देहयोरवमानं तिष्ठन्तं
द्विवतमानम्‌ । तेजसा प्रकारेनेद्धं दीप्तं तेनपेदधं छन्दसी वृद्धिः । एवंविधमात्मानं
कण्ठस्थहारमिव सर्वो रोकः पदयन्नपि न परयति । हारोऽप्यष्टकन्दुकावयव उस्वरो
हंपरक्षणोपेतच्िवृतसूत्रो मणिमयो टदे द्योदीकिणोत्तरमागयोरवतमानसेनपता दीपश्च
मवति । सर्वो लोकस्तं पदयत्नप्यतिपंनिध्यान्च परयति ॥ १ ॥
तरिं तदरीने क उपाय इत्यत आह--
भूतसंमोहने काले भिन्ने तपसि वेरवरे ॥
अन्तः पश्यति सस्यं निगुणं गुणगहरे ॥ २ ॥
भूतेति । मूतमोहजनके काटे कृष्णवर्ण शर ईशराधिष्ठिे तमप्यजञाने भिन्ने नष्टे
म॒लन्तरेव संनिहिते परयति सत्त्वस्थं बुद्धिस्थं तत्पाक्िणं तत्प्काश्यं वा । ¢ दश्यते

२३० नारायणविरचितदीपिकासमेता-

(५,

तवप्यया बुद्ध्या " इति श्रुतेः । स्वयं निगुगमपि गणकोट लिङ्गेऽहमिति माप्त
मानं मेधमण्डल इव पूयम्‌ ॥ २ ॥
अक्लक्यः सोऽन्यथा दर्ं्येयमानः इुपारकः ॥
विकारजननीं मायामष्टरूपामजां परुबाम्‌ ॥ ३ ॥
ध्यायतेऽध्यासिता तेन तन्यते प्रिता पुनः ॥
सूयते पुरुषार्थं च तेनेवाधिष्टिता पुरा ॥ ४॥
कुमारको नरारहितः “तवं कुमार उत वा कमारी "इति मच्रवणीत्‌। जन्ययेश्चरातुपर-
हेण तमेोभेदं विना प्रकारान्देण दरषुमशक्यः। ध्येयमानो बाह्या चिन्त्यमानोऽपि । श-
न्द्र एकारः। अथवाऽयापि ध्ययं चिन्तनीयं विचायं मानं प्रमाणमस्य ईवि्ञयत्वत्‌ ।
मायां ध्यायते चिन्तयति जगत्स सेमावयति नारीमिवुस्ाताम्‌ ।
तदुक्तम्‌- “मम योनिरमहद्रहम तस्मिन्ग्म दधाम्यहम्‌ ।
समवः पवैमूतानां ततो मवति मारत" इति ॥
तेनाष्यापिताऽऽकरान्ताऽऽखूढा प्ररिता च सती तन्यते स्वयमेव कार्यरूपेण तता
भवति । करमकरतीरे कर्मपरययः । तेनैवापिष्ठिता सती पुरा परषर्थ भोग्यम्‌ । स्तयते
्रसतुतवती । कमैकती । पुरि लुङ्चाप्म इति भूतेऽनचयतने ठट्‌ ॥ २ ॥ ४ ॥
मोग्यवस्तुजनकत्वेन मायां पेन्वा रूपयति-
गौरनादवती सा तु जनित्री भरतभाविनी ॥
असिता पितरक्ता च स्ैकामद्षा विभोः ॥ ५॥
गौरिति । स्यं गेररीवरवाहनानडद्रस्ता चेकि हम्बारं करोति नेवाह--
अनादवतीति । नादरहिताऽचेतनत्वाद्ररुमपम्शराधीनेलषः । यद्रा गौरी शहा
सततप्रधाना सती नादवती वेदप्रवतिका | पुवद्धावः । पवेख । “गौरं शृ्केऽर्णेऽपि
च, इति विश्वः । अपतिता तामसी । पिता चापो रक्ता च पितरक्त पालकी रानी
चेदयर्थः } विमोरीश्रस्य । सथ॑क्रामदुवा स्वीन्कामान्दोगिि यथेष्टकायकारी(रिणी) ।
महानाराय्णीये श्वेताश्वतर बाप्यारछागीाम्युक्तम्‌--“ अजमिकां लोहित
शृङृष्णां बहीः प्रनाः छनमानां सरूपाः । अनो यको जुषमाणोऽनुशेते नहालेनां
मुक्तमोगामभोऽन्यः” इति ॥ ९ ॥
इति परथमः खण्डः ॥ » ॥
जीवानां बहुत्वं भक्तृत्वमीश्वर्येकतवं प्रयोजकत्वं वाऽऽह-
पिवन्ते नामविषयमसंख्याताः क्मारकाः।
एकस्तु पिवते देवः सखच्छन्देन वशातुग; ॥ ६॥
१ स. जनयन्तीं । २ क. ग. पिबन्ति ।

घृलिकोपनिषत्‌ । २३१

'पिवन्त इति । नाम शब्दो विषयोऽ्ैः । रन्दपरत्वातकर्वभिपराये रियाफह
आत्मनेपदम्‌ । प्रयोजकम्यापारः कतरभिपरायं क्रियाफटमिति कैयटः । कशा वन्ध्या
तामनुगतः । पर्वतराजपुञ्या अप्रकृतत्वात्‌ । यद्रा वाः सविषेया अनुगाः परिवासे
यस्य वदानुगः ॥ ६ ॥

तहि किमस्य पथा कतृ नेलाह--

ध्यानक्रियाभ्यां मगवानधदधेऽसौो प्रथमं पभुः ।
ध्यानक्रियाम्यामिति | प्रथमं ध्यायति भगवानिदमिति ततः परयति पैव क्रिया
तेन प्र प्रथमं मुके तदुच्छिषटमन्थो भृङ । ध्यालाऽवलकनमेव तस्य भोजनम्‌ । ^न वै
देवा अश्न्ति न पवन्ेतदेवभतं द तृप्यन्ति" इति शतः ।
भुङ्क इत्युक्तं का भुङ्ख तनाऽऽह--
सवेसाधारणीं दोगध्रीमिज्यमानां सुयञ्वमिः ॥ ७॥

सर्वेति । सर्वेषां साधारणीं स्ममेग्यमव्याङ्तहपामित्य्थः । “एकमस्य ाधार-
णम्‌ '' एति श्रते; । दोग तु खमक्षमेकषतेऽन्यथा दोहाप॑मबादत आह } इनज्यमानां
सुयञ्वमिः। साधुया्ञकैटैव्यकवयेन पृज्यमानाम्‌ ॥ ७ ॥

ति तेषामन्यापिक्षया एटविरोषेण मग्यमियक्षायामाह--

परयन्तयस्यां पदह्यसानं सुपण पिप्पलाशनम्‌ ।
उदासीनं धुधं हंसं सातकाध्वयेवो दयेत्‌ ॥ ८ ॥

परयन्तीति । वृक्षप्यानीयमेकं देहं लक्त्वा देहान्तरं गच्छतीति पुपर्णोपमं पुप-
णम्‌ । पिप्यहं कर्मैफटगश्चाति तं पिणलरानम्‌ । व्तवरत्योदा पीनं स्ातकाध्वयवो
हवाद्धोमातवदयन्तीखन्वयः । आत्मदशेनमेव यागादिफटम्‌ | वहेदिति पठे तानियं
वहेतनिषेहेघोगक्षमादिनेति व्यास्येयम्‌ । हव इति पठि हवनक्णि । हय इति पठि
हयोऽध्तुपरक्षिऽशमेधकमणि । हयेदिति पठे तानियं वधयेत्‌ ॥ ८ ॥

आध्र्यवफटमुक्तवा हौव्रफटमाट्‌--

रसन्तमरुंसनित वेद्वुषाः ैस्रकोविशाः।

शंसन्तमिति । शखकोविदाः । सपादबन्धो मनच्र ऋकया केवटया स्तुतिः शं
गीयमानया तया पततिः सोत्रम्‌ । “ऋषभः शपन्ति यञुभि्यजनिि सामभिः स्तुवन्ति"
इति यासकवचनात्‌ । शे कोविदाः कुशाः । फं पर्वो्तमवाुपेय सव्र ।

सामगानां -व्यापारमाह -

रथंतरे बृहत्ान्नि स्येते च गीतये ॥ ९ ॥

१ ख, पिष्न्तीति। २ ख. बहनः। ३ ख, ग. शाल्रफोविदाः।

२३२ नारायणविरचितदीपिकासमेता-

र थ

रथ॑तर इति । रथंतरे गीयत वृहत्साभि गीयते । सामे रीतिरिति रषः} कं
बहुना संतैवेते च सामभेदा गायन्तीति विपरिणामः । रतं बृहत्साम वैरूपं
वेरजं महानाम्नी रेवती वामदेव्यमिति प्त प्ामानि । दोश्रीपतिः फठं पवक्तं ददा-
तीति ज्ञेयम्‌ ॥ ९॥
अथर्वणां व्यापारमाह--
म्रोपनिषदं ब्रह्म पदक्रमसमन्वितम्‌ ।
पठन्ति भार्गवा दचेतद्यवौणो भृगृ्तमाः ॥ १०॥
मत्रेति । मचाश्वोपनिषदं च मन्रोपनिषदम्‌ । उपनिष्दशन्दोऽकारान्तो नपुंक-
मस्ति | ब्रहम व्राह्मणं पठन्ति मायापतिं भजन्तीति भावः ॥ १०॥
इति द्वितीयः खण्डः ॥ २॥
मागीव्न्थानां विषयमीशवरमाह--
व्रह्मचारी च व्रा्श्च खम्भोऽथ परितस्तथा ।
अनड्बाह्टोहितोच््छिषटः पठ्यते भृगुविस्तरे ॥ ११॥
काटः प्राणश्च मगवान्मन्युः पुरूष एवे च।
शर्वो भवश्च रद्रथ श्यावाः सासुरस्तथा ॥ १२॥
ब्रह्मचारीलदिपाद्राम्याम्‌ । व्रह्चारिवव्रायतवाम्यां प््विरुद्धधर्मी असन्न
विरुद्धा इत्युक्तम्‌ । स्कम्भः सम्भकः | स्कम्मिः स्तम्भे । वृद्धः कुमारशेति विरुढ्रम्‌ ।
अनडु वाह्यवाहकयेरिकतवात्‌ ! रोदितोच्छिषट आ््रेगनचर्भपरिषानत्वात्‌ । कालः
संहवैत्वत्‌ । प्राणो वायुपूैतवात्‌ । मनयुसतमउपाधिना । श्वः । शृ हिप्तायाम्‌ ।
भवति प्रमवति मवः । रोद्नादुदरः । इयावा विकता अश्वा इद्धियाणि नेत्रादीनि यस्य ।
तिनेत्रदशमुनादिशूपत्वात्‌ । अपुरर्बणादिमिः परितः समुरः ॥ {१ ॥ १२॥
परजापतिषिरार्षैव पाष्णिः सिल एव च ।
स्तूयते मव्रसयुक्तेरथरवितितेषिथुः ॥
तं षट्विराकमिेके सप्रविशं तथाऽपरे ॥ १२ ॥
परुषं निगंणं सांस्यमथरवाणं रिरो विदुः ।
चतुधिशतिसंस्याकमव्यक्तं व्यक्तद्शेनम्‌ ॥ १४ ॥
पाष्णिः पादष्ं ततुस्यः संहरे लोकमर्दनात्‌ । सरः एरिटवर्णा्गदत्वा्‌ ।
एवं विंशतिविरोषणो विमूर्मच्राहमणाम्यां स्तयते । अथवैविहिततरीहणिः । विभुरीश्वरः
परमात्मा } पदुविंशकं पौराणिकाः । सप्तविंशं तद्ेदा एवम्‌ ।

१ख.ग. पठन्ते। ख,ग. वान्मतयुःपु। ३ स. ग. "रमेव

चूलिकापनिषत्‌ । २३१

(मात्रा भूतानीन्धियाणि मनो बुद्धिरहंकृतिः ।
महा्परधानं त्तानि पदूवंशः परमेषरः" इति ।
चित्तेन साहित्ये पवश इति । पस्यायतेऽनयेति संस्या तत्संबन्धी सांम्यम्त
जञानगम्यमिल्ैः।
तदुक्तम्‌--“मूलकृतिएविकृति्महदायाः प्रक्रतिवकितयः पपत ।
पोडशकम्तु विकारो न प्रकृतित विकृतिः पुरुषः" इति ॥
सखयमन्यक्तमप्रलक्षं व्यक्तदशनं व्यक्तस्य जगतो माकम्‌ ॥ १६॥ {४ ॥
व अरत ्तमिलेततनिष तं पञ्चधा तथा ॥ १५॥
अद्वतं वेदानिनो द्वैतं काणादाद्धिषा गुणमेदेन पश्चा भूतमेदेन ५ सर एका
मवति त्रा मवति पञ्चधा सप्तधा नवधा पुनशैकादशः समृतः " इति शुत्यनतरात्‌ ॥१९॥
इति तीयः खण्डः ॥ ३ ॥

ब्रह्मायं सावरान्ते च पर्यन्तो ज्ञानचक्चषः ।
तमेकमेव पयनित परिशुद्धं विभ द्विनाः ॥ १६ ॥
द्विनन्ञेवणिका वेदविदः ॥ १६ ॥
यसिन्पर्वपिदं भोतं ब्रह्म स्थावरजङ्गमम्‌ ।
तस्मिन्नेव यं यान्ति बदवुदाः सागरे यथा ॥ १७॥
यस्मिन्भावाः प्रीयन्ते छीनास्या व्यक्ततां ययुः ।
नयन्ते व्यक्ततां भयो नायन्ते बृद्वुदा इव ।
षेङ्नापिष्टितं चैव कारणे्यज्जयेदवुधः ॥ १८ ॥
्रहमेति । ब्रह्मकाय स्थावरादि यस्मिन्प्ोतं तमेकं त्रहेव पदयन्तीयन्ययः । ख्यं
यानि र्वे मावाः । टीनास्या छीनमास्यं मुं द्वारमवियाटक्षणं येषां ते तथोक्ताः
सन्तो व्यक्ततां ययुरैताः । पुनरदयन्ते नदयनिि । भूयश्च व्यक्ततां जायन्त जनयन ।
अन्तभीवितण्य्थत्वात्पकमैकः । गच्छनि वा । ह्विःकथनं सषटप्रलयपोरम्यासन्ञाप-
नार्थम्‌ । कषेघज्तनाधिष्ठितं शरीरम्‌ । कारणेरनुमितकारणेहेतुमििमतं चेतनाभिषठितं
क्रियावत््ाद्रथवरित्यादिभिः । व्यज्ञयेलक्षयेत्‌ । बधः पण्डितः ॥ १७ ॥ १८ ॥
इति चतुर्थः खण्डः ॥ ४ ॥

एवं सहस्रशो देवं परय॑स्यन्तं एनः पुनः ॥ १९॥
य एवं श्रावयेच्छादध ब्राह्मणो नियतव्रतः ।
अक्षय्यमन्नपानं च पित्णां चोपतिषटरते ॥ २० ॥

२३४ चूखिकोपनिषत्‌ ।
एवं सहश: पुनः पुनः पर्स्यन्तं देवं जन्ममरणादिप्रवन्धमापचमानं जीवम्‌ ।

शराराधननोद्धरेदिति शषः । वैराग्याथमिदमाभहितम्‌ । तस्यान्नं पानं चाक्षय्यं मवति ।
पितृणां चाक्षप्यमेवोपतिष्ठते ॥ १९ ॥ २० ॥

ब्रह्म ब्रह्मवरिधानं तु ये विदुर्रह्मणादयः।

ते खयं यान्ति तत्रैव छीनास्या ब्रह्मशायिने

खीनास्या ब्रह्मशायिन इति ॥ २१॥

इत्यथमैवेदे चूखिकोपनिषत्समाप्ना ॥ १३ ॥

ब्रह्य कूटस्थम्‌ । व्रह्मविधानं तज्ज्ञानोपायम्‌ । ठीनास्या टीनमास्यं मुखं प्रवृत्तिदवारं
रागादि येषां ते तथोक्ताः 1 किमर्थं टीनास्याः । ब्रहमशायिने ब्रह्मणि शेते तच्छीरो
ब्रहमशषायी भावप्रधानो निर्देशः । त्रह्मशायित्वाय बरह्मणि शयनं कर्ुमेकीमवितुमिलरथः।
द्विरुक्तिः समाप्या ॥ २१ ॥

इति पञ्चमः खण्डः ॥ ५॥

नारायणेन रचिता श्रुतिमा्ोपजीषिना ।
अस्पष्टपद्वाङ्यानां दीपिका चहिकामिपे ॥ १ ॥

इति नारायणविरचिता चृछिकिपनिषदीपिका समाप्ता ॥ १८ ॥

मिनी

ॐ ततसद्रह्मणे नमः।
जावाटोपनिषत्‌ ।

नारायणशंकरानन्द्विरचितदीपिकाम्यां .समेता ।

ॐ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः । वृहस्पतिरुपराच याङ्गवरक्यं यदनु

` नारायणत्रिरचितदीपिकारम्भः।

कप्णद्ेपायनं व्याप क्षकरं लेकडंकरम्‌ ।

आनन्दात्मानमध्यातमगुरं देवं नतोऽस्म्यहम्‌ ॥ १ ॥

जावालापनिषद्या्यां ख्यापयन्तीं मुधानिधिम्‌ ।

करिष्य प्रीयतां देवो विमुक्तोऽयं तयेश्वरः ॥ २ ॥

सवी्नाुपनिषदां संगत्या कर्मकाण्डेन प्ताऽस्या अपि तततगतिश्वप्मामिर्वृहदारण्य-
कदीपिकारम्भे प्रदशिताऽतज् सतोधसार आत्माऽशेषपसाररेरसंसषटोऽहप्रतिपचच
एादशज्ञानेन च निःरोषानथैनिवृ्तिरानन्दावापिश्च प्रयोजनमप्युषनिषदन्तरवत्‌ । अत
एव संबन्धाधिकारिणावपि न प्रथर्णनीयो । बहान्ञानोपायसंन्यापतानधिकारिणां शत-
रुदरियजपः संन्यापिनामपि श्रवणाभिकारिणां स्ैपङ्गपरित्ागश्वाऽऽकेपप्तमाधानामभ्यां
प्रतिपाद्यत इत्युपनिषदर्थपंसेपः । तत्राऽऽघ्यायिकाऽऽचारकिषिन्ञापनाथां । मिथि-
ठोपवने कदाचिद्योगीश्वरो याज्ञवल्व्य आसांचक्रे रिप्यपंवैर्जनकेन राज्ञा मुनि-
मिश्च निवीत: । तं बृहस्पतिः राक्रगृरुरवाच । याज्ञवल्क्यम्‌ । स्पष्टम्‌ । यदनु
रोकरानन्दविरचितदीपिकारम्भः ।
जाबोपनिषद्यास्यां स्यापयन्तीं सुधानिधिम्‌ ॥
करिष्ये प्रीयतां देवो त्रिमुक्तो यस्तयेश्वरः ॥ १ ॥
सवीसामुपनिषदां संगतियी कर्मकाण्डेन साऽस्य अपि । तत्सगतिशवासमामिर्ृहदा-

रण्यकदीपिकारम्े प्रददीत । अत्र स्तीर्थपतार आत्माऽरोषपंसारधमैरसंसषटोऽहंप्रति-
पाय एतादृशज्ञानेन च निःशेषन्थनितृततिरानन्दावाप्तिश्च परमप्रयोजनमप्युपनिषदन्तर-
वत्‌ | अत एवं सेबन्धाधिकारिणावपि न पएथग्व्णनीयो ब्रहमज्ञानोपायपंन्याप्ानधिका-
रिणां चतरुद्वियजपः सैन्यापिनामपि श्रवणाचधिकारिणां स्वसङ्गपरित्यागश्वाऽऽक्ेपस-
माधानाम्यां प्रतिपाद्यत इत्युपनिषद्संकषेपः । तत्राऽऽख्यायिकाऽऽचारविधिन्ञापना्था।
मिथिटोपवने कदाचिदयोगीश्वर आपताचक्रे रिष्यसर्जनकेन राज्ञा मुनिमिश्च निवीतसतं
बृहस्पतिः रक्रगुररुषाच याङ्गवस्क्यम्‌ । स्ष्टम्‌ । यदनु प्रपिदधं यप्मात्सर्वसमादपि `

न.

२३६ नारायणश्ञकरानन्दपिरचितदीपिकाभ्यां समेता-

9 हवानां

रपत देवानां देवयजनं सर्ेषां भूतानां ब्रह्मसदनमिु्तं पै
कुरुत देवानां देवयजनं स्वेषां भूतानां ब्रह्मसदनं तस्मात्र
एवन गच्छति तदेष मेन्येतेतीदं बै कुरे देवानां देवयजनं
सर्वेषां मृतानां व्रह्मसदनमत्र हि जन्तोः प्राणेषूक्तमभाणेषु द्र

नाण्दी° प्रसिद्धं प्वक्मादपि देशादुण्यकरमैकटपामूतमिचथः । कुरुक्रं कुततितं
रौतीति कुर पापं कर्म तस्य क्षपणा्रमनकरारणतवातसेत्म्‌ । अथवा कुः एथिवी तस्यां
रौति शव्द करोति यः प्राणस्य निवाप्तमृतं कुरुभत्म्‌ । देवानामिन्दरियाणां देवयजनं
देवस्य स्वयभकरास्याऽऽत्मनः पूनाधिकरणम्‌ । अत्र हीद्धियाणिं विविधविषयो-
पहारैः परमात्मानं पृजयनि । सवषां सूतानां सषागिद्धियाधिषठातृणां प्रपिद्धानां वा
मृतानां बरहमपदनं बरह्मणः पवस्माद्धिकस्य दे शकालव्तुपरिच्छेदशु्य्य सदनं निवाप
स्थटम्‌ । रूपकमत्र द्रष्टव्यम्‌ । यथा प्रपिदधं करके देवयजनं देवानां हविभागप्राहि-

क

ददी ° पुण्यकमफटमूतमिल्यथः । कुरुभषत्रं कुततितं रोतीति कुह पापं कमं तस्य क्षेप-
णाद्मनकारणत्वा्सत्रम्‌ । अथवा कुः एथिवी तस्यां रोति शब्दं करोति यः प्राण्तस्य
निवातं कूरत्रम्‌ । देवानामिन्दियाणाम्‌ । देवयजनं देवस्य स्वय॑प्रकाशस्याऽऽ-
त्मनो यजनं पृनाधिकरणम्‌ | अत्र हीद्धियाणि विविधवरिषयोपहरिः परमात्मानं पृज-
यनि। सर्वेषां भूतानामिन्धियाधिष्ठानणा प्रसिद्धानां भूतानां वा ब्रह्मसदनं ब्रह्मणो देश-
काल्वस्तुपरिच्छेदून्यस्य निवाप्मूढम्‌ । पकमत द्रष्टव्यम्‌ । यथा प्रतिद्धं दुरके्रं
देवानां हविभागप्राप्तिकारणं ब्रह्मणो यज्ञस्य पदनं परेषां भूतानां दषटाषटप्रत्िकारणं
तथा तद्विशेषणविशिटमक्तं कुरकेत्रम्‌ । किमिति शेपः। तदत्तरमाह--अविपूक्तं वै।
क्रिपेणात्रियाकामक्रोषादिभिरंक्तः परियक्तश्िदानन्दरस आत्मा स॒ एवाविदयादश्षा-
यामविमुक्तसत्रूपमविमुक्तं परपिद्धम्‌ । विव्रिधधमानात्मनि मन्यमानं सोपाधिकमेशवरं
रूपमिति यवत्‌ । तदेव कुरुस देवानां देवयजनं सर्वेषां भूतानां ब्रह्मसदनम्‌ ।
व्याख्यातम्‌ । यम्मद्ं तस्माद्र कचन यत्र कापि गङप्रयागादो विपरीते वा
मथव । गच्छति गमनं करोति । तदेवाविमुक्तं मन्येत जानीयात्‌ । इल्यनेन प्रकारेणे-
दं वै मया प्त स्यूमेव तदरवेयन्वयः । उक्तविरोषणमेव न तु केवरमिलेतदर्थ पन
राहुर देवानां देवयजनं सर््षां भृतानां ब्रह्मसदनम्‌ । व्यास्यातम्‌ ।
अत्राविमक्ते कुरकषत्रादिरूपे यतिन्कक्षिशिदेरेऽवित्तते । हि यस्मालन्तोः प्राणि-
मात्रस्य । प्राणेषु्रममाणेष्िति वा पाटः। श्रो सुदुःखं द्रावयति नादायतीति वा द्रः

„१. क. गच्छत्तदे । इ, गच्छेत्त्तदभिम' । २ षृ. मन्यते सद्विमुक्तमेवेदं । ३ इः. न्येतावि
मुक्तो वे देवा

नावाटोपनिषत्‌ । २३७

सारकं ब्रहम व्याच येनासावमूती शता मोती भवति तस्मा-
दिपुक्तमेव निषेवेताविपुक्तं॑न विपशवदे वमेत ्षस्क्यः ।
इति प्रथमः खण्डः ॥ १॥
अथ हैनमत्रिः पमच्छ याङ्गवस्क्यं य एषोऽनन्तोऽव्यक्त

नाण्दी० कारणं बरह्मणो यज्ञस्य सदनं सर्वषां भूतानां दृष्ादषटपरा्कारणं तथा तद्वि
हेषणद्यतिशिष्टुकतं कुरकषेत्रम्‌ । किमिति शेषः ॥ इति प्रयमः खण्डः ॥ १ ॥
नामतो देर ज्ञतेऽपि टिङ्गतोऽपि ज्ञानाथमात्मोपापनप्रकारं एच्छलव्रिरियाह--
अथ हैनमतरिरिति। अत्र हि बृहदारण्यक दव ऋषिपंधः प्रष्टा यज्ञवक्क्यः
समाधाता जनकः पम्यः परंतु नात्र जलः कितु वाद इति जेयम्‌ । अनन्ताग्यक्त-
विदोषणे दु्ोधत्वस्यापनाय । कथमिद्विकरणप्रश्षः । इतरो विदितामिप्राय जह--

शं श्दी °पदाशिषो वामनो वा । तारक पप्ारपमृदरस्य तरणे कारणम्‌। ब्रह्म प्लज्ञाना-
दिरक्षणम्‌ । व्या कथयति तत्समस्यदिनोक्तं मरणसमये स्मारयति । भविभुक्त-

अेत्तदानमिवपदिशति । येनाहं ब्रह्मस्मीत्युपदेशेन । असां सः शिवो जौवः। अभू-
ल्यमतो मतवा कती भोक्ताऽसमीलमिमनिन मृगे बरहमहमस्ीयनिमानेनामूती भूत्वाऽ-
न्तसेव । मोक्षी भेवति, अवि्यादशायाममेोक्ो ्रह्ञननविद्यपगमनानमोकषी
भवति । खेन खय्योतिप्छस्पेणाऽऽनन्दात्नाऽवरिषठत इतर्थः । पूवस्य हेथैमाद
्यात्रायः । तस्माद्रहन्ञानोदयातमागविमुक्तमेव सोपाधिकमेष निषेवेत नितरा
तवेत विजातीयप्र्यशयं सजातीयप्रययप्रवहिण सवेत नितरां सक्षात्कुयात्‌ । याव
्रदक्ञानोत्पादमवियुक्तं सोपधिकमीश्वरं खस्योपास्यं न ` युशवेन कदाचिदपि पररल-
जेत्‌ । एवं सुरगरुणा याज्ञवसवयस्य वद्धिपरीकषाथ स्वस्य बुद्धिपिद्यथ च पृषटन याज्ञ
वल्वेनोक्तमङ्गीचकार वृहस्पतिः । एवमेव सोपाधिकमेवाविगुक्तं रक्षत ववयजनं
ब्रह्मसदनं च माव(वि)जञानवतोऽवस्थानस्यटं च तदेव तज्ज्ञानाच गुणासज्ञानमरणका"
छादपासनं चाऽऽमरणं न परिलाज्यमिति । इदानी श्रुतिराह - एतदकिमृक्त कुरुत
्रभिलयारि। याङ्ञबसकयो यज्तवल्कस्यापत्यं योगीश्वरः । आह वृहस्पतय इति शपः॥
इति प्रथमः खण्डः ॥ १ ॥

अथ हैनपति्हपुत्रः पप्रच्छ या्ञवरक्यम्‌। यजां वरहम्युक्तः । एषाम
टूद्धः साक्षी । अनन्तो देशादिपरिच्छेदशुन्यः । अव्यक्तः, व्यक्तो मूतवत्सष्टः । न
य

१द.्तदैन।२क. द, शेष भगवन्निति याज्ञ" ।

२३८ नारायणक्षंकरानन्दविरवितदीपिकाभ्यां समेत-

आत्मा तं कथम परिजानीयामिति स होवाच याह्ञवल्वयः सोऽबि-
यक्तरपास्यो य एषोऽनन्तोऽव्यक्त आत्मा सोऽविमुक्तं प्रतिष्ठितं
इति सोऽविमुक्तः कस्मिन्परतिष्ित इति वरणायां नास्यां च मध्ये

प्रतिष्ठति इति काषे षरणा-का च नापीति सवाविन्दियकृतां
न्दोपान्वारयतीति तेन वरणा सर्वेति सवानिद्धियङृतान्प्षा

ना० दी० सोऽविगुक्त इति । तत्र हेतुः-सोऽविगुक्ते प्रतिष्टित इति । प
आत्मा परमशिवाख्यो मुक्ता्गतयं संनिहित इत्यथः । इदानी पाक्षालिङ्ग ए्च्छति-स
इति । उत्तरं वरणायां नेति।

यत्स्कान्दे--“अपीवरणयोमेष्ये प्ञचकरोदं महत्तरम्‌ !

अमरा मरणमिच्छन्ति का कथा इतरे जनाः" इति ॥
वरणानासीशव्दयोः परवृततिनिमिततं एच्छति--का वा इति । अन्व्धनिर्बचनेनो-
त्रयति-सवानिति । टोकपुराणप्रािद्याऽपिमूतमविमुक्तं ज्ञातं पंप्रत्ध्यात्ामिप्रा-

शण्दी°्यक्तोऽग्यकतः। आत्माऽस्मत्रययरकषः | तमृक्तहपमात्मानं कथं केन प्रका-
रेणाहं बिजानीयामित्यवगच्छेयमिति । स होवाच याङ्गवसकयः स॒ कर्सेत्रादिख्पेणः
य उक्तोऽविगुक्तः सोपाधिकः प निगुंगासन्ञानार्थमुपास्यः पाक्षतकर्तम्यः । तत्र हेतु-
माह--य एषाऽनन्तोऽव्यक्त आत्मा । व्यस्यातः। सोऽविमुक्ते प्रतिष्टित
भवता पृष्ठो निरगुणोऽविमृकते सोपाधिक विविशक्तियुक्त शवरख्पे प्रतिष्ितोऽवध-
तोऽतिदद्धोपाधो तमिन्सवतमना म्वयमृपटम्यत इत्यथः । इति यप्मत्तस्मादिति शेषः।
तस्यापि सोपापिकरस्यापि दुीमत्ादुपटब्धिसपानं एच्छति । सः, निुणखरूपाधार इवा
विमुक्तः सोपाधिकः । भस्य देहस्य कस्िन्नवयव उपटब्यिष्यनि प्रतिषितः सदा पंनि-
हितः। इति; प्रधपमाप्ो । उत्तरमाह-परणायां नास्यां च । वरणायां नास्या(नाप्ताया)
मिति वापाठः[४] । चकारः समुचया्थः।मध्येऽन्तः प्रतिष्ठितो पुवोरतरितरषः । इत्यु
तरमा । एच्छति-+केन हतुना वरणा करणारन्दवाच्या भवाति । फेन
नासी भवतीति शेषः । इति प्रशपरमाप्तो । काव वरणा का चनाप्तीति वा प्राठः ॥
उत्तरमाह सवानिषिलान्‌ । इद्धिमपुरषानिन्दियण्येव पुरषाः रि शयनात्ान्‌ ।
इद्द्रयङृतान्दोपानिति वा पाठः । वारयति । अतीन्द्रियं स्यू्मित्यथः ! तैनोक्तेन
हेहुना रणा वरणारन्दवाच्या मेव्रति। सवानिद्धियकृतान्‌। पवानिन्दियक्तान्पापा

% दोफेरव्याद्यानुरोषेनात्रेन्द्ियपुरुपानिति पाठे द्रष्टव्यः । + मके कावैवरणाका च नासी
यत्रे केन वरणा भवति केन नासीतिपाठनमारेणेदम्‌ । > आद्शपस्तकेषु त्वयमेबोपटभ्यते ।

0... (0

१८. बाणानि । ह. "तानि पापानि वारः । ३ ग. "यति। क. ख. वतीति.

जावाठोपनिषत्‌ । . २३९

नाशयति तेन नासी भवतीति कतमचास्य स्थानं भवतीति भुवो-
पराणस्य च यः संधिः स एष चौर्खोकस्य परस्य च संषिभत-
ना०दी° येणाविमुक्तस्थानं परच्छति--कतपच्ास्येति । पुनरुक्तादन्यदप्यविमुक्तम्य
रं स्थानमिति प्रश्चः । इतरो विदिताभि्राय आह--ुोर्घाणस्य वेति । भवोर्घा-
प्य च यः पि कूर्वास्यप्तदविमुक्तस्य स्यानमिलर्थः ।
तदुक्तम्‌--““ईडा भगवतीं गङ्गा पिधा यमुना नदी ।
तयेैष्ये प्रयागे तु यक्तं वेद प॒ वेदवित्‌" इति ।
नासाग्रं च प्रयागस्तेन ततः पूमागे भरुमध्येऽविमुक्तमिति स्तेयम्‌ । भूप्राणपेः
पधितेन निमित्तानरमाह--स एप इति। बर्छोकस्य बुोकस्य स्वगस्य च परस्य च
यत्परो दिवो ज्योतिर्दीप्यते तस्य चेष एव पथिः । प्राणमूलादर्वा्ु्कस्तपोरोकान्तः।
ठ्लटाच्चाऽऽरम्य प्रः सलक: । अनेन शरीरेऽपि ब्रहमाण्डसनिवेशोऽप्तीति सूचितम्‌ ।
तदुक्तं गरुढपुराणे-
“्र्मण्डे ये गुणाः सन्ति शरीरे तेऽप्यवस्थिताः ।
पातां भूधरा छोकासतोऽन्ये द्वीपपरागराः ॥
आदित्याय ्रहाः सवै पिण्डमध्ये ठ्यवस्थिताः ।
पादाधस्वत परोक्तं पादोर्ध्व वितं स्मृतम्‌ ॥
जानुम्या सतह विद्धि विते सैबन्धने।
तथा तातं चोध्व गुह्यदेर रप्रातटम्‌ ॥
पातां कष्पिस्ं तु पादायैर्येद्ुधः |
टक नाभिमध्ये तु मवरछोकं तदू्वके ॥
स्वर्धोकं दये विचयात्कण्ठदेशे महस्तथा ।
जनरोकं चक्रदेर तपोलोकं लरारतः ॥
ल्लोकं महार भुवनानि चतुर्दा ।
त्रिकोणे स्थितो मेररधःकोणे च मन्द्रः ॥

ग्यास्यानम्‌ 1 इत्युत्तरमा्तौ । वरणायां नास्यां च मध्य प्रतिष्टित इत्यनेन नापतापुट-
योरन्तरवस्थित इति सामान्यतः प्रतीयते तथाऽपि चतुरङ्लेऽसमन्देे कतमच्च कतम-
देव । कतमज्चास्येतिं ग पाठः । अस्याविमुक्तस्य स्थानं ध्यानप्यं भवति ! इति
्रभ्मा्तो । उत्तमाह-ुर््राणस्य च । घ्राणस्यापि । चकारखयाणां प्मु-
चयार्थः । यः परपिद्धः । संधिशवोधाणस्य मध्यवरतिदेशः शालकगम्योऽतिशयः |
स एष दौरछोकिस्य परस्य च संधिर्भवतीति । मसककपाह्पस्य खमैटोकस्य
- । १क. ख, शयत्तीति।.

२४० नारायणग्ंकरानन्दक्रिरचितदीपिकाभ्यां समेता--
तीयेत संधि संध्यां ब्रह्मविद्‌ उपासत इति सोऽबिगुक्त उपास्य इति

ना० दी० दक्षिणे चैव कैला वामे कोणे दिमाचटः।
निषधश्ोध्वमागे तु दक्षिणे गन्धमादनः ॥
रमणो वामरेतायां सते खपाः ।
अस्थिस्थानस्थितं जम्बुराकं मज्नाप्रु पसितम्‌ ॥
त्वचायां शाह्मचिद्रीपं एषं केशे प्रतिष्ठितम्‌ ।
नखस्थं पुष्करं द्वीपं गोमेदं रोमपंचये ॥
क्षारोदं च तथा मूत्रे क्षीर क्षीरोदप्तागरम्‌ ।
्षरोदधिं शेपमपंस्यं मज्जायां भृत्तागरम्‌ ॥
रसोदधि रमे विद्यच्छोणिते दधिप्रागरम्‌ ।
स्वादूदं टम्विकास्थने गरदं शुक्रप॑स्थितम्‌ ॥
नादचकरे स्थितः सूर्यो विन्दुचक्रे च चन्द्रमाः ।
छोचनाम्यां कनो जेयो हृदये च बुधः स्मृतः ॥
कण्ठदेशे गुरं विचाच्छक्रः शक्रे म्यवस्थितः ।
नामिस्याने स्थितो मन्दो मूषे राहुः स्थितः सदा ॥
पायुस्थाने स्थितः केतुः शरीरे म्रहमण्डलम्‌ ।
विभक्तं च पतमास्यातमापादतरमस्तकम्‌"' इति ॥
तेन भूपघ्राणमध्यं बरुलोकपरलोकयोः संधिः । नमु सेध्यादिकमैहीनस्य योगिनः कथं
्ाहमण्यमत आह--एतद संधि संध्यामिति । एतदिति क्रियाविरोषणम्‌ । सप
सेष्येयमिति तदुपापनं कुर्वि त्रलपरमभ्योतिध्यानमेव ब्रह्मविदां पं्यादिफल्दमि
लषः । स्स्य कर्मफरपुखस्य ब्रहमपूखेऽन्तर्मीवात्‌ ।
तदुक्तं गीतायाम्‌--
“यावानर्थ उदपाने सपैतःसषतोदके ।
तावान्पर्वेषु वेदेषु ब्राह्मणस्य विजानतः" इति ॥
उपपेहरति- स इति । स आत्माऽविमुक्ते वाराणप्यां स्थित्वाऽविमुक्ते भमध्य
उपास्यो ध्येय इदवृत्या योज्यम्‌ । ृतिरुपदेशसरमाप्ो । उपासनज्ञानफलमाह--

शद ०परस्य च चितुकावपानस्य च मूर्येकस्यापि। चकारो लोकदयप्ुचयर्ः। एतौ
संधिमेतदेवाविमुक्तं पव संथीयतेऽसिमन्निति पथवरैखमावसं प्रथि पर्वोत्व-
णस्य च संयो । संध्यामिति समी । ब्रह्मविदो हज्ञनकुदाटा उपासते पक्षातु-
वत इति यस्मात्तस्मादिति रेषः । सोऽगरिमृक्त उपास्य इति पुनरभिधानं तनिगम-

जाबारोपनिषत्‌ । २४१

१
५

सोऽथिगुक्तं ज्ञानमा्े यो बे तदेतदेवं वेद्‌ ॥ इति द्वितीयः
खण्डः ॥ २॥

अथ हैनं ब्रह्मचारिण उचुः गि जाप्येनामृतत्वं ब्रूहीति स
होवाच याङ्गवस्क्यः श्तरहद्वियेगेदेतानि ह वा अमृतनामपेयान्ये-

नाण्दी °सोऽविपुक्तमिति । यो वा यश्ैतदातमोपाप्तनमेव सोऽतरिमुकापिकरणकं वेद

जानाति सोऽविमुक्तं निबद्धं ज्ञानमात्मास्यमाचष्टे व्याचष्टे शिष्येभ्य उष्टं क्षमो

२
^

भवति । इति द्वितीयः खण्डः ॥ २ ॥

अव्यक्तानन्तमात्मानं ज्ञातुं चिन्तयितुं चादक्ताः प्रथमाधिकारिणः सररोपायं
पृच्छन्ति सेत्याह--अथ दन ब्रह्मचारिण इति । उदः पप्रच्छुः । विंजाप्येन केन
जपनीयेनामृतत्वं मोक्षम्‌। स्चददधद्रारा गच्छतीति तजाप्यं वरेति शेषः । वरूरीति पठे
स्पष्टम्‌ । यथाधिकारमुत्तरयति-शतरुद्रियेणेति ।

“पदटूषषटनीलमक्तं च पोदश्चसतयेव च ॥
एषते द्व मसते द्र नतं विद्वयमेव च ।
मीदुष्टमं चतुप्कं च एतद्धि रातरद्रियम्‌" ॥

नमल इत्यादिषट्षषटः। मीटपक्तं वयं सोमेत्यष्टौ । षोडशाचं ॐ नमस्त इत्यिरे-
वाऽऽवृत््या ततो द्विक्रयं ततश्चतुप्कमिति शतमृचो रुद्रनाप्यं यनुविदाम्‌ । “द्र.
जापी दरेतपापम्‌” इति स्पृतेर्तानं सत्तु प्राप्याता भवन्तीलथैः । द्रोणपर्व पतां
वा स्तोम्‌ । परमहंसानां तु कैवल्योपनिषदाश्नातमेव शतरुद्रियमुचितम्‌ । तत्र हेतु-
माह-एतानि ह वा इति । असतख त्रहणः । एौतैः । इतिवोक्यपमा्तौ । एव-
शं०्दी °नाथम्‌ ।इतिवाक्यपाप्त्यथैः | फटमाह -सोऽविपुक्तोऽवियुक्तमविपुक्तपंवन्थि
्ञानं॑वसुपरा्षातकाफरणमाच्ऽन्तकाटे ददातीत्यषैः। यो व य एव त्निगुणाल-
स्वूपमेतदविभुक्तं खरूपमेव न ततो भित्मे्मुक्तस्थानादिसहिते वेद्‌ जानीया-
दित्यः ॥ इति द्वितीयः सण्डः ॥ २ ॥

अथ हैनं ब्रह्मचारिणोऽविमुक्ते मनो धारयितुमशक्ताः रिष्या उचुः } मि केन
जप्येनामृततवं मोक्षम्‌ । ब्रहि येन जप्येन मोक्षो भवति तं जपं कथयेलथेः । इति
स होवाच याङ्गवलक्यः। शतरद्रियेण नमस्ते रद्र मन्यव इयध्यायेन । इति श्रुतिः
राह । एतानि श्द्राध्यायोक्तानि । ह घा अग्रृतनामधेयानि, अमृतस्य मोक्षरूप्य

१क.ख.ष.ष्देवं।२ग. ड. कि जप्ये ३ ग. ढः, हीये ।
३५

२४२ नारायणरंकरानन्दधिरवचितदीपिकराभ्यां समेता--

१
तेदेवा अमृतो भवतीलेवमेवैव्राज्वसक्यः। इति तृतीयः खण्डः
अथ ह जनफो ह वेदेदो याङ्गवख्ययुपसमेलयोवाच भग-
बन्मन्यांसमनुवरहीति, स॒ होवाच याङ्गवस्वयो ब्रह्मचर्
समाप्य गृही भवेद भ्रा वनी भवेन भूता प्रत्र

नान्दी ° मेवेतयात्तववयेति वह्मचारिणामङ्गीकारवाक्यम्‌ । याज्ञवल्क्य इति पठे
यत्ञवसतय इति यदाहैवमेनैतदिति श्ुषचः ॥ इति तृतीयः खण्डः ॥ \॥

ननु पन्यातिनामेवाषिमुक्तोपपनद्रारा यदि पुक्तिस्यशरमान्तरपरिगरहं न कोऽपि
कुयीदित्याराङ्कय जनकः प्च्छति--अथ हेति । पिृव्यदरयथं वैदेह इति विरेष-
णम्‌ । उपप्तमेय समीपमागलेति विनयप्रदर्शनार्थम्‌ । अप्त्यपि पन्याते भवतः
तिद्िपरदना्थं भगवन्निति संगोधनम्‌ । सन्या संन्यापाधिकारं तद्वि च । इतसे
विदितामिप्रायः क्रमेणेत्तरयच्रादौ कमसन्यापतमाह-स होवासेति । बहमच्य समा-
येति | अन्यथाऽनधीतेदस्य क्मण्यनधिकारात्‌ । गृही भूखेति । अन्यथा पैतलमवि
पित्यणनपाकरणात्‌ । वनी मत्वेति ! तपसा हन्ति क्िलिषमिति सकिखिवषस्यान-
धिकारात्‌ ।

शं दी °क्द्रस्य नामानि । एते रुद्रनामधेथैिलं जपतः । ह रै प्रपिद्धैरेव । अमृतो
भवति मोक्षमागमवति । इतिः सण्डप्माप्तौ ॥ इति तृतीयः सण्डः ॥ ३ ॥

अथ व्रहमचासिश्वान्तरं ह प्रसिद्धो जनको नामतः । ह प्रमदः । परेदेहो विरै-
हदेराभिपतिः । याङ्गवसयमुपसमेत्योप समीपे समागत्योवाच । भगवम्पर्गुणेध-
यप । संन्यासपतु्रह्ठीति । अवपतरमनु केन कथं कदा करणीय इत्यथः । स
होवाच याङ्गवस्क्यः। इदानीमविरक्तप्य कालप्राप्तं सेन्या वक्तुमाश्रमग्यवस्था-
माह- रह्मचरं विरक्तिून्यः समाप्य सरातकः प्रथमाश्रमविरक्तो भवेदिति रोषः ।
तत्र चेतीतिः पकल्यपुरःसरं ततरैवावतिष्ठेत तत्र प्रतिरमविऽषटवरषानन्तर दविनातीनां
सैस्कारर्पं वेदगरहणाङ्गमेकं द्वौ अीश्वतुरो वेदानेकां खदाां षडङ्गयुक्तां वा यथाशा
गरुशुधषापुरःपरमधील्य समावत॑नकर्मणा प्माप्य प्रा्तपोवनकारो गृही दारप-
रिगरहक्षणं श्रोतस्मातैयोरन्यतरेण निपिवितपवक्रमपादकं भिवर्गकारणं कंचि
कठं गाैरण्यं गृहमस्यासीति गृही भवेत्‌ । गृह इच्छामवे गृहाद्रुनी कन्द.
मूढफटब्याहारेण सारतो निरभिहत्ो वा वनं निवापतस्थानमस्यासतीति बनी
भवेदित्यनुषङ्कः । भृत्वा वनस्याश्चमं॑स्ीकृत्यात्रापीच्छाया अमवि प्रव्रनेचतुाश्रं
गच्छेत्‌ । अत्र चतुप्व्रमेष्वुकमोऽयमाश्रमान्तरं गन्तुमिच्छाया अभाव एक
यावज्जीवं पेकल्पपुरःपरं गन्तुमिच्छेत्‌। संन्याप्मन्तरेणानुक्रमोऽपि नियतः | प्रतिरोम्यं

११. इ, तार ।अ. 1 रख.च. न्यार्नत्रू 1१. इः द्ाद्रनी भूता म्र ।

जाबालोपनिषत्‌ । २४२
चयदि वेतरथा ब्रह्मचयादेव परवजेदृदादा बनाद्राऽय पनती बा व्री वा

नाण्दी० अत एव सृतिः-
“्रुणन्नयमपाङ्य मनो मोक्षे निवेशयेत्‌" इति ]
तथा-- “अधीतवेद नपक्त्पुत्रवानचरोऽिमान्‌ ॥
शकला तु यजञकनमोपषे मनः कुर्यात नान्यथा" इति
“भ्यायागतथनसतचज्ञाननिष्ठोऽतिधिप्रिपः ॥
श्राद्धकृत्ल्यवादी च गृहस्थोऽपि विमुच्यते"
इति स्पृतेराश्रमान्तरस्यापि ज्ञानपाधनत्वास््ञानिनोऽपि याज्ञव्क्यादेः क्रमत
न्यासो न विरुद्ध इति भावः| ननु तृतीयखण्डे ्रह्मचारिभिरातमज्ञानोपायः षष्टो ब्रहम
चारिणां च विवाहादिकमैव्यग्राणां कथमासङ्ञानावपर इलयाराङ्य वैराग्यपाये क्रमा-
तिकरमेणापि सेन्यापरपमबन्तानप्रश्नोपपत्तिरिलाशयेनाऽऽह--यदि वेति । यदि
वेलनियमे इतरथा गहेस््याचनङ्ीकृल ्युत्कमप्रकरेणापि परमविरक्तस्य कर्मणि
रवृत्यनुपपत्तरथीतन्याप्िद्धिरिति मावः । गृहदनाष्ेति । वशब्दः प्रलेकममि-
वध्यते । वनात्तृतीयाश्रमात्‌ । एतज्न्मावच्छिन्नमेव वरतादि न सेन्यापाङ्गभित्याह--
अथ पुनरिति । अत्रयचीणीध्ययनाङ्गत्रतः । स्रातकः कृतविदयावरतानतल्ञानः । उत्स-

दी °्तु चतुप्व॑परि न कदाचिदपि । दृदानीं सति वैरे सन्यपि विदोपमाह--यदि
वा पकषन्ते विकल्प इतरथा वैरग्यप्यत्रः पारघहातः प्रकारान्तरात्‌ । अधीतलशा-
खविदान्तः स्ैवेदान्ताध्यायी वा ब्रह्मचयादेव प्रथमाश्रमदेव खलपकां चीणाञ्जान-
काले वाऽप्तति यावजीवं तदाश्रमसंकलह्य उत्तराश्रमं वाऽछीङ्त्यापि त्रजेत्पारहंस्या-
श्रमं गच्छेत्‌। यदपि प्रतनेदिति शरुतिः पाणी कुटोचकादीनामपि तथाऽपीतरथारब्देन
वैराभयपपततेरमिधानद्विरागयघ्य कल्ये सति सेकोचस्यायुक्तत्वात्पारमह॑स्यमेव युक्तम्हम्‌।
बहमचयीदिति ब्ह्मचयावधिश्रवणादनुपनीतस्यानधिकार्‌ः सूचितः! यथपि जन्मान्तराधी-
तेद्वन चेह तदर्थस्मरणादुपनयने मोपयोगस्तथाऽपि न तत्र वैषेन पारमहंस्येनाप्युप-
योगः खतःपिद्धत्वा्स्य शृहाद्रा तत्रिवगौदकृततनिवगीद्वाऽकृतमृहस्याश्रमयावजी-
वकः । वनाद्राऽचीर्णसमगरवनस्यधरमादवा यावजीवं तदाश्रमपरकलयामव । वाशब्दो.
दरयोरेकस्य बेोत्तराश्रमस्याग्रहणेऽपि वैरये सति तरिष्वप्याश्रमेषु प्रनज्याधिकारसमुच-
यार्थः। ब्रहमचयीदेव प्रतनेदगृहाद्ा प्रननेदरनादेव वा प्र्रनेदिलन्वयः । अथ प्रकृतेम्यो
ब्रह्मचरिगृहस्यवानपरस्यश्रमिम्योऽथान्तरम्‌तः एनः पश्ाटु्कवैराग्यः । अद्रती वा
व्रती बा | तमस्यास्तीति वती न बलत्रतयतरतवान्‌ । अस्य वनस्थस्य जपविमोक्षानन्तर
वनस्याश्रमपसमाप्त्यभि परापरे कुतशवितिमित्ात्सन्याप्ताध्रमप्रवेरो यावदवस्थानं तद्वेः

२४४ नारायणदंकरानन्दविरवितदीपिकाभ्यां समेता-

सातको षाऽल्लातको बोत्सनराश्रिरनभिको वा यद
हेव बिरमेत्तदहरेव प्तरमेततदधके पराजापलयमिवरषएट
कुन्ति तद तथान कुयादामेयीमेव एयाद्िरं वै

1ण्दी° न्नायिमृतदारः। अनथिकोऽगृदीताभिकः । यदहेत्येवकारोऽविङम्बाथः
“हेतृरेतुमतो ङ” इति दिङ्‌ । संन्याप्तविधिमाह-तद्धंक इति ।

तदुक्तं याङ्गवस्क्येन-

"वनाद्वा कृवि सवं वेदरक्षिणाम्‌ ।
प्राजापत्यां तदनो तानस्नीनारोप्य चाऽऽत्मनि" एति ॥

मोशचे मनः दयारिल्येकषते । दृषयति--तदु तथा न दयादिति । तई कां
कु्यादत आह--आ्रेयीमेव दयादिति । प्रजापतय इत्यपहाय्चये वा युं निषै-
पामीति प्रयोगः । अघ्रेयीष्टिकरणे हेतुरमिहं वै प्राण इति । प्रजाप
तितु मनः । प्राणमन्ोश्च प्राण एव वीयान्‌ । पुहयद््टानेन च्छान्दोग्ये

शं °दी मवति मापरोपवाप्रनपादित्रतत्वेन तद्विषुरतवेन वा तेन भेदेन भिन्नौ त्यनती-
तिदाब्दाम्यामुच्येते । वाह्दौ वैराय सति प्र्नेदित्यनुषञार्थवुमयत्र । ब्रह्मचारिणो
वेदानामध्ययनेऽवस्थानं खशाखामात्रस्य सकृत्पाठोऽपि तवतो कुति्नेमित्तादकृतदा-
रपरिग्रो ल्ातकाघ्ातकशबन्दाम्यामुच्येते । स्नातको वा वेदान्साङ्गान्पवौनधी्य
त्रातः सतक: खरासामात्पाठेन सरातोऽस्लातको वा-मुस्यघ्नातकरत्वामावात्‌ । वाशब्द
प्रननेित्युभयघ्रातुषङकार्थो । गृहस्थोऽपि द्वधाऽऽश्रमी भवति । एकः खीकृताभिः कट-
परमरणात्निमिततान्तराद्रोतपचामिः । अपरस्तु कस्माचिभिमित्तात्तत्छपि दरिष्वपरिगरही-
तादधिलवितवुत्स्ाम्यनधिकरशन्दाम्यामुच्येते । उत्सत्ना विच्छिन्ना अप्यो यस्य स
उत्सननाभनिः । अगृहीता अग्नयो येन सोऽनश्निक्षः अत्रैक एव वाकार उभयत्र
प्रनेरिलयतुषङ्गा्ः । एषं पुरपेप्वाश्रमिप्वनाश्रमिषु च पारमहंस्यस्यानियतिमुक्तवा
काठ्कृताऽपि नाज नियतिरियाह--यदहगेव यसिकेवाहनि विरनेद्रैरमयं पराया-
तदहरेव तसित्नेवाहनि पव्रजैत्‌ । साभिकस्य पेन्याप्त इषटिकरोषमाह--तततव् ह
किर । एके केचनाऽऽचार्याः प्राजापलयामेव प्रनापतिदेवताकां न तन्यागिषटि यज्ञि
कप्रसिद्धां कुवन्ति | नितवेषन्तीति वा पाठः । तदु तेषामुक्तमगि विरक्तः । तथा प्राना-
पलोनष्ठानप्रकार तद्वचनं न करंयात्‌ } कवयां तामाह--आ्ेयीमेवाभिदेवताकमिव न
लन्यामिष्टि कुयात्‌ । ततरौपपत्तिमाह--अग्नः प्रसिद्धः पाधेनासमा । हि यस्मात्राणः

१७. 'पनरदिप्रा।२क.ख. ध. ¶तित्रेधा।

नाबारोपनिषत्‌। ` २४५

पराणः । प्राणमेवैतया करोति पथत्रैधातवीयामेव कुयदितयैव
तरयो धातवो यदुत स्यं रजस्तम इत्ययं ते योनित्वियो

नाण्दी ®तथोपपादनात्‌ । अशिचः सामरथ्वमाह--प्राणमेयैतया करोतीति । यत्र
प्राण्तत्र मनो यत्र मनस्तत्र सर्वद्धयाणि यत्रद्धियाणि तेत्र विषया इत्या-
म्या सर्व शिष्यति । ततोऽप्यविकवीरयामाह-जेधातवीयामेव दुर्यादिति ।
त्रयाणां वेदानां धातवो रपा .गर्माशय इव शेरतेऽस्यां पा तेधातवीयेष्टिस्तप्यां हये-
रां द्वादशकपालः पुरोडाशो हविः । तच तण्डुहपिष्ेटितयवपिषटल्यम्‌ । सरवंल-
दानादस्याः सैन्यसेऽपिकारः । तहुकतं श्तपयत्राह्मणे--4्यो वे परं भूयो वा
ददयात्स एतया यजेत" इति । तस्याः परामर््यमाह - एतयैव त्रयो धातव इति ।
वन्त इति शेषः । के त इत्यपेक्षायां तदुपाधीचिष्कृष्य दरोयति--यदु सच॑रज-
स्तम इतीति । त्रिविधा अपि तरविद्यरप्ता अनया वर्धन्त इलर्थः । तिपरणमिशीनां
यथोत्तरमधिकाधिकरवीयत्व द्रष्टव्यम्‌ । आघ्राणेना्नरात्मनि समारोपरक्षणप्रतिपल्यर्थम-
न्याघ्राणमच्रमाह--अयं ते योनिरिति } अयं प्राणस्ते तवाऽे योनिरुतपत्तिम्या-
नम्‌ । वायोरभिरिति श्तेरनुमवाच्च । ऋतिय ऋनुर्भौधानपतमयः प्रा्ोऽप्येति
धपन्तः “पमयस्तदस्य प्राप्तम्‌" इत्यधिकृय “ऋतोरण्‌ “छन्दपि घस्‌” । अः
भाणयोनिवे प्रमाणमाह-- यत इति । जातः सन्यतः प्राणादरोचथाः । स्च दीतौ ।
दषिमाप्यते पितुः पेयोगेनेव पूत्र्तेन ते प्राणयोनित्वभिति गम्यते । तं प्राणं खयोनिं
जानन्नग्न आरोह मत्प्राणारूदो मव मत्प्राणमाविरोल्थः । अय प्राणमाविष्टः सोऽ.

शं ०दी भपूत्रातमा परमात्मा वा स्वख्पं नयतीलर्थः। अगनरैवानां प्रथमस्य परमात्मत्वमु-
क्तम्‌ “अभिरम प्रथमो देवतानां समानो वा चोत्तमो विष्णुराप त्‌" इति । मुगमायेः।
“4 अशचिमेव देवतानां प्रथममसृनत ” इति “अग्निः प्रथमो वसुभिनें अव्यात्‌ इति
च | तादृशस्यान्यस्यापीश्वरह्पतवादिलर्थः । तस्मासप्राणपेबोक्तरूपमेवैतयाऽश्चे्येषा
करोति । पथादनन्तरं जेधातवीयामेव यः कामयेनान्नादप्यामिति तपसा एत त्रिधतुं
निवेदित राजाधिरानपतरानगुणयु्तनद्देवताकमिवेटि कुरथीत्‌। तत्ोपपतिमाह-एत-
यैव त्रेधातवीययेव । त्रयो धातपरन्िपस्याका धातुशञ्धवाच्या धातवो दपा भव-
न्तीति रषः । तानाह -- यदुत यदेवाऽऽगेथं हपन्नयं सं गुहं ख्पं रजो सहितं
रूपं तमः हृष्णं रूपमिति । एवमि यथाशा छृत्वाऽेरा्ाणमनेन मन्रेण कुर्या
दित्याह-अयं प्राणस्ते तव योनिः कारणम्‌ । ऋत्विय ऋतुमवन्ध्यृतिवसतननधय-

२४६ नारायणक्षकरानन्दविगवितदीपिकाभ्यां समेता-

यतो जातो अरोचथाः । तं जानन्प्र आरोहाथानो वर्धया
रथिपरिलनेन मृत्रेणाप्रिमामिप्रेदेष बा अखेयोँनिर्वः प्राणः
भाणं गच्छ स्वाहैयेवमेतैतदाह प्रामादभिमाहूय पएषैवद-
्रिमाघ्रापयेद्चप्रिं न विन्देदप्सु ज्हुयादापो वै सर्वा
देवताः । ॐ सवौमभ्यो देवताभ्यो जुदोमि खाहेति हत्वा

नाज्दीरस्माकं कुठे रयि घनम वर्धय पोषयति । पत्रादिपरेयः्ाथनामन्ं व्याचषे-
एष वा इति । तृतीयं पदं व्याच प्राणं गच्छेति । एतन्मचहूपममन प्रति प्राण
गच्छ खारित्येवमेवाऽऽह प्रतिपादयति । ययनधिकः स्यात्तदेघ्नपिकाराकि कार्थ.
मत आह-ग्रामादिति। पर्ववदयं त इति मब्रेण । अत्रापि पन्याप्ोपनिषदुक्तो
होमविथिद्रटव्यः । प्राणापनित्यादिवा विरजाहोमश्च | नु महावनादौ यदि सन्यपि-
परिषा स्यात्तदा यदेति नियमव्रिधानात्ततकालं चाग्यरामाकि कार्यमत आह--
यद्यति न विन्देदिति | आपो वा दृति । आपो वा इदमग्र आप्तनिति श्रुते रपां
सपरदेवताकारणत्वत्कायस्य च कारणानतिरेकादाप एव पवदेवताः । अयं मनर
स्वाम्य इति । हश्रिःरोषस्य प्रतिपत्तिमाह--हुसखेति । उपोदरृल्य पत्रदगृहीत्वा

शं ०दी ०तुमिः परिकलित वा । यतो यप्माजात उलन्नोऽरोचथा दीति कृतवानसि ।
तमात्मननकं जानन्नगगच्छन्‌। हेऽ । आरोह्यसित्ारोहणं करर प्राणमात्रो वेलरधः।
अथानन्तरम्‌ । संहितापाठतिभिततो दीैः । नोऽपां वर्धय वृद्धि नय । रयि सवरणं
सम्यग्थबोधादिकिमिलर्ः । इतिपेनरसमातो । गिर इति पठे वाचो व्येति 1 अत्र
र्ववदीथः । अनेन मत्रेणाम्निमामिप्रेत्‌ । उक्तम शरुतिः स्वयमेवाऽऽह-एष
बै । एष एवर्योनिर्थः प्राणः प्राणं गच्छ स्वाहेति प्ता तवदीया वागहमिति वागाह
यस्पात्तसमात्वाहा । तदुक्तं तेत्तिरीयफेऽयिहतरवाहमणे-“ तं वागभ्यवदज्नहुषीति
सोऽतरवीकस्वमप्ीति । स्वैव ते वागि्यकव्वीत्‌ । सोऽनुरोत्वाहेति तत्स्राहाका-
रस्य जन्म । य एवं स्वाहाकारस्य जन्म वेद करौति घाहाकारेण वीर्यः ।
य्यैवं विदुषः स्वाहाकारेण हति भोगायेवास्य हुतं भवति » इति । इति.
प्यीस्यासमाप्तो । एवमेषेत्थमेव । एतदम्मामिव्स्यातम्‌ । आहोक्तवान्मन्रः। इदानीं
निरिकानां पन्याप्विधिमाह--ग्रामच्त्रियागारदेरपरमाहूलान्वाधाय पूर्मवरि-
दिव्यतिरेण विरजाहोमं पृरुषपूक्तादिना च यथाशा हुत्वा पू्णाहुत्यनतेऽपं ते योनि-
रिति म॒न्ण संन्यापिनमष्व्युणाऽग्निमाघ्रापयेद्नेराघ्ाणं कारयेत्‌ । यदि पक्षान्तरे ।
अग्निन विन्दे ठभेताप् जुहुयात्तगोदकेषु जुहुयात्‌ । ततरोपपत्तिमाह- आपो
बै स्वा देवता; । तत्र विरोषमच्रमाह--पणौहूतावु्कस्यटे सवौभ्यो . देष-
ताभ्यो जुहोमि साहा । स्पष्टो मचः 1. इत्येन प्रकरेण . हुत्वा; इतरे

जावारोपनिपत्‌ । २४७

समुद्य प्राश्चीयात्साज्यं हविरनापयं मोक्षमत्रस्य्येवं
विन्देत्तद्रद्यतदुपासितव्यपेवमेवेतद्धगवन्निति बे याङ्गव
ल्क्यः ॥ इति चहु; खण्डः ॥ ४ ॥

अथ दैनमत्रिः पच्छ याज्ञवस्क्य पृच्छामि त्वा
याज्ञवस्यायज्ञोपवीती कथं ब्राह्मण इति स दोवाच
याज्ञवल्क्य इदमेब्ास्य तदह्ञोपवीतं य आत्मा

नान्दी °प्रा्चीयादूञ्लीत साज्यमाज्यमरितं हविश्वहम्‌। संन्यासस्य फटमाह-अनामयं
मोक्षमच्र इति । पन्यासो निप्प्तयूहं मोक्षोपाय इत्यरथः । तत्र प्रमाणमाह--य्येवं
वदेदिति । वेदद्र्येवे सेन्यापसोऽनामयं मोक्षमन्र इत्येवं वदेद्वदतीलथः । वेदेति
काचित्पाठः । एतद्रद्येति । एतत्पन्यापतरक्षणवप्तु बह्म ॒त्तातभ्यं॑बह्रकनिहेतुत्वात्‌ ।
एवं संन्यासानन्तरं ब्रह्मेति सेन्यातिनां व्यवहरन्त-एतदुपासितन्यपिति । मोक्ना-
यिभिरितत्संन्याप्तरूपमुपास्यमङ्गीकारथम्‌ । त्यागेनैके अमृतत्वमानदुरिते श्रुतेः । एते.
वैतदित्यादि पूववत्‌ ॥ इति चतुर्थः सण्डः ॥ 8 ॥

उपवीतव्यागे बाह्यण्यसंदेहप्रश्षपैकं निराकरोति । अथ हैनमत्रिरिति ।
अयज्ञोपवीती लक्तयन्ञोपवीतः । इदमेवेतयुक्तं तत्किमित्यत आह--य आत्मेति ।
जत्मध्याने सर्वं धर्मफलमन्त्मूतमिदयर्थः । तदुक्तं याज्ञवख्येन । “ध्यानमेव

रं ग्दी०समुद्धत्य भाश्नीयात्‌। साज्यं हविरनामयं हतरेषाद्रोगदेपदून्यम्‌। इदानी
जप्यमाह- परक्षमङ्का माक्षहूतुमन्रा माक्षमन््ः | चया प्रणवसख्यारूपत्वात्तस्य । पव
विन्देद्रक्ष्यमाणप्रकरेण विद्यात्‌ । तद्रह्य सत्यज्ञानादिद्क्षणं ब्रह्म एतदौकारख्पमुपा-
सितव्यम्‌ । जनक आह--एवमेवेतत््वयोक्तं सेन्यततनम्‌ । एष इति पठे सेन्यापतः।
-भगवन्पूजावन्‌ । श्रुतिराह-इति वै याज्ञवल्कयः । आदेति शेषः ॥ इति चतुथ
खण्डः ॥ ४ ॥

अथ हैनमजिः पप्च्छ पूर्वोक्तः प्ा्तावसतरं जनकेन प्र्टभ्यं तदनुज्ञया पप्रच्छ याज्ञ
वर्क्यं हे याज्ञवस्कंय त्वां. पृच्छामि । अयङ्ञोपवीती ज्ञानाचमनक्रियाञ्गमूतं
यज्ञोप्वीतमप्यास्लीति यज्ञोपवीती छोके प्रपिद्धो बाह्मणोऽये न यन्ञेपत्रील्यज्ञोपवीती
कथं केन प्रकरेण ब्राह्मणः । इतिः प्रभ्षप्तमाप्तौ । स दोवाच याज्ञवस्क्यः।
इदमेव . खयंप्रकाशखरूपमेवास्य परमहंपस्य॒तप्पूत्रादिमयं यज्नोपवीतमर्‌ ।
क्रियारन्दप्र्यययोम्यं प्रपिद्धम्‌ । यन्त श्रौतस्य च स्पा्तस्य च विविधस्य
तपरेयोगखाध्यायज्ञानदेरुप सामीप्येन विरेषेण निलसयोगेनेतं प्राप्तं यन्ञोपवी-
तम्‌ । यः खयंप्रका्चपतश्चिदानन्दत्वेन प्रसिद्धः । आत्माऽस्मदवुदधः साक्षी

` १क.ख.ग. घ. धवेदेदेतष्र

२५८ सारायणरकरानन्दमिरचितदीपिकाभ्यां समेता--
9 [3 ५ न
प्राश्याऽऽचम्यायं परिधिः परित्रौजकानां वीराध्वाने वाऽनाश्षकं वाऽ-

ना न्दी°हि जन्तूनां कारणं बन्धमेक्षणे ” इति । शङ्कां निवल प्राश्नीयादिति पवौ-
मनुप्मरति-भार्याऽऽचम्येति । प्राशनमनूद्याऽऽचमने विधिः । आचम्या्िमा-
घरापयेदिति पूर्वेणान्वयः । अ्नयमवि जलमेव । उपमंहरति--अयं विधिः परि
व्राजकानामिति । एवं पसिास्या कर्वव्येलयरथः । इमं विधिं पश्चस्वतिदिराति-- ,
वीराध्वाने बे्यादि । वाशब्दपञ्चकं समुच्चये । एतेष्वपि पश्चपु यथाथिकारमय-
मेवेश्यादिविषिः प्रोक्त आदिलपुराणे-

“समायुक्तो मरेयस्तु पातकैरमहदादिमिः ।
दुश्िकत्सहारोगैः पीडितो वा भवेत्तु यः ॥
स्वीयदेहविनाशस्य काटे प्राप्ते महामतिः ।
आ ब्रह्मणो वा खर्गारिमहाफटजिगीष्या ॥
प्रविरज्ज्वटनं दीप्तं करोत्यनश्चनं तथा ।
अगाधे तोयराशि वा भृगोः पतनमेव बा ॥
गच्छेन्महापथं वाऽपि तुषारगिरिमाररात्‌ ।
प्रयागवटशाखाप्रादिहत्यागं करोपि वा ॥

शे०्दी पारय व्याप्तं कृत्वा हस्ताभ्यां खमावतो वा व्याक्तमिदमभोजनमेवं वा बुद्धिस
कृत्वा | प्राद्येत्यादिनां च सन्याप्तविषिः कथ्यते | ततः पकारस्य शकारोऽयं वा
छान्दसः । ततः प्रेषोचारणानन्तरं ' समुद्रं गच्छ खाहा ' इत्यनेन मन्रेण सरिखस्य
यज्ञोपवीतस्य यथाप्रपतिपुरकेषु प्रक्षेपणं कृत्वाऽऽचम्यानन्तरं तिराचम्यायमेव पिधि-
रौपनिषदामुक्तो विधिः कर्तम्यताप्रकार आत्मा यन्ञोपवीतभित्यादिलक्षणः परितराज-
कानां परमहसानाम्‌ । क्षत्रियविशोः परमहंपलिङ्गषारणस्य स्मृतौ विरोषात्‌--
“मुखजानामयं धर्मो यद्विष्णोरहिङ्गघारणम्‌ ।
बाहुनाते,रजातानामयं धर्मो न विदयते इति ।
तद्विषयमिदं वक्ष्यमाणम्‌ । अथवा कुतश्चिननिमित्तादाश्रमभश्टानामङ्ृतप्रायश्चित्तानां
शिषटेरव्यवहियमाणानां वकष्यमाणप्रकरेण मरणम्‌ । अयवाऽचिकित््यव्याध्यमिमूता-
नाम्‌ । फिबहुना श्रवणादयप्तमर्थानाेवैतत्‌ । वीराणां सद्परमेष्वनिवतिनां गोतराह्मण-
बारल्याचर्थं कण्टकवृिकपधिहव्याघ्रायमीतानामध्वानमध्वा तसििननध्वानेऽध्वनि
तनुं त्यजेदिति पञ्चस्वपि शेपः । अनाशके बा न विद्यते यस्ि्नशनं तदनाशकं

१७. य. "धिः प्रत्राजिनां! २३, 'ताभिनां

जावालोपनिपत्‌ । २४९

पां प्रवेशे वाऽग्निपवेशे वा रहाप्रसखाने वाऽथ परिव्राहिव-
णवासा पृण्ठोऽपरिग्रहः शुचिदरोही भेक्नाणो ब्रह्मभूयाय

नाण्दी० उत्तमान्प्रापरयाह्टोकान्ाऽऽत्मघराती भतेत्कचित्‌ ।
महापापक्षयात्स्ो दिव्यान्मोगान्मश्ते ॥
एतेषामधिकारसतु तपसां सर्वजन्तुषु ।
नराणामथ नारीणां सवैवगेषु सदा " इति ॥
वीराध्वानेऽपरिपुराणे फदमुक्तम्‌--
“यस्तु शाखमनुपू् वी्यवान्वाहिनीमूवे ।
मुखे वतते गूरः स॒ र्न निवते ॥
वीरशय्या च वीराध्वा वीरस्थानस्थिति; स्थिरा " इति ॥
जध्वानशव्दोऽध्वपर्यायः | अनाशके फलमुक्तं भविष्योत्तरे-
“पमाप्तदस्ाणि तु सप्त वै जे दशेकमधौ पतने च षोडश ।
महाहवे षष्टिरशीतिगोग्रहे अनाद्चने मारत चाक्षया गतिः" इति ॥
अनेनाप्पवेरोऽभिप्रवेशे चापि फटमुक्तम्‌ । महाप्रस्थने ब्रह्मपुराणोक्तफलम्‌-
“वहाप्रस्यानयात्रा तु कर्तव्या तुहिनोपरि ।
आमित्वस्र्यं च सथः खर्गप्रदा च सा ” इति ॥
आनुषञ्चिकमुक्त्व प्रकृतपरि्राजकधमीनाह-अथ परिव्राडिति । विवर्ण गेरिकादिना
त्यक्तसरामाविक्रवण वासरो यस्य स्र विवर्णवाप्नाः। मुण्डो मुण्डितरिराः । अन्रामम इल्यपि
क्चित्पाठः। अपरिग्रह इति। लिया संन्यापिना सह न गन्तव्यमि्यभैः । चिर्बाह्यम्यन्तर-
शौचवान्‌ । अद्रोह मूतनिांसारहितः | मक्षाणो मेकषेणानिति प्राणिति जीवति भे्नाणः ।
यद्वा श्चानजन्तः । अनित्यमागमशाप्तनमिति कामयानशब्दवन्मुममावः । खाथिकोऽण्‌ |
ब्रह्मभूयाय ब्रह्ममावाय मवति संपद्यते । नानेनानराननखदे हस्ाज्यः । आतुरंन्या-

श्ं°्दी ०तसिन्नरानोदकपरियागेनेलय्ः। यदा तु कामानशनं तदाधिकृतविपयमिदम्‌ ।
इतोऽपृष्ानं गङ्गाप्रयागादावपां भश वा जाज्वल्यमनऽगन पेशो वा महाप्रस्थाने
वा महदवृत्तून्यं प्रस्थानं सैवृश्चिकपिहव्याघ्रविषममृम्यायपरिहरेण गमनं यावच्छ.
रीरपातं तन्महापरस्थानं तिन्‌ । वाशब्दपश्चकं मरणप्रकारपञ्चकेच्छाया विकल्पार्थम्‌ ।
अथ पूर्स्मादनधिङृतादरथान्तरमूतोऽधिकारी परमहंसः परित्राडिविणैवासाः काषा-
यवाप्ता ुण्ठोऽरिखः केदारहितो न व्चिते कन्थाकोपीनाङ्गवखन्यतिरिक्तः परिग्रहो
यस्य सोऽपरिग्रहः । ुचिगृतनाजहादिना मनःश्या च इतिः । अरो कर्मणा
मन्ता वाचा च भूतेभ्यो दरोहोऽलीति दोर न प्रोह भक्नाणः पराणपंधारणारथ
यथारा्ञं माधुकरादिमिक्ां कुर्वाणो भेक्नाणः । ब्रह्मभूयाय व्रहमपाक्षात्कारेण त्रह्त्वाय
३२

२५० नारायणरंकरानन्दविरवितदीपिकाभ्यां समेता-

भवति यथातुरः स्यान्मनसा वाचा वा संन्यसेदेष
पन्था ब्रह्मणा हातुवित्तस्तनेति संन्यासी ब्रह्म
विदिप्येमवेवेष भगवन्निति वे या्ञवस्क्यः ॥ इति
पश्चमः खण्डः ॥ ५ ॥

त्र परमस नाम संव्तकारणिभरेतकरेतुदु-
वीसक्रभुनिदाघजडभरतदनत्ततरेयेरेवतकप्रतयोऽ-

नाण्दीग्पमाह-यदीति । वाञ्नपयेरेव सामथ्य॑दैरिकपरामण्यौमावात्‌ । सैन्यापतमा-
मस्य कलिपतत्वशङ्कां निराकरोति-एष पन्था इति । बरह्मणा विरि्षिना। ह प्रमिद्धो।
अनृवित्तो वोपितः । तैन मर्गेणेति प्राप्नोति । संन्याप्री ब्रह्म सचिदानन्दाख्यम्‌ ।
कथं भूतः । वित्‌ । तचनेत्ता । इतिरुपेशसम्षो । एवमेषोऽ्थो याज्ञवसवयेलयत्र
रङ्गीकारवाक्यम्‌ । त्रिर्गपाड एवमेवैषोऽर्म॒इलयत्निणा या्ञव्य उक्त इति
श्रुतेः ॥ इति पञ्चमः खण्डः ॥ ९ ॥

प्रमहंपपतन्याप्न एव नास्तीति विप्रतिपन्नं प्रति तत्संपदायं दशैयति-तत्रेति।
पव्तकादयोऽषटौ पुराणप्रपिद्धाः। अरण्यापलयं श्रेतकेतुः । ऋभुः प्रमे

शंण्दी °मवति सप्ते । यद्यातुरः स्यावाध्यादिना बोरादिनाऽभिमृतः स्यात्सन्या-
सश्रमं कतुमराक्तशचेयदि वक्तं शक्तस्दा समन्कया वाचा । यदि वक्तुमराक्तश्चततदा
मनसैव । वाकार; खशक्तया ग्यवस्थितकरकस्पगिषयः । संन्यसेतेषमुचारयेत्संकस-
यद्रा एष ेन्याप्रक्षणः पन्था मागो त्रहन्ञानप्राहिदेततरहाधिकारिणा ब्रह्मणा हा-
सवित्तः प्रसिद्धो वेदे वाऽनज्ञातो व्यो वा तेन पथा । एति गच्छति । संन्यासी
लोकपुत्रविततेषणाविनियुक्तः सव॑ङ्गपरिलामी परमसो ब्रह्मविद्रबपाक्षाकारवाःम-
वति । सेन्यापेन ब्रह्मज्ञानं त्माद्विदेहकंवल्यमिलयथः । इति, अत्रिराह । एवमेवैष
भगवन्‌ । श्रुतिराह--रति वे याज्ञवल्क्यः ॥ इति पञ्चमः खण्डः ॥ ९ ॥

हृदानी याज्ञवछयः श्रोतृणां श्रद्धामुत्पादयितुं तेषाममिप्ायज्ञोऽरष्टोऽपि परमहसा-
श्रमख महत्तैरनृषठितत्वमाह- ततर परिनकाः परमहंसासतरीयाश्रमाचारातुष्टायिनो
नापर प्रतिद्धा वक्ष्यमाणाः । संवतेकारुणिन्रेतकेतुदुबासऋमुनिदाधजडभरत
द्तातरेयरैवतकपभृतयः। संवर्तऽरर्वतारः कः प्रनपतिः । आरुणिरौदाल्कः। धेत
केतुः ऽध्याये छन्दोगानां परपिद्धल्वमापि श्रेतकेतो इति । दुर्वापः शंकरांशोऽ-
रिपुत्रः मोऽपि कालभिरुदः स्त्र प्रपिद्धः । ऋमुतरू्णः पुत्रः । निदाघ ऋमोः
शिष्यः । ऋमुनिदायौ विष्णुपुराणे प्र्िद्धौ । मरतो राजा ऋषभपुत्रः । यन्द

१क.ख. ति याः।२ स. "णिकः ।

मवालोपनिषत्‌ । २५१
व्यक्तलिङ्गा अव्यक्ताचारा अनुन्मत्ता उन्पत्तवदाचरन्तसि-
दण्डं कमण्डलुं पात्रं शिक्यं जलपवित्रं शिखां यन्नोपवीतं
चेत्येतत्सर्थ भूः स्वाहैलप्मु परिलस्याऽऽत्मानमन्विच्देयया-

साण्दी०निदाषः पुर्स्लपुत्रो देविकातीखास्युमुशिष्यः। एतो विष्णुपुराणे दितीयां-
श्स्यान्त उक्तौ । प्रशतिग्रहणदेतरेयक्वृषमदेवादयः । अव्यक्तानि िङ्गन्युपवीतादीनि
येषां तेऽग्यक्तङिद्गाः । अव्यक्त आश्रमविरुद्ध आचारो येषां तेऽव्यक्ताचाराः ।
तदेवाऽऽह--उन्पत्तवदिति । यथा दत्तात्रेयस्य मदिराख्ीनिषेवणादि । त्रिदण्डी

६ ^ =

यदा परमहंसपदवीमधितिष्ठति तदा दण्डादीनां का प्रतिपत्तिरत आह-्रिदण्डमिति।

श्ं9दी ०मारतं वर्षमभवत्‌। विष्णोरंशो दततात्रिः स एवात्रेरप्यं दत्तात्रेयो योगीश्वरः ।
रेवतकः प्रसिद्धः) कचित्युराणे रेवत्याः पुत्रो रैवतकस्तस्य क्षत्रियत्वादच्र म्रहणमयुक्तम्‌।
ब्ाह्मणप्रायपाठस्य विचयमानत्वात्‌ । प्रतिशब्देन समर्यादयः । संवतीदयः शरुलया दद
समासेन पठिता बुद्धिपोकयोथेमस्मामिविच्छिव ग्यास्याताः । अव्यक्तिङ्गा आच-
रन्त इत्यन्तं तेषामेव विरेषणनातम्‌ । अन्यक्तानि शिङ्गानि पञ्चुद्रादीनि कपल येषां
तेऽव्यक्तटिङ्ाः | अव्यक्ताचारा न व्यक्तः स्वष्टो टेकरविजञातुं शक्य आचारः शीठं
करम सदसदातमकं च येषां तेऽव्यक्ताचाराः 1 अनुन्मत्ता मत्ता छोकद्रयविचारषन्या
विद्यामदवन्तः कलज्ञादिभक्षणेनः प्रा्तमदासद्विपरीता अनुन्मत्ताः । उन्मत्तपदाचरन्तो
यथा प्रहाचाविष्टा अनिष्टं वदन्तो वा तद्वदविविधचेष्टाकारिणः । तथा रोक-
सम्षददीने बुद्धपर्वकं तेषामश्रदधोत्पादनार्थं॑विविधचेष्टाचारन्तः । अश्रम-
्रयस्यानविृतानां च पूर्व॑ पारमहंस्यमुक्तम्‌ । इदानीं चतुथीश्रमस्यावान्त-
रमेदत्रयप्योपटक्षणन्यायेन पारमहैस्यमाह--बिदण्डं वेणकवदण्डत्रयम्‌ । कमण्ड-
लुमखाबुदावादिविकारं जलपात्रम्‌ । शिक्यं॑दर्भमोज्यादिरशनारचितं भिक्षापा-
राधारमूतम्‌ । पाजमराङुदावीदिमयं ददं मिक्षापाजम्‌ । जलपविनं वितस्तिमात्रं शृषठ-
वदं सर्वदाऽऽचमनादौ ज्शोधनार्थं चतुष्कोणे चिदण्डवद्धं वखम्‌ । बिदण्डायाः प्च
मात्नालिदण्डिनां याप्तामन्यतमभेदेऽपि चिदण्डिनां प्रायश्चित्तम्‌ । शिखां यज्ञोपवीतं
शिखा केशमयी तां यज्ञोपवीतं नहमसूत्रमुमे अपि पूव॑कमीङ्गे । चकारः पञ्चमात्राणां
शिखायत्तोपवीतयोश्च प्रिलयागसमुच्चयार्थः । इत्येवमन्यदपि गायज्यादिकमेतनितिटं
सरव पवक्तम्‌ । परित्यागे मन्रमाह--भरः स्वाहा । मूः सत्तामात्रं चिदानन्दरपं
रह्मैव मतीः! इति मन्रेण। अप्प यथप्रप्िषु गज्गादिपाथःसु परिलयञ्य सहरोः
पादमूटमुपखल्य श्रवणमननादिमिः खयंग्योतिग्रैतन्यमात्मानमन्वच्छेताकषत्कर्यात्‌ ।
शाज्ीयान्वेषणेन शिखायज्ञोपवीतपरितयागानन्तरमुत्तरे मं गमनप्रकारमाह--यथा-

२५२ नारायणकंकरानन्दषिरवितदीपिकाभ्यां समेता--
9 र ७.१ निष्परिग्रहः ४
जातरूपधरो निद्रद्रो निप्परिग्रहस्तस्वव्रह्ममार्गे सम्यक्सं-
पत्रः शुद्धमानसः म्ाणसंधारणा्थं यथोक्तकारे विगुक्तो

म्माचरटरदरपात्रेण रभाटामौ समौ भृत्वा । श्र
न्यागारदेवण्रहतुणक्ूरवत्मीकढक्षमृलब्ुलटशाराभिहोज-

नान्दी अ्रयाणां दण्डानां समाहारः । पात्रादिः । जट्पवित्रं नर्शोधनवचखम्‌ ।
चकाराततुण्डिकाचमपतिविष्टव्धकोपानत्कन्थाकौपीनस्रानशाययुत्तरासङ्गानां अहणम्‌ 1
यथाजातरूपधरः । यथाजातो निवं्रस्तथारूपस्य धरो धती । संपन्नः कुटः ।
यथोक्तकाटे ““ निवृत्ते धृमप्त॑चारे मन्दीभूते दिवाकरे " इत्यादिस्तयुक्त
काटे । विमुक्तोऽप्रतिवन्धः । अथवा जीवन्मुक्तः । तस्य स्थानान्याह--

शं ग्दी °जातरूपधरो यादशं नातमा्रखरूपं तद्धारयतीति यथाजातरपधरो दिगम्बर
इत्यथैः । उत्तरमार्गे गच्छेदिति रोषः। ततः संन्यापरोऽ(सा)ध्वयुंणा विनिवारितः श्रवणादि-
षिच्यर्थ लोकानुपरहा्मेवं मृथादिव्याह । निदो ददं शीतोष्णं सुखदुःखादि तननिरगतं
यस्मात्स निद्रः शीतोप्णारिपहिप्णुः। निगरन्थ इति वा पाठः। निर्गता मन्था अरथशा्ला-
दिप यप्पात्तः । उपनिपत्संबन्धहीनशाखतात्पयैशून्य इलरथः । निष्परिग्र्ये निर्गतः
कन्थाकोौषीनाध्यात्मपु्तकादिव्यतिरिक्तश्च परिग्रहो यस्मात्स निष्पदः । त्चनब्रह्म-
मागे तत््वमवाधितं रूपं तदेव ब्रह्म देशकालवस्तुपरिच्छेदशूल्यं तस्य माँ जञानं तसि-
नर्म सम्यक्सशयव्िपर्ययराहिवेन संपन्नः संपतति प्रतः । बहमसाक्षाकारवानि-
त्थः । तत्र हेतुमाह--शुद्धमानसः, मनपतो मलाः कामक्रोधादयसतविमुक्तं विडूद्धं
संकल्परहित मानप्रं यस्य स॒ शुद्धमानपः । पाणसंधारणार्थम्‌, यद्यप्यन्ञमयः प्राण-
स्तथाऽपि मनपरोऽन्रमयत्वादन्नाभवेन तदपैति तदपायेन प्राणोऽप्यपैति । अपि च
प्राणेन जगमन्नमन्येषं तृप्तिकारणं प्रसिद्धमतः प्राणस्य पचवते सम्यग्धारणार्थम्‌ ।
यथोक्तकाले विधूमतवाद्चपरक्षित आ सायं प्रदक्षिणेलादिना मत्रायणीश्त्यक्तेऽवसर ।
यथोक्तकाठ इत्युपटक्षण यथोक्तप्रकरेणापि। अविगुक्त इश्रोऽहमस्मीति मन्यमानः ।
विमुक्त इति वा पदच्छेदः । तदा निगैतनिःरोषबन्धन इति व्याख्येयम्‌ । भैक्षं मधुक-
रादिरूपमाचरचाचरेत्‌ । नियमोऽयम्‌। भेक्षपात्रमाह--उदरपा्रेणोदरमेव पातर तेन ।
भिक्षायामानीतायां मुखं व्याददीतिथः । त्र भिक्षाया छाभाखाभयोरषरोको न
करणीयो । भिक्षाटामालमोसखच्छरन्यतेन समौ भत्वा पमावतुमयाऽऽचरेदिलन्वयः।
सानी परमहंसस्य स्थठान्याह--ून्यागारं देवग्रं विषणुरिवादिदेवायतनम्‌ । तृण-
कूटं कुतशचि्निमित्ताज्नातस्तृणसमूहः । वरपीकं पिपीटिकामिः क्रियमाणो मृत्समुचयः।
पमं वदाश्वत्थादिमूलम्‌। कुखाटशाङा भाण्डनिकषेपस्थानम्‌ । अभिहोजमभिगृहम्‌ ।
१. घ. निभ्रन्थो ।२स.ग. ङ. मैक्यमाः।

जावारोपनिषत्‌ । २५२

नदीएुलिनगिरिकुहरकन्दरकोटरनिङ्षरस्थण्डिरेप्वनिकेतवास्यप-
यत्नो निर्ममः बुढभ्यानपरायणोऽध्यात्मनिष्ठोऽदुभकर्मनिमूलन-
परः संन्यासेन देहल्यागं करोति स परमहंसो नाम स परमरह॑सो
नामेति ॥ इति षष्ठः खण्डः ॥ ६ ॥

भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः ॥

इघयथवेदे जावाटोपनिषत्समप्ता ।। १४॥

ना०दी° शरन्येति । शुकेति । इं ब्रह्म तचिन्तनपरः 1 अदयुभेति । शुभस्याप्युप-
रक्षणम्‌ । संन्यासेन देहलयागं करोति न वीराध्वानादिना । परमहंसो नाम प्रसिद्धः ।
सेतिशब्दद्विरक्तिः समाप्त्यर्था ॥ इति पष्ठः खण्डः ॥ १ ॥
नारायणेन रचिता श्र॒तिमात्रोपजीविना ।
अस्पष्टपदवाक्यानां जाबाटस्य प्रदीपिका ॥ १॥
इति नारायणविरयिता जावाडोपनिषदीपिका समाप्ता ॥ १९ ॥

शं०दी° नदीपुलिनं महानास्तीरसमीपदेशः पुलिनम्‌ । गिरिदुहरं निविड्वैणवा-
दिंततो देशः । कन्द्रं गिशगुहादिस्यटम्‌ । कोटरं वृक्षान्तःपुषिरम्‌ । निरः पाथः-
सवणस्थटम्‌ । स्थण्डिलं विशुदधक्मादेशा आवरणशन्यः । शुन्यागारादिस्थण्डिलान्ताः
श्रुत्या द्वदरसमासेनोक्ता अस्माभिः सुखप्रतिपर्यर्थं विच्छि व्यास्यातासतेषु शुन्या-
गारादिष्वनिकेतवासोऽस्यास्तीलयनिकेतवासी । नानाविधोपक्रणादिपंपादने प्रय-
त्नशून्योऽपयत्नः । निर्ममो किगीतं ममत्वं सवेषु वस्तुषु यस्य प्र॒ निर्ममः 1 उप-
लक्षणं निरहंकार इत्यस्यापि । शुः प्रणवोऽरोषदोषदूर्यत्वात्खयप्रकारच आन-
नात्मा वा तस्य ध्याने विजातीयप्र्ययप्रवाहशुन्यत्वेन सजातीयप्रत्ययप्रवाहस्तदेकमेव
परमयनं यस्य सः । अध्यात्मनिष्ठ यस्य सोऽन्त्मृल इत्यर्थः। अन्रुभानां कर्मणा-
मनेकनन्मार्थितानां पापानां निरे नारने परस्तत्परः स तथा । किं वहुनाऽत्रो-
क्तेन यः संन्यासेनानेकाहानुष्ठितेन खरपाहानेहसा वा । देहल्यागं करोति । सषटम्‌ ।
स खरपमधिकं वा काल्मनुष्ठितसंन्यासः परमहंसः परमहंसरब्दामिेयो नाम निश्ि-
तम्‌ । इत्युपनिषत्समापतो ॥ इति ष्ठः खण्डः ॥ ६ ॥
इति श्रीमत्परमहंप्परिवानकाचा्यीनन्दात्मपूञ्यपादशिप्यस्य श्रीशंकरान-
न्दभगवतः कृतो जाबाढोपनिषदीपिकिा समाप्ता ॥ २० ॥

ॐ तत्सद्रह्मणे नमः ।

तेजबिन्दूपनिषत्‌ ।

नारायणविरचितदीपिकासमेता

तेजनिन्दुः परं ध्यानं विश्वातीतं डदि स्थितम्‌ ।
द्विखण्डमेकविहां च तेजोमावफलठं हि तत्‌ ॥ १ !
प्रणवस्याकारोकारमकारनिन्दुनादानां ध्यानकिन्दौ ध्यानमुक्तम्‌ । शक्तिश्चान्तयो-
ध्यानं वक्तुं तेजविन्दूपनिषदारम्यते-

ॐ तेनविन्दुः परं ध्यानं विश्वातीतं हृदि स्थितम्‌ ।
आणवं शांभवं शाक्तं स्थूलं सृक्ष्मं परं च यत्‌ ॥ १॥
तेजबिन्दुरिति । तेजनं तेनः 1 धञ्‌ । तिजः क्षमायां पन्‌ । अत्र निशाने धञ्‌ ।
तस्य बिन्दुः करेवेविधं परं ध्यानं मवति । विश्वातीतं तदगोचरत्वात्‌ । आणवमणुः
सृकष्मोपायः क्रियावती दीक्षा तज्नन्यमाणवम्‌ । शांभवं गुरुप्रसादमात्रेण. शभुतापादकम्‌ ।
शाक्तं गुरुशक्त्येवोपायनिरपेक्षया जातम्‌ ।
तदुक्तं महारत्ने-
^शन्रिविधा सा भवेदीक्षा प्रथमा त्वाणवी परा ।
शाक्तेयी शांभवी चान्या सयोमुक्तिविधायिनी ॥
मन््रार्चनास्नस्थानध्यानोपायादिभिः कृता ।
दीक्षा सा त्वाणवी प्रोक्ता यथाद्या्नोकरूपिणी ॥
सिद्धैः स्वशक्तिमारोक्य तया केवलया रिशोः ।
निरूपायं कृता दीक्षा शाक्तयी परिकीर्षिता ॥
अभिपंधिं विना चायं शिष्ययोः परयोरपि ।
देदिकानुग्रहेणेव शिवताव्यक्तिकारिणी ॥
सेयं तु शांभवी दीक्षा शिवादेशनकारिणी" इति ॥

तत्कृतम्‌ । स्थूलं तद्विषयत्वात्‌ । एवं सूक्ष्मम्‌ ! परं सर्वीतीतफलम्‌ ॥ १ ॥

१ ड. तेजोिः । २ ग. तेजोमिः ।

२५६ नारायणविरचितदीपिकासमेता-

दुःसाध्य च दुराराध्यं दुष्प्रेक्ष्यं च .दुराश्रयम्‌ ॥
दुटक्ं दुस्तरं ध्यानं मुनीनां च मनीषिणाम्‌ ॥ २ ॥
एवंविधं यद्यानं ततो दुःसाध्य च ।
तदुक्तम्‌--“चश्चटं हि मनः कृपण प्रमाथि बह्वहृदम्‌ ।
तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोखि सुदुष्करम्‌!” इति ॥
अत एव तद्यानं दुराराध्यं दुःे्यं दुष्क ददश दराश्रयं कष्टसाध्यविषयं
दकष दुःखगम्यं दुस्तरं दुरन्तम्‌ । न केवटमस्माकं मुनीनामपि मनीषिणां बुद्धिम-
ताम्‌ ॥ २॥
तरि प्रकृतस्यैव ध्यानपराप्तौ करिमन्तरङ्गस्ताधनमत आह--
जिताहारो जितक्रोधो जिततसङ्गो जितेन्द्रियः ॥
निदु निरदकारो निराशीरपरिग्रहः ॥ ३॥
जितेति । हितमिताशी निताहारः । हेयोपदियानि द्वद्ानि तेभ्यो निप्कान्तो
निदः । समोष्टादमकाश्चन इयर्थः । निराशीवीञ्छारहितः ॥ ३ ॥
अगम्यगस्यकती च गुरुमानार्थमानसः ॥
मुखानि जीणि विन्दन्ति बिधामा हंस उच्यते ॥ ४ ॥
अगम्यगम्यकतां यदन्यैरगम्यं स्थं तदपि प्रयत्नेन गम्यं करोति यः सः | गुरमा-
नाथमानः । गुरोमीने(नः) पूजा स एवार्थः प्रयोजनं यस्य स गुरोमीनि चर्थे च मानं
साधनाय प्रवृत्तं यस्येति वा सोऽधिकारीय्थः । मुखानि द्वाराणि त्रिंस्यानि पूर्वो-
क्तानि वेराभ्यमुत्माहो गुरुमक्तिश्ेति त्रीणि द्वाराण्येतश्याने विन्दनिे प्राुवन्ति साधवः।
तेन हंपखिधामा, उच्यते । त्रीणि धामानि प्राप्त्युपायस्य जाग्रदादीनि वा ॥ ? ॥
ध्यानं प्रशस्याधिकारिणं चोक्ता ध्येयखरूपमाह--
परं गृहमिदं स्थानमन्यक्तं ब्रह्म निराश्रयम्‌ ॥
व्योमरूपं कटासूषमं विष्णोस्तत्परमं पदम्‌ ॥ ५॥
प्रमिति । गुह्यं गुहामर्हति । अव्यक्तं समैननाप्र॑तीतं बह बृहत्वाननिराश्रयं
सरवाधारत्वत्कडा कटात्मकं विष्णोः सत्तोपायेः परमं पदं विशवानिमूमिः ॥ 4 ॥
हरिहरसाधारणखरूपं ध्ययमुक्त्वा हरखरूपमाह--
त्यम्वकष त्रिगुणं स्यानं तिधातु रूपवजितम्‌ ॥
निश्रं निविकल्यं च निराधारं निराश्रयम्‌ ॥ ६ ॥

१, च. श्रसिद्धंत्र'। २स. ग. घ. त्रिधातुं ।

तेजविन्दूपनिपत्‌ । २५७

उयम्बकृमिति | त्रयाणां टोकानामम्बकः पिता । यथा बा माता तथाऽम्बकः फिा।
अथवा तरयाणां वेदानामग्यको वक्ता व्यम्क्गः । अयाणां टोकानां गन्ता वा | अत्रि
गावत शव्द इति धातुभ्यां ष्व्‌ । त्रिगृणं स्॒वादिगुणत्रयेपेतम्‌ । स्थानमाश्रयः ।
त्रिधातु चयो टोकरा धातवो यस्य । अन्यदपि व्रयात्मकत सुषमस्येव धातवः ॥ ६ ॥
उपाधेरहितं स्थानं बाच्नोतीतगोचरम्‌ ॥
स्वभावमावनाग्राहं संयातेकपदोच्छितम्‌ ॥ ७ ॥
वाञ्जनोतीतगोचरं वाञ्नपयोरतीतं गोचरं स्थानं यस्य तत्तथा | स्वमवति
कृत्रिमसंस्कारत्यागेन स्वामाविकवस्नुमावनया ग्राह्यम्‌ । सवतैकपदोल्धितं संवातवाचिना
पदेनैकवानिनां च पदेनोन्धितं चक्तं शब्दातीतत्वात्‌ । यद्रा खीपुत्ादिपंवात एवैक
पदमाश्रयो यस्य रागिणत्तेनोश्छ्ितं लक्तमगम्यतवात्‌ ॥ ७ ॥
आनन्दं नन्दनातीतं दुषमष्यपनपव्ययम्‌ ॥
चित्दत्तिषिनिगुक्तं शावतं धरुवप॑च्युतम्‌ ॥ ८ ॥
आनन्दं स्वयमानन्दरूपं नन्दनाऽन्यक्ृतानन्ददर्ततमन्येनास्याऽऽनन्दः कर्तु न
शक्यते । चिततवृत्तिविनिमुक्तं विकारातीतलवात्‌ ॥ ८ ॥
तद्रह्माणं तदध्यातयं तन्निष्ठा तत्परायणम्‌ ॥
अचित्तचित्तमात्मानं तन्नम परमं स्थितम्‌ ॥ ९ ॥
तद्रब्माणं टिङ्गविभक्तव्यत्ययो ब्रहत्यथः । तदध्यात्मं तदेवाध्यात्ममासेत्यैः ।
तनिष्ठा तदेव निष्ठा मर्यादा । तदुक्तम्‌-- “त्तः परतरं नान्यत्‌", इति । तत्परायणं
प्रमयनम्‌ । तदुक्तम्‌ --“पता काष्ठा पता परा गतिः” इति । अचित्तचित्तं न चित्तं
यस्य तादशं चित्तं ज्ञानमात्मानमालल्पं परमं व्योम परमाकाशं स्थितं सवैकर्चषु
तत्परं नत्वासीनमटप्तवत्‌ ॥ ९ ॥
अशनये शन्यमावं च गरन्यातीतमवस्थितम्‌ ॥
नध्यानंनचवाषध्यातान ध्येयो ध्येय एवच॥ १०॥
अशनये पणे खसिन्पति शन्यमावंदन्यतवेन माग्यमानं जडै्तुतः गन्यातीतम्‌ ।
अवस्थितं पूर्णात्‌ । न ध्यानमिति । क्रियाकारकमावदू्यम्‌ । अप च ध्येय एव
ध्यातम्यमेव । संपारिणां सुक्तिदत्वात्‌ ॥ १० ॥
सरवै तत्परमं शल्यं न परं परमात्परम्‌ ।
अचिन्तयगप्बुदधं चन च सयं न संबिद्‌; ॥
एनीनां त्युक्तं तु न देवा न परं दिदुः ॥ ११॥

१ खे. मव्ययम्‌ ।
३३

२५८ नारायणविरवचितदीपिकासमेता-

सर्वामिति । तद्र सम सवीत्मकम्‌ । अथ च परमम्‌ । शून्पमसङ्गत्वात्‌ । परं न
परं यस्मात्तन्निपेषार्थन नकरिण वहुव्रीहिः । परमादथाऽऽकाशादः परम्‌ । अतः पर्‌-
तरं नान्यदिति म्मृतेः । अप्रबुद्धं जागरव्यापाररहितम्‌ | तत्सलयं न पंविहुरिति नापि तु
सत्यं विदन्त्येव मुनीनामृधीणां तत्वभविन, युक्तमाद्रणीयम्‌ । न देवा इति । देवाः
परं न विदुरिति नापि तु विहुरेव । साधनानि पूव्मुक्तानि ॥ ११ ॥

सप्रयप्राधनान्याह--

लोभं मोहं भयं दपं कामं क्रोधं च किख्िपम्‌ ।
शीतोष्णं श्चुतपिपासं च संकर्पं च विकटपकम्‌ ॥
न ब्रह्मकुरदपै च न युक्ति प्रन्थसंचयम्‌ ॥ १२ ॥

लोभमिति । लोभं श्रिता न विडुरियन्वयः । शीतोष्णं श्रिताः कातरा न विदुः
वय ब्रह्मकुटे जाता इति दर्प धिता न विदुः । मुक्ति्न्थानां संचयं ्मूहं चिता न
विदुः ॥ १२॥

न भयं सुखदुःखं च तथा पानापमानयोः ।
एतद्धावविनिरशुक्तं तद्वां बरह्म तत्परं
तद्भयं ब्रह्म तत्परमिति ॥ १३ ॥

इयते तेजविन्दपनिपत्समाक्षा ॥ १५॥

न भयमिति । पुनभयम्रहणं रोकटजाभयवन्तोऽपि न विडुरि्येवमर्थम्‌ । मानाप-
मानयोर्वतैमाना न विदुः । एतदिति । एौर्मतिविनिमुक्तं रहिते प्रति तद्वाह्यं ब्रह्म
एतद्धावपाहितं छोभादिसहितं प्रति तद्र न राह्ममिव्यर्थः। तत्परं तच व्रह्म परमृत्कृ-

^ ^, ^~ ¢

टम्‌ । तत्परं ब्रह्मनिष्ठं प्रति ग्राह्ममिति द्वितीयरच्यथः । इतिशब्दः प्माप्तौ ॥ १३॥

नारायणेन रचिता श्रुतिमाचचोप जीविना ।
अस्पष्टपदवाक्यानां दीपिका तेनविन्दुके ॥ १ ॥

इति नारायणव्रिरचिता तेनकिन्दुपनिषदीपिका समाप्ता ॥ २१ ॥

ॐ तत्सद्रह्यणे नमः ।

ध्यानविन्दुपनिपत्‌ ।

---*+==*--------~

नारायणविरचितदीपिकासमेता ।

ध्यानविन्दद्विखण्डयं विंरी ध्यानप्रधानिका ।
ध्यानस्य धारणादिम्यो यदीत्याह विरिष्टताम्‌ ॥ ६ ॥
ध्यानस्य घारणादिम्यो विरोषं वक्तमिदमारभ्यते--
#ॐ यदि शेकसमं पापं विस्तीर्णं योजनान्वहून्‌ ॥
भिद्यते ध्यानयोगेन नान्यो भेदः कथंचन ॥ १ ॥
यदीति । विस्तीर्णमिति । खशर्ोपञ््या विस्तारो गम्यते । अन्यो भेदो भेदको
नाहाको नालि । अत्र यदीलतः प्रक्छोकद्वयं केश्चित्पल्यते ।
त्यथा--“ॐ योगतच्चं प्रवक्ष्यामि योगिनां हितकाम्यया 1
यच्छत्वा च पटित्वा च स्वपः प्रमुच्यते ॥
विष्ुनीम महायोनी महामायो महातपाः ।
तच्मार्गे यथा दीपो दृश्यते पुरुषोत्तमः" इति ॥
तत ॐ यदि शटप्तमं पापैवारि तत्त॒ योगतत्तोपनिषदादिमूतम्र प्रमादप-
ठितम्‌॥१॥
वीनाक्षरात्परं षिन्दु नादं विन्दोः परे स्थितम्‌ ।
सशब्दं चाक्षरे क्षीणे निःशब्दं परमं पदम्‌ ॥२॥
बीजेति । बीजाक्षर स्प्टाक्षरमकारादित्रयं पञ्चाशदर्णवीजाद्यामिति पीठाव्नक-
गिकायां वणानां बीनत्वात्त्मात्परं विन्टु नन्दुवदकषर वतते िन्दोः परे ममे नादं
नादाक्षरं स्थितम्‌ ।

* एतस्मासराक्‌ "पोगतचं प्रवक्ष्यामि योगिनां हितकास्यया । यच्छरत्वा च पटित्वा . च सवपापः
प्रपच्यते । विष्णुनमि महायोगी महामायो महातपाः ।. तार्य यथा दीपो दृश्यते पुरुषोत्तमः । इति
करोकद्रयं क. ख. पुस्तकयोटैद्यते ।

१ क. गः कदाच" । २घः बिन्दरक्ष।

२६० नारायणविरचितदीपिकासमेता--

तदुक्तं शारदातिल्के-
““पचिदानन्दविभवात्पकशातपरमेश्वरात्‌ 1
आपीच्छक्तिसततो नादो नादाद्िनदुपमुद्धवः" इति ॥
अत्र शव्दार्थखषटि्ार प्रणवपृषटरुच्यते । प्नातनं निं ब्र निुणं प्गुणं च ।
त्र निर्गुणं यथा-- ।
“निलयः सर्गतः क्षः सदानन्दो निरामयः |
विकाररहितः साक्षी दिषो ज्ञेयः सनातनः" ॥
तथा--“पनिष्ियं निर्युणं शान्तमानन्दमनमभ्ययम्‌ ।
अजरामरमन्यक्तमत्तेयमकटं परुवम्‌ ॥
ज्ञानात्मकं परं ब्रह्म स्वपरवेद्यं हदि स्थितम्‌ ।
सलं बुद्धेः परं निलयं निर्मलं निष्कलं ससतम्‌? इति ॥
पगुणं तु शक्तियुक्तम्‌ । यदुक्तम्‌-
“तच्छक्तिमूतः सर्वो मित्रो ब्रहमादिमूततिभिः ।
कती भोक्ता च संहतौ सकटः प॒ जगन्मयः इति ॥
तत्र चष्टिकरमः। आदौ प्रचिरानन्दाहीना दकिरुच्छनहपतयाऽमिव्यक्ता पार्थक्येन
व्यवहार्योऽमृत्‌ ।
तदुक्तमू--“तस्माहिनिरगता निलया सर्गा विश्वसंभव" इति ।
तथा--“शिवेच्छया पर्‌] शक्तिः रिवतत्तैकतां गता ॥
ततः परिुरयादौ सगे तेटं तिद्यदिव" इति च ।
तस्थाः शक्तेनादततस्या एवोत्तरवस्थारूपः पुकाटादिव्यपदेशषाईैः ।
तदुक्तम्‌--“नादात्मना प्रबुद्धा पता निरामयपदोनमुखी ।
रिगोनयुखी यदा शाक्तिः पुरुपा परा तदा स्मृता" इति ॥
नादो बिन्दुलस्या एव धनीमावः क्रियाप्रधानो विन्दुः ।
तदुक्तम्‌--“प्रा तचपर॑ज्ञा चिन्मात्तन्योतिषः संनिधे्तदा ॥
विचिकीर्यनीमूता कचिदमभ्येति विनदुताम्‌” इति ।
तथा--“अभिव्यक्ता परा शक्तिरविनामावलक्षणा ॥
असण्डापरचिच्छक्तिव्यीपता चिद्रूपिणी विभुः ।
समस्ततवमावेन विवर्तच्छाप्तमनििता ॥
प्रयाति बिन्दुमावं च क्रियाप्राधान्यक्षण्‌" इति ]

१ ख. नियस'। २ ख. मता।

ध्यानविन्दूपनिषत्‌ । २६१

प च विन्दुः शिवराक्त्युभयात्मकः कोम्यक्षोभकरसबन्धख्यश्ेति त्रिविधः । शिवा-
तमतया विन्दुकः शक्लात्मतया बीजंज्ञः संवन्धरूपेण नादरसत्तः । एतौ नादबिन्दु
प्वक्तनादचिन्दुम्यामन्यो तत्का्यरूयौ । एभ्यज्िम्यक्लिललः दक्तयो जाता बिन्दो रौद्री
नादाज्ज्येष्ठा वीजाद्वामा ।

तटुक्तम्‌-- “विन्दुः रिवात्मकल्तत्र बीजं शक्त्याऽऽत्मकं स्मृतम्‌ ।

तयोर्योगे मवेन्नादस्तेम्यो जाताक्चिशक्तयः"' इति ॥
ताभ्यः करमेण रुद्रतरहमरमाधिपा जातान्ते ्रमेणेच्छाशक्तिक्रियाशक्तित्तानशक्तिस्वरूपाः।
वद्वी्कंसवरूपिणो निरोधिका्पेनुविनदुरूपाः शक्तेरेवावस्थावरिरोपाः। एपामिच्छाक्रिया-
जञानात्मत्वं शक्तित उत्पतनत्वादादयविन्दोरखण्डो नादमात्रं शब्दद्मात्मा ख उत्पन्नः ।
तदुक्तम्‌--“करियाहक्तिप्रधानायाः राबव्दशब्दो्ैकारणम्‌
परकृतेषिन्दुरूपिण्याः शव्दव्रह्मामवत्परम्‌"' इति ।
स शाब्द्रह्म न तु शब्दाय आन्तरः स्फोटः शब्दरूपो वा बाह्यस्फोटः शब्द्‌-
ब्रह्म तयोजडतवाद्र्शब्दानर्हत्वातितु चैतन्यमेव शब्दब्रह्म ।
तदुक्तम्‌--“अनादिनिधनं ब्रह्म शाब्दतत्वं यदक्षरम्‌ ।
विवतिऽर्थमावेन प्रक्रिया जगतो यतः” इति ॥
तद्विनदुरवस्यैव स्षदारीरेषुं बिन्ुतवेनाऽऽविमविः ।
तदुक्तम्‌--“सोऽन्तरात्मा तदा देवो नादात्मा नदते स्वयम्‌ ॥
यथांस्थानमेदेन स॒ भूयो वणैतां मतः ।
वायुना प्रर्यमाणोऽपरौ पिण्डद्यक्ति प्रयाति हि” इति ।

शाव्दत्रहयैव परा नाम शब्दावस्था तैव च चैतन्यरूपा कुण्डी शक्तितः पयन्त्या-
दर्पेण वेदराशिराव्भवति द्यं शब्दघषटिः । जथा्धदटिः । जमो: रक्तिमावमा-
पन्ना्नादरूपकाठपतहायान्मायावनविन्दुरूपमापनरातपृटिधिथतिध्वप्निगरहानुगरह्कायैप्-
ककतीऽत एव जगनि्माणवीजदूपो जगत्पाक्षी सदारिवो नातः। ततः कमेणेररुदरविष्णु-
ब्रह्माण उत्न्नाः । स्ै्रटमूरटपादन्यक्तात्छष्टुन्ुलहिन्दोमहालतोऽहंकारः स
तरिधा । ततो वैकारिका देवा्लेजपतादिन्दियाणि मूतादेखत्मारद्वारा पञ्चभूतानि ततो
विराडि्यथैृष्टिः । तत्र शाब्दपृषटिक्रमः--

“शक्तिस्ततो ध्वनिसतस्मान्ादप्तस्माचिरोधिका ।
ततोऽरथन्दुस्ततो विन्दुस्तस्मादासीत्परा ततः ॥
पयन्ती मध्यमा वाचा वैखरी सर्गेनन्पम्‌ः” इति ।
तत्र सच्छप्रतिष्ठा चिच्छक्तिराब्दवाच्या परमाऽऽकायावस्था सैव सत्प्रतिष्ठा रनो-

१४. धु शब्दे" ।

२६२ नारायणगिरावितदीपिकासमेता-

विद्धा सती ध्वनिशव्दवाच्याऽक्षराव्या तैव तमोनुविद्धा नादशब्दवाच्याऽव्यक्ताव-
स्था तैव तमश्राचुयानिरोधिकाशव्दवाच्या तेव पततप्रानुयादर्नुराव्डवाच्या तदुभय-
संबनधा्धिनदुरब्दवाच्याऽप्तविव विनुयैधारेऽमिव्यक्तः परा नाम ख्ाथिषठाने पयन्पी
टदि मध्यमा निहायां वैखरीति ।
तदुक्तम्‌--ूष्षा कुण्डलिनी मध्ये ज्योतिमा्रारूपिणी ।
अश्रोत्रविपया तस्मादुदच्छनयृधवंगामिनी ॥
स्वप्रकाशा पयन्ती पुष्नामाध्रिता मवेत्‌ |
भेव हत्पङ्कजं प्राप्य मध्यमा नादरूपिणी ॥
ततः सुकखपमात्रा स्यादविमक्तो्वगामिनी ।
तवोरःकण्ठतादुस्या शिरोप्राणरदस्िता ॥
मिहुमूरोषठनि्ठशूतह्पवणंपरिपरहा ।
शब्दपरपञ्चनननी श्रोत्रराह्मा तु पैखरी” इति ॥
परदक्तिरूपत्वातरा । ज्ञानात्मकलतवासदयन्ती । मध्या मा बुद्धियंलाः परा मध्यमा
हिरप्यग्ैस्थानीया । विरेषेण खरतवदवेखरी विरारूप्यानीया । निरोपिकाऽगनिकि-
वरूपा ] अरनुः सोमशक्तिरूपः । तदुमयसंयोगः पूर्यह्पो बिन्दुः । तत्र शब्द-
सष्टो प्रणवस्याकरोकारमकाराः क्रमेण रुद्रबह्मरमाधिपा इच्छाक्रियान्नानशक्त्या-
समानो वहवीन्धकसखरूपिणो रोद्र्येष्ठावामाश्षकतिरूपा गरीत्राहमविष्णवीरूपा निन्दुना-
द्वीजहटपा निरोधिकाथनुविनुसज्ञः शक्तरेवावस्याविरेष द््टन्याः । भर्थपृष्टौ ठु
बह्विष्णुरुदराः पूरय्ुपावका इलयवं क्रमा इति विरोषः | मकारात्पराणि तु प्रणवस्य
बिनटुनादशषक्तिशान्तास्यानि रूपाणि ्रीणि शक्तेरवस्थाविेषाः । सप्तमी शान्तास्या
ब्रह्मवस्या । तत्र षण्णां देवता ब्रहमविष्णुरुेशवरप्तदारिवरपवैशरराः । दक्तिशशान्ता-
वस्थे त्यक्त्वा पञ्चधात्वपक्षे तु--
“बरह्मा विष्णुश्च एश ईश्वरः शिव एव च ।
पश्चा पृश्चदेवल्यः प्रणवः परिकोतितः ॥
इृलथर्शिखोक्ताः पञ्च देवता द्रष्टव्याः । कचिद्यलयासेन देवताकथनं सभेददिवे-
त्यपि द्रष्टव्यम्‌ । प्रकृतमनुपरामः । पुष्ट शब्दो नादो यस्मा्ततुराब्दं शक्तिरूपं
तदपि परे स्थितमथीन्ाददेवाकारादिशक्त्यने तसिनरक्षरे क्षीगे सति निःशब्दं पर्‌
पदं वतते शान्तास्यं परं ब्रहम ॥ २ ॥
उक्तमेव स्पष्टयति--
अनाहतं च यच्छब्द तस्य शृब्दस्य यत्परम्‌ ॥
तत्परं विन्दते यस्तु स योगी छिन्नसंशयः ॥ ३ ॥

ध्यानविन्दूपनिषत्‌ २६३

अनाहतं चेति । सर्वत्र खरूपिक्षं नपुंमकलम्‌ । तम्य शब्दस्य यत्परं कारणं
शक्तितत्परं तप्यापि परं सचिदानन्दह्पं यो विन्दते पर॒ च्छिनिमंशयो नषटमरेहः।
“५ भिद्यते हदयम्रन्िदछिवनते सवैत्षयाः " इत्यादिश्रुतेः ॥ ६ ॥
तस्यालन्तं सूक्ष्मतामाह--
वालाग्रत॑सहशरा्थं तस्प भागस्य भागक्षः ॥
भागस्य तस्य भागापं तज्ञेयं च निरञ्जनम्‌ ॥ ४॥
वाछपरेति । शतसहल्रर्ध सकषर्धं तस्व भागस्य भागो मागे सति तस्य भागस्य
भागार्धं भागस्य यो भागसतस्यारथं तनिरञ्ननं द्धं व्रह्म ज्ञेयम्‌ । सरवपर्मणानाश्र-
यतवेऽपि दुक्षलप्रतिषादनायातिमष्ष्मतोक्तिः ॥ ४ ॥
पुष्पपध्ये यथा गन्धं पयोमध्ये यथा धृतम्‌ ॥
तिरमध्ये यथा तैं पाषाणेषिव काञ्चनम्‌ ॥ ५ ॥
पुष्येति । पप्ममध्ये यथा गन्धं गन्धखरूपं वते एवमिदं गन्धस्थानीयेहादिषु
वतत इति शेषः ॥ ९ ॥
ननु ति देहादयः क वर्तन्तेऽत आद--
एप सर्वाणि भूतानि मणिसूत्रमिषाऽऽत्मनि ॥
स्थिरव॒द्धिरसंमहो ब्रह्मविद्रह्यणि स्थितः ॥ ६ ॥
एवमिति । एवमनेन प्रकारेण । यथा सु मूेषवात्मा वतैत एर सर्वाणि भूता-
स्यात्मनि वर्म । अत्रापि दृषटान्तमाह--मणिसूत्रमिदेति । समाद । यथा
सूत्रे मणयो वतन्ते तद्ररिदयथैः |
तदुक्तम्‌--“पर्वमूतेषु यः पदयेद्धगवद्धावमातमनः ।
भूतानि भगवत्यात्मन्येष मागकतोत्तमः'' इति ॥
तथा--“मयि सर्वमिदं प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव "' इति ॥ ६ ॥
ध्यानाम्याप्प्रदश्नायोक्तस्यापि पुनरमिधानम्‌ ।
तिलानां तु यथा तैं पुष्पे गन्धमिवापितम्‌ ॥
पुरुषस्य शरीरे तु सबाह्याभ्यन्तरे स्थितम्‌ ॥ ७ ॥
तिानां खिति । तिानां मध्ये यथा तैदमा्पितं म्यवस्थितमिति बरह्म वर्तत
इति शेषः ॥ ७ ॥
ननु कथं सत्यादसलयोद्धव इत्याशङ्य दृष्टान्तेन वारयति--
रकष तु सकलं विद्याच्छाया तस्येव निष्कला ॥
क्षमिति । सकलं पर्णं यथायम्‌ । निप्क्ाऽऽकृतिमां न पारमाथिकी ।

१यख.ग. "तप्ताः । २ ख. "तमाह ।

[4

२६४ नारायणपिरचितदीपिकासमेता-

ननु च्छया यथा वृक्ातिरिक्ता भवत्येवं जगद्रदयािरिं चैतापत्तिरिला-
शङ्कयाऽऽह--
सकले निष्करे भत्रे सर्वत्राऽऽ्माऽध्यसितः ॥ ८ ॥
सकट इति । यथार्थं चायथार्थे च ॥ < ॥
हृदानीं गुररूपेणाज्ञानान्धतिमिरप्हं साकारखरूपं ष्येयमित्याह--
अतसीपुष्पसंकादं नाभिस्थाने प्रतिष्ठितम्‌ ॥
चतुभजं महावीरं पूरकेण ब्रिचिन्तयेत्‌ ॥ ९ ॥
अतसरीति } पेणोपठकितं प्रणकाह इति यावत्‌ । पोडदामिः प्रणवैः पूरयद्ु
कारम विष्णुं नाभौ स्पररिति त्ेयम्‌ ॥ ९॥
कुम्भकेन हृदि स्थाने चिनयेतकमरासनम्‌ ॥
ब्रह्माणं रक्तगौराङ्गं चतुषैत्रं पितामहम्‌ ॥ १० ॥
पितामहं रक्तगौराङ्गं कपिलवर्णं हृदिप्याने कुम्भकेन विविन्तयेदियन्वयः । अत्रापि
चतुःषष्टिमिः कुम्भयन्कारात्मकं चिन्तयेदिति ज्ञेयम्‌ ॥ १० ॥
रेचकेन तु भिव्रात्मा खछारस्थं त्रिटोचनम्‌ ॥
शुद्धस्फटिकिसंकाशं निष्कलं पापनाशनम्‌ ॥ ११॥
इति परथमः खण्ड; ॥ १ ॥
रेचकरेनोपटकतििोचनं चिन्तयेनमकारमप् ध्यायन्द्र्िशद्धौ रेचयति ज्ञेयम्‌ ।
तदुक्तं याङ्ञवकयेन--
“व्रयात्मका हेते रेचपुरकुम्मकाः 1
प एष प्रणवः प्रोक्तः प्राणायामश्च तन्मयः! इति ॥
तत्र तु पृरदुम्भरेचकेप्वकारोकारमकारा व्रहमविष्णुरद्रात्मका ध्येयवेनोक्ताः । अत्र
तु विष्णव्रहमद्रा इति । ब्रह्मणो हृदि ध्यानमत्र । अन्यत्र तु खाधिष्ठान उक्तम्‌ । न
वचनस्य पैनुयोगोऽसि । विद्यात्मा गरिचातमानम्‌ । व्यत्ययेन प्रथमा । अथवा कै.
विशेषणं वियावन्ताषक हरथ ॥ ११ ॥ इति प्रथमः खण्डः ॥ १ ॥

नाभौ हृदि ल्टटे च विष्णुरहं ध्यानमुक्तं तत्र स्यानत्रयपदनां पुपृभ्नार-
पेकनाट्दकत्वमेवागिपरि्यावान्तरमेदं दर्शयति--
अषएप्मधःपुषयमृध्वनाटमधोगुखम्‌ ।
कद री पुष्पसंकाशं सषैदेवमर्ासबुनम्‌ ॥ १२॥

१ ग. "यात्मक्म्‌ ।

ध्यानबिन्दु पनिपत्‌ । २६५

अष्टपत्रपिति । अधःपप्पमधोऽवस्थितं नामिदेे कतमानं पुष्यं यम्य । हृतपद्ममाह--
उरध्ेति । पर्वदेवमयमम्मुनं स्देवमयाम्बुनम्‌ । स्ैदेवमयात्मकमिति कचित्पाठः ।
मण्डुकाय्यावरणान्तेवात्मकम्‌ ॥ १२ ॥
शताग्जं शतपत्राठ्यं विप्कीर्णाग्जकणिकम्‌ ॥
ततराफचन््वहीनापपरि चिन्तयेत्‌ ॥ १३॥
शतां शतमठ्नानि यत्र शताव्नम्‌ } शतप्रहणमाधिक्योषठक्षणं तेन मूटादि-
मृषीन्तं वहुपदमं पुषुम्रानाटष्पं तकेचिद्रादशपयमाहुरपरे पोडशपग्ममपरे बहुतर.
पद्ममाहुः ।
तव्या--"ततसतु त्रहमकङ्काटे ध्यायेचचक्रक्रमं सुषीः ।
आधारचक्र प्रथमं कुल्दीपमनन्तरम्‌ ॥
वज्नचक्रं ततः प्रोक्तं खापिष्ठानात्मकं परम्‌ ।
रौद्रं कराख्चकरं च गहुरात्मकमेव च ॥
विदयापदं च त्रिमुखं त्रिपदं काल्दण्डकम्‌ ।
्ंकारचक्रं च ततः कालोदधारं करककम्‌ ॥
दीपकं क्षोभननकमानन्दकषटिटात्मकम्‌ ।
मणिपूरकपज्ञं च र्कुटं काटमेदनम्‌ ॥
महोत्साहं च परमं पादकं पदमुच्यते ।
कर्पजाङं ततशिन्त्यं पोषकं रोटसं ततः ॥
नादावतेषदं परोक्तं तरिपुरं च तदुत्तरम्‌ ।
कङ्काहकं ततश्चक्रं विस्यातं पुरमेदनम्‌ ॥
महाग्रन्थिविराका च बन्धोऽञ्वरनपजिरे ।
अनाहतं पत्पुटं व्योमच्रं तथा भवेत्‌ ॥
बोधनं धरुवं च काटकन्दलकं तथा ।
क्रोशवभेरण्डविवं उमर करुटपीटकम्‌ ॥
कञकोटाहटं हाटाहालावर्त महद्रयम्‌ ।
धाराभेरवपजञं च विशुद्धिः कण्ठमुत्तमम्‌ ॥
पूर्णकं पदमास्यातमाज्ञाकाकपुरं तथा ।
शृ्खाटं कामरपास्यंपूणगि्यात्मकं परम्‌ ॥
महाग्योमात्मकं च्रं शक्तिङ्पमनुस्मरेत्‌' इति ॥
तदेव मृधि शतपतरादयमन्नं वतैत इति शेषः । इदं सहस्तपत्रमियाहुः । सदम

१, °क्ठ'।
४

२६६ नारायणपिरचितदीपिकासमेता-

ुन्रयं सुपु्नारक्षणेकनालतदि कषषेन विवक्षितमिति विरेषणविरोप्यमावः । कीद्दौ
विप्रकीणौग्नकणिकं विप्रकीर्णानि विकषप्तान्य्बुनानि पूर्वोक्तान्याधारादीनि तथा तत्क-
णिकाश्च य्य तत्तया नानाकमरमिलर्ः । तत परत्यकमर्चन्धवहमीनां मूतिमेकेको-
परि ध्यायेत्‌ । तदुक्तम्‌-“तस्मिनपूर्यनदुपावकान्‌' इति ॥ १३६ ॥
पदमस्योत्थापनं कुय्रोदुं चद्रापरिपू्ययो; ॥

उत्यापनमूर्वमुखत्वम्‌ । यपि हरीरावयवोऽन्यथा कतुं न शक्यते विनाराप्पङ्ञा-
तथाऽप्यधोमुखत्वमधमेन्पुखतोध॑मुखत्वमालिकलमेधटोकोन्युखताविकाराश्च विनि
रत्‌ ऽनटतेत्येवं बद्धम्यम्‌ । अथवा पुपुम्नानारट्नानि पत्ा्येव वाताहतानयू-
धमुखानि भवन्ति तदुत्यापनं द्रष्टव्यम्‌ । किमथैुत्थापनमत आह-षोहुं
चद्दरधिसूर्ययोरिति। कणि षष्ठौ] यया मने शमोशवरणयोरिति । मूर्वचनाश्रीनो-
दुमिल्ैः । चन्द्रस्य मध्ये मूयैपावकयोश्वाऽऽचन्तयोः करार्थं प्रयोगे कर्तव्य एषां
्नित्वादवहुवचनप्योगे च कव्ये तथाऽनक्तिरथिसूर्योरेकत्वपूचनाया । अभिपूर्यो
पुरुषरपं चदश खीरूपं प्रकृतिरूपं तेन प्ङृतिपुरषौ वोदुमियधः । प्रङृतेशन्दप्य
म्ये ध्यानं तु तस्याः पुरषेण व्याप्ति दयितं प्रकृति पुरुषेण व्याप्ता पुरुषायत्ता च
वति पुः सवेवशितवोक्तः । पमी वा चनद्रादिषु देवतां वोदुमित्य्ः ॥

तस्याऽऽबीजमाहूय आत्मा संचरते धुवम्‌ ॥ १४ ॥

तस्येति । तस्य पस्य बीजं तदशितं कर्म ज्ञानं चाऽऽह गृहीताऽऽत्मा जवः
सैचरते रोकाष्टोकान्तरं गच्छतीलयाहुधवं निश्चितं श्तयः “पुण्यो वे पुष्येन कर्मणा
मवति प्रपः पापिन" इति “तमेतं विद्याकरमणी समन्वारभेते पूजना च" इति
“सधुकारी साधूुभेवति पापका पापो भवति" इत्याद्याः । अथवा संचरते पत्रायत्रा-
न्तं गच्छति तप्याष्टषावृिरभवति । पूर्वदले पुण्ये मतिः । अभ्निय्यां निद्राह्याद्यो
भवन्ति । याम्ये क्रूरे मतिः । नैते पपे मनीषा । वारुण्यां कडा । वायम्ये मम-
नादो बुद्धिः । सौम्ये रतौ प्रीतिः । ईशाने द्रव्यादाने । मध्ये वैराग्यम्‌ । केरे नाग्र-
दव्या । कणिकायां स्म्‌ । टिङ्धे पुषूम्‌ । पद्मत्यागे तुरीयमिति दंसोपनिषदि
पत्रदेऽवस्यमिदश्ुतेः । अथवा तस्य पस्य वीं पञचााद्णरूममालोचायौऽऽतमा
संचरते स्यवेहरति । शब्दव्यवहारस्य मातृकाधीनत्वासन्नाशद्वगैवीजाव्यामिति कणि-
काविशेषणेक्तेः ॥ १४॥

त्रिस्थानं च तरिमार्ग च तरिबरह्म च तरिरपरम्‌ ॥
त्रिमात्रं चाधमं च यस्तं वेद स वेदत्‌ ॥ १५ ॥

१, नतो।२घ. ववदारस्य।

ध्यानविन्दूपनिपत्‌ । २६७

9 (न "क

तत्पदं त्रिस्थानं नामिरहदयं मर्था गेति जओणि स्थानान्यस्य | त्रिमागं च स्थानभेदे
नोपासने गतिमेदात्‌ । तिव्रहम नाभौ विष्णुदि ब्रह्मा मृधि त्रिलोचन इति प्रीणि
्रहमा्यस्य | निरकषरं भरिवारमक्षराण्यकारादीन्यस्य | त्रिमात्रं ता एव मात्रा अकारादिषु
मात्राव्यवहारात्‌ । तदेवाञ्नं तदुपयै्थमा्रं च यः पूमांलमङ़ारादिप्रणास्याऽथमत्रासपं
परुषं वेद प॒ वेदवित्‌ । वेदोक्तं वेत्ति ॥ १९ ॥
द्वानीममात्राह्पा्धिन्ोः परस्य नादस्य ख्यं दरीयंलद्याने फठमाह--
तैलधारमिवाच्छितरं दी्पण्टानिनादवत्‌ ॥
अवरागजं प्रणवस्य यत्तं पेद स वेदवित्‌ ॥ १६ ॥
ठेति । तैरस्य धारा तैरधारं छन्दपं छीवतवम्‌ । यथा तेच्धाराऽच्छित्ा पल
विच्छेदेनानभयते तथा विदा दीर्घा चानुमूयते तद्वत्‌ । ति धारावदेवाम्र सूक्ष्मो न
स्यादत उपमान्तरम्‌--दीरयेति । अवाग्नं बरह्मणोऽवागधस्तदतुमवास्रावतमानम्‌ ।
सथवा न वाचो जातमवागनं वाचो विराम उपटम्यत्वात्‌ । तथा प्रणवस्यामर प्रणवा-
दर प्रतीयमानं तं नादम्‌ । वेरोपाले । वेदवित्‌ । दरक्तिशान्ते अपि प्रणवहूपे नाना-
तीरैः ॥ १६॥
दानीं शूरस्य युद्ध छव तिप्रकारिलमुपदिशत्यणवाम्याि प्रकारमाह--
अणवो धतुः शरो ह्यात्मा ब्रह्म तर््षयपुच्यते ॥
अप्रमत्तेन बरेद्ध्यं शरवत्तन्मयो मवेत्‌ ॥ १७ ॥
प्रणव इति । अयं मन्नो मुण्डकेऽप्यसित । वेद्धव्यं मनसा ब्रह्म प्रवेदयम्‌ । किं
च्छरवत्‌ । यथा शरो विध्यति फटं तन्मय इति ब्रह्मयो जीवः स्यादििल्यः। १७ ॥
स्देह्मरणि कृतवा प्रणवं चोत्तरारणिम्‌ ॥
ध्याननिरमथनाभ्यासादेवं पदयेनिगूदवत्‌ ॥ १८ ॥
स्वदेहमिति । आत्मानमरणिमिति बरह्ोपनिषदि पाठः । स्वदेह टिङ्गम्‌ । एवम
नेन प्रकारेण निगृढवत्निटीनवद्गुपवसतुवयश्येपक्षमदघया निरीक्षेत ॥ १८ ॥
यथैोत्पहनारेन तोयमाकषयेत्पुनः ॥
तथैवोत्कयेद्रायं योगी योगपद स्थितः ॥ १९ ॥
उत्कयद्रायुं खायिष्ठानादिचकरदेनो्यमूमिकां प्रापयेत्‌ ॥ १९॥
अम्यापप्रकारमाह--
अर्षमाजां रल्सु कृता कूपभृतं तु पडजम्‌ ॥
कपयेन्नाटपागेण भुवोमैध्ये नयेष्ठयम्‌ ॥ २० ॥
1
१८, ग. छक्षमु ।

२६८ नारायणविरचितदीपिकासमेता-

अर्धेति । कृषिका कृपादरज्ज्वा जटमाकषत्येवमधमात्रया समनोदहनपवना
कुण्ड भूमष्यमानयेदितयर्थः । पङनमाधारादिनाटं सुषुम्ना तन्मर्गेण ॥ २० ॥
अयत्र छ्यसतदमतस्थानं तस्य लक्षणमाह--
शुवोमध्ये खलास्तु नासिकायां तु मूतः ॥
अगरेतस्थानं विजानीयाद्विश्वस्याऽऽयतनं मह
द्विश्वस्याऽऽयतनं महदिति ॥ २१ ॥
इत्यथभैवेदे ध्यानविन्दूपनिषत्समाप्ता ॥ १६ ॥
श्ुवोरिति । शरुवोर्ध्ये यो र्टाघे रटकदेशसदमृतस्थानम्‌ । नापिकायां तु
रक्षणीमूतायां मूर्तो ना्तिकामूटादारम्यामृतस्थानं बोद्धव्यम्‌ । नापिकामूं नाोपरि-
मागममृतस्यानमिलयथैः । तदुक्तम्‌--“श्रुमध्ये धाम यत्प्रोक्तं तत्रोक्तं सोममण्डटम्‌ इति।
तस्यामृतस्य किं खरूपमत आह--विश्वस्येति । विश््याऽऽयतनमित्यक्त आकाशादि
स्यत्तदर्भमक्तं महदिति । व्रद्ैव निरवधिमहस्वाधिकरणममृतं तच भूमध्ये धारणया
ध्यातं सहटम्यते येनामृतो मवतीलथैः । द्विरुक्तिः समाप्थ ॥ २१ ॥
नारायणेन रचिता श्रुतिमा्नोपजीविना ।
अस्पष्टपदवाक्यानां दीपिका ध्यानबिन्दुके ॥ १ ॥
इति नारायणविरचिता #ध्याननिन्दूपनिषदीपिका समाप्ता ॥ २२ ॥

~~~

# श्यं ध्यानविन्दुपनिषद्विनुपश्रकान्तगता चतुर्थोति ज्ञातव्यं सुधीभेः ।

ॐ ततसद्रह्यणे नमः ।

नाद्विन्पनिपत्‌ ।

नारायणविरचितदीपिकासमेता |

~~~

प्रणवः पपराऽकरोकाषिनुनादयुर्‌ ।
अन्यो नादस्त्र ण्यिखणडे नदबिनुनि ॥ ! ॥
मादो विना देशेन वरते तेन नादविदुलतराऽऽ्यमकषयं पार्मन्र हपाभि-
धानपकषिहपकेण तावद्ििनक्ति--
ॐ अकारो दक्षिणः पश उकारसृततरः स्तः ।
पकारसख पुच्छं वा अर्धमात्रा तरिरस्था ॥ १॥
ॐ अकार इति । पक्षः पतत्रं येन पषीलुच्यो। पृच्छमन्यलात्‌ । वै ्रपिद्ध
शिर उत्माद्गधलिकपरवात्‌ ॥ ! ॥
पादौ र्नसलम्तखय शरीरं स्रुच्ये ।
। धमे द्निणं युरो सूतम्‌ ॥ २॥
रजस्तमः प्दावधस्वपतमान्यत्‌ । प्च शीर प्रतत । परमाप च्ुषी
गरिहेतुवात्‌ ॥ २ ॥
पलोकारपशरीरे पिज्य दयति
भूः पादयोस्तख पषोरोकसतु जाहनोः ।
सरटोः फषिदिदे तु नामि महज॑गत्‌ ॥ ३ ॥
भूरर शट्यादिना । ओकरा पूरदीनां पदाचाश्रयलम्‌ । पुषोरोकं
इति । मृवश्च महाग्याडतेरिति सकारस्य स्त्ोफयोरविधानातवक्ष उत गुणे च
एप्‌ । महजेगनमहकः ॥ ६॥
जनोकसु हृदये इषठदेशे तपस्ततः।
भुवोटलादमधय तु सलयलोफो व्यवस्थितः ॥ ४ ॥
रवोायमष्ये च पययटक: । तशय ॥ ४ ॥

। १ ग. श्थोत्त' । रग. नुनि। स" ।

२७० नारायणविरवितदीपिकासमेता-

सहस्रा्न्यमिति चात्र मत्र एष पदरितः।
एवमेनं समारूढो हंसयोगविचक्षणः।
न वध्यते कर्मचारी पाप्कोयिकतेरपि ॥ ५॥
सदृसराद्यमिति । अयं चात्थ मनः प्रदिः संमतिर्पेण । यथा--^दघ्ा-
ह्यं विमता परौ हरेह॑स्य पततः सग स देवा्पवानरसयुपद्य पंपदयन्याति
भुवनानि विशा" इति । स्वशालायां पर्वकण्डे गतत्वासपूण नोदाड्तः । अघाः ।
प्हखमहानि किरणा यस्य स सरघ्राहा पूर्य एकक्रषिः पत च मू्धाधिष्ठानः । तदुक्तं
पाणा पूर्य ऽधिरनाम मण्डलाकृतिः पहष्टरमिमिः पूत एकऋषि-
ता मृध तिष्ठति" इति । तमति सहचह्यस्तं सदस्राहनयं सवग युकं पततो
गच्छतोऽस्य हरेवि्णुरूपस्य हंसस्वोकारहप्य वियते पूषौपरावाकाशमागावकारोकार-
र्यौ पक्षौ पतत्रे ज्ञातम्यौ । स ओकारः सर्वन्देवान्प्ाततिकानुरपि टदये सररप उप-
द्य निधाय ्ि्ानि भुवनानि परक्षात्यद्यन्याति शाश्वततरहमटोकपय॑नतं तदारूढ उपा-
पकोऽपि तावद्यातीति मावः ॥ \ ॥
ओंकारस्य हंसरूपेणोपापननां फं चोक्त्वा चतप्रणां मात्राणां देवता आह--
अप्रेयी परथमा मातरा वायव्येषा ब्ानुगा ।
भातुमण्डटसंकान्ना भवेन्मात्रा तथोत्तरा ॥
परमा चार्धमान्ना च वारुणीं तां विदुहपाः ॥ ६ ॥
आग्नेयीति । एषा मध्यमोकारास्या वायव्या वायुररेवताका मध्यमवृत्तिवाटुमयो-
शविनी वशानुगा । उत्तरा गकारास्या मानुमण्डरप्तक राऽ्थदधातुदेवला । अर्थमात्रा
चतुथी ॥ ६॥
इदानीं चाप्रणुदात्तादिभेदेन प्रयेकं तिकि मात्रा दरयितुमाह--

केटात्रयानना दाऽपि ताप्तां मात्रा प्रतिष्टिता ।
, एष ओंकार आख्यातो धारणाभिनिबोध॑तः ॥ ७॥
कटा्रयानना वेति । वाशब्दशारथे। तापं चतपृणां मा्ाणां मध्य एकैका मत्रा

कटा्यानना च प्रतिष्ठिता निशिता । कटा्येण माघरत्रेयेणाननं प्राणनं य्याः सा
मारात्रयशरीरेथैः । एष इत्यपहारः । इदानीं द्वादशानां कठानां मध्ये स्थानतो
नामतश्च चिनतनाह्पा धारणा द्दोयति-धारणाभिरिति ॥ ७ ॥

घोषिणी प्रथमा मात्रा विदयुन्माटी तथाऽपरा ।

पतङ्गी च तृतीया स्याचतुथीं बायु्रिनी ॥ ८ ॥

१ख. घ. धत।घोः। २३. 'ता। क|

नाद्विन्दूषनिपत्‌ । २७१

घोष॒ आज्ञा तला पोषिणी । विदु यक्षरानलद्टोकप्रदा विना । पतङ्गी
पक्षिणी । आकाशगतिप्ररतात्‌ । वायुवेगिनी रीप्रगतिप्रदा ॥ ८ ॥
पञ्चमी नामधेया च षषी व्री पिधीयते ।
सपमी वेणी नाम शंकरी च तथामी ॥ ९ ॥
नामधेया पितृयकरप्रसत्वापितसे रि नाममिरिज्यन्ते । '्यत्नाग्ना पतयेधिण्डं तं
गयेद्रह्य शाश्वतम्‌” याचकः । देन्रीन््रपायुञ्यदतात्‌ । वैप्णवी विप्ण॒टकप्रदतात्‌।
शांकरी रिवोकम्रदतवात्‌ ॥ ९ ॥

नवप महती नाम प्रमेति दशमी मता ॥
एकादशी भवेन्मोनी ब्राह्मि द्वादशी मता ॥ १० ॥
महती महरछोकप्रदतवात्‌ । ध्रुवा भरवलेकग्रदतवात्‌ । मौनी मुनीनां ले तोकं
ददाति तेन । ब्राह्मी ब्रह्मलयं ददाति तेन } ततः परं तु फठं नादान न रम्यते॥१०॥
इदानीं तत्द्ारणापु ितान्तःकरणस्य प्राणवोगे फलविरोपं नामभिः पूचि-
तमाह--
पथमायां तु मात्रायां यदि पाेधियज्यते ॥
स खजा भारते पपै सषेभोमः भरनायते ॥ ११॥
द्वितीयायां समूत्करान्तो भवेक्षो महात्मवान्‌ ॥
विव्राधरस्तृतीयायां गन्धवसु चतुधिकाम्‌ ॥ १२॥
पञ्चम्यामथ मातायं यदि भाणेियुज्यते ॥
ओपितः सह्‌ देवं सोमरोके महीयते ॥ १३॥
पष्यापिनद्रस्य सायुज्यं सपम्या वैष्णवं पदम्‌ ॥
अष्टम्यां वरनते द्धं पनां च पति तथा ॥ १४॥
नवम्यां च पदकं दशम्यां च धुं व्रजेत्‌ ॥
एकादश्यां तपोरोकं द्रादद्यां ब्रह्म भाश्वतम्‌ ॥ १५ ॥
प्रथमायापिलयादिना । चतुर्थकं प्राप्य समुत्करान इत्यन्वयः । देवत्वं प्राप्य
परह देवैरोषित आ उषितः पन्‌ । ल ब्हमोकं शातं व्ाह्ययुःपरिमितम्‌ ॥११॥
॥ १२॥ १६॥ १४॥ १९॥
पञ्चमक्षरस्य चादनामकस्य फएरमाह- र
अतः परतरं शुद्धं व्यापकं निष्कं शिवम्‌ ॥
सदोदितं परं ब्रह्म ज्योतिषापुदयो यतः ॥ १६॥

१२. स्प्रता। २ग. निर्मदे।

२७२ नारायणपरिरचितदीपिकासपेता-

अत इति । अतः परमरं परं ब्रहमेखन्वयः । सेयमिति रोषः । पर्वीक फट प्रं
तस्मारिदमुत्कृप्यत इति पतरम्‌ । निष्टं कटा द्वादशमात्रास्द्विषयातिगं निप्कटम्‌ ।
यद्वा कठाः षोड षष्टपरश्नोक्ताक्तद्रहितम्‌ । यतो ज्योतिषां मनअदीनां चक्षुरादीनां
सू्ीदीनां चोदयः "तस्य माप्ता समिदं विमाति" इति शरुते; । कथमिदं रम्यते
यदा नदे धारणा मवति । विं नादधारणायाः फलं मनोट्य एव ॥
तुक्तम्‌--“काष्टे प्रवतत वद्वि; काष्ठेन सह क्षाम्यति ।
न प्रवर्तितं चित्तं नादेन प्रह ठीयते'" इति ॥ ११ ॥
तदेवाऽऽह--
अतीन्धियं गुणातीतं मनो छीनं यदा भवेत्‌ ॥
अनौपम्यममावं च योगयुक्तं तदाऽऽदिशेत्‌ ॥ १७॥
मनो टीनमिति । ननु मनोख्ये माध्यमिवच्छरन्यमेव तत्त्वं फं स्यादत आह--
आदिशेदितति। यदा मनो रीनं मवेत्तदाऽऽदिरेद्गुरुतदैव हि परमोऽधिकारो न तु मना-
गपि विषयाभिटापे सति मुस्योऽधिकारः। अथवा तदा ऽऽदिशेठन्धमिति कथयेन्मध्यस्थः।
मध्ये मनोविरेषणानि । उपमेवोपम्यं खर्थ प्यज्। नौपम्यं यस्य मनपोऽनौपम्यम्‌ | न माव-
यति चिन्तयत्यभावम्‌। जीवपरमात्मनोरक्यं योगसतदुक्तम्‌ । द्ितीयव्यास्यायां योगशरि-
त्वृत्तिनिरोधस्तयुक्तम्‌। अथवा योगयुक्तस्य मनप्तः किं रक्षणमत आह--मन इति ।
यदा मनो शनं भवेत्तयाऽनौपम्यमभावं च तदा योगयुक्तं प्रा्योगमिलयाियत्कथये-
दिलरथः ॥ १७ ॥
तद्धक्तसतन्मनासक्तः दैपुशवेकटेवरम्‌ ॥
सुस्थितो सोगचारेण स्ैसङ्गविवभितः ॥ १८॥
तसिन्भक्तिरयस्य तद्धक्तः । मका रम्यस्वनम्ययेत्युक्तत्वात्‌ । तस्षिन्मनो यस्य
स॒ तन्मनाः । अपतक्तो विषयेषु । छन्दपतः संधिः । अथवा तन्मनाः क्त इति पठनी-
यम्‌ । पक्त आप्तक्त्तत्ैव | योगचरेण योगमर्मण सुस्थितः स्स्थीमूतः ॥ १८॥
ततो विीनपाशोऽसौ धिपः केवलः प्रभुः ॥
तेनेव ब्रह्मभावेन प्रमानन्दमश्ते परमानन्दमश्रत इति ॥ १९ ॥
इत्यथवैवेदान्तमैता नाद्विन्दूषानिषत्समाक्ा ॥ १७ ॥ |
पाशाः कमणि । केवटः प्रमुजीवमावरहितः । द्विरुक्तिः माप्य ] अत्र प्रण-
वस्य नादकिन्दोनिरूपणादकारा दिये सत्यपि प्राधान्यन्नादविन्दुपतिषत्सज्ञ ॥ १९॥

१ इ, वोंक्तफ़' |

नादविन्दूपनिपत्‌ । २७४

नमः शिवाय गुरवे नादतिन्दुखयात्मने ॥
निरञ्जनपदं यानि निलयं वै यत्परायणाः ॥ १ ॥
नारायणेन रचिता श्रुतिमात्रोपजीविना ॥
अस्पष्टपदवाक्यानां दीपिका नादविन्डुके ॥ २ ॥

इति नारायणविरचिता #नादनिन्दूपनिषदीपिका समाप्ता ॥ २६॥

# इयं पञ्ममिनदूपानिषन्मध्ये प्रथमा ताद्जिन्दूपनिषत्‌ ।
३५

ञॐ तत्सद्रह्यणे नमः ।

नीटरुढोपनिषत्‌ ।

-----*-भ*>>° ७.4

नारायणविरचितदीपिकासमेता ।

नीटरुद्रोपनिषदि पोडदयां खण्डकत्रयम्‌ ॥
श्रुतिरूपेण तं देवं स्ोत्यपर्यमिति कमात्‌ ॥ १ ॥
अलशेयोगमुक्त्वा ततप्रदायप्वतैकं परमरुरं योगिद्धिमदं नीदं सोति--
ॐ अपदयं त्वाऽवरोहन्तं दिषितः पृथिवीमवः ॥
अप्यमस्यन्तं सदर नीटग्रीवं शिखण्डिनम्‌ ॥
दिव उग्रोऽवारुक्षमत्यष्रादूम्यामधि ॥
अपरयपिति । दिवितो दिवः। एरथिवीं भूमिमगोऽवस्तादवरोहन्तं त्वामहमपरयमिति
मन्न्रष्टुवैचः । अप्यन्तम्‌ । अमु क्षेपणे | क्षिपन्तं दुष्टान्‌ । अनेनावतारप्रयोजनमुक्तम्‌ ।
अयं बरह्मणः पुत्रः सनकादिषु दष्टिमकुवतमु व्रहमणः करोषाहुतपत्ः कुमारो रुरोद
तेनाऽऽशवास्य र्ट इति नाम दत्तं तत एकादश स्थानान्येकादक्च नामान्येकाद शच पत्नीश्च
ददौ तत्पृष्टानं दराणामपल्याततां द्रा तं भयात्तत न्ययोनयतस भुवि तपश्चचरि-
तीतिहाप्तः । शिखण्डिनम्‌ “शिखण्ड वरहचूदयोः इति विश्व; । तयोरन्यतर्‌-
दस्याप्तीति शिखण्डी तं दिवः पकाशादुगरो रद्रोऽवारक्षदवतीर्णवान्‌ । प्रय्ठात्‌ ।
प्रतिष्ठं स्थितिं छृतवान्‌ । मृभ्यामपरि । अधिरीशवर्‌ इत्यधिः कमप्रचनीयः । यस्माद-
धिकं यस्य चेशधरवचनमिति सप्तमी । भूमेरीश्वर इलः ।
जनासः पदयतमं नीष्ग्रीवं विरोदितम्‌ ॥
एष एत्यपीरहा रुदर जलासमेषनीः ॥
वि तेऽषममनीनशद्रातीकारोऽप्येतु ते ॥
जनापतः । आल्पेरपुक्‌ । संबोधने चेति प्रथमा । एत्यागच्छति । न वीरहाऽ-
वीरहा सौम्यः । यद्ाऽवीराणि पापानि हन्यवीरहा । एयाऽऽगत्य वीरानदेलान्दन्तीति
वा जल आप्तः क्षपो यापनं ता नाप्ताश्च ता मेषञ्यश्च ता एतीतयन्वयः | जट-
िक्तानामोषधीनाममङ्गटनाद्कलवं सद्रपनिधानादेव । यद्वा समुद्रमथनावप्रे पमृ्र

१ घर. मुलोहितम्‌ ।

२७६ नारायणविरवितदीपिकासमेता-

तिप्ानामोषधीनाृदूतं पिष पातुमवतीणत्वदेवमुक्तम्‌। ते तव रोकस्य्षेमं व्यनीनशत्‌ ।
अनेन कषेमकातिलमुक्तम्‌ । अटब्धलमो योगत्तत्कारित्वमप्याह । वातीकार इति ।
वातिः प्राप्तिः । अप्राप्तं प्राप्तं करोतीति वातीकारः सोऽपि ते तवापूवामकरोऽ-
प्यत्वागच्छतु । योगसषेमकरोऽभिषेकजटे संनिहितो मवतिलथः । मचरटिङ्ञादमि-
षके विनियोगः ।
नमस्ते भव भामाय नमस्ते भव मन्यवे ॥
नमस्ते अस्तु बाहुभ्यायुतोत इषवे नमः ॥
भामः कोधः । मनयुसत्पूवीवस्या । उतापि । उषे वाणरूपाय । अस्तवे । अघ
तेपे तवेन््र्यस्तुम् । असतु कषपुमिदथैः ।
यामिषुं गिरिशन्त हस्ते बिभष्यस्तवे ॥
शिवां गिरित्र तां कृणु मा हिसीः पुरषान्पम ॥
कँ कुं गिरिशन्तं श्यति स्यनमिरेः इयनिरिद्यनपंबन्धसामान्ये षष्ठया समाप्तः ।
तं गिरिदिन्तम्‌ । छन्दो यमरोपः । यद्वा कंदौम्यां वभयुसतितुतयपतः । श्रमस्य
शन्तो गिरिणा शन्तः पुखी पर्वतोतयन्नत्वादिषोः। हे गिरित्र गिरिरक्षक तां शिवां
कल्याणीं कुर ।
शिवेन वचसा त्वा गिरिशाच्छा वदामसि ।
यथा नः सवैमिज्ञगदयक्ं सुमना असत्‌ ॥
यात इषुः शिवतमा शिवं वभव ते धनुः।
शिवा श्रव्या या तव तया नो एड जीवसे ॥
अच्छा वदामि । अच्छ निर्मढं वदामः । अच्छराब्दस्य निपात्य चेति दीः ।
तो मपि । षदनथंको निपातः । अयक्ष नीरोगम्‌ । पुमनाः सुमनसम्‌ ।
वेत्‌ । रिब्ये टद्‌ । तिप्‌ । इतश्च रोपः परसेपदेषु । टेयेऽडारात्रियद्‌ । श्षरम्धा
रारसंधात्री ज्या श्रो दध्यग्रराणयोः, इति विश्वः । शरमति यत्‌ .1 अवृहयरस्य
चेलवादेशः । शरुराब्दाद्वा सिद्धम्‌ । शररायुधकोपयोः । उगवादिभ्यो यत्‌ । जीवते
जीवितुं मृड मोदय । यद्वा हे मृड तया तन्वा नोऽस्माज्ञीवते जीवयति ।
याते रुद्र शिवा तनूरोरा पापकािनी ।
तया नस्तन्वा शंतमया गिरिशन्ताभिचाकशत्‌ ॥
असो यस्ताम्र अरुण उत वशरुषिरोहितः
ये चमे अभितो दद्रा दिषु भिताः सहस्रो वेषां
दंड ईमहे ॥ १॥

१से.ग.

नीर्रोपनिषत्‌ । २७७

कतमया | अतिश्येन श शंतमा तया । अमिचाकशत्‌ । कोरयस्कुरनाटेद्‌ति-
मट्‌ । अतिशयेन प्रकाश्षयत्विति प्रार्थना । व्रः पिङ्गलो वेषां ह ईडे स्तुतये ।
ईमहे कामयामहे । विषणुपक्ष आभीराः ॥ १ ॥
अद्यं त्वाऽरोहन्तं नीर्रीवं विखोदितम्‌ ॥
उत त्वा गोपा अदशर त्वोदहायः ॥
उतो त्वा विश्वा भूतानि तस्र दृष्टाय ते नमः ॥
गोपा गोपाला अदृशत्नपदयन्‌ । उदहायः पानीयहारिण्यः । विश्वा विश्वानि
भूतानि। अदशन्‌। योगिनामप्यददयं तं कृपयाऽऽविरभवन्तमादिखवत्मकारमानं पामरा
अपि दद््ुरिलर्ः । `
नमोऽस्त नीररिखण्डाय सहस्राक्षाय वाजिने ॥
अथो ये अस्य सखानसतेभ्योऽमकरं नमः ॥
वामिनेऽन्नवते बाणरूपाय वा । पीदनित स्वानो गणाः ।
नमांसि त आयुधरायानातताय धृष्णवे ।
उमाभ्यामकरं नमो बाहुभ्यां तव धन्वने ॥
परुश धन्वनस्तमुभयो राशोर्जयाम्‌ ।
याश्च ते हस्त इषवः परा ता भगवो वप ॥
नमांसि नमस्काराः | नाऽऽततायानातताय । धृष्णवे परगल्माय | बाहुम्यां कृत्वा धन्वने
नमोऽकरवमिल््ैः । उभयोररिप्रयरिमतयो राज्ञोधन्वनोज्या परिप्मु्चानाततां दुर ।
राज्ञोधिरहे टोकानां शो मवति ततस्तं शमयेति भावः । हे मगवो यासे हस्त
हूषवो बाणालाः परा वप पराखुखानमञ्च । त्वमपि कोपं छोकेषु मा कृथा इति भावः ।
इन्रर्पेण जगदर्षेति प्ापैयते--
अवतत्य धनुस्त सदघ्राक्त शतेषुपे ।
निशीथं शल्यानां वा रिवो नः शंभुराभर ॥
रिज्यं धनुः शिखण्डिनो विशल्यो बाणवा उत ।
अनेदामस्येषवः शिवो अस्य निपङ्गतिः ॥
अवतदयेति । अधिज्यं कृत्वा । सहघ्ताक्ष शक्ररूप । शतमिषुषयस्तूणा यज्ञरूपा
यस्व तत्सबोधनम्‌ । निशी तीकष्णीकृय मखा खानि नोऽप्माग्डिवः कल्याणरूप
भुः पुखतुः सत्नामर धारय पोषय | बाणवांसूणीरो विरा्योऽसतु । शच्यराहेता
भवतु । वैरिषु हतेषु तत्प्रयोजनामावात्‌ । अनेशत्तदम्या अभूवन्‌ । नरिमन्योरार*
ट्येतवमिति वाकिन डि पषादयडयेत्वम्‌ । निषंगतिः । निषङ्गः ।

२७८ नारायणविरचितदीपिकासमेता-

प्रि ते धन्वनो हेतिरस्मान्तृणकतु विश्वतः ।
अथो य इषुधिस्तवारे अस्िन्निपेदि तम्‌ ॥
याँ ते हेतिरमीटूष्म हस्ते वभूव ते धुः ।
तया त्वं विश्वतो अस्मानयक्ष्मया परिथून ॥
विश्वतः सषतोऽस्मान्परिवृणक्त्‌ परिल रक्षतु । अरे संबोधने । अथो पश्द्रक्ष-
णानन्तरं यस्तवेषुधिरस्मन्निषुधौ तां हेति बाणं निषेहि स्थाप्य । हे मीटुष्टम मीदवत्त-
मेलर्थः ! सेचक्रतम । अयक्ष्मया सज्ञया तया हेत्या परिभून परिपालय ।
नमोऽस्तु सर्पभ्यो येके च पृथिवीमनु] , -
ये अन्तरिक्षे ये दिवि तेभ्यः सर्पेभ्यो नमः ॥
ये चामी रोचने दिवि ये च सूर्यस्य ररिमिषु ।
येषामप्प॒ सदस्कृतं तेभ्यः सर्पैभ्यो नमः ॥
या इषवो यातुधानानां ये वा वनस्पतीनाम्‌ ।
ये वाऽपटेषु शेरते तेभ्यः सर्पभ्यो नमः ॥ २॥
परदकृतं गृहं कृतम्‌ । यातुधानानां रकषप्ं वनस्पतीनां चेषवः परपीत्ते हि जना-
न्दशनि । अवटेषु मर्तेषु ॥ २ ॥
केदाराधीरमहिपखरूपं सोति-

यः खजनान्रीटग्रीवो यः खजना९ हरित ।
करमाषपच्छमोपपे जम्भयाऽऽन्वरुन्धति ॥
य इति | यः शिवः खननान्भक्तान्प्रति नीदग्रीवः । यश्च खननान्मक्तान्परति
हरिर्दरितवो मक्तवत्सदयो न भवति । महिषस्य हि तादृयूपं परभवति । यद्रा नील-
बो रुद्रो हरििप्णुश्च भवति । अनेन हरिदहरयोरेकरूपतोक्ता । हे ओषधे । अर्‌-
न्धि रोषरहिते तं कल्मापपुच्छं कृष्णपाण्डूरपुच्छम्‌ । आड शीतर जम्भय खवी-
यण वीर्यवन्तं कुरूपे । ओंपधीनां पशुभ्यो बहप्रदत्वात्‌ । ““ कल्माषो राक्षत कृष्णे
कल्माषः कृप्णपाण्डुरे " इति विश्वः । केदरिशवरस्य महिषहपत्वात्पुच्छवत्ता
सैभवति ।
वभरुश् वभ्ुकर्णशनीलागलशीलाः शिविः।
पर्य सर्वेण नीटशिखण्डेन भवेन मरुतां पिता ॥
विरूपाक्षेण वरथुणा वाचं वदिष्यतो हतः ।
सर्वनीटरिखण्डेन वीर कमणि कर्मणि ॥

१क. ग. यास्ते ।

नीटरद्रोपनिपत्‌ । २७९

वभुः केचिदवये पिङ्गलवणः। बभुकर्णः पिङ्गलवणेकणंः । नीलगङ्शील्यः शिव
इत्यत्र नीट्प्रीवश्च यः शिव इति पाठो युक्तः । पितेति । तृतीयार्थ प्रथमा पितरत्यः।
अथ वाचं वदिष्यतः पिता देहिमात्रस्य जनको ब्रह्मा येनेश्वरेण हतस्तं तवं परयेत्यन्वयः।
हे वीर कर्मणि कर्मणि विहितिनिषिद्धस्पे ।
इमामस्य पराशरे जदि येनेदं वरिभनामह ।
नमो भवाय नमः शर्वाय नमः माराय श्रे ॥
नमो नीटशशिखण्डाय नमः सभाप्पादिने ॥
इमामस्य जनस्य । प्रां पृच्छतीति प्रारतां प्रशं प्रच्छिकां वाचम्‌ । नहि वेद्‌-
विहितं निपिद्धकर्मविषयं संशयं निराकुधित्यैः । येन कर्मणेदं जगद्विमनामहे करम-
भूमिमोगभूमिल्पेण विभक्तं कुमैहे । कुमाराय काानभिमूताय स्वन्दरूपाय वा ।
शत्रवे संहरे ! प्तमाप्रपादिने समां प्रयते तच्छीलः समाप्रपादी तसमै सम्यायेत्यरथः ।
यस्य हरी अश्वतरो गदेभावमितःसरौ ।
तस्म नीलशिखण्डाय नमः सभापपादिने
नमः सभापपादिन इति ॥ ३॥
इत्यथवेवेदे नीटर्द्रोपनिषत्समाष्षा ॥ १८ ॥
अश्वतरो ईषदूनमश्वतवं ययोस्तावश्चतरौ गर्दभादश्वायां जातौ । अभितःपरावभितः
सरत इत्यमितःपरौ ईमौ करवत । यथा पुरुपोत्तमकषे्रस्य नीटमाधवोऽधिष्ठतिवं
केदारस्य नीरदः । द्विरक्तेः समाप्त्यथी ॥ ३ ॥
नारायणेन रचिता श्रुतिमाग्नोपजीविना ।
अस्पष्टपदवाक्यानां नीटरुद्रस्य दीपिका ॥ १ ॥

इति नारायणविरचिता नीटश्दोपनिषदीपिका समाप्ता ॥ २४ ॥

ॐ तत्सट्रद्यण नमः ।
परमहंसोपनिपत्‌।

नारायणङंकरानन्द्विरचितदीपिकाभ्यां समना ।

ॐ भद्र कणेभिः दृएयाम देवाः० । स्वस्ति नो बरद
तिदेषातु । ॐ ज्ञान्तिः शान्तिः शान्तिः । हरिः ॐ अथ
योगिनां परमहंसानां कोऽयं माग॑स्तपां क सथितिरिति नारदो

नारायणविरयितर्दपिक्नारम्भः ।
ुद्धात्मा परमो हंप्रलस्योपनिपदुच्यते ।
भिखण्डाऽथवीशचेखरे चत्वारित्तमी ततौ ॥ ? ॥
संन्यासोपरिपदा परमदंसमंन्याप्न उक्तः । ह॑नोपनिपदि च योग॒ उक्तक्लत्र
प्रा्टयोगस्य ज्ञानिनः कीदस्ी टेक्रे स्थितिरिति संरिद्यते ।
यदुक्तम्‌--“स्थितप्जतस्य का माषा प्तमाविम्थस्य केशव ।
स्थितधीः किं प्रमापेत किमाप्रीत बजेत किम्‌" इति ॥
तथाच पामरत्वशङ्कयाऽवज्ञा स्यात्ततो महान्प्रत्यवाय इत्येतव्छद्यन्तानाय परपदहसो-
पनिषदारम्यते--अथ योगिनां परमहंसानामिति । योग्चत्तवृततिनिरोषलदरनतो
शकरानन्दविरवितदीपिक्ारम्मः ।
साध्वी परमहंसादिनामकोपनिपत्पुधा |
पदावटोकनात्तस्या अर्थमातरिप्करोम्यहम्‌ ॥ १ ॥
यद्यप्यपौरुदेये वेदे न कोऽपि वक्ताऽत एव न प्रषटाऽपि तथाऽपि भगवरानस्माननु
जिधृशषुरकं वक्तारं परं प्रष्ठारं च लोकवदङ्गीकृयाऽऽसिक्यवृद्धि संरक्षणार्थं वह्मनार
वुर्रीकृल प्रल्यातपौरषौ सवंज्ञकस्पौ वक्तप्र्टारौ संगृह्य परमहंसपमानाद--
अथ नित्यानित्यवस्तुविवेकेहमूत्राथमोगविरागरमदमादिपाधनततपत्तिमुमृत्वानन्तरम्‌ ।
योगिनां यमनियमाप्तनप्राणायामप्रत्याहारजीवपरमाःमेक्यवप्तुधारणाध्यानप्तमाधिमा-
जाम्‌ । परमहंसानां तुरीयाश्चमतुरीयामेदवताम्‌ । कः प्रभे । अयं सवेटोकविद्विष्टः
रिसायज्ञोपवीतपतध्यावन्दनादिश्यः प्तयकषमुपटम्यमानः । मामः पन्याः साधुसेवितः
श्रुतिमूढ आहोखिदर्जनरमणीयः कृतरकमृल इत्यथः । यदा प्ताधृतवितः शरुतिमूटस्तदाऽपि
तेषां योगिनां परमहसानाम्‌ । का प्रश्रे । स्थिति; करणीयमिति यावत्‌ । इल्यनेन
प्रकरेण । नारदो ब्रह्मणो मानसः पुत्रः! अरिपवन्ध्यारं कामक्रोधादिनं दुःखं तदृदाति
३६

२८२ नारायणकंकरानन्दविरवितदी पिकाभ्यां समेता--

(0

नाण्दीण्योगिनः परमहमाशनो्न्ततवज्ञानाः । तत्र निरद्धवित्तोऽप्यणिमादिपिद्धपु
विुक्तिदशयां प्मासक्तः पत्नातमनि पीतो विपरयप्तश्च परमदुरपा्थद्रयतीति परम-
हेसपदम्‌ । परमहंसश्च तत्वविवेकेनेधरयषवपारतां वुद्ध्वा विरज्यति ।
तदुक्तम्‌--“चिदात्मन इमा इत्यं परफुर्तीह शक्तयः ।
इलस्याऽऽशवय॑नाल्षु नाम्युदेति कुतृहटम्‌" इति ॥
परमहो विद्याबहेन विधिनिषधर्हङ्घयति ततः शिष्टविगानं स्यात्‌ ।
तदुक्तम्‌“ बह्म वदिष्यति तेप्रति तु कटौ युगे ।
नानुतिष्ठनि मेतरेय शिश्नोदरपरायणाः इति ॥
तदर्थं योगिग्रहणम्‌ । अधिकारप्रा्ठनिप्कामकमानष्ठानमपि योग एव । विरोषणदर-
येन स्ितपरज्ञत्वगुणातीतवापङ्घत्वादयोऽपि व्रिेषा दरिताः । यदुक्तं प्रशषप्रतिवच-
नाभ्यां वारिष्टे-
राम उवाच--““एवं स्थिते हि मगवञ्लीवन्मुक्तस्य संमतः ।
अपूव॑तिशयः कोऽपरो मवत्यातमविदां वर ॥
विष्ठ उवाच-तस्य कश्चिदेवं शे मव्यतिरयेन धीः ।
नित्यतृप्तः परशान्तात्मा स॒ आतमम्येव तिष्ठति ॥
मनचरपिद्धलपःतिद्धस्तचिदधेध भूरिः ।
कृतमाकाशयानादि तत्र का स्यादपूर्वता ॥
एक एव विरोषोऽस्य न समो मूढयुद्धिभिः।
सर््ाऽऽपस्यापरित्यागः सदा निर्वा्तनं मनः ॥
एतावदेव सहु टिङ्गमणिदमूगः पेशान्तंमृतिचिरमनिवृतस्य ।
तज्ज्ञस्य जन्मदवकोपतिषादमोहरोमापामनुदिनं निपुणं तनुत्वम्‌" इति ॥
को माग इति प्रष्टव्यः । अयमिति वचनमदृ्टपू ्यक्षतो दरयेत प्रश्ार्थम्‌ ।
्रकृतान्वयेनैव सिद्धे पुनसेषाभिति वचनं गौरवारथम्‌ । नारदो ब्रहमत्रो देवः । भग-
वनतं सनत्कुमारम्‌ । स॒ हि नारदाय शोकतरणाय मूमानमुपदिष्टवान्‌ । यथा इन्दोगा-
नामान्नातम्‌--“अधीि भगव इति होपसपाद सनत्कुमारं नारदः" हारम्य (“स्म
मृदितकषायाय तमततः पारं दयति मगवान्पनत्कुमारः" इखन्तेन । र ततो लब्धपरा
क्षात्रो मागैशिती एच्छति विज्ञ नदा्याय । उपागम्य न्ययेनोपपत्तः सनवाच
पप्रच्छ । उपक्रम्लमिति । आदं तवीति काल्परामान्ये दृट्‌ । श्रद्धातिरयाय प्ररा-

शं ०दी०्यः प आर्दः। अयं तु तद्विपरीतो नारदः। अथवाऽरदो दन्तशून्यो वृद्धः परवोपाय-
परसीणः शून्य इल्ेः। अयं तु द्वपरीतो नारदः । अथवा नारं नरपवन्धिुसं वैषयिकं
तन्तञानैरग्याम्यां खस्यान्यस्य च यति खण्डयतीति नारद इति प्ाथकनामधारी ।

परमहंसोपनिषत्‌। २८३

मगवन्तक्पगतयोबाच । तं भगवानाह । योऽयं परमहैसमागो छके
दुखुभतरो न तु बाहुर्यो यत्रैको भवति स एव निद्यपृतस्थः

नान्दी ०माह- योऽयमिति । यः टः सोऽयं मनमि र्‌ । परमकं प्रत्य
वैर्यस्यादषटरतवादुटेमतप्वस्यायनताशक्यतलमाशङ्खयाऽऽह-- न सिति । बाहू-
स्यमस्यास्तीति बाहुस्योऽशेआचन्‌ । अयं मारगोऽिदधमशवेनाऽऽदतम्यः ^अतिङकेन
ये अ अनधीलते मत मम” इति न्पायादित्यााङ्खबाऽऽह--यदीति ।
“भनुप्याणां लेषु कश्चियतति सिद्धये ।
यततामपि सिद्धानां कश्चिन्मां वेत्ति ततः! ॥
इति न्यायेन यथे: कशचिद्धवति पृरुपौरेयः । यथा जाबालोपनिष-
यक्तम्‌-“तत् परमहंसा नाम संवतकारणिधेतकेतुदवांन ऋमुनिदावजइमरतदत्तत्रेय-
रेवतकपरमृतयोऽग्यक्तरिङ्गा अव्यक्ताचारा अनुगता उन्मत्तवदाचरन्तः"' {ति । स॒ एव
नित्यपुतस्थः । नित्यपूतः परमात्मा तत्र तिष्ठति नित्यपृनस्थः प॒ एव न कैवछ्योगी

शेण्दी०मगवन्तं सम्रधमे्ञानरायेशवय॑यश्ःश्रीमन्तम्‌ । उपगल्य बरह्मरेकेऽपरानि-
तायां पुरि हिरण्मयप्तमायां सपत्पमृद्वायामापरीनं चतुराननं समसलजीवघ्नं हिरण्यगर्
पमित्पाणिविनयादिपत्नो यथारालं प्मीपमागलयोवा चौक्तवान्‌ । तपुक्तविरोपणं नारदं
भगवानुक्तविशेषणो हिरण्यगभं आह्यक्तथान्‌ । योगिनां परमहंसानां कोऽयं माम इति
्रश्चस्य साधुमेव: शरुतिमूढ स्युत्तरमाह--यः प्रपिद्धो वैराग्यपमनन्तरक्षणमावी
चतुणीमाश्माणाम्‌ । तव पूत्रानिच्यारष्यादिधरुतेः । अयं मवता मुमृपुत्वादिनाऽऽ-
दिष्टिः । परमह॑समागेः परमहंसानां तुरीयतुरीयाश्रमाणं मार्गः पन्थाः परमहं्मागः।
लोके महटोकादिभुवने जने बा । दुभतरो दुःखेन महता हृशेनानेकमवाजितानेक-
पु्यप्चर्म्यो दरहमसतुरीयाश्रमः । तुरीयतुरीयस्वतिदयेन हुटमो इटमतर इलर्थः 1
दुमत्वमुपपादयति--न तु शल्यः, न तु बहुटः । ययं पुरभः स्या्तदाऽपि-
कोऽप्युपरम्येत गृहस्थादिवत्‌ । न च बहुले ऽधिक उपलभ्यते ततो दुरुमतर इर्थः।
ननु यदि नेव बहुलो दु्मतर्तनेवं दृष्टो वेपरी्यादिलत आह--यग्रेको भवति
करथचिहहु उपरम्यत केत्ीथीद तत्रापि प्रलेके देशग्रमं कुटादौ विचारिते सथे-
को मवतिन त्वनेकः । ननु तथाऽपि देदाध्ययनादिषेन्यासच्छ्रपतमानता शङ्कितं
श्क्येतात आह--स एव यस्तु शिषखायज्ञोपवीतवेदाध्ययनारिल्यागी प्त एष न
न्यो यन्नोपवीतादिमान्‌। नित्यपूतस्थो नित्यं सदा काटनयेऽप्यरेषविरोषशन्यत्वेन
पत पवित्रं शिायज्ञोपवीतवेदाध्यनादित्यागशुद्धिकारणं पयज्ञानमनन्तमानन्दातमससूपं
यद्य तसिनिदमहमस्मीयेक्येनावतिषठत इति नित्यपूतस्थो यतस्ततः रिखायज्ञ।पवीत-

१ कृ. "सुपागम्योवा" । ग. 'सुपागयो' । २ ख. "पपमेत्यो ।

२८४ नारायणक्षंफरानन्दपिरचितदीपिकाम्यां समेता-

स एव वेदृपुरुष इति विदुषो मन्यन्ते महापुरुषो
यच्चित्तं तत्सवेदा मय्येवावतिषते तस्मादहं च

नाण०्दी०वाऽपि केवटपरमहंसः । स एव वेदपुरूमो वेदप्रतिप्ः पुरुषो ब्रह्मेति विदुषो
विद्रासो व्रह्ानुपववित्तविश्रानिप्रतिपादकशाल्ञपारं गता मन्यन्ते । विभक्तिम्यलययः।
तस्य त्रह्मनिष्ठत्वं खन्येऽपि मन्यन्ते विद्वांस्तु ब्रह्मत्वमेव मन्यन ।

तथाच स्मृहिः-“दर्यनस्परने हित्वा स्वयं केवटरूपतः।

यसिष्ठति स तु ब्रह्म्त्रह्म न ब्रह्मवित्स्वयम्‌" इति ॥

न तु वाहुर्योऽपि यतरेकोऽपीत्यपि शब्दद्वयमाथैपटे दृदयते तत्र पदार्थऽपिशब्दा
वल्पतां चोतयतः । नि्यपतस्थत्वं वेदपुरपत्वं च मुखतो विशन्दय्रथात्का स्थितिरिति
्रभ्स्योत्तरं सूचयति--गापरुष इति । मह पुस्पवे हेतुय्प्माचचित्तं पैदा मय्येव
भगवल्यातमन्यवतिष्ठे तत्तस्मान्महापुरषः। संपारगोचराणां मनोवृत्तीनामम्यास्वेराग्याम्यां
निरद्धत्वादात्मन्येव स्थापनात्‌ । मगवाञ्छाखसिद्धं परमात्मानं खानुमवेन परामू-
दानयीति व्यपदिशति । यस्मा्योगी मस्यवं चित्तं स्थापयति तस्मादहं चाहमपि पर-

शं ° दी ०वेदाध्ययनादिपरिल्याग्यपि न शद्रादिसमानल्ेन शङ्कनीयः कि तु सएवंयो
नित्यपूस्थो न न्यो वेदाध्ययनाद्विमानपि । वेद पुरूष क्गादीन्वेदान्माङ्गानन्यवि-
स्यनैः सहितान्पादतोऽथैतश्च योऽवगच्छति स वेदपुरुषः। अयमर्थः । केशयज्ञोपवीता-
दिधारणे वेदाध्ययनादौ च पुण्यं मवतीति शाद्मन्तरेण न प्रमाणमस्ति ततरैतत्परिया-
गोऽपि शाल्नेणोच्यते तथेव भवतु को निरन्धः सूरीणां केक्षिनां पाठकानां च । नवि
सेदिबमस्तीलत जाह-रति विदुषो मन्यन्त इति । यो नित्यपृतस्यः शिखादि-
रहितोऽपीत्यनेन प्रकारेण विद्वांसो मदाय स्नः साघ्ववगच्छन्तीति । ननु यो वेद-
पुरुषः पर मवानन्यस्तृपचरितस्तरिं कालातानं मवन्तं हिरण्यगर्भं विहायान्योऽका्यत्मा
न मृ्यो वेदपुरप इत्यत आह-महापुरूषः, महान्काटत्रयशुन्यत्वेन कालात्मा स॒
चापो पुरि शयानोऽपर परिपूर्णः पुरुप महापुरुषः । मत्तो भेदशूम्य इत्यः । ननु
्रत्यक्षकिरुद्धमिदं यतो भवान्ब्मलेकेऽन्योऽन्यश्चायं परमहंस आषृत्यादिमेदारिल्यत
आह--यत्मिद्धं सवभेदकारणं खघ्रादां चित्तमन्तःकरणं शुमाशुमवापननावासितं
तटुक्तमन्तःकरणं सवेदा पदैतच्छरीरानेतच्छरीरनिवाप्गमनागमनादिकाले मय्येवाप-
गतस्रकश्टुःख्ाकारेणाऽऽनन्दात्मनि न तु मायातच्छरीरादिरूपेऽतिष्ठतेऽयमदमस्मी
त्येक्यमवेनावस्ानं कुरुते । ततो नेव प्रतपक्षाविरोष इत्यथैः । ननु सर्वोऽपि निन
गृपुन्दरं वस्नुनिं चित्तं छीन दधाति तथाऽपि कथं तदात्मत्वमित्यत आह-तस्मा्-
मान्मययेवावाति्ठते मेदूनयलेन ततोऽहं च निपरमेमुदर आनन्दात्म सर्वपरियतमश्चापि

परमहंसोपनिषत्‌ । २८५

9
तस्मिनरेवावेस्थीयते । असौ स्वपु्मिन्करत्रवन्ध्वा-
दीञ्शिखायजञोपवीते स्वाध्यायं च सर्वकर्माणि

नाण्दी०मात्मा खरूपत्वेन तस्मिनेव यानिप्रादुूनोऽवस्थीयनेऽवनिष्टे | परुपारिव्यल्यः।
नान्येषु योगज्ञानहीनेषु । इदानीं प्रष्ठ मागमृपदिश्षति- असापरिति । अमो जनकया-
जञपलवयादिन्यायेन गाहेस्ध्य एवोलनक्तानोऽयं विद्रंधित्तविश्रानिपिद्धये खपुष्रारि
संन्यस्य कोषीनादि परिग्रहेत्‌ । यथपि विदृपोऽ्ीिद्ध एव संन्यापलथाऽपि ज्योति-
्टोमे छृप्णविषाणया कण्डूयति इतिविहिताया विपाणाया यागानेऽगनिदधेऽपि लगे
नीताप् दक्षिणाघ्ु चात्वाडे कृष्णविषाणां प्रास्यति" इतिप्रतिपत्तिवदयं लोकिको वेदि
कश्च त्यागः ।
न च--“्तानासूतेन तृप्तस्य छृतङृयस्य योगिनः ।
नैवासि किंचित्कर्तव्यमस्ति चेच प तत्ववित्‌" ॥

इति स्मृतिविरोधः प्तलयपि ज्ञाने विश्रानतिरदितस्य तप्त्यमेन विध्रान्तसंपादनरक्ष-
णकतभ्यप्तद्धाविन कृतङ्ृलत्वामावात्‌ । चित्तविश्रानिप्रजन्धवारणस्य टृष्टफट्स्य संभ.
वेन श्रवणादिविधिवचात्रादष्टफलकल्पना । तस्माद्धिविदिपुरिव विद्वानपि गृहस्थो नान्दी-
मुखश्राद्धोपवाप्रनागरणादिविषिपुवेकमेव संनयेत्‌ । ग्रकृतिवद्विङ्घतिन्यायेना्र विविदि-
षासंन्यापवत्मैषमच्रेणेव पु्रवित्तादि्यगः । बन्ध्वादीयादिदब्देन खलपदगृदकषत्रादि-
डोकिकपश्दादिविरेषाः संगृह्य । स्वाध्यायं चेति चकारेण तदर्भपयुक्तानि पदवा-
क्यप्रमाणशा्लाणि वेदोपवरेदणादीनीतिहासपुराणानि च समृचिनोति । ओत्सुक्यनिवृ-
त्तिमा्प्रयोजनानां कम्यनाटकादीनां लागः कैमुतिकन्यायसिद्धः । सर्वकमीणीति परव-
शाब्देन रौकिकवैदिकनिलनैमित्तिकनिपिद्धकाम्यानि संगृह्यते । पुत्रादियगेनैहिकमोगाः

शं °दी तस्पिनेव नित्यपृतस्ये वेदपुरूपे परमहंस न त्वन्यसमन्मेददिनि | अवस्थीय-
तेऽवतिषठे । परमहसोऽहमस्मीति मेदशून्यतेन स्थितोऽप्मीत्यथैः। कोऽये माग इत्यस्यो-
त्तरमुक्त्वा का स्थितिरित्यस्योत्तरमाह--असावुक्तः परमहं: । सवपुतरमित्रकटत्व-
न्ध्वादीन्लस्य डित्यादिनामवतो बाह्मणत्वा्यभिमानिनो देहस्य पुत्रा ओरसम्रमृतयः 1
मित्राण्यादावात्मनोपकृतानि बराह्मणत्वा्मिमानीनि शरीराणि खात्मन उपकारकर्तृणि |
कट्तराणि ब्राहमादििवाहप्राप्तानि खात्मनः स्रीत्वमानीनि शरीराणि । बन्धवः पितृमातृ
योनिपवन्ध्यादयो व्राह्मणत्वादिमानिनो देहाः । आदिशब्देन खक्रतकषेत्रगृहादयः ।
तान्स्वपुजमिघ्रकटत्रवन्धवादीन्‌ । िखायज्ञोपवीते प्रसिद्ध चवर्णकरकमकारणे ।
खाध्यायं च वेदाध्ययनसुपनिषद्वनितम्‌ । चदग्दादेशकुखादिकम्‌ । सवकमा

१क. घ. रेव स्थी! २ च. "व्थितः। अ ।

२८६ नारायणंकरानन्द विरचितदीपिकाभ्यां समेता-

सैन्यस्यायं ब्रह्माण्डं च हित्वा कौपीनं दण्डमाच्छादनं
भ भ भे ५९ १
च स्वशरीरोपमोगाथीय च लोकस्योपकाररथाय च

नान्दी° परिटताः । सर्वक्मलागेनाऽऽमुप्पिकमेोगाश्चा चित्तविकषेपकारिणी परिदधता !
अयमपौ परिमरहेदित्यन्वयोऽयमस्म्यहमागममितिवत्‌ । ब्रह्माण्डं चेति । त्ह्माण्ड-
त्यागो नाम तत्पराहिहेतोविराइपाप्ननस्य त्यागः । चकारेण सूत्रासप्रिहेतोरदिरण्यगर्मो-
पाप्रनप्य तच्न्ञानहेतुनां श्रवणादीनां च समुचय: ।स्वपुत्रादिरिरण्यगर्मोपासनानतेहि-
कमामुष्पिकं च स॒ परेपमन्रो चारणेन प्रित्यन्य कै षीनादिकं परिगृहीयात्‌ । आच्छा-
दनं चेति । चकारेण पादुकादिपरि्रहः समुचितः ।
यत्समतिः--“कोषीनयुं वापः कन्यां शौतनिवारिणीम्‌ ।
पादुके चापि गृह्वीयात्ुयाच्ा्यस्य सम्रहम्‌?' इति ॥

स्वहारीरोपमोगो नाम कोपीनेन टज्नाग्यावृततिः } दण्डेन मोपपीदपद्रवपरिहारः ।
आच्छादनेन शीतादिपरिहारः । चकारेण परदुकाम्यामृच्छि्टदेशासपशादिपरिहारं पमु
चिनोति । टोकस्योपकारो नाम दण्डादिषिङ्गनतदीयमुततममाश्मं प्रज्ञाय तटुचितमि-

रं ०दी °निसिखक्माणि सष्यावन्दनामिहोादीन्‌। संन्यस्य सम्यग्यथाशाहन पुनरादान-
शुन्यतवेन परित्यज्य । अयं नानाकार्योपाप्नफ़टमूतं शरीरान्तरप्ाप्यं वाप्नासूत्रपटर्पं
मनोमकयेधानम्‌ । ब्रह्माण्डं च भृम्यादिसप्तावरणवेषटितं नारिकेटफटामं भृगोखकम्‌ ।
चदाव्दादेतदन्त्वहिश्च वर्वमानाविव्िधान्मायव्रि्प्ताचियमादीन्‌ । हित्वा न ममैत
सिञ्छररे शरीरान्तरे वा भयादिति संकल्पेन परिलज्य । यदाऽऽत्मविविदिषुस्तदा
पत्मागीवद्विननैततमायित उत्तराश्ाविनिरमतो यथाजातूपधर उषदेष्ा चातुञातः ।
कौपीनं कुत्ितं योकटजाकरं मेदरदिकं पीनं पीवरमासति कपीन तदाच्छादकं कौपीनं
सोकटल्ञाकरनिवारकं वञमित्य्ः । दण्डं गोपर्पदेरदशनेन दमनेतुमूतमेकं वैणवम्‌ ।
आच्छादनं वम्‌ । चशब्दातपादुके अपि केशकीयण्यादिद्षितमूम्यसपशरथम्‌ । ननु
कोषीनाच्छादनपादुकानां सकृत्खीकरेऽदृष्टिद्धिः स्यादित्यत आह--स्वक्षरीरोपभो-
गाथाय च। खस्य पर्महंसतवमानिनः शरीरं नानावर्णोऽवयवो मूतावाप्तप्योपोगः
श्रवणविघ्नकारी टोकललाञीतवातातपकण्टकवेधादिपरिहारकारणेन सेवनमुपमोगस्तदर्थ
तत्प्रयोजनं खदरीरोपमोगा्थं खररीरोपमोगप्रयोजनाय । नादृष्टाय तत्परिगरह इ्यथः।
चरब्दादाश्रमनिवीहाय च । ननु यख खररीरोपभेोगे नेच्छा तस कोपीनादिपरिः
होऽदष्टाथं एवैत आह--खोकस्य खधर्भनिष्त्ररवणिकजनस्य मिक्षादिदातुर्पका-
राथांय चोपकारो भिक्षादिदानेनाद्टोत्पादनं श्रवणादिनाऽज्ञानहरणं च प्र एवार्थः

१के.ख.ग. घ. भाय ।

परमद॑सोपनिषत्‌ । २८७

परिग्रेतच न एुरुयोऽम्ति कोऽयं धुर्य इति चेदयं पुर्यः॥१॥
न दण्डं न शिखां न यन्नोपदीतं नाऽञच्छादनं चरति परमहंसः]

नाण्दीश््प्रदानादपरवृत्या सुकृतसिद्धिः । चकारात्स॑न्यापाश्रममर्यादायाः शिष्टाचा-
रप्ाप्तायाः पाटनं समृचीयते । कौषीनादिपरिगरहस्यानुकलयत्वममिप्रय गृख्यलं प्रतिषे-
धति-तच्च न पुख्योऽस्तीति ! यकतोपानादिपरिग्रहणमल्ति तदस्य योगिने मुस्यकल्यो
ने भवेति किं त्वनुकस्प एव । विविदिषापतम्यामिनसु दण्डग्रहणं मृस्यमिति इण्डवियो-
गस्य निपेषः स्रथते--
“दण्डासन संयोगः स्ैदव विधीयते ।
न दण्डेन किना गच्छेदिषुक्षपत्रयाद्घुषः" इति ॥

प्रायश्चित्तमपि दण्डलयगे प्राणायामदातं सथ--“दण्डत्यागे शते चेत्‌" इति ।
योगिनः परमद मुस्यकद्पं एच्छति--कोऽयं मुख्य इति चेति । उत्तरम
मुख्य इति ॥ १ ॥

अयं कं ठत आह-न दण्डमि्यादि । न शिखपिति । गन्दपमो हस्वः । न
स्ाध्यायमिलपपाठः। चरति गच्छति। आदत्त इत्यथैः। आच्छादनाघभवे शौ तादिवाधायाः

दा गदी प्रयोजनं तलस्योजनायोपकारारथाय । चकरारादात्मनसतचचत्तानार्थमपि । न हयविदुपे
विरक्तस्य पेन्यसयोत्तराशां गच्छत आलनिकी पुरषाथपरपिरित्थैः । परसिप्रहेतसिि-
हेण खीकुर्यत्‌ । स्वीकृत्य चेदं मदीयमिति योऽध्या्रसतं यनेदिल्ः । ननु तरह
सैवीकादिपम्याप्तानाममुस्यत्व तत्र दण्डदिपसिहस्यादीनादियत आह-तच तत्को-
पीनच्छादनदण्डल्ठीकरणमकदुषः । यदाव्डारादौ खील पशवादलन्ने ्ञने परिय-
जनम्‌ । न मुख्योऽसि मृस्यः पंवीकाचनुष्ितः पेन्याप्न आसेक्यज्ञानातवेपंनात-
कोपीनायपरिपिहछ्पो भवति । ननु व्याहतमिदमुच्यत इति मन्वानः पृच्छति--कः
रभे । अयं प्रमहंाध्रमः प्रचक्षः । पुख्यः, अनुपचरितपरमरहपरशब्दामिषेयः।
इति केदेवं यदि एच्छपि तहं शुणु । अयमितः परं मयोच्यमानः पेव्तकायनुष्ठितः ।
मुख्यः) ग्यास्यातम्‌ ॥ १ ॥

न दण्डं न शिखां न यज्ञोपवीतं नाऽऽच्छादनम्‌ , न दण्डो न शिखा।
सष्टमन्यत्‌ । परमहंसस्य । कण्टककीटूमो वारपिकांचतुरो मापानविहाय चरति
परमहंसः । ननु शरीरे शो विहूधाऽपि सैन्यातिना कतुं न शक्यत इत्यत आह--

१ ख. म॒ख्योऽस्नीति ! २ ग. शिखं ।

[न

२८८ नारायणशंकरानन्दषिरचितदीपिकाभ्यां समेता--

न शीतं न चोष्णं न सुखं न दुःखं न मानावमाने च पटभिषर्ज
निन्दाग्वमस्यैरदम्भदर्फच्छद्धिपसुखदुःखकायकरोधलोभमोह
नाण्दी० कः प्रतीकार इत्यत आई--न श्रीतपिखादि। निरुद्धाशेपचित्तवृततर्योगिनः
शीतादि नाकि तद्मलयामावाद्यधा वा वाटस्य दीासक्तस्य रीता्यभाव एवं परमा-
सन्यापतक्तस्य योगिनः । न चोप्णमिति । वपीमावपमुचयर्थश्चकारः । शीतादिनिपेषे
तजन्यपुखादेरमावान्न सुलमित्यादि । मानः पुरुपन्तरण संपादितः सत्कारः । अवमा-
नस्िरस्कारः । यदा योगिनः खात्सव्यतिरिकतं पृरषान्तरमेव न प्रतीयते तदा मानाव-
मानै दूरापस्तो । चकारः शच्ुमित्रागददध्ाभावं समुचधिनोति } षटटेय--श्ुसि-
पासे शोकमोहौ जरा मरणमेव च । तेषां चयाणां द्रद्रानां क्रमेण प्राणमनेोदेहधरम-
त्वादात्मत्वाभिमुलस्य योगिनसतदररजनं युज्यते । न दरदं न स्च नख्पंनरंन
गन्धं न मनोऽप्येवमित्यम्रन्यः रिषटैरम्यास्यातत्वात्‌ । अप्येवं पमाधिदश्चायां शीता-
यमवो व्युत्थानदशायां निन्दादिङकेशः संसरिणमिवैनं बधतैवेत्यत आह--निन्देति ।
रोषमदावनार्पो । विरेधिभिः पृस्पैः स्वसित्नापादितदोपोक्तिनिन्दा । अन्येम्योऽहमधिक
इति चित्तवृत्तिः । विद्याधनादिभिरस्य सदृशो भवामीति मतिमेत्मरः । परेषाम
जपध्यानादिप्रकारनं दम्भः । मत्सनादिषु बुद्धिः । धनायमिखाष इच्छा 1 शत्ुव-
धादिषु बुदर्रषः । अनुकृट्छमेन बुद्धिा्च्यं मुखम्‌ । तदविपययो दुःखम्‌ । योषि-
दाद्यमिटाषः कामः] कामिताथेविवातजन्यो बुद्धिविक्षोभः कोषः । पातस्य धनस्य

[+

त्यागापरहिष्ण॒त्वं लोभः । हितेप्वहितवद्धिरहितेषु च हितवुदधिरमोहः । चित्तगततुष्टमि-

द° दी०नश्ीतंन चोष्णं न सुखं न दुःखम्‌) चकारो वायोरपि पमुचचया्थः ।
स्पष्टमन्यत्‌ न मानावमाने च, मानावमानौ । मानः शरीरपूनादौ सेतोषसद्विपरीतेऽ-
वमानम्तो न भवतो विदुष इति दोषः । चकारो द्वितददौनामावार्थः | अत एव पटु्िवर्ज
पटूसंस्याका उर्मयः संपारसमूद्रस्य कषोदः प्राणवबुद्धिशरीरधमी अशनायापिपापताशो-
कमोहनरादयततद्रजम्‌ । तद्रजिततेऽपि विदुषः खपरवन्धितेन न प्रतीयन्त इत्यर्थः ¦
निन्दामर्वमत्सराः । निन्दा खस्यात्रियमानरोपंकीर्तनं पैः । यचप्येतर्जनं
खेनानृषातुमहक्यं तथाऽपि तत्कर्णपथप्रवेरोन तञ्जविपादवर्जनमत्र ठक्षितम्‌ । अथ-
वाऽऽस्येन परस्य विदयमानावि्मानरोपपतकीरतनम्‌ । ग्गो व्ियानिमित्ताव्छम्मिचधिक-
ुदधिःमत्सरो मनोमाघवती क्रोधलात्‌। दम्भदर्पैच्छद्षटुखदुःखकामक्रोधरोभमोह-

# एतदुत्तरम्‌ “ न शाब्दं न स्प नस्पंन रसं न गन्धं न च मनोऽ््येवम्‌ * इति प्न्थः क
स. ध. पुस्तकेष्धिको दृश्यते

१क.घ. "तापमानं च।२ खे. “मानौ च। ३. सरा द्‌"! ४घ. "धरोषलो'। ५ क.
ख. ध. "हमद

परमहंसोपनिषत्‌ २८९

हषासूयाहेकारादींध दत्वा स्ववपुः ङणपमिव
क १.१ $ 9 क
दश्यते यतस्तद्रपुरपध्वस्ते संशयविपरीतमिथ्याज्ानानां

ना०दी°व्यक्तिमुखविकासादिहेतरधीवृत्तिहेषः । परगुणेषु दोपत्वारोपणमसूया ेहेन्धिया-
दिसंघतिप्वात्मत्वभमोऽहंकारः। आदिशब्देन मोग्यवस्तुषु ममकारसमीचीनत्वादिवुद्धयो
गृह्यन्ते । चकारो यथोक्तनिन्दादिविपरीतस्नुत्यादिसमृ्याथः । एतानिन्दादीन्हितवा
पूर्वाक्तवाप्तनाक्षयाभ्यापेन परित्यन्यावस्थीयत इति पूर्वेणान्वयः । ननु विधमानि देहे
कर्थं निन्दापरित्यागोऽत आह--स्वपुः कुणपमिव दृरयत इति । एवं यत्कं
वपुस्तदिदामीं योगिना चैतन्यूतेन मृतकमिवाऽऽदोक्यत इलर्थः । टोकः स्पदभीत्या
कुणपं यथा दरस्थोऽवोकयति तथा योगी तादात्म्यश्रान्त्युदयमिया तटस्थो देहं नित्य-
मात्मनो विविनक्तीति भावः । तत्र हेतुमाह--यतस्तद्रपुरपध्वस्तमिति । यतो
हेतोसद्रपुराचार्योषदेशानृम्वेरपध्वस्तं चिदात्ममावान्निराकरतमतनरेतन्यवियुक्तदेहस्य
शवतुल्यतया ददयमानत्वात्सत्यपि देहे निन्दादित्यागो घटत इत्यथैः । ननत्पननो
दिम यथा सूर्योदयददनेन विनष्टोऽपि कदाचिदनुवतते तथा चिदःत्मनि संशयाच्च
नुवृत्तो निन्दादिङ्केशः पुनः प्रप्ज्येतेलाशङ्कयाऽऽह--संशयपिपरीतमिथ्याज्ञानानां

रं दी गदरषासूयाहंकारादींशच । जनरञननार्थमनुष्ठीयमानो धर्मो दम्भः । दषः खपताम-
य्यमविचायीशक्यप्वृत्तिैतर्वोधः । इच्छाऽनुकूटेऽनुमृते तजञातीये च रागः । द्वेषः
परतिकूटेऽनुमूते तज्नातीये विनाशाभिद्यपः । भुखहुःखे अनुकूलप्रतङ्ूटवेदनीये । यद्यपि
न सुखं न दुःखभिलयत्र सुखदुःखथोः पराग उक्तस्तथाऽपि न शीतं नचेष्गंन
मानावमाने चेयापिदैविकायिमौतिकप्तममिहारात्तदविषथः सः । अयं तु निन्दादिमिः
सममिन्याहारादाध्यातमिक इति न पुनरुक्तम्‌ । कामो भेधुनामिद्पः । क्रोधो गात्र-
चठनादिहैतुः शात्ुवधायमियषः । रोमो हस्तं गतप्यापि वित्तस्य बद्धिप्षकमुचितव्य-
यवर्जनम्‌ । मोहोऽत्मितदबुद्धिः । हैः प्रियवादिनः सुखविरेषो वदनविकापतादि-
हेतुः । अप्रूया परगुणापरदिप्ुत्वम्‌ । अकारः सवत्र स्वात्मनः कर्तवबुद्धरेतृरमि
मानविशेषः। आरिपदगृहीतोऽहंकारान्तादुक्तादन्यो मदादिस्तान्‌ । चकारो निन्दादीनां
दम्भादीनां चोक्तानामनुक्तानां च समुयार्थः। हित्वा परिलज्य । स्ववपुः संवतैकादिमिः
खकीयं शरीरं कुणपमिव मृतकटेवरमिवाऽऽत्मीयाभिमानरून्यत्वेन इश्यतेऽवडोक्यते।
ननु कथं जीववच्छरीरं पंवतेकादिः कुणपमिवावटोकयतीलत आह--यतों यस्मात्का-
रणात्तदरपुरपध्वस्तं संशयम्रिपरोतमिष्य ज्ञानानाम्‌ । शायः कोटिद्रयावरम्बी
मत्ययः । यथा स्थाणुर्वा पुरुषो वेति । विपरीतमतरिमसद्वुद्धिर्यभा शुक्तिकादौ रजतज्ञा

१ क. “वस्तमिति म) .ट. नस्तः मे|
२५
३

२९० नारायणक्करानन्द बिरचितदीपिकाभ्यां समेता--
यो हेतुस्तेन निलयनिवृत्तस्तन्निलंबोध-

नाण्दी०्यो हैतुस्तेन निल निषत्त इति । आत्मा कैतवादिधमेपितसद्रहितो वेलयादि
संशयज्ञानं देहादिरूप आत्मेति विपरीतज्ञानमेतदुमयं क्तखविषयं मिथ्यज्ञानं तु मोक्त-
त्वविषयमिति विवक्षितं तदनेकविधम्‌ “पंकल्पप्रमतरान्कामान्‌'' इत्यादिनोक्तम्‌ । तद्धे-
तुश्रतर्विधः--“अनि्यह्ुविदुःखानात्ममु निलडुचिपुखात्मस्यातिरविद्या'” इति परत-
ञ्जलिम्‌ । अनिलगिरिनदीपमद्रदौ मिथ्या अन्तिका । अडुचो पुत्रकुत्रादौ
शुचित्वबुद्धष्ितीया । दुःखे कषिवाणिज्यादौ सुखतभरान्तिसतृतीया । गोणात्मनि पुत्रा
दावत्रमयाद्रिके च मुल्यात्मत्वश्ानिशचतु्थी । एषां संशयादीनां हेतुरदवितीयत्रहमतवा-
वरकमत्तानं तदवापना च । चाज्ञानं तस्य महावाक्यार्थनोधेन निवृत्तं वासना च योगा-
म्यासेन निवृत्त । दिग्रन्तो लक्ञाे निवृत्तेऽपि तद्वापनायाः सद्धावाद्यापर्वं व्यवहारः ।
योगिनस्तु धनिरेतुराहिवयत्करतः सेशयादीन्यनुर्वरतरन्‌ । तदयमथः 1 पंशयादीनां यो
हेतुरज्ञानं तद्वाप्तना च तेन हेतृ्वयेन योगी नित्यनिवृत्तः | अधिकरणे क्तः । अज्ञान-
तद्रासनयो्निवृत्तिस्तत्र निलया पुनस्तयोरनुद्धवादिति तेन निदं निवृत्तो दीनो रहित
इति यावत्‌ । सवापरनाज्ञाननिवृ्ेमित्यत्े हेतुमाह- तन्निबोध इति । तसििन्परा-

शं ण्दी०नम्‌ । मिथ्या सदसदुमयानुभयादिप्रकाररनिर्वाच्यं तचचाज्ञनं ज्ञाननिवर््य चेति
मिथ्याज्ञानम्‌ । न चैतत्संहययविपय्ाम्यामन्यत्नासतीति वाच्यम्‌ । अनुभवविरोधात्‌ |
तथाहि 1 जाहृवीतीरनिवाप्िनो मरीचमञ्चरीत्तानं चाषुषमपि न प्रामाणिकं वदनि
यतोऽयं किमिदमिति पदयन्नपि न जानाति । नापि संत्ाज्ञानं मरीचमञ्चरीति
कर्णाटकेन कथितेऽप्यविदितमरीचतरृत्तान्तो रोकस्वदुक्तां संज्ञामपि न जानामीति
सूते । न चज्ञानामावः । पद्यच्पि न जानामीतिवाद्विलात्‌ | न च शयः ।
काटिद्धयामावात्‌ । न विपयैयो मरीचमञच्या गोधूमवुद्धेरमावात्ततो रेकस्य कणी-
टकवाक्यंश्रुतवतोऽपि चधुषा मरीचमञ्चीं पदयतो यद््रा्ञानं तत्प्माणपंशय-
विपरथयज्ञानामविभ्योऽन्यत्त्मात्ंशयिरथयज्ञानाम्यां क्षणभङ्कराम्यां कारणपपिकषम्यां
ज्ञानामावाचान्यद्नादिभावरूपं मिथ्याज्ञाने प्र॑पारहेतुः पिद्धम्‌ । तेषां यः प्रिद्धो
हेतुः कारणमविधासंबन्धः । यद्यपि संशायविपर्थययेरेवोत्पक्तिमै' च मिथ्याज्ञानस्य
मिथ्याज्ञानपंजधान्नोत्पत्तिरपिं त्वमिथ्या्ञानात्तथाऽपि मिथ्याज्ञानस्य जडस्य चेतनपतव-
न्धमन्परेणाकंवित्करत्वादात्ममिथयाज्ञानसंबन्धोऽत् मिथ्यज्ञानादिरेतृरित्यमिधीयते ।
यथा राजा दैतुनगत इति । तेन मिध्याज्ञानबन्धेन मिथ्याज्ञानादिप्रवृततिहेतुना निल-
निद्रत्तो निलयं सवेदा संव्तकादिरनिदरृत्ति परां गतः परितयक्ताविवापतब्ध इलरथः ।
कुतोऽस्यातराबन्धस्य निृत्तिरि्यत आह-तन्निलयवोधसलसिन्नानन्दात्मनि निदे
१ ब, म्यपूतस्यस्तः। रच. म लमिः।

परमहंसोपनिषत्‌ । २९१
स्तत्स्वयमेबावस्थितिसतं शान्तपचलपद्रयानन्दिङ्गानघन

नाण्दी ०त्मनि नित्यो बोधो यस्य पः। योगी हि शि्ञाय प्रतं कुवीत हति शरुतिमनुपय
वित्तविक्षेपान्योगेन परिदत्य नैरन्तयेण परमात्मविषयामेव प्रज्ञां करोति तेन बोधस्य
नित्यत्वं तननिलयत्वा्तद्विनारययोरज्ञ नतद्प्तनयोरपि विवृत्तिनितयेल्यथः । तन्ित्यपूतस्थ
इति केषाचित्पाठः । तत्र तस्िन्नियपएन परमात्मनि स्थित इत्यथः । बुध्यमानस्य प्र-
मात्मनसाकिकेशचरवत्तरस्यत्वदाङ्कं वारयति--तत्स्वयपेवावस्थितिरिति । द्रदा-
न्तवे्यं परं ब्रह्मासि तत्छयं न तु खप्मादन्यदिलेवं निश्चि योगिनोऽवस्थितिरभवति }
अनुमवप्रकारमाह-- तं शरान्तमचटमद्रयानन्देति। पदत्रये द्वितीया प्रथमार्थे द्रष्टव्या] यः
परमात्मा शान्तः करोधादिविक्षेपरहिताऽचलो गमनादिक्रियारहितः खगतप्तनातीयत्िजा-
तीयमेदशुल्यः सचिदाननदैकरसोऽस्ति स॒ एवाहमस्मि । तदेव ब्रहमतत्छं मम॒योगिनः
परमं धाम वास्तवं स्वरूपं न चैतत्कतृत्वभोकतृत्वादियुक्तं तस्य मायिकत्वात्‌ । आचार-

शं०दी °विनाशशुत्ये सलज्ञानादिरूपे त्चमस्यहं ब्र स्मीलयेवंटक्षणोऽत्ियाततसनन्धस्य
निवतैको बोधो यस्य सेवत॑कादेः सोऽयं तचचित्यवोधः । नन्वदधैतोधेनाविययातत्संबन्यस्य
द्वैतस्य निवृतिः क्रियत आनन्दात्मना व्यवस्थितिः कुत इत्यत आह--तत्स्वयमेवा-
व्रस्थितिः तसिन्ानन्दात्मनि किक्षपावरणात्मकमिथ्याज्ञानसंनन्धनिवृत्तौ खयं प्रकाश्च-
मानानन्दात्मस्वरूपमर्थादेव न तु तत्वतो व्यतिरिक्तकारणान्तरात्‌ । कतकरनस्येव
रजेन्तरनिवृत्तौ .नीरस्यान्यानपकषत्वेन घछात्मनि खच्छस्वमविऽवप्थितिरवस्थानं पुनः-
्रदयुतिशून्यत्वेन स्वमावप्ा्तिनं कदाचित्केनापि हेतुन।ऽपरिरफेण वा गिथ्यज्ञानतत्स॑व-
न्धा इत्यर्थः । एवमात्मस्ख्येऽवस्थानमुक्त्वा तदवस्थाननिभित्तमत्मगोधमभिनयेन
द्शैयति- तं खयं प्रकाशमानः खच्छस्मावः। शान्तं श्ान्तोऽविदयातत्पवन्धाभ्यां
काटत्रयेणाप्यपत्ुषटः । अचलमचलः करस्थः पदैकस्वमाव इयथः । अद्रयानन्द्‌
विह्गानघन एव, द्वथमानन्दात्मव्यतिरिततं कस्तु सदसदादिरूपं तद्रहितोऽदरयः । प
चाप्तावानन्दः पुखखमावशरेति । यद्प्यद्वयपदे ऽप्ताधनपारतच्यादिदोष आनन्दस्य
निराकृत आनन्दपदेन चाऽऽत्मनोऽनन्यशेषत्वमुक्तं तथाऽपि तस्याप्रतीयमानत्वादपु-
रुषार्थत्वमन्यप्रैतौ च द्वयं द्वयताचरान्तत्वम्‌ । न॒हि द्वयमविययातत्संबन्धहीनं
किंचिदस्ति । अशान्तत्वाचचर्त्वं न ह्यवि्यदरपरिणामित्वं तत आई-- विज्ञानेति । अद्र
यानन्द एव विज्ञानं स्वयंप्रकाशं त्यात प्रतीतावनवस्थाऽप्रतीतौ जगदान्ध्यादिदोषप्र-
सङ्गसतो नाप्रतीतिनं दवैतापत्तिश्च | तथाऽपि नीटोतद्यदिवदानन्दवित्तानयोः सामानाधि-
करण्यमित्याह--घनेति । घनः खिल्यः पिण्ड इति यावत्‌| तथाचाद्रयानन्दस्य विन्नानस्य

१ च्‌. मिलते आद्‌ ।

२९२ नारायणक्षकरानन्द्‌ विरचितदीपिकाभ्यां समेता--

एवासि तदेव मम परमधाम तदेषं रिखा च तदेबोपवीतं चं
परमात्मात्पनोरेकतवज्ञानेन तयोर्भेद एव विभप्नः सा संध्या॥२॥

नान्दी ज्लागे दोषमाशङ्कच निरस्यति-तदेव शिखा च तदवो पवीतं चेति । ज्ञान-
मेव शिखा चोपवीतम्‌ । चकाराभ्यां मन््द्रव्यश्ये अपि कमङ्धि ज्ञानमेव । यदाश्नातमा-
यर्वणिक््रह्योपनिषदि परिखं वपनं कृत्वाः इत्यादि । अत्र यदेतननित्यपुतस्थस्तदेवा-
वस्थानमिति मन्थः रिटैनीऽऽहतः ! सध्यारेपे दोषमाशङ्कयाऽऽह--परमात्मात्म-
नोरेकतवज्ञानेन तयोभेद एव बिभ्र सा संध्येति । जीव्रहमणेरिकयज्ञानेन महा-
वाक्यजेन तयोयैः प्रतीतो मेदः प्र विशेषेण भस्नः पुनश्रन्यनुदयाचेयमेकल्वबद्धिः पैवो-
भयोरात्मनोः सो जातत्वात्छंभ्या । अहोरात्रयोः संघावनुष्टीयमाना क्रिया सभ्या
यथा तद्त्‌ । तथाच नास्य प्रत्यवायः ॥ २॥

कोऽयं मामे इत्यस्यापौ खयपुत्रतयादिनोत्तरमृक्तं का स्थितिरित्यस्य महापुरुष
शेण्दी०्च न मेदगन्धोऽपि। यथा खवगराकृरिणाप्रिणतस्य समुद्रस्याम्भप्तो लवणपिण्डप्य
च । तथाऽप्यानन्दवित्तानयोः सुषबरोधपयीययोरेवयेऽप्याधारादिप्युक्तो भेदो भविष्यति
यथा सां पारिकयोरित्यत आह--एरेति । संप्र तयोजीयमानत्वाञ्जनिमतां चाऽऽधारा-
दिप्रुक्तो भेरोऽसतु न तवेतयोश्विपरीलात्‌। न चातर सुखनोधत्वेनोतत्तिराशङ्कितुं शक्या |
सकदाखानुभवविरोधात्करणा्यमावात्तकविरोधाच्च । अस्मि भवामि । नन्वेवंबोधवः
तोऽपि प्राप्यमन्यंदेव यथा राजाऽहमस्मीतिबोधवतो नगरमिल्यत आह-तदेव शान्त-
मचलमद्वयानन्दविन्ञानघनरूपं न त्वन्यत्‌ 1 मम॒शान्ताचलाद्भयानन्दविज्ञानघनबो-
धवतः । परमधाम परमं च तद्धापुरं घाम स्थानं च परमधाम । प्राप्यमिति यावत्‌ ।
ननु तथाऽपि सेवतैकदिरेव परस्य वा परमहंसस्य कथं ब्राह्मण्यं रिखायज्ञोपवीतरहित-
त्वादित्यत आह--तदेव शिखा च तदेवोपवीतं च । चकाराभ्यां खवाध्यायसंध्याव-
म्दनादिकं श्रौतं स्मार्त च परिगृह्यते । अन्यद्यास्यातं स्पष्टं च । ननु तथाऽपि सेध्या-
वन्दनामावाद्ाद्यणो विदितप्तमसततच्ोऽपि होकमिन्दातो न निवतैत इत्यत आह--पर-
मरारपात्मनोस्त्चंपदार्थयोरपगतपारोक्षयदुःसित्वादिकयोः सयज्ञानानन्दानन्तपराक्षिण
एकतवङ्गानेन त्वंपदार्थस्य तत्पदार्थोऽस्मीतिबोधेन तयोस्तच्ंपदाथेयोेद्‌ एव विभग्नः,
भेदोऽननुसंधानदेतुः पारोक्षय्द्वयत्वादपितीतिकारणम्‌ । विभ एवाविरोषेण पुनरत्था-
नशनयत्वेन मत्तमजेनेव महातरः समूढमामर्दितो न त्वत्पमृहेनाप्यवरोषितः । सा जीव-
परमालनेभेदभङ्गनैवानुप्भानरक्षणा । संध्या बहचायीदेरि परमहस्यापि संघो मवा
क्रियैव । ततो निराम्बना छोकनिन्देयषः ॥ २ ॥

ननु सेष्यादिकले सर्वान्नयापारानिहाय तिष्ठन्त आप्रीना वा तरैवणिक्षा उपल.

१ख.ग.ध. ड. भ्मेधाः। \ख.षववचरिखातः। ३ क. ख. घ. च यदेतनिरन्तरं
पृतस्थस्तदेवातस्थानं प" ।

परमह॑सोपनिपत्‌ । २९३

स्ान्कामान्परिलज्य ओते परमस्थितिः।

ज्ञानदण्डो धतो येन एकदण्डी स उच्यते ॥
7 ५ 0 ^ [५

काषए्दण्टो धृतो येन सर्वाशी ज्ञानवजितः।

नाण्दी °दत्यादिना पकिपयोत्तमुकत्वा पंशयविपथयेत्यादिना तदेव प्रपच्येदानीमुप-
पहरति-सवोन्कामान्परिलयञ्य अद्रे परमा यिथितिरिति। करोषटोभादीनां कामपु-
वेकृत्वात्कामपररित्यगिन चित्तदो पाः स्वे त्याज्यन्ते । अत एव वानप्तनेयिनाम्‌--*अथो
खल्वाहुः काममय एवायं पुरषः” इति। ननु मा मृतकरममर्म॑त्यागे दाषश्चतुथाश्रमलिङ्गत्या-
गनिमित्तो दोषतु स्यादेवेत्यत आह--ज्ञानदण्ड इत्यादि । बिदण्डिनो यथा बा्ण्डो
मनाद्ण्डः कायदण्डश्चेति तरिषिधो दण्ड एवमेकदण्डिनां द्विविधो ज्ञानदण्डः काषठदण्ड-

ते । तेषां खरूपं च दक्षेणोक्तम्‌-

“वाग्ण्ड मौनमातिष्टेकमदण्डे तनीहताम्‌ ।
मानप्तस्य तु दण्डस्य प्राणायामो विधीयते" इति ॥

एषं स्ति मोनादीनां वागादिगमनहेतुतरायथा दण्डतं तथेवाज्ञानततकार्थदमनहेतोन्ञन-
स्यापि दण्डत्वम्‌ । अयं ज्ञानदण्डो येन परमहंमेन धृतः स॒ एव मस्यदण्डीत्यच्यते |
मानपतस्य ज्ञानदण्डस्य चित्तकरक्षपेण विस्मतिमा मृदिति स्मारकः काष्ठदण्डो पियत
एतदज्ञात्वा वेषमात्रेण पुरुषाथपिद्धिममिप्रेय येन परमहंमेन काष्ठदण्डो धतः पर बह-

च्रं °दी °म्यने परमहस तचचंपदा्थमेदमङ्गेऽपि न नियतं तिष्ठन्नाप्तीनो बोपटभ्यत
इृलत आह--स्वान्कामान्‌, अखिलन्मनोरानिहत्रर्थभोगविषयान्‌ । परित्यज्य
विहाय । आदते निखिलद्ैनाल्ुन्य आनन्दासनि । परमस्थितिः परमोत्कृष्टत्यान-
शून्या स्थितिरवस्थितियस्य प॒ परमस्थितिः । ततखेवणिकेम्योऽम्यधिक इत्यथैः । ननु
तथाऽपि “छतर वैणवं दण्डम्‌" इलादिश्ुतेः कथं वेणवदण्डराहिलेऽपि पंवतैकादे
पारमहंप्यमिलयत आह- ज्ञानदण्डो ज्ञानमहं ब्रह्मास्मीति बोधसतदेव मेदनरागद्रेष
गोपपीदिदमनहेतुरण्डो ज्ञानदण्डः । धृतः खीकृतः । येन पेवतकारुणिशतकेतुदुव
सोभगुनिदाघनडमरतदततत्रेयवतकादिना । एकदण्डी, एक एव ज्ञानदण्डो यस्या
स्येकदण्डी । स उच्यते प्र संवतैकादिविदरदधिरकदण्डीति कथ्यते । नन्वयमप्येकदण्डी
वैणवदण्डधार्यपि तथा ततश्वोभयोः साम्यमिलाशङ्कय नेत्याह-काष्दण्डः, कषठ
दण्डः काष्ठं वेणुं दण्डः काष्ठदण्डः । धृतः खीङृतः । येन परमह॑पेन विविदिषा
शेन । एवं च स्यु क्रमन्यासो न कप्यापीत्यत आह-- सर्वही सरव
विषयजातं प्रमपराश्रमिणः शाखे निषिद्धं तस्याशनमुपमोग आकषः सोऽस्यास्तीति
सरवञी । न त्वाश्रमधर्मवतीं काष्ठदण्डषार्थपीलरथः । ननु सर्वारित्वं चेदोषसतत््ंवतैका-
दिष्वपि कवित्संमावितं किमुताऽऽधुनिकेषवल्यत आई-त्ञानषभितः, अहं ब्रह्मास्मीति

१. ङ, 'सेस्थि । ख. ^रमास्थि। =

२९४ नारायणक्षंकरानन्दविरचितेदीपिकाभ्यां समेता-

स याति नरकान्धोरान्महारौरवसंजकान्‌ ॥

नाण्दी ०िषयातनोपेतत्वाद्धोरान्महारौरवपं्ञकाच्रकान्याति प्रापनोति तत्र हेतुर्यत
द °दी ण्वीषशून्यः । यस्य ह्यस्वयंवोधः काष्ठदण्डिनोऽन्यस्य वाऽनु निशितः । अस्य
कृतक यस्याऽऽप्तकामस्य न सर्वाशित्वराङ्काऽपि । अथ चैत्कुतशिन्निमित्तात्सर्वाशित्व
मपि दृयते न तत्तस्य ज्ञानदण्डिनो निषिद्धंन हि शुष्कमाद्र वा समिधं दहतो
जातवेदसोऽरण्यादिङ्कु्िवर्तिनः कविहाषः , अनेनेवामिप्रायेणोक्तं ज्ञानर्वानितः
स काष्ठदण्डयारी यथेष्टचारी ब्रह्मस्मीतिबोधसून्यः। याति गच्छति । नरकात्रराणा-
मुच्छाक्ञवर्िनां वेषयिकाणि सुखानि पानि तान्यनुमूनानि परलेोकदुःखार्ं प्रयवतिष्ठनते
ते नरकालान्‌ । पोरान्दुःखवेदनाकारान्‌ । कचित्ताम्रवद्धा मूमीधैमैकाटीनमध्याहार्क-
मरीचिकाभि; संतप्ता लोहहस्िचमत्कारप्रशतिभिः कण्टफैराकीणा अनेकयोजनशतवि-
स्तीणं अन्नपानच्छायारुन्या वज्तुण्डकाकगृषगोमायुशाटावृकश्चवराहादिमिरभृशं
शुषतः पूरव सेन विनिपातितैः स्ैरमनुस्मरद्धिः संतेविताः खड्गमूद्ररपाशपरशुत्रि-
शिखराक्तिदुन्ततोमरभिण्डिपाक्षरिकापद्धिशधनबीणादिहततेभयंकरेः ऋोधपंरक्तनयनै
करष्णाङ्धेधिवणकेरोः कराटगात्रेषैजपंहननैनिर्दपिः पतद्धिरुत्पतद्धिषीवद्धिश पाटच
रिव मर्गे प्राणिपीडाकरैः पतरकिता गहे मृत्युपाशेनातिवद्धोऽस्कुरोनाऽऽकृष्यमाणः
पृष्ठतः कशया ताड्यमानः काकादिमि्मरिकरै्च मारं मारं नीयमानः श्ुतिपाप्ताप-
रीताङ्ः खजनमाजविहीनोऽनेकजन्मशतकृतपातकानि स्मरन्पुहूते्येन रयेण वा पादा-
त्पादमाक्रम्य गच्छति । एवं गच्छत्राकाश्चात्पातालतटमुपस्शन्तीमतिगम्भीरधोषामने-
ककोटिकृरपक्षिपक्षाघातादरुतुदां त्वगसुब्पमेदोध्िमजाशुक्रपूयकिप्मूतश्छेष्मादिपयः-
पूरामनेकयोजनद्चतविस्तीरणा मृत्योरपि भयंकरीं वैतरणीं नाम नदीं दृष्ट प्रलृष्ठतो
गच्छन्बहादेव यमकरिकरैराखेटकारे रिव मृगस्तत निपात्यते तन्न निपातितश्च धोरेरर्कत
गन्येडःलेहेथ पीड्यमानस्त्रस्थितपक्षिमकरादिमिर्भक्षयमाण उन्मन्नननिमज्नंश्च
शष्कालानुवयावत्कर्क्षयं वर्तते ततो महीतटेषु खड्गपत्रसद्गकुण्डकाकादिपमाकृटेषु
किंकरैः पाषाण इव प्रक्षिप्यते । कचित्कचित्तिटवत्तिख्यन्नेषु प्रकिप्य प्रपीड्यते
कचिज्जाज्वस्यमानेषु तेटेषु वटक्रवचनिक्षिप्यते क्चिज्जाउवल्यमाना छोहमय्यः कान्ताम्तं
परिरमन्ते कविदेन्धकूपेषु समाशेषु निपात्यते क्चितक्षधितः खविष्ठामिव भक्षयति
कचितुषातंः खमूत्रमेव पिबिति कचिन्मक्षिकापक्िवातपरिवीतां दु्गन्धपमूहषारिणीम्‌-
च्छरनां पूयमेवे पयः कुवेतीं योनिं छेहयति कचिन्मेददिच्छेदान्प्ामोति कचिदति
तीक्ष्णकण्टफरेषु निबध्यते कविदात्मानं विविधदोषधारिणं परयति । एवमादीनि दुःखानि
नरकराव्डवाच्यानि तानि स्मय॑माणान्यपि दुःसहानि किमुतानुमूयमानानि । तदुक्तं

> ७ ५९

धोरानिति । तेषां नामाऽऽह-प्हारोरषसंज्ञकान्‌, महच तद्रौरवं च तिरथग्योनिगतस्य
१. त्‌. तितिकषा्ञानवैगग्यशचमारियुणवाजेतः । भिन्ञापमा्रण या जावे पपा यतिबू-

चिक्य ! इ ।

परमदंसोपनिषत्‌ । २९५

इदमन्तरं नात्वा स परमहंसः ॥ ३ ॥
क ७ च ५ २ (५ न्य
आशाम्बरो ननमस्कारो न खधाकरारो न निन्दा न स्तुतिर्यादच्छिको

५

नाण्दी °्वाशी वज्यीवज्यमचृत्वा समश्नाति । “नान्नदोपेण मस्करी" “चातुमीस्यं
चरेद्ध्षम्‌' इत्यादि ज्ञान(नि)विषयमयं च ज्ञानवाथित इति युक्तोऽस्य नरकः 1 इदम-
न्तरं ज्ञात्वा स परमहस इति । इदं ज्ञनदण्डकाएठदण्डयोरन्तरमृत्तमत्वाधमत्वक्षण-
मुक्तं तञ्जञातवोत्तमं ज्ञानदण्डं यो धारयति सर ए परमहंसो सख्यो ज्ञेय इत्यथैः ॥६॥

ननु मा मृद काष्ठदण्डोऽन्यातु चयी कीदशीववाशङ्कयाऽऽह-आशाम्बर इत्यादि!
आदा एवाम्बरं यस्य दिम्राप्ताः । तथा न॒ नमस्कारः कर्तव्यो यस्य स्र ननमस्कारः ।
निपेधाभनकारपमासत्वान्रहोपामावः । तदुक्तम्‌--“निर्ममस्कारमस्तुतिम्‌ः' इति । मया-
दावपि न स्वधाकारो यस्य | तथान निन्दा न स्तृतिः। निन्दा्र्वैवादिवाक्ये फः

[^

कृतया निन्दयाऽस्य दो निवारितोऽतर तु स्वक्ूकि निन्दास्तुती निषिध्यते | यादच्छिको
शं ०दी ०मावे रौरवमज्ञानप्रधानं कन्दनादि येषु ते महारौरवास्तेषा संज्ञा येप्वस्ि ते
महारौरवपेज्ञासान्‌ । इदमिदानीमुक्तं महारौरवादिप्रापिशक्षणे पर्वारिनः काष्ठदण्डधा-
रिणो ज्ञानवर्जितस्य । अन्तरं ज्ञानदण्डकाठदण्डधारिणेर्भैदः । ज्गात्वाऽवगलय । स यो
ज्ञानदण्डधारी सति काष्ठदण्डे वाऽपति प्रपिद्धः । परमहंसः परमहंपशब्दाभि-
धेयः ॥ ६॥

मानपरानि करैव्यान्युक्वा शारीराण्याह--आशाम्बरः । आशा दिशोऽम्बराणि
वद्लाणि यस्य पेवर्तकदेः सोऽयमाशास्बरः । न अनिन कर्म्यः । नमस्कारः, अश-
ादिदवादीन्रति नतिषिरेषः । न स्वधाकारः, किनुदि्य खधाकरोऽपि न । न
निन्दा जनस्य विद्यमानाविदमानदोषा(ष)तकीर्तनम्‌ । न च पुनरुक्तिः । निन्दापर-
त्वात्‌ । यथान्याल्यातस्यैव ततराभीष्टत्वात्‌ । यः : पूर्वं मानप्तस्य खनिमित्तस्य परि-
त्याग इदानी खकर्तकस्य वाचनिक्येति त्रिेषः । न स्तुतिः, धनिकदेवादीनुदिर्य
मनोरमणादर्थं समृच्ारणं स्तुतिरपि न करवद्‌! | न च स्मुतिकरणे न कोऽपि बाध इति
मन्तव्यम्‌ । यत एकं स्तुवतोऽथदपरस्य निन्दा जायते द्वेषश्च कस्यवित्प्रयक्षतस्ततो
गुणदोषदशैनं दोषपक्च एव निक्षेपणीयमि्यमिप्रायेणाऽऽह--न स्तुतिरिति । एतेन
नमस्कारादयोऽपि व्याख्याताः । तत्राप्युक्तदोष्य तुल्यत्वात्‌ । शारीरं वरज्ययुक्त्वा
करणीयमाह--यादच्छिकः, सदनृतपुवृत्तदरत्ततवादिपरित्यामेनानपकारिणी खात्मनो
जनसङ्गवजनहेतुराच्विव(वि)कतिभ्यां प्रापितेच्छा यदच्छा सा यस्यास्ति स यादच्छिको

[4

१ख. शरो निर्मम" ।\ ख. (तिन वषट्कारो यद्र)

२९६ नारायणक्षकरानन्दविरचितदीपिकाम्यां समेता--

भवेद्धिशु्नीऽऽबाहनं न विसर्जनं न मत्रं न
ध्यानं नोपासनं च न रक्ष्यं नारक्ष्यं

नाण्दी°नि्न्धरहितो भवेत्स्यादिक्षः परमहंसः । नन्वि निर्बन्धः --
“भिक्षाटनं जपः शौचं ललानं ध्यानं सुरार्चनम्‌ ।
कतैम्यानि षडेतानि सर्वदा नृपदण्डवत्‌" इति ॥

र्यस्य मेदादशिलात्तत्न सेमवतीलमिप्रायेणाऽऽह--नाऽऽवाहनमित्यादि ।
ध्याने स्मरणमुपासनं परिवर्त मेदः । यथा स्ुतिनिन्दादि ढेोक्षिकं न यथा वा देव-
पूजादि पर्दा तीयं न तथेव तत््वमस्यादिज्ञार॑शालरीयमपरि रकयवाच्यादिव्यवहार्य
योगिनो ने्ाह- न रक्ष्यं नारष्ष्यमिति । प्ाक्षिकेतन्यं तवंपदेन दक्षं देहादिषि-
रिष्टं चेतन्यं न दक्षयमरक्यं वाच्यं तदपि तस्य न ग्यवहाथमित्यथैः । चित्पदार्थो
जडापथक्तच्वपदयोरवाच्य परथ््यमप्रयगित्यपि योगिनो नासि । स्देहनिष्ठो वाच्योऽहं
परदेहनिषठस्वं तदप्यस्य नालति सर्वं॑सचछिदं ब्रह्ेलपि न । चकारादपर्व न फ्रिचि-

शं०दी °वेतस्यत्‌ | भिक्ष; परमहंसः । ननु “श्रिकाल्मेककां वा पूजयेतपुरपोत्तमम्‌"
इतयादिसृतरैवपु नाऽपेक्षितेयत अआ।ह--नाऽऽबाहनम्‌ , अगच्छ ॒गोपीजनमनोर-
मण रदकरोटिकमनीयमू्तं नीलेत्पल्दटश्यामहेल्यादिमावनामावितमहापीठदौ खाभी-
टरेवतायामाकारणमागाहनं तत्परमहंमेन नानुषठयम्‌ । न व्रिसर्जनम्‌ , उक्तविरोषणप्य
देव्य पीठदो स्थितस्य सूयीदिषु प्रेरणं विपरजनं तदपि न । न मत्रं तत्सवितुषरेण्य-
मिलादिकं मननद्रसषणकारणमपि न । न ध्यानं पीनेोत्नतप्ुश्ोणीमारमन्थरामिमर्दन-
मदविहटामिमन्दखेदमुसीमिमहिषीमिमृहुन्दमन्दमीक्ष्यमाणमदनमहोत्पवं मन्दारपुष्प
प्रचयमोदितमनोरमधम्म्ं माधुरतीमानपराजहंपमित्यादिविरोषणेविरिष्टं मम देवत-
मिल्यादिनिन्तापतानोऽपि न । नोपासनं च, उपाप्रनया पजातीयप्रवाहप्रवृत्या
विजातीयप्रययगुन्यया विषयीकृतं खात्मनो मित्रं साकारं खीपुपादिशरीरं दैवतमपि
न । चकरारोऽर्वादीनामतुक्तानामपि स्मृचयार्थः । तेन स्तिरव्रह्ञानिविविदिषापन्या-
सादिविषयत्वन व्यास्येया । ननु यदि मच्रध्यानदवतादीनाममावः परमहसस्यष्टस्तरिं
किमनेन चिन्यमित्यत आह--न लक्ष्यम्‌ । दक्षवौखनोन्यापारव्यप्यभूतपञ्चकैः
समूष्षेटक्षयितु योग्यं रयं विकारसंदम इत्यः । त्नेन चिन्तयम्‌ } तर्तु यव-
नानामिव छक्षयविपरीतं सर्वकारणं मिथ्याज्ञानमित्यत आह-नारक्ष्यं दप्तदादि-
प्रकरिरक्षयितुमराक्यं मिथ्या्ञानमपि न । ननु तरिं मिथ्यात्तानततकार्योम्यां विभिचं

परमह॑सोपनिषत्‌ । २९७

न पृथग्रापृथगहे न नत्वं न सर्व चानिकेतस्थितिरेव
भिक्ष सोवणादीनां नैव परिग्रहेन रोक नावो चा

नाण्दी °दस्तीत्यपि त्य नासि तचित्तस्य ब्रह्मणि विश्रान्तत्वादत एवानिज्नतम्थि-
तिरेव प भक्षः । यदि नियतवाप्तना्थं कंचिन्मं संपदयेत्तदा तसिन्ममते सति तदी-
यहानो वृद्धौ वा चित्त वितिप्येत | मढवद्धारकादीनां पतौवरणरानतादिपात्राणां मिक्ना-
चमनाद्ानामेकमपि नेव परिग्रेत्परिगृहीयात्‌ । विकरणम्यत्ययः ।
हिरण्यानि पत्राणि कष्णायप्तमयानि च ।
यतीनां तान्यपात्ाणि वजेयेत्तानि भिकषुकः"' इति ॥
तथा नोक जनं शिष्यवर्गे परिग्रहेत्‌ । न केवलं कं त्यनेकितु नावयेकनं च
सानिध्याहोकस्थेवावलोकनं च न कुयीत्‌ । योगिनो टकिकेरिकन्यवहारगतानां बाध-

शं ०्दी ०चिन्त्यमित्यत आह-न पृथक, मिथ्याज्ञानतत्कारयाम्यां विभिन्नमपि न । अस्तु
ति ताम्यामभिन्नं चिन्त्यमित्यत आह--नापृथक्‌, ताम्याममिन्नमपि न । स्तु तदयह-
परत्ययाढम्बनं चिन्त्यमिलत आह-अहं न | अस्मत्मलयावटृम्बनं न तरि वत्पारि-
शोष्येण युष्मत्प्र्ययावटम्बनं चिन्यमिलत आह--न स्थे युप्मत्प्र्यावटम्बनं न ।
ननु तर्हि ठक्षयादिषट्कद्पं निन्मसतििलत जह--न सर्म च । तदुक्तं निसिल-
मपि | चकारलब्यतिरेकादेरपि निरपायः । एं विद्रतपन्यासमुक्त्वा विविदिषापन्या-
समुररीकृ्याऽऽह--अनिकेतस्थितिरेव न्कितो नीडमाश्रयो गृहमिति पयायः ।
खनिरमितगृहव्यतिरिक्तं शृन्यागारदेवायतनादिकं स्थितिः स्थानं यप्य॒सोऽनिकरेत-
स्थितिः । अननैवकारः स्थित्या सेवध्यमानो विविदिषामरन्याभिनः श्रवणादिविरोधि-
भ्रमणं वारयति । ये तवनिकेतस्थितिरनियतप्थितिरिति ग्याचक्षते तत्पक्ष तु नियते नियम-
नहेतुः खक्ृतादिकमिति व्याख्येयं न तु नियं न च तस्यानुदिनं गमनं प्रथानविरोधात्‌।
कीटवत्पय्द्माविति समतिस्तु कुतश्चित्पतितवदयातुरश्रवणानधिकासिपरमहंसविषयत्वेन
व्याष्येया । अप्रमहसविषयत्वेन वा । भिक्षुः परमहंसः । सवणादांनां मुवणख
विकारः सौवर्णम्‌ । आदिदब्देन रजतादि तेषामन्यतममप्युदकपात्राचरथं नेव परिग्रह
नैव खीकरयात्‌ । एवकारे महत्यपि संकटे खतबुद्धिनिवारणार्थः । तेनातैनपमलाव्रादि
स्वीहषतो न कश्चिदोष इत्यवगम्यते । न छोकं सवाटोकनयोग्यं मणिकुण्डलादि तदपि न
नावलोकषं नाकादिवदयं समाप्तः । अवरोकनानहेमनडुदादि्रामकषेत्रारामादिकं तदपि न

१क. घ, हादकादीनां। ग, दीतरैव।
३ ८

२९८ नारायण्ंकरानन्दविरवचितदीपिकाभ्यां समेता--

ऽऽवाधकृः क इति वेद्वाधकोऽस्त्येव । यस्माद्धिश्षुिरण्यं
रसेन दष्टं च स ब्रह्महा भवेत्‌ । यस्पराद्धिषुदिरण्यं रसेन स्पूं
च स पौटकसो भवेत्‌ । यस्पा्धिशुिरण्यं रसेन ग्राहं च स

नाण्दी०कानां वर्जनममिहितम्‌ । अथ प्रोत्तराभ्यामत्यन्तवाधकं प्रद्यं तदवर्जनमाह-
आवाधकः क इति वेद्वाधकोऽस्त्येवेति । अथावटोकनमत्रेणेति प्रक्षिप्तम्‌ । वाक्यो-
प्रम आकारः । तत्रापि हिरण्यस्यत्यन्तबाधकत्वमाह--यस्माद्धिभुरित्यादिना ।
रसेन प्रेम्णा । ब्रह्मेति । ब्रहैव पत्यमन्यन्मिथ्येतयनङ्गीकाराद्रह्य तेन हतमिव मवति
तेन ब्रह्महा भवेत्‌ ।
यत्समृतिः--“त्रह्म नास्तीति यो ब्रूया ब्रह्मविदं च यः ।
अमूतन्रह्यवादी च चयलि ब्रह्मघातकाः” इति ॥

यद्वा ब्रह्म्न इव तस्य नरको भवति । पौस्कस इति। निषाद च्छर्रायां जातः
पृर्कपः प्ज्ञादित्वात्यौर्कपो वर्णव्यत्ययेन वा पौरकपसत्तस्य इति यावत्‌ ।

यत्स्मृतिः-- “पतत्यसौ पुवं भि्ुर्यस्य भिक्षो भवेत्‌ ।

धीपूर्वं रेतउत्सनौ द्रभयंग्रह एव च” इति ॥

शं णदी ०परिगरहदियेतदुवृत्यथैश्वकारः । तेन यावता विना शरीरधारणं न स्याच्छर-
वणादिकारणमद्रानादिकं तावत्संगृह्णीयादिल्य्थः । देवकोपीनाच्छादनदण्डपादुकाभिक्षादि
दृष्टोपकारपिद्धं यथा क्रियते तथा सौवर्णोदिपरिग्रहेणापि । अपि च पारतन्ब्यनिवृक्ति-
भक्षादीनां भवति सौवणादिपरिग्रहादतसत्परिग्रहे को विरोध इति मन्वानः पृच्छति
नारदः-आबाधकः कः सौवणादिपरिरहे भिक्षो; को नाम सर बाधाजनको दोषः 1
ब्रह्मा तं दृष्टदोषाभवेऽप्यदष्टदोषोऽसतीति बृदध्वाऽऽह--इति चेत्‌ । एवं यदि
पच्छमि तदा वदामि । बाधकः पीडाकरः प्रत्यवायः शाखेष्वस्त्येव विद्यत एव विद्यते
वा न वेतिन संशयः । दोपमाह--यस्मायत्कारणाद्धि्ुः परमहस: । दिरण्यं कनकं
रसेनाभिटापेण ममेदं सादिति बुद्येत्यथेः । इष्टं च परययवलोकयेत्‌ । चकारः प्रमा-
दसंपातरागापरि्यागसमुच्यार्थः । रागेण सुवर्णद्रीनानुवृत्या स ब्रह्महा भवेत्‌ ।
सवहस्तधातितश्रोतरियत्राहमणवधदोपमाक्सयादिति । यस्माद्धिक्षुिरण्यं रसेन सृषं
च स पौरकसो भवेत्‌ । ष्टं छायां प्रवति । पौकपोऽन्यनादुककृष्टोऽ-
न्यस्मादनुोमनप्रतिरोमनानिङृष्टोऽन््यनविरोषोऽरण्यानीवरो मांसकृतान्यननाति-
विशेषः । अन्यतूववदयाख्येयम्‌ । यस्माद्धिुिप्यं रसेन राच च स
00

| भ१क.ख.ग. ड ्ंचेत्सत्रः। २क.ख.ग.ड.्ंयेत्सपौः। ३२क.ख.ग. ड.
चेत्य भा'।

परमसोपनिषह्‌ । २९९

आत्महा भवेत्‌ । तसमद्धिशचुहिरष्यं रसेन न च्छं
घन रषं च नम्रां च । सै कामा मनोगतं
व्यापरतेत। दुःखे नोद्रिषः सुखे न सहा यागो रागे

नाण्दीग्यात्महेति । अपङ्गस्यामोक्तुरानेो हिरण्यपङ्गित्वमेग्तृतवा्गीकारात्‌।

यत्सयतिः--“योऽन्यथा सन्तमात्मानन्यथा प्रतिपद्यते |

कि तेन न कृतं पापं चरेणाऽऽत्मापहारिणा" इति ॥

श्रुतिरपि तस्यान्धतामिसतलोकानाह-- “अपरया नाम ते छोका अन्येन तमत वृताः
तां प्रेयाभिगच्छन्ति ये के चाऽऽत्महनो जनाः" इति । न शै च न स्पृष्टं चन
प्रां चेति । इच्छेदिति रेष । चकारैः श्रुतं च कथितं च भ्यवडतं च नेच्छेदिति
प्रमुच्य: । दशेनस्परीनग्रणवदमिखापपरवका हिरण्यवृततान्तश्रवणतदूरुणकथनतदीयकरि-
यादिन्यवहारा अपि प्र्वायहेतव इत्यथः । हिरण्यवजनप्य फलमाह--सै कामा
मनोगता भ्यार्तन्त इति । पतरमायोदिकामानां हिरण्यमूरत्वादिति मावः । कामनि-
वृत्तेः फटमाह- दुःखे नोद्वियः सुखे निःखृह इति । इते सत्यद्ेगं न गतः सुखेऽ-
मिहाषरहितः स्थितप्रज्ञ इत्यथः । पुखदुःखयोरविक्षेपकलतवे तत्साधनयोरप्यविक्षेपकत्व-
माह-त्यागो राग इति । रागे रज्ञनहेतवैहिकामु्मिके तस्य त्यागो मवति फटानपे-

द° दी० आत्महा भषेत्‌ । प्राहं गृहाति मदीयमिति स्वी करोति ।
आत्महा पलन्ञानानन्दानन्तात्मठष्पस्य हन्ता । नाऽऽत्मवादधिकं किंचि.
तापं स्यावरजङ्गमात्मकस्य॒विशवप्याऽऽमन्यन्तमावादियभैः । अन्यतप्ैवद्यास्ये-
यम्‌ । तस्मात्ततः । बह्मवधपोखपत्प्रापयाऽऽत्मवधदोषकरारणद्धिशुदिरण्यं न छं
न सपृषटं न ग्राह्ं च । चकारो मिषेधावधारणाथैः । ग्याख्यातानि शिष्टानि पदानि ।
इदानीं मानपं कतव्यमाह--सरव कामाः सरवभ्य इहामुत्रार्थमेगेभ्यो मनोगता मनोग-
तेयो विविधवापनाख्पेण चित्ते वर्तमनेम्यो व्यारतैतारति कुर्यात्‌ । विगरिेषु मोगेषु
छरदिता्समानबुदधि क्यादियर्थः । दुःखे नोद्विषः, अस्य भिक्षोः प्रतिश्ूेदनीये
सतति न सतापः शरस्येव समरमूधनि प्रहारे । सुखे न स्पृहा अनुकूल्वेदनीये खछहाऽ-
भिापो न दुजनवाकयदूषितहदयप्येव छक्चन्दनादिभेगे । त्यागो रागे रागो योषि-
त्सङ्गामिाषतद्विषये त्यागस्तस्य वर्जनम्‌ । यथपि स्वे कामा मनोगता व्यावतेतेल-
जापि परिल्ाग उक्तस्थाऽप्येतत्यागे महान्यत्नः करणीय इत्येतदर्थमस्य विशेषतोऽ-
मिधानम्‌ । अथवा लागे राग इति विभकोर््यत्येन वाक्यं पठित्ैवं व्यार्येयम्‌ ।

~~~

१ ड. 'ताद्चाव" २ ख. व्यावतैन्ते) ३ ख. ग. इ, खे निःस्पृहस्यागो ।

३०० नारायणगंकरानन्दविरचितदीपिकाभ्यां समेता--

मर्वत्र शरुभावुभयोरनमिखेहो न दष्ट न भद च। सवै-
पामिद्धियाणां गतिरपरमते य॒ आत्मन्येवास्थीयते

नाण्दीण््षवान्‌।रागलमं व्ृणोति-स््र शुभाषमयोरनमिनेह इति। अनम्द्विष
इत्यपि ज्ञेयम्‌ । रागत्यागम्य फटमाह-न दष्ट न मोदते चेति । प्रतिकूरास दरे
नुकं दृष मोदं च न याति । ततः क्रि स्यादत आह--सर्वेषामिन्दियाणां शति-
रयरमत इति । सूसप्राप्तय दूःखपरिहाराय वेद्धियप्रवत्तिस्त्रयस्य योगिनोऽनुदिश्य-
तवदिन्दियोपरम इति भावः । ननु निजो योगो दुःसाध्य इत्याशङ्कय परमप्रमास्प-
दात्मावटम्बत्वान्पुपाभ्य एवेत्याशयेनाऽऽत्मनिष्ठामुपसंहरति-प आत्मन्येवापस्थी-
यते इति । अवतिष्ठत इति वाच्ये व्यत्ययः |
तदुक्तम्‌-“*न मुखं देवराजस्य न सुखं चक्रवातिनः ।
यतपखं वीतरागः य ज्ञाननिष्ठस्य योगिनः" इति ॥

देशेषु । धरुभाशूभयोः चक्वनदतवृशिकपर्दिरूपयोरविषययोः । अनभिलेहोऽमितः
पमत्वायथायोगं स्वालनोपटम्भनममिलनेहः । गुणदोषादिदरशनं न कर्म्यमिलथैः । एवं
कुर्वतोऽस्य को टाम इत्यत आह--न द्रषटि स्प्नऽपि ्वात्मनोऽपकारिण्यपि हविषं न
करोति । न मोदं च स्वपेऽपि स्वात्मना हरिचिन्दनदपेऽपि हषं न गच्छतीति शेषः |
चकारा मित्नवद्धेरप्यभावो मवति । ननु दुतेन्दियाशवानामितसतः प्रधावतां शरीररथं
दमीमनतृणां मनःप्रम्हथसकानो बुद्धिसारयिकदथीकरणदक्षाणां शन्दादिविषयपाप्ा्-
वतां पततां कथं नाम दवेषमोदयोरनुदय इत आह--सर्वेषां निसिखानां बाह्यभ्यन्त-
रकर्मज्ञानशक्तीनामेकादकषसंस्याकानां चक्षुरादीनां मनःपर्नतानाम्‌ । इद्धियाणामि-
द्रस्य दक्षिणे चक्ुपि वर्तमानस्य खयंप्रकादास्याऽऽनन्दात्मनो नामूपादिबोधकानि
बहिर्मुलतेन प्रवृत्तानि । अथवा स्वानः सत्तया तदनुमापकानीन्दरेण सा्िस्पेण वा
दृष्टानि । इन्द्ण्डमिन्द्रद्टमिन्द्रखष्टमिन्दगुष्टमिनद्रदत्तमिति वेतिपाणिनिभूत्रात्‌ । तेन
वा जष्टानि सेवितानि वा राजेव नगराणि तेन वा दत्तान्यस्य शब्दादिग्रहणार्थं महादे-
वेनेव महाकुटेम्यः स्वनन्दपुरं तेषाम्‌ । गतिविषयविषयामिलापार्थं गमनम्‌ । उपरमते
निवृत्तं मवति । सखशिक्षितानामिवाश्वानां दुर्मतिः । इन्धियगतिबोधपुरःपरं हैविषादनि-
त्तो किंसिविफठमित्यत आह--यः । येन दानेद्धियेण हषैविषादद्ून्येन । आल-
न्व तत्दाथे न तवन्यत्र | अवेस्थीयते तवंपदाेगतमिदेनावस्थानं क्रियते । विविदि-
पासंन्यापिनः श्रवणादिपपत्तो फटममिनयेन दीयति--यत्मसिदधं श्रतो प्रलज्ञानान्‌-

१ घ्र. मोदते!

परमहंसोपनिषत्‌ । ३०१

यत्पृणौनन्दैकवोधसतद्र्माहमस्मीति कृतङृत्यो भवति कत्रत्यो
भवति ॥ ४॥

ॐ भरं कर्मभिः शृणुयाम देवा भदरं पदयेमाक्षमिर्यनत्राः ।
सििरेसौसुष्वासस्ततूमिव्यषेम देवहितं यदायुः । स्रस्ति न
इनदरो शृदधभ्रवाः खस्ति नः एषा विश्ववेदाः । खस्ि नस्तार््यो

नाण्दी० इद्ियोपरतो च न कदाचिदात्मनिर्विकल्पकप्माधेरविघनो मवति । तेषां का
स्थितिरिति प्रशस्य ंेपविस्तराम्याुत्रं परमुक्तं तदेवात्र पुनरपि हिरण्यनिषेधप्रङ्गेन
स्पष्टीकृतम्‌ । अथ विद्त्नयाप्तुपंहरति--यदूर्णानन्देकबोधसद्रष्याहमस्मीति
कृतङयो भवति कृतकृत्यो भवरीति। अधिकप्षपमन्धनिरापराय संपूरणपतीकोपदा-
नमू । यद्भद्य वेदान्तेषु पू्णानमदैकबोधः परमात्मेति निरूपितं तद्रह्ाहमस्मीयनुमव-
नयोग प्रमहसः कृतार्थो भवतीः ।

~ यत्स्यृतिः--“क्ञानामतेन तृप्य कृतकृत्यस्य योगिनः |
नैवासि किचित्कतंम्यमलि चे स॒ तत्ववित्‌"! इति ॥
विरक्तिः समाप्त्य्था ॥ ४ ॥

शं ०दी °नदादिर्क्षणम्‌ पू्णानन्देकबोधः पणीनन्दैकोधम्‌। णो देशकाशवस्तपरिच्छे-
दुन्यः। आनन्दैकबोषः। एकशब्द एवकारार्थः । पुरूपं एव न त्वन्यः । एको बोष
सवयप्रकाशमानंवित्छमावसतदेकं षं य्य ब्रह्मणसततयणीननदेकोधरूपम्‌ । तदुक्तम्‌।
ब्रह्म वृहत्‌ । परवनगत्कारणं तत्पदा्थोपगतपारेक्षयादि । अह त्वंपदाथोपगतटुःखि-
त्वादि । अस्मि, अपगतपम्तमेदस्वयप्रकाशमानानन्दात्मस्वरूपेण भवामि । इलयनेन
प्रकरेण विविदिषापंन्यास्यपि विदवान्मकीलथैः । ननु बोधस्य पस्य तीहिमनादिज-
न्यस्य यथा कर्मङ्गता तथाऽत्रापि स्यादित्यत आह--ढृतकरृत्यो भेवति । कृतं
कृल्मतुषयं खाभीष्टफटप्रा्िटक्षणं येन स॒त्यः संपद्यते । अयमथः । यदि
नीहयादिजञानं करमप्रवृत्तिहेतुसत्छानष्ठिेऽपि यागे सराधितेऽपि स्वग किमिति तस्येव
तस्िन्नेव प्रवति जनयति ततो मयेदं करणीयमस्मे फरयेतीयं वृद्धिरङृतकृल्तापरप-
याया प्रवृत्तिहेतुरिति वनीं स च स्वयप्रादामानानन्दात्मनि स्ुरयपगतपतम्तेद-
वान्पर्‌ इति प्ता कथं स्यात्‌ । ततः पृक्तं कृतकरो मवतीति ॥ ४ ॥

३०२
अगिष्निमिः स्वस्ति नो बृहस्पतिर्दधातु । ॐ शान्तिः शान्तिः शानिः ॥
इति श्रीपरमहंसोपनिपत्समाप्रा ॥ १९ ॥
नाण्दीर नारा्रणन रचिता जीवन्ृक्तिविवेकतः ।

रुत्यथमाप्य प्रमहंमोपनिषदीपिका ॥ १ ॥
इति नारायणविरचिता परमहंमोपनिषदीपिका समाप्ता ॥ २९ ॥

शं ० दी० इयं परमहंसानां स्याख्यातोपनिषन्मया ।
तद्धमज्ञानजननी सानन्दत्मप्रगोधिनी ॥ १॥

इति श्रीमत्परमहंसपरितराकाचार्यानन्दातमपूज्यपादरिष्येण श्रीशेकरा-
नन्दभगवता विरचिता परमहंसोपनिषदीपिका समाप्ता ॥ २६ ॥

ॐ तत्सद्रह्यण नमः ।

पिण्डोपनिषत्‌ ।

नारायणविरचितदीपिकासमेता ।

खण्डमेकं पिण्डहेतुः सप्तविशतिपूरणी ।
पिण्डोपनिषहुदण्डवैराप्यजननाय पता ॥ १ ॥
. संारविमृक्तये प्रमह॑ससंन्यापन उक्तस्तदरहितानां क्रिपत्नानां का गतिरिति संशये
वैराग्यजननाय संसारिणां पराधीनां गति निरूपयितुं पिण्डोपनिषदारभ्ये--
ॐ देवता कषयः सवे ब्रह्माणमिदमन्रुवन्‌ ।
मृतस्य दीयते पिण्डः कथं गृहन्स्यचेतसः ॥ ! ॥
भिन्ने पञ्चात्मके देहे गते पयु पश्चा ॥
हंसस्तयक्त्वा गतो देहं कस्मिन्स्थाने व्यवस्थितः॥ २॥
देवता इति । आख्यायिका पंप्रदायाविच्छेदप्रदीनारथा । दीयते पिण्डो रोकैरिति
शेषः । तच्च शरीरमन्तरेण चेतनारहिता मृताः कथं गृहन्तीति प्रथमः प्रभ्नः । पञ्च
भूतेषु विषये पञ्चधा देहे गते सति हंसः करिमतरवस्थित इति द्वितीयः प्रभः ॥१।२॥
~ अयं वसति तोयेषु व्यहं वसति चागिषु ॥
त्यहेमाकाशगो भरत्या दिनमेकं तु वायुगः ॥ ३ ॥
द्वितीयस्योत्तरमाह-त्यहमिति ॥ ३ ॥
मोगोनितशरीरोत्पत्िद्रारा चेतनः निं गृहातीलाचस्योत्तरमाह --
प्रथमेन तु पिण्डेन कलानां तस्य संभवः ॥
द्वितीयेन तु पिण्डेन मांसत्वक्शोणितोद्धवः ॥ ४ ॥
दृतीयेन तु पिण्डेन मतिस्तस्याभिजायते ॥
चतुर्थेन तु पिण्डेन अस्थिमल्ला परजायते ॥ ५ ॥
पञ्चमेन तु पिण्डेन हस्ताङ्कस्यः रिरो मुखम्‌ ॥ `
षष्ठेन कृतपिण्डेन हृत्कण्डं ताड नायते ॥ ६ ॥
सप्तमेन तु पिण्डेन दीर्धमायुः रजायते ॥
अष्टमेन तु पिण्डेन बाच पुष्यति वीर्यवान्‌ ॥ ७ ॥

३०४ नारायणविरवितदीपिकासमेता पिण्डोपनिषत्‌ ।

नवमेन तु पिण्डेन सर्वैन्द्रियसमाहृतिः ॥
दशमेन तु पिण्डेन भावानां एुषनं तथा ॥
पिण्डे पिण्डे शरीरस्य पिण्डदानेन संभवः ॥ ८ ॥
इस्यथवैबेदे पिण्डोपनिषत्समाप्ता ॥ २० ॥
प्रथमेन त्विति । कलः षोडश षष्टपरशनोक्ताः ।
यथा--“कटाः पोडश भृतानि प्राणोऽसं जन्म कम च |
श्रद्धा यज्ञाप्तपोमच्रा मनोमात्रं शरीरकम्‌" इति ॥
द्रा पिण्डा दशमु दिनेषु पुत्रादिमिदीयमानाः प्रथमादिशन्देनोक्ताः । भावाः धुत्त
षादयः । एवनमुहोधः । अयमर्थो गर्‌डइपुराण एतच्छ्रतिमृह एव सोपपत्तिको भग-
वता गरुडं प्र्युपपादितः 1 देहावयवोत्पत्तो च मृषीदिः क्रम उक्तः ।
तथाहि--“श्रथमेऽहनि यः पिण्डस्तेन मूरा प्रनायते |
म्रीवाप्कन्धं द्वितीयेन तृतीये हृदयं भवेत्‌ ॥
चतुर्थेन भतेदपष्ठः पञ्चमे नाभिरेव च ।
पटूपतमे कटिगह्मूरू चाप्यष्टमे तथा ॥
जानूुपादो तु नवमे द्षमेऽदवि धुधा भवेत्‌ ।
देहपूतः शुषाऽऽविष्ट गृहद्वारे च तिष्ठति ॥
दशमेऽहनि यः पिण्डस्तं द्ादामिषेण तु ।
यतो देहे समतप्ने प्रतो जीवः क्षुषाऽन्वितः ॥
अतस्त्वामिषबाद्यं तु श्चुधा तस्य न नदयति ।
एकादशं द्वादशं च प्रतो भृड्धे दिनद्वयम्‌ इति ॥ ४ ॥ ९ ॥ ६ ॥
॥ ७॥<॥
नारायणेन रचिता श्रुतिमात्रोपजीविना ।
अस्पष्टपदवाक्यानां पिण्डोपनिषदहीपिका ॥ १ ॥
इति नारायणविरिचिता पिण्डोपनिषदोपिका समाप्ता ॥ २७ ॥

१ के. पिण्डश्च |

ॐ तत्सद्रह्यणे नमः ।

प्राणा्िटो्रोपनिषत्‌ ।

नारायणविरचितदीपिकासमेता ।

प्राणायिरोत्रोपनिषचतुप्ठण्डविराजिता ।
एकादशी शोनकीये सारभूता हि सर्वतः ॥ १ ॥
ननु विरक्तस्यापि देहस्य स्थितयेऽन्नादनमावरयकं तच्च मुक्तावनुपयुक्तत्वादनर्थकं
स्यादित्यादाङ्कयोपासनया सार्थकत्वायाधिहोत्रोपनिषदारम्यते--
अथातः सर्वोपनिषत्सारं संसारज्ञान-
मधीतमन्नसूत्रं शारीरं यज्ञं व्याख्यास्यामः ।
अथात इति । संसारन्नानं संपरारो हेयतया ज्ञायतेऽनेनेति । अधीतं वेदेषु । अन्नपु-
शरमन्नमेव सूत्रं साधनं यसित्‌ । शारीरं शशीरभवम्‌ ।
यत्तपररोचनार्थमादौ फटमाह--
अस्मिन्नेव पुरुषशषरीरे विनाऽप्यम्निहोत्रेण विनाऽपि
सांख्ययोगेन संसारविगुक्तिरभवतीति खेन विधिना,
अस्मिन्निति । खेन खमृह्योक्तेन ।
अन्नं भूमौ निक्षिप्य
अननं भूमाविति । न त्वन्तरे परदादावन्नपात्रमारोप्यमिलर्थः ।
तदुक्तम्‌--“"पीठस्योपरि पात्रं यः संस्थाप्याश्नाति ब्राह्मणः ।
न देवास्तृपिमायानति दातुभेवति निप्फटम्‌” इति ॥
यद्वा ्याट्तिमि्रिवियं भमौ चेत्यर्थः ।
ताः खख्पेणाऽऽह--
या ओषधयः सोपराज्गीरिति तिभिरनेपत इति द्राभ्यामनुम- `
त्रयते । या ओषधयः सोमरा्गीरबह़ीः शतविचक्षणाः ।
या ओषधय इति । सोमराङ्गीरिति । सोमो राजा यासां ताः सोमरा्य इलर्थः।
ता नोऽस्मानंहसः पापान्युञ्चन्त्वितयन्वयः | रातमनेकजाततीया विचक्षणा रोगाद्पनयन-
ज्ञानवत्यस्तयोः कर्मधारयः ।
३९

३०६ नारायणिरचितदीपिकासमेता-

वृहस्पतिपसृास्ता नो युश्वन्तंहसः।
वहस्पतिपसरता इति । वृहस्पतिना प्रमूना दितीरयः ।
अनेकरूपत्वमेवोच्यते-- ।
या; फलिनीर्या अफला अपुष्पा याश्च पुष्पिणीः ।
वस्पतिभमूतास्ता नो युश्वन्तंदसः ॥
या; फलिनीरिति । चकरेण वृक्ष्रतलादिरूपा उच्यन्ते|
जीवलां नवारिषां मा ते वध्नाम्योषधिम्‌ ।
या त आयुरुपहरादप रक्षांसि चाऽऽतयात्‌ ॥
जीवटां जीवं लयादत्ते सा विपोषधिरितयसताम्‌ । नवारिषां हर्पानननीमुद्रेगका-
रिणी यथा लाङ्गटी गृहोपरे निरिपा कठहं करोति कुटुम्बिना तादृशीम्‌ । हे ओषधे
वनदेवते ते तवर त्वत्संवधि्ी त्वत्खामिकां तां मा बधामि न स्वीयां करोमि । उप
हराहुपहरदकषांति चापाऽऽतयादागनानि कुर्यात्‌। तां ते मा बधरामीत्यन्वयः 1
अन्नपतेऽन्नस्य नो धद्यनमीवस्य गुष्पिणः ।
मपदातारं तारिप उजं नो पेहि द्विपदे चतुष्पदे ॥
अनमीवस्य न अमीर पापं यस्य } श्ुप्मिणसेजखिनः । शुष्मं तेजोरकयोरुक्तमि?
विन्वः । प्रप्रदातारं प्रसमुपोदः पादप्रण इति प्रशब्दस्य द्विमीवः । तारिषस्तारयोध्व-
लोकं नय । उर्जम्तं बं वा नोऽप्मम्यं येहि देदि। हुषाञ्‌ हि धारणे पुष्टौ दान इति
बोपदेषः । द्विपदे मनुप्याय ।
यदन्नमब्ि वहुधा बिराद्धम्‌ ।
विराद्धं सिद्धिविरोधि |
विराद्धिमेवाऽऽह--
सैः परजग्धं यदिवा पिशाचैः सर्वं तदी.
, ज्ञानो अभयं कृणोतु रित्रमीशानाय खाह् ।
रुद्रैरिति । स्दपिशाचादिम्यो यजमानेनापितमित्य्थः । सर्वं तदन्मीशानः प्ररमा-
त्ाऽमयं भयाजनकं कृणोतु करोतु तदथमीदानाय सराहा । आहुती ददामीत्य्थः ।
अन्तश्चरसि भूतेषु गुहायां विश्वतोमुखः । लं
यतस्त्वं बरह्मा त्वं स्रस्तं विष्णुस्त्वं वषट्कारः ।
आपो ज्योती रसोऽगृतं बरहम भूवः स्वरो नमः।

१क.स्‌.ध. ड, ब्रह्म,

प्राणामिदयत्रोपनिषन्‌ ) ३०७

नटर्ेः प्राथनाऽनरिलपां प्ार्थनाऽऽपो ज्योतिरिति । है अपो युयं ज्योति
रादिषपाः स्थ ताम्य ॐ नम हृत्यन्वयः |
आपः पुनन्तु पृथिवीं पृथ्वी एता पुनातु मा्‌ । पुनन्तु ब्रह्म-
णस्पतिव्रह्यपूता पुनातु माम्‌ । यदुच्छ्प्रमभोञ्यं वा यद्रा
दुरितं मम । सवे पुनन्तु तं ह्यापो असतां च प्रतिग्रहम्‌ ।
आपः पुनन्ति । तापरामेवापरो म्रः पूना सती मां पुनातु । व्रहमणस्पतिर्-
णस्पतयः । पृथिवीं पुनन्तु । बह्मूता बरहममिव्राहप्रः पतिता एथिवी मां पुनातु ।
ममोच्छिष्टादि परव तमापः पुनन्तु शोषयन्ित्यन्वधः ।
आपोऽद्तमस्यएतोपस्तरणमस्यमृतं प्राणे जु्तेम्यमा रिप्यान्तेऽसि
प्राणाय प्रदानाय स्वाहाऽपानाय स्वाहा व्यानाय खाहा समानाय
स्वाहोदानाय स्वाहेति कनिष्टिकयाऽङकस्याऽङुपेन च प्राणे लुश्चेमि ।
आपोऽपृतमसीति । आप आप्रोतेरपुनिधेयवचनानुरोषेन वाऽमीत्येकवचनम्‌ ।
उमा सह्‌ हे शिष्य प्रशिप्य | अन्तोऽप्यमितोऽपि मोमितोऽपति। जम गतौ भोजने शब्दे
अनामिकयाऽपाने मध्यमिकया व्याने प्रदेशिन्या समाने
स्ोभिरुदाने तष्णीमेकमेककरष ज्॒होति द्रे आहवनीय
एकां दक्िणाग्रवेकां गाहप एकां सवम्रायधित्तीय ॥ १॥
अनामिकयेति । अङ सै्रासेति । एकक्रपावधनो तत्रा्निः मयै आहवनीये
दोना सुखप्ये दषिणाघ्नो शरीरप्नौ टदयस्ये गाहपत्ये कोष्ठो नमस्ये । पः
प्रायश्चित्तीये नामेरधःस्थिे ॥ ! ॥
अथापिधानमस्व्ृताय त्वोपद्धामी्युपस्पृश्य पुनरादाय पुन-
सुपसपृशेतम्यं प्राणावपो शद्रा हूदयमन्वारभ्य जपेत्‌ ।
अपिधानमाच्छादनम्‌ । अनेन मन्रेण द्विराचम्य तततो वामेनोद्कं गृहीत्वा दक्षिणेन
हृदयमारम्य खषट्ऽमृतोऽप्ीत्यमतं जपेत्‌।
पाणोऽभिः परमात्मा पश्चवायुभिराएतः ।
अभयं स्तेभ्यो न भवेदहं कदाच नेति।
अभयमिति । सरवभूतेम्योऽमयं भेत्‌ । अं कदाच कदाचिदपि न नापि तु मे
यमेवेत्यन्वयः । इमे दे प्राने ।
न्ध
विश्वोऽसि परै्ानरो विश्वरूपा विष्वं तया धा्ैते।
जायमानं विभ्वं हु लाहुतयः स्वा यत्र ब्रह्मा ।

१ ह.सतशच प्र २ ङ.श्रदात्‌ । आ ३ ग.'सतत्वायोप। ४ ग.ध्येनापो.। ५ ग. वै बि

३०८ नारायणविरचितदीपिकासमेता-

विश्वं लिति । विधं यत्ताः पर्व लवाऽऽहुतयः । यत्र विश्वपि्रहा वति ।
बरह्मादिलम्बपर्थनतं जगत्तवाऽऽहुतय इत्यः ।
तहि तमपि कस्यचिदराहुतिः स्या अत आह--
विश्वामृतोऽसीति ।
बिश्वामृत इति । विश्वामृतोऽसि विश्ेषु नित्योऽपि ।
महानबोऽयं पुरूषो योऽद्गुषमरे मतिष्ठितः । तमद्धिः प्रतिः
षिञ्चामि सोऽस्यान्तेऽप्रतायामृतयोनाविदयेष एवाऽऽत्मा ।
महानिति । अोऽचतर्पक इत्यथैः । अनते देहावपराने । अमृताय योनौ निषेक-
स्थनेऽगृतमावाय । अनेन दतिणाङकषठाग्र पिशवेत्‌ । एष भोक्ताऽङष्टप्रे स्थितः प्त
एवाऽऽतमा ज्ञेयः ।
अत्रा्िहोत्रबृद्धिः कर्तव्येत्याह--
ध्यायेतामिहोतं जुहोमीति स्वेषामेव सूनुर्भवत्यथ
ध्यायेतेति । मूनृजनकः प्रसोतामूत इति व्युत्पत्या न तु रूढ्या । पनुः पत्रेऽुने
रवारिति विशवक्तेः । यद्र सूनुः पुत्रो यथा पित्र्पक एवं परवषां त्को भवतीत्यर्थः ।
यद्रा पूर्य इव भवति ।
यद्परिषत आहुतीहोमयति खे शरीरे यङ्ग परिवतेयामीति ।
यज्ञपरिष्त इति । यज्ञपरिवतनाय । प्पदादित्वाककिप्‌ । अथेलिहोत्रबु्यनन्तर्‌"
मधिकारपाप्तौ । आहूतीर्रासानयन्तु्या होमयति मृते तिपति यज्ञं वर्तयामीतिवुष्या ।
चतवारोऽप्रयस्ते किंनामधेया; ।
चत्वार इति । पञ्चमस्य प्रायशचित्तीय्यापाषैत्रिकत्वात्‌ |
ततर मर्योऽभिनाम सूर्यमण्डलाकृतिः सहस्र
मिभः परित एकपिभरत्वा मृधि तिष्टति
उपापतनाथं नामानि एृच्छति- तत्रेति ।
यस्मादुक्तः।
यस्मादुक्त इति । पूवण संबध्यते । यस्मात्मृय॑ः सहस्रदलापिष्ठतेति वेदेषक्तः 1
तदषसलनमभिमाह--
दशेनाशरिनांम चतुराढृतिराह्वनीयो भूत्वा
दद्मनाभिरिति । चतुराङ्ृतिश्वतुरस्ाकृतिः।
युस तिष्ठति

०००१ ५.०१५०.०

भाणाब्रिह्र पनिषत्‌ । ३०९
यु इति । तदक्तम्‌--
“निहामूले स्थितो देवि पतपतेनोमयोऽनरः ।
तद्रे माकरशवन्रलाटुमूे परतिष्ठितः" इति ॥
तृतीयमाह--
शारीरोऽभरिनीम जरापण॒दा इषरिर-
विन्दत्यथचन््रकृतिदंक्षिणाभि्ला
शारीर इति । शारीरो जठराशनिः शुमाशुभमोक्ता । नरप्रणृदा जरां प्रणुदति
कनिन्प्रत्ययः । “अजरो न नीये प्रियते" इति श्रुतैः ।
हृदये पिष्ठति ।
हृदय इति । तदुक्तम्‌-“टत्मरोरुहमध्येऽस्मिन्‌"' इत्युपक्रम्य "विश्वाधिषं महा-
वहि ज्वरन्तं विश्वतोमुखम्‌" इत्यादि । इविभूक्तमवि्छन्दत्यवस्कन्दयति शोषयति
तद्र गृहातीलभेः |
तत्र ॒को्ठामिनमादितपीतटीदादि-
तानि सम्यक््रपयिता गाहैपत्यो भूत्वा
तजर कोष््ग्निरिति । य उक्तः र निहप्यत इति देषः | प्रतिन्ञातमर्थं द्ीयति-
कोषटाभनिनमेति । अशितं नोप्यं लीं रेयम्‌ ।
नाभ्यां तिष्ठति । परायित्तीयस्त्धस्तातिलियसिषः।
नाभ्यामिति । तटुक्तम्‌-“नामिमध्ये भवत्येष भास्करो दहनात्मकः” इति ।
्रायशचित्तीयस्त्वधसताद्वतत सर्वेषामिति शेषः । तदुक्तम्‌--“्रिकोणं च पुरं वेरो
मेदादवस्थितम्‌ " इति । चियक्षिघलो यस्य वर्तन्त इति शेषः । नाडीनां बाहूस्येऽपि
मुस्या नाञ्यक्षिस्र एेडा पिङ्गला पृषु्ना ।
तामिः कं करोतीत्यत आह--
दिमांशुम॑भा पभरजननकमा ॥ २ ॥
दिमांशिति । दिमांशोरंलरस्थचन््रमण्डलाचादैद्वारा चतामिः प्रमामिः शुत्रर-
पाभिः प्रजननं प्रनोतपत्तिः कमै यस्य स॒ तथा । पिङ्ग हभिकरुण्डमध्येऽसति तेनाभि"
कुण्डे पतितं इक्र प्रणिनाऽऽृष्टं टिङ्गग्ेण गमीशयं प्रविश्य प्रजा भवति तेनाभ्ी-
षोमात्मकं शरीरमुच्यते ॥ २ ॥
अस्य शारीरयङ्गस्य यृपर्नाशोभितस्य को यजमानः का पतनी ।

१क खे.ग. "भभःप्र |

३१० नारायणविरचितदीपिकरासमता-

शारीरयत्तस्य सृषेनोकारेण रदानयाऽऽशया शोपितस्योपकरणानि ए्च्छयन्ते पृष
चेोतत्यनते कचित्कमण कविद्रयुन्कमणानास्थया । दृषटिपिपादन एव तात्पर्यात्‌ ।
के ऋल्विनः के सदस्याः कानि यज्ञपात्राणि कानि हवीपि का
वेदिः कोत्सेदिः को द्रोणकखशः को रयः कः पटुः कोऽ्वुःको
होता को ब्राह्मणाच्छंसी कः मतिप्रसथाता कः पस्तोता को मैत्रा
वरुणः क उद्राताका धारा कः पोता के दमाः कः सुषः काऽऽ-
ञ्यस्थारी कावाघारो कावृाञ्यमागौ के मयाजाः केऽतुयाजाः
केडा कः सूक्तवाकः कः शेयुवाकः का द्या काऽदहिंसा के पतनी-
संयाजाः को यषः फा रशना का ईयः का दक्षिणा किमवभू-
थमिति ॥ ३ ॥
- के वइविन इति सामान्यप्रश्नः । कोऽधवयुरिदयादिरिरेषप्रश्षः । धारा पेतो(्ु)-
प्करणविशेषः । इडा पात्रविशेष । केडा का इडा ॥ ९ ॥
अस्य ॒श्ञारीरयज्ञस्य यपरशनाश्चोभितस्याऽऽत्मा यजमानो
बुद्धिः पतनी वेदा महत्विमोऽद॑कारोऽध्वगधिततं होता प्राणो
बाह्यणाच्छंस्यपानः प्रतिभस्थाता व्यानः; प्रस्तोता समानो
ेत्रावरुण उदान उद्वाता शरीरं बेदिनासिकोच्तणेदिरमधा द्रोण-
कलशो द्निणहस्तः सुवः सव्यहस्त आञ्यस्याली श्रे
आघारौ चक्पी आज्यभागो ग्रीवा धारपोता तन्मात्राणि
सदस्या महाभूतानि भ्याजा भृतान्यनुयाजा जिदहेडा दन्तोष
सूक्तवाकस्ताठु रंयुप्राकः स्पृतिदंया क्षान्िरहिसा ।
वेदा महतिवनः । ऋतििनामप्यृचिनः प्वपामुषेष्टुतात्‌ । सरामानयप्रश्रस्य विरो-
पपरथवप्तायित्वाद्विेपेणोत्रम्‌ । भ्रीवा कंधरा । धारापोता धारामिरूपरक्षितः पोता
पवमानाध्येता । जिह्वेडा । इडा पाघ्रव्रिरेपः । इत्यादि । आत्मादीनां यजमानादिपराम्यं
स्वातच्रयादिना यथाप्तमवमृहनीयम्‌ । अत्र प्चव्रिशत्य्र्ासताबन्त्यवोत्तराणि । के
प्रयाजाः केऽनुयाना इतयेतयोर्महाभूतानि प्राना मृतान्यनुयाना इत्युत्तरम्‌ । भूतानि
शरीराधरितप्राणिनः एाचिकादयच्चिविषाः स्मृतिदया क्षान्तरतेति ।
पत्नीसंयाजा(१) ओंकारो यूष आज्ञा रशना मनो रथः कामः
पुः केदा दभा उद्धीन्िमाणि यह्गपात्राणि कर्मेनधियाणि
हवीप्यहिसा इषटयस्त्यागो दक्षिणा अवमृथं रमरणात्‌ ॥

१. ग. इयोर्वक्रः | २ ग. रसना। ग. रसना । ४ क. मरणम्‌ ।

माणाश्निहोत्रोपनिपषत्‌ । ३११
चाः पत्नीसंयाजा(? मनो रथो मन एव रथः ! मरणादैहास्यमटापन॑यनादा-
त्मनो यजमानस्य यन्ञान्तच्नानम्‌ ।
ननु मन्तु यज्ञोपकरणानि तथाऽपि देवतामवे कथं यज्ञः स्यादित आह--
सवां हयस्मिन्देवताः शरीरेऽपि समाहिताः
सर्वा दीति। यावदमिदैवतं तावद्यात वौति चक्षुरादीनां सर्यायिषठितत्वादिति मावः।
ननु ज्ञानामवि कथं मक्ष इलयाशङ्कय वाराणप्तीमरणं दष्टानीं करो
वाराणस्यां गतो वाऽपि दृद वा व्रह्म यः पठेत्‌ ।
एफेन जन्यना जनतुर्क्षं च पराप्ुयादिति मोक्षं च प्राप्तुयादिति |
इृलथवैवेदे पराणायिहोोपनिपत्समाप्ना ॥ २१॥
वाराणस्यामिति | द्विरुक्तिः समाप्यरथा ॥ ४ ॥
नारायणेन रचिता श्रतिमावोपजीविना ।
अस्पष्टपद्वाक्यानामधेहोत्रस्य दीपिका ॥ १ ॥

णे

इति नारायणविरचिता प्राणाचनिहोतोपनिपदीपिका समाप्ता ।॥ २८ ॥

१. भनयादा ।

ॐ तत्सद्रह्मणे नमः ।

ब्रह्मोपनिषत्‌ ।

नारायणविरचितदीपिकासमेता ।

्रहमोपनिषदारम्या ब्रहत्तानप्रदापिनी ।
चतुप्बण्डा च दशमी शमिनां ददयंगमा ॥ १ ॥

इदानी चतुप्लण्डस्यस्य चुःस्थानस्य चतुर््यानास्पदस्याऽऽत्मनों निर्ुणष्यानतिद्धये
स्वरूपं ससंन्यामं वक्तव्यमिति ब्रह्मोपनिषदारम्यते--

ॐ शोनको ह वे महाशालोऽङ्गिरसं भगवन्तं पिप्यलादमपृच्छ्‌ ।

ॐ शानक इति। ॐ अथस्य पुरुषस्य चत्वारि स्थानानि भवन्ति नामिदयं कण्ठ
मूर्धेति तत्र चतुप्यादं ब्रह्य विमातीति अन्धो द्वितीयखण्डारो परितः प्रथमखण्डादावपि
केचित्पठनि प॒ पाठो नातिप्रपोजनोऽरथपंबन्धामावात्‌ । महाशालो मह्यः हाखगृहा-
ग्रमागा यस्य स तथा । अङ्गिर गोत्रतोऽपलापल्यवतोरमेदोपचारात्‌ । पिप्यदं नाम-
तोऽपृच्छलृष्टवान्‌ ।

परभरानाह--

दिव्ये ब्रह्मपुरे संपतिषठिता भवन्ति कथं सजन्ति कस्यैष
महिमा बभूव यो देष महिमा बभूव क एषः ।

दिव्य इति । दिव्ये वागादिदेवनिवाप्राय ब्रहमोपरब्पिध्याने बरहमपुर शरीरे सेप्रति-
षिता भवन्ति कथम्‌ । वागादय इति शेषः । करिमाधारा वागादयः शरीरे प्रतिष्ठिता
इति प्रषः । पृजन्तीत्यतापि कथमिति संबध्यते । किंवटेन स्वस्वविषयेषु व्याप्रियन्त
इत्यथैः । एष द्वितीयः प्रश्नः । कस्यैष महिमा वुद्यारिविस्तारो बभूव जात इति तृतीयः।
यो ह्येष प्रत्यक्षो महिमा वभूवेष क्त्वो महिमा तत्तप्रश्वारा महत एव तं पृषं
वेदितम्यमिति चतुर्थः ।

उत्तरमाह--

तस्म स हावाच ब्रह्मविद्यां बरिषटाम्‌ ।
१ग्‌. घ. ॐ अथास्य पुरृषस्य चलारि स्थानानि भवन्ति नाभिहृदयं कष्टं मू्धौति तत्न
चतुष्पादं बरह्म विभाति । ॐ शौ" २ ख. को वै । ३ क. "लादं पप्रच्छ । दि" । ग. "साद्‌ पप्रच्छ ।

क्रदि" ।४ग. च्व्ये एम्ये ्रः।
०

३१५ नारायणविरचितदीपिकासमता--

तस्मा इति । प्त विपदादः । ह प्रपिद्धौ । उवाच परितो बभाषे । बरहविदयाम्‌ ।

र्ैरमि परधैहयण एव पृषटतवादुवरहमविचेयम्‌ । बरिष्ठमिशयनोवीम्‌ ।
प्राणो द्वेष आत्मा ।

भाणो प्रेष इति। रं भौतिको नेत्याह--आत्मा ।यस्िन्देवाः प्रतिष्ठिता यद्वटेन
च सजन यस्यैष महिमा यचच मदिन्नसलच्चं स एष आत्मेदर्ः । पामान्येनेदं चतुणी-
मप्ुत्तसम्‌ । आत्मनः प्राणत्वं प्राणाश्रयावात्‌ । अत एव तथा प्राण एति भगवतसूत्रम्‌ ।

आःमनो महिमा बभूव ।
विशेषेण तृतीयस्योत्तरमाह-- आत्मन इति ।
प्रथमस्य विरोषमाह--
देवानामायुः

देवानामिति । देवानां वागादीनामायुजीवितमात्मा “को दछेवाम्यात्कः प्राण्याच.
येष आत्माऽऽनन्दो न स्यात्‌ इति श्रुतेः । आत्मपत्तयेव तेषां पत्ताराभत्‌ ।

तदेव विवृष्व्ाह-- ।

स देवानां निधनमनिधनं
स इति । निधनं मरणमनिधनं जीवितं तद्वेतूरिलथः
दिव्य ब्रह्म
प कासतीत्या्ङ्कयाऽऽह-- दिष्य ब्रह्मपुरे ।
चतुर्मुत्तरयति--
विरजं निष्कलं बुभ्रमक्षरं यदद्य भिभाति स॒ नियच्छति ।

विरजमिदल्यादि । यद्र परमात्मा विमाति प्रकाशते तद्विरजं निरव तत्वम्‌ ।
निष्कलं कलाऽवियाका्ं प्राणादि तद्रहितम्‌ । निषेधमुसनोक्तवा विषिगूखेनाप्याह--
ुभ्रमु्जलं प्रकारात्मकम्‌ । अक्षरम्‌ । अश्रुते ग्याप्ोति “अश्नोति सरोऽ्षरम्‌'' इति
स्शृतेः । कथं घनन्तीयस्य द्वितीयस्योततरं प्र इति । नियच्छति नियमनं करोति। निय-
मनं वृहदारण्यकेऽनर्यामिवराह्णे--५यः एथिव्यां तष्थिव्या अन्तरो य॑
पृथिवी न वेद्‌ यस्य प्रथिवी शरीरं यः एथिवीमन्तरो यमयति प्र त आत्माऽनतर्याम्य-
मृतः" हृलादिततू्विशतिभिः परथयिन्ा्यतं तत्र प्रसेकं ्िव्यादीनां गियमनमुक्म्‌।

अत्र तु द्यक््येनाऽऽह--

मधुकरराजानं
मधुकरराजानमिति । मधकर इन्द्रियाणि तेषां राजानं तदभिमानिनं जीवं निय-

१ख. प्रे

ब्रह्मोपनिषत्‌ । ३१५

च्छति । तेन सरवीण नियतानीत्ुकतं भवति । पतमापान्ततरिरनित्यलाष्जन कृतः ।
एकप्य पषनियन्तृते इष्टानमाह--
माक्षिकवत्‌ ।
माक्षिकवदिति । मक्षिकमिर्जीवति मधिकं उगैनामेो टूना कीटविरेषसतद्वत्‌ ।
ववृणोति-
यथा पाकषीकैकेन तन्तुना जां विक्षिपति तेनाप-
कषति तथैष पाणो यदा याति सेखृष्माङृष्य ।
यथेति । यथा माक्षीका । छन्द्तमकारस्य दीं प्व । दूना, एकेन
तन्तुना नाररूपेण द्वारेण जाठं खकुायं विषिपति खदरीराहहिः करोति तेनेवेकेन
तन्तुनाऽपकरषति तत्सथानादन्तर्णयति च ।
वक्षयति-“उणनामिर्यया तन्तुं सृजते संहरत्यपि ।
लाग्रत्छम्रे तथा जीवो गच्छलागच्छते पुनः" इति ।
टूतास्थानीय आत्मा तन्तुस्यानीयः प्राणो जारस्थानीयं वागादि । यथाऽयं दष्ट
नतसयेवेष प्राणो यदा याति गच्छति तदा पंसृ्टमाप्य गच्छति वागादिातं गृही-
तवैव याति । यथोक्तम्‌--यया परह्यः पड्वीशशङ्कृनःसिदेदेवमितरात्पाणान्समसि-
दत्‌ इति ।
ननु वागा्याकरषणे प्राणस्य तैः कः संबन्ध इति प्र्षे नारीद्रारक इत्युत्तरिते नाडीभिः
प्राणस्य कः संबन्ध इति शङ्का स्यात्तामपनेतुमाह--
ाणदेवतास्ताः सी नाड्यः
भ्राणेति । प्राणो देवता याप्तं ताः प्राणेवतालाः प्वक्ताः सवौ नाञ्यः पुपु-
नादयः ।
यातीदयुक्तं तत्कर यपेकषायामाह--
सुष्वपे श्येनाकाश्वदयथा खं श्येनमा-
श्रिय याति स्रमालयमेवं सृषपो
सुष्वप इति । पतरं खभ पुत्त्र पुषिकाटे यातीत्यर्थः । एतन्मरणमू्ी-
देरप्युपरक्षणम्‌ । क यातीति प्रश्रे खाछ्यं यातीवयत्तरं तञ दृष्टान्तः श्येनाकाश्ञव-
दिति । विवरणं यथेति । इयेनं श्येनो यथा समाकारामा्रिल्य स्वालयं याति तथा
मुपोऽपि स्वाट्यं ब्रह्म याति ।
कथं ज्ञायते स्वायं ब्रह्म याति न यतर कुत्रचिदिति पृष्ट उत्तरमाह--
्रते।
रत इति । उलथितः पन्सुलमहमसवाप्पमिति लोकान्वदति तेनाऽऽनन्दं खाद्यं गत
सानन्दाच्चाऽऽगत इति ज्ञायते । नन्दश्च तह्न ।

२१६ नारायणविरवितदीपिकासमेता--

ननु शुभाशुभेषु करममु सत्मु कयमानन्दानुमवः पुषुपतेऽपि स्यादिलाराङ्कय श्ुभाशु-

भाभावं प्रतिपादयितु दृ्टान्तमाह--
यथैष देवदत्तो यश्यऽपि ताड्यमानो
न यत्येवमिष्ठप्तः शुभाषुमैनं॑रिप्यते ।

ययैतेष देवदत्तो य्टयाऽपरि कषठेनापि ताड्यमानः । न यति न याति । छन्दतो
हृम्वः । न गच्छति न पलायते सुषु तत्कस्य हेतोरितरानुभवाभावादिलयेव तदपि कुतः
कारणाधमामावदेवमनेन निदशनेनटपररिषपर्षयोः कतौ तत्रैनं रि्यते ।

यथा कुमारो

ननु यथा सुपुते दुःखहेतुरधमे नासि तथा मुखहेतुधमोऽपि नासि तत्कुत आन-
नदानुभव इलयाशङ्कय यचपि धमेतुक आनन्दो नासि तथाऽपि नित्यानन्दो वतैते
योऽनुभूयत इत्यु्तरते किं तत्र प्रमाणमिति एृ्टऽनुभवं प्रमाणयति--यथेति । ।

ननु तस्यापि कौडनकादिनिमित्त आनन्दो भविष्यतीत्यत आह--

निष्काम आनन्द्मुपयाति तथेवेष देवदत्तः खभ्रं आनन्दममियाति ।

निष्काम इति । तदुक्तम्‌-

“वेव चिन्तया मुक्तौ परमानन्द्ुतो ।
यो व्रिमु्ो जड बालो यो गुणेभ्यः प्रं गतः” इति ॥
खमन सुषु ।
नन्वानन्दः सुखं तत्सुतो ्ञानामवि कथं मापतेऽत आह--
बेद्‌ एव परं अ्योतिः।

वेद एषेति । वेत्तीति वेदः! नाना्ये्रेयथैः । यतः परं ज्योतिः पर साधननिरपेक्ष
ह्यासन्योतिः “न हि द्रेविपरिटेषो विदयतेऽविनाशित्वात्‌" इति श्रुतेः ।

ननु यद्यपि वेदस्तथाऽपि निप्कामः कथमानन्दं पद्येदत आह--

ऽयोतिष्कामो ज्योतिरानन्दयते ।

ऽयोतिष्काम इति । “आत्मनस्तु कामाय पर्वं प्रियं भवति" इति श्चतेरात्मनो
निलयकाम्यत्वाञ्ज्येतिप्कामः सन्नात्मरूपं ज्योतिरानन्दयते । आनन्दरूपमनुभवति ।
ुतावन्यकामामावे परिरोषसिद्धमात्मकामत्वम्‌ । विमतः सकामः पुरुषत्वाजाप्रुरुष-
वन्न च परमात्मनि म्यमिचारः प्षदुल्यत्वात्‌ । “आत्मकाम आप्तकामः इति ते.

सतस्याप्यात्मनः सकामत्वात्‌ ।

~~~
१ग. ्यादनाता । २ग. प्रस्थान अ

ब्रह्मोपनिषत्‌ । ३१७
इदानी खपरावरस्यमाह-
भूयस्तेनैव सभाय गच्छति
भूय इति । येनैव पथा दपि गतेनैव प्रयत्य लाय खम प्रप गच्छति ।
नलोकात्‌ ।
नल कावदिति । नका वृणनयका तृणस्यः कीटेषः ।
दृष्टाने विवृणोति-
यथा जटौकाञयरमग्रं नयत्यातानं नयति परं संधय ।
यथेति । पा यथाऽ पदग्रमप्रं तृणाग्देशं नयति प्रापयति पादभ्यां गृहीति
गृहीत्वा तत्राऽऽत्मानं देहं नयति खयं गच्छति तत्रतय्थः। किं कृत्वा षरं
पंपाय । परममर वर्तमानं तृणाङ्कं पैथय पेषायामिपरयेतय्थः । डन्दपं धातोई-
खवतवम्‌ । अयमैः। पता यथोत्तरं गृहीतैव पूर त्यजत्येवमयं स्परदेहायारण्नयैव
ुर्वावस्थां पुषुप्ादिरूपां जति जाग्ररादयाटन्न्यैव छप्ादि त्यजति । एवं मरणे
देहाम्तरमाहम्न्थव पूवदेहं जति । तदुक्तम्‌- “यथा तृणजरकैवं देही कर्मा.
ुगोऽवशः? इति । तथा “यथा तृणजछोका तृणस्यान्तं गत्वा इत्यादिश्तिश्च ।
इदानीं जामत्स्यानमाह--
यत्परं नापरं स्यजति स जाग्रदुमिधीयते
यत्परमिति । यचत्र परमुत्तरमपरं एवं न त्यजल्यवस्था्नितयानुगतं यत्र पयति
स॒ जागदमिधीयते ना्रति हि खपरुषु्योरप्यनुपंधानं भवति । यद्रा यद्यत्र परं
धर्ममपरमधर्मं न नति हमाटभाधिकारी भवति स नग्रछपरे तु कृतं बुभा्मं
न फटति ।
ननयेकप्यनेकावस्याश्रयतं कथमिदयाशङ्कय च्टन्तमाह--
यथेवरेष कपाला संनयति ।
यथेति । एष देवतादिर्थथाऽष्टौ कपालानि पेनयति समकाटं वहति तथेकोऽप्या-
त्माऽनेकावस्थां वहतीलथैः ।
ननु सेकोचविकाशात्मकमवस्थारयं॑कथमेकरूप आत्मनीत्यारङ्कय दृष्टान्तेन
पापयति-
तमेव स्तन इव रम्ब॑ते बरेददेवयोनिः ।
तमेवेति । तमेवाऽऽत्मानमाविभवतिरोमावस्वभावमप्यवग्थात्रयं रम्बते श्रयति स्तन
इव सेकोचविकादात्मक एकरूपां यम्‌ । पर जाग्रदेव वेददेवयीनिर्वदयोनिदेधयो गैश्च ।

१ इ, “जलायुका । २ क. ग. स्वत एष वे" ।

३१८ नारायणविरचितदीपिकासमेता--
कथं ज्ञायते जाग्रदेव वेदवयोनिनं खम्रादिरिति तत्राऽऽह--
यज जाग्रति शुभां निरुक्तमस्य देवस्य स संमसारोऽन्रया-
मी खगः कर्कटकः पुष्करः पुरुपः प्राणो दसा परापरं ब्रह्म
यत्रेति ! यत्र जाग्रति स्थानेऽस्य देवस्य शुमाशचुमं निरुक्तं नितरापक्तं शुमाश्गुम-
फलं च वेददेवाधीनं तेन जाग्दूतयनरेति भवः । नितरामुक्तमित्यक्ततवात्लप्नेऽपि किया-
नपि फन्धो भवतीति रक्ष्यतेऽत एव॒ खमरनिमित्तेतःस्वनादौ प्रायश्ित्तस्मरणं
शाखे । प देवः । संप्रपारः परम्यक्प्रमारोऽस्माह्ोकस्येति । अन्तयाम्यन्तःस्थितो निय-
च्छति । वागादीनयं संयच्छतीलस्योपमेहारः । खगो देशान्तरवस्तुम्ाहित्वात्‌ । कर्कटो
जटचरः प्राणिभेदः पत॒ इव कामितया वक्रगतित्वातकटकः । पुष्करः पुष्टिकर ।
यद्रा पुष्करं गगनं तद्रत्छच्छः । पुरुपः पुरि देहे वसति । प्राणः प्राणनकती तेन
भ्राणीत्युच्यते । दिप्त हिपरात्मको दिः । परापरं परं कारणमपरं कार्यम्‌ । पगुणनि-
गणमेदेन वा । पर एव ब्रहम
तरि $ देहिनो भित्र नेदाह-
आत्मा देवता वेदयति |
आत्मा प्रक्तेन त्रहमत्मनोरमेदं इवर्थः । प्ता देवता वेदयति सर्वं चेतनत्वात्‌
“नान्योऽतोऽलि द्रष्टा" इति श्रुतेः ।
फटमाह--
य एवेद सपरं ब्रह्म धाम पषङ्गयुपैति ॥ १॥
य एवमिति । धाम सर्वाधारं प्रकाशात्मकं वा । सतर साक्षिणम्‌ । उपैति
खात्मतया प्रतिपद्यते ॥ १ ॥
अथास्य पुरुषस्य चत्वारि स्थानानि भवन्ति नाभिर्हूदयं कण्ठं पूषेति ।
परपस्योक्तटक्षणस्य स्थानानि । तत्र ध्याने पतति शी्रममिव्यक्तः । नामिर्मणिप्‌-
रचक्रम्‌ । टदयमनाहतम्‌ । कण्ठं कण्ठो विषुद्धिचक्रम्‌ । मूषाऽऽ्ताचक्रम्‌ । आधा-
राचनेकध्यानस्थानपरेऽपि प्रारस्त्या्थं चतुर्ण ग्रहणम्‌ ।
यदुक्तम्‌-- “आधे प्रथमे चक्रे दुतकाश्चनप्तनिमे ।
नासाग्रद्टिरात्मानं ध्यात्वा योगी पुखी भवेत्‌ ॥
स्वाधिष्ठाने दमे चक्रे सन्माणिक्यशिसोपमे ।
नापतग्रद्टिरात्मानं ध्यात्वा योगी सुखी भवेत्‌" इत्यादि ।
ननु किमिदेतान्येव स्थानानि गीददयन्ते नाऽऽधारादीनीत्यत आह--
तत्र चतुष्पादं ब्रह्म विभाति ।
तत्रेति । तच तेषु स्थानेषु विभाति विशेषेण मालद्पायासेन प्रकाशते ।

ब्रह्मोपनिषत्‌ । ३१९
के ते पादा इत्यत आह--
जागरितं स्वम सुप्तं तुरीयमिति जागरिते बह्मा
समे विष्णुः सुपे र्रसतुरीयं पर॑माक्नरं म आदिल
वरिष्णशरेषरथ स पुरुपः स प्राणः स जीवः सोञ्धिः
जागरितमिति । एषां पादतवं प्रयायग्यद्रतत्वादारापिततेनानृत्तमा ङ्ग तातवृत्तेस्त-
दधीनत्वाच्च । स चतुरवस्थ आत्माऽऽदित्यादिः ।
सेश्वरं जाग्र्तपां मध्ये यत्परं व्रह्म विभाति
सेश्वरशेवि । प्र ईश्वरश्च ¦ जाग्रदिति ब्रह्मणो विरोपणम्‌ । देदीप्यमानमिलर्थः ।
तेषां जाम्रदाद्रीनाम्‌ ।
तप्य खूपमाह--
स्वयममनस्कमश्रोत्रमपाणिपादं उ्योतिवजितं न तत्र लोका
नलोका षदा नवेदा देवा नदेवा यज्ञा नयङ्गा पाता नमाता
पिति नपिता सुषा नखपा चाण्डालो नचाण्डाटः
स्वयमिति । भ्योतिर्बनितं न छि चिद्धियाद्विरदितमपि ज्योतीषूपमेव । सुषा
यु्रवधूः । श्रा द्राह्ण्या ातन्राण्डाटः ।
पौरकसो नपौटकसः
पौर्कस इति । निषाद च्छ्रा पृल्कसो मिः पौर्कमः स एव ।
श्रमणो नश्रमणः पद्ावो नपरावस्तापसो
नतापस इत्येक्रमेव परं ब्रह्म विभाति ।
श्रमण इति । सोऽपि नीचनातिमेदः (श्रमणो जातियदे च श्रमणो निन्यनी-
विनि" इति विश्वः |
क्र माति किंरूपं च व्रह्चेलत आह-
ह्याकारे तद्ज्ञानमाकाशं
हृदीति । विज्ञानं चिद्रपम्‌ । आकारां खच्छं तद्रद्य ।
उभयोराकाहायोरविरोपमाशङ्कय कमेण द्रमोख्षणे आद-
तत्सुषिरमाकाशं तद्रे हयाकारो यस्मिनिदं
संचरति विचरति यसिमिन्निं सवेमातं पोतं
तत्स॒षिरमिति। मन्रेऽप्युक्तम्‌--“्दयं तद्विजानीयाद्धिशवस्याऽऽयतनं महत्‌? इति

१. घ. शमक्षः।२ग.घ. "दियः प्त कष्णःसपुः । ३ ग. घ. पपिः सद । ४,
'्यावृत्तत्वा 1 ५, सजा ।३ग. ध. मोतप्रा ।

३२० नारायणविरकितदीपिकासमेता-

एतज्ज्ञानस्य फक सर्वत्ततामाह--
सं विभोः भ॑जा ज्ञायेरन्‌ |

सं वरिभोरिति ) भिमो: प्रनाः सम्य्तायेरन्यस्मिचिन्ञति सवमिदं विज्ञातं मवती-
त्यभैः। यच्छान्दोग्ये-- म यदि पितृदककामो भवति पंकट्पादेवास्य पितरः समु-
तिष्ठन्ति तेन पितृदधकेन पो महीयत? इयाद्वि ।

फटान्तरमाइ--

न तत्र देवां ऋषयः पितर इदाते प्रतिदुद्धः सैबिदिति ॥ २॥

न तत्रेति । तत्र ज्ञानिनो देवा कषयः पितरश्च नेराते । ऋणत्रयातीतो मवती-
सर्पः । प्रतिबद्धो यः सरववित्सरमात्मत्वेन बुद्धवान्‌ । न ह्यात्मन एव मयं मवतीति-
हेतोः ॥ २॥

विरिततरेदितव्यष्य संन्यामं विवकषुवीद्यदेवपु नादिलयागः साहपमित्याशङ्कयान्तेरव
सवेमस्तीति प्रतिपादयति मच्ः--

हृदिस्था देवताः सवी हदि प्राणाः परतिष्ठिताः ।
हृदि माणश्व ज्योतिश च्िदटत्सूतरं च यन्महत्‌ ॥

हृदिस्था इति । देवता ब्रह्मादय इन्दियाविष्ठातारश्च । प्राणा वागादयः । प्राणो
मुख्यप्राणः । ज्योतिर्विषयप्रकश्ञः शुद्धं ब्रह्म च । सर्वपूटमूनमन्यक्तमपि हयेवास्ती -
त्याह-जिष्टदिति । पत्वरजस्तमपां परस्परसंकरेण नवगुणम्यक्तं तिवृत्सवैकमीङ्गं
नाद्ध्थे नवतन्तुकं च सूनं परकरतिस्तन्तवश्च । महदभ्याङृतं निप्प्लमुपवीतं च । हदि
प्राणश्चेति ।

हृदि चैतन्ये तिष्ठति ।

मच्स्थं हीति पद व्याच्े--हृदि चैतन्ये तिष्टतीति ।

स्थूरोपवीतस्य वाचकं परिधानमनव्रमाह--
यज्ञोपवीतं परमं पवित्रं भनापतेयत्सदजं पुरस्तात्‌ । आयु-
ष्यपग्रयं प्रतिमुश्च शुभं यज्ञोपवीतं वटमस्तु तेजः ॥

यङ्नेति । प्रतिमुञ्च परिषेहि । हे शिप्य वरं बरप्रदं तेनसतेनःप्रदं॑चास्तु तवेति
मच्रा्थः । अयं मन्रोऽपि डदि चैतन्ये विष्ठतीयन्वयः । `

कमाङ्गमूतैतदुपवीतत्यागेन सेन्यापयोगमाह--

सशिखं वपनं कृत्वा वहिःसूत्रं यजेदूबुधः ।
यदक्षरं परं ब्रह्म तत्सूत्रमिति धारयेत्‌ ॥

१ख. प्राजा; मज्ञा । ग. प्राजाः व॑विक्ना ग ष्वा लोका क )

ब्रह्मोपनिषत्‌ । ३२१

सशिखमिति । शिखा न रक्षणीया । बहिःसूत्रं बाह्योपवीतं बुधो विप्रलस्यैवाधि-
कारात्‌ ।

सूचनात्सूजमिद्याहुः सूत्रं नाम परं पदम्‌ ।

तत्सं विदितं येन स पिमो वेदपारगः ॥

तेन सूवेमिदं प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव ।

तत्सूत्रं धारयेद्योगी योगवित्तद शिवान्‌ ॥

वदहिःसूत्र तयनद्विान्योगयुत्तममास्थितः।

बह्मभावमयं सूत्रं धारयेः सचेतनः ॥
सूचनादिति । सूच्यते वेदान्तैनं तूच्यते तत्सूत्रम्‌ ॥

धारणात्तस्य सूरस्य नोच्छिषटो नाछुचिरभतेत्‌।

सूत्रमन्तर्गतं येषां ज्ञानयज्ञोपवीतिनाम्‌ ॥

ते वै सूत्रविदो रोके ते च यज्ञोपवीतिनः ।

ज्ञानशिखिनो ज्ञाननिष्ठा ज्ञानयज्ञोपवीतिनः ॥

ज्ञानमेव परं तेषां पतिन ज्ञानमुत्तमम्‌ ।

अगरेरिव शिखा नान्या यस्य त्नानमयी शिखा ॥

स शिखीत्युच्यते व्िदरानितरे केश्धारिणः ॥ ३ ॥
नोच्छिष्ट इति । एतन्मा नाक्दोपेण मस्करी इति स्मरतिः ॥ ३ ॥
ध्यानाम्याप्ं विधातुं वीतरागाणां करमण्यनधिकारात्सरागाणामेव तदिवयाह-~

क्मण्याधिकरेता ये तु वैदिके ब्राह्मणादयः

तैः संधायमिदं सूरं क्रियाङ्गं तद्धि वै स्मृतम्‌ ॥
कर्मणीति । ये व्राद्मणादयखयः कर्मण्ययिङ्ृताः सरागासतरेव बहिःसूत्रं सम्यग्पार्य.

न निवृत्ते यस्मात्कमङ्कं स्मृतम्‌ । अङ्धिनिृत्तावङ्गस्यप्रयोजनत्वात्‌ 1
निवृत्तस्य रिखासूत्रारिल्यागे प्र्वायामावं वक्तु तयो रूपकमाद--

शिखा ज्ञानमयी यस्य उपवीतं च तन्मयम्‌ 1

ब्राह्मण्यं सकं तस्य इति ब्रह्मविदो विदुः ॥
शिखेति । ब्रह्मविदो वेदविदः ॥
बाह्योपवीतिम्यो ज्ञानोपवीतिनो विशेषमाद--

इदं यज्ञोपवीतं तु पवित्रं यत्परायणम्‌ ।

स विद्रान्यज्ञोपवीतीं स्यात्स यज्ञः स च यत्नमित्‌ ॥

१क.येन।२ख. चर साधये" । ३ क. ग. परमं ।
र ब

३२२ ` नारायणवरिरवितदीपिकासमेता-

इदमिति । इ जञानरं यज्ञोपवीतम्‌ । यज्ञ विष्णुरात्मा तस्योपवीतं वेषटफं
तदाकारपिति यत्रत्‌ । तसवितरं बाह्मपिक्षया । तच यत्परायणं यस्य परमयनं पतः
द्वन यज्ञः स॒ विष्णुः । र्रिच(वा) विरक्तघ्य यन्ञादितयगेऽपि प्रत्यवायोऽस्ति ।
यदुक्तम्‌-“पछिडतिरक्तशचद्विरक्तश्च गृही तथा ।
कुम्भपिकगेवरिनदयेते द्वावृमो कमलानने" इति ॥
यल्ामेन विपिनैवदयं षन्थो निवृत्तो यत्््ादादिव्यं चक्रां मृतयुमुलाच निष्का-
नसत प्रषठतमं म्रामयां सोति--

एको देवः सर्वभूतेषु गूढः सर्वव्यापी सरबभूतान्तरात्मा । `
कर्माध्यक्षः सर्वभूताधिवासः साक्षी चेता केवरो निगुण ॥
एके इति । एकस्य सतो नानामूतेषु सितिरोकिको धमः । न च सत्तादौ ष्ट
त्वाह्टोकरिक इति वाच्यम्‌ । तत्खरूपातिसिकतिस्य पत्तदिरनम्युपगमात्‌ । प्वव्यापी ।
एकस्य सतः सर्वीङघेन सर्वव्यातिरत्यदूतम्‌ । सर्मतान्तरात्मा । एकस्य सर्ीन्तरते
इष्टतो नासि । कर्मा्यक्षलत्फटदाता । सवमूताधिवापतः । अधिको वापः सर्वीवस्था-
श्रयत्वाव्यमिचात्‌ 1 यद्वा सर्वभूतान्य धिवपरति । कर्मण्यण्‌ । अधिदीर्स्थापरं करमेख-
पिकरणस्य कर्मत्वम्‌ । सवभूतस्य इत्यथैः । परक्षी पक्षादीक्षते न लिन्दियादिम्यव-
धानेन । चतेति । वितिरन्तमावित्र्थः | चेतयितेलर्थः । अथवा एथिव्यादिसंचय-
कतां । केवः सनातीयविजातीयमेदशुन्यः । निर्णोऽद्वितीयतात्‌ ।
एको मनीपी निष्कियाणां बहूनामेकं सन्तं बहुधा यः करोति। `
तमात्मानं येऽनुपदयनति धीरास्तेषां शान्तिः शाश्वती नेतरेषाम्‌ ॥
एको मनीषी । अप्ताधारणः पण्डितः । अनिन ज्ञानराक्तिरुक्ता । निक्कियाणां
बहूनां मध्य एकः क्रियावान्‌ । निधौरणस्य सनातीयापतवात्‌ । अनेन क्रियाशक्ति-
रुक्ता । एकमात्मानं सन्तं यो बहुधा करोति मायितवात्‌ । आत्मस्थं बुद्धिस्थं धीरा
धीमन्तः । शाश्वती शानिमोक्षः । नेतषमुक्तसाधनरहितानाम्‌ ।
आत्मानमरणि कृत्वा प्रणवं चोत्तरारणिम्‌ ।
ध्याननिमैथनाभ्यासादेवं पदयेिगूढपत्‌ ॥
आत्मानं बुद्धिम्‌ । निगूढवत्‌ । ठ्कानिकषिप्तन तुल्यं स्थितम्‌ । देवं प्दयेताक्षा-
तुयत । ।
तिदेषु तें दैषनीव सपिरापः स्रोतःस्वरणीषु चाभि ।
एवमात्माऽऽ्मनि गृह्यतेऽसौ सलेनेनं तपसां योऽनुपश्यति ॥

१३ ग्ष्टतमं । २ क. स, दूपिनीव । ३ ग. पा येऽनुपड्यमति धीराः क ।

ब्रह्मोपनिषत्‌ । ३२२

उर्णनाभियथा तन्तन्छजते संहरत्यपि ।
नाग्रत्मरे तथा जीवो गच्छलयागच्छते पुनः ॥
आत्मेशः । आत्मनि द्धौ । सरलेन वाज्नियमेन । तपमा शारीरनियमेन । अनुष
श्यति तेन गद्यते जाग्रजीवः । तथा खपे खपदशां गच्छतत । पुनः खम्रादागच्छते
जाग्रदशां गच्छति ।
टदये ध्येयतवाद्ृदयरक्षणमाह--
पद्मकोदामतीकारं सुषिरं चाप्यधोयुषम्‌ 1
हृदय तद्िजानीयाद्विशस्याऽऽयतनं महत्‌ ॥
पशमेति। पुषिरं मृखे पुषिषिटमस्यास्ि तत्‌ । अपोमुखं कदटीकोशवत्‌। हृदयं मामयं
पदं तदज्ञेयं तदेव विश्वस्याऽऽयतनं सरमस्याऽऽप्यानम्‌। ननु ृकषमेऽतर कथं विशं मातीयत
आह- महदिति । ननु विरोधो महक््ानुपलम्भात्‌ । अत एव केचिन्रनयं तं परति-
पन्नाः । अपरे ज्ञानस्येवाऽऽन्तरत्वात्साकारं ज्ञानम्‌ । अनिषचनीयं विश्रमित्याचायीः ।
वटवीजन्यायमपरे । वस्तुतत्त त्वेको देव एव ज्ञातुमहति । अनुभवस्तु येव वस्तुमात्र-
स्मासि वहिस्यमप्यन्तरेव भाति । अन्तःशून्यानां न किंचिद्धाति । अतोऽनुमवानुगृदी-
तया श्त्या ढदयसख मह्वं सिद्धम्‌ ।
अवस्थाविदषे पुसः स्थानमेदमाह--
नेषस्थं जाग्रतं वि्याकण्ठे खम 'विनिदिशेत्‌ ।
सुषु हृदयस्थं तु तुरीयं मूध संस्थितम्‌ ॥
नेत्रस्थमिति । खम सख्म्वन्तम्‌। हृद यस्थमिति। पुरीतति स्थितम्‌ । तुरीयमिति
तटुक्तमू--“मनप्ा सह वागीर्या भित्त्वा ब्रह्मरीटं क्षणात्‌ ।
परागरतमहाम्भोधो विश्रान्ति त्र कारयेत्‌" इति ॥
त्रद्धयानमेव सेष्येयाह-- ।
यदात्मा भरज्ञयाऽऽत्मानं संधत्ते परमात्मनि ।
तेन संध्या ध्यानमेव तस्परात्स॑ध्याभिवन्दनम्‌ ॥ `
निरोदका ध्यानसंध्या वाकायक्केशषवभिता ।
संधिनी सर्वभूतानां सा संध्या चचकदण्डिनाम्‌ ॥
यतो वाचो निवतैन्ते अप्राप्य मनसा सह ।
आनन्दमेतजीवस्यं य॑ ज्ञात्वा पुच्यते बुधः ॥
सथेव्यापिनमात्मानं क्षीरे सपिरिौपितम्‌ ।
यदेति । निरोदका नि्गतमास्मन्तादुदकं यस्याः सा } तथा संधिन्येकत्वबोधिका

१ कृ. समाविद्येत्‌ । २ क. ग. “स्य यज्ज्ञात्वा ¦ ३ क. ख. घ. "वान्वित' ।

३२४ नारायणवरिरवितदीपिकासमेता-

आनन्दमानन्दः । एतदेषः । य परमीनन्दं ज्ञात्वा मुच्यते । यमित्यस्य विोषणद्भयं
सर्वेति ।
इदानीमेतद्न्यस्य नाम गिरवक्ति--
आत्मत्रि्यातपोगरं तद्रद्योपनिपत्पंस्‌
सवतमेकत्वसूपेण तद्रद्योपनिषत्परमिति ॥ ४ ॥
इृयथवेदे बह्मोपनिषत्समाप्ता ॥ २२॥
आस्मेति । बह्माऽऽत्मा तस्योपनिष द्विया सेव तपः (“स्य ज्ञानमयं तपः”
दृति श्रुतः । तस्य मृं परं कारणमयं न्थ इत्युपचारादूयन्थोऽपि ब्ह्लोपनिषदिलर्थः।
तत्तस्मात्‌ निरुक्यन्तरमाह--समै(ब)मिति । स ब्रहोत्युपनिषद्रहस्यज्ञानं इतिरब्दश्च
यस्याः सा ब्रह्मोपनिषदितयर्थः द्विरुक्तिः पमापतय्था । तद्योतकरः ॥ ४ ॥
नारायणेन रचिता श्रुतिमा्रोपजीविना ।
अस्यष्टपदवाक्यानां ब्रह्मोपनिषदीपिका ॥ १ ॥

इति नारायणव्िरचिता बह्योपनिषदीपिका समाप्ता ॥ २८ ॥

ॐ तत्सट्रह्यणे नमः|
ब्रह्मोपनिषत्‌ ।

दरकरानन्दविरचितदीपिकासमेता ।

ब्रह्मोपनिषदं नाम व्रह्मासिक्यावेषिनीम्‌ ।
व्याकरिष्यामि तेनेदं बह्म तुप्यतु सवेगम्‌ ॥ १ ॥
[# ॐ शौनको ह पै महाशारोऽङ्खिरसं भगवन्तं पिप्पटादमपू-
च्छ्‌ । दिव्ये ब्ह्मरे संमरतिषटिता भवन्ति कथं जन्ति कस्यैष

= % चनुष्कोणाकृतिथि्ान्तगतलण्डोपारे शकरानन्दहृतव्याख्या न दृद्यतेऽतः शंकरानन्दमते-
नास्मात्लण्डादनन्तरमुपनिषदारम्भ इति प्रतिभाति । नारायणेनास्य व्या्या कृताऽस्ति ।

१स. माः्मानः। २ क. ख. ग. "तपरं त ।

ब्रह्मोपनिषत्‌ । ३२९

महिमा वभूव यो हेष महिमा वभूव क एषः । तस्म स होवाच
बरह्मविदां वरिष । भाणो हेष आत्मा । आत्मनो महिमा वभूव
देवानामायुः स देवानां निधनमनिधनं दिव्ये ब्रह्मपुरे व्िरजं
निष्कं शुभ्रमक्षरं यद्रह्य तरिभाति स नियच्छति मधुकररा-
जानं माक्षि्वद्यथा रक्षीककेन तन्तुना जां विक्षिपति तेना-
पक्षति तथेगरैष भाणो यदा याति संखष्माकृप्य पाणदेवतासाः
सवां नाख्यः युष्वपे स्येनाकाशचवय्यथा सं श्येनमाधरिय याति
स्वमारयमेषं सृप्न व्रते यथेषेष देवदत्तो यश्याऽपि ताड्यमानो
नयत्येवमिषटाप्तैः शुभाशुभेन रिष्यते यथा कुमारो निष्काम
आनन्दुपुपयाति तथैवेष देवदत्तः स्वम आनन्दमभिवाति वेद
एव परं श्योतिर्योतिप्कामो अ्योतिरानन्दयते भयस्तेनैव
खम्राय गच्छति जलोकाव्यथा जटोकाश्मग्रं नयत्यात्माने
नयति परं संधय यत्परं नापरं यजति सजाग्रदमिधीयते यथै-
चैष कपाटं संनयति तमेव स्तन इव रम्बते बेददेवयोनिः।
यत्र जाग्रति गरुमा्ुभं निरुक्तमस्य देवस्य संपरसारोऽन्त्यामी
खः कर्कटकः दुष्करः पुरुषः प्राणो हिसा परापरं ब्रह्म । आत्मा
देवता वेदयति य एवं बेद स पर ब्रह्मधाम केरमुपेति] ॥ १॥
त्वं॑ब्रह्मापरी्युकतेऽनधिकारिणः कवत्वादिविपरीतन्ञानवतोऽयोग्यतेन बेधो न
जायते ततोऽस्य बोधोत्पादना्थं नाम्थादीनि स्थानान्युररीङृय विविधोपायमाह--
# अथास्य पुरुषस्य चत्वारि स्थानानि भवन्ति
अथ, उपनिषदारम्भे मङ्गटप्रयोननोऽथराव्दोऽधिकारिणमाह । अधिकारिपपत्य-
नन्तरं ब्रह्मविद्यां सोपायां कथयिप्यायीति शेषः । अस्य बुद्धदरष्ः स्वयंप्रकाशस्य ।
पुरुषस्य पररणस्य । उपटव्पयथानि चत्वारि स्थानानि भवन्ति । रपषट्‌ ।
न तानि देशान्तरे किं त्वसिञ्धारीर इत्याह-
नामिहैदयं कणठं पथा च तत्र चतुष्पादं बरह्म विभाति
नामिनाभि्रोरुहकन्दः । हृदयं हदयपुण्डरीकम्‌ । कण्ठं कण्ठगतं विडुद्धचक्रम्‌।
मधा च मस्तकर्थं चन्द्रमण्डलं दशमद्वारं वा । चकाराचचुरदीन्यपि स्थानान्युपाप्तना-
सरेषु | तत्र तेषु चतुष्पादं चतुप्पातथानचतुष्टयाश्रयत्वा्ोवत्‌ । ब्रह्म वृहदेशकाट-
वसतुपरिच्छेदशून्यम्‌ । बिभाति विष मै प्रतीयते ।

# इत आरभ्य दोकरानन्दव्याद्यारम्भः।

--------------- -~-- ---- --. -------------~~---------~--*

१ग. घ्र. सुधेति ।

"-~----------------------- --~--- "~ - ~ -~

२२६ दकरानन्दिरचितदीपिकासमता--
त्रिविधानि सूपराण्याह--
जागरितं खमन सुप ठुरीयापरेति जागरिते व्रह्मा समे विष्णुः
सुपु स्द्रस्तुरीयमक्षरं स आदरिः स पुरुषः सै विर्णशेश्व
रशवं । स्वयममनस्कमश्रोत्रमपाणिपादं ञ्योतिषिदितं यत्र रोका
नलोका देवा नदेवा बेदानवेदा यज्ञा नयङ्गा माता न-
माता पिति नपिता खपा नस्ुषा चाण्डाटो नचाण्डाखः
पौटकसो नर्पाकसः श्रमणो नश्रमणस्तापसो नतापसः।

न्द

जागरितं स्वम सुप्तं तुरीयमिति । जागरित इन्दयरबाह्विषयोपटम्भावसरे
बरह्मा नाभिदेशस्थश्चतुराननो जगतः ती । स्पष्टम्‌ । स्वपे वासनारूपविषयपेवने ।
विष्णु्ापनरीटः शङ्खचक्रगदाधरे टदयम्यः स्थितेः कतं । सुपुत्र निद्राभिभूते कर-
णग्रामेऽशेपविशेषोधनन्ये । रुद्रो रोदयति नादायति विधं कायमिति रुद्रः संहारस्य
कती कण्डस्थः । तुरीयं चतुम्‌ । अक्षरं विनाशरदितं व्याप्तं बा मूधस्थम्‌ । यद्यपि
नेतरे कण्ठे दये मूर्धनि जागरिताषरीनि वक्ष्यति तथाऽप्यत्र नाम्यादीनायुक्ततवादुषट-
व्ध्यभमेवं चिन्तनीयम्‌ ! अथवा नाभ्यारि यथाक्रमं परिल्यञ्य नाभिर्नैत्रं च समुच्चयेन
विकल्येन वा जागरितस्थानम्‌ } कण्ठं खभ्रम्य द्दयं सुपृप्तस्येति । स ॒तुरीयोऽक्षर्‌
आत्माऽक्रिवियाऽऽदित्य आित्यमण्डटस्थः । पुरूपो ब्रह्मा विष्णुश्च व्यापनश्ञीः
स्थितेः कत । चकरारादन्यदपि चेतनम्‌ । ईश्वर संहारक नियन्ता । चशन्दा-
दचेतनमपि । स्वयं खेनाविदयाग्यतिरिक्तेन रूपेण । अमनस्कं मनोरहितम्‌ । अश्रोतर
श्रोत्ररहितम्‌ । उपरक्षणमिदं चक्षरादिरादित्यस्य। अपाणिपादं करचरणविव्जितम्‌ ।
इदमुपरक्षणं पास्वादिराहियस्य । ज्योतिः प्रकाशसवभावं विदितं स्वयंप्रकाशमानम्‌ ।
यत्र यसिन्रक्षरेऽमतस्कादिरूपे । छोकाः कर्मफटानि 1 नलोकाः । स्पष्टम्‌ । देवा
अमन्यादयो वागादयश्च । नदेवाः स्पष्टम्‌ । वेदा ऋरग्याः । नवेदा; । सष्टम्‌ ।
यज्ञा दहीपूर्णमासभ्योतिषटोमायाः । नयज्ञाः स्पष्टम्‌ । माता जननीं । नमाता
स्पष्टम्‌ । पिता जनकः । नपिता स्पष्टम्‌ । सुपा पुत्रमा । नस्तुषा स्पष्टम्‌ ।
चाण्डा ब्राचण्यां शूद्रालातश्चण्डाटः । चण्डा एव चाण्डालः । नचाण्डालः ।
स्पष्टम्‌ । पौकसः । क्षत्रियायां शद्राजातः पुसः । अन्यो वेत्तमयोनावधमबी-
जनः । पुरक एव पोरकसः । नपोरकसः स्पष्टम्‌ । श्रमणः संन्याप्री । नश्रमणः
स्पष्टम्‌ । ताप्तस्तपःप्रथानो बीनप्रस्थः । नतापसः स्पष्टम्‌ ।

१ङ. "रीय परमाक्ष"। २ ड. "दिध विष्युधेश्वस्थसपुः। ३ड. सप्राण । ४.
षणुश्च स जीवः सोऽभिः सेश्व । ५ शय । जाम्रततेषां मध्ये यतरं ब्रह्म विभाति । स्व इति नारा-
यणपाठः। ६ चलष्टा। जच. गादयः न" । ८ च, दनस्थः।

ब्रह्मोपनिषत्‌ । ३२७
ननु तत्र टोकादीनामभावः कथमित्यत आह--

इ्येकमेव तत्परं बरह्म षिभाति निर्वाणम्‌ ।

इलयेकमेव खगतसजातीयविजातीयमेददन्यं न तु ले कारिकम्‌ । तत््मपिद्धम्‌ ।
परष्छृ्म्‌ । ब्रह्म देशकाल्व्ुपरिच्छरदयुन्यम्‌ । प्रभाति विशेपेण प्रतीयते ।
निवौणं निर्गतं बां स्यं शरीरं दुर्मन्यगिनाशक तिनं पटक्षितमहञानं प्राय पप
स्कारं च यस्मात्तनिर्वाणम्‌ ।

न तत्र देवा ऋषयः पितर ईरते परतिबुद्धः सवषिवेति ॥ १ ॥

न तत्र तसिन्ह्मणि निर्वाणे । देवा अघ्ीन्धाद्यः । ऋषयो वरपिष्दुरवासिःप्रभ-
तयः । पितरोऽश्िप्वात्तादयः । ददत नियनतृनियम्यभवेन न समर्थी भवन्ति | रि
त्वेक एव परतिवुद्धोऽहं व्रमा्मीिप्रात्क्षात्कारः समथ आत्मत्वेनावगनतुं भवतीति
शेषः । स्विदा सपैस्य सवीत्मनः सर्वा वा सरवपुरपा्परिसमा्िरेतृताद्रिवा यथा-
मूताथपरकाशः पवविचया । इत्यनेन प्रकरेण । उक्तेति ेषः ॥ १ ॥

उक्ता विद्या सन्याप्तपुरःसरं श्रवणादिकमन्तरेण न म्यत इति पेन्याप्रं विधातुं

पीटिकां रचयति--

हृदिस्था देवताः स्वा हृदि मागाः प्रतिषितः ।
हृदि भाणश्र ज्योतिश्च चिदत्र च यन्महत्‌ ।
हृदिस्था हदयस्थाः | टदयकमहे सवदेवात्मकप्वेगतानन्दात्मोपटम्भकवद्धेवतमा-
नत्वात्‌ । देवता अशनष्थिव्या्याः। सवां निखिटाः । हदिस्यवे देवतानां हेतुमाह--
हृदि हदयकमटे पञ्चच्छदरे। प्राणाः प्राणापनव्यानप्तमानो दानाः पवदेवतात्मना ूतात्म-
नाऽमिन्नाः पचकुःश्रोत्रवागन्तःकरणत्वचः । आदिलचन्दरमोयिपजन्याकाशचाः प्राग्द-
किणपशचिमोत्तरमध्यच्छिदरवा्िनः । प्रतिष्ठिताः विधात्रा प्रकरेण स्थापिताः } हुधुक्ते
ददयकम्डे } प्राणश्च नाप्रापुरप॑चारी वायुः । ज्योतिश्च स्वयेप्रकारां परं ब्रह्मापि ।
चकारौ वुद्धेुद्धेशच हयेऽवस्थानं दशेयतः । शि््रीणि प्राणाः प्राणो ज्योतिरिति
सेचरणानि यपमत्रिवृत्‌ । सूर च यन्महत्‌ । जगत्टारम्मकतवेन सूत्रमपि । च~
व्दात्पमैनडाजडमपि । तत्िवृतमतरंविदुजाननि वहिःसूत्रयगिनः परमाः ।
हृदि चैतन्ये तिष्टति ।
अपि च हृदि हदयकमटस्ये चैतन्ये पं्ारमदेन्दनाव्प्रकारो स्यंप्रकाशे
तिष्ठति सष्टम्‌ ।
यज्ञोपवीतं परमं पवित्रं मजापतेयरसहनं पुरस्तात्‌ ।
आयुष्यफयं प्रतिगु शुभ्रं यत्गापवीतं बलमस्तु तेजः ॥

३२८ गरंकरानन्दनिरवितदीपिकासमता-

कि यज्ञोपवीतम्‌ । यज्ञस्य विष्णोः परमात्मन उप परमीप्येन वीतं विव्िधमामतं
जीवस्वरूपं यत्ञोपवीतम्‌ । परमुत्कृष्टम्‌ । पिभ सवपवित्रमूतम्‌ 1 परजापतेः प्रनानां
पाटयितुः । यदमिद्धं पवव्यवहारकारणम्‌ । सहजं स्वमावमूतम्‌ । अथवा देहेन्दि-
याभिः पहोयत्नम्‌ । पुरस्तात्पत्रम्‌ । आयुप्यमायुप्करम्‌ । अग्रं श्रेष्ठम्‌ | प्रति-
गश्च सवतोऽविादिम्यो विमेक्षं कुर । शरुभ्रमुज्ज्वरं क्त्वादिमुक्तमिलय्थः । यदि
चैतन्ये तिष्ठति यत्लोपवीतं त्प्तिमुशचेति योज्यम्‌ । यस्मादिवं डदि चैतन्ये तिष्ठति
यज्ञोपवीतं तस्मादृदयम्योपरे बहिरविपार्थमाणं त्रैवधिकररिदं यज्ञोपवीतं यज्ञोपवीतस्या-
नत्दाच्िवृत्ापीपादिपूतरं वलं वीर्यवतकरमकारणमस्तु मूयात्‌ । तेजो त्रहवर्चप्ादि ।
उमयं भूयादिति योजनीयम्‌ । यम्मादाद्यमपि यज्ञोपवीतं यज्ञोपवीतप्नामीप्यात्तस्माजेव-
मेव रूपं करुलािविनिमुक्तं मोक्षयोग्यम्‌ । हृदयकमरप्ये देदकाल्वसतुपरिच्छेदृन्ये
स्वयपरकाराचेतन्यैकरमे वतमानं स्यं यत्तापवीतमिति तात्पया्ैः ।
एवमुपपत्तीरमिषायेदानीमन्दाधमं पारमहंस्यं विधत्त--
सशिखं वपनं कृतवा वदिःसुत्रं यनेद्ुधः।
यदक्षरं परं ब्रह्म तत्सूत्रमिति धारयेत्‌ ॥ ।
सरिखं शिखापहितम्‌ । केरदमशरूवादे वपनं मुण्डनं कृत्वा विवाय । बहिःसूत्रं
कण्ठे विधायमाणं काप विवृतं बहिःपर्ं त्यञेत्‌ । वृषो निल्यानिलवस्तुविवेका-
दिमान्‌ । यत्म्रसिद्धम्‌ । अक्षरमविनारि तुरीयम्‌ । परमु्कृ्टम्‌ । ब्रह्म देशकाल्वसतु-
परिच्छेदरुन्यम्‌ । तदुक्तं परं व्रह्म । सूत्रं बिवृत्पू्ं यज्ञोपवीतं यथाग्यास्यातम्‌ ।
इतना बु्यां धारयेत्‌ । |
ननु ब्ह्मूत्रमिति कथं विषारणीयमिल्यत आह--
सृचनात्सूत्रमिलयाहुः सूत्रं नाम परं पदम्‌ ।
सूचनात्सवेनगतपयारम्भकत्वात्‌। सतं सूशब्दाभिषेयम्‌। त्यनेन प्रकरेणाऽऽहुः
कथयन्ति ब्रह्मविदो यततः मत्रं सृत्रशव्दाभिधेयम्‌ । नाम प्रपिद्धम्‌ । पर-
मुतकृषटम्‌ । पदं प्यते गम्यतेऽहं तदस्मीति प्रदम्‌ ।
इदानीमिदं तेयभिव्यतदर्थमाह--
तत्सूत्रं विदितं येन स विप्रो वेद्पारगः।
येन सर्वमिदं मोतं सूत्रे मणिगणा इव ॥
तत्सूत्रं धारयेधोगी योगवित्तचद्‌ शिवान्‌ ॥
तदुक्तं सूत्रे परमं पदं विदितमहमस्मीति साक्षाच्करतम्‌ । येनाधिकास्णा ।

१ब. "दिनिमु ! द. च्या तरिधा" ।

्रहमापनिपत्‌ । ३२९

सोऽधिकारी । विषो द्िनोत्मः । वेदपारगः शब्दरंदयुक्ताभिन्नः स॑
इत्यथः । येन पुत्रेण । सर्म निसिटम्‌ । इं मूतभोतिकग्रपञचनत्तम्‌ । प्रोतं
प्रकरषेणोतमनुविदधं तेत इत्यः) तत्र दृएनमाह--ूत्रे प्रमिद्धे । मणिगणा वदथ
महामरकतमुक्तागोमेदादिमणिसमूहाः । इष यथा । तत्सूत्रं धारयेत्‌ । व्यास्यतम्‌ ।
योगी जीक्रहमतादाल्यज्ञानवान्‌ । योगबिवयतो योगी ततो योगस्याष्ाङ्गम्य षडङ्गस्य
वा फप्य वेत्ता योगवित्‌ । त्खदरिवानित्यानित्यवप्तुिकरवान्‌ ।
इदानीं पवेक्तं शिखायज्ञोपवीतत्याग उक्तयोगप्नारिव्यमाह -
वहिःसूतरं त्यजेद्ध्रान्योगपुत्तपमास्थितः ॥
वहिःसूत्रं त्यजेत्‌ । व्यास्यातम्‌ । विद्रासुषः! योगं जीवव्रहमतादात्म्यपबन्धम्‌ ।
उत्तममुकछष्टम्‌ । आस्थितलदोषेन पर्तलन्र वर्तमानः ।
इदानीमस्य धारणे तदा पक्तितामाह--
ब्रह्मभार्वमिदं प्रं धारयेः सचेतनः ।
धारणात्तस्य सूत्रस्य नोच्छिषटो नाशुचिभेवेत्‌ ॥
ब्रह्मभावं ब्रह्मणो भावः पत्ता यसि्द्र्मावमिदम्‌, उद्द्र् । सूतरमक्तम्‌ ।
धारयेत्‌ । व्यास्यातम्‌ । योऽधिकारी । सचेतनो ज्ञानसहितः । धारणात्तस्य
सूत्रस्य नोच्छिष्ट नाडुचिभवेत्‌ । उच्छिष्टः शरीरद्रारऽतप्ेदनिगमनाम्याम्‌ ।
अरुविमेनोवाकायपापात्‌ । स्पष्टमन्यत्‌ ।
इदानी बाह्यरिखायज्ञोपवीतरहिता अपि परमहंप्ाः रिलिनो यन्ञोपवीतिनश्
त्याह--
सूत्रमन्तगेतं येषां जञानयङ्ञोपवीतिनाम्‌ ।
ते वै सूत्रविदो छोके ते च यङ्ञोपवीतिनः ॥
सृतरक्तं बुद्याऽन्तगेतं दारीरान्त्तैमानं न येषां परमहंमानां ज्ञानयङ्ञोपवीं
तिनामहं ब्ह्माप्मीतिबोधयज्ञोपवीतिनां ते वे त एवान्तःसूतरधारिणो ज्ञानयज्ञोपवीतिन
एव न त्वन्ये । सूत्रतरिद उक्तपूत्रज्ञानवन्तः । छोके जन । ते चाक्तपूत्रविदः । यत्ना-
पवीतिनो नित्यप्रपिदधयन्ञोपवीतवन्तः । चदन्दाच्छिलिनश्च ।
ननु सङृच्छिलां यज्ञोपवीतं च लक्लवा किं युनर्नयद्वाहयमादेयमिलारङ्कय
नेत्याह-
ज्ञान शिखिनो ज्ञाननिष्ठा जञानयङोपवीतिनः ॥
प्ञानकशषिखिनः । ज्ञानमहं वरहमास्मीति बोधः शिखा येषामि ते ज्ञानशिसिनः ।

१ छ. 'राियुक्तो भिकः । स । २ इ, “तवा । ६ ड. च. एदा । ४ इ. वमयं प ।
४९

३३० शकरानन्दविरचितदीपिकासमेता--

्ञाननि रा तञान उक्ते निष्ठा ता यषां ते ज्ञाननिष्ठाः । क्ञानयङञोपीतिनो ज्ञान
मुक्तं यज्ञपत्रीतं येषामि ते ज्ञःतयज्ञोपदी पिनः।

ननु बाह्यमपि दिखायन्नोपवीतादिकमस्तित्यत आह--

ज्ञानमेव परर तेषां पशतं ज्ञानमुच्यते ॥

्ञानमेवोक्तमेव न सन्यदाष्यं रिखायज्ञोपवीतादि । परमु्छृषटम्‌ । तेषां परमहंपा-
नाम्‌ । पवित्र प्वित्रताकारणं कञानमुक्तच्यते कथ्यते वदवदधियेतः पवि जञानपृच्यते
ततस्तेषां ज्ञानमेव प्रमदं उपपन्नं ज्ञाननिष्ठा ज्ञानशिखिनो ज्ञानयज्ञोपवीतिनो न बाह्य-
शिखायज्ञोपवीतिन इति योन्यम्‌ ।

ननु तथाऽ्पीतम्यः केशधारिम्यो न्यूनोऽयमुपचरितशिसित्वादित्यत आह--

अद्रेरिव शिखा नान्या यस्य ज्ञानमयी शिखा ।
स गिखीत्युच्यते विद्रा्ेतरे केशचधारिणः ॥ ३ ॥
अप्रेरिव शिखा नान्या । यथा जातवेदसः दिखा ज्वाला जातवेदःखरूपादन्या
न तद्वत्‌ । यस्य परमहपस्य खयप्रकाशवैतन्यस्याऽऽनन्दातमनः । ज्ञानमय्यहमेव-
रपोऽस्पीयेतदोधमयी शिखा चेतन्यप्रदिशचेतन्यादभिन्ना । स ज्ञानमयरिखाधारी 1
शिखी मुख्यशिखावानशनिवत्‌ । इत्यनेन प्रकरेणोच्यते कथ्यते िद्रद्धिः। विद्रान-
हमपाकषात्कारान्‌ । नेतर ज्ञानमयशिखावर्जिता न मुस्यशिसिन इति दोषः! किं तु
केदधारिणः च्ीशुद्रादिवत्‌ । केशपुञ्चधारिणः केशधारितवेन चेनयुष्यरिलित्वं खीर
्रादीनौमिव तस्स्यादिथैः ॥ २ ॥
ननु तरह सवैः शिखायन्ञोपवीतादिकं परिद्याज्यमिलयत आह--

कर्मण्यधिकृता, ये तु वेदिके ब्राहमणाद्यः।
तेः संधायोमिदं सूत्रं क्रियाङ्गं तद्धि वं स्पृतम्‌ ॥
कर्मणि पुलफरे व्यापरे । अधिकृता ममेदं कव्यमितिवुद्धिमन्तः । ये तु

प्रधिद्धा अहं ममायमिमानवन्त एव न त्वन्ये । बैदिकेऽश्चिहोतादिरक्षणे । ब्राह्मणा-
दयो ब्राहमण आदिर्येषां ते बराह्णादयक्ेवधिकासतेवेवाधकेः सेधार्यं धारणीयम्‌ ।
इदं कापापरादिप्रकृतिकं प्रलक्षम्‌ । सूतं तरिवृत्नाभिपरसिाणमियादिरक्षणं यज्ञोपवी-
तम्‌ । तत्र हेतुमाह -क्रियाङ्गम्‌ । ^तस्मायज्ञोपवीलयेवाधीयीत याजये्नेत वा" इति
शेः सर्कियाज्तावगमात्कियाङ्गम्‌ । तदवाह्य यज्ञेपवीतम्‌ । हि यस्मा प्रसिद्धम्‌ ।
्रैवणिक्रानां स्पृतं चिनितं प्रमाणतोऽवगतमिल्ैः ।

~ ~ , ~~ ~~ ~ ~ - ~~ ~-----------~ -------~ ----------~------“

१४. "त एत्राणक्नं। २ च. "नामत ।

ब्रह्मोपनिषत्‌ । ३३१

ननु बह्मणादीनां चेदिदं ज्ञानशिलिनो स्ञानयज्ञोपवीतिनश्च नित्रहमण्यमर्थतिद्धमि
लत आह--
शिखा ज्ञानमयी यस्य उपवीतं च तन्मयम्‌ ।
ब्राह्मण्यं सकटं तस्य इति ब्रह्मविदो विदुः ॥
शिखा ज्ञानमयी यस्य उप्रीतं च | स्ष्टम्‌ । तन्मयं ज्ञानमयम्‌ । ब्राह्मण्यं
ाह्णानां मावः । सकं समग्रमनुपचरितं निःसीममृतमिल्थः। तस्य ज्ञानमयशि-
खायज्ञोपवीतवतः । इत्यनेन प्रकारेण । ब्रह्मविदो वेदार्थविदो विदर्नाननित
इदानीमनत्गतपूत्रं खयमाह--
इद यज्ञोपयीतं तु परमं यत्परायणम्‌ ।
स विद्रान्यञ्ञोपरीती स्यात्स यङ्गस्तं यज्विनं विदुः |
इदं बददरध । यज्ञोपवीतं तु परमात्मतादात्म्यरक्षणपामीप्यमागतं जेवमेव कतत्वा-
दिरहितं पं न तन्यत्‌ । इदंशब्गोक्तमाह -प्रममुक्टम्‌ । यत्मसिद्धं खयंप्रका-
शम्‌ । प्रायणमविचायाः परकायौया उक्कृष्टाश्रयभृतम्‌ । सः, अनेनोक्तेनाभिन्नः ।
विद्रानिदमहमस्पीतिज्ञानवान्‌ । य्गोपवीती स्यात्‌ । स्ष्टम्‌ । न केवरं यज्ञोप-
वीतीकिंतुस उक्तो विद्वान्‌ । यज्ञो दशेगृणमाप्तन्योतिष्टोमादिक्षणः स्यादित्यनु-
षः । तं यज्ञोपवीतिनं विद्वां सवामत्वन । यज्नं यागानां कतारं बिदुजानन्ति ।
ननु तरिं किमयमनेकरूप इत्याशङ्कय नेत्याह--
एको देवः सर्वभूतेषु गूढः समरव्यापी सर्थमूतान्तरात्मा
एको मेदगन्धशन्यः । नन्वयं चेत््रतीतः कथं मदमन्धरान्यो न चेत्रितरामिल्त
आह--देवः स्वयंप्रकाशः । कुत्रेयत आह--समभतेषु चतुर्विषनीतैमेदेषु । ननु
यद्यसि कस्मादावालमोपाटं न प्रतीयत इत्यत आह--गृढ आवरणात्रि्ययाऽभिमानेन च
सेवतः । गटत्वेन परिच्छेदं पराप्तं वारयति । सवेव्याप्याकाशवत्सरवत्र व्याप्य वर्तमानः ।
ननु तद्वदेवानात्मा स्यार्त आह-सषथतान्तरात्मा स्ैभतानां चतुधिषप्राणिनां
ुद्धरम्यन्तरात्माऽस्च्छ्दप्रत्ययम्यवहारयोग्यः। अन्तरशब्दो ुद्धिम्यावृत्य्ैः ।
ननु तरथो वेसमुखदुःखयोरमोक्ताऽयं पंपर्थवेलत आह--
कमध्यक्षः सर्वभूताधिवासः साक्षी चेता केवलो निगुणश्च ।
कर्माध्यक्षः कर्णां ड॒माङ्नमफटानां धमीधर्महपाणामध्यक्षो नियन्ता । तथा चेन
यायिका्मिमतसटस्थ एवायमित्यत आह--सवैभरताधिषासः सर्वाणि मूतान्यातमतव-
नाधिक्त्य वपतीति स्मृताधिवापतः सर्वात्मखहूप इत्यर्थः ! ननु सवौत्मा बेदयमहं

१ ड, यज्ञः स च यज्ञवित्‌ ¡ ए1 २ च. "मं गरृष्ट ! ३ च. वजन्तुमे। ४ छ. “था यः सुख।

३३२ दंकरानन्दविरचितदीपिकासमेता-

कृती भोक्तेलयदिप्त्ययेरनुमूयमानः कथं वयेपरकाः स्यादित्यत आह--साप्षी) अहं
मुखी दुःतीलाद्िप्रत्ययानां दरष्टा । यथा छे विवदमानानां केषांचित्पुखटुःखमाजा-
मन्यः पुखदुःवरहितत्तषां द्रष्टा पक्षी । ननु साक्षी चेदात्मा करणादिमानपि स्यादि
त्यत आह-येता केवलो बेद्धैव न तु शरीरादिमान्‌ । ननु बोद्धा चेन्त्ञानगुणोऽयं
स्यादित्यत आह-निगंणश्च युणगुण्यादिभेदशन्योऽपि चेता केव इत्यन्वयः । स्वयं.
परकारमाननेधेकस्वमाव आनन्दासलर्थः ।
नन्वयमेक एतादोऽस्तु परमेश्वरस््वन्यादृश इत्यत आह--
एको वरी सर्वभूतान्तरात्मा एकं सूपं वहुधा यः करोति ।
तमात्मानं येऽनुपदयनिति धीरास्तेषां शान्तिः शाश्वती नेतरेषाम्‌ ।
एकः परमेश्वराद्धदशून्यः । प॒ एवायमित्यर्थः । तस्मादयं मेदरून्यस्तमाह । वशी
सैवशीकरणवान्पर्षनियन्तेयरथः । सवैभूतान्तरात्मा । व्यास्यातम्‌। एक सनातीयभे-
दरदितम्‌ । रपमव्रि्याछरूपमथवा स्वगतसनाप्रीयविजातीयमेदरहितमेकं रूपमात्मनः
स्वयमविदयावि्सैः । बहुधा बहुप्रकारम्‌ । यः प्रसिद्धो मायावी करोति स्पष्टम्‌ ।
तमात्मानं येऽतुपद्यन्ति धीरास्तेषां शान्तिः शाश्वती नेतरेषाम्‌ । सष्टम्‌ ।
यदा तवहं मुक्त दृधरोऽस्मीति ज्ञानं न जायते तदा तदुतपादकमुपायमाह--
आत्मानमरणि कृत्वा प्रणवं चोत्तरारणिम्‌ ।
ध्याननिमथनाभ्यासादैवं पदयेन्निगूढवत्‌ ॥
आत्मानमन्तःकरणम्‌ । अरणिमधरारणि कृतवा विधाय । प्रणवं चोत्तरारणि-
मर्‌ । उत्तरारणिमर््योकारं कृतेति चकाराहटम्यते । तत्रापि ध्याननि्मेथनाभ्यासात्‌।
ध्यानं प्रणवामिेयत्वेन प्रणवाढम्बनतेन वा ब्रहमणश्चिन्तनं तदेव निमथनमुत्तरारण्याक्रा-
सतस्य मथन इव निरन्तरं ्रमणमधरारणो तम्याभ्यासनो यावतसाक्षात्कारमलुवतनं तसमात्‌ |
देवं ख्यपरकारमात्मखस्पं पदयेताक्षर्यात्‌ | निगूढवतकषठे नगूढोऽभिः काष्ठसं-
धषणेन यथा तद्वत्‌ । यथाऽम्ेमथनेन प्राकस्यमिति ॥
दृष्टान्त एक एव वेन्नासिन्नाद्र इयत आद--
तिेषु तैं दधनीव सपिरापः सरोतःसखरणीषु चापरः ।
एवमात्माऽऽत्मनि गृषतऽसौ सदयेनेनं तपसा योऽनुपश्यति ॥
तिरु तैलम्‌ । सषटम्‌ । यथोपायटम्यमिति रोषः । दधनीव सपिरधतं यथा

८
0

दध्युपायटभ्यमिति देषः । आपः स्रोतः स्तोतःशब्दोपटक्षितासु मूनाशेषूदकानि

यथोपायटम्यानीति शेषः 7 ष्वपि सर्यकान्तादिषिल्यथः स
पयलभ्यानातिं इषः । अरणीपु चारणीप्वपि पयकान्तारिषित्यथः ¡ अभिव-

न

१. स्वप्र ।२च. चेदयमातमा।

ब्रह्मोपनिषत्‌ । ३३३

हिः । चकारोऽनेकदष्टन्तसमुचचया्थः । एवं यया पीडनाटोऽनतननमन्धनचलेटृता-
स््वद्ीनामुपटम्भस्तथा प्रणवादिनाऽऽत्पा खयंप्रकश्चचिदानन्दाद्वितीयखरूप आत्-
न्यन्तःकरणे खस्वहपे वा जायते गृषते । अपरावसमद्ुद्धः साक्षी । इदानीमृपायान्-
रमाह- सत्येन पल्यवचनेन ब्रहमखख्पेण वा । एनमात्मानम्‌ । तपसा कृच्छरचान््रा
यणादिना स्वधमेण व्रहज्ञानेन वा । योऽधिकारी । अनुपदयति प्रणवादिकमन्ववदय
कयति तेनापि गृह्यत इति शषः । +

ननु येको जीवस्तदेषं सधैमक्त स्यात्न चैकत्वमस्य शयानस्याऽहं जागरितादागत
इतिप्र्यानुपटम्भादिल्तो दष्टानेनैक्यमाह--
ऊर्णनाभिर्यथा तन्तन्छजते संहरत्यपि !
जाग्रत्छप्रे तथा जीवो गच्छत्यागच्छे पुनं; ॥
उणेनामिकरताकीटः। यथा येन प्रकरेण तन्तुनसूत्ररूपान्‌ । जत उत्पादयति।
संहरत्यपि न केवहं घृते कितूपसंहरति च। यदपि जीतानां तन्तूनां द्रष्काणा-
मूणैनभिदरीर उपहारो न दष्टवरस्तथाऽप्यद्राणां टलासमानानां पःचषटाना-
मुपसंहारस् दृष्टतात्तावता इष्टान्त उपप्ः । नाग्रत्छमपरे जागरणस्भौ । तथा
तद्त्छननपंहर् जीवः प्राणानां पारयिताऽमिन्नो दूताकीरप्रमः । अयमर्थः । स्व्रऽ-
नेकमविककमविकवापनानां वेविभ्यादस्पतिरक्िरुद्धोयिततस्य तु खपरमूषुप््ोरनुमूतस्य
च समतेरुपटम्भादननुमूते च स्परेरनङ्गीकारादिति। गच्छलयागच्छते । गच्छयागच्छ-
लयव स्थानात्स्यानान्तर शिङरिव गृहादगृहान्तरम्‌ । पुनभयः ।
पूरं नाभ्यादि्ानानयक्तानि जागरितादीनामीत्‌। इदानीं तानि कण्ठत आह--
नेत्थं जागरितं विचाकण्ठे खम्रं समाविशेत्‌ ।
सपं हृदयस्थं त तुरीय परनि स्थितप्रं ॥
नेत्रस्थं नेत्रे तिष्ठतीति नेत्स्थसतं विय नाभिने्यो्कस्पितत्वं नागरितख जाग-
रितं जागरणाव्यागतमात्मानं विद्याजानीयात्‌ } कण्टे कण्ठपरदेरो । खम्रं समरस्था-
नम्‌ । तैनप्ः समाविरेत्सम्यगापमन्तत्मवेदानं कुयीत्‌ । सुषु एषप्ताव्थागतं प्रजं
हृदयस्थं तु हृदयकमर्स्थमेव विदयादिलनुष्गः । तुरीयं संस्यातीतमपि चतुर्थं

१ इ. "नः! पदयकरोश्रतीकाश्ं सुषिरं चाप्यधोमुखम्‌ । हृदयं तद्विजानीयाद्विशवस्याऽऽयतनं
महत्‌ । ने" । २ च. 'विकेऽनेकम' ।
३ ड, भू ॥ यदाऽऽत्मा प्र्याऽऽत्मानं संधत्ते परमालनि ।
तेन तेध्या ध्यानमेव तस्मात्संध्यामिवन्दनम्‌ ॥
निरोदका ध्यानसंध्या वाक्घागङकेदार्वाजिता ।
संथिनी सवभृतानां सा संध्या हयेकदण्डिनाम्‌ ॥ य!

३३४ कंकरानन्दविरवितदीपिकासमेता-

वक्ष्यमाणम्‌ । सूधीनि मस्तके दशमदवरे चनद्रमण्डडन्तः स्थितं स्थानं प्राप्तं विचादि-
त्यनुषङ्खः ।
इदा तुरीयं खरूपं शृङग्ाहिकयाऽऽह--

यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह ।
आनन्द्मेतज्ीवस्य यज्ज्ञात्वा मुच्यते बुधः ।

यतो यस्माततुरीयादानन्दात्मनः । वाचः श्ुतिवध्वे द्रक्ष्यामो वक्ष्यामः स्यकयामश्चै-
तमिति सेकर्प्य प्रवृत्ता वाराङ्गना इव सोत्कण्ठा महारानमदृष्टचरमवपराभावान्निव-
सन्ते यथागतं गच्छन्ति । अप्राप्याम्पष्म । अदृषटाऽनुक्त्वा चेव्येतयोरुपरक्षणम्‌। सवैः
प्रकरिरनुपरम्येत्यथः। ननु वागप्राप्यस्यापि मनप्रा चम्पककेतक्यादिगन्धविरेषादेरुपल-
म्मात्तुपरम्मोऽपि स्यादित्यत आह । मनसाऽन्तःकरणेन वागायग्राह्यग्राहकेण सह
समम्‌ । आनन्दं निरतिशयानन्दस्वरूपं तुरीयम्‌ । एतद्वाञ्नसागम्यम्‌ । जीवस्य
प्राणानां धारयितुः । यस्मपिद्धं स्वयंप्रकाक्षम्‌ । ज्ञात्वा पाक्षात्कृल्य । मुच्यतेऽ
दयातत्कार्येम्यो विमृक्तो मवति । बुधो विद्वानधिकारी ।

इदानीमस्य तुरीयस्याऽऽनन्दरूपस्य वाञ्जनप्तातीतस्य शङ्कितं परिच्छेदं वारथन्सं-
क्षेपेण शाज्ञा्थमुपसंहरति--

सैव्यापिनमात्मानं क्षीरे सपिरिापितम्‌।

सर्मव्यापिनमाकाशवत्स्वस्य वस्तुनातस्याऽऽकाशदेरधिकम्यापिकम्‌ ! आत्माः
नगस्मदूबुद्धि माणं स्वयंप्रकादाचिदानन्दस्वरूप्रिणम्‌ । एवं वर्तमानमपि नोपायमन्तरेण
ठम्यत इति दृष्टानेनाऽऽह--श्रीरे सपिरिवापितं यथा क्षीर धरं वस्तुखभविन सम-
पितं विद्यमानमपि नोपायमन्तरेण रम्यं तद्जानीयादिति शेषः । सर्वतः सत्तप्यय-
मात्मा नोपायमन्तरेण छम्यत्‌ इत्यथैः ।

उपायं संदर्शयन्सर्वकारणतामालन आह-

आत्मविद्यातपोमूलं तद्र्मोपनिषत्पदं तद्र ह्मोपनिषत्पद मिति ॥ ४ ॥

आत्पविदयातपोमूम्‌ । आत्मनः स्वय॑प्रकाहाचिदानन्दरूपस्य विद्योपांसनं श्रवण-
मननादि तजन्यसाक्षात्कारश्च तप॒ आमन्ञानपताधनं स्वर्णीश्रमोचिताचाररूपं तयोः
भ्वृत्तिनिवृत्यात्मकयोः । विद्यातपोम्यां निखिरस्य नगतोऽप्युपटक्षणम्‌ । मृरमुपादा-
नकारणम्‌ । तत्सलज्ञानादिटक्षणम्‌ । ब्रह्म सवैस्माद्धिकं त्रिविषपरिच्छेदशन्यमि-
त्थः । उपनिषत्पदम्‌ । पदेरुपनपूरवस्य पसारविनाशार्थस्व बरह्गलर्थस्याविदयादिन-
न्शिपिडीकरणार्थस्य च ब्रहम्ञानमनतरेणापरंमवादुपनिषद्रहन्ञानं तस्य॒ पदं तिषयः।

ब्रह्मोपनिषत्‌ । ३३९

नहा्ञानेकबोध्यमितयथैः । तद्रह्मोपनिपत्पदम्‌ । व्यास्यातम्‌ । पदाम्यास्र उप्निषद्‌-
यप्तमाप्ट्थः ॥ ४ ॥
इत्यथे ब्रह्मोपनिषत्समाप्ता ॥ २२ ॥
इति श्रीमत्परमहंसपरित्रानकाचायीनन्दात्मपूज्यपादशिष्यश्रीशषंकरान-

^, [2/०

न्दभगवतः कृतित्र्योपनिपदीषिका समाप्ता ॥ २९ ॥

ॐ तत्सद्रह्ण नमः|

बरहयविन्दूपनिपत्‌ ।

नारायणविरचितदीपिकासमता ।

ब्ह्माववोधको विन्दुः सतोकोपनिपदच्यते ।

० न.

४
अष्टादशा चतुप्लण्डा व्ह्मविन्ुरिति मृता ॥

ॐ मनो हि द्विषि परोक्तं युद्धं चाशुद्धमेव च
उक्तो योगसतफटं ब्रहमसाक्षाकारसतद्रू्य कीद्डं कीदशश्च साक्षात्कारः कीर-
शश्च टयरूपः समाधिरेतदथ व्र्मकिदपिषदारम्यते-मनो हि द्विविधमित्याहि ।
तयोरक्षणमाह--
अशुद्धं ऋामसंकलयं शुद्धं कामविवनितम्‌ ॥ १ ॥
अशृद्धमिति । कामान्संकसपते ततकामसकरस्पम्‌ ॥ १ ॥

मन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः ।
बन्धाय विषयासक्तं शुक्तं निषिषयं स्पृतम्‌ ॥ २॥
अतो निविषयस्यास्य मनसो मक्तिरिष्यते ।
तस्मान्निविषयं नित्यं मनः कारय पुमश्ुणा ॥ ३ ॥
निरस्तविपयासङगं संनिरुद्धं मनां हृदि ।
यदा याद्युन्मनामाव तदा तत्परमं पदम्‌ ।॥ ४ ॥
तावदेव निरोद्धव्यं यावदृदि गतं क्षयम्‌ ।
एतज्ज्ञानं च ध्यानं च अतोऽन्यो ग्रन्थविस्तरः ॥ ५ ॥
मनप मुक्तिछ्यः । हिं हकमटे । उन्मनीमागेो निःपरकल्यता । तदुक्तम्‌--थो
मनःपुस्थिरीमावः सा चावस्था मनोन्मनी! इति ॥ २॥ ३६ ॥ ४ ॥ ९ ॥

इति प्रथमः खण्डः ॥ १ ॥
नैव चिन्तयं न वाऽचिन्तयमचिन्त्यं चिन्त्यमेव च ।
पक्षपातविनिभुक्तं ब्रहम संपयते तदा ॥ ६ ॥
नवेति । आपाद विषेयदवयम्‌ | द्ितीयपदि करेणेदेदयदरयम्‌ । नु मनः कथं निर्विषयं

४६

३३८ नारायणतिरवितदीपिकासमता--

स्यात्तत्वस्य चिन्तनीयत्वादतत्वम्य कि्मरणीयत्वाद्ेत्यत आह-अचिन्त्यमिति )
अचिन्लं चिन्तमितुमशकेयं यत्तं तत्व चिन्वमस्ि । अविषयत्वात्‌ । चिन्त्यमेव
सदा चिन्तयितुं योग्यमेव यद्विषयजातं तचिन्त्यम्‌ । चिन्तथितुमयोग्यं विप्मरणीयं
नास्त्यवस्तुलात्‌ । न स्तव्यं नापि विसमतव्यं किंदिसतीत्य्थः । पक्षपातसतत्वनि.
न्तनमतस्वविस्मरणं च ताभ्यां तरिनिमुक्तं रहितं यदा मवति तदा जह्य प्पयते ॥ ६ ॥

ग्रथमाधिकारिणं प्रयाह--

स्वरेण संधयेद्योगमस्वरं भावयेत्परम्‌ ।
अस्वरेण हि भावेन भावो नभाव इष्यते ॥ ७ ॥

स्वरेणेति । खरेण शब्देन गुरूपदेशेन प्रणवेन वा योगं चित्तनिरोधं संधयेदार-
भेत । अखरं शब्दातीतं परं वस्तु भाव्येचचिन्तयेत्‌ । भावेन भाव्यमानेन चिन्लमानेन
भवो वस्तु परं त्रह्मामावः शून्यं नेष्यते क त्वस्तीति गम्यते । इष प्पे । ब्रहम साक्षा-
इ्वतीत्थः । ये गत्यरथास्ते ज्ञानार्थाः । अथवा खरणाकारोकारोपरक्षितेन नाग्रत्सछ-
आस्येन योगं कुर्यात्‌ । श्रद्धातिशयेन जाग्रत्लत्रेऽपि तदम्याप्पंभवात्‌ । अखरं मका-
रोपटक्ितमानन्दप्यानं परमग्रतनं भवेयेत्‌ । अस्रेण सकारा्येन भावेन मात्रया
नामावोऽमावो न किंतु पूर्णो मावस्तरीयमिप्यते गम्यत इति } तटुक्तमषृतिन्दौ--
“अस्वेरेण मकारेण पदं सूक्ष्मं च गच्छति" इति ॥ ७ ॥

तदेव निष्कं ब्रह्म निमिकस्पं निरञ्जनम्‌ ।
तद्रह्याहमिति ज्ञात्वा ब्रह्य संपद्यते रुषम्‌ ॥ ८ ॥
निविकल्पमनन्तं च हेतुषटान्तवजितम्‌ ।
अप्रमेयमनाचं च ज्ञात्वा च परमं रिवम्‌ ॥ ९ ॥
न निरोधो न चोत्पत्तिनं बन्धो न च शासनम्‌ ।
न पुमुष्ता न युक्तिशेदिदेषा परमाथता ॥ १० ॥

तदेवेति । यत्पाक्षाद्धवति तदेव त्म न तु तदेवं नेवमिति वक्तुं शक्यते ।
निरोषो मरणम्‌ । शाप्नमुपेशः । न मुक्तिः च इत्‌ इति एषा इति पदच्छेदः । इदनर्थको
निपातः। यद्रा हयेषा वेदद्धिलर्हि परमार्थता सलयाथज्ञता संपनेत्य्थः ॥ ८॥९।१०॥
इति द्वितीयः खण्डः ॥ २॥
एक एवाऽऽत्मा मन्तव्यो जाग्रतखभरयुषुर्निषु ।
¢ । + माप
स्थानत्रयाद्यतीतस्य पुनजन्म न विद्ते ॥ ११॥
एक एव हि भूतात्मा भते श्रते व्यवस्थितः ।
एकधा बहुधा चैव दृश्यते जलचन्द्रवत्‌ ॥ १२ ॥

ब्रह्मविन्दपनिषत्‌ । ३३९

घरसहृताक्षारं लीयमाने टे यथा ।
घटो छीयेत नाऽऽकाशं तद्रजीषो नभोपमः ॥ १३ ॥
यटवद्िविधाकारं मि्मानं एनः एनः ।
तद्धमरं न च जानाति स जानाति च निद्रः ॥ १४॥
व्यतीतस्य निप्कानतस्याधिकरिणः । नमोपम जआक्राशतुल्यः । छन्दसः संधिः ।
नभब्दो वाऽकारान्तः। मियमानं देहनारं निल्यरो नित्यमालानं स॒ जानाति । द्विती-
यान्तात्सा्थं श्यः ॥ ११ ॥ १२ ॥ १३ ॥ १४॥
शब्दमाया्तो यावत्तावत्तिषति पुष्करे ।
भिन्ने तमसि चैकखमेकमेबानुपश्यति | १५ ॥
शब्देति । शब्दमात्ं या माया न वास्तवी वाचारम्भणमिति श्रुतेः । तयाऽजवृतो
यावत्तावतपष्करे हतुण्डरीके तिष्ठति । भिन्ने ज्ञानेन निधत्ते तमस्थस्य ज्ञान.एकत्वं मवति,
एकमेव चानुपदयति ।
“पुष्करं पङ्कजे म्योति पयःकरिकिरप्रयोः |
ओषधीद्रीपविहगतीयैरागोरगान्तरे ॥
पुष्करं तृयैवकत्रे च काण्डे खदुफटेऽपि च" इति विश्व; ॥. १५९ ॥
इति तृतीयः खण्डः ॥ ३ ॥
शब्दा्षरं परं बह्म यस्पिनक्षीणे यदक्षरम्‌ ।
तद्वदानक्षरं ध्यायेचदिच्छेच्छान्तिमाषयात्‌ ।॥ १६ ॥
शब्दाक्षरमिति । शब्दश्च तदक्षरं च शब्दाक्षरं श्ब्दत्रह्ेयर्थः । तथा परं बरह्म
चैतन्यं चेतद्रयं वरते । विद्रानपण्डितः। एतयोध्ये यक्िन््ीणे सति यदक्षरमक्षीणं मदति
तदक्षरं यदि ध्यायेचिन्तयेत्तथा यवदीच्छे्ा्छेत्तहि शान्तिमापुयाचान्यथा ॥ १९ ॥.
तदेव सष्टयति-
द्र विये वेदितव्ये हि शब्दब्रह्म परं च यत्‌।
शब्दब्रह्मणि निष्णातः परं ब्रह्माधिगच्छति ॥ १७ ॥
दे इति । निष्णातः कुदाठः । निनदीम्यां स्तिः कोशट इति षत्वम्‌ । पिस्ता
इत्यथैः ॥ १७ ॥
ग्रन्थमभ्यस्य मेधावी ज्ञानविज्ञानतखतः ॥
पटामिव धान्यां लजेद्यरन्थमरेषतः ॥ १८ ॥
मेधावी अन्थाम्यामेन कृतबुद्धिः । ज्ञानं शाब्दम्‌ । विज्ञानं पाक्षात्कारः ! उम-
योल्वतक्तचं ज्ञात्वा । स्यब्ेपे पचमी ॥ १८ ॥

-----------~ = "~---------------*--------------- =-= .

१,ख. संभूतः ।

२४०

गवामनेकवर्णानां क्षीरस्याप्येकवर्णता ॥
्षीरवत्परयते ज्ञानं िष्गिनस्तु गवां यथा ॥ १९ ॥
गवामिति । गवां सौरमेयीणामनेकवणीनामपि स्ततीनां यत्षीरं तस्थेकवर्णता
मवति । विद्रनपन्थेषु क्ीरवन्तानं परयति परीक्ष्य गृहणाति । यथा हिङ्खिनो वेत्र-
धारिण आभीरा गवां क्षीरं गृहते तद्वत्‌ ॥ १९ ॥
सदष्टं ज्ञानस्य प्रहणोषायमार्ययाऽऽह--
घृतमिव पयसि निगदं भूते भृते च वसति विज्ञानम्‌ ॥
सततं मन्थयितव्यं मनसा मन्थानग्रतेन ॥ २० ॥
ज्ञाननेत्रं समादाय चरेदरहिपतः परम्‌ ॥ २९ ॥
घृतमिवेति । ज्ञानने्रमिति । ज्ञानं शाच्त्यं तदेव नेत्रं दृषटस्तां समादाय
शवाखतो गुरुतश्च गृहीत्वाऽतः परं वहि वैश्वानरमनुभवख्पं चेत्साधयेत्‌ । साक्षात्कारस्य
वद्विता शले प्रधषद्धा । यथा--“क्ञानाधिः पषेकर्माणि मस्मपतात्कुरतेऽगुन" इति ।
यद्वा दि प्रणवे चरेटुचरेत्‌ । वक्ष्यति च--अभनिशब्दमेवाभिचिन्तयेदोमियेकाक्षरं
ब्रह्मेति । शब्दस्याचिता मुखनतवानमुखाद्िर नायतेति श्रुतेः प्रकादात्वाच ॥२०॥२१॥
अनुमवस्य विषयमाह --
निष्कलं निर्मलं शान्तं तदरद्याहमिति स्मृतम्‌ ॥
स्ैभूताधिवासं च यद्धतेषु बसत्यपि ॥ २२ ॥
स्रनुग्राहकतेन तदस्म्यहं वासुदेव-
स्तदस्म्यहं बासुदेव इति ॥ २३॥
इत्यथवेवेदे भव्रहमविन्दर पनिषत्समाप्ता ॥ २३ ॥
निष्कमिति । अनुमवस्य स्वरूपममिनीय ददरोयति- तदिति । तज्तानं ब्रह्मादि.
मिेवमाकारं छतम्‌ । सर्वेषां मूतानामधिवाप्तऽपिन्सैमूतायिवापरम्‌ । यच्च भूतेष्वपि
वपति । यस्मादधिकमिति सप्तमी । परवानूग्रहकवैत्वेन वासुदेव इति प्रपिद्धं तदहमक्षि
स एव वासुदेव ईश्वरोऽपि । अविश्वरयोर्ण्येक्यमिलर्थः।दविरक्तिः प्माप्यथी ॥२६॥
इति चतुथः खण्डः ॥ 8 ॥
नारायणेन रचिता श्ुतिमात्रोपजीविना ।
अस्यष्टपदवाक्यानां दीपिका ब्रहमनिन्दुके ॥ १ ॥

इति नारायणविरचिता व्रह्मनिन्दूपनिपदौपिका परमाक्ता ॥ ३० ॥

‰ उपनिषद्िन्दपलकें द्वितीयेयमुपनिषत्‌ ।

ॐ तत्सद्र्यणे नमः ।
ब्रह्मविद्योपनिपत्‌ ।

नारायणविरचितदीपिकापेता ।

ब्ह्मवियोपनिषदि द्वि्ण्डायां त्रिदवताः ॥
स्थित्युत्पत्तिट्याः प्रोक्ताः प्रणवस्याक्षरत्रयात्‌ |} १ ॥
प्रक्षे प्रणवो मात्रमदरेनोपास्यतयोपटक्षितस्तस्यावयवशः शारीरस्थानवणट्या
नोक्ता इति तदर्थं त्रहमवियोपनिषदारम्यते-
ॐ ब्रह्मवि परवक्ष्यामि सवङ्ञानमतुत्तमम्‌ ॥
यत्रोत्पत्ति यं चेव ब्रह्मविष्णुमहेशरात्‌ ॥ ! ॥
बरह्मविद्यामिति । तह्यवियां प्रवक्ष्यामीति छेकः कविेवाऽऽदौ प्यते ।
रहय प्रणवस्तस्य विद्या ज्ञानम्‌ । तां भूतां सर्वेषां ज्ञानं ज्ञानोपायमूतां प्रणवेन
ह्यणि ज्ञते सर्वस्य विज्ञानात्‌ । तथा यत्र वयाया देवत्रयादुत्पत्ति यं चकारात्पा-
ङ्न च वक्ष्यामीति पू्रेणान्वयः । श्रतेः प्रतिज्ेयम्‌ ॥ १ ॥
परसादान्तरसपुर्थस्य विप्णोरद्ुतक्मणः ॥
रहस्यं ब्रह्मविद्याया ध्रुवाभिः संप्रचक्षत ॥ २॥
प्रसादेति । विप्णोतेद्यवि्याया रहस्यं धरुवाश्चिः प्रणवतेन इति संप्रचक्षते बुधा
इत्यन्वयः । विष्णुनेयं विद्या प्रवतितिलय्थः 1 की!दरशस्व प्रपदेन भक्तकृपयाऽन्तरात्त-
म्मध्यातमुत्यस्य नृपिरूपेण परकदीभूतस्य । यद्वा प्रामराद्‌ देवभूमृनामितिकोशा-
त्ीरोदा्णवेकुष्टवटिगृहदवारदिः प्राप्ाद्यन्तरा जग्रकष्थ प्रकथेभूतम्य । यद्रा
प्रसादो टिङ्गावपक्षया प्रष्रूपो जीवस्तस्यान्तरमावरणमवरि्यादि ततः समुत्थस्य
निष्कान्तस्याविद्याद्यावरणरहितस्यर्थः । यथोक्तं छान्दोग्ये“ एष सप्र्ादोऽ-
स्मच्छीरात्समुत्थाय परं ग्योतिरुपपतपद्य खेन रूपेणामिसंपद्यते स उत्तमः पुरषः"
इति । अद्भुतकरमणो म्स्यादिरूपेण ॥ २ ॥
आओपित्येकाक्षरं ब्रह्म यदुक्त ब्रह्मवादिभिः ॥
सरीरं तस्य वक्ष्यामि सानं काटं ठयं तथा ॥ ३॥
ओंकारो धरुबोऽक्षरनिषप्वुक्तः ।

१ ख. श्लिषा" ।

[नि

३४२ नारायणिरचितदीपिकासमता-

[क

तथाहि-“ओंकाये वत्ते विन्दः शक्तिलिदरैवतः ।
प्रणवो मच्रगम्यश्च पञ्चधरुवः शिवः (?) ॥
मच्राचः परमे बीजं मृटमा्श्च ताः ।
शनाबादिव्यापको व्यक्तः परं ऽ्योतिश्च संविदः" इति ॥
स्थानं कालं खयं तथेति । काटषशब्दो मेचकवाचको वर्ण क्षयति तेन वर्णं
वक््यामीत्यथैः । वर्णमिलेव वक्तव्ये काटग्रहणं मात्रारूपकाटस्यापि संग्रहाथीमिति
द्रषटम्यम्‌ ॥ ३ ॥
अवयवशः शरीरं तावदाह--
तत्र देवस्यः प्रोक्ता रोका वेद्‌ाक्षयोऽग्रयः ।
तिस्रो माजाधेमाजा च अक्षरस्य शिवस्य च ॥ ४ ॥
तर देवा इति । अक्षरस्य शिवस्य चेति । रिवेऽधमातरार्थः। तिलो मात्र
अक्षरस्यार्थमात्रा शिष्येदर्थः । प्रणवस्य देवादयचखयख्चयोऽनुपदमेव वक्ष्यन्ते । तिस्
माघा मात्रा चेति वक्तमये छन्दतः संधिः । तदुक्तं हवमदीपिकायाम्‌--
“अकारश्च उकारश्च मकारो विन्दुमंत्तकः ।
तरिधा मात्रा स्थिता यत्र तत्परं ज्योतिरोमिति" इति ॥ ४ ॥
केदो गारैपलयः पृथिवीं व्रह्म एव च ।
अकारस्य शरीरं तु व्याख्यातं ब्रह्मवादिभिः ॥ ५॥
यजुवैदोऽन्तरिकषं च दक्षिणाभिस्तयैव च ।
विष्णु भगवान्देव उकारः परिकीतितः ॥ ६ ॥
सामेदस्तथा दौधाऽऽहवनीयस्तयैव च ।
ईश्वरः परमो देवो मकारः परिकीतितः ॥ ७॥
उक्तं तदेव विमजतै- ऋगवेद इत्यादिना । ब्रह्म एव चेयत्र छन्दो हषः
प्रकृतिभावश्च । ब्रह्मा देव इयर्थः ॥ ९ ॥ ६ ॥ ७॥
इति प्रथमः खण्डः ॥ १ ॥
सण्डान्तेन ग्रन्थेन शरीरमृक्तं संप्रति स्यानं वर्णसहितमाह--
मूर्यमण्डलमाभाति अकारः शङ्खमध्यगः ।
उकारशन्द्रसंकाशस्तस्य मध्ये व्यवस्थितः ॥ ८ ॥
सूर्येति । पूर्यमण्डलमिवाऽऽभालकारः । शङ्खो ललायाप्यि तन्मध्यं नेतं स्थानं तत्र
वतमानः । “योऽयं दक्षिगेऽतन्पुरपः” इति श्रतेः । “शङ्खो निध्यनरे कम्बुचरयध-

१ख. ग, त्रयक्षरस्य।

ब्रह्मपिद्योपनिपत्‌ । २४३

नखीषु च इति विश्व; । तस्य मध्ये शम्यैव मध्येऽयाद्रामतेतरे स्थितः । मकार्‌
हृतापि तस्य मध्य इत्येश्यो । शरस्य मथ्यऽथत्तुनीयनेरे व्यत्रस्थितः । अत एव
याह्वसयेनोक्तम्‌--
“शृडायां पिङ्गलायां च चरतश्न्दरमाछर ।
इडायां चन्द्रमा ज्ञेयः पिङ्गटायां रतिः स्मृतः" इरि ॥
“जिहमृले स्थितो देवः सर्वतेनोमयोऽनटः ।
तदे मास्करश्न्द्रलाटुमध्ये प्रतिष्ठितः }
एवं यो वेत्ति तत्तेन तस्य सिद्धिः प्रजायते इति ॥ ८ ॥
मकारथाभिसंकाशो विधूमो त्रिचुतोपमः ।
तिस्नो माास्तथा ज्ञेयाः सोमसू्ा्रितेनसः ॥ ९ ॥
शिखा च दीपसंकाशा यसमि्ुपरि बति ।
अर्धमात्रा तु सा ज्ञेया परणवस्योपरि स्थिता ॥ १०॥
तिलो मात्रा अकारादयः । अनेन काट उक्तः । पमपूर्याधितेनप्त इत्यनेन वणी
उक्ताः । यसमन्ंख उपरि ततीयनेत्राहुपयनेनारथमात्रास्यानमृक्तम्‌ । पदममूत्रनिमेति
तस्या वणी उक्ताः । शिखामा ज्वाटामेध्ैतवेराचयाम्याम्‌ 1 तथा गृहे मूढे स्यूोप-
युपर तन्वी च ।
“शिखा शिखायां उवाह्ययां तडायामगमात्रके }
टङ्गल्यां चापि शासायां चडायां च शिखण्डिनः"! इति विधः ।
पशचसूत्रनिमा सूक्ष्मा शिखाभा हरये परा ।
सा नाडी सूयसंकाशा सूर्य भिचा तथाऽपरम्‌ ॥
द्रासक्नतिसहस्ाणि सूर्य भिखा तु मधन ॥ ११॥
सा नाडी पुषुम्ना तस्या एव वा पूर्वोणि विरोषणानि । पूरयशचभुरयिष्ठानमथवां
पूयीछब्धररिमितान्मनोधिष्ठनशवन्रः मूं भित्वा तथाऽपरमधःस्कन्ये द्विसप्ततिपह-
सराणि नाडीरमिरोर्ध्वं गता ।
तदुक्तं गोरभ्षेण--“ऊव मेद्रादधो नाभेः कन्दयोनिः खगाण्डवत्‌ ।
तत्र नाड्यः समुतपत्नाः सहस्ताणि द्विसप्ततिः" इति ॥
पुनरधिदेवतं सूर्य॑ भिच्चा मूर्धनि ब्रह्मलोके द्वादशान्ते च दृश्यत इलनुषङ्गः ।
तदुक्तं याङ्ञवस्क्येन--ताां मुर्यतमास्िघ्स्िपृप्वेकोत्तमोत्तमा ।
गुक्तिमा्गेति सा प्राक्ता सुषुख्ा विश्वधारिणी ॥
कन्दस्था मध्यमे मार्गे मृषृख्ना प्ता प्रतिष्ठिता ।
ृषठमध्यस्थिता नाडी सा हि मृधि व्यवस्थिता ॥

३५४
मुक्तिमार्गे मुपुख्र! सा व्रह्म प्रतिष्ठिता |
अव्यक्ता सव वित्तेया मृश्मा सा वैष्णवी स्मृता" इति ॥
॥९॥ १०॥ ११॥
प्रणो नादस्येण सवत्याप्यवे्ाद--
वरदः सरवभ्रतानां सर्व व्याप्येव तिति ।
कांस्यपण्टानिनादस्तु यया ीयति शान्तये ॥ १२॥
आओक्रारस्तु तथा योज्यः शान्तये सर्वमिच्छता ।
यसिन्संखीयते शव्द स्तप्परं ब्रह्म गीयते ।। १३ ॥
वरद्‌ इृति। अनेनोकारोऽनादतदव्यो विष्ुश्वैक इत्युक्तं मवति । हानी लयमाह-
यथा छीयतीति । यथा ीयति टीनो मवत्युपरतम्यापारो भवत्योंकारस्तथा शान्तये
योञ्यः ततरो जक्ष इत्यः । सव सूरवात्ममावं व्र्ममावमिच्छता यसििनतंटीयते
यद्वस््वनुमूय शब्दो विषये नोपटम्यते विदीयते तत्परं बरह्म ।
तदुक्तं हटपरदीपिकायाम्‌--
“कषे प्रवर्तितो वह्विः कष्टेन प्रह शाम्यति ।
नदे प्रवर्तितं चित्तं नादेन सह रीयते ॥
विमृज्य सकठं वाद्यं नादे दुगाम्बुवन्मनः |
एकीमृयाथ मनप चिदाकाश विदीयते" इति ॥
लयरक्षणे तु--
धटयो ट्य इति प्राहुः कद्र टयटक्षणम्‌ ।
अपुनर्वाप्नोत्थानाह्यो विपयविस्मृतिः"' इति ॥
यद्वा यतो वाचो निवर्त इत्यः ॥ १२ ॥ १३॥
उपपंहरति--
धरुवं टि चिन्तयेद्रह्म सोऽमृतत्वाय कर्पते
सोऽगरतत्वाय फसपत इति ॥ १४॥
दृल्यथमेवेद ब्रहमधिव्रोपनिपत्समाप्ना ॥ २४॥
भुतरामिति । टवमाकारं हि ब्रह चिन्तयेदधुवमेकरूयं वैकाय्रतया वा ब्रह्म चिन्तयेत्‌ ।
द्विरुक्तिः समाप्टर्था ॥ १४ ॥
इति द्वितीयः खण्डः ॥ २॥
नारायणेन रचिता श्रतिमान्नोपजीविना ।
अस्पष्टपदवाक्रयानां दीपिका व्ह्मवेदने ॥ १ ॥

इत्यथैवेदे नारायणप्रिरचिता त्रहमवियोपनिषदोपिका समाप्ता ॥ ३१॥

ॐ तत्सद्रह्मणे नमः ।

मेऽयुपनिपत्‌ ।

रामतीर्थविरचितदीपिकासमेता ।

गणाधिपतिमखरपविघरगरासं महोदरम्‌ ।
विपटुत्सारणाम्यासटम्बीकृतकरं नुमः ॥ १ ॥
प्रणम्य रामं प्रणतामयप्रदे गुरुस्तथा कप्णमुखांस्तदात्मनः ।
मैतरा्यणानां श्रुतिमोषिमर्थतः प्रसाध्य विष्णोः परम पेऽपये ॥ २ ॥

श्रहमयज्ञो वा एषः इत्याद्य भेत्रा्ैणानामुपनिपत्तस्याः पूर्वकाण्डेन संबन्धः काण्ड-
चतुषटयातमके पूर्वसिन्यन्येऽनेकानि कर्माण्यभिहो्ादीनि विहितानि तानि चोचावच-
फला्ैतया श्रुतानि यद्यपि तथाऽपि न परमपुरुषार्थपर्थवनितानि, यतः साध्यफटानि
तानि, साध्यं चानिलयं “यत्कृतकं तदनित्यम्‌” इति नियमात्‌ । श्रुतिश्चात्र मवति (तच्-
येह कर्मचितो द्येक: क्षीयत एवमेवामुत्र पुण्यचितो टोकः क्षीयते ८ छन्दो अ°
८ ) इति । यदिह वा अप्यनेवंविन्भृहत्पण्यं कर्मं करोति तद्धास्यान्ततः क्षीयत एवः"
( बृहदा० अ० १ त्रा० ४) इतिच तथा व्यो वा एतदक्षरं गार्विदित्वाऽ-
सिमि्टीके जुहोति यजते तपस्तप्यते वहूनि वर्षसहखाण्यन्तवदेवास्य तद्धवति'' (बृहदा
अ०९ व्रा० ८) इति च। तस्मात्छभावतो नित्यनिरतिरायपुरुषार्थाथिनः पुंमोऽ-
मिरषित्ताधनोपायप्रदशनाय प्रवतमानो वेदोऽनादिमवपरंपरानुभूतानेकविषयवापनावा-
पितान्तःकरण वाप्तनापरवशतया प्रवतमानं विपयासक्तमानप प्रति पहता विषयभ्रवण-
तापरावनैन परमपुरुषर्थरूपावियानिदृत्तिपरमानन्दाविर्ावप्ाधनप्रयगात्मतत्तत्रमप्-
वणतामापाच परं ब्रहमातमतत्ं बोधयितुमशङ्ुवन्ादौ कमीण्येव पुरषार्थपाधनतयोपदि-
शति, पुनस्तत्रैव निष्ठां संपाद्य तचिष्ठस्य निलनैमित्तिककमौनुष्ठानम्रमावतः शनेः शुध्य-
मानान्तःकरणस्य पुनरीशवरा्षणबरुद्धयेव निप्कामकमानुष्ठानादतितरां शुद्धान्तःकरणस्य
निलयानिलवस्तुविवेकवत दहारुत्राथमोर्ैरागशून्यस्य हामदमाद्विसाधनवतो मोक्षमात्रा-
कार्‌क्षिणोऽधिकारसंपत्तिमारक्ष्य प्रयगात्मतच्ं ब्रह्माध्यारोपापवादन्यायेनावगमय्य
स्वयं घ तेनैवावगमेन सह तस्मिन्नेवाऽऽत्मतच्तरे बरह्मणि विीयमानो ब्रह्मालर्मी्ाद्वयं

१ क. “यणीनां । २ क. “यणीना। ३ क. न्यायात्‌ । ४ क. “न्महापुण्यं । ५ ग. “नेनाऽऽप"।
६ क, पतर । ७ क. शव्िरागाशू" । ८ क, मात्रमद्र" ।
¡21

३४६ राग्रतीथविरवितदीपिकासमेता-- [ {प्रथमः प्रपाठकः]

सलज्ञानान्ताननैकर समवतिष्ठत इति पूर्वीपरमविन कर्मञानकाण्डयोरहतरेतुमदधाः
सिद्धः तदनेन व्यास्येयोत्तरकाण्डस्य विषयप्रयोजनाधिकारिणो दर्दिताः । विषयस्य
चाऽऽत्मत्तस्य वेसन्तापरमानासिद्धतया व्यस्येयप्न्यप्रतिपचताऽथीततिद्धति पिद्धा-
ुबन्धचतष्टयमिमं अन्धं पदशो यथामति व्यास्याप्यामः । पूर्वत्र चयनादिकमौऽऽघ्नातं
तचामिष्टमातिरिक्तानां सर्वेषं यज्ञक्रतुना साधारणं तावता पवीष्यव करमाण्ुपट्तणतवेन
गृहीतानि, तथा च र्वा कर्मणां परमासन्ञानजन्मोपकारकलेन परमपुर्षाथहेतुतवं
दशतु श्रतिः प्रवको-
ब्रह्मयज्ञो षा एष यद्वपां चयनं

ब्रह्मयज्ञो ° चयनमिति । यदिदं पेषं कर्मपरकरणोक्तानां कर्मणां चयनं चय-
नादि सर करमैपत्रहमणः परमात्मनो यन्नो यजनं पूजनं वै परपिद्धम्‌ “यज्ञो वै शरष्णु-
नैव यज्ञं पैतनोति " इति श्रुत्यन्तरात्‌ । अत्र चयनग्रहणमप्यां शालायां परथ-
मकाण्डे चयनस्याऽऽप्नानात्‌ । पूर्वत्र विहितानि पर्वाणि कर्माणि परेश्वरार्षणरद्धया
फलापकं परितयज्यानुयानीति तातप्या्थः । तथा च भगवानाह--

“्रहमण्याधाय कर्माणि सङ्गं लक्तवा करोति यः।
रिप्यते न स पेन पद्मपत्रमिवाम्भपा ” इति ।
( गी०्अ० ९्ो° १५ )
तस्माचनमानशचितैतानग्रीनातमानपभिध्यीयेत्‌

यमाद्रहूजना्मेव पर्वं कप तस्मात्‌ ° ध्यायेदिति । यजमानः क्यपिकृत
एतपर्वोक्तानचितवाऽभनिचयने नन्तरं सर्व कम यथाधिकारं निर्बलं तत्रभावरब्धान्तः-
करणडद्धिः स्त्नातमानं प्रलश्ं वक्षयमाणरक्षणमम्यमितः सर्वालवरह्मावेन ध्यायन्न.
न्तरं चिन्तयेदिल्ः । अत्र क्वाप्रययनिदेशोऽनुष्ठानातध्यानयतर्परो न भवति
पितु पूवैकारत्वमा्परः, तथा चाकिज्नमनि जन्मानरे वा वृत्तकमाृषठानकृत
दवयतिदायरफटं विविदिषा प्राप्य कर्मभ्यो ब्युत्याय प्रलैक्तवत्रह्विचारपरो भवेदि-
त्यमिप्रायः।

एवे पति कं स्यादित्येतदाह-

स पूणः सहु बा अद्धाऽबिकठः संपद्यते यङः
स पूणः ° यज्ञ इति । प यज्ञ परागनु्ठितः खटु निशितं पै प्पिद्धमद्धा साक्षा

१ ग. वः सगन्धः सि । २ ग. "दान्त । ३ कः पूर्वेषां । ४ ख, श्यायत्‌ । ५ ग. शान्तं
स" । ६ क, फलां वि" । ७ क. शयगभित््र" |

[ परथमः प्रपाठकः ] मुषनिषत्‌ । ३७७
निप॑चरितं पूर्णः पूरः पंपयते। य्वौ पत यज्ञो यजमानः धज्ञो मै. यजमानः
इती श्रुतेः पर्णोऽभ्यात्परिच्छेदामिमानहान्याऽनवच्छि्ः परमातमा पद्यत; दधा.
सट वा इत्यक्तर्थम्‌ |
आत्मानममिष्यायेदियुक्तं ध्ययमात्मानंप्रशनप्रिवचनाम्यां संेपतो निरदिशति-
कः सोऽभिष्येयोऽयं यः प्राणास्यः ।

; ० प्राणाख्य इति । स आत्माऽमिष्येयः पूर्वोक्तः कः क्रंखख्पः क्रि
माणकशचति प्रक्षमागार्थः । यः प्राणास्यः प्राभेन प्राणेन प्राणनादिव्यापारेणाऽऽस्या-
यते प्रस्यायतेऽसतीति निश्चीयत इति प्राणास्योऽयं स ध्येय आत्मेति प्रतिवचनमागाधः ।
तया च शरुतिः-- “ को हवा्यातकः प्राण्यादेष आकारा आनन्दो न स्यात्‌ ”

तैति [,*९ ¢

( तक्ति ° उ० ) इति «^ यः प्राणेन प्राणिति स॒ ते आत्मा पर्वनतरः " ( वृह-
दा०अ०९ तरार ४) {याचा च। यो देहादिप्वातप्ष्ातमा सोऽभिष्येय
इयथः ।

उक्ता्पम्हपपशचन प्रतिजानीति-

तस्यीपाख्यानम्‌ ॥ १ ॥

तस्योपाख्यानमिति । तस्य प्राणास्यस्याऽऽतमन उप प्मीप आस्थानं तत्खमा-

व्य स्पष्टकथनमारम्यत इति वक्यरेषः ॥ १ ॥
बृह्थो बै नाम राजा शिरा्ये पुत्र निधापयिता ।

बृहद्रथो वा इत्याद्याल्यायिका पुखावोधार्था तपेवैरागययोरासन्ञानाङ्तस्या-
पनाय च | बृहद्रथो निधापापितवेति । विविधं रान्यमस्मनिति विराज्यं तस्मिन.
रज्ये परवमोम्‌ आधिपत्य हर्थः। निथापयितवा मन्निमतधानं स्थापनं कारयित.
लर्थः | राज्यस्ये्ने पुजमभिषिच्येति यावत्‌ ।

खयं जीवति प्तति पुत्रस्य राज्यदाने निमित्तमाह--

इदमशाशवतं मन्यमानः शरीरं वराग्यपुपेतोऽरण्यं निर्जगाम

इदमिति । इदं शरीरमाश्चतमनिदयं मन्यमान इति संबन्धः । वैराग्यं रागनिषृ-
तिमुपेत रेहिकामुभिकमोगरागविगिपक्त इत्यथः ! अरण्यं ्राम्यजनवाभितं विविक्तम-
भयं देशं प्रति निर्जगाम प्रस्थित इत्यः ।

स ततर परमं तप आस्थायाऽऽदिलमूदीक्षमाण उर्यैबाहुसिष्ठति ।
स तत्र० तिषटुतीति | तत्रारण्ये सर राजा बृहद्रथनामा परमं दुष्करं कायोषड-

१ क. “पमचरितः पू" ! २ क. रा य' । ३ ख. ^स्योपव्याख्या। ४ फ. राज्ये स्वे पु ।

३९८ रामतीथविरचितीपिकासमेता-- [! प्रथमः प्रपाठकः]

क्षणे तप आस्थायोधवाहरूष्वीकृतादुद्वय आदित्यं सवितारमुदीक्षमाणः सवितर्यारे.
पितदषटिः सं्िष्टयतिष्टदिलरथः।
तपि स्थिरचित्तानामभीषटपिद्धिरवदयंमाविनीत्यमिप्रेत्याऽऽह--
अन्ते सहस्रस्य पुनेरन्तिकमाजगामाभिरिवाधूमक-
स्तेनसा निर्दहन्निवाऽऽ्मविद्धगवाञ्शाकायन्यः ।
अन्ते० शाकायन्य इति । सहस्रस्य पंवत्राणामिति शेषः । एवं
तपति स्थितस्य रात्तः संवत्पराणां सहक्तप्यान्ते भगवाञ्शाकायन्योऽन्तिकमान-
गामेति सबन्धः । ्हखाहस्येति पठे सहस्रदिवपरात्मककराटस्यान्त इति योज्यम्‌ ।
शलाकायनस्यापत्यं शाकायन्यक्तन्नामा कशिदपिप्तस्याभीष्टवरदानप्ताम्यैचोतनाय विशे-
षणानि । अधूमकरोऽथचिसिति । उपशान्तविकेप इत्यथैः । तेजसा स्वप्रभया ्हावर्च-
सेनेति यावत्‌ } निदेहजनिवान्यानमिमवन्निवेलनेनाज्ञानपतशयादिप्रतिमन्धरहितं तचज्ञा-
नमस्याप्तीति चोतितम्‌ । कुतं एवं प्रमयोऽयमिद्यतो विशिनषटि--आस्मविदिति ।
आत्मत्छविच्े टिङ्गमाह-- भगवानिति ।
“८उत्यत्ति परयं चैव भूतानामागतिं गतिम्‌ ।
वेत्ति विद्यामविद्यां च स्त वाच्यो भगवानिति" ॥
(विषणुषु० अं० ६ ० ९)
इति स्प्तयुक्तो मगवच्छन्दा्थः । परैत इत्यथः ।
आगत्य किं कृतवानिति तदाह-
उत्तष्ठोतिष्ठ बरं दणीष्येति राजानमवरवीद्‌
उत्तिष्ट° अत्रवीदिति । स्षटोऽथैः ।
ततो राजकतमाह--
स तस्मै नैम: त्बोवाच ।
स तस्मै उवाचेति । तस्मे शाकायन्याय स्र राजा नमो नमनं नमस्कारं कृत्व
ते दण्डवत्प्रणम्योवाचोक्तवान्‌ ।
किमुवाचेति तदाह--
भगवन्नाहमात्मविदधं त्खविच्छु्ुमो वयं स तं नो बीति ।
भगवन्‌० ब्रटीतीति । इत्युवाचेति पेबन्धः । हे मगवन्पूनावचरहमात्मविन्न ।
आत्मतत्वविन मवामीर्थः । तवं तत्वविदात्मत्वस्य वेत्ता । इति शब्दोऽत्ाध्या-

१ क. चकृमा । २ ख. नमस्कृयोना' ! ग. नमस्कृतो । ३ स. न्तव च तः ।

[ {परथमः प्रपाठकः ] मेनुपनिषत्‌ । ३४९

हाय; । इति वयं शुम । विपरगानपाठद्यन्दसः । अतः पञ त्वमात्मतततं नोऽस्मभ्यं
रूहि प्रतिपदयेत्यरथः ।
एवं पृष्टवते शाकायन्यः किमहेत्येतदाह--
एतदृततं एर्तादुःशक्यमेतसश्षमैध्वा-
कान्पान्कामान्रणप्विति शाकायन्यः
एतत्‌ शाकायन्य इति । यत्त्वया एृष्टमालतत्तमेतद्वसत पुरलाद्तीते कल वृत्तं
सिद्धं निर्णीतं पूर कैषिभिरिति योन्यम्‌ । इदानीं ततत दुःशक्यम्‌ । रिङ्गन्य-
त्ययेनेष प्रो दुःशक्यो दुःशफ़ सत्यैः । यदेद्तमेत्याऽऽमत्तस्य वृतं
यायात्मयमेततपर्ं प्र्षवचनं च पुरात्‌ । प्रथमं चिततकागयादिति योज्यम्‌ ।
दुःशकं दुःशकं वक्तु श्रोतुं च दुरैममेतदिलथैः । तथा च श्रुतिस्एृती-“श्रवणा-
यापि बहुभिर्यो न रम्यः शुणन्तोऽपि बहवो य॑ न वदः । आश्वो वक्ता कुदाडोऽस्य
ब्धा अश्र्यो ज्ञाता इशटानुरिष्टः" (कठाप ०) इति ।
“आश्वयवत्पदरयति कश्िदेनमाशव्यवद्वदति तथैव चान्यः |
आशरनमनयः गुणेति शुलाऽपयेन वेद न चैव कश्चित्‌ " इति ॥
(गी °अ०रश्लो०२९)
हे ेष्वकेष्वाकुकुणोद्धव, अम्यान्कामन्खगमोगानप्परःपमृतीनैहिकान्वा धनतरर्णप्र-

3

भृतीन्वृणीप्व ्राथयेथा इति शाकायन्य उवावदयुषङ्गः ।
ततो रजवृत्तानमाह--
शिरसाऽस्य चरणावभिगृशमानो राजेमां गाथां जगाद ॥ > ॥
शरिरसा० जगादेति । इमां बुद्धिस्थं व्यमाणां गाथां यथास्थिता्था कथां नगा-
दोक्तवानाना । पुगममन्यत्‌ ॥ २ ॥
यदुक्तमन्यान्कामान्वृणीप्येति तत्र मोगायतनस्य खवमावाडोचनायां न कामः कामाय
कल्पत इति चोतयनथूलशरीरं तावद्वीमतितं वर्णयति--
भगवमरश्िचमेलायुमेलमांसशुक्रशो गित ेपमाशुदूषिकाविप्पूर्ष-
वातपित्तकफसंघाति दुर्गन्धे निःसारेऽस्मिञ्खरीरे फिं कामोपभोगैः
भगवन्‌° भोगैरिति । प्म मिडयाणको नापादवारकमहः दूषिका नेमैमटः,
कफो डत्कण्ठरोधी पिच्छिटो मर बति भेदः । अस्थ्यादिपंधर्तिः धने हुःसहगन्धे
कदटीसतम्भवचनिःसारेऽन्तःसारवभितेऽसिन्ध्ूहे शरीरे वर्तमानस्येति शेषः । कि

१ ख. -स्तादशक्यं मा पच्छ रधर । २ ग. "तनै । ३ क. ^ति।एे'। ४ग.राजावृ'।
५ ख. "मञ्जामां । ६ क. क । ग. शपि" । ७ क. श्रकम' । ८ ग. ते दुः" । ९क, "स्मि
उरी" । क

३५० ` रामतीर्थविरवितदीपिकासमेता-- [ थमः प्रपाठकः ]

कामोपभोगः का्थम्‌ । आघातं नीयमानस्य वध्यस्येव भोजनाच्छादनाङ्कारादि न
तोपमुपेप्यतीदमिप्रायः ।

न केवमिदं शरं खतो नीमतिपितत्वात्कामानमपि त्वतिब्वदरिनिवहैरभिम्‌-
यमानत्वादपीलयाह--

कामक्रोधलो ममोहभयविषादर्पयेएटवियोगानिष्टसंभयोगश्चुतिपपासा-
जरामूतयुरोगशोकाचैरमिहतेऽस्मिञ्दारीरे फ कामोपभोगैः ॥२॥

काम० भोगैरिति। कामोऽग्ा्षामिहापः । कोषः प्रततिद्धः । छोमः प्रापिष्वपि
विषयेप्बेबुद्धिराहितयम्‌ । मोहोऽन्थऽर्थवद्धिः । मयं परत्राप्तः । विषादः शोकः ।
प्या परप््रेषः । इष्टवियोगः ख्वानुकरल्पूाचनुबन्धवैकस्यम्‌ । अनिष्टपेप्रयोगः खप्र-
तिकूानुन्धरसकरनम्‌ । एताभ्यां दुःखं॑रक््यते । एवमेतेऽन्तःकरणधमीः } शरुति-
पापे प्राणधर्मो । नरादयो देहधम आगन्तुकाः । शोकः शोकनिमित्तो देहावपादः
कार्यमिति यावत्‌ । आदिदाब्दाद्वद्धिविपरिणामो गृहते । अन्यदुक्तार्थम्‌ ॥

एर्वविषोऽपि सेघातो यदि चिरस्थायी स्थिरः स्यात्तदा कथंचिदपि विषकीवद्‌-
मिर्प्येत नेवमस्तीयाद--

सर्वं चेदं क्षयिष्णु पश्यामो यथेमे दंशम-
काकाद्यस्तृणवनरपतयोद्धतपध्वंसिनः ।

सर्व चेदं ° भध्वंसिन इति। सरथ चेदं यथारवातं संघात्यं स्षयशीठं नश्वरं पञ्यामो
निारयाम इति प्रतिज्ञा तच हेतुरुदूतप्व॑तितवारिति योज्यम्‌ । कादाचित्कत्वादिर्ः ।
यथेम इल्यादि प्र्वंिन इत्यन्तं निदशंनमिति विभागः । तथा चायं प्रयोगः, विमत
संघ्ातोऽशाश्चत उत्वन्नपरध्वंसित्वाय एव प्र एवं यथेमे दृश्यमाना देशमशकाद्यो यथाः
वा वृणवनस्पतय उदूतमध्वंपिनोऽशाश्वतास्तथा चायं तस्मात्तथेति 1 बनस्पतथौद्भूतेति
संषिद्छान्दपैः । बोकारो वाऽ दो दरषव्यः।

उक्तद्न्तेष्वपर्ृष्टकर्मेनत्वमुपाभिमाशङ्कव तस्याप्रयोनकतां दचीयन््रृष्टकर्मने-
प्वप्यराश्चततामाविष्करोति-

अथ किपेतेवा परेऽन्ये महाधरुर्भराथक्रवतिनः केचित्‌
अथ० केचिदिति । अन्यच्ेयसितरथेऽयदाब्दः । एौरदाह्यैः भद्र
जन्ुस्थावेरैः किम्‌ । वञब्दोऽनाद्रे । पर॒ उत्कृष्टा अन्य उक्तेभ्यो महाधनूर्धरा
महाशुराक्रवतिनः सार्वमोमाश्च केनिदस्माछछोकादमुं छोकं प्रयाता इतयु्तरेणान्वयः \

१ क. “पाथाभि" । २ क. शरहव्यम्‌ । ३ क. "द्विपः । * क. निभालयाम । ५ क. “तः ) उ“ ।

{ प्रथमः प्रपाठकः | मभयुपनिषत्‌ । ३५१

तानेव चक्रवर्षिनः काचिद्रणयति--
सुुन्नभूरिम्नद्रुशनङुवख्याशवयोवनाशववप्यश्वाशवपतिशया-
विन्दहरिथन्राम्बरी पनकनक्तसया तिययालिनरंण्यक्षसेनादयः ।
सुद्र ° सेनादय इति) अ्राशचपतिः शशतिन्दुरित्यारिपदज्च्छिदपाटश्छान्दसः
परामादिको वा । एते पूर्य्ोमवैशाना राजान उक्ताः ।
एतेप्वपि विरिष्टतरानन्यानुदाहरति--
अथ मंरंत्तमरतपरथ्तयों राजानो
अथ मररुत्त° राजान इति । मरुत्तो नाम पवरतफेन योगिना याजिनो राजा यस्य
यागे समागता इन्द्रादयः सायुधा एव सम्मताः पुनश्च॑चममाष्वयैवे नियुक्तः सः ।
भरतो दप्यन्तियनाश्वेथाा त्रिशती छं सः ।प्रमृतिसतयादिपदपययिण प्रियत्रता-
दयो गृह्यन्ते ।
किं तदाह--
मिषतो बन्धुवगस्य महतीं भियं त्यक्ताऽ-
स्मा्टोकादभुं लोकं प्रयाता इति ।
मिषतो बन्धुवस्य० प्रयाता इतीति । बन्धुवगैं मोग्यजातस्य मिषतः पदयतौ
जीवत एव पतोऽ्ष्णप्येति यावत्‌ } महतीमपारिमितां श्रियं विभूतिं लयक्त्वाऽनिच्छ-
न्तोऽपि तां परित्यज्यास्मात्मतिपन्नाहोकदेहादमुं छो$ परोक्षं प्रयाता नष्टा बभूवुरिति
निश्चितमित्यधः ।
एवं मनुप्यशधैराणामुक्कृष्टानामप्यनिलतामुदाडामनुप्येप्वप्यु्कषनिकर्भतारतम्येन
स्थितेप्वनित्यतामविदयत्नादौ तेषु निङृषटाननुक्रमते--
अथ किमेते परेऽन्ये गन्यवौसुरयक्षराक्षसभूतगणगिशाचोरगग्र-
दादीनां निरोधं पयामः)
अथ किं° प्रयाम इति । अधप्यतैः पुवोक्तेः कं वेतोऽप्यन्ये परे चिरस्थायित-
योक्छृष्टाः सनित तेषां गन्धवोदीनां निरोधं नाशं पश्याम इति योजना । पि्ाचा
उन्मादापस्मारादयः । अह बाग्रहा मातृकादयः ] जन्ये परसिद्धाः ।
अथ किमेतैवीऽन्यानां शोषणं महार्णवानां शिखरिणां भपतनं
धरुवस्य प्रचलनं व्रनं कीतरन्जूनां निम्नं पृथिव्याः स्थाना-
१ स. "वध्रियशाशव" । २ ख. ण. “पतिः श । ३ ख. ग. नदरि" । ४ ख. ग. धन्द्रोऽम्ब।
५ ख. 'रीपो न" । ६ स. "कतुः श्यौ" । ७ ख. ग. "तिरयेया' । < स. "यात्िरन' । ९ ख. ग.
"रण्योऽक्च। १० ख. ^रतम । ११ क. श्वम । १२ क. "तताः । भ" १३क.्ता। प्र १४ग.

न्ते ।ते क्षि" १५क. स्यमि" १६ क. "तो मः। १७ ग. ध्यापि चैतैः) १८ क. "वाऽन्येषां
शो" । १९ख. वा तरूणां नि 1

३९५२ रापतीर्थविरदितदीपिकासमेता-- [ {प्रथमः प्रपाठकः]

दृपसरणं सरणामित्येतद्िऽस्मिन्संसारे किं कामोपभोगैः ।

अथ फि० कामोपभोगैरिति । अथाप्येतैरक्तेः 9 वेोतोऽपि श्रतेन प्रतिप.
सनानभन्यानामन्येषामित्येतत्‌ । स्थिरतां न पडयाम इति योजना । यतः शोषणं महा-
वानां प्रल्यकले । अर्णानामिति पैठेऽणंस्यरैन्तीत्य्णं नसां शोषणं महाणेवानां
च श्लोषणमिति योजनीयम्‌ । शिखरिणां महामेरप्रमृतीनां गिरीणां प्रपतनमुच्छेदः ।
धवस्य पपनयोतिश्वकावटम्बनस्य प्रचलनं खमण्डात्प्च्यवनम्‌ । वातरज्नुनां तम
यानां रन्लूनां शिरामारचक्रबन्धनानां व्रश्चनं छेदनम्‌ । पएरथिव्या अपि पप्तद्रीपवत्या
निमजनमुदकानरयः । एवं स्थाननाशे तत्स्थानां सुराणां ब्रह्मादीनां तस्ा्तसमात्स्य-
नादपसरणमपपतपणं स्थानश्रतया क्षीणभोगतवम्‌ । इतीत्यमेतद्विय एतादक्पकारे प्रवया
न्वऽसिन्नह्यादिलम्बपरयने पारे फ कामोपमेगिरिति व्याष्यातम्‌ !

भोगस्यानानां मोग्यदेहनदियविषयाणां तद्िरिष्टमेक्तणां चानिलयतव परपा्य भोगा-
नामपि तत्प्साधयति-

वैरेवाशितस्यासषृदि हाऽऽवतंनं दृस्यते ।

येरेवारितस्या० दृदयत इति । येरशितप्य भोभितस्य बरहरोकपमनेषु
स्थानेषु तिस्य पुंस इह मनुप्यलोकेऽसङृनपुहुरावीनमावृततिदरयते तैरनियैः कामोप-
भोगैः फ ममेलथः । तदनेन प्रबन्धेनानातमविषयो वरः प्र्ास्यातोऽेन चाऽऽमन्ञा-
नयोग्यता दरदिता ।

एवं गसैराग्यं विवेकपूैकमुपवरण्यं शितो गुरोरमप्रहृ्टिमारकष्य तत्मादोपप्णं
विद्योपेशम्ररणाङ्ग विदधदगुरं प्र्थयते-

इुदधतुमरीसि ।
इत्ुद्धमरंसीति । यतोऽहं निविणोऽस्यतो मामुदधमपीतयुक्तवानिलरथः ।
कत्‌ उद्धरणे तदाह-
अन्धोदपानस्थो मेक इवाहमसिन्संपारे भर्ग
स्स नो गतिस्त्वं नो गतिः ॥ ४॥
इति मेन्युपानिषादि मथमः पाठकः ॥ १ ॥
अन्धोदपानस्थो° गतिरिति] अन्धोदपानं निरुदक: कूप्त्र स्थितो मेको मण्डूक

१

इवासिन्ययार्वाधते पंपररे धित दुःस्यस्मीयस्मदुद्तुमहपीलरथः । कोऽप्यन्यस्वामु-

#

१ ख. राणां सोऽहमि' । २ क. मन्येषां स्थिः । ३ क. ेऽभैन्यर्ै' 1 ४ क, वातरूपाणां ।
५ क. मोग्यस्था' । ६ क, गुरौ वै" । ७ क, धे चोप' । ८ ख. "वस्तं ।

[ २ द्वितीयः प्रपाठकः] वैनयुपनिपत्‌। २५३

द्रिष्यतीति मा शङ्कष्ठा इत्याह--भगवंस्तरं नो गतिस्वं नो गतिरिति।
सम्याप्त आदरार्थोऽध्यायप्तमापतिघोतनार्थो वा ॥ ४ ॥
इति श्रीरामती्थविरचितायां भेन्युपनिपदीपिकायां
प्रथमः प्रपारकः ॥ १॥

अथ द्वितीयः प्रपाठकः |
एवं वरा्तरः प्रलोभ्यमानोऽप्यप्रचहिततया सूपरीितो जिततामुरुपसन्नः शिष्यो न
गुरुणोपक्षणीय इति गुरोः प्रवृत्ति द्शेयति श्रुति--
अय भगवाञ्छाकायन्यः सुभीतस्त्व्रवीद्रानानं
अथ भगवान्‌० राजानमिति । स्षटोऽथः ।
किमत्रवीदिति तदादइ-
महाराज बृह्धयेक्ष्वाकुवंशध्वन शीप्रमात्महः
कृतृयस्तवं मरुत्राम्नेति रिभ्रुतोऽसीति ।
म्राज० विश्ुतोऽपीतीति । महारनेलयादिरिप्यप्रशंा वकषयम॑णार्थग्रहण-
योग्यतां तस्य सुचयितुम्‌ । प्रहस्यमानो हि गुरोः प्रपततां बुदध्वा तदुकताथं श्रद्‌-
धानतया तमवधारयति । वंश॒ध्वनत्वं तत्ह्यातिकरत्वम्‌ । तवं शीप्मासन्ः पवत्स-
वापतशुशरुषादिविम्बं विना मत्त आत्मज्ञानं प्राभनोपि यतोऽतः कृतङ्त्यस््वमिति । इति-
शव्दोऽगरेतन इह ज्ञेयः। इति देतोर्मरुन्नान्ना मरतो वायोर्यत्नाम परषद्श्च इति तेन नाम्ना
विश्ुतोऽसीति योजना । एषन्तो महान्तोऽश्वा यस्य रथे मवन्ति म॒ एषदश्वो वायुः|
महाश्युक्तरथो हि महान्मवतीति महारथ उच्यते वायुर्यमपि ततपर्यायत्वाद्वृहद्रय
दृति स्यातिमापन्न इयर्थः । अथवा जगत्प्राण इति यद्वायोनाम तेन नान्नदानीं विश्र-
तोऽपरीति योजना । मत्मप्ादात्चं जगदात्मा पंवृतोऽपीलयमिप्रायः ।
यदरथमयमुपप्ननो राना गुरुं तमात्मानमुपदिशति--
अयं वाव खस्वात्मा ते
अयं वाव खल्वात्मा त इति । ते तवाहं ममेति पंधातमनुमवतोऽये वावायमेवा-
नुभविताऽऽत्मा खट नाच संशयः कार्थं इत्यर्थः ।
कोऽप्रावनुमवितेति एच्छति--
यः कतमो भर्गवा इति
यः कतमो भगवा इतीति । यस्वयोक्त आत्मा स॒ कतमो मैगवा हे भगवो देहे-

१ ख. श्ीतोऽर। २ क. 'माणप्र। ३ क. रु । ४ क. "गवन्निति। ५क. वन्दे
भगवन्देदे" ।
४५

३५४ रामरतीयत्रिरवितदीपिकासमेता--[ २ द्वितीयः प्रपाठकः ]

न्दियमनेवुद्धिप्ाणानां मध्ये किमन्यतमः किं वा तद्विट्षणोऽन्य इति प्रभाः ।

तत्र संघातव्िहक्षण एवाऽऽत्मति गृरुरुत्तरं ्रतजज् इत्याह श्रुतिः--

तं होवाचति ॥ १॥

तं होवाचेतीति । इतिदान्द एतिद्यऽनुवाकसमारप्रये वा ॥ १ ॥

पर्वमयं वावाऽऽतमेति जागरितेऽनुभविताऽऽतमेति प्रदतं तेन च स्थूटशरीरादन्य-
त्वमुक्तम्‌ । इदानीं पृक्षस्य प्राणान्तःकरणपेघातस्य दरधुतवशङ्कापाकरणेन ततो विवि-
्तमात्मानमुपदिरति--

अथ य एष उच्छ्मसाविषम्मनेनोध्वषुत्ान्तो
उ्ययमानोऽग्ययमानस्तमः प्रणुदत्येष आत्मा ।

अथ य० आत्मेति । अथ जाग्रद्धोगहेतुकरमोपरमानन्तरं स्ठ्रमोगोद्धधकाठे थ
एष विद्रस्यक्न उच्चासस्योच्छासनिश्वाप्म्यापारवतः प्राणस्याविषटम्मनेनानिरोपेनो-
घमुपर स्थूटाधयं सृष्षू्वमुपरीति चोच्यते तत्पयुत्कान्तः स्थूशरीरामिमानं परि-
लज्य सृकमशरीरममिमन्यमान इत्यः । व्ययमान विविधमयमानो नानावाप्नावापि-
तान्तःकरणविकारानतुमवंसत्तदात्मना विपरसृत ईव माप्मानोऽपि परमातोऽम्ययमानो
निश्चल एव पसम मोहरक्षणं प्रणुदति प्रेरयति पश्वात्कमेण मोहमाविरति जग्रह
नानुप॑धत्त इत्यथः । एष आत्मा यैः स्परे करणानामुपरमाहाह्ययिषयानननुभवन्वास-
नामयाश्रानुमवनप्राणेन स्यं च देहं परिपाल्या एष आत्मे | तथा च श्रुयन्त-
रम्‌-प्रणेन रक्षच्व कुलायं बहिप्कुटायादमृतश्चरितवा । स॒ इयतेऽमृतो यत्र काम
हिरण्मयः पुरुष एकदशः" (वृहदा० अ० ४ त्रा° ३ ) इति ।

उक्तेस्मिन्रात्नि प्रलयदा्यीय वृद्धमतिमाह--

इत्याह भगवानतः ।
इत्याह भगवान्यतरिरिति । मेतनिित्राया अपलमृषितरितरेयः ।
वृत्तम श्रुतिः खमुसेनाऽऽ६--
इत्येवं शह ।
इत्येवं शाति । शाकायन्य इत्याह मगवनेतरिरितयेवं हि राजानं प्र्हेतयथैः ।

येनाहं ममे्नमिमन्यमनानामिद स्थं शरीरं निर्व्यापारं पतति तदनु च येन

प्कारितं प्राणान्तःकरणस्पं लिङ्गं विधैयाकारेण व्याप्रियते प्र आत्मा तवेत्युक्तमिदा-

१ क. 'तिजानीत इ" । २ क. छ्यायोऽनु । ३ क. प्पयर्थो वा ! ४ ग. इयवभां। ५ क. यः
क'। ६ ग. मानमि । ७ ग. श्रयव्िषघ्याका" ।

[ द्वितीयः प्रपाठकः] मै्युपनिपत्‌। ३५५

नीमेतस्यापि सूष्षमम्य यत्र तमोमात्रेण कारणात्मनि दयो रीनप्रपश्चश्च यत्छभावोऽ-
वतिष्ठते प मुल्य आत्मा पराक्षदेव तमातमेति गृहाणित्याह--

अथ य एष संप्रसादोऽस्पाच्छरीरात्सपत्थाय परं ऽ्यानिरुपसं-

पद्य सखेन सुपेणाभिनिष्पद्यते इत्येष आत्मेति होवायैतदगृतमभ-

यमेतद्रद्येति ॥ २॥

अथ य० ब्रह्ेतीति । अय समदशमहेतकर्मतये सति पृननीमननिमित्तकरमीनृद्पे

य एष स्पविष्यपाक्षी संप्रसादः सम्यक्परसीदलतरेति संप्मादः पूपृप्तिलद्छस्य आ
समह पप्रपाद उच्यते । स्थूरमूहमोपायिद्रयविलाप्नेन ततपपक जनितकादृप्यवरिखयातेस
प्रप्ः षतो पुरुषो मवति । स॒ सृप्रमारोऽसमातपर्वगृहोताच्छरीरदेहयात्समृत्थाय
पम्यगुत्थाय तद्िस्मय तदभिमानं परितयञ्यति यावत्‌ । परं प्रविरीनप्रपश्चकारणं ज्योतिः
प्रकादामात्रसमावमुपपंप् तदेकात्ममविन संपद सरेनाप्राधारणेन ख्येणामिनिष्पदयते
जीवावस्याममिमूय स्वखूपमुपगतो म्रयेवं क्रमण येन खहूपेणामिनिप्य्यत्‌ एष
आलेति होवाच शाकायन्य इति श्रुेषचनमिदम्‌ । एप्रविधात्म्र्हपज्ञाने पतति
ज्ञातव्यं नावशिष्यते कर्तव्यं व पराप्तव्यं वा क्रिमपीलाह । एतदमृतममयमेतद्रतेति
होवाचेति बन्धः । अगृतमविनश्वरमत एवामयमप्रकम्प्यमेतदेव बरह्म परिूणमद्रया-
नन्दह्ममिव्य्थः । अतस्त्वं कृतकृत्योऽपरीत्यमिप्रायः ।

अस्यानुवाकस्यापरा व्याख्या--परवानुवाकेऽयं वाव खल्वात्मा त इति प्तामान्य-
तोऽनिधारितविशेष आत्मोपदिषट्तद्िशेषवुमुत्पया यः कतम इति ष्टे तं विरोषतो कक्तं
प्रतिजज्ञे । तत्राऽऽत्मनो निविोष्ठमावतवाद्धिरोषतो निवैक्तमशकयत्वादुपाध्याका-
रजनितविशेषप्रविहिपनेन निविरोपमात्मानं दरोतूुमारमते--अथ य एषरच्छता-
विष्म्भनेनेलादिना । अथ यदि विशेषमातमनोऽवगन्तुमिच्छपीलरथः। ति शृणु ।
यत्तुभ्यं मयोक्त एष एवेच्छरापािषटम्भेनोर्ध्वशवापो यो मरणकषे मवति स॒ उच्छ्र
सस्तस्याऽऽप्मन्ताद्धष्टम्मनं निरोषस्तेन तननिरोषं कृत्वा देहान्तःसंचारिणं प्राणमाधि-
लेतः । उरं ङदयाकण्ठं कण्ठा शिरःपयन्तपुत्कान्तो विप्रमृतः । उपरक्षणमे-
तर्त्‌ । जपश्वाप्तमाकिष्टम्य ददयादधोऽप्यपक्रान्त आपादतहटमस्तकमयःपिण्डमिव पेत-
प्नभिशचेतनतामापादयन्व्याप्य व्यवस्थित इत्यर्थः । तत्रैवं स्थितसत्तदिन्दियद्ारकबु-
द्विवृत्तिमि््धयमानो विविधं शन्दादिविषयाकारेणायमानः प्रवतैमानस्तततदविषयाकारषु-
द्विवृत्यध्यपेन द्रष्ट श्रोता मन्तेला्यनेकर्यतयाऽऽत्मम्यवहारमनुभवन्निति यावत्‌ ।

१ ख. श्त एष" । २ ग. शतक । ३ ग. "ते बीजावस्थामप्यभि'। ४ क. "सूपे घाते स" ¦
५क. ल. ग. पृवो्तानु । ६ क. "त्‌ । श्वा । ७ क. ` तनामा- ।

२५६ रापतीर्थवरिरचितदीपिकासमेता-[ २ द्वितीयः प्रपाठकः ]

तथाऽपि स्वहूपतस्त्वभ्ययमानोऽप्रच्ितखमावः कुटस्य इति यावत्‌ । तमो विषयानमि-
व्यक्तिरक्षणं प्रणुदल्यप्तारयति विषयेषु स्वचेतन्यकर्माऽऽपादयंस्तेषामन्ञाततामपनय-
तीदय्थः । एवं यो व्यवहरन्ेतदेहमवष्टम्याऽऽस्त एष अत्मेलादि व्यास्यातम्‌ । तथा
च पघ्रव्णः--“सवीणि रूपाणि विचि धीरो नामानि कृत्वाऽमिवदन्यदाप्ते' इति।
एवं सोपाधिमात्मानमुपाधिद्वारोपटक्ष्य तमेव पुनरपाधिषिापनेन निरुपाधिकं शुद्धमा-
त्मानपुपस्थाप्य तस्य ब्रह्मरूपत्वमुपदेष्टं प्रकते--अथ य एष संभरसाद इलयादिना ।
व्याख्यानं पमान्‌ ॥ २ ॥

एवं सृक्षेपत आत्मतततपुपदिद्य शाकायन्यः पुनर्विस्तरेण तस्याऽऽत्मनः स्वभावमु-
पदेषटकामः छाचा्दरारा स्वस्येतद्वियाप्राधति दरयति । पंसेपवि्तराम्यां हि निरूप्य-
माणोऽ्षः पुखाववेषो दटनिश्चयश्चाऽऽप्त इत्यत आह--

अथ खल्ियं ब्रह्मविद्या सर्वोपनिषद्धिधा गा राजन्न

स्माकं भगवता मेधिणाऽऽख्याताऽदं ते कथयिष्यार्मीति ।
अथ खद् ० कथपिष्यामीतीति । अथराव्द उततरौरम्माथैः । हे राजन्वृहद्थ
यदिदमात्मतचचज्ञानं मया तुम्यमुक्तमियं खट ब्रह्मविद्या सवशाखोपनिषत्प्रतिपा्या वा
विद्या | वा शब्दार्थे । सा चेयमेव नान्याऽस्माकं मगवता मेत्रिणा ग॒रर्णीऽऽट्याता
कथिता तामेवाह कथयिष्यामि । तेन मह्यं येन प्रकारेणोक्तं तेनेव प्रकारेण महदार्या-
नेन निषूपयिष्यामील्यथः । अयमाशयः संघातविरक्षणस्तत्सा््यातमेव ब्रह्मेति यदिदमे-
तच्छालाप्रवक्त्ैतरराचार्यस्य मतं तत्पर्मशासापंमतं सरवत्रह्वित्संमतं च न पुनस्ताकषि-
कप्तमयवत्परस्परविगीतमतो दृदविश्वाप्ः कर्तम्य इति ।
किं तन्महतां पू्वृत्तमास्यानं मेत्रिणोक्तमिलयमिमुखीमवन्तं शिष्यं परत्याल्यायि-
कामाह--
अथापहतपाप्मानस्तिम्मतेजसा उध्ैर
तसो बारुचखिस्या इति श्रूयन्ते ।
अथापहत ° श्रूयन्त इति । अथेदानीमिदं शणु । किम्‌ । अपहतपाप्मानस्तपो-
निूतकस्मषाः । तिममोर्जप्सती्तेनपोऽत्यूितप्रमावाः । तेनसा इत्येवंिध एतच्ा-
साङ्कतपाटच्छान्दपः सवत्र । उ्वैरतपरोऽस्हितव्रहमचरया मितेन्दिया इति यावत्‌ ।
वालकषस्या वाटसिल्यज्ञा इत्येवंविधा ऋषयः श्रयन्ते श्रतिसतिपुराणेषिलर्षः ।
फ तत इत्यपेक्षायामाह--

१ क. द्यस्वरू' । २ ग. 'दिदाञ्शाका*। ३ क. रराथः। ४ के. "णा व्याख्या ! ५ क. दानी
श" । ६ क. जस ऊजि" । ७ क. "सः । ऊ । ८ क. 'सोऽकाकटि"

[ दवितीयः प्रपाठकः] = मेन्युपनिषत्‌ । ३५७

अथ क्रतु प्रजापतिमदरुषन्‌ ।
अथ क्रतुं ° अघरुवसनिति । अथ कदाचित्ते ऋरतुनामानं प्रनापतिं गलाऽतरुवनुक्त-
न्त इत्यथः ।
किमनवन्निति तदाह--
भगवञ्शकटमिवाचेतनमिदं श्ररीरं शस्थप सलीदशो मि
माऽतीद्धरियप्रतस्य येनेतद्विधमेतचेतनवत्मतिष्ठापितं भवोदयिता
वाऽस्य यद्धगवन्वेरिसि तदस्माकं ब्रूहीति तान्घ्त्राचेति ॥ ३ ॥
भगवन्‌० होवायेतीतिं । हे मगवन््नापत इदं शरीरं सावयवादुपादिमचाच
दाक्टमिवान इृवाचेतनं जढमेवमपि चेतैनावदिव शकटविटक्षणमनुमृयतेऽतः पृच्छामो
येनेतादविषमतच्छरीरं चेतनवत््तिष्ठपितं स॒ एष महिमा माहात्म्यं कस्य खखतीन्धिय-
मूतस्यादश्यस्यागराहमस्य सत ईदश एतादृशः को वाऽस्य वेतयितेतिः प्रषार्थः । रिच
प्रचोदयिता वाऽस्य शरीरस्य शाकटिक इवे शकटस्य प्रथिता वा कोऽसि । यदत्र
चेतयितृत्वेन प्ररयितृत्वेनाुगतं वेस्ि हे मगवस्तदस्माकं ब्रहीयत्रुवननिति परेणान्वयः ।
तान्होवाचेति श्रुतिवचनम्‌ । तान्प्रति प्रजापतिरहोवाचोक्तवानुत्तरमिय्थः ॥ ३ ॥
यो ह खल वाबोपरिस्थः भूयते
यो ह० धयत इति। ह स्फुटम्‌ । सठुशब्दो वाक्याटंकारा्थः। वावशब्दोऽवषारणे।
य एवोपरिस्थः पपैस्य प्रपश्चस्योपरि निप्प्रप्े खलूपेऽवप्थितः । यद्वा वावक्व्दो भिन्न-
क्रमः।यो ह खटूपरिस्थित एवं प्रप्चान्तरनुगम्यमानोऽपि न तिनिथतः किंत्वपङ्खतया
प्रपश्चातीते स्वरूपे स्थित एव सन्लचैतन्यामापेन प्रपश्चमवमापयस्तत्र स्थित इव भवति
न वस्तुतस्तत्रासि । तस्य खात्मन्यध्यस्तसख मिथ्यालवादिव्यमिप्रायः | तथा च भ्रूयते--
“दृक्ष इव स्तन्धो दिषि ति्ठतयेकस्तेनेदं पूरण परुषेण पर्म्‌"' इति श्रृत्यनतर इत्यथः ।
प्रप्चानुगतस्यापि तद्धमीष्टतेन तत उपरिस्थवे दृटन्तमाह--
गुणेष्विवोध्मरेतसः स वा एष शुद्धः एतः न्यः शान्तोऽ-
माणो निरासाऽनन्तोऽ्य्यः स्थिरः शर्धतो ऽजः स्वतन्त्रः
गुणेष्विषोध्रेतस इति । यथेध्परेतसो योगिनो गुणेषु विषयेषु वतमाना अपि
तत्रापञ्खितया तेम्य ऊर्वी एव तथाऽयमपील्यथः । अथवा यो ह खटृपरिस्थोऽध्यक्षतया
स्थित एव गुणेषु गुणकार्येषु देहादिप्विव श्रयत इति योजना । तथा च श्रुतिः--यः
वषु भूतेषु तिष्ठन्वै मूतम्योऽन्तरो य॑ प्तवीणि मतानि न विदु्ैस्य सरवोणि

१ग्‌. ति । भ ।२क. 'तनवदिह श्रः ३क. पति तत्यश्राः। ४ क. वम ५ ख.
णेष्वेवो" | ९ ख. शश्वतः स्व ।

२५८ रामतीथविरचितदीपिकासमेता-[ २ द्वितीयः प्रपाठकः ]

मतानि श्ररीरं यः सर्वाणि मतान्यन्तये यमयत्येष त॒ आत्माऽन्तर्यम्यमृतः (बृहदा °
अ० व्रा० ७) इति। उध्वरेतस्र इति सव्रोषनम्‌ । यत एवमसतङ्खभावाऽत
एव स॒ एष तरै शद्धो रागादिकाटप्यरहित एव । पावयति पुनातीति वा पूत कर्ैरि
निष्ठा न कर्मणि । आत्मान्यप्य सर्वस्यापि जडतयाऽशुचेरात्मपवयितत्वानुपपत्तेः । अन्या
निष्पपशचः । शान्तो निविकरारः कूटस्य इत्यर्थः । अप्राणः प्राणदीनः प्राणनादिधमेर-
हित सत्यः । निरात्मऽतराऽऽत्मेति सन उच्यते मनोरहितः संकल्पाध्यवतायादिषर्म
रहित इत्यपः । अन्ते विनाश्तद्रहितोऽनन्तः । अक्षय्यः कषेतुमशषक्योऽपक्षयरहित
इलः । स्थिरो वृद्धिरहितः । शातः शश्द्धवः सवेदैकरूपो विपरिणामशूनय इ्यथः।
अजो जन्मरहितः । खवतन्तरो जन्मानन्तरमाग्यस्तित्वविकाररहितः ।
एवविध आत्मा क तिष्ठतीलगपक्षायामाह--
स्वे महिन्नि तित्यजेनेदं शरीरं चेतनवत्-
तिषठापितं भचोदयिता वैषोऽप्यस्येति ।
से महिन्नि तिष्टतीति । खस्वश्ये सितो नास्याऽऽथारोऽखी्य्ः । तथा च श्रुल्-
न्तरम्‌--“ स भगवः कसिन्प्रतिषठित इति स्वे मदिश्चि यदि वान महिनि") (ख°
अ०७ ख० २४) इति | अन्यो हयन्यस्िनप्रतिष्ठितो भवति नास्यान्योऽपि
यत्रायं प्रतिष्ठितः स्यात्‌ । तस्मातस्महि्न्येवावस्थितो नान्याधीनतयेलरथः । य एष
एवंरक्षण आत्माऽनेनेदं शरीरं चेतनवचवेतनमिव प्रतिष्ठापित व्यवहारकाटेऽवाधिततया
स्थापितम्‌ । अघ्य शरीरादियातस्य प्रचोदयिता प्ररक॑श्च यो वाऽस्ति सोऽप्येष एवेति ,
होवाचेति संबन्धः । अचेतने देहादौ चेतयितृत्वनियन्तृताम्यां तार्स्थ्येनस्तीपि प्रति
पन्नस्य जिज्ञास्य स्वरूपमेतत्स वा एष इत्यादि तिष्ठपीत्यनतेनामिदितम्‌ ।
एतचचोपदेशमा्रेणोक्तं युक्तितो व्यवस्थापयितुं पुनः प्र्षुेथापयति--
ते दोच्भगवन्कथमनेनेदेनानिषटनतद्विमिदं चेतनवत्मति-
्रापितं प्रचोदयिता वेषोऽस्य कथमिति तान्होवाच ॥ ४ ॥
ते दोचुः° होवाचेति । ईद्शेनोक्तटक्षणेन खे महिन्नि प्थितेनेलर्थः । अत
एवानिषठेन निष्ठा तात्पर्यं ममानेन माव्यमिलयेवमाकारा प्रणतिः सा यस्य नासि सोऽ-
निष्ठे । देदादावहंममताहेतुशुल्येनेर्थः । अनिषठेनेति पठेऽयमर्थः । इष्टमिच्छा
मवे निष्ठा नासीषटं यस्य सोऽनि्ट इच्छारहितस्तेनेति । अणिष्ठनेति पठे तु पूषषमतरेण
दुषयणेत्यर्थः । व्यास्यातार्थमन्यत्‌ ॥ ४ ॥
सत्थमेविधस्याऽऽत्मनः परमार्थतशचेतयितृत्व प्ररथितृतवै वा न संभवति तथाऽपर

१ क. “त्माऽ्लेः । २ क. कश्चासौ यो। ३ क. भुपपादय" ! ४ क. निषने' 1

[ र द्वितीयः प्रपाठकः] मेतयुपनिपत्‌ । ३९९

शुकादौ रनतादिवत्सवातमन्यष्यम्तस्यान्यत्रामावादभिष्ठानपारतच्यात्तद्ध्मकमिवाचेनन-
मपि चेतनमिवानयिष्ठितमप्यषिष्ितमितावमामे ररीरादि न वस्तुत इत्यभिमंनन्धा-
योक्तं स्वरूपमनृद्य॒तस्याविचाृतकार्याविप्रवेशनिमित्तमिदं धरमद्वयमि्युत्तरमाह
प्रनापतिः-
स वा एष सूष्ष्योऽगराह्मोऽश्स्यः।

सवा एष० अद्य एति । प वै परोक्त एष विद्रसत्यक्ष आत्मा मृषष्मोऽ-
विषयः, यतोऽग्रह्यः कर्मनदरियागोचरोऽदृश्यो ज्ञनिन्दियागोचे नापि मनोगोचरः ।
“अप्राप्य मन्ता सह" इति श्रुतेः । एतेनानुमानारिगो चरत्वमपि निरम्तमुक्तट्क्षणा-
त्मघवरूपव्यापटिङ्गादिपबन्यानिचूपणादतो निरतिशयमस्य सौक्ष्म्यं मिद्धमित्यथः ।

यदि पपरमाणागोचरः कथमस्य सद्धावसत्राऽऽह--

पुरुपसंहो्ुदधषवौमिदेवाऽऽबततेऽपेनेति

परुषसंजग इति । एषु रत इति वा पूणमनेन स्मिति वा पूर्वमासत इति वा पृरुषः।
भतः पुरषसंज्ञया प्रतिद्धः खतःपिद्धमद्धाव इत्यर्थः । तथा च श्रुतयः-- “प वा
जयं पुरुषः सर्वासु प पुरिशयो नैतेन किंचनानादृतं नैतेन किंचनावृतम्‌ " इति ।
“वृक्ष इव सव्धे। दिवि तिष्ठलेकसेनेद पूं परुषेण सम्‌ इति “वमेवाहमिहाऽ5-
समिति तत्पुरुषस्य पुरुषत्वम्‌” इति च । स॒ एवंविष आत्माऽपङ्गखभावोऽप्यतृद्धिप-
वमसंकसिपतमेवेहेव देहादिष॑वात एव आव॑त आपतमन्तादापादतटमललतकमहमित्यमिम-
न्यमानो वौरतैऽशेनैकदेशेन पघाताविविक्तसदनुगतः खचैतन्यामारपोऽश इत्युच्यते न
पुनर्मिरवयवस्य विमोरात्नः स्वामाविकेऽश्च एकदेशलक्षणः परमवत्यतंलेनांरोनेवेदाऽ5-
वैते । इतिशब्दः प्रकारवचनः । ईदृशो वतत इत्यर्थः ।

खमायवेशवशाचित्पदाननदानन्त्रहल्पतां खामाविकी विसमृत्याहं मनृप्य इा-
द्तद्रूपमेवाऽऽत्मानमकप्मान्मन्यत इयसिन्न्ं दएटान्तमाद--
सुपतखेवादधिप विबोध एवमिति ।
सुप्स्येव० एवमिति । इवब्दो यथाशब्दाथैः । यथा पूप्तस्य पुषु्िमुपगतस्य
«पता श्ीम्य तदा सपत्नो मवति खमधीतो भवति तस्मदिनं खपितीत्याच्षते खं ह्यपीतो
मवति (छा ०६) इति श्रुलन्तरे बरह्म्॑पततर सुष्तावत्मनोऽधिगता । तथा पूतस्य
यथाऽनुद्पवकमकस्माद्विवोधो विषयविरेषदशनावस्यापततरषमिहाऽऽवतनमस्य। इतीति
स्थितिरिलथः ।

१ख. सूरेकष्मोऽ* 1 र्ग. श्वमेवाऽऽस्त । ३ क, 'स्तनेवेदानुब' । ४ क. “चिदा । ५ ख. ग.
विबोधा! ६ क. सोम्य ।

३६० रामतीर्थविरचितदीपिकासमेता--[ २ द्वितीयः प्रपाठकः ]
उक्तं निमित्तविरेषमनचय प्रकषस्योत्तरमाह--
अथयोह खट बवैतस्यं सौऽशोऽयं यश्रेतामाजः प्रतिपुरुषः
्ेजज्ञः संक्रल्पाध्यवसायाभिमानटिङ्गः प्रजापतिषिश्वाख्यशेतने-
नेदं शरीरं केतनवस्थतिषठापितं भचोदयिता वैषोऽप्यस्येति ।
अथ यो ह खल० वैपोऽप्यस्येतीति । अथैवं स्थिते प्ति यो ह सहु वाव य
एवैतस्याऽऽत्मनो यथा व्यास्या्तेऽदाः सोऽयं विश्वाख्य इति संबन्धः । कोऽप्तौ यश्ेता-
माञजश्तनामात्रथितस्वभाव इति यावत्‌ । प्रतिपुरुषः प्रतिनिम्ब आदश इव मुखमप्पात्र
इव सूर्यादिरन्तःकरणादौ प्रतिफलितः । अत एव केत्र्ञः षतं शरीरं तदहमस्मीति
जानातीति कषि्रज्तः । तथाचोक्तं भगवता--

“दं शरीरं कोन्तेय सषेवमित्यमिधीयते ।
एतयो वेत्ति तं प्राहुः सेचज्न इति तद्विदः" इति ॥
(गी° अ० १६)
तस्य कषत्रज्ञतवे रिङ्गमाह--संकर्पेति । सामान्यत इदमिति विषयखरूपमात्रक-
स्पनं सेकस्पः । अध्यवप्तायसत्र निश्वयरूपा वृत्तिः । अभिमानोऽहं ममेदमिति खला-
मिभवेष्ेखः । तथा च संकल्पाध्यवप्तायामिमानरदेहविषयेरसत्यम्मन्सेवज्ञोऽन्य इति
गम्यत इत्यथैः । एवं भृतो यः स्माटिदेहं विराडाख्यममिमन्यते स प्रजापतिर्य
वैश्वानर इति चाऽऽख्यायते वेदान्तेषु । यः पुनः सत॒ एव व्यष्टिशरीरमण्डनादिचतु-
विंधमभिमन्यते स॒ विश्च इत्याख्यायते । तेनै्वविधेन चेतनेन स्वानुप्रवेशमत्रेणेदं शरीरं
चेतनायुक्तमिव प्रतिषठापितं प्रचोदयिता वाऽप्यन्तयीमिरूपेणेष एवास्येति पर्मुक्तमि-
त्यर्थः | नन्वसङ्गस्याऽऽत्मनः कुटस्थम्य कथं .रारीरसंबन्धनिनन्धनं क्षेचरज्ञत्वं कथं
वाऽस्य शरीरे चेतयितृतवेन प्ररयितृत्वेन चावस्थितिरिति विस्मयमापन्ना इव पुनः
प्च्छन्ति--
ते होसुभगवन्यद्रनेनेदशेनानिषठनैतद्विपमिदं चेतनवत्मतिष्टापितं
प्रचोदयिता वैषोऽस्य कथमिति तान्दोवाचेति ॥ ५ ॥
ते हो °वाचेतीति । व्यास्यातार्थोऽयं मन्थः ॥ ९ ॥
नात्र विस्मयः कार्यो यतः स्वयमेव स्वमायाशशक्तिमधिष्ठाय निर्माय चराचरं तत्रा
प्रविष्ट इति सर्वोपनिषतपूदवरप्यमाणलादिदमप्रि् सपैशाखाप्र्यन्यायेन देहि
कारं तावदाह--

0

१. स्वरे सोऽ । रक. रशि" ।३क. तिपू ४ख. नाणिषठि।

[२ द्वितीयः प्रपाठकः] मतयुपनिषद्‌ | ३६१

।
प्रजापतिवां एकोऽरेऽतिष्रत्स नारमतैकः
सोरमानमभिध्यात्वा हीः प्रजा अशत

परजापति० अघजतेति । प्रनपतिहिरप्यगमः । वैदाग्दसप्य शासान्तरोक्तव्रे.
षस्मारकः । तथा हि--“पदेव पोम्येदमग्र आमरीत्‌" “^द्धदं त्चव्याकरतमासरीत्‌"
“अत्मा वा इदमेक एवाग्र भीत्‌! इदयादिश्ुतिषु नगत; प्रगवस्यां सदात्मादिश-
ब्दुनिदिष्परमात्ममिदेनाऽऽग्नय ततो नामरूषाम्यां मूतमूषमक्रमेण जगव्याकरणं
भरूयते--^तम्मद्रा एतस्मादात्मन अक्राशञः समृतः" (त्तजोऽमजत" “तन्नामरूपा-
भ्यामेव व्याक्रियत! इत्यादि । तथा चाऽऽकाशादिक्रमेण तन्मात्राणि मतमक्ष्मामि
षट तेभ्यश्च तदवस्थम्यः प्राणानतःकरणक्मन्ञनेन्दियप्रकारं टिङ्गमुत्ाय तदनुप्रव्दिय
हिरष्यग्भसंज्ञां प्राप्य जीवहपतामापत्नोऽनन्तरं खोपािमूत॑मूतमूषमाण्यपञचकृतानि
पञ्चीकृतानि सेपा् तेभ्यो बह्ण्डानतं समष्टिव्यष्टि नगत तेषवनुप्रविह्य पदय-
बुण्वन्मन्वानो विह्रत्रनेतनं वेतयमानः पुृतदुष्कृतकमाऽऽचरंस्ततफठे पुखटूःते
भुञ्ानःप्रधगररकभावमापयमान कष्रजञः सैपारी विज्ञानात्मा पुरुष इति च तत्र ततर
स्यपदिदयते । एं शाखान्तरोक्तविशेषं वेशब्देन स्मारयित्वा दारीरमृष्टि प्राजापत्यां
प्राह प्रनापतिवै सच्छन्दवाच्यादज्ञानदवलत्थममुलन्न एकोऽपरहायोऽगे चराच-
रमृष्टेः पूवमतिष्ठदापीत्‌ । तथा च श्ुयनतरम्‌--आतपतेदमग्र आपरतपुरषविधः"
इति । प्र एकोऽपहायत्वानरारमत रमणं प्रीतिविरोषं न श्राप । पतोत्मानं स्त॒ प्रनापति-
रात्मानं स्वमेवाभिध्यात्वाऽहं वहु स्यां प्रनयेयेल्यामिमृष्येनाऽऽ्च्य बहीनीना प्रना
दविर्यतुष्यकषणा अपृत पृ्टवानकस्पमात्रेवानकरूपोऽभवदिलर्ः ।

एवं पृष्टमुक्त्वा पृषटषु कर्थपवुपरवेशपरपङ्गमाह--

ता अश्मेवाप्रबुद्धा अप्राणा; स्थाणुरि तिष्ठमाना अपर्यत्‌

ता अशमेव० अपदयदिति । एवं पृष्ट्ताः प्रना अप्श्यदृष्टवान्‌ । कीदशः ।
अदेव पाषाणवदचेतनाः। अप्रबुद्ध द्धिरहिता अन्तःकरणशुन्या इति यावत्‌ । अप्राणाः
प्राणवजिताः। अत एष स्थाणुरि काष्ठमिव तिष्ठमाना अवतिष्ठमाना इति। एतेन पंघात-
चेतनतावाद्दाङ्का परिहृता ।

ततः कि कृतवानिति तदाह-

स नारमत सोऽमन्यतैतासां परति
बोधनायाभ्यन्तरं बिविशौमि ।
१ क. 'तिवैकोऽ° । २ क. "भैः । वाश्च" । ३ क, तसू । ४ के. प्रापत्‌ । ५ क. श्रेणाने |

६ ख. मते" । ५ ख. “शामीति । म ।
४६

३६२ रामतीथगिरवितदीपिकासमेता--[ २ द्वितीयः प्रपाठकः ]

स नारमत० विविश्चामीति । म प्रजापतिरेवविधाः सखमृष्टाः प्रना दृष्टा पुनरपि
नारमत नाप्रीयत तदा सोऽरमणनिवरस्यैममन्यत विचारितवान्‌ । एतासां प्रतिबो-
धनाय परवद्धतामापादयितुं चेतनतामापादयिपुमम्यन्तरममितोऽन्तरं पर्व देहमापादतल-
मस्तकं विविशामि विरोयेण विल्ामि प्रवकयामीलमन्यतेलैः। अत्र ह्यात्माऽभिखियः-
पिण्डादिसमारूढो विशेषतः परिस्फुरति नान्यत्रेति देहेषु प्रवेश उच्यते न पुन-
सतक्षेव गृहं कृतवा ततोऽन्यः पेसतत्र प्रविष्टः क्तु खात्मानमेव प्रसिद्धमायाविव-
हरदूषा व्यु(्यु)हच तत्तदेहायमेदेन विशेषतो द्रोतृमन्तृविजञातरादिमविन विमाम्यत
इति भावः |

प्रवेशप्रकारमाह--

स वायुरिवाऽऽत्मानं इताऽभ्यन्तरं प्राविशत्‌ ।

स यायुः० पाधिशषदिति। सर प्रनापतिरीशवर आत्मानं ` खरूपं वायुि कृत्वा
वायुः प्राणः प्राणवयुमुपारि कुवसदवद्धावमापन्नो वायितयुच्यत (त्यमम्यन्तरं प्रावि-
शदिव्यथैः। तथा च श्रुलन्तरे--“तं प्रपदाभ्यां प्रापद्यत ब्रह्मे पुरुषम्‌" इति प्राण-
रूपं ब्रह्मोपक्रम्याऽऽन्नायते ।

एवमपि मेव दायुना पूणं न ग्यचे्टत यद्‌ शरीरजातं तदा किं कतवानी-
शरस्तदाह-- |

स एको नाशकःस पश्चधाऽऽत्मानं विभभ्योच्यते

स एकः० उच्यत रृति। एकरूपः सननाशकदहं विचारयितुं नाशकोत्‌। स पुनरा-
त्मानं पञ्चधा विभज्य कमाक्रमाम्यां क्रियाभेदं कुर्वन्देहादिकं चारयन्नास्त इति प्राणा-
दिशब्दैः प्त एवोच्यत इलरथः।

के ते प्राणादयो विभागाः किंलक्षणा: किंकरमाणश्चलयेक्षयामाह--

यः प्राणोऽपानः समान उदानो व्यान इति ।
यः प्राणः० व्यान इतीति । देते पञ्च निदिष्टः।
अयेषां क्षणं क्रेयाश्च दशैयति--
अर्थीयं य उप्ेयुत्ामलयेष वाव स प्राणोऽथ योऽयमवार्पंका-
मत्येष वाव सोऽपानोऽथ येन वैतातुशरहीतिलयेष वाव स
व्यानोऽथ योऽयं स्थविष्ठो धातुरन्नस्यापाने पापयलयणिष्ो बाऽ-
कऽ समानयत्येष वाव स समानसंत्ना उत्तरं व्यानस्य रूपं

१क. तत ।२ग.न्‌। क्रिम्‌ । ए" । २ क. शयितुमभि। ४ क, सरधदे'। ५ क. नं स्वं
र" । ९ क. (स्त्तद्धा । ७ ग, पूर्णा । ८ ख. धायमू् ।

[ २ द्वितीयः प्रपाठकः] मैःयुपनिपत्‌ । ३६२

चेतेपामन्तरा परमूतिरेबोदानस्याथ योऽयं परीता
रितपुद्भिरति निगिरतीति वैष वाव स उदानः।

अथायं ० उदान इति । अथैषां मध्ये योऽयं वायुर्यमूत्कामति नामेह शिरः-
पर्यनतमचैः ऋमति पचरति मृखनापिकयोरुपटम्यमान एष वव सन स एप एर प्राणः
प्राणतो वायुभेद इत्यः । एवविधक्रियाव्वमेवास्य दक्षणमूक्तं वेदितव्यम्‌ । एवमू-
तरप पि योजना । अथ योऽयं वायुविशेषोऽवाडनामेरः पायुपयनतं संक्रामति सेचर-
लयेष वाव सरोऽपान इति पूवव्ोनना । ददेशक्रमं परिलयन्यं मध्ये व्यानं लक्षयति
तस्य प्राणापानप्धि्वेन तयोरन्तरा नियतत्वात्‌ । तथा च श्रुखन्तरम्‌ -“अथ यः
प्राणापानयोः संधिः प व्यानः" इति । चरमतोऽस्योदेशतु पपरररीरवेष्ादिदेतुेन
सपैप्राणव्यापकलवादिति द्रष्टव्यम्‌ । अथ येन वायुविरेपेणेतेतो प्राणापानावनुगृही-
ताऽनुगृहीताविलयेवं वतमान एष वाव प॒ व्यानततः । “अन्नमशितं धा विधीयते
तस्य यः स्थविष्ठो पातु्ततपुरीषं मवति यो मध्यमस्तन्मांसं योऽणिष्ठस्तन्मनः" इयादि-
रुदन्तरप्रधिद्धिमादायाशितस्यै नाठराधिपकस्य स्यूटमृक्मतरिभागविनियोजनकती पमान
इति ग्युत्पादयति । अथ योऽयं परतद्धो वायुविरेपोऽन्नस्य मूृक्तस्य स्थविष्ठः स्यू
तमे धातुरपतारमागः पुरीषास्यो योऽसि तमपने प्राप्रयत्यपानवरायुपंचारस्थानं गम-
यति। तथाऽच्र्य यो वाऽस््यणिष्ठोऽगुतरो मष्यमश्वेति मागद्मयमकीकृत्योच्यते । तं च
देहमनःस्थितिहेतमङ्ञेऽङग प्रज्ञं शरीरस्य समानयति ्म्यगापमन्ता्यति प्रापयत्येष
वाव सर समानता तमानपतत इत्यथः । समानव्यानयोरमध्य उदानस्योदेशे कारण पूच-
यजुदानस्यामिव्यक्तिस्यानमाह--उत्तरमिति । एतेषा प्राणापानस्मानानामृत्तरमुपरय
तेषां सम्यण्यापारानन्तरं व्यानस्य ह्पं च व्यानव्यापारं चान्तरा मध्ये प्रपूतिः प्रप
वोऽमिव्यक्तिरेवोदानस्य । अन्तैरेत्येवकारे भित्क्रमः । उक्त दूष चान्वयः | अय-
मरः । प्राणापानाम्यामुच्छाप्निशवापराम्यां पैम्यमानो हि जाठरोऽभिरतं मुक्तं पचति
तत्पाकनि्ततं च समानो विभज्य पमे नयति । एवमरितपीतयोः समं नीतयोः तोः
दुत्पद्यते फिपाप्ता च तदोदान उदूवृत्तिरास्यगतं यत्किमिधिगिरति पिततोदरेकवशा-
द्रोद्विरति हदयादिगतं कक्दिकं ततो देहे वद्पुष्याद्याधानं व्यानवायोः कतं भवति ।
एवमुक्तप्रकारेण पूवेषां चतुणा वायुग्यापाराणां यथावरईनृत्तो प्यानैय पेचारपरो्ठ-
वामाबादहे बल्पुश्चादयो न जायन्त इत्येतरनुमवकषिद्धं शराह्लसिद्धं चातो युक्तोऽयं
करमनिर्देश इति । अथ योऽयं पीतारितं पीतं चारितं च पीताशितं तदद्विरत्यधवं
निःपरार्यति निगिरति वा नैौचैरभिरति तिर दधातीति वैष वाव प्त उदान इति पूर्ववत्‌ ।

१क.ज्यभ्या।२स्यजट'! २ क. ज्ञ} * क. एवान्य" । ५ के. मथ्यमानो ।
६ "निवृत्तौ । ७ क. भसं ।

३६४ रामतीर्थविरवितदीपिकासमेता--[ २ द्वितीयः प्रपाठकः]

एवमात्मनः प्राणोपाधिकस्य श्रीरपरवेशमुक्त्वा तत्छ्यापारेण व्याप्रियमाणः श-
शीरं नियमयतील्युक्तमिदानीं जठराम्युपाधिकस्य शरीरे चेतयितृत्वं दशंयितुं तदमि-
म्याक्ते तावदाह--

अथोधुरन्तयाममभिमत्यन्त्याम उपड चैतयोरन्तरा देवौ.
प्यं प्रासुषचदौष््यं स पुरूपीऽथ यः पुरषः सोऽग्िधानरः ।

अथोपांुः० बैशवानर इति । अथैतदुच्यत इति, अथशब्दोऽ्यान्तरोपकमारथः ।
भसि कर्मकाण्ड उपांगग्रहोऽनत्यमग्रहश्चेति दरौ ग्रहौ परसरोपकार्योपकारकमविन
पेखष्टविवयान्नातम्‌ । यतः श्रूयते--'श्राणापानो वा उपांधन्तयोमो व्यान उपांशु-
वनो यदेते पात्रे तं प्रावाणमातृतीयप्रवनान्न जहीतः इति । तथाऽन्यत्ापि-
“अर्वता गायत्री छन्द उपांशोः पात्रमपि, सोमो देवता विष्टष्ठन्दोऽन्त्यामस्य
पात्रमपि" इति मन्तरयोरनयोर्ीपोमदेवैयताऽधिगम्यते । तौ च प्राणापानात्मक-
तवेनाध्यातमशा् प्रसिद्धौ । अत इहोपांधनतर्यामराग्दाम्यां प्राणापानौ गृह्येते । तथा
चायमर्थः । यथोपांुग्रहोऽन्तयीममपिुक्य मवदयन्तर्यामग्रहशवोपाशुं तयोश्ान्तरा
सोमः सयते तथाऽजापि शरीरे प्राणोऽपानमभिमवल्यपानश्च प्राणमि्यन्योन्याभिका-
दसषया प्रकमानयोरुपांवन्र्यामोपमितयोभरैतयोः प्राणापानयोरन्तराऽन्तराठे देवो घोत-
नप्वमावश्ैतन्यात्मोष्णयमुप्णस्मावमात्मान परापुवत्मूतवानुप्णरूपेणामिग्यक्त इत्य्ः।
देवौग््यमिति संपिरन्दपरः । यद्रैतयोरन्तरं मध्यं मूराषाद्देशसतस्मात्माणापानाम्यां
पश्वगताम्यां भम्यमानदेव न स्थानान्तरादिति यावत्‌ । ओप्य प्राुवदिति पूर्वत्‌ ।
यद्विदमौप््यं स॒ पुरषो जीवो देहस्याधिरूपेण धारयिता । उप्मषूपात्मावस्थाने हि
जीवतीति प्रपिद्धिस्तदपगमे च मरणप्रपिद्धिः । तथा च श्रुलन्तरम्‌--“ष्णो जीवि
प्यञ्छीतो मरिष्यन्‌ » इति । अभवं सति यः पुरुष आत्मा सोऽरं नयती-
तयग्रणीरशचिरुच्यते ! अये हि स्वधातुजातं पचत्नम्रं नयलतोऽधिरवैशवानर इति चाय-
मुच्यते । विशव पर्व नरशब्दोपलक्षितं देहादिकं नयत्युत्तम्भयतीति विश्वानरो विश्वानर
एव वैश्वानर इति ।

एतदेव पृरुपाम्थोरेकतवमिरोक्तं पिद्धव्करय शाखान्तरे नाठरस्य्नेरुपासनमुक्तं
तदिह प्रसङ्गादुपदिरति-

अन्यत्राप्युक्तमयमग््ानर योऽयमन्तःपुरुषे येनेदमन्नं
पच्यते यदिदमद्यते तस्यैष घोषो भेवति यमेतत्कर्णावपि-
धाय शृणोति स यदोत्कमिष्यन्भवति नैनं घोषं श्रुणोति

१क. पाश्न्ता२क. पाडुचै) रख. षोयः।४क. एवं ।५क. 'ताऽधि ६ क.
"रेषु प्र । ० ल. ररोऽयः।

[ २ द्वितीयः प्रपाठकः] भत्युपनिपत्‌। ३६५

अन्यत्रा शृणोतीति । अन्यत्र वृहदारण्यकेऽपीतयर्थः । अयमभ्निवधानरः
पुरुषाख्यो योऽयं प्रपनिद्धोऽन्तःपरुपे पुरपः शरीरं शरीरमध्ये । तत्सद्धाव कारय-
रिद्गकं प्रमाणमाह--येन पुरुषान्तःस्धनेदं वक्ष्यमाणमन्नं पच्यते पानस्याप्युपरक्ष
णमेतत्‌ । किं तदत्नं तदाह--यदिदमचतेऽविरेषण समैः प्राणिमिदिदमोदना्यधते
यद्वा पीयते तदं पानं चेदं येन प्यते परिपाकं नीयतेऽयमिवशवानर इत्यन्वयः ।
तत्सद्धावेऽनुमानमुक्त्वा प्रयक्षमप्याह--तस्येति । तस्यभररेष प्रधिद्धो धोषः शब्दो
मवति । कोऽपतौ । यं घोषम्‌ । एतदिति क्रियाविरोषणमेवं श्रवणं यथा स्यात्तयतयेतत्‌।
कणौवपिधायाऽऽच्छाय दणोति सर्वो टेक । एवमेष पोपोषटम्मो जाठरा्नौ परतयकष-
मिथः । तस्यैषा श्तियंरतत्कर्णीवपिगूह्य निनदमिव नदधुरिवाभ्ेरिव करत
उपनरुणोति ( छन्दो अ० ३ सख० १३) इति च्छन्दोग्ये तस्य्नेरवैतच्छरवण-
मिति भाष्यकारै्ास्यातत्वात्‌ । जादरघनरवैानरात्मनो घोषरूपेण धवणरिरशप्रपङ्ग
नेदमपरमुच्यते पुरुषाणां पारडोकिकहितप्ाधनप्रवृत्तौ सावधानत्वाय । स पुरुषो घोष्र-
वणवान्यदा यस्िन्काल उत्कमिप्यन्मरिप्यन्मवति तदैनं घोपं न शुणोति । तदश्रवण
आप्तत्रमरणतां ज्ञात्वा यत्करणीयं मन्येत तत्रुयादित्यभिप्रायः ।

एवं प्रासङ्गिकं पीप्तमाप्य प्रृतेवानुवयितुमुक्ता्थमनुवदति--

स वा एष पञ्चधाऽऽत्मानं विभज्य निहित गुहायाम्‌ ।

स वा० गुहायामिति । पर वा एष यो वैश्वानरः पुरुष इति चोक्तः प्राणाद्यातमना
पञ्चधाऽऽत्मानं विभज्य गुहायां गूहति संवृणोति ज्ञानानन्दाचतिदायमिति गुहा ~
स्तस्यां निहितः स्वयमेव स्वात्मना निपक्त इलर्थः । विरोपव्यवहारायान्तःकर०।५.
प्राप्त इति तात्पयार्थः ।

तदेवमप्ण्येन स्वरूपेण प्राणान्तःकरणमावमापन्नो विज्ञानात्मा यां यामवस्थाम-
नुभवति तां तां करमेण वक्तमारममाणो बुद्धितत्स्थामापाविवेकात्ाप्तान््यपदेशमेदांला-
वदाह--

मनोमयः प्ाणररीरो भारूपः सलसंकरप आकाशात्मेति ।
नोमयः० आकाञ्चाप्मेतीति । मनोमयो मनःप्रायो मनेवृत्तिमेदेप्वोषेषु॒विशे-
षत उपठम्यमानत्वात्‌ । प्राणः शरीरमस्येति प्राणशरीरः प्राणमेदैरेव व्याप्रियमाण-
त्वात्‌ । अन्यथा चिन्मात्रस्य कूटस्थस्य स्वतो विरोष॑भानम्यापारयोरमुपपत्तेः । भाश्वि-
त्प्रकारो रूपं खरूपमस्येति मारूपः । सयाः रेकट्पा अकदयंभाविनः पूवक्ृतज्ञानक-
मंस्कारभाविताः संक्पा अस्येति सलपतेकसपः । आकाशव्ररपङ्गोऽगाह्य आत्मा सरू.

१ क. शनिद्दनप्र। २ क. षवेकेन प्राप्ताः । २ ग. धमान ।

२६६ रामरीर्थवरिरचितदीपिकासमेता--[ २ द्वितीयः प्रपाठकः ]

पमस्येयाकराशात्मा । एवमुपाविधर्मः खर्धश्वाविविक्त आत्मा जीवभावमुपगत इत्यर्थः।
तचोक्तं श्वेताश्वतरोपनिषदि--धुदधगुणिनाऽऽत्मगुणेन चैव आरागरमनोऽप्यव-
रोऽपि इष्टः" इति ।

य एवमवियाकृतोपाथिमात्मतेनोपगतो विस्यतपरमानन्दनिनखभावः सोऽङ़तकृय-
मात्मानं मेन इति तद्धृत्तान्तमाहई-

स बा षोऽसाद्दन्तरादकतार्थोऽमन्यता्थाननानीति।

स ा० अश्नानीतीति। स॒ वा एप पूर्वोक्तोऽक्ता्थौऽक्रतप्रयोजनः प्स्मादेत-
च्छरीरगताददन्तराददयप्यानस्थादन्तःकरणाद्ेतुमूतादथािषयानशनानि मुज्ञ व्या
वानीति वाऽमन्यत संकस्ितवानिलैः ।

ततः किं वृत्तं तदाह--

अतः खानीमानि भिखोदितः पश्चमी रमिमिभिरविषयानत्ति ।
„ अतः० विषयानक्तीति । यत एवमत इमानि शीर्षण्यानि खानि च्छिद्राणि त्वचं
मित्वा विदा्योदित उद्वतो गवाक्षम्य इवाऽऽखोकः प्राणान्तःकरणोपापिः सन्वक्ष्य-
मणिः पृञ्चमी रदिममिविषयान्शब्दसशशदीनत्ति भृङ व्यापोतीत्य्थः ।

इदानीमस्य टोकपिद्धं॑विषयानुमवप्रकारमनुवदञ्शरीरादे रथादिकस्पनां विदधा-
नोऽस्य विषयमेकषप्रातिमार्मयोः खातनव्यं द्रीयति-

इति इद्धीन्दिपाणे यानीमान्येतान्यस्य रदमयः कर्मन्दरियाण्यस्य
हया रथः शरीरं मनो नियन्ता मरकृतिमयोऽस्य भ्रतोदोऽनेन
खल्वीरितः परिभ्रमतीदं शरीरं चक्रमिव भत्पचनेदं शरीरं चेत-
नवल्पतिष्ठापितं पचोदयिता बेषोऽप्यस्येति ॥ ६ ॥

इति बुद्धी ° पैपोऽप्यस्येतीति । इत्येवं विषयान्मूञ्ञानस्य यानीमानि प्रसिद्धानि
ुद्धीद्धियाणि श्रोत्रतक्चधुनिहप्राणाख्यानि तान्यस्य रथिनो हयरदमयः प्रग्रहाः ।
कर्मन्दियाणि वक्पाणिपादपायुपसयस्ान्यस्य हया रथवाहाः। शरीरमिदं स्यूमेव रथः।
मनः सेकरपा्यात्मकं नियन्ता नितरां यन्ता सारथिरिलथः । प्रकृतिः खमावः कर्म-
ज्ञानवाप्तना तन्मयक्दरूपोऽस्य प्रतोदः करादिर्वाहननोदनपाभनम्‌ । कथमयं प्रतोद्‌
इति तदुपपादयति । अनेनेति । अनेन प्रकृतिमयेन खट निितमीभतिः प्रेरितः परि-
भ्रमति । किमिदं शरीरं रयः । तत्र दृष्टान्तमाह । चक्रमिवेति । म्चः कुटार्ने-
रितं चक्रमिवेलरथः । इदं शरीरमिवयाघुक्ता्थम्‌ ॥ ६ ॥

१ क. 'मुक्तोपा। २ क. शरो व" । २ क. "वः इत” । ४ ख. एरषोऽ । ५ क. मिलोदि" ।
६ क्त. रितं प । ७ ग. मूत्यकेने' । ८ क. सस्थान्य" ! ९ ग. मृलवः कुः ।

[२ द्वितीयः प्रपाठकः] मेश्युपनिपत्‌ । ३६७

यदिदं छमृ्टदेहायनुपेशेनास्य संमारितवमुक्तं तजनायं खतः संसारधर्मवान्कितूषा-
धिवशात्तया माति, तत उपायेधिविच्य तत्वरूपमनेपणीयमात्मनः पपारितश्रमनिवृ-
स्तय ईति दक्यितृमृक्तं हैयखरूपानवगमे तद्धानासंभवारिम्पि्यायमेवाऽऽतमा मुञ्ञा-
दिषीकावदेहादिपंवाताद्विविच्यावधारणीय इ्याह--

सवा एष आत्पहोशन्ति कवयः

स वा एपेति । यमिलध्याहारः । यमुशनिि कमनीयतया जानन्ति कवयो मेषा-
विनः प्रमप्रमास्पदतया प्रलमरेण जानति स॒ वै प्र एवैष आसा न तु मर्थः

ननु संसारिताया अप्योक्ततवातकथं न पंपारीति तत्राऽऽह--

सितासितैः कमंफठेरनामिेत इव अरतिकारीरिषु चरति

सितासितैरिति । शितशब्देनोऽज्वाचिना सपृहणीयतोच्यते ! अपिशब्देन
मिनवाचिना प्रतिकूट्वेदनीयतोच्यते । तथा च पिताक्षिः सुखट्‌ःतैः कर्मफडैरनमि-
मृतोऽपेष्टः । इवरब्दोऽधारणाथैः । प्रतिाव्दो व्यवहितकरियया सेव्यते कर
फेर नभिमूत एव दारीरषु प्रतिचरतीयन्वयः । प्रतिशरैरषु शरीरेषु शरीरेषिति वा |
यद्र परति प्रातिोम्येनाविषयत्येन शरीरेषु चरतीत्यथैः 1 अतो नायं खहूपतः पारी
ित्वक्तकादिपंनिहितो लेोहितातमनेव ष्कः सेवातोपाधिपरनिहितः पपरा्यात्मना
माप्तत इति मावः ।

अग्यक्ततवात्सीकष्म्यादद्द्यत्वादग्राह्तामि-
ममत्वाचानवस्थोऽसति कर्ताऽतेवावस्थः

उक्तऽ हेतृमाह--अब्यक्तत्वादिलयादिना । व्यक्तं पिषयूपं दयं देहायज्ञ-
नपैन्ं तदविपरीतत्वमव्यक्तत्वं तस्मात्‌ । न हि पैपार्यवयक्तो मवति व्यक्तविकारानुब-
निधित्वा्तस्य । अतोऽव्यक्ततानर सपररीयर्थः । कुतोऽव्यक्ततवं विदात्मनोऽहमिति
व्यक्ततयोपटम्यमानत्वादिलत आह-सौक्षम्यादिति । अनाधेयातिशयतवं सौकष्यमु-
च्यते, न हि चैतन्यघह्पेऽमर्ेऽनकये कश्िदतिशय आधीयत आका इव कारकैः ।
यञ . पुनः कारकव्यापारपक्नोऽतिशयस्तव्यक्तमिति प्रकषिद्ं यथा ष्रयदि निप्पां
प्रकादयं चेति तस्मादस्य तदरैरक्षण्यात्पोक््यादव्यक्तत्वमिति भावः । त्रवोक्तलक्षणं
सोकं साधयति--अदृर्यत्वादग्राहमतवाचेति । ज्ञानकरमनदियाविषयतादिल्ैः ।
चतुविधक्रियाफलविक्षणत्वादिति भावः । हेत्न्तरमाह-- निर्ममत्वा्ेति | चकारा-
निरहंकारत्वमपि प्मुचीयते । यत्राहंता मवति तत्सखे ममता मवति, भस्य तु
पुखादयुपरन्ध्यायतने शरीरेऽनुगतस्यापि तजाहंकारमर्म॑तवयोरमावान्न संप्तापितिलर्थः ।

१ क. शेन तस्य । २ क. इतीदमु। २ क. ररितयाऽस्यो। ४ ग.“ललचवा ५ ग. स्वषु ।
६ क. द्राप्रा। ७ क, सकापयो"

३६८ रापरीरथविरचितदीपिकासमेता-[ २ द्वितीयः प्रपाठकः ]

नन्ववस्था्रयसबन्थिनः कथमहंकारममकारयोरमातव्रसत्रा ऽऽह --अनवस्थ इति ।
अवस्यात्रयरदितोऽवस्थापाकषित्वात्‌ । न हि ददयधर्मो द्टर्युपरग्यत इयर्थः । अथवा
ननु शरीरेषु चरतः कथं तत्राहंममतामाव इति तत्राऽऽह--अनवस्थ इति । न विच-
तेऽवस्थाऽवस्थानं यस्य सोऽनवस्थः । निरवयवस्यामूतीदिक्षणस्याग्यावृत्ताननुगतस्य न
काप्यवस्थितिरुपपद्यत इति भवः ! ननु धमौधमौम्यां शरीरादिकरतः कथमित्यमपरपता-
रितं दण्यैत इलयत आह । अस्तीति । अव्याङ्ृतशव्दितमनज्ञानमप्तदित्युच्यते । अक-
तिवापततयवस्थोऽवस्थितः करतैखन्वयः। वस्तुतो ऽकरव सत्ज्ञानविशातकर्तेवावमापत इत्यरथः
एवमध्यारोपापवादाम्यां विचार्यं निणीतमात्मनः खरूपं व्यपद्िशति--
स वा एष शुद्धः स्थिरोऽचलश्रारुप्योऽ-
व्यग्रो निस्पृहः पक्षकवदपस्थितः खस्थ ।
सषा इत्यादिना । सवितरि दिवान्धपरकिल्पितान्धकारवदन्नानस्यापि वस्तुतवा-
भावादयमात्मा शुद्धो मिथ्यान्तानायरुद्धिसंपररहितः स्ैस्याऽऽगमापायसा्षित्वास्थिर
भगमापायशन्यो व्यापकल्वादचटः स्वतः क्रियाशून्यः । चकारादनन्यपररयोऽपीलयर्थः ।
अत एवटप्यो धमीधर्मततफल्टेपानरः । न हक्रियोऽकरता कर्मतत्करमाग्मवतीलरथः ।
अव्यगरोऽपतभमो यतो निष्पदः परिपूणैपरमानन्दरूपत्वात्‌ । सहणीयामावत्सछहामवि
प्व्यम्र इत्यथैः । अत एव परेक्षकवदुदापीन इवावध्थितः । कुत्रावस्ित इति तदाह ।
खस्थः स्वे खष्पेऽवध्थितो नान्याधार इत्यथः । “प एवाधस्तात्स उपरिष्टात्स पश्वा-
त्प पुरस्तात्स दक्षिणतः स्र उत्तरतः प्र एवेदं स्वम्‌" ( छन्दो ० अ० ७ ) इति
शुतयन्तरात्‌ । चकारः सर्वविरोषणपतमुचयार्थः ।
उपपंहरति-
ऋतभुग्गुणमयेन पटेनाऽऽत्मानमन्त्थायावस्थिता एयवस्थिता
इति॥७॥
इति मेतयुपनिषदि द्वितीयः प्रपाठकः ॥ २ ॥
ऋतभुगिति । एवंविध एवाऽत्मा गुणमयेन पटेन त्रिगुणाविद्यामयेनोऽऽवरणे-
नाऽऽत्मानं निल्ुदधतलादिरूपमन्तघीयतैमुगवस्थित इलन्वयः । कर्मफटमोक्ता सा
रीव भाप्तमानो वैत इत्यर्थः । इतिशब्दः प्रतिवचनसतमा्तियोतनार्थः । अम्यापतोऽध्या-
यप्माप्त्य्ैः ॥ ७ ॥

इति श्रीरामतीषैविरनिताया मे्ीश्ञाखोपनिषदीपिकायां
द्वितीयः प्रपाठकः ॥ २॥

१ द्र्ारमुप । २ क. "स्थित इ“ । ३ स. मैत्रायणीयोप" । ४ क. “नाऽऽतमा

[ तृतीयः प्रपाठकः | मे्युपनिपत्‌ । ३६९

अथ तृतीयः प्रपाठकः ।
नित्यह्द्ध एवाऽऽत्मा त्रिगुणोपाधिप्रविष्ट ऋतमुकपंसारीत्ुक्तमृपश्रत्यैतरसंमाव-
यन्ते वाढतिल्याः पप्रच्रित्याह--
ते होसुभगवन्यत्रेवमस्याऽऽत्मनो
महिमानं सूचयसीलयन्यो वा परः ।
ते होचुः° पर इति । ते वालविस्या ह रिछ उनः । क्रिम्‌ । हे भगवन्ययेव-
मस्याऽऽत्मनो महिमानं लवं सूचयमि निलशुद्ध इत्यादिके तदह्यवविधलतभकतवासेम-
वाद्न्यो वाऽप्मात्पते विलक्षणः । वब्दः संभावनायाम्‌ ।
तमेव प्शचर्वकं विरादयति--
कोऽयमात्मार्यो योऽय सितासितः कर्मफलठेरमिभूयमानः सद-
सव्मोनिमापवर्त इलवौष्योध्वां वा शपिैरमिभूयमानः परि
भ्रमति ॥ १॥
कोऽयमात्माख्य इति । जीवस्य इत्यर्थः । योऽयं प्रपिदयोऽहमस्मीति मितादि-
क्मफटेरमिमुयमानो हिप्यमानः प्ोनित्ीहमणारियोनिरमयोनिः श्वशुकरारियोनिला-
माप्त आत्मत्वेनाभिषयत इयेवपरकरिणावो याऽवाच्यध्वौ वा तत्तञननपकर्मानु-
रूपा गतिः एल्प्राि्तोऽतो दैः शीतेष्णमानपमानपूषहुःखािभिरमिमूचमानः
परिभ्रमतीति प्रसिद्धं शाख्ञानुभवसरारिणामिलथेः । जत एकस्य विरुद्धर्पंप्गविरो-

न,

भदन्यो वा कस्मात्संसा्यातमा न भवेदिति मन्यामह इत्यमिप्रायः ॥ १ ॥
यचेकस्य विरुद्धरमपेपमविरोधाहतयुगन्यः स्यादिति मन्यध्वे तर््॑स्यन्य क्रतभु
कप्ारी यो द्द्रमिमूयत इति तावहङगतेयुत्रमाह प्रनापति--
असि सखखन्योऽपरो भरतात्मास्यो 'यीऽयं सितापितेः
कर्मफटेरमिभूयमानः सदसद्योनिमापद्यत इटयवाश्योध्वा
वा तिदरभिभूयमानः परिभ्रमतीलयस्योपव्याख्यानम्‌ ।
अस्ि०° उपव्याख्यानमिति । योऽयं पिताक्षिरित्यादिपरिधमतीयनेनोक्तः
. स निलशुद्धतवादिरक्षणादात्मनोऽपरोऽन्योऽसि कोऽपरो भूतात्मा मूतामेदेनोपटम्यमान
इत्यर्थः । कोऽयं भूतात्मति ततराऽऽह-तस्योपव्यास्यानम्‌ । तस्य भूतात्मनः स्ष्ट-
व्यास्याने ` प्रपञ्चनं शतेति रषः ।

१ ख. भान्सुः । २क.श्वुः।ह। ३ ख. "यर्सि'। ४ख. "तमियं । ५क. "वा
च्योध्वो । ६ ख. गतीर । ७ ख. ति कतम एष इति तान्दोवाचेति ।१। अ । ८ क. ्ोऽयमई"
९ क. "वाच्याऽवा । १० क. नावमा" । ११ स. योऽति १२९ स. गतीर १३क. नेशुः

ह},

३७० रामतीर्थवरिरचितदीपिकासमेता-- [ २ तृतीयः प्रपाठकः ]

पथ्वतन्पात्रा मूतशब्दनोच्यन्तेऽथ पञ्चमहाभूतानि भूतश
व्ेनो : च्यन्तेऽथ तेपां यत्ममुदरयं तच्छसीरमिल्युक्तमथ
योह सुवा शरीर इत्युक्तं स पृतापमदयुक्तम्‌ ।
पश्चतन्मात्रा० भ्रतासेत्युक्तमिति । रव्द्पशरूपरपगन्धाः मृष्माः पृश्वतना-
तस्या अम्या्नास्यादविचाशवसितादासनः सकाशात्कमेण जाता मूतदब्देनाप-
खीकृतपश्चमहामृतशब्देनोच्यन्ते वेदान्तेषु । अथानन्तरमेतान्येव परस्परानुप्रेरोन पश्ची-
कृतानि गुणगुणिमविन परिणम्य सितानि प््महामूतानि मूतशढदेनोच्यन्त इत्यथः ।
अयेवे सति तेपामुमयविधमूतानां यत्समुदयं यः प्मुदायः परिणामविरोषसच्छरीर ितयुक्त
वेदानेषिति योज्यम्‌ । प्राणिद्धियान्तःऊरणसरहितपूक्षममूतसमुदायो दिङ्गरारीरं प्ची-
कृतपश्चमहामूतप्तमुदायः स्थूढं शरीरमित्युक्तमिति त्रिभागः । एवं मूतहन्दार्थ पका-
यपूक्लाऽऽमशब्दा्थमाह--अयेति । अथैवं संपन्ने शरीरदवयातना भूतनति तस्म.
व्ारीरेयोहसहुवावय एवह स्फुटं खु निश्चये वावाहं ममेति रथितवेन व्य्ष-
हयक पूं प मूतासेतयकतं वेदानेषिल्यधः। तथाच वेदान्ता-- “तस्माद्रा एतसना-
द्‌त्मन अकाश प्रभूतः” इत्यादिना सष्टिमुक्ता “तत्हष्र॒ तदेवानुप्राकिदात्‌ । तद-
ुप्रिदय सच लचचामवत्‌'” (तैत्ति उ०) इत्याग्िकाः । तथा “तत्तेनोऽच्‌-
जत " इत्यादिना भूतसृक्षषसष्टि प्रक्रम्य “ तेयं देवौकषत॒इन्ताहमिमािस्रो
देवता अनेन जीविनाऽऽत्मना<नुप्रषिय नामह्पे व्यक्ररवाणि तापरां त्रिवृतं तरिवृ-
तमेकेकां करवाणि " (छन्दो० अ०६) इति। तथा “ आत्मा वा इदमेक
एवाग्र आपीत्नन्यत्किजन मिपत्म ईषत टोकात्रु पूना इति स॒ इमाटीकानपू-
जतः इत्युपक्रम्य रेपे “प॒ एतमेव सीमानं विदर्यितया द्वारा प्रापयत" ( एत
उ०) इति । एवं तत्रतत्र “प एष इह प्रविष्ट आ नखाग्रेभ्यः" इत्यादिश्रुतयः
सन्ति शतशः । इहापि पुरस्तादेतटुक्तम्‌ “ प्रनापतिषी एकोऽग्रेऽतिष्ठत्‌ » इत्यौरम्य
“म वायुरिवाऽऽत्मानं कृत्वाऽभ्यन्तरं प्राविशत्‌" इति । एतदेव पुनः स्पष्टी करिष्यते ।
तथाच चिदलिव मूतसंघातमनुप्रिष्टो मूतामेदेन गृह्यमाण उपायिप्रथानतवाद्रतातमेति
चिदात्मनो भेदेन व्यपदिद्यते चिदात्मा चोपाधिभ्यो विविच्य बेदानैप्वात्मा ब्रह्म
निमा प्रजञानन इादिदाभूतात्मनो भेदेन ग्यपदिरयते तदेवमसत्य्यैवाऽऽत्मन
भेद इति पपार्स्तारिभेदग्यवहारोऽना्यविद्यानिबन्धन उपपद्यत इतिः
प्रकरणाथैः।

इदानीं विदात्मन ए भूतात्मत्वं चिदात्मखभावानुषमरदेनेति ब्युतपादयति-

१ख. द्युक्तध्स। २ क. 'व्यव्रि। ३ क. तमू । ४ क. बहूतमित्यु। ५ क. “याया ^स।

{३ तृतीयः प्रपाठकः] मेतयुपनिषत्‌ | ३9?

अथागरृनाऽस्याऽज््ां विन्दुरि पएष्कंरा
इतिम दा एषोऽभिभूतः पराद्तेगुणरिति।
अथागृतोऽस्याऽऽत्मा० गुणरिनीति । अभवमप्यस मृनात्मनोऽप्यगरतोऽत्िकरार
कृटप्थ आत्मा सपं पुष्कर पद्मपत्र बिन्दृगिि नीर्िनदुशि तत्मंश्परहिनोऽपि म
वा एष आत्मा प्रतगृणैः प्रक्रतिविकारः सामाममायविकाररूददट्धयदस्णरमिमान-
गृहीतैराभेमृतालिरम्कृतखमावावमाप्ं इयथः ।
अथोऽभिभूतत्ान्संमृढलतरं परयातः संगवात्‌
यत एवम्‌-अथोऽभि० संम्रहत्राद्रिति | अथा अतः कारणात्‌। पविदरन्दपः।
तदेवाऽऽह--अभिमृतत्वाल्क्रगुणेरेकौ पनलात्ममृदलमव नाविवक्गिलं प्रयातः प्राप्त
वान्‌ । तत्रेदं छिङ्गमुच्यते । संमूढत्वारेव हतोभेगवन्तं नापदयद्िति संबन्धः । न परय-
तीत्येतत्‌ । खतःपिद्धाूपत्तानैश्यादिद्क्तिमेपन्ननयोपदकितिदात्मा भगवाम्तं न
पयतीति पमूदतवमस्यावगम्यत इयर्थः |
तस्य दूरस्यलाददशनं नाम्य संमूदतवादिति शङ्कं वारयति--
आत्मस्थं पथं भगवन्तं कारयितारं नापद्यहृणाघरुद्रमानः कट्षी-
कृतश्चास्थिरधश्चटो टुप्यमानः सखो व्यग्रधामिमानितं परया
ता इदयं सो ममेदमित्येवं मन्यमानो निवधरालयात्मनाऽऽत्मानम्‌ ।
आत्मस्थमिति । खात्मनि परत्तफुतिषटपेण स्थितमिलथेः । कथमयं खातस्य
ह्यत आह--प्रभुमिति । प्रकरेण मवलस्मादिति प्रमभूनात्मन उपादानमधिषठानं
चेतयर्थः । अत एव कारयितारं नियन्तारं कारणाधीने हि कायमिति न्यायाक्तारण-
त्वदेव नियन्ते्थः । तया च श्रूय्तरम्‌ “ एष हयव पराधु कम कारयति ते येभ्यो
लोकेभ्य उन्निनीषत एष उ एवाप्तधु कर्मं कारयति तं यमधो निनीषते " ( कौषी
अ० ३) इति । किंच गुेवेः प्रङ्िरदेन्ियत्रिषयर्ेरहयमान इतस्ततश्चाल्य-
मानः कटुषीङृतश्च नानावापनाकपायरननितशेलर्थः । अत एव वासनीमिः प्रमाणत.
याऽस्थिरः कथंचिदूत्पयमानेऽपि किकविज्नने स्थरयरीनः । अतश्चशचहः दुमतरिषयै
कप्रवृत्तिनष्ठारहित इत्वर्थः । क्विच टुप्यमानश्रा्चस्यवशाद्धिकत्तानधममंचयटप्यमा-
नोऽत एव पष्होऽग्राप्ेऽशक्यहंपायेऽपि स्यृहावानत एव व्यग्रो हीनः भुखमोगत-
णमहम्मानश्चेति यावत्‌ । सवस्यापि विरोषणनातम्य मृटमिदमुच्यते--अमिमानितवं
प्रयात इति । इति शब्द्‌ इत्यमरे । कथमिलेतदाह--अहामिति । अहं मनुप्यः कती

१ग. (ताद्रिनु । २ क. ^्कर इ"।३ग. शचरऽद्विन्दुरिव नी । ४ क. "पमेदद्र । ५क.
"भवोऽव ६ क. सत ई' । ७ ख. "खदह्सौ । ८ क. “सस्य स्वा" । ९ क. (स्थत्वमि्य' ! १० क.
“नादिभिः । ११क. दीनः। १२ क. सुखं भो । १३ क. शत्वलक्षु' ।

३७२ रमतीथविरचितदीपिकासमेता-- [ २ तृतीयः प्रपाठकः ]

भोक्ता । प उ इति च्छदः । उदाब्दोऽप्य्थ । सोऽपि परोऽप्यसि मादृशो मम मिनन
शतरुरदासीनो वा । इदमिति देहाय परिकरप्य तच्च ममेति शोभनाध्यापतुरः्रमा-
त्मीयतयाऽमिमन्यतेऽथादशोमनाध्यासान्न ममेति च । एवं मन्यमानोऽमिमन्यमान
आत्मना खनैवाऽऽत्मानं नितरधाति ।
बन्धनमव्रे दृष्टान्तमाह--
जाठेनेव खचरः कृतस्यानु फठेरमिभृयमानः सदसयोनिमाप-
यरता. उयवाश्योध्वा वा गैतिद्मिभूयमानः परिभ्रमति
जाठेनेव खचर इति । पक्षवेलथेः । अथवा खचरः कोशकारो वृक्षकोटराकाशे
चरणात्‌ । स॒ यथाऽऽत्मनेव कोशं कृता तेनाऽऽत्मानं निवधाति तदरित्यथैः ।
एवं कू्नकृतस्य कर्मणः शुमादमरक्णस्यातु पश्चदवदयमाविफरैः पुखदुःसैरमिमूय-
मानः प्रवशीक्रियमाणः पुनः सदप्तयोनिमापवत इत्यादि व्यास्यातम्‌ ।
पुनरप्यस्य विरेषनिज्ञाप्तय एच्छनिति--
कतम एष इति तान्दोवाचेति ॥ २ ॥
कतम एष इतीति । उत्तरमृत्थाप्यति-- तान्होवाचेति ॥ २॥
भूतात्मनश्विदात्मनश्च वस्तुतो ययभेदस्तिं कथं भूतात्मनि संसरति तदमिनश्चि-
दात्मा न पप्ारी भवेति एशे दृष्टानेन व्यवस्यामुपपादयिप्य्क्तावात्मानो परामू-
दति--
अथान्यत्ाप्क्तं यः कती सोऽय बर
भूतात्मा करणैः कारयिताऽन्तःपुरुषः ।
अथान्यत्रापयुक्तं ° पुरुष इति । अयैवमेवान्यत्रापि शाखान्तेऽप्यक्तं कं यः
` कर्ताऽसिन्शरीरे सोऽथ वै भूतात्मा यप्तु करणैः संनिधित्तामातरेण स्वपरेसिः करणैः
कारयिता सोऽन्तःपुरुषशिदातसेति, एतदन्यत्रप्युक्तमिैः ।
अन्तःपुरषव्यापतस्य मूतात्मनो नानात्वापत्ति पदृष्टान्तामाहान्तरपुरुषस्य स्वतोभेद-
शर ङव्यवृत्तये--
अथ यथाऽग्िनाऽयसिण्डीऽन्यो वाऽभिभूतः कतै-
भिरहन्यमानो नानात्वं बा सखसौ यता-
त्ाऽन्तःपुरुपेणामिभूतो रुहन्यमानो नानासमुैति ।
अथ यथा० उपैतीति । अथेदमुच्यते यथाऽथिना प्रतिद्धनामिमूतो व्यातोऽयःपि-
ष्डोऽन्यो वा काष्ठादिपिण्डः पंतपतः कर्मिर्लोहकारादिमिरन्यमानसाञ्यमानो नानात्वं

१ल. गतीर । २ ख. मतीति॥२॥ २ ख, ्युक्तश्थः। ४ख.ग. डोवा ।५ख.
खेवभ्वा"। ६ ग. "डोवा ।

[ ३ तृतीयः प्रपाठकः] मरतयुपनिषत्‌। ३७३

विसुटिङ्गमविनेपिति नानादिष्वनेकथा प्म्रतो भवतीतयथः । एव॑ वविववोक्तदष्टा
नवत्सलवसौ मूतातमाऽनतःपरपेणाभिभूतो व्यपो गुणदहन्ियानतःकरणेगुणात्मकमाय-
करन्यमानोऽवच्छिमानो नानालमुपेति ततदूतसंातमेदेन मित इत्यर्थः ।

नानामावमेव वणयति--

चतुजोछं वचतुरंशविधं चतुर्ीतिधा
परिणतं भृतगणमेतद नानातस्य रूपम्‌।

चतुनौर० रूपमिति । चतवारि नाटानि परिच्छेदकानि यम्मिलत्तया । नरयु-
जाण्डजयेदनेद्धिन्नस्वशरतुमिनरवच्छिनमिल्थः । चतरदशविषं मृरादिच्मुदंशमो-
गस्थानप्रकारमिलरथः। पुनजैरायुनादीनामवान्तरजातिमेदेन चतुरशीतिा तावहं ताव-
तोऽप्यधिकं वा भेदेन परिणतमुपचितभितयथैः । किं तत्‌ । मूतगणं भूतानां गणो यस्मि-
सदूतगणं पञमहामूतसंहननं यदेवविथमे्ै नानालस्य भेदस्य सूपं खह्पमि्यथः ।

उक्तस्य चराचरलक्षणस्य स्वतशवेतनत्वराङ्कां व्यावतैयश्चिदात्मनोऽम्माद्धेदं मूच-
यति-

तानि हवा एतानि गुणानि एर
पेणेरितानि यक्रमिव गृत्पचेनेति ।

तानि ह वा० शृत्पचेनेतीति । तानि जरायुनादिमेदेन चतुिधानि भूरादिभेदेन
चतर्दराविधामि च ह वा एतानि चतुरशीतयादिप्रकाराणि गुण्यन्ते पुनः पुनराववन्त
इति गुणानि पुरुपेणान्तस्थेनेरितानि गयेन कुटनेपितं चक्रमिव धरमन्तीति शेषः ।

इदानीं मूतात्मनुगतस्यापि बिदात्मनो मूतात्मगतावस्यादोपषसंसश मवं दृ्ानेनोप-
पादयनपंसारित्वापपारितन्यवस्यामाह--

अथ यथाऽयसि्डे हन्यमाने नाभ्निरभिभ्रयलेवं नामिभुयत्यपरौ
पुरुषोऽमिभूयत्ययं मृतात्मोपसंशचिषटत्वादिति ॥ २ ॥

अथ यथाऽयसिपण्डे० संशषटतवादितीति । अभिमृयतयमिभूयतेः न हन्यत
इत्यर्थः । न द्योष्ण्यप्रकादाखमावस्यामेः स्वतोऽवस्थामेदो वक्रव्र्थूष्मतवदिल-
्षणोऽयःपिष्डाचुपापिपरामदीमन्तरेण निरूपणपथमवतरति । एवमेवात पुरुष आन्तर-
श्िदात्मा नाभिमूयति नाभिभूयते मूतात्मगतावस्यामि्दविप्यादकषणेनं पंसूरयते,
अत्राप्युपाधिपरामरशमन्रेण मेदवरिपयीपतयोरनिरूपणात्‌, अरयः तु ूतात्माऽयःपिण्डदि-
भेदेनाऽऽकापवत्तया मृह्यमाणाम्यामापतरूतपवातोपपंश्िष्टताततदौत्माभिमानितयाऽ-
नुगतत्वादभिमृयलमिभूयते तदवस्यामिरवस्यावान्मवतीलरथः ॥ \ ॥

१ ग, मृत्यवेने" । २ ग. मृत्येन । ३ ख. "लसी मू*। ४क. तेह ५क. यं भू" ।
६ ग. णण्डामे" । ७ क. 'दासतामि" ।

३७९ रामनीथविरचिनदीपिकासमेता- [ ३ तृतीयः प्रपाठकः )

यम्मादं देहामिमाननिवन्यनमात्मनः ममारितवं तस्मदहस्मावाछोचनया देहाभि-
मान्याय काय ममापिववायति विवकषनद्रहस्य व्ीमत्सगोचरतामाह--
अथान्यत्रप्युकतं शगीरमिदं मधुनादेवोदतं संदृद्धधुपेतं निरयेऽथ
पर्रारेण निप्कान्तमम्थिमिधितं मांसेनानुटि्रं चपणाऽवनद्ध
पिष्पत्रपित्तकफमज्मेदोवसाभिरन्येषाऽऽमयेवहुभिः परिपर्ण
कोक इख वसुना ॥ ४॥
अथान्यनराप्युक्त० इते वसूनति । प्रथम मथुनादवादूते शुक्रशाणतानन्दुरूप
क्रमण निरय निरयनुस्ये मादन मुवृद्वुपतमङ्परत्यज्करनखलोमप्रकारेः परिष्य्‌-
टम्‌ | जथ नवम द्म ता ततेऽप्यधिक्े वा माते सति मूत्रेण योरिरन्धेण निष्का
सतधरियमिदं शरीरं प्रमिद्धनिलय्थः । अवनद्धं पिहितम्‌ । अन्येधाऽऽमयेरदरयूल-
पम्मारादिमिकमिरपेम्यौः । ओशो भाण्डागारम्‌ । वपु घनम्‌ । प्रतिद्वर्थमन्यत्‌ ।
निरयख्पऽम्मिजडशरर करिक्गिनाऽमिमाने न कायं इयमिप्रायः ॥ ४ ॥
एर सथृरदारीरे वैराग्याय नसवमावमृक्तवा सुकमेऽपि शरीरे वैराग्याय तत्वभावमू-
पन्पर्यति--
अधान्यत्राप्युक्तं संमोहो भयं विषादो निद्रा बन
पमादो जरा शोकः श्वत्पिपासा कारण्यं कोधो
नास्तियपङ्गानं मात्सर्थ नेप्कारण्य मृदतं निव्र-
त्वं निराटृतिखमुतत्वमसमतमिति तामसरानि।
अथान्यतराप्युक्तं समोहे तामसानीति । समोहो विपर्ययः । तन्दरयारप्वम्‌ ।
प्रमादेऽवयकतस्येप्वधानरृन्यता । जरा देहर्ोऽप्यन्तःकरणेन जी्ेऽहमित्यमि-
मानात्तद्धमीनरानुकराला । कपण कृपणत्वं सत्यां संपत्तौ कदत ।
“अत्मानं धरमञ्ृतयं च पुत्रदारांश्च "पीडयन्‌ ।
देवतातिधिशरयांशच प्र कदे इति स्मृतः" ॥
ति स्मतौ कदय्तणमुक्तं स एह कृपणस्तम्य मावः कापष्यमिलर्थः । नास्ि-
क्यमामुष्पिक श्रयसि निरय वा नास्तीति वुदधिर्वदायनादस्थ। अज्ञानमपेक्िता्थासूर्तिः ।
परद्यपहिष्णुतवं मात्पयम्‌ । नेप्करार्यं नेयम्‌ । मृढत्वमकििकित्वं विवेकराहिय-
मिति यावत्‌ । अती न मारन पनरक्यम्‌ । निव्रीडत्वमकाय॑करणेऽनप्पतवम्‌ । निरा-
कृतित्वमनतरम्थितखमावतम्‌ । उद्वतलं साहसेषु निःशङ्कत्म्‌ । अपमत्वं विषमबु-
द्वित्वम्‌ । एतानि ताममरानि तपोगुणेदरेककृतानीलर्थः । अन्यत्परािद्धार्थम्‌ ।

* क. रित्वभावाये" । > स. 'प्युक्तध्श'। ३ ख. चसुनेति । ४ ख. 'प्युक्तस्तं' ¦ ५ स,
भयभ्वि। ६ क. तना) ° क. "मेपिन्न"। ८ ग. न्तरनुः । ९ क. पीटयेत्‌ ।

[ ३ तृतीयः प्रपाटकः ] प्ह्युपनिपत्‌ । ३७५

रानपान्याह--
अन्तस्तृप्णा सहो रागो लो हिसा रनिरिषटिवयात्रुनवमी-
प्याऽकापमस्थिरतय चच्त्वं व्यप्रतं जिगीपाऽ्थोपाजनं मित्रानु-
ग्रहणं परिप्रहावटम्बोऽनिष्ेपविद्धियार्थपु" द्रषििपरप्वमिष्वङ्ग
शुक्तसखरोऽन्रतमस्िति राजसान्येतैः परिपएणं एतैरमिमृना
इत्ययं भूतात्मा तस्मान्नानारूपाण्यामोनील्याओीतीति ॥

इति मेध्युपनिपदि तृतीयः प्रपाठकः ॥ ३॥

अन्तस्ष्णा० आगरोतीतीति । अप्राप्यऽपव्रऽमिपोऽनमतप्णा । भतम्ृ-
प्णेति पटठेऽतः परं राजपरान्युच्यन इति योज्यम्‌ । सेहः पुत्रदारादिषु ममत्वामिनि-
वेशः । रागस्प्वाप्क्िरात्मलवाभिमानः । टोमा ठव्यपु विपवेष्वचवृद्यभावः । हिमा
परपीडा । द्विषि । व्याधरृतलं व्य्रूनामिप्रायतं गृढामिमरिेलैः । ईप्या निर-
येकस्पध । काम्यत इति कामः एं तद्रहितं यथा स्यात्तथःऽम्थिरतवं चाञ्चल्यं निर-
यैकग्रवृत्तिममिलथः । यद्राऽऽकाममाकामत्वमाममन्तात्कामवत्वममपूभकामतमि-
त्यथः । अत एवास्थिरत्मेकम्मिनिषये स्थे्यरहिततम्‌ । चरतं चटवित्तत्वमगाम्मी
यैमिति यावत्‌ । व्यगरतवं व्धमनिता । धनवियादिभिः पराक्चेतुमिच्छा जिगीषा] अम्य
पदुधनकषत्रादेरुपाननं येन केनचनोपायेन संपादनम्‌ । तदथं मित्राणामृषकारिणम
ग्रहणं दानमानप्तत्करिरनुप्रणम्‌ । परिग्रहवटम्बो गृहाश्रमोत्माहः । उत्तरं वाक्य-
द्यं स्पष्टार्थम्‌ । अभिष्वङ्गः प्रीयतिरयः । शुक्तखरोऽव्यक्तम्बर्तद्समिति यात्‌ ।
अन्तमो बहन्ः स्यालाचुदेशेनादानपरतवमित्यथः । तुशब्दः पतरीकतात्तामपाद्रयव-
च्छेदा्थैः । इयवंविधानि राजप्तानीलधः । एौरिादिः स्पष्टार्थः । यस्मदषं तामे
राजेश धर्मरमिव्याप्ोऽयं भूतात्मा तस्दवासनावापिततया पुनः पुननानार्ूपाप्यापो-
तीति । अम्याप्तः प्रपाठकपमा्ि्योतनाथः ॥ ९ ॥

इति श्रीरामतीथविरचितायां मृत्राराखापानपद्‌।पिकाया तुराय
प्रपाठकः ॥ ६ ॥

१ ख. अतस्त ।२ख.दहिस्मा। ख. प्राति । ४ क. व्यसनित्म्‌ ¦ ५ क. 'दिभिर्जैनु' ।
६क.म्‌। भि । ७. "स्मात्तद्रा'।

३७६ रामतीर्थविरनितद्रीपिकासमेता-- [ ४ चुर प्रपाठकः ]

अम नतुर्मः प्रपाठकः |
पृवसिन्प्पाठक एङस्यैव चिदात्मनो मूतातमोपाध्यविवकेन पपारितवं तदवतावस्था-
मिखस्याव्र्तं नालं वेयतरमादिदरोषपमर्गो न स्वतः स्वतस्तु निधकर निलशद्ध
एतेति प्रतिपादितम्‌ । तदेतवधराय मृनात्ममावोपमर्देन शुद्धात्मखमावावाप्त्युपायं जिज्ञा
सवो वारघिस्याः पएृच्छनीत्यास्यायिकामिवानुमरन्ती श्ुतिर्मोक्षपताधनं तचचन्ञानम-
स्तर ङ्गबहिरङ्गपाभनोपिनमृपदेष्ठं प्रवते । ज्ञातव्ये हि विष्ये निषारिति तज्ज्ानोपायनि-
ज्ञापावमर इति संगतिममिप्रेत्य तदय गुरूपसत्ति विदधाति-
ते ह खलु पायोध्वरेतसोऽतिग्रिसिता अभिपमेत्योुभगवत्र
मरस्तेऽस्त्वतुशाधि त्वमस्माकं गतिरन्या न विता इति ।
ते ह सटु० न विद्यता इतीति । हशब्द रेतिदया्थः । खलुब्दो वाक्यालका-
राः | ववदब्दोऽधारणाभेः । उष्वरेतसः पुवक्ता वाटहिल्या ऋषयः | ते ह
विम्मिता अवधारणम्या्ाचयः । क्रिभिदमहूतमिव नित्यङदभिदात्माऽम्मत्प्त्यगातमा
सत्तपि परोक्ष इव शुदधाऽप्यशुद्ध इवाक्रियोऽपि सक्रिय वेति विप्मिता एव पतन्त
परनापतिं गृहमित्यध्याहारः । अभिपरमेत्याऽऽमिमुस्येन प्म्यम्िधिपुषैकमेतयोचुरक्त-
वन्तः | हे भगवते तुम्यं नमो नमनमिदमम्तु त्वमनुरापि शनैः रिक्षयास्माकमस्मा-
नित्यर्थः । मथवाऽप्मानिति पदमध्याहर्त्यम्‌ । अन्यानप्रर्थयष्वमिति चैनवं वाच्य-
मित्यम्परित्योचृरस्माकं तच्छप्याणां गतिरमन्तव्यं स्थानमन्या त्वदन्या न विदयतेऽ-
तस्त्वामेव पृच्छाम इत्यथैः ।
यद्धमुपपन्नौ लम एच्छनीत्याह--
अस्य को विधिभृतात्मनो येनेदं दिखाऽऽत्नेव संयुज्यमुपैति
तान्होवाचेति ॥ १॥
अस्य को विधिः० होवाचेतीति । अस्य प्रत्यक्ानुमवतिद्धस्य भूतात्मनो भूत-
मवातमातलेनोपगतस्य को व्रिधिविवानं कः प्रकारो येन वरिधिनोपायमूतेनेद मूतासत्व
हित्वा विहायाऽऽसन्नत्मनि चिदानन्दपत्सहटप एप्र पू्णामनि " सायुज्यं सयुग्भावं
मूतातमतवविलापनेनेपेति निश्सतोपापितया ख्र्पेऽवतिष्ठो प को विधिक्ं विधिं नो
बृहीत्युक्तवन्त इत्यथः । तान्दोवाचेतयुक्ताथः ॥ १ ॥
एवं पृष्टः प्रजापतिः प्रथमं वैराग्यदा्याय मूतात्मनः खरूपमुषन्यस्यति यस्षिन्रा-
सक्तः सश्विदात्मा खं हप परमं पदं न नानाति तदं ििन्यतां तवदिति-

१ क. वियत । २ क. "दुिदा ३ क. त्रस्तं ए। ४ ग. सायोस्यः। ५ ग. “नि सायोज्यं
पा । ६ ग. तिष्टत प्न)

[ ४ चतूरैः प्रपाठकः ] मभ्युपनिपत्‌ । ३७७

अथान्यतरापयक्तं महानदीपूरमेय इवानिर्वकस्य यत्पुरां
अथान्यत्रापीति । अम्य मूनात्मनो यतरा तदनिवनकमियय्यः । नासि
निवर्तकमस्येलनिवनकम्‌ । पृराक्रनंपुष्यापुयरूपं कमे महानरैीएमय छू पनः पृनर-
विच्छेदेन जायमानं यततो मेगेन क्षीयमाणमपि पुनः पुनः पमां क्रियमाणता
तातो बरहतञानादन्थ॑तरिकौकमस्य नास्तीतययः | तथा च श्रुनी- “प हीदमकं पुनः
पुनजनयते" “प हीदमन्नं धिया भिया जनये कममियद्येतत्न कुर्ात्ीयेत ह" एति 1.
“भिद्यते टदयग्रन्थिः'" "नान्यः पर्थ त्रि्यनेऽयनायः' इति च ।
सतम वाऽऽसन्ञानं वा मंपाव्रोत्तरे वथमि कर्मक्षयं करिप्यामीवादा न कर्ये
त्याह-
सयु्रमेखेव दुनिवार्यमस्य मृत्योरागमनं
समुद्रेति । अस्य मृतात्मनो सृचोरागमनं मरणप्रापषिः पमुद्रस्योतपपतो वेष केटा-
धावनमिवानिच्छतोऽपि दुिवारथमस्य मृयोरागमनमित्यथः ।
यावज्ीवति तावल्यपि काटे नेच्छया पुरपाथाधनक्षमभियाह--
सदसत्फटमयेः पारः पङ्कखि वद्धं बन्धनस्थ-
स्येवाखातंत्यं यमग्ियस्यस्येव बहुभयावस्थं
सदसदिति । तत्तवर्मेपदितनेकमु खदुःसभोगवामनामयैः पद्ध निगडित
सतपङ्गुरिव गमने पत्साधनप्रवृ्तवक्षममि््ैः । तत्र हेतुमाह्--यतो बन्धनस्थस्य
वध्यतेऽसमन्निति बन्धनं बन्धनागारं तत्स्यस्येवालातन््यमस्य मर्तः पङ्रिाकिचि-
करं भूतातमखरपमियथैः । अतोऽ विशाप्ो न कारय इत्यथैः । इतोऽपि न विशधाप्तः
कार्यो यतो यमस्य दण्डयितुर्रिषये गोचरेऽवस्थितस्य यथा बहुविधे मयं तथा कहूभ-
याविष्टाऽवस्था यस्य तत्तथोक्तं स्स्मादपि शङ्कितमयमिल्ः।
भूतततातमभिमम्यमानस्य विवेको द्मोऽपि दु्धम कयाह--
मदिरोन्मत्त इव मोहमदिरोन्पत्तं पाप्मना गृहीत इ धाम्य-
माणं महोरगदष्ट इव विपयदषटं पहान्धकारमिव रग॑न्धम्‌ ,
मादिरेति । मोहोऽविवेकः स्तब्धता । पाप्मना पापग्रहेण गृहीत इव भ्राम्यमाणं
सदैवावरामिलर्थः । यद्रा ्रहगृहीत इव पाप्मना पापेन भ्राम्यमाणमिति योजना ।
विषयदष्टं वाप्तनारूपेण विषयेराविष्टमिलः । महानन्धकारो यश्षि्तन्महान्धकारं
निरीं तद्रद्रागो पिषयापरक्तिः सोऽन्धकार इव हितराहितप्रा्तिपरिहारोपायावरणं तेना-
स्धमावृतमितयथेः ।

` १क. श्लो निवर्तेते | व्रः २ ग, व्रह्मातमह्ञाः। ३ग. न्यतो निव! ४ ख. मनभ्स' ।
५ ख, "तसत्यद्यः । ६ क. ¶्रयावस्थ" } ८ ख. "गान्धकारमि" ।
४८

३७८ रापतीथग्रिरचितदीपिकाममेता-- [ ४ चतुधैः प्रपाठकः]

(न

त्दानीमम्मिन्म॑सगद्धिरपि न कारयत्याद--
इन्द्रनाकमिव मायामयं
इनद्रनारमितरेति । मायाविनिरभितरम्त्यदरिवदृष्टनषटखरूपतवान्मायामयमि्य्ः ।
नत्चन्नानवाध्यत्वादपि नासिन्प्वमवधेयमित्याह--
स्वम इव मिथ्यादश्नं कददीगभ इवासारं
सवम इवेति । मिथ्यादरनं बाध्यद्ानमिलय्थः । विमतं वाध्यज्ञानप्रतिमापे कादा-
चित्कावात्छम्रपदितयनुमानमुक्तं मवति । कदरीगमतदन्तःरााका तद्वदिदमप्ार-
मल्पोपवरातमप्यमहमानमिचथः ।
प्रतिक्षणपरिणामादप्यक्रिधास्यमित्याह--
नट इव क्षणवेषं
नट इषेति । यद्वा नानाजात्यमिव्यज्ञकक्रममाग्यनेकाकारपरिग्रहात्रट इव दुढ-
ष्यमित्यथः |
अम्मि्तोकृमार्ोन्दर्ादिवुद्धिरपि न कारयेयाह--
चित्रभित्तिरिव मिध्यामनोरममित्यथोक्तम्‌ ।
चित्रेति । मांपशोणिनादिमिर्बीभत्सितलाच्न मनोरममित्यथैः ।
तदुक्तं मनुना--
""अभ्थि्धृणं सरायुबद्धं मांसदोणितलेपनम्‌ ।
चमावनद्धं दुगं धप मूत्रपुरीषयोः ॥
जराङोकममाकिषठं रोगायतनमातुरम्‌ ।
रजम्बरमपनिषठं भूतावासमिमं त्यजेत्‌" इति ॥
( अ० ९ छो ७६-७७ )
इत्यमेवमृकतेऽ्थं । उक्तं छोकररूपं वचनमिति रेपः ।
दब्द्सपीदयो दथा मर्त्येऽनथा ईवाऽऽस्थिताः।
शब्दस्यशदयो रि विषया अनथ अपि मत्य मरणषर्विणि मूतालन्यथा इव सूह-
णीया इ्ाऽऽभ्थिता अङ्गीकृता न त्वेते शृहणीया इति योजना ।
कुन इत्यत आह--
येषा सक्तस्तु भरतात्मा न सरेत्रम पदम्‌ ॥ २॥

"9 ५

भृतात्मा यकं सक्तो वेपवापतक्तसतु परमंपदं वैष्णवं षाम न स्रेत्रतुंदधीतितय्ः।

१ क. “तटृबुद्धि' । २ ल. इवस्थिः। ३क. इव स्थि । ४ ख येषा्सः।५ग. २त
प्रप्र । ६ क्र. दंस्त्र |

[ ४ चतुर्ष प्रपाठकः ] मनयुपनिषन्‌ । २७९

एवविधं मूतालनः सवसं बरहमादिमस्वपयनतं समालेच्य तम्मितमिमानस्त्याभ्यः प्रवे
िनत्यमिप्रायः ॥ २ ॥
तदेवं वैराग्याय मृात्मनः खरूपमुपवर्भदानीमम्य यगोपायंपृषमषदिदनि--
अयं वाव सखस्य परतित्िधिभेतात्मनो यद्रेदक्रिाधिगपः
अयं वाव खखस्येलादिना । अन्य मृनात्मनेोऽयं वा्ायमेव खलु प्रतिरिभिः
प्रतिविधानं प्रतिक्रिया मूनात्मलप्रहाणोपायः । कोऽयम्‌ । यद्योऽये केदिापिगमः।
वेदद्वारा विद्याया जत्मतततत्रिपयाया अधिगमः । मम्यक्ापिरियथः ।
कथं वरि्यापिगमो वेददिवयीक्ायां त्िविद्िषनि यत्तनेलादिशरुयनतरविनियो गनुग -
धेन खवणीश्रमविहितधमीनुष्ठानप्मावकरतखानरदधि तिना न ज्ञानापरिम इत्यमिप्रयि-
णाऽऽदौ बहिरङ्गाणि कर्माणि विदधाति--
स्वधमस्यानुचरण
स्वधर्पसयेस्यादिना । घो धः स्वधम अवदय की तम्यानुचणपनृक्रमणानु-
छठानम्‌ ।
एतदेव स्पषटयति-
स्वाभ्रमेष्वेवानुकरमंणं स्वधर्मस्य घा एतद्व्रतं स्तम्बन्ना-
लेरापराण्यनेनोध्व॑भागत्यन्यथाऽ्डित्येष स्वधमोंऽ-
भिहित यो वेदेषु न सधर्मातिक्रमेणाऽऽधमी भवति ।
स्वाश्रमे्मेवेति । य्य वर्णस्य यावन्त आश्रमा विहिाेप्वाश्रमेपवेव विहितानां
कर्मणां तेन तेन करैनानुकरमणमनुष्ठनिति यतर प्रसिद्धं सखधम॑स्य तरतं निष्ठा । भप
राणि काम्यादीनि कमणि सग्बशासेव तृणरालाकेव हृदानीलैः । एतदुक्तं भवति
येन यच्छक्यं कतं तत्न तस्य हितपराधनं किं तु य्य वर्णस्य यस्मिन्नाध्रमे यो भमो
विहितः स तस्य हितसराधनं तेन मोऽनु; काम्यादि तु मूमुभुणा हेयमिति । अनेनो-
क्तप्रकारसवधरमाुष्ठनिन । उरधवमाक्‌, पंमारमण्डशदुपरि यदकतमारि बरह्म तदर्मुच्यते
“उर्वो अवाद्ाख एपोऽत्थः सनातनः । तैव शुक्रं त्रच तदेवारूतमुच्यते ।
तकषिंहोकाः भिताः सवै तदु नालेति कश्चन" (कठो ° ६) इति श्रुत्यन्तरात्‌ । तध्व
ब्रह्म मनत इतय्वमाक्‌ । ब्रह्मज्ञानवान्मवतीत्य्थः । अन्यथा स्वधमातिक्रमणे काम्यक्र-
मनिष्ठायां वाऽवाड्त्यथो नरकादिष्यानम्चीनानेकानिलयपुरुषाथ वा मनतेयथः ।
प॑प्ारमण्डशान्र व्यावर्तत इत्यमिप्रायः । उपप्रहरति-एष एम यो वप्वमिहितो
व्णीश्रमनिबन्धनो न काभ्यादि खथरम इत्यर्थः । यचि काम्यायपरि कमै कामिनः

€

१ ख. ^रणस्स्वा" । २ ख. भणस्स्रः । ३ स. वेवेतरा'। ४ ख. ववाद्यतत्ये' । ५ क
"ति यद्यस्याविदितं त° ।

३८० रामनी्निरचितद्रीपिकासमेता-- [ ४ चतुरः प्रपाठकः ]

स्वामिच्पिनैपाधनत्वास्ो भमौ मनि तथाऽपि न तत्वरूपात्िभिहेतुरिति न मस्य
तम्य स्वममलम्‌ । स्वणोध्रममात्राधिकारकम्नु पर्मचित्शद्यादिपरम्परया स्वखरूपा-
तिमविहेतरितिं मख्य हूति भावः । उक्तवा व्यतिरेकमुतेन दटयति-न खधमीति-
करमणाऽऽध्रमी मवति । कश्चन नत्तदाश्रमटिङ्धारणमात्रादाश्रमी न मवति, तस्य स्वू-
पतोऽपृरुपाथतवालयरुपीयहिनृलाचचति मावः ।
नन ङ्विमियेवमाश्रमधमप्वनियत्नः क्रियते तयेव व्रहमवि्योदयसंमवात्‌ । तपसा
तिदे महत्‌" इति क्चनारिति चेत्सत्यम्‌ । तदप्याश्रमधमोविरोष्येव साधनं न तद्विर-
द्रमपीलयारयनाऽऽह--
आभ्रमप्वेव्रानवरस्थस्तपसी वदयर्व्यत इत्येतदयुक्तं
आश्रमेप््त्रति । आश्रमेप्यनवस्य एवानाश्रमस्य एव तपसी वा धार्मिको वेत्याघयु-
च्यते यततद्रतदयुक्तमिनि योजना |
ननु तहि तत्र तत्राऽऽसज्ञानपाथनेषु (पमा ब्रहम विजिज्ञा, इत्यादि तपोवि-
धानमनथकरं सधमनुष्रानादषाऽऽमन्ञानमिद्धसित्याशङ्खायामाह--
नातपसस्याऽऽनमङ्ञानेऽभिगमः कर्मसि द्रति ।
नानपस््स्येति । अपरस्य वैध्रायरश्नोपणरहितस्याऽऽलज्ञने नाधिगमो नाधि-
गमनमातमज्ञानं ई प्रा्नोतीत्यथः । न केवछमेतावत्कि तु कमेपिद्धिवी कर्मफटहाभो वा
तस्य न स्वाद्धियः।
अम्मितर्थ पंमनिमिव छोकमुदाहरति-
एवं हवाद--तपसा माप्यने सख स्ातपमाप्यते मनः ।
मनसः पराप्यते यात्मा यमाप्त्वा न निवत इति ॥ ३ ॥
एवं द्याहेति । तपपा स्वधमाचरणेन तदविरोपिवेप्णवादिनिप्कामवतविरेषाचरण-
टक्षणेन च मर्तं सक्सगुणप्रधानं चित्तं प्राप्यते, विददधपरच्वता टम्यत इृलर्थः।
तस्मा्तस्वान्मनः संप्राप्यते । मनुेऽनेनेति मनो विवेकविन्ञानम्‌ । तस्मान्मनो मनना-
दात्मा पूणं तत्वं परं ब्रह्म दि निश्चिते प्रप्यते | आत्मतच्छपरक्षात्कार एवाऽऽतप्रा-
पिनीन्या तस्याऽऽपिमित्याप्तसव्पत्वात्‌ । अत आत्ममाक्षात्कारो मवतीत्यर्थः । कोऽ-
यमात्मेत्यत आह--यमाप्त प्राप्य सक्षा्छृत्य न निवत पुनः सेसारमण्डे मृतात्म-
वराय नाऽ मुच्यत इत्यथः ॥ ३ ॥
ददानीपृक्तं साधननातं राक्ित्रयमिव संपायोपायोपेयमवेनाऽऽत्मपाक्षात्कारे समु-
चयेन त्रिधत्ते--
१क. र्ताद्विना'। रग. कैवं । २ क "लादपु'। ४क. "पाह" । ५ ख. "वावस्थि-
तस्त ६ ग. च्यता६।०स दप्युक्त। ८ क. न भवती! ९ क.गतमेत्र। १० ख. "तताड

[ चतरः प्रपाठकः ] मेतयुपनिषन्‌ । ३८१

अस्ति ब्रह्मि व्रह्मरि्ा्रिद्वीदव्र्मद्रारमिद्‌-
मित्येवतदाह यस्तपमाऽपहतपाप्मा ॐ ब्रह्मणो
महमित्येवतदाह यः सयक्ताऽजस्रं विन्नयति
असि ब्रहयेन्याद्िना | या व्रह्व्ियातिद्र्मविषयां त्रियां श्रवरणमननक्षणां वेत्ति
सोऽस्ति व्रहमखण्डमचिदानन्दात्मकं वरहमागनीलयत्वीत्‌ । प्रमाणयुक्तिजन्यं व्रहमन्तानं
ब्हपर्तिमाधनमित्युक्तवानि्ययैः । तथाच श्रत्यनतरम्‌--"अम्तीनि तुतत ऽन्यत्र कथं
तदुपटम्यते । अम्तील्यवापह्व्यभ्यः' ( करटो ०६ ) इति । यस्तपपरा पूर्वोक्तरक्षणेना
पहतपाप्मा विदरुद्धसत्वः, स त्वेतदिदं तपा यथाग्यास्यातरूपं व्रह्द्वारमव ब्रह्मप्राप्ति
द्वारमाराहूपकारकं भवतीतयादेति मध्यगरन्थयोजना । यः पुनः सुयुक्तः सुतरामध्यात-
योगनिरत ओं पिजं चिन्तयति प॒ एतचिन्तनाटम्बनमेकारषूपं ब्रह्मणो महिमा
माहात्यमािभूतं बहवैतदिलयहेति योजना । सेमर्थनातं वाचकृशब्दसंभि्लात्तसि-
नेवगम्यमानं ततो न पथगत्ि | वाचकशब्दमेदाश्च ' तद्यथा शङ्कुना सर्वाणि पणीनि
संतृण्णान्येवमेकरिण सवां वाक्‌ संतृण्णा अकार एदं सवम्‌ ' (छान्दो ०अ° र)
इति श्रुतेरौकाराच्नातिरिच्यन्ते । स॒ ्चोकारोऽपि स्फुरणावगृण्डितत्वान्न ततोऽन्योऽसि ।
स्फुरणं च सर्वस्य नामह्पातमकस्य ब्रहैव “ आत्मैवास्य ज्योतिः ' इति श्रुतेरात्मा च
ब्रह्म ' अयमात्मा ब्रह्म ' इति श्तेः । तथाच प्रणवेन ब्रह्मातमानुमंधानं बरह्मणः साक्षा
स्ाक्षाकारहेतुरिति प्रणवाथनु्धाननिषठोऽत्वीदित्युक्तं मवति ।
एवं तरिधा विभक्तं साधनमिदानीं समुच्चित विधत्ते--
तस्माद्विद्या तपसा चिन्तया चोप्यते ब्रह्म ।
तस्मादिति । अत्र घयाणमिषमिकसििनपुरपे योगपयाप्ंमवादवदयंमाविनि क्रमेऽ-
यिहोत्रयवागृपाकवदथक्रमो द्रष्टम्यः । तथाच प्रथमं तपस्ततो ब्रह्मविद्या श्रवणादिल-
षणा ततः प्रणवैकनिष्ठतेति क्रमेण साधनत्रयवान्रद्मोपटभतेथेः ।

ददानीमुक्तसाधनत्रयातिशयवतः परमफलकथनपर्कं साधनत्रयतरिधेः प्रा्ञस्याय
ब्रह्मविदं स्तोति--
स ब्रह्मणः पर एता भवत्यपिदवंतं देवेभ्येतयक्षव्यमपरिमि-
तमनामयं सुखमश्रते य एवं िदराननेन तरिकेण ब्रह्मोपासते ।
स ब्रह्मणः० ब्रह्मोपासत इति ! स एवं ध्यायन्िद्रास्रह्मणोऽपरस्य हिरण्यग-
मास्यस्य शब्दव्रह्मणो वा परः परस्तातपरं बरल्ैता गन्ता भवति परं ब्रहैव भवतीय्थः ।
इदं मुरुयफठकथनम्‌ } ‹ ब्रह्म वेद्‌ व्रदचैव भवति › इत्यादि च श्रुखन्तरम्‌ । तति

१ क. श्ययोपासनया चि'। २ ल. सद्र । ३क. वलं ।

३८२ रामनीधविरचितदीपिकासमेता-- [ ४ चतुरैः प्रपाठकः ]

हिरण्यभोडन्योऽनि मम्मालरमयमनीचादाङ्कयं न हि न हि पोऽप्ययमेवे्याह--
अधिदगरत्रमिनि । सम्य दम्यो ऽप्यःगुषरि यदूषतं सवदेवाभिपतितवं तदप्यय-
मेना मवनीति योजना । अश्नुत इति वश्यमाणेन वाऽ्वयः । इतिशब्दः प्रदरीना्थैः ।
देवाशचायमेव मवतीयवंतिधमस्य माहाप््यमिलय्थैः | किंचाक्षय्यमविनाशि । अपरिमितमिति
रिेपणमव्रिनङिलमाधनम्‌ । यत्परिमितं देशतः काटतः स्वह्पतो वा परिच्छिन्न
तद्विनाशि चं यया धरा । इं तु तद्विपरीततलवादक्षयमिलरथः । पत्ाखिप्ुलवदस्य
सातिश्यत्वपालन्तयदुःतमेमेदशङ्कत्यावृत्तये विरोषणमनमयमिति । एवैभूतं यत्पुसं
तदश परा्नाति भृङ इति वा। क इतयेतायमाह--य एवं विद्वाननेन तिकरेण
ब्रहोपासन प्र इत्यगः |
पुनरपि फलनतरमिव ब्रह्ममाक्षातकारनानरीयकरमृपाधिनिवृ्तिमुपन्यस्यति--
अथ यैः परिपर्णोऽभिभृतोऽयं रथितथ तरेव पुक्तस्तवा सनेव
सँयुञ्यपुपेति ॥ ९ ॥
अथ यः° सायुज्यमुपतीति । अयस्यामवस्यायामयं पिप पू्णतमा सन्नासन्न
वाऽऽत्मूत तरहम्येव सायुज्मुपेतीति संबन्धः । सायुन्योपगमनप्रकारमाहावशिष्ैः पदैः ।
यूतपरिणमदहन्दियारिरक्षणैरयं विद्वामं "परिभूत आत्मप्ातछृतो रथितश्च रथं
प्रपि रथितं च प्रापित इति यावत्‌ । तवैव तैभतपरिणामेः । बा एवेति च्छेदः ।
वादब्दोऽप्यर्थे तैरपि मुक्त एवेत्यनयः। तुशब्दः पुन्न्शङ्कावयावृत्यर्थः । आतनने-
वेत्यादि व्याख्यातम्‌ ॥ ४ ॥
एवमात्मानातमनास्तचचमासतचत्रज्ञानं च समाधनयुपशर् क्रि कृतवन्तो वा-
सिल्या इत्यपेक्षायां तद्र्मनुकदनती धरतिव्यकरचैः शिष्येगुरौ कर्व्यमुपदिशति--
ते होु्मावनमिवाद्सीलयमिवाय्सीति ।
ते होद्खः० अभिवाद्रसीतीति । पुनवचनमादराथैम्‌ । अभिवा्यमिवदनरील
आमिमुस्येन धरोतृणामनुमवपर्यनतं तत्चवदनस्वम्रोऽपि कृपयैव सर्वौ पदेष्टाऽपि नास्म-
हूुणपेक्षयेलभैः ।
एषं गुरुममिपृ्य किं कृतवन्त इत्येक्षायां गुरूपदिष्टपवीर्थावधारणोक्त्या तं प्रपा
द्यन्तः पुनः प्िचिन्मनोगतं एच्छनिति प्येयप्वहृपविपरतिपतिनिरापेन मनमपमाधाना्-
मित्याह--
निहितमस्माभिरेतव्रधावदुकतं मनसीययोत्तरं प्शचमनुत्रूदीति ।

[09

नि्ितं० वृहीतीति । ह मगवन्यदक्तं मवतदस्मामिर्मनति स्वचित्ते यथावद।-

१क. क्य सोऽ । > स. "नेव । ३ ग. सायोज्य' ।

[ ४ चुः परपारकः] = मषयुपानिपन्‌ | २८३

पूर्ण निहितं धनम्‌ । अत्रास्माकं नाभि दाय टः! अपेदानीमृत्तरमिनः
परमसामिः करिप्यमाणे प्रधमनुवृहाुमुयेततं त्रि कथयेतयनुरिति पू्वगान्यः ।
कः प्रश्रः म॒ पृच्छयतामित्युक्ता आद्‌ः--
अग्निवयुरादित्यः काटो यः पाणोऽनरं व्रह्मा रधो विष्णु-
रिेकरेऽन्यममिध्यायन्त्येकेऽन्यं श्रेयः कतमो यः साऽस्माफं
बहीति तान्होवाचेति ॥ ९ ॥
अश्चिः० होवाचेतीति । एफ ध्यायिनोऽन्यममिध्यायन्त । अन्यमन्यमिति वीपा
द्रष्व्या | एफेऽग्यादीनमकेकममिष्यायनीलय्ः । एकेऽन्यं प बरहम परमापमतयुच्यमा-
नमरं ध्यायत्तीदर्थः ! अत्र कतमः पक्षः प्रेयः श्रेष्ठः ्रयकर्‌ इति वा ! यः पक्षल-
वामिमतः प्ेयवेन स॒ एवास्माकं प्रेयान्‌ । तमस्माकं तरं व्रहीलपच्छक्निति योजना ।
यद्रा र तं विजानन्यः प्रष्ठः पक्षलमस्मा्ग वरहीति योजना । तान्होवाचेति श्ुतिव-
चनमृक्तर्थम्‌ ॥ ९ ॥
रेयोिमिर्यादयो वा पर्य एयग्येयाः परिपूर्ण ब्रह्म वा ध्येयमिति ष्टः प्रना-
पतिः सर्म ब्रहैव पर्येण ख्ये चोपास्यं श्रमोधिमिनाग्यद्रिखहूपेवोपास्य
तदूपाप्नाया अहपफल्तवादिलयमिप्रत्याम्यादीनामपि न ब्रह्मणो ऽन्तर्‌ खमस्तीति प्रति-
पादयज्ुपापरनाव्यकव्थामुपरिशतीयाह--

ब्रह्मणो वैता अद्रयास्तनवः परस्यागृतस्याशरीरस्य

तस्यैव छोके प्रतिमोदतीह यो यस्याुपक्त इत्येवं धाह ।
्रह्मणो° ह्याहेति । एता अम्यादिरक्षणा वरहो वाव व्रहमण एवध्याः श्रष्ठ-
सनयो मूयः। ्रहेवाम्यादिरूमेण विमव्यतेऽतसेषुबरवृद्योपासनं युक्तमिति भावः।
्रिदक्षणस्य ब्रह्मण ह्युच्यते प्रस्य । पकारणस्य पर्वािष्ठानूतस्येति यवत्‌ ।
अत एवामृतस्य निलयध्य । अारीरस्याऽऽविमवतिरोभावधर्मव्ितस्य ब्रह्मण एतास्तनव
त पुरेण संबन्धः । एवं केचसैतालनवरतदेव ब्होपस्यतमटं तदृ्ाऽनयोपासनये
लत आह- तस्यैवेति । योऽर्थो देषो कऽन्यो वा य्य पुंोऽनुपक्तोऽनृरागविपयी-
ृतसप्येह लेक प्रतिमोदति प्रतिमोदते प्रतिमोदनं करि पतव इत्येवं ोकप्रमिद्धं
हमहिदक्षपयोजना । यो यप्यानुराणयेोग्ोऽनुरभ्यमानो वा तमेव लोकाः प्रीणयन्तयनु-
सरन्पीति च प्रपिदधं लेके । तथा च प्रस्य बरह्मणो ऽगोचर्वा्निरकारलात्तसिन्ता-
षान्मनोनिरोषं कपमदककां प्रथममभ्याददितास्ेव यथाहनि त्रहदोपासनं श्रुति
ूपदिर्यत इत्यभिप्रायः । यद्वा तस्यैव तरह्ण इह टोके प्रतिमा ूतिरदत्यु-

~~~ ~~~

१ क. "हीति एच्छन्तीति । २ क. द्वेतिप। क. '(वात्त" ।

२८४ रापनी्त्रिरचितदरीपिकरासमता-- [ ४ चतुरः प्रपाठकः ]

देत्यम्यदिख्येण | नाच येऽम्यादिथम्योपपक्रस्यानुपक्तः त्रं तदेव रहम प्रतिमाः
पमुपायीमेत्यं द्याहि यानना |
अम्न्यादीनां देवानां वरमास्यतनलवमृतते पाघयति-
व्रह्म खलिविद्‌ं वाव सवम्‌ ।
व्रह्म सूत्रमिति दरं म्र व्रह्म वात्र वरदयेव खलिलन्वयः । तथाच श्रुय-
म्तरम्‌-- सवर परत्वं व्रह्म नजष्टानिति शान उपामीत' (छन्दोअ ० ३) इति ।
अस्याधः--सवमिदमष्यान्मम्रदेवमधिमृनं वाऽरपं जगदहमव खलु नात्र संशयः
कायः | कुत दृत्योक्षायां हतुमाह तजद्यनितीति । तस्माजायत इति तज्जं तसिम्ी-
यत्‌ इति तहं तेनानिति कषटन इ दनम्‌ । अम्टेपश्रन्दपः । इतिशन्दो हेत्वथैः।
तम्मादवरह्मणो जातलात्तम्मिननव दीयमानतवात्तदाश्रयजीवनत्वाच्च तदेवेदं ब्रह्म यथा
मत्मुवणायुलत्तिन्थितिटया वर गुण्ड दरदो मृत्मुवणायात्मकातथेमे तस्मात्तथेति ।
यद्यप्येवं ममेव व्रद्मगः शरीरं तथाऽपि यत्खस्मादृलृष्टलेनामिमतं तदुपास्यम्‌ ।
देवा हि मनुप्याणमृल्कृष्टतनाभिमता अन्नादयश्च जीवनहेतृतवात्तथाभिमानयोग्या इ्य-
ततत व्रह्मगोऽग्यालनव इति व्रमदश्रोपा्या इयाह--
या वास्या अयास्तनवस्ता अभिध्यायेदचयेनिदतुयाच्चात-
स्ताभिः संद्वोपयुपरि लकरेषु चरत्यथ दृतलक्षय एकतवमेति
पुरुषस्य पुरुषस्य ॥ ६ ॥
इति मभ्युपनिपदि चतुर्थः पाकः ॥ ४ ॥
या वास्या पुरूपस्येति। याः काशचिद्रस्या वाप्योग्या आश्रयाहं बरहमणोऽग्या-
लनवरोऽग्याः श्रष्ठा अमिध्वत्रेत्‌। य॒द्राऽस्य व्रह्णो यावा याः काश्चिदग्याल-
नर इति योजना । अम्मियकषे दैष्यतरिपंथी छाम । ता व्रहबुद्धघाऽमिष्यायेत्‌ ।
अर्चमेतृप्योपहारदिना पृनमरखतिमामू वा द्धे वा । नहनुयाच तत्ुपास्यदेवताता-
मिमनिनाध्यात्मपरीच्छेरामिमानं खाभाक्रिकं देवताया आत्मभावापादनेन हित्वा पथग-
म्यद्विदेकनातवं च निहनुयात्वार्यनेन्‌ । चरञ्यो ध्यानाचैनिदववानां समुच्चयार्थः ।
भाच श्त्यन्तरम्‌--"“ तं यथा यथेपासते तदेत मवति "' इति « देवो मूतवा देवान-
प्येति '' इ च। यत एं देवतात्ममावनया व्रहमतन्‌भृता देवता उपासतेऽतत्तामिर्ह्-
तनुरूपदवनानिः मदैव तरकालं प्राप्येति यक्त । उषयुपारे लोकेषु जनतपःपवलो-
केषु चरति । उपामनातारनम्या्ेकर्लति खः । तेतर तत्रोप॑सनाफट्यनि तत्तदेवता-
त्मना भृङ्ग इयथः । यथय दूवनातममाव्रहटिलदा मोगाने पनरिहाऽऽकीति “अप्रती-
काटृमबना्नयतीति वाद्रायणः' इति न्यायात्‌ । अथ यदि व्रहण्वहहोपापकरसतदा

१के.मतेद्वव्रह्यप्र ।२ से. ति पश्वमकराण्ड उप ।

[ ९ पचमः प्रपाठकः ] यःयुपनिषत्‌ । ३८५

कृत्सक्षये कृत्स सपेवतात्मनः मललोकम्पस्य हिरण्यमस्य क्षयेऽवप्तनि पूर्णत
हयरूपः सनपुरुषस्य पूर्णस्य परब्रह्मण एतं सायुन्यमेति गच्छति करममृक्तिमुपैतीतय्ः।
अम्यापः प्रपाठकममाप्यथः । अत्रेयं व्यवस्था । कार्यकारणोपाधिद्वयविहाप्नेन प्रय-
गेकरपतया ब्रह्म ध्यायत इहैव पतक्षान्ुक्तिः । प्रारव्धफट्दोषभोगाय देहम्थितावपि प्त
मुक्त एव । यः पुनः कार्यकारणत्रद्योपपकः प॒ त्रह्मण्यहंगरहाटुत्रहमटकिऽधिरारिमारगेण
गत्वा तत्नोपापनफटमेोगावपाने तत्रोयन्नपम्यक्तचत्तानानमुक्तिमुषप्यतीलयस्य क्रम-
मुक्तिः । ये पुनः प्रतीकोपापका अन्नं व्रह्म प्राणो ब्रह्माऽऽदित्यो रह्म मनो व्र्यदयेवं-
दृष्टयसतेषां ‹न प्रतीके न हि पः ` इति न्यायेन ब्रह्क्रतोरभावत्ते यथोपापनं त्रहमरो-
कादवीक्तनेषु टेकरिषु फट्मनुभूय पुनरावरतने ब्रह्मलोकं गता अपि कचित्श्चाधिदरश-
नादिनिष्ठा इति ॥ ६ ॥
इति श्रीरामती्व्रिरचितायां मेत्रीराखोपनिपदीपकायां चतुरः प्रपाठकः॥ ४ ॥

अथ पञ्चमः प्रपाठकः ।
तदेवं सपराधनां व्रह्मविामुपदिर्येदानीमुक्तवक्षयमाणपर्वोपापनाङ्गमूताचमस्कारम-
च्रनाह--
अथ यथेयं कौत्सायनी सतुतिः-
अथ० स्तुतिरिति । कुत्सायनेन दृष्टा कौत्सायनीयं व््यमाणा स्तुतिः स्तुतिरूप
मन्रगण आरभ्यते । अथशब्द आरम्भाः । यथोपरन्धा तथाऽऽरभ्यत इत्यर्थः ।
स्व ब्रह्मा तवं च वै विष्णुस्त्वं स्रस्तं भजापतिः।
स्वममिरवरुणो वायुस्त्वमिनद्रस्त्वं निशाकरः ॥
तवं ब्रह्मेति । बरह्मा हिरण्यगर्भः । प्रनापतिषिराट्‌।
लंमन्नसं यैस पृथि तवं विश्वं खमथाच्युतः ।
सारथे खाभाविकेये च बहुरषौ संस्थितिस्वयि ॥
अद्यत उपजीव्यते प्रेति वाऽत्ति पथं खात्मन्युपसंहरतीति वाऽन्नमन्नवदाचरती-
लनः । तथाच श्रुखन्तरभ्‌ू--“ अयतेऽत्ति च भूतानि तस्माद्र तदुच्यते '' (तैतति°
उ०) इति । विशं चराचरम्‌ । अथ च सर्वीत्मकत्वेऽपि त्वमच्युतोऽप्रच्युतनिनखमावः
टस्य एवेद्थः । खारथः पुरपार्थो धर्मादिचतुटयरूपः खामाविकः प्ाकरतिकः खख-
्रकृयनुपाथैलयोरुमयो निमित्तं टोकप्य त्वपि बरह्मणीश्वरे बहुधा संल्थितिनीनामार्मेण
१ क. पास्ते स ।२क. तवं मनुस्तं । ३ क. भश्वलं पृ" ४ क, श्वी लेमः। ५.
श्व त्वम ६ ख. “था सशस्थि"
४९

३८६ रामतीथतिरकितदीपिकासमता-- [ ५ पञ्चमः प्रपाठकः ]

त्वनिषठता मवनीद्यधः | अथवा स्वायं स्वामातिकरेऽं च कस्य या संसितिः प्रवू-
स्यादिनिष्ठा मा चय्यायनेवयभैः |
विभ्वश्वर नमस्तुभ्यं विश्वात्मा विश्वकम्‌ ।
पिषवभुमिश्वमायुस्तवं विश्वक्रीडारतिममुः ॥
विशस्य इति व्शरश्वाम्नम्य सवृद्धिः । तहिं विश्वमन्यद्िति शङ्कायामाह--
वरिश्वात्मति । समेव प्रश्रमिलयथः । यतो विथकगमकृत्कियते तत्करम॒विश्वास्यं क्म
कायं कगेनीति विधक्रमक्त्‌ । विशरोपादानतवाद्विधासेलर्थः । यद्रा विश्श्वरते हेतु-
पश्वालति । विध्र्याऽऽत्मा खसं तत्रापि हेनुतरिधकरमेशरिति । अतः कारणत्वा-
स्वङ्ाय विं दपराप्य नेजियमयच्चवस्थितो विशरेधर्‌ इत्यथः । भोक्तारो जीवा अन्ये
भत्रिप्यन्नीति शङ्कं वारयति--विन्वमुगिति । यो विश्वस्य भोक्ता प्रतिद्धः सोऽपरं
तवमरेलथः । सिज त्वमेव विश्वमायुः सर्वस्य सर्वमायुनीवनं प्राणरूपेण वा
सर्वायुः । तथाच श्ुत्यन्तरम्‌--“यतरद्यस्षिञ्छारीरे प्राणो वसति तावदायुः"
(केषी अ० ३) ही । फं बहुना त्वमेव विशक्रीडारत्योः प्रभुः | बल्लो
पकरणा प्रीतिः क्रीडा तनिरपेक्षाऽऽनरमरीती रतरि्तयोस्वमेव खतन्वः ममे
टत्यरथः |
नपः शान्तात्मने तुभ्यं नमो गुह्यतमाय च ।
अचिन्द्यायापरमेयाय अनादिनिधनाय चेति ॥ १॥
शानात्मने कृटम्थखरूपाय गृह्यतमाय वाचामगोचरायाविन्यायान्तरिनधियाषिष-
यायाप्रमेयाय बाहयद्धियाव्िययायानादिनिधनाय नित्यपदरूपायेत्य्थः । चकारात्छयंभ-
काराय नेत्यथः । हिशब्दो मन्त्रषमाप्य्थः ॥ १ ॥
मन्वागामारम्भे लं ब्रह्मा तवे चवै व्िष्णुरियादिना व्रह्मादिदतासलं प्रयश्र-
ह्य उक्तं तत्र व्रहमादीनां तच्चान्तरवात्कयमित्थं स्तुतिरिति शङ्कानिराप्तायोत्तरा
तरिः प्रवरो । तत्रैक एव यथोक्त्चिदात्मा स्वमायागुणेप्तदवस्याभदैश्वनेकोऽ-
नेकविशेपोऽनकविधक्रियाप्रवतैको न तत्वमेदः काप्यस्तीति ददीयन्ती श्िर्हयादि.
त्िमूतिभावेनास्याऽऽत्मन उपासनं विधातुं परथमं मूरित्रयव्यपदेशनिमित्तमाह--
तमो वा इदमग्र आसीदेक
तमो वा इत्यादिना । इं बरह्विप्णुरदरादिकमग्रे सृष्टयुपकरमात्प्ाक्तमो चै तम
एत्र तमोगुणप्रधानमायामात्नमेवाऽऽप्रीदिकमेकीमूतमनमिव्यक्तनामरूपमखण्डतमोमाभ्मा-
सीदित्य्थः । एतेनापत्कारणवादोऽपत्कार्यवादशच व्युदस्तः । इदं तम इति सामानाधि
करण्योक्ताग्र आपरीरिति स्ोक्तेश्च।

१स. "रतिः प्र । २ क. “ण इ्युकतं । ३ क. पर्तते ।

[ ९ पशम: प्रपाठकः ] प्हयुपनिष्त्‌ । ३८७

तत्कि सांद्यामिमतं प्रधानं नत्याह--

तत्परे स्पा्न्फरणरिनं रिषम पयाये प्र रन-
स्द्रनः सख्खीरितं परिपदं प्रयासेन चस्य स्यं

तत्परे स्यादिति । तत्तमः फे काथकारगततीने तत्कल्सनापि्ठनि चिदात्मनि
स्याद्धवतीति यावत्‌ । अवेतनस्य त्य स्वातन्धयानुपयत्तरित्यथः | एवं जगतः प्राग-
वघ्यां चतनपराधीनामृक्वा त्त्यवरृत्तरपि तद परीननामाह-तत्परेणेति । तत्कारणं
प्रविदीनकार्यव्यं तमः परेण विदात्मनाऽयिष्ठनवूनेतिः प्रेरितं तचतन्यामामन्या-
प्त्योपचितं बीजमिव सदिगरदियाप्येः । विमतं एरवाकप्रच्युनिपृच्छन-
मिव वीजं साम्यक्म्यत्यगिन तद्विक्षणतं प्रयाति कर्योनमषरं मवतीत्यथः । यद्यपि
मायाव्याकृतावियादिरशव्डवाच्यस्य कारणस्य नित्यैव चेनन्यव्यापिर्नित्यमेव तत्रध्य-
लतवात्तथाऽपि पुपुपस्य घप्ाद्युद्धववःृदधिपूषिकैव कादाचित्की विकर्म
्ञानु्ारिणी चिदाभापव्यातिभ॑वतीति न चरादिमाततवशङकावका्च हूति गमपितभ्यम्‌ |
यदिदं परेधितस्य तपतो वरिषमत्वगमनमेतद्रूं े प्रसिद्धं रनो रनेगुणास्यं कारणमि.
त्ययः । तत्तु रनः पू्त्रेणेततं सद्विपमलव प्रयाति । यदधदं रजपरो त्रिपमत्वगम-
नमेत पस्य स्छगुणप्रधानकारणस्य पं प्रकारमेद्‌ इत्यथः ।

एवं गुणवैषम्यं सनिमित्तं कारणव्यपारमृक्वा तस्य कीर्यक्ारपरिणामप्रकरार.
माह--

तत्सछपेरितं रमः संपराप्तवत्‌ ;

ततपमेवेति । तत्परेभाऽऽत्मन पए्वदीिं स्मेव न तमोरजमी तयोवय-
माणार्थामिव्यज्ञकत्वाप्तामर्यात्‌ । रपः सारश्चिदानन्दप्रकाशः “एसो वे परः । रपं
हेवायं लञ्याऽऽननदी भव" (तैत्ति उ०) हृत शरूलन्तरर् । स सप्रालवत्स-
म्यक्प्राकव्येनास्वत्‌ । स्तमेव यिदात्मनो विरषाक्ारामित्यक्तियोग्याकारतया प्रघ
सचिदातमाकारमेव विपररमित्यथः ।

अयमेव हि तत्र तत्र बुद्धिरिति च महानिति चाहमवमास्य इति च द्रप चाऽऽ.
ख्यायते नान्य इत्यपिपरत्याऽऽह--

पीऽशोऽयं यतामः भरतिुरषः
सोऽकञ इति । सोऽयमेशेऽश इांशश्चदापमनो विरेषव्याऽऽकारप्येव दार-

पुषिरा्वस्या न तु निरवयवस्य प्रमाभतोंऽशोऽत्ि । कोऽसौ यश्ेतामात्रश्ेता चेतना

#

१ स. मल्प्र। २ स. मलःप्रः। टक. "तेत । ४ क. (दिपातः ।५ क. काव्रर-
णप! ६ क. त्‌ मुः ५ ख. सोलयोऽ'। ८ व. शेतनमा। ९ख. एप्त ।

३८८ गमनीय विरचितदीपिकासमेता-- [ ९ पञ्चमः प्रपाठकः ]

साधिकैन्यं तया भीयतेऽवमास्यत इति चेतामात्रः स्वप्रकाशपताकिमतरेणानुभाग्य
इलर्भः। यतः ्रिपुरपः प्रनितिस्बो नानोदपमरेषिव पूर्यादिनानाविधाथीकारषुद्धिवृततिषु
व्िमाव्यमानलात््पृरय हयथैः ।

लरिकपरितिम्बवदचनन्यं वारयति-

पतः

ब्रह इति । कषेत्रं दरीरं धमोधमवीनप्रोहमूमितवात्तदापादतटमस्तकमहमिति

जानातीति सेत्रज्तो जीव इयथः । तदुक्तं भगवता श्रीकृष्णेन--
“इ शरीरं कौनेय केत्रमि्भिधीयते ।
एतयो वत्ति तं प्राहः कषेवत्त इति तद्विदः" इति ॥
तत्मद्धावं सापयति--
संकस्याध्यवसायाभिमानलिङ्गः प्रनाप-
तिधिशरत्यस्य प्रागुक्ता एतास्तनवः।

संकर्पेति । संकल्प इदं मया कर्तत्यमित्येवमाकासो मनसो विकारः । अध्यवसायः
कर्तव्यतिषयखरूपमाधनफशानां यथावद्वधारणूपा बुद्धिवृत्तिः । अमिमानोऽहमस्मि-
न्पमथं इत्यादयहंकारः । एेपामचेतने मृतदशरैरेऽदशनाजीवच्छरौरे च दरहनादेतानि
लिङ्गानि शरीरािरिक्ततया सद्धवप्रमापक्राणि यस्य प संकस्पाध्यवप्तायाभिमानरिङ्धः ।
णोिद्दिहाितरिचक्षणोऽस्तीति संमाग्यमान इत्यथः । प्रजापतिः समष्ठििरानर्ण्डि-
मिमानी देवः । विश्वा व्यष्टिपिण्डामिमानिनी देवता । इत्येवमाया एताः प्रागुक्ता अस्यैव
्षे्रजस्य प्तपरिणामप्रतिविम्ितम्य चिदातनस्तनवः | चिदात्मेव तत्तन्मूिमेदेषु ततत-
दात्मना विभाव्यमानेोऽवतिष्ठत, नास्मात्तचवान्तरमूतं किचिदिवयरथः । तथाच श्रुत्यन्त-
रमू--““नान्योऽतोऽसति दरश नान्योऽतोऽस्ति श्रोता नान्योऽतोऽस्ति मन्ता नान्योऽतोऽ
सि विज्ञौप त आत्माऽन्तयौम्यमतः (बरहदा० अ° ५) इति ! एतटुक्तं मवति किं
कारणं ब्रह्मि । ्रह्मवादिनां ब्रह्मणः सहकारिमूतनगत्कारणतरमरचे “ते ध्यानयोगानुगता
अपदयन्देवात्मशफि स्वगणेनिगृढाम्‌"' इति त्रिगुणात्मिका मायास्या शक्तिरधता
शेताश्वतराणां मनत्रोपनिपदि । पा च ब्रह्मणः सवेकारणवरतिर्वीदी शक्तिस्तेनाधिष्ठीय-
माना गृगत्रयत्रिभगिन यदा वना मवति तदा तदपिष्ठताऽपि तत्पततसफुर्तिप्रदत्वेन
तदनुगतो विरत इव भवति । तत्र च यथाविकरारम्यपदेशं सोऽपि व्यपदिदयते । तत्रापि
त्िगुणात्मकेन कारणनेधान्त्याम्याद्िरगन्येपदिदयमानः पसादीनामिेकमाधान्येन
व्रह्मदिपंन्ञामाग्रति } तद्रा तत्रऽतत्रिभूतगुणकिदिषवत्तया प॒ उपौस्यो व्यपदिरयते
गृणका्ृलमुहमररीरोपाध्यकिदोपेण तदभिमानेन वा व्यव्हियमाणो जीवः कज्ञ

फ़, णन्ानि । २ कर. "पाम्य उप्र ।

९ पञ्चमः प्रपाठकः ] मयुपनिपत्‌ । ३८९

संसारी देवो मनुप्यलिर्यकस्थावर्‌ इतिं च व्यदेशमाग्मवपरं । अव्र प्त्र मगुण-
परिणाम एव चिदातमनो विरोपामिव्यक्ति्नान्यत्र | मत्वम्य च रजम्तमःसुपवरिशेषा-
विरषाम्यां चिदात्मक्रिभावविदोषतारतम्याजज्ञानत्रियादाक्तश्यतारतम्यन मव्तम्ा-
मूढत्वादितारतम्यावभाम इति |

एतमेवामिप्रायं विददयति-

अथयोह खलु वावास्य तामोऽबोऽसो सब्रह्मचारिणो
योऽयं स्द्रोऽय यो ह खट वावास्य राजमोऽशोऽसौ स व्रह्म
चारिणो धीऽयं ब्रह्माऽथ यो ह खल वावास्य साचिकोऽाऽ-
सों स ब्रह्मचारिणो योऽ विष्णः स वा एष एकस्िधा भृनोऽ-
एथकादश्चधा द्ादशधाऽपरिमितधा बोद्धत उद्धतत्वाद्धतं भूतेष
चरति प्रविष्टः स भृतानापधिपतिदगूप्रः्यसौ आत्माऽनर्वहिा
न्त्थ ॥ २॥

इति मेब्यपनिषदि पञ्चमः प्रपाठकः ॥ ९ ॥

अथ यो ह खटु° अन्तवहियेति । अयैवपकारे प्यवम्थिते सलस्याऽऽत्मनो यो
ह ससिवित्थं वतव य एति संवन्धः । तामसलमःपरधानेऽशस्तमउपाधिको विरेषोऽमो
महे ्रहमचारिणः । कोऽपरो योऽयं शद्रः प्रसिद्ध इत्यथैः । एवमृत्तरथोरपि पयाययो-
यस्या | स्रवा एप एकः प्त वे पूवमुपपादित एष ददानीमृपा्यविषठावृलेनोक्त एक
एव रुदरब्हमिण्ण्वातमना त्रिषामूतः कारणोपायिमधिष्ठाय त्रिधामून दलैः । अष्टा
पश्चविषप्राणादिलयौ सन्तरति रयः पञ्च परतानि चेल्टपेलथैः । एकादरेग्धि-
यमेर्‌ एकादशधा । तत्रैव मनोतुद्धयोदे सति द्वादशधा । तत्तदिन्धियघरृ्तीनामनन्त-
तत्तद्धेदेनपरिमितथा । वाशव्यो विकल्पार्थः । अध्यात्मं वाऽधिमूतं वाऽपिदैवं वा यय-
किबिदलति तत्सवैमवमापरय॑लततदात्मना नानात्रिष उदूतोऽभिव्यक्त उदूततवादेव मूतं
मूतसंज्ञ आत्मा मवतीद्थः । “महदूतमननतमपारम्‌” (वृहदा° अ° २) इति श्रतेः
“एको विषणुर्महदूतम्‌'' इति सपृतेशच । यतो भूतु प्रविष्ट मूतावभाप्कतया भूतनिय
नतृतया चानुगत््वरति गच्छति मृतानि व्याभरो्त उदूतत्वाद्भतमिति यानुना । अत
एव मूतवशितया मूतानामधिपौि्ेभृव।धिषठाय पाटयिताऽनवश्चवहारद्छेवथः । उप-
परहाराथं उत्तरो मागः। इत्येवुक्तप्रकरेणाप्॑वात्मा यथान्यास्यातोऽन्तःसािप्रमातू-

१क.१तेव्यः।२क. तोत्र ३ ख. णोर्योऽ। ४ ख. योऽय ५क. सौत्र
६ ग. भूवा" । ७ क. सावात्मा । ८ ग. श चरः । ९ ग. "मा अमाव" ।

३९० रामतीथविरचितदीपिकासमेता-- [ ६ पष्ठः प्रपाठकः |

कत्रादिख्येण बहिश्रेधरकाददेवनारिर्येण विभाव्यते नान्य इलरथः । अम्याप्न आद्‌
राणः प्रपाटकरममाप्त्यरभो वा ॥ २\॥
इनि श्रीरःमदोधिरमितायां मच्यृषनिषदरौपिकरायां पचः प्रपाठकः ॥ \ ॥

अथ पृष्ठः प्रपाठकः ।
योऽन्त्िः म्ननेषृ नित्यं चरयशामषु मुदान्तह्पः ।
प्राणात्मनाऽन्नबहिरंशमादिष्यण तस्मे सततं नमोऽ ॥ १॥
नमे गृर्म्यः सम्यो यां नरणसंम्मृतिः।
सदौ पनिषे शद्धे तचेऽपयति मे पियम्‌ ॥ २ ॥
एवमियता म्रन्थमंदरमण चिदातमेक एव प्रल्य््रहमह्येण विज्ञेयः स॒ एव बह्यादि-
स्पेणनेकविरेपतम्भो ध्ययश्चति मृमृश्वपेकतितोऽथः पर्वे दितो मुक्तिश्च चिदात्म-
सायुग्यप्रापिरमिहिता । इदानीमम्थव चिदातमनोऽनेकषोपास्यत्वायानेकमहिमानमावि-
प्कृपैती श्रतिमन्दमध्याधिकारिव्रिषयास्तदरपामनाः पराटम्बना अनेकप्रकारा व्रिषतुं
प्रवृत उत्तरेण प्रपाटफेन तचक्ताननिष्ठापेक्षितानि सताधनान्यपि कानिचिद्धिषातुम्‌ ।
अस्य च खिटत्ाच्तातीवात्र संगतयोऽपश्यन्ते तथाऽपि यथापति संगतिमूहमाना अक्ष-
राणि व्यास्याम्यामः तत्राध्यालमापिमूतदरेहव्रह्मण्डोपाधिम्यां चिदात्मनः क्रियाश-
क्तिप्रधानलिङ्घानूगतचिदामाप्ामेदेन प्राण आदिलश्वेति द्विषा मेदं प्रकल्प्य तेनाऽऽत्म-
नोपापतनं त्रिधानुमाह--
द्विधा बा एष आत्मान पिभर्त्ययं यः भाणो यश्चासा आदिलयः।
द्विधा वा एष दृ्याद्रिना । एय पूवम्रृत आत्मा वे प्रसिद्धः पतिषु
द्विषा द्विपकारेणाऽऽत्मानेः स्वं रूपं भिम पत्ते पाटयति वा । प्रकारमेदमेव वरिराद-
यति--यः प्राणो दहे पञ्चधाऽऽत्मानं त्रिमज्य स्थितोऽस्तीयमेका विधा यश्चाप्तौ
बह्माण्डकरण्डमध्ये जगद्वमाप्कतमाऽवम्थितोऽस्त्यादित्यः सोऽयमपरा विपेदय्भः ।
अध्यात्मं प्राणात्मनाऽमिदवमादरिल्यात्मना च ब्रहमहपक्चिदातमा ध्येय इतयुपाप्तनोत्व-
त्तिवि्धिं मचयन्नाह--
अथ द्रौ बा एता अस्य पन्थाना अन्तरिश्वाहोरात्रणतौ व्यावर्तेते ।
अथेति । अथेदमृच्यनेऽस्याऽऽत्मन एतौ दवौ पन्थानो विरोषामिव्यक्तिमार्गौ } कौ ।
अनदेहाभ्यनरं बहि देहादध्यातमरूपाद्राहयो देशश्ेति दौ पन्थानाविलरथैः । एतौ
प्राणा्रिवावहोरत्रेणाह्वा राच्या च व्याति वरिपरिवतनं कुर्वाते इल्र्थः |

-------------------->

१ फ. मादिव > क्र. सावादि। ३क. य स्वकः! ४ ग. श्वासा अपौ!

[ ६ पष्ठः प्रपाठकः] म्युपनिपत्‌ । ३९१

अन्तः रूपो बहिश्च किंरूपो व्यवने कथं च नयात्रतनमित्येनद्धिशदयति-
अमा बा आरिलो वद्ठिात्माऽन्तरात्मा प्राणोऽतो वहिः
रात्मक्या गत्याऽन्तरात्मनोऽनुमीयते गतिरित्येवं चाह ।
असो बा आदिलो बद्िरिलयादिना । अमे प्मिदधो बा आरिलः सूर्यो बहि-
रतमा प्राणोऽन्तरात्मा यत एवमे! वहिरात्मन इयं बहिरात्यङ्ध तत््युक्तति यवत्‌ !
तया बहिरात्मक्या गल्या परििननेनानरत्मनः प्राणस्य गतिरनूमीय इयिकोवप्रकारं
हि यत आहाऽऽगमन्ञोऽनोऽनयोन वास्त्रो मेद इति शेषः । अयमाशयः मर्थो हि मेहं
प्रदलिणीकुवहीरात्राम्यां व्रहमाण्डन्ः परिवतते प्राणेऽपि श्वामस्पेण देहानतः परि
मति तत्रकाहोरात्रसूगत्योः प्रणस्यकरवंशतिमहसपंस्याः शापा भवन्तीलयागम-
शाखिद्धंप्राणपरितनमनुमीयते । यद्वा शतक्षवत्मरपरिमितं हि पृरुषायुः “शतार
परुषः शतेन्दियः इति श्रुतिसिद्धः। तावत्कारं च प्राणः शरीरानतः संचरति। तत्रक-
द्विजादिवप्राणपतषरणपरिच्छेद आदिलपसितनप्रचयाधीन इति तद्वा प्राणगतिरतु-
मीयत इतिं ।
इदानीमन्तरातगला वहिरात्मगत्यनुमानप्रकारमाह--
अथ यः कश्िद्धि्नपहतपाप्पाऽक्षाष्यक्षोऽ-
वदातमनासतर्नि आष्रततचकषुः सो अन्तरात्मक्या
गत्या वहिरात्मनोऽनुपीयते गतिरित्येवं द्याह ।
अथ य इति | अथरब्दः पयायानतरारममा्थः | यः कश्चिद्द्ासाणादिदयातद-
इयत एवापहतपाप्माऽध्यात्मापीच्छेदामिप्रानामङ्गरूपपाप्मना रहितोऽत एपाक्षाधयक्ष
इन्दिया्यक्षपतेषु खतन्त्रो नेन्द्रिय इत्यथः । अत एवावदातमना निचितः ।
ततिष्ठसस्मनुषास्ये निष्ठा तार्य यस्य स॒ तनिष्ठः सतावृततचकषीहयविषयव्यावृतत-
च्यः । प्र उ एति च्छदः पर एव तेनेति विपरणियम्‌। य एवत्िधो वद्ासिनैवान्ता-
स्मक्या गल्या प्राणगला बहिरात्मन आदित्यस्य गतिरनुणैयत इवं द्याहेति व्यास्था-
तम्‌ । एतदुक्तं मवति । अध्यातमापिमृतयोः पिण्डव्रहमाण्डयोः खखमानेन शतं वपषी-
ष्यायष्प्माणमित्यस्य पमत्वादध्यातगतप्राणात्मगत्या शतवषीन्ते पिण्डपरित्यागरक्त-
णया बहिरातमनोऽप्यादिलस्य ब्रह्मण्डपिण्डपरित्यागरूपा गति्तन्मानेन दातवषान्ते
भवेदित्यनुमीयत इति ! अथवा या प्राणात्मने गतिर्देहधारणद्क्षणा प्राणापानव्यापर
क्रियमाणा तया बाह्लात्मन आरिलस्य ब्रहमाण्डमिधारणख्पोदया्तमयनिकत्याहोरा्-
ग्यापरैः क्रियमाणा गतिरुभीयते । एतच प्राकृतननुद्यगोचरत्वाद्धद्दृ्िगम्यत्यम-

१ क. 'खषदूसंख्याः । २ क. "ति प्रसि । ३ ग. निष्ठा आः । ४ क. (मानस ५ ग. 'तः।
तसिष्ठत'।

३९२ रामतीथग्रिरचितीपिकासमेता-- [६ षष्ठः प्रपाठकः]

भत्रे विद्रान्मध्ये निर्दट इति द्रष्टव्यम्‌ । एतयोरन्यतरस्य गत्याऽन्यतरस्य गत्यनु-
मानापदेशलयेरेकगतित्वचि्तनायं इति ।

टदानीमनयेोः स्थानम गुणमेदं च मिद्धघदनृ् व्यतिहारं तचचिन्तनार्थ विधत्त--

अथ य एषोऽ्तरादिये हिरण्मयः पुरुषो यः पदयतीमां

अथ य एपोऽन्तरादिलय इृयादिना । गृणान्तरविधानारम्मार्थोऽयदाब्दः । य
एष प्रमिद्धोऽननरादित्य आदि्यास्यस्य मण्डलस्य मध्ये हिरण्मयो हिरण्मय इव हिर-
ण्मयो ज्योतिमयोऽनत्यामौ पुरपः पुरुषाकारादि्यदेवतान्तरनुपरवेशेन रब्धपुरुषाकार्‌
इति यावत्‌ । कोऽसौ हिरण्मयः पुरुषो य द्मां पएरथिवीं पयति । इमामित्युषरक्षणं
रक्यमवभामयतीचरथः ।

अस्य पृरुपस्य हिरण्मय निमित्तं खयमेवाऽऽह--

हिरण्यवस्थात्‌;

दिरण्यत्रस्थादिति । हिरण्ये दिरण्मये तेनःसंधीतात्मके मण्डटेऽवस्यादवस्थानात्‌।
तदमदेना्वस्थितत्वादिलथैः । "वटि मागुहििहयोपमवाप्योरुपपर्मयोः" इत्यवोपर्गेऽव-
णेदोपः | पदयत्यमी हिरण्यवस्थादितिपाटः प्रामादिकः । यदि पलस्तदा द्वितीया
परथमा विपरिणया । इमाछकानपदयतीव्य्ः |

इदानीमस्याध्यात्ममवस्थानमाह--
स एषोऽन्तरे हृत्पुष्कर एवाऽऽभरितोऽनमत्ति । १॥

स एष इति । यो हिरण्मयाण्डस्थतया हिरण्मयः पुरुष उक्तः सर एषोऽन्तरे देहा-
म्यन्तरे यद्ृत्ुप्करं हदयकम्ं तसिन्हतपप्कर एवाऽऽश्नितलत्रैव प्राकरयमुपगतः
प्राणात्मा सन्नन्मदनीयमत्ति मुद्ध तरिषयान्वा शब्दरादीनुपभुङक इलथः ॥ ! ॥

ए्रमादियमण्डलन्तराभिनयक्तं हिरप्मयत्वादिगुणकं पुरुषमनू्य तस्य दैदयान्तवति-
पाणात्ममवं व्रिषयिदानीमुकतप्राणात्मानमन्‌च तस्याऽऽदित्यात्ममावं विदधाति--

अय य एषोऽन्तरे हृत्पुष्कर एवाऽऽभितोऽन्रमत्ति स एषोऽप्नि
दिषि भितः सौरः काठास्योऽदरयः सवैभूतान्यन्नमच्तीति ।

अथ य एषोऽन्तरे अन्नमत्तीतीति । अन्नमततीत्यन्तोऽनुवादभागो ग्या्यातः ।
सएष एवाश्चिरत्ता दिवि च॒क्रे प्रित अश्चितः स्थित इत्यथैः । कोऽयमभ्निरित्यत
आह--पौरः पूर्यतेनोरूपः। र एव प्राणिनां कटनात्काल्यस्यः कारपंतषितः। अदृश्यः
प्रयक्षागोचर एव पन्पर्वमूता्येवा्नं तानयत्त सरमभूतानि संहरति । इीरशब्दो व्यति-
हारोपदेशपमाप्त्यधैः ।

१क. घाल । क. वस्पानादि'। \ ग. ट्यन्त' । ४ क, भरितः स्थि । ५ क. एवं स॒ सर्वः +

[ १ षष्ठः प्रपाठकः ] मैशयुपनिषत्‌ । ३९३

यत्र पुष्करे स्थितोऽजनमत्तत्यध्यात्ममुक्तं दिति ्रितोऽन्नमत्तीति वाधिदैवं तदुमयस्वरू-
परिज्नाप्तया वारसिव्याः एच्छन्ि-
कः पुष्करः मयो वेनि ।
कः पुष्करः ० वेतीति । ष्टः ।
उत्तरमाह प्रनापतिः-
इदं वाव त्पुष्करं योऽयमाकाशोऽस्येपाश्चतस्रो
दिशश्वत्न उपदिश्षो दलसंस्था आसम्‌ ।
शृं वाव० आसमिति । योऽयं प्रसिद्ध आकार द्धं वक्मेव तलुष्करम्‌ ।
यद्यात्मङुष्करमुक्तं तदिदमेवापिदैवं प्रसिद्धमाकाशं नानयोः खरूपभेदोऽसतीयर्थः।
तथा चाऽऽकाशमेव ह्ये बरह्माण्डान्तरे च पूष्करमिति स्वरूपप्रभस्योत्रमुक्तम्‌ ।
कमय इति प्रश्रस्योत्तरं वन्हदयपुष्करस्या्टदटमयतवं प्रसिद्धमिति मत्वाऽपिदैवपुष्क-
रदशान्याह--अस्येति । अस्याऽऽकशपुप्करस्येमाः प्रधिद्धाः प्राच्याया आप्नग्याधा-
शतस्तश्वतसरो रिशो दरसंस्था दट्त्वेन स्थिता आपमापतन्निलर्थः ! तथा च इदयाका-
शानाष्याकादयेहैदयकमट्गताष्टरलानामष्टदिशां चामेदो ध्येय इति तात्पयार्थः।
एवमध्यातमाधिदेवयोः प्राणारिदयपुरुषयोमेदेन प्रतीयमानस्यानगुणक्रियाणाममेदद-
शनं विधाय पुनसतावनू्य प्गायत्रिव्याटतिप्रणवाङम्बनं तयोरुपारनं विदधाति--
अर्वाज्िचरत एतौ माणादिद्या एता उपासीतोमित्येतदक्षरेण
ग्याहृतिभिः सावित्या चेति ॥ २॥
अर्वाग्विचरत० सापत्या वेतीति । एतो प्राणादित्यौ यथाग्यास्यातावर्वगद्र
संनिहितो विचरतः परिर्वते द्ये बाह्याकाशे चैत्यः । एतावृपासीत ध्यायेत्‌ ।
कथम्‌ । भोमित्येतदक्षरेण । एतेना्षरणेत्येतत्‌ । व्याडतिभिभमुवः खरितयेतामिसि-
भूमिः । साविच्या सवितृदेवत्ययवी गायन्यारुयया चेति । इतिशब्द ओं काराचयाटम्ब-
नविष्युपेहारा्थः ॥ २ ॥
इदानीमुपाप्नाहम्बनत्वनोक्तस्योकारस्य त्तं प्रतिपादयिष्वंसैत्सुतये तदु्क्तिपर-
कारमाह-
द्रे वाव ब्रह्मणो शपे पूर्त चापूर्वं चाय यन्मूर्तं तदसलं यदू
तत्सत्यं त्र्य तज्ज्योतियैञ्ञ्योतिः स आदित्यः सवा एष
ओमित्येतदात्माऽभवत्स अधाऽऽत्मानंः स्यकुरुतोमिति तिश्रो
मात्रा एताभिः सर्वमिदमोतं भरतं चैवास्मीत्येवं ह्ारैतद्वा आदित्य
ओमित्येवं ध्यायताऽऽत्मानं युञ्जीतेति ॥ ३ ॥

१ क. 'संतिद्योमि' । २ क, “स्त्वाप्तये । ३ क. "नं ग्याकु' ।
५० ।

३९४ रापतीयतिरचितदीपिकासमेता-- [६ पष्ठः प्रपाठकः

द्रे वा० यु्जीतिनीति । व्रह्मणः परमात्मने दे गव द्व एव स्पे रुप्यतेऽपिष्ठान-
तया व्रह्ाऽऽम्याभिति स्ये निरूप इत्यपरः । के ते इत्यत आहू च मू साव
यवं कार्यम तद्विपरीतं च कारणम्‌ । अयानयेोर्भधये यमू तदपत्यम्‌ “वाचा-
भणं विकारो नामपरेयम्‌ " इति श्रतेः । यदू तत्सयम्‌ “ मृक्तिकेलयेव प्तम्‌ ”
इति (रन्दो ° अ° ६) श्रुतैः । यत्मलं प्रमा्थमत्यं सर्वाधिष्ठानं तद्रहय परिवृढम्‌ ।
“ सदेव पोम्यदमग्र आपरीत्‌ ' ‹ तत्सत्यं स॒ आत्मा ' इति श्रुतेः । ब्रहमशब्दार्थमाह--
यद्र तन्नयोतिः प्रकाशषखभावरं यत्तञभ्योतिर्ब्यास्यं प्त आदरिः पूर्वः चेन पूरथ-
स्तपति तेपेद्धः' इति श्रुतेः । प्र आद्रि वा एष व्रहप्रकाशात्मक ओमिेतदात्म-
कारखरूपोऽमवत्परणवासनेोदित इयर्थः! ओकारो हनृत्ता्षरं ्रपिद्धम्‌ "द्रा एत्दनु-
ज्ञाक्षरं यद्धि मिनानुजानालयमित्यव तदाह" इति (छन्दो ° अ० १) श्तेः । जदि-
त्यश्ानृ्ञा कर्वज्िव जगतामुदेति ' य एवापतौ तपति तसूदीथमुपाप्ीतेमिति हेष खर्‌-
नेति ` इति श्तेः । एवं प्रणवामृतः प आदित्य आत्मानं प्रणवं बेधा तिप्रकारमकुरुत
कृनवान्‌ । ओमिति अउम्‌ इति तिपो मात्रा अवयवा एताभिः प््मिदमोतं
प्रोतं चैव । यथा दीषतनतुपु नियैक्तन्तवः प्रोतासिथक्त्ुषुं दीतन्तव ओता वैपरीत्येन
वा परस्परं पंयोगविशेवेणेकीमूताः सन्तः पटशब्दवाच्या मवन्त्येव प्रणवात्मके मय्येवा-
शष्योतप्रोततयाऽवस्यानादहमेव प्रणवात्मोतं च प्रोतं चापि न मत्तोऽन्यत्किचिदि्येवं
ह्याह- पर अदिलो यतस्स्मदरतद्वा एप वा आदित्य भमिलोकार एेत्येवं ध्यायत्‌
चिन्तयत हे वाटसिस्याः । ष्यानदाब्दा्थमाह-- आत्मानं प्राणप्रधानं प्रत्यश्चमादित्य
आदिल चाऽऽत्मनि युञ्नीत व्यत्ययो बहष्टामिति छकरारवचनव्यत्ययेन योजयतेकातमतां
मावयतेत्यर्भः । इतीत्यनुवाकममाप्तय्थः ॥ ३ ॥

ओंकररेणाऽऽत्मामिध्यानवरिधे महीगर्स्ततरैव विरोषान्तरं विधिनाह--

अथान्यत्नाप्यक्तमथ खलु य उदरीयः
स प्रणवो यः प्रणवः स उद्रीथः।

अथान्यत्रापयुक्तमित्यादिना । अथेतदन्यत्र च्छान्दोगयेऽप्यक्तं प्रणवस्योपाप्तनम्‌।
यद्यपि तत्राह्वबद्धमुपासनमिह तु छत्त्रं तथाऽपि स्ुय्मुराहरणं न गुणोपपंहारा-
यंमिति द्र्टन्यम्‌ । प्रणवो द्रीथयेरिकत्वकथनारम्भरथोऽयशब्दः । सदुशब्दः कर्मप्रक-
रणोक्तोद्रीथस्मारणाथैः । य उद्वीथः सरामगानामुदरीयमकत्यवयव ओंकारः प बहचानां
शखा्गमृतः प्रणवः, यश्च बहूनाना प्रणवः स उद्रतृणाूदीयः । ध

एवं शखस्तोतरा्तया मिजस्थाननिवेशिन्योरकारव्यक्तयोरमेददृ्टि विधाय तस्यो.
द्रीया्मकस्य प्रणवस्याऽऽरिल्यात्मना द्र्टम्यतामाह--

"---------~

१ग. "त मुरता । २ क. स्मर" ।

[ ६ पष्ठः प्रपाठकः ] येतयुपानिषच्‌ । ३९५

इत्यसौ बा आदित्य उद्रीय एप प्रणवा इत्येवं श्ाहेद्रीयं
णवास्यं परणेतारं माद्यं त्रिगननिद्रं प्रिजरं विमृत्युं त्रिपदं
त्यप्तरं पुनः पश्चधा पेयं निहितं गुद्रायामित्येवं प्राह ।
इत्यतो वा आदित्य उद्वीय उद्रीथावयव अंक्रार इत्यथः | एष आदित्य एव
प्रणवः शखचङ्गमूत ओंकार इत्येवं ह्याह च्छान्दोयश्रुिरिवयथः । एवं स्नत्या मही-
कृतमारित्यं पुनविशिनषि गृणान्तरविरिषटनया ध्यानाधमृदरीधमित्यारिना । छन्दोगाना-
मद्रीपमक्त्यवयवतवनो्ीयं बहूचानां शब्रानमेतप्रगवास्यं परणेतारं परकपैण तत्त्क-
मणां परवयितारमत ए प्रणवास्यमितवथः । माः प्रकादो रूपं खह्पं यस्य प माह-
पस्तम्‌। विगता निलनिवृत्ता गद्राऽतरिया तमोरूपा यम्मात्तं विगतनिद्रम्‌ । विजरं नरा-
रहितं सरैकहपमिति यावत्‌ । विमृत्युं ्िगतमृत्युमविनारिनम्‌ । ्रीणि पदानि यस्य
जाग्रत्छपरुपुप्ास्यानि प्राणरूपस्य मभूतः स्वरिति वेडोक्याषयान्यादरियरूपस्य प त्रिप-
दतो भिपदम्‌ । चीप्यक्षराणि यस्याक्रोकारमक्राराख्यानि प्रणवह्पध्य म अक्षरत
अक्षरम्‌ । पुनः पञ्चधा जञ विचिन्त्यं यतो गुहायां देहकृहररूपायां निहितमभ्रितं
देहान्तशवरनतं प्राणापानारिष्येण पश्चा ज्ञेयमित्यभेः। इत्येवं ह्याह गुणक्रिधायिनी
रतिरिति शेषः । एए विदोपितमोमित्येनेतदृपा्पतिति वक्ष्यमणिनानवयः |
उक्तविरोषणस्याऽऽदित्यात्मनो भारूप विद्नेपतो ध्येयपित्यमिप्रत्य वाय्यवाच-
कयोः परब्रहमप्रणवयोः स्ारभूतोऽये पिति तन्महिमानमाविप्करोति --
उवप
उर्वमूटमिति । उ विकारातीतं परं तरह मूरुपदानम्‌ ।
तदेव मूं छह्पतो निरदिशति--
त्रिषाह्रह्य शाखा आकारवास्यगन्युदकभृम्यादय
एकोऽश्वत्थनामेतदर्येतस्येतत्तेजो यदसा आस्यः ।
तरिपाहृद्यति । विपादस्यामृतं दिवीतिमच्रमागप्रकादितं विक्रारातीते ब्रह्मास्य
वाच्यप्रप्चस्ात्यनाम्न उर्व मूरमित्यथैः । जस्य शाता आकराशादयो क्रकिराः ।
मृम्यादय इत्यादिपदेन चराचर्रहः। शिष्टं प्रमिद्धर्थम्‌ । एवंलक्षण एक ब्माण्डलक्षणः
समष्टिपिण्डोऽशचत्यनामा श्वःपरयनतं स्यास्यतीतिविधापानईतवादश्त्यपंज्ञ इत्यः । यदे-
तदशवतयपं्ञितं नगदेतद्र् ब्रहमोपदानत्वातत ततोऽन्यदित्यगैः। तथाच काठकशरुतिः -
° उध्वमूरो अवाङ्शात एषोऽश्वत्थः सनातनः । तदेव शुक्रं तद्रह्य तदेवामृतमुच्यते"
इति । एतस्य समवाच्याश्रयतया प्र्ात्मकस्य ब्रह्मण एतततेनः प्रकाशः रार इत्यभैः।
किमित्युच्यते यदा आदित्यो योऽमावादित्यः प्रतिद्ध एद्व्मणस्तेन इति योजना ।

१२. "ता निदानि।२ग. “यचि! ३ क. 'सावादि'। ४ क. स्याधोऽ्'।

३९१ रामतीर्थव्रिरचितदीपिकासमेता- [ १ ष्ठः प्रपाठकः]

त्वाच्याधिष्ाननहयततारत्मुकतवा सपैवाचकाषिष्ठानप्रणव्तारता चास्योपदिशति--
ओमित्येतदक्षरस्य पेत्‌ 1
ओपिलयेतद्षरस्य चैतदिति । एतेन यदसा आदित्य इति पूर्वेण योनना ।
ओकारादित्ययोरुक्तं महिमानमनूचोपास्यतं पिद्धमपसंहरति--
तस्मादोमिलनेनैतदुपासीताजस्रमिति ।

सादिति! एतत्प्ाणादित्यात्मकं तच्वमनलतमुपापीतिति संबन्धः । इतिशन्दं
उपाप्रनविध्यनुवादममाप््य्ः ।

प्रणेनोपाप्तनविषिम्तुते प्रणवमाहात्म्यवादिवाक्यमुदाहरति--

एकोऽस्य रडोषयितेतयतरं ह्याह ।

एकोऽस्येति । अस्व प्रणवस्य एकः शछरोकपो मचः (बोधयिता माहास्यप्र
काशको विद्यत इत्येवं ह्याह कटश्रतिरितयर्थः

तमेव रोकं किचिदक्षरमेदेन पठति--

एतदेवाक्षरं पुण्यमेतदेवाक्षरं परम्‌ ।
एतदेवाक्षरं बनाता यो यदिच्छति तस्य तत्‌ ॥ ४ ॥

एतदिति । एतदेवाक्षरं प्रणवास्यं पुण्यं पुणयप्दं पुण्यकर्म प्रयुष्यमानमिल्यर्थः ।
एनदेवा्षरं परं प्रसप्रकारकं मोक्षदमित्यथैः । क बहुनैतदेवाक्षं ज्ञात्वा मेष
दमेतदरेव नान्यदिति निश्चिल तत्परः पन्यो यदिच्छलम्युदयं वा मोक्षं वा फठं तस्य
तद्धववयवेत्यर्थः ॥ ४ ॥

अथान्यत्राप्युक्त स्वनवत्येषाऽस्य तनूः ।

पनरप्युपस्यस्याऽऽत्मनो गुणान्तरविधानायोत्तरोऽनुवाकः । अथान्यत्रा्युक्त-
मिति । अस्य प्राणादिल्यात्मन एषा तनूम्तनुः खनवती शब्दवती ।

पता केत्यत आह--

योमिति स्ीनपुसकेति लिङगवत्येषाऽथाि्वाय॒रादिल
इति भास्वत्येषाऽथ ब्रह्मा रद्र विष्णुरिल्यधिपतिवत्ये
पाऽथ गाहपत्यो दक्षिणारिराहयनीय इति एखवत्येषाऽथ
ग्यजुः सामेति विङ्ञानवत्येषा मूर्युवः सखरितिरोकव-
लयेषाऽथ भरतं भव्यं भविष्यदिति कालवत्येषाऽथ प्राणोऽ-
भिः दयं इति मतापवत्येषाऽथाजमापधनद्रमा इत्याप्याय-

प
१ क. संबन्थायि'" । २ क. सवन्धयि" । ३ ग. "दिला १"! ४ ग. नीया ई" । ५ क, "ध्य
चेति । ६ ग. भूया ।

[ १ पष्ठः प्रपाठकः) मेुपनिषत्‌ । ३९७

नवत्येषाऽथ बुद्धिमेनोऽदेकोर इति पेतनवलयेषाऽथ प्राणोऽपानो
व्ान हति पाणवदयेपेयत ओमित्युक्तेनैताः भरसुना अधिता
अपिता भवन्तीत्येवं हयहतदरे सत्यकाम परं चापरं च ब्रह्म यदोः
मित्येतदक्षरमिति ॥ ५ ॥
योमितीति। भंकारशूषा तनृरुदात्तनुदात्तस्वरितख्यतरेरय गोवायैमाणा खनवती-
ल्भ; | प्रणवावयोेप्वकारादिष्वकेवं त्रिकं त्रिकमवयवशयो तरिमन्य प्रणवावयव्रिनः
स्वनवल्या्ात्मतामापाद् ताद्क््रणवतनुतेन प्राणादित्यात्मनम्त्तद्णवैरिष्यं ध्येयमिति
प्रकरणार्थः । येषां ये खभावपिद्धा धरमीलेसतद्रतययेति मूत्रोधोऽक्षरागैः । इति यतोऽत
ओमिदुक्तेनाक्षरेणेताः प्रस्तुताः स्वनवत्याद्यालनवोऽरिताः पिताः स्तुता अर्पिताः
प्राणादिलयात्मनि विपणेन प्मधिताः समारोपिता भवन्त्येवं हारितमर्थ परश्च
तिरिलिरभः | तमेव पठति--पएतद्रा इति 1 पिप्मलाद आचार्यैः सत्यकाम शिष्यं
प्रत्याह हे सत्यकामोभित्येतदक्षरमिति यदस्येतद्वा एतदेव परं च ब्रह्मापरं च नहमेति
विद्धीति । परापर्रहन्ञानेपाप्नयोरारम्बनमेतदेवा्षरमित्य्ैः ॥ ९ ॥
एतो प्राणादित्या एता उपपीतोमिलेतदक्षरेण व्याहतिभिः पाक्या चेति यतपू-
पन्यं तत्र प्रणवापेतितो विशेषः पै उक्त इदानीं व्याहत्येक्षितो विदषसतदु-
त्प्यादिप्रहे्नेनोपपादनीय इत्यत्तरोऽनुवाक्र आरम्यते--
अथाव्याहृतं वा इदमासीत्स सत्यं मजापतिस्तपस्तप्त्वाऽतुम्या-
हरदू वः स्वरितयेषैवास्य मापतेः स्थविष्ठा यूय लोकवतीति
स्वरित्यस्याः धिरो नाभि्वो भरः पादा आदित्यश्श्ुः
अथान्याहृत॑० चशुरिति । अथेति व्याहतिव्याल्यानारम्माथः । इदं बरेणेकय
पूरमन्याडतमब्दनिरदिं वा आपीत्‌ । सत्य स प्रनापतिरिति ैचन्धः। सच त्यतवति
स्तं पश्चमूतपरिणामात्मैकमम्याडतमापीत्‌ । तदा स्त प्रनापतितेढोकयारीरो ब्रहम
तपस्तप्त्वा प्रागाहितस्कारोदोभकमालोचनं कृत्वा भूर्भवः स्वरित्येवमन्‌व्याहरदनृकर-
मेणोच्ारितवान्‌ ! पादनामिशिरः्रेशानारम्य भूभैवः स्वरिति कमेणोचारेतवानि-
लर्भः । एवं स्ष्टोचारणे हेतुमाह--एषैव लोकत्रयात्मिकाऽस्य प्रजापतेः स्थिषठा
ूठतमा वनुः शरीरं या लोकवतीति पू्ीनुवाकेऽबोचमिलध्याहारः। तत्र का व्याहृतिः
किमङ्गवाचिकेत्येतद्विमने खितादिना । अस्यालन्वाः । एवं व्याह्युतपत्ति तदर्थ
चोपदिर्य प्रकृतस्याऽऽदित्यात्मन उपास्यस्य तत्पेबन्धं वक्तं व्याटतिशरीरप्रनापत्य-
वयवतां तस्योपदिशति-आदिलश्वकुरिति ।

न
१. ष्कार्ट।२ग. व्याना। ३ क. "दिकं । ४क. तनुयौ 1 ५क. त्मकं व्या ।
६ क. तनुः । ७ क. "म्यते ।

३९८ रामतीथतिरचितदी पिक्रासमेता-- [६ षष्ठः प्रपाठकः]

सवीग्रेषु नमुषः प्राधान्यमृपपादयनारित्यं मही करति--
चक्षगयन्ा हि परुषस्य महती
मात्रा चश्रुषा दयं मात्राधरति
चक्चगयत्ता हीत्यादिना । पृस्पम्य वयवहलुमहत्यपरिपिता मात्रा मीयते ज्ञायत
इति मारा परिपया मिनि वा मात्रा विषयपिरद्धिहि निश्चितं चक्षरायत्ता चक्षुर
धीना । उक्तमथ टक्रपरमिद्धोपपादयति । हि यस्मादयं पुरुषशचकषुपा मात्रा विष-
यांश्वरति दुरस्थानपि निन्नात्ततप्रमिषमदशानि प्रिपचतेऽतश्कुरायत्ता पुरुषस्य
महती मात्रेत्यभः ।
परनापतमृर्याङ्गलेनाऽ दित्यं मरीङ्त्येदानी साक्षादेव प्रनपत्यासतां पंपा-
दयति-
सत्यं त्रे चकषुरक्षिण्यस्थितो हि पुरुपः सवार्थपु चरति ।
सत्यमिति | वै प्रमिद्धं चक्षुः मत्यं चनुद्छस्य सयलप्रमिद्धेः प्रनापतिरि सव्यं
सत्पदरातमक्ैदास्यदरीरत्वदलश्चश्ररादित्यः सलयमित्युकते सत्यात्मा प्रनापपिरादित्य
इत्युक्तं भवतीति भावः | वक्ुषः सत्यत्वमुपपदयति--अक्षिणीति । चरत्यविर्वादि-
तया हि प्रमिद्धमेतरित्यथः |
उपपंहरति-
एतस्मायु्ुवः सरित्युपासीतानेन हि मजापतिि-
श्वात्मा विश्वचक्षुरिषोपासितो भवतीत्येवं शाह ।
एतस्मादिति । उक्तद्धेतेरित्यथः । अनेन हि व्याहत्याततयाऽऽ्दित्यात्पोपा-
सनेन विश्वचक्ष; पूर्य इव विधात्मा प्रनापिरपापितो भवतीत्येवं ह्याह कचिच्छरत्यन्त-
रमिति रेषः। ॥
किमाहेति तदाह--
एषा वे प्रजापेधिश्वभृतनूः ।
एषेति । एषा वे पर्ता धतया प्रपर्ययणे विदं विति विशरभृतन्‌ः
शरीरम्‌ ।
कथमस्या विश्वश््वमिति नदाह--
एतस्यामिदं स्ेमननहिनमस्िश्च सवसिनेषाऽन्तितेति।
एतस्यापिति । एतस्यां तनाविद र्व ददयमन्तदितं गृढम्‌ । आदियप्रकाशाच्छ-
वितमेव प्रमितयथेः । तथाऽम्िश्च मनिन्दद्ये तरिपय एषा ततरनरिता तत्तदर्थ.
काशकत्वेन तत्तदात्मतामापता पती प्रकूनमनैः परिपूर्णा न दृदयत त्यर्थः । यद्रा
प्राण्मेण स्सिननेषाऽनर्दिनियभः ।

[ ६ पष्ठः प्रपाठकः] मेतयुपनिषत्‌ । ३९९

त्याटतिगुणविधिमुपपेहरनि-
तस्पादपोपासीन ।॥ ६ ॥
तस्मादिति । एषा व्याटत्यालिका तनुरुक्ता नस्मादरतां तथैवोषामीतिति
योजना ॥ ६॥
इदानीं प्र प्रज्ञतां सावितरी्षरतां चास्योपपादयितृमृत्तरानुवाक जरम्यते--
तत्स्रितुषैरेण्पपि्मौ वा आदयः सयिना स गा एवं
पवरणीय आत्मकमेनेयादूर्ह्यवादिनोऽथ भगे देवस्य धीम-
हीति सविता बै देवस्ततो योऽस्य भगाख्यस्तं चिन्तयाभी-
स्याहुबहवादिनोऽय धियो यो नः प्रचोदयादिति बुद्धयो
वै धियस्ता योऽस्माकं ॒प्रचोदयादित्यादुब्रह्यवादिनः ।
तत्सवितु० ब्रह्मवादिन इति । अदौ मन्रप्रतीकान्यादाय व्याचष्टे । तत्सवितुर्व-
रेण्यमिति प्रथमः पादस्तस्यार्थोऽपतो वा इत्यादिनोच्यते । तत्र परवितुस्तत्वरूपं केण्य-
मित्यन्वये परवितुरिति पष्ठ पुरुपस्य चेतन्यमितिवरदविवक्षितस्ार्थैति मत्वा पवितृपदा-
धमाह--असो वा इति । अपे वे परमिद्धो जगदवमामकतवेन परिभाग्यमानः सविता
स्वितुरिति मन्रपदेनोक्त इत्यथः । देण्यशव्दयमाह--स वा इति । प्रषै प्त एव
पवितैवं यथोक्तातमस्वरूपेण प्रवरणीयः प्रकर्षण तद्रैकनिषठतया प्राभेनीयसतदात्मभावना
कार्येति यावत्‌ । केनाऽऽत्यकरामेन काम्यत इति काम आत्मैव कामः प्राप्यो यस्य प्त
आत्मकामसेनाऽऽत्मनः स्वामाविकस्वरूपाविमौवकरामेनेति यावत्‌ । इयाहू्हमवादिनो
्रह्वदनशीडा वेदाधैविद्‌ इलः । द्वितीयपादप्रतीकारम्भार्थोऽयकब्दः । भर्गो देवस्य
धीमहीति प्रतीकम्रहणम्‌ । तत देवपदस्याथमाह-- सविता वै देवः किष देवदा-
व्दाधैः । तत एव दयोतनादेव उच्यते । अत्रापि पष्ठयर्थो न विवक्षितः । ततसस्मादूवो-
तनखमावत्वाचोऽस्य परवितुभगास्यो व्या्यास्यमानमरगरब्दैवाच्य आत्मा तं चिन्तया.
मीति धीमहीयस्या्मादट्वमवादिन इति पूर्वत्‌ । चिन्तयाभीलयेकवचनमर्थतः पर्याय-
निर्दैशनपरं न तु धीमहोतयक्तवहुवयनप्ेकवचनानततेनोहपदशनाथम्‌ | धयं स्याम
पतयो रयीणाम्‌” इतिषतर्जक्येऽपि मचरेु बहुवचनग्रयोगस्य पाधुताचध्षरादिकरणो-
पापिभेदेनेकाभिन्नपि बहुतवतमवाद्वति द्रव्यम्‌ । अथ तृतीयपादग्रहो भियो यो नः
प्रचोदयादिति । षीशब्दा्थः प्रपिद्ध एेयाह--बुदधयो परै धिय इति । अन्तःकरण-
वृत्तय इलः । ता बुद्धीरस्माकमस्मदीया यः प्रचोदयात प्रेरयविलयाशिषि एङ्‌ ।
इृ्याहुरित्युक्ता्थम्‌ । तथा वेत्थ॑ मन्रयोजना, यो देवः सिता तप्य सवितुर्दवस्य तद्र
रेण्यं भर्गाख्यं वयं धौमहि स॒ नो धियो धीः प्रचोदयादिति ।

१क. ख्य आल्मातं चि) २ क. “व्दभाग्य भाः। ३ क्र, "लेने ।

१०० रापतीर्थविरदितदीपिकासमेता-- [१ षष्ठः प्रपाठकः]

यदुक्तं मश्यार्यानेऽमौ वा आदित्यः सविता सव्रता वै देवो योऽस्य भगस्य इति
च त्राऽऽदियपकितृमगहान्डा न सटा इति तान््यस्याुमारममाणोऽतिगहनाथ-
त्वादवगशब्दा्थं तवदाह-

अथ भरगेइतियो हवा अपुष्मिन्नादिये
निहितस्तारकोऽक्षिणि वैप भगाख्यः ।

अय भर्ग शटादिना । अय पदिरोपाथ उच्यते मर्गं इति कोऽ्योऽयमेव यो ह
यषएववै।य आदित्ये तिष्ठन्‌" यश्चक्षुषि तिष्ठन्‌ इति च श्रुत्यन्तरप्रपिद्धोऽमुषमिन्ा-
दिते मण्डात्मनि निहितः पंनिितस्तथाऽकषिणि च्ुम॑ण्डले वा यस्तारकः कृष्णतार्‌-
कोपटक्ितोऽन्तयी्ी देव एष भर्गारुप इति ।

मरगतमस्य कथमित्योक्षायां तन्नाम रषक्ति-

भामिर्मतिरस्य हीति भगैः।

भाभिरित्यादिना । माभिः किरणेरधिषठानर्धमैरस्य गतिर्गमनं विषयन्याप्िरस्येति
्ुत्पत्तेभगं इत्येकं निर्वचनमिदयधः |

निर्वचनान्तपमाह--

भजयतीति वैष भगं इति द्रो ब्रह्मवादिनः ।

भजैयतीति । वाऽथवा मर्मयति नगतरहरपीति शुरो मग इति ब्रह्मवादिन माहु-
रिति योजना ।

इदानीं मकासेफगकाराणा परतयेकनिर्वचनं बुवननस्य र्गाष्यां मही करोति-

अथमे इति भासयतीमाीकान्‌ इति रञ्जयतीमानि भृतानि ग
इति गच्छन्यसिि्नागच्छन्तयस्मादिमाः प्रनास्तस्माद्वरगत्वाद्धैः।

अथ भ इलयादिना । भापतयति तेनोमण्डटानःर्मतचित्पकाशेनेमान्परवानिव टोका-
निति म इत्युच्यत इत्यः । इमानि भृतानि स्थावरजज्गमात्मकानि प्राणानुगतचिदान-
स्दात्मना रञ्जयति प्रीणयति मुतामक्तं करोतीति र उच्यत इत्यर्थः । असिन्वैकार-
णात्मनि सूपुप्िप्ररययोः सवी इमाः प्रना गच्छन्ति दयं प्रप्नुवन्ति तथा प्रबोषप्‌-
शोरस्मदिवाऽऽगच्छन्त्यात्रिभवन्तीति ग इत्युच्यत इत्यथैः । त्माद्धापनाद्रज्ञनाद्रम-
नाच मरगतवाद्धगै इति सरवातोच्यत इत्य्ः।

ददानीमादित्यादिनामनिर्भचनं कुर्बलतपर्यायदाव्दानपि कशिनिक्ति--

श्तमृयमौनात्सूयैः सवनात्सविताऽऽदानादादिलः
पवनात्पावनोऽधाऽऽपोऽप्यायनादियेवं द्याह ।

१ ग. भगां।२ग. भगौ । ३ क. 'त्मिभिलाग"। ४ क. "दिति वेमाः। ५क. 'मानल्रा-
मू । ६ग. "यपो प्या ।

[ ६ षष्ठः प्रपाठकः ] मशुपनिषत्‌ । ४०१

शश्वत्‌० छ्याहेति । शशचत्पुनः पुनः मूयमानात्वनकरणात्मैः पूर्यो हि प्रातरा-
दिप्रवनकर्ता प्रतिद्ध इयथः । सवनादनादिनिप्पादनेन प्राणिनां प्रपवनात्सकरिा ।
आदानाद्धौमरपरानां प्राण्यायुपां वाऽऽद्रियः | एवनात्पतित्रीकरणात्यावनो वाात्माऽ-
प्येष इयर्थः । अथाप्यापो जलमप्ययमिलय्थः। तोऽप्यायनाज्नगदाप्यायनादिलथः।
इत्येवं हि नामनिर्वचनान्यमिप्र्याऽऽहाऽऽचायं इलः ।
एवं मचरपादद्वयोक्तमाधिरैविकं त्तं निरुच्य तृतीयपादोक्तमाध्यात्मकं तचचं
निर्वक्ति--
खल्वात्मनोऽऽत्मा नेताऽगृताख्यशरेता मन्ता गन्तो-
त्सष्टाऽऽनन्द्यिता कता वक्ता रसयिता घ्राता द्रष्ट
श्रोता स्पृशति च विभुिग्रह्‌ संनिविष्ट इयेवं ह्याह ।
खस्वात्मनो° द्याहेति । अमृतास्यः प्राणरूपः । राणो वा अमृतम्‌, इति श्रुय-
न्तरात्‌ । अमरतास्यः खलु प्राणरूप आत्मनः कार्यक्रारणपं्ातस्य नेता प्राणोपाभिक
आता मर्लपरंवातनेतत्वेन ततो किरक्षणत्वादमताख्य इत्यथैः । चित्तवृत्युपाधिक-
शेता । मनोदृत््युपाधिना मन्ता । पादोपाधिप्रधानो गन्ता । पायुपाधिनोत्तष्टा ।
उपस्थोपाधिनाऽऽनन्दयिता । हस्तोपाधिकः कती । वागिद्धियोपाधिको वक्ता ।
रपोपाधिफो रसयिता । प्राणोपाधिघ्रीता । चकुरुपाधिको द्र । श्रोत्रोषधिः श्रोता ।
त्वगिद्धियोपाधिः स्पृशति खष्टा भवतीयर्थः । चकारादगुद्धयाऽध्यवतिताहकारेणामि-
मन्ता चोच्यते | कोऽयमेवं व्यपदिश्यत इत्यत आह-विभर्व्यापको विग्रहे देहे संनि-
विष्टः सम्यगमिमानितया निविष्टः । सष्टवेशवरो देहमनूप्रविष्टः प्राणान्तःकरणेद्धियोष-
पिमिरनानाव्यपदेशमाग्वति स एकः सवैुदधिमेक आत्मोषास्य इत्यभिप्रायः । इदेव
हमाहति पूर्ववत्‌ ।
नन्वेकस्याऽऽत्मनोऽनेकोपाधिकृतः सेत्ाभेद इत्ययुक्तं प्रतीयमानप्रातिस्िककार्थभे-
देनाऽऽत्ममेदस्य प्रामाणिकत्वादिति प्रापङ्गिकं चोचं परिहतमात्मानाततच्चं निर-
पयति-
अथय यत दतीमुतं विङ्गानं तत्र हि शृणोति
परयति जिघ्रति रसयंति चैव सपर्यति
अथ यत्रेयादिना । अथैवं परदात्ममेदशङ्का न करयति शेषः । यत्र दवतीमूतं
भेदमापन्नं ्रिजञानं भित्मकाश्तत्र हि तस्यामवस्थायां नाग्रदादौ शृणोति पदयतीला-
दिम्यपदेशमागात्मी मवति न समावत इलः ।
१ के. "कृत अर्या । ग. कृतः प्या" । २ ग. ष्वा ६ । ३ क. 'रणोपाः । ४ क, श्यै: ।

¶।५क.च्यतेचे ६ क. ्तान।
५१

५०२ रामतीर्थ्रिरवितदीपिकासमेता-- [ ६ षष्ठः प्रपाठकः 1

कथमेतद्रवमम्यत इति नत्राऽऽह--
स्वमाला जानीतेति

सर्दपात्मा जानीतितीति | स्म मद्धियद्रारं ग्यवहारनातमातमेक एव जानीते
म्वा निष्ठवेन प्रत्यभिजानाति । एति हेतो परमार्थो मेद इत्यरथः । तथाच श्रुलयन्त-
रमू--भात्मलतोपामीतात् हते सते एकं भवन्ति इत्युपाध्युपरागपरित्यागेन सरवोषा-
ध्य॒पटक्ितमेकमात्मानं निरपपदेनाऽऽतशब्देन निदिशति । टेक च यश्चकषुषा रूप
द्राक्षं सोऽहमिदानीं रसन रसमनुमवामीति प्र्भिन्नानुमवः प्रिद्धोऽतो नाऽऽत्मभेद-
शङ्केति मावः ।

उपाध्यन्वये भद्दं म्यपदेहमेदं चोपपाच तद्यतिरफे तद्यतिरेकमुपपादयति--

यत्रदरैतीभूतं विज्ञानं कार्थकरारणकरमनिर्भुक्तं निमैचनमनौपम्यं
निरुपाख्यं कि तद्वाच्यम्‌ ॥ ७॥ ।

यत्देतीमृतमिति । यत्र यस्यामवस्थायां परषुप्लदौ पर्गोपा्युपरमाददवतीमूतं
नितञानं ततर्ध्याहारसतदा कार्यकारणकर्ममितिषयकरणक्नियामिर्वेच्छेदकैनिरमुक्तमस-
षटमत एव निर्वचनं विशेष्तावचनदून्यमनुपममेवानेोपम्यमुपमारहितं खतो निधषि-
शेषमित्यर्थः । अत एव निरपा्यमप्रमेयमिदं तदित्युेायोग्यमिलय्थः । किमेवं निषे-
धमृखनोच्यत इदं तदिति कस्मा्ोच्यत इति शङ्कते-किं तदिति । अङक्यं तथा
वक्तमित्युत्तरमाह--अवाच्यमिति । सर्ववाण््यापारोपरमे यदवशिष्यते सरवोपरमसा-
क्षितेन तद्वतं विज्ञानं खवाभाविकमात्मरूपमिति मावः | तथा च वृहदारण्यके --्यत्
हि द्वैतमिव मवति तद्वित इतरं पयति इत्यादिना द्रैतदर्शनस्याऽऽमाप्ततामुकत्वा
“त्र तव्य ्रमातमेवाभृ्तत्केन कं पयेत्‌ इयाना तमात्मतच्तमुपपादयति श्रुतिः।
तस्मादनामरूपक्रियस्याऽऽत्मनो नामरूपक्रिया अविदयाकितप्रपशचोपाधनिनन्धना
एवेति परमार्थ इति | ७ ॥

यदचप्येवं शारीरम्याऽऽत्मना' न मेदः पारमार्थिकस्तयाऽप्यधिदैवादादित्यात्मन
हृधरादये भित्र इति शङ्कां वारयन्र्यैव ब्रह्मादयोऽपि विभूतय इ्येतमेव मही
कराति-

एष हि खल्वासेशानः श्रमुरभभो खः भनापतिविश्सू
ग्धिरण्यगमः सत्यं माणो हंसः शास्ता धिष्णुनाराय
णाऽकेः सविता धाता विधाता सम्राडिन्द्र इन्दुरिति । `

एष हि खल्वात्मेशानः ० इन्ुरितीति । य इईशानारिमिः शबैम्यपदिश्यते

१ क. “साथतो भ" २ क. भहमद्रा' । ६ क. 'भवसिद्वाऽतो । ४ कृ. 'भेद" ! ५ क.
नोऽभे" ।

[ ६ पष्ठः प्रपाठकः ] म्रुपनिपत्‌ । ४०३

श्रुतिस्मतिपुराणेषु स एष हि सलु यः पूवानृवाङ्ाने रिर्ष्ट एष एव नान्य इत्यर्थः}
तत्र रुद्ान्तस्तमःप्रथानमायोपाधिकः । ईमान रनःश्रधथानमाये पिकः । शाला विष्ण-
नारयण इति शुद्धपत्चप्रधानमायोपापिकः । जगत्संहारम्टिम्थििहेनुतया ऽमिव्यक्त-
विहेष्तत्त्पज्ञामाजो ये जयन्ते त स्वेऽप्ययमासेयमिप्रायः । अयमेवारकोऽच्य

प्यः सवकमेतत्फटाश्रयत्वात्‌ । तथच श्रुतिः-- एप वा अश्वमेधो य एष तपति

-तस्य सवत्र आत्माऽयमधिरकः' ( वृहदा० अ० ३) इति । मवितृशषब्डो व्या-
स्यातः । अयमेवाऽऽत्मा पृथिव्यादिष्यण घातं सस्य धारयिता । विधाना प्ि-
दिख्पेण प्रादीनां निर्माता । सम्रपार्वभौमो राजा । इनदरः स्वराटम्र्माधिपतिः |
इन्ुशवन्माः प्रसिद्धः । एते सर्वेऽप्येष एवाऽऽसति ।

क्षि च न केवलमेतावत्‌--

य एष तपत्यधिरिवाश्रिना पिहितः सदस्ता्षेण दिरण्मयेनाण्डन ।

य एष० हिरणमयेनाण्डनेति । यस्तपति जगदमितपति सविता सोऽप्येप एवेति
योजना । कथं तरिं म आत्मरूपेण न विभाग्यत इत्यत आह-अग्निरििति । यथा
महता ज्वाटानटिेना्िनाऽयिपे मन्दः पिहित आच्छरतो मवयेवं सह्न्षिणनिक-
च्छिद्रवता हिरण्मयेन तेजोमयेनाण्डेन मण्डहातमकरेन ब्रह्माण्डेन वा पिहित आच्छ.
दितोऽतो गाऽऽ्मर्पेण ददयत इत्यथः । तथाच मत्रषृणः--'हिरण्मयेन पत्रेण सल-
स्यापिहितं मुखम्‌! इति ।

- यस्मादयमात्ेकोऽप्येकरूपोऽप्युपाधिभिरनेकोनेकरप इव च विभाग्यमान उपा-
ध्यावृतनिनखरूपसतम्मान्ुमकषमिरावरणनिराकरणेन तदरने यल आस्थेय इत्युप-
दिङ्िति-

एषए वाव निङ्ञासितव्योऽनवेषटव्यः सवभृतेभ्योऽभयं दच्चाऽ-

रण्यं गत्वाऽथ वहिः कृलेद्धियाथान्साच्छरीरादुपलमेतेनमिति ।

एष वा० उपलभेतेनमितीति । एष एवाध्यात्माधिदैवरूपेण विमाव्यमान आत्मा
कंखद्प इति निज्ञापितम्यो ज्ञतुमे्टव्यः तैत्तचज्ञानं सेपादयितुं गूपपत्तिः कर्ये.
त्यः । विज्ञानपंपादनधकारमाह--अनेष्टवयो गुरूपदिष्टवाक्यमर्यादामाश्रिलानेषणेन
मननेनावधारणीय इत्यः । तत्र विदानषिजञानपुनिशिताथाःसेन्यापयोगाद्यतयः शुद्ध-
सत्वा? इति श्रुतिमाभरित्य सन्याप्तमालज्ञानङ्गुपदिराति--सभृतेभ्य इति । सम्‌-
तामयदानं सेन्याप्ः पर च करमपरियागलक्षणपतं कत्वेलर्थः । संन्यस्य गुरम्यः सत्र.
ह्यचारिम्यश्च श्रवणमनने सपा्यानन्तमरण्यं विजनं देशं मनःप्रपादकरं गत्वाऽथ तदे
न्दियाथीनाह्यन्द्रतः कृतवाऽन्तःशरीर एवाऽऽत्मानमाविष्य निरिध्यापनं वुर्वन्लाच्छ

१.६...

१ग. येते ।२क. ताधा । क. तत्वं ।

१०४ रामरीरथविरचितदीपिकासमेता-- [६ षष्ठः प्रपाठकः].

रीरात्स्यूलमक्षरस्षणदरेनमात्मानमुपलमेत परापतात्कारवान्भवेरिल्थः। इिदग्दः प्रप्त
्गिकोपदशसमाप्य्ः ।

इदानीं प्रकृते प्राणादिलययोरेकतवे प्रश्ोपनिषद्रतं मन्रमुदाहरति--

विश्वरूपं हरिणं जातवेदसं परायणं ज्योतिरेकं तपन्तम्‌ । सहस
रदः शतधा वर्तमानः माणः परजानापुदयत्येष सूयः ॥ ८ ॥

बिश्वरूपमित्यादिना । प्रथ द्वितीयान्तानि पदानि प्रथमान्ततेन विपरिणिया-
्युरयतीति करियायोगाथम्‌ । विधानि नीटपीतादीनि रूपाणि यस्य स विरूपः अतत
वा आदिः पिङ्गल एष शष्ठ एष नीक एष पीत एष रोहितः इति श्रुतेः । हरति,
सर्पा प्राणिनामायूषि मौमानया रसानिति हरिणः । जातं जातं वेतत ्प्वृतति्ा्ि-
तयेति वा जति जाते विद्यते स्देहगतोष्मरूपेण सवेचकषुरविष्ठातृतवेनेति वा जात-
वेदाः । परमयनं परायणं सर्भाप्ामाश्रय इति यावत्‌ । भ्योतिरेफं ज्योतिशत्मनेक
र्थः । यद्रा जयोतिः प्रकाशस्वभाव एकोऽद्वितीयः भूर्य एकाकी चरति, इति श्रतेः ।
तपति स संतापयति शोषयतीति तपन्‌ । परहस्ररदिमरपरिमितकिरणः । शातघाऽने-
कषा प्रति प्राणिनां प्रतिमां प्रतीयमिमृखतया कौमान एष भंदरयमानमण्डरस्थः पूयः
सविता प्रनानां प्राणोऽन्तरात्मोदयत्ुद्रच्छलयुदयाचलादिति मच्रपदानामर्थः । तथाच
मन्रवर्णः “ मूग आत्मा नगतसस्मुषश्च इति ॥ ८ ॥

तदेवं प्राणादरियात्मनोऽन्त्बहिश्च विचरतः प्रजापतेः कार्यव्रहमणोऽनेकगुणविशिष्ट-
स्याहंगहेण प्र्यगात्त्योपापनं प्रणवम्याहतिपावि्यनुबन्धमुपदिर्य तनिष्ठम्योपाप्तक-
स्योपस्यितान्नमोजने कर्वन्यविरेषमुपदिशति-

तस्मादा एष उभयादवंबिदात्मननेवाभिध्यायला-

स्यजञे्र यजतीति ध्यानं प्रयोगस्थं मनो द््द्धिः

टं मनपूतिमुच्छिष्टोपहतमिलयनेन तत्णवयेत्‌ ।
तस्माद्रा तत्पावयेदिति । एष पूर्वोक्तः प्रयगात्मा य्मादुमयात्मा प्राणादि-
तयूपस्तममद्व तस्मदेववंवितपव तपरकरण प्राणादित्यात्मविदातमननेवाऽऽत्मनि स्वघ-
रूपभेदेनेवाभिष्यायत्याभिमृख्येन प्रलक्तया प्राणादिलयो ध्यायतीलथः । ततो यद्यति
पूजयति तन्महिमानमाविष्करोति तदप्यातमननेवेद्यथः । इत्येवंप्रकरेण ध्यानं विदवदधिः
षतं सततं परशस्तमितर्थः । कं तद्यानं प्रयोगस्यमुपाप्नाप्रयोगे स्थितं व्याध्रतं मनत
टषाराघण्ठानादादिवदविच्रदेन दीधकालदरौरन्तयमुपास्ये तत्वे निष्टं मनोखूपं

१ क. "यती । २ ग. 'ुन्वयः। किं ।

{ ६ पष्ठः प्रपाठकः] मशुपनिपत्‌ । ४०९

ध्यानमित्यर्थः । एवं ध्यायतः पुमो यो मनःगुतर्मनमो दुग्धो दर्वापने्येतत्‌। तं मनः
पूतिमृच्छिषटोपहतमित्यनेन वक्ष्यमाणेन मन्रेण तत्तस्मिन्काे पावयतपतरत्रयेत्‌ । एत-
नमन्नामिमन्नितान्नप्रारनेन प्राणाधचिहो्रविधिना च श्ोधयदित्यथः ।
मग्रं पठति--उच्छिषठच्छिशेपहतं यञ्च पापेन
दत्तं एृतसूतकाद्रा वसोः पथित्रमभिः सतित
रमयः पुनन्सन्नं मम दुष्कृतं च यदन्यत्‌ ।
मघं पठति° यदन्यदिति। अन्ये च्छं स्वोच्छिटं चेच्छिष्टोच्छिष्टमृच्यते तेनो-
पहतं यद्रोच्छिषटं चोच्छिष्टोपहतं वेतयुच्छि्टोच्छिष्टोपहतमन्नं भोज्यम्‌ । पेन पाप-
त्मना पक्िेन दत्तं यान्न मृतपूतकाद्वोपहतं मतमु तत्लागिकं वा य्रतरमि-
त्यथः । वर्धमुनाम्नो देवस्य परत्र पवयितृ । अग्निर्वानरः सवितुश्च रदमयो
मम मद्धोज्यं तदन्तं पुनन्तु पवित्रयन्तु यदन्यच्च मम दुष्कृतं पापाचरणं तच्च
पुनन्त्वत्यथैः ।
अनेन मत्रेण स्वमोभ्यमन्नमभिमच्य पृश्वात्‌--
अद्धिः पुरस्तात्परिदधाति ।
अद्धिः° दधातीति । पुरसतास्राणाहुत्यारम्ादूं याः सिपरषा आपोरानाङग-
मूता आपस्तामिः परिदधाति प्राणादित्यरूपस्य स्वात्मनः परिधानं वल्राच्छादनमिदं
क्रियत इति ताश्चिन्तयेदित्यथः।
अनन्तरकर्त्यं प्राणाधचिहोतं मन्रविनियोगेन विधत्त--
प्राणाय साहाऽपानाय स्वाहा व्यानाय खाहा समर
नाय खाहोदानाय स्वाहेति प्श्चभिरभिनुहयेति ।
प्ाणाय० अभिजहोतीति । प्राणाय खाहैत्याहिभिः पश्मिमरेयथापाकरमं
भोग्यात्र्पं सिद्धं द्रव्यमादायाऽऽमिमृष्येनाऽऽस्यश्नो नुहोति जृहुयादित्यथैः ।
अथावरिषटं यतवागश्ात्यतोऽद्धिभय एवोपरि
त्परिदधात्याचान्तो भूत्वाऽऽतमेज्यानः प्राणोऽ-
परिविश्वोऽसीति च दवाभ्यामात्मानममिध्यायेत्‌ ।
अथादरिषटं अभिध्यायेदिति । अथ पञचप्ाणाहत्यनन्तरमवशिष्टं तृपिपयन्त-
मन्नं यतवाङ्गोनी सत्नश्राति । यदवरिष्टमश्चति तन्मोनी सनिति मौनमत्र विधीयते
नादानं तस्य निमित्तान्तरत एव प्राप्त्वादित्य्ः । अतोऽविष्टपलमोजनानन्तरम-
द्विरुततरापौशना्रूताममय एव पुनरपि पवदुपरादुपरिभागे परिदिधाति ताख-

---------------------------------------------------~

१ग. पोराना । २ ग. पोश्चानाः । ३ कर. द्‌" ।

४०६ रामतीथभिरवितदीपिकासमेता-- [६ पष्ठः प्रपाठकः]

पमूपरि परिधानदृटि कुर्यादित्यर्थः । तथा च शरतयन्तरम्‌--^तसपाद्वा एतदरिप्यन्तः
पुराच्ोपण्टिबाद्धिः परिदधति" ( छन्दो ° अ० ९ ) इति । पश्वादुत्यायाऽऽ-
चासो भूत्वा कमृवपादशद्धि विधाय विधिवदाचम्य गृद्धो मूत्वाऽऽत्मेज्यान आत्मा-
नमीजान आत्मयननं कुवतपाप्क इति यावत । प्राणोऽपनिरित्यादविव््यमाणाम्यां मन्रा-
म्थामात्मानममिध्यायेत्‌ ।
मन्द्रं पठति-
प्राणोऽपि; परमात्मा वै प्रवायुः समा
धितः। स॒ परीतः प्रीणातु विष्वं विश्व॒क्‌ ।
प्ाणोऽभिः परमासेसयादिना । पञ्चवायुः प्राणापानादिपश्चवायुह्पः प्राणः प्रणेता
शरीरेन्धियव्यापारयिता यः प्र परमात्मा र परमासवामिरवस्या्ता जाठरो देहं समा-
चित इति परथयोनना । यद्वा परमातमैव देहं पतमाध्रित स्ञचवायुः प्राणोऽतिश्च
नान्य इति योजना ।
“हं वैश्वानरो भृत्वा प्राणिनां देहमाधितः ।
प्राणापनप्तमायुक्तः पचाम्यन्नं चतूर्विधम्‌
इति भगवतमरणात्‌। प परमात्माऽतत प्रीतः सचिशचे समेव भोक्त प्रीणातु
रीणयतुं यतः स॒ विशवमुभिश्चं मुनक्ति पारयति वि्भगिति प्रथममन्ा्थः ।
विश्वोऽसि वेश्रानरोऽसि विश्वं तरया धायते जायमानम्‌ ।
विशन्तु त्वामाहुतयश्च स्रोः प्रजास्तत्र यत्र विश्वामृतोऽसीति ।
हे प्राणाग्यातंस्वं विाऽपि सर्वोऽपि वेशवानरे विशवनरनयनादीशवरप्त्वमपीदर्थः।
कुत विधात्मत्वं विशवनियनु्वं चेदत आह--तरि्ं जायमानं त्या धार्यते त्वमेव
खात्मनौ विशवमुताचच पाटयपरीतय्ः । सर्वा आहुतय आ पतमन्तादयन्त इलयाहृतयो
हवीपि सवाणि तां विशु लथ्याहिता भवनु । कंच तत्र एवाः प्रजा यत्र तवं
विशमृतोऽपि विशवममूृतयपि जौवयमीति परधमृतस्वं यत्र तरव रवः परनास््न्नी
वना हृत्यथः । इतिशब्दो मरप्मापिचयोतनार्थः ।
इृदानीमेवंविषं विद्रद्धोजनं फलवचनेन प्ररप्ति-
एवं न विधिना खसखनेनात्ताऽन्नलं पुनरुपैति ॥ ९॥
एवं न त्रिधिना° पुनरपतीति । एपमृक्तरकरारेणानेन विधिनाऽत्ता दद्ाम्पनर-
नत्वं न सहटतीयन्वयः । स्यं स्ैसया्ता भवति नान्येनायत इत्यः ॥ ९ ॥
पनरस्यव विदृषश्चिनीयानारंविरेषमाल्यात्मारभते--

न ज ~~

के. तुं तप्तृय।

[ ६ पष्ठः प्रपाठकः] पुपनिपत्‌ । ४०७

अथापरं बदितव्ययुत्तरो वरिकारोऽस्याऽऽत्मय-
ज्ञस्य यथाऽत्रमन्नादधेलयस्यापव्याख्यानम्‌ ।
अथापरं० व्याख्यानमिति । अथलभानरोयक्रमाः। अवर ररेकताकममन्ररू-
पादन्यद्ेरितव्यं चिन्धयितम्यमसील्य५ः । # तदित्युच्यते । अम्याऽऽत्मयज्ञम्याऽऽतम-
यजनषपम्य योजनस्य संतन्यत विकति वरिक्रणं श्र विभजनम्‌ । कोऽमौ यथाऽ-
त्मलारशवादनीयमत्ता चेति । त्रिमजनं कथमिदयत आह-तस्योपव्याख्यानमिति ।
तस्योत्तरतरकारस्य सपष्टम्यास्यानं क्रियत इति रेपः । वक्ष्यमाणविमागेनान्नमनादं
चाऽऽत्मानं चिन्तयेदिति तातपयायैः ।
त्र करिमचं करिम्रादमिचतत्तादत्रूपतो निरिरति--
पुरुपशता प्रधानान्तःस्थः स एव भोक्ता पाकरत ड इति ।
पुरपरेता० भुङ्‌ इतीति । प्रथां ्रतिनगद्वौनमव्याकृतादिशब्दवाच्यं तस्या-
ना्ैध्ये तत्सततप्रदतेन स्थिनो यशचेता चेतनः पुरुपः म॒ एव भोक्ता प्राकृतं प्रकृतिका-
यमनं मङक इलथासङृतितद्विकारावत्तमिचन्रान्नादखसूपमुक्तमियथः ।
अर्थदुक्तमचवरूपं विमनते--
तस्यायं म्रतात्मा हन्नमस्य कतां भधानः।
तस्यायं भूतात्मा कतां धान इति । तपय पर्वोकस्य भोकरवं भूतात्म
सामा कार्यकरारणपषातरूपोऽनर मोग्यं हि प्रपिद्धमस्य भूतात्मनः कतौ प्रधानः
पर्वोक्तः परोऽपि भोज्य इलरथः |
उक्ताथपारमुपेहारव्यानेनाऽऽह--
तस्मात्रिरुणं भोज्यं भोक्ता परूपोऽन्तःस्थः ।
तस्पात्रिगुणं° पुरुपोऽन्तःस्थ इति । तगुणं प्रधानततकार्यह्पं भोञ्यं मोक्ता
पुरषः प्रधानान्तःस्थः पतरेव
उक्तम्यवस्थायां प्रमाणमाह--
अत्र षटं नाम प्रययमू ।
अत्र ° प्रल्यमिति। इष्टं दनं प्रयक्षं नाम प्रपिदधं परत्यं प्रमाणमन्र विद्यत
इति शेषः |
उक्तमथेपुदाहरणेन बुद्धिमारोहयति-
यस्माद्वीजसंभवा हि परश्वस्तस्माद्वीजं भोज्य-
मनेनेव॒ भानस्य भोज्यत्वं॑व्याख्यातम्‌ ।

` १ क. “न्तनीयमस्ये् । २ ग. भर्क्ता। ३१. कर!

४०८ शापती्मिरमितहीपिकासमेता-- [६ पष्ठः प्रपाठकः]

यस्पाद्वीजसंभवा० भोञ्यतं व्याख्यातामेति । पशवे हि गवाश्चमहिषपुरुषा-
द्यः दुटम्निकस्य भोञ्यतेन प्रपिद्धा यस्माह्वीनपतंमवाः स्वव्रीनमूतान्नरपपरिणामादि
समवास्तस्मादीनं मो्यापादानत्वाद्धज्यं परमिदधमित्य्थः । बीनस्य मोज्यतप्रदशन-
फरमाह--अमेनेति । कर्येषु भोज्यत्वस्य पिद्धत्वाक्ारणस्यापि तसिद्धं कायेकार-
पयोरमदादिलधेः ।
प्रमणिनोपपादितमथमुपपंहरति-
तस्माद्धक्ता पुरषो भोग्या ्कृतिसतत्स्ो भृङ इति।
तसमाद्रोक्ता ० पृतिस्ततस्यो भुङक इतीति । व्यास्यातायोऽयं ग्रन्थः ।
एवं परकरतेमेग्यिलं प्रप्य तत्कायस्य भोज्यत्वं प्रपञ्चयति--
प्राकृतमन्नं तरिगुणमेदपरिणामत्वान्महदा्यं विरेषान्तं रङ्गम्‌ ।
प्राकृतमम्न° विशेषान्तं रिद्गमिति । यत्कृतं परकृतिप्रमवं कायह्पमन्नं तत्रि
गुणमेद्परिणामत्वत्सखादिगुणविेषपरिणामत्वान्महदायं महान्पकृतेराघो विकारो
्ञानतरियाशक्तितमू्ितः प॒ आयो यस्य तन्महदाचम्‌ । विरोषा विकारशब्दवाच्याः
एथिव्याद्रिमहामूतरक्षणा अस्मदादिप्रयक्षयोग्या अन्तो यस्य तद्विरेषान्तम्‌ । तत्की-
दशं लिङ्ग ङ्गे ज्ञायते चेतनपद्धावोऽनेनेति ब्युतप्तरवेतनं भोभ्यमिलर्थः । विष-
याणां विरोषाविशेषरूपो विभागः मा्येरुक्तः--
“तन्मातराण्यविरषासतभ्यो मृतानि परश्च पञ्चम्यः |
एते स्ता क्षाः शान्ता घोराश्च मृदाश्च, (पंस्यका °) इति ।
विशेषाविरशेषरूपाणां विषयाणां भोग्यत्वं परामान्येनोक्तं प्रयकमिन्दियर्थेषु योन-
यति-
अनेनैव चतुदैशविधस्य मार्गस्य व्याख्या कृता भवति ।
अनेनैव चतर्दश० व्याख्या कृता भवतीति । बयन्धियवृततिागो द्शवि
धोऽनतःकरणवृतेशचतिष्यततसयाश्चतभिषो मार्ग इति चतुर्दशविधो मा्गरस्यापि' भोज्य-
त्वेन ्याष्या कृता मकतीलरथः।
प्रतिपादिताथ छोकेन संगृहाति-
सुखदुःखमोहसंं ह्मनभूतमिदं जगत्‌ । न दि
बीजस्य स्वादुपरिग्रहोऽस्तीति यावन्न प्रसूतिः ।
सुखदुःखमोहसं बं ° यावन्न प्रसूतिरिति । पृषदुःखमोहकप्तवात्रिगुणात्मकमिदं
नगत्मुखादिपंत्तितम्भृतं हि प्रपिद्धमिलय्ः । बीजस्य यत्छादु खादनं तस्य परिग्र-

न ------ - -- ~ स

१ ग. भुद्क्ता। २ ग. मुक्क्ता। ३ क. "तिभ । ४ क. (यययो । ५ क. शरु पिरेषरेषु यो"
६ क. परिम्या। ० क, दितमर्थ।

[ ६ षष्ठः प्रपाठकः ] मयुषनिषत्‌ । ४०९

हस्तावन्न मवति यावत्कायाकारेण न प्रसूति प्रमवः । तस्मात्का त्रिगुणात्मकं मेोज्यं
दृष्ट करणं प्रधानमपि त्रिगुणात्मकं भोज्यमनुमेयमित्यमिप्रायः ।
यदुक्त पूर्व ्रकृतिका्यस्य मृतामनोऽक्नसं तम्याप्यवस्थावच्वास्परिणामित्वमलीति
तिगुणासकत्वमन्नतं च पिद्धमिवयाह--
तस्याप्येवं तिषप्वत्रस्यास्नत्वं॑ भवति
कामारं यावनं नरा परिणामत्वात्तद तरलम्‌ ।
तस्याप्येवं ° जरा परिणामत्वात्तदरत्वमिति । अवस्यत्रयमेव विभनते--कामा-
रमिलयादिना । अवस्थातरयस्य कार्थतवं स्ाधयति-परिणं मत्वारिति । तदच तस्य
मूतातमनोऽननतं पिद्धमिदर्थः
का्यद्रारोक्तं प्रपानमोज्यतं प्रपश्चयति--
एवं प्रधानस्य व्यक्ततां गतस्योपलन्धिरभ-
वति तत्र बुद्धादीनि सख्दुनि भवन्ति ।
एवं प्रधानस्येयादिना । एवं वक्ष्यमाणेन प्रकारेण प्रथानस्य भ्यक्तता
गत्य कार्यतामापत्स्येपरन्धिभवति । कथं तदाह-तत्र व्यक्तेषु प्रधानकारयेषु
यत्छा स्वादैनमाखवादनं ग्रहणमिति यावत्तसिन्स्वाहुनि तन्निमित्तं बुच्यादीनि करणानि
मवनित प्रवने, बुद्धथादिभिः प्रधानकार्य मृहयत इत्यथः ।
ुद्धयादिस्वरूपं मध्ये व्यपदिशति--
अध्यवसायसंकसपाभिमाना इत्ययेन्दिया्थानपश्च स्वादुनि भवन्ति ।
अध्यवसायेति । निश्चयात्मिका वुद्धिरष्यवसरायः परंकल्पनम्यापारवदन्तःकरणं मनः
संकरपोऽहंकारामिकाऽन्तःकरणवृत्तिरमिमान इते बुद्धयादिशब्दाथा इयर्थः । भय
ुद्धयदुद्धवे नाग्रहश्चायामिति यवत्‌ । इन्द्ियार्थन्दाव्दस्परेरूपरसगन्धास्यानिषया-
प्ति पञ्च ज्ञनेन्दियाणि शरो्त्वक्चसुमिहाघाणास्यानि पूर्वत्व दुनि मवन्त्युक्तानि-
षयान्घछादायितुं करणानि भवम्तीयरथः 1
उक्तमर्थ कर्मन्द्रयेषु मृर्यप्राणे चातिदिरति--
एवं सर्वाणीद्धियकर्माणि प्राणकर्माणि ।
एवमिति । सवीणि वाक्पाणिपादपायुषस्यास्यानामिन्द्ियाणां कर्माणि प्राणस्य
मुख्यस्य कर्माणि प्राणनापाननादीनि कचनादानगमनविपतगीनन्दा्डारीरचाटनादौ नयति
स्वादुनि भवन्तीति योजना ।

१ क. भमत्व" ! २ क. "णामितवा । २ क. "णामिता ।४ क. स्वादूनि : ५ क. दनं ।
६ क. स्वादुनि । ७ क. (स्वादूनि । ८ ग. ® वाऽति' । ९ क. स्वादूनि ।
५२

४१० रामतीथत्रिराचेतदीपिकासमेता-- [ पठः प्रपाठकः ]

प्र्चिनमथमृपमंहरनि--
एवं व्यक्तमननमव्यक्तममनमस्य निरीणो
भोक्ता भोकखाचैतन्यं परपिदधं तस्य । ,

एवमिति । एवमृक्तम्करारण व्यक्तमन्रं सिद्धं व्यक्तरूपान्रकारणलादग्यक्तस्य
व्यक्तवदेवाव्यक्तमप्यत्तमनुमेयमितयथः । अस्थ व्यक्ताव्यक्तरूपस्यात्तस्य निुणो
भोक्ता निधिकरार आत्मा मेक्ते्थः 1 अन्तःकरणगतचिदामाप्राविवेकाद्धोक्तेव प्रतीय-
मानोऽपि न खमावतो भक्ता कूटम्थ एषे सदेति भावः। तस्याऽऽत्मनो भोक्तृताद-
चेतनम्य सस्य कार्यकारणात्मकस्य व्यक्ताव्यक्तवाच्यस्य संनिधिसततामातरेण सखवचै-
तन्यामामेन व्याप्तलाचेतन्यं चेतनत प्रमिदध प्रक्ण सिद्धं ज्ञातं मवतीदर्थः ।

ददानीमन््रोशक्तयोः प्रकृतिपूरुषयोः सोमतवमभित्वं च ध्यायेदिति गुणान्तरमुप-
दिशिति-

यथाऽ देवानामन्नादः सोमोऽ्रमभिनेवाननमियेवंवित्‌ ।

यथाऽभिं देवानामित्यादिना। देवानां मध्येऽधिरचादोऽतरस्यत्त व प्रपिदधो यथा
तथा परोमोऽन्नमदनीयं प्रप्निदधं इति योजना । तथाच श्ुत्यन्तरम्‌--“अथ यक्किचेदमा्द्र
तद्रेतमोऽप्रनत तदु सोम एतवद्वा इदं समने चेवावादश्च सोम एवान्नमध्िरतरादः"”
(वृहदा ० अ० ३) इति । तथा चैवंवि्यदा यदेना्यते सोऽगिर्यदचयते प्न सोम एवेर्यना-
त्नादरूपमस्नीपोमासकं नगदिलेवविदरप्निनवाम्यात्मनैव सोमहूपमचमति तोऽत्रदोषै-
रथिवन्न रिप्यत इत्यभिप्रायः । अन्नमिव्येवमिति पाठः प्रामादिकः । यद्ययं पाठः
सत्यसतदेत्थं योजना । अशचिरन्नादः समोऽतरपिति यथा प्रपिद्धं श्रुत्यन्तरे तथेवाभि-
नैव पोमरूपमन्रमद्यते न मयेतयेवविद्दोपनं दिप्यत इति ।

आधिभोतिकान्रान्नादयोरु्तं विरेषमाध्यासिकयोरपि तयोरीयति--

सोममंजनोऽयं भृतात्मा्रिसंजोऽप्यव्यक्तमुखा इति ।

समति । अयं मृनात्मा प्रकृतः कवः सोमपेन्ञोऽन्नमित्यथः । अभ्यक्तं प्रधानं
मुखं मोक्तृवादिप्वृतति्रारं यम्य प्र निदात्माऽव्यक्तमुवसेन व्याप्ततवाूतात्माऽप्यन्य-
क्तमृखः सकरथिमंन्नोऽपि मवति । तथा चायमथेः। चिदामाप्तव्याप्ततया चिदात्माभेदेना-
व्यकतमुसतया बाह्यविषयभेकतृतेनाधिप्ोऽ्ययं भूतात्मा विदात्मपिक्षया सोमप्ोऽ-
मतेति प्कृत्यनुगतशविदाताऽतताऽग्निः प्राकृते मृतर॑घातोऽ्तमिति चिन्तयेदिति ।

एवमृक्तविभागे प्रमाणमाह--

वचनात्पुरुषो हव्यक्तगुखेन त्रिगुणं भुङका इति ।

१क. त्राग्दवा । २ क. 'त्रा्रादलरोक्त' । ३ क. (मिति । ४ ग. "यत्नात 1 ५ क.

हेत ।

[ ९ षष्ठः प्रपाठकः] मैःयुपनिपत्‌ । ४?

वचनाद्पुरष इति । भु इति क्वनारित्यन्वयः ।
एवमन्नाचादविदं पररोप्सिन्दीन पुसः परवृत्तिमुपनयति--
यो दैवं वेद संन्यासी योगी चाऽऽत्मयाजी चेति ।
यो दैवमिति । यो ह कशिदेवमुक्तप्रकरेणाचात्दक्रिमागं वेद म इत्यध्याहारभम्‌ ।
स्र पन्यास्यकतरतमदशी न केवटं क्तयागी पन्याप्री कितवयमेतरति विद्या स्तयो ।
योगी च्टाङ्गयोगनिरतोऽप्ययमेव न कवं गृहाम निविष्टः । आत्मयाञ्यातममेम्कारार्थ
यो यजते स॒ आत्मयाजी । तथा च शातपथी श्रतिः--“ सह वा आत्मयाजी यो
वेदेदं मेऽनेनाङ संसियत इदं मेऽनेनाङ्गमपपीयते " इति । आत्मयाजी चायमेव न
यज्ञमात्रनिरत इत्यथः ।
की वा सेन्याप्री योगी चाऽऽत्मयाजी मेति प्रपिद्धो यदातनाऽयं विहन्यत
इत्यपेक्षायां तत्वरूपमाह--
अथ यदत कश्िच्छरन्यागारे कामिन्यः प्रविश
सपृशतीद्धियार्थास्तद्र्यो न सपृ्ति प्षिषठन्सं-
न्यासी योगी चाऽऽत्मयाजी चेति ॥ १० ॥
अथ यद्रदिति । अथेदं निददीनमुच्यते । शन्यागारे जनधूनयान्र्मवने प्रविष्टः
कामिन्यः कामिनीः कामातुराः खी: कथिदतिधीरो न सपशति यद्र्कितु ताः परिहर-
त्येव तद्रयो विद्वानिद्धियाथान्विटब्देवादागलोपस्थितात्न सूदायनुरागेण न घी
करोति पर एव सन्या योगी चाऽऽत्मयाजी वेत व्यौस्यातम्‌। इतिशब्दः प्रदरीनार्थः।
विषयनिसृहाः संन्यस्यदिशब्दवाच्या इत्यथैः ।
तदेवं ददामिरनुवाकैरध्यातममयिदैवे च प्राणादित्योपाधिद्राराऽऽत्मोपासनं सेतिकत-
वयतक्रममुक्तिफटमुपदिश्य तत्मरिपरमप्यदान पु्वप्रहृतस्थेव प्रलम्रह्मणश्िदातमनोऽ-
म्युदयफलकमनेकविषमुपा्नमेदं ककु प्रकरणान्तरं प्रवते । ततरा्नाधीनत्वा्सवप्रा-
गिितत्रहयाऽनोपाप्नं विधातुं तनहिमानमाह--
परं वा एतदात्मनो रूपं यदन्नमन्नमयो चयं राणः ।
पर वा एतदिलयादिना । परमुक्छषटं वे प्रमिद्धमेतदरकषयमाणमात्मनः परमात्मनो
पं मूततिविरोषः । फं तथ्यदतते सवेप्राणिजीवनं प्रतिद्धमोदनादिरूपम्‌ । कथमस्य
परत्वं हि यस्मादयं प्राणो दुष्यप्राणप्रपानोऽयं सेप्रातोऽ्नमयोऽैजीवन इति
यावत्‌ ।
एतदेवान्वयग्यतिरेकाम्यामुपपादयति--

>

१ग.के।२ग. प्रसिद्धा । ३ क. व्याष्यानम्‌। ४ क. "तकं कः । ५ क. व्रिकारोऽनर्ज" ।

१२ रामतीथपिरपितदीपिकासमेता-- [६ षष्ठः प्रपाठकः]

अथ न यद्श्चात्यमन्ताऽश्रोताऽखष्रशरषटाऽवक्ताऽ-
्राताऽरसयिता भेवति माणांधोतमृजती्यव हाई ।
अथेति । अयततपपश्यते, यद्यय नाश्नाति नान्नमुपजीवति तदाऽमन्ता मननास-
म्भो ममीत्य्वयः । एवमश्चोता भक्ीत्यादि योज्यम्‌ | न केवह मननादशक्तेमा-
्रमेवानश्चतः करिन्‌ जीवनमपि दर्डममितयाह--प्राणाशरोतसृनति परित्यजति म्रियत इत्येव
ह्याह श्रतिः । तथा च च्छन्दोगे अन्नं वाव बदयदूयलस्मा्ययपि दहराभ्रीनाश्रीया-
दरु ह जविदथवाऽरषटाऽश्रोता' ( अ० ७ ) इत्यादि
अज्नामवे दाक्तिओवनयोरभाव इति ग्यतिरेकमुक्ता ततरैवान्वयमाह--
अथ यदि खलश्चाति प्राणसमृद्धो भृत्वा मन्ता
भवति श्रोता भवति स्रा भवति वक्ता भवति
रसयिता भवाति प्राता भवति दरष्टा वतीति ।
अथेति । यथश्चति तदवा सद प्राणपमृद्धः प्राणेन कटेन समृद्ध उपचितो भूत्वा
मन्ता मकीलययादि स्पष्टम्‌ ।
ज्व श्रुयन्तरमुदाहरति--
एवं ह्याह--अमष परजाः प्रजायन्ते याः काधिलृथिवी-
श्रिताः! अतोऽन्नेनैव जीवन्ययैतदपियन्त्यन्ततः ॥ ११ ॥
एवं घ्याहेति । अन्नद्र बीभरूपपरिणतादव प्रजाः स्थावरजङ्गमातिकाः प्रजायन्त
उत्पचन्ते याः काश्चिदविदोपिताः पएरथिवीश्रिताः पथिवीमाश्चिता अत उत्पत्त्यनन्तरमप्य-
ननैव खखनात्युचितेनादमीयेनैव जीवन्त प्रीणान्धारयन्ति । अथ जीवितक्षयेऽन्ततोऽन्ते
शरीरावमनिऽप्येतदन्नमेवापियन्त्यन्नासिकायां प्रथिव्यां हीयन्त इत्यथैः ॥ ११ ॥
पुनरप्यन्सतुतिं करोति तस्य वक्ष्यमाणालदईत्वाय--
अथान्यत्रप्युक्तं स्वणि ह वा इमानि भतान्यहरहः परप
तन्यन्नमभिजिषृक्षमाणानि सूर्यो रस्मिभिराददालननं
तेनासौ तपधनननाभिषिक्ताः पचन्तीमे प्राणा अगनिवा
अनेनाभिञ्वर्लन्नकामेनेदं प्रकदिितं ब्रह्मणा ।
अथान्यत्रापयक्तं० ब्रह्मणेति । ह वा इति प्रपिद्धर्थो निपातौ । सर्वाणीमानि
मृतानि प्शपक्षयादिपिपीरिकान्तान्यत्तममिनिगरक्षमाणान्यहरहर्िचं प्रपतन्तीतसतः परि

भमन्तीति प्रपिद्धमेतदि्यथः । रच ूर्योऽपि रक्षिभिः िरणेरतं मोम रपरूपमाद-

१क. वंप्राहु। रक. जप । रक, प्राणं धारः । ४ क. "नेना । ५कृ. पतन्ती ।
६ ग. भिनोज्जठ । ७ क. श २।

[ ६ पष्ठः प्रपाठकः] मतयृपनिपत्‌ । ४१३

दाति खीकरोति तेना्ादानेनामौ मू्म्नषनि ममिद्धो मवतः । तथा च श्रुयन
रम्‌--सूर्यो मरीचिमादत्त मवस्मादूवनादपरि' हति । मरी मरीचिग्रलमुदकमिलर्थः।
इमे प्राणा मुख्यप्राणपाहिता वागादयः प्राणा अन्नेनाभिपिक्ताः सेष्ठिन्नाः सेतपिताः
सन्तः पचन्ति वर्णव्यत्ययेन प्रताने खव्यापार कुवनीलयथः | यद्रा पचन मोक्त-
विषयानुपनयन्तीयथः । तथाऽव अतरेन ममिदराञ्यादिनिऽभि च्छति दीप्यते ।
एवं देवतानामप्युपजीव्यमिदमन्नमन्रकामेन ब्रह्मणा प्रनापतिना प्रकलितमुत्पारित-
मिचर्थः |
यदथमेवमचं सततं तदिदानीमुपासने विदधाति--
अतोऽत्रपालेतुपासीतित्े चाह ।
अतोऽन्रं° हाहेति । यत एवंमहिमेदमन्नमतोऽतरमातत्युपाप्रीत ध्ययिदित्यथः
अत्र व्रहमहटिरुत्कषीदिति न्यायेना् आलदृषटिर्विथौये न चाजाहग्रहोऽकि न
प्रतीके न हि पतः" (ब्रहममू० अ० पा १ पू० ४ ) इति मूत्रे प्रतीकेष्वह्‌-
अ्हस्यरितत्वारिति द्रष्टव्यम्‌ । एवं द्यहेत्युदाहरति शाषान्तरीयं मन््रमन्नम्याऽऽ-
त्ममाम्यद्योतनेन तत्प्रतीकतव द्रदयितुम्‌ ।
अब्नाद्धृतानि जायन्ते जातान्यन्नेन वर्धन्ते ।
अद्यतेऽत्ति च भ्रेतानि तस्माद तदुच्यते | १२॥
अन्नादभूतानि० तदुच्यत इति । मृतोतत््यादिनिमित्तत्वमात्मपाम्यमतरोक्तम्‌ ।
अक्षरा्थः स्पष्टः ॥ १२॥
अथान्यत्ाप्ुक्तं विश्वभृदरेनामेषा
तनू्भगवतो विप्णोयैदिदमनर्‌ ।
इदानीमने पूर्वोक्ते विशवमेतं गुणे प्र्िप्य विष्णुशरीरदश्रोपपनान्तरमृपदिश्षति-
अथान्यत्राप्युक्तमित्यादिना ।
विश्मृत्वमन्नसय पाधयत--
प्राणो वा अन्नस्य रसो मनः प्राणस्य विद्गाने
मनस आनन्दं विङ्ञानस्येयनवान्माणवान्मनसा-
न्वज्ञानवानानन्दरवांथ भवति यो हवं बेद्‌ ।
भाणो बा इलादिना । रः पारः कार्यमिलः । प्रगे स्थिरे सति मनस उप-
चयान्मनः प्राणस्य रपो मनपतो किकप्ताम्यं प्रति विन्ञानोलततविज्ञानं मनो रपो

१ क. "मिति यावत्‌ । ई । २ क. स्वन्या। ३ क. सीततैवं। ४ क, "पोतः । ५क.
भृ्वगु" । ६ क. स्थिते! ७ ग.-स्य चर ।

९१४ रामतीथत्रिरचितदीपिकासमेता-- [६ पष्ठः प्रपाठकः]

भ न (५

विषयाधयव्म मयाननोरयाद्वितानम्याऽऽनन्दो रम इति यो हैवं वेदेति संबन्धः ।
सोऽतरवान्प्राणवानि्यादिफलवचनम्‌ ।
दृष्टं फटमक्तवाऽच््टं च फटमाह--
यावन्तीह व भूान्यत्दन्ति ताव-
स्खन्तःस्थोऽन्नपत्ति यो हव॑ वेद ।
यावन्ीहेति } यावनीह टके भूनान्यत्तमदन्ति भक्षयन्ति तावत्सु वषु तेषु
मूतातमा सनन्त. मनानःस्थोऽत्रमच्युपासकः । तावत्छन्तरस्य इति परे तेषु मूत-
प्स्थितलेपवमिमानशन्यः सन्नच्मत्तीयथः । कः । यो हेवं विशवमूदगुणं विष्ुर्तनमवरं
वेदोपासत इत्यथः ।
उक्तमुपाम्यमच्ं परिष्ुगनुतवदथहंलाय स्तुथ -छोकमुदाहरति-
अन्नपते विजरम्रमने संवननं स्मृतम्‌ ।
अन्नं पूनां प्राणोऽन्नं जयष्मन्रं मिषक्रसफतम्‌ ॥ १३ ॥
अन्नमरेति । अन्नमेव वरिनरद्विनरत्वं नयतीति विनरत्ं विजरमेव वा परिजरन्नम्‌ ।
तथा च श्रुलन्तरम्‌--'अच्र बरह्माणोऽनरं कनि इति । तथाऽन्नं संवननं संमजनयिं
मतं ज्ञातम्‌ "अतं बहु रवीति तदनतम्‌' इति श्रयन्तरात्‌। अन्न पूना प्राणिनां प्राणः
अन्नात्माणा भवन्तिति श्रुतेः । अन्ने ज्येष्ठ प्रथमनं रप्ताद्यक्षया ए्वपिद्धतवात्‌ अनं
हि भूतानां गयेषठम्‌, इति श्रन्तरात्‌ । अनं मिपममेपजं ुद्याधिनिवर्तकं स्पृतं तसा-
त्र्वपधमुच्यत इत्यत प्रकृत्य श्रवणादिति छेकः ॥ १६॥
पुनरस्यवाऽऽसमनः काटासकादिये दृटिं विधातुमृततरमनुवाक्रयं प्रवि । ततरा-
त्रस्य काटाधीनत्वात्काटस्य चाऽऽदित्याधीनत्वादन्नोपप्ननानन्तरं काादिस्योपाप्तनवि-
धानमिति संगतिं विक्षन्कालात्मानं सोति-
अथान्यत्प्युक्तमन्नं बा अस्य सर्वस्य योनिः
कालश्चान्नस्य सयो योनिः काटस्य ।
अथान्यत्ाप्युक्तमननमिद्यादिना । अयेत्युपापनान्तरोपक्रमाथः । अन्यत्रापि
कौलविषय इदमुक्तमन्यतरपयुक्तमिति वा । अत्नं वै प्रमिद्धम्य प्राणिजातस्य स्ै-
स्यशेषस्य योनिः कारणम्‌ । काटश्रस्यत् योनिरिदतुवते कठेन यत्न प्रभूयते ।
यैः सविता कारस्य योनिः । त्य दि काटनिरमाृलं प्रसिद्धम्‌ ।
तत्र काटखहूपततपमाणयोरमावात्कथं काटोऽचरस्य योनिरियत आह--
तस्येतदूपं यत्निमेषादिकालात्संभृतं द्वादशा
त्मक्ं॑वत्परमेतस्याऽऽप्ेयमधैमधं वारुणम्‌ ।

१ क. “स्थोऽत्र' । २ क. (स्वस्थ ! २ क. “ध्वषस्थि। ४ क. "तमः । ५ करयवि" 1

[ ६ पष्ठः प्रषठकः] मुपनिषत्‌ । ४१५

तस्यतदिल्यारिना । तम्य कारम्ैनद्रपं र्यत इनि रूपं म्वख्पं म तचति-
मेषदेनमिमेषकरकाष्ायवयवप्रचयातमंभृनं धनिनं द्रादशमामात्मकलवाद्रदशात्मक वत्मरं
पवत्पररटपमस्यतत्तस्य च्पमिनि संवन्धः । तथा चोक्तं श्रीभागत्रते--
“योऽय काटलम्य तेऽव्वक्तवन्योशचष्टामाहु्षते येन विध््‌ ।
निमेषादिित्परानो महीयां सेशानं शषेमधाम प्रप ' इति ।
निमयदिरवत्रानव्यवहाराश्रयः काल इति कार्खल्पमृक्तं भवि । दा
नीमुक्तटक्षणः संवत्सरीस्यः काटलदवयंवेव प्रमेय इति परि्लापतकाहावयवान्सूल-
तमादिक्रमेण व्युत्पादयति--एतस्पे्यादिना । ए्तम्य मंवह्परात्मनः कटस्य छ्रादश्च
मपाः सवत्र इति धरनो्ादशमामातक्रम्यापमृत्तरायणपण्मामशूमप्रेयमयनिदे-
वत्यमोप्ण्यप्रधानत्वादस्य पणमापस्य । अर्थं वारुणं वरणदेवलयं दक्तिणायनपप्मामरपं
जटप्रधानत्वादस्य पण्मामस्ेद्थः । तथा च तापोद्कयाः काययोः पर्यायेण नियतप्र-
वृत्यन्यथानुपपत्या यतद्धतुभूनोऽथेः कल्प्यते स काट उमयायनानुगतः संतत्सरात्मा
षिद्ध इत्यथः ।
इदानीमयनावयवमृतान्मामान्व्युत्पारयिप्यतदुपोदप्ाततया नाक्षत्रमयनद्रयं प्रकल्प्य
तद्रारा काटप्द्धावकरनामाह-

मघाद्यं श्रविष्राधमात्रेयं क्रमेणो
मेण सारपत्रं श्रविष्ठाधीन्तं सौम्यम्‌ ।
मधाद्मिति । मघानक्ष्रमारम्य श्रविष्ठास्यनक्षत्रस्याधमधावमानं यावत्सविता
करमेण नीचः क्रमणेन खंचारगल्या अङ्क तावदाम्रेयमभिदेवलं तत्न हि काठेऽिरदव इव
शीतार्तमनुप्येरपास्यते । तथा सर्पाय सेवलयैमन्छेषानक्षवरं साप ततप्भतिशविषठोत्त-
राान्तं यावत्सवितेत्तमेणोध्वमर्गक्रमणेन स्वचारगत्या भृङ तावतपरौम्यं सोमदेवलयं
तसिन्दि कटे चन््रलापतमनप्यदेव इवोपस्यत इति । अतर श्रविष्ठाधायं सार्पनि-
मिति यद्यपि कक्तपुचितं तथाऽपि यथाविक्तयोः समयोः खमवैदक्षप्य्य सष्टी-
करणार्थं सरप्मिलयक्तं श्रविषठायां परवितरि कतमानि शीतानुधृततदाम्रणे हि न
स्पष्टः खमावभेदो निर्दिष्टः स्यादितरत् तु सषटसतत्र तापप्रानृ्यं विवादाभावात्‌ । तथा
च खमावमेद्प्रकर्धीकरणायाऽऽ्थं एव क्रमो व्रिवक्ितो न नक्षत्रपाठक्रम इति भावः ।
अत्रापि शीतोप्णयोनियतप्वृतिहेतुकाटकटयन पूववदरष्टग्या ।
इदानीमुक्तेः सपतविरातिनक्षतरद्रशराश्यवच्छेदेन मापछृ्िमाह--

१क. "दिव । २ क. 'राल्यक्राः। ३क.श्योःपः। ४ क. स्वचरणगः। ५क.
ष्यमाशैः ।

४१६ रामती्थपिरवितदीपिकासमेता-- [ \ षष्ठः प्रपाठकः ]

तरकेकमात्मनो नवांशकं सचारफविधं

तत्रेति । ततर तेषु नक्षत्रेषु नवादा यस्मिललवांकं यदेकेकं नवांशकं तदात्मनः
पवत्मरात्मन एफरैकोऽवयव इनि योञ्यम्‌ । अंशः पादो नवासा नव पादाः पपादनक्ष-
्र्मयावच्छिन्न एको राशिः मू्यगलनुमारणको मासतः सेवत्रत्मनः काटप्येकोऽवयव
इत्यक्तं मवति । तथा च तत्त्मामस्वमावरमेदनियमेनापि काटकलपनमुतरेयम्‌ । एतत््
पचारकविधं चारश्चङ्क्रमणं नक्षत्रारिषु परिभ्रमणं तत्र विधा प्रकारतया विधया सहितं
सचारकविधम्‌ } एतच न्योतिःशाच्रात्लादिकाहावयवगणनया पूर्यचारमाोच्य स
मवधेयमिति तासयीर्थः ।

उक्तेेवावय्ैः कालोऽनुमेय इलव हैतुमाह--

सौ्म्यल्वादेतत्ममाणमनेनेव भमीयते हि काठः

सौकष्म्यतादिति । पृषष्मतवादिलर्थः । इन्द्िमागोचरतवात्कारस्यतसपरवक्तमयना-
दिर्पं प्रमाणे कालाक्षिखे । तत्रानुमवर संवादयति--अनेनेव दि पूर्वोकतप्रफारेण काठ
प्रमीयते सम्यगवधारथते न प्रलक्षादिनेलधेः।

किमेव प्रमाणोपन्यामेनाल्ि चैत्काटः स्वयमेव दरयेतेति मन्दाशङ्ायामाह--

न विना प्रमाणेन प्रमेयस्योपरन्धिः ।

नेति । अनादिमायावच्छिन्नविद्विलयप्तल्पस्य कास्य जडत्वात्परमेयान्तरवन्मानाधी-
नतिद्धिकत्वमिलर्थः।

यदि काप्य प्रमेयत्वं तं निमेपादीनामपि कालावयवानां कारुत्वाकशेषादभेदे
सति कथं कारेन काटप्रमलत गह--

पमेयोऽपि प्रमाणतां पृथक्त्वादुये-
त्यात्मसंबोधनार्थमिस्येवं ह्याह ।

भमेयोऽपीति। एथक्वादवयवावयविमविन भेदात्प्मेयोऽपि प्रमाणत्वमुपति प्रापनोति ।
क्षमम्‌ । आत्मनः स्वस्य मम्यममोधनारथमवधारणा्थं दीपप्रकारोन दीपानुमानव-
दिलर्थः । एवं हयहिवैविधः काटः पूरयाधीन इलपरादाहरणमरहिलर्थः ।

यावत्यो पे कास्य कटास्ता्तीषु चरत्यसौ यः कां
ब्रहमत्युपासीत काटस्तस्यादिदूरमपसरतीस्येवं ह्याह ।

यावत्यो प° एवं ह्याहेतीति । यावत्यो वे प्रिद्धाः कारस्य कला अंशासता-
वीप्स सविता चरति तत्परवर्तकतवेन विचरति ताः संपादयतीलयथैः । अतो य: काडं
कटयितारं काटरूपमादिव ब्रद्यतयुपाप्रीत तस्योपाप्तकस्यातिदूरं काटोऽपपरति सङ-
मृत्वा पुनमरणाय न नायते कारव्याप्यो न भवतीदयर्थः |

१ क. 'लस्यापियः। २ कर. टस्य रः ।

[ ६ षष्ठः प्रपाठकः | येत्युपनिषन्‌ । ४१७

` तत्र कारस्य ब्रहधरहताय पुनरुदाहरणमेवं द्याह--
काटात्छवन्ति भृतानि काटि मयान च ।
काटे चास्तं नियच्छन्ति कालो मूमिरमरनिमान ॥ १४॥
काटात्सव्ीत्यादि पादत्रयं स्ष्टाथम्‌ । काटो मूिमूरिमानादित्यस्येणामूर्ि-
मां निमेषादि्रवतरानेन गेति चतु्पादार्थः ॥ {४ ॥
काटनिवतकत्वादादित्यः कालात्मक व्रहमदधरोपाम्य टृतयक्तं तत्र फ व्रह्म निमे-
षारिकल्पु किमात्मकश्वाऽऽदित्यो बरहमछोपाम्य इत्याकराङश्रायामाह--
टे बाव ब्रह्मणो सूपे काटशाकारशथाथ यः परागाद्रिया-
त्सोऽकरोऽकरोऽय य आदियाद्रः स काटः सकलः
दरे बरेयादिना । प्रायः स्प््थोऽयमनुवाकः । भागादिलयादिति । आर्ियो-
तततः प्राग्यद्रह्मणो रूपं सोऽकालः स॒ न कस्यापि कट्यिता यतोऽकठः कटारहित
इयः । अय य आदिलयाद आय आदः प्रक्तको यस्य पत तथा स॒ काठः सकट;
कलाभिः सहित इत्यर्थः|
सकटस्य वा एतद्रपं यत्संवत्सरः
सकेटस्य वा इति । संवत्सरः सकटस्य कालम्य स्वरूपम्‌ ।
तस्योपास्यत्वाय बह्ममाम्यमाह--
संवत्सरात्स॑ल्येषेमाः प्र॑नाः परजायन्ते संवत्सरेणेह वै
जाता विवर्धन्ते संवत्सरे मलस्तं यन्ति तस्मात्संवत्सरो
वै भजापतिः कालोऽत्र ब्रह्मनीडमात्मा चेयेषं द्याह ।
संबत्सरादिति । यस्मदिवं संवत्सरः सकारणं तस्मात्सवत्ससे वे प्रपिद्धः प्रना-
पतिरिरण्यगभेः मूयोत्मा प्र काटः । पोऽ्नमननहेतुन्वात्‌ । बरह्मणो नीडमाम्बनं व्रह्म
इृषटयोम्य प्रतीकमिरथः । आत्मा च प्राणिनाम्‌ पूर्य आत्मा! दति मच्रवर्णत्‌ । एवं
ह्यह्‌ ।
काटः पचति भूतानि स्ी्येव महात्मनि ।
यस्मिस्तु पच्यते कालो यस्तं वेद स वेदत्‌ ।॥ १५॥
महांश्वाप्ावात्मति महात्माऽकाटात्मक ई्रसतस्मिन्महात्मनि सर्वाण्येव मृतानि
कालः पचति जरयति परमात्मन्यिष्ठने तदायत्तः कालो मूतानि एचन्परिवतेत
इत्यरथः । तथा च श्रुलन्तरम्‌--'एतस्य वा अक्षरस्य परशासने मागि निमेषा मुहूतां
जहोरात्राण्यधमाप्ा माता ऋतवः वत्सरा इति विधुतालिष्टनि' ( बृहदा० अ० ५

१ ग, इति वीक्षा २ क. 'त्वत्विमाः। ३ क. प्रजा जा ।
४५ ३

४१८ रामतीयग्रिरचितदीपिकासमेता-- [९ पष्ठः प्राठकः |]

त्ा०८) इनि । यम्ममनु कामा सविता पृच्यते हीयते तं यो वेद पर वेद्रहस्य-
्िद्वियथः ॥ {९ ॥
पनरपि मकं कारं सोति--
विग्रहवानेष कारः सिन्धुगजः भरनानाम्‌ । एष तत्छः
सविताख्यो यस्मद्रवेम चन्द्रषग्रहसंवत्सरादयः सूयन्तेऽ-
यभ्यः सर्वमिदमत्र वा यक्किचिच्छुभा्ुमं दष्येतेह
लोके तदेतेभ्यस्तस्मादादिल्यात्मा ब्रह्माथ कारं
्मादिलयपुपासीताऽऽदित्यो ब्रह्स्येकेऽैवं श्वाह ।
मिग्रहवानेष इति । विग्रहवानमूिमानेष काः परवोक्त प्रजानां ति्धुराजः समुदः
पपद्रदृम्तर इति यावत्‌ । एष सक्रितास्यो यस्मात्ततस्थस्तसिन्काले निमित्ततया
सितः । कोऽप सवितारुयः । यस्मदिव सवितरि चन्द्रादयः पूयनतेऽमिपूयन्त आप्या.
यन्ते स्वोनःप्रेशषनेनेत्यथः । अथ प्रमिद्धेम्यशनन््ादिम्यः पर्मिदम्‌ । किम्‌ ।
यत्किचिचट्रुमाजुममिह छेके दश्यते मृखदुःतादीद्ैः । तदेतेम्य आदित्यापिग्रहेम्यो
निमित्तमूतेम्य इत्यर्थः । यस्मदिवमादित्यनिमित्ता नगस्सथतिप्तस्मादादित्यात्मा बह्म ।
यत एवैप्रमाव आदित्योऽथ तस्मात्काटसंत्तमादिलयमुपाप्रीतित्येतद्विधिवाक्यम्‌ । काटप-
ज्ञमदित्यं ्रह्तयुपाप्रतत्यथः । एके शिनः काटपंतताक्षणं गुणमनादृत्याऽऽदित्यो
्र्यत्यादिल्योपानं ब्रहमद्या श्रिषत्यादि्यो बरहमे्ादेश इत्यत्रेत्यर्थः । सरमथाऽप्या-
दत्यो ब्रहमलेवं ह्याह मन्रः।
होता भोक्ता हविरो यज्ञो विष्णुः प्रजापति; ।
सर्वैः कथितः साक्षी योऽषुष्मिन्भाति मण्डले ॥ १६ ॥
होता इत्रः प्रप्ता यजर्मान तिमर मोक्ता हविषः स्वीकती देवताविदिषो
हविश्ववादिद्रव्यं मनच्र्तत्यकषेपप्रधनत्वेन विहित एौः स्फः पराध्यो यो यज्ञःदरैको
विष्णुः | यन्नो वे विष्णुरिति श्रुतेः । प्रजापतिः प्रनानां पटयितेधरः कर्मफङ्दातिवं-
रधौ यो नगद्धनुकलपः प्र स्वं एष एवेत्यध्याहारः । कः । योऽपुणिन्दरस्ये मण्ड
भाति प्रकाशते । रक्षणः कश्चिदेको यः कश्चिदिति वा संबन्धः । प्रभुः खतन्र
दधरः। पक्षो पराकषा्स्रटे्थः ॥ १६ ॥

3 + [+भ विदोषं [न
इ्दानीमादित्यप्रतीकोपामनप्रपङ्गेनाऽ ऽदित्यान्त्यामिणो ब्रह्मण उपान)
विषित्सत्राह-

१ग. दृद्यन्तेह्‌ । २ कृ. मानोभो। ३क.सएको। ४ क. "नाविधिवि" । ५ क.
धृ प्रशंमश्रा।

[ ९ पष्ठ प्पठकः ] मुपनिपत्‌ । ५१९

ब्रह्म हवा इदमग्र आसीरेकोऽनन्तः प्रागनन्तो दधिणनोऽनन्तः

पतीच्यनन्त उदीच्यनन्त उर्व चौतरा सीऽनन्नः।
व्रह्मह वेत्यादिना । त्र्य ह परमात्मा वा एदं कालमृयाम्यद्धिकं नग
दर चष्ट पुवमामीत्‌ । वरह्मगोऽत्रिमक्तमेव स्र वर्वीन इव महानद आमीदि्यधः |
अत एव स॒ परमात्मकः सनातीयविजानीयम्वन्तरदुन्यः । नरि फ्रि वट्वीनवनमु्मो
नेत्याह--अनन्तोऽपरिच्छिननो देः कालतो वस्नुतश्वामेगृनिते इत्यथः । उक्तमान-
न्यमुपपादयति- प्रागनन्त इत्यादिना । प्राच्यादिषु इशलपि दिवु परिच्छरदरहि-
तत्वात्पैतोऽनन्त इत्यथः

तहि यासु दिक्षस्यापरिच्छेदला दिशोऽन्याः सन्तीति तत एव वमनुपरच्छदोऽप्य
स्यादिति कृतो निरङ्कुंशमानन्त्यमिदयत आह--

न हस्य प्राच्यादिदिशषः कल्पन्तेऽथ तिर्यग्बाऽ्वा-
टधोर्वं वाऽन एष परमामाऽपरिमितोऽनः ।

न कस्येति । अस्याऽऽश्रयतया प्राच्यादिदिशो न हि कल्पन्ते न वस्तुतः मनती-
लर्थः | अर्थं तथा तियेमाऽवदर््वं वा दिमेदोऽम्य न पत इत्यथः । देशो वा
देशसवन्धि वा वसतु किमप्यस्य परिच्छेदकं नालीत्यभिप्रायः । यतोऽनृह्य एष प्र-
मात्मा न केनाप्यूहते धायैत दृलनूह्यो न कविदाप्ित इत्यः । तथा च शरुयनरम्‌--
कम भगवः कसिन्प्रिषठित इति स्वे महिन्नि' ( छ ° उ० ) इति “अन्यो हन्यस्मि-
्रतिषठितः' इति च । अनुहयते हेत्वर्थ विरोषणमपरिमित इति । यद्सतृहयते तत्परिभितं
दृष्टमयं परमात्मा न परिमितः प्ण पुरुषेण समिति सवीतिकशायिलश्रवणात्‌ | अतोऽ-
नूह इत्यथैः । अन इत्यप्रिमितते हेतुः । यजन्मवत्तत्परिमितं तद्वि कचित्कदाचि-
क्किविदिषयुदि्योऽयं तु "न जायते प्रियते वाः इति ध्रतेरनोऽतो न प्रि
मित सरथः |

परमात्माऽपि नन्मवान्कारणतवानमृदादिवदित्यत आह--

अतक्योऽचिन्यः।

अतक्यं इति । न तगम्य इरः । न सामान्यतो दृषटानुमानादिष्येण त्ैणा-
यमीरग्मैक इति प्यवस्यापयितुं शक्यते * नवेदकिनिनुते तं बृहन्तम्‌ ' नेषा तफैप्‌
मतिरापनेया इतयारिधुतिभिलकोगोचरप्रतिपादनात्‌ । शरुलेकगम्येऽ्थ श्रुतिविरुढ-
स्यनुमानस्यानुदयाचेति भावः । अतक्यैते हेतुरचिन््य इति । यततत तन्मनपो

१ क. चार्व" । २ क. ^तो ह्यन'। ३ क. कल्प्यन्तेऽ। ४ ग, शचोध्वं । ५ क. कल्पयन्ते ।
६ क. थति" ५ ग. "हुवो । ८ क, कल्प्यत |

४२० रामनीथतिरचितदीपिकासमेता-- [६ पष्ठः प्रपाठकः ]

गोचरे कने खयं च मनोगोचरो नायम्‌ । तथा न तस्य कायं करणं च विदयते न
नस्य कश्ि्निना न नापिषः' (शच उ°) थतो वातो निवतने अप्राप्य मनप्ता
सह! दृति श्रनेरि्धः।

तत्रामङ्गवं दहुमार-

एप आकाशात्मा ।

एष आकाशात्मेति । आकादावदरमङ्ग आत्मा स्वरूपं यम्य प्न तथा । न हि
मनपाऽमबद्धं मनेवे्ं भवेदतिप्रमङ्गात्‌ 'अपङ्गो ह्ययं पुरषः ( बृहदा० ) इति
्रुनास्य मनःसेप्रगं इत्यथैः । तन एविधस्याऽऽनन्ये न कोऽपि विघ्न इति
पिद्धम्‌ ।

इतोऽप्ययमनन एष्टव्य इ्यमिप्रे्ाऽऽह--

एवैष ृत्लक्षय एको जागति ।

एष इति । एष पप्रेयसयः । कृत्ये सप्रनगत्महय एक एवैष परमात्मा
जागयप्रच्युतसमावो वतैते | अन्यत्किमपि तदा नाभृदिल्ैः । तथा च श्रुलन्तरम्‌--
“आत्मा वा इदमेक एवाग्र आपन्न न्यत्किचन मिषत्‌! ( एेतरयोप० ) इति ।

एतदेव पपकिकारकारणत्वेन सर्वापिष्ठानतया स्पष्ठी करोति-

इत्यतस्पादाकाशादेष खल्विदं चेतामात्रं बाधय-
त्यनेनैव चेदं ध्यायतेऽसमश् प्रयस्तं याति ।

इ्येतस्मादिति । हिन्द उक्तविरोपणप्तमाप्तयथलेन पूर्वेण वाऽनवेति । एत
स्मादरिव्यव प्रतीकमिदम्‌ । एष एव कृत्त्क्षय एको जागर्तीति यतोऽत एतस्मादि-
लयाय प्रते योनना । एतप्मादाकशात्प्तिदधादूताकाशादारम्य यद्विदं नगच्ेता-
माघ" बेयमात्नमिति यावत्‌ । चेन्यामाप्तम्याप्ततेनोपर्टम्यमानलवाचेतयमपि चेतामात्रमु-
च्यत इति द्रव्यम्‌ । आङ्गाहादि मर्वे जगदेष खट परमात्मा बोधयति वेधभ्यापतं
करोति पाट्यतीचर्थः | करिचानिनैव परमात्मतेदं ध्यायते ध्यानमात्रणोत्यायते शोऽका-
मयत कहु स्यां प्रनायेय' इति शं प्मपरजतः इति च धरुतेः । अधिश्वासिननेव
प्रयस्तं प्रलयं यायेकात्मतां गच्छीलः । तस्मादेक एतेष कृत्लक्षये जागरतीतयुपप-
नेमस्य सकैवानन्तत्वमिति मावः।

एवमुपास्यम्य परमात्मनः स्वाभाविकं स्वषटपमुपवरण्य तस्योपासनाविष्ठानं निद.
श॒नाह--

४.1
अस्यतद्धास्ररं रूपं यदपुषििन्नादित्ये तपत्यसनौो चाघ्रूमके
यज्ज्योतिश्चित्रतरमुदरस्थोऽथ वा यः पचत्यन्नमित्येवं ह्याह ।

१के., तं तेस्सि ।>२क. ते चतन्यमा । ३के. ठव्धन्यत्वा ।४क. ग वाश्धरू । .

[ ६ षठः प्रपाठकः ] मत्युपनिपत्‌ । ४२१

अस्येति । अम्य परमात्मन एतचपाक्तं माम्वरं चप्रकाष्ं नगदवमामकरं खं खरूपं
यदरूपममुप्मिन्नदरित्ये प्रमिद्ध तेपलादि् स्थितं मजगक्तापयनि प्रकदायति चैतस्य
स्पमिति। किचापूमकेऽ। यज्त्यातिदप्यस्येव रूपमिनि संवन्धः | कीदशं उयोतिभि-
प्रतरमतिविचित्रं त्तदिन्धनमदवशालछृराम्यृखवक्रवादयःकरेणावमाममानमिलः | अय
वा वोऽनयोऽ्युदरस्यो नाटरमजोऽभिरतं यं पी सोऽपयसभव कमिति स्यः ।
इत्येतरेव प्रद सतवे ह्याहात्रापक्षितं विशेषमिति रषः ।

यथ्ैपोऽग्रो यश्चायं हृदये यधरामावारित्ये स एप एका इ्े-
कस्य दैकसमेति य एव वेद्‌ ॥ १७॥

यश्ेपोऽ्ो ज्येतीरूपो यश्चायं टदये सातति्पो यश्चासावादित्ये तपनप्रकादान-
खमाव एप परमतैव प्र एङो नान्य इत्येव्रकरणाऽऽमन्यादिलयदौ च परमातव
ज्योतिरिति य एवं केदोपस्ते स एकम्य परमात्मनो हि म्फुटमेकर्मेनि भरपरेतिं
प्रमातमपायुन्यं गच्छति तस्पात्सव् प्रकारखस्पं परमातेवाहमितयुपामेति
व्यर्थः ॥ {७॥

एवीनुवके ध्येयं हं ध्यानवियिं च दरयिवेदानौ ध्यये चित्तस्थरीकरणरक्षणस्य
ध्यानस्य पिद्धये चित्तवरीकारोपयं योगे साङ्गमुपदिरति--

तथा तत्परयोगकस्यः प्राणायापः प्र्याहारो ध्यान
धारणा तफ समाधिः पङ्क इत्युच्यते योगः।

तथा ततमयोगकरः ° इत्युच्यते योग इति । यथा प्रागुक्तो पानापायनवितते
काग्यपनिद्धि्तथा तत््मयोगकसपस्तखय चित्तकास्यमाथनय प्रयोगक्त्पोऽनृष्ठानविषि-
रथमुच्यत इति वाक्यरोपः। तमेवाऽऽह-- प्राणायामः पुरककुम्मकरचकमेदेन प्राणवाये
रायमनं वशीकरणं प्राणायामः । इन्दियाणां विषयेभ्यः प्राहरं प्रतिनिवतनं प्रया-
हारः । परक्घोतःपरावतनेनेन्धियाणा प्रलक्ोतःप्रवतनं प्रहार इयथः । ध्यये
वस्तुन्यन्तःकरणस्य प्रयत्नन तदाकारतया निवेशनं ध्यानम्‌ । तस्ित् तम्य तल्पार-
दिकदविच्छेदेन धिरीकरणं धारणं धारणा । मना ध्येये वस्तुनि तदाकारतया सम्य-
कपप न वेति परीक्षणं तकः । प्यानपारणासामथ्यदुपम्धित्षद्रमिद्धीनां योगान्तराय-
त्वोहनं वा तकः । पविकल्पकरपमापिर्वा तक्रः । चित्तस्य त्यवम््ाकारतामापत््य
निवातदेशस्यपरदी पशिखावदचटतयाऽवस्थानं समाधिः । इयेवं पड्विधेरङ्गरपतो योगः
षडङ्ग उच्यत इयः ।

१ क. श्येता । २ ग. शता आदि" । ३ग. पडङ्का। ४ क. सनका । ५ क. "राव
के. "कैः । स" ।

४२२ रामनीयकिरकितदीपिकासमेता-- [६ पष्ठः प्रपाठकः]

उशस्याम्य योगस्य सवाभव्यानोपङारकां व्रिक्षवाह-
अनेन यदा पदयन्यदयनि रुक्मवर्णं कतारमीरं पुरषं ब्रह
योनिम्‌ । तदा ददराुण्यपापे विद्याय परेऽव्यये सषमेकी
करोत्यत्र दाह ।
यर्थ पैतमादीप्ं नाऽऽभ्रयनि मृगद्रिनाः।
तदरद्र्मविदो दषा नाऽऽध्रयनिति कदाचन ॥ १८ ॥
अनेन यदा० कदाचनेति । अनन यमेन सम्पगम्यम्तन प्दयन्छध्येयं वस्तु
समाटाचयन्मन्यदा यम्मिन्समथे स्वमरणं पुरयं प्यति पाक्षादनुमवति तदा तसि
नेव समय विदवानपरिपृणं तत्त जानानः पुष्यपरपि अनारव्यफटे विहाय लक््वा प्रार-
वथस्यापि कर्मण उमयक्िरस्य भागेन त्रिता पति समं प्राणद्धियदेहादिरूपमुपारथ
परे परमासन्यम्यये दरस प्रत्यगात्मनि ब्रह्मण्येकी करति । तपतायःपीतोदकबिन्दुवल्म-
कादामान आतमन्युपसंहरतीतययथः । रवमवर्णमित्यादिपुरपविशेषणजातस्यायमथः। सम
व्णीमिति सतःपिद्ध्ककशषातताचोतनाःत्रिपयत पुरुषस्य विवक्ष्यते कतारमिति पुरुष-
्रिषणं मूतपवगत्योच्यते । हौ योनिमिति च ब्रह्मविशेषणे निमिततोपादानपरे ते अपि
मतपू्मगत्याऽनृधे । पृरुषत्रहमशब्यो तवैत्पदटक्यविषयो । तथा च कर्तारं परषमीशं
योनिं बरह्म एवमव यदा पश्यतीति योजनीयो ग्रन्थ इति । एं ह्याहेत्यादिरविच्यामा-
हात्म्यख्यापनपरो ग्रन्थः स्पष्टाधः ॥ १८ ॥
इदानीं प्व क्तयोगे परिमिषठिम्य श्रेष्ठं दं वे हदि धारणायाः प्रवते कक्तुमन-
न्तरेण खण्डन वेदोऽरिरहस्यतवादरी-
अथान्यत्राप्युक्तं यदा वे वि्वद्रान्मनो नियम्पेन्ि
याश प्राणो निवेदयित्वा निःसंकखस्ततस्सिषत्‌ ।

अथान्यत्राप्यक्तमिद्यादिना | यदा वं यसिन्नेष कष्ठे दिद्रान्योगी प्राण
प्राणोपाधि प्रविष्टा मनो नियम्कतर म्थिरं कवन्धिया्थाशच श्रब्दारीनििषयान्वहिनि-

वदायितवा दूरतस्त्यक्त्वा तसतदनन्तरं निःपंकट्पो निविकारमनारिष्ेदिति पदानया-
ुरूषा व्यास्या |

कथं दिद्रास्राणः कयं वा तिषठदित्याकराङ्क्षायामाह--
अप्राणादिह यस्माग्रतः पाणप्को जीवस्तस्मा-

= च ¢. ५ न का
त्माणो व तुयास्ये धारये्ाणमित्येवं चाह ।

१क. तस्य साङ्गस्य ।\ के. "था प्रदीपं पर्वतं नाऽऽ" । क. ्लनादयो"। ४ क,
विवक्षितम्‌ । ५ क. "रक्षणतः | ६ क. नी योगप !

[ ६ षष्ठः प्रपाठकः ] परनयुपनिषतन्‌। ४२३

अप्राणादिति । अप्राणात््माणादिविरपरहिनाचि रासन एवह देहे यम्मास्ाण-
संज्ञको जीवः पंमृतः प्रणधारिणोपाधिना प्राणेन प्रप्य नीव जात इति यात्‌ ।
तस्मास्राणो पै खमावनोऽप्राणोऽपि प्राण इति प्रमिद्धः म नुर्यास्मेऽवम्थात्रयार्ततिऽ-
प्राणे प्राणमात्मानं धारये्प्ाणात्ममावनां दिताऽ्राणविदत्ममावनां कयादि्यथः ।
एवं ह्याहात्र कचिन्मनच्रः ।
अचित्तं चित्तमध्यस्थपचिनत्यं गृदययुत्तमम्‌ ।
तत्र चित्तं निधायत्‌ तच निङ्गिं निराश्रयम्‌ ॥ १९ ॥
अचित्तं चित्तरदितं नित्तमध्यस्थमन्तमनस्यमिव्यकतं वितपध्यम्थितमपि तेनाचिन्तयं
चिन्तनानहमत एवेत्तमं गृहयमिगृयं पेदधियात्रिषय इत्यथः । नत्राचिन्ये गृह्ये ते
चित्तं निधायेत तदाकारीकरणेन तन्मयं चितं करात्‌ । तच प्राणास्यं टिङ्गं दिज्ञोषा-
धिकं जीवह्पं निराश्रयममिमन्तुराध्रयस्यामवात्तदाा न प्रथगवभामन इत्यथः । यद्रा ऽऽ-
श्रयशव्दो विषयपरः । तथा च तच चित्तास्यं हिङ्ग निराश्रयं निर्धिषयं सपद्यत तद्रेत
शेषः ॥ १९॥
एवं ज्ानमारमरणोऽऽत्मनोऽवस्थात्रयापरीतखस्ये धारणाप्रकारममिधाय योगमरमेणापि
धारणाविरोपं वेवैस्यं संमतमुपदिरति--

अथान्यत्ाप्युक्तमतः पराऽस्य धारणा तालुरसनाग्रनिषी-
उनाद्राखनःप्राणनिरोधनाद्रह्य तेण पश्यति यदाऽऽत्प.
नाऽऽत्मानमणोरणीयांस द्योतमानं मनः्षयात्पयति तदाऽऽ-
त्मनाऽऽत्मानं दृष्टा निरात्मा भवति निरात्पकत्वादमंख्योऽ-
योनिशिन्त्यो मोक्षलक्षणमि्येतत्परं रदस्यमित्येवं श्राह ।
अथान्यत्रापयुक्तं मित्येवं द्याहैति । अतोऽनन्तरमस्य टर्यात्मनि स्थितस्याऽऽ-
त्मनः परोक्कृष्टा धारणा पराञ्येति वा कथ्यत इति वक्रयरोपः । यदाऽयं योगाभ्या-
सवडीक्ृतचित्तः सनुन्मनीमावं जिगमियति तदाऽयमुपायः कायः | कथम्‌ । ताट्क-
ण्ठेशे जिहोद्रमनस्थानं तधिमस्ताटटनि रसनाग्रस्य निषडनमन्तःप्रवेरानं तस्मात्ताटुरस-
नाम्रनिपीडनाहम्बिकायोगकरणादिति यावत्‌ । त च वाञनःप्राणानां निरोधनात्पंक-
स्पोचारणस्पन्दनानां पिर्जनाद्रह पारमेश्वरं तं तण धारणानन्तरमापिना निशरि-
तरूपेण ज्ञनेन परयति । यैवप्रकारेण मनशषयार्नप्नो मनस्वनाशादणोः पृकष्मादप्य-
णीयांसमतिपृकष्ममिद्धियागोचरं चोतमानं खयमेव प्रारमानमात्मानं प्रयशचमा्मैना

१ क. श्योल्योऽव । २ क. 'तीतोऽप्राणः ग्रा । ३ ग्‌. "तस्ति । ४ क, णाव" । ५क.
"वत्य! । ६ क, स्मन" । ° कृ, ^तनेः५०।

४२४ रापती्िरदितदीपिकासमेता-- [६ पष्ठः प्रपाठकः]

परमान्मता "ल्य नुतीया' परमात्महपण पयति माक्षादनमेवति । तदा ऽऽत्मनाऽऽ-
त्मानं दृघ्रा निरात्मा भवतिं निमनस्को मति जीतवमावाननिवतते | एषाऽकस्था योगिभि
ठ्म्मस्यच्यतं । निगत्मकतादृ्रूपणेन्मनी मावालरिच्छेदकविरहादपंस्योऽपरि-
च्ितताऽयानिराश्रयरहित आत्मा चिन्यः। चिन्तनं नामात्र तदात्मनाऽवस्थानमात्रम्‌ ।
एत्य आत्मा तदा म्फ़रतीन्यक्तं मवति । न पृनरत्र॒विधिरपरमवात्तस्येहेति भावः ।
इयतन्ोकषद्षणं मो्तपवपं परं रहस्यमतिहायेन गे प्यमित्यसित्रथं एवं ह्याह मन्र-
मुदाहरति ।
चित्तस्य हि प्रसेन हनति कम दभाघरुमम्‌ ॥
पसन्नात्पाऽऽत्मनि सथिता सुखमन्ययमश्ता इति ॥ २० ॥
चित्तस्य हीति | प्रमादो नितराप्तनतापत्तिः । आत्मनि स्थितिलपितरेश्गीमावः ।
स्ष्टमन्यत्‌ ॥ २० ॥
ददानीमृपामकस्योपापनौपरमफपराप्यरथ देहादुक्रमणमार्मुपदिशति-

अथान्यत्राप्युक्तमृध्वगा नाडी सुप्नाख्या भराणसचारिणीं
ताखन्त्रिच्छिन्ना तया पाणोकारमनोयुक्तयोध्वपुतमेत्‌ ।
अथान्यत्राप्युक्तं ° युन्करमदिति । या पुपृम्राख्या नाडी हदयान्मूषि ब्ह्मर्धप.
यनमू्यगा प्राणस॑चारिणी प्राणमय त्र्मटोकपयन्तंपू्यरसिदवारा संचारपित्र प्रसिद्धा|
तथा च श्रलन्तरम्‌-- शतं चेका च टदयम्य नाज्यलाप्तां मृषीनममिनिःखतका ।
तयोध्वमायकनमूनतवमति' ( छ ) इति | पता पुनर्ध्वं गच्छन्ती ताखन्तरमध्य
विच्छिन्ना कुण्ठिता भवति । तथा च तत्र यतनतस्तया प्राणोकारमनोयुक्तयाऽभ्याप्त-
वशडतेन प्राणिन ध्यरयव्रह्मकराराकारितिन मनपकारध्वनिना च युक्तया, ऋर्वीकृत-
योधव तालृपरि स्लनाकारण हम्बमानमांपतान्तःप्रवेरननोतरमेदुपारे गच्छेदित्यथः ।
तथा च श्रत्यनतरम्‌-अन्तरेण ताट्के य एप लन ह्वेवम्बे तेन्रयोनि्त्राप
केदान्तो क्रते व्यपोह शीर्कपाहे' (तैत्तिरीयोप०) इति ।
ततरो नाडिनयनप्रकरारमाह--
ताखध्यग्ं परिवे्य वेन्दिर्यण्यसंयोञ्य महिमा महि-
मानं निरीक्षेत ततो निरात्मकृत्मेति निरात्कत्वान
सखदुःखमागभप्रति केवलं लभेता श्ये ह्याह ।
ताखध्यगरं परिवित्ति । तास्व्युपरि रप्तनाया अप्रं पर्छ संवा यद्वा तषु

१ क. “त्मस्वरू। २ क. श्रुत इ ३ क. "नाफलः। ४ क. ्ाऽऽलः । ५ क. “निस्तत्रा ।
६ क. कोशान्तो । ° क. तत अर््। ८ क. "याणि सं । ९ क. ° भत ई" ।

[ ६ पष्ठः प्रपाठकः | मेुपनिपत्‌ । ४२५

नोऽग्ापरि तास्न्तो रमनामरं निकेयोपरिर्तनाङारममिभूयेति यकन्‌ । इन्दियागि
संयोज्य प्राणमनोम्यामकीङृवोत्करमदविति एुेणान्यः । एवमृत्क्रमण य महिमा परि-
च्छेदनिवृत्या पृणताद्पसतं महिमानं निरीकषतानुमन्‌ । तन्तम्मानिरीक्षणातिरात्मकलं
निरिन्दियमनस्कतं निटिङ्गत्वमेति प्रप्नाति निरात्मकतया् मृखरःतरमाग्मवति कव-
टत्वं कैवल्यं मोक्षं मत इयवमथं ह्याह यत्र इयथः । उन्दियाण्यमेयोग्येति पठ
इद्धियायतनानां शरीराक्यवानां मनःप्राणाम्यामन्पनमुपदिदयत इनि व्याख्या |
एतदुक्तं मवति प्रागुक्तप्रकरिण योगधारणया युक्तो वरहमोपामीने यद्रा योगमामथ्य-
तासन्तःसंचारितमूपुप्नानाडीकम्ततरैव क्थंचित्परमात्मतत्मकगच्छरति तदरन्मनीभावेन
प्रममुक्तेसयत्नरम्यत्वं जानंसत्रैव यावन्जीवं व्रह्ममयोऽपतिषठन | ततः प्रारव्मक्षये
देहविगमे प्रमं महिमानं परमगृक्तिद्क्षणं गच्छनि । यदा पुनः प्रागुक्तं
स्थानं योगमहिस्ना प्रप्ोति ताहयकिकिधयविहारामिद्यपम्तरोष्वमुक्तपरकारणोत्कम्य
महिमानं . ब्राहमहयकरिकं निरीक्षेत ततः क्रमेण केवरं कठिन दमत इति ।

परः प्व परतिषाप्य निहतानि ननः।
तत्वा पारमपारेण पशायञ्जीत निः ॥ २१॥
परः पू्मिति । पर्वमम्यापदशायां निगृहीतानि वदी क्तप्राणं परः परस्ा्ता-
टुदेशे प्रतिष्ठाप्य श्थिरीकरल्य ततः पृश्वातपारं परिच्छिवरं जीवमावं तीतष्टष्य पश्चा-
द्परिणापरिच्छितेन बरह्मणा तद्रेणाऽऽत्मानं मुधनि व्रह्म वृज्गीत योनयत्‌ । मृष-
दारा ब्रहममावं नदिः ॥ २१॥ |
इदानी प्रकारान्तरेण ब्रहपरप्तयुपायमुपरषटमूपक्रमते-
अथान्यत्राप्ु्तं दरे वा ब्रह्मणी अभिध्येये शब्दधा-
रब्दथाथ शब्देनेवारव्द्माविष्कियतेऽथ तत्रोमिति
शब्दोऽनेनोध्वुत्कान्तोऽब्दे निषनपेयथा(थ)देषा
गतिरेतदगृतमेतत्सायुज्यतवं नितलं तथा चेति ।
अथान्यतापयक्तं दे बतरेल्यादिना । द्वे वेव व्रहमणी अभिध्येये । के ते |
शव्दथेकं ब्रहमाशग्दश्च द्वितीयम्‌ | किते द्रे अपि खतन््रे न किंतूपायोपेयख्पे
इतयाह--अथानयोगर॑ह्णोयः दब्दप्तेन शब्देन ब्रह्मणाऽरान्दं व्रह्माऽऽविष्कियते
प्रकटी क्रियतेऽनमिव्यक्तितिरोधानमत्रेणेथैः । किं शब्दत्र कथं वा तेनारब्दं
्रहमाऽऽवरप्कियत इति तदाह--अयेतं सति तत्र तयेद्वयोरमध्य ओमिति शब्द

१ क. ण्ट्ननि"। २ क. मच्रः । इन्दि । ३ क. “ण्यत्तत्वतः सं' । ४ क. णि। द 1५क.
त्ायोज्यः ।
॥ 81

४२६ रामतीनिरचितदीपिकासमेता-- [६ षष्ठः प्रपाठकः]

भोकारः शव्दासथं बरहम । अनेन पर्वापवाचकसरवशब्दव्यापकतया पूैतेनोदाम्य-
सेन मापनेनानेन पब्द्हमणार्यं प्रपश्चदुप्युकान्त उद्वतो वादयवाचकर्पं सर्व
वेघमातमनिक्रानतः सव्दव्दे परे ब्रह्मणि निधनं नद्य इष परमृद्रे छयमेति प्रभ्रोति ।
येवमदव्दे वाचामगोचरे ब्रह्मण्यकतापत्ति्थ तष हि(ह) गतिः परमं फम्‌ । एतदे-
वामनममनलं मोक्षः \ एनत्मायुज्यलं सायज्यं सयुगमावस्तादात्म्यमिति यावत्‌ । निर
तरलं पमानन्दाविभावः कृतकृयतमिलयेः । इतिशब्दः शब्दाशब्दन्रह्मोपदेशसमा-
प्यथः |
उक्तेऽर्थ र्टानमाह--
अथ यथोर्णनामिस्तनुनोधयमुत्कान्तो ऽका रभतीलेवं वाव
सखसावभिध्यातोमिलनेनोध्यमुक्रान्तः स्वातन््यं छभते ।
अथेति । अयामि दृष्टान्तो यथोणनाभिषृताकीटस्न्तुना स्वमृखाहारानिर्ि
तेनातिच्छिन्ेन पूत्रेणोध्यमृपयिदशं प्रत्युत्कान्तोऽवक्राशं निरङ्कशविहारस्थानं रमति
टमत इति प्रमिद्धं॑जन्वन्तरपापारणदेशशचात्रल्यं परिल्यञ्यापराधारणं निभेयमवकाशं
प्ानोतीलैः । एवं वतेवमेव खल्‌ यथाऽये दृष्टानतप्तथाऽपतावभिध्यातोमित्यनेन
ब्दत्रह्मणा साधनेनोध्वमुतकाम्तोऽहममतास्पदश्चावस्याद्धमुक्तः खातन््यं कैवल्याख्यं
दमत इत्यथैः | |
एवं प्रणवास्यशब्दत्रह्याम्यापरोऽशब्दपरत्रहयाविभीवप्ताधनमिति खमतमुक्वा मता-
मरमाह-- ।
अन्यथाँ परर शब्दवादिनः ।
अन्यथेति । पे शब्दवादिनः शब्दव्रह्मवारिनः शब्दमाकर्णयन्तीत्यन्वयः |
कथमिति तदाह--
भ्रवणाङ्षएयागेनान्तहूदयाकाशरब्द्‌-
माकणयन्ति सपतत्रिधेयं तस्योपमा ।
भरवणेति । णयोर) योजयित्वा क्णयोरङष्ठाम्यां पिनिनान्तदयये य
आकाशोऽवकाशसत्रत्यं शब्दमाक्णयनित तं शब्दं शब्दवरहमति मन्यन्त इत्यैः।
तस्य श्रूयमाणस्यान्तहदयाकारस्थपेषस्येयं वक्ष्यमाणा सक्तविधोपमोपमानं भवति ।
तामेवाऽऽह-
यथा नद्यः किङ्किणी गींस्यचक्रंकमेर्विःकृन्धिका

मा क

१क. पाम | २ क. युज्यं । ३क. पाशः ४ क. कस्यंव'। ५क.श्रकमेः।
६ क. 'कविश्ूकन्धि" ।

{ ६ षष्ठः प्रपाठकः | मनयुपनिषत्‌ । ४२७

ह्िनिवाते वदतीति तं पृथग्लक्षणमतीत्य परेऽशब्देऽ-
व्यक्ते ब्रह्मण्यस्तं गतास्तत्र तेऽृथग्धपिणोऽपृथमि-
वेक्या यथा संपन्ना मधुखं नाना रसा इद्येवं शाः ।
यथेति । नचो नदीनं पोषः । ब्िङ्किणी ष्यवोषः । काम्यं तलात्रषोषः |
सकर रथचक्रधवनिः । भेकतिःकृन्धिका मणडूकग्वः । वृष्िविपणश्ब्दः । किति गहायां
कूपे वा वद्ति वदरनमुपरस्थिन धृयमाणं मोऽप्यकः प्रकारः । एौष्यनिमिः सहो
योऽन्तराकाराशन्दसतं शब्द्रह्मापरे कदसीययः । इनिहव्दं उपमेह्यतेन पेण पंन
ध्यते । तमेवमन्तददये भुयमाणं एथमक्षणमनेकेपमानेरेक्रथा विभाव्यमानं शम्द-
मतीत्य प्रऽशन्देऽग्यक्ते वाचामगोचरे ब्रह्मणि श्ुदधेऽं गना अदशनं प्राप्तस्ते
शब्दत्ह्मवादिन इत्यर्थः । तत्र पर ब्रह्मणि तेऽ्थधर्िणे। वचचैकम्वमाव। अत एवा-
पयम्िक्याः प्रथग्वकुमशक्याः पएतवद्धेदोटेषरायोम्या इत्यर्थः । तत्रायं दान्ते यथा
नानारसाः एथक्लमाव्मुमरमौ यथा मधुल मघात्मतं संपन्नाः पसो न एथग्करि-
क्यासद्रदिस्यथः । एवं हय्रोदाहरणमाह शरुतिः ।
द्रे ब्रह्मणी वेदितव्ये शब्दब्रह्म परं च यत्‌।
शब्दब्रह्मणि निष्णातः परं ब्रह्माधिगच्छति ॥ २२ ॥
द ब्रह्मणी इति छेकः दष्टाः ॥ २२॥
उक्तमेव शब्दाराब्दव्रह्ूपं विभग्यारब्दच्रह्मखरूपं विशदयति --
अथान्यवराप्युक्तं यः शब्द सदोभियेतदक्षरं यदस्याग्रं तच्छा-
न्तमशब्दमैभयमडोकमानन्दं॑ क्रं स्थिरमचटमगृतमच्युतं
धुं षिप्णुसंह्ितं सबप्रत्वाय तदेता उपासीतेदयें बाह ।
अयन्पत्रापयुक्तं य इत्यादिना । यरोमियेतक्षरं तच्छव्ः शब्दां बरह्मति
योजना । यदस्य प्रणवास्याक्षपस्यग्रं नदावप्रानस्थानं तच्छान्तं नितरिरेषमदान्दमश्ष-
दास्यं परं ब्रह । यमयमिलादीनि तस्व खरूपटक्षणा्थानि किरेषणानि स्षटर्थानि।
सवीपरत्वाय प्तस्मादपरल्वाय मोक्षय तदेता एने उक्ते ब्रह्मणी उपापरीतेलेवम-
सिवर ह्याह । |
योऽसौ परापरो देवा ओंकारो नाम नामतः ।
निःशब्दः शून्यभूतस्तु मूध स्थाने ततोऽभ्यपेत्‌ ॥ २३ ॥
योऽप प्रसिद्धः परशाप परापरत्रहरहत्वदिवः परं व्रह्म । कः । ओंकारो
नाम नामतो योऽयं प्रतिद्धः प श्न्द्र्ेय्ः । यत्तु निःशब्दः परं ब्रह्माशब्दाख्यं

१क. "विकृ ।२क.ख. ताम । ३ क. “मन्येय । ४ क्‌. अन्यय'।

४२८ रामतीथत्रिरचितदीपिकासमेता-- [६ षष्ठः प्रपाठकः]

शुन्यमूनो निराकारलानिरविरोपः । तत एपरविधमातमानं ब्रह मृति स्थाने प्वो्कएे
टदयम्थानऽथवा भतोघ्र॑ण्य च यः संधिः पोऽविमुक्तस्यः श्रुत्यन्तरे प्रपिद्धल-
म्न म्यनेऽभ्यतेदयायरतेलथः ॥ ३ ॥

पे्तपरकरेण यथानिर्ठं ब्रहमोपामितवतो गति साधनविशेषोपदेशपूतकरमाह ।
यद्रा द्रे वाव ब्रह्मणी अमिध्यय' इत्यममिन्ननुवाकरे खमतेन शब्दवरह्म प्रणवास्यमुक्ं
ततिष्ठायां प्रकारकिदषमुषदिरत्रपासनाफप्रकारमाह--

अथान्यत्रप्ुकतं धतुः गरीरमोमितयतच्छरः शिखाऽस्य मनस्त-
मोलक्षणं भिचा तमोऽतमायिएमागच्छलथाऽऽकिषटं भिखा

अथान्यत्राप्युक्तं पमुरियादिना । धनः कोइण्डः प्रपिद्ं शरीरम्‌ । ओपिये-
पदक्षरं शरः) अम्य शरस्य शिषखाञग्ं शस्यस्थानीयं मन) तमो ्रानिज्ञानं रक्षणं
सद्धवत्तापं यस्य तत्तमदकषण तमो मृदज्ञानं भिता शरप्रयोगेण लक््यतमोभेदनं
कृत्वा । अतमाविष्ट पयिद्छान्दमः । भनमभविष्ठं तमव्रेशनरहितं एषातादविकक्रि-
मात्मानमागच्छति मनोरूपं शराग्रं तस्मिरिवेशयतील्थः। एतदक्तं भवति सम आपनं
आपीनः सममव धतं हरीरं धनुरिव रिनिद्धकषमि चिवुकारौपणेनाऽऽयम्य तलिन
णवं घोपवन्तं शारमिवाऽऽविप्त्य तप्य नादल्यस्थनि मनः शरशल्यमिव बद्ध्वा तेन
प्रणवशरग्रेण मनप्ाऽऽवरणं पविकषपमन्नानं विदाथ तदाश्रयतरिषयतयोपटक्षितमात्मानं
प्रेशयेततन्मन इति । अथानन्तरमा्छं पूवमज्ञानाविष्टमातमानमहंकारासदं भिचा द्रु
ठ्पं ददयसरवकषं विदा व्रहमपश्यदिति संबन्धः ।

तस्य ब्रह्मण आमामेदेलस्यपनाय पृरिङपरोपणैलद्विशिनटि-

अटातचक्रभिव स्फरन्तमादिलवणमरखन्तं बरह्म

अलाते्यारिना 1 अषठण्डाकारस्फरणेऽखतनक्रद्टानतः । अद्वितयव्णमिति सर्व-
द्यामिमावकप्रकाशातल्वमातित्वरूपपादद्यमुच्यते । उनस्वन्ूर्नो रप्तसतद्रनतमा-
नन्दरसभिति यावत्‌ । तथा च श्रुतिः मो वे प्तः 1 रपं ह्येवायं टन्धवाऽऽनन्धौ
मवि (तेत्तिरीयो ° ) इति ।

तमसः पयैमपद्यत्‌ ।

तमसः पमिति" । परतरेतं पथं पारं तमसः फलादतमम्कमिलरथः । एवंभूतः

मात्मानं बरहमापयत्पदयतीलर्थः ।

% आत्मप चिन्घ्रम्‌ ।

१क, "टप्रातिप्र।२क भताद्दंत'।३क. पटः। ४ क. प्रमि"! ५ क. प्ति।
अतमस्क' ।

[९ पष्ठः प्रपाठकः |] मन्युपनिपत्‌ । ४२९

धयदारित्यगतं तेजो नगद्धामयनेऽखिलम्‌ |
यच्न्द्रमापि यज्वनो तत्तेनो तरिदधि मामकम्‌! (गी° )
इति स्मृतेूटभूतेन वाक्येन प्रकाशमात्रमस्य स्वामिकं खरूपं सर्वत्रोपक्षणीय-
मरि्मिप्रे्ाऽऽह--
यदपुष्मिन्रादित्येऽथ सोमेऽप्रो वियुनि वरिभा-
लय खलनं द्रा ऽमृतत्वं गच्छनीत्यवं ब्राह ।
यदग्रप्पिननिति । अयेवं व्रह्मालदद्चनममये सल्रेनमात्मानं दद्र ब्रह्मपदेन
साक्षात्कृतं गच्छि मुक्तो भकरीचवं ह्याहति पन्‌ ।
ध्यानमन्तः पर तचे ठक्ष्यपु च निधीयत |
अताऽव्िरोतिज्ञानं विशेषमुपगच्छति ॥
अन्तः प्रतीचि सर्वान परे तच्च पर ब्रह्मणि ध्यानं निधीयते द्धयपु च प्रथमं
शरीरप्रणवमनस्तदधयम्थानेुं च ध्यानं निधीयते क्रियते कुयारिलधः । अते ध्याना
विशेषनिज्ानममटोऽनुमव विषं सफुटवमुपगच्छति ।
सफुटतरमाक्षात्कारोदय सति यदात्मनाऽवम्धानं पा मृक्तिरित्येतदाद--
मानसे च विद्टीने तु यत्सुखं चाऽऽत्मसातिकरम्‌ ।
तद्रह्म चागतं शक्रे सा गतिर्टोकर एव सः ॥ २४॥
मानस इति । मानते मनःपरिणामहपेऽहंकाखन्थो विदन प्रं गते चकरारा्त-
द्वा्नायां च विटीनायाम्‌ । ठुदब्दः पूषूतेधिरोपणा्ः । यत्पृ चकार द्धतुमच-
शङ्का व्याव्यते । नित्यं यत्मुलमात्मपाक्षिकं स्वयमेव स्फुरन्र वद्यमिति यावत्‌ । तदव
ब्रह्म चकारादात्मा च । कीटराममतमविनशवं शुक्र दीपिमन्तानम्वभावम्‌ । यदेवंविघ
ब्रह्मामतं सा गतिः पृरपार्थः। म॒ एव लोकः फलं सवरमाधनानामिलथः ॥ २४ ॥
दृदानीमुक्तां विचयामनु तद्रतं प्ररेपविद्यमेव मही करोति-
अथान्यत्रापयक्तं निद्रवान्तदितेन्धियः शृद्धितमया पिया सप्र
हव यः पर्यतीद्धियव्रिटेऽविव्छः प्रणवाख्यं प्रणेतारं भास्पं
विगतनिद्रं विजरं विग्रत्युं विशोकं च सोऽपि प्रणवाख्यः प्रणेता
भारूपो तरिगतनिद्रो विजरो विृत्युविशोको भेत्रतीदषं घाद ।
अथान्यत्राप्यक्तमिलयादिना । निरि निद्वित इव मुपप छ्वानत्ितिन्धियः प्रिटीने
न्दियवृततिन निद्ावानिलयभैः । तथा स्प इव स्प्नटमिवेन्धियत्रिह इन्धियाणां निवाप्तस्थाने

१कः.^रवत्र। २ग.रधीप्ति। ३ क. दरंप्र। ४क. पुष्या । ५ग, नंी।
६ क. थयदा ।७क. दापाथः | < कर, तवेधत्रह्नत ।९ के. किनाश्चः। १०ग्‌. इव्‌ चान्त)

४३० रामती्थविरचितदीपिकासमेता-- [६ षष्ठः प्रपाठकः |

देहेऽविवशः ्ुेहामिमानशन्य इति यावन्न तयं ख्गेवे््ैः अनेनेव देहाभिमान
राहियेन जाग्रदप्ययं नत्युक्त्ायंद्रटम्थम्‌ । तथा चेवमवस्थात्रयातीतो दयविक्षपरहितया
द्धिमयाऽतिशयेन शद्धिमया परिया परपर्ृदया यः प्रणवास्यं प्रणतेकात्मतामापत्र
परणेतारं एदयति सोऽपि तदात्मा भतनीति योनना--^तं यथा यथोपापतते तदेव मवति
इति श्रतेः । प्रणेताऽम्तयागीश्वरस्तं प्रणेतारमनतयामितनोपलक्षितमित्यथः । भारूपं
ज्ञानप्रकाशखकूपमित्यनेन खहूपटक्षणमृक्तम्‌ । विगतनिद्रमित्यविद्यातत्कायरूपावरण-
विकषेपा्ञानरहितनया क्रूटस्थतवमुच्यते । विजरं विमृल्यपिपि स्थूलपवातघमेतत्तनिरासेन
तते विविक्तलमुच्यते । विशोकाित्यम्तःकरणपर्मराहित्यम्‌ । चकररात्माणयरेष्ति
पापराराहित्यं गृह्यते । एन पृकषमपंवातादपि विविक्ततोक्ता । तथा च कायकारणप्रप-
श्वातीतं यथोक्त विरोषणं ्यविक्षेपरहिततयाऽवष्यात्रयातीतया वु्या योऽनुमवति सोऽपि
प्रणतस्य इत्याययक्तात्मको भवतीत्येवं ह्याह 1
एवं पराणमर्थोकारं यस्मात्सरवमनेकधा ।
युनक्ति युञ्जते वाऽपि तस्माद्योग इति सृतः ॥
करिम्‌ । एं यथोक्तप्रकरेण प्राणं प्रणेतारमात्मानम्‌ । अथ तथोकारमोकारातमनैकी -
कृते त्तं प्रति यस्मादनेकथाऽनेकप्रकार स्थञचृक्ष्कारणात्मकं सर्वं जगच्ुनक्ति योज-
यति प्रविहापयति कश्चित्‌ । युञ्जते वाऽपि लयमेव वा॒विीयमानं युञ्चते योजयन्ति
वा केचित्‌ । तस्मादियं निष्ठा योग इति सर्त: कथितो योगज्ञरित्यथः ।
तिद्धनिष्ठफटरूपं योगमुपलक्ष्य तत्माधकनिष्ठाप्राधनरूपं योगं रक्षयति--
एकतवं भाणमनसोरिद्ियाणां तथैष च ।
सैभावपरितयागो योग दृदयमिधीयते ॥ २५॥
एकत्वमिति । प्राणादीनामेकत्वमेकविषयप्रवणतया प्रतयक्प्वाहकरणम्‌ । सपैमाव-
पत्यागः स्वषु क्रियाकारफफटेषु भावपरित्यागः सततपुद्धितयागः । अथवा विष.
यको यो मावो मावनासंस्कारस्तस्य पसियागः । अविषयात्मतचज्ञानाम्यासेन बाह्यवि-
षयवापतनामिमव इयर्थः ॥ २९ ॥
पुनः प्रकारान्तरेण प्रणवनिष्ठायां मावनाविशेषं योगान्तरमाह--
अथान्यत्राप्युक्तं यथां वाऽय चारिणः शाङनिकः
सत्रयन््रेणोद्तयोदरेऽपौ जुहोखेवं वाव सखि
मान्माणानोमित्यनेनोदत्यानाभयेऽ्ग्र जहोति ।

१ क. धविनशः। २क्‌.अनेन। रक. "यतिवाकेनवि। ४क. प्तः! पि ५ग,
निष्ट फ" 16 ग, गनिष्रांसाः 1 ७ क. थाचाप्मु। ८क. रेजुः ।

[ ९ पष्ठः प्रपाठकः] रतुपनिपत्‌ । ४११

अयान्यत्रापयक्तं यथेत्याद्विना । यथा वा लेके कशचिच्छाकुनिकः शकुनोपनीवी
किरातकैवतारिरप्मुवारिणो मत्मयादान्मू्रयन््रण नानमृत्रणेद्त्योद्र उपदरम्पेऽओरौ
जुहोतिः जाठराग्निमात्करोव्येवं विमिव खलिमान्प्राणाञ्जवरम्थानीयानहानर्विच
रतः सवोनेव मृर्यामृ्यरूपानामित्यननाक्षरेण जाहमूत्रस्थानीयन मवायमंग्रहममर्धनो-
दूत्य ए्थक्कृलयानामये निरि ब्रह्म्नो जृहे ति तदातपरा्कसतीच्ः |
उदू होम दृष्टनमृक्वा हृतस्यश्ि्रलतयाऽग्निमयव दएटलमाह--
अतस्तप्रर्वीे सः
अतस्तप्नोषींव स इति । अतो होमाननरं म॒ आत्मचूयोऽनामयोऽग्रलपतरविो
शिब्दनोवीनं माण्डमुच्यते यथा म महावीर्यं माणं तप्तं तादशः प इृदर्थः ।
दृष्टन्तं विवृणोति-
अथ यथा तक्तोतिसपिस्वणकाएसंसर्गेनोञ्ज्यरती वयं
वाव खलसाबप्राणास्यः पराणसंस्परेनोञ्जरृति ।
अथ यथेति । तपता, उर्थी, आधारो य्य तत्त्रोधि तच तत्मरिशव विग्रहः ।
तद्यथा तृणादिपंसर्रोनोञजवल्त्युध्वस्ां जायत एवमिलादविदा्टानिकक्तिः । ए
ववेवमेव ससवप्तवप्राणास्यः प्राणादिमरवाताद्विज्कितया प्राणास्यामहममान आताभ्भिः
प्राणसंस नोञ्जहति प्रकरी भवतीलरथः । एतदुक्तं भवति यथा संतति भाण्डे विद्यमा
नोऽप्यभ्निं॑खर्ूपण संद्दयते परतेनोदीपितः परसैदक्ततणादिंबन्ये यथवदृदयत
एवमप्तावात्मा देहपंस्थो न यथवदवभाप्ते प्राणादिप्रप्चपरविद्यपने मरति विरीयमान
परपशचानुगतविदामासद्वारा यथावदवमापतत इति । अथवर पतक्तम्याऽऽमनो यदश्चिहः
पकत्वमक्तं तदृष्टेन प्रष्चयति-तपरोबीव स इलयादिना । त्ोर्वरा्देन तत्य रत
रक्ष्यते, तदयथा खोव्य। सह तप्यमानं स्प पर्वं तृणादिकं सेतपदामिखस्येवम-
यमप्राणास्य आत्मा चिदामापव्या्ं देहद्रं सतप॑लत्समृ्टं स्मेव जगदमिन्वयति
अकरादयतीलितवेन रूपकमुक्तमिति ।
असव परवोत्पत्तिस्थितिर्यकारणलेन पर्वासत्वमातिप्रोति-
अथ यदुञ्ञ्वलेतद्रदयणो रुपं चेतद्िणोः एमं
पदं चैतदद्रस्य शदरस्मेतत्तदपरिमितधा चऽ5-
त्मानं विभज्य परयतीमा्टोकानिदेवं ह्याह ।
अय यदुज्ज्यटतीति । एतद्रह्णो हिरण्यगर्भस्य सष सपं खर्प विष्णोः
पारकप्य परमं पदं सरूपमेतेव च रद्य संहत दत्वं छरूपमेतंदेव तदात्मरूपं

१ क. ^ति जटः २ क. वीते । रक. स्तयुक्त"। ४ क. वाऽऽ््मानं । ^ क. "तदा" ।

४३२ रामनीर्थविरचिततीपिकासमता-- [६ पष्ठः प्रपाठकः ]

[भ

ब्रह्मापरिमिनधा चाऽऽ्मानं त्रिभ्य दवतिर्यमरनृप्यादिमेदेनात्रिययाऽऽत्मानमनेक्धा
तरिभग्यमाछद्ानृर्यनीत्यवं व्याह ।
बहर यद्रत्वलु विस्फुलिङ्गाः सू्यान्मयृखाश्च तयैव तस्य ॥
मराणादयो तर पुनरत्र नस्पादरभ्युचरन्तीह यथाक्रमेण ॥ २६ ॥
वदवेश यद्ररिति । पूवां स्यायम्‌ । प्राणादयो वे प्रसिद्धाः पुनरेति पुपुशिप्र-
ययः प्रलीनाः पुनः पुनन्तम्मादम्यृचरन्तीडं प्रवोधसषठोयथाक्रमेण पूर्वसृटिक्रमेणेदर्थः ।
तथा च श्रुलयन्तर--"यभाञ्यः श्रद्रा पिम्फृटिङ्ा व्युच्रन्लेवमेवास्मादात्मनः स्व
प्राणाः सव ोक्राः स देवाः एवाभि भूतानि ब्युचरन्तिः ( वृहदा अ० ४)
इति ॥ २६ ॥
हृदयी प्रक्ररानरेण टयनरम्यातिपमात्मानमुषटम्मयन्फल्यमात्मनिष्ठमुपदि-
शति--
अथान्यत्ाप्युक्तं ्रह्मणो वतततेनः परस्यागृतस्य ।
अधान्यत्राप्युक्तमिल्यादिना । व्रह्मगो वाव परमात्मन एवैतदवक्षयमाणं तेनः ।
किक्षणम्य परस्य सपहदयस्वमावातीतम्यात एवागरनस्य जन्मादिमरणान्ता्िक्रियारहि-
तस्येति यावन्‌ 1
स्वतः परममृतमपि ब्रह्मनः रारीरमंबन्धाद्धिपरीतं स्यादिलयतो विशिनष्टि--
अशुरीरस्यौप्ण्यमस्येतद घृतम्‌ ।
अश्चरीरस्येति । दरीरसंबन्धरहिनम्य । न हि निरवयवस्यासङ्खस्य जलुकाष्ठक्च्छ-
रीरसंशछछषो ऽस्तीति मावः । पवत्रिघम्य वर्मणो ववितत्तन इति संबन्धः । त्रिं तदि-
त्याह--यच्छरीरस्योप्ण्यं हरीरमेवन्ध्या्नेयं यौ प्णयमपटम्यते स्पदमनेन प्रयक्षेण
यद्र्मणस्ेन इत्यथः | तथा च च्छान्दोग्ये यदतः परो दिवो ज्योतिर्दीप्यते, इत्युप-
कम्य दं वात्र तद्द्विदमम्मि्ननतःपुरुपे व्योतिम्तम्येपा दृषि्त्रेतदसिसुदारीरे सं्प-
शनोष्णिमानं विजानाति! इति । अम्य तेजप्त एतत्प्रसिद्धं शरीरं घृतम्‌ 1 अनेन हि
तद्र्तेजोऽन्यत्राप्रकाशमानमच्िरिव नुनेन दीप्यते ।
एवं सामान्येन देहगतीपण्यात्मना वरह्मतेनः संभावनापदं नीतमिदानीं तस्य सक्षा-
त्कारपदरवीमुपदिशति-
अथाऽऽविः सन्नमसि निदितं वरेतदेकागरेणेवमन्रहूदयाकाशं
विनुदन्ति यत्तस्य ज्योतिरिव संपद्यतीतयतस्तद्धावमिरेणेति
अथाऽऽग्रिः सनिति । अथैवं समावतं तत्तेन आतिः प्रकटं सत्मति ह्याकाशे
निहितं स्थितं वै निश्चितं स्रशरतिप्ेतदविलर्भः । तथा च मुण्डके--आतिः सन्निहितं

१ क. 'त्मविदयामु ।

[ ६ षष्ठः प्रपाठकः ] मेतयुपनिषत्‌ । ४३३

गुहाचरं नाम महत्पदम्‌, इनि । तत्तेन एपमृक्तप्रकारमुदिद्यानद्ये द्दयपुण्डीकरे
यदाकारं तदेकम्रेण चित्तममापरानेन विनुदनि विषेण नुरनि ट्दयपृण्ठरीक्रतरिकाम्‌-
नेन तत्स्थमाकारमातरिषकुनतीयथः। एव क्रियमाणे तम्या ऽऽकाशचम्य मंवन्वि यञभ्यो-
तिखि प्रकाश इव नित्यमिद्धमप्यवरणनिरोधानमातरपि्षयद्रन्रकाद इ सेपदति
तेपयतेऽमिन्यक्तं जायत इयथः । इति यतः स्वनः मिद्धं तेनाऽमिव्यन्यनेऽनम्नद्तर
तस्य तेजपरो भावं खमवमनिरिणासकाटेन मय एति प्रापल्युपामक्रः । तम्य प्रच
पलेन निचप्ा्त्तदावरणतिरोधानमातरगे्य परातिरचत इति मावः ।
तत्रोपाध्याक्रारप्रतिबन्धनिव्र्याऽगिरेण सखखरूपापततौ द्ानमाह--
भृपात्रयसिण्डं निष्ितं यथाऽचिरेणेति भूमित्वम्‌ ।
भूमाविति । मूमौ निहिनमन्तमूमो निक्िपतमयपिण्डं पिण्डीमूतमयो यथाऽनिरेण
भूमित्वं मृद्धावमुपेति च्छति मृदू मवतीयथैः ।
तथा पम्भरक्छरूपपत्नस्य पृनरनुत्थानपेवेत्यत्रापि दृ्टानमाह--
मृष्रतसंस्थमयसिण्डं यथाऽग्ययस्कारादयो नाभिभेवनि ।
गृ्तसंस्यमिति । मृद्रताक्षान्मृततिङेव संस्था स्थििर्यम्य तन्मृतमंम्यम्‌ । अत्र
वतिप्रयोग उक्तिमङ्ीमौजपरो मृदात्मना स्थितमिदयरथः । यथा मृदात्मतां गनमय-
सिण्डमग्ययस्कारादयो नामिमवन्त्यशचिना प्रागयस्पिण्ड श्व तसििन्नमिव्यक्तप्रकाशेन
न दह्यते न वाऽयस्करर्लोहकारेषिकरारी क्रियत इत्यर्थः
दा्निकमाह--
प्रणयति चित्तं तथाऽऽभ्रयेण सदैवमियेवं श्राह ।
प्रणदयतीति । ययेमो दृष्टानौ तथा चित्तं चित्तस्थकिदामामो जीवार्य आश्रये-
णोपाधिना चित्तेन सह प्रणयति निरामाप्न्योतीरूपमापचत इत्यथः | यद्रा नित्त
परामाप्रमन्तःकरणमाश्रयेण वाप्तनात्मकषिङ्गिन पहं प्णद्यति प्रकर्पेण नदयत्युच्छि-
न्पर्कारं मवति पृनोत्पस्यह भवतीलधेः । एवभेवेतत्ान्यभेलेवमर्थमाह -छोक
इत्यर्थः ।
हृराकाशमयं कोशमानन्दं परमाख्यम्‌ ।
स्रं योगश ततोऽस्माकं तेजशैवाभरिसूर्वयोः ॥ २७ ॥
हृयाकाशमयमाकाशवदपङ्गं यद्वा धये यदाकाश्चं॑तत्खह्पं हयाकाशमयम्‌ ।
कोशो माण्डागारस्वनर्ववस्त्ाश्रयत्वात्‌ । कोशमिव कोशं लिङ्व्यत्ययर्छान्दसः ।
तथा च हादकाशं प्रकृत्य श्रुयन्तरम्‌--उमे अस्िन्यावएथिवी अन्तरेव समाहिते
१ क. (तिविम्बनि" । २ ग. मात्रो मू । ३ क. यथोभौ।४क. भेत । ५ क. ह्दयाक्रा' ।

६क. च हदाकरा।
५५

४३४ रामनीरथव्रिराचतरी पिकासमेता-- [९ पष्ठः प्रपाठकः]

उमावसिश्च वायश्च मृयीनन्द्रममावुभे विय्क्त्राणि यत्रस्येहासि यच नालति पव
तदसिन्यमाहिनम्‌' । ( ० अर ८) दूति । आनन्दयतीलयानन्दम्‌ । एष श्यवाऽऽ-
नन्द्य! इनि शनः । परमाटयमाममना्ीयेऽप्मिन्वमित्याद्यं परमं च तदा
ल्यं च पमां मृक्िरुपमित्यवः । एवूनं य॒द्रदमहूपं॑तेजसतदस्माकं सं
खरूपं योगश्च युज्यत इति योगः टं पुरपः पोऽपयेतदरेति योजना ।
यत एवमनाऽम्य सवात्मकत्वदभिूरययोश्च तेन एतदररेयैः । तथा च भग
वदचनम्‌-
““अव्रिभकतं च भृनेषु विभक्तमिव च स्थितम्‌ ।
भृत च तज्जं प्रतिप प्रभविप्णृ च ॥
उ्योतिपापपि तञ्भ्योतितमप्रः परमुच्यतेः' इति ॥ २७ ॥
दरानीमुक्तस्य व्रहमतेनम उपटम्मे योगविपमुपदिशति--
अयान्यन्रप्युक्त मूतद्दियाथानतिक्रम्य ततः पतरव्याज्यं धृतिदण्डं
धनुगहीलाऽनमिमानमयेन क्तरेषुणा तं ब्रह्मद्रारपारं निहयाऽऽं
अथान्यत्राप्युक्तं भूनेत्यादिना । मूतप्रेन ततपवातो देहो गृह्यते । इन्द्रियाणि
प्रविद्धाति | अर्थाः शब्दादयो विषयाः । देहेद्धियत्रिपयानतिक्रम्य तेष्वहंममामिमानं
लक्रवा ततोऽनन्तरं प्त्रया सेन्या एव ज्या यस्य ततप्रन्याज्यं धृतिर दण्डः
काण्डं यस्य तदृतिरण्डमेव्िवं धनुगृरीतवा धूर्यमास्याय तसि्पङ्गतारक्षणां ज्यामा-
रोप्येलथैः । तम्मिन्धनुधि शहितेनानभिमानमयेन चकाराष्िकरितेन चेषुणेव विचा-
चारकृटादिनिमित्तामिमानपरियागत्मकेन दृण्टदयक्रििकोपङ्तेन च यथोक्तानमिमा-
नमयेन यभेक्तिविकतीश्णनेषुणेति यावत्‌ । तमायमिति संबन्धः । तं प्रिद्धमायं
पर्वानधक्रारणमहकारास्यं बरहद्मारपारं हास्य वरहमणः प्रातिदवार्य पारं पाठं रढ-
योरमेदद्रारनिरोधकरमिदयथैः । एप्रमूतं निहत्य हत्वा ब्रहमशाटां व्रिरोदितयत्तरख्
पंबन्धः |
परहेणोक्तं विवृण्वती ध्रतिगहंकारस्य हन्तम्यते हेतु सृचयति--
संमोहपौटी तष्णप्यीकृण्डटी तन्रीराधेत्यमि-
मानाध्यक्ष; क्रोधञ्यं प्रलोभदण्डं धनुष्दीलेच्छामयेन
चरेपुणेमानि खदु भृतानि हनित तं हवो कारेनान्त-
हैदयाकाकषस्य पारं तीत्वीऽऽविभतेऽन्तराकारे शनेः,
संमोहे्यादिना । प्रमोहो मिथ्याज्ञानं मोषिरप्णीपमस्यस्तीति संमोहमौटी ।
तृष्णा विपरयचापलमाप्य परोत्क पद्नं च कुण्डे यम्य वेते प्र तृर्पयकुष्डडी ।

१ क, १िन्तन्यामल। २ क. संनिष्ि ।

[ ६ पष्ठः प्रपाठकः] पत्युषनिषन्‌ । ४३५

८ थ

तन्द्री सत्कपसास्यमिरा निद्राऽवरं पापं चत्यनाति वं यष्टितिमतो यम्यमनन्द्रौ-
राफ्रेत्ी । अभिमानः स्वेकपमिनिवदालम्यास्यलोऽवि्ठाय प्रनथना प्रामुक्तोऽ-
हकारः सामामः म करोवग्याकं प्रद्मदण्डं पननृरीतच्यमयेन सच्दन्दापरपर्या-
यवाच्यकूपेण चकागदषिवक्निदितेन केपेमानि प्रनिद्धानि सद्‌ मनानि स्पकरज-
इमात्मकानि हनि पटयति तमेनं मरपीदाकग्याःद्नव्यं दंसवामयोकगेन नर
णमाधनेनानर्हदया रम्य सेनगदाध्वनयाउव्यक्रनास्पस्य पारं प्रतीरं नद्धां
पेमाक्िभतं तीता प्राप्याऽभविरोऽनगकारे व्रसःकारिऽमिध्यक्ते मति शनकैः
दनेरमंभरमेण ब्रह्मायं विशेदिनि मंनन्यः ।.
शनेलद नुप्र दणलमाह--

अव्दवादरृदानुकामः मंपिशये व्रद्मयां वित्रत्ततनु-

जालं ब्रह्मकोहं पणुदहुरवागमेनेलयतः शुद्धः पः न्यः

शान्तोऽप्राणो निरात्मांऽनन्तोऽ्षय्यः स्थिरः गाव

तोऽजः स्तत्र; से महिन्नि एष्यतः स्व पषिन्नि पिष

मानं दषट्ऽत्तचक्रमिव संसारचक्रमाखोकयनीदय्रं वाह ।

अवर्ति । संपिवृद्धी ढानदमे । अवर छ्ेयेतत्‌ । यथा कश्चद्धतृक्रामः मुर्गा.
दिधातृनन्तरमुमौ निहितान्कामयमानोऽवङृदरतकत ऽके तस्मिन्दनैः संविशति प्रकयै-
भूतं धातुं पदयन्नेव परादुमूत्रमशालयं बरहप्रकारम्थानं प्रा्निलनावरोपितं मतयगेकरस-
मात्मानं विरत्‌ । ततस्तत्थवेशानन्तरं चत्वारि नालान्यूपयुपरि वे्टनानि य्मिच्-
तुनीटं हमको बहमणः कोदवदाच्छदकमचमयप्राणमयमनोमयवित्तानमयास्येश्नृभिः
कोरः पयििषटितमानन्दमयकोदं प्रगुदैतपयद्िनयादिति यावत्‌ । केन साधनन रु्व-
गमेन गृषपदिषटेनाऽऽगमेन वेदान्तवाक्येनाऽऽनन्दमयकोश्ाध्रं ब्रह्मैव प्रयगान्मया-
गमाचायोम्यां निधि केरोष्वातमामिमानं लनेदिलवेष क्रम इत्यथः । अत्तोऽननर्‌-
मतः कारणात्सवैप्रतिवन्धनिवृत्तरिति वा शद्धः पत इयादिवि्तपगः स्वे महिनि
तिष्ठति} अतोऽनन्तरं से महिशचि खशह्पे तिषठमानमवतिष्ठमानमात्मानं द्रऽअवृत्तन-
कमिव परावृत्तचक्रमिव संपारचक्रमाटोकयति यथा रथादततीरणो रथचक्रं परावृत्तया
पारं दुरत एववक्षते कश्चित्तथा विद्रा््रहयपरपनः संमारचक्रं दरादेवाकछोकयति न
पवैवत्खंनन्धितयेलर्थः । इयेवं ह्याह छोकाम्यामुक्तम्थनातमिलर्भः ।
षड्भिर्मासैस्तु युक्तस्य निर्यमुक्तस्य देहिनः ।
अनन्तः परमो श्यः सम्यग्योगः भरवतेते ।

१क, दता निर्मूल्य" । २क. "सा मनमोऽ्ध्यक्षः त्थि 1 ३ क. मयादिमिश्च' । ४ क्‌,
9. 9.
लयु क्तः ।

४३६ रामनीर्यविरवितदीपिकरासमेता- [६ पठः प्रपाठकः]

निलमुक्तस्य नितिद्धियस्यामिमानदूनयस्य पदूमिमीपमतु युक्तस्य योगनिरतस्य
परागुक्ततत्मना प्रणवाभ्यां कुर्वतो देहिनेऽनन्तः परमो गुह्यः सम्यग्योगः परमा्-
संपतिलक्षणः प्रकत पिध्यतीलथः |
रजस्तमोभ्यां विद्धस्य म॒समिद्धस्य देदिनः।
एत्रदारकटुम्बेषु सक्तस्य न कदाचन ॥ २८ ॥
पृममिद्धस्य॒विद्यत्रिनयाचरिः पदीपतस्यापि देहिनो रजस्तमोभ्यां गुणाम्यां
विद्धस्य परवशस्य तावपृ्चतः पूत्रादविपत एव सक्तस्य न कदाचन प्तम्यग्योगः
प्रकीत इयर्थः ॥ २८ ॥
इदानीं वाटकित्यास्यागिकामुपपहरचुक्तयोः सगुणनिरगुणविधयोः संप्रदानविदेष-
मुपदिशति शाकायन्य इत्याह--
एवमक्तवाऽन्तहदयः शाकायन्यस्तस्मै नमस्छृत्वाऽनया वब्रह्म-
विद्या राजन्त्रह्मणः पन्थानमारूढाः पत्राः प्रजापतेरिति
संतोषं दवतितिक्षां शान्तत्वं यागाभ्यास्रादवामरोतीलेतहषठ-
तमे नापुत्राय नाशिष्याय नाश्ान्ताय कीर्तयेदिलयनन्यभक्ताय
स्ैरुणसंपन्नाय दधात्‌ ॥ २९ ॥
एवपुक्ताऽनहदय इत्यादिना । एवममुना प्रकरेण ब्रहमवियामनेकपरकारां
वृहद्रथायोक्रवाऽन्तरेव प्रत्यक्तचे दयं बुद्धिर्यस्य पोऽनतरहूदयः श्षाकायन्य ऋषि-
स्तस्मै ब्रह्मणे खगुरवे वा नमस्कृता ऽनया मया तुभ्यपक्तया ब्रह्मविद्यया पराप्रहम-
विषयया हे राजन्रह्णो यथोक्तस्य पन्थानं त्रहमप्राततिमार्गमारूढाः प्रजापतेः करत्वा
स्यस्य पुत्रा वारत्िल्यप्र्॑िता मुनय हृतयुवाचेति योभ्यम्‌ । योगाम्बापतततोषाय-
वप्नोतीत्येवं चोवाचेवध्याहारः । एतदुक्तं ब्क्तानं गृह्यतममतिगोप्यं रहस्यतममपु-
त्राय न कीयेननोपदिरेत्‌। तथाऽरिप्याय शिष्यतवृत्तिरहिताय न कीरयेत्‌ । दिष्यते
प्रते च यद्रान्तः पतामिमानस्तपमे, अशञान्ताय न ॒कीतयेत्‌ । तस्माच्छास्ताय
हिप्याय पुत्राय वा कीरतयेन्नान्यप्मै कैस्मैचनेत्य्थः। तथा चोक्तं श्रतयन्तरे--“वेदान्त
परमं गृह्यं पुराकस्पप्रचोदितम्‌ । नाप्रशान्ताय दातव्यं नापुत्रािष्याय वा पुनः
८ शे ° ) इति । फलितमाह --अनन्यभक्तायाऽऽचयकभजनपराय सर्ैगुणपंपन्नाय
दचादिदं ज्ञानमित्यैः । शषिप्यगुणाश्च शरृतिसमृतिपुराणपनिदधाः संगृह भगवत्पदैस-
चर्विरक्ताः-
(परहान्तचित्ताय जितेन्द्रियाय प्रहीणदोषाय यथोक्तकारिणे 1
गुणानितायानुगताय सवदा प्रदयमेतत्ततं मुमुक्षवे इति ॥ २९ ॥

१ क. 'लयुक्त' । २ क. (गृह्यं ₹। २ क. कदाच" ।

[ ६ पष्ठः प्रपाठकः ] मःुपनिषन्‌ | ४२७

दानीमध्यायङेषेण प्रकौणानि कानिनिः्माथननि साधारणानि कनिदमाधारणानि
पोपदेधुं प्रवति श्रूनिः-
ॐ शूष देशे धुचिः सचचस्थः मदधीयानः मदरादी
सद्धयायी सथ्राजी स्यादिः सद्रह्मणि सलयभिरा-
पिणि निषैतोऽन्यसत्फरच्छिन्नपाशा निराशः पेष्वाः्मब-
दविगतभयो निष्कामोऽक्षय्यपपर्सिपितं सुखपाक्रम्य तिषएति ।

ॐ हुचो दृशे ृचिरिलादिना । श्च इशे गिरिनदीपृषिनगुहाद्शदवम्यान
उपविदयेति योज्यम्‌ । रुविाद्याम्यनतरदृद्धिम॑पत्ः । स्चम्यः पगुणम्यः प्रमन्र
चित्त इति यावत्‌ । सदधीयानः सदध्यामन्ा्राचम्यपन्‌ । सद्वादी मद्रह्म तद्वदन-
शीटः। सद्यायी ब्रह्मध्यानपरायणः | सचान ब्रह्मयननशीहः । यजनं तश्वरष्पम्य
मानपेरपचरिरम्य्चनम्‌ । एप कुवन्याद्येत्‌ । मूमूभुरिति शेषः । इति योऽत
सद्रह्मणि निवृत्तोऽपरिमितं सुखमाक्रम्य तिष्ठतीति स्रः । पदेव मेम्येदमिति
न्रह्यणि सच्छन्दश्रवणात्सदास्यं ब्रहम, तमिन्पदास्ये ब्रह्मणि । रिंरक्षणे पत्यमिल-
पिणि सति स॒दधमैनिसे पुस्यमिलापवति सदनूगरहच्छवतीति यावत्‌ । निवृत्तो निष्पन्नो
ब्रह्मणि संपन्नो त्रह्ात्ममावमुपगतोऽत एवान्यः सघातामिमानिना जीवरूपादन्योऽपरि
च्छिन्नः तफरच्छिन्रपाश्तस्य ब्रह्मणो यत्फठं स्फः प्रतिमामस्नेन च्छित्तमंमार-
वाप्ननापाशोऽत एव निराशः प्राम्यविषयाशाशन्यः सवास्रह्सूपत्वासपेषु जीवान-
रेष्वात्मकदात्मनीव विगतमयो निरातङ्को न चास्य द्िनीयदरननिमित्तं मयं मनी
दर्थः! आत्मा हयेषां प्र मतीत श्रुयन्तरात्‌ । यतो निष्कामः कामवतो हि तदुपव्ात-
निमित्तं भयं भवति कामश्च देहायमिमानपृरःसरलद्रहितेऽयं॑निष्कामत्वानिरभय
इत्यर्थः । अतोऽ्य्य ेतुमराक्यमकिनाक्षीति यावत्‌ । अर्प्रिमितमपरिच्छितं वेषमि-
कपुखविदक्षणमिलेतत्‌ । एवंविधं सुखमक्रम्याऽऽत्मपात्कृता तिष्ठति परमाननदमशरुत
इ्र्थः

निप्कामैतवमृक्तं सोति तस्य एवान्यः प्रवं चोतयितुम्‌--

परमं पे रेवपेरि परस्योद्धरणं यजिप्कामत्म्‌ ।

परमं वा इति । यत्निप्कामतं तच्छेकेमिषरेिव परसय परमात्मनः परमं प्पे
ममुद्धरणं प्रकशकरणं वै प्रसिद्धं विद्र जनप्वि्थैः ।

एतच्च दुषेटमिति चोतयनयुंसः स्वमावं संकीरैयति--

स दि सर्वकाममयः पुरूपोऽध्यवसायसंकला-
भिमानलिङ्गो बदोऽतस्तद्विपरीतो पक्तः ।
१ क, “भ्यस्यन्‌ । २ क. "मतं स्तौ । ३ क. 'रस्याऽऽ्म' ।

४३८ रामतीथरिरचिनरदीपिकरासमता-- [६ पष्ठः प्रपाठकः]

म हीलयादिना । हि यम्माल्म पुरषः समावतः मवकाममयः तिपयकामा-
कुरो यतोऽध्यमायमेकन्मारिटिद्लद्रत्या काममयत्वमवगम्यत इत्यथः अत एवायं
बद्धो यतः काममयो बरद्धोऽनलद्विपरीतोऽकरममया मृक्त एत्रवक्रामात्मता पाद्या
ममृुणति भरः ।

इदानीमत्र मतान्तरं पांस्यदषटि्िपयमुत्थापयति स्वमतपरिदद्धय--

अत्रक आदुगृणः प्रतिमदवतरादध्यवमाप्रात्म-
वन्ध्ुपागतऽभ्यवमायस्य दोपक्षयाद्विमोक्षः ।

अत्रैक आदूरिति । गृणे गृणङायं महदाप्यं वद्धिं प्रकृतिमेदवशासूतैवाप्त
नात्मकस्वमावव्िशपवलादध्यवमायात्मवन्यं वरिपयाध्यवमायारिषपं बन्धनमुपागतो न
चिदात्मल्यधः । अव्यवमायस्य यो दोषो वरहिपरिपयप्रवणता तस्य क्षयाजनाशाद्धिषयवा-
सनाविच्छरदद्विमक्ष प्स्व गृणस्यरेलथः । अत्रेति्व्देोऽध्याहार्यो मोक्ष इये

हरिति संबन्धः|

उत्यापितं मनं व्युत्यापयति-

मनसा दव प्यति मनप्रा श्ुणोनि कामः संकरसपो विवि
ङगित्मा श्रद्धांऽभ्रद्धा ध्रतिरध्रतिीधौभौरिखेतत्सवं मन एव ।
मनसा हीति । अनतःकरणामिमतम्यवुद्धितच्चम्य करणतरिभकया परामदान्स्वश्रुतिषु
न तस्य कतृत्वमवगन्तुं शक्यं यतो मनैव हि प्यति छोकशवकषुषा यद्रूपं प्यति तन्म-
नमेव प्यति मनोव्यासङ्ग सि च्नःसंवद्वस्ाप्यप्रतिमाप्ात्‌ “अन्यत्र मना अमूं
नारशमन्यत्रमना अयुतं नाश्रपमिति मनमा द परयति ( वृहदा ° ) इत्यन्वय-
व्यतिरेकास्यां श्रुयन्ते मनोतद्यहंकारशन्दवाच्यम्यानरातसमनः करणत्वावधारणान्न
तप्य कतृलमभिति तावयया्थः । विचिकित्सा दायः । प्रमिद्धा्भमन्यत्‌ । एततेर्व मन
एर मनोविकरारत्वात्‌ । मुवरणं॒कुण्डमितितवनमनोभिदेन तदधभ॑त्वं कामादीनामवधार्ते
कर्प्मल्रानिव्यवरृत्तय इत्यपः ।

ननु यच्ते कामादयो न कतुपरमाः कथं तहि कर्वाश्रयतयाऽहं कामी्यादिरूपेण
प्रतिमाप्न इति चेननायं दोपोऽन्तःकरणोपाभिनिवन्धनत्वात्कवैत्वस्य चाऽऽन्मना तदा-
स्यध्याप्ताधीनतवदेवे प्रतिमामोपपत्तिः स्फटिकमणरिवपभिको दरहिलयप्रतिमाप
इत्यमिप्रेयाऽऽह--

गुणोयरुदमानः कटुपीकृतथास्थिरथश्वम शुप्यमानः सख्त
वयग्रधाभिभानितं भ्रात इत्यहं सो ममेदमित्येवं मन्यमानो
१. त्रैकाभ। २ क. पुपग | ३ क. ्याद्विमो"। ४क. दद्धिमो'।५क. ट्र

[~ 1

धृ । ६ कृ. "निद । ७ क. 'न्तिनिवृत्त। ८ क. "ति नायं । ९ क, ^तमनस्तारा॥ १० ग, प्रयाता ।

[६ पष्ठः प्रपाक ] मयुपनिषन्‌ । ४३९

निव्ाल्यान्मनाऽऽ्यानं जान्नेव वरचगेऽनः परषोऽध्य-
वसायसंकल्पाभिमानच्द्र व्द्धोऽनःलद्टिपरीना पृक्तः ।
गणोवरधरमान उति । गणानां मत्छदीनां मायःगणःनामावाः प्रवाहा दहद्रयतद्ध-
मंख्याम्नरद्यमानः परवदीक्रियमामे उभिनानित्वं प्रयात इत्यन्वयः । नाटेनेष खचर
इत्यन तृनीयप्रपाटके द्विीयानु्ार व्याम््यानम्‌ । यम्मदवमजेतनम्य वुद्धितम्य
खसततामफ्यरम्वनचरम्य कनृत्ववन्धमो्मकसवमनुपपतनं कुरम्यम्यापि चिदात्मनः परो-
पापिवदात्प्रातिभामिकं तत्मवमुपपत्रमनः ऽम्माद्धनःः पृर्पेःऽध्यत्रमायेत्यादिप्रामद्धिका-
्पसदारः स्प्टाभः।
प्रकृनमपमंहरति-
तस्मानिरभ्यवसायो निःसंकत्पो निरथिपानसिति्ठदतन्पोक्षलक्नणमे-
पाञतर व्रह्मपदव्येपोऽतर द्रारतिवरो ऽनेनास्य तमसः पारं गमिष्यति ।
तस्माल्निरध्यवसाय इति । मुपतुशचदकामः सनिपरयाध्यवमायारिरहितः स्यादि
त्यर्थः । एतदयदकामादिलक्षणमवसम्थानमेतन्पाक्षटश्णं मोक्षमाधनं यत॒ एपाऽत्र श्रेयो-
मर्गेषु मध्य व्रह्पद्वी माकषा्रसपरात्िमामः । एपोऽत्र द्रारविवरा मोद्राम्योद्वान-
मिदर्भः । व्िषेयात्ि्टटिद्गम निर्यवमाया्रात्मनाऽद्ामात्मत्वावम्थानं निहिदयते
किं बहुनाऽननाकरौमात्मत्वावस्थानेनास्य समाररूपरस्य तमसः पारं परनीरं विष्णोः प्रमं
पदं गमिष्यति । अनिरेणेवाऽऽत्मतचन्तानिनेपेप्यतीलयभैः ।
एतां परदवीमापिगतस्य न पुनः प्राप्तव्यमवरिप्यत इयाह--
अत्रहि सर्वे कामाः समाहिता इयत्रोदाहरनित ।
अत्र हीति । तथा च धरुतिप्मूती-- "यो वेद निहितं गहायां परमे व्योमन्ोऽङ्खते
पर्वान्कामान्हः ( तैत्तिरोयो ° ) इति,
"यावानथं उदपाने पर्वतसुते ।
तावान्सर्वेषु वेदेषु व्राह्मणस्य विजानतः, ( गी° ) इति ।
अत्रोक्तेऽ्थे निरमिमानस्य व्रह्मपदप्राकिरिवत्रोदाहरनि कटाः ( कठोप० ६ )
इति शेषः ॥
यदा पञ्चावतिष्ठन्ते ज्ञानानि मनसा सद ।
बुद्धिश्च न विचेष्ते तामाहुः परमां गतिम्‌ ॥
यदा यस्िन्काटे पञ्च ज्ञानानि ज्ञनिद्धियाणि श्रोत्रद्दीनि मनमा सह मनःपहि-
तानि स्वैन्दियाणीति यावत्‌ } अवतिष्ठने निशवलानि भवनि वुद्धिश्ाष्यवप्रायलक्षणा

१ कर, बध्याऽऽ्म' ¦ २ क. 'कामत्वा । ३ क. 'कामत्वा'।

४४० रामतीयपिरचितदीपिकासमेता-- [ ६ पष्ठ प्रपाठकः |

न विनष्टो तेङ्घे कितु निवातदेशम्थदीपवजिशचय मवतीद्यथैः । येयमिन्धियमनो-
द्धनं निश्वदवस्या तां परमां गं परमं त्रसपराततिाभनमाहु्हक्रिर इत्यः ।
ददान शाकरायन्यम्य वृत्तां कथयन्ती श्ृतिः समुणत्रह्योपा्तकानां ब्रहप्ापिद्रा-
रमृपिशति त्िलनाथम्‌--
एतदुक्वाऽन्तहदयः शाश्नायन्यस्तस नमस्कृता यथावदुपचारी
कृतषयो मरुदुत्तरायणं नो न ॒शत्ोतेना गिरेषोऽ
ब्रह्मपथः सौरं द्रं भित्र विनिगैता इदत्रोदाहरनित ।
एदुकवाऽनतहदय इलादिना। एतदुक्तं पतर ददन पपराधनमृक्रवाऽनद्दयोऽ-
न्तरात्मनि दयं बृद्धियम्य सोऽनद्धयः शाकायन्य उपररमेत्यध्याहारः । मरम्म-
नामा बृहद्रथलप्मै शाकयन्याय नमरक्तवा यथाददूपचारी यथाशालं गरुशरुषपूना-
युपचारपरः कृतछयोऽवा्तकाम उत्तरायणं ब्रह्मपथं गतः सगुणनिगरुणव्रहमज्ञानमुपगत
इत्यथः । न हयत्रोक्तत्निष्ठायामुद्र्मनोनरगेण तिरयगादिमगेण मतिर्ममनमप्तीति
शेषः| यत एष उत्तव्रियार्पोऽपोऽत प्रयोपर्गषु बरहमपथो त्रहप्रतिमा्म इत्यर्थः ।
अत्र ^न तस्य प्राणा उत्करामनयत्रेव प्रमवनीयन्ते त्रध्चव सन्रह्याप्येति" (शतप
त्रा का० १४ अ० ७) इति श्रोनि्ृणव्रैयात्मतत्सविरो नो्कमणमसीयेतत्सि-
द्वृ सगृणत्रहश्रिो व्रहमहोकमार्गे क्रममक्तदवीरं वि्ष्टमाह श्रुति-
सौरमिति। सरं द्वारं पूर्वमण्डहमध्यगतमिदुषाममेचं द्वारं भिता विदायोजनो-
परितनेन विचयुदादिना विनिगता उपाप्तका हतयत्रासिन्रं रसिमिविरोषनिधीरणार्थमुदा-
हरन्ति छोकानिति शेषः । अथवा मरदुत्तरायणं गत इति मरुता्नो राज्ञ एव वृत्तान्तः
कथ्यते । तथा चायमर्थः । उत्तरायणं देवयानं पन्थानं गतः कटिनाऽऽल्डो न साक्षा
तेवस्यमत्रैव गत इत्यथः । यदि साक्षान्ुक्ति न प्राप ति भोगान्ते पंसार; स्यादि-
त्यत आह--न हतेति । अत्रोपासनायां सत्यामद्रत्मना पैप्रारमार्मिण पुन्तिगंमनं न
हति “न हि कल्याणृकशचिहुगीति तात गच्छति" ईति मगवत््मरणात्‌ । यत एष
देवयानोऽत्रोपाप्नायां व्र्मपथो ब्रह्मणः परस्यापि क्रमेण प्रापकत्वाद्रुहयपय इत्यर्थः |
सरं दव भिचेर्थेन विनिगरतो महामा राजपिः । अतरोदाहरन्तीति पर्ववत्‌ ।
अनन्ता रह्मयस्तस्य दीपवद्यः स्थितो हृदि ।
सितासिताः कदुनीलाः कपिला मृदुरोिताः ॥
तस्य रदमयो निगमनना्यश्चिदामामव्याप्ता अनन्ताः । कस्य यो हदि ष्यानकाे
दीपवत्रकाशमान आत्मा स्थितसतप्येलयथः । आत्मनिर्गमननाब्यन्र्गतानां रसानां बात-

१, श्रीर्मा ।२क, चतह । ३ क, शन्नः । ४ क, दयाद्विभ"।

[ १ षष्ठ प्रपाठकः ] मेन्ुपनिषत्‌ । ४

पित्तकफानां समन्यूनापिकमववदात्सिनादिवणासमु भवनि तदयुतपोधूलं तु वैके
पिदधं तदेतदाह-सितेनि | तिताश्वापिताश्च पिनामिताः कफस्य मिता वायुता
हस्ये तवनिता इयर्थः । कदरवश्च नीराश्च कदूनीटा वायुक्फयोः कृषियोः पके
कद्रवः कद्व ईषच्छयामा इत्यर्थः । पत्त्राः संकरे नीच्छणीः । पित्ताधिक्ये
कपिः । मृदवश्च ते रोहिताश्च मुदृरोहिताः । उद्रिक्ते पित्तनांशतो वायुकफयेर्यो
गान्मदृरोहिता रदमयो नाड्यन्तगता मवन्तीलयथः । तथा च श्रत्यन्तरम्‌-(म््-
मृत नीमाहुः पिङ्गं हरितं लाहितं च' ( बृहदा० अ० ६ ) इनि । तथा नाड़ी
प्रकृ ताः बिङ्गटस्याणिप्िष्ठनि शृष्स्य नीरस्य पीतम्य दयेहितेम्य पूर्णाः
( न्ो° अ० ८) इति च।

उर्भ्वमेकः स्थितस्तेषां यो भित्रा सूर्यमण्डलम्‌ ।

ब्रह्मरोक्पतिक्रम्य तेन यान्ति परां गतिम ॥

तेषां रदमीनां मध्य एको रिम सृपु्नासय ऊव ब्रहमर्धपर्थनं थितः । कोऽमौ
यः सुपस्नाएयेन मूर्यरदिमविरेपिकीमूततवतपूरयमण्डलं मिखा स्थितः प॒ इत्यथः | तेन
शदिममर्गेण कार्यतरहमटोकं गत्वा तत्र भोगान्ते तमतिक्रम्य परां गिं तद्विष्णोः प्रमं
पदं शाश्वतं परं ब्रह्म यन्त्युपापरका इयर्थः ।

“कतं चेका च टदयस् नाञ्यस्तामां मृधानममिनिःसूमैका । तयेरध्वमायन्रमृतत-
मेति विप्वङ्ढन्या उत्क्रमणे भवन्ति" ( कठो ° ६ ) इत्यसिन्मन्रे तामां मृधानममि
निता तयोध्वमायन्नमुनतमेतीति पाददवयप्या्मुक्वा प्रयमपारोपा्तरातररसयुप-
योगमाह--

यद्स्यान्यदररिमशतमू्वमे व्यवस्थितम्‌ ।
तेन देवनिक्रायानां खधामानि परपद्रते ॥

यदस्येति । अप्य टदयस्य संबन्धि यद्ररिमदातमसि तदप्युशमेवोष्वगतिहेनुमृत-
मेव व्यवस्थितम्‌ । तेन रदिमशतेन मितो देवनिकायानां देववृन्दानां खधामानि
तत्तेवस्यानानि प्रपद्यते देवनिकायमध्ये य॑ देवविशेष यः कर्मणा विद्यया चोपस्ते प
रदिमशतसयकेनै केनचिद्रदिमना तप्य देवस्य पदं यातीदर्थः |

विप्वङ्ढन्या उत्तरमणे मवन्तीिचतु्थपादार्थमाह--

ये नैकरूपाथाधस्ताद्रमयोऽस्य मृदुमरभाः।
इह कर्मोपभोगाय तैः संसरति सोऽवशः ॥

ये नैकरूपा इति । ये तवस्य टद्यस्य एदमयोऽनेकहपा अधलादधोगुखा मृदु
प्रमा अलस्पप्रकाशा्तमोबहुटा ररमयसेनिगतः स॒विहितन्ञानकरमप्ताधनरहितः पुम

१क्‌.भ्यानोपाः। २ क. नरदिमि'। ३ क. मान्दुष्कमोँ ।

५६

४५२ रामतीयतरिरचितदीपिकासमेता-- [६ पष्ठ प्रपाठकः ]

नुःखकमेषिमेगिहेव भृमविवावदः सन्संमरति दृःखमनुमवतीख्ः । तथा च श्ुय-
स्रम्‌ य एनौ परन्धानौ न किदृत्ते कीटः पतङ्गा यदिदं दन्दशूकम्‌ ( बृहदा°
अ० ८) इति।
र्ममण्डयनतगततरह्येपासनमुपसंहार्याजन प्रदोपति--
तस्मात्सगंस्रगीपवमंहैतुभगवानसावादिलय इति ॥ ३० ॥
तस्मादिति । अपावादिलो मगवानादित्यात्मनाऽभिव्यक्त ई्रोऽनुपापितः सन्प-
गहेतरपासितस्नु खर्गापवरमयरहैतुः। देवतादुद्धयोपातितः खदेतुतरहयातमनोपापतितोऽप-
वहेतुरिति विभागः ॥ ६० ॥
समाप्ता शाकायन्यबृहद्रभास्यायिक्रा । इदानी श्रुतिये प्शचप्रतिवचनरूपेण खरू-
पेण चेन्धियादितच्चं नामरूपाककार्यतक्वमिलाचनेकनथीनप्रागतुक्तानुपेषटं पवैते--
किमात्मकानि बा एतानीन्दियाणि प्रचरन्त्युद्न्ता चेतै-
पामिह को नियन्तां बेलयाह मरयाहाऽऽत्मातमकानी-
त्यान्मा हषायहन्ता नियन्ता बाऽप्सरसो भानवी-
याश्च मरीचयो नामाय पश्चमी र्िपिभिविषयानत्ति।
क्षिमात्मकानि० ररिमिमिषिषयानत्तीति। एतानि ्तानकमी्थीनीन्दियाणि किमा-
त्मकानि वै क्रमुपादानकानीलर्थः । प्रचरन्ति खखविषयेषिति शेषः । एषामिन्धिया-
णामुदनतोद्रमनकती च निमित्तमूलोऽयिष्ठाता च क इत्यथैः । इह ग्यवहारप्तमये को
वेतेषामिन्धियाणां नियन्ता तैरव्यवहतो वा को भवतीत्याह कधितष्टेयध्याहारः। कश्चि-
दन्यः प्रत्याह प्र्बुत्तरमाह प्रश्चक्रमेणेल्भः । आत्मात्मकान्यात्मा वक्ष्यमाणरक्षणस्तदा-
त्मकानि तदुपादानकानीलरथैः । इतीत्थमासा हयैषामिन्दियाणामुद्न्ता नियन्ता च
नान्यश्च घटादे सिरः । अप्परस इति विषया उच्यन्त, शब्दादयो हि विषयाः कामि-
नामप्परप् इव विषयिणाममिहाषगोचरा मवन्ति तेऽीन्दियाणां नियन्तारः । तथा च
बृहदारण्यके गरहातिग्रहराव्दाम्यामिद्धियाणि विपयांशोक्वा--श्रोतं वै रहः प
शड्देनातिग्ररेण गृहीतः इत्यादविनाऽतिप्रहश्चव्दवाच्यविपयनियम्यत्वं महशब्दवाच्या-
नमिद्धियाणां समान्नायते । तथा च विप्याश्रेद्ियाणां नियन्तेर्‌ इत्यथः । भानवीयाश्च
मरीचयः पूर्यकिरणाश्चद्धियाणां नियन्तार इति नाम प्रधिद्धमेतदिदः । माशब्द
उपलक्षणं स्वन्द्रियदेवतानां दिगाद्यानाम्‌ । तैसेर्दवताविरोपैः केनचिद्रारेणानुगरहीतानी-
न्दियाणि छं स्वं विषयं ्राहयन्तीति देवा अपि नियन्तार इत्यर्थः । अथैवं सति पञ्चभि
भोत्रादिभिन्ञनिन्दिये रदिमभी रदिमदाब्दनिदिषेपयाञ्छान्दादीनत्ति भृङकेऽयमातमेति

~>

१ क. त्मका 1 रके. काया । क. न्ताच्या । ४क. न्तारः) भाः।

[६ षष्ठः प्राठः ] मत्युपनिषत्‌ । ४४३

पिद्मिदरथः । करन्दिेहयाव्यििरैतिययानयपनषीयपि द्रण्यम्‌ । तथा नोक्तं
प्रद्धितोये प्रपाठके-- वृद्ध न्धियामि यानीमान्यतन्यम्य गदमयः कर्मद्धियाण्यम्य हयाः
इति । एतदृक्तं मव । उन्दियाणामचतनानां मगिकतेऽपि केनने पयत्तनवं परमार्भन
इत्यात्मातमक्रानीदयादरृचयन ग्यवहारनम्न विपाट कराचयहीनवेन तकनियम्पता चेति ।
यद्धीनत्वमित्यमिन्दियाणामृक्तं म अत्म कतम इति पच्छति--
कतम आत्मति।
कतम आतमेतीति । देहेनधियमनवृद्धिप्रागेप्वहमहमित्युलि्यमानेषु कलमः जि
तेपवन्यतमः फं वाऽन्य एव तेम्य इति प्रश्रः
उत्तरमाह-
योऽयं शुद्धः एतः द्यः शरान्तादिलक्षणोक्तः स्वर श्िंरुपयः ।
योऽयं शुद्धः स्वकरैरिपिरयग इनि । योऽयमात्मा शुद्धः पूनः शुन्यः शान
इत्यादिना द्वितीयप्रपाठके शद्धतारिटक्षण उक्तः सकरैरमाधारणैशिः स्वरूपमद्धात्र-
पाषकेरुपगृहयो देहादिप्राणानेषु पंव्तास्करेषुप समीपे तन्पनिदिनख्पतया प्राष्य
हत्यर्थः । सथातादन्योऽवेतनपंघातं चेतयमानोऽनत्ततसाक्षितया माममान आसमेतयत्त-
रमृक्तं भवति ।
स्वकैरिद्धरपगृहय इत्युक्तं तत्र कानि स्वकानि रिङ्गानीति जिज्ञापायां तानि मतमे-
दैननेकधोपदिरति--
तैतटिक्मरिङ््यमरियदौपण्यमागिठं चापां यः
शिवतमो रस इत्येकेऽथ वाक्भ्रोतरं चधुमेनः पराण
इत्येकेऽथ बुद्धिषतिः स्तिः प्हनिमिदेके ।
तस्येतदिङ्ग ° भ्गानमित्येक इति । तप्याऽऽत्मनोऽचिङ्गस्य परमाथतो निष
कतेन टिद्गरहितस्थेतद्रष्यमाणं टिक रिङ्गयो ज्ञाप्यतेऽनेनेति शिं ्ापकमियरथः।
मि तदित्येक्षायां दृष्टान्येव तदाह--अप्नेरिति । यचद्रदोप्णयमभरर्िङगं तप्ोद-
कादिगतेनोष्येन यथा तत्नत्ििङ्गयत आविष्टं येन्धनवेशारिनिमित्तं धूमादि ष
शिङ्गममरेयथा चापां लिङ्गं यः रिवतमो निरपाधिमधुरो रमः क्षीरादिष्वप्युपटम्य .
मानः । रसस्य हि स्वाभाविकं स्वरूपं माधुयमेवान्यथालं तु तस्य पाथितरिषु परिणाम-
विशेषोपाधिकृतमिति मधुरप्सो यत्र कप्युषहम्यमानोऽपां स॒द्धवरज्ञापक इत्यथः ।
त पाऽऽत्मनोऽचेतनेषु देहादिषृपहम्यमानं चेतन्यं देहदवयविशङ्तं ्णादिके च शिङ्ग-
१क. ्ह्यते। त'। २ क. यनद । क. विष्रमपां। ४ क. क्ातदित्येः। ५ क.
“स्तेक्टा त" । ६ क. प्राणनादि ।

४४४ रामनीरथविरचितदीपिकासमेता-- [६ षष्ठः प्रपाठकः ]

मिति दार्छनिकं योग्यम्‌ । इत्येके शालिने वदन्तीलर्थः । तथा च श्ेताश्वतराणां
मश्रोपनिषन्‌-- निलयो नित्यानां चेतनश्चेतनानाम्‌ इति । वागादिकमात्मनो लिङ्ग
मिय "श्रोत्रस्य श्रोत्रं मन्तो मनो यद्वाचो ह वाचं सर उ प्राणस्य प्राणश्चमुषनभु-
रतिमृच्य धीराः इते तद्वङ्ारादयः श्रो त्रादिप्रकाशकतयाऽऽत्मानं ्ायन्तीय्थः ।
अथैके बृद्यादि यत्तलिङ्गमात्मन इति व्णयन्तीर्थः । न विज्ञतिविज्ञातारं विजानीया
एष त आत्मा सर्वान्तरः, इति बृहदारण्यके (अ० 4 ) (देतततेज्ञानमान्ञानं विज्ञानं
रजञानं मेषा दृ्ि्ृतिः स्मृतिः, इत्यादि भरज्ञानस्य नामधेयानि भवन्ति इत्यन्तम्‌ ।
ध्रजतानेत्रो रोकः" इति चैतरेयकोपनिषतपु ।
उक्तानां धरमीणामात्मविरोषणत्वामविऽपि तत्कारथेतया खनिमित्तूतात्मलिङ्गतवं तेभ-
वनतीेतद्‌दष्टन्ेनोपपादयति--
अथ ते बा एतस्यैवं यथैवेह बीजस्याङ्करा
वाऽथ धूमाचिविष्फुरिङ्गा इवागेश्रेयोदाहरनिति।
अथ ते वा एतस्यैवं एविशरेयत्रोदाहरन्तीति । अथायमपेितार्विरोषः
कथ्यते ते वा उक्ता लिङ्गविरोषा एतस्याऽऽत्मन एवं ज्ञापका इति रोषः । कथं यथै-
वेह व्यवहारमूमो बीजस्य भम्यन्तमैततयाऽदइयस्य सद्धावज्ञापका अस्ुरा वाऽथवाऽ-
मरेश्च सद्धावस्ताधका धूमादय इवेति । ॐत्र चैतन्यामापाशरैत्यस्यावस्थावि-
शेषा अहरा इव चिदात्मानं ज्ञापयन्ति । वाक्वधूद्धिषत्यादयस्तु धूमादय इवान
श्पतृत्यादिनाऽऽत्माने' तद्धेतुभूतं कल्पयन्तीति विभागः । जत्रासिचुक्तेऽथे शशछोक-
मुदराहरानति ।
तमेवाऽऽह--
बहेभ यदत्सट्‌ विप्फुटिङ्गाः सूर्यान्मयूखाथ तथैव तस्य ।
मराणादयो वे पुनरेव तस्मादभ्युचचरन्तीह यथाक्रमेण ॥ ३१ ॥
बहश यत्‌ यथाक्रमेणेति । स्पष्टाः ॥ ६१॥
प्राणादयोऽस्मादात्मनः कथं क्रमेणाम्युचरन्तीत्यपक्षायां तदुपपादयति--
तस्माद्रा एतस्मादात्मनि स्रं राणाः सवं
छोकाः स्वे वेदाः स्वै देवाः सर्वाणिं च
भूतान्युच्चरन्ति तस्योपनिषत्सत्यस्य सत्यमिति ।
तस्माद सत्यमितीति । तस्मच्छृदधः पूत इयायुक्तरक्षणाद्रा एवैतस्मादुक्ता-
नेकलिङ्गानुमितपद्धावादात्मनि खस्र्ये स्थितादविङ्ृतादिति यावत्‌ । स्वे प्राणा

१क.'नोवाचो।२ क. पूमावन्त। ३ क. भथ। ४ क. "न॑ ज्ञापयन्तित। ५ क.णिभू 1:

[ ६ पष्ठः प्रपाठकः ] पैःयुपनिषन्‌ । ४५४५

वागादयः सर्वे छोकालेषां विषयाः म्र वेदा वेदनानि नततद्धिभया बृदधिवृत्तयः सव
देवा इन्द्ियाधिषठातारोऽग्याद्यः स्वानि च भूतानि भृतमंवनेपापरिक्रानि भोक्तु.
रूपाणि स्यावरजङ्कमात्मकानि चोचगनि व्यृचरम्नि व्िविमृततिष्ठनि परकनप्र-
ज्ञाकर्मवाप्नानुमरणो दवन्तीयथः । यस्माद व्यु्गनित तम्या$ऽन्मन उपनिषदुपनि-
गमयितृत्वातसक्षाद्रहम्यं नाम । करिम्‌ । मत्यम्य मन्यमिति । यदूनत्तस्योपनिपदिति
योजना । सदिति परथिन्यपतनांमि प्रीणि भूनानि त्यदरिति वाखकाशौ द्वे भे
सच्च सयच्च मत्यमितिन्युत्पर्या पञ्च भूतानि स्वविकररिः मह ॒सत्यमृच्यन्ते । तस्य
सतयं परमायेरूपमधिष्ठानम्‌ । वाचारम्भणं विकारो नामगरेयं मृत्तिकेत्येव सत्यम्‌!
( छान्दो ° ) इति श्रृलन्तरादनृतस्य पश्चमूनात्पकप्रपश्चस्यामरिषठानमात्मा मयस्य प्तय -
मित्युच्यत इत्यरथः ।

तदेवं वाच्यस्य नगत आत्मविवर्ततामूक्त्वा वाचकम्य तम्योतपत्ति वेदोत्पत्तिकरथ-
नेनाऽऽह--

६

अथ यथाऽदैधात्रेरम्याहितस्य पृथग्धूमा निश्वरन्देवं बा एतस्य

महतो भृतस्य निश्वसितमतद्दगेदो यजरेदः साममेदोऽर्वा-

किस इतिहासः पुराणं विद्योपनिषदः शोका; सूत्राण्यनुव्या-

ख्योनानि व्याख्यानान्यस्येवैतानि विश्वा भूतानि ॥ ३२ ॥
अथ यथा० विश्वा भूतानीति | अथ नामख्टिकथनोपक्रमे दन््टान्तो यथा
रोक आरदैधिरद्रमेषो यस्य स अर्द्राः प चापरावश्चिशवदयैधाश्निलस्याऽदैषभेरि-
ल्येतत्‌ । अम्याहितस्य संधुक्षितस्य एथगनेकप्रकारा धमा धृमञ्वाला विष्फुरिङ्गा विनि-
अरन्त्यम्यात्मान एव सन्त उपाधिकृताकारमेदरेन प्रमवन्तीत्यथेः । एवं॑वा एवमेवैतस्य
्रकृतस्याऽऽत्मनो महतोऽपरिच्छि्स्य भूतस्य मिद्धस्य यथामतस्य परमार्थस्य निश्व-
सितं निश्वसितमिव निशवपितमबुद्धपुषैकमम्रयत्ङृतमेतत्‌ । किम्‌ । यदगरेद ऋमेदादि-
रूपं यदस्तयेतदिति योजना । अथर्वणा चङ्गिरपा च दष्टा मन्रा अरर्वाहनिरसः ।
अ्र्मैदादिशब्यैम्मागश्चतुणां वेदानां ग्यते ।! इतिहापादिशब्दैसतेषामेवाष्टविधं
ब्राह्मणममिीयते । तत्रेतिहापः पूरावृक्तकथनम्‌ । ' हरिशवन्धो इ वै नाम राजाऽऽ-
सीत्‌ ' इत्यादि । यथाऽत्रैव ‹ वाटसिस्या इति शुयन्तेऽथ ऋं प्रनापतिमत्ुवन्‌ ›
इति । तथा ' जानश्रतिहै पौत्रायणः श्रद्धादेयो बहुदायी बहुपाक्य आम › इत्यादि ।
£ ते ह ्मित्पाणयो भगवन्तं पिप्पहादमुपसाः › इत्यादि । पुराणं पृष्ादिवाक्यपं-

१ क. यवु । २ क. दरैधोभे" । ३ क. "तर" ४ क. शसा" । ५ क. "यातानि ।
६ क, ्त्यपः। ७क.न्द्रोनाः।

४१६ रामतीर्थतिरचितदीपिकासमेता-- [६ पष्ठः प्रपाठकः ]

दैः ' त्माद्वा एलम्मादात्मनि ' इत्यदि । तरि्योपापनविद्यवाक्यपंदरमः | उपनिषदः
८ तस्योपनिषत्मत्यम्य सत्यभित्याद्या रहम्योपदेशवाक्रयरूपाः । छोकाः भत्रो-
दाहरम्येवं ह्याहानित्तं चित्तमध्यम्थम्‌' इलयवमादयः। मूत्राणि वसुमंग्रहवाक्याणि *अयं
वाव सस्ता ते ` इटेवेिधानि । अनुग्याल्यानानि ततपूत्रमनु तप्य विष्टो.
करपनानि यथाऽनन्तरमव अथ य एपच्छपाति्टममनेन' इतमेवमादीनि । व्याल्या-
नानि तस्य पूत्राथस्योपपादनपराणि वाक्यान्यत्रव वाललिल्यक्रतुपंवादपरबन्धेन प्रवृ-
तानीति । अथवा ऋवेदादिशब्प॑त्रवराह्मणामको वेदक्षव्दवाच्यः पप्र एव गृष्चते ।
इतिहाप्ादिशब्देश महामारतादिः प्रसिद्ध एव अन्थरदर्मोऽमिधीयते । ब्रह्मण ए
रत्यगात्मनलत्तृाचत्मनाऽमिन्यभ्य व्यवस्थितस्यतिहाप्तादिकवृलोपगमात्‌ ।
“यदद्विमूतिमत्सच्ं श्रीमदूनितमेव वा ।
तत्तदेवावगच्छ त्वं मम ते्नोऽपसंमवम्‌"

इति मगवद्भवनात्‌ । सरेज्शवरतच्र एव सर्वो व्यवहार इति तासरयार्थः | एतेवोप-
पंहारग्याजेनाऽऽहास्यवेतानि विश्च विशवानि पूतानि प्वाचकरानीयर्थः ॥ १२ ॥

्रह्विद्यायां वक्तव्यं विरोपमुक्त्वा पुनः पंवत्सरातमक्राावयवानगन्यवयवेषु संपायो-
पाप्नविशेषं पूर्ववानुक्तमनुकरामति लिलरूपलवादस्य नात्रातीव संगल्याद्र इति--

पचे्को गा एषोऽग्निः संबरसरस्तस्येमा शका यो

वसन्तो ग्रीप्मो वषोः शरद्धमन्ः स रिरभक्षसीपृष्टपु-

उछबानेषोऽभिः पुरुषविदः सेयं प्रजापतेः प्रथपा चित्तिः ।
पश्चष्को ० मोदी भवतीति । अमनिहोत्यधिकारकमिदमुपापनमुपदिश्यते सोऽभ्नि-
होत्रहोमकाे गा्प्यादिप्वधिषु करमेणतचचिन्तयेत्‌ । त्था । पश्े्टको वकष्यमाणाभिः
पश्चभिरिष्टकाभिश्वीयमान एपोऽ्िगाहिपल्यख्यो वै सवततर पंवत्सरातमत्वेन ध्येय
इयः । तस्य संवत्सरात्मनोऽभ्रिमा अनन्तरमेव वक्ष्यमाणा इष्टका वसन्तादय: | तत्र
वपन्त: शिरो ग्रीप्मो दक्षिणः पक्षो वषा उत्तरः पक्षः शरत हेमन्तशिशिरावृतू एकी-
हृत्य पुच्छमित्येव पिमागममिप्र्याऽऽह--शिरःपक्षसीलयादि । शिरः पूैमागः प्प
पक्षो दक्षिणोत्तरौ पुच्छं प्शवाद्धागः पष्ठ मध्यमाग एतदङ्गवानेषोऽश्निः । पुरुष-
विदः पुरुषं विराजमात्मानं वेतत्युपास्त इति पुरुषवित्तप्य पुरुषविदः प्रजापतेः संव-
त्सरात्मनो विराजो या प्रथमा चितिः सेयं प्रथिवीति योजना । अयं माहपत्योऽभिः
एूथिवी संवतसरात्मा विराद्वपन्तादीएटकामिश्चितः रिरःपकषपुच्छगृष्ठवानहुमस्पीति

ध्यायेदिति तात्पर्यर्थः । पुरुषविध इति पटे पुरषाकार एपोऽभरिरिवरथः।

१ क. “स्यातानि । २क. "छाथ कथना' । ३ क. “शवानि ।

[ ६ पष्ठ प्रपाठकः] म्ल्युयनिषन्‌। ४४७

एवं प्यायनो यनमानस्यैनरचिृतमूपक्रारमाह--
करय॑जमानमन्तरिक्षुन्सिप्ता बायवे प्रायच्छत्‌ ।

करैरिति । यजमानस्य परोकगमनावमेर तं यनमानमदनिहेश्रिणमुपामकं
कौमतरनमरिकषं प्तयन्तिप्योन्लप्य वाये दिर्यगमाय मूत्रत्मने प्रायच्छत-
यच्छगीत्यतत्‌ । ।

स्यूखवायुशङ्कां वारयति--

पराणो वै बायुः।

भाणो पै वायुरिति । प्राणश्च हिरण्यगपैः प्भरूतिपृप्रिद्धः । इनि गाहपत्या-

भिविषयं ध्यानं फं चोक्तम्‌ ।

[र

इदानीं हिरण्यगभप्राणट्था दक्षिणामिष्यानप्रकारमाह--

माणोऽभिस्तस्येमा दएका यः प्राणो व्यानाऽपानः समान
उदानः स शिरक्षसीपृष्पुच्छवानेषोऽपिः पुरुपविदस्तदिदम-
न्तरि्ं मजापतेदितीया चित्तिः करयनमानं दिषपुस्िप्त्न्राय
प्रायच्छदसौ बा आदिय इन्द्रः सैपोऽभरिसतस्येमा इष्टका यखय-
जःसामायवाङ्किरसा इतिहासः एराणं स शिरगक्षसीपुच्पृष्
वानेपोऽपनिः पुरुषविदः सैषा गौः प्रजापतेस्तृतीया चितिः कर
्यजमानस्याऽऽत्मविदेऽवदानं करोदथाऽऽ्मविदुपिप्य ब्रह्मणे
परायच्छत्तनाऽऽनन्दी मोदी भवति ॥ ३२ ॥
प्राणोऽभिरिति । तस्य प्राणह्पस्य द्तिणम्रेरिमा इषटकालाः का इति ता
भाह- प्राणादयः पश्च वायवः शरीराम्यन्तर्वारिणो यथक्रमं श्षिर भआदयवयवतया
चितेषटकारूपा हइृत्ययमप्यशनिः शिरपकषपच्छ्रषठवानित्यारि समं पूर्ववयोज्यम्‌ । तदविद-
मन्तरकषिमन्तरि्षालको दसिणा्चिः प्रनाणोद्रितीया चितिः । केरिया पूव-
वत्‌ । कोऽपाविन्र इयेतदाह--भपर वर प्रमिद्ध आदित्य इन्द्रः परमेशवरः । पैषोऽचिः
पत॒ एप इनद्रोऽश्चिराहवनीयसलप्येम इष्टकाः पेतिहाप्तपुराणाश्चतारो वेदाः पूवव-
त््मेण शिरःप्रभ्वरयवात्मना चितेष्टकारूपा ध्येयाः । दृहापीरिहापरपुराणयोरेकवं
र्यम्‌ । सैषा चोिवीत्मकोऽयमाहवनीयोऽपनिः प्रजापतेस्तृतीया चितिः । अयं पुन-
सिनः पविता दिवाहवनीयामिरूपो यजमानस्या$ऽत्मविदे वेटोक्यात्मकः प्रनापति-
यजमानम्याऽऽत्मविद्नमानेन तरिप्भिप्वातमत्वेन मा्रिलस्मा अवदानमवदानवत्तसरी-

# अदृन्तो दिव्षब्दो ऽप्यति तेनोत्दाङ्का न ।

१ क. "णोऽपानो व्यानः ।

५४८ रामती्तिरमिनदीपिकासमेता-- [६ षष्ठः प्रपाठकः]

निकरं यनमानं करोति तद्ातममोन्करोनीचधैः । अथैवाऽऽतमक्रिदे पू्वोपापकः फला-
बर्थ आत्मवित्तस्मा आत्मविदरे यजमानम्थावदरानं करोतीति बन्धः ] यजमानं तसै
समपयतीदर्थः । अथानन्रमात्मविद्यनमानमृ्िप्य ब्रह्मणे प्मषटसत्रातमने काय
स्थाय प्रायच्छत्यदत्तवान्‌ । तत्र ब्रह्मणि स्थितो यजमान आनन्दी मोदी परामान्यतो
विशेषश्च यथापंकस्पमानन्दवान्पवनीवर्भः । अध्या ्हप्ा्गैलायत्ततवाज्ात्र ब्रहम.
शब्दः पर्रहमत्रियः कार्यं बादरिरस्य गत्युपपत्तेः ( ब्० सू० अ० ४ परा
प° ७) इति न्यायात्‌ ॥ ३३ ॥

पुनः प्रकारान्तरेण गाहैपत्याद्िविषये सपाद्यविरोषमुपदिशतुपाप्नान्तरमाद--

पृथिवी गाहैपलयोऽन्तरिषं दक्षिणापि्ो रा्वनीयसतत
एव पवमानपावकशुचय आविष्कृतमेतेनास्य यक्षम्‌ ।

पूथिवी° विविनोतीति । गा्ईपलयारिष्वमिषु यथानिदेशं पृथिव्यादि दटिर्विधी-
यते। ततत एवेति त एवेत्येतत्‌ । पवमानपवकशुचयोऽभिविशेषा ये प्रपनिद्धास्त
एत एव गार्हपत्यः पवमानो दक्षिणाधिः पवक आहवनीयः शुचिरिति मेदः । अस्य
गाहपलादिमंवातस्य पमन्थि यज्ञं यनमानमेतेन प्वमानादिदेवतासघातिनाऽऽविष्कतं
मरवतितमिल्थः । आधानेनाभिषु सपु प्रथमं पवमानादयो हीष्टाः परनतोऽग्रीनामू-
तक्रतलङ्गतां संपादयनिि तस्मात्पत्रमानादिरूपा ए ध्येया इत्यभिप्रायः ।

तथा जाठरोऽपि योऽग्निः सोऽपि पवमानादिमंधात्‌ एवेति ष्येयत्वममिप्रत्याऽऽह--

यतः पवमानपावेकष्ुचिसंपातो हि जाररस्तसा-
द्भि्ष्ट्यगरेतव्यः स्तोतग्योऽभिध्यातव्यः ।

[यतः] पवमानपावकेति। यस्मदिवमध्यातममधिभूनमधिदैवमधियज्ञं चा्िराहवनी-
यादिरूपलस्मादधिरय्ट्यः पयआदिमिरैविरभिः । चेतव्य इष्टकाभिरियन्तमध्यात्मं च
याशाम्‌ । स्तोतव्य उपस्थानादिमन्नेः । अभिष्यातव्य आभिमुख्येन प्र्गात्तया
ष्यतव्य हत्यथिपरहसया तिषठताकर्वम्यतोपदिष्टा ।

इदानीं होमकाटेऽप्नो चिन्तनीयं मन्रेणोपदेषं तत्पसनज्चयति--

यजमानो हविगहीता देवताभिष्यानमिच्छति ।
यजमानो हविगहीतवेति । इच्छतीच्छेलुर्वतित्य्ः ।
दिरण्यवणः शकुनो हुादिले प्रतिषितः ।
महुर्ससतेजोरपः सोऽस्मि यजामहे ॥
हिरण्यवर्ण इति मः । हिरण्यवतप्काशमानः शुनः पक्षी पकषीव नौस्थो नीडा-

१ क. "पाक्षात्क' । २ ग. थ चाऽऽ्मः।३क. "त्‌! ३६ । गाहपदयादिष्वः । ४ क. तेष्वप्र ।

[ ६ पष्ठः प्रपाठकः ] पयुपनिषत्‌ । ४५९

दन्यो देहपंघाताद्रिरक्षणो हयनरहदय आद्धिये पविनृमण्डदे च प्रतिषि वनने ।
केन केन सपेणत्ययक्षायामाह-मदगुनटनरः पर्ती म यथा जरे निमग्न इ गच्छति
तथा वात्मा जवरूपः संपर्णोऽपि यथाव्रदनवमामनानष्रगुमदशः । हमो मानममरो-
म्भोरहवनविहारी परिप्रिरेपः । म यथा दरद्धमनभाऽद्विल पुरुषो व्रह्मा यतः स
तेनेत्रपस्तजमा प्रष्ठमनेनेवहृ इत्यथः । नमेव पृरुपमुमयत्र वर्मानमित्यध्याहारः ।
मसमित्रप्नो येपदिषसरप यजामहे वयं पूनयाम्‌ इति मन्रम्यायः |
इति चापि मत्रार्थ विचिनोि।
इतिशब्दो मच्रममाप्त्यथंः। इति च मन्रमचायापि मन्राथमपीति योजना । विचिः
नोति विचारयति विन्तयतीलर्थाो धातृनामनेकाथतात्‌ । यद्वा विचिनोति विशषण
मच्रतात्पये्द्तया चिनोति पेब्ट्रयतीत्य्थः |
तदेव तात्पयैमृपन्यस्यति--
तत्सत्ितुषरेण्यं मर्गोऽस्याभिष्येयं यो उद्धन्तस्थो ध्यायीह
मनःशान्तिपदमनुसरलयात्पन्येव पत्तेऽतरेमे श्यका भवन्ति ।
तत्सवितुः० भवन्तीति । सकितूरादित्यस्य मंवि तत्खष्पं करण्यं वरणीयं
मेमजनीयं कौदशं तद्गः ' मामिगतिरस्य हि ' इल्यादिना ( सं° ७) पूर्त
व्यास्यातहूपम्‌ । अस्य यजमानप्यामिध्येयम्‌ । यो वृद्यन्तम्थो ध्यायी ध्याता हदि
प्रतिष्ठिते ध्यतिति चिन्तयेरिवर्थः । एवे कुर्ह मनःशामिपदं मनमो विकनेपपरि-
त्यागेन शान्तिपदमाटम्बनमनुपरति प्रापनोति यत॒ आत्मन्येव प्रतीचि ध्येयं स्प
धततेऽनुपेथत्त इत्यर्थः । अ्रोक्तेऽस्मिलरथं इमे व्यमाणाः -छोका मवनि ।
यथा निरिन्धनो वद्वि; स्रयोनाघुपशाम्यंते।
तथा दृत्तिक्षयाशितते स्वयोनादुपाम्यते ॥
यथा निरिन्धन इति । खयोनौ मृतपृकमलक्षणे स्वकारणे । तथा चित्तं स्वयोनौ
खापिष्ठने पाभााज्ञानोपरक्षित उपशाम्यते शाम्यतीयथः ।
स्वयोनादुपद्ान्तस्य पनसः सलयकामतः ।
इन्दियाथविगूढस्यानृताः कमवशानुगाः ॥
स्वयोनाधिति । इद्धिया्वि्दस्य मनम: कमेवशानुगा अनृता मि्यापवृत्तयो
यास्ताः सत्यकामो यथा्ात्मवसतुन्युपरागात््योनावुपशचानस्य पुनं प्रमवन्पीत्यध्या-
हरिण योना ।
यस्मादरवं तसत्‌-

१ क. "रोम्बुर" । २ क. 'ूपं य" । ३ क. भन्धत ४ क, भजनीयं । ५ क. प्यति । त।
५७

१४९० गपतीथमिरचितदरीपिकासमेता-- [६ पष्ठः प्रपाठकः ]

चित्तमेव हि संसारं त्मयत्नेन शोधयेत्‌ ।
यञ्चित्तस्तन्मयो भवति गद्यमेतःसनातनम्‌ ॥
विनपेतेनि | मेमरत्यनन पुमानिति वा संप्रति पूुरुषममिमूय प्रवतत इति वा
वितमेव म॑मारं तत्मंममं पिना पुरुषस्य म॑मारादशनादित्यथः । ततप्यत्नन शालोक्त-
शमवरिषयनितेशनं कृत्वा शोधयेशनिधृत्ताशुमवापनं सेपारयेत्‌ । यततो यचित्तो यस्मि-
निवेशितचितः पुरपः म तन्मग्रलत्स्वमावो मवतीत्येतद्‌ गृह्यं प्रङृतत्रुद्यगम्यं प्नातन-
मव्यभिचारी्ययैः।
चित्तस्य हि प्रसादेन हन्ति कमं शुभागुभम्‌ ।
प्रसन्नारमाऽऽत्मनि स्थिता सृखमव्ययमश्ुते ॥
वित्तस्य हीति । प्रत्नास परमननचित्तः । आत्मनि प्रलक्सवरूपे । पुगममन्यत्‌।
समासक्तं यथा चित्तं जन्तोपिपयगोचरे ।
यच ब्रह्मणि स्यात्तत्को न एुस्येत बन्धनात्‌ ॥
समासक्तमिति । स्पष्टः
मनो हि द्विविधं भोक्त शुद्ध चाशुद्धमेव च ।
अशुद्धं कामसंपकच्छुद्धं कामविवजितम्‌ ॥
मनो ष्टीति । तस्मात्कामस्याभ्य इत्यः |
लय्रिकषपरदितं मनः एत्वा सुनिश्व्‌ ।
यदा याल्मनीभावं तदा तत्परमं पदम्‌ ॥
लयविक्षेपरहितमिति । टयो निद्रा क्कषेपो बहिरंषयस्पृल्ादिः । अमनीमाव
आत्मनो मनउपाधिप्रवेशकरतविशेषपसियागस्तं यदा याति तदा तदेव निह्पाधिक्-
स्वरूपं परमं पदं याति । न पुनरप्रा्तपा्तिरस्येल्ैः 1
तावन्मनो निरोद्धव्यं हृदि यार्वेदतक्षयम्‌ ।
एतज्ज्ञानं च मोषं च शेषान्ये परन्यारसतराः ॥
तावन्मनो निरोद्धव्यमिति । हदि ह्धयपाक्षिणि । गतः प्राप्तः क्षयो विनाशो
येन तत्तथा । उत्तरार्थं स्ष्टाम्‌ |
समाधिनिषधोतिमरस्य चेतसो निवेशितस्याऽऽत्मनि यत्सु भषेत्‌ ।
न शक्यते वर्णयितुं गिरा तदा खयं तदन्तःकरणेन गृह्यते ॥
समाधीति । आत्मनि निवेरितस्य मत इत्यर्थः । अन्तःकरणेनान्तःकरणावस्थापता-
तणा गृह्यते स्वाुभवेमात्रपिद्धं तचान्धप्मे वक्तुं शक्यमिल्ः ।

१के.वहिमे।२क.यश्नि'। ३ क. स्वरू ।४ ग. वषयं गतम्‌। ५ क. "वपि" ।
क. “न्यस्य ब" ।

[ ६ पष्ठः प्रपाठकः] मतयुपनिषत्‌ | ५५

= ची

अपामापोऽग्निरमरौ वा व्यो्नि व्योम न रक्षयेत्‌ ।
एवमन्तगेतं यस्य मनः स परिमुच्यते ॥
अपामापोऽत्निरिति । यमेयध्याहारः | मपमिनि पष्ठी मप्रपीसेन भरिपरिणया
प्रथमाश् द्वितीयत्वेन । तथा चाप्य यथा नितिप्ा अपः वृथट्न सकषयेन्फिद्ौ वाऽ
वयोक्नि वा प्ररं घाकाशायेवं यम्य मनाऽननरनमानमैकतां गतं म परिमुच्य म.
पपारवन्धनादियः |
क्कि बहुना मनःकरतः पमारतद्विट्यनाच मोक्ष इति निश्चिय ततनिरेपरे यत्नः कारय
इत्यमिपरत्योपमंहर्ति-
मरन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः ।
बन्धाय विषयासङ्गि मीके निरिषयं स्पृतम्‌ , इति ॥
मन एवेति । स्ट |
मनोनिरोषस्य चोपायं व्यतिरेकोक्तिपरवकं विदयनी परकृतमपमंहरति--
अतोऽनप्िदोन्यनप्निविदङ्गानभिध्याथिनां ब्रह्मणः
पदव्योमानुस्मरणं षिरुद्ं तस्माद मिरष्टग्यधे-
तव्यः स्तोतव्योऽमिध्यातव्यः ॥ ३९४ ॥
अतोऽनगनिोत्रि° अभिष्यातम्य इति । अनो यम्माद्रनमिहोत्रिणां यथोक्तपरिधा-
्रिहो्रहीनानामनभ्िवितां पश्ेटक इयक्तपर्नाराभिचयनमकुषतामज्ञानां चित्त्र-
तान्तं संप्ारेक्षतुमनानतामनमिध्यायिनां पूर्वक्तपवितृमण्डलम्थातमामिष्यानरदितानां
पुंसां ब्रह्मणः पदमात्मतसं॑तदेव ग्योम व्योमवननिराकरारतवा्तस्यानुम्परणमनूमंधानं
विरुद्धं विरेपेण रुदं चिततदृदधिक्षयामावाद्ह्ानुमानमदक्यमिचयैः । तस्मादि-
लादि व्याख्यातम्‌ ॥ ३४ ॥
इदानीं परवोक्ताथिोत्रमभिवयनं चानुतिष्ठनो ध्यायिनः लोतव्य एत्यक्तमम्यादि-
त्योपप्थानं वैमनः कार्यमिलेक्षायां तानच्रा्ठति-
नमोऽप्ये पृथिवीक्षिते रोकस्मृते छोकमसमे यजमानाय पेहि नमो
वायवेऽन्तरिकषक्षिते छोकस्पृते छोकमस्मै यजमानाय धेहि नम
आदिलांय दिविक्षिते छोकस्पृते खोकमस्मे यजमानाय पेहि
नमो ब्रह्मणे स्क्षते सभैसपते' स्ैमस्मै यजमानाय पेटि।
नमोऽग्रये० सर्वमस्मै यजमानाय पेदहीति । एऽम्युपस्यानमच्रा गाहप
लयादिक्रमेण त्रयो योग्याश्चत्तु सवीमनिाधारणोऽन्ते सङृसगोज्यः । एथिवीधिते

१ग. मोक्षो। २क. नं वाऽ" । ३ क. "ायाभिक्षि। *क. ते लोकम ।

४५२ रापतीथत्रिरचितदीपिकासमेता-- [६ पष्ठः प्रपाठकः]

एिवरीरोकनितामाय लेकरम्मूने प्रथित्रीटोकम्य स्र यजमानार्थं चिन्तयतेऽग्रे
गाहप्यातमने नमः प्रहीमावोऽम्तु । अम्मै यजमानाय मद्यं सोकं एथिवीटोकं
पेहि मधं पारयाहमृत्तकष त्वात्मा सक्निमं छेक प्राप्यामीय्ैः । एवमे.
वोत्तरे मन्त्रा योज्याः ।
आद्विोपम्थानमन्प्रायरति--
हिरण्मयेन पत्रेण सलयस्याभिहितं युखम्‌।
तरं एपन्नपावृणु सलधमौय विष्णवे ।
योऽसा आदिय पुरुषः सोऽसा अहमिति ।
हिरष्मयेन० अमा अहमिति । हिरण्मयेन भ्योतिमेयेन पत्रेण मण्डहर्पेणाम-
त्रेण सत्यस्य सत्यात्मने ब्रह्मणो मुखं प्रतिद्रारममिहितमपिहितमाच्छाितं वते । हे
पणे पूर्य तं तदपवृणु तद्रारृदधाटय । किमर्थ सलधर्माय | किरक्षणाय विष्णवे व्याप.
नक्तीखाय व्यार्यास्यमानप्रलयधरमत्रिपणुखवरूपप्रप्तय इत्यर्थः | योऽपो परोक्ष आदिय
मण्डलोपलक्षिे देवतातमनि पुरुपः पूरणोऽनतर्यामी सोऽपरो स एवाहं नाहं तस्मादन्य
इत्यथैः । यत्य योनना । य आलमनि पृरपोऽपतावादिचे पुरुष आत्मा यश्ासावारिचे
पुरुषः सोऽहमात्मनि पृरपः । अताऽन्तःकरणोपरक्षित्याऽऽदित्यदेवतोपरक्षितस्य
चाऽऽवयोमं मेदोऽलीत्यथः । इतिशब्द उपस्यानमन््रसमाप्त््थ।
पत्यधमेपदस्यार्थमाह--
एपे हवे सदयधरमो यदादिलस्याऽऽदिललं तच्छ पुरुषमणिद्
एष ह पै० उदाहरन्तीति। एष हव वे प्रपिद्धः पत्यधरमः। कः। आदियस्याऽऽदि-
त्यत्मिति यदेष हीति योजना । आद्राय यातीत्यादित्यः। तथा च श्रुत्यन्तरे निच
नम्‌--'यदिदं सवैमाददाना यन्ति तस्मादादित्या (बृहदा० अ० ९) इति | तथा च
भौमानां रप्ानमुत्तरायण आदानं ग्रहणे कूर्नदक्षिणायने वृष्टरूपेण तानसानापमनाद्‌-
दच्च परिध्मन्यदादित्यशब्देन निरुच्यत एतदेवं सत्यधरमतवमेष आदित्य एव सत्यध्
इयर्थः । तदादित्यामलवं शङ द्धं माखरमिति वा । पुरषं पृरपाकारम्‌-थ एषोऽ.
न्तरादित्ये हिरण्मयः पुरपः ' (छन्दो अ० १) इति श्रतेः । अलिङ्गं खतो शिङ्ग-
वितं स्ीपुनुतकादिभेदरदितम्‌ “नैव खी न पुमनिष न चैवायं नपुं्कः । यद
च्छरौरमादतते तेन तेन प॒ युज्यते ' (शरे अ० ५) इति श्रः
इदानीं विष्णत्वमस्योपपाद्यति--
नभसोऽन्तर्गतस्य तेजरसोऽशमानमेत्रदादिलयस्य
मध्य इवेदक्षिष्यशौ चेत्रहयतदगृतमेतदरगः ।
9 क. स्यापि २ क. यऽित्ररि । ६ क सपि पक धञरीसू। ५ क. वरै ।

[ ६ षष्ठः प्रपाठकः ] मदयुपनिषन्‌ । ४५३

नभस इत्याएिना । नभमोऽनगनम्य दिञण्डम्यापिनम्ननमः प्रका्म्यांश-
मत्रं टेशमात्रमेतयदारित्यस्य मध्य इवाऽऽदित्यमण्डदम्यमिव न तु मेत्त्रै्र वनते
क्तु सक्रयापीत्यथः | इत्येत्रकररणक्निणि सवप्राणिनदशेश्य्ौ च प्रसिद्धे
तेजरमोऽशमात्रमित्यथः । रं तत्तेनः । एतद्य परिपूणमन एमतदमृनमनागमापायि
नित्यमिति यावत्‌ । एनदेव मगः पकारणन्वादिरुपं पतरं व्यायाम्‌ । नेनम्नेनखि-
नामहमिति मगवद्भचनात्मवत्रव्यामि तेजो्पं व्रह्ममृनं विप्णुरिनयक्तं मवति ।
एतत्सत्यधर्मो नभमोऽन्तगेतस्य तेजसो ऽशमात्मेनत्‌ ।
हदानीमुक्तमेव खरूपमनचय तम्य सुषाससमाव्ि्कुवती प्ययविदेपम्धदपदि-
शति-एतःसलधर्मं इलयादिना ।
यदादिलस्य मध्येऽमृतं
कं तत्सत्यधमपदामिषेयं तदाह-यदादिलखस्य मध्येऽप्रृतमिति ।
कि तदमृतं तदाह--
यस्य हि सोमः प्राणा बाऽप्ययदकुरा एत्रदचेतदमृतमेतद्धगेः ।
यस्येति । सोमशचनद्रमाः । प्राणाः प्राणिनां जीवनाख्याः प्राणादविवत्तयः । वाक्-
व्दासपराणस्थियर्थमनं गृह्ये । एते पवेऽप्यमृतरूपाः पदाथा यम्याङ्कृराः कायाण्यमृता-
कुरकारणतवदमूतमिलथः । अप्ययज्कुरा इति यक्रारः प्रमादपतितः । एतद्र्चया-
युक्तर्थम्‌ ।
अमृतात्मतवमुपपाचयास्य पुनरपि यजुरातत्माह--
एतत्सत्यधर्मो नभसोऽन्तगतस्य तेजसोऽ-
शरमात्रमेतद्यदादिदयस्य पध्ये यञुदीप्यति ।
एततसयधरमं इति । यदारिलस्य मध्ये यजुरींप्यति दीप्यते ।
कि तयन॒रिति तदाह--
ओमापो ज्योती रसोऽूे ब्रह्म भूभु्ः खरोम्‌ ।
ओमाप इति । ओंकारोऽनत्तापनात्‌ । आप्यायनादापः । प्रकाशनाज्ञयोतिः! रसः
पथेकपपरिपाकनिरतततवादादिलस्य रलं सकरमफटाश्रय इत्यथैः । अमृतं देवानां
मोदनेतुतवा्‌ । ब्रह्म भूर्भुवः खरोमिति । तैटोक्यमेकाराथमूतर्मोकार श्च समेते
वेदयर्थः | एतत्प्व छन्दोगये--'अपतौ वा आदित्यो देवमधु" इत्यत्र मधुविद्यायां स्पष्ट-
माम्नातम्‌ ।
उत्नेष छोकः--

१ क, तत्रै" । २ क, भमिष्ययं । ३ क, ^रोमिति।\भ।

४५४ रापतीथविरचितदीपिकासमेता-- [१ षष्ठः प्रपाठकः]

अष्टपादं शुचि हंसं तिसूतरमणुमग्ययम्‌ ।
द्विधर्मोन्धं तेजसेन्धं सम पश्यन्पश्यति ॥

अष्पादमिति । अटौ दिशः पादा यस्य सोऽ्टपादलम्‌ । विता हन्तरिक्स्यः
परैरिव दिभिः प्रतितिष्ठतीव विभाव्यते । यद्वा आरोगो भ्राजः पटरः पतङ्ग; खणैरो
सयोतिषीमाचिमाप्ः कदयपोऽष्टमः र महामेरं न नहाति इति तैत्तिरीयारण्यकोक्ता
आरोगादयोऽटौ द्रा जेयाः । शुचि इद्धमटेपकमिलेतत्‌ । ईसं हन्ति गच्छतीति
हेसलं परिभमनतमिति यावत्‌ । अथ वा हंस इति सूर्यनाम (हतः शुचिषत्‌! इति अपरौ
वा आदरिलो हमः शुचिषत्‌ इति व्राह्मणदरनात्‌ । तिपत त्रीणि सूत्राणि सूचकानि
मन्धनानि वा यस्य प त्रिसूत्रलम्‌ । कऋगयनुःमाममिरह प्रतिपाद्यते सविता तरय्यात-
कमण्डहनिवद्धश्च। तथा च श्रुतिः-- सैषा त्रय्येव विद्या तपति, इति । अणु पृक्ममिन्धि-
यागोचम्‌ । अव्ययं शाश्वतम्‌ । द्विरमोनधं द्वाभ्यां ध्मा, पुप्यपापास्यामन्धमनव-
मापमानं पृण्यपापरहितमित्यधः । धर्मोन्थमितिच्छान्दपः । तेनपेनधं तेजसेद्धं दीकषम
तििजलिनमि्य्ः । एवविधमीश्वरं सवितारं पयन्तं पयति तदात्ममावनां कुवन्-
वतते भवतीलर्थः ।

फं बहुनाऽयमेव प्वात्मको नातःपरमस्तीति तं महीक पुनरपदत्त--

नमसोऽन्तर्मतस्य तेनसोऽशमा्मेतयदा दिवस्य मध्ये ईदित्वा

मयूखे भवत एतस्सवरितसलयधमे पएतव्जुरेतत्तप॒एतदभि-

रेद्राुरेतसराण पएतदापे एतचनद्रमा एतच्छुकरमेतदएतम्‌ ।

नभसोऽन्तमैतस्येति । किं तचदाद्िलस्य मध्य उदस्य मयूते अंग भवतः

प्रभवतः समर्थो भवतो जगत्प्रक़ाशयितुमिल्थेः । द्विवचनं प्राधान्यामिप्रायम्‌ ।
उदुत्वा मयु इति पाठ उदृमुतवोद्वम्य मयुतरे उत्पममकत इत्यन्वयः । उदयाच्छमा-
ढे सवितरि ततः प्रथमं निगते मयते मण्डलमतिक्रम्य ब्रह्माण्डमण्डटमलिटमवमाप्त-
यन्ती उन्रः प्रपत इत्यर्थः । यदेतःमयुसद्रयं प्राधा्येनोक्तमेततःवितवितृरूपम्‌ ।
पले मयूलोपटकषितं पवितृखरूपं सत्यथमै हत्यर्थः । एतवजुरिलाय्य महिम
यापः सटाः |

एतद्रह्यमिषयमेतद्वानुरणेवस्तस्मिमेव यजमानाः सेन्धपर इव शहीयन्त
एषा वे ब्रहेकताऽ्र हि स्वै कामाः समाहिता इटत्रोदाहरनति ।

१ग शुधि।२ क. तेजसोन्धमेनं पः । ३ क. शयग्न ध" । ४ ग. शुषि । ५ क. तेजसोन्धं ।
६ के. यम" । ७ क. उदुतरा । ८ क. "त्य । ९ क. प्न्दर" १० क. "वितर" । ११ क. (तृ
१२ क, ऊीयन्त ।

[ ६ पष्ठ प्रपाठकः ] पत्युपनिषन्‌ । ४५५

एतद्रह्यप्रिपयमिति । व्रह्म त्रिप यम्मिम्तत्तथा व्रहप्रातिद्वार मि्यषः । एतद्धा-
मुरणैव इत्येकं पदं तनाराकषिषिवयंः । यद्रा मनुः प्रकाश्चम्वभा्रो वाऽ उद्रकं
वहति प्रापयति वृष्टिदररिणयणव इत्यथः । तम्मि्णव एव्र यजमानाः कर्मिणलदरवि-
रोभेनोपामकाश्च पैन्धवं छ तन्यिस्य सोदक निक्षिता व्टीयने विदीयने तदा-
त्मतां गच्छन्ती्यर्थः । यंदृवमम्मिन्य मानानां त्रंटयनमेषा वा एवैव ब्रधैकता कार्य-
ब्ह्ममायुज्यप्रारेोपासनाफटं न पर्रह्मायुन्यमित्यमिप्रायः | रत्र हनुरत्र हि
यस्मे कामाः काम्यमाना वरिपयाः ममाहिनाः स्थिताः मनीत्यषः | कायत्रहमलङे
हि संकल्पमात्रमिद्धाः पित्रादिदक्षणाः कामाः श्रूयने श यद्वि पिनृहकङमो
भवति संकद्पदिवास्य पितरः समुत्तिष्ठन्ति तेन पिनृटक्रेन संपन्नो महीयने' ( छान्द *
अ० ८ ) इत्यादौ । इतिशब्दो महिमोप्वर्णनममाप्यधः । अत्रोक्तषटक उदाहरनिि
ऋषय इलर्थः ।

अंशुधारय इवाणुवातेरितः संस्ए्रतल्यसावन्तंगंः सुराणाम्‌ ।
यो दैवैवित्स सवित्स दरैतित्तैकधामेतः स्यात्तदात्मकथ ।

अंशुधारय ° कृष्णक्मेन इति। असो सतरिारमीशं प्रविष्टो मृक्तो यनमानः सुराणां
वेषं देवानमनत्ोऽन्तगीतः संस्फूरति समैदेवतात्मा मवति। क प्ेतयुच्यते । अणुवनिरि-
तोऽद्पवायुना प्ररितोऽद्युधारय इवांदून्ारयतीचंशुधारोऽदुषार एवांशुधारयः प्रदीपः।
धती च पिता च विधारय इतिवस्मयोगः। यो हेवैवित्स मकरि्‌। विदा ञानेन मह वैत
इति सविदधद्रानित्यरथः। प॒ द्ैतवित्‌। दतं परापर्रह्मेदं वेत्तीति द्वित्‌ । यद्वा जीवानां
द्वैतं मदत वेतीति द्वितवित्‌ । स विद्रानकथामेकं मृस्यं धामेतः प्रातः ्याद्धमेत्‌ ।
यस्य धाम प्राप्ोति तदात्मकश्च तत्ख्पश्च भवेत्‌ । व्रहव क्रमेण म मवतीचरथः

दवेतविचचं प्रपश्चयति--

ये विन्दव इषाभ्युश्चरन्यजसरं

ये विन्द्ष इवेति । ये मदाममुद्राहिन्दव इव वायुदधताः परमात्मनः सकाशादवि-
द्यकारयोदता अनन्तं पुनः पृननौगरितादावम्युचरनिति पएरथगृत्तिष्ठनि तेऽ्थिषो बा इत्यु-
त्तरेणान्वयः ।

एथममावावमाप्रमात्रे दृ्टन्तमुक्तवा प्रथाभूतस्येव सतः परथक्परिच्छेदप्रतिमाते
दृष्टान्तमाह--

विधुदिवाभ्राविषः परमे व्योमन्‌ । तेऽचिपो वै" यदास
आश्रयवकश्षाजराभिरूपा इव टृष्णवर्नः ॥ ३५ ॥
१ क. “वरिरेव । २ क. शरो विठी' । ३ क. तदस्मि । ४ क, भत्र। ५ क. ^न्तगैतः

सु" । ६ क. देवताना" । ७ क, वै ययश" ।

४५६ रामतीविरचितदीपिक्रासमेता- [६ पष्ठः प्रपाठकः]

वरिधदिवाभ्राधिषः परमे व्योमन्निति । पसे व्योनि महाकारो यथाऽभरार्चि
पोऽप्रानलमनम्यासरण्डम्याविपो तिचुद्ियुदराकरारावभामस्तथा ते जीवात्मनो यद्रपः पर्‌
मात्मनः, नम्य नाम महश" इनि श्रर्यशः परमात्मा तस्य यदवितरेत्यप्कारा-
स्य वा आध्रयवदाचतन्याभीपमचिनतवं ्तपरतििम्वाधारलाद्राऽविचाकायदद्वय-
रूपा वित्िक्ता जीवा इति व्यद्विदयन्त इनि योज्यम्‌ । यथा कृप्णवत्मनोऽभनरमिरूपा
नगर जादा: ुटिङ्गः प्रकाशाश्रयत्वादेकामित्वमापचन्ते सफुटिङ्गारिन्यपदेशमें
च तयेत्यथः ॥ ६९ ॥

जीवदधेतत्मेवमाविष्कृय जैविश्वरद्रैमाविप्करोति-

रे वाव खल्वेते व्रह्मश्योतिपो रूपके शान्तमेकं समदं चैक-
मथ यच्छन्तं तस्याऽऽधारं खमथ यत्समृद्धमिदं तस्यान्नं

टे बाव्र० उदाहरन्तीति । ब्रह्म्योतिपो बर्मातमकस्य चित्मका्य द्व वाव खट
रूपके जापक । एकं शान्तं समृद्धं चैकम्‌ । ते एवाऽऽश्रयभदनिरदरेन विभजते । अथ
तयोमध्ये यच्छन्तं तस्थ खमाकारमाधारमाश्रयः। छव्यं छन्दम्‌ । चे व्याप्य म्यव-
ग्थितोऽखण्डपङगाश्षः । शानं रूपक्मीशवरस्यामोक्तेः खह्पत्तापकमिद्यथेः । अथ
यत्समृद्धं तस्येदमन्माधार इत्यनुक्मते । अन्ने मोक्तृत्ेन ग्यवस्थितं ब्रहमज्योतिस्तस्य
जीवलन्ञापकं मोक्ता जीव इत्यथः । तथा च मन्रः-- द्वा सुपणा सयुजा सखाया
समानं वृक्षं परिषखनजाते । तयोरन्यः परिपदं खाद्रत्यनश्न्न्यो अमिचाकरीति "
(ऋण संन मं० {१ मू° १६४) इनि।

विभागनिदेशप्रयोननमाह--

तस्मान्मन्नोपधाञ्यामिपपुरोढादस्थालीपाकादिमियषटव्यमरत्ेयाम्‌ ।

तस्मादिति । यमदव त्रैव जीवेशवररूयेण विभक्तं वते तस्मान्मचरोपधाज्या-
दिमि्मनेपवरहिरोपधादिमिविभिरनतवयां मेताविहितायां गृह्योक्तायामपि स्थण्ड-
लादिङूपायां यष्टव्यमीशवरात्मक्रत्रह्मयननं कर्तव्यमित्यर्थः । ओषधं चरुधानादि ।
आमिषं पशचद्धावदानम्‌ । पुरोडाशो मन्रप॑सतुतः पिष्टपाकविरोषः । स्थालीपाकः
स्मातश्वरः । आद्विशब्दात्पयःपोमादि गृह्यते ।

तथा जीत्रूपत्रह्मयननमपि कार्यमिवमिप्र्याऽऽह--

आसन्यवसिषटेरलपानेधाऽऽस्यमाह्वनीयमिति मला

आस्यवशरिैरिति । अवरिटर्षपनेश्च महायन्नायवरिष्टैः खमोननतेन पश्चाद्धि
७ ५ नप्‌ ५
हितैरिति वाऽत्रपानैरा्यास्ये यष्टव्यमिति प्ेणान्वयः । यसमि्नसयेऽन्नपानाभ्यां

१ क. भासा ख । २ क. “वात"। ३ क. 'पिरूपत्व । ४ क, रिङ्कन्य" । ५ क. तथेवेयः ।

[ १ पष्ठः प्रपाटकः ] मेत्युपनिषत्‌ । ४५७

जीवरूपव्रह्मयननं क्रियते नदोम्यमाहवनीयं मलः ऽऽम्यान्परेऽग्मित्ताहवनीयेऽप्र प्रय-
यूपाय वैशवानराल्मन हवि्दं ह्यत मयी किनयनू्नित्यभः ।
किमर्थमेवं कायमिनि तत्राऽऽह--
तेजसः सगृ्धं एण्यलोकत्रिमिलर्थाय,
तेजस इति । तेजो त्तानवादिनिमित प्रागल्स्यं तदवरृद्धयमाम्याहवनीये यजनं
पण्यरोकस्य खगंदिर्रिजितिर्विनयसतदर्थाय ततप्रयोजनाय श्रोतम्मानयजनं ऋा्यमित्यथः।
अमृतत्वाय च ।
एलदेव श्रोतादिकरम सकामस्य पण्यटोकजयहेतुरपि निप्कामम्य मेक्षहेनर्भस्यतो
ममूभुभिरपि यष्टम्यमित्यमिप्र्याऽऽह--अमृतत्वाय चपि ।
कुतः प्रमाणातपण्यलेकरपाधनं कर्मतय्रगतमियत आह--
अत्रोदाहरनित ।
अत्रोदाहृरन्तीति } विधिवाक्यानि श्रूयन्त इयर्थः ।
तान्येव वक्यानि पठति-
ब्‌
अगत जुहुयात्छरमकामो यमराञ्यममिषटोमेनाभिय-
जति सोमराज्यमुक्थेन पूर्थराज्यं षोडशिना स्वारा-
ऽ्यमतिरत्रेण पराजापल्यमासहस्रमंवत्सरान्तक्रतुनेति ।
अभिहतं” क्रतुनेतीति । अत्रायिहोतरादिशव्दाः कमैनामधेयानि । अग्निहो्र-
ग्रहणं च सर्वहविर्यत्ानामुपलक्षणम्‌ । अग्निष्टोमः सपैमोमयामानां प्रथमो यत्तः "एष वै
प्रथमो यैज्ञो यज्ञानां यद्िष्टोमः' इति श्रुः । यमरास्यं यमाधिष्ितिः ख्॑विरोषः ।
एवमेव सोमरान्यमियारि योज्यम्‌ । घ्वाराज्यमिन््राधिष्ठितो टोकतििषः । एत्रा्-
शिष्टोमवाजपेयाघ्रोरयामाणां वृहस्पतिपवादीनामेकाहानापुपरक्षणम्‌ । प्राजापं प्रनाप-
तिनाऽपिष्ठितं स्थानं तदद्रादशषरात्रप्रशतिमहसंवन्समंजञान्तो यः क्रतुसमुदायः सत्रा
त्मकलेनं यजतीत्यथैः । एतेनाहीना अप्युक्ता वेदितव्याः ।
पर्याधारसेहयोगावर्था दीप॑स्य संस्थितिः ।
अन्तर्याण्डोपयोगादिमौ स्थिताबातश्रुची तथा ॥ ३६ ॥
वर््याधार० आत्मङुची तथेति । पू्वाधः सष्टाथैः । अन्तरे भवमनतर्यमन्तरीयं
ब्रह्माण्डान्तं व्यषटिशरीरमण्डं ब्रह्माण्डं चान्तरीयाण्डे तयोरुपयोगात्छीकारादिमा-
वात्मा च शुचिश्वाऽऽत्मशुची पृरषादिदयौ तथा सितो । वयोपारस्यसेहपमातिप्नं

१ क. दाह" । २ ध. भभिजयति । ३ क. ग्ज्ञ । ४ क. ¶यज्ञा । ५ क. “न जयती' ।
६क.श्याचदी} ७क. प्स्मि।
॥। ८

४५८ रामतीर्थविरयितदीपिकासमेता-- [६ पष्ठः प्रपाठकः ]

र

दीप्थितिवतिण्डव्रहमण्डगनवासनाक्षयपर्यनतं पुरुषाित्यह्पेण ब्रह्मज्योतिषो भेदेनाव-
स्थानं भवनीत्यथः ॥ ६६ ॥
इदानी यभोक्छानि कर्मणि प्रणवोपत्रंहितन्यनूयानि कमैपादगुण्यायेति विधानप्‌-
वैकं तादगनृष्ितकर्ममाहत्म्य प्रपञ्चयति--
तस्मादोपिलनेनेतदुपासीतापरिमितं
तेजस्तत्राऽमिहितमग्नावादिदये पराणे ।
तस्मादो० प्रजा इति । यस्मदुक्तानि कर्माण्यभी्फट्दानि तसपात्तेपं वी्ैवत्तर-
त्वयोमित्यनेन मश्नेणाऽऽदावृ्वापिनेततकर्मनातमूपापरीत तातप्येणानुतिषठदित्यथः। तथौ
चाऽऽह भगवान्‌-
""तप्मादोमित्युदाहल यन्ञदानतपःक्रियाः |
प्रवते विधानोक्ताः पततं बरह्मवादिनाम इति ।
यतोऽपरिपिते तेनोऽखेति शषः । अस्येकरारस्य तेजः प्रमावोऽनवधीय्थः । बहै-
हपत्वा्स्येति मावः । तततेनखेाऽभिहितममितो हितं निहितं कथितमिति वा 1 अग्नौ
होमाद्याधारतया करमनिपर्तक आदित्ये देवतालनि प्रागे च कर्मफलभोक्तरि यजमाने
चेति प्रधा विहितमिलथः।
एतत्वयनोपयोगमाह--

अथेषा नाड्यन्रबहुमिलेपाऽप्ौ हुतमादिलं गमयलतो यो रसोऽ-
सवेत्स उद्वीथं वपति तेनेमे प्राणाः प्राणेभ्यः प्रजा इत्यत्रोदा-
हरन्त शदधविरग्ौ ह्यते तदादित्यं गमयति तत्मू्यो रद्मिभिर्व-
पेति तेनान्नं भवत्यमनाद्तानापुत्पत्तिरित्येवं ह्याह ।
अग्नौ भासताऽऽहुतिः सम्यगादित्यपुपतिषते ।
आदित्याज्जायते इष्ठ ततः प्रजाः ॥ ३७ ॥
अयैपेति । अयेवं सत्येष शाश्रतिद्धा नाडी द्वाररूपाऽत् बहुखयतीत्यत्हुः
प्रथा द्वितीया । इतयेवंविषेषाऽप्न हृतं हविरादित्यं गमयत्यतो हविष आदित्यधरवि-
टच रपो रद्िपरिपाकतोऽच्रवत्स रप उद्वीथे यथा स्यात्तथा वपति । उचैः शब्दं
कुववतीत्यथः । तेन वरषणेन वर्पणनिप्पननना्नेनेत्येतत्‌ । इमे प्रभिदधाः प्राणाः सिरा
भवनतीलयधः । प्रणेम्यः प्रना जीवद्भयो हि बल्वद्धयः प्रना भवन्ति । इलतरोक्तेऽथे
उदाहरन्युदाहरणवाक्यं निगदन्यास्यानम्‌ । एवं ह्याह मनुरपीति शेषः । दरे किच

१ क. 'जन्निधाऽ। २ क. 'थाऽऽह । ३ क. स्वर" ४ क. "योगानाह । ५ क. "दुदी" ।
६ क, यद्रा । ५ कृ. प्रतिष्ठाय ।

[ ६ पष्ठ प्रपाठकः | मतयुपनिपत्‌ । ४५९

मनुरवदत्तद्धेषनम्‌' इति भुत्येव मनोः प्रदोमनात्यरायः परमिरेव मनृक्चनमिनि गम्ये ।
यद्वाऽ्र प्रालाऽऽहूनिः मम्यगिति वचनं कनिच्छःषान्तरगतमपरदं मनुना निद्धमिनिन
मनुपरणीतमतेऽनादिमिद्धया शरुत्या कयमवाग्ाविमूनिवननमृदाहियन इति न शङ्क
सदम्‌ । टाक उक्ताथः ॥ ३७ ॥

इदानीं एथिषी गाहपत्य इत्यादिनेक्तमरफररिणश्नरोत्रं जहतः फलपरा्ि मपैस्क-
रामाह-
अप्निहोत्रं जुहानो लोभजाकं भिनत्यतः संमोहं छित्वा न
करोधान्सतुन्वानः काप्रममिध्यायमानस्ततशचतर्जारं व्रह्मकोशं
भिन्ददतः परमाकाशमत्र दि सौरसंम्याप्रेयसाचिकानि
मण्डङानि भिचा ततः रद्ध; सच्ान्तरस्थमचनममृतपय्युतं
भुवं॑विष्णुसंहितं सर्वापरं धाम॒ सत्यकामसवङ्त्वसंयुक्त
सतभ्रं चेतन्यं खे महिम्न तिष्टमानं पदयत्यत्रोदाहरन्ति ।
अगनिष्ोत्रं° अत्रोदाहरन्तीति । यथोक्तपरकारमभनिरोत्रं नह्वानः कटिन शृदध्य-
पेतान्तःकरणः पटीममयं नां प्रयोमागनिरोधकं भिनत्ति विदारयति । अतोऽनन्तरं
टोभमूं मोहमविवेकरक्षणं छित्वा किकेनोकछय करोधान्कोधमयान्मवानन स्तन्वानोऽ-
सुन्वानो न प्ररपंसान्परित्यनननिति यावत्‌ । कामं मोक्षलक्षणममिध्यायमानो मोक्ष ख
मे फटमस्तविति मनपोष्टिसन्नि्थः । तत एवं म्यजिशदधेऽन्तःकरणे सति चतुनारं
नह्यकोशं चतुभिरनमयप्राणमयमनोमयगिज्ञानमयास्यै निः परिवि्टितं बरहमकोश
बरह्मणः परस्याऽऽच्छाद्कं मायामयमानन्दमयाए्यं तस्मिन्हि ब्रह्म निहितं श्रूयते
(त०उ०) ' यो वेद निहितं गुहायां परमे व्योमन्‌ ' ' तह पुच्छं परिष्ठा इति च।
तं कोशं मिर्मपा्षिपा्ष्यविवेकटक्षणेन तचचज्ञनेन मिन्द॑चरनपृचयनप्रलगर्थमद्धर-
तिलरथः। अतः परमाकाशं सच्छब्दवाच्यं कारणोपाधिकम्‌ । "आकाशो वै नाम्‌
नामरूपयोरििहिता ते यदन्तरा तद्र ` इतयुक्तलक्षणं (न्दरो ०अ०<) प्रविशेदिति
शेषः । अत्र ह्याकारो ब्हाण्युपासनाथे यानि पूर्योम्नीनां मण्डल्मानि साच्तिकानि
सच्छगुणात्मकानि कल्पितानि तानि मिवा सूयदिदरेवतादिकमसिरं प्रपश्चं परे कारणे
ब्रह्मणि प्रविलप्येत्युक्तं भवति । तत उपास्योपाप्कमेदप्रतिभाप्ेत्वभावच्छुद्धः प्रय-
गात्ममाघ्तया स्थितो विद्रान्पच्छान्तरस्थं शुद्धम्वमयान्तःकररवृत्तावमिन्यक्ति गत-
मचटमिल्यायनेकविरोपणेरपटकषितं ब्रह्म प्यति पताक्षादुपटमते मुच्यत इयर्थः ।

१क. “प्कारमाः। २ क. न्दनतः। ३क. ततःस! ४क. न्द््ताक्षे। ५ग.
^न्द्दुरम" । ६ क. 'ति वाक्यकञेः । ७ क. णर" ।

४६० रापती्प्रिरचितदीपिकरासमेता-- [१ पष्ठः प्रपाठकः ]

अत्र पलकामम्र्त्तमयुक्तमिति ब्रहमविेषणेन कारणे त्रह्मणि प्रथमं प्रविरय ततः
कठेन शुद्धं व्रह्म प्रविशतीति गम्यत उप्िनप्रकरणात्‌ । अत एव सर्वापरं
धामेति विशेषणम्‌ । ममर नृपं यम्ात्ततसवीपरं धाम स्यानं कारणमिर्थः ।
न चैवं सति चतुनाटै ब्रह्मकोशं मिन्ददिलनुपपन्नमिति शङ्क्यं तस्य क्मप्राप्य-
परममुक्यपक्षतात्‌ । प्रमो हि विवेकः प्रार्धप्रतिबनधक्षये खफटं करिष्यतीति
सपरमनवचम्‌ । अग्रोक्तेऽथं उदाहरन्ति ऋषय इयर्थः ।
उदाहरणं पठति--
रविमध्ये स्थितः सोपः सोममध्ये हुताशनः ।
तेजोपध्ये स्थितं सखे समध्ये स्थितोऽच्युतः
रविमध्ये स्थितोऽच्युत इति । तेनोऽधिः । स््टा्मन्यत्‌ ।
मण्डठमेदक्रमेण बरहमप्रवेशनमृदाह््य कोशयमेदनेन ब्रह्मदो नमुक्तमनूय तत्राप्युदा-
हरणमाह--
दारीरमादेशाङ्कषमाज्मणोरप्यणुं ध्यात्वाऽतः परमतां
गच्छत हि स्वै कामाः समाहिता इयत्रोदाह्रनि ।
शरीर० ब्रह्मणे नम इति । शरीरे प्रदेशमात्रपरिमितं ह्यं तत्राङ्ष्मात्र
कमलं तदिदं शरीरप्रदरेशाङ्षठमात्रमित्यच्यते । तादगङ्ुष्ठमात्रकमलान्तरभिव्यक्तत्वा-
दातमाऽप्यदुष्ठमात्र्म्‌ । अणोरष्यणुमतिमूष्षमादपि पूषपतरं दुखम्‌ । एवविधमा-
सानं ध्यालाऽतोऽनन्तरं ऋनि ब्रह्मकोदं भिन्दन्परमतां परमात्ममावं गच्छति
यथोपापितं परमात्मानमनुमवतील्थः | अत्र हि परमात्मनि स्वै कामाः खम-
नोमात्रसंकल्पप्ताधनाः मादिताः स्थिताः ' पर्व तद्र गत्वा विन्दते " इति श्द्-
नरात्‌ । इत्यत्रासिन्ुक्तेऽथ उदाहरन्ति ।
अङ्ुद्मादेशभरीरमातरं प्रदीपप्रतापवद्धिसिषा हि । तद्र-
ह्यामिष््यमानं महो देवो भुवनान्याविवेश । ॐ नमो ब्रह्मणे
नम; ॥ ३८ ॥
इति पर्युपनिषदि षः प्रपाठकः ॥ ६ ॥
अद्कष्टपरिमितकमटयुक्तं प्रारेशदारीरमात्रं प्रदे शपरिमितहदयान्तःशरीराभिव्यक्त-
मिति यवत्‌ । प्रदीपप्रतापवत््दीपरिखावद्टि्िषा द्विप्रकारं मन्दमध्यमोत्तमप्रकारं
तैखवत्यादितातम्यवशातयदीपप्रकाश इवामिव्यज्ञकान्तःकरणडद्धितारतम्यादमिन्य-

१क. पनप्र ।२क. नकर ।३ क. "न्दनः ।४क. प्रकृतो ।५क. 'मेदेन ।
६ ग. "पण्यं ध्या । ७ ग. "प्यषव्यमः । ८ क. "तरलं |

[ ७ सपतमः प्रपाठकः ] म्युपनिषत्‌ । ५६?

क्तितारतम्यवत्‌ । तद्रहमालयीपितशणममिषटूयमानममितः स्तूयमानं प्रदलनयोपल-
म्यमानं महो देवो महानदरवोऽप्रण्डनिदान्मको मूत्नान्यात्रिेशा यदरवेिधमात्मनच्चं
तदेव ब्रह यच्चेदं व्रह्म तरेव महानदेतरो भृवनानि स्थावरजङ्गमादि नीवर्येणाऽऽकििश
तस्मादासमेव ब्रह्म ब्रहैवाऽऽमेत्यमेदेन ध्यानं प्रशं तत्कर्तव्यमिति मः | ॐ नमो
ब्रह्मणे नम इति श्ानिषाे मङ्गलथः ॥ ३८ ॥
इति श्रीरामतीथविरवितायां भरीशाम्रोपनिपदीपिकायां
पष्ठः प्रपाठकः समाप्तः ॥ १॥

अथ मप्तमः प्रपाठकः ।
सप्मोऽप्ययं प्रपाठकः प्रकीणनेकोपदशापरः । तत्राऽऽदितः पप्तभिरनुवकिः पवि-
्रा्रयमुपापनं स्वतच्रं सविस्तरं सफटमात्मपर्यवसितमुपदिदनि-
अगनर्गायं बर्थेतरं वसन्तः प्राणो नक्षत्राणि वसवः पुर-
स्तादुदन्ति तपन्ति वपन्ति स्तुवन्ति पुनधिशन्न्तषिवरेणेप्तनि।
अग्निगांयत्रमिलयादिना । अग्न्गायत्र° अन्तरान्तर इति । अर्देवता ।
गायत्रं छन्दः । त्रिवृत्तोमः। रथंतरं प्राम । वपन्त ऋतुः । प्राणः प्राणनवृत्तिरनः।
नक्षत्राण्यश्िन्यादीनि । ववो देवगणविरोषः । एते सव मूिमन्तः प्श्रिुः पुरलातपु-
रोभाग उद्यन्ति । एतैः पुरोभागे परिवृतः विता ध्येय इति विवक्षितम्‌ । तापकाठ एते
तपन्ति वर्षम वर्षन्ति तत्तदवपरे सकारं स्तुवन्ति पूर्रतं गच्छन्ति पवितरयनतर्वि-
दान्ति । अथवा मोगकाले पवित्रश्रितममृनं भोक्तुन्पर्विशनि पवितृमण्डटमनुप्वि-
शन्ति । विवरेण द्वारेण किरणप्रवृत्तिगिणकषन्ति मोज्यममृतरमकषनते परयन्ति । अथवा
विवरेण पमयविदोषेण मेोगप्रती्षां कुषनतीय्थः । एतदप्यम्यादीनां वृत्तां ध्येयं
वेदितम्यम्‌ ॥
एवैः परोवर्तिभिः स्तुयमानं पवित्रं खरूपं ध्येयं निदविशति--
अचिन्त्यो गभीरो रुप्ोऽनैवद्यो घनो गहनो निगुण
षदो, भास्वरो गुणमुगभयोऽनितिरयोगीश्वरः सवो, मघोऽ-
भमेयोऽनाधन्तः श्रीमानजो धीमानगिदश्यः सरवेधक्सव-
स्याऽऽत्मा सर्वभुक्सखयेशानः स्स्याऽऽन्तरान्तरः ॥ १ ॥
अचिन्त्य इत्यादिना । अमूत इति च्छेदः । अचिन्यो मनपरोऽगोचरः । अमूर्ोऽ-
परिच्छिन्नः । गभीरो दुरवगाहः क्मन्धियागोचर इत्यर्थः । गुप जञनिन्द्ियाविषयः।

१ क. “नस्तं । २ क. शनघो घ" । ३ क. श्यो भायन्तः । ४ क. भवमस्याऽऽ' । ५ क. ्वै-
भ्पवै' ।

४६२ रामतीथपिरचितरीपिक्रासमेता-- [ ७ सपतमः प्रपाठकः ]

नव्यः पुण्यपापरहितः। घनोऽमेदयः । गहनो दुितकः । निगणो सूपादिगृणरदितः।
शुद्धो निर्देषः । मास्वरः सर्वावमामक्रमारूपः । गुणमृकरि्रिगृणविकारपतक्षी । बिभेत्य-
स्मातप्मिति मयः कापः । अनिर्वृत्तिरकायरूपः । यद्वा निव्ैत्तिः सषैपिद्धिरूषः।
्िद्धाधमन्यत्‌ । मो मघव्रानिन्धः पृज्य इत्यणः । पस्याऽऽन्तरो मोक्ता नीवस्त-
स्याप्यान्तर आन्तरान्तरोऽन्त्यामीयरथः ॥ १ ॥
इन्धसिष्प्पश्चदशो वहद्रीप्मो व्यानः सोमो श्रा दक्षि
णत उद्यन्ति तपन्ति वर्षन्ति स्तुवन्ति पुन्िषन्यन्तधि-
वरणेषन्यनाय्न्तोऽपरिमितोऽपरिच्छिनो ऽपरपयोज्यः
तब्रोऽलिङ्गोऽप्रतो ऽनन्तक्तिरपाता भास्करः ॥ २ ॥
इन्द्रखिषटुविलादि समानम्‌ । इनदरसिष्र° भास्कर इति । अनायन्त्‌ इत्यादिवि-
शेषणानि सवितुः पर्ववद्यानाथानि यथाशब्दं वि्तेयानि ॥ २ ॥
मरुतो जगती सप्नदशो तरैरूपं वर्षा अपानः भुक् आदिलाः
पश्चादुद्यन्ति तपन्ति वधैन्ति स्तुति एनधिषन्यन्तभिव-
रेणेषन्ति तच्छान्तमश्ब्दमभयमशोकमानन्दं तृप्र स्थिरम-
चलममृतमच्युतं ध्रवं विष्णुसंङितं सवीपरं धाम ॥ ३ ॥
मरतो जगतील्यादि समानम्‌ । मरुतो जगती ° परं धामेति ॥ ३ ॥
विशवे देवा अनुषटकविशो व्रैराजः शरत्समानो वरुणः साध्या
उत्तरत उद्यन्ति तपन्ति वर्षन्ति स्ुत्रन्ति पुनधि्न्त्यन्तमिवरेणे-
न्त्य॑नतःशुदः पूर्त शन्यः शान्तोऽप्राणो निरात्माऽनन्तः ॥४॥
विशवे देवा इत्यादि समानम्‌ । विश्वे देवा० निरात्माऽनन्त इति ॥ ४ ॥
मित्रावरुणौ पङ्किस्िणव्यस्सिशौ शाकररेवते दहेमन्तरिरिरा
उदानोऽङ्गिरसथन््रमा उर्व उद्यन्ति तपन्ति वर्षन्ति
स्तुवन्ति पुनविरन्त्यन्तविवरेणेक्षन्ति प्रणवाख्यं प्रणेतारं
भारूपं विगतनिद्रं विजरं विमृत्युं विशोकम्‌ ॥ ५ ॥
मित्रावरुणौ पङ्किरित्यादि समानम्‌ । मित्रावरुणौ ° बिशोकमिति ॥ ९ ॥
एवं पश्चमु दिध करमेण ध्येयव्िदिपानुपदिर्याधोमागे च ध्येयविरेषमुपदिशति-
दनिराहुकेतूरगरप्ोयक्षनरवरिहगकरमेभादयोऽपस्तादुदयनिि तप-
न्ति वपौनित स्तु्रन्ति पुनप्िदन्लन्तधिरगेक्षन्ति यः पाहो
विधरणः सर्वान्तरोऽक्षरः बुद्धः एनो भान्तः क्षान्तः शान्तः॥६॥

१ के, अनघः । क, "रयो" । २ क. “यतःच ४ क. ्तःशा'। ५क. विः । ६ क,
विधार्‌' ।

[ ७ पुमः गरपाठकः ) मेमयुपनिषत्‌। ४६३

दनिराहुेत्‌ ° क्षान्तः शान इति । किरणो विवाय वर्णधममर्योदया
हत्यर्थः । मान्ता मामा गृक्तः | क्षानः क्षमालया श्नः ॥ ६ ॥
एवमयिदैवं ध्येयं सविततरमपदिदय तदनूच तस्याध्यात्म ध्यय चरूपमुपदिशि--
एष हि खलात्माऽनतहटदयेऽणीयानिद्धोऽपरिरिव बिशव-
रुपोऽस्येवाममिदं स्मम्मिन्नाता इमाः प्रजाः ।
एष हि हिताय नम इति । येऽपरिदैवमारित्यमण्ड उपाम्य उक्त एष
ह्येव सख्वात्माऽन्तदटदये ददयस्यस्य स्थानस्याणीयस््वादणीयाननिमृश्मः । अभ्निरिव
दीपरिषवेद्धो दीप्यमान इत्येतन्‌ । विश्वरूपः सवरप वैश्वानरो भेोक्तति यावत्‌ ।
अतोऽप्येवा्मिदं सपैमविरोपेण सपप्राणिमिरयमानमिदमत्मस्येव पधानरात्मनोऽन्न-
मिति दृषटिविधीयते । अम्मिवेशधानरात्मनीमाः प्रमिद्धाः प्रजाः स्थराय ओता
भाश्रिताः वैय इव नुनेनमाश्ित्य स्थिता इत्यः ।
पवीत्मको वैश्वानरो भोक्ता तैं परैर्मानं पर्प्करारमनमिति ध्यावा
प्राम मूज्ञानोऽन्दोपेनं दिप्यत इत्यत्मर्थं मृचयन्यातमानं त्रििन्ि-
एष आत्माऽपहतपाप्मा तरिजरो पिमृल्युतरिशोकोऽतिचिश्रि-
त्सोऽविषाश्षः सलयसंकरपः सत्यकाम एप परमेश्वर
एष भूताधिपतिरेष परतपाछ एष सेतुर्विधरण एष हि
खलातमेशानः शंभुभेवो खः पजापतिधिशवसग्िरण्यगर्मः
सत्यं॑प्राणो हंसः शास्ताऽ्युतो विष्णुनौरायणः ।
एष इति । अपहतपाप्मा पण्यपापपरहिति इत्यथैः । पूण्यमप्यत्र पापदाब्देन
गृह्यते तस्यापि पापवत्पंमारबन्यहैतुतात्‌ उमे ह्यतरप एने तरति न मुक्तन
दुष्कृतं सवै पाप्मानोऽतो निवतैने' इति च श्रतेः । विजरो वरिमृत्यरिति नरामृत्युष-
मकात्घ््देहादविविच्यते । विशोक इति शादादिधरमकरादन्तःकरणात्‌ । विविधा
चिकित्सा विचिकित्सा परहजस्य भुवयपरनिवतनं पा यस्यासि स विजिकित्सोऽो-
पष्टठ्धजीवनः प्राणस्तस्मादन्योऽयमात्माऽतिविङ्षित्मः । अत एवात्र शाखान्तरेऽवि-
मिघत्स इति पठ्यते । सारितुमिच्छा भिवत्मा तया रहितोऽतरिनियतप इयथः |
अविपाङ इति वर्णव्यययेनापिपासः पिपासारहितिः पिपामाधमेकात्पाणादन्य इत्यथः ।
सथूमक्षदेहोपाधिनिपेभे तदोषानाछन्दितत्वात्सलयपरकल्ः स॒त्या अवितथा; संकल्पा
यस्य पतः । अत एव सत्यकामः काम्यन्त इति कामाः मला यथापिकल्पमवदयंमा-

१क. विधार'। २ग. शान्त इयर्थः ॥६॥३ ग. प्ट। ५ग, तन्तुजातमा। ५ग.
श्येतम' ।

४६४ रामतीथविरचितदीपिकासमेता-- [७ सपतमः प्रपाठकः ]

विनो यस्य स॒ सत्यकामः | यत एवमयमुपाप्ररदधृतोऽत एष एव प्रेशर एष
मनाधिपति्नानां स््रा्येष मृनपालः पारयिता यत एष तेतुर्जगन्भयीदोत्तम्भको
यतो विधरणो ब्रिधारको वणीश्रमादिध्माणां तद्धेतूनां चेति शेषः । स्दानीमृक्तगु-
णमात्मानं स्तौति-एप हि खस्वात्मेशानो य उक्तः घ॒ एव शंभ्वादिशब्दवाच्यो
नान्य इयर्थः ।

उक्तयोरध्यात्मापिदैवोपाधिकयोरासनेरुपाधिद्वयपेहेनेकत्वै वास्तवं रूपमुपदि
शलहम्रहत्वाय--

यश्ैपोऽग्रौ यश्चायं हदये यश्चासावादिलये स एष एकः ।

यथरैषोऽग्रात्रियादिना । अश्चिग्रहणमपिदैवस्याऽऽदि्स्य प्रकाशोपजीषि्ष
विभूिम्ररणोपरक्षणार्थम्‌ । यश्चायं हदये प्रत्य॑ड्युरुपो यश्चाप्ता्रादित्ये परोक्ष
प्र॒ आदित्यस्य एष टदयस्यशचैक एव नानयोर्व्तुतचे मेदोऽस्तीलर्थः ।

एवमनुप॑थायोपास्य्वरूपं मच्रमिममुदीरयेदित्यमिप्रेयाऽऽह--

तस्मै ते विश्वरूपाय सत्ये नभसि हिताय नमः ॥ ७ ॥

तस्मै त इति । सत्ये नमति बरह्माकाशे हितायै॑मिदिताय खरूपे
स्थितायेलर्थः ॥ ७ ॥

तदेवं श्रयोर्थिनामुपद्ेयं साधनजातं सोपस्करं सफठमनेकपोपदिद्येदानीं श्रेयोमार्ग-
विघातकं परिहरणीयं प्म्य्युत्पादयति--

अथेदानीं ज्नानोपसगा राजन्मोदजाल-
स्येष परै योनियंदस्व्यैः सह स्वर्यस्यैष

अथेदानीं तरन्तु यदिति । अथोपादेयत्रिध्यथैनिरूपणानन्तरमिदानीं हेयनिेधार्थः
कथनावसरे प्रे ्ञान.पपरगा ज्ञानोत्यत्तिविधातका हेतवः प्रस्नूयन्त इति रोषः । राज-
निति संबोधनं प्रदरीनार्थमयमुष्देशप्रकार एवाऽऽस्यायिकायाः पुरा समापनात्‌ के ते
ज्ञानोपसगी इृ्याकादक्ायां यन्मोहजाहं वस्तुतसाक्विकनिन्धनमित्युततं पूरणीयम्‌ ।
पुनः कुतो मोहनाल्प्रपर दृ्याकाङ्श्नायामाह--मोहजारप्येष वक्ष्यमाणो वै प्रषिद्धो
योनिः प्र्रणस्थानम्‌ । काऽपो यदशर्भैः स्व्गानरहना्तिकारिमिः परह स्व्यस्य
स्र्गहिस्य वैदिकस्य पसग इत्यध्याहारः । पनेष इति पूर्ोक्तस्ैवाऽऽकर्पणमन्वयस्य-
छटीकरणाधेम्‌ ।

तत्र निदर्शनं टुपोपमाग्यज्ञकमाह--

५ क 4, ५
वाय्ये पुरस्तादुक्तेऽप्यधःस्तम्बेनाऽऽश्िष्यन्त्यथ ये चान्ये ह
निदप्रुदिता नित्यमवसिता नित्ययाचनका नित्यं शिरपोपजी-

१क. लक्षः पुरु । २कशयस्त्र'। ३ क. वानुक'। ४ क. "क्तेनाप्य'

[ ७ पपतम: प्पारकः ] म्युपनिपत्‌ । ४६५

तरिनोऽथ ये चन्ये ह पुरयाचका अयाश्ययानक्राः श्रद्र
रिष्याः पृुदराथ शाद्खविद्रांसोऽथ ये चान्ये ह चाटन-
टनटभटमरव्रनितरङ्गप्रतारिणो राजकरमणि परतिनादृयः।
वद्य इति । वदीमहनीति वाट्ये महाशास्यम्रपनमादिनम्मिनपुरलासूरःम्थिन-
त्वेन केनचिदापरनाक्तेऽपि तमनाद्य्याधन्नम्बन धुद्रण नृणश्कया महाऽऽश्छिप्यनि
सम्बप्रमवं छयाफरर्किं बह मन्यन इत्यर्थः । एष॒ दृष्टानो मोहम्येवयपपदम्येरैव
वाऽ्वयः | अथ पुन्ये च येऽप्यन्य इह लके निन्यपरमृदिना रहितेव रमैः पदा
सेतृष्टाः । ये च नित्यप्रवमिताः मदा पर्रप्याः । नित्ययाचनक्राः मदा दीनाः । निलयं
शिदपोपजीविनः कास्कमकेोशटन जीवननिरता इत्यः । अथ ये चन्ये ह पुरयाचका
नगरमिक्षवः । ये चायाञ्यान्धाजनानहान्याजयनि नेऽयाज्ययाजक्राः | च चन्ये शुद्र
शिष्याः शूद्रां कामपि विचा गृहीतवन्तो ब्राह्मणादय शुद्रशिष्याः । ये चशद्रा
शालं शरुतिम्मृतिपुराणक्षणं व्रिदनि पठन्ति पाठयन्ति वा ते शा्रवि्वांमः। अथये
चान्ये ह चयः पिशुनाः, जदा अपरिच्छिन्नामम्यवदनपराः) नरा नरननोपनाविनाः, भदा
याधालस्करा वा, प्र्रनिताः कापटिका अभिन्षवो मिक्ुमेषयारकराः, रङ्गावनारिणाऽने
कवेषभाषाविशैनटङनाटयनीत्रिनः । राजकर्मणि राज्ये य नियुक्ता इत्यध्याहारः ।
रासरक्षणे चोरदाप्नादाविक्ता इत्यथः । ये च पनिना महापातक्कतो राष्टि
सारिताः स्थिता वा । आदिषदादमिशक्ता गृह्यने ।
अथये चान्ये इ यक्षराक्षसमूतगणापिशचोरगग्रहादीनामर्थ
पुरस्य कषमया इयेवं हृवाणा अथ ये चन्ये ह रथा
कपीयङुण्डलिनेः कापालिनोऽथ ये चान्ये ह हथातकै
दष्टान्तकढकेरजाेरवेदिकेषु परिस्थातुमिच्छन्ति तैः मह
न संवसेसकाश्षमूता बे ते तस्करा अस्त्रग्यां इयेवं ह्याह ।
अथ ये चान्ये ह येति । ग्रहाद्रीनामिति कमणि पष्ठी । अथं पुरम्करय धनादिकं स्वजी-

वनमुदिश्य ये यक्षादीनप्राणिपीौडकाञ्यामयाम उच्वाटनारिमिरनिवारयाम इत्येवं ब्रुवाणा
मच्रयन्नपर्‌ इत्यथैः । अथ ये चान्ये वृथा मिथ्या कपायवाममःण्डहिनः शङ्खारिशकल-
कृतदकुण्डलधारिणः कापाटिनः कपाटभिक्षवः। अथ ये चान्ये वृधातर्कोऽनग्राह्प्रबप्रमाण-

शून्यः खवृद्धिकस्ितः । र्टान्तः प्रायदृएटस्यादाहरण क्ावदृष्टप्य बादाहरण दृषटन्तः।

१क. इ वाट" २क.वादी'। ३ क. "क्तेनापि। ४ क. वराराः। ५ क. "जीविनः । म ।
६ क. योद्धारस्त\ ७ क. णे चौर। ८ कृ. षायाः कु ९ क. "नः कपा । १० क. -सेतराकाद्यभ्‌।
११ कृ, णः कपाः ।

५ ९,

४६६ रामतीथंविरचितदीपिकासमेता-- [ ७ स्मः प्रपाठकः ]

कुहकं छटग्रहः प्रनारणं वा । इन््नालं प्रलक्षतो मिध्यार्थपरद्नम्‌ । रएौद्वी-
रयं वेदिक वदे क्तमरमिकमिरतेपु परिम्थातं पयिन्धितया स्थातुभिच्छन्ति तैः पह न
सवते च पूर्ोक्तालैश्च न सह मंवतेदित्यथः । तत्र हेतुमाह-ते वै निशितं पराका-
श्यमूना अपरोक्षा एव्र तस्करौश्चोराः परवित्तापहारिणः प्रसिद्धा यावन्त उक्तासतेऽ-
छम्यी यतोऽतो वैदिकानमिपूय ज्ञानमागमवरन्धत इति वैदिकदोक्तुरपार्थाधिमिस्त-
त्स्कस्यान्य इत्यथः । इलयवं द्याह ।
नेरात्म्यवादृकुल्कमिष्याच्ान्तहेतुमिः ॥
श्राम्यष्ोको न जानाति वेद्विद्ान्तरं तु यत्‌ ॥ ८॥
नैरास्यवादः शुन्यक्षणिकविक्नानाचात्प्रादः । वेद वि्रान्तरमिति । वेदं विबा-
न्तरं केत्यर्थः ॥ ८॥
इदानीं केदविरोधिनां मामस्य परवृत्तिमूढमितिहाप्माह--
बृहस्पतिं शुको भवेद्धस्यामयायासुरेभ्यः क्षयायेमाम-
विद्यामद्ज॑त्तया रिनमशिवमित्युहिशन्यरिवं दिवमिति ।
वृहसपनियै ° एदयेवं हाहेति । वृहस्पति प्रिदधो देवपुरोहितः कदाचिनच्छको
मृत्वा शुकरूपमास्थायेमामविदयामसूर्जदिति संबन्धः । किमर्थम्‌ । इन्दस्यामयाय कषेमा-
यापुरेभ्योऽपुराणा क्षयाय नाशाय । अमृरान्मोहयिवेवनद्रं रकषतुमित्य्थः । याऽविद्या
बृहस्पतिना सृष्टा तया शिवं परिणामे पृखकरमशिवमकस्याणं दुःखमित्युदिशन्ति
कथयन्ति नासिका इति क्षेपः । अशिवमकस्याणं शिवमिति वोदिशन्ती-
त्यनुवति ।
तेषाममिप्रायमाह--
वेदादिशास्हिसकधमामिष्यानमस्तिति वदन्तो
नेनाममिषधीयेतान्ययैषा वन्ध्येवैषा रतिमाभ्रं फल-
मस्या एृत्तय्युतस्येव नाऽऽरम्भणीयेखेवं द्याह ।
वेदेति । केदसमृतिपुराणादिहपशचालरस्य हिप्तको यो धर्मैः पाषण्डादिरूपस्तस्यामि-
ध्यानं पूनः पुनरनुम॑थानमस्तु छोकस्येति रोषः । इति कन्ति मू उपदिशन्ति ।
अतो नैनां मियं ध्॑कनुकैरवदिकेनीसिकैशच प्रर्यमाणाममिषीयेत न पठेन्न शुणुया-
चेतयः । अतोऽन्यथा वरिपरीतैषा त्रिया महतः श्रेयो विघातिनीं खरपतोऽपि वन्ध्य.
वैषा निष्फला । यतो रतिमातर तात्कालिकं फलमस्या न भाविगुभैटमस्तीलर्थः । वृत्तं

१ क. प्रकाशभूता । २ क. रराशीराः। १ क. जत तया। ४ क. "जतेति ! ५ क. "षा म
६क.्स्याभा। ७ क. "फं नास्ती" ।

[ ७ स्मः प्रपाठकः ] परनयुपनिषन्‌ । ४६७

पारपरयक्रमागत आवारम्तमपादयुतमय भ्रष्टस्य ययेह परत वा न मुखं ्वनात्यप्रि-
अरहाद्यमयातनागोचरत्वाचच नद्धरदविरद्धागमाचारनिगनम्यापी रिष्टः परिन्यागात्प-
र च नरकगतित्वा्च नाऽऽगम्म्णीयैपा वाहम्पत्याऽशरिवत्यवममिमिनर्थ द्याह व्रिधा-
विद्य रोधं कटश्रुतिरियधः ।
दुरमेन विपरीते विपूची अव्रि्रा या च त्रि्ेनि ब्ञाना।
विद्राभीप्ितं नचिकेतसं मन्ये न न्वा कामा वहवो रोहषने ॥
दूरमेते ० लोदुषन्त इति । या चाव्रिा या च विदि ज्ञाता निश्चिना पण्ड
तैरते विद्ातरिि दूरमवन्तं पिपरी विरुद्धखमवि विरुदधत्िषयतवाल्सितिगगिप्रल्यावि-
वलरथः । न केवलं खशूयनो व्िषयमेददरिव पिरुदधे अपि नु फलमदादपीत्याह--विपृनी
रिषच्यौ विप्वगश्न द्विषच नानामती विरुद्धफटे इत्यभेः | एतं विदयव्रियोः स्वभा-
वममिधाथै यमो नचिकेनमं प्रत्याह-त्रिद्राभीप्ितमिति । वियवाभीप्िता यस्य
स॒ विदयाभीपिनसतं नविकेतमं नचिकेतोनामानं लामहं मृल्युमन्ये जनामि यतप्त्वा लां
नह्वोऽपरि मया दत्ताः कामा त्रिपया न लेदूयने लवं न छोभरिकनः | आत्मोपमोग-
वज्छापाद्नेन ध्रयोमा्गा्िच्छेदं न कृतवन्त इलः ।
विचयात्ियोपित्तफटत्वमात्र इशावास्याध्यायम्थं मन्रमृदाहरति-
विद्यां चाद्यं च यस्तदरेदोभयं सह ।
अविद्यया म्यं तीत्वा विद्ययाऽपृतमशरने ॥
विधां चाविव्रां च° विश्रणाऽगृतमश्चुत शति । विवां वदेधरातमतिषयां भाव-
नामविदयां तद्विपरीतं कमनिष्ठारक्षणां च यम्तदुमयं सरह समृचित्य वेद ग्यवधानान्यव-
धानाभ्यामविदयाविये एकतर पर्यवमिते अतः क्रमेणेकपृरणानृषये इति यो वेरोपाम्त
तत्परो भवति पोऽक्रिया कर्निषठया मृत्युं विदयोतपततिप्रतिवन्धकं पाप तीतत्वीऽति-
कम्य विद्ययोपनिषदयाऽमृततवं मक्षमशु प्राप्ोतीति मन्रक्षरयोजना ।
तथा घाविद्याऽपि वेदविहिता विद्योपयोगिनी वेत्तदोपदरेयाऽपीयक्रोदाहर-
णमृक्त्वा तद्विपरीता तु हेयेव ताममुश्वतोऽन्थपरंपराया अविच्छेद एव स्यादि-
त्यक्षित्रथं उदाहरणमाह--
अविद्यायामन्तरे वे्यमानाः खयंधीराः पण्डितंमन्यमानाः ।
दन्द्रम्यमाणाः परियन्ति मूढा अन्येनैव नीयमाना यथाऽन्धाः ॥ ८ ॥
अविद्यायामन्तरे०यथाऽन्धा इति। अविद्याऽऽत्मतच्छर्परणप्रतिबन्धासिका तद्वि.
परीताथपरामीचीन्यावभासिनी च तस्यामन्तरेऽभ्यन्तरे तमव मुनंगततवावरणे रज्जुतवाव-

१क.श्यन'।

४६८ रामतीथविरतितदीपिकासमेता-- [ ७ सप्तमः प्रपाठकः]

मापनिमितत वर्तमानाय ते मृदा इति योना । मोहव्याप्ताः सदरसद्विकगन्यात
परिनि मंपारमण्डटे परिय्रमनि नैषां श्रयःपरप्तयादाऽलतीत्य्थः । किरक्षणाल इति
तानिहिन्ि-कष्ठमानाः पुप्रपशुधनकषत्राितृप्णापाशशतैः स्र्ठमाना; । अनेन
तेपां संमारपरिप्रमणाविच्छे कारणमुक्तम्‌ तथा च श्रत्यन्तरम्‌--“कामान्यः काम-
यते मन्यमानः स काममिनीये तत्र तत्र" इति । खयंधीराः पण्डितंमन्यमाना इति
विशेपणान्तरम्‌ } वयमव धीरा धीमन्तो परिवक्रिनः दक्कशदय इत्यात्मानं पण्डितं मन्य-
माना न तु पम्यक्पण्डितासे । अनेन तेपां पतङ्गो म्यं दशितम्‌ । पुनस्तानिशि-
नष्टि--दन््रम्यमाणाः कुटिहामनकषूपां गनिं गच्छन्तः । जरामरणरोगादिदुःखशतैरुष-
टयमाणा इति वा । अनेन तेषां पुण्यमागपरवृत्यमावः सूचितः) तेषा मार्मपरद्ैका भपि
तादृशा एव्यमिपरत्य दृष्टानमाह--अन्पेनैषेति । एकेनाग्रयायिनाऽन्धेन नीयमाना
देशदेशानतरं परतयङृप्यमाणा यथा बहवोऽन्येऽन्धाः पुरोन्धेन सह ॒कूषकप्टकादिषु
पतन्नो महान्तमनरथ प्रप्नुवन््येवं वेदवरिरद्धविद्मन्यप्रदक्ितमार्गगा अपि तेनैव सह
निरयप्राये परपरि पतन्तीत्य्थः ॥ ९ ॥
दानीं कदैकविषये सर्वशिष्टमतोपरोधनयितिहापरमवतार्यति-

देवामरा ह वै य॒ आत्मकामा व्रह्मणोऽन्तिकं परयाता-
स्तस्मै नमस्ृलोतुरमगवन्वयमात्मकामाः स स्वं नो रही-
दयतश्चिरं ध्यातवाऽपन्यतान्यतात्मानो परै तेऽपुरा अतोऽ-
न्यतममेतेषागुक्तं तदिमे मूढा उपजीवन्यमिष्वङ्किणस्त-
याभियातिनोऽनृतामिक्सिनः सत्यमिवानृतं प्श्यन्ति ।

देवासुरा ह वै० स्यादितीति ।देवाश्सुराश्च देवासुराः। ह पै, इतयैति्यौ निषा-
तो । ये बभूवः पूं देवाश्वपराश्च त आत्मकामा आसमज्ञानकामाः सन्तो ब्रह्मणः खपितुः
प्रनापतेरम्तिकं मीपं प्रयाताः । तपते ब्रह्मणे नमस्कृत्वोनुरे मगवन्वयं ह्यात्मकामास्वा-
मुपपन्नाःप त्वमस्मद्गृरनोऽसम्यं ब्रह्यातमतत्वमिति शेषः । इत्युचरिति संबन्धः । भतो
यत आत्मतत्वं न ॒सतहप्ता वकतुमुचितमतश्चिरं ध्यात्वा विचा्यामन्यत तत्कारोचितं
वक्तव्यं विजज्ञौ । किम्‌ । अन्यतात्मानो वे तेऽपुराः। प्रसिद्धा अपुरा अन्यतात्मानोऽ-
न्यतायामन्यत्वे भेदेवति देहादावात्ममतय इयः । अयतात्मान इति क्चित्पाठः
गमः । तथा च देहात्मवाद्‌ प्रकृत्य च्छन्दोगे शरूयते--: असुराणां हयपोपनिषत्‌ !
इति । अतः पर श्रुतिवचनम्‌ । यतो दं मेददृएटयोऽपुरा अतोऽन्यतमं देवेभ्य उक्ताद-
त्यन्तमन्यदेतेषामपुराणामात्मतच्चं प्रनापतिनोक्तमित्यर्थः । यदि प्रनापतिना देवा-

११. स्तेिप।२ क. भिर्जीय'। ३ क. श्ञेषु कु ।

[ ७ सपतमः प्रपाठकः ] पयुपनिषन्‌ । १६९

नाममुराणां च मापारणमेवाऽऽन्मनत्तमृन तथाऽपि खित्तरोपवहादमूरेन्यथावगत-
मिदमेवाऽऽप्मतच्मम्मा प्रनापलिनेक्तमिति मन्यमानरिति दवः | नदाफमात्मनच-
मिमे प्रत्यक्षा इदानौतना अपि मृदा अगिङ्गिनि उपजीवन्याङण गृहीत्वा निष्ठनि ।
अमिप्वङ्गिणोऽत्यापक्तालतराः मन दृत्यथः | ते किरक्षणानर्यामिवानिनः } ती
तेऽनयेनि तरिः संमारमामरातिक्रमणमध्रनमान्मनक्तननानं तम्यां माधनन्वन भवनीति
वेदशाचं तय तस्यामिहननशीला वदमागविदषका इयथः । अनुनामिकषमिनो ज्ञानैद-
ज्ानाद्वाऽपि मृषावदनशीलाः । यतन्तऽनृगम् मत्यमिव॒पदयनि सत्यमेव
पदयन्तीत्यथः ।
अनृनस्य सत्यत्वेन दशैते द्टानमाह--
इन्द्रनाखवदि यतो यददेष्वभिहितं तसं
यद्रक्तं तद्ंस उपजीवन्ति ।
इृद्रनाहवदिति । यत पपं वेदकिरद्धः संप्रदाय आपुर एवापलयमूलश्वाते यदवरे-
प्वमिहितमुकतं ततद यथोर्थं तदृपा्रेयमिदपैः । यद्वपृक्तं तदव विद्रापः पम्यक्य-
ण्डिता उपजीवन्त्यादरेण गृहनति न हनृवादपटूमिरमिहितमिलर्थः |
अनयाऽऽख्यायिक्रयोपदेयमथमृपदिशति-
तस्माह्ाष्मणो नदिकमधीयीतायम्थः स्यादिति ॥ १०॥
तस्मादिति । त्राह्मणग्रहणमुपरक्षणं मेव्णिको न कदाऽप्येषरिकं वेदविरुद्धं वेदा-
ज्ञानानुपायरूपं च शाखान्तरमधीयीतेयर्थः । ताद्क्शाखान्तराध्ययने दोपं सृच-
यति । अयमथः स्यात्‌ । अयमामुरद््यापाततोऽधःपातरूपोऽपः फठं स्यादिति मया-
दिति वाक्यदोषः ॥ १० ॥
य्दपक्तं तत्सत्यमिति यदुक्तं तत्र वेद एव कथमिति जिज्ञापरायां तस्य तं
वकतुमृत्तरोऽनुवाकः प्रवते--
एतद्राव तत्खछरूपं नभसः सेऽन्तभतस्य यत्परं तेज-
स्तजेधाऽमिषितमम्रा आदित्ये पाण एतद्रा तस्छ-
रूप॑ नभसः सेऽन्तभूतस्य यदोमित्यतदक्षरम्‌ ।
एतद्रा० परिमितं तेज इति। एतदववितदेव तम्य वेदस्य खरूपं यतमो ब्रह्म
काशस्य से हृदयसुषिरेऽन्तभूतस्य मध्ये द्धस्य यत्परमटुप्यमानं तेजः सर्वावभाप्तकं
चैतम्यखरूपं तततेजखेषा मराषान्यमाभरिलामिहितमृक्तं ूमवादिदये मागे च परिभाव्य-
मानमिलय्थः । तथा च यद्म्याद्यत्मना बहिखमाप्तकं तेनस्तदेव ेऽन्तमतस्य नमस

0
१क."नाद्पिवामू'। २क. "या्तवादु" |

४७० रापतीथविरवितदीपिकासमेता- [ ७ प्म प्रपाक ]

परं तेनसतदेवं च वेदस्य खरूपमित्युक्तं भवति । ददेैवरक्षणं तेजः प्रथममोकारातक-
मापीदिलाह- एतद्रवेति । यदोमिलेतदकषरं प्रपिद्धमसि तदेतदवाव सेऽनपभूतस्य
नमपो रूपममिनयक्तं रपान्तरमिलयधैः ।

कुत एतदिलत भाद--

अनेनैव तदुदुध्यत्युदयत्युच्छृप्(सि)जस्ं ब्रह्पीयाटम्बं याऽ ।

अनेनेति। एतततेनोऽनेनवोमिलेवमात्मकेनक्षरेण स्मेण तदुद्ैभ्यतयुकञतवुप्रं मवति
वीर्ममिवेच्छनैति* वेदस्याऽऽ्ावस्थार्ूपं जायत इयथः । तत॒ उदयत्युद्रच्छल-
स्कर इवान्तनीदरूपप्रणवाकारं भवति । ततः क्रमेणेच्छू(पि)त्यच्छरपर इव दीखरेणो-
चारणस्थानं प्राप्याक्षररूपमवतिष्ठत इतर्थः । एवमभित्यक्तप्रणवाकारत्रहतेनोरूपो
वेदोऽनते नैरन्तयैण ्रहमधीयारम्बं विश्िषटपठद्छान्दपः । त्रहमवुद्धरपाप्नातिकाया
आटम्बनमिलर्थः । वाशब्दाद्रहतततु्याटम्ननं चे्य्थः । अधिकाषििदाुदिदर-
याटम्बनत्वविकल्पा्थो वा वादाब्दः । अत्रेवास्यामेवाव्थायामेतत्तनः प्रणवमाघाकारं
सत््मीरणे कोष्ठगते प्राण पोपवति सहकारिणि सपत्ने पततीति शेषः । प्रकाशं
प्रक्षिपति लनतीति प्रकाराप्रषेपको जटरकहरवायैयितस्यषणयस्याने मवं प्रकाशम्रषे-
पकौष्णयस्थानीयं तत्तेनोऽनप्रसपीदयुत्तरतरानयः ।

अनुप्र्रणप्रकारं दृष्टानेन स्प्टयति-

एतत्समीरणे प्रकापक्ेपकोष्प्यस्थानीयमेतदुमस्येव समी-
रणे नभसि प्रशाखयेबोत्रस्य स्कन्धात्छन्धमतुसरति ।

एतद्विति। एतदनुप्रसरणं धूमस्येव द्रष्टव्यम्‌ । यथा धूमो नमपि पतमीरणे
वायो वाति परति प्रशाखयेव प्रकृ्या शाखया शालाकार्या टेलयोक्रमपोर््व-
देशं गत्वा वृक्षस्य सछन्धात्छन्धमनुपरति तततत्छन्धेरमिहन्यमानेसत्तदाकारता-
मशरुते तथैतद्पषतेनो मूलाधारोपयैधिमण्डे त्स्येनाधिना पतेऽभिव्यक्तं पोष-
वत्माणवायुनाऽम्नो धम्यमान तमेव वायुमभ्नि चेपाधिमवष्टम्य प्रथमं नादमात्रप्र-
णवात्मनाऽऽिर्मूय क्रमेण हृत्कण्डतावादिस्थानैः प्र्रणावच्छेदैरमिहन्यमानं नाना-
वणोत्मनोद्ूय नानविदशषाखात्मकं भवतीति दार्टन्तिकं योन्यम्‌ ।

एवमेकरपैम्यापि चैतम्यञ्योतिषोऽनकरूपेदात्मना प्रसरणे दष्टानतमुक्तवा प्रसरणे-
नावस्थान्तरं गतस्यापि न स्वमाबान्यत्वं खरूपविनाश्षो वेत्र टृष्टान्तद्वयमाह--

# भाचारक्रिबन्तम्‌ ।

१क. ववे । २क. तदेव वेदल। ३क. "दिदयाह। ४क. द्ुघ्न्यत्यु। ५क.
ध्यत" । ६ क. “जस्येवोः । ७ क. शता वे । ८ क. श्येना । ९ ग. “पस्य चै ।

[ ७ परतः प्पाटकः ) मरऽयुपनिप्त्‌ । ४७?

अप्सु प्रपकरो सवणम्येव घृतम्य चौप्णयपित ।
अप्मु परप्षपकर इति । प्रप ए प्रतेपक्रा यथा चरणम्य पिण्डीृनम्याप्पु प्रहषपो
न रवणस्वमावहानिङरलदवस्यम्यापि च्णरमानपायाचया वा प्रनम्योप्यमृप्णम्‌-
स्रो न पृतमन्यथयवयेवमिदरमपीयधः। भाम्यं दष्टानाम्यामयमप्यथः मूनितः। यथा
जटा्युपाधिविगम्‌ खणघृतयोः पत्ीकमथापत्तिः पिण्डकारेण नथा ब्रह्मेनमोऽपि
कायाभिप्राणमनआदुपाध्यपगमे खस्येण चिद्धनावम्यापततिशिनि न वेदरम्यानिय-
त्वमिति ।
इदानीं मृपप्रबोधव्मयि वेदात्मना चिद्राविम॑वे द्टानमार्‌ -

अभिध्यातुर्रिसूतिरिविनदिदयनोदाहरनि ।
अभिष्यातुधिस्ठृतिरिवितदिति । एदवदरूपेण चैलन्यप्रमरणममिध्यातृरमिध्यान-
कतः संकलममात्रेण प्रासादारिकायनिमतृयोगीश्रम्य वि्तृतििलार इव । अयमीश्वर-
चिद्विलारो वेद इयर्थः । अत्राम्मिनरथं उद्राहरनत ए्च्छनि शिप्वा इत्यणः ।
अथ कस्मादुच्यते वैयुतः |
कि तदाह--अथ कस्मादिनि ।
उत्तरमाह--
यस्मादुचारितमात्र एव सव शरीरं वरिव्रोत-
यति तस्मादोमिल्यनेनेतदुपासीतापरिमितं तेजः ।
यस्मादिति । यम्मादुचारितमात्र एवायं वेदः प्रणवात्मा सर्वं शरीरं नगद्िलेतत्‌।
विद्योतयति प्रकाशयति तस्मद्वयुत इति वेद उच्यत इनि योजना । यस्मारृतपिण्ड-
वद्धनीमूतेदाव्था प्रणवातकरमिदं बह्मऽऽमीत्तस्मादोमित्यनेनदपरिमिनं ब्रह्म तेन
उपापरीत प्रणवमारग्ब्य ब्रह ध्यायीतेलरथः । एतदुक्तं मवति प्ैवद्थवलम्बननिव-
न्धना हि स्वे कामाः पृरुपा्भूनाः परमिद्धले स प्रणवाहमबनं व्रह्म ध्यायतो भवन्ति
प्रणवस्य पर्वेदात्मकत्वाद्रहमणश्च पवी्थालकलतात्पर्पृरपार्थरूपताचति । करो द्मस्या-
नन्तरं निरूपणात्तदथप्रकाराकाः शोका मनः कायाभिमाहन्तीतयादय एवात्र यद्यपि
निवेदयितुं युक्तास्थाऽप्योमिखननैतहुपासीतेति परस्य तेजम उपामनविधोनादुपार्खस्य
तेजसो विरोषावस्थावम्थानं कत्तु मध्ये पुरुष इत्यादयः छेका उप्ताः । तेषां च
चा्ुषः स्प्रचारी चेति परतर वषिप्यमणेः छोकेरेकरवक्यता बोद्धव्या । तथा च यथा-
पाठकरममिह व्यास्यानेऽप्यथक्रमणेवर्थसंगतिदरव्या ।
पुरुषश्ाक्षषो योऽयं दक्िणेऽक्षिण्यवस्थितः ।
इनद्रोऽयमस्य जायेयं सम्ये चाक्षिण्यवस्थिता ॥

१क्र. शिवेः २ क. शस्यापिनि'।३क.“गित। ४क. ^स्यते"।

९७२्‌ रापतीरथविरचितदीपिकासमेता-- [ ७ सरसम: प्रपाठकः ]

पुरुषथाक्चषो °द्विधा सतीति । योऽयं दक्षिणेऽकषिण्यवस्यितश्वाुषः पुरषः प्रपिद्धो
द्रष्टाऽयमिन्दः परमेश्वरः । या देवता सव्ये वामेऽक्षिण्यवम्थिः पयेन्रस्य जाया
पनीत योजना । उक्तं च बृहदारण्यके --' इन्धो ह वै नाम येग दरिगेऽक्षनपुर-
षतं वा एतमिन्ध^ सन्तमिन्द्र इत्याचक्षते परोक्षेण ) (< ` : ) इतिं । ^ अथ
यद्वामेऽक्षिणि पृरुषरूपमेषाऽस्य पत्नी विराट्‌ ! (अ० ६ ) इ थ ¦ इयमनयो्न-
ग्रदवस्थोक्ता ।
खप्रमाह--
समागमस्तयोरेव हृदयान्तेते सुषौ ।
तेजस्तह्ोहितस्यात्र पिण्ड एप्रोभयोस्तयो; ॥
समागम इति । हदयान्तगते सुपौ छदे नाडीजाटपतमावृते तयोरिनदनद्राण्योः समा-
गम एकस्थानेऽवस्यानं मिथुनीभाव इत्यथैः । तयोरनददयाकाशे सुप्तयोसतेजप्तेजनं
भीवनमन्नमिति यावत्‌ ¦ तचह्ोहितस्य पिण्डः परिणामस्तदुमयोरतयोरन्नमि्य्ैः । तथा
च बृहदारण्यके--^तयेरेष संस्तावो य एषोऽन्तरदय आकशोऽयेनयोरेतदतं य एषोऽ-
न्तटदये लोहितपिण्डोऽयेनयेरितत्मावरणं यदेतदन्तददये जाहकमिवः इति । यदन्नं
पानं चोपयुन्यते प्राणिभिस्तदोदर्येणाञ्चिना पच्यमानं स्यूटमध्यमाणिष्ठमागतामापते तत्र
सथूरो मागः पुरीषमूत्रादिरूपो बहिर्गच्छति मध्यमस्तु नडीद्रारा सरव शरीरं रपलोहि-
तमांसादिहूपेण परिणम्यानुपरविशत्यणिष्ठस्तु मनअदीनुपचिनोति । तत्र यो मध्यमो
रप्तमागः प्त शेहितपिण्ड इत्युच्यते तप्य शरौरस्थितिहैतुत्वात्‌ । तयोस्तदन्नमिति
तात्य ।
इदानीं तयोः संचरणमारगमाह-
दयादायता तावचष्षुष्यस्मिन्मतिष्टिता ।
सारणी सा तयोनीदी द्वयोरेका द्विषा सती ॥
ह्दयादिति । या ना द्दयाजिगता तावदायेता दीप्र यावचनुरतोऽपििशकषुषि
प्रतिष्ठिता । मरतोऽस्यामि्द्धाण्याविति वा प्ारयल्येताविति वा रारणी नाम नाडी
संचरणमागभूतेकाऽपि सती तयेद्रैयोः सव्यदभिणश्षिप्रापकरलाद्धिषोच्यत इत्यरथः ।
‹ अभेनयेरेषा सृतिः पैचरणी चेषा टदयादू.वी नाड्युच्चरति ' ( वृहदा० ) इति
श्रृयन्तरम्‌ |
एवमनयोनमित्सप्रावस्थातत्संचरणमार्गा उक्ता इदानीं सुतिप्रातिकरमेणावस्थाच्रया-
तीतं तुरीयं पदमेकरमं त्वमनगर्वक्तव्यं तदिहाथदक्तमेवेति पिद्धवत्करय प्रकृतं वेदा-
विमीवविपयं -छोकनातमुदाहरति-

१. "यतीताः।२ग. "यती दी" । २ क, सुषुप्ति" ।

[ ७ पपतम: प्रपाठकः ] मेतयुपनिषत्‌ । ४७२

मनः कायाभ्निमाहन्ति स मेरयति मारनम्‌ ।
मारुतसतगसि चरन्मन्द्रं जनयति स्वगम्‌ ॥

मनः० एवरमाहूरिति । उदछद्धायवामनतयाऽऽत्मविवकषानुगृहीतया बुच्या निचूक्त
मनः काया्नि शरीरस्थितमुष्परूपमसिमाहनि प्रबोधयति । म कायाध्नि्मारुतं वायुं
प्राणस्य प्रयति व्यापारयति पोप्वनतमापादयनीलय्थः । मारम्नूरपि चरन्संचेरनमन्द्ं
खरं घोषं जनयति ।

खजाभ्रियोगादधदि संगरयुक्तमणोणुद्िरणुः कण्ठदेशे ।
जिहाग्रदशे ज्यणकं च विद्धि तिमितं मातृकमेवमाहुः ॥

ततः खनाधियोगानिमेन्यनकाष्ठं खन इतयुच्ये सजस्थानीयेनाधिना योगादुचुरः-
प्रदेशे सेपरयुक्तं सम्यगा्ाडितं तन्मारतस्वषपं मनोवृ त्युपरक्तं प्रथममणोः मृकष्माकतेव-
खान्मार्ताद्धि यस्मारणुरेव मन्द्रसवरातमक्रो जातः सः । पुनः कण्ठदेशे प्रापतं दविरणु-
दिगृुणिते पुननिहागरदशे गतं व्यणुकं तिगृणितं विद्धि । एवं विनिग कमेणामिन्यक्तं
वर्णनां मातूकं सवैपदवास्यानां योनिमूतमाहुर्यात्मक्िि इत्यथः । हदि पंप्युक्तमणु
हयणुद्विरणुरिति यद्वि पाठस्तदा डदि संपरक्तमणु तते। घणोरिणरियादि योग्यम्‌ ।

हृदानीं स्वं शाखां विद्रत्रशंसामिपेणोपमंहरति--

न पयन्मृत्यं परयति न रोगे नात दुःखताम्‌ ।
सरव हि पदयन्पश्यति सवमाभरोति सर्वदः ॥

न प्यन्‌०सर्पश इति। एतममन्डावरे यततं शब्दनह्मणः परस च ब्रहमणोऽनेक-
विधमुपपादितं त्योक्तविधिनोपायोपेयमव्रेन पदयन््रानुभवमापादयन्यो भति प मृत्युं
संर पुनन परयति न रोगं पयति व्याधि न प्यतीलशः । उतापि दुःखतां दुःख.
मेतत्‌ । आधिमपि न पृ्यतीदयर्थः । देहद्रयसबन्धामावात्ाऽऽभिव्याधिप्रसङ्गो
जन्ममृत्युनरादिप्रषङ्ञो वाऽख संमरेदिलर्थः । दि यप्मात्पद्यज्तानी सर्वं परयति
समायिव्याष्यौसपदं विषयतवेनानूभवति न स्वधरमलेनेलथः । यद्रा पर्यन्दि ज्ञानी सर्व
सवीत्मकं ब्रहम परयति । अतः सवशः सर्वात्मना सर्वं ब्रह्माऽऽप्नोति त्रह्ैव भवती-
त्थः । तस्मा्ोक्तविथिन। परापरजह्यत्वावधारणमेव परम, स्वार्थप्तधनं परमान-
न्दाद्वयं त्रह्ैवाऽऽत्मामेदेनाऽऽविभूत पुरुषां इति मिद्धमित्युपसंहाराभौ योन्यः ॥

यत्पुनरिन्धनराण्याः पुपुप्त तुरीयं च पदं वक्तव्यं॑िद्धवत्छृतमित्यक्तं तदिदानीं
प्रपश्चयन्ती वेचतक्मुपपंहरति-

चक्षषः स्वमचारी च सुपः सुप्ात्परश्च यः।
भेदार्थैतेऽस्य चत्वारस्तेभ्यसतुरयं महत्तरम्‌ ॥

१ के. शरण्वित्या' । २ ग. "ले शाब्द । ३ क. ध्यादि परवि' ।
६ [1

५७४ रामतीरथभिरवितद्रीपिकासमता-- [ ७ स्तमः प्रपाठकः ]

चाधपः० महन्मन इनीनि। यः १६ परपश्चाभुष इत्यादौ दक्षिणनयाकष्ोरिने

न्ाणीरुपपिभनान्मना जाग्रदूवम्याभोक्ताऽऽत्मा निर्दिष्टः स इह चाश्रुष उच्यते| एव

यनादमादय मजग्वामनामयपिषयद्रषठा स्वप्नचारी मवति । उमयविषदशनवृत्यु-
पमन मूम सुपू गनः म भवति | एम त्रयलिसणामवस्थानां भोक्तारो विशत
जमप्राज्नमन्नका उक्ताः । यश्च पपतात्पः शुद्ध भात्मा म उक्तविशवादयात्मत्रयपिक्षया
नृगीय उच्यत | एमृत्तद्ङरिणाम्य चिदात्मना मदाश्चलारः प्रसिद्धासतेभ्यस्तषु मध्ये
तेभ्यो ब पिप्य तिन्रादयक्षया तुर्य तुरीयं चतुथं पदं महत्तरमतिदायेन महद-
त्यननमपच्िज्मित्य्थः |

नुगीयम्य महत्तरत्वमुपपादयनि-

तिेकपाो दरद त्रिपाबरति चोत्तरे ॥

त्रिधिति । तरिषु नारदम स्थनिपनक्रपाततुरीयास्यं बह्म रत्पर्वकपनाषिष्ठा-
नतेनानृगने वमन इयथः । तरिपाद्रप् बिश्रौनमप्रा्ञाए्यमत्तर उत्तरश्मम्तुरीये चरति
तराधितं सदि इयथः । एनदक्तं मत्री । कार्यं कारणमिति जगतोऽवस्थाद्वयं परपि-
द्रम्‌ | तत्र कां म्यं मृश ची द्विविघम्‌ । तयोः स्थूच्कारयोपाधिर्विश्ः पूक्षमकार्यो
पाथिसतनमः । एनयोः स्म्वोपापिपारनन्त्यात्तावन्मात्रपरिच्छिन्नावरिति नैतौ महत्तरौ ।
काग्णावरम्थनगद्वीनापापिमनु प्ाज्तः म कारणस्य स्पोपाप्रेः कार्यव्यापिलादवस्यान्तर-
मपि व्यमरकपवपिक्षया व्यापक इति महान्भवति । एतत्रितरयं येनानवच्छितप्रकाङ्ा-
त्मना मातिणा भाम्यत यत्मत्तया च सदिति व्यत्ते तत्तुरीयं कायैकारणोपाधिद्र-
यरहिनं परीच्छेदकाभावदपरिचदरनं महत्तरमिति।

तदुक्तम्‌ --'कायकारणवद्धौ तिष्यो विशवौनपौ ।
प्राज्ञः कारणनद्धम्न्‌ द्र तु तयं न सिध्यतः) इति ॥

तर्हि कि परिच्छितापरिचछिन्श्पणाऽऽत्ममरोऽद्गीकृतो नेयाह--
सलयानृनोपभोगार्थ दरनीभावो महात्मन इति
द्रतीभावो महान्मन इति ॥ ११॥
इति यतुपनिषदि स्मः प्रपाठकः ॥ ७ ॥
सत्येनि । सत्यमिदं निदत्मरूपमननं परामपमवस्थात्रयतदमिमानिलक्षणं ताम्यां
परम्पराध्यसताम्यामुपभोगं व्यवहारः सत्यानृतोपभोगः प्र एवायससमात्तनिमित्तं महा-

~ ~= "न „=

# उपमोगायादितिपादानुरोपेनेदम्‌ 1

----------------~-*

न

१क, र्णिः > ग. ग्या

मतयुपनिषत्‌ । ४७५
त्मनः पूर्णस्य त्रहयत्मने द्ैतीमातरो नानात्वं मायि न परमाधमिवयथः] अभ्याम्‌
उपनिषत्समाप्टर्ः ॥ ११ ॥

नमस्तस्मं भगवो रामायाश्ुषठमेधमे ।
येनान्तहदयम्थन नृद्यमानो विचष्टे ॥ १ ॥
विचारयाम्यहं नियं वेदनचखाथमादरन्‌ ।
येषामनुग्रहा्तम्यो गुरुभ्योऽम्तु नमःशनम्‌ ॥ २ ॥
भेतरीशाखोपनिपदां दीपिक्रेयं महात्मनाम्‌ ।
अन्तर्वस्वमाम्ाय मयादानदुतारकरम्‌ ॥ ३ ॥

इति ्रीमतपरमहंमपरिवानकाचार्यध्रीरामतीयत्रिरविनायां मेत्युपिषदीपि-
कायां मप्तमः प्रपाठकः समाप्तः ॥ ७ ॥ ३२ ॥

संर्णयं पेतयुपनिषत्‌ ॥ २५ ॥

ॐ त्मह्रद्मणे नमः ।

योगतच्योपनिपत्‌।

नारायणव्रिरचितदीपिकासमना ।

योगतत्वं त्रयोविंशं द्विखण्डं म्न्थविस्तरे ॥
योगपिद्धिफलं चात्र योगत निरूप्यते ॥ १ ॥
ॐ योगतत्त्वं पव्ष्यामि योगिनां हितकाम्यया ॥
तच्छर्वा च पत्वा च सर्वपाप मुच्ये ॥ १ ॥
अन्यस्य तावत्फटमाह--योगेति ।
मङढार्थं योगसिद्धये च परमदेवतां सोति-

विष्णुनाम महायोगी महाकायो महातपाः ॥
तच्छमार्गे यथा दीपो श्श्यते पुरुषोत्तमः ॥ २ ॥
विष्णुरिति । तच्चमामे परमथेदृटिमर्गे । यथा दीपः प्रकादङस्तथा विपणुरश्यत
इलन्वयः । महायोगी “ ङप्णो योगेश्वरः ” इति स्मृतिः । महाकायो यदहं
ब्रह्माण्डकोटयो वमन्ति । महातपा महान्नानः “ यस्य ज्ञानमयं तपः " इति श्रतेः
पुरुषोत्तमः पुरुषेषु कषराक्षरतदतीतेषु मध्य उत्तमश्चरमः पुरुषोत्तमः ।

तदुक्तम्‌--“यस्मात्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः ।
अतोऽसि रके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः '' इति ॥ २ ॥
योगप्वृत्यङ्गं वैराभ्यं तावदाह--
यः स्तन्यं पर्वे पीताऽपि निष्पीड्य च पयोधरान्‌ ॥
यस्िज्ञातो मे एणं तस्मिन्नेव भगे रमेत्‌ ॥ २ ॥
यः स्तन्यमिति। योऽविवेकी । स्तनेषु मवं स्तन्यं दुग्धम्‌ । शरीरावयकायत्‌ । पृषं
बाल्दश्चायां पीत्वाऽपि प्योधराननिष्पीड्य रमेत्‌ । बाला हि धयन्तो मातु पयोधरौ
मर्दयन्ति पश्चायश्च यस्मिनेवाऽऽत्मना पूणे भगे बास्ये जातस्तसिननेव तज्जातीय एव
मगे रमेचोवने ! अत्रापि निष्पीड्य च पयोधरानिति संबध्यते । स कथं परं पश्येदिति
शेषः ! योषिदासक्तचित्तानां मातृगामिनां ज्ञानेशोऽपि दृलभ इति भवः ॥ ३ ॥

४७८ नारायणतरिरवितदीपिकासमेता-

सां्ारिधपवयहारोऽपि पिक्रनविनुप्राय इयाह--
यामानासापुनभा्या या भार्या जननी दहिसा॥
यःपितास पुनः पुत्रो यः पुत्रः स॒ पुनः पिता ॥४॥
येनि | जम्माम्तोणति मः ॥ ४ ॥
एवं संसारचग्रेण फूपचक्रपटा इष ॥
भ्रमन्तो यानि जन्मानि श्रुत्वा लोकान्समश्ते ॥ ५ ॥
एवमिति । एवमुक्तेन प्ऱरेण । मंपारम्य नन्मनशचकरेणाऽऽवरृत्तिरक्षणेन । कुप-
सके यत्रमारटराख्यं तस्य व्रसर घटय इव | ते यपोपरिस्था अघो यान्यषस्याश्ो-
परि तद्वद्धमन्तो जीवा यानि जन्मानि पूर्वीक्तानि तानि यान्तीति रोषः । तथा हि ।
लनमरणप्रबन्ध्यानं मवति । तच हत्थं विदृरियारिना लेक्रप्रापेर्कतात्‌ ॥ + ॥
इदानीमेतंमारतरणोपायं प्रणवाक्षरोपाप्रनमाह--
तरयो लोकाश्नयो बेदाकषयः संध्याञ्चयः सुराः ॥
त्रयोऽक्यो गुणाज्रीणि स्थिताः सर्व त्रयाक्षरे ॥ ६ ॥
त्रय इति । अकरारादीनां करमेण परथिव्यन्तरिकषं चोश्चेति चयो छोकाः । वेदा ऋग्य-
नुःपामानि । त्रयः पध्यामिरः म॑भ्या इयर्थः । यद्वाञ संपिमत्राः कालाः । त्रयः
मुरा ब्रहमविप्णरद्र बरहमणदरव्िप्यवश्च । त्रथोऽप्रयो गाहैपत्यदक्षिणाम्याहवनीयाः ।
प्रीणि गुणाय इत्यथः । म्सरनम्नमांपि । याक्षे त्रयातमकरमक्षरमकारादि यत्र
प्रणवे ॥ ६॥
त्रयाणामक्षरे चाने योऽग्ीतेऽप्यधमक्षरम्‌ ॥
तेन सर्वमिदं प्रप खन्ध तन्परमं पटुम्‌ ॥ ७ ॥
त्रयाणामिति | त्रयाणामक्षराणां मश्चऽनेऽ्षरे मकरिऽधति सति योऽथमक्षरमधी-
तेऽपि । अपिरल्यभवे । तेनायिक्रारिणा स्वमिरं प्रापनं पराक्षयमिह लोके यच्च परमं
पटे मोक्षाम्यं त्रपि टये प्राप्नम्‌ ॥ ७ ॥
ननु परमपदं क कि सर्वतरामत चेत्कथं नोपटभ्यते सदाकरिणोपटम्यत एवानु-
म्यूतम्‌ । को दृष्टानः । उच्ये--
पुप्यमध्य यथा ग॒न्धः पयोपध्येऽसि सपिवत्‌ ।
तिलमध्ये यथा तलं पापाणेिव काश्चन्‌ ॥ ८ ॥
पुषमेति । मवत्‌ । न्दम वलोपः । यभते दनताप्तथा ततुमयूतमसती-
लथः ॥ ८ ॥
इदानीं टसम ध्यानम्यानमादरयति--

योगत्ापनिषत्‌ । ४७

हदि स्याने स्थितं प्रं तच पदममे पुम्‌ ।
उरध्वनारमधोषिन्ु तस्य मध्ये स्थितं मनः ॥ ९॥
इति प्रथमः खण्डः | १॥
हूदीति । पं स्थितै च कति तच पदममे वने । अवेबिनदु । अपरोमुा
बिन्दो यस्य । तदुक्तम्‌ मंते शीङ्राभिश्नि | तस्य मपय मनः स्थितं पक्षि
तुमे ॥ ९ ॥
इति प्रथमः खण्डः | १ ॥
उद्धानोपायमाह--
अकारे शोधितं पद्मुकारेणेव भिव्रते ।
मकारे रभते नादमधंमात्रा तु निल ॥ १ ॥
अकार इति । अकार उचवारिति सति शोत तद्रवीभूं चलनोचिनं जानमुकरि-
णोचवारितेनेव भिघते किकिसति } मकार उच्ाशि सि नादं खमष्यक्तरव्यं रभते
तद्रहणोचितं भवति | छान्दपतवाद्विमक्तिमक्रमभङ्ञो न दोषः । अर्थमात्रा तु निश्वह्मऽ-
धमात्रायामुच्ारितायां निशी मतीः ॥ १ ॥
ध्येयखक्पमाह--
ुदधस्फरिकिसंकाशं मिविनमृयमरीित्‌।
लभते योगयुक्तात्मा पुरुषो त्तमतन्परः ॥ २॥
शुद्धेति । योगयुक्तत्मा योगेना्टा्गेन युक्तो नियन्त जन्मा मनो यम्य । पुरु-
षोततमो वामुदेवलत्र तत्परसतत्परायणः । रिंनितृथमरीचिवदृ ञं निगल ध्येयं
स्वरूपं रमत इलन्वयः । प्गुणध्यानातिमुणूपं म्रीति मावः ॥ २ ॥
दृदानी प्र्ाहारधारणे आह--
ूमवत्पाणिपादाभ्यां दिरस्यात्मनि धारयेत्‌ ।
एवं सर्वेषु द्रारपु वायु प्र परत ॥ ३॥
निषिद्धे हु नवद्रार उच्छरपन्निः्संस्तथा |
घटमध्ये यथा दीपं नित्रणं कुम्भकं धिदुः ॥ ४॥
ु्मबदिति । पाणिपादव्यापारम्यां प्रह प्रदधियतृत्ीः शिरमि सदसतदरे स्थित
आत्मनि मनपि धारयेत्‌ । एवं पेन्दिये मनमि शिरि नीते मति प्प द्वरिषु नवप
वायं पूरयतो योगिनो यूथं पृषयोति प्रणा । ततो वाय्ण दह प्ति नवदवाररोधः

१क.स.ग. ट्‌. व्रिरंत ।

८० नागयणतिरचितदीपिक्रासमना-

क्यः | नव निरुद्धे मलयन्नरेव श्रमनिम्धमनिषठत्‌ । इमं कुम्भकं निर्वाणं मोक्षदं
विदुः । पटनिसिपरदपि पेऽ कैवटपुम्मकः |
तदृ्तम्‌ू--नकं पूरकं मृक्वा सृषं यद्रायुधारणम्‌ ।
प्राणायामोऽममित्यक्तः म प केवल्ुम्भकः' ॥
तदुक्तम्‌ --“करवरे कुम्भे मिद्धे रेनपूरकर्वािते ।
न तम्य दृ क्िनिश्रिपु छकरपु तरिचे'" इति ॥
अयमष्टतिधङरममक्ञानामन्यो मृ्यः ।
तदृ्तम्‌--"ूयमदनमृजायी शीत्कारी रीती तथा ।
भनक धमर मृग केवदाश्ा्ट कुम्मकाः" इति ॥
गोरक्षः द्वाराणां नक्रं निरुष्य मतं पीला इदं धारितं
नीलाऽऽकराद्यमपनपद्विपहिं शक्या समृचाहितम्‌ ।
आत्मष्यानयुतम््वनेन वित्रिना मृधि ध्रुवं विन्यते-
द्यातरतिष्ठनि तावदेव मर्नां संमरेन पेस्तयतेः' इति 1
यद्रा कूमवदितपृत्तानकृमामनेन रिरम्यारोपिताम्यां पाणिषादाम्यामात्मनि मनति
धारयेद्वारणां कुयान्‌ । एवं कृत्वा पवनाभ्यत्ि कृते नितणकुम्कपिद्धिरिलयर्थः। उत्ता-
नवुमामनं यथा--
“पद्मासनं तृ पम्पाप्य नानृ करौ ।
निवेश्य भमो संस्याप्य व्योमम्धः कुकुटाप्नम्‌ ।
कृकटामनवन्धम्भ सम्या संवरध्य कंमराम्‌ ।
राते कूमक्दृततानमतदृततानफएमकम्‌"' इति ॥ ६॥ ४ ॥
इदानी ब्रह्मरन्ध्रेण गमनोपापमाह--
पदमप्मिव च्छिन्नधववायुविमेक्षण ।
धु्ामध्ये चारस्थं ञ्य च निरञ्जनम्‌ ॥ ५ ॥

प्रति | उ्ववायुविमेक्षणे सति पञ्मपत्रमिव तनीयो व्रहमरधार्गं चछिन्नं मवति
तत्तम्मिनभुवोमध्ये कृनम्थाति निरम्नं शुद्धं वरह जयं ध्येयं च | वायुष्वगमनप्रकारस्व.
मूतनिनदावुक्तः । भूमध्ये देवस्य ध्यानमुक्तं गोरक्षण--
“आकरां यत्परं स्थानं यत्राऽऽत्ताचक्रमुच्यते ।
तत्राऽऽत्मानं रिषं ध्यात्वा योगी मुक्तिमवाप्तुयात्‌? इति ॥ 4 ॥

सा

१य्‌, ग, "वोाटमध्यस्थं ]

योगतत््ोपनिषत्‌ । ४८१
योगसाधनम्थानं किमित आह--
निषिद्धे तु न नि्बोनि निजने निश्पदरे ॥
नितं चाऽऽत्यभृतानामरिष्ं योगमेतरयाग् यागमत्रयति ॥ ६ ॥
इति द्वितीयः खण्डः ॥ > ॥
इत्यथवमेदान्तमता योगनखोपनिषन्समापरा ॥ २६ ॥
निषिद्धे सिति । निपिदधे तु स्थे न तस्यम्‌ । कर नहि । निवानदशा उपवरिदय |
जआत्ममूतानां स्वत्ममावमापन्नानाम्‌ ! निधितं निथग्निम्‌ । योगम्वया योगाम्या-
सेन । न रिष्टं हतमरिषं वन्तु ज्ञयमित्यनवयः । द्विरुक्तिः ममाप्त्यथा । निषिद्धम्या-
नानि तु छन्दे--
“न तोयवहिमामीप्ये न जीर्णारण्यगोष्ठयोः ।
न्‌ देश्मशकाकीर्णे न चैत्ये न च चत्वरे ॥
केशमस्मनृषाङ्गारफीकमादिप्रदूषिे ।
नाभ्येतपूतिगन्धादौ न स्थाने जनमंकुट"" इति ॥
विहितानि च तत्रेव
“पर्ववाधाविरहिते सर्वेदधियमुषावहे ।
मनःप्रसादननने स्धूपामोदमोदिते ॥
नातितृ्तः कषुधरतो वा न वरिप्मूत्रादिवापरिः ।
नाध्वलिन्नो न चिन्तार्तो योगं युञ्जीत योगवित्‌" इति ॥
अपि च--“मुराग्ये पाकर देशे सुमने निसपद्रवे ।
एकान्ते मठिकामध्ये स्थातव्यं हठयोगिना" इ्यादुक्तानि ॥ ६॥
हि द्वितीयः सण्डः ॥ २ ॥

न

नारायणेन रचिता श्रुतिमाघ्नोपजीविना ।
अस्पष्टपदवाक्यानां योगतक्लस्य दीपिका ॥ १॥

इति श्रीनारायणव्रिरचिता योगतत्तोपनिषदीपिका पमाप्ता ॥ ३६ ॥

६१

ॐ तन्सटूष्मणे नमः।

योगरिखोपनिपत्‌ ।

नारायणविरचितदीपिकासमेता ।

योगिू््रिठेयमुक्ता योगशिखा ततः ।

त्रिखण्डा मन्यसदाहे दवा्विशतितमा मता ॥ १ ॥
यद्वा वहविरिखाध्यानयोगा्योगरशिखा मता ॥
राङ्गोपाङ्गो योग उक्तसथा तत्ाधनानि र| २॥

प्रति देहाने योगिनो गमनप्रकरारो वक्तव्य एतदर्थ योगरिषाऽऽरम्ये-

ॐ योगरिखां परवष्यामि सवेहानेषु सोत्तमा ॥
यदा तु ध्यायते मत्रं गात्रकम्पोऽभिजापते ॥ !॥
आसनं पद्मकं बद्ध्वा यदवान्यदराऽपि रोचते ॥
ु्याम्नासाग्रहषटि च हस्तो पादौ च 'सेयतौ ॥ २॥
मनः सर्वत्र संयम्य ओकारं तत्र चिन्तयेत्‌ ॥
ध्यायेत सततं भङ्गो हृत्कृत्वा परमेष्ठिनम्‌ ॥ ३ ॥
एकस्तम्भे नारे भिस्यूणे पश्वदेषते ॥
दशे तु श्षरीरे बा मतिमानुपरक्षयेत्‌ ॥ ४ ॥

ॐ योगक्षिखामिति । मग्रं प्रणवम्‌ । गात्रकम्पः" श्रद्धातिरयपूचकः । यद्वा
कम्पो भवति मध्यम इति वचनाद्यदा मध्यमः प्राणविजयो-मवति तदाऽऽसनं बद्ध्वा ।
अन्यतििद्धादि । पंयतो कुरयानमहाबन्धाम्यामेन । सर्वत्र वतमानं दिति शेषः ।
हृदुदि । परमेष्ठिनं कमलासनम्‌ “परमेष्ठी पितामहः" इति कोशात्‌ । एकमूतिला-
दवरिहरवत्परेष्ठिभ्यानमपि मुक्तिहेतुः । अग्निक परमेष्ठी । एफरतम्भ एकः सम्भः
सषुम्ाश्रयो मण्डाधारदण्डः करोडास्यो यस्य॒ तत्तसिन्‌ । इडापिङ्खखापुषुश्नासिखः
स्यूणा यसषि्प्षिक्ि्यूणे त्रिगृुणात्मके वा । पश्च चेन्दरियाधिष्ठाज्यो देवता एव
देवता प्राणदये क़ यत्र तसिन्पश्वरेवे । करीरे षेति! हपेषो विकस्पः ॥१॥
॥२॥३॥४॥

~ च ~ - -

.१क, ड्‌, युतौ ।

४८४ नारायणविरवितदीपिकासमेता-

रि ध्यानप्रकारमाह--
आदिखपण्डलं दिन्यं रदरमज्वारासमाडुटम्‌ ॥
आदिति । दिव्यमादिल्मण्डहम्‌ । रदमीनां किरणानां ज्वाकामिः समाकुढम्‌ ।
अनेन चनद्रोऽप्युक्तो द्रष्टव्यः । तमिमन्पूर्थन्ुपावकानित्यक्तत्वात्‌ ।
वह्वमेव ध्येयतया निदिशति-- `
तस्य मध्ये गतो बहिः परज्वलेद्रीपवतिवत्‌ ॥ ५ ॥
इति प्रथमः खण्डः ॥ १॥
तस्येति । तस्याऽऽरिलयस्य मध्ये गतः प्रविष्टो वदहविदींपवर्विवत्मरज्वङेतमञ्वलति॥९॥
इति प्रथमः खण्डः ॥ १ ॥

दीपशिखायां या मात्रा सा माजा परमेष्ठिनः | १॥
मात्रा परिमाणम्‌ । सता परमेष्ठिनो ब्रह्मणो वदेव देहापिष्ठतुर्मा्रा । इदं के-
ध्यानं य्ञवल्येनोक्तम्‌--
त्यथा--“हृत्सरोरुहमध्येऽसिन्प्रकृल्यात्मककर्णिकरे ।
अषशवयैदटोपेते विकारकेपैेधुते ॥
ज्ञाननाठे वृहत्कन्दे प्राणायामप्रगोधिते ।
व्िशवाविषं महाव ज्वलन्तं विश्वतोमुखम्‌ ॥
वैश्वानरं नगचोमिं शिखातन्विनमीश्वरम्‌ ।
तापयन्तं खकं देहमापादतटमस्तकम्‌ ॥
निवति दीपवत्तसिन्दौ पितं हभ्यवाहनम्‌ ।
षट तस्य शिखामध्ये प्रमात्मानमक्षरम्‌ ॥
नीटतोयदमध्यस्थविदषटेतेव माप्तते ।
नीवारदकवदरूषं पीताभं स्मारणम्‌ ॥
ज्ञात्वा वेशवानरं देवं सोऽहमात्मेति या मतिः ।
सगणेष्तमष्वे(मं ह्ये)तद्यानं योगविदो विदुः ॥
वैश्वानर संप्राप्य मुक्ति तेनैव गच्छति ” इति ॥ १ ॥
इदानीमतद्यानविशुद्धालनः सुषुन्नापश्चिममर्गिण षटूचक्रमेदनदरारोध्वा गतिमाह--
भिन्दन्ति योगिनः सूर्यं योगाभ्यासेन वै पुनः ॥ २॥

भिन्दन्तीति । सूर्यं पहस्रदलस्यमधिरैवतमादित्यं च भिन्दन्ति योगाभ्यासेनोपा-
यन॥२॥

१. "तदी,

यागङ्निवोपनिष्‌ । ४८९
भेदन उपायमाह--
द्वितीयं युपु्ाद्राग पर्दुदधं व्रिमपति ॥
केपाचसंपुटं भिचा तनः पयनि तत्परम्‌ ॥ ३॥
इति द्वितीयः चण्डः ॥ २॥
दवितीयमिनि। मुपुसनाया द्वितीयं पश्चिमं पर्विद्धं नि्णं परिमप॑ति प्र्िदाति मनः।
्ेशोपायोऽग्रनमिन्दावृक्तः । द्वितीयमितिवचनापमप्नाया द्व मातिति र्यौ पूर्व
मरम पश्चिममारश्च । तत्र पवमारमः प्रवृत्तिविषयः पथमे निव्रननििपयोऽन ए प्रि
शृद्धः। उक्तं च खात्मारामेण--पृरयेन्मासनं दिव्यं पृषुन्नापश्चिम मृच' मि । पश्चिम.
मुखस्य वोगिमागैतवातपरमुषं कममारमः । क्रयादमेपुरं मित्ता द्िरयाध्यात्मं रिऽ
स्थ्यथिदैवतं ब्रहमाण्डेद्ररकलम्‌ । ततमलदनन्तरं परं पदयनि माक्षत्कुषैनि ।
तदुक्तं तेवयीम्‌--
“मनप सह वागीदया भिता ब्रह्मरगर क्षणात्‌ ।
परामृतमहाम्भोधर विध्रानि तत्र कारयत्‌ ' इरि ॥ २ ॥
दृति द्वितीयः खण्डः ॥ २॥

उक्तयोगापमं प्रति मुगमोपायमाह--
अथ न ध्यायये लन्तुरारस्याच्च प्रमादतः ।
यदि त्रिकरारमावर्तेत्स गच्छेत्परमं पदम्‌ ॥ ! ॥
अथेति । अथशब्दः परान । न ध्याययेद्यानं ध्यायो ध्यायं कर्याद्याययेत्‌ ।
जन्दुेही । आटस्यादटपतताल्मद्रतो वा यद ध्यानं न दयात ययेतदन्थरुपं
त्रिकाठं तिपभ्यमार्व्तदावतयेत्यटेत परमं पदं गच्छत्‌ ॥ १ ॥
पुण्यमेतत्समासाय्रं सं्ेपात्कयितं मया ।
न्धयोगेन बोद्धव्यं भरसन्रं प्रमेष्िनम्‌ ॥ २॥
कथितं मयेति । आचार्यो नातपाक्तात्कारः रिष्यान्प्रति कति । एतदुष्ं
पवित्रं योगत मया संसेपाव्रिलरेण कथिते भवदधरवोदधम्यम्‌ । कथमन
मया प्रसन्नं परमेष्ठिनं वरहमाणं समाप्ाच प्राप्य रन्धयोगेन ब्रह्मणः पकाश्ान्मया
योगो रन्ध इत्यपरवाक्यम्‌ ॥ २ ॥
अस्य योगस्य दुष्प्रापतां श्रद्धानननायाऽऽह--

१द्‌. य॒ म॒मासात्क |

४८६ योगक्शिखोपनिषत्‌ ।

अन्मान्तरसहसरेषु यदा नाश्नाति किप्‌ ।
तदा प्यनि योगेन संमारच्छेदनं परं
संसारच्छेदनं परमिति ॥ ३ ॥
इति तृतीयः खण्डः ॥ ३ ॥
इत्यथव्रेदान्तगेता योगक्गिखोपनिषत्समाप्ना ॥ २७ ॥
जन्मेति । जन्मानरमहस्तेषु तपांपि चरतः पुंसो यदा किस्निपं नाश्नाति न मस
यति न प्रति तदा योगेन परं संपारच्छरेदनं बह पदरयनि ।
तदुक्तम्‌-- “ बहूनां जन्मनामने ज्ञानवान्मां प्रप्ते ।
वामुदरवः स्मिति स महात्मा पुदर्टमः " इति ।
विरक्तिः पमाप्यर्थनिशन्दश् ॥ ३॥
इति तृतीयः प्रण्डः || ३ ॥
नारायणेन रिता श्रूतिमात्रोपनीविना |
अम्पष्टपदवातेयानां दीपिका योगरैषिके ॥ १ ॥

इनि श्रीनाराणपििकिताऽगेवकिनोपनिषदीपिका समप्ता ॥ ३४ ॥

ॐ तुन्मटूष्रण नमः|

श्रीरामपूर्वतापनीयोपनिपत्‌ ।

नागयणकिरचितदीपिकाममेता ।

्रीरामनापनीयेऽम्मिनपश्चन्निरा्तमे तनौ :!) 1
आथवणे तथा षण्डा ङ प्वामिपे मनाः ॥ ! ॥
“"यम्याम्मधषि श्षयानम्य योगनिद्रां विनन्वनः |
नामिहदाम्बुनादामीद्रहमा विश्वघनां पतिः ॥
यस्यावयवमम्थानः कलितो लोकविसरः ।
तद्वै मगवतो रुपं विदद समूर्भिनम्‌ ।
एतन्नानावताराणां निधानं गीनमव्ययम्‌ " ॥
इतिम्मतेरनारायणकंथनानन्तरं तदवतारकथनावसरे प्राते मुख्यतवाद्रामावतार-
मादौ निरूपयति । महानारायणस्यैव कायीयेमवतीर्णम्य रामामिधस्य चरितवर्ण
नर्मारभ्ये-
ॐ चिन्मयेऽस्मिन्महाविप्णौ जाते दश्षरथे हरो ।
रथोः ङरेऽखिरं राति राजते यो मैहीस्थितः ॥ १॥

ॐ चिन्मयेऽस्मिन्निति । आदावोकारोऽ्यप्रच्यये । श्रीराम्वह्पं तु नारपिहे
निर्णीतं पृणोवतार इति । दशरथेऽधिकरणे खघोदिरीपात्मम्य मूर्वंशस्य कुठे चिन्मये
ज्ञानृखरूपे महाविष्णो क्षराक्षरातीते पुरोत्तमे ।

तदुक्तं योगतच्व--“‹ विप्णुनीम महायोगी महाकायो महातपाः !

तच््मार्गे यथा दीपो दृदयते पुरुषोत्तमः "” इति ।
नानावतोरमूढकारणे हरौ जति सत्यस्य हरे रामाख्या रामामिधा स्याद्व-
तेति पृश्वमेनान्वयः । तस्यापत्यमियन्तरङ्गसंबन्धं हित्वा तत्र जात इति बहि-
रङ्गसंबन्धविवकषा दाशरयशब्दमूचनाया । तदपि--“ दाशरथाय विग्रहे सीतावह-
माय धीमहि । तन्नो रामः प्रचोदयात्‌" इति गायक्नीमुचनाथम्‌ । प्रथमं गायत्रीमूचनं
प्रथमतः संध्योपाप्ननमूचनारथम्‌ ।

[क ^“ ~ ~ -- ~

१च "कथान" > ख, महीम्थितिः) ड, "व्यु )

४८८ नारायणाेराचितदीपिकासमेता- [ १ खण्डः ]

तचथा--(^तायं प्रातश्च मध्याहे रामसंध्यां समाचरत्‌ ।

आदायाञ्जलिना सम्यगपेनमाामनुं सकृत्‌ ॥

जलं दक्षिणहस्तस्थं सव्यहस्ते विनिक्षिपेत्‌ । .

तज्निखताम्बुना मूध्नि पिशरेनमाकामनु स्मरन्‌ ॥

दशाक्षरेण तच्छेषमभिमन्ञ्य जं पिबेत्‌ ।

पुनरञ्ञछिाऽऽदाय जछमूध्वं तरिरस्किपेत्‌ ॥

मण्डलस्थाय रामाय नमध्वं कल्पयाम्यहम्‌ ।

ततो रामोऽहमस्मीति गायत्रीं नियतो जपेत्‌ ॥ `

समपरभृति यत्पापं दशमियीति संचितम्‌ ।

पुरश्ररणमस्याश्च चतुरक्षनपावमि ॥

ओमादिभकतिदा समृता हीमादिर्वाकपदा प्रोक्ता ।

श्रीमादिः श्रीपदा ज्ञेया छ्वीमादिहिं वशंकरी ।

अनयाऽऽराधितो रामः सर्वां प्रयच्छति" ॥

ततोऽषटाविरातिल्पणम्‌ । इति रामपत॑ष्या । अप्यापलवत्संबन्धविवक्षायां तु

दाररथिरिति सख्यात्‌ । जातघबन्षे तु दाशरथ इति । तथा च प्रयोगः--
प्रदीयतां दाशरथाय भैथिली इति । दरारथे जात इति विग्रहे हि तत्र
जात इलयोत्समिकः स्यात्‌ । किंच बहिरङ्गपंबन्धोक्या ब्रह्मणो वास्तवपब-
स्धाभावोऽपि पूचितत्तेन यथा नृिहस्य॒सतम्माज्न्भ मत्स्यस्य मनोरज्नशितो
वैराहस्य ब्रह्मणो नासिकातस्तथा रामस्यापि दशरथे रीख्या जन्म न तु कर्मैवाप्-
नादिप्युक्तमपलयपलयवतसंबन्धनितरन्धनमिति । दशाक्षरमन्रमारामनरौ वक्ष्येते । रामा-
स्यानिषैचनमलिं रातीलादि ॥ १ ॥

स राम इति ोकेषु दिद्रद्धिः परकरीडृतः ॥

राक्षसा येन मरणं यान्ति खोद्रकतोऽथवा ॥ २॥

रामनाम भवि स्यातमभिरामेण वा पुनः ॥

राक्षसान्मर्खूपेण राहुर्भनसिजं यथा ॥ ३ ॥

मभाहीनांस्तथा कृत्वा राज्यार्हाणां महीभृताम्‌ ॥

धर्मम चरतरेण ज्ञानमार्गं च नामतः ॥ ४ ॥

यथा ध्यानेन वैराग्यमथ खस्य पूजनात्‌ ॥

तथा सखस्य रामाख्या मुषि स्यादथ ततः ॥ ५ ॥

१६, वराहस्य । २ क, यस्य । ३ क. ध, रामस्य)

[ १ सण्डः ] भ्ीरामपूषेतापनीयोपनिषत्‌ । ५८९

प॒ हरिर्वह्दधिोकेषु राम इति प्रकटीकृतः । महीस्थितो ममो निलयं वत्राति
ददाति पतापरम्योऽचिहं वाञ्छितं राजते शोत वेन्वथैताश्रयणेन राम इति छेकेषु
विद्धिः स्तः । रतिः ्रृतिमात्ररेषः । महीस्थितश्ब्दस्याऽऽवक्षररोषः । राक्षप्-
मरणराब्दये वाऽऽयक्षररेष इति व्युतप्यन्तरमाह--राक्षसा इति । रामो राक्षप्म-
देन सति प्रपिदधेः । आचाक्षररोषः । अथवा हित्यादिरब्दवयच्छाशब्द एवायं न
क्रियाशब्दः । गुणातिरायात्त॒ प्रसिद्धि गत इतयाह--खोद्रेकतोऽथवा रामनाम भुवि
स्यातं निमित्तनिरोक्षमेव यादच्छिकग्धुहरिशन्द्राङकादिनामवत्खोत्कषदेव विख्या-
तम्‌। निमित्ताम्तरममिरामेण वेति । रामनाम मुवि स्यातमिदयनु्वाति । रमयतीति रामः।
जवलितिकप्तनतेभ्यो णः । विग्रहान्तरं राक्षपानिति । रक्षप्तान्मत्यख्येण प्रमाहीना-
सृत्वा रामनाम मुवि ष्यातमियन्वयः । राक्षपम्ल॑शब्दयोराचक्षरशेषः । मनपतिजं
चन्द्रम्‌ चन्द्रमा मनसो जातः" इति मन्रवणात्‌ । यथा राहुः प्रमाहीनं करोति तथा
राक्षसान्प्रमाहीनान्करोति स॒ राम इयर्थः । अराञ्याहात्रक्षतान्परभादीनान्कृता राज्या
नाष तदधपरमायु ान्करोति तेनाश्य रामस्येवाह--राज्याहणामिति । यश्ररि-
त्रेण श्रुतेन धर्ममार्गं राति नामत उचारिताज्ज्ानमा्ं राति यो ध्यानेन वैराग्यं राति
सवस्य पूनना्मस्कारप्तत्यादिकदशवयं राति ददाति रान्यार्हणां महीमृता सृबन्धपरा-
मान्ये षष्ठी । तथेत्यङ्गीह्येतच्तुष्टयै॑रात्ययमतोऽस्य रामास्या भूत स्यात्‌ । अथ
तत्तो वस्तुतः । अथे उच्यत इति शेषः ॥ २॥ ६॥ ४ ॥ ९ ॥
रमन्ते योगिनीऽनन्ते नित्यानन्दे चिदात्मनि ॥
इति रामपदेनासौ षरं ब्रह्माभिधीयते ॥ ६ ॥
रमन्त इति । रमन्ते यौगिनोऽत्रेत्यधिकरणे घ्‌ । एषं तालर्यवृ्या वाञ्मयपतार-
त्वादरामपदं म्युत्पादितम्‌ । तस्य सरत्वं महादेवेन प्रकारितम्‌ । तचथा--रतको-
प्परिवि्तरे रामायण रेशवरेण तरिषु छोकेषु विमञ्य दत्ते एक्षरद्रयमवशिष्टं ततस्वहदि
स्थापितं तकि राम इति । अयमकारत्याग एकाक्षर मचः साकारो यक्षरस्योऋष्या-
दिकं गायत्रं रामः ईद्रीर्धमानायवराजेन षडङ्गानि ।
ध्यानम्‌--“शरयूतीरमन्दारेदिकापङ जान ।
दयाम वीराप्ननाषठनं ज्ञानमुदरोपशोमितम्‌ ॥
वामोरुम्यस्ततद्धसं प्ीतारक्षषणसेवितम्‌ ।
उविक्ष्यमाणमात्मानमात्मन्यमिततेनप्म्‌ ॥
शुद्धसफयिकपंकाशं केव मोक्षकाङ्क्षया ।
चिन्तयन्परमात्मानं मानुखक्षं जपेन्मनुम्‌ ॥

१. ड, प्रसदः ।२क. नो यत्र नि" । रग. व. प्र" । ४ ड, डूवीयंभा" ।
६२

४९० नारायणविरवितदीपिकासमेता- [ १ खण्डः]

तारमायारमानङ्गवाक्खबीनैपतु षडः ।
दषस्यक्षरशन्द्रमदरान्तश्चतुरक्षरः ॥
द्विषा मुन्यादिकं लेषा पर्ववतसपुरश्रम्‌ ।
अनते देशकाकृतपरिच्छेदशन्ये निले नियतेऽवयवव्रिकारशुन्ये चाऽऽनन्दे च
पूतैकर्पे चिदात्मनि विद्ध मूर्ततरह्मणि योगिनो निरुदेद्धियग्रामा रमन्ते ध्यानेन
तृप्यन्तीति हेतो रामपदेनापतावेव दशषरथात्मजो मुस्यं बरहममिधीयते । नतु मूर्तस्य
कयमानन्त्यादि नन्वमूतस्यापि कथमानन्लादि वचनादिति चेत्पमः पमापिरपरिदष्टा-
सवीकारस्तुमयत्रापि स्मः । तस्मात्‌ दर वाव ब्रह्मणो रूपे मूतं चामूतँ च" इतिश्रुते-
रपंकोच एव न्याय्येन वचनानि त्वपर्वतादितिन्यायात्‌ । अलयकिकारथबोधनं शरुतर-
ठकार ख ॥ ६ ॥
रामशब्दाथं निरूप्य बरह्मणः कथं शरीशिविमिलाशङ्कयोत्तरमाह--
चिन्पयस्याद्वितीयस्य निष्कटस्याशरीरिणः ॥
उपासकानां कायौ ब्रह्मणो रूपकखना ॥ ७ ॥
चिन्मयस्येति । जाञ्ध्ैताविदयातत्कार्यामावः क्रमेण विरेषणचतुषटयस्यार्थः।
चिन्मयस्य बरह्मणो रूपकमना मायिकं रुपमिलर्ः । खरूपानतिरिक्तया मायाशक्ला
नटस्येवेकस्यापिं विरुद्धनानधर्माविरोध इति मावः । माया ह्यादिपुरुषस्य मनसेन संक-
सिपित मायिकम्‌ ॥ ७ ॥
तदायुधादिकमपि करितमेवेल्याह--
रूपस्थानां देवतानां पुंसूयङ्गक्ञादिकरपना ॥
द्वि चतवारि षदष्ठाऽऽसां दश दवादश्र षोडश ॥ ८ ॥
अष्टद्ामी कथिता हस्ताः शङ्ादिमिथृताः ॥
सहशवान्तास्तथा तासां वर्णवाहनकस्पना ॥ ९ ॥
` रूपस्थानापिति । खपे तिष्ठन्ति रपस्यास्तापं देवतानाम्‌ । प॑स्त्वकल्पना यथा
रामः पुमान्‌ । ख्ीत्वकल्मना यथा प्रीता खी (त्वं कुमार उत वा कुमारी" इति मग्र
वर्णैः । अङ्गकटपना यथा त्िनयनचुरमुनतवादि रुदरविष्णवादीनाम्‌ । अखकल्यना यथा
श्च धनुनन्दकः खदुः । यद्रा पटङ्ौन्यारम्य वज्नाबज्ञपर्न्तानामावरणानां कल्पना ।
आदिशब्दादूषणादिकषना । उक्तमर्थमुदाहरति-- द्वि चल्वायैति । आप्तां देवतानां
दि द्वौ हस्तौ कथिताितिः विपरिणामोऽविभक्तिकश्च निर्देशः । तथा चत्वारे चत्वारो
हाः कथिता यथा हरेः । टिङगन्यल्यः । तथाऽऽपं षटुमुनाः कथिताः यथा मूर्ति

१, ड, '? अक्ष" । २ क. पु्ीरिक्गादि'। ३. इ, दार ४ ध. इ. ^ति प

[ { ण्डः ] भीरामपूषैतापनीयोपनिषत्‌ । ४९१

मेदानामन्विकाया अष्ट हस्ताः पृरुषोत्मप्य दश्च शंकरस्य दवादश पोडशाष्टदश
चण्डिकामूर्तिमेदानाम्‌ । शङ्घादिमिरायुधैः । प्रहतं हस्ता विश्वरूपस्य । वर्णाः इयाम.
शेतादयो वाहनानि पकषन्द्रृषन्रादीनि तेषां कल्पना न तु व्तुवृत्तिः ॥ ८ ॥ ९॥
शक्तिसेनाकरपना च ब्रह्मण्येवं हि प्श्चधा ॥
केरिपतस्य शरीरस्य तस्य सेनादिकरपना ॥ १० ॥

- शक्तेरपि कल्पना खरूपरातिरिक्तायाः परथक्शक्तेरभावात्तस्याः पार्थक्यं कल्प्यते ।
अथवा प्रमुमन्रोत्पाहक्षणाि न्तः शक्तयस्तापां कल्पना । मेना सैन्यं तस्य कलयन ।
एवं बरह्मणि पञ्चधा करना रूपकरपना पूं्यङ्गा्ञादिकसपना वणंकाहनकल्पना
शक्तिकटपना सेनाकलपना चेति । यद्रा ब्रह्मणि रामचन्द्र एव युद्धावसरे राक्षप्तविमो-
हनाय नानारूपादिपश्चककरपना । अथवा ब्रह्मण्येवं हि पश्चधेति प्रेणान्वेहि । ब्रह्मणि
पञ्चायतनमेदेन कलितस्य देह्य सतस्तस्य सेनादिकस्पना ॥ १० ॥

ब्रह्मादीनां वाचकोऽयं मत्रोऽन्व्थादिसंत्कः ॥
जप्तव्यो मश्रिणा नेवं बिना देवः प्रसीदति ॥ ११॥
ब्रह्मादीनां स्थावरान्तानां वाचकोऽयं मनर राममन्रः | वक्ष्यति हि--'“तथैव
रामबीजस्थं जगदेतच्चराचरम्‌" इति । यद्रा--“इति रामपदेनासो परं बह्म" इलया-
दीनां पूर्वोक्तानामर्थानां वाचको रामनामात्मको मन्न । आदिशब्दः प्रकारार्थः पूरवो.
त्प॑निवेशपे्ः । यद्रा -तरह्द्वितपरमानन्दात्मा तदादीनां वक्ष्यमाणपप्तचत्वारिशबय-
हानाम्‌ (मन्ते योगिनो यत्र इबुक्तस्य मूरवयूहप्य च वाचकः । अन्वर्थं स्वंथा-
नुगतं ब्रह्म तदादि प्रपश्चनातं तस्य सन्ता ज्ञानं यस्मातोऽन्वथादिपिजतः । खर्थे कः।
पषैवाचक इत्यथः । यद्वा द्रो हत्रीहिः । अन्वस्त आदिरंज्तकश्च । अन्व-
थता भननात्राणनान्मन्रः इति । शाक्षप्ता मरणं यान्ति' इत्यादिपुवेकतेश्र्थिरुगतारथः
आदितेन्तक आदिमन्रतवाज्गदादिताचच । म॒ च मनब्रिणा गुरुतो रन्धमन्नेण जप्तव्यः ।
विपक्षे बाधकं नैवमिति । एवं विनाऽयैस्मरणपुैकमनच्रनपं विना देवः परेश्वरो न
प्रपीदति ॥ ११ ॥
क्रिया कर्मेति करतृणामर्थ मच्रो ददलय ॥
मननाञ्जाणनान्मव्रः स्ैवाच्यस्य वाचकः ॥ १२॥
क्रियेति । क्रियौ हादनादिूपा कर्म॒रकषोमरणादि । इलयेवमात्प्ककर्मकर्तृणा
गुणानां मायिकतेन प्रमार्शचैत्वरहितानां सतां देवानामथ मन्रो वदति । मचत
कप्मादत आह--अथेति । अथेतयुपक्रमे । मननाहोधनात्राणनन्मच्रः । घाणस्य

१. "या ध्यानादि) रच. शक्षोमार'। ३ ध. ड. कमक ।

४९२ नारायणषिरचितदीपिकासमेता-- [ २ खण्डः

करणं आणनम्‌ | मननेन अयते मनर इति विग्रहः । आदयः संपदादिक्रिबन्तः । अन्यः
शुषि स्थः इति कान्तः । सर्वस्य वाच्यस्य वक्तव्यस्य वाचकः प्रणववद्ह्माभिधायक-
तवाद्र्णि च पर्वानत्मावात्‌ ॥ १२ ॥

सोभयस्यास्य देषस्य विग्रह यत्रफरपना ॥

विना यत्रेण चेतना देवता न प्रसीदति ॥ १२॥

इति रमपू्वतापन्युपनिषादि प्रथमः सण्डः ॥ १॥
सेति। प्रा पञ्चधा कलना । अस्य रामस्य यन्यकना यच्रलरूपम्‌ । उभ-
य्य पु्मकृ्यालकस्य मू्तामतात्मकस्य मूरसयूटबयुहात्मकस्य वा । उभाभ्यां ज्ञान-
कियाराक्तिम्यां सहितस्य वा । देवस्य विग्रहः शरीरं यन्रस्यदेवानां पेनाख्पत्वात्‌।
। तस्य पेनादिकल्मना › इति शरुते । प्वैदेवमयमेकमेव देवस्य विग्रहः शरीरं
यच्रमिल्ः । अथवा प॒ मन्रोऽभयस्य निर्मयस्यास्य देवस्य रामस्य विग्रहः शरीरं
मि मूढेन कटपयेत्‌ ' इति स्यतेः । ततो यचकस्पना कर्तव्या । अयं यच्रविधिर्‌-
करणे बाधकं विनेति ॥ {३६ ॥

इति धरीरामपरवतापनीवोपनिषदीपिकायां प्रथमः सण्डः ॥ १ ॥
देवखरूपमाह--

सम्ज्योतिभैयोऽनन्तरूपी समैव भासते ॥

जीवतवेनेदमां यस्य शष्टिखितिट्यस्य च ॥ १ ॥

कारणत्वेन चिच्छक्त्या रजःसखतमोगुणेः ॥

यथेव -बटवीजय्ः प्राकृतश्च पहाहुमः ॥ २ ॥

तथेव रामभीनस्थं जगदेतचराचरम्‌ ॥

रेफारूढा मूर्षयः स्यु; शक्तयसिस् एव चेति ॥ ३ ॥

स्वभूरिति। खयमन्यनिरपक्षो भवति विदयते खमूः । ज्योतिर्मय: प्रकाशात्मा,

अनन्तो देशतः कार्पश्च पािमापिरहितः । अनन्त इदेव वक्तव्ये सूपीति-
पदं रूपवततेऽप्यनन्तताम्याहतिपूचनार्थम्‌ । खेनैव मापते न तव्येन खप्रकाराक-
त्वात्‌ । अथच खमूषिनदज्योतिमैयो रेफमिहितोऽनन्तरूप्याकारेण निषपितो मध्य
आरिङ्कितो रमिति मच्रः खेनैव खात्मैव भातो राढ्दस्य हि खरूपमर्थो बाह्य
शेति । यद्रा स्फोटस्य ब्रह्मलद्पतवात्तसय च खयप्रकाक्त्वात्‌ ¡ जीवसेनेति ।
य्य जीवत्वेन सि्युपत्तिरयप्य च कारणत्वेन चिच्छक्त्या रजःसतवतमोगुणेषै-

१ क. प्रथमोपनिषत्‌ । ९ घ्र. ड.वा। तत्र यचमस्यदे। ३ ड, मूर्तिमु। ४ क्‌,
'हान्ुमः । ५ च. रामेति ।

[>

[ २ सण्डः] भ्रीरामपूषतापनीयोपनिषत्‌ । ` ४९३
थारस्यमिदं वर्ते । यस्य चिच्छक्त्या जीवत्वेन गुणैः सृष्यादिकारणत्वेन चैदं
सरव विषयिविषयहपं मातीलयथैः । कथं भूतमिदम्‌ । ॐ प्रमात्मखरूपमेव वत्तु-
गलया । यथैवकारसयैव च रामबीनमिति वटवीनदृष्टानेनाऽऽह-- ययेति । प्रकृतः
रकृतेषैटबीजादुसन्तः । रामबीजं रामिति तत्र स्थितम्‌ । अर्थे राम एव बीजं
कारणं तत्र स्थितम्‌ । अस्य विधानं प्रागुक्तम्‌ । रेफारूढा इति । रेफोपरिस्थाः ।
आ ब्रह्मा | अः कृष्णः । मौ महेशवरसिस मूततयः । यथा प्रणवस्याऽऽकारकार-
मकारा ब्रहमविष्णुरद्रालदरत्‌ । तिलः शक्तय उव्पत्तिश्ितिषंहारशक्तयः । यद्रा
बिन्दुनादबीजना रौद्री षयषठा वामा च रद्रवहयविष्णुनिष्ठा ज्ञनेच्छाक्रियाशक्तयो वा ।
तदुक्तम्‌-“^ैद्र निन्दोत नादाज्ज्येष्ठा बीजादजायत ।
वामा ताभ्यः समुत्प्रा रढब्रह्मरमाधिपाः ॥
ते ज्ञानेच्छाक्रियात्मानो वहैनद्र$खरूपिणः" इति ॥१।२।६॥
सीतारामौ तन्मयावत्र पूज्यौ जातान्याभ्यां भुवनानि द्विसप्त ॥
स्थितानि च परहूतान्येव तेषु ततो रामो मानो पायर्याऽध्यात्‌ ॥
नगत्ाणायाऽऽत्मनेऽस्मै नमः स्यान्नमस्तरैकयं पवदेतपागुणेनेति॥*४।(१७)
हति श्रीरापपषैतापनीयोपनिषारि द्वितीयः खण्डः ॥ २ ॥

सीतारामौ तन्मयौ `प्ङृतिपुरुषमयौ । अत्र वीने 'पून्यौ बीजस्य मूतितवानूरि
मूढेन कल्पयेत्‌ इत्युक्तेः । आभ्यां सीतारामाम्यां द्विप द्विरधृततानि प्रप्त चतुर्दशे
तवथैः । जातान्युत््नानि स्थितानि च तेरेव स्थितिं प्राप्तानि । प्रहतानि छीनानि
तष्वकौराकारमकरिषुब्रहमविष्णुपहेशरेषु । ततः कारणाद्रामो मायया मानगोऽध्यात्‌ ।
मायया कपटेन मानवोऽहमिति दध्यौ । श्र शीताय खहितिमचेण पीता पूज्या ।
अयं खतन्रोऽपि । अप्य जनकगायत्रैशीता ऋष्याव्याः । श्रीं बनं खाहा शक्तिः
दीर्ल्बीनायेन षडङ्गम्‌ । वेषणवे पौरे पूना । राघवयुतां खर्णामां प्बमहसां रामा-
टोकनतत्यरां ध्यायेत्‌ । पुरश्ररणे वणंर्षं जपः । कमेः पायसेन वा दशांशहोमः।
एषमिष्टाथपिद्धिः । जगत््ाणाय जगता प्राणात्मनेऽप्ते रामाय नमो नमप्कारः स्यात्क-
तम्य इलः । नमस्तु कृतेति शोषः । नमस्कारं तु कृत्वा प्रागुणेन गुणेभ्यः प्रामरेण
ब्रह्मणा नमस्यदेवतया पहैक्यमात्मनो रामोऽहमिति प्रकरेत्‌ 1 नमशक्यमिति पठे
स्पष्टोऽ्ैः । इतिशब्दः सण्डपमपो ॥ ४ ॥

इति श्रीरामपुवतापनीयोपनिषदीपिकायां द्वितीयः खण्डः ॥ २ ॥

१क.ख. ग. ध. “याऽ्थात्‌ । २ घ. ड. ननमूततिमू । ३ च. कारोका । ४ ध. सीताया ।
५४. शरीताः । ६ घ. ररनुजाः।

४९४ नारायणविरचितदीपिकासमेता- [ १ खण्डः]

मनच्रपदायीन्वदज्पास्योपाप्केक्यकरणप्रकारमाह--
जीववाचि नमोनाम वाऽऽत्मा रामेति गीयते ॥

तेदास्पिका या चतुथी तथा चाऽऽयेति कथ्यते ॥ ? ॥
जीववाचीति | नमोनाम नम इति नाम प्रातिपदिकं जीववाचि जीवमात्रं वक्ति
त्य नम्नत्वानम्यामिधानम्‌ । रामेति न्ना चाऽऽत्मा गीयते । तदामिका तेन रमे-
णाऽऽतमनेक्यमाधत्नैकपदतां गता या चतुथी विभक्तिरायेति तया च तथा कथ्यते
रामात्मव्वं कथ्यतेऽ्थीज्जीवस्य । तथोच्यते जीवात्मनोरेकेयमेवोच्यत इति तेन यस्त-
्वमस्यादिवाक्यार्थः स॒ एवास्य मच्रप्यार् इवर्थः ॥ १ ॥
वाक्यार्थमाह-
मरत्रोऽयं वाचको रामो बाच्यः स्याघोग एतयोः ॥
फरैदशरैव सर्वेषां साधकानां न संशयः ॥ २ ॥
म्रोऽयमिति । अयं मच्रो वाचको रामस्य रामोऽस्य मन्रस्य वाच्यः स्थात्‌ ।
एतयोरवाच्यवाचकयोरयोगो योजनमात्मना परैक्यापादनमस्यायमर्थ इति निश्चय रेक्यमा-
वनं वा वषं साधकानां फटप्रदो निधितमेव । अर्थानुस॑थानपरकं मन्रनप रेक्यमवे-
न च फटविरोष इयर्थः ॥ २ ॥
इममेवारथं दृष्टान्तेन सष्टयति-

यथा नामी वाचकेन ना्ना योऽभिपुखो भषेत्‌ ॥
तथा बीजात्मको पत्रो मन्रिणोऽभिषुसो यवेत्‌ ॥ २ ॥
यथेति। यथा यो नामी नामवान्प वाचकेन नाश्नाऽऽकासितः सत्भिमुसो भवेदाका-
रयितुरिति रोषः। यद्वाऽऽययलाकारयतीलाय्‌ । भय गृतौ, आ्पृवैः किप्‌ । तस्याऽऽय
आकार्यितुतियर्थः । तथा बीनत्मको मन्न नामवज्ज्ञत्यः । येनाऽऽकारितो देवो
मनिणोऽमिगुलः संमुसो मेदिलध्याहारेण योन्यम्‌ । यद्वा तथा त्दवीनात्मको मन्नो
रीमिति मन्न: । यद्रा बीजं नगत्कारणं रामलदाप्मकलेन सहैकयमापन्नो म्र एकाक्ष
रादिःस्यसापकमचेयज्ञने सति पर्वरतपदार्थवकयार्ज्ञने वा सति मिणो नपतु-
रभिमलः शीघ्रफटदो भवेदिति पदार्थवाक्यर्थज्ञान देवयज्ञ च फटमुक्तम्‌ । उक्त
च--“देवतागुरुमच्राणां मावयेदैक्थमात्मना" इति ॥ ६ ॥
न्याप्माह--

बीनरृक्ती म्यसेदक्षवामयोः स्तनयोरपि ॥
कीलो मध्येऽिनाभाव्यः स्ववाञ्छाविनियोगान्‌ ॥ ४ ॥

१क.खल.ग. तादासिका।२क. गीयते। ३ च. प्दश्च स्‌।४ग. घ. रामिति।

[ ३ सण्डः ] शरीरामपूतापनीयोपनिषत्‌ } ४९५

बीजेति । बीजमादयपदं दक्तिरुप्तमपदम्‌ । तदुक्तं शोनकषकसपे--“जानीयात-
थमं वणर वीनं शक्ति नतिं तथा इति । बीजं दक्षिणस्तने शकि वामस्तने न्यतेत्‌ ।
केचनाऽऽयेति राक्तिमाहुः । बीनशक्तिन्यापो दक्षवमकोशयोरिलयेके । गृह्यपादयोरि-
त्यन्ये । रामेतिविरेषोक्तः स्तनयोर । कीटो य इति वर्णो मध्ये स्तनयोर्मध्येऽविना-
भाग्यो नियमेन न्यप्तनीयः । न केवलं कीरो हृदि न्यस्य क्तु खस्य वज्छाऽमि-
लापो विनियोगश्च तावपि न्यस्यावि्ाह--सखेति । प्रयोगस्तु श्रीरामप्रीतये रकषम्यादि-
रातये वा जपे पूजायां वा तरिनियोग इति ठि स्मतेष्यमिति । यद्वा ननु दये कील
म्याप्तस्य किं प्रयोननमत आह--सवेति । खस्य या वज्छा साधकस्य योऽमिराष-
स्तस्या यो विनियोगो विरोषेण नियोगो मेति प्रेरणं तद्वन्हदि न्यस्तः सन्साधके-
च्छापुरक इत्यर्थः ॥ ४ ॥
सर्वेषामेव मच्राणामेष साधारणः क्रमः ॥
अत्र रामोऽनन्तरूपस्तेजसा वहिना समः ॥ ५॥
सर्वेषामिति । बीनं शक्तिः कटकमिति ्यं खवाञ्छाविनियोगाम्यां सहितमुक्त-
स्थनेषु संन्यपतमीयमिति प्थैराममन्वपाधारणो विषिरियर्थः । अनेनोक्ता वक्ष्यमाणाश्च
वै मन्त्राः सामान्यत उदिष्टा ज्ञेयाः । उद्धारः शिष्टन्याप्रा इष्यादयः षडङ्गानि
चापिशब्दचदाब्दपूवितानि ।
यथा---“अनन्तोऽन्यापननः सेन्दुबीनं रामाय डन्मनुः ।
षटक्षरोऽयमादि्टो मनतां कामदो मणिः ॥
ब्रह्मा प्रोक्तो मुनिरछन्दो गायत्रं देवता मनोः ।
देशिकेनैः समाख्यातो रामो राक्षसमर्दनः ॥
दीयमाना स्वबीजेन कुर्यादङ्गानि षट्‌ क्रमात्‌ ।
ब्रहम भुवोमध्ये दन्नाभ्यन्धुषु पादयोः ॥
षडक्षराणि विन्यस्येन्मन््य मनुवित्तमः, ॥
इति पशचक्षर उद्धूतो बीजं चोदधतं तयोरयोगे षडक्षरः सिद्धः प च मन्त्ररानक्षदुद्धारेण
रे राममन्त्राः पूचिताः । ते यथाव्चतुरषरान्ता उक्ताः पशचाक्षरादयः पिधाना
उच्यन्ते-
“प्रतिष्ठो रलो वतच्रणो मनुः स्मृतः ।
विश्वामिरो मुनिः प्रोक्तः पङिदन्दोऽस्य देवता ॥
रामभद्रो बीजरक्ती प्रथमानानती क्रमात्‌ ।
भूमध्ये हदि नाम्यन्धवोः पादयोिन्यपेन्मनुम्‌ ॥

१ घ, “्यधूषु । २ घ. स्वरौ । ३ ड. हृत्य" ।

४९६

नारायणविरचितदीपिकासमेता- { ३ खण्डः ]

षड पूर्ववद्वा पचचमर्मतुनाऽलकम्‌ ।
मध्येवने कपत मूले पुष्पर्तापतने ॥
रक्षमणेन प्रगुणितमकष्णः कोणेन सायकम्‌ ।
अविक्षमाणं जानक्या कृतम्यजनमीश्वरम्‌ ॥
जटामारटप्तच्छीषं यामं मुनिगणावृतम्‌ ।
रक्षमणेन धृतच्छ्रमथवा पुष्पकोपरि ।
दशास्यमथनं प्राषत्ससुग्रीवविभीषणम्‌ ॥
विनयार्थं विरोषेण वर्णहक्षं जपेन्मनुम्‌ ।
सखकामशक्तिवाग्टकष्षीतारा्ः पञ्चवर्णकः ॥

` षडक्षरः षदः स्यज्चुररगफटप्रदः ]

पञ्चान्मातृकामन्तव्णपरलेकपूर्वतः ॥
ठ्ष्मीवान्मथादिश्च तारारिः स्यादनेकधा ।
श्रीमायामन्मयकरेकबीजायन्तगतो मनुः ॥
चतुः स्र एव स्यातयदुरणो वाज्छितप्रदः ।
खाहान्तो हंफडन्तो वा नयन्तो वा भवेदयम्‌ ।
बरह्मा संमोहनः शकति्ैकषिणामूतिरेव च ॥
अगस्त्यः श्रीशिवः प्रोक्ता मुनयोऽत्र कमदिमे ।
छन्दो गायत्रं च राममद्रोऽस्य देवता ॥
अथवा कामबीजदेरविशवामित्रो मुनि्मनोः ।
छन्दो दैव्यादिगायघ्ी राममदरोऽप्य देवता ॥
वीजरक्ती यथापूषं षदड्व्ानिन्यपेत्ततः ।
ब्रहमरसे भूवोरमध्ये हताम्यनधुषु पादयोः ॥
बीजैः पदूदीधेयुक्तेवा मच्ार्णेवी षडङ्ककम्‌ ।
ध्ययेत्कल्पतरोगूहे सुवणैमयमण्डये ॥
पुष्पकास्यविमानान्तः पिहाप्ननपरिच्छदे ।

पये वमुदरठे देवमिन्दरनीरमणिप्रभम्‌ ॥
वीराप्तनप्मारूढं ग्यास्यामुद्रोपशोमितम्‌ ।
वामोरुन्यसतहसतं तं दीताक्षमणतेवितम्‌ ॥
सवामरणपंपन्नमतुलकषं जयेन्भुम्‌ ।

यद्वा स्मरादिमन्राणां नपाहं वा हरि सरत्‌ ॥

१५, तं सीताः.

` ३ सण्डः ] भ्रीरामपूषैतापनीयोपनिपत्‌ । ४९७

रामश्च भद्रचन्द्रानतो ज्ञेयो नतियुतो द्विधा ।
तारादिप्तहितः सोऽपि मच्र्तष्टक्षरः स्मृतः ॥
ताराचयाद्यन्तगः सोऽपि नवाणैः स्यादनेकषा ।
तारं रामश्चतुथ्यन्तः करोधाज्ञं वहितस्पमगः ॥
अष्टार्णोऽयं परो मन्न ऋष्यादि स्यात्षडर्णवत्‌ |
जानकीवल्मं नतं हेनांया हुमारिकाः ॥
दशाक्षरोऽयं मन्न: स्यादरपिषठः स्यादषिः घ्राट्‌ ।
छन्दस्तु देवता राः शीतापाणिपर्िही ।
आदयो बीजं द्विटः शक्तिः कामेनाङ्क्रिया मता ॥
दिरोटखाटभूमध्यताुकषठेषु ह्यपि ।
नाम्यन्धुनानुपदेषु दशाण चिन्यसेनमनोः ॥
अयोध्यानगरे रत्नवित्रसौवर्णमण्डपे ।
स्दारपुष्यराबद्धविताने तोरणाश्चिते ॥
पिहाप्तनप्तमाषूदं पुष्पकोपरिराघवेम्‌ ।
रक्षोमिरहरिमिरदम्यवरयानगतैः दभैः ॥
संस्तूयमानं मुनिभिः प्रहैशच परिसेवितम्‌ ।
श्ीतारक्षितवामाङ्कं चकषपणेनोपश्ोमितम्‌ ॥
दयामं प्रसन्नवदनं परवमार्णगूषितम्‌ ।
ध्यायन्नेव जपन्मच वर्भक्षं विचक्षणः ॥
दशांशं जूहयद्वेलैः एठेमधुरंयुः ।
रामं उन्तं धनुष्पाणये ते स्यद्रहिसुन्दरी ॥
दशाक्षरोऽयं मनच्रः स्यामुनित्रया विरर्ममृतम्‌ ।
छन्दस्तु देवता प्रोक्ता रामो राक्षसमर्दनः ॥
आद्यो बीजे द्विठः शक्तिसेनेवाङ्गानि पूर्ववत्‌ ।
वर्णन्यासं तथा ध्यानं पौरश्चरणिकै विधिम्‌ ॥
द्शाक्षरोक्तवत्कुयौचपवाणधःं स्मरेत्‌ ।
ॐ हृद्धगवते रामचन््मद्रौ च इ्युतौ ॥ `
अकौर्णो दविविषोपास्य ऋषिध्यानादि पूर्वत्‌ ।
भ्रीपूवं जयमध्यस्थं तद्विधा रामनाम च ॥

१. भः सीताः । २. द्विदः। ३ घ. "म्‌ । सीताः । ४ घ. 'णदोभित'। ५ घ. "कार्थ
दवेषिधाऽथास्य । ,
६३

४९८

नारायणबिरचितदीपिकासमेती-- [र सण्डः ]

अयोदशारणं ऋष्यादि पूर्व्स्वकामदः ।
पदत्रयदिरावततेरगध्यानं दश्ाणैवत्‌ ॥

पतता हृद्धगवते रामं डन्तं महा (£) ततः।
परुषायपदं प््ादृदन्तोऽष्टादशक्षरः ॥
विश्वामित्रो मुनिर्छन्दो गायत्रं देवता मनोः । `
द्शास्यदपदटनो रामभद्रः समीरितः ॥

तारं बीजं नतिः शक्तिः षडङ्गं कल्पयेत्ततः ।
मूढमच्रं कोशे सल्सधमनन्तरम्‌ ॥
राबणान्तकनामानं पर्वरोकदितं तथा ।
सवाुपरपत्नवदनं चतुर्थ्या मनसा वदेत्‌ ॥
नन्दिरामस्योपवने मरतायत्तकोतुके ।

सेये सुगनिपुष्पचैवृक्षलण्डेश्च मण्डिते ॥
निशानमेरीपट्हशङ्खतृयीदिनिःखने ।
प्रवृत्तये परितो जयमङ्गलभाविते ।
पदीरपुमृणोशीरकर्पूरागसगन्धते ॥
नानाकुषुमपौरम्यवाहिगन्धवहानिते ॥
देवगनधर्षनारीमिगीयन्तीभिरख्कृते ।
तिहापनपमारटं पष्पकोप्रिराघवम्‌ ॥
सतोमित्रिशर्तोपहितं जयमुकरटकोभितम्‌ ।
चापबाणधरं स्यामं प्सुभ्रीवविभीषणम्‌ ॥
हत्वा रावणमायातं कतत्रेटोक्यरक्षणम्‌ ।
रामभ्रं हदि ध्यायन्दरशरक्षं जपेन्मनुम्‌ ॥
राममद्रमहे पूव टाप्ाग्युत(?) ततः परम्‌ ।
वीरं नृपोत्तमपदं ददाप्यान्तके मां ततः ॥
ततो रक्ष ततो देहि पश्वादाप्य मे श्रियम्‌ ।

अद्चिरफः । बुः खरूपम्‌ ।

द्वा्िशदक्षये मनो तिशामित्रो मुनिेनोः ॥
छन्दोऽनुष्टु्धेवता च रामचन्द्रः प्रकीर्तितः ॥
चतुष्करणवेदान्विवस्वलेरङ्गक्पना 1

मषिं महे दशोः धोत्रे गण्डयुमे सनाप ॥ `

`." १७. नमसा। ष. ड. रम्यः। ३ घ, च्रिमीता। ४ घ. "तारि । ५ घं. “नधुजत।
६. फः धुःस्व'।

( \ एण्डः ] ` शरीरामषैतापनीयोपनिषत्‌ । ~ ४९९

आस्ये दोःसंधिषु गे लनटक्नामिमण्डटे ।

के पायुपादपेपिषर्ग्यतेनमनोः ॥

एरक्तं ध्यानमन्रापि त्रिरकषं नियतं जपेत्‌ ।

पीतं वा चिनतयेद्रमं न्तो वा मनुं जपेत्‌" ॥

एतेुष्टवनता मनरालतर तत्र चशब्दपिदाव्दमनैकदेोचारणादिभिः चिता इथं

पकरस्य पुखाववोषार्थ तन्रम्तरदष्टाः पतविधाना द्रिताः। मूढे च सरवैषपिव मन्रा-
णामेष प्तापारणः क्रम इनेन परमान्यतः प्रज्ञातः । माराच साक्षाद्वा.
प्यते । आदं बीजं प्मद्धरंलस्य ध्यानमाह--अरेति । रामो दाशरथिरनम्तहपो
बह्मरूपरतेजपा कठेन वहतुः । अथ च रामो राममन्रोऽनन्तोऽनन्ताकार्तदप
सतज वहिना तैनोवर्णेन रेफेण समः सरोन्चारितस्तेन रा ईति पिद्धम्‌ ॥ ९ ॥

स त्वनुष्णगुविशववेदग्रीषोमात्मकं जगत्‌ ॥
उत्पन्ने शीतया भाति चन्द्रधन्दिकया यथा ॥ ६ ॥
` सर रमोऽनुष्णगुना चन्द्रेण परीतया विशो व्याप्तो वेष्टितय्ेततदा पुङृातमकं
नगल्िदधम्‌ । अथ चन्द्रेण विश्वो विन्दुनाऽऽविषटश्ेत्तदाऽप्रीषोमालकं जगजगद्राचरकं
रामिति सिद्धम्‌ । उसन्नमिति पूर्वेण संबध्यते । पत रामः। शीतया शीता लाङ्गलप-
द्वति” शीङ्‌ सपर" शेते श्रीता । ओणादिकः क्तप्र्यः। तजलाज्ञनकात्मनाऽपि
शीता तयोऽऽमाति । दृष्टान्तश्च इति ॥ ६ ॥
दानी ध्यानार्थं देवखह्पमाह--
प्रका सहितः श्यामः पीतवासा जगधर; ॥ `
द्विभुजः दुण्डडीं रल्नमाही धीरे धतूर्षरः ॥ ७॥
भसन्नवदनो जेता परष्टकविभूषितः ॥
धरृला परमेषां नगचयोन्याऽङ्िताङधत्‌ ॥ ८ ॥
हेमाभया द्वुजया सवरुकृतयाचिता ॥
शिषः क्मधारिण्या पुष्टः कोसलनात्मनः ॥ ९ ॥ (२६)
इति श्रीरामपूषैतापनीयोपनिषदि तृतीयः खण्डः ॥ ३ ॥
प्कृटयेति । श्यामो वर्णेन । जटाधरो नयनां धरो धती गुह्माि वसबु्येन जानां
बन्धनात्‌ । धीरो निर्भयो धीम्वात्‌। धृष्टिः प्रागस्म्यं तदष्टकमणिमाबष्टकं तेन विभषित
शामित; | अथवा वश्याद्यष्टकावरणन वक्ष्यमाणेन । प्रकरा मखप्रङ्नातिरूपया परमश्च
परमयेश्वयां जगतां योन्योपत्तिहेतुमतयाऽङ्कितशिद्वितो योऽ्को वाम उत्सङ्गलं बिभति ।

१३, क्ठाँमेदरे। २क. स. ग. ध. च. सीतया । ३ क, धृष्ट" ।

५०० नारायणविरचितदीपिकासमेता- [ ४ खण्डः ]

पर्वाहङ्ृतयायिता. सवैणाटक्ोनाटंकरिणःऽऽभितया प्याया । पवीटंकृताचितयेति
वक्ते छन्दो विमक्तरम्यप्रयोगः। यथ। डुनशिच्छेषमिलन्र प्ञामध्ये चिच्छब्दः
यद्वा पररलंकररटंङृतया । तथ। चिता चिच्छक्तिरूपया । अध्या मरः प्रागुक्तः ।
पवीटकृतयोत्तरे । शिष्ट इति तु युक्तः पठः । उत्तरे वामे । पुष्टो विपुखङ्गः। गदरा
दृष्टतामयमविऽपि तकटमार्‌ । कोशद्नायाः केोराद्याया आसनः पुत्रः ॥७ ॥
॥ ८॥९॥ ।

इति दीपिकायां तृतीयः खण्डः ॥ \॥

दक्षिणे रक््मणेनाथ सधतुष्पाणिना पुनः ॥
हेमाभेनारुजेनेष तदा कोणत्रयं भेत्‌ ॥ १ ॥

दक्षिण इति । रक्षणादयोऽपि खखमन्रेरव परिवारतया पून्याः । तत्र रक्षषण-
मच्रो यथा--रक्षणाय नमः । अगल्तिगायत्ररष्मणा ऋष्या्ाः । ठं बीजम्‌ । नमः
शक्तिः । पूरुपार्थचतषटये तरिनियोगः । दीथमाना खभीजेन षडङ्गानि ॥
'दविमुनं खैरचित्तनुं पद्मनिभेक्षणम्‌ ।
धनुरजाणकरं रामपेवापतंसक्तमानप्तम्‌' ॥
(इति) ध्यायेत्‌ । वैष्तरे पीठपूजा । नात्राऽऽवरणानि । पकं परशचया ॥
““मरतप्यैवमेव स्यच्छुघनप्याप्ययं विषिः।
अङ्कत्वेनोदिता हते प्राधान्येनापि परत्तमाः ॥
आदौ वाऽप्यन्ततो वाऽपि पूजायां राघवस्य तु ।
एतेषामपि कतव्य मृक्तिमक्तिफटेपपुमिः ॥
अ्टोत्तरपदसरं बा शतं वा सुपमाहितः।
रष्मणस्य मनुरप्यो मुमुभुमिरतच्छैः । `
अप्वा लक्षणमनुं राममन्राज्ञपन्ति ये । `
तञ्जपस्य फलं नैव प्रयानि कुशा अपि ।
अरिमित्रविवेकोऽपि नैव कायो भवेदिह ।
यो जपे््मणमनुं निलमेकान्तमास्थितः ।
मुच्यते सपैपपिम्यः स्र कामानश्ुतेऽखि्न्‌ | `
.` प्रयोगयेव मन्नोऽयमुपदिष्टो हि शाक्गिणा "|
तथा-^ सकामो वाग्छितारहन्धा भुक्तवा मोगान्मनोहरान्‌ ।

,

जातिममरश्चिरं मूत्वा याति विष्णो; परं पदम्‌ ।

[ ४ सण्डः ] श्रीरामपत्तापनीयोपनिषत्‌ । ५०१

यथा श्रीराममन्राणं प्रयोक्तुः पपप्॑मः।
तथा नो रक्ष्मणमनोः किंतु याति परां गतिम्‌ ।
केचिनपुक्लयथमेव स्युः केचिदैहिकपाधनाः ।
भुक्तिमुक्तिप्रद श्चायमेको विज्ञायते परम्‌ " इति ।
दक्षिणे भागे दक्मणेनान्यत्र शीता छषानन्तरं शिष्टः 1 अरथद्रामे शीतया श्चिष्टः।
तदुक्तम्‌-“ वामभागे प्रमापरीनां शीतां काश्चनपतनिभाम्‌ '! इति ।
तदा देवतात्रय उपविष्टे सति कोणत्रयं भेदेकंव्रिकोणं मेदिय्ः। अनुजेनै-
वेति । एवकारेणापिमिखिकोणे देवतान्तरपूजा वाते तत्र चिकोणादीनां समले
प्रकार उच्ये--
“करता वृतं प्रागुणं तततर्मगन्यत्तु पायोः ।
आरा षट्दर्तोऽप्येवं द्वादशारमुरीच्यते 2)" ।
अस्याः पमं प्राच्य सूत्रं कृत्वा तन्मध्यमालम््य यथेप्पितं वृत्तं कृत्वा तत्र
्ाचीमूत्रे चतुषी विमनेत्‌। एकस्मादन्यं तूर्याशं संलज्यैकं तिर्यकपूर्ं पातयेत्‌।
पारवयोः पूषरहवयदानात्रचसतम्‌ । एवमन्यतोऽपि कृते षरक्चम्‌ । एवमुरणक्षिणतः कृते
द्वादशान्तमिति ॥ १ ॥
तथेव तस्य प्रस्य रेषोऽणुश्च खदेन्तया ॥
एवं त्रिोणरूपं स्यात्तं देवाय समाययुः ॥ २॥
रतुतिं चक्रुश्च जगतः पर्ति करतौ स्थितम्‌ ॥
कामरूपाय रामाय नमो मायामयाय च॥ ३॥
तयैतेति । तयैव यथा वीनमुक्तमेवं तस्य मन्रश्य रेषो ऽशा उच्यत इति ेषः।
तस्य कस्य यस्य खडन्तया परहागुः घ्वष्पं खं रामशब्दसलस्य उन्ता विभक्तिश्चतर्थ्य-
कवचनं तेन पहाणुः सू्ष्मो मागो नम्रो नतिनैमश्रब्द इलयरथः । इन्तो रामो नमःश-
वदृश्च मच्ररोषोऽश इत्यथः । एवं ति षडक्षरे मनर तिद्ध पति द्वितीयं चिकोणरूपं
स्यात्‌ । भिकोणद्रये षडश्षरषड्डसमविशा्थ कोणषदट्कं स्यारिलय्ैः । एवं षटकोणे
सिद्ध आवरणस्थदेवर्षीणामुपपत्तिमाह-तं देवा य इति । ये देवास्तं समाययु
रन्धावपरासते तं स्तुत स्तृयतेऽपरौ सूतिं सुतिविषयं चकरुः । स्तुतिमाह --कामेति।
कामेन खेच्छया रूपं यस्य तस्मै ] अथ च कामबीजषूपाय रामाय रमश्नब्दाय ।
तेन हीं राम इति मचः चितः । मायामयायेति ह राम इति ॥ ९॥ ३॥

नमो वेदादिरूपाय ओंकाराय नमो नमः ॥
रामाधराय रामाय श्रीरामायाऽऽसमपरतेये ॥ ४ ॥

१ क.ख.ग. ध्‌. रमराधराय।

५०२ नारायणविरचितदीपिकासमेता- ९ सण्डः ]

ह्वी रामाय नमो हीं रामाय नम ॐ रामाय नम इलादयोऽप्योकारायेल्यादिना
पृचिताः । रामा क्ली शीता तस्या धराय घ्रे । रामोऽभिरमोऽधरो यस्य तस्मै ।
विम्बाधरयेति युक्तः पाठः ॥ ४ ॥
जानकीदेहमूषाय रपोघ्राय शुभानि ॥
भद्राय रपु्रीराय दन्रास्यान्तकरूपिणे ॥ ५॥
करकेय्या वनयात्रायां सर्वामरणापहारे कृते जात्या देहमात्रमाभरणरहितं लक्ष्मी.
दारीरं मृषा यस्य तस । दमाङ्खिे शुममङ्ग यस्यासि शुमाङ्गी । छान्दप्तवात्वर्मषा-
रयादपि मत्वर्थीयः साष्ुलप । शुमश्वापरावङ्गी चेति वा । अङ्गी प्रधानपुरुषः ॥ ९ ॥
रामभद्र महेष्वास रुवीर वृपोत्तम ॥ ६ ॥ (३२)
इति श्रीरामपुव॑तापनीयोपनिषदि चतुर्थः खण्डः ॥ ४ ॥
रामभ्रे्यादि संबोधनचतृष्टयं तत्राऽऽो म्रः प्त पूर्वमुक्तः ॥ ६ ॥ -
। हृति दीपिकायां चतुर्थः सण्डः ॥ ४॥ ‡

भो दशास्यान्तकास्माकं र॑ देदिभिपं चते॥
त्वमथ दापयाय संप्रयौखरमारणम्‌ ॥
कुषेनित सुल देवाास्तेन सार्थं सुखं स्थिताः ॥ १॥
भो भवन्दशास्यान्तक दशाऽऽप्यानि यस्य दन्ञास्यो रावणसतस्यान्तक । अस्माकं
रक्ष रक्षणं कु । ते तव भियं चा्म्यं देहि । यद्वा तेऽस्माके वदीयेभ्योऽसम्यं भियं
देहीयन्वयः। संबन्धप्तामान्ये कर्मणि षष्ठी । त्वोधर्थमीशवरमावं दापय देहि राक्षत गहीतं
्र्रषय । अनेन रामभद्र महेषवाप् रघुवीर दृपोत्तमेलादिरन्टुममन्रोऽयत उक्तः । अथ
पपरतीदानीमाखरमारणम्‌ । सरो नाम राक्षसस्य मारणादमारणममिव्याप्य यावता
काठेन खरो हतस्तावदहेवा ऋष्यश्च रामं स्तुवन्तः सुखं स्थिता इति संबन्धः । कुर्वन
सपुतयेति व्यल्येन प्रयोगः । स्तुतिं कवेः । देवा्यासेन रमेण परं सुसं यथा
स्यात्तथा स्थिताः ॥ १ ॥
स्तुवन्देवं हि ऋषयस्तदा रावण आसुरः ॥
रापपलनीं बनस्थां यः खनिषटस्यथमाददे ॥
स रावण इति ख्यातो यद्र रावाच् रावणः ॥ २॥
सतुन्तीति । यथा च देवाः सतुवन््यवमृषयोऽपील्ः ! एवमालरमारणं देवा
रषयश्च रामेण पार्थ रामेण सुबन्तः पुतं सिताः । रामोकषा्राक्षप्परामवाच। तद-

१४.च.सीता।२क, ख. छ. रक्षां। छ. 'लासुर' । ४ तवदीयानस्मानिति पाटः ।

[ ९ सण्डः] श्रीरामपूवतापनीयोपनिषत्‌ । ९०३

नन्तरं तु वगरिया शुषैणखया रावणमगिन्या राक्षस्या रावणं प्रति सरादिवधवृततानत
निवेदिते रावणेन कपटमृगेण वीरौ वश्चयित्वौ शीताहरणे छते देवा ऋषयश्च सुखं न
स्थिती शीताहरणाद्रामदुः लेन दुःलिता जाता इति भावः] तदेव कथानकं रावणवधास्यं
्रोतृवक्तपपक्षयार्थ करुणयर्चो वणैयन्ति--तदेति। तदा खरादिषु हतेषु रावणनामाऽऽ-
पुरः । असुर एवाऽऽपुरः प्रज्ञादिम्यश्वति प्रपिद्धः खार्थेऽण्‌। यो रामपत्नीं वनस्थां खनि
वृत्यर्थ खविनाशार्थमाददे पत रावण इति स्यातः! आदानकर्मेणा रामपलीं वनस्थामा-
ददे रावण इति रावणपदय्युतत्तिः | पूपदप्यान्तोष उत्तरपदे नस्य णवं एषोदरादितवा-
त्पाधुः । अथान्तरं यद्रेति । अथवा रावाच्छब्दात्केटापततोरनावसर धरेण भारे दत्रे
रोति स्म तेन रावणः ततः पूर्व तु दश्ानननामाऽमूत्‌ । सरीताहरणे कारणं पञ्च.
वघ्यां गोदाते रामरकष्णो चिरमुषितौ तो कदाचिद्रावणानुनया शरर्षणखया दृष्टौ पाच
तयो रूपेण मोहिताऽन्यतरं वरीतु कुमारीरूपं धृत्वा रामपंनिधावागत्य वरत्वेन रामं
मत्रे तेन सपत्नीकत्वदेकपत्नीवतित्वाच निषिद्धा रक्ष्मणमागता तेनापि त्रतितया
निषिद्धा पुना राममाता तदा तां वृषस्यन्ती दृष्ट शीता नहा तस्या हाप षरा
राक्षसी कुपिता निजरूपं विकृतं दरितवती । ततो रक्षमणेन तप्या नापाकर्णं खड्गेन
च्छिन्नं ततो जनस्थानं गता खरादीनाहूय योधयित्वा रामेण मारितवती । ततत एकाऽ-
शिष्टा लङ्कां गत्वा रावर्णीय श्ीताूपातिरेकमुक्तवतीं । च्रीरोमेन म॒ समारीचः शीतां
हतुंमागत इति ॥ २ ॥

तद्याजेनेक्षितुं सीतां रामो र्षण एव च ॥ ३॥

विचेरतुस्तदा भूमौ देधी संहश्य चाऽऽसुरम्‌ ॥

हत्वा कवन्धं श्वरौ गत्वा तस्याऽऽङ्ञया तया ॥ ४॥

पूजितावीरपुत्ेण भक्तेन च कपीश्वरम्‌ ।

आद्य शंसतां सवेमाच्न्तं रामलक्ष्मणो ॥ ५॥

तदिति । तत्तस्मायतो रामपत्मीमाद्दे तस्मात्कारणाच्छीतामीक्षितं यद्याजं तेन

विवचेरतुन तु शंतिक्षणमुदेशयं कंतु दशास्यवध एषोदेश्यो यद््थं देवप्राथैनयाऽवती्णो
शीता तु देवेच्छामत्रेणाप्यागच्छेवापहरतु शक्येत । मूमावुपानदाचनन्ताहितायां विचे-
रतुः । देवीं राजपत्नी शीतां पंदरयेतस्ततो विहोक्याऽऽपुरं कबन्धं हत्वा शबरीं
तापीं गत्वा प्राप्य तत्कृतं खागतं गृहीत्वा तस्य रामस्याऽऽन्ञया तया शबर्या पूनितौ
सन्तौ । शो वायु्तस्य पुत्रेण भक्तेन भननपरेण हनूमता करणेन प्रयोन्यकत्रा, वा
कपीश्वर सुपरीवमाहूय शंसतां कथितवन्तौ । सर्वमा्न्तमादिश्वान्तश्चायन्तावादिताम्या-

` १. ^्लासीताः।२घ. "ताः सीता । ३ घ. सीता । ४ घ. "गातीता" । ५ ख. ग. घ
च. छ. तथा । ६ कं. शितौ वायुषु । ७ घ. सीता । ८ घ. सीतां ।

६५०४ नारायणविरवितदीपिकासमेता-- [ ९ सुण्डः ]

दिषु ताम्यामाऽऽन्तमादित आर्थानतं यावत्‌ । राज्याभिषेकतैमारादारम्य शीताहर-
णान्तम्‌। मक्तेनेखनेन रामपरलवाद्धनूमतोऽपि शममक्तं परति पञ्यतेोक्ता । त्मन्रो यया-
धनमो भगवत आञ्जनेयाय महावरछाय स्वाहा"! । अयं मनः प्रथानमङ्ं चा्टादशाक्षरो
मूतादिनाशनो मन्नराजः । ईधरानुषटु्दनुमन्त ऋष्याचाः । हं बीनं स्वाहा शक्तिः ।
हनुमतील्भं जपे विनियोगः । नमो भगवत आज्ञनेयायङ्ष्ठाम्यां नमः । रुद्रमूर्तये
तर्नीस्यां नमः } वायुपुत्राय मध्यमाभ्यां नमः । अगनेमगायानामिकाम्यां नमः । राम-
हिताय कनिष्ठिकाम्यां नमः । बह्माल्निवारणाय करतल्करएृषठाम्यां नमः । एमि
त षडङ्गम्‌। ।
तते ष्यानम्‌--““छटिकामं ख्॑कानित द्विभुजं च करताज्ञरिम्‌ ।
कुण्डलद्रयतगोमिगृखाम्भोनं मुहमहुः ॥
अयुतं तु पुर्या रामस्याम्र शिवस्य च ।
पूजां तु वेष्यते पीठे शैवे वा विदधीत वै ॥
अवृतीभिर्विना नियं नक्ताशी विजितेन्द्रियः" इति ॥३६॥।४॥९॥
सतु रामे शङ्कितः सन्पल्ययार्थं च दुन्दुभेः।
विग्रहं दशयामास यो रामस्तमचिक्षिपत्‌ ॥ ६ ॥
ततो रमिण सुभ्रीव्य राज्ये प्रतिज्ञाते पतति सर तु रामे शङ्कितो वाहवे रामस्य
पामध्यमस्ि न वेति सदिः सन््रल्ययार्थ स्विश्वाप्ताधम्‌ । तत्मलययार्थमितिपटे तस्मि-
त्रमि पौरुषस्य विश्वपाम्‌ । दुनदुभेदैत्यस्य वाटिहतस्य विमरहमस्थपुज्ञं रामाय दर्शं
यामास । अयं दलयो वाना हत इति ततो यो रामो दुनदुेद्र्टा स ते दुन्दुमिमचिक्षि-
पत्‌ । अनतिग्रयत्ननैव क्िप्तवान्‌ । अथवा यस्तु मातरिशनीतिनिध्ोर्यो मातरिश्व
वायुरिव शीघ्रकारी रामल विग्रहमचिक्षिपत्‌ ॥ ६ ॥
सप्र ताखान्विभिदाऽऽह मोदते राघवस्तदा ॥ ७ ॥
तेन हृष्टः कपीन्द्रोऽसौ सरामस्तस्य पचनम्‌ ॥
जगामागर्जद नुनो वाङिनो वेगतो गृहात्‌ ॥ ८ ॥
वा तदा निर्जगाम तं बािनमथाऽऽहवे ॥
निह राघमो राज्ये सुग्रीवं स्थापयेत्ततः ॥ ९ । (४१)
इति श्रीरामपूवैतापनीयोपनिषदि पञ्चमः खण्डः ॥ ९ ॥

ततो बहनिश्चये सत्यपि धानुष्कतासंदेहनिरापार्थं पप्तता्यनेकेन बणेनाऽ
शधं विमिद्य निभिय मोदते रघोरपत्यं तदा शीधकारी रामः । पनिन्रहामः
छवपौरुषपताफट्यं च मेदे हेतुः । वर्तमानकाठनिरशस्तु कल्ये कल्प एवं मवती-
तियोतना्ैः । तेन रामपोरुषनिश्वयेन भूपरीवो दृष्टः सन्परागो रापसहित.

{१ सण्डः] . भ्ीरामपू्वतापनीयोपनिषत्‌ । ५०५

सस्य वाहिनः पत्तनं नगरं किष्किन्धां जगाम गतवान्‌ । ततोऽगमैति्हनादं
कृतवाननुजः कनिष्ठो वाहन इत्युमाभ्यां ध्यते । वेगतो वेगेन गृहाद्वाडी तदा
ग्मैनानन्तरं निर्जगाम गृहान्तः । गृहानिलयपपाठः | वेगत इलयनेनावान्तरकथा
परचिता । विपरीतनिमित्तान्यवमत्य ताराक्ृतनिपेषमगणय्य निरत एव ततो वाटषुी-
वयोः सरूपत्वादधेदानवमोधाद्राम उदापीने सति वाहिना पूप्रीवो निभितो हन्तुमारन्षः
पलाय्य वादिदुगीममृष्यमूकमागत आगत्य राममुपारन्धवान्‌ । श्रीरमेणाविवेकाज्ञनं
कारणमुकतवा स्वणैपद्ममयी मालां कण्ठे बद्ध्वा परदिने पुनः प्रेषितो द्रि गत्वा पूनरग-
तततो वाडिना निगनतुमारब्पे तारया विचा्यक्तं पूवादिने भघ्रो निवृत्तोऽप्यथ पुनराग-
तोऽ्रासि रिचिदाकूतं दशरथात्मजौ वने पितुराज्ञयाऽऽगताविति मया पान्येभ्यः श्रुतं
नूनं तौ षिनावनेन प्हायौ प्राप्तावितरथा न पुनस्तप॑मूलमागच्छें विचायं योद्धं
गच्छ प्हमा मा गा इति निषिद्धोऽपि तद्वाक्यं तौ च वीरो श्रुतावप्यवमत्य वेगतो मुमू-
पिर्जगामिवेति । अथ पद्गरामोपक्रम एव बहुका युद्धे पुनः सुग्रीवो मा सिददिति
युद्धारम्भ एव, आहवे भरात्रोरेव प्ङ्प्राम एकेषुणा वाहिनमन्ञतो निहत्य राघवः पग्र
राज्ये स्यापयेत्स्थापयति । रामस्य वाहिनोऽन्ञानहननमनादहूय हननमन्याप्तक्तहननं"चानु-
चितमिति चेत्न । ईशरतेनोकितिलाद्यथा जामदग्यस्य मातृहननं हरस्य विषपानं
ष्णस्य गोपीपङ्गः । तथा चोक्तम्‌--“ ईश्वराणां कचसथ्यं कचिदाचसितिं तथा "
इति । अनेन ताटकावधः शपणसाविहूपकरणं च प्तमाहितम्‌ । बाडिना हि रावणाय
भेतरी दत्ता तेन दोपेण रामकोपपात्रं बभूव तस्य हि ज्ञातेन वधो नेति ब्रह्मणो वरः।
यदयम राघवो न हन्यातताह रावणघ्य युद्धकाटे पदायतेनेपियात्ततश्च ततराप्युपायेन
व्यः स्यादवरमत्रैव हननमित्यमिप्रे् पर्वविदेशवरेण नरतेपेनात्रैव हतः । श्रीराम इम-
मथमीभाप्तमाछोक्य तारया शापो दत्ते ठल्याऽपि शीता तव पूनर्या्यतीति । एतत्क-
मैफलमनृद्र्श्रीकृष्णो व्याधटृतशरघातं चरणगतमनुमेने म्याधो हि वसुदेवाद्या
जातो भगवतो भ्राता तेन छोकस्य करमतिाप्त्थं जगदी्ेन कर्मानुकारो दशितो
वस्तुतस्वस्यापरहनस्य कृताकृते न स्तः। तेन वेदान्नाऽतच्छविद्विषया नेश्वरविषया ॥७॥
॥ < ॥ ९ ॥

हृति दीपिकायां पञ्चमः खण्डः ॥ ^ ॥

हरीनाष्टय सुप्रीवस्त्वाह चाऽऽवाविदोऽ्ुना ॥ १॥
आदाय मेथिरीमग् ददत षाद गषत ॥
ततस्ततार हनुमानम्ि लङ्कां समाययौ ॥ >२॥

¢ एतस्यानन्तरम्‌ दक्षिणाशां विचिन्वन्तः संपातिना प्रबोधिताः" इत्यर्थमधिकं क, पुस्तके ददयते ।
६४

५०६ नारायणविरचितदीपिकासमेता- [ ६ खण्डः ]

ततः पशचद्र्षापगमे शरि प्राप्तायां हरीन्वानरानिगनेम्य आहूयाऽऽ्ररणाऽऽ-
कां वषु श्वसु त्वाह तुशन्देन मापादवौकशुद्यनानयने राजदण्डः पूचितः। हे
आशाविदो दिशाः । अथाधुना ष्ट शीध्रं गच्छत । आशु माप्तादवियिटीमादाय
गृहीत्वा रामाय ददत । श्व । सहूपतो वा पंदेशतो वाऽऽश्वादायाऽऽद ददते-
दर्थः । गुशन्द आश्व्थे । ददत श" आशु" इति पदच्छेदः | यथा बनाशीरः
श्वशुर इति । ततोऽनन्तरं हनूमानीरपुत्रोऽब्ि समदं ततार तीमैवांसीतवी र्कं तमा
ययौ । कथावि्रस्तु वाल्मीकी याहो व्यः ॥ १ ॥ २ ॥
सीतां षटाऽपुरान्हत्वा पुरं दग्ध्वा तथा स्यम्‌ ॥
स्वयमागत्य रामाय न्यमेदयत तखतः॥ ३ ॥
अशोकवनिकायां वारकायां दष्टाऽषुरानकषद्ुमारादीन्हता पुरं टङ्कं पुच्छाभिना
द्वा तथा खयं रामं प्रयागत्य रामाय खयं खमुखेन तृतो न न्युनं नाप्यधिकं
नयवेदयत नितरां बोधितवान्‌ । द्विः खयंपदमप्तयताशङ्कानिवृततयरथम्‌ । खयं कृतं
दष्टं वाऽपदिरं भवति ॥ ६ ॥
तदा रामः कोधरूषी तानाहूयाय वानरान्‌ ॥
तैः साधमादाय॑स्ांय पुरीं रां समाययौ ॥ ४ ॥
तदा तत्णमेव मध्यहेऽभिभिनमहूते क्रोधरूपी क्रोधं रूपयति निरूमयलन्या्द्श-
यति तद्धर्मा वस्तुतस्वक्रोध एव "नित्यः छच्छाश्चयः' इत्युक्तेः । तैः सां लङ्का समा-
यो । समाङ्म्या प्दरोपदेरेन सेतुबन्धः सुचितः। पिं कृत्वाऽखनेको नपक्वारातः प्रयो-
गमन्रानिकोनप्चादातः संहारमन्राविश्वामित्रोपदिष्टन्कृशाशपुतानादाय गृहीत्वा ॥ ४॥
तां दृटा तद्धीरोेन सां युद्धमकारयत्‌ ॥
टश्रोजसहसरक्षनिद्धयां युक्तं तमाछ्मे ॥ ५॥
तामिति) तां लङ्क दृषा तदषीरोन रावणेन सार्भ युद्धमकारयत्कृतवाकारिता-
न्वानेरिति वा । षर दम्मकणैः । ससरकषमिदिन्दनिन्मेधनादः ॥ ९ ॥
हता विभीषणं ततर स्थाप्याथ जनकात्मजाम्‌ ॥
आदायाङ्स्थितां कृत्वा खपुरं तै्जगाम सः ॥ ६ ॥
तत्र छङ्कायामाधिपद्येन स्थाप्य स्थिरीकृ कीर्वि्तम्भमिव तत्राऽऽरोप्याथ स्थापना-
नम्तरं तेनैवाऽऽनाथितां जनकस्याऽऽततृप््याऽऽत्मनामादाय पर्पदेवादिसमकषं वद्विपृतां
गृहताऽङ्कस्थितां न तु रकष्मणादिपमीपप्थां कृता । तदुक्तं पब्रे- नरदप्यन्दररा-

१क.गृ.घ. ए. "यान्नाणिपुं ।

¢ =
{६ खण्डः] भीरापपुषेतापनी योपनिषत्‌ । ५०७

दिवन्यापितपतीप्रियः" इति । स्वपुरमयोध्यां तद्धि खपुरं न भरतस्य तेन म्याप्ततया
पारिततवात्तदेव जगाम न ठु पर्वा दिशं हनुमदरारा मरस्य मक्यतिशयदर्ीनात्‌ । तैषी-
नरषिभीषणादिमिः पह ॥ ६ ॥
अभिषिक्तद्ां वर्णयति--
ततः सिहासनंस्थः सन्दिधुनो रघुनन्दनः ॥
धतुर्रः ्रसस्नात्मा स्वाभरणपरषितः ॥ ७ ॥
तत इति। परिहापनस्थो माहारज्येऽभिषिक्तः | द्विभुजो मनुष्याकरारविडम्बनः ॥ ७ ॥
दरा कञानमयीं यामे वामे तेजःप्रकोशनम्‌ ॥
धृता व्याख्याननिरतश्चिन्मयः परमेश्वरः ॥ ८ ॥
यामे दक्षिणे बहौ ज्ञानमुद्राम्‌ । तहक्षणं तु--
“तर्ननयङ्कष्ठको सक्तवो हदि विन्यततेत्‌ ॥
वामं ह्तम्बुनं बम नानुमूरधेनि विन्य ।
ज्ञानमुद्रा वेदेषा रामचन्द्रस्य वह्लमा' इति ॥
वामे तेनःप्रकाशनं धनुधरला । यद्व प्रकाशनं तेजः पुलकास्यां मद्रा ता वम्‌-
मष्ट स्वाभिमुखीं कृता पुस्तकमुद्रिकाम्याए्याने निरतः स्थितः । म्यास्यानमृदरा तु-
"दक्षिणाङ्कष्तर्गन्यावम्रल्े पराङ्करीः ।
प्रपा सहतोत्ताना एषा व्यख्यानमुद्रिका ॥
रामस्य च सरखया अयन्त प्रेयपरी मत। ।
जतानन्यास्यापुस्तकानां युगपत्सभवः स्मृतः"! ॥
धनुमद्रा तु--“वामस्य मध्यमाग्रं तु तमन्यम नियोजयेत्‌ ।
अनामिकां कनिष्ठां च तस्याङ्कष्ठेन पीडयेत्‌ ॥
द्यद्रामके छन्धे धनुरमुदेयमीशता" इति ॥ ८ ॥
एवं देवस्तुतिमारम्यामिषेकान्तं श्रीरामचरितं निरूप्य पुनः पूर्वोक्तं षटफोणमतुसल
यच्रस्थदेवता आवरणपुजर्थमाह--
उद्ग्दकषिणयोः खस्य चयुघ्रमरतौ धतः ॥
हनुमन्तं च भ्रोतारमग्रतः स्याश्रिफोणगम्‌ ॥। ९ ॥
उदग्दक्षिणयोरिति । सस्य राम्य न तु पूजकस्य ] धृत इयत प्रतचामरातिति
पदलोपो द्रष्टव्यः । तटुक्तम्‌--“उमौ भरतराबुघौ पाश्योधैतचामरौ" इति । यद्रा
धृङ्‌ स्थेय व्यत्ययेन परस्मेषदं उमः शब्डक्‌ । धृतः सिरीभूय ष्ठत । हनुमन्तं

------~

१ क, वस्थस्तु द्विमु । २ क. "कादिनीम्‌ ।

५०८ नारायणिरचितदीपिकासमेता- { १ खण्डः ]

्रोतारं रामे व्यास्यातारे शिष्यमग्रतो गुरोरग्रे त्रिकोणगं पूजयेदिति प्रकारः स्यात्‌
अथवा भरतशशुप्रौ धूतो धृतवाघ्रामः स्यादमरतो हनुमन्तं च धृतः स्यात्‌ । कतरि तः।
न टोकान्ययेति षष्ठीनिषेधः ॥ ९ ॥

भरतापस्तु सुग्रीवं शधरद्नाधो विभीषणम्‌ ॥

पिमे रक्ष्मणं धृता पृतच्छत्ं सचाम॑रम्‌ ॥ १०॥

भरताधो रामाद्धरतम्यवधानेन । धृत्वाऽऽप्थप्येष रामः कर्त संयुतः स्यात्‌ । प्रथमं

क्षिणे लक्षणेन इृत्युक्तमत्र शश्चिमे रक्षमणं धत्वा इत्युच्यत इति विरोध इति चेन्न ।
तत्र वनवाप्रावस्थाया मरताचपतंनिष्ये ध्यानविदोष उक्तः । अत्र तु राज्यामिषेकानन्तरं
मरतादिपरांनिष्ये पशचादवस्थानमुच्यत इलयत्िरोधः ॥ १० ॥

तदधस्तो ताख्न्तकरो तयस्ं पुनमवेत्‌ ॥

एवं षटोणमादो खदीाङ्गरष संयुतः ॥ ११ ॥

तदधो दक्षषणाधः । तौ भरतददघ्ौ म्यजनहस्तौ पत्वा व्यास्याननिरतः स्थित

हू्यनुषङ्गः । पनष्व्यसं भवततनैवं षडक्चं जातं तद्रचनाप्रकारं वक्ष्यति । इदानीमावरणा-
म्याह--भादाविति । एष देव आदौ प्रथमावरणे खरीव्गिः खस्य द्धि £ री
हं ९ रौर इयतः पयुतः स्यात्‌ ॥ ११

द्वितीयं बासुदेषाचैररय्यादिषु संयुतः ॥

तृतीयं वायुमूतुं च सग्रीवं भरतं तथा ॥ १२॥

विभीषणं छक्ष्मणं चाङ्गदं चारिषिमदनमू ।

जाम्बवन्तं च तेयुक्तस्ततो प्रष्टिनियन्तकः ॥ १३ ॥

त्रिजयश्च सुराष्र् रान एव च ।

अकापा धपपाटन्च सुमच्रराभरा्टतः ॥ १४॥

द्वितीयमावरणं वापुरेवायेः स्यात्‌ द्वितीये दिलनियम उच्यते । अप्नेयादिषु युतो
देवः स्यात्तदा मवति । अध्ये वासुदेवो दक्षिणे शानतः । एवं करमेण संकर्षणः श्रीः
५

्र्ु्नः प्रखतयनिरुद्धो रतिरिति । इदं दटमृे । ठृतीयमिति । वायुपत्रादीन्पराप्य

तैधक्तो देवो यदा भवति तदा तृतीयं मेदिलर्थः । शते षोदश सुमन्रानताः प्वादि.
पत्रेषु क्रमेण पूज्याः । इदं दटमध्ये ! एषां षोडशा वीजानि वक्ष्यन्ते । ततोऽनन्तरं

सुमनः सुमच्रपहितरेभिरवृतशचेत्तदा तृतीयं मवति । धष्टिस्थाने खष्टिरिति केचित्प-
ठति । र्वष तृतीयायोगपिच्यथमेभिरित्युक्तम्‌ । ्ठोणे पूनितानां वायुपत्रादीनां पून-

१ क, क््मणस्तस्यधू ।२क. च्छ्रः ।३ कृ. मरः । त !४के. रेव ।५कृ
गतम्‌ । द्वि 168 ङ.रं।७क सयुतम्‌ । ८ क. णतुचा ।ख. णच ्चा।ग.घ्‌. छर, "णै
चङ्ग! स्क ग. ष. छ. सिः । १० क. अशोको ।११ख्‌.ग. घ. छ तेः । ततः सं ।

[ ६ रण्डः] भीरामपषैतापनीयोपनिषत्‌ । ५०९

सतृतीयेऽपि पूननमयुक्तमिति विरोध इति चेत्यं मकतुदरेकेण रुपद्वयेन तेवनाद-
दोषः ॥ {२॥ १६॥ {४॥
चतुर्थमाह--
सदसरहषहविधर्मरप्तोवरुणानिराः ॥
हनद्रीशधातरनन्ता् दशमिस्पेभिराटतः ॥ १५॥
वहिस्तदायुधैः पूञ्यो नरादिभिरलंृतः ॥
वसिष्ठवापदेवादिगुनिभिः सषएपासितः ॥ १६ ॥ (६६)
इति श्रीरामपुैतापनीयोपनिषदि षषः खण्ड; ॥ ६ ॥
सहस्रदगिति । प्रहघ्दगिन््ः । धमो यमः। धमरकषोवरणवायव इति युक्तः
पाठः । हृ्दुश्न्ः । ईशा ईशानः । धाता ब्रह्मा स पूवैशानयरमध्ये पूर्यः । अनन्तः
शेषः प्न नित्रतिवरुणयोषष्ये हैरंपंक्वंयंपतेहं जं नम्‌, इति लोकपाटबी-
जानि । ततो बहिसलदायुपैरिद्रायायुधेरावृतः एज्यः । तदायुषान्युक्तानि--
“वज्रं शक्ति दण्डमतति पाशमस्कुशाकं गदाम्‌ ।
शठं चक्रं पद्ममेषामायुधानि कमाद्विदुः इति ॥
नटो नाम वानरोऽनहवतासे येन बद्धः पेतुमरतेुरुच्यते । अदिशब्दवाच्थान्नी-
छाघान्पोडदादलावरणे वक्ष्यामः । एत इन्द्रादिभ्यः प्राद्र्टग्याः । वपिष्ठादिभिश्च द्वाद-
दाभिः सेवितसतेऽप्यावरणे पूज्या इति मावः । तानपि वक्ष्यति । एतेन दशावरणपक्षः
पूचितः ॥ {५ ॥ १६॥
इति दीपिकायां षष्ठः खण्डः ॥ ६ ॥

एवमुदेशतः परोक्तं निर्दैशस्तस्य चाधुना ॥
त्ररिखाएुटमाहिस्य मध्ये ताश्रयं चिखित्‌ ॥ १॥
तनपध्ये बीनमाषिख्य तदधः साध्यमारितेत्‌ ॥

हितीयानतं च वैस्योध्वं पष्यन्तं साधकं तथा ॥ २॥

कुद्रयं च ततार रिसेद्वीनान्तरे रमाम्‌ ॥

तत्सर्वं प्रणवाभ्यां च वेष्टितं बुद्धिषटद्धिमान्‌ ॥ ३ ॥

एवमुदेशतः संपत । “एवं कोणद्वयं भत्‌ इत्यादिना पूनायन्रमुक्तं तस्याधरुना

निर्देशो निःरोषतो देश उपदेशः श्रियो । स्पष्टतरं रेाक्रमयुक्तं वणेकमयुक्तं च पूजा-
यत्रमुपदिश्यते-- “धिना येण चेत्यूना देवता न प्रपरीदति'" इत्युपक्रम्योक्तत्वादिपं

१. तम्‌ ।२ख्‌.घ. छ. उ. तस्येव ।

५१० नारायणबरिरचितदीपिकासमेता- [ ७ खण्डः ]

पूजायम्‌ । अगस््यपंहितायागष्टौ षारणयच्रण्युक्तानि तेष्वपि एूनाया उक्तत्वद्‌-
स्यापि घ धारणयोगयत्वातप्ैषामुमयात्मकतवमुचिते तथाऽप्येकैकप्रषानलवालूनायन्नषा-
रणयन्रयोरभेरेनाऽऽगमे व्यवहारः । इदं पूजायन्रं तानि धारणयन्राणीति । भिरेखेति।
भिधा रेवा त्रिकोणं तस्याः पुटद्वयं षटकोणमाहिष्य पभ्यक्पमरेखतया टिखित्वा मध्ये
षटकोणमध्ये तारद्वयं परणवदभं सत्यवधानं पर्परपरटाग्र टितेततयोमैध्य आदयनीन-
मर्य तस्याधः पध्यं पड्व्या(र)न्यतरविषियमाितेत्‌। कीदशं द्वितीयाविभकयन्तं
तस्यार्थं बीज्योधवमागे षषठीविभक्यनतं साधकं कदयादिकारकं चिवत्‌ । कुवितिवर्भ-
ह्यं ततार बीजस्य वामदक्षिणयोिवेत्‌ । बीजान्तरे षैनमध्ये पाध्यस्योध्वभागे समां
श्रीबीजं शिवित्‌। तत्सवं बीजादि प्रणवाभ्यां पत्रक्ताम्यां यथा वेष्टितं स्यात्तथा हिसेत्‌।
ुदधवद्धिलद्विपिविचक्षणः । तत्र प्मषटूकोणरचनाप्रकारो यथोक्तपरिमाणं वृत्त
करत्वा प्ाप्रयक्सूत्रमास्काल्य तदययोः सूत्रमबष्टम्य वृ्ताधैपरिमाणिन पूत्रेण मत्स्य
द्ये कुयदेवं कृते मत्सयचतुष्फं निष्पद्यते । पर्वमत्स्द्रये प्श्चिममत्स्द्वये च दक्षिणो-
त्रगं सूतह्मयमास्फास्य प्रा्पूतरस्य प्राम ूत्रादि निधाय पश्चि ममत्स्ययेदयोलि्थ-
कपूतरदयमास्काल्येतयुनःप्राक्ूत्रपश्चिममर सूत्रादिं निधाय पूरमतस्यद्रयोलतियैकपूतह्मय-
मा्फालयेत्‌ । प्रपत्र प्रयतं च वृत्ते च मार्जयेत्‌ । एवं कृते पुति वहिपुरद्वयं
जनायते ॥ \ ॥ २॥ ६॥
| दीर्षभानि पैदसेषु टिवेद्धीनं हृदादिभिः ॥
कोणपा््वे रामाये तदग्रेऽनङ्गमारिसित्‌ ॥ ४ ॥
द्र्षिति । षडप्तेषु षटुकणिषु ढरारिभिः सह दपयाय नम हृलादिनातिपरहिं
मूटप्य बीनं दिसित्कीहरं बीजं दीधमानि दीं मनति तच्छीहं दीधेमानि । आ ई ऊ
ए ओ अ इतिदी्युक्तमिलर्थः । कोणप तिकोणगण्डेषु रमावीजमायाबीने शितेत्‌।
तदग्रे कोणाग्रेऽनङ्गं कामबीनं रित्‌ । तेषमुद्धारो यथा--
“वातं वहविपमारूटं वामनेत्रेन्ुषंयुतम्‌ ।
बीनमेतन्दियः प्रोक्तं चिन्तारत्नमिवापरम्‌ ॥
लदरुटीशोऽभिमारूदो वामनेत्रार्धचन्द्रवान्‌ ।
बीनं तस्याः समास्या पेतं पिद्धिकाक्षिमिः ॥
ब्रह्मा मूम्यापतनाप्ीनः शान्तिविनदुममनिितः ।
बीन मनोभुवः प्रोक्तं जगत्रयविमोहनम्‌” इति ॥ ४ ॥
कोषं कोणग्रान्तरेषु टिख्य भतरयभितो गिरम्‌ ॥
हृत्त्यं सा्पतरं सरोजं विषिसेत्खरान्‌ ॥ ५ ॥

१ धु, षठत्य' ॥ र्‌ कृ, धडग्रषु ॥ ३ ष, मोहितम्‌ | ॥ 1 स, "मन्रमजो नि ।

[ ७ खण्डः ] ्रीरामपूर्वतापनीयोपनिषत्‌ । ५११

केररष्वष्परे च वगाटकमथाऽऽषिसेत्‌ ॥
तेषु माठामनोवर्णान्विसेदूमिसंस्यया ॥ ६ ॥
क्रोधमिति । क्रोधो हकारं चेति वक्ष्यमाणो हकारः । 'हकोधवीनं कवचम्‌। इति
रषष्मीकुराणेवे । तं क्रोधं कोणग्रषु कणान्तरषु च द्य खलता | अनित परितं
करोधोमयपार्रष गिरं सारखतवी नमिति चिवत्‌ । वृतत्रयं षट्को णस्योपरयक वृत्तं मध्ये
केपरोपरि चैकं पत्मन वैकमषटपत्रसहितं प्रों कमलं विचिवित्छरानफेपरेषु च द्विशो
तिरिेत्‌। अष्पत्र च स्वरोपरि वाकं कचरतपयशष्ा(्छ)स्यं टिकषेततेषु पत्रेषु कषयमा
णमाटामच्रवर्णनुरितस्यया षूपस्यया विरिसेत्‌ ।
प्राणस्य क्षुतिपापि द्रे मनसः शाकमाहन ।
जरामृत्यू च देहस्य षदुभिरहितः रिवः" इत्यूषेयः ॥
पटस्ययेति वक्तव्य उग्रं प्रयेकं वणीनामेकैकोभिनाशकतवमूचनाय । कम~
छ्टेनप्रकारो यथा--शारदातिर्के--
धद्रकषत्रस्य पंयभ्य द्वादशं ततः पषा: ।
तनध्यं विभनेद्रततेखिमिः पमविभागतः ॥
आदं स्यात्र्णिकस्थानं केपराणां द्वितीयकम्‌ ।
तृतीये तत्र पत्राणां मुक्ताशेन दलागरकम्‌ ॥
बहयवृततान्तराहष्य मानं यद्विना सुधीः ।
निधाय केसरेषु पपतिऽधैनिशाकरान्‌ ॥
रिसित्वा संधिपेस्थानि तत्र सूत्राणि पातयेत्‌ ।
दलाग्राणां च यमानं तन्मानं वृत्तमारितेत्‌ ॥
तदन्तरारे तन्मध्यसूत्रस्योभयतः पुधीः ।
अषिविद्रा्यहसतेन दलग्राणि परमन्ततः ॥
दटयमृ्ेषु युगः कैप्राणि प्रक्पयत्‌ |
एतत्पाधारणं प्रकतं पङ्कनं तन्त्रवेदिभिः"' ॥
अस्यार्थः | पदमकारणमाह - रेति । तत्र पटत्रिरतपदात्मकंपञ्चसेषं तदिकमूतरदमयेन
कर्णसू्रयेन चाष्टधा मेदितं वरौते तान्येव मूत्राणि पृतरमध्यपूत्राणि । तत्र प्रकारः 1
पद्ित्रायामे द्वादशधा विभज्येकांशं वेतो बहिस्यनत्ततो इश भागान्षादा विभञ्य
मध्ये सत्राणि सस्याप्यांशद्वयेनेकं वृत्तं तदूपयंरादवयेनापरं तदुपयशदयेनान्यादिति वृत्त-
रयं दुरात्‌ । आद्मिलादुक्तिु वध्यमाणीनामङ्गाक्रणादीनं स्थानसूचनायत्यवध-

3 क. ^रे चाष्ट |> घ. "गङ्गा ।

५१२ नारायणविरचितदीपिकासमेता- { ७ खण्डः |

यम्‌ । ग्ताेनेति । द्रादशांशेन तत्र वृत्तमग्रे वक्ष्यति । बाष्धेति । बां यतयत्रवृततं
तस्य यदन्तरा तस्य मानेन सुधीः केपरग्रेषु केसरवृतताम निधाय सूत्रादिमिति शेषः।
वरिधिना परित उभयतः पञ्मध्यपूत्राणामिति देषः । अधनिशाकरहिवित्वा संपिर
स्थान्यधनिद्ाकरपंधिपंस्यानि चत्वारि सूत्राणि तत्रः पातयेदिति संबन्धः । मानं यद्वि
पिनेतिपाडे बाह्वृततान्तरारस्य यन्मानं तेन विधिना तेन मनिनेल्ैः । तत्रायं
विधिः । पत्रवृत्तान्तराामितसूत्रं केप्रवृत्तदिकपू्रपंपति संस्थाप्य तदिकपूत्रोभयतः
पतरवृत्तस्िकेपरवृत्तटश्ादवयमर्धचन्द्रं टितेदरेवं चतु दिमपूत्रे चतुषु कोणपत्रेषु च,
कृतेऽष्टाचन्द्रा जायन्ते । एतच्च केराग्रेष्विति बहुवचनादेव भ्यते | यतोऽष्टपत्रम-
प्येऽष्टो केपरस्थानानि ततोऽष्टदरसतिद्धिरिति । तेनाषचन्द्रयोः परखरपंपतरूपष्टप-
धिषु संमुलीनयोदवयोरेेकं सूत्र दद्यात्‌ । एवम्टपत्राणामप्यष्टौ सीमरेखा उत्पयन्ते
संध्यपोवृक्तिपीमोरसोभयतः स्थितोऽधनिशाकरांशो माजनीय्तदक्तम्‌--
“दरप्रतिद्ये दलमध्यप्ो निधाय पूतं तु दलन्तराहे ।
दलान्तरारोभयसद्धमोत्यैः शशाङ्कलणडेसतु दलं प्रपिध्येत्‌' इति ॥
न्यत्रपि--
“उक्त्ेत्रस्य दिकपूत्ं संस्याप्यान्यद्विमश्य तु ।
रसां कोणपूतरे द्व वृत्तरिव्बतस्यमानतः ॥
निधाय केप्रग्रेषु दरपरवी्तु टज्ञछयेत्‌।
पातयित्वा तु भूर्राणि तत्र पत्राष्टकं दतत्‌ ॥
चतुथं वृत्तमाह--दरेति । दलाग्राणां यन्मानं बहि्यक्तद्रादशांशरूपं तन्मानं
चतुय वृत्त दुरयात्‌ । दलाग्रकरणप्रकारमाह-- तदिति । तदनरारे कृतदलाग्रवत्तान-
राले तन्मध्यपूत्रस्य पत्रमध्यमूतरप्योभयतो बाह्यहस्तेन समन्ततो दिक्षु विदिक्पि दला
आणि पुधीराछखिदिति संबन्धः । तत्र प्रकारः । चतुथेतृत्तानतराे पत्रमध्यसूत्नस्यो मयत
सेवधिपूत्रस्यमे पूत्रादिं निधायं पतरद्ृष्टपत्रमध्यवृत्ततो दलागरवृत्तत्रपू्संपातपर्यनं
ूतरहमयं दचात्ततमूत्रपरान्त एकः प्सीमासूत्रानतस्पशीं द्वितीयो दलाग्रमध्यसूत्पतंपात-
सपद सूत्रद्रयाम्मागश्च परस्परामिगूखो यथा स्यादियेतदर्थं बह्यहसेनेतयुक्तम्‌ । ततः
कणिकावृत्तं ्क्त्वा बाह्यपूजाणि वृत्तानि पदमपत्रमध्यरेसाश्च सर्व सभ्यबनाजेयेत्‌ ।
यथाऽषटदलं पद्मं दृष्टिमनोहरं दद्यते । केपरप्रकारमाह--दछेति । कर्णिकावृत्तस्पाश-
संधिगतपत्रपीमासूत्रान्तरा्े पत्रमध्यभूतरस्योमयत एकैकसिनपत्रे द्वौ द्वौ केप्रौ करणि-
कावृत्तटमूलो केप्तरवृत्रामावग्रे विचितौ परसरप॑मुसौ कुर्यात्‌ । उपसंह-
रति-एतदिति । यत्र कुत्रापि पङ्कजं कुर्यादिति वक्ष्यति तत्रायं प्रकारे यः पीठं

~--________~~~~~_~_~_~_~~~]बबब- ~~~] ~~~]
०८५. 9

१६, मितिभू।२ष्‌.ड. "यमः ३४. ड. जेय इति,

[ ८ सण्डः ] भरीरामपूषैतापनीयोपनिषद्‌। ५१३

कुयादिति । दिश केणेषु च रेखाचुषटयेऽष्टदहं भवति । कोणेषु रेखाद्वयदानेन रेलाष-
टे दते द्वादशदहं मवति । अष्टदरुस्य रेखाचतुषटयान्तरार एकैकरेखादानिन रेलाष्टके
दत्ते पोडदादछं मवति । षोडशरेखान्तराठे पुनरफैकरेखादाने द्वातरिशदटं मवति । एव-
मग्रेऽप्यष्यम्‌ ॥ ९ ॥ १ ॥

अन्ते पश्वाक्षरानेवं पुनरष्दरं शिखेत ॥

तेषु नारायणाष्र्णं शिसेत्ततकेसरे रमाम्‌ ॥ ७ ॥

तद्रद्दशदरं विरिलिद्रादशाक्षरम्‌ ॥

तैथो मो भगवते वासुदेवाय इत्ययम्‌ ॥ ८ ॥ (७४ )

इति श्रीरामपषैतापनीयोपनिषदि सप्पः खण्डः ॥ ७ ॥
अन्ते चरमपत्र । पशचाक्षरांसतावतामेवावरिष्टत्वात्‌ । एवं पर्ोक्तवृत्त्रयं साष्टपतर-
मिलयादिमा्गेण पुनरष्टदलं टितेत्‌ । तेषु दलेषु टिवित्‌ । रमां श्रीीजं तदुपरि द्वादश
दरं प््म्‌ । द्वादशाक्षरं पत्रेषिति शोषः । तथा नारायणाष्टाक्षरमों नमो नारायणायेति
प्रलेकमेकेकाक्षर दितेकेपरेषु विषटिवेदिवर्थः । द्वाददाक्षरमाह--ॐ नम॒ इति ।
अयं द्वादशार्णो ज्ञेय इलथैः ॥ ७ ॥ ८ ॥
इति दीपिकायां सप्तम; खण्डः ॥ ७ ॥

आदि्षान्तान्केसरेषु एताकारेण संरिखेत्‌ ॥
तद्वहिः षोदशदटं लिसेत्तरकेसरे हियम्‌ ॥ १ ॥
आदिक्षान्तानकारादिक्षकारान्तानूत्ताकारेण न तु वष्येण प्रतिकेरं चरुरश्चतुरो
छिवित्वाऽन्तिमे सप्तेति समवः । हियं मायाम्‌ ॥ १ ॥

वमाल्ननतिसंयुक्तं दण्षु द्रादशाक्षपम्‌ ॥ > ॥
तत्संधिष्वीरनादीनां मत्रान्म्री समारिखित्‌ ॥
हभ भरर च छिलेत्सम्यक्ततो बहिः ॥ ३॥ ~ -.
द्राजिशारं महापद्मं नादबिन्दुसमायुतम्‌ ॥
विरिखिन्मत्रराजार्णासतषु पत्रेषु यत्नतः ॥ ४ ॥
ध्यायेदषट षसूनेकादशच रद्रा तत्र वै ॥ |
द्ादशेनांश धातारं वषट्कारं ततो बहिः ॥ ९॥
भृगं वजगूराल्यं रेलाजरयसमन्वितम्‌ ॥
द्रारोपेतं च रास्यादिभूषितं फणिसंयुतम्‌ ॥ ६ ॥

इति श्रीरामपूतापनीयोपनिषद्टमः खण्डः ॥ ८ ॥

१ क. "गोष । २ क. अथो । ३. ड. "तुश्च । ४क. छ, ^र च तदहः ।
६५

५१४ ` नारायणपिरचितदीपिकासमेता- [ < खण्डः ]

वम हुमलं फण्नतिरमःशब्दः। दल्षु षोडशसु प्रयेकं पूर्वादिषु द्वादश वोत्तर
विषेषु ' हुं ' फट्‌ । न' भः” इवम्‌ । तत्तेधिषु पोडपतरपरिषु । ईरनादी-
नामिति । शो वायुन्नो हनूमांलदादीनामावरणोक्तानां षोडशानां खाक्षरादीनि
ऋकारवनदुपितानि गोड बीजानि । अङ्गदस्य लमिलकोपप्याप्यमिति पृष्ट
पाप्य च धूमिति राष्टूवनप्य ऋमिति बीजानि चकारपमुचितानि । हमुमतो हमिति
ुपीवपुरष्टूसुमन्राणां घमिति भरतस्य भमिति विभीषणव्रिनययोवृमिति र्मणस्य
लमिति शुमदनस्य शमिति जाम्बवन्तजयन्तयोर्जुमिति सप्त परिनि पथकषोडश-
पथिस्यनेषु टितेत्‌ । नादेति। गादोऽधैचद्ो बिनदुनसलाम्ा ्रानेऽ्कितम्‌ । दरा
नादमिनदुपमायुतं यथा स्यात्तथा मन्रजर्ात्नारपिहान्तनिनदुकाष्ितेत्‌। नारपिहस्ये-
वातष्मप्य मचरराजत्वात्‌ । ‹ नारिं टिकन्मचरम्‌ › इति तद्रीनपाहचर्याच ।
रपोरप्याृष्टूममा्नायतो टित्‌ ।
तहुक्तम्‌- ५ तत्र त्वनृषटमं रषोः।
्रुलनुक्तमपि ह्यं यदेतत्साप्रशायिकम्‌? इति ।
ध्यायेदषटवसूनिति । ते यथा--
(ुवोऽध्वरश्च सोमश्च आपश्ैवानिद्ोऽनलः |
पतयश्च प्रमापश्च व्तवोऽष्ो प्रकीतिताः " इति ।
तदल्ञाणि--*शरं खड्गं तथा चक्रं पट्टो कवचं क्षुरम्‌ ।
कोदण्ड मदधरं चेव वसूनामायुधकरमः " इति 1
षद्रानिति । ते यथा-
“वीरभद्रश्च शमश्च गिरीदश्च महायशाः ।
अजनेकपादहिवुध्यः पिनाकी चापरामितः ॥
मुवनाधीश्वरशैव काटी च विदशाप्तिः।
। यामव भगवानुदरैकादश समृताः” इति ॥
महायशा विशांपतिरिति विरेषणे । इयकादश रद्राः । आयुधानि यथा-
“हग डमरं शुं शिखरं यमदंषकम्‌ ।
कृष्णाङिकं पिनाकं च अघोरा तथां ऽदकम्‌ ॥
खछा्गं स्थाणुपररं शकतिहेतिधरासथा ” इति ।
इनानूर्याश्च । ते यथा--
“धाताऽयैमा च मित्रश्च वरुणोऽशो मगस्तथा ।
नरो विवस्वान्पूषा च पञैन्यो दामः स्मृतः ॥
ततस्त्वष्टा ततो विष्णुरजघन्यो जघन्यजः" ॥

[ < खण्डः ] भीरामपू्वतापनीयोपनिषत्‌ । ५१५

इति द्वादशाऽऽदित्या । आयुधानि तु--
“पशं तु मद्रं शङ्कं सदं गङ्ग कूपाणकम्‌ ।
गदा दण्डो वज्नमञ्नं तथा पर्प सुदर्शनम्‌ ॥
आदित्यानां द्वादशानामायुधानि विदुः क्रमात्‌ " इति ।
:. धातारमिति । धाता प्रभमादिलः । अयं तु वषटूरस्य वरिरोषणं पुनरुक्तः ।
वषट्कारो हि दानार्थो दानेन च शोका धीयन्त इति वषटश्ारो धाता मवति । प्ुवारि-
वषट्कारानान्द्त्रिशत्पत्रषु न्यपेत्‌ । तदुक्तम्‌-“शरुवायेरष्मावृततिदरीतिशदरपञ्क'
इति । अथवा धाता विधाता तद्विरोषणं वषट्कारः प हि परवोपसिनताच्छिखास्था-
नीयः शिखायै वषटूकियते । ततो बहिम॑गे मृगृहं मृपुरम्‌ । तहक्षणं तु--^भूमेश्त्‌-
र्तं सवज्ञकं पीतं च ” इति । चतुरप्तप्रकारो यथा । प्राचीं प्राष्य |
(पूरवापरायतं सूत्रं विन्यतेदुक्तमानतः ।
तन्मध्यं क्षिचिदाङम््य मतसयो दवौ परितो टितेत्‌ ।
तयोभैध्ये स्थितं सूत्रे विन्यतेदक्षिणोत्तरम्‌ ।
ह्म्यां द्वाम्यां तथाऽग्राभ्यां कोणषु मकारछितेत्‌ ।
मत्स्यमध्यस्थिताग्राणि ततर मूत्राणि प्रातयेत्‌ |
चतुरं भवेत्त्र चतुष्के ्ठप्तमन्वितम्‌" ।
तत्र कोष्ठचतुषटये मानित भूपुरं तत्र वज्रमन्योन्यामिमुखतया त्रिचक्रं रेखाद्यं परस-
रपंबद्धं वज्जमिति छक्षितं दिध कुर्यात्‌ । परस्परं संबद्धं मध्यरेखाद्रयमिति केचन । तच
पीतवणैरजोमिः पूरणीयं तेन पीतं मवति । दिश वजाव्यं काणे दूखाब्यम्‌ । रेसेति।
पाचिकराजसतामपरेदरेन । द्वारोपेतं मण्डपद्ारयादिमूषितं भ्यो तिश्वकरविरामितम्‌ ।
परति र्यादि स्थाप्यमिल्थः । भूषुरेव शुखाव्यं सद्राशिचक्तं भवति । फएगिनिरष्ट-
कुनायकैरष्टदिश संयुतम्‌ ।
ते यथा--“अनन्तो वापुकिभ्चैव तकषरकोरपद्रकाः ।
महापद्मस्तथा शङ्खः कुिकोऽषटो इुहानि च ।
अनन्तिके विप्रो वहिवणावुदाहतौ ॥
प्रदे तु सहलरेण फणानां समट्कृतो ।
वापिः शङ्कपारश्च क्षत्रियो पीतवर्णको ॥
प्रलेकं तु फणापपशतपंस्याविरामितौ ।
तक्षकश्च महाप वेश्यविताविह स्मृतौ ॥
नीखवणौ फणापश्चहाततुङञोत्माङ्गको ।
पश्मकर्कोटको शुद्रो फणात्रिशतकान्वतौ", ॥

५१६ नारायणषिरचितदीपिकासमेदा- [ ९ सण्डः ]

इति तेषां ध्यानम्‌ ॥ २॥ १॥४॥९॥६॥
इति दीपिकायामष्टमः खण्डः ॥ ८ ॥

एवं मण्डलमालिख्य तस्य दिक्च विदिक्षु च ॥

नारसिहं च वाराहं छिखेनमव्रदयं तथा ॥ १॥
दिक्षु नारसनिहं विदिक्षु वाराहं टिषित्‌ ॥ ! ॥
नारनिहमुदरति-

कप्रेफामुगरुनादश्क्यादिभियुतः ॥
यो वृतिः समाख्यातो ग्रहमारणक्मेणि ॥ २ ॥
कपेति । कषयोगे षः । ततो रेफ्ततोऽनुपरह ओकारः । इनदुरनुस्वारः । नादोऽ-
मुखवारानन्तये रवविरेषः काँसयचरमध्वनिनिमलतः शक्तिमीया । आदिशब्दाद्र्
शान्तास्यं क्षमिति रुपम्‌ । अस्य स्वातन्यमाह--य इति। अहकर्मणि भूतादििमेक्षणे
मारणकर्मणि शवु्षयादौ । अस्यप्यादिकं यथा--
“्ुषिरतिश्च गायत्री च्छन्दः श्रनृहरिः प्रभुः ॥
देवता दीधैयुबीजेनेवा्गं कल्पयेत्ुधीः ।
ध्यान पववदेवास्येकरश्ंप्रनपेमनुम्‌ ॥
तदंशं हुनेतम्यगृताकतैः पायतैः शुभैः ।
अ्ीहोमादिकं सैमस्य पूर्ववदाचरेत्‌ ॥
मन्रराजवदेवास्य प्रयोगानपि धयेत्‌ |
टेलापंपुटे केचित॑गिरन्ते मतुं लिमम्‌” इति ॥ २ ॥
वराहमीनमूदधरति-
अन्तीऽथीशयुतो विन्दुनादबीजं च सौकरम्‌ ॥
हुंकारं चात्र रामस्य माछामत्रोऽधुनेरिता ॥ ३ ॥
अन्य इति । अन्यो मातृकरविवदवर्णन्यो हकारः । अंधी उकारसेन युतो
बिनदुनादैविन्दुनादशक्त्यादिमिरपि युतः । प्रोकरं सूकरस्येदम्‌ । कों कोणाग्रान्ते-
षियत्रोक्तं करोधवीजमुद्धरति-हकारं चात्रेति । अत्र यन्न उक्तस्थाने हकारं च
तित्‌ । यद्वा वणीत्मकं दशाक्षरराममन्रवीजमाह-- हकारं चात्र रामस्येति। रामस्य
दशाक्षरस्य हकारं हृस्वो कारबिन्दुपहितं हकारं बीनं जानीयात्‌ । दशाक्षरो यथा--

१. श्रीमिति ।२ क. ख. घ. "न्योऽवीश'। ३ च. अन्यः केवटमातृवर्णा ५ ४ घ, देनव
५ श्‌ र्वीश)

[ ९ क्डः ] शीरामपूवतापनीयोपनिषत्‌ । ५१७

“जानकीवहमायाथ मवेतपावकवह्ठभः ।
हुमादिरेष कथितो राममन्रो दशाक्षरः इति ॥

ष माटामन्रमाह-रामस्य मालामब्रोऽधरुेरितेति । अपना रामस्य मामन
] । दृट्‌ । अदतनेऽपि च्छा्दपतः । ईरिप्यो कथयिष्यते ॥ ६ ॥
तारो नतिश्र द््रायाः स्पृतिर्मद कामिका ॥
रदरेण संयुता वहिमेधाऽमरविभूषिता ॥ ४॥

तारः प्रणवः | नतिनमःशब्दः । निद्राया भकारालयर स्यतिर्मकारः प्रणवकशाघ
्ायेणेतानि नामानि । अत्र स्वरातृक्तौ प्रथमलादकासे बोद्धव्यः । मेदो धातुरवकारः
कामिका तकारः परा दद्रेकरेणेकादशतवात्तंयुता सहिता तेनो नमो भगवत इति
सिद्धम्‌ । वही रेफः । मेधा धकारः सराऽमर्विमूषिता । अमर उकारसेन विमूषिता
शोभमाना तेन रपुरिति सिद्धम्‌ ॥ ४ ॥

दीषोऽकूरयुता दादिन्यथो दीर्घा समानदा ॥

रुधा कोधिन्यमोधा च विश्वमप्यथ मेधया ॥ ९५॥

युक्ता दीथो ज्वाछिनी च समूष्मा मूरयुरूपिणी ॥
सप्रतिष्ठा दृादिनी स्वक्षः प्रीतिश्च सामरा ॥ ६॥
ष्योतिस्तीकष्णाऽभिसंयुक्ता शेताऽनुखारसंयुता ॥
कामिकापश्चमो छान्तस्तान्तान्तो धान्त इत्यथ ॥ ७ ॥

स सानन्तो दीधयुतो वायुः सृक्ष्मयुतो षिषः ॥

कामिका कापिका श्रयुक्ताऽ्थो अथस्थिरासषए॥८॥
तापिनी दीधैयुक्ता भूरनिरोऽनन्तगोऽनटः ॥
नारायणाल्मकः कालः पराणोऽम्भो विद्यया युतम्‌ ॥

पीता रतिस्तथा छान्तो योन्या युक्तोऽन्ततो नतिः ॥ ९ ॥

दीषी कडा नकारः पराऽक्रूरेण रुदेणानुखारेण संयुता 1 इलादिनी दकारः} अथो
अनन्तरं दीर्घा नकारः पा समानदा मानदया कट्याऽऽकोरेण सह वतमाना धुषा
यकारसतेन नन्दनायेति पिद्धम्‌ । कोधिनी रेफः । अमोघा क्षकारः । अनन्ता चेति तु
युक्तः पाठः । प्रणवकटाछनन्तायाः क्षकारकटातवात्कीयादिष्वमोषायासतपुवक्षिरला-
छकारकलालाच्च । विश्वमोकारोऽप्यय मेधया घकरेण युक्ता दी नकारः । ज्वा
वह्िकटा वकारः सा सूक्ष्मा पृस्मेण श्रीकण्ठादितृतीयर्ूपेण रुदरेणेकारेण सहिता ।
ृ्युपिणी मयुः प्रणवकटा हकारः सप्रतिष्ठा प्रतिष्याऽऽकरेण सिता हलादिनी

१६, "एयाऽका।

५१८ नारायणविरचितदीपिकासमेता- [ ९ खण्डः ]

दकारः । त्वग्यकारस्तेन रप्विदादायेति सिद्धम्‌ । शवेले ` मकारः प्रीतिरपकारश्च
पामरा सरोकारा ज्योती रेफसतीकषणा पकारः । अ्निंयुता रेफपयुता । श्वेता सकरोऽ-
तुखारप॑युता सानुष्वारा कमिकरपृश्चमस्तकारातश्चमो नकारः । छन्तो ककारः ।
तान्तान्तो दकारलस्यान्तस्थस्तस्यान्तो दः । घान्तो नकारः । स नकारः सरानन्तोऽन-
मेनाऽऽकरेण सहितः । दीर्स्ठरेणाकरेण युतो वायु्ैकारः सूषक्मेणेकरिण युतो विषो
मकारः । कामिका तकारः । पुनः प एव रुदरेगकारेण युक्ता ! अथो अथानस्तरं स्थिरा
जकारसतः सः सकारात्यर॒एकारसेन मधुरप्रपचवदनायामिततेनप्त इति सिद्धम्‌ ।
अत्र पंधिमै करैव्यः । तापिनी वकारः । द्युता भूकारः । अनि यकारः । तेन
गायेति सिद्धम्‌ । अनन्तग॒ आकारगोऽनलो रेफः । नारायण आकारसदात्मकः
कारो मकारः प्राणो यकारतेन रामायेति सिद्धम्‌ । अम्मो वकारः । वि्येकरिण
युतं सहितम्‌ । प्रीता षकारो रतिर्णकारलेन युता संयुक्ता सन्तो वकारो योन्यै
कारेण युक्तसतेन विष्णव इति सिद्धम्‌ ! अम्ततोऽन्ते नतिनर्मःशब्दः ॥ ५ ॥ ९ ॥
॥ ७॥ ८॥ ९॥

सप्रचसारिश्दर्णो गुणान्तः सगुणः स्वयम्‌ ॥
राज्याभिषिक्तस्य तस्य रामस्योक्तकरमा्टिखेत्‌ ॥ १० ॥
एवं प्रतचत्वारिशद्र्गो माशमन्रः । अगो वैः । गुणान्तः प्गृणः खयम्‌ । खयं
गुणोऽपि भक्तानां गुणान्तचेगुण्यनाशको मोक्षदत्वात्‌ । अपरवा गुगान्तो बीजत्रयान्तः
गुणो बीजत्रयादिः । तदुक्तम्‌-“^ारवाक्तामनीनेश पपर प्रन मुम्‌"ति । राज्या-
मिषिक्तस्यत्यनेनास्य खातच्यमपि सूचितम्‌ ।
तद्यथा--“पुनिः पितामहदछन्दः सत्यनुष्टुप्व देवता 1
राज्यामिगिक्तो रामोऽस्य बीनं शक्तिर्थया पुरा ॥
तारखाकामबीनिश्च संपुटे प्रनपेदमु्‌ ।
शिरस्थाननकते च भूमध्येऽकषिद्येऽपि च ॥
श्रोजयोर्धणयोश्चैव गण्डयेरोष्ठयोरपि ।
दन्तयोरास्यदेशे च दोष्पत्स्॑यगरकेषु च ॥
कण्ठे हदि सन्दे परशवयोः पृषठरेशतः।
नठरे चाप्यधिष्ठाने गृह्ये वणीनप्रविन्यपेत्‌ ॥
पपदरषदू्सयैः षडङ्गकम्‌ |
उनिद्रनीटकमलामरकान्तिमञ्जचापसिवाणकरमम्बुनपत्रनेनम्‌ ॥

"-------------------------------------------

१ घ. "विदा" । २ घ. स्यासनद" । ३ च. “त्तौ च ।

[ ९ सण्डः ] भ्रीरामपएषैतापनीयोपनिषत्‌ । ५१९

पीताम्बरं स्मितसुधामधुरं मुरारि संचिन्तयेम्मिथिलरानपुतासहायम्‌ ।
जयद्रादशलक्षं च ध्यासैव विजितेन्द्रियः ॥
बेसैः फटे; परमूनशच प्रक्िमधुरकौः ।
मपुरत्रययुक्तेन पयोन्नेन पितामुभैः ॥
होमं दाशतः कुर्यात्तथा सर्वत्र तर्पणम्‌ ।
्राप्रोक्ते पूजयेत्पीठे सूर्यां चाऽऽबाह्य देवताम्‌ ॥
प्रथमाऽङ्गवृततिः प्रोक्ता सप्तमी ज्याप्तमीरिता ।
लक्ष्मणो भरतश्चैव शृचु्तश्च हनूमता ॥
ग्रीवः पञ्चमः प्रोक्तः षष्ठ उक्तो विभीषणः ।
अङ्गदः पक्षम: प्रोक्तो नीरोऽष्टम उदाहृतः ॥
नारदश्च वरिष्ठश्च वामदेवस्तृतीयकः ।
जावो गौतमश्चापि मटद्रानोऽय करयपः ॥
वाह्मीिश्वष्टमः प्रोक्तो रक्षमीश्राथ सरखती ।
रतिः प्रीतिः कोरतिकान्ती तुष्टिः पृष्टिरिमाः क्रमात्‌ ॥
ृष्टि्जयन्तविनयो सिद्धार्थः कार्य्ाधकः ।
अोकशचव पर्वस्या श्रीवत्सश्च गदा तथा ॥
पाश्चनन्यः कौस्तुमाए्यो वनमाला च दक्षिणे 1
उत्तरे चक्रपदे च शाङ्जबाणं प्सद्गकम्‌ ॥
पश्चिमे पर्मगरुडधर्मपाटमुमच्रकान्‌" ॥
इत्युक्तकरमादेकैकस्िन्षडन्ते पञ्चेति करमेण ।
अस्योद्धारोऽन्यतराप्युक्तः-

“नमो मगवते बूया्चुथ्या रषुनम्दनम्‌ ।
रक्षोघ्रविशदायेति मधृरादि समीरयेत्‌ ॥
प्रपतन्नवदनायेति पञ्चादमिततेनपे ।
बलाय पश्चद्रामाय विष्णवे तदनन्तरम्‌ ॥

[५ ,

प्रणवादिनमोन्तोऽयं माहमनुरूदीरितः" इति ॥ {® ॥
इदं स्त्के यत्रं भागुक्तगषिसेवितम्‌ ॥
सेवकानां मोक्षकरमायुरारोभ्यवर्धनम्‌ ॥ ११ ॥

र्वात्मकं धरेटोक्यमयम्‌ । प्रागुक्तं पर्वाचायश्तम्‌ । अथवा सर्वयन्राणामादावुक्त
मुख्यत्वात्‌ । यदवा प्रागुक्तं विना यश्रेण चेूेत्यत्रोदिषटम्‌ ॥ १ १ ॥

५१० नारायणविरचितदीपिकासमेता-- [ ! ° एण्डः ]

अपुतरिणां एत्रदं च बहुना किमनेन वै ॥
भाषन्त क्षणास्सम्यगत्र धपादिकानपि ॥ १२॥
अनेनोक्तेन धमीदिकान्धमारथकाममेक्षान्‌ । धर्मजञानेरागेश्वयोणि वा । भपिश-
व्दादणिमादितिद्धीरपि ॥ १२॥
इदं रहस्यं परममीश्वरेणापि दुर्गपम्‌ ॥
एवं यत्रं समाख्यातं न देयं पाते जन एति ॥ १२ ॥ (९३)
इति श्रीरामपुषैतापनीयोपनिषदि नवमः खण्डः ॥ ९॥
इरण सपैपिद्धिमताऽप्युपदेडं विना दुगममगम्यम्‌ । प्राकृते विरेषादग्रहानर ।
इतिदाब्यो यच्रविधानपतमाप्तौ सण्डमाप्तो च ॥ १६॥
इति दीपिकायां नवमः खण्डः ॥ ९ ॥

भूतादिकं श्नोधयेद्रारपूनां कृत्वा पावासनस्थः प्रसन्न; ॥
अर्चाविधावस्य पीठाधरो्व पा्ारचनं मध्यपदमार्चनं च ॥ १ ॥
छत्व गृदुश्व्णसतृष्िकायां रतनासने देशिकं चार्यिता ॥
दाक्ति चाऽऽधाराख्यकां कूम॑नागौ पृथिव्यले स्वासनाधः प्रकरप्य॥।२॥
विघ्रं दर्ग के्रपाटं च वाणीं वीजादिकांधागिदिशादिकांथ ॥
पीटस्याद्परिषयेषु ध्मादिकां श्च नऽपरवासतास्तस्य दि्ष्वचैयेच ॥ २ ॥
मध्ये करमादकविध्वग्नितेजांसयुपयुपयुत्तमेरचितानि ॥
रजः सं तम एतानि दत्तत्रयं बीजाल्यं करमाद्धाययेश्च ॥ ४॥
भूतादिकं श्रोधयेदिति। मृतानि पृथिव्यादीनि पञ्च । आदिशब्दामहदहंकारादि
तच्छोषयेदात्मनि विछापयेत्‌। मृतशुद्धः प्राणप्रतिष्ठाया मातृकान्यापतस्य चोपरक्षणम्‌ |
भूतशद्धिप्राणप्रािष्ठे मातृकान्यापं च कुर्यादित्यर्थः । तत्करणप्रकारसु--
“भूतरुद्धि ततः ुयाततत्मकारोऽधुनोच्यते ।
पादतो जालुपथैन्तं चतुरस सवञ्नकम्‌ ॥
टंयुतं पीतवर्णे च भुवः स्थानं विचिन्तयेत्‌ ।
जान्वोरानामिचन्दरानिं पदनेन छज्छितम्‌ ॥
शु्वंणं खवीजेन युतं ध्यायेदपां स्यलम्‌ ।
नाभितः कण्ठपरयनतं त्रिकोणं रक्तवर्णकम्‌ ॥
पस्तकं परवीजेन युतं कस्तु मण्डलम्‌ ।
कण्ठादभूमधयपरथनं कृष्णं वायोस्तु मण्डटम्‌ ॥

१क.,घ्‌. इद्‌ ।

१० खण्डः | शरीरामपूषैतापनीयोपनिषत्‌ ।

६६

धट्कोणे विन्दुभिः षडभिर्यतं बीजेन चिन्तयेत्‌ ।
भूमध्याद्रह्मरनधान्तं वतुं ष्वजङाञ्छितम्‌ ॥
भभ्रवर्णं ख्बनिन युतं ध्यायेच्नमसटम्‌ |

एवं ध्यात्वा पुनस्तानि भूतानि प्रविलापयेत्‌ ॥
ृथ्वीमप्पु च ता वहो बहि वायौ समीरणम्‌ ।
परविटाप्य तथाऽऽकारेऽप्याकाशं प्रकृतौ ततः ॥
अपरन्रह्मपां तां मायाशक्ति परात्मनि ।
इत्थं समस्तदेहादिप्रपश्चं परमात्मनि ॥
प्रविराप्य परब्रहमरूपज्िषठेककियतक्षणम्‌ ।
पुनरत्पादयेदेहं पवित्रं परमात्मनः ॥
शब्दव्र्मासमिका माया मातृका प्रकृतिः परा ।
अजायत जगन्मातुराकारं नभसोऽनल; ॥
पमीरणादभद्ववहरापलतो मही ।
स्वीयमेम्योऽपि मूतेभ्यस्तेजोरूपं कटेवरम्‌ ॥
देवताराधने योग्यमुत्पन्नमिति भावयेत्‌ ।
तसिन्देहे परात्मानं सर्वं सर्वशक्तिमत्‌ ॥
पमस्तदेवताख्यं सर्वमन्रमयं शमम्‌ ।
आत्मषटपेण देहे स्वे बीजमावेन तिष्ठति ॥
इत्येषा भावना मस्या भूतटदधिरितीरिता ।
अथवाऽन्यप्रकरेण भूतरूद्धिविधीयते ॥
धभैकन्दपदूं ज्ञाननालं एुद्ञोमनम्‌ ।
रेशर्या्टदं चैव प्रं वेराम्यकणिकम्‌ ॥
खीयद्धत्कमटं ध्यायेत्प्रणरेन विकाक्षितम्‌ ।
कृत्वा तत्कणिकास्थं प्रदीपकटिकाङृतिम्‌ ॥
सषुश्नावत्मनाऽऽत्मानं परमात्मनि योजयेत्‌ ।
योगयुक्तेन विधिना सोऽ्॑मनत्रेण साधकः ॥
तत्रैव र्वतत्वानि विदीनानि विचिन्तयेत्‌ ।
ततस्तु पुनिम पापमनादिभवप्तचितम्‌ ॥
बरह्हत्यारिरस्कं च खण॑सतेयमुनद्वयम्‌
सुरापानहृदा युक्तं गुरुतल्पकटिद्रयम्‌ ॥
तत्संयोगिषद्ध्रमङ्प्रयद्गपातकम्‌ ॥

५२३

नारायणविरचितदीपिकासमेता-

उपपातकरोमाणं रक्तशमशरुविलयोचनम्‌ ।
खुचरमषरं कृष्णं कुषौ दक्षिणतः स्मरेत्‌ ॥
ततः संशोषयेदेहं पृरकारिक्रमेण वे ।
विधाय प्राणरोधं वायुबीजेन वायुना ॥
वद्विवीेन तेनैव पदेत्सकरां तनुम्‌ ।

भर्म तदून्राणमारगेण निग॑तं चिन्तयेतूषीः ॥
ततो वमितिबीजेन वयेत्सकटां तुम्‌ ।
संजाते निमे देहे देवतोषपतनक्षमे ॥
आत्महीनानि तत्त्वानि स्वस्थानं प्रापयेत्ततः |
आत्मानं हृदयाम्भोजमानयेत्परमात्मनः ॥
हंसमन््ेण विधिवदेकाऽवर्यं विधीयते ।
मूतद्द्धिविदीनेन कृता पूनाऽभिचारवत्‌ ॥
विपरीतं फं द्याद्भक्ल्या पूजनं यथा ।
दधि विघायेतयं ततो प घयपयदमून ॥
पाराड्कुरोन पुटितां शक्तिमादो समचरत्‌ ।
यकारादिप्रकारान्तानिन्दुमस्तरखाज्छितान्‌ ॥
तदन्त उद्धरेतपरज्ञो व्योमपवेनदुंयुतम्‌ ।
तततो हंप्परात्मानो ततोऽमुप्यपदं वदेत्‌ ॥
प्राणा इति कदेत्पशवादिह प्राणास्ततः परम्‌ ।
अमुष्य जीव इहतः स्थितोऽगुष्यपदं ततः ॥
सर्वनद्रियाप्यकष्यानते वाअनशचघुरम्ततः ।
्ोघ्राणपदे प्राणा इहाऽऽगल पुसं चिरम्‌ ॥
तिषठन्वभनिवधूः पर्व परतयमुष्यपदं बुधः । ,
पाशा्ानि प्रयोज्य प्राणमचरं समुद्धरेत्‌ ॥
बरह्मपिरस्य च्छन्दसतु विराटप्राणसतु देवता ।
प्रणवोऽभिवधूवीनं शक्तिरुक्ता मनीषिभिः ॥
रिरोवदनहद्गु्यपदेषवृष्यादि विन्येत्‌ ।
अमुष्येतिपदस्थाने प्ाध्यनाम पमुचरेत्‌ ॥
विभपेतपाध्यससशं कृतवा मन्रमुदारधीः ।
एष प्राणप्रतिष्ठायाः प्रकारः प्रिकीतितः' ॥

[ १० स्ण्डः]}

१. ड, भष्य॑स्ते बा" । `

[ १० छण्डः | शीरामषएवतापनीयोपनिषत्‌ । ५२३

साध्यं दीति शेषः । आं पाशः । हीं माया । कोमङ्कुशः । मातरः
कन्यापरो यथष्यीदिपूैः।
“करषित्ेहया समृदिषटो गायत्री छन्द ईरितम्‌ !
रखती समायाता देवता देरिकोक्तमैः ॥
अङ्कीबहखदीर्घानतणेतेः पड्वगीकैः क्रमात्‌ ।
षडङ्गानि विषेयानि जातियुक्तानि देशिकः ॥
पश्वारा्िपिमिरविभक्तमुखदो्नमध्यवक्षस्यटां
माखन्मटिनिबद्धचन्द्रशकामापीनतुङ्गसनीम्‌ ।
ुद्रमकषगुणं सृषाव्यकलशं विचयं च हलाम्बुनै-
बिभ्राणां विददप्रमां जिनयनां वाग्धेवतां संश्रये ।
वडारमुृक्तकषिश्ुतिघराणेषु गण्डयोः ।
ओषठदन्तोत्तमाङ्गस्ये दोर्त्यमकेषु च ॥
पाश्वतः पृष्ठतो नाभो जठरे डदयैऽपके ।
ककुदंमे च टत्वं पाणिपादयुगे ततः ॥
जठराननयोन्यैयेनमातृकाणीन्यथाक्रमात्‌) इति ।
, द्रारपूनां ङतवेति । सा यथा-
“देशिको विषिवत्त्नाला इत्वा पूर्वाहिकीः क्रियाः ।
यायादहंकृतो मौनी यागार्थं यागमण्डपम्‌ ।
आचम्य विधिवत्तत्र सामान्याधं विधाय च ॥
द्वामजा्बुमिः प्रोष्य द्वासुजां समाचरत्‌ ।
उ्वेदुम्बरके विघ्रं महारक्षमी सरखतीम्‌ ॥
ततो दर्िणशासायां विघ्न कत्रेरमन्यतः ।
तयोः पारगते गङ्गायमुने पएु्पवारिभिः ॥
देहस्याम्चैयेदच्ं प्रतिदवारमिति कमात्‌" इति ।
पब्राधासनस्थ एति । पासनं तु-- `
“वामोरूपरि दक्षिणं तु चरणं संस्याप्य वामं तथा `
याम्योरूपर पश्िमेन विधिना धृत्वा कराभ्यां दम्‌ ।
अङ्गुष्ठो हदये निधाय चकं नापाग्रमारोकये-
देतव्याधिविधातकारि यमिनां पञमे प्रोच्यते इति ।
आदिङ्व्दत्खलिकादि। पूनविषौ तु ततिर्वाहाथङकष्ठवन्धनं हस्ताभ्यां न करतत्यम्‌।
आदो वापा त्वा पद्मायाप्तन उपविष्य प्रत्त मूतरुद्यादिकं कुयरयन्वयः ।

५२४ नारायणविरवितदीपिकासमेता- [१० खण्डः ]

9
अर्चाषरिधाधिति । अस्व रामस्याचीविधौ पूजाविधौ पीठस्याषेशार्यनमूष्वेदा नं
पार्धमागार्चनं मध्यवतिनः पदम्याचैनं च कत्वा पीटस्याङ्ग्रिषु धमीदिकानचैयेदिति
संबन्धः । रत्नवद्ध आसने या शुः कोमहा छक्ष्णा मनोहरा समाना रत्नाप्तनतुस्यप-
रिमाणा या तृषिका तस्यां देदिकं देश उपदेशोऽस्यासि देरिकः अत इनिठनौ' ।
उप्रेष्टा तं चार्चयित्वा संपूज्य । पीठाधरमागादिषूक्तमचनं विशदयति--शक्तिमिति ।
शक्ति चाऽऽधारास्यकामाधारशकिं कूमैः कच्छपो नागः शेषस्तौ च एथिवीरक्षगे
चाने कमे । एताः खापरनप्य देवताप्तनस्याधः प्रकर्प्य ।
तदुक्तम्‌--“आधारशक्ति प्रयनेतपङ्कजद्वयधारिणीम्‌ ।
मृधि तस्याः समाप्तीनं कूर्म नीलाभमचयेत्‌ ॥
ऊवे बहमशिराप्रीनमनन्तं कुन्दप्निमम्‌ ।
यजेचक्रधरं मूधि धारयन्तं वसुंधराम्‌ ॥.
तमारृद्यामलां तसिन्नीरन्दीवरधारिणीम्‌ ।
अम्य्चयेद्रमुमतीं स्फुरत्ागरमेललाम्‌ ।
तस्यां रत्नमयं द्वीपं तक्ििश्च मगिमण्डपम्‌ इति ।
एवं मण्डपानतं पूजयित्वा मण्डपप्रवदो द्वरे 1 ॐ वं विघराय नमः । ॐ दुं दुर्गायै
नमः। ॐ क्षं पषेत्रपाटाय नमः । ॐ वां वण्ये नम इत्ति बीजादिकान्यथास्थानम-
भ्यच्यं । तकत डामर
“ओं कारबिन्दुमध्यस्थनामवेया्मक्षरम्‌ ।
देवतानां खबीजं तत्पूनायामद्धिपिद्धिदम्‌' इति ।
अधिदेश्चादिकान्धमादीत्‌ |
तदुक्तम्‌--“यनेत्कसपतकस्तसमिन्पाधकामी्टपतिद्धिदान्‌ ।
अधस्तातूनयेत्तषां वेदिकां मण्डडाञ्ज्वछम्‌ ।
पश्चादम्यर्चयेत्त्यां पीठं धमीदिभिः पुनः ॥
रक्तदयामरहरिद्न्रनीरन्पादषरूपिणः । `
वृषकेपरिमतेमखूपान्धमादिकान्यनेत्‌ ॥
गात्रेषु पूजयेत्तास्तु न्पूवाननुक्रमात्‌ (2) ।
अशचेय्यादिषु कोणेषु दिक्षु चायाम्बुनं यजेत्‌ '” इति ।
अङ्गिषु पदषु नम्पूर्वान्धमादिकान्‌ । तस्य पीठस्य दधु एवादरिषु । मध्य इति।
पूयनद्सयः क्रमेण पूज्याः । यद्रत्त्रयं तद्रनः सर्वं तम॒ एतानि यानि गुणरूपाणि

१६. श्धौत्र)

[ १० खण्डः ] शरीरामपू्तापनीयोपनिषत्‌ । ५२९

तन्तञातम्यम्‌ । बीना कणिकारूपं करमादनुक्रमेण मावयेत्यूनयेत्‌ । बीनादयपितिपाठे
स्वाबरक्षरं बीजाच सं सत्वाय नम इति ॥ १॥२॥३॥ ४॥
आश्ञाग्याशासखप्यथाऽऽत्मानमन्तरात्मानं च परमात्पानमन्तः ॥
$ ¢ [8 न, $
नानात्मानं चाचैयेत्तस्य दिक्च मायाविद्ये ये कलापारतचे ॥ ५ ॥

आशाग्या्ञासिति । दिक्षु विदिक्ष चाष्टौ पशचपत्राणि पूजयेदिति शेषः।
अथेति । आत्मानं शिङ्गमन्तरात्मानं जीवं परमात्मानमीश्वं ज्ञानात्मानं ब्रहमविन्ुनाद-
शक्तिशाम्तात्मकानेतानन्र्मध्ये ऽर्चयेत्‌ । मायाविये कडापारतसते कटातत्वं पतच
चैतानि तत्वानि दिक्षु चत्वारि तत्वानि पूज्यानि ।
तदुक्तम्‌--“आनन्दकन्दं प्रथमं संविन्नालमनन्तरम्‌ ।
सपैतच्तात्मकं पद्ममम्यच्यं तदनन्तरम्‌ ॥
मच प्रकरतिपत्राणि विकारमयके्तरान्‌ 1
पञ्चाशद्रणैवीनाव्यां कणिकां पूनयेत्ततः ॥
कलाभिः पूजये्सरथ तप्य पूर्य्दुपावकान्‌ ।
प्रणवस्य त्रिमिवर्गेए् पसादिकान्ुणान्‌ ॥
आत्मानमन्तरात्मानं परमात्मानमर्चयेत्‌ ।
ज्ञानात्मानं च विधिवत्पीठमन्त्ावप्तानिकम्‌ " इति ]
तत्पूजा मायातवाय नर्मः वाताय नः । कङातच्ाय नर्मः | परतत्वाय
नम इति प्रयोगः । स्मृतौ तु--“मायात्वकलातत्वं विघातं परं तथा" इति
क्रमभेदः प॒ तु रामपूनायां विरषश्रुला बाध्यते ॥ ९ ॥
संपूनयेदिपलोयाश् शक्तीरभ्यर्चयेहेवमावादयेच ॥ `
अर्हन नला्् एत्य धृष्यादिकैर्छोकपरैसदचैः ॥ ६ ॥

9

मिमाति । “विमोक्षण कनक्रिया योगेति शक्तयः।
रही सलया तथेशानानुग्रहा नवी मता " इति ॥
तीपां स्यानमुक्तम्‌-“ पटशक्तीः केषेषु मध्ये च प्रवरामयाः ?? इति । पीद-
मन््रो नारायणीय उक्तः । यथा--“ ॐ नमो भगवते विष्णवे सर्वभूतात्मने वाघुदे-
वाय पर्वामप॑योगयेगप्ैपीठात्मने नमः ” इति । देवमाधाहमेचेति । मृमन्ते-
णाऽऽूतो मेयायुक्तवाऽऽवाहनादि मुद्रः प्र्ीयेत्ता उक्ताः ।

१ ह, पारतत्वं । २ क. च. तप" । ३ इ. ध्यामांमा।* ङ. भमः। विवि" ।५क्‌.
श्मः कंक'। ६ क. मः पप ७ क. ख. ग. छ. (टादश । ८ ड, युदैरनिरजायै' । ९ क.
ग. "निरजाधै" । १० घ. ड, (लादौ | ११ ढः. 'तकर्पिणी ! १२ ध. ₹. ज्ञानाक्रि। १३ ड,
माप्रा । १४. 'अपिच्छात्म । ।

९२६ नारायणविरवचितदीपिकासमेता- [१० खण्डः]

“आवाहनादिका मुद्रा नव साधारणा मताः ।
तथा षडङ्मुदराशच समन्त्रेषु योजयेत्‌ ? इति ॥
ता यथा-“ हस्ताभ्यामज्ञटं बद्ध्वाऽनामिकामूहपर्वणोः ।
अङ्खषठौ निक्षिपेतपेयं मद्रा तावाहनी मता ॥
अधोमुखी तिं चेत्स्यात्स्यापिनी मुद्रिका मता ।
उच्छरिताङ्घमुशोस्तु संयोगात्संनिापनी ॥
अन्तः्रवेशिताङ्कष्ठा सेव संरोधिनी मता ।
उत्तानमुष्टियुगु्ा संमुखीकरणी मता ॥
देवताङ्गे षडङ्गानां न्याप: स्यात्मकटीकृतिः ।
सम्यहसतकृता मुष्टिदीरषाधोमुखतर्जनी ॥
अवगुण्ठनमुद्रेयममितो भरामिता सती ।
अन्योन्यामिमलाशिष्टकनिष्ठानामिका पुनः ॥
तथेव तर्जनीमध्या धेनुमुद्रा समीरिता ।
अमृतीकरणं कर्यात्तया साधकपत्तमः ॥
अन्वोनयग्रथितङकष्ठप्रारितकराङटिः ।
महामुदरेयमास्याता परमीकरणे वुधैः ॥
प्रयोजयेदिमा मुद्रा देवताहानकरमणि " ।
अङ्गवयहानि नलायैरिति । ददयादीन्युदकादानाचैः पा्यादिभिः संपुजयेयर्षः |

अङ्गवयूहानिरजाचैरितिपदेऽङ्ग्ुहैरनिटनायेदईैनुमदायेशच साकं देवं ूनयेदियन्वयः ।
अङ्गवयूहानि नशैरिति तु युक्तः पाठः । नछाचेनींटाचैः षोडशभिः सहेलयथः । तेषां
स्थानानि । ग्रय्यादिषु कोणेषु डदयादीनि पनयेत्‌ । नेमे दिशास्म्‌' इति ।
अङ्गमुद्रा यथा--
“अङ्गन्याप्तस्य या पुद्रासतापां रक्षणमुच्यते ॥
अनङ्कष्ठा ऋनवो हस्तशाखा भवेन्मुद्रा दये शिरस्यि ।
अधोङ्कष्ठा खु मुष्टिः शिखायां कटदद्ाङ्ढयो वर्मणि स्युः ॥
नाराचमुटयुतगाहयुमका अङ्कष्ठतजन्युदितो ध्वनिस्तु ॥
विष्वश्चिषक्तः कथिताऽ्चमुद्रा यवाक्षिणी तर्जनी मध्यमे सः ।
ने्तरयं तत्र भवेदनामा ष्डङ्मुद्राः कथिता यथावत्‌ » इति ।
वर्मणि विशेष आगमान्तरे-
ध्तथाविधाम्यां पाणिभ्यां वर्म कन्धादिनामिगम्‌" इति ।

१६. मीकार' ¦ २ ध. “स्वस्षम्‌ः। ३ इ, विश्न ।

[ १० ण्डः ] भरीरामपूतापनीयोपनिषत्‌ । ` ५२७

धृष्यादिकैरिति । रघ्ादीनन्ये पठनि--
तथा हि-^"ूजय्ष्णवे पठे मूर्ति मूढेन करपयेत्‌ |
श्री ताये द्विगन्तेन पीतां पाश्वगतां यजेत्‌ ॥
उग्रे पाशवदरये शार्गशरानङ्गानि तहदहिः ।
हनूमन्तं परुप्रीवं भरतं विभीषणम्‌ ॥
ठक्ष्मणाङ्गदशतरुघाज्ञाम्बवन्तं दटेष्विमान्‌ ।
वाचयन्तं हनूमन्तमग्रतो धृतपुलकम्‌ ॥
यनेद्धरतशत्रुधौ पाशवयोधृतचामरौ ।
धृतातपत्रं हस्ताभ्यां ठकषमणं पश्चिमे यनेत्‌ ॥
चष्ट यजन्तं विनयं पुरषं राषव्धनम्‌ ।
अकोपं धर्मपालस्य सुमच्रं च दलाग्रतः ॥
सवीमरणपुपनना्केशानर्चयेत्ततः ।
तदख्राणि ततो बाह्ये वादीनि प्रपूजयेत्‌"! इति ॥ ६ ॥
वसिष्ठावैनिमिनीरपुख्यैराराधयेदराधवं चन्दनाचैः ॥
युर्योपहारेविविपैथ प्य तसमै जपादींश सम्यक्समप्यं ॥ ७ ॥
वसिष्ठायैरिति । वपिष्ठवामदेवनाबाट्गौतमभःद्रानकौशिकवादमीकिनारदपतनकप-
नन्दनप्तनातनप्तनत्कुमारा द्वादश ।
“कमण्डटुधरान्सवानमच्रमुचरतो मुनीन्‌ ।
द्ादशान्जेऽ्चयेसपवादिक्रमेण च तत्परान्‌"
नीहमुख्यैरिति । नीरनर्षुषेणमन्दप्तरमदविविरैषनदगवक्षकिरीयकुण्डटश्रीवततकौ-
स्तुमशङ्कचक्रगदापद्मानि पोडशाञ्नेऽ्चये्पुवीिकरमेण कृताज्ञटीन्‌ । चन्दनायैः पुग-
निभिः । जपादीनिति । आदिशषब्देनोपचाराः । जपप्मणे मच्रः--
(शृह्यातिगहयगोप्ता तवं गृहाणास्मत्कृतं जपम्‌ ।
पिद्वि्भवतु मे देव त्वत्पपार्दत्वयि स्थिता" इति ॥ ७ ॥
पुजानते नमस्कारमाह--
एवंभूतं जगदाधारभरतं रामं बन्दे सचिदानन्द्रूपम्‌ ॥
गदारिश्काग्नधरं भवार स यो ध्यायेन्मोक्षमाभोति स्मः ॥ ८ ॥
एवैभूतमिति । मवारिमिलन्ता देरिकोक्तिः। अरिथक्रम्‌ । श्रुतिः फटमाह--स
इति । सवतः पमस्मान्धनात्‌ । #सवं इति तु युक्तः पाठः ॥ ८ ॥

* अयमेवाऽऽदशंपस्तकेषु दृश्यते । ।
१३. शीताय । २ उ. शीतां । ३ च, "दगन्धमादनगः। ४, "दान्मदैश्वर" ई ।

५२८ नारायणनिरचितदीपिकासमेता- [१० खण्डः |

विश्वव्यापी रायगोऽथो तदानीमन्तर्दपे श्चक्रे गदाग्ने ॥
पृत्वा रमासहितः सात ससपतनः सातुमः सष॑टोकी ॥ ९ ॥
राघवः, अथो तदानीमिति पदच्छेदः । अन्तर्दधे लोकाद्दयो बभूव न तु देहधम
गतः । रामायणेऽपि तेनैव रूपेण ब्रह्मलोके गमनुकतम्‌ । स नेपगिकरूपं पृत्वा सावत
आवरणैः पररिरैः सहितः । “'लणीतगर्दमशािश्िरायोष्यावौकङत्‌" इति पुराणात्‌।
स्तपत्रनः पपन्ननेन वैरिपतापेन सहितः । पमदरिलातषैलेकी स्ैद्ी ॥ ९ ॥
तद्धक्ता ये टब्धकामांश्च थक्त्वा तथा पदं परमं यानिते च॥
हमा ऋचः सर्मकामार्थदाश ये ते पटन्यमला यान्ति मोक्ष
ये पे पटन्यपडा यानि पक्षमिति ॥ १०॥ ( १०३)
इति द्रमः सण्डः ॥ १०॥
इत्यथर्वेदे रामपूवैतापनीयोपनिषत्समाप्ना ॥ २८ ॥
ये ते तद्धक्तासे कामार्ेमन्ते रढ्पां्च कामान्भुक्तवा परं पदं यानि । उपनिष-
त्पठे फटमाह--हमा इति । द्विरक्तिः समाप्लर्था | दशावरणपूनाऽगस्लपंहिता-
युक्त-
“टि प्रथमाऽऽवृतिः स्यादङगरभितः कमात्‌ ]
द्वितीयाऽऽत्मादिकैदव्टाव्नमूलके तथा" ॥
आत्मा १ निवृत्तिः २ अन्तसत्मा \ प्रतिष्ठा ४ परमात्मा ९ विद्या ६ ज्ञाना
त्मा ७ श्रानिः < इ्यात्मादयः ॥
ध्तृतीया वापुदेबाचैरष्टपत्े तथैव च |
चतुर्थी वायुुतराचेः त्राय पुतः क्रमात्‌ ॥
पधायेः पचमाऽऽृतिरदितीयाष्टटे तथा ।
षष्ठ द्वादश्यपतेषु नारदायैरमहषिमिः ॥
पपतमी पोडशाञे स्यात्रीरायैः कपिपुगैः ।
वायेरष्मी जतय दररिश्दटपवके ॥
इन्दे चाऽऽये नवमावरणं मत्‌ । `
तदखेव॑जरक्ायेदशमावरणं श्भम्‌ ॥
दरावरणपूनेयं कर्तव्या साधकोत्तमः" इति ॥
पजायते चैतान्यावरणानि | ञस्य धारणयचरादयं विशेषः । अत्र हि प्टरेणादिमू-
परान्ते देषखरूपाणि भवन्ति । धारणयत्रे तु भेच्रणी इति । आकरणक्रमोऽप्ययमेव

१. मवे ।

भ्रीरामपूरवतापनीयोपनिषत्‌। ५२९
श्रुतौ दर्यः । पाठक्रमस्य बरीयस्वात्सषैतन्रषिन्दरदितदायुधानामनो निवि.
शात्‌ । द्विरक्तिनिश्चयाथी । इतिदाब्दो प्रन्थपमाप्यर्थः ॥ १० ॥

इति दश्चमः खण्डः ॥ १० ॥

नारायणेन रचिता श्रुतिमात्रोपनीविना
अस्पष्टपदवाक्यानां रामपुव्य दीपिका ॥ { ॥

0,

इति नारायणविरचिता रामपुवतापनीयोपनिषदीपिका प्माप्ता ॥ ६९ ॥

६४

ॐ तत्सहूह्यणे नमः ।

श्रीरामोत्तरतापनीयोपनिपत्‌ ।

~व इ

नारायणविरचितदीपिकासमेता ।

ॐ वृहुरपतिरुवाच याज्ञवल्क्यं यदु कुरकेतरं देवानां देवयजनं
सर्वेषां भृतानां ब्रह्मसदनमविगुक्तं वै रेत देवानां देव-
यजनं सवेषां भूतानां ब्रह्मसदनं तस्मायत्र कचन गच्छे-

रामोत्तरतापनीयं स्वरूपमहिमो्तये ।
रामचन्द्रस्य षटतनिशं खण्डपश्चकमण्डितम्‌ ॥ ! ॥

पूर्तापनीये राममन्रा यच्रपीढपूना च सविधानेनोक्ता ५ मध्ये तारदवयं रितेत्‌ ”
“ ततपर् प्रणवाभ्यां च वेष्टयेत्‌ ” इति रामात्मकयन्राङ्गतोकारस्योक्ता तथा ओंका-
राय नमो नमः! इति च प्रधानदेवतार्ूपता तस्योक्ता मूरमन्रनिर्णयानन्तरं चाज्ञमच्-
नि्ैय उचित इति प्रणवनिर्णया्मृत्तरतापनीयमारम्यते । केरोत्तमे कृता सत्संप्ररा-
यागता चोपपिना महाफला तदथैमृपिप्वादेन प्रणवं निर्णयनामचनद्रस्य सतोतरमच्न-
तोऽतश्च महिमानं सहं च प्रकाशयितुमादौ कन्न त्तमं व्यनक्ति । वृहस्यतिरुवाच
याङ्ञवसक्यमिति । यत्से्रमनु हीनं कुरुकेचमि्य्ः । यतो हनं हीनेऽनुः करमप्रवच-
नीयस्तचयोगे यदिति द्वितीया । यथा हरिमनु सुरा हरेदीना इयर्थः । कुरुकेत्रादधिकं
यत्ते हि कुरोर््यणो वरदानात्सत्रोत्तमं प्रपिद्धं ततोऽप्यधिकं तथा देवानामपि
देवयजनं देवपूजास्थान तथा सवषां मतानां प्राणिनां ब्रह्मप्दनं बरहप्रापतिस्यानं तक्कि-
भिति वाप्पतियज्ञवसकयापयं प्रत्युवाच पपरच्छेलयर्थः । यज्ञानां वक्ता यज्ञवस्क्यो देव-
रातो ब्रह्मा वा । यज्ञवल्कयस्तघोत्तरयंस्तन्नामतो निरददाति- अविमुक्तं वा इति ।
न विमुक्तमीशवरेणापरितक्तमविमुकतं पर्वल्याऽऽग्रहे कृतेऽपीश्वरेण न विमुक्तं वाराण-
सीक्ेतरं कुरुक्षेत्रम्‌ } अविमुक्तमेव केवरं कूर्वितिरामदेदादीश्वेण कृतत्वात्‌ । वै प्रपि.
द्धम्‌ । मुख्यं कररेचम्‌ । अत्र च लिङ्गं मतसेत्र इतीश्वतोक्तिरकिमुक्ते तव सषेत्र इति
रामोकतिशच | तथा देवानामि्यादिषिरेषणद्वय प्रात्‌ । देशान्तरं तदृ्ोपास्यं न तु
तत्कुरसेतरदिदेशान्तरद्ोपास्यमियाह- तस्मादिति । यस्मादिदमेव कषेजोत्तम

धरीरामोत्तरतापनीयोपनिषत्‌ । ५३१
तदेव मन्येतेतीदं वे कुरत देवानां देवयजनं सर्वेषां
भृतानां ब्रह्मसदनमत्र हि जन्तोः प्राणेषुतक्रमपाणेषु सद्रस्तारकं
ब्रह्म व्याचष्टे यनासावमृती भूत्वा मोक भवति तस्मादविं
युक्तमेव निपेवेताविपुक्तं न निगुशरदेषमेमैता जञवरक्यः ॥१॥

च + र्‌ 1 वि +
. अथ हैनं भेरदाजः पप्रच्छ याङ्गवस्क्यं किं तारकं कि
तैरतीति स होवाच याप्तवसक्यस्तारकष दीर्षानलं बिन्दु.
परैं दीर्घानलं पुनर्माय नमधदद्धाय नमो भद्राय नम

तस्मात्तदेवाविमुक्तमेव मन्येतेति जानीयात्‌ । इतिदाब्दो वाक्यप्तमा्तौ । तस्य मननो-
छेखमाह--इदं वा इति । इं यत्र वयं विचरापसतदेव वशिषणत्रययुक्तमविमुक्तं
मन्यामह इलर्थः । एं कृते प्तयविमुक्तनिवाप्रफठं तादात्म्योपाप्नया भवतीति भावः।
नन्वस्यान्यकेत्रम्यः को विशेषोऽत आह-अत्र दीति । जन्तोः प्राणिमात्रस्य न मनु-
ष्यस्येव | क्रिमिकीयदयोऽप्य् क्ताः परन्त्विति वरदानात्‌। तारकं षडक्षरं बीजं वा।
तस्य किं फठमत आह--येनेति। अमृती मूता ब्रह्मीभूय मोक्षी मवति । मोक्षोऽस्या-
सीति मोक्षी बन्धरहितो मवति । फलितं कतम्यमाह-- तस्मादिति । निषेवणं चिन्त-
नादि देशान्तरस्थ्यापि पंमवतीयत उक्तमविमुक्तं न विरुशेदिति । एवमेवेतयाङ्घ-
वल्क्य इति । याज्ञव्क्यो यदादैवमेवैतद्थनातमिति वृहस्पतेनुमातिवचः । एवमेष
मगवन्याज्ञवसकयेतिपाठे हे मगवम्याज्ञवस्कयैष भवदुक्तोऽ एकमेव नान्यथेति वृह-
स्पतरेवानुमतिवचः । अत्र बृहदारण्यक इव ब्रहविच्छिरोमणिर्ाजञवस्क्यो वक्ता वृह-
सपत्यादयः श्रोतारः समा जनकस्य तस्य रामपरातवा्तर निर्मत्राणां प्मानप्तमवाचच ।
बृहदारण्यके तु जस्पः । अत्र परं मुनीनां निरमत्सरतया वाद इति विशेषः ॥ १ ॥

अथ वृहस्पतेः सदुत्तरदानानन्तरम्‌ । ह प्रसिद्धम्‌ । एनं यज्ञवस्वयम्‌ । पूववक्षय
आदिष्टत्वेनान्वादिरयमानतवादेनदेशः । द्वाम्यां नातं भर ॒पोषयेति दिव्यवावोक्त-
त्वाद्वरद्ानः स॒ पप्रच्छ पृष्टवा्याज्ञवस्कयं ब्रह्मविदम्‌ । एवं बृहस्पतिपृष्टथवेत्तारं पर
ग्यस्वरूपमाह--किं तारकमिति । नन तारणक्रियाकत प्रपिदधमेवेत्याशाङ्य प्रभ्य
विदोषविषयतामाह-- वि तरतीति । यत्तरति संपारं॑तारयति तस्य कं खूपमि-
लैः । तरतिरन्तभीवितण्य्थः । तन्नरेण कारकम्तरस्यापि प्रक्नोऽयमस्य गर्भेद्याृत्तर
मावि | उत्तरमाहेत्याह-स हेति । दीर्बानरं दीष भकार आरूढोऽनछो रेफा
यस्तत्‌ । तच बिन्दपूरकं जिन्दोः पमेव पूर्वकं रा॒पिद्धम्‌ । दीषौनरे पुनस्तेन
रा हृति सिद्धम्‌ । माय नम इति खकपम्‌ । चन्द्राय नमो भद्राय नम इति द्वौ
मन््रो पृथक्‌ ।

न

१ग्‌. छ. हइ. शैष भगवश्निति याङ्वत््यः । २ क. ग, भारद्वाजः । ३ क. तारयवीदि ।

५३२ नारायणविरवितदीपिकासमेता-

इ्योतद्रह्यासिकाः सच्चिदानन्दाख्या इत्युपासितव्याः ।
अकारः प्रथमाक्षरो भवत्युकारो द्वितीयाक्षरो भवति मकार
रतृतीयाक्षरो मवदयर्मातरशरतुया्षरो भवति बिन्दुः पञ्चमा-
रो भवति नादः प्ष्ठप्षरो मवति तारकत्वात्तारको भवति

तदुकम्‌--“ रामेति रामभद्रेति रामचन्द्रेति वा स्मरन्‌ 1
नरो न दिष्यते पभू मुक्ति च विन्दति '" इति ॥

एषां विधिः प्रगेवोक्तः ! ओंरूपाप्तदरपा ब्रहमरूपासतथा पदास्याश्चिदास्या आन-

स्दास्याश्चेलेवं यथापंस्यमेता रामाद्या्या उपापनित्याः ।
तदुक्तं गीतायाम्‌-- ॐ तत्सदिति निदेशो ब्रमणक्िविषः सृतः ।
ब्राह्मणास्तेन वेदाश्च यज्ञाश्च विहिताः पुरा इति।

किं तारकमिति प्रभे रामषदक्षरौ च द्रौ तारकावित्ुक्तम्‌ । ओंकारादिनिकद्वयस्पेण
यथापस्यगुपास्या इति चोक्तम्‌ । सप्र्योकारस्य षडक्षरतयेन तारकतमुपपादयति-
अकार इत्यादिना । अकारादयखयो मूती अरथमात्रादयन्चयोऽमूती अकारो ब्रहनदु-
सकारो विष्णुरको मकारः परम इधरोऽगिश्ार्षमन्रोऽधैविन्दुः शेवमये शिवशक्ति.
तत्समवायवाचको ब्रह्ममये मायात्रह्यतत्समवायवाचको वैष्णवमये रकष्मीनारायणतत्संब-
म्धवाचको बिन्दुरचन्दरोपरि रिसितो मायाघनीमावः क्रियाप्रपानता । तस्यार्थः खगर्भं
महत्तत्छमिति यावत्‌ । यदुक्तम्‌-- “मम योनिर्मह्र्च तसिनार्भं दधाम्यहम्‌"! इति ।
स विनो नादः पषठक्षरपरणकारात्मकः कोंस्यघण्टावप्ताननादतुर्यसतस्य्तनाता गा-
धानङ्ृतावधाना शक्ति्महत्तखामिधानार्थो यत्सांस्यानां महत्त्तं वैदिकानामन्यकृतं
वेष्णवानामृतुस्नाता महाटकषमीः । एवं षडक्षरतारकतरहमतापिद्धये षडक्षरात्मता प्रणव-
स्योक्ता। अन्यत्र तु शकिशान्तास्ये द्वे अक्षरे दृयष्टाक्षरता प्रणवस्योक्ता मायाबरह्मणी
तयोरथः । तारकतवादिति 1 तारकषडक्षरवाच्यत्रहयतापिद्धये रक्षरातता प्रणव-
स्यापि षडक्रत्वेन समानधर्मेण तारकत्वादयमपि तारको भवति तारकशब्दवाच्यो
भवति । अषटाक्षरतापक्षेऽषटक्षरतारकमन्नद्वयवदस्यापि तारकत्वमिलवेयम्‌ । अकारा-
दीनामुत्तरोक्तरस्य पूर्वपूर्वं प्रति कारणता ज्या सा च शढ्दतोऽर्तश्च तेन ह्मणः
व्राक्तिः शक्तेनीरो नाद्धिनदुमिन्दोरथमात्रा तस्याज्निधामिन्नाया मकारादय इति ।

तदृक्तम्‌--"तच्चिदानन्दविमवात्सकलात्परमेश्वरात्‌ ।
आप्रीच्छक्ति्तो नादो नादाहवि्दुसमुद्धवः ॥

१क.ख. छ. तव्यम्‌ | भ!

भरीरामोत्तरतापनीयोपनिषत्‌ । ५३३

परशक्तिमयः साकषश्निधाऽपत मिदयते पुनः ।
बिन्दुनीदो बीजमिति तप्य मेदाः समीरिताः" ॥
एत बिन्ुनादौ प्रथमोक्तबिन्ुनादाम्यामन्यौ तत्का्ूतरौ जेयो ।
तदुक्तम्‌-“िन्दुः शिवातमको बीजं शक्तिनीदसतयोर्मियः ॥
समवायः समास्यातः समागमविशासैः ।
रौद्री बिन्दोखतो नादाज्ज्येष्ठा बीजादजायत ॥
वामा ताभ्यः पमुसन्ना शदरब्रह्रमाधिपाः ।
ते ज्ञनेच्छाक्रियात्मानो वहीन्द्रकखदपिणः इति ॥
अप्याथैः- सकलततमायातराक्तः । शक्तेरत्थानावस्या नादः। तदुततरदशा निनदः
्रियप्रधानो घनीमावः । परदाक्तिमयः पर ईशः शक्तिश्च तमयसतत्प्रथानः । तरिषाऽपतौ
मिद्यते कार्यत्रयात्मको मवति । विन्दः रिवात्मकाद्रद्री मकारार्थरदरनननशक्तिः ।
नादाच्छिवदाक्तिप्मवायरूपादकारर्थ्रह्चन नननदाक्तर्यष्ठ । वीनच्छक्तिरपादुका-
राथविपवरकजननशक्तिवीमाऽनायेति । अकारोकारमकारायीनापुत्रोत्तरप्य पृ पू
प्रति कारणतोक्ता ।
(दाशिवादरवेदीरासतो रद्पमद्धवः ।
तते विष्णुखतो ब्रह्मा तेषमिवं समुद्भवः" इति ॥
प्रणवस्य श्रीरस्थानकाल्लया बरह्मविद्योपनिषद्क्ताः ।
यथा--“ओमियेकाक्षरं ब्रह्म यदुक्तं ब्रह्मवादिभिः ॥
शरीरं तप्य वक्ष्यामि स्थानं कां दयं तथा |
तत्र देवालयः प्रोक्ता टोका वेदाक्ञयोऽप्रयः ॥
तिस्रो मात्राधैमात्रा च अक्षरस्य शिवस्य च ।
क्मेदो गार्हपत्यः एथिवी ब्रहम एव च ॥
अकारस्य शरीरं तु व्याख्यातं ब्रह्मवादिभिः । `
यजुर्वेदोऽन्तरकषं च द्षिणाभनितथेव च ॥
विष्णुश्च भगवान्देव उकारः परिकीर्तितः|
सामवेदस्तथा चैश्वाऽऽहवनीयस्तयैव च ॥
इरः परमो देवो मकारः परिकीर्तितः ।
अथ स्थानम्‌--'पूर्यमण्डल्मामति अकारः शङ्खमध्यगः ॥ `
| उकारथन्दरपंकाशसस्य मध्ये व्यवस्थितः ।
मकार्श्निपकाशो विधूमो विदयुतोपमः" ।
अथ काठः--“तिल्ो मात्रालतथा जञेयाः पोमपूर्याभितेनसः ]
शिखा च दीपंकाशा यसिनरुपरि कति ॥

५३४ नारायणविसीचतदीपिकासमेता-

तदेव तारकं बरह्म सं बिद्धि तदेवोपौस्यमिति ब्ेयम्‌। गर्भजन्म-
जरामरणसंसारमहद्धयात्संतारयति तस्मादुच्यते तारकमिति य
एतत्तारकं ब्राह्मणो नित्यमधीते स॑ सर्व पाप्मानं तरति स म्य
तरति स ब्रह्महा तरति स श्रूणहत्यां तरति स वीरहत्यां तरति
स सर्वहत्यां तरति स संसारं तरति स सर्वं तरति सोऽविगृक्तमा
शितो भवति स पहान्भवति सोऽपृतत्वं च गच्छतीति ॥ २॥

अर्भमात्रा तु सा ज्ञेया प्रणवस्योपरि स्थिता ।

पद्मत्॒रनिमा पृक्षा शिखामा दश्यते परा ॥

पा नाडी सूर्थपरकाशा सूर्य मित्वा तथाऽपरम्‌ ।

द्वापप्ततिसहखलणि सूय मित्वा तु मृषेति ॥
| वरदः सर्वभूतानां पर्वं व्यप्यैव तिष्ठति" ।
अथ टयः--“कांस्यघण्टानिनादस्तु यथा रीयति शान्तये ॥

ओकारसतु तथा योभ्यः शान्तये सरवमिच्छता

यस्िन्पंटीयते शब्दस्तत्परं ब्रह्म गीयते ॥

धुवं हि चिन्तयेद्र्म सोऽमृतत्वाय कल्पते

सोऽमृतत्वाय कल्पत इति” इतिं ।

तदेवेति । तदेवोकारमक्षरमेव परमं प्रृतराममच्रत्रयमेव च । तारकं सप्रारोत्तारकं ब्रह्म

परमाथत त्वं मरद्वान विद्धि जानीहि । तदेव मच्रवाच्यं मन्रप्रतीकं चोपास्यमुमयत्रैवका-
रेणामच्रकं ब्रह्म भ्यावलते तस्य निरुणस्य दरबोधत्वात्तेवोपास्यमिलेतावता सिद्धम्‌ ।
इति ज्ञेयमिति वचनमयं परमोपदेश इति बोधनार्थम्‌ । गर्भेलपादानोपदेशात्प्ेऽपादा-
नप्रशनोऽपि ज्ञातव्यः । उपाप्ननरहितपाठमात्रस्य फएटमाह--एतदिति । बराह्मण इति-
वचनाद्ध्ययने कषत्रादीनामनधिकारो गम्यते । निलयमुपदेशानन्तरं यावज्जीवम्‌ । अधीते
न तु परपठितं शणोलयेव | मृत्युं तरति यथा मार्कण्डो नारायणाष्ाक्षरेण मत्यं तीर्ण-
वान्‌ । ^भूणः स्ीगमेडिम्मयोः” इति विश्वः। वीरहव्यां तरति षीरसतु पुमे श्रेष्ठ
सवेहत्यामगणितानन्तप्राणिवधम्‌ । सर्वं दु्तरम्‌ । अविमुक्तं वाराणसीक्षत्रं यत्र तत्र
स्थितो वाराणस्यामेव स्थितो भवति यत्र तत्न मतो वाराणस्यामेव मृतो मवतीदयर्धः |
साश्चितो भवतीत्यनन्तरं सर महान्भवतीति कैशचिच्छन्धते तेन मक्तिरुक्ताऽमतत्वं
चेति मुक्तिरुक्ता ॥ २ ॥

१ क. पासितव्यि । २ क. "ते षदक्षरंताः। ३क.सपा ४. निमृ" । ५ कग.
“च्छति ।

भ्रीरामोत्तरतापनीयोपनिषत्‌ । ५१९

अंयेते शोका भवनिति-

अकाराक्षरसंग्रतः सौमिभिविश्वभावनः।

उकाराक्षरसंमृतः शवुघरस्तेजसात्मकः ॥

पराज्ञात्मकस्तु भरतो परकाराप्षरसंभवः।

अर्धमात्रासमको रामो ब्रह्मानन्देकविग्रहः ॥

श्रीरापसानिध्यवशालगदानन्ददायिनी ।

उत्पत्तिस्थितिसंहारकारिणी सर्वदेहिनाम्‌ ॥

सं सीता भवति श्या पृणपङृतिसंषिता ।

प्रणवत्वात्पमरकृतिरिति वदन्ति ब्रह्मवादिन इति ॥
ओपित्येतदक्षरमिदं सर्व तस्योपव्यारूयानं

प्रणवस्य षडषराणां क्रमेणाथीनाह मन्रे--अथैत इत्यादिना । विश्वभावन
रिरश्िरूपो जा्रदाभिमानी सोमिः सेकरषणः । तैनपातमकः छप्ामिमानी शत्रः
्चु्नः । प्राज्ञत्मकः सुपुप्तामिमानी भरतः । रामस्तुरीयावस्थं तर्य वापुदेवारयम्‌ ।
बिनद्र्माह--श्रीरामेति । आनन्दस्य बरहमंशतवात्केवख्या प्रका प्त दातुमशक्य
इति रामपांनिध्यपिक्षका्यक्रीं बिन्द्ररावाच्या का्योनमुखी नादांशिवाच्या । सीतायाः
शक्तिशान्तास्ये अप्यवस्थे आह--प्रणवत्वादिति । वाच्यवाचकमावं लयक्त्व प्रण-
वेन यदाऽमेदं गता तदा प्रकृतिरिति वदनि । ब्रह्मवादिनो ज्ञानिनः । हशब्दः
छोकपमाप्त्यथैः । ओमिलेतदक्षरमिदं पमि्यादिको मन्थो माण्ट्ये नारपिहेऽत्र
च समानस माण्डुक्य विरूरेण व्यास्यातः संक्षेपेणात्र म्यारयायते | ततर हि प्रधानं
प्रणववि्याऽत् त्वङ्म्‌ । प्रणवावयवान्छरूपतोऽर्थतश्च व्यार्याय प्रणवं तथेव व्यास्या-
तमाह--ओमित्येतदिति । ओमिरक्षरमुदिश्य प््वीमत्वं न विधीयते कितु सैम्‌-
दिरयोकारतवं प्रपिद्धस्योदेश्यतवात्‌ । इतिकरणमरथविपर्यापङ्दौकासमर्थपदाथकतवात्म-
च्याव्य शब्दपदार्थकत्वं नययन्यथा पवस्य प्राणदत्ैयात्मकत्वमेव प्रतीयेत न प्रण-
वात्मकत्वम्‌ । एतद्वेदादित्वेन प्रपिद्धमक्षरं व्यङ्ग्यं पदम्‌ । ननु साकारात्मतच्प्रति-
पत्ते प्रवृत्ता श्रतिः किमर्थमोकारप्य पर्वीत्मत्वं प्रतिपादयति न द्योकारतत््प्रति-
पत्या साकारत्रह्मत्छप्रतिपत्तिमेवति । उच्यते । सर्वऽथीः शब्दात्मका वाचारम्मण-
मिलयादिश्तेः | परैश्च शब्द ओंकारेण सर्वा वाकप॑ृ्णेति शतः । तेनौकारानतिरेका-
दाकारजातस्योकारनिरणयः प्ाकारालप्रतिपत्युपायसतस्मादिदं सर्मोमिलेतद्षरं जञात-
म्यम्‌ । तस्योपष्यास्यानम्‌ । तस्य परापरत्रहमखूपस्याक्षरस्यौकारस्योपम्यास्यानं ब्रहमप्र-

१कृ. भरेते ।

५३६ नारायणविरचितदीपिकासमेता-

मूतं भवद्धविष्यदिति सर्वर्मोकार एव । यच्ान्यत्रि-
कालातीतं तदप्योंकार एव स्वं हयेतद्रह्मायमात्मा
ब्रह्म सोऽयमात्मा चतुष्पाज्ञागरितस्थानो बहिषमह्ञः

तिपत्युपायत्वाद्रहमसमीपतया कथनं प्रस्तुतमिति शेषः । मूतमिल्यादि कारत्रयपरि-
च्छेदं यत्तदकार एव वाच्यवाचकामेदात्तस्य चोकारमात्रत्वा्चचन्यत्रिकाटातीतं काट-
भ्रयाप्रिच्छेयमव्याकृतं सूत्रं च तदपि प्वमोकार एव वाच्यस्य वाचकानरिरेकन्या-
यात्‌ } यच्चच्र त्रिकाछातीतं निगंणं ब्रह्म ( तत ) आष तस्यावाग्िषयत्वेन रक्यत्वे-
नोकारातिरकात्‌ । नन्वोमियेतदिलयनेन वाच्यवाचकयेरेक्यपिदधो किमर्थं भूतमिलया-
दिना पुनैरैक्यमुच्यते । पूरवैण वाचकेन वाच्यस्यैकयमुक्तं द्वितीयेन वाच्येन वाचकस्य
कंयमुच्यत इति चेन्न । एकोक्येव द्वयोरभेदकनिद्धः। न हि वाचकेन वाच्यमभिन्नमि-
त्युक्ते वाच्येन वाचकस्य भेदालिष्ठति । उच्यते । प्रस्परक्यवचनं द्वयोरेकत्वप्रतिष-
स्थम्‌ । इतरथा शमिधानतन्राऽमिषेयप्रतिपततिरिलमिरेयस्यामिषानत्वं गोणमिला-
शङ्क स्यात्‌ । अत एवाग्रे निरसाविदयातमोमोहोऽहमेवेति पमाग्योऽहमिलनेन रामा-
तनोः परस्पक्यं वदिष्यति । उक्ते वाच्यवाचकाभिन्नतवे प्रविापनं प्रयोजनमाह--
सर्य चेतर ह्येति । पर्व यदुक्तमोकारमात्रमिति तदेतत्कारणं कायं च ब््च | तक्ति
परोक्षं नेयाह--अयमात्मा ब्रदयेति । यद्भ् श्रुया सवौत्मकमुक्तं तन्न परोक्षमिति
मन्तम्यं किं त्वयमात्मेलन्वयः । चतुष्पाखेन प्रविभज्यमानं प्रल्गात्मतयाऽभिनयज्नि-
दिशति--अयमात्मेति । दसाम ददयदशमानीयायमिति प्रदश्यते । ओकारामि-
धेयः परापरत्वे व्यवस्थितश्चतुष्पा्छविधानार्थं निर्दिर्यते- सोऽयमात्मेति । चतु-
ष्पाचत्वारः पादा जाग्रदादिषूपा यस्य सत तथा } तन्न त्रयाणां पादानां पद्यतेऽनेनेति
करणन्युत््या तुरीयप्राप्ो करणत्वं चतुर्थस्य तु प्रयते य एति करमव्युत्प्तया प्रा्य-
त्वेन फङत्वम्‌ । विश्वादीनां हि त्रयाणां एषवपरिापनेन तुरीयस्य प्रतिपत्तिरिष्टा ।
साकारपकषे भरतादिभिन्निभिः फटमूतेनाऽऽत्मना च चतुष्पात्म्‌ । न त्वात्मनो निर-
वयवस्य पादद्रयमपि नोपपद्यते तत्कथं चतुष्पा्वमत आह--जागरितस्थान इति।
परमाथतशचतुष्पत्वामविऽपि कार्पनिकमुपायोपेयमूतं पादचतुष्टयमविरुद्धमिति भावः ।
जागरितं स्थानममिमानस्य विषयमूतमस्य स्त तथा । पताकारपकषे जागरूको रक्षणः ।
वरिष्यन्ग इति । प्रज्ञायास्तावदान्तरत्वप्रतिद्धरयुक्तं बहिष्प्ज्ञत्वमिति चेन्न । बहिः
स्वातम्यतिरिक्ते विषये प्रज्ञाऽस्य स बहिष्प्रज्ञः । यद्यपि चैतन्यरक्षणा परज्ञा स्वरू-
पूता न बाह्ये विषये प्रतिमापतते तस्या विषयानपेकष्वादवा्यस्य च विषयस्य वस्तुतोऽ-
मावान्न वा खरूपप्रज्ञा वस्तुतो बाह्यविषयेप्यते तथाऽपि बुद्धिपृत्तिरूपाऽपरावन्ञानक-
सिपित तद्विषया मवति न च वतुतः साऽपि तद्विषयतामनुमवति । वस्तुनः खयमभावा-

भरीराभोत्तरतापनी योपनिषत्‌ । ५३७
सप्ताङ्ग एकोन्रिशतिरुखः

~~~

हव्यस्य विषयस्य कसपनिकत्वादतलद्विषयत्वं प्रातिमापिक्रमवषेयम्‌ । पाकारपक्षे
प्देशवृत्तन्तप्तावधानः । पाङ्गः पपतशीषण्यः प्चेन्धियाणि बुद्धिमनप्ती वाऽ्गा-
नयस्य । अथवा मूध चुः प्राणः पदेहो वतिः पादावस्य च पाज्गानि तप्य मू्व
सुतेजाः इन्यादिच्छन्दोगश्रतेः | पराकारपकषे रक्षणः दाघ्ु्ः सप्ताङ्गानि प्रत्युपायाः
खमन्नाक्षररूपाण्यस्य स॒ तथा ।
यद्वा--“छोकाधिनाथं रणरङ्धीरं राजीवनेत्रं रघुवंशनाथम्‌ ।
कार्ण्यरूपं करुणाकरं तं श्ररामचन्द्रं शरणं प्रप" ॥
इति्छोकोक्तान्यनूदयानि सप्त नामान्यङ्गानि साधनानि यस्य ठक्षषणस्य सः |
एकोनविशतिमुख एकानविंरातिुवानि याङ्ञवसरयोक्तानि--
“इन्द्रियाणि मनः प्राणा ज्ञानमायुः पुं धृतिः ।
धारणा प्ररणं दुःखमिच्छाऽरकार एव च ॥
प्रयत अकृतिर्वणैः खटदरेषौ मावाभवी ।
तस्येदमात्मजं सकषमनदिरादिमिच्छतः'” इति ॥
मुखानि प्रवृत्तद्वाराणि । यद्रा प्रणद्धियान्तःकरणानि मुखान्य्य । प्ताकारपकष
तु “किसे मे राघवः पतु" इयारम्य “पादौ विभीषणश्रीदः" हृलन्तानि रिरोमाल-
इकशरुति्रणमुखनिहाकण्ठपकन्धमुनङरटरयमध्यनामिकटिपरक्यिजानुजस्वापादरकषप्र
तिपादकन्येकोनविंशािवाक्यानि मुव यस्य सः । रामरक्षापरठनपर इत्यर्थः ।
“श्रीराम राम रघुनन्दन राम राम श्रीराम राम भरताग्रन राम राम।
श्रीराम राम रणकर्कदा राम राम श्रीराम राम क्षरणं भव राम राम" ॥
इति्छोकोक्तान्येक्ेनविंशतिनामानि मूते यस्य म॒ रक्षषण एकोनविंशतिमुखः ।
यद्वा--““ामं दक्ष्णपर्वनं रघु सीतापतिं सुन्दरं
काकुत्स्थं करणाकरं गुणनिधिं सलप्रियं धार्मिकम्‌ ।
राजेन्द्रं सत्यसंधं दशरथतनयं र्यामलं शान्तमूर्तिं
, वन्दे छोकाधिनाथं रमूदुतिटकं राघवं रावणारिम्‌" ॥
इतिशोकोक्तानि पदानि श्रीरामस्तुतिपराणि मते यस्य ठक्मणस्येति नित्यं श्रीरा-
म्तुतिपर इत्यर्थः । |
यद्वा--(पुराणन्यायमीमांपाधेशाखाङ्गमिधिताः ।
वेदाः स्थानानि विद्यानां धर्मस्य च चतुर्दश ॥
आयवदो धुरो गान्धर्व चारथशाखकम्‌ । साहित्यं च"
इत्येता एकोनविंश तिर्वि मृखे यस्येति व्याख्येयम्‌ ।
४८

५३८ नारायणविरवितदीपिकासमेता--
स्थलभमैश्वानरः प्रथपः पादः । सवप्रस्थानोऽन्तः
पः सपनङ्ग एकोनधिशतिपखः प्रविविक्तयुक्तेनमो

स्थूरभृक्‌ । इन्दियादिद्राा स्यूरान्विषयान्मङके । विषयाणां स्थूहतवं दिगादिदेवतानु-
गृहीतैः श्रोत्रादिमिगृहयमाणत्वात्‌ । साकररे स्थूटमुब्बहामोक्ता । विश्वो विश्ाकारेण
सितो विराद्देहामिमानी। नरः पुरुषः। साकार सवीश्रयत्वद्िवः। प्रथमः पादः । एत-
तूर्षकत्वदुत्तरपादाधिगमस्य प्रथम्यमस्य । प्ाकारपकेरामप्राततौ रक्षमणमननस्य परथमो-
पायत्वाहक्षणः प्रथमः पादः | नन्वयमात्मा ब्रहेति प्रयगातनोऽत्र चतुप्पाचे प्रकृते कथं
र्मणादिमन्रादिमिः प्ाङ्गता कथं चद्व्यादिादिमिःएथिव्यन्तेराधिदैविकेःपाङ्गता।
उच्यते । उपाप्योपसकयोरध्यात्माधिदैवतयेश्वामेदस्य विवकितत्वात्त्थोक्तविरषण-
योगः संभवति । पादानामपि परसपरैकय्य विवक्षिततवासखथमपादाद तुरीयपादादिधर्-
योगः । द्वितीयं पदमाह--खरस्थान इति । खपः स्थानं ममामितविषयमूतमस्य
पत तथा । म्ननागरयोः को मेदः । उच्यते । जाग्रस्मज्ञाऽनेकपाधना बहिविषया
प्रातिमापिकी मनःखन्दमात्रा सती यथामृतं पस्करं मनप्याधतते स॒ जागरः । तन्मनस-
यापसछरतं चिञ्ित इव पो बाह्यप्ताधनानपेक्षमवि्याकामकमेमिः पर्यमाणे ाग्द्रदेवभा-
सते स्वप्नः “ अस्य छोकस्य सवावता मात्रामपादाय स्वपिति ” इति श्रुते

स्वम्रूपेण परिणतं मनः पाक्षणो विषयो मवति । तथा च घरादिवद्विषयत्वान्मनपतो
नाऽऽतम्राह्कत्वराङ्ा । अन्तःधङ्ग इति । नु विश्वस्य बाहन्दियजन्यप्रज्ायासैन-
पत्य मनोजन्यप्ज्ञायाश्ानतस्यतवाविरोषादन्तःप्ज्ञतवं विरोषणमम्यावर्तकमिति चेहुपपा-
दितं तावद्विप्य बहिषपज्ञतं तैनपस्वन्तः्ज्ञो विज्ञायते बाह्यानीन्धियाण्ययेक्षय मन-
पोऽम्तःस्यत्वा्तत्परिणामताचच स्म्रप्र्तायास्तद्वानन्तःप्रजतो युज्यते । किंच मनःख-
मावहूपा या जागरितवापनना तदूपा खपप्रत्तेति युक्तं तेजप्यान्तशरज्ञखम्‌ । पाकारे
शघ्रुघ्ः कुमारपदन्याप्यितः प्रदम: कामितया सुखे पुष्वाप मन्रिपदमवटम्बमानोऽ-
नतःप्तश्च । पराङ्गत्वमेकोनविंदातिुखत्वं च पएषैवत्‌ । प्रविविक्तभगिति। पृ्मुक्‌।
नतु विश्वौनप्तयोरवििष्टं प्रविविक्तमुक्वं प्रज्ञाया मोज्यत्वप्य तुल्यत्वात्‌ । मेवम्‌ ।
तस्यामोज्यत्वाविरोषेऽपि तस्यामवान्तरेदात्पविषयत्वादविश्वमेज्या प्रज्ञा स्था क्यते।
तैजसे तु प्रज्ञा विषयपतससशरुन्या वाप्नामाघ्रह्येति विविक्तो भोगः। साकार मिषटा-
मोनी शधुध्रः प्दु्नांरातया कामित्वात्कुमारत्वाचच तैनपसेजोमयः । ननु स्वप्ामिमा-
निनलतेनोविकारत्वामावात्छुतसेनप्तत्वम्‌ । उच्यते । स्थ विषयो यप्यां वाप्तनामय्यां
प्रज्ञायां ज्ञायते तस्यां विषयपंस्पशमन्तरेण प्रकार मात्रता स्थितायामाश्रयतेन मवतीति
खमद्रश् तैनपरो विवक्षितः । तेजःशब्देन यथोक्तवाप्नामय्याः प्रज्ञाया विवक्षितत्वात्‌]

श्रीरागरात्तरतापनीयोपनिषत्‌ । - ५३९

द्वितीयः पादः । यत्र सुप्रो न कंचन कामं कामयते न
कंचन स्वभे परयति तत्सुषु्र सुषुप्तस्थान एकीभूतः

पाकारपकष शततु्रलेजपः प्रदप्नांरावेन जगद्धौनतवात्‌ । द्वितीयः पादः प्यतेऽनेनेति
व्युत्पत्या । साकारपले ठक्षणप्क्या द्वितीयः शुषे रामप्रा्िहेतुतवात्पादः । तृतीयं
पादं व्याचष्ट --यत्रेति । त्रिष्वपि स्थानेषु तचाप्रतिबोधटक्षणः स्वापोऽविशिष्ट इति
वाभ्यां प्मत्वादस्य तुरीधादरव निरूपणम्‌ । न कंचन काममिति जागरव्यावृत्तिमं कंचन
भ्रं पयतीति खप्रस्य । ननवेकेनैवोभयम्यवच्छेदपिद्धौ द्वितीयमनर्थकमिति चेदेष
तारि विरोषणयोविकल्पेन ग्यवच्छेदकत्वाच्ाऽऽन्ैक्यम्‌ । कामसंसपदरीविरहित्वमन्यथा-
ग्रहणरूल्यतं च तयोरथ । सृषुपरस्थान हति । पुपुपं स्यनद्वयविरेषरदितं स्थानं
भूमिरस्य स॒ तथा । एकीभूत देक्यमापच्नः कारयल्ये कारणेनाव्यक्तेनामेदमापत्नो नैशत-
मोग्रलमिवाहसतेनेकीमूत इव भवति । प्रज्ञानघनः प्रज्ञानानि खम्ननाग्रन्मनःसपन्दनानि
धनीभृतानीवास्य स प्रज्ञानघनः । एवशन्दाजालयन्तरनिषेषः । आनन्दमय भनेन्दप्र-
चुरो नाऽऽनन्दविकारः करस्थताकितु खरूपसुखामिव्यक्तिप्रतिबन्धकदुःखामावादान-
प्रचुरः । मयटः ख्ह्पार्थत्वादानन्दत्वमेव किं न स्यादिति चेन्न । न हि पुषे निर्‌
पाधिकरानन्दत्वं प्र्ञस्याम्युपगन्तुं शक्यम्‌ । तस्य कारणोपहितत्वादन्यथा मुक्तत्वालयुन-
एत्यानायेगात्तस्मादानन्दप्राचुषमेवास्य स्वीकरतयुक्तमत आनन्दमुक्सोषुप्पुरुषस्य तस्य-
मवस्थायां खष्ूपमूतानतिशयानन्दाभिव्यक्तिरत्ति एषोऽस्य परमानन्दः, इति श्रुतैः ।
चेतोमुखः स्मो जागरितं चेति प्रतिबोधराष्डितं चेतसत्प्रति द्वारीमूतत्वात्‌ । न हि
सवप््य जागरितस्य वा सुपु दवारमन्तरेण संमबोऽस्ि तयोस्तत्कायैत्वात्‌ 1 नन्ेवं चेतो-
मुखमिति स्यात्‌ । एवं तरि बोषटक्षणं चेतो मुखं दवारमस्य छप्राद्यागमनं प्रतीति चेतो
मुखः. प्राज्ञस्य पुषूप्ताभिमानिनः खम जागरितं वा प्रति यदागमनं तत्प्रति चेतन्य-
मवार न हि तद्यतिरेकेण काऽपि चेष्ठा पिध्यतीलयरथः । प्राततः प्रजानातीति प्रज्ञ
प्रत्त एव प्राज्ञः । मेकारिकिवस्तज्ञतृत्वमस्थैव । ननु पुषुपरे समस्विरोषुविज्ञानोपरमा-
कुतो ज्ञातत्वमिति चेत्न । सुपुपोऽपि हि मत्पूवेगल्या प्रज्ञ उच्यते । यथा मथुरायां
पर्वमुषितोऽपि मधुरः । तर प्रज्ञशव्दस्य मुख्यार्थत्वं न सिध्यतीति चेत्तर्हि प्रज्तपि-
मा्रमस्येवापताधारणं रूपमिति प्राज्ञः । इतरयोविशिषटमपि विज्ञानमस्ति. सोऽयं तृतीयः:
पदस्तुरीयप्रतिषत्तिहतुत्वातपादः । परजञात्मकस्तु मरत इत्यग्बचनाद्धरतपक्षे योज्यते 4
पुतो जितेन्द्रियः | न केचन कामं कामयते पित्रा दत्तप्यापि राज्यस्य परित्यागात्‌ ।
न कंचन स्वप्नं परयति र्थेषु जागरूकत्वात्‌ । त््सुषुपतं तस्य स्थितप्रजञत्वम्‌ । पुषु-
पस्थाने नब्दि्रामे गृहाशय एकी शतो मकमा रमिगेक्यमापत्नो मातृपक्षयागाद्रा ।

५४० नारायणविरवितदीपिकासमेवा--

पङ्गानघन एवाऽऽनन्दमयो हन्द क्चेतोपृलः प्ाह्स्तृतीयः पादः ।
एष सर्र एष सर्वज्ञ एषोऽन्तर्याम्येष योनिः सर्वस्य परभवाप्ययौ हि
भूतानां नान्तःपततं न वदिष्य्गं नोभयतःप््ग न प्रं नापरं न पज्नानधनम

परज्ञानन एव महाप्रज्ञः । आनन्दमयो हपैशोकायनाङ्ुत्वादत एवाऽऽनन्दभुगनि-
रुद्तवत्‌ । चेतोमुलः कर्तन्यपरिषकदर्शी प्रज्ञ कुशागरद्धिः । तृतीयः पुमित्रापु-
तदवयपक्षया । प्रदो रामस्यान्तरङ्गः प्रापकः । प्रा्ञस्याऽऽधिदैविकेनान्तयामिणाऽभेदं
गृहीत्वा विरोषणान्तरमाह--एष सर्वेश्वर इति । उपाध्यप्राधान्यमवधूय ्वहपाव-
स्थगैतन्यप्रपानः पर्वैः । अन्यथा खातन्यातुपपत्तेः । साकारपक्षे भतः स्वश्वः
भितृभातृम्यं देशाभिपत्येऽथिह्ृततवात्‌ । एष एवजञोऽम्ये कतिपयज्ञाः । मरतः स्ैशा-
खतच्ज्ञः । एषोऽन्तर्यमी । एष एवान्तरनुपरविशय सर्वषां भूतानां नियन्ता । भरतः
पुरीमतुप्रवि्य लोकानां नियन्ेतरयोरवनवाकषित्वात्‌ । एष योनिः सर्वस्य सपैनगत्कारणं
कारणे परकृतविरेषण्रयमेव हेतुः । भरतः स्ैष्य धमीदरयोनिधमाधिकारिषादरय-
शाखेक्तप्वरानकायप॑पादकत्वाच । प्रभवाप्ययौ हि भूतानामेष इलनुषङ्गः । निमि-
तकारणत्वेऽप्युक्तानि विरोषणानि निर्ैदन्तीलारङ्कय प्रकृतिश्च प्रतिज्ञाषटान्तानुपते-
धादिति न्यायानिमिततोपादानयोनं जगति मिन्नत्वमिलेवं॑ नियमतः प्रमवाप्ययापितयु-
क्तम्‌ । प्रमवलयस्मादिति प्रभवः शरोर" । अप्येलसिनिलप्ययः एर्‌! न वेत
भूतानामेकमोपादानाहे प्ेमातिताविति मावः । भरतोऽपि मूतानां सिद्धानां कार्याणां
घटो विघटकश्च भवति श्रीरामप्ताम्राज्यपेनाधिपःयाङ्गीकारात्‌ । एतदन्तो मन्थः परज्ञ-
परः । एषपदेपादानात्तदनुषृततेशच । एवं पदन्रये व्यायत व्यास्येयतेन क्रमवशा-
पापे चतुर्थं पादं व्यास्यातुमुत्तन्थपरवृततिनीन्त.प्जतमित्यादि । ननु पादत्रयवद्विधि-
मैव चतुधपदो व्यास्यायतां मिति निपेधमुतेन व्यास्यायते । उच्यते । सर्वणि
यानि शब्दप्रृत्तो निमित्तानि षष्ठीगुणादीनि तैः शन्यलात्पीयस्य वाच्यत्ायोगात्ि-
पेधद्वरिणेव तचिदैशः भवतीति । यदि चतु न विषिमूतेन गिं शक्यं तर्हि
न्यमेव तदपेतं ततिषेधनैव निरिहियमानत्वत्तयाविधं च नास्यर्थवदिति चेच । न
तुरीयस्य शन्यत्वमनुमातुं युक्तं विमतं सदथिष्ठानं कलिितततवात्तयाविधरजतादिवदित्यनु-
माना्तुरीयप्य पर्तपिद्धिथ्यकस्ितस्य नि्िमित्तलानुपपततेः । नहि रजतपर्षस्याणु-
पुरुपमृगतृष्णिकादिविकसयाः जुक्तिकारगयुस्यएषरादिव्यतिरकेणावसुत्वाप्मदाः शक्याः
कल्पयितुं रजतादीनां सदनुविद्धुद्धिगोध्यत्वादवक्तुत्ाप्दत्वायोगात्दरदेव' प्राणारिवि-
कल्पानामगि नावस्तवासदत्वं पिध्यतीति न तुरीयस्याकतुतवम्‌ । नान्तःरज्तभिति तैन-
सनिपेधः । न बहिष्यज्ञमिति विश्वनिेषः । नोमयतश्रज्ञमिति युगपत्पवैविषयप्जञा-
तृतवनिषेभः । गप्रजञमिलभेत्यनिषेषः। न ्रज्ञानधनमिति पुपूपतावस्यानिपेधः सुपु

श्रीरामोत्तरतापनीयोपनिषत्‌। ` ९४१

दषमव्यवहारयमग्राहमरक्षणमचिन्दमग्यपदेश्यमेकातमप्रल्ययसारं पप
श्वोपरमं शान्तं रिवम चतुरं मन्यन्ते घ॒ आत्मास वियः

प्तस्य बीजमावाविवेकरूपत्वात्‌ । विरोषशरज्ञानामां सवषां षनमेकं पाधारीमविभक्तं
सुषपतमिति तत्परतिपेधो नेत्यादिना संमति । निषेधराख्रलोचनया निर्विरोषत्वं तुरी-
यस्योक्तं तत एव ज्ञनिन्दियाविषयत्वाददष्टम्‌ । दष्स्येवार्थक्रियादरीनाददष्टतवाद्क्रि-
यारहितत्वमिल्याह--अव्यवहायपिति । अगरह्मं कमद्दियायैरिति नादृष्टमिलयनेन
पोनसकत्यम्‌-अलक्षणमिति । ननु सय॑ ज्ञानमनन्तमिलयारिक्षणोपटम्भादयुक्तमे-
तत्‌ । एवं तहि ल््यतेऽननेति लक्षणं सिङ्ग तद्रहितमरक्षणम्‌ । ननु को हयवरन्यत्कः
परण्यदिलारिरिगोपन्याप्तविरुद्धभेतत्‌ । एवं तरिं शिङ्गमनुमापको हेतुसद्रहितमनुमा-
नाविषय ओपनिषदत्वात्‌ | प्रलक्षनुमानाविषयत्वाद चिन्त्यं मनपोऽविषरयः। आ एवग्
पदेशं शब्दैः । शब्दप्वतेमनःप्रवत्तपवकत्वात्‌। तर यथोक्तं वसु नास्येव प्रमाणामावा-
दिवयाशङ्कयाऽऽह--एकात्मपरल्ययसारमिति । जाग्रदारि्यनिषवेकोऽयमातेत्यव्य-
मिचारी यः प्र्यस्तेनानृपरणीयमनुगतप्र्ययगम्यम्‌ 1 एवमन्तःप्जञतवादिस्थानिधमेनिषेध
कृतः | प्रपश्चोपशममिति जाग्रदारिस्थानिधर्मनिषेध उच्यतेऽत एव न पौनरक्यम्‌ ।
शिवं परुद्धं परमानन्दह्पमिति यावत्‌ । अद्रितं मेदविक्परहितम्‌ । चतुथं संस्यावि
शेषविषयत्वामावेऽपि प्रतीयमानपदत्रयरूपवैलक्ष्या्तरीयं मन्यन्ते वेदकः । तप्यो-
रक्षणत्रेऽपि नः किमायातमिलाशङ्कयाऽऽह-- स आत्मेति । आत्मनि यथोक्त-
विरोषणानि न प्रतिमान्तीयाशङ्याऽऽह--स विञेय इति । प्रतीयमानमूपपमृि-
द्रदण्डादिग्यतिर्कि यथा रग्नृलथा तत्छमपीतयादिवाक्या्ं आत्माऽदृषटो द्रष्टा नहि
्रषटदटविपरिदापा विद्यत इत्यादिश्चतिभिरुक्तः प्र॒ विज्ञेय इत्यथैः । आत्मन्यनव्य-
बहाये कुतो विज्ेयतमिति चेदुःपू्वग्या पर्वभवियावस्थायां या ज्ञेयत्वास्या तया
व्यपदेशो ज्ञते तु द्वैतामाश ज्ञिन दरैतकारणस्याज्ञानस्यापनीतत्वात्‌ । साकारपक्षे
तु तीथयात्रात आगतो रामोऽनर्िषठो यदाऽमेत्तदशा वण्यते । नान्त ्रज्ञमिलयारि
पण्निधेस्तस्य शान्तावस्थोक्ता | अदृष्टमिलाद्विष्टविरेषणेदान्तावस्येक्ता । एकातमप्र-
लयपतारमित्युपरतता । प्रपशचोपदाममिलयद्रिविरेषणत्रयेण निष्पन्नदशा । चतु
सक्मणायोक्षया । प्र आसा बन्धुः सर्वेषां प॒ चिजञेयः प्रदत्वात्‌ । इयं रामस्य
ददा राजानं पितरं प्रति भृत्थेरक्ता । तथाहि-
'भृल्या उंचु--रामो राजीवपत्राक्षो यतः प्रभृति चाऽऽगतः ।
स व्यग्रषतर्षयात्रायालतः प्रभृति दुैनाः? इत्यादिना ॥

१क्‌ शक्यम"। २ ज. "णवि ।

५६२ नारायणविरचितदीपिकासमेता-

सदोज्ज्यरोऽषिदयातत्कायहीनः सात्न्ध॑हरः सवेदा
तरित आनन्दरूपः सर्वाधिष्ठानः सन्मात्रो निरस्ता
विद्यातमोमोहोऽहमेबेति संभाग्योऽदमित्यां तत्सत्परं ब्रह्म
रामचन्दरधिदात्मकः । सोऽहमों तद्मेचन््रः परं ज्योततिः

[4

६.३ भ १३ [1 £
साऽमामल्यासानमादाय मनसा ब्रह्मणकां कुयात्‌ ।

सदोज्ज्वरः | विशवादयस्तु तमपा पिहितत्वात्कदाचित्प्वपरिणामे पतयुञ्हा
न पदा । पदोज्ञवलत्वे हैतुराधियेति निरपाधित्वत्छरूपेण भाखरो निरभ्र इव
सूयः । रामः शुहेकरहितत्वात्सदा यशसा माखरः स॒ आत्मा न वैरोषिकेश्वर
इव तटप्थोऽत एव खज्ञानाहन्धहरः “ मिते हृदयग्रन्िच्छियने प्ैपरायाः |
शषायन्तं चास्य कर्माण तसिन्दष् परावरं " इति मच्रवेणात्‌ | राम अत्मतुस्यो
दयाटुतया कारागृहादिमोचकः | पुरुषत्वेन कदाचिभ्नाच्यपंमवमाशङ्कयाऽऽह--
स्ैदा द्रैतरहित इति । राम एकमनाः । खलह्यटक्षणमाह--आनन्दसरूप
इति। तरि कृतो द्वैतमानमत आह -- सवोधिष्ठान इति । परवमविया तत्का च |
पवोयिष्ठानते प्रमाणं सन्मात्रः । सर्प्तत्रयये पदाटम्बनौव हेतुः । राम आनन्द-
मुर सवहोकाश्रयः सचचरिवरश्च | अविधातत्कायंहीनः सवीयिषठानशचेि विरद्वभिल्ा-
शङ्कयाऽऽह--निरस्ताधि्यातमोमोह इति । अवियैवं तमलक्छृतो मोहो मिथ्या-
ज्ञानं स॒ यतो नितरामस्तो दूरापा इत्यथः । यासतवोऽविद्यायमाव आरोपितं सर्वाधिष्ठा-
नत्वामिति न विरोषं इति भावः । अहमेवेति संभाव्य इति । ईहकुरीयोऽहमे-
वेति चिन्तनीयः । यथा तद्रहयाहमेरेति तद्वत्‌ । ब्रह्मण आत्मनेक्यमुकतवाऽऽत्मनो ब्ह्म~
णक्यमाह--अहमिल्योमिति । अहमितयक्ते यत्पतीयते शबं तत्तथा न किंतो-.
मोकारं तुरीयं ब्रह्यथः । ओंकारवाच्यतवं वारयति-तत्सयतपरं ब्रहेति ।.
शुद्ध र््यमवाहं न तु वाच्यं वाच्ययोभिन्रोपाधिकयेरिक्यापतंमवात्‌ । ब्रह्मण भत्मन-,
क्यवचननेवे तिद्धरात्मनो ब्हयक्यवचनमेोपचातकिक्यनिरापार्थ परमर्िक्यं हि सश्र
तितात्पयतिद्धम्‌ । नतु जीव्रहमणोयं पर्वश्रतििद्धन्तः सर्वमुपनिषतम॒ निहपि-.
तस्तथाऽ्ापि निरूप्यते । एतावता प्हृतदेवतायाः क्रिमायातमत आह--रागचन्धः
वरिदात्मक इति । बहतर रामो. .जञिकविग्रहः । रामचन्द्रस्य ्रह्मवात्तेन सह॒ जीव.
सक्यप्रतिपाद्नापायमाह-- सोऽहमिति । प प्रपि द्वोऽमुकपुत्रोऽमुकनपाऽहं मनष्या-
दिह्पो न किंतु स ओकारषपसदूपी रामचनद्रहपः परभ्योतीशपोऽहम्‌ । ओमियेव-
माकारणाऽऽत्मानं प्रधिद्धमादाय तत्वमसादिव्यास्यानन्यायेन मनप्ता करणेन ब्रह्म-

१. न्धरहितः ष ।२क. ख. छ. "मद्रः ए" ।

भ्रीरामोततरतापर्नायोपनिषत्‌ । ५४३
सदा रामोऽहमस्पीति ततः परवदन्ति ये ।
नते संसारिणो नूनं राम एव न संशयः ॥
हत्युपनिषद्य एवं वेद स रुक्तो भवतीति याङ्गषस्क्यः ॥ ३ ॥
अथ हैनमत्रिः प्रच्छ याङ्गवसक्यं य एषोऽनन्तोऽव्यक्त आत्मा
तं कथमहं षिजानीयामिति ! स होवाच याङ्ञवख्यः सोऽवि-
मुक्त उपास्यो य एषोऽनन्तोऽग्यक्त आत्मा सोऽविगुक्ते प्रति-
एटिति इति । सोऽविमुक्तः कसिन्पतिषटित इति वरणायां नाश्यां
च मध्ये प्रतिष्ठितं इति । का वे वरणा का च नाशीतिं सर्वानि
` द्ियकृतान्दोषान्वारयतीति तेन वरणा भवतीति सवांनिन्ि-
यठृतान्पापान्नारयतीति तेन नाशी भवतीति कतमच्चास्य
स्थानं भवतीति श्ुवो्राणस्य च यः संधिः स एष द्ौर्णो-

णाऽविकृतेन रमेण संैकी कुर्यात । एकीकरणे फटमाह--सदेति। ततः परमाथैतः
दाऽहं रामो न शोकमागियेतचे प्रकर्षण बुद्धपूवं वदन्ति ते निशितं रामखशूपा
एतेत्युपनिषत्परमा्थत्तानं याज्ञवस्क्य उचे भद्रां प्रतीति रोषः ॥ ३ ॥
वाच्यवाचकमेदमित्ं नगत्प्रणवे विदीयते प्रणवश्च रब्दातीते ल्य तुयं च श्रीरा-
मात्मकं श्रीरामश्च सरवात्माऽऽत्मनो मत्तोऽभिन्रोऽहं च ततोऽभिन्न इत्युपदिषटं तच्राऽ5-
तज्ञानं विना न साक्षाद्धवतीति तजिज्ञघुः शरोतृप्मास्थोऽचरिः पुकरोपायं ए्च्छति-
अथ हैनमरत्निरिति । अनन्ते देशकाटापरिच्छि्रोऽव्यक्तो मायागुहायां गूढ आत्मा
स्प्ारः। उत्तरमाह-- स हेति । अध्यात्ममधिलोकं च देशविरेषदेवताप्रसत्तिहेतुरिय-
शयेनाऽऽह--य इति। एषटस्यैवानुवाद आदरारथो य हृ्ादिः। अविमुक्ते किमित्युपा्य
हृलत उक्तमकमकत प्रतिष्ठिः । इतिशब्दो हेतौ । नन्वविषुक्तदेशो न ज्ञायतेऽतः
एृच्छति--स इति । वरणायां वरणानाभिकायां नद्यां नादयां नाक्षीनामिकायां च यो
मध्यदेश देतियपरतिदधलतर प्रिष्ठितोऽविमुक्तः । परृततिनिमितं एच्छति--का बै वर-
णेति । उत्तरमाह--स्बानिति । यत्र सताः पापदोषरहिता मवनित ।
तदुक्तं स्कान्दे--“अशीवरुणयोमध्ये पञ्चक्रोशं महत्तरम्‌ ।
| अमरा मरणमिच्छनिि का कथा इतरे जनाः” इति ॥
बाह्मप्य प्रपिद्धेव ज्ञातत्वादान्तराष्यात्माभिप्रयेण एच्छति--कतपचरास्येति ।
प्याविपुक्तस्य । उत्तरं भूवोधरीणस्य च यः सधिरिति । कृष(चै)प्यानमि्य्ैः । तत्
हीडापिङगटे पंगते । पंधिशब्दस्य निमिततान्तरमाह-- स एष इति । बरिति प्रि

१ क, ¶ति जन्मान्तर |

५४१ नारायणविरवितदीपिकासमेता--

कस्य॑ परस्ये च संधिर्भवतीलेत संपि संध्यां ब्रह्मविद उपासत
इति सोऽथिक्त उपास्य इति सोऽगिमुक्तं शानमाच योवै
तदेवं वेद स एषोक्षरोऽनन्तोऽव्यक्तः परिपएणानन्दकविदासा
योऽयमविपुक्ते प्रतिष्टित इति । अथ तं प्र्युव्राच--

श्रीरामस्य मनुं काश्यां जजाप हषभध्वजः।

मन्वन्तरसदसस्तु जपहोमाचेनादिभिः ॥

ततः प्रसन्नो भगवाञ्ीरामः माह शरम्‌ ।

हृणीष्व यदभीष्टं तदास्यामि परमेश्वर इति ॥
ततः सल्यानन्दचिदात्मा श्रीराममीष्वरः पच्छ--

मणिकर्ण्या वा मत्ते गङ्गायां वा ते पुनः ॥

द्धस्य छेङस्य पर्य च भरो दिवः इत्युक्तस्य ज्योतिषश्च । एतद्वक्तपंषिरूपं बध्ष-
विद योगिनः संध्यतयुपाप्तते । उक्तं ष ब्रह्मोपनिषदि-
यदात्मा प्ज्ञयाऽऽत्मानं संधत्त परमात्मनि ।
तेन संध्याध्यानमेव तत्सयात्वष्यामिवन्दनम्‌ ॥
निरुढका च या संध्या वाक्कायद्ेशाव्जिता 1
संधिनी सर्वभूतानां सा संध्या हयदण्डिनाम्‌'' इति ॥
गारुडे--“भ्रह्याण्डे ये गुणाः सर्ति शरीरे तेऽप्यवस्थिताः', ॥
इत्यादिना शरीरे परटोकरा उक्ताः । घ्य ग्रन्थस्य जाबाढोपनिषद्यत्र च समः
पाठोऽनलतत एर व्यार्यात्ििरो विलोकनीयः । उपाप्नमुपपंहरति-सोऽ्रियुक्त
इति । पत राम. परमातमाऽशरमुक्त उपास्य इति विद्धि । इतिर्वाक्यपमाप्तौ । सराधिष्ठा-
नोपधैने फटमाह - पत इति । अविमुक्तं जञानमविमुक्तपररेशे ध्यानवठेन यत्पापं यद्वा
विमुक्तं म्यक्तं निधं ज्ञानं बरह्मायं यत्तराच्टे कथयतिं रिष्येभ्यः । यः पुमान
निचितं तदकरिमु कस्थानभेवमुक्तप्रकारं वेड जानाति । अविमृक्ताधिषठातृपुरुषखरूपमाह--
स एष इति । अव्यक्त इन्धियग्रह्यः । कथान्तरं प्रस्तौति - अथेति । तमि प्रति
य्ञवसक्यः कथानरमुवाच--श्री रामस्येति । वृषभध्वजः कायां श्रीरामस्य मनुं
मनतं जनाप । ततः श्रीरामः प्राह । अहं परमेश्वरो यदभीष्टं तदास्यामि । इतिवत्य-
समाप्तो । अतः प्र श्रीराममीश्वरः पप्रच्छ ययाचे । प्लयानन्दचिदातेति द्वितीयाय ,
प्रथमा । प्तत्यानन्दचिदातमा श्रीराममीश्वरः पप्रच्छेलस्य स्याने प्त होवाचेति कचि-

५, क, (५ ।

त्पाठः । मणिकण्यां मणिकरिकायां मलत मया कृते सेविते च स्त्रे कारयां यो

१ग. छ. तयच। २ क. शस्ये! ३क.योवा एतः) * क. सचचिदानन्दात्मानं।
५ ज. "घनन्नाने ।

भीरमोत्तरतापगीयोपनिषत्‌ । ५४५

प्रियते देहि तज्जन्तोधुक्ति नातो षरान्तरमिति।

अथ सहोवाच श्रीरापः--
तेऽत्र तव देश यत्र कुमापि शा गृताः।
क्रिमिकीयदयोऽप्या् रक्ताः सन्तु न चान्यथा ॥
अविमुक्ते तव कषत्रे सर्वेषां युक्तिसिद्धये ।
अहं संनिहितस्तत्र पाषाणप्रतियादिषु ॥
षतरेऽसिन्योऽचेयेद्धक्त्या मत्रेणानेन मां शिवि ।
बरह्महस्यादिपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा बुवः ॥
त्वत्तो वा ब्रह्मणो वाऽपि ये टमन्ते षडक्षरम्‌ ।
जीवन्तो मत्रसिद्धाः स्युपुक्ता मां पराप्तुनिि ते ॥
ुपर्षोदंक्षिणे कर्णे यख कस्यापि वा खयम्‌ ।
उपदेक्ष्यसि मन्पत्रं स युक्तो भविता रिपरेति ॥
श्रीरामचनदरेणोक्तं योऽविमुक्तं परयति स जन्मान्तरितान्दोषान्वारय-
' तीति स जन्मान्तरितान्पापान्ाशयतीति ॥ ४ ॥ अथ हैनं अरद्रानो
यावस्कयुवाचाथ कत्रः स्ततः श्रीरामः प्रीतो भवति स्वास्ानं

प्रियते तलन्तोगुकति देहि । अतःपरं वरान्तरं न प्रार्थनीयम्‌ । तव कषत्रे । कषेजमपि
त्यं मया दत्तमिति मावः । क्रमेरिचोपधायाः' इतीतवमिन । क्रिमिः क्रमचारी पिषी-
छिकादिः । कीट बन्धवर्णयोः । कीय्यति बधति गृहं कीटे दृतादिः । यथा
काष्ठादौ वज्ञकीटः । न चान्यथा मद्राक्यमिति रोषः । अनेन तारकेण षदक्षरेण । मा
शुचः प्राणिदुःखेन शोकं मा कृथाः । गुक्ताप्यक्तदेहाः । य्य कस्यापि प्दुपकतिम्‌-
गदधिरिपि । जन्मान्तरितानन्यजम्माभितानपि रोषा्ारायति च्छिनत्ति तेन वरेणेति कचि-
त्प । श्रीरामदत्तेन परेण । इतिः सण्डप्मापतो । इदं वाराणपरीश््दस्य ब्युलत्त्य-
न्तरं वरेण नाशयति दोषाम्वाराणरी(सी)ति। श्रीराममन्राणां परषङ्गादुत्कीटनमुच्यते--
“ॐ जानकीशाय विदे हापनाश्चाय धीमहि । तन्नो रामः प्रचोदयात्‌! | अपु योनि
मुद्रां प्रद्दयं वार) जपेच्छरीराममन्र। उत्कीटिता मवन्ति ॥ ४ ॥

पूजान्ते वेदिकेलानिकैलोकिकेश्च सवैः श्रीरामः स्तोतव्यसत्र वेदिकस्तवस्याटो-
किकत्वादितरयोः खाधीनत्वत्तव्या(ज्ता)पनाय प्च्छतीलाह--अथ दैनपरिति। उवाच
पप्रच्छ । सर्वैरपि प्रीतो मवतीदतो िरिष्टमभिपरिति--स्वात्मानमिति । सचता.

१ क. वैऽसिमस्तवे। ३क.ग. छ. ताः कृमि । ३क.ग. द्व. भारद्राजो ।
६९

५४६ नारायणविरचितदीपिकासमेता-

दर्शयति तान्नो व्रहि भगवन्निति । स होवाच
याज्ञवसरय॑ः श्रीरामणैवं शिक्षितो ब्रह्मा पुनरेतया गदया
गाथया नमरोति-
विषाधारं महाविष्णुं नारायणमनामयम्‌ |
वैरिपणीनन्द विं परञ्योतिःसखरूपिणंम्‌ ॥
मनसा संसरन्त्रह्मा तुष्टाव परमेश्वरम्‌ ।
ॐ यो तै श्रीरामचन्द्रः स भगवानदैतपरमानन्दात्मां यः पर
ब्रह्म भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः१ ॐ यो वै श्रीरामचन्द्र
भगवान्यश्चाखण्डैकरसात्मा भूथुदः स्रतस्मै तरै नमो नमः २ॐ
यो वरे श्रीरामचन्द्रः स भगान्यथ बरह्मानन्दागूतं भूर्भुवः सस्त
स्मेव नमो नमःॐ योते श्रीरामवन्द्रः स भगवान््रस्तारकं
भूर्भुवः खश्तस्मै पै नमो नमः ४ ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भग-
वान्यो ब्रह्मा विष्णुरीश्वरो यः स्वदेवात्मा भूवः खस्तस्मै वै
, नमो नमः५अ यो वे श्रीरामचन्द्रः स भगवीन्ये स्व बेदाः
साङ्गाः सशौखाः सपुराणा भूर्भवः स्वस्तस्मै मै नमो नमः ६ ॐ
यो वरै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्यो जी त्मा भूभैषः स्वस्तस्मै तर
नमो नमः ७ ॐ योवै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्यः सर्मभृतान्त-
रास्मा भुवः स्वस्तस्मैवै न्मो न ८ अयो वे श्रीरामचन्द्रः
स भगवान्ये देत्रासुरमदट्व्यादिभावा मूर्भुवः स्रस्तस्मे वै नमो
नमः ९ अयो वे श्रीरामचन्द्रः सं म्गगरान्ये मत्स्यकू्माचवतारा
भूर्भुवः सस्तसौ परै नमो न॑मः १०अयौ मै श्रीरामचन
भगवान्यच्च प्राणो भूय; स्वस्तस्मै नमो नमः ११ अयोग्र
श्रीरामचन्द्रः स भगवान्योऽन्तःकरणचतुष्टयात्मा मषः स्वस्तस्मै

ररितां(तो) वक्ष्यमाणत्वात्तानिति प्रश्च बहुवचनम्‌ । स्तुतेरनादितवपचन, सुतिमार्या-
यिकाद्वारेणाऽऽह--भ्रीरामेणे्रमिति । यद्यपि शकरः प्रकृतक्तथाञपि स मायान्तरे
ब्रह्माऽप्येवं वाराणद्ीवृततान्तं रामेण शिक्षितः सन्नियथः । गदया गयेन गाथया

१ क. क्यः पूव सल्लो श्रीरामचनद्रेणे' । २ क. विश्वरूपधरं वि । ३ क. ख. छ. पूरणा
नन्दैकविज्ञानं । ४ क. प्रब्रह्स्व' । ५ क. ग. ^त्मा यत्परं । ६ क. ^्यत्तार" । ७ क. शुदे ।
८क. वान्यःसः।!९ख, साखा म) १० क. सेतिदहासपुराणा। ११ क. वान्तरात्मा । १२ स
वान्यो दे" । १३ ख. "नध्यभा' | । .

श्रीरामोत्तरतापनीयोपनिषत्‌ । ` ५४७

वैनमो नमः १२अॐ यो वरै श्रीरामचन्द्रः स मगपान्यश्च यमो
भूवः सस्तस वै नमो नमः १३ॐ यो यै श्रीरामचन स
भगवान्यश्चान्को भूवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः १४ योवै
भीरामचन्धः स भगवान्यश्च ृतयुभ्ुवः खस्तसमै वै नमो नमः
१९अयो श्रीरामचन स मगवान्यधातं भः धवः सवसत्
वैनमो नमः १६ अ यावे श्रीरामचन्द्रः स भगवाल्यानि पश्च
महाध्रतानि भूवः खस्तसन परै नमो नमः १७ ॐ यो प श्रीरा-
मरचन्द्रः स भग्ौन्यः स्थावरजङ्पौसा भूरयः स्वस्तस्मै परैनमो
नम; १८ ॐ यो वै शीरापचन््ः स भगवान्ये पथाप्रयो भूरयः
खसतसमै वे नमो नमः १९ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भग-
बान्याः सप्र महाव्याहूतयो भूवः खस्तसमै वे नमो नमः २०
ॐ योवै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्या पिदा भूभुवः स्वस्तसौ वर
नमो नमः २१४ ॐ यो वै श्रीरामचन्धः स भगवान्या सरखती
भर्व; खस्तसै मै नमोनमः २्२ययो यै श्रीरामचन स
भगगरान्या दक्षमीभूर्यृवः सतस वै नमो नमः २३ अयोतरै
भरीरामवन्धरः स भगवान्या गौरी मूरभुदः स्वस्वसै वै नमो नमः
२४ ॐ यो परै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्या जानकी भूर्भवः
खस्तसमै वे नमो नमः २५ = श्रीरामचन्धः स॒ भगवा-
यच बैटोक्यं भर्ुवः-स्तसे मै नभो नमः २६ योवै
श्रीरामचन्द्रःस अगवान्यश सूरयो भूर्ुवः खस्तसमे वै नमो नमः
२७.ॐ यो वै श्रीरामचन स मारमन्य सोमो भूभुवः
खस्तस्मे षे नमो नमः २८ ॐ यो वै श्रौरामचन्द्रः स भगवा-
स्थानि नक्षत्राणि भूर्म खस्तसमै वै नमो नमः२९ ॐ योवै
स्यक्तवाचा । गद व्यक्तायां वाचि । यः प्रसिद्धो वे निचितं धिया जुष्टो रामशवन्र इव
स॒ मगवान्षड्विैशव्पंपत्ः । अद्भैतपरमानन्दासा वतं यः परमानन्द्तदात्मा । यः

परमु्छृष्टं ब्रह्माऽपि सन्ूर्ुवःर्लकत्रथीरूपस्तस्मा एवंरूपा वे निश्चितं नमो नमः|
एवं सप्तचत्वारिरत्पयीयाः पूतरदृतमालमन्रक्षरपंस्याका नारततिद्येवनु्टुमासरसं-

# एतद्र च्च. पुस्तकेऽपिदयापरायोऽपिको दस्यते ।

१क.'निचप'। २म्‌. छ. वान्यत्स्याव"। ग. छ. 'मत्मकमू" 1 ४ख, म्‌. न्यश
मै । ५ क. ष्वान्यः मू" । ६ क्‌. ध्वान्यःसो। ७ क. निच नः।

५४८

नारायणविरचितदीपिकासमेता--

श्रीरामचन्द्रः स भगवान्ये च नव प्रहा भूर्वः स्वस्तस्मै वै नमो
नमः ३० ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्ये चा लोकपाल
भूर्भुवः खस्तस्मे वे नमो नमः ३१ ॐ यो वे श्रीरामचन्द्र
भगवान्ये चाष्टौ व्रयो भूर्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः ३२ ॐ
यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्ये चैकादश रद्रा भूभुवः खस्तस्मै
मै नमो नमः ३३ ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स मगान्ये च दाद
शाऽऽदिल्या भूर्ुवः स्तस्मै परै नमो नमः ३४ ॐ यो व
शीरामचन्दरः स भगवान्धच भूतं भषद्धविष्यदर्ुवः स्वस्तौ वै
नमो नमः ३५ ॐ यो तर श्रीरामचन्द्रः स भगवान्बद्माण्डस्यान्त-
पिव्यभोति यो भिराद्मू्भुवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः ३६ ॐ
चै श्रीरामचन्धः स भगवान्यो हिरण्यगर्भो मूरभुवः स्वस्तस्मै
वै नमो नमः ३७ ॐ यो वै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्यः प्रकृति
भूर्भुवः सखस्तसमै तरै नमो नमः ३८ ॐ यो व श्रीरामचन्द्रः स
भगवान्यशवोकारो भूर्भवः स्वस्तसै पै नमो नमः ३९ ॐयो वै
श्रीरामचन्द्रः स भगवान्याथतस्रोऽमाजा पूर्मुवः सखस्तसमै वै
नमो नमः ४० ॐ यो वे श्रीरामचन्द्रः स भगवान्यः परमपु-
रुषो भूर्भुवः स्तस्मै पै नमो नमः ४१ ॐ यो वै श्रीरामचन्द्र
स भगवान्यश्च महषर भूवः स्वस्तस्मै वै नमो नमः ४२
ॐयो वे श्रीरामचन्द्रः स भगवान्यत्र महादेवो भूमुषः
स्वस्तस्मै वै नमो नमः ४२ ॐयो वै श्रीरामेचद्धः २
भगवान्य ॐ नमो भगवते वासुदेवाय (?) यो महा विष्णुः
भूर्भुवः खस्तस्मै वै नमो नमः ४४ अयो वै श्रीरामः स
भगवान्यः परमासमा भूर्भुवः खस्तसमै प्र नमो नमः ४५३ यो

बै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्यो विनासा भूर्भुवः खस्तस्मै वै

=

रुयाका द्रष्टव्याः । अतः प्रतिपर्यायं करमेण बीनतया मालामच्राक्षराण्यकेकश आदा-
ुचचरयाणि । अथ षडक्षरवाच्यराममूखवयस्य मालामच्रवाच्यः स्तचत्वारिदद्वयूहः ।
तटुक्तम्‌--“कस्पितस्य शरीरस्य तस्य सेनादिकल्पना" इति । शरीरस्य मृखव्यहस्य
सेनादिकट्पना सक्तचत्वारिरदण्यहस्य कल्पनेयथेः । इतिश

१ख. न्यश्च मूः ।२क.ख.ग. छ. मन्यं भवि"! स. 'वान्यौ ब्रह्मा! छ. 'वान्य॒श्च

र्धा । क. वान्दद्रद्माण्डस्य बिभ्यति भ" \

सुतिप्मा्षो । एता-

शरीरामोत्तरतापनीयोपनिषत्‌ । ५४९

नमो नमः ४६ ॐ यो वरै श्रीरामचन्द्रः स भगवान्यः सचिदा-
नन्दैकरसात्मा भूर्ृवः स्वस्तस्मै पै नमो नमः ४७ ईदेतीन््रह्म-
वित्सप्रचतवारिरन्मतरीनिलं देवं स्तुषैस्ततो देवः भीतो भवतिं ।
तस्माय एतैमत्रिनिलं देवं स्तौति स देवं परयति सोऽगरृतत्वं च
गच्छति सोऽप्ृततं च गच्छतीति # ॥ ५ ॥

इतयथवैणरहस्ये रामोत्तरतापनीयोपानिषत्समाप्ना ॥ २९ ॥

परवोक्तनद्रैतपमानन्दात्मादीन्बह्मलेन वित्तचेता एौरनेनिलय प्रं देवं रामं स्तुव-
समवेतततो देषः प्रीतो ऽनुकू्ो मवति । तस्माद्यतोऽयं स्तवः प्रीतिकृत्तस्माचः पुमनितैम-
घ्रिलं विपरध्यं देवं स्तौति प्र सोता देवं विष्णुं पश्यति साक्षात्करोति स॒ जतप्तक्षा-
त्कारोऽमृततवं मोक्षं गच्छति । समृदितानामेव सप्तचतवारिरातां (तः) फलेन विनियोगालू-
थगेकेकनपो न कर्तव्यः । द्विरक्तिः समाप््यथा । उक्तमेव पुनरुच्यत उत्तरयन्थामावा-
दिति दविस्क््या सूच्यते । उत्तरं च तततापनीयं च तपनादागतं तापनीय वेणुकारिता-
च्छपटोपिकः ॥ ९ ॥

नारायणेन रचिता श्ुतिमात्रोपजीविना ।
अस्पष्टपदवक्यानां रामोत्तरपरदीपिका ॥ १ ॥

इति श्रीनारायणविरनिता रामोत्तरतापनीयोपनिषदीपिका समाप्ता ॥ ३६.॥

# क पुस्तकं एतदुत्तरमधिको ्रन्धो द्दयते-- ष
अय हैनं भारद्वाजो याज्वत्क्यमुपसमेयोवाच श्रीराममन्नराजस्य माहात्यमनुव्रूहीति । सं होः.
वाच याज्ञवस्क्यः-- । ।
स्मप्रकाशः परं ज्योतिः स्वानुमूयैकचिन्मयः । तदेव रामचन्द्रस्य मनोरायक्षरः स्प्रतः।
भखण्डेकरसानन्दस्तारकत्रह्मवाचकः । रामायेति सुविञेयः सत्यानन्दचिदात्मकः ।
नमःपदं सुपे पू्णानन्दैककारणम्‌ । सदा नमन्ति हृदये सवै देवा मुमुक्षव इति ।

य एतं मश्रजं श्रीराभचन्दषडक्षरं नियमवाते सोऽप्निपूतो भवति स वायुपूतो भवति स आदि"
सपूतो भवति स॒ सोमपूतो भवति स ब्रह्मपूतो मवति । स विष्णुपूतो भवति स ररपूतो भवति स स्वै.
देवै्लौतो मवति स सवक्रतुभिरिष्वान्भवति तेनेतिहासपृराणानां शराणां शतसहस्राणि जप्तानि फलनि
भवन्ति श्वीरामचन्द्रमनुस्मरणेन गायन्याः शततहखणि जप्तानि फलानि भवन्ति प्रणवानामयुतको-
व्जिप्ता भवति दर पूर्वान्दशोत्तरन्ुनाति स पष्कतिपावनो मवति स महान्भवति सोऽगुततवं च
गच्छति ।

करते शका मवन्ति--

गाणपलेषु रैले तष शाक्तसौरेष्वमीष्टदः । वैष्णवेष्वपि सरेषु राममच्रः फटाधिकः ।

६५ िकोटिगणाधिकः 3

गाणपल्यादिमच्रेषु कोटिकोटिगुणाधिकः । मच्रस्तेष्वप्यनायासफरदोऽय षडक्षरः ।

१क्. घ्न. इतेता।२ग. "तान्सप्त।३क. ख. "ति स्वाःमानं दशषैयति। त" ।

५५०

षडक्षरोऽयं मचः स्यात्सवौघौघनिदारणः । मच्रराज इति प्रोक्तः सर्वेषामुत्तमोत्तमः।

कृतं दिने यदरितंपक्षमासतैवधै नम्‌ । सर दहति निःशेषं कुलाचलमिवानलः ।

्रहमहल्यपदघाणि जञानाङ्ञानकृतानि च । स्वगेस्तेयसुरापनगुरतल्पायुतानि च ।

कोटिकोटिसहस्राणि उपपातेकजान्यपि । सवौण्यपि प्रशाम्यन्ति राममन्रानुकीर्तैनात्‌ ।

मूतप्रेतांपशा वायाः कृष्माण्डव्रश्ररक्षसाः । दूगदेव प्रधावन्ति राममच्रप्रभावतः।

देदलोकिकमैरयं स्वगौशरं पारोक्षिकम्‌ । कैवल्यं भगवं च मच्रोऽयं साधपिष्यति 1

म्यारस(ण्य)पदु्ततवं संचितं दुरितं च यत्‌। मद्यपानेन ग््पापं तदप्याश् विनाशयेत्‌ ।

अभक्ष्याभक्षणोलन्नं मिथ्याज्ञानसमुद्धवम्‌ । सवं विरीयते राममच्चल्यास्यैव कौरवनात्‌ ।

्रोत्नियस्वणहरणायच्च पापमुपस्थितम्‌ । रत्नदिश्वापहािण तदप्याङ विनाशयेत्‌ ।

ब्राह्मण क्षत्रियं वैशय शूद्रं हला च किल्विषम्‌ । संचिनोति नरो मोहाययत्तदपि नाशयेत्‌ ।

गताऽपि मातरं मोहादगम्थाश्रैव योषितः । उपास्यानेन मन्रेण रामस्तदपि नाइयेत्‌ ।

महापातकरपायिष्ठसंगया चितं च यत्‌ । नाश्येतत्थासपशयनासनमो जनैः ।

पिक गातृबधोः्यनर बुद्धिपवैमधे च यत्‌ । तद्ुष्ठानमात्रेण सर्वम प द्व्कचते ।

यत्मयागादितीर्भौ तप्रागरधित्तशतैरपि । नैवापनोदयते पापं तदप्या्ु विनाशयेत्‌ ।

एषयकषत्रषु सयु कृर्षत्रादिषु स्वयम्‌ ' बुदधिपू †मघं कृता तद्प्यादु विनाशयेत्‌ ।

ङृच्छैः सप्तपराकथैवौ न चान्द्रायणेरपि । पापं चानपनौयं यत्तःप्याशु विनाशयेत्‌ ।

आत्पतुत्यसुवणदिदनेवहृविधेरपि । किचिरप्यपरिक्षीणं तद्याग विनाशयेत्‌ ॥

अवस्थात्रितय्पेवं बुद्धपूषैमधं च यत्‌ । तन्यशचस्मरणेनैव निःरोषं प्रविलीयते ।

अवस्थामनितयष्ेव एरटवधभघं च यत्‌ । तत्तन्च्रोपदेशेन सवैमे स्णद्यति ।

आब्रह्म बीजदेषाश्च नियमादिक्र गोद्धवाः । क्रणं च प्ररुऽाणां च मन्रेणानेन नाशिताः ।

येषु येष्वपि दशे रामभद्र उपास्यते । दुभक्षादिभयं तेषु न भवेत्तु कदाचन ।

शान्तः भ्रसत्रवदनो न कोधो मक्तवतमलः । अनेन सदश म्रौ जगत्स्वपि न वियते ।

सम्यगारधितो रामः प्रसीदयेत्र सत्वम्‌ । ददाद्यायुष्यमे भर्यमन्ते विष्णुपदं च यत्‌ ।

तदेतदचाऽप्युकम्‌--ऋच अक्षरे परमे व्योमन्‌ । यस्मिन्देपरा अधिविश्वे निषेदुः । यस्तन्न वेद्‌,

किमृचा करिष्यति । य इत्तद्विदुस्त दमे समासते । तद्विष्णो; परमं पदं सदा परयन्ति सूरयः ।
दिवीव चक्षराततप्‌ ! तद्विमासो बिपन्यवो जागरवांसः समिन्धते । विष्णोयैत्परमं पदम्‌ । ॐ सयमिः
त्युपनिषत्‌ ॥

ॐ ततस॒ह्रह्यणे नमः ।

संन्यासोपनिषत्‌ ।

नारायणविरचितदीपिकासमेता ।

ॐ अथाऽऽहिताभिभ्नियेत प्रेतस्य म्रः संस्कारोपतिषते । खस्थ
वाऽऽश्रमपारं गच्छेयमिति । एतान्पितुमेधिकानोषधपिसंभारान्तं-
भृत्यारण्ये गत्वाऽपावास्यायां परातरेवा्ीनुपसमाधाय पितृभ्यः
श्ाद्धतपैणं कला ब्रह्मि निषपेत्‌ । स सर्वगः सविस्य

सेन्यापोपनिषतन्चलण्डा तत्व २९पिताऽनया ।

पनिपत्योपकारय्गं संन्यापो ज्ञान इर्ते ॥ ! ॥
योगाम्यापेन कृतात्मपाक्षात्कारस्य विटपः सन्यास एरोदित इति सेतिकर्तव्य-
ताकं सेन्यापतं विधातुं सैन्यामापनिषदारम्यते--अथाऽऽहिताभ्रिरिति । प्रतस्य
सतस्य सैस्कार उपतिष्ठत इति वकत्ये छन्दमः सपः । स्वस्थः सत्नाश्रमपारे सर्व
श्रमाणां मतं सेन्या गच्छेधमिि यदच्छत्तराऽपि मन्रः सेम्कार उपतिष्ठत इति
बन्धः । एतन्वक्ष्माणान्‌ । पितृमधराऽस््यषां ते पितमधिका श्राद्धीयाः । अत इनि.
ठनो । तानोषयिपमारानाषधीनां पमूहान्संमरच्य समृीकृलान्ययेष्टमेऽप्नीनाहवनीयादी
नुपसमाधाय प्रकटीकृत । श्राद्धतपणें श्रादधस्याल्पासनरत्वातयृवेनिपातः । तपणं च
श्राद्धं च कतेलर्थः । अयता निल्तपणादिदं भिन्नं श्राद्धाम्त तपणम्‌ । ब्रह्मद ब्रह्मा
देवताऽस्याः सा ब्राह्मी सा चाप्ताविष्टिश्च तां नितरपदुपक्रमेत । प्र सवन इत्यादिकल्प-
तामित्यन्तं मनं पठचचिषैेरित्यन्वयः। अत उर्ध्वं यद्र) “्रहमजज्ञानं यथं प्रस्ता-
द्वि सीमतः सुरूचो वेन आवः। पर दुध्या उपमा अस्य तिषठ; सतश्च योनिमपतश्च विवः"?
इति च द्वाभ्यां माभ्यां बरह्मणे चरं हृत्वाऽथवीदिम्यश्चतुराहुतीर्ईुत्वा “ज्ञ यज्ञं मच्छ
इति मन््राभ्यामस्ाव्रणी अञ्चिमन्थनकष्ठे हुत्वा क्षिप्त्वा (धज्ञ यज्ञं गच्छ यज्ञपतिं

१ क, वाऽन्तेऽपरी' । घ. "ाऽन्तऽपरी' ।

[* काः 53 4

९५२ नारायणविरचितदीपिकासमेता--

्ानमयं तपस्तस्येषाऽऽहुतिदिव्याऽगृतत्वाय करपतामित्येवपत र्थ
यद्रह्यभ्युदृयदिवं चं रोकमिदमयं च सर्व सर्वमभिजन्युः सरव-
धियं दधतु सुमनस्यमाना ब्रह्मजङ्ञानपरिति ब्रह्मणेऽथर्वणे प्रनापत-
येऽनुपतयेऽ्ये सिषटकृत इति हुत्वा यत्न यतं गच्छेलप्रावरणी हुत्वो-
चित्सखायमिति चतुभिरतु्राकैराज्याहुतीजुहुयाततरेषो पतिषठते ।

गच्छ स्वां योनिं गच्छ साहा" इतवधरारणिम्‌ । “एष ते यज्ञो यज्ञपते सहपूक्तवाकः
स्ैवीरस्तं जषस्व स्वाहा" इत्युततरारणि क्िप्वा, ओचिदवित्यान्याहुतीहुयादिल-
स्वयः । मन्रार्भप्तु यो बह्मा सरवजञः पय ज्ञता मरवितपरवं विन्दति ठमते प्राप्त
कामः| तपस्तपःफम्‌ ! अमृतत्वाय तस्यामृतत्वा्तदयागं प्रमाप्य तत्सं दि शविितयथैः ।
यद्वल्नेयस्या्थः--यचत्र यसितक्त्र बरहम देवोऽसयुदयदम्यनयत्कि दिवं रोकं चेदं
दरयमानमुं॑चाहदयमानं सर्वममिजन्युरमिजितवानिति पू्ीपेममिजिन्नकषत्रं बह्मेवलयं
सतति । नक्षत्द्रारा तदेवताया ब्रह्मणोऽपि स्तुतिः । उत्तरार्धेन प्राथना । प्वमभि-
ज्युः सर्मैनननकव्यभिनित्सुमनस्यमाना सुमना वन्ती सव्॑रिधं सर्व श्रियं दधतु दधातु
करोतु | बरहमजन्ञानमिलयस्याथेः--प वेनः । वेन तन्तुप॑ताने। ओणादिको नः। बाहुरका-
दात्वाभावः। जगद्वानक्ता ब्रह्मा सुरुचः सुदीप्तः सीमतो मयादातः पृरस्तातप्ं प्रथमं मुख्यं
ब्रह्मजज्ञानं ब्रह्य वेदस्तस्य जज्ञानं ज्ञानम्‌। छन्दपं द्वित्वम्‌ । म्यावो वि(ववि)वृत्तवान्रकरी
चकार । मुस्यो वेदार्थः सुमयीदया प्रथमं येन परजञापित इत्यः । आवरिति । वृच्‌ वरणे
“च्छि हुड" मन्रे घेति टेषु । छन्दस्यपि इश्यते! इलयाडागमो गुणो ङ्‌ हर्ड्या-
भिति तिपो छोपः। व्यवहिताश्चेति वे्यैषहितप्रयोगः। व्यावो भ्य(वर््य)परीद्विवृतवान्‌ ।
पदस्य पौरुषेयत्वादवरिति पदकाटेऽटमेव प्रयुञ्चते । किमुपमोऽयमत आह --वुध्न्या
मुर्योपमाऽस्य ब्रह्मणो विष्ठा वि्थानं प्राप्ता विरद्धस्थितयो नात्र प्रचरन्तुपमोऽयमि-
ल्यः | बेदार्ोऽनेन प्रकाशितोऽन्यच्च कं कृतमत आह-परतश्ाप्तश्च योनिमपि
विषो वि(वधिीरृवान्प्रकारितवानप्ैमुत्पादितवानिलय्थः। वजो लुडि वहं छन्दस्यमानो-
गेऽपि ' इत्यडमावः। विपूर्वः । शतपथे तु पूर्परतया व्यास्यतः । अतुवाकैराज्या-
हूतीरिति प्रत्यृचं होमोऽवगन्तव्यो मच्रमेदात्‌ । अनुवाकानां ग्याष्यानं तु गोरवात्र-
स्तुतानुपयोगा्च नोच्यते । तैरेव चालुवकिरपतिष्ठते स्तौति मच्रपरकाशितदेवताः ।
तेषु ऋका यथाऽऽच एकषष्टिकवो द्वितीये षषटस्तृतीये सपतनिर्चतु्थं॑एकोन-

नवतिः । एवं मिषता ऋचो द्व शते सप्तचत्वारिराच२४७ ता यथा--

१४. 'स्येषाऽऽहु ।

संन्यासोपनिषत्‌ । ५५३

ॐ ओ चित्सखायं सख्या वदयां तिरः पर चि

दरणवं जगन्वान्‌ । पितूरमपतमा दधीत वेधा अपि क्षमिं
परतरं दीध्यानः ॥ १॥ न ते सखां सख्यं व॑टयेतसखुकष्मा
यदिषुरूपा भवति । मस्ुत्रासो असुरस्य वीर दिवी
धर्तार उविंया परं स्यन्‌ ॥ २ ॥ उशन्ति धा ते अमृतास
एतदेकस्य चित्यं मत्वस्य । नि ते मनो मन॑सि धाय्यस्मे
जन्युः पतिस्तन्वमा विविश्याः ॥ ३॥ न यलुरा च॑कृमा
कड नूनगृतं वद॑न्तो अर्तं रपेम । गन्धर्वो अप्स्वप्या च
योपामानौ नाभिः परमं जामित्तं ॥४॥ ग्मतु नैं
जनिता द्स्प॑ती कर्दवस्लषटं सविता विश्वरूपः । नकिरस्य
प्र मिनन्ति व्रतानि वेदं नावस्य थिवी उत दौः ॥५॥ क़
द्य यङे धुरि गा ऋतस्य शिभावितो भामिने दु्णाग्र्‌ ।
जापत्रिषृनहुरखसे। मयोभून्य एषां भूयामृणधर्स जी वात्‌॥६॥
को जस्य वेद्‌ प्रथमस्याह्नः क ई ददश क इह प्र चत्‌ ।
बृहन्मित्रस्य वर्णस्य धाम॒ कदु तरव आहनो वीच्या नृन्‌
॥ ७ ॥ य॒मस्य॑ मा यम्यै? काम आगन्समाने योने सहुरे
य्याय। जायेव पेयं तन्वं रिरिच्यां वि चिद्हेव र्येव चक्रा
॥८॥ न तिष्न्तिन नि मिषन्त्येते देवानां स्प्चं इह ये
चरन्ति । अन्धेन मदाहनो याहि तूं तेन शि द॑ह रथ्येव

चक्रा.॥ ९ ॥ रात्रीभिरस्मा जह॑मिरदशस्येमूधस्य श्र

५

५५४ नारायणविरचितदीपिकासमेता--
न्मिमीयात्र।: दिवा प्थिन्या मधुना स्वन्‌ यमीर्यमस्य
वृहादजांमि ॥ १०॥ (१) जा धा ता ग॑च्छारत्तर
युगानि यत्र जामयः कृणवृत्रनामि । उप॑ ववृहि द्रषुभायं
बाहुमन्यमिंच्छस सुभगे पतिं मव ॥ ११॥ 9 भातांसृव-
दुनाथं म्वाति किमु खसा यत्निक्तिरनिगच्छावि । कामप्रता
बहेऽतद्रपामि तन्वां मे तन्वै? पं पिषटणि ॥ १२॥ नते
नाथं यम्यत्राहमस्मि नते तनू त्वार सं प॑ष्च्याम्‌ ।
अन्येन ममदः कल्थस्व न ते भातां एुभगे वषये
तद ॥ १३॥नवाडतेतनू तन्वाः पं पष
च्यां पापमाहृः खरं निगच्छाव । अरतयदेतन्मन॑सो
हृदो मे भ्राता खः शयने यच्छयीय ॥ १ ॥ बतो ब॑ता-
सियमनेवते मनो हृद॑यं चाविदाम । अन्या किर लां
कश्यैव युक्तं परि ष्वजाते लिवनेव दक्षम्‌ ॥ १५॥ अन्यमू
षु यम्यन्य उ तवं पर प्वजाति खिवुनेव द्रक्षम्‌ । तस्यं ग्र
सं मनं इच्छा स॒ वा तवाधां कृगुष्व संविदं सुम्राम्‌॥१६॥
म्ीणि च्छन्दसि कवयो वि येतिरे पररूपं दतं विशच॑क्ष
णम्‌ । जपो वाता ओष॑धयस्तान्येकैसिन्ुव॑न आर्पितानि
॥ १७॥ दषा दषणं दुदुहे दोहा दिवः परयीपि यहो दि
दम्यः । विशं स्र वैद वरणो यथा धिया स॒ य्॒नियो। यजति
यत्नियीं ऋतून्‌ ॥ १८ ॥ रपहन्धवीरप्यां च योष॑णा नदस्य

संन्यासोपनिषत्‌ । ५५९
नदि परि पातु नो मन॑ः । इष्टस्य मध्ये जदितिनि धातु
नो भरातां नो व्येषठः प्रथमो तरि वोचति ॥ १९ ॥
सो चिद भद्रा मती यशंखसुषा वास मनवे ख॑वती ।
यदीमुशन्तसुशतामनु क्ुमग्नि होतारं विदथाय जीन
नन्‌ ॥ २०॥ ८२) भध यं द्रप विभ्य विच
क्षणं विराभरदिषिरः शयेनो अध्वरे । पदी विशो दण
दस्मा अग्रि होतारमध धीरनायत ॥ २१ ॥ सदपि
र्यो यव॑सेव एष्यते हो्ाभिर्र मनुषः खधवरः। विप्रस
वा यच्छशमान उक्थ्यो वाजे ससवाँ पयापि भूरिभिः
॥ २२॥ उदीरय पितरं नार आ भगमियक्षति र्यतो हत्त
इष्यति । विव क्त वह्विः स्वपस्यते मखस्तविष्यते अमुगे
षते मती ॥ २३॥ यस्त जमर सुमतिं मतौ अल्यसरहषः
सुनो अति सप्र शरण्ये । इषं दधानो वहमानो अश्वैरा स
यमौ अम॑वानपूषतिं यन्‌ ॥ २४ ॥ शरुधी नं अग्रे सद॑न
पथस्य य्वा रथममृतस्य द्रवितम्‌ । आ नौ वहू रोद॑सी
देवे माकिदेवानापपं मरि स्यः ॥ २५ ॥ यद्र एषा
समितिर्भवाति दवी देवेषु यजता य॑जत्र । रला च्‌ यष्ि-
जापि स्वधावो भागं नो जत्र वमन्तं वीतात्‌ ॥२६॥ अन्ध.
गरिरषपामम्र॑मख्यदन्वहानि पथमो नतवेदाः। अनु सु उपो

© ॥ ०.

अतं र्मीनु घाव थिवी आ पिपेश ॥२७॥ प्रयपिरुपता-

५५६ नारायणविरवितदीपिकासमेता-
मग्रभष्यलयहांनि प्रथमो नातवेदाः। प्रति सूस पुर्या च॑
रश्मीन्प्ति बावाथिवी ज त॑तान॥र८घावं ह कषामा प्रथमे
ऋूतिनामिश्ने भ॑वतः सत्यशाच। । देषो यन्पतौन्यजयाय
ृ्वन्सीददोत। प्रयद्‌ स्वमघं यन्‌ ॥ २९॥ देवो देवान
रिगर्तेन वहां नो हव्य प्रथमश्रिकिलान्‌ । धूमकेतुः समिधा
भाक्रजीको मद्र होता नियो वाचा यजीयान्‌ ॥३०॥ (र)
अचौमि वां वर्धायापो एतस्‌ वामि शृतं रोद मे ।
यहा यदेवा अश्ुनीतिमायन्मधव| नो अग्र॑ पितर शिशीताम्‌
॥ २१ ॥ स्ष्देवस्यामृते यदी गोरतो जातासो धारयन्त
उवी । विश्च देवा अतु तत्ते यदुह यदेनीं दिव्यं छतं बाः
॥२२) फं खितरो राज। जगहे कटस्यातिं व्रतं च॑कृमा को वि
वद।मित्रधिदि ष्मा रहुराणो देवांच्छको न यातामपि वानो
असिं ॥ ३६३ ॥ दुरमन्ठत्रागृतस्य नाम सर्मा यदिषुूपा
भवाति । यमस्य यो मनवते सुमन्त्रे तृष्य पाहपरयच्छन्‌
॥ ३४ ॥ यसिन्देवा विदथे माद्यन्ते विवसतः सदने धार
य॑ते। सूयं ज्योतिरद॑ुमास्यश््परिं चोतनिं च॑रतो
अज्ञा ॥ २५ ॥ यस्िनदेवा मन्म॑नि संचर॑न्यपीच्ये; ने
वयमस्य विद्म । मित्रो नौ अत्रादितिरनगान्सविता देवो
वणाय पोचत्‌ ॥ ३६ ॥ पस॑य॒ आ शिषामहे बरह्मा
वत्रिणे । सतुष ड षु नृतमाय धृष्णवे ॥ ३७॥ सर्वमा हयसि

संन्यासोपनिषत्‌ । ५५७
रतो वपरहत्येन दहा । मधेमेषोनो अति शूर दानति

नवे

॥ ३८ ॥ स्तेगो न क्षामस्येषि एथिषीं मही नो वातां इह

वान्तु भमो । मित्र नो जत्र वणो युज्यमानो अग्िवने न
वयच॑ट शोकम्‌ ॥ २९॥ स्तुहि शतं ग॑सदं जनानां राजानं
भीमयुपहसुमुग्रम्‌ । गडा ज॑ ह स्वानो अन्यमस्मतते
नि व॑पन्तु सेन्य॑म्‌ ॥ ४० ॥ ($) सर॑स्वतीं देवयन्तो हवन्ते

र.

सरस्वतीमध्वरे तायमनि । सर॑स्वतीं सृतो हवन्ते सरसती
दाशुषे वायै दात्‌ ॥४१॥ सरसीं पितरों हवन्ते दक्षिणा य्‌-
लम॑मिनक्ष॑माणाः । आपद्यासिमिन्वरहिपिं मादयध्वमनमीवा
इष जा पेद्यस्मे ॥ ५२ ॥ सरस्वतिं या सरथ ययाधोक्थः
स्वधाभिदषि पितभिरमद॑न्ती । सहसार्मिडो अप्रं भागं राय-
सपोपं यजमानाय पेहि ॥ ४३ ॥ उगीरतामवर उतराप्

न॑ध्यमाः पितरः सोम्याः । जुं य हयुरछ्का ऋतन्नासे
नोौजन्तु पितरो हयेषु ॥ ४४ ॥ आहं पितृन्छविद्मौ' अ-
विसि नपातं च क्क्रिमिणं च विष्णेः । बहषद ये खधयां
सुतस्य भर्न्त पिवस्त इहाभमिशः ॥ ¢ ॥ इहं पित्र्यो

¢ = न

नमे। अस्व ये पूर्वापोये अप॑राप्त इयुः । पे पावि

रजस्या निष्ताये वं नूनं सु्रननाषु दि ॥ ५६ ॥
मात कव्ययमो जङ्गिोमि्हस्पतिककमिवहिथानः। यांश
देवा ब्धे च॑ देवांस नेऽवन्तु पितरौ हेषु ॥ ९७ ॥

५५८ नारायणविरवितदीपिकासमेता-

सवादुणिरायं मधमो उतायं तीतः श्िायं रपवो उता-
यम्‌ । उतो न्वस्य धपिवांसमिनं न कश्न संहत जह्ेषु
॥ ‰८ ॥ परेयिवासै प्रवते महीरितिं बहुभ्यः परन्थामनुप
स्पशानम्‌ । वैवस्वतं पेगर्मनं जनानां यमं राजानं हविषां
सपर्यत ॥ ५९ ॥ यमो नें गातुं प्रथमो विवेद नेषा गव्य
तिरपभतेवा ३ । यत्रां नः पू पितरः परेता एना जजन्नाना
पथ्या! अनु खाः ॥ ५० ॥ (५) वर्हिषद्‌ः पितर उस!
वागिमा वे हम्या चमा सुषध्व॑म्‌ । त आ गतावक्ा शंत
मेनाधां नः शं योररपो द॑धात ॥ ५१॥ च्या जान दक्षि-
णतो निषदं ने हविरभि गरणन्तु विशे । मा सिट

1 भ

पितरः केन॑ चनी यह आगः परता करम ॥ ५२ ॥
ल्ट दुद वहतुं णोति तेनेदं विश्वं युव॑नं समेति ।
यमस्य माता पययमाना महो जाया शिव॑स्वतो ननाश
॥ ५३ ॥ प्रहि प्रहि पथिभिः पूर्यणेयेनां ते परै पितर
परेताः । उभा राजानो खधया मद॑न्त यमं प॑दयाक्षि वरणं
च देवम्‌ ॥ ५४ ॥ अपेत त वि च सर्पतातोऽस्मा एतं
पितरों रोकम॑करन्‌ । अहभिरदनिरमिव्यैकतं यमो द॑दात्यव्‌-
पानमस्मं ॥ 4८ ॥ उशन्तस्वेषीमःशन्तद्य समिधीमहि ।
उशद्स॒त आ वंह पितृनहविषे अत्तवे ॥ ५६ ॥ युमन्त॑स्ते

धीमहि दुमन्तः समिधीमहि । दयुमानयुमन्त आ व॑ह पितू-

संन्यासोपनिषत्‌ । ५५९
हविषे उत्तवे ॥ ५७॥ अ्किरसो नः पितो न्वा
अर्थवीणो मृग॑वः सोम्याः । तषी वयं हमतो यत्नियानामपिं
भद्रे सौमनते स्याम ॥ ५८॥ द्गिशोमिरयत्नियेर गहीह यमं
वैरूपैरिह मद्य । िव॑सन्तं हवे यः पिता तेऽसिन्बरहिष्या
निषदं ॥ ५९ ॥ इमं य॑म प्रस्तरमा हि रोदाङिरोभिः पितृभिः
संविदानः । जा खा मनर कविशस्ता वंहन्तेना राजन्ह-
विधी माद्यख ॥ ६० ॥ इत एत उद्रहन्दिव्ठान्या-
श्हन्‌ । प्र श्ूरजयो य्था पथा वाम्िो यपु
॥ ६१ ॥ (६) प्रथमोऽनुवाकः ॥१ ॥ यमाय
सोम॑ः पवते यमाय॑ क्रियते हविः । यमं ह यन्ती गच्छयमि-
तो अकृतः ॥ १॥ यमाय मधुप्तमं तुहोता प्र च॑
तिष्ठत । इदं नम ऋषिभ्यः पूर्वेभ्यः पूपैभ्यः पयिः
॥ २॥ यमाय एतवखयो र्नं हविहीतन । स नं जीषे-
प्वा य॑मेदी्षमायुः प्र जीवसे ॥ २॥ मेन॑मगरे ि दरी माभि
शरं्ो माऽस्य खच चिक्षिपो मा शररम्‌। शतं यदा कति
जातवेदोऽयैमेनं प्र हिणुतायिस्पं ॥ £ ॥ यदा शतं हृ
णवे जातवेदोऽेममेनं परि दत्तायितृभ्यः। यदो गच्छाय
नीतिमेतां देवानां वशनीर्भवाति ॥५॥ त्िटटकेमिः प-
पते षडुेरिकमिदवृहव्‌। षटनायत्री छर्दति सर्वा ता यम
आर्पिता ॥६॥ सु चषा गच्छ वात॑मासना दिव च गच्छं

५६० नारायणयिरचितदीपिकासमेता--
एथिवीं च धर्मभिः । अपो वां गच्छ यदि तत्रं ते हितमोषं
षु प्रतिं तिष्ठ शरीरः ॥ ७ ॥ अनो भागस्तर्पसस्तं तपख
तं ते शोचिस्तपतु ते त अर्चिः । यास्त शिवास्तन्वी जातवे
दस्ताभिर्वहेनं सुकृतामु छोकम्‌ ॥ ८ ॥ यास्ते शोचय रई
यो जातवेदो यामिराष्णापि दिवमन्तरिक्षम्‌ । अनं यन्तमतु
ताः सषण्वतामथेतराभिः शिवत॑माभिः शृतं इषि ॥ ९॥
जवं सन एन॑रय्े पितृभ्यो यस्त आहूतश्वरति खधार्वात्‌ ।
जायुेसान प॑ यातु शेषः स॑ जच्छतां तन्वा सुव्च।ः॥ १०॥
(७)अतिं द्रव श्ागी सासेयो चतुरक्षौ शवर साधुनां पथा
अध। पिृनसुविद्र अपीहि यमेन ये सधमादं मईन्ति॥११॥
यो ते शानं यम रक्षितारौ चतुरक्षौ पथिपी नृचक्षसा ।
ताभ्यां राजन्परिं ेदयनं स्वस्य॑स्मा अनमीवं च॑ पेहि ॥१२॥
ररूणसापसुतपावदुम्बल) यस्यं दूतां चेरतौ जनौं अनु ।
तावस्मभ्यं दृशये सूरयीय एन॑दतामसुमयेह भद्रम्‌ ॥ १२॥
सोम एकेभ्यः पवते तमेक उपसिते । येभ्यो मधु प्रधाव
ति तांधिदवापिं गच्छतात्‌ ॥ १९ ॥ ये चिदं इतप्तीता
कतनत ऋताद्रधः । षीन्तपस्वतो यम तपौर्जा अपि
गच्छतात्‌ ॥ १९५ ॥ तपरा ये अनाधृष्यास्तपपा ये ख॑य-

। तपो ये चक्रिरे महस्तांशिदेषापि गच्छताद्‌ ॥ १६ ॥
य युध्यने प्रपनषृ श्राप ये तनूयर्जः । पे व| सदच॑दकषि

संन्यासोपनिषत्‌ । ५६१
ण॒स्ताशरिदेापि गच्छताव्‌ ॥ १७ ॥ सहर्षणीयाः कवयो
ये गेपायन्ति पूरम्‌ । ऋषीन्तपंसखतो यम पौन अपिं
गच्छता ॥ १८॥ स्योनास्मं भव एथिव्यमृक्षरा निवेशनी ।
यच्छांसै सर्म सप्रथाः ॥ १९ ॥ जवाधे धरथिव्या उरौ
रोके नि धीय । सथा यश्व जीवंस्तासते सनु मधु-
श्रुतः ॥ २०॥ (८) हयामि ते मन॑पा मन॑ हैमान
उप॑ जरुपाण दहि । पं ग॑च्छ पितृभिः सं यमेन॑ स्योना
स्वा वाता उप॑ बन्तु शग्माः ॥ २१ ॥ उचा वहन्तु मस्तं
उद्वाहा दः । अजेनं कृष्वनतः सीतं वर्षणो्॑न्तु बाछितिं
॥ २२॥ उरदहमायुरायुपे करे दक्षाय जीवसे । सान॑च्छतु
ते मनो अधं पिरप द्रव ॥ २३॥ मा ते मनो मपोमीऽ-
नां मा रसस्य ते। मा ते हास्त त्व ?: किं चनेह॥२४॥मा
लक्षः पं विष्टमा दवी थिवी मही । लोकं पितु
विततैध॑स्व यमराज ॥ २५ ॥ यतते अङ्गमतिंहितं पराचेर-
पानः प्राणो य डवा ते परतः । तत्त संगयं पितरः सनैड
घापादासं एनरा वेशयन्तु ॥ २६ ॥ अपेमं जीवा अरु
धन्ृहेभ्यस्तं निधहत परि ग्रामादिः पृदर्यमस्य।ऽऽधरीददरूतः
प्रता अ्सूनितम्यों गमयां चकार ॥ २७ ॥ ये दस्यवः
पितृषु प्रविश ज्ञातिमुखा अहृताद्शवरन्ि । परापर निष
पे भ्यगनष्टानस्माद ध॑माति यज्ञाद्‌ ॥ २८॥ सं विंशः

७१

५६२ नारायणविरवितदीपिकासमेता-

न्लिह पितरः खा न॑ स्योनं कृण्वन्तः प्रतिशत आयुः ।
ते$यः रकेम हश्िषा नक्षमाणा ज्योग्जीव॑न्तः श॒रद॑ः पुरूषः
॥ २९॥ यां तै तु निष्णामि यमु ते क्षीरं ओदनम्‌ ।
तेना जन॑स्याप्ो भती योऽरादजीवनः ॥ ३०॥ (९)
अश्वतीं प्रत्‌ यासुरेवार्षाकं वा प्रतं नवीयः । यस्वां
जघान वध्यः सो अ॑स्तुमा सो अन्यदत भागधेयम्‌ ॥
॥ ३१ ॥ यमः परोऽकरो किविखान्ततः परं नाति पश्यामि
कि चन। यमे अध्वरो अधिंमे निवे मुषौ शिव॑खान-
्ात॑तान ॥ ३२ ॥ अपगरूहगृतां मरखभ्यः कला पव॑णा-
मदपुविव॑सते । उताधिनावभर्यत्तदापीद्जहादु हा भिना
ण्यः ॥ ३२ ॥ ये निखाता ये परोप्रये द्गधाये

चोद्धिताः । सर्वस्तां जा ह पितृनहविषे अरतवे ॥ २४॥
ये अग्निदग्धा ये अन॑भनिदग्धा म्ये दिवः खथयां माद्य॑न्ते।
सं तानल यदि तै ज॑तिवेदः खधयां यद्ञं खिति इष
न्ताम्‌ ॥ २९ ॥ शे तप मपि तपो बरे मा तवः तप॑ः ।
वनेषु दयप अस्तु ते एषिव्यामंसतु यद्वः ॥ २६ ॥ दद
म्यस्मा जवसानमेतच एष जगृन्मम चेद्ररिह । यमभि-
करिलानयेतदाह ममैष राय उप॑ तिष्ठतामिह ॥ ३७॥ इमां
म्रौ मिमीमहे यथापरं न माप्त । शते शरु नो एग
॥ ३८ ॥ प्रमां म्भो २० ॥३९॥ अपेमां म्र ०।०॥१०॥

संन्यासोपनिषत्‌ । - ५६३.
(१०) वीरां म्रौ ००॥ ¢ ॥ निगमां मात्रौ %०
॥ ४२ ॥ उदिमां म््री०।०॥ ४३ ॥ समिमं मात्र मिमी-
महे यथापरं न माति । सते र्सु नो पुरा ॥ ¢ ॥
अमति मात्रां स॑रामायुष्मान्मूयाप्रम्‌ । यथापरं न
मासति सते शरु नो पुरा ॥ ४५॥ प्राणो अपानो
व्यान आदुशधुशये पूर्यीय । अपंरिपरेण पथा यम
रज्ञः पितर्यच्छ ॥ ६॥ ये बग्रवः शसमानाः परेषु
हिला हषास्यनेपयवन्तः । ते वामुदितयाविद्न्त ठोकं
नाक॑स्य ए जपि दीध्यानाः ॥ 9७ ॥ उद्वती बोवमा
पीटुमतीति मध्यमा । तृतीयां ह प्रचोरिति यस्था पितर्‌
आस॑ते ॥ ८ ॥ ये नैः पितुः पितरो ये पितामहाय वि
तिशन्तरिक्षम्‌ । य आंकषिवन्तं एथिवीमुत वां तेभ्य॑ः
पितृभ्यो नमा तिम ॥ ४९ ॥ इदमिह उ नापरं दिवि
प्यति पूर्थम्‌ । माता पुत्रं यथां रिचाम्यैं सूम सर्णहि
॥ ५० ॥ ( ११ ) इद्मिदया उ नापरं जरखन्यरितोऽपरम्‌ ।
जाया पतिमिव वापपाभयैनं मूम उह ॥ 4१ ॥ मि
तोरगोमि एषिव्या तुवं श्या । वीवेषु भर तन्मयं
सधा पिहूषुं सा खयि ॥ ५२॥ अप्रीपोमा पथिकृता स्योनं
वेभ्यो रल द्षधुविं रकम्‌ । उप परेष्॑तं पूषणं यो वह्‌
यज्ञोयानः पथिभिर गच्छतम्‌ ॥ ५३ ॥ पूषा सेतश्या-

५६४ नारायणविरचितदीपिकासमेता--
व्यतु प्र विदाननटपञ्चु्ुवनस्य गोपाः । स सेतेभ्यः परि
दिलों वियः ॥ ५? ॥ भा
शयुः परि पातु खा पूषा खां पातु प्रप॑थे एरसतौव्‌ । यत्रा
संते सुङृतो यत्र त दुस्तरं खा देवः सविता दृधातु॥ ५५॥
इमो युनभ्मि ते बही अुनीताय वोढवे । ताभ्या यमस्य
सादनं समितीश्वावं गच्छतात्‌ ॥ ५६ ॥ एत्या वापं प्रथमं
नवग्रह यदिहाविभः पुरा । इषटपूतमतुपंकराम विदा-
न्यप्र ते दृततं वहुधा बिविनुषु ॥ ५७ ॥ अर्म परि गभि
गथैयख सं परषव मेदसा पीता च । नें धृष्णुहा
नरहषाणो दुषृगिधन्परीड्खयति ॥ ५८ ॥ दण्डं हस्तादी-
ददानो गताः सह धोतरण वर्चा वरेन । अत्रैव खमिह
वयं सुवीरा विशव मृधो जमिमीती्येम ॥ ५९ ॥ धतुरैस्त-
दाद्दानो तस्यं सह क्षत्रेण वर्चसा व्डेन । समागमय वसु
रि पषटमवस्समेहुपं जीवलोकम्‌ ॥ ६०॥ (१२) हिती-
योऽरुषाकः ॥ २॥ त्रयध्िशः प्रपाठकः ॥ ३ ॥ इयं
नाशं प्रतिों ईणाना नि प॑त उप॑ ता भ्यं
रतम्‌ । ध्म पुराणमनपारयन्ती तस्थै प्रजां प्रवणं
चेह पहि ॥ १॥ उदीष्यं नार्यभि भीवरोकं गता
मेतं शीष एहि । हस्तग्राभस्य दथिषोसवेदं पदयु्जनिल-
भिमं ॥२॥ अपं युवतिं नीयमानां जीवां

संन्यासोपनिषत्‌ । ५६९
मतेभ्यः परिणीयमानाम्‌ । अन्धेन यत्तपपा प्राहृतापी्ाक्तो
अपौचीमनयं तदेनाम्‌ ॥ २ ॥ प्रजानव्य॑घ्ये जीवरोकं देवा-
नां पन्धामरुप्च॑न्ती । अयं ते गोप॑तिस्तं शुंषस् स्वग
ोकमधिं रोहयैनम्‌ ॥ ¢ ॥ उप चामुष॑ वेतपतमव॑त्तरो नदी-
नाम्‌ । अपन पिततमपाम॑पि ॥ ५ ॥ यं समग्रे परमद
समु निर्वापया एन॑ः। क्याम्बूपं रोहहु शाण्डवूर्वा वय
तकशा ॥६॥ इदं तपं प्र & त एं तीयेन
श्योतिष सं विशस । संवेशने तन्वा चाधि प्रियो
देवानौ प्रमे सपस्ये ॥७॥ उक्ष प्रहि प्र द्रवोकः
कृणुष्व परिरे सधस्थे । तत्र वं पितृभिः संविदानः
स सोमेन मख सं खधाभिंः ॥ ८ ॥ प्र च्य॑वख तन्वं?
सं भ॑स्खमा ते गात्रा वि हायि मो शरीरम्‌ । मनो
निविषमतुपेविशख यत्र भमेसुषसे तत्रं गच्छ ॥ ९ ॥
वर्धा मां पितर सोम्याप्ो अङ्गनतु देवा मधुना एतेन।
चमे मा प्रतं तारयन्तो जरम मा जरि वर्धन्तु
॥ १०॥ (१३) वर्धसा मां सर्मनक्वगरमधां मे षिष्णु-
्धनक्लापतन्‌ । रयि मे तिथि नियच्छन्तु देवाः स्यौना
मापः पवनैः पुनन्तु ॥ ११॥ मित्राव्णा परि माम॑
धातामादिया मा सवो वर्धयन्तु । वची म डर
नधनं दस्त॑योगर्दटिं मा सविता रेणोहु ॥ १२ ॥

५६६ नारायणविरवितदीपिकासमेता-

यो ममारं प्रथमो मघ्थीनां यः प्रेयायं प्रथमो छोकमेतम्‌।
वैवखतं ंगम॑नं जनानां यमं राजानं हविषां सपर्यत
॥ १२॥ परां यात पितर्‌ आ च॑ यातां यन्नो
मधुना पम॑क्तः । दत्तो अस्मभ्यं द्रिणेह भै रपि
च॑ नः सवैवीरं दधात ॥ 9 ॥ कण्वः कृकठीवान्परमीढो
अगस्यः श्यावाशवः सोभर्चनानाः । त्रिधामिं्रोऽयं जमद
मिरत्रिख॑न्तु नः क्यपो वामदेवः ॥१५॥ विशव(मित्र जमद
वरिष्ठ भराज गोत॑म वादेव । सादिनो अत्रिंखभीतमोमिः
ए॑शापः पितरो मृडता नः॥१६॥ क्ये मूनाना जतिं यानत
पिमायुदैधानाः प्रतरं नीयः । आप्याय॑मानाः प्रजया धने-
नां स्याम मुरमयों ग्रहेषु ॥ १७ ॥ जज्ञे व्यजते सम॑ज्ञते
रतु रिहन्ति मरधुनाऽभ्यञ्जते । सिन्धीरुच्छपि पतय॑न्तुकषणं
हिरण्यपावाः पञ्चमा गृहते ॥ १८॥ यद सुद्र पितरः
सोम्यं च तेनो सचध्वं खर्थशमो हि मूत । ते अर्वाणः कवय
जा शृणोत सुविद््रा विदं हूयमानाः ॥ १९ ॥ ये अगरयौ
सङ्गिसो न्व॑गा इष्टवन्तो रातिषाचो दधानाः । दृक्षिणाव-
म्तः सुकृतो य उ स्थासधासििव्र्हिषिं मादयध्वम्‌ ॥ २०॥
( १४) अधा यथां नः पितरः परप प्रलापे। अग्र ऋत.
मांशशानाः । शुचीद॑यन्दीष्यत उक्थशाः क्षामां मिन्दनतो

१०१

यस्म रन्‌ ॥ २१ ॥ पुकमीणः रधो देवयन्तो जथो न

संन्यासोपनिषत्‌ । ९६७
ठेवा जनिमा धमन्तः । मचन्तों अधिं वर्रथन्त इषु
गव्यं परिषदं नो अक्रन्‌ ॥ २२॥ ओ युधेव माति पशवो
अंस्यहेवानां जनिमान्युप्र। मरतीसिभिदुर्वशीखमनरथे पिद
उप॑रस्यायोः ॥ २३॥ अपम ते सप॑सो अमम ऋतम॑वष्ु-
पतो विभातीः । विशं तदं यदव॑न्ति देवा बृहद॑पेम विदं
सुवीरः ॥२९॥ इदर/ मा मरुवा्राच्यां दिशः पतु बहू

1.

च्युतां एथिवी बामिषीपरि । छोकङृत॑ः पथिकृते यजामहे
े ठेवानीं हृतमागा इह स्थ ॥ २९५॥ धाता मा निरया
दक्षिणाया दिशः पाठु बाहू०।० ॥ २६ ॥ अदितिमादियैः
प्रतीच्या दिशः पठ्‌ बाहृच्युता एथिवी यामिवोपरि। रो
ककृतैः पथिकृते यजामहे ये वानीं हूत गा इह स्थ॥२७॥
सोमे मा विशरदुवेदीच्या दिशः पातु बहृच्यतां एथिवी

दाभिवोपरिं । टोककृतः पयिकृते। यजामहे ये देवानां हृत-

भगा इह स्थ ॥ २८ ॥ धृता हं ला धृरूणों धारयाता उव
भातु संमिता ्ामिवोपरि । ोककृतः पथिकं यजामहे ये
देवाना दतमागा इह स्थ ॥२९॥ प्राच्यां ला दिशि पुरा संतः
स्वधायामा दधामि बहृच्छता एथिवी वाभिवोपरिं । रेक
कृतः पथिङृतों यजामहे ये देवानौं हृतभगा इह स्थ ॥३०॥
(१९) दृक्िणायां ला दिशि पुरा संतः सधायामा द॑धामि

01

बहृच्छता एथिवी चामिवोपरि। रोकङृत॑ः पथिकृते। यजा-

९६८ नारायणविरचितदीपिकासमेता-
महे ये देवाना हृतमांगर इह स्थ ॥ ३१॥ प्रतीच्य ता
दिशि पुरा संतः स्वपायामा द॑धामि बहृच्युतां एथिवी
द्यामिवोपरि । लोककृतः पथिकृतो यजामहे ये देवानौं हृत-

मांगा इह स्थ ॥ ३२॥ उदीच्यां चा दिशि पुरा संहतं
स्वधायामा द॑धामि बाहुच्युता थिवी चामिंवोपरिं । रोक-
कृतः पथिकृतो यजामहे ये देवानो हृतभागा इह स्थ॥२३॥
वाय ता दि परा संतः खधायामा द॑धामि बाहूच्युत
एथिवी वामिवोपरि। रकतं: पथिकृतो यजामहे ये देवानं
हुतभागा इह स्थ ॥ ३९ ॥ उवाय वा दिशि एरा सरतः
सखधायामा दधामि बाहूच्युत एथिवी चामिवोपरि । टोक-
कृतः पथिकृते। यजामहे ये देवान दूतमांगा इह स्थ ॥३५॥
धृतिं धरूणे।ऽपि व॑पगोऽपि ॥ २६ ॥ उदपूरपि मधुपएरपि
वातपूरपि ॥ ३७ ॥ इतथं मामुतंशावतां यमे ईव यत॑माने
यदेतम्‌। प ध मन्माुषा देवयन्तो आ धीदतां खमुं रोकं
विद्मि ॥ ३८ ॥ स्वास्य भवतमिन्षे नो युते वां ब्रहम
पूव्यं नमेमिः। वि शोकं एति परयैव सूरिः श््वन्ु विभ
अमृतप एतद ॥ ३९ ॥ अणि पदानि रपो अयरोहबहु
प्दीमन्यतदवरतेनं । अक्षरेण प्रति मिमीते अकृतस्य नाम
यमि सै नाति ॥ ४० ॥ ( १६ ) दवेभ्यः कर्मदणीत मृष
प्रनायं किमुमृतं नाद्र॑णीत । बृहस्पतिधे्नभततुत ऋषि

संम्यासोपनिपत्‌ । ५६९
प्रियां यमस्तन्वःमा रेवि ॥ ¢ ॥ स्य रडितो जत
वेदोऽवाड्ढग्यानिं सुरभीणि कला । प्रादाः पितृभ्यः खधयाः
ते तनि सं देव प्रयता हवीषि ॥ ४२ ॥ भ्ीनापो
अरणीनापुपस्थं रयि ध॑त्त दाश्चषे मयोय । प्रेयः पितर
सतस्य वखः प्र पंच्छत त इहोभ दधात ॥ ¢३॥ बधि
प्वातताः पितर एह ग॑च्छतं सदमदः सदत सुप्रणीतयः ।
जततो हवींषि प्रयतानि वहि रयिं चं नः स्षीरं दधात
॥ ४ ॥ उपहूता नः पितरः सोम्यो वहिष्ये निधिं
प्रियेषु । त आ ग॑मन्तु त इह शुवन्वधिं हवनतु तैभम्त-
स्मार्‌ ॥ ४५ ॥ ये न॑ः पितुः पितरो ये पितामहा अनूहिर
सोमपीथं वपिं्ठाः। तेमियमः रराणो हवीषयुशदुश्िः
प्रतिकाममंसु ॥ ४६ ॥ ये तातृवत्रा जेह॑माना होत्राविदः
सोम॑तषटासी अरिः । अग्रं याहि सहै देववन्दैः पयेःकति-
मिकरषिमिरवमपदनिः ॥ ७ ॥ ये सयातं हविर हविष्पा
इद्रेण देवः सरथं ठरणं । जग याहि पुविद्रभिरवाड पः
रकपिगिधमपद्भिः ॥ ९८॥ उप॑ सं मातरं मूमिमेतायु-
र्यं एथिवीं सुरोवांम्‌ । उ्ीपरदाः थिवी दक्षिणावत
एषा खा पातु परपथे पुरस्तात ॥ ४९ ॥ उर्च्छववख धिवि
मा नि बाधथाः सूपायनास्मै भव सूषसपणा । मृता पुत्रं
यथा तिचाम्येनं भूम उपैहि ॥ ५० ॥ ( १७) उच्छः

॥ 9 #

५७० नारायणवरिरवितदीपिकिमेता--
माना थिवी षु तिं पहं मित उप॒ हि श्रयन्ताम्‌ । ते
गरहामे। त्तः स्योना विशाहा॑स्मे चरणाः सम्प्र ॥4१॥
उत्त स्तभरामि एथिवीं खत्परीमं रोगं निदधन्मो अहं सिम्‌ ।
एतां स्थूणं पितं धारयन्ति ते तत्र यमः सादना ते इणोतु
॥ ५२ ॥ इमम॑ग्रे चमपं मा वि जिंहः प्रियौ देवानामुत
सोम्यानाम्‌ । अयं यश्चमसो देवृपानस्तस्मिन्देवा अमृता
मादयन्ताम्‌ ॥ ५२ ॥ अर्थवा पूण च॑मपं यमिन््रायाविभव-
जिनीवते । तसििन्ृणोति सुकृतस्य मक्ष तस्मितिन्दुः पवते
विश्वदानीम्‌ ॥ ५४ ॥ यत्तं कृष्णः शुन आतुतोद पिपीलः
पर्प उत वा शापदः । जगनष्टिशा्ददं डंणोतु सोम॑श्च थो
रमणो जविवेशं ॥ ५५॥ पयंखततीरोप॑धयः पयंखन्मामकं
परयः । अजपां पय॑सो यत्पयस्तेन मा पह शम्भन्तु ॥ ५६ ॥
इमा नारीरविधवाः सुपलीराञ्गनेन सपिषा सं स्छशन्ताम्‌ ।
अनश्वो अनमीवाः मुरला आ रोहन्तु जनयो योनिमग्रे
॥ ५७ ॥ सं गंच्छस पितृभिः मं यमेने्पूर्तेनं परमे
व्योमन्‌ । हिलवदयं पुनरस्तमेहि सं गच्छतां तन्वा
एुवषीः ॥ ५८॥ ये न॑ः पितुः पितरो पे पितामहा य
अआविविदयखैशन्तसि्म्‌। तेभ्यः खराढघनीतिनो जय य॑था-
वशं तन्वः कर्पयाति ॥ ५९ ॥ शे ते नीहारी भवतु शं ते
रष्वा शीयताम्‌ । शीति

के शीपतिकावति हाकि हाव्किः

संन्यासोपनिषत्‌ । ` ९७१
वति 1 मण्ड्क्यप्सु शे यव इमं खरं शमय ॥ ६०॥
(१८) विवखन्नी अभ॑यं कृणोतु यः एताम नर्दतः
सदारः । इमे वीरा बहवे भक्नतु गोमद्शवन्पय्य॑स्त्‌ पुष्टम्‌
॥ ६१ ॥ विवखात्रो भगृते द॑धातु पत मृलरमृतं न पेतु
इमत्रकषतु एस्पाना ज॑रिम्णो मो ष्वेषामपवो यमं ¶॥६२॥
यो दपर अन्तरिेण महा पितृणां कतिः प्रमतिमतीनाम्‌ ।
तमर्चत विशर्भत्रा हविर्भिः सने यमः प्रतरं जीवसं धाव
॥ ६२ ॥ आ रोहत दििुततमामूष॑यो मा बिभीतन । सोम॑-
पाः सोमपापिन इदं व क्रियते हविरम्म न्योतिरुततमम्‌
॥ ६९ ॥ प्र केठ्नं बृहता मायगिरा रोद्॑ी छषभी रे
बीति । द्विश्िदृन्ताुपमगुदानद्पायुपस्थे महिषो वव
॥ ६९ ॥ नक छुपर्णुप यसत॑नते हृदा वेनन्तो अयर्॑षत
ला । हिरण्यपक्षं वर्णस्य दतं यमस्य योनौ शुं शष्‌
॥ ६६ ॥ इद्र क्रु न जा भ॑र पिता पुपरेभयो य्था । रिषत
णो असिमनपुरहूत याम॑नि जीवा ज्योतिरशीमहि ॥ ६७ ॥
जपूपापिंहिताचछुम्जान्यांसो देवा अधांयन्‌ । ते तै सन्तु
खधावन्तो मषटुमन्तो एतशः ॥ ६८ ॥ यसं धाना अ॑नु-
रामं तिरमिश्राः खधावतीः । तासं सन्तु विभ्वीः
्रभयी्तास्तं यमो राजानु मन्यताम्‌ ॥ ६९ ॥ पुन॑-
देहि वनस्पते य एष निदहितस्वयिं । यथां यमस्य सादन

५७२ नारायणविरवितदीपिकासमेता-

आसति विदथा वदन्‌ ॥ ७० ॥ आ रभस्व नातयेद-
सन॑खदरो अस्तु ते। शरीरमस्य सं द्हायैनं येहि पु
तामु के ॥७१ ॥ येते प्व परागता अपरे पिश
ये । तेभ्यों तस्यं इलयेतु सतारा ग्यु्दती ॥ ७२॥
एतद्‌ रोह यं उम्मूनानः खा इह बृहदु दीदयन्ते ।
अभि प्रहि मध्यतो माप॑ हास्थाः पितृणां रोकं
प्रथमो यो अत्रं ॥ ७३ ॥ (१९) तृतीयोऽहुबाकः ॥
॥ ३॥ आ रोहत जनित्रीं जातवेदः पितृयणेः सं व ज
रोहयामि । अवांइढव्येषितो ईव्यवाई ईजानं युक्ताः सुकृतं
धत्त रोके ॥ १ ॥ देवा यज्ञमृतवः कल्पयन्ति हविः
पुरोडाशं चो य॑तनायुधानिं । तेभिंयाहि पथिभिः
दवयाधिरीानाः स्वगे यन्ति रोकम्‌ ॥ २ ॥ ऋतस्य
पन्थामतुं पश्य साधवद्भिरसः सुकृतो येन यन्ति । तेभिंयाहि
पथिभिः सी यत्राऽऽदिया मघं मषय॑न्ति तृतीये नकि अधि
वि श्रय ॥२॥ तरवै सुपणा उप॑रस्य मायू नाकस्य षष्ठे धिं
विष्टपि धिता । खगा ोका अमृतेन विष्ठा इषम य्जमा-
नाय दुहाम्‌ ॥ ¢ ॥ नुहदीधार बपमृदन्तरिषं धष द
धारं एथिषीं प्रतिष्ठम्‌ । प्रतिमां खोका प्तष्ठ खगः
कार्भकामं यजमानाय दुहाम्‌ ॥ ५॥ टव जा रोह ए्थिवीं
विशरमेजपतमन्तरिकषषुपमृदा कमस । रषु चां अच्छ य्जमा-

संन्यासोपनिषत्‌ । ५७३

नेन साकं खें वलेन दिशः पीनाः सीं पृष्वाद॑णीय-
मानाः ॥ ६ ॥ तींसतरन्ति प्रतो महीरितिं यन्नः सुश-

ती येन यन्तं । अत्रादधुर्यज॑मानाय रोकं दिशं भूतानि

यद्कल्पयन्त ॥ ७॥ अ्गिसामथनं पूवीं अभ्निरदियाना-

मथनं गा्पयो दक्षिणानामय॑नं दक्षिणाभिः । महिमान॑ममरे-

विहितस्य ब्रह्मणा समङ्गः सवै उप॑ याहि श्मः ॥ ८॥ पूव

जग तपतु शं एरस्ताच्छं पशवात्तपतु गारईैषत्यः। दक्षि.

णामन तपठ्‌ शर्म व्मौततरतो भ॑ध्यतो अन्तरिकषादिसोिशो

अग्रे परि पाहि षौरात्‌ ॥ ९॥ युयमग्रे रोतमामिस्तनूमि-
रीजानममि कं खर्गम्‌ । अश्वं म्वा एषटिवाहों वहाय यत्र
देवैः सधमादं मदन्ति ॥ १०॥ (२०) शर्म पत्तप शं
पुरस्ताच्छसुत्तराच्छमंधरा्तपेनम्‌ । पएंप्ेषा विहितो जात-

वेदः सम्यगेनं पेहि सुकृतामु रोके ॥ 9१9 ॥ श्मग्रयः

सर्द आ मन्ता प्राजापत्यं मेध्यं जातदूसः । शतं

कृण्वन्तं इह माव॑ विक्षिपन्‌ ॥ १२ ॥ यज्ञ एति वित॑तः
केट्पमान ईजानमभि टो सर्गम्‌ । तमग्रयः सवै

ठुषन्ता प्राजापदयं मेध्यं जातवेदसः । शतं कृण्वन्तं इह माव

चिक्षिपन्‌ ॥ १३॥ ईैनानधित्तमारषद्चिं नाक॑स्य ष्ण
दिवैमुततिष्यय्‌ । तसे प्रभाति नभ॑पो न्योतिंपीमान्घरगः

पन्था; भुक्तं देवयानः ॥ १४ ॥ जगिरीतऽधवधे वृहसप-

५७४ नारायणविरचितदीपिकासमेता-

तिश ब्रह्मा द्॑षिणसतै बस्तु । हतोऽयं संस्थितो यज्ञ एति
यत्र पर्वमर्थनं हतानाम्‌ ॥ १५ ॥ अपुप्वन्तीरवीश्ररेह
सदह । रोकः पथिकृते यजामह ये देवानां हुतभागा
इह स्थ ॥ 9६ ॥ अप्पवान्दधिवंश्ररेह सीदठ । टोक-
र्तः पथिकृते यजामहे ये देवानीं हुतभागा इह स्थ ॥१७॥
जपूपवानद्रप्तवशवरह सीदव॒ । ोककृत॑ः पथिको यजा-
महे ये देवानौं हूतभ।गा इह स्य ॥ १८ ॥ अपृपवातरव-
शवररेह सीदठ । रोकः पथिकृतो यजामहै ये देवानं हत
भागा इह स्थ ॥ १९॥ अपूप्ान्मांपवी रेह सीदतु ।
टोककृतैः पथिकृतो यजामहे ये देवानो हुतभागा इह स्थ
॥ २०॥ ( २३ ) अपुपवानर्भवांशरेह सीव । कंक
पथिकृतो यजामहे ये देवानां हुतभागा इह स्थ ॥ २१ ॥
जपूपवान्मधुमां श्रे सीदद । रोककृतः पथिकृतो यजामहे
ये देवान॑ं हृतभांगा इह स्थ ॥ २२ ॥ अप्पवात्रवांशवरेह
सीदत । छोककृतः पथिकृतो यजामहे ये देवानीं हुतभागा
इह स्थ ॥ २३ ॥ अपूपवानषवां घररेह ीदठ । रोककूर्तः
पथिकृतो यजामहै ये देवानं हृतमागा इह स्थ ॥ २९ ॥
जपूपापिंहितान्दुम्भान्यांस्ते देवा अधारयन्‌ । ते ते
सन्तु खधार्वन्तो म्ठुमन्तो पतश्ुतः ॥ २५ ॥ यास्तं

^. श,

धाना जतुकिरामिं तिरूमिश्राः खधाद॑तीः । तसतं सन्दद्व

संन्यासोपनिषत्‌ । ९७५

रस्ता यमो राजायं मन्यताम्‌ ॥ २६ ॥ भक्षति
यम्‌ ॥ २७ ॥ दरपाशर॑खन्द एषिवीमनू वामम च
योनिमनु यश्च पूवैः । समानं योनिमनु संचरन्तं द्रप्पं जही
स्यनु सप्त होत्राः ॥ २८ ॥ शत्रं वायुम स्वविद नच
्॑सस्ते अभि वकषते रयिम्‌ । ये एगन्ति प्र च यच्छन्ति
सवेदा ते दुहते दषिणां सपरमातरम्‌ ॥ २९ ॥ कौशं दहन्ति
कर्शं चरीविरमिदं धेनुं मधुमीं खस्तयै । अरत मदन्ती
दितिं जनेष्वप्रे मा रिपीः परमे व्योमन्‌ ॥ ३०।॥ (२२)
एतत्ते देवः सविता वाप द्दाति भवे 1 तच्वं यमस्य राज्ये
वसनस्ताप्यं च।॥२१॥ धाना पेनुरभवहस्ी अस्यासिरीऽ-
मवत्‌ । ता वै यमस्य राज्ये अक्षितामुपं जीवति ॥३२॥ एत।सते
अपो धेनवः कमृदुषां अवन्ठ॒ । एनीः श्येनीः सर्पा वि
हपासिरूष॑सा उपतिष्ठन्तु वत्र ॥ ३६३ ॥ एीरधाना
हरिणीः श्येनीर॑स्य कृष्णा धाना रोहिणीपनव॑स्ते । तिर-
केसा उरनमसम दुहाना विश्वाह सन्वनपस््ती
॥ ३४ ॥ वेश्ानरे हविषं जहोमि साहसं शतधारमुसम्‌।
प॒ मतिं पितरं पितामहान्पितामहन्विमतिं पिनिमान
॥ २५॥ सहस॑थारं शतधरमुप्समरकितं व्यच्यमानं सरि
रस्यं ठे । उन दुहानमनपर्त पासते पितरः खधा-
भिः॥ ३६ ॥ इदं कपाम्बु चयनेन चित्तं तस्प॑नाता

५५७६ नारायणविरचितदीपिकासमेता-

अवं पश्यतेतं । मर्योऽयम॑मृतसमेति तस्मं ग्रहन्छृणुत
यावस्सबन्धु ॥ २७ ॥ इरैवयधिं धनसनिरिहचित्त इह
रतः । इरैधिं वींवत्तरी वयोधा अप॑राहतः ॥ ३८ ॥
पुत्र पौ्रममितषय॑न्तीरापो मधुमतीसिमाः । खधां पितू-
भ्यो अमतं दुहाना अपे देवीरमर्यास्तपयन्तु ॥ ३९ ॥
जापो अनि प्र हिणुत पित्ररपेमं यज्ञं पितर मे जुषन्ताम्‌।
जआपीनामूर्जमुप ये सर्चन्ते ते ने। रयिं सवषीरं नि य॑च्छान्‌
॥ ९० ॥ (२६३ ) समिन्धते अम॑य हव्यवाहं एतप्रियं
मू । स वेद्‌ निहिताति्धीन्ितृन्परावतों गतान्‌ ॥ ४१ ॥
ये ते मन्थं यमोदनं यन्मांसं निं्णामिं ते । ते तं सन्तु
स्वधावन्तो मधुमन्तो तश्ुतः ॥ ४२ ॥ यास्ते घाना अनु-
किरामि तिकमिं्राः खधाव॑तीः । तास्ते स्ददवीः प्र-
भवीस्तास्तं यमो राजानु मन्यताम्‌ ॥ ¢३॥ इदं पूर्वमपरं

= =} ®

नियानं येना ते पूं पितरः परेताः । पुरोगवा ये अमिषचों
जस्य ते खां वहन्ति सुकृतम ोकम्‌ ॥ ९४ ॥ सर॑खतीं
देवयन्ते। हवन्ते सश्खतीमध्वरे तायमनि । सरसीं
सुकृतो हवन्ते सर॑स्वती दृष बायै दाद्‌ ॥ ४५॥
सरस्वतीं पितरं हवन्ते दक्षिणा य॒न्नम॑मिनक्
माणाः । जापतच्ासिन्बर्हिषि माद्यध्वमनमीवा इष ओं
धदयस्मं ॥ ६ ॥ सरखति या सरथं ययाऽथोक्थे

संन्यासोपनिषत्‌ । ५७७
सधाभिदेवि पितृभिर्मदन्ती । सहसरर्षमिढो अप्र भागं राय

स्पोषं यजमानाय धेहि ॥ ४७॥ थिवी तां एथिव्यामा
वेशयामि देवो ने धाता प्र तिशयाथुः। परपेता वसुद
जस्वधां मृताः पितरु सं मन्तु ॥४८॥ जा प्र च्यवेधामप्‌
न्पृनेथां यदमभिभा अत्रचुः । अस्मादेत॑मध्यौ तहशीषो
दातुः पित्रषिहमोननौ मम॑ ॥ ५९ ॥ एयमगन्दक्षिणा भद्रतो
नां अनेन॑ दत्त शुदुषां वयोधाः । यौवने जीवानुपष््चती
जरा पितृभ्य उपतप॑रशाणयाहिमान्‌ ॥ 4० ॥ ( २४ ) इ
पित्र्यः प्र भरामि वहिजीवं देवेभ्य उत्तरं सणामि । तदा
रौह रष मेध्यो अवन्प्रतिं ला जानन्तु पितरः पतम्‌ ॥५१
एदं वरहिर॑पदो मेध्योभूः प्रति ता जानन्तु पितरः पतम्‌ ।
यथापरं तन्धं? सं भ॑रख गात्राणि ते ब्रह्मणा कलपयामि।॥५२॥
पणो राजांपिधानं चरुणा बरं सह ओने! न आग॑न्‌।जयु-
जीविम्यी विदधंहीषीयुलाय शतशारदाय ॥ ५२ ॥ जो
भागो य इमं जजानाश्मत्नौनामापिपयं जगाम । त्वत
विश्वमित्रा हविर्भिः प॒ नो यमः परतरं जीवते पाद्‌ ॥ 49 ॥
यथां यमाय॑॑हम्यम्वपत्पन्च॑ मानवाः । एवा व॑पामि
ह्यं यथा मे मूयोऽतत ॥ ५५ ॥ इदं हिरण्यं विश्हि
यतत पिताऽविमः पुरा। खग यतः पितु॑स्तं निशि दक्षिणम्‌
॥ ५६ ॥ येचंजीवायेचंगृताये जाता ये चं य्॒नियः।
५

५७८ नारायणविरवितदीपिकासमेत--

तेभ्यो तस्यं कुल्यैतु मधुधारा गुनी ॥ ९७ ॥ एषा
मतीनां पवते विचक्षणः सूरी अह प्रीता उपा दििः।
प्राणः तिनधरूनां करशौ अकिक्रद्दिनध॑सय हािमाविशन्भनी-
पय ॥ ५८॥ वेपते धरम उर्णोतु पवि पठ भततः।
ररोनहि युता सं दृषा परक रोचते ॥ ५९ ॥
प्रवा एतीन्दुरि्रिय गिष्छैतिं परखा स्युमं प्र
मिनाति पंमिरः। मथं इव योषाः सम॑ पोः करर
रातयांमना पथा ॥ ६० ॥( २९ ) जक्ष्रमीमदन्त ह्यव प्या
अंूषत । अस्तोषत खमानवौ विपरा यता ईमहे ॥ ६१॥
आ यौत पितरः सोम्यं गर्ममीरिः पथिभिः पितृयणैः ।
आयुरस्मभ्यं दधतः परजां चं रायश्च पोषैरमि न॑ः पचध्वम्‌

॥ ६२ ॥ परां यात पितरः सोम्यापो गरम्मरिः पयिभिः
रयाणैः । जथ माति एनरा यत नी गरहमहविषतै सुपरजम॑ः
मुरः ॥ ६२ ॥ यहो जपरिज॑हादेकमङगं पितृरोकं गमय
जातवेदाः । तद्र एतसुनरा प्याययामि साङ्गः खगं पितरे
मादयध्वम्‌॥६९॥ अघ्ुतःपरहितो जाताः साये नयह्न उपष-
हनयो ृिः। प्रादा पित्रः खधय्‌ ते अक्षति सं दैवप्रय॑ता
हषीपिं ॥६५॥ जपत हा इह ते मनः कडुसरमिव जामय॑ः।
अभयेन मम उपहि ॥ ६६ ॥ शुम्भता ठोकाः पितृषदनाः
पित्षदने खा ठीक ज स॑द्यामि ॥ ६७॥ येशस्म

संन्यासोपनिषत्‌ । ५७९
पितरसतषौ बहिरंमि ॥ ६८ ॥ उदुत्तमं वरुण पाशैमसदवा-
धमं वि मध्य॒मं श्र॑धाय । अधां वयमादित्य तरते तवानांगरौ
जदतये स्याम ॥ ६९॥ प्रासमत्पाशांन्वरण सुच सवन्यिः
समामे वध्यते येव्यामि । अधं जीवेम शरदौ श॒तानि खयां
राजन्युपिता रक्षमाणाः ॥ ७० ॥ ( २६ ) अरय कव्यवाई-
नाय सधा नम॑ः ॥ ७१॥ सोमाय पितृमते स्वधा नर्मः
॥ ७२ ॥ पितृभ्यः सोम॑वदरयः सधा नम॑ः ॥ ७३ ॥ यमाय
पितूम॑ते खधा नम॑ः ॥ ७४ ॥ एतत्त प्रततामह सधा ये च
लाम ॥ ७4 ॥ एतत्ते ततामह स्वधा ये च वामनु ॥७६॥
एतत्ते तत स्वधा ॥ ७७॥ सधा पितूम्य॑ः एथिविषदधवंः
॥ ७८ ॥ खा पितृभ्यो अन्तरि्षपद्रथः ॥ ७९॥ सधा
पितभ्यों दिविषदः ॥ ८० ॥ ( २७) नमे वः पितर रने
नमे वः पितरो रसाय ॥ ८१॥ नमे वः पितरो भामा
नमो वः पितरो मन्यव ॥ ८२ ॥. नमं वः पितरो यद्षोरं
तस्मे नमो वः पितरो यूं तस्म ॥ ८३॥ नमं वः पितरौ
यच्छिवं तस्मै नमों वः पितरौ यस्स्योनं तस्म ॥ ८४ ॥
नमों वः पितरः स्वधा क॑ः पितरः ॥ ८4 ॥ येऽ पितरः
पितरो येऽ्र॑॑यूयं स्थ॑ दुष्मास्तेऽनुं यं तेषां शरेष्ठ
मूयास्थ ॥८६॥ य इह पितरो जीवा इह वयं स्मः । अस्मा-
स्तेऽ वये तेषां प्रेष्ठ भूयास्म ॥ ८७ ॥ आ तार

५८० नारायणविरचितदीपिकासमेता-

. “ मथ्यगरऽभिमिति चाथो अग्ीन्मारोपयेदूतरतवान्सयादतन्धित
इति ॥ १ ॥
तत्र शोकाः त्रह्मचयभ्रमे सिमो गुरुशुश्रूषणे रतः
वेदानधीत्यानुद्गात इच्यते ुरुणाऽऽभ्रमी ॥
दारमाहू्य सदशमग्रिमाधाय शक्तितः
बराह्मीमिष्टि यजेत्तासामहोरात्रेण निवपेत्‌ ॥
संविभञ्य सुतानरयगाम्यकामालिखज्य च ।
` चरेत षनमागण शुचां देशे परिभमः ॥

इधीमहि दुमन्तं देवाजरम्‌ । यदष सा ते पनीयपरी पमिदी

द्य॑ति दयवि । इषं स्तोत्भ्य आ भर्‌ ॥ ८८ ॥ चन्द्रमा
अप्स्वन्तरा सुपण पवते दिवि । न बीं हिरण्यनेमयः

7 (~ ~ (~न (~ न प
पद्‌ विन्दन्ति विदु वित्तं मे अस्य रदृ ॥ ८९ ॥(२८)
हि,

चतुर्थोऽनुवाकः ॥ चहुरधिशः प्रपाठकः ॥ काण्डमष्टाद्शम्‌ ॥
तेरतेरेरपतिष्ठे । मय्यप्र इति । मय्यपनेऽधि गृह्णामि सह क्षत्रेण वर्चा |
बेन मयि प्रनां मथ्यायुद॑धामि स्विति मन्रेणथो ब्रनमारोप्येदातमाप्नौ नि
शयेत्समारोपणेन ततवान्स्याद्धवेत्‌ । तन्द्राऽऽप्यं तद्रहितोऽतन्धितः । इतिर्‌
स्माह ॥ १ ॥

, मच्राणां संमतिमह--ततरेति । प्रथमत आश्रमक्रमेण्‌ ब्रह्मचारिगृहस्थवनस्थलक्षणः
द्वारा सेन्यपतपीणिकामाह--तरह्मेति। वेद वेदो वेदाशलेकशेषः। अधील स्थितः पन्गु-
रुणाभनन्ञातः सन्दारा्ीनरिगृद्याऽऽश्रमी गृहस्थ इत्युच्यते । शक्तित इति । अभि.
छोमादिपसकारान्तेणयेति शोषः । स आश्चमी पेन्याप्रविधये ब्राह्मी पुरवोक्तामिष्टि यने-
त्रयात्‌ । ताप्तां देवतानं प्ीतयेऽहोर्रेणः निषैपेत्‌ । अहोरतरमुपोष्य ततो नि्ैपेत्‌ ॥
इदं हि यहपाध्यं कमे तत्र च जागरणादिकं कुयात्‌ । संविभग्येति । सुतामुत्रा-
न्थः संविमज्य विमक्तधनान्ृत्वा ! माम्यकामन्तीपङ्गादीन्विपतञ्य । चरेत वनच-
यण | वनमार्गेणेति क्चित्पाठः । वनचयेया चरेत चद्रिचसत्‌ । पाथिकशेद्ादक्च रत्री
पयता होममकषो वनेऽभिनिभैतय ततेो ब्रहि कृत्वा समारोप्य चरेदिति द्र्टग्यम्‌ ।
शुचो पवित्र देर ती्थादो परिभ्रमतीति परिभ्रमः पैस्तस्मिन्काटे वायुमात्राहारोऽम्बुमा-

ग, श्रमन्‌ । कवा ।

संन्यासोपनिषत्‌ । ५८१

वायुभक्षोऽम्बुमक्षो बा विहितानोत्तरः एके; ।
खशरीरे समारोपः प्रथिव्यां नाश्चेषातकाः।
सह तेनेव पुरषः कथं संन्यस्त उच्यते ॥
सनामेयस्तु स किं यस्मिन्संन्यस्त उच्यते ।
तस्मात्फरविष्रुदाङ्गी संन्यासं सहतेऽधिमान्‌ ॥
अभिवर्णं निष्क्रामति वानपस्थं परपद्यते ।

घराहारो वा भवेत्‌ । भिक्षाथं प्रविरोद्धाममित्यादिपक्षस्य दीक्षाविषयत्वादस्य चाद्यापि
दीक्षमुपेयादिति वक्ष्यमाणत्वेन दीक्षाया अवृत्ततवात्‌ । पवृक्षादिमवैर्िहितमनस्य
प्राणस्योत्तरं येन प्राणेनाक्तं किं मे दास्यपरीति तत्र फरदानमेवोत्तरं विदधातीति विहिता-
नोत्तरः फठैः । शक्तितारतम्येन पक्षत्रयपरिगरहः । विविधानोत्तरफैरिति पठ उत्त-
रफरैः सव्गादिमिरम विविधा विरेषेण विधत्ते करोति यतनं विविधा उत्तरफटोदेशेन
प्रयत्नम्‌ । अथ्चिमुपसमाधायेत्यक्तं तस्यभ्नेः का प्रतिपत्तिरियत आह-सखक्ष-
रीरे समारोप इति । स्वदेहे कोष्ठा्नो बाह्या्नीनां समारोपः । यतः परमरपदीक्षा-
यामुदराघ्नो लोकानां परमदसोपनिषदि समारोपो विहितः । पृयिभ्यां नाशरुपा-
तका इति । पुत्रादयो भूमौ नाश्रु पातयनि । नतु जरामर्यं वा॒एतत्सत्रमिति श्रतेः
.कथमगनः परित्याग इत्यत आह -सहैति । तेनाभिना सहैव कौमानः पुरुषः कथं
सेनयस्तः कृतपंन्याप्र उच्यते नेवोच्यत इदयर्थः। ननु तरं कयमप्नि शब्दमवा-
मिचिम्तयेदितत्योकाराघ्ो ष्येयेऽपरियक्ते पेन्यासोऽगनित्वाविरोषादत आह-सनाप-
धेयस्तु स फं यस्मिन्स॑न्यस्त उच्यत इति । य्षिन्ध्णवाभ्नौ परति पुमान्प॑न्यसत
उच्यते प॒ प्रणवस्तु कि सनामधेयो नैव नामपेयवान्यथाऽऽहवनीयादिः शब्द्‌-
वाच्यो नवमौ शब्दवाच्यः प्रणवश्नहयर्थतवाद्र्प्रतीकताद्रा ब्रह्मातिरिक्तं नाभि-
मते ब्रहम च न शन्दवाच्यं तेन सम्यासे तस्य परित्यागो न मतवतीलर्थः । ननु
तथाऽपि खरूपेण तस्य दृदयान्तभूतत्वात्कथं न सैन्यापतिरोधित्वमिति शङ्कमुपसंहा-
रण्याजेन परिहरति-तस्मात्फटविषरुद्ध दीति । पटेन ब्रह्मास्येन विद्धः सप्तारा-
तीतो योऽङ्गी सेपरारातीतफलप्रदो यः प्रधानमोकारोऽचिमानलिष्मानमिः स सन्यापं
सहते सैन्याप्तविरोधी न मवतीदयर्थः। ननु तथाऽप्यम्निहोत्रादिप्ताधितस्य तत्तलोकप्रा्ि-
हेतुभूतस्य सु्ृतास्यस्य तेप: क प्रतिपत्ति हि तत्पु संन्याप्िनि तिष्ठति तत्त-
छोकप्रा्िटक्षणफढाभावादत आह--अगनिवणैमिति । अभव्णं इव वर्णो यस्य
तदभि सुतं तेजः सैल्यापिनो निष्कामति नियौति क याति स्वाव्यवदित वानप्रस्यं
प्रप्ते पन्यापाधिकारिणोऽङृतपन्याप्तस्य ये लोकास्त सन्याते सति वानप्रस्थस्य मव-

१ इ, “छ्यते" ।

५८२ नारायणविरपितदीपिकासमेता-

छोकाद्धाय॑या सदितो षनं गच्छति संयतः ॥
लयक्त्वा कामान्संन्यसति भयं किमतुपर्यति }
किंवा दुःखं समुद्य भोगांस्यजति सुखितान्‌ ॥
` गभेवासभयाद्धीतः शीतोष्णाभ्यां तथैव च ।
गुहां भवेषटुमिच्छामि परं पदमनामर्यमिति ॥ २॥
संन्यस्या न पुनरावर्तनं यन्मन्यु्नाया-
मावहदिल्यथाध्यातमपत्राञ्जपेदीक्षापुपेया-

न्तीलर्थः । (पुकृतमस्य पुजना दुष्ृतं दुजना उपजीवन्ति” इति श्रुत्युक्तः । अक्रापि
्रत्यापतज्ा भक्तिमन्तश्वेति बोद्धव्यम्‌ । ननु वानप्रस्थोऽपि मुक्तिफटमाकस्मान्न भवती-
व्याह--लोकादिति । वानप्रस्थः प्रकरण म्यते वानप्रस्थः सयतोऽपि लोकादयमा-
दिभ्यो मार्यया सहितो वनं गच्छति भार्यया सहेतुकैः पठनीयम्‌ । यतो भार्यया सहित्‌-
स्ततः कृतपतयमोऽपि ोकानेव गच्छति न तु स्वस्था मवतीलय्थैः। छोकानित्येव कित्पादः।
इदानीं मध्यप्थः संन्याप्फठं जिज्ञासुः एच्छति- लयक्त्वेति । कामानिषयांस्यक्त्वा
सन्यपतति पुरषः पपार किं मयमनुपदयत्यालेचयति वाऽथवा किं दुःं समृदिश्य हेय-
त्वेन मनति निश्विल पु्थतान्सम्यिस्यतान्मोगांस््जतीति । श्ुतिस्तस्योत्तरत्वेन
सैम्यापप्रयोजनमाह--गर्भेति । संप्र यथपि पण्यातिशयं करोति तेन नरकं नः
प्रतिपद्यते तथाऽपि क्षणे पुणयेऽवतरणमावस्यकमिति गमवाप्तमयं परिहतुमशक्यं तेन
ततो मीतस्तथा शरीरिणः पुण्यवतोऽपि शीतोष्णादिदद्दुःखमपरहाथमिाह -
शीतेति । मीतः सञ्चिति हेतोः पेन्यप्ततीति किम्‌ । अनामयं यत्परं पदं तदेव गृहं
सेवृतस्थानं ब्रह्मास्य प्रष्टमिच्छामीति हेतोः। सन्यापकराटे लक्वेति मन्न गुरुणा,
पठनीयः प्रश्चरूपेण गर्भयादि शिष्येणेति विधिरूहनीयः। यक्त मने सर्वत्र प्रथ-
मपुरुषस्थाने मध्यमो द्रष्टव्यः ॥ २ ॥

` सन्यस्य पुनरङ्गाकरि दोषमाह--संन्यस्येति } श्नि म्यस्य पुनरावर्तनं पुनः
परिग्रहो न करतन्यः । कस्मादिति शङ्कायां शिया अमावादित्यत्तरिते साऽपि कस्मा
नाङ्गीक्रियत इत्याशङ्कयाऽऽह--मन्युरिति । मन्युनामा शुद्रगणोऽयं सेन्याप्पत्नी-
मावहदगृहीतवनिति हेतोः । ेन्यासिमायायां मन्योरधिकार इत्यस्मदिव वाक्यादव-
सीयते । अयं सेन्यास्त्यागरूपो न तु दीक्ाह्पससमिन्सति निषिद्धतवात्पुनरङ्गी-
कारशङ्कामावात्‌ । तहधिशुधूषाद्यमवे कं तस्य कार्यमत आह--अध्यात्ममत्रा-
ज्खपेदिति । एतावन्तं काठं लाग आपीत तु दीक्षारूपः संन्याप्न इति तामाह--
दीक्षाुपेयादिति । दिष्यं भावं ददाति क्षीयन्तेऽप्य दोषा इति दीक्षा व्रतविदोषः ।

संन्यासोपनिषत्‌ । ५८१

त्काषायवासाः कक्षोपस्थलोमानि बजयेदू्वगोपायुधिरुक्तमार्गो
भवलनयैव चेत्‌। भिपताशनं दध्यालवित्रे धारयेलन्तुसैरक्षणाथम्‌ ।
तत्र श्टोकाः-

कुण्डिकां चमसं रिक्यं त्िषिष्पमुपानहम्‌ ।

शीतोपयातिनीं कन्थां कोपीनाच्छादनं तथा ॥

तदुक्तम्‌--“जञानं दम्यं यतो दघयत्कुयौत्पापक्षयं यतः ।
तस्पादीक्ेति परा प्रोक्ता देिकैसत्ववेदिभिः' इति ।

तामुपेय्रहीयाद्गृहीत्वा पालयेदिति भावः । दीक्षाषमोनाह--काषायेति ।
कषायेण रक्तं काषायं वापनो यश्य पर ताहशः स्यात्‌ ।
(“काषायो रपमेदः स्यादङ्करगे विरेपने ।
निर्याते च कषायोऽपि पुरम रोहितेऽन्यवत्‌” इति विश्वः ।
ककषोपस्थटोमानि वर्जयेदिति । अन्यानि वापयदित्यथात्‌। उर्गोपायुरिति।
गोपायतीति गोषायुरण्डः प्र उध्वं उर्वो यस्य पर तथा | अथ दण्डमादत्ते ते मा
गोपयेतीति शिष्टस्मरणात्‌ । ससा मा गेपयेल्यारणेयश्रुतेश । उर््वको बाहुरिति
पाठ उर्वो बाहुः कर्मव्यो न मे कशचिस्मतिबन्धो न च मे कशचिे्योऽतीति मतन ।
तरेव फटामिधनदवारेण स्ष्टयति--वियुक्तमा्गो भवत्यनयैव चेदिति । अनव
चेदवृत्या तिष्ठति तर विमुक्तोऽप्रतिबद्धो मर्गो यस्य तादृशो भवति कुत्रापि तस्य
प्रतिबन्धो न मवतीलभः । अनिकेतश्वरेदिति पठः। स्पष्टोऽथः। परिग्रहविशेषानाह--
भिक्षाशनं दृध्यादिति । भिक्षाऽदयते मुज्यतेऽनेनेति भिक्षाशनं भिक्षामोननपात्रं
दष्याद्गृहीयात्‌। पवित्रं चामरादिषिच्छं दंशमशकादिनिवारणा्थे नरपवनारथ वस्खण्डं
वा जटनन्तुवारणाथम्‌ । -छोकोक्तानामुपरक्षणमेतत्‌ । कुण्डिका भिक्षाटनपात्रम्‌ ।
चमसः काष्ठमयः पा्विरोषः । रिक्षं रज्जुमयमन्तरिते माण्डधारणार्थ यन्म । त्रिवि
पं तिविषटम्धकमन्योन्याश्रयं काषठत्रयम्‌ । अनामयं ञ्जं न भ्चम्‌ । उपानहमिति
पाठ उपानहौ पादत्राणे । कौषीनाच्छादनमिति । कूपप्रेशानमर्हति के पीनं पिङ्गं
तद्धि गुहत्ात्मकाशयितुमयोम्यमिति कूष्ेशनमेवाहति । सीयोनिवां कूपलसिनिद
बहवो म्ना न पुनर्मञजन्ति तमरहति के पीनं शाठीनकोपीने अृष्टकार्थयोः इति

१के. धर. शतिकेतश्वरेत्‌ ¦

५८४. नारायणविरचितदीपिकासमेता--

पवित्र ्लानशा्ी' चोत्तरासङ्गचिदंण्डः ।

अतोऽतिरिक्तं यत्किचित्सरवं तद्रेयेद्यतिः ॥ २३ ॥

नदीपुखिनशायी स्यादेवागारेषु बाह्तः।

नाद्य सुखदुःखाभ्यां शरीरमुपतापयेत्‌ ॥

सानं दौनं तथा शौचमद्धिः पूताभिराचरेत्‌ ।

स्तूयमानो न तुष्येत निन्दितो न शपेत्परान्‌ ॥

भिक्षादि वरैदलं पात्रं सानदर्धमवारितम्‌ ।

एतां दृततिगुपासीना घातयन्तीन्दियाणि च ॥
विधाया मनसि संयोगो मनसाकाराधाऽऽकाशद्रायुवा योर््योति-
ऽर्योतिष आपोऽद्यः परथिवी पृथिव्या इत्येषां भूतानां ब्रह्म भपधते।

निपातनात्साधरुः । तप्याऽऽच्छादनं वापतःखण्डस्तच दध्यात्‌ । पवित्रं पूयतेऽनेन पुवः
संज्ञायाम्‌इतीतरः । “पवितं वर्षणे कुशे । पवित्रं ताप्रपयपोर्मेषये चापि तदेन्यवत्‌" इति
विश्वः । इह तु जढ्पात्रं नख्शोषनं वश्ललण्डं पिच्छं वा गृह्यते । ज्ानशा षोडरा-
हसताम्‌ । उत्तराङ्ग उत्तरीयम्‌ । त्रिःण्डल्रयो दण्डा असिन्पमुदाये िदण्डः॥ ३॥

देवागारेषु बाह्त इति। यदि बाह्यतो नदीपुटिनादन्यन् वर्षव्याघरादिमयात्खप्या-
ति देवागारेषु न पुन्॑नङ्ृतपत्ताक गृहादौ । देवागारेषु वाऽप्युतेति युक्तः पाठः। वाऽप्युत
शायी स्यादिलरथः। देवागारेषु वा खपेदिति कटश्ुतिपाठात्‌ । नालर्थमिति । पुखार्थ
दुःखपरिहाराथं च नान्यो यतः कर्मवयो नपि बलाहुःखं जनयेत्‌ । दानं तर्षणादि ।
ध्यानमिति पठे ध्यानप्ताधनमाचमनीयादि । पृतामिर्व्ललण्डैरन गटितामिः । परानरिन्द-
कान्‌ । भिक्षाद्याचरितं न निषिद्धं यतीनां तथा वदरं पत्रं फलार्भखण्डादि तदप्यवा-
रितम्‌ । सानद्रव्यं गङ्गादि । य एतां वृत्ति वैनमुपापतीना एतस्था वृत्तराश्रयण हरवा
णास्त इन्दियाणि च्ुरादीनि घातयन्ति हाथी वा चुरादयः! घ्रन्ति जयन्तीलर्थः |
येतं वृत्तिमाध्िलेन्दियाणि जयेत्ेन्धियारमेमग्यमिलर्ः । कार्थकारणयेरेक्याद्रहमणो
जातं ब्हेवेति ओवस्यापि ब्रहम॑पत्तिरपपद्यत इति ददोयितुमाह--बिदयाया इति।
विद्यायाः स्वरूपज्ञानस्य मनोधिकरणः संबन्ध आध्यापिको मन्तः सकाशादाकाशः
संभूत इत्यादिर्योनना । छन्दसः संधिः । प्रथिग्याः सकाशात्‌ । इदयवंप्रकाराणामेषां
भूतानां शरीराणां संमव इति रोषः । तेन ज्ञानी ब्रह्म प्रप्ते तद्धवतीव्य्थः । अथवा
विद्याया मनि संयोगो ्रह्म्ञानस्योत्पत्तिस्ेन मनति ज्ञानेन ठीने तत्कार्यं सर्व रीनं

१ख. टतु उत्तः ।२ ख. ग. दण्डकम्‌ । अ`। २३ ख. घ. ध्यानं । ४ ग. ^म्यमुदाहृत" ।
५. घ. सीत धा । ग. 'सीत्त जितेन्द्रियो जयेत्सदा । बि" 1

संन्यासोपनिषत्‌ । ५८५

अजरममरमक्षरमन्ययं प्रपद्यते तदभ्यासेन भाणापानौ संयम्य
तत्र श्रोकाः ॥ ४॥

हृषणापानयोर्मष्ये पाणी आस्थाय संश्रयेत्‌ ।

संदश्य दशषनैजेहां यथमात्रे बिनिगैताम्‌ ॥

माषमाजां तथा दष्ट भोर स्थाप्य तथा शुषि ।.

शरवणे नासिके न गन्धाय न त्वचं न स्पशयेत्‌ ॥

अथ शवं पदं यतर तद्रह्य तत्परायणम्‌ ।

तदभ्यासेन छभ्यते पूरवनन्माथितात्मनः ॥

अय तैः संभूतरवायुः संस्थाप्य हृदयं तपः ।

भवतीय्थः । तत्छरूपमाह--अजरमिति । किं कृत्वा प्रपद्यते तस्य बह्मणोऽभ्यातेन
प्राणापानौ वायु सेयम्य निरुष्येति पू्वोक्तयोगानुपंधानं कृत्वाऽकषरं प्रप्त इत्यन्वयः ।
अविछन्बेन सिद्धिदं प्रयोगविरेषमाह--्छोका इति ॥ ४ ॥

हृषणापानयोरिति । अपानात्यायोहर््वं वृषणयोरधश्च पाणी स्थापयिवेलर्भः ।
सशरये्ाणायाममिति शेषः । पुनः किं कृत्वा दरनैर्दनैर्यवमात्रे विनि नाधिके
बहिर्गतां जिहां सदशय सेश्रयेत्माणायाममिति सेबन्धः | तथा माषमात्ां सुविता दि
त्रे वृषण स्थाप्य स्थापयित्वा । श्रु गतौ श्रुताविति शुणेतिगत्यभैतवाद्वीयैश्रवणर्षगला-
धारत्वेन वृषणोऽपि श्रोत्रं मवति। तथा पर्यायेण भ्रुवि स्थाप्य तथा श्रवणे कर्णे स्थाप्य ।
तदुक्तममूतविन्दौ-“तियैगर्पमधोद्टि िनाऽऽपार्यं महामतिः” इति । श्रोत्रे षारणमधो
रुबि धारण श्रवणे ति्यगिति। तथा नासिके नापा्रहषटि स्थाप्य संश्रयेत्‌ । नाप्रमे
दृष्टिं फं गन्धेकाग्रतया नेल्याह--न गन्धायेति । गन्धग्रहणपूपरकषणं श्रवणे दृष्टि
शबदं श्रोतुम्‌ । एवमधोदष्ावपि वृषणादौ स्थितायां कामेद्धवेन लीस्मरणत्ततसवश-
नायामिखापे प्रपते तं निषेधति । न त्वचे स्परयेन्मनप्ता प्रयोजनेन । पुनर्नेति वचन.
मुक्तार्दा्याय । नशब्द एवाँ वाऽनेकार्थत्वाजिपातानाम्‌ । नैव सपर्येदिलथैः ।
तहि कुत्र मनः स्थाप्यमिलत आह--अथेति । यत्र रवं पदं शिवं ब्रह्म पदारिवो
षा रिवस्तत्पंबन्थि यत्न स्थटे पदं व्यवसनितं निश्वयसतत्र मनः स्थापथेदिति शेषः ।
पदं व्यवतितत्राणस्थानदक्ष्मङ्यिवस्तुष्विल्मरः । यचैवं पदं तद्भय तदेव परमयनम्‌ ।
तत्कथं रभ्यत इत्यत आह--तदिति । अभ्यासेन योगस्य । कस्य । येन पूर्वजन्मनि
स्वात्माऽचितः साधितः प्रस्रीकृतः। तदुक्तम्‌--“वबहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान्मां प्रप-
च्यते, इति । अम्यति क्रियमाणे यद्धवति तदाह--अथेति । तैः संमूतैमिरतिः साध-
तरैरासनायापादिमिरदयं तपतं हदयं मनः संस्थाप्य सिर्ङ्क् वायुः प्रणो देहा-

१. ^्तांजि'।
॥ 81

५८६ नारायणपिरचितदीपिकासमेता-

उर्ध्व मपदते देहाद्धिखा मृधौनमव्ययम्‌ ॥
अथायं पूर्धानमस्य देषा गतिर्गतिमताम्‌ ।
ये प्राप्य प्रमां गतिं भूयस्ते न निवतैन्ते
परात्परमवस्थात्परात्परमवस्थादिति ॥ ९ ॥

इत्यथवैवेदे संन्यासोपनिषत्समाक्षा ॥ २० ॥
च्छरीरदू्वमव्ययं ब्रहम परपयते 1 किं कृतवा । मूर्धानं भिता ्रहम्रेण । पश्चा

स्यादत आह--अथायं पूर्धानमस्य देहेति । अथानन्तरमयं वायुः । मूर्घानमस्यापु
षणे कषिप्ता । देहे दिह उपचय उपचयं गतो बरहमण्येकीमूतत्वात्‌ । द्विर्वचने छन्दसि
वा वचनमिति द्वित्वामावः । उपसंहरति--एषा गतिर्भतिमतामिति । गतिमतामेषा
गतिः । ` अतः परा गतिनीसि गतेरयमवधिरित्य्थः । पाठान्तरं दुरयोनम्‌ । ननु ये
गक्तास्ेऽषीश्वरेच्छया पुनरुन्मजेरन्निति साधनतरैयर्थ्यमिलयाशाङ्कय परिहरति--य इति।
ये पुरुषाः परमां गत प्राप्य वर्वन्ते ते पुरुषा भूयो न निवतैनते । कस्मादिलत आह--
परात्परमवस्थादिति । परादपि हिरण्यगभीदर्त्परं स्थानं तत्पराप्यावस्थादवस्थाना-
दिति । अवस्थानमवस्थम्‌ । सुपि स्थ इत्यत्र सुपीति स्थ इति च योगविभागात्कः ।
नियतिरेषा परमेश्वरस्य यः स्वतोऽग्यवहितस्तं यदाऽग्यवहितं करोति तदा पुनस्तमेव न
व्यवदधातीति । सल्यप्रतिन्ञत्वादत्तापहराकासित्वान्मुक्तस्योन्मजनं नास्तीति. भावः ।
द्विरुक्तिः समाप्या ॥ ९ ॥ ।

नारायणेन रचिता श्रुतिमा्रोपजीविना ।

अस्पष्टपदवाक्यानां संन्याप्स्य प्रदीपिका ॥ १ ॥

इति नारायणविरचिता सन्यासोपनिषद्रीपिका समाप्ता ॥ ६७ ॥

ॐ तस्सद्रह्यणे नमः ।

सर्बापनिपत्‌ ।

नारायणविरचितदीपिकासमेता ।

ॐ कथं बन्धः कयं मोक्षः काऽविधा का विधेति जाप्रत्छभे
स॒षष्र तुरीयं च कथंमन्नमयः प्राणमयो मनोमयो विज्ञान
मरय आनन्दमयः कथं कत जीवः प्ेब्गः साक्षी क्ट
स्थोऽन्त्यीमी कथं प्र्यगात्मा परमात्माऽऽत्मा भाया चेति
कथमात्मेश्वरोऽनात्मनो देहादीनात्मतवेनाभिमस्यते सोऽभिमान

आत्मनो बन्धस्तनिषत्तिमोक्षस्तदमिपानं कारयति या
साऽविद्या सोऽभिमानो यथाऽभिनिव्तते सा विवा ।
मनआदिचतुैशकरणेः पुष्कटैरादिलयाचुण्ीतैः शब्दादीन्वि-
षयान्सधूढान्यदोपलभते तदाऽऽत्छ्नो जागरणं तद्रासनार-
हितशकुभिः करणैः शब्दौयमावेऽपि वासनामयाञ्बब्दादी-

बन्धादिमायापर्यन्तक्षणं तैत्तिरीयके ।

सर्वोपनिषदां सरि पर्त्रिर चतुरयडे ॥ १ ॥
, प्रयोरवि्तेरथीनामादौ खरूपरुक्षणप्रभेन , -वन्धखरूपं॒तावदाह--आतमेश्वर
इति । अनातमनः स्थूढतवात्‌ ।-देहनधियादीनात्मतेन ब्राह्मणोऽहं स्यूरोऽहं यच्छा-
मीत्यात्मत्वेनाभिमन्यते सोऽभिमानो बन्ध्तत्यागो मोक्षसतत्कारिकाऽविद्या निव-
तिका विचा । मनञदीति | मनेधुद्धिवित्ताहंकारधरोचत्वक्चुरप्नघ्ाणवाक्पाणिषा-
द्पायुपस्थास्यज्ञीनकमादिकारणेः पृष्केहिराविभूतद्राच्युतशेकसवतुमखदिग्वाता-
फैमवेतोधिकीनदोेनरमित्रतर्ममिरमुयृहीतैः संकलपाध्यवप्तायवेतनामिमाने शब्दस-
शोरूपरपगन्धवक्तव्यादानगमनविप्रगीनन्दान्स्यूलदवहिभूतान्यरोपलमते तदाऽऽत्मनो
जागरद्यवहारः । तद्रासनारहित इति । देवतानिमित्तेऽदृष्टनिमित्ते च घप्र इति बोद्ध-
म्यम्‌ । चिन्तास्वपरे वाप्तनाया निमित्तत्वात्‌ । अत एवं वाप्ननामयानित्युक्तम्‌ । अरित

, १क. तिच कथं जा।२क. श्वं चेति.क' } ३ स. 'थमयमन्नः ।* क. मयेति । ५
क. घ, 'स्तमभि" । ६ ग. ड, तुभिरन्तःक' । ५ क. "्दादयामा' । ८ क. 'दीन्सुक्षमान्य" ।

५८८ नारायणबिरवितदीपिकासमेता-

स्यदोपलभते तदाऽऽत्मनः सम्म । चतु्दशकरणोपरमादरिरोष-
चिङ्ञानाभौवाधदा तदाऽऽत्मनः रषुपम्‌ ॥ १॥
अवस्थात्रयभावाद्धावसाक्षि स्वयं भावाभावरहितं नैरन्तयै
चैक्यं यदा तदा तत्तुरीयं चैतन्यमिल्युच्यतेऽन्कार्याणो षण्णां
कोशानां समूहोऽन्नमयः ोश्च इत्युच्यते । प्राणादि चतुर शवायु-
भेदा अन्नमय कोशे यदा वरैन्ते तदा भाणपयः कोश इत्यु-
च्यत एतत्कोशद्रयसंयुक्तो मनआदिचर्मुभिः करणेरात्मा शब्दा-
दिषिषयान्संकल्यादिषमौन्यदा करोति तदा मनोमेयः कोश
इत्युच्यते । एतत्कोशतरयसंरयुक्तसद्रतविगेषाविशेषज्ञो यदाऽ-

इति वा छेदः| देवतादृष्टकृते खमद्वये वासनाङब्देन देवेच्छा धमीधरमौँ च व्या्येयौ ।
तन्मनःसखमरमिति । पा मनेोधृत्तिः स्वम इलर्थः । तदात्मनः खम्नमिति तु युक्तः
पाठः । जागरणषुुप्योरात्मशन्दभरहणात्‌ । चतुरदंशेति । खपे तु दशानामेवोपरमश्च-
ुर्णामन्तःकरणानां व्यापारः करणामवेऽपि विषयाणां श्षब्दादीनां विशेषतो ज्ञान-
मावादयदाऽऽत्मनोऽवस्थानमिति शेषः । तदाऽऽत्मनः सुषुप्तं सुषुपिरिचरथः । तन्मनःपुषु-
तमिति कचित्पाठः । तदा तन्मनसः सुपृपतमुपरम इति व्याख्येयम्‌ ॥ ! ॥

भावा मावानां साक्षि साकषदरषटु ।प्ाक्षिशब्दः स्दरष्टुवाची । स्वयं भावरदितम्‌।
निरदेपत्वात्‌ । नैरन्तयँ खार्थे भावप्र्ययः । व्यवधायकवस्त्वन्तररहितं चैतन्यं ज्ञानमात्र
यद्‌ 1 अवतिष्ठत इति शेषः । तदा तुरीयम्‌। अन्नकार्याणामिति। षदो यथा--

(स्नाय्वस्यिमज्जानः रुक्राच्छब्बरंसास्लाणि शोणितात्‌ ।

षाट्कोशिकमिदं परोक्तं सधैदेहेषु देहिनाम्‌"! इति ॥
प्राणादिचतुद्ेति। प्राणापानव्यानोदानप्तमाननागकूर्ृकरदेवदत्तधननया दश ।
षत्वारोऽन्ये-- । ।
। ५ वेरम्भणः स्थानमुस्यः प्रोतः प्रकृतस्तया ।
| वैरस्भणादयस्तत् परैवायुक्दगताः” इति ॥
, एते चतुदश वायवो देहे यदा कतास्पदासतदा प्राणमयः कोशः । एत-
दिति । एतावत्तमयप्राणमयो केशौ तयोद्धैयं तेन सयुक्त आत्मा शब्दा
रिविषयाञ्शब्दादयः पञ्च विषयो येषां ते तान्‌ । संकल्पादयो ये धर्मा

१क. ग. ङ. मू । मनभादिचि"।२ ड. “भावो यदा। ३ ड. सूषुिः। ४ क. च्च्यते
तगुधिःमांसमेदोमज्जास्थषटुकेनान्न' । ५ क. ग. ड, णां कोः । ६ क. 'तु्ैशमिः क" । ग. घ,
तुदैशक' \ ५ क. ग. इ, "मयको" । ८ क. ग. इ, युक्तं तह^। ९ क. ग, इ. शेषज्ञानं यदा भा

सर्वोपिषत्‌ । ५८९

षभासते तदा विङ्गानम॑यः कोश श्युच्यते । एतत्कोशचतुष्यं
स्वकारणङ्ञाने वटकणिकायामिव रुप्रवद्क्षो यदा वतैते
तदाऽऽनन्दमेयकोश इत्युच्यते । सुखदुःखबुद्धाश्रयो देदौन्तः
कता यदा तदेषटविषये बुद्धिः युखबुदधिरनिष्टयिषये बुद्धिः
दधिः शब्दसपदरूपरसगन्धाः सुखदुःखेतवः । ण्यपापकमा-
तुसायी भूत्वा पराप्शरीरसंधिरयोगममाक्षशरीरसंयोगमिव शूरवा-
णो यदा दृयते तदोपहितत्वाल्ीव इत्युच्यते । मनआदिश्च
पाणादिथ सच्ादिशेच्छादिश्च पण्यादिरथैते पवग इत्ये-
तेषां पथवर्गाणां धमी मूतालङ्गानादते न विनश्यति ।

स्तान्‌ । एतदिति । एतेन पूर्वक्तकोशत्रयेण संयुक्तप्तदरतः सकर्पादिगतो विशेषो
ब्ाह्मणत्वादिरविरेषो मनुष्यत्वादिपामान्यं तयोक्ञाता सविकरपकहानादिमान्‌ । एत-
त्कोशचतु्टयं पक्त खकारणज्ञाने खस्य कारणीमूतं यदज्ञानं बह्म तत्र वतैते । तत्र
दृष्टान्तो वटबीने यथा वये वाति तदत च निर्िषये जाग्रति मनति पुषुपे च भवति ।
कररक्षणमाह--युखेति । सुखं मवतु दःतं मे मा मृदिति प्रवृ पुखदुःखयोरनुभविता
देहान्तः स्यूखमक्षदेहोषाधिः कतयरथः । यदा तदेति पूर्वेण बध्यते । यदा देहोष-
पिस्तदा कर्ोलथः 1 सुखटुःसबुदध्योरक्षणे ठक्षणाङ्गतयाऽऽह--१टेति । इष्निष्टवि-
षयानाह-रब्देति । अनुकूल्मेयाः सुखहेतवः प्रतिकूख्वेया दुःखहेतवः । सुखदुः-
सहेत्‌ दशंयज्ञीवरक्षणमाह-ण्येति । पुण्यपापानुपारतं ज्ञानप्तस्कारयोरप्युपरक्षः
णम्‌ “तमेतं विद्याकर्मणी समन्वारभेते पूज्ञा च मही" इति श्रुतेः । प्रास्य
शरीरस्य यः संबन्धस्तस्य वियोगमिव कु्वाणोऽप्राप्तशरीरस्य तयोगमिव । इवशब्दो
वस्तुतोऽपङ्गस्वात्‌ । उपहितत्वान्नानाशरीरोपाधिमच्वाञजीव इत्युच्यते } प्रा्तररीरमं-
धिर्योगमिति पठे प्राठः शरीरयोः संधिर्येन सः । एकदारीरल्यागेनापरररीरगरहणं
स॑पिः । योगमिदयस्यैव ग्यास्यानमप्रप्तशरीरप्तयोगिति । केचन्ञं लक्षयितुं रिग च्टि-
्षयिषुः पञ्चवगानाह-मनआदिशेति | मनो बुद्धिशचित्तमहंकारश्च । प्राणादिपश्च
वायवः । सत्वादिच्चयो गुणाः । इच्छादिः कामः सेकस्पो रिविकित्पा श्रद्ध॑ऽश्रद्धा
पतिरिह मधी । पुण्यादिः पुण्यपापज्ञानपररकाराः । पञ्चैते वराः । इतिवक्य-
पमा्तौ । टिङ्गस्य मनआदिष्यितामाह--एतेषामिति । धरी सधी मूतामन्ञाना्रूतः
पिद्धो य आत्मा तस्य ज्ञानं विना न नश्यत्यातमन्ञानेन च नदयति भिद्यते इय-

१३ "मयकोः। २क. ड. भयः को। ग. ड. दान्त यदा तदा कतेलुच्यते ।
षठ! ४ क. पुण्यापुण्यक । ५. ्रापू।

५९०१ नारायणविरचितदी पिकासमेता-

आत्मसंनिधौ नित्यत्वेन प्रतीयमान आत्मोपापिरयस्तछिकग शरीरं
हृन्थिरितयुच्यते तत्र॒ यत्पकाशते चेतन्यं स क्ब इत्यु
च्यते ॥ >॥

ात्ानहेयानामाविरभावतिरोभावङ्ञाता खयमेवमाविभीव-
तिरोमावरीनः स्वयंज्योतिः स साक्षीत्युच्यते ब्रह्मादिपिषीलि-
कापरयन्तं सपपराणिदुद्धिष्वविरिषटतयोपठमभ्यमानः सवैपाणि-
बुद्धिस्थो यदां तदा कूटस्थ इत्युच्यते । कूटस्थादुपहितमेदानां
खरूपलामहैतुभूलवा मणिगणसूत्रमिव सभरत्षत्ेष्वनुस्यतत्वेन यदा
भकाशत आत्मा तदाऽम्त्ामीत्युच्यते सर्वोपाधिविनिधक्तः
सुबणवद्रज्ञाननशिन्माज्रस्वरूप आला स्वतत्रो यदाऽवभासते
तदा सवपदाथ; परत्यगासेत्युच्यते । सत्यं ह्ानमर्नन्तमानन्दं
ब्रं सर्खमविनारि नामदेशकालवस्तुनिमिततेषु धिनश्यत्सु यत्न

मन्थरिलादिश्तेः 1 इदानी िङगवक्षणानन्तभूतं रूपान्तरमाह--आ्मसंनिधाविति।
आत्मनो नित्यत्वात्परस्परधमीध्याप्ाननिल इव भासमान इति सखरूपकथनम्‌ । एवं
विधो य आत्मोपाधि्प्य दव संज्ञे सिग ट्न्थिरिति च । यदर्थं॑टिङ्गलक्षणमुक्त
तहक्षणमाह--तत्रेति ॥ २ ॥

ज्ञाता प्रमाता ज्ञानं चित्तघृति्ञेया विषयास्तेषामुत्पत्तिविटयौ जानाति ! खयमेवं
ज्ञातरादिवस्य तौ न स्तः किंतु निविकारः प्रकाशश्च प साक्षादम्यवधानेन खाध्य-
सद्र्टु्ात्साकषी त्युच्यते । अविरिष्टतय। विरोषरहितचेतनाकारेण सवैप्रणिवुद्धिस्यः 1
ध्यायतीव टेायतीव पथीरिति श्रुतेः । कूटे बुष्यादौ मिथ्याभूते तिष्ठति वृटस्यः ।
कूटस्थादीति । कूर्स्थादयो य उपहिता मेदा उपाधियुक्ता विशेषाप्तषां स्वरूपलाभ
रि हेतुः सन्मणिगणस्यसूत्रवतपर्वशरीरेष्वनुगततेन यदा भालयाल। तदाऽन्तर्यामि-
संज्ञो भवति ।

तदुक्तम्‌-“अहं सर्वस्य नगतः प्रभवः प्रटयस्तथा ।

मपि सर्वमिदं प्रतं सूत्रे मणिगणा इव" इति । |

त्वेपदा्थः शोधित इति रेषः। न हयशोपिते त्वदर्थ सर्वौ पाधिविनिर्ुक्तत्वादिविशि-
पणपतभवः। परमात्मानं तत्दार्थं वक्तुं ब्रह्मणो रूपचतुष्टयमाह -- सत्यमिति । चतुष्टयं
कमेण रक्षयति-सल्यमथिनाशीति। अविनारीलपि कोऽप इलत आह-नामेति।

„ १ क. छि) र क. दा माते त । ३ क. ड. (तः कटकमुकुययुपाभिरदितः सुव-
णघनवद्विज्ञा" । ४ क, "नन्तं त्र । ५ क. "हय विज्ञानमानन्दं ब्रहम सः। ६ क. ग. "लमियवि" ।

सर्थोपनिषत्‌ । ५९१

विनरयत्यविनाशि ततसल्यमि्युच्यते । ज्ञानमित्यत्पत्तिषिनाश-
रितं चेतन्यं ज्ञानमिलमिषीयते ॥ ३ ॥

अनन्तं नाम मृष्िकारेषु मृदिव सुवणंविकारेषु सुवर्णमिव तन्तु
कार्येषु तन्तुरिवाव्यक्तादिसूष्िपपश्वेष पर्व व्याप चेतन्यमनन्तमि
त्युच्यत आनन्दो नाप सुखचेतन्यखरूपोऽपरिमितानन्दसपुद्रोऽ-
विचिष्ुखर्प॑ाऽऽनन्द इत्युच्यत एतद्रस्तुचतुष्टयं यस्य लक्षणं
देश्कालवस्तुनिमिततेष्व्यभिचारि स तत्पदाथः परमात्मा
परं ब्रहे्युच्यते । तंपदा्थादौपाधिकात्तत्पदार्थादोपाधिकाद्ि
छक्षण आकारवैत्सवेगतः सृक्ष्मः केवलः सत्तामाजोऽसि
पदाथः सखय॑ज्योतिरासेत्युच्यतेऽतत्पदार्थश्चाऽऽत्मेसयुच्यते ।
अनादिरन्वव्नी ममाणाभमाणसाधारणा न सती नासती न

नामादिपश्चपु नषटष्वपि यत्तच्च स्थिरं तदविनाशि ज्ञातम्यमिति शेषः । ज्ञानपदारथ-
माह-ङ्ञानमितीति । आं ज्ञानपदं प्रतीकपत्तरमनिर्देशाः । एवमनन्तानन्दपदयो-
रपि द्रष्टव्यम्‌ ॥ २॥

पर्वं कायीत्परागपि वर्वमानं का्यनातसख च व्यापकं खरूपाच्छादकं शक्तिरिव रन-
त्यापिका । सुखेति । सुखात्मफं यज्ैतन्यं तद्रो न तु ज्ञानाद्धिन्नं पुखमस्ि । तस्य
निरवधितामाह-अपरिमितेति । ष्टियुखं ्रोत्रुखमितिवद्िरोषोऽत्र नास्तीत्याह--
अविरिषटेति । लक्षणमिति । एतचचतुष्टयह्प इत्यर्थः । अन्यमभिचारि सदोपरटम्यमानं
यद्रूपं स तत्पदा ईशर इत्युच्यते । तस्येव पुननामद्वयमाह-- परमिति । परमित्यु
मयत्राप्यन्ययं तच्चपदरक्षितम्थं रक्षयति-सैपदार्थादिति । अतत्पदार्थश्च तत्प-
दाथीदौपाधिकाद्ठिरक्षण इल्यः । अत्मा शुद्धं ब्रह्ेलर्थः । मायारक्षणमाह-
अनादिरिति । अनादिः पृवीवधिविधुरा । अन्त्तनी गभिणी कार्योलयादनप्तमथा 1
सन्तवतीति परे कार्यरूपेण नश्वरा । चिद्रषेण कारणात्मना तु निलयेव । शक्तिशक्ति-
मतोरभेदाचिच्छक्तितवाच्वास्याः कदाचिदपि ब्रह्मणो जगजनना्यामथ्यापंमवात्छमा-
बहानिप्रसङ्गासपमागभाववज्ज्ञाननाशयत्वात्सान्तेति संप्रदायविदः । प्रमाणेति । उमयोर-
तेत्वविषयत्वाद्रहणः खप्रकाशत्वेन प्रमाणाविषयत्वात्‌ । न सती ब्रह्मातिरेकेण । नास-
त्यपटम्भविरोधात्‌ ! न सदसती विरोधात्‌ । कितु सदपष्विरक्षणाऽनिैवनीया । ज्ञान-
बाध्येति पराप्रदायिकाः । वयं तु व्रूमः । ब्रहमह्पेण पती कारयरूपेणासतती तेन स्वी

१ ड, आनन्दं । २ ड, “स्मय । ३ इ. शिष्टे सु" ! ४ ह, पस्थानमानन्दमिल्यु" । ५ स.
9, ^

ध, वत्सृक्ष्मः। ६ख.ग. न्तवेताप्र ।

५९२ नारायणविरयितष्टीपिकासमेता-

सदसती खयपबिकारादविकारदैतौ निरुप्यमाणेऽपती । अनिर-
प्यमाणे सती रक्षणगुन्या सां मायेत्युच्यते ॥ ४॥

इलथर्वोपनिषदि स्ोपनिषत्सारं समाप्रम्‌ ॥ ३१ ॥

त्मना न पती नाप्यसतती नापि सदत सद्रपेण स्वामावदपद्रमेण परच्वामावदेतद्‌-
पपादितमधस्तात्‌ । खयमधिष्ठानस्य ब्रहमणोऽकिकाराद्िकारहेतौ िहप्यमाणेऽप्तया-
त्मानमदरैयन्ती नहयातिरकेणानुपम्यमाना । अनिरूप्यमाणेऽकरिकदशायां पतती
सकारं दशयनती । रक्षगूनयेदशी तादशौति निर्कुमशक्या । सा माया । माशन्दो
निपेधे यारान्दः प्राप्ते । प्राप्ताऽपरि या पतती नलति प्ता माया ॥ ४ ॥

नारायणेन रचिता श्रुतिमाओपजीषिना ।

अस्पष्टपदवक्यानां सर्वोपनिषदीपिका ॥ १ ॥

इति नारायणिरचिता परवोपनिषदपिका समाप्ता ॥ १८ ॥

ॐ तत्सद्रह्यणे नमः ।

हंसोपनिषत्‌ ।

-क० 9 अकथ-०--~----- ----

नारायणविरचितदीपिकासमेता ।

हंसोपनिषदं वि्यादष्टावरिशत्तमीं ततः।
अथर्वणे चतुष्ण्डां हंपज्ञानपटीयपा(सी)म्‌ ॥ ! ॥
शाख्तो ब्रह्मणि ज्ञाते पति तत्प्राक्षात्कारायोपाय उपदिश्यते । तत्रापि प्रमाणदा-
व्यीयाऽऽख्यायिकाऽऽरभ्यते-
ॐ गौतम उवाच-
भगवन्सर्वधरमन्ग सरवशाह्धयिशारद्‌ ॥
ब्रह्मविद्यापबोधो हि केनोपायेन जायते ॥ १ ॥
सन्स॒नात उवाच--
विचार्यं स्ैवेदेषु मतं ज्ञात्वा पिनाकिनः ॥
पातया कथितं तं णु गोतम तन्मम ॥ २ ॥
गौतम उवाच भगवन्निति । ब्रह्विधायाः प्रबोध आविर्भावः | यद्रा व्रधैव
विचा ज्ञानं तस्याः प्रबोधश्वरमान्तःकरणवृत्तिलन्मम मत्संबन्धेन शुणु ॥ १ ॥ २ ॥

४।
अनाख्येयमिदं गुं योगिनां कोशषसंनिभम्‌ ॥
हंसस्य गतिषिस्तारं भुक्तिगुक्तिफलम्रदम्‌ ॥ २१ ॥
योगिीकोशो नाम पार्वतीप्रोक्तो मन्थविशेषः । तत्र हि योगतच्ं प्रकाशितं ततत
स्यमिदं शाखम्‌ । योगिनां कोशपंनिममिति तु युक्तः पाठः। योगिनां योगविदां कोशो
निधानं तत्तुल्यम्‌ ॥ १ ॥
अथ हेसपरमरसनिणंयं व्याख्यास्यामः । ब्रह्मचारिणे शान्ताय
दान्ताय गुरुभक्ताय हसहैसेति सदाऽयं सर्वेषु देहेषु व्याप्तो
वतैते । यथा घ्नः कषटषु तिलेषु तैलमिव तं विदिता न
मृत्युपेति । गुदमवष्भ्याऽऽ्थाराद्रायुमुत्थाप्य साधिष्ठानः
पदक्षिणीटृय मणिपूरं गलराऽनाहतमतिक्रम्य विषुद्धौ पाणा-
#* एतदारभ्य फठप्रदमिखन्तो प्रन्थो ग. छ. पुस्तकयोनै द्यते ।

१ख. च. 'गिनीको'।
७५

५९४ नारायणविरवितदीपिकासमेता--

भिरुध्याऽऽ्गामन्‌ध्यायन्ब्रह्मरनधं ध्यायं शिमात्रोऽहमिदेवं सदा
ध्यायन्यो नादमाधारद्रह्मल्धपर्थन्तं इदधस्फटिकसंकाशं त
षै ब्रह्म परमासत्युच्यते ॥ ४ ॥

ब्रह्मचारिन {ति । व्यास्यानकरि पया ब्चारिणममिप्ेति । तेन पैपरदाने चतुर्थ ।
हैसहसेति । हं प्राणवृ्तिः सोऽपानः सदा निमय प्राण आत्मा पपु ज्ञीपुर-
पतियकरीरादिदेहेषु ्या्तः पूरयिता वरते ।
तदुक्तमीशेन-“उच्छवाति चैव निःशवापते हंस इलक्षरद्वयम्‌ ।
तस्मास्राणत्तु हमास्य आत्माकारेण संस्थितः ।
नभेरच्छरपनिशात्ता डदयाम्रे व्यवस्थिताः ” इति ॥
उधश्वाप्त उच्छः प्राणो नीचैः श्वासो निःश्वासोऽपानः । तमात्मानम्‌ । गुं
पायुमवष्टम्य रदध्वाऽऽधारान्मूखाधारचकराद्वायुं प्राणार्यमृत्थाप्योध्वमवष्टम्य । अव-
म्भनोपायो योगयाज्ञवसकय उक्तः
“दक्षिणेतरगुहफेन सीवनीं पीडयम्‌ ।
अधसतादण्डयोः पृक्षं सव्योपरि च दक्षिणः ॥
जङ्धोरवोरन्तरं गामि निर्द्र बन्धयेदुढम्‌ ।
समम्रीवरिरस्कन्धः पमष्ष्ठः समोद्रः इत्यादि ॥
वायोरुत्थापनं लाधारखाधिष्ठानयोरन्तरेऽभिङ्रण्डं त्मूहे मनो दध्याद्त्र मन-
सत्र प्राण आयाति प्राणवायुयोगेनाि दीप्यते स॒ चोध्वैञ्वहनस्वभावस्तपिमिश्च जवते
वायुषर््वं गच्छति तततः षट्चक्रभेदो भवति। खाधिषठानं टिङ्गचकर त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य ।
तिरवृत्ता तत कुण्ड ओत्यत एव वचनादनुमीयते । तदुक्तं दीक्षापटले-
ततो वेधमयीं वक्ष्ये दीक्षां पंारमोचनीम्‌ ।
ध्ययिच्छिप्यतनोरधये मूढाधारे चतरे ॥
तिकोणमध्ये विमे तेजच्रयविनुभ्मिते ।
वलयनयतयुक्तां तडित्कोटिपमप्रमाम्‌ ॥
रिवशक्तिमयीं देवीं चतनामाघ्रविग्रहाम्‌ ।
क्षमापूक्मतरां शक्ति मित्वा षटचक्रमज्ञप्ा ॥
गच्छन्तीं मध्यमार्गण दिव्यां परशिषावधि ।
वादिपान्तदटस्थार्णन्संहरेत्कमहाप्तन' इलयादि ॥
कुण्डल्यतुप्रारेण वापोरपि चेवं गच्छतश्चिःपरिवत्तिः । मणिपूरकं नामिचक्रं गवा
म्ाप्यानाहतं चक्रं तदतिक्रम्य विद्धो कण्ठदेशे प्राणान्वायु्निरुध्याऽऽजञामाज्ञाचकं
मध्यवत्यनुध्यायन््रह्मरन्धं च पहस्तदषपङकने ध्यायंल्िमातन ओंकारोऽहमियेव पूर्वदा

हंसोपनिषत्‌ । ५९५

निलयं ध्यायन्नो नादं ध्यायन्कीररमाधारमारम्य ब्रह्मर्रपर्यनतं प्रतीयमानं तथोज्ज्वले
तवै नादो ब्रह्न प्राणात्मा परमात्मैव ॥ ४ ॥
हंपमच्रस्यप्यादिकमाह--

अथ हस कपिरव्यक्तगायत्रीढन्दः परमसो देषता हमिति
बीजं स इति शक्तिः सोऽहमिति कीलकम्‌ । षटूपस्ययाऽहो-
रा्येरिकविशतिसदक्षाणि पटूशतान्यधिकानि भवन्ति सूयौय
सोमाय निरञ्जनाय निराभासाय ततुसु्षपपचोदयादिलयग्ीषे-
माभ्यां बौषद्हृदयायङ्गन्यासकरन्यासो भवतः। एषं कवा हृद-
येऽष्टदले दंसासानं ध्यायेत्‌ ॥ ९॥
अथ दंस इति । अन्यत्र तु मित्रा ऋष्यादय उक्ताः ।
यथा--“ऋषिभरया स्तो दैवी गायत्री छन्द ईसतिम्‌ ।
देवता जगतामादिः संप्रोक्तो गिरिजापतिः इति ॥
द्वयं त्य बाह्यपुरश्रणतरिषथं ज्ञातव्यम्‌ ।
पटूस॑स्यया ऋष्यादये ज्ञेया इति रेषः । यद्वा षटूराताति षटपरस्ययाऽधिकानि
भवन्तीलन्वयः । षट्रातोपरि षडियरथः । २१६०६ दृलङ्तः । अपरृतविन्दौ तु-
“अशीतिः षट्शतं चैव सहक्चाणि त्रयोदश ।
सकषशेकोऽपि निःशाप्रा अहोरात्रप्रमाणतः" ॥
इति पंस्यामेद उक्तः प्र तत्रैव समाहितः । 7दवायन्यैव षडङ्गम्याह--9 पूर्य
हृदयाय नमः । ॐ सोमाय शिरे खाहय । ॐ निरञ्जनाय शिखाय वषट्‌ । ॐ
निरामाप्ताय कवचाय हुम्‌ । ॐ तनुपूष्ष नेत्रत्रयाय वषट्‌ । ॐ प्रचोदयादस्लाय
फट्‌ । एभिरेवाऽऽदौ कटन्यापतः । हो ह्यामितयादिना षज्गानीत्यपरे । हां मूयौतमने
दयाय नमः । ही सोमात्मने शिरते खाहा । इत्यादिनेतयन्ये ! अग्नीषोमाभ्यां वोष-
डिति षण्मन्रेषः। हमः सरः सोमो हं पुमान्धकृतिस्तु स इति चोक्तम्‌ । टद-
यादीनि यान्यङ्गानि तेषां स्यातः करन्यापतश्च तौ मवतः । एषं न्याप कृतवा ददयेऽ-
दं त्न हंप्ासानं ध्यायेत्‌ ॥ 4 ॥ ।
ध्येयस्वरूपमाह-
अ्रीपोमौ पक्षागौकारः रिरो बिन्दुस्तु नें यसं स्रो श्राणी
चरणौ बाह काटधाग्निशोमे पारे भवतः पएश्यलयनागारथ
शरष्टोभयपान्े भवतः ॥ ६ ॥
अग्रीषोमानिति । हंसस्य पक्िवासकषिरूपेण ध्यानं तास्यां नगसदृततेरो कारः

५९६ नारायणविरचितदीपिकासमेता-

शिर उत्तमाङ्गत्ात्‌ । विन्दु नेतर प्रकाशकत्वात्‌ । हकरिऽनुवारो बह्मवाचकः ।
५८ अं ब्रह्म परमः शिवः " इति कोशाः । व्रह्म च प्रकाशकम्‌ । वतुरुतवं॑बिनदोनै-
्रता । मुं खो वक्रतवात्‌ । रुद्राणी चरणौ पर्वाधारत्वात्‌ । बार काटश्च तावन्तकः
सर्वादातृतवात्‌। अभिश्ोमे प्च भवतः । चाद्भायुः पूर्वापरे दक्षिणोत्तरे वा पोपप
त्वप्ामान्यात्‌ । वायोः कृलिनिष्ठत्वाज्च । पयति दरिधातो्क्षणया ज्ञानमनागा-
रोऽनिकतो वैराग्यं ते अवरिष्ट उमयपाश्चं भवतः पूर्वापरे दक्षिणोत्तरे वा ॥ ६ ॥
ध्यानमुपसहरति- ।
, एषोऽसौ परमहस भातुकोटिप्रतीकाशो येनेदं व्यप
तस्पष्टपा वृत्तिमेवति प्रदे पण्ये मतिराप्रेये निद्रारस्या-
दयो भवन्ति याम्ये कूरे मर्त्ये पपे मनीषा वार-
ण्यां क्रीडा वायव्ये गमनादौ बुद्धिः सौम्ये रतिभरीतिरी-
शाने द्रग्यादाने ॥ ७ ॥
एषोऽसाविति । जीवपरमात्मनोरमेदाद्धं पस्य परमहंसता । भानविति । “न
तत्र सूर्यो भाति " इलदिश्ुतेः । येनेति । खस्मिन्न्यलतत्वात्‌ । तस्यामु दलेषु
स्थितप्याष्टधा वृत्तिमाह- तस्येति । तत्तदिक्पाखुद्यनुपतरेण फं बोद्धव्यम्‌ ।
इदं च दिगमिप्रायेण प्रामान्यतः फलमुक्तं तत्तदृराभिप्रयेण तु विशेषतः फल्म-
ध्यात्मविेक उक्तम्‌ ।
तयथा--"शुदलिङ्गान्ते चक्रमाधरे तु चतर्दलम्‌ ।
परमः पहनसद्वदानन्दौ वीरपूर्वकः ॥
योगानन्द तस्य स्यादीशानादिदले फलम्‌ ।
स्वाधिष्ठानं लिङ्गमूरे षटृपत्रं चक्रमस्य तु ॥
पवीदिषु दरेष्वाहुः फठान्येतान्यनुकमात्‌ ।
प्रश्रयः करुरता गर्वनाशो मूषी ततः परम्‌ ॥
अवन्ञा स्यादविशापो जीवस्य चरतो श्रवम्‌ ।
नाभौ दक्षदटं पद्मं मणिपूरकपज्कम्‌ ॥
सुषुतस्य तृष्णा स्यादीष्यीं पिशुनता तथा |
ठञ्जाभयतरृणामोहकुषियोऽथ तिषादिता ॥
हदयेऽनाहतं चक्रं दलेद्रीदशभिर्युतम्‌ ।
छोद्यं प्रणादाः कपटं वितरकोऽप्यनुतापिता ॥
आशाप्रकारश्चिन्ता च समीहा समतां ततः ।
क्रमेण दम्भो वैकल्यं विवेको हकृतिसलथा ॥

हंसोपनिषत्‌ । ५९७

फलान्येतानि पूवादिदर्यप्याऽऽत्मनो विदुः ।

कण्ठेऽसि मारतीस्थानं द्धिः पोडशच्छदा ॥ .

तत्र प्रणवं उद्वीथो हुं फडुषडथ खधा ।

साहा नमोऽमृतं सप्त खराः षडनादयो मताः ॥

इति पूवीदिपत्रसये फटान्यातमनि षोडश » इति ॥ ७ ॥
स्थानान्तरेषु नियममाह--

म्ये वरेराग्यं केसरे जाग्रदवस्था कणिकायां खभ र्त सुषुपिः
पद्लागे तुरीयं यदा हंसो नादे छीनो मवति तदा तुयातीतु-
न्मननमजपोपसंहारपित्यभिषीयत एवं स्थं हंसवक्ाच्तसमान्मनो
विचायते स एव जपकैव्यां नादमलुभवत्येवं सर्वं हंसवशा-
ज्नादो दशविधो जायते वि्णीति परथमं चििणीति द्वितीयं
घण्टानादस्तृतीयं शङ्खनादशरतर्थं पथमस्तच्रीनादः षष्ठस्तालनादः
सप्तमो वेणुनादोऽष्मो गदङ्गनादो नवमो मेरीनादी दशमो
मेषनादो नवमं परियस्य दशममेवाभ्यसेत्‌ ॥ ८ ॥
मर्य इति । परमात्मप्यानत्वात्‌ । शिद्गे नाहे पुरीतति । प्मल्यागे पद्मद्व
निराङस्बपरदेशे । नादे वक्ष्यमाणे । ठूर्यातीतं तुरीयात्परमुन्मननं मननरदितम्‌ । अन-
गपपंहारं प्राणव्यापाररहितम्‌ । तरय एते पर्यायाः । एवं पतषैमित्यादि । एं तुरी-
धातीतपर्यन्तमुक्तं सव॑फलं हंप्वशाद्धंपजपनिवेदनाधीने वेदितम्यं तक्मा ्पर्वफर्द-
वान्मनो हंपो मन एव हम हनि गच्छति । सप्तदशं चिङ्कं मनो विचा
पनःखरूपमेव विचारय निश्ेतव्यं येन त्वमर्थोऽवमापते । सत एव हंसोपापतको नप-
वयां कोटिपंस्याकनपनिवेदनपकमनोनियमे सतति नादं वक््यमाणमतुभवति ।
तस्येवेति पठ हंपस्येव । पुनेमिलादिरुपपंहारः । नादहेतुत्वप्याधिकस्योक्ततवात्‌ ।
पप्रकारां नादोत्पत्तिमाह-- नाद्‌ इति । चिण्यादयोऽनुकरणशब्दाः । इतिशब्दा
भनुकरणत्वच्योतकाः । षण्टानादो घण्टाया हव नादः | एवमग्रेऽपि । नवमं परित्य-
ज्येति | नवमपयन्तांत्यकतवा ्रह्मभवनफरं दशममेवाभ्यसेत्‌ ॥ ८ ॥
दशानां प्रयेकं रक्षणानि फलानि चाऽऽह--
अथमे चिञ्चिणीगात्रं द्वितीये गात्रमञ्जनम्‌ ।
तृतीये सेदनं याति चहुं कम्पते भिरः ॥ ९ ॥
पश्चमे स्पते ता पषेऽगृतनिषेवणम्‌ ।
सप्रे गूढवि्ञानं परा वाचा तथाऽ ॥ १० ॥.

१ क. तुरीयाती'\ २ख. "कोव्यानाः।

५९८ नारायंणविरवचितदीपिकासमेता-

अदयं नवो देहं दिव्यचक्चस्तथाऽपप्‌ ।
द्शमं परमं ब्रह्म भेहरदयात्मरनिधौ ॥ ११ ॥
प्रथम इति । चिश्चिणीशन्दाकारं तदवदिव मवति । गात्रमञ्जनं गात्रभङ्ग हव
भवति । सेदनं तिज हव मवति । अगरृततिषेवणममृतपानमिव । दश्नममिति । दमे
चेदम्य्यति परमं ब्रह्म भरेत्‌ । तस्य फं त्र्माभिति ॥ ९ ॥ १० ॥ !१॥
तसिन्मनो विदीयते मनसि संफखिकषस्पे दग्धे पुण्यपपि
सदाशिषः श्क्लास्मा सवे्ावस्यितः स्वयंज्योतिः ध्रुदधो वदो
निलो निरञ्जनः शान्तः प्रकाशत इति ।
तसिन्बह्मण आत्मनः संनिधौ पतति मनो विदीयते विनं मवति । मनि पैक
हपविकदपरूपे गते सति पण्यं च पपं च तयोः प्रमाहारे दग्धे ति पदाशिषो मवति ।
शक्यात्मा च रिषशक्तिषूयो भूत्वा सथैतरावसितादिरूपो ब्रह्मरूपः प्रकाशते ब्रह्मैव
भवति । इतिशब्दो हंपवणनपपप्वर्ः। सनतपुजतिन गौतमे प्रति परवतीपसेशवरप-
वादे हंसवभैनमुक्तम्‌ । प्र संवादो यथा-
ईर उवाच--“अजपाराधनं देवि कथयामि तवानघे ।
यस्य विज्ञानमात्रेण परं ब्रह्माधिगच्छति ॥
हं परं परेशानि प्रयहं जपते नरः |
मोहान्धो यो न जानाति ोक्षसतघ्य न विधते ॥
श्रीगु; कृपया देवि ज्ञायते जपते ततः ।
तस्वोच्छरपिमतु निशवत्ति्दा बन्धक्यो भेत्‌ ॥
उच्छा चैव निश्वति हष इत्यक्षरद्वयम्‌ |
तस्मात्माणस्तु हप्रास्य आत्माकारेण परंयितः ॥
नमिरुच्छरापनिशापता हदयामर व्यवध्यिताः ।
पष्टिशवतैवेतप्ाणसतत्षश्रा चिका महम ॥
पष्टिनाञ्या अहोरात्रं नपपरंस्याऽजपमनो; |
एकविंशतिपताहं षट्रताधिक्रमीश्वरि ॥
प्रत्हं पते प्राणः स्यादानन्दमयी परा ।
उस्तिर्जप आरम्भो मृतिरस्या निवेदनम्‌ ॥
विना जपेन देवेशि जपो भवति मन्निण्‌ः ।
अनपेयं ततः प्रोक्ता भवपाङनिकृन्तनी ॥

१च्‌. कल्पे वि" । २ च्‌. ्लोऽनिलयो नि" ।

हंसोपनिषत्‌ । ५९९

एवं जपं गृहेदामि प्रत्यहं विनिवेदयेत्‌ ।
गणेश्रहमवि्णुभ्यो हराय परमेश्वरि ॥
जीवात्मने क्रमेणैव तथा च परमात्मने ।
पटशातानि सहखाणि षडेव च तथा पुनः ॥
षटूपहखाणि च पुनः परह्ं च सहसकम्‌ ।
पुनः सहतं गुरवे क्रमेण विनिवेदयेत्‌ ॥
आधारे खणेवत्सृत्वा वादिपतान्तानि संस्मरेत्‌ ।
दुतपोव्वर्णानि दरानि परमेश्वरि ॥
खाधिष्ठाने विदरुमाभे बादिखन्तानि च स्मरेत्‌ ।
विद्युत्पज्ञप्रमातानि सुनादमणिपूरके ॥
इफान्ताति महानीरप्रमाणि च विचिन्तयेत्‌ ।
पिद्धव्णमहवद्विकणिकाभानि चिन्तयेत्‌ ॥
कादिठान्तानि पत्राणि चतुर्थऽनाहते प्रिये ।
विद्ुद्धो धूम्रवर्ण तु र्तवर्णन्रान्स्रेत्‌ ॥
आज्ञायां वियुदामायां शमौ क्षौ विचिन्तयेत्‌ ।
कपूरदतिपंरानत्सहक्तदलनीरने ॥
नादात्मकं बरह्मरन्ं जानीहि परमेश्वरि ।
एततपुषप्चकरेषु स्थितिम्यः परेश्वरि ॥
जपं निवेदयेदेनमहोराघ्नमवं प्रिये ।
अजपा नाम गायत्रीं षु छेकेषु दुमा ॥
अजपां जपतो नित्यं पुनर्जन्म न विद्यते ।
अजपा नाम गायत्री योगिनां मोक्षदायिनी ॥
अस्याः संकस्पमात्रेण नरः पैः प्रमुच्यते ]
अनया पहशी विद्या अनया पदशो जपः ॥
अनया सदृशे पुण्यं न सूतं न भविष्यति ” इति ।
अस्य पृरश्वरणर्पेणापि शारदातिछके विधानमृक्तं तच्था--
“वियर्धनुरषितं तदादिः सर्गस॑युतः ।
अज॑पास्यो मनुः प्रोक्तो बक्षरः पुरपादपः ॥
चषि स्मृतो देवी गायत्री छन्द ईरितम्‌ ।
देवता नगतामादिः संप्रोक्तो गिरिजापतिः ॥
हाषद्दीरधयुक्तेन कुर्याद्गक्रियां मनोः ।

६०५ नारायणविरचितदीपिकास्मेता-

उबद्वानुरारिततद्दिाकारमधीम्बकेशं
पाशाभीती वदपर संदधानं करमरः ।

दिम्याकलैनैवमणिमयैः शोभितं विश्वमूहं
सोम्यश्नियं वपुरवतु वश्नचूटं त्रिनेत्रम्‌ ॥
मानूरक्षं जोन्मशरं पायपेन प्प्तषिषा ।
दशांशं नुहूयात्सम्यक्ततः पिद्धो भवेन्मनुः ॥
दीप्तारिपूनिते षीरे प्ागकते प्रजपेद्िभम्‌ ।
र्ति मूढेन पंकर्प्य यनेदृङ्गादिभिः परह ॥

. कतुं वुं नरवरो दिश्टेषु विदि्वथ ।
सरचयेदतजां गोजामब्ना्यामद्विनां पुनः ॥
टेकेशवरांसदस्राणि पृजयेदेवमन्वहम्‌ |
अर्घ्यं च विधिवदुदयात्माक्रोक्तेनेव वर्त्मना ॥
मन्नाढ्यमातृकापत्े पूणकममं निधाय तम्‌ ।
पिधाय वामहस्तेन न्यप्तमण्रेण संयुतः ॥
अष्टोत्तरशतं मन्नं जपेत्तोयं सुधामयम्‌ 1
मृत्वा तेनभिषिशवे्यं प्र भवेद्विगतामयः ॥
आयुरारोग्यविभवानमितारहैमे नरः ।
अननैव विधानेन विषर्तो निर्विषो भवेत्‌ ॥

इन्दुभ्यां विगहत्सुधापरिचितं मश्रान््यबीनं ततः
प्च्योतपरमामृताद्रशक्चिना संिक्तमाचं स्मरन्‌ ।
मसरी मन्नमिमं जपविषगदोन्मादापशृ्युज्ररा-
जित्वा वर्षरातं विशिष्टविभवो जैवेतपुखं बन्धुभिः" इति ॥
ॐ ेदप्रवचनं वेदप्रवचनमिति ॥ १२॥
इयथवैषेदे हंसोपनिषत्समाप्ता ॥ ३२ ॥

ॐ वेदप्रवचनमिति । इदं हंप्िरूपणमोंकारायात्मकस्य वेदस्य प्रवचनं निर्वैषे `
नेतुः । त्या-हंप्मन्रपयेव पुखक्ृल्यत्मकस्य वणेविपर्यते सोऽहं भवति पत॒ ९
पामात्ममचरस्स्य च तुषवदयज्ञनपरिलागे पररूपे च ओमिति मवति । स्र च शुद्धन-
हयवाची तत््रतीकश्च । ओंकारा तिस्रो ग्याहतयसताम्यज्िपदा त्रिभ्यः पदेम्यञ्चयो
वेदा वेदेभ्यो शोकत्रयमिति । दविशक्तिः प्माप्लर्था ॥ १२॥

नारायणेन रचिता श्रुतिमान्नोपजीविना ।
अस्पष्टपदवाक्यानां हमोपनिषदीपिका ॥ १ ॥

इति नारायणतिरचिता हंसोपनिषदीपिका समप्ता ॥ ३९ ॥

= नमः।
हंसोपनिषत्‌ ।

श्रीशकरानन्दविरचितदीपिकासमेता ।

अथ हंसपरमहसनिणंयं व्याख्यास्यामः । ब्रह्म-
चारिणे दान्ताय गुरुभक्ताय (क्ते) हंस हंसेति
सदाऽयं सवेषु देहेषु व्याप्तो षतेते। यथा हयभिः कषेषु

हंसोपनिषदो भ्याख्यां करिष्ये हंस एव सन्‌ ।
सेबन्धाद्यपनिषदां विज्ञेयं तुच्यमच्र तत्‌ ॥ १ ॥

अथापिकारपंप्यनन्तरम्‌ । हंसपरमहैसनि्णयं हनि गच्छति पं्ारकापारमिति
हतः । परममुत्कृष्टमज्ञानं सकार्यं संस्कारं हंसस्य खात्मतादात्म्यजञानाद्धन्ति विना-
श्यतीति परमहंसः । हंसश्च परमहंसश्च हसपरमहंसो त्व॑तत्यदार्थौ तयोर्निणेयो याथा-
स्यनिश्वयसतं वाक्यारथज्ञानमिल्थः । व्याख्यास्यामो विस्यष्टमासमन्तात्रकथयि-
भ्यामः । अथुरब्दसूचितमभिकारिणमाह~- ब्रह्मचारिणे बरहमचरथयुक्ताय पारमहं-
स्याश्रमवातिन इत्यर्थः । ब्रह्मच निमित्तमाह--दान्ताय, उपरतबाह्येन्दियव्यापा-
राय । उपरक्षणमिदं शान्तत्वादीनाम्‌ । तथापि हेतुमाह-गुरुभक्ताय(क्तये) गुर-
जीवित्रह्मणोसादात्म्यलक्षणोऽथसतस्योपदेशोऽपि स॒ एव तसिन्भक्तिः कायेन मनप्ता
वाचा तदेकपरतवं यस्य स॒ गुरुमक्त(क्ति)लसमे । इदानीं हंपखरूपं वक्तमाह--दैस
हंसेति बक्षरो मच्रो जीवेन अप्यमानसतस्य प्राणिभेदपिक्षयाऽभ्यापतो हंस हंसेति ।
इति]शब्दोऽनुकरणार्थः । स्याहरनिति रोषः । सदा यावदेहावस्थानम्‌ ।
भयं बद्धिपाणोपाभिकः । सर्वेषु निखिखेषु । देहेषु स्थावरजङ्गमरारीरेषु । व्याप्तो
व्यातं प्राप्त आकाशवदरैते वनं करोति । आदावन्ते च देह्य यद्यपि वर्तेत एव
तथाऽपि देहस्याभावादेहे न वते तदभिप्रायमिदं सदा देहेषु व्याप्तो वतते । देहन्या-
सिवने दृष्टन्तः । यथा दृष्टान्ते! हि प्रसिद्धः । अभनिषैहिः । काषटषु दासु ।
#.गौतम उवाच--भगवन्सषैधमेज्ञ सर्वैशाघ्नविशारद । ब्रह्मविदयाप्रबोधो हि केनोपायेन जायते

1 १ ॥ सनत्सुजात उवाच-- विचार्यं सवैवेदेषु मतं ज्ञात्वा पिनाकिनः । पारवंया कथितं तत्त ृणु
गौतम तन्मम ॥ २ ॥ अनाख्येयमिदं गृह्ये योगिनां कोशसंनिमम्‌ । हंसस्य गतिविस्तारं मुक्तिशक्तिः
फलप्रदम्‌ ॥ ६ ॥ इति प्रन्थोऽयेयस्मास्मागधिकः कवित्‌ । अयं च नारायणछृतदीपिकायां ज्या-

ख्यातोऽस्ति । + एतदमरे शान्तयेद्यीधकं क्रचित्‌ ।
४७६

६०२ श्रीशकरानन्दविरचितदीपिकासमेता--

तिषेषु तेष्टमिव तं विदित्वा न मृद्युमेति । गुदमवष्भ्याऽऽ-
धाराद्वायुमुत्थाप्य स्वाधिष्ठाने रिः प्रदक्षिणीढृल मणिपूरकं
गत्वाऽनाहतमतिक्रम्य विरुद्धौ प्राणानिरष्याऽऽङ्ञामनुध्या-
यन्तरह्मरन्धं ध्यायंसिमाजोऽहमियेवै सवदा ध्यायन्नथो
नादमाधारादरद्यरन्धपथैन्तं शुद्धरफटिकसंकारशः स वै ब्रह्म

तेषु सवषु वद्वरमिव्यक्तिष्करा ततक्तिरेषु नैरु्ान्तमाह - तिलेषु तैटं स्पष्टम्‌ ।
इव दृष्टान्ते । तं॑हंसं सपैदेहव्या्षं प्राणबुदध्युपाध्यतीतम्‌ । विदित्वा साक्षात्कृ ।
न मृत्युं मरणकारणं संसारमेति न गच्छति । इदानीमितत्प्रतिपत्यर्थं योगमाह--
गुदं पायुद्रारं सशिशद्वारं खपाण्णि(ष्णि)म्यामवष्टभ्य निर्य पादाङ्कष्ठाद्रायुमाषा-
रचे गुरूपदिष्टेन मर्गेण । तत॒ आधाराहुदलिङगान्त्व्िनः शरीरशाला(?)-
वायु्तम्भप्रतिष्ठास्थानाचतुरराधाराच्छिद्राकारात्‌ । वायु प्राणप्रमज्ञनम्‌ । उत्थाप्य
गुरूपदिष्टेन मार्गेणो्वं विनीय । स्वाधिष्ठानं पषटं चक्रं नामिप्मीपस्थं चित्रवर्णम्‌ ।
तरखिवारम्‌ । प्रदक्षिणीकृल्य वायुगूहमाधार उत्थापितं प्रादक्षिण्येन नीत्वा । पणि-
पूरके नामेरपरिग्रदेशस्थं दददरचक्रं गुरूपदिष्टेन मर्गेण गत्वा प्राप्य । ततोऽपि
गुह्पदिष्टेन मार्गेणानाहतचक्रे गते वतोऽनाहते द्वादशदलं चक्रं हदयपद्मपतमी-
पर्थं गुरूयदिषटमर्गेणातिक्रम्यातील गत्वा । विशुद्धे(्ौ) पोडदादठे च्चक्रे
कण्ठ्य चित्रवर्णे । प्राणानाधारादागतान्वायुमेदान्‌ । प्रण्रमत्रामिः पुशिक्षिता-
भिगुहपदिष्टामिनिरुध्यावरोधं त्वा तत॒ आह्ामाज्ञाचक्रं द्विदं श्रू॑धि
स्थम्‌ । अनुध्यायनयश्वदरच्छन्‌ 1 सरहखदरलक्रं चित्रवर्णं गुरूपदिष्टं मूर्स्थं
गच्छेत्तत्र गतस्ततो प्रह्मरन्धं ब्रह्मणः स्वयप्रकाशस्याऽऽनन्दात्मनो रूपटन्धो
रं सुषिरं कपल्पुरत्रयस्य संधिरूपं सहसदलकाभैकामध्यवति गुरूपदिष्ठं च पुषुन्ना-
अम्‌ । ध्यायन्विजातीयप्र्ययद्ुन्यं सजातीयप्रलयप्रवाहं कुर्वन्‌ ! ध्यानप्रकारमाह--
त्रिमाज्रिस्ोऽकारोकारमकारास्या विश्वतेनपप्ाज्ञायविनामूता मीयन्त आत्मपरा-
्षत्कारोपायत्वेनेति मात्रा यस्य ममकारादमिन्रस्य सोऽहं त्रिमात्रोऽहम्‌ । अहै सः ।
ईलयनेन प्रकारेण । एवमुक्तप्रकारम्‌ । स्ैदा निरन्तरम्‌ । ध्यायन्ध्यानं कुर्वन्‌ ।
निरपायं प्राप्यत इत्यत उपे(पाटयमाह--अथो यस्माननिरुपायो हंसो नादात्मा
स्यत्तसमात्‌ । नादमुक्तम्‌ । आधाराइुक्तत्‌ । ब्रह्मन्ध्रपर्यन्तं बरह्रन्ध.
कतं ततपयन्तं तदवपतानम्‌ .। श्ुद्धस्फटिकसंकाशः शद्धोऽरोषदोषशन्यः टिक
शुभम पाषाणः श्द्श्वापो स्फटिकश्ेति शद्धसरफटिकः । तत्पंकाशस्द्रर्णः । ध्याना-
थमयं वणः । स॒ उक्तो नादः । वै प्रसिद्धः । ब्रह्म देशकाखसतुपरिच्छद श्यं

हंसोपनिषत्‌ । ६०३

परमातमेत्युच्यते ॥ १॥ अथ हंस ऋषिरव्यक्तं गायत्री छन्दः परम-
हसो देवता^ षटंस्ययाऽहोराजयोरेकपिंशातिसदस्ाणि षटशतान्य-
धिक्षानि भषन्ति सयौय सोमाय निरञ्ननाय निराभासाय
तनुृक्ष्म भचोदयादिलग्रीषोमाभ्यां बौषदहदयाधङ्गन्या स॒करन्यासौ

स्वरूपं जगजन्मस्थितिर्यस्य कारणम्‌ । परमात्मा न तरस्य एवं कितु स्वषामहं-
बद्धा । इत्यनेन प्रकरेण । उच्यते कथ्यते विद्रद्धिः ॥ १ ॥

इदानीमनपामन्रं विवक्षुराह--अथ ध्येयखरूपकथनानन्तरम्‌ । ईंसोऽनपाम-
चरस्य । व्रुषिद्र्टा । अव्यक्तं न व्यक्तं स्ष्टमव्यक्तं गायत्री()चर्थः । छन्दः
खेच्छ्या फल्हेतुत्वात्‌ । दुःसाग्रणत्वाद्वाऽभ्यक्तगायज्येव च्छन्दःशब्दामिषेया । पर
महसः, व्यास्यातम्‌ । देवता प्रतिपाद्या प्राप्यश्च देवः स्वयंप्रकाशः । देव एव
देवता । बीजरक्लयोः संप्रदायगम्यत्वाद्विनियोगस्य त्वमिप्रायाधीनत्वादुेकय तत्सव देन-
दिनमन्ननपपंस्यामाह--षषूसंरूयया षटिषटिकात्मको दिवप्तः षोढा भिन्नः षट्त-
सिन्पंवत्सराहोरात्राणां प्रतिषरिकं गणनया संख्या षटूसंस्या(शषटिकाद्वयांशके तिस
हतं षट्राताधिकं) भवतीय्थः । कं बहुनाऽदोरात्रयोरहनि रात्रौ नेकविशति-
सहस्राणि स्पष्टम्‌ । षटूशतान्यधिकानि भवन्ति, सष्टम्‌ । इदा द्यद्विम-
रनितद्धत्करय न्याप्मच्रानाह -सूयौय सोय निरञ्जनाय निराभासाय ॥
सैः शोभनाया गतेरासक्यावबोधफटायाः कर्ती सोम उमया जीवत्रहमणेरेकत्वावगति-
रक्षणया पह वर्तमानः प्रियदर्ुनो वा निरतिशयानन्दरूपत्वाभिरञ्ञनो निर्गतमञ्ननम-
विद्याकारण यस्मात्स निरञ्जनो निरामापो निग॑त भमाप्ो कुपः संस्कारः प्रपश्चो
यस्मात्स निरामाप्तः । अत्र चतुध्यनतता चतुणीमपि स्वाहा नम इत्यादि यथापतभदायम्‌-
हारथा । अथवा । एवंभूतयतन्मय क्रियमाणं कर्मैलेतद्तया च प्रातिकूयस्य समग्रस्य
(मवेऽप्यस्य फठं मवेत्‌ । दृदानीं पशचाङ्गपक्षमुररीकृलाजपागायत्रीमचरस्य मन्रा्थमाह-
अतनुपूक्ष्म विदयते तनुः शरीरं स्थूरं पृ्षमनज्ञनं च यस्याप्राकतनुः । तत एव
ष्मो दुिजेयः । अतनुशरापतौ सूषमश्वतुप्मस्तस्य संनोधनमतनुभूक्षम । प्रचोदया-
इद्धि मवानेकये पररयतु. । इदानी षडजञपकषमा्रित्यऽऽह--अक्रीपोमाभ्पाम्‌,
अश्निरयमात्मस्वपं नयतीलभिः । पोमो व्यास्यातः । अश्चिश्च सोमश्वा्ीषोमो ताभ्यां
चतुथ्यीदानमुक्ता्थम्‌ । वौषट्‌ । स्वाहा वौषट्कारो मया करियमामिदं कमै मव्य
प्रीतिकरं भवतिः । हूदयाचङ्कम्यासकरन्यासौ हरयमाियेषां शिरःशिखाकव-
चनेबाञ्लाां ते ङरयादयः। अङ्धेषु षटपकतेषु नितरामखन्त क्षिप्यन्ते क्रियन्त इलयभ-

# एतद्र हमिति बीजं स हति शक्तिः सोऽमिति कीलकमिःयाधेकः पाठ उपरभ्यते।

६०४ श्रीशैकरानन्दविरचितदीपिकासमेता-

भवतः । एवं कृत्वा हृदयेऽ्टदले हंसमात्मानं ध्यायेत्‌ ॥ २॥
अग्रीपोमो पल्ा्वोकारः शिरो *विन्दु्तिेव्षषो रुद्रो, सद्राणी
चरणौ +वाद्रू कारशामिश्वोमे पाच भवतः परयत्यनाकारं च

रिश्ोमे पार्थ भवतः ॥ ३॥ एषोऽसौ परमहंसो भाङुकोयिग्र-
भ म ४ 1 भवति ३
तीकाडो येनेदं व्याप्तं तस्याष्टया हत्तिर्भवति पूर्वदले पुण्ये मति-

स्तेऽङ्न्याप्राः । डदयादिश्वापरावङ्गन्यापशेति द्दयाचङ्गन्याप्तः । करयोः संष्यङ्कटी-
करयोर््ापतो ददयाचङ्गन्यासश्च करन्यासश्च हृदयाचङ्गन्याप्करन्यापतौ । भवतः,
स्पष्टम्‌ । एवमुक्तेन प्रकारेण ऋष्यादिकरन्याप्तान्तं कृत्वा विधाय । हृदये
डदयकाप्ारसररुहे+ । हंसं बुद्धिप्राणमनरउपाधिकम्‌ । आत्मानं खयप्रकाश्ञानन्द-
रूपम्‌ । ध्यायेद्ध्यानं हूर्यात्‌ ॥ २ ॥

अग्नीषोमौ व्यास्यातौ । पक्तौ दक्षिणवामभागौ पक्षाविव पतत्रिणः पक्षौ ।
ओंकारः प्रणवः । शिरो मस्तकम्‌ । उरःस्थलं बिन्ुरौकारस्य पश्चमी मात्रा ।
भिनेनमुखः, चरिनेत्रो भगवानुमापतिभंखं यस्य॒ स॒ तिनेत्रमुखः ूसोमाश्नय
खीणि वा. नेत्राणि मुखे यस्य पत॒ चिनेत्रमुखः। द्रः; रुं दुःखं र
विनाशयतीति रः । शद्राणी रशद्रस्य मायी । चरणौ पदौ । कद्विविषं द्विभकार|
स्मा सं्रजञातमसंभज्ञातं च । कङ्तः कङकोऽत्र कङ्कपदज्ञो हं इवर्थः । कुयीत्‌ ॥
स्यष्टम्‌ । इत एतस्मादिमिधात्समाधेरनम्तरम्‌ । प्यति साक्षात्करोति । अनाकारं
च, आकारतीते सयज्ञानादिरक्षणे चकार आधारचक्रादीनां समुच्चयार्थः । अनाका-
रशवति पठे हेपो निराकारो मवतीति शेषः । िश्चोभे शि््य द्वे आपादमस्तकं
बतैमने । पाश, पक्षो । भवतः स्ष्टम्‌ ॥ २॥ |

प्रयक्षो बुद्धा हंसाख्य एष ज्ञायमानः । असौ परोक्षः शाचचैकगम्यः । पर
महसः, व्याख्यातः । भानुकोटिपरतीकाशचः सूर्यकोटिप्मानप्रभः स्वयंप्रकाश इय्थः।
इदानीं परिच्छेदं वारयति-- येन हंपामिननेन परमह॑मेन स्वयंप्रकाशेन । इदं विवि-
धदयव्दपरलयगम्यं साब्दमरत्ययम्‌ । उयाप्नमाकाशेनेव घटादिकमन्तवहिकृतम्‌ । तस्य
हस्य बुद्ष्युपाधिकस्य वस्तुतः परमहंमेनामित्रस्य । अषधाऽष्टपरकारा । दयपन्न-
स्या्टदलान्तः । हृत्तिगतिः ! मवति स्पष्टम्‌ । पूर्दछे टदयपुण्डरीकस्य पूर्वस्यां ।
दिशि स्थिते पत्रे वर्तमानस्य । पुण्ये दुमे कर्मणि सुसैकफले । मतिः,

* जिन्दुस्तु नेतरं सुखे खद इति पाठः । + एतदादि भवत इलन्तानि पदानि ग्याख्याृता
न गृहीतानि फ तु तत्स्थनेऽन्यान्येव गृहीत्वा तानि व्याल्यतानीति तदनुरोधेन मूठेऽपि कचि
त्ताति सन्तीयनुमयिते। ‰ अनागारश्च रिषटोमयपार्शरे इति पाठः । + अष्टदल इयस्य व्याद्यानं
युदितम्‌ । * एतदादिकानिचित्पदानि मूके नोपलभ्यन्ते तत्स्वानेऽन्यान्येवोपलभ्यन्ते ।

हंसोपनिषत्‌ । ६०५

राग्रेये निद्रारस्यादयो भवन्ति यामे क्रौर्ये मतिर्नश्॑ते पापे
मनीषा वारुण्यां ्ीडा वाय्ये गमनादौ बुद्धिः सौम्ये रतिप्री-
तिरीशाने द्रव्यादानम्‌ ॥ ४॥ मध्ये वैराग्यं केसरे जाग्रदवस्था
कणिकायां स्वपरं खङ्गे सुषिः प््रलयागे तुरीयं यदा हंसो

इदमेवानष्ठास्यामि नान्यदिति बुद्धिमवतीति रोषः । [ भ्ीप्रेये ] अआघ्नेय्यां दिशि
स्थिते दरे वर्मानप्य । निद्रारस्पादयः, निद्रा बाह्यानां शब्दादीनां श्रोजादीन्दिे-
रप्रहणह्पाऽऽर्स्यं सति सामर्थ्ये विषये च तदुपमोगपराखखत्वमादिशब्देन वैचिव्य-
करोधमूर्छादयो निद्रा चाऽऽर्स्यं च तदादयश्च निद्रारघ्यादयः । भवन्ति, स्पष्टम्‌ ।
यामे दक्षिणस्यां दिशि वतमाने दडे स्थितस्य । करये क्रूरो हिंछसतस्य मावः करयं
तस्मित्‌ । मतिन्रह्मणं हन्मीतयादिका बुद्धिः सति द्वैषेऽप्तति वा भवतीति रोषः ।
नैऋते नेरकत्यां दिशि वतमाने दे स्थितस्य । पापे परद्रव्यापहारे परदारगम-
नादौ च । मनीषा बुद्धर्मवतीति रेषः । वारुण्यां परथिमायां दिशि वर्वमाने
दले स्थितस्य । ऋ्रीडा राजाबलादिटीला । भवतीति रोषः । वाय्ये वायव्यां दिरि
व्वमाने दे स्थितस्य । गमनादौ गमने देशादिशन्तरपचारः । आदिशब्देन विष-
यपेवनादिकम्‌ । गमनं च तदादिश्च तस्िन्‌ । बुद्धिस्तत्र यास्यामि तदुपभोम्यं
वसय इत्यादिमतिभेवतीति शेषः । सौम्य उत्तरस्यां दिशि वर्तमने दे स्थितस्य ।
तिभीतिः) रतौ रागे योषिद्रमनरक्षणे स्क्चन्दनादिततेवाजन्ये च प्रीतिः प्रेमविरेषो
तिप्रीतिः । मवतीति शेषः । [ ईशाने, ] रेशान्यां दिशि वर्तमाने दे स्थितस्य ।
{व्यादानं खकीयस्य द्रव्यस्याऽऽदानम्‌ । वाणिज्यादिपुरःपरं खीकारो द्रव्यादानं
‡ब्धतेल्थः । भवतीति रोषः ॥ ४ ॥ |
मध्ये दटाषटकस्याम्तराठे वर्तमानस्य । वैराग्यं लोकद्वयविषयवतृष्ण्यम्‌ | भव-
गति दोषः । मध्येऽपि वतैमानस्य त्रेधा स्थितिर्मैवति तामुररीकृयावस्यात्रयमाह--
सरे कणिकायाः परितो वपमानं शु्रदलकारं केपरं तसिनवर्तमान्य । .जाग्रद-
स्था समनस न्दरयवाहयस्य विषयस्य अहणे भवतीति शेषः । काशिकायां
करै्राणामन्तग॑तस्थान उरते कनककुपुमामे विविषवाप्नानिते स्थितस्य । स्वञन
शरानसवापतनाप्रदरितविषयमोगः । भवतीति रोषः । लिङ्गे कणिकाया जपि मध्यपर-
विशे शे पृक्षमतमेऽनपरिणामे छोहितपिण्डे स्थितस्य । सुषिः; बाह्यन्तरविषयानुप-
परलम्भो मवतीति शेषः । पद्मत्यागे, अष्टरठस्य सकेप्रकरणिकाटिङ्गप्य टद्यपद्मस्य
त्यागे नाहमतरासि तु सर्वत्र पर्वात्मको देशकाल्वस्तुपर्च्छेदशुन्यः खर्यपरकाश
भानन्दात्मति बुद्धा परित्यागे । तुरीय संस्ायून्यमप्यवस्थानं जागरणखभनषु-
पापक्षया चतुर्थं भवतीति रोषः । यदा यस्िन्कहे । दंस; कती भोक्ता प्रमा-

६०६ श्रीश्करानन्दविरचितदीपिकासमेता-

नादे विलीनो भवति तदा तुरीयातीतयुन्मना जपोपसंहार
इत्यभिधीयत एवं सर्थ॒॑दंसवदा्स्मान्मनो विचारयतेऽस्यैव
जपकोय्या नादमनुभवति % स च दशविध उप जायते चिणिति
थमश्चिण्विणिति द्वितीयो घण्टानादस्तृतीयः शहनाद-
शतरथः पश्वमस्तच्रीनादः पष्टस्तारनादः सप्तमो वेणुना-
दोऽ्टमो भेरीनादो नवमो मृदङ्गनादो द्म मेघनादो

तेत्यादिवुद्धिमाञ्जीवः । नादे ध्वनिविरोषछवल्पे ध्वन्यस्तमयस्थाने वाञ्मनप्तातीते .पर-
मालनि । विीनोऽहं मुक्तरूपानन्दात्माऽसपीत्येतद्दधेरप्यमवेन केवलं स्वय॑भ्र-
काशेन सयेणेदमित्थमिलयनोपम्यमावेनावस्थितो विनः । भवति । स्पष्टम्‌ ।. ततः
सषैबटध्युपरमावस्थानम्‌ । तुरीयातीतं तुरीयमुक्तरूपं वुद्धिविरेषपहितमतोऽशेष-
ुद्धिराहित्येनातीतं व्यतिरिक्तं भवति पुण्यगत्यादिरिङगः परवदलेऽवस्थानानि ज्ञात्वा.
तुरीयातीतपर्थन्तं प्राप्युयद्विविधैः साधौैरतःपं प्रपतव्यामावादरोषपुरुषार्थपरिसिमाेः
कृतङृत्यतेत्युपपन्नम्‌ । उन्मना उद्धतमपगतं मनोऽहं ब्रह्मास्मीति सताक्षात्करेण
यस्य पर उन्मनाः । जपोपसंहारः, अनपानपस्योन्मनस्त्वमुपपरंहारः सरमास्ियीवन्म-
नसरोऽवस्थानं तावजञपः करणीय इत्यः । इति, अनेन प्रकरेण । अभिधीयते
कथ्यते विदवद्धिः । +ए्वमुक्तेन प्रकरिणा्ीषोमादौ पक्ादिबुद्धिकरणेन (द
समाध कुर्वनदंसथशाद्धसबडेन । उन्मना यस्मात्तस्मात्ततः । मनो रने विक्षि
सकषायमित्यादिरूपम्‌ । विचायते षिद्वादिः प्रतिपक्षं विचिन्त्यते । अस्थैव
जपामन््स्येव न त्वन्यस्य । जपकोव्या कोटिसंख्याकेन जपेन । नादं विचि
ध्वनिं खड्दययुण्डरीके । अनुभवति, स्पष्टम्‌ । स चोक्तो नादोऽपि दशि
दशप्रकारः । उपजायते तामीप्येनोत्पच्यते । ताननुकरोति ! विण. , नादानुकरण
मित्यनुरणा्थः । पथमः, स्पष्टम्‌ । विण्चिणनादातुकरणम्‌ । इति, अनुकरणार्थः
द्वितीयः, स्ष्टम्‌ । पण्टानादो वण्टाघ्वनिवन्नारो घण्टानादः । तृतीयः, स्पा
म्‌ । शनादः शङ्कध्वनिवक्ादः । चतुथः, स्पष्टम्‌ ; पृश्चमः, स्पष्टम्‌
तश्रीनादो वीणाध्वनिवन्नादसलच्रीनादः । षषः, स्पष्टम्‌ । तालनादस्ताः
ध्वनिव्नादस्ताटनादः । सप्तमः, स्पष्टम्‌ । वेणुनादो वंशध्वनिवन्नादो वेणुनादः
अष्टमः) स्पष्टम्‌ । भेरीनादो मेरीमण्डध्वनिवन्नादो मेरीनादः | नवमः, स्पष्टम्‌
मृदङ्गनादो मृद्ग्वनिवन्ञादो मृदङ्गनादः । दशमः, स्पष्टम्‌ । मेषनाः

* अनुभवद्येवं स्वं हंसवशान्नादो दशविधो जायत इति पाठः क्चित्‌। + मुरु एवमिलयस्य
सवैमियभिकं पदमुपलम्यते । । ।

हंसोपनिषत्‌ । ६०७
नव॑ परिलयल्य दशममेवाभ्यसेत्‌ ॥ ५ ॥ तसिन्मनो!
विने मनसि शाते सेकलपविकस्ये दग्धे पुण्ये पापे सदारि-
वोऽहं शक्त्यात्मा सवैत्रा्सितः #शान्तः भरकारयतीति
वेद््चन भवति वेदवचने भवति ॥ ६ ॥

इत्यथथवेदे दंसोपनिषत्समाप्ना ॥ ३३ ॥

--_____________`________

प्ावनिवनरादो मेघनादः । न चैवं दद्ञापि नादा अम्यप्तनीया इत्याशङ्कय नेत्याह ।
ध म नवपंस्यापूरकं चिणित्यारम्य मृदङ्ञनादपरयनतं नादकुटम्‌ । परित्यज्य सवै- ,
त्त्यक्त्वा । दशममेव मेषनादमेव गुरूपदेशक्रमेण हपध्वनिं स्षैतिरस्कारकारण-
भभ्यतेदाविभैवेत्‌ ॥ ९ ॥
` ' ,तंस्मत्तस्मिसोषनाद आनन्दात्मनि विशवव्य्ति स्वयंप्रकाशे । पमनोषिछीने ।
नपि नामरूपकरमविहीने नठराशाविवोदबिन्दौ सति । कारणामावात्कार्यामाव इत्याह--
मन॑सि सेकलपविकल्मकारणे । गते मेषनादातपंज्ञानशिदग्वे । संकरस्पविकरप,
इदं मे स्यादिलादिः सैक्पः 1 इदमिदं नेलादिविकल्पः । संकल्यश्च विकल्पश्च पक-
स्पविकस्पं तसिन्दग्धे भ्मीकृते सेकंपविकपयोरमावातुण्यपापयोरप्यमाव इत्याह
म श्मदेत दम कर्मणि । पपे दुःखहेत विपरीते करमणि दग्ध इति देहरटीपर-
न्यायेन पृण्यपापाभ्यामपि संबध्यते । ततः किमवशिष्यत दृद्याह-सदाि-
ह्‌, कार्येऽपि मङ्गटहटप आनन्दात्माऽहम्‌। एतदेषं येन रूपेणावस्थितं स्यात्त-
-शतिराह--शक्लाता शक्तिः खयप्रकादा पैवाऽऽत्मा खरूपं यस्य स॒
व्यातम । सर्वत्रावस्थितो देशकाटवसतुपरिच्छेदशून्यतेनावस्यानं गतः। शान्तोऽ-
पतत्सं्कारहीनसेन सरवोपद्रवरहितः। प्रकाशयति खात्मन्यध्यस्तमविद्याततका-
तं प्र्याययति खातमरूपेण। इत्यनेन प्रकारेण वेदवचनं वेदस्य मगवतः पषै्ञस्य
,मज्ञालपं वाक्यम्‌ । भवति सष्टम्‌ । अम्यप् उपनिषत्समाप्यषः ॥ ६ ॥

1२1
॥

# एतद्रे श्रमे चि्षिणीगात्र द्वितीये मात्रभज्ञनम्‌ । तृतीये स्वेदनं याति चतुथ कम्पते

“रः । परमे सवते तु षषेऽमृतनिभवणम्‌ । सपमे गूढविज्ञानं परा वाचा तथाऽमे । अद्यं
पम देहं दिव्यक्वस्तथाऽ्मलम्‌ । दशमं परमं ब्रह्म म्वे्रह्मास्मसंनिधौ * इति शरेकत्रयमधिकं
_ 5 उपलभ्यते तच्च नारायणङ़ृतदीपिकायां व्याद्यातम्‌ । † मनो बिरीयत इति पाठो दस्यते
चित्‌ । # एतःपदं नोपलभ्यते । + इदं पदं कचिन्नास्ति । » एतदादिमन्धस्थाने कि्सवयं-

ज्योतिः शुद्धो वुद्धो निलो निरञ्जनः शान्तः प्रकाशत एति । ॐ वेदभवचनं वेदप्रकचनमितीति पाठ
उपलभ्यते । ।

६०८ श्रीशकरानन्दबिरचितदीपिकासमेता-

वेदान्सिद्धान्त्तमाश्रयेण व्याख्या कृता भ्रान्तिनिवारणार्थम्‌ ॥
मच्राणि योगाश्च मवन्ति नृणा मुक्ये यथा ब्रह्मणि बुद्धिरेवम्‌ ॥ १ ॥
जह्यात्मबोधात्खमृतेन किचिन्माया पिशाची प्रतिबोधहच्री ॥

सवस्य जन्तोस्तत एव रोकाक्तदेकविश्वः सपराभवन्तु) ॥ २ ॥

इति श्रीमत्परमहंसपरि्रानकाचायनन्दात्मपूञ्यपादशिष्यस्य श्रीशंकरा-
नन्दभगवतः कृतो हंसोपनिषदीपिका समाप्ता ॥ ४० ॥