11;

१ ।

क ७ ५

आनन्दाश्रमसंस्कतम्रन्थावटिः ।

ग्रन्थाङ्‌ः ३९

देतरेयत्राह्मणम्‌ ।

श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्‌ । ( तत्रान्विमपश्चम्यादिपञ्चिकाचतुष्टयमितो द्वितीयो भागः )

एततपुस्तकं वे° शा० रा० रा० काञ्चीनाथश्चघ्ी आगाशे इयेतेः संसोधितम्‌ । तच्च हरि नारायण आपटे इयनेन पुण्याख्यपत्तने

आनन्दाश्रमयुद्रणाद्ये

आयसाक्षरैमृद्रयित्वा प्रकाशितम्‌ ।

श्ालिबवादनक्षकाग्दाः १८१८ लिस्ताब्वाः १८९९

८ अस्य सर्वैऽधिकारा 'रानशासनानुपतारेण स्वायत्तीकृताः ) वक प्रये रूपकपन्कम्‌ ।

अथ पञ्चम्याद्यन्तिमपञ्चिकाचतष्टयान्तगत- विषयानुक्रमः।

पषटङ्काः पष्टः एकविश्नोऽध्याय ५४२| ऋभुदेवताकसूककद्भयविधानादिग्रकथनम्‌ ५९१ दादश्चाहान्तगेतनवरात्रस्य तृतीयाह- उक्कसुक्द्रयप्रशंसाथे नाभनेदिषटोपा-

निरूपणम्‌ , वेदनपरशंसा ... ,.„ ५४३ |ख्यानादिप्रकथनम्‌ = “~ „~ --* ५९२ भाज्यराज्ञविधाना दिकथनम्‌ .,. ५४४| भआमिमार्तश्नप्रतिपत्सूक्तविधानादि प्रडगदाल्ञविधानादिकथनम्‌ ... ... ५४६ प्रकथनम्‌. „^ =.“ = = ५९८ निष्केवल्यदाज्ञगतस्तोत्रियानुरूपप्रगा- व

यविधानादिकथनम्‌ ... ५४८ जरयोर्विश्चोऽध्यायः ६०० निविद्धानीयसूक्तविधानादिप्रकथनम्‌ ५४९ सप्तमाइगतमन्राठि्ादिप्रकयनम्‌ ... ६०० वैशवदेवशल्ञतृचद्रयविधाना दिकथनम्‌ ५५० | आज्यराज्ञविधानादि प्रकथनम्‌ ... ६०१ ऋञदेवताकसूकतानतरविधानादिग्रदरो भ्रउगरल्ञविधानादिप्रकथनम्‌... ,.. ६०३

चम्‌ ५५१| अष्टमाहगतमश्रलिङ्गादिग्रद्रनम्‌, भा- बहुदेवताकमूक्तान्तरविधानादि ° ५५२ |ज्यशज्ञविधानम्‌... ... .<~ ... ६१२

जातवेदोदेवताकसूक्तविधानादि -*“ ५५३| अ्रउगराल्रविधानादिप्रकथनम्‌... ... ६१३ चतुथे न्यङ्‌ खविधानादि +° ५५५ भरत्वतीयशल्ञे तुल्यशच्क्रृप्टयाख्यलि- चतुयोदविष्ानादिकथनम्‌ ~. -. ५५८ [ङोपेतमश्नविधानादिप्रकथनम्‌ ... ... ६१४ आज्यदास्रबिधानादिग्रदश्षेनम्‌ ,, ५५९

प्रउग्ङ्जविधानादिष्रदश्लेनम्‌... ,,. ५६१ ॥ मरत्वतीयराज्ञप्रतिपद्विधानादिग्रदरीनम्‌ ५६२ चतुर्विशोऽध्यायः ९६२१ नयूङघसशितवैमदसूक्तविधानादिग्रदेनम्‌ ५६५| नवमाइगतमच्ररिक्गादिपरददीनम्‌ ... ६२१ जतयेदोदेवताकसूक्तविधानादिग्रदशंनम्‌ ५६८| अआज्यशजञपरजगशललयोधिधानादिपरदशेनम्‌ ६२२

मरत्वतीयशच्लक्टृप्तिलिङ्गादिमददौनम्‌ ६२३ दर्विकोऽध्यायः ५६९ |दिरद्नम्‌ `` .. तं 1 नवरात्रपिश्षया पञ्चमस्य मध्यमग्यहापेः दशमेऽहनि मानसम्रहाय प्रसर्षणविधा- क्षया द्वितीयस्य चाहो विधानादिग्रदशैनम्‌ ५६९ नादिप्रकयनम्‌ ... .. ६३३ भाज्यदान्नप्रउगरदाल्रयोर्वधानादिप्रकथः होतु सर्पराज््या शपनादध्वं चतुर्होत्‌ नम्‌ ५७१ | मच्रविधावादिकथनम्‌ ... „,. ... ६३७ ०० ५५५ चतुरधोतुमच्रव्याख्यानार्थमाहावविधा- धष्टाहगत नुन ्ेषविधानादिप्रकथनम्‌ ८5 ५७९ त ५ षारुच्छेपीयच्छन्दस उपाख्यानेन प्रह॑सा ५८३ बष्टाहविधानम्‌ =... + ,., धुण पञ्चविंशोऽध्यायः ६४७ आज्यदाल्ञविधानम्‌ ... ... ... ५८५ | अभिदोत्राभिधानार्थं सायकालिशयज-

भ गशज्ञविधानादिप्रकथनम्‌ ... ५८६ | मानकतैव्यत्रिधानम्‌ = „^+ ,. ( --+ ६४७.

२ रेतरेयत्राह्मणभाष्यान्तगेतविषयाणाम्‌-

पृषटाङ्काः

भ्रातः कालिकयजमानकतेज्यबिधाना- दिकथनम्‌ ॥ । मश्नपवैकम्निहो्रवैकल्यनिमित्तप्राय- श्वित्तविधानादिप्रकथनम्‌ ८ दोहनकाले ध्वनिकरणे प्रायधित्तविधा- दुष्यमानक्षीरस्याभिद्योत्या स्थानचल- नेन भमौ पतने प्रायधित्तविधानादिप्रदशे- नम्‌, अमनिहोतप्रकषंसा्थं भावनारूपहामादि- ्रददोनम्‌ छ 2 अनुदितदोमनिन्दोदितदोमस्तुतिप्रारम्भ प्रातःकाल उदितदोभविधानादिप्रदहे नम्‌, इष्टान्तकथनयुतं यज्ञगाथोदाहरण- यतं च ,,. अनदितदोमं निन्दितं गाथोदादरणम्‌ , उदितदोमोत्कर्षाथमादित्यदेवताप्रदसादिप्र- कथनमुदितहोमनिगमनं च॒ *. प्रकारान्तरेणानुदितहोमनिन्दोदितदोम ्रहंसा च ह न्याहृतित्रयसुशिक्थनम्‌ .*. प्रणवोत्पत्तिकथनम्‌, भायथित्तविधा- नार्थमुपयुक्तभ्रजापत्युपाख्यानम्‌ बरह्मयज्ञवरेवतायज्ञप्रददोनम्‌ , प्रभ्नोत्त- राथ्यां प्रायशित्तविधानम्‌ भरभ्नोत्तराभ्यां ब्रह्मत्व निणेतुमुपक्रम बरह्मणो मनसा वैकल्यराहिद्यानुसंधानवि- धानम्‌ .,. बरह्मणो सौनं विधातुं वारव्यवदारे षाध- प्रददौनम्‌ , ब्रह्मणो मीरविधानम्‌ चोयोतरकथनपूवैकं बरह्मणः कतेन्यवि- हेषविधानम्‌ =, ० ० ~

षट्विक्षोऽध्यायः ब्रह्मणः कृतैग्यविधानेन प्रावस्तुदबुदिः स्थस्तस्याभिष्टोमे कतन्यं विधातुं देवसत्रो

पाख्यानम्‌ =,“ प्राषस्तुदतिमो भराग्णामभिष्टवविधा-

„ ६५०

„ ६५१

° ६५३

„ ६५८

° ६६८

° ६६५ | धनभतग्विधानादिनिरूपणम्‌

+ ६७१

६५७२ | नः परिधानीयाप्रदशेनम्‌. ..

६५७७

पष्टाङ्काः

मम्‌ , अ्दवृत्तान्तस्य लोकम्रसिक्छा द्ढी- ६४८ | करणम्‌ , अभिष्टवकाठे प्रावस्तुत उष्णी- मेण नेत्रवे्टनविधानम्‌ ।

देवानामभिश्टवङ्तपापशान्तिप्रददोमम्‌, वेदनप्रशंसा

प्रभ्रोत्तराभ्यामभिष्टवगतक्संख्याविधा- नादिप्रदक्त॑नम्‌ ..

सुब्रह्मण्याख्यतस्विजः कर्तन्यादिनिरूप- णम्‌ ६ आम्रीघ्र्त्वक्रतेन्यविघानम्‌ , पात्नीवत्‌- ६५५ ग्रहे सोमस्याम्ने वीदीयनुवषट्‌कारनिषेष पात्नीवतग्रहभक्षणे देरविधानादिनिरूपणम्‌ ६ ८५

६७८ ६५९ ६०

६८३

सप्विक्षोऽध्यायः ६८६ मैत्रावरुणब्राह्मणाच्छंस्यच्छावाकनाम्नां होत्रकाणां शल्ञाणि विधातुं देवानामाद्या- ६१ | यिका, मैत्रावरुणव्राह्मणाच्छंस्यच्छावाक-

दाज्रविधानादिनिरूपणम्‌ ,.. = = ६८७

-* ६६५ ैत्रावरुणादिहोत्रकाणामह गणेषु दाज्ञेषु ०० ६६५ | प्रकारदिदोषविधानादिमिरूपणम्‌... °.

६९० उक्कटोत्रकाणामारम्भणीयर्गिविधानादि- निरूपणम्‌ ,.. .. मेत्रावरुणादिदोत्र काणां श्षल्लसमापिसा-

५. - 4९३ परिधानीयां स्तोतुमूपक्रमः, मैत्रावरुणस्य

परिधानीयाविरेषप्रददांनम्‌ .., ६९६ सवनद्रयेऽच्छावाकस्य भ्रकृतिविकक्षण-

परिधानीयाद्रयप्रददोनम्‌, ब्राह्मणाच्छंसि-

„ ६९७

६९५

मैश्रावरुणन्राह्मणाच्छंस्यच्छावाकानां

६७३ | तुतीयसवनगतपारिधानीयाग्रदौसादिप्रद-

रंयम्‌ ।॥ 8.8 । ® 9 @ @ 9 8.8, ® ६ प | 4

अष्टाविज्चोऽध्यायः उन्नीयमानसृन्त विधानायेमुपक्रम

७० १

»* ०१

६७७ | देवताद्वारा ऋक्प्रशंसा, खन्दोद्राराप्रशंसा

ऋक्संख्याद्रारा प्रशसा, माष्यंदिनसवने$-

~ - ==> - ८

अनुक्रमणिका । हे

पष्टाङ्काः पृष्ठाङ्काः सावि देवं गो ऋजीकमन्ध इति सूक्तगत- दिन्द्रावरणादिशज्ञाणां छन्दोदैवतविष- द्चसख्यग्विघानम्‌, तृतीयसवन इदो यप्रश्नोत्तरादिम्रदशेनम्‌ ,.. ७२२-७२७ यात शवसो नपात इति सृक्तगतनवसं- ध

स्याकरिवधानम्‌ ध „ ७०२ एकोन्निश्चोऽध्याय १ ७२८ उन्नयिमानसू्केषु मतद्रयाभिधानपुरः- अहगेणेषु होत्रकाणां माध्यंदिनीयशज्ञ- सरं प्रथममतप्रज्ञंसा द्वितीयमतनिन्दा च ७०३ कृतिवचनायं वििताथेमनूद्य पररंसा, अ- परमते दोषं दरोयित्वा स्वमते गुणप्रद- भदेऽपि प्रयोगैक्येन सांतदयस्य दष्टान्तेनो- शनपुवंकं स्वमतनिगमनम्‌, ्रस्थितया- पपादनम्‌ ,.. ७२८ ज्याविषयचोयोद्धावनम्‌ ०५५ ०५ ७४ भित्रावरुणयाज्यायामैन्रत्वसंपादनम्‌ , पोतयोज्याया देन्दत्वप्रदशैनम्‌ ०० ७०५ नेष्ट्यज्याया देन्दत्वसंपादनम्‌ , आम्री- प्रयाज्याया देन्दत्वसंपादनम्‌, अच्छावा- कयाज्याया रेन्दत्व्पादनम्‌, संपादितै- नत्वनिगमनम्‌ , तद्रतच्छन्दः मरशंसा ... ७०६

माध्यंदिनीयशज्ञक्ट्ि विधाना देव- घ्याख्यायिका, साम्यप्रयोजनस्य दष्टान्तेन प्रदशैनम्‌, संपातनामकमू्तानामाख्यायि- कया प्रददौनम्‌ ,.+ = ~ „= ७२९

सक्तान्तरसृष्टिप्रदशेनम्‌ ... ° ७३०

भरद्राजवतिष्टनोधस्सुक्तकथनम्‌ , अ-

ष्यदिन हीनसुक्तविधानम्‌ ५ ५७३१ म उन्नीयमानसूष्कविधानम्‌ ,देव- अदीन सक्तोदाहरणम्‌ , अच्छावाकविष- ताद्रारा छन्दोद्वारा च ऋक्मररंसा, आक्षे यभ्रश्रोत्तरे ४ ,,, ७३२ परसमाधाने ००० ००० ००० ७०७ आवृत्तिरदहितेष्वदस्सु पू्वोक्तसूष्कदांसन परस्थितयाज्याविधानादिकथनम्‌ ७०८-७०९ | गरहञ॑सा ... ७३३ तृतीयसवन उन्नीयमानसृुक्कविधानम्‌ , र्वो्कसंपातसूक्तविनियोगादिप्रदरनम्‌ ७३४ तृतीयसवनगते पवमानस्तोत्रे चोयोद्धा- | अतिदिनशं्नीयसूक्त विधानम्‌ , दिन- वनम्‌ °. ° == ०० ०. ७१० | विद्येषृगतानामतिदिनगतानां च सुक्तानां

उष्कचोद्यो्षरम्‌ , प्रकारान्तरेण चोयो- मित्वा प्रशंसा ० ° ७३५ तरे ०. ०० = "न ,. ७११| पृषटटथषडहस्योत्तरस्मिज्यहे कासांचिद-

भ्रस्थितयाज्याविषये चोंयोद्धावनम्‌, चामावापविधानादिकथनम्‌ .,.. .. ७३६ पैत्रावरुणयाज्यायामाभेवत्वप्रदरनम्‌ ... ७१२| त्रत्रावरणस्य॒स्वकीयसृक्तस्य पुर- ब्राह्मणाच्छंसियाज्यायामाभेवत्वसपाद्‌- स्तात्प्रतिदिनं सथोदजात इति सृष्कदौस- नम्‌, पौतृनेष्टरच्छावाकयाज्यास्वाभेवत्व नविधिः, उक्तसृष्तमप्रशंसा °“. „ ७३७ भदचेनम्‌ ०० ००० - ७१२| ऋषिरेबन्धेन पुनः प्रशंसा, वेदनपुवं स्रीध्याज्यायामाभेवतवग्रददानम्‌ , कानुष्ठानग्रक्षसादिकथनम्‌ , ब्राह्मणाच्छंसि उक्तार्पोपसंहारादिकथनम्‌ ... =“ ७१४ | सुक्तविधानादिकथनम्‌ °. - **“ ५३८ होत्रकाणां भस्थितयाज्याः सवनत्रयेऽ- अच्छावाकसुक्तविधानादिकथनम्‌ ७३९-७४० भिधाय परस्परं साम्यं वैषम्यं च षिवेत्तु प्रगाथन्रयविधानादिकथनम्‌ ७४१-७४४ भरश्नोद्धावनं, तदुत्तरं च, भ्रस्थितयाज्या- मेत्रावसुणेन प्रतिदिनं स्वकीयसूष्तादौ वैषम्यप्रद्ानम्‌ , उपपादितसाम्योपसंहयारः ७१५ | पटनीग्राया अप्रा च इत्यचः शंसनविधा- दो्रञेषु चोयान्तरोद्धावनादिकथ- नादिकथनम्‌ .,* ,„ ., ७४५

बम्‌ „न न, ... ७१६-७२१| ब्राह्मणाच्छंभभिन ऋगन्तरविधानम्‌ , अ-

छ ेतरेयत्राह्मणभाष्यान्तगैतविषयाणाम्‌-

एष्ठाङ्काः एष्ाङ्काः च्छावाकस्यानुकूलगैन्तरविधानम्‌, परिधा- नाराद सीदहसने विशेषविधानम्‌, रेभी- नयिक्स्तुल्यथमुपक्रमः -.~ ,*. ., ७४६ | शेसनविधानादिकथनम्‌ ,.. ... ,.. ७८१ दष्टान्तद्वयेन परिधानीयाप्रशंसनम्‌ ... ७४७| पारिक्षितीरंसनविधानादिकथनम्‌ ... ७ <२ अदीनयुक्ति विमुकिकथनप्रतिज्ञा ब्राह्म- कारव्यादोसनाविधानादिकथनम्‌, दिशां- णाच्छंसिनः परिधानीयामुपजीन्य कतु- कपिरंसनविधानादिकथनम्‌ ... ... ७८३ योगविमोकम्रदरंनम्‌, मेत्रावरुणस्य परि- जनकल्पाशांसनविधानादिकथनम्‌, इन्द्- धानीयया योगविमोकप्रदश्चनम्‌ ... ... ७४८ | गाथारेसनविधानादिकथनम्‌ ,,. ... ७८४ यथोक्योगविमोकन्ञानप्रशंसा, अहः- एेतदाप्रलापशंसनविधानम्‌, एेतदप्रलापं समूहमपेक्ष्य योगविमोकादिप्रददौनम्‌ ... ७४९ | स्तोतुमाख्यायिकादिकथनम्‌ ... ७८५-७८७ उभयीभिः परिध नस्य ट्टान्तेन प्रशं भ्रवरहिकारसनविधानादिकथनम्‌ ,.. ७८८ सादिकथनम्‌ ... = ५५०| आजिज्ञासेन्याशंसनविधानम्‌, प्रतिरा- पृष्टथषडहस्य षष्ठेऽहनि पिष्ष्याख्य- धाख्यमश्रशंसनविधानम्‌, अतिवादाख्यम- शसनक्कतिसूक्त विधानार्थं देवानामाख्यायिका ७५१ | चरर सनविधानम्‌... ... ७८९ नभाकदृष्टञ्युचविधानम्‌, तदुदाहरणं च ७५२ देवनीथशंसनविधानम्‌, देवनीयप्रशंसा- उष्कञ्युचदिल्पस्वरूपविधानं तद्धि यमाख्यायिकादिकथनम्‌ ००, ७९०-७९२्‌ शदनं च ५ ,,. ,.. ७५३-७५६| अङिरसां भूमिपरिव्यागश्रसङ्गेन परित्य-

दुरोहणरसनविधानं फल्विरेषायैन्द्र- कदक्षिणाप्रहणप्रतिषेधकयनम्‌, प्रमादात्पु- सूक्ते दुरोहणशंसनविधानादिकथनम्‌ ७५७-७६३ | नः अतिग्रह कतेन्यभ्रदशेन्‌ , प्रासङ्गिकं परिसमाप्य दक्षिणान्तरं दरौयन्रुपाख्या-

नस्य देवनीथोपयोगकथनम्‌, ,, .,, ७९३ 3 ‡ तरिशोऽ "पाय ७६४ देवनीथस्य सप्तदशपदानां व्याख्या-

एष्ठथषडहस्य षष्ठेऽहनि शिल्पनामक- नध 9 +. . ७९४-७९६ शजरविधानादिकयनम्‌ .. ° ७६४- ०६६ भतेच्छच्छसनविधानादिकथनम्‌ ... ७९७

मैत्रावरुणस्य वालखिल्याख्यशिल्परा- भदनस्वाविषानादिषवनम्‌ ,.५९८-८०१ लविधानादिकथनम्‌ ११. @ ०9 \9 ६ ६9६१ \$ ©

ब्राह्मणाच्छंसिकश्चज्ञविधानादिकथनम्‌ ... ७७१

अच्छावाकराल्नविधानादिकथनम्‌ .,.. ७७२ एकत्रिंशोऽध्यायः ८०२ उक्तानां चतुणौ शिल्पानामेकस्मिन्नहनि पदुविभक्तिकथनम्‌ ... ... ८०२-८०३ भ्रयोगसहभावव्रिधानम्‌ ... ,.. .,. ७७३|। पञ्युविभागसंख्याप्रहंसा ..~ ,,, ८०४ रित्पेष्वेव कंचिद्विशेषं वक्तमाख्या- पदुप्रशंसा, प्रकारान्तरेण विभाग- यिका . ,.. ७७४-७७६ | निन्दा, पञ्युविभागस्य तदुद्रधमहर्षिद्रारा ` शवत्सरसतरे यदहरभिष्टोमसंस्थं विश्वान भ्रशसा ०, ०० ०० ०० ०० «ण्य्‌ दाख्यं तत्र शिल्पानां शल्राणां श्रप्तिः पवे- ब्रम त्राभिद्िता तद्धिषयचोयपरिदारादिकय दात्रिशोऽध्यायः ८०६ नम्‌ *** ७७७-७७८ | आदहितान्नेः सद्यादिनात्पवैदिने मरणे

कन्तापसृक्तविधानाथमितिदासकथनम्‌ ५५७९ | प्रश्नोत्तरे, आदिताभेरधिध्रितेऽभिहोत्रे वेदनप्रशंसा, कुन्तापसूक्तग्तारिवधानम्‌, सान्नाय्ये वा हविः वाऽधिभ्नितेषु मरणे तद्रतकैष्रषसा च... .,. ,.. ,,„ ७८० | प्रश्नोत्तरे ५ „ ८०६

क्व ¢ गीषे गाह मिरे ष्पराकषगरीकष्षेषणौषशिषषिि पि पिं

अनुक्रमणिका ।

पृषटाङ्का आहित्ताभरेरासनेषु हविष्षु मरणे प्राय-

धित्तप्रभ्रोत्तरे, प्रवसत आदहितामेमरणे

प्रभ्रोत्तरे ६ ००० ०५७

परेतास्थिविनाशे कतेन्यकथनम्‌ अभिहोत्या धेनोर्दोहनकाल उपवेहाने

प्रायधित्तकथनम्‌ , अभिहोत्या घेनोर्दोहिन-

काठे तया श्चब्दकरणे भ्रायाश्वेचक्थनम्‌ दुह्यमानाया धेनोः स्पन्दने प्रायधित्त-

क्यनम्‌, नानाविधप्रायश्ि्तकथनम्‌ ८ १०-८२३ अपतनीकाभिदोत्रविषये प्र्रोत्तरादिवि

बेचनम्‌ ,,. ,,* ८२४-८२९ मानसाभिदहोरस्य प्रश्रोत्तराभ्यां प्रददी-

नम्‌, अभ्ावनुद्धुत आदिस्य उदितेऽस्त॑गते

क़ प्रायशित्तकथनम्‌ „ ८३० पुननांनाप्रायश्ित्तकथनम्‌ ,..८३१-८३४

८०९,

रय्धिञ्ञोऽध्यायः ८३४ इरिशन्द्रोपाख्यानारम्भः, दरिशन््रस्य

नारदं प्रति एकया गाथया पुत्रफलविषयकः

प्रषः, नारदस्य दहाभिगोथाभिः पुत्रफल-

विषयकं प्रत्युत्तरम्‌ ,०.८३५-८३८ इरिषन््रं प्रति नारदस्य पुत्रप्राप्ययं

बरणं राजानमुपधावेत्युक्किः ०० ., ८३९ पुत्रयजनप्राथेनया वरुणप्रसादाद्धरिशव-

गस्य पुत्रप्रापिः, पृत्रप्राप्ती हरिशवन्दं

प्रति पुत्रेण यजस्वेति वरुणेनोक्ते पुत्र

निदक्ञे जाते त्वा यजा इति इहरिश्वन्दोक्किः,

दशटदिनात्परं वरुण आगते दन्ता न्वस्य

जायन्तामथ त्वा यजा इत्युक्तिः „ ८४० दन्तोत्पतत्यनन्तरं वरुणे प्राप्ते दन्तपत-

नानन्तर त्वा यजा इति हरिशधन्दोक्तिः,

दन्तपतनानन्तरं प्राप्ते वरुणे यदा ॒पुन-

दन्ता जायन्ते तदा मेध्यो भवेदनन्तरं

त्वामनेन यजामीत्युक्किः, पुनदैन्तोत्पत्ता-

वामते वरुणेऽयं युद्धादिकुशल्मो भवत्वन-

न्तरं तेन यामं करिष्यामीत्युक्तिः, पत्रे

युद्रादिङुश्षङे जाते वरुणे प्रापे यजामी-

५

पष्ठाङ्ाः त्युक्त्वा हरिश्न्द्रकृतं पुत्राय पुत्रयजन- संकल्पकथनम्‌ ... ५ 1 ~ +| पितुवचनश्रवणानन्तरं रोहितस्य धनु- रादायारण्यगमनम्‌ , वरुणकोपाद्धरिश्च- नद्रस्योदरोत्पसतिश्र वणानन्तरं रीहितस्या- रण्याद्वामगमनप्रवृत्तिः, तं प्रति पुरुषखूपे- न्रस्योक्तैः „ ८४२ इन््रोहितयोः संवादे द्वितीयादिषष्टान्तप- यौयप्रदशोनम्‌ , ८४३-८४४ अजीगतैरोहितसंवादप्रदर्शनम्‌ .,, ८४५ शुनःशपसदहितपुत्रागमनादुध्वेकालिकवु- तान्तप्रदशेनम्‌ , हरिशन्दस्य राजसूयानु- छानप्रदद्ैनम्‌ ,.. ,, पितुरजीगतंस्य शुन ःदोपविश्सनप्रवु ततिप्रदशंनम्‌ , शुनः शेपवृत्तान्तप्रदर्शनम्‌ हनःशेपस्य स्वरक्षणा्थं प्रजापदयादि- भरार्थनम्‌ .,. ° ८४८-८५०

सवैदेवतानुम्रहेण शुनःशेपबन्धमे क्षस्य हरिश्वन्दरारोग्यस्य च प्रदद्ौनम्‌, बन्धमु- कदुनःदोपस्य वृत्तान्तप्रददेनम्‌ „ ८५१ विश्वामित्राजीगतयोः संवादः ०. ०० ८५३ दुनःशेपाजीगतेयोः सेवाद्ः ०० „=, ८५३४ विश्वामित्रकृलयप्रददनम्‌ , शुनः शेपवि- श्वामित्रयोरक्तिप्रत्युकिप्रददौनम्‌ „ वप पुनरपि शुनःशपविश्वापित्र योवत्तान्त- प्रदश्चेनम्‌ ध „ ८५५ विश्वामित्रज्येष्टपुत्रवृत्तान्तकथनम्‌ ८५६ मधुच्छन्दःसहितानां पञ्चाहत्कनिष्ठपु- त्राणां शूनःशेपविषयज्येष्ठपुत्रत्वाद्गीकारा- नन्तरं ्रतविश्वामिन्रस्य गाथाभिः पृत्रा- न्प्रति वचनम्‌ ,,. „ ८५७-~८५< रौनःशेपाख्यानस्य राजसूयक्रतौ विनियोगप्रदक्षंनम्‌, तत्रेतिकतैन्यप्रदशे- नम्‌, अध्वयप्रयोकन्यप्रतिगरविरेषप्र- ददनम्‌, #तुनिरयेक्षपुरुषाथेत्वेनास्या ऽऽ- ख्यानस्य विधानम्‌ „ ८५९ भद्यानप्रयु्तदक्षिणाविधानम्‌, पृत्र-

८४६

६ देतरेयग्राह्मणभाष्यान्तगेतविषयाणाम्‌-

एषटाङ्का पृष्ाङ्खाः

कामानां ब्राह्मणमुल्ाच्छौनःरेपाख्यानश्रव - यजमानभागस्य ब्रह्मणे समर्पणे दोष

णविधानम्‌ ... .+ „+, ८६० |द्रयरादियप्रददीनम्‌ , ब्रह्मणस्तद्धागप्रा्- नस्य प्ररोसा ह . ८७५ चतुखि्ोऽध्यायः ८६० पक्षान्तरमुपन्यस्य दोषकथनम्‌ ... ८५७६

प्रजापतिकृतयज्ञोत्पत्यादिकथनम्‌ , सृष्ट- अभियो

यश्ञवृत्तान्तकथनम्‌, यज्ञमनुगच्छन्घ्यो्राह्म- पश्ातन्नाऽध्यायः ८७७

णक्षन्रियजात्योमे्ये ब्राह्मणजातेय्ञप्रापिः क्षत्रियस्य सोमभक्षराहियप्रदर्चनार्थमु-

क्यनम्‌

* ८६ १ |पाख्यानम्‌ , श्यापणानां वृत्तान्त

कषज्ियस्य यज्ञप्रा्िप्रदशेनम्‌ * ८६२| श्यापणोनां प्रश्रस्य तन्मध्ये केनचिदु कष्रियस्य देवयज्ञनलाभं वकु प्रश्नो कस्योत्तरस्य प्रदरोनम्‌ , रामवृत्तान्तक- दावने तद्र च 9 ° ८६ ३|थनम्‌ ८७८ दैवक्ष्रयाचनप्रकारप्रदश्चनम्‌, राज्ञा रामकृतं स्वकीयवेदनस्य रा्ञोऽ्मे याचितादियस्य भत्युत्तरसंपादनम्‌ , देवय प्रकटनम्‌ ६८६ जनयाच्ञ्याप्ररसा " ८९४| रामविश्वन्तरयोरक्िग्रत्यकिप्रद्ीनम्‌ , देवयजननिश्चयानन्तरं क्षत्रियस्य होम- क्षत्रियस्य हेयमक्षप्रदर्चनम्‌ सोमपक्षे विधानम्‌ , होममण््प्रद्हनम्‌ , भनुबन्ध्या- दोषप्रद्यैनम्‌ ... ,५ ०० ,,„ ८८० सख्यपशोरु्तरकाकिकोमविधानम्‌ ८६५ | दध्नो भक्षत्वे दोषभदश्चनम्‌,.. ... ८८१ रवो ्रकालिकाहुतिहयप्रशंसा, भका- जलभक्षे दोषकथनम्‌,,, ,, ,,, ८८२ ४ दीक्षणीये्टः उपदेयभक्षप्रदशेनम्‌, न्यग्रोधध्रशं- ‹ म्‌ ० ६ होममच्तात्पर्यप्रददीनम्‌, दीक्षणीये- सार्थं तदुततिपदश्नम्‌ ** वर

थुत्तरकालिकष्टोमविधानादिकथनम्‌ .. ८६७

क्षत्रियस्याऽऽहवनीयोपस्थानं विधातुं भस्ताव उपद्रवदान्सयथेमुपस्थानविधानम्‌, उप- स्थानमनच्रप्रददोनम्‌ .,.. . उपस्थानप्रहंसा, उत्तरोपस्थानं विघातुं भरस्ताब ॥ तेजदिस्थिद्यथेमुपस्थानविधानम्‌ , उपस्थानमण्ः ... उपस्थानगप्रशषंसा ०. ्षश्रियस्य दीक्षितत्वावेदनमश््रे संदेहा- सखश्नोद्धावनं तदुत्तरं च, ब्राह्मणत्वावेद नस्य पूज्यताप्रदशेनम्‌ , ब्राह्मणत्वावेदनो- पपादनम्‌ ध क्षत्रियस्य यजमानभागप्राराननिर्णयव- चनायं विभागः

„ ८६

@

८६९

> ०

° &,७१

८७२

| । | 4 ॥ ३

८७

न्यघ्रोधशब्दनिवेचनम्‌ , न्यग्रोधस्या- वरोधानां फलानां चोत्पत्तैः भददोनम्‌ , न्यग्रोधावरोधानां फलानां च क्षत्रियभक्च- त्वप्रद्यसा $ प्रकारान्तरेण न्यग्रोधक्षत्रिययोः साम्य- मापा बरदसा, न्यग्रोधवुक्षोपसंहार उपसंहृतमक्षस्य पुनरपि प्रहंसा... °. ओदुम्बरादिप्रशंसायाः कमेण प्रदृश नम्‌ . ४ फलचमसोभयनादिप्रयोगग्रददौनम्‌ , फ- लचमसभक्षणविधानम्‌ 1 - फलचमसभक्षणमश््रः, समच्रकभक्षण- प्र्ंसा, भक्षणादृष्व मश्रेणाऽऽत्मस्यशे- विधानम्‌ । अन्वयन्यतिरेकाभ्यामभिमरंप्रर॑सा द्वाभ्यां मन्राभ्यां चमसपुरणानेधानम्‌,

° & ८३

८८५

८८६-८ ८५

८ € €

„ ८८९

पेण च प्रता ... मे

९०३। प्रद्यवरोहादृध्वंकतेव्यविधानम्‌ , (नम-

अनुक्रमणिका । ७ एषटङ्गाः पषठाङ्काः भक्षिताप्यायितस्य नाराशंससज्ञचवमसतस्य अभिष्टोमसंस्थस्य ज्योतिष्टोमस्य स्तोत्र- प्रयोगविधानम्‌ 3 , ८९० | श॒ल्ञसंख्याप्रहंसा ००० ० ९०४ त्रिविधमच्रतात्पर्यग्रदशशंनम्‌ , मश्रतात्पर्ये क "क सत्रिशोऽध्यायः ९०४ प्रातःसवने शन इयादिमच्रेणो्तस्थ क्षत्रियस्य दीक्षितस्याभिषेकविषानस्‌, स्वदेहस्पर्शनस्याऽऽप्यायस्वेतिमश्रद्रयेनो- भभिषेकसाधनविधिः १ छचमसपूरणस्य चोत्तरसवनयोरतिदेश- संपादिताया आसन्याः प्रतिष्टापन- कथनम्‌, अवरिष्टस्य सोमचमसगतप्रयो- विधिः “ “ण = व. गस्य सवनत्रयेऽप्यतिदेशकथनम्‌, उक्त- प्रतिष्ठापिताया भासन्या उपरि चमौ- . फएलचमसमभक्षस्योपसंहारः, विश्वन्तरवा- स्तरणविधानस, आसन्या भभिमश्रणवि- क्यप्रदकीनम्‌, संप्रदायकथनेन भक्षप्रशंसा ८९२ | चानम्‌, अभिमश्मणमचपरदरोनम्‌ १.११५ नरासंसमकषस्य फलकयनेन ्र॑सा८९२-८९४| . अभिममणादूध्वंमारोहणाविधानम्‌, भा- रोहणप्रश्ंया, मश्रतात्पयैप्रदरनम्‌, उक्ता- वटि थस्य मण्रसंवादेन दृढीकरणम्‌ ०० ९०८ ऽध्यायः ८९५ | कषत्रियस्याऽऽरोहणप्रशंसा, अभमिषेक- राजयज्ञे स्तोत्रशल्नविशेषकथन प्रतिज्ञा, कतः शाम्तिमश्नवाचनविधानम्‌, श्ान्तिम- विेषरदहितांदग्रदशनम्‌, स्तोत्रगतविद्ोष- शरवाचनप्र्॑सा व ९०९ ८९५| अमिषेकप्रकारविधानम्‌, अभिषेकम- मस्त्वतीयराञ्जप्रतिषदनुचरप्रद्ीनम्‌ कथनम्‌ ,„ ९१८ ब्रहमाभपूथिवीरूपत्वेन रथ॑तरग्रशेसा ,.“ ८९६ | कामनाभदेन व्याहृतिप्रदशैनम्‌ ९११ इन्द नेदीय एदिदीत्युततिष्ठ ब्रह्मणस्पत उक्तविषये पूर्वोत्तरपक्षौ ९१३ इ्येत्तमगायद्रयपररंसादिकथनम्‌... -*` ८९५७ अभभिषेकाङ्गहोमविधानम्‌ , अभिषेकसा- मरत्वतीयशज्ञगतनिविद्धानीयसूक्म्र- धनानि क्रमेण प्ररंसितुमादावासन्यादिश्रय- शसा, निष्केवल्यशाल्ञकथनम्‌ ... °. «९८ | प्रहंसा ... „ ९१३ निष्केवस्यशन्ञस्यानुरूपकथनम्‌ “ ८५९, दध्यादित्रयप्रर॑सा, आतपसहितबुष्टि- ` धाय्याप्रदशंनम्‌, सामाधारभूतप्रगाथ- जन्याप्प्रशंसा श्यामठणानामङ्कुराणां च प्रशेनम्‌, निष्केवल्यरदाल्ञगतनिविद्धानीय- प्रशंसा, सुराग्रशंसा, दूवांप्रशंसा -.~ “*“ ९१४ सूक्तप्रदशेनम्‌ „.“ ० ५०० | समुदायरूपेण प्रसा, अभिषिकतक्षन्रि- ्षत्रिययज्चे पृष्ठस्तोत्रस्य बुहत्सामसा- यस्य पानपात्रविधानम्‌ , पानपाच्रस्य दस्त- ध्यत्विधानम्‌ ,, ८० ९०१ | स्थापनमन््ः $ ०9१५ होत्रकाणां शक्विरेषाभावप्रदशेनम्‌ । मन्रान्तरेण शान्तिवाचनविधानम्‌ , षत्रिययज्चस्य संस्थाविशेषनिणयार्थं केषां तन्मश्रप्रदशनम्‌ , मन्नतात्पयथिप्रदशेनम्‌, चित्यक्षस्योपन्यास ९०२ | पीतशेषदानविधि == == ९१६ उक्थ्यगतस्तोत्रशल्रसंख्याप्र्ंसा, स्व- वेदनप्र्ंसा,. भआसन्या अवरोहविधा- पक्चकथनम्‌, त्रिवृदादिस्तोमानां ब्राह्मणादि नम्‌, अवरोहप्रकारविधिः, प्रयवरोहमण््र- वणेचतु्यस्ूपेण तेजआदिगुणचतुष्टयर- प्रदरंनम्‌ , समश्रप्रयवरोह प्रशंसा ,, ९१७

.

स्कारमश्प्रशंसा वरदानमच्रप्रहासा बरदा- ममश्प्रचसा

समिदाधानविधानम्‌, समिदाधान्मश्- भ्रद्दरीनम्‌, मश्तात्परयाथ॑प्रदकषनम्‌, समि- दाधानादूरध्वं कतेव्यस्य विधानम्‌

उत्रमणमश्प्रदश्तंनम्‌ , दिगुपस्यानवि- धनम्‌, पेशान्या दक्षो मृक्यापराभित- त्वप्रदशेनम्‌ ... . ध पुरुषारन्तरवृत्तान्तप्रदशेनम्‌ , जयार्थिनो रथोपस्थाभिमदनमश्चप्रदशनम्‌ ,

1१8। 1॥8।

षिक्तस्यं कैतव्यप्रद्ेनम्‌ , जयार्थिकृलयप्र- दशनम्‌ , पुरषदरदरयद्धे अयारथप्रयोगकथ-

नम्‌, राष्टपराप्स्यथग्रयोगकथमम्‌, भभि-

षिक्तविषयप्रयोगकथनम्‌ ... गृहप्राप्यनन्तरकतंग्यविधानम्‌ होममण्वकथनम्‌ ,.. उक्कमंश्चत्रयसाध्याहुतिप्रशंसा होमाद्ध्वमाशीरमेश्पाठविध्याविकथ- नम्‌ ,.

अष्टा्िश्षोऽध्यायः पमथांभिषेककथनाथमेन््राभिषेककथ नम्‌

पएकोनचत्वारिन्नोऽध्यायः पुमथोभिषेकविधानम्‌ | श्ापयित्वाऽभिषिष्येदिति दुष्त तच्छ. पथप्रकारप्रददौनम्‌ .,, अभिषेकसंभारविधामम्‌ कमेण वुक्षचतुश्यप्रशंसा, संभारान्तर- विधानम्‌, चतु्िधौषधिद्व्यप्रशंसा. ,.. भसन्थादिसंभारविधानम्‌, भआसन्यभि- मणमनश्नप्रदशेनम्‌ ... भभिमश्राणादध्वंमाचायकतेन्यप्रदकष नम्‌, भआयोहणमण्बप्रदरनम्‌ , ०. भारोदणादुध्ेमभ्यु्कतोश्षनमिधानम्‌ ,

०, ९१८ [क्ष्रियाभिमश्रणमन्नप्रदश्नम्‌ ,.

००» ९१९

- ९२१ | पानादृध्वौभिमच्छणधिधानम्‌ „. जयार्थिनं प्रयेतन्मश्रकथनादुध्वमभि-

„ ९१२ | हरणम्‌ „ ९२३ ,,, ९२४ |अङ्गराजाभिषेकोदाहरणम्‌ „ ९२५

९२६९-९५१७

९२१८ , ९२८-९३५ | तद्वियाभिकारसद्भावात्फलसिद्धिकथनम्‌

° ९३५

° ९३६ ०० &३७

, ९३९ | प्रदशेनम्‌

, ९४० | रोदितायोपचारसमपंणकथनस्‌

देतरेयब्राह्मणभाष्यान्तगेतविषयाणाग््‌- ष्रहाङ्गा

पुष्कः

आचार्यस्य क्षत्रियाभिमव्मणविधानम्‌ , ० ९.४१ जमिमच्रणावुध्वमभिषेकम्रकारग्रदश- नम्‌ , अभिषेकानन्तरामिमश्रणकथनम्‌.. महाभिषेकोपसंहारः ०० ८, °,* अभिषेकसाधनदध्यादिष्न्या्णां प्र्चसा, आचायाय दक्षिणादनविधिः, दक्षिणादा- ९१० |नोत्तराचार्यकवेन्यप्रदर्चनम्‌ = ,,. „८ म.४्४

क्षत्रियकरतव्यपानप्रदशैनम्‌, पानप्रक्ष॑सा > ८५ दृष्टाम्तेनं पानप्रशसा, उकमहाभिषेकस्य चिरंतनरिष्टाचारोदाहरणेन प्रस॑सा, उक्कारथे

गाथाप्रदश्चनम्‌ ,,,

जनमेजयवच्छायो तादिराजाभिषेकोदा- ब ९.४.७९ छ मरुत्ताभिषेकोदादरणम्‌ , मर्च्तप्रश्ंसा

४२ ९४३

४६

९.४९ अङ्गाभिषेकमाहात्म्यप्रदशेनार्थं बृत्तान्त-

कथनम्‌ ९५०-९५५१ भरतराजाभिषेकोदाहरणम्‌ , भरता-

भिषेकमादात्म्यप्रदश्नार्थ %ोकोदादरणम्‌ ९५२ संप्रदायकथनमुखेन महाभिषेकग्रशंसा ९५३ ब्राह्मणस्योक्ताभिषेकाधिकाराभावेऽपि

यथाऽमिषेके शपथं कृत्वा ग॒र्दोहो न कर्तव्य एवं विद्यायामपीदय्थंस्य बरदह

+ ° ९ ९५९५

098,

एतदत्तान्तकथनफलप्रदशनम्‌

चत्वारिंशोऽध्यायः ९९१ ब्राह्मणपौरोहित्योकिप्रतिश्ञा ० °. ९५५ बराह्मणपुरोहितसंपादनावैधिः, तस्परक्षंसा

आहवनीयाद्यापिस्थानीयत्वेन पुरोदहितादीनां

१ , ९५६ भ्रकारान्तरेण पुरोहितप्रदसा गृहागतपु ० ९५६ अन्वयन्यतिरे काञ्यामुक्तोपचारप्रशंसा,

९३८

अनुक्रमणिका । ९

एष्ठाङ्काः पएष्ठाङ्ञाः उक्तोपचारेण प्रीतपुरोदितस्य टृ्टान्तेन थनम्‌, यथोक्तध्यानवतो अप्यमन्रकथ भर्षा, पुरोहितवश्चादानिष्टपरिदारादिकथ- नम्‌, जपफलप्रदरोनम्‌ , वृशटिविना्प्रदशै

नम्‌ ... ०० «९५८ नमू ° ° ५९९ पुरोदितमदहिमप्रददौना्थं मश्रोदाहर- चन्द्रमोविनारकथनम्‌, भआदिलयविना-

भम्‌ =. ** ५५९९६ १ | शकथनम्‌ , अभिविनाक्चकथनम्‌ ०० ९६७ 7 ५९२| वायोः परितो भियमाणानां देवतानां भन्रदरणकथनम्‌.., =" ,. त पुनवौयोरेव अन्मप्रदशशनम्‌, अगन्यादीनां विद्युदन्तानां कमेणोत्पत्तिकथनार्थममनेरत्य-

राजदत्तविष्टराभिमश्नणकथनम्‌ , विष्ट- नवः रोपवेञ्नकथनम्‌, पुरोहितस्य पायार्थ ॥ ९६८

परोहिवस्य पाद््रक्षालनमश्चकथनम्‌ . ९६४ वृषुत्यत्तिपरदशानम्‌, विदयुत्यत्तिकथ- पादप्रक्चालनावशिष्टानामपामभिमश्रण नम्‌, उनक्कार्थोपसंहारः , उषककमेविदोष-

कथनम्‌, उक्तपुरोहितसहितस्य शतरुक्ष- स्योदाहरणमुखेन प्ररासा,.. ,,. ., ९६९

धारयं प्रयोगकथनम्‌ , वेदनस्वरूपकथनम्‌ ९६५। उक्तकर्मविरोषानुष्ठाटवतविकेषविभानस्‌, विदयुन्मृतिभ्रतिपादनम्‌ , तत्र दन्त ञ- उक्तत्रतमाचरतः फलप्रददौनम्‌ ... ... ५७०

परिसमाश्षिमगमदयं विषयानुक्रमः ।

अथ पञ्चमपञ्चिकाप्रारम्भः ।

एकविंशोऽध्यायः ।

भिभ्ान्याहुरदेवतास्तोमसामच्छन्दांस्यहस्तस्य तस्यापि षण्णाम्‌ ॥ ` विद्रदाक्यादुत्तरं स्यात्समानं स्वान्खाछोकांिभिकोणेष्वहःस्‌ ॥ १ ॥ सिद्धानि शख्ाणि षडेव हौताण्याञ्येन सुक्तं भउगे ठृचाश् ॥ भरुत्वतीये भतिपकृचो च धाय्याः पगायाश्च तयैव सृक्तम्‌ ॥ २॥ ` निष्केवर्ये स्तोत्रियः प्ृष्ठयोनिर्योनिस्थाने खस्वसाम प्रगाथः ॥ ताश्यात्य॒क्तातपषैमन्ये तु नित्ये स्वात्स्वात्ूक्ताज्नातवेदस्यमन्यत्‌ ॥ छन्दोगानां वैश्वदेवात्पुरस्तादायादहीमादयुमूक्तानि चैव ॥ ३ ॥ राथतरमयुग्मं स्याद्ब्रहत्सामेतरद्वेत्‌ ॥ वैरप्या(पा)दि द्वितीयं स्यालतीयादिष्वनुक्रमात्‌ ॥ ४ ॥ अयेन्द्रपरवो निहवः भगाथो धाय्याश्च तार्यं च समानमहाम्‌ ॥ स्वात्स्वाचथा जातबेदस्यप्रग्यं छन्दाम आदयङ्गयहस्तृतीयः ॥ ९॥

अय द्राद्नाहान्तगेतस्य नवरात्रस्य ठतीयमहनिरूपयति- विश्वे वै देवा देवतास्तृतीयमहवंहन्ति सप्त दृशः स्तोमो वंरूपं साम जगती छन्दः, इवि । देवतासु मध्ये विश्वे देवाः स्तोमानां मध्ये सप्रदक्षः सान्नं मध्ये वैरूप छन्दसां मध्ये जगती तान्येतानि तृतीयस्याहो निवहकाणि । यथपि पृष्टे पृहे भथमतृतीयपश्चमान्यहानि राथ॑तराणि द्वितीयचतुर्थष्ठान्यहानि बाई | रानि तथाऽपि रथ॑तरदृहत्सामसंबन्धः साधारणे(णो) वैरूपादिसामसंबन्धे न्धो) विश्षेषस्तृतीयेऽहनि । सत्यपि रथंतरपृषटे वेरूपं साम द्वितीयत्वेन भयु- ज्यते । अतो वैरूपस्यैतसिमिमहन्यसाधारणत्वाभिवहकत्वमुच्यते । वेदनं अश्षसति- | यथादेवतमेनेन _यथास्तोमं यथासाम यथाछन्द्स राभ्नातं च शव वद्‌, इति। | उक्तदे षतादीनां बेदितेतान्य[न]तिक्रम्य तत्प्रसादेन समृद्धो भवति ।

५४४ श्रीपत्सायणाचायेविरवितभाष्यसमेतम्‌--[२ १ एकरविशाध्याये- ` एतस्याह; संबन्धिषु मचरेषु पूतेवलिङ्गनि निरूपयति-

यदै समानोदकफ तत्तृतीयस्याहूनो रूपं यदश्ववद्-

दृन्तवद्यत्पुनरावृत्तं यर्पुननिनृत्तं यद्रतवत्पय-

स्तवद्यत्रिवदयदन्तरूपं यदुत्तमे पदे देवता निर्‌-

च्यते यद्सो छोकोऽभ्युदिती यदैरूपं यजागतं

यक्कृतमेतानि वें तृतीयस्याहनो रूपाणि, शति।

उदर्कः समाध्चिः । समान उदकंस्तुस्या समाधि्यस्य मत्रभागस्य तत्समानो- दकम्‌ । तादशं यदेवास्ति तत्तीयस्याहो रूपं निरूपकं शिङ्गमिलययथेः । अश्व- श्ष्दोयेतमश्ववत्‌ । अन्तश्षब्दोपेतमन्तवत्‌ । पटितस्यैव पुनः पाठः पुनरात्तम्‌ । पुनरपि नितरां ह(कर)ततं ब(न)तैनं पुननिरत्तम्‌ । स्वरविशेषेणक्षराणां एनः पुनरावतेनेन वा नतेनसादृर्यम्‌ । पुनराटत्तं पठितस्यैव पादस्याऽऽचिः। ज्र ` तु स्वराक्षरमात्रस्योति विहोषः । रतवदिति धात्वर्थमाज्नमत्र विवक्ष्यते । पर्यस्तव- दिति पयांसक्षब्दवज्जिवदिति शिशब्दोपेतम्‌ । अन्तरूपमिति, अन्तश्षब्दोपेतम्‌। पवमक्तस्यैवायमनुवादः । अथवा पुनर्वचनं भाधान्यपरतिपादनार्थं तदीयार्थपरि- ग्रहार्थं बा । उत्तमे पादे देवताया अभिधानं स्वगेलोकस्य कथनं वैरूपसामसं- बन्धित्वं जगतीछन्दःसंबन्धित्वं भूताय्रययोपेतः करोतिधातु्घातुमात्नं बा । एतानि सवोणि वृतीयस्याहो रूपाणि ।

इदानीमाज्यश्षस्रं विधत्ते- - युक्ष्वा हि देवहूतीं अश्वां अग्रे रथी- खिति तृतीयस्याहून आञ्यं भवति, इति । ` तदेतच्छ्ं मशंसितुरमाख्यायिकामाह-- |

देवा वै तृतीयेनाहना स्वं छोकमायंस्तान- सुरा रक्षास्यन्ववारयन्त ते विरूपा भवत विरूपा भवतेति भवन्त यस्ते यदिरूपा भवत विरूपा भवतेति भवन्त जयंस्तहै- रूपं सामाभवत्तदेरूपस्य वेरूपतवम्‌ , इति ।

युक्ष्वा हि देवहूतमान्‌०- ८-७९-१ ।

१ प्रथमः खण्डः ] एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ९४५ यदा देवास्तृतीयमहरनुष्ठाय तेन स्वगं खोकं गतास्तदानीपसुरा रक्ांसि च तान्देवाननुगस्य स्वगेपवेश्ञो यथा न भवति तथाऽवारयन्त निवारितवन्तः । ततस्ते देवास्तानसुरान्पति विरूपा विरुद्धरूपोपेता भवतेति शपित्वा भवन्तः सेन रूपेणेवाऽऽविभेवन्त आयन्स्वर्ग प्रत्यागच्छन्‌ । विरूपा भवतेति वीप्सा सवैदेवोक्तियोतनार्थाऽसुरक्षापेऽव्यन्तमादराथां वा । ते देवा यस्मात्कारणा- दयुरान्पति विरूपत्वक्चापं दत्तवन्तस्तस्मादसुराणां तद्विरुद्धं शूषं वेरूपाख्यं सामराभवत्‌ । विरूपोक्तिसंबन्धादेव तस्य वेस्पं नाम संपू । उक्तार्थवेदनं परक्ंसति- | विरूपः पाप्मना भ्रूला पाप्मा- नमपहतं य एवं वेद्‌, इति। वेदिता पूर्वं केनचित्पाप्मना बिरुद्धरूपयुक्तो भूत्वाऽपि पशादेदनसाम- श्वतं पाप्मानमपहते विनाशयति । प्रासङ्गिकं वैरूपश्षब्दनिवचनं त्वा भराङृतमेवोपाख्यानकशेषमाह- तान्ह स्मान्वेवाऽऽगच्छन्ति समेव सभ्यन्ते तानश्वा भूत्वा पद्विरपाप्रत यद्ृश्वा श्रूत्वा पद्विरपात्रत तद्श्वानामश्वतम्‌ › इति। देवशचापात्छुरूपत्वं भाप्ना असुराः पुनरपि तान्देवाननु परधादागच्छन्त्येव नतु परित्यजन्ति । आगलय च देवैः संखज्यन्त एवन तु दूरे तिष्ठनि। तदानीं देवाः सर्वेऽप्यश्वरूपधारिणो भूत्वा पृष्ठत आगतानसरान्पद्धिरपाघ्त सदीयपादताढगैईतवन्तः । यस्मादेवमश्वा भूत्वा पद्धिर्तवन्तस्तस्माल्ोकेऽपि प्रदतादनङ्कुश्चानां चतुष्पदामश्वनाम संपस्मम्‌ । उक्ताथवेदनं भर्॑सति- अश्वते यद्यत्कामयते य शवं वेद्‌; पति । देषैरण्पवेषटृतं व्यापारमिदानींतनेष्वश्ेषु दरयति- तस्माद्श्वः पञ्चूनां जविषठस्तस्मा- दशः प्रत्यङ्पदा हिनस्ति? इति। बस्मादश्वरूपेदेवेवेगेन गमनं पद्धिस्ताढनं चाऽऽचरितं तस्मा्ोकेऽपि

१क. ख. क्ष, ट, 'ह्पत्वं नाः। ६९

५.६ श्रीमत्सायणाचा्ैविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [२ १ एकविदाध्याये-

पदूनां मध्येऽश्बोऽलन्तं वेगवान्‌ । तस्मादु तस्मादेव कारणाष्टोकिकोऽशवः भरत्यङ्पृष्टतः पादेन पुरूषं हिनस्ति ताडयति । उक्ताथवेदनं पर॑सति-

अप पाप्मानं हते थ एवं वेद्‌, इति। युक्ष्वा हीति सूक्तं भरगस्याऽऽज्यविधि निगमयति- तस्मादेतद्‌ श्चवदा्यं भवति तृतीयेऽ हनि तृतीयस्याहली रूपम्‌ ; इति। यस्मादश्वस्येदश्ञो महिमा तस्पादश्ववदश्वब्दोपेतं युक्ष्वा दीति सूक्तं तती येऽहन्याज्यशब् भवति । यदश्ववदिति पूर्वं रक्षणस्योक्तत्वादिदमश्वशषब्दोपेतं सूक्तं तृतीयस्याहो रूपकम्‌ । अथ प्ररगशल्ं विधत्ते-

वायवायाहि वीतये वायो याहि शिवा दिव इन्द्रश्च वायवेषां सुतानामा मित्रे वरुणे वयमधिना- वेह गच्छतमा यादयद्विभिः सुतं सन्नविश्वेमिदेवभि रत नः प्रिया प्रियासियोष्णिहं प्रउगं समानो द्‌ तृतीयेऽहनि तृतीयस्याह्नो रूपम्‌ › इति। वायवायाहि वीतय इत्येका । वायो याहि शिवा दिव इत्यादिके दरे ऋचौ मिरित्वा सोऽयमेकस्यचः । इन्द्रश्च वायवेषां सुतानामित्यादिके दरे ऋचो । अयुचर्वसंपादनाय तयोरन्यतरा द्विरावतेनीया । आ मित्रे वरुणे वयमिलया- दिकङ्युचोऽश्विनावेह गच्छतमित्यादिकङ्युच आ या्यद्विभिः सुतमित्यादिक ङ्युचः सजुविश्वेभिदेवेभिरिद्यादिकङ्यच उत नः प्रिया भ्रियासित्यादिकङ्यु चस्त एते सप्त ज्य॒चा उष्णिक्छन्दस्कास्तत्सवेमोष्णिहं प्रजगरशखं कुयात्‌ । तत्र समानोदकंत्वं तृतीयस्याहो लिङ्गम्‌ । आ मित्रे वरूण इति सृक्ते तिष्वप्यशष निर्बा्षीलयादिकोऽन्तिमः पाद एक एव । अध्िनावेहेति सृक्तेऽपि दंसावि

वायवायाहि वीतये ०--९-९ १-९ । वायो याहि शहिवा०--<-२६-२३ । इन्द्रश्च वायवेषां ०-- ४-४७-२ । आ मित्रे वरुणे०--९-७२-१ । अश्विनावेह गच्छतं ° -- ९-७८-१ । ज याद्यद्विमिः सुत०-- ५-४०-१ । सज्विश्वेमिवेभिः° ९-९२-८ । उत नः प्रिया प्रियासु ०-६-११ १-१०

१ प्रथमः खण्डः ] रेतरेयत्राह्मणम्‌ । , ~ ५४७

वेलयादिकोऽन्तिमः पाद एक एव । आयादीति सूक्तेऽपि दषनिन्द्रेयन्तिमः ` पाद एक एव । सजूविश्वेभिरिति श्युचेऽप्यायाह्वप्न इत्यन्तिमः पाद एक एव्‌। एवं कतिपयेषु समानोदकेत्वं रिङगमू । अथ रुत्वतीयश्चख्रस्य चयुचदयं विधत्ते-- तं तमिद्राधसे महे अय इन्द्रस्य .सोमा इति मरुखतीयस्य प्रतिपद्नुचरों निनृत्तवत्रि्ट- तृतीयेऽहनि तुतीयस्याह्ली. रूपम्‌ › इति । तं तमित्यादिकड्युचो मरत्वतीयश्षखस्य प्रतिपत्‌ । तस्योपक्रमे तं तमिद रात्तः शब्दो एृत्तगततारानुकरणसदश्ोऽन्ते च छृष्टीनां दरतुरिति न्तनवाची शब्द; शरूयते । तदिदं निनृत्तवलिङ्गम्‌ । अरय इन्द्रस्येययमनुचरस्यचः तस्याऽऽदौ तरिक्षब्दश्रवणादिदं तरिवलिङ्गम्‌ । अय परगायद्वयं विषत्ते- इन्द्र नेदीय एदिहीयच्य॒तः प्रगाथः प्र नृनं ब्रह्मणस्पतिरिति ब्राह्मणस्पयो निनृत्तगं- स्तृतीयेऽहनि तृतीयस्याह्ली रूपम्‌, इति। इन्दर नेदीय इति प्रगाथस्य पेयोरप्यहोभिहितत्वादच्युतत्वम्‌ । अथ भ्र थनेन चयुचत्वं संपादयितुं चतुथः पादः षषः पादश्च जिख्िरभ्यस्यते। तस्य इृ्तसमानत्वादयं प्रगाथो निटत्तरिङ्गवान्‌ । एवं ब्राह्मणस्पत्यप्रगाथेऽपि

्ष्व्यम्‌ । यद्वा यस्मिजिन्द्रो वरुणो मित्रो अयैमेदयोकारस्य तरिरभ्यासो नृत्समानः।

अन्यास्विघ् ऋचो विधत्ते-

जिनता तं सोम क्रतुमिः पिन्व न्यप॒ इति धाय्या अच्युताः, इति। यथ्प्यघ्युतत्वं॑द्वितीयस्याहो लिङ्गं तथाऽप्यत्र वाचनिकः भयोगो ष्टव्यः । | तं तमिद्राघते ०-- ८-६८-७ । त्रय इन्द्रस्य सोमाः०--^-२-७ । इन्द्र मदीय एदिहि ०--८-९३-९ | प्रननं ब्रह्मणस्पतिः ०-- १-४०-९ ।

५४८ श्रीमत्सायणाचाय॑विरवितभाष्यसमेतम्‌- [२ १ एकविशाध्याये- अथान्यं पभरगा्थं विषत्े-

नकिः सुदासो रथं पर्यास न रीरमदिति मरुततीयः प्रगाथः पयस्तवास्तृती- येऽहनि तृतीयस्याह्ली रूपम्‌ › इति! त(अःस्मिन्परगाये यस्य मरत इति ठतीयपादे भ्वणादयं मर्त्वतीयः। अत्र पर्यासेति शतत्थादयं पयस्तटिङ्गषान्‌ । ` मृक्तान्तरं विधसे- ऽर्यमा मनुषो देवतातेति सूक्तं भरिव- सृतीयेऽहनि तृतीयस्याह्ली रूपम्‌? इति आदौ निशब्दस्य श्रतत्वात्रिवलिङ्गयुक्तमिदं सक्तम्‌ । अथ निष्केवस्यदाल्ञे स्तोत्रियानुरूपो भरगाथो विधत्ते- यदयाव्‌ इनदर ते शतं यदिन्द्र यावतस्त्‌- मिति वैरूपं शठं मवति राथंतरेऽहनि तृतीयेऽहनि तृतीयस्याह्लो रूपम्‌, इति। वैरुपसान्ना निष्पार तृतीयेऽहनि पष्ठस्तोत्रै तस्य च सान्न आधारभ्रतो यद्याव इति पगाथः स्तोत्रिया यदिन्द्रेति भरगाथोऽनुरूपस्तदुभयं रथंतरसाम- संबन्धिनि तृतीयेऽहनि य क राथतराणि रथं तरसाज्ना पृष्ठस्तोत्रस्य गातव्यत्वात्‌ । वेरूपसान्नाऽप्यतन पृष्ठस्तोत्रं गातव्यम्‌ । वैरूपश्षाकरयो रथ॑तरपुत्रत्वेन तदीयेऽहनि युक्तत्वात्‌ । तस्माचुतीयेऽहन्येतत्म- गायद्यं शंसनीयम्‌ । बैरूपसामसंबन्धस्य तुतीयदिवसरिङ्गस्य विद्यमानत्वात्‌। कऋगन्तरं विधत्ते- यद्दावानेति धाय्याऽच्युता, इति ।

तदुक्तम्‌ ।

नकिः सुदापतो रथं ०-७३२-१० । अ्ययेमा मनुषो देव०- ९-२९-१ । यदूद्याव इन्द्र ते शतं ०--८-७ ०-९ । यदिन्द्र यावतस्तं --७-६२-१८। यहावान पुरुतमं °-! ०-७२-१ ।

सर्वेषवहःसु(स्व)च्युतत्वं सवैस्याप्यहो लिङ्गं भवतीति तृतीयेऽहन्यमरि ¦

९ द्वितीयः खण्डः 1 एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ५४९

अपरं प्रगाथद्रयं विधत्ते- अभि ता शर्‌ नोनुम इति रथ॑तरस्व योनि- मनु निवतयति रथंतरं द्येतद्हरायतनेन इति , अभि त्वा द्रेयेषा रथ॑तरसाश्नो योनिस्तां पूर्वोक्ताया पाय्याया अतु पशानिवतेयति शंसेदितययं; । एतच्च तुतीयमहरायतनेन स्थानेन राथंतरमयु- ग्रानामहां रथ॑तरसंबन्धित्वात्‌ । अथान्यं भरगायथं विधत्ते- इद्र त्रिधातु शरणमिति सामप्रगायिवां- स्तृतीयेऽहनि तुतीयस्याह्ली रूपम्‌ ; इति। ' अत्रत्यस्य षैरूपसान्नः संबन्धीन्द्र तिधात्विति भगाथः । स च चतिश्नब्दयु- कत्वाञ्िवान्‌ । अतो लिङ्गसद्धावात्तृतीयेऽहनि योग्यः । स॒क्तान्तरं विधत्ते- यमू षु वाजिनं देवसूतमिति तार््योऽच्युतः ॥ १ ॥ इति । ता्यनान्नः सूक्त विकेषस्याच्युतत्वं सवैदिनसंबन्धि लिङ्गम्‌ । | इति श्रीमत्सायणाचायंविरचिते माधवीये वेदाथभकाश्च रेतस्यत्राह्मण- भाष्य एकर्विश्चाध्याये प्रथमः खण्ड; ॥ १॥ [ १५४]

अय निबिद्धानीयं क्तं विधत्ते यो जात एव प्रथमो मनस्वानिति सूक्तं समा- नोदकं तृतीयेऽहनि तृतीयस्याह्वी रूपम्‌ › इति । अस्मिन्सुक्ते वरम्णस्य महा स जनास इन्द्र॒ इत्यन्तिमः पादः स्वांस्टश पमानस्तस्मादिदं सूक्तं समानोदकैलिङ्गोपेतम्‌ । एतत्सृक्तं परलतसति- तदु सजनीयमेतदहा इन्द्रस्येन्दियं यत्सजनीयमे- तस्मिन्वे शस्यमान इन्द्रमिन्दरियमाविश्चति, इति । तेतु तच्च सूक्तं सजनीयं सजनक्षब्दोपेतं स जनास इन्द्र शति श्रुतत्वात्‌ । अभि त्वा शुर नोनुमः०--७-२३-२२। इन्द्र त्रिधातु शरणं °-- १-४१-९ चम्‌ षु वाजिनं °-१०-१७८-! | यो जात एव प्रथमो ०-२-१२-१।

५५० शरीमत्सायणाचायैविरचितमाष्यसमेतम्‌-[२ ! एकविंशाध्याये- बहुजनयुक्तत्वमेवैकयुत्कषकारणम्‌ । रिच । यत्सजननीयं स॒क्तमस्ति, एतदेबे- ्रस्येन्द्रियमुच्यते । कथं तदुच्यते । पुरा कदायिदे तस्मितेव सक्तं शस्यमाने सतीन्द्ियं चक्षरादिपाटवमिन्द्रं देवमाविज्चति । तस्मादिन्दियषवेशे हैतुत्वादिदं परञस्तमू । शाखान्तराध्येतुप्रसिद्ध्या प्रजञंसति- तद्ाप्याहुरश्छन्दोगास्तृतीयेऽहनि बद्‌- चा इनद्रस्येन्द्ियं शंसन्तीति? इति। तद्ध तस्मिन्नेव सजनीयसृक्ते छन्दोगाश््छन्दांसि गायन्तीति सामवेदिनः ` परस्परमेवमाहुः पृष्ठस्य षडहस्य तृतीयेऽहनि बहृटचा कऋम्बेदाध्यायिन ` होतार इन्द्रस्य संबन्धीन्दियरूपं सजनीयसृक्तं ॒शंसन्तीति । अतोञ्छ मृक्तस्येन्द्रियपदत्वपसिद्धि्महती । ऋषिसंबन्धयुपजीन्य प्रहंसति- तदु गात्संमद्मेतेन वे गृत्समद इन्द्रस्य प्रियं ' धामोपागच्छत्स परमं छोकमजयत्‌ » इति । गरतसमदो नाम कशिद्टषिस्तेन इष्टत्वादिदं सूक्तं गात्षेमदम्‌ । कथापिति तदुच्यते । एतेनैव सजनीयसूक्तेन शत्समदाख्यो महपिरिन्द्रं तोषयित्वा तस्ये- द्रस्य प्रियं स्थानं भ्राप्य ततः स तेनेन्द्रेणानुशदीत उत्तमं खोकं जितवान्‌ । वेदनं भरंसति- | उपेन््रस्य प्रियं धाम गच्छति जयति परमं रोकं य एवं वेद्‌, इति। वैश्वदेवश्षब्लस्य उयचद्रयं विधत्ते- तत्सवितुटेणीमहेऽया नो. देव सवितरिति वैश्वदेवस्य प्रतिपदनुचरों राथंतरेऽहनि तृतीयेऽहनि तृतीयस्याह्वी रूपम्‌ › इति। तत्सवितुरिति च्यचः प्रतिपत्स च र्थतरसामसंबन्धी । अद्या नो देव सवितरिलयनुचरस्तदेतदुभयं रथंतरसेबन्धिन्यस्मन्योग्यम्‌ ।

तत्पवितुवणीमहे ०--९-८२-१ । अद्या नो देव प्तवितः०--९-.९२-४।

२ द्वितीयः खण्डः ] पेतरेयत्राह्मणम्‌ । । ५५१ सवितृदेबताकं सक्तान्तरं दशेयति-

तदेवस्य सवितुबाय महदिति सावित्रम्‌ › इति! तदेकं सावित्रं सवितृदेवताकम्‌ । तत्र हि सवितुर्देवस्य संबन्धि वायं वर भीयं महदधिकं तेज इत्ययमथः भूयते । अतः सवितृसंबन्धश्रवणात्सावित्रम्‌ । एवत्र उय॒चे रथ॑तरसंबन्धरूपं रिषङ्गमुक्तम्‌ । अत्र तु रिङ्गान्तरं दशेयति- जन्तो वे महद्न्तस्तृतीयमहस्तृती- येऽहनि तृतीयस्याह्ली रूपम्‌, इति । अन्न प्रथमपादे महच्छब्दोऽस्ति । पह वस्तु काम्यमानानां वस्तूनामन्तो मवति न खदु महतोऽप्यधिकं केनचित्कचित्किचिदधिकं काम्यते तादशषस्या- भावात्‌ । तस्मान्महदस्त्वेवान्तो भवति । इदं च तृती यमहः भथमस्य अयह- स्यान्तः । अतोऽन्तत्वसाम्याच्ततीयेऽहनि तदेवस्येतयादिकं योग्यम्‌ । यद्यप्य ` न्व्ष्दोऽन्र नास्ति तथाऽपयुक्तरीत्याऽन्तशब्दार्थस्य सद्धावादन्तवदिङ्गमस्ि ।

व्युचान्तरं विधत्ते- छतेन दयावाणथिवी अभीएते इति वावाणटथिवीयं छतश्िया एतषटचा एताव्रधेति पुनरादत्तं एन- निनृत्त त्रतीयेऽहानि तृतीयस्याह्लो रूपम्‌, इति । द्ावापृथिवीदेवताकत्वं विस्पष्टम्‌ । धघतभियेल्यादि्वितीयः पादस्तत्र ध्रतश्च स्दस्य पुनः पुनरात्तिरेकं लिङ्गम्‌ । तया चाऽऽदस्या नृत्तगतताानुकरणपर ` तीतेः पुन्मिनत्तं सिङ्गान्तरम्‌ । ऋभथुदेवताकं सृक्तान्तरं विधत्ते- अनश्वो जातो अनभीश्चरुक्थ्य इयाभवं रथचक्र इति बरिवततृतीयेऽहनि त्तीयस्याह्वी रूपम्‌, इति।

द्वितीयस्या ऋचशवतुथेपाद ऋभवो बेदयामसीति भ्रवणादृभुदेवताकत्वम्‌ । प्रथमाया ऋचो द्वितीयपादे रथल्िचक्र इति त्रिज्ृब्दापेतं लिङ्गम्‌ ।

तदेवस्य सवितुर्वयं ०-- ४-९३-१ । घतेन यावापरथिवी ०- ६-७०-४ । अनश्वो जातो अनभीश्रुः°-४-३६-१ ।

५९५२ श्रीमत्सायणाचायविरवितभाष्यसमेतम्‌-[२ १ एकविशाध्यये- बहुदेवताकं सृक्तान्तरं विषत्ते- परावतो ये दिपिषन्त ाप्यामिति वैश- देवमन्तो वै परावतोऽन्तस्तृतीयमरस्तती- येऽहनि त्ृतीयस्याह्ली रूपम्‌ › इति । द्वितीयस्या ऋचः पव एवं पठ्यते --विश्वा हि षो नमस्यानि बन्वा ` नामानि देवा उत यह्ठियानि व इति । तत्र देवा इति बहुवचनम्‌ । अत्र प्रथ भाया ऋचशतु्यपादे देवा आसत इति बहुवचनम्‌ । तेन वैश्वदेवं बहुदेव ताकमिदप्‌ । परावत इत्यनेन शब्देन दूरदेशोऽभिषीयते । स च निवासदेशा

पे्षयाऽन्तो भवति । तृतीयमहश्च ्यहस्यान्तोऽतः पूववद्थतोऽन्तवदिङ्गमस्ि। ` तदेतदरश्वदेवसृक्तं प्ररसति- `

तदु गायमेतेन वे गयः एतो विश्वेषां देवानां प्रियं धामोपागच्छत्स परमं खोकमजयव्‌, इति ।

तदु तदेतत्सृक्तं गायं गयेन दृष्टम्‌ । एतनामकस्य पुत्रो गयनामको मह पिरेतेन परावत इत्यादिसूक्तेन विश्वेषां देवानां प्रियं स्थानं पाप्य तैरनुश्हीत उत्तमं छोकं जितवान्‌ ।

बेदनं भरकंसति-

उप ॒विश्वेषां देवानां परियं धाम गच्छति जयति परमं छोकं य एवं वेद्‌, इति। शद्खान्तरस्य प्रतिपत्सूक्तं विधत्ते-

वैश्वानराय पिषणामृतादरथय इत्याभिमार्‌

तस्य प्रतिपदन्तो वे धिषणाऽन्तस्ततीयमह- स्तृतीयेऽहनि तरतीयस्याह्नी रूपम्‌? शति । अत्र पिषणेत्यन्तःकरणवाचकः भूयते । अन्तःकरणं च भूम्यादेरन्तं राह | शक्नोति । तथा चान्यत्र धुयते- “न वा इमामश्वरथो न वाऽश्वतरीरथः सदयः

पयापुमहंति' इति । अंतः सहसा भुम्यावन्तपाधिहेतुत्वाद्धिषणाशब्दोऽन्तस्यो पलक्षकः । अन्तस्तृतीयमित्यादि पूववत्‌ ।

परावतो ये दिधि ०--१ ०-६१-१ । वैश्वानराय पिषणा०-\-२-!१ । १ख. घ्व, ट, "ति यद्रह। २ ख, अन्तः ।

२ द्वितीयः खण्डः ] एेतरेयत्राह्मणम्‌ । ५५३ प्रदेवताकं सूक्तं बिषसे- धारावरा मर्तो धृष्ण्वोजस इति मारं बह्ममिव्याहयमन्तो वे बह्मन्तस्तृतीयमह- स्तृतीयेऽहनिं तृतीयस्याह्ली रूपम्‌? इति ' भारुतत्वमत्र विस्पष्टम्‌ । बहुविधमभिग्याहत्यमभिव्याहरणीयं क्षंसनीयम्‌- गातं यस्मिन्सुक्ते तद्वहमिव्याहत्यम्‌ । अत्र हि पशचदक्ष्चः शंसमीया इति बहुत्वम्‌ । बहूनां देवानामभिन्याहरणीयानां षिद्मानत्वाद्वहुत्वम्‌ । तस्य बहुत्वस्यानेकत्वद्वित्वापेक्षयाऽन्तत्वम्र्‌ । अतोऽन्तवलिङ्गमस्ि । कगन्तरं विधत्ते--

जातवेदसे सुनवाम सोममिति जातवेद्‌ स्याऽच्य॒ता, श्वे ! अच्युतत्वं सर्वेषामहां साधारणं लिङ्गम्‌ । जातषेदोदेषताकं सूक्तं विपत्ते-

स्वम प्रथमो अङ्गिरा ऋषिरिति जातवेदस्यं

पुरस्तादुद्के तृतीयेऽहनि ततीयस्याह्वी रूपं

स्वे त्वमिद्युत्तरं यहमभिवदृति संतये, शति । यद्यपि त्वमथ इत्यभ्रिरेव देवता प्रतीयते तथाऽप्यसो जातवेदःश्षब्दवाच्यो ` भवति । जातस्य स्वैस्य जगतो बेदितत्वात्‌ । तस्मादेतत्क्तं जातवेदस्यम्‌ । तश पुरस्ताददकंम्‌ । उदकेशम्दोऽवसानवचनः । अवसाने च विच्छेदः । सोऽपि द्विविधः पुरस्तादुपरिष्टा्च । उपक्रमापूरवं॑शंसनीयस्याभावादयं पूर्व- काटीनो विच्छेदः पुरस्तादुदकं इत्युच्यते । श्षंसनादृध्व॑कारीनो विच्छेद उपरिष्टादुदकैः । समानोदकेतवं च तृतीयस्याहो चि्गे युक्तम्‌ । तत्रोपरिष्टा- ददर्कसाम्यं सजाती यादिषृदाहृतम्‌ । अत्र परस्तादुदकंसाम्यं लिङ्गत्वेनोदा- दियते । तथा शस्मिन्सूक्ते सबोस्वप्यश्ु त्वमग्र इति पदद्वयं समान्नातम्‌ । तदिदं समानोद्कंत्वमेकं शङ्खम्‌ । असकृदभिधानादेव पनरादत्तिङ्गं च वकुं घक्यम्‌ । किंच । टोके कंचित्पुरुषं संबोध्याभिमुखीडृेलय त्वमिति वदन्ति ।

धारावरा मरूतो०- २-३४-१ । जातवेदपे सुनवाम ०-- १-९९-१ । त्वमग्न प्रथमो अङ्किरा०-१{-३१-१।

१क.ख. च्च, ट. 'ह्याभि ।

$ @

५९४ शरीमत्सायणाचायंविरचितमाष्यसमेतम्‌--[ १ एकविशाध्याये- एवमत्राप्युत्तरत्यहमभिमुखीडृत्येव परत्युचं त्वं त्वमिति शब्दः भ्रयुश्यते । तश्च भथपदिती ययोडयहयोश्च स॑तत्ये दिच्छेद्रारित्याय भवति । देदबपूवैकमनुषठानं भरासति- | संततेकष्यहैरव्यवच्छिनेरयन्ति य शवं विदांसो यन्ति ॥ २ ॥ इति। ` वे पुरुषाः पर्युचं त्व॑शब्दैः सूचितव्यहयोः सांतत्य॑विदांसोऽतुतिष्ठन्ति ते त परस्परं संबन्धैरत एव विष्ेद्रहितेङूयरैरनुतिष्ठन्ति तेषां विप्रो न भवतीलययेः ॥

इति श्रीमत्सायणाचाय विरचिते पाषवीये बेदायप्रकान्च रेतरेयत्राह्मण- ` “ आष्य एकर्विक्ाध्याये दवितीयः खण्डः ॥ २ ॥ [ १५९ ]

द्राद्णहमध्यवतिनो नवरान्नस्य जयश्च घा एते च्यहा इति यतपूषयुक्तं शत्र रथमङ्वहोऽभिहितः । स च पृष्टुयषडहस्य पर्वा भागः । अथय तस्यो्तरो भागो नवरात्र मध्यमहयहो वक्तव्यः । तरमश्च यत्मयममहस्तभवरात्रे चतुयेमहर्मवति। तजर श्द्हकिमुपरिषटादविषास्यते। आदो ताव्यङ्गो वक्तग्यस्तद्ं भस्तौति-

आाप्यन्ते वे स्तोमा आप्यन्ते छन्दांति तृतीयेऽ-

हन्येतदेव तत उच्छिष्यते वागित्येव तदेतदृक्षरं

उयक्षरं वागित्येकमक्षरमक्षरमिति अ्यक्षरम्‌, शति ।

पवोक्तेषु श्यहःसु श्रिटृत्पश्चदशसप्रदशाख्याः स्तोमा आप्यन्ते . समारा इत्यथैः । तथा गायत्रीतरिष्टग्नगतीयेतानि ्छन्दास्याप्यन्ते समाप्तानि । तत ऊर्ध्वमेतदेव वक््यमाणमुच्छिष्यते पूर्वैमनुक्तत्वादुत्कषेणाव्षिष्यते । तस्यैवाव- शिष्टस्य वागिति निर्देशः । एवकारस्तु पर्वाक्तदेवताग्याटत्यथ; । अर्भे देवता, इन्द्रो वै देवता, विश्वे वै देवा देवतेत्येवं॑तस्य तस्यादहो निबोहकं देवतात्रयं पर्वमुक्तत्वाावशिष्म्‌ । वाग्देवता पूवेमनुक्ताऽवशिष्टा । तस्य वाचकं वागिलयेतच्छब्दरूपे तदेतदक्षरं वकारादिवणोत्मकं पुनरपि यक्षरं निभिर- क्षरैरुपेतभ्‌ । कथमेतदिति तदेतत्स्पष्टी करियते । बागित्युक्ते सलयेकाप्तरं भवति। वकारगकारोक्षराभ्यां युक्तस्याकाराक्षरस्यैकत्वात्‌ । तदेवाक्षरमिति वाग्देव-

१ख. ट, "पिषः । २क, घ्व. ट. रभ्या।

३ तृतीयः खण्डः | पएेतरेयत्राह्मणम्‌ । | ५९५ तानाज्नोशायैमाणं यक्षरं भवति। अतो वाग्देवताया नामन्येकङ्पत्वं त्रिरूपत्वं च संपभम्‌ । तत्र रूपत्रयसंपतो परयोजनमाह- स॒ एवैष उत्तरण्यहो वागेकं गोरेकं चौरेकम्‌, इति । बाग्देवताया अक्षरश्चब्देन व्यवहारे सति योऽयमकारादीनां ज्रयाणां समहः स एष एवोत्तरङ्यहशवतुर्यपश्चमषष्ठाहरूपोऽभवत्‌। उच्तरस्यादङ्यस्य निवहं देवतात्रयस्वरूपं संपन्ममित्यथः; । तत्र॒ लोकज्यपरसिद्धा या वाग्देवता तदेकं स्वरूपं था च गौर्देवता तद्ितीयं स्वरूपं याऽपि धोर्देवता तचुतीयं स्वरूपम्‌ । एवं सति क फरितमि्याश्चङ्य फङितं दशयति-

ततो वै वागेव चतुर्थमहवंहति, शति । यस्मारेवताजयं निष्पन्नं ततो बै तस्मादेव कारणाद्रागेव प्रथमदेवता मध्य अत्यस्य भयमं नवरात्रपिक्षया चतुर्थमहर्षहति । | एतस्मिन्हनि न्यङ्गं विषते-

तदकचतुथमहन्यडखयन्त्यतदेव तदक

रमभ्यायच्छन्त्येतदधयन्त्येतस्रविमाव-

यिषन्ति चतुर्थस्याह्न उद्यत्य, शति । यस्मात्कारणादरागेव चतु्स्याहो निर्वाहिका तस्मात्कारणा्दि चतुर्थ- महरू{(ङ)पेता न्युङ्यन्ति, ओकारस्य सूत्रोक्तपकारेणोशारणविश्ेषं कुय- सदानीमेतदेव बागित्येतदक्षरं देवताया बाचकमभिर्याऽऽवच्छन्ति, उद्यमं कुवन्ति । न केवलगमु्मः फ स्वेतदक्षरं वधेयन्ति । इृद्धिभकार एव भ्रविभाव-. यिषन्तीत्यनेन स्पष्टीक्रियते । भभुत्वं नियुत्व वाऽक्षरस्य कतैमिच्छन्ति। अ्भुत्वं सामथ्यं विभुत्वं विशालत्वम्‌ । न्युङस्वरूपमाश्वरायनेन बणितम्- ‹ चतुर्थेऽहनि पातरनुवाकमरतिपधधंचायोन्यृङणो द्वितीयं स्ररमोकारं निमात्र- दातं भिस्तस्य तस्य चोपरिष्टादपरिमितान्यश्च बाऽर्षोकाराननुदात्तातु्त- मस्य तु श्रीन्पूवेमक्षरं निहन्यते न्यृङ्धयमाने ` इति । अस्यायमर्थः । चतुर्थेऽहनि भरापने सति भरातरनुबाकस्य येयगृक्षथमाऽस्ि तस्या ऋचो यौ दवावरर्चो तयोर्षच॑योयांवादी तयोरायोन्दुङकः कतेव्यः । नितरामत्यन्तविषम- भकारेणोडनम॒ारणं न्युः । कथमिति तदेव स्पष्ट क्रियते । आपो रेवतीः तषययेति भातरनुवाकस्य भरतिपत्‌ । तस्याः परवास्याऽऽदौ योऽयं द्वितीयः खर ओकारः परकाराद्ध्वैभावी तं तरिमात्रोपेतगुदात्तस्वरयुक्तं निवारयुशारयेव्‌।

५५६ श्ीमत्सायणाचायंविरचितभाष्यसमेतम्‌- [२ १ एकषिशाध्याये-

त एते जय ओकाराः संपयन्ते । तत्रेकेकस्योकारस्योपरि पनरप्योकारा अरष- स्वङ्पा इस्वमाज्ना अपरिमिताः पश्च बोचारणीयाः । ते चार्धोकाराः सर्वेऽप्य- नुदात्ताः । उत्तमस्य तु भिमात्रस्योकारस्योपरि प्रीनर्षोकाराटुारयेत्‌ । तेष्व- धौकारेषु प्रथपमक्षरं निहन्यादत्यन्तं नीचस्वरेणानुदा्तं कुयीदिति। एवै सत्यु- दात्ताक्जिमाताञ्ञय ओकारा अर्षोौकारास्जयोदशेत्येवमोकाराः षोड्च संपद्यन्ते । प्रथमद्वितीययोच्धिमात्रयोमध्ये पञ्चानुदात्ता अर्षोकराराः । द्वितीयतृतीययोश्धि- मात्रयोमेध्ये पशानुदात्ता अर्पीकारा;। तृतीयस्य निमात्नस्योपरिषटादनुदाचा अर्पोकाराञ्जयः । सोऽयगृचारणविदेषो न्यु इत्युच्यते । सोऽयं न्यृहतुथै- स्याह उद्यत्ये, उ्मनाय सवैसरादुत्कषीय भवति । | तमिमं न्यहनं भ्ंसति- अत्रं वै न्ूडखो यदेर(कोषा अभिगे प्णाश्चरन्त्यथान्ादयं प्रजायते तदचतुथम- हनयूदसयन्तयन्रमेव . तत्मजनयन्त्न्नायस्य प्रजातये तस्माचचतुथंमहजा तद्भवति, शति । योऽययुक्तो न्यहणोऽस्ि तदेतदन्नं बा अन्नसाधनत्वादन्नस्वरूपमेव । कथमेत- दिति तदुच्यते। ईकाशब्दोऽन्नवाची । तेषां कषकाणामस्ति ते कषेका इंव्वाः । ते च वर्षन्तं पर्मन्यमभिरु्व गेष्णा हर्षेण गायन्तो यदा चरन्ति, अथ तदा नीमजायं भजायते । सकालट्रष्टिसिमृदधि च दष्टा कष॑का हष्यन्ति। दृष्टा गायन्तीति यदस्ति तत्सषटशमिदं चहुरथेऽदनि न्गृहरूपगुशारणम्‌ । अतोऽनेनो- चारणेनान्नमुत्ादयन्ति । तदेषमश्नाद्यस्य प्रजात्या उत्पादनार्थं संपद्ते। तस्मा-

द्परजातियुक्तत्षादेष चमुथेमहजोदवद्धवति । जातवत्वमेतस्मिस्नहनि मच्रवच्ते- नोपरिष्टादरह््यते ।

न्यूहस्य मत्रमध्ये स्थानविशचेषं विधतचे- चतुरक्षरेण न्रड्खयेदित्याहुश्वुष्पादा वै पशवः पृश्चूनामवर्दध्य , शति।

मचे योऽयमादौ चतुरक्षरो भागस्तेन न्यृहयेषत्वार्यप्तराण्यु्ायं तदन्ते यथोक्तं न्य॒डं प्रयुञ्यादिति केचिधाद्िका आहुः । चतुःसंख्या पादचतुष्टयो- पेतानां पूना भा्षिभैवतीति तदभिमरायः।

१ क. इश । छ, ट. इरां । २ क्ष, दर्वाः ।

३ तृतीयः खण्डः ] एतरेयग्राह्मणम्‌ । | ५५७ पतान्तरं विधत्त-.

उयक्षरेण न्यूड्खयेदियाहञ्चयाो वा इमे त्रितो

टोका एषामेव खोकानामभिनजित्ये , इति।

एवैवथाख्येयम्‌ । पद्रयमुक्त्वा तृतीयपन्तं विधत्त-

एकाक्षरेण न्यूङ्खयेदिति ह स्माऽऽह ख [ज्रखयना ब्रह्मा मदद्रल्य श्काक्षिर वं वृ ववि नप्रत च्यङ्ख न्यड्खः यति य एकाक्षरेण न्यूड्खयतीति, इति। शङ्लाख्यस्य महर्षः पौत्रो लाङ्गलायनः। मुद्रकाख्यस्य पुत्रो मौदस्यः । स च ब्रह्मत्येतन्नामको बाह्मणः । स दछेकम्तरमु्चारयेन्न्युङ्कयेदिति वक्ति । तत्युपपत्तिः । येयं बागहर्दवतेति पूवेमुक्ता सेयमेकाक्षरा। तथा सति यः एपानेकाक्षरेण न्यृङ्यत्येष एव संपति सम्यद््यृहमनुतिष्ठलक्षरसंख्याया देव तानुसारित्वादिति तस्य महर्षराभिपरायः तदेतत्यक्षत्रयमङीकृल स्वाभिप्रेतपन्तं विधत्ते- द्कषरणेव न्यूङ्खयेसतिष्ठाया एव द्िपर- तिष्ठो वे परषश्वतुष्पादाः पशवो यजमान- मेव तद्दप्रतिष्ठं चतष्पात्सु पश्चुषु प्रतिष्ठा- पयति तस्मादृद्यक्षरेणेव न्यूड खयेव्‌ › ति । एवकारः पूर्वोक्तपक्ष्रयव्यारस्य्थः । प्रतिष्ठाया एव यजमानस्व भरति- या एव हि द्विसंख्या । द्वाभ्यां पदाम्यामवस्थितत्वात्पुरुषो द्विपतिष्ठः । समनयत्‌ । प्रातरनुवाके विश्चेषेण स्थानं पिपचे- मुखतः प्रातरनुवाके न्यूडखयति मुखतो प्रजा अन्नरमद्मन्त मखत णव तद््राद्यस्थ यजमानं दधाति ; इि' भातरनुवाके युखतोऽधेचैस्याऽऽदौ द्वितीयस्मि्क्षरे न्यृङखयेत्‌। भजानां

१क,ख. घ्व. ट. णामेव ।

५९८ श्रीमत्सायणाचायेबिरवितभाष्यसमेतम्‌ू-[२ १ एकर्विंशाध्याये-

सवासां युखेनैवाभ्नादनात्‌ । तथा सति यजमानमभना्स्य . पुलत एव समीप एव स्थापयति ।

आज्यश्नञ्े स्थानविरेषं विषत्ते- मध्यत आज्ये न्यङ्खयति मध्यतो वै प्रजा अन्नं धिनोति मध्यत एव तद्त्रा्स्य यजमानं दधाति, शति । मध्यतस्तृतीयपाद इत्यथंः। तथा चाऽऽश्वलायन आह-“आऽग्रि न स्वह. क्तिभिरित्याञ्यं तस्योत्तमावर्ज तृतीयेषु पादेषु न्युः" इति । अञं हि मध्य

भागे शतम्‌ । तत्र(च) परजां धिनोति श्रीणयति ततस्तत्पाठेनाभाधस्य मध्यतो धारणे यजमानमवस्थापयति ।

माध्यंदिने सवने स्थानविशेषं विषत्ते- मुखतो मध्यंदिने न्थूद्खयति मुखतो वै प्रजा अन्नमदृन्ति मुखत शकं तद्‌- ब्राद्यस्य यजमानं द्धातिः सति। मुलतोऽ्धचादौ । तथा चाऽऽश्वलायनो ४७ य॑ निष्केवस्यं च निरूप्य ` पश्चादिदमाह-श्रधीहवीयस्य तु तृच आऽ न्यूड इति । | सवनद्रयगतं न्युडकं पर्ंसति- तदुभयतो न्यूङ्खं परिग्रहाति सवना- भ्यामनाद्यस्य परिषहीयं ॥ ३ ॥ इति । उभयतः प्रातःसवने माध्यंदिनसवने च।

इति श्ीमत्सायणाचायैविरचिते माधवीये बेदार्थमकाशर रेतरेयवा- हमणभाष्य एकर्विशाध्याये तृतीयः खण्डः ॥ ३ ॥ [ १५६ |

चतुर्थमह्िषत्ते- वाग्वे देवता चतुथमहर्वहत्येकरविंशषः स्तोमो वैराजं सामानृष्टप्छन्दो यथादेवतमेनेन यथास्तोमं यथा- साम यथाछन्दूसं रापघ्रोति थ शवं वेद्‌, शृति। पवेवथास्येयम्‌।

8 रतु सण्डः ] देतरेयत्राह्मणम्‌ । ५५९ चतुरवस्याह्ो गमकानि मच्रगतानि शिङ्गानि दर्चयति-

यद्या एति च प्रेति च तच्तुर्थस्याह्नी रूपं

यद्भ्येव प्रथममहस्तदेतर्एनर्यचतुर्थं॑यदु-

` कवदयदरथवद्यदाश्चम्यपििबवचस्मथमे पदे

देवता निरुच्यते यद्यं रोकोऽभ्युदितो यजा-

तवृदयद्ववद्च्छुक्रवदयहाचो स्पं॒यद्ैमदं

यदिरिफितं यदिच्छन्दा यदूनातिरिकतं यदै

राजं यदाचुषटमं यत्तरिप्यदसयमस्याह्ल

रूपमेतानि वे चतुधस्याह्ल रूपाणि» इति । आकारः भशम्दभेति यदेवं पएूवंत्र भथमस्याहो निरूपकमुक्तं तदत्र चतुर्थ- स्याहो निरूयकं भयमत्यहापेक्षया भथममहः पर्वं यदुक्तं तदेतत्पुनरपि मध्व- पष्यहापेक्षया भथममहरुच्यते । अतो नवरात्रापेक्षया चतुर्थम्‌ । तस्य श्यहा- वेदा अथमत्वात्मयमस्याहो लिङ्गान्यत्र योग्यानि । तत एव तयुक्तवदित्या- रभ्यावं खोकोऽभ्युदित इत्यन्तानि पूर्वोक्तान्येवाभिहितानि । जातवजलनि- पातुयुक्त म्‌ । इववदिति हयतिषातुयक्तम्‌ । शुक्रवच्छुक्रक््दयुक्तम्‌ । बाचो रूपं वाक्परतिपादकसषब्दयुक्तम्‌ । वेमदं विमदाख्येन महषिणा युक्तम्‌ । रिषि- (फ)तिषातुः डेशा्थे वतेते । विशेषङ्केञेन न्युङकेनोश्ारितं विरिफितम्‌ । विच्छ- न्दा इति दिविषच्छन्दसा युक्तम्‌ । तदूनं चातिरिक्तं चोनातिरिक्तम्‌ । अक्ष- रहासदद्धी इत्यथः । बेराजाख्यसामसंबद्धं वैराजम्‌ । अनुषष्छन्दःसंबद्धमा- नष्टम्‌ । जातवदित्यादीन्यत्र विक्षेषरिङ्गानि । भविष्यद थैवाचिमलययोपें धातुरूपं इरिष्यदिस्युच्यते । अन्न यश्रतनं यञ्च पर्वोक्तं भथमस्याहो शूपमरसि

तानि सर्वाण्यपि चतुथेस्वाहो निरूपकाणि । इदानीमाभ्यश्द्खं विभचे-

आऽ न सख्वहक्तिभिरिति चतथस्याह आज्यं भवति वैमदं विरिफितं विरिफितस्य ऋषेश्वतुर्थेऽहनि चतुथस्याहनो रूपम्‌, इति ।

आऽ्नि न छवृक्तिभिः०--१०-२१-१। . `

५६० श्रीमत्तायणाचायेविरवितमाष्यसमेतम्‌- [२ ! एकविदाध्याये- आऽप्निपरिलयादिकं सूक्तं वेमदं विमदाख्येन महषिणा टम्‌ । विरिक्तं

न्युङकरूपेण विशेषङ्केरेनोचारितम्‌ । अत एव विरिफितस्य विशेषङ्केशरूपतया `

युक्तस्य बिमदाख्यस्य महर्षेः संबन्धि । अतो विमदेन श्ष्त्वं॑विरिफितत्व चेतिलिङ्गदयसद्धावाचतुर्य ऽहन्येतत्ृक्तं योग्यम्‌ । तस्माश्चतुरथस्याहो निर- पकम । ऋक्संख्यां छन्दथोपजीव्यं(व्य) सूक्तं परशंसति- अष्टचै पाङ्क्तं पाङ्क्तो यज्ञः पा ङ्क: पश्वः पश्चनामवरट्र््य; इति।

कक्संस्योतरग्रोपयुञ्यते । पद्धिच्छन्दोयोगात्याङ्ग्‌ । पर्वोक्तदविष्यङ्गधा. `

दिमियंहस्य पाङ्कत्वम्‌ । चतुभिः पादेयखेन च पश्चावयवेः पश्चवः पाङ्काः। त॒स्मादेतच्छंसनं पश्ुपराप्त्ये भवति । जगतीद्रारा पुनः भश्षेसति- ता उ द्ञ जगयौ जगत्मातःसवन एष यहस्तेन चतुथस्याह्ली रूपम्‌ इति।

ता उ तास्तु सृक्तगता अष्टा्टचो दश्च जगत्यः सपन्ते । कथं संपत्तिरिति

तवुच्यते । सृक्तस्याऽऽदयन्तयोक्रचोखिराटत्या द्रादश्च पङ्को भवन्ति । पद्धि-

ेकचत्वारिंशदक्षरा । ततो मिखित्वाऽश्षीलयधिकचतुःक्षताक्षराणि संपद्यन्ते । अष्टाचत्वारिंशदक्षराणां जगतीनां दश्षसंख्याकानां ताबन्तयेवाक्षराणि । एवं

जगतीसंपत्तिः । जगतीखन्दोयुक्तं प्रातःसवनं यस्य मध्यमस्य च्यहस्य सोऽयं

जगंत्मातःसवनः । पवेमेव च्छन्दसां विवादो(दे) जगलाः परातःसवनस्थान भुक्तम्‌ । अतः भरातःसवननगती संबन्धश्वतुथेस्याहो निरूपकः अनुष्प्सबन्धेन परशंसति- | ता उ पञ्चदशशानुष्टभम जआनृष्टभं दयेत- दृहस्तेन चतुथस्याह्वी रूपम्‌ › इति। तास्तु दश्च जगलः प्श्वदशानुष्टुमः संपद्यन्ते । तथा हि । अष्टाचत्वारिं शदक्षरा जमती । दात्रि्षदक्षराऽनुष्टप्‌ । तथा सत्येकैका जगती साधानुष्टुग्म बति । अशरैतदनुषुभः संबन्ध्यनुष्टुभो निबोकदत्वस्योक्ततवात्‌ । तेनेदं सूक्त मनुषु्द्रारा चतुथेस्याहो निरूपकम्‌ ।

१ख. य जागतः प्रातः ।१क. द. ट. गतः प्रातः ।

४ पूर्ः सण्डः] एेतरेयब्राह्मणमू । ५६१

गायन्रीदारा प्रशंसति- ता उ विं्चतिगांयत्रयः पुनः प्रायणीयं देतदहस्तेन चतुथस्याह्लो रूपम्‌, शति । तास्तु दश्च जगत्यः पुनरपि प्रलेकं द्रेपा विभञ्यमानाशतुर्बिक्षत्यक्षरा गायत्रयो वि्तिर्भवन्ति । गायत्रीसंबन्धं चान्यत प्रायणीयं प्रथममहः, गायत्रो धा देन्द्रवायवो गायत्रं भ्रायणीयमहरिति श्रुखन्तराव्‌ । १(र)न्द्रं चाहरमध्यमे श्ये प्रथमत्वात्मायणीयम्‌ । अतो गायत्रीद्रारा संबन्धस्य वक्तुं श्रक्यत्वादेत- त्ृक्तं चतुथेस्याहो निरूपकम्‌ । | सारयुक्त्वेन पनः भरञ्॑सति- तदेतदस्तुतमञ्चस्तमयातयामसूक्तं यन्न ए्व साक्षा- तद्यदेतचतुर्थस्याह्न आज्यं भवति यन्नादेव तवज्नं तन्वते वाचमेव तरपुनरुपयन्ति संतयै, इति । तदेतदाऽग्निमिल्यादियक्तयुद्ातृभिः पवेमस्तुतं होतृभिरप्यक्षस्तम्‌ । तस्मा

दयातयामं गतसारं न भवति साक्षाद्यङ्न एव यङ्गमध्ये सारत्वात्‌ । तथा सति यथेतत्सृक्तमत्राऽऽञ्यं भवेचदानीं यहृरूपादेव सृक्ताद्य्गरूपमहस्तन्वते विसता

रयन्ति । ईिचाहर्देवतां वाचमेव तेन सारयुक्तेन एनः भाष्ुवन्ति । तत्र() मध्यमस्य श्यस्य संतत्ये विच्छेदराहिलयाय भवति ।

बेदनपूवेमनुष्ठानं भक्ंसति-- ` संततेशयहैरव्यवच्छिनेरयन्ति य एवं विदा यन्ति, इति। एवैवयाख्येयम्‌ । अथ भउगश्चक्खं विषत्ते- वायो शुक्रो अयामि ते विहि होत्रा अवीता वायो शतं हरीणामिन्द्रश्च वायवेषां सोंमाना- वायो श्ुक्रो अयामि ते०-४-४ ७-१। विहि होत्रा अवीता ०-४-४ ८-१। वायो शतं हरीणां ०- ४-४८-९ । इन्द्रश्च वायवेषां °--4-4 १-१। | १ ट. “वैकमः ।

७१

॥\

५६३ श्रीमत्सायणाचायबिरचितभाष्वसमेतम्‌- [२ ! एकविशाध्याये-'

माचिकितानसुक्रतू आ नो विशवाभिरुति- भिस्यमु बो अप्रहणमपयं जिनं रिपुमम्बितमे नदीतम शयावष्टुभं प्रउगृमेति च प्रति च शुक्रव्च चतुधेऽहनि चतुथस्याह्नी रूपम्‌, शति। ` ` वायो शुक्र शत्याचं परतीकं विहि होत्रा इति द्वितीयं वायो श्षतमिति तृतीय- मिन्द्रशेति चतुथ॑माचिकितानेति पश्चममा नो विश्वाभिरिति षष्ठं त्यमु व इति सप्नममपत्यमित्यष्टममम्बितम इति नवमम्‌ । अत्राऽऽयसिभिः रतीकेरेकङ्यच इतरेः षटमतीकैः षट्श्युचाः । एतत्सर्वमनुषट्डन्दस्कं परउगशद्धं कार्यम्‌ । अत्राऽऽकारः परक्ब्द्‌ः श्ुक्रशञब्दश्चेति शिङ्गानि द्रष्टव्यानि। वायो, इत्यत्र धुक्रव- दिङ्कम्‌। विहि होतरेत्यस्याणचि वायवाचन्द्रेणेत्याकारः । वायो श्षतमित्यज्र रथ आ यातिित्याकारः । इन्दरशवत्यत्र द्वितीयस्याश्च्यायातमित्याकारः। आचिकि- तानेत्यत्राऽऽ नो विश्वाभिरित्यत्र चाऽऽकारौ स्पष्टो । लयम वो अप्रहणमित्यत्र भकषब्द; ¶ अपत्यं जिनमित्यत्र तृतीयस्वामृच्या सुगमिल्याकारः । अम्बितम इत्यत्र भकषस्तिमम्बेति प्रशब्दः । अतो शिङ्गसद्धावेन चतुर्थेऽहनि योग्यत्वा- दिदं सर्वं चठुथंस्याहो निरूपकम्‌ । मरत्वतीगशर्चस्य प्रतिपदं विधत्ते-

तं त्वा यत्ेमिरीमह इति मरूलतीयस्य प्रतिपदीमह इत्यभ्यायाम्यमिवेतद्‌- हस्तेन चतुथस्याह्लो रूपम्‌, शति। अत्र यदेतदीमह इति पदभस्ति तचाचामह इत्यस्मिखर्थे वतेते । याचा च दीषेकाटेन फलप्रदा । तस्मदेतदहरभ्यायाम्यापिवाभितो दीर्घ कतेव्यमिव प्रयो- गबाहुल्येन दृश्यते । तेन याच्माथवाचिधातुद्रारेण दीषत्वेन साम्यपरतीतेरिदं च्रवाक्यं चतुयेस्वाहयो निरूपकम्‌ 4 मच्रान्तराणि विधत्ते-

आचिकितान पुकत्‌ ०-- ९-११-१ । आ नो विश्वामिरतिभिः०-७-२४- ४ 1 <-<-१ । लमु वो अप्रहणं ०--६-४ ४-४। अमवयं ब्रजिनं ०-६-९१- १६ । अम्बितमे नदीतमे ०-- २-४१-१९ । तंत्वा यज्ञेभिरीमहे°-८- १८-१०।

४ चतुयेः सण्डः ] एतरेयत्राह्मणम्‌ । ५६३

इदं वसो सुतमन्ध इन्दर नेदीय एदिहि पेठ ब्रह्म णस्पतिरप्ि्ेता सवं सोम क्रभिः पिष्वन्त्यपः प्र वं इन्द्राय बृहत इति प्रथमेनाह्वा समान जातानश्चवुर्थेऽहनि चतुर्थस्याह्ो रूपम्‌, शइति। आतानः श्ल्ञ्यपषिः । सा चेदं वसोः सुतमित्यादिकाऽरसिमशतुर्थेऽहनि पएर्बो- केन भ्रथमेनाहा समाना । तत्साम्यं चैकं हिङ्गम्‌ । मक्तान्तरं बिधचे- | श्रुषी हवमिन्द्र मा रिषण्य इति सूक्तं हव- वचर्थेऽहनि चदर्थस्याह्ली रूपम्‌ , इति । हवशब्दोपेतमेतस्याहो षिशेषणिङ्गमिति पूव॑युक्तमू । अन्यस्मिन्नपि सूक्ते तथिङ्गं दशेयति- ` मरवा इन्द्र हषमो रणायेति सूक्त ुग्ं सहोदामिह तं हवेमेति हवव- र्थेऽहनि चतुर्थस्याह्ो रूपम्‌ › इति । मरुत्वानित्यस्य सृक्तस्योग्रमित्यादिरन्तिमः पादस्तत्र इयेमेति हवक्षन्दाये- बाची धातुदेरयते । अतो रिङ्गसद्भावादड़ो रिरूपकम्‌ । एतत्मृक्छ प्रज्ञंसति- । तदु बेष्टुभं तेन प्रतिष्ठितपदेन सवनं दाधा- राऽऽयतनादेवेतेन न प्रच्यवते, इति! तदु तकु सूक्तं त्िषटप्छन्दस्कम्‌ । प्रतिष्ठितानि पदानि भतिनियताप्तरसं- ख्यायुक्ताः पादा यस्मिनसूक्ते तत्मतिष्ठितपदम्‌ । तादृशेन तेन सूक्तेन सवनं मराध्यंदिनसवनगतं मरत्वतीयक्षख्ं दाभार धारितवान्भवति । एतेन सूक्तेन स्वयमायतनात्स्वकीयग्रहात्कदाचिदपि न भ्रच्यवते स्ववमायतनातस्वकीय्हात्कदाचिद्पि न भच्यवते।

इदं वसो भुतमन्धः०--८-२-१ । इन्दर नेदीय एदिहि ०-<८-१६-५ । रतु ह्मणस्पतिः०- १-४०-३ । अर्चिर्नेता मगः०- ३-२०-४ । त्वं सोम प्रतुभिः०-- १-९१-२ । पिन्वन्त्यपो मरुतः०- १-१४-१६ । प्र व इन्द्राय बृहे०--८-८९--३ । श्रुधी हवमिन्द्र मा रिषण्यः०-२-१ १{-२ । मर्तवा इन्द्र वृषमो ०- ३-४७-१ ।

५६9 भ्रीमत्सायणाचायंविरवचितमाष्यसमेतम्‌- [२ १ एकषिदाध्यये- अन्त्यं च्युचं विधत्ते- इमं ठु मायिनं हूव इति प्यास हववांश्- तुथऽहनि चतुथस्याह्वो रूपम्‌ , श्वि । इमं न्विलयादिन्यचविशेषः परितः पृवक्तानामन्ते परतेपणीयः । तत्र हब इति ह्न्दार्थे धातुरस्त्यतशतुथंस्याहो निरूपकडयुचः । तदेतत्मशंसति- ता उ गायत्यो गायत्रयो वा एतस्य , अयहस्य मध्यंदिनं वहन्ति, सृति। ता उ ताः सृक्तगता ऋचो गायत्रीछन्दस्का गायत्यथैतस्य मध्यमस्य इयस्य माध्यंदिनं सवन॑ वहन्ति । परवोक्तनिवोहक्रमेण जगत्याः भरातःसवनबाहित्वं गायश्या माध्वंदिनसवन- वाहित्वं च दर्शितम्‌ । -अर्स्मिङ्युचे निविद्धानं विषत्ते- तदैतच्छन्दौ वहति. यस्मिननिविद्रीयते तस्माद्रायत्रीषु निविदं दधाति, इति । यस्मिदछन्दसि निवित्पदसमृहः प्रक्षिप्यते तदेतच्छन्दो बहति सवनस्य निवांहकं भवति । तस्माि्बगाहणाय तासु गायत्रीषु निविदं दध्यात्‌ । अथ वेराजसामसंबद्धं ्युचदरयं विधत्ते- पिबा सोममिन्द्र मन्दतु खा श्ुधी वं विषि- पानस्या्रैरिति वैराजं षं भवति बाहतेऽ- हनि चतुर्थेऽहनि चतुथस्याह्लो रूपम्‌ › इवि । पृष्ठस्तोज्रसाधनस्य वैराजसाज्न आधारः पिबा सोममित्यादि; स्तोभिय- ` हयुचः शरुधी हवमितया्नुरूपोऽतो बैरानसामसबन्धो लिङ्गम्‌ । किंच बृहत्सा- श्नोऽपत्यं बैराजसाम । इदं बाहयुग्मरूपत्वादृजहत्सामसंबन्षि । अतोऽपि कारणादस्मिदन्येतञ्युचद्वयं युक्तम्‌ । ऋगन्तरं विधत्ते- यहावानेति धास्याऽच्युता? इति । इमं नु मायिनं हुवे ०--८-७१-१ । षिवा सोममिन्द्र मन्दतु ०--७-२६-१। ,| श्रषी हवं विपिपानस्याद्रेः०--७-२३-४ । यद्वावान पुरुतमं १०-७४-६१

५ पमः सष्डः] = रेतरेयत्रा्मणम्‌ । ९६९ 1 अच्युतत्वं सवैसंबन्धिशिङ्गमित्युक्तम्‌ । तस्माच(स्या ऋ) उर्ध्वमन्यं पाथं ध व त्वामिदि हवामह इति बृहतो योनिमनुनि वतयति वार्तं द्येतद्हरायतनेन , शति । त्वामिद्धीत्यस्यामृचि बहत्सामोत्पश्रं तस्पादेतं योनिभूतं पगायं पूरवोिधा- य्वामतु पथाच्छेसेत्‌ । एताहरायतनेन युग्मादस्वरूपस्थानेन बारईतं॑शृहत्सा- संबन्धं छिङ्गमित्युक्तम्‌ । वैराजसान्ञः संबन्धिनं गायं विधत्ते- त्वमिन्द्र प्रत्तिषिति सामप्रगाथः, इवि। ` तत्र लिङ्गं द्चयति- अशस्तिहा जनितेति जातवांश्वतु- ऽहनि जतु्थस्याह रूपम्‌ › इति । ठक्ते प्रगाये ठर्तीयपादोऽयमत्राञ्स्तिहा जनितेति ततोऽयं जाववान्‌ । जनिषातुयुक्तं जातवत््वं चेतस्याहो छिङ्गम्‌ । त्यमू ष्विति सृक्तविशेषस्याच्युतत्वं लिङ्गं दक्ञेयति- यमू षुं वाजिनं देवन्रूतमिति तारध्योऽच्युतः ॥ ¢ ॥ इति। ` इति श्रीमत्सायणाचायेविरविते माधवीये वेदा्थेमकाश्च पेतरेयप्राह्- णभाष्य एकर्विश्चाध्याये चतुथः खण्ड; ॥ ४ ॥ [ १५७]

विमदेन महर्षिणा दं न्यूईंसहितं सूक्तं विधत्ते- कुह श्त इन्द्रः कस्मित्रयेति भुक्तं वमद वारापतं बराफतस्य ऋषन्व- तुथऽहनि चतुधथस्याह्लो रूपम्‌ › इति । पवैवयाख्येयम्‌ । त्वामिद्धि हवामहे ०-६१-४ ६--१ । त्वमिन्द्र प्रतृ्तिषु०-- ८-९९-९ । त्यमू ` ¶ु वाजिनं देवज॒तं०--१०-१७८-१ । कुह श्रुत ॒इन्द्रः°- १०-२२-१९)

(3 3

५६६ शरीमत्सायणाचायदिरवितभाष्यसमेतम््‌- [२ ! एकविराध्याये- मुक्तान्तरं विधते- युभ्मस्य ते हषभस्य स्वराज इति सूक्त- सरं गभीरं जटुषाऽुग्रमिति जातव- चतुथे ऽहनि चत्थस्याहली रूपम्‌ , इति। युध्मस्येति सूक्त उरं गभीरमिति यः पादस्तत्र जनुषेति भवणालातबल्- निषातुयुक्तं शछिङ्गमस्ति । मूक्तगतं छन्दोऽवकम्ब्य प्रज्ञसति- तदु बेम तेन्‌ प्रतिष्ठितपदेन . सवनं दाधाराऽऽयतनादेवैतेन न प्रच्यवते, शति । पुवेवारूयेयम्‌ । तृतीयं ्रयुचं विधत्ते- पयसो युवः सत्रासाहमिति पर्यास विश्वा गरीष्वायतमि- यभ्यायाम्यमिवेतदहस्तेन.चत॒थस्याहली रूपम्‌, इति । परितः प्र्ेपणीयः पयांसोऽन्तिमङ्युचस्तस्मिन्विश्वास्िति यः पादस्तत्रा ऽऽ यतमिति क्षब्दो दीर्षत्ववाचकः श्रूयते । अहशेतदभ्यायाम्यमिव भयोगाषि- क्यादतिदीषधमिवातोऽत्र दीषेत्वं रङ्गम्‌ । छन्दोदरारा भरशसति- | ताउ. गायत्यो गायन्र्यो वा एतस्य अ्यहस्य माध्यंदिनं वहन्ति तदैतच्छन्दो वहति यस्मिभि- विद्धीयते तस्माद्रायत्रीषु निविदं दधाति; सति । पवंवयाख्येयम्‌ । चकानः विषे न £ श्वदेवं | विश्वो देवस्य नेतुस्तस्सविदुवरेण्यमा वि सत्पतिमिति वैश्वदेवस्य प्रतिपदनुचरो बाह तेऽहनि चतुर्थेऽहनि चतुथस्याहली रूपम्‌? इति । युध्मस्य ते वृषमस्य०-\-४१-! । त्यमुवः सत्राप्ताहं ०--८-९२-७ । विश्वो देवस्य नेतुः०--९-९०-१ । तत्स्वितुषैरेण्यं ०-१६-६ २-१० 1 आ विश्व- देवं सत्पतिं ०--९-८२-७ । |

4 पञ्चमः खण्डः ] एेतरेयत्राह्मणम्‌ । | ५६७ विश्वो देबस्ेत्यृगेका तत्सवितुरिति द्रे ऋचो । एष धयुचो बृहत्सामसं- बन्धी बेश्वदेवस्य भतिपत्‌। आ विश्वदेवमिति श्युचोऽनुचरः । अदो युग्मत्वा- द्राहतत्वम्‌ । इृहत्सामसंबन्ध एव मच्रहिङ्गम्‌ । सवित्देवताकं सक्तं विषत्- आ देवो यातु सविता सुरन इति सावित्रि मेति चतुर्थेऽहनि चतुर्थस्याह्ली रूपम्‌ , इति । आकारोऽत्र रिङ्गम्‌ । | अननब्दणिङ्कोपेतं मृक्तं विषते- ्रोभिगित प्रावा यज्ञः थिवी नमोभिरिति बयाबा्थे- वीयं प्रति चनुर्थऽहनि चतर्थस्याह्ली रूपम्‌ › शपि । शर्ब्दो वाक्सबन्धशेति शिङ्गदयोपेतं सक्तं विधत्ते- प्र कूमुभ्यो दूतमिव वाचमिष्य इत्यारभवं प्रेति च वाचमिष्य इति च चतुर्थेऽहनि चतुर्थस्याह्लो रूपम्‌ › इति । ऋयदेवताकत्वं स्पष्टम्‌ । प्रशब्दो बाक्संबन्धश्च मेति वेत्यादिना भदश्यते । अ्रब्देन श्ुक्रशब्देन चोपेतं सृक्तान्तरं विधत्त- र श्चुकरैतु देवी मनीषेति वैश्वदेवं परति च शुक्र वच्च चतुर्थेऽहनि चतुथस्याह्लो रूपम्‌ › इति । बहुदेवताकत्वादरैश्वदेवत्वम्‌ । नानाविषच्छन्दोयुक्तत्वर्पं लिङगन्तरं दश्यति-- ता उ विच्छन्दसः सन्ति दिपदाः सन्ति चतुष्पदास्तेन चतुथ॑स्याह्ो सपम्‌, इति। ` ता उ तास्तु सक्तगता ऋचो विच्छन्दसो विविधच्छन्दोयुक्ता; । तत्रैकः वितिदिपदाः सन्ति । अवशिष्टाश्तुष्पदाः सन्ति । तेन विच्छन्दस्त्वेनाहो निरूपकम्‌ । | आ देवा यातु सविता ०-७-8४ ९-१ । प्र द्यावा यज्ञः एथिवी नमोभिः०- ७-९४-१ । प्र ऋमुम्यो दूतमिव०--४ -२६-१। प्र शुक्रैतु देवी मनीषा०- ७-३४-१ ।

५६८ भीमत्सायणाचायंविरवितभाष्यसमेतम्‌- [र रेद्रा्विशाघ्याये- . श्ञ्लान्तरस्थं भरतिपत्सूक्तं विधतसे- वैश्वानरस्य सुमतो स्यामेत्यापिमा- र्तस्य पाना जात इति जातव- चतुर्थेऽहनि चतुरथस्याह्ल रूपम्‌ › इति । तस्य सक्तस्य पथमाया ऋचस्तृतीयपाद इतो जात इति भ्रवणाजातवच्छ

ब्दोपेतं छिङ्गमस्ि भरुदेवताकं सूक्तं विषत्ते-

कं ई व्यक्ता नरः सनीरा इति मास्तं नकिरयेषां जनूंषि वेदेति जातवचतु- ्थेऽहनि चतुर्थस्याह्लो रूपम्‌ » इति। असि्मिन्मूक्ते तृतीयस्यागूचि मरुद्धिरस्त्विति भवणान्मारुत[त ]ष्‌। नकिही- त्यादिकः प्रथमाया ऋवचस्तृतीयंः पादस्तत्र जनूंषीति जनिधातुयु्त्वं खङ्गम्‌ । विविषच्छन्दस्त्वं लिङ्गान्तरं दशेयति- ता उ विच्छन्दः सन्ति दहिषपदाः सन्ति चतुष्पदास्तेन चतुर्थस्याही रूपम्‌, इति । आस्मन्सुक्त एकादश्च दविपदा इतराश्वतुष्पदाः । अच्युतत्वलिङ्गोपेतागृचं विधत्ते- जातवेदसे सुनवाम सोम- मिति जातवेद्स्याऽच्य॒ता, इति । .. जातवेदोदेवताकमन्यत्सक्तं विधत्ते- अरिं नरो दीधितिभिररण्योरिति जात- वद्स्यं हस्तच्युती जनयन्तेति जातवच- ुर्थऽहनि चतुथस्याह्नो रूपम्‌; इति। जातस्य जगतो वेदितत्वादभिरेव जातवेदाः । हस्तच्युतीत्यादिद्िवीयः पादस्तन्न जनयन्तेति भवणाजनिधातुयुक्तं रङ्गम्‌ ।

चैश्वानरस्य सुमतो ०~-- १-९८-१ । क ई व्यक्ता नरः०-७-९६-१ । अरं नरो दीषितिभिः०~७-१-! ।

१ प्रथमः खण्डः] एेतरेयग्राक्षणम्‌ । ५५६९ विविषच्छन्दोङ्पं लिङ्गान्तरं दशयति- ता उ विच्छन्दः सन्ति व्राजः सन्ति प्रिष्टभस्तेन चतुरथस्याह्ली रूपमलह्लो रूपम्‌ ॥५॥ अत्राष्टादज्न विराज इतराखिष्टभः। अभ्यासोऽध्यायपरिसमाण्तयर्थः ॥ इति श्रीमत्सायणाचायंविरचिते माधवीये बेदार्थपरकाञ्च रेतरेयब्राह्म- णमाष्य एकर्विक्ाध्याये पचमः खण्डः ॥ ५॥ [ १५८ ]

इति श्रीमद्राजाधिराजपरमेश्वरैदिकमार्गभवर्तकवीरवुकणसान्नाञ्य- | धुरंषरसायणाचा्यकृतावैतरेयत्राह्मणभाष्य एकर्विश्लोऽध्यायः ॥ २१॥

अथ द्ार्विश्लोऽधष्यायः ।

अय नवरात्रापेक्षया प्चभं मध्यमत्यहापेक्षया द्ितीयमहिधसे-

गौरवे देवता पञ्चममहर्वहति भरिणवः स्तोमः शाक्रं भाम पड्क्तिश्छन्दो यथादेवतमेनेन यथास्तोमं यथापाम यथाछम्द्सं राध्नोति य एवं वेद्‌, एति ।

र्वत्र वागेकं गौरेकं धोरेकमिति देवताया रूपत्रयमुक्तम्‌ । तजन वागात्मर्ष रूपं चतु्येऽदन्युक्तम्‌ । पश्चमस्याहो गोरेव देवता निवांहिका स्तोमानां मध्ये त्रिणवो निबोहकः । तस्य त्रिणवस्य स्तोमस्य स्वरूपं छन्दोगेरेवमाज्नातम्‌- भनवभ्यो हि करोति स तिखभिः स पञ्चमिः स एकया । नवभ्यो हि करोति स एकया स तिखभिः स पञ्चभिः । नवभ्यो ह करोति स पचभिःस एकया स तिभिः । वजो वै नरिणवः' इति । अस्यायम्थः । एकड्यचसिभिः पया- यैराव्नीयः । तत्र भ्रथमायास्धिः पाठो द्वितीयायाः पञचकरत्वः पाटस्तृती- यस्याः सक्रदेव पाठः । द्वितीयपयाये प्रथमायाः सढृत्पागे द्वितीयस्याः पारस्तृतीयस्याः पचङत्वः पाठः। तृतीयपयाये प्रथमायाः पञ्चटृत्वः पाठो द्विती. यस्याः सहृत्पादस्तृतीयस्याद्धिः पाठः; । एवमाहत्ताभिः सपतर्विश्षतिसंख्याका- गिक्रम्िभिखिणवः स्तोमो भवति । अन्यत्पुवेवथाख्येयम्‌ ।

७द्‌

५७० श्रीमत्सायणाचायैविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [२ रद्ा्विशाध्याये-

पञ्चमस्याहो मच्रलिङ्गानि दश्षंयति- यदै नेति न परेति यस्स्थितं तत्पञ्चमस्याहली रूपम्‌ › इति। आकारः भशषब्दश्च नान्न शिङ्गमिति नकारद्येन भतिषिध्यते । यत्त स्थितं तिष्ठतिधात्वर्थरूपमभचलितं तत्पश्चमस्याहो निरूपकम्‌ । दवितीयेऽदन्युक्तं रिङ्गजातं पञमेऽहन्यतिदिशति- यद्वेव हितीयमहस्तेतत्पुनर्थस्पञ्चमम्‌ , इति। नवराजापेक्षयां यत्पश्चममहविधते तत्पृथङ्न भवति । कितु यदेब ॒दिती- यमहस्तदेव पञथचमत्वेन पुनः क्रियते । तत्रत्यं लिङ्गजातमन्रानुसंषेयमित्यर्थः । तानि लिङ्गानि दशेयति- यदृध्ववद्यत्पतिवयद्न्तवंचट्‌टषण्व्- दूढरधन्वद्यन्मध्यमे पद्‌ देवता निर च्यते यद्न्तरिक्षमभ्यदितम्‌ , इति । पूषैवथाख्येयम्‌ । अथ विकेषरिङ्गानि दशैयति- यद्दुग्धवददूषवदद्ेतमयट्श्निमचन्मदवत्- श्स्पं यद्ध्यासवदिष्द्रा इव हि पशवो यजागरतं जागता हि पशवो यद्रारतं बाहेता हि पशवो यत्पाङ्क्तं पाङ्कादि पशवो यद्ामं वामं हि पशवो यद्रविष्मद- विरहि पक्षयो यदपुष्महपुर्हिं पशवो यच्छा- क्रं यत्पाङ्क्तं यरद्धवंयददहितीयस्याह्लो सूप- मेतानि वै पञ्चमस्याहूनों रूपाणि › इति।

दुग्धोषधेनुपृशिमच्छब्दैरुपेतं यथव स्ति तत्सर्वं रिङ्गम्‌ । तथाविधं च ष रूपं यदस्ति तदपि शिङ्गम्‌ । पशुरूपस्य बहुविधत्वमेव यदध्यासबदिलयादिना पश्यते । अधिक्पादस्य परक्षपोऽध्यासः । भ्रदृेतो यावदस्ति तावतोऽप्यधि- शपादोपेतमध्यासवत्‌। पञरूनामपि चतुभ्यः पादेभ्योऽभिकं पुखमेकं 0रिगण्यते।

१ प्रषमः खण्डः] एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ५७१

अतोऽध्यासवत्पतुरूपं भवति 1 तदेव विक्षद्रा इत्यनेन स्पष्टी क्रियते। विविधाः द्रा विश्षद्रा; । एकस्प्रदन्यो न्यूनस्तस्मादप्यन्यो न्यूनः । गजापेक्षयाऽश्वः शद्रस्तदपेक्षया महिषः श्द्रस्ततो गोस्ततोऽजेयेवं॑पशुष शरुद्रत्वं द्रष्टव्यम्‌ । जागते जगती संबद्धं यदस्ति तदपि पशुरूपम््‌ । सोमाहरणपरसङ्गे जगत्या पश्च नामानीतत्वाञ्जागतत्वम्‌ । तथा बादैतं बृहतीसंबन्धं . पररूपम्‌ । पृश्चुविषये छन्दसामाजिधावने बृहत्या विजयेन पदूनां बाहैतत्वम्‌ । पड्किच्छन्दः संबद्ध- पपि पञ्ुरूपम्‌ । पद्कियुसेन पथावयवेरूपेताः पशवः पाङ; । यद्वामं रमणीयं सूक्तं स्वरवणोदिभिः श्राव्यं भवति तदपि पशुरूपम्‌ । रोकेऽपि गवाश्वादि- पञ्चव इति यदासि तद्रामं रमणीयं श्डयते । हविष्द्धविःसंज्नोपेतं यदसि तदपि पञ्चसखरूपम्‌ । पश्वो हि - देवतासंबद्धहविःस्वरूपेण हूयन्ते । वपुःसंहो- पेतं यदस्ति तदपि परुस्वरूपम्‌ । पञ्षवो हि वपुःपुष्टाङ्भूता द्यन्ते । बिदा परथवभित्यादिषु पहानाश्नीषत्पन्नं शारं साम तत्सबद्धमेकं लिङ्गम्‌ । पाङ्क- पिति यत्पुनवैचनं तत्पश्चसंरूयायुक्तं पूवर पङ्किच्छन्दःसेबद्धमिति वि्षेषः । मदिति वरैमानायेवाचिप्रल्ययोपेतं धातुमात्रं विवक्षितम्‌ । एतच द्ितीय- स्याहो रूपमिति पवैगुक्तम्‌ । एवं च सति यानि द्वितीयेऽहन्युक्तानि छिङ्कानि यानि चात्र दूतनान्येतानि सर्वाण्यपि पश्चमस्याहो निरूपकाणि दरषव्यानि । | आञ्यशचल्गं विधत्ते--

इममू षु बो अतिथिुषड़धमिति पञ्चम- स्याह आभ्यं भवति जागतमध्याप्तवत्पश्चु- रूपं पञ्चमेऽहनि पञ्चमस्याह्ली रूपम्‌, इति। इममू ष्वित्यादिसूक्ते जगतीछन्दोयुक्ता आद्या नवचैः शंसनीयास्तन्र तृतीय- स्याग्चि जगतीखन्दस्केभ्यशथतुथे८्यः{)पदेभ्योऽधिकः पादो भरद्राजाय सपय इत्येष समा्नायते। अतोऽपिकपादयुक्तत्वादिदमध्यासवधिङ्गम्‌। तत्र(ष!) पश्ु- स्वरूपं ॒पञ्चोरपि पादचतुष्टयादधिकस्य मुखस्य बिधमानत्वाव्‌ । तदे- तदिङ्गयुक्तं पञ्चमेऽहनि विनियोक्तुं युक्तं योग्यम्‌ । तस्मदेतस्पशमस्याह निरूपकम्‌ । | | अथ प्रउगञ्चल्ञं विधत्ते-

इमम्‌ षु वो अतिधिमुषः०--६-१९-\ ।

५७२ भीमत्सायणाचायेविरवितभाष्यसमेतम्‌- [२२ द्वारविदाध्याये-

आनो यत्लं दिविस्ए्शमा नो वायो महेतने रथेन एथुपाजपता बहवः सुरचक्षस इमा उ वां दिविष्टयः पिबा सुतस्य रसिनो देवं देवं बो वसे देवं देवं बृहदुगायिषे वच इति वार्तं प्रजगं पञ्चमेऽहनि पञ्चमस्याहनो रूपम्‌ › इति ।

आ नो यज्गमिति द्रे ऋचौ । आ नो वायो, इलयेका । सोऽयं भरथमद्युचो रथेनेत्यादि द्वितीयो बहव इत्यादिस्तृतीय इमा उ वामित्यादिशवतुः पिबा सुतस्येत्यादिः पथ्चमो देवं देवमिति षष्ठो .बहदिति सप्तमः । तदेतत्सषमं बृहतीछन्दोयोगाद्वाहैतम्‌ । अतो लिङ्रसद्धावात्प्चमेऽहनि योग्यतया वस्य निरूपकम्‌ ।

अथ शक्ान्तरस्य भरतिपदं विषत्ते-

यत्पाञ्चजन्यया विशति मरुत्वतीयस्य प्रतिपत्पा- श्जन्ययेति पञ्चमेऽहनि पञ्चमस्याह्रनो रूपम्‌, इति । अर्सिमङ्यचे थमाया पाश्चजन्ययेति पदे पश्चरब्दयोगो लिङ्गम्‌ ।

अथ द्वितीयेनाहा समानत्वरि्गयुक्तव्रसहमपनि विधत्ते- `

इनदर इत्सोमपा एक इन्द्र नेदीय रदिदय- ततिष्ठ ब्रह्मणस्पतेऽिरनेता वं सोम क्तभि पिन्वन्त्यपो बृहदिन्द्राय गायतेति दिती- येनाहूना समान जातानः पञ्चमेऽहनि पञ्चम-

भा नो यज्ञं दिविरछश ०-- ८-११-९ । आ नो वायो महेतने०--८-४१- २९ । रथेन परथुपानप्ता०-- ४-४६-९ । बहवः मूरचक्षसः०--७-११-१०। इमा उ वां दिविष्टयः०--७-७४-? । पिबा सुतस्य रिनः०-८-३-१ । देवं देवं वो वते०-- ८-१२-१९ । बृहदु गायिषे वचः०-७-९१-१ । यत्पाश्चन- न्यया विशा ०--<-६ २-७ 1 इन्द्र॒ इत्सोमपा एकः०-८-२-४ । इन्दर नेदीय एदिहि ०-- ८-९३-५ । उत्तिष्ठ ब्रह्मणस्पते ०-- १-४०-१ । अभर्नेता मग इव ३-२०-४ । त्वं सोम क्रतुभिः ०-- १-९१-२ । पिन्वन्त्यपो मस्त०-!-१९४- १। बृहदिन्द्राय गायते०-<-८९-१ ।

१ प्रथमः खण्डः ] एतरेयब्राह्मणम्‌ । ५७३

स्याह रूपम्‌ › इति । आतानः शस्ञक्रपषिः । अथ मदरदाब्दरिङ्गेन परश्वपादोपेतवाङ्कत्वरिङ्गेन चापेतं सूक्त विधत्ते- अविताऽपि सुन्वतो शक्तबहिष इति सूक्तं महत्पाङ्क्तं पञ्चपदं पञ्च मेऽहनि पञ्चमस्याह्लो रूपम्‌ ;, इति । अन्न द्वितीयपादे पिबा सोमं मदायेति भ्रवणादिदं सूक्तं मद्रद्धवति । पञ्च पादा विखष्टाः। ताद्श्षमेवान्यत्सुक्तं विधत्ते- इत्था हि सोम इन्मद्‌ इति सूक्तं महत्पाङ्क्तं पञ्चपदं पञ्चमेऽहनि पञ्चमस्याह्लोरूपम्‌ ; इति । पुनरपि पदश्नब्दखिङ्गोपेतं शिष्ष्छन्दस्वं सक्तं विधत्ते- इन्द्र पिव तुभ्यं सुतो मदायेति सूक्तं मह्रष्टभं तेन प्रतिष्ठितपदेन सवनं दाधा- राऽऽयतनादेवेतेन न प्रच्यवते, इति। एवैवद्याख्येयम्‌ । आकारभञ्ञम्दवजितत्वमरुत्वतीयशज्ञस्यान्ते ्रक्षपणीयं श्युचं विषत्ते- मरुत्व इन्द्र मीद्रव इति पयसो नेतिन प्रेति पञ्चमेऽहनि पञ्चमस्याह्यी रूपम्‌ ; इति । परितोऽन्ते पर्ेपणीयः पयसः । तस्मिद्युचे निविद्धानं विधत्ते- ता उ गायत्यो गायन्यो वा एतस्य उयहस्य मध्येदिनं वहन्ति तदैतच्छन्दो वहति यस्मि विद्धीयते तस्माद्वायत्रीषु निविदं दधाति ॥६॥

अविताऽपि सुन्वतो ०-<-३९-१ 1 इत्था हि सोम इन्मदे ०-१-८०-! । हन्द पिब तुभ्यं सुतो ०--{-४ ०-१ । मस्व इन्द्र मीद्वः०--८-७१-७ ।

५७४ श्रीमत्सायणाचायविरवितमाष्यसमेतम्ू- [२२ द्वा्विाध्यये-

पुवेवन्याख्येयम्‌ । इति श्रीमत्सायणाचायेविरचिते माधवीये वेदायपरकाश्च रेतरेयब्राह्म- णभाष्ये द्राविश्नाष्याये प्रथमः खण्डः ॥१॥ (६) [१५९]

अथ शाकरसामसंबन्धेन रिङ्गेन युक्ता चो विधत्ते-- महानाप्नीष्वतर स्तवते शाक्ररेण साघ्रा रां तरेऽहनि पञ्चमेऽहनि पञ्चमस्याह्ला रूपम्‌, इति। विदा मघवननिलयादयो नवर्चो पहानाग्नीसन्नकास्तामूदातारः श्राङराख्येन ` साश्ना स्तुवते । अदश्वेदमयुग्मत्वाद्राथंतरं शाक्रं च साम र्थतरशूपनन्यत्वाद्रा- यतरमतोऽ् ता तच्चा योग्याः । महानाज्नीशषब्दं निवेक्ति- इन्द्रो वा एताभिमहानात्मानं निरमि- मीत तस्मान्महानाम्न्योऽथो इमे वै खोका महानाम्न्य इमे महान्तः, इति । पुरा कदाविदिन्द्रः स्वयमेवेश्वयांदिगुणेमंहान्भविष्यामीति विचार्यं विदा मघवभित्यादिभिक्रम्भिः स्वात्मानं गुगे्महान्तं निभितवान्‌ । तस्मान्महश्वनि- ` माणसाधनतवान्महानाज्नीशब्दवाच्याः संपन्नाः । अपि च महानाम्न्यो भूरा. | दिलोकजरयस्वरूपा ोकाश्च महान्तस्तस्मादप्यासां महानान्नीत्वम्‌ । ननु शक्रीषत्पन्ञं साम शाकरमिति वक्तव्यम्‌ । श्ङरी च सप्षपादोपेता । न चेता ऋचस्तथाविधाः। र्कितु पादचतुष्टयोपेता अनुष्टभस्तत्कथमासां श्ष- रीबमित्याश्चङ्य शक्तिपदत्वाच्छक्ृरीत्वमिति निवेचनं दशेयति- इमान्वे रोकान्प्रजापतिः . र्ठद सर्व॑म- शक्नोददिदं किच युदिमा्धीकान्प्रजापतिः षे सवेमश्चक्नोयदिदं किच तच्छ- यऽपवंस्तच्छक्रीणां शक्तरीखम्‌ › . इति । पुरा भरजापतिषिदा पघर्बाननित्यादिकां महानाश्नीरनुसंघाय तदात्मकाहीकान्म- ` जापतिः स(कान्छष्ट्ा ताभिमहानास्नीभिरलु्हीतं(तः) पथादेषु खोकेषु य्कि- (चैत्स्यावरं जङ्गमं प्राणिजातं सष्टव्यमस्ति तत्सं सष्मश्वनोच्छक्तिमानभूत्‌।

२ द्वितीयः खण्डः ] एतरेयत्राह्यणम्‌ । | ५५७९

यस्मादेवं परनापतिरकरोत्तस्माच्छक्तिहेतुत्वादेता ऋचः शकरीनामिका अभ- बन्‌ । अनेन भरकारेण तासां श्षकरीत्वं संपश्नम्‌ । भकारान्तरेण महानान्नीः परकंसति- ता उध्वाः सीप्रोऽभ्यरजत यदृष्वाः सीभ्रोऽभ्यस्- जत तत्िमा अभवंस्तस्सिमानां सिमातम्‌ › इति । या एता महानाम्न्य; सन्ति ताः सीजन ऊर्ध्वां अभ्यखजत । अभिमीर $लयारथ्य थथा वः सुसहासतीत्यन्ता दाञ्चतयीनां सीमा तस्याः सीश्नः ऊर्ष्वभा- विनीः इत्वा प्रजापतिरभितः खष्टवान्‌। अत. एवैताः संहिताः संहितायां नाऽऽ- न्नायन्ते । ित्वारण्यकाण्ड आश्नायन्ते। अथवा नवैता ऋचक्धिवेदेभ्य उपरि- श्थितत्वेन प्रयुज्यन्ते । तथाचाऽऽश्वलायन आह- शाक्रं चेत्पष्ठं महानाम्न्य स्तोनिय इति ता अध्यषंकारं नव प्रत्या तिस्रो भवन्ति" इति। अस्यायमर्थः । यदा शाक्रसाल्ना पृष्ठस्तोत्रं निष्पाद्यते तदानीं महानाम्न्य ऋचः स्ताज्रिय- इ्यचो भवति । तास्तु प्रटेया खभावेन नवसंख्याकास्वथाऽपि तिल्लः कतेव्या अध्यर्धकारमिति तत्रोपाय उच्यते। अधिकेनार्षेन युक्तामेकाभृचमे- कमर्प्च छृत्वेत्युक्तं भवति । ततद्लयाणामधेचानामेकारत्वे सति तिञ्च ऋचो मवन्तीति । सोऽय॑सीज्न उद्टर्षनपकारः। यस्मात्सीन्न उर्वाः सतीः भ्रजापतिरखजत तस्मात्सिमा इत्येतन्नामिका अभवन्‌ । पहानाश्नीनामेतेन शकारेण सिमानामकत्वं विद्धेयम्‌ । स्तोजियगुक्त्वाऽनुरूपं च्युचं विधत्ते- स्वादोरित्था विपूत उप्‌ नो हरिभिः सुतमिन्र विश्वा अवीद्रषन्नियनुरूपो दषण्वान्टश्रमान्महा- रषन्वान्पञ्चमेऽहनि पञ्चमस्याह्ली रूपम्‌ › इति । सखवादोरित्यादिरध्ययनपरकारेणेकयच उप न इत्यादिद्वितीय इन्द्र विश्वा इति ठतीयः । एतन्नयं मिङित्वा परवोक्तस्तोजियसादृश्यादनुरूपङ्यचो भवति । तत्र खादोरित्येतस्मिन्दृष्णा मदन्तीति इषण्वखं॑ मद्य च दृश्यते । सोमं श्रीणन्ति पृश्नय इति पृक्िमच्म्‌ । इन्द्रं विश्वा अवीहधन्निति उधन्वत्वम्‌ । तान्येतानि पशचमेऽहनि योग्यत्वात्पश्चमस्य गमकानि ।

स्वादोरित्था विषृवतः०- १-८४-१ । उप नो हरिभिः०- ८-७३-६१ । हन्द विश्वा अवीवृषन्‌ ०-- !-११-१ ।

५७६ भ्रीमत्सायणाचा्यविरवितभाष्यसमेतम्ू-[२ रदं शाध्याये- `

अच्युतस्वलिङ्गेन घाय्यां विधत्ते- यहावानेति धाय्याऽच्युता, इति । तां पाय्यामनु र्थ॑तरसामयोनेः शंसनं बिधत्ते- अभि ता शर्‌ नोदुम इति रथ॑तरस्य योनि- मनु निवर्तयति रथंतरं द्येतदहरायतनेनः इति । अयुग्मत्वादहो रथंतरायतनत्वमेतदेव तघिङ्गम्‌ । कराकरसामसंबन्धिसामप्रगाथं विधत्ते- मो षुला वापृतश्वनेति सामप्गाथोऽध्यासवा- न्पशुरूपं पञ्चमेऽहनि पञ्चमस्याह्ल रूपम्‌, इति । र्दरयमेव सर्वत्र प्रगाथस्य स्वरूपम्‌ । अत्र तु रायस्काम श्येषा दिप दाऽधिकत्वेन भरक्षिप्ना तस्मादयं भगाथोऽध्यासवान्‌ । तच पुरूपत्वात्पश्न- मेऽहनि योग्यम्‌ । अच्युतत्वखिङ्गेन सूक्त विशेषं विधत्ते- यमू घु वाजिनं देवज्नतमिति तार्योऽच्य॒तः ॥ ७ ॥ शति । इति श्रीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये बेदाथेपकाश रेतरेयत्राह्मण- भाष्ये दा्विशाध्याये द्वितीयः खण्डः ॥२॥ (७) [१६०

पञ्चपादोपेततया पाङ्त्वरिद्गयुक्तं सक्तं विधत्ते- प्रेदं ब्रह्म दतरत्र्येष्वाविथेति सूक्तं पारकं पञ्च- पदं पञ्चमेऽहनि पञ्चमस्याह्लो रूपम्‌, इति। मदशब्देन पाङ्कत्वेन च शिङ्गदरयेनोपेतं सूक्तं विधत्ते-- . इन्द्रो मदाय वाटध इति सूक्तं महत्पाङ्क्तं

पञ्चपदं पञ्चमेऽहनि पञ्चमस्याह्वी रूपम्‌? इति। यद्वावानपुरुतम ०-- १ ०-९४-९६८। अमि त्वा शूर नोनुमः०--७-३६-२२। मोषु त्वा वाघतश्चन०--७-६२-१ 1 लमू षु वाजिनं ०--\०-१७८-१ । प्र नह्य वृत्रतूर्ये -- ८-३७-१ 1 इन्द्रो मदाय वादृषे०-- १-८१-१ ।

३ तृतीयः खण्डः ] एेतरेयत्राह्मणम्‌ । ५७७ . मदिषातुरिङ्गकं त्िषष्ठन्दस्क सूक्तं विधत्ते- सत्रा मदासस्तव विश्वजन्या इति सूतं मह्ष्टमं तेन प्रतिष्ठितपदेन सवनं दाधाराऽऽयतनादेवैतेन न प्रच्यवते, इति । श्षज्ञान्ते परक्षपणीयं त्युचं विषत्ते-- तमिन्द्रं वाजयामसीति पर्यासः स॒ इषा इउषमभो गुव- दिति पशुरूपं पञ्चमेऽहनि पञ्चमस्याह्लो रूपम्‌? इति। स हषेत्यादिस्ततीयः पादस्त्र इषभश्षब्द भरवणात्पगुङूपत्वम्‌ । तस्मिङ्युचे निविद्धानं विपत्ते- ता उ गायत्रयो गायत्यो वा एतस्य अ्यहस्य मध्येदिनं वहन्ति तदैतच्छन्दी वहति यस्मि- निविद्धीयते तस्माद्रायत्रीषु निविदं दधाति, इति । वैश्वदेवश्षस्नस्य त्रयुचद्वयं विषत्ते- | तत्सवितुर्धणीमहेऽया नी देव सवित- रिति वैश्वदेवस्य प्रतिपदनुचरौ राथतरऽ- हनि पञ्चमेऽहनि पञ्चमस्याह्ी रूपम्‌? इति। तत्सवितुरिति श्रयः भरतिपत्‌ । अथा इति श्यृचोऽतुचरः । तावुभौ रथं- तरसंबन्धिनो । अहश्वायुग्मत्वाद्राथ॑तरमेवं रिङ्खं संपादनीयम्‌ । रमणीयत्ववाचकेन वाम्म्दरिग्गेन युक्तं व्युचं विषत्ते-- उदुष्य देवः सविता दमूना इति सावित्रमा दश्युषे सुवति भूरि वाममिति वामं पशु- रूपं पञ्चमेऽहनि पञ्चमस्याह्ी रूपम्‌; इति । सावित्रतवं स्पष्टम्‌ । आ दाशरुक इति चतुः षादस्तन्न भूरि वाममिति वाम- क्ब्दर्पं कलिङ्गं पशुरूषमस्ति ।

9 9 सत्रा मदाप्तस्तव ०-६-२१-१ । तमिन्द्रं वाजयामपि०-<-९\-७ । तत्सविहू्ैणीमहे ° -- ९-८२-१ । अद्या नो देवप्तवितः ०-- ९-८२-४ । उदुष्व देवः प्वितादमूना ०--६-७ १-४ । ७३

५७८ श्रीमत्सायणाचायविरवितभाष्यसमेतमू- [२२ दवाविशाध्याये+ . `

पषुवाचकेनोक्षकषब्दङ्पेण लिङ्गेन युक्तं चतुर्रःचं विधत्ते- मही द्यावाएथिवी इह भ्ये इति द्यावाष्टथिवीयं स्वद्धोक्षेति पञ्चुरूपं पञ्चमेऽहनि पञ्चमस्याह्व रूपम्‌, शति । रुवदित्यादिश्वतुथेः पादस्तत्रोेति पंगवाभिधायकः श्ब्दोऽस्ि । षरभदेषताकं सूक्तं बिधत्ते- ऋयविभ्वा वाज इन्द्रो नो अच्छै- यार्भवं वाजो वे पशवः पशुरूपं पञ्चमेऽहनि पञ्चमस्याह्नी रूपम्‌, इति । पशोहैविष्टेन देबतामत्वादश्चवाची बाजश्ञब्दः पञ्चुरूपं रि । अध्यासलिङ्गके सृक्तं विधत्ते स्तुषे जनं सुव्रतं नव्यसीमिरिति वैश्वदेवमध्यास- वत्पशुरूपं पञ्चमेऽहनि पञ्चमस्याह्ली रूपम्‌ ; इति । तिष्डन्दस्के सक्ते विश्च आ देवीरित्येकः पादोऽधिकः भरषिप्यते सोऽय- मध्यासो लिङ्गम्‌ । त्ब्लान्तरस्य प्रतिपदं सक्त विषत्ते- हविष्पान्तमजर स्वविदीयागिमारूतस्य प्रति- पद्धविष्मत्पञ्चमेऽहनि पञ्चमस्याह्नी रूपम्‌? इति । हविः शब्दोपेतत्धमन्र सिङ्गम्‌ । वपुशषब्दोपेतं मरुदेवताकं सृक्तं विधत्ते-- ` वपुले तच्चिकितुषे चिदास्तिति मारतं वषु- ष्मत्पञ्चमेऽहनि पञ्चमस्याह्ली रूपम्‌ , इति । रुतो वाद्रधन्त इति श्रवणात्तत्सृक्तं मारुतम्‌ । वधुःशब्दरिद्गं वु स्पष्टम्‌ । मही दयावाप्रथिवी °-- ४-९१-९ 1 अमुविम्वा वाज इन्द्रो ०-४-६४-१ । सतुषे जनं सुत्तं नव्य ०-- १-४९-१ । हविष्पान्तमजरं - १०-८८-!१ । वपु तिक्तुषे०-\-६६-१।

४ चतुथः लण्डः ] देतरेयत्राह्मणमू । ५७९

अच्युतत्वङिङ्गयुक्तागर चं विधत्ते- जातवेदसे सुनवाम सोममिति जातवेद्स्याऽच्यता , शति। अध्यासलिग्गेन युक्तं जातवेदोदेवताकं श्युच बिषत्ते-- अग्िहोता ग्रहपतिः स राजेति जात- वेद्स्यमभ्यासवत्पश्चुरूपं पञ्चमेऽहनि पञ्चमस्याह्लो स्पम्‌ ॥ ८ ॥ ति। शिषटप्डन्दस्कस्य व्युचस्यावसाने ता तरेमेत्यधिकः पादोऽध्याषः ॥

इति श्रीमस्सायणाचायंषिरचिते माधवीये बेदार्थपकान्न रेतरेयब्राह्मण- भाष्ये द्रा्विश्ाध्याये तृतीयः खण्डः ॥ ३॥ (८) [ १६१ ]

अय वष्ठमहरारभ्यते- देवक्षेत्ं वा एतदसषष्महदैयक्षेतं वा एत आगच्छन्ति ये षष्ठमहरगख्छन्ति, इति। दादक्चाहमध्ये नवरारान्तगीते पृष्ट्यषडहे यत्षष्ठमहरस्ति तदेतदेवकेतं वै देवानां निवासस्थानमेव । एवं सति ये यजमानाः षष्ठमहरनुतिष्न्ति, एते देवानां निवासस्थानमागच्छन्ति । कन ऋतुमेषेष॒ कतुयाञ्यासृक्ते कंचिद्िशेषं विधातु भौत न वै देवा अन्योन्यस्य गृहे वसन्ति नतुतो हे वस्ततीयाहृस्तवथायथमृखिज ऋत॒याजान्यजन्यसंप्रदार्यं तदथच्छतून्क- ल्पयन्ति यथायथं जनतः; इति।

देवाः सर्वेऽप्यन्योन्यस्य शृहे वासं नैव शवेन्ति कितु स्वे स्व एव शे । एवं च सत्युतुरप्य॒तोरन्यस्य स्थाने न वसति कितु सर्वोऽपि वसन्ताधुतुः स्के स्व एव स्थाने निवसति । तस्मात्कारणाद्यथायथं स्वस्वस्थानमनतिक्रम्य सर्वेऽप्युत्विज

जातवेदसे सुनवाम ०-- १-९९-१ । अश्रिरहोत गृहपतिः०- ६-१९-१६

५८० श्रीमत्सायणावा्यविरचितमाष्यसमेतम्‌-- [२ रद्वाविजचाध्याये-

ऋतुयाजान्यजेयुरसंमदायमन्यस्मा अदत्वा । अयमथः । ऋतुग्रहाणां भचारो यदा धूपैते तदानीं भेत्रावरुणः मेषसूक्तगतेन मन्रेण होतरादीन्मेष्यति ते च याज्यया वषरंमुर्वन्ति। अध्वयुयजमानी तु प्रेषितो स्वस्वयाज्यां होत्र भयच्छतः । तदिदं ्रकृतावनुष्ठानम्‌ । अत्र तु ती होत्रे न प्रयच्छतः र्कितु स्वयमेव यास्यां पठत इति । तथा सति यथ तं तमूतुमनतिक्रम्य सवांरतूरत्विजः कलर्पयन्ति खस्वपरयोजनसमथौन्कुरषन्ति । ऋतूनां तथा कल्पने सति जनता जनसमृहा यथायथं स्वं स्वं स्थानमनतिक्रम्य उ्यषस्थिताः सुखिनो भवन्ति। एवमृतुयाजां अत्र भरस्तुतास्तत्रैतचिन्त्यते किमूतुयाजेषु भेषवषट्कारो भरृतिवस्न कतेव्याुत कतंव्यावाहोसित्मकारान्तरेण कतैव्याविति । तत्र तावदकरणपक्षयपन्यस्यति- तदाहूनतैप्रेषैः प्रेपितव्यं नतु्रर्वषटकृतयं वाग्वा ऋतुप्रषा आप्यते वै वाक्षष्ठेऽहनीति , इति। ्रतुयाजार्थ येत्रावरुणेन पठितव्या मत्रा ऋतुभैषाः । तैः परेषमन्रेहेतरा- दीन्भति च न भरेषितरभ्यम्‌ । होता यक्षदिन्द्रमित्यादिभिः मैषणं न कतेव्यमर्‌ । होतादिभिथतैमेषमन्रैने वषदटकतेव्यम्‌ । याज्यात्वेन न पठितव्या श्रथः । तत्रेयमुपपत्तिः । य शरदतुभेषास्ते सर्वेऽपि वाग्वै बाश्रूपा एव । क्च षष्ठेऽह- न्याप्यायते समाप्यायप्योते । न हि समाप्तायां वाधि मन्रपरयोगो युञ्यत इति निषेधवादिनापभिप्रायः। | तेषामेव मतमाभिलय विधिवादिनां पक्षे दोषं दकष॑यति-

यदतुप्रषैः परष्ययुर्यदतप्रषेर्वषटङुर्य्गा चमेव तदप्रां

०५ ५ ॐ भान्तामूृकणवरहीं वहराविणीमृच्छेयुः + इति ।

य क्रः(यु)तुपेषास्ततपूवंको यषट्कारथानुष्ठीयेरंस्तदानीमाह्वां समाप्तं बाच- मेव ऋच्छेयुः । कीदृशीं वाचगरक्णवर्ौ वहो बी वदस्य छाङ्कलादिवहनपदेश्चः। हटक्णो भग्र । ह(रजो भङ्ग इति पातुः । रआ)क्णो भरो वहो वहन- प्रदेशो यस्या वाचः सा, ~+ऋक्मवरी भन्तत्वा्यज्ञभारं बोष्टुपश्षक्तेयथः । धहराविणीपश्चक्यवहननिमित्ते राद रोदनरूपो ध्वनियेस्याः सा वहसाबिणी तवाटश्ीयुषद्रवद्वययुक्तां त्वा वाच॑ विनाक्षयेयुः ।

+ छान्दसं संप्रसारणम्‌ ।

¶१क, ख, च्च. ट अन्ते ।

४ चतुथः खण्डः ] एतरेयब्राह्मणम्‌ । ५८१

एवमलृष्ठानपक्षे दोषमुक्त्वा निषेषपक्षे व्यवस्थिते सति विधिबवादी खाभि- परेतमनुष्ठानं हदि निधाय निषेषपक्षे बाधमुषन्यस्यति--

यदेभिरन परष्ययुर्देमिनं वषट्‌ङ- रच्छतावन्नस्य च्यकरन्यनज्नास्माणाच्र जापतेः पशुभ्यो जिह्मया इयुः, इति। यु यदि वा एभिरमन्रेन प्रष्येयु्यदि वा एमिर्याज्यामन्रैनं बषटङु- यस्तदानीमृत्विजो यहस्याच्युतादविनष्टात्मयोगाश्यवेरन्विनदयेयुयंङ्नभयोगः साङ्गो न भवेदिल्यथः। रिचेतस्माययङ्गात्स्वकीयपाणात्मनापते; स्वकीययज- पानादवादिपञ्ुभ्यश्च जिह्मा इयुकत्विजः सर्वेऽपि कुटिला भूत्वा गच्छेयु- यहमाणयजमानप्ुभ्यो भ्रष्टा भवेयुरितय्थः । ५ विधिनिषेषपक्षयोरभयोरपि बाधमुक्त्वा प्रकारान्तरेणानुषानं सिद्धा- न्तुयु (अ तस्मादृग्मेभ्य एवापि प्रेषितव्यमृग्मेभ्योऽधि वृषटकृयं तत्न वाचमाप्ां श्रान्तामृक्णवहीं वहरा- विणीमृच्छन्ति नाच्युताचज्ञस्य च्यवन्ते न यत्ना- सप्राणासजापतेः पशुभ्यो जिह्मा यन्ति ॥९॥ इति । यस्मादनुष्ठानपप्े भान्तामित्याचुक्तदोषः परित्यागपक्षे त्वच्युतादिल्याच- सदोषस्तस्माहोषद्रयपरिहाराय भकारन्तरेणानुष्ठेयम्‌ । भरतो हि मेजावस- णस्तै तं प्रषमश्रं पटित्वा होतय॑जेत्यादिनां मेष्यति । होग्रादयश्च तत॒ ऊर्ध्व याञ्यां प्रषरूपामेव पठित्वा तदन्ते वौषडिति वषटङ्वेन्ति । अत्रतु न वथा कतेष्यम्‌ । कि तरि ऋभ्व एवाधि ऋक्शिरस्केभ्यो होजादिविषयगैषेभ्य एवोर्ध्वं पै्ावरूणो होतयजेलयादिना प्रेष्येत्‌ । होत्रादयश्च तथेव ऋमेभ्योऽपि बषटृषतय तुभ्यं हिन्वान इत्यायुक््िरस्केः मरषेयजेयुः । तथा सति कृतिः वदनुष्ठानाभावाद्राचमाप्तापित्यादिरनुष्ठानपक्षे भाक्तो दोषो न भवति । अनृष्ठानपरित्यागस्याप्यभावात्मतिषेषपक्षे भोक्तोऽच्युतादित्यादिदोषोऽपि न भविष्यति ॥ इति श्रीमत्सायणाचायविरसिते माधवीये वेदायेभकाश रेतरेयत्राह्मण- भाष्ये द्राविशाध्याये चतुः सण्ड; ॥ ४॥ ( ९ ) [ १६२ |

१ ट, भवति ।

५८२ . ओरीमत्सायणाचायविरचितभाष्यसमेतम्‌- [२ २दवाविशाध्याये- अथ सवनदये कांधिटग्विरेषान्विधत्ते-

पारुच्छेपीरूपदधति पवंयोः सवनयोः प्रस्ताप्म- स्थितयान्यानां रोहितं वें नाम॑तच्छन्दो यत्पार्‌- च्छेपमेतेन वा इन्द्रः सप्र स्वगा्टीकानरोहव्‌, इति । प्रातःसवने माध्यंदिनसवने च याः परस्थितयाज्याश्वोदकेन प्रकृतितः भा्रा- स्तासां पुरस्तात्पारुच्छेपीः परुच्छेपाख्येन महषिणा शठा ऋष उपदध्युः । एकैकां पारुच्छेपीगचयुक्त्वा पश्वादेकेकां भस्थितयाज्यां पठेत्‌ । हषभिन्द्र रष पाणास इन्दव इत्याद्याः पिबा सोममिन्द्र सुवानमद्रिभिरित्या्याश् पारुच्छेप्य ऋचः सुत्रकारेण विस्पष्युदाहूताः । पारुच्छेषीष्टक्षु यच्छन्दोऽस्ि तदिदं रोहितनामकमर्‌ । कथमिति तदुच्यते । एतेन पारुच्छेपीयेन च्छन्दसा परा कदाचिदिन्द्रः सप्र स्वगाीकानरोहव्‌ । उत्तमाधमभोगावस्थानविकेषाः सष संख्याकाः स्वर्गाः । रोहत्यनेन च्छन्दसेति रोहितनाम संपन्नम्‌ । वेदनं प्रश्षसति- रोहति सप्त स्वगाीकान्य एवं वेद्‌, इति। तसिश्छन्दसि चोद्युद्धावयति- तदाहुयंतपञ्चपदा एव पञ्चमस्याह्ो रूप पर्प्दाः षष्ठस्याथ कस्मात्तप्रः पदाः षष्ठेऽहञ्छस्यन्त इति, {ति। संख्यासाम्यात्पश्चपदोपेता ऋचः पश्चमेऽहनि युक्ताः षर्दपदोपेता; षष्ठेऽ हनि पारुच्छेप्यस्तु सप्नपदोपेता अतः षष्ठेऽहनि तच्छंसनमयुक्तमिति चोयबा- दिनामभिप्रायः तत्रोचरमाह- पट्भिरेव पदैः षष्ठमहराप्तुवन्यपच्छिये(चैणै- तदहर्थप्सप्रमं तदेव सप्तमेन पदेनाभ्यारभ्य वसन्ति वाचमेव ततपुनरूपयन्ति सेतत्ये › इति । एकैकस्यामृचि य एते प्रथपमाविनः षैटपादास्तैः स्वै्यदा षष्टमहराष्टवन्ति

१क. ख. क्ष.ट.^ते। त ए। २ ख. षट्पदाः!

१ षष्ठः खण्डः ] एेतरेयत्राह्मणम्‌ । | ५८३

तदानीमुपरितनं यत्सक्तममहस्तदपच्छियेव पृथक्त्वेन तस्य विच्छेदं कृतैव ्रा्रोति । तस्मादिच्छिन्नं सप्तममहस्तेन सप्तमेन पा(प)देनाऽऽभिमृख्येनोप- रम्य बसन्ति । तथा सति विच्छिन्नं वाचमेव पुनरपि प्रावन्त । तच्च मध्य- प्योङ्यहयोः संतत्ये संपद्यते । | देदनूरवकमनुष्ठानं भशंसति- संततेष्टयरैरव्यवच्छिननर्यन्ति य एवं विदामो यन्ति ॥१०॥ इति । पवंवाख्येयम्‌ ॥ इति श्रीमत्सायणाचायेविरचिते माधवीये वेदार्थपकाश्च रेतरेयब्राह्मण- भाष्ये दा्विक्षाष्याये पञ्चमः खण्डः ॥ ५॥ (८१०) [ १६३ ]

॥

पाडइच्छेपीयं छन्द उपाख्यानेन प्र्ञंसति-

देवासुरा वा एषु रकेषु समयतन्तते वे देवाः

पषठनेवहगभ्यो खोकेम्योऽसुरानप्राणुद्न्त तेषां

यान्यन्तदैस्तीनानि वृसून्यापंस्तान्यादाय सुद्र

प्राप्यन्त त एतेनेव च्छन्दसाऽन॒हायान्त-

हस्तीनानि वसुन्याद्द्त तदयदेतरपदं पनः

पद्‌ स णवाङ्डङश अप्तञ्चनयि; इति। देवाासुराश्च रोकविषये यदा समयतन्त सङ्गाममकुबेत तदानीं ते देवाः एएमहरनुष्टाय तत्सामर्ध्येनासुराटीकेभ्यो निःसारितवन्तः । तदानीं तेषामसु- रणां संबन्धीनि वस्तूनि धनानि बहून्यासन्‌ । कीदशान्यन्तहैस्तीनानि एसिनां गजानागुपरि भारबहनाय स्थापित्तानि । यद्रा स्वङीयस्य हस्तस्या- ष्ये गोप्यत्येन स्थापितान्यन्तर्स्तीनानि । तानि सर्वाण्यादायासुराः समुद्र षयन्त । समुद्र गतवद्धिरसुरैस्तस्मिन्समुदरे तानि धनानि भकषप्नानि । ततो रेष एवत्पारुच्छेपीयं छन्दोऽवुष्टाय तस्मात्सामध्यादनुहाय पृष्ठतो गत्वा इिनागुपरि स्थितानि तदीयदस्तेऽवस्थितानि वा सवांणि धनान्याददत सीढृतवन्तः । सयुद्रमध्यस्थितानां घनानामाकषणे फं साधनमिति तदुच्यते । वत्र पारुच्छेपीयार्टश्च यदेतत्पदं पाठोऽस्ति कीदश्रं॑पुनःपदं षटसु पादेषु

५८७ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [र द्ाविशाध्याये-

समाप्ेषु णनः पशथादुबा्यमाणः सुण्कीको न आगहीत्येवंबिधः सप्तमः पादः । स एव धनानामासञ्जनायाऽऽसक्तानि कृत्वा समाकषणायाङ्- कुञ्चोऽभूत्‌ । यथा रोकेऽङ्कुशेनाऽऽढृष्यते तदरत्सप्तमेन पादेनासुरधनान्या- कष्टानि । वेदनं प्रहंसति- आ हिषतो वसु दत्ते निरेनमेभ्यः सर्वेभ्यो लोकेभ्यो न॒दते य एवं वेद्‌ ॥ ११ ॥ इति। वेदिता द्विषतः श्चतोः संबन्धि वस॒ धनं समादत्ते । एवे(न) च द्विषन्तं त्रै लोकेभ्यो निणेदते निःसारयति ॥ इति भरीमत्सायणाचायंविरचिते माधवीये वेदार्थपकाश्च रेतरेयबा- हणभाष्य दवाविशचाध्याये षषः खण्डः; ॥ ६ ॥ (११) [१६४५]

इदानीं षषमहविषत्ते--

दोव देवता षष्ठमहर्वहति अयर्धिशः

स्तोमो रेवतं सामातिच्छन्दाश्डन्दो

यथादेवतमेनेन यथास्तोमं यथासाम

यथाछन्दसं राप्रोति य एवं वेद्‌, इति! प्व बागेकं गोरेकं थोरेकमिति यचतीयं देवतास्वरूपयुक्तं सेयं देवता षष महनिवंहति । तथा स्तोमानां मध्ये जय्िश्षः स्तोमो निवोहकः। तस्य स्तोमस्य ङ्पं छन्दोगेरेवमान्नायते--“एकादज्ञभ्यो हि करोति स ॒तिषभिः स सप्तभिः स एकया । एकादकाभ्यो हिं करोति स एकया स तिभिः स सप्रभिरेकाद्‌- कषभ्यो हिं करोति स सप्तभिः स एकया स तिखभिरन्तो वै चयल्िशः' इति। अस्यायमथः । एक एव श्य चञ्खिभिः पयायैरावतनीयः । तत्र॒ प्रथमे पयाये भयमायाश्िरभ्यासो मध्यमायाः सप्ङृत्वोऽभ्यास उत्तमायाः सढृत्पादः। दवितीयपयोये प्रथमायाः सदृत्पागे मध्यमायाखिरभ्यास उत्तमायाः सट त्वोऽभ्यासः । तृतीयपयीये प्रथमायाः सपकृत्वोऽभ्यासो मध्यमाया; सङ़्- त्पाढ उत्तपायाश्िरभ्यासः । एवं जयश्िशस्तोपनिष्पत्तिरिति । रेवतीनः सधमरादे, इत्यस्याण्च्युत्यञ्नं साम रेवतम्‌ । गायव्यादिभ्यश्छन्दोभ्योऽकषरेरषि- कत्वादतिच्छन्दा इति कस्यचिच्छन्दसो नामधेयम्‌ । अन्यतपू्॑वथास्येयम्‌।

७ सप्तमः सष्डः] रेतरेयग्राह्मणम्‌ । ५८५ अत्र शस्नगतमन्नलिङ्गानि दश्षयति- यदै समानोदकं तखष्ठस्याहली रूपं यद्ष्येव तृतीयमरहस्तदेतस्पन्यसषघ्रं यदश्ववद्यदन्तव- दयत्युनरात्तं यत्पुननिनृत्तं यद्रतवदयत्पर्थस्त- वद्य्रिवदयद्न्तरूपं यदुत्तमे पदे देवता निर्‌ च्यते यद्सो रोकोऽभ्युदितिः ; इति।

समानोदर्क तुरयसमाश्निकं यदस्ति तत्षष्ठस्याहो रूपम्‌ । यद्ध्येव यदप्यन्य- प्रथमे जयहे वृतीयमहरस्ति तदेतत्पुनरत्रानुसंधेयम्‌ । यदिदानीं. षष्ठम

अस्तृयते तदेष मवति पूररिमस्ठतीयेऽहनि यथलिङ्गयक्तं तत्पष्ठेऽपि द्रष्टव्य- `

मित्यर्थः । .यदश्ववदिलादिना यदसो ोकोऽभ्युदिव शत्यन्तेन तान्येव जिङ्कानि दरितानि । अथ विद्रोषलिङ्ानि ०७४ हि त्पारुच्छेपं यत्सप्रपदं यत्ाराशंसं यत्ताभाने- दिष्ठं यदरेवतं यद्तिच्छन्दा यत्कृतं यत्तृतीय- स्याह रूपमेतानि वे षष्ठस्याहो रूपाणि; इति । परुच्छेपेन दृष्टं पारुच्छेपम्‌ । सप्तभिः पादेरूपेतं सप्तपदम्‌ । नराश्च॑सास्य- पच्रसंबन्धि नाराशेसम्‌ । नाभानेदिष्ेन शं नाभानेदिष्म्‌ । रेवतसामसंबन्षि

ेवतम्‌ । सपघभ्यश्छन्दोभ्योऽपिकाक्षरत्वादतिच्छन्दाः । भरतार्थवाचिप्रलयययुक्तं

घातुमाजरं कृतं तदयप्युक्तमनुक्तं वा तृतीयस्याहो निरूपकम्‌ । एतानि सवीणि चुपरस्याहो निरूपकाणि वेदितव्यानि । अथाऽऽज्यन्नल्धं विधचे- ह अयं जायत मनुषो धरीमणीति षष्ठ- स्याह्न आभ्यं भवति पारुच्छेपमतिच्छन्दाः सप्तपद्‌ षेऽहनि षष्ठस्याह्ली रूपम्‌ › इति । परुच्छेपेन शृषटत्वमेकं रङ्गम्‌ । अतिच्छन्दस्त्वं द्वितीयं सक्तपादोपेतत्वं तृती- यम्‌ । एतेन टिद्त्रयेण षष्स्याहो निरूपकम्‌ । | अयं जायत मनुषो धरीमणि०-१-१२८-१।

१ क, ख. ट. भरमूृयते । ७

५८६ शरीमत्सायणाचायेविरवितभाष्यसमेतम्‌- [२ रदवाविशाष्याये- अथ भउगशषसं विधत्ते-

स्तीर्ण बर्हिरुप नो याहि वीतय आ वां रथो नियुलान्वक्षदवसे सुषुमायातमद्रिमिर्युां स्तो- मेभिदेषयन्तो अधिनाऽवर्मह इन्द्र॒ उषनि- द्रस्तु श्रोषठोषूणो अग्रे शृणुहि तमीकितो ये देवासो दिव्येकादकषस्थेयमददाद्रभसमृण- च्युतमिति. प्रउगं पारुच्छेपमतिच्छन्दाः प्रपद्‌ षषेऽहनि ष्टस्याह्लो रूपम्‌, इति। स्तीर्णं बाहिरित्या्य्युच आ बां रथ इति द्वितीयः सुषुमायातमिति तृतीयो युवां स्वोमेभिरिति चतुर्थोऽवमेह इति द्रे ऋचो हषनिन्द्रेयेकोमाभ्यां पञ्चम- ङ्युचः । अस्तु ्रोषल्तिका । ओषृण इत्येका । ये देवास इत्येका । दत- ` त्रितयं षष्ठः । इयमददादिति सप्तमः । इत्येतत्सर्वं पउमश्षस्रं दुर्या । लिङ्गानि परवत्‌ । श्द्ञान्तरस्य प्रतिपदं धयुचं विधत्ते-

स॒ पव्या महानामिति मरुततीयस्य परतिपदन्तो व महद्न्तः षष्ठमहः परेऽहनि षष्ठस्याह्वो रूपम्‌? इति।

अन्न महानामिति महच्छन्दः पादस्यान्ते दश्यते । षष्ठं चाहः पृष्टधाख्यस्य

षडहस्यान्तो भवति । तस्मादन्तत्वलिङ्गेन षष्ठेऽहनि योग्यम्‌ । यद्वा महतोऽ- प्यभिकस्यान्यस्याभावान्महटदन्त इत्यन्तं व्याख्येयम्‌ ।

स्तीर्णं बर्हिरुप नो याहि०-१-१६९-१। जवां रथो नियुत्वा०--१-१६१- ४ । सुषुमोयातमद्रिभिः०--१-१६७-१ । युवां सतोमेमिर्दवयन्तो ०--१-१३९- ३ । अवर्मह इन्द्र °- १-६३-१ । वृषनिन्द्र वृषणा ०-१-१३९-१ । अस्तु ्रोषट्पुरो अभ्रि०--१-१३९-१ । ओपूणो अग्रे०--१-१६९-७ । ये देवासो दिग्येकादशस्य०-- १-१४०-११ । इयमददाद्रमपरं ०--\-११-१। स पूवयो

“ महानां ०-८-६६ \- १ ।

७ सप्तमः खण्डः ] एेतरेयतव्रा्मणम्‌ । ५८७ तृतीयेनाहया सह समानदाखश्नृियुक्तं मन्रजातं दशेयति- त्रय इन्द्रस्य सोमा इन्द्र नेदीय एदिहि प्र नूनं ब्रह्मणस्पतिरथिनेता सं सोम क्रतुभिः पिन्व- न्यपो नकिः सुदासो रथमिति तृतीयेनाह्ना समान जातानः षष्ठेऽहनि षष्ठस्याहली रूपम्‌, शति। परच्छेपेन दृष्टं सृक्तं दश्चेयति- यं तं रथमिन्द्र मेधसरातय इति सूक्तं पारच्छेपमतिच्छन्दाः पप्रपदं षष्ठेऽ- हनि पषष्ठस्याहनी रूपम्‌ , इति। तुस्यावसानत्विङ्गोपेतं सक्तं दशेयति- सयो दषा दृष्ण्येभिः समोका इति सूक्त समानोद्क षष्ठेऽहनि षष्ठस्याही रूपम्‌ › इति । ॥ भवत्वित्यस्य चतुर्थपादस्य स्वी्टक्च विधमानत्वात्समानोद- । । | त्यचात्मकं सूक्तान्तरं विषत्ते-- द्र मरुत इह पाहि सोममिति सूं तेभिः साकं पिबतु इ्रखाद्‌ इत्यन्तो वे खादोऽन्तः पषटमहः षृषटेऽहनि षष्ठस्याह्लमी रूपम्‌ ; शति। अस्िन्सूक्ते तेभिः साकमित्यादिस्तृतीयस्यासृचि तृतीयः पादः । तत्र इतर खादति भक्षयतीति इत्रखादस्तेन भक्षणेन हजस्यावसानं मरणं संपथते । वस्मात्लादो इत्रस्यान्तः । षष्ठस्यान्तत्वं पतमेवोक्तमतोऽन्तवन्वरिङ्गम्‌ । यद्- दं सूक्तं न भवति तथाऽपि मृक्तस्थानापञ्नत्वात्पक्तमित्युक्तम्‌ ।

धरय इन्द्रस्य सोमाः०-८-२-७ । प्र नूनं ब्रह्मणस्पतिः ०- १-४०-१ । अश्नि्नेता भग इव ०- ३-२०-४ । त्वं सोम क्रतुभिः०- १-९१-२ । पिन्व- न्यो मरुतः०- १-१४-१ । नकिः सुदासो रथं ०--७-६२-१ । यं तवं रथ- । मिनदर मेषपतातये०--१-१२९-१ । सर यो वृषा वृष्ण्येमिः०- १-१००~१। इन्र मरुत्व इह पाहि ०-३-११-७, .

५८८ भ्रीमत्सायणाचायंविरदितभाष्यसमेतम्‌-[२२दवाविदाध्यये- सृक्तगत छन्द; प्रश॑सति-

तदु अष्टमं तेन प्रतिषटितपदेन सवनं दाधाराऽऽयतनादेवेतेन न प्रच्यवते, श । पुवेवख्येयमू । शरस्लस्यान्तिमं च्यचं बिषत्ते- अयं ह येन वा इदमिति पर्यासः खर्मर्‌- तवता जितमित्यन्तो वे जितमन्तः ष्ठ- महः षष्ठेऽहनि षषटस्याह्लो रूपम्‌ , इति। स्वर्मरुत्वता जितमिति द्वितीयः पादस्तत्र भूताथवाचिक्तमत्ययान्तो यज (जय)तिधातुरेकं खिङ्गम्‌ । कंच जयस्य युद्धावसानत्वाज्जितमिति श्रब्दोऽन्त परतिपादकस्तदे तदन्तवक्छमपरं सिष्गम्‌ । तत्ावस्थितच्छन्दःप्ररेसाद्रारा निविद्धानं विषत्ते- ता उ गरायत्यो गायत्यो वा एतस्य अयहस्य मध्यंदिनं वहन्ति तदैतच्छन्दो वहति यस्मिनि- विद्धीयते तस्माद्रायत्रीषु निविद्‌ दृषातिः इति। पूवेवाख्येयम्‌ । | रेवतसामसाध्यपृष्ठस्तोभ्रस्याऽऽधारधतं स्तोत्रियं ्यचमनुङूपं श्युच॑च धत्ते रेवतीनंः सधमाद रेवा इद्रेवतः स्तो- तेति रेवतं ष्टं मवति बारतेऽहनि षृ्ठेऽहनि षष्टस्याह्ली रूपम्‌ › इति। रेबतीनंः सधमाद इति स्तोत्रियष्यचो रेवानिलयनुरूपः । रेवतं साम ब्रह ` दत्साज्न उत्यसमहशच युग्मत्वाद्धाहेतमर्‌ । सोऽयं बहत्संबन्धो भवति रिङ्गबर । अयं ह येन वा इदं०-८-७६-४ । रेवतीरमः सथमादे०-- १-३०-१२ । रेव इद्रेवतः स्ताता०- ८-२-१६ ।

१कं, ख. चच, ट, “स्थितं छन्दः ।

८ अष्टमः खण्डः] - पेतरेयत्राह्मणम्‌ । | ५८९

अच्युतत्वलिङ्गपेतामूचं विधत्ते- यद्दावानेति धाय्याऽच्युता, इति । तां धाय्यामनु ब्रहत्सान्नो योनिभूतं भरगाथं विधत्ते-- त्वामिदि हवामह इति बृहतो योनिमनु निवर्तयति बार्हेतं दयेतद्हरायतनेन › इति । अहो बा्हतत्वं पृवेमेवोक्तं तदेवा ब्रहतसामसंबन्धरूपं शिङ्गम्‌ । रेवतसामसंबन्धिनं सामपरगाथं विधत्ते- इन्द्रमिदेवतातय इति सामप्रगाथा निनु- तवान्पेऽहनि षष्टस्याह्ली रूपम्‌ , इति । अस्य परगायस्य सर्वेष्वपि पादेषिन्दरशम्दाढनतेस्तारष्वनिसद्कत्वाभिर-

तवदिङ्गम्‌ । अच्युतत्वरिङ्गकं सृक्तविशेषं विधत्ते-

यमू षु वाजिनं देवन्नतमिति ता्ष्योऽच्यतः ॥ १२ ॥ इति। इति भ्रीपरत्सायणाचायेविरचिते माधवीये बेदाथंमकाञ्च एेतरेयत्राह्मण- भाष्ये दार्विश्चाध्याये सप्तमः खण्डः ॥ ७ ॥ ( १२) [ १६५ ]

पारुच्छेपत्वादि शिङ्गजयोपेतं सूक्तं विधत्ते- एन्द्र याह्युप नः परावत इति सक्तं पारुच्छेपमतिच्छन्दाः सप्तपद्‌ षृेऽ- हनि पष्टस्याह्लौ रूपम्‌ › इति। तुल्यसमाध्िकत्वरिङ्गोपेतं सूक्तं विधत्ते- प्रधा न्वस्य महतो महानीति सूक्तं समा- नोदके ष्ेऽहनि षष्ठस्थाह्लो रूपम्‌ › इति । यद्वावान पृरुतमं ०- १०-७४--\ । त्वामिद्धि हवामहे ०- १-४१-१ । इन- मिदेवतातये ०--८-१-९ । त्यमू षु वाजिनं०-१०-१७८-१ । एन्द्र याष्प नः परावतः०-- १-१३०-१ । प्र घा न्वस्य महतो महानि०-२-१९-१ ।

५९० भ्रीपत्सायणाचायेविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [२ र दाविशाध्याये- सोमस्य ता मद्‌ इनद्रथकारेयस्य चतुर्थपादस्य बहुष्टक्ष॒विद्यमानत्वा- त्समानोदकैतम्‌ । तिष्ठतिधातुरूपरिङ्गयुक्ते सूक्तं विधत्ते-- अश्ररेको रयिपते रयीणामिति सूक्तं रथमा ति तुविनृम्ण भीममित्यन्तो वै स्थितमन्त षष्ठमहः षष्ठेऽहनि षषटस्याह्ली रूपम्‌ , इति । अभूरेक इत्यस्य सूक्तस्य पश्चम्यागृचि रथमा तिष्टेति द्वितीयः पादस्वज्र स्थितक्षब्दाथवाची , तिष्तिधातुषिध्यते। स च गतिनिदटचिरूपत्वादन्तो भववि धृष्ुस्याहोऽन्तत्वं पृवंगुक्तम्‌ । अतो ऽन्तवच्ं लिङ्गम्‌ । तत्रत्यं छन्दः परशंसति- तदु बष्टभं तेन प्रतिष्ितपदेन सवनं दाधाराऽऽयतनादेवेतेन न प्रच्यवते, इति । पवैवथ्ाख्येयम्‌ । ` निष्केवर्यस्य शल्ञस्यान्तिमं श्य॒चं विधत्ते- उप नो हरिभिः एतमिति पयासः समा- नोद््कःः षषटेऽहनि षष्ठस्याही रूपम्‌ › इति। तिरष्वप्यूप नो हरिभिरिति पादस्येकत्वात्समानोद कत्वम्‌ । तत्र निविद्धानं विधत्ते- ता उ गायो गायत्यो वा एतस्य अयहस्य मध्येदिनं वहन्ति तदैतच्छन्द वहति यस्मिनि- विद्धीयते तस्माद्भायत्रीष निविदं दधाति, शति। पवेवथ्यास्येयम्‌ । शक्ञान्तरस्य प्रतिपदेकामृचं विषत्ते- अभि यं देवं सवितारमोण्योरिति वैश्वदेवस्य अभूरेको रयिपते ०-\-२१-१ । उपनो हरिभिः पुतं०-८-७६- १ ।

१क. स, घ्र. ट. कवि।

८ अष्टमः खण्डः ] ` रेतरयत्राह्मणम्‌ । ५९१

प्रतिषद्तिच्छन्दाः षष्ठेऽहनि षषटस्याह्नो रूपम्‌ , इति। अतिच्छन्दस्त्वमत्र लिङ्गम्‌ । भतिषच्डेषमृर्द्रयमयुचरव्यचं च वित्ते- . तस्सवितुवैरेण्यं दोषो जागरादित्यनुचरोऽन्तो वै गत- मन्तः षृषठमहः षष्ठेऽहनि ष्टस्याह्लो रूपम्‌ , इति । तत्सवितुरिति दवे ऋचो भतिपच्छेषभते । दोषो आगादित्येष सूत्रे पठित- ङयचोऽनु चरः । अत्र भूताथेवाची गमिधातुर्योऽस्ति तस्याथ आगादिति शब्दे- नोच्यते । भूताथवाचित्वाद्रतं गमनसमाक्षिरन्तो भवति । तदेतदन्तवच्ं लिङ्गम्‌ । यस्मादत्र सूत्रकारोऽभि लयमिदयेकागूचं तत्सवितुरिति दे ऋची मरिरित्वा मरतिपञ्युचत्वेनोक्त्वा दोषो आगादिल्यादिक्यचोऽनुचर शत्युक्त- बांस्तस्मादस्माभिस्तत्सवितुरिति वाक्यं पूवैशचेषत्वेन विच्छेदनीयम्‌ । ` सवितृदेवताकं सक्तं विधत्ते- उदुष्य देवः सुविता सवायेति साकं शश्र- त्तमं तद्पा वह्विरस्थादियन्तो वे स्थितमन्तः षष्ठमहः षषटेऽहनि ष््ठस्याह्लो रूपम्‌ › इति। कषश्वत्तममिलयादिटितीयः पादस्तस्मिन्नस्थादिति मृता्थवाचिप्रलययान्त- स्तिष्ठतिषातुः श्रुतः । तञ्च स्थितत्वं गमनस्यान्तस्तदिदमन्तवश्ं रिङ्गम्‌ । तुस्यसमाभिशिङ्गकं सूक्तं विधत्ते- कतरा पवा कतराऽपरा ऽयोरिति द्यावा्थेवीयं समानोदके षषेऽहनि षष्ठस्याह्नो रूपम्‌ › इति। द्वितीयस्या ऋचश्तुथं पादे यावा रक्षतं पृथिवी इत्युक्तत्वादिदं सुक्तं द्यावापृथिवीयम्‌ । तत्र द्यावा रक्षतमिति पादस्य बहुषु कु विधमानत्वा- त्समानोदकेत्वम्‌ । ऋमदेवताकं सृक्तद्रयं विधत्ते-- कमु श्रेष्ठः किं यविष्ठो न जाजगन्ुप नो वाजा अध्वरः

तत्सवितुषिरेण्यं ° - ३-१२-१० । उदुष्य देवः सविता सवाय ०-२-३८-\। कतरा पूवी कतराऽपराऽयोः०--१-१८९-१ । क्रमु श्रेष्ठः किं यविष्ठो --१- ११६१-१ । उप नो वाना अध्वरं ०--४-३७-१ ।

५९२ श्रीमत्सायणाचा्यैविरवचितभाष्यसमेतम्ू- [२ २ द्राविद्ाध्याये-

मृधुक्षा इयाभंवं नाराशेसं॒च्रिव- तषष्ठेऽहनि षृष्॒स्याह्ली रूपम्‌? शति । किमु शरेष्ठ शलयस्मिन्सृक्ते जयोदशचैः शंसनीयाः। तत्र॒ चतुध्या ऋचः ` भ्रथमपादे चङृवांस ऋभव इति शरुतत्वादिदमाभेवम्‌ । उप न इति सूक्ते चतसः । तत्र पभरयमपाद्‌ ऋयक्षा इति भरतत्वात्तदप्याभंवम्‌. । ऋभवो हि नरा मनुष्या अत एव मन॒ष्यानन्तः भरवेशयितुमसहमाना अभ्रिवस्वादयः सोमपा नवेखायामृभून्निःसारितवन्तः । एता ऽऽभवं शंसत्यभवो बै देवेष्वित्यादा- बुपाख्याने तुटयमवगम्यते । ते च नरा ऋभवः क्षस्यन्ते कथ्यन्ते , यस्मिन्सृक्ते तम्नाराश्ंसं तदेकं शिङ्गम्‌ । तथेवोप नो वाजा इति सूक्तस्य तृतीयायाग्चि श्युद यमिति त्रिश्ब्द्‌ः श्रुतस्तदेतत्रित्वं द्वितीयं शिङ्गमू । अथ बहुदेवताकं सूक्तं विधत्ते- इदमित्था रोद गरतवचा ये यत्नेन दक्षि णया समक्ता इति वैश्वदेवम्‌ ॥ १३ ॥ इति। इदमित्येत्येकं सूक्तं ये यह्ेनेत्यपरम्‌ ॥ इति भ्रीमत्सायणाचायेविरचिते माधवीये वेदार्थपरकाश रेतरेयत्रा- हणमाष्ये द्राविंश्ाध्यायेऽष्टमः खण्डः ॥ ८ ॥ ( १३ ) [ १६६ ]

पवक्ति सृक्तदये शिङ्गं दशेयति- नाभानेदिष्ठं शसति, इति।

नाभानेदिष्ठाख्यः कथिन्महषिस्तेन दृष्टं पर्वोक्तं सूक्तद्यं नाभानेदिषठ तच्छसेत्‌ । अयं महपिसंबन्ध एवात्र रङ्गम्‌ ।

तदेतत्प्क्तदयं परसितुमुपाख्यानमाह-- ` नाभ्ानिदिष्ठं वे मानवं ब्रह्मच वसन्तं भ्रातरी निरभजन्सोऽ्रवीदेय किं मह्यमभाक्तयेत- मेव निष्ठावमववदितारमियब्रवस्तस्माडाप्येतरिं पितरं पुत्रा निष्ठावोऽववदितेयेवाऽऽचक्षते, इति ।

इदमित्था रोद्र०--! ०-१६१-०१ 1 ये यन्ञेन दक्षिणया "--१०--६२-१।

९ नवमः खण्डः ] एतरेयप्राक्मणम्‌ । ५९३

मनोः पुजो नाभानेदिष्ठो नाम बाखको गुरुगृहे ब्रह्मचर्यं वसत्युपनीतः सन्वेदमध्येतुं तत्र तिष्ठति । तदानीं तस्य ज्येष्टभ्रातरो मनोः पितुधनं : खार्यं विभजन्तस्तं बाङकं निरमजन्भागरहितमकुवेन्‌ । बालोऽयं ब्रह्मचारी बेदमे- धाभ्यस्यतु कि तस्य धनेनेति मत्वा भागं न दत्तवन्तः । तदानीं सं नाभाने- दिष्ट एत्य वेदाभ्यासं त्वा समागत्य श्ातृनिदमव्रवीत्‌ । हे भ्रतरो मं क्रिमभाक्तं कि नाम वस्तु भागत्वेन युयं पृथक्त्वेन कृतवन्त इति । तेच भ्रातर एतमेव मनुं पितरं हस्तेन परदश्यं हे नाभानेदिष् वयं नो जानीमस्तमेव एच्छेतयव्रबन्‌। कीटं मनुप्‌। निष्ठावम्‌। षनविभागादेर्धमेरहस्यं(स्यस्य) निः शे. बेण स्थितिनिणयो निष्ठा सा यसिन्नस्ति स॒ निष्ठावः। तादशं धमेरदस्यनि- भेतारमित्य्थः । अववदितारम्‌ । जयेषपुत्रस्येतावत्‌, द्वितीयस्येतावत्‌, अन्यस्ये- तावत्‌, इत्यवच्छिय वेव)दितु समर्थोऽववदिता तादृशम्‌ । अयमथः । अयं भलुर्षमन्ञाञ्चकतंसाद्धमेरहस्यनिणेयवान्पितृत्वेन तवैतावदिलयवच्छिध्य वक्तं समर्थश्च । तस्मान्मदीयो भागः क इति मतुमेव पृच्छेत्यत्रवन्‌। यस्मादस्य भ्रातर एवमुकछवन्तस्तस्मादिदानीमपि पितरं पुत्रा इत्यनेन भकारेणाऽऽचक्षते । ढेन प्रकारेणेति सोऽभिधीयते । अयं पिता निष्ठाबो निणेयवानस्यैतावदि- लयवच्छिद्य वदिता चेति।

तत उर्ध्वं नाभानेदिष्स्य इयं दश्चयति-- स॒ पितरमेत्यात्रवीचवां ह वाव मद्यं तता्ता- भाष्षुरिति तं पिताऽत्रवीन्मा पुत्रके तदाद्या अङ्गिरसो वा इमे खगाय छोकाय सत्रमासते ते षष्टं षष्मेवाहरांगय मुह्यन्ति तानेते सुकते पशेऽहनि शंय तेषां यरसहक्ं सप्रपथि- पणं तत्ते स्वयन्तो दास्यन्तीति तथेति, इति।

स॒ नाभानेदिष्ठो भ्रातुभिस्तथाक्तः सन्पितरं प्रत्यागयेदमव्रवीत्‌ । हे पित- ५५ ० 9 र मदनं त्वा(त्वां) ह वाव त्वामेव भ्रातरः सर्वैऽप्यभाक्ष्भागमकाषैरतो मदीयो भाग- स््य्यस्ति तं मे ` देहीलयमिगप्रायः। ततस्तं नाभानेदिष्टं पिता मनुरेवमव्रवीव्‌ । हे पत्रक बालक भ्रातृणां वचनं माऽऽदथास्तसिन्वचन आदरं मा काषीः। नास्त्येव मद्धस्ते त्वदौयो भागः सवेमपि धनं तद्धातृमिषहीतम्‌ । तव तु धन- ्राप्ययेमेकयुपायं कथयिष्यामि । अङ्गिरोनामका महषय इमे समीपदेशब

, ७५

५९४ श्रीमत्सायणावायैविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [२२ दाविशाध्याये-

पनः स्वगाय सत्रमतुतिष्न्ति ते पुनः पुनः सषरमुपक्रम्य तदा तदा रां तत्तत्षष्ठमेवाहरागत्य तत्न तत्र मत्रबाहुरये यृ्यन्ति भ्रान्ताः सन्तः सत्रसमातनि- ` मप्राप्य सवदा छिह्यन्ति । तान्महषीन्ष्ठेऽहनि त्वं गत्वेदमित्थेति ये यद्धेनेति चैते उभे सूक्ते क्षंसय । ततस्तेषागृषीणां यत्सहस्रसंख्याकं घनं सत्रषरिबे- षणं सतरार्थं परिवः संपादितमस्ति तत्सवंमनुष्ठानादृष्वमवसिष्ठं धनं ते तुभ्य- मङ्गिरसो महषयः स्वगं फामुबन्तो दास्यन्तीति । तथाऽस्त्विति सत्वितृवचनं नाभानेदिष्ठोऽज्ी चकार ।

अङ्गीकारादुध्व किं कृतवानिलाशङ्कय तदटतान्ते दशयति-

तानुपेत्पतिग्रभ्णीत मानवं सुमेधस इति तम्ुवन्किकामो, वद्सीतीदमेव वः षष महः परज्ञापयानीत्यत्रवीदथ यह्‌ एतत्सहसं सत्रपरिविषणं तन्मे स्वर्यन्तो . दत्तेति तथेति तानेते सुकते ष्ठेऽहन्यशंसयत्ततो वै ते प्र यन्नमजानन्प्र स्वग रोकम्‌ ; इति । तानङ्किरिसो महषीनुपेत्‌, नाभानेदिष्ठः समीपं भाप्तवान्‌ । भाष्य च भरति- शभ्णीतेत्यादिमन्रपादेनेव मदरषीणामग्रे किचिद्रचनयुक्तवान्‌ । तस्य पादस्या- यमर्थः । हे सुमेधसः शोभनमेधायुक्ता अङ्गिरसो मानवं मनोः पुत्रं नाभाने- दिष्ाख्यं मां परतिश्भ्णीत यूयं स्वीकुरुतेति । तथा वदन्तं नाभानेदिष्टं प्रति भरुनय इदमह्ववन्‌ । हे नाभानेदिष्ठ॒ किकामः कीटगपेक्षायुक्तः समस्पान्भ्येवं बदसीति । ततः स नाभानेदिष्ठोऽबरबीत्‌ । हे परहषेयो वो युष्माकमिदमेव षष्ठुमहः पह्ञापयानि प्रकर्षेण बापयामीति । अथ बोधनानन्तरं सत्रपरिवेषणं भवद्धिः सत्रार्थं संपादितमनुष्ठानादुष्वेमवशिष्ठं यदेतत्सदसखसंख्याकं धनमस्ति तत्सवं ययं मरे महं स्वर्गं पति गच्छन्तो दत्तेति । तयेति पुनिभिरङ्गीढृते सति ` तान्मुनीनेते उभे सूक्ते षषठेऽहन्यश्चंसयत्‌ । तत एव ते मुनयो यद्ग कर्षेणा- ` जानण्ङ्वातवन्तः । तदनुष्ठानेन स्वर्गे रोकमपि प्राजानन्‌ । सूकदरयं ्रश्षस्य तद्िधि निगमयति--

तद्यदेते सुकते षष्ठेऽहनि रोसति. यज्ञस्य ्र्नात्ये स्वगस्य छोकस्यानुख्यारये, इति।

९ नवमः खण्डः ] एेतरेयत्राहणम्‌ । ५९५ यस्मात्सूक्तद्रयशेसनेनाङ्गिरोभिरयब्ञः सर्गश्च भङ्गातस्तस्माद्धोता तवुभयं

सेत्‌ । तच यद्घस्वगेयोरवगमाय भवति । |

पुनरपि सृक्तयोमहिमानं दरयितमुपाख्यानमेवाऽऽह-

ते स्व्यन्तोऽ्ुवत्रेततते राह्मण सहस्रमिति

तदेनं समाङ्कवाणं -एरुषः कृष्णञ्ञवास्युत्तरत

उपोत्थायात्रवीन्मम वा इदं मम वै वास्तुह-

मिति सोऽरवीन्मह्यं वा इद्मदुरिति तभव्रवी-

तदे नौ तवेव पितरि प्रश्र इति स पितरमेतत

पिताऽरवीत्ननु ते पुत्रका ररिप्यदुरेव म इरय-

रवतत मे परुषः कृष्णरावास्युत्तरत उपोद्‌-

तिष्ठन्मम वा इदं मम वै वास्तुहमियादितिति

तं पिताऽतर्वीततस्यैव पुत्रकं तत्तच्च स तुभ्यं

दास्यतीति स॒ एनरत्यात्रवीततेव ह. वाव किर

भगव्‌ इदमिति मे पिताऽऽहेति सौऽबर्वीत्तदहं

तुभ्यमेव ददामि य एव सत्यमवादीरिति, इति। तं नाभानेदिष्ठं स्वयेन्तः स्वर्ग शभरुवन्तोऽङ्किरसोऽद्वर्‌ । हे ब्राह्मण नाभा- दिषठेतदोसहस्रं यज्ञमूमाववरिष्ठ ते तुभ्यं दत्तमिति शोषः । अत्र श्ाखान्तरा- नुसारेण गोसदस्परिदय्थो खभ्यते। शाखान्तरे चैवमाश्नायते--^ते सुव शोकं यन्तो य एषां पश्व आसंस्तानस्मा अददुः इति । तद्रोसदस्षं समाकुरवांणं सम्यगात्मसात्कुवेन्तमेने नाभानेदिष्ठं कथित्पुरुषो यङ्गभूमेरुत्तरत उपोत्थाय समीप एवोरिथतो भ॒त्वेदमन्रवीत्‌ । कीदशः पुरूषः । दृष्णरवासी, अतिक्षयेन ष्णं मलिनं वचं कृष्णं तदस्त आच्छादयतीबि ईृष्णशवासी । अत्रायं मलि- नद्धः पुरुषः परञुस्वामी रद्र इत्यवगन्तव्यम्‌ । बथा च क्षाखान्तरे पल्यते- ते पञुभिश्वरन्तं य्वास्तो रुद्र आगच्छत्‌" हति । स रुद्रः किमव्रवीदिति तद- मिषीयते । हे नाभानेदिष्ेदं पशूसहस्रं ममेव स्वम्‌ । तत्रेयमुषपात्तः । वास्तुं बास्तु(स्तो)यश्षभूमी हीनं कमान्ते परित्यक्तं वास्तुं तादृशे सर्वं ममेव स्वमिति सवत्र संप्रतिपन्नमिति । एवं पुरुषेणोक्तः स॒नाभानेदिष्ठः एनरेनमत्रवीत्‌ । हे. द्र म्मेबेदं सहस्लमङ्किरसो दत्तवन्त इति । तं तथा वदन्तं नाभानेदिष्ठं पनः

| नान याायिारनयययययादयिययायन्ण - -नययायययययायायणययाभाननणन््क >~

५९६ श्रीमत्सायणाचायंविरवितमाष्यसमेतम्‌-- [२२ द्वाविशाध्याये-

पुरूषो ऽ्रवीत्‌ । हे नाभानेदिष्ठ तदै तस्मिननेवे त्वदीयं मदीयमिति संदेहे सति नावावयोरुभयोरपि तवैव पितरि मनो निणयार्थं प्रश्नोऽस्त्विति । ततः स नाभानेदिष्ठः पितरं प्टमेव्‌, आगतवान्‌ । स पिता तेन पृष्स्तमत्रवीत्‌ । हे पुत्रकं बाटक तुभ्यमङ्किरसो महष॑योऽदुननु दत्तवन्तः किम्‌ । शतिः परभ्ाथां । एवं पित्रा पृष्टः स नाभानेदिष्ठो मे प्रह्ममदुरेव दत्तवन्त एवेल- ब्रवीत्‌ । तहि कस्तव विचार इत्याशङ्कते स नाभानेदिष्ठ॒ एवमुवाच । ते मह- पेयो दत्तवन्त एव क तु तद्रोसहसरं कशित्पुरुषो मशिनवज्ञः सन्यज्ञभूमेरु्तरत उत्थायेदं गोसहस्रं ममेव स्वं यज्ञवास्ती हीनत्वादित्यभिधायाऽऽदिताऽऽदानं कृतवानपटूतवानिलययथेः । तथा श्ववन्तं पुत्रं भरति पिताऽब्रवीत्‌ । हे पुत्रक शिशो तचङ्घवास्तो हीनं गोसहस्रं तस्येव रुद्रस्य खं पश्ुपतित्वा्यङ्गावशिष्ट- स्वामित्वाञ्च । कितु तथा सत्यपि तव हानिनोस्ि। स शद्रस्तद्रोसहस्रं तुभ्यं दास्यतीति । यज्घकाले तत्सवेपङ्किरसां धनं भवति समाप्ते तु यद्ञे यद्विषं तस्य रुद्र एव स्वामीति नाङ्किरसां दातुमधिकारोऽस्तील्यमिप्रायः । तथा रद्र वचनं शाखान्तर एवमाज्नायते-- न वै तस्य तदीशषत इत्यत्रवीचङ्ञवास्तौ हीयते मम वै तत्‌" इति। ततो दास्यतीति वचनं श्रत्वा स नाभानेदिष्ः पुनरपि एद्रस्य समीपमेत्येदमब्रीत्‌ । हे भगवन्पूज्य रुद्र तव ह वाव किर तवैव सवैः मिदं स्वमिति मदीयः पिता प्राहेति । ततः स ॒रुद्रोऽत्रबीत्‌ । हे नाभानेदिषठ तत्सर्वं तुभ्यमेव ददामि यस्त्वं सत्यमेवावादीने त्वदृतयुक्तवानसि तस्मात्परि. तोषात्सत्यवादिने तुभ्यमेव ददामीति । .

हत्थमुपाखयानं परिसमाप्य भ्रसङ्गात्पुरुषा्थत्वेन सत्यवदनं विधत्ते- तस्मादेव॑विदुषा सत्यमेव वदितम्यम्‌ › इति। एवं विदुषा सत्यस्य श्रेयोहैतुत्वं जानता । उपाख्यानस्य सवस्य तात्पर्यं दशेयति-- स एष सदक्षसनिर्मन््रो यरत्राभानेदिषठिः, इति ।

भाभानेदिष्ेन महषिणा दृष्टो यो मघ्रसमृहः स एष सदस्तसनिः सदसरसं- श्ट्याकस्य वस्तुन, सनिलांभो यस्मिन्त्रं सोऽयं सद्स्रसनि, ।

वेदनं प्रर॑सति-- उपेनं सदस्ं नमति प्र षषठेनाह्वा ख्व रकं जानाति य एवं वेद्‌ ॥ १९॥ इति ।

। १० दश्षमः खण्डः] एतरेयत्राह्मणम्‌ । ५९७ एनं वेदितारं सदस्रसंख्याकं धनप्रपनमति प्रा्ोति । स च काडछान्तरे पषटमहरनुष्ठाय तेन स्वगं लोकं प्रजानाति ॥

इति श्रीमत्सायणाचायेविरचिते माधवीये वेदाथेप्रकाश्च रेतरेयत्राह्म णमभाष्ये द्राविश्नाध्याये नवमः खण्डः ॥ ९॥ (१४) [ १६७ |

अथ नाभानेदिष्ठीयेन सृक्तद्रयेन सह पठितव्यानि मच्रान्तराणि विषत्ते- तान्येतानि सहचराणीयाचक्षते नाभा- नेदषटं वारुखिल्या दषाकपेमेवया- मरुतं तानि सहैव शंसेद्‌ › इति । तान्येतानि वक्ष्यमाणानि चतुधिधमन्रजातानि सहचराणि प्रयोगकारे सहैव वर्तन्त इत्येवं या्निका आचक्षते । तत्र नाभानेदिष्ठं सृक्तद्रयं यदस्ति, बार सिव्येमं्हाषिभिरेष्टा अभि प्र वः सुराधसमित्याद्या वाटसिल्यनामका मन्ना ये सन्ति, इषाकपिना महर्षिणा शष्ट वि हि सोतोरक्षतेति सूक्तं यदस्ति, एष यामरुमनाश्ना महषिणा दृष्टं प्र बो महे मतयो यन्तु विष्णव इति सक्तं यदस्ति, तानि चत्वारि सदैव शंसेत्‌ । सहृशंसनाभावे बाधं दशेयति- यदेषामन्तरियात्तयजमानस्यान्तरियाव्‌ › शते, यदि कथंविदेषां चतुणी मध्य एकमप्यन्तरियादन्तरितं दु शयात्तदानीं यनमानस्य संबन्धि भेयोऽन्तरियाद्विनाक्षयेत्‌ । सामान्याक्रारेण बाधमुक्त्वा पूर्नाविशेषाकारेण बाधं दशोयति- `

यदि नाभानेदिषं रेतोऽस्यान्तरियाचदि वा- खिस्याः प्राणानस्यान्तरिया्यदि षाक पिमात्ानमस्यान्त्रियाद्यववयामरतं प्रति- षाया एनं च्यावयेहेव्ये च मानुष्ये च, इति । यद्ययं होता नाभानेदिषटमश्रान्विलोपयेत्तदानीमस्य यजमानस्य पुत्राचुत्पा- दकं रेतो विरोपयेत्‌ । बाखखिट्यानामन्तराये यजमानस्य प्राणविच्छेदः । ` अमि प्र वः सुराधपतं-- ८-४९-१ । विहि सोतोरसृक्षत ०~- {०-८१-१ । वो मतयो यन्तु०९-८७-१ |

५९८ भरीमत्सायणाचायेषिरचितभाष्यसमेतम्‌- [२ द्वाविशाध्याये-

हषाकपिसृक्तस्यान्तराये यजमानस्याऽऽत्मानं मध्यदेहं विच्च्छिन्धात्‌ । एवया- मरुतस्यान्तराये यजमानं देव्या मानुष्या प्रतिष्ठायाः प्रच्यावयेत्‌ । अधिप्रेन कर्मसमािदेवी भतिष्ठा । तत्साधनभूतधनादिसंपत्तिमानुषी प्रतिष्ठा । अन्तराये बाधयुक्त्वा तदनुष्ठाने छां दन्नयति- नाभानेदिषिनैव रेतोऽसिञ्चततदारुसिल्याभि- व्यकरोतसुकीतिना काक्षीवतेन योनिं व्यहा- पयदुरो य॒था तव शमन्मदेमेति तस्माज्ज्या- यान्सन्गरभैः कनीयासं सन्तं योनि न हिनस्ति बरह्मणा हि स क्लम्‌ एवयामरतेतवे करोति तेनेदं सर्वमेतवे कृतमेति यदिदं च, इति । अत्र मन्रसमृहा्यजमानस्य चरनं जन्म वण्यते । यद्रा पुत्रोत्पादनं वण्येते। यज्ञाभानेदिष्ठं सृक्तदयमस्ति तेनेव होता रेतः सिक्तबान्भवति । यास्तु वाङ- सिल्या ऋचस्ताभिस्द्रेतो व्यकरोत्‌, बिद्ृतं गभोकारमकरोत्‌ । कक्षीवानिल- भिहितः कथ्िदटषिस्तस्य पज्रः स॒कीतिनामकस्तेन शृ्टमप भाच इन्द्रेति सक्तमपि तन्नामकं तख हषाकपिसृक्तात्मागेव समीपे कंसनीयम्‌ । तेन सुकीतिना होता योनिं व्यहापयत्‌, गभनि्गेमाय बिटृतमकरोत्‌। अत एव तस्या ऋचशतुर्थपाद उरो ययेत्यादिराश्नायते । तस्यायमथः । ह, इन्द्र यथा जन उरौ विस्तीर्ण शमेश्शामणि सुखहेतो ह विल्लम्भेण तिष्टति । तथा तव भ्रसादादयं विस्तीर्णे योनिमदेशे मदेम संकोचाभावेन हृष्टाः स्मः । इत्येष पादो योनिधिहेतेगेमकः + यस्मादनेन विहतिः कृता तस्मा्टोके जायमानो गों अ्यायान्सन्योनिद्रारा- पेक्षयाऽलन्तं भदः सक्षि स्वापेक्षया कनीयांसमत्यत्पं सन्तं योनिं न हिन स्ति न विनाश्चयति। यस्माद्रह्मणा सुकीतिनामकेन मन्रेण स योनिः ङ्कप्नो निमि. तस्तस्मादबिनाशो युक्तः । एवयामरञ्नामकेन सूक्तेन यजमानमेतवे स्त्र गन्तुं समथ करोति यदिदं किंच जगदस्ति तदिदं सर्वं॑तेन सृक्तेनेतवै कृतं गन्तुं समं छृतं सत्पश्चादेति गच्छति । तस्मादिदमेव मूक्तं यजमानस्यापि गमनसामथ्यं परयच्छति । आभ्रिमारुतश्षद्खस्य भ्रतिषत्सृक्तं विषत्त-

अहश्च कृष्णमहरजनं चेयाथिमारतस्य अहश्च कृष्णमहरनुनं ०-१९-९१ ।

१० दशमः खण्डः ] एेतरेयत्राह्मणम्‌ । ५९९

प्रतिपद्हश्चाहश्वेति पुनरटत्तं एनरनि- नृत्तं षष्ठेऽहनि षष्ठस्याह्वी रूपम्‌, इति । अहःकषब्दोऽत्र पुनः पुनः पठ्यमानतवात्पुनरादइसपित्युच्यते । तारुध्वनि- परमानत्वा्च पुननिनृत्तमिति शङ्गदयम्‌ । परुदेवताकं सुक्तं विषत्त- मध्वो वो नाम मारुतं. यज॑त्रा इति मारुतं बह्मभिग्याहृत्यमन्ती वे बहन्तः ष्मः षष्ठेऽहनि षष्स्याह्लो रूपम्‌, शति । असिमन्सृक्ते मरुद्विषयमभिव्याहरणीयम्थजातं बहस्ि । बहुत्वं चैकत्व- हत्वापेक्षया संख्यायामवसानत्वादन्तो भवति तदेतद न्तवच्वं खङ्गम्‌ ।

अच्युतत्वशिङ्गयुक्तामृचं विधत्ते- जातवेदसे सुनवाम सोम- मिति जातवेदस्याऽच्युता, ति । नातवेदोदेवताकं सक्तं विपते- स प्रलथा सहसा जायमान इति जातवेदृस्यं पमानोदुके षष्ेऽहनि षष्ठस्याह्ली रूपम्‌, इति । देवा अप्निमिलयस्य चतुर्थपादस्य सबोख्वप्य॒शु पटितत्वात्समानोदकंत्वम्‌ ।

ग पनः पुनः पररितस्यानुवादेन तदभिप्रायं सष्न्त दश्रयति- |

धारयन्धारयन्निति शंसति - प्रससादा अन्तस्य विमाय तदथा पनराग्रन्थं पुननिंग्रन्थमन्तं बध्रीयान्मयखं वाऽन्ततो धारणाय निहन्यात्ता- टक्तदयद्धारयन्धारयत्रिति शपति संतये, इति। हताऽस्मिन्सूक्ते चतुर्थेषु पादेषु धारयन्धारयन्निति पुनः पुनः पटित्वा चति । तस्य कोऽभिप्राय इति सोऽभिधीयते.। अन्तः शद्घस्यावसानपरदेश्षा-

मष्वो वो नाम मारुतं ०-!-९७-१ । जातवेदसे सुनवाम सोमं ०-१-९९ १। म प्रत्नथा सहसा जोयमानः०- १-९६-१ ।

६०० श्रीमत्सायणाचार्यविरवितमाष्यसमेतम्‌-- [२ ३त्येरवि श्यावे

त(शस्त)स्य प्रर(सं)पाप्र(त्प)कर्पेण स्ंसनाच्छेथिट्यादयं होता बिभाय भीति प्राप्रवान्‌ । संपनपरिदहारार्थे दष्टान्तोऽभिधीयते । तद्यथा । छोके रञ्ज निर्पिमाणः परुषः पुनराग्रन्थं पुनः पनराग्रथ्याऽऽग्रथ्य पृननिग्रन्थं पुनः पन- निग्रथ्य निग्रथ्य तस्या रञ्जोरन्तं बध्रीयात्‌ । दी्ष॑रञ्ज्वा अग्रं, स॒मं पुनः पृष्तः ्रतयाडृष्य वेष्टनं ढृत्वा ग्रथनं नाम तस्य ददीभावो निगरन्थनामको दृष्टान्तः । अन्योऽप्यभिधीयते । यथा वा रोके चमंकार आदरस्य चर्मेण संकोचनिवारणाय भूमौ तत्पसायं दढमाकृष्य चर्षणोऽन्ते मूलं शङ्कं चर्मणो | धारणाय प्रमो निहन्यात्‌ । ददं भूमिपरविषठं रयात्‌ ।. होतुः पुनर्धारयभिति शंसनं यदस्ति तदेतत्तादशं पूर्वोक्तदृष्टान्तसमानं द्रष्टव्यम्‌ । तदेतच्छंसनं यजहस्य' संतत्ये भवति । वेदनपूवंकमनुष्ठानं पक्॑सति- | सततेष्टयहेरव्यवच्छिनैयंन्ति य णवं ` विदांसो यन्ति यन्ति ॥ १९ ॥ इति। पूवेवद्याख्येयम्‌ । इति श्रीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये बेदार्थभकाश्च एेतरेयब्राह्म- णभाष्ये द्वाविक्ाध्याये दश्षमः खण्डः ॥ १० ॥ (१५) [१६८] इति श्रीमद्राजाधिराजपरमेश्वरषेदिकमागपवतेकवीरवक्षणसान्रा- श्यधुरंधरसायणाचायकृतावेतरेयब्राह्मणभाष्ये दराविशोऽध्यायः ॥ २२॥

अथ त्रयोर्विश्चोऽध्यायः । द्रादशाहगते नवरात्र जयद्यहाः । तत्र प्रथमद्वितीयौ श्यहाबुक्तौ । तावता पृष्टयः षडहः समाप्नः । यस्तु ततीयङयहस्तत्र यानि ज्रीण्यहानि तानि च्छन्दोमनामकानि । तत्र मथमं नवर त्रापे्षया सप्तमं यदहरस्ति तत्र मन्नं द्शैयति- यद्रा एति च प्रेति च तत्सप्मस्याह् रूपम्‌, इति ।

आकारः प्रशब्दश्रेति लिङ्गदयं सप्तमस्याहो निरूपकम्‌ । प्रथमेऽहनि यदिङ्गजातमस्ि तदस्मिनतिदिश्ति-

यद्भ्येव प्रथममहस्तदेवेतत्यनयंसप्रमम्‌ः उत्ति

१ प्रथमः खण्डः | एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ६०१

॥ प्थममहयाहशणिङ्गोपेतं तदेवैतत्पुनरनुसंषाीयमानं यत्सप्तममहस्त- ` ड वान्यतिदिष्टानि लिङ्गानि दशैयति- ययुक्तवदयद्रथवद्यदाञ्चुमद्यपिबवद्यत््रथमे पद देवता निरुच्यते यद्यं रोकोऽभ्यदितः, $ति। एतानि परथमादहोऽतातिदिष्टानि शिङ्गानि। कूतनमपि खिङ्ं दशेयति- यजातवद्यद्निरुक्तम्‌ ; शति । जातवलनिधातुयुक्तमनिरूक्तमस्पष्टदेवताकम्‌ । अविदिष्टेन शिङ्गनातेन सह सर्वं शिङ्गजावमपसंहरति- यक्तरिष्य्यसमथमस्याह्ली रूपमेतानि वै सप्तमस्याह्लो रूपाणि, शृति। मविष्यदर्थवाचिरत्ययान्तं धातुमात्रं करिष्यदित्युष्यते । एतचान्यश् यत अमस्याहयो रिङ्गजातमस्ति तेन सह सबोण्येतानि सप्रमस्यादो रूपाणि । आस्यश्न्ञं विधत्ते- समुद्रादूिर्मघुर्मा उदारदिति सप्म- स्याह्न आज्यं भवयनिरक्तं॒सप्रमेऽ- हनि सप्रमस्याह्लो रूपम्‌ › शति, निःशेषेण स्पषटगुक्तं देवतास्वरूपं निरुक्तम्‌ । तदिपरीतमनिरुक्तम्‌ । सयुदरा- दिति सुक्तेन काचिदेवता विस्पष्टा तस्मादिदं रिङ्गषयावात्सप्तमेऽहनि योग्ब- तया सप्तमस्याहो निरूपकम्‌ । तदेतत्सृक्तं पर्षंसति- वागे समुद्र न वे वाकक्षीयते न समुद्रः क्षीयते तद्यदतरसप्रमस्याह्न आभ्यं भवति यज्ञादेव तचन्नं तन्वते वाचमेव तत्पुनरुपयन्ति सत्ये, इति! सगुदरादूमिरित्यत्र यः समुद्रः भक्तः सोऽयं वाक्सरूप एव तयोरबाकसमुदर- समुदरादूरमिमेषुमां उदारत्‌०--४-९८-\।

रिष प िणिणगणमीीषििििििििमयमम ििण9००७०म

६०२ शरीमत्सायणाचायेविरवचितभाष्यसमेतम्‌-- [२ रचयोविदहाध्याये-

योरकषय्यत्वसाम्यात्‌ । एकैकस्य वस्तुनः कविभि्बहुधा षण्यैमानत्वाभास्ति वाचः क्षयः, सयृद्रऽपि जटं न श्रुष्यति । तस्मात्समुद्रस्य वाभ्रुपत्वा्यदेतत्समु- दरादिति सृक्तमत्राऽऽञ्यज्ञख्रं भवति । तदानीं बादनिष्पाद्यमनत्रात्मकादयङ्गादे बानुष्ठानरूपं यङ्ग तन्वते विस्तारयन्ति । तद्िस्तारे च पत्राणां बहूनां परठि- तव्यत्वात्पुनः पुनर्वाचमेव भरा्रुवन्ति । तच्च यज्ञसंतत्ये संपद्यते ।

बेदनपुवंकपमनुष्ठानं पसति-

संततेष्यरैरव्यवच्छित्रर्यन्ति य एवं विदांसो यन्ति, ूइति। पूवैवाख्येयम्‌ ।

अस्मि्नाञ्यश्षल्े घृतस्य नाम गुष्यमिति यो घृतदब्दः भरतस्तमभिमेतय तद दष्ान्तपूवेकमाज्यशख् पषंसति-

आप्यन्ते वै स्तोमा आप्यन्ते छन्दांसि षष्ठ हनि तदथेवाद्‌ आन्येनावदानानि पुनः प्रत्य- भिषारयन्ययातयामताया एवमेवेतस्स्तोमांश्व च्छन्दांसि च पुनः प्रत्युपयन्त्ययातयामताये यदेतत्सप्रमस्याह्न आज्यं भवति ; इति,

` तिष्रत्पश्चदश्षसप्तदशेकर्विक्षत्रिणवत्रय्चिशाख्या ये स्तोमास्ते सर्वेऽपि षषठेऽ- हन्याप्यन्ते समाप्ताः । गायत्रीत्रष्रनगत्यनुष्प्पङ्यतिच्छन्दोभिधानि सर्वाणि च्छन्दांसि च समाप्रानि । तथा सति त८य)थेवादो वक्ष्यमाणं निदशेनम्‌। तयैव सप्तमस्यादः भटतिद्ेष्टव्या । किं निदशनमिति तदुच्यते । यथा दरपूणमासा दिषु पुराोडाज्ञादिद्रव्याण्यवदाय पश्चात्तान्यवदानस्थानान्याज्यस्थाल्या आज्येन ` पनः प्रत्यभिधारयन्ति । किमथमिति तदुच्यते । अयातयामतायै गतसारत्व परिहाराय पुनरपि दविषटयोग्यताथमेतमेवेतस्मिन्सप्रमेऽहनि स्तोमांश्छन्दांसि च पुनरपि प्रत्युपयन्ति प्रतिपद्यानुतिष्ठन्ति । तथा सत्यनुष्ठितस्य पुनरनुष्ठानं चवितचर्बणसमानमिति यातयामत्वं गतसारत्वं भवेत्‌ । अतो यदेतत्समुद्राद्‌ पिरित्यादिकं सक्तमस्याह आञ्यं भवति तदेतदयातयामताये पुनरपि सार त्वसिद्धयर्थं भवति । तस्मिर्शख्रे धृतस्य नाप गुह्यमिति घतक्षब्दस्य विद्यमा नत्वात्मत्यभिघारणसाम्पं भवाति । यथपि तरिददादयः सोमाः सप्तमेऽहनि

१ प्रथमः खण्डः ] एेतरे यव्राह्मणम्‌ । ६०१ एुननाुष्ीयन्ते तथाऽपि चतुरधिक्नादयश्छन्दोमनामका अनुष्ठास्यन्ते । तस्माद- पातयामत्वं स्तोमत्वसाम्येनाभिहितम्‌ । ` आस्यक्षस्रगतं छन्दः प्रसति- | तदु तरेष्टभं शिष्टुप्मातःसवन एष अ्यहः › इति। ` तदु तदपि समुद्रादूमिरित्यादिकं शसं निष्ट्छन्दस्कम्‌ । प्रातःसवने क्रिषु एन्दो यस्मिस्तृतीये च्यहे सोऽयं चिष्ुप्मातःसवनः । यथा प्रथमस्य शयहस्य

प्रातःसवने गायत्री यथा वा मध्यमस्य श्यस्य प्रातःसवने जगती, एंवगरस परस्य तरयहस्य भरातःसवने श्रिष्टुबवगन्तव्या । एतच्छन्दसां विवादे निर्णीतम्‌ ।

अय प्रउगरषस्ञं विधसे-

आ वायो मष श्चुचिषां उपनः प्र यामि

यासि दाश्वांसमच्छा नो नियुद्भिः तिनी-

भिरथ्वरं प्र सोता जीरो अध्वरेष्वस्थाये

वायवं इन्द्रमादनापो या वां शतं नियुतो

याः सहक्ं प्र यहां मित्रावरुणा स्पर्धा

गोमता नास्या रथेनाऽऽ नो देव शवसा

याहि श्ुम्मिन्प्र बो यज्ञेषु देवयन्तो अर्चन्प्

क्षोदसा धायसा - सक्ञ एषेति प्रउगमेति च

प्रेति च सप्तमेऽहनि सप्रमस्यह्लो कूपं तदु नरष्टभं िष्टप्पातःपवन एष अयः» शति ।

आ वायो भूष इति प्रथमं प्रतीकं तस्मि्लाकारो लिङ्गम्‌ । भर याभिरिति

द्वितीयम्‌ । तत्र प्रकब्दो रििङ्गम । आ नो नियुद्धिरिति तृतीयम्‌ । तस्मिन्ना

आ वायो मूष शुचिपा उप०-७-९२-१ । प्र यामि्यांति दाश्वांसं --७- ९२-३। आ नो नियुद्धिः शतिनीभिः०- १-१३९-३ । प्र सोता जीरो जध्वरे- षवस्यात्‌०--७-९२-२ । ये वायव इन्द्रमादनापः०--७-९२-४ | या वां शतं नियुतो ०-- ७-९२-१ । प्र यदां भिध्रावरुणा ०--१-६७-९ । आ गोमता नाप्त्या०--७-७२-१ । आ नो देव शवप्ता०--७-१०-१ । प्र बो यज्ञेषु पेयन्तो०--७-४३-१ । प्र क्षोदसा धायपता सन्ने०--७-९९-१। `

६०४ अमत्सायणाचायेविरचितमाष्यसमेतम्‌- [२ दषरयोर्विशाध्याये-

कारः । भर सोतेति चतुर्थे भ्रतब्दः । ये वायव इन्द्रेति पञ्चमं तन्न दितीयपाद

आ देवास इत्याकारः । या वां क्तमिति षष्ठं त॑स्य तृतीयपादादावाकारः

शतः । प्र यद्रामिति सप्तमे प्रकनब्दः । आ गोमतेत्यष्टम आकारः । आ नो

देवेति नवमेऽप्याकारः । प्र बो यह्ेष्विति दशमे परशब्दः । पर प्षोदसेलयेकाद-

शेऽपि अशब्दः । अत्राऽऽ्येः षटभिद्रौ श्य॒चौ । इतरे ` पश्च श्य॒चाः

व प्जगस्ङ्खयुक्तलिङ्गसद्धावात्सप्तमेऽहनि योग्यम्‌ । अन्यत्पूवेवथा- | | ।

शस्रकृतिसमत्वलिङ्गकान्मन्रान्विषत्ते- आत्वा रथं यथोतय इद्‌ वसां एतमन्ध इन्द्र॒ नेदीय णएदिहि परेतु ब्रह्मणस्पतिरमि- नतां सोम क्रत॒मिः पिन्वन्यपः प्रव इन्द्राय बृहत इति प्रथमेनाह्वा समान आतानः सप्तमेऽहनि सप्रमस्याह्ल रूपम्‌ , इति ।

अथ जागतलिङ्गकं सक्तं विधत्ते-

कया श्चुमा सवयसः सनीखा इति सूक्तं न जायमानो न शतेन जात इति जातव- त्सप्तमेऽहनि सप्तमस्याह्यो सूपम्‌ ; शति ।

अस्य सक्तस्य नवम्याएूचि न जायमान शइटयादिस्तृतीयः पादः । तत्र जात- शब्दोपेतत्वं शिङ्गम्‌ ।

एतत्सूक्तं भरशंसति-- |

तदु कयाश्चुभीयमेतहै संज्ञानं संतनि सूक्तं यत्क- याशुभीयमेतेन ह वा इन्द्रोऽगस्यो मरुतस्ते सम- जानत तद्यकयाश्चुभीयं शंसति सं्नात्या एव, इति '

आ त्वा रथं यथोतये ०-<८-१७-१ । इदं वसो सुतमन्धः०--८-२-१ । प्रैतु ब्रह्मणस्पतिः०- १-४०-३ । अभिनेता मग इव ०- ९-२०-४ । त्वं सोम कतुमिः०- १-९१-२ । पिन्वन्त्यपो मरुतः ०- १-६४-६ । प्र व इन्द्राय वृहते०--\-१-११। कया शुमा सवयप्तः०- {-११९-१।

। प्रथमः खण्डः ] एेतरेयत्राह्मणम्‌ । ६०९

तदु तत्सृक्तं कयाश्रुभशब्दोपेतत्वात्कयान्रुभीयनापमकम्‌ । अस्त्वेवं किं तत इति चेत्‌ । उच्यते । एतदेव कयाश्रुभीयनामकं सृक्तं संज्ञानं परस्परैकमत्यसा धनम्‌ । किचैतत्सूक्तं संतनि संतानकरं भाणानामविच्छेदेन दीधाोयुष्यकारणम्‌। यदेतत्कयाञ्चुमीयसृक्तमस्ति, एतदनुष्ठानेनेवेन्द्रागस्त्यमरूतो ये सन्ति ते सरवे समजानत संज्ञानं परस्परेकमत्यं भागवर्‌ । तथा सलयेतच्छंसनं विप्रतिपञ्नाना- मरैषमलया् संपद्यते । प्रकारान्तरेण प्रक्ञसति- तद्यायुष्यं तद्योऽस्य प्रियः स्या्कु- य[द्वास्यं कयाथभायम्‌; इति। तदु तच सूक्तमायुष्करं संतनीति पुवेगुक्तत्वात्‌ । तथा सत्यस्य ` यजमानस्य यः पुत्रादिः प्रियः स्या्तस्याऽऽयुषंदचर्थं कयान्नुभीयसूक्तं

क्योदे व । पनरपि च्छन्दोदरारा प्र्ंसति-

तदु अष्टभं तेन प्रतिष्टितपदेन सवनं दाधाराऽऽयतनादेवेतेन न प्रच्यवते, इति । पूरववद्भयार्येयम्‌ । रयरिङ्गकं सक्तं विधत्ते- यं सु मेषं महया स्वविंद्मिति सूक्तमयं न वाजं हवनस्यदं रथामेति रथवरपपत- मेऽहनि सप्रमस्यह्लो रूपम्‌ › रति। मु मेषमिति सूक्तस्याद्यं न वाजमिति तृतीयः पादस्तत्र रथ- ब्द; भूयते । | तस्मिन्सक्ते निविद्धानं विधत्त-- तदु जाग्रतं जगयो वा एतस्य अयहस्य मध्यं दिनं वहन्ति तहेतच्छन्दो वहति यस्मिनिषि- दीयते तस्माजगतीषु निविदं दधाति, शति ।

तयं सु मेषं महया०-{-९२-१।

६१६ शरीमत्सायणाचार्यविरवितमाष्यसमेतम्‌--[२ इ्रयोरविराध्याये-

अस्य सूक्तस्य जगतीछन्दस्कत्वाजलगतीनां च॒ विवादक्रमेणोत्तरे शये मा्ध्यदिनसवननिवाहिक(का) त्वादस्मिन्पाध्यदिनसवनगते श्क्े तत्सवननि- धौहकतया जगतीखन्दस्कास्क्च निविदं परक्षिपेत ।

पर्वोक्तं निष्ष्डन्द इदानीमुच्यमानं जगतीखन्दश्च मिरित्वा प्रचंसति-

मिथुनानि सूक्तानि शस्यन्ते बट भानि च जागतानि च मिथुनं वे परावः पशवश्छन्दो माः पश्चूनामवर्दये, शति ।

तथा परस्परविरक्षणयोः श्जीपुरुषयोर्मेटने मिथुनं भवति । एव॑ छन्दोदय- ` मरने मिथुनत्वम्‌ । गवाश्वादिषपञ्चवथ् पिथुनरूपाः । चतुिक्षचतुशत्वारिज्ञा- ` एाचत्वारिशाख्याश्छन्दोमाः पश्चुसाधनत्वात्पश्ुरूपाः। तस्माच्छन्दो मयुक्तेऽस्मि- हयहे छन्दोद्रयानुष्ठानं प्ुपराप्त्ये भवति । छन्दोभिगीयत्रीनिष्टजगतीभिरक्षर- संख्याद्रारेणोपमीयन्त इति चतुर्विश्ादयद्ञयग्छन्दोभाः । तन्न गायत्या चतुर्वि शत्यक्षरया सदश यथतुर्विश्चः स्तोमस्तस्य प्रतिपादकमष्टभ्यो हि करोतीत्या- दिकं छन्दोगत्राह्मणम्‌ । चतुधिशमेतद दरूपयन्तीत्यारम्भणीयमि्यत्रेवोदाहूतम्‌। यञ्च (अथ च)तुत्वारिशस्ताोमस्य निरूपक छन्दागब्राह्मणमेवमान्नायते- "पश्च दशभ्यो हिं करोति स तिखभिः स एकादकषभिः स एकया ए हि स एकया स तिभिः स दशभिः पचदश्चभ्यो हिं करोति स ; स एकया स॒तिषभिः" इति । अस्यायमथेः । तिभिः पययङ्युचस्याऽ5 वृत्त प्रथमे पयाये प्रथमाया ऋचक्खिरभ्यासो मध्यमाया ऋच एकादशषृत्वोऽ भ्यासः । उत्तमाया ऋचः सद्धत्पादः । दितीयपर्याये प्रथमायाः सङ्त्पाटः । मध्यमायास्ञिरभ्यासः । उत्तमाया दशकृत्वोऽभ्यासः । तृतीये पयाये पथमाया एकादश्रदत्वोऽभ्यासः। पध्यमायाः सहृत्पाठः । उत्तमायाल्ञिरभ्यासः । सोऽयं चतुशत्वारिशस्तोम इति । अथाष्टाचत्वारिशस्तोमस्य ब्राह्मणमेवमाज्नायते- “षोटहयभ्यो हि करोति स तिखभिः स द्राक्षभिः स एकया। षोटक्षभ्यो हि करोति स एक्यास तिभिः स द्रादशभिः। षोदक्षभ्यो हि करोतिस दवादश्षभिः स एकया स तिखभिः। अन्तो बवाऽष्टाचत्वारिश्चः" इति । अस्याय- मर्थः । प्रथमे पयाये भथमायास्जिरभ्यासः । मध्यमाया दादश्रत्वोऽभ्यासः। उत्तमायाः सढृत्पाठः । द्वितीयपयाये प्रथमायाः सढृत्पागो मध्यमायाज्जिर- भ्यास उत्तमाया द्रादश्चटृत्वोऽभ्यासः । तृतीयपर्याये .पथमायो ` द्रादश्चदत्बो

का ` कय बे

१ प्रथमः खण्डः | एेतरेयग्राह्यणम्‌ । ६०७

भ्यासः । मध्यमायाः सटृत्पादः । उत्तमायास्िरभ्यास इति । एवपष्टाचत्वा- रिशस्तोम इति । एवं जयश्डन्दोमा अवगन्तव्याः | अथ ब्ृहत्सामसाध्यपृष्ठस्तात्रियस्याऽऽधारभतं स्तोत्रियं प्रगाथ तदयुरूपं च विधत्ते- त्वामिद्धि हवामहे सं देहि चख इति बृहर्ष्ठं भवति सप्तमेऽहनि ; शति । त्वामिद्धीदयेकः गाथः । त्वं ्ेहीति द्वितीयः। तदुभयं सप्तमेऽहनि निष्के- षस्य क्षंसनीयम्‌ । नन्वयुग्ममहः सप्तमं तथा सति रथंतरपृष्ठं परित्यज्य ` बृहतृष्रं किमित्युपादीयत इति चेत्‌ । वचनबलादिति श्रमः । कि हि वचनं न कर्याभ्नास्ति वचनस्यातिभार इति न्यायात्‌ । बृहत्पृष्ठस्वीकारे कांचिदक्तिमाह- यदेव षष्ठस्याह्वस्तत्‌ , इति । पषैस्य षष्ठस्याहो यदेव पृष्ठस्तोत्रं तदेवान्न कृतं भवति । तस्य प्रयोजनं तृषरिष्टाद्रश्यते । ननु षष्ेऽप्यहनि रैवतं पृष्ठं नतु ब्रहदिति चेत्‌ । नेष दोषः । बृहैवतयोः कायेकारणभावेनेकत्वादिलयमभिमेल बृहच वा इदमग्रे रथ॑तरं चाऽऽ- स्तामित्यत्र भरतिपादितम्‌ । कायंकारणभावमिह स्मारयति- यदै रथंतरं ॒तदैरूपं युरवृहत्तदैराजं यद्रथंतरं तच्छाक्ररं यदवृहत्तद्रवतम्‌, इति । वैरूपश्चाकृरयो रथतरजन्यत्वात्तदरपत्वं वैराजरेबतयोब्रेहनन्यत्वात्तदरूपत्वमेवं च सति षष्ठेऽहनि रेवत्य ब्ृहश्वं उयवहतु शक्यते । इदानीमत्र सप्तमेऽहनि बृहत्पृष्ठस्वीकारे भयोजनमाह-- तद्यद्वृहक्ण भवति बृहत॑व तद्वृह- प्पत्युत्तभ्नुवन्त्यस्तोमङृन्तत्राय › इति। तत्तस्मात्षषटेऽहनि तस्य रेवतस्य ब्हदूपत्वात्कारणादयत्न सप्रमेऽहनि

बृहत क्रियते तदिदानीं षषठेऽदन्यतुष्टितेन बृहतेवास्मिन्सप्तमेऽहनि तद्वृहत्पृठं रतु्तभ्नुवन्ति । अतीतत्वेन नष्टस्य पुनरुद्धरणं प्रत्युत्तम्भनमर्‌ । पएतचास्ता-

त्वामिद्धि हवामह °-\१-४९-१।

६०८ श्रीमत्सायणाचायंबिराचितभाष्यसमेतम्‌-- [२ इत्योर्विदाध्याये- मकृन्तत्राय संपद्यते । स्तोमानां जिवत्प्चदश्ञादीनां कृन्तत्रं कृन्तनं शदः, तद्राहिल्यमस्तोमद्न्तजं तद्थमन्र स्वीकारः । विपक्षबाधोपन्यासम॒खेनेव तदेव रपष्टयति- यद्रथंतरं स्यात्कृन्तत्रं स्याद , इति। षषठेऽहन्यनुष्टितस्य बहतो ऽस्मिन्सप्तमेऽषटन्यनुदृति परित्यज्य युग्मदिनत्वमा- भित्य रथंतरं पृष्ठं स्वीक्रियते तदानीं षष्ुसप्तमयोरनुद्रस्यभावात्छन्तनरं विच्छ. दनं स्यात्‌। षष्टे बृहत्छृतं सप्तमे तम्र छृतमरू। रितु रथ॑तरं कृतमिति विच्छेदः । - विपक्षबापमुपन्यस्य स्वपक्षमुपसंहरति- तस्माद्बहदेव कर्तव्यम्‌ , इति । यस्माद्‌ बृहति कृते चिच्छेदः परिहिते तस्मादित्यर्थः । अच्युतत्वरिङ्गयुक्तागृच विधत्ते- यद्ावानेति धाय्याऽच्युता, शति, अथ युग्मदिनत्वमुपजीव्य रथ॑तरसंबन्धात्तदीयाग्चं विधत्ते- अभिता शुर नोनुम इति रथतरस्य योनि- मबु निवतयति राथतरं द्येतदहरायतनेन, श्वि! नितरां बर्तनमनुष्ठानं निवतैनं न तु परित्यागः । आयतनेनायुम्मत्वस्थानेन रथतरसबन्धः । | पिबक्षब्दरिङ्गकं परगौथान्तरं विधत्ते- पिवा सुतस्य रसिन इति सामप्रगाथः पिब- वान्सप्रमेऽहनि सप्तमस्याहूनो कूपम्‌, इति। अच्युतत्वशिङ्गकं सक्त विशेषं विधत्ते- यमू षु वाजिनं देवन्चतमिति ताक्ष्याऽच्य॒तः ॥ १६ ॥ इति। इति भीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये बेदा्थभकाश्च रेतरेयत्राह्मभ- भाष्ये जयो्विज्ञाध्याये प्रथमः खण्डः ॥ १ ॥ (१६) [ १६९ ]

यद्वावान पुरुतमं ०-- १ ०-७४-१ । अमि त्वा शूर नोनुमः०- ७-६३-२१ पिबा सुतस्य रपिनः०--८--१ । त्यमू षु वाजिनं देवजूतं °--{५-१७८-\।

९ द्वितीयः खण्डः ] एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ६०९ शरत््दसिङ्गकं सूक्तं विधत्ते- इन्द्रस्य न॒ वीयाणि प्रवोचमिति सूक्त परेति सप्तमेऽहनि सप्रमस्याह्वी रूपम्‌, इति। तत्रत्यं छन्दः प्रक्ष॑सति- तदु बषटुमं तेन प्रतिष्ठितपदेन सवनं दाधाराऽऽयतनादेवेतेन न प्रच्यवेत, इति । अभमिशब्दभरशब्दयोरूपसगंत्वसाम्येनार्थैकत्वमभिपरेय तद्वारा श्षव्दैकत्वम- प्यारोप्य भरकब्दलिङ्गकं सूक्तं विधत्ते- अमि त्यं मेषं पुरुहूतमृम्मियमिति सक्तं यहाव प्रेति तद्भीति सप्तमेऽहनि सप्रमस्याहयी रूपम्‌ , एति । अस्मिन्सृक्ते निविद्धानं विधत्ते- ` तदु जागतं जगत्यो वा एतस्य उयहस्य मध्यं- दिनं वहन्ति तृदैतच्छन्दो वहति यस्मिननिवि- द्रीयते तस्माजगतीषु निविदं दधाति, इति। छन्दोदयं मित्वा परश्षंसति- | मिथुनानि सूक्तानि शस्यन्ते तष्टानि च जागतानि च मिथुनं वे प्ररीवः परवश्ठन्दोमाः पञ्चूनामवर्दृभ्ये, इति । श्ा्ञान्तरस्य प्रतिपदनुचरो वित्ते- तत्सविवुर्णी प्रहेऽया नो देव सवितरिति वैश्वदेवस्य प्रतिपद्नुचरो राथंतरेऽहनि ` सप्तमेऽहनि सपरमस्याह्नो रूपम्‌ › इति । तत्सवितुरित्यादेः कचेद्रथ॑तरसामाधारत्वमभिमेलय राथतरत्वं शिङ्गयुक्तम्‌ । इन्रस्य नु वीयीणि प्रवोचं०--!-३२-१ । अभित्यं मेष पुरुहूतं --१-\ १- १ । त्त्तवितुषैणीमहे०-- १-८२-१ । अद्या नो देव पतवितः०-- ९-८२-४ ।

६१० भ्रीमत्सायणाचायविरवचितभाष्यसमेतम्‌- [२ द्रयोविशाध्याये- कजम पुववदेकत्वमारोप्य परषान्दशिङ्गकं श्युवात्मकं सूक्त विषत्े- अभि त्वा देव सवितरिति सावित्रं यहाव प्रेति तदमीति सप्तमेऽहनि सप्तमस्याह्वी रूपम्‌, इति । क 7 युख्यप्रशब्दरिङ्गकं अयुचात्मक सक्तं विधत्त- रतां यज्ञस्य शं्वेति दयावा्टथिवीयं प्रेति सप्तमेऽहनि सप्रमस्याह्वी रूपम्‌; इति । दितीयस्यारृचि धावा नः पृथिवीत्युक्तत्वादिदं ्ावापूथिवीदेवताकब्‌ । ` जातलिङ्गकं य॒चात्मकं सूक्तं विषत्ते- अयं देवाय जन्मन इयार्भवं जातवस्स- प्रमेऽहनि सप्रमस्याहूनी रूपम्‌ › इति । अत्र सूक्ते चतुध्यामृचि ऋभवो विश्यक्रतेति श्रतत्वादयमपि श्युच आर्भवः। जन्मन शत्युक्तत्वाञ्जातवदिङ्गम्‌ । * अथ पादद्रयोपेता ऋचो विधाय परशंसति- आ याहि वनसा सहेति दिषदाः शंसति दिपाहै पुर्‌षश्वतष्पादाः पशवः परावरडन्दामाः पशना मवद्भये तद्यदूदिपदाः शंसति यजमानमेव तद्दि प्रतिष्ठं चतुष्पात्सु पञ्युषु प्रतिष्ठापयति, इति। छन्दोगा(मा)नां एवोक्तचतुषिश्नादीनां पशरुपाप्ठिसाधनत्वात्पश्चत्वम्‌ । आकारणशिङ्गकं बहुदेवताकं सूक्तं विधत्ते-- देभिरपरे दबो गिर इति वैश्वदेयमेति सप्र मेऽहनि सप्रमस्याह्नो रूपम्‌, इति । अभित्वा देव पवितः०- १-२४-६ । प्रेतां यज्ञस्य शंमुवा ०-२-४१- १९ । अयं देवाय जन्मने ०- १-२०-१ । ज याहि वनपा सह °- १ -१७२- १ रेभिरम्रे द्वो गिरः०- १-१४-११ ।

२ द्वितीयः खण्डः] देतरेयब्राह्मणम्‌ । . ६११

उक्तेषु स्तेषु चछन्द; भरष॑सति-- तान्यु गायत्राणि गायत्रतृतीयस्षवन एष यहः, इति । वान्य तानि तु सृक्तान्यद्या नो देव सवितरित्यारभ्य मध्ये द्विदा षनै- यित्वैभिरग्र शत्यन्तानि गायत्रीछन्दस्कानि वैश्वदेवशाज्ञेऽभिहितानि । एषु चो्त- पढयहो गायत्रतृतीयसवनो गायत्रीछन्दस्तृतीयसवनो यस्य अ्यहस्य सोऽय भायत्रततीयसवनः । तदेव च्छन्दो विवाहपस्तावेऽनुसंभेयम्‌ । प्रहान्तरस्य जनिधातुखिङ्गयुक्तां प्रतिपदं विषत्ते- वैश्वानरी अजीजनदियाभ्िमारतस्य प्रतिप- जातवत्सप्तमेऽहनि सप्रमस्याहयो शूपम्‌ , इति । ्रतरब्दरिङ्गक सूक्तं विधत्ते- प्र यहश्रिष्टभमिषमिति मारतं प्रेति सप मेऽहनि सप्तमस्याह्ली कूपम्‌ , एति । द्वितीयपादे मरतो विर इति भुतत्वादिदं सूक्तं मर्देवताकम्‌ । अच्युतत्वङिङ्गयुक्तागृचं विषत्ते- . | जातवेद्से सुनवाम सोममिति जातवेद्स्याऽच्युता, इवि । अस्पषटदेवताकं सूक्तं विधत्ते-- दृतं बो विश्ववेदृसमिति जातवेदस्यमनि रुक्तं सप्तमेऽहनि सप्रमस्याह्लीं रूपम्‌ , इति । लातवेदशब्दस्याभ्िशचब्दस्य वा स्पष्टदेवतावाचकस्यामावादनिशुकत्वय्‌ । वैश्वानरो अजीजनदित्यादिषु दूतं व इत्येतेषु सूक्तेषु जातवेदस इत्येतद्रभि- तेषु विथमानं छन्दः परकष॑सति-- तान्यु गायत्राणि गायत्रतृतीय- सवनं एष ज्यहः ॥ १७॥ इति। इति भीपत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदायेपकात्र पेतरेयत्राह्य- नभाष्ये द्वा्विज्ञाध्याये द्वितीयः खण्डः ॥ २ ॥ (१७) [१७०] प्र यद्रजिष्टुमं०--८-७-१ । जातवेदपे सुनवाम सोमं ०-- १-९९-१ । दृतं बो विश्वेद -४-८-१। `

१क. ख. घ, ट. बाचि ।

६१२ मत्सायणाचारयविरवितभाष्यसमेतम्‌-[२ रत्रयोविशाध्याये-

सप्तममहरमिधायाष्टमस्यादयो पत्रलिङ्गानि दशषेयति- यहे नेति न प्रेति यस्स्थितं तद्षटमस्याह्ना स्पप्‌ ; इति। आकारस्य च प्रशब्दस्य च लिङ्गत्वं नकारदयेन निषिध्यते । यत्स्थितप- च्युतत्वेन नियतं तिषटतिधातुयुक्तं वा तदष्टमस्याहो निरूपकम्‌ । दितीयस्मिननहनि भोक्तानि लिङ्गान्यष्मेऽइन्यतिदिशवि- यद्धयेव रितीयमहस्तदेवेतप्पुनर्थदष्टमम्‌ › इति । यलिङ्गकमेव द्वितीयमहस्तचिङ्गकमेवेतत्पुनरापि भवति । यदष्टममदस्ततपूर्वोक्छ- ` । .

तानि शि्गान्युपन्यस्यति- यदू्वेवदत्पतिवयदन्तवंचद्हषण्वदयददरन्वचन्मध्यमे पदे देवता निरुच्यते यद्न्तरिक्षमभ्युदितम्‌ ; शति । अथ सूतनानि रिङ्गानि दशेयति- यद्ग्यभि यन्महदयदृहिहूतवचत्पुनर्ववक्ुर्वत्‌ , इति। ` अभ्रिशब्दद्योपेतं अग्रीत्युच्यते । महच्छब्दोपेतं महदव । द्र्योर्देवतेयो- ` ईतमाहानं यर्सिमस्ताहश्ं द्विदतवत्‌ । पुनःकषब्दोपेतं पुन्व॑त्‌ । दवितीयेऽदनि वरै मानायथेवाचिप्रतययान्तं कुवैच्छब्दोनाक्तम्‌ । ४ तेन सह सवांणि िङ्गान्युपसंहरति- यददितीयस्याह्ली शूपमेतानि वा अष्टमस्याह्ली रूपाणि, इति। तत्राऽऽज्यश्नं विधत्ते- अग्मि वो देवमग्निभिः सजोषा इयष्टमस्याह्न जन्यं मवति व्यग्न्यष्टमेऽहन्यष्टमस्याह्ली रूपम्‌ ; इति । दावभिश्षब्दो यस्मिन्सृक्ते विद्येते तत्सृक्तं ग्नि । -अतोऽष्टमेऽहनि योग्य. त्वादे तदष्टमस्याही निरूपकम्‌ । अचि वो देवम्निभिः०-७-६-१। १क. ट, डो ङ ।

|

३ तृतीयः खण्डः ] ` एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ६१३ तत्रत्यं छन्दः परक्षंसति- तदु ष्टं धिष्टप्परातःसवन एष अहः, शति । अथ भरउगज्ञच्च विषत्ते- विदङ्ग नमसा ये धासः पीवो जनौ राधिः षः सुमेधा उच्छदषसः सुदिना जसि उशन्ता दूता न दभाय गोपा यावत्तास्तन्वो यावदोजः प्रति वां सुर उदिते सुक्तधनुः प- लस्य काम्यं दुहाना ब्रह्मा ण इदद्रोप याहि विदानूषध्वो अभिः सुमतिं वस्वो अश्रेदुत स्या नः सरस्वती जूषाणेति प्रउगं परतिवदन्तवददि- हूतवदृध्ववद्ष्टमेऽहन्यष्टमस्याह्ली रूपम्‌ › इति । कुविदङ्गेति प्रथमं प्रतीकम्‌ । पीवो अन्नानिति द्वितीयम्‌ । उच्छभुषस इति तृतीयम्‌ । उदान्तेति चतुर्थम्‌ । यावत्तर इति पथचपम्‌ । प्रति वामिति षष्ठम्‌ । भनुः परत्नस्येति सप्तमम्‌ । ब्रह्मा ण इत्यष्टमम्‌ । ऊर्ध्वां अभिरिति नवमम्‌ । उत स्या न इति दशषमम्‌। अत्राऽऽचैसिभिः भतीकैरोकङ्य चतुर्थे ए!का पश्चमे दर तदुभयं भिरित्वा द्ितीयङ्य॒चः । इतरे प्च त्रयुचा एतत्सव भरउगम्‌ । तत्र दृशमे प्रतीके प्रतिस्तोममिति प्रतिश्षब्दोपेतं लिङ्गमस्ि । धेनु; भरत्नस्येत्यस्य दितीयपादेऽन्तः पुत्र इयन्तःकषब्दोपेतं शिङ्गम्‌ । ऊर्ध्वो अभिरित्यस्मिश्ध्वैश- म्दोपेतं रिङ्गम्‌ । अवदिष्टेष दयोराहानं शिङ्गम्‌ । इविदिन्द्रवायमोः इचिन्मि- ज्रावरुणयोरिति द्रष्टव्यम्‌ । उक्तमच्रगतं छन्दः पशसति- | तदु षटं शरिष्टप्पातःप्वन एष अयहः, इति। कुविदङ्ग नमप्ता ये वृधासः०--७-९.१-१ । पीवो अन्नौ रयिवृषः०--७~ ९१-३। उच्छन्नुषसः सुदिना ०- ७-९०-४ । उान्ता दूता न दमाय०-७- ९१-२ । यावत्तरस्तन्वो\ यावदोजः०-७-९{-४ । प्रति वां भूर उदिति पकतेः०-७-१९-१ । धेनुः प्रत्नस्य काम्यं ०--३-९८-१ । ब्रह्मा ण इन्द्रोप याहि ०-७-२८ १ । ऊर्ध्वो अभ्रिः सुमतिं०--७-३९-? । उत स्या नः स्तर स्वती०-७-९१-४ । |

६१४ भीमत्सायणाचायविरवितभाष्यसमेतम्‌- [२ शत्रयोविशाघ्याये-

अथ परत्वतीयशबे तुल्यक्ञकमद्कप्त्याख्येन रिङ्गनोपेतान्मवान्विषके- विश्वानरस्य वस्पतिमिन्द्र इत्सोमपा एकं इन्द्र॒ नेदीय एदिद्युत्तिष्ठ ब्रह्मणस्पतेऽभमि- नतां सोम क्रतुभिः पिन्वन्त्यपो बृह दिन्द्राय गायतेति दितीयेनादना समान आतानोऽषटमेऽहन्यष्टमस्याह्ली रूपम्‌ , इति । पदच्छब्दणिङ्गकं सूक्तं विषत्ते- शसा महामिन्द्रं यस्मिन्विश्वा इति सूक्तं सहददष्टमेऽहन्यष्टमस्याह्यी रूपम्‌ , इति। अत्र पहापिदयेष पहच्छब्दः । पुनरपि पहच्छब्दयुक्तं सूक्तान्तरं विषते- महधिच्वमिन्द्र यत एतानिति सूक्तं महहद्ष्टमेऽहन्यष्टमस्याह्ली रूपम्‌, एवि । अत्र पह इत्येष एव महच्छब्दः । पनरपि पहच्छब्दयुक्तं सृक्तान्तरं विधतचे- पिबा सोमममि यमुग्र तदं इति सूक्त मर्व गन्यं महि ग्रणान इन्द्रेति महह- दृष्टमेऽहन्यष्टमस्याह्ली रूपम्‌ , इति । पिषा सोमपित्यादिसृक्तस्योर् गव्यमिति दितीयः पादस्लग्र प्ठीलेष भह- ख्छब्द्‌ः । विश्वानरस्य वस्पति०- ८-१८-४ । इन्दर इत्सामपा एकः०-८-२-४। इन्दर नेदीय एदिहि ०-८-९३-९ । उत्तिष्ठ ब्रह्मणस्पते ०- १-४१-१ । अभ्ि- नेता मग इव ०-३-२०-४ । त्वं सोम क्रतुभिः०-१-९.१-२ । पिन्वन्त्यपो मरूतः ०- !- ६ ४-९ । बहदिन्द्राय गायत०-८-८९-१ । शसा महामन्दरं ~ ३-४९-१ । महथित्तवमिन्द्र यत॒ एतान्‌ ०-१-१६९-१। पिबा सोममभि वमूप्र--१-१७-१ ।

३ तुतीयः खण्डः ] एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ६१५ पुनरपि मदच्छब्दयुक्तं सूक्तं षिधत्ते-- महौँ इन्द्रो नुवदा चर्षणिप्रा इति सुक्तं

महहदृष्टमेऽहन्यष्टमस्याहूनो रूपम्‌, इति । अत्र महानित्येष महच्छब्दः । उक्तेषु चतुष्वंपि महच्छम्देष्वन्तस्य वैरुक्ष-

। ग्येऽव्यादिभागस्यैकविषत्वान्महच्छम्दत्वं द्रष्टव्यम्‌ ।

प्तत्पक्तचतुष्टयगतं छन्दः प्र्सति- तदु जषटुभं तेन प्रतिष्ठितपदेन सवनं दाधाराऽऽयतनादेवेतेन न प्रच्यवते, शति । अथान्यन्महच्छब्दोपेतं सक्तं विधत्त- तमस्य श्यावाणथिवी सचेतसेति सूक्तं यदै क्कृण्वाततो मरहिमानमिन्दियमिति महद- दष्टमेऽहन्यष्टमस्यादूनो रूपम्‌ , शति । मस्येति सूक्तस्य यदैत्छृण्वान इति तृतीयः पादस्तत्र महिमानपदे पीति च्छन्दः श्रयते । तस्िन्मृक्ते निविद्धानं विधत्ते- तदु जागतं जगत्यो वा एतस्य उयहस्य मध्य- दिनं वहन्ति तदेतच्छन्दो वहति यस्मित्रिवि दीयते तस्माज्गतीषु निविदं दधाति › इति। छन्दादयं मिरित्वा प्रकंसति- ` मिथुनानि सूक्तानि शस्यन्ते अ्टुभानि च जागतानि च मिथुनं वै पशव पशवश्छन्दोमाः पञ्चूनामवरुदये, इति । उक्तेषु स॒क्तेषु महच्छब्दं ररंसति- महहन्ति सूक्तानि शस्यन्ते महदा

मह इन्द्रो नवदा०- १-१९-१ । तमस्य द्यावाए्रथिवी सवेतप्ता०--१०- ११३२-१

६१६. भरीमत्सायणाचायंबिरचितमाष्यसमेतम्‌- [९ इतरयोविशाध्याये-

अन्तारक्षमन्तारक्षस्याऽरप्त्य, इति। अन्तरिक्षस्य महस्वं विस्तीणेत्वं भरसिद्धम्‌ । महच्छब्दयुक्तानां सृक्तानां सख्यां प्रततंसति- पञ्च सूक्तानि शस्यन्ते पञ्चपदा पङ्क्ते पाङ्क्तो यज्ञः पाद्क्ताः पवः पशव- श्छन्दोमाः पशूनामवरुदृध्ये › इति। कंसा महामिति परथमे सूक्ते पहच्छब्दो महधथि्वमिति द्वितीये महि श्रणान इति ठतीये महौ इन्द्र इति चतुर्थे महिमानमिति पथम एवं प सूक्तानि मह- च्छब्दयुक्तानि क्षस्यन्ते । पशचसंख्यायोगात्पश्चपादोपेता पङ्किश्छन्दोरूपा भवति । यद्रश्च हविष्यङ्गघादिना पाङ; । पशवश्च पङ्कियुखेन पाङ्काश्छन्दो- मानां च पदरुसाधनत्वात्पश्ुत्वम्‌ । अनेन संबन्धेन सूृक्तपश्कं पञ्चुपाप्यै संपद्यते । अथ निष्केवस्यक्चज्ञस्य रथंतरसामसाध्यपृष्ठस्तोत्रस्याऽऽधारभूतं स्तोतरियम- नुरूपं च विधत्ते-- | अमिता शूर नोतुमोऽभि ता पूर्वपीतय .इति रथंतरं शष्ठ भवत्यष्टमेऽहनि › शति । ` यद्यपि युग्मदिनत्वाश्यायतो ब्रृहत्यृष्ं भाप तथाऽपि वचनबलाद्रथंतरषृषठत्वं ` द्रष्टव्यम्‌ । अच्युतत्वलिङ्गयुक्ताएचं विधत्ते- यदावानेति धाय्याऽच्युता , इति । तस्या उपरि बहत्सामयोनेः क्सनं विधत्ते- त्वामिद्धि हवामह इति बृहतो योनिमनु निव- तेयति बारहतं दयेतदहरायतनेन? शति । अष्टमस्य युरमदिनत्वादृनबृहत्सबन्धिस्थानत्वम्‌ । तस्येव ब्रहत्संबन्धिनं सामपरगाथं विधत्ते- उभयं श्रणवचन इति सामप्रगाथो यचेदमद

भमि त्वा शूर नोनुमः०-७-३३-२२ । उभयं शृणवच्च नः?--<-११-१।

४ चतुथः खण्डः ] रेतरेयत्राह्मणम्‌ । ६१७

यदु च ह्य आसीदिति बार्हतेऽहन्य- टमेऽहन्यष्टमस्याह्ली रूपम्‌ › इति। उमय्ञब्दतात्परयं यञचेदमित्यादिनोच्यते । अच यदिदं कार्यमासीत्‌, इश परदेयुरपि यदु यदेव कायंमासीत्‌, तदेतदुभयमपि शतमिति तस्य पादस्यार्थः। यग्यरूपे बादेतेऽहनि बहत्सामसंबन्धः प्रगाथो युक्त एव । अच्युतरिङ्गकं सुक्तविशेषं विधत्ते- त्यमू षु वाजिनं देवन्नूतमिति तार््योऽच्युतः ॥ १८ ॥ शति । इति श्रीमत्सायणाचायैविरविते माधवीये वेदाथभरकाञ्च रेतरेयत्राह्म- भाष्ये जयोविश्नाध्याये वतीयः खण्डः ॥ ॐ ॥ (१८) [१७१]

महच्छब्दयुक्तस॒क्त चतुष्टयं विधत्ते- अपूर्यां पुरुतमान्यस्मा इति सूक्तं महे वीराय तवसे तुरायेति महदहदष्टमेऽहन्यष्टमस्याह्ल रूपं तां सुते कीतिं मधवन्महि सेति शक्तं महदद्‌- मे ऽहन्यष्टमस्याह्नो स्प वं महौ इन्द्र यो ह शुष्मेरिति सूक्तं महददष्टमेऽहन्यष्टमस्याह रूपं तं मर्ह इन्र तुभ्यं ह क्षा इति सूक्तं महददृष्टमेऽहन्यष्टमस्याह्ली रूपम्‌ › इते । अपू्व्येति सूक्तस्य द्वितीयपादे प्रहे वीरायेति पदच्छब्दः शरुतः । श्तरसि- नसुक्तत्रये प्रथमपाद एव महच्छब्दः स्पष्ट; । मृक्तचतुष्टयगतं छन्दः भरकंसति- तदु बष्टभं तेन प्रतिष्ठितपदेन सवनं दाधा- रशाऽऽयतनादेवेतेन न प्रच्यवते, इति। समू षु वाजिनं देवजृतं °--१०-१७८- १ । भपृव्यां पुरुतमान्यसम --\- ६२-१ । तां सुते कीर्वि०-- १ ०-९४-१ । त्वं महा इन्द यो ह०--{-९१- १। तं मही इन्दर तुभ्यं ०- ४-१७-१ ।

६१८ श्ीमत्सायणाचायेविरवितमाष्यसमेतम्‌-- [२ इश्रयोवि °घ्याये-

यथा मरुत्वतीयश्षत्े महच्छब्दयुक्तं भिष्पन्दस्कं सक्तवतुष्टयपुक्त्वा पश्चाजगतीछन्दस्कं पदच्छब्दयुक्तं सृक्तान्तरमुक्तमेवमत्र निष्केवस्येऽपि श्रिष्ु- पछन्दस्कं सूक्त चतुष्टयममिधाय जगतीणन्दस्कं सूक्तं विधत्त- ` दिविश्िद्स्य वरिमा विपप्रथ-इति सुक्तमिन्द्रं न महति महददष्टमेऽहन्यष्टमस्याह्ली शूषम्‌ , पति । दिवशिदस्येति सूक्तस्येन्द्रमिति द्वितीयपादे महेति महच्छब्दः श्रुवः । तस्मिन्क्ते निविद्धान विधत्त- तदु जागतं जगयो वा एतस्य उयहस्य मध्यं दिनं वहन्ति तदैतच्छन्दो वहति यस्मिनिवि- दीयते तस्माजगरतीषु निविदं दधाति; शति । छन्दोदयं मिरशित्वा प्रचसति- मिथुनानि सूक्तानि शस्यन्ते बषटुभानि च जागतानि च मिथुनं वे पश्वः पञ्चवश्छन्दोमाः पञचुनामवरदध्ये, इति । सृक्तेषु महच्छब्दं पश्चसंख्यां च पवेवत्मशसति- महहन्ति सुक्तानि+शस्यन्ते महदा अन्तरिक्ष- मन्तरिक्षस्याऽऽप्त्ये पञ्च पञ्च सूक्तानि शस्यन्ते पञ्चपदा पङ्क्तिः पाङ्क्तो यन्नः पाङ्क्ताः पशवः पशवश्छन्दोमाः पश्चूनामवरद्ध्ये, इति । शख्द्रयगतानि महच्छब्दयुक्तानि पित्वा प्र्सति- तानि देधा पञ्चान्यानि पञ्चान्यानि दश संपद्यन्ते पा दिनी विरासत विराग पशवः पश्चवश्छन्दोमाः पश्चूनामवरुदये, इति। ` र्वाक्तानि पदच्छब्दयुक्तानि सवोणि सूक्तानि द्वेषा विभक्तानि । क्वः

दिवधिदस्य वरिम ०-- १-९५-१ ।

४ चतुर्थः खण्डः ] एेतरेयत्राह्मणम्‌ । &१९

पिति तदुच्यते । पश्वान्यानि परत्वतीयदाञ्गतानि पश्चसंर्याकानि पृथगेवा- बस्थितानि पुनरपि पश्चान्यानि निष्केवरयश्ज्नगतानि पथसंख्याकानि पृथगे- वावस्थितानि तानि सवांणि मिङित्वा दक्षसंख्याकानि संपद्यन्ते । सा दिनी दक्रसंरूयासमृहरूपा विरादभवति । दशाक्षरा विराछिति श्तेः । अन्नसाधन- तवाद्िराट्छन्दोऽन्‌ । तचा क्षीरादिरूपं परुषूत्पम्त्वात्पशषव एव । ते च पर्चवश्छन्दोमैशतुषिक्षादिभिः स्तोमेस्तयक्तैरहोभि्वा संपा्यताच्छन्दोमस्व- रूपाः । अनेन संबन्धेन तत्पश्चकट्रयं पञ्चुपराप्तयै भवति । शषज्ञान्तरस्य प्रतिपददुचरो विधत्ते- विश्वो देवस्य नेतुस्तरसवितुर्वरेण्यमा विश्वदेवं सरपतिमिति वैश्वदेवस्य प्रतिषदनुचरो बार- तेऽहन्यषमेऽहन्य्टमस्याह्ली रूपम्‌; शति। विश्वो देषस्येलयेका तत्सवितुवेरण्येमिति दे। एतन्रयं ब्हत्सामसंबन्भीं श्युचः शाज्ञस्य परतिषत्‌ । आ विश्वदेवमिति च्युचोऽनुचरः । तवुभयं बृहत्सा- पसबन्धाद्वादैतं युग्मत्वेन बृहत्सामसंबन्धिन्यष्टमेऽहनि योग्यम्‌ । उष्वंलिङ्कोपेतं सवितुदेवताकं सूक्तस्थानीयं चतुर्रचं विधत्त- हिरण्यपाणिमूतय इति सावितरूर्वव- द्म हृन्य्मस्याह्वा सपम्‌ ; इति। द्वितीयपादे सवितारमुपहय इति श्रवणात्सवितृदेवताकं सक्तम्‌ । उर््व्॑- सद्स्याश्रवणेऽपि सवितृमण्डस्योपरिदेशवतित्वादथंत उध्वंवखम्‌ । पहच्छब्दोपेतं सृक्तस्थानीयं च्यचं विधत्ते- मही योः थिवी च न इति चावाष्टधि- वीयं महहदष्टमेऽहन्यष्टमस्याह्ली रूपम्‌, शति। महीत्येष एव महच्छब्दः । पुनःशब्दोपेतं सूक्त स्थानीयं उवं विधत्ते- । (५ $ @ युवाना पितरा पुनरियाभवं पुनव-

विश्वो देवस्य नेतुः०--९-९०-१ ।. तत्सवितुैरेणयं --\-१२-१०॥ जा विश्वदेवं सत्पतिं °--९-८१-७ । हिरण्यपाणिमूतये०-- १-२२-९ । बही चोः एथिवी च नः-- १-२२-१३ । युवाना पितरा पुनः- !-२०-४ ।

६२० श्ीमत्सायणाचायविरचितभाष्यसमेतम्‌- [२ ४बतुर्वि°ध्याये-

दष्टमेऽहन्यष्टमस्याह्ली रूपम्‌ › इति। तृतीयपाद ऋभवो विष्टयक्रतेति भ्रवणाहभुदेवताकं सुक्तम्‌ । द्विपदा ऋचो विधाय प्रक्सति- इमा नु के भवना सीषधामेति. दहिपदाः शसति हिपाहै पुरुषश्चतष्पादाः पशवः पशवश्छन्दोमाः पशनामवरुदये तदयदृदिपदाः शंप्तति यजमानमेव तद्निपरतिष्ठं चतुष्पात्सु पशुषु प्रतिष्ठापयति, इवि ! महच्छब्दोपेतं बहदेबताकं सक्तं विधत्त- | देवानामिदवो महदिति वशवदेवं मह- ददृ्टमेऽहन्यष्टमस्याह्नीो रूपम्‌, इति । महच्छब्दोऽत्र विस्पष्टः । दविपदाग्यातिरिक्तानां तत्सवितुषैरेण्यमिलयारभ्य देवानामिदबो पहदिलय- न्तानां छन्दः परहञसति- तान्यु गायत्राणि गायत्रतृतीयसवन एष अयः, इति । दज्ञान्तरस्य प्रतिपदं विधत्त- ऋतावानं वेश्वानरमियाभ्भिमारुतस्य परतिपद््िश्चानरी महानिति मह- हद्ष्टमेऽहन्यष्टमस्याह्ली रूपम्‌ , शति। करतावानमिलयादिके सृक्तगते जयुचे द्वितीयस्याग्च्यगिरवेशवानर इति दितीयः पादस्तत्र महानिति महच्छब्दः श्रूयते । | टधशब्दोपेतं सूक्त विधत्त- क्रीठं वः शर्धं मारुतमिति मास्ते जम्भे रसस्य वाध इति उधन्वदृष्टमेऽहन्यष्टमस्याह्ली रूपम्‌ › इति । कीटं व इति सूक्तस्य पश्चम्यागूवि जम्भे रसस्येति पादः भूयते । त्र वावृध इति बृषिधातुमर्वम्‌ । देवानामिदवो महत्‌०-(-८४-१ । ऋतावानं ०-२-२ ३-९। १०-१४- ९। ४-७-२३ । ३-२-१३ । करटं वः दर्पो मारतं °- १-३७-१ ।

१ प्रथमः खण्डः] एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ६२१

अच्युतत्वरिङ्गागृचं विधत्त- जातवेदसे सुनवाम सोममिति जातवदस्याभच्य॒ता इति । महच्छन्दयक्तं जातवेदादेवताकं सूक्तं विपत्ते- अग्रे मृढ महां असीति जातवेद्स्यं मह- ददृष्टमेऽहन्यष्टमस्याहूनो रूपम्‌ › इति । आभिमारुतक्षख्गतेषु सूक्तेषु च्छन्दः प्रश्॑सति- तान्य गायत्राणि गायत्रतृतीयसवन एष यह शष यहः ॥ १९ ॥ इति। अभ्यासोऽध्यायसमाप्त्यथेः ॥ इति श्रीमत्सायणाचा्यविरचिते माधवीये वेदाथेभकाश् रेतरेयब्राह्मण- भाष्ये जयोर्विश्चाध्याये चतुथं; खण्डः ॥ ४ ॥ (१९) [ १७२ ]

इति श्रीमद्राजाधिराजपरमेश्वरषैदिकमागेभवतेकवीरबुकणसात्राञ्य धुरंषरसायणाचार्यकृतावैतरेयव्राह्मणभाष्ये जयाविश्चोऽध्यायः ॥ २३ ॥

अथ चतुर्विशोऽध्यायः ।

ययया ययि

नवमेऽहनि मच्ररिङ्गं दशयति- ` यदै समानोदरकं तत्रवमस्याष्टो सपम्‌ › इति । समानोदरकं तुर्यसमाश्षिकम्‌। तृतीयेऽहन्युक्तानि लिङ्गान्यस्मिमवमेऽहन्यतिदिष्रति-- यद्येव तृतीयमहस्तदवेतरपुनयनेवमम्‌, इति । ` तृतीयमहयादशणिङ्ोेतं एनरप्यत्र यश्नवमभदस्तद पि तादशलिङ्गोेतं च्यम्‌ । तानि लिङ्गान्युपन्यस्यति-- यटश्ववद्यदन्तवद्यसनराव्रत्त यत्पुन निनृत्त यद्र

नातवेदसे सुनवाम सोमं -- १-९९-१ । अग्ने मृकछ महं{ अति ० - ४-९-१1

६२२ भ्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्‌--[२ ४ चतुर्वि °ध्याये-

तवदयतप्स्तवय॒त्रिद्यदन्तसूपं यदुत्तमे पदे देवता निरुच्यते यद्सो रोको ऽभयुदितः, इति । अथ सृतनानि लिङ्गानि द्ेयति- यच्छुचिवद्यरसयवदरक्षेतिवद्यद्रतवद्यदोकवत्‌ , शति । शुचिसल्यक्षतिगतोकरब्दा नवमेऽहनि रशिङ्गरूपा भूताथवाचिप्रलययान्त- । धातुरूपं यदस्ति तेन सहितं तृतीयेऽहनि विद्यमानं खङ्ग । अन्यानि च सर्वाणि लिङ्गान्युपसंहरति- यत्कृतं यत्तृतीयस्याह्ली रूपमेतानि वै नवमस्याह्वी रूपाणि, शति। आज्यशल्ञं विधत्ते- अगन्म महा नमसा युविषठमिति नवमस्याह्न आज्यं भवति गतवन्नवमेऽहनि नवमस्याहली रूपम्‌, इति । गतवद्मिषातुय॒क्तम्‌ । अत्र चागन्पेति गमिधातुः श्रयते । ` सृक्तगतं छन्दः प्रहंसति- तदु जष्टं बिष्टप्पातःसवन एष यहः, इति । प्रउगदास्चं विधत्ते- प्र वीरया शुचयो दद्रिरे ते ते स्येन मनसा दीभ्याना दिवि क्षयन्ता रजः एथिव्यामा विश्ववाराऽभ्िना गरतं, नोभयं सोम इन्द्र तुभ्यं सुन्व जा तप्र बरह्माणो अङ्गिरसो नक्षन्त सरस्वतीं देवयन्तो हवन्त आ नो दिवो बृहतः अगन्म महा नमपा०- ७-१२-१ प्र वीरया शुचयो ददिरे ०-७-९०-१। ते सत्येन मनप्ता०- ७-९१-९ । दिवि क्षयन्ता रजपः०- ७-१९-१ । आ विश्ववाराऽदििना०-७-७०-१ । अयं सोम इन्द्र तुभ्यं सुन्व आ ०-७-१६०-

१। प्र बरह्माणो अङ्गिरपमो०-७-४२-१ । सरस्वतीं देवयन्तो हवन्ते ०-१५- १७-७ । आ नो दिवो ब्ृहतः०- ९-४४-११ ।

|

प्रवमः लण्डः] एेतरेयब्राह्मणम्‌। ६२१

पवेतादा सरस्वयमि नो नेषि वस्य इति प्रउगं श्यचिवत्सत्यवरकषतिवद्रतवदौ- केवत्रवमेऽहनि नवमस्याह्लो रूपम्‌, इति । अत्र दद्रिरे त इति प्रयोगाः । पर ॒बीरयेति परथमं परतीकं तत्र इुचय इति श्रचिशषब्दोपेतं शि्गम्‌ । ते सयेनेति द्वितीयं अरतीकं तत्र सत्यकब्दो रिद्गप्‌ । दिवि क्षयन्तेति तृतीयं तत्र क्षेतिषातुलिङ्गम्‌ । आ विश्ववारेति चलु- षम्‌ । तश्र गतश्नब्दो रङ्गम्‌ । अयं सोम इति पञ्मम्‌ । तस्मिमा तु भर॒ याहि इरिवस्तदोका इति दवितीयः पादस्तस्मिश्नोकरब्दा शङ्खम्‌ । प ब्रह्माण इति ` पटम्‌ । सरस्वतीमिति सप्तमम्‌ । आ नो दिव हइत्यष्मम्‌ । अत्र दितीयपादे यजता गन्तुमिति गमिषातुः शरुतः । सरस्वत्यभि न इति नवमम्‌ । तत्न चतुर्थ पएरदेऽरणानि गन्मेति गमिधातुः थतः । पूर्वोक्तयोः षष्ठसप्तमयोः स्पषटशिङ्गा- भावेऽपि च्छनत्निणो गच्छन्तीति न्यायेनेतरसाहचरययालिङ्गवस् द्रष्टव्यम्‌ । अत्रा- न्तमस्ञिभिः भतीकेरेकड्युचः । इतरे षट्भ्युचाः । तदेतत्सर्वं भउगकशज्ञम्‌ । अत्रत्यं छन्दः प्रशंसति- तदु बरष्टभं शष्टप्मातःसवन एष अहः › इति । मरुत्वतीयदलञे कृपतिछिङगं दशोयति-- | तं तमिद्राधमे महे अय इन्द्रस्य सोमा इन्द्र नेदीय एदिहि प्र नूनं ब्रह्मणस्पतिरभिनेता खं सोम क्रतुभिः पिन्वन्यपो नकिः सुदासो रथमिति तृत्तीयेनाह्वा समान आतानो नवमेऽहनि नवमस्याह्लो रूपम्‌, इति। अन्तरिङ्गोपेतं सूक्तं विधत्ते- इद्रः स्वाहा पिबतु यस्य सोम इति सूक्तमन्ता वे स्वाहाकाराशन्ता नवमम- हनंवमेऽहनि नवमस्याह्नो रूपम्‌ › इति ।

सरस्वत्यामि नो नेषि वस्यः०-९-११-१४ । हनद्र स्वाहा पिबतु°- ३-९०-१ ।

६२४ भीमत्सायणाचार्यविरवितभाष्यसमेतम्‌-- [२ ४ चतुर्वि °ध्याये- अत्र स्वाहाश्षब्दो दृश्यते । स च होममन्रस्यान्तो नवममहनेवराभस्या- न्तोऽतो छिङ्कसद्धावा्वमेऽदृन्येतधुक्तम्‌ । पनरप्यन्तरिङ्गोपेतं सूक्तं विधत्त- गायत्साम नभन्यं यथा वेरिति सूक्तमचाम तहा्रधानं ख्वदियन्तो वे स्वरन्तो नवम्‌- महर्नवमेऽहनि नवमस्याह्लो रूपम्‌ › इति। गायदिति सृक्तस्यार्चामेति द्वितीयः पादः । तत्र स्ववैदिति स्वगंवाची ` शब्दः भूयते । स्वगेश रोकत्रयस्यान्तः । भकारान्तरेणान्तवत्सृक्तं विधत्ते- तिष्ठा हरी रथ आ युञ्यमानेति सूक्तमन्तो वै स्यितमन्तो नवममह- नवमेऽहनि नवमस्याह्ली रूपम्‌ , इति। तिष्टेति स्थितिलक्षणो धात्वथः शयते । स च गमनस्यान्तः । पुनरपि तथाविधं तिङ्गापेतं सूक्तं विषत्ते-- इमा उ त्वा पुरुतमस्य कारोरिति सूक्तं धियो रथेष्ठामियन्तो वै स्थितमन्तो नव- ममहनेवमेऽहनि नवमस्याह्ली रूपम्‌, इति।

इमा उ त्वेति सूक्तस्य धियो रयेष्ठामिति तृतीयः पादः । तत्र स्थामिति स्थितिधात्वर्थां गमनस्यान्तः भयते ।

एतेष्वन्तवत्सु सूक्तेषु च्छन्दः परशसति- तदु बेष्टभं तेन प्रतिष्टितपदेन सवनं दाधाराऽऽयतनादेवेतेन न प्रच्यवते, इति। तुस्यसमािकं सूक्तं विधत्ते- ` | प्र मन्दिनि पितुमद्चेता वच इति सूक्तं समा- गायत्साम नमन्यं यथा वेः ०-१-१७६-१ । तिष्ठा हरी रथ आ युज्यमाना०-

६-३९-१ । इमा उ त्वा पुरुतमस्य ०-- ९-२१-१ । प्र मन्दिने पितुमदचता ० ९-१०१-१॥

१ प्रथमः खण्डः ] रेतरेयत्राह्मणम्‌ । ६२५.

नोदके नवमेऽहनि नवमस्याह्ली रूपम्‌ , इति । अत्र सवास्टक्ष मरुत्वन्तं सरूयाय हवामह इति चतुथेपादस्येकल्वात्समा-

| >= 4 निविद्धानं विध्ते- तदु जागतं जगत्यो वा एतस्य उयहस्य मध्य- दिनं वहन्ति तदैतच्छन्दो वहति यस्मि विद्धीयते तस्माज्जगतीषु निविद्‌ दधाति, इति । छन्दोदयं मिलित्वा परक्षसति- मिथुनानि सूक्तानि शस्यन्ते बष्टभानि च जागरतानि च मिथुनं वै परश्चवः पश- वश्छन्दोमाः पशूनामवरद्भ्ये , इति । पिधुनस्येकत्वेऽपि बहुवचनं पजाथेम्‌ । दविविषसृक्तगतसंख्यां परञ्चसति- पञ्च सूक्तानि शस्यन्ते पञ्चपदा पडकः पाङ्क्तो यज्ञः पाङ्काः पशवः पश वश्छन्दोमाः पशूनामवर्द्ध्ये, इति ! निष्केवल्यश््ञे बृहत्सामसाध्यपृष्ठस्सोत्रस्याऽऽधारमूतं स्तोत्रियं श्युचं तदं- नुरूपं च विधत्त- | | त्ामिडि हवामहे षं येहि चेख इति बृहर्ष्ठं मवति नवमेऽहनि ; शति। अयुग्मस्याहो - राथंतरत्वेऽपि बहत्संबन्धस्य बाचनिकत्वामवमेऽइनि

तद्योग्यता । तृतीयेऽहनि बिदितान्यन्र पुनविषीयन्ते-- यदावानेति धाय्याऽच्य॒ताऽभि ता शूर नोनुम इति रथंतरस्य योनिमनु निवतेयति त्वामिद्धि हवामह ०-- १-४६-१ । यद्वावान पुरुतमं -- १ ०-७४-९ । भमि तवा शूर नोदुम ° --७-६१-२२ ।

६२६ श्रीमत्सायणाचायेविरवितमाष्यसमेतम्‌-- [२ ४चुर्विशाध्याये-

राथंतरं द्येतदहरायतनेनेन्द्र भधात शरण- मिति सामप्रगाथश्चिवान्नवमेऽहनि नव- मस्याह्लो सूपं यमू षु वाजिनं देव्नत- मिति तार्ध्योऽच्यतः ॥ २० ॥ शति।

इति श्रीमत्सायणाचायेविरचिते माधवीये बेदार्थपकाश्च एेतरेयब्राह्मण- भाष्ये चतुविश्ाध्याये प्रथमः खण्डः ॥ १॥ (२०) [ १७३}

अथ गमिधातुयुक्तं मुक्तं विधत्ते-- । संचरते जग्मुर्गिर इन्द्र पृवीरिति सूक्तं गतवन्नवमेऽहनि नवमस्याह्ली रूपम्‌, इति । जग्मुरिति गमिधातु ्षेतिधातुलिङ्गकं सूक्तं विषत्ते- कदा मुवत्रथक्षयाणि ब्रहेति सूक्तं क्षेति. वदन्तरूपं क्षेतीव वा अन्तं गता नव- मेऽहनि नवमस्याद्रनो रूपम्‌ › इति। कदा भुवभ्ित्यतर क्षयाणीति प्ेतिषातुरूपं श्यते । सेतिधातुश्ान्वरूप कथमेतदिति तदुच्यते । पागेस्यान्तं गत्वा क्षेतीव वै कविभिवसत्येव । अतो निवासायवाचिनः क्ेतिधातोरन्तशूपत्वम्‌ । सत्यरिङ्गकं सूक्तं विधत्े- आ सयो यातु मघवां ऋनीषीति सक्त सयवन्रवमेऽहनि नवमस्याह्ली रुपम्‌ ; इति । सल्यक्नब्दाऽज विस्पष्टः । अन्तलिङ्ञोपेतं सूक्तं विधत्ते-

च, दि = क्

तत्त इन्द्रियं परमं पराचेरिति सुक्तमन्तो वे परम- इन्द्र तरिधातु शरणं ०--१-४६-९। त्यमू षु वाजिनं देव जतं ०--!०-१७८- १.। कदा मुवत्रयक्षयाणि बह्म ०--\-३९- १ । आ सत्यो यातु मघ्वा ऋजीषी °- ४-११-१ । तत्त इन्दियं परमं परवेः०--!-१०३--१.५

२ दवितीयः खण्डः] एेतरेयब्राह्यणम्‌ । ६२७

मन्तो नवममहनंवमेऽहनि नवमस्याह्ली रूपम्‌, इति । तत्त इति सूक्ते परमशब्द उत्कषेवाची विद्यते । उत्कषादधिकस्य कस्य- चिदभावात्परमश्षब्दस्यान्तवाचित्वम्‌ ।

सं च त्वेत्यादिमृक्तचतुष्टयगतं छन्दः परक्तंसति- तदु बष्टुभं तेन प्रतिष्ठितपदेन स्तवनं दाधाराऽऽयतनादेवेतेन न प्रच्यवते, इति । अन्तरिङ्गकमन्यत्स॒क्तं विधत्ते- अहं भ्रुवं वसुनः पूर्व्यस्पतिरिति सूक्तमहं धनानि संजयामि शश्वत इत्यन्तो वै जितमन्ती नवममहनंवमेऽहनि नवमस्याह्ल रूपम्‌ , शति । अहं भुवमिति सृक्तस्याहं भनानीति द्वितीयः पाद्‌; । तत्र॒ जयामीति शूयते । जयश्च युद्धस्यान्तः। तस्मिन्मुक्ते निविद्धानं विधत्ते- तदु जागतं जगत्यो वा एतस्य ज्यहस्य मध्यं दिनं वहन्ति तदैतच्छन्दी वहति यस्मिभिषि- दीयते तस्माजगरतीषु निविदं दधाति; इति। मूक्तगतं छन्दादयं सुक्तसंख्यां च परशंसति- मिथुनानि सूक्तानि शस्यन्ते षटुमानि च जागरतानि च मिथुनं वे पश्वः पशवश्छ- न्दोमाः पशूनामवरुद्रये पञ्च पञ्च सूक्तानि शस्यन्ते पञ्चपदा पङ्क्तिः पास्को यन्नः पाङ्- क्ताः पशवः पशवश्छन्दोमाः पशूनामवसरुढये तानि देषा पञ्चान्यानि पञ्चान्यानि दृश्च संपद्यन्ते सा दशिनी विरार्तरं विरक्त पञ्चवः पशवश्छन्दोमाः पशूनामवरद्रथे › इति । अहं भुवं वसुनः° - १ ०-४८-१ ।

६२८ श्रीमत्सायणाचायविरचितभाष्यसमेतम्‌- {२ ४चतुर्विशाष्याये- मरुत्वतीयनिष्केवल्यश्ञख्जदरयगतसृक्तापेक्षया पश्च पथति दिश्क्तेः । तृतीयेऽहनि विषितो वैश्वदेवस्य भरतिपदनुचरावत्नापि बिषतते-

तःसवितुर्वणीमहेऽद्या नो देव सवितरिति वैश्वदेवस्य प्रतिपदनुचरो राथंतरेऽहनि नवमेऽहनि नवमस्याह्ली रूपम्‌ , इति। अन्तङिद्गकं च्यचात्मक सक्तं विधत्ते- दोषो गादिति सावित्रमन्तो वै गतमन्तो नव- ममहनवमेऽहनि नवमस्याह्ल रूपम्‌ › शति, आगादिति गमिधात्वथंः । गमनं च स्थितेरन्तः । अतोऽन्तत्वं िङ्ख्‌ । शुचिरिङ्गकं भृक्तस्थानीयं च्युचं विधत्ते- प्रवं महि यवी अमीति वावाश्यि- वीयं श्चुची उप प्रशस्तय इति शुचिव- त्रवमेऽहनि नवमस्याह्वी रूपम्‌ , इि। महि यती इति श्रवणादिदं चावापृथिवीयम्‌ । तस्य तृतीयपादे ची उपेति शुचिक्नब्दः भूयते । तरिश्नब्दोपेतं सृक्तस्थानीयं ्य॒चं विषतस्े- इन्द्र इषे ददातु नस्ते नो रलानि धत्त- नेत्याभेवं त्रिरा साप्तानि सुन्वत इति भरिवन्नवमेऽहनि नवमस्याह्नी रूपम्‌ › इति । इन्द्र इष इत्यगेका ते नो रत्नानीति दे त्रितयं मित्वा, ऋभु देवताकं सूक्तम्‌ । शऋभुक्षणमृभमिति भवणात्‌ । तरिरा साप्तानीति पादे निशब्दः भुतः । तत््वितुवरैणीमहे ०-4-८२-१ । अद्या नो देव सवितः०--९-८२-१ । भ्र वां महि चवी अमि०- ४-९७-५ । इन्द्र इषे ददातु नः०-८-९४-६४। ते नो रत्नानि षत्तन०- १-२०-७ ।

१ ख. रुक्तं वि ।

९ द्वितीयः खण्डः | एेतरेयब्राक्मणम्‌ । ६२९ पादद्रयोपेता ऋचो विधाय प्रशंसति- बध्वुरेको विषुणः सूनरो यवेति दिपदाः श्चेसति दिपाद् पुरुषश्वतुष्पादाः पशवः पशवर्छन्दोमा | पञ्चूनामवरूदध्यं तद्यरहिपदाः शंसति यजमानमेव तदद्विप्रतिष्ठं चतुष्पात्सु पशुषु प्रतिष्ठापयति, शति । जिकब्दोपेतं बहुदेवताकं सूक्तं विधत्ते- ये त्रिशति अयस्पर इति वैश्वदेवं त्रि- ¦ न्रवमेऽहनि नवमस्याह्ली रूपम्‌ › इति । विश्चतीति भ्रवणाद्वहुदेवताकत्वम्‌ । त्रय इति निक्षब्दो विस्पष्टः । तत्सूक्तगतं छन्दः परशषसति- तान्यु गायत्राणि गायत्रतृतीयसवन एष अयहः, ति।

तान्यु वेश्वदेवशसे भोक्तानि तान्यपि सूक्तानि । श्ख्रान्तरस्य प्रतिपदं विधत्ते-

वैश्वानरो न ऊतय इयाग्निमारतस्य प्रतिपदा प्रयातु परावत इत्यन्तो वे परावतोऽन्तो नव- ममहनवमेऽहनि नवमस्याह्लो रूपम्‌; इति। अत्र सूत्रपटिते श्य॒चे परावत इति शब्दो दुरदेशवाची । सच देशो भागस्यान्त इत्यन्तवस्वं खङ्गम्‌ । प्रकारान्वरेणान्तरिङ्गकं सूक्तं विधत्ते- मरुतो यस्य हि क्षय इति मारतं शेति वटन्तरूपं क्षेतीव वा अन्तं गता नव- मेऽहनि नवमस्यादूनो रूपम्‌ , इति। प्रुत इति शरवणान्मारतम्‌ । क्षय इति भरवणात्सेतिबत्षयतिषातुयुक्तम्‌ ।

स च धात्वर्थोऽन्न स्वरूपम्‌ । कथमेतदिति तदुच्यते । सर्गा हि पुरुषो मागे स्यान्तं मत्वा क्षेतीव वै इविभ्िवसत्येव सोऽयमन्तो लिङ्गम्‌ ।

बधुरेको विषुणः सूनरः०-- ८-२९-१ । ये त्रिशति घ्रयस्परः- «८-२८-१ । मतो यस्व हि क्षये०-- १-८६-१ ।

६३० भ्रीमत्सायणाचार्यविरथितभाष्यसमेतम्‌- [२४ चतुर्विशाध्याये- अच्युतत्वरिङ्गयुक्तागूचं विधत्ते-

जातवेदसे सुनवाम सोममिति जातवेदस्याऽच्युता, शति ।

जातवेदोवाचकाभिक्षब्दापेतं सूक्तं विधत्ते-

प्राग्रये वाचमीरयेति जातवेदस्यं समानोद्फ नवमेऽहनि नवमस्याहूनो रूपम्‌ › शति । एतदीयास्श्च स नः पष॑दति द्विष इति पादेन समाभिद्नात्छमानोदरक त्वम ।

तस्य पादस्य पुनः पनराटत्ति दश्षयति-

स नः पर्षदति हिषः स नः पषेद्ति हिष इति शंसति बहू वा एतस्मित्रवरामरे किंच किंच वारणं क्रियते शान्त्या एव तयत्स नः पष

ति हिषः स नः पर्षदति दिष इति ` शंसति सवस्मादेवेनांस्तदेनसः प्रमुञ्चति, शि ।

स न इत्यादिषपादस्य सवौस्दश्च पठितस्य संग्रहार्थं वीप्सारूपेण द्विरुक्तिः । एतमेव पादं पुनः पुनः क्षं सतीत्यत्र कोऽभिप्राय इति सोऽभिधीयते । एतस्मि- ज्मवरात्रे जिविधत्यहसमष्टिरूपे प्रयागाधिक्यात्तदा तदा विस्श्ृत्य किमपि वा- रणं वारणीयं निषिद्धातुष्ठानं बहु बे भभूतमेव क्रियते । अतः खंशरान्यथमेव पुनः पुनः श्चस्यते । तेन स न इत्यादेः पुनः पुनः क्षंसनेन तस्मात्सरवस्मानि षिद्धाचरणपापादेनारत्विग्यजमानन्ममोचयति । तस्य पादस्यायमथः- यस्याभ्रये स्तुतिरूपा वागीयैते सोऽभिः पापरूपाऽ्दाशरनतिक्रम्य नोऽस्मान्पषै- द्िघ्रपरिदारेण कम॑पारं नयत्विति ।

एतच्छल्नगतसूक्तेषु च्छन्द | प्रंसति-

तान्यु गायत्राणि मायत्रतृतीयस- वन एष अपहः ॥ २१ ॥ इति। इदि श्रीमत्सायणाचाय॑विरचिते माधवीये वेदार्थपाश रेतरेयबा- हणमाष्ये चतुषिश्ञाध्याये द्वितीयः खण्डः ॥२॥ (२१) [१७४] जातवेदसे सुनवाम सोमं ° - १-९९-१ । प्राये वाचमीरय ०-१०-१ ८८-१।

१. ट. स्वस्य श्चाः।

१ तृतीयः खण्डः ] एेतरेयत्राह्मणम्‌ । | ६३१

दादज्ञाहे भ्रायणीयोदयनीयङ्ूपमा(प आ)धन्ते ये अहनी तोर्मध्य वच- रा्रोऽस्ि तररिमश्च ज्रयो भागाः पृष्ठ्यः षडह एको भागः । छन्दोमनामका- जयोऽदार्विदोषा द्वितीयो भागः । दश्षममहस्तृतीयो भागस्वस्य भागस्य विषे. यतया भ्र्ंसा कतैव्या । इतरभागयोरप्यत्र या प्रशंसा प्रतीयते साऽपि विषे- पस्य दश्षमस्याहः मरंसाथमेव तस्मिखहानि भरशंसातिश्यस्य गम्यमानत्वात्‌ । तत्र चत्वारो श््टान्ता विवक्षिताः । तेषां मध्ये प्रथमेन शषटान्तेन प्रशंसति- ष्ये षरठहमुपयन्ति यथा वै सुखमेवं ष्वः षठहस्तदयथाऽन्तरं मुखस्य जिह्वा ताद दन्ता एवं छन्दोमा अथ येनेव वाचं व्याकरोति येन स्वादु चास्वाड्‌ च विजानात तदशममहः; इति ! या्िका दशरात्रे पृष्ठ्यं षडहमनुतिष्ठन्ति स पृखस्थानीयो पुखस्याभ्य- न्तरे जिहा ताड दन्ताशेति जरयोऽवयवास्तिष्ठन्ति तत्स्थानीयाज्ञयश्छन्दोमाः । अय तयेन विलक्षणेन येनैव वागिन्द्ियेण वाचं व्याकरोति श्ब्दमच्ारयति येन च रसनेन्दियेण स्वादरस्वादुविभागं जानाति तदिन्धियद्रयस्थानीयमेतद- श्रममहः । । | | दवितीयेन श्ष्ान्तेन प्रक्ञंसति- यथा वै नासिके एवं एषठय्‌ः षठह- स्तचथाऽन्तरं नासिकयोरेवं छन्दोमा अथ येनैव गन्धानिजानाति तदश्चममहः , इति । छिद्रहययुक्तत्वेन भागद्रयविवक्षया नासिके इति द्विवचनम्‌ । तयोरन्तरं पध्यवति च्छद्र गन्धग्राहकप्राणेन्ियस्थानीयं दक्षममहः । तृतीयेन द्टान्तेन भरंसति- यथा वा ` अक्षयं एष्ठयः षठहस्तयथाऽ- ` नतरमक्ष्ः कष्णमेवं छन्दोमा अथ येव कनीनिका येन पश्यति तदशममहः, इति । अक्षिश्नब्देन शुक्कमण्डलसहितं सर्वं गोखकं विवक्षितं तत्र भागत्रयमारण्य- काष्टे व्ष्यते-- श्रिटदिव वै चकुः शुकं ष्णं कनीनिका” इति। शुद्छमण्डलमध्ये

१क.ख. घ. र. श्यो हविर्वैः।

६३२ भरीमत्सायणाचायविरचितभाष्यसमेतम्‌- [२ ४चुर्विशाध्याये-

कृष्णमण्डलं तस्य मध्ये स्वल्या बतुखाकारा कनीनिका ततरावस्थितेन चश्चरि-

न्दियेण जनो रूपं“ परयति । त श्ुष्मण्डलसरूपगोरकस्थानीयः पृष्ठ्यः षडहः

कृष्णमण्डलस्थानीयाश्छन्दामाः कनीनिकागतेन्द्ियस्थानीयं द्श्षममहः। चतुरथद््टान्तेन अर्ष॑सति-

यथा वे कणे एवं एचः षठहस्तद्यथाऽन्त कर्ण- स्यैवं उन्दोमा अथ येनैव शणोति तदशममहः, इति । कर्णश्चब्देन शष्छुल्याकारं गोकयुच्यते । तत्स्थानीयः पृष्ठः षडहः । तस्य कर्णस्यान्तरं यन्मध्यवति च्छिद्रं तत्स्थानीयाग्छन्दोमाः । तच्छिद्रावः स्थितेनेन्धियेण जनः शब्दं शणाति तदिन्दियस्थानीयं दक्षमपहः। ' अथ तस्मिन्दशमेऽहनि कंचिभियमं विषत्ते- श्ीविं दृशममहः भियं वा एत आगच्छन्ति ये द्शममहरागच्छन्ति तस्माहशममहर- विवाक्यं भवति मा भियोऽववादि- ष्मेति दुरववदं हि श्रेयसः, इति। यदेतदश्षममहः सा श्रीवे भोग्यवस्तुसमृद्धिस्वरूपमेव ऋति “यो दाद- ` श्राहेन यजते" इति भुत्यन्तरात्‌ । अतो ये दश्चममहरागच्छन्त्यनुतिष्ठन्ति ते भियमेव भराभुवन्ति । यस्पाच्छीरूपमेतद हस्तरमाद्विवाक्यरहितं भवति । यदि प्रमादान्मत्रे तत्र॒ वा क्थितिकिचिद्िरूदमाचरेचदानीं तदि- रुद्धमन्येन वाच्यं वक्तव्यम्‌ । अत्र त्वया विरुद्धमनुष्ितं तदेवं सम्यगनुतिष्ठ ल्यभिङ्गेन कमन्ते वक्तव्यम्‌ । इह तु तस्य विरुध्यमानवचनस्य निषिद्धत्वा दिदमहरविवाक्यम्‌ । तथा चाऽऽश्वरखायन आह-'नास्मिञ्नहनि केनचित्क स्ययिद्विवाच्यमविवाक्यमित्येतदाचक्षते संशये बहिर्वेदि स्वाध्यायप्रयोगोऽन्त- = बेदीत्येके' इति। परेण भयुज्यमानं विरुद्धं शृष्टराऽपि तन्न श्रेयादिति नियमस्यो- पपततिरुच्यते । श्रियो माऽववादिष्मेति दश्षमस्याहः श्रीरूपत्वात्तस्य यदवव- दनं तच््िया एव भवति । अवमतस्य विरुद्धस्य वदनमववदनं निन्दा । यदि दश्षममहरववादिष्म निन्दां कुमस्ताटि भिया एव निन्दा संपद्यते । अतो बयं क्रियो माऽववादिष् निन्दां मा कुमे इति विवाच्यं परित्यजतामिलयभिप्रायः। छोकेऽपि भेयसो विैश्वयांदिनाऽधिकस्य पुरुषस्याऽऽचरणं दुरववदं इ्ञववा

१ कृ, वाक्यम ।

६ तृतीयः खण्डः } एेतरेयत्राह्मणम्‌ । | ६३१ देन निन्दया रहितम्‌ । अत एव पित्राचायांदीनां निन्दां न न्ति दवेषिभिः क्रियमाणमपि न शृण्वन्ति । तदेवमविवाच्यत्वधर्मोऽत्र विहितः । यटा वाक्य दयमिदं दक्षममहरागच्छन्तीत्यन्तो दक्षमस्याहो विधिस्तस्मादित्यादिरनिवा क्यत्वनियमविधिः । सोऽपि श्ाखान्तरेऽप्येवमाज्नायते--^तस्माहश्चमेऽहन्य विवाक्य उपहताय न व्युच्यम्‌" इति। `

अयेतस्मिन्दश्षमेऽहनि मानसग्रहाय भसपंणं विषत्ते-

ते ततः सपन्ति, इति ।

तेऽनृषठातारस्ततः पत्नीसंयाजान्ताुष्ठानादु्व पराञ्च उदेलय मानसाय भ्रस- फुः । भसर्पणं नाम तदर्थः प्रयत्नः । सर्वेष्वहगेणेषु कमखन्तिमादह इतराण्य- हनि पत्नीसंयाजान्तान्यन्तिमं त्वेकमेवोदवसानीयान्तम्‌ । तथा चाऽऽष्ला- यन॒ आह--ध्रातरनुवाकाद्यदवसानीयान्तान्यन्त्यानि पत्नीरसेयाजान्तानी- तराणि" इति । तथा सत्यपि वाल ८) स्येतरत्वन्यायेन पत्नीसंयाजान्तत्वे प्राप्त चनेन तत ऊर्ध्वं मानसग्रहो(द) विधत्ते । तदर्थ प्रसपैन्ति सदसो निगद थाययं मार्गेण गच्छेयुः ।

गतानां तेषां तीथदेशे माजंनं विधत्त-

ते माजयन्ते, इति । भाजेनादूरध्यं होमार्थ स्थानविश्ेषमा्ि विधत्ते- ते पलनीशाखां संप्रपद्यन्ते, इति ।

पत्नी हि गाहैपत्यस्य समीपेऽवतिष्ठत इति सेव पत्नीश्चारा तत्र गच्छेयुः ।

गतानां तेषां होमं विधत्ते- तेषां य एतामाहृतिं विद्यास ब्रूयात्- मन्वारमध्वमिति स जुहूयात्रः इति।

तेषां होमार्थं गारहपत्यसमीपं गतानां मध्ये यः पुमानेतां षक्ष्यमाणामाहूि

जानाति स पुपानितरान्भति समन्वारभध्वं युयं सर्वेऽपि मां स्पृशतेति बूयात । ¦ समन्वारब्धः स पुमानाहृति ज॒हुयात्‌ । तत्र मत्रं दधेयति-

इह रमेह रमध्वमिह धृतिरिह खधृतिरपरेऽ-

१क.ख, घ. ट. द्राक्य। २ क, ख, श्च, ट. “धिरेतस्मा । १.3

६३४ ्ीमत्सायणाचार्यविरवितभाष्यसमेतम्‌ - [२ ४तु्िशाष्याये-

वाट्स्वाहाऽवाछिति, इति।

हे यजमाना इहास्मिटीके रम रमणं कुरुत । हे पत्रपोत्रादिकाः प्रजा श्रै तेषु यजमानेषु रमध्वे क्रीडतं । इह यजमानेषु धृतिरपत्यानां प्रजानां धारण मस्तु । इह यजमानेषु स्वधृतिर्वेदश्ाज्ञादिरूपाया वाचः स्वाधीनत्वेन धारण- मस्तु । हेऽप्रऽबाद्रथंतररूपेण यश्घस्य वहनं ङुरु । हे स्वाहा देव्यभ्रिजायेऽवा इबहत्सामरूपेण यज्ञस्य वहनं कुर । इतिशब्दो मच्रसमाप्त्य्थः । यथोक्तं भत्राथमभिपेद क्रमेण मनच्रावयवानां सर्वेषां तात्पयं दक्चयति- प॒ यदिह रमेयाहास्मिनेवेनांस्तष्टोके रम- यतीह रमध्वमिति पदाह प्रजामेवेषु तद्रम- यतीह धृतिरिह सखधृतिरिति यदाह्‌ परजां चव ॒तहाचं च यजमानेषु द्धायप्रेभ्वा- रिति रथंतरं स्वाहाऽवाङिति बृहव्‌, शति ।

स मच्र इह रमेति भागमाहेति यदस्ति वेनास्मिेव खोक एनान्यजगमाना-

चरमयति । एवगरृत्तरमागा अपि योज्याः । बृहृद्रथतररूपं भागद्रयं. विशेषेण प्र्षंसति- देवानां वा एतन्मिथुनं यद्वृहद्रथंतरे देव. नामेव तन्मिथुनेन मिधुनमवरुन्धते देवानां मिथुनेन मिथुनं प्रजायन्ते, इति । यदेतदन्यमच्रदरयं बृहदरथतररूपमुक्तं तदेतदेवानां संबन्धि मिथुनम्‌ । अत. स्वद्धागद्रयपाठेन देवसंबद्धनैव मिथुनेन मानुषं मिथुनं प्रावन्त । ततो देव- संबन्धिमिथुनानुग्रहेण मानुषमिथुनमुत्पादयन्ति । ततः सोऽयं भन्रो यजमा- चस्य पजोत्पादनाय संपधते। .. वेदनं परशसति- प्रजाये प्रजायते प्रजया पशुभयं एवं वेद्‌, इति। गार्हपत्ये यथा होमो विहितस्तयैवाऽऽग्रीधीये कंचिद्धोमं विधत्ते- ते ततः सपन्ति ते मार्जयन्तेत आप्र

१ ख. आप्नीघ्रीयं ।

$ चतुथः खण्डः ] एतरेयव्राह्मणम्‌ । ६३५

संप्रपद्यन्ते तेषां य॒ एतामाहतिं विवास्स बरूयात्समन्वारभध्वमिति स जुहयाद्‌, इति । गाहैपत्यस्थानाद्वहिरमिगेत्य मार्जनं इत्वाऽऽग्रीधीयं भाष्य तत्र पूर्वज इयात्‌ । तस्पिन्हमे पन्रमाह- उपद्छनन्धरुणं मातरं धरुणो धयन्‌ । राय- स्पोषमिषमूजमस्मासु दीधरत्स्वाहेति, इति। ` अर देवताया अस्पष्त्वादनिरुक्तः प्रजापतिदेवतेति श्वत्यन्तरेण प्रजापति । दवता । तस्य मन्रस्यायमथः । धरुणः सर्वस्य जगतो धारिताः प्रजापतिर्षरं भपस्माकं धतोरं पितरं मातरं चोपसृजमस्माभिः संयोजयश्ननिश्छद्रा वियोज यक्नसाभिहतमाञ्यं धयन्पिबन्रायस्पोषं धनयपुष्टिमिषमममूर्ज क्षीरादिरसं चा स्मासु दीषरद्वारयतु संपादयतु । तस्य प्रजापतेरिदं स्वाहुतमस्तु । इतिक्ष्दो भच्रसमाप्तयथेः । आहुति परसति- राथस्पोषमिषमूजेमवरन्ध जात्मने च यजमानेभ्यश्च . यत्रैवं विहानेतामाहूर्तिं होति ॥ २२॥ शति। आत्मने होत्रे । इति श्रीमत्सायणाचायेबिरपिते माधवीये बेदा्थभकाश्च रेतरेयत्राद्य- णभाष्ये चतुर्विज्ञाध्याये वतीयः खण्डः ॥ ३ ॥ (२२ ) [१७५]

आ्रीधीये होमादूर्ध्वं कतेव्यानि तानि दशयति- ते ततः सर्पन्ति ते सदः संप्रपवन्ते यथा- यथमन्य विनो व्युत्सर्पन्ति संसरपन्त्यु- द्रातारस्ते सषराश्या ऋक्षु स्तुवते, इति + ते डृतहोमाः सवे तत आग्रीधीयादगेः सर्पन्ति निर्गच्छन्ति । निर्गतास्ते सदः प्रविक्षेयः । भवेश्षवेलायापुद्रातभ्योऽन्य ऋत्विजो यथायथं खमा-

गंमनतिक्रम्य व्युत्स्न्ति विविधं गच्छन्ति । उद्वातारस्तु संसप॑न्ति संमूय गच्छेयुः । गतास्ते सामगाः सपंरा्याः संबन्धिनीष्टरक्ष्वाऽवं गोरिलादिषु

६३६ श्रीमत्सायणाचायविरचितमाष्यसमेतय्‌- [२.४ चनुर्विशाष्यये- स्तोत्र कुयुः । सपेराह्नीति भमेरवतारस्वरूपा काचिषेवता तया दृष्टा मन्ना अपि

स्पराहीरब्देनोच्यन्ते । अत्र तु ऋक्ष्विति पृथगुपादानात्सपेराश्या इति चष.

न्तत्वाच देवतावाच्येवायं शब्दः । एतदेवाभिप्रे तत्संबद्धा ऋचस्तां च देवतां परत्सति-

इयं वे सपराज्ञीयं हि. सप॑तो रान्नीयं वा अलोमिकेवाग्र _आसीस्सतं मन््म॒प्श्यदाऽयं गौः शनिरकरमीदिति तामयं एशि आवि- शनानारूपो यं ये काममकामयत यदिदं किंचो- थयो वनस्पतयः सवाणि रूपाणि; इति। या धरमिरस्ति सेयमेव देवताश्चरीरं पत्वा ब्रह्मवादिनी भूत्वा सपैराद्गी्- ब्देनोख्यते । यस्मादियं पृथिवी सवतः संचरतो जङ्गमस्य मनुष्यादे र्वी स्वामिनी सर्वेषां मनुष्यादीनां तदाभ्रयेणावस्थानात्‌ । अतः सर्पैरादीत्युच्यते। इयमेवाग्र इक्षायुत्पत्तेः पूरमेवालोमिकेव रोपरहितेवाऽऽसीत्‌ । ततो रोमोत्- त्यं सा मुपिः साधनभूतमाऽय॑ गोरिति मच्रमपश्यत्‌। तन्मन्रभसादेन तां भूमि- मयं दर्यमानः पृश्िषेणे आविशत्‌ । पृशिशब्दस्य व्याख्यानं ७७.४०० नानारूप इति नीरपीतादिरिलयथः । रिच खोक ओषधयो वनस्पतयः ने सूपाणि वणादीनि यदिदं किचित्स्थावररूपमस्ति तन्मध्ये यं चं काममसो ` भूमिरकाम- यत स सर्वोऽप्येनां भाविशव्‌ । 3 वेदनं रशसति- एशिरेनं वणं आविक्षति नानारूपो यं यं कामं कामयते य एवं वेद्‌, इति। वणेशब्देन नीरपीतादिवाचिना स्वैमपि भोग्यजातमुपरश्यते स्तोज्श्नब्दयोः परकारविशषेषं विधत्ते- । मनसा प्रस्तोति मनसोद्रायति मनसा प्रतिहरति वाचा रसति; ति,

उद्वातणां मध्ये भस्तोतुः प्रस्तावभाग उद्वातुरुद्ीथमागः भतिहतुः भरति रभागस्तान्भागान्मनसेव तेऽनुतिष्ठेयुः । होता तु वाचा शंसेत्‌ ।

आऽयं गौः पएभिरक्रमीत्‌०-- १ ०-१९०-१1

४ चतुर्थः खण्डः ] एेतरेयत्राह्मणप्‌ । ६३७ दिविषमपि विधि प्रशंसति- वाक्च वै मनश्च देवानां मिथुनं देवाना- मेव तन्मिथुनेन मिथुनमवरन्धते देवानां मिथ॒नेन मिथन प्रजायन्ते प्रजातये प्रजा- यते प्रजया पश्चुमियं एवं वेद्‌ इति। बृहद्रथं तरमिथुनव्याख्येयम्‌ । होतुः सपरास्याः शंसनादुर््वं चतुर्ोतुमत्रान्विपत्ते- जथ चतुहातृन्होता व्याचष्ट तदेव ॒तस्स्त॒तमनुशे सति, शति ।

चतु्होतमघास्तग्ाख्यानभकारश्चापरिष्टादभिधास्यते । तेन श्याख्यानेन पवुद्राठाभिः स्तुतं तदेव सवेमनुश्षस्तं भवति । तमेतं मच्रसगृहं परशंसति- देवानां वा एतदय्नियं गद्यं नाम यचतुरहोता- रस्तयचतरहोतन्होता व्याचष्टे देवानामेव तद्य- , जियें गृह्यं नाम प्रकाशं गमयति, इति।

य एते चतुर्होत्मच्राः सन्ति तदेतन्मच्रस्वरूपं देवानां संबन्धि यज्कयोग्यं नापर ततो होतुव्याख्याने देवसंबन्धि योग्यं नाम भरकारितं करोति। ` वेदनं परत॑सति- तदेनं प्रकाशं गतं प्रक्ं गमयति ` गच्छति प्रकाशं य एवं वेद्‌, इति। यदुक्ताथेवेदिता होतैनं होतारं तदेवानां गृह्यं नाम स्वयं प्रकाश्चं गतं सत्प रात्मकाक्षं गमयति । ततो वेदिता प्रकाशं गच्छति । तेन नान्नाऽनुण्दीतः, प्रख्यातो भवतीलयथः । यद्वा तदेनमित्यादि पूवेेषः । तदेवानां गुह्यं नाम स्वयं भरका्चं गतं सत्पश्चादेनं होतारं भकारं गमयति । गच्छतीलयादिकेव दिदरतक्षंसा ।

तदेवं करत्वङ्ेन चतुरहोतृव्याख्यानं विधाय तत्मश्रसां कर्तु ऋतुनिरपेभ्षलौकि ककाम्यफरसिद्धययं चतुरहोतृव्याख्यानं विधत्ते-

६३८ , श्रीमत्सायणाचायविरचितभाष्यसमेतग्‌-{२ ४वतुर्विशा्यये-

यं ब्राह्मणमनूचानं यशो नेदिति ह स्माऽऽ हारण्यं परेय दरभस्तम्बानुद्र्य दक्षिणतो ब्रह्माणमुपर्वर्य चतुहात्न्व्याचक्षात;, शइति। साङ्गवेदाध्यनतदथानुष्ठानशीखोऽनरूचानस्तादशं कंचिद्राह्मणं सभामध्ये वा- म्रमित्वेन रहितं यदि यशो नच्छष्िदरानयमिति कीतिने भ्रा्यात्तदानीमयं ब्राह्मणो ग्रामाजिर्ग॑त्य विजनमरण्यदेश्ं पराप्य तत्र दर्भ॑स्तम्बानामग्रमष्वपरख त्वेन प्रथयित्वा स्वस्य दक्षिणपार्श्वे कैचिद्रेदविदं विप्रमुपवे्य तत्स॑निषो चतुरहे तृनामकान्मन्नान्ग्याचक्षीत । उचेरुशारणं व्याख्यानम्‌ । इ््येतत्मयोगं कश्चि दरद्मवाय्याह स्मेखन्वयः तमिमं यहसंयक्तं भयोगं पएवेवत्यशंसति- . देवानां वा शएतद्यज्ञियं गद्यं नाम॒ यचतु- होतारस्तदयच्तुहोतिन्व्याचक्षीत देवानामेव तत्नियं गद्यं नाम प्रकाशं गमयति तदेनं प्रकाशं गते प्रकाशं गमयाति गच्छति परकश य एव वद्‌ ॥ ९३ ॥ इति, पूवेवाखूयेयम्‌ । इति श्रीमत्सायणाचायेविरचिते माधबीये बेदा्थपकानञ्च रेतरेयब्राह्मण भाष्ये चतुर्वि्ञाध्याये चतुथः खण्डः ॥ ४ ॥ (२३) [ १७६ ]

अथ चतुषतृन्याख्यानस्य पकारं यद्गाङ्साकल्येनाभिधातुमुषक्रमते- अथोदुम्बीं समन्वारमन्ते, इति ।

चतुहोतव्यार्यानोधोगानन्तरं येयमोदुम्बरी श्चाखा सदस्यन्तनिहिता तां ` श्राखां से संभृयापस्पश्चयुः। ` ततर भत्रं द्शेयति-

इषमूजमन्वारभ इति, सति ।

अलरूपां रसरूपां षे तामोदुम्बरीमन्वारभ इति दस्तेन स्पृशामि । इतिशब्दो मत्रसमाप्यथेः ।

, ९ प्म खण्डः] ˆ रेतरेयत्रा्मणम्‌। ६३९ म्रायमोदुम्ब्या दरवति- ऊग्वा अत्नाद्मुदुम्बरः, इति। | योऽयमुदुम्बरदप्तः सोऽयं रसरूपोऽम्मङूपथ ¦ ¦ तमेतमयेयुपपादयति-- | यदेतदेवा इषमूमै व्यभजन्त तत उदुम्बर समभवत्तस्मास्स परिः संवत्सरस्य पच्यते, इति । देवाः पुरा यदेतद्ररसरूपं वस्तु इचिद्धमाबुपविश्य व्यभनन्तैतावदस्वैता बदस्येति विभागं ठृतवन्तः। तदानीं तसमाद्भूमौ पतितादज्नरसमेदाद्वीजभृता- दयमोदुम्बरदृक्षः समुत्पभस्तसआत्संबत्सरस्य मध्ये भोक्णाममसिद्य्यं स वक्षिः फच्यते । त्रिरित्युपलक्षणम्‌ । षहुडृत्वः फणं गृहणाति । ओदुम्बरीस्पकपसंदरति- तददोदुम्बीं संमन्वारभन्त इषमेव ` तदूर्जमन्ादयं समन्वारभन्ते, इति। जोदुम्बरीस्परोदध्वं मनं विधत्ते- | वाचं यच्छन्ति वाग्वै यन्न यज्ञमेव तद्यच्छन्ति, इति । ि यङ्गस्योश्वायमाणमश्रसाध्यत्वाहाभ्रपत्वम्‌ । अतो वाहनियमेन यद्ठस्यैव । नियमो भवति । मोनस्य काटविशेषं विधत्ते- अहनिंयच्छन््यहव सरग छोकः स्वगेमेव तं छोकं नियच्छन्ति, इति । सूयांस्तमयादर्वाक्स्वर्गवत्मकाशसद्धावेनाहः स्वगेत्वम्‌ । तसि्मिभहनि षार नियमेन स्वगे एव नियतः स्वाधीनो भवति । | विधिसिद्धथेमहनि कतिपयेषु क्षणेषु वाच नियम्य पथान्मोनपरित्याग निषेधति- न द्वि वाचं विष्जेरन्यहिवा वाचं विदजेरनह्च।तृव्याय परिरिष्युः, हति।

६४० श्रीमत्सायणाचार्यविरवितभाष्यसमेतम्‌-- [२ ४वतुर्विशाष्याये-

अहानि वाग्विसरगे सति यजमानाः सर्वेऽप्यहःसंबन्धं परित्यज्य शवे तदहः परििष्युद॑धरिलययंः । अहनि निषिद्धस्य वाग्विसगंस्य रात्रो पराप्तौ सदां तदपि निषेषति- न नक्तं वाचं विरजेरन्यनक्तं वाचं विद नेरन्रा्रीं भ्रातृव्याय परिरधिष्युः › सति। , पवैवाख्येयम्‌ । यद्हनि रात्रौ च निषेधः कदा ताहि वाग्विसगे इत्याशङ्याऽऽइ-- ` समयाविषितः सूरः स्थाद्थ वाचं विष्नेरस्ता- वन्तमेव तदहिषते छोकं परिंशिषन्ति, इति । यदा सूर्यः समयाविषितोऽस्तमयसमयं राप्ोऽथौस्तमितः स्याचदानीं | वाग्विसर्गः । तथा सति संपृणस्तमयपयन्तमरपमेव कां द्विषते खोक शत्रोः स्थाने परिर्िषन्ति यच्छन्ति । अहो रानिशेति काद्य स्वायमेव भवति। ` पक्तान्तरं विषत्े- अथो खल्वस्तमित एव वाचं विरजेरंस्तमो- भाजमेव तद्दिषन्तं भ्रातृव्यं डुवेन्ति › इति। अथो खस्वथवेत्यथेः । सूर्ये साकल्येनास्तमिते सत्येव पशवाद्रागििसरगेण ` शरु तमोभाजमन्धकारमग्रं कुषेन्ति । | वागविसगंस्य देशविन्षेषं विषत्ते- आहवनीयं परीत्य . वाचं विदधजेरन्यज्ञो वा आहवनीयः सगे खोक आहवनीयो यज्ञेनैव तत्स्र्गेण रकेन सखे रोकं यन्ति; पृति। सदसो निर्गत्याऽऽहवनीयं परितः प्रदक्षिणीकृत्य तत्र वाग्बविसगैः कतैव्यः। आहवनीयस्य यज्ञनिष्पादकंत्वद्रारा स्वगेहेतुत्वेन तदुभयात्मकत्वे सति यद्ग केनैवाऽऽहवनीयेन यजमानाः स्वर्ग परा्ुवन्ति । | वागििसगे मन्रविजेषं विधत्ते-

यदिहोनमकमं यदस्यरीरिचाम प्रजापति

१ख. छ. ट. '^ल्येऽस्तः।२क,.ख., प्ष,-ट,-कद्रा ,

१ ष्ठः खण्डः ] एेतरेयत्राह्मणम्‌ । ६४१

ततितरमप्येविति वाचं विद्घजन्ते, इति। इह क्रतौ यदङ्गपूनमसंपूर्णं यदप्यकमे स्वरूपेणेव तदङ्गं न ठृतं यदप्यङ्‌- परत्यरीरिचामातिरिक्तं द्विवारं जिवारं वा वयमनुष्टितवन्तस्तत्सर्व॑दोभकरमङ्क- जातं पितरमस्माकं पाकं परजापतिमप्येतु भ्रामोतु । इत्यनेन मत्रेण वागि ¦ कर्तव्यः । | उक्तमवरं पर्षसति- प्रजापतिं वे प्रना अनु प्रजायन्ते प्रजापतिरनातिरिक्तयोः प्रतिष्ठ नेना- नून नातिरिक्तं हिनस्ति, शवि। सौः प्रजाः भजापतिमेवानु भरजायन्ते तस्य सष्त्वासदनुरूपैव सर्वो ततिः । अतः शष्ट प्रजापतिरेव न्यूनातिरिकदोषयोः प्रतिष्ठाऽऽश्रयः समा । धानहेतुः । तस्मादेतन्मच्रपाठेनेनान्यजमानानूनातिरिक्तद्रयदोषो न बाधते ।

वेदनपुवैकमनुष्ठानं भरशंसति- परजाप्तिमेवोनातिरिकान्यभ्ययजंन्ति य एवं विहस्त एतेन वाचं विश्जन्ते, इति । प्रेण बाग्विस्गं कुवा यजमाना उनातिरिक्ताङ्गकृतं दोषमभिलक्ष्य ्रनापतिमेवाभ्यत्यजंन्ति। अतिरायेन भरा्वन्ति । स एव समादधादीत्य्थः मर्रेण वाग्विसगेुपसंहरति- तस्मादेवं विदां एतेनैव वाचं विष्नेरन्‌ ॥ २९ ॥

इति ओमत्सायणाचायबिरचिते माधवीये वेदायभकान् रेतरेयब्राह्म- णभाष्ये चतुिश्चाध्याये पथमः खण्डः ॥ ९५ ॥ (२४) [१७७]

चतुर्होतिमच्रव्याख्यानार्थमाहावं विषत्ते-

अध्वर्यो इ(यवि)याह्वयते चतुहतिषु व्‌[दघ्यमाणस्तद्हयवस्य सपम्‌; इति। घतुर्होतनामकेषु म्रेषुषेर्चारणं कतमुधुक्तो होता हेऽध्वर्यो इ(य॑बि)त्याहानं

१ ख, ^ वक्तम' । ८१

६४२ शरीमत्सायणाचायंबिरचितभाष्यसमेतम्‌- [२ ४वतुर्विशाध्याये-

कुयात्‌ । यथा श्क्ञादौ क्ोसावोभित्याहानं करोति तद्रदन्नापि संबोधनमेवाऽऽ- हावस्य स्वरूपम्‌ । . चतुरहोविव्याख्यानकालेऽध्वर्योः प्रतिगरविक्ञेषं विध्ते- जं होतस्तथा होतरि्यध्वयुः प्रतिगर णात्यवसितेऽवसिते दशसु पदेषु, पति। ` हे होतो स्वदभिलबितमस्तु । हे हातस्तथा क्रियतामित्यध्याहारः । अनेन मन्रेणाध्वयः भतिगरं श्यात्‌ । होपुरुत्साहननकं प्रतिवचनं प्रतिगरः । वक्ष्य- माणेषु होत्रा प्रयोञ्येषु दश्संरूयाकेषु पदेषु मध्य एकैकस्मिन्पदेऽवसिते समाप्ते सति तदा तदा पुनः पुनरध्वयुरों होतरित्यादिमन्रेण प्रतिगरं ब्रूयात्‌ । अवसितशब्दस्य वीप्सा प्रतिपदं परतिगरभयोगाथम्‌ । तत्र पथमं पदं दकषेयति- ` तेषां चित्तिः खगासी ठ्‌, इति । देवकतके सत्रे मजापतिश्ेहपतिरन्ये देवा यजमानास्त च मच्रान्तरे बक््यन्ते। त॒एवात्न तेषामिति तच्छब्देन परागश्यन्ते । तेषां भजापतिरूपहपति- युक्तानां देवतात्मनां यजमानानां मानसे कमणि चितिः जुगासी त्‌ । चिती संज्ञान इति धातोधित्तिकशब्दनिष्पत्तिः । इदं वरस्त्वीदश्षमेव न त्वन्यथेति या सम्यश््वानरूपा मनोषत्तिः सा चित्तिः । सेवेतेषां होमसाषनभरतजुहूस्थानी- याऽऽसीत्‌ । अपूतोयाभिचेजुदुरूपत्वमाशय॑मिति थोतयितुं शतिः । एवगृत्तर- जापि द्रष्टव्यम्‌ । | दवितीयं पदं दश्यति- चित्तमाभ्यमासी रेव, इति। परवोक्ताया्चित्तिरूपाया हत्ेराधारभूतं यदन्तःकरणं तितम्‌ । तदेवा- जाऽऽञ्यस्थानीयमासीत्‌ । तृतीयं पदं दश्ेयति- वाग्वेदिरासीरेवर, इति। यद्रागिन्दियं तदरेदिस्थानीयमासीव्‌ । चतुर्थं पदं दशेयति- | आधीतं बरहिरासीरत्‌, इति आ समन्ताद्धीतं मनसा ध्यातं यद्वस्तु तदेव षिस्थानीयमासीदिति ।

। १ षठः सण्डः ] रएेतरेयब्राह्मणम्‌ । | ६४१ पमं पदं दक्ेयति- केतो अभ्िराीरेद, शति। कित ज्ञान इति धातुः । चित्तिः सम्यण्ानम्‌ । केतुङ्गानमात्रमिति विशेषः। ` भर च केतोऽप्निस्थानीयमासीदिति । षष्ठे पदं दषोयति- विज्ञातमप्रीदासीरेतव्‌, इति, मनसा विङ्कानं विश्चेषेण निशितं यदस्त॒ तदग्रीत्‌ । आग्रीध्रनापक ऋलिव- गासीत्‌ । स्तयं पदं दश्चयति- ` प्राणो हविरासीरत्‌, इति। योऽयं भाणवायुः स हविस्थानीय आसीद्‌ । अष्टमं पदं दश्षयति- सामाध्वयुरासी २, इति। यद्रीयमानं साम तदध्वयुस्थानीयमासीदिति। नवमं पदं दशेयति- | वाचस्पतिहा ताऽऽी र्‌, इति । योऽय वाचस्पतिकरहरस्पति; सोऽयं होतृस्थानीय एवाऽऽसीत्‌ । दश्चमं पदं देयति- मन उपवक्ताऽऽपी शद, इति । यद्यप्येकमेवान्तःकरणं चिचकशब्देन मनःशब्देन चाभिधीयते दथःऽप्य बस्थाविरेषो द्रष्टव्यः । चि्तिकेत्वादिष्टचिजनकत्वाकारेण चित्र । इत्तिर हितस्ररूपावस्थानाकारेण मनः । तश्वात्रोपवक्ता होतुः समीपस्थो वक्ता मत्रा बरुन आसीत्‌ । एतेषां दश्ञानां पदानामेकेकस्मिन्पदेऽवसिते सलयध्वयुरो वस्था होतरिति प्रतिगरं शयात्‌ । सोऽयं दश्पदात्मकशवतुर्होृसंश्को मरच्रसंषातः। अवग्रहसं्नकं चं दश्नेयाति- ते वा एतं ग्रहमग्रहत । वाचस्पते विधे नामन्‌ । विधेम ते नाम । विषेस्त्वमस्मार्क

६४४ श्ीमत्सायणाचायविरवितमाष्यसमेतम्‌- [२ ४षतुर्विशाध्वाये-

नाभ्रा द्यां गच्छ । यां देवाः प्रजापतिग्रहप- तय ऋद्विमराध्लुवंस्तामृदधिं रात्स्यामः, इति। तेषामिति पदेनोक्ताः परजापतिश्हपतियुक्ता देवरूपा ये यजमानाः सन्तिव एवैतं मानसं ग्रहमशरहत । ग्रहणकाङे वाचस्पतिं संबोध्य श्रवते। हे वाचस्पते बह स्पते हे विषे जगतो विधात नामन्‌। सर्वस्य नमयितः समैवक्षीकारय॒क्तेलर्थः । तादश्चस्यं ते नाम विषेम ख्यातिं करवाम । यद्रा नामागं॑हविुक्षणं बिषेम सपादयापः । त्वमप्यस्माकं प्रजापतियुक्तानां देवानां बिषिः कीतिमं च संपादय । तेनास्मदत्तेन नाज्ना हविरुक्षणेनाभेन कीत्य वा युक्तो धां स्वर्यं गच्छ । परजापतिग्ंहपति्येषां देवानां ते पनापतिश्रहपतयस्वादश्चा देवा याष द्विमैश्ववमराध्तुव॑स्तासृद्धि तादृशमेश्वर्यं वयमपि यजमाना रात्स्याम इत्येष ग्रहमन्रस्तमपि होता पठेत्‌ । #॥

मनच्रान्तराणि विषचे-

अथ प्रजापतेस्तनूरनुद्रवति बरह्मोदं च, हति।

तुदा देग्रहमत्रपाठानन्तरं होता भजापतिततूसंब्कान्मन्रान््रह्मोषमं शकं मच्रमनुद्रवति । अनुक्रमेण ब्रूयात्‌ । द्वादशसंख्याकाः भरनापतितनूसं्रक अन्नादा चेति चक्षब्दान्तानि, दवादश्च पदानि भजापतेस्तन्वः । ततर दद्र षदे उपादाय क्रमेण प्रश्स्येते। |

तत्र भयं एदवुरममाह--

अन्नादा चान्रपत्नी चत्रादा तदश्निरन्रपली तदादियः, इति । असगोदादयः पजापतेपूतिविशेषस्य षाचढाः अम्दाः। अभादेति वदसि तद्यमप्रिरभपत्नीति यद्वि तदसावादित्य एतदुभयं अजापतितहुहषद्‌ । दवितीयं युग्ममाह- भद्रा च कल्याणी च श्रा

तरसोमः कल्याणी तरश्चवः, श्वि पवेवयाखू्येयम्‌ ।

१क, ख, क्ष, ट, श्ाद्‌" ।

१ षहः खलण्डः] पेतरेयत्राह्मणम्‌ । ६४५ वतीयं युग्ममाह- अनिर्या चापभया चानिल्या तदा- युनं देष कदा च नेखययपमया तन्मृत्युः सवै देतस्माद्वीभाय › इवि । एष वायुः कदाचिदपि नेखयति नदि । शइटयतिगंतिकमा । नेख्यति न गच्छतीति नहि वितु सदा गच्छत्येव । अगमं निर्येति शब्दो श्रते । निख्यो निवासः स नास्ति यस्या वायुपूर्तः सेवमनिर्या । अपगतं भयं यस्या ृत्यपर्ेः सेयमयभया । स्वमपि भगदेतस्मान्शृत्योबीभाय मीति भाोति। तादशो मृत्युः कस्मादस्मा्टन्यस्माद्धीति -पराञ्ुयात्‌ । अनेन न्यायेन पूर्बोक्ता- नामपि पूर्तीनां निरक्तयो द्रष्टव्याः । अन्मपत्नीत्यत्रामादाऽभिमूतिः। अन्नस्य षी पारयित्री सवगूतिः। आदिलयालायते वृष्टिरिति न्यायेन पारयितृत्वम्‌ । सोमरतः शोत्यहेतुत्वाषष्टप्रियत्वा् मद्रत्वम्‌ । प्त प्षीरादिमदानेन कया- त्वतिति तासां निरुक्तयः । पतुर्यपदयुग्ममाह-- ` अनाप्ता चानाप्या चानापरा तल्छ- धिम्यनाप्या तदृद्यीः› पति। दूरस्थस्य ग्रामादेः संयोये सति प्राप्ति रित्युच्यते । पृथिव्यामेबोत्पभस्य मतुष्यादेरबतित्वपूवंकः पूथिवीसंयोमो नास्ति । वस्मादसंयोगपूस्य संयो- गस्य भातरिन्नब्दा्थस्यामावादनाप्ता भूमिः । उपरि वुरदेशवतित्वेन पराषुमयो श्त्वादयोरनाप्या । पमं युग्ममाह- अनाधृष्या चाप्रतिधृष्या चानाधृष्या तदुभनिरप्रतिषृष्या तदादियः ; इति। आगत्य समीपं भाष्य इस्तस्पर्षेन धषिहुभमिमवितुमश्नक्योऽधनिः। आदित्यो यथा न भकाक्षते तथा कंवित्मतिबन्धं इत्वा धर्षितुममिभवितुमक्षक्य आदिल्यः। षष्टं युग्पमाह--

अप्वा चाभ्रातुन्या चाप्रवां तन्मनोऽभ्रातृष्या

8६४६ ्ीमत्सायणाचायैमिरवितमाष्यसमेतम्‌-[२ 4पचचविंहाष्याये-

तत्संवत्सरः, श्वि।

न विद्यते पूर्व परथमपहृत्तमिन्दियं यस्या मनोमूर्तेः सेयमपूवा । सवेमपी- न्दियजातं मनसा संकरिपते विषये पश्चात्मवतेते । अतो नान्यस्य पूवष हृत्ति; । संवत्सरः कारात्मा सर्वं जगल्रयति। न चतं कालं जरयितुं समये; कश्चिदन्योऽस्ति । तस्मात्स॑बत्सरपूतिश्रांतृ्यरहिता ।

दादश्षपद्द्पा परजापतितनृशुपसहरति-

एता वाव ॒हादृञ्च प्रजापतेस्तन्व एष कृत््षः प्रजापतिस्तकतञं प्रजा- पतिमाप्रोति दृश्ममहः, रति। अभ्नादेत्यारभ्याधरातृव्येलयन्ता द्वादश्षसंख्याका पतयो याः भोक्ता एता एव भरजापतेजंगनिर्वाह(दि)कास्तन्य एष द्वादशाभिस्वनूमिर्युक्तः भनापतिः कृत्लः संपुणे;ः । तथा सत्येतत्पदपाठेन ङृत्सं॑प्रजापतिरूपं दश्रममहः भ्राम्रोति । | ब्ह्मो्मन्रविषिमद्धय तन्मचरस्वरूपं द्षीयति- अथ ब्रह्मो वद्न्त्यभमियृहपतिरिति दैक गहः सोऽस्य रोकस्य शृ्पतिर्वायुशहपतिरिति दैक आहः सोऽन्तरि्षरोकस्य गृहपतिरसो वै शह- पतिर्योऽपसो तपत्येष पतिकऋरतवो गहाः । येषां वै गहपति देवं विदान्गृहपतिभवति राघ्रोति स गरहपती राध्नुवन्ति ते यजमानाः । येषां वा अपहतपाप्मानं देवं विदान्गृहपतिभ॑वयप स्‌ ग्रहपतिः पाप्मानं हतेऽप ते यजमानाः पाप्मानं परतेऽध्वयो अरास्स्मारास्स्म ॥ २५ ॥ शइति।

अथ द्ादश्रपदानुद्रवणादनन्तरं बह्मोधनामकं मत्रं ॑बदेयुः । बाह्मणाना- मधं संवादो ब्रह्मोचम्‌। अप्निरित्यादिकस्तन्मच्रः । एके ब्राह्मणा अग्रह पतिः स्वामीत्याहः सोऽस्येलयादिना तन्मतमन्येग्रीह्मणेदुष्यते । सोऽभिरश्य छोकस्व ध्ररोकमाज्स्य श्दपतिनं तु सवैरोकस्येति दुषणवादिनामपरितोषः ।

१ प्रथमः खण्डः ] एेतरेयग्राह्मणम्‌ । , ६४७

तस्कूत्वा परे ब्राह्मणा बायुषंहपतिरितयाहस्तदपि मतमन्यग्ाकषणरदृष्यते । स पायरन्तरिक्षङोकमात्रस्य श्हपतिने तु सवैस्य । योऽसावादिलयस्तपति सोऽा- वेव शृहपतिरिति सरवेरङ्गीका्यं मतम्‌ । कथं शृहपतित्वमिति तदुच्यते । एष प्रकाञ्चमान आदित्यः परतिस्तेन निष्पाध्ा वसन्ताधुतवो गृहाः । तस्माह्तुरक्ष- भानां शृहाणां पतिरित्ययमर्थो नाभिवाय्वोरस्ति । आदिलये तु विधते तत्स वाराहतुनिष्पत्ेः । किच येषागृतूनां गश्दरूपाणां स्वामिनमादित्यं देवं शह- पतित्वेन विद्रान्पुरुषः स्वयमपि शदपतिभंवति । स च शदपती राध्रोति स्वै मेगः सशृद्धो भवति । तादृशेन गृहपतिना युक्तास्ते यजमानाः सर्वेऽपि ाध्तु- बन्ति सथृद्धि भाश्रुवन्ति । येषागृतुगहाणां स्वामित्वादादिल्यस्य श्हपतित्वं युकछमिल्यथः । सत्रे दीक्षिताः सर्वेऽपि यजमानास्तेषु यृख्यो गहपतिरिति वेकः । किंच येषामृत्नां स्वामिनमादिलयदेवमपहतपाप्मानं सवेपापरदहितै बिदरानपुरुषः स्वयं श्पतिभेवति । स शृहपतिः पाप्मानमपहते ये त्वन्ये यज- भानास्तेऽपि पाप्मानमपन्रते । तादशामृतूनां स्वामिनो शृ्पतित्वं युक्तम्‌ । हेऽध्व्यो वयमरात्स्म समृद्धा अभूम । अभ्वासोऽध्यायपरिसमाप्त्यथः ॥

इति श्रीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये वेदार्थमकाश्च रेतरेयब्राह्मण- ` भाष्ये चतुषिन्चाध्याये षष्ठः खण्डः ॥ ६ ॥ (२९) [ १७८ ] इति श्रीमद्राजाधिराजपरमेश्वरवैदिकमागमवर्तकरवीरबुकणसाभ्नाञ्य- धुरंषरसायणाचाययकृतावैतरेयत्राह्मणभाष्ये चतुर्विशोऽध्यायः ॥ २४ ॥

अथ पञ्चविंशोऽध्यायः ।

दक्षममहरविवाक्यमभिधाय द्रादश्चाहः समापितः। अथागनिहोजमभिषी- यते । तत्राध्वर्युं प्रति यजमानोऽगन्युद्धरणकतेग्यतां श्रयाव्‌ । तदाहाऽऽप- स्तम्बः--“उद्धरेत्येव सायमाह यजमान उद्धरेति भ्रातः” इति । तत्र सायंका- खनं यजमानकतेव्यं विधत्ते - | उद्धराऽ ऽहवनीयमियपराह आह यदेवाह्या साध ` करोति तदेव तस्य तद्भये निधत्ते, इति।

१, श्रतत्र साः ।

६४८ भीमत्सायणाचा्यविरवितमाष्यसमेतम्‌- {२ ९पञ्चवि ० ध्यये-

अग्निहोतरस्याध्व्युरेक एव ऋतिविःभवति । तथा च क्षाखान्तरे शूयते- (तस्मादभिोत्रस्य ्रतोरेक ऋतिवङ्‌' इति। तमध्वयं यजमानः परेष्यति। हेऽध्वर्यो, आहवनीयाख्यं बहगद्धरति । ऽवलन्तमभ्नि गारैपलयाडुदत्य भाच पणीयाऽऽह- वनीयस्थाने निपेहीलय्थः । षया चाऽऽश्लायन आह- 'गारैपत्यादाहवनीयं ्वलन्तद्धरेत्‌" इति । उद्धराऽऽहवनीयमित्यमुं मेषमपराहे सायंकारे स॒यास्त- भयात्माग्यजमानो श्रूयात्‌ । एवं सति अहा सर्वेणापि यदेव पुण्यं यजमान, करोति तत्सर्वं पाङ्द्धतय भयरहित आवनीयस्थाने निहितवान्भवति । भ्रातःकाठीनं यजमानकतेव्यं विषते- उद्भराऽऽहवनीयमिति प्रातराहं यदेव राज्या साधु करोति तदेव तप्माङ्दूय तदभये निधत्ते » ति । पूर्वब्ाख्येयम्‌ । आहवनीयोद्धरणं परक॑सति- यज्ञो वा आहवनीयः स्वगो रोक जाहवनीयः, इृति। आहवनीयस्य यद्ननिष्यादनेन स्वगेतुत्वादुभयरूपत्वम्‌ । वेदनं परश्च॑सति- यन्न॒ एव तत्सव रोके स्वग रोकं निधत्ते य एवं वेद्‌, इति। आहवनीयोद्धरणस्य वेदिता स्वगंसाधनयद्गात्मके स्थाने स्वर्गं शोकं स्थापितवान्भवति । अथापरिहोत्रहोमद्रन्यं क्षीरादिरूपं पषासितुयुपक्रमते- यो वा अग्नि्र ४०५ पशचुषु प्रतिष्ठितं वेद्‌ वेशवदेवेनाप्निहोेण षोठश्चक- खेन पञचुषु प्रतिष्ठितेन रध्नोति, इति। यः पुमानभ्रिहोरशषम्देन कमंवाचिनोपकितहोमद्रव्यं वेद स पुमानिह त्रकर्मणा राघधोति समृद्धो भवति । कीटशमिहोत्द्रव्यं वैश्वदेवं वक्ष्यमाणा शद्रादयो निश्वे देवास्तेषां संबन्धि षोटशकलं षोठश्चावस्यम्‌। ते चावस्था-

१ क, क्ष, ट, ददुदर्यग्रा' ।

। १ प्रथमः खण्डः] एेतरेयत्राह्मणम्‌ । ६४९ ` विजेषा रौद्रं गवीत्यादिना वक्ष्यन्ते । गवि स्थितत्वादेव प्ुवत्मतिष्टिवमभि- ` शेतरणेदयत्रापि विशेषणग्रयं दरव्यद्रारा योजनीयम्‌ ।

होमद्रव्यस्य बहुदेवतासंबन्धं षोटश्नावस्थोपेतत्वं च दशयति-

दरं गवि सदयायव्यमुपावचखष्टमाशिनं दुद्यमानं सोम्यं दुग्धं वारुणमधिश्चितं पोष्णं समदयन्तं मारुतं ५. वैश्वदेवं _ विन्दुमन्मतरं शरोगृहीतं द्यावा्टथिवीयमुददातितं सावित्र प्रकान्तं वैष्णवं हियमाणं वार्हस्पत्यमुपसन्- मपनेः प्वोऽशहूतिः प्रजापतेरुततरेन््र हतम्‌? इति । होमद्रव्यं प्ीरं गवि सद्वोशरीरे यदा तिष्ठति तदा रौद्रं शद्रदोवताकं वेदि. तभ्यम्‌ । उपावखष्टं वत्सेन संखष्टं भरतं यदा भवति तदा बवायुदेवताकं वुङ्गमा- नेत्वदक्षायामन्धिदेबताकं दुग्धत्वदश्चायां सोमदेवताकमधिथितं पाकार्थमप्रौ ` द्यापितं वरूणदेवताकम्‌ । समुदयन्तं पात्रमध्ये स्थित्वा संतापवशेन सम्यग्‌- धवदन्ञायां पूषदेवताकम्‌ । विष्यन्दमानगृध्वेमुद्रतस्य पाजाद्रहिषिशेषेण स्यन्द्‌- , नेदश्रापम्नं मरूदेवताकम्‌ । बिन्दुमदबुदबुदवदिशवेषां देवानां संबन्धि । शरो- गृहीतं सारपरचयभावापरञ्ं मित्रदेवताकम्‌ । उद्रासितमभ्निस्थानाद्हिरवस्था- पितं ्यावापृथिवीदेवताकम्‌ । प्रक्रान्तं होतुं हरणायोपक्रान्तं सवितृदेवताकम्‌ । हियमाणं होमस्थाने नीयमानं विष्ण॒देवताकमर्‌ । उपसन्नं नीत्वा वेयामासाः दितं बृहस्पतिदेवताकम्‌ । तेन द्रव्येण या पृवांऽऽहुतिः साऽभरिसंबन्धिनी । उत्तराऽऽङ्टुतिस्तु भरजापतिसंबन्धिनी । इतं हामोत्तरकाटीनमिन्दरदेवताकम्र । एषं हविषः षोडश्ञावस्थास्तत्तहेवतासंबन्धाश्च दिताः । तत्सवेयुपसंहरति- एतदा अग्निहोत्रं वैश्वदेवं षोढ्श- के्‌ पञ्युषु प्राताएतम्‌ ; इति। अग्निहोत्रं तदर्थं क्षीरम्‌ । | | तदेदं प्रर॑सति-

वेश्वदेवनागनिहोत्ेण पोटशकरेन पश्चुषु प्रति

६५० भ्रीमत्सायणाचायंविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [२ ५पशचविंदाध्याये-

षतेन राघ्रोति य एवं वेद्‌ ॥ २६ ॥ इति।

इति श्रीमत्सायणाचायंविरचिते माधवीये वेदार्थपरकाश्च एेतरेयब्राह्य- णभाष्ये पञ्चरविशाध्याये परथमः खण्डः ॥ १ ॥ (२६) [१७९]

अथाभिहोषे वैकस्यनिपित्ं परश्षपूवकं परायधित्तं विधीयते- यस्यारिहोऽयपावसष्ट दुद्यमानोपविशेका त्र प्राथधित्तिरिति तामभिमन््रयेत » इति ।

अश्निहोतार्थ संपादिता गोरभ्निहोत्री । सा चोपावख्ष्टा दोहना्यं॑वत्सेन संयोजिता । उध्वं दुद्चमाना सती दोहनमध्ये यथुपविषोत्तदानीं श्षाक्गीयस्य दोहनस्य विनष्टत्वा्यस्य यजमानस्य तत्नाभिहोत्युपवेशाने प्रायथित्तिरपेक्षिवा

साच कीदृशीति प्रभ्षः। तामभ्रिजीं षर्यमाणेन मन्रेणाभिमन्नयेतेति भराय-

भिचविषिः। तत्र मत्रं दषीयति- यस्माद्वीषा निषीदसि ततो नो अभयं इथि । पश्चूत् सवान्गोपय नमो रश्ट्राय मीहदुष इति , ति,

हेऽग्निहोतरि त्वं यस्माद्विरोधिनः शङ्कयमानान्मनता सयंमाणायाघादे्भींषा भयेन निषीदस्युपविशसि ततो भयहेतोः सकाश्नाननोऽस्माकमभयं कृषि शुरु । तथा नोऽस्माकं सवान्पशन्गोपाय रघ मिददुषे सेचनसमथाोय शद्राय पुखा मिने ममोऽस्तु 1 इतिक्षम्दो मव्रसमाप्लयथेः।

अभिमन्रणादध्वं तस्या अभ्रिहोत्या मत्रान्तरेणोत्यापनं विधत्ते- तामुत्थापयव्‌ , इति। तस्मिन्नत्थापने मत्रमाह- उद्स्थादेग्यदितिरायुयज्ञपतावधात्‌ । इन्द्राय कृण्वती भागं मित्राय वरूणाय चेति, वि ।

अदितिरदीना देबी देवतारूपाऽप्नहोच्युदस्थादुस्थितवल्युत्थाय च यह्पतौ यजमान आयुरधात्संपादितवती । कीदृश्यभ्निहोत्री । इन्द्रमित्रवश्णानापपेकषितं इमिभोगं इण्वती संपादयन्ती । इतिशब्दो मन्रसमाप्टर्थः।

२ दवितीयः खण्डः ] रेतरेयब्राह्मणम्‌ । ६९१

उत्यापनानन्तरकतेव्यं दशेयति-- ` अथास्या उद्पात्रमूधसि च मुखे चोपग्रह्णीयाद्‌- येनां ब्राह्मणाय द्दास्सा तत्र प्रायशित्तिः, इति । अस्या अभिदोश्या उषसि उदकपात्रग्रहणं नाम जरस्योतस्ेपणं यख शृदीत्वा जरं पाययित्वा तादृश्या ब्राह्मणाय दानं यदस्ति सा तत्र वैकरये प्रथीत्तिरवगन्तव्या । अथ दोहनकारे ध्वनिकरणे प्रायथित्तं विधत्ते- यस्याभ्निदोन्युपावद्ष्टा ईद्यमाना वाश्येत का तत्र प्रायत्रित्तिरियञ्चनायां ह वा एषा यजमानस्य प्रतिख्याय वाश्यते तामन्नमप्या- द्येच्छान्स्यै शञान्तिवां अत्नं सुयवसाद्रगवती हि मया इति सा तत्र प्रायधित्तिः › इति। वाश्येत हम्भारवं इर्वीव तदानीमेवाभिदात्री स्वकीयापक्षनायां क्षधां यज. मानस्य प्रतिख्याय भ्रख्यापना्थं वाह्यते ध्वनिं करोति । वस्मा्ामधरिष्ोभरीं वारयमानामन्नमप्यादयेत्‌ । अपिक्ब्दाचणादिकमपि । तच्च भक्षणं श्षाश्ान्लै स॑पदते। अभ्नं श्षानितिहेतुरिति प्रसिद्धम्‌ । सूयवसादित्यादि म्रः । हेऽपनिहोत्रि भगवती पुञ्या त्वं सयवसाद्भयाः । सृं यवत तृणं सूयवसम्‌ । तदत्ति भक्त- यतीति सृयवसाव्‌ । तादृशी भवेति मत्रायेः । मघ्रेणाञ्रमादयेदिति यदसि सेव तत्र ध्वनौ भायधित्तिरष्टव्या । कि दो(दोक्षमानस्य क्षीरस्याभिहोत्या स्थानचटनेन यमो पतने भायश्चिषै यस्याभिहोज्युपावदश _ दयमाना सयन्देत का तत्र प्रायभित्तिरिति सा यत्तत्र स्कन्द्येत्तद्भिमृश्य जपेत्‌, इति । सपन्देत िविश्वरेत्‌ । सा चलन्ती यदि तक्र भूमो स्कन्दयेदीषप्रीरं पात- मेत्ततसीरं हस्तेन स्पृष्टा मत्रं जपेत्‌ । तं मत्रं दशेयति- यद्य दुग्धं एथिवीमर्प्त यदोषधीरत्यरप-

६५२ श्रीमत्सायणाचायेविरधितभाष्यसमेतम्‌-- [२ ९पशविदाध्याये-

यदापः । पयो ग्रहेषु पयो अश्न्यायां पयो वत्सेषु पयो अस्तु तन्मयीति, इति। अयेदानीं युगं क्षीरं पृथिवीमखम्न प्रामोत्‌ । यक्चौषधीः पतितं त॒णजात- मलयशपदतिशयेन भामोत्‌ । यदपि तत्तीरे. बिन्दुरूपमापो भ्रमिष्ठं जरु भाभरोत्‌। आप इति द्वितीयार्थे परथमा । तत्सवेमस्पमदीयेषु शृेष्वध्न्यायामस्मदीयायां धन्वां बत्सेष्वस्मदीयेषु मयि मदुदरे वाऽस्तु तिष्ठतु । पएृथगन्वयार्थं पयःश्नब्दा- इत्ति; । इतिदाब्दो मच्रसमाप्त्यथः ।

उक्तपरायधिचादृध्वे होम विषत्त-

तत्र यतरपरिशिष्टं स्यात्तेन जुहया- दरं होमाय स्थावर, शति।

तत्र दोहनपातरे यत्सीरं भूमौ पतित्वा परिशिष्टं स्यात्त्यदि होमायाकं पर्याप भवेत्तदानीं तेन लुहुयात्‌ । | अपर्याप्तावुषायान्तरमाह-

यु वे सवे सिक्तं स्याद्थान्यामाहूय्‌ `

तां दुग्ध्वा तेन जुहूयादा सखेव श्रद्धाय होतव्यं सा तत्र प्रायधित्तिः, इपि। यद वै यदि च सर्वं वुष्मानं क्षीरं सिक्तं भूमौ .पतितं स्या्तदानीमन्यां ` कांचिद्रामादूयाऽऽनीय तां दुरध्वा तदीयेन क्षीरेण जह्यात्‌ । यद्यन्याऽपि न रमेत तदानीमप्यभनिहोत्रं न परित्याज्यम्‌ । कित्वा भरद्धायै होतव्यम्‌ । आडोऽत्रामिविषिरथः। आ श्रद्धायाः श्रद्धासहितं सवैवस्तुजातं हेतव्यं ` होमयोग्यम्‌ । अयमथः । दषियवाग्बादीनां मध्ये येन केनापि द्रव्येण होतः व्यम्‌ । स्ांङामे त्वन्ततः श्रद्धामपि जुहुयात्‌ । अहं द्धा जुहोमीति संकल्प्य अद्धाहोमः । अश्रि्ोत्रस्य नित्यत्वात्सवार्मना परियागो न युक्त श्ति। `

बेदनपूवकमनुष्ठानं अक्ष॑सति-- संवे वा जस्य वरहिष्यं सवे परिहतं य एवं विहानाग्ेहीत्रं जहीति ॥ २७ ॥ इति

३ तृतीयः खण्डः ] एेतरेयत्राह्मणम्‌ । ६५३

विदित्वाऽनुषठातुरस्य पुरुषस्य सवेमपि द्रव्यं बिष्यं य्नयोग्यम्‌ । अतः सर्व दरम्यमनेन होमार्थ परिणतं भवति ॥ इति श्रीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये वेदाथपरकाश रेतरेयत्रा- द्मणभाष्ये पञ्चविज्ञाध्याये द्वितीयः खण्डः ॥२॥ (२७) [१८०]

सण भ्रद्धाहोमः पवेमुक्तस्तथा भावनारूपो होमोऽभिहोत्रपक्ष सायमेव भद्‌ | |

असो वा स्याऽऽदित्यो पूपः एथिवी

वेदिरोषथयो बहिर्वनस्पतय इध्मा आपः

प्रोक्षण्यां द्ञ्चः परिधयः; इति, अस्य भावनारूपं यज्नं कुवेतः परुषस्यासो वा आदित्यो यषस्थानीयः पृथिवी वेदिस्थानीयोषधयो बहिस्थानीया वनस्पतय इध्मस्थानीया भूमौ बि्यमाना आपः सवो अपि संस्कृतपोक्षणीस्थानीयाः प्राच्यादिदिश्चः परि.

पित्थानीयाः । इंटकी भावनैवाभिहोत्रहोमः । इतरसंपन््यमावेऽप्येताशश्रो वा हमः कतेव्यः ।

देर्भावनायां फर दद्ठयति-

यद्ध वा अस्य च नश्यति यन्भियते यद्पाजन्ति सवे दैवनं . तद्मुष्मि्ोके यथा बर्हिषि दत्तमागच्छेदेवमागच्छति य॒ एवं विहानगिहीतरं जुहोतिः सति। यः पुमानादित्यो यूष इत्यादिकं विद्रान्भावयन्नमि्ोत्रं जोति । एनं पर पममुष्मिन्सर्गे लोके तत्सवेमागच्छति। फं किमिति ततरुच्यते | अस्य पुरुषस्य यद्ध वै किचास्मिीके यत्किमपि वस्तु नश्यति । यच्च पुत्रादिकं भ्रियते यद- ` प्यन्यदपाजन्ति, अपगच्छति खस्माद्वियुक्तं भवति । तत्सवं भ्ाप्यते । तत्र ह्टान्तः । यथा बहिषि यष्के दत्तं बस्तु स्वभे यजमानमागच्छेदेवं नष्टं शतम परगतं च सवैमागच्छति । योऽयं श्रद्धाहोमः पएवेमुक्त स्तस्यैव पनरपि युपबे- ादिभावनारूपमनुष्ठानमृक्तम्‌ ।

६९४ शरीपत्सायणाचायेबिरचितभाष्यसमेतम्‌--[२ ५पश्चविंशाध्याये-

इदानीं भावनारूपां द्षिणामाद- उभयान्वा एष देवमनुष्यान्विपर्यासं दक्षिणा नयति सवै वेदं यदिदं किंच; इति। एष श्रद्धाहोमस्य कती देवान्मरुष्यां ोभयविधान्विपर्यासं विपर्यस्य दक्षिणाः कृत्वा नयति ऋत्विग्भ्यः समपंयति । यत्र देवानां दक्षिणारूपत्वं न ` तत्र मनुष्याणां तदूपत्वम्‌ । यत्र तु मनुष्याणां दक्षिणात्वं न कत्र देवाना- मिटयेवं विपर्यासः । अनेन विपयासेन देवेषु मनुष्येषु च दक्षिणात्वसंकखः ` कतंव्यः । न केवलं देवमनुष्याणामेव दक्षिणात्वं किं तदहि ्यास्कचेदं जगदस्ति तत्सवेमिदं श्रद्धाहोमी होपदक्षिणा नयति । सवैस्मिञ्जगति दक्षिणेयमिवि ` संकरस्य करतंग्यः । मदुष्याणां ङ्न दक्षिणात्वमित्यााङ्च तदशेयति- मनुष्यान्वा एषं सायमाहया देवेभ्यो दक्षिणा नयति संवे चेदं यदिदं रिच त एते प्रीना न्योकस इव शरं मनुष्या दवेभ्यो दाक्षणा नीताः, संति। येयं शरद्धादोमे सायमाहुतिस्तयाऽऽहुलया तदाहूतिनिमितं देवेभ्य ऋत्वि- | कस्थानीयेभ्यो मनुष्यान्गोसुवणेस्थानीयान्दक्षिणाः कृत्वा नयति समर्पयति न . केवरं मलुर्यान्कितु यरिकिचिदिदं नगदस्ति तत्सर्व दक्षिणाः इत्वा सम्ैयति। ` कर्थं मनुष्याणां रात्री दक्षिणात्वमिति तदुच्यते । एते मनुष्या यस्पात्सायं देवेभ्यो दक्षिणा नीतास्तस्माद्रात्रो भरखीनाः स्वस्वव्यापाररहिता न्योकोभ्य इव निटत्तमोकः स्थानं ग्रहरूपं येषां ते न्योकसो मदीयं श्रहमिदयभिमानर- हिता एव सन्तः शेरे शेरते सुषुप्ति गच्छन्तीत्यथः । य्थत्वरभ्यः; स्मितं गवादिकं दक्षिणाद्रव्यं पराधीनं भवत्येवं रात मनुष्या देवाषीनत्वात्खन्या- पाराक्षमास्तदिदं पारवश्यं दक्षिणात्वे लिङ्गम्‌ । . अथ देवानां दक्षिणात्वं द्ह्यति-

देवान्वा एष प्रातराहया मनुष्येभ्यो दक्षिणा नयति सवै चेदं यदिदं किंच त एते विविदाना इवोत्पतन्यदीऽहं कृसि

३ तृतीयः खण्डः | रेतरेयब्राह्मणमर्‌ । ६५५

ष्येऽदोीऽहं गमिष्यामीति वदन्तः › एति ।

एष भद्धाहोमी प्रातराहल्या 9 ष्येभ्य ऋतिवक्स्थानीयेभ्यो देवान्गवादिद्रव्यस्थानीयान्दक्षिणाः कृत्वा समपेयति । यर्रिकिचिदिदं जग- दस्ति तदपि सर्वं दक्षिणात्वेन समपेयति । अतस्त एते देवा दक्षिणारूपेण भनुष्यपारवश्यगता विविदाना इवोत्यतन्ति स्वस्वामिभूतानां मनुष्याणाम- पिप्राय विशेषेण जानन्त एवोधयोगं कुवन्ति । किं कुवेन्तः । अस्य मनुष्य- स्यादः काय॑महं करिष्य शत्यस्माददो मनुष्यस्य सम्रीपमहं गमिष्यामीति वदन्तः । अहनि देवा मनुष्यैः पूञ्यमानास्तत्समीपं गत्वा तदीयमिदमायुरा- रोग्यादिरूपं कार्यं करिष्याम इति वदन्तो मनुष्याधीना अवतिष्ठन्ते । तदिदं देवानां दक्षिणात्वम्‌ । अथवा त एतं इति बाच्यं(क्यं) मनुष्यपरत्वेन योजनी- यम्‌ । त एते मनुष्याः भ्रातःकारे निद्रापारवहयं परित्यस्य देवतानुग्रहरूपा दक्षिणा हीतवा विविदाना इव विक्षेषेण स्वस्वकायं जानन्त ॒एबोत्पतन्ति ध्रयनावुच्तिष्ठन्त्युत्थाय चाहमिदं संध्यावन्दनं करिष्येऽहमिदं राजण्रहं गमि- व्यामीलयेवं वदन्तो वतन्ते । तदेव मनुष्याणां स्वातण्यं देवताङ्पदक्षिणा- ति्रहस्य लिङम्‌ ।

उक्ार्थवेदनपूवंकमग्निहोत्रानुष्ठानं पर॑सति-

यावन्तं ह वै स्वमिदं दच्वा रोकं जयति तावन्तं ह रोकं जयति य एवं विहानग्निदहत्रं जहीति, इति ।

षदं सर्वं स्वकीयं धनं दत्वा तहानफलरूपं यावन्तं लोकं पुरुषः प्रामोति ताबन्तमेव रोकं भरद्धाहोमवेदनपुवंकागनिहोज्ाष्ठायी भामोति। ` तदेवं भद्धाहोमादिरूपेणागिष्तं परश्षस्याथ गवामयनसंपादनेन प्रश्ंसति--

अग्नये वा एष्‌ सायमाहयाऽऽधिनुपाक- रोति तहाकपरतिग्रणाति वाग्वागिति, शइति।

येयमभ्निहोत्रस्य सायमाहुतिरभ्रिदेवताथां तयाऽभरिहोजरी गवामयनसंबरद्ध- पाधिनक्षद्खमुपाकरोति । सायंहोमः शसरोपक्रम इत्यथः । अस्याः सायमाहु- तेरपरर्देवता । आध्िनशषक्स्याऽऽदावप्यग्नि्टोता श्हपतिरिति मन्रेऽपनिः श्तः। तदिदं सादृश्यं तचाऽऽहुतिरूपं शस्ञं वाक्मतिशणाति । यथा शक्चस्य प्रतिगर एवमत्र वाक्दाब्दः भ्रयुज्यते । तथाऽभ्रिहोजोद्धरणमन्रे वांचा त्वा होतेति

१ स, वार्च॑त्वा । ट. वाक्च त्वा ।

६५१ श्रीमत्सायणाचा्यविरवितभाष्यसमेतग्‌ू--{२ ५पञ्चविशाघ्याय-

बाक्दाब्दः परयुञ्यते । तदिदं परतिगरसदशम्‌ । वारषागिति वीप्सा भ्रयोगबा हुरयापेक्षा । गवामयनस्य प्रायणीयमहरतिरात्रसंस्थम्‌ । अतिरात्रे चाऽऽश्विनं शं श्षस्यते । तेन सायंहोमस्य गवामयनपरारम्भसाद्श्यं भरतिपादितं भवति । उक्ता्थवेदनपूवकमनुष्ठाने भरशंसति- अभ्निना हास्य रात्याशिनं शस्तं भवति य एवं विदानयिोत्रं जुहोति, इति। अस्य विदित्वाऽनुष्ठातुः सायमाहुतिदेवेनाभिना रा विहितमाश्विनं श्वं श्चस्तं भवति । सायमाहुतिं परायणीयातिरात्ररूपेण प्रवास्य प्रातराहुतिं गवामयनगतम हाव्रतरूपेण परशंसति- जदित्थाय वा एष प्रातराहया महात्रतमुपा- केरोति तसराणः प्रतिगृणायत्नमन्नमितिः इति । आदित्यार्थं हूयमाना येयं भातराहुतिस्तयेषोऽग्निहोगप्री महाव्रताख्यं गवा- मयनस्योपान्तिमपहः भारभते। तदिदासेत्यादित्यदेवताकेन मत्रेण तस्मिम्न इनि निष्केवर्यशचज्ञपारम्भात्‌ ( तचाऽऽहुतिरूपं शक्रं भाणः भरतिग्रणाति। कथमेतदिति तदुच्यते । अन्नं पया रेतोऽस्मास्वित्यगिहोत्रभक्षणमत्रः । तेना भ्ममिति भरतिश्णातीत्युच्यते । अन्नं च पराणत्वेन संस्तुतमश्नं प्राणमन्नमपान मिति श्तेः । भल्म्नमिति वीप्सा भ्रयोगबाहुस्यापेक्षा । तस्मादस्ति महाव्र- तस्य परातराहुतिगतादित्यसंबन्धः । उक्तायेवेदनपू्ैकमनुष्ठानं भरशंसति- आदियेन हास्याह्ना महाव्रतं शस्तं भवति य॒ एवं विदानभ्निहोत्रं जहीति, इति। पूवेवाख्येयम्‌ । भकारान्तरेणे गवामयनसाम्यं संपा प्रशंसति- तस्य वा॒एतस्याभ्निहोत्रस्य सप्र च शतानि विंशतिश्च संवत्सरे सायमाहतयः सप्त चो एव शतानि र्विक्चतिश्च संवत्सरे प्रातराहूतयस्ताव-

१, "पंप्रा ।२क., सल, होत्रे भः।

४ चतुः खण्डः ] एेतरेयग्राह्मणम्‌ । | ६५७

त्योऽप्रयनुष्मत्य इष्टकाः, इति । एकैकस्यां रात्रौ द दरे आहुती । तथा सति षष्यधिकशचतत्रयसंख्याकास॒ संवत्सरस्य राजिषु तत्सख्यद्विगुण्येन वि्षतयषिकसप्तश्षतसंख्याकाः सायमा- हुतयः संपद्यन्ते । प्रातराहुतयोऽपि संबत्सरस्येतावत्य एव । सक्च इत्युकारो निपातो बाक्योपन्यासायः । मिित्वा सबोहुतीनां चत्वारिंशदधिकेन शतच- तुष्टेन युक्ता सश्चसंख्या संपद्यते । गवामयने चिल्यस्यामरयजुष्मत्यो मच युक्ता इष्टका अपि तावत्यः । अतोऽभरिहोतरस्येष्टकासंख्याद्रारा गवामयन-

सायम्‌ ।

एतद्रेदनपएवेकमनुष्ठानं प्रवंसति-

संवत्सरेण हास्याग्भिना चित्येनेष्टं भवति य

एवं विद्यानग्निदत्रं जुहोति ॥ २८ ॥ इति। त(अ)स्य विदित्वाऽनुष्ठातुः संवत्सरसभ्रेण चित्याभियुक्तेनेष्टं भवति ।

इति भ्रीमत्सायणाचायैविरचिते माधवीये बेदाथमकाश्च देतरेय्राह्म- णभाष्ये पञ्चविज्चाध्याये वतीयः खण्डः ॥ ३ ॥ (२८) (१८१)

अथानुदितहोमनिन्दोदितहोमस्तुतिश भारभ्यते- हषश्चष्मो ह वातावत्‌ उवाच _ जात्यो वक्तास्मो वा इद्‌ देवेभ्यो यदैतद्भिहत्रमुभये- युरहूयतान्येयुर्वाव तदेति हूयत इति, इति । वतावन्नान्नो महर्षेरपत्यं बातावतो जतकणेस्य पोतो जात्करण्यंः । स च हेषशरुष्परो हषभस्येव शरुष्मो बरं यस्य महर्षेः सोऽयं हषधुष्पः 1 तादश्नो महषिः कदाचिद गिहोजिणामग्रे पसङ्गादिदमुबाच । हेऽग्निहोत्रिणो भवदीयमिदमाचरणं देवेभ्यो वक्तास्मो वयं वक्ष्यामः । किं तदाचरणमिति तदुच्यते । एतदगनिहोजं परातनमंहिभिरुभयेशरदयत दिनद्वये हतमासीत्‌ । पृेदिनस्य रात्रावभ्नि- पहिश्य होमः परदिनस्य भातः सृयंमुदिष्य होम इत्येवं दिनद्रयानुष्ठानं पूवैः कृतम्‌ । तदृछङ्ष्येदानीमेतद गिरत मनुष्यैरन्येधुरन्यतरस्मिशेव दिवसे ्य- तेऽस्तमयादृध्वेमग्रये होमः पुनरपि सूर्योदयात्मागेव सूयांय होम इत्येवमेक- स्यामेव रात्रो होमदयमनुचितं क्रियत श्त्येतदाचरणं शाज्लविरुद्धं देवतानामग्र सपि्वामीति हद्धस्य मह्षंवाक्यम्‌ । ,

६९८ शरीमत्सायणाचायबिरवितभाष्यसमेतम्‌- [२ ५पञरविशाष्याये- अस्मिन्नेवार्ये कुमारीवाक्यमप्युदाहरति- ` एतदु हैवोवाच कुमारी गन्धर्वगृहीता वक्तास्मो ` वा हृदं पितृभ्यो यदेतदप्निहत्रमुभयदुरहू- यतान्येदयुवीव तदेतरं हूयत इति, रति । ऋषेः पुत्री काचिद्वाका तद्रृहस्वामिना गन्धर्वेण क्दाचिद्रृहीता सती भस" । गदेतदेव वाक्यमभिहोत्रिणामग्र उवाच । वक्तास्म शत्यादिकमेतदराक्यम्‌ । `

पितृभ्य शत्येतावानेव विशेषः । - ` ऋषेः कुमार्या बाक्यतात्प्यं दयति- एतहा अग्िहोरमन्यदुहुयते यदस्तमिते सायं - उहोयनुदिते प्रातरथेतदगनिहोत्रशभयेध्ुयते यद्स्तमिते साये जहीप्युदिते प्रातः, इति, शदानीतनो यदिहोतरं सूर्येऽस्तमिते सायं जुहोति पुनः सूर्यऽनुदित एवं(य) सति भातञंहोल्येतदेबापनिहोजहामद्यमन्युस्त्वेकस्मिभेव दिने दूयते रारिमध्य एव दिविषहोमनिष्यततेः । अथेतदरेपरीत्येन पुरातनानां शाक्ङ्गानां । यदपिहोभर स॒रयेऽस्तमितेऽध्वयुः सायं जुहोति परेधुः प्रातसदिते सूर्ये पथाञ्जु होतयेतदभनिहोभ्रमुभयेुदि नद्य एव दूयते । एवमिदार्नीतनानामेकदिनानुष्ठानरूपां निन्दां पुरातनानां दिनदयावुष्ठान- रूपां स्तुतिं च प्रदश्योदिते हमं पावःकारे विषत्ते- तस्मादुदिते होतव्यम्‌ › इति । प्रकारान्तरेणोदित्रहोमं भशंसति- चलुर्विरी ह वे संवसरेऽतुदितहोमी गरायत्रीरी- कमप्रोति दश्च उदितहीमी स यदा दो संव ससरावुदिते जुहोयथ हास्येको हृतो भवयथ यु उदिते जहति संवत्सरेणेव संवससरमाप्रोतिय एवं विहानुदिते जुहोति तस्मादुदिते होतव्यम्‌ › इि।

, य पुरुषोऽनभिङ इदानींतनोऽनुदितहोमी स॒ पुरुषश्तुषिदातिसंख्यापुरके संबत्सरे गायन्नीदेबताया रोकं भामति तावदिः ` संबत्सरे्गाय्यप्षरसंख्या- `

९ पञ्चमः सण्डः ] एेतरेयत्राह्मणम्‌ । ६५९

निष्पत्तेः । उदितहामी बु दादश्चसंख्यापुरक एव संवत्सरे त॑ गायत्रीरोकं प्ामोति तावतैवोक्तसंख्यानिष्पतते; । कथमेतदिति तदुच्यते । सोऽनुदितदोमी यदा द्रौ संवत्सरावनुदिते स्य परातजुंशोत्यथ तदानीं तस्यानुदितहोमिन एक एव संवत्सरो हतो भवति । अस्तमयावृर्ध्वं पुनरूद याद्वं च कालैक्येन होम दयनिष्पन्यभावात्‌ । भय तदैरक्षण्येन यः शाञ्ञाभिङ्ग उदयादूरध्वं परातजुंहोति तस्य काठद्रयानुष्ठानसिद्धेः संवत्सरद्रयमितरेणानुष्ठितं फरमेकेनैव संवत्सरे णास्य सिध्यति । वस्माद्रादश्चे संवत्सरे द्विगणसंख्यया गायत्रीरोकपा्निर एष्यते । संवत्सरेणेत्यादिकं वाक्यं विद्रत्मरंसार्थ॒पुनरप्यावर्तनीयम्‌ । यो ददराश्जुहोति स काशद्रयनुष्ठानात्संवत्सरमात्रेण संबत्सरद्रयफडं छमते ।

वस्ादुदिते सूर्ये सति पृश्रादेव होतव्यम्‌ । पुनरपि प्रकारान्तरेणोदितहोमं ्र्षंसति- एष हवा अहोरात्रयास्तेनसि जहीति योऽस्त- मिते सायं जरहीरयुदिते प्रातरथिना वै तेजसा रातरिस्तेजस्वत्यादिस्येन तेजसाऽहस्तेजस्वत्‌, शति।

य; सायंपात्होमौ कालभेदेन जुहोत्येष पुमानहोरात्रयोः संबन्धिनि विविषे तेजसि जुशोति । कथमेतदिति तदुच्यते । येयं राभिः सेयमधिनेव वेसा युक्ता सती तेजखिनी भवति । यदिदमहस्तदेतदादित्येन तेजसा तेज- खदवति । तस्मात्सायंभातःकारद्रये ज्ञहतस्तेजोदये शोमसिद्धिः ।

वेदनपूरवकमनृष्ठानं होमं परत॑सति-

अहोरा्रयोरहास्य तेजसि हृतं मवति थ॒शएवं विदानुदिते जहोतिः, शति, उपपादितम्ं निगमयति- तस्मादुदिते होतव्यम्‌ ॥ २९ ॥` इति।

इति श्रीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये बेदा्थभकाश्च रेतरेयब्राह्म णभाष्ये पश्चरविश्चाध्याये चतुथः खण्डः ॥ ४॥ (२९) [१८२]

दष्ान्तपुवंकमुदितहोमं पनः परकंसति- एते ह वै संवत्सरस्य चके यद्हीरात्रे ताभ्यामेव

६६० भ्ीमत्सायणाचा्यविरवितभाष्यसमेतम्‌-[२ ५पश्र्विंशाध्याये-

ततसंवत्सरमेति स योऽनुदिते उहोति यथेकतश्च- करेण यायात्ताहक्तद्थ य उदिते जुहोति यथोमयत- शक्रेण यान्धिप्रमध्वानं समश्रुवीत तादृक्तत्‌, इति । ये एवाहोरात्रे विधते एते एव॒ रथस्थानीयस्य संवत्सरस्य चक्रस्थानीये । एवं सति स पुरुषो रोकिकस्ताभ्यामेवाहोराज्रचक्राभ्यां संवत्सररथं भामति पएवमहोराज्योः संवत्सरपाध्तिसाधनत्वे स्थिते सति यः पुमानुदयात्मागेव प्रात- होति । तस्य शृ्टान्तोऽभिधीयते । यथा लोके रथस्यैकत एकस्मिन्नेव पार स्थितेन चक्रेण यायान्मां गच्छेतारृक्तदनुष्ठानं स्यात्‌ । एकं चक्रं यथा गम- नक्षमं न भवति तथेवानुदितहोम एककारमातर्वातत्वादित्यथंः । अयोक्तवैल- क्षण्येन यः पुमानुदिते जुहोति तस्य शृष्ान्तोऽभिधीयते । यथा पाश्वदये चक्र- युक्तेन रयेन क ४ क्षिपं शीघं मागे भामोति तादक्तत्कारुदरयानुष्ठा- नमविघ्रेन ४। उक्तायंदाढ्यौय गायामरदाहरति- तदेषाऽमि यज्ञगाथा गीयते, इति । तसस्मिन्कालदयहोमविषये काविदयङ्कमरतिपादिका गाथा सर्वैरभितो गीयते। सुभाषितत्वेन सर्वेगीयमाना गाथा । तां गायायुदाहरति- बृहद्रथंतराभ्यामिद्मेति युक्तं यद्रूतं भवि- पयचापि सर्वम्‌ । ताभ्यांमियाद््रीनाधाय धीरो दिकिवान्यभ्जुहूयान्रक्तमन्यदिति, शति । यद्भूतं जगदस्ति यथ मविष्यदिदं सवैमपि बृहद्रथंतराभ्यां सामध्यां युक्तं सदेति प्रवतेते । तस्माद्धीरो शद्धिमानप्रीनाधाय पथात्ताभ्यां ब्हदर्तराभ्यां ` ृषटस्तोतरनिष्पादकाभ्यामियात्सोमयागमलुतिष्ेत्‌ । भतिदिनं च दिषैव ुयेदे- वेतामन्यदभरिदोत्रं शयात्‌ । नक्तं रा्राबन्यदभिदेवताकमभरिहोतरं लुहुयाद्‌। इतिक्षब्दो गाथासमाप्त्यथेः ।

दिबाहोमं राजिं .च बृद्रथंतरसंषन्धेन प्रहंसक्षदितहोमं निगमयति- राथेतरी वै रात्यहर्बाईितमर्धिविं रथंतरमादियो

१क. ख. 00 ` ट. तिय)

९ पञ्चमः खण्डः ] एेतरेयत्राह्मणम्‌ । ६६१

बृहदेते ह वा एनं देवते ब्रध्नस्य विष्टपं स्वग रोकं गमयतो य एवं विदानुदिते दति तस्मादुदिते होतव्यम्‌, इति। सवस्य जगतो ब्ृद्रथंतराषीनत्वादहोरात्रयोरपि तत्संबन्धोऽस्ति । तत्र रात्री रथतरसामसंबन्धिनी, अहस्तु बृहत्सामसंबन्धि, तयोः कार्योरभिमा- निन्यौ ये उभे देवते अग्न्यादिलदूपे तयो रथंतरबरहहूपत्वं॑तत्सामाभिमानि- त्वादवगन्तग्यम्‌ । एवं सति यः पमाञ्क्नाख्रहस्यं विद्रान्सायमभिहोतरं हुत्वा पश्ात्मातरूदिते जृहोषि । एवगुदितहोमिनं ब्हद्रथंतराभिमानिन्यौ देवते बध स्याऽऽदिलयस्य विष्टपं स्थानं स्वं लोकं भापयतः । तस्मात्कारणात्मातर्दिते शेतन्यम्‌ । उदिवहोमं प्र्स्यानुदितहोमं निन्दितुं गाथामुदाहरति- तदेषाऽभि यन्नगाथा गीयते, इषि । तत्तस्िभनुदितदहोमनिन्दारूपेऽथं एषा वक्ष्यमाणा गाथा याहिकैः सवग यमाना भुभाषितरूपाऽभितः सर्वैतो गीयते बक्यते । तां गाथामुदाहरति-

यथा ह वाऽस्थूरिणेकेन यायादकृताऽन्यदु पयोजनाय । एवं यन्ति ते बहवो जनम पुरोद्थाञ्जुह्नति येऽिहोत्रमिति › शति । अस्थूरिनामाऽश्बो रथवाजी । यथा रोके कञिन्मन्दबुद्धिरूपयोजनाय रथे योजयितुमन्यदङ़त्वाऽश्वान्तरमसंपायकेनेवास्यूरिणा ऽश्वेन रथनियुक्तेन याया- न्मार्ग गच्छेदेवमेव ये शास्जरहस्यानभिहाः मू्योदयात्पुराऽगिहोत्रं जहति ते बहवो जनासः पुरुषा यन्ति गच्छन्ति । एकाश्वयुक्तो रथो यथा मागपारं नेतु मसमर्थ एवं रात्रिरूपमे(ए)कस्मिमेव कारे कृतमितर फलदं न मवतीत्य्ैः। इतिशब्दो गाथासमाप्यथः। उदितहोमोत्कषोथ॑मादित्यदेवतां पसति- तांवा एतां देवतां प्रयतीं सर्वमिद्मनपरेति यदिद चैतस्य हीदं देवताया अनुचरं सव

यदिदं किच सैषाऽनुचरवती देवता, इति।

६६२ श्रीमत्तायणाचायेविरचितभाष्वसमेतम्‌-- [२ ९पश्चर्विशाष्याये-

यारिकचिदिदं स्थावरजङ्गमरूपं जगदस्ति तदिदं सर्वं॑तामेतामादित्यदेवतां प्रयतीयुदयास्तमयो गच्छन्तीमनु पश्वात्मेति भवतेते । तथा च श्षाखान्तरे श्रयते--“योऽसो तपश्चदेति स सर्वेषां भूतानां भाणानादायोदेति। असो योऽ स्तमेति स सर्वेषां भरतानां भाणानादायास्तमेति' इति । सर्योदयमनु सर्वेषामि न्दियोदयादिवा सरवे चेषठन्ते । सृयास्तमयमनु सर्देषामिन्दरियास्तमयाद्राश्रौ सरवे निद्रां कुवैन्ति । अनेन भकारेण यर्किचिजलगदस्ति तत्सवमेतस्या आदित्ये बताया अनुचरं श्रत्यस्थानीयम्‌ । अतः सेषाऽऽदिलयदेवताऽनुचरषती बहुश ल्योपेता । वेदनं प्रशंसति- | विन्दते ह वा अनुचर्‌ भवत्य- स्यानुचरो थ एवं वेद्‌, इति। वेदिता स्वयं धनिको भूत्वा जीषितप्रदानेनानुचरं छमते। अतोऽस्य सवे- दाऽनुचरो भरल्वर्गो भवत्येव । , प्रकारान्तरेणाऽऽदित्यदेवतां परशंसति-

सवा एष एकातिधिः म

एष जुह्स्सु वसति, इति । एष आदित्यः स्वयमेकातिथिः । यथा लोके कशिदेदेशिको बन्धुरहि खयमेक एवातिपिभ्ेत्वा शेषु गच्छति एवं स एष आदित्यो जुहत्स्प्िेः

तरिषु प्रात; समागत्य तिष्ठति ।

अस्मिन््थे कांचिद्राथामृदाहरति- तद्यद्दो गाथा भवति, शति । यदिदमादिलयस्येकातियित्वं तत्तस्मिभये काचिद्राथा सैरगातुं बोग्या गीविर्विधते । .

तां गाथामुदाहरति- अनेनसमेनसा सोऽमिशस्तादेनस्वती वाऽ- पहरादेनः । एकातिथिमप सायं रुणद्धि बिसानि स्तेनो अप सो जहारेति, शृति।

पुरा कदाचित्सप्रषीणां संवादभसङ्गे कश्चित्पुरुषो . बिंसस्तेन्यलक्षणमपादं

4 पचमः खण्डः ] एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ६६३

राप्य तत्यरिहारार्थशृषीणामग्र शपथं चकार । तदीयज्षपथोक्तिरूपेयं गाया । बिसानि पद्ममृलानि तेषामपहती भत्यवायपरम्परां भामोतु । पापरहिते पुर्षे पापविषयथमपवादं कृतवतो यः भरत्यवायः पापिनः पुरुषस्य संबन्धी पापं छीकुषैतो यः प्रत्यवायः सायंकाटे रहे समागच्छत एवातियेरवेदेरिकस्यापरो- पने यः प्रत्यवायः सेयं प्रत्यवायपरम्परा बिसस्तेन्ये सति मम भूयादित्येवं पयः । अरारथस्तु । अप्रसिद्धो मादृशः परुषः स्तेनश्रोरो भूत्वा बिसान्य- पनहार चेत्स पुमाननेनसं पापरहितं पुरुषं शोत्रियमेनसाऽभिश्चस्तात्पापेना- मिश्च॑सनमपवादं यत्‌ । तथैष स बिसापहारी, एनस्वतः पापयुक्तस्य पु- षस यदेनः पापमस्ति तदपरेत्स्वी कुयात्‌ । तथा स षिसापषहारी सायंकाले रे समागतमेकातियिमपरुणद्धि मोजनमदस्वा निःसारयेत्‌। यद्रा । अप्निहो- आयं साय॑समागतमेकातिथि देवमपरणद्धि होमराहित्येन निराष्यात्‌ । {तिशरब्दो गाथासमाप्त्यथेः ।

अस्यां माथायामेकातिथिपरप सायं रुणद्धीत्यस्य भागस्य भ्रङृतोपयुक्तत्षा- पस्य तात्पर्यं दश्चेयति- .

एष ह वै स एकातिथिः स एष जुह्वत्सु वस- स्येतां वाव स॒ देवतामपरुणद्वि योऽरमभ्निहो- त्राय सत्ना्िहात्रं जुहाति तमेषा देवताऽपर- दापर्णद्धयस्माच खकादयुत्माचभाभ्वा ¦ योऽरूमग्िहोत्राय सन्नाहं जुहोति, शति । एष दृश्यमान आदित्य एव गाथायायुक्त एकातिधिः । स एष देवः भातःकाङे समाग जुहत्स्वगिहोत्रिषु तिष्ठति । एवं सति यः पुमानग्निहत्रा- याट समथः सन्नकिहोजं न जुहोति स पुमानेतामभ्निोत्रहोमार्थपागतां देवता- पपरुणद्धि निराकरोति । एषा च देवता तेनापरुद्धा सती तं नास्तिकं भ्रलो- दस्वगेडोकाभ्यापुभाभ्यामपरुणद्धि निःसारयति । योऽलमिलयादेः पुनरक्ति- इपसंहाराथा । यो न जुहोति तस्यायं देवताद्रोहः ।

विपक्षे बाधकमुक्त्वा स्वपन्तं दशैयति- तस्मादयोऽर्मभ्चिहीत्राय स्याञ्जुहूयात्‌ » इति । अग्निहोत्रायारमाहिताभ्ितवेन समर्थो भवेत्सोऽबद्यं जुहुयात्‌ ।

६६४ भ्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्‌ू-[२ ५पशचविंशाध्याये- अभरिहोजस्याऽऽवश्यकत्वे श्ान्तरूपविवक्षायां स्मत शाखार्थं दशेयति-

तस्मादाहूरनं सायमतिधिरपरभ्य इति, इति। यस्मादेवस्य मनुष्यस्य चातिथेरपरोधे -भतयवायोऽस्ति तस्माच्छाञ्लद्वा एव- माहुः सायकारे समागतोऽतिथिनौपरुध्यो न निराकरणीय इति। अतो लङि. कातियिवदेवतातिथये होतव्यमिलय्थंः ।

अभिहोत्रस्याऽऽवहयककतेव्यतामुक्त्वा पुनरपि पभ्रकारान्तरेणोदितहोषं परघसति-

| ४ वै तद्िदान्गरी जानश्रुतेय उदितिही-

कादृशाक्षं मानृतन्तव्युवाच प्रजायामेनं

विज्नातास्मो यदि विद्यान्वा जुहोत्यविदान्वेति

तस्यो हेकादृशाक्षेरारमिव प्रजा बभूव॒ रा्रमिव

इ वा अस्य प्रा भवति य शवं विद्यानुदिते

जुहोति तस्मादुदिति होतम्यम्‌ ॥ ३० ॥ इति । जनश्रुताख्यस्य कस्यचिन्महर्षः पत्रो जानश्रतेयः । स च राजयपुरोहितत्वा- नित्यं नगरे वसतीति नगरी । स महषिस्तदेतददितमाहात्म्यं विद्राब्रा- जपुत्रं कंविहुदितदहोमिनय॒दिश्य स्वमनस्येवमुवाच । कीटशमुदितहोमिनपे-' कादश्चाक्षमेकादश्चाक्षनामकस्य राह्नः पुत्रं मानुतन्तव्यं पनुतन्तुनाभकस्य राह; पतरम्‌ । तसुदिश्य मनसि कियुवाचेति तदभिधीयते । अयमेकादश्नाप्षो राज पुत्रो यदि विद्राञ्जुहोति यदि वा क्षाञ्ञा्थमविद्रानिति मम संश्षयो जायते। तया ' सति भ्रजायामेतदीयपुत्रपौजादिसंतती पयांरोच्येतमेकादश्नाक्षं॒विङ्काताक्मो विरेषेण ्वास्यामः । यदि प्रजा वेते तदानीमयै विद्रानन्यथा त्वविद्रानिति निशि यदा तदीयां प्रजामप्यत्तदानीं तस्यापि राजपुबस्य भजा पुत्रपोत्रा-' दिरूपा राट्मिव बशर । यथा राष्ट बहुजनाकी्णं॒तद्रदतिसणृद्धा पनाऽऽ सीत्‌ । एकादक्षाक्षस्यापत्यमेकादश्षाक्षिरिकारान्तः श्षब्दस्तस्य षष्ठीयमेकादशाः ्षेरिति । यः पुमानेवं विद्रान्भातरूदिते जहति अस्य रा्मिव बहटा भरना भवति । तस्मादुदिते होतव्यमिति । | इति श्रीमत्सायणाचायेविरचिते माधवीये बेदाथेभका् पेतरेयतब्राह्मण-

भाष्ये पश्चविश्ञाध्याये पञ्चमः खण्डः ॥ ५॥ (३०) [ १८३]

[1

९ ष्ठः चण्डः] एेतरेयब्राह्मणम्‌। ` ६६५ भकारान्तरेणानुदितहोमनिन्दायुदितहोमपरशसां चाऽऽद- उदञ्च खलु वा आदित्य आहवनीयेन रश्मी- न्संद्धाति सर योऽनुदिते जुहोति यथा ङमा- राय वा वत्साय वाऽजाताय स्तनं प्रतिदध्या- ताटक्तद्थ य उदिते जहाति यथा कुमाराय वा वत्साय वा जाताय स्तनं प्रतिदध्यात्ताटक्तत्तमस्मे प्रतिधीयमानमुभयोखकयोरनाद्यमनु प्रतिधी यतेऽस्माचच खोकाद्मुष्माचोभाभ्याम्‌ › . इति। आदित्यः स्वयमद्मेत्र इव्याथीं सन्नाहवनीयेन सह स्वकीयाव्रश्मीन्ंद धाति संयोजयति । एवं सति यः पुमान्पूर्योदयात्पुर्वं जह्टोति स भढ इति सेषः तत्र दृष्टान्तः । यथा लोके . कस्मैविदजातायानुत्पन्नाय स्तनं भतिदध्यात्पातुं समैये्ता्गेव तद्रष्टव्यम्‌ । अथ तद्रैलक्षण्येन यः पुमानुदयादूर्ध्व . ज्होति स विवेकी । तत्रायं दृष्टान्तः । उत्प्नाय स्तनप्रदानं यादशं भवति ताश्टगेव तदिति । एवं सति अस्मै सूर्याय अतिधीयमानं हविः समरपयेत्त(यन्तं) तमप्नि शोभिणमनु लोकद्रयेऽप्यनाच्ं संपदे ।. ोकयोरित्यस्यैव व्यारूयानमस्मादे त्यादि सप्तम्यर्थे पञ्चमी । अस्मिममुष्मिशथोभयोलोकयोरित्यथेः । पुनरप्यन्येन दष्टान्तेनादुदितहोमनिन्दायुदितहोमपरक्षंसां च दशैयति- स॒ योऽनुदिति जुहोति यथा पुर्षाय.वाः हस्तिने वाप्रयते हस्त आदध्यात्तारक्तद्थ य उदिते जहीति यथा पुरुषाय वा दस्तिने वा प्रयते हस्त आद्ध्यात्ताहक्तत्तमेष एतेनेव हस्ते नोध्वै हूत्वा स्वगे खोक आदधाति य एवं विहा- नुदते ज्होति तस्मादुदिते होतव्यम्‌» इति। . योऽनुदितहोमी स परदः । यथा रोके पुरुषस्य हस्तिनो वा प्रासार्थमपरय- तऽप्रसासिवहस्ते भ्रासं प्रकषिपे्ताहगेव तत्‌ । उदितष्ोमस्तु भसारितदस्तं प्रास प्रहेपसमानः। यः पुमान्विदित्वोदितहोमी स्यात्तं॑पूमांसमेष आदित्य एते नैव हविःस्वीकारार्थं भसारितेन हस्तेनोर््वं हृत्वा नीत्वा स्वगे रोके स्थाप यति । तस्मादुदयादुध्वं होतव्यम्‌ ।

६६६ श्रीमत्सायणाचायषिरचितमाष्यसमेतम्रू- [२ ५पश्चविशाध्याये~ भकारान्तरेणोदितहामं भरशंसति-

उचन्चु खड वा आद्यः सर्गाणि भूतानि प्रणयति तस्मादेनं प्राण इत्याचक्षते प्राणे हास्य संप्रति हृतं भवति य एवं विदानु- दिति जहीति तस्मादुदिते होतम्यम्‌ , इति । आदित्यः स्वयमद्श्नेव सर्व॑भाणिनः प्रणयति चेष्टयति तस्मात्रणयतीति ब्युत्यस्याऽऽदिलयस्य प्राण इति नाम । एवं सत्युदिवहोमी योऽस्ति तस्य भआाणरूप आदिलये संमति सम्यग्रव्यं हतं भवति । तस्मादुदयादुर््वं होतव्यम्‌ । पुनरपि युक्त्यन्तरेणोदितहोमं परश्चंसति-

एष ह वे सत्यं बद्न्सत्ये होति. योऽस्तमिते

सायं जुहोस्युदिते प्रातर्वः स्वरोरेमभन्वयो-

तिर्योतिरभिरिति सायं जुहोति भूर्भुवः स्वर

सूया ज्योतिज्योतिः सूर्यं इति प्रातः सत्यं

हास्य वदतः सत्ये हतं भवति य एवं विदा-

नुदिते जुहाति तस्मादुदिति होतव्यम्‌ , इति । . सायंकालीनमभिहो्मस्तमयादुध्वं भातःकालीनं च सूर्योदयावुध्व जुहोति एष पुमान्वाचा सत्यं यथाथंवादिनमेव मत्र श्रवन्सत्ये परमार्थे देवे जुहोति । कथमिति तदुच्यते। भूर्भुवः खरित्यादिकः साय॑कालीनो मन्रः। तस्यायमर्थः। भूरादयस्ञयो रोका मदीयं होममोमद्गी कुवेन्तु । योऽभ्रर्देवः स॒ एव अ्योति- दौपादिरूपः भरकाशो यच्च ज्योतिर्दीपादिरूपः प्रकाशः स ॒एवाभिदेवस्तस्मै देवाय स्वाहुतमिदमस्त्विति । एवं भरातःकालीनमन्रेऽपि द्रष्टव्यम्‌ । भूरादयो लोका मदीयं होमं स्वी छुवेन्तु । सूर्यो देवः स एव ज्योतिदिवसगतं भभास्पं ॐ ४०५५ ज्योति; स एव सूर्यो देवस्तस्मे स्वाहुतमिदमस्तु । तन्न यो विद्रानेवं जुहोति तस्य सायंकालीनं ज्योतिरमिः प्रातःकाखीनं ज्योतिः सूयं इत्येवं सत्यं परमार्थं वदतः पुरुषस्य सये परमाथरूपेऽप्नी सूर्ये च हुतं भवति। तस्मारातरुदयादृ्वं होतव्यम्‌ ।

१ ख. ट, नेव जु" ।

७ पमः खण्डः ] एेतरेयत्राह्मणम्‌ । ६६७ उदिवशमे प्र्षस्यानुदितहोमं निन्दितुं गायामुदाहरति-

तदेषाऽमि यज्ञगाथा गीयते, इति । तां गाथामाह-

प्रातः प्रातरनृतं ते वदन्ति परोदयाज्जुहति येऽ- भिहोतम्‌ । दिवाकीयंमदिवा कीर्तयन्तः सूर्यो ज्योतिनं तदा भ्योतिरेषामिति ॥ ३१ ॥ शति । येऽभिहोत्रिण उदयात्पूव॑मभिहोजं जति ते पुरुषा दिवाकीत्यमहनि कीरव- नीयं सूयंमदिवा रात्रौ कीतेयन्तः भ्रातः भ्रातः प्रतिदिनं भातःकाङेऽकतमस्लय वदन्ति । कथमसत्यत्वमिति तदुच्यते । यूर्यो अ्योतिरिति हि भन्रपाठः। तदानीमदयात्पुरा ` तेषामग्नि्ोजरिणां सूययरूपं॑स्योतिनास्ति वस्मादसलय- वादिनः । इतिशब्दो गाथासमाप्त्यथेः । इति श्रीमत्सायणाचायेविरचिते माधवीये बेदा्थपकाश्च रेतरेयत्राञ्च- णभाष्ये पश्चर्विन्नाध्याये षष्ठः खण्डः ॥ ६ ॥ (३१) [१८५]

अयागिहोत्रमन्रपरसङ्गाद बुद्धिस्थस्य सवेपायश्चित्तसंपादकस्य व्याटूतित्रयस्य

वकुमुपक्रमते

प्रजापतिरकामयत प्रजायेय भ्रयान्स्यामितिस तपोऽतप्यत सर तपस्तप्तेमा्टीकानरजत एथि- वीमन्तरिक्षं दिं ताहछीकानसभ्यतपत्तेभ्योऽभि- तप्रभ्यश्रीणि अ्योर्तीष्यजायन्ताग्भिय एथिव्या अजायत वायुरन्तरिक्षादादियो दिवस्तानि ज्योतीं- ष्यभ्यतपत्तेभ्योऽभितपरेस्यञ्चयो वेदा अजायन्त ऋग्वेद एवागेरजायत यजुर्वेदी वायोः साम- वेद्‌ आदियात्तान्वेदानभ्यतपत्तेभ्योऽभितपेभ्य- श्रीणि श्चुकराण्यजायन्त भ्र्यिव ऋग्वेदादजायत मुव इति यद्वदात्स्वरिति सरामवेदादर › इति।

६६८ श्रीमत्सायणाचायविरवितभाष्यसमेतम्‌-[२५पशच्विशाध्यये-

पुरा भरजापतिरेको श्रत्वा प्रजोत्पादनेन बहुविधः स्यामिति कापयित्वा तत्सिद्ध्यर्थं तपः पयौरोचनमकरोत्‌ । शद वस्त्वीदशषमिति पर्यालोचनङ्पं तपः कृत्वा पयोरोचितरकारेणोत्पद्यतामिति संकर्प्य तेन संकल्येन शोकव्र- यमखजत । तछकान्पुनरप्यभितः पयारोचितवान्किमेषु लोकेषु सारभूतं संपादनीयमिति पयालोचनम्‌ । तथा पर्यारोचितेभ्यो लोकेभ्यः भजापतिः संकटपानुसारेणाभरिवाय्वादित्यङूपाणि ज्योतींष्यजायन्त । तत्रापि सारं पयी- रखोच्य त्रिभ्यो शज्योतिर्भ्यो बेदत्रयमुत्पादितवान्‌ । तेभ्यश्च वेदेभ्यो व्याहू- तित्रयरूपाणि शुक्राणि अ्योतींषि पापाख्यतमोनिवारणसमर्थान्यजायन्त । एवं व्याहतित्रयस्योत्पत्निमुक्त्वा प्रणवस्योत्पत्तिमाह- तानि शुक्राण्यभ्यतपत्तेभ्योऽभितपेभ्यस्चयो वणी जजायन्ताकार्‌ उकारो मकार इति तानेकधास्‌- मभरत्तेतदोमिति तस्मादोमोमिति प्रणोर्योमिति वे स्वर्गो खोक जोमित्यसो योऽसो तपति › इति । तानि शुक्राणि उ्याहूतिन्नयरूपाणि जयोतींषि सारोत्यादनाय पर्याशेचि- तवान्‌ । तेभ्यः प्यांखोचितेभ्यः भरजापतिसंकर्पाद्रणेज्रयमजायत । तञ्च य- ` मेकधा संयोजितवान्‌ । तदेतदेकी भूतं वणेत्रयमोमित्येवं संपन्नम्‌ । तस्मात्स- वैसारत्वाद्धोता यः(यं) भयोगमध्य ओमिति प्रणवं करोति । सर्वैपयोगसंग्र- हाथां वीप्सा । सोऽयमोकारः स्वगेपार्निरेतुत्वाचदात्मकः । तथा योऽसावा- दिल्यस्तपत्यसावप्योंकारस्वरूपः । आदिलयपरापतेरप्यांकारसा धनत्वात्‌ । ओका- रस्य सर्वफरहेतुत्वं कटा आमनन्ति--एतद्धयेवारं हात्वा सो यदिच्छति तस्य तत्‌ इति। | | अथ प्रायधित्तं विधातुयुपयुक्तमुपाख्यानमाह- स प्रजापतिर्यन्नमतनुत तमाहरत्तेनायजत स ऋचैव -होजमकरोचड्षाऽऽध्वयंवं साभ्नोदरीथं यदेतन्नय्ये विद्यायै शुक्रं तेन ब्रह्मतवमकरो व्‌, इति, पुरा परजापतिः स्वेच्छया यज्नमतनुत विस्तारितवान्‌ । केन प्रकारेणेति सोऽभिधीयते । तं यज्कसाषनसमूहमाहूत्य तेन साधनेन यागं तवान्‌ । बेदत्र- यगतेरमन्रै; कमेण हौत्राध्वर्यवद्धा्राणि निष्पाय ततस्लय्ये विद्याये वेदत्रयङ-

# भत्र पुस्तकेषु प्लतिवैतेते सांऽयुक्ता ।

७ सप्तमः खण्डः ] एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ६६९

पायां विद्यायां यदेतच्छुक्रं सारं व्याहूतित्रयादिरूपं तेन सारेण ब्रह्मत्वं हृतवान्‌ । अथ ब्रह्मयह्नषदेवतायङ्गं दकेयति- स प्रजापतिरयं देवेभ्यः संपरायच्छत्ते देवा युज्ञमतःवृत तमाहशर्न्त तनावनजनत्‌ त तैश्च हीनमदधवन्यजुषाऽऽध्वरयवं साभ्नोद्रीथ्‌ं यदेवेत- ्रय्ये विधाय शुक्रं तेन ब्रह्मत्मञ्र्वन्‌, शति । ूषवाक्यवश्चाख्येयम्‌ । अय भश्नोत्तराभ्यां मायधित्तं विधत्ते- | ते देवा अह्वन््रजापतिं यदि नौ यन्न ऋक आतिः स्यादि यजुष्टो यदि सामतो यद्वि न्नाता सवव्यापद्वा का प्रायक्रित्तिरिति स प्रजापतिरत्रवीदेवान्यदि वो यन्न क्त आतिं- भेवति भररिति गाहपये जहवाथ यदि यबुष्टो ` मुव इत्याभ्रप्रीयेऽन्वाहायेपचने वा_ हवियं- जेषु यदि सामतः स्वरित्याहवनीयं य्- विज्ञाता सवव्यापहा मूभेवः स्वरिति सवां अनुदरत्याऽऽहवनीय शव जुहवाथेति › इति। ते देवाः भरजापति प्रलेवमपृच्छमोऽस्मदीये यद्ग यदि कदाचिश्क्त ऋङ्म- ब्रादातिनाश्ो भवेत्‌ । तथा यज्ञभत्रात्साममव्रद्रा कदाचिदातिः स्यात्‌ । एताः सबा आतेयोऽस्माभि्विन्नाता यदि कदाविदविह्ञाता काविदातिभे- षेत्‌। यदि वा स्वैथा ददेदजयमन्रनिमित्ताऽस्माभिविज्गाताऽस्माभिरब्नाता घ सवोऽप्यातिभवेत्‌ । श्दानीं भायशित्तिर्वक्तव्येति देवपश्नः । ऋङ्मन्तरवै- करये गार्हपत्ये भररिति होमः । यजुमन्रवैकल्ये सत्याप्नीप्रीये पिणिये भुव इति होमः। सोऽयं सोमयागे द्रष्टव्यः । हवि्यांग आग्रीधीयाभावात्‌ । अरन्यापेयमभ्निहोत्नं दश्षपएूणमासावग्रयणं चातुमास्यानि दाक्षायणयज्नः

१ ख. गवव" ।

६७० भ्ीमत्सायणाचायैविरवितभाष्यसमेतम्‌- [२ ९पशचविंशाध्याये-

कोण्डपायिनामयनं सौत्रामणी वा सप्तमी त॒ एते हवि्थहास्तेष्वाश्रीधीयामा-

धादन्वाहायपचने दक्षिणाभरौ जहवाथ हे देवा ययं जहत । सामभ्रेषे स्वरि-

त्याहवनीये हमः । यथविद्ञातो ब्रेषो यदि वा वेदत्रयभ्रेषसमुखयस्तग्रोभय-

्रापि श्रथुवः स्वरितयेतास्तिस्रो व्याहृतीः सर्वा अनुदुत्योशार्या ऽऽहवनीय

एव्‌ जुहुत ।

॥ अनेना्थवादेन भायथिलविधिमुक्लीय व्याहतिमश्चसापूर्वकं॑तं विषिगुप- हराते-

एतानि ह वै वेदानामन्तःश्ेषणानि यदेता व्याहतयस्तवथाऽऽत्मनाऽऽत्मानं संदभ्याघयथा पर्वणा पवं यथा ष्मणा चर्मण्यं वाऽन्यदा विषिष्टं संश्ेषयेदेवमेवेताभिर्यज्ञस्य विषिष्टं संदधाति सेषा सर्वप्रायथित्तिर्यदेता व्याहूतयस्त-

स्मादेषैव यत्ने प्रायधित्तिः कतंन्या ॥३२॥ सृति ।

या एता व्याहृतयः सन्ति एतानि ह वै त्रीण्येव व्याहतिरूपाणि वेदानां संबन्धीन्यन्तःछप्रणान्यन्तबेन्धनसाधनानि । तजर दृष्टान्तो ऽभिधीयते । यथा लोक आत्मनाऽऽत्मानं संदध्यात्‌ । आत्मन्चब्दः स्वरूपमात्रवाचित्वात्सवेदरन्य- परः । एकेन द्रव्येण द्रव्यान्तरं संपीयते । एतच्छन्दोगेविस्यष्टमाज्नातम्‌ । तथथा खवणेन सुवणं संदध्यात्‌ । सुवर्णेन रजतम्‌ । रजतेन अपु । त्रपुणा सीसम्‌ । सीसेन रोहम्‌ । ोहेन दार । दारुणा चर्मेति । क्षारादिना सुबणी- दीनां संधानं सुवणेकारादिषु भ्रसिद्धम्‌ । तदेतदभिमेलयाऽऽत्मनाऽऽत्मानं संदध्यादित्युक्तम्‌। यथा च दस्तपादादिष्येकेन पवेणा पवान्तरं सं्िष्टं यथाच शछेष्मणा धात्वन्तरं संश्िष्ठं चमेणा च चमेण्यं पादज्ाणादिकमन्यद्वा श्चकट- दिषु िचिद्रिश्विष्टपङ्गं चमेमय्या रज्ज्वा संश्धेषयेत्‌ । अनेनैव प्रकारेणेताभिः व्यौहतिभिर्यह्नस्य विश्िष्मङगं संशछिषटं भवति या एता व्याहतयः सेषा सर्वस्य ` बैकरयस्य भायशित्तिः। तस्माद्हे वैकस्यपरिहाराथमेषेव पायभिसिः कतेव्या॥

इति श्रीमत्सायणाचायेविरचिते माधवीये वेदा्थंपरकान्ञ रेतरेयत्राह्मण- भाष्ये पशचविश्लाध्याये सप्तमः खण्डः ॥ ७॥ (३२) [ १८५ ] व्याहृतिहोमपरसङ्गेन ब्रह्मा बुद्धिस्थस्वस्य तत्कतत्वात्‌ । तथा चाऽऽश्वला- यन आह-ज्होति जपतीति भ्रायशित्ते ब्रह्माणमिति।

` ८ अमः सण्ड ] रेतरेयब्राह्मणम्‌ ॥ ` १७१ अतः प्रश्रोसराभ्यां ब्रह्मत्वं निर्णेतुपुपक्रमते-

तदाहूर्महावदाः, यद्चेव होत्रं क्रियते यजुषाऽऽध्व- यवं साभ्रोद्रीथं व्यारब्धा जयी विद्या भवयथ केन ब्रह्मत्वं क्रियत इति अय्या विद्ययेति ब्रूयात ; शि ।

तत्तत्र भरायित्तपसङ्गे महावदा ब्रह्मवादिन आहुशोदयन्ति । महान्तं भोदं वेदं बदन्तीति महावदाः । इतिस्तेषां प्र्॑साथां । यथस्मात्कारणादग्यजुः सामेति हौत्राध्वयैवोद्रात्राणां करणान्रयी बेदभ्रयसूपा विधा व्यारब्धा विविच्य हत्रादिभिः स्वीकृता भवति । अथववेद नात्र मिश्रयितुं श्षक्यते । आहव- नीयादिकर्तैव्यस्य तत्राभावात्‌ । अथ तस्मात्कारणात्केन साधनेन ब्रह्मत्वं क्रियत इति चोधम्‌ । तस्य भ्रय्या बेदजयरूपया विद्यया ब्रह्मत्वं कतैब्यमि- तयुत्तरं भरतिब्रूयाद्‌ । अत एव संपदायविद्‌ आहुः-

‹‹अथवैकेजनवान्ब्रह्मा वेदेष्वन्येषु भागवान्‌ । तस्माहद्याणं ब्रद्धिष्टमिति श्ारण्यके श्चतम्‌ '" इति ॥

बरह्मणो मनसा वैकस्यराहिलयानुसंधानं विधत्ते-

अयं वै यन्नो योऽयं पवते तस्य वाक्च

मनश्च वेन्यो वाचा च हि मनसा च य्न वतत

इयं वे वागृदी मनस्तदाचा अय्या विचयं पक्षं संस्ञवेन्ति मनसेव ब्रह्मा संस्करोतिः शवे, ` सोऽयं वायु पवतेऽन्तरिक्षे संचरति अयमेव यङ्घस्वरूपो वायुसदशषो यङ़्ः। यथा वायोः संघारमागांस्तथा तस्य यदङ्गस्य वाक्च मनश्च बतंन्यौ प्रहत्ति पाग । यस्माद्राचा मन्ररूपया मनसा च प्रयोगानुसंधात्रा यन्नो वतते तस्मा दुभौ मार्गो । तत्र बागियं वै भूमिस्वरूपैव मनस्त्वदः स्वगरूपम्‌ । तत्तथा सति वाश्रूपया प्रयया विद्यया होत्रादयो रथस्थानीयस्य यङ्गस्येकं पक्षं भागं संस्क्‌ सम्यक्संपादयन्ति । ब्रह्मा मनसेव संस्करोति सम्यक्संपादयति । अन्यं भागमिति शेषः । होजादिभिवोचाऽनुष्ठीयमानेष्वङ्गेषु वैकद्यराहित्यं बद्याऽनुसंदध्यादित्यथः । छन्दोगाश्रैतमथमामनन्ति- “एष एव यङ्गस्तस्य परनश्च वाक्च वतेनी तयोरन्यतरां मनसा संस्करोति ब्रह्मा वाचा होताऽध्व

युरदराताऽन्यतराम्‌” इति ।

६७२ . श्रीमत्सायणाचार्यविरवितभाष्यसमेतम्‌- [२५ पशचविशाष्याये- अथ ब्रह्मणो मोनं विधतुं बारव्यवहारे बाधां दक्षेयति-

ते हैके बरह्माण उपाकृते प्रातरनुवाके स्तोम-

भागाञ्जपिता भाषमाणा उपासत्‌ तद॑तदु-

वाच ब्राह्मण उपाङृते प्रातरनुवाके ब्रह्माणं -

भाषमाणं दृषाऽधमस्य यज्स्यान्तरगुरिति

तद्यथेकपारपरुषो यतरेकतश्चक्रो वा रथो वते-

मानो शरेषं न्येयेवमेव स यन्नो भष न्येति

यन्नस्य सेषमनु यजमानो घेषं न्येति, इति।

केषुविद्यह्नमयोगेषु वर्तमानास्ते बेदध्रयाभिहत्वेन भरसिद्धा एके ब्रह्माणः

केचिद्रह्मसंज्ञका ऋत्विजो होत्रा पठितव्ये भरातरनुवाकेऽध्वयुणोपाढृतेऽनु- ज्ञाते सति तत ऊर्ध्वं रहिमरसि क्षयाय स्ेलयादीन्स्तोममागसंहकान्मन्राञ्पित्वा मीनमदढृत्वा भाषमाणा वारव्यवहारं वन्त उपासते समीपे तिष्ठन्ति । तदानीं क्िच्छाज्ञाभिह्नो ब्राह्मण आगतस्य कर्सिमधिधज्ञे भातरुवाकोपाकरणादूर््वं भाषमाणं वारव्यवहारं कुवैन्तं ब्रह्माणं दष्टा वाक्यमेतदुवाच--अस्य यद्गस्या- धैमन्तरगुरिति । ऋत्विग्यजमाना एकं यज्कभागमन्तरितं कृतवन्त इति । वथा सति यथा लोके कश्िदेकपात्पुरुषो द्वितीयं पादं संकुचितं कृत्वा भसारितेनै- केनैव पादेन यन्मार्मे गच्छन्धरेषं भ्रमौ पातं न्येति नितरामेति यथा वा कचि ` द्रथ एकचक्रो मौ प्रवतेमानो भ्रेषं भरामोति एवमेव मोनरहितेन ब्रह्मणा युक्तः स यज्ञो भ्रेषं न्येति । तं च यज्ञभेषमनु पश्वाद्यजमानो भ्रेषं न्येति । |

इत्थं वाग्व्यवहारे बाधमुक्त्वा मोन विधत्ते-

तस्माद्रह्योपाकृते प्रातरनुवाके वाचंयमः स्यादोपांश्वन्तयांमयोहोमादुपाकृतेषु पवमाने- ष्वोदट्चोऽथ यानि स्तोत्राणि स्चघ्वाण्या तेषां वषट्‌कारादाचंयम एव ॒स्यात्तदयोभयतः- पाटपुरुषो यच्लमयतश्चक्रो वा रथो वतमान न ˆ रिष्यियेवमेव स यन्नो न शिष्यति यज्ञस्यारििः मनु यजमानो न रिष्यति ॥ ३२ ॥ श्ति।

` ९ नवमः सण्टः ] देतरेयत्राह्मणम्‌ । ६७३ ।

यस्माद्धाषणे बाधोऽस्ति तस्माह्रह्मा परातरनुवाकोपाकरणादूध्वं वाचंयमो मौनी स्यात्‌ । कियन्तं कालमिति तदुच्यते । उपांशन्तयौमयेोग्रेहयोरा होमा- दोपसमाश्निपरयन्तं तथा पवमानस्तोत्रेषु भिष्वप्यध्वयुणोपाकृतेष्वनुह्ञातेषु सत्सु ओव उत्तम(मा)समापिकाटीना येयगरगस्ति तत्समा्िपयन्तम्‌ । वाचंयमः. स्यादित्यनुवतेते । अथानन्तरं यान्यन्यान्याञ्यादिस्तोत्राणि शक्ञसहितानि ` सन्ति तेषामा बषट्काराद्रौषठितिमन्रो्चारणपयन्तं तत्तत्स्तोज्पारम्भादूर््वं तदा तदा बाच॑यम एव स्यात्‌ । तथा . सति रोके यथोभयतःपात्पादद्रयोपेतः परुषो यन्मार्गे गच्छन्न रिष्यति न विनश्यति तथा चोभयतश्वक्रथक्रदयोपेतो प्राग भरवतेमानो न विनश्यति एवमेव मोनिना ब्रह्मणा युक्तः स यद्गो न विन- श्यति। यद्कस्यारिष्ट विनाश्ाभावमनु यजमानोऽपि न रिष्यति न विनश्यति॥

इति श्रीमाधवीये वेदाथभकाश पेतरेयव्राह्मणमाष्ये पञर्विशा- ध्यायेऽ्टमः खण्डः ॥ ८ ॥ ( ३३ ) [ १८६ }

अथ ब्रह्मणः कांधित्कतेव्यविरेषान्विधातुं चोधमुद्ाबयति-

तदाहूर्यदहान्मेऽग्रहीत्यावारीन्म जाहूतीर्मेऽही- धीदित्यध्वयषे दक्षिणा नीयन्त उदगासीन्म इरय॒द्रातरेऽन्ववोचन्मेऽशंसीन्मेऽयाक्षीन्म इति होत्रे फिंसिदेव चङ्कषे ब्रह्मणे दक्षिणा नीय- न्तेऽकृत्वाऽऽहोखिदेव हरता इतिः इति। `

त्स्मन््रह्मणि चोद्यमाहुः । र चोधयमिति तदुच्यते । यजमानेनाध्वर्थवे यदा दक्षिणा नीयन्ते प्रदीयन्ते तदानीं यजमानस्यायमभिप्रायः-असावध्वर्े मदयं प्रहानैन्द्रवायवादीनग्रहीत्‌। वथा मे मदर्थं भाचारीत्‌, ग्रह्मचारं ङत- षान्‌ । तथा मे मदयमाहुतीरहषीत्‌, हतवानिति । यदोद्वात्रे दक्षिणा नीयन्ते तदानीमयमभिमायः--असाबुद्राता मे मदर्थपुदगासीत्‌ , ओदरात्ं कृतवा- निति। यदा हेज दक्षिणा नीयन्ते तदानीमयमभिपरायः--भयं होता मे मद- वमन्ववोचतपुरोजुवाक्यादीनामनुवचनं .छृतवार्‌ । तथा मे मदर्थमशंसीत्‌ ,

शंसनं एतवान्‌ । तथा मे मदथ॑मयाक्षीत्‌, याज्यां पठितवानिति । एवं तेन तेन ते कार्य स्मत्वा यस्मादक्षिणां ददाति तस्माद्रह्मणेऽपि तत्कृतं कार्य स्त्वा दक्तिणा दातय्या । तथा सति रिस्विदेव किंनाम कायं चृ(कःषे

६७४ भ्ीमत्सायणाचायंबिरभितभाष्यसमेतम्‌-[ २ ५पञ्िदाष्वाये-

कतवते ब्रह्मणे यजमानेन दक्षिणा नीयन्त आशोस्विदङृतवैव । अथवा किमपि कायेभटढृत्वा हरता एव ब्रह्मा दतिणां हरेत । एतशायुक्तमिति बोधम्‌ । तस्योत्तरमाह- यन्नस्य हेव भिषग्यद्ह्मा यज्ना- येव तद्रेषजं कृतवा हरति, शति। यो ब्रह्माऽस्ि एष यद्गस्य भिषकिकित्सकः । तत्तस्मात्कारणाथङ्गायैष भेषजं कृत्वा अह्गस्याङ्कवेकरयशेगं श्रमयित्वा दक्षिणां हरति । तस्मादोत्रारै बदुपकारित्वादयं दक्षिणाया थोग्य एव । पक्तान्तरङ्पेण ब्रह्मणो दक्षिणाधिक्यं दशैयति- अथो यद्रूयिष्ठेनेव ब्रह्मणा छन्दसां रसेनाऽ५ विज्यं करोति यद्रह्या तस्माद्रह्माऽ्भाग्ब वा ९ष इतरेषामृलिजामग्र आस यदरह्माऽधमेव ब्रह्मण जआमाधमितरेषामृषिजाम्‌ , इति अपि यो ब्रह्माऽस्ति भूयिषटेनैवातिबहुलेनेव च्छन्दसां रसेम बेदसारभृतेभ स्याहूतिपरणवरूपेण ब्रह्मणा मत्रेणेव यचस्मात्कारणादारिविभ्यं करोति तसा- त्कारणादुपकारबाहुर्यादयं ब्रह्मेतिविशिष्टेन नाज्ना व्यवहियत इति केषः। रिच यो ब्रह्माऽस्ति एषोऽगरे भरथममेवेतरेषामृतिजामधेभाग्ध बा अर्षपरयोगं भजत्येव । बेदत्रये यावान्पयोगो निततोऽस्ति स च सर्वोऽपीतैकत्विम्भि- घाचाऽनुष्ठीयते । ब्रह्मणा तु मनसेत्येतावानेव विक्ेषः। भरयोगस्तूभयनत्र समान एव । अयमेवार्थोऽधेमेवेत्यादिना स्पष्ठी क्रियते। ब्रह्मणो यद्कस्यार्धमेव मनताऽ- नुष्ठीयमानमितरेषाश्त्विजां होत्रादीनां वाचाऽनुष्ठीयमानमपं तस्मादुपकार- बाहुरयं सिद्धम्‌ । एवेवग्याहूतिायशित्तयुक्ं तत्कर्त्वं ब्रह्मणो विधत्ते- तस्माद्यदि यन्न ककत आतिः स्यादि जुष्टी यदि सामतो .यद्यविज्ञाता सवंन्यापद्दा ब्रह्मण ९व निवेदयन्ते तस्माद्यदि य॒ज्ञ ऋक्त आति भवति मृरिति ब्रह्मा गार्हपये जुहुयाद्यदि

१ क,ख. व. ट. °रतैषः।

९ नवमः खण्डः] एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ६७९

यजुष्टो भुव इयाग्रीप्रीयेऽन्वादार्यपचने वा हवि- यननषु यदि सामतः स्वरित्याहवनीये यवशि- ञाता सवन्यापहा मूक्ैवः स्वरिति स्वा अयुदयाऽऽहवनीय एव जुहुयात्‌ › शृति। तस्माह्रह्मा यज्ञभारमं वहति । भिषक्त्वेन यह्कवेकरयं परिह च शङ्गोति तस्मायचुगादिभ्यः कंचिदैकस्यं भवेत्तदानीमितरे सर्वे ते तस्मै ब्रह्मण एव तदैक्यं निवेदयन्ते । तस्मादितरोनिवोदितत्वात्स बर्मा पूर्वोकमकारेणः त्त त्यायश्चित्तं अुहुयात्‌ । . बरह्मणः कर्तव्यान्तरं दततेयति- स प्रस्तोतोपाङृते स्तोत्र आह ब्रह्न्स्तोष्फमः प्रशास्तरिति स भूरिति ब्रह्मा प्रातःसवने बरूया- दिन्द्रवन्तः स्तुध्वमिति भुव इति माध्यंदिने सवने ब्रूयादिन्द्रवन्तः स्तुभ्वमिति स्वरिति तृतीयसवने ब्रूयादिन्द्रवन्तः स्तुध्वमिति भभुवः स्वरिव्युकथ्ये वाऽतिरात्रे वा ब्रूयादिन्द्रवन्तः स्वुध्वमिति, इति । अघयुंणा स्तोत्र उपाकृते परारग्धमनुङ्ञाते सति भस्तोता स्तोत्रसाधने साज प्रथमस्य प्रस्तावभागस्य मा(गाता भ्रस्तोतुनामक ऋविग््रह्माणं परत- एामनेन मच्रेण प्राथयेत्‌। ब्रह्मभिदयादिमेच्रः । हे मशास्तरस्माकं भक्चात(स)न- स्याऽऽङ्गापनस्य कतेहं ब्रहम॑स्त्वदनुङ्घया वयं स्तोष्याम इति। ततस्तेन पराथितो ब्रह्मा भरितयेतां प्रथमां व्याहूतिमुक्त्वा हे, उद्वातार इन्द्रविषयस्तुतिपराः सन्तः स्तुध्वं स्तोत्रं कुरुतेति श्यात्‌ । एवमितरत्रापि योज्यम्‌ । बरह्मणा भ्युक्तस्यानुङ्गानमन्रस्याभिपायं दशषयति- स यदृदिनद्रवन्तः स्तष्वमिवयेन्र वे यन इन्द्रो यत्नस्य दैवता सेन्रमेव्‌ तदु्रीथं करोतीन््रा्मा गादिनदर वन्तः स्तुष्वमि्येव॑नास्तदाह तदाह ॥ ३ ॥ इति ।

स ब्रहमन््रवन्तः स्तुष्वभिति यदवाक्यमाह तस्याभिपराय उच्यते ।,. यङ्ग सोमयाग देनद्रो वा हनदरसंबन्ध एव । इन्द्रो हि तस्य यद्गस्य देषताऽतस्तहु-

६७६ शीमत्सायणाचायवबिरचितभाष्यसमेतम्‌-[२ ५पश्चविहोऽष्यायः]

. दीं सामगैः क्रियमाणमुद्रानं सेन्दरमिन्द्रसहितमेव करोति । हन्द्रुद्रीयमि- नद्रान्मया गान्पाऽपगच्छतु । तस्माद्धे, उद्वातारो य॒यमिन्द्रवन्त इन्द्रविष- यतात्प्यवन्त एवं भूत्वा स्ुध्वमित्यनेनैव भकारेणेनाुद्भातृन्पति बरह्मा तद्ाक्यमाह । अभ्यासोऽध्यायपरिसम्राप्लयथः ॥

इति श्रीमत्सायणाचायैविरचिते माधवीये बेदाथपरकाश हेतरेयभा- ह्मणभाष्ये पञ्चर्विश्ञाध्याये नवमः खण्डः; ॥ ९ ॥ (३४) [१८७]

शति श्रीमद्राजाधिराजपरमेश्वरवैदिकमागेमवतेकवीरबुकणसान्नाञ्य- धुरंषरसायणाचायंकृतावैतरेयब्राह्मणमाष्ये , पञचविश्चोऽध्यायः ॥ २५ ॥

इयेतरेयत्राह्मणे पञ्चमपश्चिका समाप्ता ॥

( पञिकाङ्काः--५ । भध्यायाङ्कः--२५ । खण्डङ्काः-- १८५७ )

अथ षषठपञ्चिकारम्भः।

षट्विरोऽध्यायः । अयाभिरोत पयसः प्रसा तदोहनापत्तिविनिष्छृतिश ॥ तस्य पर्साऽप्युदिते च हामो ब्रह्मस्विजो व्याहूतयोऽप्यधीताः ॥ १ ॥

अह्मणः करीव्यविषानेन परावस्तुद्ुद्धिस्थस्तस्यागनिष्टोमे क्ष्यं बिषाुपु- पर्यानमाह-

देवा ह वै सर्वचरो सत्र निषेदुस्ते ह पाप्मानं नापजघ्निर तान्होवाचाडदः काद्रवेयः स॑ ऋषिर्मन््रकृदेका वै वो होत्राऽकृता तां वोऽहं करवाण्यथ पाप्मानमपहनिष्यध्व इति तेद तथेल्गुस्तेषां ह स्म म मध्यंद्नि मध्यं दिनि एवोपोदास्द्वाग्णोऽभिषटोतिः पति। पुरा फदाचिदहेवाः सभ॑चरुनामके देशविशेषे म्र ्िविदयुष्टितवन्तः । ते देवास्तेन सत्रेण स्वकीयं पाप्मानं दारियहेतुं नापजघ्निरे न नाशितवन्तः । तान्पापक्षयरदितान्देवानईदनामकः कथिदषिरागत्योवाच । कीदश्षोऽवुदः काद्रवेयः कटुनामधारिण्याः खियाः पुष्रः सपः सपेनातीयदेहधारी, ऋषिर तीन्दियायद्र्टा नय जन॒ दश्चनार्थः। मनच्रस्य मेते बदन्तु भर बयं बदामेत्यादियृक्तस्य द्रष्टा । तेनाब्देन किुक्तमिति तदुच्यते । हे देवा एका वै बो होभरेव होतृबेदोत्पभा क्रिया वो युष्पाकमङ़ृता नानुष्टिता तदैकस्येन पाप- पयो नाऽऽसीद्‌ । तां क्रियां बो युष्पदथेमहं करवाण्यनन्तरं पाप्मानं यूयमप्‌- इनिष्यध्व इत्येतहषिवाक्यं देवा अङ्धी चक्ुस्ततः सोऽदस्तेषां देवानां सम भरतिदिने मध्यंदिनसमय एवोप समीपमुत्सुकः सभागच्छत्‌ । आगत्य च ये सोमाभिषवायौ ग्रावाणः पाषाणा; सन्ति तान्पू्वोक्तेन सृक्तेनाभिशीति अभितः सतुति कृतवान्‌ ।

६७८ अीमत्सायणाचारयविरवितमाष्यसमेतम्‌-[२११द्बिदाध्याये- इदानीं ्रावस्तुव ऋिविजस्ते(स्त्वे) तेतसृक्तेन प्रान्णामभिष्टवं विषत्ते- तस्मान्मध्यंदिने मध्यंदिन एव

` भ्राग्णोऽभिष्वन्ति तदनुकृति, इति । यस्मादईदेनामिष्ुतिः कृता तस्मात्सोमपरयोगेषु सत्रेषु तत्तन्मध्यंदिने काल एव मैते वदन्त्विति सक्तेन ग्राव्णामभिष्टवशृत्विजः कयुः । तदनुङतीति क्रियाविशेषणम्‌ । तस्याबदस्यानुषलय(तिरा)नुरूपं(प्यं) यथा भवति तयेत्यथः। अब्दस्य इत्ान्तं रोकमसिद्धया ्रढयति-- स॒ह स्म येनोपोदासर्प॑त्तदाप्येतद्य- बुदोदासर्षणी नाम प्रपदस्ति, शइति।

स तु ह सोऽबुदाख्यः सपैदेहो महरिर्येन मर्गेणोपोदासपेत्त्समीपं भति बिलावुद्रम्याऽऽगच्छत्‌ । तद्ध तस्िन्नेष देश्च एतहीदानीमप्यवुँदोदासर्पणीत्य- नेन नामधेयेन युक्ता भरपन्मार्गोऽस्ि । प्रप्ते गम्यतेऽनयेति परपत्‌ ।

अथाभिषटवकाले ग्रावस्तुत उष्णीषेण ने्रवेष्टनं विधत्ते-

तान्ह राजा मद्यां चकार ते हीचुराश्षीविषो ५८९.५. नो राजानमवेक्षते हन्तास्योष्णीषेणाक्ष्या तथेति तस्य होष्णीषेणाश््यावपिनद्यस्तस्मादुष्णी- धमेव पर्यस्य प्राग्णोऽभिष्टवन्ति तदनुकृति, शति। ग्राव्णामभिषवा्थमडदारूये सपेरूपे महर्षो समागते सति तदीयविषदष्याऽ- वरोकितः सोमा राजा बलुधात्मकः स्वयमपि विषयुक्तः सन्समीप्वतिनो देष- न्मद्यांचकारोन्मच्तान्परवश्नान्छृतवान्‌ । तदानीं ते देवाः परस्परमिदगरचुः। आ्तीविषः सपेरूपोऽयमबैदो नोऽस्माकं राजानं विषटृष्या अवेक्षते हन्त कष्ट मेतत्संपञ्नपतस्तत्परिहाराय केनचिदुष्णीषेण श्िरोवेष्ठनसाधनेनाखवज्ञेणास्या- बदस्याक्ष्यावपिनद्नाम वचक्षुषोरबन्धनं करवामेति विचायं जि; भदक्षिणं तस्य भुखयुष्णीषेण वेष्टयित्वा तदीयचक्षषोवेन्धनं कृतवन्तः । यस्माहेषेरेवं स्तं तस्माश्तिविजोऽप्युष्णीषमेव पयस्य परितो युखं॒॑वेष्टयित्वा ्राग्णः सोमाभिष-

वार्थान्पाषाणानभिषटवन्ति । तस्याैदस्यानुटृतिः सादृश्यं यथा भवति तये- त्यनेनाभिपायेण वेष्टनम्‌ ।

१क. सख, प्व. ट. “वैदसर्पिणीः ।

१ प्रथमः खण्डः] एेतरेयव्राह्मणम्‌ । ६७९ अय प्राषस्तुतः पर्वोक्तसूक्तादन्यां अप्युचो विषते - तान्ह राजा मदयामव्‌ चकार ते होभरुः सेन वे नो मन्त्रेण ग्राव्णोऽभिष्टोति हन्तास्यान्याभिक्र- ग्भिमन््रमाटणचामेति तथेति तस्य हान्याभि- म्मिमन््रमापटचुस्ततो हैनान्‌ मदयांचकार तथद्‌- स्यान्यामिमिर्मन््रमाए्ञ्चन्ति शान्या एव, इति । पुनरपि सोमो राजा तान्देवान्पूवैवन्मदयां चकारेव ततस्ते देवाः परस्पर- चुदृष्टिविषपरिहारेऽप्ययं सपेदेह ऋषिः स्वकीयेनैव सूक्तरूपेण मन्रेण ग्राग्णोऽ- मिष्टोति । अतो परष्रसंबद्धेन विषेणास्माकमुन्मादो जायते हन्त॒ कष्टमेतत्‌ । अतो मच्रगतविषपरिहारायास्याबुंदस्य मन्रस॒क्तमन्याभिराप्यायस्व समेतु व इल्यादिभिकऋगम्भिरापएणचाम पृची संपकं इति धातुः सवतः संपृक्तं करवाम । तदे- तत्सर्वे देवा अद्गीृत्य तथेव चक्रुः । ततः पागन्तरसंपकोत्तत्सक्तगतो परत्व सत्येतान्देवान्सोमो राजा न मदयांचकारोन्मादं नाकरोत्‌ । तस्मात्कारणाद- यदस्य मन्रसूक्तमन्याभिराप्यायस्तेत्यादिभिरमिष्ठवकाङञे संपृक्तं कुः । तथ चान्त्यथेमेव भवाति । देवानामभिष्टब़ृतां पापश्ान्ति दशेयति-

ते ह पाप्मानमप्ज्निर तेषामन्वपहति सर्पाः ` पाप्मानमपजघ्चिर त एतेऽपहतपाप्मानो हिवा पूवी जीण तचं नवयेव प्रयन्ति, ति। ते देवा अबुदानुष्टितिनाभिष्टवेन दारि्यादिहेतुं पाप्मानं ना्षितबन्तः। तेषां देवानामपहतिं पापषिनाश्षमनु पथादबुंद संबन्धिनः सर्पाः सर्वेऽपि स्वकीयं पाप्मानं नाशितवन्तः । ये सपाः स्वश्षरीरमतां पएवेसिद्धां जीर्णां त्वचं हित्वा नवयेव नूतनयैव त्वचा युक्ताः भयन्ति स्वेतः भसपेन्ति एते नृतनत्वग्युक्ताः सपा अपहतपाप्मान इत्युच्यन्ते । बेदनं पर्ंसति- अप पाप्मानं हते य एवं वेद्‌ ॥१॥ इति। इति भ्रीमत्सायणाचायंविरयिते माधवीये वेदाथमकार्च रेतरेयब्राह्मण- भाष्ये षडविक्षाध्याये प्रथमः खण्डः ॥ १॥ [ १८८ |

६८० श्ीमत्सायणाचायेविरचितमाष्यसमेतम्‌- [२ ६षर्विशाध्याये- अथ प्रश्रोत्तराभ्यापमिषट्वगतानाभृचां संख्यां विधत्ते- तदाहुः कियतीभिरभिष्टयादिति शतेनेयाहः शतार पुरुषः शतवीर्यः अ्तेन्दिय आयु- ष्येवेनं॒तद्दी्यं इन्द्रिये दधाति, शति ।

षतसंख्याकास नादीषु संचारादिन्द्रियाणां तदीयवीयंस्य च श्षतसंख्या । तत्संख्याकानागृचां पाठेनेनं यजमानं दीषोयुष्यादिगुणयुक्तं करोति ।

पप्तान्तरं विधक्ते- अरयतिशया वेयाहूघयस्षिशतो वे स॒ देवानां पाप्मनोऽपाहंख्यर्धिशहै तस्य देवा इति » श्वि ।

अथवा जय्जिक्षतया, चचां ज्रयद्धिशतसंख्ययाऽभिष्टव श्त्याहुः । तत्र हेतुरुच्यते । देवानां संबन्धिनी या निशदस्स्यस्याः सकाश्रात्सोऽबुदः पाप्य

नोऽपाहन्विनाशितवान्‌ । तस्याबंदस्य समीपस्था देवा्ञय्जिरदै । अष्टौ बसब

एकादश रद्रा दादक्चाऽऽदित्याः भरजापतिश्च वषटूारशेत्येवं देवसंख्या द्रष्टम्या। पत्तान्तरं विधत्त- अपरिमिताभिरभिष्टेयादपरिमितो वे प्रजापतिः प्रजापतेवां एषा होत्रा यद्वावस्तोत्रीया तस्यां स्वे कामा अवरुष्यन्ते स॒ यद्परिमितामि- रमिषटोति सर्वेषां कामानामवर्द्ध्ये › शति।

एतावल्येवेतिसंख्यानि्षन्धरहिता अपरिमितः । प्रजापतेरपरिमितमरि- मत्वाद्धावस्तोत्रसबन्धिन्या हात्रा(ववेदोत्पभ्नायाः क्रियायाः प्रजापतिसंबद्ध- त्वादपरिमितत्वं युक्तम्‌ । तस्यां च क्रियायां सर्वे कामाः स्वाधीना भवन्ति। अतोऽपरिमिताभिरमिषटवः सवेकामपराप्तयै संपद्यते ।

बेदनं परक॑सति- ` स्वान्कामानवरन्धे य एवं वेद्‌, इति । तृतीयस्य पक्षस्य युख्यत्वं दशेयति- तस्मादृपरिमिताभिरवामिष्टयाव्‌; शति।

९ द्वितीयः खण्डः एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ६८१ परभरो्तराभ्यामभिष्टवे प्रकारविशेषं विषते- तदाहुः कथभमिष्टेयादित्यक्षरशारः, चदरक्षर- शाः, पच्छा रेः, अधवा २, ऋक्शा २, इति तद्यदरकेशो न तंद्वकल्पतेऽथ यच्छी नो ` एव तदृवकल्पतेऽथ यदक्षरशश्चवुरक्षसशो वि तथा छन्दांसि उप्येरन्बहूनि तथाऽक्षराणि

हीयेरनरधर्चश एवामिष्टयाप्रतिष्ठाया एवं, इति। तचन्नाभिष्ठवे ब्रह्मवादिनः प्रभ्षमाहूः केन परकारेणाभिष्यादिति कियन्त प्रकाराः संभाव्यन्त इति वा काङ्क्षायां ते भकारा उपन्यस्यन्त--अक्षरशोऽभि यादित्येकः भकारः पदयक्षरमवसायावसायामिषटुयादिलथैः । अक्षरचतुष्टयेऽ बसानं द्वितीयः भकारः । पादेऽवसानं ततीयः भकारः । अध॑र्चेऽवसानं चतुर्थः। रवि समाप्रायामवसानं पञ्चमः । श्रुतयः सवा विचारा्थाः। कि भर्यक्षरमव सानपताक्षरचतुष्टयेऽवसानमुत पादेऽवसानमाहोस्िदर्चेऽवसानमथवा इत्ला- याए्च्यवसानमिति संश्चयः । तत्र पक्षान्तराणि दषयित्वाऽधर्चपक्ष एव स्वीकायं; । कथमिति तदुच्यते । यदि ऋची(ऋच्यवसानमि)ति पक्षस्या(स्त्व) त्यन्त नावकल्पते त संभवति । अध्ययनवेपरीत्यपसङ्गाव्‌ । ` अध्ययनकारेऽ परचेऽवसानं कुमन्ति न तु कृत्लाशचं मध्येऽवसानरषितां पठन्ति पादावसानप षैऽपि स एव दोषः । एकेकाक्षरचतुरक्षरपक्षयोर्दो षान्तरमप्यस्ति तथा प्षदर याद्गीकारे छन्दांसि विद्ुप्येरन्‌ । कथं विखोप इति तदुच्यते । तथा सत्यक्ष रावसानपक्षे बहून्यक्षराणि हीयेरन्विनश्येयुः । संहिताकालीनस्य दित्वादेर भावात्‌ । ततश्छन्दोभङ्गः । अधेचेपक्षे तु यथाध्ययनमेवामिष्टवाम कोऽपि दोषः । तस्मादयमेव पक्षः सिद्धान्तः । अधच॑योद्वित्वातयक्द्रयसादञ्येन भरति हायेमेतत्संपद्ते । इममधेचैपक्षं परासति- दिप्रतिष्ठो वे परुषश्चतुष्पादाः पञ्चवो यजमा- नमेव तद्दप्रतिष्ठं चदष्पास्सु पञ्चुषु प्रति- एापयति तस्माद््धचंश श्वाभिष्टयाव्‌ › शति, अर्ं्च॑योद्ित्वायजेमानसाम्यणचां पाद चतुष्टयोपेतत्वात्यकुसाम्यम्‌ । ` १क. ट. कक्तं इति । ` ८६

४

६८२ शरीमत्सायणाचायेविरचितभाष्यसमेता- [२६ षदूर्विशाष्याये- अथ मध्यंदिनकारीनमभिष्टवं परश्नोत्तराभ्यां परशसति- तदाहू्न्मध्येदिनि मध्येदिनि एव प्रान्णोऽभि- शटोति कथमस्येतरयोः सवनयोरमिषटतं भवतीति यदेव मायत्रीभिरभिष्टोति गायत्रं वै प्रातःसवनं तेन _ प्रातःसवनेऽथ यञ्जगतीभिरभिष्टोति जागतं वे तृतीयस्तवनं तेन तृतीयसवने, शवि । तसत्राभिष्वे चोधमाहुः । यस्मात्कारणादयं अआबस्तु्तत्मयोगसंबन्धिनि माध्यंदिन एव सवने प्राव्णामभिष्वं करोति । एवं सति केन प्रकारेणास्व श्रावस्तुतः भातःसवनतृतीयसवनयोरभिष्टवः सिध्यतीति प्रन्नः । ऋषु यद्रा यत्रीजगतीछन्दोदयं तद्ाराऽन्ययोरपि सवनयोरमिष्टवसिद्धिरित्युत्तरम्‌ । बेदनं पंसति- एवमु हास्य मध्यंदिन मध्यंदिन एव प्राग्गोऽभमिष्टु- वतः सर्वेषु सवनेष्वभिष्टतं भवति य एवं वेद्‌, इति । एवम हानेनेव गायन्रीजगतीछन्दो दारेण । अथ ग्राबसतुतः संगेषनिरपेक्षत्वं भ्नोत्तराभ्यां दरेयति- तदाहृ्दध्व्ुरवान्यानृलिजः संपरेष्यत्यथ कस्मा- देष ॒शएतामरसंप्रेषितः प्रतिपद्यत इति मनो वे प्रावस्तोत्रीयाऽसंपेषितं वा. इदं मनस्तस्मा- देष एतामसंप्रेषितः प्रतिपद्यते ॥ २॥ इति। त्त्र ग्रावस्तुद्धिषये प्रश्नमादुः । यस्मात्कारणादध्वयुः सवनन्यारृतिनः संमेष्यत्येव न तुदास्ते । तथा सत्युतिवगन्तरवद्धावस्तुदध्वयुणा संमेषणीयः। तश्च नास्ति कस्मात्कारणादसंमषित एव ग्रावस्तुदेतामृचं पारभत इति प्रष्णाः मभिप्रायः । तत्रेदयुत्तरं येयमृग््रावस्तोज्रसं बन्धिनी विद्यते सेयं मनःससूपा । मनशेदमिन्दरियान्तरेण केनचिदप्यसंभेषितमेव भवर्तते । तस्मादेष ग्रावस्तुत शनिरयेक्ष एवैतां स्तोत्रीयाशूचं भतिपदते ॥ इति श्रीमत्सायणाचायेविरचिते माधवीये वेदार्थपरकाञ्च पेतरेयब्रा्न- भाष्ये षट्‌वि्चाध्याये द्वितीयः खण्डः ॥ >॥ [१८९ ]

६ तृतीयः खण्डः ] रेतरेयतराह्मणम्‌ । ६८३ प्रावस्तुत ऋत्विजः कतैव्यममिधाय सूब्रह्मण्याख्यस्य ऋत्विजः कंतैष्यं निरूपयति- ` ` वागे सुत्रह्मण्या तस्ये सोमो राजा वतः सोमे राजनि क्रीते सुत्रहमण्यामाह्वयन्ति यथा धेनुमुपह- येत्तेन वत्सेन यजमानाय सवन्कामान्दुहे, इति । स॒ब्रह्मण्याशषब्देनेन्द्राऽऽगच्छ हरिव आगच्छेत्यादिनिगद उच्यते । साकं सुब्रह्मण्या वागेव श्षम्दरूपैव सती पेनुसदृश्षी तस्याः सुब्रह्मण्याया षेनोः सोमो राजा वत्सस्थानीयस्तस्मत्सोमक्रयादुष्वेमृत्विजस्तत्तत्मयोगेषु सुत्रह्म- व्यापाहयेयुरुक्तनिगदं पठेयुरित्यथः। यथा लोके दोहनां कांचिद्धेन षदीय- वत्सपरदक्षनेन समीपं भत्याहयते तद्रदेतद्रष्टव्यमर्‌ । एतेनाऽऽहानेन यजमानार्थं सवोन्कामान्दुे संपादयति । वेदनं भदोसति-- _ | सवान्हास्म कामान्वाग्दुहे य एवं वेद्‌, इति । प्र्नात्तराभ्यां सुब्रह्मण्यां पश्च॑सति- तदाहुः कि सुब्रह्मण्याये सबरह्मण्यालमिति वागेवेति ब्रूयादाग्बे ब्रह्म च सुत्रह्म चेतिः. इति । ` तत्तत्र सुब्रह्मण्यार्ये निगदरूपे मत्रे नामनिमित्तं पृच्छन्ति । वागेवेति तबु- तुरम्‌ । वाग्वा इत्यादि तदुपपादनम्‌ । बरह्म वेदो वाग्वै बागात्मक एष तस्मि- रपि वेदे सुषु ब्रह्म सारभूतं बेदवक्यं तदूपेयं वाग्देवता । तस्मात्सारभूतस्य निगदस्य सुब्रह्मण्येति नामधेयम्‌ । पुंखिङ्गशब्दाभिषेयस्य निगदस्य सुब्रह्म- प्ति ज्ञीरिङ्गशब्देनामिधानं बाशरूपत्वविवक्षयेति । | एतमर्थं पश्नोचराभ्यां ददयति- | तदाहूरथ कस्मादेनं पुमांसं सन्तं क्लीमिवाऽऽच- क्षत इति वाग्वि सुत्रह्मण्येति ब्रयात्तेनेति, इति । पुनरपि प्रभोत्तराभ्यां सुब्रह्मण्याहानस्य देशविरशषं निरूपयति-- तदाहूयंदन्त्वेदीतर ऋविज जाविज्यं न्ति बहिवेदि सुब्रह्मण्या कथमस्यान्तरवे्ाक्िष्य कृतं भवतीति वेदेवा उक्तरुककिरन्ति यद्‌-

६८४ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्‌- [२६ पद्विशाध्याये-

वोतकरे तिष्ठत्ाह्वयतीति ब्रूयात्तेनेति, वि ।

अध्वरुहोद्भथरृतयः सर्वऽप्यत्विजो वेदिमध्य एवाऽऽत्वि्यं कुवन्ति सुव्र- हमण्या बेदर्बदिभागे सुब्रह्मण्यास्येन ऋत्विजाऽऽद्रयते । तथा सति केन परका- रेणास्य सुतब्रह्मण्या(ण्य)नाज्न ऋत्विजो वेदिमध्य आर्त्विज्यं कृतं स्यादिति श्नः । तस्येद यतरं वेदेः संकाश्चादुत्करगुद्धतेव्यं पांसुमुत्किरन्त्युदुलय बहि- दशं बेदेरुत्तरभागे प्रक्षिपन्ति । तत्र ठृत सुब्रह्मण्याहानं वेदिमध्य एव कृतं भवेत्‌ । यस्मादेव कारणादयं सुब्रह्मण्याय) उत्करदेशे तिषटन्सुब्रह्मण्यामा- यति तेन कारणेनेत्युत्रवादिनो वचनम्‌ । [र |

५

` सूब्रहमण्याहानस्योत्करदेशं बिधाय पुनः अ्भोच्तराभ्यां मशंसदि--

तदाहृर्थ कस्मादुतकरे तिषनसत्रह्मण्यामा- हयतीत्युषयो वै सत्रमासत तेषां यो वर्षिष्ठ जासीत्तमडवन्सत्रह्मण्यामाहय तंनो नेदिषठदिवान्हयिष्यसीति वर्षिषठमेवेनं तसु र्बन्यथो वेदिमेव तत्सवी प्रीणातिः सति। आहवनीयदेशान्परित्यञ्य सब्रह्मण्याहानस्योत्करदे करस्वीकारे कि कार- णमिति प्रभः । तस्येद गुत्तरम्‌ । ऋषयो हि पुरा स्मासत्‌ तेषामृषीणां मध्ये यो वरषष्टोऽतिक्षयेन शद आसीत परत्येवमन्षन्‌ । हे महर्ष सूब्रह्मण्यामाहय नोऽस्माकं मध्ये त्वमेव नेदिषठादयोददधत्ेन देवरोकमतिः भत्यासमत्वे सल- न्तिकतमत्वाहेवान्हयिष्यस्याहातुं समर्थोऽसि । एवमृषिभिरुक्त्वाद्न्राप्युत्कः रदेश तिष्ठन्तं सुब्रहमण्याहानकतारमेनं वपिष्ठमेवातिशयेन ददधमेव कुवेन्ति। उत्करस्य बेदिगतपांसुरूपत्वात्तत्सामीष्ये सति वेदिं सवां निरवशेषा भीणाति तोषयति । |

अय सब्रहमण्याख्यस्यसिविभः समीपे दत्िणात्वेन टषभानयनं परभ्नो्तराभ्यां निरूपयति- तदाहुः कस्मादस्मा ऋषभं दृक्षिणामभ्याज- न्तीति इषा वा षो योषा शब्रह्मण्या तम्मिथनं तस्य मिथुनस्य प्रजाया इति, ति तत्समन्मगरहमण्यस्य विषये भक्नमाहुस्तसमै. सुब्रह्मण्याय ` कषमं पुगवे

३ तृतीयः खण्डः] देतरेयब्राह्मणम्‌ । ६८५. दक्षिणां त्वाऽभ्याजम्ति समीपमानयन्ति तत्र कि कारणमिति परश्राभि- शरावः । तस्येदगृत्तरं योऽयं दक्षिणात्वेन नीयमान ऋषभः सोऽयं हषा वै तेचनसमर्थः पुरुषस्वरूप एव सुब्रह्मण्या तु ल्ीखिङ्गशब्दामिषेयत्वायोषि- षा तदुभयं मिलित्वा मिथुनं भवति । तस्य मिथुनस्य प्रजात्यै परनोत्पादनार्थ- पृषमानयनभित्युचतरवादिनोऽभिप्रायः।

सुब्रह्मण्यस्य करतंव्यमुक्त्वाऽऽग्रीधस्यसिविजः कतेव्यं विधचे-

उपा पालीवतस्याऽऽग्रीभो यजति रेतो वै पात्नीवेत उपांशिव वे रेतसः सिक्तः, इति पात्नीवताख्यो यो ग्रहविशेषस्तस्य मन्र उपांशु शनैरुवायीऽऽग्रीघो यजेत्‌ । योऽयं पात्नीवतग्रहः स रेतसः स्वरूपम्‌ । लोकेऽपि रेतसः तिक्तः सेचनपुपांश्विव वै ध्वनिमन्तरेण रहस्येव ्रियतेऽतस्तत्साम्यार्थमुपांत्व युक्‌ । अत्र पात्नीवतग्रहे सोमस्याम्रे वीहीलयेतमनुवषटकारं निषेधति- नादुवषटकरोति संस्था वा एषा यद्नुव- षटकारो नेद्रेतः सैस्थापयानीयसंस्थितं वे रेतपः समृद्धं तस्मात्नानुवषट्करोति, इति! सर्त प्रदेषु वषटकारानुवषदटकाराभ्यां हूयते । अत्र तुं पातनीवतग्रहे वषट्‌- ारहोम एक एव न स्वितरः । तत्र हेतुः संस्था बा इत्यादिः । योऽयमनुवष- ट्कारोऽस्वि सोऽयं संस्था वै ग्रहस्य समा्षिरेव । तथा सति स पात्नीवतग्र- रूपं रेतो नेत्संस्थापयानि सवेथा समानि न करवबाणीत्यभिमेलय तत्समापने भतो भवेत्‌ । असंस्थितमसमाप्तमनुपरतं रेतसः सेचनमपत्योत्पत्त्या समृद्ध मबवि । तस्मादेव नानुवषटकुयीव्‌ । तथा च यज्गमाथां पठन्ति- ‹"्ऋतुयाजान्िदेवत्यान्यश्च पात्नीवतो अ्रहः। आदिलयग्रहसावित्रो तान्स्म माऽतुवषट्डथाः'” इति ॥ अथ पात्नीवतग्रहमक्षणे देशं बिधत्ते- नेष्टरुपस्थ आपीनो भक्षयति पत्नीमाजनं वै नेशटाऽभभिः पत्नीषु रेती दधाति परजाया जभि- नैव तत्पत्नीषु रेतो दधाति प्रजाये? इति ।

|

६८६ श्रीमत्सायणाचायंविरचितभाष्यसमेतम्‌-- २७ पपर्विहाध्याये-

योऽयमाग्रीधः पात्नीवतं यजति सोऽयं नेषटुरुपस्थे समीप आसीनः शेषं भक्षयेत्‌ । नेष्टनामङ्‌ ऋत्विक्पतनी भाजनं वै पत्नीस्थानीयो नेष्टा परत्नीयुदान- यद्येवं नेष्पलन्योरानयनद्रारा संबन्धश्चवणाद्‌ । अतस्तत्समीपे भक्षणे सलयग्नि- । रूप आग्रीधः पत्नीषु रेतः स्थापयति । तत्र) प्रजननाय संपद्यते । तते नानुष्ठानेन यजमानोऽप्यभिनेवारन्यनुग्रहेणेव पत्नीषु रेतोऽवस्थापयति । बदपि , अजात्ये संपद्यते ।

वेदनं प्रशंसति-

प्रजायते प्रजया पञ्चुभिर्यं एवं वेद्‌ , इति। अथ सुब्रह्मण्याविषये कंचिद्विशेषं विधत्त-

दक्षिणा जनु सुत्रहमण्या संतिष्ठते वागे सुब्रहम- ण्यां दक्षिणाऽजा् एव तदावि यज्ञमन्ततः प्रतिष्ठापयन्ति प्रतिष्ठापयन्ति ॥ ३॥ इति। दक्षिणासु नीतासु ता दक्षिणा अनु पश्रात्सुब्रह्मण्या संतिष्ते समाप्यते । सुब्रह्मण्याया वाप्रूपत्वादक्षिणायाश्राल्रूपत्वादन्ततः समा्तिषेखायामिमं यद्ग मन्नाये वाचि दयोरेषेतयोः भतिष्ठापयन्ति भ्रतिष्टितं ूवेन्ति । अभ्यासो ध्यायसमाप््य्थैः ॥ ` शति श्रीमत्सायणाचायबिरचिते माधवीये बेदार्थपकाश्च रेतरेयत्राघ्ष- णभाष्ये षदूविशाध्याये वतीयः खण्डः ॥ ३ ॥ [ १९० ] इति श्रीमद्राजाधिराजपरमेश्वरवेदिकमागेपवतकवीरबुक्षणसाभ्रा- ज्यधुरंभरसायणाचायंडृतावेतरेयब्राह्मणभाष्ये षटूरविश्ञोऽध्यायः ॥ २६ ॥

अथ पप्र्विश्ोऽध्यायः ।

ग्रावस्तोतोष्णीषसमावेष्टितग्रधो मचरेरन्यैरबदसुक्तं विपृणक्ति ॥ कियत्यो बाऽभिष्टवनीयाः कथमेताः सूब्रह्मण्याहानमितींह प्रवदन्ति ॥ १ ॥

१ प्रथमः खण्डः ] एेतरेयत्राह्मणम्‌ । | ६८७

आवस्तुत्सुब्रह्मण्याख्ययोएत्विजोः कर्तंव्ययुक्त्वा पयैत्रावरुणत्राह्मणाख्छं- स्यष्छावाकनानज्नां होत्रकाणां श्रल्ञाणि विषातुमाख्यायिकामाद-

ठेवा वे यन्नमतन्वत तांस्तन्वानानसुरा अभ्या- यन्यज्नवेश्चसमेषां करिष्याम इति तां दृक्षिणत उपायन्यत एषां यज्ञस्य तनिष्ठममन्यन्त ते देवाः प्रतिबुध्य मित्रावरुणौ दक्षिणतः पर्यी- हस्ते मित्रावरूणामभ्यामेव दक्षिणतः प्रातःसव- नेऽसुररक्षास्यपाघ्रत तथैवेतद्यजमाना मित्राव- रुणाभ्यामेव दक्षिणतः प्रातःसवनेऽपुररक्षास्य- प्रते तस्मान्मेत्रावरूणं ` मेत्रावरूणः प्रातःसवनं शेसति मित्रावरुणाभ्यां हि देवा दक्षि णतः प्रातःसवनेऽपुररक्षास्यपाघ्रते, शति ।

यदा देवा यह्नमद्व॑त तदा तान्डुवाणान्देवानसुरा अभित आगच्छन्‌ । असुरश्नब्देन रक्षां स्यप्युपलष्स्यन्ते । एषां देवानां यद्षवेश्चसं यह्नविधातं करि. ष्याम इत्यसुराणामभिपरायः । एषां देवानां संबन्धिनो यज्ञोषरक्षितस्य देव- यजनदेश्चस्य यतो यस्मिन्दक्षिणदेश्चभागे तनिष्मतिश्षयेन तनुरूपमत्यन्तदुरबलं स्थानमिदमित्यसुरा अमन्यन्त । सर्वेषागृतिवजामाहवनी यादिदं शचेष्ववस्थित- त्वेन संदसो दक्षिणभागे रघकाभाबादुबेरस्थानमिलयसुराणां बुद्धिरासीत्‌ । दक्षिणतस्तस्मिन्सदसो दक्षिणभागे तान्देवानसुरा उपायन्पाप्तवन्तः । ते देवा- स्तस्कररूपेण समागतानसुरान्भतिबुध्य तस्मिन्दक्षिणतो मित्रावरुणौ द्रौ देवौ पर्योहिवक्षकत्वेनावस्थापितवन्तः । ततस्ते देवा मित्रातररुणाभ्यामेव धानुष्का- अ्यामत्यन्तश्ूराभ्यां दक्षिणदेशे भातःसवनकारे तानसुरात्र्षांसि चापाघ्रता- पसारितवन्तः । तथैवेदानींतना अपि यजमानाः भ्रातःसवनकारे दक्षिणदेशष मित्रावरूणाभ्यामेव देवाभ्यामसुरान्रक्षांसि चापसारयन्ति । तसादपसार- णाय मित्रावरुणदेवताकं शद्खमा नो मित्रावरुगेत्यादिकं मेजावरुणाख्य ऋतिव- क्थातःसवने श्सेत्‌ । तस्मादेवा मित्रावरुणाभ्यामपसारितवन्तः । तसरान्मैतरा- वरणं शद्ञं युक्तम्‌ ।

१ ख.स देशो द्‌ ।

६८८ शीमत्सायणाचायेविरचितभाष्यसमेतमू--२ऽपपरविशाच्यायै- उपाख्यानमुखेन मेत्रावरुणस्य शसं विधाय तयैवं ब्राह्मणाच्छंसिन, शलं विधत्त- ते वै दक्षिणतोऽपहता असुरा मध्यतो यज्ञं पराविशंस्ते देवाः प्रतिबध्येन्द्रं मध्यतोऽदधुस्त इन्द्रेणेव मध्यतः प्रातःसवनेऽसुररकषां स्यपा- घत तथेवेतद्जमाना इन्द्रेणेव मध्यतः प्रातः- पवनेऽमुररकषांस्यपप्रते तस्मादैन्द्रं ब्राह्मणा- च्छंसी प्रातःसवने शंसतीन्द्रेण हि देवा मध्यतः प्रातःसवनेऽपुररक्षास्यपाघ्रत, इति । ते दक्षिणदेश्ञादपसारितां असुराः पराचीनवंशस्य सदसश्च मध्ये यपर ` भाविशन्‌। आयाहि सुपुमाहित इत्यादिकमि््देवताकं शम्‌ । अन्यत बग्याख्येयम्‌ । इदानीमच्छावाकस्य शकं विधत्ते- ते वै मध्यतोऽपहता असुरा उत्तरतो यतं प्रावि- ` शंस्ते देवाः प्रतिबुध्येन्द्राग्री उत्तरतः पर्यींहंस्त इन्द्राथिभ्यामेवोत्तरतः प्रातःसवनेऽसुररक्षास्य- पाघ्रत तथेवेतद्यजमाना इन्द्राभिम्यामेवोत्तरतः प्रातःसवनेऽसुररक्षांस्यपघ्रते तस्मादेन््राय्मम- च्छावाकः प्रातःसवने शेसतीन्द्राभिभ्यां हि देवा उत्तरतः प्रातःसवनेऽसुररक्षस्यपाघ्रत,ः शति। इनद्रागरी आगतं सुतमित्यादिकेमेनद्राम्ं शस्ञम्‌ । अन्यत्पू्ववय्याख्येयम्‌ । भातःसवनाभिमानी देवोऽगनिरिलयेतमरथं दशेयति- ते वा उत्तरतोऽपहता असुराः पुरस्तापपर्यद्रव- न्समनीकतस्ते देवाः प्रतिबुध्य एरस्तासातः- सवने पर्यौहस्तेऽगनिनैव पुरस्तासपरातःसवनेऽसु- ररक्ष स्यपाघ्रत तथेवेतधयजमाना अग्निनेव. षर

१ प्रथमः खण्डः ] एतरेयत्राह्मणम्‌ । ६८९

स्तासातःसवनेऽसुररकषस्यपप्ते तस्मादायेयं प्रातःसवनम्‌, हति ।

त इन्द्राभिभ्यायत्तरतोऽपसारिता अस्राः समनीकतः सस्प्रापार्थं समीची नसेन्ययुक्ताः पुरस्ताघयह्भरमेः पवेस्यां दिशि पयंद्रवन्परितः भाप्ताः। ते देषा तिबुष्येत्यादि पूषेवत्‌ । यस्मादपूवैस्यां दिक्षि रक्षकोऽपनिस्तस्मादिदं भरातःसव नमभ्निसंबद्ध द्रष्टव्यम्‌ ।

वेदनं प्रषंसति-

अप पाप्मानं हते य एवं वेद्‌, इति। भ्रातःसवनाभिमानिनमभि प्रक्षस्य ठतीयसवनाभिमानिनो विश्वान्देवा न्पशसति- ते वे पुरस्तादषहता असुराः पश्वात्परीय प्रावि ` शस्ते देवाः प्रतिबुध्य विश्वन्द्ृवानास्मानं पश्वा- तृतीयसवने पर्यीहस्ते विशैरव देवैरात्ममि पश्चात्तीयसवनेऽसुररक्षास्यपाघ्रत तथेवेतद्यज- माना विश्वरेव देवेरारमभिः पश्वात्तृतीयसवनेऽसु ररक्ष स्यपघ्रते तस्मादैश्वदेवं तृतीयप्तवनम्‌ , इति । अभ्रिना भाच्या दिश्लोऽपसारिता असुरा रक्षांसि च प्रतीच्यां दिश्षि परितो मत्वा येङ्भूमि परावित । देवाश्च प्रतिबुध्य विश्वान्देवांस्वृतीयसवनवेखयां

भरतीख्यां दिशि रक्षार्थं मेषितवन्तः । आत्मानमिति । विश्वेषां देवानां बितरे- चेण ये मेरका देवास्तेषामात्ममतान्खशरीरवदत्यन्तमाप्रान्विश्वान्देवानि

ल्यः । तेविन्ेदषेरितरदेवात्मभूतैरसुराणां वती यसवनेऽपहतत्वादिदं दृतीय सवनं वैश्वदेवम्‌ । ^ बेदनं परशंसति- नं अप पाप्मानं हते.य एवं वद्‌, एति। पुनरपि भदेशान्तरे भवेशशङ्खां वारयितुपयराणां सवोत्मना विनाशं

दशेयति- ते वै देवा असुरानेवमपाघ्रत स्वस्मादेव

६९० शओमस्सायणाचायेबिरचितभाष्यसमेतम्‌-[२७पपर्विशाध्याये- |

यज्ञात्ततो वै देवा अमवन्पराऽसुराः, शति ।

उक्तक्रमेण स्वैतोऽपसारितेष्वसुरेषु देवाः क्षश्ररहिता अभवन्‌ । असुरा `

पराभूताः ¦

. बेदनं पचंसति- ` भवत्यारमना पराऽस्य हिषन्पाप्मा प्रातुन्यो भवति य एवं वेद्‌, इति।

पराभवति । उपाख्यानमुपरसदरति- ते देवा एवं द्कपेन यज्ञेनापासुरान्पा- प्मानमघ्रताजयन्स्वशं रोकम्‌ , इति।

एवं पूर्वोक्तपकारेण कृतेन मित्रावरुणादिभिदंक्षिणादिदेश्चविशेषेषु रक्षितो यो यज्ञस्तेन पापरूपानसुरानपदत्य देवाः स्वर्गं लोकं भाश्ुवन्‌ ।

वेदनं तत्पुवंकमनुष्ठानं च प्रञ्ष॑सति- अप ह वै दहिषन्तं पाप्मानं भ्रातृव्यं हते जयति स्वश रोकं य एवं वेद्‌ यश्चैवं विहान्सवनानि कल्पयति ॥ ¢ ॥ इति । सवनगतानां होत्रकाणां मत्रावरूणादिशख्संपादनमेव सवनकर्पनम्‌ ।

इति श्रीमत्सायणाचायेविरचिते माधवीये बेदार्थप्रकान्च एेतरेयत्राम्म- णभाष्ये सप््विश्चाध्याये प्रथमः खण्टः ॥ १॥ ( ४) [१९१].

अथ तेषां होत्रकाणामहर्गणेषु शसेषु पकारविकेषं विधत्ते- स्तोत्रिय स्तोबियस्यानुरूपं डुर्बन्ति प्रात सवनेऽहरेव ` तदह्लीऽनुरूपं दुर्वन्यवरे- णेव तदह्ना १५. .९ परमहरम्यारभन्ते › शति । पृष्ठयषर(द) बह्यहानि विदन्ते । तेषु भातःसवने दिती. १. ख, "ना स्वेन स्वः ।

आत्मनां सेनेव रूपेण शश्रितेन सुखी भवति । देषी तु पाप्मा `

२ द्वितीयः खण्डः ] एतरेब्राह्मणम्‌ । ६९१

यस्याहयो यः स्तोत्रियङ्यचस्तं श्य॒चं प्रथमेऽहनि स्तोतरियस्य च्युचस्याुखपं कुयुः । सामगा य्िमद्युचे स्तोत्रं कुवन्ति स अ्युचः स्तोत्रियः । तस्य स्तोतरि- यस्य चछन्दोदेवतांदिना सदृशोऽन्यो यषूय॒चः सोऽनुरूपः । तथा सति सर्वे ष्वदःस्वेकेकरिमङ्यृचे सामगाः स्तोत्रं कुवेन्ति । ते स्वे श्यृचाः स्तोत्रियाः । तत्र सवैत्रोत्तरदिनगतं स्तोतरियं पू्ैदिने स्तोत्रियस्यानन्तरभाविनमनुरूपं कुयात्‌ । अयं च नियमो होत्रकाणां शेषु भातः सवने द्रष्टव्यः । एवं सस्युल- रमहरेव पुैस्याहो ङ्प छर्यन्ति। तस्तथा सत्यवरेणेवातीतेनैव पर्वेणाहया पर- पुतरमहरमिमुलीढृत्याऽऽरभन्त उपक्रमन्ते । र भाध्वंदिनसबनेऽप्यस्य न्यायस्य भसक्तो त॑ निषेधति- जथ तथा न मध्यंदिने विं ष्टानि तानि तस्मे न तस्स्थानानि यस्स्तो- त्रियं स्तोत्रियस्यानुरूपं डुः, शति। | अथ प्रातःसवनानन्तरं माध्यंदिने क्था न तेन पर्वोक्तपकारेण न दूर्या- दिति शेषः । तत्र हेतुः-- श्री पृष्ठानीति । यानि मध्यंदिनिसवने पृष्ठस्तो- कराणि तानि श्रीं संपदरूपाण्येव । श्रीरूपत्वेन सामगैः स्तुतत्वात्‌ । नषि रूपाणां स्वतन्राणामन्यानुदरसित्वलक्षणमनुरूपत्वं युक्तम्‌ । तस्मात्तानि पृषठ- स्तो्माणि तस्मै तस्मिन्माध्यंदिने सवने तत्स्थानानि मातःसवनस्थानानि न भवन्ति तत्सषशानि न भवन्तीत्य; । प्रातःसवने श्युतरदिनमतं स्तोत्िथं पूवेदिनगतस्तोत्रियस्यानुरूपं कवैन्ति । यद्यस्मात्कारणादन्रापि तथा इ्यस्ता- दश्च कारणं नालि तुस्यच्छन्दस्त्वादीनापमभावाव्‌ । तस्मात्पष्स्तोऋणां पर्गो- तरदिनेषु सादृश्याभावात्मातः सवनन्यायोऽत्र न घटते ! मार्ध्वदिनसवनन्यायं तृतीयसवनेऽतिदिक्षति- तयेव विभक्त्या तृतीयप्तवने न स्तोत्रिय स्तोत्रियस्यानुरूपं ङवन्ति ॥ ५ ॥ शति। विभक्तिष्दः भकारवाची । तेनेव माध्यंदिनोक्तपकारेण तृतीयसवनेऽपयु- तरदिनगतै स्तोत्रिय पूषैदिनगतस्य स्तोत्रियस्यानुर्पं न कुषेन्ति ॥ इति श्रीमत्सायणाचायविरचितते माधवीये वेदार्थपकान्न रेतरेयत्राह्मण- भाष्ये सप्तविश्षाध्याये दवितीयः खण्डः ॥ २॥ (९ ) [ १९२ ]

१ ट. "दिनस्तो* । २ खः शन्मिरभध्यं ।

६९२ भीमत्सायणाचायेविरचितमाष्यसमेतम्‌-[२७सपविशाध्याये-

होत्रकाणां स्तोत्रियानुरूपमुक्त्वाऽऽरम्भणीया ऋवो विधत्ते-

अथात अरम्भणाया एव, एति। अथ स्तोत्रियानुरूपानन्तरं यस्माच्छल्लस्योत्तरभानिन आरम्भो युक्तोऽवोऽ- स्मात्कारणादारम्भणीया ऋचो विधीयन्ते । एषकारोऽहर्गणेषु चोदकमासाया ष्चो व्याटस्य्थः । तत्र मैत्रावरुणाख्यस्य होजकस्याऽऽरम्भणीया(यां) दक्षेयति-

ऋजुनीती नो वरुण इति मेज्ावरुणस्य मित्रो नयत्‌ विदहानिति प्रणेता वा एषं ात्रकाणां यन्मेत्रावरुणस्तस्मादेषा प्रणेतुमती भवाति, ति । कऋज़्नीतीत्यस्यामृूचि पित्रो नयत्विति द्वितीयः पादः । तत्र नयत्विति प्रणेतृवाचकं पदं दृश्यते । मेत्रावरुणश्च होत्रकाणां भरणेता भवतंङस्तस्माटगेषा अणेतृवाचि.च)कक्चम्दवती भवति तच्च युकतमित्यथः । अन्यस्याऽऽरम्भणीव(यां) विषत्ते- इद्वो विशवतस्परीति ब्ह्मणच्छंसिनो हवा- महे जनेभ्य इतीन्द्रमेवेतयाऽदहरहनिह्नयन्ते, इति । इन्द्रं व इत्यस्यामृचि हवामह इति दितीयः पादः । तत्राऽऽहानवाचिनः शब्दस्य विधमानत्वादे तयचो भरतिदिनमिन्द्रं नितरामाहू(ह)यन्ते । वेदनं प्र्तसति- न देषां विहवेऽन्य इन्द्रं ङ्के यत्रैवं विदा- न्राह्मणाच्छस्येतामहरहः शंसति, इति । एवं विद्रानिन्द्राह्ानपरतिपादिकेयमृगिति बिद्रान्यन्र श्च॑सति तस्मिश्ेषां यज. मानानां संबन्धिनि विहवे विरेषणाऽऽहानयुक्ते यद्ठेऽन्यः कञ्चिच्छ्ररिनद्रं न ह नैव इङ्गे बजेयत्येतदीये यज्ञ इन्द्रागमनं निराकर्तुं न शक्रोतीलययेः । अन्यस्याऽऽरम्भणीयां विधत्ते- यत्सोम आ सुते नर इत्यच्छावाकस्येन्द्रा्री __ _ अजोहवृरितीन्द्रा्मी एवेतयाऽहरहनिहमयन्ते ऋजुनीती नो बरुणः०- १-९०-१ । इन्द्रं बो विश्वतस्परि ०-{-<८-१ ० । यत्सोम आ सुते नरः०-७-९९-१०।

। १¶ पतुः ण्डः) रेतरेयब्राह्मणम्‌ । ६९३

न्‌ देषां विहवेऽन्य इन्दराप्री ृङ्के यत्रैवं विदानच्छावाक एतामहरहः शसति, इति।

यत्सोम इत्यस्याए्चीन्द्राग्री इति द्वितीयः पादः । अजोहवुरिति होमाय आहाना्थो बा धातु; । अन्यत्पवेवग्यार्येयम्‌ ।

उक्तानामारम्मणीयानाभ्रचां जयं प्रक्तंसति- तावा एताः सवर्गस्य खोकस्य नावः संपारिण्यः स्वगमेवैताभिरछोकिमभिसंतरन्ति ॥ ६ ॥ इति ।

ताः पूर्वोक्ता ऋजनीती इन्द्रं बो यत्सोम इत्येतास्िखः स्वगेपरा्तये नौस्था- नीयाः सय्यक्पारं नयन्तीति सपारिण्यः । यथा नावा नदी तरति वयैताभि- पैरििः स्वगं छोकमभिलक््य नदीस्थानीयं भौदं मा सम्यक्तरन्ति ॥

इति श्रीमत्सायणाचा्विरचिते माधवीये वेदाथपरकाज्च एेतरेयत्राञ्मण- माष्ये सप्विक्चाध्याये तृतीयः खण्ड; ॥ ३॥ (६ )[ १९३] `

होत्रकाणां शख्ारम्भणसाधनभूता ऋचो विधाय समाधिसाधनभूता चो विधत्ते- अथातः परिधानीया एवः स्ति,

अथ क्स्पारम्भानन्तरं यस्मात्परिानं समापनमपेक्षितं तस्पात्परिधानीया चो विधीयन्ते । एवकारः प्रङृतव्यादच्यथः ।

एकस्य स्तोत्रकस्य परिधानीयां विधत्ते-

ते स्याम देव . वरुणेति मे्रावरुणस्येषं स्वश्व धीमहीययं वै खोक इषमित्यपो रोकः स्वरित्युभावेवेतया लोकावारमन्ते, शति ।

ते स्यामेत्यस्यामृचीषं स्वश्ेति तृतीयः पादः। तत्रेषपित्यनेन पदेनाभीष्त्वा- द्यं लोको विवक्षितः । स्वरित्यनेन पदेनासौ खगेखोकः । तथा सति

खोकदयं महि ध्यायेमेति मत्रेऽभिधानादेतयचौ. द्वावपि रोकावारभन्ते ाषरवन्ति | |

ते स्याम देव वरुण ०-७-११-९ ।

६९४ भमत्सायणाचायैषिरवितमाष्यसमेतम्‌-[२७पपरविंशाध्याये- अन्यस्य परिधानीयां विषते- | व्यन्तरिक्षमतिरदिति ब्राह्मणाच्छंपिनो बिव- तृचं स्वगेमेवेभ्य एतया रोकं विट्रणोति, श्ति । यर्खिस्त्चे उ्यन्तरिकषमित्यगेषा भयते सोऽयं विश्चब्दत्वाद्विवशुचकषब्दे नामि धीयते । तेन तृचेन साध्यो यः स्वर्गो लोकस्तमेतया व्यन्तरिक्षमित्युचा यन मानेभ्यो विहणोति विहतद्रारं करोति । तस्याण्चि द्वितीयतृतीयपादौ पठति- मदे सोमस्य रोचना। इन्द्र यदमिनदरूमिति, इति । तस्या ऋचोऽयम्थः । इन्द्रो देवः सोमस्य रोचना र्वि भाप्येति शेषः ततो मदे हर्षं सत्यन्तरिक्षं उ्यतिरत्‌ । विशेषेण यजमानानां गमनयोग्यमक रोत्‌ । यथस्मात्कारणादलनामानमसुरभभिनद्विदारितवां स्तस्नादन्तरिक्षमाग, ` सुगमः अत्र वरमेदनमभिमरेत्य ताश्च प्रशंसति-

सिषासवो वा एते यदीक्षितास्त- स्मादेषा वख्वती भवति › श्ति।

ये दीक्षिताः सन्ति ते सिषासवो लुब्धकामाः कन्सिनस्तस्मात्परणास्ताफ बवती बङनामकासरमेदपरतिपादिका कतेव्या भवति ।

यद्यपीयगृक्परिधानीया न भवति तथाऽप्येतदादिके शयुचेंऽन्तिमाया कचः परिधानीयात्वाचत्मदश्चेनाय श्युच उपक्रान्तस्तस्मिन्मथमाम्‌ चमन व्याख्याय द्वितीयागृचमनय व्याचष्े- उद्वा आजद्ङ्किरोभ्य आविष्कृण्वन्गुहा सतीः। अर्वाञ्चं वरमिति सनिमेवेभ्य एतयाऽवरन्धे › इति। अङ्किरोभ्यो महषिभ्यः सतीपि्यमाना गा उदाजदूध्वं प्रेरितवान्‌ । ङि कुमेन्गुहा वरस्यासुरस्य संबन्धि गूढं स्थानमाविष्ठृष्वन्भकरीश्वेन्‌ भतिनीचं बलनामकमसरं नुनुदे बिनाक्चितवाक्‌ । अयमथः । वलनापाख्यः कश्चिदसुरो महर्षीणां गा अप्त्य कर्सििथिद्धिेऽवस्थाप्य पाषाणेन विढ व्यन्तरिक्षमतिरत्‌०- ८-१९-७ । उद्वा आजदङ्गिरोम्यः०- ८-१९-८ ।

१ ख. शब्दादि" ।

४ चतुः सण्डः] देतरेयत्रास्मणम्‌ । ६९९ दारमाच्छाधावस्थितस्तं इत्तान्तमिन्द्रोऽवगत्य गुहादारगुद्वाव्य बलनामानमसुर- पपनुद्य तज्नावस्थिता महर्षीणां गा बिखादुद्शृत्य महषिभ्यो दत्तवानिति । अय- पथैः शाखान्तरे विस्पष्टमान्नायते-- “इन्द्रो बलस्य बिलमपौर्णोतं । स म उत्तमः पतुरासीव्‌ । तं पृषं परतिसंग््मोदक्खिदनत्तं सष्स्ं परशवोऽत्दायन्स उश्नतोऽभ- बट्‌" इति । एतया च्यचगतया द्वितीययचां सनिमेव ङाभमेवैभ्योऽवरन्षे संपादयति । अथ तुतीयागृचं परिधानीयां विवक्षुः परथमपादमर्य व्याचष्टे - इद्रेण रोचना दिव इति स्रगो वै रोक इन्द्रेण रोचना द्विः › इति दिवः स्वगविकषेषा इन्द्रेण देवेन रोचना रोचमाना दीभियुक्ताः ता इति वेष; । अनेन पादेन स्वगेलोकवर्णनं विवक्षितम्‌ । इन्दरेणलयादिकस्याथस्य तत्र विधमानत्वात्‌ । | . | दवितीयतृतीयपादावनुबदति- हृदद्ानि दृंहितानि च । स्थि- शणि न पराणुद इति, इति । तस्पिन्स्वे यानि श्व्ानि भकाशरूपाणि नक्षत्राणे यानि च पुवैमश्ठा- न्वपि रंहितानीन्द्रेण शदीटृतानि तानि सर्वाण्यपि स्थिराणि कृत्वा न प्राणद ह्रो न विनारितबान्‌ | | स्वर्गं एवेतया रोकेऽहरहः प्रतितिष्ठन्तो यन्ति, इति । अस्याश्च स्थिराणां स्वगेस्थानानां नक्षत्रादिक्षरराणां श्रुयमाणत्वादेत- यचा परिधाने सति भरतिदिनं स्वग एव लोके प्रतिष्ठं भराप्तवन्तो यन्ति वतैन्ते। अन्यस्य परिधानीयां विधत्ते- जाऽहं सरस्वतीवतोरियच्छावाकस्य्‌ वाग्वै सर- स्वती वागतोरिति दैतदाहनद्रागन्योरव दण ५ १ बा. इनद्ररन्योः प्रियं धाम यदा- गिति प्रियेणेवेनो तदान्ना समधंयति, इति ।

इन्द्रेण रोचना दिवः०-- ८-१९-९ 1 आऽहं सरस्वतीवतोः०-८-३९-१० |

१, ^त्‌ । मय उ 1

६९६ श्रीमत्सायणाचायेविरचितभाष्यसमेतम्‌ू-[२ऽपपर्विशाध्याये-

आऽहमित्यादिः भरथमः षाद इन्द्रागन्योरित्यादिद्वितीयः पादः । तस्था्ष्व- `

स्यायमथः । अहमनुष्ठाता सरस्वतीवतोः सरस्वतीयुक्तयोरिन्द्रारन्योर्देवयोः

संबन्धि यदवः सुरक्षितं स्थानमस्ति तदाणे सवतः भराथेयति । अत्र प्रथमपादे ` सरस्वतीश्चब्देन वेद शाख्स्वरूपा वागेव बिवक्षिताऽतः सरस्वतीवतोरित्येषै- `

रूपो पन्नो वाग्बतोरित्येतमेवाथंमाह । द्वितीयपादे त्ववःशब्देन सुरकित- मिन्द्राभरिदेवतयोयतमियं धाम विवक्षितं तदराभरूषमेव बारञ्यवहारे तयोरत्यन्त- भीतिम्वात्‌ । तस्मादेताएचं पटज्नेव िवन्द्राग्री पियेणेव धाल्ना स्थानेनैव सम- ` धयति सरदो करोति । वेदनं परत्सति- प्रियेण धाश्ना समृध्यते य एवं वेद्‌ ॥ ७ ॥ इति। इति भ्रीमत्सायणाचाय॑विरयिते माधवीये बेदाथंमरकाञ्च रेतरेयत्राह्य- णभाष्ये सप्र्विन्नाध्याये चतुथः खण्डः ॥ ४ ॥ ( ७ ) [१९४] अथ परिधानीयां स्तोतुमपक्रमते- उभय्यः परिधानीया भवन्ति _हौत्रकाणां प्रात ` सवने च माध्यंदिने चाहीनाश्वेकाहिकाश्च, इति । होत्रकाणां मेनावरुणतब्राह्मणाच्छस्यच्छावाकानां सवनदये परिषानीय द्विविधा भवन्ति । कथं तदुच्यते । अहीना अहर्गणेषु विहिता रेकाहिका एकाहे भरकृतिरूपे विहिता इत्येवं दरैविध्यम्‌ । तत्र होतरकविशेषस्य परिधानीयािशेषं दशयति- ` तत एेकाहिकामिरेव मेत्रावरुणः परिद्‌- धाति तेनास्माष्टोकान्न प्रच्यवते, इति । ततस्तासूभयविधासु मेत्नावरुणाख्यस्विगेकाहिकाभिरेव परिदध्यात्‌ । वे स्याम देव वरुणेति भरकृतौ भरातःसवने मेत्रावरूणस्य परिधानीया विहिता । माध्यंदिनसवने नु टत इन्द्र नू गणान इत्येषा विहता । अहीने विकृतिङ- पेऽपि सवनद्रये तदेव परिधानीयादरयं पे्नावरूणस्य द्रष्टव्यम्‌ । कथमिति तदु च्यते । अहगेणस्य प्रातःसवने हि मैत्रावरुणस्य भ्रति वां सूर उदित इत्यस्य पर्यांयत्य॒चस्यान्त्या ते स्याम देव वरूणेलयेषा परिधानीया । रेकादिकाऽपि

१ प्च, “स्याय'।

4 पञ्चमः खण्डः] ` रेतरेयत्राह्मणमर्‌ । ॑ ६९७

| तैव परिषानीया भवति । तथा हि पट़तौ तैत्रावरुणस्य प्र मित्रयोवैरुणयो-

रिति नवाऽऽयातं मित्रावरुणेति याञ्येति स॒त्रकारवचनासवानामन्त्या सेबे- तयेकाहिकाभिरेव पेत्रादरुणः परिदधातीव्येतदुपपन्नं भवति । तथा माध्यंदिन. परवनेऽप्या सत्यो यादिवत्यहीनसुक्तमिति वक्ष्यति । याऽहीनस॒क्तान्त्या साऽ- हीनस्य तत्र परिधानीया । अदहीनसृक्तान्तं हि माध्यंदिनसवने पेत्रावरूणश्षस्ं तस्य त्र हुत इन्द्र च णान इत्येषाऽन्त्या। तथा भृतावपि सेव परिधानीया। वया हि । कया नश्चित्र आयुवत्कया त्वं न ऊत्या कस्तमिन्द्र त्वा वसं सयो

इ जात एवा त्वामिन्दरोशचश्रु षु णः सुमना उपाक इति याञ्योति सूत्रकारवच-

नदेवा त्वामिन्द्र वजिन्नतरत्येतस्यैकादक्षचस्यन्त्या न्‌ टत इन्द्र न्‌ गणान. इत्येवैवेवि भेत्रावरुणस्य प्रातःसवने भाध्यंदिनसवने चैकाहिकाभिः परिषानपु- प्प मवति । रेकाहिकाभिरेवेत्येवकारोऽन्यशङ्ाव्याहरपथः। या एेकाहिकाः व्रिषानीयास्ता एव चाहर्गणे पेत्रावरुणस्य परिधानीया न त्वन्या इत्यथः ।

द्यपि बेत्रावरुणस्य प्रकृतो सवनयोरुभयोद एव परिधानीये तथाऽपि भरयो- भबहुत्वापिक्षमेकाहिकाभिरिति बहुवचनम्‌ । तेन मैत्रावरुणस्य भकृतिवि-

ङृत्योः परिषानीयाभेदराहित्येनायं भेजावरुणोऽस्माट्ोकात्कदाचिदपि न प्रच्यवते । मैजावरूणस्य भरृतिविदत्योः परिधानीयामेकामुक्त्वाऽच्छावाकस्य भरकृति- बिरक्षणं सवनदरये परिषानीयादयं दक्षेयति-

अहीनामिरच्छावाकः स्वर्गस्य रोकस्याऽऽप्ये, इति ।

योऽयमच्छावाकः सोऽयमहीनगताभिक्रग्भिः परिदध्याम त्वेकाहिकाभिः॥ तथा हि । आऽहं सरस्वती बतोरित्यच्छावाकस्येति पएवस्मिन्खण्डे विध्ित्वा- त्यातःसवन एषाऽहगेणसेबन्धिनी परिधानीया । रेकाहिके तु गोण्दरण्यव- दिलेषेव परिधानीया माध्यंदिनेऽच्छावाकस्य चने सा त इत्य्णणगता परि-. धानीया । एकाहे तु शुनं हबेमेति मध्यंदिने परिधानीया ) श्वं सत्यच्छावा- कस्यैकाहिकपरिषानी यापरित्यागेनोपरितनस्याहगणस्य संबन्धिन्याः परिषा- नीयायाः स्वीकार उपरि च खगेकोकपाप्त्ये सेपयते ।

अय ब्राह्मणाच्छंसिनः परिधानीयां(या ) दशेयति-

उभयीभिर््रह्मणाच्छंसी तेन स॒ उभौ व्यन्वारभ- माण शतीमं चायं च खोकमथो मंत्रावरुणं चाच्छ-

१ कः. ख, स्च, ट, °्यत्र श्च" । (-3 ~

६९८ भीमत्सायणाचारयीगिरयितमाष्यसमेतम्‌- [९७पियाप्याये -

वाकं चाथो अहीनं चैकाहं चाथो संवत्सरं चाभि- शमं चैवम स उभौ व्यन्वारभमाण एति, शति।

योऽय ब्राह्मणाच्छंसी सोऽयमुभयविधाभिरेकादिकाभिरहीनमतामिथ ऋग्भिः परिदध्यात्‌ । मरातःसवने प्रहृतो स न इन्द्रः रिवः सखेति परिषा- नीया । विरतौ त॒ श्दरेण रोचना दिव इति पृवैखण्डेऽमिदिता । माध्यंदिनसः- वने परकृतौ विकृतो चैवेदिन्दरं इषणं वज्रबाहुमिलयेकैव परिधानीया । एवं ख . सत्यस्य ब्राह्मणाच्छंसिनः प्रातःसवनेऽच्छावाकसाम्यं माध्यंदिने सवने गैजरा-

, बरुणसाम्य संपन्नम्‌ । तेनो तेनेवेकाहिकादहीनगतोभयविषन्ंसनेनेव ख आद्मणाच्छंसी भूरोकस्वरगेलोका उभावपि व्यन्वारभमाणो विषिषं स्पक्ष- शेति गच्छति बतत इत्यथः । प्रातःसवने प्रकृतिविढृत्योः परिधानीयाविलक्ष- णत्वाट्टोकटयस्य पृथगेव स्प; । माध्यंदिनसवने प्रडृतिविदृत्योः परिषानी- येक्याद्छोकद्रयस्य सहस्पतची इत्येवं विविधस्पर्थो व्यन्वारम्भणश्चब्देन विवक्षितः १ अथो अपि चायं ब्राह्मणाच्छंसी पैत्रावरुणं चाच्छावाकं चोभादवस्विजौ थ्यन्वा- रभमाण एति विचिधयुपस्पृशन्वरतते । कथमिति तदुच्यते । यथा मे्रावरूणस्य भङृतिविदृत्योः परिधानीयेक्यं तथा ब्राह्मणाच्छंसिनोऽपि मार्ध्यदिनसबने तदैक्यम्‌ । यथाऽच्छावाकस्य भढृतिधिषृत्योः परिषानीयावेटक्षण्यमेवं ब्राह्य- णाच्छंसिनः भरातःसवने तदरेकक्षण्यमिति । मेत्रावरुणाच्छावाकबिषयोऽयं विबि- धस्पदीस्तयैवाहीनैकाहविषयेऽपि विविधस्पश्च ऊहनीयः । कथमिति तदुच्यते । भआतःसवनेऽहीनेकाहयोर्वैरक्षण्येन स्पर्ध; । माध्यंदिने सवने सादृश्येन स्यश्च शसयुभयविधत्वम्‌ । तथा संवत्सरं गवामयनयूलपृतिपूवेमभिष्टोमं॑ च विविधं स्पृशि । अहीनेकाहस्पशंबदेतवुभयस्पशचेस्य योजनीयत्वात्‌ ।

इत्यं हारक्राणां सवनद्यगताः परिधानीयाः प्रश्चस्य तृतीयसवनगताः परि- धानीयाः पर्ंस्ल- अथ ततं एेशाहिका एव तृतीयसवने हीत्रकाणां परिधानीया भेवन्ति प्रतिष्ठा वा एकाहः प्रति- छायामेव तदज्ञमन्ततः प्रतिष्ठापयन्ति, इति । एकाहे मूरमङृतो ज्योतिष्टोमे होषकाणां या एव्र परिधानीयास्वा एवाह-

गेणे तृतीयसवने द्रष्टव्याः । तथा हि । आवां राजानाविति नित्ययैकाहिकमिवि वचनान्मेत्रावरुणस्याऽऽवां राजानाविति सूृक्तस्यान्त्या परिपानीया भववि ।

$ पञ्चमः खण्डः ] एतरेयप्राक्मणप्‌ । ६९९

तथा बाह्यणाच्छंसिनोऽप्यच्छा म इन्द्रबिति नित्यमेकाहिकमिति वचनादच्छा मर इन्द्रमिति सृक्तस्यान्त्या परिधानीया भवति । तथाऽच्छावाकस्य ऋतु्जनि- ्रीवि निलयान्यैकाहिकानीति वचनात्सं वां कमेणेति स॒क्तस्यान्ता परिधानीया मदति । योऽयमेकाहः स पृररपढृतित्वाखतिष्ठा सवीसां बिकृतीनामाधारः । अतस्वेनैकारिका(क)परिधानीयाश्च॑सनेन यज्नमन्ततोऽवसानकाङे भतिष्ठायां सवौधारे अतिष्ठापयम्ि ।

इत्यं परिधानीयाः अशस्य भरातःसवनगतानां याञ्यादीनां मध्येऽवसाना- भावं विषत्ते-

अनवानं प्रातःसवने यजेत्‌, इति । अनवानमनुच्छरासो मध्ये यथां भवति तथा याज्यां पठेत्‌ । स्वोषदृद्धो नियमविर्रेषं विधत्ते- एकां हे न स्तोममतिर्शपेत्त्यथाऽभिहेषते पिपासते क्षिपं प्रयच्छेत्ताटकद्थो क्षिप देवेभ्यीऽ्रायं सोमपीथं प्रयच्छानीति कषिप्रं हासिमि्टोके प्रतितिष्ठति; शति।

वरिदत्पशचदश्चसप्तदकेकर्विशतिण(न)वज्रय्खिश्चादयः स्तीमा विहिताः । विहि तस्य सष्रदश्चस्तामस्य विहृद्धचाऽष्टादश्ादिस्तोमा निष्पाघन्ते । तथा विहित- स्येकर्विशस्य विदृद्धधा दवार्बिश्चादयः स्तोमाः संप्न्ते । अनेनैव श््टान्तेनं श्ंसनेऽप्याभिक्यं प्रसक्तं यथा वाव स्वोत्रमेवं शङ्गमिति न्यायाव्‌। स त(न्त्व)ोत्र भआाङ़ृताः स्तोमाः स्तोमे वधेमाने सति तां स्तोमगताश्क्संर्यामतिक्रम्य क्षंसनं तदतिक्षंसनं . यदा क्रियते तदानीमेकस्या दयोवो ऋचोरभ्यनुङ्षा नेन) त्वषि- कानागृचाम्‌ । अक्षराथेस्तु यदा स्तोममतिश्॑सेत्स्तोमसंख्यामतिक्रभ्य क्षंसनै कूर्यातदानीमेकां दे वाऽविक्रम्य [न] सेत्‌ ! किं त्वेकयैव वा दाभ्यामेव वाऽ. तिक्ंसेत्‌ । तथा च सूत्रकार आह-अतिश्षंसनमेकया दवाभ्यां बा प्रातःसवने" इति । ततोऽषिकानां शंसनाभावे युक्तिरष्टान्तमुखेनोच्यते । तत्रायं ््टान्तोऽ- बगन्तव्यः । यथा रोकेऽभिहेषते धासायेमाभिमुख्येन हेषाशब्दं कवेतेऽश्वाय पिपासतेऽल्यन्तं तृषाताय पुरुषोऽन्ना्यं पानीयं क्षिमं भयच्छेतादगेव तरण्बाहू- स्याभावेनातिशंसनम्‌ । अथो अपि च क्षिप्रमेव देवेभ्यः सोमपानस्पममरादं भयच्छती(च्छानी)त्यभिमेल ऋग्बाहुट्येन बिरम्बमकृत्वैकया द्वाभ्यां बाऽति व॑सनं कुयोत्‌ । तथा सति क्षिप्रं शीप्रमेवासिमटीके प्रतिष्ठितो भवति ।

७०० ीमत्सायणाचायंविरचितभाष्यसमेतम्‌-[२ ८जष्टाविगाष्याये- सवनान्तरयोरुक्तवेपरीदयं विधत्ते-

अपरिमिताभिरुत्तरयोः सवनयोरपरिमिती वै स्वगो खोकः स्वर्गस्य रोकस्याऽऽप्ये, इति ।

` यत्य एवेत्येवं नियमरहिताभिर्षहीभिक्रग्भिरतिक्षंसनं सवनदये कूर्यात्‌ । स्वगस्य रोकस्येयत्तारहितत्वात्‌ । (स्वगे)पाप्तयथंमिदमतिक्ञंसनं सप्ते । यत्रातिकतंसनं कतैव्यं भवति तत्र तदथैपूचामागमनं कतैव्येमू ।

तासामूचां देक्षविकेषं दश्ष्यति- कामं तद्धोता शंेदद्धोत्रकाः पवः शंसैयु- यया होता तदोत्रकाः प्राणो वे होताऽङ्गानि हो्रकाः समानो वा जयं प्राणोऽङ्गान्यनुसं- चरति तस्मात्तत्कामे हाता शंसेददोत्रका पूवेद्यः शंसेय॒र्थदया होता तदोत्रकाः, शति । अहेणेषु वतेमानदिनात्र्वेध्मै्रावरुणादयो होज्रका यत्सृक्तं शंसेयुस्वदेव

सूक्तं परेध॒हाता काममविकशङ्कयेव शंसेत्‌ । मदि होतुरतिक्षंसनं भसक्तं तदानीं शस्तात्सूक्ताद्च आनेतग्याः। यदि तु होत्रकाणामतिक्ासनं प्रसक्ते

तदानीं पर्वेयु्होता यत्सूक्तं श्षंसति तस्मात्सूक्ताद्धोत्रकैरपे्तिता ऋच आनेः `

तव्या; । हतुः प्राणस्थानीयत्वाद्धोत्रकाणां शस्तपादाद्यवयवस्थानीयत्वात्पर स्परसृक्तादगानयने सत्ययं प्राणः सर्वेष्ववयवेषु पृक्षपातमन्तरेण तुख्य एवानु- संचरति । तस्मा[च)त्कापपित्युक्तार्थोपसंहार, । इत्थं परिधानीयापसङ्गेन बुद्धिस्थयाञ्याया अनवामत्वमत्विंसनं च निर्णी याथ रङृतामेव परिषानीयास्तुतिमनुसरति- सूकान्तेर्ोता परिद्धदेयथ समान्य एव तृती- सवने होत्रकाणां परिधानीया भवन्यात्मा कै रोताऽङ्ानि दोचरकाः समाना वा इमेऽङ्गानाम- न्तास्तस्मात्समान्य एव तृतीयसवने होत्रकाणां परिधानीमा भवन्ति भवन्ति ॥ ८ ॥ इति। सृक्तानामन्तिमा ऋचः सृक्तान्तास्तामिक्रभिभिदयंता प्रिदषच्छल्जसमापनं

१ प्रथमः खण्डः ] | रेतरेयत्रास्मणम्‌ | ४७०१

इवेमतिवतेते । अथ होतुरनन्तरं शहोत्रकाणायुच्यते । तेषां तृतीयसवने परि. धानीयाः समान्यस्तुरया एव भवन्ति । एकाहे याः परिधानीयास्ता एवाहरग- णेषु मवन्ति । तथा च पूवैमुक्तम्‌-रेकाहिका एव तृतीयसवने" इति। तदे- वात्र होत्रा सह प्रहंसाथेमनचरश्यते । योऽयं होता सोऽयमात्मा वै देह एव होत्र कास्तु हस्तपादाद्यवयवाः । तेषां च दस्तादीनामन्ताः समानास्तुस्या एव दृश्यन्ते । दक्षिणदस्तस्यान्ता याद्शाः पञशचङ्कटयुपेतस्तादश्च एव बामहस्तस्या- न्तोऽपि। एवं पादयोः स्तनकणादिय॒गभयोस्तुरयान्तत्वं द्रष्टव्यम्‌ । तस्मात्समान्य इत्युपसंहारः । पदाभ्यासोऽध्यायसमाप्त्यथेः ॥ . इति भीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये बेदायंमरकाञ्च देतरेयव्राह्मण- भाष्ये सप्तविक्लाध्याये पश्चमः खण्डः ॥ ५॥ ( ८ ) [ १९५ ]

इति श्रीमद्राजाभिराजपरमेश्वरवैदिकमागेपवरतकवीरवुकणसान्राञ्य- धुरंषरसायणाचायंकृतावेतरेयब्राह्मणभाष्ये . सप्त्विश्लोऽध्यायः ॥ २७॥

अथाष्टर्विंश्ोऽध्यायः।

प्रातःसवने हाजक्रल्राण्यनुरूपो यस्मिन्नेव स्तुबते८{) स्तोननिय एषः ॥ आरम्भाया आहवनीयः परिधाया द्धे स्तोमे स्यादतिशंसाथतृचश्च ॥ १ ॥ अयोन्नीयमानसक्छानि विधातुपुषक्रमते- जात्वा वहन्तु हरय इति प्रातःसवन उब्रीयमनेभ्योऽन्वाह दषण्वतीः पीत- वतीः सुतवती महती रूपसमृद्धाः, इति । यदा चमसा उभ्रीयन्ते सोमेन पूयन्ते तदानीमध्वयुणा मेषितो मैत्रावरुण आ त्वा बहन्त्विति सृक्तमनुश्नयात्‌ । तस्मिन्सृक्ते स्थिता ऋचो टषशब्देन पीत- ्म्देन सतश्चम्देन मदशब्देन च युक्ताः। तश्च(त्र) द्वितीयपादे इषणं सोमपीतय शति इषशब्दपीतक्षब्दौ विते । चतुध्यांशाचि युते हि त्वा हवामह इति अवणात्सुतक्षम्दो विधते । अष्टमायार्चीन्द्रो मदाय गच्छतीति मदक्षब्दो

आ त्वा वहन्तु हरयः०-{-१६९-! ।

७०२ भरीमत्सायणाचा्यविरयितभाष्यसमेतम्‌- [२ ८अष्टानिशाष्ययि-

वियते। यचप्येते क्षब्दाः स्वाक्षु न सन्ति तथाऽपि कचिच्छवणात्सवी अपि

श्छतिन्यायेन तैः श्ब्देयुक्ता भवन्ति । वर्षणक्षम इन्द्रः सोमं पीत्वा माधवीत-

स्याथस्योक्तशम्द चतुष्टयेन भरतीयमानत्वादिवक्षिताथीयुकूटयेन रूपसमृद्धस्वथ्‌ । देवताद्रारा ता ऋचः पश्चंसति-

एन्त्रीरन्वाहैन्द्रौ वै यज्ञः, शति । इन्द्र त्वा सूरवक्षप इन्द्रं सुखतमे रथ इति अवणादिन्दरदेबताका ऋचः सोषयागभन्द्रदवताकोऽतस्तन्र ता युञ्यन्ते । छन्दोद्रारा परक॑सति- गायत्रीरन्वाह -गायतरं वे प्रातःसवनम्‌ › इति। भरातःसबनस्य गायत्रीछन्दस्कत्वाचच्छन्दस्का ऋचस्तत्र योग्याः । कक्संख्याद्रारा प॑सवि- नव॒ न्यूनाः प्रतःसवनेऽन्वाह न्यूने वै रेतः सिच्यते, इति। माध्व॑दिनंसवने दश्चसंख्याका वष््यन्ते तां संख्यामपेक््यात्र या नवसख्या- कास्ता एकयचो न्यनाः । लोकेऽपि न्यूने स्वल्पे ग्मधारणस्थाने रेतः सिच्य- तेऽतो न्यूनत्वमनत्र युक्तम्‌ । अथ माध्यंदिने सवनेऽतावि देवं गोक्रजीकमन्ध इत्येतत्सृक्तगता दश्षसं रूयाका ऋचो विधत्ते- द मध्दिनेऽन्वाह न्यूने वे रेतः सिक्तं मध्यं स्चिये प्राप्य स्थविष्ठं भवतिः, इवि । रोके स्वरपे ग्स्थाने सिक्तं रेतः श्ीश्षरीरस्य मध्यस्थानं प्राप्य गभे पेण स्थविष्ठमतिस्थृरं भवति । अतो रेतःसेकस्थानीयाया अत्र गमेस्यानी- यसंख्याधिक्यं युक्तम्‌ । | + इहोप यात श्रवसो नपात इत्येतत्सूक्तगता नवसंख्पाका ऋचो विषत्े- नव ॒न्यूनास्तुतीयस्तवनेऽन्वाह . न्यूना प्रजाः प्रजायन्ते? इति ।

१यख. घ. र, ति । मध्यः ।

। १ प्रथसः खण्डः ] एेतरेयत्राह्मणम्‌ । ७९४ पु्षवदशसंख्यापेक्षयाऽत्र न्युनत्वम्‌ । खोक हि न्यनादस्यायोनिदारात्मौढः भरना उत्पद्यन्ते । अतो गर्मोत्पादना्थं मन्रन्यूनत्वं युक्तम्‌ । एतेषु सूक्तेषु पत द्रयमस्ति संपृणसूक्तानुवचनमिलयेकं मतम्‌ । परतिसृक्तं सप्तानामेवचौमनुखचनं- पिति द्वितीये मतम्‌ । तत्र प्रथमं पतं परच॑सति- तद्यदेतानि केवरसूक्तान्यन्वाह यजमानमेव तद्र भूतं प्रजनयति यन्नदिवयोन्ये, इति। केवलक्चब्दः संपूणेवाची । तदयुबचनेन संपूर्णगभं पराप्तं यजमानमेव यङ्गङ- पादेवयोन्यै देवसंबन्धियोनिस्थानादुत्पादयति । अतः संपुणानुवचनं युक्तम्‌ । दवितीयं पतं दव्रेयति- | | ते हैके सप सप्तान्वाहुः सपर प्रातःसवने सप्त माध्यं दिनि सप्त तृतीयसवने यावत्यो वे ए्रोनुवाक्यास्ता- वत्यो याज्याः सप्र वे प्राञ्चो यजन्ति सप्त वषट्‌- कर्वन्ति तासामेता पुरोनुवाक्या इति वदन्तः, इति । ते प्रसिद्धा ऋत्विज एके केचित्ततधहेषु यथोक्तसूक्तगता ऋचः भतिसूक्तं सक्चस॑ख्याका एवान्वाहुन तु संपूणसृक्तानि । तस्येव व्याख्यानं सपन भातःस- बन इत्यादि । यादत्य इत्यादिना तदीया युक्तिरुच्यते। परोनुवाक्यानां याज्यानां च संख्या प्रायेण समानैव दृश्यते । तथा सत्यत्र सप्रसंरूपाकां ऋत्विजो होता मेत्रावरूणो ब्राह्मणाच्छंसी नेष्टा पोताऽऽ्रीधोऽच्छावाकशत्येते भाखखा यजन्ति याञ्याः पठन्ति । तस्यैव व्याख्यानं सप्त॒ बषटखुवन्तीति । तासां सद्भिः पठ्यमानानां याज्यानां ताः सुक्तगताः सप्रसंख्याका ऋचः पुरोनुवाक्या भवन्तील्येके तातं युक्ति वदन्तः सप्त सपतान्वाहुरित्यन्वयः । वदिदं मते दषयति-- तत्तथा न कुयौयजमानस्य ह ते रेती विदुम्प- न्यथो यजमानमेव यजमानो हि सुक्तम्‌, इति । सक्च सत्तेति यन्मतं तत्तथा च कुर्यात्‌ । ते सप्संस्यावादिनः सपूणेसृक्ता- - भवाद्यजमानस्य परजोत्पादकं रेतो मिनाक्चयन्ति । अथो अपि च यजमानमेव | १७, ख. छ. “नत्वमि ।

७०४ भमस्सायणाघायविरवितभाष्यसमेतम्- (२ ८अष्टारविराध्याये- .

-नभ्् । सूक्तस्य यजमानरूपत्वेन संपुणेसृक्तविलोप एव यजपरान- विरोपः। परमते दोषं दक्षेयित्वा स्वमते गुणं दक्षयति- नवभिवां एतं मेत्रावरणोऽस्मा्ोकादन्त- रिश्ोकमभिप्रवहति .दश॒भिरन्तरिक्षराकी- द्मुं ोकमभ्यन्तरिक्षरोको हि ग्येष्ठो नव- मिरमुष्माह्छोकात्स्वगे छोकमभि , शति। रथमसूक्तगताभिनबभिरऋग्भिरेतं यजमानं भृरोकादन्तरिक्षलोकमभिरक््य नयति । द्ितीयसृक्तगताभिदैश्षभिक्रगभिरन्तरिक्षलोकादमुं लोकं नाकपृष्ठं लोकमभिलक्स्य नयति । अन्तरिक्षस्य यः सम्रीपवतीं स्वगोभासो नाकपृष्ठाख्यो खोकः स च प्रद्धादन्तरित्ाज्ज्येष्ठोऽतिप्रहद्धस्तं दश्नभिः पाप्य तस्मानाकपु- छठाख्याद पुष्मात्स्वगोष्छोकादुपरितनं बहुभोगयुक्तं स्वर. रोकं त॒तीयसक्तगता- भिनैवभिक्रम्भियजमानमभिवहति । स्वमते गुणान्दशयित्वा तद्राहित्य परमते दरयति- न ह वै ते यजमानं स्वर्श रोकममि वोहद्ुमर्हन्ति ये सप्र सप्रान्वाहुः, इति। ये पवेपक्षिणः भतिसूक्तं सप्तसंख्याका एवान्वाहुस्ते संख्यान्यूनत्वात्पर्वो- रीत्या स्वर्गं प्रति यजमानं वों नादन्ति । स्वमतं निगमयति- तस्मा्केवरुद्च एव सुक्तान्यनुन्रूयात्र ॥ ९ ॥ शवि। केवलक्षः भतिसूक्तं संपूणेमेवेत्ययेः ॥ इति श्रीमत्सायणाचायबिरचिते माधवीये बेदायमकाश्च देतरेयत्राह्मण- भाष्येऽष्टाविक्नाध्याये प्रथमः खण्डः ॥ १॥ (९) [ १९६]

अथ प्रस्थितयाज्याविषयं चोदधयगुद्धावयति- जथाऽऽह यदैन्द्रो वै यन्नोऽथ कस्माददा- वेव प्रातःसवने प्रस्थितानां प्रयक्षादै- ्रीभ्यां यजतो होता चैव ब्राह्मणाच्छंसी

२ द्वितीयः खण्डः | एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ७०५

चेदं ते सोम्यं मधिति होता यजतीन््र खा हृषभं वयमिति ब्राह्मणाच्छंसी नानाद्‌- वयाभिरितरे कथं तेषामेन्यों मवन्तीति, इति । अयोभ्नीयमानसृक्तनिणेयानन्तरं कथिद्रक्मवादी चोधमाह। यस्मात्कारणा- बज्ञ रन्द्रो वा इन्दरदेवताक एव । तथेवं सति सर्वेषामृत्विआमिन््रदेवताका एव याज्या अपेक्षिता; । अत्र तु. परस्थितसोमानां यागे भ्रातःखवनकालीने होतबाह्मणाच्छंसिनो द्वावेव भलयक्षाच्छरत्रमत्यक्तेण वा भरूयमाणाभ्यामिन्द्रदे वताकाभ्याशर्भ्यां यजतो न त्वितरे । इदं ते सोभ्यमिति होतुर्याञ्या । तस्या- स्वतीयपादे जुषाण इन्द्रेति पत्यक्ष एवेन्द्रश्षब्दः श्वयते । इन्द्र त्वा इषं वय मिति ब्राह्मणाच्छैसिनो याञ्या। तत्र स्पष्ट एबेन्दरश्चब्दः । इतरे पश्चसिविजो नानादेवत्याभिक्रगभियेजन्ति । तेषागृत्विजां ता ऋचः कथमिन्द्रदेवताका ` तीति चोधम्‌ । तत्र॒ पशानामृलिजां याञ्यास्विन्द्रदेवताकत्वं॑संपादनीयं तत्रैकस्यां याज्यायां तत्सपादयति- मित्रं वयं हवामह इति मैत्रावरुणो यजति वरणं सोमपीतय = यद किंच पीतव- तपदं तदेनद्रं रूपं तेनेन्द्रं प्रीणाति, सति । मैत्रावरुणस्य मिनन वयामिति येयं याज्या तस्यां वरुणमिल्यादिकं द्वितीय पादे पीतवत्पिबतिधातुयुक्तं यत्किचित्पदमास्ति तदिन्द्रसंबन्पि रूपमिन्द्रस्य सरोमपानपियत्वात्‌ । तेन हि पीतवत्पदेनेन्द्रं परितोषयति । पोतुयाज्याया देन््रत्वं दशेयति- मर्तो थस्य हि क्षय इति पीता यजति स॒ सुगोपातमो जन इतीन्द्र वे गोपा- स्तदन्रं रूपं तेनेन्द्रं प्रीणाति, इति। मरत इत्यस्यां याज्याया तृतीयपादे गोपाशब्देनेन्द्रोऽभिधीयते । गोप्तृ ` रक्षकत्वमिन्द्रसंबन्धि रूपं तेनेन्द्रस्य प्रीतिः । इद तै साम्य मधु०-८-६१-८ । इन्द्र त्वा वृषभं वयं ९-२३-४ ०- {१ । मित्रं वयं इमहे" -- १-२६-४ । मरुतो यस्व हि क्ये०-!-८१-१ ।

७०६ श्रीमत्सायणाचाय॑विरवितभाष्यसमेतम्‌- २ ८अषटरविशाष्याये-

नेष्टयोज्याया रेन्द्रत्वं संपादयति- अग्रे पत्नीरिहाऽऽवहेति नेश यजति त्वष्टारं सोमपीतय इतीन्द्र वे वषट तदेनद्रं सूपं तनेन्द्रं प्रीणाति; इति। अत्रे पत्नीरिलयस्या याज्यायास्तृतीयपादे यस्त्वष्टा स ॒पएवन्द्रः । श्श्रणां तनूकरणादिन्द्रस्य त्वष्टत्वभ्‌ । ` आग्रीघरस्य याञ्याया देन्द्रत्वं संपादयति- उक्षान्नाय वशात्रयियग्रीधो यजति सोमष्णाय वेधस इतीन्द्र वै वेधस्तदेन्ं रूपं तेनेन्द्रं प्रीणाति, इति । इउक्षान्नायेति याज्याया द्वितीयपादे यो वेधाः स एवेन्द्र इन्द्रस्य जगयबस्था-

विधायकत्वेन वेधःशब्दवाध्यत्वात्‌ । अच्छावाकस्य याज्याया रेन््रत्वं संषादयति-

क क, (= रक।

प्रातयावमिरागतं दवेभिर्जन्यावसू । इन्द्रप्री

सोमपीतय इति स्वयं समृद्धाऽच्छावाकस्य, इति । हे इन्दराग्री जेन्यावसू जेन्यं जेतव्यं वयु धनं ययोस्तौ ताशी भूत्वा भराव- यौवभिः; भरातःसवनगामिमिर्देवेभिर्देषैः सह सोमपीतये सोमपाना्थमागतमाग- च्छतम्‌। अस्यामृ चीन्द्राप्री ज्रि) भ्रवणेऽपीन्द्रसषब्दस्य भत्यक्षस्य विद्यमानत्वात्स्व- यभबेन्दरत्वाय समृद्धा संपूण न त्वेन्दरत्वं सेपादनीयमस्ति ।

ऋचां सेपादितमेनद्रत्वं निगमयति-- एवमु हेता रन्यो भवन्ति, शति। तार्क्ष देबतान्तरभीतिं दकयति-

यतन्नानादेवत्यास्तेनान्या देवताः प्रीणाति, इति । मित्रावरुणौ महतोऽभिर्वेधा हन्द्राग्री इत्येताभिनानदेवताभिवृक्ता व इति यद स्ति तनेन्द्रन्यतिरिक्ता देवतास्तोषयति । तत्रत्य छन्दः प्रक्ञसति- यदु गायतयस्तेनाऽग्नय्यः, इति । अभ्रे पत्नीरिहाऽऽवह °- १-२२-९ । उक्षान्नाय व्ान्नाय ०- ८-४६-१ १। प्रातयीवमिरागतं ०--८-३९-७ ।

३ तृतीयः खण्डः ] एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ७०७

अभिगायत्योः प्रजापतिमुखजत्वसबन्धाद्वायनीखछन्दसां तासामभिदेवता- कत्वं संपद्यते ।

चक्तां प्रहसां निगमयति-

एतदु दैतामिच्लयमुपाप्रोति ॥ १० ॥ इति।

एताभिक्रर्भिरेतदु ह पूर्वोक्तमेव जयं जिविधदेषतास॑बन्ध्वं पभरामनोति । तत्र तत्र भरतीयमाननानाविधदेवताकत्वं पूर्वोक्तरीत्या संपादितमेन््रत्वं गायब्रीदरारे- शाऽऽग्रेयत्वं चेति रयं वेदितव्यम्‌ ॥

इति भ्रीमत्सायणाचायेविरचिते माधषीये वेदाथप्रकाश पेतरेयत्राह्य-

णमाष्येऽष्टानिज्ञाध्याये द्वितीयः खण्डः ॥ २॥ ( १०) [१९७]

अथ माध्येदिन उन्नीयमानसुक्तं विधत्ते- जसावि देवं गोूजीकमन्ध इति मध्यं दिन उज्ीयमानेभ्योऽन्वाह दृषण्वतीः पीत- वतीः सुतवतीमदती रूपसमृद्धाः, इति। माध्यंदिने सवनेऽध्वयणा प्ेषितोऽसाषि देवमिलयादिक सूक्तमनुत्रयात्‌ । तत्रत्या ऋचो इषपीतसुतमदशब्दोपेताः पूर्वत्र दश्च मध्य॑दिनेऽन्वाहेति संख्यै- बोक्ता न तु सूक्तं दशितम्‌ । अत्र त्वसावि देवमिति सूक्तं भदश्येते । अस्य सूक्तस्य द्वितीयस्यागचि इषणो वरषाच इति उषण्वच्छब्दः शुतस्ठतीयस्या- चि रथ्यो न षेनेति धेनारशब्द, पिक्तिधात्वथेः । तेन पीतव्छम्‌ । भेदपाने हति हि धातुः । अपावीति सूनोतिधातोः श्चयमाणत्वात्सुतवचखम्‌ । पथमाया ऋचोऽवसानेऽन्धपो मदेष्विति मद्रं श्रुतम्‌ । रूपसमृद्धत्कं पूमैवयोञ्यम्‌ । देवताद्रारा छन्दोद्रारा च ता ऋचः प्रशंसति- एनद्रीरन्वहिन्रो वे यत्तसिषटभोऽन्वाह रष्भं वे माध्यंदिनं सवनम्‌, इति) दवितीयपादेऽन्यस्मिभिन्द्र इति भरवणादेन्द्रत्वम्‌ । एवण्गन्तरेष्वप्युदाहरणी.- यम्‌ । माध्वंदिनिसबनस्य बेष्टुभत्वं प्रसिद्धम्‌ । मद्रतीरिति यदुक्त तस्याऽऽपमुदधावयति-- . तदाहुय॑च्तृतीयसवनस्येव रूपं मह-

असावि देवं गोक्ऋजीकमन्धः०-७-२ १{-१ ।

७०८ श्रीमत्सायणाचायेविरचितमाष्यसमेतम्‌-[२८अष्टरविश्ञाष्याये-

दथ कस्मान्मध्वंदिने _ महतीरनु चाऽऽह यजन्ति चाऽऽभिरिति, इति। तृतीयसवने सर्वेषां देवानां सोमपानादुरध्वं॑हषसंभवान्मदं॑तृतीयसवन- स्यैव रूपम्‌ । तथा सति मध्यंदिने सवने मदतीनाग्चामनुवचनमाभिमदती- भियेजनं च कस्मात्कारणादिति चोधम्‌ । तस्योसरमाह-- मादन्तीव्‌ वै मध्यंदिने देवताः समेव तृतीयसवने माद्यन्ते . तस्मान्मध्यंदिने महतीरनु चाऽऽह यजन्ति चाऽऽभिः, इति । माध्यदिने सबनेऽपि देवानां सोमपानसद्धावासा माचन्त्येव तृतीयसवने तु निरवश्षेषाणां देवानां सोमपानसंपत्या संमादयन्ते संश्रय हृष्यन्तीत्येतावा- नेव विकेषः । तस्मन्मादस्य द्षेस्य मध्यंदिनसवनेऽपि सद्धावात्त्र मदरती.- केहवो मे्नावरुणोऽन्वा । रोत्रादयश्च सर्त्वज आभि्ैद्तीभियजन्ति । अय ताः भस्थितयाग्या तिधत्ते- | ते वै स सवे एव माध्योदिने प्रस्थि- तानां ॒प्रयक्षादेन््रीभिर्यजन्ति, शति । ` ते होत्रादयः सप्रतिविजः सर्वेऽपि माध्यंदिने सवने भरस्थितसोपानां पंबन्धि- नीमिः अरलयक्षाललयक्षेण पठ्यमानेनेवेन्दरशषब्देन भयुक्ताभिरिन््रदेवताकार्गि- ` कएम्ियेजेयुः । तेषु सप्षस्ट[स्वि)श्ष मध्ये होतुमेत्रावरुणब्राह्मणाच्छंसिनां जयाणां संबन्धिनीषु वाज्यास॒ न केवलमेन्द्ररवं रितु अभितृण्णवस्वम[पीलय). परं विक्ेषं दक्षेयति- | जभितुण्णवतीमिरेके, इति । अभिपूवैस्य तुदिधातो रूपं यास्वस्ति ता अभितृण्णवत्यः । तत्र होतुयौञ्यां दरेयति- |

पिबा सोममभि यमुग्र तदं इति होता यजति, इति। पिबा पोममभि यमुग्र ०-- ६-१७-१ ।

१यख. स्च. ति । मध्यैः ।

१ तृतीयः खण्डः | रेतरेयग्राह्मणम्‌ । ७०९

तत्राभिरम्दस्य तदैक्षब्दस्य [च] बिधमानत्वादभितृण्णवस्वम्‌ मेजावरुणस्य याज्यां दशेयति- | स ई पाहि य. ऋजीषी तस्त्र इति मेत्रावरुणो यजति, इति । स ई पाहीत्यस्या ऋचशतुर्थे पादेऽभितृन्धि बाजानिति भवणादभितृष्ण- वसम्‌ । | ब्राह्मणाच्छंसिनो याज्यां दशेयति- - एवा पाहि प्रलथा _ मन्दु त्वेति ब्राह्मणाच्छंसी यजाति, इति। एवा पाहीत्यस्यागृचि चतुथपादेऽभि गा इन्द्र॒ तृन्धीति अरवणादभितुण्ण- वत्वम्‌ । एतांद्ीटृतिविजोऽभिपेलयाभितृण्णवतीभिरेक इत्युक्तम्‌ । पोतुयीञ्यां दकषयति- . अ्वाडहि सोमकामं त्वाऽऽहूरिति पीता यजति, षि । नेष्ट्यौज्यां दक्चेयति- तवायं सोमस्त्वमेद्यवाडिति नेश यजति, ति । अच्छावाकस्य याञ्यां दशेयति- इन्द्राय सोमाः प्रदिवो विदाना इयच्छावाको यजति, इति । आध्रीधस्य याज्यां दकशेयति-- ` आपूर्णो जस्य करुशः स्वाहेत्याभ्रीपरी यजति, इति । उक्तानां सक्ठानां याज्यानां मध्ये पिबा सोभ स ई पाह्ठेवा पादीति तिन क्चोऽभितृण्णवच्ेन परहंसति- तासामेता अभित्ण्णवत्यो भवन्तीन्द्रौ व सघ ई पाहि य ऋजीषी तरुत्रः ०--१-१७-२। एवा पाहि प्रत्नथा मन्दतु °-- १-१७-३ । अर्वाङेहि सोमकामं त्वाऽऽ्ुः ०-- १-१०९-९ । तवायं सोमस्त्वमे- कवीङ०--२-३९--१ । इन्द्राय सोमाः प्रदिवो विदानाः ०-३-१६१- । आपूर्णो अस्य कलशः स्वाहा ०-३-३२-११५।

७१९ भीमत्सायणाचायैविरवितमाष्यसमेतम्रू--२८अष्टर्विशाष्याये-

प्रातःसवने न व्यजयत स एताभिरेव माध्यंदिनं सवनमभ्यतृणयदभ्यत॒णत्तस्मादेता अभितुण्णवत्यो मवान्ति ॥ ११ ॥ इति। अभिपुवैतदैन(ददि)षातुयुक्तत्वादभितुण्णवस्ं यथा भवति तथैव घात्वर्थ- संभवादप्यभितृण्णवच्ं द्रष्टव्यम्‌ । कथमेतदिति तदुच्यते । इन्द्रः पुरा भावस. ` बने समाप सात तावता न व्यजयत विजयं न प्राप्तवान्‌ । -मध्यंदिनसब- नस्य गुरत्वेन गरितित्वात्‌ । तदानीमिन्द्रस्तस्य माध्यंदिनसवनस्य स्थितिसि- द्ध्य्थं पिबा सोमेत्यादिभिस्िभिक्रग्भिमध्यंदिनसवनमभितः भरयमतृतीस- ¦ योमेध्येऽतुणत्तदेनमकरोत्‌, दृढबन्धेन स्थितिं छृतवानिलयरथः। तस्माचदंनस्या- थस्य युक्तत्वादेतासां तिखणाममिद्ण्णवत्वम्‌ ॥ इति श्रीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये बेदाथपकाश्च रेतरेयब्राह्य- णभाष्येऽष्टाविज्चाध्याये ठतीयः खण्डः ॥ ३ ॥ (११) [ १९८ |

अथ तृतीयसवन उन्नीयमानसृक्तं पिधत्ते- | इहोप यात शवसा नपात इति तृतीयसवन उनी- यमानेभ्योऽन्वाह टषण्वतीः पीतवतीः सुतवतीम- दती रूपसमृद्धास्ता रेन्द्राभंन्यो भवन्ति, शइति। अध्वयुगा चमसोन्नयनकाटे प्रेषितो मेज्ावरूुभ इहोप यातेति स॒क्तमतु- ब्रुयात्‌ । तत्रत्या ऋचो दषपीतसुतमदशब्दोपेता आ तक्षत हषण इति इषः छन्ाञ्दः सुषुतस्य पतिरिति सुनोतिधातुना पिबतिधातुना ष. योगोऽनु बो भदास इति मदिषातुयोगः। तत्रत्या ऋच रेन्द्राभेव्यः । इन्द्र ऋभव तासां देवताः सौधन्वना ऋभवो मद (गम)न्तिन्द्रमिति तत्र भवणात्‌ । ` ऋथुदेवताभसङ्गेन तृतीयसवनगते पवमानस्तोते किंचिच्रोधमुद्धावयति-- तदाहू्त्राऽऽभेवीषु स्तुवतेऽथ कस्मा- दा्भवः पवमान इयाचक्षत इति, इति । तत्तस्मिचचभुसंबन्धविषये चोचयमाहुः । यस्मात्कारणाद॒देवतास्षु साम- गास्तृतीयसवने पवमानस्तोत्रेण न स्तुवते कितु खादिष्ठया भदिष्येत्वन्य्‌-

इहोप यात शवसो नपातः०- ४-२५-१1

४ षतुर्थः खण्डः ] एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ७११ देवताकास्वेव स्तुवते । अथैवं सति कस्मात्कारणात्यवमानस्तोत्रस्याऽऽभवत्व- भराचक्षत इति चोद्यम्‌ । तस्योत्तरमाद- | प्रजापतिं पित ऋभृन्मयीन्सतोऽमस्यान्कृखा तृतीयसवन आमजत्तस्मान्नाऽऽभकीषु स्तुव- तेऽथाऽऽभेवः पवमान इत्याचक्षते, इति । पुरा परजापतिः पिता भत्वा मत्यान्मनुष्यान्सत ऋभरनमत्यान्देबान्छृत्वा दतीयसवन आभनद्धागिनोऽकरोत्‌ । तदिदयुपाख्यानमाभेवं शंसतीत्यत्र भ्रद- ` क्षितम्‌ । एवं च सत्य्रणां स्तोत्रदेवतात्वाभावादाभेवीष्डश्द्वातारो न स्तुवते । अयाप्युभूणां ठ्तीयसवनसंबन्धसद्धावाचुतीयसवनगतस्य पवमानस्तोत्रस्या- प्याभंवस्वं व्यवहरन्ति । भसङ्किकं परिसमाप्य प्रेत एव सृक्ते चोचयुद्धावयति- अथाऽऽह यदयथाछन्दसं प्रवंयोः सवनयोरन्वाह गायत्रीः प्रातःसवने ब्रिष्टमो माध्यंदिनेऽथ कस्मा- जागते सति तृतीयसवने बिष्टभोऽन्वाहेति, श्ति। उल्नीयमानसक्तविधानानन्तरं तत्र कशिट्रह्यवादी चोधमाह । यथस्पात्का- रणाचथाछन्दसं तत्र तजोचित॑ छन्दोऽनतिक्रम्य सवनद्रये गायतनीखिष्ुभश क्रमे- णान्वाह । तृतीयसवनं तु जागतम्‌ । तथा सति जगतीमतिक्रम्येहोप यातेदया- चाचिष्टमः कस्मादनुन्रूत इति चोदम्‌ । तत्रोत्तरं दशेयति- | धीतरसं वे त्रतीयसवनमथेतद्धीतरसं शुक्रियं छन्द यत्रिष्टप्सवनस्य सरसताया इति ब्रूया द्थो इन्द्रमेवेतरसवनेऽन्वाभजतीति, इति ।

यदेतच्तीयसवनं तदेतद्धीतरसं तदीयो रसो गायत्या पीतः सोमाहरण- फारे पद्यां सवनद्रयं मुखेन तृतीयसवनं च शरदीत्वा तत्र रसं गायत्री पीत. वती । तथा चान्यन्न श्रयते-- "द्यां दवे सवने समग्ह्ान्यु तेनैकं यन्मुखेन सम- गद्वात्तदधयत्तस्माद्र सवने जुक्रवती प्रातःसवनं माध्यंदिनं च तस्माचृतीयस- षन ऋनीषमभिषुण्वन्ति धीतमिव हि मन्यन्ते" इति । तथेव श्रिषटप्डन्दो यदसि

७१२ भीमत्सायणाचायविरवितमाष्यसमेतम्‌- [२ ८अष्ा्विंशाध्याये- एतदधीतरसमपीतरसं माध्यदिनसवनसंबन्धित्वात्‌ । अत एतच्छुकरिय रखस्व- दुपेतं क्षक्रियमतोऽस्य तृतीयसवनस्य सरसत्वार्थं ब्रिष्ुभोऽन्वाहेत्युत्तरं कयात्‌ । अथो अपि च तेन सरसत्वेनेनद्रमेव तृतीयसवने भागवन्तं करोति । जिष्ुप्ठ- न्दस देन्द्रत्वात्‌ । तेनन्द्रभाव(ग) त्वयुक्तम्‌ । उक्तं चों समाधाय परस्थितयाञ्याविषये चोधमुद्धावयति-- अथाऽऽह यदैन््रारभवं वै तृतीयप्तवनमथ करमादेष्‌ एव तृतीयसवने प्रस्थितानां परत्य पादेनद्रामन्या यजतीन््र ऋमुभिवाजवद्िः समुक्षितमिति होतेव नानदिवर्याभिरितरं कथं तेषामेन्द्रा्भव्यो भवन्तीति, शति। अथोन्नीयमानसृक्तकथनानन्तरं कश्िट्ह्यवादी चोधमाह । यद्यस्मात्कारः- णाचतीयसवनमेन्द्रा्भवम्‌ । तश्च पूवैगुपपादितम्‌। एवं सत्येक एव होता भस्थि- तसोमानां परलयक्षासलयक्षेण मुख्येनेवेन्द्रशब्देन ऋयुश्षब्देन च युक्तयचा थजति।

इन्द्र ऋभुभिरित्यादया सेयण्गवबगन्तव्या । होतेव तया यजति न त्वितरे षडु- `

स्विजः। ते तु नानाविधदेवताकाभिर्वक्ष्यमाणाभिकरमिर्यजन्ति । तस्मात्कारणा- देतत्सपभम्‌ । रिच तेषां षण्णाणत्िजां संबन्धिन्यो याञ्याः कथमेन्द्रार्भव्यो दविविधदेवताका भवन्तीति चोचम्‌ । |

तजन होतुयोञ्याया देनद्रारभवत्वेन परितोषात्तां तथैवाङ्गीडृत्येतरेषा याञ्यासु क्रमेणेन्दराभेवत्व(त्व॑)दशेयितुकामः भथमतो मेजाबरुणस्य याज्यां

तदशंयति- इन्द्रावरुणा सुतपाविमं सुतमिति मेत्राव- रुणो यजति युवा रथो अध्वरं देववीतय इति बहूनि वाऽ5ह तदमूणां रूपम्‌ , इति ।

इन्द्रावरुणेलयस्यां याज्यायां युबो रथ इत्यस्मिन्पादे देववीतय इवि षदं ।

बिद्यते । देषायां वीतिः प्राद्ध्देववीतिरिति तस्य समासः । तस्य समासे षष्ठी-

बहुवचनान्तेम शब्देन बहून्येव रूपाणे प्रतीयन्ते । तत्र॒ बहुत्वग्मृणां स्वरूपं `

इन्द्रावरुणा पुतपाविमं --१-६९-१०। , . १ कष, क्रिय । क, ट, 'त्वेनाप्"।.

"क {~ * =

।

|

चतुरः सण्डः } पेतरेयत्राह्मणम्‌ । `. ७१६ नुष्यसूपाणासृुश्षब्दबाच्यानां महर्षीणां बहुत्वात्‌ । तस्मादथेत ऋभुसद्धावा दिन्द्रकषब्दस्य च साक्षाच्छवणादियमेन्द्राभेबी । ब्राह्मणाच्छंसिनो याज्यायामाभेवत्वं संपादयति- इन्द्रश्च सोमं पिवतं बृहस्पत इति ब्राह्मणा- च्छसी यजत्या वां विशन्तिवन्द्वः स्वामुव इति बहूनि वाऽऽह तदमूणां रूपम्‌ , इति ।

इन्दरथेत्यादियाज्यायामा वां विज्नन्त्वित्यस्मिन्पादे विदान्त्विलयादीनि बहु- बचनान्तानि पदानि शूयन्ते तेरभिषेय बहुत्वश्भूणां स्वरूपम्‌ ।

पोतुर्याञ्यायामार्भवत्वं दक्ेयति- आ वो वहन्तु सप्तयो रघुष्यदं इति पोता यजति रघुपत्वानः प्र जिगात बाहूभिरिति बहूनि वाऽऽह तदभूणां रूपम्‌ › इति । आ डो बहन्त्विति याज्यायां रघुपत्वान इत्यस्मिन्पादे बहुवचनान्तेः पदै रभिषेयं अहृत्वर्धरणां खरूपम्‌ । नेषटयीस्यायामारभेवत्वं दशयति- जमेव नः सुहवा आ हि गन्तनेति नेष्ट यजति गृन्तनेति बहूनि वाऽऽह तद्भरणं रूपम्‌ › इति । अमेव न इति याज्यायां तस्मिन्नेव पादे गन्तनेति पदस्य गच्छतेदयथं सति ङोष्पध्यमपुरुषबहुवचनान्तेन प्रतीतं बहुत्वण्भूणां स्वरूपम्‌ । अच्छावाकस्य याञ्यायामार्भवत्वं दशषेयति- इन्द्राविष्ण॒ पिबतं मध्वो अस्येयच्छा- वाकी यजयावामन्धांसि मदिराण्यग्मत्निति बहूनि वाऽऽह तदभूणां रूपम्‌ › एति। इन्द्रश्च सोमे पित्तं बृहस्पते ०-- ४-९०-१० । ज वो वहन्तु सततयः- {-

८९--१। अमेव नः सुहवा आ हि गन्तन ०-२-३१- । इन्द्राविष्णू. पिबतं मध्व अस्य ०-९१-७ ०-७ । 9

७१४ श्रीमत्सायणाचायंबिरचितमाष्यसमेतम्‌-[२ ८अष्टाविशाष्याये- `

इन्द्राविष्णू इत्यस्यां याञ्यायामावामि्यसिमन्यादे बहुवचनान्तेरन्धांसी- त्यादिभिः पदैः प्रतीतं बहुत्वरभुणां स्वरूपम्‌ । ग आप्रीधस्य याज्यायामाभ॑वत्व दशयति- इमं स्तोममर्हते जातवेदस इया्रीघरो यजति रथमिव सं महेमा मनीषयेति बहूनि वाऽऽह तदमूणां रूपम्‌, इति।. इमं स्तोममित्यस्यां याञ्यायां रथमिबेत्यस्मिन्पादे मदेमेत्युत्तमपरुषबहुवच- नान्तेन पदेन प्रतीयमानं बहुत्वश्भृणां स्वरूपम्‌ । उक्तमथमुपसंहरति- ` एवमु हेता रन्द्राभ॑व्यो भवन्ति, शति । उक्तेन भरकारेण याञ्यास्छभसंबन्धसंपादनादिन्द्रसेबन्धस्य च साघ्तादे धुयमाणत्वादेता ऋच रेन्द्राभेव्यः संपचन्ते । इनद्रस्य्भेणां चोक्त संबन्धेन प्रीतेः सिद्धत्वादितरदेवतानामपि ताभियौ. ञ्याभिः भीतिं दशेयति- यत्नानादेवत्यास्तेनान्या देवताः प्रीणाति, इति । ` इन्द्रबरुणब्हस्पत्यादिनानाविधदेवतायुक्ता ऋच इति यदस्ति तेन कारणे नान्या इन्दरादभुभ्यश्च व्यतिरिक्ता देवतास्तोषयति । याज्यास्ववस्थितं छन्दः प्रक्ष॑सति- | यदु जगत्मासाहा जागृतं वे तृतीयसवनं ततीयसवनस्येव समृद्ध्य ॥ १२॥ इति। जगच्छब्देन जगतीडन्दोऽभिधीयते । भासाहक्चब्दो बाहुस्यवाची । जगलः भासाहा बहुला यासक्ताम भस्थितयाञ्यासु ता जगतासाहास्तृतीयसवनं च जागतमिति भ्रसिद्धमतो यवु यदेव जगतीबाहुरयं तेन तृतीयसवनस्य समु

द्धिभेवति ॥

इति शरीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये वेदाथप्रकान् रेतरेयव्राह्य- णभाष्येऽ्टाविंशाध्याये चतुथः खण्डः ॥ ४ ॥ (१२) [ १९९ ]

इमं स्तोममरहैते जातवेदपते °- १-९४-१ |

१ छ. "व श्रुत्वा" ।

4 पञ्चमः खण्डः ] रेतरेयब्राह्मणम्‌ । ४७१९

होत्रकाणां परस्थितयाञ्याः सवनत्रयेऽभिषाय परस्परं साम्यं वैषम्यं च विवेकत परभ्मुद्धावयति- | अधाऽऽह यदुकिथिन्योऽन्या होत्रा अनुक्था अन्याः कथमस्येता उकिथिन्यः सवाः. समाः समृद्धा भवन्तीति? इति । होत्रकाणां याज्याकथनानन्तरं कथिह्ह्यवादी बचोयमाह । होत्रकाणां क्रिथा. दोत्रशषब्देन विवक्षिताः । तास्वन्याः काथित्करिया उक्थिन्यः शसख्युक्ताः। अन्या इतराः क्रिया अनुक्थाः श्ख्रहिता मैत्रावरुणो ब्राह्मणाच्छंस्यच्छावाक इत्येतेषां याणां ्षद्धषद्धावादेतदीयाः क्रिया उविथन्यो नेष्रपोत्रादीनां शच्ञ- राहित्याचदीयाः क्रिया अनुक्थाः । एवं वेषम्ये स्पष्टे सत्यस्य यह्वस्य यज- प्रानस्य वा संबन्धिन्य एता होत्राः सथा उक्थिन्यः शख्रयुक्ता भूत्वा समा बेषम्यरहिता अत एव समृद्धाः संपूर्णाः कथं भवन्तीति चोचम्‌ । `. तस्यात्तरमाह- | [ यदेवेनाः संप्रमीयं होत्रा इयाचक्षते तेन समाः, इति । यदेव यस्मादेव कारणादेता मेत्रावरूणादिक्रियाः पोतृनेष्रादिक्रियाश्व संपरगीयं संभूय परकर्षेणोक्त्वा होत्रा इतिशब्देन या्ठिका आचक्षते तेन समाः। यथा खोके छत्रयुक्तास्तद्रहिताश्च संभूय च्छश्रिण इत्येकेनेव शब्देन व्यवदहि- यन्ते । एवमत्रापि श्षखयुक्ता मेत्रावरुणादयः शस्रहिताः पोतृनेष्यदयश्च संश यकेनैव हो्रकरब्देन- व्यवहियन्ते । अतः शचिभिः समभिव्याहारादशाक्नै- ` णामप्युपचरिते शस्ित्वं तेन रदेत्रककशषब्दव्यवहारेक्येन(ण) समा भवन्ति न चैतावता स्वाभाविकं शस्ित्वाशचस्ित्ववेषम्यमपगच्छति । तदेतदैषम्यं दशेयति-- ` यदुकिथ॒न्योऽन्या होत्रा जनुक्था अन्यास्तेनो विषमाः, इति। उशब्दोऽपिक्षब्दा्थः। तेनोक्थित्वानुक्थित्वधमेद्रेन विषमा अपि भवन्ति। सत्यापि वैषम्य ओपचारिकोक्थत्वेन साम्बं यदुपपादितं तदुपसंहरति-- ` एवमु हास्येता उकिथन्यः सर्वाः समाः समृद्धा भवन्ति, इति।

७१६ श्रीमत्सावणाचायविरचितभाष्यसमेतम्‌-[२८अष्टारविनञाध्याये- होत्रकेषु चोदयान्तरयुद्धावयति- अथाऽऽह शंसन्ति प्रातःसवने शंसन्ति माध्यंदिने होत्रकाः कथमेषां तृतीयसवने शस्तं भवतीति, इति । अश्रष्टोमे मेज्ावरुणब्राह्मणाच्छंस्यच्छावाकानां सवनद्रये शंसनं विहितं तदृष्टान्तेन तुतीयसवनेऽपि शंसनमपेक्षितं तच्च न विहिते तथा सति कथमेषां तृतीयसवने शस्तं भवति श्चंसनं सिध्यतीति चोद्यम्‌ । तस्योत्तरं दक्चेयति-- यदेव माध्यंदिने हे दे सुक्तं शंसन्तीति ब्रूयात्तेनेति, इति । भैजावरुणस्य सदयो इ जातो षभः कनीन इये$ सृक्तम्‌ । एवा त्वामिन्द्र बज्जिन्निति द्वितीयम्‌ । ब्राह्मणाच्छंसिन इन्द्रः पूभिदिलयेकं सृक्तयुदु बह्माणीति दितीयमर्‌ । अच्छावाकस्य शय इदिल्येकमिमामूष्विति द्वितीयम्‌ । एवमेते त्रयो माध्यंदिने सवने भरतयेकं दवे दे सूक्ते शंसन्ति । तत्रैकं माध्यंदिनसवनाथमू । द्वितीयं तु तृतीयसवनायेमभित्युपचारेण तन्नापि शंसनं सिध्यतीत्युचरं श्यात्‌ । तेष्वेव चोयान्तरपुद्धावयति-- अथाऽऽह यदशुक्थो होता कथं होत्रका दृ्युक्था भवन्तीति, इति । अथ तृतीयसवने श्षंसनसंपादनानन्तरं पुनरपि ब्रह्मवादी चोचान्तरमाह । यथस्पात्कारणाद्धोता ज्दुक्थः । दरे उक्थे शद्धे यस्वासो उव्युक्थः । भरातःस बने आञ्यमडगे द्रे माध्यदिनसवने मरुत्वती यनिष्ेवस्ये द्रे तृतीयसवने वैक देवाग्निमारते द्रे एवं स्थिते दोतृद््टान्तेन दोत्रकाणापप्युक्थद्वयोपेतत्वमपेषितं न चोक्थद्रयं विदितमस्त्यतस्तत्केन भकारेण सिध्यतीति बोधम्‌ । तत्रोत्तरमाद- | यदेव हिदेवयामियंजन्तीति ब्रूयात्तेनेति ॥१२॥ सति । भस्थितयाज्यानां शूयमाणदेवतया संपा्यमानदेवतया च ० । तादश्षीभिकऋम्भिर्स्मा्यजन्ति तेन द्विशञ्जत्वम्‌ । तज्रैका देवता } इतरा द्वितीया शब्ार्थत्येवमुत्तरं शयात्‌ ॥ | इति भ्रीमत्सायणाचायैविरचिते माधवीये वेदाथंपकान्च रेतरेयग्राह्मण- भाष्येऽ्टाविश्चाध्याये पञ्चमः खण्डः ॥ ५॥ ( १३){ १००]

१ षष्ठः खण्डः | एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ७१७

सर्वत्र होत्रकशब्दव्यवहारसाम्येन शब्रहितानापय्युपचरितयुक्थित्वमि- त्युक्तम्‌ । इदानीं भकारान्तरेण तेषायुक्थत्वं संपादयितुं भश्नगदधावयति-

अथाऽऽह यदेतास्तिल् उक्थिन्यो होताः कथमितरा उकिथन्यो भवन्तीति, शति । अथ पैजावरूणादीनां जयाणायुपचरितं द्वितीयशज्ञसंपादनानन्तरं बहम बादी चोधमाह । यथस्मात्कारणादेताः पूर्वोक्ता होत्रा मेत्रावरूणादीनां ्रियास्ति्र उक्थिन्यः; श्रज्लोपेतास्तदृष्टान्तेनेवराः पात्रादीनां क्रिया अपि श्युक्ता इति वक्तव्यम्‌ । न चात्र विहितम्‌ । अतः कथमेता उक्थिन्य इति परश्नः। | | तत्रोत्तरमाह-

आज्यमेवाऽऽग्रीधीयाया उक्थं . मरुल- तीयं पोतीयाये वैश्वदेवं नष्टीयाये तावा एता दात्रा एव न्यङ्गा एव मवान्त, इति। होतुः. भातःसवने यत्पथममाज्यशसखं तदेवाऽऽग्रीधीयावे, आप्रीप्रेण किय. माणायाः क्रियाया उक्थं श्षद्धप्‌ + एषं परत्वतीयवेश्वदेषयोरपि योज्यम्‌ । तथा सति ता एवैता होत्रा होत्रकाणां क्रिया एवमुक्तेन अकारेण न्यङ्गासत- तिहा एव भवन्ति । अभिपाप्रीधो यजति । आज्यं चाऽऽग्रेयम्‌ । पोता मरतो यजति । मरुत्वतीये च मारतानि सूक्तानि शंसति । रे प्रत्नीरि- हाऽऽबहेति नेष्टा यजति । तत्र देवानायुश्षतीरित्यत्र देवानापिति भवणमस्ति । एवं जयाणाभप्याग्रीधपोदनेष्टणामामेयत्वमारुतस्ववैश्वदे वत्वचिहानि विद्यन्ते । तस्मादाज्यादिभिरूक्येरितरेषामुक्थित्वम्‌ । | तेषामेव होत्रकाणाग्रतुयाजेषु कस्यचिद्विशेषस्य अभ्नमवतारयति- जथाऽऽह यदकपरेषा अन्ये होत्रका अथ- कस्माद्द्विमेषः पोता द्िपेषो नेशेति, इति। मरैषसुक्ते ये मैषा उक्ता नेष्पोत्ग्यतिरिक्तानां होत्रकाणां तेषु पेषेष्वेकौक एव मेषः पोतुर्नेष्ुथ दौ दी मेषो । तथा च यज्गसंमरदायविदः पठन्ति-होपोने- ्ी्ापरहोपोनेच्छाध्वयुष्हपतीति चेति । अस्यायमर्थः । तत्र नाज्ञामाधाप्ररेणेते कतुपुरषा निदिश्यन्ते । तवया च होता पोता नेष्टाऽऽओ्रीधो ब्ाम्मणाच्छसी

७१८ श्रीमत्सायणाचायविरवितभाष्यसमेतम्‌- [२ ८अष्टार्बिशाध्याये-

परशास्ता होता पोता नेष्टाऽच्छावाकोऽध्वय्ंहपतिश्च क्रमेणोक्ताः । एतेषां मैषसृक्ते द्रादश्च मेषाः क्रमेण सन्ति । तथा सति पोतु्ितीयोऽष्टमश्च द्रौ रषौ । नेषुस्ततीयो नवमश्च दौ भेषो । होता यक्षन्मरुतः पोतादिलयेकः मेषः । होता यक्षदेवं द्रविणोदां पोतराहतुभिरिति द्वितीयः । एतो द्री पोतुः मेषौ । होता यक्षद्भावो नेषटेलयेकः । होता यक्षै द्रविणोदां नेष्रादिति द्वितीयः एत दी | नेष्टः मेषो । इतरेषामाग्नीधाच्छावाकादीनामेकेक एव पेषः । तथा सति पोत्‌- नेषरोद्विमेषत्वे ई कारणमिति प्रश्नः ।

` तस्योत्तरमाह-

यत्रादी गायत्री पर्णो भूता सोममाहरतद्‌- तासां दोत्राणामिन्द्र उक्थानि परिदप्य हारे प्रददौ यूयं माऽभ्यह्वयध्वं युयमस्यावेदिषटेति ते होचर्दवा वाचेमे दोपे प्रभावयामेति तस्मात्ते दपरेषे भवत ऋचाऽग्रीघ्रीयां प्रभावयां च्कस्त- स्मात्तस्यैकयर्चा मरयस्यो याञ्या मन्ति; इति ।

यत्र यस्मिन्कारेऽदो गायत्री त्रिष्वपि च्छन्दःसु या शोयैयुक्ताऽधरत्‌। असौ गायत्री सुपर्णो श्रत्वा दयरोकात्सोममाहरत्‌ । सोऽयं इत्तान्तः पूवेमेवमान्नातः। तत्तस्मिन्कारे केनापि निमित्तेन कद्ध इन्द्र एतासां होत्राणायुक्थानि श्ल्ञामि परिदुप्य होत्रे पददौ । होत्राश्ञब्दः स्रीरिङ्गोऽपि पुरुषान्दोत्रकानभिषधत्ते। पोतु- नेषटरग्री धाणां होजरकाणामाञ्यमरुत्वतीयवेश्वदेवकशस्ाणि पूवेमासन्‌। तानि कद इन्द्रस्तेभ्यो निवाय दत्तवान्‌ । ततो होता भतिसवनं शख्द्रययुक्तो बभव । गायत्र्या सोमेऽपहूते सति क्ोकाभिभतमिन्द्रं सान्त्वयितुगतिविजा(गोभिमा- निन्यो देवताः सवौ उपतस्थिरे । पोतृनेष् ग्री ध्रदेवतास्तु नाऽऽगताः । तदिदं कोपकारणम्‌ । स च कुपित इन्द्र; श्षख्ाणि निवाय पुनरप्येवमुवाच । हे गवोः धिकाः पोन्नादयो युयं माऽभ्यहयध्वम्र्‌ । क्लोसावोमिद्याहनपपि मा कुरुत । दूरे युष्माकं श्रल्लाणि । यतो युयमस्य मम सान्त्वनं माञवेदिष्ट न ज्ञातवन्तः । निषेधार्थो माक्षब्दोऽजानुवतैनीयः । इत्येवमिन्द्ेणोक्ते सति तत्समीपर्वातिनस्ते देवा इन्द्रं समार्थ्येवमूचः । इमे होत्रे एतौ पोतृनेष्टारो शसखश्न्यावतिभीतो येन केनापि भकारेणानुग्रहणीयौ । तस्माच्छस्चाभावेऽपि बाचाऽधिकपेषरूपया परभावयाम परकर्मेण भावितौ तोषितौ करवामेति । तस्मात्कारणातते होत्रे दवष

१ षष्ठः खण्डः ] . ` एेतरेयब्राह्मणम्र्‌। .. .. ७१९

भवतः । तौ होत्रकौ पोतृनेष्टारौ भेषदरययुक्तौ मवतः । तथेवाऽऽग्रीधीयामाग्री- धक्रियामृचा कयाचिदधिकया प्रभावयांचकूः भ्रभ्रतां कृतवन्तः । यस्मादेवं तस्मात्तस्या ऽऽग्रीधस्यैकयचौ याज्या भूयस्योऽत्यन्तमधिका भवन्ति । सप्चाना- मपि होत्रकाणां भरस्थितयाञ्यास्तिस्न एव भवन्ति । आग्रीधस्येभिरमरे सरथमि- ल्येषाऽभिका । सा च पारनीवतग्रहवतिनी । तथा च संमदायविद आहः-- ^न्तिक्चः भस्थितयाज्यास्तु सप्रानामभवन्बह ।. ` - ` आग्रीधरस्विभिः साधमैभिरमरे चतुध्येभूत्‌"' इति ॥ ध यद्यप्याग्नीध्रविषये ब्रह्मवादिना प्रभो न कृतस्तथाऽपि पोतनेषटभ्यां समा- नयोगक्षेमत्वेन तदृत्तान्तोऽप्यभिहितः । हात्रकविषये प्रभान्तरयुद्धावयति- | जथाऽऽह यद्धोता यक्षद्वोता यक्षदिति मेत्रावरुणो हात्र प्ेष्ययथ कस्माद्ही- त्यः सद्भ्यो होवरा्तिभ्यां हाता यक्षद्धोता यक्षदिति प्रेष्यतीति, इति। अथ द्विेषत्वनिमित्तकथनानन्तरं ब्रह्मवादिनां भकश्नमाह । मेत्रावरुणः सर्वेषां होत्रादीनां रैषकती । स च परैषसृक्तगतेषु सर्वेष्वपि मन्रेष्वादौ होता यक्तदित्येव तत्र तत्र पठति । तत्र होत्रे होतृकायौर्थं॑तेन मत्रेण यत्परेष्यति तद्क्तं मच्रादाववस्थितस्य होतुराब्द स्य.तद्वाचकत्वात्‌ । ये त्वहोतारो होतु व्यतिरिक्ताः सन्तो होत्राशंसिनो होत्रा हीमस्तमाकंसन्ति । तेषां होतृनामर- हितानां परषेषु तत्न तन्न होता यक्षदिति कस्मात्कारणाद्धोतृश्षब्दं भयुरन्तं इति प्रश्रः । तस्योत्तरमाह-- ` प्राणो वै होता प्राणः सवे ऋविजः प्राणो यक्षस्ाणो यक्षदियेव तदाह? इति । योऽयं पुख्यो होता स भाणस्वरूप एव मृतदेहस्य हातृत्वाभावात्‌ । तथाऽ? न्वेषामपि ` सर्ेषाृत्विजां प्राण एव स्वरूपम्‌ । तथा सति प्राणविवक्षया युक्तो होतृराब्दः सर्वेषूपपदते। होता यक्षद्धोता यक्षदित्यक्ते भाणो यक्षसराणो य्षदित्येव मैत्रावरुणी ब्रूते । तस्माद्युक्तः सर्वेषु होतुृशब्दपयोगः। = `

९ स, होता तमाः ।

७२० भीमस्सायणाचायविरचितभाष्यसमेतपू-{२८अष्टाविंराध्याये- उद्रातृविषये प्रभोत्तरे दश्नेयति--

अथाऽऽहास्स्यदरातृणां प्रपा, नौ इति । अस्तीति ्रूयायदेवतसशञास्ता जपं जपिता स्तुध्वमियाह स एषां प्रषः, इति। होत्रादयो पेत्नावरुणेन मेषिताः स्वस्वव्यापारं कुवन्तीति तद्ृष्टान्तेनोद्धात्‌ णामपि म्ेषितत्वं युक्तं न चोद्रातुपेषाः भेषसृक्ते समाज्नातास्तस्मादेषां म्ैषोऽस्ि न वेवि संश्चयः। शतिद्रयं विचारायेम्‌ । नकारस्य सानुनासिकत्वं छान्दसम्‌ । अत्र भैषोऽस्तील्येवमुत्तर ब्रूयात्‌ । भक्षेण सवौटृत्विजः श्चासि मैषमन्रेण तत्तय्यापारे भवतेयतीति भक्ञास्ता मेजावरूणः। स च स्तुतदेषेन सवित्रेत्यादिमन्रजपं जपित्वा इत्वाऽनन्तरं स्तुध्वमिति यदेधेतद्रचनं भाह स एवैषामुद्ातणां मेषः अच्छावाकविषये प्रभ्ोत्तरे द्शयति-- जथाऽऽहास्त्यच्छावाकृस्य प्रवरारेः, नार इति । अस्तीति ब्रूयाघदेवेनमध्व्युराहाच्छावाकं वद्स्व यत्ते वाद्यमित्येषोऽस्य प्रवरः, स्ति । अच्छांकाकव्यतिरिक्तानां वषट्कतेणां भवर; भक्षण वरणमस्ति । तवा च सूत्रकार आद- त्ता तीजति बषटकतांरोऽन्येऽष्छावाकात्‌' इति। सृत्रान्तरेऽप्येबमुक्तम्‌-- “प्रहतः प्रहतः प्रहतहोमी जुहोति'इति । अतोऽन्येषां भवरसद्धावोऽवमतः । अच्छावाकस्य नाबगतः । न्यायेन त्वितरद्ष्ठान्तेन भ्रव रोऽपेक्षितः । अतोऽस्ति न वेति संशयः । तत्रास्तीत्युत्तरं श्यात्‌ । यथयप्य न्येषामिव स्पष्टः भरवरो नासि तथाऽपि परोदान्ञ्षकलं भरतमिङामिबोध म्याऽऽसीनमच्छावाकमच्छावाक यत्ते तव॒ बाधं वक्तव्यमस्ति तद्रदस्वेति सोऽयमच्छावाकसंबोधनेन भरवरसमानत्वात्मवर श्त्यच्यते ।

इत्थमगिष्टोमसंस्थे होत्रकविषयन्यापारं परिसमाप्याश्रनोक्थसंस्येष्वहःसु प्रभोकत्तरे दक्षेयति-

जथाऽऽह यदैन्द्रावरुणं मेजावरुणस्तरतीयसवने लष ` यथ कस्माद्स्याऽभ्येयां स्तोभरियानुरूपो भवत

१ ख. ध. मित्मनि' |

१ षः सण्डः ] ेतरेयव्ाहमणम्‌ । ७९१ इत्यग्निना वे युखेन देवा असुरामुक्थेभ्यो निर्जषतु- स्तस्मादस्याऽभग्रेयौ स्तोत्रिथानुरूपो मवतः, ति ।

अच्छावाकपवरसंपादनानन्तरं ब्रह्मवादी परश्षमाह । मतरावर्णस्तृतीयसवन . ` हन्दराबरूणा युवमित्यादिकमेन्द्रावङ्णं सृक्तं॑श्षंसति । तस्य शख्ञादारेदयणि- ल्याभेयं स्तोत्रिय आभिरगामीतया्रेयोऽनुरूपः । तदेतश्यधिकरणत्वादयुक्तम्‌ । रेन्रावरूणाभ्यां स्तोजियानुरूपभ्यां भवितव्यमिति भभ; । अभरनेत्यादिना तस्योचरम्‌ । यदा देवा असुराुक्येभ्यो निजेशुनिः शेषेण हतवन्तो दृरेऽप- सारितवन्तस्तदानीमभियुखं भधानथरतं कृत्वा तन्युखेन निःसारितवन्तः । एत- शाणिष्टामं वै देवा अश्रयन्तेत्यादौ विस्पष्मुदीरितम्‌। तस्माद सुरनिःसारणेऽे- यरुयत्वादाग्रेयौ स्तोत्रियानुरूपो युक्त । आस्मणाच्छस्यच्छावाकविषयग्रभ्रोत्तरे द्षेयति - ` अथाऽऽह यदैन्दराबार्हस्पत्यं ब्राह्मणाच्छंसी तृतीयसवने शंसदये्द्रावष्णवमच्छावाकः कथमेनयेरेनद्राः स्तोत्रियासुरूषा भषन्ती- तद्रो ह स्म वा असुरारुक्थेभ्यः प्रजिगाय सोऽरवीकश्चाहं चेत्यं चाहं चेति ह स्म देवता अन्वेवयन्ति स यदिनद्रः रवः प्रजिगाय तस्मादेनयोरैन्राः स्तोत्रियानुरूपा भवन्ति यहं चाहं चेति ह स्म देवता अन्ववयुस्त- स्मात्नानादेवत्यानि शंसतः ॥ १९ ॥ इति।

` तृतीयसवने ` ब्राहमणाच्छंसिनः भ॒भैदिष्टायष्नद्रावारेसपस्वं शम्‌ ।

दस्याऽऽदौ स्वोत्रियानुरूषाचैनद्रौ । बवमु त्वेति स्तोत्नियो थो न इवमित्यनुरूपः 4

तथाऽच्छावाकस्य ऋतु्जनित्रीत्यादिकमैनदररैष्णवं श्नम्‌ । तस्याऽऽदविन्द्रौ

स्ोतरियानुरूपौ। अधा दीन्द्र गिण प्ति स्वोत्रियः। इयन्त इन्दर गिरेश इत्य

तुरूषः । तदेतद्रेयभिकरण्यमुपजीग्य पृषेदस्पश्षः । इनदरो हेत्यादिक्ठचरम्‌ 1

हन्द (१ नः सेभ्यः सकाघ्चातयुराम्मभिगायः भकर्वेण नितवादद्रा

ष[य ! । वदानीमिन्द्र इतरान्देवान्भति सशयमयेक्षकणो, युष्माकं कध्ये

कारं चोभौ युद्धार्थं गच्छाव हत्यन्रवीत्‌ । तदानी - देवानां मध्य एकैको ऽं

१ ॥

७२२ श्रीमत्सायणाचायविरचितभाष्यसमेतम्‌- (२ ८अष्टवि °ष्यये-

चाहं च॒ तव सहायभरत इत्युक्त्वा देवतास्तमिन्द्रमन्धवयन्तिं तस्य पृष्ठतो गच्छन्ति । यस्मात्स इन्द्रः सर्वेषां देवानां मध्ये स्वयं पूवेगामी समु- रान्मजिगाय तस्मादेनयोव्रीह्मणाच्छैस्यच्छावाकशख्योरप्यन्द्राः स्तोतरियानु- रूपा युज्यन्ते यड यदण्येतदस्त्यहं चाहं च तव सहायभूत इति श्ुवत्यो देवता इन्द्रमन्यवयुरन्वगच्छन्‌ । तस्पात्कारणाहेवतान्तराणामपीन्द्रवत्पुस्यत्वा- भ्ानादेवताकानि सूक्तानि ब्राह्मणाच्छ॑स्यच्छावाको कषंसतः॥ ` इति भ्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये बेदायेभकान्च रेतरेयत्राह्य- णमाष्येऽषटा्विश्नाध्याये षष्ठः खण्डः ॥ ६॥ ( १४) { १०१]

अथ तेषामेव शब्ञाणां छन्दोदेवतविषये भ्र्नो्तर द्षेयति-

जथाऽऽह "3५ यदश्वदेषं ॥ तुतीयस्तवनमथ

कस्माद जागतानि सुक्तानि तृती-

यसवन आरम्भणीयानि शस्यन्त इतीन्द्रमे-

वतेरारम्य यन्तीति इ्ूयाद्थो य॒जागतं वे

` तृतीयसवनं तजगत्काम्येव तद्यक्किं चात

उध्वै छन्दः शस्यते तद्ध स्वं जागतं भवत्ये-

तानि चेदेन्द्राणि जागतानि सुक्तानि तृती-

यसवन आरम्मणीयानि शस्यन्ते, इति, अथैन्द्रावरुणादिशलेष्ेनदरस्तोज्रियानुरूपवणनानन्तर ब्रह्मवादी प्रभ्रमाह । तृतीयसवनं वेश्वदेषं बहुदेषताकं यस्मात्तस्पादेश्वदेवान्येष सूक्तानि तजोचिता- न्यथेवं सति तानि परित्यञ्य कस्मात्कारणादेतान्यारम्भणीयानि सूक्तान्यै- द्राणि क्षस्यन्ते । सति वचैन््रत्वे त्रिश्रुभो युक्तत्वात्तत्परित्यागेन जागतानि कस्माच्छस्यन्ते । चपेणीष्ठतमिति मैत्रावरुणस्य सूक्तम्‌ । भ प॑दष्ठायेति ब्राह्म णाच्छंसिनः सृक्तम्‌। ऋतुजेनित्रीलयच्छावाकस्य सूक्तम्‌ । एतेषु सूक्तेष्वन्द्रभशरोः तरमुच्यते । रेन्द्रत्वे सत्येतेः सूक्तैरिनदरमेवाऽऽरभ्य प्रहृत्ता भवन्ति । इन्र हि भारन्धस्याविघ्ेन समाश्रिकारीत्युसरं ज्वयात्‌ । अथो अपि च च्िष्ुणरि. त्यागेन भागतसृक्तमिति यदस्ति तत्त॒तीयसवनस्य जागतत्वास्जमत्काभ्यैव जगत्कामनयेव पष्टिः ता भवति । अपि च तथा सत्यत ऊध्यैमन्यदगि

अत्किचिच्छन्द्‌ः शस्यते तत्सवं भगतीखन्दस्कमेष सेपथते।

७ सप्तमः खण्डः ] एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ७२३

` आरम्भणीयानाभिन्द्राणां सक्तानां जागतत्वायस्य च्छन्दोन्तरस्य जागतं तच्छन्दोन्तर ददीयति- . जथेतत्ेषटभममच्छावाकोऽम्ततः शंसति सं वां कर्म- णेति यदेव पनाय्थं क्मं॑तदेतदभिवदति, इवि । आरम्भणीयक्तंसनादुध्वंमच्छ्यवाकोऽन्तः द्खप्यान्ते सं वां कमैणेत्येत- त्य॒क्तै शरिषुष्छन्दस्कै छंसेत्‌ । अग्रेन्द्राविष्ण्‌ संबोध्य बां युवामनेन कमेणा संहि- नोमि सम्यक्मीणयामीत्येतदुच्यते । तस्य च कमेशब्दस्यार्थो यदेवेत्यादिनाऽ- भिधीयते । पनतिधातुः स्तुलयर्थे बतेते । पण व्यवहारे स्तुतौ च । पन चेति ` वैयाकरणे्षातुषु पठ्यमानत्वात्‌ । तथा सति पनाय्यं सुत्ये सोमपानाख्यं कम तदयं भच्रोऽमिवदति । से वां कमेणेतयेतत्पथमपाद स्य पएवैभाग॑ व्याख्यायोत्तरभागमनूय व्वाचहे- समिभेयत्रं वा इषोऽनायस्यावरूदढये, इति । इषाऽन्नेन युबाभिन्द्राविष्णु संहिनोभीत्यन्वयः । अत्राममेवेषेत्यस्य शब्द्‌ स्थायः । ११, भ्ग्द स्येष इति भरथमाबहुषचनम्‌ । ठस्मादभवायित्वे सति. एतः चछंसनमन्नायस्य प्राप्तये भवति । अस्या ऋचधतुर्थपादमनूय ष्याचषे-- . अरिटनः पथिभिः पारयन्तेति स्वस्ति ताया एवैतदहरहः शंसति › इति। सोऽस्मानरिशै्हिसाररितैः पथिभिः स्वर्गमार्गे; फारयन्त कमेण; पारे फलरूपं नयन्ताविन्दराविष्णू इत्यथः । एतस्य पादस्य शरसनं स्वस्तिताया एवं भवति । तस्मादच्छावक एतद्रचनमहगेणेषु प्रतिदिनं शंसति । पएरिषानीयानां छन्दसि भरश्रोत्तरे दरोयति- | अथाऽऽह यञ्जागतं वै तृतीयस्षवनमथ कस्मादेषां त्रिष्टमः परिधानीया भवन्तीति वीयं वे त्रि्टु- व्वीर्यं एव तदन्ततः प्रतितिष्ठन्तम यन्ति › इषि । कृतीयसबनस्य ज्ागतस्वेन परिभानीया अपि जशत्व एव युक्ताः, । एततय- रित्यागेन निषमां स्वीकारे भतिदिनं कि कारणमिति भश्नः । बीयेषित्यायु-

ते बां कमेणा०-\-६९१।

७२४ श्रीमत्सायणाचार्यबिरवितभाष्यसमेतम्‌-{२ ८अष्टाविंराध्याये-

। बिष्भो षीर्थखरूपत्वाचया परिधाने सति शङ्खस्यान्ते वीये एव अति- षिता सन्तो यन्ति षतेन्ते होत्रकाणां जयाणापुक्तालिष्ुभः परिधानीया उदाहृ परदश्चयति- इयमिन्द्रं वरुणमष्टमे गीरिति मेत्रावरुणस्य बृहस्पतिर्नः परिपातु पश्चादिति बाह्मणाच्छं- सिन उभा निग्यथुरियच्छावाकस्यः इवि। सदिदमन्तिमोदाहरणं व्याच्े-- - ` | उभौ हि तो जिग्यतुः, इति । यादिन्द्राविष्णु तावुभौ जिग्यतुयुद्धे जयं भापतुरिति प्रसिद्धम्‌ ।

ऋचः पूर्वा उभा जिम्यथुरित्यममंशं व्याख्यार्याक्ान्तरव्याख्यानं षठद्नि- `

न पराजयेथे न पराजिग्य इति, इति।

तस्यार्धस्य कतरश्नैनोरित्ययं॑श्ेषो ब्राहमणेनानुदाहतोऽप्यथोवबोषाय

दरषटव्यः । तस्य च स्मस्यायमथेः । हे इन्द्राविष्णू युवां न पराजयेथे कदा दपि पराजयं न पराप्तवन्ती । एनोरेनयोरिन्द्राबिष्ण्वोमेध्ये कतरश्चनेकोऽपि

न पराजिग्ये पराजयं न पाप । एकस्यापि यदा पराजयो नास्ति तदानीमु

भयोिितयोः पराजयो नास्तीति किमु वक्तव्यमिति । इउक्तस्यार्षस्य तात्पय दकष्यति-

न हि तयोः कतरश्वन पराजिग्ये, इति । इतरां पठति-~

इन्द्रश विष्णौ यद्पर्षधेथा मेधा सरस्चं॑वि तदैरयेथामितिः शति यद्यदा हे विष्णो त्वं चन्द्रश्च युवामुभावपस्पृथेथां स्पधोमसुरेः सह युध

कृतवन्तो २ सदस जेधा विभज्येरयेथां तं त॑ भागँ तस्मे तस्मै खामिने

सप्पितवन्ती तर्य. तात्वर्यं दश्चयिवुमिति्ासम्राह-- ` । इन्द्रश्च ह वे विष्णुश्चासुरेयुयुधाते तान्ह

इयमिन्द्रं वर्णम्मे गीः० ७-८९-५ । ७-८१-९ । वृहस्पतिनैः प पातु०~-! ०-४५-११ । उभा जिष्मथुः ०-९१-७ ०-< ।

७ पततमः खकः ] एेतरेयब्राह्मणप्‌ । . . - ७२५

स्म जित्वोचतुः कल्पामहा इति ते ह तथे- ` त्यसुरा ऊचुः सोजत्रवीदिन्द्रो यावदेवायं विष्णुभिविक्रमते तावदस्माकमथ य॒ष्माक- मितरदिति स इमाछठोकान्विचक्रमेऽथो वेदा- नथो वाच तदाहुः किं ततसदक्षमितीमे लोका ` इमे वेदा जथी वागिति ब्रूयात्‌ › पति।

योऽयमिन्द्रो य विष्णुस्ताङ्ुभावसुरेः सह युयुधाते युद्धं कृतवन्तौ । तत- सावसराञ्जित्वा तैः सदेदपृचतुः । हेऽमुरा बयं सर्वे कल्पामरै विभागं करवा- परहा इति । असुरास्तयेत्यङ्गीचकः । वदानीमसुरेः सहेन्द्र एवमव्रवीत्‌ । अयं विष्णुर्यावदस्तारिदय तिर्विक्रमते वस्तुजाते पादजयं प्रशिपति तावदस्तु सवेम- स्माकं मवतु । अयेतरदवश्चिष्टं युष्माकमस्त्विति । एवमसुरेः सह समयं ङृत्वा स विष्णरिमाटीकां ख्ीनप्येकेन पादेन विचक्रमे विक्रान्तबान्‌ । लोक- त्रयस्योपर्येकमेव पादं अिप्तवान्‌ । अथो तदनन्तरं बेदान्विचक्रमे सर्वेषां वेदा- नायुपर्येकं पादं मकषिपषतवान्‌ । अयो तदनन्तरं वाच विचक्रमे सवस्या वाच उपरि तृतीयं पादं भर्षिप्तवान्‌ । एवं पादज्रयेणाऽऽकरान्तं स्वेमिन्द्राबिष्णवो- भाग आसीत्‌ । एवं विभागे व्यवस्थिते सति तत्तन्मन्नाये ब्रह्मवादिनः परभ- माहुः । नधा सहस्रमिति मत्रे यदुक्त तत्र सहस्रश्षब्देन किमुच्यत इति । श्म शृत्यादिकं तदुत्तरं य इमे रयो लोका ये चेमे बेदा- या चेयं बाक्वदेतदपरि- मितत्वस्योपरक्षकेण सहसरक्षब्देन विवक्षितमित्युलरं बूयात्‌ । यद्यप्ययं मन्न स्तेत्तिरियाणां सप्तमे काण्डेऽतिरा्रस्य यागे दक्षिणारूपगोसदस्रविषयत्वेनो- दाहतस्वथाऽप्यत्र सहसर्चम्दः स्मैजगदिषयत्वेन शृत्येव व्याख्यायत इत्यु- भयायेत्वमस्तु । यदुक्तमाश्वलायनेन-- “उत्तमे शदे परिधानीयाया उसमे वचन उत्तमं चतुरक्षरं द्िरक्त्वा प्रणयाद्‌" इति । |

तमेव चतुरक्षराभ्यासं विषत्त- | रेरयेथामेरयेथामियच्छावाक उक्थ्येऽ- भ्यस्यति स हि तत्रान्त्यो भवति, इवि ।

छक्थ्यनामके कऋतावच्छावाक रेरयेथामिति चतुरक्षरभागं दिरभ्यस्येत्‌ । स॒ हि भागस्तन्नाच्छावाकश्चसेऽन्त्यो भवति। | _

७२६ भरीमत्सायणाचायेविरवितभाष्यसमेतम्र- [२ ८अष्टाविंशाष्यावे- अच्छावाकस्याभ्यासं विधाय होतुरभ्यासं विषते-

अग्निष्टोमे होताऽतिरत्रे च ष हि तन्रान्त्यो भवति ; शति। अहगणेषुक्थ्यसंस्थायां यथाऽच्छावाकस्यान्तिमे शखऽभ्यासस्तथाऽगिषटो- मसंस्थायामतिरात्रसंस्थायां होताऽन्तिमे शद्धेऽन्तिमं चतुरक्षरभागमभ्यस्येत्‌। स हि होता तत्रोभयन्नान्त्यः शंसिता भवति । अगमिष्टोमे यज्जरित्रे यज्नरि- जमिति चतुरक्षराभ्यासः । अतिरात्रे तु धेहि चित्रं धेहि चित्रमिति चतु -रघ्राभ्यासः । |

षोडशरिसंस्थायां विचारपुवंकं चतुरक्षराभ्यासं विषत्ते-

जम्यस्येत्मोढशिनी र नाभ्यस्येश्‌, इति। अम्य स्येदियाहुः कथमन्येष्वहुःस्वभ्यस्यति कथमत्र नाभ्यस्येदिति तस्माद्पस्येव्‌ ॥ १५ ॥ इवि। विचारार्थं शतिद्रयं तत्राभ्यस्येदिति निणैयमाहु; । तत्रयगुपपत्तिः । इतरे- ¦ व्वहःसु चतुरक्षरभागमभ्यस्यात्रैव परिलयागे कारणं नास्तीति । तस्मदित्यु- पसंहार; । सख्युः; षदे सख्युः पदो हमिति चतुरक्षराभ्यासो द्रष्टव्यः ।

इति भीमत्सायणाचाययषिरचिते माधवीये वेदाथषकान्ञ एेतरेयग्राह्म- णभाष्येऽष्टार्विश्ञाध्याये सप्तमः खण्डः ॥ ७ ॥ (१५) [ १०२)

अच्छावाकविषये पनरपि प्रभ्यत्थापयति-

जथाऽऽह यन्राराङसं _ वे तृतीयसवनमथ कस्माद्‌- च्छावाकोऽन्ततः शिल्पेष्वनाराशंपीः शपतीति, श्ति।

अथ चतुरक्षराभ्यासकथनानन्तरं ब्रह्मवादी परश्र्माह । यदयस्मात्कारणा- शृतीयसवनं नराशंसं वै नरा मनुष्या ऋभबोऽङ्िरसो षा यत्र शस्यन्ते तज्ा- रासं तत्संबन्धिनि तृतीयसवने सति त८(क)स्मात्कारणादच्छाबाकोऽन्ततस्त तीयसवन[स्यान्ते]क्निस्पाख्येषु शख्ेषु नाराक्ञपसरसंबन्धरदिता ऋचः शंसति । ऋतुजेनिभीस्यादिकमच्छावाकः शंसति न च तत्न नराः शस्यन्ते तत्कथमुषः पादितमिति प्रश्चः। |

< मष्टमः खण्डः ] एेतरेयग्राह्मणमर्‌ । ` ७२७

तस्योत्तरमाह- . विकृतिविं नाराशंसं किमिव च वै किमिव च रेतो विक्रियते तत्तदा विहृतं प्रजातं ० च्छन्द्ः शिथिरं यनाराश्ंसमथषोऽन्त्यो यदच्छा- वाकस्तष्ृदटकताये दृहटे प्रतिष्ठास्याम इति, इति । गभोक्षये निषिक्तस्य रेतसो विकृतिवे विकारपरिणां ~ ~ ~ ~ नारा- छ॑सं- ~ ~ -परिणामक्रमेणेव भवति । खोके निषिक्तं रेतः किमिव चवै किमिव च क्रमेण किवित्किचिदेव विक्रियते । तथा च गर्भोपिनिषदि- [“शकरात्रोषितं कलं] भवति सत्तराजोषितं बुद्बुद भवत्यरमासाभ्यन्तरेण पिण्डो भवतिः इत्यादि । तत्तादश्चं क्रमेण विक्रियमाणं रेतो यदा साकल्येन विदतं विहृद्धं भवति तदा प्रजातं भवति पुत्रादि रूपेणोत्पथ्ते । तस्मानारान्त॑से तृतीयसवने विकारस्थानीयोऽन्तिमो भागः । तत्र संपणेतयोत्पत््यथमनारासष- सीनागचां क्षं सनमित्यभिपायः। अथान्यदपि कारणमस्ति । यन्नाराश॑सं छन्दो मनुष्यश्चंसनसंबन्धि च्छन्दोऽस्ति तन्मृद्धिव भादेबोपेतमेव । तस्यैव व्याख्यानं शिथिरमिति रिथिटमददमित्य्थः। अस्यापि च योऽच्छावाकोऽस्त्येषोऽन्त्य ऋत्विक्‌ । न हेतदीयक्षंसनस्यापरि किंचिदन्यच्छंसनमस्त्यतोऽन्तिमत्वादृढः । तस्मादृढतायैे दाढ्थायं॑दृदले(ढे) स्थाने परतिष्ठास्याम इत्यनेनाभिषायेण तासामनारान्चंसीनाश्चां शंसनमित्यथेः । उपपादितमयेमुपसंहरति- तस्मादच्छावाकोऽन्ततः शिल्पेष्वनाराशषीः शंसति दृहकताये ददे प्रतिष्ठास्याम इति दके प्रतिष्ठास्याम इति ॥ १६ ॥ शति ।

अभ्यासोऽध्यायसमाप्त्यथः ॥ ` इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये बेदार्थमकान्च ेतरेयत्राह्मण- ` भाष्येऽष्टार्बिन्नाभ्यायेऽषटमः खण्डः ॥ ८ ॥ ( १९६ ) [ १०३] ` इति श्रीमद्राजाधिराजपरमेन्वरमैदिकमागेपवतेकवीरबुकणसान्नाञ्य- धुरंषरसायणाचायकृतावैतरेयब्राह्मणभाष्येऽ- एटार्विक्चोऽध्यायः ॥ २८. ॥ १ क, "शामो-- ~ ~नाः)

७२८ ्ीमत्सायणाचार्विरचितभाष्यसपेतम्‌ {२ ९पकोनार ध्याये अथैकोनर््िशोऽध्यायः ।

उस्ीयमानसृक्तानि तथा परस्थितयाञ्यकाः । अश्नोत्तराभ्यां संमोक्तः भरयोगस्य च निणेयः ॥ १ ॥ अथाहगणेषु होत्रकाणां माध्यंदिनीयशस्हपिर्वक्तव्या । तत्र प्रथमं तावत्सर्व् विहितम्थमन्च परशंसति- यः श्वःस्तोत्रियस्तमनुरूपं दु्व- , न्ति प्रातःसवनेऽदहीनसंतये › इति । आहर्गणेषु श्वः परेधुयस्मङ्युचे सामगाः स्तोत्रं कुवन्ति तं स्तोत्रिय परव युरहोतारः शद्धेष्वनुरूपं शूरवन्ति । एतश्च भातःसवन एव । तचानुरूपकरणम- हीनस्व संतत्यै संपथयते। अहां समूदरूपः करतुरदहीनः। स चेकेकस्मिभ्हनि विच्छिज्ञो मा भूदित्यदददेयसंपानार्थं भविष्यत्यहनि स्तोत्रियस्य भूतेऽहन्य नुरूपत्वकरणम्‌ । अहां भेदेऽपि फटेक्याःसमृहमयोग एक एव । ततः संत- विरपे्षिता । अयमर्थः सपर्विंशाध्याये व्याख्यातः-- स्तोत्रिय स्तोतियस्याबु- रूपं कुबैन्ति भातःसवनेऽहेरेव तदहोऽनुरूपं कुवेन्तीति । तस्य व्याख्यानमिदं श्वःस्तोजिय इत्यभिमेतविशेषस्य विधानात्‌ । अहभदेऽपि प्रयोगक्येन सातत्यं दृष्ान्तेनोपपादयति-

यथा वा एकाहः सुत एवमहीनस्तवथका-

हस्य सुतस्य सवनानि संतिष्ठमानानि थन्ये-

कमेवाहीनस्याहानि संतिष्ठमानानि यन्ति

तदच्छरुःस्तोत्रियमनुरूपं ङवन्ति प्रातः सवनेऽ-

हीनतया अहीनमेव तस्संतन्वन्ति › इति। एकस्मिन्नेवाहनि निष्स्ञो ज्योतिष्टोम एकाहः । स यथा सुतः सोमाभि ष्वेण कृत्खो निष्पादित एवमहीनोऽहगणोऽपि सोमाभिषवेण निष्पाचते । ताये द्टान्तदाष्ठीन्तिकौ तययेत्यादिना स्पष्ठी क्रियेते । तत्तस्येकाहस्य सुतस्य सोमाभिषवयक्तस्यैव सत; क्रतोरवयवश्तानि भरातमोध्यंदिनतृती यसवनानि संतिष्ठमानानि पृथक्पृथक्समाधियक्तानि सन्ति यजमाना अनुतिष्ठन्ति । एवमे वारीनस्याहरगणस्यैकस्यैव सतः करतोरवयबश्तान्यहानि पृथक्पृथक्समािदु

२ हितीयः खण्डः } एेतरेयत्राह्मणम्‌ । ७२९.

कानि यजमाना अनुतिष्ठन्ति । तथा. सति यथुत्तरदिनसंबन्धिनं स्तोत्रियं श्युचं पवेदिने भ्रातःसवनेऽनुरूपं शयुं कुर्वन्ति तदानीमहर्गणस्यैकस्य क्रतोः संत- ` तिष्ये विच्छेदराहित्यं भवति । तस्मादन्यदिने गतस्यान्यदिने भरयोगेणाहीनं ऋतुं संततं कुवन्ति । अय माध्यदिनीयश्ष््ुर्ति बिधातुमाख्यायिकामाह- ते वै देवाश्च ऋषयश्वाऽऽद्ियन्त समानेन यज्नं संत- नवामेति त ॒शएतःसमानं यज्नस्यापश्यन्पमानान्पर- गराथान्समानीः प्रतिपदः समानानि सुक्तानिः इति। ते वे प्रसिद्धा वस्वादयो देवाश्च विश्वामिज्रपभ्रतय ऋषयश्वाऽऽद्रियन्व भनस्येवमादरमकुवन्तः(त) । कीदटदा आदरः सोऽभिधीयते । समानेन सर्वे- श्वेक विधानेन प्रयोगेण यज्गमहीनं संतनवाम संततं करवामेति मनसि विचायं ते दिविधा देवा ऋषयथैतदरक्यमाणं मनच्रजातं यह्घस्या्टीनस्य समानं सर्वे- ष्वहःस सदश्चमपश्यत्‌ । किं कि सदश्चमित्युच्यते । ये कदत्संकाः प्रगाथा थाथ भरतिपदः भारम्भणीया ऋचो यानि चादीनसूक्तानि तेषां सर्वेषामहस्पु सर्वेषु समरानत्वमप्यन्‌ । साम्ये भयोजनं दृष्टान्तेन दशेयति- जओकमसारी वा इन्द्र यत्र वा इन्द्रः एवै गच्छत्य तत्रापरं गच्छति यज्ञस्यैव पेन्द्रताये ॥१७॥ इति । ओकांसि स्थानानि श्हाणि तेषु सरति सवेदा संचरतीलयोकःसारी माजांरः । वैशचब्द उपमार्थः; । यथा माजारः पूर्ैस्मिन्दिने येषु शेषु संचरति तेष्वेव गृहेषु परेथुरपि संचरति एवमयमिन्द्रोऽप्यवगन्तव्यः । स चेन्द्रो यत्र वे येषु स्थानेषु पूवेमहगेच्छति त्र तेष्मेव स्थानेष्वपरमहरागच्छत्येव । अतोऽदही.- नस्य यह्वस्य सवैस्यापि सेन्द्रत्वर्थ पूर्वोक्तं समानत्वमादरणीयम्‌ ॥ इति श्रीपत्सायणाचा्यबिरचिते भाषबषीये वेदा्थ॑पकान्न एेतरेयव्राह्मण- भाष्य एकोनत्रिश्नाध्याये भथमः खण्डः; ॥ १॥ ( १७) [ १०४)

अथ संपातनामकानि सूक्तान्याख्यायिक्या दक्षेयति- तान्वा एतान्संपातानिश्वामित्रः प्रथममपश्य-

१ कः, श्येन भ्रः! च, ट. भ्म्येवं प्रः । सष. भ्म्येतं प्र 1. मद्‌

७१० भरीमतसायणाचायंबिरवितभाष्यसमेतम्‌-- [२९९कोर्धिं°घ्याये-

तान्विश्वामित्रेण दृष्टान्वामदेवोऽखजतेवा वा- मिन्द्र वजजिन्रत्र यत्र इन्द्रो जुजुषे यच वष्टि कथा महामदरधतस्य दोतुरिति ताश्शिप्रं समपतद्य- सिप्र समपतत्तर्संपातानां संपातत्वम्‌, शति ।

- तान्वै क्षाखषसिद्धानेवैतानत्रेवोदाहरिष्यमाणान्संपातनामकान्प॒क्त विन्ञेषा- न्विश्वापिन्नो महषिः परथमं ख्ष्यादावीश्वरानुग्रहेणापहयन्मनसा बेदमध्ये ब्ञात. वान्‌ । विश्वामित्रेण खषा ये सृक्तविरोषास्तानपीत्य वामदेवो मह्षिरसुजत स्वकीयत्वेन खोके भकटीषेतवान्‌ । ते सूक्तविश्चेषा उदाहियन्त--एवा त्वामिलयेकं सूक्तं यन्न इन्द्र इति दतीं कथा हामिति ठतीयं तांडी- न्सुक्त बिशञेषान्वामदेवः क्षिपं समपतत्‌ । काटविम्बे सति विश्वामित्र आगत्य स्वकीयत्वं प्रकटी करिष्यतीति भीतया स्वयं शीघमेव समपतत्सम्यगध्येत्‌- च्छिष्यान्पाप्तवान्स्वकीयत्वपरसिद्धर्थ बद्ज्छिष्यान्सदसाऽध्यापयामासेत्य्थः । तत्तेषु सुक्तेषु यथयस्मात्कारणालिक्षपरं समपतत्तत्तस्मात्कारणात्सम्यक्यतनं प्रक टीकरणमेषां सृक्तानामिति व्युत्पत्त्या संपातनाम संपजम्‌ । |

, अथ सृक्तान्तराणां खषटि दक्षयति-

स॒ देक्षांचकरे विश्वामित्रो यन्वा अहं संपा- तानपश्यं तान्वामदेवोऽचष्ट कानि व्वहं सुक्तानि संपातांस्तत्प्रतिमान्छजेयेति स एतानि सुक्तानि संपातांस्तत्तिमानरृजत सवो ह जातो षमः कनीन . इन्द्रः पूभिदातिरदास- मकिंरिमामू्‌ षु प्रभृतिं सातये धा इच्छन्ति त्वा सोम्यासः सखायः शासदद्धिदुहितुन-

एवा त्वामिन्द्र वजिन्‌०-- ४-१९-१ । यन्न इन्द्रो जुजुषे यच वशि ०-४- २२-१ । कथा महामवृषत्कस्य होतुः०- ४-२३-१ । सद्यो ह जातो वृषमः०- ३-४९-१ । इन्द्रः पू्मिदातिरदाप्मर्कैः०- ९-३४-१ । इमामू षु प्रभति सातये धाः०-- ६-३१-१ । इच्छन्ति त्वा सोम्याषः०- ३-६०-१ । शासद्रहिदु- हितुः०-- ६-६१-१ ।

मे द्वितीयः खण्डः ] | एेतरेयत्राह्मणम्‌ । ७३१

प्यङ्गादमि तष्टेव दीधया मनीषामिति, इति। धामदेवद्त्तान्तमवगत्य स विश्वामित्र ईक्षांचक्रे मनस्येवं विचारितवान्‌ । यान्संपातानहमीन्वरानुग्रहेण दृष्टवानस्मि तानयं वामदेबोऽष्ष्ट गुखद्रोहभीतिर हितः सन्स्रकीयत्वेन खोके भकरीङृतवान्‌ । इतःपरं केषां चित्सृक्तानां मदी- यत्वपसिद्धिरपेक्षिता । अतोऽहं कानि नाम सृक्तानि तत्मतिमान्पूवसृक्तसदक्षा न्संपातान्छृत्वा जेय लोके प्रकटी करवाणीति विचाये विश्वामित्र एतानि षकष्यमाभानि सृक्तानि पूवेसृक्तसदशंन्संपातान्टृत्वाऽखजत पभरकटीङृतवान्‌ । तेषु सथो ह जात इत्येकं सुक्तम्‌ । इन्द्रः पूभिदिति द्वितीयम्‌ । इमामू ध्विति तृतीयम्‌ । इच्छन्ति त्वेति चलुथम्‌ । शासद्रहिरिति पञ्चमम । अभि क्षेवेति षष्ठम्‌ । एतानि सूक्तानि विश्वामित्रसंबन्धित्वेन भसिद्धान्यमवन्‌ । अथ भरद्राजवसिष्ठनोषसां याणापूषीणां संबन्धीनि सूक्तानि दश्षयति- | य एक इद्धव्यश्चषणीनामिति भरदाजो यस्तिमम- शृङ्गो ठषभो न भीम उदु ब्रह्माण्यैरत श्रवस्येति वसिष्ठोऽस्मा इदु प्र तवे तुरायेति नोधाः, इति । भरद्वाजो य एक इदिलयेकं सूक्तमखजत । वसिष्ठो यस्िग्मभृङ्ग उदु बह्मा-

णीति सृक्तद्रयमखजत । नोधा अस्मा इदु पर तवस इत्येकं सूक्तमख्जत । एतेषां सर्वेषां सक्तानां तत्र तत्र विनियोगो वक्ष्यते ।

इदानीमहीनसुक्तानि विधत्ते- त एते प्रातःसवने षटठदेस्तोतरियाञ्छस्वा माध्यंदिनेऽहीनसूक्तानि शंसन्ति, न । ` ते भरसिद्धा एते भरयोगकाङे संनिहिता होत्रका अहगेणेषु भरातःसवबने षट हसंबन्धिनः स्तोत्रिया ङ्यचाना नो मित्रावरुणा मित्रं वयमित्यादीन्सूत्रकार- पटितांङ्यृचा्दास्त्वा माध्यंदिने सवने त्वदहीनसुक्तानि कसेयुः । अमि तष्टेव दीधया ०- ३-३८-१ । य एक इद्धव्यश्वषणीनाम्‌०- ९-२२- १। यस्तिमचङ्ञो वृषमः०--७-१९-१ । उदु ब्रह्माण्यैरत वस्य ०--७-२४- १। अस्मा इदु प्र तवसे तुराय ०- १-११-१ ।

- + ट, शद्ान्कर ।

७३२ शरीमत्सायणाचायंविरवितभाष्यसमेतम्‌--र ९्एकोनरति °्यये- ` कान्यदीनसक्तानीत्याश्ङ्योदाहरति- तान्येतान्यहीनसुक्तान्या सत्यो यातु मघवा कनजी- पीति सयवन्मे्रावरुणोऽस्मा इदु प्र तवसे तुरा- येन्द्राय ब्रह्माणि राततमा । इनद्रबह्माणि गोत- मासो अक्रनिति ब्रह्मणवद्राह्मणाच्छंसी शासह- हविजेनयन्त वह्धिमिति वह्धिवद्च्छावाकः, इाति। तानि पूवैवाक्ये विहितान्यहीनसुक्तान्येतान्युदाहियन्ते । आ सयो यादिति सत्यवत्सतयश्चब्दोपेतं सूक्तं॒मेत्रावरुणः शंसत्‌ । अस्मा इदिति सूक्तम्‌ । इन्द्राय बह्माणीति चतुथः पादः । तत्र ब्रह्माणीति श्रतत्वादिदं सूक्तं धद्मण्वद्ग हमञ्छग्दोपेतम्‌ । तथा तत्रैव सक्त इन्दरबरह्माणीति शतत्वादिन्द्रबरह्- ण्वत्तदेतदुभयं ब्राह्मणाच्छंसी क्ंसेत्‌ । शासद्रहिरिति सूक्तं बहिवदहिक्षब्दो- पेतं तस्मिन्मृक्ते जनयन्त वहिमिति श्तत्वात्‌ । तदेतदच्छावाकः शंसेद्‌ । अथाच्छावाकविषय-प्रश्चमुद्ावयति-

तदाहुः कस्मादच्छावाको वह्िवदेतत्सूक्तमुमयत्र शंसति पराञ्चिषु चेवाहःस्वभ्यावतिषु चेति, इति। गवामयने हि दिविधान्यहान्यादचिरहितानि तत्सहितानि च । तत्र व्य माणानि चतुर्विश्चादीन्याृत्तिरदितान्यमिषवषडहगतानि पृष्टयषटहगतानि चाऽऽहत्तिसहितानि तयोः षडहयोरसङ्कदनुष्ठानस्य विहितत्वात्‌ + एवं सति पराचिष्वाटृततिरहितेषु चतुर्विशादिष्वहः स॒ वहिवत्सृक्तमच्छावाकः शंसति । तथेवाभ्यावतिषु षडदगतेष्वहःसु च तत्सृक्तं शंसति । तत्रोभयत्र श्षंसने डि कारणमिति प्रभः।

वस्योत्तरमाह- वीर्यवान्वा एष बहटरचो वदह्धिवदेतत्ुकतं वहति ह वे बह्िधुंरा बास युज्यते तस्मा- द्च्छावाको वदह्धिवदेतत्सूकतसुभयत्र शंसति

आ सत्यो यातु मघ०-- ४-१९-१ । अस्मा इदु प्र तवते०-- १-९१-१ । इन्द्र ब्रह्माणि गोतमासो ०- १-११-१९ । शासदरदिजेनयन्त०-- ६-२१-१ ।

+

दवितीयः सण्डः] एेतरेयत्राह्मणम्‌ । । ७३१

पराच्चिषु चेवाहःस्वभ्यावतिंषु च, इति। एषोऽच्छावाको बद्ृचो बदूनाश्चामनेनाधीतस्वात्‌ । ताददोऽच्छावा- कत्वं पवेत्रैवमाज्नावम्‌--^तस्माचो ब्राह्मणो बदटचो वीर्यवान्स्यात्सोऽस्वा- च्छावाकीयं कुयात्‌" इति । बदृटचत्वादेबायं वीर्यवाञ्जक्तिमान्यह्नभारं बोदुं शक्तः । सक्तं चेतद्रहिशम्दोपेतत्वात्तस्य योग्यम्‌ । लोकेऽपि बहिर्वोदाऽश्बो बलीवर्दो वा यासु रथज्ञकटसंबन्धिनीषु ध्ूष युञ्यते बध्यते ता धुरो बहत्येव | क वोढं समर्थत्वादच्छावाक उभयत्र द्विषिपेष्वप्यहःसु वहिवत्पृक्तं सति । ४ तत्राऽऽटतिरहितेष्वहःस॒ पूरवोक्तसृक्तानां शंसनं भक्च॑सति- तानि प्चस्वहःसु भवन्ति चलुरविंशेऽभिनिति विषुवति विश्वजिति महात्रतेऽहीनानि हं वा रएतान्यहानि न दयेषु किंचन हीयते पराञ्चीनि 9.9 वा एतान्यदान्यनस्यावतीनिं न्येतेष्वहसु शंसन्ति, इति। गवामयने चतुर्बि्ञाख्यमारम्भणीयं द्ितीयमहः । मह व्रताख्यगुपान्त्यमहः। विषुवदाख्यं मध्यवति प्रधानमहः । अभिजिद्विश्वजिदाख्ये विषुवत उभयभा- गवतिनी दे अहनी । एतेषु पञ्चस्वहःसु तानि पूर्वोक्तान्यहीनसृक्तानि होत्रका; क्षंसन्ति । . एतेषामहामहीनत्वात्तानि सूक्तानि तत्र योग्यानि। यस्मदेतेष्वहःसु किमप्यङ्गं न दीयते तस्मादेतान्यदीनानि । िचैतान्यहीनानि पराचीनि सच्देव भरयोज्यानि न त्वाृत्तियु क्तानि । तस्येव पदव्याख्यानमन- भ्यावर्तीनीति । तस्मात्सढेदेव भयोञ्यत्वाततेष्वहःसु सामथ्यांतिश्चयाय तानि मृक्तानि शंसयुः । ` | प्रकारान्तरेण सूक्तानि परश॑सति- € ॐ ०

यदेनानि शेसन्यहीनान्स्वगाहीकान्- वरूपान्सर्वसमृद्धानवाप्रवामेति, इति ।

ये स्वर्गलोका अहीना भोग्यैस्तुभिक्षैना न भवन्ति । अत एव सवेस- शद्धा उत्तममध्यमाधमकमैफङरूपत्वात्सवेरूपा बहुविधा भवन्ति । ता्ीका- न्मामवामेलनेनामिभायेण तानि सृक्तानि भ्षसेयुः।

७३४ भ्रीमत्सायणाचायैविरवितभाष्यसमेतम्र-[२९एकोननि °व्याये- पुनरपि भकारान्तरेण कंसति- यदेवैनानि श्ंसन्तीन्द्मेवेतेर्निह्वयन्ते यथ ऋषमं वाशिताये ; इति। एतानि सृक्तानि यदा क्षंसन्ति तदानीमेतैरिन्द्रमेब निहयन्ते नितरामा- हयन्ति । गभग्रहणमिच्छन्ती भेनुवीक्षिता । तदयेष्षभं पंगवं यथाऽऽहयति तद्रदिन्द्राहानं द्रष्टव्यम्‌ । पुनरपि प्रकारान्तरेण सूक्तानि भच्॑सति- यहेवेनानि शेसन्यहीनस्य संतया अदी- नमेव ॒तत्संतन्वन्ति ॥ १८ ॥ इति। यदेव यस्मादेव कारणादेनानि ` सृक्तानि सर्वेष्वहःस॒॒क्ष॑सन्ति स्माद ` कारणादेतच्छंसनमही नस्याह्गणस्य संतत्यर्थं॒संपद्यते । तत्तेन श्चंसनेनाहीन- मेबाहर्गणमेव संतन्वन्ति संततं कर्षन्ति ॥

इति भरीमत्सायणाचायेविरचिते पाधवीये बेदा्थपरकाक्च रेतरेयत्राह्म- णभाष्य एकोनत्रिश्चाध्याये द्वितीयः खण्डः ॥ >२॥ ( १८) [१०५]

अथ पूर्वोक्तानां संपातसृक्तानां विनियोगं दक्षंयति- ततो वा रएता्नीन्संपातान्मेत्रावरुणो विषां समेकेकमहरहः शंसति, शति । ततो बै तस्मादेव पर्ोक्ताशतुर्विशषादेरदःपश्चकादन्यत्र षडरेष्विति श्षेषः । तेषु मेन्नावरुणङ्ीन्संपाताख्यान्सक्तविकेषान्विपयांसं विपर्यस्य क्षंसेत्‌ । स एष विपयोस एकैकमरहरह इत्यनेन स्पष्टीक्रियते भतिदिनमेकैकसृक्तमित्य्थः। तदेवोदाहृतय भदशेयति-- | एवा तामिन्द्र वज्जि्नत्रेति प्रथमेऽहनि यत्र इन्द्रो जुङषे यच्च वष्टीति दितीये कथा महामदरधत्कस्य होतरिति तृतीये, इति । एवा त्वामिन्द्र वजजिन्नत्र- ४-१९-१ । यन्न इन्द्रो जुजुषे यश्चै वष्टि०-४- २२-१ । कथा महामवृधत्कस्य होतुः° --४-६३- १। |

३ तृतीयः खण्डः ] ेतरेयग्राह्मणम्‌ । ७३५ भैत्रावरुणवट्ाह्मणाच्छंसिनोऽपि सृक्तत्रयस्य विपर्यासेन क्षंसनं दरयति-

जीनेव संपातान्त्राह्मणाच्छंसी विपर्यासमेकेक- महरहः शंसतीन्द्रः परभिदातिरदासम्फैरिति प्रथमेऽहनि य एक इद्व्यश्वर्षणीनापिति हितीये ` यस्तिग्मशृङ्गी इषभो न भीम इति तृतीये, इति ।

तथाऽच्छावाकस्यापि स॒क्तजयस्य विपवांसेन ्षंसनं दच्यति-

जनेव संपातानच्छावाको विपयसमेकेकमहरहः ` शंसतीमामू षु प्रभृतिं सातये धा इति प्रथमे हनीच्छन्ति ता सोम्यासः सखाय इति हितीये शासहह्विदहिदनेप्यङ्गादिति तृतीये, शति उक्तानां सूक्तानां मिङित्वा संख्यां ददेयति- तानि वा एतानि नव, इति। दिनििशोषेण सूक्त विरोषान्विधाय भरतिदिनं क्षंसनीयानि सूक्तानि विधत्ते ओणि चाहरहः शस्यानि, इति। यानि प्रतिदिनं क्ंसनीयानि जीणि सूक्तानि तान्युपरितनखण्डे सथो ह नात इत्यादिना स्पष्टी करिष्यन्ते | दिनविश्ञेषगतानि प्रतिदिनगवानि च मिरित्वा प्रन्॑सति- तानि दादश संपवन्ते दादञ्च वे मासाः संव- त्सरः संवत्सरः प्रजापतिः प्रजापतिर्यन्नस्तरसंव- त्सरं प्रजापतिं यज्नमाप्तुवन्ति तरसंवत्सरे प्रजा- पतो यन्नेऽहरहः प्रतितिष्ठन्तो यन्ति, शति । तानि पूरवाक्तानि नव ज्ीणि च भित्वा द्ादश्च संपयन्ते । अतो भासरस॑- १-२२-१ । यस्तिग्मशृङ्गो वृषभः०- ७-१९-१ । इमाम्‌ षु प्रमृति सातये ` धाः०- ६-३१-१ । इच्छन्ति त्वा सोम्यासः ०- ६-६०-१ । शासद्रहिदुहितुः ° १६-६{-१॥

७१६ भ्रीमत्सायणाचायविरवितभाष्यसमेतप्‌-[२९एकोनन्ि ०ध्याये~ .

वत्सरतश्निर्पातप्रजापतिद्ारा प्रजापतिखषत्वेन भ्रजापतिरूपो यो यद्गस्तारक्ष संवत्सरात्मकं परजापतिरूपं यज्नमनुष्ातारः प्राभ्रबन्ति । तत्तेन श्ंषनेन सव त्परात्पकभरजापतिरूपे यद्धे प्रतिदिनं भरतिष्टिताः सन्तोऽनुतिष्ठन्ति ।

अथ पृषएठयषडहस्योत्तरस्मिङ्यहे कासां चिद्चामावापं विधतच्े-

तान्यन्तरेणाऽऽवापमावपेरन्‌, इति ।

यानि विपर्यासेन श्ंसनीयानि नवसंख्याकानि सूक्तान्युक्तानि यानि व भतिदिनं क्षंसनीयानि श्रीण्युक्तानि तान्यन्तरेण तेषामुभयविधानामन्तराङे स्थाने किविदावपनीयणक्सगहमावपेरन्‌ । ` |

कस्मिन्दिने का ऋच आवपनीया इत्याशङ्य तत्सर्वं विविच्य दक्षेयति-

अन्य्ख्या व्रिराजो वेमदीश्च चतुर्थऽहनि पर्क्तीः पञ्चमे पारुच्छेपीः षष्ठे; इति।

उश्वारणनिक्षेषोपेता ओंकारा न्यूङ्खाः। ते च पूवमेव मुखतो मध्यंदिने न्यङ्खयतीलत्राभिहिताः । तानहेन्तीति न्युङ्याः । तद्विपरीता अन्यृङ्खधाः। विराजो विराट्छन्दस्का ऋचः । ताः पृष्टयषडहस्य चतुर्थेऽहन्यावपनीयाः। न ते गिरो अपि गृष्येत्याचयाश्चतस्र ऋचः । भर वो महे महिषे भरष्वभिया- ्ास्तिख्धः । एताः सप्त विराजः । ज्रयाणां होत्रकाणां जयश्य॒चा भवन्ति । प्रथममारमभ्यैकङ्युचो पेतराव्ररुणस्य । तृतीयमारभ्येकङ्यचो बाह्मणाच्छंसिनः पञचमीमारभ्येकद्युचोऽच्छावाकस्य । तदेवं सपश त्रयस्युचा विभज्य परे पणीयाः । सोऽयं विराजां प्रक्षेप एकः पक्षः । वेमदीरावपेरन्निति पक्षान्तरम्‌। विमदाख्येन महधिणा श्ट वेमद्यः । ताश्च यजामह इन्द्रमित्यायाः सप्तचैः। ता अपि पवैवत्नयङ्यचाः कतेव्याः । पञ्चमेऽहनि यिद्ध सत्य सोमपा ` शत्यायाः पङ्किच्छन्दस्काः सप्तचैः पएृवेवदावपनीयाः । तथा षष्ठेऽशनि परच्छे पेन श्ट इन्द्राय हि द्यौरिलयाद्राः सप्तचैः पूर्ववदावपनीयाः

स्तोमहृद्धावतिशंसनाथमावपनीयानि सृक्तानि ददीयति-

अथ यन्यहानि महस्तोमानिस्यःको भद नर्यो देवकाम इति मेत्रावरूण आवपेतं वने न वायो न्यधायि चाकचिति ब्राह्मणाच्छंस्या

को अद्य नर्यो देवकामः०- ४-२९-१ । वने न वा यो न्यधायि चाकन्‌०- १०२९-१ ।

9 चतुर्थः खण्डः ] एतरेयग्राह्मणम्‌ । । ७३७

याद्यवोड़प वन्धुरेष्ठा इयच्छावाकः, इति। अथ पर्वोक्तविराडादयात्रापकथनानन्तरम्‌ । अन्य आवाप उच्यत इति शेषः । यान्यहानि महास्तोमानि सप्तद शेकर्विक्ञादिस्तोमेभ्योऽधिकैथतुर्विशा- दिस्तोभेयुक्तानि स्युस्तेष्वहःम॒स्तोमसंख्यामतिक्रम्याधिकानामृचां श्रंसनं कतैज्यम्‌ । तत्र पेत्रावरुणः को अयति सूक्तमावपेत । ब्राह्मणाच्छंसी वते नेति सूक्त मावपेत । अच्छावाक आ याहीति सृक्तपावपेव । तेषां सूक्तानां र्सां दरयति- एतानि वा आवपनान्येतेवौ आवपनेदवाः स्वग ोकमजयनेतषयस्तथेवेतच्यजमाना एतैराव- पनैः स्वगं रोक जयन्ति ॥ १९ ॥ इति। को अयेलयादीनि सृक्तान्यावपनान्यावापयोग्यानि। एतैरदेवानां स्वर्गनयाय- जमानानामपि तेः सखगंजयो भवति ॥

इति ओीमत्सायणाचायेविरचिते माधवीये बेदार्थप्रकाश्च देतरेयत्राह्म- णभाष्य एकोनर्त्रि्नाध्याये वतीयः खण्डः ॥३॥ (१९) [१०६]

एवं तावत्परसक्तान॒पसक्तं परिसमापवा्ना प्रस्तुतमारभते- सद्यो ह जातो षभः कनीन इति मेत्राव- रुणः पुरस्तास्सुक्तानामहरहः शंसति, इति । र्व ओणि चाहरहः शस्यानीति यदुक्तं तस्येवेतयाख्यानम्‌ । सथो ह लात इत्यादिकं पेत्रावरुणः स्वकीयस्य सूक्तस्य पुरस्तात्मतिदिनं शंसेत्‌ । सृक्तानामिति बहुवचनं व्यत्ययेन द्रष्टव्यम्‌ । उक्तसृक्त प्र्चसति- तदेतत्सुक्त स्वग्यमेतेन वे सुकन देवाः स्वं ङोकमजयतरेतेन ऋषयस्तथेवेत्यजमाना एतेन सूक्तेन स्वग रोकं जयन्ति, इति। स्वर्ग्य खगाय हितम्‌ । अन्यत्पूर्ववाख्येयम्‌ । | आ याहयरवाङ्प वन्पुरेष्ठाः०- २-४९-१ । स्यो ह जातो वृषमः कनीनः०-- ६-४९-१ । ९३

७३८ भरीमत्सायणाचार्यविरवितभाष्यसमेतम्‌-[२९एकोनररिशाध्याये~ पषिसंबन्धेन पनः परशंयति- तदु वैश्वामित्र विश्वस्य ह वे मित्रं विश्वामित्र आस, शति । तदु त्च सूक्तं विश्वामित्रेण श्त्वदश्वामित्रम्‌ । विश्वस्य मित्रमिति निरुक्त्या विश्वामिन्रश्षब्दोऽभूत्‌ । वेदनं तत्पर्वमनुष्ठानं च भत्रंसति- विशव हास्मै मित्रं भवति य एवं वेद्‌ येषां चेवं विदय- नेतन्मेत्रावरूणः पुरस्तात्सुक्तानामहरहः शंसति, शइति। षमः कनीन इति योऽयं दषभश्नम्दस्तदन्तगेतं वकारव्यतिरिक्तर्षमश्- ब्दयुपजीव्य परक्षसति- तदषभवतपश्चुमद्भवति पशूनामवरुदृ्ये, शति । तत्सूक्तएूषभशम्दोपेतभ । इषमभस्य च पश्ुत्वात्सृक्तं पञ्चमद्धवति । अत, पशूनां प्राप्तये संपद्यते । तक्संख्यामुपनीव्य परशंसति- तत्पञ्चवै भवति पञ्चपदा पडक्तिः पड़ क्तवा अत्रमन्नाद्यस्यावरद्भ्ये, शति । ्रहरगतया पञ्चसंख्यया पादपश्चकापेतपङ्गिच्छन्दःस्वरूपत्वम्‌ । अन्नं ष पञचसंरूयोपेतत्वात्पद्गिरेव । भार्यं पेयं खां रेषयं निगीर्यमिलयेवमन्स्य पश्च. ` संख्या । तस्मादिदमभपाप्त्ये संपद्यते । ब्राह्मणाच्छंसिनः सूक्तं बिधत्त- उदु ब्रह्माण्यैरत श्रवस्येति ब्राह्मणाच्छषी ब्रह्मण्वत्समृद्धं सूक्तमहरहः शंसति, शति । ब्रह्माणीति ब्रह्म्षब्दयोगादिदं सूक्तं ब्रह्मण्वत्‌ । समृद्धं सश्द्धिकारणम्‌। तस्य भरश्षसां दश्षेयति- तदेतस्सूक्तं स्वरग्यमेतेन वै सूक्तेन देवाः स्वं उदु ब्रह्माण्यैरत श्रवस्य ०--७-> ४-१ । १, म्‌ । ऋष ।

9 चरुः लण्डः ] एेतरेयव्राह्मणम्‌ । ७१३९.

रोकमजयन्नेतेन ऋषयस्तथेवेतदयजमाना

एतेन सूक्तेन स्वे छोकं जयन्ति, शति । पूनरप्युषिसंबन्धेन भरसंसति- ् | तदु वासिष्ठमेतेन वै वसिष्ठ इन्द्रस्य परियं धामोपागच्छत्ष परमं खोकमजयत्‌ › इति । बेदुनं प्रंसति- भय | उपन््रस्य्‌ प्रियं धाम गच्छति जयति परमं रोकं य एवं वेद्‌, इति। कवसंख्यागुपजीन्य परषंसति- | तदै षठ्चं षड्वा ऋतव ऋतूनामाप्त्ये, इति । तस्य सुक्तस्य स्थानं विधत्ते -- “ तदुपरिशस्संपातानां शंसयाप्त्वव त्स्व रोकं यजमाना अस्मि्हीके प्रतितिष्ठन्ति; श्ठे। संपातमूक्तस्योपरिष्टात्तत्सृक्तं शंसेत्‌। तेन शंसनेन स्वर्ग रोकमाप्त्वैव देहपातादध्वैभाविनीं स्वगेपाश्निं संपायषेदानीमस्मिधोके यजमानाः भति षिता भवन्ति । अच्छावाकस्य सूक्तं विधते- जभितष्टव दीषया मनीषामियच्छावा- को ऽहरहः शंसत्यभिवत्तस्ये रूपम्‌, शति । अगितषटेतयादिकं सृक्तमच्छावाकः भरतिदिनं शसेत्‌ । तश्चाभिवदभिशब्दोपे- शमर्‌ । अभिश्ब्दस्य चाभितः सर्वैत इत्यस्मिनर्थे वतेमानत्वात्सृक्तं तत्ये संतत्यै विच्छेदरारित्यस्वद्पं भवति । तस्या ऋचस्वतीयपादमत्थ व्याचष्टे- | अभि प्रियाणि मर्भुशरपराणीति यान्येव परा- ण्यहानि तानि प्रियाणि तान्येव तदभिमम्‌- शतो यन्यभ्यारभमाणाः परो वा अस्माही-

अमितष्टेव दीधया मनीषां ° कङ्क 3 २८१ ।

७४० भरीमत्सायणाचायंविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [२ रएकोनश्राष्याये-

कात्स्वगो छोकस्तमेव तद्मिवदति, शति ! अनयचो विश्वामित्रः प्रजापतिं तुष्टाव । तथा सल्यस्य पादस्यायमर्थः- पराण्यु्तराणि कर्माणि परजापतेः परियाणि अभिमभृश्षत्सर्वतः पुनः पुनः स्पृश्-

भरं षते इति । यान्येवेत्यादिकं तश्याख्यानम्‌ । वर्तमानादह; पराण्युत्तराभि `

ान्येवाहानि सन्ति तानि देवस्य. पियाण्यतस्तेन पादपाठेन तान्येवाभिमरष- छतोऽभितः पनः स्पृशन्तः । तस्यैव व्याख्यानमभ्यारभमाणा श्ति। वाश्रा यजमाना-यन्ति वतन्ते । किचास्माल्लोकात्परः स्वर्गो डोकस्तमेव शोकं तचेन परश्चब्देनाभिवदति ।

चमु्ंपादमनुवदति--

कवीरिच्छामि संहे सुमेधा इति, शति । समेधाः शोभनया मेषया युक्तोऽहं संदे सम्यग्दशेनाय कवीन्महर्षी- निच्छामि। तमेतं पादं व्याच्छे- | ये वै ते न ऋषयः वं प्रेतास्ते व कवयस्तानेव तद्भ्यति वदति, शि । नोऽस्माकं संबन्धिनः पुवै ऋषयो ये ते भ्रसिद्धाः पेताः परलोकं गतास एवात्र कवयः कविश्चब्देन विवक्षिताः । अतस्तानेवाभिरक््य तत्तेन पादेना. भिबवदति अतिश्चयेन ब्रूते । कहषिसंबन्धेन परक्ञंसति- तदु वेशवामित्रं विश्वस्य ह वे मित्रे विश्वामित्र आस विश्व हास्मै मित्रं भवति य एवं वेद्‌, शति । पु्ववाख्येयम्‌ । अस्पष्टदेवताकयुपजी नव्य प्रशंसति- | तदनिरुक्तं प्राजापयं .शंस्यनिरक्तो वै प्रजापतिः प्रजापतेराप्ये, इति । तत्सृक्तमनिश्क्तं न रि तत्र काचिदेवता विस्पष्टं निरूप्यते ! अतः परनापु- तिदेवताकं तच्छंसेत्‌ । प्रजापतिश्च खषटेः पूरव गूतिरादित्यादनिरुक्तोऽत+ सूक्त अजापतिप्राप्त्ये संपथते ।

न

$ पञ्चमः खण्डः | पएेतरेयत्राह्मणम्‌ \ ७४१ सूक्तस्य पाजापत्यत्वे सलयन्द्रतवं प्रच्यवेतेत्याशङ्चाऽऽद-

सकृदिन्द्रं निराह तेनेनद्रादरषात्र प्रच्यवते, इति। ` कस्यां चिदचि शुनं हुवेम मधवानमिन्द्रमिति सढृदिन्द्रं निभ्ेते । तेन कार शेनेन्द्रसं बन्धिस्वरूपादपि भच्युतिनांसि । ऋक्सख्यापमुपजीव्य परशंसति- | तदै दश्च दशाक्षरा विर्न विराखताचस्यावरूदभ्ये, इति । पुनरप्युक्संख्यामरपजीव्य प्रषसति-- यदेव द्शर्चाश्म्‌, दश वै प्राणाः प्राणा- नेव तदाप्नुवन्ति प्राणानासमन्द्धते, शति, यदेव यस्मादेव कारणादिदं सूक्तं दशचेम्‌ । तिः प्राणसादृश्येनाऽऽभ- याथो । पञ्च ज्ञानेन्द्रियाणि परञ्च कर्मेन्द्रियाणि । इद्धियरूपाः प्राणा दक्षौ ¦ यद्रा प्राणापानादयः पञ्च वायवो नागकूर्मादयश्च पञ्च वायव इति दश प्राणाः। अतस्वच्छसनेन प्राणानेव पराप्य तान्राणान्स्वात्मन्येव स्थापयन्ति । तस्य सूक्तस्य स्थानं विधत्ते- तदुपरिष्स्संपातानां शषंषयाप्लैव तत्स्व काकं यजमाना अस्मिहाके प्रतितिष्ठन्ति ॥ २० ॥ इति। इति भरीमत्सायणाचायेविरचिते माधवीये वेदाथंपरकाश्च रेतरेयब्राह्मण- भाष्य एकोनर्धिशाध्याये चतुथः खण्डः ।॥(४॥ (२०) [ १०७ ]

अथ त्रीन्पगाथाच्ििषत्ते- केस्तमिनच्र तावक कतरव्यो अतसीनां कंद्‌ न्वस्याकृतमिति कदन्तः प्रगाथा आरम्भणीया अहरहः शस्यन्ते, शइति। कस्तमिद्यादिरेकः भगाथः । कञ्ञव्य इति द्वितीयः कट्विति तृतीयः । यथपि भरयमे कच्छब्दो नास्ति तथाऽपि च्छतिन्यायेन साहचयोदा सर्वे कदरन्तः

कस्तमिन्द्र त्वावसुं --७-३२- १४ । कन्नव्यो अतप्रीनां ०-८-१३)

७४२ भीमत्सायणाचायेविरचितभाष्यसमेतम्‌ू-{२९एकोनधिशाध्वाये- भगाथा कऋड््यात्मकाः । ते च वेङृतारम्भहेतुत्वादारम्भणीयाः । ते च अरति- दिनं श्॑सनीयाः। भयमं भरगाथं [प]शसति- को वै प्रजापतिः प्रजापतेराप्त्यै, शति,

प्रथमस्याऽऽदौ श्रयमाणस्य कश्चब्दस्य भजापतिरथेः । अतोऽयं प्रनापति- भाप्टये संपद्यते ।

सबोन्भगाथान्मन्चंसति-

यदेव कदन्ता रेः । अन्ने वै कमन्नाद्यस्यावददृध्यै, शति ।

यदेव यस्मादेव कारणादेते भगाथाः कदरन्ताः । शतिः भरंसाथा । कच्छन्दै- कदेशरूपं यत्कं तद्ममेव कवाब्दस्य सुखवाचित्वादन्मस्यापि सुखदैतुत्वाठ्‌ । अतोऽभ्नमाप्टयै तर॑पद्यते । ` पुनरपि प्रकारान्तरेण परश्सति-

यदेव कहन्ता३ः । अहरहवां एते शान्तान्यदहीन- सुक्तन्युपयुज्ञाना यन्ति तानि कहद्भिः प्रगायैः शमयन्ति तान्येभ्यः श्न्तानि कं भवन्ति तान्येनाञ्छान्तानि स्वगे छोकमभिहन्ति, शति । यदेव पुनरपि यस्मादेव कारणादेते परगाथाः कन्तः शस्यन्ते । इतिः पूर्वै- धत्‌.। तस्मादेव कारणातपतिदिनमेते यजमानाः शान्तानि सर्वोपद्रवश्षमकार- णान्यहीनसूक्तान्युपयुञ्जाना यन्ति वतेन्ते । कथं सूक्तानां श्चान्तत्वमिति तदु- च्यते । तानि सृक्तानि कद्रदधिः सुखवाचकश्षब्दोपेतैः भरगायेयंजमानाः श्चष- यन्ति शान्तानि कुवेन्ति । तानि च सूक्तानि शान्तानि भरत्वेभ्यो यजमानेभ्यः कं भवन्ति सुखकारणानि भवन्ति । तानि सक्तानि शान्तानि भूत्वेनान्यनमा- नान्स्वगं छोकमभिवहन्ति प्रापयन्ति । कदरत्मगायेभ्य उध्वेमप भाच दनदरेयायालिषष्डन्दस्का ऋचः भ्रतिदिनं क्ंसनीयसृक्तादित्वेन विधत्ते- धिष्टभः सूकतप्रतिपद्ः शेसेयुः, इति । ` अनर कंचित्पूवेपक्षयुद्धावयति- ता हैके पुरस्तासगाथानां शंसन्ति

९ पञ्चमः खण्डः] ` एेतरेयघ्राह्मणम्‌ । ७४४

धाय्या इति वदन्तः, इति । यथा होतुनिष्केवल्यराब्े प्रगाथात्पुरस्ताद्धाय्या भवन्ति तद्रदष भाच इत्या. चाज्ञिष्टुभोऽपि पाय्यास्तस्मात्पू्वोक्तानां कदरत्पगाथानां परस्ताच्छंसितुं योग्या इति वदन्तः केचियाहिकास्ता ऋचस्तषां पुरस्ताच्छसन्ति । तं पएृवेप्षं निराच््े- तत्तथा न ढुर्यात्र › इति । तस्मिन्पकते षे(दो)षं दयति- तरं पे होता विज्ञो होत्ाशंतिनः कषत्रायेव तदिशं प्रस्यु्यामिनीं कयः पापवस्यसम्‌, ति । निष्केवस्यस्य शंसको यो होताऽस्त्यसौ कषत्रं वै प्त्रियो राजैव । शोतृत्व समुत्पन्नाः क्रिया होत्रास्ताः क्षंसन्तीति मैत्रावरुणादयो होजाश्चंसिनः। ते च बिश्षो राषरवातिन्यः प्रजाः । तत्तथा सति होतृदृष्टान्तेन परगायेभ्यः पूर्वं शिषटुभः धंसने सति तां विशं परजां क्षज्रायेव राज्ञ एव प्रत्युयामिनीं भतिक्लोदयोगयुक्तां कयः । तच्च पापवस्यसमतिशयेन पापरूपं ॑स्वामिना रङ्गा सह॒ मात्सर्यस्य स्वामिद्रोदरूपत्वात्‌ । परपक्षं दूषयित्वा स्वपतषं निगमयति- बिष्टुमो म इमाः सुक्तप्रतिपद्‌ इस्येव विद्यात्‌, शति। हमा अप पराच इत्यादाच्िष्रम ऋचो मे मप. शंसितुः सृक्तप्रतिपदोऽहरहः- छंसनीयसृक्तमारम्भशूपा इत्येव निश्धिनुयात्‌ । न पुनः प्रगायेभ्पः पुरस्तान्ि- एभामवस्थानं युक्तम्‌ । । सूक्तपतिपत्पक्े गुणं दद्यति- त्था समुद्रं प्वेरनेवं हैव ते प्रवन्त ये संवरसरं वा द्वादशाहं वाऽऽपतते तदथा सेरावतीं _नावं॒पारकामाः समरोहेयु- रवमेवेताधिष्टभः समारोहन्ति , इति। तत्स्मिञ्नभिहितेऽथ शृष्टान्तोऽभिधीयते। यथा लोके समुद्रं भष्वेरन । अवः परतीरगमनम्‌ । स्वल्पेषु नदीतडागादिषु परतीरगपनं सुक्षकं भवति । समुद्रस्य तु तदुःश्क्मर । तथा संबत्सरसन्रस्य दाद शाहस्य वाऽनुष्ठातृणां पव

७४४ भ्रीमत्सायणाचायेविरचितभाष्यसमेतमरू-[२९एकोनर्भशाष्याये-

पारगमन समापनमत्यन्तदुः्षकं प्रयोगस्यातिबहुरत्वात्‌ । तत्तया सति यथा रोके समुद्रस्य परतीरगमनकामाः पुरुषाः सेराषतीं नावं समारोहेयुः । इराऽजं तत्समृह एर तेन सह वतैत इति सैरं नोस्थं वस्तुजातं तादृशं सेरं यस्यां नाव्यस्ि सेयं नौः सैरावती । समुद्रपारगमनस्य चिरकारसाध्यत्वात्ताववः फारस्य पयीतेनान्नेन सह सवैमपेक्षितं वस्तुजातं तस्यां नावि संपाद प्ा- भाविकास्तां नावमारोषयुः । एवमेवानुष्ठातारस्तथाविधनीसद्शा एतालिष्टभः समारोहन्ति । सवैवस्तुसमृद्धा नोरिवैताच्िष्मः पारं नेतु समथा श्रथः । तदेव सामर्थ्यं स्पष्ठी करोति- |

न्‌ ह वा एतच्छन्दो गमयिता स्रं लोकमुपावतंते वीयवत्तमं हि, शति । समुद्रे) बाहभ्यायुदुपेन चाऽऽषटवनं पारगमनक्षमं न॒ भवति । सैरावत्या तु नावा पारमवरयं भापयते । एवमेतश्रिषट्डन्दो यजमानान्स्व्ग लोकं गम- यित्वा नैवोपावतेते । कितु सवथा स्वर्गं गमयल्येव । यस्मादेतच्छ॑सनातिशयेन वीयवत्तस्माथक्तं पारगमयितृत्वम्‌ । एवं विधाश्िष्रभो यदि सृक्तपतिपदः स्युस्त- दानीं सूक्तच्छन्दसोऽपि त्रिष्टुप्त्वात्तत्साहाय्येन बी यंवत्तमत्वगुपपथयते । भमा- थानां तु शिषट[प्त्वा]मावाते(त्त)भ्यः पुरस्ताच्छंसने वीर्यवत्तमत्वं न सिध्ये दिदयभिप्रायः। क एताभ्य्िष्टभ्यः पूवं शसावोपिति व्याहावमितरच्ान्तेन प्रसक्तं भ्रति- | (वध ताभ्यो न व्याह्यीत समानं हि च्छन्दो ऽथो नेद्धाय्याः करवाणीति, शति । | ताभ्यजिष्टुभ्यः पूर्वं ॒शोसावोपिति व्याहावं न यात्‌ । यस्मात्ृकतै$ सहैतासां छन्दः समानं तस्मात्सक्तान्तर्भृतानागृगन्तराणामिवैतासां व्याहाबो नास्ति । यदि भाय्याष््ान्तेन व्याहावः ज्रियेत तदानीमेता अपि धाय्याः क्रियेरन्‌ । अहं तु तासां धाय्यात्वं नेत्करवाणि स्वेथा न करवाणीलभिपरेल धाय्यारूपाद्वीतः सन्व्याहावं न कुयात्‌ । उक्तान्िष्प्ठन्दस्का ऋचः पररंसति-

यदेनाः शंसन्ति प्रज्नाताभिः सुक्तप्रतिपद्धिः १ क्ष. मेव त्रिषु ।

१ षष्ठः खण्डः ] एेतरेयवब्राह्मणम्‌ । ७४९ सुक्तानि समारोहामेतिः, इति ।

एता ऋचो यदा शंसन्ति तदानीं महानौख्थानीयानां शिष्प्डन्दस्कानां समारोहणमेताभिः सूक्तप्रतिपद्धिः मह्न ताभिभेविष्यतीति शंसितृणामभिपरायः। यथा भरौढाया नावः समारोहणं यत्न कापि कर न शक्यते कितु निःग्रेण्या- दिसाषनेनेव कतुं शक्यते तद्वदत्रापि द्रष्टव्यम्‌ । पुनरपि प्रकारदयेन प्रज्तंसति- यदेवेनाः शेसन्तीनद्रमेवेताभिनिंहनयन्ते यथ ऋषभं वाशिताये यदेवेनाः शेसन्यहीनस्प संतत्या अहीनमेव तर्संतन्वन्ति ॥ २१ ॥ इति । अप प्राच इन्द्रेति ुतत्वादिन्द्राहानं भवति । अन्यत्पवैवश्ाख्येयम्‌ । शति शरीमत्सायणाचायैविरचिते माधवीये वेदाथपरकाञ्च पेतरेयब्राह्म- णभाष्य एकोनररिश्चाध्याये पचमः खण्डः ॥५॥ (२१) [१०८]

यदुक्तं त्रिष्टुभ; सुक्तप्रतिपदः श्ंसेयुरिति तत्रस्थाज्धिषभम उदाहूय भद्‌ श्ेयत्रि- जप प्राच इन्द्र विश्वौ जमित्रानिति मेत्राव- रुणः पुरस्तात्सूकतानामहरहः शं पतति, इति । अप भाच इत्येताएचं भेत्रावरुणः भरतिदिन सखकीयसक्तादौ श्॑सेत्‌ । ह इन्दर विण्वानमितरान्सर्वानपि शच्रन्पाचः पाश्युलान्टृत्वाऽपनुदस्वेति बक्ष्यमाणे- नान्वयः । सोऽयं प्रथमपादस्या्थः । अवत्रिष्ठे पादत्रये पठति- अपापाचो अभिरते चुदसख । अपोदीचो अप श्चराधराच उरो यथा तव शमेन्मदेमेति › शति । हेऽभिभ्रते श्षत्रूनभिभवितु ४ अपाचः शरन्दाकिणा[पुखा]न्पत्यर्‌- मुखां थ त्वाऽपनुद सर । तथेवोदीच उदङ्णुखान्कृत्वाऽपनुदस्व । हे श्र, अपराचोऽधोमखान्छृत्वाऽपनुदस्व । उरौ विस्तीर्णे तव शमेन, त्वत्सं. बन्धिनि हे यथा मदेम येन भरकारेण दृष्टा भवेम तथा कुर्विति शेषः ।

अप प्राच इन्द्र विर्वा अमित्रान्‌०- १०- ११६१-१)

४१ ।

७४६ भीमत्सायणाचायैबिरवितमाष्यसमेतम्‌-[२९एकोनति ° घ्याये-

ऋवचस्तात्प्यं दकषेयति-

अभयस्य रूपमभयमिव हि यनरिच्छति, एतन्मच्रवाकंयमभयस्य स्वरूपं क्षत्रुनिराकरणस्य स्वरकीयह्षस्य चात भाथ्व॑- मानत्वात्‌ । अभयमिव भयरहितमेव स्थानम मेत्रावरूणो यन्पामूवभिञ्छति भरासुमपेक्षते । तस्माधोग्येयमृङ्‌ । फगन्तरं बाह्मणाच्छंसिनो बविषत्ते- ब्रह्मणा ते ब्रह्मयुजा युनञ्मीति ब्राह्मणा- च्छंस्यहरहः शंसति युनज्मीति युक्तवती युक्तं इव ॒द्यहीनो ऽहीनस्य रूपम्‌ › इति, अस्याशृचि थुनञ्पीति भवणादियसग्युजिषात्वथेवती । अहीनो ऽदर्मणश युक्त वाहां परस्परसंबन्धवानेष । अतो युजिधात्वथयुक्तमन्रवाक्यमहीनस्य रूपम्‌ । अनुकूलश्गन्तरमच्छावाकस्य विधते- उर नो ोकमनु नेषि विहानियच्छावाकोऽहरहः शंसयनु नेषीयेतीव ह्यहीनोऽदीनस्य रूपम्‌ , इति । अश्र यदेतदनुनेषीति पदमस्ति तस्यायं एतीव हीन इत्यनेनोच्यते । अय- महरगण एतीव भवतेतं एव । अनुनेष्यनुक्रमेण नय अवर्तयेत्येवमुच्यमानत्वात्य- षतमानस्याहीनस्येदं बाक्यमनुरूपम्‌ । अनुनेषीति पदस्याभिप्रायगुक्त्वा तन्ध्यगतस्य नेषीत्येतस्याभिपायान्त- रमाह- | नेषीति सत्रायणरूपम्‌ › इति । सत्रस्यायनमनुष्ठानं सत्रायणं नेषि नयालुष्ठापयेति तस्याथ; । अत एतत्पदं सत्रायणस्यानुकूखम्‌ । उदाहतास्तिस्र ऋच उपसंहरति- | ता वा एता अहरहः शस्यन्ते, इति । अथ परिषानीया ऋचः स्तोतुमुषक्रमते- समानीभिः परिद्ध्युः, इति।

` ज्मा ते युना युनभ्मि° --२-६९-४। उरं नो रोकमनु जेषि विद्वान्‌ - ब्रह्मयुजा युनज्मि ° - २-६९-४ । उरं नो ोकमनु नेषि विदवान्‌०- १-४७-८ । |

७, सप्तमः खण्डः ] पएेतरेवब्राह्मणम्‌ । | ७४७ समानीभिरेकविधाभिकम्मिर्मेजावर्णादयो दोत्रका; परिदध्युः -भख- समार कयैः । नू एतेति मेभावरूणस्य परिषानीया । पएवेदिन्द्रमिति ब्राह्मणा- च्छंसिनः परिधानीया । नृनं सा त इत्यच्छाबाकस्य परिधानीया । अनेन सुक्तसामान्यादेताः समान्य इत्युच्यन्ते । ष्टान्तदयेन परिधानीयाः हंसति-

ओकःसारी देषामिन््रो यत्नं मवतीर यथ ऋषभो वाशितां यथावा गौः प्रज्ञातं गोषठ- मेवं दैषामिन््रो यज्ञमैक गच्छति › हति। ओकःसारी ह भाजोर इवेन्द्र एषां यजमानानां यद्व भवति पुनः पनः बाभ्नोति । सानुनासिका शतिः पूजाथां । यथा वाशितां गभौथिनीं गाड्षमभो गच्छति । यथा वा गोः भरहनातं भरतिदिनगमनेनालयन्तं परिद्भातं गोष्ठं पाभ्रोति । एवमेवायमिन्द्र एषां यजमानानां यहमागच्छत्येव । अतस्वदागमना्थं समान्यः परिधानीया इत्यथ समानीभिः परिदध्युरिति यदुक्तं त्राभितष्ेवेतयच्छावाकस्याहरहः श्चस्यै सूक्त तस्मिभन्त्या शन हुषेमेत्येषा तया परिषानपराप्ती निषेषति-

न शुनहूवीययाऽदहीनस्य परिद्भ्यास्ष- त्रियो ह राषराश्यवते यो हैव परो

भवति तमभिह्वयंति ॥ २२ ॥ इति।

कनं हयेमेति यस्यशूचि श्रूयते सा शुनेहुवीया । अहनगेणस्य शले तया न परिदध्यात्‌ । परिधाने हि प्षत्रियो राजा स्वकीयाद्राष्राश्यवते। यसु पर स्तदीयः शत्रुभेवति तमभिरक्ष्य हयलाष्यनं करोति । इुवेमेत्यन्याहानस्य अरतीयमानत्वाद्‌ । अत एव सूत्रकारो ब्राक्मणान्तरमाश्रित्य इनं सा त इत्येतां परिषानीयागकछवान्‌ ॥

इति श्रीमत्सायणा चायेविरचिते माधवीये बेदार्थपकाश्च देतरेयब्राह्मण-

भाष्य एकोनरिन्नाष्यापये षुः खण्डः ॥ ६ ॥ (२२) [१०९]

श्वं तावच्छञिणां होत्रकाणां भातःसवने माध्यदिने च क्षखाण्य॒क्तानि । तेषां च परिधानीयाः पर्वमेवोभय्यः परिधानीया इत्यतरेकादिका अशीनाभ विष्ठाः ।

७४८ भीमत्सायणाचायेविरवितभाष्यसमेतम्ू-(२९९कोनन्नि °ध्याये~

अथेदानीं कतमास्ता इति विविनक्ति-

अथातोऽहीनस्य युक्तिश्च विमुक्तश्च, इति । अथ परिधानीयाकथनानन्तरं यतस्वद्विवेको ऽपेक्षितोऽतः कारणाददीनस्याह- गेणस्य युक्ति वियुक्तिश्च विवेकायोभे वक्ष्येते इति शेषः । युक्तिर्योगः स्वाधी- नत्वेन क्रतोः संपादनं विमुक्तिधिमोचनं स्वाधीनतया निबैन्धपरितयागः। तदे- तदुभयं परिधानीयावश्चेन संपद्यते । तत्र ब्राह्मणाच्छंसिनः परिषानीयायुपजीव्य क्रतोर्योगविमोकौ दश्चेयति- व्यन्तरिक्षमतिरदियदीनं युक्त एवेदिन्द्रमिति विमुञ्चति › इति । भ्रातःसवने ब्राह्मणाच्छंसिन व्यन्तरिक्षमिति पयीसङ्य॒चः । तस्येन्दरेन रोचना दिव इति ऋषरात्तमा तया यत्थरिषानं तेनाहीनं कतुं यु स्वाधीन- तया निबध्राति । माध्यंदिने सवने त्वेबेदिन्द्रमिति परिधानीयया *न विमु चति । स्वाधीनतया निग्रह्ीतमहीनक्रतुं विस्चम्भव्यवहाराय निग्रहपरित्यागेन विमुञ्चति । स्वाधीनो हि करतुरवश्यं फरं दास्यतीति युक्तो बन्धविमोकः । अथाच्छावाकस्य परिधानीयया योगविमोकौ दयति-

आऽ सरस्वतीवतोनूनं सा त इयहीनं युङ्क्ते, इति । अयं योगो विमोकस्वाप्यपलक्षणाथे; । आऽहमिति प्रातःसवने परि धानीया । तया क्रतोर्योगो भवति । नन सात इति माध्यंदिने सवने परि धानीया । तया क्रतोविमोको भवति । अथ भैत्रावरूणस्य परिषानीयया योगविमोकौ दश्ैयति- ते स्यामदेववरुणनू टुत इति विगुञ्चाति ; इवि । अत्र विमोको योगस्याप्युपलक्षणाथेः । ते स्यामेति भरातःसवने परिधानीया तयाऽहीनस्य कतोयागः । च शुत इति माध्यंदिनसबने परिषानीया । तया क्रतोिमोकः । यथपि दृतीयसबने विबे(मो)को वकु युक्तस्तथाऽप्यग्रष्टोम- संस्थेऽहनि होत्रकाणां वृतीयसवने शक्ञाभावात्सर्वष्वहर्स्नुगलयर्थं माध्यं दिने सवने विमोकोऽभिदितः। व्यन्तरिक्षमतिरत्‌-- ८-१९-७ । एवेदिन्द्रं वुषणं०-- ७-२४-९ । आहं सरस्वस्तीवतोः०- ८-३९-१ ० । ते स्याम देव वरुण ०- ७-६१-९ । # नेति मूलविरुद्धत्दाह्ेखकप्रमादपतितम्‌ ।

७ सप्तमः खण्डः ] ` एेतरेयत्राह्मणम्‌ । ७४९ यथोक्तयागविमोकहानं परक्ंसति-

एष ह वा अहीनं तन्तुमहति य एनं योक्तुं च विमोक्तुं च वेद्‌, इति। यः पमानुक्तपकारेणेनमहीनं भातःसबनपरिधानीयया योक्त माध्यंदिन- परिषानीयया विमोक च जानाति । एष एव पुमानहगंणं तन्तुं ॒विस्तारयि- हुमरति । यथोक्तपरिषानीयानभिह्वस्य नास्ति तत्राधिकार श्टर्थः। एवमे- कैकमहरपेशष्य योगविमोकाबुक्तो ।

अथाहःसमृहमयेकष्य योगविमोको दरेयति- तद्य्तुविंशऽहन्युज्यन्ते सा यक्तिरथ यत्पुरस्तादुद्‌- यनीयस्यातिरात्रस्य विमुच्यन्ते सा विमुक्तिः, इति। गवामयनस्य संबत्सरसन्रस्याऽऽद्यन्ते अहनी अतिराज्रसंस्थे । तत्रोपक्रमग- तस्य प्रायणीयातिराज्रस्यानन्तरभाविने चतुर्विज्ञाख्यमा(आःरम्भणीयेऽहनि परिधानीयाभिः सर्वेऽहविश्ञेषा युज्यन्ते सोऽयं गबामयनस्य योगः । अथोद्‌- यनीयस्यातिराजस्य पुरस्तादरतंमाने महावतीयेऽहनि परिषानीयाभिः सर्वेऽण्य- इिश्चेषा विमुच्यन्त इति यदस्ति सेयं गवामयनस्य पिगुक्तिः । 4 योगविमोकंहेतूनां परिधानीयानामिकेकविधत्वं निन्दित्वोभयविषयत्वं दश्चेयति- तदयचतुविंशेऽहनेकाहिकाभिः परिदध्यु- बराहैव यज्ञं संस्थापयेडुनाहीनकमं कुयु- रथ यदहीनपरिधानीयामिः परिद्ष्युथा भ्रान्तोऽविमुच्यमान उक्छयेतेवं यज- माना उक्कर्येरघ्भयथीभिः परिद्ध्युः, इति । अह्बहनि चतुविशाख्ये यदयेकाहिकाभिः भ्रकृतिभूत एकाहे अ्योतिष्टोमे विद्मानाभिः परिषानीयाभिः परिदध्युस्तदानीमत्रैव चतुधिशाख्ये द्विवीय- स्मिमहन्येब यह्गं गवामयनं सेस्थापयेयुः समा युः । अत्राहेत्यहशचब्द; खेदे कष्टमेतत्‌ । अत्रैव समाप्तावहीनकमे कत्स्राहगेणकतेव्य न छुयुः । एतदेव कष्टम्‌ । अय पूर्वोक्तवैपरीत्येनेकाहिकाः परिषानीयाः परित्यज्य यथ्हीनष- रिषानीयाभिरेव सवं होत्रकाः परिदध्युः । इदानीं यथा लोके रथ्षकटादो

७९० भीमत्सायणाथायंबिरवितभाष्यसमेतम्‌-[२९एकोनाध्र °व्याये-

युक्तोऽभ्ववरीवदांदिः कियष््रं गत्वा भ्रान्तः सन्यदि न बियुच्येत तदानीभुत्छ- त्येतोच्छिद्येत तथेव यजमाना उत्छृत्येरन्विनद्येयुः । सर्वेषां होत्रकाणाभेका- हिकस्वीकारे समाप्त्यभावोऽ्हीनिगतस्वीकारे यजमानोच्छेद इति दोषद्रयपरि- हारायेगयुभयीभिरेकादहिकाभिरदीनगताभिश्च परिधानीयाभिः परिदध्युः । तत्र भकारविज्ञेषः पूमेवोक्तः । भेत्रावरुण ठेकाहिकाभिरेव सवनद्रये परिदध्यात्‌ । अच्छावाकोऽदहीनगताभिरेव सवनद्रये परिदध्यात्‌ । ब्राह्मणाच्छंसी तु भावः- सवनाहीनगताभिः परिदध्यात्‌ । माध्यदिनसवने चैकाहिकाभिरिति निणैयः। अस्य निणेयस्य पूर्वमेव सिद्धत्वेऽपि भकारान्तरेण परक्ंसार्थमत्र पुनरामिषानम्‌ ।

तदेतदुभयीभिः परिधानं शान्तेन परक्ंसति-

तद्यथा दीषाभ्व उपविमोकं यायात्तादक्तव्‌, इति । रोके यथा वा दीधाध्वे दरमार्गे गच्छन्पुरुष उपविमोकं रथक्षकगदौ योभितमश्वबलीवदोदिकं तत्र॒ तत्नोपवियुच्योपविमुच्च यायाच्छ्रान्तिपरिदहारेन क्षनैगच्छे्ताहगेव तदुभयविषपरिषानम्‌ । यथा मागे बहनश्रमो विमोेन निवतैत एवमदीनगताभिरापादेतश्रम रेकादिकाभिनिवतेते । उभयविधपरिधाने दोषं परिहृत्य गुणं दरेयति-

संततौ हैषां यज्ञो भवती व्य्‌ सुञ्वन्ते, शति ।

एषायुभयविधपरिषानयुक्तानां पुरुषाणां यज्ञः संततो विच्छेदरहिते ` भवति । सानुनासिका तिः भक्चंसाथो । विशब्द उपरितन उकार एवकाः रायः । तस्य दीर्शछान्दसः । यजमानश्रमं विमुश्चत(न्त) एव ।

अथ स्तोमातिकंसने कंविद्धि्ेषं दशयति-

एकां हे न हयोः सवनयोः स्तोममतिशंसेव्‌ › इति।

यदा सापगै्बिषृद्धः स्तोमः क्रियते तदानीं दोत्रकाः(कैः)सोमसं ख्यामवि- ङ्ध्य शंसनीयम्‌ । तत्र दयोः भातरध्यंदिनयोः सवनयोरेकागचं बा दे ऋचौ ` वाऽतिक्रम्य न श्॑सेत्‌। ्ित्वेकया द्वाभ्यां बाऽतिरसेत्‌। पूषेत्रायं नियमः भातः- सवन एवोक्तः । उत्तरयोस्तु सवनयोरपरिमिताभिरतिक्चंसनमुक्तम्‌ । तथा सति माध्यंदिने सबने पूर्वोत्तरविरोधः भसज्येतेति चेद्‌ । ताह तत्रैकया द्वाभ्यामष ` रिमिताभिविकल्पोऽस्तु ।

बहुभिरतिकशंसने बाधमाह-

दीर्घारण्यानि ह वै भवन्ति यत्र बह्मीभिः

< अष्टमः खण्डः ] एेतरेयत्राह्मणम्‌ । ७९ १

स्तोमोऽतिश्चस्यते, इति । यथा दीर्घेष्वरण्येषु गच्छतः पुरुषस्य विभाषस्थानाभावान्पहापयासस्तथा बहीभिरतिशसनं दुःखहेतुरित्यथः । माध्येदिनसवन इव तृतीयसवने प्षान्तरमस्तीति शङ्कं वारयितुं पर्वाक्तमे- कापरिमितत्वं पनरप्यभिषत्ते- जपरिमिताभिस्तृतीयसवनेऽपरिमितो वे स्वगो लोकः स्वर्गस्य रोकस्याऽऽप्त्ये, शइति। अपरिमिताभि्मियतपरिमाणरहिताभिः। स्वर्भस्य भोगबाहरयादपरिमितत्वम्‌। बेदनप्वैमनुष्ठानं परकंसति- संततो हास्याभ्यारन्धोऽविक्षस्तीऽहीनी भवति य एवं विदहानहीनं तनुते ॥ २३१ ॥ इति। यः पुमानुक्तपरकारेणातिश्चंसनं जानमहीनमनुतिष्ठति । अस्य ॒पुरषस्यान्वा- रग्ध आभिमुख्यनोपक्रान्तोऽहगेणः संततो नैरन्तर्येण वर्तमानः कदाचिदष्य- बि्ञस्वो विनाश्चरहितो भवति ॥ इति श्रीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये वेदायेपकान्ञ पेतरेयब्राह्मण- भाष्य एकोनननिन्ञाध्याये सप्तमः खण्डः ॥७॥ (२३) [ ११०]

अथ पृष्धस्य षडहस्य षष्टेऽ्टनि पिष्ण्याख्यक्षखशचति(ति) सूक्तं विधातुमा- ख्यायिकामाह- देवा वे वरे गाः पर्यपश्यंस्ता यतननेवेप्सस्ताः षष्ठेनाह्वाऽऽप्तु्वते प्रातःसवने नभाकेन वरुम- नभयस्तं यद्नमयारन्‌, अश्चथयन्नेवेनं तत्त उ तृतीयसवने वेण वारुसिल्यामिरवाच.कूटेने- कृपद्या वड विरज्य मा उदाजन्‌ , शवि। वरो नाम कञ्चिदसुरपभस्तदीयभरलया बृहस्पतिप्रयुखानां (णां) देवानां गा अपत्य वरस्य शृहे स्थापितवन्तः । देवाश्च केनचिदूतगुलेन बङे वलस्य श्हेऽ- बस्थापिता गाः पर्यपरयज््ञातवन्तः । जात्वा च सामभेदादी्ीक्किकोपायान्प- रित्यञ्य यह्वेनैवोपायेनेष्सभामिच्छां कृतवन्तः । त्वा च पृषठथस्य . षटहस्य

७५२ शरीमत्सायणाचायेविरचितभाष्यसमेतम्‌-{२९एकोनश्रि °ध्याये-

यत्षष्टमहस्तदहरनुष्ठाय तत्सामर्थ्यन ता गाः प्राप्नुवन्‌ । ते देवाः परात;सवने नभाकनान्ना पहषिणा तदृष्टेन मत्रेण वा वखनामकमसुरमनभयन्‌ । नभि धातुर्हिसाथः । ताडितवन्त इत्यथः । तं पतिबन्धकारणं वलनामानमयुरं य्- धनभय॑स्ताडितवन्तः । शतिस्ताडनपरशंसाथां । तदानीमेव गोग्रहणमश्चथयनेव रक्षणायप्राकारद्रारोदघाटनेन निरोधं शिथिरीडृतवन्तः । यद्वा वङनामानमसु- रमेव बलक्षयमापा्य शियिीतवन्तः । त उ पुनरपि ते देवास्तृतीयसवने वज्ररूपेणावसिथिताभिवौरुखिर्याख्याभिक्रगिभिवचःकूटेनैकपदया बरं विरूञ्य विशेषेण भ्रं कृत्वा स्वकीया गा उदाज॑स्तदीयादुगांदुद्रमिववन्तः । स च कुटशब्देन विहतो मन्नविशेष उच्यत इत्युपरिष्टादश्ैयिष्यति। स एव वाचःष्ट एकपदा भवति ।

अथ नभाकेन दृ्टांख्यचान्विधत्ते- तथेवेतद्यजमानाः प्रातःसवने नभकेन वरं नभ- यन्ति तं यत्रभयन्ती ईं श्रथयन्येवेनं तत्तस्मादी- अकाः प्रातःसवने नाभकांस्तचाञ्छंसन्ति, इति । यथा देवा नभाकेन वलं रिसितवन्तस्तथेवेतस्मिन्षषठेऽहनि यजमानाः पात;- सवने नभाकनास्ञा महार्षिणा दृष्टेन मन्रेण वटं वरनामकास॒रवत्प तिबन्धकं पाप्मानं नभयन्ति हिंसन्ति । तं बलं ययदा नभयन्ति । शतिः पुवेवत्‌ । तच-

दैनं भथयन्ति ्रिथिलं कुवन्ति तस्मात्कारणान्ेत्रावरुणादयो होत्रकाः भातः- सवने नाभाकाजभाकेन दष्टंस्त चाञ्जसेयुः ।

ताद्यचानुदाहरति- यः ककुभो निधारय इति मेत्रावरणः पूर्ष्ट इन्द्रोपमातय इति ब्राह्मणाच्छंसी ता हि मध्यं भराणामियच्छावाकः, इति । यः ककुम इत्येकष्य॒चः । पूर्वीष्ट इति द्वितीयः। ता हीति तृतीयः । पेत्ाब- रणादयः कमेण शंसेयुः ।

यः ककुमो निधारयः--<-४ !-४ । पृरीष्ट ह्द्रोपमातयः--८-४ ०-९, । ता हि मध्यं भराणाम्‌०-८-४ ०-३ । |

< अष्टमः खण्डः ] एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ७९३ तांङ्य॒वान्विषाय शिरपस्वरूपं विध्ते-

त.उ तृतीयसवने वज्रेण बारुसिल्यामिर्वाचःकू- टेनैकपद्या वरं विरज्य ग आप्नुवन्ति, इति ।

त डते तु पेत्रावरुणादयो बलपरतिबन्धकं पाप्मानं वैरिणं बजसरूपेण बाड खिख्येन विनाश्य गोभाप्नी विघ्ररहिताः सन्तो गाः पाषुबन्ति। बाङखिरया- मिवांवःकृटेनेकषदयेति । एतावता शिरपस्वरूपमभिरितम्‌ ।

सदेवदिषदयति- पच्छः प्रथमे षड्वारुसिल्यानां सुक्तानि विहरत्य- धं्ंशो दितीयमक्शस्ततीयं स पच्छो विहरन्प्र- गाये प्रगाथ एषैकपदां द्ध्यात्स वाचभ्करूटः, इति।

वारुसिर्यनामकाः केचन महषेयस्तेषां संबन्धीन्यष्ट॒सृक्तानि विधन्ते । तानि बारखिर्यनामके अरन्ये समाश्नायन्ते । तेष्वादौ यानि षटसृक्तानि तानि भथमे पच्छः पादशो विषेरेत्‌ । ततो द्वितीयस्यामाद्रत्तावर्भरचश्ञो बिह- रेत्‌ । तृतीयस्यामाहत्ाहक्शो विहरेत्‌ । यदा पच्छो विहरति तदानीमेकेक- सिन्ममाथ एकेकामेकपदां दध्यात्‌ । स परगायैकपदयोः सपृहो वाचःद्ुद इत्यनेन शब्देनाभिधीयते । तमिमं विहारपकारमाश्खायन आह-षटम्‌- त्तानि व्यतिम्ं पच्छो विहरेत्‌ । उ्यतिमर्चमर्ध्वंशलो व्यतिमशएक्सः भगा- थान्तेषु चानुपसन्तानगावानमेकपदाः शंसेदिति । तेषु षट्सूृक्तेषु पथमस॒क्ता- दादृग््रयमेवमान्नातम्‌ । अभि भर वः सुराधसम्‌ ससरेणेव शिक्षतोरम्‌ । कषतानीकेव भर जिगाति० दाणि पुरूभोजसो शेपिति । द्वितीयसृक्तंऽपि ऋ््र- यमेवमाज्नातम्‌-- प सु शतं सुराषसम्‌० सहस्रेणेव महतो ३य्‌। शतानीका हेतयो अस्य° यदीं सुता अमन्दिषो रमिति । तत्र प्रथमसृक्तगतमेकं(?) पादं च संयोजयेत्‌ । सोऽयं विहारः । अस्मिन्विहारे ष्यतिमर्चा नाम कथिद्विषोषः। स च यथाक्रमं परियस्य भरकारान्तरेण योजने सति संपद्यते । प्रथमसृक्तस्य भरयमायासूचि प्रथमपादमुक्त्वा द्वितीयसक्तस्य द्वितीयायाग्चि द्वितीयपादं तेन संयोजयेत्‌ । तययथा--अभि भर व सुराषसमिन्द्रस्य समिषो महीरिति। दवितीयसुक्तस्य दहितीयस्याण्वि प्रथमपादमुक्त्वा भरथमसूक्तस्य परथमायाश्चि द्वितीयपादं तेन संयोजयेत्‌ । त्यथा- शतानीका हेतयो अस्य दुष्टरा इन्द्रम यथाविदो रे मिति । अथ प्रथममृक्तस्य प्रथमायाग्ूचि तृतीयपादमुक्त्वा ` द्विती

९.५

७५४ शरीमत्सायणावायबिरवितभाष्यसमेतम्‌-[२९९कोनन्रि °ध्याये-

यसूक्तस्य द्वितीयस्याणृचि चतुथंपादं तेन संयोजयेत्‌ । तथयथा--यो जरि- तुभ्यो मघवा पुङूवसुयेदीं सुता अमन्दिषुरिति । द्वितीयसृक्तस्य द्वितीयस्या- एचि तुतीयपाद यमुक्त्वा प्रथमसूक्तस्य भथमायागृचि चतुर्थपादं तेन संयोजयेत्‌ । तद्यथा -गिरिने भुञ्मा मधवत्सु पिन्वते सहस्रेणेव शिक्षतो रमिति । तदिदं पादयो विहृतश्गदरयमेकः प्रगाथः; संपद्यते । वस्य प्रगाथस्यान्त इन्द्रो विश्वस्य गोपतिरिखेतामेक्पदां संदध्यात्‌ । सोऽयं समूहो बवाचकूटसंङ्जकः । अनेनैव न्यायेन सर्वेषु सूक्तेषु सर्वास्ढश्च ञुद्धिमता पादशो व्यतिपशचेविहरणयुभेयम्‌ । अथाधंचंश्चो विहार उच्यते । पथमसृक्तस्य भयमायारृचि प्रथमार्वेभुक्त्वा दितीयसृक्तस्य द्वितीयस्यागृच्युत्तरार्धं तेन संयोजयेत्‌ । तदयथा-अभि पष वः मुराषस ०दे । गिरिनं भुञ्मा मघवत्सु ° अमन्दिषो रमिति । एवं सषेयुभेयम्‌ । भकंशो विहरेत्‌ । तत्र भथमसूक्तस्य भरयमासृचयुक्त्वा तया सह द्वितीयसूक्तस्य द्वितीयाश्च +सह योजयेत्‌ । एवं सर्ैजोहनीयम्‌ ।

अथ प्रगाथान्तेषु परक्षेपणीया एकपदा दशंयति-

ता एताः पञ्चकपदाश्चतस्नो दृश- माद्ह्न एका महाव्रताः शति ।

या एकपदा ऋचः प्रक्षप्तव्यास्ता एता एक्पदाः पश्चसंख्याकाः । तासु चतस्र एकपदाः शरुत्यन्तरेषु दक्षमेऽहनि पठिताः । तस्मादशमादहस्वाश्चवस आनेतव्याः । तास्विन्द्रो विश्वस्य गोपतिरित्येषा प्रथमा । इन्द्रो विश्वस्य शप. तिरित्येषा द्वितीया । इन्द्रो विश्वस्य चेततीत्येषा तृतीया । इन्द्रो विश्वस्य राजतीतयेषा चतुथी । अथावश्िष्टा शुत्यन्तरेषु महाव्रते शता । सा चेन्द्रो विश्वं विराजतीत्येता्सी तस्मान्महाव्रतादानेतव्या । ता एताः पथेकपदाः पश्च भगायेषु प्रक्षिपेत्‌ । अवकषटेषु भगायेषु प्रसेपणीयान्पादान्दकषंयति--

अथष्टाक्षराणि माहानामनानि पदानि तेषां यावद्विः संपद्येत तावन्ति शंसेनेतराण्याद्वियेत, श्वि ।

अथ पञ्चसु परगायेषु पञ्चानामेकपदानां भरक्षेपादनन्तरं माहानामनानि षहा-

नामश्चन्देन विदा मधवभनित्यादयो महानाश्नीसंन्नका विधीयन्ते । तेषां(तासां) महानाज्नार्चां संबन्धीन्यष्टाक्षराणि पदानि प्रचेतन प्रचेतयेटयेवमादीनि याति

+ सहेयधिकम्‌ ।

< अष्टमः खण्डः ] रेतरेयत्राह्मणम्‌ । | ७९५

सन्ति तेषां मध्ये यावदिरष्टाक्षरेः पादैरवशिष्टेषु भगायेषु परसेषः संपयेत ताब- न्त्यष्टाक्षराणि पदानि शंसेव्‌ । इतराण्यष्टाक्षराणि पदानि महानामरसंबन्धीनि नाऽऽद्रियेत न प्रक्षिपेत्‌ । एवं पच्छः शंसने अर्ेपणीयमभिधाया्चेशो विहरणे प्रेषणीय द्श्चेयति- अथार्धर्चशो विहरंस्ताश्वेवेकपदाः शेपेत्तानि चेवाष्टाक्षराणि मादहानामनानि पदानि, इति। यथा पच्छो विहरणे प्रगाथान्ते भ्रष्वेप पएवमधंर्चश्षो विहरणेऽपि सोजनीयम्‌ । तद्रश्क्दो विहरणेऽपि प्रक्षेपं बिधत्ते- अथ ऋक्शो विहरंस्ताश्वेवेकपदाः शंसेत्तानि चैवा्क्षराणि माहानामनानि पदानि, शति। पूवैवत्मगायान्ते क्षेपः । यदुक्तं पच्छोऽ्च॑श्च ऋक्च इति पयीयत्रयेण विविधं विहरणं तदेतत्मक्ंसति- स यत्मथमे षड़ारुखिल्यानां सूक्तानि विह- ति प्राणं च तहाचं च विहरति यदृहितीयं चक्षुश्च तन्मनश्च विहरति यत्तृतीयं श्रोत्रं च तदात्मानं च विहरति तदुपापरो विहारे काम उपाप्रो वज्रे वासिल्यासूपाप्रो वाचश्कूट एकपदायायुषाप्रः प्राणक्टप्च्याम्‌ , शवि। सोऽनुष्ठाता भथमं पथमे पयाये वाङुखिस्यानां षदसक्तानि विहरतीति यदस्ति तेन भरथमेन पच्छो विहरणेन प्राणं बाच विहरति भिभ्री करोवि। दितीयपर्यायेऽर्चज्ञो विरहणेन चश्ुमंनसो्िश्रीकरणम्‌ । ततीयपर्याय ऋक्षो विहरणेन ोत्रेद्धियजीवात्मनो मिश्रीकरणम्‌ । तत्तथा सति विहरणेन यः कामः फरविशेषः स उपातः प्राप्तो भवति । तथा वजरूपासु वारुखिस्यापु यः कामः सोऽपि प्राप्तः । तथा वाचःकूटरूपायामेकपदायां यः कामः सोऽपि प्राप्तः । तथा भागा वागादीनां हृप्त्यां विहरणे यः कामः सोऽपि भाषतो भवति ।

७९६ भीमत्सायणाचायेविरचितमाष्यसमेतम्‌-[२९एकोननि ° घ्वये- चतु्थंपयाये विहारमन्तरेण यथापाठं श्ञंसनं विधत्ते- अविहूतानेव चवं प्रगाथाञ्छंसति पश्चवो प्रगाथाः पञश्चनामवर्दध्ये , शवि। भगाथानां प्ुपरात्िदेतुत्वात्पशरुतवम्‌ । विहरणक्तंसनवद त्राप्येकपदाभक्षेपभसक्तो निवेषति- नात्रैकषदां व्यवद्भ्याव्‌, शि । एक्पदायाः भेष पगायद्रयस्य मध्ये व्यवधानं स्यात्‌ । तन्न कुर्यात्‌ । तत्करणे बाधं दयति- यदतरैकपदां ग्यवदध्यादाचःकरूटेन यजमानासश्च- निर्णयाय एनं ततर ब्रूयादयाचःकूटेन यजमानास- शरूनिरवधीरपश्युमेनमकरिति शश्वत्तथा स्याठ्‌, इति। यद्यत्र चतु्थपयीय एकपदाग्यवधानं कु्यात्तदानीं वाचः दटसूपेणैकषदा- सदहितपरगायेन वज्रेण पर्वे विधमानान्पर्ुन्यजमानादस्माभिरहण्याभिःशेषेन विनाश्चयेत्‌ । एवं सति यः कोऽपि. विरोधी समागत्येनं क्च॑सितारं तत्र शं सन- काले त्रयाच्छपेत्‌ । कीटश्चः श्राप इति सोऽमिधीयते--हे श्ंसितस्त्वं वाचश टेन वज्रेण यजमानात्पश्चज्निरवधी्मिःसायं हतवानसि । एनं यजमानमपञ्मं पशु रहितमकः कृतवानसीति । तदानीं ्षन्वदवक्षयं तथा स्यात्पश्चरहित एव स्याद्‌ । विपक्षे बाधमुकत्वा स्वपक्षयुपसंहरति- तस्मात्ततरैकषदां न व्यवद्ध्याव्‌ › इति । वाटखिरयानां षट्य॒क्तेबु विहारयक्त्वाअवशिष्टयोः सप्रमाष्टमयोः सृुक्छयो- विपयासेन प्सनं बिधत्ते- ये एवोत्तमे सुकते पर्यस्यति | स॒ एव तयोविंहारः , सति, ये दे उमे सक्ते ते विपर्यस्येदेब न तु विशेत्‌ । अष्टमं पक्तमादौ परित्वा वथात्स्तमस्य पाठो विपर्यासः । तयोदयोः सृक्योः स एष विपयेस्तणाढ एव विहारस्थानीयः) त्रिर्पनामकं श्ल निरूप्य प्र्सति-

तदेतःसीबरखाय सर्पिबासिः श्चं स होवाच

९ नवमः खण्डः ] एतरेयब्राह्मणम्‌ । | ७५७

मरिष्ठानहं यजमाने पशचन्पयग्रहेषमकनिष्ठा उ मामागमिष्यन्तीति तस्मे ह यथा महद्भ्य्‌ ऋलिभ्य एवं निनाय तदेततपरव्यं च स्वग्यं च शसं तस्मादेतच्छंसति ॥ २९ ॥ सति । सोबलनामकः कथिद्यजमानस्तस्मे वत्सस्य पुत्रः सपिरित्येतभ्नामक ऋतिवि- कदेतच््छिल्परशाब्ं शक्च॑स [स] च शंसनादुध्वेमेवमुवाच । अहमस्मिन्सीबलनामके यजमाने भूयिष्ठानतिश्चयेन भभूतान्पशषन्पयग्रहेषं परितः संपादितवानस्मि । तस्मादकनिष्ठा उ श्रेष्ठा एव पश्चवो मामागमिष्यन्ति । ततः सोबलो यजमानो यथा मह्य ऋत्विग्भ्यो होज्ध्वयूदातुब्रह्मभ्यो दक्षिणां दत्तवान्‌ । अथापि लिल्पशंसिने होत्रकायापि बहीरुत्तमा गा दक्षिणात्वेन निनाय। तस्मादेतच््छि- रपश्च्मिह ोके पश्चुसाधनं पररोके स्वगसाधनै च तस्मादेतच्चछल्पं शंसेद्‌ ॥ इति श्रीपत्सायणाचार्थविरचिते माधवीये वेदाथमकाश्च ेतरेयब्राह्म- णभाष्य एकोनत्रिश्चाध्यायेऽष्टमः खण्डः ॥८॥ (२४) [ १११ |

्रिखश्चंसनममिधाय शंसनान्तरमभिधत्ते-

दूरोहणं रोहति तस्योक्तं ब्राह्मणम्‌ › इति। दुःशकं रोहणयुशारणं यस्य श्ंसनस्य तदूरोहणं तद्रोहति छंसेदित्यथः । तस्य दूरोहणस्य विधायकं आह्मणं पूेमेव बिषुबदह;सद्ं आहूय दृरोहण- मित्यत्राभिहितमर्‌ । अत एव पएवोचाया आहुः- (“स्वर्गो वै ङोक इत्यादि पूर्वं विषुवति क्रतो । दूरोहणव्राह्मणं तु भागवोचाम वे स्फुटम्‌ ॥ सप्नङ्पा हंसवती वुरोहणमितीरितम्‌'' इति। हंसवती(त्याः) पच्छोऽरषर्चश्षखिपयवर्षो ऽनवानं वुनरपि निपा ऋक्घोऽ्पै- (वाऽव; पच्छ इति सङ्तभिः भकारः पठनमिति दूरोहणमर । तदेतत्पूरं ताक््यैसक्तेऽमिहितम्‌ । | इदानीं फरविक्षेषायेन्द्रे सूक्ते तद्विधत्े- एन्द्रे पञ्ुकामस्य रोहेदैन्रा वै पशवः, शति । इनद्रदेवताके कर्मशरिस्मृक्ते पश्माप्त्य्य दूरोहणं रोदेच्छसेत्‌ । इन्द्रस्य हष्िद्ारा पशुपोषकत्वात्पश्चव न्द्राः । |

७५८ श्रीमत्सायणाचायविरवितमाष्यसमेतम्‌-[२९एकोनन्र °घ्याये- तस्मिन्सुक्ते छन्दाविरेषं विधत्ते- तजागतं स्याजागता वे पशवः, इति। सोपाहरणपरसङगे जगत्या पञ्चुनामानीतत्वालागतम्‌ । तस्य सक्तस्य कंचिद्विशेषं विधत्ते- तन्महासूक्तं स्याद्रूयिषटष्वेव तरप श्युषु यजमानं प्रतिष्ठापयति, श्वि । दिविषं सूक्तं श्रं महच । अत एवाऽऽरण्यकाण्डे वक्ष्यति-ते शुद्रसृक्ता- अाभवन्महासूक्ताशेति । महासृक्तरक्षणं पएृवोचार्येरुक्तम्‌- “द्क्षच॑ताया अधिकं महास॒क्तं विदुबंषाः” इति । तेन महासृक्तेन भूयिष्टेष्वत्यन्तं पभूतेष्ेव पशुषु यजमानं प्रतिष्ठापयति ! विवक्षितं सूक्तविशेषं दरीयति- वरो रोहेत्तन्महाघयुक्तं च जागतं च, शति । धरनाम कथिन्मह्िस्तेन शृं सूक्तमपि बरुशषब्दे नोच्यते । तस्मिन्सृक्ते रोहेत्‌,

दूरोहणं शंसेत्‌ । प ते मह इत्यादिकं बरनामकं सुक्तम्‌ । तच अयोदशर्च॑स्वा- न्महासृक्तं जगतीछन्दस्कं च ।

फलान्तराय सृक्तान्तरं विधत्ते- | एेन्राषरणे प्रतिष्ठाकामस्य रोहेदैतदेवता वा एषा होत्रेतसतिष्ठा यदेन्द्रावरुणा तदेनस्स्वा- यामेव प्रतिष्ठायामन्ततः प्रतिष्ठापयति, इति । यथा पञ्ुकामस्य सप्तरूपदंसवत्यात्मकं वृरोहणमेन्द्रे सूक्ते रोहेत्तयैव भरति- छठाकामस्यैन्द्रावरुणके सूक्ते शंसेत्‌ । शंसितुरमै्ावरुणस्य दोत्रकस्य क्रिया शेता । एषा चैतदेवताका । एतत्पतिष्ठा । इन्द्रावरुणदेवताकसमाशषियुक्ता । यस्मादैन्दरावरुणा याञ्येति रेष; । इन्द्रावरुणा मधुमत्तमस्येति याञ्याया इन्द्राः वरुणदेवताकत्वात्समाततेरिन्दरावरुणसंबन्धः । तथा सत्येतदरो्णं स्वायामेव भरतिष्ठायां स्वस्योचिता[या)]पेव समाप्ताबन्ततः शख्ान्ते प्रतिष्ठापयति ।

पनरपि मुक्तं प्र्षसति- यदेवेन्द्रावरूणाश्इ, एषा ह वा अत्र निवि. निविदा वे कामा जाप्यन्ते स यवेन््राव-

१० .दशमः खण्डः] . पेतरेयत्राह्मणम्‌ । ७९९

रुणे रोहेत्सोपणं रोदेत्तदुपाप्र रेन्द्रावरुणे काम उपाप्तः सोपर्णे ॥ २५ ॥ शति। यथस्मात्कारणदेन्दरावरुणे सूक्ते दूरोहणं रोहति तस्मात्स्वायामेव भवि. छायापिति पूरवत्रान्वयः । यद्रा । रेन्द्रावरुणे सूक्ते दूरोहणमिति यदस्लयेषैव दुरोहणक्रियाऽत्र निवित्‌ । इवशब्दोऽत्र डुप्ो द्रष्टव्यः । निवित्सदशीतयथः। तथा च वुरोहणङूपया निविदा सर्वे कामाः भाष्यन्ते । सोपर्णे सृक्ते दूरोहणं प पक्षान्तरं खिरेषु समाश्नातम्र्‌ । इमानि वां भागषेयानीति सूक्तं प

। “शृषानि वेति सपतर्च सौपर्णं खैलिकं विदुः" इति । यदा भधारा यन्त्विति शृ्योक्तसृक्तं सोपणम्‌ । देन्द्रावरुणे सौपर्णे बा दरो इणदौसनेन तत्रोभयत्र यः कामः संभावितः स उपपाप्नो भवति ॥ . इति श्रीमत्सायणाचायंविरचिते माधवीये वेदाथपकाज्च रेतरेयब्राह्मण- भाष्य एकोनर्रिञचाध्याये नवमः खण्डः ॥९॥ (२५) [ ११२ ]

अत्र कचिदिवारमुदावयति- तदाहुः संशंसेरेखष्ेऽहारन्‌ः न संशंसेरत्‌, इति ।

ततत्र सौपर्णे दूरोहणे शस्ते सति पशाह्रह्मवादिनो विचारमाहुः । यान्यै- काहिकानि तदृर््वं क्ंसनीयानि सन्ति तान्यत्र षष्ठेऽहन्यत्रलः संभ्रय छ॑सेर्कि बा सभय न शंसेदिति विचारः । एतिधिचाराथा ।

तन्न पथमं पत्तं दशषेयति-

संशंसेदित्थाहूः, इति । संश्रय शंसेदिल्येवं केचिद्ाश्चिका इदया(आ)हुः । तत्रोपपति पृच्छति- | कथम्‌, इति। उत्तरमाह- अन्येष्वहःसु संश्चंसति कथमत्र न संशसेदितिः शति ।

इतरेषु प्चस्यहःसु मेजावरुणः संभूय श्षंसति । तथा सल्यहःसामान्याद- रपि कर्थं न संहंसेत्‌, तत्परित्यागो न युक्तः रितु तदयुष्ठानमेव युक्तमिलेक, पक्षः । |

७६० भ्रीमत्सायणाचायविरचितभाष्यसमेतम्‌-[२९९कोनार °ध्वावे- पक्षान्तरं ददीयति-

अथो खल्वाहनैव संशंसेठ, शति । अहरन्तरबत्संभूय क्षंसनं न कतेव्यमित्यपरे कथयन्ति । तत्रोपपत्तिमाद-

स्वगो वे छोकः षष्ठमहरसमायी वे स्वर्गो छोकः कश्चिद स्वग रोके समेतीति स यसंशंेस्समानं तद्डुर्यादथ यत्न संशंसतीः तस्स्वरगस्य _ खोकस्य रपं तस्मान्न संशंपेयदेव न संशेसती १, शि । यदिद षष्ठमहस्तदेतत्स्वगंलोक एव भरयोगबाहूर्येन बुःखसाधनत्वात्‌ ॥ तदेवासमायीत्यादिना स्पष्ठी क्रियते । बहूभिः संभूतेरेतुं गन्त योग्यः समायी । इष्णतावित्यस्माद्धातोरयं श्वब्दो निष्पन्नः । उक्तविपरीतो बहुभिर्गन्तुमक्षक्योऽ- समायी । तादृशो हि खरग रोकः कश्चिदेव पृण्यडृत्स्वगं शोकं समेति समी- चीनं भोगं भामोति न तु सर्वः स्वगीहेतोः पुण्यस्य बुकंभत्वात्‌ । एवं सवि भजावरूणो यदि षष्ठेऽहनि श्विव्येनान्यानि सूक्तानि संभ्रय क्षसे्तदानीमीरश्ं स्वगेरूपयुत्तमं षष्ठमहरितरैरहोभिः समानं यात्‌ । तेषु शंसनीयानामस्मि्नपि कंसनात्‌ । अय तदैपरीत्येन यदि षष्ठेऽहनि न संस्॑सति । पूजाथो शविः । तदेतदसंशच॑सनं स्वगंलोकरूपत्वात्पुज्यम्‌ । तस्मात्संभूय न क्ष॑तेत्‌ । न संशच॑- सतीति यदेवास्वि तदेवातिपुञ्यम्‌ । पुजार्थयं शतिः । इत्यं दवितीयप्षपूपपा् पुनरपि प्रथमपक्षे दोषान्तरमाह- आत्मा वे स्तोत्रियः प्राणा वारसिस्याः स यत्संशंसेदेताभ्यां देवताभ्यां यजमानस्य पराणा- न्वीया्य एनं तत्र दयादेताभ्यां देवाभ्यां यजमानस्य प्राणान्व्यगात्माण एनं हास्य- तीति शश्वत्तथा स्यात्तस्मात्र संशंसेव्‌ , इति। अत्र संश्षंसनवादी ष्टव्यः कि वारुखिल्याभ्यः पूर्वैमेकाहिकस्य शंसनं किबोपरिष्ठादिति । तत्र प्रथमपत्े दुषणमुच्यते । योऽयमत्र शिर्पतसने स्तोभियः सामसाध्यस्य स्तोत्रस्याऽऽधारभूतरू्यचोऽस्ति सोऽयमात्मा वै जीवस्थानीय एव वालसिटया ऋचः पाणस्थानीयाः । तथा. सतिः स चैग्राद-

१० ददामः खण्डः ] एेतरेयत्राह्मणम्‌ । ५७६१

इणो यदि संशंसे्तदानीमेताभ्यामिन्द्रावरुणदेवताम्यां यजमानस्य स्तोश्रिय- स्थानीयस्य भराणान्वालखिर्यस्थानीयान्वीयाद्विगतान्शर्यात्‌ । इन्द्रावरुणौ करदद्धी यजमानस्य प्राणान्विनाश्चयेताम्‌ । एवं सति यः कश्चिन्तैत्रावरुणस्य विरोधी समागलयैनं मे्ावरुणं तज तस्मिन्संश्॑सने श्याच्छयेत्‌। केन भकरारेणेति तदुख्यते । एताभ्यामिन्द्रावरुणदेवताभ्यां यजमानस्व प्राणानसौ यैत्रावरुणो व्यगादिगवान्डृतवान्‌। तस्मात्माण एनं भेजावरूणं यजमानं वा हास्यति परि- त्यजतीति । तदानीं तस्यं क्षापेन शश्वद वह्यं तथा स्यात्माणवियोगो भवेत्‌ । तस्मान्मेत्रावरुणो न संहतेत्‌ । न

एवं वारसिस्याभ्यः पूर्व शंसने दोषमभिषायोध्व॑मपि तैच्छंसने दोषमाह--

स यदीक्षिताशंपिषं वारुसिल्या हन्त पुरस्ताद्द्रोहणस्य संशंसानीति नो | एव॒तस्याऽऽशामियात्‌ › इति । स पत्रावरूणो यदि मनस्येवपीक्षते विचारयेद्‌ । कथमिति तवुच्यते [ धारखिरया अत्यन्तं दुःसाध्या अहमशंसिषं शंसितवानसि । हन्त मम हषैः संपन इतःपरं दूरोहणस्य पुरस्तदेकाहिकं संभूय शंसानीति । तदानीं तस्य कंसनस्य पएृषैवत्पाणवियोगहेतुत्वात्तस्य पक्षस्वाऽऽशामपि नो एषेयात्सषैथा न भाञ्यादेव । मानसो विचारोऽपि न करतंव्यः । दुरे तत्ंश्॑सनमित्यथः । इदानीं स्थानविशेषेण तत्संश्ञसनमद्गी कराति-

ते यदि दपं एव वि्देदुप्रिषटदुदृरोहण

स्यापि बहूनि शतानि शंपेचस्यो तका

माय तथा डयांद्तरेव तदुपाप्रम्‌ › इति। तं वैत्रावरुणो(ण) यदि दे एब ॒विन्देद्वर्थोऽवहयं छेत । अलयन्तदुःशंसं क्षिरपमहमक्ञंसिषं फं नाम मया शंसितुमश्चक्यमितयेतादश्षो दपेः। तदानीं तस्य मैनावरूणस्यौत्सुक्यानुसारेण दुरोहणस्योपरिष्टाद्वदून्यपि शस्राणां श्रतानि धंसेत्‌ । अस्त्येव तदानीं श्षंसनस्यानुज्षा यस्यो यस्यैव फलस्य कामाय भाषये तद्वहुविषक्षंसनमत्रैव स्थाने तथा कुयात्तत्फरसुपाप्ं भार मवति । एवं ताव- दैकाहिकानां सृक्तानामशषंसनं शंसनं बेति प्षदरयमप्यभिहितं भवति ।

| १ क्ष. तत्संशंस' । ९५

७६२ भीमत्सायणाचा्यविरचितभाष्यसमेतम्‌-[२९एकोननि ° ध्यये-

वस कस्य श्षंसनमङ्गीटतं कस्य षा निषिद्धमित्यपेक्षायायुभयं बिविश्य दक्षेयति-

रद्रयो वारुसिल्यास्तासां दादशाक्षराणि पदानि तत्र सृ काम उपाप्तो य रेनद्रे जागतेऽयेद्मेनद्रावरुणं सूकतमेन्द्रावरूणी परिधानीया तस्मात्र संशेसेव्‌, इति । चर्षणीष्ठतमित्यादिकं यदेतदैन्दरं सुक्तमैकादहिकं तदेतैनिरालय यत्सृक्तान्त- रमावां राजानाविवयन्द्रावरूुणमेकारिकं तदङ्गी क्रियते। था वारखिस्या ऋचस्ता रेन्श इन्द्रदेवताकास्तासां मध्ये यानि द्वादश्षाक्षराणि पदानि पादा विचन्ते बरृहतीसतोब्हतीद्रयास्मकेषु प्रगाथेषु ब्रृहत्यास्वतीयपादौ द्रौ दादश्ना- परौ सतोब्ृहत्या आयस्तृतीयश्ोभो पादौ द्वादक्षाक्षरी तेषां पादानामक्षर- संख्यया जागतत्वमस्ति । एवं सत्यैकाहिके जागते चषेणीष्रतमित्यस्मिनेनद् सक्ते यः कामोऽपेक्षितः स कामस्तत्र तेष्विन्द्रदेवताकवारखखिदयागतेषु दादश्ना- प्रपादेषूपाप्षो लब्धो भवति । तस्माचर्षेणीषतमित्येतदेकाहिकमेन्द्रं सृक्तमतर परित्याज्यमावां राजानाबित्येतदेन्दरावरुणं सूक्तं तन्रेयमिन्दरं वरुणमिति परि- धानीयाऽप्यन््रवा(नद्राव)रुणी । तथा सत्येतस्य सृक्तस्यातुक्लतया तदेव शंसेत्‌ । तस्मादन्यन्न संशंसेत्‌ । अन्यश्ब्दोऽत्राध्याहतेव्यः । अत एव सूत्रकार एन्द्रावरूं सुक्तमद्गी चकार । आवां राजानाविति नित्यमेकाहिकमिति । इत्थं श्िरपाख्यं श्षद्ं व्यवस्थाप्य तस्योपरि सूक्तान्तरमप्यङ्गीकृतम्‌ । इदानीं शस्गमेवोपनीग्य स्तोत्रे कंचिद्विचारयुद्धावयति- तदाहयंथा वाव सतोतरमेवं शबरं विहता वारुखिल्याः शस्यन्ते विहृतात)स्तो- ्रारेम्‌ , अविहृतारेम्‌; इति, इति। स्तोत्रश्ञञ्योः साद्यस्यापेक्षितत्वाच्छक्चगतासु बा्खिस्यनामिकास्ढस् विहरणं शषा सामगानां स्तोत्रेऽपि संशयो जायते किमिदं स्तोत्रं विदतमादो- सविद विदहूतमिति । श्ुतिद्रयं विचाराथ॑म्‌ । तस्मिन्विचारे निणेयमाह- विहूतमिति ब्रूयादष्टाक्षरेण हादृशाक्षरमिति, शति ।

१क. ख. ट, "तस्मिन्नि ।

१० दमः खण्डः ] ` एतरेयब्राह्मणम्‌ । ७६३ अग्ने त्वं नो अन्तम इत्यादिष द्विपदा सामगाः स्तुवते । तत्र . चाऽऽथाः

पादा अष्टाक्षरा द्वितीयाः पादा द्रादश्यक्षराः। एवं तत्र च्छन्दो विहतमि-

त्युत्तरं श्यात्‌ । | अथ क्ञद्धगुपजीव्य यास्यायां चोधगुद्धावयति-

तदाहूर्यथा वाव ५ शघ्मेवं याभ्या_ तिक्तो देवताः शस्यन्तेऽभिरिन्रो वरुण इययेन््राव- रण्या यजति कथम्चिरनन्तरित इतिः इति। ` त्तत्र शद्ञयास्यायां चोच्यमाहुः । शङ्खस्य तदीययास्यायाश्च सादृश्यमपे- सितम्‌ । शकले च तिस्लो देवताः शस्यन्तेऽभिरिन्द्रो वरूणश्चेति । वन्र स्तोत्रि- यानुरूपयोरभिर्दवता । बवारुखिल्यास्विन्द्रो देवता । आवां राजानाविति सूक्त इन्द्रो वरुणश्च । एवं सति यास्यायामपि देवतात्रयमपेषितम््‌ । तच्च नास्ति । इन्द्रावरुणा मधुमत्तमस्येति याञ्यायामिन्द्रावरुणयोरूमयोरपि परतिफादितत्डे- नाग्रे परित्यक्तत्वात्‌ । कथमत्राधिरनन्तरितोऽपरित्यक्तो भवेदिति चोधम्‌ । तस्योा्रमाह- योवाजथिःस वरणस्तदप्येतहृषिणोक्तं तमग्ने वरूणो जायसे यदिति तदयदेवेन्द्रावरुण्या यजति तनाेरनन्तरिताऽनन्तरितः ॥ २६ ॥ इति। अभ्रिवरूणयोरत्यन्तमेदो नास्ति परस्परमतिभियत्वेनैकत्वोपचारात्‌ । तदेक स्वश्षिणा मरत्रेणाप्युक्तम्‌ ! त्वमग्र इत्यादिको मच्रः । हेऽ त्वं वरुणो भूत्वा जायसे प्ादुभंवसीति मच्रार्थः। तथा सद्यन्दरावरुण्या यजतीति यदेवास्ति तेनायेरवरूण एवान्तभौवादयमशिरनन्तरितोऽपरिलक्तः । अभ्यासोऽध्यायस- माप्त्यथेः ॥ इति भीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये बेदाथंपकान्ञ एेतरेयत्राह्मण- भाष्य एकोननिशाध्याये दश्चमः खण्ड; ॥ १० ॥ (२६) [११३]

इति श्रीमद्राजाधिराजपरमेश्वरवैदिकमागेषवतंकवीरबुकणसान्ना- ,. ञ्यधुरधरसायणाचायंङृताबैतरेयत्राह्मणमाष्य पकोनरतिक्लोऽध्यायः; ॥ २९॥

कथयालारवनयायससटनयसजतावमक्क मा-क ह्णा हिः

७६४ भीमत्सायणाचार्यविरवितमाष्यसमेतप्‌- [६ ०विशाष्यावे-

अथ रिोऽध्यायः ।

स्ताभियस्यानुखूपत्वं संपाताशच भ्रगाथकाः । त्रिष्ुभोऽथादहीनयुक्तिमोक िल्यं च बणितम्‌ ॥ २ ॥ अथ पषटयषडहस्य षष्ठेऽहनि शिल्पनामकानि शक्ञाणि विधत्ते-

शिल्पानि शंसन्ति, शति । शिर्पत्वं रौकिकनिदक्षनेन भशंसति- देवशिल्पान्येतेषां वे _ शिल्पानामनु- कतीह _ शिल्पमधिगम्यते हस्ती कंसो वासो हिरण्यमश्वतरीरथः शिल्पम्‌, इति । शिल्पश्षब्द थाऽऽशवर्यकरं कमे श्रते । तच्च शिर्पं द्विविधं देवक्षिरपं भातुष- शिल्पं चेति । नाभानेदिष्ठादीनि यानि शिल्पानि सन्ति तानि देवानां भीदि- हेदुत्वादेवश्षिल्यानीत्युच्यन्ते । एतेषामेव देवशषिर्यानामनुति सदश्षरूपमिह मनुष्यलोके किर्पमधिगम्यते भरतीयते । हस्तीत्यादिना तदेबोदादियवे । रोके ्षिरिपनः कमेकारा ृार्वादिभिदेस्तिसदश्षमाकारं निपिमते । तथाऽन्यैः क्षिरिपिभिः कंसो द्पणादि निर्मीयते । अपरेवासो विविधं निर्मीयते । अपरैः सुवर्णमयं कटकयुद्ुटादि निर्मीयते । अपरेाश्वतरीरथो निर्मीयते । गदैभ्या- मश्वादुत्पल्लाऽश्वतरजातिस्तथक्तो रथोऽश्वतरीरथः । तदेतत्सबेमस्माभिरषिग- म्यमानं मानुषरिलपमेतदृषटा नाभानेदिष्ठादिक्षिरपमाश्चयंकरामिति निभेतय्यम्‌ । वेदनं प्रक्षसति- स्मि्रपि ह शिल्पं हास्मिन्नधिगम्यते य एवं वेद्‌, इति । - अस्मिन्वेदितरि श्रिस्व कौश्चलं नानाविषं भाष्यते । सातुनासिकषुतेन शिरपानां पूज्यत्वं दशयति-- 1 यद्व शिल्पानी १» इति। |

यस्माभ्नाषानेदिष्ठादीनि शिखपक्षष्द वाच्यानि तस्मात्य॒वणांभरणादिवत्पू- ञ्यानीलयथेः ।

भकारान्तरेण श्चिट्पानि प्रचष॑सति- आत्मसंस्कृतिवाव शिल्पानि च्छन्दीमयं

१क्‌, “सैकरा।

१. प्रथमः खण्डः ] रेररेयब्राह्मनप्र्‌। . ७६९५

वा एतै्यजमान आत्मानं संस्छुरुते, शति । वक्ष्यमाणानि नाभानेदिष्टादिक्षिस्पान्यात्मसंस्छृतिजींवात्मनः संस्कारकार- गानि । तस्मादेतै्यनमानो जीवात्मानं छन्दोमयं वेदमयो यथा भवति तथा

संस्छुरुते ।

होतुः शिल्पं विधत्ते-

नाभानेदिष्रं शसति, इति । नाभानदिष्ठाख्येन महपषिणा दष्टमिदमित्येल्यादिसूक्तं नाभानेदिष्ठं तद्धोता

धंसेत्‌ । . तत्पन्ञंसति-

रेतो वै नाभानेदिष्ठो रेतस्तस्सिञ्चति, शति। त एतैः सूकैयं ऽऽत्मसस्कासे बेदमयजन्मरूपो योऽभिहितः स एव न ते । तत्र नाभानेदिष्ठाख्यः सूक्त विशेषो यजमानोत्पादकरेतस्था-

नीयः । तत्तेन सूक्तेन होता रेतः सिति । तस्मिन्परक्ते देवताविश्ञेषवाचिनः पदस्य विस्यष्टमतीत्यभावाद्दनिर्क्तत्व- मस्ति तत्मक्षंसति- | तमनिरुक्तंशंसयनिरु्तं वे रतीं गृहायोन्यां सिच्यते, इति । | तं नाभानेदिष्ठं सूक्तविशेषमनिरुक्तमस्पष्टदेवताकं कषंसेद्‌ । लोके ततोऽनिड- क्मस्पष्टमेव [रेतो] गुहागोप्येऽन्तस्थाने योन्यां सिच्यते ।

नामानेदिष्ठाख्येन सिक्तरेतसा यजमानस्य संबन्धं मच्रणिङ्गदश्चनेन

द्हयति- स॒ रेतोमिश्रो मृवति क्ष्मया रेतः संज- ग्मानो निषिश्चदिति रेतःस्मृदया एव, इति।

स यजमानो नाभानेदिष्न रेतसा मितो भवति । तस्मि क्मयेल्या- दिकस्तत्मूक्तगतः कशि्टुक्पादः माणम्‌ । प्रजापतिर्यदा स्वां दुहितरं दिव- पुषसं चाभिष्कमध्यस्कन्द तदानीमेव स्मया भूम्या स्वदुदितरा संजग्मानः सङ्ग ्रप्नोऽस्मिठोके रोहितं भूतागृश्यो भूतो रेतो निषिश्वत्‌, रेतो निषिक्तवानिति। अतः सृक्ते रेतःसेक खिङ्गमस्ति तस्मादिदं सक्तं रतःसमृद्यथमेव संपद्यते । व्य

१ न्न, से बाऽभिः।

७६६ भीमत्सायणाचायविरचितमाष्यसमेतम्‌- [\०त्रिशाध्याये- तस्य नाभानेदिष्ठस्य सृक्तान्तरसादहित्यं विधत्ते- तं सनाराशंसं. शंसति प्रजा वे नरी वाकशचेसः प्रजास्वेव तदाचं दधाति तस्मा- दमाः प्रजा वद्त्यो जायन्ते, शृ्वि। तं नाभानेदिष्ठाख्यं सृक्तविरेषं नाराश्च॑साख्यसृक्तसहितं होता श्र॑सेव्‌ । नरा अङ्गिरसो महषेयो मनुष्यजातावुत्पननत्वात्ते शस्यन्ते यस्िन्ये यद्धेनेवि सुक्तविकशेषे सोऽय॑नाराश्च॑सस्तेन सदहितमिदमित्था रौद्रमित्येतम्नाभानेदिद् सूक्तं कषसेत्‌ । तत्र मनुष्यङूपाः प्रजा एव नराजञब्देनाभिधीयन्ते शंसक्नष्देन च वागुच्यते । तथा सति नराहंसशब्देन प्रजास्वेव वाचमवस्थापयति । तस्मा- ` त्कारणादिमाः प्रजा बदत्यो बाग्ग्यवहारं कुव॑त्य उत्प्न्ते । अत्रेदं चिन्तनी- यम्‌ । किमिदं नाराहंससूक्तं नाभानेदिष्सृक्तस्य पुरस्तात्पठनीयम्‌ । उतोषए- रिष्टात्‌ । अथवा मध्य इति । | तत्र प्रथमपक्षं दक्तेयति- त हैके पुरस्ताच्छंसन्ति पुरस्ता- दायतना वागिति वदन्तः, शति। मनुष्यक्षरीरस्य पुरस्तात्पू्वभाग आयतनं स्थानं यस्या वाचः सेयं बाक्पु- रस्वादायतना, शत्येवमुपपति वदन्तः केविदयाहठिका नाभानेदिष्टस्य पुरस्ता- भ्रारान्चसं श्चसन्ति। द्वितीयं पं दशेयति- उप्रिष्टादेकं उर्पारिष्टादायतना वागिति वदन्तः, इति । करीरस्य पूवैभागेऽप्युपरिषटान्मू्न्यायतनं वक्त्रादिरूपं स्थानं यस्या वाचः सेयगुपरिष्टादायतना वागिति युक्ति वदन्तः केचिदन्ये याह्िका नाभानेदिष्ठ- स्यापरिष्टाज्नाराक्षंसं शंसन्ति । तृतीयं पक्षं दश्चेयति-

मध्य एव शसेन्मभ्यायतना वा इयं वाक्‌ › शति । कषरीरस्यापोभागः पादरूपोऽपि वाच आयतनं न भवति । उष्वभागो कराटादिरपि वाचो नाऽऽयतनं रित्वाधारादिवेकतरान्तो पध्यभाग आयतनं यस्या वाचः सेयं मध्यायतना । तस्मान्नाभानेदिष्ठस॒क्तस्य मध्य एव नाराश्च ससूतं श॑सेत्‌ । एवकारेण पूर्वोक्तौ पक्षो व्यावर्यते ।

ग्‌ द्वितीयः खण्डः ] एेतरेयत्राह्मणम्‌ । ७६७ मध्यभागेऽपि स्थानविकेषं दयति--

उपरिष्टात्ेदीयसीवोपरिष्ठनिदी- यसीव वा इयं वाक्‌ › इति।

उपरिष्टान्नाभानेदिष्ठस्क्तस्यावसानभागो नेदीयानलयन्तसमीपवतीं यस्य॑ सूक्तस्य मध्यभागस्य स मध्यभाग उपरिष्टाम्नदीयान्‌ । इवशब्द एवकारार्थः । तथा विष एव मध्यभागे नाराक्ञंसं शंसत । शद पित्यत्येतभ्नाभानेदिष्ठं सृक्त सतर्विक्त्य॒गात्मकं तत्रावसाने द्रे ऋचाववशिष्य पश्चर्विश्या उध्वेमेव नाराशंसं सक्तं क्षंसेत्‌ । तथा चाऽऽश्लायन आह- इदमित्था रोद्रमिति पागुपोस- माया ये यज्ञेनेत्यावपत इति । वागप्युपरिष्टाभेदीयस्यल्यन्तसमीपवतिन्येव श्चरी- रमध्यभागे ताद्वोष्ठादौ वतैते । तस्मात्स्क्तस्योक्तस्थानं युक्तम्‌ ।

` होतुः शंसनमुपसंहरन्मैत्रावरुणशसखं पस्तोति- तं होता रेतोमतं सिक्ला मेजावरूणाय सप्रय- च्छतयेतस्य वं प्राणान्कल्पयेति ॥ २७॥ इति ।

उक्छक्षंसनेन होता तं यजमानं रेतोभूतो रेतःप्राक्नो यथा भवति तथा सिक्त्वा तस्मे मेजावरुणाय संप्रयच्छति । तदा केनामिपरायेणेति सोऽभिषी- यते । हे मैत्रावरुण त्वमेतस्य यजमानस्य रेतोरूपस्य भराणान्संपादयेत्यनेनाभि- भायेण यजमानं तस्मे प्रयच्छति ॥

इति श्रीमत्सायणाचायेविरयिते माधवीये वेदार्थभकाश्च रेतरेयतब्राह्मण- भाष्ये जिञ्चाध्याये परथमः खण्डः ॥ १ ॥ ( २७ ) [ ११४]

होतुः शषिरपक्ष्यक्त्वा मेत्रावरुणस्य भिरपशब्ं विधत्त-

वाङचिस्याः शंसति प्राणा वै वाङ- खिल्याः प्राणानेवास्य तत्कलपयति, शति। वारसिसयाख्येयृनिमिरष्टा अभि भर वः सुराधसमिलयादिकेऽ्के स्थिता ऋचो वारुखिस्याभिषाः । ता एव वालखिदयाख्ये अरन्ये समान्नाताः । ता! सवां मजनावरुणः शंसेद्‌ । बारुसिटयानां शिल्पानां भ्राणरूपत्वेन तच्छंसने सत्यस्य रेतोरूपस्य यजमानस्य प्राणानेव संपादयति ।

१, स्यमः।

७६८ भ्रीमत्सायणाचायविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [३्रिशाध्याये-

इरक्षस्जवदन्रापि यथाक्त॑सनपसक्तौ विकषेषं विधत्ते-

ता विहताः शंसति विहता बा इमे प्राणाः प्राणेनापानोऽपानेन व्यानः, इति ।

ता बारखिटया ऋचो विहताः परस्परव्यतिषक्ताः शंसेत्‌ । प्राणाओेमे कषरीरे विहृता वै परस्परव्यतिषक्ता एव वतैन्ते । उर्ध्वगामिना प्राणवायुना निरोधादपानवायुव्यंतिषक्तः । तेन वाऽपानवायुना तद्रायुदरयमध्यवतीं श्यानो व्यतिषक्तः । अथ यः प्राणापानयोः संधिः स व्यान इति श्त्यन्तरात्‌ । . व्यतिषङ्गपकारं विधत्त-

स पच्छः प्रथमे सके विहरयर्ष- चं दितीये ऋकंशस्तृतीये, इति ।

बारखसिल्यानामष्सु सूक्तेषु सष्ठमाष्टमे सूक्ते परित्यञ्य यान्यवशिष्टानि षट्‌- सृक्तानि तेषु श्रीणि युग्मानि । तत्र पथमगते द्रे सूक्ते मेत्ावरुणः पच्छो विह- रत्‌ । भरथमतक्तगतं पादं दितीयसक्तगतेन पादेन योजयेत्‌ । द्ितीययुग्मगते दे सूक्ते अर्ध्च॑शो विहरेत्‌ । तस्मिन्युग्म एकसूक्तगतमधंचं द्वितीयसृक्तगतेना- भर्वन योजयेत्‌ । ठतीययुगमगते दवे सूक्ते ऋक्शो विषेत्‌ । तस्मिन्युगम रएकमू- क्तगतारृचं द्वितीयसूक्तगतयचौ योजयेत्‌ । तदुक्तमाश्वलायनेन-- “अथ वाट- सिस्या विहरे्तदुक्तं षोरश्षिना सक्तानां प्रथमद्वितीये पच्छस्तृतीयचतुरथे अषै- चश्च क्सः पश्चमषषठे' इति । यथपि पृवाध्याये पच्छः परथमं षडाटसि- स्यानां सूक्तानि विहरत्यधेवचैश्चो द्वितीयश्क्श्षस्तृतीयमिति विहारोऽभिहितः। तथाऽप्यन्रास्ति विशेषः । तत्र हि षण्णामपि सूक्तानां पादविहारोऽषचैविहार कटग्विहार इति त्रिराहत्तिरभिहिता । अत्र तु प्रथमयुगमे पादविष्ारो द्विती- ययुग्मेऽच॑विहारस्तृतीययुग्म ऋम्िष्ार इति । तत्रापि सड्ृदेव पादादिवि- हारः । न त्वाहत्तिः । तथा शवाचस्य भावामावाभ्यामप्यस्ति विशेषः । अतं एवोभयत्र नामभेदोऽस्ि महावालमभिद्विहार इति पवस्य नामषेयं॑होष्डिनो विहार इत्येतस्य नामधेयम्‌ । अत एव सूत्रकारो नामघेयदयं दशेयति- वि चु हौण्डिनावथ महावारभित्‌' इति। हृण्डिनाख्येन महषिणा टौ दरी विहारौ । महावारखुभिदाख्येन महषिणा श्ट एको विहारः ।

अत्रोक्त हण्डिनविहारौ पश्च॑सति-

स यपरथमे सुकते विहरति प्राणं च तद्याच च # व्यतिमश्थेपेक्षितम्‌ ।

ह

२ द्वितीयः खण्डः ] एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ७६९

विहरति यददितीये चश्षुश्च तन्मनश्च विहरति यत्तृतीये श्रोत्रं च तदाप्मानं च विहरति, इति ।

भ । योऽयमन्रोक्तो होण्डिनविष्ारस्तस्यापि मतभेदेन हौ -अकारो ।

तज्र भयमभकारमुपन्यस्य तत्र िचिदपरितोषं ददीयति-- `

ते हैके सह बृहयौ सह सतोबरहरयौ विहरन्ति तदुपाप्रो विहारे कामो नेच प्रगाथाः कटपन्ते, इति ।

या षट्‌त्रिश्रदक्षरा ब्रहती चत्वारिश्षदक्षरा सतोबृहती बारखिस्यसृक्तेषु भरथमा ब्रहती द्वितीया सतोबहती वतीया बहती चतुथी सतोन्ृहती येषं मणि- अवारन्यायेनैकान्तरिताः पठिताः । तत्र भ्रथमाद्युजो बृहत्यो द्वितीय(या) चतुथ्यादियुजः सतोबृहत्यः । एवं सति भरथमसूक्ते द्वितीयसृक्ते चाऽऽदिभूते दवे बृहत्यौ सह विहरेत्‌ । तदनन्तरभाविन्यो द्वे सतोश्ृहत्यौ सह विहरेत्‌ । इत्थं विहारं ते प्रसिद्धा याद्िका; केचिदिच्छन्ति । तस्मिन्पक्षे विहारस्य बिश्मानत्वाद्विहारनिमिचो यः; कामः स उपाप्नो भवेदेव । रितु अगाथा नेत्करपन्ते ते नेव संपद्यन्त इति परिभव(य)्ोतनार्थो नेच्छब्दः । छन्दोदयं मिखित्वेक;ः भरगाथो भवति । स्वाध्यायपठे प्रगाथानां विद्यमानत्वाद्िहारोऽपि भगाथान्त एवापेक्षितः । ते न केवटब्हतीभ्यां केव- रुसतोब्हतीभ्यां वा संपयन्ते । वितु च्छन्दोद्रयेन संपद्यन्ते । अग्रथनेन दयो- ऋचोवां ब्रृहतीत्वसंपादनार्थं भगाथाश्रयणम्‌ । तच च्छन्दोदरये सुकरम्‌ । तथा- हि । भयमा बृहती यथापाठमेव पठितव्या । ततोऽषटाक्षरचतुैषादं द्विराबलय च सतोबृहत्याः प्रथमा्धगतेन द्रादशाक्षरपदिनाष्टाक्षरपादेन च द्वितीया बृहती संपद्यते । तमप्यष्टाक्षरषादं दिरभ्यस्य सतोब्रहत्या उत्तरार्षगतेन दादकषाक्षर- पादेनाष्टाक्षरषादेन च तुतीया बृहती संपद्यते । अवः प्रगाथेषु च्छन्दोदयमपे- तितं केवर्योब्रंहत्योः सतो्रहत्योवां यथोक्तमग्रथनासं भवात्‌ ।

इत्थं हौण्डिनविहारे प्रथमपरकारं निराङतय दितीयपरकारं विषत्त- ` अतिमर्शमेव विहरेत्तथा वे प्रगाथाः कल्पन्ते प्रगाथा वृ वारुसिट्यास्तस्माद्‌- . तिमरमृव विहरेचदेवातिमश्च[ दम्‌ ; रति। ।

७७9 श्रीमत्सायणाचायेविरचितभाष्यसमेतम्‌- [३ °्रिशाघ्याये- अतिमरौमतिमृश्यातिशर्य परथमसूक्तस्य भरथमायासृचि भथमपादमुक्त्वा तदनन्तरभावि सवेमतिलङ्ष्य द्वितीयमसूक्ते दिती यस्याशचि द्वितीयषादेन योज- येत्‌ । सोऽयमतिरङ्घ्य शृश्यमानत्वादतिमद इत्युच्यते । ततर बरृहतीपादसतो- न ० विहारो भवति । एवकारेण पूर्वोक्त विहारो ञ्याव- । स तु केवरब्रहत्या; केवरुसतोनब्ृहत्योः सप्ते । न तु पिङितयोः । अतो न तत्र प्रगाथमावः। इह तु तथा सत्यतिमृशय मेने सति च्छन्दोद्रयसं- बन्धात्मगाथाः संपद्यन्ते । या बारखुलिल्या ऋच आश्नातास्ताः भगायसरूपादय एव । तस्माद्वि्ारेऽपि प्रगाथरूपत्वं युक्तम्‌ । तस्मादित्युपसहारः । यदेबाति- मरृश्य विहरणं तत्पूञ्यमिति इतेरथः।

अथ च्छन्दोद्रयं तदीयमतिमर्चनं [च] ्रंसति-

आत्मा वै बृहती प्राणाः सतोबृहती सू बृहती- मशंसीत्स आत्माऽथ सतोबृहतीं ते प्राणा सथ बरृहतीमथ सतोबृहती तदारमानं पाणेः परिबृहतेति तस्मादतिमशंमेव विहरेद्‌, ति । ूर्वोदाहूतं यदेवेति वाक्यमश्र योजनीयम्‌ । अतिमृहयातिमृहय पूज्यं विह- रणं यदसि तस्मिन्विहरणे सा ब्रहत्यात्मेव मध्यदेह एव । या तु सतोशृहती सा प्राणाः । तथा सति स मेत्रावरुणो यदादौ बृहतीमरशंसीच्छ॑सनं कृतवान्‌ । स बृहतीश्चंसनङूप आत्मा मध्यदेहः संपद्यते । अथानन्तरं सतो ब्हतीमक्षंसीत्‌ । ते सतोबृहती रूपाः प्राणाः संपद्यन्ते । अथ पुनरपि बृहतीं तत ऊध्वं सतोबु- हती बहुढृत्वः शंसति । तत्तेन व्यतिषक्तशंसनेनाऽऽत्मानं मध्यदेहं भराणेबा- युविशेषैः परिब्हन्परितो वधेयम्नेति गच्छति ।

पुनरप्यतिषङ्गमनुद्य प्रकारान्तरेण प्ररंसति- यदेवातिमर्शारम्‌ । आत्मा वे बृहती पशवः सतोबृहती स बृहती मशंसीरस आत्माऽथ सतीवबृहतीं ते पञ्चवोऽथ बृहतीमथ सतो- बृहतीं तदात्मानं पश्यभिः परिवृह- तनेति तस्मादतिमर्शमेव विहरेत्‌ › सति।

१ क्ष, °रवि व्यत्िः।

६ तृतीयः खण्डः ] रेतरेयत्राह्मणम्‌ । ७७१ इ, अपि पुनरपि यदेवातिगृहयातिगृश्य पञ्यं शंसनमस्ति तत्र बहती यज- भानः सतोबृहती पशुरूपा । अन्यत्सर्वं पूवैवश्ाख्येयम्‌ । इत्थं षण्णां सूक्तानां विहरणयुक्त्वा सक्तमाष्टमयोषिपर्यासं बिधत्त- ये ९ए)वोत्तमे सूक्ते पर्थस्यति स॒ एव तयोरविंहारः, इति। अष्टमं सूक्तमादो परित्वा पशात्सप्तमरं सूक्तं ॒षठेदिल्येवमन्तिमं सृक्तं विप- ्थस्येदेव । न तु पादाधीदिन्यतिषङ्गं कुर्यात्‌ । स॒ विपर्यास एव तयोषि्ार शत्युच्यते । मेज्ावरुणस्य श्षखुपसंहरन्ब्राह्मणाच्छंसिनः श्षखं भरसतोति- त्स्य मंत्रावरुणः प्राणान्कल्प यिता बराह्मणाच्छ- सिने संप्रयच्छयेतं तं प्रजनयेति ॥२८॥ इति । तस्य होतृशख्ेण निष्पन्नस्य रेतोरूपस्य यजमानदेहस्य मेत्रावरूणः खकी- येन शक्ेण प्राणवायुन्सपाद्य त॑ प्राणविशिष्ठं यजमानदेहं ब्राह्मणाच्छंसिने

संप्रयच्छति । टे ब्राह्मणाच्छंसिन्भेतं यजमानदेहं स्वं प्रजनयोत्पादयेति तस्याभिप्रायः ॥ |

इति श्रीमरसायणाचायविरचिते माधवीये बेदा्थपरकाश्च रेतरेयग्राह्मण- भाष्ये तिश्लाध्याये दवितीयः खण्डः ॥ २॥ (२८ ) [ ११५ |

आद्मणाच्छंसिनः शद्खं विपत्ते- सुकीतिं शंसति देवयोनिविं सुकीर्तिस्तय- ्ञादेवयोन्ये यजमानं प्रजनयति › इति। अप भाच इत्यादिसृक्तं सकीतिशब्देनाच्यते। तत्मृक्तं ब्राह्मणाच्छसी शंसेत्‌ । सु्कीतिरदेवभियत्वादेवयोनित्वम्‌ । तस्य दे(स्मादे)वयोनिरूपात्सुकी- यात्मकत्वा(का)धङ्ञावयवायजमानं ब्राह्मणाच्छंसी प्रजनयति उत्पादयति । तस्येव सूक्तान्तरं विधत्ते- हृषाकरपिं शं्यात्मा वै उषाकपि- रास्मानमेवास्य तत्कल्पयति › इति । | विहि सोतोरखक्षतेयादिकं सूक्तं इषाकपिना षटत्वात्तच्छभ्दे नामिषीयते ।

७७ भरीमत्सायणाचायंविरचितभाष्यसमेतम्‌-- (३ °तरशाध्याये- तस्य हषाकपिसूक्तस्य जीवात्मस्थानीयत्वा्तेनास्य यजमानदेहस्य जीवात्मा- नमेव संपादयति । । तस्य सुक्तस्य मध्ये न्युङ्कं विषत्े- | तं न्यूङ्खययतं वे न्यूड्खस्तदस्मे जातायात्ादं प्रतिदधाति यथा कुमाराय स्तनम्‌ ; शति, तं इषार्कापि न्यूङ्यति न्पुड्युक्तं कुर्यात्‌ । दखैल्लयोदश्षभिरोकारयुं्ता दीषौख्चय ओकारा मिङित्वा न्यृङ्खा भवन्ति । एतच पूर्वमेवोक्तम्‌ । न्यृङ-

स्याज्नसाधनत्वेना्रूपत्वात्तेन न्युङ्खेनास्मे यजमानायोत्पन्नायान्नाद्यं समपयति यथोत्पन्नाय कुमाराय माता स्तनं परयच्छति तद्रत्‌ ।

सृक्तगतं छन्दः पर्ंसति- प पाङ्क्तो भवति पाङ्कतोऽयं परुषः पञ्चधा विहित रोमानि समां ्मस्थि मजा स यावा- ` नेव पुरुषस्तावन्तं यजमानं संस्करोति, शति। स टषाकपिनामकः सूक्त विदोषः पङ्किच्छन्दोयुक्तो भवति । पृरूषोऽपिं खोमादिभिः पञ्चधा खष्टत्वात्प्चसंख्यायागेन पाङ; । तथा सति स पुरुषः स्वङ़ीयैरवयपै्यावानेव भवति तावन्तं स्वमपि यजमानमनेन संस्करोति । बराह्मणाच्छंसिनः शस्लगुपसंहरञनच्छावाकस्य शलं भस्तोति- तं ब्राह्मणाच्छंसी जनयिलाऽच्छावाकाय संप्रय- | च्छयेतस्य त्वं प्रतिष्ठं कटपयेति ॥ २९ ॥ इति । तं यजमानं ब्राह्मणाच्छंसी स्वकीयेन क्षक्ञेणोत्पाद् परतिष्ठासंपादनार्थमच्छा- बाकाय संप्रयच्छति । देऽच्छावाकेतस्य यजमानस्य त्वं प्रतिष्ठां संपादयेति ॥

इति श्रीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये बेदाथेपकाश्च पेतरेयब्रा्म- णभाष्ये व्रिश्चाध्याये वृतीयः खण्डः ॥ ३ ॥ (२९) [ ११६ |

अथाच्छावाकस्य श्चं विषत्ते- एवयामर्तं शंसति प्रतिष्ठा वा एवया- मरुपपरतिष्ठामेवास्य त्ल्पयति » इति।

भर बो महे पतय इत्यादिकं सृक्तमेवयामरुच्छग्देनोच्यते । तत्मक्तमच्छा-

४ चतुः खण्डः] ` रेतरेयत्राह्मणम्‌ । - ७७४ धाकः श्ंसेत्‌ । तच रतिष्ठाये भतिष्ठारूपत्वात्‌ । तेन॒ यजमानस्व परतिष्ठामेब संपादयति। तस्मिन्सूक्ते न्यृङं विधत्त- तं न्यूडङ्खययतं वे न्य॒ङ्खोऽ- ्ाद्यमेवास्मिस्तदधातिः, इति। पववथाख्येयम्‌ । सृक्तगतं छन्दः परशंसति- स॒ जागरतो वाऽतिजागतो वा स्वै वा इदं जागतं वाभतजाग्रतं वा, इति। मृक्तविशेषो द्रादश्षाक्षरपादत्वाञ्जगतीछन्दस्को भवति । चतुर्थपादे षोड- शाक्षरत्वादतिच्छन्दा[अ]तिच्छन्दस्कोऽपि भवति । सैमप्येतत्पाणिजात जग- च्छब्दाभिषेयलाज्जागतमतिजागतं बा भवति । अतः स्वरूपत्वेन च्छन्दोदरयं । देवताद्रारेण सृक्तं परक॑सति- स उ मारत आपो वे मरत आपीऽनम- भिष्रवेमेवार्सिमस्तदन्नायं दधाति, इति। सउ सोऽपि सूक्तविशेषो मरुदेवताकः। मरुतश्च दष्टिद्रारेणाऽऽपो वा आप एव । अपां चामहेतुत्वादश्नत्वम्‌ । अभिपूवमेवोक्तानुपर्व्येव षायुसंपा दितजख्द्रारा यजमानेऽन्नाचं स्थापयति । होत्रादिमिः पयोज्यानायक्तानां चतुर्णा शिल्पानामेकस्मिन्नहनि भयोगस- हभावं विधत्त- तान्येतानि सहचराणीत्याचक्षते नाभाने- दिं वारुखिल्या दरषाकपिमेवयामरतं तानि सह वा शंसेसह वा न रसेव, इति। नाभानेदिष्ठादीनि चत्वारि शिल्पानि यान्युक्तानि तानि सहवराण्येकः स्मिक्नहनि सह वतन्त॒हइत्येवमभिन्ना आचक्षते । तस्माद्स्मिमम्टनि श्ंसनी ५५ तस्मश्रत्वायेपि शंसेत्‌ । यस्मिन्न दंसनीयानि तस्मिशत्वायेषि परि लयनेव्‌ ।

७७४ भ्रीमत्सायणाचायंविरवितभाष्यसमेतम्‌- (९ ०रिशाष्याये- विपक्षे बाधकयुक्त्वा स्वपक्षयुपसंहरति- यदेनानि नाना शंसेदथा पुरषं वा रेतो वा विच्छिन्दात्तारृक्तत्तस्मादेतानि सह वा शंसेस्ह वा न शंसेद्‌; इति।

त (य)देकस्मिन्नहन्येवानि चत्वारि शिल्पानि नाना श्ंसेन्नाना विच्छिव विच््छिधयावशिष्टमहरन्तरे शंसेत्‌ । तदानीं रोके यथा संपुणंग भादुत्पन्नं॑पुरूषं वा तत्कारणं रेतो वा विच््छिन्याद्विवासयेत्तादशं तद्धवेत्‌ । तस्मात्कारणादेतेषां चतु्णी सारित्यमेव न तु परस्परवियोगः कतेव्यः ।

अथ क्िरपेष्ेव क॑चिद्धिषेषं वक्तमाख्यायिकामाह-

स॒ ह बुकिक आश्वतर आर्िविश्रमितो होता सननक्षांचक्र एषां वा एषां शिल्पानां विश्वजिति सावत्सरिके हे मध्यदिनम- भिप्रयेतोर्हन्ताहमित्थमेवयामर्तं शंसया- ` नीति तद तथा शंसयांचकार्‌ › शति।

हशब्द एेतिह्य्योतनाथः। स॒ भसिद्धो बुखिलनामको महषिराश्वतरः । अश्वतरनान्नो महर्षेः समुत्पन्न; । आशध्विरश्वनाश्नो मषः पुत्रः कदाचिद जितो विश्वजिदधयागसंबन्धी होता सन्स्वमनसी पतां चक्रे विचारितवान्‌ । साव- त्सरिके गवामयनाख्यसवत्सरसत्रसंबन्धिनि विश्वजिति विषुवतोऽह तरपक्षगते विश्वजिन्नामके चतुर्येऽहन्येषां होत्मेजावरूणादीनां संबन्धीनि शख्ाणि शिस्पनामकानि चत्वारि सन्ति । एषां शिल्पानां मध्ये द्वि (द्रे )श्रिस्ये मेजावरुणत्राह्मणाच्छंसिनोः संबन्धिनी मध्यंदिनसवनमभिलक्ष्य भत्येतोः भ्रतयेतुं कुशलोऽस्मीति शेषः । हन्त हृष्टोऽहमेवयामरतं -शंसयानीव्येवं महधिर्बि- चारितवान्‌ । अयमथः । तृतीयस्षवनगतान्येतानि रिटपक्षद्लाणि तान्यन्येष्व- हःस॒ संभवन्ति । विश्वजिति त्वश्रिष्टोमसंस्थत्वादश्रिष्टोमे तृतीयसवने होत्रकाणां शज्ञाभावान्मेत्रावरुणवब्राह्मणाच्छसिनोः संबन्धि शब्दय माध्यंदिने सवने समानेतुं तावदच्छाबाकमस्मिन्मथ्यंदिन एवयामरुत श्चंसयानि । तथा सति ततः पूवभाविनो्मित्रावरूणव्राह्मणाच्छंसिक्षद्लयोरथोन्माध्यंदिने सवने समाक- षणं भवतीति । इत्थं बुरिलः स्वमनसि विचायं तद्ध तस्िमेव माध्यंदिने | र. कोतरिसः। (006

४ चतुथः खण्डः ] पेतरेयतब्राह्मणम्‌। ` ७७५

सवने तथा स्वविचारितक्रमेणेवयामरुतं सृक्तमच्छावाकं श्चंसयां चकार । बरा- दाङ्गाप्य शंसनं कारितवान्‌ । तत्र दोषं कथापरखेनोद्धावयति- तद्ध तथा शस्यमाने गो आजगाम स होवाच होतः कथा ते श्चं विचक्रं एवत इति, इति। तद्ध तस्मिमेव माध्यंदिने सवने तथा तेन क्रमेण बुलिखमेरितेनाच्छावाके- सैवयामरुनामके शच्े क्षस्यमाने सति तदानीं गोछनामकः कश्िन्पहषिरागलय बुलिलनामकं होतारं प्रलेवमुवाच । हे हतस्ते त्वदीयमच्छावाकमयुक्तमेवया- मरुन्नामके श्वस पुवते विनश्यति । तत्र इछान्तः । विचक्रं चक्ररहितं क्कट मिव । अधुयमाणोऽपीवक्तब्दोऽ्राध्याहतेव्यः । अतः कथा तदेतत्सर्वं कथं धटत इत्याक्षेपः तत ऊर्ध्वं बुखिस्य वचनं दक्षंयति-

फ ह्यम्‌दितिः इति ।

अनाच्छावाकेन श्चस्यमाने सति फिंवा दूषणमधभ्रन्नासि कथिदपि दोष

इत्यर्थ तत उर्ध्वं गो नोक्तं दोषं दशेयति-- एवयामरुदयगुत्तरतः शस्यत इति स हवाचेनद्र वे मध्यंदिनः कथेन्द्रं मध्यंदिनान्निनीषसीति, इति। होतुपिष्ण्यादु चरतो हच्छावाकस्य धिष्ण्यम्‌ । तत्सपीपेऽवस्थितेनाच्छावा- केनैवयामरुनामकः शद्विशेषः पठनीय इति तस्याऽऽशय इत्युक्त्वा पुन रपि स गो एवमुवाच । माध्यंदिनसवन एन्द्र इन्द्रदेवताकः । तथा ` सति हे होतस्तमेतमिन्द्रमस्मान्माध्यंदिनसवनात्कथा निनीषसि केन भ्रकरिणापने लुमिच्छसि । सैवमपनयनेच्छैव त्वदीयाच्छावाकश्ंसने दोष इति गोश्वस्या भिपायः तममिभरायमजानतो बिलस्य वाक्यं दशेयति-

नेन्द्र मध्यंदिनातिनीषामीति होवाच, इति। अस्मान्माध्यंदिनसवनात्तत्स्वामिनमिन्द्रमपनेतुमहं नेच्छामि तद्विरुढस्यं कःस्यचिदप्यननुष्टितत्वादियेवं बुखिल उक्तवान्‌ ।

१क. सरष,ट, -मकोयःश।

५७७६ श्रीमत्सायणाचायविरवितभाष्यसमेतम्‌-- [३ ° त्रंशाध्याये- ततो विरुद्धाथानुष्ठानपदशनार्थ गौ शस्य वाक्यं दक्चैयति- छन्दस्पिदममध्यंदिनसाच्ययं जागतो वाऽ- तिजागतो वा सवे वा इदं जागते वाऽतिजा- गरतं वास्त उ मारतो मेव शंसिष्टेति, इति। हे हतस्त्वं स्वमनसेन्द्रमपनेतुं नेच्छसि रफितिवदं छन्दोऽच्छावाकेन प्रयुस्य- भानं श्द्ञगतममध्यंदिनसाचि मध्यंदिनसवनसंबन्धा न भवति । कथमिति चेत्‌ । तदुच्यते । अयं स॒क्तविशेषो जागता बाऽतिजागता वा । दादश्नाक्षरषा- देन षोदश्ञाक्षरपादेन चोपेतत्वात्‌ । स्वं चेदं जागतमतिजांगतं च मन्रजातं जागते दृतीयसवने योग्यं न तु षुभ मध्यंदिने सवने । स उ सोऽपि सृक्त- विक्ञेषो मारुतो मरुहेवताको न चेन्द्रः । अतोऽपि कारणाचतीयसवन एव

योग्यम्‌ । तस्मादयमच्छावाको मेव श्ंसिष्ट शंसनं सवेथा मा करोत्विति दोषं देक्वितवान्‌ ।

तत उर्ध्वं बुरिलछृतं ददैयति- स होवाचाऽऽमाच्छावकित्यथ हाऽस्मिन्ननुशासनमीषे › इति । हेऽच्छावाक त्वमारम शंसनादुपरतो भवेत्येवं बुखि उवाच । अथानन्तर- मिदमप्युवाच । हा कष्टं संपमम्‌ । हइतःपरमस्मिन्गौ-छे गुरावा(ब)नुचास-

नमनुष्ठेयोपदेश्चनमीष इच्छामि । एतस्मादवगत्य सवेमनुष्ठास्यामीति तस्या भिप्रायः।

अथ गो शछस्योपदेशषवाक्यं दशेयति- स -होवाचेनद्रमष विष्युन्यङग शं ससवथ त्वमेतं हीतरूपरिषटद्रोद्रये धाय्याये षुर- स्तान्मारुतस्यप्यस्याथा इति, इति।

स गौ एवमुवाच । एषोऽच्छावाक रेन्द्र[मिन्दरदेवताको(कं) विष्णुन्यद्ं विष्णुलिङ्गोपेतं शंसतु। एषयामरुतं त्यक्त्वा नेय इनदरेयेवयामरन्नामकं सूक्तमस्ति तस्मिन्सूक्ते दवितीयस्याएूचि चतुथेपाद एवमाश्नायते--हजीषि- न्विष्णुना सचान इति । अत इदं विष्णुचिदोपेतं सुक्तं शंसतु । हे होतर्बुलिल त्वमेतमेवयामरुतं त्वदीयश्रसञेऽस्याथाः प्रक्षिप; । - तत्र - स्थानविशेष उच्यते ।

4 पञ्चमः खण्डः ] एेतरेयत्राह्मणम्‌ ७.७७

तृतीयसबने श्चं नः करतीति शुद्रदेवताका येयं धायया तस्या उपार्ान्मारुत- सृक्तस्य पुरस्तासयोरुभयोमंध्ये प्रसेपस्थानम्‌ । एवं गोोपदेश्षः । अयानुष्ठानं दशेयति-

तद तथा रोसयांचकारं तदिदमप्ये-

तहिं तथेव शस्यते ॥ ३० ॥ शति । ` शद्ध गो शेन यदुक्तं तत्सर्वं तथेव बुरिलः क्षंसयां चकार । मध्यंदिनसबनेऽ- ष्छागके भलयेवयामरुच्छंसने प्रेषितवान्‌ । स्यं तृतीयसवन आभिमारतश्चस्- मध्ये धाय्यामारुतसृक्तयोमेध्य एवयामरुत प्रक्षिप्य कषंसनं कृतवान्‌ । तस्मादि.- दानीमपि तदिदं सर्वं होतरकेस्तयेव क्षस्यते ॥

इति श्रीमस्सायणाचा्यषिरचिते माधवीये वेदा्थपरकान्च पेतरेयत्राह्य- णभाष्ये तिन्चाध्याये चतुथः चण्डः ॥ ४ ॥ ( ३० ) [ ११७]

संवत्सरसत्रे यदहरभ्रिष्टोमसंस्थं विश्वजिदारूयमस्ति तन्न श्षिटपानां श्षख्ला्णां हृतिः पू्वत्राभिहिता । | तत्र किचिच्योदयमुद्धावयति- तदाहूरयदस्मिव्विश्वजियतिरा्र एवं षषेऽहनि केट्पते यज्ञः कल्पते यजमानस्य प्रजातिः कथ- मनतराशस्त एव नाभानेदिष्ठो. भवयथ मैत्राव- रुणो वारुषिल्याः शंसति तेप्राणा रेतो वा जग्रेऽथ प्राणा एवं ब्ाह्मणाच्छस्यशस्त एव नाभानेदिष्ठो भवत्यथ इषाकपिं शंसति स आमा रेतो वा अग्रेऽथाऽऽस्मा कृथमन्र यजमानस्य प्रजातिः कथं प्राणा अकि्कूपता भवन्तीति, इति । द्विविधो हि विश्वजित्‌ । अतिरात्रसंस्थोऽग्रष्टोमसंस्थश्च । तत्रातिरात्रस्- तन्न एकाहः । तेत्र वतीयसवने होत्रकाणां शक्ञाणि विद्यन्ते । तथा सति परो क्रमेण होता नाभानेदिष्ठं शस्त्वा रेतः सिश्ति । मेत्रावरूणो बारुखिल्याः शस्त्वा प्राणानवस्थापयति । ब्राह्मणाच्छंसी उखुकीति शस्त्वा भरजनयति । अच्छावाक एवयामरुत श्षस्त्वा प्रतिष्ठां करोतीलययं करम उपपर्नः। एव॑. पृषठय- &

७७८ भीमत्सायणाचायषिरवितभाष्यसमेतम्‌-- (३ ऽग्रिदाध्याये-

षडहस्य यदहः षषमस्ति सस्वाप्युक्तसंस्था(स्थ)त्वेन तृतीयसवने होत्रकश्षज्ञस- दावातपर्वोक्ता यजमानोत्पत्तिरुपपयते । यथा विश्वजिदतिरात्रे षष्ठेऽहनि च जषद्जरूपो यज्ञः कल्पत उपपद्यते तदनुसारेम यजमानस्य प्रजातिजननमष्युष- पथ्यते । तथा संबत्सरसनजगतेऽभ्िष्टोमसंस्थे विश्वजित्यहनि तदुपपादयितुं न दाक्यते । तथा हि तत्रािष्टठोमसंस्थे विश्वजिति होत्रा नाभानेदिष्ठो माध्यंदिन- सवनेऽश्नस्त एब भवति । ठतीयसवने वैश्वदेवशखे क्षस्यमानत्वात्‌ । अयव सति मेत्रावरुणो वालखिल्याः भरथमं क्षंसति तृतीयसवने होत्रकाणां श्ल्ला- भावेऽपि माध्यंदिने सवने तेषां श्रल्लाणां बुखिराख्येन महषिणा समाडृष्ट- त्वात्‌ । ते च वारुखिल्यात्मकाः प्राणा इत्युक्तम्‌ । कोके तु रेत एवाग्रे भयमं सिक्तं भवति । पश्चाच्सिक्ते रेतसि प्राणानां प्रहत्तिरिति क्रमः । इह तु नाभा- नेदिष्ठराहिलेन रेतःसेको नासि । बाटखिस्यानां सद्भावेन प्राणा विन्ते । कथमेतदुपपद्यत इत्येकं चाधमं । एषं चोधान्तरमस्ि । ब्राह्मणाच्छंसी मध्यं- दिने हृषाक्पि शंसति । स इषाकपियंजमानस्य प्रजायमानस्याऽऽत्मा देहः ॥ अन्नापि नाभानेदिष्ठोऽश्चस्त एव भवति । अतो रेतो नासि । छोकेतु रे एवाग्रे सिच्यते । अथ पश्वादात्मदेदो जायते । अतो लोक्वेपरीतये सति क्थ- अन्न यजमानस्य भरजातिजैन्मेति द्वितीयं चोचम्‌ । यजमानस्य जन्मसंभवे वारुसिरयरूपाः भराणा अविह्कप्ना विशेषेण स्थानङ्कृप्निरदिताः कथं भवन्ति केन भरकारेण बतेन्त इयेवं ब्रह्मवादिनथोचमाहुः ।

तस्य परिहारं दशेयति- | ।

यजमानं हवा एतेन सवेण यन्नक्रवना

संस्टवन्ति स. यथा. गभो योन्यामन्तरेवं

संभवञ्छेते न वे सङृदेवाग्रे सवः संभवत्ये

ककं वा अङ्गं संभवतः संभवतीति; शइति। यद्वक्रतुशब्देन तत्साधनभृतः शिल्यसमृहो विवक्षितः । एतेन सर्वेणापि ्षिटपसमुदेन यजमानं संस्टबंन्ति । भराणपाप्त्यहता संस्कारः । स एव चाज क्रियते । ननु(तु) यजमानस्य मरणं जन्म [वा]। बहुभिः शिल्पैः क्रमेण संस्कारे दृष्टान्तः । यथा योन्यामन्तमेध्ये स ॒भरतिद्धो गर्भो भवति। एवमयं यजमानः क्रमेण संभवन्संस्कारेणोत्पथमानः शेतेऽवतिष्ठते । लोकेऽपि गर्भोऽगओ भथमं रेतःसेककाल एव स्वैः संपु्णाङ्गः सङदेव न वै संभवति नैवोत्पयते । कितु संभवत उत्पधमानस्य परुषस्य केकमङ्गं कमेण संभवति निष्पथते । तथा

१ षष्ठः खण्डः ] एेतरेयत्राह्मणम्‌ । ७७९

च गर्भोपनिषयाज्नातम्रू--"शकरात्रोषितं करटं भवति । सप्तरात्रोषितं बुद्बुदं भवति' इत्यादि । अतो गर्भ॑वत्करमेण संस्कारो बुक्तं इत्यर्थः । उक्तमेबोचरं पनरपि विस्पष्टयति- सवाणि चेरमानेऽहन्किेरन्कटपत्‌. एव यत्न कल्पते यजमानस्य प्रजातिरथेतं होतेवयामरुतं तृतीयसवने शंसति तदाऽस्य प्रतिष्ठ तस्या- मेवैनं तदन्ततः प्रतिष्ठापयति ॥ ३१ ॥ इति। सबोणि सिरपश्ञाण्येकस्मिमेवाहनि क्रियेरन्‌ । तदानीं तावतैवायं यशो यजमानसंस्कारे हेतुः िट्पसमृह उपपद्यते । यजमानस्य प्रजातिजैननोपचार ` उपपथते । अतः स्वेशज्रानुष्ठानमेव संस्कारसाषनम्‌ । ननु(तु) होतुः शद्स्य अथमभावित्वादिक्रमविषोषः संस्कारोपयोगी । न त्वल्व)ज सवेश्चल्ञानुष्ठानं नास्ि माध्यंदिनसवन एवयापरुन्नाश्ञः सुक्तस्याच्छावाकेनाननुष्ठानाव्‌ । नायं दोषः । तन्न तदभावेऽपि तृतीयसवने होतुरेवयामरुच्छद्मभास्ि । तत्तथा सति यजमानस्य सवेशल्ञानुषठानेन या भरतिष्ठाऽपेश्चिता तस्यामेव परतिष्रायामेनं यज- मानं वदन्ततः शद्जाणामन्ते प्रतिष्ठापयति ॥ इति श्रीमत्सायणाचायेविरविते माधवीये बेदाथेभकाश रेतरेयब्राह्म- णभाष्ये जिक्ञाध्याये पञ्चमः खण्डः; ॥ ९॥ (३१) ११८]

वतर ब्राह्मणाच्छेसिनः शिष्ये शख युकीरमिं शंसति इषाकपिं श्चं सतीति यत्सूक्तदयं विहितं तत उर्व कुन्तापाख्यं सूक्तं सिरे कुन्तापनामके ग्रन्थे समा- श्नातं तिशषदचं वक्तव्यमिति [तदिति]हासमाद- छन्दसां वे षष्ठेनाह्वाऽऽप्रानां रसोऽत्यनेदत् प्रजा- ` पतिरबिभेपपराञ्यं छन्दसां रसो रखोकानव्येष्य- तीति तं परस्ताच्छन्दोभिः पयंग्रह्मात्राराशंस्या गायत्र्या रेभ्या बिष्टभः षारिक्षिया जगयाः कार- व्ययाऽनृष्टभस्तस्पनश्छन्द्ःसु रसमद्धाद्‌ › पति। ` पृष्चषडदस्य संबन्धिनां षषेनाह्म पाप्ठानां गायश्यादीनां छन्दसां रसः १ सख. श्चं सूक्तं तमि । ` उब. चसृकततमि'\ = ००८८०,(९०द्ाल |

७८० श्रीमत्सायणाचायंविरवितभाष्यसमेतम्‌- [९० ्रिश्ाध्वाये-

सारोऽत्यनेददतिक्रम्यागच्छत्‌ । तदानीं स प्रजापतिरबिमेद्धीतवान्‌ । केनामि- प्रायेणेति सोऽभिधीयते । अयं छन्दसां रसः पराङ्पराषहटत्तिरहितोऽत्येष्यति अतिक्रम्य गमिष्यतीत्यनेनाभिप्रायेण । ततो भीतः प्रजापतिस्लं रसं परस्ता- त्परभागे छन्दोभि्गायत्यादिभिः पर्यग्रह्वात्परितो निरुद्धवान्‌ । गायत्यादीनां मध्ये कस्याः संबन्धिरसं कया पयश्ह्णादिति तदुच्यते । गायत्या; संबन्धिरसं नाराश्च॑स्या पर्य॑श्हात्‌ । नराक्षंसक्ञब्दो यस्यामृग्जातावस्ति सेयं नाराक्षंसी । तथा बिष्ुभः सारं रैभ्या रेभशम्दोयेतयग्नीत्या पयंगहात्‌ । जगत्याः सारं पारिक्षित्या परिक्षिच्छब्दोपेतयग्जात्या पयंश्ात्‌ । अनुष्टुभः सारं कारन्यया कादशाम्दोपेतयग्नात्या पर्वशहात्‌ । तत्तस्मात्परिग्रहादुर्ध्व पुनश्छन्दःसु गाय- त्यादिषु तं रसमदधादवस्थापितवान्‌ । बेदनं मरज्ञंसति- सरसेहास्य च्छन्दोभिरिष्टं भवति सरसै- श्छन्दोभिर्यज्ञं तनुते य॒ एवं वेद्‌; इति । अस्य वेदितुदेश्ैपृणंमासादिकं सारयुक्तैर्गायत्यादिभिरिष्टं भवति । अथा- पिषटठामादिकं भरोढय्गं वेदिता सारयुक्तेशछन्दोभिस्तनुते विस्तारयति । इदानीं कृन्तापसृक्तगता ऋचो विधत्त- माराशंसीः शंसति प्रजा वे नरो वाक्शंसःप्रना- स्वव तदाचं दधाति तसमादिमाः प्रजा वद्यो जायन्ते य एवं वेद्‌ यदेव नाराशंसी २१ इति । कदं जना इत्याधास्विस् ऋचो नाराश्ेस्यः । तत्र॒ नराञ्ञंसस्वविष्यत इवि मराश्च॑सञ्चब्दस्य श्रुतत्वात्‌ । तास्तिस् ऋचौ ब्रा्मणाच्छंसी श्ंसेत्‌ । तच्र नर इत्यनेव भजा १ । श्चस इत्यनेन वाग्विवक्षिता । अतस्तच्छंसनेन भजा? स्वैव वाचमवस्थापयति। तस्मात्कारणादिमाः भरना रोके वदत्यो बारव्यवह- रयुक्ता उत्पद्यन्ते । य एवं वेद तस्य वारव्यवहारप्षमाः भकाक्ष(ना जा)यन्त्‌ इति शेषः । नाराश्नंसीरिति यदेवास्ति तस्पुड्यमिति श्रुतेरभिप्रायः । ता ऋचः पनः प्रतेसति- शंसन्तो वे देवा ऋषयश्च स्वश छोकमायेस्तयेवे- तद्यजमानाः शंसन्त एव स्वं रोकं यन्ति, शति ।

१क्‌. सख. ट. “किता। शः

१ षष्टः खण्डः ] रेतरेयब्राह्मणभ्‌ । ७८१ स्पष्टोऽथः । तच्छंसने कंचिद्विशेषं षिपत्ते-- ताः प्रग्ाहं शंसति यथा ठषाकपिं वाषा- केपं हि टषक्पेस्तन्यायमेति , इति। ता नाराक्च॑सीस्विसर ऋचः प्रग्राहं प्रश्हय पादे पादेऽवसाय शंसत्‌ । यथा षाकपिस॒क्तं पादे पादे विशम शंसति तद्रदेतत्‌ । इषाकपिसृक्ते भग्रहविधिरथ- सिद्धो द्रष्टव्यः । हि यस्मात्कारणादिदण्चां शंसनं बाषोकपं हषाकपिसंबन्धं कतैव्यम्‌ । तत्तस्मात्कारणादृ्षाक्पेरेतभ्ामकस्य सक्तस्य न्यायं प्रकारमेति भआम्रोति । विग्रह एवात्र तकष्यायः । हषाकपिसक्ते न्यृङ्कनिनदांवपि विचयेते। अतोऽत्रापि तवुभयपाप्रौ न्यु निराकृदयेतरं विषत्ते- तासु न न्यूडखयेनी वीव नदत हि तात्रा न्य॒ङ्खः $ इति। ता नाराशंसीषु न्यङ्गं न कुयात्‌। कितु नी वीव नरदेदेव विरषेषेण निनदै- । स एव निनदंस्तासां नाराक्ञंसीनां न्यृडस्थानीयः । तृतीयपादस्य दितीयखरे जयोदश्षभिरोकारस्तत्र चावसानं कृत्वा जयाणां निमात्राणामोका- राणामुचारणं न्यृङ्ः । तृतीयपादस्य भथमाक्षरमनुदात्तत्बेन द्वितीयाक्षरमुदात- त्वेनो्चारयेदिति यदस्ति सोऽयं निनदैः । ऋगत्तराणि वित्ते. रभीः शंसति इति । 1 शटचो रेभीः(भ्यो) वच्यस्वरेभवच्यस्वेलयायास्तिसरः । ताः । | |

ता ऋवः परञ्चंसति- रेमन्ती वे देवाश्च ऋषयश्च स्वगं छोकमायंस्तथेवै- तद्यजमाना रेभन्त एव स्वरं रोकं यन्ति, इति । रेभन्तः शब्दं कवेन्तः कीर्ति कुबन्त इत्यथः । विग्रहादिकं विधत्े- ताः प्रग्राहं शंसति यथा दषाकपिं वाषांकपं हि दषाक्पेस्तल्यायमेति ताम न न्यूड्ख-

७८१ भ्ीमत्सायणाधायबिरचितमाष्यसमेतम्‌-- [६० त्िशाष्यये- ये्नी वीव नर्देतस हि तासां श्यूङ्खः, इति । ।

५१ विधत्े- पारिक्षितीः शंसति, इति । परिक्षिच्छब्दोपेता राज्ञो विश्वजनीनस्येत्याथाथतसः पारिक्षित्यस्तासु परि. तितः क्षेममकरदिति परिकषिच्छब्द स्य श्रुतत्वात्‌ । ता ऋचः क्षसेत्‌ । ताः परक्तसति- | जरि परिक्षिदिशमाः प्रजाः परि षेय हीमाः प्रजाः परिकषियन्ति, इति। तार्क्ष परिक्षिच्छब्देनाभिरेवाभिधीयते । अगिद्यीणः सबोः भजा दादषा- कादिना परिपाख्यन्सेति निवसति । प्रजाश्चेमा अभ्रिं परितः सेवमानाः क्षियन्ति निवसन्ति । अतः कतेरि कमणि वा व्युत्पस्याऽयमभनिः परिक्षिदवति । बेदनं परक्ञ॑सति- अभरेरेव सायुज्यं सरूपतां सखो- कृतामश्चुते य ॒शएवं वेद्‌, शति । सहवाससमानङूपसमानरोकत्वानि वेदिता भामोति । तासाग्चां एतेन पएञ्यत्वं दधीयति- यदेव पारिक्षिती ईः, इति, भकारान्तरेण ताः परकंसति- संवत्सरो वे परिभ्षित्सवत्सरो हीमाः प्रजाः परि- क्षेति संवत्सरं हीमाः प्रजाः परिक्षियन्ति, शति । अभिवाक्यवग्याख्येयम्‌ । बेदनपरक्ष॑सां प्रग्राहवि्धिं च दक्षेयति- संवरसरस्येव सायुज्यं सरूपतां सरोकतामश्नुते य एवंवेद्‌ताः प्रग्राहं शंसति यथा षाकर्पिं वाषांकपं हि इषाकपेस्तन्यायमेति तमु न न्यू ङ्खयेन्नी वीव नदत हि तारां न्यूड्खः, इति ५

९ षष्ठः खण्डः ] एतरेयत्राह्मणम्‌ । ७८ पवेवयाख्येयम्‌ । ऋगन्तराणि विषतसे- कारन्याः शसति, शति। काडशम्दोपेताः कारव्या इन्द्रः कारुमश्बुषदित्या्याश्चतसखः शंसेत्‌ । ताः परक्षसति- वि क देवा वै यक्किच कल्याणं कमाङुरवस्तकारणष्या- भिरवाप्नुवंस्तथेवेतयजमाना यक्िच कल्याणं कर्म॑कुर्वन्ति तत्कारन्याभिराप्रुवन्ति, शति । कस्याणं काम्यफलार्थं कम छृतवतां कारव्याभिऋग्भिस्तत्फर्पािर्मवति। विग्रहादिकं विधत्ते- | ताः प्रग्राहं रसति य॒था षाक व पाकपं हि षाकपेस्तत्यायमेति तासु न न्यरूड्येन्री वीव नदृ हि तासां न्यूङ्खः, शति। पु्ैवग्याख्येयम्‌ । ऋगन्तराणि विधत्ते- द्शिाक्ठप्रीः शंसति दिश एव तक्कलपयति , इति। यः सभेयो विद्ध्य इत्याया ऋचो दिकषा्प्रीः शंसत्‌ । माच्यादिदिग्व- त्पञ्चसंखूयोपेतत्वात्‌ । ते देवाः भागकटपयभिति कृपिषधातुश्रवणाष दिशां - । तच्छसनेन दिश एब कल्पयति खप्रयोजनक्षमाः करोति । तासामृचां संख्यां दशयति- ताः पञ्च शेति पञ्चवा इमा दिश्च- ` श्वतस्षस्तिरश्य एकोध्वा ;, इति । दिज्ञाक्ृपनिसंबकास्ता ऋचः प्च शंसेदयेमा उपरभ्येत्यााः। दिक्च पथ- संख्याका एव । रेन्द्री यामी वारुणी सौमी चेत्येवं तिरश्यस्तियथेगवस्थिता दिश्चश्चतस्र ऊर्ध्वं चेका । इत्थं पथसंख्योपपद्यते ¦ न्युङ्कनिनर्दो निषेषति- ह .. तामु न न्यूड्खयेनैवैव च निनर्दत्े- दिम दिशो न्यर्खयानीतिः शति।

७८४ श्रीमत्सायणावायविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [३ व्रिशाध्याये- तासु दि्ा्तिषु न्यं न कुर्यात्‌ । तया निनद॑मपि नैव कुयात्‌ । एव चेति पदद्रय(य)पिषययोः समुचया्थम्‌ । न्यृङ्गवजेने कोऽभिपायः सोऽभमिषी- यते । इमा दिशो नेयुङ्कयानि नेव चालयानीत्यनेनाभिपायेण । न्यृङ्कनिनदं- योरन]भिधानादेव वजंनसिद्धौ निषेधो नित्यानुवादः । पूवेमत्र्ान्तेन शि तयोनिषेषार्थो वा । दंसने निषेध॑(विरेष) दक्ेयति- ता अर्धचंशः शसति प्रतिष्ठाया एव, इति। पूवीसामृचां पादे पादेऽवसाय शं सनयुक्तम्‌ । तास्तु दिश्ंकृप्ीरष॑र्चेऽव- साय क्षंसेत्‌ । अर्चैस्य पत्युचं द्वित्वाच्तच्छंसनं भरतिष्ठाये संपधते । ऋगन्तराणे विषत्ते- जनकलपाः शैसति प्रजा वे जनकल्पा दिर एव तक्कल्पयिता तासु प्रजाः प्रतिष्ठापयति, शति! योऽनाक्ताक्ष इत्या्ाः षट ऋचो जनकल्याभिषाः श्षंसेत्‌ । अनाक्ताप्त इत्यादिना पुरुषविकेषानु(षणान्यु)पन्यस्यते(न्ते) । ताः कल्पेषु कल्यश्नब्दाभि- धानादेव जनकट्पास्तासां प्रजारूपत्वात्‌ । पूर्वोक्तदि्रपाभिकरग्भिदस्ष(दिश्षः) संपाद्य तायु दिश्च परजाः प्रतिष्ठापयति । पवंवक्यङ्कनिनदं निषेधमरधर्चेऽवसानं [च] दरयति - तामु न न्यूङ्खयेनेवेव च निन्दने दिमाः प्रजा न्यूङ्खयानीति ता अध चंशः शंसति प्रतिष्ठाया एव, शइति। ऋगन्तराणि विधत्ते- इनद्रगाथाः चंसतीन्धगाथाभिविं देवा जसुरानभि- गायाथेनानयायंस्तथेवेतद्जमाना इन्द्रगाथाभि- रेवाप्रियं भ्रातुन्यमभिगरायाथेनमतियन्ति, इति ।

यदिन्दरादो दाश्षराह्ग इत्याधाः पर्च इन्द्रगाथाभिषाः क्षंसेत्‌ । इन्द्र गाथ्यते कथ्यते यार्टश्च ता इन्द्रगाथाः । ताभिर्देवा अयुरानभिगाय योद्धमा- भिमुख्येन प्राप्य युद्धेनैनानलयायन्‌, अतिक्रान्तवन्तो जयं प्रप्रा इत्यथः ¦ देवव्यजमाना. अष्येताभिर्वैरिणं जयन्ति ।

७ सप्तमः खण्डः ] रेतरेयत्राह्मणम्‌ । ७८९ पवैवदधर्चेऽवसानं विधत्ते-

ता अर्धर्चः शंसति प्रतिष्ठाया एव ॥ ३२॥ शति।

इति भीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये बेदार्थप्रकाश्च रेतरेयत्राह्म- णभाष्ये जिज्चाध्याये षष्ठः खण्डः ॥ ६ ॥ ( ३२ ) [ ११९ ]

कुन्तापनामकं भिकषषटचं सूक्तं विधायैतश्चमलापनामकं सप्रतिसंख्याकं पदस- विषत्त- |

एेतशप्रखापं शंसति, इति।

एेतश्चाख्येन यृनिना शषा रेतक्षपररापाः । अनन्वितानामर्थानां वचसां संरापः भलापः । तं ब्राह्मणाच्छंसी शंसेत्‌ । तमेतश्षपरापं स्तोतुमाख्यायिकामाह-

रेतशो ह वे मुनिरयेरायुदैदशशं यन्नस्थायात- याममिति हैक आहुः सोऽ्रवीत्युत्रान्पुत्रका अग्रेरायुरदशं तदभिखरूपिष्यामि यकि च वदामि तन्मे मा परिगातेति म प्रयपदतैता अश्वा आष्वन्ते प्रतीपं प्रातिप्रतनमिति, इति ।

एेतशनापकः कचिन्मुनिरमररायुरियेतश्नामकं मच्रकाण्टं ददद । पूर्मबदभेः भियत्वात्तस्य काण्डस्याग्रेरायुरिति नाम संपन्नम्‌ । एके याहिका यज्ञस्याया- तयामभिति तस्य मच्रकाण्डस्य नामपेयमाहुः । पुनः पुनः पठितैः सा्कैर्मच्र- जातेररसो यज्ञो गतसारोऽधरत्‌ । तस्य य्घस्याऽऽलस्यपरिहारेण सारोत्पा- द नादरसंबन्धपरखापरूपस्य मन्रकाण्डस्यायातयाममिति नाम संपन्नम्‌ । ख यृनि- रेतश्षः स्वकीयान्पुत्रान्मलयेवमत्रवीत्‌ । हे पुत्रकाः कुत्सिताः पुजा अहमभेरायु- रिल्येतन्नामकर मव्रकाण्डं दृष्टवानस्मि । तदहं भवतामग्रेऽभिरपिष्यामि । तस्मि- न्संगतायस्य कस्याप्यभावायर्किविद्राञ्छात्रं वदामि । तन्मे वचनं यूयं मा परिगातास्य वचनस्य निन्दां मा कुरुत । एवं पुत्रान्मन्रयित्वा स मुनिः भरत्य- पद्यत भ्ररापं भारब्धवान्‌ । सप्नतिसंख्याकपदसमृहरूपे तस्मिन्नेता अश्वा आग्ु- बन्त इति परथमं पदम्‌ । भतीपं भातिसत्वनमिति द्वितीयं पदम्‌ । इतिशब्दः अदश्रनायं इत्यादिकं सप्ततिषदसमृहयुक्तवान्‌ ।

९ ।

७८६ भ्रीमत्सायणाचायेषिरवितभाष्यसमेतम्‌- [३०त्रिशाध्याये-

तदीयपु्रहलान्तं दक्षंयति- तस्याभ्यभ्निरेतज्ञायन एयाकारेऽभि- हायथं मुखमप्यग्रह्णाद्द्पन्नः पतातः इति। तस्य मुखमित्यन्वयः । एतशस्य पुत्र एेतशायनः। स चाभ्यभ्रिरित्येतन्ना- मकः । एतादश्च एत्य प्ररपन्तं पितरं शटा सहसा समेत्य तदानीमकारे भख- पसमातिकाराभावेऽप्यभिहायाऽऽभिषुख्येनोत्थाय तस्य पितुयखमप्यग्वाद- स्तेनाऽऽच्छादितवान्‌ । केनाभिप्रायेणेति सोऽभिपीयते । नोऽस्माकं पिवेदानी- मद्पहरपं भाक्त उन्मत्त इत्यभिप्रायेण । अय पुनेटंतान्तमाह- ते होवाचपेद्यकसोऽभूर्यो मे वाचमवधीः शतायु गामकररिष्यं सहस्तायुं परषं पापिष्ठा ते प्रजां करोमि यो मेत्थमसक्था इति › शति। तमभ्यभ्निनामकं पुत्रं पुखपिषाने अत्तं पितेवं तमुवाच । हे पत्र त्वमपेद्व- स्मारेश्षादपागच्छारसोऽभूमंदाक्यं श्रोतुमास्ययुक्तस्त्वमभूः । यस्त्वं मे मदीयां वाचमवधीमखपिधानेन बिनाक्षितवानसि । अहमुन्मत्त इति तव बुद्धिनं त्वहमुन्मत्तः कितु मन्रकाण्डमीदश्म्‌ । सामथ्यं तु पदीयं शृणु। अल्पायुष्व॑(षं) गां शतायु श्तस॑वत्सरायुष्कमकरिष्य कतुं शक्रोमि । तथा श्षतायुं पुरुषं सहस्राय सहससंबत्सरायुष्कं करु शक्रोमि । अतो मामवजानतस्ते भरजां पुत्रा- दिरूपां पापिष्ठामतिश्षयेन दारिधादिहेतुयुक्तां करोमि । यस्त्वं मामित्थमसक्या अभिभूतबानसि । तस्मात्तव श्लापो युक्त हत्येवं पितोवाच । पितुः श्नापं छोकपसिद्धचा दहयति-

तस्मादाहुरभ्यग्मय एेतश्चायना ओ्वाणां पापिष्ठा इति, इति ।

यस्मातिपत्रा श्चापो दतस्तस्मात्कारणात्तवृचान्ताभिङ्ञा जना एवमाहुः । ओवाणामोवंगोतोत्पन्नानां पुरुषाणां मध्य एेतशायना एतशस्य युनेः संबन्धि- नोऽभ्यभ्रयोऽभ्यत्निममुखाः पुरूषाः पापिष्ठा अत्यन्तपापयुक्ता इति ।

पेतक्षपमररापस्य बाहुटयं विधत्ते- तं हेके भूयांसं शंसन्ति, शति,

७ सप्तमः खण्डः ] एतरेयत्राह्मणम्‌ । ७८७ तमैतक्षमखापमभिह्नाः केचिद्या्िका अतिक्षयेन बहुकं श्षंसन्ति । तथा चाऽऽश्वङायन आह-“सप्रति पदान्यष्टादक्च वा' इति ।

तज कंचिन्नियमं विषसे-

सन निपेधेदयावत्कामं शंसेत्येव बरूयादाय॒वा एतशप्रखापः, एति !

स यजमान ओत्सुक्येनेतश्षपापं ्षंसन्तं ब्राह्मणाच्छंसिनं न निषेषेत्‌ । मा भूदयं भरलाप इति निषेधं न कुयात्‌ । कितु यावत्कामं तदीयेच्छानुसारेण शंसेत्येवं श्यात्‌ । अयमैतज्ञमलाप आयुः स्वरूपस्तस्मादत्र भरवतेमानस्य निषे- धनं न युक्तम्‌ ।

बेदनं परक्ष॑सति-

आयुरेव तद्यजमानस्य प्रतारयति य एवं वेद्‌, श्ति। एतेन पञ्यत्वं दकषेयति- यदेवेतशप्रखापा ३: इति ।

भकारान्तरेण परकंसति-

छन्दसां हैष रसो यदैतरपरराप-

श्छद्र्स्वेव तद्रस दधाति; श्ति। योऽयमेतश्षमङापः स एष च्छन्दसां वेदानां मध्ये रसः सारः । अत एत-

च्छंसनेन च्छन्दस वेदेष्वेव रसमवस्थापयति । वेदनं ्र॑सति- ।

सरसैरहास्य च्छन्दोभिरिष्टे भवति सरसै-

यदेवेतशचप्रखापारः, इति । उ अपि चेयथः। भकारान्तरेण प्र्षंसति-

अयातयामा वा अक्षितिरेतशप्रकापोऽयात- यामा मे यज्ञेऽ्तदक्षिति्मे यन्नेऽपदिति? शति।

७८८ शरीमत्सायणाचायषिरवितमाष्यसमेतम्‌-- [२० िंशाघ्वाये-

योऽयमैतकप्रखापः सोऽयातयामः। यातयामत्वमसारत्वं तदरैपरीलयादया- तयामः सारयुक्त इत्यथः । अत एवाक्षितिरक्षय्यफल्देतुः । तस्मान्मे यङे भरयोगोऽयमयात्यांमोऽसत्सरसोऽस्तु । तथा मे यङ्गे भयोगोऽयम्षितिरसदिः त्यक्षय्यफरदेतुत्वमभिमरेतय शंसेच्‌ । तत्रैकस्मिन्पदेऽवसानं विधत्ते-- तं वा एतमेतश्चप्रखापे शंसति पदावग्राहं यथा निविद्म्‌, इति । ध र पदेऽवश्ष्म यथा निविदं शंसति तथेवैतक्षपररापं पदे पदेऽवशृष्ावश्् दसेत्‌ । अन्ते पणवं विपत्ते-- | ` तस्योत्तमेन पदेन प्रणोति यथा निविदः, शति । निविदः पदानां शंसने चरमे पदे यथा प्रणवं करोति तद्रदतराप्यु्तमे पदे भणवं कुयात्‌ । पएेतश्चपरापं विधाय पर्वहिकाख्या ऋचो विधत्ते- प्रवदहूखिकाः जञंसति प्रवहखिकाभिविं देवा असुरान्प्रवहल्याथेनानत्यायंस्तथै- वैतद्यजमाना प्रहछिकाभिरेवाप्रयं भ्रातृव्यं प्रवहूल्याथंनमतियन्ति, इति। विततौ किरणौ द्राविल्याद्याः षडनुष्टभः परवडिकाख्याः । परा किङेताभि- ऋम्मर्देवा असुरान्मवहथामनस्कं भियमुक्त्वा ततस्तानसुरानतिक्रम्यागच्छन्‌ । भवनं निहेदयं सान्त्ववचनमित्युक्तवान्‌ । अमनःपुवैकेण भियवचनेन विरो धिनोऽसुरान्वश्यित्वा तदीयदेशमतिक्रम्य गतवन्त इत्यथः । देवद्ष्टान्तेन यजमानानामपि तथेव भवति । तार्कष्वधर्चेऽवसानं विधत्ते-

ता अधंचंशः शंसति प्रतिष्ठाया एव, इति अधचेयोद्वित्वात्पाददयसाम्येन प्रतिष्ठात्वम्‌ ।

१क.ख. घ. ट. श्यामः ।२ क्ष. ट. 'क्षयफः ।३ क. यामाः स्वतः सरसास्तु। ख. "यामाश्रतः सारसास्तु । श. यामस्वतः सरसास्तु । ट, यामाश्रतः षरसास्तु ।

७ सप्तमः खण्डः ] एतरेयव्राह्मणम्‌ । ७८९

श्षाखान्तरगताः प्रबडिकाख्या ऋचो विधाय तथेव क्ाखान्तरगता आने. ज्ञासेन्या ऋचो विधत्ते- र आजिज्ञासेन्याः शंसत्याजिज्ञासेन्याभिव देवा असु- रानाज्ञायाथनानत्यायंस्तथवेतच्यजमाना जनि- ्नासेन्याभिरेवाप्रियं प्रातुन्यम्नायाथंनमतियन्ति ता अ्थं्चंशः शंसति प्रतिष्ठाया एव, इति। आकारोऽज्रावन्ब्दार्थे वतेते। आङ्खातुमवङ्ञातुमिच्छाऽऽजिनह्नास। ताम्- न्तीति तत्साधनीभूता ऋच आनिङ्ञासेन्याः । आह्नायासुराणामवह्वां छतवे-

त्यर्थः । अन्यतपूर्ववश्ाख्येयम्‌ । इरेत्य भागपागुदगिति शाखान्तरपरिताश- तस्र ऋच आजिङ्गासेन्याः ।

तासां श्चंसखनं विधाय प्रतिराधाख्यस्य मन्नस्य शंसनं विधत्ते-- प्रतिराथं शंसति प्रतिराधेन वै देवा असुरान्प्रति- राध्याथनानयायैस्तथेवेतद्यनमानाः प्रतिराषेने- वाप्रियं भ्रातृव्यं प्रतिराध्याथेनमतियन्ति, श्ति। सूत्रे भथगिदयभिगत इति जरीणि पदानीत्यादिना यो मन्र उक्तः सोऽयं भरति- राधः । विरोधिनां राधं सर्गराद्ध परतिबध्ना[ती]ति भरतिराधतवम्‌। असुरान्मति- राध्य तदीयां समृद्धि भ्रतिबध्येत्यथेः । भ्रतिराधाख्यं श्राखान्तरगतं मन्न विधायातिवादाख्यं क्ाखान्तरगतमेव मत्रं विधत्ते- अतिवादं शंसत्यतिवादेन वे देवा असुरानस्यु- दयाथनानयायंस्तथेवेतद्यजमाना अतिवादृनेवा- परियं भरात्व्यमल्युद्याधेनमतियन्ति तमर्ध्चशः शंसति प्रतिष्ठाया एव ॥ ३३ ॥ इति, वीमे देवा अक्रंसतेत्याधनुष्ष्डाखान्तरपटिताऽतिवाद इत्युच्यते। विरोधिनां सत्कारमतिलङ्ध्याधिक्षेपरूपो वादोऽतिवादः । तत्सामध्यसाधनत्वादगप्यति- बाद इत्युच्यते। अत्युदयातिक्रम्योक्त्वाऽधिक्षिप्येत्येः । अन्यत्पू्ेवग्याख्येयम्‌ ॥

इति श्रीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये बेदा्पकाश्च रेतरेयब्राह्मण- भाष्ये तिन्नाध्याये सप्तमः खण्डः ॥ ७ ॥ ८ ३३.) [ १२०]

|

७९० भीमत्सायणाचायेबिरवितभाष्यसमेतम्‌-- [२ शव्रिश्चाध्याये- अथ देवनीथाख्यं सप्तदशानां पदानां समूहं विषत्ते- दवनीथं शंसति, इति । सूत्रकारेणाऽऽदित्या ह जरितरङ्किरोभ्यो दक्षिणामनयभिति सप्तदश्च पदा- नीति योऽयं पदसमूहोऽभिदहितः स देवनीथो देवरोकनयनहेतुत्वाद्‌ । तं प्र्षसितुमाख्यायिकामाह-

आदियाश्च ह वा अङ्िरसश्च स्वग ङोकेऽस्प-

धन्त वयं पूरं एष्यामो वयमिति ते हाङ्किरसः

रं शः सुयां स्वगस्य ोकस्य ददृश्स्तऽनि

प्रजिष्युरङ्गिरसां वा एकोऽभिः परे द्यादियेभ्यः

शः सुर्यं स्वर्गस्य छोकस्य प्रब्रूहीति ते हाऽऽ-

दित्या अग्निमेव दृक्ष सद्यःपुत्यां स्वर्गस्य

रोकृस्य ददृशस्तानेत्या्रवीच्छरः सत्यां वः

स्वगस्य रोकस्य प्र्रूम इति ते दीचुरथ वयं

दभ्यं स्ःुत्यां खगस्य ोकस्य प्ररूमस्-

यैव वयं होत्रा स्वगे छोकमेष्याम इति स

तथत्यक्त्वा प्रत्छुकः पुनराजगाम; इति। अदितेः पुत्रा आदित्या देवा अङ्गिरसो महषयः । ते द्विविधाः स्वर्गे लोके सति परस्परमस्पधेन्त । तत्राऽऽदित्या एषगुक्तवन्तः । वयमेव पूर्वे भयम भ्रटताः सोमयागमनुष्ठाय स्वगेमेष्याम इति । तथाऽङ्किरसोऽपि वयमेव पर्वे भथमं भ्टताः स्वर्गं गमिष्याम इत्यवोचन्‌ । तदानीं तेऽङ्गिरसो महषयः पूर्व थमं अटत्ताः सन्तः स्वगस्य लोकस्य निमित्ततां सुत्यं सोमाभिषवं शो ददुः परेः करिष्याम इति निश्चितवन्तः । निधिलय च तेऽङ्गिरस आदित्यानां समीपे स्वकीयमर््निं भजिध्युः भरहितवन्त इत्यथे; । अङ्किरिसामेव महर्षीणां मध्ये- भिनामको पहषिरेकोऽस्ति तं प्रत्येवयुक्तवन्तः । हेऽ त्वं परेहि परागच्छ। आदित्यानां समीपे गत्वा शवः; सुत्यां परेदरस्माभिः करिष्यमाणं सोमयागं स्वगस्य लोकस्व निमिललभूतमादित्येभ्यः भ्रहि । हे आदित्याः परेुरङ्किरसः . सुतां करिष्यन्ति । यूयमागलयाऽऽ््विस्यं कुरुतेति कथयेत्यथेः । ते .त्मादिता

< अष्टमः खण्डः] एतरेयब्राह्मणम्‌ । ७९१

वूरादागच्छन्तमर्बि श्टैव तद्भिप्रायमवगत्य भविष्यतस्तदीययङ्खात्पूवेमेव स्वर्गस्य लोकस्य साधनभूतं सद्यःसुत्यामद्यतनसोमयागं ददन्नः कमैविरशेषं निश्चितवन्तः । वदानीमभिस्तानादित्यानेत्य भाप्येदं वचनमव्रवीत्‌ । हे आदित्याः स्वगस्य छोकस्य साधनभरतां वः सत्यामङ्किरोभिः करिष्यमाणां बो युष्मभ्यं न्रमोऽदे परत्रबीमि । युयमागत्याऽऽसिविञ्यं कुरुतेति । ततस्त आदित्या अभिगचः । अथ त्वदचनश्रवणानन्तरं षयं तुभ्यं श्रमः; । स्वगस्य शोकस्य सापनध्रता स॒त्याऽस्माभिः सदयः क्रियते । तस्मादिदानीमागतेन त्वयेव होत्राऽऽस्विञ्यं कुवत सह बयं प्रथमतः स्वर्गं ोकमेष्याम इति । सोऽभ्रिस्वयेत्युक्त्वा भरत्युक्त स्तेरादित्येरुक्तं भरतिवचनं भाप्ठः स्वकीयानामङ्गि- रसां समीपमाजगाम । अङ्किरसामपे परस्परं संवादं दश्चेयति-

त्‌ होचुः प्रावोचाः, इति प्रावोचमिति होवाचाथों मे प्रतिप्रावोच्निति नो हि न प्रयन्नास्थारः

इति प्रति वा अन्नासमिति होवाचः इति। ते चाङ्गिरसस्तमभिमृचुः। हेऽग्रे त्वमादित्यानामग्रे किमस्मदीयमभिप्रायं भावोच इति । एति भश्नाया । सोऽभनिस्तमभिपायं प्रावोचमित्युक्त्वा पुनरप्ये- तद्बाच । अथो अनन्तरं पे ममर प्रतिप्रावोचंस्त आदित्याः भत्युत्तरमेवमुक्त- धन्त इति तदीयामुक्तिमनूदितवान्‌ । तामुक्ति शरुत्वा तेऽङ्गिरस एवं पप्रच्छुः । हेऽग्रे नो हि न भरलयज्चास्थाः । प्रतिह्वानमारिविज्याङ्गीकारं (रः) । तन्निषेषोऽनङ्गी- कारः । व्यापि निषेधोऽवश्याङ्गीकारः । कि त्वदीयमासिवज्यं परिद्तया्गी- कृतवानसि । तिः भश्नाथ । ततोऽभ्रिरहं॒तत्मत्य्वासमेव परतिह्ञामद्गीकारं कृतवानेवेत्युक्तवान्‌ । अङ्किरसामनभीष्टस्यापि स्वकीयार्प्विज्यस्याङ्गीकारे युर दशेयति- यशसा वा एषोऽभ्येति य आविवभ्येन्‌ तं यः प्रति- रुन्धे्यशः स प्रतिशन्धेत्तस्मान्न प्रत्यरोत्सीति, इति । यः पुमानात्विस्येन चरति एष पुरूषो यशसैव य॒क्तोऽभ्येति अभितः संचरति । आत्विस्यमत्यन्तं यक्षस्करमित्यथेः। यः पुमान्परेण प्राथितमा- ध्विज्यं परित्यञ्य त॑ तदीययागं भरतिरन्धेद्यागस्य प्रतिरोधं कुर्यात्स पुमान्स- कीये यश्च एव परतिरुन्धेद्विनाश्षयेत्‌ । तस्मात्कारणादहं न परत्यरौत्ति तदी- ययङ्कस्य भरतिरोषं न कृतवानस्मि । रिवाऽऽविविज्यं मयाऽङ्गीढृतमिहि

७९२ भीमत्सायणाचायेविरचितमाष्यसमेतम्‌-- [६भत्रिशाध्याये-

^ कीशयो विषये परिहतंव्यमास्विस्यमित्याश्चङ्थ परिहारयोग्यं विषयं व 0५६

यदि सस्माद्पोनिगांसेदन्ननास्माद्पोदियाव्‌ । यदि स्वयाज्यः स्वयमपोदितं तस्माठ्‌॥२५॥ इवि । पर्वत्राऽऽर्विस्यं परिहतमशक्यमित्युक्तं वदेरक्षण्यार्थस्तुशब्दः । यदि कथ चिदस्मादारिव्यादपोलिगां सेदपेत्योद्रन्तुमिच्छेत्तदानीं यद्नेन स्वकीयेन निमितभूतेनास्मादारिविज्यादपोदियादपक्रम्योद्रच्छेत्‌ । यस्मिन्दिने त्वं यङ्ग करिष्यसि तस्मिनेवाहमपि करिष्यामीत्युक्त्वा तदारिबञ्यं परिहमु॒श्षक्यम्‌ । एककालीनस्वकीयानुष्ठानमेकं परिदहारनिमित्तम्‌ । निमित्तान्तरमप्युच्यते । यादि तु यदि कथंचिदयाञ्यो यागाथीं पुरुषः शाङ्लनिषेधादष्ुमयोग्यः स्याचा- दशादयाज्यात्पुरुषात्स्वकीयमारिवज्यं स्वयमपोदितं श्राख्ेणेव निषिद्धम्‌ । तारे विषये नास्त्यासिवपपरिशारदोष इत्यर्थः ॥

इति श्रीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये बेदाथपकान्न रेतरेयब्राह्मण- माष्ये र्रिश्ाध्यायेऽष्टमः खण्डः ॥ ८ ॥ (८ ३४ ) [ १२१]

योऽयं देवनीथः पूरमुक्तस्तस्य स्तुत्यर्थं कथाऽपि पर्वं कियत्यपि दशिता । तत्कथाजञेषं देवनीथप्रतिपाद्यावकामा(धारणा)य दशैयति- ते हाऽऽदित्यानङ्गिरसोऽयाजयेस्तेभ्यो याजयद्ू इमां एथिवीं पणी दक्षिणानामद्दुस्तानियं प्रति- ग्रही ताऽतपत्तान्यत्रञ्जन्सा सिंही भूत्वा विजुभन्ती जनानचरत्तस्याः शोचत्या इमे प्रदराः प्रादीर्यन्त येऽस्या इमे प्रदरः स्मेव हैव ततः पुरा, इति । अङ्गिरसां मध्ये य एकोऽग्निः सोऽयमादित्यानां याग आत्विश्यमङ्मी चकार । तमङ्गीकारमनुसरन्तस्ते सर्वेऽङ्गिरसो गत्वा तानादित्यानयाजयन । याजयद्यस्तेभ्योऽङ्िरोभ्य ऋतिग्भ्य आदित्या इमां पृथिवीं पूर्णां चतुःसा- गरपरिवेष्टितामददुदं तवन्तः । कदा दक्षिणा[नां कारु इति शेषः । मध्यंदिने हि सवने दक्षिणा नीयन्ते । तस्मिन्काले दक्षिणार्थं दत्ता चेयं पृथिवी वैर-

# पृस्तकेषु तु आर्िज्यदोषपरिहार इति दद्यते तदुपक्रमानुरोषाश्न समी चीनप्‌ ।

९ नवमः खण्डः ] एेतरेयग्राह्मणम्‌ । ७९३

ङ्िरोभिः परतिश्हीता सती तान्परिग्रहीतृनतप्तापयुक्तानकरोत्‌ । तदानी. मङ्गिरसस्तां पृथिवी न्यदरञ्जनितरां बजितवन्तः । तेरङ्गिरोभिः परित्यक्तासा पृथिवी सिहरूपयुक्ता भूत्वा विजुभन्ती शिरः कम्पयन्ती वेगेन धावन्ती पुर- तोऽवस्थिताञ्जनानचरद भक्षयत्‌ । तदानीं भीत्या सर्वेषु जनेषु पलायितेषु दोचत्याः क्षधाममिना संतापयुक्तायास्तस्या भूमेरिमेऽस्माभिरैश्यमानाः भद्रा शेखाकारा विदारणविकेषाः भ्रादीर्यन्त भरकर्वेणाभवन्‌ । अस्या भूमेः संब- न्धिनो य इमे प्रदराः सर्वेजनैस्तत्र तन्न दृश्यन्ते ते स्वे परितो भूमेरुपरि विदारणेन निष्पन्नाः । ततः शोकात्पुरा भ्रमिः समतरेवाऽऽसीत्‌ । इव हैवेति निपातत्रयसमृहोऽवधारणाथेः । तदानीं समतलत्वेन प्रदरो विदारणरूपभ्छि- दरविशेषो न कोऽप्यासीदिल्यथेः । ।

अङ्गिरसां भ्रमिषरिलयागपसङ्गेन रिचिच्छाज्लन्नानां वचनयुदाहरति- तस्मादाहने निषटत्तदक्षिणां प्रतिग्रहीया- नेन्मा शुचा विदा शुचा वध्यादिति, शति । यस्मादङ्किरोभिर्भूरुपदक्षिणा सर्वात्मना परिलक्ता तस्मादन्येऽपि शाब्ञब्ना एवमाहुः । नित्तदक्षिणां केनापि कारणेन परित्यक्तां दक्षिणां पुनने परतिष- हीयाद्‌ । गोभूदहिरण्यरूपा(प्या)दिदक्षिणत्विमभिः स्वीदता सती यदि कंचि- दोषं शटा परिलयज्येत तदानीं पुनरपि द्रव्यो भेन तत्पतिग्रहं न कुयात्‌ । केना- भिपरायेणेति सोऽभिधीयते । इयं दक्षिणा श्चुचा शोकोपरक्षितेन दोषेण विद्धा सती मामपि श्रुचा श्लोकोपरुक्षितदोषेण विध्यात्सेव विध्यलिति भीतो न प्रति- शह्धीयात्‌ । ` भमाद्‌ास्पुनः प्रतिग्रहे कतेव्यं दकेयति- यदि सेनां प्रतिग्रहीयाद्प्रियायेनां भात्‌- व्याय दद्यार्परा हेव भवति, इति! पूनःप्रतिग्रहपकषे प्रतियदीतां दृष्टं दक्षिणामलयन्तषिरोधिने क्त्रवे छग्नना दद्यात्‌ । ततः श्रुः पराभवत्येव । भरासङ्किकं परिसमाप्य दक्षिणान्तरं दशंयश्चुपाख्यानस्य देवनीथोपयो- गमाद- अथ योऽसो तपती एषोऽश्वः शतो सूपं कृत्वाऽ शाभिधान्यपिहिते नाऽऽसना प्रतिचक्रम इमं वोः.

७९४ शरीमत्सायणाचायविरवितभाष्यसमेतम्‌-- [६० व्रंशाध्याये-

नयाम इति स एष देवनीथो ऽनूच्यते, इति । अथाङ्किरोभिः परथिवीरूपदक्षिणायां परित्यक्तायां ततोऽनन्तरमदितिपुज्राणां यजमानानां संकरपवश्ाथोऽसौ मण्डलमध्ये सूर्यस्तपति एष प्रतिचक्रमे संमुख- माजगामेत्यथः । सानुनासिका तिः पूजाथी । असौ मण्डलवतीं पुरुषस्तेजसा तपरश्भपि भूमिवधित्तपीडातुर्यं संतापं न करोति । तस्मादस्य पूञ्यत्वम्‌ । सूर्यः केन रूपेणाऽऽगच्छतीति तदुपमुच्यते । रोके श्वेतोऽश्वो यादश्रूपवांस्ताटश्चं रूपं कृत्वा ततोऽश्वाभिषान्यपिहितेनाश्वस्य बन्धनाथा रञ्जुरश्वाभिधानी तयाऽपि. हित आच्छादित आत्माऽश्वदेहस्तेन देहेन युक्तः सच्चागत इत्यर्थः । स्वसंक- सितं तमश्वरूपं स्यं शष्ट त आदित्या एवमह्रुवन्‌ । हेऽङ्किरसो बो युष्ाक- मिममश्वं नयामो दक्षिणात्वेन समथेयाम इति यस्यां कथायां इत्तान्तोऽभिहितः स एष देवनीथो भूत्वा बेदेनानूच्यते । तस्य देवनीथस्य सप्दश्च पदानि तेषु परथमं पदमाह - आदिया ह जरितरङ्गिरोभ्यो दक्षिणामनयन्‌ शति । आदिलाख्या यजमानाः परा जरितषनेरिद्भ्यः स्तोतृभ्योऽङ्किरोभ्यो भूरूपां दक्षिणामनयन्दत्तवन्तः । दितीयं पदमनृद्य व्याच््े- तां ह॒ जरितनं प्रयायन्निति नहित इमां प्रयायन्‌, इति। नरितर्जरितारः स्तोतारोऽङ्गिरसस्तां ह तां तु पृथिवीरूपां दक्षिणां न भत्यायभ्नेव परतिश्रहीतवन्तः । अस्मिन्पदे पोक्तास्तेऽङ्गिरस इमां भूमिं न परति- गृहीतवन्त इत्यथैः भरसिद्ध शति हिशब्देन योतयति । तीयं पदमनुद्य व्याचष्टे- तामु ह जरितः प्रत्यायन्ति प्रति हि तेऽमुमायन्‌, इति। तामु ह तामादिल्यरूपां दक्षिणां जरितः रलयायन्स्तोतारः प्रतिगरहीतवन्तः । अस्मिन्पदे भोक्तास्तेऽङ्गिरसोऽपुमादि तयं प्रत्यायन्‌ । [+निषेषोऽयथेः प्रसिद्धः ।] + धनुशिहान्तगेतं पुस्तकेषु दृश्यते तदसंबद्धम्‌ ।

१क्‌. ख. कछ. टर.ध्यांयो इ।

९ नवमः खण्डः एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ७९५ दवितीयपद्‌ायवेशद्याय अहतं चतुर्थ पदमत व्याच्े-

तां ह जरितनं प्रत्यग्रम्णतिति नहित इमां प्रयग्रभ्णन्‌, इति । पदव्याख्यानयोरथः स्पष्टः । वृतीयपदायेवेश्नवाय पथमे पदमनूव व्याच््े- तामु ह जरितः प्रत्यग्रभ्णनिति प्रति हि तेऽमुमग्रभ्णन्‌, हति । पदव्याख्यानयोरर्थो विस्पष्ट; । षष्ठं पदमनूय व्याच्े-- | अहा नेत संन्नविचेतनानीयेष ह वा अहवा विचेतयिता, इति । हेऽङ्किरसोऽयं सूयः सन्युष्माकं समीपेऽस्ति तस्मादपिचेतनानि विश्ेषषङा-

श्ञरहितान्यहा तमोयुक्तान्यहानि नेत न गच्छत । एष आदित्योऽहां गिचे- सथिता विश्षेषेण भ्रकाक्चयिता । सप्तमपदमचूय व्याचष्टे- जज्ञा नेत सननएरोगवास इति दृक्षिणा वै यज्ञानां पुरोगवी यथा ह वा इद्मनोऽपुरोगवं रिष्य- येवं हैव यन्नोऽदक्षिणो रिष्यति तस्मादाहृदत- व्येव यज्ञे दक्षिणा भवत्येत्यलििकाऽपि, शति। हे जङ्ग ङ्ञानयुक्ता अङ्किरसोऽयमादित्यः सन्भवत्समीपे वतेते । तस्माद पुरोगवासो माग॑मदशषकेन पुरोगामिना रहिता युयं नेत न गच्छत । अस्मि- न्पदे पुरोगन्रपेक्षा दर्चिता । यज्ञानां तु दक्षिणेव पुरोगवी । अत्र दृष्टान्तः । थथा ह वा इदमनोऽपुरोगवं बरी वदेरहितं श्षकटं रिष्यति बिनश्यति एवं हेवानेनैव भ्रकारेणादक्षिणो दक्षिणारदितो यद्वो रिष्यति विनश्यति । तस्मा- त्कारणाथाह्िका एवमाहदरेढयहीनेन यजमानेनोतल्यस्पिकाऽप्यतयन्तस्वरपाऽपि दक्षिणा यङ्क दातव्या भवति।

१क.ग.ध., ङ. च. @. स. ट. शदप्यल्पिः। २ क. क्च, ट, “नाच्यल्षिः।

७९६ भीमत्सायणाचायैषिरचितमाष्यसमेतम्‌- [३० त्रिशाध्याये- अष्टमं पदमाह-- उत श्वेत आश्चुपत्वा, शति। उतापि तु हेऽङ्गिरसो युष्माकमयं शेतरूपोऽश्व आदित्य आद्रुपत्वा शीघ गामी । तस्मादस्ति प्रोगन्तेयथः । नवमं पदमाह -

उतो पद्यामि्जविषठः , इति।

उतो अपि च पाभिः पादवि्षपेहतुभिर्जविष्ठोऽये मूर्योऽतिश्षयेन षेगवान्‌ ।

दश्षमं पदमाद- वति

उतेमाश्चु मानं पिपरि, इति । उतापि च, ईैमीदसं मानै सत्कारमाश्च पिपति असौ सयः श्षीधं पूरयति । एकादश्चं पदमाह-- आदित्या रद्रा वस्वस्त्वेठते, इति । हे सूर्याऽऽदित्याथा देवगणास्त्वा त्वामीरते स्तुवन्ति । द्वादशं षदमनुय व्याचष्े- इदं राधः प्रतिग्रभ्णीद्यङ्गिर इति प्रति- ग्रहमेव तद्राधस् शच्छन्‌ + इति।

हेऽङ्किरः । जातावेकवचनम्‌ । अङ्किरोभिधमहधिजात इदमस्माभिर्दी यमानं राधः सवेसुखसाधकमादिल्यरूपं धनं परतिग्॒भ्णीहि दक्षिणारूपेण भरतिश्हाणेति यदस्ति तेन पदेन राधसः सुखसाधनस्याऽऽदित्यस्य प्रतिग्रहमेव स्वीकारमेवे खटछममङ्किरस श्च्छन्ति स्म ।

जयोदश्रं पदमाह-

इदं राधो बृहस्ट्ु, इति।

इ्दमस्माभिरदौयमानं राधः सुखसाधकमादित्यरूपं बृहहुणैः दद्ध पथु स्वङः

पेण विस्तृतम्‌ । चतुदेश्चं पदमाह- |

देवा दृद्खावरम्‌, शति । देवा इन्द्रा्या आ समन्तादरं श्रेष्ठमादिलयसरूपं ददतु प्रयच्छन्तु ।

१० दशमः खण्डः] एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ७९७.

पचदज्ञं पदमाह- तदो अस्तु सुचेतनम्‌? इति । हेऽङ्गिरसो बो युष्माकं तदादित्यस्वरूपं सुचेतनं स॒ष् परकाश्चकमस्तु । षोडश्षं पदमाह- युष्मे अस्तु द्वि दिवि, इति। हेऽङ्गिरसो दिवे दिवे भरतिदिनं तदादिलस्वरूपं युष्मास्वेव तिष्ठताम्‌ । सप्तदशं पदमनृद् व्याच नतद प्रत्येव ग्रभायतेति प्रत्येवैनमेतदजग्रमेषम्‌, इते। ` हेऽङ्किरसः भरतिश्भायतेवावहयमादित्यरूपां दक्षिणां ्रतिश्द्वीतेति यत्पदम- स्त्येतदेतेन पदेनाङ्गिरस एनमादित्यं दक्षिणारूपं भल [ज्रभेषने.मे ;बा- बहयं प्रलग्रहीषुः । देवनीथाख्यस्य पदसप्रहस्य सप्षदश्च पदानि व्याख्याय तच्छंसनप्रकारवि- दोषं विधत्त- | तं वा एतं देवनं शंसति पदाव- प्राहं यथानिविदे तस्योत्तमेन पदेन प्रणोति यथा निविदः ॥ ३५ ॥ इति। तं वा आदित्या ह जरितरित्यादिकं प्रेव शभायतेत्यन्तमेतमिदानीगुक्तं हवनीयं निविषष्टान्तेन पदावग्राहं शंसति । यथा निविदः पदे षपदेऽवग्ङ्लाव शष शंसनं तद्रदत्राप्यवगन्तव्यम्‌ । यथा च निविद उत्तमेन पदेन भणवं ओंकार एवमत्राप्यन्तिमे षदे प्रणवो द्रष्टव्यः ॥ इति श्रीमत्सायणाचायंविरचिते माधवीये बेदा्थपरकाश्च रेतरेयत्राह्मण- भाष्ये त्िश्नाध्याये नवमः खण्ड; ॥ ९ ॥ ( ३५ ) [ १२२ |]

अथ त्वमिन शर्मरिणेल्याथास्तिसतोऽनुष्टमो विधत्त- भूतेच्छद्‌ः शंसति, शति। भूतं भूतिर्वै( तिं वै ःरिणाभैश्वर्यं छादयन्ति तिरस्ङूर्न्तीत्युदाहूता अनुष्टुभो भूतेच्छद १ | | ताः भ्रक्ञसति- भूतेच्छरदविवं देवा असुरादुपासचन्तातेव ' युद्धे-

७९८ शीमत्सायणाचायेविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [६ त्रिशाध्याये-

नोतेव मायया तेषां वे देवा असुराणां भ्रते- च्छद्विरव मृतं ऊाद्यिताऽथेनानत्यायंस्तथै- वैतद्यजमाना भृतेच्छद्विरेवाप्रियस्य भ्रातु व्यस्य भतं छादयितवाऽथेनमतियन्ति; शति । भूतेच्छशामधेयाभिरनुष्टबभिर्देवा असयुरान्युद्धेन च मायया चोपासचन्त समीपे समवेताः । उतेवेति निपातसमहः सपुशयाथंः । छग्रयुद्धेनासुरान्विना- श्चयितुं समागता इत्यथः । आगत्य च देवास्तेषामस्राणां भूतमेश्वयेमेताभि कभ्भिराच्छाद्यानन्तरमेनानतिक्रम्यागच्छन्‌ । तथेवेतयजमाना अपि कुर्वन्ति । तासागूचामधचावसानं विधत्ते- ता अर्धर्चशः शंसति प्रतिष्ठाया एव, इति । अथ क्ञाखान्तरे समाज्नाता यदस्या अंहु इत्या्ा ऋचो विधते- आहनस्याः शंसति, इति। आहनस्याऽऽदननं खीपुरुषयोः परस्परसंयोगः । तदरत्मजोत्पचिरेतुत्वा्ट- चोऽप्याहनस्याः । ता ष्वः परशंसति- जाहनस्याहे रेतः सिच्यते रेतसः प्रजाः प्रजायन्ते प्रजातिमेव तदधाति, शति । आहनस्य भिथुनमित्युक्तम्‌ । स्पष्टमन्यत्‌ । कक्स्यां प्रक्ञसति- | ता दृञ्च शंसति दशाक्षरा विराक्त विराटन्नाद्रेतः सिच्यते रेतसः प्रजाः प्रजायन्ते प्रजापतिमेव तदधाति, इति । स्पष्टोऽर्थः षोडक्ञोकारान्विधत्ते- | ता न्यूङ्खययतं वे न्यरङ्खोऽन्नद्रेतः सिच्यते रेतसः प्रजाः प्रजायन्ते प्रजातिमेव तदधाति, शति । ता ऋचो न्यङ्गयति ओकारविरिष्टाः कुवन्ति । न्युङस्याभदेतुत्वादभत्व्‌ ।

१० दशमः खण्डः ] एेतरेयग्राह्मणम्‌ । ७९९.

ऋगन्तरं विधतच्ते- दधिकराग्णो अकारिषमिति दाधिकं शंसति देवपवित्रं वै दधिक्रा इदं वा इदं व्याहनस्यां वाचमवादीत्तदेवपवित्रेण वाचं पुनीते, इति । दधिक्रेतिन्नब्दयुक्तत्वादियं दाधिक्री । दधिक्राख्या देवता । देषपवित्र देवानां शोधकं वाक्यम्‌ । तथा सति व्याहनस्यां वाचं विशिष्मेथुनयुक्तां तद- कगमूतां वाचं यदवादीत्‌ । शटदं वा इदमिति तस्ये प्राम्यवाक्यजातस्य विस्पष्ट- त्वेनाभिधानम्‌ । तत्सर्वं ग्राम्यवाक्यजातमसल्यमपि वाचं वाचोशारितमनेन देवपवित्रेण पूनीते श्रुद्धं करोति । तस्यामृचि च्छन्दः परक्षसति- साऽनुष्टुब्मवति वाग्वा अनुषटप्रसस्वेन च्छन्दसा वाचं पुनीते , इति, चाग्देवताया अनुषुष्छन्दोभिमानित्वादराचोऽनुष्टप्त्वमर्‌ । अतस्वच्छन्दो बाचः स्वकीयं तेन वाचं शोधयति ।

ऋगन्तराणि विधत्त- तासो मधुमत्तमा इति पावमानीः शंसति, इति। सरतास इत्याधास्विखः श्रद्धिहेतुत्वात्पावमान्यः । वा ऋचः प्र्ंसति- देवपवितरं वै पावमान्य्‌ इदं वा इदं व्याह- नस्यां वाचमवादीत्तदेवपवित्रेणेव वाचं पुनीते ता अनुष्टुभो भवन्ति वाग्वा अनु- ्प्रस्सवेनेव च्छन्दसा वाचं पुनीते, इति। , पूवेवाख्येयम्‌ । अन्यासामृचां च्युचं विधत्ते- जव द्रप्सो अंश्चमतीमतिष्ठदिये- दधिक्राच्णो अकारिषं -- ४-४०-६ । सुतासो मधुमत्तमा ०-९-! ° !-४। अव द्रप्सो अश्युमतीमतिष्ठत्‌०-<-९९-१६।

८०० भ्ीमत्सायणाचाय॑विरवितभाष्यसमेतम्‌-- [३ शव्रिशाध्यावे-

्राबार्हस्पयं तृचं शंसति, इति । इनदराब्हस्पतिदेवताकत्वं दक्ष॑यितुं च्युचस्यान्तिममरधर्च पठति- विशो अदेवीरभ्याचरन्तीवहस्प- तिना युजेन्द्रः ससाह इति, इवि । अदेवीर्देषनिरुद्धा अभि सवेत आचरन्तीधिश आसुरी, भजाः स्वा युजा सहकारिणा बहस्पतिना युक्त इन्द्रः ससाहे तिरस्टृतबानिल्ः । ` अस्याधचैस्यार्थ भशंसति- असुरविशं ह वै देवानभ्युदाचार्यं आसीत्स इन्द्रो बृहस्पतिनेव यजाऽसुयं व्णममिदास- न्तमपाहेस्तथेवेत्यजमाना इन््रावृहस्पतिभ्या- मेव युजाऽसुयं वणममिदासन्तमपघ्रते, इति । असुरबिश्षमसुरभजा सेन्यङूपा देवानिन्द्रादीनभिरक्ष्पोदाचार्योर्यनङ- पमाचरणं कृत्वा तिरस्कृत्याऽऽसीडहेवसमीपेऽबस्थिता । तदानीं स इन्द्रो बह- स्पतिनेव युजा सहकारिणा युक्तः सन्नसुयंमसुरसैन्यं वर्ण ॒निचित्रपताका- दियुक्तमभिदासन्तं देवोपक्षयहेतुमपा हन्विनारितबान्‌ । देववयजमाना अपि ष्युचप्रतिपादाभ्यामिन्द्राबहस्पतिभ्यामेव सहायेन युक्ता असुं वर्णं बाधकं विचित्रमुपक्षयहेतं पापं विनान्षयन्ति। अथात्र भर बंदिष्ठायेत्यादिना माङृतेन वैतानां संभूय शंसनं विचायं एवो तरपक्षाभ्यां निधिनोति- तदाहुः संशंसेरर्षषठेऽहारन्‌, न संशंसेरव्‌, इति। संशंसेदिस्याहः कृथमन्येष्वहःसु संशंसति कथमत्र न संशंसेदिर्यथो खल्वाहनव संशेरस्वगा वै रोकः .षष्ठमहरसमायी वै स्वर्गो रोकः कश्चिद स्वगे रोके समेतीति स॒ यस्संशंसेरसमानं तर्डु- यादथ यन्न संशंस॒तीर तत्खर्गृस्य रोकस्य सूपं तस्मात्र संशंसे्यदेव न संशंसती, इति । पृबोध्यायस्यान्तिमखण्डवशाख्येयम्‌ ।

१० दशमः खण्डः ] एेतरेयत्राह्मणम्‌ । ८०१ संशंसनपक्े दोषान्तरं दशैयति-

एतानि वा अ्रोक्थानि नामनेदिष्ठी वारुखिल्या हृषाकपिरेवयामरुत्स यत्पं- शंसेदपेव स एतेष कामं राध्नुयाद, शति । नाभानेदिष्ठादीनि चत्वारि िल्यानि यानि सन्ति एतान्येवा्र ष्ठेऽह- न्युक्थानि भधानक्षख्ञाणि । तथा सति स पुमान्यदि पराढृतेन भम॑दिष्ठायेलय- नेन संभूय श्षंसेत्तदानीं स पुरूष एतेषु परधानशषख्ेष कामं फरपपराध्तुयादि- नाक्चयेत्‌ । | एवं ति पम॑दिष्ठायेत्येतस्मिनैन्दरे रभ्यः कामोऽत्र न छभ्यत इयाः शङ्याऽऽह-- ` दनद्र दषाकपिः सणि च्छन्दास्येतञ्चपरङाप- स्त्र स्‌ काम उपृप्री य रन्द्र जागतेऽथेद्मे- द्राबाहैस्पयं सुक्तमेनद्र बाहस्पया परिधानीया तस्मात्र परशसत्न सकश्संद ॥ २६४ ॥ इति। ्ाहमणाच्छंसिना क्षंसितव्यो योऽयं इषाकपिः सोऽयमेन्द्रः । पेतश्षपरख- षश्च सवेच्छन्दस्थानीयः । तथा सति प्रम॑हिष्ठायेल्यादिक इन्द्रदेवताके जगतीछ- म्दस्के यः कामोऽस्ति स कामस्तत्र दषाकपावेतन्षपमापे च भराप्नो भवति। अथापि चेदमवद्रष्त इत्यादिकं सृुक्तमेन्द्राबाहेसपत्यम्‌ । तत्रत्याऽन्तिमा षपरि- भानीया चैन्द्राबाहेस्पत्या । तत्रोभयनरन्द्रनिमित्तः काम उपाप्तो भवति । तस्मा- त्कारणात्माठृतमत्र संभूय न संशसेत्‌ । अभ्यासोऽतराध्यायसमाप्त्यथंः ॥ इति श्रीमस्सायणाचायविरचिते माधवीये बेदार्थभरकाञ्च पेतरेयत्राह्मण- भाष्ये त्रिश्नाध्याये द्नमः; खण्डः ॥ १० ॥ ( ३६ ) [ १२३ ] इति भ्रीमद्राजाधिराजपरमेश्वरवेदिकमागपवरतंकवीरबुकणसाभ्रा- ञ्यधुरंषरसायणाचा्य॑ढृतावैतरेयत्राह्मणभाष्ये तिज्लोऽध्यायः ॥ ३० ॥

इयेतरेयव्राह्यणे षष्ठपञ्चिका समाप्ता ॥ £ ॥

( पदिकाः --६ । भध्यायाङ्का :--३* । खण्डाङ्काः-- १२३ )

अथ सप्रमप्चिकारम्भः।

एकत्रिंशोऽध्यायः ।

वणितं श्षङ्जातं तु होठृहोत्रकगोचरम्‌ ॥

पश्चोरुपव्रतीयस्य विभागस्वथ कथ्यते ॥ १ ॥ ` आश्वलायनः सत्रिणां भर्ेष्वेवमाह-स॒त्यास्र दविरुच्छिष्टभक्षा एव स्युधांनाः करम्भः परिवापः परोग्टाश्च; पयस्येति तेषां यथत्कामयेरं स्वत्तदुप- विगुर्फयेयुरिति । प्राणधारणाय यथा पर्याप्यते तथा हविःसेषस्याऽऽधिक्येन संपादनमुषगुल्फनम्‌ । एवं बहुविधान्हविःक्षेषभन्नानुक्त्वा पुनरप्यन्त एवगर- वाच-अपि बाऽन्यन्न सिद्धं गाहेपत्ये पनरधिभचित्योपव्रतयेरनन्यान्वा पथ्या- न्भक्नानापूलफङेभ्य एतेन वतयेयुः पञ्चना चेति । अन्यत्र सिद्धं शदे पकमनं पुनरपि गाहेपत्ये सढृदवस्थाप्योपव्रतयेरभ्रपभज्ञीरन्‌ । अन्यान्वा लददुकमण्ड - कादीन्भक्षान्पथ्यानजीणीदिदोषरहितान्पूलफरूप्न्तमिच्छया स्वी क्यात्‌ । एतेन सुत्यादिनेषु संनिहितेन सवनीयपल्ुना च वतेयेयुजींबनङूषां टि संपादयेयुः । इत्येवं सवनी यपशुरूपस्य हविषः; क्षेषभक्षणेन सत्रिणां जीवनम- ५ । तस्मिन्पशषो कस्य को विभाग इति जिह्नासायां तद्विमागकथनं भतिजानीते-

अथातः पलो विभक्तिस्तस्य विभागे वक्ष्यामः, इति ।

अथ होतृहोत्रकराञ्चनिणैयानन्तरं यतः श्ञायनुष्ठायिनां सत्रिणां जीवनो- पायोऽपे्षितो ऽतः कारणात्सवनीयस्य परशोषिभक्तिः कथ्यते । विभक्तिश्षब्द- स्यैव व्याख्यानं तस्येत्याह ।

वक््याम इति प्रतिन्नातो यो विभागस्तं दक्षंयति- इन्‌ सजिहे प्रस्तोतुः श्येनं वक्ष उद्रातुः कण्ठः काडदरः प्रतिदतैरदक्षिणा श्रोणिर्होतिः सन्या ब्रह्मणो दक्षिणं सक्थि मेत्रावरूणस्य सव्यं ब्ाह्मणाच्छंिनो दक्षिणं पाश्वे सांसमध्वर्योः सन्यमुपगातृणां सन्योंऽसः प्रतिप्रस्थावुदकषिणं

१ प्रथमः खण्डः ] एेतरेयब्राह्मणम्‌ । । ८०३

नष्टः सव्यं पोतुद॑क्षिण ररच्छावाकस्य

सव्य आभ्रघ्रस्य दक्षिणो बाहरात्रेयस्य स्यः

सदस्यस्य सदं ॒चानूकं॑च ग्रहपतेद॑क्षिणौ

पादी एहपतेत्रेतप्दूस्य सव्यो . पादो खृहपते-

भायीये त्रतप्रदस्यीष्ठ _ एनयोः साधारणो

भवृति तं ग्रहपतिरेव प्ररिष्याज्जाघनीं पलनी-

भ्यो हरन्ति तां ब्राह्मणाय दद्युः स्कन्ध्याश्च

मणिकासित्चश्च कीकसा ्रावस्तृतस्तिसुश्चैव

कीकसा अधं च वैकर्तस्योत्ेत॒रथं चैव वैक-

तस्य होमा च शमितुस्तदराह्मणाय द्यायच-

ब्राह्मणः स्याच्छिर्‌ः सुब्रह्मण्याय यः श्वःसुत्या

प्राह तस्याजिनमिढा सर्वेषां होतु्वी, शृति। जिहया सहिते दन्द्यं भस्तोतुर्भागः । श्येनाकारं वक्ष उद्वातुधिभागः । यः कण्ठो यश्च काकुद्रः काकुदं तदुभयं पतिहतैिभागः । श्रोणिरूस्पृलं तदु- भयं दक्षिणसव्यरूपं क्रमेण होतुत्रह्मणो विभागः। उवेधोभागः सक्थि तच्चोभयं क्रमेण मेत्रावरुणब्राह्मणाच्छंसिनोर्विभागः । दक्षिणां सेन यक्तं दक्षिणं पाश्वेमध्वयोभांगः । सव्यं पार्वमात्रमुपगातृणां भागः । सर्व्योऽसः प्रतिपर- स्थातुभोगः । दोबौहुस्तच्लोभयं करमेण नेष्पोत्रोर्भागः । उर्दरयं क्रमेणाच्छ- वाकाभ्रीधयोभांगः । सक्थिशब्देनाधोभागस्याभिदहिततवादृध्यैभाग उरुशषब्देन विवक्षितः । बाहुदरयं क्रमेणाऽऽज्रेयसदस्ययोभागः । दोबाृश्षब्दयोरथेक्येऽ- प्यपोभागोध्वंमागाभ्यां मेदो द्रष्टव्यः । सदानूकशब्दौ पूर्वाचर्यरव्याख्यातौ-

“अनूकं मूत्रबस्तिः स्यात्साेत्येके बदन्ति च । सदं तु पृष्टवंशः स्यादेतब्रृहपतेदेयम्‌' इति ।

यः पुमान्ण्पतेवरेतमदो भोजनदायी तस्व दक्षिणौ पादौ भागः। श्हप- तेयो भाया तस्यै च व्रतप्रदो यः पुमांस्तस्यैव सव्यौ पादो भागः । अत्र पुरो- बतिनोः पादयोबा हृत्वेनाभिहितत्वात्पाश्चालयावेव पादशषब्देन विवक्षितौ । तत्रैकस्मिन्नपि दक्षिणे पादे द्विवचनमवयवापेक्षम्‌ । एवमुतरत्रापि । योऽयमोष्ठः सोयमनयोवैतप्रदयोः साधारणो भागो भवति तं भागं एहपतिरेवं अर्दिष्या.

८०४ श्रीमत्सायणाचायंविरवितभाष्यसमेतम्‌-- [६१ एकत्र °घ्याये-

तवायं तवायमिति विभस्य प्रदद्यात्‌ । जाघनीं पुच्छं ॒तां पत्नीभ्यो हरन्ति दद्यः । ताश्च पल्यस्तां जाघनीं ब्राह्मणाय कस्मेचिदयः । स्कन्धे भवाः स्कन्ध्या मणिसदशा मांसखण्डा मणिका एकस्मिन्पार््वे स्थिता मांसश्षकण- स्िखः कीकसा मणिका; कीकसाश्त्युभयं ग्रावस्तुतो भागः। इतरपान्वं स्थिता- स्तिस्रः कीकसा वैकः भोढो मांसखण्डस्तस्या्प पर्वोक्तकीकसात्रयं चोशेतु- भागः । यजु वैकतंस्येतरदर्पं यश्च हदयपाश्वेवतीं छोमश्चम्दाभिधो भांसखणष्ड- स्तदुभयं शमितुभांगः । अयं शमिता यच्त्राह्मणः स्यात्तदा स्वेन स्वीडतं तदुभयमन्यस्मे ब्राह्मणाय दथात्‌। यच््छिरोऽस्ति तत्सुब्रह्मण्याये सुब्रह्मण्याभि- धानविजे ददात्‌ । श्वःसुटयेति निगदनाम तां चाऽऽग्रीघो शते । वथा चाऽऽ- श्वलायन आह--"आप्रीधः श्वःसुत्यां पराह" इति । अजिनं चमे तस्वाऽऽप्री- धरस्य भागः । इत्या सवनीयपशोः संबन्धी योऽयमिगमभागः स सर्वेषां साधा- रणः । यदा होतुरसाधारणः ।

उक्तानां पञ्चुविभक्तीनां संख्यां प्रङसति-

तावा शताः पट्‌ ्रिंशतमेकपदा यन्न वहन्ति टर््िंशदक्षरा वे बृहती बार्हताः स्वगा कोकाः प्राणांशेव्‌ तत्स्वगीश्च रोकानाप्टुवन्ति प्राणेषु चैव तत्स्वगेषु च खोकेषु प्रतितिष्ठन्तो यन्ति, श्ति। ता वै हन्वादय शान्ताः धुत्योक्ता अस्माभिरपि शृत्यमानाः वषटूर्धि- क्षतं षटूतरिशषत्संख्याका एकपदा दैनुजिहेत्येवमेकेकेन पदेनाभिषीयमानाः पश्चुविभक्तयो यद्ग वहन्ति यस्य निवहं कुबैन्ति । संख्या चेयं पर्वावार्यै- व्याख्याता- ‹“त॒त्र(ऊरू) पादौ [च] तौ दो दाबन्ये दािश्देब हि। हन्वादीग्न्तयुक्तं ताः षरूरिक्षंदक्तयः पञ्चोः"” इति। अतः संर्यासाम्यादियं विभक्तिवृहतीरूपा । स्वगंरोकाश्च बृहत्या संपा- दयितं शक्यत्वाद्वारताः । तत्तेन पशुविभागेन सत्रिणः भाणान्स्वगेलोकानवि आषुवन्ति प्चद्यवानां भराणाधारत्वाद्‌ । तेन विभागेन सत्रिगोऽस्मिञ्जन्मनि भराणेषु भरतिष्ठिता बरतन्ते जन्मान्तरेषु बहतीद्रारा स्वर्गेषु लोकेषु पतिष्ठिता बतेन्ते।

१. हनू सजिद । क. ख, म. 'शद्विभक्तः ।

१ प्रथमः खण्डः ] -रएेतरेयव्राह्मणम्‌ । ८०९ पशं प्र्तसति- स॒ एष स्वग्ः पश्यं एनमेवं विभजन्ति, इति । ये सत्रिण एनं पश्रमेवगुक्तेन प्रकारेण विभक्तं कुवन्ति तेषां सत्रिणां स पष पञ्च; ख्य; स्वगोय हितो भवति । भकारान्तरेण विभागं निन्दति-

अथ येऽतोऽन्यथा तदथा सेमा वा पाप- कृतो वा पशुं विमध्रीरंस्ताटक्तव्‌ › इति! अथाोक्तविभागप्रशसानन्तरमितरनिन्दोच्यत इति केष; । ये सतरिणोऽतः पर्वोक्तविभागादन्यथा भकारान्तरेण विभजन्त इत्यनुवतैते तत्तेषां निदश्चन- मुच्यते । इव्यक््देनाञनमुच्यते । तेन सह वतैत इति सेग्मर्मेबहुलो देश्चस्सं गच्छन्तीति सेव्गा विहितकमाननुष्ठायिनः केवरोदरपोषणपरायणा इत्यथः । पापटृतः भतिषिद्धकमंकारिणः। ते च द्विविधा यथा पश्र विमथ्नीरन्केव्ं मांसभक्षणाथमेव हन्युस्तादगेव तदन्यथाविभजनं द्रष्टव्यम्‌ । उक्तं पञुविभागं तद्रष्महिद्रारा भरक्षंसति- | तां वा एतां पशोविमूकतं श्रोत ऋषिरदैवमागो विदां - चकार तामु हप्रोच्येवास्माछोकादुचक्रामद्‌, श्वि । तामेतां पूर्वोक्तां पश्ुविभक्ति . भ्रुतनामकस्य मुनेः पुत्रो महषिर्देवभागाख्यो महपिधिदांचकार ज्ञातवान्‌ । तायु ह तामेव स्वेन ज्ञातां विभक्तिमभोच्येव ध मत्वा कस्मैचिदप्यकथयित्वेवास्माट्लोकादुशक्रामदुत्कान्तवान्शत इत्यथः । कथं तदि तत्सप्रदाय इत्यात्नङ्चाऽऽह- तामु ह गिरिजाय बाभ्रव्यायामनुष्यः प्रोवाच ततो हेनामेतदृवास्मदुष्या अधीयतेऽधीयते ॥ १॥ इति ।

तापु ह तामेव पुनिभक्तिममनुष्यो मनुष्यव्यतिरिक्तः कशिद्रन्धवदि्गी- अव्याय बश्रोरपत्याय गिरिजनामकाय महये भोवाच । एतद वांख्नुष्या एतस्माद्विरिजास्यान्महर्षरवा चीनाः सवे मनुष्यास्ततस्तस्य गिरिजास्यस्य

१क.ग.घ. ड. च. छ. घ्व. म. तेटगा। २ क. ज. छाश । ३ क. भ. तेलम । ४, ख, घ्व, भ, "न्मन्नब* । ५ क, म, सेठगा।

८०६ ओमत्सायणाचायेविरवितभाष्यसमेतम्‌- [३२ दवारि °ध्याये- `

सकान्चादेनां पञ्चविभक्तिमधीयते । पदाभ्यासोऽध्यायसमाप््य्थः ॥ इति भ्रीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाश रेतरेयग्राह्मण- भाष्य एकतरि्लाध्याये परथमः खण्डः ॥ १ ॥ [ १२४ 1 इति श्रीमद्राजापिराजपरमेश्वरवैदिकमागेभवतंकवीरबकणसाभ्राञ्य- धुरंधरसावणाचार्यदकृतावैतरेयब्राह्मणभाष्ये ` एकनिश्नोऽध्यायः ॥ ३१ ॥

अथ द्वा्रिज्ञोऽध्यायः।

सत्रिणां ्बाणितं कार्यं भायधितं रवीलथ ॥ चोधथोत्तरभरकारेण सुस्पष्टमिति श्यताम्‌ ॥ २ ॥ तत्र प्रथमचोयोत्तरे ददेयति-

तदाहं आहिताभ्निरुपवसये म्रियेत कथ- मस्य यन्नः स्यादिति ननं याजयेदिया- हुरनमिप्राप्रो हि यज्नं भवतीति, शति । तत्र यज्गवैकस्यविषये केचिद्रह्मवादिनः पृच्छन्ति । यः पुमानाहितापिः सश्चपवसथाख्ये सुत्यादिनात्पवैदिने भ्रियेतास्य यज्ञः कथं भवतत इति भश्नः। तस्येदयुत्तरमेनं एतं न याजयेदित्यभिङ्गा आहुः । तत्रेयमुपपत्तिः । सुत्यायां अनुपक्रान्तत्वादयं यज्ञमनभिप्राप्न एव भवति । तस्माद्यागो न युक्तः । दवितीयप्रश्नोत्तरे दशेयति-

तदाहूयं आहिता्िरधिशितेऽगिहीषरे सान्नाय्ये वा हविष्पुवा भ्रियेत का तत्र प्रायथित्तिरियतरवेनान्यनुप्यादध्यायथा

सर्वाणि संदद्येरन्सा तत्र प्रायध्ित्तिः, इति ।

अग्निहोत्रे तत्साधनभूते पयति कायां बहावधिभिते सति तथा साभराय्ये दश्चपृणमासार्थे क्षीरेऽधिभिते सति तथा हविष्षु पुरोडाश्नादिष्वधिभचितेषु यज- भानस्य मरणे कि भरायशित्तमिति प्रश्ः । भायो नाक्स्तस्य चित्तं समाधानम्‌। अत्रैव यजमानदहनदेश एवैनानि ्रीरादीन्यनुपयोदध्यादर्‌ । यजमानेमनु परिवः

१ प्रथमः खण्डः ] एेतरेयत्राह्मणम्‌ । ८०७ तपेत्‌ । येन पकारेण स्वाणि तानि यजमानेन संभूय दजञेरस्तथा अिपेत्‌ । सा तादश्षी क्रिया तन्न दोषे भायशित्तिर्भवति। | ठतीये भभोत्तरे दक्षंयति- तदाहं जआहितािरासनरेषु हविःषु भरियेत का तत्र प्रायधित्तिरिति याभ्य एव तानि देवताभ्यो हवींषि गृहीतानि भवन्ति ताभ्यः स्वाहेस्येवेनान्या- हवनीये सवंहृन्ति जुहूयास्सा तत्र प्रायशित्तिः, इति ।

हविःषु पुरोडाश्नादिषु वेधामासननेषु यजमानमरणे याभ्यो देवताभ्यः पूर्व तानि हर्वीष्युपक्रान्तानि ताभ्यस्तदेवतानामानि चतुथ्यन्तान्युशायं खाहित्यने- यैव मघ्रेणैतानि हवींषि सवेहुन्ति निःशेषेण यथा स्वणि हुतानि भवन्ति तथाऽऽहवनीये जुहुयात्‌ । चतुर्थे भभनोत्तरे दशेयति- तदाहू्य जाहिताभ्निः प्रवसन्प्रियेत कथम्‌- स्याभनिहोत्रं स्यादियभिवान्यवर्सायाः पयसा उहयाद्न्यदिषतरपयो यद्भिवान्यवरसाया अन्यदिवेतद्गिहोत्रं यसमेतस्य, श्ति। अभिहोतरे भायांसमीपे [सं] याप्य ्रामान्तरे भवसन्गतः सन्यदि भियेत तंदानीं स्वण्े पत्रादिरमभिवान्यवस्सायाः पयसाऽभ्निहात्रं जुहुयात्‌ । बा गति- गन्धनयोरिति धातोरभिपवंस्याभिवा इति रूपम्‌ । अन्यश्ासौ वत्सश्चान्य- बत्सः । अभिपराप्नोऽन्यवत्सो यस्या गोः सेयमभिवान्यवत्सा पोषणादिप्रकारे- णोपस्थितेत्यर्थः । एतादृशया अभिवान्यवत्साया यत्पयोऽस्त्येतदन्यदिष देन॑- दिनाभिहोज्ीपयसः सकाश्चादन्यदेवेतद्रव्यम्‌ । मेतस्यापि यदभिहोत्रमेतदन्यदि- वैतित्याभिहोतरादन्यदेव कर्मान्तरं तत्समानधर्ैकं पुत्रादिकठैकम्‌ । अतः मरत- स्याधिकाराभावेऽपि पूत्रादेरधिकारसद्धावादनुष्ठानगुपपधयत इत्यथः । तत्रैव परान्तरमाह-

अपिवा यत एव कृतश्च पयसा सुहूयुः, इति।

अभिवान्यबत्साया इति नियमो नास्ति कितु यतः कुतो यस्याः कस्या- जिह्ोः पयसा पृ्रादयो जुहुयुरिति । ` ००९

८०८ भ्रीमत्सायणाचाय॑विरचितभाष्यसमेतम्‌-[\२द्वाभ्र घ्याये- पुनरपि पक्षान्तरमादट- अथाप्याहुरेवमेवनानजक्ञानहत इन्धी- ग्रा शरीराणामाहतोरिति ; इति। अपि चान्ये याहिकाः पक्षान्तरमाहुः । देशान्तरे मृतस्य पेतस्य श्ररीराणा- धरस्थ्यादिमेतावयवानामाहतोरिहरणपयंन्तमेनानाहवनीयादीद्लीनग्री नजखानुष- छ्चमरहितानज्ञहतो होमरदहितानेवमेवासमातेनेव प्रकारेणेन्धीरन्पञ्वालयेयुरिति ।

होमाभावेऽपि भ्रयोऽप्यग्रयो नोपन्चाम्यन्ति । तथा मेताश्थिसमानयनपयंन्तं भञ्वाखयेदित्यथः ।

भेतास्थिविनाते फं कतेव्यमित्याश्ङ्कयाऽऽइ--

यदि शरीराणि न विदेरन्प्णंशरः षषटि-

स्रीणि च शतान्यारेय तेषां परुप्रूपक-

मिव कृतवा तसिमस्तामाहेतं कुयुरयेना-

ञ्छरीरेराहतेः संस्पर््योदासयेयुः, इति ।

यदि कथंजिच्छरीराणि अस्थ्यादीनि न विद्ेरन्विनश्येयुस्तदा पर्णश्षरः

पराश्हक्षस्य च्छिभान्टन्तान्षष्टशुत्तरक्षतत्रयसंख्याकानाहूत्य तेषां न्तानां संबन्धि पुरुषरूपकमिव त्वा मनुष्यसदशं किचिदुपं निर्माय तस्मिच्रूपे तामा- हतै मेतश्चरीरोचितं प्रकारं दहनपिण्डदानादिरूपं इयुः । अथ तदानीं छृनिष- रूपदहनकार एनानाहवनीयाचप्रीञ्दमश्चाने नीत्वा समाहूतेस्तेः पराश््न्तनि- पतेः श्ररीरावयवेः संस्पदयं संसपषटं ृत्वोद्रासयेयुः । . पुरुषरूपनि्माणपकारं दयति-

अध्यधृशतं काये सक्थिनी दिपञ्चशे च विंशे चोरू हिपश््विंशे शेषं त॒ शिरस्यपरि दध्यात्‌, शति ।

आनीतानां पलाशन्तानामध्यषञ्चतमपिकेनार्षेन परा्षहुपेण युक्तं धतं काये मध्यशरीरस्थाने दध्यात्परितः प्रक्षिपेत्‌ । पथाशचत्संख्याकानां इन्तानां समृहस्यं पथां द्विक्षख्याके [पथा] द्विपश्चातरे विक्षतिसंख्याकानां समृहसूपं विशं द्विपथाञ्चे च विश्चे च सविथनी दध्यात्‌। चत्वारि ्षदधिकेन स्तेन सकिथि- दये निष्यादयेदित्यथैः। पञ्च्विश्चतिसंख्याकानां समृहरूपं पञचर्विशं दिसंरूयङे पश्चविक्षे ते उङ्‌ दध्यात्पञ्ाशत्संख्याकैदन्तेरूरूद्रयं निष्पादयेदिस्यथै; । शर्व

र द्वितीयः खण्ड; ] एतरेयत्राह्मणमर्‌ । ८०९.

४ गते खति शेषं सप्च(विज्)तिषंरूयाक श्िर- स्य अवसतो रृतस्याभिहोभ्रवेकरयपायधित्तं निगमयति-

सा तत्र प्रायधित्तिः॥ २॥ इति। सा भोक्तश्िया तत्र वैकर्ये भरायश्चित्तिः समाधानकरणभ्‌ ॥

इति भ्रीमत्सायणाचा्यविरचिते माधवीये बेदायेपकान्च पेतरेयब्राह्मण- भाष्ये दाभ्रिक्षाध्याये प्रथमः खण्डः ॥ १॥ (२) [ १२५]

पश्चमे प्रश्नोत्तरे दन्ञेयति-

तदाहूर्यस्यामिदोज्यपावद््टा दु्मानोपविशैका तत्र ॒प्रायधित्तिरिति तामभिमन््रयेत ; शृति। अग्निहोत्रहविर्यं दोग्धव्या षेनुरभ्भिहोत्री यस्याभ्भिहोज्िणः संबन्धिनी सा भेनुरुपावषष्टा वत्सेन संयोजिता दुह्यमाना सती दोहनस्य विघ्रं कृत्वा यथ्प- विश्चेचदानीं बकष्यमाणेन मन्रेण तामभिमच्रयेत । यचयप्येतत्पश्चविज्चाध्यायस्य दितीयखण्डे बाणतं तथाऽपि तत्र बुद्धिस्थसंगतिः । अत्र तु प्रायश्धिसपराधान्ये- नोपक्रमात्साक्नादेव संगतमिलयभिप्रेत्य पुनरप्याज्ञातम्‌ । तत्रोचरश्ेषं दक्षेयति-

यस्माद्वीषा निषीदसि ततो नो अभयं कृषि । पञ्चतः सर्वान्मोपाय नमो रुद्राय मीहूटुष इति तामुत्थापयेदुदस्थादेग्यदितिरायुय॑न्नपतावधात्‌ । इन्द्राय कृण्वती भागे मित्राय वरुणाय चेत्य थास्या उद्पात्रमथसि च मुखे चोपगृहीयाद्‌- थेनां ब्राह्मणाय दद्यात्सा तत्र प्रायधित्तिः, इवि। एतत्सर्व पएवेत्रेव व्याख्यातम्‌ । षष्ठे प्रभोचरे दशयति- तदाहू्यस्यामिहोञ्युपावस्रश दुह्यमाना वाश्येत का तत्र प्रायधित्तिश्यिशनायां ह वा शएषां यजमानस्य प्रतिख्याय वाश्यते तामन्रमप्या-

१०द्‌

८१० श्रीमत्सायणाचायेविरचितभाष्यसमेतम्- [९ रद्वाभि °्वाये-

द्येच्छान्त्ये शान्तिवां अन्ने सूयवसाद्रगवती हि भूयादिति सा तत्र प्रायधित्तिः, इति।

एतदपि पूर्वे व्याख्यातम्‌ ।

सप्तमे प्रभोसरे दश्चेयति- तदाहू्यस्याग्िदोञ्युपावखष्टा दह्यमाना स्पन्देत कात्र प्रायथित्तिरिति सा यत्तत्र स्कन्द्‌ येत्तदमिमृश्य जपेचदद्य दुग्धं थवीमत यदोषधीरत्यरूपददापः। पयो गृहेषु पयो अष्न्यायां पयो वत्सेषु पयो जस्तु तन्मयीति तत्र यत्परिशिषटं स्यात्तेन ज॒हयादरं होमाय स्याद वे सवं सिक्तं स्याद्थान्यामाहूय तां दुग्ध्वा तेन जुहयादा सखेव श्रद्वाये होतव्यं पा तत्र प्रायश्वित्तिः ॥३॥ इति!

एतदपि पूर्वत्र व्याख्यातम्‌ ॥

इति श्रीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये बेदाथंभकाश्च एेतरेयग्राह्य- णभाष्ये द्वातरिश्चाध्याये द्वितीयः खण्ड; ॥ २॥ (३ ) [? २६]

अष्टमे प्रभोचरे दशयति- तदाहू्यस्य पायं दग्धं सांनाय्यं दुष्येदाऽ- पहरेदा का तत्र प्रायतित्तिरिति प्रातदुग्धं हेधं कृता तस्यान्यतरां मक्तिमातच्य तेन यजेत सा तत्र प्रायधित्तिः, इति। दशेपू्णमासयोदैध्यर्थ सायका दुरं पयः सांनाय्यरूपं केशकीटादि्भिदु ष्ये्ः कश्चिदपहरेदा तदानीं परेः प्रातदुग्धं पयो भागद्रयं ङत्वा तत्रकभा- गमातच्य तेन संस्कृ दधिस्थानीयेन तेन यजेत ।

१ सख, त्रैकं माः ।

३ तृतीयः खण्डः ] पेतरेयत्राह्मणम्‌ । ८११ मवमे प्रश्रो्तरे ददीयति- | | तदाहू्यस्य प्रातदुग्धं सांनाय्यं दुष्येदा$- पररेहा का तत्र प्रायधित्तिशिियेन्द्रं वा माहेन्द्र वा परो्ाशं तस्य स्थाने निरुप्य तेन यजेत सा तत्र प्रायशित्तिः, इति।

भ्ातदुग्धरूपस्य सांनाय्यस्य दोषापहाराभ्यां बेकस्ये सति तस्य दुग्धस्य स्थान इन्द्रदेवताकं महेन्द्रदेवताकं वा परोग्यश्चं छरत्वा तेन यजेत । इन्द्रयाजि- महेन््रयाजिभेदादेबताग्यवस्था ।

दुश्षमे पर्नोत्तरे दक्षेयति- तदाहृथस्य स्मेव सांनाय्यं दुष्येदाऽपह- रहा का तत्र प्रायतित्तिरित्यिन्द्रं वा माहेन्द्र वेति समानं स्रा तत्र प्रायधित्तिः, शदि। साय दुगं प्रातुं चेत्युभयं स्म्‌ । एकादशे पभ्नोत्तरे द्यति- तदाहरयस्य सवाण्येव हर्ीपि दुष्येयुषाऽ- पहरेयुवा का तत्र प्रायश्रित्तिरियाञ्यस्ये- नानि यथादेवतं परिकृरप्य तयाऽऽन्यहवि- पेया यजेतातोऽन्यामिष्टिमनुल्बणां तन्वीत ` यन्नो यत्नस्य प्रायध्ित्तिः ॥ &॥ इति। .. शृरोडाश्चदषिपयोखूपाणि हवींषि सवाणीत्युच्यन्ते । आज्यस्य संबन्धीन्ये- कानि श्रीणि हवींषि तत्तदेवतामनतिक्रम्य तदनुखारेण परिकटप्याऽऽ्यहवि- युक्ततया तयेषटपा यजेत । शष्ट च तत्तदूध्व॑मन्यामिष्टिमनुल्बणामन्यूनानषिकां यथान्ञाखं तन्वीत बिस्तारयेत्‌ । यथा्ञाख्मनुष्टितो यद्वः पूवस्य विकङस्य यङ्कस्य प्रायश्ितिः ॥ इति श्रीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये बेदारथपरङाश्च रेतरेबब्रान्मन- भाष्ये दवात्रिशाध्याये तृतीयः खण्डः ॥ ३ ॥ ( ४ ) | १२७ |

८१२ भीमत्सायणाघारयविरधितमाष्यसमेतम्‌- [१२ दवभि०प्याये- द्ादक्चे पश्नोषरे दक्तेयति- तदाहूरयस्यागिहोत्रमधिशितममेष्यमापेत का तत्र प्राय्चित्तिरिति सर्वमेवेनत्युच्यभिपया- सिच्य प्राङ्देयाऽऽहवनीये हतां समिधम- भ्याद्धाययोत्तरत जाहवनीयस्योष्णं भस्म्‌ निरूह्य जुहयान्मनसा वा प्राजापयया वचां त्तं चाहृतं च स यदेकस्मिचुत्नीते यदि दयो- रेष एव कल्पस्तचेदयपनयितुं श्कनुयानि.षि- च्येतदृष्टमदुष्टममिपर्यासिच्य तस्य यथोन्नीती स्यात्तथा जुहुयात्सा तत्र प्रायधित्तिः, सति। अग्निहोजरर्थ पयो गादेपत्ये पाकार्थं यदपिधितं तद्यदि किविदमेध्यं यद्गा- नरं केश्षकीटादिकमापय्येत भरा्रयास्तदानीमेतद्धबिः सवेमप्यभ्रिहोत्रहवण्यां सुचि साकटयेन सिक्त्वा प्राश्युख उदेत्योत्थायाऽऽहवनीयं भति गस्वा तसि- शेतां नित्यां समिधमादध्यात्‌ । अथानन्तरमाहवनीयस्योचरभागे किचिदु्ं भस्म ततो निःसाय तस्मिन्मनसा नित्यात्निहोतरमन्रमनुस्शत्य वाचा वा भना- पवे न त्वदेतानीति पच्रमुाये जुहुयात्‌ । तदेतद्धस्मन उष्णत्वाद्धुतमपि भवति । अग्निराहित्यादहूतमपि भवति । न केवरमपिच्चित एवामेध्यपात एत- त्मायश्चित्तं कि तहि चतुरुञ्ञयनावस्थायां यथेकस्मिश्म्नीते यदि बा दयोरब्री- तयोरमेध्यपातस्तदानीमेष एव कल्पः प्रकारः । उज्लयनं नापापिहोजदवण्यां सेचनम्‌ । तत्केश्षकभीटादिदुषितमधिष्टोत्रहवण्यायुन्नीतं यदपनेतु श्रष्डुयात्तदानी- मेतदष्टं निःषिच्य निःसाये स्थाल्यामवस्थितमवुषटं प्षीरमगिदोत्रहवण्याममिष- मासिच्व ययोश्रीती स्यात्‌, उश्ीती येन भकारेण भवति तेन पकारेण शुहु- यात्‌ । अदुष्ट द्रष्यान्तरमधिश्रयणादिना संस्छृत्य ूयादित्यथः । जयोदश्े प्रभोत्तरे दश्चयति- तदाहूयस्याधिदोप्रमधिभिते स्कन्दति वा विष्यन्दते वा का त॒त्र प्रायधित्तिरिति तद्‌- द्िरुपनिनयेच्छान्त्ये शान्तिवा आपीऽथन- दक्षिणेन पाणिनाऽमिमृश्य जपति, ‹ पति।

४ चतुर्थः खण्डः ] एेतरेयत्राह्मणमर्‌ । ८१ अग्निहोब्रद्रष्यं गारेषत्ये पाकाथेमधिश्रितं सत्कदाचिस्स्कन्दति स्वरति हल्ीरबिन्दुरधः पततीत्यथः । विष्यन्दते विशेषेण स्यन्दनं दाहाधिक्येन स्थाटी मुखस्योपयुदमनम्‌ । तस्स्कश्ं विष्यन्दितं बा द्रव्यं दक्षिणेन पाणिना स्पृष्टा बल्यमाणं मतरं जपेत्‌ । तं दक्षयति- दिवं तृतीयं देवान्यन्नोऽगात्ततो मा द्रवि- णमाष्टन्तरि्ं तृतीयं पितृन्यज्ञोऽगात्ततो मा द्रविणमाष्ट एथिवीं ततीयं मनुष्या- न्यज्नोऽगात्ततो मा द्रविणमाष्ट, इति। अस्य स्कञस्य विष्यन्दितस्य वा पयसस्ततीयमशास्वरूपं दिवं॑स्वगेशोक- ममात्मामोतु । तेन यज्ोऽपि देवान्भाभोतु । भाषणाद्रैकरयपरिशरे सति भाम. बरिहोत्रिणं द्रविणमा षन पभ्रामोतु । तथेवापरं तृतीयं द्रग्यांशषस्वस्ूपमन्तरिक्ष- मभात्‌ । तेन यज्ञोऽबि पितृन्ाम्नोतु । वतः भ्रापणान्मां धनं भामोतु । पुनर प्यपरं तृतीयं द्र्व्यां्चस्वरूपं पएृथिवीमगात्‌ । तेन यह्लोऽपि मनुष्यानगात्‌ । तत- स्ववुभयपापणान्मां द्रविणं धनम भरामरोतु । मच्रान्तरजपं विधत्त-

ययोरोजसा स्कभिता रजांसीति वेष्णुवारुणी- मुचं जपति विष्णव यज्ञस्य दुरिष्टं पाति वरुणः सिष्टं तयोरुभयोरेव शान्यं , इति ।

ययोरोजसेत्याथक्सतरे पठिता । तस्याश्वतुयैपादे विष्ण अगन्वरुणा पूरं हताविति श्रुतत्वादियं विष्णुवरुणदेवताका यङ्खस्य यदुरिष्टमङ्गवैकरयं तच्छ मयित्वा विष्णुः पाति । यज्गस्य यरिस्विष्टं यथा्ञाङ्मनुष्टितमङ्गं तद्ररूणः पाति । फलमतिषेषनिवारणं तत्पतिपारनम्‌ । तस्मादयं जपस्तयोरुभयोदरिष्टस्वष्ट योयेथोक्तमकारेण शान्त्यर्थं संपयते ।

उत्तरवाक्यमुपसहरति-

सा तत्र प्रायथित्तिः, इति। चतुदश परभोररे दरयति-

तदाहूयस्याग्निदोत्रमधिभितं प्राड्दायन्स्ख-

८१४ श्रीमत्सायणाचायंषिरचितभाष्यसमेतम्‌-[६रद्वाधि °ध्याये-

रते वाऽपि वा भ्रंशते का तत्र प्रायधित्ति- रिति स॒ य्युपनिवतंयेतस्वगरहछीकाथजमा- नमावर्तयेदत्रैवास्मा उपृविष्टयेतमभ्निही- अपरीशेषमाहरेयुस्तस्य यथोत्रीती स्यात्तथा जुहयात्सा तत्र प्रायध्रित्तिः; रइति। अग्निहोत्रदरव्यं मादैपत्येऽधिभितं पाकाषृष्वमादाय भाङ्मुख आहवनीयं अरत्युदायश्चद्रच्छम्ध्वयुंयेदा भवति तदानीं तद्रव्यं स्वरते यद्वा शरंशते। बिन्दु- पतनं स्खटनं साकल्येन द्रव्यपतनं अंश्चः । पुनरप्यभिहात्रस्यार्या द्रव्यं रहीं सोऽध्वयुयदि पशिमामुखो निषत्तो भवेत्तदानीं स्वगेमाघ्तं यजमानं तस्माछो- कादावतेयेत्‌ । अतो निदत्तिभढ़त्वा स्खरनधंशदे श्च एबोपविष्टायास्मा अध्व- यैवे स्थारीगतमप्निदोरद्रन्यशेषमन्ये पुरुषा आहरेयुः । तस्य द्रव्यस्य स्वीका- रेणाध्वयुययोभ्नीती स्यात्तथा जुहुयात्‌ । उन्नीतमु्यनं स्याटीगतस्य द्रब्य स्यात्िहोत्रहवण्यां चतुबोरं प्रक्षपश्चतुरुमयतीति शतत्वात्‌ । उसमयनादिसंस्का- रपूर्ेकं जहयादिलय्थः । पथदशचे प्रश्नोत्तरे ददीयति- तदाहरथ यदि सुमित का ततर प्रायश्रि- त्तिरित्यन्यां शुचमाहूय बुहूयादथेनां खुचं भिन्नामाहवनीयेऽभ्याद्ध्यायाग्दण्डां प्रत्य- कुष्करां सा तत्र प्रायधित्तिः, रइति। सुगभरिहोत्रहवणी । तद्धेदे खुगन्तरेण हुत्वा भिमं शुचमाहवनीये प्रभिपेत्‌। तदानीं तदीयो दण्डः पराच्यामवस्थितस्तदीयं पुष्करं बिलं प्रतीच्यामबस्वितं यथा भवति तथा परकनिपेत्‌ । षोड पर्नो्तरे दसेयति- तदाहूर्यस्याऽऽहवनीये हाथिरविंयेताथ गाह पय उपशाम्येका तत्र प्रायधित्तिरिति स यदि प्राञ्वुद्धरेसाऽऽयतनाच्यवेत यपत्यञ्च- मसुरवदयज्नं तन्वीत यन्मन्धेद्रात्व्यं यजमा-

$ पञ्चमः खण्डः ] देतरेयत्रा्मणम्‌ । ८१९

नस्य जनयेदयदनुगमयेतप्ाणो यजमानं जद्यात्सर्वमेवेनं सह मस्मानं समोप्य गा॑- पत्यायतने निधायाथ प्राञ्चमाहवनीयमु- रेतसा तत्र प्रायशित्तिः ॥ ५॥ इति! अतिदिनमाहवनीयागि्ोमोध्वैमुपकशचाम्यति । गादैपल्याभिस्तु सर्वदा धार्थते। तस्माद्राईैपत्यात्तत्तद्धोमकाल आहवनीयाथमभ्निं विहरेदिलयेषोऽनुष्ठानकरमः । एवं सति यदि कदाचिदाहवनीयस्य स्थानेऽभिरनुपश्नान्तो विग्रेत वदानीं यादेपत्यश्रोपराम्येत्‌ । तन्न तस्य वैकरयस्य परिहाराय पक्षाः पश्चविधाः सेभ- बन्ति । विद्यमानमाहवनीयं गारैपत्यतया सेभाव्य ततोऽपि पर्वैदेश्च आहव- नीयं कतु तस्माद्पूवसिद्धाहवनीयात्माश्वमभिमुद्धरेदिति मथमः पक्षः । तस्मिन्यकते यजमान आयतनात्स्वकीयस्थानात्मच्यवेताऽऽहवनी यस्थानास्पच्युतत्वात्‌ । अथ गाैपत्यार्थ पूर्मसिद्धादाहवनीयातलसत्यशचमभिमुद्धरादेति द्वितीयः पक्षः । तस्मिन्दितीयपके यज्ञ एषोऽसुरयङ्गसमानः स्यात्‌ । अयुरयङ्ञश्च शाखान्तरे सानसुरान्पृत्यैवमान्नायते-(त आहवनीयमग्र आदधत । अथ गारैपत्यम्‌ । अथान्वाहायेपचनम्‌" इति । तदीयदोषोऽपि तत्रैवाऽऽज्नातः-- भद्रा भूत्वा परा- भविष्यन्ति" इति । गाषैपत्या्थममनिमथनं कतेग्यमिति तृतीयः पक्षः । तदानीं विद्यमान आहवनीये तदिरोधिनोऽ्यन्तरस्य मथनाद्यजमानस्य श्चरगत्पाद- येत्‌ । पुनराधानं कर्तु विद्यमानमाहवनीयमनुगमयेदुपदामयेदिति चतुथ; पक्षः । तस्मिन्यक्षे विद्यमानस्य विनाहनात्माणो यजमानं परित्यजेद्‌ । आहवनीय- गतं भस्मसितं सर्ममप्याभरं कर्स्मि्ित्पातरे परषिप्य नीत्वा गाहेपत्यस्थाने परकषि- प्यानन्तरं ततो गाहैपत्यात्माशचमाहवनी यथुद्धरेदिति पचमः पक्षः । अस्मिन्पक्ष दोषाभावात्सेव भायधित्तिभेवति ॥

इति श्रीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये वेदाथभकाञ्च ेतरेयत्रा्- णमाष्ये द्रा्जिक्ञाध्याये चतुथं; खण्डः ॥ ४ ॥ (५) [ १२८ ]

सप्तदक्षे पश्नोत्तरे दशचेयति- तदहूरयस्याग्नावभिमुद्रेयुः का तत्र प्राय- धित्तिरिति स यद्यनुपश्येदुदृह्य पवंमपरं

१क. दघ. न. श्वः । आस्मि ।

८१६ श्रीमत्सायणावार्यबिरवितभाष्यसमेतम्‌-[६रदवात्नि °ध्याये-

निदध्याचद्य(दय)नादुपश्येत्सोऽग्रयेऽभ्निव-

तेऽशकपाङं प्रोत्य निरवपेत्तस्य याज्या

तुवाक्ये अभ्भिनाऽभनिः समिध्यते त यग

जभ्भिनेत्याहति वाऽऽहवनीये जुहयाद््मयेऽ-

ग्रिवते स्वाहेति सा तत्र प्रायतित्तिः, इति।

सायप्रातराहवनीयेऽग्नौ स्थित एव सति पुनरपि गार्हपत्यानि य उद्धरेयुस्त-

दानीमुद्धतस्यातरेः प्षपात्पैमेव बि्यमानस्यामेदैशने त पूर्वं विधमानमभ्रियु- दूष्य तस्मादाहवनीयस्थानादुखत्य तस्मिन्स्थाने पुनरपरमिदानीमानीतमर्धि निदध्यात्‌ । यद्यदि तु# विद्यमानं नानुपश्येतदानीमानीतम््निं तत्र॒ भरक्षिप्य पश्चादभ्भिदयमवगतयाभ्रिवतेऽग्रये देवताये पुरोखान्चं॒निरुप्य तस्यते यास्यानु- बाक्ये कुयोत्‌ । अभरिनाऽप्रिरिति पुरोनुवाक्या । त्वं ह्मे अग्निनेति याज्या । सोऽयमेकः पक्षः । दर्बिहोमवधास्यानुबाक्ये परित्यञ्याप्रयेऽप्निवते स्वाहेति भन्रेणाऽऽहवनीय आस्यं जुहुयादिति दितीयः पक्षः ।

अष्टादशे परशनोत्तरे दश्चेयति-

तदाहु्यंस्य गाहेपत्याहवनीयो मिथः संचख- ष्येयातां का तत्र प्रायन्ित्तिरिति सोऽग्रये वीतयेऽशकषार परोढाश्च निर्वपेत्तस्य याञ्या- नुवाक्ये अग्र जायाहि वीतये यो अर्म देव- वीतय इयाहूर्तिं वाऽऽहवनीये जुहयाद्ग्रये वीतये स्वाहेति सा तत्र प्राथधित्तिः, इति।

अग्न्युद्धरणादृध्वं व्यवस्थितयोराहवनीयगार्पत्ययोः सतो्यदि गाहेपत्य- गतोऽङ्गार आहवनीये परमादात्पतेदाहवनीयगतो वा गाहेषत्ये पतेत्सोऽव पिबः संसगेः । तत्र पायिचायेस्य पुरोडाक्चस्य वीतिगुणयुक्तो ऽभिर्देवता । अन्य- त्यूवेवय्याख्येयम्‌ ।

अभ्निनाऽभिः समिध्यते ०-- १-१२-१ । त्वं हयम्े अभ्निना०- ८-४६-१४ । अभ्न आयाहि वीतये ०-१-११-१० । यो अर्चि देववीतये ०-- १-१२-१० ।

# मूलस्थद्येयम्ययार्थभ्रद्येकस्तुशष्दः ।

१ षष्टः खण्डः ] एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ८१७ एकोनर्विशे परभोचरे दश्यति- तदाहूयस्य सवं एवाग्रयो मिथः संरष्येरन्का तत्र प्रायधित्तिरिति सोभग्रये विविचयेऽष्टक- पारं परोढाश्च निर्वपेत्तस्य याज्यानुवाक्ये स्वणवस्तोरषसामरोचि तामग्ने मानुषीरीठते विश इयाहूतिं वाऽऽहवनीये जुहयाद्ग्रये विविचये स्वाहेति सा तत्र प्रायधित्तिः, श्ति। ` आहवनीयगाहैषत्दक्षिणाभरीनां सर्वेषां परस्परसंस्गे सति विविविगुणयु- रोऽप्निः परोडाश्चदेवता । अन्यत्पूर्ववश्ार्येयम्‌ । विते परश्रोत्तरे दक्षयवि- तदाहयस्याग्रयोऽन्येरमिभिः संसभ्येरन्का तत्र प्रायतित्तिरिति सोऽग्रये क्षामवतेऽशकपां पुरोढाश्चे निर्वपेत्तस्य याभ्यानुवाक्ये अक्रन्द्‌- द्भनिस्तनयनरिव दयोरधा यथा नः पितरः परास इयाहृतिं वाऽऽहवनीये जुहूयाद्य्रये क्षामवते स्वाहेति सा तत्र प्रायधित्तिः॥ & ॥ शवि। यस्याभिरोत्रिणः संबन्धिनि आहवनीया्ग्रयोऽन्यदीयेराहवनीयादिभिर्न-

किकामिभिवां संखश्येरंस्तस्य परायथित्वीये पुरोडशे क्षामबह्रणयुक्तोऽभिर्देवता। आन्यतपूवेवाख्येयम्‌ ॥

इति आमत्सायणाचार्यनिरविते माधवीये वेदायेपरकाञ्च रेतरेयब्राह्मण- भाष्ये द्रा्जिन्नाध्याये पञ्चमः खण्डः ॥ ५॥ (६ ) [ १२९ ]

पकर्वितचे प्रश्रोतरे दशयति- तदाहर्यस्याग्रयो ग्राम्येणाभिना संददयेरन्का

स्वणवस्तोरुषप्तामरोचि ०- ७-१०-२ । त्वामग्ने मानुषीरीक्ते विकश्चः०-९~ <- ३ । अकन्ददभिस्तनयतिव चौः०- १ ०-४९-४ । मधा यथानः पितरः परापतः--४-२-{६। १०्द्‌

८१८ भ्रीमत्सायणाचायविरवितभाष्यसमेतम्‌-[३रद्वाधि °ध्याये-

तत्र प्रायधित्तिरिति सोऽ्रये संवगांयाष्टक- पां परोढाश्च निर्वेपेत्तस्य याज्यानुवाक्ये कुवित्सु नो गविष्टये मा नो अस्मिन्महाधन इयाहूतिं वाऽऽहवनीये जहुयादग्रये संव- गाय स्वाहेति सा ततर प्रायधित्तिः, इति। ग्राम्योऽभरिमेहानस्ादिगतः। स कदाचित्ममादेन श्रहृद्धो ग्रामगतानि श्रदाणि ददम्नभिहोत्रद्ारखागतानाहवनी यादीनग्रीन्सम्यग्दहति तदानीं भायधिचस्य पुरोडाशस्य संबगंगुणयुक्तोऽभिर्देवता । अन्यत्पुषैवत्‌ । द्वार्विे परश्नोचरे दशंयति- तदाहू्यस्या्रयो दिन्येनाभिना संखभ्येरन्का तत्र प्रायधित्तिरिति सोऽग्रयेऽप्सुमतेऽशक- पारं परोव्छशं नि्वेपेत्तस्य याज्यानुवाक्ये अप्स्वग्ने सधिष्टव मयो दधे मेधिरः पतदक्च इत्याहुतिं वाऽऽहवनीये जुहयादथ्रयेऽप्सु- मते स्वाहेति सा तन्न प्रायधित्तिः, शति, दिव्याररवेधुतः + अश्चनिपाते सति तदीयेनाभिनाऽऽहवनीयादीनां संसर्गे परायश्चित्तपुरोडाशस्याप्मुमानभिर्देवता । अन्यत्पवेवत्‌ । अयोरविक्ते प्रभोत्तरे दश्यति- तदाहूर्यस्या्रयः शवाग्निना संभ्येरन्का तत्र प्रायधित्तिरिति सोग्रये श्ुचयेऽशकपारं पुरो- काश्चं निर्वपेत्तस्य याज्यानुवाक्ये अभिः शुचिव्रत- तम उदे श्चुचयस्तवेयाहूतिं वाऽऽहवनीये जुहु- याद्ग्मये शुचये स्वाहेति स्रा ततर प्रायधित्तिः,इति । कुवित्षु नो गविष्टये ०-- ८-७4-११ । मा नो असिन्महाधने ०-८-७9 4- १९। अप्लमने सधिष्टव ०- ८-४६-९ । मयो दधे मेधिरः पृतदक्षः०-- \-!- ६। अभिः शुचिक्ततमः०- ८-४९-२१ । उदरे शुचयस्तव ०-- €-४ ४-१७।

७ सप्तमः खण्डः ] एेतरेयब्राह्मणम्‌ । | ८१९ परेवदहनाय प्रहसोऽभिः ज्षवाभिस्तत्संसगे पुरोडाशस्य श्चचिगुणयुक्तोऽरिद- वता । अन्यतपूव॑वथाख्येयम्‌ । चतुर्बि्े पभ्रोत्तरे दशेयति-

तदाहूर्थस्याग्रय आरण्येनाभिना संददयेरन्का तत्र प्रायशित्तिरिति समेवाऽऽरोपयेद्रणी वील्मुकं वा मोक्षयेदद्याहवनीयाद्यदि गार्हपयाघ्यदि न शर्न॒यात्सोऽग्रये संवगांया्टकपारं एरोरशं निर्वपेत्तस्याक्ते याज्यानुवाक्ये जहृति वाऽऽ- हवनीये जुहयाद्ग्रये संवर्गाय सखाहेति सा त्र प्रायधित्तिः ॥ ७ ॥ इति।

दावाभिररण्यादागत्याग्निहोत्रश्षारां ददहश्ावनीयादीन्यदा सम्यग्दहति सदानीं तदहनात्पूवमेवाभ्रीनरणी दयोररण्योः सह समारोपयेदेव । तदक्षक्तौ गारंपत्याहवनीयादुरमुके मोक्षयेत्‌ । सहसोर्मुकमादाय परितो गच्छेत्‌ । समा- रोपणं बोर्मुकमो चनं बेति पक्षद्यस्यारिदाहत्वरया यदा न क्तस्तदा संब. गुणयुक्तोऽभ्भिः पुरोडाशचदेवता । तदीययाज्यानुबाक्ये च पूर्वमेवाभिदहिते ॥

इति भ्रीमत्सायणाचायेबिरचिते माधवीये बेदायेपकाक्च रेतरेयग्राह्मण- भाष्ये दरात्िश्चाध्याये षष्ठः खण्डः ॥ ६॥ (७) [ १३१० |

पश्चर्िज्ञे पश्नोत्तरे दशंयति-

तदाहूयं आहिताथिरपवसयेऽश्र कुर्वीत का ततर प्रायश्ित्तिरिति सोऽग्रये त्रतभतेऽशक- पारु पुरोठाश निर्वपेत्तस्य याज्यानुवाक्ये त्वमग्ने व्रतमच्छुचित्रेतानि विश्चदत्रतपा अद्न्ध इर्याहूर्ति वाऽऽहवनीये जुहूयाद््रये त्रत- भते स्वाहेति प्ता तत्र प्रायधित्तिः, इति। उपवसथे यजनीयदिनात्पू्वदिने शिरोष्यथादिना मूतबन्धुस्मरणामदिना

८२० भीमत्सायणाचायैवरिरचितभाष्यसमेतम्‌ू-[१रेद्रात्रि°ध्याये- धा नेत्रयोरभ्मोचने परोडाश्चस्य वरतथहणकोऽभिर्देवता । त्वप व्रवधरदि या- दिके सूत्रकारेण परित ।

षदिषो प्रभोचरे ददेयति-

तदाहू्यं आहिता्िरूपवसयेऽ्रत्यमापयेत का तत्र प्रायधित्तिरिति सोऽग्मये व्रतपतयेऽशक- पाङ परोगाशं निर्वपेत्तस्य याज्यानुवाक्ये त्वमग्ने व्रतपा असि यहो वयं प्रमिनाम व्रता- नीयाहूतिं वाऽऽहवनीये जुहयाद्ग्मे व्रतप- तये स्वाहेति सात्र प्रायधित्तिः, शवि।

ब्रतविरुद्धे निषिद्धाचरणमवत्यं दिवास्वापादिकमापद्येत भराभरुयाव्‌ । कत्र ब्रतपतिगुणयुक्तोऽभ्रिः पुरोडाश्षदेवता ।

सप्विशचे परभोचरे दक्यति- ` तदाहं जाहिताग्मिरमावास्यां पौर्णमासीं गऽ तीयात्का तत्र प्रायधित्तिरिति सोऽग्रये पथि- कृतेऽष्टकपारं परोकाशं निर्वपेत्तस्य याज्यानु- वाक्ये वेर्था हि वेधो अध्वन आ देवानामपि

पन्थामगन्मेत्याहुतिं वाऽऽहवनीये जुहयाद्ग्रये

पथिकृते स्वाहेति सा तत्र प्रायधित्तिः, इति ।

आहिताभिरमावास्येष्टिं पोणेमासेष्टि बा यदि कदाविदतिक्रामेतदा पयि-

ङृद्रणयुक्तोऽभिः पुरोडाक्षदेकता ।

अष्टार्वितने प्रश्नोत्तरे दशेयति- तदाहूरयस्य सवे एवाग्रय उपशाम्येरन्का तत्र प्रायधित्तिरिति सोऽग्रये तपस्वते जनते पावकवतेऽशटकषार परोव्मश्च निवपेत्तस्य

त्वमन्ने तपा असि ०-<-११-१ । यद्वो वयं प्मि०- १ ०-२-४ । वत्व हि वेषो अध्वनः०- ६-११-३ । आ देवानामपि पन्थां ०-- १ ०-२--१ ।

_ _ ~ भो येमा

८ अष्टमः खण्डः ] रेतरेयत्राक्मणम्‌ । ८२१

याञ्यादवाक्ये आयाहि तपसा जनेष्वा ` नो याहि तपसा जनेष्वित्याहुतिं वाऽऽहव- नीये जुहयाद्रये तपस्वते जनहते पावकवते स्वाहेति सा तत्र प्राथधित्तिः ॥८.॥ इति, आहवनीयगा्ईेपत्यदक्षिणाभ्रीनां सर्वेषामुपशान्तौ तपस्वलनद्रत्यावकबद्भु- णज्रययुक्तोऽभिः पुरोडाश्षदेवता ॥

इति श्रीमत्सायणाचायैविरचिते माधवीये वेदार्थपकान् रेवरेयब्राद्मण- भाष्ये द्ात्ि्नाध्याये सप्तमः खण्ड; ॥ ७ ॥ ८ ८ ) [ १३० |

एकोनत्रिंशे प्रश्नोत्तरे दर्वीयति- तदाहु आहितागिराग्रयणेनानिष्ा नवान्नं प्राश्रीयात्का तत्र प्रायधित्तिरिति सोऽग्रये वैश्वानराय दादशकपारं परोव्छाशं निर्वपे- तस्य याज्यानुवाक्ये वैश्वानरो अजीजन- तष्टो दिवि षणे जनिः एथिव्यामित्या- हृति वाऽऽहवनीये जुहूयाद्य्रये वेश्वान- राय स्वाहेति सा तत्र प्रायतित्तिः, शइति। गृहेषु नवधान्ये समागते सल्याग्रयणेष्टि त्वा पशान्नवानं भोक्तव्यं तस्या इष्टेरकरणे वेन्वानरगुणयुक्तोऽभनिः परोडाशदे वता । भि मश्नोत्तरे द्यति- तदाहूये आहितागिर्यदि कपाटं नश्येत तत्र प्रायधित्तिरिति सोऽधिभ्यां हिकपाटं पररोरश्चं . निर्वपेत्तस्य याज्यानुवाक्ये अधिना वतिरस्मदा गोमता नासत्या रथेनेत्याहृतिं वाऽऽहवनीये जुह- यादधिभ्यां सखाहेति स्रा तत्र प्रायतित्तिः, इति।

प्ष्टो दिवि पृष्टो अ्निः०- १-९८-२ अधिना वर्तिः०- १-९२-१६ .

८१ शीमत्सायणाचायेविरवितभाष्यसमेतम्‌-[६रद्रा्नि०ध्वाये- य आहिताभियंस्याऽऽदिताभरः पुरोडाञ्चनिष्पादकं कषां यदि नश्येष दानीमन्बिनौ परोडाश्देवता । एकर्रिषे परभोत्तरे ददयति-

तदाहं आहितािर्यदि पवित्रे नश्येत्का तत्र प्रायधित्तिरिति सोऽग्रये पवित्रवतेऽशकपाङं पुरोटाश्ं निर्वपेत्तस्य याज्यानवाक्ये पवितं ते विततं ब्रह्मणस्पते तपोष्पकितरं विततं दिव- स्पद्‌ इत्याहुतिं वाऽऽहवनीये जुहुयाद्य्रये पवि- अवते स्वाहेति सा तत्र प्रायधित्तिः, शवि। आहिता; पित्रनाशचे पवित्रवहणयुक्तोऽभः पुरोडाश्चदेबता । द्वार्भिके पोत्तरे द्षयति- तदाहूयं आहितागिर्यदि हिरण्यं नश्येत्का तत्र प्रायधित्तिरिति सोऽग्नये हिरण्यवतेऽणशकपारं पुरोढाशं निव॑पेत्तस्य याज्यानुवाक्ये हिरण्य- केश्चो रजसो विसारं जा ते सुपणा अमिनन्तं एवैरित्याहूतिं वाऽऽहवनीये जुहुयादग्नये हिर ण्यवते स्वाहेति सा तत्र प्रायधित्तिः, इति। आहिता्रेिरण्यनाश्ञे दिरण्यबहुणयुक्तोऽभिः परोडाश्षदेबता । भयस्चिशे प्रश्नोत्तरे दशोयति- तदाहूयं जाहिताग्नियदि प्रातरक्षातो ऽग्निहोत्रं जहयात्का तत्र प्रायधित्तिरिति सोऽग्नये वर्‌ णायाशकपार्‌ पुरोखशं निवेपेत्तस्य याभ्यानु-

पवित्रं ते विततं ब्रह्मणस्पते ०-- ९-८४-१ । तपोष्पवित्रं विततं ०--९-८४-२। हिरण्यकेशो रजसो विसारे ०--१!-७९-१ । आ ते सुपण अमिनन्तँ एेः०- १-७९-२ ।

< अष्टमः खण्डः ] एेतरेयग्राह्मणम्‌ । ८२६

वाक्येखंनो अगे वरुणस्य विदहान्पवंनों

अग्नेऽवमो भवोतीयाहति वाऽऽहवनीये चहयाद्‌-

ग्रये वरुणाय स्वाहेति सा तत्र प्रायथित्तिः, शति । आहिताग्नेः सखानमन्तरेणाभि्ोमे वरुणगुणकोऽभनिः परोडाश्चदेवता । चतुद्धितने परभनोत्तरे दशयति-

तदाहुयं आहिताभियदि सूतकात्ं प्राश्रीयाका त॒त्र प्रायधित्तिरिति सोऽग्रये तन्तुमतेऽशक- पारं पुरोढाशं निर्वपेत्तस्य याज्यानुवाकषे तन्तु तन्वत्रजसां भावुमन्विद्यक्षानहो नद्यत- नोत सौम्या इत्याहुतिं वाऽऽहवनीये ज॒हुयाद्‌- ग्रये तन्तुमते स्वाहेति सा ततर प्रायभ्ित्तिः, इति ।

आहिताः सतका्नमाश्षने तन्तुमुणकोऽभिर्देवता ।

पञ्चभिक्ञे पश्नोत्तरे ददयति-

तदाहृ्यं आहिताग्निजीवि मृतशब्दं श्रुता का तत्र प्रायधित्तिरिति सोऽग्नये स॒रभिमतेऽश- केपारं परोढा निर्वपेत्तस्य याज्यानुवाक्ये जम्निर्होता न्यसीदद्यजीयान्ार्ध्वामकदवरबीतिं नो अदेव्याहुतिं वाऽऽहवनीये जुहयादग्नये सुरभिमते स्वाहेति सा तत्र प्रायध्ित्तिः, इति। आहिताभिः स्वस्मिञ्जीवत्येव स्वकीयमरणशब्दं यदा देषिमुखाच्छणुया- चदानीं सुरभिपहुणयुक्तोऽभिर्देवता । त्वं नो अगे वरुणस्य विद्रान्‌०-४-१-४ । स त्वं नो अग्नेऽवमो मवोति०- ४-१-९ । तन्तुं तन्वन्रजसो भानुमन्विहि ०-१०-९ ६-१ । अक्षानहो नष्यत- नोत सोम्याः०-! ०-५३-७ । अभिहता न्यसीदद्यनीयान्‌०-‰~-१-१। साध्वीमकर्देववीतिं नो अय ०-१०-९ ६-६ ।

८२४ श्रीमत्सायणाचायैषिरवितभाष्यसमेतप्‌-[२ रद्वा °ध्यये- षटरत्िष्ो भश्नोत्तरे दशैयति- | तदाहृर्थं आहिताभ्निर्यस्य मार्या गर्वा यमौ

जनयेत्का तत्र प्रायधित्तिरिति सोऽग्नये मर स्ते अयोदशकपारं परोढाशं निर्वपत्तस्य याज्यानुवाक्ये मरतो यस्य रि क्षयेऽशा इवेदच- रमा अहेवेरयाहूतिं वाऽऽहवनीये जुहूुयाद्ग्नये मर्तवते स्वाहेति सा तत्र प्रायधित्तिः, श्व! आहिताभिर्योऽस्ि तस्पेत्यस्मिभर्थे यस्येति श्षब्दः भरयुक्तः । तस्याऽऽहि- ` तामरेभांयो वा तद्रहावस्थिता गौबौ यमावपदयद्यं सह जनयेचदानीं मरुत्व. हणयुक्तोऽभिर्देवता । सप्तत्रिश्चे पयोये कंविद्धिचारमद्धावयति-

तदाहुरपरनीकोऽप्यग्निहोतमा- हरेरेव । नाऽऽहरेशत्‌ , इति । पुरुषे जीवति सति यदा भायी भ्रियते तदानीमाहितैरभिभिभायौया दाह इत्येकः पक्षः । तथा च मनुः- ““भायोये पएवेमारिण्यै दस्वाऽप्रीनन्त्यकर्मणि । पुनदोरक्रियां कुयौत्पुनराधानमेव च” इति ॥ आहितेभ्योऽभभिभ्योऽन्येनाभनिना भाया दहेदिति द्वितीयः पक्षः । व्वा चाऽऽश्वरायनः-'आहार्येणानाहितार्धिं पत्नीं च इति। भारदानोऽप्याह- “निभन्थ्येन पत्नीम्‌" इति । अस्मिन्पक्षे पुनरपि विवाहेच्छारहितत्वाद यमपत्नी एव वतेते सोऽगमहोत्रमाहरेदनुतिष्ि् वेति इतिद्रयं विचारार्थम्‌। तन्न निणेयं दश्षयति- आहरेदित्याहः, इति । अननुष्ठाने बाधं दक्षयति-- यदि नाऽऽहरेदनद्धा पुरुषः, इति । मरुतो यस्य हि क्षये ०- १-८१-१ । अरा इवेदचरमाः०- ९-१९-९ । १ क. ख. प्याहानि" । २ इ, म. मेध्येन ।

< अष्टमः खण्डः ] एेतरेयत्राह्मणम्‌ । ८२९

अद्धेति सत्यनाम । तदैपरीत्याददतः पुरुषोऽनद्धा पुरुषोऽननुष्ठानेनादृतो भवेदिल्यथेः । प्रभोत्तराभ्यां शब्दार्थं निश्िनोति- कोऽनद्धा पुरुष इति न देवान्न पितृत्न मनुष्यानिति, शति। अनद्धाश्षब्देन को विवक्षित इति परश्ः। यः पुमान्देवाभ् पूजयेदिति केष; । पितनपि न पूजयेद्‌ । मनुष्यानतिथीनपि न पूजयेत्‌ । तादशः पुमान- नद्धा पुरुष इत्युत्तरम्‌ । अगरिहोत्रस्याननुष्ठाने सत्यनद्धा पुरूषो भवेदिति विपक्षे बाधयुक्त्वा स्वष- परमुपसंहरति-

तस्मादपत्नीकोऽप्यग्निहोत्रमाहरेव, शति । उक्ताथंदाढ्यीय श्राखान्तरगतां गाथापुदाहरति--

तदेषाऽभि यज्नमाथा गीयते, इति । तत्तस्मिश्नवर्यानुष्ठानरूपेऽथे एषा वक्ष्यमाणा यज्घमभिलक्ष्य सर्वैगींयमाना यज्गगाथा याङ्विकेगीयते पठ्यते । तां गाथां दक्षेयति-

यनेत्सोत्रामण्यामपरनीकोऽप्यसोमप्‌ः । माता- पितृ्यामनृणाथाचजेति वचनाच्छरतिरिति, एवि । अपत्नीकोऽपि पुमान्ततज्ामण्यां यजेत्सौत्रामणीयागमपि इु्याक्कियुताभि- होत्रादिकं हवियहेष्वस्याधिकारोऽस्तीत्यथः । तद्रत्सोमयागेष्वभिकारश्षङ्कायां वथाद्रच्यथेमसोमप इत्युच्यते । यथा पत्नीरहितोऽपि मातरे पितरे चाञ्चना- च्छादनादिकं ददाति तद्वद िहो्नमपि कुयांदिति शोषः । अत्र हेतुरदणाथा- दिति ऋणपरिदारनिमित्तम्‌ । तथा च श्षाखान्तरे श्वयते-- जायमानो वै ब्राह्म- पसिभिररणवां जायते ब्रह्मचर्येणषिभ्यो यद्नेन देवेभ्यः प्रजया पितृभ्य एष बा अनृणो यः पुत्री यञ्वा ब्रह्मचारी वासति?) । अनेनैवाभिप्रायेण शरुतिः। शरुतेयंजेति वचनमस्ति यज देवानधीष्व बेदान्भजापुत्पादयेति क्षाखान्तरे बच- नमास्ति । तस्मादचनादनुष्ठानपक्ष एव युक्त इति गाथाया अथः ।

१ग.घ्‌. ङ्‌, घ, छ. “न्या इति ।२क. वाज्ञायः। १०४

८२६ भ्रीमत्सायणाचार्यविरवितमाष्यसमेतम्‌-[६२द्रात्रि°ष्वाये-

तथा च विष्णुः स्मरति- ‹८ृतायामपि भायांयां वेदिकं न लयजेदहिजः। उपाधिनाऽपि यत्कमे यावन्नीवं समापयेत्‌'' इति ॥ उपाधेः कुश्षमयादिपत्नीकल्पन। । तथा च स््ृत्यन्तरम्‌- ‹“अन्ये कुश्षमयीं पत्नीं कृत्वा तु श्रहमेधिनः । अभिहोत्रपुपासन्ते(ते) यावस्जीवमनुव्रताः' इति ॥ तथा च वेत्रायणीयश्चतिर(तावोप्याश्नायते- | “यस्तु स्मैरभिभिभाय संस्कराति कथंचन । असो मृतः स्री भवति स्री चैवास्य पुमान्भवेत्‌ ॥ तस्मान्पृतमभार्योऽपि स्वकीयानश्रीनवस्थाप्याभिष्ात्रमाहरेव्‌ । तदेतदमभिमेत्योपसंहरति- तस्मात्सौम्यं याजयेव्‌ ॥ ९ ॥ शति। ऋणापाकरणा्थी दोषराहित्यात्सौम्यः। तादृश्षमवर्यमगिहोत्राचयलुष्ठापयेत्‌॥

` इति श्रीमत्सायणाचाय॑विरचिते माधवीये बेदायेभकान्न रेतरेयत्राह्मण- भाष्ये द्वाजिन्नाध्यायेऽष्टमः खण्डः ॥ ८ ॥ (९ ) [ १३२ |

अत ऊध्वं खण्डद्वयं देशविक्लेषेण केचिदामनन्ति केवैन्नाऽऽमनन्ति । अत एव प्वेनिबन्धकाराः पाठरदितदेशानुसारेण तञाख्यानयुपेक्षितवन्तः । अस्मा- भिस्तु पाठोपेतदे शानुसारेण तथ्चाख्यायते । तवुतव्रतनिमित्तमुपवासं विषत्ते-

` तदाहूरयदशेष्रण॑मापयोरूपवस्‌ति न ह

वा अत्रतस्य्‌ द्वा ह।व्रशन्त तस्मादु-

पवसत्य॒त मे देवा हविरश्नीयुरिति, श्ति लत्तस्मििष्यनुष्ठानविषये ब्रह्मवादिन एवमाहुः । यः कोऽप्यनुष्ठाता दश्ै- ूर्णमासयोरुपवासं कुर्यात्‌ । यागरूपं वरतं निश्चित्य गाहेपत्या्यग्निसमीषे यो बा[सः] स उपवासः । यदि(द्वा) देवा अस्यापि यद्गे समीपे वसन्तीत्येतदी- योऽनुष्टानसंकटप उपवासः । अग्न्युपस्तरणादिना तदीयोऽनुष्ठाननिश्योऽब- गन्तव्यः । अत एव श्ञालान्तरे श्रयते--उपास्मिञ्छरो यक््यमाणे देवता १ म. “ना । प्रन्थान्तरे-““मृतज्ञी(्िः) कतिचित्कारं कमांतीतो भवेद्यदि । अष्टौ मावोऽष

गोयुग्मं दत्वा भार्या समुद्रहेत्‌ । विरक्तो धा वयोतीतः कथंचिश्रोद्रदेयदि । भाया स्वणेमयीं कत्वा कोशां(कोदी) वाऽऽधानसाचरेत्‌”” इति । त ।

९ नवमः खण्डः ] एेतरेयग्राह्मणम्‌ । ८२७

वसन्ति । य एवं विद्रानश्निमुपस्तृणा[ती]ति । अव्रतस्य नियमविश्षेषस्वीकार- ङपव्रतरहितस्य पुरुषस्य हविर्देवा नेवाश्नन्ति । तस्मात्कारणादुत मे ममापि हविर्देवा अश्नीयुरिलयभिमरेल्य नियमं स्वीढृत्याभरिसमीप उपवसेत्‌। एतदेवाभि- मेत्याऽऽपस्तम्ब आह-'आहवनीयागारे गाहैपत्यागारे वा शेते" इति । यद्रा ग्राम्याश्षनपरित्याग उपवासः । तत्परित्यञ्याऽऽरण्याश्ननरूपं नियमं स्वी कुर्यात्‌ । अत एव श्ञाखान्तरीया आहुः--“यद्भाम्याुपवसति तेन ग्राम्यान- बरुन्धते यदारण्यस्याश्चाति तेनारण्यान्यदनाश्वानुपवसेतिषतृदेवस्यः स्यादार- ण्यस्याश्रातिः इति।

अग्रोपवासतियिविषये क्षाखाभेदवचनमाभित्य विकल्पं दक्चेयति-

प्रवी . पोणमामीमुपवसेदिति पेङ्गयुत्त्‌- रामिति कौषीत या प्रवा पं ण- मापी साऽनुमतियोत्तरा सा राका, इति। खण्डतियिवक्षाधदा दिनद्रये पीणंमासी तिथिः संप्ते तदानीं पर्वा पौण- मासीमुपवसेत्पूवेदिन उपवासं इत्वा परेधयेजेतेति सामश्षाखापवर्तकस्य रङग भेहरवेमतम्‌ । उत्तरां पौणंमासीमुषवसेदुत्तरस्मिन्दिन उपवासं छृत्वा ततोऽपि परेधरयेजेतेत्युक्शाखामवतैकस्य कोषीतकिमर्षेमतम्‌ ।

पतदेव मतद्रयमुपजीव्य स्मातो एवं वणेयन्ति-

‹प्पवेभरतिपदोः संधिमध्याहे पूर्वतोऽपि वा । अन्वाधानं पृवेदिने तदिने याग इष्यते ॥ | परतशरेत्परेऽहीष्टिस्तदिनेऽन्वाहितिभेवेत्‌' इति ॥

न च पौर्णमासीदयसद्धावे वेदितव्यम्‌ । अनुमतिराकाक्षब्दाभ्यां पोणै- भासीभेदस्य सवत्र व्यवहूतत्वात्‌ । तयोः स्वरूपमभिधानकार आह-““कला- हीने साञ्तुमतिः पूणं राका निशाकरे" इति । चतुद॑शीसंयोगाशन्दरमसि करारीने सत्यनुमतिरित्युच्यते । तत्संयोगाभावेन चन्द्रमण्डले पणं सति राकेत्युच्यते ।

पौणमासीन्यायममावास्यायामपि दश्चेयति-

या पूवाऽमावास्या सा सिनी- वाली योत्तरा सा डहुः» इति । अत्रापि चमुदेश्ीसंयोगाशन्द्रदशचेने सत्यमावास्या सिनीवास्युस्यते । तथो-

८२८ रीमत्सायणाचायविरवितभाष्यसमेतम्‌ू-[दरद्वात्रि°ध्ययि-

गराित्येन चन्द्रदहनाभावे कुदरिति। तदप्यभिधानकारेणोक्तम्‌--'सा शेन; सिनीवाटी सा नहटन्दुकला कुषः इति । अत्राप्युपवासयागनिश्चये मतमेदः पूर्वव द्रष्टव्यः । ¦

अन्र पर्वोत्तरविभागनिर्णयाय कर्मोपयोगिन्यास्तियेः स्वरूपं दशेयति-

यां पयस्तमियाद्भ्यदियादिति सा तिथिः, इति । अमावास्यां पोणमासीं वा यां परिभाष्य स्र्योऽस्तमियात्‌ । तथा यामभिः कक्ष्य सूयं उदियात्सेयमुदयास्तमयव्यापिनी कर्मोपयुक्ता तिथिः । तादृश्यां तिथा उदयास्तमययोर्मध्य पूर्वोत्तराभ्यां चतुद शीमतिषद्यां मिश्रणे सति पवेणो देबिध्यं मवति । तस्मिनद्रविध्ये पूर्वोक्तमतद्रयं द्रष्टव्यम्‌ । तदेतद्षसंदरति- प्व पोरणमासीमुपवसेद्निन्नाय पुरस्तादमा- वास्यायां चन्द्रमसं यदुपेति यद्यजते तेन सोमं क्रीणन्ति तेनोत्तरामुत्तरामुपवसेदुत्तराणि ह वै सोमी यजते सोममन्‌ दैवतमेतदे देवसोम यच- नद्रमास्तस्मादुत्तरामुपवसेत ॥ * ११ ॥ शति । पूवामिति पैङ्किमतस्योपसंहारः । अमावास्यादिने पुरस्तात्पुवैस्यां दिश्चि चन्द्रमसमनिङ्गांय च शाख्मार्गेण चन्द्रमषा चन्द्रोदयो न भविष्यतीति निशित यदुपेति उपवसति प्रारभत इति यदस्ति यद्यजते परेदुयीगं करोतीति यदस्ति तेनोपवासेन यागेन चोत्तरामुत्तरामागामिपक्षगतां पौणमासीममावास्यां चोपव- सेत्‌ । उत्तराण्युपवासदिनादुत्तरेषु दिनेषु यजते । स यागः सोमो भवति। सोमयागसदञओो भवति । तं सोपमनु सवेमपि देवतं तृप्यतीति शेषः । योऽ चन्द्रमा अस्त्येतदेव सोमं देवानामपेक्षितं सोमद्रव्यसदश्चं वस्तु । यस्माचन्द्रम- ण्डलं देवानां भियं तस्मान्मण्डलं संपूणमभिलक््योत्तरां पौणमासीमुपबसेदिवि कौषीतकिमतस्योपसंहारः ॥ इति भ्रीमत्सायणाशाये विरचिते माधवीये वेदार्थमकाश एेतरेयतव्राह्मण्‌- भाष्ये द्वातरिक्षाध्याये नवमः खण्डः ॥ ९॥ ( ११) [ १३३]

१ख.न्‌. मसंद ।

* मृलानुरोघेनायमेकादरोऽङकः । भाष्यकारेण तु अथौनुरोधेनायं खण्डः पूव एतः । अभि- मस्तु मुलानुरोषेन दशमः ।

१० दशमः खण्डः ] देततेय्राष्णम्‌ । ८२९

र्वमपत्नीकस्याभिहोत्रादिहवियङ्वानुष्ठानं भतिपादितम्‌। अथ तस्थैवापत्नी- कस्य वाचिकं मानसं च द्विविधमध्निदोत्र प्रतिपादनीयम्‌ । तत्न वाचिकविषर्यं भश्नयुद्धावयति- तदाहूरवाचाऽप्नीको ऽग्निहोत्रं कथमेव जुहोति, इति । योऽपत्नीकः पुरुषस्तस्य वाचा निष्यादं यद्यभमिहोत्रं तत्केन प्रकारेणानुष्ठा- तव्यमिति प्रश्नः । तमेव प्ररं पुनविस्पष्टयति- निविष्टे मृता पली नष वाऽ्नि- होत्रं कथमभ्निहोत्रं जुहाति, सति। नैठिकवब्रह्मचर्यादावप्यपत्नीकत्वमस्ति तत्राप्निहोजपरसङ्ग एव नास्ति विध्य- भावात्‌ । अतोऽपत्नीकत्वं विशेष्यते । विवाहादुध्वेमभिहोतरे निविष्ेऽनुषठातुमुष- क्रान्ते सति पश्रातपत्नी मृता भवति । तादशोऽत्रापत्नीकः । तस्याग्निहोत्रं नष्टा धा नष्टमेव भवति पवैसिद्धेरभिभिः पत्नीदाहपक्षे पुनरभिहोत्रहेतूनामग्रीनामभा- घात्‌ । अतोऽपनीकः कथमध्निदोत्रं जुहोतीति प्रभः । तस्योत्तरमाह-

पत्रान्पोत्रा्नप्तनियाहूरस्मिश्च रोकेऽपरष्मिश्वा- स्िमि्ठीकेऽये स्वर्गोऽस्वर्गेण स्वगं लोकमारूरीहेय- मुष्येव रोकस्य संततिं धारयति यस्यैषां पलनीं नेच्छेत्तस्माद्पत्नीकस्याऽऽथानं डूर्वन्ति, इति।

योऽपत्नीकोऽभिरहितः स्थविरत्वेनानुष्ठातुमशक्तशच ताद्शः पुमान्पुत्रादीन्प- त्येवं ब्रूयात्‌ । आहुरिति बहुषचनं छान्दसम्‌ । हे पुत्रपोत्रपरपात्राः छएत । अस्मि्टीके ऽगुष्मिन्स्वगे खोके च श्रेयः संपादनीयम्‌ । अस्म्टीके तु स्थितैः पुरुषैरयोऽयं स्वरगः शाक्ञेण शत इति शेषः । तं स्वगेरोकमयस्वर्गेण स्वगेविरक्ष- णेन कामकमीनुष्ठानेनाऽऽसरूरोहाऽऽरोहेदिलयेवं पत्रादीन्मति वाचोपदिश्चति । एतदेव वाजसनेयिभििस्पष्टमाज्नायते- तस्मात्पुत्रमनुषिष्टं रोक्यमाहु; । तस्मादेनमनुश्चासति' इति । अनेन पुत्राधनुशासनेनागुष्येव लोकस्य संततिमनि- च्छेदं धारयति संपादयति । कुुपरम्परयाऽभ्निहोजानष्ठानेन सर्वेषां स्वग॑मापनी तद्विच्छेदाभावात्‌ । यस्य य; पुमानेषां पत्नीं नेच्छेत्‌ । स्वस्यानुष्ठातुमशक्त- तेन पुनविवाहसाध्यामेतां पत्नीं नापेक्षेत । तस्मात्तस्यापत्नीकस्यं वाचा

८३० भरीमत्सायणाचाय॑विरचितभाष्यसमेतम्‌--[९२द्वापर °ध्याये- मरेरिताः प्रपौत्रादय आधाने क्वैते । तदाधानपूर्वकमभ्िहोप्रमपतनीकस्य बाचिकपमित्युच्यते । अथ मानसमगनिहोतरं परश्ोत्तराभ्यां दश्चयति- जपटनीकोऽग्निहीत्रं कथमग्निहोत्रं जुहोति श्रद्धा पत्नी सत्यं यजमानः श्रद्वा सयं तदि्युत्तमं मिथुनं श्रद्धया सयेन मिथुनेन स्वगाटैीकाञ्जयतीति ॥ १० ॥ सइति।

एवोक्त स्थविरोऽपत्नीकोऽभिहोतर स्वयमेव मनसा जु्ोमीति यदीच्छेदिति शेषः । तदानीं केन भकारेण तस्य मानसो होम इति भश्नः। श्रदधेलयादिकं तद्‌- तरम्‌ । येयं कम्॑द्धा सैव पत्नी । यश्च सत्यं सत्यवाक्यं वैदिकमनब्रोशारणं स एव यजमानः । श्रद्धा सत्यं चेति यदुभयमस्ति तदुक्तेन प्रकारेण भावितं सदु- तम मिथुनं भवति । तादसेन भ्रद्धासत्यशूपेण मिथुनेन मानसमनुष्ठानं निष्पाथ स्वगोटीकाञ्जयतीत्येवमृत्रं संपञमम्‌ ।

इति श्रीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये बेदार्थपरकान्च रेतरेयव्राह्म- णभाष्ये दातरिजचाध्याये दशमः खण्डः ॥ १० ॥ (१०) [१३४]

इत्थमगनिदोत्रभायधित्तपरसङ्गादागतमपत्नीकाभमिहोजादिकं परिसमाप्य भरहत- मेव प्रायथित्तमनुसरन्पश्नपुत्थापयति- तदाहयंस्याभ्निमनुदरूतमादित्योऽयुदियादाऽ- भ्यस्तमियादा प्रणीतां वा प्राग्घोमादुप- शाम्येक्तरा तत्र॒ प्रायधित्तिरिति, श्ति। सायंकाल आदित्यस्यास्तमयात्पुराऽप्नहोत्रार्थं गा्ईपलयादभियुद्रेत्‌। भावः- कारे तु सूर्याद्‌ यात्पुरोदधरेदित्याज्नातम्‌ । एवं सति यस्याभरिहोतरिणोऽनुद्धतष- भ्रिमभिरक्ष्याऽऽदित्य उदियाद्राऽस्तमियाद्राऽग्न्युद्धरणात्पागेबोदयास्तमौ भवत शतय्थः; । अथवा स्वस्वकारे भणीतोऽभिराहवनीयदेशचे स्थित्वा होमात्पू- वैमुपशाम्येत्‌ । तेषु त्रिषु विषयेषु भायश्िततं पृच्छति । तस्यात्तरमाह-

हिरण्यं पुरस्कृत्य सायमुदधरेज्नयोतिवं शक्रं

११ एकादश्चः खण्डः ] एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ८३ १

हिरण्यं ज्योतिः शुकरमभो तदेव तज्योतिः शक्रं पश्य्ुदधरति रजतमन्तर्धाय प्रातरुदरेदे- तद्रा्िश्पं एर संभेदाच्छायानामाहवनीयमु- द्रेन्मृत्युवै तमश्छाया तेनैव तज्जञ्योतिषा मरु तमश्छायां तरति सा तत्र प्रायधित्तिः, इति।

यदा सूयास्तमयादुध्वंमुद्धरणीयं तदानीं दिरण्यं पुरस्कृत्योपर्यवस्थाप्य बहविमुद्धरेत्‌। यदेतद्धिरण्यमस्ति तदेतच्छुकरं ज्योतिषा अत्यन्तभास्वरः पकाक्षः। असावादित्योऽपि शुक्रं अयोतिरत्यन्तं भास्वरः भरकाक्चः । तथा सति वदेव हिरण्यमेव तञ्ञ्योतिरादित्यपरकाशः । अतः शुक्रं दी्षिमद्धिरण्यं पर्यभेवाभि- भृद्धरेत्‌ । भातःकाटे तु रजतमन्तपोयोपयेवस्थाप्याभिगदधरेत्‌ । एतश्च रजतं रात्रेः स्वरूपम्‌ । रात्रो हि चन्द्रतारादिकं रजतसमानं दृश्यते । अतो रजतेन मूर्योदयात्माचीनो रात्रिका एव संपद्यते । यदाऽप्येतातेव त्रिविषमरभनोत्तरं संपन्नं तथाऽपि तत्मसङ्गानभित्यमुद्धरणं पुरेत्यादिना भरदृदय(दश्ये)ते । छायानां संभेद एकीभावः । सयास्तमये सयेषा मनुष्यच्छाया एषा हृक्षच्छायेति

विभागो न जायते सोऽयं संमेदः । तस्मात्पुरा स॒यभकादवक्षाच्छायाविशचेषो

विज्ञायते । तस्मिनेव कारे सायंहोमायेमाहवनीयमुद्धरेत्‌ । तजोपपत्तिभृत्युरि- ल्यादिः । यदिदं तमो याच च्छाया तदुभयं मृत्युस्वरूपमेव । अतः सल्या- दित्यभकाश्े तेनैव ज्योतिषा गृत्युरूपं तमस्तदूपां छायां च तरति उ्ङ्घ- यति । सेयुक्ता तत्र वेकस्ये भरायशित्तिः । नित्योद्धरणस्यापि बैकटयविरो- धित्वादुपचरितं भायश्चित्तत्वम्‌ । पवतर सप्त्रिशे पयाये पत्नीरहितस्याभिहोभर विधायाष्टात्रिे पर्याये दशंपूणंमासयोरपवासनिणेय एकोनचत्वाररिशे पयाये वाचिकं मानसं वाऽप्निहोत्रमपत्नीकस्य विधाय चत्वारिंशे बहमुद्धरणकारा-

तिक्रमे परायथित्तमुक्तम्‌ । अयैकचत्वारिनते पश्नोत्तरे दशेयति-

तदाहूर्यस्य गाहपयाहवनीयावन्तरेणानो वा रथोवाश्वा वा प्रतिपद्येत का तत्र प्रायधि- त्तिरिति नैनन्मनपि उुयादियाहरात्मन्यस्य हि ता भवन्तीति तचेन्मनसि कर्षीत गारह-

भ =-= ~~~

८३२ श्रीमत्सायणाचायेविरविवभाष्यसमेतम्‌-[६२दार्रिशाध्याये-

पयादविच्छिन्नामुदकधारां रहरेत्तन्तु तन्वत्रजपो भामन्विहीत्याहवनीयात्सा तत्र प्रायधित्तिः, शति । गाहैपत्याहवनीययोमध्ये क्षक्टं वा रथोषा श्वावा यदा गच्छेसदानी- मेतच्छकटादिकं मनसि न इर्यात्‌ । अस्यानुष्ठातुरात्मनि स्वकीये पारमाथि- कस्वङ्पे बेदान्तप्रतिपाये वस्तुनि हि ता भवन्ति तानि क्षकटदीन्यवतिष्ठन्ते । अतः श्षकटादिरूपैबुद्धिं परित्यञ्य परमात्मबुद्धि यात्‌ । यद्यात्मविबेका- भावेन तच्छकटादिकं मनसि इुर्वीत शकटादिबुद्धि न परिलयनेत्दानीं मा- पत्यादारभ्याऽऽहवनीयपयेन्तमविच्छिमायुदकधारां हरेत्‌ । तत्र तन्तुं वन्व- निति मन्रः। | अथ द्विचत्वाररिशे पयाये कंचिद्धिचारमद्धावयति- तदाहुः कथमग्रीनन्वाद्धानोऽन्वाहार्यपच- नमाहारये ठ्‌, नाऽऽहारयेरेव, इति, शति ।

अन्वाहायेनामक ओदनः पच्यते यस्मिन्दक्षिणाग्नौ सोऽयमन्वाहायंपचनः । तस्याऽऽहरणमभिन्वटनम्र्‌ । इष्टेरादावन्वाधानकारे दक्षिणामेरभिञ्वलनं कुया वेति विचारार्थं शुतिद्रयम्‌ ।

तत्र निणेयं दशेयति- `

आहारयेदियाहुः प्राणान्वा एषोऽभ्यासं धत्ते योऽग्रीनाधत्ते तेषामेषीऽत्रादतमीं भवति यदन्वाहायैपचनस्तस्मित्ेतामाहूतिं जही यग्रयेऽ्नादायान्नरपतये स्वाहेति, इति ।

आहारयेत्मज्वल्येदित्येवमभिक्षा आहुः । तत्रेयमूपपत्तिः । यः पमानम्रीना- धत्त एष एव पुमानध्या(भ्या)त्मं स्वात्मस्वरूपे प्राणानेव धारयति । योऽयम- न्वाहायंपचनोऽस्ि एष तेषामाहितानां चाग्रीनां मध्येऽतिश्षयेनान्नादः । तस्मात्माणधारिणामन्नभक्षणसिद्धये सोऽयं प्रञ्वलनीयः । प्रञ्वङिति तस्ि- न्दक्षिणाप्रावभ्रयेऽन्नादायेत्यादिमत्रेणेतामाहुतिं जुहुयात्‌ ।

तन्तुं तन्वत्रनसो मानुमन्ििहि ०-१०-९ ६-१।

१ क्‌, श्च, भ, “पत्वबु" ।

११ एकादशः खण्डः ] एेतरेयग्राह्मणम्‌ । ८३३ बेदनं भक्ष॑सति- | अन्नादो हानपतिर्भवयश्नते प्रज- या्राद्यं य॒ एवं वेद्‌, इति। षेदिता स्वयमन्नादो रोगराशिलेन भोक्त समर्थोऽनपतिरननस्वामी च भवति । तथा भरजया हि पुत्रादिरूपया सहान्नाचं भामोति । पूर्वं गा्ेषत्या- हवनीययोमेध्ये क्षकटादिगमनं निषिद्धं॑तद्रधागकतरपि मध्ये संचारनिषेष- शङ्कायां तयावतेयितुमाद- अन्तरेण गाईपयाहवनीयो होष्यन्तंचरतेतेन ह वा एनं संचरमाणमम्नयो विदुरयमस्मासु होष्य- तीत्येतेन ह वा अस्य संचरमाणस्य गार्हपत्या- हवनीयो पाप्मानमपहतः सोऽपहतपाप्मोध्वैः स्वगे छोकमेतीति वै ब्राह्मणमुदाहरन्ति, इति। यः पुमान्होष्यति स पुमान्गारैपत्याहवनीयावन्तरेण तन्मध्यगतेन मार्गेण संचरेत । एतेन मार्गेण संचरमाणमेनं होमकतांरमग्रयः स्वमनसैवं विदुः । अय- भस्मास होष्यतीति । तस्मादग्नीनामभीषटत्वाचस्य संचारो युक्तः । च होमार्थं संचरमाणस्य पाप्मानमुमाव्री विनाशयतः । स च पापरहित उरध्वै- मामी स्वर्गे रोकं भ्रामोति। अस्मन्नय श्राखान्तरगतं बहुषिधं ब्राह्मणम- मिद्वा उदाहरन्ति । अथ त्रिचत्वारि भभ्नोत्तरे दश्चैयति- तदाहुः कथमभ्रीनप्रवरस्यञ्चपतिष्ठेत प्रोष्य वा प्रतयेयाहरहूति षीम वे श्रेयस जाकाङ्कषन्तेऽथाप्याहुरहरहवां एते यजमान स्याश्रद्रयोदास॒नाखष्टावनाद्विम्यति (> तानुपात- हेतेवाभयें बोऽभूयं मेऽ हैवास्मै भवयभयं हैवास्मै भवति ॥ १२॥ शति,

यदाऽभिद्ोत्री स्वगृह एवापीनवस्थाप्य स्वयं ्॒रामान्तरं भरति प्रवसति वदानीं भ्वत्स्यज्ञभ्निहोत्री भवासकाले कथमग्रीनुपतिष्टेत । अथवा भीष्य ग्राभा-

१०५५

८३७ भीमत्सायणाचायंविरवितभाष्यसमेतम्‌ू-{ दश्रयञ्जि०ध्यये-

न्तरे गत्वा प्रत्येत्य पुनरागत्य कथयुपतिष्टेत । अथवा स्वश्हे तिष्ठमप्यहरहः भरतिदिनं कथमुपतिष्ठेत । इत्येतस्य प्रञ्नत्रयस्य तृष्णीपित्यादिकयुत्तरम्‌ । नात्र मन्रपाठः कश्चिदस्ति । कितु तष्णीमेवाञ्जल्यादिना विनयं भ्रदश्ेयश्रपतिष्ठेत । रोकेऽपि सेवकास्तृष्णींभूता एव सन्तो विनीताः श्रेयसः शरेष्ठात्राजगुबादी- नपुरुषानाकाङ्क्नन्त आगत्य स्वाभीष्टं भायेयन्ते । तस्माचुष्णीमुपस्थानमित्येकः पक्षः । अथाप्याहुः । अपि चाभिह्लाः केचिदेवं पक्षान्तरं वदन्ति । अहरह भरतिदिनमेबेतेऽप्रयो बिभ्यति । भयकारणं यजमानस्येत्यादि नोच्यते । होमे निष्पन्ने सति पश्वाद्पयोगाभावाद्यजमानस्याग्निष्वश्द्धा भवत्यतोऽयमभ्रीनु- दवासयेदित्येको भयहेतुः । अङ़ावयेह्ोकिकपाकार्थं नीत्वा प्श्ठावनं इयौ- दिति द्वितीयो भयहेतुः । अतो भयपरिहाराय तानेतेन मत्रेण सवत्नोपतिष्ठेत । हेऽग्रयो मततः सकाश्चाद्ो युष्माकमभयमस्तु । युष्पत्सकाश्चान्ममाप्यभयम- स्त्विति पच्रार्थः। एवमुपस्थानं कुवेतेऽस्मे यजमानायाभयमेव भवति । अभ्यासोऽध्यायसमाप्त्ययः ॥ इति भ्रीमत्सायणाचार्यनिरविते माधवीये बेदाथेमकाच्च देतरेयग्राह्मण- भाष्ये द्वात्रिशाध्याय एकादक्षः खण्डः ॥११॥ (१२) [१३५] _ इति श्रीमद्राजाधिराजपरमेश्वरवैदिकमागमवतंकवीरबुकणसाम्राञ्य- धुरंषरसायणाचायंडतावेतरेयव्राह्मणभाष्ये दवातिन्नोऽध्यायः ॥ ३२ ॥

अथ त्रयञ्जि्ोऽध्यायः |

आहितागेभृतावभ्निहोताङ्गे विकरे तथा ॥ ्ायशिलमपत्नीकदोम इत्यादि बवाणतम्‌ ॥ १॥ उक्तं द्रातरिशदध्यायेः कमे व्णंजयान्वितम्‌ ॥

अथ त्वष्टभिरध्यायैरवण्यैते राजकतैकम्‌ ॥ २ ॥ तन्न क्रतौ राजसूये बिषटिपुसोमके ॥ भध्येऽभिषेचनीयऽहि क्षौनःसेपं श्तं श्चतो ॥ ३ ॥ अयक्धिश्लोऽयमध्यायः श्रीनःशेपेतिनामवान्‌ ॥ हरिथन्द्रकथा तत्र कथिता बहुपत्रदा ॥ ४॥

१क.ख.म.थ्येहिर्ञौः।

१ प्रथमः खण्डः ] एेतरेयग्राह्मणम्‌ । ०८१५

तदेतदुपाख्यानं दशेयति-

हरिशवदद्रो ह वेधस देक्ष्वाको राजाऽत्र आस तस्य

ह १ जाया बश्रवुस्तासु पत्रं न रेभे तस्य ह पर्वतनारदौ ग्रह उषतुः स ह नारदं पप्रच्छः इति । इरिथन्द्रो नाम राजर्षिः (मरस्कण्वहरिधन्द्राटषी' इति पाणिनिना सूत्रित- त्वात्‌ । स च वेधसो दरपतेः पुत्र इ्ष्वाङुवंशोदवो राजा पुत्रहीन आस । स च शतसंख्यानां जायानां मध्ये कस्यांचिदपि जायायां पत्रंनलेभे। तस्य रङ्गो श्हे पवतनारदनामानौ यादषी तौ निवासं चक्रतुः । तयोर्मध्ये नारदश्षिमेतया गाथया राजा पभरच्छ ।

तां गाथां दशेयति- |

य न्विमं पुत्रमिच्छन्ति ये विजानन्ति ये च न। : फंसिसुत्रेण विन्दते तन्म आचक्ष्व नारदेति, श्वि।

ये देवमनुष्यादयो विजानन्ति विवेकज्ञानयक्ताः। ये च पश्वादयोन विजानन्ति विवेकन्ञानराहिताः । वे सर्वेऽपि नु क्षिपं यमिमं पुत्रमिच्छन्ति तेन पुत्रेण किस्िदिन्दवे किनाम फलं पिता रभते हे नारद मे मद्ं॑तत्फरमाच- त्वेति राह; प्रश्ः।

तस्यात्तरमवतारयति-

भ एकया एष्ट दशभिः प्रस्युवाच, इति । . स नारद एकया गाथया पृष्ठः सन्दश्षभिगोथाभिः परत्युचरयुक्त वान्‌ । तन्न प्रथमां गाथामाह-

ऋणमसमिन्पनययमृततं च गच्छति । पिता

पुत्रस्य जातस्य पश्येचेजीवतां मुखम्‌ ; इति । उत्प्षस्य सुखेन जीवतः पुत्रस्य युखं॑पिता यदि पश्येत्तदानीमस्मिन्पु् स्वकीयगृणं लौकिकं वैदिकं च संनयति । सम्यगवस्थापयति । लङि कस्यावस्थापनात्पुत्रपौत्ादिभिक्रणं परत्यपंणीयमिति स्यृतिकारा आहुः । वैदिकं तु भिभिणवा जायत इत्यादिशरुत्यक्तं पुवेमेवोदाहृतम्‌ । तस्य च पुत्रा- वस्थापनं संपत्तिनामकेन कर्मणा सप्ते । तच कमे वानसनेयिभिराज्ञातम्‌- अथातः संमसिर्यदा मरष्यन्मन्यतेऽथ पृत्रमाह त्वं ब्रह्म त्वं यद्घस्तवं

८३६ . श्रीमत्सायणाचायेषिरवितभाष्यसमेतम्‌-[६दअयक्षि°ध्वाये-

लोक इति । स पुत्रः प्रत्याहाहं ब्रह्माहं यज्ञोऽहं खोक इति । ब्रह्म पया कतैव्यं वेदाध्ययनं मयाऽनुष्टेया यज्ञाश्च मया संपाधा उत्तमा ोकाभेत्येतत्सवं पुत्रेण त्वयैव संपादनीयमिति पिक्वाक्यस्या्थः । सवेमहं संपादयिष्यामीति पुत्रवा- क्यस्याथः । अत्राण्यारण्यककाण्डे संक्षिप्य संदक्षंयिष्यते--'सोऽस्यायमात्मा पुण्येभ्यः कर्मभ्यः भरतिधीयते" इति । एवपृणं पुत्रे समपंयति । तथैवासृतत्वं मरणरदितं मुक्तिपदं च गच्छाति । पु्ापितरीकिकवेदिकमारस्याविघ्रेन ब्व ह्ञानसपादनात्‌ । दितीयां गायामाह-

यावन्तः परथिन्यां भोगा यावन्तो जातवेदापि । यावन्तो अप्सु प्राणिनां भूयान्पुप्रे पिवस्ततः, शति । पृथिव्यां भोगाः सस्थनिवासादयः। जातवेदस्यभ्रौ भोगा दइनपचना- दयः । अप्सु भोगाः लानषानादयः । प्राणिनामेते सर्वे भोगा यावन्तः सन्ति ततस्वाबद्यः सर्वेभ्यो भोगेभ्यो मृयानभ्यभिकः पितुः पृत्रे भोगो बिद्यते । अलयन्तसुखहेतुत्वात्‌ । वथा चाऽऽहुः- 'ुत्रोत्यसिविपक्तिभ्यां नापरं सुखदुःखयोः श्वि । दृतीयां गाथामाट- शाश्व्पुरेण पितरोऽयायन्बहूरं तमः। आत्मा हि जज्ञ आत्मनः स इरावयतितारिणी, इति। पितरो जनका उत्पक्नेन पुत्रेण शश्वत्सकेदा रोकदयेऽपि बहुलमभ्यधिकं तम रेहिकमागुष्िकं च दुःखमत्यायस्नतिक्रामन्ति । तथा च बोधायन आहं-- “पुदिति नरकस्याऽऽख्या दुःखं च नरके विदु; । पसख्ाणात्ततः पृत्रमिदेच्छन्ति परत्र च" इति। किच हि यस्मात्कारणात्पितुः पुत्र उत्पभ्न इत्युक्ते सति पिता स्वस्मात्स्वय- मेव जज्ञ उत्पन्ञ इत्युक्तं भवति । ततः पिता यथा स्वयं सखीयं दुःखं बिना- शयति तथा पृत्रोऽप्येतदःखं बिनाश्षयतींति द्रष्टव्यम्‌ । तस्मात्स पुत्र श्राब- त्यभयुक्ताऽतितारिणी नदीसमुद्रादेरतितरणहैतुर्नोरिति शेषः । यथा नदष नद्यादिकं तारयत्येवं पुत्रो ऽप्यैहिकमामुष्पिकं च दुःखं तारयतीतययेः । चतुर्थी गायथामाह-

किंनु मरुं किमजिनं मु श्मश्रूणि रिं तपः।

१ प्रथमः खण्डः ] एेतरेयग्राह्मणम्‌ । ८ २

पतर ब्रह्माण इच्छध्वं स वै रोको ऽवदावद्‌ः, इति । अत्र मलाजिनम्भश्चतपःशब्दैराश्रमचतुष्टयं विवक्षितम्‌ । पमटरूपाभ्यां छुक्ृ(क)गोणिताभ्यां संयोगान्मलकषब्देन गार्हस्थ्यं विवक्षितम्‌ । कृष्णानि नसंयोगादनिनश्षब्देन ब्रह्मचयं विवक्षितम्‌ । क्षीरकमेरादित्याच्छमश्शषब्देन वानपरस्थ्यं विवक्षितम्‌ । इन्दरियनियमसद्धावासपःश्नब्देन पारिव्राज्यं विव पितम्‌ । पलं गादेस्थ्यं कं नु किं नाम सुखं करिष्यति न रिविदित्यथेः। एवगुत्तरत्रापि योज्यम्‌ । हे ब्रह्माणो विप्रा विपरक्षत्रियाधथाः स्वे युयं सुख हेतुत्वातपु्रमिच्छध्वम्‌ । सवै स एव पुत्रोऽवदावदो लोकः। बदितुषयो ग्यानि निन्दावाक्यान्यवदास्तेवांक्येर्नो्ते न कथ्यत इत्यवदाबदः । (रवं पदेन तेन कथ्यत इति । ) अवदाब्रदो दोषराहित्याभिन्दानहे इत्यथः तादशो लोको भोगदेतुः पत्रः । तस्मादाश्रमेभ्योऽप्याधिक्येन पजेष्छां कतेव्या । यद्यपि हरिशवन्द्र एवात्र शष्ट तथाऽपि तेन सह ऋषीणां बहनां सभायामवस्थानाट्रह्माण इति संबोधनम्‌ । पञ्चमीं गाथामाह-- अन्न ह प्राणः शरणं इ वासो सूपं हिरण्यं पशवो 1 वेवाहाः । सखा ह जाया कृपणं ह दुहिता ज्योतिषं पत्रः परमे व्योमन्‌ › इति। अन्नादयो रोके सुखहित॒त्वेन प्रसिद्धाः । तथा हि शरे भराणावस्थिति देतुत्वादग्नमेव प्राणः । वासः श्रीतोपद्रवाद्रक्षकत्वेन श्ररणं शृदसमानम्‌ । हिरण्यं कणाभरणादिकं दृ्टिपियत्वाद्रूपसंपादकम्‌ । पश्चबो गवाश्वादयो विवा- हविक्षेषेण निवाहकाः । जाया भोमे सहकारित्वात्सखा इ सखिखरूपैव । एवमेते सुखरेतुत्वेन प्रसिद्धा अपि तात्काटिकमल्पमेव सुखं परयच्छन्ति । दुहिता ह पुत्रीति कृषणं केवलदुःखकारित्वारैन्यहेतुः । तथा च स्मयेते- “संभवे स्वजनदुःखकारिका संप्रदानसमयेऽथेहारिका । योवनेऽपि बहुदोषकारिका दारिका दृदयदारिका पितुः" इति। पुत्रो ह पुनस्तु ज्योतिःस्वरूपं तमोनिवारकत्वेनं स हि पितरं परमे व्योमश्च- त्कृष्ट आकाशे परब्रह्मस्वसूपेऽवस्थापयति। आकाश्चस्तचिङ्गादित्यनेन व्थाससु- + धनुधिष्ठान्तगेतमसंगतम्‌ ।

१ म. एवमवदे" । २ क. प्रघेन । २क.ख. म, “न प्रकाडचहपत्वेन स।

८१८ भरीमत्सायणाचायेविरचितभाष्यसमेतमरू- [९ ३्रयश्ज °घ्याये

जेणाऽऽकाञ्चव्योमादिश्चब्दानां ब्रह्मपरत्वे निणीतम्‌ । प्रस्य च ब्रहमङ्गानदे- हुव पूषैमेवारृतत्वं च गच्छतीत्यत्र परतिपादितमू। व्री गाथामाह-

पतिर्जायां प्रविशति गभं मूत्वा स मातरम्‌ ।

तस्यां एननेवो भूत्वा दृश्चमे मापि जायते, इति ` पत्यराकारद्यमस्ति । वतंमानपुरुषाकार एको रेतोखूपेण शभाकारो हितीयः । जायाया अषप्याकरारदयमस्ि । पतिरूपमाकारं भ्रति जाया भववि। गर्भरूपमाकारं भरति माता भवति । अतः स तादः परति; स्वयं रेतोरूपेणं गर्भो भूस्वा पूरवमवस्थितां जायां भविष्यदाकारेण मातरं सतीं भविश्वि । तस्यां मातरि पुन्मवो भृत्वा पर्वमन्यस्यां पातयुत्पो जरटः । इदानीं पननै- तनबारो भूत्वा तस्यामिदार्नीतन्यामस्यां मातरि ग्भपाके सति दश्चमे भास्यु- त्पयते । तस्मात्पुत्रः स्वस्मादन्यो न भवति। सप्तमीं गाथामाहद- | ॥ १ जाया ५.५ ५ ५५७ पुनः। जआमरतिरेषा रतिनाजम बाजमेतनिषीयते , शति, यद्यस्मात्कारणादस्यां † पिता पररूपेण पुनजांयते तत्तस्पा- त्कारणाह्टोकपरसिद्धा या जायाऽस्वि सा जायतेऽस्यामिति व्युत्पस्या जाया- क्षम्दवोच्या भवति । कि चेषा भूत्याभ्रतिक्षब्दाभ्यामभिधीयते। भवत्यस्यां पुत्ररूपेण पतिरित्येषा गतिक्षब्दवाच्या रेतोरूपेणाऽऽगल्यास्यां पुजररूपेण भवतीत्याभूतिशब्दवाच्या । एतदेतस्यां ज्जियां बीजं रेतोरूपं निधीयते भरक्षि- प्यते तस्मादुक्ताः शब्दा उपपद्यन्ते । अष्टमीं गाथामाह- | . देवाशरैतामृषयश्च तेजः समभरन्महव । देवा मनुष्यानद्खुव्रेषा वो जननी पुनः, इति। ` एतामेतस्यां योपिति देवाश्च महर्षयश्च स्वकीयं महत्तेजो रेतोरूप॑ (सारं समभरन्पुत्रोत्पादनाय संपादितवन्तः । स्वयभेव संपाद्य ततो वु -

श्वन्‌ । हे मनुष्या येयमिदानीं जायाशूपेण बतेते सेयं पुनर्वो युष्माकं जन्मनि जननी भवति । ।

नवीं गाथामाह- . | नापुत्रस्य रोकोऽस्तीति तस्सवं पशवो विदुः। ,

९ द्वितीयः खण्डः ] ` रेतरेयत्राह्मणम्‌ । ८१९

तस्माच पुत्रो मातरं स्वसारं चाधिरोहति, शति । लोको लोकजन्यं सखमपुत्रस्य नास्ति । न हि पुत्रदशेनेन यत्सुखं तदन्व- दश्च॑नेन इचिदपि दश्यत इति यदस्ति तत्सर्वे गोमदिष्यादयो जानन्ति यस्मा- तस्मादेव कारणात्पश्ुजातो जातः पुत्रो वत्सः स्वकीयां मातरं भगिनीं वा पुजोत्पादनाथमधिरोहाति । |

दश्च गाथामाह-- एष पन्था उरुगायः सुशेवो यं एत्रिण आक्र- मन्ते विश्चोकाः । तं परयन्ति परावो वयांसि च तस्मात्ते मात्राऽपि मिथुनी भवन्ति › शति । पुत्रिणः पुत्रवन्तो देवमनुष्यादयो विशोकाः श्ोकरहिताः सन्तो य॑ पत्थानं मुखानुभवरूपं मागेमाक्रमन्ते भारुबन्त्येष पन्थाः पुत्रसुखानुभवरूपो मागे उरः गाय उरुभिमेहद्धिः शाद्खहे राजामात्यादिभिश्च गीयते । तथा सुशेवः सुषु सेवितुं योग्यः सुखाधिक्यस्य विद्यमानत्वात्‌ । तं पुत्रसुखानुभवर्ूपं पशवो गवादयो वयांसि पक्षिणः संपरश्यन्ति जानन्ति । तस्मात्ते पश्चुपक््यादयः पृ्र- सुखार्थं मात्रा सह मिथुनी भवन्ति कि किमुतान्यथा जिया सहेययेः । नारदेनाक्छां दन्चमीं गाथां निगमयति- इति हास्मा जाख्याय ॥ ३३ ॥ इति । हानेनैव भकारेणास्मै तस्मे हरिशन्द्रायाऽऽख्यायोततरममिधायावस्थितं हति शेषः ॥ . इति भ्रीमत्सायणाचार्य विरचिते माधवीये बेदारथभरकाश्च रेतरेयब्राह्मण- भाष्ये जय्खिशाध्याये भरथमः खण्डः ॥ १ ॥ (१३) [ १३६ |

[4

पु्रनिपित्तङाभप्रतिपादिका नारदोक्ता दश गाथा उदाहृत्य पृत्रजन्मोपा- योपदेश्चपरं नारदवाक्यमवतारयति- जथेनमुवाच वरुणं राजानमुपधाव पुत्रो मे जाथतांतेन ता यजा इति; शति।

अथ पुत्ेच्छानिमिस्तकथनानन्तरमेनं पुज्राथिनं हरिशन्द्रं नारद उवाच । हे इरिधन्द्र वरुणं राजानमुपधाव भराथेयस्व । येन प्रकारेण निश्चयः सोऽभिधी-

१क.ग.घ.ङ,च.छ.ष.भ, तिहस्माः।

८४० श्रीमत्सायणाचार्यविरवितभाष्यसमेतम्‌-- [९३ रयि °ध्याये- यते । हे वरुण त्वत्मसादान्मे पुत्रो जायतां वतस्तेन पृत्रेन त्वां यजै त्वामु- दिश्य यज्नं करवाणीति । भ्ार्थनापकारं नारदोपदेश्चमुक्त्वा हरिशन्दरहतान्तं दशयति- तथेति स वरुणं राजानमुपससार पुत्री मे जायतां तेन १ इति तथेति तस्य पुरो जज्ञं रोहितो नाम › इति। नारदोपदेश्चमङ्गीकृय हरिशनद्रो वरुणमुपससार पार्थयामास । स बङ- णोऽपि तथाऽस्त्विति वदीयपुजरोत्पतये वरं दवान्‌ । तेन च वरेणोत्पन्नस्य रोहित इत्येतञ्ामामूत्‌ । अथ बहुभिः प्यायेवंरुणस्योक्तिदैरिधन्द्रस्य भत्युक्तिथेत्युभयं भतिषपाद्यते । तत्र प्रथमं पर्यायं दक्षंयति- त होवाचाजनि वै ते पुत्रो यजस्व माऽ- नेनेति स होवाच यदा वै पशुनि शौ भवत्यथ सर मेध्यो भवति निर्दशो न्वस्तवथ सवा यजा इति तथेति, शति। तँ हरिशन्द्रं बरुण उवाच । हे हरिशन्दर ते पुत्रोऽजनि वा उत्पन्न एवानेन परतरेण मायुहिश्य यागं कुपिति । एवं वरूणनोक्ते हरिशन्दरः पनः परत्युवाच । यागाथेः प्ञ्चयंदा निदेशो भवति तदा स पर्मध्यो यागयोग्यो भवति । निगै- तान्यशीचदिनानि दश्चसंख्याकानि यस्मात्पञ्लोः सोऽयं निदेश्चः । तस्मादयं

जु क्षिं निदेश्चोऽस्तु । अथानन्तरं वा पत्ये यजा इत्येतद्वाक्यं वरुणस्तथाऽ-

स्त्वित्यङ्गी चकार । | दवितीयमुक्छिपत्युक्तिप्यायं दचेयति- सह निदं जास ते होवाच निर्दशौ न्वमदय- जस्व माऽनेनेति स होवाच यदा वै पश्लो- ठन्ता जायन्तेऽथ स मेध्यो मवति दन्ता न्वस्य जायन्तामथ ता यजा इति तथेति ; शति!

| दशषदिनाशौचापगमे श्रद्धत्वा्था यागयोग्यत्वं तथा दन्तोत्पनत्वादबयव- संपूत्यो यागयोग्यत्वमिलभिमायः । स्पष्टमन्यत्‌ ।

२ द्वितीयः खण्डः] देतरेयब्राह्मणम्‌ । | ८४१ ततीयं पायं दक्षेयति- तस्य ह दन्ता जज्ञिरे तं होवाचान्नतवा जस्य दन्ता यजस्व माऽनेनेति स होवाच यदा वै पसोरदन्ताः पद्यन्तेऽथ स मेध्यो मवति दन्ता न्वस्य पद्यन्तामथ त्वा यजा इति तथेति; इति । अङ्खत बै जाता एव । पन्ते पतन्ति । प्रथमोत्पन्नानां दन्तानापमस्थायित्वेन मुरूयपश्बवयवत्वाभावासत्पाते सति परोर्मध्यत्वम्‌ । चतुर्थं परयांयं दक्षंयति- तस्य ह दन्ताः पेदिरे तं दोवाचापर्सत वा अस्य दन्ता यजस्व माऽनेनेति स होवाच यंदा वे परशोर्दन्ताः पन्जय- न्तेऽथ म मेध्यो मवति दन्ता न्वस्य पुन- जौयन्तामथ ता यजा इति तथेति, शति । ` अपत्सत वै पतिताः । पुनरुत्पञ्नानां दम्तानां स्थिरत्वेन संपुणावयवत्वात्प- ्नरमेध्यत्वम्‌ । | पञ्चमं पयायं दशेयति- । तस्य ह दन्ताः पुनज॑त्तिरे तं हीवाचान्नत शां अस्य पुनद॑न्ता यजस्व माऽनेनेति स हीवाच यदा ` वै क्षत्रियः सांनाहुको भवयथ स मेध्यो मवति संनाह नु प्राप्रोखथ त्वा यजा इति तथेति, इति।

- अहत वै जाता एव । पश्वन्तरस्य पुनदन्तोत्पसिप्राज्रेण मेध्यत्वेऽप्यस्य पञ्चोः क्षन्नियत्वात्स्वजात्युचितधनुबाणकवचादिसंनाहश्नीित्वे सति जात्युचि- तन्यापारसंपूतो मेध्यत्वं तस्माच क्षिपमेवासो संनादं पात्वनन्तरमेव यजा इत्युत्तर वरूगोऽङ्गी चकार ।

षष्ठं पयायं दशंयति- सतह संनाह प्रापत्तं होवाचसंनाहं नु प्रा प्रोयजस्व माऽनेनेति म॒ तथेव्यक्ला

८४२ भीमत्सायणाचायैविरवितभाष्यसमेतम्‌-- [१ १व्रय्िदाध्यायै--

ुत्रमामन््रयामासर ततायं वे मह्यं लाम दृदौदन्त तयाऽहमिमं यजा इतिः सति । संनाहापेरूध्वं स हरिथन्द्रो वरुणोक्तिमङ्गीतय पुत्रमामच्येवमुवाच । उप- लछाटनार्थं पुत्रे पित्वाचिततक्षब्दभयोगः । हे तत हे पज्ायमेव वरुणो महं त्वां पुत्रवरेण दत्तवान्हन्त दृष्टोऽहमिपं वरुणं यवया पूजेण यजै यागरूपां पजां करवाणीति हरिशन्दरस्योक्ति । अथ रोहितनाश्नः पत्रस्य कृतयं दशैयति- ` प ह नेत्युक्ता धनुरादायारण्यमुपात्तस्थो प॒ सवत्सरमरण्यं चचार्‌ 1 १०५ ॥ इति। सहस खलु रोहिताख्यः पत्र; पितुबांक्यं निषिध्य खरक्षणार्थं धनु ५ स्तौ पत्युपगतोऽयूत्‌ । कर्सिमश्चिदरण्ये नैरन्तर्येण स रोहितः संवत्सरं चचारेति ईति भ्रीपत्सायणाचायेविरचिते माधवीये बेदा्थभकान् रेतरेयत्रा्- णमाष्ये ्रयद्धिाध्याये द्वितीयः खण्डः ॥ > ॥ (१४) [१३५७]

तार संवत्सर चरणानन्तर(र)भाविनं हरिथनद्रादमनां हसान्तं दश्चयति- अथ दैक्ष्वाकं वरूणो जग्राह तस्य होदरं जज्ञे तदु ह रोहितः शुश्राव सोऽरण्याद्राममेयाय तमिन्द्रः पुरुषरूपेण पयेयोषाच- ` ` मानाश्नान्ताय श्रीरस्तीति रोहित शुश्चुम। पापो नृषहरो जन इन्द्र इचरतः सखा .चरेवेति? इति । ` अथ रोहितस्यारण्ये संवःसरवासानन्तरमेवेश्ष्वाकमि्वाङकवंशोत्पं हरि- चन्द्रं वरुणो देवो रोगरूपेण जग्राह । वरुणेन गृहीतस्य दहरिथन्द्रस्योदरं जे जलेन पूरितयुच्छनं महोदरनामकं रोगस्वरूपयुत्पनम्‌ । तदु ह तदपि सवेमरण्ये स्थितो राहितः पुत्रो मनुष्यमुखाच्छुश्राव । थत्वा च स राहितः पितरं द्रशम- रण्याद्भामं प्रत्याजगाम । आगच्छन्तं रोहितं मागंमध्य इन्द्रः केनचिह्ाद्यणपु

„ १ग.घ. ड. घ. छ. छ. म. 'ण्यमपा।

१ तृतीयः खण्डः] .- . पेररेयत्राह्मणष्‌। : `: ८४१

रषरूपेण प्राप्येदमुक्तवान्‌ । आ समन्ताच्छ्रान्त आश्रान्तः स्त्र पर्यटनेन भान्ति परापषस्तद्िपरीतोऽनाशरान्त एकमेव. निवासश्ीरस्तादृदणय तथाविधस्य पुरुषस्य श्रीवंहुविधां संपन्नास्ति । यद्रा नानेति पदच्छेदः । भरान्ताय स्व्॑र पयंटनेन श्रान्तस्य नाना श्रीबंडुविधा संपदस्तीत्यनेन भकारेण रोहित वयं नीतिकुश्चखानां पुरुषाणां मुखाच्छुधम । वरो जनो विद्यादिभिः शरष्ठोऽपि पुरुषो वृषत्पापो टृषु मनुष्येषु सीदतीति दृषत्‌ । भरेष्ठोऽपि बन्पुख्ेषु सवदाऽ- बस्थितस्तैरवङ्गातः पापस्तुच्छो भवेत्‌ । अतस्तव पितृदे वासो न युक्तः । न चारण्ये चरतो मम. सहायो नास्तीति शङ्नीयम्‌ । इन्द्र एव परमेश्वर एव चरतस्तव सखा भविष्यति । तस्माश्चरेव सवेथाऽरण्ये चरस्वेत्येवगुवाच । एवं बहुष्वपि पयोयेषु द्रष्टव्यम्‌ । -

तनेन्द्ररोहितयोः संवादे पथमं पर्यायं दशचपित्वा द्वितीयं पयायं दश्चयति-

चरैवेति वै मा ब्राह्मणीऽबोचदिति ह दितीयं संवत्सरमरण्ये चचार. सोऽरण्याद्राममेयाय तमिन्द्रः पुरुषरूपेण पर्येयोवाच-- षिण्यो चरतो जङ्पे भृष्णुरास्मा फएखग्रहिः । रेरेऽस्य स्व पाप्मानः श्रमेण प्रपथे हतश्वरेवेति, इति । ब्राह्मणरूपस्येन्द्रस्य वाक्यं श्चत्वा ब्राह्मणोऽयमरण्ये चरेवेयेवं॑मायुक्तवा ` निति मनसि बाह्मणवाक्ये महान्तमादरं ढृत्वा पुनरप्येकं संबत्सरमरण्ये चरित्वा पथातितरं द्रष्टं ग्रामं तमागच्छन्तं पृनरषीन्द्रो बाह्यणरूपेणाऽऽगलयैव मुवाच । चरतः पृरय॑टनं कुवेतः पुरुषस्य जस्ये पुष्पिण्या भवतः । यथा पृष्पयुक्तो दक्ष; शाखा छता वाऽथवा सगन्धोपेता सेव्या भवति ।. एवं चरतो जञ्ये श्रमजयेन सेव्ये भवतः । तथेवाऽऽत्मा मध्यदेहो भूष्णर्व्िष्णु फलग्रहिरोराग्यरूपफलयुक्तो भवति । यथा वधमानो दक्षः कालेन फलानि श्रह्यति एवं. चरतः परुषस्य बीजादिदीपनादिपाटवेन मध्यदेह आरोग्यस्य फलं गृह्णाति । तयेवास्य चरतः पुरुषस्य सर्वे पाप्मानः सवैपापानि प्रषये भृष्ट तीर्थक्षेत्रादिमार्गे श्रमेण तत्तदेवतादिदक्षेने तीथंयान्रादिभयासेन हता- विनाशिताः सन्तः हेरे श्रेरते शयाना इव भवन्ति । यथा शयानाः पुरुषाः स्वकार्यं डृषिवाणिञ्यादिकं कतुमन्ञक्ता एवं पुण्येन विनष्टाः पाप्मानो नरकं दातुमसमथा इत्यथः । तसात्सर्वथाऽरण्ये चर न पितुशेहेऽवतिष्ठस्व ।

१क.ख. क्ल, अ. धा संपदस्तिसंः।

८४४ भीमत्सायणाचायबिरवचितभाष्यसमेतम्‌- [२ ६त्रयिशाध्याये- तीयं पयांयं दयति-- ; चरेवेति वै मा ब्राह्मणोऽवोच॒दिति ह तृतीयं संवत्सरमरण्ये _ चचार्‌ सोऽरण्याद्वाममेयाय

तमिन्द्रः परपरूपेण पयेयोवाच -

आस्ते भग जसीनस्योध्वंसिष्ठति तिष्ठतः।

शेते निपद्यमानस्य चराति चरतो भगश्वरेवेति, शति ।

भगः सौभाग्यमासीनस्योपविष्टस्याऽऽस्ते तयैव तिष्ठति न तु वेते । अभिः हद्िरेतोरथोगस्याभावाद्‌ । तिष्ठत उपवेशनं परित्यञ्योत्थापनं कुर्वतः पुङ- धस्य भग उर्ध्वा ऽभिद्टदध रन्युखस्विष्ठति । कृषिवाणिञ्याययोगस्य संभावित- स्वात्‌ । निपथमानस्य भूमौ श्षयानस्व भगः ्षेते निद्रां करोति विधमानभनर- ्षादिचिन्ताया अप्यभावास्सवयैव विनश्यति । चरतस्तेषु तेषु देशेष्वजना्थ पयंटनं कुर्वतः पुरुषस्य भगः सौभाग्यं चरति दिने दिने वर्षते । तस्मास्वं चरै- षेति न त्वेक्र तिष्ठ ।

चतुर्थं पयांयं दरेयति-

चरैवेति वे मा ब्राह्मणोऽवोचदिति ह चतुर्थ संवर्सरमरण्ये चचार सोऽरण्याद्वाममेयाय तमिन्द्रः परुषरूपेण पयेयोवाच-

करिः शयानो भवति संजिहानस्व॒ दापरः।

उतिष्ठ्ेता भवति कतं संपद्यते चरश्वरेवेति , इति ।

चतसः परुषस्यावस्थाः । निद्रा तत्परित्याग उत्थानं संचरणं षेति ।

ताश्रोत्तरोतरशरष्ठत्वात्करिद्रापरभरेताङृतयुगैः समानाः । वतश्चरणस्य सर्वोच- मत्वाशरेवेति ।

पञ्चमं पर्यायं दहेयति- चरैवेति वै मा ब्राह्मणो ऽबोचदिति ह पञ्चमं संबत्सरमरण्ये चचार . सोऽरण्यद्वाममेयाय तमिन्द्रः पुरुषरूपेण पर्येयोवाच-

द तृतीयः. खण्डः ] एेतरेयत्राह्मणम्‌ । ` : ८५५

चरन्वै मधुविम्द्ति चरन्स्वादुमुदुम्बरम्‌ । . . सूर्यस्य पश्य भ्रेमाणं यो न तन्द्रयते चर॑श्वरवेति, एति। चरमेव पुरुषः इचिदृकाग्रे मधु माक्षिकं छभते । इचिःस्वादु पधुरपुवुम्ब- रादिफटाविश्षेषं रभते । पन णम्‌ । तत्र तत्र विध्यमान भोगविर्ेषं रभते । तत्र सूर्यो श््टान्तो यः सूर्यः सवत्र चरक्मपि न तन्द्रयते. कदाचिदष्य- ङसो न भवति । तस्य सूर्यस्य श्रेमाणं भष्त्वं जगदन्धत्वं परय । तस्माशचरेव । शत्थमिन्द्रकृतेन रोहितोपदेशेन चरतो रोहितस्य स्वजीवने पितुरारोग्ये च कारणयृतं भ्रेयोखाभं दर्चयति- चरेवेति वे मा ब्रह्मणोऽवोचदिति ह षष्ठं संवर्सरमरण्ये चचार सोऽजीगतं सोयव- सिमृषिमश्चनया परीतमरण्य उपेयाय, इति । चष्टे संवत्सरे पूवैवदरण्यसंचारी स ह रोहितः क॑विदरषिं तस्मिरण्य उपे- याय प्राप्तवान्‌ । कीदश्चणूषिमजीगतैनामकं सुयवसस्व पत्रमक्षनया परीतमन्ना- खाभेन शत्पीडितम्‌ । | अयाजीगतैरोहितयोः संवादं दशयति- तस्य ह जयः पुत्रा जाः भूनःइच्छः . ्नः- शेषः श्रुनीखा्गू इति तै होवाच ऋषेऽहं ते शतं ददाम्यहमेषामेकेनाऽऽत्मानं निष्करीणा इति स ज्येष्ठं पत्रं निग्हान उवाच्‌ नन्विम्‌- मिति नो एवेममिति कनिष्ठं माता तो ह मध्यमे संपाद््याचक्रतुः श्नःशीपे तस्य ह शतं दत्तवा सत॒ ` तमादाय सोऽरण्याद्राममेयायः इति। तस्याजीगतस्य श्रनःपुच्छादिनामकाङ्यः पुजा आसुः । पुत्रबन्तशर्षि रोहित उवाच । हे ऋषे ते तुभ्यमहं गवां शतं ददामि । (#दल््ला चाहमेषां पत्राणां मध्य एङेन केनचित्पुत्रेणाऽऽत्मानं मेहं षरुणाभिष्क्रीणे ल्यं दस्वाऽऽत्मानं मोचयामीति । एवगरक्तः सोऽजीगर्तो) ज्येष्ठपुत्रं शुनः पुच्छनामकं हस्तेन निगय ह्वानः स्वसमीपे समाकषैत्रोहितं प्रत्येवमुवाच । तुभ्यमेकः पुत्रो दीयत इषं # धनुशिहान्तगेता पद्किः सवेपुस्तकेषु नोपलम्यते परं चपिक्षितत्वाद्धिरचितः ।

८४६ भीमत्सायणाचायविरवितभाष्यसमेतम्‌-[ ६ १त्रयभिश्ा्याये-

तु शुनःपुच्छं तुन ददामि मम भियत्वादिति। तती भाता कनिष्ठं हस्तेन हीत्वैवमुवाच । इमं नोदकं तु मम भियं नो एव सवथा न ददामीति । ततस्ताबुभौ भातापितरौ मध्यमे पुत्रे श्रुनःकेपे दानं संपादयां चक्रतुरङ्गीडृत- बन्ती । ततस्तस्याजीगस्य स रोहितो गवां श्तं दश्खा तं श्रुनःश्ेपमादायाद- स्थितः । ततः स रोहितस्तेन शुनःषेपेन सहारण्यात्स्वकीयं भ्रामं अत्याजगाम । । . तदागमनादृध्वकारीनं इततान्तं दशेयति- ध सष पितरमेयोवाच तत दन्ताहमनेनाऽऽ- रमानं निष्करीणा इति स वरुणं राजानमुप्‌- ससारानेन चा यजा इति तथेति भूयान्व बरह्मणः क्षत्रियादिति वरूण उवाच तस्मा एतं राजसूयं यन्त्रं त प्रोवाच तमेतमभिषै- | चनीये पुरषं पञ्यमाटेभे ॥ १५ ॥ शृति।

स रोहितः पितरमागदयैवमुवाच । हे तत पितन्ताऽऽवयोरषः संपन्नः । अहमनेन श्रुनःशरेपरूपेण पूरयेनाऽऽत्मानं महेहं वरुणान्िष्क्रीणे मूल्यं दच््वाऽऽ- त्मानं मोचयामी्ययेः । तथोक्ते स ॒हरिश्न्द्रो वरुणयुपेत्यानेन श्रुनशशपेन ्राञ्मणेन त्वा त्वां यक्ष्यामीत्युक्तवान्‌ । स वरूणो ऽपि तयेलयङ्गीटृत्येवभुवाच । प्ष्ियासव पुत्राद्रोहितादप्ययं ब्राह्मणो भूयानभ्यधिक एव मम भिय इति।` उक्त्वा तस्मै हरिशन्द्राय कतैव्यत्वेन राजसूयगुपदिदेश्च च। स हरिशन्द्रो राज सूयं प्रक्रम्य तस्य पध्ये योऽयमभिषेचनीयाख्य एकाहः सोमयागस्तसमि- स्तमेतं श्रुन॑ःशचेपं पुरषं पशुमारेमे सवनीयपहत्वेनाऽऽलब्धुं निभितवान्‌ ॥

इति भरीमत्सायणाचायेविरचिते माधवीये बेदाथेमका रेतरेयब्रा्मण-

भाष्ये जयज्जिशाध्याये तृतीयः खण्डः ॥ ₹ ॥ ( १५) [ १३८ |

` हरिभन्द्रस्य राजमूयाृष्ठानं दर्षयति-

तस्य ह विश्वामित्रो होताऽऽप्ीजमदभिरष्वयु- व॑पिष्ठो ब्रह्माऽयास्य उद्राता तस्मा उपाकृताय नियोक्तारं न विविदुः स होवांचाजीगतंः सोय- वसिमंह्यमपरं शतं दत्ताहमेनं नियोक्ष्यामीति

४ चतुः खण्डः) रेतरेयब्राह्मणम्‌ ॥ ` ८४3

तस्मा अपरं शतं ददुस्तं स निनियोजः, इति । विश्वामित्रादयो महषयस्तस्य हरिशन्द्रस्य यागे राजसूये होत्रादयश्चत्वारो मर्हस्विज आसन्‌ । तन्न जमदप्निरष्वयुरभिषेचनीये सोमयागे त॑ श्रनःशरेषं सबनीयपञ्चत्वेनोपाटतवान्‌ । बि्युक्तया पृक्षश्चाखया मच्नपुरःसरं समुपस्पृश्य: स्वीकार उपाकरणम्‌ । तत ऊर्ध्वं यूपबन्धनं नियोजनं तस्य कूरकमेत्वादध्वयुंने नियोजने प्रहत्तः । तत उपाठृतायास्मा उपाकरणेन संस्कृतस्य शो(शोनशे- पस्य नियोक्तारं युपे बन्धनकतारं ऋूरं कंचिदपि पुरुषं न विविदुने रशेभिरे । तदानीं सृयवसस्य पुरः शुनःशेपस्य पिता सोऽजीगतै [उवाच ] म्न पू्व- स्माच्छतादपरं गोकषतं हे यजमानप्विजो दत्त ततोऽहमेनं शुनःशेपं युपे नियोश््यामि रशनया कव्यं शिरसि पादयोबेद्ध्वा रशनाग्रस्य युपे बन्धनं नियोजनं तदहं करिष्यामीति । तस्मा अजीगतांयापरं गोशतं ददुः । तंच क्ुनःशेपं सोऽजीगर्तो निनियोज । धातोद्विभावं परिलञ्योपसगंस्य द्विभोव- इछान्दस्तः । . | . अय विश्षसनमहतति दश्रयति- | तस्मा उपाकृताय प परय भृतय विशपितारं न विविदुः स॒ हीवा- चाजीगतेः सोयवसिर्मह्यमपरं शतं दत्ता- हमेनं विशसिष्यामीति तस्मा अपरं शतं ददुः सोऽसि निःशान एयाय, शति । उपाकरणनियोजने पूषेभुक्ते । आमीसंश्विताभिरेकादशभिः .भयाजयाभ्या- भिर्ययजनं .तदाभीणनम्‌ । दर्भरूपेणोर्युकेन त्रिःदक्षिणीकरणं तत्पयभिकर- णम्‌ । तथाविधसंस्कारचतुष्टययुक्ताय तस्मै तस्य श्नः शेषस्य विञ्चसितारं हिसितारं पुरुषं कूरारमानं कंचिदपि पुरुषं न ऊेभिरे । ततोऽजीगते; ४५५ परं गोश्षतं शदीत्वा मारयितुमरसि खद निःशानो निशितं तीत्णं याय जगाम । | | पितुरजीगतैस्य (शुनःशेपस्य) इतान्त दकेयति- अथ हष ह नःप ईक्षाकक्रेऽमानुषमिववे मा . . -..विशसिष्यन्ति हन्ताहं देवता उपधावामीति

: : $पन्ष. शछानेनि॥ ` . . `.

८४८ श्रीमत्तायणाचायविरवचितभाष्यसमेतम्‌- [१ त्रयजिराध्याये-

स प्रजापतिमेव प्रथमं देवतानामुपससर कस्य नूनं कंतमस्याग्रतानामियेतयचां ;› शइति।

अथ पितुः पुत्रमारणोच्योगानन्तरं श्रुनःशेपः पुत्रो मनस्येवमीतां चके भिचारितवाच्‌ । अन्यत्र पयंभ्रिषतं पुरुषमारण्यांश्रत्छजन्तयर्हिसाया इतिश्रुतेः पर्यग्निकरणादृरध्वं मनुष्यं परित्यजन्ति । एते तु माममानुषमिव मनुष्यव्यति- रिक्तमजादिपञ्चमिव बिश्चसिष्यन्ति पारयिष्यन्ति इन्त हा कष्टमेतत्ंपननम्‌ । अहमितःपरं र्ार्थं देवता उपधावामि भजामीति विचायं देवानां मध्ये भयं भरख्यं भजापतिमेव कस्य हनमित्युचोपससार सेवितवान्‌ ।

तस्य परजापतेः सहकारित्वेनाभरः सेवां दक्षयति-

तं प्रजापतिरवाचाििं देवानां नेदिष्ठ- स्तमेवोपधावेति सोऽभिमुपससारागर- वयं प्रथमस्यामृतानामियेतयचा, शष ! त॑ सेवकं शुनःशेपं परजापतिरेवयुक्तवान्‌ । अभिः सर्वेषां देवानां नेदिष्ठो हविर्वहनेनातिसमीपर्वती । अतस्तमेवोपास्स्वेत्युक्तः श्ुनःशेपोऽगरेवयमित्य॒वाऽ- भ्रियुपासितवात्‌ । तस्य चाग्ने; सहकारित्वेन सनितुरुपासनं दशेयति- तमथ्मिर्वाच सविता वे प्रसवानामीशे तमेवोपधावेति स सवितारमुपससाराभि त्वा देव सवितरियेतेन तुचेन, इति। ` भरसवानां सर्वेषु कार्येषु मेरणारूपाणामनुङ्गानात्सनिवेक्षः स्वामी भवति। तस्मात्तमेवोपधावेत्यभ्रिनोपदिष्टोऽमि त्वेति तुचेन सवितारमुपासितवात्‌ । ` तस्य च सवितुः सहकारित्वेन वरुणस्योपासनं दश्ेयति- तं सवितीवाच वरूणाय वे राज्ञे नियु- तोऽपि तमेवोपधावेति स वरुणं राजा- नमुपससारात उत्तराभिरेकर्चिंशता, इति ।

कस्य नूनं कतमस्याखतानाम्‌ ०-- १-२४-१ । अगनवयं प्रथमस्याख्तानाम्‌ ०- १-२४-२ । अमि त्वा देव सवितः०- {-२४-६ ।

४ चतुर्थः खण्डः ] एतरेयब्राह्मणम्‌ । ८४९

हे श्ुनज्ेप वरूणार्थं त्वं युपे बद्धोऽस्यतो वरूणपपास्स्ेति सिन्रोक्तः पवैस्मात्सवितृविषयाञ्युचादुत्तराभिरेकतिशत्संख्याकाभिशरिभर्वरुणपुपासित- वात्‌। न हि ते क्षन्नम्‌ [ १-२४-६] इत्याद्याः सूक्तशेषभता दशर्चं यद्धि ते विक्षः [ १-२९-१] इत्यादिकमेकर्विशत्युचं सृक्तमियेषमेकर्चिश्च- त्संख्या द्रष्टव्या ।

तस्य च वरुणस्य सहकारित्वेन पुनरप्यगरेरपासनं दर्शयति-

तं वरुण उवाचा देवानां सुखं सुद दृयतमस्तं न॒ स्तुह्यथ तवोरसक्ष्याम इति सोऽथ तष्टावात उत्तरामिदाविंश्या › शति।

अयमग्निः सर्वेषां देवानां मुखं यखस्थानीयः। अपिद्रारेणेव सवदेवैदविः- स्वीकारात्‌ । अत एव प्रीलया हविव॑हनादतिश्षयेन स॒हदयः । सुहृदयतमं तम्र नु भिरं स्तुदीति वरुणेनोक्तः परबोक्ताभ्य ऋभ्य उत्तराभिद्रारविशतिसंख्या- कामिक्मिरत्िं तष्टाव । बसिष्वादीलयादिकं [ १-२६-१ ] दश्च सूक्तमश्वं नत्वा [ १-२७-१ ] इत्यादिकं श्रयोदश्च्चं यक्तम्‌ । तत्रान्तयां परित्यज्य बसिष्वसुक्तद्रयगता ऋचो द्वाविश्तिसंख्याकाः।

अग्नेः सहकारित्वेन विश्वेषां देवानायुपासनं दशेयति- तमथिरुवाच विशानु देवान्स्तुद्यथ वोत््- ह्याम इति स विश्वान्दवांस्तुष्टाव नमां महभ्यो नमो अ्भेकेभ्य इत्येतयचां › इति।

यद्यपि वरूणपारोन बद्त्वाद्ररुण एव शुनःशेषयुतसधं समर्थस्तथाऽप्यग्न्या-

दीनां सहकारित्वव चनं दाल्यार्थं द्रष्टव्यम्‌ । विश्वे देवा गणरूपा न भवन्ति कितु सर्वे देवास्तान्नमो महय्य इत्येतयर्चोपासितवान्‌ ।

तेषां च विन्वेषां देवानां सहकारितरेनेन्द्रस्योपासनं दशेयति- तं विश्वे देवा उचुरिन्रो वे देवानामोनजिष्ठो वरिष्ठः सहिष्ठ सत्तमः पारयिष्णुत- मस्तं त॒ स्त॒द्यथ वास्सक्ष्याम इति म

नमो महच्यो नमो अङेम्यः° - {-२७-१३.।

१ ०५

८५० भीमत्सायणाचायं विरितभाष्वसमेतम्‌- [२ दत्रयजि ऽध्याये-

इन्द्रं तुषशाव यचिद्वि सय सोमपा इति चैतेन सूक्तेनोत्तरस्य च पञ्चदश्चमिः, इति । ओजोबखादिक्षब्दाः एवाचार्थैरेवं व्याख्वाताः- ““ओजो दीपिषलं दाह्यं भसद्यकरणं सहः ॥ सुजनः सन्पारयिष्णुरुपक्रान्तसमातिषृव्‌"" इति । इष्टुपरत्ययतमप्मल्ययाभ्यां तत्र तत्रातिश्चय उच्यते । तादश्ञमिन्द्रं यञ्िद्धि सत्य सोमपा इत्यनेन स्वेन सृक्तेनोसरस्मि्नप्याव इन्द्रमित्यादिके दार्व त्युवे सूक्ते पशदश्षभिक्रगमिश्च तुष्टाव । पूर्षैमप्यनुग्रहेण चरैवेत्येवमिन्दरो रोहितं भत्युपदिदेश्च । तस्योपदेश्षस्व फलपयंवसायित्वमनुस्मरतस्तस्यन्द्रस्य श्ुनःशेपस्तुतौ भरीय- तिक्नयं दक्षेयति- तस्मा इन्द्रः स्तूयमानः प्रीतो मनप्ता हिरण्य- रथं ददौ तमेतया प्रतीयाय शश्वदिन्द्र इति, शति । शुनःसेपेनेन्द्रः स्तुयमानः प्रीतो भूत्वा तस्मे श्रुनःकेषपाय सुबणेमयं॑दिष्ं श्थमारोदणा्ं स्वकीयेन मनसैव ददौ । श्रुनःक्ेषोऽपि तदीयमनुग्रहमबगत्य एर्वोक्ताभ्यः पञचदज्ञभ्य उत्तरया शश्वदिन्द्र इत्येतयचा त रथ॑ भतीयाय मन- सेव भरतिजगाम । इन्द्रस्य सहकारित्वेनाध्विनोरुपासनं दशेयति-- ` तमिन्द्र उवाचाधिनो तु स्तुह्यथ वोत्सक्ष्याम इति सोऽशिनो तुशवात उत्तरेण तुषेन, इति ।

पर्वोक्तायाः शश्वदि्द्र इत्यस्या उ्तरेणाऽऽधिनावश्वावत्या [१-३०-१७] इति ठचेनान्विनी स्तुतवान्‌ ।

अन्विनोः सहकारित्वेनोषस उपास्ति दक्षेयति- तमशिना उचवरुषसं नु स्तद्यथ ववोत्सक्ष्याम इति स उषसं वष्टावात उत्तरेण तृचेन , इति ।

यच्चिद्धि सत्य सोमपा ०- १-२९-१ । शखदिन्द्ः पोपुथद्धिनिगाय ०-!- १०-१९।

वा वामनो

१ ख, सर्वेण ।

९ पश्चमः खण्डः ] एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ८५१

कस्त उषः [ १-३०-२० ] इत्यादिक उत्तरस्वृचः । अथोक्तानां सर्वासां देवतानामनुग्रहेण श्रुनःसेपस्य बन्धमोक्षं हरिशन्द्र- स्याऽऽरोग्यं च दकषेयति- तस्थ ह॒ स्मच्यृच्युक्तायां वि पाशो मुमुचे कनीय रक्ष्वाकस्योद्रं . भवलु- तमस्यामेवच्युक्तायां बि पाशो मुमु चेऽगद्रेक्ष्वाकं आप्त ॥ १६ ॥ इति । तस्य पर्वोक्तस्य च्युचस्य संबन्धिन्यागच्युच्येकेकस्याण्च्युक्तायां कमेण शुनःशेपस्य पाञ्चो विगुमुचे विशेषेण मुक्तोऽभूत्‌ । रेश्वाकस्य दरिअन्द्रस्य यन्महोदरं तदपि क्रमेण कनीयोऽत्यल्पं भवति । उत्तमस्याग््युक्तायां पाश्षो बिमुमुच एव सबात्मना युक्तोऽशरत्‌ । रेकष्वाकोऽप्यगदो निःशेषेण रोगर- हित आस ॥ | । इति श्रीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये बेदाथंकाश्च एेतरेयब्राह्म- णमाष्ये घयर्खिन्ञाध्याये चतुथः खण्डः ॥ ४ ॥ (१६) [१३९]

वन्धनान्पुक्तस्य शनःकेपस्योचरकालीनं तान्तं दश्षयति- _ तमृविज उनचुस्तवमेव नोऽस्याह्नः संस्थामधिग- च्छेत्यथ हैतं शुनशेपोऽञ्जःपवे दद्धं तमेताभि- श्वतसभिरभिसुषाव यच्चिद्धि खं ग्रहे गृह इत्य- थेनं द्रणकरशमम्यवनिनायोच््छिष्टं चम्बोर्भ- रेयेतयर्चाऽथ हास्मिन्नन्वारन्धे पूवीमिश्चतरमिः स॒ स्वाहाकारामिर्जहवांचकारायेनमवभृथमभ्य- वनिनाय तवंनो अग्रे वरुणस्य विहानित्येता- भ्यामथेनमत रउरध्वम्निमाहवनीयमुपस्थापयां- चकार श्चुनधिच्छेपं निदितं सहस्ादितिः श्ति।

यश्थिद्धि त्वं गृहे गृदे°- १-२८-५ । उच्छिष्टं चम्बोभर ०-- १-२९-९ । त्वं नो अग्ने वरुणस्य विद्वान्‌-४- १{-४। शुनश्चिच्छेपं निदितं सहखात्‌०--१-२-७।

८५२ भ्रीमत्सायणाचार्थविरनितभाष्यसमेतम्‌- [३दअरयसि °ध्याये- देवतानुग्रहयुक्तं तं शुनःशेपं विश्वाभित्रादयः स्वै ऋत्विज एवग्रुः । हे

व्रुनःश्ेप त्वमेव नोऽस्माकमस्याहोऽभिषेचनीयाख्यस्य संस्थां समार्धिमाधे-

गच्छ प्ाभुहि अनुष्ठापयेलयर्थः । तैरेवयुक्ते सत्यनन्तरं श्षनःशेप एतमभिषेच- `

नीयाख्यं सोमयागमञ्जःसवं ददश्रे । अञ्ञसजमागेण सवः सोमाभिषवो

यस्मिन्यागे सोऽञ्नःसवस्तादटक्ं परयोगप्रकारं निश्ितवान्‌। निशिलयवचतं

सोमं य्िद्धीत्यादिभिश्वतखभिक्ग्मिरभि षतं कृतवान । अथेनमभिषुतं सोप- मेतयोच्छिष्टं चम्बोरित्य॒चा द्रोणकलशममिरक्ष्यावनिनाय द्रोणकल्े र्षि पवात्‌ । अथानन्तरमस्मिन्हरिथन्द्रेऽन्वारन्धे शुनःश्ेपदेहमुपस्पृष्टवति सत्यु- ताभ्य फरभ्यः पूर्वाभिर्य॑त्र प्रविलयादिभिश्वतदमिक्रगिमिः स्वाहाकारसदहि- ताभिः सोमं जुहवां चकार । यन्न प्रवेत्यादिकं सक्तं नव्चं॑तत्र यिद्धीति पञ्चमी तामारभ्य चतदधभिकग्मिरमिषवः । उच्छिष्टमियादिका नवमी तया द्रणकलश्ञे प्रक्षेपः । यत्र प्रावेल्यादिभिश्चतश्भिर्होम इत्येवं इृत्लस्य सूृक्तस्व विनियोगः । अथ होमानन्तरमेव कर्ैव्यमवभथमभिरस्यावनिनाय सवेमव- भ्रथसाधनं तदेशे नीत्वात्वं नो अग्न इत्यादिकास्यामृरभ्यामंवथथयागं ठृत वान्‌ । अथ तथा कृत्वा तत उप्वैमेनमाहवनीयम्रिं श्रुनश्िदिल्यादिनोपस्था- पयांचकार हरिथन्दरमुपस्थाने प्रेरयामास । सोऽयमञ्ञःसव इष्टिप्ुसांकयमन्त- रेणाञ्जसजुभार्गेणाुष्टितत्वात्‌ ।

विश्वामिन्राजीगतेयोः कंचित्स॑वादं दशयदि-

जथह श्न 'शेषो विशवामित्रस्याङ्कमास्‌-

सादस होवाचाजीगते : सोथविकऋषे पुनम

तरं देहीति नेति हीवाच विश्वामित्रो देवा

वाइमंम दयमरसतेति स ह देवरातो वेश्वा-

मित्र आप्र तस्थेते कापिरेयबान्चवाः, इति । अथाभिषेचनीयसमाप्तेरनन्तरं हरिशन्द्रसहितेष्टत्विक्ष बिस्मितेषु स श्रुनः- शेप इत उर्ध्वं कस्य पुज्ोऽस्त्विति विचारे सति तदीयेच्छैव नियामिकेति महर्षीणां वचनं श्रत्वा श्नः शेषः स्वेच्छया विश्वाषिजनपुत्रत्वमद्ीकृदयय सहसा तदीयमहमाससाद । पुत्रो हि सवेत्र पितुरङ्के निषीदति । तदानीं सूयवस- पुज्ोऽजीगतो विश्वामित्रं प्रदयेवमुवाच । हे महर्षे मदीयपत्रमेनं पनरपि मह्न

१ द्य. मप्स्वव्‌ः ।

4 प्श्वमः सण्डः ] ेतरेयत्राह्मणम्‌ । | ८५१

देहीति स विश्वामिन्नो नेति निराढृलयेवमुवाच । प्रजापत्यादयो देवा एवेमं शुनःशेपं मह्षपरासत दत्तवन्तस्तस्माततुभ्यं न दास्यामीति। स च शुनःशेषो देवेदत्तत्वाहेवरात इतिनामधारी विश्वामित्रपुत्र एवाऽऽस । तस्य च देवरात- स्यैते कपिलमोत्रोत्पन्ना बश्चगोतोत्पन्नाश्च बन्धवोऽभवन्‌ । ` अथ श्रुनःकशेपाजीगतेयोः संवादं दशैयति-

स हीवाचाजीगतेः सोयवर्षिस्सं वेहि विह-

यावहा इति स हीवाचाजीगतः सोयवसि-

राङ्गेरसो जन्मनाऽस्याजीगरतिः शतः कृषिः ।

ऋषे पेतामहात्तन्तोमाऽपगाः पुनरेहि

मामिति स हीवाच शनःशेपोऽदशस्ा

गासहस्तं न यच्द्रेष्वरुप्पत। गवां जीमि

रतानि त्वमद्रणीथा मदङ्गं इति, इति।

विश्वामित्रेण निरतः सोऽजीगतेः शनः शेषं॑प्रत्येवमुवाच । हे पुत्र त्व वा त्वमेव विश्वामिन्नादपगतः सन्िहि अस्मदरहे गच्छ । त्वदीयमाता चाहं चोभावावां विहयावहै विशेषेण तवाऽऽहानं करवावहे । इत्युक्त्वा तृष्णीमव- स्थितं तं शुनःशेपं प्रति पनरपि कयाचिद्धाथयेवमुवाच । हे ुनःशेष त्वं जन्म- नाऽऽङ्गिरसोऽङ्गिरोगोजोत्पनन आजीगतिरजीगतैस्य पुत्रः कवि्विदराञ्धुत इत्येवं सवत्र भरसिद्धः । अतो हे महर्षे श्रुनः शेप पैतामहास्पितामहेन भजाप- विना संपादितात्तन्तोः संतानादङ्गिरोवश्षान्माऽपगा अपगतो मा भव । तस्मा- त्पुनरपि मामेहि मद्हे समागच्छेत्युक्तः शुनःरपः स्वयमपि गाथया अरयुत्तरं ददो । ्षासो विश्षसनहैतुः खडः । देऽजीगत मद्रधाय श्षासदस्तं खडदस्तं त्वां सर्वेऽप्यद्र्टवन्तः । यत्क्र क्म॑शदेष्वत्यन्तनी चेष्वपि नारप्सत न ॒रब्ध- बन्तो लोकिका जनास्ताषटशं कौ॑त्वया कृतम्‌ । हेऽङ्गिरं आङ्किरसगो्ो- त्पल्नाजीगतं मन्मां निमित्तीकृत्य त्वं गवां शतानि ओीण्यषृणीथा इतवानसि । तदि दमत्यन्तकष्टमित्युक्तवान्‌। पुनरप्यजीगतंशुन ्ेपयोरुकतिमत्यु्ती दशेयति-- स होवाचाजीगतेः सोयवसिस्तदै मा तात्‌ तपति पापं कमं मया कृतम्‌ । तदहं निहूनुवे तुभ्यं

१क.ग.घ. ड. च. छ. न्ष ज, निहवे।

८९५७४ श्रीमत्सायणाचायेमिरचितमाष्यसमेतम्‌- [२ ३षयसि ° ध्याये-

प्रतियन्तु शता गवामिति स होवाच शुनभ्येषो यः सकृत्प्पकं उुया्टयादेनत्त्तोऽपरम्‌ । नापा- गाः शोद्रान्यायादसंधेयं स्वया कृतमिति, शति । शुनः सेपेनोपारग्धोऽजीगतेः स्वकीयमनुतापं दकरेयितु कांचिद्राथागेबमु- ` षाच । हे तात पितुपरदुपालनीय शुनःशेप मया यत्पापं कृतं तदै मा तपति तदेव भां मनसि संतप्तं करोति । अहं तत्पापं निदनुबे परिहरामि । मबां क्षतानि पूर्वं मया शृदीतानि त्रीणि यानि तानि तुभ्यं त्वदर्थं भतियन्तु भरतयेङ- मेव भाग्वन्तु । इतरयोः पुज्रयोगौवो मा भूव॑स्तवैव सर्वाः सन्त्विति । ततः स॒ क्षनःशषेपो गाथया प्रत्युत्तरं ददौ । यः पुमान्धमेश्चाञ्ञभीतिरहितः सङृत्पा- पकं कुर्यात्स पुमांस्ततः पापादन्यदेनत्पापं तदभ्यासब्नात्छुर्यादेव । त्वं वु क्षद्राद्यायाभ्रीचजातिसंबन्धिनः कूरादाचरणान्नापागा अपगतो न भवसि। असंषेयं प्रतिसंधानरहितं पापं त्वया हृतमिदयेषा श्रुनःश्ेपस्य प्रत्युक्तिः । अथ विश्वामित्रं दरेयति- असंपेयमिति ह्‌ विश्वामित्र उपपपाद स होवाच विश्वामित्रो भीम एव सोय॒वसिः शासेन 1 वेशिशासिषुः । अस्थान्मेतस्य पुत्र मूममेबोपेहि पुत्रतामिति; इति। असंधेयमप्रतिसमापेयं पापमिति श्लुनःशेपेन यदीरितं तदेतदपरतिसमाषेयत्वं विश्वामित्र उपपपाद युक्तिभिरूपपादितवान्‌ । तदुपपादनाथमेव विश्वाषित्र इमां गाथापुवाच । सूयवसस्य पृत्रोऽजीगरतो भीम एव भयहेतुरेव सन्श्षासेन दस्तगतखटेन स॒विशिक्षासिष्रस्थाद्विशषसनकतैमिच्छुरवस्थितवान्‌ । अतो ह क्नःरेपेतस्य पापिष्ठस्य पत्रो मा भरः कितु ममेव पुत्रतायुपेहि । अथ श्रुनःरेपविश्वामित्रयोरुक्तिमरत्युक्ती दश्चेयति- सहोवाच शुनश्शेपःसवे यथा नो ज्ञपयाऽऽ राजणुत्र तथा वद्‌ । यथेवाऽऽङ्गिसः सचुपेयां तव पुत्रतामिति स होवाच विश्वामित्र भ्येष्ठो मे त्वं पुत्राणां स्यास्तव श्रेष्ठा प्रजा स्याठ। उपेया

१क. स, म. निहवे।

$ पञ्चमः खण्डः ] एतरेयब्राह्मणम्‌ । ८५५

देवं मे दायं तेन वै स्वोपमन््रय इति, शति। विश्वामित्रेणेवं बोधितः श्वुनः शेपः पनरपि गाथया विश्वामित्र भत्येवमुवाच । अयं विश्वामित्रो जन्मना क्षत्रियः सन्स्वकीयेन तपापरिन्ना ब्राह्मण्यं प्राप्ठवा- निलयेवं तदृत्तान्तं मूचयितुं हे राजपुत्रेति संबोधितवान्‌ । स बै तथाविधो राज- जातीय एव सन्यथा येन भरकारेण नोऽस्माभिः सर्वेरा समन्ताऽश्नपय ब्राह्मण- त्वेन श्षायसे तथैवास्मद्विषयेऽपि स्वं बद्‌ । कथं बदितव्यमिति वदच्यते । अह- मिदानीमङ्किरोगोत्रः संस्तत्परित्यागेन तव पुत्रत्थै येनैव भकारेणोपेयां तचैवा- नु्हाणेति देषः । एतद्राक्याभिपायः पूर्वैः संक्षिप्य दर्शितः- ““पुराऽऽत्मानं वपं विप्र॑) तपसा इृतवानासि । एवमाङ्किरसं मा त्वं बेश्वामिन्नमृषे कुरु इति । ततो विश्वामित्रो गाथया प्रत्युत्तरगुक्तवान्‌। हे श्चुनःकषेप तवं मे पुत्राणां पध्ये श्येष्ठः; स्या ज्येष्ठो भव । तव पुत्रादिरूपा प्रजाऽषीतरस्याः शष्ठ स्यात्‌ । मे मल्लं विश्वामित्राय देवं देवैः प्रसमेदैत्तं दायं पूजत्वरूपं लाभपुपेयाः परारि । तेन वै तेनैव भकारेण त्वोपमन्रये त्वां पुत्रत्वेन व्यवहरामि । पुनरपि शनःशञेपविश्वामित्रयोटैतान्तं दशेयति- स होवाच शुनःशप्‌ः संज्ञानानेषु वे ब्रूया- त्सोहार्याय मे भ्रिये। यथाऽहं भरतकऋषमभो- पेयां तव पुत्रतामित्यथ ह विश्वामित्रः पुत्रा- नामन्त्यामात्‌ मधुच्छन्दाः शृणोतन ऋषभो रणुरटकः। ये के च_ भातरः स्थ नास्मे त्येष्ठयाय कल्पध्वमिति ॥ १७ ॥ इति । विश्वामित्रेण लोभितः शुनःशेपः स्वकायेदाढ्यौर्यं गाथयेवगुवाच । संडा- नानेषु मद्विषयैकमत्वं पराप्नेषु त्वदीयपुत्रेषु [स)रबोऽपि मां श्यात्‌ । श्येष्ठ- ्नातृत्वेन व्यवहरतु । तच्च मे मम ॒सौशधांय धरातुभिरितरैः ेहातिश्रयाय भियै पनलाभाय च सेपद्यते । हे भरतक्ऋषभ भरतव्॑षशरेष्ठ विश्वामित्राहं तव धुता यथोपेयां तथैवेतेषां पुत्राणामग्रेऽनुख्हाणेति शेषः । ततो विश्वामित्र इतरान्पुत्रानाहूय गाथयैवमाह्नापितवार्‌ । यो मधुच्छन्दा नाम यश्चषभो योऽपि रेणार्योऽप्यष्टक एते मुख्या हे पुज्रकाः शृणोतन मदीयामाह्नां शृणुत । ये केचि. शयं सर्वे भ्रातरः स्थ ते सूर्वेऽप्यस्मै शुनःसेपादस्मादपि ज्येष्टयाय न करपध्वं

८५६ श्रीमत्सायणाचायंपिरयितमभाष्यसमेतम्‌- [३३ त्रयनि ° घ्याये- ल्येष्त्वाभिमानं मा कुरुत । कित्वसागेव युष्पराकं मध्ये ञ्येषएठ भृत्वाऽवतिष्ु- तामिति ॥

इति श्रीमत्सायणाचा्यविरचिते माधवीये बेदाथभरकाञ्च रेतरेयत्राह्मण- भाष्ये जरय्खिश्नाध्याये परश्चमः खण्डः ॥ ५ ॥ (१७) [ १४० ]

अथ विश्वापित्रपुत्राणां इचान्तमाह- तस्य ह विश्वामित्रस्येकशतं पुत्रा पुः पञ्चाश- देव ज्या्यांपो मधृच्छन्द्सः पञ्चाश्चकनीयां सः, इति । मघुच्छन्दोनामकः कथित्पुत्रो मध्यमस्ततोऽपि अ्येष्ठाः कनिष्ठा प्रये$ पचाञ्षत्संख्याका इत्येवमेकशतं तस्य पुत्राः । तेषां मध्ये ज्येष्ठानां एत्तान्तपाह-

क कि ज

तये व्यायांसौ न ते शरं मेनिरे तानु व्याज- हारान्तान्वः प्रजा भक्षीष्टेति त एतेऽन्धाः पुण्डाः शबराः पृरिन्दा मूतिब्‌ा इस्युद्न्सया बहवो वेश्वामित्रा दस्यूनां भूयिष्ठाः; शति, तत्तेष्वेकश्चतसंख्याङेषु पुत्रेषु मध्ये ये मधुच्छन्दसो च्येषएठाः परखाश्षत्संः ख्याकाः सन्ति ते शुनःशेपस्य विश्वामित्रपुत्रत्वं कुशं न मेनिर इदं समी- चीनमित्येवं नाङ्गीकृतवन्तः । ताजञ्ज्येष्ान्पचाशत्संख्याकाननुरक््य विश्वामित्रो व्याजहार व्याहरणं श्ापरूपं वाक्यमुक्तवान्‌ । हे ञयेषटपुत्रा युष्माकं मदीया- ज्ञातिरदधिनां प्रजाः पुत्रादिका अन्तान्भक्षीष्ट चण्डाखादिरूपन्नीचजातिबि- शेषान्भजतामिति । त एते शप्ताः सन्तोऽन्धत्वादिपश्चविषनीचजातिविश्षेषा ` भवन्ति । इतिदाब्दस्य तत्मदशंनाथत्वादन्येऽपि नीचजातिविरेषाः सर्वे वि क्षिताः । उद्रतोऽन्त उदन्तोऽत्यन्तनींचजातिस्तत्र भवा उदन्त्याः । ते बह्‌- षोऽनेकविधा वैन्वाभित्रा विश्वामित्रसंततिना दस्यूनां तस्कराणां मध्ये भूयिष्ठा अदयधिकाः । ल्येष्ठानां हतान्तमुक्त्वा मधुच्छन्दसस्तत्कनिष्ठानां च हत्तान्तं गाथयां दशयति-

स॒ होवाच मधुच्छन्दाः पञ्चाशता साधं यन्न पिता संजानीते तसिमिस्तिष्ठामहे वयम्‌। परस्वा

९ षष्ठः खण्डः] रेतरेयब्राह्मणम्‌ । ८९७

स्वे कुर्महे त्वामन्वञ्चो वयं स्मीति, इति, कनिष्टपु्राणां पथाशता सह मधुच्छन्दोनामकः स मध्यमः पुः श्ुनःशेषं अत्येवम॒वाच । हे श्रुनःसेप नोऽस्माकं पिता विश्वामित्रो यत्कार्यं त्वदीयज्येधठु- पुत्रत्वरूपं संजानीते सम्यग्जानालयङ्गी करोति तस्मिन्कर्ये वयं तिष्ठामहे तत्कार्यमङ्गी कुमः । सर्वे वयं त्वा श्रनः्तेपनामानं त्वां पुरस्कुमहे पुरस्छृत्य ज्येष्ठ कृत्वा वतामहे । त्वामन्वश्चः शुनः शेपमनुगच्छन्तः स्मसि भवाम इत्युक्तवान्‌ । विश्वामित्रहतान्तं दक्षेयति-

अथ ह विश्वामित्रः प्रतीतः पुत्रास्त॒ष्टाव, इति। अथ मपुच्छन्दःसहितानां पश्चाक्षत्कनिषटएत्राणां शुनः शेपविषयञ्येष्पुत्र- त्वाङ्गीकारानन्तरं स ॒विश्वामिन्रः भरतीतस्तेषु प्रत्ययं मदनुकूखा इति विश्वासं भाषः प्रीया पुज्रानाथामिस्तुष्टाव । तत्र भरथमां गाथामाह- ते वे पुत्राः पशुमन्तो वीरवन्तो भविष्यथ । ये मानं मेऽनुग्रहन्तो वीरवन्तमकतं मा, इति । हे मधुच्छन्दःपरमुखाः कनिष्ठपुजरा ये ययं मे मानं मदीयं मतमनुग्हन्त आदु कूर्येन स्वीकुबैन्तो मां विश्वामित्रं वीरवन्तं स्वधरमेशूरपुत्रयुक्तमकते कृतवन्तः ते वै तादृशा यूयं बहुविधयपुत्रयुक्ता बहु विधानुकूरपुत्रयुक्त(ध भविष्यथ । द्वितीयां गाथामाह- पुर एव्रा वीरवन्तो देवरातेन गराधिनाः । रध्याः स्थ पणतरा एष कः सहवाचनम्‌, शति। गाथिनक्ञम्दो विश्वामित्रस्य पितरमाचष्े । हे गाथिना गाथिपोत्राः पुर पजा युष्माकं पुरतो ग्रा मुख्येन देवरातेन सह ययं सर्वे वीरवन्तः शष्ठपु् युक्ता राध्याः स्थ सर्वेः पुरषेराराषनीयाः पएृञ्या भवथ । हे पुत्रा मधुच्छन्द शथ्रेतय एष देवरातो वो युष्माकं सद्विवाचनं सन्ागंस्य विज्ञेषतोऽध्यापनं करि श्यतीति शेषः तृतीयां गाथामाह- एष वः कुशिका वीरौ देवरातस्तमन्वित । युप्मां ् दायं म उपेता विधां यामु च विद्मि, शति। ०

८५८ श्रीमत्सायणाचायविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [३ ३ब्रयि ° घ्याये-

हे कुशिकाः कुशचिकनाश्नो मत्ितामहस्य संबन्धिनो मधुच्छन्दःप्रभूतय एष देवरातो वो युष्माकं उयेष्टध्रातेति श्रेषः । तं देवरातं यूयमन्वितानुगता भवत । मे मदीयं दायं धनं युष्पां धोपेता प्राप्स्यति । चकाराहेवरातं च। याप च यामपि कांचिद्रेदक्ञाख्चादिरूपां विद्यां विग्रसि वयं जानीमः साऽपि युष्मा सुपेता प्राप्स्यति । चतुर्थी गाथामाह- ते सम्य्चो वैश्वामिताः सवे साकं सरातयः । देवराताय तस्थिरे धृत्ये श्रेष्ठ्याय गाथिनाः, इति । हे वैश्वामित्रा विश्वामित्रस्य मम पत्रा ये गाथिना गाथिपौज्रास्ते शयं सर्वेऽपि सम्यश्चः समीचीनबुद्धयो ये साकं देवरातेन साप सरातयो राति- धनसंपत्तिस्तया युक्ताः सन्तो देवराताय मदीयश्रषठुपुतरस्य देवरातस्य धृत धारणं युष्पत्पोषणं श्रषटयाय युष्माकं मध्ये श्रषटत्वं च तस्थिरेऽङ्गी कृतवन्तः । पञ्चमीं गाथामाह- अधीयत देवरातो रिक्थयोरभयोषिः । जहूनां चाऽऽधिपत्ये दैवे वेदे च गाधिनाम्‌ › इति। इकंस्मरण इति धातुः । अधीयत स्मृतिकारम॑हषिभिः स्मयते । कथमिति तदुच्यते । अयं देवरातो द्वयायुष्यायणत्वादुभयोरजीगतेविश्वामित्रयोः संब- न्धिनी ये रिक्थे धने तयोक्रषिद्रष्ठा तदुभयमहेती त्यथः । अजीगतैस्य कूटस्य ऋषिजेहनुसंब्नकस्तस्य वंशे जाताः सर्वे जहवस्तेषां चाऽऽधिपत्ये स्वामित्वे देव- रातो योग्यः । तथा दैवे देवसंबन्धिनि यागादिकमैणि वेदे च मन्ररूपे समथेः। गाथिनापस्मतिपिठवंशोत्पन्नानां च सर्वेषामाधिपत्ये योग्यः । उक्तमुपारयानगुपसंहरति-- . तदेतत्परकक्शतगाथं शानःशेपमाख्यानम्‌, इवि । कस्य नुनं निधारयेदयन्ताः सप्रापिकनवतिसंख्याका ऋचस्त्वं नः स त्वमित्यादिकास्तिस्र ऋच एवगचां शतम्‌ । परःशब्दोाऽधिकवाची । पर्वोक्ता- दक्दातात्परोऽधिका एकत्रिशत्संख्याका य॑ न्विममिदया्या गाथा यस्मिषा- ख्याने तदेतत्परऋक्शतगाथम्‌ । शुनःकेपेन श्ट सप्राभिकनवतिसंख्या- युक्ता ऋचो याः सन्त्यन्येन दष्टास्तिस् ऋचो याः सन्ति ब्राह्मणे परोक्ता एड- निश्द्राथाविश्चेषा ये सन्ति तेः सरवेशपेतं दहरिशन्द्रो ह भैधस इत्यादिढं से बुनःक्षेपविषयमाख्यानच्‌ ।

९ षष्ठः खण्डः] देतरेयत्राह्मणम्‌ । ८५९ तस्याऽऽखू्यानस्य राजसूयक्रतौ विनियोगं दशेयति-

तद्धोता राज्ञेऽभिषिक्तायाऽऽचष्टे, इति । राजस॒यक्रतावभिषेचनीयाख्ये कमेणि यदा राजाऽभिषिक्तो भवति तदानीं तस्म राहवे तदाख्यानं होता कथयेत्‌ । तत्रेतिकतेव्यं ददीयति- हिरण्यकशिपावापीन जाच्टे हिरण्य कृशिपावासीन्‌ः परतिश्णाति यशो वे हिरण्यं यशपेवेनं तत्समर्धयति, इति। होता यदोपाख्यानं कथयति तदानीं दिरण्यकशषिपी सुवणनिमितसूतरमि- ष्पादिते कशिपौ स होतोपविकषेत्‌ । तदाख्यानमध्येऽध्वयुश्च दिरण्यकरिपा- वासीनो वक्ष्यमाणं प्रतिगरं श्यात्‌ । हिरण्यस्य यशोहेतुत्वाध्श्चस्त्वम्‌ । तथा स्येन राजानं यश्चसेव समृद्धं करोति । अध्वयुणा प्रयोक्तव्यं प्रतिगरविक्ेषं दक्ेयति- जीमित्यृचः प्रतिगर एवं तथेति _ गाथाया ओमिति वै दैवं तथेति मानुषं दैवेन चैवैनं तन्मातुषेण च पापदेनसः प्रमुञ्चति; शइ्ति। होत्रा ्रयुक्ताया एकैकस्या ऋचोऽन्तेऽध्वर्योरोमित्येतादश्चः प्रतिगरो भवति। #ओमिल्येतच्छन्दोरूपं देवं देवेरङ्गीकारा्थे प्रयुज्यते । तत्तयेत्यन्तं (तथेति ) मानुषं मनुष्या अङ्गीकारे तयेतिकशब्दं भयुञ्जते । तत्तेन भ्रतिगरेण देषेन मानु- पेण चाध्वयुरनं राजानं पापादेहिकादपकीतिरूपादेनसो जरकदेतोशच भरमुशति भयुक्तं करोति। | क्रत्वथत्वेनोपाख्यानं विधाय क्रतुनिरयेक्षपुरषार्थत्वेन विधत्ते- तस्माचो राजा वि जिती स्यादप्ययजमान जआख्यापयेतैवेतच्छीनःर पमाख्यानं न हास्मिन्रल्पं चनेनः परिशिष्यते, इति । यस्मादपाख्यानं पापप्रशमनहेतुस्तस्मादयजनमानोऽपि राजसूयक्रतुरहितोऽपि राजा विजिती यदि निजयोपेतः स्यात्तदानीमेतच्छोनःशेपमाख्यानमाख्याप-

* अच्र िचित्तरुटितम्‌ ।

८६० भ्रीमत्सायणाचा्यविरवितभाष्यसमेतम्‌- (६ ४चतु्ि°ध्याये-

येत । तस्य राङ्नो यः कश्चिद्राह्मण उपाख्यानं श्यात्‌ । तथा सति तस्मित्रा- जनि अरपं चन किंवचिदष्येनः पापं न ह वै परिश्चिष्यते सर्वं पापं नश्यतीत्यथेः।

आख्यानपरयुक्तां दक्षिणां विधत्ते-

सहस्षमाख्यात्रे ददयाच्छतं प्रतिगरसि एतं चेवाऽऽसने गेतश्वाश्वतरीरथो होतुः, शति ।

योऽयमाख्याता होता तस्मै कत्वथंदक्िणामन्तरेणोपाख्यानभयुक्तां दक्षिणां गोसहस्ररूपां दयाव । भतिगरितरेऽध्वयेषे गोश्षतं दध्यात्‌ । ये दिरण्यकञिपुरूपे दरे आसने स्त एते अपि ताभ्यामेव दधात्‌ । अश्वतरीभ्यां संकीणङ्गातियु- ्ताभ्यामधिकश्षक्तेभ्यां युक्ता रथोऽश्वतसीरथः । स च रनतेनारुदवत्वा- द्छरेतः । सोऽपि तादशो होतुदेयः।

पृवेमयज्संयुक्तः कट्पो विजयिनो राङ्गोऽभिदहितः। इदानीं पुजकामानापपि ( #सर्वेषामपि) विधत्त-

पुत्रकामा हाप्याख्यापयेर्हभन्ते ह पत्राहंभन्ते ह पुत्रान्‌ ॥ १८ ॥ इति।

ये पुत्रकामा; सन्ति ते ह भसिद्धमेतदुपाख्यानमाख्यापयेरन्राह्मणयुखाच्छर- शुयुरिलयथंः । ते पुत्रा्धैभन्ते । अभ्यासोऽध्यायसमाप्लयर्थः ॥

इति भ्रीमत्सायणाचायंविरचिते माधवीये बेदाथप्रकान्च रेतरेयत्राह्मण-

भाष्ये चयस्खिशाध्याये षष्ठः खण्डः ॥ ६ ॥ ( १८) [ १४१] इति भ्रीपद्राजाधिरालपरमेश्वरवेदिकमागेभवतेकवीरबकणसान्ना- ञ्यपुरंपरसायणाचायंङृतावैतरेयव्राह्मणभाष्ये ज्रयज्िश्लोऽध्यायः ॥ ३३ ॥

अथ चतुजिशोऽध्यायः |

शौनःशेपमसङ्गेन याः क्रिया राजकतैकाः । तद्विेषविधानाथेमध्यायोऽतर भरवश््यते ॥ २ ॥ तत्राऽऽदो किचिदुपाख्यानमाद- | __ प्रजापतिरयन्नमनत यन्नं चखषटमनु ब्रह्मक्षत्रे #» धनुश्िहन्तग॑तमपिकमिति प्रतिभाति +.

१ प्रथमःखण्डः]) रेतेरेयत्राह्मणम्‌। ८६ ह

जद्ज्येतां ब्रह्मक्षत्र अनु दय्यः प्रजा अस्र व्यन्त हृताद्श्वाहृताद्श्च ब्रह्मवानु हतादः ्त्रमन्वहृताद्‌ एता वै प्रजा हुतादो यद्राह्मणा अथैता अहृतादो यद्राजन्या वेश्यः शद्रः, इति ।

पुरा प्रजापति्यांतिष्टोमाख्यं यत्नं खषा तदनन्तरं ब्राह्मणक्षत्रियजातिद्रयं तत उर्ध्वं हुतादश्वाहुतादशेत्युभयविधाः भरना अद्धजत । तत्र ब्राह्मणजातिमे- बानु तथ्यक्तिभूता तादः सृष्टाः । क्षज्ियजातिमनु तथक्तेसजातीया अह तादः प्रजाः खषा । ये ब्राह्मणाः सन्त्येताः परजा आत्विज्यसद्धावाद्ुतक्षेषम- दन्ति भक्षयन्तीति हृताद्‌ः । ये राजन्यवैश्यश्नद्रा एताः प्रजा आ्सिविज्यामावा- खुतशेषं न मक्षयन्तीदयहुतादः । इत्थं यज्नं चतुरो वर्णोश्च स भरजापतिः खष्टवान्‌ ।

अथ सृष्टस्य य्सय एत्तान्तमाह-

ताभ्यो यन्न उद्क्रामत्त ब्रह्मक्षत्रे अन्वैतां यान्येव ब्रह्मण जायुधानि तेत्रह्यान्वेानि त्रस्य तेः कषत्रमेतानि वे ब्रह्मण आयु- धानि यदज्ञायुधान्यथेतानि क्षत्रस्याऽभ्यु- धानि यदृश्वरथः कवच इषुधन्व, इति।

स यह्वस्ताभ्यः परजाभ्योऽपरक्त उत्क्रम्य द्रेऽशच्छत्‌ । त॑ गच्छन्तं यद्घ आड्मणजातिक्षज्नियजाती दरे अन्वैतां पश्वादगच्छताम्‌ । ब्राह्मणस्य योग्यानि यान्यायुधानि तैः सह क्षत्रियजातियहञमन्वगच्छत्‌ । कषत्रियस्य योग्यानि यान्यायुधानि तेः सह क्षज्ियजातियंह्नमन्वगच्छत्‌। यानि यद्नाथुधत्वेन श्राखा- न्तरे शूयन्ते--^स्फथश्च कपालानि चागिदोत्रहवणी च भुरपं च इृष्णाजिनं च च्म्यां(म्या) चोलूखलं च युसरं च दषञ्ोपला चैतानि वै दश यङ्गायुधानिः इति, तान्येव ब्राह्मणजातेरुचितान्यायुषानि । योऽयमश्वयुक्तो रथो यश्च कवचो यदपि बाणयुक्तं धनुरेतान्यपि क्षश्जियजातेरुचितान्यायुषानि ।

यन्गमनुगच्छन्तयोब्रोह्मणक्षज्ियजात्योमंध्ये ब्राह्मणजातेयहमाध्नि दश्रेयति-

ते क्त्रमनन्वाप्य न्ुव्तताऽऽयुधेभ्यो ह स्मास्य विजमानः पराड्वेयथेनं ब्रह्मान्वेत्तमाप्रोत्तमाप्ला

८६२ भमत्सायणाचार्यनिरवितभाष्यसमेतम्रू-[ ३ ४वतु्जि०प्याये- `

परस्तानिरष्यातिष्ठत्स आप्तः परस्तानिरूदस्ति- घ्रञ्ज्ञात्वा स्वान्यायधानि बह्मोपावतेत तस्मादया- प्येतहिं यन्नो ब्रह्मण्येव ब्राह्मणेषु प्रतिष्ठितः, शति । क्ष्रं प्षज्जियजातिस्तं यज्ञमनन्वाप्यानुगमनेन पाध्चिमटब्ध्वा तस्मादनुगमना- इयवतेत । यद्गोऽस्य क्षत्रियस्याऽऽयुषेभ्यो षनुरादिभ्यो विजमानो भीति भाष वन्प्राङ्ेव पुनरादत्तिरहित एवैति स्म पलाय्य दुरे गवः ! अथानन्तरमेनं य बरह्म ब्राह्मणजातिरन्वैदन्वगच्छत्‌ । अनुगम्य च तं यद्गमाभोति स्म । आप्त्वा च तं यह्तमतिक्रम्य परस्तात्परभागे निरुध्य यद्घगमनं परतिबुध्यातिष्ठत्‌ । अत्र यङ्ग आप्तस्तथा ब्राह्मणजात्या पाष्ठः परस्तात्परभागे निरुद्धो गमनात्पमतिबद्ध- स्तत्रैव तिष्ठन्ब्राह्मणस्य हस्ते स्प्यकपारादीनि स्वकीयान्यायुधानि हात्वा ब्राह्मणजातिं भत्युपावतंत समीप आगच्छत्‌ । यस्मादेवं॑तस्मादिदानीमपि यज्ञो ब्रह्मण्येवाऽऽत्विज्ययोग्यायां ब्राह्मणजाताबेव तत्रापि भ्रयोगङ्श्रलेषु ` ब्राह्मणेषु प्रतिष्ठितो वतेते । अथ क्षत्रियस्य यङ्कार दशेयति--

न नः 2 सि जयृनतकत्रमन्वागच्छत्तदू्रवीदुष्‌ _ माऽसि- न्यज्ने हयस्वेति तत्तथेयत्रवीत्तदै _ निधाय स्वान्यायुधानि ब्रह्मण एवाऽऽयुधेत्रह्यणो रूपेण ब्रह्म भूत्वा य्नमुपावतस्वेति तथेति तत्रे निधाय स्वान्यायुधानि ब्रह्मण एवाऽऽ ुध्रह्मणो स्पेण बह्म मूर्वा यन्नयुपाकृरत॑त तस्माद्ाप्येतर्हिं क्षत्रियो यजमानो निधायेव स्वान्यायुधानि ब्रह्मण एवाऽऽयुष्ह्मणो रूपेण

ब्रह्म भूत्वा यज्ञमुपाकवतेतं ॥१९॥ श्ति। अथ ब्राह्मणस्य यह्तपाप्रैरनन्तरमेनह् हम ब्राह्मणजातिं क्षन्न , क्षज्नियजातिर- न्वागच्छत्‌ । आगत्य च तद्रह्म प्रत्येवमव्रवीत्‌ । हे ब्राह्मण सः धन्नियमस्मि- न्यङ्ग उपहयस्वानुजानीहि मामाहूय यज्ञेन संयोजयेत्यथेः। तदुक्तं कायं तथेवा-

स्त्विति ब्राह्मणोऽब्रवीत्‌ । उक्त्वा च क्षज्नियायेवं बुद्धिमदानं । हे क्षत्रिय तद्रे तथा सति तव यद्घपराप्तावपेक्षायां सत्यां स्वकीयानि ह

द्वितीयः खण्डः ] एेतरेयत्राह्मणम्‌ । | ८६१

युषानि इचिर्स्थापनीयानि। तान्यवस्थाप्य ब्राह्मणस्यैव योग्यैः स्फ्यकपाला- द्यायुधेत्राह्मणस्य योग्येन शान्तिभ्रद्धाटुत्वयुक्तेन रूपेण वेषेण च युक्तो ब्रह्म श्रूत्वा ब्राह्मणसदशो भत्वा यज्नं प्र्युपावतेस्वेति । तत्सत्रं स च क्षत्रियस्तथेत्य - ङ्गीढृत्य स्वकीयानि धनुरादीन्यायुधानि परित्यज्य श्षान्तवेषेण यद्गं प्राप्तवान्‌ । यस्मादादिश्ष्टावेवं संपन्नं तस्मादिदानीमपि क्षज्जियो ब्राह्मणवेषेण धनुरादि- रहितेन यज्ञमनुतिष्ठति ॥

इति श्रीमत्सायणाचा्यविरचिते पाधवीये वेदार्थमरकाञ्च रेतरेयत्राह्मण- भाष्ये चतुञ्जिशाध्याये प्रथमः खण्डः ॥ १ ॥ (१९) [ १४२ |

क्षन्नियस्य यद्गभा्िपुक्त्वा देवयजनटाभं वक्तु प्रश्नमुद्धावयति-

अथातो देवयजनस्यैव याच्जस्तदाहयद्राह्मणो राजन्यो वश्यो दीक्षिष्यमाणः कषत्रियं देवय- जनं याचति कं क्षत्रियो याचेदिति, इति। अथ क्षज्ञियस्य यह्वेच्छानन्तरं यतो देवयजनमपेक्षितमतः कारणादेवयजन- स्यैव देवा इज्यन्ते यस्मिन्देक्ञे स देवयजनस्तस्यैव यार्मो याचनमभिधीयत इति श्षेष; । तत्तत्र देवयजने ब्रह्मवादिनः परभमाहुः । यद्स्मात्कारणाह्राह्म- णादयसख्यो बणोः क्षत्रियमभिपिक्तं राजानं परति देवयजनं याचन्ति तस्माद्रा ज्ञोऽपि देवयजनो याचितव्यः । क्षज्ञियो राजा कषन्यं स्वामिनं याचे- दिति भश्नः। तस्योत्तरमाह- | देवे क्षत्रं याचेदियाहुरादित्यो वे देवं क्षत्र मादित्य एषां मूतानामधिपतिः, शति । राज्ञो मनुजेषु मध्ये स्वाम्यन्तराभावेऽपि देवसंबन्धिक्षन्नियजातेः स्वामि- त्वाच्त्रैव याचनगुचितमित्यु्तरमाहूः । योऽयमादित्योऽस्ति असावेव दैवं देवसंबन्धि क्षन्न क्षन्नियजातिरयमादित्य एषां प्राणिनां तमोनिवारणेनाधिः- छ्ठाता पारयिवा । ततः स्वामित्वात्तत्समीपे याचनमुचितम्‌ ।

तस्य भकारं दश्चेयति- स॒ यद्हदींक्षिष्यमागो मवति तदहः पूर्वाह्न

८६४ श्रीमत्सायणाचायविरचितमाष्यसमेतम्‌- [२ ४ तुञ्ज ०ध्याये-

एवोदन्तमादित्यमुपतिशठतेदं_ शरेष्ठं भ्योतिषां ज्योतिरुत्तमम्‌ । देव सवितर्देवयजनं मे दहि देवयज्याया इति देवयजनं याचति, इति।

स राजा यस्मिन्नेवाहनि दीक्षितुमुचुक्तस्तस्याहः पवहमरल एवोचन्तपूर्ण गच्छन्तमादित्यसृग्यजुभ्योगुपतिष्ठेत । इदं श्रष्ठमित्य॒चः परतीकं देव सवितरि त्यादिकं यजुषः । हे देव सवितर्देवयञ्याये देवसंबन्धियागार्थं मे मद्नं देवय- जन॑ देवो चितयागदेश्षं देही त्यनेन भरकारेण देश्षं याचेत्‌ । ऋचोपस्थानं यज्ञषा याचनमिति व्यवस्थया द्रष्टव्यम्‌ ।

राहा याचितस्याऽऽदित्यस्य प्रत्युत्तरं सपादयति-

स॒ यत्तत्र याचित्‌ उत्तरं सयो तथा ददामीति हेव तदाह, शति,

आदित्यो यद्यदि तत्र तदानीमनेन राज्ञा याचितः सुतरां यत्र स्वयं तिष्ठति वस्मादनन्तरभाविनीं दिकं परति सपेति गच्छेदानीं तत्तेन सर्पणेनों तथा ददामीत्येवगु्तरमाह हृते । खोकेऽपि पृष्टः पुरुषो वाचा वा हस्वशिरभा- लनाद्विदि)ना वोत्तरं भयच्छति तद्रदज्ापि सपैणमेवोत्तरमस्तु । स्पणस्याभि- भाय ओं तथा ददामीत्यनेन कथितः । ओं त्वदुक्तमङ्गी करोमि तथा तेनेव भरकारेण देवयजनं ददामि ।

तामेतां देवयजनयाच्वां परसति-

तस्य हन काचन रिष्टिभंवति देवेन सवित्रा परसूतस्योत्तरोत्तरिणीं ह शियमश्नुतेऽशनुते ह प्रजा- नामैश्वर्थमाधिपस्यं य एवमुपस्थाय याचिता देव- यजनमध्यवसाय दीक्षते क्षत्रियः सच्‌ ॥२०॥ इति।

यः पुमान्सषत्रियः खयं राजा सन्नेवग्रचाऽऽदित्यमुपस्थाय यजुषा याचित्वा ततो देवयजनं निधित्य दीक्षते दीक्षां भराभ्राति तस्य रा्नः सवित्रा देबेन भसूतस्यानुङ्गातस्य रिष्टििसा काचन काचिदपि न भवति । न केवलं हिसा- राहित्यं कितृत्तरोत्तरिणीं दिने दिने वधेमानां भियमश्चते भामोति। च

इदं शेष्ठं ज्योतिषां ज्योतिरुत्तमं ०-१०-१७ १-६।

‰ तृतीयः खण्डः ] एतरेयग्राह्मणम्‌ । ८६५ भजानां सवीसापैन्वयमीश्वरत्वं नियमनसापर्थ्यमापिपत्यमधिष्ठाय पारपि- वत्वं तच्तथ्ोगक्ेमसंपादनमश्चते भामति ॥

इति श्रीमत्सायणाचायेविराधिते माधवीये बेदार्थप्रकाञ्च रेतरेयब्राह्य- णभाष्ये चतु्धिक्चाध्याये द्वितीयः खण्डः ॥ २॥ (२०) [१४३]

तस्यैव ्षज्रियस्य होमं विषत्ते- अथात इष्टापृतंस्यापरिज्यानिः कषत्रियस्य यजमा- नस्य स पुरस्तादीक्षाया आहृतिं जुहुयाचवुर्गरही- तमाभ्यमाहवनीय इष्टापृरतंस्यापरिज्यान्ये, इति । अथ देवयजननिश्वयानन्तरं यस्मादनुष्ठेयस्येष्टापूतैस्यापरिञ्यानि्षिनाश्ा- भावोऽपेक्षितः । अतः कारणादयजमानस्य क्षत्रियस्य राह शइष्टापर्तापरिज्यानि- संज्ञको होमोऽभिधीयत इति शेषः । इष्टापुतैतब्दाथः परवाचा्यदितः- ‹(व्णाश्रमान्वयी ध्म इष्ट पूतैमयेतरत्‌ । भपातटाकादिरूपं तच्च सवेत्र दृयते ॥ ` स्मातं पूर्तं भ्रौतमिष्टमिति केचिदिहोषिरे"” शति । स राजा दीक्षायाः पूरवमाहुति जुहुयाद्‌ । चतुगहीतमाञ्यं द्रव्यमाहवनीयो होमस्थानमनुष्ठेयस्येष्टापएूतैस्य फलपययवसायित्वरक्षणो विनान्चाभावः भयो-

जनम्‌ । होमे मन्रं दक्यति- पुनन इन्द्रो मघवा द्दाठ ब्रह्म पुनरिषटं प्रतं दात्स्वाहेति, शति । | पुनने इत्यादिक्चः परतीकं ब्रहमेत्यादिकं यजुः । ब्रह्म वेदरूपो मत्र इष्टं पूर्तं यथोक्तलक्षणं पुन्दात्‌, शयो भूयो ददातु । तदर्थमिदं खाद इतमस्तु । । दीक्षणीयेष्टेः पूर्वकालीन होमं विधायानुबन्ध्याख्यपशोरुचरकारीनं शोभ विधत्ते- अथानूबन्ध्याये समिष्टयजुषामुपरिष्टरननो जभिजी-

१ क, छ. ल, “यानुब ।

१०

८६६ भीमत्सायणाचायबिरवचितभाष्यसमेतम््‌- [६४ बतुखि ° ध्याये तवेदा ददाव । कषत्रं एनरिषटं पूत दात्स्वाहेति, शति ।

अथ प्राचीनहोमकथनानन्तरमुर्यत इति शेषः । अनुबन्ध्याया अनुबन्ध्या- रूपयोः संबन्धीनि यानि ज्रीणि समिष्टयन्नंषि सन्ति तेषापुपरिष्टाञ्जुहूया- दिति शेषः । पुनन इत्यचः भतीकम्‌ । शयं पूर्वोक्ता चेत्यग्द्रयं श्राखान्तरगतम्‌ । तर क्त्रियजातिरिष्ट पतं च पुनदौद्धयो ददातु तदर्थ स्वाहूतभिदमस्तु । पर्बोत्तरकाीनमाहुतिद्रयं प्रक्ञंसति- सेषे्टापूतंस्यापशयानिः कषत्रियस्य यजमा- नस्य यदृते जाहुती तस्मादेते होतव्ये ॥२१॥ योऽयं क्षत्रियो राजा यजमानस्तस्येते पर्वोत्तरकाखीने आहुती विद्येते । सेषाऽऽहुतिक्रियेष्टस्य पूतस्य चापरिञ्यानिरविनाशहेतुस्तस्मात्कारणादेते उमे आहुती होतव्ये ॥ इति श्रीमत्सायणाचायैविरचिते माधवीये वेदा्थेभकाश्च एेतरेवत्राह्यण- भाष्ये चतु्िज्ञाध्याये वृतीयः खण्डः ॥ ३ ॥ (२१) [१४४]

अथ प्रकारान्तरेणाऽऽहुतिद्रयं विषत्ते- तदु ह स्माऽऽह सोजात्‌ आरादूछिरनी- तपुनवण्यं वा एतद्यदेते जाहृती . इति यथा ह कामयेत तथेते इया इतोऽनु- शासनं डयादितीमे सेव जुहूयाव्‌, इति। तदु ह तत्रैव पूर्क्तहोमस्थाने सोजातनामकः कशचिटषिः स॒ चाऽऽरादल- नामकस्य पुत्र एवमुवाच । कथमिति तदुच्यते । एते वक्ष्यमाणे आहुती इति यदस्ति तदेतदजीतपुन्वंण्यं वे नष्टमपराप्नं बा यदस्तु तदेतदजीतं तस्य पुनरपि वनसाधनं भाक्षिकारणमजीतपुनवंण्यं वक्ष्यमाणमाहुतिद्रयमेतन्नामकमिलयर्थः । इति यदेतत्सौजातस्य मतं तदेव यथेत्यादिना भश्चस्यते । यः पुमानितः साजा तवाक्यादनुश्षासनमुपदिष्टमनुष्टानं कयात्स पमान्यथा येनैव प्रकारेण कामयेत तया तेनेव प्रकारेण सिद्धं फटयुदि्येते कुयात्‌। एतदनुष्ठानेन काम्यमानं एलं सिध्यति । तस्मात्कारणादिमे एवाऽऽहुती जुहुयाम तु पूर्वे । तत्र दीक्षणीयेष्टः भावीनहोममन्रं दशेयति-

ब्रह्म प्रपवे ब्रह्म मा क्षत्रा

४ चलु्ैः खण्डः } रेतरेयब्राह्मणम्‌ । ८६७

पायतु ब्रह्मणे स्वाहेति, शति ।

ब्रह्म ब्राह्मणजातिं भपये रक्षकतया प्रामोमि । ब्रह्म सा ब्राह्मणजातिर्मा ्षज्रात्कषत्रियजातेगोंपायतु पार्यतु । ब्रह्मणे ब्राह्मणजातये स्वाहुवमिदमस्तु । अनेन मच्रेणाऽऽहवनीये चतुर्गृहीतमाज्यं जुहुयात्‌ ।

अस्याऽऽदहुतेः एृञ्यतां दीयति-

तत्तदितीर 9 इति |

सर्वेऽपि था्विकाः पृञ्यहोमपसङ्गे तदा तदा तत्तदित्येवमेतदेबानुष्ठानपरदा- इरन्ति । एजाथां सानुनासिका शरुतिः । |

अथ मन्रतात्पयं दक्तेयति-

ब्रह्म वा एष प्रपद्यते यो न्नं प्रपद्यते बह्म वे य॒ज्ञो यज्ञादु ह वा एष एनजौयते यो दीक्षते तं बरह्म प्रपन्न क्षत्रं न परिनि नाति ब्रह्म मा क्षत्राहोपायलियाह यथनं ब्रह्म क्षत्राद्रोपायेद्रह्मणे स्वाहेति तदेन- सप्रीणाति तदेनस्प्रीतं क्षत्रादोपायति, इति । यः पुमान्यह्गं भप्ते भारभत एष पुमान्त्रह्म वै ब्राह्मणजातिमेव आरभते । ब्रह्म वै ब्राह्मणजातिरेव यज्नस्तया जात्या साध्यत्वात्‌ । एवं सति यः पमान्दीक्षते दीक्षां भरामोति एष पुमान्पूं जातोऽपि यन्नादु ह वा अनुष्ठी- यमानाधह्नादेव पुनरपि जायते । ब्रह्म भपन्नं यह्ञोपक्रमेण यह्गरूपत्राह्मणजारतिं भरपन्नं तं यजमानं क्षन्न क्षन्ियजातिने परिजिनाि नैव हिनस्ति । एतावता ब्रह्म प्रपद्य इत्यस्य मच्रपादस्य तात्पर्यं दशेयति । यस्तु मध्यमो मच्रभागो बह्म भा प्षत्राद्रोपायत्वित्येवं ब्रते तस्मिन्भागे ब्राह्मणजातिरेनं यजमानं प्षत्रियजा- तेयथा गोपायेदरक्षेत्तथा स मध्यमभागो बते । ब्रह्मणे स्वाहेत्येतादृशो यस्तृती- यभागस्तत्तेन भागेन ब्रह्म ब्राह्मणजातिं प्रीणाति तपेयति । तदेतद्रह्म परीतं सद्यजमानं क्षज्जियजातेर्गोपायति र्ति । पूवेकारखीनं होमं विधायोत्तरकालीनं होमं विधत्ते-

अथानूबन्ध्याये समिष्टयज्ुषामुपरिष्टाव्‌, शति ।

१ क. व, भ, थानुब।

८६८ श्रीमत्सायणाचायविरवितभाष्यसमेतम्‌- [६४ चर्तश ° ध्याये-

पूवैवथाख्येयम्‌ ।

तस्मिन्होमे मत्रं तदीयतात्ययं च दक्षयति- क्षत्रं प्रपये क्षत्रं मा ब्रह्मणो गोपायत क्षत्राय स्वाहेति तत्तदितीर क्षत्रं वा एष प्रपद्यते यो राष्ट प्रपद्यते क्षत्रे हि राष्टरेते कषत्रं प्रपत ब्रह्मन परिजिनाति क्षत्रं मा ब्रह्मणो गोपायवियाह यथेनं क्षत्रं ब्रह्मणो गोपायेस्सत्राय स्वाहेति तदे- नदपरीणाति तदेनसपीतं ब्रह्मणो गोपायति, इति ।

पालनीयो देश्षो राष्ट तश्च क्षत्रियेण पालनीयत्वातक्षन्नस्वरूपम्‌ं । अन्यत्सर्वं ब्रह्मवाक्यवथाख्येयम्‌ ।

तदेतदाहूतिद्रयं प्रक्॑सति- सेषेषटाप्रतंस्येवापरिज्यानिः क्षत्रियस्य यजमानस्य यदेते आहूती तस्मादेते एव॒ होतग्ये ॥ २२॥ शति!

प्वाक्तादुतिद्रयविषयवाक्यवग्याख्येयग्‌ । एवकारः पएर्वक्ताहुतिद्रयन्याह- श्यथेः । एतदेव सीजाताखूयस्य भहरपेमेतं प्रशस्तम्‌ ॥

इवि श्रीमत्सायणाचायेविरचिते माधवीये बेदार्थपरकाञ्च रेतरेयब्राञ्म- णभाष्ये चतुञ्खिश्चाध्याये चतुः खण्डः ॥४॥ (२२ )[ १४५]

किर (क्का्यतसार्यरषयछ

पषन्रियस्याऽऽहवनीयोपस्थानं विधातुं भस्तोति- अथेन्द्रो वै देवतया क्षत्रियो भवति ष्टमश्छ- न्दुसा पञ्चदशः स्तोमेन सोमो राज्येन राजन्यो बन्धुना स ह दीक्षमाणि एव ब्राह्मणतामभ्यु- पेति यक्कृष्णाजिनमध्यूहति यदीक्षितव्रतं चरति यदेनं ब्राह्मणा अभि्तगच्छन्ते तस्य ह दीक्षमाणस्येन्द्र णवेन्द्रियमादत्ते बिष्टव्यीर्थ पच्वदृञ्चस्तोम आयुः सोमो राज्यं पितरो यश-

4 प्म: खण्डः ] एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ८६९

स्कीतिंमन्यो वा अयमस्मद्भवति ब्रह्म वा अयं भवति ब्रह्म वा जयमुपावतंत इति वदन्तः, इति ।

अथ होमकथनानन्तरमुपस्थानयुच्यत इति शेषः। योऽयं क्षत्रियोऽसि सोऽयं देवतयेनद्रो बा इन्द्रसंबन्ध एव भवति। देवतानां मध्य इन्द्रः क्षत्रियस्याभिमा[निनी देवतेलर्थः। तथा छन्दसा नैष्ुभरछन्दसां मध्ये शिष्बेतदमिमानिनी । स्तोमानां मध्ये पञ्चदश एतदभिमानी । राञ्येन निगमित्तनायं सोमरूपः सोम एव तदी- यराञ्याभिमानी । बन्धुना पिव्पितामहादिबन्धुवर्भेण राजन्यो राजजातीयः । एवं सतिस हस खट क्षज्जियो दीक्षमाण एव दीक्षां स्वीक््व॑मेव ब्राह्मणत्व- जाति भराभ्भोति । कथमिति तदुच्यते । ब्राह्मणयजमानवत्टृष्णाजिनमध्य॒हत्या- च्छादयतीति यदस्ति तथा दीक्षितव्रतं युष्टिबन्धनवाङनियमादिकं चरतीति यदस्ति तथा ब्राह्मणा ऋत्विजो भत्वेन क्षत्रियमभितः संगच्छन्ते संगता भव- न्तीति यदस्ति तेन सर्वेण संस्कारेण क्षन्नियो बाद्यण्यं प्रामोति । तस्य ह ताद्- शस्यैव क्षन्नियस्य दीक्षमाणस्य दीक्षां भाधरुवत इन्द्रियं चशुरादिपाटवमिन्द्र एवाऽऽदत्तेऽपहराति । तथा वीयं युद्धादिसाम्यं जिष्ुबपहरति । पञथचदश्षस्तोम आयुरपहरति । सोमो राञ्यमपहरति । पितरो यशस्कीतिमपहरन्ति । रेहिकं युद्धादि विषयकं यश्चः। आयुष्पिकी यज्नदानविषया कीतिः। एवमपहरताभि- न्रिष्टबादीनां कोऽभिप्राय इति सोऽभिधीयते । अयं क्षत्रियोऽस्मदिन्द्रा- दिभ्योऽन्य एव स्वतन्न एव भवति । पूवेमस्मदधीनः साभेदानीं यागं इव ब्रह्म वै ब्राह्मण एवायं भवति । कथमिति तदुच्यते । अयं क्षन्नियो ब्रह्म ब्रा्मणजातिमेव कृष्णाजिनाच्छादनादिभिरुपेत्य बतेते । तथा सल्यस्मदपेक्षा- मन्तरेणेव सवैपुरुषा्यसाधनसमथत्वादस्मदधीनतां परित्यज्यान्य एव स्वतच्रो भवतीति स्वाभिप्रायं परस्परं वदन्तः सवेमप्येतदी यमपहरन्ति ।

तस्योपद्रवस्य शान्तयथेमुपस्थाने विधत्त-- स॒ पुरस्तादीक्षाया _ आहरति हृत्वा ऽऽहवनीयमुपतिष्ठेत, इति । दीक्षणीयेष्ेः पूरवोक्तामाहुति हृत्वा तत्राऽऽहवनीयं वक्ष्यमाणेन मन्रेणो- पतिष्ेत तं मन्नं दक्षयति- | नेनदरादेवताया एमि न व्रिषटमश्डन्दसो न

| ८७० भीमत्सायणाचार्यविरवितमाष्यसमेतम्रू- {२ ४बतुखि °्वाये- `

पच्चदशारस्तोमान्न सोमादराज्नो न पितयाद्र- न्धोमां म इन्र इन्दरियमादित्‌ मा बष्व्वीथ मा पृश्चदशस्तोम युमा सोमो राज्यं मा पितर यशसकीतिं सहेन्द्रियेण वीरयेणाऽऽ युषा राज्येन _ यशसा बन्धुनाऽग्रं देवता- मुपेमि गायनी . छन्दत स्तोमं सोमं राजानं ब्रह्म प्रपये ब्राह्मणो भवामीति, इति । सज्ियोऽहमिन्द्ररूपाया मदीयदेवताया नेमि पृथग्भृतो न गच्छामि । तथा मय्यभिमानिभ्यश्छन्दस्तोमराजबन्धुभ्यो नापगच्छामि। अयमिन्द्रो मदीय- मिन्द्ियं॑माऽऽदित माऽपहरतु । तथा त्रष््बादयो बीयोदीन्माऽपहरन्तु । ` तेषामिन्द्रादीनामनुग्रहमिन्दरियादिभिः सहावस्थितो भूत्वा तत्पालनसमथमर्धि ` देवतामुषैमि । तथा गायन्रीनिदरत्स्तोमव्राह्मणजातीः भपये प्राभोमि। तेषाम- गन्यादीनामनुग्रहा्ाह्मणो भवाम । अनेन मत्रेण यदुपस्थानं तत्मक्षसति- तस्य ह नेद इन्दरिय॒मादतते न षटन्वीये न पञ्चदशस्तोम जायुनं सोमो राज्यं न पितरो यशस्कीतिं य एवमेतामाहू्तिं हत्वाऽऽहवनी- यमुपस्थाय दीक्षते क्षत्रियः सन्‌ ॥२२॥ इति । यः पुमान्कषत्नियजातियुक्तः सश्चक्तक्रमेण दीक्षायाः प्राचीनामाहुति इत्वा

नेन्द्रादिल्यादिमन्रेणाऽऽहवनी ययुपस्थाय पथादीक्षां भामोति तस्य क्षश्रियस्ये- न्दियादीनिन्द्रादयो नापहरन्ति ॥

इति भरीमत्सायणाचाय विरचिते माधवीये बेदा्थपरकाशच रेतरेयत्राह्मण. भाष्ये चतुखिश्नाध्याये पञ्चमः खण्डः ॥ ५ ॥ (२३) [ १४६]

पवेहोमानन्तरमुपस्थानं विधायोत्तरहोमादृष्वेमुपस्थानं विधातुं भरस्तौति-

अथाऽप्रेयो वै देवतया त्रियो दी्षिती मवति गायत्रश्छन्द्सा चिचत्स्तोमेन ब्राह्मणो

9 व सयजा

~~~

१९ षष्ठः खण्डः] एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ` ८७१

बन्धुना सहोद्वस्यनेव कत्रियतामभ्युपैति तस्य होद्वस्यतोऽभ्िरष तेज आदत्ते गायत्री वी त्िद्रत्स्तोम जायुत्रीह्मणा ब्रह्म यशस्कीति- मन्यो वा अयमस्मद्भवति क्षत्रं वा अयं भवति क्षत्रं वा अयमुपाव्तत इति वद्न्तः, इति। अथ पर्वोपस्थानानन्तरमुच्तरोपस्थानं वक्ष्यत शति शेषः । अयं यजमानः पुरा क्षन्नियोऽपीदानीं दीक्षितः सन्ब्राह्मण्यं भाष्य देवतयाऽप्निसंबद्धो। भवति । अभिरस्य ब्राह्मणस्य स्वामी । एवं गायन्रीत्रिदृह्नाह्मणजातिंबन्धो द्रष्टव्यः । तादन्च इदानीं ब्राह्मणः सक्दवस्यन्नेवोदवसानीयेष्या सोमयागं समापयनेवं ब्राह्मण्यं परित्यज्य क्षत्रियत्वं भराभोति । तस्मादु(तस्यो)दवसानीरयेष्टि इषो यजमानस्य तेजःपभृतीनगन्यादयोऽपदरन्ति । ब्रह्म वेदस्तदध्ययनमैहिकं यश्च स्तदनुष्ठाननिपित्ताऽऽपरष्मिकी कीतिः । अपहरतामग्न्यादीनां कोऽभिपायः सोऽभिधीयते । अयमिदानीं ब्राह्मणः सम्नस्मदन्यः स्वतच्रो भवति। अयं सञ्जं वे क्षत्रिय एव भवति । तदपि कथमिति तवुच्यते। अयं यागकाछे ब्राह्मणः सन्यागादृध्वं ब्राह्मण्यं परित्यज्य स्वकीयां क्षज्ियजातिमेवोपेलय घतते । तस्मादस्यास्मत्तोऽन्यत्वमिति परस्परं बदन्तोऽगन्यादयस्तेज आदीं नपदरन्ति । तच्छान्यथमुपस्थानं विधत्ते- सोऽनूबन्ध्याये समिषट्यजुषामुपरिशब्ध- त्वाऽऽहूतिमाहवनीयमुपतिष्ठेत, इति । पूवेवाख्येयम्‌ । तज्रोपस्याने मन्रमाह-- न्र्दवताया एमि न गयतयाश्छन्द्सो न त्रिद्रतः स्तोमान्न ब्रह्मणो बन्धम्‌ मेऽभिस्तेज आदिति मा गायत्री वीयं मा रिदरत्स्तोम आयुमी ब्राह्मणा ब्रह्म यशस्कीतिं सह तेजसा वीर्येणाऽऽयुषा ब्रह्मणा यशसा कीर्वयेन्रं द्वता-

१ क. क्ष. भ. "तोऽस्य य।२क. क्ल. सोऽनुब ।

८७२ भ्रीमत्सायणाचायैविरवितभाष्यसमेतम्‌- [२ ४ चतुरि °ध्याये-

मुपेमि बरिष्टमं छन्दः पञ्चदशं स्तोमं सोमं राजानं कषत्रं प्पे क्षत्रियो भवामि । देवाः पितरः पितरो देवा योऽस्मि स सन्यजे।स्वंम इदमिष्टे स्वं प्रत स्वं श्रान्तं स्वं हतम्‌ । तस्य मेऽयमभ्िर्पद्रशऽयं वायुरुपश्रोताऽपावादि- योऽनुख्यातेदमहं य एवास्मि सोऽस्मीतिः शति । अत्र नाेरदेवताया इत्यादि क्षत्रियो भवामीत्यन्तं पएरवेमच्रवयाख्येवमर्‌ । हे ` देवा अग्न्यादयः पितरः पारका युयं श्चणतेति शेषः । पितरो देवा इवि पुनर्वचनमादरार्थम्‌ । भवदनुप्रहात्छृष्णाजिनाच्छादनादिसंस्कारेण यो ब्राह्म णोऽस्मि यह्गसमाभिपयेन्तं स एव ब्राह्मणः सन्यजे यागं कुर्वे । मे ममेदमिष्टं भौतं कम स्वं स्वाधीनं जातम्‌ । तथा पूतं स्मार्तमपि कमे स्वं स्वाषीनं जातम्‌ । तथा श्रान्तं मरूपं तपोऽपि स्वं स्वाधीनं जातम्र । हतमन्यदपि काम्यहोमादिकं स्वं स्वाधीने जातम्‌। तस्य तादृश्स्येष्टापतादियुक्तस्व षे ममायं भृटोकावस्थितोऽभिरुपद्रष्टा समीपे स्थित्वा साक्षितवेनावरोकयिता । अयमन्तरिश्नावस्थितो वायुरुपश्रोता तस्याभेयुखादस्पमदूचान्तं भोष्यति । असौ धलोकावस्थित आदिस्त बायुमनु पथात्ख्याता स्वगेखोके कथयिष्यतीदं कमोहं ङतवानिति । एवं फलपर्यन्तं कमणि समाप्ते सति कर्मोपिक्रमातपूर्व एव क्षत्रियोऽस्मि स एवोध्वै क्षत्रियो भत्वा तिष्ठामीति। | अनेन मत्रेण यदुपस्थानं तत्पशंसति- तस्य ह नाभिस्ते आदत्ते न गायत्री वीर्यं न चिदरत्स्तोम जायुनं ब्राह्मणा ब्रह्म यश- स्कीतिं य एवमेतामाहृति हतवाऽऽहवनीयगुप- स्थायोद्वस्यति क्षत्रियः सन्‌ ॥ २९ ॥ इति। पूवं तस्य ह नेन्द्र इन्द्रियमित्यादि यद्वाक्यमुक्तं तद्रथाख्येयम्‌ ॥ इति श्रीमत्सायणाचायेविरविते माधवीये वेदाथमकान्न रेतरेयग्राह्म- णभाष्ये चतुज्जिश्नाध्याये षष्ठः खण्डः ॥ ६ ॥ (२४) [ १४७]

१ क, क्ष, भ, गयंन्तक्ः ।

७ सप्तमः खण्डः ] एतरेयत्राह्मणम्‌ । ८७४ षज्रियस्य दीक्षितत्वावेदनमन्रे संदेहात्पश्नणुदावयति- अथातो दीक्षाया अवेद्नस्येव तदाहुयद्रह्म- णस्य दीक्षितस्य ब्रह्मणोऽदीकषिष्टति दीक्षा- मावेद्यन्ति कथं कषत्रियस्थाऽभवेद्येदितिं, इति । अथ दीक्षानन्तरं देवानां मनुष्याणां चाग्रे यत एतदीयदीक्षा कथनीयाऽतः कारणारीक्षाया आवेदनस्य प्रकटीकरणस्येव कश्ि्निणेय उच्यते । तत्र तस्पि- श्नावेदने संदिहाना ब्रह्मवादिनः प्रमादः । ब्राह्मणस्य दीक्षाया उध्वमदी- त्षष्टायं ब्राह्मण इकति मत्रेण दीक्षा प्रख्यापनीया । तथा च तैत्तिरीया आम- नन्ति--'अदीक्षिष्टायं ब्राह्मण इति तिरूपांश्राऽऽह देवेभ्य एवैनं प्राह निङ- शेरुभयेःभ्ब एवैनं देवमनुष्येभ्यः भ्राहेति । एवं सति क्षत्रियस्य दीक्षात्रेदने किमस्मिन्मन्रे ब्राह्मणशब्दः क्षत्रि पपरत्वेनोहनीय आहोस्विदबिकृत एव पठ- नीय इति प्रश्ाभिप्रायः। तत्रोत्तरमाह-

यथेवेतद्राह्मणस्य दीक्षितस्य ब्राह्मणोऽदी- ५ दीक्षामावेदयन्येवमेवेतसक्त्रिय- स्याऽभवेद्येत्पुरोहितस्याऽभयेणेति, इति ! अत्र श॒ब्दो नोहितव्यः। अवित एव ब्राह्मणशब्दः क्षत्रियदीक्षावेद- नेऽपि प्रयोक्तव्यः । यदि ब्राह्मणप्रवरोऽपेक्षितस्तदानीं पुरोहितस्य ब्राह्मणस्य संबन्धिनाऽऽ्पेयेण प्रयोगः कर्तव्यः । तथा चाऽऽपस्तम्बः क्षज्जियवैहययोरपि ब्राह्मणज्षब्देनेवाऽऽबेदनं दश्षेयति-अदीक्षिष्टायं ब्राह्मणोऽसावमुष्य पुजोऽ- मुष्य पौत्रोऽपुष्य नप्ताऽमुष्याः पुजोऽपष्याः पोजनोऽगुष्या नक्तेति ब्राह्मणो वा एष जायते यो दक्षते तस्माद्राजन्यवेहया अपि ब्राह्मण इत्येवाऽअबेदयति' इति । ईदश्चस्याऽऽबेदनस्य पृञ्यतां दश्चेयति- तत्तदिती ₹» इति । पूवेवथारूयेयम्‌ । ब्राह्मणत्वेनाऽऽवेदनपुपपादयति- निधाय बा एष स्वान्यायुधानि ब्रह्मण एवाऽऽय॒- धर्ह्यणो रूपेण ब्रह्म मूत्वा यत्नम॒पावतेत तस्मा-

८७४ भ्रीत्सायणाचा्यविरवितभाष्यसमेतम्‌- [२ ४चतुखि °ध्याये-

न

तस्थ पुरोहितस्याऽऽषयेण दीक्षामवेद्येयुः प्रो- हितस्याऽऽ्षेयेण प्रवरं प्रदणीरनु ॥ २५ ॥ इति। स्वान्यायुधानि धनुरादीनि ब्रह्मण आयुधानि स्प्यक्पारादीनि । यस्मा- त्स्वायुधपरित्यागपुवेकं ब्रह्मायुधस्वीकारेण ब्राह्मणो भूत्वा यङ्ग भाकवांस्तस्मा- ष प पुरोहितसंबन्धिना गोत्रेण दीक्नावेदनं तथा भ्रबरोऽपि ; इति भ्रीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये बेदा्थपरकाश् रेतरेयत्राह्मण- भाष्ये चतु्धिश्नाध्याये सप्तमः खण्डः ॥ ७ ॥ (२९) [ १४८ |

दसेपुणमासयोयंजमानभागपराक्षनं विहितं तदत्र दीक्षणीयादीष्टिषु चोदक- भ्रा क्षत्रियस्य तत्पाक्षने निणंयं वक्तं विचारमवतारयति- अथातो यजमानभागस्येव तदाहुः प्राश्नरीयासक्षत्रियो यजमानमागारेम्‌, न प्राश्नीयात्‌, इति, इति, दीक्षावेदननिणयानन्तरं दीक्षणीयादीष्टयो यतो बुद्धिस्था अतः कारणात यजमानभागस्येव भरकारविश्षेष उच्यत इति क्षेषः । तत्तस्मिन्भागे ब्रह्मवादिनो विचारमाहः । क्षत्रियो ब्राह्मणवत्कि यजमानभागं प्राश्नीयादूत नेति विचा- रार्थं शतिदयम्‌ । | पक्ष्रये दोषयुद्धावयति- यतपराश्रीयादहताङ्धतं प्राश्य पापीयान्स्यायत्र प्राश्नी- यादन्नादात्मानमन्तरियायज्ञो वे यजमानमागः, इति । हुतमत्तीति हुताच्ताशो न भवतीत्य्ुतात्‌ । अथैता अहुतादो यद्राजन्यो वैश्यः शूद्र इति पूतेगुक्तम्‌ । अतोऽयं क्षन्रियोऽदृताच्योग्यतारदितो यदि इत- शेषं प्रान्नीयात्तदानीं पापीयानल्यन्तपापयुक्तो भवेत्‌ । अपाञ्जनपक्षे तु सन्ना दात्मानमन्तरियाद्वच्छिन्धा्जमानभागस्य यङ्गहेतुतवेन यङ्गस्वरूपत्वात्तद्धाग- राहित्ये यज्ञाःस्वयं विच्छिन्नो भवति। उक्तदोषद्यं परिहत पक्तान्तरमाह- स ब्रह्मणे परिहूयः, इति ।

१ ख. कं ब्राह्मणायु ।२३न. शयेनयः

< अष्टमः खण्डः ] एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ८७५ स यजमानभाग ऋत्विग्वि्ेषाय ब्रह्मणे परिहत परितः सर्वात्मना समपणीयः । | तत्समणे दोषदयराहिदयं ददीयति-

परोहितायतनं वा एतरक्षत्रियस्य यद्र ह्याऽवात्मो हवाएष्‌ क्षत्रियस्य यरएएरो- हित उपाह परोक्षेणव प्राशितरूपमा- प्रोति नास्य प्रयक्षं भक्षितो भवति, इति । ऋतिवश्रपो ब्रह्मेति यदस्त्येतत्षत्रियस्य पुरोहितायतनं पुरोरितस्थानम्‌ । पुरोहितो योऽस्त्येष क्षज्जियस्याधात्मो ह वा अदेह एव । उ ह वा इति निषा- तसम्रहोऽवधारणाथः । अधेश्षरीरस्थानीयपुरोहितरूपेण ब्रह्मणा तस्मिन्भागे भक्षिते सति परोक्षेणेव व्यवधानेनैव भराशितरूपं भारितसरादृहयं भराभरोत्येव । अशब्द उपषब्दश्च पिकित्वाऽवधारणार्थौ । अस्य क्षज्जियस्य भरत्यक्षमव्य- वधानेन स्वगुखे[(न] स भागो भक्षितो न भवति । एवं सति व्यवधानेन भ्ितत्वाधङ्नान्तरायो न भविष्यति स्वमुखेन भक्षणाभावादयं पापीयानपि ` न भविष्यति । ब्रह्मणस्वद्ागप्राश्चनं प्रक्तसति-

यज्नउ हवा एष प्रयक्षं यद्रह्या ब्रह्मणि हि सर्वो यन्नः प्रतिष्ठित यत्ने यजमानो यन्न ९व तयन्नमप्ययरजन्ति यथाऽप्खापो यथाऽग्रावभ्चिं तदै नातिरिच्यते तदेनं न हिनस्ति तस्मात्र ब्रह्मणे परिहयः, इति।

थो ब्रह्माऽस्त्येष परत्यक्षमव्यवधाने यथा भवति तथा यज्ञ उह वै यज्ञ स्वरूप एव तत्साधकत्वात्‌ । किंच ब्रह्मण्येव सर्गो यज्ञः भतिष्टितो बेदत्रयवै- कर्यपरिहतैत्वेन ब्रह्मणो भिषभरूपरवस्योक्तत्वात्‌ । तस्मिश्च प्रतिष्ठिते यद्ग यज- मानोऽपि प्रतिषितः । तत्फलभागित्वात्‌ । एवं सति तत्तेन भागपाक्षनेन यज्ज एव ब्रह्मरूपे भागरूपं यज्ञमप्यत्यजेन्ति सम्यक्पक्षिपन्ति । तत्र श््टान्तः । यथा लोकेऽप्सु प्रक्िप्ना आप एकत्वेन संखञ्यन्ते यथा वाऽग्रो परकिप्तमभिमेकीरतै पश्यामस्तथा तद ब्रह्मणा पारितं हविनांतिरिच्यतेऽतिरिक्तं ने . भवति ।

८७६ श्रीमत्सायणाचायैविरवितभाष्यसमेतमू- (६ ९१अतरि ° घ्याये-

कितु यद्रूपेण ब्रह्मणा सैकी भवति । तदे कीभूतं हविरेनं क्षत्रियं न हिनसि न बाधते । तस्मात्स यजमानभागो अह्मे समपेणीयः ।

पक्नान्तरमुपन्यस्य वुषयति-

अग्नो हैके जहति प्रजापतेरविंमा्नाम रोकस्त- समस्ता दधामि सह यजमानेन स्वाहेति तत्तथा न डुर्या्यजमानो वै यजमानभागो थज- मानं ह सोऽपरो प्रद्णक्ते य एनं ततर त्रूयायज- मानम्नौ प्रावाक्षौः प्रास्यािः प्राणान्धक्ष्यति मरिष्यति यजमान इति शश्वत्तथा स्यात्तस्मा- तस्याऽऽशां नेयादाशां नेयाठ्‌ ॥ २६ ॥ इति।

एके याहविकास्तं यजमानभागमग्री जहति । तत्र भरजापतेरित्यादिको मः । प्रजापतेः संबन्धी यो लोकस्तस्य विभानित्येत्नामपेयं विशेषेण भातीति तदू- व्युत्पत्तेः । यजमानभाग यजमानेन सह त्वां तस्पिठीके दधामि प्रक्षिपामि । तदथमिदं ख्वाहुतमस्तु । अनेन मत्रेण यद्धोमानुष्ठानमस्ति तत्तया न र्यात्‌ । यजमानभागस्य यजमानस्वरूपत्वेन तस्य भागस्य होमे स होमकती यजमान- मेवाम्नी भरदणक्ति भक्तं दग्धं करोति । तत्र तदानीं यः क्षश्नरागत्येनं कतौरं श्याच्छ्पेत । कथमिति तदुच्यते । हे होमकर्ैस्त्वं यजमानमध्रौ भरावारक्षीः भ्रृक्तवान्दग्धवानसि । अस्य यजमानस्य प्राणानभिः भह्ग- षेण धक्ष्यति स॒ यजमानो मरिष्यतीति स क्षापोऽवश्यं तथैव स्यात्‌ । तस्मात्तस्य हामस्याऽऽशामिच्छामपि नेयान्न प्राप्रयात्‌ । अभ्यासोऽध्यायस- माप्त्यथंः ॥

ति भ्रीमस्सायणाचायेषिरचिते माधवीये बेदार्थपरकाश्च एेतरेयत्राह्मण- भाष्ये चतुल्खिश्नाध्यायेऽष्टपः खण्डः ॥ ८ ॥ (२६ ) [ १४९ |

इति भ्ीमदराजापिराजपरमेशवरवेदिकमागंमवतेकवीरबुकणसाभ्नाञ्य- धूरंधरसायणाचायेकृतावेतरेयव्राह्मणभाष्ये चतुखिश्ोऽध्यायः ॥ ३४ ॥

१ प्रथमः खण्डः ] एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ८७७

अथ पञ्चव्रिश्ोऽध्यायः।

क्षत्रियो यजमानो यस्तस्य होमादि वणितमू । फलनामा तु चमसस्तस्यैवात्नोपवण्येते ॥ १ ॥

तत्राऽऽदो क्षत्रियस्य सोमभक्षराहित्यपदक्षनाथमुपाख्यानमाह-

विश्वतरो ह सोषद्मनः श्यापणन्परिवक्षाणो विश्यापणै यज्ञमाजहे तद्ानुदृध्य श्याप- णास्तं यज्नमाजग्मुस्ते ह तद्न्तवयासांचक्रिरे तान्ह दृष्ट्ववाच पापस्व ब्‌ इम्‌ कर्मणः कर्तार आसतेऽपूताये वाचो वदितारी यच्छ्या- पणां इमानुत्थापयतेमे मेऽन्तवदि माऽ सिषतेति तथेति तानुस्थापयांचङ्खुः, इति। ज्लोभनं सम्म राजग यस्य राह्नः सोऽयं सषद्मा तस्य पुत्रः सौषब्मनः । सं च विन्व॑तरनामकः । स कदाचिद्यागं चिकीषैः श्यापणनामकान्त्राह्मणविश्े- वान्परिवक्षाण आस्विञ्ये निराकुबेन्विहयापणं यज्ञमाजदे शयापणंनामकव्रा- हयणविरदितमेव यद्घमनुष्टितवान्‌ । तद्ध तत्सभ्र श्यापणनामका ब्राह्मणा अनु- बुध्य मनुष्यमुखादबगत्य विश्व॑तरेण रान्ना तदानीमनाहता एव तं यह्मा- जग्मुः । आगत्य ते ह त एव इयापणांस्तदन्तर्वेदि तस्य यद्घस्य वेदिमध्य आसाचक्रिरे राजानुन्ञामन्तरेण स्वयमेवोपनिष्टवन्तः । राजा तानुदण्डाञ्दयाप- गौन्दष्टरा स्वकीयान्वेज्रपाणीन्पुरुषानुवाच । यये श्यापणोः सन्तीमेऽपृताये वाचो वदितारोऽपएतां वाचं मदीयावह्ञारूपां वदन्तः पापस्य कमणः धौत्य॑रूपं व्यापारं कर्तुमुचता श्हाऽऽसते । इमे शयापर्णा मेऽन्त- वेदि मदीयाया बेदेमेध्ये माऽऽसिषत स्वयमेोपविष्टा इमान्धर्तान्दे वेजपा- णय उत्थापयत । इत्येवं राह्ञोक्ता बेनपाणयस्तयेत्यङ्गीटृलय ताञ्खयापणीनु- त्थापयां चक्रः । तेषां श्यापणोनां इत्तान्तमाह-

ते दोरथाप्यमाना ररविरे यृ तेभ्यो भरतवीरे- भ्यो ऽसितमृगाः कश्यपानां सोमपीथममिनिग्युः

८७८ भीमत्सायणाचायेविरविवभाष्यसमेतम्‌- [३५१६ °ष्वाये-

पारिक्षितस्य जनमेजयस्य विकश्यपे यज्ञे तेस्ते तत्र वीरवन्त आपुः कः सित्सोऽस्माकाकम)स्ति वीरो य इमं सोमपीथमभिजेष्यतीति; श्ति।

वेत्रपाणिभिरुत्थाप्यमानास्ते श्यापणां ब्राह्मणा ररुविरे रवं शब्दं परस्पर यचैर्ष्वनिं कृतवन्तः । ततर धृष्टाः केविदन्यान्पति काचित्पुरातनीं कथागचुः । परिक्षितः पुत्रो जनमेजयाख्यो यो राजा स॒ कदाचित्करश्यपवंक्नोत्प्ान्ब्राद्म- णान्विहाय विकरयपं यद्ं॑भ्रतवीरसंहमै््राद्यणेक्त्विम्भिः कारयामास । तदानीं कहयपानां मध्ये ये केचिद सितमृगनामकाः पुरुषाः सोमपीथं जनमे- जयसंबन्धिनं सोमयागं तेभ्यो भूतवीरसंब्वकेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो बरादाङृष्य सखय्मभिजिग्युरभितो जयं प्राप्ताः । बहुषु यद्वपरयोगेषु बिजिगीषुकथां इत्वा तान्भूतवीरान्त्राह्मणान्पराजयं प्रापय्य स्वयमसितग्ृगनामानो ये नितवन्तस्तै- रसितगृगेस्ते कश्यपास्तत्र जनमेजयस्य यङ्ग वीरवन्तः शूरपुरुषोपेता आसुः । एतां कथामुदाहृल्य श्यापणौः स्वकीयानेवं पृच्छन्ति । अस्माकं राहा तिर- स्कृतानामस्माकं मध्ये यः पुमानिमं सोमपीथं विश्व॑तरस्य राह्नः सोभयाम- पभिजेष्यति स तादशो षीरः कथिदस्सि यः कोऽपि किमस्तीलयेवमृैः शब्दं चक्रः । तस्य श्यापणौनां प्रभस्य तन्मध्ये केनचिदुक्तगु्तरं दक्षयति- अयमहमस्ि बो वीर इति होवाच रामो मागवेथः, इति । भृगवुनीम काचिद्योषित्तस्याः प्रो रामनामा कशिद्राद्यण एवपुवाच । हे

श्यापणो बो युष्माकं मध्ये वीरः परकीयान्विजेतु शृरोऽहमयमस्ि भवतां पुरो बतैमानोऽस्मीति ।

तस्य रामस्य हत्ान्तमाद्‌-

रामो हाऽऽस मागवेयोऽनूचानः श्यापणीयस्तेषां होत्तिष्टतामुवाचापि नु राजतरित्थंविदं वेदेरुत्थाप- यन्तीति यस्त्वं कथं वेत्थ ब्रह्मबन्धविति ॥२७॥ इवि । श्यापणींयः इयापणोनां ब्राह्मणानां संबन्धी शृगवुपुत्रो रामोऽनूचानः

साङ्गवेदश्चाञ्लपारंगत आस तन्नावस्थितवान्‌ । तेषां हइयापणीनां बेदेङ- तिष्ठतां मध्येऽबस्थितो रामो विश्व॑तरं भरलेषमुवाच .। . हे .राजननित्वंविदं

९ द्वितीयः खण्डः ] एेतरेयत्राह्मणम्‌ । ८७९

यागर्सवन्धिपरयोगपरकाराभिह्गं मामपि त्वदीया वेत्रपाणथो नु क्षिपं बेदे- रूत्थापयन्ति तदेतद युक्तमिति । तच्छत्वा विश्वैतरो राजेवमुवाच । हे ब्रह्म- बन्धो ब्राह्मणापम राम यस्त्वं धाष्ाद्रवीषि स त्वं कथं वेत्येति। अत्र राजो. वाचेत्यध्वाहतैव्यम्‌ । इति श्रीमत्सायणाचायं विरचिते माधवीये वेदायपरकादच रेतरेयत्राह्मण- भाष्ये पश्चतरि्चाध्याये परथमः खण्डः ॥ १ ॥ ( २७ ) [१९० अथ रामः स्वकीयं वेदनं राह्ञोऽर भरकटयति- | यवेन्द्रं देवताः पयंदरञ्नन्विश्वरूपं त्वाष्रमभ्य- मस्त इत्रमस्तृत यतीन्साखत्रकेम्यः प्रादादरूम- धानवधीद्वृहस्पतेः प्रयवधीदिति ततनः सोम- पीथेन व्याध्यतेन््रस्यानु व्यधि क्षत्रं सोमषी- धेन व्याध्यंतापीन्रः सोमपीथेऽमवत्तष्टराऽुष्य सोमं तद्युद्रमेवाद्यापि क्षत्रं सोमपीथेन स यस्तं भक्षं विद्याः क्षत्रस्य सोमपीथेन व्यद्धस्य यन क्षत्रं समृध्यते कथं ते वेदरूर्थापयन्तीति, इति । हे विश्व॑तर मदीयं वेदनं श्रृणु । पुरा कदाचिदैवता इन्द्रस्योपरि प्ापरा- धान्संपाचेनद्रं पर्यदञ्जन्यहेषु परितो बजितवन्तः । यत्र यदा वजंनं छृतं तत्र तदेन्द्रः सोमपीयेन व्याध्यत सोमपानेन वियुक्तोऽभूत्‌ । इन्द्रस्य येऽपराधा- स्तेऽभिषीयन्ते । त्वष्टुः पुत्रं विश्वरूपनामानं ब्राह्मणमभ्यमंसतन्दरो हिसित- धान्‌ । तथा तेन स्व्रोत्पादितं इजरनामानं ब्राह्मणमस्वत हसितवान्‌ । एतवु- भयं तैचिरीयेिश्वरूपो वै त्वाष्स्त्वष्टा हतपुत्र इत्यनुवाकद्ये विस्पष्टमान्ना- तम्‌ । तथा यतिवेषधरानसुराञ्शस्रेण च्छित्वा साटा्केभ्योऽरण्यश्वम्यः प्रादात्‌ । तथाऽन्यानप्यर्मयनामकान्त्राह्मणवेषानस्ररानवधीव्‌ । तथा स्वगुरो कुहस्पतेवीक्यं स्वकीयेन वाक्येन भ्रत्य |वधीत्‌ । सोऽयं भतिधातो न युक्तः । तथा चाऽऽपस्तम्बः स्मरति-- वाक्येन वाक्यस्य भरतिधातमाचायंस्य वजेये- च्छेयसां च" इति । एते प्चापराधास्तेनिमित्तभुतेरिन्द्रस्य सोमपाने निवारिते सति व्युद्धि तन्मिवारणमवु कषन्नं सवीऽपि सषन्नियजातिः सोमपीथेन व्याध्येत सोमपानेन वियुक्ताऽभरत्‌ । तदूर्ध्वं सोमपीये सोमपानेऽपि स भहत्तोऽभूत्‌ ।

८८० भ्रीमरसायणाचायंबिरचितमाष्यसमेतम्‌--[३५पञ्चनरि °ध्याये-

कथमिति तदुच्यते । अपुष्य त्वष्टुः सोममाबखादपिबदिति क्षेषः । तथा च तैततिसीया आमनन्ति--"स यहववेशसं त्वा पासहा सोपमपरपिबत्‌" इति । तथा सतीन्द्रेण बात्सोमे पीते सति क्षत्रियान्तरस्य तत्सामथ्याभावादिदानीमापि शत्रं सोमपीथेन व्युद्धमेव सोमपानरहितमेवावतिष्ठते । येन भक्षविशचेषेण शन्न सम्द्धं भवति तादश्चो योऽन्यो भक्षः सोमपानेन वियुक्तस्य क्षत्रस्य संभवति तं भक्षं यः पमान्विद्यात्तं तादशं प्षत्रियमक्षविदमस्मदादिपुरूषं कथमेते बेत्रपा- णयो बेदेरत्थापयन्तीति रामस्योपारम्भः।

अथ रामविश्वतरयोरक्तेषरत्युक्ती दशेयति- वेत्थ ब्राह्मण तंतं भक्षारेम्‌, वेद हीति तं वनो ब्राह्मण ब्रूहीति तस्मे वै ते राजन्निति होवाच ॥ २८ ॥ इति ।

हे ब्राह्मण राम त॑ तादशं भक्षं #ि वेत्थेति विश्व॑तरस्य प्रभः। वदथो तिः । बेद्‌ हि जानाम्येवेति रामोऽत्रवीत्‌ । हे ब्राह्मण त्वं वे तमेव प्षत्रियभन्षं नोऽस्माकं ब्रहीति विश्व॑तरः पप्रच्छ । हे राजंस्तस्मे ते वै तादश्चाय पृच्छते तुभ्यमेव कथयामीति राम उवाच ॥

इति श्रीमत्सायणाचा्यविरचिते माधवीये बेदार्थपकाड रेतरेयब्राह्मण- भाष्ये पञचतरिशाध्याये द्वितीयः खण्डः ॥ २॥ (२८ ) [ १५१ |]

पषन्नियस्य हेया भक्षाख्धिविधा उपादेयो भक्ष एकस्तत्र हेयान्भक्षान्दशंयति-

त्रयाणां मक्षाणामेकमाहरिष्यन्ति सोमवा दधि वाऽषां वा, इति।

हेयानां जयाणां मध्ये भक्षमेकं क्षत्रियस्य तवानभिङ्गा ऋलिज आहरि- ष्यन्ति । कं भक्षमित्याशङ्च सोमं वा दाधे वा जे वेत्युक्तम्‌ ।

तत्र सोमपक्षे दोषं दश्चेयति- स॒ यदि सोमं ब्रह्मणानां | भक्षो ब्राह्मणास्तेन भक्षेण जिविष्यसि ब्राह्मणकल्यस्ते प्रजायामा- जनिष्यत आद्च्यापाय्याक्सायी यथाकामप्र- याप्यो यदा वै क्षत्रियाय पापं भवति.ब्राह्म-

६ तृतीयः खण्डः ] एेतरेयव्राह्मणम्‌ । ८८१

णकरपोऽस्य प्रजायामाजायत ईश्वरो हास्मा-

दृदितीयो वा तृतीयो वा ब्राह्मणतामभ्यु-

पेतोः स॒ ब्रह्मबन्धवेन जिज्यूषितः, इति।

सोऽनभिङ्ग ऋतिविग्यदि ते विश्व॑तरस्य क्षत्रियस्य सोमं भक्षमाहरेदिति

शेषः । स सोमो ब्राह्मणानां योग्यो भक्षस्तेन भक्षेण बाह्मगाञ्ञिन्विष्यति प्रीणयिष्यसि । न तु क्षज्रियस्य तव प्रीतिः । तथा सति ते तव राह प्रजायां संततौ ब्राह्मणकल्प ईषदसमाप्तो ब्राह्मण आजनिष्यते । क्षत्रियधर्मेण शोर्ेण रहितत्वाच्तस्य ब्राह्मणसद्शत्वम्‌ । स॒ च पुत्रो ब्राह्मणवद्रष्यमाणगुणवतुष्- योपेतो भवति । आदानं प्रतिग्रहसच्छीर आदायी । प्रतिग्रहश्च ब्राह्मणगुणः। कऋतिविग्धत्वा सोममा समन्तात्पाययतीत्यापायी । तदेतद्या जनमपि ब्राह्मणगुगः। अवसमश्नं तस्य संबन्धि याचनमावसस्तमावसमेति प्राप्रोतीत्यावसायी । पर शरहे सदा भोजनयाचनमपि ब्राह्मणमुणः । कामपिच्छामनतिक्रम्य यथाकामं तदनुसारेण पभरयाप्यो निवसितुं शक्यः क्षत्रियवैदयादिवच्छौयधनाचभावाचः कोऽप्यागलय दुबे ब्राह्मणं तत्रहासदीयग्रामादरा निष्कासयितुषिच्छाति तदानी- मयं ब्राह्मणो दुरब॑रुत्वातेन निःसारयितुं शक्यते । एवमेते चत्वारो ध्मा ज्राह्मणगुणाः । सोमं भक्षयतो राह्न एतद्रुणकः पुत्रो जायते । किंच यदा पमा- दारषन्रियाय पापं क्षन्नियस्य किचिभिषिद्धाचरणं भवति तदानीं तेन पापेन तस्य प्षज्रियस्य प्रजायां संततौ ब्राह्मणकरपः क्रौयराहित्यादिना ब्राह्मणसद्शः पुत्र आजायते । अस्मात्पापिनः क्षज्रियादितीयो बा तृतीयो बा पृज्रो वा पौत्रो धा ब्राह्मणतामभ्युपेतोः श्षीयोदिगुणरदहितं ब्राह्मण्यं भापुमीश्वरः समर्थो भवति। स ब्राह्मणसषटशः क्षज्ञियपुप्रो ब्राह्मणवबन्धवेन ब्राह्मणानां क्रमबन्धत्वेन ब्राह्म- णोचितयाच्यादिना निख्यूषितो जीषितुमिष्टो नीचरूपदन्यदस्या जीवितुं भरहसो भवतीत्यथंः। |

सोमस्य भक्षत्वे दोषयुक्त्वा दधो भक्षतवे दोषमाह-

अथ यदि दपि वैश्यानां स भक्षी वेश्यांस्तेन भक्षेण जिन्विष्यसि वैश्यकलपस्ते प्रजाय।माज- निष्यतेऽन्यस्य बरिकृद्न्यस्याऽऽदो यथाका- मज्येयो यदा वै क्षत्रियाय पापं भवति वैश्य- कृल्पोऽस्य प्रजायामाजायत शश्वरो हास्मादृहिः

८८ भीमत्सायणाचायेविरवितभाष्यसमेतम्‌-[६५पञचधि °ध्वाये-

तीयो वा. तृतीयो वा वैश्यतामम्यु- पैतोः स वैश्यतया जिज्यषितः, इति। यदि ते दधिरूपं भक्षमाहरेतदा दभो वै्यभक्षत्वासेन वेश्यान्भीणयि- ष्यसि । तव संततौ वैश्यसमानः पुत्र आजनिष्यते । वैश्यश्च वाणिच्यं इुर्बल- न्यस्य राह्नो बलिढृदढररि पूजां करोति करं भरयच्छतीत्यथः। अत॒ एवान्यस्य रान्न आयो भक्ष्योऽ्धीनो भवतीत्ययः। तस्य रावः काममिच्छामनविक्रम्य श्येयोऽभिभवनीयो भवति । अ्याऽभिभव इति धातु‡। त॒ एते करपदान- पराधीनत्वतिरस्कायत्वाख्या वैशयगुणा; । यदा क्षत्रियस्य रिचित्पापं संभ- बति तदा तस्य संततो वैश्यसदशो जायते। अस्मात्सन्रियात्पापिनोऽन्यः पुज पोजो वा वैश्यतां भाक समर्थो भवति । स च वे्यतया वैश्यटश्या करपदा- नादिना जीवितुं प्रहस्तो भवति । दधिभप्ते दोषमक्त्वा जलमक्षे दोषमाह- जथ यद्यपः च्चुदराणां स भक्षः शु्रास्तेन भक्षेण जिनििष्यसि शद्रकल्यस्ते प्रजायामा- जनिष्यतेऽन्यस्य्‌ प्रेष्यः कामोत्याप्यो यथा- कामवधभ्यो यदा वे क्त्रियाय पापं मवति चरुर कल्पोऽस्य प्रजायामाजायत इश्वरो हास्मा- दूहितीयो वा तृतीयो वा शृद्रतामभ्युषेतोः स॒शद्रतया जिञ्य्‌षितः ॥२९॥ इति, यदि ते क्षत्रियस्य कश्िदटर्षिगपो जल भक्षमाहरेचदानीं स जात्म शृद्राणां भक्षस्तन भक्षेण श्रद्रान्पीणयिष्यसि । ततस्तव संततो श्रद्रसहक्षः पुज उत्पधते । श्रद्रशान्यस्योत्तमवणंज्यस्य पेष्यः प्रषणीयो भ्रत्यो भवति । तवया कामोत्थाप्यो मध्यराज्नादौ यदाकदाचिदिन इच्छा भवति तदानीमयमूत्था- प्यते । तथा तदीयं काममिच्छामनतिक्रम्य वध्यः इुपितेन स्वामिना ताख्यो भवति । एते श्रद्रगुणाः । प्षज्जियस्य कदाचित्पापे सति श्रद्रसमानः पुनो जायते । तस्मात्स्ष्ियादन्यः पुत्रः पत्रो वा श्रुद्रतवं भाष समर्थो भवति । स पुषः श्द्रतया श्द्रभणेतया दासत्ववृर्था जीवितुं भवृ्तो भवति ॥ इति श्रीपत्सायणाचायविरचिते माधवीये बेदार्थपरकाश रेतरेयत्राह्म- णभाष्ये प््चतिदाध्याये वतीयः खण्डः; ॥ २ ॥ (२९) [१९]

४ चतुथः खण्डः] रेतरेयत्राह्मणम्‌ । ८८३

अथ क्षत्रियोचितं भक्षं दक्षयितमुक्तानां भक्षाणां क्षत्रियेण हेयतां संश- द्याऽऽद-

एते वै ते जयो भक्षा राजत्रिति दीवाच

येषामाशां नेयारक्षत्रिथो यजमानः, इति । पञ्ञियो यागं कुबेन्येषां यक्नाणामाज्चामिच्छामपि नेयान्न भरा्ुयात्‌। हे राज- न्विश्वतर ते जयोऽप्येते पूरवैमुक्ताः । उपादेयं भक्षं दशेयति- अथास्येष स्वो भक्षो न्यग्रोधस्यावरोधाश्च फलानि चोदुम्बराण्याश्वत्थानि छक्षाण्यभि- षुणुयात्तानि भक्षयेत्सोऽस्य स्वो भक्षः, शति। अथ हेयभक्षकथनानन्तरमुपादेयो भक्ष; कथ्यत इति शेषः । अस्य राह एव बक्ष्यमाणः सखो भक्षः। कोऽसाविति सोऽभिषीयते। न्यग्रोधस्यावरोधाः श्नाखा भ्योऽवाश्युखत्वेन भरोदन्तो पृखविकेषाः । तथेवोदुम्बराश्वत्थग्क्षाख्यानां बृक्नाणां फलानि च तानि सबोण्यभिषुणुयात्‌ । अभिषुय च तानि रसं भक्त येत्‌ । सोऽयमस्य क्षत्रियस्य स्वोचितो भक्षः अथ न्यग्रोधमरश॑सार्थं तदुत्पत्तिं दरयति- यतो बा अपि देवा यङ्नेनेष्वा खगं खोकमायं- स्ततरैतांश्वमसान्य॒ब्जंस्ते न्यग्रोधा अमवन्युन्जा इति हाप्येनानेतद्याचक्षते रक्षते ते ह प्रथ- मजा न्यग्रोधानां तेभ्यो हान्येऽधिजाताः, इति । देवाः परा यतो वां अधि यस्य छुरक्षत्रस्योपरि यद्नेनेषटठा स्व रोकमाय न्ा्रवंस्तत्र तस्मिन्यङ्ञदेन् एतान्सोमचमसान्युननलपोयुखानस्थापयन्‌। अधो भुखास्ते चमसा न्यग्रोधटक्षा अभवन्‌ । एतद्हीदानीमपि तस्मिन्कुरक्षत्र एना इयग्रोषदप्राश्युना इत्यनेन नाज्नाऽऽचक्षते । ते कुर्षत्रदेशस्था हन्ता भूखोक- वतिनां सर्वेषां न्यग्रोषहक्षाणां मध्ये प्रथमजाः प्रथमत उत्पकश्ाः। तेभ्यस्व- देशर्वातिन्यग्रोधटक्षेभ्योऽन्ये देश्रान्तरबतिनो न्यग्रोधा अभिजाता आभिः क्येनोत्पन्नाः

१ क. ख. क्ष. वानधितो यज्ञस्य । भ, वाजधितो यज्ञस्य । २ क. ख. घ. न. धते ताः। 3क.,श. छ, म, “खनेतानः।

८८४ भीमत्सायणाचायंविरयितभाष्यसमेतम्‌-[६९पञ्चन्रि °ध्याये- न्यग्रोपाम्दं निवेक्ति- ते यन्यश्चोऽरोदंस्तस्मान्यङ्रोहति न्य्रोही न्यग्रोह वै नाम तन्यग्रीदं सन्तं न्यग्रो इत्याचक्षते परो- षेण परोक्षप्रिया इव हि देवाः ॥ ३० ॥ शति। ते चमसा यथस्मात्कारणाश्यश्चोऽधोगुखा अरोहन्पादुरभतास्तस्मात्का- रणाश्यदृङ्धोगुखो रोहति परादुर्भवतीति व्युत्पत्या न्यग्रोहः संपन्नः । सच बस्तुतो न्यग्रोह इत्येव नामा्ईति तस्य नाज्ञो व्युत्पस्यनुसारित्वाद्‌ । तथाऽपि

न्यग्रो सन्ते दक्षं रीकिका दकारस्य धकारादेश्ं कृत्वा न्यग्रोष इति परोक्षनान्ना व्यवहरन्ति देवानां पूञ्यानामाचायोपाध्यायादीनां परोक्षनामभरियत्वात्‌ ॥

इति भीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये बेदार्थपरकान् रेतरेयत्रा्मण- भाष्ये पञ्च्जिशाध्याये चतुथः खण्ड; ॥ ४ ॥ (१०) [ १५३ 1

१ अ तदीयानामवरोधानां फानां बोत्परि द्यति तेषां यश्चमसानां रसोऽवाङततेऽवरोधा अम- वन्नथ य उध्वंस्तानि फखानि;, सृति तेषामधोमुखत्वेनावस्थितानां चमसानां वदवृक्षत्वे सति चमसगतो यो रस! सोऽबास्द षोमुखो ऽगच्छत्‌ । ते रसयिश्ेषा अवरोषा अधोयुखत्वेनोत्पन्ना बट- शषाखाभ्यो निगेता पूटविश्षेषा अभवन्‌ । अथ तद्ैरक्षण्येन यो रस उर्ध्वा निरगच्छत्तानि रसरूपाणि बटफान्यभवत्‌ । तेषामेवावरोधानां फरानां च पषत्रियभक्षत्वै पशंसति- एष ह वाव क्षत्रियः स्वाद्भक्षानेति यो न्यग्रो- धस्यावरोधांश्च फडानि च भक्षयस्य॒पाह परो- षेणेव सोमपीथमाप्रोति नास्य प्रत्यक्षं भक्षितो भवति परोक्षमिव ह वा एष सोमो राजा यन्य- रोधः परोक्षमिवेष ब्रह्मणो रूपमुपनिगच्छति यरक्षत्रियः परोधयेव दीक्षयेव प्रवरेणेवः सृति । यः पूप्राङ्यग्रोषवृक्षस्यावरोषां धाधोयखानि पृखानि च तत्फशनि च भक्ष

4 पञ्चमः खण्डः ] एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ८८९ यति एष एव क्षन्रियः स्वोचिताद्धक्नाभ्नापैति। किचायं क्षत्रियः परोकेणैव न्यग्रोषव्यवधानेनेव सोमपीथं सोमपानमुपाह भामोति सर्वथा प्राप्नोति । अस्य क्षत्रियस्य परत्यक्षमव्यवधानं यथा भवति तथा सोमो भक्षितो न भवति न्यग्रोषेन व्यवहितत्वात्‌ । योऽयं न्यग्रोध एष परोक्षमेव यथा भवति तथा षतंमानः सोमो राजा । योऽयं क्षत्रियोऽस्ति एषोऽपि पराक्षमिव व्यवधाने. नैव ब्राह्मणो भूत्वा रूपं तदीयवेषमुपनिगच्छति । पुरोधयेव पुरोहितद्रारेण दीक्षयैव दीक्षारूपसंस्कारेण च प्रवरेणेव पुरोहितगोत्रेण च प्राह्मण्यस्य संपा- दितत्वादिति शोषः । भकारान्तरेण न्यग्रोषक्षज्जिययोः साभ्यमापाच प्रंसति- क्षत्रे वा एतदनस्पतीनां यत्यग्रोधः क्षत्र राजन्यो नितत इव हीह क्षत्रियो रष वृसन्भवति प्रतिष्टित इव॒ निततं इव न्यग्रोधो ऽवरोहैभम्यां प्रतिष्टित इव, शति । यो न्यग्रोधोऽस्त्येतक्षयग्रोधस्वरूपं वनस्पतीनां मध्ये कजं "वे क्षज्रियजाति- शेव । राजन्यो देश्चाधिपतिरपि क्षत्रं मनुष्याणां मध्ये क्षन्नियजाषिः । कचा कषत्रिय इह राष्ट स्वदेश्चे बसभितत इव हि तत्तद्भामेषु संचरणेन नितरां संतत एव भवति । तथा भरतिष्टित इव रास्यस्थर्येण चरनरदित एव भवति । न्यग्रो- धद्रक्षोऽप्यधोपुखेरवरोधेनितत इव नितरां व्यापन एव भवति । तथा भरम्यां तिष्टत इव स्थिर एव भवति । तस्मादस्त्य॒भयोः साम्यम्‌ । न्यग्रोधवृक्षपुषसहरति- तदयतसृत्रियो यजमानो ग्यग्रोधस्यावरोधांश्च फलानि च भक्षययात्मन्येव तरक्षत्रं वनस्प- तीनां प्रतिष्ठापयति क्षज्र आत्मानम्‌ › शति । तत्तस्माग्यग्रोधक्षत्रिययोः सादृश्यसद्धावा्ः कषत्रियः पुरूषो यागं कवेश्य- प्रोषवक्षस्यावरोधान्फङानि च भक्षयेत्‌ । तदानीं वनस्पतीनां संबद्धं क्त्र कषश्रियजातिमात्मन्येव स्वोदरमध्य एव॒ प्रतिष्ठापयति । तयेवाऽऽत्मानं स्वस्वरूपं वनस्पतिसंबन्धिनि क्षत्रे न्यग्रोधे प्रतिष्ठापयति । उपसंहत तं भक्षं पनरपि परशसति- तरे ह वै स जर्मन क्षत्रं वनस्पतीनां प्रति-

८८६ भीमत्सायणाचायैविसचितभाष्यसमेतम्‌-- [२५१ °ध्याये-

हापयति न्यग्रोध इवावरोषेभस्यां प्रति रा तिष्ठत्यग्र हास्य राष्मव्यथ्यं भवति य एवमेतं भक्ष भक्षयति क्षत्रियो यजमानः॥ २१ ॥ इति । यः क्षत्रियो यागं क्ुवैमेतं न्यग्रोधसंबन्धिनं भक्षं भक्षयति स क्षज्ञियः स्वर वनस्पतीनां संबन्धिनि क्षन्रे न्यग्रोधे परतिष्ठिवः; सन्नात्मनि स्वस्मिन्वनस्पतीनां संबन्धि कषत्रं न्यग्रोधं प्रतिष्ठापयति । यथा न्यग्रोधोऽवरोषैभम्यां परतिष्ठिव एवमयं राजा राष्ट परतितिष्ठति । अस्य राषटमृग्रं तेजस्वि सदन्यथ्यं केनापि ठथयितुमक्षक्यं भवति ॥ हति भीमत्सायणाचायं विरचिते माधवीये वेदा्थमकाश्च रेतरेयब्राह्मण- भाष्ये पश्चरत्िज्ञाध्याये पञ्चमः खण्डः ॥ ५ ॥ (३१) [ १५४ ]

म

नयग्रोस्यावरोधान्फलानि च प्रस्यौदुम्बरादिभशंसां क्रमेण दश्चयति- अथ यदृदुम्बराण्ूरनो वा एषोऽाा- हनस्पतिरजायत यदुदुम्बरो भाभ्यं वा रतदनस्पतीनामूजमेवार्रिमस्तदत्नाचं भोज्यं च वनस्पतीनां क्षत्रे दधाति, इति। अथ न्यग्रोधग्रशंसानन्तरमुदम्बरपरश्षंसा कथ्यते । यद्यान्योदुम्बराणि फटानि भक्षत्वेनोक्तानि तेषायुत्पादको यदुदुम्बरोऽस्ति एष ऊर्जो रसादा्याषं बनस्पतिरूपोऽजायत । एतदुदुम्बरफलं वनस्पतीनां मध्ये भौज्यं वै भोजनाह- मेव । तत्तेनोदुम्बरभक्षेणास्मिन्क्षन्न ऊर्जमेव रसमेव तथाऽन्ना्यं वनस्पतीनां मध्ये भोजनयोग्यं द्रव्यमवस्थापयति। अश्वत्थफङानि प्रहेसति- अथ यदाश्वत्थानि तेजसो वा एष वनस्पतिरजायत यद्श्वरथः साभ्राग्यं वा एतहनस्पतीनां तेज एवा- स्मिस्तत्साभ्राञ्ये च वनस्पतीनां कषत्रे दधाति, इति । अथोदुम्बरपरं सानन्तरमश्वत्थफलानि भकश्षस्यन्ते । यान्यश्वत्थफलानि सन्ति तेषां जनको योऽश्वत्थ एष वनस्पतिस्तेजस एवोदपययत । एतदश्वत्थफलं वनस्पतीनां संबन्धि साभ्राञ्यस्वरूपमेव । तत्तेनाश्वत्थफरभक्षेण तेज एव वन- स्पतीनां सान्नाञ्यं चास्मिन््ज्े स्थापयति ।

९ षष्ठः खण्डः ] एेवरेयग्राह्मणम्‌ । ८८७ पर्षफणनि भरन्सति-

अथ यत़््ाक्षाणि यशसी वा एष वनस्पतिः जायत यच्छक्षः स्वाराभ्यं चह वा एतदैराज्यं च वनस्पतीनां यश्च एवार्सिमिस्तत्स्ाराभ्यषै- राज्ये च वनस्पतीनां क्षत्रे दधाति, इति।

अथाश्वत्थप्रश्षंसानन्तरं यानि पक्षफरानि विद्यन्ते तानि प्र्षस्यन्ते । योऽयं

शुक्षोऽस्तयेष वनस्पतियेश्चस एवोत्पश्नः । एततपक्षफलं वनस्पतीनां संबन्धि

स्वाराञ्यवेरास्यरूपम्‌ । स्वातश्येण राजत्वं स्वारास्यं विषेण राजत्वं वैरा-

क्यम्‌ । तत्तेन क्षफलेनास्मिन्षत्रे यशश्च स्वाराञ्यवैराश्ये च संपादयति । भ्षद्रव्यं प्रशस्य तस्य प्रयोगमाह-

एतान्यस्य एरस्तादुपक्लप्ानि भवन्यथ सोमं

राजानं क्रीणन्ति ते रान्न एवाऽऽद्रतोपवस-

ासप्रतिवेरोश्वरन्यथोपवसथ्यमहरेतान्यष्वयुः

परस्तादुपकट्पयेताधिषवणं _ चमाधिषवणे

फर्के द्रोणकढशं दशापवित्रमदरीनपूतमृतं

चाऽऽधवनीयं च स्थाीमुदञ्चनं चमसं ॒च

तदयदेतद्राजानं प्रातरमिषुण्वन्ति तदेनानि

हेधा विष्हीयद्भ्यन्यानि सुतुयान्माध्यं-

दिनायान्यानि परिरिष्यात्र ॥ ३२ ॥ इति । एतानि न्यग्रोधावरोधादीन्यस्य राह्नोऽये सोपक्रयातपूवेमुपह्प्तानि संपादै- तानि भवन्ति । तत उर्ध्वं सोमक्रयः । ततस्तेऽध्वयुप्रभृतयो राह्न एवाऽऽढता सोमस्यैव भरकारेणौपवसथादिनात्पूर्व प्रतिवेशः प्रसिद्धेः कियाविरशेषेधरन्यनु- [तिियु;। अथानन्तरमौपवसथ्यमहः । ओपवसथ्येऽहन्यध्वयुः पुरस्तात्मथममे- तानि वक्ष्यमाणानि चमौदीन्युपकर्पयेत्संपादयेत्‌ । यस्मिश्रमेणि सोमोऽभिष्‌- यते तचचर्माधिषवणाख्यम्‌ । ययोः फलकयोरभिषूयते ते फरक अधिषबणसं- हके । द्रोणकलशं भरौढदारूपातरम्‌ । दश्षापविग्रं षञ्ञम्‌ । अद्रयोऽभिषवणाथां

१ख.ग. घ. ङ. च, छ. भ, “वृतोप ।

८८८ भीमत्सायणाचायेषिरचितमाष्यसमेतम्‌- [६५ पश्चभि ° ध्याये-

ग्रावाणः । पतथदाधवनीयौ पात्रविक्तेषौ । स्थारी कुम्भः । उदश्वनमुञयनपा- जमर । चमसो भक्षार्थं दारूपात्रम्‌ । एतान्यध्वयः संपाय वत उर्ध्वं यथदैतदेतं राजानं भातःकाठेऽभिषुण्वन्ति तत्तदानीमेतानि न्यग्रोधावरोधादीनि देषा विभजेत्‌ । ततरान्यान्येकभागगतानि तस्मिन्प्रातःसवनेऽभिषुणुयात्‌ । इतरमाग- गतानि तु माध्यंदिनसवनाय स्थापयेत्‌ ।

हति शीमत्सायणाचायेविरचिते माधवीये बेदार्थपरकाश्च रेतरेयव्राह्मण- भाष्ये षष्ठः खण्डः ॥ ६ ॥ ( ३२) [ १५५ |

अथास्य फलचमसोभ्यनादिषरयोगं दशंवति- तदयरतांशमसानुनयेयुस्तदेतं_यजमानचमसमु- नयेत्तसिमन्दे दरमतरणके प्रासे स्यातां तयोवंष- टूकृतेऽन्तःपरिधि षै प्रस्येदधिकरान्णो अका- रिषमियेतयचां सस्वाहाकारयाऽनुवषट्कृतेऽ- परमा दधिक्राः शवसा पश्च कृष्टीरितिः, इषि । तत ऊर्ध्वं यत्र यदैतान््रह्महोजादिचमसान्दश्नसंख्याकानुमयेयुः । तत्तदानीं अजमानस्य राहश्मसमु्लयेत्‌ । अभिषुतेन न्यग्रोधावरोधादिना पूरयेव्‌। तस्मि- न्पूरिते चमसेऽल्पे दभेद्रयं क्षिप्य तयोमेध्ये प्रथमपक्षं दर्भं वषट्ते बषट्‌- कारे कृते सति दधिक्राव्ण इतयेतयचो स्वाहाकारसहितया परिषीनामन्तः अक्षिपेत्‌। अनुवषटङृतेऽनुवषटूकारे डते सत्यपरं दमा दधिक्रा इत्यनयचा पूर्वै- षत्स्वाहाकारसदहितया परिधीनामन्तः मर्षिपेत्‌ । अथास्य फरचमसस्य भक्षणं विधत्ते- तचतरतांश्रमसानाहरेयुस्तदेतं यजमानचमपमाहरे तान्यतरोर्‌ ही युस्तदेनयुपोदृहीयात्तयदेां होतो- पहयेत यदा चमसं भक्षयेद्थंनमेतया भक्षयेद्‌, शति । ततो होमादूर्ध्वं यज्र यदेतान्होत्रादीनां चमसाटेतििज आहरेयुः । तचदानी- मेतं यजमानस्य राहश्चमसमाहरेत्‌ । तानाहृतान्दोज्ादिचमसान्यत्र यदोद्ृह्वीयु-

दधिक्राग्मो अकारिषं ०- ४-४०-१ । जा दधिक्राः शकता प्च ङृष्टीः- ४-६९-१० ।

७ सप्तमः सण्डः ] पएतरेयत्राह्मणमर्‌ । ८८९ भक्षणार्थपूष्व धारयेयुः । तत्दानीमेतं यजमानस्य राह्ञश्रमसमुपोदृहीयादूर्ध्व

धारयेत्‌ । तत उर्ध्वं यदा होतेामुपहयेतोपदूय च स्वकीयं चमसं यदा भत्त- येद्‌ । अय तदानीमेनं यजमानचमसमेतया वकष्यमाणयचां राजा भक्षयेत्‌ ।

वामृचं पठति-

यद्र शिष्टं रसिनः सुतस्य यदिन्द्रो अपि बच्छ्चीमिः । इदं तदस्य मनसा शिवेन सोमं राजानमिह मक्षयामीति,ः सति। रसिनो रसयुक्तस्य युतस्याभिषुतस्यावरोधादिद्रव्यस्याज्र पात्रे यच्छिष्टं योऽवसिष्टो भागो यञ्च पात्रस्थं द्रव्यमिन्द्रः स्षचीभिः कमेविशेषेः संस्कृतमपि- बत्‌ । श्रचीशन्दः कमेनामसु पठितः । अस्य द्रव्यस्य संबन्धि तदिदं शिष्टं दिवेन भक्तियुक्ततया मङ्गखेन मनसेह कमणि सोप राजानं सोमराजर््पं भाव- यित्वा म्षयामि। तदिदं समव्रकभक्षणं परंसति-

शिवो ह वा अस्मा एष वानस्प्यः शिवेन मनसा मक्षितो भवस्युग्रं हास्य राषटूमन्यथ्यं भवति य एवमेतं भक्षं भक्षयति क्षत्रियो यजमानः, इति। यः क्षत्रियो यजमान एवमुक्तेन भकारेणेतं फलचमसरूपं भक्षं मक्षयति अस्मै यजमानायैष वानस्पत्यो वानस्पत्यो भक्षः शिवो ह वै मङ्गखो हितकारी त्वा शिवेन मनसा भक्तियुक्तेन मङ्गलेन मनसा भक्षितो भवति । अस्य राश्नो राषटमुग्रं॑शद्रणामभिभवनायोग्ररूपं भूत्वा केनाप्यव्यध्यं उयथयितुमक्यं भवति । भयं चलने वा कदाचिदपि नास्य राषस्य भवतीलययथेः । भक्षणादृरध्वं मन्रेणाऽऽत्मस्पश विधत्ते-

शं न एषि हृदे पीतः प्र ण आयुजींवसे

सोम तारीरियास्मनः प्रयभिमशंः, शति । हे सोम सोमस्थानीयावरोधादिभक्षास्पाभि; पीतः सन्नोऽस्माकं हृदये मेधि सखरेतुरभव जीवसे विरजीवनाय नोऽस्माकमायुः पतारीः भरकर्षण

संपादयेत्यनेन मन्रेणाऽऽत्मनः स्वकीयहृदयस्य भरत्यभिमर्चो हस्तेन संपूणेः स्प; कतेव्यः । |

११९

८९० भीमत्सायणाचीर्यविरचितभाष्वसमेतम्‌-(२५श्वननि °ष्यये- अथान्वयन्यतिरेकाभ्यापभिपदी परंसति-- देश्वरो ह्‌ वा एषोऽप्रयभिगृष्ट मनुष्यस्याऽऽयुः भरयवहर्तीरनहन्मा भक्षयतीति तदयदेतेनाऽऽ- त्मानमभिमृशत्यायुरेव तप्प्रतिरते, श्वि। एषोऽवरोधादिभक्षोऽपत्यभिगृष्टो मच्रपूरवैकात्मस्पशरहितः सन्मनुष्यस्य राह्न आयुः भत्यबहर्तोविनाज्ञयितुमीश्वरः समथो भवति । केनाभिपरायेणेति सोऽभि धीयते । अनहैन्भक्षयितुमयोग्यः सन्मा भक्षयतीति तस्य भक्तस्याभिषायः। सोऽय व्यतिरेकस्तद्यदित्यादिरन्वयः । तत्तदा भक्षणादर्ध्वं यथैतेन क्षं न इत्यादिमन्रेणाभिमूराति तत्तेनाभिमश्चनेनाऽऽयुरेव भ्रतिरते भकर्वेण वर्धयति । दाभ्याङररभ्वां तस्य चमसस्य परणं विधत्ते- जाप्यायस्व समेतु ते संते पयांपि समु यन्तु वाजा इति चमस्रमाप्यायययमिरूपाभ्यां यय- ज्ञेऽभिरूपं तत्समृदम्‌ ॥ ३३ ॥ पति। भ्रथमायामृच्याप्यायस्वेति श्रवणाद्दितीयस्यास्वतीयपादे चाऽऽप्यायमान इति भरवणादिदं मव्रदयमाप्यायनस्याभिरूपमनुक्लम्र्‌ । ङ्गे यदङ्गमभिरूपमन॒- कूरं क्रियते तदङ्गं समृद्धं संपूर्णं भवति ॥ इति श्रीमत्सायणाचायेबिरचिते माधवीये वेदार्थपकान्च पेतरेयब्राह्य- भाष्ये पञ्चनिश्चाभ्याये सप्तमः खण्ड; ॥ ७ ॥ (३३) [१५६]

भक्षिताप्यायितस्य नाराक्षंससं स्य चमसस्य प्रयोगे विधत्ते- तद्य्रैतांश्चमान्सादयेयुस्तदेतं यजमानचममं साद्येतान्यतर प्रकम्पयेयुस्तदेनमनु प्रकम्पयेद्‌- थेनमाहृतं भक्षये्रराश्चसपीतस्य देव सोम ` ते मतिविद उमेः पितभिरभकषितस्य भक्षया- मीति प्रातःसवने नाराशंषो भक्ष उवैरिति माध्यंदिने काव्येरिति तृतीयप्तवने;, शति।

आप्यायस्व स्मेतु०- १-९१-११ । तं ते पयाति समु°- {९-१-१८

८ अष्टमः शण्डः] रेतरेयब्राध्मण्‌ । ८९१

तत्तस्मादाप्यायनादुरध्वं यत्र यदैतान्होत्रादीनां चमसानाप्यायितान्सादये- युस्तदानीमेतं यजमानस्य राहश्वमसं सादयेत्‌ । तान्होत्रादीनां चमसान्यदा अकम्पयेयुस्तदे वेनं राजचमसमनु कम्पयेत्‌ । अथानन्तरमेनं चमसं भक्षणार्थ- माहृतं नराक्षसेत्यादिमन्रेण भक्षयेत्‌ । हे [सोप ] सोमसषटश फरचमस देष नराज्तसपीतस्य नरा मनुष्या ऋथुपमुखाः कस्यन्ते यस्मिन्सवनविक्षेषे सोऽयं नराशंसस्तत्र देवैः पीतस्योमनामभिः पितृभिश्च भक्ितस्य मतिविदोऽस्मदभि- भायाभिह्खस्य ते मक्षयामीत्यनेन मत्रेण भरातःसषने नाराकसचमससंबन्धी भक्षः कतैग्यः । इतरयोस्तु सबनयोस्तस्मिन्मन्र ऊमेरित्यस्य पदस्य स्थान ऊर्वे; काव्यैरिति पदद्वयं करमेण पठनीयम्‌ । [

त्रिविषमन्रतात्पर्यं दश्ेयति-

ऊमा वै पितरः प्रातःसवन उवा माध्य दिनि कान्यास्तुतीयसवने तदेतसितने- वामृतान्सवनभाजः करोति ;› इति।

ऊमा उवः काव्या इत्येते सवनत्रयगताः पित्विषेषां अतस्तच्छब्दभयो- मेण तान्पितृन्सबन भाजः करोति । पितरश द्विविधा गृता अमृताश्च । इदानीं मनुष्याः सन्तो मरणावृ्व पितृरोकं भ्राप्ता ताः । खष्टिमारभ्य पितृखोकेऽव- स्थिता अमृता उमादयः। तथाविधत्वादगतश्चग्देन विशेष्यन्ते ।

अथ मत्रतात्परये मतान्तरं दश्चेयति-

सर्वो हैव सोऽमृत इति ह स्माऽऽह परिय- व्रतः सोमापो यः कश्च सवनभागितिः सवि ।

न केवरगुमादय एव पितरः प्रसिद्धा अमृताः । कितु यः कोऽपि पिता सवनभाग्भवति स सर्वोऽप्य॒मादिशब्दैरूपरस्षितत्वादशत एव भवतीति सोमा सोमपः भियत्रताख्यो महषिराह स्म ।

इदानीं नरासचमसभक्षं भर्तसति--

अमृता ह वा जस्य पितरः सवनभाजो भव-

नत्युग्रं हास्य राष्रमन्यथ्यं भवति य एवमेतं

भक्षं भक्षयति क्षत्रियो यजमानः, इति । १ ज, पीत्वा!

८९२ भमत्सायणाचायेबिरचितभाष्यसमेतम्‌-[\९पच्चत्रि °ध्याये- अस्य राहो भक्षयितु; पितरः; पितृपितामहादयः सर्वेऽपि सवनभाजः सन्तोऽग्ृता मरणरहिता देवा भवन्ति । उग्रमित्यादि पूववत्‌ ।

क्षे न इत्यादिमन्रेण स्वदेहस्परनमाप्यायस्वेति मन्नद्रयेन चमसपृरणं च भरातःसवने यदुक्तं तदुत्तरयोः सवनयोरतिदिश्षति-

समान आत्मनः प्रयभिमशैः समानमाप्यायनं चमसस्य, इति ।

फटचमसे विद्यमानं प्रयोगविक्षेषमभिधायावशिष्टं सोमचमसगतं भयो सवनत्रयेऽप्यतिदिकश्षति-

प्रातःसवनस्येवाऽऽहता प्रातःसवने चरेयुमाभ्यदि- नस्य माध्यंदिन तृतीयसवनस्य तृतीयसवने, इति । सोमविषयस्य प्रातःसवनस्यैवाऽऽवृता भकारेण फलचमसविषयमातःसवने चरेयुरनु[ति)युः । एवमितरत्रापि योऽयम्‌ । उक्तं फटचमसमक्तपुपसंहरति- तमेवमेतं भक्षं प्रोवाच रामो मम वेयौ विश्वेतराय सोषद्मनायः, इति। अथ विश्वतरस्य वाक्यं दशेयति- तसिमिन्होवाच प्रोक्ते सहस्षमु ह ब्राह्मण तुभ्यं द्द्यः सश्यापर्णं उ मे यन्न इति; इति।

तस्मिव्राजभक्षे रामेण भोक्ते सति स राजा रामं ्रत्येवमुवाच । हे ब्राह्मण राम तुभ्यं वयं सदसरमु ह गवां सहस संपूर्णं दशमः । पुरा मे यज्ञो बिर्यापणं आसीत्‌ । इदानीं तु सश्यापणं एवास्तु । भवदीयाः इयापणंनामकाः सर्ब ब्राह्मणा अस्मिन्यन्ने बसन्त्विति।

इदानीं संप्दायकथनेन भक्षं प्र्षंसति- एतमु हैव प्रोवाच तरः कावषेयो जनमेजयाय पारिकषितायेतमु हैव प्रोचतुः पर्वतनारदौ सोम- काय साददेव्याय सहदेवाय साज्ञंयाय बभव

१ ख. न्ना मः। २. तिरा। ।

< अष्टमः खण्डः] एेतरेय्राह्मणम्‌ । ८९३

दैवाटधाय भीमाय वैदर्भाय नग्रजिते गान्धा- रायैतमु देव प्रोवाचाभिः सनश्तायारिंदमाय क्रतुविद्‌ जानकय एतमु हैव प्रोवाच वसिष्ठः सुद्‌ सि पेजवनाय ते ह ते सर्वं एव महजग्परेतं भक्षं मक्षयित्वा सवे हैव महाराजा आसु- रदिय इव ह सम श्रियां प्रतिषितास्त- पन्ति सर्वाभ्यो दिग्भ्यो बछिमावहन्तः, इति ।

एतं पूर्वोक्तमेव भक्षं कवषस्य पुत्रस्तुरनामको महर्षिः परिक्षित्पुत्राय जनमे- जयसंहकाय भोवाच । अयमेकः संग्रदायः । तथैतमेव भक्षं पवतनारदाख्या- हषी सहदेवस्य पुत्राय सोमकाय भोचतुः । सोमकश्वान्यस्मे सहदेवाय भोवाच। सहदेवश्च साज्ञेयाय भोवाच साञ्जयश्च बभ्रवे भोवाच । बशुश्च देवावृषाय ओवाच । दैवावृध्च भीमाय भोवाच । भीम वैदर्भाय मोवाच । वैदर्भ नभ्रजिते भोवाच । नम्रजिच्च गान्धाराय भोवाच । अयं द्वितीयः संम्रदायः। तथेतमेव भक्षमभरिनामको महषिः सनश्रताय भोवाच । सनश्रुतश्ारिदमाय भोवाच । अरिंदम क्रतुषिदे भोवाच । कतुविच्च जानकये भरोवाच । अयं ठतीयः सं्रदायः । तथैतमेव भक्षं वसिष्ठो मदिः सुदासे महषये परोबाच । सुष्ठु धनं दासतीति सुदाः । अथवा सुष्टु शत्रन्दस्यत्युपक्षयतीति सुदाः । सच पैजवनाय भोवाच । यद्वा सहदेवाय साञ्ज[यायेद्यादिषु वाक्येषु सहदेवादि- नान्नं साज्ञेयादिपदानि विशेषणतया योज्यानि । द्वितीयस्तच्छम्द एतच्छ- ब्दार्थः। ते हैते तुरादयः पैजवनान्ताः सर्व॑ एव पुरुषा एतं फलचमसभक्ष भक्षयित्वा महज्नग्मुमेदत्वं भाप्नाः । महत्स्यैव सर्वे हेत्यादिकं विवरणम्‌ । सर्वेऽप्येते महाराजाः सा्ैभौमा आसुः । यथाऽऽदिलययो शुरोके परतिष्टित- स्वपति एवमेते भियां गजाश्वादिकायां संपदि प्रतिष्ठिताः सन्तस्तपन्ति क्षणा तापं शुवेन्ति । तथा स्वांभ्यो दिग्भ्य; सषैदिगवस्थितेभ्यो राजभ्यः सका- शाद्धरिमावहन्तः करमाददानाः स्वामिनो भवन्ति ।

नराज्चंसमभक्षं पुनरपि फटकथनेन परदासति-

आदिय इव ह वै श्रियां प्रतिष्ठितस्तपति सर्वाभ्यो दिग्भ्यो बरिमावहव्य॒ग्रं हास्य र्ट

८९४ श्रीमत्सायणाचायैषिरचितभाष्यसमेतम्‌-[\५पर्श्धरि०ध्यायः] `

मव्यथ्यं भवति य एक्मेतं मधं मक्षयति क्षत्रियो यजमानो यजमानः ॥ ३५ ॥ शति। पूवव आख्येयम्‌ । अभ्यासोऽध्यायसमराप्त्यथः ॥ इति श्रीमत्सायणाचायंविरचिते माधवीये वेदार्थपरकाञ्च रेतरेयब्राह्मण- भाष्ये पथरत्रिश्नाध्यायेऽषमः खण्डः ॥ ८ ॥ (३४) [ १५७]

इति श्रीमद्राजापिराजपरमेश्वरवैदिकमागभवतेकवीरबुकणसान्ना- ल्यधुरंषरसायणावायंङृतावैतरेयव्राह्मणभाष्ये पञ्चशोऽध्यायः ॥ ३९ ॥

इयेतरेयत्राह्मणे सप्रमपल्चिका समाप्रा ॥ ७॥

( पञिकाङ्काः-७ । अध्यायाङ्कः- ३५ । खण्डाज्ः-- १५७ )

अथाष्टमपश्चिकाप्रारम्मः।

षट्‌ त्रिंशोऽध्यायः ।

फराख्यचमसो भक्षो राज्ञो यज्ञे प्रकीर्तितः ॥ उच्यते राजयङ्गेऽसिन्विशेषः स्तोत्रकष्योः ॥ २१ ॥ तदेतत्मतिजानीते-

अथातः स्त॒तशस्योरेव, इति । अथ राज्ञो भक्षे विश्षेषकथनानन्तरं यतः स्तुतशख्रयोधिन्नेषो निद्ासितः। अतः कारणात्तयोरेव विश्लेष उच्यत इति शेषः | तं वि्चेषं वक्ुमादी विक्ेषरहितमंशं दरैयति- शकाहिकं प्रातःसवनमेकाहिकं तृतीयसंवनमेते वै शान्ते क्लमे प्रतिष्ठिते सवने युदैकाहिके शान्तये कटप्त्ये प्रतिष्ठया अप्रच्युस्ये, शति । एकाहे प्रकृतिभूते यत्पातःसवनं यञ्च तुतीयसवनयुक्तं तदुभयं राह्लो विङ़- तावपि तयेव भयोक्तव्यम्‌ । न तु तयोः किद्धिशेषोऽस्ति । एेकाहिकि ये उभे भातःसबनतृतीयसवने स्त॒ एते एव शान्ते सुखकरे कपर स्वभ्यस्ते प्रतिष्ठिते संपन्ने । अतस्तयोः भरकृतिवदनुष्ठानं शान्तये सुखार्थं क्ट्ष्तये स्वभ्वासार्थ अ्रतिष्टित्ये च संपत्य्थमपरच्युत्ये विनाशराहित्या्थ भवति । यथा भ्रातंःसवनतृतीयसवनयोः भ्राङकृताद्विशेषो नास्ति तथा .माध्यदिनसव- नेऽपि मरुत्वतीयमैकाहिकं होत्रकशख्राणि चैकाहिकानि स्तोत्रे तु विश्षेषोऽस्ति तमिमं दक्षयति- उक्तो माध्यंदिनः पवमानो य ९५ बृहर्णष्ठस्याभे हि सामनी क्रियेते, इति । बृहद्र्थ॑तरं चेत्युभयविधं साम यस्मिञ्ञभिनिदादौ सोऽयमुभयसामा बृह- त्साम पष स्तोत्रं यस्मिमिभिदादौ सोऽयं बृहत्पृष्ठस्तादशषस्योभयसाश्नो बृह- तपृष्टस्याभिनजिदादेर्यो माध्यंदिनः पवमान उक्तः स एवात्र राजये माध्य- दिनः. पवमानो द्रष्टव्यः । न चोभयसामत्वं ब्हत्पृषत्वं चोभयं व्याहतमिति

८९६ भीमत्सायणाचायबिरवितभाष्यसमेतम्‌--[३१षटत्रिघ्याये- `

शङ्कनीयम्‌ । माध्यंदिनपवमानस्तोत्रे रथ॑तरं साम पूष्ठस्तोत्रे बहत्सामेलयेवपुभ- यसामत्वस्य व्यवस्थितत्वात्‌ । उभे दीत्यनेनेयमेव व्यवस्था स्पष्ट क्रियते । यथपि मरुत्वतीयस्ञञ्ञावयवाः प्रतिपदादयः भ्राता एव तथाऽपि तदनुबादे- नात्र प्र्॑सा क्रियते ।

तत्र प्रतिषदनुचरी दषेयति-

जा सवा रथं यथोतय इदं वसो सुतमन्ध्‌ इति राथंतरी प्रतिपद्रांतरोऽतुचरः पवमानोक्थं वा एतद्यन्मर्त्वतीयं पवमान्‌ वा अत्र रथंतरं र्वन्ति बृहत सवीवधताये तदिद रथंतरं स्तुतमाभ्या प्रातपदनुचरास्यामनुशसातः इति ।

आ त्वा रथमिति यङ्युचः सोऽयं मरुत्वतीयशस्लस्य परतिपस्स्मह्यचे र॑ तरं सामोद्वातृमिर्मीयते । तस्मादियं भरतिषद्राथंतरी । शद वसो सुतमन्ष इत्ययं श्युचोऽनुचरग्छन्दोदेवतादिना पूर्वेण समानत्वात्‌ । रथ॑तरसामाषा- रस्य पूवस्य यु चस्यानुसारित्वादस्यापि रार्थतरत्वग्र्‌ । यन्मरुत्वतीयं श्वल मस्ति एतत्पवमानोक्थं वै प्वमानस्तोजानुसारेण श्स्यमानत्वात्‌ । उक्ष सषल्ञम्‌ । तच द्विविधम्‌ । पवमानोक्थं अ्रहोक्थं च । अतोऽत्र परवमानोक्मिवि विक्ेष्यते । अर्सिमिश्च माध्यंदिनपवमानस्तोत्रे सामगा रथंतरं साम कुवन्ति । पृष्ठस्तोत्रं तु बृहत्सामोपेतं वन्ति तदेतदुभयं सवीवधतायै संपद्यते । उभयतः शिक्यद्रयेन जटकुम्भद्रयं बोढुं यः काषएटविश्रेषः पुरुषाणामंसे स्थीयते स वीवध इत्युच्यते । सापद्रयेऽपि तस्य भाध्यंदिनसवनपरयोगस्य वीवधसदश्च- त्वाद्रीवधेन सह वतत इति सदीवधत्वम्‌ । यदिदं रथंतरं साम माध्यंदिने पवमाने स्त॒तं तदिदमाभ्यामा त्वा रथपिदं वसो स॒तपभेलेताभ्यां भ्रतिपदनु- चराभ्यामनुशसेत्‌ ।

ब्रह्मान्नपृथिवीरूपत्वेन रथतरं परसति-

अथो ब्रह्म वे रथंतरं कषत्रं बृहद्रह्म खद्‌ वे त्रास ब्रह्म एरस्तान्म उग्रं रष्रमव्यच्यमस- दियथात्नं वै रथंतरमन्रमेवास्मे तरपुरस्तातकलप-

. , आ त्वां रथं यथोतये ०-<-१ ८-१ । इदं वपो सुतमन्धः ०--<~२-१ \

१ प्रथमः षण्डः] एेतरेयत्राह्मणम्‌ । ८९७

यथेयं वे थिवी रथंतरमियं खड वै प्रतिष्ठ प्रतिष्टठामेवास्मे तस्पुरस्ताकल्पयतिः शति !

यद्रथतरं साम तद्राह्मणजातिस्वरूपमुभयो; प्रजापतिगुखजत्वाद्‌ । सथा बृहत्सामक्षन्रियजालयोः भजापतेर्बाहजत्वसाम्यादेकत्वम्‌ । बाह्मणजातिः क्ष. यजाते; पूवैभाषिनी । अतो बृहत्सापसाध्यात्पष्स्तोत्रासपूर्वं रथंतरसामसा- ध्यस्य पवमानस्तोत्रस्यानुष्ठानेऽयमभिमायः । ब्रह्म ब्राह्मणजातिः पुरस्तास्पूवै- कारे यस्य राष्स्य तदिदं ब्रह्म प्रस्ताधदिदं मे राशो राष्मुप्रमव्यथ्यमसद्ध- बेदित्यभिपायः । किचान्नरेतुत्वाद्रथंतरं सामानात्पकं तत्तेन र्थतरभयोगेणास्मै राङ्धेऽममेव पुरस्तात्कर्पयति प्रथमतः संपादयति । किच यद्रथतरं स्ामेयं पृथिवी भूमिस्वरूपमेव । इयं च भूमिः प्राणिनां प्रतिष्ठाऽऽधारा(रः) । वेन र्थ॑तरभयोगेणास्मे यजमानाय राङ्क भतिष्ठामेव कटपयति ।

इन्द्र नेदीय एदि दीत्युिष् ब्रह्मणस्पत शइदयेतत्पगायदयं भरशंसति-

समान इन्द्रनिहवोऽविभक्तः सोऽद्वामुदान््राह्मण- स्पय उभयसाभ्रो रूपमुभे हि सामनी क्रियेते, इति ।

इन्द्रो नितरामाहूयते यस्मिन्धगाये सोऽत्र च प्रतौ च समान एक एव । तस्यैवेदं व्यार्यानमविभक्त इति । अवित इत्यथः । स च परगाथोऽहां ङप- मिति शेषः । अहःपरयोगस्य निष्पादकत्वा्टूपत्वम्‌ । यः प्रगाथ उद्रानुच्छ- ब्दयुक्तो ब्राह्मणस्पत्यो ब्रह्मणस्पतिदेवताकश्चोत्तिघ् ब्रह्मणस्पत इत्येवं श्वुत- त्वाद्‌ । सोऽपि श्च॑सनीयः । किंचासो भगाय उभयसाश्नो रूपं हि यस्मादुमे ये बृहद्रथंतरे सामनी तस्मिन्मगाये सामगेरमिभीयेते ।

धाय्यानाणूचां भृती वितो चैकत्वमाह-

समान्यो धाय्या अविमक्तस्ता अह्वाम्‌, शति । समान्य इत्यस्य व्याख्यानमविभक्ता इति । ताश्वादर्विशेषनिष्पादकत्वा - चत्स्वर्पाः । भ्र ब इन्द्राय बृहत इत्यस्य मरत्वतीयपरगाथस्य प्रृतिनिद्त्योरेकतवं दर्षयति- शेकादिको मश्त्वतीयः प्रगाथः ॥ १॥ इति भीमत्सायणाचायैविरचिते माधवीये बेदा्पकाश्च पेरेयत्राह्मण- । ४५ षटूनिश्नाध्याये पथमः खण्डः ॥ १ ॥ [ १५८ |

८९८ भीमत्सायणाचायेविरवितमाष्यसमेतम्‌-- [२१ षट्‌ °ध्याये- , मरुत्वतीये श्षल्े निविद्धानीयं सृक्तं प्रशंसति- जनिष्ठा उग्रः सहसे ठदशयेति सूकतमुग्रवत्सह- स्वत्तरक्षत्रस्य रूपं मन्द्र॒ ओजिष्ठ इत्योजस्वत्त- रकत्रस्य रूपं बहरामिमान इयमिवदमिभूये सूपं तदेकादशवै भवस्येकादाक्षरा वै विटपै भो वे राजन्य ओजो वा इन्द्रियं वीयं बिष्ट बोजः क्षत्रं वीय राजन्यस्तदेनमोजपा श्त्रेण वीर्येण समधय॒ति तद्ररिवीतं भवयेतदे मरुत्व तीयं समृद्धं यद्रारिवीतं तस्योक्तं ब्राह्मणम्‌, इति । जनिष्ठा इत्यस्मिन्पाद उग्रश्चब्द सहःश्षब्दयोषियमानत्वात्तदेतत्पक्तमुग्रवत्स- हस्वत्तचोभयं क्षत्ियजातेः स्वरूपम्‌ । क्षन्नियोऽपि कूरो बलवांश्च । द्वितीया दस्य पूवभागे मन्द्र ओजिष्ठ इति शरुतत्वात्सूक्तमोजस्वदोजःज्ञब्दोपेतम्‌ । ओजो नाम॒ बरुहेतुरष्टमो धातुः । तस्य च धातोः क्षत्रिये संपणेत्वादोजःश्षब्दो- पेतं सक्तं प्षज्जियस्य स्वरूपम्‌ । तवुत्तरभागे बहुखाभिमान इति श्रतत्वादभिव- दभिशब्दोपेतम्र्‌ । ताभिभ्रत्ये श्रूणाममिभवस्य स्वरूपम । किंच तत्सुक्तमे- कादश्षर्चं भवति । तरिष्ुप्वेकादज्षाक्षरा । राजन्यश्च चिषटुप्संबन्धी तयोः प्रजा- पतिबाहुनत्वात्‌ । किंच यन्रष्ुबोजःप्रभृतीनां हेतुत्वात्तत्स्वरूपम्‌ । ओजो बरहेतुरष्टमो धातुः । वीर्यं श्षरीरबलम्‌ । इन्द्रियं चक्षुरादिपाटवम्‌ । राजन्य- अओजःपरतीनां स्वरूपभ्रतस्तत्रोजः पूवैमेवोक्तम्‌ । क्ष्रं क्षन्नियजातियुक्तत्वमर्‌ । वीर्य शषरीरादिबरम्‌। एवं च राजयह्ञे तत्तेन तरिष्टच्छन्दस्कसक्तपाठेनेनं राजा- नमोजःकषत्रवीर्थेः समृद्धं करोति । किचैतत्सृक्तं गोरिबीताख्येन महषिणा दृष्त्वाद्वोरिवीताख्यं भवति । यस्मादेतद्रौ रिवीतं॑ तस्मादेतन्मरुत्वतीयश्चज्ञ समृद्धं संपूर्णं भवति । तस्य च गोरिवीतनान्नः सक्तस्य ब्राह्मणं तद्रा एतचन- भानजननपित्यादिना एवमेवोक्तम्‌ । अथ निष्केवल्यशाख्रमाह--

त्वामिदि हवामह इति बृह भवति कषत्रं व

जनिष्ठा उग्रः सहसे तुराय०- १ ०-७६-१ । त्वामिद्धि हवामहे ०-१-४१-१।

१४. तयोर्भयोः ।

२ द्वितीयः खण्डः ] पएतरेयतब्राह्मणम्‌ । ८९९

बृहरत्रेणैव तस्र समधेययथो कषत्रं वै बृह-

दात्मा यजमानस्य निष्केवल्यं तथद्वृहनषषठं

मवति कषत्रं वै बृहरसृत्रेणेवेन तत्मर्धययथी

य्य वे बृहज्येष्टेनेवेन तरसम्‌ धययथो

श्रष्ठयें वै बृहच्रैष्येनेवेनं तस्समर्धयति, इति । त्वापिद्धीद्यादिक्युचो निष्केवरस्यश्ञङ्स्य स्तोत्रियप्रतिपवरपादबृहत्साश्न आषारत्वादब्रहदूपः। तेन च सान्न पृष्टस्तोत्रस्य निष्पाद्यत्वात्पष्ठस्वरूपश्च भवति । त्वामिद्धीत्यस्यागृच्युत्पन्नं बहरसाम कषत्रं वे क्षत्नियजातिरूपमेव । अतः ्ष्रेणेव त्वामिद्धीति च्य॒चरूपेण ततत्रं यजमानरूपं सद्धं करोति । अथो अपि चोक्तरीत्या क्षन्नमेव बृहदूपं निष्केवरयश्ञ्ं यजमानस्याऽऽत्मा देहभूतः । तत्तथा सति यद्यदि बुहत्पृष्ठशब्दद्वयवाच्यं त्वामिद्धीत्यादिकं निष्केवल्यं भवेत्‌। तत्तेन निष्केवस्येन क्षन्नं॑वे बृहदिति परवक्तत्वाल्न्नेणेव त्वामिद्धीत्यादिना बृहदूपेण निष्केवट्येनेनं यजमानं समृद्धं करोति । अथो अपि च त्वामिद्धी- त्यादिकं बृहदूपं ज्येष्ठं वे वयोदद्धः स्वरूपम्‌ । अतो ज्यैष्धेनेव षयोदद्ये वेनं राजानं समृद्धं करोति । अथो अपि च त्वामिद्धीत्यादिकं बृषदूपं भैष्टं वै गुणोत्कषे एव । तथा सति शरष्ठयेनेव गुणोत्कपेणेव यजमानं समृद्धं करोति ।

निष्केवस्यश्चल्लस्य प्रतिपदयुक्त्वाऽनुरूपमाह- अभि तखा शर नोनुम इति रथतरमनुरूपं कव- न्ययं प छोको रथंतरमसो छोको बृहदस्य वै खोकस्यासो रोकोऽतुरूपोऽपुष्य ोकस्यायं खोकोऽनुरूपस्तदद्रथं तरमनुरूपं ङवेन्त्य॒भाविव तदोको यजमानाय संभीगिनो डुवन्त्यथो ब्रह्म वै रथंतरं क्षत्रं बृहद्रह्मणि खड वे क्षत्रं प्रतिष्ठितं त्र ब्रह्माथ साश्र एव स सयोनिताये, इति । अभि त्वा श्ररेतयेष श्युचो निष्केवल्यक्षख्स्यानुरूपः कायः । यथपि त्वामिदध्यमि त्वेल्येतौ परगाथादृग््रयात्मको तथाऽपि भग्रयनेन श्यचस्वं संपाद्य

अभि त्वा शुर नोनुमः०-७-६६-२९।

९०० भरीमत्सायणाचायैविरवितभाष्यसमेतम्‌- [३६ षटि °ध्याये-

भरतिपदनुचरत्वं द्रष्टव्यम्‌ । अमि त्वेयं ¶यचो रथतरसाख्न आधारत्वाद्रषं- तरमित्युच्यते । बृहद्रथतरक्षब्दाभ्यां विवक्षितं त्वामिद्ध्याभि त्वेति चघ्युचदयं भित्वा प्रशस्यते । भूलोको रथ॑तरस्वरूपः स्वगैलोको बृहत्स्वशूपस्तावेतौ कोकौ परस्परानुरूपौ । अस्मि्ठीके दत्तेन हविषा देवाः स्वगे जीवन्ति । स्वगोदागतया षया मनुष्या जीवन्ति । तदेतत्परस्परमनुरूपत्वम्‌ । एवं साति बृहदर्थतर रूपाभ्यां भ्रतिपदनुचराभ्यामुभावेव खोकौ यजमानार्थं समीचीनभो- गयुक्तो कुर्वन्ति । अथो अपि च भरजापतिमुखनत्वसाम्येन रथ॑तरस्य बाह्म णरूपत्वात्तदीयबाहुजत्वसाम्येन बृहतः प्षज्जियकूपत्वाच्च ब्हद्रथंतराभिषान- योङ्युचयोरनुष्ठानेन ब्रह्मक्षज्नयोः परस्परा(रां) प्रतिष्ठा भवति । अथो अपि च श्रयुचद्रयानुष्ठानं निष्केवरयश्षख्स्य श्यचद्रयात्रितसाश्श्च सयोनित्वाय समा- नस्थानत्वाय संपद्यते ।

धाय्यां दश्षयति-

यदावानेति धाय्या तस्या उक्तं ब्राह्मणम्‌, इति। तस्या धाय्यायाः प्रश्ंसाङ्पं ब्राह्मणं ते देवा अष्ठबन्सर्वं॑वा अवोचथा इत्यादिना पूवैमेवोक्तम्‌ । साभाषारमतं भगाथं दक्षंयति- उमयं शृणवन इति सामपरगाथ उभयपाप्नो रूपमुभे हि सामनी क्रियेते ॥ २॥ शइति। उभयमिल्यादिमगाथो वबृदर्थ॑तरसामदयस्य स्वरूपम्‌ । यस्मादेते उभय- सामनी अस्मिन्भगाये सामगेर्गीयेते तस्माततद्रूपत्वं युक्तम्‌ ॥ इति भीमत्सायणाघाय॑विरचिते माधवीये बेदार्थपरकाश रेतरेयग्राह्मण- माष्ये षटज्नश्लाध्याये द्वितीयः खण्डः ॥ २ ॥ [ १५९ ] निष्केवर्यश्ञे निविद्धानीयं सूक्तं दश्चयति- तमु हि यो अभिमूत्योजा इति सूक्तममिवदभिमूत्ये रूपम्‌, इति। अभिबदभिशब्दोपेतं सूक्तं तस्मादमिभरलयै शश्णामभिभवस्य स्वरूपम्‌ । यद्वावान पुरुतमं °-- १ ०-७४-६ । उमय शृणवच्च -<-१ १-१ । तमु हि यो ° - ६-१८-१ ।

३ तृतीयः. खण्डः ] एेतरेयतव्राक्मणम्‌ । ९०१ तस्या ऋचस्वती यपादमनय प्रहसति- अषाहठमुग्रं सहमानमाभिरप्युग्रवस्स- ह मानवत्तस््षज्रस्य स्प्म्‌, इति । उग्रशषम्दसहमानश्चब्दयुक्तमिदं सूक्तम्‌ । वच ब्दद्रयघाच्यं पत्रियजातेः स्वरूपम्‌ । क्षत्रिय। शयुग्रो भत्वा दाशरनमिभवति । तत्छक्तगताग्रक्संख्यां प्रत्सति- त्पञ्चदशचै भपर्योजो वा इन्द्रियं वीयै पञ्चदश जोजः कषत्रं वीयं राजन्यस्तदे- नमोजसा क्षत्रेण वीर्येण समर्धयति, इति । परवोक्ततरिषटप्यक्षसावाक्यवदिदं पश्चदक्षस्तोपपरदंसावाक्यं व्याख्येयम्‌ । ऋषिद्रारा सृक्तं पर्ष॑सति- तद्वारदाजं भवति भारदाजं वे बृहदाषेयेण सरोम, शति। भरद्राजेन श्त्वादिदं सृक्तं भारद्वाजं ब्रहत्सामापि तथा भारदाजम्‌ । ताश्शषब्रह्योगादयं क्रतुरार्षेथेण सोमा । आर्षेयो भरद्राजमुनिसंबन्धो रोम. हाब्देन केश्चयुक्तो पूर्षोपरक्ष्यते । सोमा सश्षिरस्कः संपणे इत्यथः । भरदा- जगुनिष््टस्य बहतः संपृणत्वादबृ्रारां भरद्राजगुनिसंबन्धे सति कऋतोरपि संपूणत्वं द्रष्टव्यम्‌ । इदानीं बृहद्रथंतरसामोपेतपङ़ृतक्रतुसंबन्धमुपजीव्येकसामकेऽपि क्ष्निययद्ध पृष्ठस्तोत्रस्य ब्हत्सामसाध्यत्वं विधत्ते- एष ह वाव ्षत्रिययन्नः समृद्धो यो बृसट- स्तस्मायत्र क च क्षत्रियो यजेत बृह- द्व तत्र ष्ट स्यात्तत्समरदम्‌ ॥ २॥ इति। यः क्रवुद्विसामको बृहत्पष्ठोपेत एष एव पषत्रिययङ्गः सष्द्धः संपएूणेः । यस्मादेवं तस्मान्न ई चेकसामकेनापि करतुना क्षत्रियो यजेत तत्र पृष्ठस्तोत्रं बृहत्सामयुक्तमेव कुयात्‌ । तदेतदनुष्ठानं समृद्धं संपूर्ण भवति ॥ इति भ्रीमत्सायणाचायंविरचिते माधवीये बेदार्थप्रकाञ्च रेवरेयब्राह्य- णभाष्ये षट्नरश्ाध्याये ठतीयः खण्डः ॥ ३ ॥ [१६०]

९०२ श्रीमरसायणाचार्यविरवितभाष्यसमेतम्‌- [११ ध्याये

माध्यंदिने सवने होतुः शद्खविक्षेषमभिषाय होत्रकाणां विक्ञेषाभावं दशेयति-

एेकाहिका होत्रा शता वै शान्ताः कटप्राः प्रति- ` शिता होत्रा यदैकारिकाः शान्त्यै क्टप्तये प्रति- णया अप्रच्युत्ये ताः सर्वरूपा भवन्ति सवंस- मद्धाः सर्वरूपताये सर्वसमृद्धये सर्वरूपाभिर्हो- आभिः सर्वसम॒द्ाभिः स्वान्कामानवाप्रवामेति तस्माद्यत्र क चेकाहा असर्वस्तोमा असवष्ण

टेकाहिका एव तत्र होत्राः स्युस्तरसमृद्धम्‌› इति ।

भैत्रावरुणब्राह्मणाच्छंस्यच्छावाकानां याः करियास्ता होजाः। ताभरैका- हिका एकाहे प्रकृतिरूपे विदिता एवात्र विकृतिरूपेण क्षत्रिययद्गे कर्तव्याः । एताश्च होत्राः क्षान्तत्वादिगुण(णिःकाः । शान्तादिक्षब्दाथोः पृववथाख्येयाः। एताशरैकादिका होत्राः सवेरूपाः सवेसमृद्धाश्च भवन्ति । तत्तद्िृतिषु होत्र काणां ये विशेषा उक्तास्तदूपत्वं सवेरूपत्वं॑तत्फलसमृद्धिः सवैसम्द्धिः । एतच्चोभयमिन्दरामिष्टवनेन क्षज्रियप्रतिपादनसामथ्योत्संपद्ते । अतः स्ैरूप- तायै स्वैकोकपाप्त्य्थं तत्र च सर्वभोगसमृदध्यथंमुक्ता हो्रकाः संपद्यन्ते । ततः पषन्रियाः परुषाः सवरूपाभिः स्वसमृद्धाभिरका्िकाभि्होजाभिः स्वान्का- भानवास्वामेत्यमभिपायेणेकाहिकहोत्रावुष्ठानं कुयुः । एकाहाश्च द्विषिधाः सर्ब. स्तोमरसवपृष्ठास्तद्विषरीताश्च पृष्ठ्य षडहे प्रतिपादिताः । निटरत्पशचदश्चसप्तद- शोकर्विशत्रिण(न)वत्रयल्ञिशरूपाः षटतसंख्याकाः सर्वे स्तोमाः । तस्मिभनेव पृष्ठयषडहे रथंतरब्हदेरूपवेराजश्चाकररेवतानि षट्संख्याकानि सर्बपृष्ठानि । तैः सर्वैः स्तोमेः पृष्ठच युक्तेभ्य एकाहेभ्यो व्यतिरिक्ताः कतिपयस्तोमपृषठ- युक्ता एकाह असरवैस्तोमा असर्वपृष्ठाश्च । यस्मादैकाहिका होत्राः पूर्बोद्ध- रीत्या प्र्स्तास्तस्माधत्र इ वाऽसरवैस्तोमा असर्वपृष्ठाभैकाहा अनुष्ठीयन्ते तत्र सवेत्रैकाहिका एव होत्राः स्युः । न तु नूतनो विशेषः कश्चिदस्ति । तत्तादृशं

संखृद्ध फलेन संपूणेम्‌ ।

1 ज्रिययङ्गस्य संस्थाविशेषो निर्णेतव्यः । तदर्थमादौ केषां चित्पक्षमप- न्यस्यति-

उकृथ्य एवायं पञ्चदशः स्यादियाहूरोजो वा १ ज. स्तोमास ।

४ चतुर्थः खण्डः | एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ९०३

इदयं वीये पञ्चदश ओजः क्षत्रं वीं राजन्य- स्तदेनमोजपा क्षत्रण वीयेण समर्धयति, शति। अयं क्षत्रिययह्न उक्थ्यसंस्थ एव सर्वेष्वपि स्तोत्रेषु पश्चदश्षस्सोम एव स्यादित्येवमेके ब्रह्मवादिन आहुः । ओजो वा इत्यादिकं पूर्ववाख्येयम्‌ । उक्थ्ये स्तोत्रश्ख्संख्यां परश॑सति- तस्य त्रिंशस्स्त॒तशच्नाणि भवन्ति त्रिंशदक्षरा वै विराड्रिठन्नादं विराज्येवेनं तदन्नाये प्रतिशप- यति तस्मात्तदुक्थ्यः पञ्चदृश्चः स्यादित्याहुः, इति । तस्योक्थ्यस्य पश्चदश्च स्तोत्राणि पञ्चदकश्च शख्लाणीटयेवं त्रिश्षत्संख्या । तथा सत्यक्षरद्वारा विरादपत्वाद्विराजश्राञ्नसाधनत्वादेनं यजमानं विरादसाम्ये नान्न प्रतिष्ठापयति । तस्मादेवं पश्चदक्षस्तोत्रश््लतवाचदुक्थ्यः स क्षन्निय- यज्ञ उक्थ्यसंस्थः पश्चदश्चस्तोमयुक्तः स्यादिल्येवं केचिदाहुः अय स्वपक्षमाह- व्योतिष्टोम एवाग्निष्टोमः स्यात्‌, शइति। योऽयं प्त्रियाणां अ्योतिष्टोमः सोऽप्रिष्टोमसंस्थ एव स्यात्‌ । तस्मिन्नभिषटोमे ये बिद्रदादयशवत्वारः स्तोमास्तान्त्राह्मणादिवर्णचतुष्टयङ- वेण तेजञादिगुणचतुष्टयरूपेण च प्रलसति- ब्रह्म वै स्तोमानां त्रिरत्र पञ्चदशो ब्रह्म खदु वे क्षत्रा बरह्म एरस्तान्म उग्रं राष्म- व्यथ्यमसदिति विश्चः सप्तदशः शोद्रौ वर्ण एकर्विंशो विशं चैवास्मै तच्छोद्रं च वर्णमनु- वर्मानो रवन्त्यथो तेजो वै स्तोमानां चिदह- हीये पञ्चदशः प्रजातिः सप्रदशः प्रतिशकर्वि- शस्तदेनं तेजसा वीर्येण प्रजात्या प्रतिष्याऽ- न्ततः समधंयति तस्माज्ज्योतिशेमः स्याद्‌, इति ।

१ क. ख. "स्तोत्र ए" ।

९०४ भीमत्सायणाचा्यमिरचितभाष्यसमेतम्‌-[९७तपर्धि °घ्याये- `

भरजापतेभखबाहूमध्यदे हपादेभ्य उत्पत्तिसाम्याज्िददादिस्तोमानां ब्राह्म- णादिवणंचतुष्टयरूपत्वम्‌ । तन्न ब्राह्मणपएवैकं राष्ट मदीयमुग्रमव्यथनीयं वाऽ- स्त्वित्यमिप्रायेण क्षत्रियस्य त्रिद्रत्य्दशौ करमेणानुष्ठेयो सप्दतेकर्विंशयोरनु- हानं वैश्यशर्रौ वर्णो क्षज्रियस्यानुगा मिनो वन्ति । जिदादिस्तोमानां तेजो. वीयंपजननमतिष्ठासाधनत्वाचतदुपत्वम्‌ । तेषामनुष्ठानेनेनं क्षज्जियमन्ततो यङ्ग- स्यान्ते तेज आदिभिः समृद्धं करोति । तस्मातक्षत्रियस्य त्रद्रदादिस्तोमचतुष्टय. विशिष्टो स्योतिष्टोमः स्यात्‌ ।

अगिष्टोमसंस्ये तसिन्सतोत्रच्रद्गसंख्यां प्रशंसति- तस्य चतुर्विंशतिः स्त॒तशक्चाणि मवन्ति चतुर्वं्च- त्र्धमासो वै संवत्सरः संवस्सरे इत्छमन्रादं इत्र एवेनं तद्त्ना्े प्रतिणणपयति तस्माज्ज्योतिष्टोम एवागिषटोमः स्यादगिषटोमः स्यात्‌ ॥ £ ॥ शषि।

तस्याशिष्टोमसंस्थस्य ्योतिष्टोमस्य द्रादश्च स्तोत्राणि दादश्ष श्ञाण्येवं चतुधिश्षतिसंख्या । ततोऽधेमासदरार। संबत्सरत्वम्‌ । संवत्सरे च द्विः संस्थानां पठ्यमानसादभाद्ं ङत्छं संपूर्णं भवति । तेनैनं यजमानं संपूणे एवान्नाये अतिष्टापयति । तस्मात्स्न्रियस्य अ्योतिष्टामोऽ्निष्टोमसंस्थ एव स्यात्‌ । न तृक्थ्यसंस्थ इति । अभ्यासोऽध्यायसमाप्यथंः ॥

इति भरीमत्सायणाचायंविरचिते माधवीये बेदाथमकाश्च रेतरेयत्राञ्मण- भाष्ये षटर्िश्लाध्याये चतुथः खण्डः ॥४॥ [१६१] इति भीमद्राजाषिराजपरमेश्वरबेदिकमा्गपवतंकवीरबुकणसान्नाञ्य-

धुरंषरसायणाचायेडतावैतरेयत्राह्मणभाष्ये षटूजिशोऽध्यायः ॥ ३६ ॥

अथ सप्त््रिश्षोऽध्यायः।

शमट्यतावलकसकसयेः त्यातपवसयाानययण्य

स्तुतश्चक्लविक्षषोऽस्य प्षन्रियस्योपवाणतः । क्रतौ समातेऽथ पएनरभिषेकोऽज वण्यते ॥. १ ॥ तमेतमभिषेकं प्रतिजानीते-

अथातः पुनरभिंषेकस्येव,. शति ।

१ प्रथमः खण्डः] रेवरेयग्राह्मणम्र्‌ । ९०९

अथ क्रतुसमाप्तयनन्तरं थतः क्षत्रियोऽभिषेकमर्ईति । अतः कारणात्पुनर- भिषेकस्येव विधिरुच्यत इति क्षेषः । राह्नः पूवेमभिषिक्तत्वादयं पुनरभिषेको भवति । इतरस्यापि क्षत्रियस्य महेन्दरग्रहाय भस्तुते साम्न्यभिषेकस्याऽऽध्वयै- बस्य विद्यमानत्वादयं पुनरभिषेको भवति । तं विषचे- सूयते ह वा अस्य क्षत्रं यो दकषत क्षत्रियः सन्स यदाऽवमथादुदेप्यानूबन्ध्ययष्षोदवस्यत्यथेनञुद्‌- वसानीयायां संस्थितायां एनरमिषिञ्चन्ति, इति । यः पुमान्स्नियः सन्दीक्षते दीक्षां परामरोति । अस्य क्न्नस्य पुरुषस्य क्षन्न सर्वेषां प्राणिनां क्षतान्राणनं सूयते भवतैतेऽस्मात्स क्षत्रियो यदाऽवश्यादुदे- त्यावश्थाख्यं कमे समाप कृत्वा ततोऽनूबन्ध्याख्यया कयाचित्पह्स्थानी- यथेष्टा यागं कृत्वा पश्वाद्दवस्यत्युदवसानीयाख्ययेष्या कमीवसानं करोति । 7 तदानीमेनं क्षज्नियमृदबसानीयेष्टौ समाप्तायां पुनरपि कमाङ्त्वेनसिजोऽ-

४ । वस्यामिषेकसापनानि विषत्त- तस्येते एरस्तादेव संभारा उक्सा भवन्यो- दुम्बर्थासन्दी तस्थे प्रादेशमात्राः पादाः स्युर- रत्निमात्राणि शीषेण्यानूच्यानि माज्ञं विव- यनं व्याप्रचमोऽऽस्तरणमोदुम्बरश्चमस उ 4 म्बरशासखा _ तसिमतेतरिमश्वमसेऽशतयानि निगतानि मवन्ति द्धि मधु सर्पिरातपवष्यौ आपः शष्पाणि च तोकंमानि च सुरा दूषा, इति । तस्य पुनरभिषेकस्यैते वक्ष्यमाणाः संभाराः संपादनीया द्रव्यविशेषाः पएुर- स्तादेवोपक्ृप्ता अभिषेककालात्मागेव संपादिता भवेयुः । फे वस्तुविेषाः सैपादनीयास्तेऽमिधीयन्ते । उदुम्बरकाटै्िभिता काचिदासन्दी । तस्ये तस्या आसन्धाअत्वारः पादाः भरादेशपरिमिताः । तेषां पादानां दिरस्युपरिभागेऽ- स्थितानि श्ीर्षण्यान्यन्वाक्तियंगवस्थितानि काष्ठान्यनूच्यानि तानि शीषण्या- चृष्यान्यरत्निपरिमितानि । भादेशद्वयमरतिनिः । विविधं वयनं रज्हनामोतमो- तङ्पेण संयोजनम्‌ । तथ मौज युञ्ञतणेन निर्मितम्‌ । ईदश्या आसन्धा . उप- ११४

९०६ श्रीमत्सायणाचार्यबिरचितमाष्यसमेतम््‌-[\७सपत्रि °ध्याये-

यौस्रणं व्याघ्रचर्म । दध्यादिषक्षेपा्थः भोढ उटुम्बरकाष्टनिमितशथ्मसः। तथां कावित्सुष््मोदुम्बरशाखा । तास्मिन्नेतस्मिभोदुम्बरे भोढे चमसे वक्ष्यमाण- दध्यादिद्रव्याण्यष्टातयानि । अत्र द्वितयतनितयादिवत्संख्याया अवयवे तय- बिति सूत्रेण तयप्मत्ययः । अष्टसंख्याका अवयवा येषां दध्यादीनां तान्यष्टा- तयानि । दीर्घश्छान्दसः । तानि च निषुतानि नितरां सृतानि प्रकिप्तानि भवन्ति । चमसे भेप्याण्यष् द्रव्याणि कानीति तान्युच्यन्ते । दधि मधु स्पि- रित्येतानि श्रीणि प्रसिद्धानि । आसपयुक्तवर्षभवा आतपवष्यास्तादृश्य आप- अतुर्थ द्रव्यम्‌ । शष्पाणि इयामतणानि पञ्चमं द्रव्यम्‌ । तोक्मान्यङ्कराणि षष द्रष्यमर्‌ । सुरा दर्वेति द्रव्यद्रयं भसिद्धम्‌ । संपादिताया आसन्धाः प्रतिष्ठापनं विधत्ते-

तदेषा दक्षिणा ॥ स्फप्थवतनिर्वेदर्भवति तत्रा प्राचीमासन्दीं प्रतिष्ठापयति तस्या अन्तर्वेदि

, ॐअ 9 ०

हो पादौ मवतो बरहिदि दावियं वै श्रीस्तस्या एततपरिमितं सूपं यद्न्तर्वे्यथेष मूमाऽपरि- मितो यो बर्हिवदि तद्यदस्या अन्तदि दो पादं भवतो बहिर्वेदि दा उभयोः कामयोर- पाप्य यश्चान्तरवोदि यश्च बहिर्वेदि ॥ ५॥ इति । पुरा बेदिपरिग्रहा्थं स्फ्येन रेखात्रयं छृतं दक्षिणा प्रतीच्युदीची च । तत्र देवयजनदेशे येषा वेदेः संबन्धिनी दक्षिणा स्प्यवतेनिः स्फ्यस्य रेखा भवति तन्न तस्यां रेखायामेतामासन्दीं भाचीं भागग्रामवस्थापयेत्‌ । तस्याश्चाऽऽसन्या उत्तरदिग्गतौ द्रौ पादावन्तर्वेदि तिष्ठतः । दक्षिणदिग्गतौ द्वी पादौ बहिर्वेदि स्थापनीयौ । इयं भमिः श्री संपदूपैव । तस्या भूमेरन्तर्वेदि यदुपमस्ति एत- त्परिमितमल्पम्‌ । अथ बरवेदि यः भ्रदेशोऽस्ति एष भूमा बहुलः । अत एवापरिमित श्यानिति परिच्छेदरदहितः । एषं सति वेदेरमध्ये बहिशाऽऽसन्वा टौ दो पादाविति यदस्ति तदुभयोः कामयोः प्राप्त्ये भवति । यश्च कामो वेदिमध्ये छभ्यते । यथान्यः कामो वेदेबहिलभ्यते तदुभयसिद्ध्थमेवं स्थापनम्‌ ॥

इति श्रीमत्सायणावार्यविरचिते माधवीये वेदार्थभकाज्ञ रेतरेयब्राह्मण- भाष्ये सप्तत्रिक्ाध्याये प्रथमः खण्डः ॥ २१ ॥ (५) [ १६२. ]

२ द्वितीयः खण्डः ] एेतरेयव्राह्मणम्‌ । ९०७

्रतिष्ठापिताया आसन्धा उपरि चमीस्तरणं बिधत्ते- व्यत्रिचर्मणाऽऽस्तृणा्ुत्तरलोन्ना प्राचीनग्री- वेण क्षत्रं वा एतद्रण्यानां पञ्चूनां यदत्र: श्रं राजन्यः क्षत्रेणेव तरकषत्रं समर्धयति, इति। उक्राण्यध्पभ.गे रोमानि यस्य चमेणस्तदुत्तरोम । प्राच्यां दिशि ग्रीवा यस्य च्मेणस्तत्माचीनग्रीवं ताद्ेन व्याघचर्म॑णा तामासन्दीमास्तृणीयात्‌ । अरण्य एवावस्थिता आरण्याः पशवो हरिणादयो यो व्याघोऽस्तयेतदार- ण्यानां पशूनां मध्ये क्षन्न क्षज्रियवच्दछररः । योऽयं राजन्यो यजमानः सोऽपि तन्नं क्षन्ियजातित्वाच्छरः । अतश्वमोस्तरणायाघ्रचमेरूपेण कत्रेणेव यजमान- रूपं क्षत्रं समृद्धं कराति । आसन्धा अभिमन्रणं विषत्ते- तां पश्चासप्राङपविश्याऽऽच्य जानु दक्षिण- मभिमन्वयत उभाभ्यां पाणिभ्यामाङभ्यः इति । रतिष्ठापिताया आसन्धाः पश्चाद्धागे यजमानः भाड्यख उपविश्य दक्षिणं यज्नान्वस्ति तदाच्य तद्धुमिस्पृष्टं यथा भवति तथा न्यम्भूतं त्वा सव्यजा- तध्वमुखमेवावस्याप्यो भाभ्यां पाणिभ्यामासन्दीमारभ्य स्पृष्टा ब्ष्यमाण- मत्रेणाभिमनच्रयेव्‌ । तं मनच्रे दशेयति- अग्ष गायत्या_सुक्छन्दसाऽऽरोहु सवि- तोष्णिहा सोमोऽतुष्टभा वबृहस्पतिरवृहया मित्रावरुण पह्क्तयेन्द्रचिष्टमा विश्वे देवा जगत्या तनहमनु रशज्याय साभ्रा- ज्याय भोभ्याय स्वाराज्याय वैराज्याय पार- मेयाय राज्याय माहाराञ्यायाऽऽपिष- याय स्वावश्यायाऽऽतिष्टायाऽऽरोहामिः, इति । हे आसन्दि त्वा त्वां गायत्र्या छन्दसा सयुक्सहितोऽभरिरारोहतु । उष्णिहा छन्दसा सहितः सविताऽऽरोहतु । एवं सोमबृहस्पतिभिनावरुणेन्दरविश्वे- (ज्वदेवा अनुषटवादिच्छन्दोभिः सहितास्त्वामारोदन्तु । तानरन्यादीन्देवाननु

९०८ भीमत्सायणाचायविरवितभाष्यसमेतम्‌- {९७ ° घ्याये-

पथादहमारोहामि । किमर्थ राज्यादिसिदध्यर्थम्‌ । राञ्यं देशाधिपत्यम्‌ । सान्राञ्यं धर्मेम पाटनम्‌ । भोञ्यं भोगसश्द्धिः । स्वाराज्यमपराधीनत्वम्‌ । बैराञ्यमितरेभ्यो पतिभ्यो वेशिष्यम्‌ । एतदुक्तमैहिकम्‌ । अथाऽऽमुष्मिकमु- च्यते । पारमेष्टधं प्रजापतिरोकप्रातिः । तत्र राज्यमेश्वयंमर्‌ । माहाराज्यं तत्र स्येभ्य इतरेभ्य आधिक्यम्‌ । आधिपत्यं तानितरान्पति स्वामित्वम्‌ । स्वाव- श्यमपारतजयम्‌ । आतिषत्वं चिरकारवासित्वम्‌ । अनेन मन्रेणाभिमन्रणादुध्वंमारोहणं विधत्ते - इयेतामासन्दीमारोहेदक्षिणे- नाग्रे जानुनाऽथ सन्येन, इति । इतिक्चब्दः पूर्वोक्तमभिमच्रणमन्रं परामृषति । तेनैव मत्रेण तामासन्दी- भारोहित्‌ । तत्रायं भकारः । दक्षिणेन जानुना भथमं समारोहेव्‌ । ततः सव्येनाऽऽरोहेव्‌ । आरोहणं परशंसति- तत्तदिती र, इति। तदारोहणमिल्येवं सर्वे जनाः पूजयन्ति । पूजा्ेयं ति, च्रतात्पर्यं दशेयति- चतुरु्तरेवे देवाश्छन्दोमिः सयुगभूसवैतां नियमारोहन्यस्यामेत . एतदहं प्रतिशटिता जभ्निगाफतया _ सवितोष्णिहा सोमोऽ ष्टमा बृहस्पतिवहत्या मित्रावरूणो पड़ क्त्येन््रशिष्टभा विश्वे देवा जमस्या, इति। चत्वार्य्षराण्येकेकस्माच्छन्दस उत्तराण्यधिकानि येषु गायच्यादिषु जम व्यन्तेषु च्छन्द्‌ःसु तानि चतुरुत्तराणि । तादशेश्छन्दोभिः सयुग्भूत्वा साहितयं भराप्य देवा अग्न्यादय एतामासन्दीं भियमेश्वयंङूपामारोहन्‌ । यस्यामास-

न्धामेतेऽन्यादय इदानीमपि भरतिष्ठिता षतेन्ते। देवाश्छन्दोभिः सयुग्भरत्वे त्ययम(स्या)रथोऽभ्रिगायच्येतयादिना स्पषटीृतः।

उक्तमथ मत्रसंवादेन दरदयति- ते एते अभ्यनृच्येते अगरेगायत्रयभवस्सयुग्वेति, शति ।

२ द्वितीयः खण्डः] रेतरेयत्राह्मणम्‌ । ९०९

ते एते देवच्छन्दसी परस्परसदिते कयाचिदचाऽभ्यनृच्येते । सेयगृगगरेरि- स्यादिका येयं गायत्री सेयमभेः सयुग्वा सहवासिन्यभवदिति तस्या ऋचोऽथैः। ्नियस्याऽऽरोहणं मशंसति-- कृरपते ह वा अस्मे योगक्षम उत्तोत्त- रिणी ह भ्रियमश्वुतेऽश्रुते ह प्रजानामेश्व- ५१८९१०९ य एवमेता अनु देवता एता- मासन्दीमारोहति क्षत्रियः सवर्‌, रति। यः पमान्खयं क्षत्रियः सन्नारोहति एता देवता अनु स्वयमप्युक्तेन भका- रेणेतामासन्दीमारोहापि । अस्मै क्षत्रियाय योगसेमः कल्पते सिध्यति । अपा- प्रस्य खाभस्य पराध्िर्योगः । भ्राप्तस्य वस्तुनो रक्षणं क्षेमः । योगसहितः कषेमो योगक्षेमः । र्किचायं क्षत्रिय उत्तरोत्तरिणीं दिने दिने बवंमानां भियं भराभोति । तथा सवासां प्रजानामैश्वयं नियामकत्वमाभिषल्यमधिकसत्वेन पाटनं च प्रामोति। अभिषेककतेः शान्तिमच्नवाचनं विधत्ते- अथेनममिषेक्षयत्रपां शान्ति वाचयति; इति । अथाऽऽसन्धारोहणानन्तरमेनमार्ढं क्ष्यं योऽन्योऽभिष्ष्यति स ॒पमा- नपां भ्रान्ति जर्देवतानां श्लान्तिकरं मच्रं षाचयेत्‌ । क्षन्नियस्याग्रे खयं सदः दुक्त्वा तं क्षत्रियं पाठयेत्‌ । एतं श्रान्तिमन्रं दक्षेयति- शिवेन मा चश्ुषा पश्यताऽऽपः शिवया तन्वो-

परष्शत खच मे । सवा अभ्रीरप्मुष्दो इवे वो मयि वर्चो बरूमोजो निधत्तेति, शति। हे आपा देवताः शिवेन श्ान्तेनानुग्रहयुक्तेन चक्षषा मामवरोकयत । तथा शिवया शान्तया तन्वा मदीयां त्वचमुपस्पृक्षत । अप्सु जरेषु सीदन्तीत्यप्सु- षद्‌ ओवीदयोऽग्रयस्तानप्रीन्सवान्वो युष्मदर्थं हुव आयामि । यूयमपि वचैः कान्ति बरं श्ररीरबरं तत्कारणमोजश्च मयि निधत्त संपादयत । तदेतच्छान्तिमच्रवाचनं परर॑सति-

नेतस्यामिषिषिचानस्याशान्ता आपो वीयं निर्हणतिति ॥ &.॥ इति। .

९१० भीमत्सायणाचायेषिरवितभाष्यसमेतम्‌-[१७तपनरि ध्याये-

अक्ान्ता उग्रा आपः । तथा चान्यत्र श्रयते--दिष्या आपोऽश्नान्ता इति । ताश्वाऽऽपः श्रान्तिवाचनाभावेऽभिषिषिचानस्याभिषेकं पाप्तस्यैतस्य ्षज्रियस्य धीर्य निदैरेयुभिनाश्षयेयुः । सति तु श्रान्तिपाठे न नि्ंणभेव विना- क्रयन्तीलयनेनाभिमरायेण शान्ति वाचयेत्‌ । इति श्रीमत्सायणाचायबिरचिते माधवीये वेदार्थपकान्च रेतरेयत्राह्मण- भाष्ये सपनत्रिशाष्याये द्वितीयः खण्डः ॥ २॥ (६) [ १६३ ] `

अभिषेकप्रकारं विषत्ते-

अयेनमुदुम्बरशाखामन्तर्धायाभिषिज्जति, शति । अथ धान्तिवाचनानन्वरमेनं क्षत्रियमुदुम्बरक्षाखामन्तधौय सिरस्युदुम्बर क्ञाखया व्यवधानं कृत्वा चमसस्थैदेध्यादिभिरभिषिश्वेत्‌ । तिस्र ऋच एकं यज्ञव्यहतयशेत्येतेऽभिषेकमन्राः । | तन्न प्रथमामृचमाह- इमा जपः शिवतमा इमाः सर्वस्य भेषजीः । इमा राषटस्य वधनीरिमा राष्भृतोऽमृताः, शति । आप इत्यनेन दध्यादिसवद्रव्याण्युपकक््यन्ते । इमा दध्यादिसहिता आपः शिवतमा अतिशयेन क्ञान्ताः । तथेमा आपः सस्य दारिश्यादिरोगस्य भेष- जीरीषधङ्पाः । तथेमा आपो राष्टस्य वधंनीरभिषटद्धिहेतबोऽत एवेमा आपो राष्टभरतो राष्रधारिण्यः स्वयं चागता विनाक्षरहिताः । दितीयामृचमाह- यामिरिन्रमभ्यषिन्चतजापतिः सोमं राजानं वरुणं यमं मनुम्‌ । ताभिरद्धिरभिषिञ्ामि त्वामहं रान्न त्वमधिराजो भवेह, श्वि। पूरा परजापतियाभिरदध्यादिसंहिताभिरद्धिरिन््रादीनभ्यपिश्चत्‌ । हे क्षन्रिव ताभिरद्धिस्त्वामहमभिषिश्वामि । त्वं चेह रोके राह सर्वेषामीषको राजा भव । द्तीयारूचमाई-- महान्तं खा महीनां सम्राजं चर्षणीनाम्‌ । देवी जनिञ्यज।जनद्धदरा जनिन्यजी जनः इति ।

१ तृतीयः खण्डः ] एेतरेयत्राह्मणम्‌ । ९११ लनिश्री तबोत्पादिका माठृङ्पा देवी त्वां परहीनां महान्तं महतामपि पुर षाणां मध्येऽतिक्षयेन महान्त चषणीनां मनुष्याणां च सर्वेषां सभ्राजं सम्य- रर्मेण पाड्यितारं इृत्वाऽजीजनदुत्पादितवती। अतो भवदीया जनिभ्री माता स्वयं तदा पृण्यात्मा भूत्वोत्यादितबती । तिच ऋषोऽभिषाय यज्ञदेश्ेयति- देवस्य खा. सुवितः प्रसवेऽशिनोर्बाहभ्यां परष्णो हस्ताभ्यामगरस्तेजसा सूर्यस्य वर्चसेनद्रस्पेन्द्रियेणा- भिषिश्चामि बय श्रिये यशपेऽज्रायायः, शृति। हे क्षज्रिय सवितुः प्रेरकस्य देवस्य परमेश्वरस्य परसवेऽनुङ्ायां सलयां त्वाम- भिषिश्वामि । केन साधनेन । अश्विनोर्देवयोः संबन्धिभ्यां बाहुभ्यांनवु मदीयाभ्याम्‌ । तथा एृष्णो देवस्य हस्ताभ्याम्‌ । मणिबन्धपयन्तौ दण्डाकारौ बाह अद्गालिसीदितावग्रभागौ हस्तो । तथाऽभिसंबन्धिना तेजसा ्षरीरकान्तया। सूर्यस्य संबन्धिना वर्च॑सा बाद्षपकाशचेन । इन्द्रसंबन्धिनेन्ियेण चकषुरादिषा- बेन । कस्मे प्रयोजनायायमभिषेकः । तव क्ारीरबराय, भिये हस्त्यश्वादि. संपदे, यसे कीर्त्यै, अन्ना्ायाभ्सश्द्धये । .. अथ कामनाभेदेन व्याहूतीरदश्षंयति- रिति य इच्छेदिममेव प्रयज्नमवादियथ य॒ इच्छेषथरुपं शषर्भुव इयथ य इच्छेत्रिथरषं वाप्रतिमं वा मरुवः स्वरिति, शति । योऽभिषेक्ता इममेवाभिषिच्यमानं क्षत्रियं प्रययसावन्नपधान्नीरोगो भवेदि- तीच्छेत्कामयेत तं भूरिति व्याहृत्याऽभिषिशवेत्‌ । अथ योऽभिषेक्ता पत्रपौ- ज्राभ्यां पुरुषाभ्यां सहितभिमं कषत्रियं प्रत्यश्नमद्यादिति कामयेत । तदानीं सभव इति व्याहृतिद्येनापिषिशवत्‌ । अथ योऽभिचेक्ता पुत्रपातरमपीभेजजिभिः पुरुषै्युक्तमिमं॒पत्रियमिच्छेत्पुरुषत्रयपर्यन्तं जीवित्वा स॒खेनामथादिति कामयेत । अथ वा तमेतमप्रतिमं स्वतुरयक्षत्रियान्तररहितं यामिति कामयेत तदानीं भूवः स्वरिति व्याहृतित्रयेणाभिषिञ्चत्‌ । अथ कंचितपूवंपक्षगत्थापयति-

तदैकं आहुः सवौप्तिवा एषा यदेता व्याहूतयोऽति सर्वेण हास्य परस्मे कृतं भव-

९११ भीमत्सायणाचायंविरचितमाष्वसमेतम्‌- [६.७ ० घ्याये-

तीति तमेतेनामिषिदवदेवस्य त्वा सवितुः प्रसेऽधिनो बाह्यां प्रष्णो हस्ताभ्यामगन- स्तेजसा सूर्यस्य वचेसेनद्रसयन्दियेणाभिषि- छ्वामि बाय धिये यशसेऽब्ाद्यायेति, इति ! तद्ध तस्मिेवाभिषेके ब्रह्मवादिनः केचिदेवमाहुः । या एता ध्याहृतय। सन्ति एषा व्याहृतिरूपा सवांपिवँ स्वैफलमाधिसाधनम्‌ । अतो व्याहृतिमि- रभिषेके सत्यस्याभिषिच्यमानस्य परस्मै परस्य स्वस्मादन्यस्य क्षज्रियस्याति सर्वेण तदपेक्षामान्नमभिक्रम्य हत्स्नेनापि मत्रजातेनाभिषेचनं ङतं भवति। सदेतदधिकाभिषेचनमयुक्तमित्यभिमेत्य तं क्षत्नियमेतेन देवस्य त्वेत्यादिना यजु वाऽभिविश्वेन्न तु व्याहृतिभिरिति तेषां पक्षः । तं पत्त दषयति- देण ॥ तदु एनः परिचक्षते य वाचोऽभमि- पिक्तो मवतीश्वरो ह तु एराऽऽयुषः प्रेतोरिति ह स्माऽऽह सयकामो जाबारोऽयमे- ताभिर्याहतिभिनाभिषिञ्चन्तीति, इति। तदु तदपि पूर्वोक्तं मतं पुनरन्येऽभिङ्ाः परिचक्षते निराङुवन्ति । य॑ क्षत्रि यमेताभिव्याहृतिभिनोभिषिश्वन्ति एष क्षत्रियो यधस्मांत्कारणादसर्वेण संपु- तिरहितेन वाचो वाक्येन मत्रेणाभिषिक्ता भवति तस्मादयं स्वोचितादायुषः पुरा भेतोः गरतं मतम श्वरः समर्थो भवति । तस्मादायुःक्षयदेतुत्वादयं पक्षो न युक्त इति जाबालायाः पत्रः सत्यकामो महषिराह । पवैपक्ं दूषयित्वा सिद्धान्तमाह-

इश्वरो ह स्व॑मायुरेतोः सर्वमाप्रोदिजयेनेत्यु ह स्माऽऽहीदारुक अरूणि्यमेताभिव्य- हतिभिरभिषिन्चन्तीति तमेतेनेवाभिषिशे- देवस्य त्वा सवितुः प्रसवेऽधिनोर्बाहभ्यां ष्णो हस्ताभ्यामग्रेस्तेजसा सूर्यस्य वचैसे- नद्रस्येन्दियेणाभिषिन्चामि बाय श्िये यशसेऽत्रा्याय भूर्भुवः स्वरिति, षवि

४ धतुः खण्डः] एतरेयत्राह्मणम्‌ । ९१,

यं प्षत्रियमेताभिव्याहृतिभिरभिषिश्चन्ति स कषत्रियः सर्वमायुरैतोः सर्बै- मायुः प्राष्ुमीश्वरः समर्थो भवति । ततो विजयेन शत्रनभिभूय सर्वं भोगमा- म्रोत्माम्नोतीलयेवमरुणपुत्र उहाटक आह स्म। तस्मात्तं क्षज्जियमेतेन व्याहृत्यन्ते- नेव यज्षऽभिषिश्चेम केवलेन । सोऽयं व्याहृत्यन्तो मन्न नित्यपरयोगे द्रष्टव्यः। कास्यप्रयोगे तु उ्याहूतिविकल्पः पवमुक्तः । अभिषेकाङ्क हामं विधत्ते- अथेतानि हं वे षत्रियादीजनाद्यकरान्तानि मवन्ति रहमकषत्रे उरग्राद्यमपामोषधीनां रसो ब्रह्मम्च॑स- मिराएष्टिः प्रजातिः कषत्ररूपं तदृथी अन्नस्य रस ओषधीनां क्षत्रं प्रतिष्ठा तद्यदेवामू पुरस्तादाहृती जुहीति तद्स्मिन््ह्मक्षत्रे दधाति ॥ ७ ॥ इति। अयाभिषेकानन्तरं होम उच्यत इति शेषः । इंजानाचागं तवत पषत्रि- थादेतानि वक््यमाणानि व्युत्करान्तान्पपगतानि भवन्ति । तानि निर्दिश्यन्ते । ब्रह्मकषन्ने एतस्य समीपे वतमानं जातिद्रयम्‌। उकक्षीरादिरसः। अन्ना्यमोदना- दिकम्‌। तदेतदुमयमपामोषधीनां रसः स्ारः। अपां रसः ्षीरादिः। ओषधीनां र्सोऽन्ना्म्‌ । ब्रह्मवचेसं श्रताध्ययनसंपत्तिः। इरापुष्टिरन्नसग्द्धिः । भजातिः पुभरोत्पादनम्‌। तच्च सर्व क्ष्रस्य स्वरूपमत्यन्तमपेक्षितत्वात्‌। एतेषां व्युत्करान्तौ प्षज्रियस्य स्वरूपहानिरेव भवति । अथो अपि चाश्नस्यौदनस्य रसो रसस्य क्षीरादेरोषधीनामन्षकारणानां ब्रीहियवादीनां क्न्रं प्रतिष्ठा क्षज्िय आश्रयः । तस्मादुक्तो व्यतिक्रमः क्षत्रियस्य न युक्तः । तत्तथा सति यथम बुद्धिस्थे आहुती अभिषिक्तस्य क्षज्ियस्य पुरस्ताञ्जहुयात्‌। तत्तदानीमस्मि- भभिषिक्ते ब्राह्मणजातिं क्षत्रियजातिं तदपलक्षितमन्नादिकं च सर्वमवस्थाप- यति। ब्रह्म परपथे स्वाहा कषत्रं पपवे स्वराहैत्याहुतिद्रयं जुहुयादिति तात्पयायेः ॥

इति श्रीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये बेदाथेपकराज्ञ रेतरेयत्राह्मण- भाष्ये सप॒त्रिश्नाध्याये वतीयः खण्डः ॥ ३ ॥ (७) [ १६४ |

अभिषेकसाधनानि क्रमेण प्रशंसितुमादावासन्यादित्रयं प्र्षसति- अथ यदौदुम्ब्यापन्दी भवत्योदुम्बर- वमप उदुम्बरयाखामा सन्राचडड्‌-

५

११

` ९१४ भीमत्सायणाचार्यविरवितमाष्यसमेतम्‌- [६७ पपत °ध्यये-

म्बर ऊजंमेवास्मिस्तदन्नाचं दधाति, इति । आसन्दीचमसश्ाखानां कारणभूतो य उदुम्बरः सोऽयं रसस्याञस्य स्वङ्‌- पभूतः । तेनास्मिन्यजमाने रसमश्नं च संपादयति । दध्यादिन्रयं परदसति- जथ यदपि मधु तं मवयपां स॒ ओषधीनां रसोऽपामेवार्सिमस्तदोषधीनां रसं दृषाति, शते। देषिषरतयोः पञुभक्षिततृणोदकजन्यस्वादोषधिरसत्वम्‌ । मधुनो मधुकरानी- तयपुष्परसजन्यत्वादोषधिसारत्वम्‌ । आतपसहिता इष्टिजिन्या अपः पर्त॑सति- अथ॒ यदातपृवष्यां जापो भवन्ति तेजश्च ह वै ब्रह्मवर्चसं चाऽऽतपवष्या आपस्तेन एवास्मिस्तद्रह्यवचसं च दधाति; इति। आतपसंबन्धात्तेजस्त्वमाहुतिफटसरूपदष्टिसंबन्धाह् वचं सत्वम्‌ । श्यामतृणान्यङ्कराणि च भरशंसति- जथ यच्छष्पाणि च तोक्मानि च भवृन्ती- राये तत्ुषटये रूपमथो प्रजाया इरामेवा- सिमस्तत्ुष्टिं द्धायथो प्रजातिम्‌ » इति । तृणानामङ्कराणां च पश्वक्षत्वा्दधक्षणेन पशुषु पृष्टिमजोत्पादनयो््त्वा- दिरापुष्ििजादिरूपत्वम्‌ । सरां प्रश्चसति-- अथ यत्सुरा भवति क्षत्ररूपं तद्थो अन्नस्य _ रसः ्षत्ररूपमेवासिमस्त- दषात्यथा अन्रस्य रसम्‌; इि। सुरया क्षत्रियस्यैव मदयोगारषत्ररूपतवं ब्रीह्यायङ्करजन्यत्वादञ्रसत्वम्‌ । दूर्व अक्नंसति- ।

अथ यद्वां भवति क्षत्रं वा एतदोषधीनां

१ ख, 'दन्नररसजः ।

ॐ चतुः लण्डः ] एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ९१५

यदृदूवा क्षत्रं राजन्यो नितत इव हीह कष्ियो र वसन्भवति प्रतिष्ठित इव निततेव द्शाऽ- वरोधेभूम्यां प्रतिषतेव तदटूदूवा मवर्योषधी- नामेवास्मिस्ततकषत्रं द्धात्यथो प्रतिष्ठाम्‌, इति । ओषभिजातौ दवांयाः क्षन्रियजातित्वं राजसंबन्धिक्षन्नियजातिसाम्यादव- गन्तव्यम्‌ । तदेव साम्यं नितत इत्यादिना भपयते । इह राष्ट क्षज्जियो षसं- स्तेषु ग्रामेषु संचरन्स्वपुरुषस्थापनाच्च स्वयं नितरां ततो विस्तृते एव राञ्यैश्व- येण प्रतिष्ठित एव भवति । दवा चावरोधैरधोमखैः स्वकीयमृलेनितरां ततेव च्याघ्रा स्थेयादेकज भतिष्टिता भवति । तत्तथा सति यदज्र दूवां भवति तदा- नीमोषधिसंबन्धिक्षत्रियजातिमस्मिन्यजमाने संपादयति । अपि च प्रतिष्ठां स्यैयंमपि च संपादयति ।

भरत्यकः भर्षस्य समरदायङूपेण पक्षंसति-

एतानि ह वे यान्यस्मादीजानाद्युक्तान्तानि भवन्ति तान्येवास्मिस्तदषाति तैरेवेनं तत्समर्धंयति › इति।

इजानाधागं कृतवतो ऽस्मात्सत्रियाचयान्येवैतानि दध्युदुम्बरादीनि ब्युत्का- न्तानि भवन्ति तान्येवास्मिन््षजिये सपाय तैरेवैनं समृद्धं करोति । अभिषिक्तस्य क्षज्जियस्य पानपात्रं विधते-

अथास्मे सुराकंसं हस्त आदधाति, शति ।

अथाभिषेकानन्तरमस्मा अस्य क्षत्रियस्य शस्ते सुरायुक्तकांस्यपात्रमा- ` दध्यात्‌ । | | तत्र म्रमाह-

स्वादिश्या मदिषटया पवस्व सोम धारया । इन्द्राय पातवे सुतः, इति ।

हे सोम तत्समानसुराद्रव्य खादिष्ठयाऽतिक्रयेन स्वादुभूतया मदिष्ठयाऽ- तिश्चयेन मदहेतुभूतया त्वदीयया धारया पवस्व यजमानं श्लोधय । हे द्रव्यवि- ्ेषेन्द्राय पातव इन्द्रस्य पानार्थं युतोऽभिषुतः संपादितोऽसि ।

स्वादिष्ठया मदिष्ठया ०-९-१- १।

९१६ भरीपत्सायणाचायंविरवितभाष्यसमेतम्‌--[९७पपति ध्याये

मत्रान्तरेण शान्तिवाचनं विधत्ते- इत्याधाय शान्ति वाचयति , इति। त्यनेन पर्वोक्तमन्रेण हस्ते सुरायुक्तं कांस्यपाज्नमाधाय वध्यमाणमत्रेन शान्ति वाचयेत्‌ । तं मन्रं दशेयति-

नाना हि वां देवहितं सदस्कृतं मा सृक्षाथां

परमे व्य मनि । सुरा स्मसि शुष्मिणी सोम एष

राजा मेनं रिसिष्टं स्वां योनिमाविशन्ताविति › शति।

हे सुरासोमौ षां युबयोर्देवहितं देवैः संपादितं सदः स्थानं नाना कृतं पृय- गेव निष्पादितम्‌ । अतः परमे व्योमनि उत्कृष्ट उदराकाक्चे भा संखक्षाथां संसग मा कुरुतम्‌ । संसर्गे हि सोमस्य बाधा स्यात्‌ । हे मध त्वं शुष्मिणी षलवती सुराऽसि । एष तु सोमो राजा । तौ बलवन्तौ युवामुभौ खां योनि- माविशन्ताबुदरमध्ये विभागेन खं खं स्थानं प्रविश्चन्तावेनं पातारं मा हिसिष् दिसितयुषदुतं मा फुरुतम्‌ । इत्येतं मनर क्षज्नियस्यग्रे कथयित्वा तं वाचयेत्‌ ।

तस्य मन्नस्य तात्पयोर्थं दरयति-

सोमपीथस्य चेषा सुरापीथस्य च व्यादत्तिः, इति । एवा मत्रप्रतिपाया सोमपानयुरापानयोः परस्परब्याहतिः । मा संखा थामिति संसगेस्य निषिद्धत्वात्‌ । पीतक्षेषस्य दानं विधत्ते-

पीठा ये रातिं मन्येत तस्मा एनां प्रयच्छे तद्धि मित्रस्य रूपं मित्र एवैनां तदन्ततः प्रति- छएापयति तथा हि मित्रे प्रतितिष्ठति, इति। कांस्यपात्रगतां मुरां क्षत्रियः स्वयं पीत्वा य पुरषं राति स्वस्य धलनदातारं मित्रं मन्येत तस्मे पुरुषायेनामवशिष्टं सुरां भयच्छेत्‌ । तदेकपा्रगतद्रव्यपानै मित्रस्य रूपम्‌ । परस्परं मित्रयोः सहभोजनदशेनातव्‌ । तत्तेन दानेनान्तवः पानान्ते मित्र एवैनां सरां परतिष्ठापयति । तथा हि तथैव कुेन्स्वयमपि मित भरतिष्ठितो भवति । |

९ पञ्चमः खण्डः ] एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ` | ९१७ षेदनं मकंसति-- परतितिष्ठति य एवं वेद्‌ ॥ ८ ॥ सति ।

इति श्रीमत्सायणाचा्यविरचिते माधवीये वेदार्थपरकाश्च रेतरेयत्राह्य- णभाष्ये सप्ततिक्ञाध्याये चतुः खण्डः; ॥ ४ ॥ (८ )[ १६९ ]

आसन्या अवरोह विधत्ते-

अथोदुम्बरशाखाममि प्रेयवरोह- यर्वा अन्नाचपुदुम्बर ऊर्नमेव तद- भाद्माभ प्रव्यवराहाति; शति। अथाभिषेकपानानन्तरं भूमावुदुम्बरश्षाखामवस्थाप्य तामभिलक्ष्य प्रल्यवरो- हेत्‌ । योऽयमुदुम्बरः स ऊर्वे रसरूप एव तत्फरे माधुरयसद्धावात्‌ । तथाऽ- ज्नाद्यस्वरूपश्च तद्धक्षणेनोदरपुरणाव्‌ । तस्मादुदुम्बरक्षाखायां परलयवरोहेनो(णो)- लेमन्नाचं चाभिरुक्ष्यावरोहति । तत्र प्रकारं विधत्त- उपर्यैवाऽऽतीनो भमो पादो प्रति- छाप्य प्रत्यवरोहमाह › इति। आसन्धा उपर्येव स्वयमुपविष्टः प्रथमतः पादो भरमाववस्थाप्य प्रत्यवरोहसा- धनभूतं मच्रं पठेत्‌ । | तं मनर दकेयति- प्रतितिष्ठामि द्याबाषटथिन्योः प्रतितिष्ठामि प्राणापानयोः प्रतितिष्ठाम्यहोरात्रयोः, प्रतितिष्ठाम्यन्ेपानयौः प्रति ब्रह्मन्प्रति क्षत्रे प्रत्येष भरिषु रोकेषु तिष्ठामि, शति। भूमौ यदवरोहणं तदुद्यावापृथिव्यादिषु सर्वेष्ववस्थानमिति मन्रायेः । अनेन मन्रेण क्रियमाणं भरत्यवरोहं परक्षंसति- अन्ततः सर्वेणाऽऽत्मना प्रतितिष्ठति सर्व॑स्मिन्ह वा एतस्मिन्प्रतितिष्स्युत्तरोत्तरिणीं ह शियमश्नते ह प्रजानामेश्वयंमाधिपत्यं य एवमेतेन पुनरमि-

९१८ भीमत्सायणाचायेबिरवितभाष्यसमेतम्‌-- [६७ पतत्रि °घ्याये-

पकेणामिषिक्तः कषत्रियः प्रत्यवरोहति , सवि । यः क्षज्निय उक्ताभिषेकादृध्वंमनेन मत्रेण भरत्यवरोहति स पृरुषोऽन्ततोऽ- भिषेकस्यान्ते धनिकत्वादिना सर्वेण रूपेण मरतिष्टितो भवति । एतसमिन्तर्वसि- न्धावापृथिव्यादिके प्रतिष्ठितो भवति । उत्तरेत्यादि पूरवैवथोजनीयम्‌ । प्रयवरोहादुध्यं कतव्य विधत्ते- ` एतेन प्रत्यवरोहेण प्रयवरूद्योपस्थं कृता प्रामसीनो नमो ब्रह्मणे नमो ब्रह्मणे नमी ह्मण इति त्रिष्कृत्वो ब्रह्मणे . नमस्कृत्य वरं ददामि जित्या अभिजित्यै विजित्य संजित्या इति वाचं विद्धजते ; श्वि, पर्यवरूदञेति दींश्छान्दसः । पृबोक्तिन भत्यवरोहमन्नेण भत्यवरुङ् भूमातु- पस्थमासनविशषेषं कृत्वा पराश्यख आसीनो नमस्कारमन्नं जिः पठित्वा बरभि- त्यादिमच्रेण वाचं विमुजेत्‌ । वाग्विसर्गो रकिव्यवहारः । नितिर्जयमाजम्‌ । अभितः सर्वेषु देवेषु जितिरमिजितिः । भवलदुर्बश्ष्रुणां तारतम्येन विविधो जयो विजितिः । पुनःशद्रुत्वराहित्याय सम्यग्यः संजितिः । एतत्सिद्छर्षं ब्राह्मणाय वरं गां ददामि। |

नमस्कारमन्रं प्रश्सति-

स॒ यत्नमो ब्रह्मणे नमो ब्रह्मणे नमी ब्रह्मण इति परिष्कृत्वो ब्रह्मणे नमस्करोति ब्रह्मण एव तत्कर वरामेति तद्यत्र वे ब्रह्मणः कषत्रं वशमेति तद्रा समृद्धं तदहीरवदाहास्मिन्वीरो जायते , श्वि ।

स क्षत्रियो मच्रेण नमस्करोतीति यदस्ति तेन ब्रह्मणो ब्राह्मणस्यैव स्चि- यजातिवशमेति । तेन ब्राह्मणाधीनत्वेन तद्रा सर्ववसुसशद्धं बीरपुरूषोपेतं च भवति । अस्मिन््षत्रिये वीरः परुष आजायते ।

वरदानमनत्रं पर्ञंसति-

जथ यदरं ददामि जित्या अभिजित्यै विजित्यै संजित्या इति वाचं विद्नत तहे वाचो

4 पञ्चमः खण्डः | एेतरेयतब्राह्मणम्‌ । ९१९

जितं यददामीत्याह्‌ यदेव वाचो नितारेम्‌ तन्म॒ इद्मनु कम संतिष्ठता इति, इति । धरमित्यादिमच्रेण वाचं विसुजत इति यदस्ति तस्मिन्मन्नस्वरूपे ददामीति यदाह । एतदेव वाक्संबन्धि जितं जयः । यदेव वाचो जितमस्ि । पूजार्थो जितामिति दीर्धः । तद्राग्जयरूपं मे मदीयमिदं कमानुसृलय संतिष्ठाते समाप भवति सम्यगवतिष्तामिति तस्य मन्रस्याभिप्रायः। समिदाधानं विधते- विद्ञ्य वाचमुपोत्थायाऽऽहव- नीये समिधमभ्यादधाति, इति । क्तेन भरकारेण वाङ्नियमं परित्यञ्य तस्मादासनादुत्थितो बक्ष्यमाणमन्े- णाऽऽहवनीये समिषं प्रक्षिपेत्‌ । तं पत्रं दक्षेयति- समिदसि समस्वेदृश्षवेन्दियेण वीयेण स्वाहेति, एति। हे काष्ट त्वं समिदसि समिन्धनसाधनपसि । इङतिषातोरोण्मध्यमपुरूषैक- षचनमेदक्षवेति । स च गत्यर्थः । उक्ञब्दोऽनथकः । इन्द्रियपाटवेन श्रीरसाम- येन च सम्बेङक्ष्व संयोजय त्वदर्थं स्वाहुतमिदमस्तु । मन्नस्य तात्पयां्थं दशयति- इन्द्रेणेव तदीर्येणाऽऽतमान-

मन्ततः समर्धयति, इति । ॥ समिदाधानमन्रेणाऽऽत्मानमभिषेककमीन्ते वीर्येन्दियाभ्यां समृद्धं ति।

समिदाषानादुर्ध्वं कतेव्यं विधत्ते- आधाय समिधं अणि पदानि

प्राड्दङ्डभ्युत्करामति, शति । समिधं प्रक्षिप्य प्राश्युख उदख्युखो वां पद्‌त्रयमभित उत्कामेत्‌। यद्वा भाड- दङ्ित्यन्तरालव्तिनीमेशानीं दिशमभिरक्ष्योत्करामेत्‌ ।

# ष्टुत इत्यपेक्षितम्‌ ।

१. वा पादः ।

९२० भीमत्सायणाचायविरवितभाष्यसमेतम्‌- [६७ तस्र ध्यवाये-

तत्र मत्रं दक्षेयति- _._ कृकप्िरसि दिशां मयि देवेभ्यः कर्पत । कर्पतां मे योगक्षेमोऽमयं मेऽस्तु, इति। दिभ्विशेषमभिरक्ष्य क्रियमाण हे पदोत््रमण त्वं दिशां धिः कर्पनं खाधीनत्वसंपादंकमसि । अतो मयि सेवार्थं कटपत कट्पनं सामर्ध्यं कुर । बहुवचनं छान्दसम्‌ । मे मम योगसहितः क्षेमः कट्पतां संपद्यताम्‌ । तयैव मे ममाभयं भयराहिलयमस्तु । दिगुपश्यानं विधत्ते- इत्यपराजितां दिशमुपतिष्ठते जितस्पेग- पुनःपराजयाय तत्तदिती१ ॥ ९ ॥ इषि । इत्यनेन पवाक्तेन क्ृप्िरसीत्यादिमग्रेण पराजयरहितां प्राचीमुदीचीं वा विश्चमुपतिषटते । अथवा दिक्षमेश्षानीमपराजितामपतिषटते । पूरं जितस्यैव

दिग्विश्चेषस्य पुनःपराजयराहित्याथमपस्थानम्‌ । लोकाश्च तदुपस्थोनमिति सव पुजयन्ति । पृजार्थेयं सानुनासिकडुतिः ॥ इति श्रीमत्सायणाचायेविरचिते माधवीये बेदार्थमकान्च रेतरेयबाह्मण- भाष्ये सप्र्चिश्ाध्याये पचमः खण्डः ॥ ५॥ ( ९) [ १६७ ]

अपराजितां दिषमुपतिष्ठ॒त शति यदुक्तं ॒तत्रैशान्या दिश्चो परूयापरानि- तत्वं दशेयति- देवासुरा वा एषु छोकेषु संयेतिरे त॒ रएतस्यां प्राच्यां दिशि येतिरे तास्ततोऽसुरा अजयंस्ते दक्षिणस्यां दिशि येतिरे तांस्ततोऽपुरा अज- यंस्ते प्रतीच्यां दिशि येतिरे तास्ततोऽघुरा अजस्त उदीच्यां दिशि येतिरे तास्ततोऽ- सुरा अजर्य॑स्त एतस्मिन्रवान्तरदेशे येतिरे य॒ एष प्राद्दङ्ते ह ततो जिग्युः, इति।

१ छ. दनं तथा संपादक” । २ छ. ` स्थानं तदुपस्थान ¦ ।

९ ष्ठः लण्डः ] ठेतरेयब्राह्मणम्‌ । ९२१

पुरा कदाचिद्ेवाश्रासुराथेषु भूरादिषु छोकेषु निमित्तेषु संयेतिरे युद्धं छृत- घन्तः । तत्र प्राच्यादिषु चतसृषु दिक्षु यत्न यत्र युद्धं ठृत तत्र तत्रासुराणामेव विजयोऽभूत्‌। य एष प्राङ्ुदददिग््रयस्पशीं कश्चिदवान्तरदेश्च पएेश्ानांत्मक एतस्जिन्देश्चे यदा युद्धं कृतं तदा ते देवास्ततो देशाभिमित्तभूताजिग्युजंयं भाप्तास्वस्मादियमेश्चानी दिगपराजिता पर्बोक्तमन्रेणोपस्थेया । (त तावदबस्थाप्य वत्सङ्गागतं पुरुषान्तरदतान्तं दक्चेयति-

तं यदि कषत्रिय उपधावेरसेनयोः समाययो- स्तथा मे डर यथाऽहमिमां सेनां. जयानीति स॒ यदि तथेति ब्रूयाहनस्पते बीडी हि भूया इयस्य रथोपस्थमभिमृश्याथेनं ब्रूयात्‌, एति । कर्सिमभिहेश्चे युद्धाथमुमे सेने परस्परं समागच्छतः । तयोः समागच्छन्त्योः सेनयोर्मध्ये यः कोऽपि क्षत्रियो विजयार्थी संस्तमभिषिक्तमेशानीदिगुषस्थानमुक्तं राजानं यथ॒पधावेत्‌, शरणं गच्छेत्‌ । केनाभिप्रायेणेति सोऽभिधीयते । हेऽभि- विक्त यथाऽहमिमां श्षश्चसेनां जयानि तथा मेऽनुग्रहं कुषिति तदभिप्रायः। तदानीं सोऽभिषिक्तः क्षत्रियो यदि तथेलद्धीकारं ब्रुयात्‌ । तदानीं बषनस्पत इत्युचा जयाथिनः पुङषस्य रथोध्वेभागमभिशृ्यानन्तरमेनं जया्थिने भवि बक्ष्यमाणं मत्रं ब्रुयात्‌ । तं मत्रं दश्षेयवि-

आतिष्स्ैता ते दिश्चमभिमुखः संनदो रथोऽभिप्रवतेतां स उद्ङ्स्‌ प्रत्यङ्प दक्षिणा म॒ प्राद्सोऽभ्यमिनमिति, शति, हे जयाधिनेतायै्ानीं दिशषमातिष्ठस् प्राुहि। ते रथ एतामेश्ानीं दिकं अत्यभिमुखः संनद्धः सवीयुधादिसनाहोपेतोऽभितः प्रवतैताम्‌ । ततः स रथ उदश्यखः भ्रवत॑ताम्‌ । ततः स रथः भत्यद्छुखः भरवतताम्‌ । ततः स रथो दक्षि- णायुखः भरवत॑ताम्‌ । ततः स रथः भराश्युखः भरवतेताम्‌ । तत उध्वंमभ्यमित्र त्वदीयं शत्रं मति भवतेताम्‌ ।

वनस्पते वीड्वङ्गो हि भृयाः०-१६-४७-२६ । ६

११

९दे भीमत्सायणाचायविरवितभाष्यसमेतम्‌-[६ऽपकति ° ध्याये

जवाथिनं भयेतन्मच्कयनावूष्वंमभिषिक्तस्य कतैव्यं दक्षयति-- अभीवर्तेन हविषेयेवेनमावततयेद्थैनमन्वी- ्षेताप्रतिरथेन शासेन सोपर्णेनेति, शति । अभीवरततेनेलयादिना सूक्तेनैनं जयाथिनगुक्तक्रमेण दिक्ष्वावतेयेत्‌ । अयान. न्तरमाव्मानमेनं सृक्तत्रयेणान्वीक्षेत। आयुः श्िक्ञानः [ १०-१०१-१ 1] इत्यपतिरथं सृक्तम्‌ । शास इत्या [१०-१५२- १. इति श्ाससूक्तम्‌ । पधार यन्तु मधुन इति सोपणंसृक्तम्‌। अभिषिक्तस्य कृत्यमुक्त्वा जयाथिनः कदं दकशेयति- जयति ह तां सेनाम्‌, इति। सेनाद्रययुद्धे जयार्थं परयोगयुक्त्वा एरुषददयुद्धेऽपि तमाह- यद्यु वा एनमुपपवित्सङ्गामं संयतिष्यमाणस्तथा मे कुर यथाऽहमिमं सङ्गामं संजयानीयेतस्या- मेवेनं दिशि यातयेजयति ह तं सङ्गमम्‌, एति, यः कोऽपि पुमान्संयतिष्यमाणो युद्धं करिष्य॑स्तं सङ्गामं जेतुमेनमभिषिक्तं अद्यपधायेत्‌ । तथा मे फुषिति पूषेवत्‌ । राष्टाद्रष्टस्य पनरपि राष््माप्त्य्थं भयोगं दशयति- ययु वा एनमुपधविद्राष्रादपरुष्यमानस्तथा भै डुर यथाऽहमिदं रा पुनरवगच्छानीयेतामेवेनं दिश- मुपनिष्कमयेत्तथा ह ॒राष्रे पुनरवगच्छति › इवि। यथा वे सेनयोयुदधे पुरूषयो्युद्धे चाभिषिक्तेनोदी चीं दिक्षं भरति परस्थापि- 0 राष्श्र्टोऽप्यभिषिक्तेनैश्षानीं दिक्षं भरस्थापितो राष्ट एनः भआमोति । इत्थं भरासङ्गिकं भयोगतरयमुकत्वा अरेतमेवाभिषिक्तविषयं भरयोगमाह- उपस्थायामित्राणां व्यपो बुवन्द्हानभ्येत्यप पराच इन्द्र विरथो अमित्रानिति सवतो हास्मा अनमित्रमभयं भवद्युत्तरोत्तरिणीं ह भियमशनु- अभीवर्तेन हविषा--१०-१७९- १ । अप प्राच इन्दर विश्व अमित्रान्‌--!०- १६१-{ ।

७ सप्तमः खण्डः ] एेतरेयब्राह्मणम्‌ । | ९

तेऽशनुते ह ॒प्रजानामेश्वर्थमाधिषयं य एवमे- ताममित्राणां व्यपनुत्ति ब्रुवन्ग्रहानभ्येति, इति । पूर्वत्र क्ृपषिरसीत्यादिमत्रेणाभिषिक्तस्य पद प्रयाभ्युत्कमणमैशानीदिगुपस्थानं चाभिहितम्‌ । तां दिश्षमुपस्थायानन्तरममित्राणां शत्रूणां व्यपनुक्ति विकशेषेणा- पनोदनहेतमत एव व्यपनुत्यभिधानामप प्राच इत्यादिकाणएूचं बवन्स्वगहानभि- गच्छेत्‌ । तस्यामृचि द्वितीयपादे सुदस्वेति श्रवणादियमृगमिन्राणां व्यपनुचिः । अस्मा एवं शदमागच्छतोऽस्य यजमानस्य सवेतः सर्वासु दिक्षु क्ष्ररारित्यल- कस्षणपभयं भवति । न केवलं भयराहितयं कितृत्तरोचराभिषद्धिसंपत्पाप्त्युपाया- दिकमपि । यथोक्तमच्रोश्चारणेन यो श्हानभ्यागतो भवति । गहमातिरूध्वं कतेव्यं विधत्ते- एत्य ॒गरहान्पश्वदरग्रह्यस्यामरेरुपविशयान्वार- म्धाय ऋखिगन्ततः कंसेन चलुरहीतस्ति् आज्याहूतीरन्रीः प्रपदं जुहोत्यनात्यां जरि ट्या अन्यान्या अभयाय ॥ 9० ॥ इति। शृहान्पत्यागत्य योऽयं द्यो रहे वतमान ओपासनोऽभिस्तस्य पश्ाद्धाग उप» विष्टायाऽऽसीनाय ब्रहतििजेऽन्वारन्धायोपखष्टवते क्षज्ञियाय तादशस्य क्षत्रियस्या- नात्यादिसिद्छयेगृत्विगध्वयुरन्ततः स्ैपयोगान्ते कंसेन कांस्यपात्रेण चतुर्यही- ` ताशवतुबोरं सवीता देन्द्रीरिन्द्रदेवताका वक्ष्यमाणेक्िभिरत्रैस्तिस्र आज्याहुतीः पदं यथा भवति तथा जुहुयात्‌ । भपदं मृष्टं पदम्‌ । तथा चाऽऽहुः- ... --.- “पादा. यस्यास्तु यावन्तो यावदक्षरसंमिताः | पटच्यध्ययनमेतेषां भपदं तद्विदुबुधाः'` इति ॥ अतः भपदश्ब्देनाक्षरपादादिवैकल्यरदितं लाक्षणिकमुचारणमभिषीयते । अनातिव्योधिषीडाराहित्यम्र्‌ । अरिष्टिः शश्रुभिरहिसा । अज्यानिद्रव्यहानि- राहित्यम्‌ । अभयं चोरादिभयराहित्यम्‌ ॥ इति शीमत्सायणाचायेविरचिते माधवीये बेदाथंमकान्च रेतरेयब्राह्मण- भाष्ये सप्तत्रिज्ञाध्याये षष्ठः खण्डः ॥ ६ ॥ ( १० ) [ १६८ ]

उक्ताहुर्यर्यं परथमं पन्रमाह- पर्यूषु प्रधन्व वाजसातये परि छत्रा भूर््रह्म पयषु प्रथन्व वाजसातये ०--९-११०-१ ।

(म

९२४ भ्रीमत्सायणावायेबिरविवभाष्यसमेतम््‌-[द७पपत्रि °ध्याये-

प्राणममृतं प्रपद्यतेऽयमसौ शर्म वमांभयं स्वस्तये । सह प्रजया सह पश्युभिणिं सक्ष-

गिर्हिषस्तरध्या ऋणया न ईयसे स्वाहा, इति । अज्र पयष्वित्यादिकाया ऋचः परि ठत्राणि सक्षणिरिति दितीयः पादः । तस्मिन्पादे इत्राणीति यत्पदं तस्य पदस्य पध्ये भ्ररित्यादिकं पश्ुमिरिलयन्तं पदजातं प्रकषेपणीयम्‌ । इत्रेत्येतदक्षरदयं पुरस्तात्‌, णीत्येतत्परस्तान्मध्ये अक्षः । अत ॒एवास्योश्चारणस्य प्रपदमिति नाम संपञ्मर्‌ । प्रक्षिप्तं पदजातं यस्िश्नश्चारणे तदुशवारणं प्रपदम्‌ । तत्र ॒तावत्संहिवायामाल्ञाताया ऋऋचोऽय- मर्थः । हे इन्द्र षाजसातयेऽञ्नखाभाय । पृयूष्वितिनिपातत्रयसमूहेन परित इत्ये तावानेषार्थोऽभिषीयते । परितः सवेत; । भ्रषन्व भरकर्षेण धारय । पारणा्थो धन्वतिधातुः । अस्मभ्यम दात वित्तं धारयेत्यथः। हताभे श्रश्रन्परि सक्षणिः परितो निराकरिष्णुमव । सक्षणिषातुरोचित्याभिराकरणं छते । दविषः शत्रैस्तरध्यै तरीतुम्‌ । ऋणयाः प्रयत्नं भाक्तः । नोऽस्मदर्थमीयसे चेष्टस हति । अस्यामृचि इत्राणीति पदस्य मध्ये परकषिप्ठस्व भूरिलयादिपन्रुभिरित्यन्तपदजा- तस्यायमर्थः । अयं क्षत्रियोऽसौ विष्णुगुक्चादिनामको भूरादीन्भपद्यते श्चरणं गच्छति । भूः एथिवी । ब्रह्म वेदः । भाणः भरसिद्धः । अगतं मरणरदितम्‌ । देवतारूपं भूरादिकं क्षरणं भरपस्स्य क्षज्रियस्य परजया पुत्रादिरूपया सह पञ्च भिर्मवादि[भि)]श् सह स्वस्तये क्षेमार्थ त्वं क्षमे सुखं वमे कवचमभयं भयरहितं देवतादिरूपं स्थानं च कुविति श्रेषः। एतर्सिद्ध्थ स्वाहा तुभ्यमिदं सुहूुतमस्तु। भरपदनामकं प्रथमं मन्रयुक्त्वा तज्नामकं द्वितीयं पत्रमाद- | अनुहि वा सुतं सोम. मदामति महे सम भुवो ब्रह्म प्राणममृतं प्रपदयतेऽयमसो च्म वमा- भवं खस्तये । सह प्रजया सह पश्मि(भीर राज्ये वाजो अमि पवमान प्रगाहसे स्वाहा इति । अत्राप्यनुहित्वेत्येतस्याचि महे समयं राज्य इति द्वितीयः पादः । तत्र समर्येति यत्पदं तस्य समेत्यक्षरदयमधस्तात्कृत्वा रयत्येतशतीयमक्षरमुपर्यव- स्थाप्य भुव इत्यादिकं पदजातं अक्षेपणीयम्‌ । तस्या ऋचोऽयमथे; । हे सोप सुतमभिषतं त्वामनुपदामसि वयं हृष्यामः । समरं युद्धं तपति समयः श्र

जनु हि त्वा सुतं सोम मदामति ०-९-११ ९-२।

७ सक्षम: खण्डः ] एेतरेयग्राह्मणम्‌ । ९२८

स्तथाविध हे इन्द्र महे महति राज्ये । एनं क्षत्रियं स्थापयेति शेषः । हे पव- मान न्ोधक वाजानम्नानि अभिप्रगाहसे सवेतः भरकर्षण गाहसे विखोडयसि संपादयसीत्यथंः। पदमध्ये रकषि्तस्य पदजातस्याऽऽ्दौ भुव॒ शइलयन्तीरक्ष भुच्यते । ब्रह्मेलादिकं स्वाहाकारश्च पूर्ववत्‌ ।

प्रपदनामकं दतीय पत्रमाद-

अजीजनो हि पवमान सूयं विधारे श स्वर््रह्म प्राणममृतं प्रपद्यतेऽयमसौ शर्म॒ वर्माभयं सवस्तये । सह प्रजया सह प्चमिः कमना पयो गोजीरया रम्भमाणः पुरं भ्या स्वाहेति, इति । अजीजन इत्यस्यामृचि विधारे क्षक्मनेति दितीयः पादः । तत्रत्यस्य शक्य नेति पदस्य श्त्येकमक्षरमधस्तादुञ्चाये क्मनेत्यक्षरदयमुपरि्टादवस्थाप्य मध्ये स्वरित्यादिकं पश्ुभिरित्यन्तं पदजातं प्रघषपणीयम्‌ । तस्या ऋचोऽयमथे; । हे पवमान श्लोधकेन्द्र त्वं सूर्यमजीजन उत्पादितवानसि । श्षक्मना स्वश्चक्त्या पयो जलं विधारे विक्षेषेण मेघमध्ये धारयसि । गोजीरया गवां जीवनेन निमिसेन रंहमाणो इष्टिमदाना्थं संचरन्पुरं पणेफलं ध्या चिन्तय । गोजी. शयेत्युपलक्षणम्‌ । सवेभाणिजीवननिमित्तमिल्यथंः । अत्रापि श्ञक्मनेतिषदमध्ये भरक्षिप्तस्य पदजातस्याऽऽदो स्वरिति चरोकोऽभिषीयते । ब्रह्मेल्यादिकं स्वाहा कारान्तं पूववत्‌ । एतेषां पदनामकानां मन्राणां लक्षणं पूवमेव पादा यस्या- स्त्विति छोकेनोदाहृतम्‌ । पयुषित्यादिका[या] ऋचो मध्ये मूब्रह्य प्राणेला- दिकाया अस्या ऋचो यावन्तः पादा यावदक्षरसंमितास्तेषां सर्वेषां पतनं प्रष- दमिति तस्य रक्षणवाक्यस्याथः ।

उक्तमन्रत्रयसाध्या आहूतीः पदंसति- अनार्तो ह वा अरिषटोऽजीतः सर्वतो गुपरञचय्यै विद्याये रूपेण सर्वा दिशोऽनु संचरव्येन्रे रोके प्रतिष्ठितो यस्मा एता ऋविगन्ततः कंषेन चतुश्र हीतास्तिक्च आज्याहुतीरेन्रीः प्रपदं जुहोति, श्त !

यस्मै क्षज्जियाय ऋत्विगध्वयुरन्ततोऽभिषेकमयोगान्ते यथोक्तक्रमेण जुहोति।

अजीजनो हि पवमान सूर्यं °--९-१ १०-६ ।

९२द्‌ भीमत्सायणाचायविरचितमाष्यसमेतम्‌-[७सपश्रि °ध्वाये-

असो क्षत्रियोऽनार्तो रोगरहितोऽरिष्टः शश्रभिरहिंसितः। अजीतस्तैः श््मि यद्धेऽप्यजितः । स्वेत गुप इन्द्रेण रक्षितः । केन साधनेन रक्षित इति वदु उयते। भरय्यै विधयाये रूपेण बेदजयोक्तमन्रेणेत्यर्थः। तेन रक्षितः सन्सर्वा दिश्च भाच्या्ा अनुसंचरति अनुक्रमेण विजयार्थं भवतैते । मरणादुध्यैमैन्दरे रोड भरतिष्ठितो भवति । होमादुध्वमाक्षीमन्रपादं विधत्ते- अथान्तः प्रजातिमाशास्ते गवामश्वानां परषा- णामिह गावः प्रजायध्वमिदहाश्वा इह प्ररषाः। इहा सदस्दृक्षिणो वीरश्राता निषीद्सिति, रति । अथ होमानन्तरमन्ततः भरयोगान्त इह गाव इत्यादिमन्रेण गवादीनां भजा- तिमरत्पत्तिमाश्षास्ते भाथयेत । मन्रस्यायमथः । हे गाव शह मद्रा प्रजायध्व भरकर्षणोत्पश्ना भवत । एवमश्वाः पुरुषाश्च । इहो, अस्मिभ्नेव राष्ट सहस्दलिणो यागेषु सहस्रसंख्यदक्षिणादानरीखो वीरः पूत्रह्चाता प्रजानां रक्षकः सभि

षीदतु ॥

अनेन मत्रेण प्राथनं परत्॑सति- बहृहं वे प्रजया पश्चभिभवति य एवमेतामन्ततः प्रजातिमाशास्ते गवामश्वानां रषाणाम्‌, शति ।

य एवमाक्षासानः ्षन्रियः स भजादिभिबहुवे भूत एव भवति । पुनरभिषेकपयेन्तेऽस्मिन्सत्रिययागे याजयितणारृत्विजां वेदनं पश्च॑सति-

एष ह वाव कषत्रियोऽविक्ष्ट यमेवेविदां याजयन्ति, शति । एवगयुक्ताभिषेकपरकारं जानन्त तिजो य॑॑कत्रियं याजयन्ति । एष एव

षत्रियः सर्वेष्वविष्रष्टो नापढ्ृष्टः । न हस्य कदाचिदप्यपकर्षों भवति । ऋतिविजामभिषेकपरिङ्ानाभावं निन्दति- . -.

अथ हतं व्येव कष॑न्ते यथाह वाहं निषादा वा सेठगा वा पापकृतो वा वित्तवन्तं पुरुषमरण्ये ग्रहीत्वा कर्तमन्वस्य वित्तमादाय

१. स्र.ग,घ. ङ, च, छ, न. सेलगा ।

७ .पप्तमः शण्डः | एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ९२७

दरवन्येवमेव त ऋविजो यजमानं कत॑मन्वस्य वित्तमादाय द्रवन्ति यमनेवंविदो याजयन्ति, शति । अनेवंविदोऽभिषेकपरकारमजानन्त श्तिवजो यं क्षत्रियं याजयन्ति तं कषत्रियं विकर्षन्त एव विकृष्टमपड़ृषटं ुवन्त्येव । तत्रेदं निदश्चनमुच्यते । निषादा नीचजातयो मनुष्याः। `सेवगाशोराः। इग्ाऽन्नं तया सह वतन्त इति सग षनिकास्तान्धनापहारार्थं गच्छन्तीति चौराः 'सेन्गाः। पापकृतो ईिसा- कारिणः । तरिविधा दुष्टाः पुरुषा वित्तवन्तं बहुषनोपेतं पुरुषमरण्यमध्ये गहीत्वा कर्तमन्वस्य ङर्स्मिथिदन्धकूपादिरूपे गते तं परक्षिप्य तदीयं धनमपटृत्य द्रवन्ति पडायन्ते । एवमेवानमिन्ना ऋत्विजो यजमानं नरकरूपं कतेमन्वस्य नरकरहेतौ दुरनुष्ठानेऽस्थाप्य दप्निणारूपेण तदीयं द्रव्यमपहतय स्वश्देषु गच्छन्ति । उक्ताभिषेकपयन्तं क्षत्रिययागमरदाहरणयुखेन भरक॑सति- एतद स्मवै तद्िदानाह जनमेजयः पारिक्षित एवंविदं हि वै मामिवविदो याजयन्ति तस्मादहं जयाम्यमीत्वरीं सेनां जयाम्यभीत्वया सेनया नमा द्व्या न मनुष्य इषव कऋच्छन्ये- ष्यामि सर्वमायुः सर्वक्रमिमंपिष्यामीति, इति । परिक्षितो राह्वः पुश्रो जनमेजयस्तदेतत्स्वं प्रयोगमाहात्म्यं बिद्रान्पभामध्य एवमुवाच । अहमप्येवेविदटत्विजोऽप्येवंविदस्वस्मादभिषेकान्तेन यागेन द्रद- युद्धे जयामि । किंच । अभीत्वरीमभितो युद्धा्थगुुक्तां परकीयां सेनां तादृश्या सेनया जयामि । तथाविधं मां दिव्या इषवो देवपररिता बाणा न भ्राजन्ति 1 मानुष्यशरेषवो न भराभरुवन्ति। अपमृत्युरहितः सवैमप्यायुः प्राष्स्यामि। सवा चतुःसागरपरिषेष्टिता भूमिरवस्याधीना सोऽयं सवेभूमिस्तादशो भविष्यामीति । । जनमेजयवाक्योदाहरणे दृ्दीढृतमर्थं निगमयति- नहवा एनं दिव्यान्‌ मानुष्यं इषव ऋच्छ- न््येति सवमायुः सवभूमिभवति यमेवंविदो १क, ज. ज. तेल्गाः। २क. ख, ल, इलाञ्भ। ३ क. ख, भ.सेल। जक. ख,ग, ग्रेलगाः ‡

९२८ भीमत्सायणाचायविरचितमाष्यसमेतम्‌- [६ ८अष्टातरि ध्वाये-

याजयन्ति याजयन्ति ॥ ११॥ शति । स्पष्ठोऽथः । इति श्रीमत्सायणाचायोबिरचिते माधवीये बेदार्थपरकान्च रेतरेयत्राह्मण- भाष्ये सप्तत्रिश्ाध्याये सप्तमः खण्डः ॥७॥ ( ११ ) [ १६९ | इति भीमद्राजाधिराजपरमेश्वरवेदिकमागभवततंकवीरबुकषणसान्नाञ्य- धूरंधरसायणाचायंटृतावेतेयब्राह्मणभाष्ये सपर्जिश्षोऽध्यायः ॥ ३७ ॥

भथाष्टार््रिशषोऽध्यायः ।

पुनः कार्योऽभिषेकान्ते करत्वङ्गत्वेन बणितः ॥ अभिषेकः पमर्थो यस्तस्योपोद्धात उच्यते ॥ १॥ तभ्राऽऽदाविन्द्रस्याभिषेकं प्रतिजानीते-

जथात एन्द्रो महाभिषेकः, इति । अथ मानुषक्षत्रियाभिषेकोक्त्यनन्तरं यतो देवोऽभिषेको बुभुत्सितः । अतः कारणादिन्द्रसंबन्धी महाभिषेकः कथ्यत इति शेषः । आरोहणमतकोक्षनाभि- मच्रणादिभिवेश््यमाणेरस्याभिषेकस्य मण्वं द्रष्टव्यम्‌ । तदभिषेकार्थं देबबिवादं दशेयति- ते देवा अह्ुवन्सप्रजापतिका अयं वे देवानामोजिष्ठो बरिष्ठः सदिष्ठः सत्तमः पारयिष्णुतम इममेवा- मिषिञ्चामहा इति तथेति तहै तदिन्द्रमेव, श्व । भजापतिना स्ट बतेन्त इति समजापतिकास्तेऽगन्यादयो देवाः परस्परमि- दमन्नवन्‌ । हस्तनेन्द्रं भद श्यं कथयन्ति । अयमेषन्द्रो देवानां पथ्य ओजिष्ठोऽ- तिकशयेनाष्टमषातुयुक्तः । षरष्ठोऽतिशयेन श्रीरबलयुक्तः । सदिष्टोऽतिश्येन वैयेभिभवक्चीलः । सत्तमोऽतिश्चयेन स्वभक्तेषु साधुः । पारयिष्णतमोऽतिश्चयेन भक्रान्तस्य कायस्य समापिरृत्‌ । तस्मादिममेव सर्वे वयमभिषिश्वामहा श्वि कैशिदुक्ते सत्यन्ये सर्वेऽपि तथेटद्गीषृलय तद्रे तदानीमेव तदिन्द्रमेव तं सर्वेलु- पतमिन्द्रमेवाभ्यषिथन्निति श्षेषः।

१. षेकोऽन्ते। २, "विचारं द्‌'।

|

१ प्रथमः खण्डः] एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ९२९ तत्र भकारं दशेयति-

तस्मा एतामासन्दीं सममरत्रचं नाम तस्ये बृहच रथंतरं च पूर्वी पादावडुर्वनवेरूपं च वैराजं . चापरो शाङ्कर्यवते शीर्षण्ये नोधं च कार्यं चानूच्ये ऋचः प्राचीनातानान्सा- मानि तिरश्चीनवायान्य्ष्येतीकाशान्यश आस्तरणं श्रियमुपवरहणं तस्थै सविता च बृहस्पतिश्च पूर्वो पादूवधारयतां वायुश्च पषा चापरो मित्रावरुणो चीर्षण्ये अधि- नावनूच्ये स एतामासन्दीमारोहत्‌, हइति। तस्मा इन्द्राथेमेतां बक्ष्यमाणां बेदमयीमासन्दीं समभरन्‌ । ऋचं नमित्या- सन्धा विशेषणम्‌ । ऋश्रपामेतन्नामिकामित्यथेः । तस्यै तस्या ऋ्रपाया आसन्य बृहदादीन्यष्ट सामानि पूवैपादावष्टावयवानङर्वन्‌ । आसन्धां श्षया- नस्येन््रस्य शिरोदेश्षस्थं फरकं शीषेण्यम्‌ । तश्च पाददेशाविष्ठृतस्य फलक- स्याप्युपलक्षणम्‌ । अत एव शौीषेण्ये इति द्विवचनयुच्यते । अद्च्ये पार्श्वद्रय- ्बातिनी फलके । ऋघ्रपा ये मत्राः सन्ति तान्माचीनातानान्पाक्पत्यगायतत्वेन विस्तारितान्दीरतन्तुविश्षेषानङुवस्‌ । गीयमानानि सामानि तिरश्ीनवायां- स्तियैक्त्वेन वयनहेतृनञ्जुविज्ञेषानकुव॑न्‌ । यजुष्यतीकाशात्रञ्ज्वन्तराखचछद्र- विशषेषानङवन्‌ । यद्यशः कीतिरदेवतारूपं तदासन्श्रा उपयोस्तरणम्‌। या तु श्रीः संपदभिमानिनी देवता तामुपबहेणं क्षिरस उपधानमकवेन्‌ । तस्ये तस्या आसनाः पादादीनष्टावयवान्सवित्रादयोऽष्टौ देवा अधारयन्‌ । इन्दर एतां बेदमयीमासन्दीं वक्ष्यमाणेः षण्मत्रैरारोहत्‌ ।

तान्मचरान्दशेयति-

वसवस्त्वा गायत्रेण च्छन्दसा चिद्रता स्तोमेन रथंतरेण साश्राऽऽरोहन्व॒ तानन्वारोहामि साभरा- ज्याय र्द्रास्ा अष्टमेन च्छन्दसा पञ्चदशेन स्तोमेन बृहता पाश्नाऽऽरोहन्वु तानन्वारोदामि

९३० भीमत्सायणाघायंविरवितमाष्यसमेतम्‌- [१ ८अष्टर्ि °ध्याये-

भोभ्यायाऽऽदित्यास्तवा जागतेन च्छन्दसा सप्त- दृशेन स्तोमेन वैरूपेण साभ्राऽऽरोहन्ु तान- न्वारोहामि स्वाराज्याय विश्वे ता देवा जानु- मेन च्छन्द्सेकर्विंशेन स्तोमेन वेरानेन साभ्राऽऽरोहन्तु तानन्वारोहामि वेराञ्याय साध्याश्च वाऽऽप्त्याश्च देवाः पाङ्क्तेन च्छन्दसा प्रिणवेन स्तोमेन शक्रेण साश्ना5ऽरोहन्त तान- न्वारीहामि राज्याय मरुतश्च त्वाऽङ्किसश्च देवा अतिच्छन्दसा छन्दसा अयर्भिश्ेन स्तोमेन रेवतेन साभ्राऽऽरोहन्तु तानन्वारोहामि पारमे एयाय माहाराञ्यायाऽऽधिषयाय स्वावश्याया- तिष्ठायाऽऽरोहामीस्येतामासन्दी मारोहव्‌, इति । षस्वादयो देवगणा गायण्रयादिच्छन्दोभिचिदादिस्तोमे रथंतरादिसाम- भिश्च सह हे आसन्दि त्वां प्रथमत आरोहन्तु । ताननु पश्वादहमारोहामि। आप्तया इत्यनेनापि वस्वादिश्षब्दवत्कधिषेवगणपिकशेष उच्यते। साच्राञ्या- दीन्यारोहणपरयोजनानि । एते च शब्दाः पवोध्याये व्याघध्रचमेणाऽऽस्वृणाती- ्यस्मिन्खण्डे व्याख्याताः । एतेः षडभिमत्ररिन्द्र उक्तामासन्दीमारोहत्‌ ॥ हन्द्रारोदणादृरध्व देवानामभ्युतकरोक्षनं दशैयति- तमेतस्थामासन्यामापतीनं विश्वे देवा अ्ुव्नवा अनम्यक्रष्ट इन्द्रो वीयं कर्तमरयभ्येनमुको- शामेति तथेति तं विश्वे देवा अभ्य॒द्करोशनिमं देवा अभ्युक्रोशत सम्राजं साभ्राञ्यं भोजं भोजपितरं स्वराजं स्वाराज्यं विराजं वैराभ्यं राजानं राजपितरं परमेष्ठिनं पारमेष्ठयं क्षत्रम- जाने क्षत्रियोऽजनि विश्वस्य मूतस्याधिपतिर जनि विशामत्ताऽजानि पुरां भेत्ताऽजन्यसुराणां

२ दवितीवः खण्डः ] रेतरेयग्राह्मणम्‌ ! ९३१

हन्ताऽजनि ब्रह्मणो गोप्राऽजनि धर्मस्य गोप्राऽजनीति, शति ।

चतस्यां बेदमय्यामासन्धामासीनं तभिन्द्रं भरति विश्वे सर्वे देवाः परस्परमि- दमघवन्‌ । यथा लोके बन्दिनो गुणकथनेन राज्ञ; कीर्ति कुवन्ति । एवमत्रापि गुणकीेनमभ्युत्करो शनम्‌ । तेन रहितोऽनभ्युत्करुष्ट इन्द्रो युद्धादौ वीर्य कर्तु नेवा- हेति । कीतिमन्तरेण परेषां भीत्यनुदयात्‌ । तस्मादभित एनमिन््रमभ्यु(युत्को- ज्ञामोद्धोषयामेति विचायं तथेवाङ्गीृत्य तमिन्द्रं सर्वे देवा अभ्युदकोश्चन्‌ । इम- मित्यादिरभ्युत्कोशषनपकारः । हे देवा इममिन्द्रमभित उत्कोशतोद्धोषयत । कीदमिन्दरं सभ्रादस्वरूपमत एव सान्राञ्यं कर्तुमरहेम्‌ । भोजं मोक्तारमत एव भोजपितरं भोजपालकं स्वरादूपत्वादेव स्वाराज्यं कतुमई राजरूपत्वादेव राज- पितरं सर्वेषां राहा पाकम्‌ । परमेष्ठिरूपत्वात्पारमेष्ठयं पदमनुभवितुं योग्यम्‌ । ्षन्नमजनि । रदी क्षत्रियजातिरोके समुत्पन्ना । तञ्जातिमान्क्षत्जियः पुरषः समत्पञ्नः । सर्वस्य प्राणिजातस्याधिपतिः समुत्पन्नः । विशां भजानामचा भोक्ता समुत्पञ्ः । पुरां परकीयाणां भेत्ता विदारयिता सयुत्पन्नः। असुराणां इन्ता घातकः सयुत्पश्षः । ब्रह्मणो वेदस्य गोप्ता रक्षकः समुत्पमः । धमेस्य बेदाक्तस्य गोष्ठा रक्षकः समुत्पन्नः । इत्ययमभ्युत्कोश्षमत्रः ।

अभ्युत्कोश्चनादूरध्वं प्रजापतिकरतव्यं दशयति-

तमभ्यु््ट प्रजापतिरभिषेकष्यनेतय- चाऽम्यमच््रयत ॥ १२ ॥ इति। एतया निषसादेति वक्ष्यमाणया ॥

इति श्रीमत्सायणाचायं विरचिते माधवीये बेदाथपभकाञ्च रेतरेयब्राह्म- णभाष्येऽष्टानिश्चाध्याये परथमः खण्डः ॥ १ ॥ (१२) [ १७० |

एतयचीऽभ्यमन्रयतेदयत्र योऽयं मनच्र ऋक्शब्देन विवक्षितस्तं मन्नं दर्षयति- निषसाद्‌ धृतव्रतो वरुणः पस्यास्वा। साभ्रा- ब्याय भोञ्याय स्वाराञ्याय वेराञ्याय पार- मेष्ठयाय राभ्याय माहाराञ्यायाऽऽपिपस्याय स्वावश्यायाऽऽतिष्टाय सुक्रतुरितिः शति।

१ क. छ, ज. भोणपाः।

९३ब्‌ भ्रीमत्सायणाचायविरवितमाष्यसमेतम्‌-[२८अष्टर्नि °ध्याये-

धृततरतः स्वीकृतनियमो वरुणः सर्वस्यानिष्टस्य निवारयितेन्द्रः षस्तयाय॒ शेष्वागत्य साभ्राञ्यादिफरसिद्धयं सुक्रतुः श्ोभनसंकल्यो भृत्वा निषसादा- स्यामासन्धां निषण्णवान्‌ |

अनेन मच्रेणाभिमन्रितस्येन्द्रस्याभिषेकभकारं ददीयति- तमेतस्यामासन्यामासीनं प्रजापतिः पुरस्ता- तिष्न्प्रयङ्मुख ओदुम्बयीऽश््रेया शाखया सपटाश्ञया जातरूपमयेन च पव््रिणान्त- धायाभ्यषिञ्चदिमा आपः शिवतमा इयेतेन तचेन देवस्य सेति च यजुषा भूर्भुवः स्वरि- त्येतामिश्च व्याहूतिभिः ॥ १३॥ इति। एतस्यां पूर्वाक्तायां बेदमय्यामासन्धामासीनं तमिन्द्रं पजनापतिरभ्यषिशत्‌ । कि कुवन्‌ । परस्तादासन्धाः पूर्वस्यां दिशि परत्यश्छखस्तिष्ठन्‌ । किं इत्वा । आद्रेयाऽऽद्रपत्रोपेतयोदुम्बरश्चषाखया सुवर्णमयेन च पविन्ेणान्तपीय व्यवधानं

कृत्वा । केन मन्रेण । इमा आपः शिवतमा इत्यादिकेन कत्वङ्ाभिषेके पोकेन त्रिविधेन मश्रजातेन ॥

इति श्रीमत्सायणाचायेविरचिते माधवीये वेदार्थपकाक्च रेतरेयब्राह्म- णभाष्येऽष्टात्रिन्नाध्याये द्वितीयः खण्डः ॥२॥ (१३) [ १७१]

इन्द्रस्य प्रजापतिङृताभिषेकादूर्वं दिग्भेदेन देवविरेषैरभिषेकः ङतः ।

तत्र प्राच्यां दिह्यभिषेकं दशयति- अथेनं प्राच्यां दिशि वसवो देवाः षड्भिश्वैव पञ्चरविशेरहोमभिरभ्यषिञ्चतेतेन च त्चेनेतेन च यजुषेतामिश्च व्याहृतिभिः साभ्राज्याय, इति।

अथ प्रजापत्यभिषेकानन्तरमेनमिन्दरं भाच्यां दिश्यवस्थिता वसवो देवा

एकर्थिश्षत्स्वहःसु पवोक्तेमेत्रेरभ्यषिश्चन्‌ । तख सान्राञ्यसिद्धये भवति ।

इदानींतनलोकिकाचारपदशनेनेन्द्रस्य भराच्यां दिक्षि तमभिषेकं द्रबयति- तस्मादेतस्यां प्राच्यां दिशि येके च प्राच्यानां राजानः साभ्राज्यायेव तेऽभिषिच्यन्ते सभ्रारि-

३ तृतीयः खण्डः ] एेतरेयत्राह्णम्‌ । ९३३

त्येनानभिषिक्तानाचक्षत शएता- मेव देवानां विहितिमनु, इति । यस्ादरसुभिः प्राच्यां दिह्यभिषेकः कृतस्तस्मादिदानीमपि भाच्यानां पूर्ै- दिग्बतिनां मनुष्याणां ये के च राजानः सन्ति ते सर्वेऽपि देवानां च वसूनां च्व संबन्धिनीमेतामेव विदितिं पूर्वोक्तमेव विधानमनु सानब्राज्यसिद्धधर्थमभि- विष्यन्तेऽत एवाभिषिक्तानेनाच ज्ञः सश्रारित्यनेन शब्देन व्यवहरन्ति ।

दिगन्तरेऽपि देवान्तरैरिनद्राभिषेकं दशेयति- अथेनं दक्षिणस्यां दिशि रद्रा देवाः षडमि- श्वैव पश्चर्विशेरहोभिरमभ्यषिञ्चतरेतन च त॒चेनै- तेन च यजुवैतामिश्च व्याहूतिभिर्भज्याय तस्मादेतस्यां दक्षिणस्यां दिशिये के च सत्वतां राजानो भोभ्यायेव तेऽभिषिच्यन्ते भोजेयेनानभिषिक्तानाचक्षत एतामेव देवानां विहितिमन्वथेनं प्रतीच्यां दिश्यादित्या देवाः षट्मिश्वेव पञ्चविंशेरदोभिरभ्यपिञ्चनेतेन च तुचेनैतेन च यसुषेताभिश्च व्याहृतिभिः खारा- ल्याय तस्मादेतस्यां प्रतीच्यां दिक्चि येकेचव नीच्यानां राजानो येऽपाच्यानां स्वाराज्या- येव तेऽमिषिच्यन्ते स्वराटियिनानभिषिक्ताना- चक्षत एतामेव देवानां विहितिमन्वथेनमु- दीच्यां दिशि विशवे देवाः षडभिश्वेव पञ्च्विशे- रहोभिरभ्यषिञ्चतेतेन च त॒चेनेतेन च यजुषेता- भिश्च व्याहृतिभ्िविराञ्याय तस्मादेतस्याम- दीच्यां दिशि येके च परेण हिमवन्तं जनपदा उत्तरञ्यरव उत्तरमदरा हति वेराज्यायेव तेऽभि- षिच्यन्ते विराल्यिनानमिपिक्तानाचक्षत एता-

` ९३४ ओमत्सायणावायंविरवितभाष्यसमेतम्रू- [६९ एकोनघत्वार °ध्याये-

मेवं देवानां विदहितिमन्वथेनमस्यां धुवायां मध्यमायां प्रतिष्ठायां दिशि साध्याश्राऽऽ प्याश्च देवाः षड्भिश्वेव पञ्चविंशेरहोमिर- भ्यषिश्चत्रेतेन च तृचेनेतेन च यजुषेतामिश्च व्याहूतिमी राज्याय तस्मादस्यां वायां मध्यमायां प्रतिष्ठायां दिशि येके च कुरुपन्ा- लानां राजानः सवशोश्चीनराणां राञ्यायेव तेऽभिषिच्यन्ते राजेयेनानमिषिक्तानाचक्षत एतामेव देवानां विहितिमन्वथेनमृध्वायां दिशि मर्तश्चाङ्गिसश्च देवाः षड्भिश्वैव पञ्चर्विशैररोभिरम्यषिञ्चतेतेन च तृचेनेतेन च यज्ञषेतामिश्च व्याहृतिभिः पारमेयाय माहारान्यायाऽऽपिपयाय स्वावश्यायाऽऽति- येति स परमेष्ठी प्राजापत्यो ऽभवत्र, शति ।

प्रथमप्यायबग्याख्येयम्‌ । सत्वतां दक्षिणस्यां दिशि वतमानाः पाणिनः सत्वन्नामकाः । तेषां ये राजानोऽभिषिक्तास्ते भोजेत्यनेन श्रम्देन व्यवहियन्ते। अतीच्यां दिशि वतमानाः भाणिनो नीच्या अपाच्याश्च । निकर्षमवन्तीवि नीच्याः । अपकषेमवन्ती त्यपाच्याः । जात्या निकषैः । व्यवहारेणापकर्षः | उभयविधानां प्राणिनां ये राजानः सन्ति ते स्वराडिति शब्देन व्य्वहियन्ते । उदीच्यां दिशि हिमवन्तं परेण हिमवत्पवेतपरभागे जनपदा ग्रामविक्षेषा उत्त- रकुरुनामका उत्तरमद्रनामकाः सन्ति तत्रत्या राजानो विराडितिश्षब्देन व्यवहियन्ते । मध्यमा दिश्यध्यदेक्षः। स पराच्यादिभिः सवाभिरपेक्षितत्वेन धवो भवति । तदपेक्षयैव पवां पश्चिमेत्यादिष्यवशारः। स च देश्षः सर्वेषां बेदिकानामाश्रयः । तत्र ये वशदेक्ेरुशीनरदेश्ेथ सहिताः; कुरुपश्चाल्देश्नाः सन्ति तेषां देक्ञानां ये राजानस्ते राजेलनेन शब्देन व्यवदहियन्ते । ऊध्वोयां दिति स्वगरूपायां मनुष्यस्य संचाराभावात्तत्र राजानो नोदाहूताः । किलि द्रस्येवाभिषेक उक्तः । तस्यां दिश्यभिषेकेण स इन्द्रः परमेष्ठी परमपदेऽव- स्थितः प्राजापत्यः प्रजापातेसनन्ध्यभवत्‌ ।

१ प्रथमः खण्डः | ेतरेयग्राह्मणम्‌ । ९३५ कुत्लमिन्द्राभिषेकं निगमयति-- स एतेन महामिषेकेणाभिषिक्त इन्द्रः सवा जितीरजयत्सवाष्ीकानविन्दत्सवेषां देवानां भे्यमतिष्ठां परमतामगच्छत्साभ्राश्यं भोभ्यं स्वाराज्यं वेराञ्यं पारमेष्ठयं राज्यं माहारा- ज्यमाधिपयं जितवाऽसिमिलीके स्वश स्वराकमृतोऽगृमिमिन्स्वरगे छोके सर्वान्कामा- नाप्त्वाऽमरतः समभवत्समभवत्‌ ॥१५॥ इति। र्वोक्ताभिषेकेणाभिषिक्त इन्द्रो नितीर्जेतव्या; सवो युद्धभूमीरजयत्‌ । तेन लयेन स्वा्टीकानविन्ददरमत । देवानां मध्ये भष्ठयमतिश्षयेन परकषस्तत्वम- तिष्ठां सवांनतिक्रम्यावस्थानं परमतायुत्टरष्टत्वमगच्छत्‌ । जातित उत्तमत्वं भष्ठयम्‌ । गुणेरुत्तमत्वं परमत्वम्‌ । सान्नास्यादीनि पदान्यस्मि्ीके भित्वा भराच्य स्वय॑भुः परजापतिरूपः स्वराटस्वतच्रराजोऽग्रत इतरमनुष्यवदरपका र पर. रहितः सभ्मुष्मिन्परोक्षे स्वगे कोके सवोन्कामान्भोगान्पराप्यामृतो भरणर- हितो पृक्तः समभवत्‌ । अभ्यासोऽध्यायसमाप्त्यथंः ॥ इति शरीमत्सायणाचायंविरचिते माधवीये बेदार्थपकाष रेतरेयग्राह्म- णभाष्येऽषटाश्रि्ाध्याये दतीयः खण्डः ॥ ३ ॥ (१४) [१७२] इति शीमद्राजाधिराजपरमेश्वरवैदिकमार्ममवततंकवीरबुकणसाभ्नाञ्य- धुरंषरसायणाचाययडृतावेतरेयव्राह्मणभाष्येऽ- एटाजिशोऽध्यायः ॥ ३८ ॥

अथैकोनचत्वार्शोऽष्यायः ।

पृरुषा्थाभिषेका्थमादावेन्द्राभिषेचनम्‌ ॥ उक्तम पुमर्थोऽयमभिषेक उदीयेते ॥ १ ॥

तमभिषेकं विधते- सय इच्छेदेवंवितपत्रियमयं सवां जितीजंये- तायं सवा्ीकावििन्देतायं सर्वेषां रान्ना शेयः

९३६ भरीमत्सायणाचायविरचितभाष्यसमेतम्ू-[\९एकोनचत्वारि °ध्याये-

मतिं परमतां गच्छेत साभ्राज्यं भौज्यं स्वाराज्यं वैराज्यं पारमेध्यं राज्यं माहाराज्य- माधिपयमयं समन्तपयायी स्यात्सावंभोमः सार्वायुष जाऽन्तादा परार्घारषधिन्ये समुद्रप- ्यन्ताया एकराङिति तमेतेनेन्द्रेण त महामि- षेकेण क्षत्रियं शापयिताऽभिषिञचेत्र, इति । एवविदिन्द्रसंबन्धिमहाभिषेकविदय आचायः क्षत्रियं प्रति सर्मनयादिष- लमिच्छेत्‌ । स आचायः क्षत्रियमेतं श्रापयित्वा श्षपथं कारयित्वैतेन पूतोक्ते- नन्द्रसंबन्धिना महाभिषेकविधानेन तं प्षज्ियमभिषिशेत्‌ । कीञ्ली फलेच्छेति साऽभिधीयते । अयं क्षत्रियो जेतव्याः सवा युद्धभूमीजंयेत्‌ । तथा स्वीदी- कान्देक्षविशेषाद्यँमेत । सर्वेषां राकां मध्ये श्र्ठयाव्ाधिपत्यान्तगुणयुक्तो भवेत्‌ । समन्तपर्यायी देशतः कालतः सबैव्यापी स्यात्‌। आऽन्तात्समुद्रतीरपर्यन्तं सावैभीमत्वं देकषव्यातिरा पराधात्परा्ध्चम्दाभिषेयकालसंख्यापयन्तं साबी- युषत्वं कारव्याप्षिः । एवंविधो भत्वा समुद्रपयन्ताया पृथिव्या एक एव राजाऽस्त्वित्यनयेच्छयाऽऽचा्यो महाभिषेकेण तमभिषिञजेत्‌ । शापयित्वेति यदुक्तं तमेव क्पथपकारं दहेयति- यां च रात्रीमजायेथा यां च प्रताति तदु- भयमन्तरेणेष्टाप्रतै ते रोकं सुकृतमायुः प्रजां दज्ञीयं यदि मे दइद्येरिति, श्ति। अभिषिच्यमान हे क्षत्रिय यथयाचायाय मे दुदोह कर्यास्तदानीं त्वं यां रात्रिमजायेथा यस्यां रात्रावुत्पन्नोऽसि यां च रारि मेतासि यस्यां रात्रौ मरि. ष्यसि तदुभयमन्तरेणोत्पत्तिमरणदिनयोदरेयोमध्ये ते तवेष्टापूप्॑भ्रौतस्मारवकर्मै- दयं तथा पुण्यलोकं तद्धेतुभूतमन्यदपि सुरतं ॑दीैमायुः भजां पुत्रादिकं हञ्जीयं॑त्वत्तो वजेयेयमित्येतदाचायंस्य वाक्यम्‌ । तदेतदङ्गी कारयित्वा पथादभिषिश्वेत्‌। आचायः क्षन्निया्थं यादृशीं फरपरम्परां कामयित्वा श्षपथं कारयति । 2 तादृशीं फटपरम्परां कामयमानः शपथं कुयौत्‌। तदेतत्सन्जियवाक्यं दशषेयति-

स य इच्छेदेवंविरक्षत्रियोऽहं सवां जितीजये-

२ द्वितीयः खण्डः} ` रेतरेयब्राह्मणम्‌ । ९३

यमहं सवीटीकान्विन्देयमहं सर्वेषां रात्नां शरैण्वमतिष्णं परमतां गच्छेयं साम्राज्यं भौज्यं स्वाराज्यं वैराज्यं पारमेष्ठं राज्यं माहाराज्यमाधिपयमहं समन्तपयायी स्यां सार्वभौमः सार्वायुष आऽन्तादा परार्धास- धिव्ये समुद्रपर्यन्ताया एकरारितिमस न विचिकिरसेतस ब्रयास्ह श्रदया यां च रात्रीमजायेऽहं थां च प्रेतासिि तदुभयमन्त- रेणेष्टपूतै मे रोकं सुकृतमायुः प्रजां बज्ञीथा यदि ते दृद्येयमिति ॥ १५ ॥ शति।

यः सज्जिय रवंविन्महाभिषेकमाहात्म्याभिङ्ञः सवैजयादिकं समुद्रपयन्तं पृथि- अ्यामेकराजत्वपयेन्तं फरजातमिच्छेत्‌ । पूर्वा ऽऽचायवाक्यत्वाञजयेत विन्दे- तेद्यादिपरथमपुरूषभरयोगः । अत्र तु क्षज्जियवाक्यत्वाजयेयमित्यायुत्तमपुरुषभ- योगः । स क्षज्नियः फलकामी न विचिकित्सेत्‌। आचायक्ति्ये संशयं न कुर्यात्‌ । स क्षत्रिय आचायस्याभीष्टं शषपथमेवं कुर्यात्‌ । हे आचार्याहं यदि ते ्ु्ेयं तदानीं त्वं पम जन्ममरणमध्यवर्तीष्टापृतादिकं सथ एज्जीथा नाशयेरिवि अद्धया सहितं क्षपथं बुयाद्‌ ॥ |

हति श्रीमत्सायणाचाय॑विरचिते माधवीये बेदार्थपकाञ्च रेतरेयत्राह्मण-

भाष्य एकोनचत्वारिशाध्याये मथमः खण्डः ॥१॥ (१५) [ १७३.

सि

संमारान्विषत्ते-

अथ ततो ब्रृथाचतुष्यानि वानस्ष- त्यानि संभरत नेयग्रोधान्योदुम्बर- ण्याश्त्थानि क्षाणीति, शति।

अथ क्ष्नियक्षपथानन्तरं यत आचा्येणाभिषेकः कपव्यस्ततः कारणादा- चायः परिवारकान्तरुयात्‌ । बनस्पतिसंबन्धीनि न्यग्रोधादीनि फलानि चतु- पिषानि ह परिचारकाः संपादपतेति । ११८

९३८ भ्रीमत्सायणाचायं विरचितभाष्यसमेतम्‌-[३९एकोनचत्वा °ध्याये- तत्र हक्षचगुष्टयं क्रमेण भरशंसति-- `

क्षत्रं वा एतहनस्पतीनां यत्यग्रोधो यतरेयग्रोधानि संमरन्ति क्षत्रमेवार्सिमस्तदधाति भोज्यं वा एत- दनस्पतीनां यदुदुम्बरो यदौदुम्बराणि संभरन्ति भोज्यमेवास्मिस्तदधाति साम्राज्यं वा एतद- नस्पतीनां यद्श्वत्थो यदाश्वत्थानि संभरन्ति साभ्राञ्यमेवासमिस्तदधाति स्वाराज्यं च ह वा एत- हैराज्यं च वनस्पतीनां यच्छक्षो यल्छाक्षाणि संभ- रन्ति स्वाराज्यवेराज्ये एवासिमिस्तहधाति, शति ।

न्यग्रोधस्य वनस्पतीनां मध्ये राजवथ्याप्ट्याभिक्यात््न्नत्वम्‌ । उदुम्बरादीनां भौञ्यादिसाधनत्वात्तदूपत्वम्‌ । अतश्चतुधिधफलसंपादनेन यजमाने क्षात्रभौ- श्यादिफखानि संपादयति ।

संभारान्तराणि विधत्ते- `

जथ ततो त्रूयाचतुष्टयान्योषधानि संभरत तोक्मकृतानि व्रीहीणां महा- व्रीहीणां प्रियंगूनां यवानामिति, श्ति। अथ नैयग्रोधादिफर्संपादनानन्तरं यतो वब्रीह्लायङ्करसंपादनमपेक्षितं तत आचाय एवं इयात्‌ । हे परिचारकास्तोक्मङृतान्यङ्करनिमित्तान्योषिद्रव्यानि चतुविधानि संपादयत । सृ््म्बीजरूपा व्रीहयः । मोढबीजरूपा महाव्रीहयः । प्रियंगवो यवाथ प्रसिदाः। चतुपिषमोषधिद्रव्यं परशंसति- त्र वा एतदोषधीनां यदत्रीहयो यदू्रीहीणां तोक्म॒ संभरन्ति क्षत्रमेवारसिमस्तदधाति साम्राज्यं वा एतदोषधीनां यन्महात्रीहयो यन्महाव्रीहीणां तोक्म संभरन्ति साम्राज्यमेवा- स्मिस्तदधाति भोज्यं वा एतदोषधीनां यसि-

३ तृषीयः खण्डः ] एेरेयत्राह्मणम्‌ । ` ९३९

यैवा यत्ियगरनां तोक्म संभरन्ति भोज्य- मेवारसिमस्तदधाति सेनान्यं वा रएतदी- पथीनां _ यद्वा यद्यवानां तोक्म संभरन्ति सैनान्यमेवारसिमिस्तदधाति ॥ १६ ॥ इति। ओषधीनां पथ्ये व्रीहीणां बरुहेवुत्वात्सन्नत्वम्‌ । महाव्रीद्यादीनापप्यनुष्ठा- नद्रारा साभ्राज्यहैतुत्वात्तदू पत्वम्‌ । अतो व्रीह्मादितोक्मनामङ्कराणां संपादनेन यजमाने क्षत्रसान्राञ्यादिकं स्वै संपादयति ॥ इति श्रीमत्सायणाचायंविरचिते माधवीये बेदार्थमरकाञ्च रेतरेयब्राह्मण- भाष्य एकोनचत्वाररंशाध्याये द्वितीयः; खण्ड; ॥२॥ (१६) [१७४

आसन्धादिसंभारान्विधत्ते- अथास्मा ओदुम्बरीमासन्दीं संभरन्ति तस्या उक्तं ब्राह्मणमोदुम्बरश्चमसो वा पारी वोदु- म्बरशासा तानेतान्तंभारान्संभूयोदुम्बयी पायां वा चमसे वा समावपेयुस्तेषु समो- पेषु दधि मधु सपिरातपवष्यां आपोऽभ्या- नीय प्रतिष्प्येतामासन्दीममिमन््रयेत › इति । अथ बानस्पत्यौषधिसंभारानन्तरमस्मे क्षत्रियायोदुम्बरीमासन्दीं संपाद्‌- येयुः । तस्याश्चाऽऽसन्धा विधायकं ब्राह्मणं प्रादेशमात्राः पादा श्टयादिना ूर्यमेवोक्तम्‌ । चतुष्कोणो दण्डयुक्तः पात्रविज्षेषश्चमसः । आकारनियमरहिता पात्री । तयोरन्यतरदोदुम्बरं संपादयेत्‌ । यद्वा । पात्री शृन्मयी शाखा चोदु- स्बरी संपादनीया । ततः पात्रीचमसयोरन्यतरस्मिन्वानस्पत्योषधिसभारान्स- मावपेयुः । समोपतेषु तेषु संभारे दध्यादीनां सेचनं त्वा चमसं भूम भति- छ्ाप्येतामासन्दीं वक्ष्यमाणमत्रेणाभिमन्रयेत्‌ । त॑ मत्रं दशेयति- बृहच ते रथंतरं च रवी पादो भवतां वैरूपं च वैराजं चापरो श्ाक्रररेवते शीषण्ये नौधसं च कारेयं चानूच्ये ऋचः प्राचीनातानाः सामानि

९४० भरीमत्सायणाचायेविरवचितभाष्यसमेतम्‌--[६९एकोनचत्वा ° ध्याये

तिरश्वीनवाया यज्ञष्यतीकाश्चा यञ्च जस्तरणं श्रीरुपवर्हणं सविता चः ते बृहस्पतिश्च पूवी पादां धारयतां वायश्च पूषा चापरो मित्रा वरुणो श्ीर्षण्ये अजधिनावनृच्ये इति, इति । इन्द्रासन्दीप्रतिपादकवाक्यवदयं मरो व्याख्येयः । अभिमच्रणादध्वेमाचायेकव्यं दशंयति-

अथेनमेतामासन्दीमारोहयेव, इवि।

अथाभिषिक्तमेनं क्षन्रियमेतस्यामासन्धामारूढं कुयात्‌ ।

तत्र मवरं ददोयति- वृस॒वस्सवा गायत्रेण च्छन्दसा चिद्रता स्तोमेन रथंतरेण पाभ्राऽऽरोहन्द ॒तानन्वारोह सभ्रा- न्याय रद्रास्वा अष्टमेन च्छन्दसा पञ्चदशेन स्तोमेन बृहता सश्नाऽऽरोहन्तु तानन्वारोह भोज्यायाऽऽदियास्ता जागतेन च्छन्दसा सप्र देन स्तोमेन वेरूपेण साभ्राऽऽरोहन्तु तान- न्वारोह स्वाराज्याय विश्वे ता देवा जनुष्टमेन च्छन्द्सेकर्विंशेन स्तोमेन वैराजेन साश्राऽभ्यो हन्तु तानन्वारोह वेराञ्याय मरुतश्च तवाश्ङि रसश्च देवा अतिच्छन्दसा छन्दसा अयर्धि- शेन स्तोमेन यतेन साभ्राऽऽरोहन्तु तानन्वा- रोह पारमेश्याय साध्याश्च ताऽऽप्त्याश्र देवाः पाद्क्तेन च्छन्दसा रिणवेन स्तोमेन शाक्तरेण साभ्राऽऽरोहन्त॒ तानन्वारोह राज्याय माहाराज्यायाऽऽपिपयाय स्वावश्यायाऽऽ तिष्ठायाऽऽरहित्येतामासन्दीमारोहयेव्‌ > शतै ।

४ चतुरः खण्डः ] देतरेयत्राह्मणम्‌ । ९४१

इनद्रारोहणमनत्रवथाख्येयम्‌ । तत्राऽऽरोहणकतरभयोञ्यत्वादारोहामीत्युत्तम- पुरुषः । अत्र त्वाचायैभरयोज्यत्वादारोहेति मध्यमपुरुषः । तत्रतययोः पश्चमषषठु- भच्रयोरत्र कमविपयीसोऽध्ययनसंभदायपराप्तः । अनेन मन्रेणाऽऽचायं आसन्ां क्षत्रियमारोषयेव्‌ । आरोहणादध्वमभ्युत्कोक्षनं विधत्ते- तमेतस्यामासन्धामासीनं राजकर्तारो ब्रूयुनं वा अनभ्यल्छृष्ट क्षत्रियो वीय कतमहैयभ्ये- नमुक्रोशामेति तथेति तं राजकतारोऽभ्यु- त्रोशन्तीमं जना अभ्यक्रोशत सम्राजं साभ्राज्यं भोजं भोजपितरं स्वराजं स्वाराज्यं विराजं वैराज्यं परमेिनं पारमेष्ठयं राजानं राजपितरं क्षत्रमजनि क्षत्रियोऽजनि विश्वस्य मूतस्याधिपतिर्जनि विशामत्ताऽ- जन्यमिर्राणां हन्ताऽजनि ब्राह्मणानां गो प्राऽजनि धर्मस्य गोप्ताऽजनीति, इति। राज्ञः कतरो राजकतोरः पितृघात्रादयः । इन्द्रविषयाभ्युत्कोशचनवाक्य वदिदं वाक्यं व्याख्येयम्‌ । आचायेस्य क्षत्रियाभिमन्रणं विधत्ते- तमभय॒त्ुष्टमेवविद्भिपेक्ष्यनेतय- चा ऽभिमन््रयेत ॥ १७ ॥ इति । पुवेवश्ाख्येयम्‌ ॥ इति श्रीमत्सायणाचायं विरचिते माधवीये वेदाथपरकाश्च रेतरेयब्राह्मण- भाष्य एकोनचत्वारिश्चाध्याये दतीयः खण्डः ॥ ३॥ (१७) [१७५]

एतयर्चेत्युक्तं मन्नं [+ ` ` निषसाद धृतव्रतो वरुणः पस्यास्वा। साभ्रा- ज्याय भोज्याय स्वाराज्याय वैराज्याय

९४२

श्रीमत्सायणाचायंविरचितभाष्यसमेतम्‌-[३९एकोनचत्वा ध्याये-

पारमेष्याय राञ्याय माहाराज्यायाऽऽधिप- याय स्वावश्यायाऽऽति्य सुक्रत्रिति? इति ।

पुवेवश्याख्येयम्‌ । अभिमन्रणादुध्वमभिषेकरकारं ददीयति-

तमेतस्यामासन्दामाकीनमेववितपुरस्तात्तिष्ठ- प्रत्यङ्मुख जोदुम्बयोऽश््रया शाखया सपखाशया जातरुूपमयेन च पवितरेणान्त- धायाभिषिञ्चतीमा अपः शिवतमा इत्ये- तेन तृचेन देवस्य सखेति च यज्ञषा मू्भुवः स्वरित्येताभिश्च व्याहूतिभिः ॥ १८॥ इति ।

इन्द्राभिषेकवाक्यवश्ाख्येयम्‌ ॥

इति श्रीमत्सायणाचायं विरचिते माधवीये बेदाथभरकाञ्च रेतरेयत्राह्मण- भाष्य एकोनचत्वाररिशाध्याये चतुथः खण्डः ॥४॥ (१८) [१७६]

अभिषेकादुध्वेमभिमन्रणमाह-

प्राच्यां ता दिशि वसवो देवाः षडमिश्वैव पञ्चर्विशेरहाभिरभिषिञ्नन्तेतेन च त॒चेनैतेन च यज्ञषेतामिश्च व्याहृतिमिः साभ्राज्याय दक्षि णस्यांता दिशिर्द्रा देवाः षड्भिश्वैव पञ्च

विशैरहोभिरमिषिञ्चन्तेतेन च तृचेनेतेन च

यज्ञषेताभिश्च ग्याहूतिभिमौज्याय प्रतीच्यां त्वा दिश्यादिया देवाः षड्भिश्वैव पञ्चविंशेर- हीभिरभिषिञ्चन्तेतेन च तुचेनेतेन च यजुषै- ताभिश्च व्याहृतिभिः सखवाराज्यायोदीच्यां ता दिशि विश्वे देवाः षड्भिश्वैव पञ्चविशेरहोभि- रभिषिञ्चन्तवेतेन च तुचेनेतेन च यज्जषेताभिश्च

५ पञ्चमः खण्डः] . रेतरेयत्राह्मणम्‌ । ९४६

व्याहूतिभिविराज्यायोर्ध्वायां ता दिशि मरुतश्वाङ्किरसश्च देवाः षडमिश्ैव पञ्चविंशे- रहोमिरभिषिञ्वन्तेतेन च तुचेनेतेन च यज्ञ- षेताभिश्च व्याहूतिभिः पारमेष्यायास्यां त्वा ्रुवायां मध्यमायां प्रतिष्ठायां दिशि साध्याश्वाऽऽप्याश्च देवाः षडमिश्वेव पञ्च विशेरहोभिरभिषिञ्वन्येतेन च त॒चेनेतेन च यज्ञषेताभिश्चं व्याहूतिभी राञ्याय माहा- राञ्यायाऽऽधिपत्याय सावश्यायाऽऽतिष्ठ- येति स परमेष्ठी प्राजापत्यो भवति, इति । उक्तेन मन्रेणाभिमच्रितः क्षत्रियः परमेष्टिपदस्य योग्यो भूत्वा भ्रजापतेः संबन्धी [भवती |ति। महाभिषेकमुपसंहरति- सं रएतेनेन्द्रेण महाभिषेकेणाभिषिक्तः क्षत्रियः सवी जितीर्जयति स्वाहीकावििन्द्ति सवेषां राज्ञां श्रै्यमतिष्ठां परमतां गच्छति साम्राज्यं भोज्यं स्वाराज्यं वैराज्यं पारमेष्ठयं राज्यं माहा- शज्यमाधिपयं जिताऽसिि्टीके स्वयंभूः स्वरा- कमृतोऽपुष्मिन्स्वगे रोके सवान्कामानाप्वाऽ- मृतः संभवति यमेतेनेन्दरेण महाभिषेकेण क्षत्रियं शापयिखाऽभिषिश्चति ॥ १९ ॥ इति।

यँ क्षज्रियमाचायंः स्वद्रोहरारित्याय शपथं कारयिव्वेन्दरसंबन्धिना मषहा- भिषेकेणाभिषिश्चति सोऽभिषिक्तः क्षत्रिय इन्द्रवत्सर्षं जयादिफलं प्रामोति ॥

इति श्रीमत्सायणाचा्यपिरचिते माधवीये बेदाथमकाञ्च रेतरेयग्राह्मण- भाष्य एकोनचत्वारिंदाध्याये पश्चमः खण्डः ॥५॥ (१९) [१७५]

९४४ भीमत्सायणाचायैविरचितमाष्यसमेतम्‌-[२९एकोनचत्वा °घ्याये- अभिषेकसाधनानि दध्यादिद्रव्याणि परसति- इन्द्रियं वा एतदस्मिछीके यदधि यदप्राऽभि- पिञ्चतीन्दियमेवार्सिमस्तदधाति रसो ९५५ एष जीषधिवनस्पतिषर यन्मधु यन्मध्वाऽभिषिञ्चति रसमेवास्मिस्तदधाति तेजो वा एतसशूनां यदृतं यदुषतेनामिषिञ्चति तेज एवार्समस्त- हधातयमृतं वा एतदस्मिषठोके यदापो यद्‌- द्विरमिषिञ्चत्यमृतत्वमेवार्सिमस्तदधातिः, इति । दध्र इन्दियपाटवहेतुत्वादिन्दियत्वम्‌ । मधुनः पुष्पजन्यत्वेनौषधिवनस्प- तिरसत्वमर्‌ । धृतस्य स्िगधभास्वरत्वेन प्ुतेजस्त्वम्‌ । अपां चाऽऽप्यायन- हेतुत्वाद मृतत्वम्‌ । एतेद्रव्येरभिषिक्ते सति यजमान इन्दियादिङं संपादयति । आचायाय दक्षिणादानं विधत्ते- सोऽभिषिक्तोऽभिषेक्ते ब्रह्मणाय हिरण्यं दवारसदसं दयासत्रं चतुष्पादवाद्थाप्या- हुरसंख्यातमेवापरिमितं दद्याद्परिमितो वै क्षत्रियो ऽपरिमितस्यावरदरभ्या इति, इति । हिरण्यस्येव संख्या [सहस्रमिति] सहखनिष्कपरिमितमियर्थः । चतुष्या- च्छब्देन गवादिकमभिपीयते । परबौक्तसहस्रपक्षमपेश्याधिकाभिप्रायेणासंख्या- तामिति पक्षान्तरमुक्तम्‌ । तस्येव व्याख्यानमपरिमितमिति। इयदेवेति संख्या- नियमो नास्ति रतु स्वदक्त्यनुसारेण परभूतमेव दधात्‌ । क्षत्रियो हि देशा- धिपतितवेनापरिमितो बहुधनयुक्तोऽतोऽपरिमितस्य प्रभूतस्य फटस्य सिद्छ - यमित्यमिपायेण पक्षान्तरम्‌ । दक्षिणायां दत्तायामाचायेकर्तव्यं दरैयति- अथास्मे सुराकंसं हस्त आद्धाति- स्वादिष्ठया मद्या पवस्व सोम धारया । इन्द्राय पातवे सुत इति, इवि ।

स्वादिष्ठया मदिष्ठया पवस्व °-९-१- १ ।

१ ष्ठः खण्डः ] ` रेतरेयत्राह्मणम्‌ । ९४९

अथ दक्षिणास्वीकारादनन्तरमस्मा अस्य क्षत्रियस्य हस्ते सुरया पूरणं कांस्यपात्रं स्वादिष्ठयेति मत्रेण स्थापयेत्‌ । स च मच्रः करत्वङ्खाभिषेके व्याख्यातः । क्षज्नियकतेव्यं दशेयति- तां पिबेदयदत्र शिष्टं रसिनः सुतस्य यदिन्द्रो अपि- बच्छचीभिः । इद्‌ तदृस्य मनसा शिवेन सोमं शजानमिह भक्षयामि । अभि त्वा दषभा सुते सुतं छजामि पीतये । तुम्पा व्यश्नुही मद्मिति, इति । तां कास्यपात्रस्थां सुरां क्षत्रियो यदत्रेति मन्रद्रयेन पिबेत्‌ । अन्न कास्य- पात्रे रसिनो रसयुक्तस्य सृतस्याभिषुतस्य व्रीह्या्यङ्$रजन्यस्य पेयद्रव्यस्य यच्छिष्टं योऽवस्थितो भागः । यश्च द्रव्यं शचीभिः कमेविशेषैः सस्छृतमिन्द्रोऽ- पिबत्‌ । शचीशब्दः कर्मनाम । इहास्मिञमभिषेककमंणि सोमं राजानं सोमस- हशपस्य पेयद्रव्यस्य तदिदं खरूपं शिवेन श्रान्तेन भक्तियुक्तेन मनसा भक्ष- यामि । सोऽयमेको मत्र; । हे षभ शरेषठन््र त्वाऽभि त्वामभिरक्ष्य सुतेऽस्मि- नद्व्येऽभिषुते सति पीतये तव पानार्थं सुतमभिषुतं द्रव्यं खजामि त्वद्धस्ते ददामि । तुम्प तेन द्रग्येण तृप्तो भव । मदं हर्षं व्यश्वुहि विरेषेण भ्रापहि । अयं द्वितीयो पत्रः । | तदिदं पानं प्रशंसति- योह 1 सोमपीथः सुरायां प्रविष्टः सहै- वेतनेन्द्रेण महामिेकेणामिषिक्तस्य क्षत्रि. यस्य भक्षितो भवति न सुराः, `इति। यो ह बाव यः खट्‌ सोमपीथः सोमस्य पानविशेषः सुरायां सराद्रव्ये अविष्टोऽस्वि । एतेन सोमपानविशेषेण सहैव पुवेक्तिन्द्राभिषेकविधानेनाभिषि- क्तस्य क्षत्रियस्य द्रव्यविशेषो मक्षितो भवति। नतु मुरा भक्षिता भवति। सोयं मन्रदयस्य पिमा । पानादृष्वमभिमच्रणं विषत्ते- तां पीत्वाऽमिमन्त्रयेतापाम सोमं शं नो भवेति, एति।

अमि त्वा वृषमा पते ०-८-४९-२२ । अपाम सोमं ०-(-४८-६।

रं नो मव ल्दे आपीत इन्दो०-<-४८-४ । ` ११२

९४६ भीमत्सायणाचायंविराचितमाष्यसमेतम्‌-[३९एकोनचत्वारि ध्यय -

अपाप सोमबित्युगेका । श्चं नो यवेति दितीया । ताभ्यामभिमच्रयेत । इदानीं श्ष्टान्तेन पानं पन्ञंसति- तद्यथेवाद्‌ः प्रियः पुत्रः पितरं प्रिया वा जाया पतिं सुखं शिवमुपसटशयाविश्षस एवं हेवेतनेन्रेण महाभिषेकेणामिषिक्तस्य क्षत्रि यस्य सुरा वा सोमो वाऽन्यदाऽत्रां सुखं शिवमुपस्शयाविख्चसः ॥ २० ॥ इति। तत्तत्र पानेऽदो किक निदक्ेनमुच्यते । यथैव भियः पज्रः सिवं॑सुलं यथा भवति तथा पितरपुपस्पृश्षति । भरिया बा जाया च पति यथा स्पृश्चति। शिवं शान्तं श्चाञ्लनिषिद्धमार्गेण यत्सुखं तश्नरकटेतुत्वादुग्रम्‌ । षिहितवमार्गेण तु तद मावाच्छान्तम्‌ । सुखस्पक्ेस्यावधिराविस्स इत्यनेनोच्यते । आविस्षस आविष्ंसनादेहपातपयन्तमिलयथः । यथा स्पशद्रयं श््टसुखहेतुः । एवं हैवानेनेव भकारेण पूरवोक्तैन्द्रमहाभिषेकविषिनाऽभमिषिक्तस्य क्षज्ियस्य युरावा सोमो वाऽन्यान्यश्द्रव्याणि देहपातपयंन्तं शान्तसुखस्पशेभदानि ॥ इति श्रीमत्सायणाचाय॑विरचिते माधवीये वेदार्थपकान्च रेतरेयत्राह्मण- भाष्य एकोनचत्वारंशाध्याये षष्ठः खण्डः ॥ ६ ॥ (२०) [१७८]

उक्तः महाभिषेकं चिरंतनशिष्टाचारोदाहरणेन भक्चसति- एतेन ह वा शएन्दरेण महाभिषेकेण तुरः काव- पेयो जनमेजयं पारिक्षितममिषिभ्च तस्मादु जनमेजयः पारिक्षित : समन्तं स॒वेतः ए्रथिवीं जयन्परीयाथाश्वेन च मेध्येनेजे, इति। कवषस्य पुत्रस्तुरनामको महषिः परिक्ितयपुन्नं जनमेजयगृक्तविषानेनाभिषि- ` बेच । तस्मादेव कारणाञ्जनमेजयः स्वतः सर्वास दिक्षु पृथिवीं समन्तमन्तेन ` सपुद्रतीरेण संयुक्तं यथा भवति तथा जयन्विजयं प्राभ्रुबन्परीयाय परितश्चवार। अभिषेकमाहात्म्येनेव दिग्विजयं कृतवानिलयथः। अभिषेकप्रसाद्‌ादेव मेध्येन यागयोग्येनान्वेन चेज इष्टवान्‌ । अश्वमेधं कतवानित्यथः । अस्मिन्नर्थे कांविद्धायागरुदाहरति-

तदेषाऽभि यज्ञमाथा गीयते, शति!

« सप्तमः खण्डः ] एेतरेवत्राक्मणम्‌ ।“ ९४७ नो एषा वक्ष्यमाणा यद्विषया गीविर्वैदिकैरभितो ~:

तां गाथां दशेयति- जासन्दीवति धान्यादं रुक्मिणं हरितसनम्‌ । ` अश्वं बबन्ध सारङ्गं देवेभ्यो जनमेजय इति › शति । आसन्दीवानिति देश्चविशेषस्य नामेयं तस्मिन्देश्ने जनमेजयो देवेभ्यो देवार्थं यागयोग्यमन्वं बबन्ध । कीदशमश्वं धान्यादं धान्यमेवास्ति । रुक्पिणम्‌। रुक्मक्ब्देन छलाटगतं श्ेतलाञ्छनमुपलक्ष्यते । तथ॒क्तम्‌ । हरितवर्णां सग्य- स्यासो हरिसरक्‌ । पूष्पमाटेव वर्णो देहं व्याप्य बतेत इत्यर्थः । सारं भेष्ठं यागं गच्छतीति सारङ्गः । इत्यनया गाथया जनमेजयस्याभिषेकमहिमो- दाहूतः। जनमेजयवच्छायातनामकं राजानमुदाहरति- एतेन ह वा देद्रेण महामिषेकेण च्यवनो भागवः शायोतं मानवमभिषिषेच तस्मादु _ शायौतो मानवः समन्तं सवतः थिवी जयन्प्रीयायाश्वेन च मेध्येनेजे देवानां हापि सत्रे ग्रहपतिरासत, इति । श्रगोः पुत्रश्यवननामको महपिमेनुवंशोत्पन्न श्चायातनामकं राजानमभिषि- चेच । तस्मात्फलं पूर्ववत्‌ । किं च देवानां संबन्धिनि सत्रेऽपि क्षार्यातो शृहप- तिरभूत्‌ । दातानीकनामकं राजानयुदाहरति- एतेन ह वा रेन्द्रेण महाभिषेकेण सोमशुष्मा वाजरलनायनः शतानीकं सात्राजितममिषिषेच तस्मादु शतानीकः सात्राजितः समन्तं सवतः एथिवीं जयन्परीयायाश्वेन च मेष्येनेजे, इति । सोमहुष्मनापकः कशिन्महर्षिः । स च बाजरतनस्य पौत्रस्तथाविषो पुनिः सत्राजितः पुत्रं ्षतानीकनामकं पत्रियर्माभषिषेच । षं पूर्वत्‌ । आम्बायनामानं राजानपुदाहरति-

एतेन ह वा एन्द्रेण महाभिषेकेण पर्वतनारदा-

९४८ भओीमत्सायणाचायंविरवितभाष्यसमेतम्‌ू-- [६९ एकोनचत्वारि ° घ्वाये-

वाम्बाषएटयमभिषिषिचवुस्तस्माहाम्बाष्टयः समन्तं स्वेतः एथिवीं जयन्परीयायाश्वेन च मेध्येनेजे, शति । युधां श्रौष्टिनामकमुग्रसेनस्य पुज राजानमुदादरति- एतेन ह वा दन्द्रेण महाभिषेकेण पर्व॑तना- रदौ युधां श्रौिमोग्रसैन्यमभिषिषिचदस्तस्मादु ` युवां श्रौषटिरोग्रतैन्यः समन्तं सर्वतः थिवी ` जयन्परीयायश्वेन च मेध्येनेजे , इति, भवनाखूयस्य पुत्रे विश्वकमेनामकं राजानमुदाहरति-

एतेन ह वा देद्रेण महाभिषेकेण कश्यपो विश्वकमाणं . भोवनममिषिषेच तस्मादु विश्वकर्मां भोवनः समन्तं सवतः एथिर्ी जयन्परीयायाश्वेन च मेध्येनेजे , इति। भोवनाभिषेकमाहात्म्यं भक्त॑सितुं पुरातनमह्िभोक्तयुदाहरणं दशीयाति- भ्रमिं जगाविव्युदाहरन्ति, इति । भूमिर्देवता जगौ मौवनं परति #िचिद्राक्यं गाथारूपमुक्तवतीलयेवं पूवे पद- षेय उदाहरन्ति । ` तां गाथां दशेयति-- कर्मनो न मा मर्यः कश्चन दातुमर्हति विश्वकरमन्भोवन मां दिदासिथ । निमदृक्ष्येऽहं सरि्स्य मध्ये मोषस्त एष कश्यपायाऽऽपत संगर इति, इति । भुवनारूयस्व पुर हे विश्वकरमन्किदपि मनुष्यो भां भूमि दातु नारति। अत एव मीमांसका विचायं सर्वस्वदान महाभूमिदानं निवारितवन्तः । एवं सति त्वं मां भूमिं दिदासिथ कश्यपाय त्वदीयाचायोय दातुमिच्छसि । अहं ` तु सलिङस्य समुद्रस्य मध्ये निमदश्षये निमललनं करिष्ये । तथा सति ते कयः पाय त्वदीयाचायंस्य कश्यपस्यैष संगरो भूमिपरतिग्रहविषयो मोध आस स्यवं

एव बभूवेति । शश्षमपि महाभूमिमल्नं महामिषेकमहिज्ञा निबारितमिति तालयौ्थः । |

< अष्टमः खण्डः ] एेतरेयग्राह्मणम्‌ । | ९४९

सुदा इत्येतन्नामकं पिजवनस्य पुत्र राजानमदाहरति- एतेन ह वा दन््रेण्‌ महामिपेकेण वसिष्ठः सुदासं पेजवनमभिपषिषेच तस्माद्‌ सुद्‌: पेजवनः समन्तं स्वैतः प्थिवीं जयन्परीयायाश्वेन च मेध्येनेजे, इति। अविक्षिभ्नामकस्य पुत्रं मरुततनामानं राजानयुदाहरति-

| केपि

एतेन ह वा द्रेण महा। भषेकेण सेवते आङ्कि- रसो मरुत्तमाविक्षितममिषिषेच्‌ तस्मादु मरुत्त आविक्षितः समन्तं स्वेतः एथिरवीं जयन्परीयायश्वेन च मेध्येनेजे ; शति। संबतंनामको महषिरङ्गिरसः पुत्रः । श तेन कृतं मरुत्ताभिषेकं भक्नंसितं छोकमरदाहरति- तदप्येष छोकोऽभि गीतः, शति । तस्मिन्नपि मरुलामिसेकमांहारम्य एष वक्ष्यमाणः शोकः पादबद्धो मच्रोऽ- भिगीतोऽभितः सर्वे; पठितः । तं शोकं दश्चेयति- | | मरतः परिवेष्टारो मरुततस्यावसनपरहे। आविक्षितस्य कामपरविंश्े देवाः समाप्तद्‌ इति॥२१॥ इति । मरुतनाश्नो राहो शहे मरुत्संङका देवा भोजनकाङे परिवेषणकतांरो भत्वाऽवसन्‌ । तथैवा ऽऽविक्षितस्याविक्षित्पु्रस्य काममेः सवेकामपूरितस्य पङ- तस्य शे विश्वे सर्वे देवाः सभासदः समायायुपविष्ठाः सेवन्त हति शेष; । इत्येष सर्वाऽपि महाभिषेकस्य महिमेत्यभिप्रायः ॥ इति भ्रीमत्सायणाघायेनिरचिते माषवीये बेदार्थभकाश रेतरेयब्राह्मण- भाष्य एकोनचत्वारिशाध्याये सप्तमः खण्डः ॥७॥ (२१) [१७९] `

| अङ्गनापकं राजानम्रदाहरति- एतेन ह वा शद्द्रेण महामिषेकेणोदमय आत्रै- ..

९९० भीमत्सायणाचायेविरषितभाष्यसमेतम्‌- [६९ एकोनचत्वारि °्याये~

योऽङ्गमभिषिषेच तसरमादङ्गः समन्तं स्तः ए्थिर्षी जयन्परीययश्वेन च मेध्येनेजे, इति । उदमयनामकः कथिन्महधिरतरेः पजोऽङ्गमभिषिषेच । तस्याङ्गामिषेकस्य माहात्म्यं दशचयितुं कंचिदृतान्तमाह-- स होवाचाखोपङ्गी दृश नागसहस्राणि ट्श दासीसहस्राणि द्दामि ते ब्राह्म णोप माऽस्मिन्यन्ने हयस्वेति ; इति। योऽयमङ्गनामको राजोक्तः सोऽयमलोपाङ्गः संपृणावयव इत्यथः । महद. स्याङ्गसौष्ठवम्‌ । स ॒कदावित्स्वकीयाभिषेककतैयुद मयनामके पुरोहिते स्वार्थ यागं कुबोणे सति तं प्रयेवगुवाच । हे ब्राह्मणास्मिस्त्वदीये यज्ञे मामुपहयस्व समाषानं कुरु । अहमागतय त्वदीययद्गे दक्षिणासंपूत्यैयं तुभ्यं गजसहस्राभि दासीसदस्राणि च ददामीति । सेयं बहुदानसंपतिः सदुबुद्धि् महामिषेकय- सादलन्धा । एवमेवार्थ पपञ्चयितुं -छोकानुदाहरति- तद्प्येते शोका अभिगीताः, इति । तस्मिन्नप्यङ्गराजपुरोहितस्य यमे दानप्रतिपादका एते पश्च शछोका अभितो गीताः सवेतोऽभिहेः पठिताः । तत्र प्रथमं शछोकमाह- याभिर्गेभिरूदमयं प्रयमेधा अयाजयन्‌ । हे हे सहसे बहानामात्रेया मध्यतोऽददादः, इति । भरियमेधस्य पुत्राः मयमेधा महर्षय उदमयनामकमङ्गराजपुरोहितं याभिर्गो- भिर्दक्षिणारूपाभिरयाजयन्‌ । ता गावो वक्ष्यन्त इति शेषः । बटमिति श्त- कोटिसंख्याया नामधेयम्‌ । ब्दानां शतकोटिसंख्याकानां गवां मध्ये भ्रति- दिनं दे दे सहस्रे मध्यतो माध्य॑दिनसबनेऽत्रिपुत्र उदमयो दत्तबान्‌। दितीयं श्छोकमाद- ध | अष्टाशीतिः सदस्लाणि भेतान्व॑रोचनौ हयान्‌ । पर्ीतरिश्रय प्रायच्छदयजमाने पुरोहिते, इति। वैरोचनो बिरोचनस्य पृत्रोऽङगनामको राजा स्वकीयपुरोहित्‌ उद यनाम

८ अष्टमः खण्डः } रेतरेयग्राह्मणम्‌ । ९९१

यजमाने यागं कूबाणे स्वयमागत्याष्टाश्षीतिसहस्रसंख्याकानश्वाञ््ेतवणान्- हीन्पृषठवाहनयोग्यवयस्काभिशूत्य स्वकीयाश्ववन्धनस्थानानिःसायं भायच्छब- चस्षान्‌ ।

तृतीयं छोकमाह-- देशादेशास्समोहरानां सवसिामाब्यदुहितृणाम्‌ । दशाद्दास्सहक्षाण्यात्रेयो निष्ककण्ठ्यः, इति । ेश्वादेशषादिग्विजयकाले तत्तरेशविशेषात्समोदल्गानां सम्यगासमन्तादूढाना- भानीतानामाढ्यदुहितुणां घनिकपुत्रीणां सवासां दश्च सहस्राण्यात्रेयोऽङ्गराज- पुरोहितो दत्तवान्‌ । ताश्च दुहितरो निष्ककण्ठय आभरणोपेतकण्युक्ताः । चतुर्थं शछोकमाह-- द्श्च॒ नागसहस्राणि दच्वाऽभ्ेयोऽवचत्नुके । श्रान्तः पारिद्टान्प्ेप्सदानेनाङ्स्य ब्राह्मणः, इति । अङ्गराजस्य पुरोहितो ब्राह्मण आत्रेयोऽवचत्नुकनामदेशे गजसहस्नाणि दश्चसंख्याकानि दश्वा दानेन श्रान्तः सन्पारिङ्टान्परिचारकान्मैप्सतेषि- तवान्‌ । हे परिचारका ययं दत्ततयेवयुक्तवानित्यथः । पथमं शछोकमाह- शतं तुभ्यं श॒तं तुभ्यमिति स्मैव प्रताम्यति । सहस तुभ्यमिप्युक्ता प्राणान्स्म प्रतिपद्यत इति ॥ २२ ॥ शति । परिचारकाणामप्यग्र एकैकशो बक्तमश्षक्तस्तुभ्यं शतं तुभ्यं क्तमिति श्वत- संख्यां भरोक्त्वा तत्रापि प्रताम्यति स्मेव ग्छानिमेव प्राक्नवान्‌ । ततः श्षतसंख्यां परित्यस्य सहस्रं तुभ्यमित्युक्त्वा तस्यामपि संख्यायां बहुश्च; भोक्तायामा- आन्तः सन्पाणान्पतिपथ्यते सम । मध्ये मध्ये ्रमपरिहाराय दीषेश्वासं कृतवा- नित्ययं!। अङ्गराजस्य पुरोहितायाप्येतादृश्चसामथ्यं महाभिषेकपसादर्न्ध- मिति तात्पयायेः ॥ इवि श्रीमत्सायणाचाय॑विराचिते माधवीये बेदाथभकाश्च रेतरेयग्राह्मण- भाष्य एकोनचत्वारिशरध्याये्टमः सण्ड; ॥८॥ (२२) [१८०]

१ द्ध, स, "हिता ।

९९२ भीमत्सायणाचा्यबिरधितभाष्यसमेतम्‌ू-[\९एकोनचत्वारि ° ध्यये-

दुष्षन्तस्य पुत्रै भरवाख्यं राजानमुदाहरति - ू एतेन ह वा एन्द्रेण महाभिषेकेण दीषेतमा मामतेयो भरतं दोष्षन्तिममिषिषेच तस्माद्‌ मरतो दोष्पन्तिः समन्तं सवतः एथिषी जयन्परीयायाश्वेर्‌ च मेध्येरीजे; इति। पमताख्यायाः खियाः पुत्रो दी्धंतमा. शत्येतञ्नामा मुनिभंरतमभिषिषेच । भरतोऽपि दिग्विजयेन पृथिवीं परीत्य मेध्येरश्वैरपीजे। उ चेवि निपातयोः समहः समुशचया्थः । भरताभिषेकमाहातम्ं दञ्ञयितु शोकानुदाहरति- तदप्येते शोका अभमिगीताः, इति। तत्तसिन्भरताभिषेकमाहात्म्येऽप्येते वक्ष्यमाणाः पञ्च शोका अभितः परि- गीयन्ते । तत्र परथमं शछोकमाह- हिरण्येन प्रीटतान्कृष्णाञ्ओदतो मृगान्‌ । मष्णार्‌ भरता्ददराच्छतं बान सप्र च, इति। एगक्षब्देनात् गजा विवक्षिताः। भृगवदिति बाहुस्यविवक्षया एगश्चब्दः। वे च गजा दिरण्येन परीताः सबोभरणयुक्ताः क्षरीरपृष्टथा वर्णोत्कर्षं सत्यत्यन्ं कृष्णाः प्रतिभासन्ते । श्ङ्काभ्यां दन्ताभ्यां युक्तास्तादशानाजान्पष्णारनामे देक्षे भरतो राजा दत्तवान्‌ । शतमित्यादि तत्स॑ख्योच्यते । बदरं इन्दमित्येवौ पर्यायौ । हन्दक्षब्दश्च क्षतकोरिवाचित्वेन गणिते ग्रन्थकारिदक्षितः- ‹“एक दश्च च क्षतं च सहस्रं चायुतनियुते तथा । परयुतकोटथवुदं इन्दं स्थानं स्थानादक्षगुणं स्याद्‌" इवि । तानि च शतकोटिरूपणि बरद्रानि सप्ताधिकश्चतसंर्याकानि तवावतो गजा- न्दस्तवानित्यथः । | दितीय शछोकमाह-- भरतस्येष दोष्षन्तेरभ्निः साचीरणे चितः । यस्मिन्सदक्ं ब्राह्मणा बहशो गा विभेजिरे, इति। साचिगुणनामके कर्सिमिहेशषे दुष्षन्तपुज्रस्य भरतस्येषोऽभिश्चितः । अभनि- चयने कृतवानित्यथः । यसिननप्रिचयने सहसरस॑स्याका ब्राह्मणा बट भत्येकं शतकोटिसंख्यया गा विभेजिरे । गवां विभागं कृतवन्तः । <

९ नवमः खण्डः ] एेतरेयतब्राह्मणम्‌ । ९५३

ततीयं शछाकमाह- जष्टासपर्िं भरतो दोष्षन्तियंमुनामनु । गङ्गया वत्रघ्रऽबप्रञ्चपञ्चाशत हयाच्‌, इति। मेध्यैरम्ेरीज शत्यक्तं तेषामश्वानां संखूयाऽजोच्यते। अष्टाधिका सप्ततिरष्टास- बतिः। तापष्टासप्तति दुष्षन्तपुत्रो भरतो यमुनामनु ययुनायास्तीरेऽबध्रद्कद्वान्‌। सावतोऽश्वमेधान्दृतवानित्यथः । गङ्गायां गङ्कातीरे हवघ्रनामके देशे पञ्चाधि- कपवारात्संख्याकान्हयानबधयात्‌ । तावतोऽश्वमेधान्कृतवान्‌ । चतुर्थं छोकमाह- | तरयसतिशच्छतं राजाऽशवान्वद्ध्वाऽययं) मेध्यान्‌ । दष्षान्तरयमद्राज्नञा माया मायकत्तरः शति। यमुनातीरे गङ्गातीरे चानुष्टिता अश्वास्यस्खिशदधिकशतसंख्याकाः । ताब- तोऽश्वान्मेष्यान्यज्नयोग्यान्विध्युक्तक्रमेण बन्धनं कत्वा सोऽयं राजा दौष्ष- न्तिरमायवत्तरोऽतिश्चयेन मायावी सत्राह्ञः स्वकीयशत्रोायामल्यगादतिका- न्तवात्‌ । पञ्चमं शछोकमाह- ५ मृहाकम भरतस्य न पूर्वे नापरे जनाः । दिवि मयं इव हस्ताभ्यां नोदाएः पञ्च मानवा इति, इति । भरतस्य राज्ञो यदेतन्महाकमे तदेतःत्पर्वै पिजादयो न कर्तु शक्ताः । अपरे जनाः पुत्रपोत्रादयश्च न कतुं शक्ताः । तत्र दृष्टान्तः । यथा मनुष्यो दिवं स्वर्ग हस्ताभ्यां स्मष्टमकषक्त एवं पञ्च मानवा निषादपश्चमाश्चत्वारो वणी नोदापु- स्वदीयं कमे प्रासुमक्ताः । सोऽय सर्वोऽपि महाभिषेकस्य मक्िमित्यर्थः। अथ संमदायक्थनगुखेन महाभिषेकं भरशसति- एतं ह वा रेन्द्रं महाभिषेकं बृहदुक्थ ऋषिदुमुखाय पाञ्चाखाय प्रोवाच तस्मादु दुयुखः पाञ्नारो राजा सन्विद्यया समन्तं सवतः एथिवीं जयन्परीयाय, इति । बृहदुक्थनामकः कचचिषषिः पञ्चालदेशषस्वामिने दुमखनान्ने राब्गे तमेतमिन्द्र- संबन्धिनं महाभिषेकं भोवाच । तस्मादेव कारणात्स राजा सन्विध्या महाभि- बेकञ्चानेनैव सवासु दिक्षु समन्त समग्रां पृथिवीं जयन्परीयाय पारितः संचचार । १२०

९५४ भ्रीमत्सायणाचायबिरवितभाष्यसमेतम्‌--[४ ° चत्वारिं °ध्याये- अथ ब्राह्मणस्योक्ताभिषेकाधिकाराभावेऽपि तदिधयाषिकारसदावात्फल- सिद्धि दक्ेयति- एतं ह वा रन्द्र महाभिषेकं वासिष्ठः साय- हव्योऽयरातये जानंतपये प्रोवाच तस्मा- हयरातिर्जानंतपिरराजा सन्वि्यया समन्तं सर्वतः एथिवीं जयन्परीयाय , शति। वसिष्टगोत्रोत्पश्नो वासिष्ठः सत्यहव्यस्य पुरः सात्यहव्यस्तादश्चो भनिरत्व रातिनामकाय जनतवपुत्राय ब्राह्मणाय तमेतं महाभिषेकं भोवाच । तस्मादेव कारणादयमत्यरातिजानंतपिः स्वयमराजा सन्प्यभिषेकविध्यया जयं प्रष्ठ परितो गतवान्‌ । यथाऽभिषेके क्षपथं कृत्वा गुर्द्रोहो न कतव्य एवं विद्यायामपीति द्शेयति- स होवाच वासिष्ठः सायहग्योऽनेषीवेँ समन्तं सवेतः एथिवीं महन्मा गमयेति स होवाचा- यरातिजीनंतपियंदा ब्राह्मणोत्तरङरुञ्जयेय- मथ तमु हैव एथिव्ये राजा स्याः सेनापति- रव॒तेऽहं स्यामिति सहोवाच वासिष्ठ सायहव्या देवक्षित्रं वं तत्र वे तन्मत्यां नेतु- महत्यदक्षावे मजात इदं दद्‌ इति ततो हात्यरातिं जानंतपिमात्तवीयं निभयुकरममि- तपनः युष्मिणः शैब्यो राजा जघान, इति।

सात्यहव्यो वासिष्ठो शुररत्यरातिं शिष्यमेवमुबाच । हेऽत्यराते विद्यासा- मथ्योत्पृथिवीं जितवानसि । अतो मां गुरं महद्रमय महन्तवमेश्व्यं भरापय । ततः श्िष्योऽत्यरातिरेवमुवाच । मा भुदिदानीं तव महत्त्वम्‌ । हे ब्राह्यणाचायं यदाऽहुत्तरणुरुनामकान्हिमवत्पवेतस्योत्तरदेशाञ्जयेयं तदानीं त्वमेव पृथिव्या राजा भव । अहं तु त्वदीयसेनापतिरेव भवामीति । ततः सात्यहव्यो बातिष्ठः

१ स. 'क्तामभि |

१ प्रथमः खण्डः ] एेतरेयघ्राह्मणम्‌ । ९५५

स गुरुरेवमुवाच । हेऽत्यराते मेरा तरतो यदस्ति तहेवकेत्रमतस्वत्त्रं पुष्यो जेतु नैवाति । त्वं तु मे मह्यमदुक्षो वै द्रोहं ृतवानेव । मदपेक्षितं महव दातु- मनिच्छः सन्वश्चनार्थं यत्किचिदुक्तवानसि । अतः हापथो्टङूधिनो गुरुद्रोहि- णस्तवेदं सामर््यमाददेऽपहरामीति । ततः साम्यापहरणादत्यरातिं जानंति गुरुणा ऽपहूतवीर्यमपहूततेजस्कं कशिच्छश्रुतापनः शिबिपु्रः शुष्मिणाख्यो राजा जघान हतवान्‌ ।

एतदतान्तकथनफलं ददीयति- तस्मदेवेविदुषे ब्राह्मणायेवंचक्कुषे न क्षत्रियो इदेतेद्रा्राद्वपयेयं नेदा मा प्राणो जहदिति जहदिति ॥२३॥ इति । यस्माहुरदरोहे महती हानिरूक्ता तस्पादेषविदुषे महाभिषेकाभिद्गायैव॑चक्‌- केऽभिषेकक्े ब्राह्मणायाऽऽचायोय प्षज्जियो न दु्ेत्‌ । केनाभिपायेणेति

सोऽभिधीयते । राटरदस्मादेक्ञान्नेदवपेयं नेव ष्टो भूयासम्‌। अथवामा भ्राणो नेजहस्ैव परिलयजविल्यभिपरायः। अभ्यासोऽध्यायसमाप्टयर्थः ॥ इति भ्रीमत्सायणाचायंविरयिते माधवीये वेदार्थपकाश्च रेतरेयब्राह्मण. भाष्ये नवमः; खण्डः ॥ ९ ॥ (२३) [ १८१ ] इति ्ीमद्राजाधिराजपरमेश्वरबेदिकमागेमवतेकवीरबुकणसाज्ना- ज्यधुरेषरसायणाचायङृतावैतरेयव्राह्मणभाष्य एकोनचत्वारिशोऽध्यायः ॥ ३९ ॥

अथ चत्वारिज्नोऽध्यायः।

महाभिषेक रन्द्रो यः क्षन्नस्यासो पुरोहितः ॥ पौरोहिलयं ब्राह्मणस्य वक्तव्यमधुनोच्यते ॥ १ ॥ तदेतत्मतिजानीते- अथातः पुरोधाथा एव, इति। अथ क्षत्रियस्य महाभिषेककथनानन्तरं यतो ब्क्मणस्य पौरोहित्यं बहुषु रुतं न । अतः कारणात्पुरोधाया एव पोरोहित्यस्येष बिधिरुच्यत इति शेषः |

९५६ श्रीमत्सायणायायेविरवितभाष्यसमेतम्‌- [४ ° वत्वारं ध्याये- तद्धि दक्षंयति- नह्‌ वा अपुरोहितस्य राज्ञो देवा जन्न- मदन्ति तस्माद्राजा यक्ष्यमाणो ब्राह्मणं पुरां दधीत देवा मेऽत्नमद्तिति, शति । यस्मादपुरोहितस्य राह्नोऽन्नं देवा नादन्ति न भक्षयन्ति तस्माद्राजा यर्य- भाणो ब्राह्मणं पुरोहितं कुयात्‌ । केनाभिपायेणेति सोऽभिधीयते । देवा मदी-

यम्नमदसरदन्त्विति तस्याभिप्रायः । अयक्ष्यमाण इति बा पदच्छेद्‌ः । यागा- भावेऽपि प्रजापरिपालने धमेबोधनाय पुरोहितः संपादनीयः ।

तदेवमेतत्पशंसति- अभ्रीन्वा एषं खग्यात्राजो रते यस्पुरोहितम्‌, इवि । पुरोहितं संपादयतीति यदस्ति तेनेष राजा स्वगेहेतुनम्रीनेबोद्धरते । तानप्रीन्दक्षेयति- तस्य॒ पुरोहित एवाऽऽहवनीयो भवति जाया गार्हपत्यः पुत्रो ऽन्वाह्यपचनः स॒यतपुरोहि- ताय करोस्याहवनीय एव तञ्तुहार्यथ यज्जा- याये करोति गाहैपर्य एव तञ्चुहोर्यथ यतपु- त्राय करोत्यन्वाहायपचन्‌ एव तन्जुहाति त एनं शान्ततनवोऽभमिहूता अभिप्रीताः स्वग रोकम- भिवहन्ति क्षत्रं च वरं च राष्रे च विशं चः इति। तस्य राह्नः पुरोहितादय एवाऽऽहवनीयाधपिस्थानीयाः। अन्वाहार्यपचनो दक्षिणाभिः । स राजा पुराहितादिभ्यो यदपेक्षितं करोति तदेतदाहवनीया- दिषु होमरसमानम्‌ । अतः पुरोहितद्रारा तेऽप्रयः क्षान्ततनवः स्वकीयमुत्रर- पत्वं परित्यज्याभीष्टदोमेन प्रीता एनं क्षत्रियं स्वगांदिकं भापयन्ति। कन्न मान- सोत्सादरूपं शोरय॑म्‌ । बलं शारीरम्‌ । रां देषः । विटयजा । परोहितादि- भ्रीत्या तदेतत्सर्वं प्राप्यते । विपे बाधकमाह-

. त एवैनमशान्ततनवोऽनमिहृता अनभिप्रीताः स्वौ

१ प्रथमः खण्डः] ेतरेयब्राह्मणम्‌ । ९५७

हीकाच्चदन्ते क्षत्रा बराच राष्रात्च विशश्च, इति । त एव पुरोहितादयोऽभीषटहोमाभावेन भीतिरदिता अशान्ततनवः स्वगौ - देरेनमपनुदन्ते । पुनरपि पुरोहितं प्रकारान्तरेण प्रर॑सति-

ॐ, क ९ कसु ९

अभ्चिवा एष वश्वानर पञ्चमेनिरथत्पुरोहित- स्तस्य वाच्येवेका मेनिर्भवति पादयोरका त्वच्येका हृद्य शएकोपस्थ एका ताभिज्यं- छन्तीभिरंप्यमानाभिरूपोदेति राजानं स यदाह क मगवाऽवात्सीस्तृणान्यस्मा आहर तेति तेनास्य तां शमयति थाऽस्य वाचि मेनि- भवयथ यदस्मा उद्कमानयन्ति पां तेनास्य तां शमयति याऽस्य पाद्योमनिभवत्यथ यदेनमटं कुवन्ति तेनास्य तां शमयति याऽस्य तवचि मेनिभवत्यथ यदेनं तपयन्ति तेनास्य तां शमयति याऽस्य हृदये मेनिर्भ- व्यथ यदस्यानारुदधो वेश्मसु व्तति तेनास्य तां शमयति याऽस्योपस्थे मेनिभवाति, इति । परोपद्रवकारिणी क्रोधरूपा शक्तिर्मेनिरित्युच्यते । यथाऽओज्वाला दरत्‌ । अतो यः पुरोदहितोऽस्ि सोऽयं पञ्चविधमेन्युपेतो वैश्वानरनामकाभनिसमानः । वागादीनि पञ मेनिस्थानानि । अतः पुरोदितस्ताभि्मेनिभिञ्वटन्तीभिज्व- रासदश्षीमिर्दीप्यमानाभिः परेषु दीप्ति संतापं कुवैतीभिः सह राजानमुपोदेति समीपे भराम्मोति । तदा सर राजा हे भगवन्नेतावन्तं कालं शुत्रावात्सीः । एतस्य परोहितस्योपवेशनार्थ हे परिचारकास्वेणानि दणनिपितङ्श्ा्ासनान्याहरते- त्यनेन राजसंबन्धिना भरियवाक्येन(ण) वाच्येका या मेनिबांधिका श्क्तिस्तां स राजा शमयति । पाचयार्थोदकानयनेन पादगता मेनिः क्षाम्यति । वङ्जगन्धाय- करणेन त्वग्गता मेनिः क्षाम्यति । धनादिना संतपेणेन हृदयगता मनिः दाम्यति । अस्य राज्ञो बेशमस्वनारुद्धो निरोषरहितः शयनादिकं शूवेन्विस्‌-

९५८ भीमस्सायणाचायविरचितमाष्यसमेतम्‌-- [४ ° चत्वारि °घ्याये- म्मेण वसतीति यदस्ति तेनोपस्थस्था मेनि; क्षाम्यति । हे समागतस्व पुरो- हितस्येतावन्त उपचाराः कतैव्या इत्यथः । अन्वयन्यतिरेकाभ्यागुक्तोपचारं प्रशंसति- स एनं शान्ततनुरभिहतोऽभिप्रीतः स्वं रोकम- भिवहति क्षत्र च बरं च राष्रच विश्च चस णवे- नमशान्ततनुरनमिहतोऽनमिप्रीतः स्वगाहीकान्- दते क्षत्रा बराच राष्रा्च विशश्च ॥२९॥ इति ।

उक्तोपचारहोमेन प्रीतौ सत्यां शान्तनुः स्वगोदिकं प्रापयतीत्यन्वयः छक्तोपचारहोमाभावे स्वगादेरपनुद तीति व्यतिरेकः ॥

इति श्रीमत्सायणाचायैविरयिते माधवीये वेदाथपरकाश्च रेतरेयब्राह्म- णभाष्ये चत्वारिश्षाध्याये भथमः खण्डः ॥ १॥ (२४) [१८२

घक्तोपचारेण प्रीतं पुरोहितं ष्ष्टान्तेन प्रक॑सति-

अभ्निवां एष वैश्वानरः पञ्चमेनि्सुरोहितस्ताभी राजान पार्ग्रद्य तिषएात समद्र इव भ्रामम्‌, इति। योऽयं पुरोहितोऽसि स एष पञमेनिः पश्चविधोग्रशक्तियुक्तो वेश्वानरना- मकोऽभिरेव निग्रहानुग्रहयोरभिवच्छक्तिमत्वात्‌ । पुरोहितस्ताभिः क्षान्ताभिः शक्तिभिस्तं राजानं परिग्र्य परितः स्वीय तिष्ठति। यथा समुद्रो भरमि परितः स्वीय तिष्ठति तरत्‌ ।

पुरोहितवश्चादनिष्ठं परिहारयति- अयुवमाय॑स्य रा भवति नैनं पुराऽऽयषः प्राणों जहात्याजरसं जीवति सवैमायुरोति न पनभियते यस्येवं विद्यान््राह्मणो राषट्गोपः पएरोहितः, शति ।

यस्य राह्न एवं विदरान्वेदश्चाखरोक्तमरकारेण धमाधम बोषयितुमभिद्गो ब्राह्यणो राष्गोपो राज्यर्परेपालनक्षमः पुरोहितो भवति । इश्श्स्याऽऽयंस्य राज्ज रा मयुवं कदाचिदपि पृथरभावरदितं भवति थु मिश्रणामिश्रणयोः' इति धातुरमि भणे वते । अयुबमिति पदेन स निषिध्यते । राषटमस्थिरं न भवतीत्ययः। अथबाऽस्य राषटरमयुवमारि युवमरणरदितं भवतीत्यथः | एने राजानमायषः परा

& तृतीयः खण्डः ] एेतरेयत्राह्मणम्‌ । ९९९ भाणो न परित्यजति अपमृत्युन भवतीत्यर्थः । अत एवाऽऽजरसं जरापर्यन्तं सुखेन जीवति । सवेमायुरेति भाप्षायामपि जरायामवशिष्टं समायुः भरामरोति । ततः सङ्धन्यृत्वा न पुनधियते पुरोदितमुखेन तचखछह्कानं संपा्य मुच्यत इत्यर्थः । अनिष्टपारिहारं दशयिव्वेष्टमाप्निं दक्षयति- त्रेण कषत्रं जयति बेन बरमश्तुते यस्यं विदहान्ब्राह्मणो राष्रगोपः पुरोहितः, इति। उक्तविधपरोहितयुक्ता राजा स्वकीयेन क्षत्रेण कुमारादिना परकीयं क्ष्जं कुमारादिकं जयति । तथा स्वकीयेन बलेन सेन्येन परकीयं बरं सैन्यमश्चते च्यामोति अभिभवतीत्यथेः । इष्टमाप्त्यनिष्टपरिदहारौ दशैयित्वा परनानुरागं दहीयति-- तस्मे विशः संजानते संमुखा एकमनसो यस्यैवं विदान््रह्मणो राषरमोपः पुरोहितः ॥२५॥ इति । उक्तविधपुरोहितयुक्ताय तस्मे तस्य रान्नो विक्षः परजाः संजानते राज्ञा सहै- कमत्यं भ्राञ्चवन्ति। पराप्य च परस्परमप्येकमनस्का राह्नः संयुखा भवन्ति। न वु कस्मिञ्मपि कायं बिुखाः ॥ इति श्रीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये बेदायेभकाश्च एेतरेयब्राह्य- णभाष्ये चत्वारिश्ाध्याये द्वितीयः खण्डः ॥२॥ (२५) [१८३]

पुरोहितमदहिमानं दशेयितुं मत्रमृदाहरति- तद्प्येतदृषिणोक्तम्‌ › इति । तदेतत्पुरोहितमाहात्म्यमप्यषिणा मत्रदशिना तिसुभिक्रैग्मरुक्तम्‌ । तन्न प्रथमाया ऋचः पूर्वां दर्शयति- स॒ इद्राजा प्रतिजन्यानि विश्वा शुष्मेण तस्थावमि वीर्येणेति, इति !

स इत्स एव पुरोहितयुक्तो राजा भ्रतिजन्यानि भरतिपक्षबछानि विश्वा १ ष्मेण वीर्येण स्वकीयेनाधिकेन षेनाभितस्थावमितिषटति अभिभमव- सीत्यथः |

. मत इद्राजा प्रतिजन्यानि ०-- ४-९०-७ । ..

९६० भ्ीमस्सायणाचायबिरवचिवभाष्यसमेतग्रू- [४ ° चत्वारिं °ध्वाये-

अस्वारस्य तात्पर्य दशषंयति- ि सपत्ना वे दिषन्तो च्रातृव्या जन्यानि तानेव तच्छृष्मेण वीर्येणापितिष्ठति, इति । जन्यानीत्यनेन सपत्ना एवाभिधीयन्ते । सपत्नशब्दस्य व्याख्यानं दिषन्तो श्रातृव्या इति । तानेवं च्रातृरव्यांस्तत्तन शरुष्मेणाधिकेन वीर्येण सामथ्येनाधि तिष्ठति अभिभवति । ठतीयं पादमनृय व्याच्े- बृहस्पतिं यः सुभृतं विभतीति ब्रहस्पति वै देवानां एरोदितस्तमन्वन्ये मनुष्यराज्ञां एरो- हिता ब्रहस्पति यः सुभूते बिभति यदाह पुरोहितं यः सुभतं बिमतींयेव तदाह, शति । यो ब्रहस्पति अहस्पतितुटयं पुरोहितं स॒भतं यथा स्यात्सम्यगवस्थाप्येति यावत्‌ । तथा बिभति पोषयति स इद्राजेति पवजरान्वयः। यो देवानां बह स्पतिः परोहितस्तं बहस्पतिमनु पशचान्मनुष्यराक्ञामन्ये पुरोहिता बतेन्ते । अवः

पुरोहितानां बृहस्पत्यनुसारित्वादबहस्पतिमित्यादिपदेन पुरोहितविषयमेवेत- दाक्यं मनच्र आह ।

चतुर्थं पादमनृध व्याच्- वल्गूयति वन्दते प्रवभाजमिय- पाचितिमेवास्मा एतदाह. शति ।

स राजा पवेभाजं प्रथमतोभजनयुक्तं पुरोहितं स हि राजानं तदीयहित- विचारेण प्रथमतो भजति । तादशं वल्गूयति राजाऽचयति । वन्दते नमस्क- राति । एतदनेन पादेनास्मा अस्मिन्यजमानेऽपचितिमेव पजामेव मन्र आह ।

द्वितीयस्या ऋचः पथमं पादम व्याच

स्‌ इतेति सुधित जौकसि स्व इति णहा वा जोकः स्वेष्येव तटग्रहेषु सुहितो वस्ति, इति ।

* म. पृस्तकस्थः पुस्तकान्तरपाठः--'ति । हितोपदेदोन राजानं सुप्र बिभ तीति सुमत्‌ । ताद बृहस्पतिसमानं बिभति पोषयति । स ।

स इत्सेति सुधित ओकपि स्वे° - ४-९०-८ |

३ तृतीयः खण्डः ] एेतरेयब्राह्मणम्‌ । ९६१

- स इत्स एव राजा पूजितः पुरोहितः सुधितः सुप्रीतः स्वे स्वकीय एषौ- कसि शे क्षेति निवसति । ओकःशब्देनात्र णहा एवोच्यन्ते । ततः स्वेष्वेव शुहेषु सुपीतो वसतीत्युक्तं भवति । दवितीयं पादमनृद् व्याच्े- तस्मा इदा पिन्वते विश्वदानीमियत्रं वा इव्टाऽन्मेवास्मा एतदूजंस्वच्छश्वद्रवति, इति । तस्मै पुरोहितयुक्ताय रान्न इव्टाऽन्नम्‌। विश्वदानीं सवस्मिन्नपि काङ इदानीं तदानीमित्यादिवदवगन्तव्यम्‌ । पिन्वते वधते। अन्नसमृद्धिरभवति । अस्मिन्पाद इ्गश्चब्देनान्नमेवोच्यते । एतदन्नमस्मा अस्मिन्राजनि उज॑स्व- लक्षीरादिरसोपेतं शश्वत्सवेदा तिष्ठति । तृतीयं पादमनचूच व्याचषे- तस्मे विशः स्वयमेवाऽऽनमन्त इति राष्राणिव विद्चो रष्राण्येवेनं तत्स्वययुपनमन्ति, इति। तस्मै पुशोहितयुक्ताय राज्ञे विशः प्रजाः स्वयमेव तदीयभरयत्ननिरषेक्षा आनमन्त आनति प्राप्ता भवन्ति । अस्मिन्पादे विटूकषब्देन राष्राण्येव प्रजो पेता देशा एव विवक्षिताः । तादटश्चानि राष्राण्येनं परोहितयुक्तं क्षज्ियं स्वय- मेव भा्रुवन्ति। चतुथं पादमनृद्र व्याचष्टे- यस्मिन््ह्मा राजनि पूवं एतीति पुरोहितमेवेतदाह ; शति, यस्मि्राजनि ब्रह्मा ब्राह्मणो दितमुपदिशन्पुवं एति भथमतो गच्छति स इत्मेतीति पूरवैतान्वयः । अनेन पादेन पम एतीत्येव पुरोहितमेव मच्रो ब्रूते । तृतीयस्या ऋचः प्रथमं पादममूद्य व्याचष्टे अप्रतीतो जयति सं धनानीति रष्णि वै धनानि तान्यप्रतीतो जयति, इति । अयं पुरोहितयुक्तो राजाऽपरतीतः भतिकूलेः क्षत्रभिरितः भराष्ठः भतीतस्त- दिपरीतोऽपतीतः हाश्रपरा्षिरहिव एव भूत्वा धनोपेतानि राष्मणि सम्यग्न-

अप्रतीतो जयति स धनानि०- ४-९०-९ । १२१

९६२ श्रीमत्सायणाचायनिरचितभाष्यसमेतम्‌- [४ ० चत्वारि °ध्वाये+

यति । अस्मिन्पादे धनकषब्देन राष्राण्येषे विवक्षितानि । वानि स्वयं भरतिषत्ष- रहित एव जयति । दिवीयं पादमतथ व्याच्े- प्रतिजन्यान्युत या सजन्येति सपत्ना वै हिषन्तो भ्रातृव्या जन्यानि तानप्रतीतो जयति, शति । लन्यानि क्षशूनपतीतः स्वयमभतिपक्षो जयतीत्यनुवतैते । किच या सेना सजन्या श्चश्रसहिता तामपि जयति । अस्मिन्पादे जन्यश्षष्देन सपत्ना अभि. धीयन्ते । तस्य उ्याख्यानं द्विषन्तो वै चातृव्या इति । तान्धातुव्याग्पतिषपत्त- श्हितो जयति । तृतीयं पादमनद्य व्याचष्टे- जवस्यवे यो वरिवः कृणोतीति यदाहावसी- यसे योऽवसीयः करोतीयेव तदाह, श्वि! अवस्यवे वसुरहिताय ब्राह्मणाय पुरोहिताय यो राजा वरिवः कृणोति परिचर्या करोतीति मच्रो यदाह तत्रावसीयसेऽत्यन्तदरिद्राय धनरदिताय यो राजाऽषसीयोऽतिशयेन धनिकत्वं करोतीत्यनेनेव प्रकारेण मच्रो बते । चतु पादमनूध व्याच्े- ब्रह्मणे राजा तमवन्ति देवा इति पुरोः हितमेवेतद्भिवदति ॥ २६ ॥ इति। ब्रह्मणे ब्राह्मणाय पूरवोक्तेनावस्वव इति चतुध्येन्तेनान्वेवि । तथा राजेति पदः य इत्यनेनान्वेति तं तादशं पुरोहितपूजकं राजानं देवा अवन्ति पाड यन्ति । एतदेतेन ब्रह्मण इति पदेन पुरोहितमेव मच्रोऽभिषदति ॥ इति श्रीमत्सायणाचा्यविरचिते माधवीये बेदा्थपकाश्च रेतरेय ब्राह्मण- भाष्ये चत्वारिश्ञाध्याये तृतीयः खण्डः ॥ ३॥ (२६) [१८१४]

अथ पोरोहित्यस्य योग्यायोग्यौ ब्राह्मणी विषिनक्ति- यो ह वे अीन्प्रोहितांश्रीन्रोधात्न्षेद्‌ स ब्राह्मणः पुरोहितः स वदेत पुरोधाया अभि- वाव पुरोहितः थिवी परोधाता वायुर्वाव

४ चतुथः खण्डः ] देतरेयत्राह्मणम्‌ । ९६३

परोहितोऽन्तरिक्षं पुरोधाताऽऽदित्यौ . वाव एरोहितो चोः पुरोधातेष ह वै षरोहिती य एवं वेदाथ प्त तिरोहितो य एवं न वेद्‌, इति। राहा स्वहितोपदेशा्थं स्वस्य पुरोहितोऽबस्थापितः । तस्य परोहितस्य योऽयमवस्थापयिता राजा स पृरोधाता । देवतासु मध्ये अरयः पुराहिताः सन्ति । ये च भ्रयः पुरोधातारस्तानुभयविधान्यो बेद- वत्मतिपादकं मन्न सवैदाऽनुसंधत इत्यर्थः । स तादशो ब्राह्मणः पुरोहितो भवितुं योग्यः । स च ब्राह्मणः पुरोधाय परोहित्यार्थमभिरित्यादिमच्रं बदेऽजपेत्‌ । अपि- बाय्धादित्याः पुराहितसूपाः पृथिव्यन्तरि्षध्रोकाः पुरोधातुरूपा इति मन्नाथः । यः पुमानेवं बेदमन्रार्थमनुसंधत्त एष एव योग्यः पुरोहितः । अथ ष यः पुमानेवं न वेद स पुरोहितः पौरोदित्यादन्तितस्तदयोग्य इत्ययः । | योग्यं पुरोहितं परक्ंसति- तस्य॒ राजा मित्रं भवाति दिषृन्तमपबापते यस्येवं विहान््राह्मणो राष्गोपः पुरोहितः, इति । यस्यैवं विधत्वादि गुणयुक्तः पुरोहितो भवेत्तस्य राहो देक्नान्तरवतीं राजा मिन्रै बन्धुभेवति । तथा द्विषन्तमन्यं राजानं प्रोहितयुक्तो राजाऽपषाधते विनाश्चयति। पुनरपि देषा परकंसति- त्रेण क्षत्रं जयति बेन बरूमश्नुते यस्येवं विहान््राह्मणो राष्रगोपः पुरोहितस्तस्मं विश्चः संजानते संमुखा एकमनसो यस्येवं विदान््राह्मणो राषरगोपः पुरोहितः, इति। पवैवयास्येयम्‌ । अथ राह्नः पुरादिववरणमन्रमाह- थवः स्वरोममोऽहमस्मि स तं स॒त्वमस्य- मोऽहं चोरं एथिवी तं सामाहमृकंलं तावेह संवहावहे । पुराण्यस्मान्महामयाव्‌ । तनूरसि

९६४ भ्रीमत्सायणाचायबिरचितभाष्यसमेतम्‌-- [४ ° चत्वारिं घ्याये-

तन्वं मे पाहि इति । भूर्भुवः स्वरिति श्ब्देर्खोकञ्रयाभिमानिन्यो देवता उच्यन्ते । प्रणवेन पर- भात्मा । एते सर्वेऽनग्रहन्त्वित्यभिपरायः । पुरोहितोऽहममो यरोकरूपोऽस्मि त्वं तु स भृलोंकरूपोऽसि । पुनरपि स त्वमस्यमोऽहमिलययभिषानं दाढ्योयम्‌ । तस्थैव व्याख्यानं धौरहं पृथिवी त्वमिति । तथा सामस्वरूपोऽहमृकस्वरूप स्त्वपिति ताबुभावावापिह राष्र आसमन्तात्पुराणि तदुपरुक्षितभ्रामांश्च संबहा- बहै सम्यग्बहनं पुरादिनिवोहं करवावहे । त्वं मम तनूः श्रीरमसि । अतो मदीयां तन्वं श्षसीरमस्मादेहिकादामुष्मिकाश्च महाभयात्पाहि रक्ष । अनेन मनच्रेण राङ्ा तो यः परोहितस्तस्य राजदत्तविष्टराभिमन्रणमाह- या जषधीः सोमराज्ञीबह्वीः शतविचक्षणाः । ता मद्यमस्मित्नासनेऽच्छिद्रं श्म यच्छत, इति । सोमो राजा यासामोषधीनां ताः सोमराश्यः। बदव्यो बहुजातीयाः। श्रत- विचक्षणाः शतक्षाखाभिन्नाः । तादृश्य ओषधयो याः सन्ति तास्वथाविषा हे ओषधयोऽस्मिन्नासने तृणादिनिमितकटादिरूपे मद्यं पुरोहिताय च्चिद्ररहितं शम वुःखस्पशषरहितं सुखं यच्छत दत्त । अभिमन्रिते विष्टर उपेश्चनमाह- या ओषधीः सोमराज्नी विष्ठिताः एथिषीमनु । ता मह्यमस्मित्रासनेऽच्छिद्रं जम यच्छत, शति । धंशदरादि निर्मितविष्टरगता ओषधयः पृथिवीमनु विष्ठिता विश्ेषेन स्थापिताः । ता ्नमित्यादि पूवैषत्‌ । प्रोहितस्य पार्थं समानीतानामपामभिमत्रणमन्रं दक्षयति- अस्मत्रा शियमावेश्चयाम्यतो देवीः प्रतिपश्याम्यापः,) इति। हे आपः परोहितोऽहमस्मिललाटरे भियमावेश्चयामि धनादिसंपदं संपादयामि। अतः; कारणादेवीर्धातनातसिमिका युष्मान्प्रति पश्याभि। ताभिरद्धिः पुरोहितस्य पादपक्षारखनमन्रमाह- दक्षिणं पाद्मवनेनिजेऽसिमत्रा इन्द्रियं दधामि। सव्यं पादमवनेनिजेऽस्मित्राष्र इन्द्रियं वध्‌-

९ प्श्चमः खण्डः | एतरेयब्राह्मणम्‌ । ९६५

यामि । पू्वमन्यमपरमन्यं पादाववनेनिने । देवा राषटस्य गुप्त्या अभयस्यावरूढये , इति । मदीयं दक्षिणं पादमवबनेनिजे पक्षाखये । तेनास्मित्राषे प्राणिनामिद्रियषाट- बहेतुं धनं संपादयामि । बामपादपरक्षाटनेन च तद्रधेयामि । पूर्वं प्रथममन्यं दक्षिणं पादं श्ोपयित्वाऽपरं पश्चादन्यं वामं पादं शोधयामि। हे देवा एंवं- मूता पादो प्र्नाखयामि । तच्च राष्स्य गप्त्ये रक्षा्थमभयस्य चोरादिभयराहि- लयस्यावरुद्थै संपादनाय भवति । पादपरप्नाटनावशिष्टानापपामभिमन्रणमाह-

आपः पादावनेजनीदिषन्तं निहन्तु मे ॥२७॥ इति । पादावनेजनीः पादश्चुद्धिकरणभूता इमा आपो मे मदीयं द्िषन्तं श निक्तेषेण दहन्तु ॥ | इति भ्रीमत्सायणाचायविरयिते माधवीये वेदाथभरकाक्च रेतरेयत्राह्मण- माष्ये चत्वारिश्ाध्याये चतुथः खण्डः ॥ ४ ॥ (२७) [ १८५] अथोक्तपुरोदितसहितस्य शध्रक्षया्थं कंचित्मयोगमाह- अथातो ब्रह्मणः परिमरो यो ह वै बरह्मणः परिमरं वेद्‌ पयेनं हिषन्तां भ्रातृन्याः परि सपत्ना भ्रियन्ते, शति । अथ पौरोहित्यविधानानन्तरं यतः पुरोहितेन संपा्ः शश्रक्षयोऽपेक्षितोऽतः कारणाह्ह्मणः परिमर एतन्नामकः कमंविशेषोऽमिधीयत इति शेषः । ब्रह्म- शब्देनात्न वायुधिवक्षितः । अयं वे ब्रह्म योऽयं पवत इति वक्ष्यमाणत्वात्‌ । तस्य वायोः परितो विधुदादीनां मरणप्रकारः परिमर इत्युच्यते । तद्धाव- नारूपस्य कमेविश्चेषस्य तदेव नामषेयम्‌ । यः पुमान्त्रह्मणः; परिरं यदा मनसा भावयति । एनं परित एतस्य परितोऽवस्थितास्च सवासु दिषु दषं कुवेन्तः श्षज्नवो नियन्त । इदानीमेनं द्विषन्तो जात्या श्षज्नवः सपत्नास्तेऽपि परितो भियन्ते । तस्मादेतद्रेदनं संपादनीयम्‌ । रलम अयं वे ब्रह्म योऽयं पवते तमेताः पञ्च देवताः परि

१ अ. एवमुभौ ।

९६६ भमत्सायणाचायविरवितभाष्यसमेतम्‌- [४ ° चत्वारि °ध्वाये-

भ्रियन्ते विद्युदृटृष्टिश्न्द्रमा आदित्योऽभभिः, पवि । योऽयं वायुः पवतेऽन्तरिक्षे संचरति अयमेव ब्रह्मक्षब्देन बिव्षितः। एता विधदादयः पश्च देवता वायुं परिन्रियन्ते । तस्य परितो विनाश गच्छन्ति । तदेतदनुसंषेयस्वरूपम्‌ । तज्राऽऽदौ विश्चतो सरति भरतिषादयति- विन्दे विद्यय दष्टिमनुप्रविश्चति साऽ नतर्धीयते तांन निजांनन्ति, इृति। येयं विधुदस्ति सा विध्यत्य परकार्चं कृत्वा पश्चादृष्टिमनुभविन्चति । अत एव साऽन्तधींयतेऽस्मामिन श्यते । तां ष्टौ परविष्टं विधुतं इ गता श्र स्थिता शतेति मनुष्या निःशेषेण न जानन्ति । तत्र शटान्तमाह- नया यदा वै प्रियतेऽथान्तर्धौयतेऽथेनं न निर्जानन्ति, शति । कोके कशित्पुरुषो यस्मन्क्षणे भ्रियते तस्मिन्नेव क्षणेऽन्येने इयते । वतो जना विचार्यापि इ गतः कुत्रावस्थित इत्येनं पुरुषं शृत न निजोनन्ति। यद्यपि कुणपं परयन्ति तथाऽपि जीवात्मानं न जानन्त्येव तथैव विथुद्धिनाञ्च इति द्रष्टव्यम्‌ । यथोक्तथ्यानवतो जप्यमच्रमाह- स ब्रूयादिुतो मरणे हिषन्मे भ्रियतां सोऽ न्तरीयतां तं मा निज्ञासिषुरिति, शति, विधतो मरणे सति उपासको द्विषदित्यादिकं मनर ब्रयात्‌। तस्यायमथः- श्यं विचुदिव मदीयः शश्ुधियतां स पुनः केनापि न ृदयताम्‌ । अतो विचा: थापि ई गतः हाऽऽस्त इति तं श्रं तदीया बन्धवो निःशेषेण मा जानन्त्विति। जपफलं दक्षेयति- कषिप्रं हैवैनं न निजीनन्ति, सति । श्षीघ्रमेव एतमेनं श्रश्रं तदीया बन्धवो नैव जानन्ति । विद्यत इव दृष्टेबिनाश्ं दशेयति- दिं दक्ष चन््मसमनुप्रविशति साऽन्त्धोयते तां न निजानन्ति यदा वे भ्रियतेऽथान्तधींय-

९ पञ्चमः खण्डः ] एेतरेयग्राह्मणम्‌ । ९६७

तेऽथेनं न निजौनन्ति स ब्रयाृषटर्मरणे दिषन्मे प्रियतां सोऽन्तर्धीयतां तं मा निन्नासिषु- रिति श्िप्रं हैवैनं न निर्जानन्ति, शति। येयं दृष्टिरस्ति सेयं ष्टा भमो जलं पातयित्वा स्वयमाप्यमण्डरङ्यं चन्द्र भसमनुपविक्नति । अन्यत्पूववयोज्यम्‌ । चन्द्रमसो विनां दरेयति- चन्द्रमा वा अमावास्यायामादियमनुप्रविशति सोऽन्तधींयते तं न निर्जानन्ति यदा वै भ्रियते थान्तर्धीयतेऽयेनं न निजानन्ति स॒ तब्रूयाच- नद्रमसो मरणे हिषन्मे भियतां सोऽन्तधींयतां तं मा निर्ज्ञापिषरिति क्षिप्र हैवेनं न निर्जानन्ति, शति । अयं चन्द्रमा अमावास्यायां तिथौ साकर्येनाऽऽदिल्यमनुमविश्षति । अन्य- स्पूववत्‌ । | आदियस्य विनां दशेयति- आदित्यो वा अस्तं यन्रभ्निमनुपरवि्चति सोऽन्त- धीयते तं न निर्जानन्ति यदा वै भ्रियतेऽथान्त- धीँयतेऽथैनं न निर्जानन्ति स ब्रूयादादियस्य मरणे हिषन्मे भ्रियतां सोऽन्त्धीयतां तं मा निर्ञासिषरिति क्षिप्रं हैवेनं न निर्जानन्ति? इति । आदित्यो यदाऽस्तमेति तदाऽयमभनिमनुपविक्नति । तदेतत्ैसिरीयैः समा- क्नातमू-““अर्ं वा आदित्यः सायं भविति तस्मादभिषूराभक्तं दहे, उभे हि तेजसी संपयेते' इति । अन्यत्पूवंबत्‌ । अभनेभिनाशं दशेयति- अथर्वा उद्वान्वायुमनुप्रविशति -सोऽन्तर्धी यते तं न निर्जानन्ति यदा बे भरियतेऽथान्त धीयतेऽयैनं न निर्जानन्ति स ब्रूयाद्भमरणे

९७० भ्रीमत्सायणाचायेविरचितमाष्यसमेतम्‌-

उक्तं कमेनिशेषमनुष्ठातुवंतनिशेष विधत्त- [र । तस्य व्रतं न्‌ हिषतः पूवं उपविशे्यदि तिष्ठन्तं मन्येत तिष्ठेतैव न हिषतः पूर्वैः भं विशेवदा- सीनं मन्येताऽऽ्ीतेव न दिषतः पवः प्रस्व- प्याद्यदि जाग्रतं मन्येत जागप्रियादेव, इति । तस्यानुष्ठातुरेतद्व्रतपुच्यते । एतदीयो द्विषन्यदोपविन्ति ततः भाक्स्वयं नोपविशेत्‌ । कितु चारमुखेन(ण) तदीयं इचान्तं विचारयेत्‌ 1 यदि दविषन्तं तिष्ठन्तं मन्येत तदानीं स्वयमपि तिष्टेतेव । तथा यदा द्विषञ्क्षयनं करोति तवः भ्राक्स्वयं न संविक्षेव्‌ । शयनं न कयात्‌ । यदि द्विषन्तपुपविष्ठं मन्येत तदानीं स्वयमप्युपविक्षेदेव । तथा द्विषन्यदा निद्रां करोति ततः प्राक्स्वयं न भरसख- प्यात्‌ । कितु यदि द्विषन्तं जाग्रतं मन्येत तदानीं स्वयमपि जाभ्रियादेवेति। एवं व्रतमाचरतः फं दक्चयति- । जपि ह यद्यस्याश्ममूधां हिषन्भवति क्षिप्रं हैवैनं स्तृणुते स्तृणुते ॥ २८ ॥ इत्यष्टमपञच्चिकायां पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५4 ॥ अस्य राजञोऽनु्ठातु्िषसवुव॑चरमपूर्पा पाषाणसद्दाशचिरस्को भवति। अतिप्रबर इत्यथः । तथाऽप्ययं कर्मविशेषः शीघमेवेनं श्रश्ं स्तृणुते दिनसि । अभ्यासोऽध्यायसमाप्यथेः ॥ इति श्रीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये वेदाथपरकान्च रेवरेयब्राह्मण- ` भाष्ये चत्वारिं्ाध्याये परश्चमः खण्डः ॥ ५ ॥ ८ २८ ) [ १८६ |] इति शरीमद्राजाधिराजपरमेश्वरवैदिकमागेपवतेकवीरबकणसाभ्राज्य- धुरंषरस्य सायणाचायेस्य कृतौ वेदाथभकाश्च रेतरेयब्राह्मणमाष्ये चत्वारि न्ञोऽध्यायः ॥ ४० ॥

इयेतरेयव्राह्मणेऽष्टमपश्चिका समाप्ता ॥ ८ ॥ ( प्रिकाङ्काः--८ । अध्यायाङ्काः-४० । खण्डाङ्काः--१६२ ) समाश्षिमगमदिदं सायणाचायभाष्यसमेतमेतरेयव्राह्मणम्‌ ॥

१ ख, ्यथाऽद्मः ।

अथैतरेयब्राह्मणखण्डान्तगंतप्रतीकानां

3 अ.

प्रतीकानि पं० अ० खं प° अगन्म महा नमसा ५ २४ १ ६२२ अम्र इन्द्रश्च... ... २ १० ५ २७० भन्नय एव ... १ ५ ४ १३३ अप्रये प्रणीयमा-... १ ५ २ ११५ भअप्रये मधथ्यमानाय... १ ३ ५ ६६ अप्रयेवाएषः ... ५ २५ ३ ६५५ भभिनाऽ्भिः समि- १ ३ ५ ७२ अभिना हास्य ५ २५ ३ ६५६ अभनिमातिथ्ये ... ३ १४ २ ३९९ अभिदेवेद्धः.-. ,.. २ १० २ २६१ अिर्नेता त्वम्‌ ... ४ २० १ ५२९ अ््निनेता त्वम्‌ ...४ २० ३ ५३७ अभिनेता त्वम्‌ ... ५ २१ १ ५४७ भप्निमन्विद्धः ... २ १० २ २६१ बप्निमखं प्रथमः ... १ १ ४ २४ भभ्निवा उदरान्‌ ... ८ ४० ५ ९६७ अभ्रिवो एषः , ८ ४० १ ९५७ भिव एषः .„ ८ ४० २ ९५८ अभ्रिवरैत्राणि „१ १ ४ २३ भभ्निवंत्राणि जङ्घ- १ ४ ८ १०७ अर्िर्वै देवता ,.. ४ २० १ ५२६ अभित देवानाम्‌ ... १ १ १ ६ अभि देवानाम्‌ ... १ ५ २ १२३ अभि देवानाम्‌ ... २ १२ ३ ३२२ खिति परिक्षित्‌ ... ६ ३० ६ ५८२ भरभि्वे सवीौः 9. १ १ ) । अपिहोता ... ५ व्‌ ३ ५४७९ अभ्ि्होतानः ... २ ६ ५ १६ अमिश्च हवै .. १ १ ४ २४ अभ्रिष्टोम एतत्‌ ... ४ १७ ६ ४७१ भपिष्टोमं वै „ ३ १५ ५ ४२७

वर्णानुक्रमणिका ।

{1111 `` जीकानि ` पंन अन खंन्प्र अभिष्टोमे होता

अशिष्ट गायन्या ... अनि घ्म सुरचम्‌...

अरि दूतम्‌ अर्म नरः .,, अर्भ मन्थन्ति अभि जयति अत्निवोदेवम्‌ अभिः भरत्नेन अभिः सुषमित्‌ अम्ीन्तरा एषः

अप्रीषोमाभ्याम्‌ ... अर्भाषोमा हविषः ..

अग्ने जषस्व अमे पत्नीरिहं अन्ने मरद्ध

अपरे मरक महान्‌ ... अभरेरेव सायुज्यम्‌...

अभनेरेवैनान्‌

अङ्नेवो आदिलयः ..“

अभनेवां एताः अमे क्िक्वेभिः

अन्ने वीदीलयनु- ... अग्रे हव्याय ६

अन्ने हंसिन्यत्रिणम्‌

अग्नी हैके जहति ...

अग्रियो मुख्यः अच्छिद्रा पदाभ्धाः

अच्छििण हास्य ...

अच्छिदरोक्था अजीजनो हि

अजैदभिरसनत्‌ ... अज्ञन्ति त्वाम्‌ ,,.

क | 1, 9 । ष | । [) [। । [1 ४ ग =9 द) 6 @ छ = ह ~> =

क कि

| श्र [^

र द) ७ & ४ & ~ल @ = ~© =© =© छ ‰ < ®

७ ह @ ॐ @ ~ छ ^ = छ .-€

७२६

५३६ ५६८

२३५ ६१२

२६१ ९५६ १३० १८३ १३२ ६9० ६ ३९४ ६२१ ७८२ १९१ ९६८ २९६ १२०

र १२०

&८ ८७६ ३२१ २७४ ३३२ २७८४ ९२५ १६१ १४२

॥:

प्रतीकानि अञ्जन्ति यं प्रथ- ... भज्मो यपम्‌ अत उपप्रेष्य ४ अतिथिदेरो- अतिमीमेव अतिरिक्तं तत्समु- अतिवादं शसति ... अति शसति

अति हवा एनम्‌...

अतूर्तो होतेति अत्र हिते... अथ ऋक्शः ,., अथय चतुहोतिन्‌ अथ तत एेका- ... अथ ततो ब्रूयात्‌ ...

अथ ततो ब्रूयात्‌ ...

अथ त्रिष्टुप्‌ ... ... अथ देवीनाम्‌ अथ प्रजापतेः अथ ब्रह्मोयम्‌

अथ य एककामाः... अथ यच्छघ्याणि ,..

भथ यत्ाक्षाणि ... अथ यत्सुरा भवति

अथ यत्त्फूजंयन्‌ ...

अथय यदातप-

अथं यदाश्वत्थानि ...

अथ यदि दधि

अथ यदुञ्च हृष्यति... अथ यदुशर्घोषः ..* अथ यदुचैः

अथ ग्रदेनम्‌...

अथ यदेनम्‌...

अथ यदेनमूष्वेम्‌ ... अथ यदेनमेकम्‌ ... अथ यदैनम्‌ ...

भय यदौदुम्बराणि,..

देतरेय्राह्मणखण्डान्तगेतप्रतीकानां-

नपि. । /

9९ ॐ ॐ ई > => & ४ न क =ॐ > ० ~ र न्क

@ < र द क 8 = ४ < @ @ र क ^ @ # ० ~€ न ~ ~ ~न

१५

३५

क ८ @ ० ० क = ० न म > न @ ~> > नम => © छ & -@ ० @ ~ & ० -= @ ~> = ~

० „€

| अथ यदीदुम्बरी ... अथ यहाधि मधु ... अथ यदूवौ मवति... अथ यदुदरेषम्‌ अथ यद्यपः... अय यद्वरम्‌ अथ यः समः ,,, अथ यान्यहानि ,.. अथ यान्येव अथ याः समा- ... अथ ये तेभ्यः अथ येऽतोऽन्यथा... अथ येनैव ... अथ योऽसौ अथवा निरमन्थत ,.* अथदह तम्‌... अथ ह विश्वामित्रः...

अथाऽञ्न्नेयो वै ,.. आरम्भणीयाः अथात इष्टापूर्तस्य ,... अथात नः ४ अथातद्छन्दांस्येव ,.. अथातः परिषा-~ ... अथातः पदयोः अथातः पनः अथातः पुरोधायाः ... अथातः स्तुतश्षल्लयोः अथातो दीक्षायाः ... अथातो देवयजनस्य अथातो ब्रह्मणः

अथातो यजमान- ,,,

& क € & ^ न ©= < > म & & > @ ~ ~ ~~ ५ & @ @ & न ~ ~ ~~ @ ~ म न ~ ~ क @ ~ ©= & ¢

= @

240 440 = अहि 440 6 = रद © - = @ 6 ¢ & 9

१५

^ अ ० ० भ

नकौ [०

र @ =2 4 ५ क ४ &@

| क्कि

& „€ ७ @ = = = = न = => ५ ५ ~ न > छ अ ~ ~ल ० ~ &

वणोरुक्रमणिका ।

9 @ @ र @

भत्रीकानि पं अ० खं पु०| प्रतीकानि भयातोऽदहीनस्य ... ६ २९ ७ ७४८ | अधेवमेताम्‌ अयानृबन्ध्यायै ७ ३४ ३ ८६५| अथैनं दक्षिणस्याम्‌... भथानृबन्ध्यायै ७ ३४ ४ ८६७ |अथेनं प्राच्याम्‌ भयान्ततः प्रजातिम्‌ ८ ३७ ७ ९२६ |अथो इदम्‌... भयाप्याहुरेवम्‌ ... ७ ३२ १ ८०८ | अयो एतं वरम्‌ ... भयामिचरतः ३ १२ < ३३६ |अथो खल्‌ ... भयाच... ६ २९ ८ ५५५|अथो खलु यदा भयाष्टक्षराणि ... ६ २९ < ७५४|अथो खलु यस्यास्‌... भयास्मा ओदुम्बरीम्‌ ८ ३९ ३ ९३९|अभो खल्वाहः ... भयाप्ै सुराकंसम्‌... ८ ३७ ॐ ९१५ | अथो खल्वाहः भयास्मै सुराक्रसम्‌... ८ ३९ ६ ९४५|।अयो खल्वाहुः अथास्य यत्स्वम्‌ ... ३ १२ २ ३२० | अथोत्तरम्‌ ,.. भथास्या उदपात्रम्‌... ५ २५ २ ६५१|अथोदुम्बरशाखाम्‌,.* भयास्यैष स्वः .,. ७ ३५ ४ ८८३|अथो पञ्चवीयेम्‌ ... भयाऽइ्ह यत्‌ ... ६ २८ ४ ७१२ |अथोब्रह्मवै भयाऽऽह यत्‌ ... ६ २८ ५ ७१५ |अथोब्रूयाम्मुखम्‌ ... भथाऽड्ह यत्‌ ... ६ २८ ५ ७१६ |भयोमनोवै ,.. भयाऽऽइ यत्‌ ... ६ २८ ६ ७२० | अथो यद्यिष्ठेन .. भयाऽऽ्ह यत्‌ ... ६ २८ ६ ७२१ |अथोदुम्बरीम्‌ भयाऽऽह यत्‌ ., ६ २८ ` ७ ७२२ | अदन्धव्रतप्रम- ... भयाऽऽ्ह यत्‌ ... ६ २८ ७ ७२३ |अदितिर्जातम्‌ -अथाऽऽह यत्‌ ... ६ २८ < ७२६ |अदितिर्वोरदितिः ,.. याऽह यदेक-... ६ २८ ६ ७१७|अदितिमांता ... ... भयाऽऽह यदेताः ... ६ २८ ६ ७१७ |अद्धिरभिषि्वन्ति ... भथाऽऽह यदैन््रः... ६ २८ २ ७०४ अद्रिजा इयेष वै ... अचाऽऽह यद्धाता ... ६ २८ ६ ७१९|अधि द्योरद- अयाऽऽह यद्यथा ... ६ २८ ४ ७११ अ श्रवो माहिनम्‌ अथाऽह शंसन्ति... ६ २८ ५ ७१६ अधीयत देवरातः ... अथाऽऽहास्ति ६ २८ ६ ७२० | अधीयच्रुपहन्यात्‌ ... अथाऽऽहास्ति ६ २८ ६ ७२० |अध्यैरातम्‌ ... शयेन्द्रो वै „ ७ ३४ ५ ८६८ |अधिगो शमीध्वम्‌ ... अथेमवस्य षरः ... १ ३ २ ५४|अध्वरे शनम्‌ अयेतशरषटुमम्‌ ,.. ६ २८ ७ ७२३ अध्वर्यो इति ... अथैनानि हवै ... ८ ३७ ३ ९१३ |अध्वर्यो शोशोंसावोम्‌ भयेनल्क्रम्‌ ... ७ ३४ १ ८६ | अध्वर्यो शोसावोम्‌... भयैनममिषक्षयन्‌ ० ८ ३७ २ «०९ | अनभ्मंभावृका शथेनमुदुम्बर- < ३७ ३ «५१० | अननुध्यायिनम्‌ ... थेनमुवाच ... ०० ७ ३३ २ <३९। भनवानं प्रथम ऋक्‌

४ ४ => कक 2 = ९) ,@ @ ७ @ ~ =® ० => < क , द = -& ह -@ -@ ^ =2 @ = @ॐ < =® = ९)

4. ०

> ०

| श क्के

[ .॥ ह @

० 4 ग 4 @ & & ~ ~ @ नम ० = ~ ~ल

1 +

व । "न 4 ४ = =-क = ॐ रक) @ = =® रकी

ग्मि

प्रतीकानि अनवानं प्रातः अनश्वो जातः अनाधृष्या च

अनाप्ता चानाच्या °.

अनार्तो ह वै अनिख्या च... अनुपयोवृ्याः

अनु प्रहत्स्वगै- ...

अनुम चरम्‌ अनुरूपं शंसति अनुल्बणं वयत अनुवषट्करोति अनुवित्तयज्ञः

भनु वै श्रेयांसम्‌ ...

अनृष्टुभि वाचम्‌ अनुष्टुभ स्वगे- भनु दित्वा... अनूत्सारामिव अनेनसमेनसा अन्ततः सर्वेण

अन्तरेण गाहैपदया ...

अन्तश्च प्रागा अन्तौ वै महत्‌ अन्धस्वलयः...

अन्नादा चान्नपत्नी ...

अन्नादोऽश्रषतिः

अन्नादो हान्नपतिः .

अन्नादयकामाः अन्नायं वा ... अतन्नवै न्यदधुः

भत्नंवै विराट्‌ ,..

अत्रं ह प्राणः

अन्यतरो ऽनङ्वा-,..

अन्यत्तहैवतम्‌ अन्यदन्यत्‌ ...

अन्युड्ख्या विराजः

सन्येष्वहःसु..* न्वेनं माता

रेतरेयव्राह्मणखण्डान्वगेतपरतीकानां-

पण

* &

~ल

अर

२६७ २१ र्ट 31 ३७

ख०

1 © ६९९ ५५१ ६४५ ६४५ ९२५ ६४५ २२३ १५१ ४२१ ३५२ ३९५२ २९९

१ ५ २२३ ११८

२६ ९२४ ४१६ ६६२ ९१७ <२३ १३४ ५ ५ १ ४५८ ६४

३८

[^

प्रतीकानि पर अपत्नीकोऽग्िदहो्रम्‌ ५ अप ध्वान्तमणुहि ... ३ अप पाप्मानम्‌ ... २ अप पाप्मानम्‌ ... ४ अप पाप्मानम्‌ ... ४ अप पाप्मानम्‌ ... ५ अप पाप्मानम्‌ ६ अप पाप्मानम्‌ ... ६ अप पाप्मानम्‌ ... ६ अप प्राच इन्द्र ,.. ६ अपरिमितम्‌ 4 अपरिमिताभिः ... ६ अपरिमिताभिः .. ६ अपरिमिताभिः ,, ६ अपर्यं त्वा मनसा... १ अप संवत्सरेण 9; अपहवै ... ... अपापाचो अभिमते ६ अपाः पूर्वेषाम्‌ ... ४ अपि यदि समृद्धाः... ३ अपेवायतः ,,. ७ अपि शवेयीः „ ॐ अपिह यदि .. ३ अपिह यद्यस्य ... ८ अपृवो "ॐ. ५ अपृव्यो पुरुत- ... ५ अपो देवीः... ... २ अप्रतिवादिनी ... ३ अग्रतीतो जयति .,. ८ अम्जा इत्येष बै ... ४ अभयस्य रूपम्‌ ... ६ अभितष्टेव ... ... ६ अभिदण्णवतीभिः ... ६ अभियं देवम्‌ ... ५ अभियं देवं सवि-... १ अभियं मेषम्‌ ... ५ अभित्वादेव . १ अभित्वादेव ... ५

@ क =® फ कि = द ५ @

= 4 @ क = न भ & €

(न (क । ++ क्ये

५ र ^ ~ मु क क र ५ # म ~< €

4 =€

प्रतीकानि भमित्वा शूर भभित्वाशूर अभित्वाशूर भभित्वारश्र भमित्वाशूर अमित्वा शर अभित्वाश्रूर अभि प्रियाणि भभीवर्तेन ... अभूदुषा रुशत्‌

सशदुषा रदात्पहुः ,..

अभररेकः

मभ्यसयेलोव्डिनीम्‌

अभ्येवेनांस्तत्‌ अभरातृव्यः ... अमरादन्यम्‌

भमुष्मिन्वा एतेन ,..

अमुयो उपसूये

भमृतादिव जन्मनः...

अमृता ह वै...

गगरृतं वा आज्यम्‌...

अमेव नः ... भम्बयो यन्ति भयमन्निः ,.. अयमहमस्मि

अयमिह प्रथमः अयम्रु ष्य इति भयमूष्य म्र

अयातयामा वै अयुवमायस्य

अयं जायत... अयं देवाय... भयंवां अभिः

अयं वाव खोक: ,,. अयं वेनश्चोदयत्‌ ,,.

अयं वै ब्रह्म... भयं वै यज्ञः भयं वै लोकः

वणोनुक्रमणिका ।

4. ©

< 4) ~ -& & «७ & - ~« «4 -> ५ «4 ० ० ^ «५ «छ ^ रन ७ ७ &@ @ ^ & ~» ० ० «ल =© «6 ~ = ०

® =€

प° ४६१ ५२९ ८ ४९ ५७६ ६०८ ६११६ ८९९ ७३९ ९२२ २१ २१५ ५९० ७२६ १९६ ४३७ १८१

८ ररर ११९ ८९१ १९९ ५१३ २२३ ११८ ८७८ ११७ ११८ ११८ ७८५७ ९५८ ५८५ ६१० ११९

८ ३

८६ ९६५ ६७१ ४१

अष्टाकपालः °.

अष्टाद्यीतिः सदख्लाणि

अष्यसप्ततिम्‌ अष्टौ शतानि

असपत्नां विजितिम्‌

असावि देवम्‌

प्रतीकानि पं अयं वै लोकः „ ४ अयं ह येन... ... ५ अरिष्टनेमिम्‌ „ ४

अरिष्टेमिरविना ... १. अरिषटैनेः ... ... ६ अरूख्चदुषसः . १ अरं हितो भवति ... १ अधचंशा एव . २ अवाडेहि सोम॒ ... ६ अव प्राम्यान्पदन्‌ ... २ अवय्येनं सलयम्‌ ... ४ अवत्सारो वा „ २ अव द्रप्सो अशु- ... अवपिषुवौ ... ... ३ अवस्यवे यः .., ८ अविताऽसि सुन्वतः ५ अविद्यैव तदा ,.. १ अविहतनिव... ... ६ अवीरहा प्रचरा १ अवेरपोऽध्वयो ३-.. २ अशस्तिहा ... ५ अस्ते यदयत्‌ 9: अद्नुते यद्यत्‌ ... ४ अङनुते यद्यत्‌ „ अरनुते यद्यत्‌ ... ४ अडहनुते यद्यत्‌ ... ५ अनते ह वै... ... ३ अश्वतरीरथेन ४ अश्वरथेनेन्द्रः „ भश्विना वायुना 1 अषाृव्ठसमुप्रम्‌ " € अष्ट्चं पाङ्क्तम्‌ ... ५ „ १

८

८

र

१

६

@ «छ ~€

&. 9

> = @ ५ & छ ० @& नम क & =

ति 9

५ @ @ र न = ० ७ ~€ ७ ५ ८ ~ ~ छ ~ 2 ० ~ ~ ¢ -& = ^

अस्तन्नाद्यामसुरः ... जज्ञा रक्षः संसुज-... अस्मिन्रष्टे प्रियम्‌... भस्यां षाव... ,..

असंधेयमिति

अहर्नियच्छन्ति अहवे देवाः... अहव कृष्णम्‌ भहं भुवम्‌ ... भहा नेत सन्‌ अहीनाभिः ... अहोराश्रयोः

आगतेन्ेण ,.. भागतो हि सः भागन्देव इति प्रावैष्णवम्‌ आ्रविष्णग्यी आभ्भ्रिन ... भग्ेयी भ्रथमा आऽग्मन्नापः अआजरसं ह ...

भाजरसं हास्मिन्‌ ...

भाजरसं हास्मै

अजातं जातवेद...

आजिज्ञासेन्याः

आज्यमेवाऽऽप्री- .,. भस्यस्योपस्तुणाति आज्य वै देवानाम्‌...

@ = ^ र =© + °

रेवरेयत्राक्मणखण्डान्तगंतपतीकानां-

"=. 9

[ । | । | । [ ] 2 ६ क

अग

३ © १५ २५ १५७ ११

खं०

ति ©

क ४ ९ ० -9 @ € ~< ७ ^ ७ = ० ० = .& „९ ०

पृ०| प्रतीकानि ८०० | आत्मसस्कृति

४२५७| आत्मा वा उपाड-.

५७५३ आत्मा वै स्तोत्रियः ४६१ | आत्मा वै स्तोत्रियः

३०० | आत्मा वै बृहती ....

१३५ आ त्व रथम्‌

१७० |आ वत्वा रथम्‌

९६४।आत्वा रथम्‌ ९|भात्वा वहन्तु

८५४|आ देवो देवान्‌ ,,.

६३९|आ देवो यातु ४४५ | आदित्य इव ह ५९८ |आदिदयश्चसः

६२० |आदिव्यद्र चन्रमा ७९५ |आदिद्याय वै ६९७ |आदिलया खराः

६५९ | आदित्याश्च ह वा ... आदिद्याश्च ह वै ..

आदित्याश्चैव ३२६ |आदिलया ह...

५७ |आदिलयेन हास्य ...

५६ | आदित्यो वा अस्तम्‌ ६.।आ द्विषतः ... २४ |आद्विषतो वसु

५५९ |आधाय समिधम्‌ ..

$ ० ह + र क = क छ क € ^ =© @ ~< 2 क र

३७३ आधीतं बहिः ,..

२२५ |भाधुष्ेस्मै ...

३३८ |आ धेनवः पयसा ..

११५ आनदश्न््रः

५६ |आनुषटुमी वै ७१आ नो यज्ञम्‌

७८९ आ ऽन्यं दिवो मात-

७१७ |आपः पादावनेजनीः १९८ |आपुणां अस्य १७ |आपो न देवीः १८ |आपो वा अस्पधंन्त ९२१ आपो वै यज्ञः ३७९ | आप्ति यम्‌

क [५

०

< ^ द „4 क @ रद)

८ र „6 @& क = 4 ~ -& ‰

> ॐ ©

(क [, ॥

० 4 र र ५ ० =© =® र ९ र च की

प्रतीकानि प्यन्ते वै आप्यन्ते वै...

भप्यायस्व समेतु ... भाप्रीभिराप्रीणाति ,..

आभादयमनिरुषसाम्‌ भायेदहेस्तेन भा यातिवन्द्ः

भा याहि वनसा ,,.

भायुरेव तत्‌

आयुवो उष्णिक्‌ ...

आरन्धयज्घः

भारे अस्मदमतिम्‌...

भामंबं शंसति भाववैततीरधः भा वायो भूष भा षो वहन्तु भाश्विनं हेसति, आश्विनं शसति भा सत्यो यातु आसन्दीवति आसीदतं स्वमु

भाुरी ब दी .. भस्ते भग आसीनस्य

भाऽत्य देवाः भास्वे योनौ

भाऽहं सरस्वती- .. आहं सरस्वती- ,,. भहारयेदित्याहुः ... भाहुतिभागा वा ,,.,

आहूतयो वै

आहूय तृष्णीरंसम्‌ ... भाहूय दृरोहणम्‌ ,,,

० छ = ~ @ ~ क र „ह &@ क > क ५ छ @& ७ > 6 <

बणोनुकरमणिका ।

खं @ षु (.|

२८८ दं राधः प्रति- ... २९१ इदं राधो बृहत्‌ ... ६२६ |श्दं वसो सुतम्‌ .-. ९४७ [इदं वा इदं षाम- ...

३ ५५४ 9 १ ६०२| अरतीकानि पं अ० खं ७ ८९० हति नु देवि- १५ | $ १५५ इति नु पुरस्तात्‌ ... १४ ३ ४ ८९ [इतिनु पवेम्‌ 1 ५ ६९|8ति न्वभिचरतः -.. ३ १२ < १ ५२९ |इति ब्रूयान्नाभि १३ १० २ ६१. इति हास्मा आख्याय ३३ १ ७ ७८५ इत्था हि सोमः २२ १ ५ २६ [इत्यध्यात्मम्‌ १० € १ १० [इत्यपराजिताम्‌ ३५७ ५ २ १४४ [इत्याधाय शान्तिम्‌... ३७ ४ ६ ३६६ इत्येतामासन्दीम्‌ - ३७ २ २१९ इत्येव वषट्‌- ... ११ ८ १ ६०३ ददमित्था रद्रम्‌ ... ५ २२ ८ #) १३ १ र्‌ र्‌ ६9 ३ १२५ |इदं विष्णुविचक्षमे ... ३

४ २३०८ इत्सोमपाः २२

३ ८४४|न्दर दषे द

५ २२०।६ब्ब्‌ क्रतुं न...

५ ७१ इन््रगाथाः शंसति ... १० ७९८ ।६ग्दर त्रिधातु १० ७९८ | इन्द्र नेदीयः

३ ५ १ ३ ३ ॥ `, ५ २ ८ ८ ( 4 ३ ५ ७१३ इदं पितृभ्यः „३ १३ ६ ६ ५ ३ १ ५ ५ ; ६ ५ : १० ७९८ इन्द्र नेदीयः... र

८ ८२४ इन््रनेदीयः... ... ५ २१ ५ ६४० इन्दर पिब तुभ्यम्‌ ... ५ २२ १३ ३८८ |दन्द्रमर्त्वः... ५ २२

७ ७४८ |इन्द्रमिेवता- ... ५ २२ ४ ६९५ | इन्द्रश्च विष्णो ६ ११ ८३२ | इन्द्रश्च सोमम्‌ ६

८ २१३ |इन्द्रखह वै... ६

२ १५ इन्द्रसारथिरिति ... २ ९ ७ २७६ [इन्द्र सोमम्‌... ५

७ ५०० |इन्स्यनु °, ३

| @ 2 ५ = @ ० & @ & ~ =© < =@ => > न «७ =© की .@ ० =© र

जि [1 9

प्रतीक्रानि इन्द्रस्य नु ... इन्द्रस्येव इन्दे वै वृत्रम्‌

इन्द्रं वो विश्वत- ,..

इन्द्रः स्वाहा

हन्द्राप्री आगतम्‌ ...

इन्द्राय वै देवाः इन्द्राय सोमाः

इन्द्रावरुणा . .. इन्दाविष्ण्‌ ...

इन्दियं वा एतत्‌ ....

इन्दरियेणेव ... इन्द्रेण रोचना इन्द्रो मदाय

इन्द्रो वा एताभिः ...

इन्द्रो वै देवता इन्द्रो वै प्रासह इन्द्रो वै वृत्रम्‌ इन्द्रो वै वृत्रम्‌ इन्द्रो वै वृत्रम्‌

इन्द्रो वै वुत्रं हत्वा...

इममू षु वः...

इमं नु मायिनम्‌ ...

इमं नो यज्ञम्‌

इमं महे विदथ्याय...

इमं स्तोमम्‌...

इमा आपः रिवतमाः

इमा उ ला... इ्मानुकम्‌ शमनेवाम्ीन्‌ इमान्वै लोकान्‌

इमा हव्या जात... इमां धियं रिक्ष- ...

इमी वै लोकौ

इयमिन्द्रं वरुणम्‌ ...

इयं पित्रे राष्ट्ये इय वै सर्प-

इषमूजम्‌ ... #

> क =. 4 9 ० = 59 @ @ क क 59 ० ~< -& ~ ~ ०

फेतरेयत्राह्मणखण्डान्तगेतपरतीकानां-

पर

| ब क्के

| च [+ [क =

= ९4 ० ५५ «४ ~ ~€

(क कन्न्कि

= ~ = > न => ९ .& ९८

अ० २३ १८ १२

खं०

नि [0 ~ ० = ~“ ० ~ ~ ० = 6 @# @ न => ५ द) < छ - क ० न्द ~ स्न

-& ० ~ &@ ~€ ~ ~ ७

घ ©

६०९ | इषुं वा एताम्‌ ४९८ | इह रमेह ... ३२६ | इदे वो मनसा ६९२ | दोप यात ... ६२३ | इगदधो नाम २७२ | इव्मन्तं भवतीव्य-... ५१३ | इामुपहयते

७०९ इनामुपद्वयते

७१२ | इ्यामुपहयते

७१३ | इव्यास्त्वा पदे ९.४४ | इको यजलयन्नम्‌

९१९

५ \$ ६ ५५७ ४३५ २३४५ ३२४ २३३९ ५०५ ३४२ ५५७१ ५६४ १९१ ११६ ७१४ ९१०

९ 1 ९१ दंशानमस्य...

र्ट ईश्वरो ह वा...

पतीकानि

देश्वरो ह ...

ईश्वरो ह सवेम्‌ ईश्वरौ हवा...

ईठे दावाष्राथिवी . | |

उक्तो माध्यंदिनः ... उक्थ्य एव स्यात्‌ ... उक्थ्य एवायम्‌

उक्थ्यं वच इति ,..

उक्थं वाचीदयाह ... उक्थिनो भवन्ति ...

उक्थ्यो भवति

उक्लान्नाय वदा ...

उच्चैः पुरोरुचम्‌

उच्छ्रयस्व महते ... उच्छ्रयस्व वन- ...

उत नो ब्रह्मन्‌ उत नो ब्रह्मन्‌ उत श्वेतः ... उतेमनन्नमुः उतेमाडु मानम्‌ ... उतेमाः पदयेदयेव .... उतो पद्याभिः

८५ ् ० & @ ~ ० * “2 ५ => ९ & „९0 =6 ~ -# ० ._@ = 3

८ ८ १ र २ 1 ६ र र र्‌ ग्‌ र्‌ ६ क्‌ ६ र्‌ ६

० ० ~ @ ~ म

-- अहि -& =© छ =© -@ @# @ ~ & छ ॐ =© =2 ४ क ~र =

प्रतीकानि उत्तमा प्रतिष्ठा सर्लमामदितिम्‌

उत्तमेन पर्यायेण ...

उद्म्थादेवी . ..

उदस्मा उद्धारम्‌ ...

उदित आदित्ये

उदीचीना अस्य ,..

उदीरतामवर:

उदुत्यं जातवेदसं ...

उदु ब्रह्माणी .. उदुष्य देवः... उदुष्य देवः... उदुष्य देवः ... उदुष्य देवः.

उद्रा आजदङ्िरोभ्यः

उद्राऽऽ्हव- उद्राऽऽहव- उदयद्रण्नस्य ... उद्श्र खलु... उदभु खलु ..

उन्मध्यमाः पितरः... उन्मृच्य कृष्णा- ...

उप त्वाम्प्र...

उपनयत मेध्याः ...

उपनो हरिमिः उप प्रयन्तः उपरिष्टात्‌ ... उपरि्टादेके उपर्यवाऽऽसीनः उष विश्वेषाम्‌

उपसद्याय मीठे...

उपसुजन्धरुणम्‌ उपस्थायामित्राणाम्‌

उपदूता वाक्सह ...

उपय सुवुधाम्‌ उपापेः प्रियम्‌ उपापां प्रियम्‌

उपाश्चिनोः प्रियम्‌ ... ॥:

भ = ॐ @ < 2 छ ९9

(कि बनके

[ न [ ^) क =

= @ ` =€ € क

=@ = @ क क» न .& @ => = < €

(कि [

नि , द) द) = रट) ९

२५

वणानुक्रमणिका ।

खं०

गि 44 न

नि

०८ => ॐ -& ४ न 4 न र 6 => = => ^ ~> ० ५ क -त - न ~ = न & «८ @ _€ न

8, १२६

२३६ ४४९ ६५० ३४३ ४९२ १६४ ३८८ ४५९ ७३८

९३ ५५४० ७५४७६४१ ५९१ ६९४ ६४५७ ६४८ ४ ६६५ ५६६ ३८८

२१ १३२ १६२ ५९० ५२७ ७६५७ ७६६ ९१७ ५५९ १०५७ ६३५ ९२२ २४२

९२ २३७ २१७

८९

प्रतीकानि उपांद्यु जपति

उपांशु तृष्णीशंसम्‌ ...

उपांशु पात्नीवतस्य

उपेन्दस्य प्रियम्‌ ... उपेन््स्य भियम्‌ ... उपेन््रस्य प्रियम्‌ ...

उपैनं यज्ञः... उपैनं सहस्रम्‌

उभयं शुणवश्च- ..“ उभयं शृणवच्च ... उभयं चुणवष्छन ...

उभयान्वा एषः उभयीभिः ...

उभये राध्नुवन्ति ... उभ्यः परिधा- ... उभय्यो हास्थैताः ... उभय्यो हास्यैताः ...

उभे वा एषः उभौहितौ उरं नो लोकम्‌ उर्वी न पृथ्वी उल्बं वा एतत्‌ उषासानक्ता. ..

उष्णिहा वाऽऽयु- ,..

ऊतयः खलु... ऊमा वै पितरः

ऊग्वो अन्नाद्यम्‌ ,..

ऊध्व ऊ षु ऊर्ध्वो नः पाहि ऊर्ध्वो वाजस्य ऊर्ध्वो वै प्रथमः ऊवध्यगोहम्‌

उऊषानसावस्याम्‌ ...

ऋक्व धा इदम्‌ 111,

ऋक्साम बा,..

ॐ © @ = 1 ॐ क =-9 न क क क = र => ० क =© ~€ ० € 2 क -& न क ५ ९

2) 44 २ ० ७ ० ~ छ

च्छि

ह ० ^ ॐ क @ ~€ + क = < -& क .& क र = @ ० र न ९५

ल ~ ७७ 4 ७ .@ ,& &

9 £

¢

प्रताकानि

ऋङ्मयो यजुर्मयः...

छजुनीती नः ऋणमस्मिन्‌...

तजा इयेष वै ...

च्टतमिययेष वै ऋतसदिवयेषः

क्रतं वाव दीक्षा ...

ऋतावानम्‌... ऋतावा यत्य ऋतावा यस्य कतुभिरव॑तु ऋभ्नोत्येतमेव भवो वै देवेषु च्हमुविभ्वा ... ऋषयो वै सर-

ऋषिः न्रष्ठः सभि...

एकधा ऽस्य त्वचम्‌ एकपव्वाशतम्‌ एकविंशतिम्‌... एकविंशत्या... एक विचामेतत्‌ एकर्विशोऽयं पुरुषः एकं वै सत्‌...

@ @ @

«+ -० ० = = < “< छ ~ ल ~ ~ ० ~ «छ < > न ० ० & ~ -

देतरेयब्राह्मणखण्डान्तगंततीकानां --

न्द्‌, ©

एकाक्षरण ,.. ५ एकांद्धेन... ... ६ एकांद्वेन... ... ६ एकां परिशिष्य ३ एककेन वे तम्‌ ... ३ एतच्वेवषाऽतिथि-... १ एतदु हेताभिः .-.. ६ एतद्‌ दैव ,. =“ ५ एतद्रौरिवीतम्‌ “ ३ एतद्ध वै मनुष्येषु ... १ एतद्ध वै ०० ३ एतद्ध स्मवै... ५ एतद्ध स्म बः <

एतम्‌ दैव

खण

द) -> र 4 न द) = ^ ०८ ने कग) 59 क 2 र &

(० | ग [ + [

6 ~ ० द ० ९५

९) कग च ० 9 ~> न = €

6

<

घ्र°

९८ ६९२ ८३५ ९६ ४९६ ई ९५

३० ६२० २८१ २८५

५७ १३५७ २३९६ ५.७८ २१६ १९३

१६५ ४९२ ४९

१८ ४८६

[4 ५ ३६३ ५५७ ६९५९ ७५० ३१४ ४०६

७९६ ५9 ० \$ ६५८ ३३५

३१ २९० ६६४

[५

प्रतीकानि एतया हि देवाः एतद्रा अभि-

एतद्रा अक्निहोव्रम्‌ ,..

एतद्रा इयम्‌. ..

एतद्वा इव्मयास्पदम्‌

एतद्रे तच्छन्दः

एतद्र यज्ञस्य ,..

एतद्वै यज्ञस्य एतद्र ये च... एतं ह वा रेन्द्म्‌ 99 ॐ ॐॐ १6 एतानि वा ... एतानि वा अत्र एतानि वाव... एतानि वाव. .. एतानि वाव... एतानि ह वै... एतानि ह वै... एतान्कामान्‌

एतान्यस्य पुरस्तात्‌

एताभिहांश्िनोः एता वाव ॒.,,

एतासामेव ....

एतन प्रयनरो- एतेन वै

एतेन वै देवाः

एतेन ह वा एेन्ेण... एतेन ह वा एन्दरेण...

99 99 97 99

9 >> >> 99

99 99 ॐ 9?

ॐ? 99 92

एतेन ह वा रेन्देण...

92 29 ॐ 99

एतेन ह वा.रेन्दरेण... एतेन ह वा पेन्देण,..

९२७ | एते वाव देवाः ८९२ |एतेवैते त्रयः

@ > ®

4 क 9 0 ७ ० @ ० ~

| नकि

© & ०

प्रतीकानि एते वै यज्घस्य एते हत्रै ... एतैहे वा अस्य एतैहे वा भस्य

एतौ ह वा अस्य ...

एल गृहान्‌... एनं पशिन्ये... एभिरमे द्वः

एमा अग्मन्नेवतीः ...

एवमु हास्य... एवमु हास्य... एवमु हास्या एवमु हास्या एवमु हास्या एवमु हास्यैता: एवमु हास्यैषः एवमु हैताः ... एवमु हैताः ... एवयामरतम्‌ एवयामरुदयम्‌ एवा त्वामिन्द्र एवा न इन्द्रः एवा पाहि ... एवा पित्रे ,

एष एतानि ... एष पन्थाः .*. एष ब्रह्माप्रते एष वसुविदद्सुः

एष वसुः पुरूवसुः .... एष वसुः संयद्वसुः ...

एष वः कुशिकाः एष वै जातः एषहवा ...

एष हवा भस्य

एष ह वा अलस्य एष ह वाव. एष इह वाव. एष हइ वाव...

@ ^ @ = =® क ~ @ ७ «4 ७ ० @ ० ० = < -की की ङि क क ~ 59 छ ७ < ~क ~

न्य. 9

4 @ द) ९4 => 6

| नौ [क ॥

वणांनुक्रमणिका ।

९) .# & ॐ < ९4 ९ ~ल

०८ ~ न

पृ०| प्रतीकानि ८ |एष ह वै .... ६५९ |एषह वै . ४३|एषहवैसः ४२२ | एषा षुत्रवाणि २७५

०९२ |हेकादिकं प्रातः

° ५

ढः 4

--३

प.

००० ॐ

२५० एेकाहिका होत्राः ... ८ एेकाहिको मर- ,... ८ २९५ |एेतशप्रलापम्‌ ... ६ एतो हवै... ... ६

र दिन्द्र याह्युप... ... ५ देन्द्रवायवम्‌... ... ३ २६९५ |हेन्द्रवायवम्‌... ... ३ ° |रेनद्रं शंसति... ... ३ ५१५ र्द शंसति... ... ३ ३२१ |देन्द्राव्णे ... ... ६ ००६ |हन्द्रीरन्वादैनद्रः ... ६ ५१४ | हेन्द्रीरन्वादैन्दः ... ६ ५५२ न्द्रे पकामस्य ... ६ ५.५ एन्द्रो वृषाकपि ६ ७२४ | एन्द्रथो वालखिल्याः ६ ३५९ | एेरयेथामिरयेथाम्‌ ... ६ = ओ. ४६५ | ओकःसारी वै ,.. ६ ॥ ओकःसारी हैषाम्‌ ... ६ 9 ओजश्च हवै . ३ व ओजस्वीन्द्रियवान्‌... १ ओजिष्ठं ते मध्यतः २

वे ओजो वा इन्द्रियम्‌ १ 8 ओमित्यच = ७ २९२ |ओं होतस्तथा =. ५ \४.४ ९ ओं.

नद. ~ 9

७१ | ओषधं वा ऊवध्यम्‌ २

७

८८४ | के इदं शंसिष्यति

९०१ |क ई व्यक्ताः ९२६ कतरा पूवो ...

-_ |

क = २ ५

५

अम

२५ २५ ५ १५

4 40 = © 2 => द) =# $ © @ = न

[ वि । ® 9

©

9 कक 6 । <) = ९ 4 =

„6

१ प्रतीकानि प° कथम्‌ ... ... ६ कदा भुवन्रथ ... ५ कया शुभा ... .-. ५ करत्सया चर्षणी ... ३ कलिः शायनिः ७ कल्पते हवै ... < कल्पयति देवविश्ः... ३ कविशस्तो बृहता ... २ कवीरिच्छामि ६ कस्तमिन्.... ... ६ का.

कामं तद्धोता ... ६

कारग्याः शंसति ... ६ का राधद्धोच्रा ... १ कि. किमु श्रेष्ठः न =. 4 किल्िषस्ए्त्‌ १ किनु मलम्‌ ७ कि श्यभदिति ६ किं स यजमानस्य... ३ किं स यजमानस्य... ३ कु. कुलायिनं घृत- १ कुविदङ्ग मनसा ... ५ कह श्रत इन्रः ... ५ कू. कृणुष्व पाजः प्रसितिम्‌ १ कृतमस्य कतम्‌ ... र कृधी न उध्वौम्‌ ... २ कृष्णामिव च 4 4 कृष्णाजिनमूुत्तरम्‌ ... १ कलृपतिरसि दिशाम्‌... ८ कै. केतो भिः ... ... ५ को. कोऽनद्धा पुरुषः ... ५ को वै प्रजापतिः ... ६

भण २९ गर २३ १३

३१९ २५

खे १०

@ ^ ० = ~ &

७ द)

-@ < 4 रद) क द)

4 © ७५९ ६२६ ६०४ ३९३ <र्ठ्ट ९०९ ३२१० १९३ ९9 छ ० \७.४१

\9 ०० ७८३ ८८

५९१ ५५ ८२९

५७५७५

२३५३

३०४

१२० 8 १३ ५६५

31 २५७१५ १४६ १२८

२० ९१०

६४३

८२५ ५.४२

ऋ, प्रतीकानि पं० अण करतु दक्षं वरण ... १ ३ ऋतु सचन्त... ... १ ५ क्रमत सैनयोः ... १ १ त्री. क्रीठं वः क्थः ,.. ५ २३ कष. क्ष्रं प्रपये ... .-. ७ ३४ क्ष्रं वा एतत्‌ ... ४ ३५ क्षत्रं वा एतत्‌ ९ ०३९ क्षत्रं वा एतत्‌ ... ८ ३९ श्र वै होता... ६ २९ क्षत्रेण क्ष्रं जयति ... ८ ४० क्षत्रेण क्षन्रं जयति ... ८ ४० क्षत्रेहवै सः ७ ३५ तषि क्षिप्र हैवेनं न ,,, ८ ४० खा. खादिरं यपम्‌ -.. २ ६ ग. गच्छति वै ... ,.. ४ १८ गच्छयस्याऽऽहुतिः १ ३ गणानां त्वागण ... १ ४ गयस्फानः प्रतरणः... १ ३ गदेभरयेन ... ४ १७ गभो वा एते ३ ११ गवामयनेन ... „ ४ १८ गा. गायत्रीरन्वाह „ ६ २८ गायत्रो वै ब्राह्म- ... १ ५ गायत्या चरर. ४ १७ गायश्या च... ... ४ १७ गायत्र्या पक्षिण्या ... ४ १९ गायत्र्यौ स्विष्टकृतः १ १ गायत्साम ... ५ रे गावो वै सत्रम्‌ ... ४ १८ ग्र. गरहा वै प्रतिष्टा... १२

रेतरेयब्राह्मणखण्डान्तगेतपतीकानां-

गो. प्रतीकानि पर गोजा इत्येष षै ४1 गोमिरसरुणैषा... ... ॥ ४,

ग्‌ा

गौरिवीतम्‌ „ तरवे देवता ,. ५ ग्र.

प्रहोक्थं वा...

प्रावाणेव तदि-

३

१

2 |

घ्रन्ति वा एतत्‌ ड रन्तो वा एताभिः... १ 1

२

१

धृतवन्तः पावक ... धृते चरं निवपेत ....

घतेन ावा- ... ५

च चशुवौ एतत्‌ 9 चभुरवे विचक्षणम्‌ ... १ चक्षषा वै देवाः ... १ चध्ुषी एवाप्नीषोमी १ धक्ुष्मद्धिः ... ... -२ चधूषि वा एतानि ... २ चतुरक्षरेण ... ... ५ चतुरत्तरैवे ... ८ चतुरोऽप्रे स्तनान्‌ ... १ चतुय षठहम्‌ ... ४ चतुविश्तिवौ ... ४ चतुविशमेतत्‌ ... ४ चतुविशस्तोमः ... ४ चतुविरे हवै ... ५ चत्वार ऋतुभिः ... २ चनद्मसो वै वृष्टिः .. ८ चन्द्रमा वा भमावास्या-८ चरन्वै मधु विन्दति ७

वणानुक्रमणिका ।

| प्रतीकानि पं देर प° चरैवेति वै क \# ६ ४९६ चरैवेति वै... „ ७ ३ ४५७ चरेवेति वै ००० ° ॐ चितेधमुक्यम्‌ ... ४ २ ४३६ | चित्तमाज्यम्‌ - ५ १ ५६९ चित्रं देवानाम्‌ „= छ. 4 २८० [छन्दसां वै षष्ठेन ... ६ # ८९ |छन्दसां हषः . त - ६ छन्द ग, “ छन्दांसि वै... ... ३ छन्दांसि वै... ... ३ छन्दांसि वै साध्याः... १ ९ १०२ छन्दांसि व्यूहति ... ४ । ॥ छन्दस्येव ... त ज. जगत्यौ पदुकामः ... १ ८ २५७ | जघ्निवतीर्यांज्या ... १ ६ ३१।जज्ञानत सन्‌ ,.. ६ २ ४० |जनकल्पाः शंसति ... ६ २ ४० |जनिष्ठा उग्रः व - ८ २५६ जनिष्ठा उग्रः „ ३ ८ २५६ |जयति ह ताम्‌ ... ८ ३ ५५६ जागता वै परावः ... १ २ ९०८ |जागतो वै वैरयः ... १ ८ १०६ |जात इतरो जातः... १ २ ४८२ |जातवेदसे ... „ ४ ६ ४७० जातवेदसे ... ... ४ ६ ४६९ | जातवेदसे ... ... ५ ६ ४७० जातवेदसे ... (न ४ ६५८ |जातवेदसे ... = ५ ५ २४९ जातवेदसे ... ... ५ ५ ९६९ |जातवेदसे ... ,.. ५ ५ ९६४७ जातवेदसे ... = ५ ३ ८४५ | जातवेदसे ... ५ ३ ८४३ | जातवेदस्यम्‌ „ ३ ३ ८४४ । जातवेदस्याम्‌ व,

8,

अ० खं० प°

३३ ३ ८४४ ३२ ३ ८४४ ३३ ३ ७४५ १७ ट ६ 31 ६ ६४२ 4५ 2 ४६० ३० ६ ५७९ ३० ७ ७८७ ३० ट ५७७६ १९ ५ ५१९ १५ 2 ४२१ १३ १ ३५५ | ५ ॥ 8 1

१५९ ५ ५२० १९ ५ ५२५० १ ५ ३८

1 ८ १०४

३० ९ ७९५ ३० ६ } । -3 1 ३६ २ ८९८ १२ < ३३५ ३७ ६ ९२२ १ ५ २८

५ २ ११७

३ ५ ७१

२० २ ५३४ २० छ ५द्‌ २१ २ ५५६३ २१ ५ ५६८ २२ ३ ५७९ २२ १० ५९९ ६३ २ ६११ २३ ४ ९२१ रे २ ६३० १३ १२३ ३८३ १० ७ २७८

१४

प्रतीकानि

जातवेदो निधीमषि

जातो जायते जातो शेषः... जामयो अध्वरी

जितयो वै नाभैताः जिवि हास्य हव्यं ...

जुषस्व सप्रथः ज्येष्ठ यज्ञो वे ज्येष्ठः श्रेष्ठः . .. ज्योतिः स्वेषु ्योतिर्गोरायुः स्योतिगोरायुः ्योतिष्टोम एव

ज्योतिष्मतः पथः ..

त आतिच्यम्‌ त आदिदयाः

त उ ठतीयसवने ..

त उपवसथम्‌ त उपसदः ...

त एत उक्रन्त- °.

त एते प्रातः

त एवैनमशान्त- ...

तक्षत्नथम्‌ ...

तत पेकाहिकाभिः ...

तज्ागतम्‌ ... तमाया जाया

ततो वा अष्टाक्षरा...

ततो वा एतान्‌ ततो वै देवाः ततो वै यावा- ततो वै वागेव तच्च श््दियम्‌

तत्तथा न कुयात्‌ ... तत्तथा न कुयौत्‌ ...

तत्तदिती ३.५

$ &@ @ क क € ~ ० .«५ ~ ~ @ ~ ~र ० @ क ~ ९4 „दू र ९4 ~ ~ < ^ ० ० छ ० नम «५ ~ => ९ ९ .& = 5.

रेतरेयग्राह्मणखण्डान्तगतप्रतीकानां-

प° ११९ १४५७ १४५७ २२३ १०२ १८४ १९१ ५१३ ५१३ १.४१ ५७८ ४ \७९ ९० ३ ३९२

४१५ ३६४ ७५३ ४१६ ४१५ १७६ ७३१ ९५६ ५.४०

६१५६

प्रतीकानि तत्तत्नाऽऽदत्यम्‌ तत्तन्नाऽऽदत्यम्‌ तत्तत्राऽऽटद्यम्‌ तत्तन्नाऽऽटदयम्‌ तत्तन्नाऽऽटत्यम्‌ तत्तन्नाऽऽदत्यम्‌ तत्तन्नाऽऽदत्यम्‌ तत्तन्नाऽऽटदयम्‌

तत्तत्राऽऽदत्यम्‌ .

तत्तन्ना ऽऽदत्यम्‌ तत्तन्नाऽऽटव्यम्‌ तत्तत्नाऽऽदलयम्‌ तत्तन्नाऽऽदत्यम्‌ तन्रिभिरक्षरैः तत्पश्वदशचंम्‌ तत्पश्चचैम्‌ ... तत्पराहैव

तत्र यत्परिशिष्टम्‌ ...

तत्सततम्‌ ... तत्सवितुः

तत्सवितुः ... तत्सवितुः .. तत्सवितुः ... तत्सवितः तत्सवितुवरेण्यम्‌ तत्संजयं भवति

तथेति स वर्णम्‌ ..

तथेवेतत्‌ .... तथेतरैतत्‌ तथेवेतययजमानाः तदभ्िना पयौ- तदतिक्रम्येव तदनिरुक्तम्‌ तदप्येतदषिणा तदप्येतदटषिणा तदप्येते श्रेकाः तदप्येते श्रेकाः तदप्येष शोकः

० ~ ~ल ~ क & ^ ० ० = ० ~ + छ ७ ~ ९ «७ = =

४ ^) 0 ९ @ 4

न. 9

~

षि ॥ 1

8 $ ॐ @ ~

ति

6 = ॐ © ~ न न .« 4 << . ~< = ७ ~क न ५ «4 & < ~ = 4 &@ ४

नि ^ @ ०८

@ ॐ 6

प्रतीकानि तदश्विना ... तदस्मासु .““ तदाहुः कथम्‌ तदाहुः कथम्‌ तदाहुः कथम्‌ तदाहुः कथम्‌

तदाहुः कस्मात्‌ ...

तदाहुः कस्मात्‌

तदाहुः का देवताः. ..

तदाहुः काः... तदाहुः किम्‌ तदाहुः किम्‌

तदाहुः कियतीभिः

तदाहुः क्रूरमिव तदाहुः सप्त... तदाहुः सर्पे३त्‌ तदाहुः स वै तदाहुः संशंसेत्‌

तदाहुः संशंसरेत्‌ ...

तदाहुः साकम्‌ तदाहुः सूयः तदाहुरथ ... तदाहुरथ ... तदाहुरथ तदाहुरपत्नीकः तदाहूरनुसवनम्‌ तदाहुरवान्त- तदाहुश्दुलयम्‌ तदाहुद्धिरागूयः तदाहुदविस्पः तदाहुने पूवे- तदाहन यज्ञ तदाहुनंतपरषैः तदाहुनाप्रीषो- तदाहुमहावदाः तदाहुयेः तदाहुः तदाहुः

9 -@ 9 ० ~ & 09 ~ & & + ~ ० म

& © &@ € ~ „6 ~ ~ ~ = ~ < &@ @ + ~ ० ९८ < ~क क

ष्ट 9

| गौ [2 1

बणोनुक्रमणिका ।

खं०

& & € न «+ ० @ + - न < गे

पु० ४५६ ४६७ २११ ६८१ ८३२ ८३२१ ६८४ ७३२ १९५ १९ ४३४ ९५८३ ६८० १११ ४५८ २२८ २०६

\$ ५ श

प्रतीकानि तदाहुयैः तदाहुः तदाहूयेः तदाहुयेः तदाहूयैः तदाहुयः तदाहुये तदाहुः

तदाहुयं आदहिताभिः तदाहुयै आद्िताभिः तदाहुयं आदिताभिः तदाहुयं आदिताभिः

तदाष्टुयेच्छसि तदाहुयेत्‌ .... तदाहूय॑त्‌ ... तदाहूयैत्‌ ... तदाहुयेत्‌ ... तदाहयेत्‌ ... तदाहृयेत्‌

तदाहुयेत्तृतीय- ...

तदाहुयत तदाहुयेश्रिवृत्‌ तदाहयेश्रीन्‌ तदाहयेथा ... तदाद्येथा ... तदाहयथा ... तदाहयथा ... तदाहयेथा वाव तदाहूयथा वाव तदाहूयदम्रये तदाहुयेदभ्रये तदाहयेदभ्री- तदाहुयदग्री- तदाहूय॑दध्वयुः तदाहूर्यदध्वयः तदाहूयेदन्य- तदाहूयंदन्यः तदाहुयदन्यदे-

५ = @ @ © @ 6 & & @& € € 6 ८

4 =-0 न ~ 2 =@ = =6 =9 द ९) कर क ५4 ९ < ९८ क र &@ ~क क ~र

3. 9

न [2

40 ६4 द 440 4 ९4 द ९40 =. ७ ~ „« .« ७ ५ ० £ 9

३२

~ @ © क < < = & ७ 6 =© = =9 उ @ 6 ^ @ &@ =

खं०

न [0

१६

अरतीकानि तवाहुयदन्यानि तदाहुयदन्येषु तदाहूयेदस्मिन्‌ तदाहुयेदेकादषा

तदाष्टयेदेषं हविः ...

तदाहूयद्रहान्‌ तदाहुयद्धवि-

तदाहुयद्विरण्यम्‌

तदाहुयेभ्न .. तदाहुयस्य ... तदाहयस्य ... तदाहुयस्य ... लदाहुयैस्य ... तदाहूयेस्य ... तदाहुयेस्य ... तदाहुयस्य ... सदाहूरयस्य ,.. सदाहुयस्य ... तदाहुयस्य ... तदाहुयस्य ,.* तदाहुयेस्य ... तदाहुयेस्य ... तदाहूयस्य ... तदाहुयस्य ... तदाहुयैस्य .... तदाहू्यंस्य ... तदाहू्यस्य ... तदाहुयस्य ... तदाहूयस्य . तदाहुयंस्याप्रय तदाहुयस्याप्रयः तदाहुयौमीम्‌ तदाहूर्वाचा ,.. तदाहविषृवति तदाहुव्याहावम्‌ तदा राकाम्‌

तवु कयाद्युमीयम्‌ ..

तदु खल्‌ शम्‌

«७ ९ ० @ ~ @ € & @& @ © € € @८ © ® € @ € € € &@ @ & € @ € ~> ~ => =€ ~ = ॐ ० म

एेतरेयग्राह्मणखण्डान्तगंतपरतीकानां-

3. @

की 6

अगर १९ १९, ३० १

ख्ं०

० ० ० ० ~ ७ ७ ९७ क ७ ७ ० न रब = = => ल ०

षु .)

५०९ | तदु गात्संमदम्‌

५१७ ॐ \9 ५४

८३० ८३१ ८१८ ८१९ ३८५७ ८२९ ८५० २८९ ३८५ ६०४ ३८०

[)

प्रतीकानि

तदु गायमेतेन तदुक्तमृषिणा तदु जागतम्‌ तदु जागतम्‌ तदु जागतम्‌ तदु जागतम्‌ तदु जागतम्‌ तदु जागतम्‌ तदु जागतम्‌ तदु त्रष्टमम्‌ तदु त्रैष्टुभम्‌ तदु बरषटुभम्‌ तदु व्ैष्टुभम्‌ तदु व्रष्भम्‌

तदु ब्ैष्ुभम्‌ ... तदु ब्रष्टुभम्‌...

तदु भ्रष्टम्‌ तदु ब्षटुभम्‌ तदु व्रैष्ुभम्‌ तदु बरष्टुमम्‌

६ | तदुब्ेष्टमम्‌ ... तदु बरषुभम्‌. ..

तदु वैषटुभम्‌ तदु त्र्टुभम्‌ तदु त्रष्टुमम्‌ तद्‌ व्रष्टुभम्‌ तदुपरिष्टत्‌ तदुपरिशत्‌ तदुपस्पृशन्‌

तदु पुनः परि- तदुभयतः ...

तदु वा आहुः तद्‌ वा आदुः तदु वा भहुः तदु वासिष्ठम्‌

तदु बेश्वामित्रम्‌ ... तदु बैश्वामित्रम्‌

€ ० ० ० 4 => ० ५ = ० ० - .« भ ©

~ व

८५ £: ०4

क ० € = => = न < र ९ र =ॐ => @ & ् कि ल

१

1 4 6 (4

७ # $ @ 44 ह । । ~ पि

|

॥

प्रतीकानि पंर तदु शायौतम्‌ ... ४ तह सजनीयम्‌ ,.. ५ तदु ह स्माऽऽह ... १ तदु इ स्माऽऽह ... ३ तवुह स्माऽञ्ह °. ७ तदषभवत्‌ .. ६ तदेतस्परक्न्‌ ० ७ तदेतदस्तुतम्‌ ... ६ तदेतदषिः . र, तदेतदषिः ०० ... २ तदेतद्षिः . .„ ३ तदेतदृषिः पश्यन्‌ ,.. ३ तदेतदेवमिथुनम्‌ ... १ तदेतत्सू्तम्‌ .““ तदेतस्सूक्तम्‌ .„ ६ तदेतत्तौबलाय ... ६ तदेनं प्रकाशम्‌ ... ५ तदेषाऽमि यज्ञ- ... ३ तदेषाऽभि यश्च- ... ५ तदेषाऽभि यज्ञ- ... ५ तदेषाऽभि यज्ञ- =... ५ त्देवाऽभि यञ्ज- ..०* ७ तदेषाऽमि यज्ञगाथा ८ तवस्य सवितुः ... ५ तद तथा शस्य- ... ६ तद तथा शंस- ... तद्धाप्याहुः ... ... ५ तदैक आहुः .. ३ तदैक भाहुः ... ३ तद्धैक आहुः ,,“ ४ तदैक आहुः == ८ तदैतेदेव ... ... ३ तदोता र्षि ०, ७ वद्धारद्ाजम्‌ ४. तयचतुथम्‌... ... ५ तथच्तुविशे „ ६ तयचतुविरे „ ६ व्थत्कषत्रियः ७

३

बणोनुक्रमणिका ।

खं पु० प्रतीकानि पं ४ ५४१ | तथत्रैतांश्चमसान्‌ ... ७ २ ५४९ | तदयत्रैतांश्चमसान्‌ ,.. ५ ८ १०८ | तयवैतांश्चमसान्‌ ... ७ ८ ३०५ | तदत्स्तोकाः „ २ ४ ८६६ | तयत्स्तोकाः „३ ४ ७३८ | तयथा दीघौध्वे ... ६ ६ ८५८ | तयथा समुदम्‌ .., ६ ४ ५६१ | तद्यथैवाद इति ... १ १ २३९ |तयथैवादः प्रियः ... ८ १ २६० |तयददो गाथा ... ५ ९ ३४० | तद्यदनुसवनम्‌ ... २ १ ३१९ | तद्यदंशुरंशुषट ~ १ ५ ९५ | तद्यदि नानदपम्‌ ... ४ ४ ७३५ तददि रथं... =. ४ ४ ७३८ | तयदेतानि ... ,.. ६ ८ ५७५६ | तद्यदेताभ्याम्‌ ... २ ४ ६३७ तयदेताम्‌ ... ... २ ५ ४०९ | तद्यदेते सूक्ते ५ ५ ६६० | तद्यदेवान्र भ्रया- ... १ ५ ६६१ |तद्यदौवुम्बरीम्‌ ... ५ ६ ६६५|तद्द्घतम्‌ ... ... १ ८ ८२५ | तद्यद्बृहत्ष्ष्टठम्‌ ५ ७ ९४६ | तद्यदरुप ऊध्वैः ... २ २ ५५१ |तये ज्यायांसः ,,. ५ ४ ७७५ | तदैषा दक्षिणा ... ८ ४ ७७७ | तद्रा इदम्‌ ... .., ३ २ ५५० | तद्रा एतत्प्रियम्‌ ... ३ ७ ३३३ | तद्रायुष्यम्‌.. ५ ३ ४२३। तद्रैतच्छन्दः „ ५ १ ४५४ | तद्रेदशचम्‌... ... ६ ३ ९११ तद्रे यदिदम्‌ ... ३. २ ४१८ | तद्र यदिदम्‌ ., ३ ६ ८५९ | तद्र षठ्चम्‌ ... ६ ३ ५०१ तद्रो अस्तु... .. ६ ३ ५५५ | तनूनपातम्‌... ... २ ७ ७४९ | तन्तुं तन्वन्‌ ५४ ७ ५७४९ तन्महासुक्तम्‌ ° ६ ५ ८८५ | तमभिशूवाच „ ७

= क „© =क ® = @ .@ र

क 9 =© ०८ ^ =# अ ० =क रक = =® कग =® =® =

= ०८

०

१८

प्रतीकानि तमभिस्वाच तमनिरुक्तम्‌ तमभ्यायदलय तमभ्युकतु्टम्‌ तमभ्युतु्टम्‌

तमश्विना ऊचतुः ..

तमस्य धावा- तमस्य राजा

तमस्यामन्वगच्छन्‌, .. तमादित्या भाग- ...

तमाप्त्वाऽन्रवन्‌ तमिन्द्र उवाच

तमिनं वाजया- ...

तमु हि यः

तमु ह स्मैतम्‌ तस्रुतिज उचुः तमेतस्याम्‌ ...

तमेतस्यामासन्थाम्‌. .. तमेतस्यामासन्याम्‌... तमेतस्यामासन्याम्‌. ..

तमेतं ब्रह्मणः तमेवमेतम्‌ ... तयैव विभक्ट्या तयोञ्जैषाणेनेव

तवायं सोमस्त्वम्‌ ..

तस्मा इन्द्रः...

तस्मा इछा पिन्वते... तस्मा उपाकृताय ..

तस्मा एताम्‌ तस्मात्केवलदाः तस्माच्छमयता

तस्मात्तत्रैकपदाम्‌ ...

तस्मात्तत्रैव ...

तस्मात्मयाजवत्‌ .. तस्मातप्रहस्तिष्टन्‌ ,..* तस्मात्सच्छन्दसः ,.. वस्मात्समानोदयौ ,..

तस्मात्सुपुवीदव

@ ४ र र =® 6 @ ® र ४ > @

छ 1, ट [| क । कि कक =9 6 = 8 कग क क @ @ न -@ॐ ॐ = ॐ @ @ @ @ $ @ @ ~

रेतरेयब्राह्मणखण्डन्तगेतपरतीकानां-

नः |

कि नि

७ र द) =@ ल & 4४ ध ० =ॐ ० @ ० «> च न =ॐ = =® ०

कि क्कि

=# =-0 ० 0 छ .@ 9 द) र

पू०| प्रतीकानि ८४९ | तस्मात्सौम्यम्‌ ७६५ | तस्मात्स्वाहाङतम्‌ ... ३७६ | तस्मादम्नर्होता ९३१ | तस्मादच्छावाकः ,,. ९४१ | तस्मादपत्नीकः ८५० | तस्मादपरिमितम्‌ ... ६१५ | तस्मादपरिमिताभिः १३३ | तस्मादश्चः °. १७५ | तस्मादाभिमार्ते ... ४०५ | तस्मादाचक्षाणम्‌ ... ४१७ | तस्मादापूयं- ८५० | तस्मादाहुरभियः ..* ५७५ | तस्मादाहुने... ९०० | तस्मादाहुने ... १५१ | तस्मादाहुने ... ८५१ | तस्मादाहुमौ ९३० | तस्मादाहुः ... ,““ ९३२ | तस्मादाहुः पुरो- ... ९४१ | तस्मादुदिते ... ९४२ | तस्मादुदिते ... ९६९ | तस्मादुप... ८९२ | तस्मादु पुरस्तात्‌ °... ६९१ | तस्मादग्मेभ्यः ,, ७४ | तस्मदेतत्‌ ... ७०९ | तस्मादेतस्याम्‌ ८५० | तस्मादेता आज्य... ९६१ | तस्मदेताम्‌... ८४७ तस्मादेतेषु ६ ९२९ | तस्मादेतेषु ... ७०४ | तस्मादेवम्‌ ... ३८४ | तस्मदेवम्‌ ... ७.५६ | तस्मादेवम्‌ ... २२९ | तस्मादेवम्‌ ... ४७ | तस्मादेवंविदुषे ३१० | तस्मादेषाऽत्रापि ... १०८ | तस्मादीक्षितम्‌ ३८६ | तस्मद्धाप्येतहि १०१। तस्माद्धाप्येतार्ह

6 ~) => द 6 ~ ॐ = क 6 => क र => ४ =-& क -@ @ ~ ० ७ &

द. 9

कि क्न््छे

० ० ~ =® => =® क

नि

क =® न क ७ 9 ० ० => ० ० ॐ &@ ~ = ~ @ ॐ = ~> = =® र @ @ @ = ~

भ्रतीकानि ` तस्माद्धुवा ...

तस्मादूषृहदेव

तस्माद्रह्मोपाङ्ते .

ठस्माद्यत्र क तस्माद्यदि यज्ञः तस्मादयस्यैवेह

वस्मादयं सत्रियाः ,,. तस्मायो ब्राह्मणः ..

तस्माद्यो राजा तस्मायोऽ्लम्‌ तस्माद्रस्याभ्निम्‌

तस्माद्विचक्षणवतीम्‌

तस्मादिदमुराः तस्माद्विराजौ तस्मान्मध्यंदिने तस्मान्महति ... तस्मिन्देवा न तस्मिन्होवाच

तद्म विशः संजानते तस्मै विद्यः स्वयम्‌

तस्व कतस्य

तस्य चतुविदातिः ..*

तस्य त्रिशत्‌...

तस्य त्रिः प्रथमाम्‌... वस्य दहवस्ताव्‌ ...

तस्य प्रद तस्य पतन्ती तस्य पुरोहितः

तस्य मैष्रावङणः ,.. तस्य यानि किंशाक्णि त॒स्य राजा मित्रम्‌... तस्य बपामृत्वियय .. तस्य वा एतस्य ....

तस्य वायव्यः तस्य वै देवाः तस्य वै देवाः तस्य वै देवाः

@ @ ० ० =€ .& ‰ र ॐ ‰ र ० ज र. ^ @ => ॐ क &@ म र. ॐ = = => र

~

@ ^ ० => ~ ० € „€

| शौ कि

वणीनुक्रमणिका ।

खं पर| प्रतीकानि ३ १९ |तस्यव्रतंन द्विषतः „ ,, |तस्य षष्टिश्च १ ६०८ तस्य सप्तदश्ञ ८ ६७२ | तस्य संस्तुतस्य ६ ४९६ ।तस्यदह भ्रयः ९ ६७४ |तस्यह दन्ताः ५ २९ |तस्य ह दन्ताः ४ ५१६ |ततस्यह दन्ताः २६५ | तस्य हन... तस्य ह नाभिः तस्य ह नेन्धः १६४ |तस्य ह विश्वामित्रस्य ३२ | तस्य ह विश्वामिच्रः तस्य ह स्मच्यचि ... ३० | तस्य हैतस्य ६७८ | तस्या अनु °. तस्याऽशप्रियः ४५३ | तस्याभ्यभिः ८९२ | तस्याधौः शस्त्वा ... ९५५९ | तस्ये जनतायै ९६१ | तस्यै जनतायै ५२ | तस्यै जनतायै ९०४ | तस्यै जनतायै .. ९०३ | तस्यैते पुरस्तात्‌ ... २१८ | तस्योत्तमेन ... ४८७ | तस्योल्मुकम्‌ * ४७१ | तस्योवध्यगोहम्‌ ,.. ३५९ |तं क्ष॒च्रमनन्वाप्य ... ९५६ |तं तमिद्राधसे ७७१ |तं तभिद्राधसे १७९ |तं तं पजाश्च ९६३ तंतं प्रहरति .. १९० |ते तृतीयपवमाने ,“. ६५६ तं त्रयोदशात्‌ ५१८ तत्वा यज्ञेभिः ४८७ |तं देवा अब्रुवन्‌ ४८९ तं देवा अतब्रुवन्‌ ४९१ । ते धीरासः .,.

„ल क ह , / | |\ ५ कग 6 4 = „©

=® .@) @ -%. क) छ 9 १

1 [ १ @ १

= ० न ० ५ ७ ० र ७ = ~ क @ =© न म => ~ क न =>

@ र र ॐ ‰ ० क =6 => र ॐ न ~ ~ @ @ @ @ € € € @ € € ~ ० ०

क्स 9

क =® 9 @ @ => =6 =2 => =® @ =# क ९ ४ => ॐ @ न र = म म ॐ र@ ॐ र क र & ५ 4७ न ॐ =€

स्म

नि ^ = ©

२०

प्रतीकानि तं न्युङ्खयति... तं न्युङ्खयति,.. तं पुरोरुभ्भिः तं प्रजापतिः तं ब्राह्मणच्छंसी ... तं मध्यमया तं मजेयन्त सुक्रतुम्‌ तं मार्ध्यदिने तं यच्वतुष्टयाः तं थञ्ञायज्ञीये तं यत्परस्तात्‌ ... तं यत्र निहनि- .,. तं यथा समुब्रम्‌ ... तं यदस्तमेति तं यदि क्षश्रियः तं यदि द्षैः तं यदुप वा... तं यद्येतेषाम्‌

६ ६ | ॥ ६ ३ १ | | । ॥ 1 र्‌ | ढे | ६ १ ° ३ तं शद्रा आगच्छन्‌ ... ३ ०० \ॐ र ६ ६ | ३ | \ॐ . ॥ 1 ४ १ १ ॥ ५ ६ रे ६ ६

तं वरुण उवाच तंवा एतम्‌... तंवा एतम्‌ तंवा एतम्‌ ते वितं प्रः

तं वित्वा निविद्धिः...

तं विश्वे देवाः तं विश्वै देवाः तं वेयामन्व

तं वै छन्दांसि तं सनाराशंसम्‌ तं संभृयाऽऽहतुः ... तं सभृत्योचुः तं सवितोवाच तं स्वयेन्तः ...

तं हैके पुरस्तात्‌ ...

तं हैके पूवम्‌

तं हैके भूयांसम्‌ ...

तै होता रेतो-

एेतरेयब्राह्मणखण्डान्तगतपरतीकानां-

प

अम

| © के [| ११ ३ के ( । १२

३ १२ १४ १२ १६

खं°

र । ॐ ॐ = = 9 क -& र = र र @ = क र

कि ।

> @ @ =# ,@ @ = =# =ॐ -& = @ अ = =@ र & => अ @ > म

ष ( । ५७\४द्‌ ५७५७३ ३०८

प्रतीकानि तं होवाचाजनि तं होवाचपिहि ता भभ्रिना परि- ... ता भभेचैशः ता भधैर्चश्चः ता भर्धर्व॑शषः ता अधैर्च॑श्चः ताड गायन्यः ता उ गायन्यः ,,. ता उ गायन्यः ता उ गायशभ्यः ता उ गायन्यः ता उ गायन्यः ताउ दशर ... ता उ पञ्चदश ता उमयीगैत- ता उ विच्छन्दसः,.. ता उ विच्छन्दसः ... ता उ विच्छन्द्सः ... ता उ विरतिः ता उषसम्‌ ... ता ऊध्वौः सीन्नः ,.. ताएता अष्टौ .. ताएता अष्टौ ,. ताएता अटौ ता एकविरातिः ता एता नवान~- °. ता एतान्ञयोदश्च ,,. ता एताः पञ्च ता एताः सप्त॒... ता एताः सप्तद ,..

ता एताः सवाः

ताते विद्वा परिभूः ता दश्च शसति ... ता दादश संप~ ... तान्निरश्वः...

तानि त्रीणि भूत्वा...

तानि च्रीण्यन्यानि,,.

ह = = > ॐ ॐ ॐ र > @

० ० ७ =@ क =क र. = र ॐ => क =® =® = => ल= अ ल -@ == -@ ॐ -&@ -& -€ ~£

क 9

(क कनि

बद्‌

९५८ १, 2 © ४ @ = ॐ = कक @ अ = = 99

9 =

ॐ =® @ ०9

प्रतीकानि तानि दादश तानि देषा ,.. तानि धमाणि प्रथ- तानिन््र उवाच तानि पञ्चसु... तानि वा एतानि ,.. तानि शुक्राणि तानि ह तर्हि तानुपैरप्रति ... तान्यन्तरेण ... तान्यु गायत्राणि °.. तान्यु मायत्राणि ... तान्यु गायत्राणि ,.. तान्यु गायत्राणि ,.. तान्यु गायत्राणि ... ताम्यु गायत्राणि ,,. तान्यु वा एतानि- ता न्यङ्खयति तान्येतानि... तान्येतानि सह तान्येतान्यदीन- ,. तन्वा एतान्‌ तान्वा एष देवः तान्वै पयायः तान्वै प्रथमेन वान्ह.राजा तान्ह राजा तान्ह स्मान्वेव ताभियथऋष्या ताभ्यो न व्याहयीत ताभ्यो यज्ञः ,,. तामनुकृतिम्‌ तामनुकृतिम्‌ तामुत्थापयेत्‌ तामु हइ गिरिजाय- तामु ह जरितः तामु ह जरितः ताया इमास्ताः ...

क .@ अ 6 ॐ -@ॐ क =® -@ क

(२ 9

बर्णानुकमणिका ।

खं० .

1

| [क

@ ^ र ० ० 8 . «४ „© ~ @ + «छ =

प° ७३ ५ ६१८

७२ ३.४७ ७३३ ७३५ ६९८ ५२५ ५९४ ७३२६ ६११ ६११ ९६२० ६२१ ६२९ ६२० ३३२ \७९८ ५ ९६१ ७७३ ७३२ ५२९ ३५९ ४४६ ४.४६ ६७८ ६७९ ५४५ १५९ ॥ १.21 ८६१ ११ २६८ ६५० ८ ०५ ४७९४ ७९९५ ४२५

प्रतीकानि ताक्त्योमिदा- ताक्ष्ये स्वगेकामस्य तार््ष्यो ह वा तावतैव यज्ञः तावा एता देवताः तावा एताः तावा एताः तावा एताः

ताकवाएताः ०००

ताविन्धम्‌ ,.. ता विहताः...

तासामेता अभि- ... तासां रिः प्रथमाम्‌...

तासां तिः प्रथमाम्‌ तासां त्रिः प्रथमाम्‌ तासां वै देव-

तासां वै दोत्राणाम्‌...

तासु न न्युड्खयेत्‌ तासु न न्युड्खयेत्‌ तासु न न्यृह्लयेत्‌ तासु पदमस्ति

तासु वा अहिना -..

तासु वा एतासु तास्वध्वर्यो ताह इुचिवृक्षः

ता हैके पुरस्तात्‌ ...

तां पश्वात्प्राङ्‌ः

तां पिबेयदत्र

तां पीत्वाऽभिमच्र- तां पुनर्निष्कीणीयात्‌ तां वा एताम्‌ तां वा एताम्‌ तां ह जरितने तां ह जरितने ताः पञ्च शंसति ताः भग्राहम्‌ ताः प्रग्राहम्‌ ताः प्रप्राहम्‌

= @ @ @ क ~ र ७ ९७४ = क ॐ ~ छ क => =@ => ॐ ॐ न @ ॐ ॐ =ॐ क = ० अ ०

५ ५

|, । । ।, । | [, [। ।। । ॥॥ कनौ ~क कग कनि क क | 4

न 9

[^ ॥

4 ४ र .& =® क 9 न्ट

| [2

रि 2 क क -& @ ० क > न ॐ ~ ~ = छ छ

| श कि

क 5 ॐ क „© =@ =®

3.

प्रतीकानि तिर इव तृष्णीं तिष्ठा हरी रथः तिष्ठेत्पश्ुकामस्य ... तिष्ेदपाः ... तिष्ठन्तेऽस्मै तिष्ठन्तेऽस्मै तिज्ञो देवताः तिलो देवीः तिञो वै देवानाम्‌ ,.. तुभ्यं तन्ति तुभ्यं स्तोका घृत- तुर्णिहैन्यवाक्िति ... तृष्णीदौसं शस्त्वा ... तृतीयं षट्हम्‌ तेउभेन ... ते एते अभि ते एते धाय्ये ते गामालमन्त तेऽजमालभन्त तेजस्वी ब्रह्मवचैसी तेजस्वी बरह्मवचैसी तेजस्वी ब्रह्मवचेसी तेजो वा एतत्‌ तेजो वै ब्रह्म तेजो वै ब्रह्म ते ततः सपन्ति ते ततः सपन्ति ... ते ततः सपन्ति ,... ते तथा व्युत्क्रम्य ... ते श्रयत॒ ,. ते देवा अबिभयुः ... ते देवा अबिभयुः ... ते देवा भत्रवन्‌ .. ते देवा भत्रुवन्‌ ,.. ते देवा भब्रुवन्‌ ... ते देवा अद्रवन्‌ ... ते देवा अब्रुवन्‌ ,.. ते देवा भन्रुवन्‌

७ => = & =9 => ७ र. ९ & ० ० . छ ० .@ ७ ७ ~ न ७ ~ ~

[ । । ४४ 9 49 दक = =9 @ = = कहि जनि

ेवरेयब्राह्मणखण्डान्तगेतपतीकानां-

पर

= ब्‌

| शौ क्कि

अ

49

४ ०८

~ @& @ क ॐ @ =@ क क ~क

खं०

५४

कनि = -& @ न क ७ @ ७ @ = छ ७ © ० @ ~ ~ ~ ज =>

क = 2)

क ४ > &@ ० &@ नम् ~ ४ न ~€

कि = अनि कि अमि

6

प° प्रतीकानि २७६ |ते देवा अघ्रुवन्‌ ६२४ |ते देवा एवम्‌ १५० |ते देवा अघ्रुवन्‌ १५० ते द्रे भूता १५० |ते द्रे मृत्वा... ५१४ | तेनासंत्वरमाणाः

२११ | तेनासत्वरमाणाः ...

१५८ | तेनेतेनोभयतः १८३ |ते पत्नीशालाम्‌ १९३ ते प्रायणीयम्‌

१९२ |तेऽबरुवन्नमिषुण-

२६३ तेभ्यो वै देवाः २७५ |ते माजैयन्ते ४८१ |ते यत्पन्नान्यत्‌ ४७४ |ते यद्रूरुणस्य ९०८ |ते यश््यश्चः ...

३६५५ ते वा अधंमातेभ्य ,,.

१७६ |ते वा भसुराः

१७५७ ते वा इमे ... २६तेवाडइमे ... ३५ ते वा उत्तरतः

१४१ ते वा ऋतुभ्यः १८ ते वां ऋषयः २९|ते वा एतम्‌

१५५|ते वा एते प्राणाः ,,*

६२२।तेवा एभ्यः ६२४तेवै खलु सर्वे ६३५ ते वै ततः ,.. १०३ ।ते वै ततः ... ४५ ते वै दक्षिणतः १०२ ते वै देवाः ... २०५ ते वै देवाः... ६२।ते वै देवाश्च ९९ ते वै पञ्ान्यत्‌ ३४४ ते वै पुत्राः... ३४६ |ते वै पुरस्तात्‌ ३५६ |ते वै प्रातः... ३६३ |ते वै मध्यतः

~ 9 9 9 4 9 9 3 9 अ ० ४ * : ° १ : & 2 4 ~ र -4 क ७ क) @ ~ क 2 ७ > ज ० ~> = ~ =-@ ~ = ~> क मु ~ 2 @ = ज ~न ~ ~ ~ ~ ० ज ~ म म ¢ ~ ~

=. 9

= € छ ५ ॐ ० => र => > ॐ = ~ ~ = € @&#, |

[ ^ 9 कु => क र = => &@ = क क र क र >= => ॐ = नु क > ॐ म

प्रतीकानि ते वै मासेभ्यः तेऽश्वमलभन्त तेषां चित्तिः तेषां य एताम्‌

न्द 9

[| नि

क 1) 8

तेषां यश्चमसानाम्‌ .

तेषां वै देवाः

तेषां वै देवानाम्‌ ,,.

ते सम्य: ... ते स्याम देव ते स्याम देव ते ह पाप्मानम्‌

ते हाऽऽदिल्यान्‌ ...

ते हि यावा~ ते हैके ब्रह्माणः ते हैके सप्त

ते हैके सह

ते होचुः प्रावोचाः ... ते होत्थाप्यमानाः ,..

तौ यदैवाध्वयः तौ वाएतौ

तौ सदैवेन्द्रवायू - ॥

चमुवः सश्रासाहम्‌ ... दयम्‌ षु वाजिनम्‌ ... यमू षु काजिनम्‌ ..* त्यमू षु वाजिनम्‌ ... त्यमू षु वाजिनम्‌ ... त्यमू षु वाजिनम्‌ ...

| शृ क्कि

० ॐ ॐ >) क & ~ ० @

। । | वी क्छ

त्यमू षु वाजिनम्‌ ... त्यमू षु वाजिनम्‌ ,.. त्यमू षु वाजिनम्‌ ... त्यमू षु वाजिनम्‌ ,..

[ | ॥ । @ क ® ~

~< ० ० ० ~ | ४ ९५ ==

वणोनुक्रमणिका ।

प° | प्रतीकानि १०० |न्रयर्जिषद्रै देवाः .. १७६ | ्रय्जिराद्रै देवाः ... ६४२ [श्रयाणां भक्षाणाम्‌ ... ६३३ | त्रयाणां ह वै... ,.. ८८४ | श्रयो वै वषट्‌ ४९० | त्रिकद्रुकेषु ... २६६ |त्रिपदामनूच्य ८५८ | त्रिपदा प्रयव- ,.. ६९३ | त्रिष्टुभः सृक्त- .. ७४८ | त्रिष्टुभो म इमाः .. ६५७९ | त्रिष्टुभौ भवतः ७९२ | त्रिष्टुभौ भवतः . ५४० | त्रिष्टुभौ बीयकामः... ६५७२ [निः प्रथमां त्रिरुत- ७०३ | श्रीणि च दातानि ... ७६९ | श्रीणि चाहरहः ७९१ |श्रीणि ह वै यज्ञे ... ८७७ | श्रीनेव सपातान्‌ ... १२९ | श्रीनेव संपातान्‌ ... ३२८ | प्रीन्स्तनान्त्रतम्‌ ,.. २३९ | ब्रैष्ुभो वै राजन्यः... श्यक्षरेण न्यङ्ख- ... ५६६ | त्ययैमा मनुषः ,,. ४९५ | त्वमपने प्रथमः ५३० | त्वममे सप्रथाः ५३९ | त्वमिन्द्र प्रतूर्तिषु ... ५४९ | त्वया यज्ञे वितन्वते ५६५ | त्वष्टारं यजति ५७६ | त्वं दतस्त्वमु नः ... ५८९ | त्वं राजा जनुषाम्‌ . .. ६०८ त्वं वस्य भा ६१७ | त्वं द्यमने भिना ... ६०५ | त्वं शमने प्रथमः त्वाममे पुष्करात्‌ ,.. ५८५ | त्वामिद्धि हवामहे ... ५०८ | त्वामिद्धि हवामहे ... ९५३ | त्वामिद्धि हवामहे ... ६८० | ल्ामिद्धि हवामहे ...

ॐ. 3

= कण 44 = = र =# @ ० © = @ न ~ म ~€ ~ल ~ ॐ ‰ ॐ

9 ४ =-# @ ~ क क 4 =@ क ल

+© ~ &

। ) । । । ) [ । [ ] |) [। [ ] । ) ॐ =9 69 9 ९४ > र =क@ =® =@ =# क ॐ न => अ

9 =® र =® =® 444 =# 8 =® --& =

= @ ५

(म | दौ | ग्व [ + [ ^+ ॥ [^ ॥

2 .@ €

४ ० ० ० ० ,.& => ७४ 8 क ५ ~ क र @ र

[1

-@ => @ ॐ ५४ @ =

= ॐ म्

9 @ नअ क ~ ©

२४

प्रतीकानि

त्वामिद्धि हवामहे ... त्वामिद्धि हवामहे ,. त्वामिद्धि हवामहे ,.. त्वेषो दीदिवान्‌ ,..

दक्षिणं पादम्‌ दक्षिणा अनु

दधातु नः सविता ...

दधिक्राग्णः ...

ददा नागसहस्राणि ...

दज मध्यंदिने

दिवश्चिदस्य

दिवं तृतीयम्‌ दिवि दुक्रम्‌ दिवे चरं या दिशंक्कष्तीः

दीक्षणीयेष्टि

दीक्षा वै देवेभ्यः ... दीक्षितविमितम्‌ ...

दीदिवांसम्‌... दीदिवांसम्‌... दईाघारण्यानि

दुरो यजति...

दूतं वों विश्व - (8१.

द्रोणं रोहति दूरोहणं रोहति दृहन्ननि दंहि-

देवक्षेतरं वै ... देवनीथं शंसति

देवपचित्रं वै ... .

देवपाच्रं वा... देवया विप्रः...

छ < 5 > ¢ नो ॥ 4 9 ० 6 [न ^ 6० 9 र - => ॐ ९५ < क ४ ० & - न्प ॐ = 6 =® ~® && द 2

पेतरेयत्राह्मणखण्डान्तगेतपरतीकानां-

अण २९३ ट ३९

५

श्वे°

< 2 = =@ ५४

@ @ ॐ ४ @

०८

प०| प्रतीकानि ६१६ देवरथो वा एषः

६२५ देवव वा एतत्‌ .... ८९८ | देवविश्चः कल्प- .... १२२ |देवविक्चः कृत्प- ,,,

देव्चिल्पानि ९६४ देवस्य त्वा देवा ददतु देवानामिदव देवानां पलनी ७९ ५ देवानां वै देवानां वै देवानां बै

देवानां वै सवनानि... |

देवान्वा एषः. ..

देवान्हवे ... .

४५४

देवा वा असुर देवा वा असुर देवावीरदेवान्‌ देवा वै तृतीयेन ३९५ |देवा वै प्रथमेन

५१५ | देवा वै यज्ञम्‌... ..

१८ |देवा वै यज्ञम्‌ २८० |देवा वै यज्ञेन २८४ |देवा वै यत्किच ५५० देवा वै यदेव

देवावैयं ... ,..

१५८ |देवा वै वले ,.. देवा वै सोमस्य ९११ देवाश्चेतामृषयः

४५३ देवासुरा वा एषु .,.

७५५ | देवासुरा वा एषु

६५५ देवासुरा वा एषु ...

देवासुरा वै ... ५७९ |देवासुरा वै ... ५७९० देवा ह वै ...

७९९ | देवेभ्यः ध

२९९ | देवेभ्यो वै ...

१४० [देवो देवी धमेण...

कि

भ ५४ ~© =@ कि क म ~ क =# =# क @ क -@ॐ ७ 2 =@ = =# 2 ब = 2 = = ब म र ७ छ र कछ = = क = =

प्रतीकामि देवो चेष एतत्‌ देशदेशात्समो-

देवं क्षत्रं यचित्‌ ..

दैवावृधाय ... दैन्या होतारा

देव्याः शमितारः ..

दोषो भगात्‌ यावाप्रथिवीयम्‌ यावाएथिव्योवौ गुभिरक्तुभिः

गुमदिति दुमत्‌ ...

शौव देवता...

दयोवो अनुष्टुभोः ... दरयोर्येतच्॒तीयम्‌ ...

ददमिन्द्रेण ...

हादशपदां पुरो- ... हादशपदां पुरो- ...

दद राग्रीः दादश राः

दादश स्तोत्राणि .:.

दादशाहम्‌ ,.. द्हादानि... द्वितीयं षट्हम्‌ ्विपरतिष्ठो वै

द्विकतुनेति ... दविः पच्छः परि देवा अक्षरे

दचक्षरेणेव ,.. वेद्ध ए)वोत्तमे कषद एोवोत्तमे

धात्रे पुरोटाशम्‌ ...

धाय्याभिर्व ,.. धाथ्यां हसति

धाय्याः श्चसति धारयन्धारयन्‌

बरावरां मरतः ,..

धतिरसं वै ...

र

छ छ ~ छ 0 - -& = ८ ७ - ० न ० न ८ न= छ छ ~ = ~ 6 न => = «ल € छ & ह & = :

५ 1

न्व [+ ^ [ )॥

=

२८

वणोनुक्रमणिका ।

सं°

| © ९) र ९ < क ९4 ७ ,@ @& ॐ ~

@& ^ @ «५ 4) ॐ ^^ =© @

कि ©

म

घु० ११९ ९५५१ ८६३ ८९३

१५८

१६ ६२८ ३६६ ११२

९१ ४६६ ५८४

२६ १२६ ३१

न. प्रतीकानि पं नकिः सुदासः ५ न तृचंन ... -.- ३ न त्वेषिष्यमाणस्य ... ३ न दिवा वाचम्‌ ५ न नक्तं वाचम्‌ + ५ न निविदः पदम्‌ ... ३ न निविदः पदे ... ३ न निविदः पदे सम- ३ न पराजयेथे ७ न बिभ्रति विकाम्‌... १ न मा मयैः कश्चन ... ८ नमो मित्रस्य „४ नराशंसं यजति २ नवकपालो भवति ... १ नवनीतेनाभ्यञ्जन्ति... १ नव न्यूनाः... ... ६ नवभिवौ एतम्‌ ६ नवाएतौ... ... २ नवेदकिम... ... २ नवे देवाः... „ ५ न दुनंहूवीयया ... न सारस्वतः „ ३ न सूक्तेन ... व| नहवा अपुरो ..~ < नह वा एतत्‌ ... ६ नह वा एनम्‌ ... ८ नहवैकदा „ ३ नहवैते... ... ६ नहि तयोः - ६ न हैषां विहवे „ ६ ना. नामेर्देवतायाः „ ७ नाऽऽत्मना दृप्यति... २ नात्रैकपदाम्‌ „ £ नानदं षोकशि- ,, ४

ॐ ॐ © न

२६ रेतरेयब्राह्मणखण्डान्तगतप्रतीकानां-

प्रतीकानि पं अ० श्चं पृ०| प्रतीकानि पं० भण खंर पर नानतनिन्वाय ७ ३३ ३ ८४२ | पञ्चदशा प्रायणीये ,.. ३ १४ २ ३९८ नाना हि वाम्‌ ८ ३७ ४ ९१६ | पञ्वदरस्तोत्रम्‌ ... ४ १६ ६ ४५० नानुवषट्करोति 2 १३ ५ ३६४ पञ्च देवता यजति... १ २ १ ३५ नानुवषट्करोति ० ६ २९६ ३ ६८५ पञ्चमं षट्हम्‌ ... ४ १८ २ ४८२ नापुत्रस्य लोकः ... ७ ३३ १ ८३८ |प्सूक्तानि ... ५ २३ ३ ६१६ नाभानेदिष्ठम्‌ ५ २२ «९ ५९२ |पञ्च सूक्तानि = ५ २४ १ ६२५ नाभानेदिष्टम्‌ ... ५ २२ ९ ५९२ | पतङ्गमक्तमसुर- ... १ ४ २ “४ नामानेदिष्ठम्‌ -. ६ ३० १ ७६५ | पतिजोयां प्रविहति ५ ३३ १ «८३८ नाभानेदिष्टेन , ५ २२ १० ५९८ [पत्नीने संयाजयेत्‌... १ २ ५ ४७ नारारोसीः शंसति ... ६ ३० ६ ५८० |पयोवा एषः . ३ ११ ११ ३१५ नावमिवाऽऽरुहेम ..- ४ १८ ६ ४९९ |पथ्ययैवेतः... ...१ २ ५ ५. नादाक्तो्गती ३२ १३ ४ ३६२ |पथ्यामेव यजति ... १ २ २ ३९ नास्य देवरथः ... ३ १० ५ २६९ |पथ्यां यजति „१ २ १ ३४ नि. पथ्यां यजति “१ २ २ ३९ निधाय वा एषः ... ७ ३४ ७ ८५७३ पयसा प्रवग्यं .-. २ १४ २ ३९९ निक्रैतेवौ एतत्‌ ... २ ७ ५ २०३ |पराश्रं चतुष्पदी ~ २ १० ६ २०३ निविष्टेमृता ... ७ ३२ १० ८२९ |परावतोये... “~ ५ २१ २ ५५ निषसाद धृतव्रतः ... ८ ३८ २ ९३१ |परित्रिविष्ध्वरम्‌... २ ६ ५ १६० निषसाद धृतव्रतः ... ८ ३९ ४ «४१ |परित्वागिवेणः ... १ ४ २ «८४ निहोता हयतृष-... १ ५ २ १२१ |परित्वागिवेणः ... १ ५ ३ १२८ नू. परिमितं स्तुवन्ति... ४ १६ ६ ४५१ परियद्रा एतत्‌ ... ४ १८ १ ४८ ने ध र. ई । + परि वाजपतिः ... २ ६ ५ १ नषदियेष परिवाप इन्द्रस्य ... २ ८ ६ २२९ ॥ व कः परोवरी्यांसः „१ ४ < १० ॥ © 1 । । ^ 1 कि प्यम्रये क्रिय- ... २ ६ ५ १६ 6 पयषु प्रधन्व- .. ८ ३७ ७ ५९२३ नेन्राहेवतायाः ` ५ ३४ ५ <६५ |पवमानवदहः ... ४ १६९ ६ ४४९ नैषीति सत्रायण- ९ २९ ६ ५४६ |पवमानोक्यंवा .. ३ १२ ६ ३२९ ेषटरपस्ये . -“ ६ २६ ३ ६८५ पवित्रं ते विततम्‌... १ ४ ३ ८६ नेतस्याभिषिषिचा-... ८ ३७ २ ९०९ | पक्चवः पूषाऽन्म्‌ ... २ ८ ६ २३९ नौधतेनैव - “= ४ १९ ५ ५२ पभ्यो वैमेधः ... २ ७ १ १८९ प. पडमन्भवति == १ १ ५ २८ पक्षौ वै बहद्‌- ४ १७ ७ ४७४ पदामान्भवति ... १ २ २ ३८ पड्की यज्कामः १ १ ५ २५ [पहामान्भवति “ ३ १३ ९ ३५६ पच्छः प्रथमम्‌ ६ २५ < ७५३ पदुरुपवसथे... ... ३ १४ २ ३९९ पच्छोऽनूच्यः २ ७ ८ २१२ पद्व नीयमानः ... २ ६ ६ १६२ पच्छो वै देवाः ३ ११ ११ ३१२ (पषवैमेधः... ... २ ६ ६ १६

परतीक्रानि पाङ्कोऽयं पुरषः पङ्को वै यज्ञः पाञ्चजन्यं वा... ... पादौ वै बृहद्‌- पान्त मा वः... ... पारिक्षितः शसति ... पारुच्छेपीः ... पालाशं यपम्‌... ... पावकरोचे तव॒ . पावीरवी शसति ...

पिता मातरिश्वा पितुषणिरिदयन्नम्‌ ... पिन्वन्दयपः... पिबा सुतस्य... पिबा सुतस्य ... पिबा सोममभि पिबा सोममभि पिबा सोममिन्द्र

पीत्वा यं रातिम्‌ ... पीपिवांसमश्िना ...

युत्रकामा हास्य युत्रान्पीत्रान्‌ धुनन्ति धीराः घुनराप्याययन्ति ... पुनन इन्द्रः ,..

वनवा एतम्‌ ...

पुमांसोऽस्य पुत्राः ... पुर एत्रा वीरवन्तः ..“ पुरस्तात्प्रयश्चम्‌ ... पुरस्तादेति पुरा वाचः... ,,* पुरा शकुनिवादात्‌ ..* पुराऽऽहावात्‌

< „£ ~ 5 ८ „©

~ ~ ५ ~+ ५ & ^ ~ & “ ५ ८ ८ & ~

त. 9

द ८ =® द) „6 क छ © ^ =® द)

> ..6

=, ए

\))

५१०

वणानुकमणिका ।

खन

र

वि । छ । 72 न 4 क < ५ „+ & छ © न ० क 4 =# „© @ र क

-4# ~€

प्रतीकानि पर

पू पुरुषं वै देवाः २ १९९ | पुरो वा एतान्‌ ... २ २८ | पुरोहितायतनम्‌ ... ७ २५० | पष्पण्यौ चरतो ज्व ७ ४७३ पुष्यति प्रजां च ... र ४४७ पूवि चक्षरिति ° ३ ७८२ | पवौ पीणेमासीम्‌ ... ७ ५८२ | एवौ पौेमासीम्‌ ... ७ १४१ दत्य ब्रष्णः » ९६ पुश्चिरन वणैः ५ ३८५ | एष्टथं षण्डम्‌ ५ पेशा वा एते . ३

२५७४ प्र.

५६ म्र कमृभ्यः

न्यः भ,

॥ प्रगाथे हसति 0 ६०८ भ्र चा न्वस्य ००, ५ ह प्रजात्यै प्रजायते ... ५ ध श्रजापतिमेव ५ प्रजापतियज्ञः ... ४

५६४ प्रनापतिरका

- ट प्रजापतिरकाम- ... ५

९१६ | प्रजापतियंज्षम्‌ ७ ८९ | प्रजापतिवा ... २ प्रजापतिर्वे ... ४

८६० प्रजापतिर्वै... ... ४ ८२९ | प्रजापतिर्वै ... ... ६ १४५ | प्रजापतिर्वै यज्ञम्‌ ... ३ ३७५ | प्रजापतिर्वै स्वाम्‌ ... ३ ८६५ | प्रजापति वै .. ५ १६ | प्रजापतिः प्रजाः ... ३ ३८५ | प्रजापतौ वै „ २ ८५५ | प्रजापतौ वै . २ २४६ | प्रजापलयायत- ... १ १३१ | प्रजापदयायतना- ... १ २०२ | प्रजायते भरजया ... १ २०२ | प्रजायते परजया ... २ २७३ | प्रजायते प्रजया ..“ २

ॐ. 9

© ~ ० अ @ =© ^ => + क €

रि

। ५५ 6

कमि ।

=® @ =® रद) =® क क न

२८

प्रतीकानि

प्रजायते प्रजया ,,, प्रजायते प्रजया ... प्रजायते प्रजया ...

प्रजायते प्रजया प्रजायते भरजया

प्रजायते प्रजया .,. प्रजायते प्रजया ,.. प्रजायते प्रजया ..

प्रजायेमहि...

्रजावान्पदामान्‌ ,..

भ्रजा वै तन्तुः प्रणीयज्ञानाम्‌ प्रतन्यसीम्‌ ...

प्रतिगृह्य सौम्यम्‌ ...

प्रतिजन्यान्युत रतितिष्ठति यः प्रतितिष्ठति यः प्रतितिष्ठेति यः भ्रतितिष्टति यः प्रतितिष्ठति यः प्रतितिष्ठामि

प्रति यदापः

प्रतिराधं शंसति ...

प्रलमिति पूवेम्‌ भरत्युत्थेया वा भ्रयव गृभायत प्रत्वक्षसः ,.. प्रथमं षठ्हम्‌

प्रथमेन पयायेण .,.

प्रथमे पदे ,,. प्रथश्च यतस्य

भ्र देवं देववीतये प्रदेव देव्या

म्र देव्येतु .., प्र यावा यज्ञैः भ्र यावा यज्ञैः भम्र वल्जिष्टुभम्‌ प्र मन्दिने ,,.

० = =# =@ =# ९) ० ल = क < -59 > ® & ॐ ० कम =@ =-@ क < न ७ ~ न र ॐ दक ४ ९4 द 4 .&

ेतरेयब्राह्मणखण्डान्तगतपरतीकानां--

पं

€ न 6

अण

॥ 8, 49 ११ १३ १३ १३ १५ २६ १३ १५७

खं०

।

॥ ॥ १.

० ५८ „क 8 ९ ,© < ल @ छ ~ = ~ र -& € < ‰& छ

| क्कि

2 © ~€ ~ ०

घु (.।

२६४ | प्रमंदिष्टीयेन २७८ | प्र यद्रक्षिष्टुभम्‌ ३११ | ्रयाजवदननु- ३८३ | भरयाजानेवात्र ३८६ | प्रव इन्द्राय ३९२ | प्रवहुलिकाः ४३१ प्रवांभरन्‌ ५

प्रतीकानि

६८६ | प्र वां महि- ३८० | प्र वीरया ,,, ,,.,

४६६ |म्रवो देवायाभ्रये ... ३१६ | प्र वो देवायाभ्ये ... २६२ म्र वो देवायाम्रये ... ५३५ प्र वो देवायाम्रये ,.. ३७४| म्र इुक्रैतु देवी ९६२ | पर सोमपीथम्‌ ,..

२७ प्र ह वै सादखम्‌ ,..

४९ | प्राप्ये वाचम्‌ ३०१ [प्राच्यां त्वा दिशि ... ५०९ | प्राच्यां वै दिशि .,. ९१५ | प्राण यच्छ स्वाहा ... ९१७ | प्राणापानाव्रीषोमौ २१९ | प्राणानां वा एतत्‌ ... ७८९ | प्राणा वां ऋतुयाजाः

२३ | प्राणा वा ऋतुयाजाः २२२ | प्राणा वा ऋषयः .,. ७९७ | प्राणा वै द्विदेवयाः ,..

५ ३ र ४८१

प्राणा वै द्विदेवदयाः... प्राणा वै द्िदेवदयाः... प्राणा वै द्विदेवच्याः ,.. प्राणा वै द्विदेवत्याः... प्राणा वै द्विदेवत्या... प्राणा वै प्रया~ प्राणा वै प्रयाजाः ,,, प्राणा वै समिधः ... प्राणो वै जातवेदाः... म्राणो वै प्रायणीयः... प्राणो वे युवा प्राणो वै होता

क रद) =® ९ र =® =® 8 < र © 4 < क => क ४ क ~< =# ॐ

=® =# ल & ९) द) 9

॥ 1 | जौ [ । ॥

€ ~€

५

= ९४ द ४ =# = & क र -& „© ® र ५ => & द @ = ~ ~¢

[ क्कि

> र =® @ न =-@ = ॐ > > न नु 4

प्रतीकानि प॑र प्राणो हविः... ,,. ५ प्रातयोवभिः ८. प्राव स तम्‌ २ प्रातः प्रातः „ ५ प्रातःसवनस्य ७ प्रायणीयस्य „ १ प्रायणीयोऽति- ,,. ४ प्रार्य घृतम्‌ „ ४ प्रास्मा अभिम्‌ र प्रियमेधा ऋषयः ,.. ३ प्रियं शिशीतातिथिम्‌ १ प्रियेण धाम्ना ३ प्रििण धाम्ना „ ३ प्रियेण धाम्ना , ६ प्रियेणेवेनम्‌... ... ३ प्रेतां यज्ञस्य ,. १ प्रेतां यज्ञस्य „ ५ प्रेति प्रथमे ,.. , प्रदं ब्रह्म . ५ दं बरह्म प्रेदम्‌ ... ३ दो भम्र इमो- ... १ त ब्रह्मणस्पतिः ... १ तु ब्रह्मणस्पतिः ... ४ ब.

बधुरेकः ... ,.. ५ बरी रोहेत्‌ ... ... ६ ब्ियैजति ... ... २ बाहषदो ये स्वधया ३ वहवः सुरचक्षसः ... ४ बहुहे वै प्रजया ... «८ बहूत्यः प्रात .. ३ बृहश्च ते रथंतरम्‌ ... ८ बृहच वा इदम्‌ ... ४ बहो श्रीकामः ... १ षहदिन्द्राय ... ,.. ४ पृदथतराभ्याम्‌ ... ५ वृद्रथंतरे ... ... ४

वणांनुक्रमणिका ।

खं०

(= न्क

कि = © कि = कक =#ि द) ९4 ‰ ० ९८

षु © ६४३ ७०६ २०१ ६१६७ ८९२

४५ ४८५ ४५२ १६३ २३२१८

७१ ३०७ ३८९ ६९६ ३०४७ १२४ ६१० ५२८ ५७६ २१३

३ © १३० ५२९

६२५ \७५८ १५५ ३८८ ४६२ ९२६ ३६५ ९३९ ५२३

3. ५३८ ६६०

प्रतीकानि बहस्पतिपुरो वहस्पति यः

बहस्पातिः पुरः बृहस्पते अति- बहस्पते सुप्रजाः ... बैल्वं यपम्‌... ब्रह्मजज्ञानं प्रथमम्‌... ब्रह्मणा ते ब्रह्म ब्रह्मणे राजा तम्‌ ,,. ब्रह्म प्रपद्ये .,.

ब्रह्म मन्वानः

ब्रह्मवच॑सी ... ब्रह्मवच॑सी ... ब्रह्मवर्चसी ... ब्रह्म वा आहावः ...

ब्रह्म वा एषः

ब्रह्म वै गायत्री

ब्रह्म वै स्तोमानाम्‌... ब्रह्मणस्पव्यम्‌ ब्राह्मणस्पत्यया

ब्राह्मणस्पत्या

मद्रा च कल्याणी ... भद्रादभि श्रेयः भद्रा शक्तियेजमा- भरतस्यैषः... भरद्राजो हवै

भवति वैसः भवात्मना भवत्यात्मना भवदयात्मना भवात्मना भवात्मना भवद्यात्मना

भतेच्छदः दसति

४७३ | भूतेच्छद्धिवं

9 69) ५ क नु ७ छ छ र. ५ „५ & => =>

० ० ^~ § न @ ५ ० न ० = @ & ॐ => ~ अ क ॐ क र

3

| ब क्छ

॥ 8 । १.०

२९

प° २३२८ ९६०

५३ ४६६ ४६५ १.४०

८ «७.४६ ९५६१ <८९६९ १.६४ ४६७ ४६८ ४६८ २५८ ८६७ ४६८ ९०३ ३२७ ४६५ ४६७

६४४

५३ १२७ ४. ४२८ २३५७९ २०१ २०६ २५३ २९५६ ५०६ ६९०

\ ९६

९ ९.५

३9

ग्रतीकानि भूत्वा शरीरम्‌ भूमिहे जगाविति ... भूयसीभिहोस्या ... भूरिति य इच्छेत्‌ .... भूवः स्वरोम्‌

मदे सोमस्य मध्य एव शैसेत्‌ ... मध्यत अन्यि ,,. मध्यमेन पयायेण ... मध्वो वो नाम मन उपवक्ता ... मनसा प्रस्तौति ... मनसा वै यज्ञः

मनुष्यान्वा एषः ...

मनोतायै हविषः ... मनो न्वाहुवामहे ... मनो वै यज्ञस्य ... ममद्धि सोमम्‌ .. मरुतः परिवेष्टारः ... मरुतो यस्य मरुतो यस्य मर्तो वै देवानाम्‌... मरुत्वतीयम्‌ मरुत्वती यम्‌ मरत्वतीयमुक्यम्‌ .... मर्व इन्द्र मरस्त्वो इन्द्र महति रात्र्याः ... महद्न्ति सूक्तानि... महद्वन्ति स्तानि ... महद्राव नष्टैषी महथित्वमिन्द्र महाकमे भरतस्य „. महानाग्नीनाम्‌ महानाम्रीनाम्‌ महानात्रीष्वत्र

एेतरेयव्राह्मणखण्डान्त्तपरतीकानां-

[0 ., १९

२२

खं०

म. ^ & ५

~ ० ० =© 4 © ० ~ ~ ० =© -@ =© ^ ~< छ छ & ० -

ए०| प्रतीकानि ५०९ | महान्तं त्वा... ९४८ महान्तं वै ....

१९५ | महान्मही अस्त- ,..

९११ मर्ह इन्दः ...

९६३ |मही यावापरथिवी ... मही दयौः परथिवी ... मही यौः प्रथिवी ,..

६९४ |मही यौः पृथिवी ,..

६९६

५५८ | मातली कल्यैः ४४० | मादयन्तीव वै

५९५ | मायन्तीव वै

६२४२ |माऽन्तः स्थुरनः ६२३६ |माप्र गाम... २१६ मारत हसति ६५४

१८२ [मित्रं वयम्‌...

२१६ [मिथुनानि सूक्तानि... १६१ | मिथुनानि सृ्तानि... ४४४ मिथुनानि सुक्तानि... ४ | मिथुनानि सूक्तानि... ९९ `| मिथुनानि सूक्तानि... ५" + | मिथुनानि सूक्तानि ... । त मिथुनानि सुक्तानि ..

३४१ ३४१ | मुखतः प्रातः

५७३ मुखतो मध्यदिने ००

५६३ |मुखं वा एतत्‌

२०१ | मुखं स्वेषु भवति -..

मुमग्ध्यस्मान्‌ । मुष्टी कुरते ... ३०९ |मुषटी वै कृत्वा ६१४ . ९५ ३ मुल वा एतत्‌ ४४० | मृलं वा एतत्‌ 8.21

५७४ | स्चयतस्य जन्मनः ०.

>, क =2 40 रद ९9 ~€ 6 ५ © ~€ ~€ „€ € ~€ म क ए) ५५ 99 ९७ =, क) „९० ९५

पट

मा.

० न < ९

१

९ =@ ० ५ ८ => @

५५७ .९« # ० अ ५५ ९७

\) |

वणोनुक्रमणिका । ३१

भे. प्रतीकानि पर भ० खं० प°

प्रतीकानि प अ० खं परू यत्कृतं यत्‌... ५ २४ १ -६२२ मैत्रावरुणम्‌ ... ३ ११ १ २८८ |यत्पथ्यां यजति ... १ २ १ ३५ मैत्रावरुणम्‌ ,,. ३ ११ २ २९१ |यत्पाश्रजन्यया ५ २२ १ ५७२ भा. यत्पारुच्छेपम्‌ ... ५ २२३ ७ ५८५

मोषुत्वा... ५ २२ २ ५७६ |यश्रिपदा तेन १ १ ६ २९ य. यत्प्रारनीयात्‌ „ ७ ३४ ८ <ज्ड

य उ एव धरैताम्‌ ... ३ ११ ९ ३०९ यत्र वै... = ३ १२ ७ ३३१ य उ कामयेत ३ १२ ८ ३३७|यत्र यत्रैवेभिः ३ १२ « ३४२ एक डइदट्धव्यः ... ६ २९ २ ७३१ |यत्रादो गायत्री ˆ.“ 6 २८ ६ ५७१८ यक्षदभिदेवः २ १० २ २६३ |यत्ेनद्रंदेवताः .. ७ ३५ २ ८५७९ यच्छुचिवद्यत्‌ ००५ २४ १ ६२२ यत्सर्पेद चमेव = र्‌ ८ ४ २२८ यजलयादित्यासः ३ १३ ५ ३६४।यत्सवितारम्‌ “१ २ १ ३६ यजमानं हवै ,.. ६ ३० ५ ७७८ |यत्सोमभासुते ... ६ २७ ३ ६५२ यजमानो वै ०.०, २ ६ ३ १५१ यत्सोमं यजति >.-¶ र्‌ १ ३६ यजमानो वै २ ७ १ १८५७ |यथाछन्दसम्‌ - २ ७ € २११ यजुषा वा एते १ ५ ३ १२८ |यथदिवतम्‌... ... ४ २० १ ५२७ यञेत्सौत्रामण्याम्‌ ... ७ ३२ ८ ८ यथादेवतम्‌... ,.. ४ २० ३ ५३६ यनातवद्यत्‌... ... ५ २३ १ ६०१ |यथदेवतम्‌... -.- ५ २१ १ ५४३ य्ञउहवै... ... ७ ३४ ८ ८५५|यथावा अक्षयेवम्‌... ५ २४ ३ ६३१ यब्नए्वतत्‌ ... ५ २५ १ ६४८ यथावा एकाहः -. ६ २५ १ ७२८ यह्स्य वों रथ्यम्‌ ... ४ २० ४ ५४१ |यथा वा त्राय- ठ १७ ३ ४८४ करस्य हैव... ... ५ २५ ९ प्ज्|यथावेकणेः „५ २४ ३ ६३२ ब्लायज्ञावः ... ३ १३ ११ ३८२ |यथावै नासिके - ५ २४ ३ ६२३१ यज्ञेन वधेत ... ४ २० ४ प४्र्‌|यथावै पुरुषः -. ३ १३ ७ ३५९ वज्ञ तदवाः ... १ ३ ५ ७३ |यथावे पुरुषः “४ १८ < ५०२ यज्ञेनवैदेवाः ... २ ६ १ १३८|यथावेप्रजाः “~ रे १३ 9 ३६९ यज्ञो वा भाहव-... ५ २५ १ ६४८|यथाहवा... -.- ५ २५ ५ ६६) यज्ञोवैदेवेभ्यः ... १ १ २ १५|यथाद्येवास्य --- ५ १४ ५ ४०९ यज्ञो वे देवेभ्यः ... १ २ १ ३३ |यथेवेतद्राह्मणस्य .. ७ ३४ ७ ८५७३ यज्ञो देवेभ्यः ... १ ४ १ <१ यद्भि यजाति “~ १ २ १ ३५ यज्ञो वे देवेभ्यः ... ३ ११ ९ ३०८ |यदजिभिवोषद्धिः.. २ ६ र १४५ यज्ञो वै देवेभ्यः ... ३ १५ १ ४१४|यदच्न शिष्टम्‌ , ७ ३५ ७ ८८९ यमु कामयेत... २ १० १ २५९ |यदत्रैकपदाम्‌ ६ २९ ८ ७५६ यम कामयेत ३ ११ ३ २१५|यदद दुग्धम्‌ -- ५ २५ २ ६५१ थमे इव यतमाने ... १ ५ ३ १२५) यदन्ततस्ठतीय- ... ३ ११ १० ३११ यतस्रुचा मिथुना-... १ ५ ३ १२६ |यदवग्राहम्‌..- “२ < १ २१८ यतोवाअधि ... ७ ३५ ४ ८८३|यदश्ववदयत्‌... -- ५ २४ १ ६२१ यत्करिभ्ययत्‌ ,,, ५ २३ १ ६०१|यदहुतयो ... “= २ ८ (२. २९६

२२

प्रतीकानि

यदा वा भतिधिम्‌ ... यदा वा अध्वयुः ...

यदा वै भ्रियते यदि त्वस्मात्‌ यदि त्वेनाम्‌

यदि नाभनेदिष्टम्‌... यदि नाङऽहरेत्‌ ....

यदि शरीराणि यदिह वा अपि यदेह वा भपि यदिह वा अपि यार्दहोनमकमे

यदिन्द्र प्रतना

यदीमुरमसि ...

यदुक्थिन्योऽन्याः ...

यदु गायत्री ... यदु गायभ्यः

यदु जगत्प्रासाहाः ... यदुत्तमामदितिम्‌ ..

यदु त्रिष्टुभम्‌ यद्‌ द्विपदा... यदु दवे सूक्ते यदु बाहेतः... यदु जाहेतः ...

यदुभयो्विमुक्त- °.

यदु विराजम्‌

यदुल्ियास्वाहुतम्‌ ...

यदुध्ववयत्‌ ... यदूध्वैवयत्‌... यदध्वस्तिष्टाः यदतुपरैषैः `... यदतुयाजानाम्‌ यदेतां शंसेत्‌ यदेना एषिष्य- यदेनानि नाना

यदेनानि शंसन्ति .. |

यदेनाः शंसन्ति यदेव कद्रन्ताः

«< ~& ~ & @ = -@ॐ क र ~ =

कक क द 49 र ९4 द € छ € € = ० => © ० 4 च न = क ~क ० ~क ~ न

एेतरेयतव्राह्मणखण्डान्तगेतप्रतीकानां-

द. ५

| शृ [ ॥

अश

खं

पर०| प्रतीकानि प° ७७ | यदेव दशचाम्‌ „ ६ २०३ | यदेव दृरोह- .““ ४ ९६६ | यदेव द्विदेवद्याभिः ७९२ | यदेव पारिक्षितीः ... ६ ७९३ | यदेव पालाशां३ ... २ ५९५ |यदेव बैल्वां३ ... २ ८२४ | यदेव माध्यंदिने ... ६ ८०८ | यदेव शिल्पानि ... ६ १४५ | यदेव ष्टस्य .. ५ १४६ यदेव सोमस्य ... ३ ४२३ | यदेवादः पूवम्‌ ... १ ६४० | यदेवेन्द्राय ... र ४३८ | यदेषैतत्पश्चौ २ ३४५ | यदेवेतश्चप्रलापाः ,.. ६ ७१५ | यदेवैनमदः ... श्‌ ४६२ |यदेवैनानि ... ... ६ ७०६ |यदेवैनाः शा = ७१४ | यदेवैनाः शंसन्ति ... ६ ३६ | यदेवेन्दरावरुणा- ... ६ ४६५७ |यदेषामन्तरियात्‌ ... ५ ४६५ | यद्रायत्रे अपि ., ३ ३८३ |यरहीदयत्‌ ... ... ४ ४६१ |यदुदुगधवदत्‌ ... ५ ४६२ |यद्थाव इन्द्र „ ५ ६१ |यदद्वितीयस्य ... ५ ३५१ | यदुद्विदेवत्यानाम्‌ ... २ ९४ यद्रे परिरिघ्य ... ३ ६१२ यद्ध वा अस्य ५ ५७० यद्ध वा इदम्‌ ... ३ १४२ | यद्धथेव ततीयम्‌ ... ५ ५८० | यद्वेव द्वितीयम्‌ ... ५ २५० | यद्धथेव द्वितीयम्‌ ... ५ ३३३ | यदृध्येव प्रथमम्‌ ... ५ ४२६ |ययज्ञेऽभिरूपम्‌ ... १ ७५४ | यदयज्ञेऽभिरूपम्‌ ... १ ७३२ |ययज्ञेऽभिरूपम्‌ ,.. १ ७४४ |यदयुक्तयोरयोग- ... १

७४२ । युक्तवत्‌...

प्रतीकानि यदवा एनम्‌ जद वा एनम्‌ वयु वै सवम्‌ यदर्थतरम्‌ ... यद्राएति चं बदरा एति च द्रा एति च

धद्राषि प्रोदिता~ ... अद्राव द्विदेवलयान्‌ ,.*

यद्राव स तत्र यहाव सोमस्य यद्टाबान यद्वावान पुरं- यदावानेति ... यद्रावानेति ... यद्वावानेति .*. षटावानेति ... यदावानेति ... यदावानेति ... यद्रावानेति ,.. बावानेति ... कावानेति ,,, बदिच्छन्वसः ब्मिनं ४ य्ेवातिमशंम्‌

यदरेवेतराप्रकापाः ,..

यदरेवेनानि .... यदै चतु्बिशम्‌ गदे तेवा ... यद्वै तदेवाः ...

यद्र तदेवा यज्ञम्‌ | । ॥

यदै देवानाम्‌

यद्र देवानां नेति | =

यद्र नेति न यदै नेति न यद्रे नेति न यदै रयतरम्‌ यदै रथंतरम्‌

५

® @

जि कि कि

> # र @ ७ न @# ~ => > = &@ छ नम =2

््ि

@ =+ ^ => ४ „6 „4 „५ €

प्रतीकानि

यदुद्यभि यत्‌ यम्रानदेव॑त्याः यभ्रानादेषदयाः

य्यांऽति विश्वा ययोरोजसा ययोरोजसा अदाता वा एषः यशो वै सोमः यथैनमेवम्‌ ...

यदै समानीदकंम्‌ ,.. यदै समानोदकंम्‌ ... यद समानोदकंम्‌ ....

यत्तिविदः पदम्‌ ,.. यन्मध्यतों मध्यं-.,.

यस्तेजो अहमव्ैसम्‌

| । ॥ [1 ॥ 1 [ । । । [ । [ ] ।। । । । । । । < > 4 => क @ ~ = ल ७ ~ > 6 6 - £

पं०

| च क्के

१६

> = & © क र र र & ~क ० ४ ७ ७ ^= म

ककि अमि

4 ९४ @ ५ = 4 @ 4 क @& छ 6

३४

प्रतीकानि थं हवं रथमिन यं म्विमं पुत्रम्‌ थं ब्राह्मणम्‌ ,.* , यः ककुभः ... . यः कामयेत यः पदूनिष्छेत्‌ ... यः श्वःस्तोत्रियः - ०० यः सोमपीथम्‌ .. या एवैता अन्वाह... या भोषधीः सोम- माञ्यया यजति , याज्यया यजति ,,. यात ऊतिः याते धामानि यानि परिक्षाणानि०.. यानि वैपुरा ,..

या पवोऽमावास्या,.. याभिरमुमावतम्‌ ...

याभिरिन्म्‌ र. याभिर्गोभिः

न्न

यावदभ्यो हाभयम्‌

याषन्तं ह वै ,. यावन्तं ह वै यावन्तः एथिष्याप्‌ या वा आग्नन््रयै ,,. यां चं रात्रीम्‌ यां देवा एषु .,. यां पयैस्तम्‌ याः प्रायणीयस्य ,,. युक्ष्वा हि देव युजे धां ब्रह्म युञ्जते मनः युध्मस्यते म युवमेतानि दिषि ,,* युवाना पितरा- ... युवा सुषासाः

(व द ॥ ^ छ ५ @ ॐ =® क अ रक @ ल @ ह

० =2 -& =® @ =® र ॐ @ =-= क =® कक र @ => @ न ॐ => अ -&

& --& ॐ

रेतरेयब्राध्षणखण्डान्तगंतपरतीकानां-

कर 9

४ च

| नौ क्ये

अम

बर ३२ 31 २९ १२

र्‌

खं

क क र => -@ # @ ० = @

मि

ए०| प्रतीकानि ५०८७ | युष्मे अस्तु

८३५।ये एव गायन्याः ,..

६३८ ये एव त्रिष्टुभौ

५७५२ ।ये चैव देवानाम्‌ ...

३३५ |ये चैवावमा ये ३८ |ये त्रिङति ,.* ७२८ |ये त्वाऽदहिहत्ये ३८ |येन सूक्तेन १९४ |येनैवाध्वयु ९६४ येवा अत „» |येवा एवम्‌ २८२ ।येवैतेन... २८६ ५३९|यो जात एव ५७|यो देवानामिह

३७९ | योऽनरवान्विमुक्ः

५०३ | योनिवौ एषा

९० |योऽमधव्यः ... ९१० | यो यज्ञस्य ,..

९५० | योऽयं राक्षसीम्‌ ,,

३८७ यो वा अभरि- १३६ यो वा अग्निः ३३२|यो वा अपिः

६५५ |यो वा एकर्विक्षः ,..

८३६ यो वा एषः...

२७१ |यो वै गायत्रीम्‌ ...

९३६ |यो वै तद्वेद... १०२ यो वैतदेद... ८२८ |यो वै मवति ४८ |यो वै भवति

५४४ |यो वै भागिन्‌ | क

१२४|यो वै यज्ञम्‌

५३२ यो वै यज्ञमक्षर- ... ५६६ |यो वै यज्ञे नरा- ,.. १८० |यो वै यज्ञ संव ....

६१९ |यो वै संवत्सर- १४८ ।यो वै संवत्सर-

० ० ~ ^ ~ ज ७ ण छ > रि

८२७ | योऽन्नाद्मिच्छेत्‌ ,.

[| न य ७ + ७ =-9 = => ७ ©

9 @ र र क क 2 ७ =# @ ॐ क ७ ४ @ ~र

४ 4/ न

॥ । | कौ क्के

&, 9

कहि ० @ @ ४ = र © कक -@ ॐ -@ॐ =

( ॥

कि => @ = „छ ७ ५ > @ ७

्ि 8

जि ७ @ ॐ ॐ ॐ ॐ @ - र =® क = -@ॐ € =

प्रतीशनि पर यो बै सवस्सर- ... ४ योह वाव सोमपीथः योह वैग्रीन्‌ गक्षसामपहदयै

रक्षांसि षा एनम्‌ ... रक्षांसि कै पाप्मा ... रथन्तरमाजभारा ...

रथीरध्वराणाम्‌ राकायै चरम्‌ राकां शसति राधंतरी वै... रामो हाऽऽप

रिणक्त्यात्मानम्‌ .,.

रेतो वा आपः रेतो वै नाभा-

रैभी: दीसति रोहति सप्त..* तैं गवि सत्‌

वी देवप्सर- बभ्रो वा एषः बभ्रो वा एषः बञ्जो वा एषः वञ्ओ वै युपः वजो वै वषट्‌-

को वै षोढशी ... वनस्पतिं यजति ,,, वनस्पतिं यजति ...

वनस्पते मधुना वमिष्ुमस्य मा वनेषु चित्रम्‌

वपुनु तत्‌ ...

षयं स्याम पतयः ,,.

वेयः सुपणौः

रन्तो वै देवाः ..

५ ० -& = ७ ७ ७ ७ ० ० ७ ० ~ ७ च मु ल © > 6 > क = ^ ~ & ल ल ~ ७ ~ ७ ~ ~ ~ ^ &

® = 4८ द @

क क चा ।

खं०

। 4

वि => 6 ~ @ ~> =6 ~ @ म => = «4 र ० र .ल< €

० =® ककि = फ ® = 2)

। ®

प° प्रतीकानि पं० ४७८ | वरसदिवयेषः ४1 ९४५ | वष्मैन््यिव्याः ... २ ९६२ | वरुणदेवत्यो षा ... १ वरुणदेवत्यो वा ... १ ६८ | वल्गूयति वन्दते ... ८ ६८ | वषट्कार मा „ ३ १४६ | वस्तवस्त्वा ,... .. ८ ८७ | वसवस्त्वा गायत्रेण... ८ २६२ | वसुरन्तरिक्ष- .* ४ ४२१ वा. ३८६ | वाक्च प्राणः ०० ष्‌ ६६० | वाक्च वा एषः ... २ ८७८ | वाक्च वै प्राणा- ,.. ३ ६३५ | वाक्च वै मनश्च .. ५ ३०३ | वक्तु सरस्वती ... १७ | वागायुर्विश्वायुः °. २ ७६५ | वाग्बा अनुष्टुप्‌ ... १ ७८१ | वाग्वेदिरार्घात्‌ .. ५ ५८८ | वाग्वै देवता „ ५ ७८१ | वाग्वै समुद्रः ००० ५ ५८२ | वाग्वै सुब्रह्मण्या °.“ ६ ६४९ | वाचस्पति्होता =“ ५ वाचं यच्छन्ति ... ५ १९१ | वाजी सन्यरिणी- .-. २ १३९ वायवायाहि ००० ठ ३०० | वायवायाहि „ ५ ठरे वाषन्यं हसति ०० ६, १३९ वायव्यं शसति ° ३ ३०५ | वान्या पूवो ..“ २ ४३३ | वायोयेते... ४ १५९ वायोरभ्िजोयते ,. ८ १८४ | वायो शुक्र ० ५ १४२ वाठखिल्याः. ० °. ६ १७३ वाससा प्रोणवन्ति ०० १ | ११८ वि. ५७८ विङृतिर्ये ७9 ० ६ ४६६ | विचक्षणवतीम्‌ ..* १ ३३८ | विज्ञातमप्रीत्‌ ५

क क = क ७ © 2 .@ ण

० & ० = ७ -& र = = ही रल -& ॐ क = ठ > ॐ ॐ =# = ^ ॐ ९

।

१९

रेतरेयत्राक्मणखण्डान्तगंतपतीकानां-

्रतीकानि विदा देवेषु... विदद विदु विन्दते ष्वा

विषय॑स्ताभिरप- .. | विप्र इतरो विग्रः ...

विराजावन्नाद्यकामः

ब्रिराजवेतस्य

विरूपः पाप्मना ..

विद्यो अदेवीः

विश्वमिव हि रूपम्‌. | |

विश्वस्य देवी विश्वंतरे इ... विन्धं रूपमव-

विश्व हास्मै मित्रम्‌

विश्वा आक्षा दश््णि-

विश्वानरस्य दिश्चानरस्व... विश्वा स्पाणि

विश्वे देवा अदितिः...

विश्वे देवा इति

विश्वे देवाः शृणुत ,.. विश्वेभिः सोम्यम्‌ ... विश्वे वै देवाः . ...

वि स्वेषु राजति .,.

विहूतमिति ... कीथैवान्वां एषः बभ्र वा एवः

बृषदुष्मो ह... वृषाकपिम्‌ ..*

१ 14)

७ = कग =® @ ० = क

| कन्ये

हि 6७५ हि | >> क =# @ द =# =-= 2 ० => -& ५ ४ € रक =

| क [*

` उरतीशनि ` पं ज खं एन तरवः बरार पृण

० ० ० ० छ =© ० &@ ५ @ ~ ~ ~ ~ल ० ४ 5 ० र

व ०€

५२

२८ वेत्थ ब्रह्मण त्वम्‌ ,.. ४५ | बेनाऽस्माद्रा ऊध्व

५.४५

८०० नैश्धकर्मणम्‌... ००० १२७ वैश्वदेवं शसति ४६३ | वैश्वदेवं शंसति ८७७ | वैश्वदेवं शंसति १२८ | वैश्वदेवेन ... ७३८ वैश्वानरस्य ... ९५ वैश्वानराय ... ५३५ [वैश्वानराय ,,* ६१४ [वेश्वानरीयेण १२५७ वैश्वानरो अजी- ... ३७१ वैश्वानरो नः १९५ वैष्णवो भवति

२५७३

२९८ |वोषक्ठिति बषट्‌ ...

॥ | 1 ३ १२० ५५.४० ५६६९ ६१९ १३४ २३१५० ९१९

२९ ५६२

७३२ २३ ६५४

७७१

प्रतीकानि ` १४५७ | वृष्ट्वे विदुजायते .... ९६६ | वृ वृषा. ६६२ | बृ्िबिनि पदम्‌ १०७ | वृष्णे शधौय...

व्यन्तरिक्षम्‌... व्यन्तरिक्षम्‌. ., न्याप्रच्मणा

व्योमसदिदेषः

शकुनिरिव ... शतमनृच्यम्‌

रसतं तुभ्वं शतम्‌ .,. ह्मितारो यदत्र ... शश्वत्छत्व दंड्याय ... सछश्वत्यत्रेण ... छेन षएधि... .. हेसन्तो वै देवाः ... दसा महामिद्रम्‌ ... शिक्षमाणस्य देव॒...

=> ,@ क @ @ = ~ & ५ न < ० ® > ~> 8 ^ ^ =© = ह ^ ह ० ल ल ~ ५ ~ म = -> & ८ ० ~ @ ~>.

नि

ॐ ~ & ०

७ ७ न @ = ~ @ क @ मॐ

` अतीकानि ` पं मन कं पृ०| प्रतीकानि पं भन कं पज शिक्षा णो अस्मिन्‌... ४ शिरो वा एतत्‌ ... १ शिरो वा एतत्‌ ... २ शिल्पं हास्मिन्‌ .., ६ शिष्वानि शंसन्ति ,.. ६ शिवेन मा चश्षुषा ... ८ शिषो ह बै ६४ „+ ७ रिं जातमिति ... १ शुदधमेवैनम्‌ ... १ शणोतु नो दम्येभिः १ श्येनमस्य वक्षः ... २ स्मेनो न योनिम्‌ ... १ श्येनो न योनिम्‌ ... १ क्िपमेव यहा „ १ ररव दशमम्‌ ५ भी यशङ्छन्दसाम्‌ १ भुषी हवमिन्द्र ५ ॥ 6 वरभ्ररदह „ ४ षट्पदं तृष्णीं „ रे पदं तूषष्णीशंसम्‌... २ $डभिरेव ... ५ धरन्ति वषट्‌ „ ३ पृक्चछतुनेति =,“ रे ॥ ख. स इत्क्षेति व र स इद्राजा प्रति- ... ८ सई पाहि... ... \ स उशैस्तराम्‌ ... ३ स्मार्तः „. ३ सखश्रेयन्‌ ... २ सं एकया पृष्टः ,., ७ स एतमेव ... ... ३ स एतावानेव „ २ खरतेन ... ,.., ८ सं एसेनैनेण व - ख एतेषाम्‌... ... ३ सं एतेषु . ३

= क द) ९ = @ क = => ९ 6 न

वणोसुक्रमणिका ।

&# 6

० £

6 ~> -& © @

ति

छ 4 क र ९ न> => द ०८ ४ ४ ९७ ९७

प०| प्रतीशानि पं ४६१ |स एनं शान्ततनुः ... ८ १०५ |स एवं विद्वान्‌ र्‌ २२५ |स एवं विद्वान्‌ ... २ ७६४।स एवेषः ००७ र ७६४ ।स एवैषः ११ ५ ९०९ |स एष इतः... 1 ८८९ |स एष इन्द्रतुरीयः... २ ६९ |स एष ब्रह्मणः ८ १८ |स एष सहत- = ५ ११७ |स एष स्वग्यैः ,.. ७ १६५ | सङृदतिक्रस्य १ ९६ |सङ्दिन्द्रम्‌... ... ६ १३४ सखा सख्या समि- १ १७ |सच्छन्दसः कतैव्याः १ ६३२ (स जागतोवषा ६ २५ (स तदा वाव ॐ: द ५६३ |सत्रमु चेत्‌ ... ... ४ संता मदासः „ ४५ ५०९ सचा इृषज्गठरः ,=, ४ २७८ |स त्रिप्रेणिभत्वा ... ३ २८३ सदैव पश्चजनी ... ३ ५८२ |सद्यशिद्यः ... „ ३०० सदयो ह जातः „ ६ २४९ |स न निषेषेत्‌ „ ६ सनः कषिपाभिः .,.. १ ९६० |स नः पषेदति- ... ५ ९५९ |स नः दामाणि ... २ ७०९ |स नः शमोणि ... २ ३५२ |स पच्छः प्रथमम्‌ ... ४ ७५७३ |स पच्छः प्रथमे ... ६ १४८ | सपत्ना वै द्विषन्तः ... « ८३५ | सप्त पदानि भवन्ति... १ ४११ स्‌ पाको भवति ... ६ १९६ |स पितरमेदय ५ ९३५ | पितरमेय „ ७ ९४३ |स पुरस्तात्‌ = ४१९ |स पुरस्तात्‌ = ७

४२०, स॒ पूर्व्यो महानाम्‌ ...

| कि

४ + ,9,

० 4 ० 440 = ~ @ = र + + & > > @ = ० “८ ० @ ० ® -< ० = => र ल ह ० क = र@ ‰ =

€ ~€

८

प्रतीकामि सप्त॒ ज शतानि

सप्तदो वै...

सप्तदशा सामि- ...

सप्ताऽऽगप्रेमानि

सप्ताऽञश्विनानि ...

सतैता अनुष्टुभः सप्तोषस्यानि स प्रजापतिः स प्रजापतिः सख प्रत्नथा ,..

स प्रस्तोतोपाङ्ते ,., ख ब्रह्मणे परिहदययः..

स ब्रूयाद्वियुतः

सभासाहेन सद्या ,.. समन्या यन्त्य॒प- ...

समयाविषितः

समय भा विदथे ,..

समस्यत्यु्तरे स मान्भूत्वा समान आत्मनः

समान इनदनिहवः .,,

समानमाभिमा- समानीमिः ,,.

समान्यो धाय्याः ,.. समिदसि सम्बेद्शष्व समिधाऽत्नि दुव- ...

समिधो यभति

समिद्धस्य श्रयमाणः

समिद्धस्य श्येषः समिषेयन्नम्‌ समृदादूर्मिः..* समेधेन हास्य समेधेन हास्य

सम्यङ्‌ द्विपात्‌

सम्यश्चोवाश्मे ...

सम्यश्नोऽस्मै

स य इच्च्छेदेवम्‌ ... स य इच्छेदेवम्‌ ...

पेतरेयग्राह्मणलण्डान्तगेतपरतीकानां--

®$ ® ० => ~ र 2 ह ॐ र क 2 =@ क ® क ० र @ ~ क छ .& र

खं०

< © & = © &€ ~ &

डि |

नि

9 =® ७ द) क =® # => @ छ 2 म ॐ -& => क .@# = + @ < ,& & «७ छ ,€ ^

प° २०५७

११

११ २१० २१० २७० २१० ९६८ ६६९ ५९९ ६७५ ८५७ ९६६

२५ २२० ६४० १४५७ २६४ ३४३ ८९द्‌ ८ ९५ॐ ५३५ ५७४६ ८९५७ ९१९

७६ १५५ १.४३ १.६ ५३३ ६०१ 4७८ १८९ २७३

३९ ५५१५ ९५१६

प्रतीकानि

सय एनं क्षस्ते ,.. स यत्तष्र याचितः...

स यल्प्रथमम्‌

स यदप्रथमे... स यद्निर्षोर- स यदभ्िः ... स यदहरदीक्षि-

स यदाहेन्रवन्तः ,.. स यदि कीतेयेत्‌ ,., स यदिन जायते ...

स यदि सोमम्‌ स यदिह .,., स यदीक्षेत,*

स यदैव हवि-

स यद्यब्निष्टोमः स यद्ेक्देवदयः स॒ यद्येकस्थाम्‌ स यन्ताषिप्रः स यन्ता विप्रः

स यन्नमो ब्रह्मणे ..

स यमेवोशैः

स योऽनुदिते स यो वृषा- सयो व्याप्तः

स रराव्यामीक्ष~ ...

सरपैहांस्य ... सरवैहास्य ... सरस्वतीवान्‌

स रेतोभिश्रः

सवत एवैनम्‌ सर्वैतो यज्ञ्य सवैदेवत्यो वा सवैरूपा वै ...

सवस्य प्रेमाणम्‌ ,..

सवैमायुरेति स्वैमायुरेति सवैमायुरेति

९३५ | सवेमायुरेति

@ =® र =€ @ र क क ॐ @ ९

[न [। |, 9 ॥ [, | । ज |) छ 4 ॥ 1 [ [ | । , @ # 1 । । । । । । ॥ । ष्‌ क 4 १ 14 ] ७ छ छ = ० न ^ ७ ~ > छ > ॐ = नु =€ -& रक ‰ ७ ७ -5 ७ म = क

~ 9

। । | क्कि

= = + @ ~ कम ० @ ~ @ =< र > = न ॐ ~ © र क = @ र > म ० - > ४

= र @ ल ^ म &

भरतीकानि पं सवमायुरेति ३ सवेमायुरेति ३ स्वैमायुरेति ३ स्वेमायुरेति ,.. ४ सवैमायुरेति ४1 स्वं षा अस्य ५ सवणि चेत्समाने ... ६ सर्वाणि वाव च्छन्दांसि १ , सवां दिरो जयति... १ सवौन्कामान्‌ ,.. ६ सवोन्कामान्‌ ० सवोन्कामामवरन्ये,.. २ स्वान्हास्मै ... ... ६ सवोभिव एषः ,.. २ सवोमिहास्य „ च सर्वाभ्य एवैनम्‌ ... १ पवाभिहास्य ,, २ स्बौभ्यो वा „ ९ स्वोमृद्िमरध्रोति ... ४ सवौ हास्मिन्देवताः ९ ध्वे नन्दन्ति ... १ धरवैभ्यद्छन्दोभ्यः ,,, ४ पर्वेभ्यर्छन्दोध्यः .., ४ ॥ सवनेभ्यः ,,, ४ लोकेभ्यः ,,, ४ सर्वेभ्यो वै ,.. ,., ४ सर्वेषां छन्दसाम्‌ ,.. १ सर्वेषां वा एषः ... २ सर्वेषां हास्य ,.. २ सर्वेषु „ २. सर्वरङैः सर्वेण ,., ३ सर्वैश्छन्दोमिः ,,, १ सर्वैदछन्दोभिः ,.. २ सर्वेः सवनः... ... ३ सर्वो ह्व सः ° ७ सवाभयम्‌ १ सवाभयम्‌ ... ४ सषा भस्मिञ्च ,.. ३

बणोनुक्रमणिका ।

ख० | -

३ ¶०

@ ७४ ७ 9 ४ @ = = > ० ० ० नम्( ७ छ -@ =9 ७ क =>

नि + क == -&

ए० | प्रतीकानि ३०८ |सवापएषन ३२४(सवापएषन ३८१ |स वा एष पशुः ४५५ |स वा एषः ... ४६४ सवा एषः... ६५२ सवा एषु ...

७७९ |स वा एषोऽ्रिः ,,.

६५ |स वा एषोऽपूवेः ,..

६३ | सवितारं यजति ,.* ६८० | सविता वै प्रसवा-... ५२० |स स्वरषत्या ३०९ [सह्‌ निद्षः ६८३ |स ह मेत्युक्त्वा १८० |सदह्‌ बुलिलः १८४सहस्मयेन

७ | सहसश्ित्सहीयाम्‌ ,,.

२०५ |स ह संनाहम्‌ १५२ | सहलमनृच्यम्‌ ५०७ |सहल्तमाख्यात्रे २०४ | सहल्साः °..

५४ | सहस्तंभरः ,.* ४४ ° | सहावानम्‌ °. ४४५ |स देक्षांचक्रे 2.81 सैव वाससा ४४१ |स होवाच ,,., ४४३ |स होवाच वासिष्ठः

३० |ख होवाच शुनःशेपः १८० |स होवाच शुनःशेपः १४२ |स होवाचाजीगतैः २१० |स होवाचाजीगतैः २९५ |स होवाचाऽऽरम ,..

४२ |स होवाचालोपाङ्गः,. ३६३ |स होवाचैन्दम्‌ ३६० |संचत्वे जग्मुः ... ८९१ | संजानाना हास्या- २५० | संततम्रचा वषट्‌- .,. ५१९ |संततवर्षांहि... ०,

३५१ | सततैङ्यहैः ,..

६

© ~ ~ = = -> न > @ @ @ & @ @ ~ ~ ० => ० @ ~ @ ~ ॐ ~ @ @ ~ ~ ~ ~ = ~ = ० ~ ~

नल" 9

>^

9 क ० =) क र क ॐ @ छ + => नू छ ७ क = =# = -&@ 2

~ „= €

७ => @ ७ र< 9 # न्

$©

प्रतीकानि दैततेख्यदैः... ,.. ५ सततरज्यदै 9 ५ दततैक्यदैः,.. ५ दततेक्यदैः ... ५ संततो हास्य ६ संवतो दैषाम्‌ - ... ६ शंषीयते प्रजया 8 संपदेति ... १ पातौ भवतः ,,. ४ संवत्सरस्यैव ... ६ सबत्सरेण हास्य ... ५ संबत्यरो वै... ६ संवत्यरो शतत ,.. ४ संशंसेदित्याहः ६ संस्रीदस्व महान्‌ ... १

~ "

सा तच्र प्रायश्चितिः सा तत्र प्रायश्चितिः सादया यज्ञम्‌ सा नीचैस्तराम्‌ ,.. साऽनुषटुभवति सा पञ्चावत्ता सा पतित्वा... सामन्भवति सामाध्वयुः ... सा यदृक्षिणेन सा यथा दतिः सायंपातरभिदोत्रम्‌ सारस्वतं शंसति ,,. सारस्वतं शेसति ,.. सावाएषा,.. सावा एषा रेतः ,.. साषाएषा... साषाएषा...

सा विराट्‌ ... साऽवीरहिं देव साऽष्टाक्षरा गायधी सिनीवाल्यै चरुम्‌ ,,

७ 4 =त र 4 ४ ९ 4) ७४ क ७४ न ७७ = ५ 4८ रक क ४ => @

अर २१

- 7 1 ५

नि ® > क ~क र 6 @ @ @ ~

[ ॥ 0 ©

गि अमि

^ ० ० ~ => @ ० ० छ => ९ र<“ < क) ९ ० © ८ < म =

पृ०| प्रतीकानि

५६१ सिषासवो वै > ५८३ सीद होतः स्व उ,

६०० | सुकीति शसति ६०२ | सुतासो मधु-

७५१ | सुमिती मीयमानः ..

५५० | सृक्तान्तैर्होता

२०५ | सृयते ह षै... २७० | सूयवसाद्भगवती ५३१ | सुर चक्षस इति

७८

७८२ | सूर्यो नो दिव- ५०४ | छेद्भ्निरम्रीन्‌

७५९ | सेना वा शन्स्य ... ८४ | तैव तत्र प्राय- ,.,

सेषाऽस्मेध्यतिथि-

८०९ | सैषा स्वग्योहुतिः ...

८१३ सेषे्टापर्तस्य

१२१ रैषेष्टापृतंस्य 39४ ३५२ |सो अध्वरा करति...

७९९ | सोऽकामयत

१९८ | सो गायत्री ब्रह्म॒... ३५५७ सोऽप्निरुषोसिषटन्‌ ० ।

३४९ सोऽजे ज्योक्तमाम्‌

६४३ सोऽनिरक्ता रौ्री ... ३५९ | सोऽनृबन्ध्यायै °.“

४८५ सोऽवीदिमे ३९८ सोऽभिषिष्कः २८९ | सोमपीथस्य ...

२९२ सोम यास्ते मयो-...

१९. सोमं यजति १९४७ | सोमं राजानम्‌

३३४ | सोमं वै राजानम्‌ .. १९६ | सोमः सधस्थम्‌ ...

२७१ | सोमाय क्रीताय १३० | सोमो जिगाति ३६१ | सोमो विश्ववित्‌ ४२१।सोमोबैराजा

सूयं नातिक्षंसति .. ६५० | सूयौय पुरोव्मकम्‌ ...

एेतरेयग्रा्मणखण्डान्तगतपतीकानां-

क ७ =© => = = 4 => =© 6 & ^ @ र ~ र ~ म ७ ई &@ ~ = = न => ० = ० > => & ~ छ > ~ = ~> दे. 9 |

=@ =® क क भ 9 = ॐ = = ० < @ न न -€ =

० क ० ७ ० नम =© .% म क ~ल ~>

बणौनुकरमणिका । ४१

प्रतीकानि -्रकक्ति ` पम जम लं पु] प्रतीकानि पै अ सं धर सोमो वै राजा १ ५ १ ११३ | „ ४ २० २ ५३४ सोमोवैराभा ... ३ १३ ३५४ | स्वादिष्टया मविष्ठया ८ ३७ ४ ९१५ सोऽ्बेदिकः ...>२ ९ १ २३८ | स्वादुष्किकायम्‌ ... ३ १३ १४ ३९० सोऽवेदिमे वै ३ १२ ९ ३४० | स्वादोरित्था „ ५ २२ 2 ५७५ सौर्य पुम्‌... ४ १८ ५ ४९२ | स्वानामेवेनम्‌ १ ५ २ ११७ सोया वा एताः ... ३ ११ ११ ३१२ | स्वाहाकृतः शुचिः. १ ५ ९५ स्ताणे बर्हिरूप ..“ ५ २२ ७ ५८६ स्वाहाकृतीयैजति ... २ ६ ४ १५९ स्तुषे जनम्‌ ,,, ५ २२ ३ ५५७८ | स्विष्टकृतं यजति... २ ६ १० १८४ स्तृणीत बाहः ... २ ६ ६ १६४ स्वेवेसतत्‌ . हे १२ २ ३२१ स्तोकानामप्ने „२ ८ २ १९१ स्तोत्रिय शंसति ,,, ३ १९ १३ ३५१ ` ६. लतत्रियं स्तोश्रियस्य ६ २७ र ६९० | हन्‌ सजि ७ ३१ १ ८०२ स्य॒महैतयज्ञस्य ..“ ३ १९ ७ ३३२ दरिरवौ इन्रः “२ < ६ २३५ स्योन आ गृहपतिम्‌ १ ३ ५ ५७१ हरिषन्द्रोह.. “~ ७ ३३ १ ८३५ षक्घे व्रप्पस्य 9 2 व, ३ ८५ इविरमे वीदीसि „ १ ८ ६ २३७ . हविरातिथ्यं निड-... १ ३ ४ ६१ स. हविरेवास्मा एतत्‌... २ ६ ९ १८२ हविधांनाभ्याम्‌ ,.. १ ५ ३ १२४ स्वदस्व हव्या -* २ ६ ५ १८१ | हाविदषिष्मः „१ ४ ५ ९६ स्वधमे देववीतये ... २ ७ २ १९२ | हविष इति रूप- ... ९ ६ १० १८३ स्प्रसाम्नः ०. ०० ४ १८ ५ ४९० हविष्पारतम्‌ ५ २२ ३ ५५८ स्वगे एवैतया “““ ६ २७ ४ ६९५ | हस्ताभ्यांद्येनम्‌ ... १ ३ ५ ६९ स्वगेमेव तत्‌ ° ४ १८ ९ ४५३ | हृसवद्या रोहति ४ १८ ६ ४९४ स्वगस्य हैतघ्लोकस्य ३ १२ ८ ३३६ हंसः दाचिषत्‌ .. ४ १८ ६ ४९४ स्वगस्य हैषः „३ १२ ८ ३३६ हि स्वगेषाएतेन ...१ २ १ ३३ ह स्वर्गो षै लोकः „~ ६ २९ १० `५७६* |हिनोतान ... ९ ८ २ २१८ स्वग्यवोध्व दिक्‌ ... १ २ ३८ |दिरण्मयमिव “१ ५ ४ १३५ स्वस्तय इति ४ १८ ६ ४९८ हिरण्यकरिपी ... ७ रे ६ <५९ स्वस्तिनः पथ्यासु १ २ ३ ४१ हिरण्यपाणिम्‌ ..* ५ २३ ज ६१९ स्वस्ति नः पथ्यासु... १ २ ३ ४२ |दिरण्ययमासदम्‌ ^. १ ^ ४ 1१४ स्वस्ति सवह्सर- ... ४ १७ ८ ४७७ |दिरण्यं पुरस्कृलयय -“- ७ ३१९ ११ ८३० स्वस्ति संवत्सर- ... ४ १७ < ४७५७ | हिरण्येन परीवृतान्‌ ८ ३५ ^ ५५२९ स्वस्ति सवत्सर- .., ४ १७ ८ ` ४७८ ह्‌ स्वस्ति संदत्सर- ... ४ १७ ८ ४७८ हतं हिर्मभ पि र सि स्वस्ति हैनम्‌ “१ २ ४ ४५ 1 # स्वस्स्यप्सु वृजने ... १ २ ३ ४२ हो स्वस्तय यनमेव „ ठ २० १ ५३० | होतः प्रा्ान „२ ७ श १९२ स्वस्लययनमेव ,,, ४ ९० २ ५३३। होतृजपं जपति *““ र १० € ५९

.

४२

प्रतीकानि पं० अण होता देवः ,... ,,. १ ५ होता देववत: ==» च १० होता मनुदरतः .. २ १०

समाप्तेयमेतरेयब्राह्मणखण्डान्त्गतपरतीकानां वणांनुक्रमाणिका ।

खं० प०| प्रतीकानि

पण

४ १३१ होतारं चिष्ररथम्‌ ... १

२ २६१ होता वेदिषत्‌ २ २६२।होतेष्येनम्‌ ...

०० = १

श्चं ० पुर १ ७८ ६ ४९४ ९ १६

अथैतरेयब्राह्मणखण्डान्तगतछग्वेदमन्रप्र ती-

कानां बणानुक्रमणिका ।

1 कीः

अ.

ऋड्यश्छप्रतीकानि भक्रन्ददपिस्तनयभिव धौः अक्षानहो नष्यतनोत सोम्या भगन्म महा मनसा भप्र आयाहि अप्र भायादहि घीतये भम्र दन्दरथ्च दाहुषः अभरिनाऽभिः समिध्यते .*.

अभ्रिनाऽभिः समिध्यते ,,, ०. भभिक्रषिः पवमानः पाच्चजन्यः..*

भपिरनेता ,,.

अभिमता मगः ... अमिर्नेता भगः ... अभिर्नेता भग इव अभिर्नेता भग इव आअभिर्नेता भग इव अभिनेता भग इव अभिनेता भग ङ्व ... अभिर्वत्राणि .. - अध्निवत्राणि जङ्घनत्‌ °.“ अच्निर्हाता गृहपतिः अपिर्हेता न

अभिर्होता स्यसीददयजीयान्‌

आभिर्होता पुरोहित भरन्तं मन्ये ..

अभ्र तं मन्ये ..

आप्र दृतं वृणीमहे ... अर्चि नरो दीपितिभिः ... अभि मन्ये पितरमभिम्‌ ... भरमि वो देवमपभिभिः

सभिः प्रस्मेन

भभिः शुचिव्रततमः

पृष्टाङ्काः „ ८१५८ „ ८२३ .„ ६२२ ... ९९६ „ ८१६

ऋख्पश््रप्रतीकानि भम्रीषोमा हविषः ,.. भप्रे जुषस्व भ्रति° भप्रे नय सुपथाः... अपरे पत्नीरिहाऽऽवह ,..

अप्ने मरुद्भिः दुभयद्धिः... । ।

भप्ने मृच्छ मर्ह भसि भप्रेवयं प्रथमस्यामृताम्‌... भप्े वाजस्य

भप्ने वाजस्य ४ अप्ने विश्वेभिः स्वनीक .,. अप्रे हंसिन्यत्रिणम्‌

अप्रं पिबा मधूनाम्‌ भच्छाम इन््रं मतयः ..*

भजीजनो हि पवमान सूयम्‌ ...

अन्नन्ति त्वामध्वरे

अन्नन्ति यं प्रथयन्तः ... अदितिर्योरदितिरन्तरिक्षम्‌ अद्या नो देवसवितः

अद्या नो देव सवितः

अयानो देव सवितः ,.. ,,.

अद्या नो देव सवितः अयानो देव सवितः

अधा यथा नः पितरः परासः ,., अधि दवयोरदधा उक्थ्यम्‌ ०,

अधि हयोरदधै . अधुक्षतिपप्युषौमिषम्‌ अनश्वो जातो भनभीद्ुः... अनु हित्वा सुतं सोम ... अन्तच प्रागा अदितिः .. भपर्यं वृजिनं रिपुम्‌

अप भ्रा इन्द विर्व भभित्रान्‌.

अप प्राच इन्द विर्व ... अपदयं गोपाम्‌ ...

2.

ऋखश््प्रतिकानि अपदयं वां मनसा अपाम सोमम्‌ ..., ४ अपाम सोमममृता भभूम अपाः पूर्वेषां हरिवः अपूव्यां पृर्तमान्यस्मै ... अपो देवीरुपह्वये... ,.. सघ्रतीतो जयति सं धनानि भप्स्वप्ने सधिष्टव .., ,,, भवोध्यभ्निः ,,, ०, अभि तद्व दधिया अमितेदटव दीधया मनीषाम्‌ अ†भ दं मेषं पुरुहूतम्‌ ,.. अभि ला देव सवितः ... आभे त्वा देव सवितः ,.. आभ त्वा देव सवितः ... अभि त्वा देव सवितः ,.. अभि त्वा पूवर्पीतये अनित्वा वुषभा सुते अभि त्वा शर नोनुमः ... अभि त्वा शर नोनुमः ... अभित्ता शूर नोनुमः ... अभि त्वा शूर नोनुमः ... अभि त्वा शूर नोनुमः ... आभि त्वा शूर नोनुमः ... अभित्वा शर नोनुमः ... अनि त्वा शुर नोनुमः ... अभि त्वा शुर नोनुमः .. भमि त्वा शुर नोनुमः ... अभि अगोपा्ति गिरा ... भमि प्र वः सुराधसम्‌ ... अभीवर्तेन हविषा अभरदुषा ददात्पदुः ... अभूरेको रयिपते ... शमूयां उपसूर्ये ... .“. अमेव नः सुहवा भा हि... अम्बयो यन्दयध्वमिः ,,. आन्तवितमे नदीतमे

पृष्ठजाः ऋन्पख्प्रतिकानि ८७ |अयममिररुष्यति ७६ , ९४५ |अयमिह प्रथमो धायि ,.. . १९७ |अयमु घ्य इति ,,. ०. ४४३ |अर्य जायत मनुषः .,. -. ६१५ |अयं ते अस्तु हययैतः .,. - २२४ |अयं देवाय जन्मने ... ° ९६१ अयं वेनश्चोदयत्‌ च -. ८१८ |अयं वेनश्वोदयत्ृश्रिगभौः " २०० |अयं सोम इन्दर तुभ्यम्‌ ... „ |अयं ह येन वा इदम्‌

* ७३१ अरा इ३दचरमाः ,,.

` ७२९५ | अङ्रचदुषसः पश्चि ° ,,*

- ६०९ | अत प्राच॑त ४ ६६ |अवांडेषहि सोम कामं त्वाऽहुः ५२ |अव द्रप्सो अंदुमतीम्‌ ...

"*" ६१० |अवमेह इन्त... ^, * ८४८ |अश्चं नत्वा ००० =

"“* ५२५ | अश्विना यज्वरीरिषः

० ५४५ अश्विना वत्तिः ...

** ३५२ अश्विना वर्तिरस्मदा ...

“** ४६ १ |अश्चिनावश्वषलयाः “ ४७३ | अश्विना वायुना युवम्‌ ... * ५२९ | अश्िनविह गच्छतम्‌ ,.. * ५४९ | असावि देवं गो्जीकमन्ध

०० ५७६ | असावि सोम इन्द्रते ...

°" ६० < |अस्तभ्नाय्यामसुरः "* ६१६ अस्तु श्रोषट्‌पुरो अभिम्‌... * ६२३५ ।अस्य पिबतमश्विना ...

°** ८९९ |अस्मा इदु परतवसे ,..

"°" ४३६ |अस्मा इदु प्र तवसे तुराय

"° ५९५ | अहश्च कृष्णमदर जनम्‌ ,..

--“ ९२२ | अहं भुवं वसुनः ,.. .„^ = २१४

० आ. . २२४ | आगन्देव कतुभिः

एेतरेयग्राह्मणखण्डान्तगंतक्रग्वेदमच्रपषीकानां-

[मि

, ७१३।आ गोमता नासत्या .*. ... २२३ | आगोमता नासलया रथेन . ५६२ ।आऽर्ने न स्ववृक्तिभिः ...

वणांनुक्रमणिका । ४५

ऋद्यच्रप्रतीकानि पएषटङ्काः ऋख्श्रप्रतीकानि पृष्ठाङ्काः भाऽमन्नाप उद़ातीः ... २२५ | आभाव्यभिरुषसामनीकम्‌ ,,„ „= ८९ भाचिकरिंतान सृक्रतू . ५६२ | आभायन्निः न - 9 भाजातं जातवेदसि , ७१।आ मित्रे वरुणे वयम्‌ ,.. ५४६ भजुव्हानः * १५५७ | आ यातिवन्द्रो वसः ५२९ भाते पितमरुताम्‌ ... .,. ३७९ |आ याहि वनसा सह ६१० भा ते सुपण अभिनन्त एवैः ... ... ८२२ |आ याष्यद्रिभिः सुतम्‌ ,.. ५४६ भात्मन्व्नभो दुष्यते ,.. ९३ | आ याह्यवांडुप बन्धुरेष्ठाः ७३७ भात्वा रथं यथोतये .. ३२५ |आभ्यं गौः एृक्िरक्रमीत्‌ ६१६ भात्वा रथं यथोतये . ५२८ आय दृस्ते न ज्ञादिनम्‌ ६९ भात्वा रधं यथोतये . ६०४ | आववैततीरध २१९ भात्वा रथं यथोतग्रे ... ,.* «८९६ ।आ वायो भूष २८८ भात्वा वहन्तु हरथ ... - ४३७ |आ वायो भूष दुचिषा ... ६०३ भात्वा वहन्तु दरयः °. . ७०१ आ वां रथो नियुत्वा ५८६ भत्वा दधिक्राः शवसा पव ङ्ृ्टीः ... ८८८ |आविताऽसि सुन्वतः ५७३ भादष्ामिर्विवस्वतः - ५२ |आ विश्वदेवम्‌ ३ भादिदयःसो भदितिः * ३६४ |आ विश्वदेवं सत्पतिम्‌ ... ५४० भा देवानामपि ... "* ४३ [आ विश्वदेवं सत्पतिम्‌ ... ५६६ भा देवानामपि पन्थाम्‌ ... * ८२० |आ विश्वदेवं सत्पतिम्‌ ..* ६१९ भा देवो यातु सविता .. * ५६५ | आ विश्ववाराऽ्श्िना ... ६२३ भाधृष्वस्मे दधात° ` ४३८ |आ वो वन्त॒ सप्तयः ७१३ भा धेनवः पयसा " २२० | आहुः शिशानः ..~ ९१२ आन न्द्रो दुरादान ... ` ५३१ |आ सत्यो यातु मघर्वो ,.. ६२६ भानूनमध्विनोः ५३।आ सत्यो यातु मघर््री ... ७३२ भानो दिवो बृहतः * ६२२९ |आ सुते सिञ्चत प्रियम्‌ ... ९३ भानो देव शवसा *** ६० ३ | आसुष्वयन्ती १५८ भा नो नियुद्धिः शतिर्नभिः ` ६०३ |आस्वे योनौ ७१ भानोभद्राः ˆ १९५ | आहषनीयादुल्मुकम्‌ १८६ भानो यज्ञम्‌ ... ., - १५८ | आहं पितन्स॒विदर्त्रो ३८८ आनो यज्ञ देविस्टृशम्‌ ... ५५२ |आऽहं संरस्वतीवतोः ६९५ आनो वायो महेत° ° ५७२ | आदं सरस्वतीवतोः ७४८ भानो विश्वाभिङ्तिभिः „= ५६२ आऽन्यं दिवो मातरिश्वा ,० १८१ १. भा पूर्णो अस्य कलशः स्वाहा ... ..* ७०९ | इच्छन्ति त्वा सोम्यासः .““ ७३० भपो न देवीरुपयन्ति .. .., २२१ | इच्छन्ति त्वा सोम्यासः ..* ५७३५ भापो रेवतीः ... ,,. ,,. २०४ | इत्था हि सोम इन्मदे ५७३ आपो दिष्टा मयोभुवः ... ... ३८४ | इदमित्था रौद्रम्‌ ... ५९द्‌ भाप्यायस्व समेतु ~ ८९० [इदं ते सोम्यं मधु ७०५ आप्यायस्व समेतु ते ७६ ¦ इदं पितृभ्यो नमः ३८९

ध्व द

च्य च्रप्रतीकानि इदं वसो सुतमन्धः इदं वसो सुतमन्धः इदं वसो सुतमन्धः इदं बसो सुतमन्धः इदं वसो सुतमन्धः इदं वसो सुतमन्धः ,.. इदं विष्णुर्विचक्रमे इदं विष्णुर्विचक्रमे इदं विष्णविचक्रमे तः इदं विष्णुर्विचक्रमे ध हद च #+ ,.

इदं श्रेष्ठं ज्योतिषां अ्योतिर्त्तमम्‌

इदं ह्यन्वोजसा सुतम्‌

इन्द्र इत्सोमपा एकः

इन्द्र शत्सोमपा एकः ,,. इन्द्र इषे ददातु नः ,.. इन्द्र क्रतुं न आभर ,. इन्द्र त्रिधातु शरणम्‌

इन्द्र त्रिधातु शरणम्‌

इन्द्र त्वा वृषभं वयम्‌ ... इन्द्र नेदीय एदिहि ,,. इन्द्र नेदीय एदिहि

इन्द्र नेदीय एदिहि = इन्द्र नेदीय एदिहि °“ इण्टर नेदीय एदिहि ... इन्द्र नेदीय एदिहि

इन्द्र नेदीय एदिहि ... इन्द्र पिव तुभ्यं सुत ० ,..

इन्द्र ब्रह्माणि गोतमासः .,.. ,,.

इन्द्र मस्त्वं इद पाहि ,,. इन्द्रामिदेवतातये ..*

इन्द्रमिन्द्र सुतं पिब

इन्द्रवायू इमे सुताः

इन्द्रवायु इमे सुताः

इन्द्रवायु इमे सुताः

इन्द्रश्च वायवेषाम्‌ ४. 25६ इन्द्रश्च वायवेषाम्‌

इन्द्रश्च सोमं पिबतम्‌ ,., ..,

प्रष्ठाङ्काः ० ३३५ » ४५० „ ५२८ * ५६३ „ ६०४ „ ८९६

९ ६४

एेतरेयव्राह्मणान्तगेततऋग्वेदपन्रपतीकानां--

ऋद्यश््रप्रतीक्रानि इन्द सोमं सोमपते ... इन््रस्य इत्सयोमपा एकः ,.. ...

इन्द्रस्य नु वीयांणि .. “+

इन्द्रस्य नु वीयाणि प्रवोचम्‌ ... इन्द्रस्येव रातिमाजोहुवानाः .“. इन्द्रं विश्वा अवीवृभन्‌ ... -.- इन्द्रं वो विश्वतस्परि ..- इन्द्रः पूभिदातिरदासमकः

इन्द्रः पूभिदातिरदासमरकैः

इन्द्रः स्वाहा पिबतु ... .* इन्द्राम्ी भागतम्‌... .-.. इन्द्राप्री आगतं सुतम्‌ ... .. इन्द्राय मह्ने सुतम्‌ ... .. इन्द्राय सोमाः प्रदिवः ,.. .*. इन्द्रा ऽऽ याहि चिश्रभानो इन्द्रावरुणा युवमध्वराय ... -.- इन्द्रावरुणा सुतपाविमम्‌ ... °. इन्द्राविष्ण्‌ पिबतं... ..-. * इन्द्रेण रोचना दिवः ... .. इन्द्रो मदाय वाव्रृषे ... इमम्‌ षु वो अतिथिम्‌ ... ... इमं नु मायिनं हुवे ` इमं नो यज्ञमग्बुतेषु =... ,.* इमं महे विदथ्याय ... ,, इमं यम प्रस्तरमाहि .. ... इमं स्तोममहते जातवेदसे ... इमा उ त्वा पुरुतमस्य ... इमा उ बाम्‌ ... ..

इमा उ वां दिविष्टयः ६. इमा धाना घृतस्नुवः ... .- इमामू षु प्रमतिं सातये धाः ... इमाम्‌ षु प्रभृति सातये धाः ... इमां भियं शिक्षमाणस्य. ,., इमां मे अमरे समिधम्‌ ... ... ष्मो अपने... = ० दमो अपने... ..+ ० हयमदाद्रभसम्‌ ... ० इयमिन्द्रं वरूणमष्टमे गीः

ऋद्यश्प्रतीकानि इह षो मनसा ... इहोप यात दावसः इव्ययास्त्वा पदे षयम्‌ ~^

ठे यावाप्थिवी...

उर उक्षान्नाय वशान्नाय उच्छभ्रुषसः सुदिना उच्च्छि्टं चम्वाभर उच्छ्रयस्व वनस्पते उच्छ्रयस्व वनस्पते उत नः प्रिया प्रियासु ... उत नो बह्मन्रविषः उत नो ब्रह्म्वेषः उत नो ऽहिवध्न्यः उत श्रुवन्तु जन्तवः उत स्या नः सरस्वती ... उकसिष्ठ ब्रह्मणस्पते

उत्तिष्ठ ब्रह्मणस्पते ...

उचिष्ठ ब्रह्मणस्पते उसिष् ब्रह्मणस्पते उदरे इचयस्तव ...

उदप्रुतो न वयो रक्षमाणाः

उदीरतामवरः उदीरतामवरः ... उदुत्यं जातवेदसम्‌

उदु ब्रह्माण्यैरत श्रवस्य ... उदु ब्रह्माण्यैरत श्रवस्य ... उदुष्य देवः सविता उदुष्य देवः सविता उदुष्य देवः सविता

उदुध्य देवः सविता दमूना

उद्वा भाजदङ्गिरोभ्यः ... उद्राठमिर्भेयम्‌ ... °.

उद्य्रध्नस्य विष्टपम्‌

उप त्वाञ्पे दिवे दिवि ...

उप नो वाजा अध्वरम्‌ ... उपनो हरिभिः. ०

बणीनुक्रमणिका ।

एाङ्काः . ५३२ „° ७१ .. ११९

८९

०० ७०६ ° ९१३

* ८५१

°= १.४३

= १४९

* ५४६ ° २८१ „ २८५ ०० ३८५ ०. ६८ १ व ९३

= ५३७

= ५७२ ° ६१४

„ ८१८ ०० ई „ ३८५७

° ३८८ ००, ४५९ °= ७३१

„ ७३८ ०३

„ ५४

° ५९१ + ५४७७ ०. ६९४ „ २२८ ०० ४४३ ., १३२ = ५९१ + ५७५

ऋखश्मप्रतीकानि उप नो हरिभिः सुतम्‌ ... उप प्रयन्तः ८ उप प्रयन्तो भध्वरम्‌ उप प्रियं पनिप्रतम्‌ उपसध्ाय मीदष्टेषे उपय सुदुघाम्‌ ... उपावदखजत्‌ उपास्मै गायता ... उपो षु इण्ट गिरः उभयं शणवच्च नः उभयं शणवश्च नः उभयं शुणवश्च नः उभा जिग्यथुः ... ठभा पिबतमश्विना उभा पिबतमश्विना

उरं नो लोकमनु नेषि० ...

उशन्ता दूता न दभाय .. उषस्तश्ित्रमाभर उषो भदेभिः

ॐ, ऊध्वै ऊ षुण ऊतये ऊध्वै ऊ षुण ऊतये ...

ऊर्ध्वो भमिः सुमतिम्‌ ,.* ऊर्ध्वो नः पाष्यहसः ऊर्ध्वो मः पाह्यंहसः

नह,

कजनीती नो वरणः ऋतावानं वैश्वानरम्‌ ऋतावा यस्य रोदसी “.* ऋतावा यस्य रोदसी ..*

ऋभुर्विभ्वा वाज इन्द्रः ..*

ए. एताउलया ०५. एना वो भभ्निम्‌ ... .. एना वो अभ्िम्‌ ... एन्द्र याह्युप नः परावतः

एभिरमरे दुवो गिर; °“

८ देवरेयव्राह्मणान्तगेतक्रग्ेदमन्रपरतीकानां-

चऋद्यन्न्रप्रतीकानि एमा अग्मन्नेवतीः ` एवा त्वामिन्द्र वजजिन्‌ ... एवा त्वामिन् वजिन्नत्र... एवा न इन्तो मघत्रा एवा पाहि प्रत्नथा मन्दतु एवा पित्रे विश्वदेवाय ..* एवेदिन्द्रं इषणम्‌ ... एषो उषा... ,.. एष्य षुत्रवाणि तेऽ

ओ. ओजिष्ठं ते मध्यतः .. ओमासशर्षेणीधृतः भोषूणो अपने शुणुषि

क. क रं व्यक्ता नरः कतरा पवौ कतराऽपरा... कथा महामवृधत्कस्य होतुः कथा महामवृधत्कस्य होः कदा भुवन्रथक्षयाणी ब्रह्म कम्नन्यो अतसीनाम्‌ कया नधित्र भासूवेत्‌ ... कया शुभा सवयसः कस्त उषः =. ०० कस्तमिन्द्र त्वा वसुम्‌ ...

कस्य नुनं कतमस्यामृतानाम्‌ ° ..

का राधद्धोघ्राऽश्िना ... किमु श्रेष्ठः किं यविष्ठः ,.. कुवित्सु नो गविश्ये कुविदङ्ग नमसा ये वृधासः कुह श्रुत इन्व । कृणुष्व पाजः भ्रसितिम्‌ को अदय नर्यो देवकाम क्रीठं वः शर्धो माइतम्‌ ग्‌. गणानां त्वा गणपतिम्‌ ... गयस्फानो अमीवह गन्धव इत्था पदमस्य ,..

प्ष्टाङ्का

२२५

„ ७३० „ ७३४ „ ३९२

° ०९

४६५

+ ४७४८

1१8, १ ० ॐ

ऋचश्च प्रतीकानि

गायस्साम नभन्यं यथा...

गीरमीमेदनुवत्सम्‌ म्रावाणेव तदिदर्थम्‌

घ, घृतवन्तः पावक -. धृतेन धावाप्रथिवी

च्‌.

चिघ्रं देवानामुदगादनीकम्‌ ज.

जनस्य गोपाः जनस्य गोपाः जनिष्टा उग्रः सहसे जनिष्ठा उग्रः सहसे मातवेदसे सुनवाम जातवदसे सुनवाम जातवेदसे सुनवाम जातवेदसे सुनवाम जातवेदसे सुनवाम सोमम्‌ जातवेदसे सुनवाम सोमम्‌ जातवेदसे सुनवाम सोमम्‌ जातवेदसे सुनवाम सोमम्‌

जातो जायते सुदिनत्वे ...

जुषस्व सप्रथः ध त ४ तक्षन्रथं सुवृतम्‌ ...

तत्त श्ट्दियं परमे पराचैः

तत्सवितुवरेण्यम्‌

तत्सवितुवरेण्यम्‌... तत्सवितुवरेण्यम्‌. .. तत्सषितुवेरेण्यम्‌ ... तत्सवितुवरेण्यम्‌... तत्सवितुवृणीमहे ... तत्सवितुवणीमहे .. तत्सवितुवृणीमहे ... तत्सवितुवणीमहे , तत्सवितुवणी महे .

॥ ॥

९३ ` तदस्य प्रियमभि पाथः .,.

षाङ्काः

„ ६२४

९५ ८

= १९१ ° ५५१

ऋख्न््प्रतीकानि तदस्य प्रियममि पाथः .. तदिदास भुवनेषु ज्येष्ठम्‌ तदु प्रयक्षतममस्य ... तष्वस्य सवितुवायैम्‌ .... तनूनपातम्‌ तन्तुं तन्वन्नरजसः

तन्तुं तन्वन्रजसो भावुमन्निहि ध । तन्तुं तन्वनजसो भानुमन्विहि...

तपोष्पवित्रं विततम्‌ ... तपोष्पविच्रं विततम्‌ तमस्य द्ावाप्रथिवी

तमस्य राजा वरुणः तमिन्द्रं वाजयामसि

तम्र हि यः ,.. .. तषायं सोमस्त्वमेद्यवौ ड्‌... तं चेमित्था नमस्विनः ... तं तमिद्ाभषे

तं त्वा यज्ञेभिरीमहे ... तं मज॑यन्त सुकतुम्‌ .... तान्वो महः

ताश्च ऋचः सवाः

ता हि मध्यं भराणाम्‌ ... तां सूते कीति मघवन्‌ ...

तिष्ठा हरी रथ आ युञ्यमाना ...

तुभ्यं ओओतन्दयधिगो तुभ्यं स्तोका चृतश्च॒तः ,.. तै नो रत्नानि धलसन ते सत्येन मनसा

ते स्थाम देव बररण ते. स्याम देव बरुण ते हि ावाप्रथिवी ते हि यावापूथिवी यमु वः सत्रासाहम्‌ स्यमु वो भप्रहणम्‌ स्यम्‌ षु बाजिनम्‌ द्यम्‌ षु वाजिनम्‌ व्यम्‌ षु वाजिनम्‌ ष्यम्‌ षु वाजिनम्‌

६ॐ

" ३३३

बणोनुक्रमणिका ।

पष्टाङ्काः

१9 ॐ ° ह\५ ९्द्‌ = ५५१ ° १५६ » ३९१

,,, ८२३

„ ८३२ .„ ८६ ° &र्क्‌ ° ६१५

. १३३

०० ८५५७५ ० €&०®

„° ६\७०९ ९५

००, ५४७ . ५६२ ७२

° ९०० „ ७५२

०० ६१७

„ ६२४ ० १९३ ०» १७२ -„ ६२८ ०» ६२१ ° ६९३ ०» ७४८ „ ४६२ ००० ५० ° ५६६ ° ५६२ * ४९५७ °= ५३ „ ५३५९ ° ५४९

चऋख्यच्छ्प्रतीकानि त्यसू घु वाजिनम्‌ त्यमू षु वाजिनम्‌... लयम्‌ षु वाजिनम्‌... त्यम्‌ घु वाजिनम्‌... त्यमू षु वाजिनम्‌ त्यमू षु वाजिनम्‌... व्यं सु मेषं महया... त्रय इन्द्रस्य सोमाः ज्रय इन्द्रस्य सोमाः त्रिकटुकेषु महिषः रिः प्रदक्षिणम्‌ ... भ्रीणि पदा विचक्रमे त्रीणि पदा विचक्रमे श्ययेमा मनुषो देवता * ,.. त्वमन्ने प्रथमो भङ्किराः ... त्वमम्ने वसून्‌ त्वमप्ते वसून्‌ त्वमप्ने व्रतपा भसि त्वमपे सप्रथा त्वमिन्द प्रतूर्तिषु. .. त्वं दूतस्त्वमु नः परस्याः

त्वं मो भप्रे बहणस्य विहन्‌ । ॥ त्वं नो भप्रे वरूणस्य विद्वान्‌ ...

त्वं महा इन्दर तुभ्यम्‌ ... त्वं मर्ह इन्द योह त्वं सोम कतुमिः..* त्वं सोम कतुमिः... त्वं सोम कतुभिः..* त्वं सोम करतुभिः... त्वं सोम करतुभिः... त्वं सोम करतुभिः... त्वं सोम क्रतुभिः... त्वं सोम करतुभिः. । त्वं सोम पितृभिः संविदानः त्वं सोम प्रचिकित त्वं सोमासि °.“ त्वं सोमापि सत्पतिः .. त्वं ्यप्रे भिना ०० ,“

५० एेतरेयत्राह्मणान्तगेतक्रगबेदमन्रपरतीकानां-

ऋख्यच्रप्रतीकानि ` प्रषः] ` ऋग्यनच्रपरकीनतरि `` क्रत्नं ऋच्यच््प्रतीकानि

त्वं शत्र अभ्निना ,,. १, ११। ११, + ५.4.

त्वं होहि चेरवे ..,

त्वामप्ने पुष्करादधीति , त्वाममने मानुषीरीकछते विश

त्वामिदा षयो नर

स्वामिद्धि हवामहे. . . त्वामिद्धि हवामहे

त्वामिद्धि हवामहे. . . स्वामिद्धि दवामह.. , त्वामिद्धि हवामहे... स्वाभिद्धि हवामहे... त्वामिद्धि हवामहे... ,

दिवशिदस्य वरिमा दिवि क्षयन्ता रजसः दीदिवांसमपृव्य॑म्‌ दीदिवांसमपृव्यैम्‌... वृ्न्ति सपैकाम्‌... दूतं वो विश्ववेदसम्‌ देवानामिदषो महत्‌ देवं देवं वो वसे .... देवानाँ पत्नीः देवान्हृवे वृहच्छवसः देव्या होतारा

दुभिरक्तुभिः परिपातम्‌ ... व्रप्सः समुद्रमभि यत्त॒ ,,.

द्रे विक्ष्पे चरतः ..,

भरावा भरतः -..

धेनुः प्रत्तस्य काम्यम्‌ ,.. न.

नकिः सृदासोः रथम्‌ नकि; सुदासो रथम्‌

द. दधिक्राव्णो भकारिषम्‌ ... दधिक्राव्णो अकारिषम्‌ ,,.

= ६११ „ ६२० ०० ५५७२ ०. ३८५ * ५३३ ° १५८

ध.

पषटाङ्का

. ८१६ „ १८२ „ १८५ ° ५३८

६५

°= ८१७ ° ५२३ ००० ४७३ ०० ५३८ ° ५६५ „ ५८९ ०० ६०७ = ६३२५ ° ८९८

° ७९९ * € ० ६१८ ° ६२२ „ 2८० = बट

९२

९१ ५५ २८

., ५५३ ° ६१३

= ५४८ „ ५८७

ऋब्यन्छ्रप्रतीकानि नमसेदुपसीदत ... नमो महद्धथो नमो भभैकेभ्य नराशंसम्‌ न दहिते क्षत्रम्‌ ... नाके सुपणैमुपयत्‌ नासेव नस्तन्वो रक्षिता० ,. नि होता होतृषदने नू नो रास्व सहस्वत्‌ ... नू नो रास्व सहल्वत्‌ ...

प.

पतङ्गम्तमसुरस्य $ परावतो ये दिभिषन्तः ,.. परि त्वा गिर्वणो गिरः ,.. परि त्वा गिर्वणो गिरः ... पयषु प्रषम्व वाजसातये पविच्रं ते विततम्‌

पविध्रं ते विततं ब्रह्मणस्पते पान्त मा वो अन्धसः ... पावकशोचे तव हि क्षयम्‌ पावका नः सरस्वती पावीरवी कन्या ,.. पिन्वन्त्यपः

पिन्वन्त्यपो मरुतः पिम्वन्दययपो मरुतः पिम्बन्दयपो मरतः पिन्वन्यपो मरतः ` पिन्वन्त्यपो मरुतः पिन्वन्दयपो मरुतः पिन्वन्त्यपो मर्तः पिन्वन्दयपो मरतः

पिबा सुतस्य रसिनः

पिबा सुतस्य रसिनः

पिबा सुतस्य रसिनः

पिबा सोममभि यमुप्र ... पिबा सोममभि यमुप्र ... पिबा सोममिन्द्र मन्दतु ... ,„. पिना सोममिन्द्र मन्दतु त्वा ,.,

† - ऋख्यण््रप्रतीकानि पिषा सोममिन्द्र मन्दतु ... °, पीवो भन्नौ रयिष्रधः

र्वी हन्द्रोपमात°

पक्षस्य वृष्णो भर्षस्य ... पृक्षस्य वृष्णो भरुषस्य ... पटो दिवि पृष्टो अभिः ... म्र ऋभुभ्यो दूतभिव

प्र क्षोदसा धायसा सज्ञे ,.. भ्र घा न्वस्य महतो महानि ग्रतन्यसीं नव्यसीम्‌ प्रतन्यर्सी नव्यं

प्रति प्रियतमम्‌ .. ॥ भ्रति यदापो भदप्रमायतीः भ्रति वां सूर उदिते

रति ल्या सूनरी...

प्रते महे विद्ये ,..

भरत्यु भदश

प्रत्वक्षसः भ्रतवसः प्रत्वक्षसः प्रतवसः

ग्रथश्च यस्य सप्रथः

म्र देषत्रा ब्रह्मणे ...

ग्र देवं देव्या भिया

म्र देवं देववीतये... °. र श्यावा यजैः पृथिवी ,.. भ्र दावा यज्ञैः एथिवी ,.. अ नूनं ब्रह्मणस्पतिः

भ्र नूनं ब्रह्मणस्पतिः

प्रप्र वल्निष्ुभम्‌ ...

प्र प्रायमभि्भरतस्य

म्र ब्रह्माणो अङ्गिरब्नः ... अ मन्दिने पितुमदचैता ... भ्र मंहिष्ठाय गायत

अ यहन्निष्भम्‌ ...

भर यद्रू मित्रावरुणा

म्र याभियासि दाश्वांसम्‌... प्रव इन्द्राय बृहते

भ्रव इन्द्राय बृहते

व इन्द्राय बृहते

६ . ६२४ | बभ्रुरेको विषुणः सगरः ... . ४२९ | बहवः सूरचक्षसः ~ ६११ | बहवः सूरचक्षसः

-. ६०३ | बृहदिन्द्राय गायत * ६०३

- ५२९ | बहदिन्द्राय गायत .. ५६३ | बृहदु गाथिषे वचः „* , ६०४ | बृहस्पतिनेः परिपातु

बणोनुक्रमणिका ।

ऋड्पश््प्रतीकानि

प्रवो देवाय म्रषो देवायाप्रये... म्रवो देवायाप्रये..

99 ०

प्रषो देवायाप्रये

प्रयो वाजा

प्राप्रये वाचमीरय प्राचीनं बर्हिः प्रातयौवभिरागतम्‌

, २१६ | प्रेद्धो भरे . ११६

रतु ब्रह्मणस्पतिः... ७० | प्रैतु ब्रह्मणस्पतिः , ,

.. ५३२ | प्रैतु ब्रह्मणस्पतिः... - ५६५ |्रेतु ब्रह्मणस्पतिः... ° ५४५७ ° ५८७

* ४४२९ | प्रोष्वस्मे पुरोरथम्‌

भरतु ब्रह्मणस्पतिः प्रोष्वस्मै पुरोरथम्‌

\७ ८

बहदिन्द्राय गायत

र वामन्धांसि मदयानि ... प्रवां महि यवी भमि... प्र वीरथा शुचयो दद्रिरे...

म्र वो महे मतयो यन्तु ... प्र षो यज्ञेषु देवयन्तः ...

०० ५६५ ००. ६०३ ०० ६३० ०,, १५५ ०० ७०६ ०० १ दर

„= ६१०

° ५७६

पर दुक्रैतु देवी मनीषा ... प्र सोता जीरो भध्वरेषु,..

५१

पष्टाङ्काः ०० ४६९ ०० ६२८ ००० ६रर्‌ ०, २७० ० २५८ „ १६४ ° २५७९ ° १८ ००० ६६९५७ „ ६०१३

११

2४ | @ रह

= १३० ००० ५२९ ° ५६४३ ° ६०४ * ० » ४.७५

° ६२९ ००० ४६२ ००० ५५५७९ ०००. ५३८

= ५५७द्‌

° &१४

° ५७१

° ५७२६

५२ रेतरेयत्राह्मणान्तगेत्ऋग्बेदमन्नमतीकानां-

ऋच्यश्रप्रतीकानि ऋच्यश्रपरतीकानि हस्यते अति यदयैः यज्ञस्य वो रथ्यम्‌ =... = ५४१ बरह्मणा ते ब्रह्मयुजा युनज्मि यज्ञा यज्ञा वो अम्रये .. ., .„. ३८;

बह्मन्ीर ब्रह्यकृतिम्‌ ,..

यज्ञेन यत्नमयजन्त॒ ...

बह्मा ण द्रोप पाहि ,.. .„. यज्ञेन वधत जातवेदसम्‌ ,.. ^“. ५५३.

भ. यत्पाश्नजन्यया विदा .,. „= +" ५५३ भवानोभप्ने ... ,,. यत्सोम आ सुते नरः „= ~“ ~

यदद्य स्थः पराबति ,,.. =, ०

४; यदिन्द्र पएतनाज्ये.. “~ === ० मध्वो घो नाम .माइतम्‌... “ यदिन्द्र यावतस्त्वम्‌ ,. „,, 4 मनो न्वाहुवामह... “** ^^ यद्वायत्रे अधि गायत्रम्‌... „.. मयो दधे मेधिरः पृतदक्षः ... यद्द्याव इन्द्र ते शतम्‌ ,,ज *.* =+ मरुतो धस्य हि क्षये 3 »६६4 यद्याव इन्र ते शतम्‌ ‰.. „. मठो यस्य दि क्षये ,. “~ यद्वावान पुरतमम्‌ ... „*“ ~“ ५३ मरुतो यस्य क्षये ०५५ यद्वावान पृरतमम्‌ शण == ०५५ ५३ । मर्त्वा इनदर मीद्वः ,,, .* यद्वावान पुरूतमम्‌ ,, ,„ „^ ५४५ मरत्वौ न्द्र वृषभः ~ „^ यद्वावान पुरूतमम्‌ ... .“ „~ ५४ महधिस्वमिन्द्र यत एतच @ यद्वावान पुपतमम्‌ ०० १००. १९ महौ इन्तो नृवदा... "^" यद्वावान पुदतमम्‌ =... ~ ^^ मही द्यावाप्रथिवी ,,. यद्वावान पुरतमम्‌ + ५ न+ मदी धौः परथिवी ०० ००५ यद्रावान पुङतमम्‌ ००० ३०१, न्न मदी दौः एिवी च नः.“ यद्वावान पृरतमम्‌ ००५ == मष्टी थौ प्रथिवी चनः... ... यद्रो वयं प्रमिनाम बतानि ,,+ „^+ महेनोभद्य .. यन्न इन्द्रो जुजुषे यच्च वष्टि ,.* 5 मातली कव्यैर्यमः यस्न इन्द्रो जुजुषे यश्च वष्टि ... +++ मा नो धरस्मिन्मदहाधने . ^ | यमे इव यतमाने... „.+ „+ ५, मात्र गि ५ 9४ 68, =$ ५ यस्तिग्मदङ्ो वषम „= > अ मित्रं वयं हवामहे .-. .. यस्तिग्मरुङ्गो वृषभः ,.„ + + मिज हवे पृतदक्षम्‌ “*„ "^" यस्ते स्तनः शराय; +, „*„ ^+ मोषु स्वा बाघतश्चन -.. ५ यत्वं रथमिन ^ ५

ष. यः ककुभो निधारयः ,,, „= य हमा विश्वा जातानि ... यात ऊतिरवमा + = =* यदहइमे दयावापृथिवी ... याते धामानि =, ^ 99 र य उम्र शव शवहा ... याते धामानि देविषा -* “= “+ य एक दृदधव्यशव्र्णनाम्‌ ,... यावत्तरस्तन्वो ३ यावदोजः ^ + य एक इद्धव्यश्चषेणीनाप्‌ धः यावां शतं नियुतः „= *** * र । यश्िद्धि ते विष्णः ` ,„ .,* युक्ष्वा हि देवदूतर्मौ ~+“ ++ =

यच्चिद्धि त्वं गृहे गहे ... “*" यज्जिद्ध सद्य सोमपाः ,..

५१ | युजे वां ब्रह्म पून्य॑म्‌ न . <५० ' युन्नते मन उत युञ्जते ., _**"* = ५ [10111260 0 (¬-00 @

वर्णानुक्रमणिका । ५३

ऋड्यश््रप्रतीकानि पृषठाङ्का कऋष्यन्रम्रतीकानि पृषटाङ्घाः युष्मस्य ते वृषभस्य ,.. ० ., ५६६ | विश्वानरस्य वस्पतिम्‌ .., ., ,,, ५३७ युवमेतानि दिवि... ०. ,,. १८० | विश्वानरस्य वस्पतिम्‌ ,, ..~ ० ६१४ युवाना पितरा पूनः .. -~ ० ६१९ | विश्वा रूपाणि प्रतिमूञ्नते,.. ,... ,. १९७ युवा सुवासाः परिवीतः ... .. -.“ १४८ | विश्वे देवाः शुणुतेमम्‌ ... ,.. .., ३७४ युगं स्तोमेभिर्देवगन्तः ,.. ,,. ,, ५८६ | विश्वेभिः सोम्यं मध्व० ,,. ... „. २९८ ये त्रिशति त्रयस्परः ..~ ..~ ... ६२९ |विश्वो देवस्यनेतुः ,.. न „न ५४० पे त्वाऽदिदये ... .-“ ,.“ ,. ३४१ |विश्वो देवस्य नेतुः ,,. ,. ,, ५६६ ये देवासो दिनि .- = .-.“ ,.„ ५८६ |विश्वोदेवस्यनेतुः ,... „.. ... ५१९ ये यज्ञेन दक्षिणया ८ = ... ५९२ विष्णोनुकं वीर्याणि ... „~ .. ३९० ये बायब इन्द्रमादनासः ... ... ... ६०३ वि हि सोतोरसृक्षत... .. ... ५९७ मोर्भत्नि देव वीतये ... ... ... ८१६ |विहिदहोत्रा अवीता .,, ,,. ,,. ५६१ यो जात एव प्रथमः ... ..~ ... ५४९ | वृत्रस्य त्वा श्वसथादीषमाणाः ,.. , ३४० यो नः सनुल्यः ... „= ०. ... ८४ |वृषनिन्दर वृषणा... ... ... ,.. ५८६ थो यज्ञस्य प्रसाधनः ... .., ... ३१६ | वृष्णे शधाय सुमखाय ,.. ,, ..“ ५४२ धो न्यतीरफाणयत्‌ ,.. ... ... ४४२ वेत्था हि बेधो अध्वनः... ... ,.„ «२० र्‌. वैदवानरस्य सुमतौ =... ,.. „~ ५६८ पेन एथुपाजसा... ... ,., .„, ५७२ [वैश्वानराय धिषणाम्‌ „~ ° === ५५९ राकामहं सुह ... ... ... ... ३८६ वैश्वानराय प्रुपाजसे ... ..“ -- ५३४ रेषतीनेः सधमादे... ... ,.. ... ४७५ | व्यचस्वतीरषिया =“ °= ° १५८ रेवतीनैः सधमादे = .. ., ,.. ५८८ | व्यन्तरिक्षमतिरत्‌ .. °= ° ६९४ रेव इेवतः स्तोता =... ... “~ ५८८ | व्यन्तरिक्षमतिरत्‌ =“ = =" ५४८ व. शार वनस्पते वीड्वङ्गो हि भूयाः ,,. ९२१ | वरतेना नो भभिशिभिः ... .. =." २४२ वनेनवा यो न्यधायि चाकन्‌ -.. ७३६ | दादवदिन्द्रः पो प्रुमद्धिभजिगाय °, ,** ८५० बपुनं तच्चिकितुषे... ... .-~ ~ ५७८ शंनः करदयर्वते... ,.+ „० . १८० वथः सुपणा उपसेदुरिग्म्‌ ... ... ३३८ |दांनोभवष्दे,.. „.. ..~ „=. ९४५ वसिष्वाहि “= "= - ८४९ [शंसा महाभिद्रम्‌... ... „~ „६१४ वा. शास इत्था =. ०० =. =, ९२२ बायवा याहि -. .= ., २९६ |हासद्रहिर्जनयन्त ., ०० ,. ७३९ वायवा याहि दंत... ... ... २४२ | हासद्रहिददितुः .., „.. „. ,“ ७३० वायवा याहि ददत... ..~ ... ५२८ |शासद्हिवहितुः ... ~ = ,“ ५३५ वायवा याहि वीतये ,.. “~ ,* ५४६ | ृक्रं ते भन्यद्यजतम्‌ .. “~ = ८४ वायो याहि रिवा ... ०. ,,. ५४६ | दनश्िच्छेपं निदितं सदष्लात्‌ ... -* ८५१ वायोये ते सहक्षिणः ... ०, .„ ५३७ | श्येमो न योनिं सदनम्‌ ,., ..“ °= ९ वाथो दातं हरीणाम्‌ .० ,, ५६१ | श्येनो न योभि सदनम्‌ ... „.. “= १३४ बायो शुक्रो अयामि ते = =" ५६१ श्रुधी हवमिन्द्र मा रिषण्यः “== °“ ५६३ विभ्राड्बृहत्पिबतु „~ = ,. ४९१ |श्रधी हवं विपिपानस्यद्रेः ... -* ५६४

५४

ऋच्न््रप्रतीकानि 21 ।

स इत्क्षेति सुधित भोकसि प्वे ,..

स इद्राजा प्रतिजन्यानि ... स इधानः...

सड पाहिय ऋजीषी

सखे सखायमभ्याववृत्स्व सजर्बिश्वेभिर्देवेभिः

सत्रा मदासल्वव ....

सत्वं नो भप्नेऽवमो भवोति सद्यधथिदः शवसा .. .

सद्यो जातः

सगो ह जातो वृषभः

सद्यो ह जातो वृषभः कनीनः ...

सनः शमांणि बीतये सनः दामांणि वीत्ये

स पूवेया निविव्‌

स पूर्व्यो मह्ानाम्‌

स प्रत्नथा सहसा जायमानः समिधाऽ्पि दुवस्यत समीवत्सं न मातृभिः समन्या यन्त्युप ... समिद्धस्य श्रयमाणः ,,, समिद्धो भष

समिद्धो भ्य मनुषः समुदये महतीरपः समूत्रादूर्मिमृदियति समुद्रादूर्मिमधु्मौ उदारत्‌ स यन्ता विप्र एषाम्‌

स यन्ता चिप्र एषाम्‌ सयो वृषा वृष्ण्येभिः सरस्वतीं देवयन्तः सरस्वत्यभि नो नेषि

सर्वे नन्दन्ति यदसा

स हव्यव।कमस्यं संजानाना उपसीदन

पते पयांसि समु यन्तु वाजाः...

सवत्स इव मातुभि > सं॑वां कर्मणा

क्र 9 >

एष्टाङ्काः

„ ९५९

रेतरेयव्राह्मणान्तगेतऋग्बेदमक्चपरतीकानां-

ऋच्यच्प्रताकानि संवां कमणा समिषा ,.., ९६० | संसीदस्व महौ भि सा. २६ | साध्वीमकर्देववीर्ति नो भय

° ७०९ | सामगा उपास्मै गायता ...

च ॥ ।

सीद होतः स्व उ जोके ...

` ५४६ सुतासो मधुमत्तमा

`** ५७५ | सुत्रामाणं एथिर्वीम्‌ * ८२३ | सुङूपङ़ृत्नुमृतये

* ४१५ | सुषुमायातमहिभिः ,,. " १५९ | सुसंदृशा त्वा वयम्‌ ,..

५२० | सुयषसाद्धगवती

` ५२५ | सूर्यो नो दिवस्पातु ॥ि

* २८० | सेदभिर्यो वनुष्यतः ,.,

` २८४ |सेदुप्िरप्रीरत्यस्त॒ ,,.

२६०

` ५८९ |सोम गीरभिष्टा

= ५९९

,., १४३ , १५५

„+ ८९०

„ ७२३

सोम यास्ते 1 सोम यास्ते मयोभुवः ... सोमो जिगाति गातुवित्‌... सोऽ्यमवशिष्टः ... ,,. स्तीणं बर्हिरुप मो याहि... 6 स्तुषे जनं सुव्रतम्‌ ...

९३ स्व्‌. ९५ | छक्के दरप्सस्य धमतः ...

९२

, ६०१ | स्वदस्व हन्या °. ° ,., २८१ | स्वणेवस्तोरुषसामरोचि .... .., २८५ | स्वस्ति नः पथ्याञ् ,.+ ५८५७ स्वस्तिरिददि प्रपथे 99 ,.. ६२२ | स्वादिष्ठया मदिष्ठया

, ६२३ स्वादिष्ठया मदिष्ठया

५४ | स्वादुष्किलायं मधूर्मौ २५ | स्वादोरित्था विषूवतः ९२ ह. हविैविष्मो महि ...

९२ | हविष्पान्तमजरम्‌

हंसः शुचिषद्रसुः ,..

वणौनुक्रमणिका । ५५

ऋष्पच््रप्रतीकानि पषाङ्काः कच्पशचग्रतीकानि प्ष्टाङ्काः हिनोता नो भध्वरम्‌ ... ... ,, २१८| हि कृण्वती वसुपत्नी ... ००“ = ९१ हिरमभ्यकेशो रजसो विसारे -.- ˆ“ ८२२ होता देवो भमयैः ... “~ -- १३१ हिरण्यपाणिमूतये... °.“ “= =“ ६१९५ । होतारं चित्ररथम्‌... .. = - ५८

समाप्निमगपदिययैतरेयम्राह्मणान्तर्गतक्ऋग्बेदमन्रपरतीकानां वणोनुक्रमणिका ।