010112९0 0 (- ००९।९

उआनन्दाश्रमसंस्कृतग्रन्थावदिः ।

ग्रन्थाः . ३४ श्रीवेदव्यासप्रणीतमहाभारतान्तर्गता श्रीमद्गवद्वीता आनन्द्गिरिविरचितटीकासंवङितरांकरभाष्यसमेता ।

८ विषयानुकरम-छटोकवणानुकम-शब्दवणीनुकमादिभि सनाथीकृता च )

एतत्युस्तकं वे° शा० रा रा० काञ्चीनाथशञाघ्न जागाशे इयेतेः संञ्ञोधितम्‌ ।

तव हरि नारायण आपदे इयनेन पुण्याख्यपत्तने आनन्दाश्रमयुद्रणाद्ये

आयसाकरेष॑द्रयित्वा प्रकाशितम्‌ ।

क्ाटिवाहनक्षकाब्दाः १८१८ चिस्ताब्दाः १८९१

€ अस्य र्वेऽषिकारा रानश्ासननानुसारेण स्वायत्तीकृताः ) ूल्यं सपाद रूपकषट्म्‌ ।

# श ॥ न १ ५ द ५.7 #, ^ ~~ “१

५1५ 89

9 06. 0१48.

+ क ऋत

आदशैपुस्तकोटेखपभ्रिका ।

शरीमद्धगवद्धी तायाः पुस्तकानि यैः परहितैकपरायणमनीषया संस्करणार्थं प्रदत्तानि तेषां नामग्रामादिकं पुस्तकानां संज्ञाश्च कृतद्घतया परकारयन्ते-

१ क. इति सज्ञितम्‌-सदीकमाष्योपेतं पृण्यपत्तनस्थं जगद्धितेच्छुनान्नि युद्र- णाटये पुद्धितम्‌ ।

२ ख. इति संक्ञितम्‌-सदीकभाष्योपेतम्‌, पुण्यपत्तनस्थानां साठ इत्युपाहानां

° रा० रा० ‹ गोपाकराव ' इत्येतेषाम्‌ ।

६ ग. इति संक्षितम्‌-सटीकमाष्योपेतमपृणेम्‌ , रा० रा० “ मरहारराव पुर न्द्रे '” इत्येतेषाम्‌ ।

४ घ, इति संज्ञितम्‌-केवरमाष्यसमेतम्‌। श्रीयुतानां किबे इत्युपाहानां इन्द्‌- रपुरनिवासिनां रा० रा० “ भाउसाहेव बागसाहेव इत्येतेषाम्‌ । ठेखनकाठः- संवत्‌ १८१३ ।

, 4 इ, इति संज्ञितम्‌-केवलटीकाया एव । श्रीयुतानां रा०° रा० ‹ मोराबा दादा फडणवीस › इत्येतेषाम्‌ ।

१ च, इति संत्ञितम्‌--सटीकभाष्योपेतमपुणम्‌ । साटय्ये इत्युपाहानां रा० रा० “ रामचन्द्र हरी ' इत्येतेषाम्‌ ।

७ छ, इति संज्ञितम्‌-केवलमाष्यसहितमपुणम्‌ । कै ° रा० रा० ‹ बागसाहेव देव" इत्येतेषाम्‌ ।

८ ज. इति संक्ितम्‌-केवकटीकाया एव । पुण्यपत्तनस्थानां रा० रा० भाऊ- साहेव नगरफर इत्येतेषाम्‌ ।

९. श्च. इति सं्नितम्‌-केवरभाष्यसदितमेव । श्रीय॒तानां रा० रा० “ मोरोबा दादा फडणवीस ` इत्येतेषाम्‌ ।

समाप्तेयमादश्ैपुस्तकोटेखपत्निका ।

अथ श्रीमद्गवद्गीताश्छकान्त्गेतविषयाणा- मध्यायक्रमेणावुक्रमणिका ।

१ कर्मसंन्यासास्मकसाधनप्रधाना संपदा्थपरधाना

चाऽऽदा षडध्यायी । र प्रथमोऽध्यायः ( ९ ) नार्य शरकृष्णङृता विषादनारिकोकिः २--र

| अजनस्य श्रीकृष्णं प्रति ग॒र्वादिभि २ |सह युद्धमयोग्यमितिकथनपूर्वकं युद्धक- एणाकएणयोमेध्ये श्रेयोनिश्व यार्थ शिष्य

संजयं प्रति धृतराषटरकृतप्रक्नः .. सजयस्य धृतराषटरकृतप्रशनोत्तरारम्भः युद्धसाकय्यार्थं दुर्योधनकृता द्रोणा

षायप्रायैना ३--११ त्वेनोपसत्ति ०० ० ४--८ योधनसंतोषार्थ भीष्मादिकृतशा संजयोक्ति स 44. 49 + 3

क भजनस्य शोकमोदापनयनार्थ श्रीकृ

छरैन्यप्रोत्साहना्यं कृष्णाजनादि ष्णकृता | संसारनिवतेकात्मतत्त्वज्ञान हृतं शङ्कवादनम्‌ ... ,,. १४--१८ ९ १122 पाण्डवङृतदाङह्ूवादनेन धातराषटद- युद्धस्य क्षत्रियधमेत्वेन कायेत्वकथनम्‌ ३१ यव्या ... ,.+ + ,^. 1 ९1 म्‌ ३२

युद्रा्ैव्यवस्थितधार्तराषट्रानवलोकय स्वधर्मभृतयुद्धकरणाभावे स्वध्मकी- विशेषतो युद्ध मृमिस्थितयोदधृदशेनारथ तिहान्या पातककथनम्‌ ... ३३ ्ीकृषणं प्रयर्जुनकृता सेनाद्वयमध्ये रथ- १ मरणादप्यकीर्तेदं | ह्वापनग्राथेना =. . २०२३ | पव रच ^“ ३४

भयायुद्धान्निवृत्त इद्यादिनिन्दावच- नश्रवणेनात्यन्तं दुःखं स्यादिति कथनम्‌३५- ३६ युद्धमरणे स्वगेप्रापतेजेये वा मही-

सेनाद्यमध्ये श्रीकङृष्णकृतस्य रथ- प्यापनपूर्वकसंभाषणस्य धृतराष्ट्र प्रति

पेजयोक्ि ४ क ४--२५| ` युद्धभूमौ पान्न ` +|: सततवायुद्धकरणङ़ृतनिशयो भवे-

नि 1 । नमतु युद्धक- वि ्रङृष्णं प्रत्यजुनस्य॒विषादप्रद ९८. 4६ |रणे दोषामावकथनम्‌ “~ “~ ३८ शोकाकुलस्याजुंनस्य । अवी भत्मतत्तवज्ञानकारणस्य निष्कामक

ध मौनष्ठानस्य समाधियोगस्य च निरू

क्त्वा रथोपस्योपवेशनम्‌ ... पणम्‌ | ९--५ द्वितीयोऽध्यायः (२१) भन्तः स्थितप्रज्ञलक्षणविषयक सजयवचनम्‌ ,.. १ प्रश्नः = ५

विषीदन्तमजनं प्रति युदधप्रवर्तं स्थितप्रज्ञलक्षणकथनम्‌ ,,, ,,,५५-५<

विषयक्रमः इन्दियाणां विषयेभ्यो वैमुख्येऽपि तद्विषयरागानुवृत्तौ कथं प्रज्ञालाभः

श्रीमद्धगवद्रीता छोकान्तगंतविषयाणाम्‌-

विषयक्रमः

चतुर्थोऽध्यायः (१३४) उक्तस्य ज्ञानयोगस्य कृत्चिमत्वश-

गरेकाङ्कः

शोकाङ्कः

स्यादितिशङ्कायामृत्तरम्‌ ... ५९ [क्ानिवृत्तये वेदाकथनपूर्विका स्तुतिः... १--३ यतमानस्य विपश्चितोऽपीन्ियाणि भगवति लोकस्यानीश्वरत्वशाङ्कं मनो हरन्तीति कथनम्‌ ६० |निवर्तयितुमज्ैनप्रश्नः ह ४ इन्द्रियाणि संयम्य यो युक्त आस्ते भतीतानेकजन्मवस्य सवेप्राणि- तस्य प्रज्ञास्थेयं भवतीतिकथनम्‌ ... ६१ |साधारणत्वप्रदद्नम्‌, स्वस्य तज्ज्ञानस- विषयध्यानेन सङ्गादिद्रारा प्रणाशक- त्वस्य प्रदशेनम्‌ ५ यनम्‌... =** ००० ६२--६३। भगवतो जन्मस्वरूपतत्प्रयोजनयो- मोक्षकारणकथनम्‌ ,.,६४-- ६५ [सक्ति ६-८ अशान्तस्य सुखाभावकथनम्‌ .... ६६ | श्रीकृष्णकृतं स्वदिन्यजन्मकमेवेद्‌- भजितेन्ियाणां मनः प्रज्ञां हरती- नेन पुनर्ज॑न्माभावकथनम्‌ ... ... ९ द्यत्र दृष्टान्तकथनम्‌ ६७ | पूर्वेषां ब्रह्मविदामप्येतन्मोक्षमागी- जितेन्दियस्य प्रज्ञास्थेयं कथनम्‌ ६८ [श्रयणेनैव प्राप्तकेवल्यत्वनिरूपणम्‌ .... १० सर्वभूतनिशायां परमाथतच्वलक्ष- ्रीकृष्णङृतं स्वस्य कामनानुसारेण णायां योगी जागर्तीतिकथनम्‌ ६९ |फलप्रदातत्वकथनम्‌ ६ ११ विदुषस्यकैषणस्य स्थितप्रज्ञस्य कमेजसिद्धेः शीघ्रभावित्वेन सर्वेषां यतेरेव मोक्षप्रापिनं त्वसंन्यासिन इत्यत्र कमंप्रवृत्तिकथनम्‌ ... १२ दृष्टान्तप्रतिपादनम्‌ ७० | चातुवेण्यैसृ्िकरपि भगवतस्तद- सवैकामलयागिनः पुरूषस्य शान्ति करौत्वबोधनम्‌ १३ आप्तिनिरूपणम्‌ ७१| श्रीकृष्णकृतं स्वस्याकतंत्वज्ञानेनापि शननिष्टास्तुतिः ... ७२ |ज्ञातुः कमेबन्धाभावकथनम्‌ १४ नाहं कतौ न मे कर्मफले स्पृहेति ठ्तीयोऽध्यावः (९६) ज्ञाता कमे कुर्वित्युककिः . १५ ज्यायसी चेत्कमेणस्त इयादिरजै- कर्माकर्मकथनप्रतिज्ञा १६ नस्य प्रन्नः ... . १२ | कर्म॑णो दुधिज्ञेयत्वकथनम्‌ १७ कम॑योगज्ञानयोगयोर्भिन्नाधिकारिक- कमौदितच्वप्रदषनम्‌ १८ त्वकथनम्‌ ३। कमोकर्मेणोरकर्मकमेदशेनस्तुतिः १९--२३ अनात्मज्ञस्य कमंयोगावद्यकत्वप्र- उक्कज्ञानस्य यज्ञत्वसंपादनम्‌ ... २४ तिपादनम्‌ ..* - * ४--१६| दैवयज्ञादिकथनपुरःसरं सवैयज्ञेभ्यो आत्मज्ञस्य क्म॑योगानावद्यकत्वप्र- ज्ञानयज्ञस्य श्रष्ठत्वप्रतिपादनम्‌ ...२५-- ३३ तिपाद्नम्‌ ... १७--१८| उन्तज्ञानस्य गुरुप्रणिपातादिना भजनस्य सर्वथा फलासक्ि त्यक्त्वा प्रापिकथनम्‌ ... ४ ३४ स्वधर्मे प्रवतेनम्‌ ९--२३५| कज्ञानमाहात्म्यकथनम्‌ ३५--३८ भजजैनकृतः पापाचरणप्रवृतिहेतु ज्ञान प्रप्त्युपायप्रदशनपृवेकं ज्ञान- विषयः प्रश्न $ ३६ हेती कर्मयोगेऽज्जनस्य प्रवतंनम्‌ ३९--४२ सवानयेहेतुमृतकामस्य वैरित्वभ्र- पञ्चमोऽध्यायः (१८४) तिपादनपुरःसरमिन्द्रियजयादिना ना ज्ञानरदितसंन्यासकममेयोगयोमैध्ये भरतिपादनम्‌ ... ०० ,.. ...३७--४३ ।कै प्रहस्यतरभिदजुनप्रभ्नः ,.* १

अध्यायक्रमेणानुक्रमणिका ।

विषयक्रमः गगोकाङ्कः हानरदितसंन्यासात्कमेयेगस्य हेतु- युतं प्रशस्यतरत्वकथनम्‌ ,..* २३ ज्ञानसहितसंन्यासकमेयोगरूपयोः

घाक्ययोगयोः फठैकत्वकथनम्‌ कर्मयोगं विना पारमा्थिकसंन्या- सस्य दुःखफलकत्वकथनम्‌ ... .-.. ६ सम्यग्दश्चने वत॑मानस्य लोकसंग्र- हाय कम कूवैतोऽपि तत्फललेपत्वोप- पादनम्‌ न

ढ---५

५ --- १०

योगिनस्तत्फलालेपत्वे हेतद्रयकथ- नम्‌ ११--१२ विदषः स॒सेन देहस्थितिकथनम्‌ १३

घात्मनः प्रभोः कारयितृत्वायभा- बप्रतिपादनपुरःसरं स्वभावस्य कार-

चितृत्वादिप्रतिपादनम्‌ ,.,१४--१५ ज्ञानिनां ज्ञामेन ब्रह्मप्राप्तिप्रतिपाद्‌-

भम्‌ ६-१७ निनो ब्राह्मणादौ समदार्दीत्वकथ-

व १८ हानिनां समदर्दित्वेऽपि दोषवच्वा-

भवप्रतिपादनम्‌ भ १९ ब्रह्मणि स्थितस्य प्रियाप्रियप्राप्ता-

वपि हषेद्रिगरदितत्वकथनम्‌ २०

बरह्मणि स्थितस्य शाब्दादिविषयेष्व- सकस्याक्षयसुखावात्निकथनम्‌ ... २१

विषयेभ्यः सकाश्चादिन्दियनिवतेने कारणकथनम्‌ ... २२

प्राकद्रारीरत्यागात्कामक्रोधोद्धवं देगं

रे विषयक्रमः श्रकाङ्कः सोदुं समथस्यैव यु्तत्वसुखित्वयोः कथ- नम्‌ । १३ अन्तःसुखादिविद्िष्टस्य ब्रह्मप्रापि कथनम्‌ ... २४-२६ संक्षपतो ध्यानयोगस्योपक्षेपः ,..२७.-२९ षष्ठोऽध्यायः (२१०) निष्कामकमेयोगस्य सचवहुद्धिद्रारा ध्यानयोगारोदणसाधनत्वात्स्ततिः ,... १--र ध्यानयोगेऽवस्थातुमसमथेस्य निष्का- मकमेयोगः समर्थस्य तु स्वैकर्मस॑- न्यास इत्युक्तिः =, ,,५ ,, ३ ध्यानयोगारूढलक्षणक्रथनम्‌ ४--९, विस्तरेणाऽऽसनादारविहारादिनिय-

मकथनयुतं सफलध्यानयोगनिरूपणम्‌ १०--३२ उष्कध्यानयोगस्य मनश्वाच्चल्येन

सुदुष्करत्वप्रतिपादकप्रश्नः ... ...3३-१४ अभ्यासवैराग्याभ्यां मनोनिग्रहे ध्यानयोगसिद्धिकथनम्‌ ३५ असंयतात्मना ध्यानयोगस्य दष्प्रा- पत्वकथनम्‌ ह ३६ ध्यानयोगे प्रबृत्तस्य दयक्तसवेकमेण- स्तत्फलसम्यग्दशनप्रापतेः प्रागेव देहवि

२ उपास्यनिष्ठा तत्पदाथनिष्ठा वा मध्यमा षडध्यायी।

सद्नमोऽध्यायः (२३९)

मगवद्ध्यानयोगं कर्व॑तः समस्तवि- मृतिबल्क्त्यैश्वयादिगुणसंपन्नभगव-

गहयनप्रप्तिप्रकारोपदेशम्रतिज्ञा ...

योगे का गतिरिय्जनप्रश्नः... ..,३७--१९ योगभ्रष्टस्य विनाश्ाभाव प्रतिपादन- पर्वैकमत्तमगतिप्राप्निप्रतिपादनम्‌ ...४०--४५ ध्यानयोगिनः स्ेभरष्ठत्वकथन पूवकं ध्यानयोगेऽभनस्य प्रवतंनम्‌ ४६ सद्रादिदयादिष्यानपराणां मध्ये वासु- दचध्यानपरस्य युक्ततमत्वबोधनम्‌ ... ४५७ ज्ञानदुरेभत्वप्रकनम्‌ | अपर प्रकृतेरष्टधामिन्नत्वकथनम्‌ ... ) जीवभूतपरम्रकृतिकथनम्‌ ५ उक्तप्रकृतिद्रयद्रारेणेश्वरस्य जग-

१--२ 'त्कारणत्वप्रदशषनम्‌ ... - &

४ भीमद्धगवद्रीता श्षोकान्तगेतविषयाणाम्‌-

विषयक्रम श्गरकाहः दृष्टान्तेन सवैभततानां परमेश्वरे भ्रयितत्वकथनम्‌ ७ संक्षेपेण रसादिविभतिकयनम्‌ मृढानां भिषिधसास्विकादिभारवैर्मो हितत्वाद्धगवत्तत्वानभिन्ञताषणेनम्‌ ... १३ भगवदेकञ्ञरणतया तत्वज्ञानदरेण भायातिक्रमकथनम्‌ „.. ,.. ,.. १४ दुष्कृतिनां भगवद्धजनपराङ्मुखत्व- कथनम्‌ ... ,. १५ सूृतित्वेन भगवद्धजनप्रबृत्तिबोध- नपुरःसर भक्तानां चतुरविधत्वकथनम्‌ १६ चतुर्विधभक्तेषु ज्ञानिनः शरेष्त्वप्र- तिपादनम्‌ ... .. ... ,,,१७--१९ अन्यदेवताभजनेऽपहतविवेकविज्ञा- मत्वहेतुकथनम्‌ २० अन्यदेवतोपासकानां तत्तदेवतोपा- सनश्नद्धादाब्थकरणेन तत्तरेवतास्वरू- पिणो मत्त एव कामप्राप्तिरिति कथनम्‌ २१-- भन्यदेवतोपासकानां फठस्यान्त- वत्वकथनम्‌ | २३ परमाथेतत्वाज्ञाने हेतुकथनम्‌ ...२४--२५ सुतिनां भगवद्धजनेनोत्तमगति प्राप्तिर्यनम्‌... ,.. ... ..-२८-३° अष्टमोऽध्यायः (२५७) किं तद्रह्येयादिप्रश्रसप्तकम्‌ १२ उक्तप्रश्रसप्तकस्योत्तरम्‌ ३-५ अन्त्यभावनानुसारेण देदान्तरप्रा- तिकथनम्‌ ,.. ... ६ सर्वेषु कालेषु भगवद्ध्यानपूवकं युद्धादिकरणेऽजौनस्य प्रवर्तनम्‌ ७ योगयुक्तचेतसः परमपुरुषावाि. प्रा्िकथनम्‌. .. „ ८-१०

प्रणवोपासनकथनम्‌ ... ,..११--१४

इश्वरं ॒प्राप्तानामपुनरावृत्तिकथनम्‌ स्वगादिसव्यलोकान्तलोकगतानां

१५

सहेतुकं पुनरावृत्तिकथनम्‌ ... ...१६- १९ परतच्वस्वर्पप्रदर्शनम्‌ ..,२०--२१

परपुरुषस्य ज्ञानलक्षणमभष्ठिलभ्य-

विषयक्मः कोकाः त्वकथनम्‌ ,,, ,„. ८. २२ ध्यानयोगिनां कर्मिणां च क्रमेण

- ८--१२| देवयानपितृयाणमामेद्रयकथनम्‌ ...२३--२५

दृष्टङृष्णमागदरयगतानां करमेणाना-

वृच्यावृत्तिकथनम्‌ ... .. = २६ मागेद्रयचिन्तनणफ़लम्‌ ,,, ,.. २७ योगमाहात्म्यम्‌ ... ... २८

नवमोऽध्यायः (२७७) गृह्यतमपरन्रह्मतच्वज्ञानोपदेशः ,.. १--१* श्रीकृष्णकृतं मृढकृ तस्वावज्ञायाः

स्वतत्वज्ञानाभावरूपकारणस्य कथनम्‌ ११-१२ महात्मनां भगवद्धक्तिलक्षणमोक्ष-

मागे प्रवृत्तिकथनम्‌ ... .,. ...१३-१५ संक्षेपेण विमृतिक्थनम्‌ ... ...१६-१९

सकामानां संसार प्राप्तिकथनम्‌ ...२०-२१ निष्कामभन्तानां सम्यग्दद्िनां भग- वतो योगक्षेमप्रापकत्वनिरूपणम्‌ ... ३३ भन्यद्वताभक्तानामपि भगवद्धष्क- त्वप्रतिपादनपवंकं भजनानसारेण फल- प्राप्तिकथनम्‌ इ. द २३-२५ भगवदाराधनस्य सुकात्वप्रतिपाद- नम्‌ ... 3; २६ भगवदाराधनेऽजुनस्य प्रवर्तनम्‌ २७--२९ भक्तिमाहात्म्यप्रसिपादनपृवेकमजु नस्य भक्तिमार्गे ्रवतैनम्‌ ३०-३३ ईश्वरभजनेतिकतंन्यताप्रदशैनम्‌ ३४ द शमाऽध्यारः (२९८) संक्षेपतो भगवत्कर तविभूतियोगज्ञा- नोपदेशस्तत्फलकथनसहित ०. १-११ विस्तरेण विभ॒तियोगकथनार्थम्ज॑- नप्रश्न ४ १२--१८ विस्तरेण भगवक्कृतो विभतियोगो पदेश न - ध ~ ~ ३

एकादक्षाऽध्यायः ( ३१९ ) विश्वरूपदिरक्षयाऽजनङ्ता भगव- तमाथना ० ` त १---४ पद्य मे पापंलयादिभगवद्धाषथम्‌,.. ५--८

अध्यायक्रमेणानुक्रमणिका । ५

विषयक्रमः श्रोकाङ्क विषयक्रम तगरकाङ्गः धृतराष्ट्रं भ्रति संजयकृतं हरिः य॑प्रदरेनम्‌ ~ ~ ५१ पर्थाय विश्वरूपं ददीयामासेद्यादि विश्वरूपदरनस्य भगवत्कृतं भक्टये- माषम्‌ . ,.. ... ९--१४ | कसाध्यत्वप्रतिपादनम्‌ .“ ५२-५४ भगवदादीतविश्वरूपस्य स्वानुभव- भगवदधकमीदियुतस्य भगवल्ा- _ प्रकटीकणायथमजनवाक्यम्‌ १५---३१ ्िप्रतिपादनम्‌ ... ५५ स्वस्य भूभारहरणाय प्रवृत्तत्वान्म दरादश्षोऽध्यायः (३४३) केवैते हतास्त्वं निमित्तमात्रं भवेद्यादि विश्वरूपोपासकानामक्षरोपासकानां धीकृष्णमाषणम्‌ ... ... ..-३२--३४ | च मध्ये केषां योगवित्तमत्वमिलयजुन- पराजयभयात्करिष्यति संधिमिति प अ ४ १ बुद्रचा संजयस्य धृतरषटर प्रति वृत्ता- विश्वरूपोपासकानामक्षरोपासकानां न्तकथनम्‌ ,... „. ४ ३५| च तारतम्यप्रतिपादनम्‌ ... द--७ धजनङृता भगवत्स्तुति ३६--४३। विश्वरूपध्यानरूपे भक्तियोगेऽज पृवस्पप्रदनाथंमजैनछ़तभगवस्प्रा- नस्य श्रीङ्ृष्णकृतं प्रवतेनम्‌... °.“ ८ वता 9 ४४--४६| उक्तभक्तियोगेऽसमथेस्याभ्यासयो- अजुनं भीतमुपकभ्य विश्वरूपमुपसं- गादिसाधनकथम्‌ ... ... ..* «--११ ष प्रियवचनेना ऽऽश्वासनार्थ श्रीकृ - स्वैकर्मफलल्यागस्तुतिः ... --“ १२ ण्स्योक्ति; ... ,.. ,,. ४७--४९| अद्षत्वायक्षरोपासकधमेकथनम्‌ १३--१९ पंमयभाषणम्‌ ५०| श्रीकृष्णकृतमुक्तधमोनुष्ठायिनां स्वस्या- पश्पददीनेनाजैनङृतं स्वचित्तस्थै ल्न्तप्रियत्वनिरूपणम्‌ ,.. ,“ २०

२ तत्वंपदा्ैक्यरूपवाक्या्थनिष्ठा सम्यग्धीप्रधानाऽ न्तिमा षडध्यायी ।

प्रयोददोऽध्याय ; ( ३५६ ) प्रकृतिपुरुषयोरनादित्वप्रदशनम्‌... १९ संक्षेपेण क्षत्रकषत्रज्ञयोः स्वरूपकथ- कायेकारणकतैत्वे प्रकृतेरारम्भक- धा 4 + १ त्वेन हैतुत्वस्य, पुरुषस्य सुखदुःखानां सर्व्॑ेत्रस्थक्षेत्र्ञस्येश्वराभिभत्वक- भोक्तृत्वे हेतुत्वस्य च कथनम्‌ =... २० बनयुतं कषेत्रशचेत्रश्ञयोज्ञानस्य स्वाभिम- पुरुषस्य भोक्तत्वनिमित्तकथनम्‌..* २१ तद्गानत्वकयनम्‌ ... .- २|। पुरुषस्योपदरषृत्वादिनिर्देशः „.~ २२ विशेषतः ्षत्रकषेत्रज्ञयाथात्म्यकथन- परकृतिपुरुषज्ञानफलकथनम्‌ ... २३ प्रतिज्ञा .,. ... ध ३| आत्मदशेने ध्यानायुपायविकल्पक- ेव्र्षत्रज्ञयाथात्म्यस्ततिः ,,* ४| थनम्‌ ४ च २४-२६

वशेषतः सित्रयायात्म्यकथनम्‌ ... ५--६। सम्यग्दशोनतत्फल्योः कथनम्‌ ...२७--३४ ममानित्वादिज्ञानसाधनानां कथनम्‌ ७--११ ॥ ेष्हयायात्म्यकथनम्‌ ... ,..१२--१७ चतुद शोऽध्याय ; ( ४०९ ) े्सत्रहयायात्म्यज्ञानफलकथनम्‌ १८, उत्तमन्ञानोपदेशप्रतिज्ञा .- “= १--

& भ्रीपद्धगवद्वीता श्वोकान्तमेतविषयाणाम्‌-

विष्रयकमः शकाः विषयक्रमः रोका

षेष्रकषेत्रज्ञसयोजनेन दिरण्यगर्भो- त्रिविधयज्ञकथनम्‌. ,. ,,* -००११-१३ त्पततद्रीरा स्ैभूतोत्पक्तिकथनम्‌ ... ३--४| कायिकवाचिकमानसमभेदेन तपस-

सत्त्वादिगुणानां जीवबन्धकत्वकथ- लैषिध्यकथनम्‌ =. .. ˆ.“ १४--१६ नम्‌ ५| सात्त्विकराजसतामसभेदेन तपस-

सत्वादिगुणस्वरूपकायोदिप्रददीनम्‌ ६--१८ | लविध्यकथनम्‌ ... ... १७--१९

सम्यग्ज्ञानस्य मोक्षदेतुत्वकथनम्‌१९--२०| सा्तिकादिभेदेन दानस्य त्रैविध्य गुणातीतलक्षणप्रभ्नः ... .. ~ २१ |प्रददोनम्‌ . .- ~ ..२०--२र

गुणातीतलक्षणकथनम्‌ ... ...२२-२५| यज्ञादीनां साद्रु्यार्योतत्सदितिकशष-

अव्यमिचारभक्तियोगेन गृणाती- ब्दच्रयस्य विनियोगप्रदशेनम्‌ ...२३-२५७ तत्वादिपिद्धिकथनम्‌... ... ... २६| अश्रद्धया कृतस्य हवनदेः सवंकर्म-

भात्मनः सवप्रतिष्टात्वकथनम्‌ ,,. २७ | णोऽसष््वप्रतिपादनम्‌ ... ,** २८

पथदशोऽध्यायः (४२५) अष्टादशोऽध्यायः; (४६४)

सा अ | (व

संघारवृकषस्यासङगशन्नेण च्छेदने प्रश्नः १ ब्रह्मपद प्रासिकथनम्‌ क क, संन्यासदयाग्रपदार्थोक्तिः द र

्रह्मपदलक्षणकथनम्‌ | कर्मेणस्त्यागात्यागयोः सांख्यमीमां-

जीवस्य भगवदंशताया उ्कान्ति- सकपरदयमदशेनम्‌ „.. `." ९

फलासक्ति तयक्त्वा नियनैमित्तिकानि

काल इन्दियाकषकत्वादेशच कथनम्‌ .. ०--९ कमौणि कवैव्यानीतिस्वमतप्रदशनम्‌ ४-- ६

मढानामात्मज्ञानासंभवकथनम्‌ ,.. १०--११

क्षेपेण विभतिव्णनम्‌ (स नित्यकर्मदययागोपपत्त्यभावकथनपुरः- ्षराक्षरोत्तमपुरषाणां निरूपणम्‌... १६--१७ र लयागस्य तरैविध्य- हेतुकथनपुरःसरं भगवतः पुरुषोत्त + वया ~ मत्स्य तज्ज्ञानफलस्य च निरूपणम्‌१ ८--१९ नति ० ध व ताद्‌ ४ भगवत्तचवज्ञानप्रशंसा म्यल्षणङानानिष्ठामा । क षोडशोऽध्यायः (४४०) कर्मफललयागिनस्त्यागीयमिधान- देवासुरसंपदोः स्वरूपस्य फलस्य च कथनम्‌ ... १९ वणेनम्‌ _ „^ "- +-- +| संन्यासिनामनिष्टादिश्रिविधफलाभा- विश्तरेणाऽऽसुरसंपद्वणेनततत्याज्य- वकथनम्‌ ... ... १२ तयोः कथनम्‌ =.“ “““ -.“ ६--२२| सवकर्मणामधिषटानादिकारणपक- शाल्ञविधिमृत्स॒ज्य प्रवृत्तस्य सिद्य- वणनम्‌ ... वि ३--१५ 0 ९३| केवलात्मनि कर्त्वाभिमानिनां दुर्म शाल्नीये कमेणि श्रीङृष्णकृतमयु तित्वस्य कथनम्‌ ... ,. र १६ नस्य पअरवतेनम्‌ ^. ^ २४ | कतैत्वाभिमानरदितस्य सुमतित्व- सप्तदशोऽध्यायः (४५२) क्थन्‌ ... १५ शान्नविधिमूत्स॒ज्य भ्द्धया करम कमेप्रवतेकक्ञानादिव्रयस्य करणादि दुव॑तां का गतिरित्यजुनस्य प्रश्नः ,.. १ त्रयस्य च प्रदशेनम्‌... ... १८ दधात्रयविवरणम्‌ ... ,.* २--६| क्ञानकर्मेकतृणां गुणभेदेन त्रैनिध्यक-

त्िविधाहारक्थनम्‌ ... ,,, ७--१०।थनप्रतिज्ञा॒ ,,. „० ,.. १९ ||

अध्यायक्रमेणानुक्रमणिका । ७

विषयक्रमः #काङ्कः विषयक्रमः शरोकाङ्कः साततिकादिभेदेन श्ञानकमकरतेणां ब्रश्वरे चित्तस्थापनोपदेशः ,.. ,.. ५७ ्ेषिध्यप्रदशनम्‌ =... -. *-२०--२८| अनं प्रति श्रीकृष्णङृतं मथित्ततवे ृदधिषृत्योगुणभेदेन तरेविध्यकथनप्र- २९ | मत्पसादात्सर्वदर्गतरणस्यान्यथा विना- तिजञासाप्विकादिभेदेन बुद्धिधृतिसु- हास्य च कथनम्‌ =... ,., ५८ डा विध्यकयनम्‌ ““* °**३०--३५| अहंकारान्रयणेन युद्धाकरणनिश्च- भंसारान्तगेतस्य सवस्य त्रिगुणात्म- यस्य मिध्यानिश्वयत्वकथनपूवकं अजु इत्द्यनम्‌ ... ... ० ० नस्य प्रकृतिपरतश्रलकथनम्‌ ५९--६० ्मण्श्ियवैरय ूदकर्मेणां अवि- ईश्वरस्यान्तयौमित्वेन स्वैभूतप्ररक- मागङ्बनम्‌ ००. = == =..४१--- ठट त्वकथनम्‌ ,., ६१ ब्राह्मणादीनां स्वस्वकर्मणा भगवदा- स्ेभावेनेश्वराश्रयणेन शाश्चतपद- रानेन ज्ञाननिष्टायोग्यतालक्षणसिद्धि- प्रा्निकथनम्‌ ष ६२ प्रतिपादनम्‌ -- ० "४५ ४६| उक्तगुष्यतरज्ञानविचारेणेच्छानुरूप- स्वपमेस्यालयाज्यताप्रतिपादनम्‌ ... ४७--४८ |करणानुज्ञा ,.. ... ६३ भासक्लादिरदितस्य संन्यासेन ्ञान- भजुनस्य परमप्रियत्वात्सर्वगुह्यतम- गिष्ठारक्षणनैष्कम्यासिद्धि प्रतिपादनम्‌ ४९ | वचनध्रवणप्रवतेनम्‌ 9 ६४ ेषमत्मज्ञाननिष्ठारूपनेष्कर्म्यलक्ष- गृह्यतमस्य कर्मयोगनिष्ठारहस्यस्ये भिदिपराप्तिकमकथनप्रतिज्ञा ... ५० | श्वरशरणत्वस्य कर्मेयोगनिष्टाफलस्य च विस्तरेण परज्ञाननिष्ठाप्रापतिकरमक- सम्यग्दशनस्योपदेशः ... ..-.६५--{६ क्‌ ~. 9 ५१--५३। अपात्रे शाल्ञोपदेशनिषेधस्य पात्रे रककमेण ज्ञानलक्षणभक्किप्रापि तदुपदेशफलस्य च कथनम्‌ ,..६७-६९ क्यम्‌ ... „.. ५४|। एतच्छान्नाध्ययनश्रवणयोः फलक नरक्षणभक्दया मगवत्तत्वन्ञान- धनम्‌ .* ००० ७ ०---५७१ ह ५५, मदुक्तगीताशाल्न्नवणेनाज्ञानसंमोद ाननिष्टायोग्यताफलकस्य भगव- प्रनष्टः कध्िदिल्यजुनं प्रति श्रीकृष्णप्र्न ७२ द्रफियोगस्य स्तुतिः ... = ५६| नष्टो मोहः स्ट्रतिरग्पेव्यायर्जुनो- अर्जुनं प्रति श्रीकृष्णङृतो विवेकबु त ५ अ 6 = दषा मयीश्वरे सवंकमैसंन्यासपूवेकं इयदं वासुदेवस्येयादि संजयभाष-

वरमाहितबुद्धितवाश्रयणेन सवदा मद्भि- 7 अ ८ ~

अथ शांकरभाष्यस्थविशेषविषयानुक्रमणिका ।

विषयक्षमः प्रथमोऽध्यायः ( १) श्रीमद्भगवद्रीताशाल्नव्याख्यानस्य विघ्नोपण्ठवकमनादेप्रयोजनतिद्धिद्रारा निष्पत्यथमपेक्षितप्रामाणिकन्यवदारप्र- माणकेष्टवेवतातस्ानुस्मरणरूपमङ्गला- चरणसंपच्यै मनत्यनषदोष्णतिहासपु- राणयोन्यौचिख्यासितगीताशान्नेणेकर- वाक्यतामभिप्रेय भाष्यकारकृतमन्त- यामिविषयकपौराणिकशोकोदाष्टरणम्‌ स्वोत्पादितजगत्स्थिलययथं मरीच्यादी नुत्पा्य वेदोक्त प्रवृत्तिलक्षणधर्मोपदेाप्‌- वैकं भगवत्कृतस्य तेषां तद्धमेप्रवतै नस्य सनकादीनुत्पाय वेदोक्तज्ञानवैरा- ग्यलक्षणनिवृत्तिधमोपदेशपुरःसरं तेषां तद्धर्म भगवक्कतप्रवतैनस्य च कथ- नम्‌, द्विविधवेदोक्तधमंप्रयोजनकथनम्‌ काठमाहात्म्येन कामोद्धवाद्धीयमा- नविवेकविज्ञानहेतुकेनाधर्भेणाभिभय- माने धर्मे प्रवधेमाने चाधर्मे जगत्स्थि- तिपरिपालनेच्छया विष्णोत्रीह्यण्यस्य रक्षणाय देवक्यां वमुदेवादंशेनो त्पत्ति- कथनम्‌ , ब्राह्मण्यरेक्षणेन वेदोक्तधर्म- सरक्षणोक्ि ६४ भतानजिधक्षया गीताद्रारा भगव- तकृतोऽजुनाय वेदोक्तधमेद्यस्योपदेशष इत्युक्तिः , व्यासेन भगवदुपदिष्टधमंश्य गीताख्यैः सप्तभिः शरोकशतैरपनिष-

न्धनं कृतमित्युक्तिः ,. ८, ,.* समस्तवेदाथेसारसंप्रहभुतगीताशा-

ज्ञस्य ॒दुर्वजञेयाथेत्वात्तदथोविष्करणाय संक्षेपतो विवरणकररणस्य भाष्यकृस्पर- तिजा 3 , अ 4 99 44 गीताशान्ञस्य सपताधननिः्ेयता- ख्यभयोजनकथनम्‌ .,. ,,, ०,

~~न ग्नी = व~ पृष्ठाङ्कः विषयक्रमः पृष्ठाः शाल्ञस्य विषयप्रददेनम्‌ , एतच्छा- जस्यानुबन्धत्नयविरि्टत्वाद्राद्येयत्व- मित्युक्कि ९

छि

क

ह),

५

अथ टितीयोऽध्यायः (२१)

षट तु पाण्डवानीकमिलयादि न योत्स्य इति गोविन्दमुक्त्वा तूष्णीं बभूव हेत्येतदन्तग्रग्थस्य शोकमोहदादिससार- कारणाविद्यादिप्रदरीनार्थैत्वप्रदशंनम्‌ , संगहीताथविवरणम्‌

शोकमोहयोः संसारबीजत्वोपपाद्‌- नम्‌ , भशोच्यानित्यादिसंदभभ॑स्य स्वं कमैसेन्यासपवेकादात्मज्ञानदेव शोक- मोहयोनिवृत्तिरिति सहेतुसंसार निवतं कसम्यगज्ञानोपदेरो तात्पयेमितिप्रदक्षं नम्‌ , सवैलोकानुप्रहा्थमेवाजनाय ज्ञानं भगवतोपदिष्टामिति कथनम्‌ ...

ज्ञापकक्थनयुतं श्रौतस्मार्तकमेसदि तज्ञानात्कैवल्यप्रा्तिरितिमतप्रदशेनम्‌ , हिसादियुक्तत्वद्विदिकं कमोधमयेवेदया- हाद्ानिरसनम्‌

समुश्चयपक्षस्य भगवदुक्तविभागव- चनविरोधेनायुक्तत्वप्रदशेनम्‌ , सांख्य- योगरब्दाथेकथनम्‌ ४

भगवदुक्तविभागवचनस्य मुखत्वेन शातपथीयत्राह्मणस्य प्रददेनम्‌

समुश्चयपक्षे ज्यायसी चेत्कर्मणस्त इद्याद्यजुनप्रश्नानुपपततर्विस्तरेण कथ- पुनः प्रकारान्तरेण समुश्चयपक्षसम- थेननिरसने

केवलादेव तच्वज्ञानान्मोक्ष इतिसि- दवान्तोपसंदार

दृष्टान्तादिकथनपुरःसरं विकारास- यत्वप्रतिपादनम्‌

३५

२९

२७

१८

1 ,

३१

विषयक्रमः

भात्मनोऽप्रमेयत्स्य शङ्कासमाधा- नाभ्यां समथेनम्‌ ८

$ङ्कानिरसनप्वेकं विदुषः कमौसं- मवकारणकथनम्‌ ... ..

आत्मदािनो विदुषो मुमुक्षोश्च सव॑ कमेचेन्यासाधिकार प्रतिपादनम्‌

श्षाल्ाचार्योपदेशशमदमादिसस्क- तस्य मनस आत्मदज्लेने साधनत्वकथ- विदुषो ज्ञानेऽधिकारबोधनम्‌ , मन- सेतिवचनात्सवैकर्मसंन्यासाभावशङ्काया निरसनम्‌

पुनःपुनरात्मनियतादुक्तेः पौनस- कयाभावप्रतिपादनम्‌

अनुक्रमणिका ।

पष्टः

४६

५१

९

विषयक्रमः अथ चतुर्थोऽध्यायः (१३४) वणोश्रमादिकमोधिकारो मृत्युलोक एवेतिप्रतिपादनम्‌ कमेण्यकर्मेद्यत्न श्रेके सप्तम्यन्तयो कमोक्र्मपदयोर्मियकम॑नियकर्माकरण-

२ | परतया वृत्तिकारव्याख्यानस्य दूषणप्र-

तिपादनम्‌ ... शारीरं केवलं कर्मयत्र श्ारररप-

५५ , दार्थनिष्कषै

५६

बरह्मापणमित्रार्पणादौ ब्रह्मदष्टि विधिरिति पक्षमनूद्य दूषणकथनम्‌

श्रद्धावत्वतत्परत्वसंयतेन्दियत्वसाध- नानां समुच्चितानां ज्ञानेन सदैकान्तिक-

५९ |त्वप्रदशेनपूवंकं भ्रणिपातादिसाधनस्य

अथ त॒तीयोऽध्यायः (९६)

सकषेपेण द्वितीयाध्यायोक्तार्थस्यानु वादुः `

गृहस्थस्य श्रौ तस्मातेकमंसदितन्ञा- नातवैवल्य ग्राप्तिरितरेषामाश्रमिणां तु स्मातंकमेमाघ्रसमुचिताज्ज्ञानात्कैवल्य- प्रप्तिरियस्य ज्ञानकर्मसमृश्चयवादिम- तस्य निरासप्रदश्षेनम्‌

पापकमंक्षयस्य ज्ञानोत्पत्तिहेतुकत्वे प्रमाणत्वेन ज्ञानमुत्पयत इपिशकोप- न्यासः.

परसूनाङृतकिल्बिषादेवयज्ञादिनिवे तेनेन मुक्किकथनम्‌

यज्ञात्पजैन्योत्पत्तौ “अग्रौ भास्ताऽऽ- हुतिः” इति्मृतिकथनम्‌

मधिङृतस्याध्ययनादिद्रारा जगच- कानुवतेनर्पाज्ञातिलद्धिनः प्रल्यवा- पोक्किः = --.

सवेस्य मूतवर्गस्य ्रकृतिवशावरतित्व सेकिकवैदिकपुरुषकारविषयाभावाद्रि धिनिषेधानथक्यमितिश्ङ्कानिरास

भगवत्पदाथंवणनम्‌ ... ,,.

ढे

बहिरङ्गसाधनत्वप्रदहनम्‌ ...

अथ पञ्चमोऽध्यायः (१७८) तृतीये ज्ञानयोगकमेयोगयो्विभिन्न-

+ | पुरुषानुषटेयत्वेनो क्तत्वेऽपि पुनः पञ्चमे

कमंसंन्यासकर्मयोगयोः प्रशत्यतरपश्च- स्याजुनकृतस्य संगतिप्रातपादनम्‌ ...

सन्यासकमयोगरब्दाभ्यां निःश्रेय- सकरौ योगौ प्रकम्य सांख्ययोगयोः

९९ | फलैकत्वकथनमरसंगतमितिशङ्कानिराकर-

णत्‌ अ. 4 9 अ सवैकमौणि मनसाः इत्यत्र “नव-

१०८ | द्वारे पुरे” इति विरोषणप्रयोजनकथनम्‌

साच्तिकेषु राजसेषु तामसेषु च

११४ |सच्वेषु समत्वददानमनुचितमिदयस्याः

११५

११५७

राङ्काया निरसनम्‌ ,,.

अथ षष्रोऽध्यायः (२०६ ) षष्ठाध्यायस्य पञ्नमान्तोपकषिप्तध्या- नयोगविवरणरूपत्वस्य प्रतिपादनम्‌ कमेयोगानुषठानस्य ध्यानयोगारोह- णपयैन्तत्वमेवेति व्यवस्थापनम्‌ फलेच्छां दयक्त्वा कमे कुवैतः साप्न

२७ | सक्रियस्य संन्यासित्वयोगित्वयोर्गोणत्व १२९ कथनम्‌

एष्टाङ्कः

१.४२

१७५०

१५६

१६३

॥ 0.1

१५८

१८५७

१९३

१९८

२०६

२०७

३११

१० भ्रीपद्धगवद्वीताशांकरभाष्यविषयाणाप्-

विषयक्रमः पृषटाङकः विषयक्रमः पृष्ठाः सर्मकर्मोपरमस्य पुरुषाथसाधनत्वे फलत्यागसदहितकर्मयोगस्याविलम्बेन पौराणिकसंमतिप्रदशेनम्‌ ... ... - २१३ |प्रेयःसाधनत्वोक्ति तात्प्यंकथनम्‌ ३४९ सर्वेषां कामानां संकल्पमृलत्व स्मृति- भक्षरोपासकवदन्येषामपीश्वरात्म- प्रदरोनम्‌ ... “~ -* --“ २१४ | त्वाविरेषात्कुतस्तदधीनत्वमितिशङ्काया अथ सप्घपाऽध्यायः (२३९) |परिदारः - ३५० इच्छद्वेषोतपम्नद्ररमोदेन सवभूतानां देहस्थितिमात्रफलेनान्नादिना ज्ञानिनः प्रतिवद्धप्रज्ञानत्वेन संमोदितत्वादात्ममू- संतुषटतवे प्रमाणत्वेन स्पतिप्रदशेनम्‌... ३५१ तभगवज्जानाभावप्रतिपादनम्‌ ` २५४| अथ त्रयोदशोऽध्यायः (३५ ५) अयाषटमाऽध्यावः ( २५७ , दशवरस्य क््रजञेकत्वेऽनेकविधयु- ओंकार द्राराशरुत्युकतब्रह्मोपासनस्या- क्तानां विस्तरेण शङ्कानिरसनपूवेकं नुक्रमणम्‌ °. °. ० = ६५ निरूपणम्‌ । ३५७ अथ नवमोऽध्यायः ( २७७ ) अविद्या सकाया हातव्येलयत्रानेकश्र- हश्वरस्य साक्षित्वे प्रमाणत्वेन श्रुति तिप्रदरनम्‌ , विद्यां विनाऽपि कारणा- कथनम्‌ ... २८३ | न्तरान्मंक्तिमाशङ्थ निरासः, भयहे हैश्वरस्य साक्षित्वमात्रेण सष त्ववियानिरासपूरकं तजनभयस्यापि किनिमित्तेयं सृष्टिरिलयनत्र प्रश्नप्रतिवचने निरासकर्त्री वेत्यत्र श्रुत्युक्तः, विया- अनुपपन्ने इतिफकित्थ्थनम्‌ ... २८४ |विद्याविषये स्मृति प्रदशंनम्‌ ... ३५८ भक्तविष्येऽपि भगवतो योगक्षमव- विदयाफल्मनर्थध्वस्तिरविधथाफलम- हत्वाभिष्कामभक्तज्ञानिमत्रविंषये योग- नथोपिरित्यत्रान्वयन्यतिरेकाख्यन्या- ्षेमवहत्वाभिधानासंगतिशङ्काया निर- यबाधनम्‌ .,.. ३५९ सनम्‌... ..“ =“ ~ **“ २९१| बन्धमुक्तावस्ययोवंस्तुत्वाभावप्रति भगवदर्पणवुद्या सवंकमं कुर्वतो पादनम्‌ । ३६४ जीवन्मुक्तस्य प्रारब्धकमावसाने विदे- शाघ्नस्याविद्रद्विषयत्वेनोकाथवत्व- हकैवल्यस्याऽऽवरयकत्वबोधनम्‌, भग- स्याऽऽक्षेपसमाधभ्यां प्रपश्चनार्थमाक्षपः ३६५ वदर्पणकरणात्संन्यासयोगाच्च मुक्तिरिति सवेशाल्ञविदोऽपि संप्रदायविच्वा- पार्थक्येन साधनद्रयशङ्काया निरसनम्‌ २९४ |भावे मूखंवदेवोपेक्षणीयताकथनम्‌ ... ३७० भगवन्तं भजमानस्य दुराचारतायाः अमानत्वादीनां ज्ञानत्वोक्तितात्पये- परिव्यागकथनम्‌ ,.. *-“ .-“ २९६ कथनम्‌ त ० ३८२ ~ | ब्रह्मणोऽवस्तुतानिरसनार्थं पूर्वपक्षः ८४ १ (२९८) मिथ्यारूपमपि ज्ञेयवस्तुज्ञानोपयो- । दशररस्य दिव्यविभूतीनामियत्तारा- गीदयत्न ˆअध्यारोपापवादाभ्यां निष्म- दित्यकथनम्‌ २१९ |पञ्ं प्रपञ्च्यते ” इतिसंप्रदायविदुक्तिः ३८६ अथंकादश्ाऽध्यायः ( ३१५ ) प्रकृति पुरुषं ॒चैवेत्यत्रानादिपदे भगवतो विश्वरूपस्योपमारादित्यग्र- तटपुरुषसमासपक्षनिराकरणम्‌ ३९१ तिपादनम्‌ .. ““ -*“ “~ ३१९| प्रकृतिपुरुषयोः संसारकारणत्वव्ै- अथ द्वादशोऽध्यायः (३४३) नम्‌ ... 4 च + 33 दवितीयायध्यायोक्तस्य संक्षेपेणानु- ज्ञानोत्पत्यनन्तरं जन्मान्तराभाव- वाद्‌; = =, ,.. ३४३ समर्थनम्‌ ... ३९७.

अनुक्रमणिका ।

क्विक्रमः ` ` ह्न] ` किक््कन पृषठाङ्कः विषयक्रमः ध्यानपदार्थोक्ति -*~ °“ ४०° |वात्फललयागेक्यसंगतेस्तेषामपि फलव हेषशेत्रहसंयोगस्वसूपयिवरणम्‌ ४०२ | त्वस्य भगवदिषटत्वरनिरूपणेन परिहार- न हिनस्त्यात्मनाऽऽत्मानमियस्या प्रदश्नम्‌ ... . ्सकतप्रतिषेषलशङ्कानिरसनम्‌ ... ४०४| कमैत्यागाद्यागविकल्पानां ज्ञाननिष्ठ कतृत्लेपयोरपारमार्थेकत्वप्रदं संन्यासिपरत्वव्युदसनम्‌

४०७|। “ एतान्यपि तु कर्माणि “ इद्यस्य अथ चतुदंशोऽध्याय १ (४०९ ) | व्याख्यानान्तरस्य दोषप्रवशेनपुर सरं ्त्रकष्रशषसंयोगस्य विश्वोत्पादकल- निरसनम्‌ ... „.

्रकारग्रदशेनार्थ चतुदंशोऽध्याय इति कमेपरित्यागस्य त्रैविध्यं प्रस्तुत्य ४०९ । स्रफलल्यागस्य तृतीयत्वेनोकतेस्तात्परयं

ˆ न करोति न र्प्यते * इद्यस्य भ्रददीनम्‌ ' निक्रन्ति महावाहो “ श्यस्य च भधिष्ठानादीनां पञ्चानां सर्वकर्मका- विरोषपरिहारकथनम्‌... ... ... ४१३ |रणत्वे शशरीरवाद्मनोभि्यत्कम प्रार-

शक्तिदक्ठिमतोरनन्यत्वकयनम्‌ ... ४२४ भते” इत्युक्तयुपपत्तिप्रदशंनम्‌ ... > हत्वाऽपि न हन्ति इति विप्रति. य पश्वदसाऽध्यायः (४२५) षिद्ध मुच्यत इत्याशङ्काया निरसनम्‌ ...

ससारवृक्षे अ्माणभतपुराणशोकप्र- शात्मनोऽविक्रियत्वस्व भ्रुतिस्प्रति- ° *** ४२६ |न्यायप्रसिद्धत्वप्रदश॑नम्‌ ,.. जीवस्य भगवदंदात्वकथनतात्पर्य शाल्नम्रविभक्तानां रशमादिकर्मर्णा प्दशनम्‌ ... ४३१ |गणप्रविभक्तत्वोक्तिविरोधपरिहारः ... चैतन्यज्योतिषः सवैघ्र समानलेऽ्पि सदोषमपि न दयजेदिव्यभ्राशेषत भदिवयादिपु भाधिक्यकथनम्‌ ... ४३५ कर्मणां खकतुमशक्यतवस्य हेतत्वसम- द्वाविमौ पुरुषौ * हद्यादिश्रोकानां थनम्‌ .. त तालयंग्रदशेनम्‌ ... ... ४३६| असत्काय॑वादानिरसनम्‌ तचज्ञाने सिद्धे कृताथत्वप्रद्धकम- सांख्यपरिणामपक्षनिरसनम्‌ क्रचनम्रदशेनम्‌ ... .. ४४०| त्मनो निराकारत्वसमथैनम्‌ ... अथ षोदक्ञोऽध्याय (४४०) आत्मनो निराकारत्वे श्ाननिष्ठाया नवमाध्यायसूचितदैवासुरराक्षसपर- कुःसाध्यतानिरसनम्‌ पतीनां विस्तरेण प्रदर्चनस्याभयं स- ञेयस्य वेदने ज्ञानावृत्तिलक्षणश्चान- शृद्धिरिद्यायध्यायतात्पर्यस्य प्रदर्शनम्‌ ४४० | निष्ठाया नपेक्षा किंतु ज्ञानमात्रस्यैवे दैवासुरमेदेन भूतानां दरैविध्ये मान- लयाक्षेपस्य ` ज्ञाननिषटाशब्दनिवैचनेन वेनोद्रीयनत्राह्मणोदाहरणम्‌ ..५ भय १४० 1 गीताङाल्न य ~ 0 सप्तदशोऽध्याय ¦ (४५२) धनस्य नानाशाङ्कानिरासेन निष्कृष्य कवा फलं श्रद्धार- निर्धारणम्‌ व हितिनापि कमणा संपत्स्यते कुतोऽस्या- पूर्वोक्तस्य ज्ञानकमैणोः साहित्यासं- ष्त्वमिव्याशङ्काया निरसनम्‌ ... ४६३ भवस्य निगमनम्‌... ... अथाष्टाद ्ञोऽध्यायः (४६४) अनारब्धफलपुण्यकमंभवेऽपि कथं

निलनेमित्तिकानां कर्मणां फलाभा- मोक्षानुपपत्तिरित्याशङ्कासमाधानम्‌

४६९

४७१

१२ ~ विषयक्रमः पृष्टाङ्कः विषयक्रमः पृष्टाः निदयानुष्ठानायासदुःखस्योपा्तदुरि- | शनेच्छाप्रयलैरस्य कतैत्वं षास्तव- तफलत्वाभावप्रतिपादनम्‌ .... -* ५९६ |मिति मतमनुद्य तन्निरसनम्‌... ““- ५३३ आत्मज्ञानवदमिहोत्रादीनां मोक्षे ससारभ्रमस्य भ्रान्तिप्रत्ययनिमित्त- साक्षादन्वयो नेत्र कारणप्रदशेनम्‌ ५२८ | त्वेन तस्य सम्यगज्ञानदेवात्यन्तोपरम संघातेऽहधियो मिध्याधीत्वेऽपि न इति सिद्धान्तप्रदक्षनम्‌ ... =“ ५३८

तच्छृतमा्मनि कतैत्वं कितु आत्मीये.

इति श्रीमद्धभगवहरीताशांकरमाष्यविरेषविषयारुक्रमणिका समाप्ता ।

ॐ तत्सहूह्मणे नमः । श्रीवेदग्यासप्रणीतमहाभारतान्तर्गता

श्रीमद्धगवद्रीता

आनन्दगिरिकरृतरीकासंवरितरांकरभाष्यसमेता ।

[ तत्नोपोद्धातारम्भः ] दृष्टं मयि विरिष्टा्था कृपापीयूषवर्षिणीम्‌ ॥ हेरम्ब देहि +भरत्यूहक्षेडन्यूहनिवारिणीम्‌ ॥ १ ॥ यद्वक्त्रपङ्केरुहसंप्रसूतं निष्ठामृतं विश्वविभागनिष्ठम्‌ ॥ पाष्येतराम्यां परिनिष्ठितान्तं तं वासुदेवं सततं नतोऽस्मि ॥ २ ॥ प्रत्यश्चमच्युतं नत्वा गुरूनपि गशैयसः ॥ क्रियते शिष्यशिक्षाये गीतामाष्यविवेचनम्‌ ॥ ३ ॥ कमेनिष्ठाज्ञाननिष्ेतयुपायेपियमृतं निष्ठाद्वयमाधिकृलय प्रवृत्तं गीता्ञाज्ं म्याचिख्या- ुमगवान्माप्यकासो विघ्नोषष्टवोपश्चमनादिप्रयोजनप्रसिद्धये प्रामाणिकन्यवहारप्रमाणक- भिष्टदेवतातत््वानुस्मरणं मङ्गलाचरणं संपादयन्ननवशेषेणेतिहाप्रप्राणयोर्व्याचिख्यासि- तगीताराज्ञेणेकवाक्यतामभिप्रेय पौराणिक-छोकमेकमेवान्तर्यामिविषयमुदाहरति- ॐ नारायणः परोऽग्यक्तादण्डमव्यक्त संभवम्‌ ॥ अण्डस्यान्तस्त्विमे लोकाः सप्तद्रीपा च मेदिनी ॥ १ ॥

| नारायण इति । “आपो नारा इति प्रोक्ता आपो वै नरसूनवः ।

अयनं तस्य ताः पूर्वं तेन नारायणः स्मृतः" ॥ इति स्मृतिपिद्धः स्थृदशां नारायणशब्दाथेः । सृक्ष्मदर्दिनः पुनराचक्षते- नर्शब्देन चराचरात्मकं शरीरजातमुच्यते । तत्र नित्यनिहिताश्चिदाभासा जीवा नारा इति निरुच्यन्ते । तेषामयनमाश्रयो नियामकोऽन्तयोमी नारायण इति । यमषिङृत्यान्तयीमिब्राह्मणं श्रीनारायणाख्यं मच््रान्नायं चाधीयते । तदनेन शाल्ञप्रति-

* विशिष्टः सर्वोस्तमोऽर्थो मेोक्षरूपः प्रयोजनं यस्यास्ताम्‌ । + प्रत्यहरूपो यः कवेदनव्ृहो विषस- यदायस्तन्निव्सिकाम्‌ । १. गीतामृतं । २ ख. ग. च. "वः। ता यदस्यायनं पू ।

२ भ्रीपदधगवहीता- [उपाद्धातः]

पाधं विरिष्टं तत्त्वमादिष्टं भवति । ननु परस्याऽऽत्मनो मायासंबन्धादन्तयामित्वं शाख्- प्रतिपाचत्वं च वक्तव्यमन्यथा कूटस्थाप्तङ्गाविषयाद्भितीयस्य तदयोगात्‌, तथा च शुद्ध- ताप्िद्धौ कथं यथोक्ता परदेवता शाच्लादावनुस्म्ते । शुद्धस्य हि तच्वस्यानुस्मरणम- मीष्टफल्वदभीष्टं त्नाऽऽह- परो ऽग्यक्तादिति । अन्यक्तमव्याृतं मायेल्यनयोन्तरं तस्मात्परो व्यतिरिक्तस्तेनापंस्प्टाऽयं परः ““ अक्षरात्परतः परः ' इति ्रुतेगृहीतः | तत्वतो मायासेबन्धामवेऽपि कस्पनया तदीयसंगतिमङ्गीकृयान्तर्यामित्वादिकमुनेयम्‌ । यस्मादीश्वरस्य व्यतिरेको विवक्षितस्तस्मिननव्यक्ते साक्षिसिद्धेऽपि काय॑डिङ्ककमन॒मान- मुपन्यस्यति--अण्डमिति । अपश्चीकृतपश्चमहाभृतात्मकं हैरण्यगर्भ तत्तवमण्डमित्यमि रप्यते । तद्च्यक्तातपू्वोक्तादुत्पदयते । प्रसिद्धा हि श्वतिस्मृतिवादेषु हिरण्यगभेस्य मूर कारणादुत्पत्तिः । तथा च कायलिङ्गादव्यक्तादभिव्यक्तिरित्यथः । हिरण्यगर्भ श्रुतिस्म तिस्मधिगतेऽपि कार्लिङ्ककमंमानमस्तीति मन्वानो विराडूत्पत्तिमुपदशहौयति-अण्ड स्येति । उक्तस्याण्डध्य हिरण्यगमोमिधानीयस्यान्तरिमे भूरादयो रोका विराडात्मका वतैन्ते । कार्य हि कारणस्यान्तर्मवति । तेन हिरण्यगमान्तर्भूतौ भूरादयो डका विराडात्मानस्तेन खष्ठा इति तिङ्काद्धिरण्यगर्मतिद्धिरेत्यथः । छोकानेव पश्चीकृतपश्च- महामूतात्मकविराडात्मत्वेन व्युत्पादयति-सप्तद्रीपेति । ““ सता एथिन्यमवत्‌ ?' इति श्रुतो विराजो जन्म प्ंकीतितमिलयङ्कीकारादश्ोषद्वीपोपेता पएरथिवीलयनेन सर्षोकात्मकों विराडेवोच्यते । चदाब्देन विरानो हि हिरण्यगभ पूर्वोक्ताण्डात्मन्यन्तमीवात्ततः संम वोऽनुकृष्यते । परमाप्मा हि खान्ञानद्वारा जगदश्षेषमुत्पाद्याऽऽत्मन्येवान्तभीन्याखण्डै- करपससशिदानन्दार्मना स्वे महिनि तिष्ठतील्यथः । अत्र च नारायणशब्देनाभिषेयम्‌- तम्‌ । नरा एव नारा जीवास्त्वंपदवाच्यास्तेषामयनमधिष्ठानं तत्पदवाच्य॑- परं ब्रह्म । तथा च कल्तितस्याधिष्ठानातिरिक्तस्वर्ूपामावाद्वाच्यस्य कल्पितत्वेऽपि रक्ष्यस्य ब्रह्म- मात्नत्वादत्रह्मात्मेक्यं विषयोऽत्र सूच्यते । तेनाथीद्धिषयविषयिमावः संबन्धोऽपि ध्वनितः। परोऽव्यक्तारित्यनेन मायासंस्यश्षामावोक्त्या सवानर्थनिवृत्या परमानन्दाविमीवशृक्षणो मोक्षो विवक्षितः । तेन च तत्कामस्याधिकारो द्योतितः । ्ैरिशिष्टेन तं वस्तुनो वास्तव - मद्वितीयत्वमवेदितम्‌ । तेन च वस्तुद्धारा परमविषयत्वं तजञ्ज्ञाननिष्ठायास्तदुपायमतक- मेनिष्ठाथाश्चावान्तरविषयत्वमित्यथादुक्तमित्यवधेयम्‌ ॥ १ ॥ ननु नैव साध्यप्ताघनमूतं निष्ठाद्वयमन्र मगवता प्रतिपाद्यते भूमिप्राथितेन बह्मणाऽ- भ्यर्थितस्य भगवते। मूमिभारापहारार्थं वसुदेवेन देवक्यामाविरभूतस्य तादर्थ्येन मध्यमं

* क्षिद्यङ्कुरादिकार्यं कतजन्यं कार्यत्वादित्याकारकम्‌ ।

१. ण. च. -बन्धेऽपि। २ स्र... च. ज. ^कं दिरण्यग्भेतः। ३ख.ग. ड. च,

ज. तालो" । ४ ङ. परशब्देन । ५ क. तुशब्देन ष" । + ०

[उपोद्धातः] आनन्द गिरिकृतटीकासंवलितक्षांकरभाष्यसमेता । :

पातं प्रथितमहिमानं प्रेरयितुं मेयो रिहानू्यमानत्वादतो नास्य शास्य निष्ठाद्वयं परापरविषयमावभनुमवितुममिति । तत्र भगवतो धर्मतस्थापनखाभाव्यपरोव्याद्धर्महय- स्यापना्मेव प्रादु मवाभ्युषगमाद्भू भार परिहारस्य चाऽऽधिकत्वादनजुनं निमित्तीकृत्याषि कारिणं खधर्मप्रव्तैनद्वारा ज्ञाननिष्ठायामवतारयितुं गीताश्ाख्र्य प्रणीतत्वादुचितमस्य नष्ठद्वय विषयत्वमिति परिहरति-स भगवानिल्यादिना धर्म॑दयमज्ञ॑नायपदिदेशेय- नेन माष्येण | स भगवान्मष्टेदं जगसस्य च स्थिति चिकीषुपरीच्यादीनग्रे सषा परजा पतीन्पटतिलक्षणं धमं ग्राहयामास षेदोक्तम्‌ । ततोऽन्यां सनकसनन्दना दीवुत्पाद्य नित्तिलक्षणं धप जञानवेराग्यलक्षणं ग्राहयामास । तत्र नेदं गीताशाच्नं व्याख्यातुमृचितमाप्तप्रणीतत्वानिर्धीरणात्तथाविधदाञ्ञान्तरवदि-

चाशङ्कय मङ्गला चरणस्योदेश्यं दरोयन्नादौ शा्प्रणेतुराप्तत्वनिधीरणार्थं सर्वज्ञत्वादि- ्रतिज्ञपूवंकं सवैजगस्जनयितृत्वमाह-स भगवानिति । प्रकृतो नारायणारूयो देषः

वतत सर्वेश्वरः समस्तमपि प्रपश्चमुत्पा् व्यवस्थितः । न च तस्यानाप्तत्वमीश्वराशुग हीतानामाप्तत्वप्रतिद्धा तस्य परभाप्तत्वतिद्धेरिष्य्थैः । ननु मगवता खष्टमपि घातुवै पवा विशिष्टं हिरण्यगभीदिरक्षणं जगन्न उ्यवस्थितिमस्थातुं शक्यते व्यवस्थापकामा- वाज्न च परस्यैवेश्वरस्य ग्यवस्थापकत्वं वेषम्यादिपरसङ्गाच््राऽऽह- तस्य चेति । ष्टस्य जगतो मयीदाविरहितत्वे शङ्किते तदीयां व्यवस्थां कतुमिच्छन्म्यवस्थाषकमा- शोच्य क्षत्रस्यापि क्षश्रत्वेन प्रपिद्धं धर्म॑ तथाविधमधिगम्य सृष्टवानिलथैः । सष्टस्य धर्मस्य पाध्यस्वमावतया प्ताधयितारमन्तरेणाप्तभवाज्ञस्येव तदनुष्ठातत्वौनभ्युपगमात्परा- णिप्रमेदानामघमेप्रायाणां तदयोगलत्कुतस्तदीया पृष्टिरिलयाशङ्कयाऽऽह- मरीच्यादी निति । तेषां मगवता ष्टां प्र्जोखष्टिहेतूनां यागदानादिप्रवृत्तिसाध्यं धमंमनुष्ठातुम- धिकृतानां खकीयत्वेन तद्ुपादानमुपपन्नमित्यथः । चैत्यवन्दनादिम्यो विशेषार्थं धर्म पिशिनष्टि-बेदोक्तमिति । ननु नैतावता जगदशेषमपि व्यवस्थापयितुं शक्यते प्रवू- तिभार्गस्य पूर्वोक्तधरम प्रति नियतत्वेऽपि निवृत्तिमागेस्य तेन व्यवस्थापनायोग्यत्वात्त- ब्राऽऽह- ततोऽन्यां शेति । निवृक्तिरूपस्य धर्मस्य शमदमाचयात्मनो गमकमाह- ्ानेति । विवेकवेराग्यातिशये शमाद्यतिशयो गम्यते ततो विवेकादि तस्य गमकमिव्यर्थः।

द्विविधो टि वेदोक्तो ध्मः, प्रहतिरक्षणो निदत्निकक्षणश्चं । जगतः

स्थितिकारणं भ्राणिनां साक्षादभ्युदयनिःघ्रेयसदेतुयंः स धर्मो ब्राह्मणा- दैवेणिभिराश्चमिभिथ भेयो्थभिरनुष्ठीयमानः । दीर्घेण कारेनानुष्ठतृणां

१ख.ग. च. "णभ" २ ख. ग. च. "लदनुष्टानायैव । ३ ख. ग. च. ^त्वाभ्युः। जल. ग. च. -जापतिसु" । ५ क. घ. “अ । तत्रैको ज।

9 श्रीषद्धगवद्यीता- [उपाद्धातः]

कामोद्धवाद्धीयमानमिवेकविह्ञानहेतुकेनाधर्मेणामिभूयमाने धमे भवधमाने चाधर्म जगतः स्थिति परिपिपारयिषुः स आदिकतां नारायणाख्यो विष्णु-

भौमस्य ब्रह्मणो ब्राह्मणत्वस्य रक्षणार्थं देवक्यां वसुदे वादं शेन किल संब-

भूव । ब्राह्मणस्वस्य हि रक्षणेन रक्षितः स्याद्रैदिको धर्मस्तदधीनस्वादणा

श्रमभेदानाम्‌ ।

धर्म बहुविदा विवाददशंनाञजगतः भस्थेशन कारणीमूतधर्मान्तरमपि व्रष्टम्यमस्तीत्याश-

ङयाऽऽह-दिविधो हीति। अतिप्रसङ्ग प्रसङ्कव्यावृत्तये प्रकृतं घमं रक्षयति -प्राणिना- मिति। प्रवृत्तिरक्षणो धर्मोऽम्युदयाधिनां साक्षादम्युदयहेतुः, निःश्रेयस्ताथिनां परम्परया निःपरेयतहेतुः, निवृत्तिरक्षणस्तु धर्मः साक्षादेव निःश्रेयसहेतुरिति विभागः । ज्ञानस्यैव निःश्रेयसहेतुत्वेऽपि शमादीनां ज्ञानद्वारा मोक्षहतुत्वम्‌ । ज्ञानातिरिक्तव्यवधानामावाश्व साक्षादित्युक्तम्‌। ययेवं धर्मो रक्ष्यते तरि वीणत्वभाश्चमित्वं चेोपेक्ष्य संवैरेव पुरुषार्थ भिद्धीवपि धर्मो यथायोग्यमनुष्ठेयावित्यनुष्ठातृनियमातिद्धिसित्याशङ्कयाऽऽह-त्राह्मणा- दैरिति । अ्धित्वाविशेषेऽपि श्रुतिप्मतिपयीटोचनयाऽनुष्ठानाजनियमत्तिद्धिरित्यथः । निल्यनैमित्तिक्केषु यावज्जीवमनुष्ठानं काम्येषु करणांशे रागाधीना प्रवृत्तिरितिकतेव्यतांशष वैषीति विभागेऽपि कदाचिदेवानुष्ठानमिति विमागमभिपरेत्याऽऽह-- दर्घेणेति । अथ यथोक्तघमेवशादेव जगतो विवक्षितस्थितििद्धि्भगवतो नारायणस्याऽऽदिकवरनेकानर्थ कलुषितशरीरपरिग्रहासंभवादन्यस्यैव कस्यवचिद नाप्तस्य वैषम्यनेधृण्यवतो निग्रहपरि- गरहद्वारेण गीताशान्प्रणयनमिति कुतोऽस्याऽऽ्तप्रणीतत्वं तत्राऽऽह-अनुष्ठातृणा- मिति । अथवा यथोक्तदाङ्कायां दीर्पेणेल्यारम्योत्तरम्‌ । महता कटेन कृतत्रेताल्ये द्वापरावप्ताने प्ाधकानां कामक्रोधादिपृषंकादविवेकादधर्मबाहुस्याद्धमामिमवादधमामि- वृद्धेश्च जगतो मयीदामेदे तदीयां म्यादामात्मनिरभितां पाठयितुमिच्छन्प्रक्ृतो मगवने- तदर्थेन चातुर्वण्यादिसंरक्षणार्थं ङीटामयं मायाशक्तिप्रयुक्तखेच्छाविग्रहं जग्राहेल्ः । “भौमस्य ब्रह्मणो गुप्त्यै वसुदेवादजीजनत्‌ › इति स्मृतिमनुमृल पदद्वयमनूच ग्याच्े- भौमस्येति । अंशेनेति । खेच्छानिभितेन मायामयेनै स्वरूपेगेलयर्थः । किरेत्यासि न्र्थे पौराणिकी प्रपिद्धिरनृ्यते । न हि भगवतो व्यतिरिक्तस्येदं जन्मेति युज्यते बहु- विधागमविरोधादिति माषः । ननु वैदिकधमप्तरक्षणार्थं भगवतो जन्भ, यदा यदाहि धर्मस्येत्यादिदर्शनात्‌, किमिदं ब्राह्मणस्वस्य रक्षणाथमिति तघ्राऽऽह- ब्राह्मणत्वस्य हीति । तथाऽपि वणीश्रममेदम्यवस्थापनं विना कथं यथोक्तधर्मरक्षणमिलाश-

# स्थेम्ने स्थित्यै ।

। १७. “न ङ्ष्णः कि" ।२ घ. णेर'।३स.ग. ङ. ज. विधानांविः।४्ख.ग. च "गीमवद्धमो' । ५ ह, ज. "न ह' ।

[उपोद्धातः] आनन्दगिरिढृतदीकासंवरितकश्षांकरभाष्यसमेता । ५

कुयाऽऽह-तदधीनत्वादिति । ब्रह्मणं हि पुरोधाय क्षश्रादि प्रतिष्ठां प्रतिप्ते याननाध्यापनयोसतद्धभंत्वात्तटारा च॒ वणाश्रममेदन्यवस्थापनादतो बाष्ण्ये रक्षिते प्रवेमपि रक्षितं मवतीत्यथः |

त॒ च भगवाऽ््नानैश्वयशक्तिबल्वीयेतेनोभिः सदा संपन्नक्धिगुणास्मि-

कां वेष्णवीं स्वां भायां पृलमटृतिं वशीढृल्याजोऽव्ययो भूतानामीश्वरो

नित्यश्चद्धबद्धमुक्त स्वभावोऽपि सन्स्वमायया देहवानिव जाव इव च छोका- ग्रहं कुवंनिव रक्ष्यते । स्वप्रयोजनाभावेऽपि भृतानुनिधरक्षया वैदिकं हि

पमेदयमजुनाय शोकमोहमहोदधौ निमप्नायोपदिदेश्च गुणाधिकं एदीतोऽ-

ुष्ठीयमानश्च धमेः प्रचयं गमिष्यतीति । तं धर्म भगवता यथोपदिष्टं बेद-

व्यासः सर्मह्नो भगवानगीताख्यैः सप्तभिः शोकशैरुपनिबबन्ध ।

नन्वेवमपि भगवतो नारायणस्य शरीरादिमत्ते सत्यस्मदादिभिरविशेषादनीश्वरत्वप्र- पक्तिरित्याशङ्कय ज्ञानादिकृतं विशेषमाह---स चेति । ज्ञानं ज्ञपिरथपरिच्छित्तिः। दशरयमीश्वरत्वं स्वातन्व्य, शक्तिस्तदर्थनिरतैनसामर्यय, बरं प्हायप्तपत्तिः, वीर्यं पराक- मवत्तं तेजस्तु प्रागरम्यमप्रधुष्यत्वम्‌, एते च षड्गुणाः सवैविषयाः स्वेदा भगवति वतन्ते । तथा च तस्य शरीरादिमच््वेऽपि नास्मदादिसाम्यमित्यर्थः । अथेवमपि कथमी- शवरस्यानादिनिधनस्य निदश्रुद्धबुद्धमुक्तस्मावस्य स्वमावविपरीतं जन्मादि संमवति, नेहि भूतानामीरिता खतश्रश्वाऽऽत्मनोऽनर्थं स्वयमेव संपादयितुमर्हति । न चास्य देहादिग्रहे किमपि फलमुपरम्यते तत्राऽऽह-तिगुणात्मिकामिति । पिमूक्षितदे- ' हादिगतवेरूप्यसतिच्य्मिदं विशोषणम्‌ । तस्या व्यापकत्वं वक्तु वैष्णवीमित्युक्तम्‌ । ैवरपारवदयं तस्या द रयति-स्वामिति । तस्याश्च प्रतिमाप्तमात्रारीरत्वमेव न तु वतुत्वमित्याह-मायामिति। तस्या नानाविधकार्याकारेण परिणामित्वं सृचयति- ` श्रपृतिमिति । ईश्वरस्य प्रकृत्यधीनत्वं वारयति-वशीढृलयेति । निलसवं कार्या कारविरहित्वं, शुद्धत्वमकारणस्वं, बुद्धत्वमजडत्वं, मुक्तत्वमविद्याकामकर्मपारतन््यरा- हित्यम्‌ । नच निलयत्वादयः संसारावस्थायामसन्तो मोक्षावस्थायां भवन्तीति युक्तमि- त्याह-- स्वभाव इति । देहग्रहे प्राधान्यं मायाया दर्शयितुं पुनः स्वमाययेत्युक्तम्‌ । “पस वा अयं पुरुषो जायमानः शरीरममिसंपद्यमानः'” इति श्चतिमाध्रितव्याऽऽह-देह- वानिति । इवकाराम्यां देहादेरवस्तुत्वेन कल्ितत्वं चोत्यते । धमेद्वयोपदेशद्रारा प्राणिवगस्यामभ्युदयनिःश्रेयसंतत्परस्वापादनं रोकानुग्रहः । यद्यपि कूटस्थः खतश्नो नित्यत्वादिरक्षणश्वायमीश्वरः स्वतो दद्यते तथाऽपि यथोक्तमायाहक्या देहादि

| १अ.ग. ङ. च, ज, ब्राह्मण्यं ।२ख.गण. च. छ. ्यांप्र। ३स.ग.च.ज, तिभ्र। च. सप्रवणत्वाः । नि

| ॥ ॥

६ भरीमदगवत्ैता- [उपोद्धातः]

गृहीत्वा प्राणिनामनुपरहमादधानो न स्वभावविपर्ययं प्रयातीत्यर्थः। ननु --श्रयोजनमन्‌- दिश्य न मन्दोऽपि प्रवतेते' इति न्यायादीश्वरस्याऽऽप्तकामतया कृतकृत्यस्य प्रयोज- नामावादनुग्राह्याणां षादैतवदि ग्यतिरिक्तानामघत्वान्न धर्मद्वयमुपदेषुमुचितमिति ` तत्राऽऽह-- स्वप्रयोजनेति । कष्िपतमेदमान्नि मूतान्युपादाय तदनुप्रहेच्छया चैतय- वन्दनादि विलक्षणं धमेद्रयमञजनं निमित्तीकृत्याऽऽप्तकामोऽपि भगवानुपदिष्टवानित्य्षः । ` अर्जुनस्योपदेशपिक्ताऽस्तीति दशेयितुं विशिन्टि--श्रोकेति । ननु मूतानुप्रहे कर्ैष्ये ` किमित्यङुनाय धर्मद्वयं भगवतोपदिश्यते तक्नाऽऽह-गुणाधिकैरोति । प्रचयं गमि- ष्यतीति मत्वा पर्मदयमजनायोपदिदेरेति संषन्धः । अयं पुगतोपदिष्ठधर्मवदयमपि भगवदुपदिष्टो धर्मो न प्रामाणिकोपदेयतामुपगच्छेदित्याशङ्कय वेदोक्तत्वान्नास्य तत्तु- ह्यत्वमित्युत्तरममिप्रेय शिष्टपरिगृह तत्वाच्च मेवमित्याह-तं॑धर्मपमिति । अर्थे धर्मनद्धिरवैदन्यापस्य जतेत्याशङ्कयाऽऽह-- सवङग इति । (कृष्णद्वैपायनं विद्धि व्याप नारायणं प्रभुम्‌ इति स्थतेः पतज्जनोपक्ारकभगवदवतारत्वा्च व्याप्तस्य नान्यथाबुद्धि. रित्याह- भगवानिति ।

तदिदं गीताशाष्ं समस्तवेदा्सारसंग्रहभूतं दुविङेयायैम्‌। तदथा बिष्कर- णायानेकेधिदतपदपदायेषाक्यायेन्यायमप्यतलयन्तविरुद्धानेकायेत्वेन रौकिकै- शष्माणमुपरभ्याहं विवेकतो ऽ्थनिर्घारणार्थ संषेपतो भिवरणं करिष्यामि ।

गीताशाख्स्यानाप्प्रणीतत्वमपाङृत्य व्याख्येयत्वमुपपादितमुपसंहरति- तदिद- मिति । पौरुषेयस्य वचप्तो मृलप्रमाणामविनाप्रामाण्यमिति मत्वा विशिनशटि-सम- स्तेति । शाखाक्षैररेव तदर्ग्रतिपत्तिपतंभवे किमिति व्याख्यानमित्याशङ्कयाऽऽह- दुविह्ेयायेमिति ।

‹"द्च्छेदः पदार्थोक्तिरवि्रहो वाक्ययोजना | # आक्षेपस्य प्माधानं व्याख्यानं पश्चरक्षणम्‌ "'

इत्यादिक्रमेणास्य शाञ्स्य पृवीचर्थन्याखूयातत्वात्किमथमिदमारम्यते गताथत्वा्त- त्राऽऽह-तदर्येति । गीतां खना्थस्य प्रकटीकरणार्थं पदविभागस्तदर्थोक्तिः सतमासद्वारा वाक्यार्थनिर्शास्तत्रपिक्षितो न्यायशाऽऽसेपसतमाधानशक्षणो वृत्तिकरिरैरदितस्तथाऽपि तथाविधमेव शाखं शाखरपरिचयशून्यैः समुचयासमूच्चयवादिमिर्विरुद्धा्त्वेनानेकाथस्वेन च गृहीतमारुक्षय तहूद्धिमनुरोदुमिदमारन्धम्यमितयथेः । येषां प्राचीने भ्याख्याने

# आक्षेपोऽथ समाधानं व्याक्यानं षड्विधं स्मृतम्‌ , एवमपि क्चित्पट्ते ।

१क.च. श्यं पयैती"। ९ ड. ज. "थ तथाग।३ ख. ग. च. स्मतेरजरुनो ।४स. ग

ङ. घ, जं. शशान्ञस्य । ५ क. "चयः । |

।

[उपोद्धातः] आनन्दगिरिङ़तरीकासंवरितश्ांकरभाष्यसमेता । ७

ृद्िरमविष्टा तेषां संप्रतितन एतत्मिन्नसो प्वकष्यतीति कुतो निवमस्तत्राऽऽह-- विवेकत इति । पुवव्याखूयाने तत्तद्थानि्धीरणार्थो न्यायः सेकीर्णवैञ्चातीति म तत्र केषांचिन्मनीषा समुन्मिषति प्रकृते त्वप्रकीणेतया तत्तत्पदार्थनिणंयोपयोमी न्यायो वितरियते । तेनाश्र मन्दमध्यमयोरपि बुद्धिरवतरतीतय्थः । किचानपेक्षिताधिकम्नन्थपत- दावा प्राचीने प्याखूयाने श्रोतृणां प्रवृत्तिरत्र॒त्वपेक्षिताषपम्नन्थे विषरणे प्रायशः परवषां प्रवृत्तिः स्यादिति मत्वाऽऽह-संक्षेपत इति ।

तस्यास्य गीतान्नाज्ञस्य संप्पतः प्रयोजनं परं निश्रेयसं सहेतुकस्य संसा- रस्यायन्तोपरमलक्षणम्‌ । तच्च सवैकमंसंन्यासपवकादात्मन्नाननिष्ठारूषपाद- मद्धवति । तयेममेव गीता्थधर्ममुदिहय भगवतैवोक्तम- । ‹“स हि धर्मैः सुपर्याप्तो ब्रह्मणः पदवेदने" इत्यतुगीतास । ततव चोक्तम्‌-- “(नेव धर्मी न चापर्णा ने चेव हि शुभा्ुभी । यः स्यादेकासने छीनस्तृष्णीं किचिद चिन्तयन्‌ ` ‹ ज्ञानं संन्यासरक्षणम्‌ ' इति च ।

इहापि चान्त उक्तमल्ञ॑नाय-- सवेधमान्परियञ्य मामेकं शरणं व्रज ` इति । अभ्युदयार्थोऽपि यः प्रटृत्तिरक्षणो धर्मो बणाश्रमांथो- दिय विहितः स देवादिस्थानमातिहेतुरपि सम्नीश्वरीपेणवुद्ध्याऽनुष्ठी- यमानः सश्वशरुद्धये भवति फराभिसंधिवनितः । शुद्धसश्वस्य च ब्नान- निष्ठायोग्यताभा्िद्रारेण ब्ञानोत्प्तिहेतुत्ेन च नि;ःभेयसहेतुत्वमपि भरति- पद्यते । तथौ चेममेवायथममिसंधाय वश्ष्यति--' ब्रह्मण्याधाय कमांणि › ‹ योगिनः कमे कुवन्ति सङ्गं यक्त्वाऽऽस्मञ्ुद्धये ' इति । „ नन्वनापतप्रणीतत्वामावेऽपि नेदं शालं व्याख्येयं विषयाद्यनुबन्धस्यानमिहित- तेन शाखत्वामावादिद्यश्ङ्कय पस्वैव्यापाराणां प्रयोजनायेत्वादादौ प्रयोननमाह- तस्येति । भ्रसाधितप्रामाण्यस्य व्यासूयेयत्वेनं मनि संनिहितस्य गीताश्चाल्लस्य प्तेपः संग्रहः संपिण्डितत्वमेकवाक्यत्वं तेनेदं परमं फं यज्निश्ितं श्रेयो निःश्रेयसं केवल्यम्‌, अवान्तरफलं तु तत्र तत्रावान्तरवाक्यभेदेन मनोनिम्रहादि विवक्ष्यते । ` निश्रेयप्तं च द्विविधं निरतिरायसुखाविमावो निःशोषानर्थोच्छित्तिश्च । तत्राऽऽथ-

# भादिपदेन प्रयो जनाधिकारिसंबन्धा गष्यन्ते ।

१ क. च.“ ापन्यासः सं" । २ ख. ग. “बद्धवती"। ३ क. ष. “सु । किंचान्यदपितः। ४क.ख.ग. च. शत्रैवोक्त। ५ ख. ग..च. न धापि स्यच्छुभा"। घ.नचापिहि। \६ख.ग. ष. भ. 'राथेवु"। ७ ख. ग. च. छ. धाबव। ८ ग. ङ. ज. ^त्वेनाभा' ।

॥

८ भ्रीपद्धगवह्धीता- [उपोद्धातः]

मुदाहरति- परमिति । दितीयं दशयति -सहेतुकस्येति । सपतारोपरमस्थाऽऽल- न्तिकत्वं प्रतियोगिनः सैप्तारस्य पुनरत्पत्त्ययोग्यत्वं तश्च स्वापमूरछदिव्यवच्छेदार्ं विशेषणं तदेव साधयितुं सहेतुकस्येत्युक्तम्‌ । उक्तं फष्ठं समुशितदेकाकिनो वा कर्मणः स्यादिति तस्यैव शाखप्रतिपायतेष्याशङ्कयामिषेयममिभित्समानः समाधत्ते-- तच्चेति । आत्मन्ञाननिष्ठाशेषष्वेन कम॑निष्ठाऽजोच्यते । प्राधान्येन त्वात्मज्ञाननिष्ठेवात्र प्रतिपाद्यत इष्यथः । ननु शेषिणी निष्ठा कुतो मवति न संन्याप्तात्‌, कर्मनिष्ठाया शोषत्वात्तत्राऽऽह-- सर्वेति । सेन्यापद्वारेणासकृदनुष्ठितश्रषणादेः शोषिणी निष्ठ तिध्यति शेषत्वं च कमेणस्तत्र परम्परायत्तमित्यथः। ननु -- "यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यं कायमेव तत्‌ इति वाक्यशेषादसमुच्धितमात्मन्ञानमन्न न प्रतिपाद्यते नेखाह-तयेति। सर्वकमेतेन्याप्पवकमात्मन्ञाननिष्ठारूपं घर्म मिःश्रेयसप्रयोजनं प्रागुक्तं परामृदाति- इममेवेति । बक्तमेदादमिपायमेदाशङ्कां वारयति--भगवतैवेति। उक्तमनुगीतासिति संबन्धः । ब्रह्मणः पदं पूर्वोक्तं निःश्रेयपरं तस्य वेदनं रामस्तत्र विरशिंष्टज्ञाननिष्ठाख्पो धमेः समर्थो मवतीलयर्थः । यज्ञदानादिवाक्यस्य तु तद्वथाख्यानावपररे तात्पर्यं वक्ष्यते । करम्यागस्य मगवतोऽमिप्रतत्वे वाक्यान्तरमनुगीतागतमेवोदाहरति- तत्रैवेति । धमी- धर्पूर्वासंसगित्वे हेतुमाह- यै चैवेति । क्रेयादहयपतबन्धामावात्तभिषैत्यापुवीम्यामसं- बन्धे प्रा्तमर्थमाह-यः स्यादिति । वागादिबाष्यकरणम्पापारविरहित्वं तृष्णीमित्यु- च्यते । किंचिद्चिन्तयन्नितयन्तःकरणग्यापारामावोऽमिप्रेतः। दि विधकरणग्यापारंविरहितः सन्प्रागुक्तो योऽधिकारी केवट्मेकस्मिन्नद्वितीये बह्मण्यासनमवस्थानं त्र खीनस्त- स्मिन्नेव समापिमागी स्यात्तस्यापेप्रज्ञातस्तमाधिनिष्ठस्य सर्व॑क्मलयागहेतुकं ज्ञानं मक्तिहेतुमवतीलथैः । न केवरमनुगीतास्वेव यथोक्तं ज्ञानमुक्तं किं तु प्रकृतेऽपि शाञ्च समाप्तयवसरे दरितमित्याह- इहापीति । नन्वत्र निवृत्तिढक्षणधमीत्मकं सपं- न्यापमात्मन्ञानमेव न प्रतिपाद्यते " कुरु कर्मैव तस्मात््वम्‌ › इत्यादौ प्रवृत्तिरक्षण- स्यापि घर्मस्य वक्ष्यमाणत्वाद्ध्मयोश्च प्रकृतत्वाविरेषात्तत्राऽऽह--अभ्युद यार्थोऽ- पीति । ननु वगिमिराश्रमिमिश्चानुष्ठेयत्वेनान्यत्र विहितस्यापि तस्य न युक्तं मोक्षप्ता- धनत्वाधिकारे विधानं देवादिस्थानप्रा्तिहेतुत्वेन मेक्षप्रतिपक्षत्वात्‌, सत्यं, तथाऽपि फटामिराषमन्तरेणेश्वरापणधिया कतस्य बुद्धिश्युद्धिहेतुत्वात्तस्येह वचनमित्याह-स देवादीति । फडामित्तषिद्धारा कृतः सन्निति शेषः । प्रवृ्तिरक्षणधरमेस्योक्तरीत्या चिन्तङ्ुद्धिहेतुत्वेऽपि मोक्षहेतुत्वेन कुतो मोक्षाधिकारे निर्देशः स्यादिलाशङ्कयाऽऽह- शुद्धेति । प्रतिपद्यते प्रागुक्तो धर्म इति शेषः । यदुक्तं फङामिसंधिवजितमीश्वरापण- बुद्धयाऽनुष्ितं कम बुद्धिडद्धये मवतीति तत्र वाक्यशेषमनुकूल्यति-तथा चेति ।

१क.च. दिष्टोक्ाः। २ख.ग. च. नवचेति।3 ड, अ. ^रर'। जख. ग. 'रहीप्त

५ इ, ज. त्वादद्रयोः । |

।

[अ० १-छो ° १ - र्आनन्दगिरिकृतटीकासंवलितश्ांकरभाष्यसमेता । ९

इमं दिपकारं धर्मं ॒निःश्रेयसपरयोजनं परमाथतच्वं च षासुदेवाख्यं परं बरह्मामिषेयभूतं विश्चेषतोऽभिव्यल्जयद्िशिष्टमयोजनसंबन्धाभिषेयवद्धीता- श्ाक्लम्र । यतस्तदर्थे विज्ञाते समस्तपुरुषाथेसिद्धिरित्यतस्तद्विवरणे यत्नः क्रियते पया । शाखस्य प्रयोजनं सपतापनमुक्तमनूय विषयं ददीयति--इममिति । दितेन फएडेन शाकस्य निष्ठाद्रयद्वारा साध्यपसाधनमावः संबन्धो विषयेण विषयविषयित्वमिति विव- धित्वाऽऽह -- विशेषत इति । एवमनुबन्धत्रयविशिष्टं शाखं व्यारूयानाहमित्युपसं- हरति-- विशिष्टेति । सिद्धे व्याख्यानयोग्यत्वे ग्याख्येयत्वं फर्तिमाह-यत इति । अत्र च- एवं मीताशाल्ञस्य स्ताध्यपाधनमूतनिष्ठाद्वयविषयस्य परापरामिषेयप्रयोजनवतो व्यार्येयत्वं प्रतिपाद्य व्याख्यातुकामः शाखं तदेकदेशस्य प्रथमाध्यायस्य द्वितीयाध्या- येकदेशमरहितस्य तास्पर्यमाह--अत्र चेति । गीताशाज्ञे प्रथमाध्याये प्रथम-छोके कृथाप्तबन्धप्रदशंनपरे स्थिते सतीति यावत्‌ ।

अथ प्रथमोऽध्यायः ।

धृतरदर उवाच- धर्मक्षेत्र रुक्त समवेता युुसवः ॥ मामकाः पाण्डवाश्चेव किमकुवत संजय ॥ १ ॥ तत्रैषाऽक्षरयोनना--धृतरा्र हि प्रजञाचक्षबह्यचक्षुरमावाद्वाष्यमर्थं प्रयक्तयितुम- नीशः सन्नम्याद्रावतिनं संजयमात्मनो हितोपदेष्टारं एच्छति-धर्मक्ेत्र इति । धर्मस्य तद्‌बद्ध ेश्रममिवृद्धिकारणं यदुच्यते कुरुक्षेत्रमिति तत्र॒ समवेताः गता युयुत्सवो योदकामास्ते च केचिन्मदीया दुर्योषनप्रमृतयः पाण्डवाश्चापरे युधिष्ठिरादयस्ते च पर्व युद्धभूमो संगता मृत्वा किं कृतवन्तः ॥ १ ॥ संजय उवाच-- ` ष्टा तु पाण्डवानीकं व्यूढं दुर्योधनस्तदा ॥ आचायमुपस्षगम्य राजा वचनमत्रवात्‌ ॥ ₹२॥ किमस्मदीयं प्रबं बह प्रतिरम्य धीरपुरुषैर्भीष्मादिभिरषिष्टितं परेषां भयमावि- रमृत्‌, यद्वा पकषद्रयहिसानिमित्ताधर्ममयमासीयेनैते युद्धादुपरमेरक्नत्येषं पुश्नपरवशेस्य

१ क, द्थविन्नेन स" । २ ख, ग. ड, च, “शस्याभिः ।

१० श्रीमद्धगवद्धीता- [अ ० १ छो ०३-१]

पुत्रस्नेहाभिनिषिष्टस्य धृतराष्टस्य प्रश्ने सेजयस्य प्रतिवचनम्‌--दृष्टेतयादि । पाण्ड- वानां मयप्रसङ्गो नास्तीव्येतत्तशब्देन चोल्यते । प्रत्युत दुर्योधनस्यैव राज्ञो मयं प्रमृतं प्रादुर्बभूव । पाण्डवानां पाण्डुसुतानां युधिष्ठिरादीनामनीकं मन्यं वुष्टचुस्नादिभि- रतिषृेव्यूहाधिष्ितं दृष्टा प्रयक्षेण प्रतीत्य त्रसटदयो दुर्योधनो राजा तदा त्यां स्क्षमोधोगावस्थायामाचार्यं द्रोणनामानमात्मनः रक्षितारं रक्षितारं च -छाषयनु- पसंगम्य तदीयं समीपं विनयेन प्राप्य भयोद्वि्मटधदयत्वेऽपि तेजसित्वादिव वचनम्थ- सहितं वाक्यमुक्तवानित्यथः ॥ २ ॥

तदेव वचनमुदाहरति-

पश्येतां पाण्डुपु्राणामाचार्यं महतीं चमर्‌ ॥ व्यूढां द्रुपदपुत्रेण तव शिष्येण धीमता ॥ ३ ॥

पश्येति । एतामस्मदम्याशे महपुरुषानपि भवत्प्रमुखानपरिगणय्य भयरेशङ्न्या- मवस्थितां चमूमिमां सेनां पण्डुपुत्रयधिष्ठिरादिमिरानीतां महतीमनेकाक्लीहिणीसहि- तामक्षोभ्यां पदयेत्याचार्यं दुर्योधनो नियुङ्के । नियोगद्वारा च ताक्मिन्परेषामवन्ञां विन्ञा- पयन्करोधातिरेकमुत्पादयितुमुस्पहते। परफीयतसेनाया वैशिष्यामिषानद्वारा परपक्षेऽपि त्वदीयमेव वरमिति सूचयन्नाचाय॑स्य तन्निरस्ननं सुकरमिति मन्वानः सत्राहं--व्यृढा- मिति । राज्ञो दुपदस्य पुत्रस्तव च शिष्यो धृष्टद्युम्नो रोके ख्यातिमुपगतः स्वयं च दाञ्ञाख्रविद्यातंपननो महामहिमा तेन व्यूहमापाद्याधिष्ठितामिमां चमूं किमिति न प्रति- पद्यते किमिति वा मृष्यसी्यथंः ॥ ६ ॥

अन्येऽपि प्रतिपक्षे पराक्रममानो बहवः सन्तीत्यनुपेक्षणीयत्वं परपक्षस्य विवक्ष- यन्नाह-

अतर शूरा महेष्वासा भीमार्जनसमा युपि ॥ य॒युधानो विराटश्च द्रपद्श्च महारथः ॥ & ॥ धृष्टकेतुश्रेकितानः काशिराजश्च वीर्यवान्‌ ॥ पुरुजित्छुन्तिभोजश्च शैब्यश्च नरपंगवः ॥ ९4 ॥ अत्रेति । अस्यां हि प्रतिपक्षमृतायां सेनायां शूराः स्वयमभीरवः शबान्ञ- कुदार भीमारनाम्यां सरवसंप्रतिपन्नवीर्याभ्यां तुल्या युद्धमूमावुपरभ्यन्ते । तेषां युद्ध-

शोण्डीरं(य) विश्षदीकतुं विरशिन्ि- महेष्वासा इति । इषुरस्यतेऽस्मिन्निति व्युत्पत्त्या. धनुस्तदुच्यते । तच महदन्येरपरधृष्यं तयेषां ते राजानस्तथा विवक्ष्यन्ते । तानेव प्र-

।

।

[अ° {छो ०९-९]आनन्दगिरिङृतरीकासंवरितक्षांकरभाष्यसमेवा। ११

पेनामध्यमध्यासीनान्परपक्षानुरागिणेो राज्ञो विन्ञापयति-युयुधान इलयादिना सौभद्रो ्रौप्देयाथेखन्तेन ॥ ४ ॥ ९ ॥

यधामन्यश्च विक्रान्त उत्तमौजाश्च वीर्यवान्‌ ॥ साभद्रा द्रापदयाश्चं सके एव महरथाः ॥8&॥ तेषां सर्वेषामपि महाबरपराक्रममाक्त्वादुपेक्षयत्वं पुनर्धिवस्षति-स्यं एवेति ॥१॥

ययेवं परकीयं बमतिप्रमूतं प्रतीत्यातिमीतवदमिदधाति हन्त पेषिरेव पैैरिष्यता- मं विग्रहाग्रहेणेलयाचायामिप्रायमाहाङ्कय नवीति-

अस्माकं ठु विशिष्टा ये ताज्निबोध हिजोत्तम ॥ नायका मम सैन्यस्य संज्ञां तान््रवीमि ते ॥ ७॥ अस्माकमिति । तुशन्देनान्तरत्पज्नमपि खकीयं मयं तिरोदधानो धृष्टतामात्मनो द्योतयति । ये खद्वस्मत्पक्षे ग्यवस्थिताः सर्वम्थः समुत्कषज॒षस्तान्मयोच्यमानानिनोष निश्चयेन मद्वचनादवधारयेल्यथेः । यद्यपि त्वमेव तरवणिकेषु तैविदवृद्धेषु प्रधानत्वात्ता- तिपत प्रमि तथाऽपि मदीयपैन्यस्य ये मुख्यास्तानहं ते तुभ्यं संज्ञार्थमसंसख्येषु तेषु मध्ये कतिचिन्नामभिगृहीत्वा पारेशिष्टानुपरक्षयितुं विज्ञापनं करोमि न त्वज्ञातं चित्तव ज्ञापयामीति मत्वाऽऽह-द्विजोत्तमेति ॥ ७ ॥

भवान्भीष्मश्च करणश्च कृपश्च समिर्तिजयः ॥ अश्वत्थामा विकर्णश्च सोमद्त्तिस्तथेव च ॥ ८ ॥ तानेव सखतेनानिविष्टान्पुरुषधौरेयानात्मीयमयपरिहारार्थं परिगणयति-भबानिला- दिना ॥ ८ ॥ दरोणादिपरिगणनैस्य परिशिष्टपरितंख्यारथत्वं व्याव्तयति-

अन्ये च बहवः शयु मद्रं यक्तजीविताः ॥ नानाशश्प्रहरणाः सवं युद्धविशारदाः ॥ ९ ॥ अन्ये चेति । सर्वैऽपि मवन्तमारम्य मदीय्रतनायां प्रविष्टाः सखजीवितादपि मद्यं सृहयन्तील्ाह-मदै्थं इति । यत्तु तेषां शुरत्वमुक्तं तदिदानीं विशदयति-नानेति । नानाविधान्यनेकप्रकाराणि हहाच्राण्यायुधानि प्रहरणानि प्रहरणप्ताघनानि येषां ते तथा । महुविधायुधपत्तावपि तत्प्रयोगे नैपुण्यामवि तदेफस्यमिति चेननेत्याह- सव इति॥९॥

१यख् ग. "नस्यानिषेधरि"। २ख. ग, ह, च, ज, “यमिति ।

१२ श्रीमद्धगवद्ीता- [अ०१छो०१०-१२्‌] राजा पुनरपि खकीयभयाभावे हेत्वन्तरमाचायं प्रल्यवेदयति-- ` अपर्याप् तदस्माकं बरु भीष्माभिरक्षितम्‌ ॥ पर्यापरं विद्मेतेषां बरं भीमाभेराक्षितम्‌ ॥ १० ॥ अपर्याप्षमिति । भस्माकं खस्विदमेकाददसंख्याका्षौहिणीपरिगणितमपरिमितं बं भीष्मेण च प्रथितमहामहि्ना स्ष्मबुद्धिना सवैतो रक्षितं पयो परेषां परिभ्वे समथम्‌। एतेषां पुनस्तदस्पे सप्तपंख्याकाक्षोहिणीपरिमितं बलं भीमेन चपटबुद्धिना कुशङ्ताविकटेन परिपारितमपयाक्तमस्मानमिमवितुमसमर्थमिल्थः । अथवा तदिदमस्माकं बल मीष्मायि षितमपर्याप्तमपरिमितमधुष्यमक्षोभ्यमेतेषां तु पाण्डवानां बं भीमेनामिरक्ितं पयत परिमितं सोढुं शक्यमिलर्थः । अथवा तत्पाण्डवानां बरमपयापं नालमस्माकमस्मम्यं भीष्माभिरक्षितं भीष्मो ऽभिरक्षितोऽस्मे परबटनिवृत््यथोमिति तदेव तथोच्यते, इदं पुन- रस्मदीयं बलमेतेषां पाण्डवानां पर्याप्तं परिभ्वे समर्थं भीमाभिरक्षितं भीमो दुर्बख्डदयो यस्मादस्म परबटनिवृ्यर्थममिरक्षितस्तस्मादस्माकं न रचिदपि भयकारणमस्तीलयथ ॥ १० ॥ सखकीयनटस्य भीष्माधिष्ठितत्वेन बरिष्ठत्वमुक्त्वा भीष्मशेषत्वेन तदनुगुणत्वं द्रोणा- दीनां प्राथयते-

अयनषु च सवेषु यथामागरमवास्यताः ॥ भीष्ममेवामिरक्षन्त्‌ भवन्तः सवं एव हि ॥ ११॥ अयनेष्विति । कतेव्यविेषद्योती च॑शब्दः । समरसमारम्भस्तमये योधानां यथाप्रधानं युद्धमूमो पृवोपरादिदिबिमागेनावस्ितिस्यानानि नियम्यन्ते तान्यत्राय- नान्युच्यन्ते । सेनापतिश्च सवैमैन्यमधिष्ठाय मध्ये तिष्ठति तेषु स्वषु प्रकृतं प्रविभा- गमप्रत्यारूयाय मवानश्वत्थामा क्णश्वेलेवमादयो मवन्तः स्वेऽवस्थिताः सन्तो भीष्म- मेव सेनापतिं सवैतो रक्षन्तु । तस्य हि रक्षणे प्मस्मदीयं बरं रक्षितं स्यात्परबट- निवृ्त्यथंत्वेन तस्यास्माभी रक्षितत्वादिव्यर्थः ॥ ११ ॥ तमेवमाचा्य प्रति पेवादं कुवैन्तं भयाविष्टं राजानं द्र तदम्यासवतीं पितामहस्त- द्बुद्यनुरोधाथमित्यं कृतवानिल्याह--

तस्य संजनयन्ह्ष कुरुटदः पितामहः ॥ िंहनादं विनचोचैः शस्खं दध्मो प्रतापवान्‌ ॥१२॥

१ख.ग. ड, च, ज. मेनरः। २ ख.ग., ड, ज. स्स्मैनिः। ३ ख.ग.दः.च.ज, तुशब्दः ।

[अ० १ छो ° १ २-१७]आनन्दगिरिङतदीकासंवलितक्षांकरभाष्यसमेता । १३

तस्येति । राज्ञो दुर्योधनस्य हषं बुद्धिगतमुष्ठासविदहोषं परपरिभवद्वारा खकीयवि- नयद्रारकं सम्यगुत्पादयन्मयं तदीयमपनिनीषुरुशैः सिंहनादं कृत्वा शङ्खमापूरि- तवान्‌ । किमिति दुर्योधनस्य हषेमुत्पादयितुं पितामहो यतते कुरुवृद्धत्वात्तस्य कुरूरा- नत्वातितामहत्वाच्वास्य दुर्योधनभयापयैयाथां प्रवृत्तिरुचिता । तदुपजीवितया तद्रक्ञ- त्वा तस्य च सिंहनादे शङ्खशब्दे च परेषां टदयव्यथा संमाग्यते दूरादेवारेनिवहं प्रति मयजननढक्षणप्रतापत्वादितय्थः ॥ १२ ॥ ततः शङ्खाश्च भयश्च पणवानकगोमुखाः ॥ सहसवाभ्यहन्यन्त म शब्द्स्तुमुखाऽभवत्‌ ॥ १२ ॥ राजामिप्रायं प्रती - भीष्मप्रवृत्यनन्तरं तत्पकषेस्तेसौ राजभिः शङ्कदयो बाय- विशेषा पटिति शाब्दवन्तः संपादिता: 1 प्त च शङ्कं दिभरयुक्तशाब्दस्तुमुखो बदरं भयं परषां परिथोतयन्नारी दित्याह-तत इति ॥ १६॥ ततः भेतेदैयेगुकते महति स्यन्दने स्थितो ॥ माधवः पाण्डवश्चव [द्व्या शङ्खा प्रदध्मतुः ॥१४॥ एषं दर्योषिनपक्े प्रवृत्तिमारक्ष्य परिप्तरवर्िना केशवार्जुनौ शतरेयेरतिबषपराकमेर्यक्ते महलप्रपृष्ये रये व्यवस्थितावप्राकृतौ शङ्खौ परितवन्तावित्याह-ततः श्वेतैहेयै रिि॥ १४॥ पाञ्चजन्यं हृषीकेशो देवदत्तं धनंजयः ॥ पोण्डं दध्मो महाशद्खं भीमकमा टकोद्रः ॥ १५॥ तयोः शङ्खयोर्दिग्यत्वमेवाऽऽवेदयति-- पाञ्चजन्यमिति । केशवाजनयोवुद्धा- मिगरूथं दृष्टा संहृष्टः स्वारस्येन पसमररत्तिको भीमतेनोऽपि युद्धाभिमुखोऽमृदित्याह- पोष्टूमिति ॥ १९ ॥ अनन्तविजयं राजा इ्न्तीषुन्र युधिष्ठिरः ॥ नदः सहदेवश्च सुषोषमणिपुष्पको ॥ १६ ॥ एतेषामीदशीं प्रवृत्ति प्रतीत्य परिपाठनावकाशमाप्ता्य रज्ञो युधिष्ठिरस्यापि वृत्त दशीयति-अनन्तेति । ज्यायसां भ्रातृणामनुपतरणमावद्यकमिति मत्वा तयो- यवीयोर्भाध्रोरपि प्रवृत्तिमाह-नकुर इति ॥ १९॥ काश्यश्च परमेष्वासः शिखण्डी च महारथः ॥ धृष्टध्युम्न विराटश्च साद्यकिश्चापराजितः ॥ १७ ॥

१ क, “नग्रनाथौ ।

१४ ` ` भ्रीमद्धगवद्धीता- [अ० १छो ० १८-२१]

इपदो द्रौपदेयाश्च सर्वशः एथिवीपते ॥ सोभद्रश्च महाबाहः शस्खान्दध्मुः एथक्‌ पथक्‌ ॥१८॥ अन्येषामपि तत्पक्षीयाणां राज्ञामेकमत्यं विज्ञापयन्धतराष्टस्य दुराशां पंनयो व्युद- स्यति- कार्य्ेयादिना । परमेष्वाप्ारिविेषणचतुष्टयं प्रत्येकं संबध्यते॥ १७॥१८॥

स षाषां धातराष्राणा हृद्यानि व्यदारयत्‌ ॥ नभच् ण्रथवा चव तुमुला व्यनुनादयत्‌ ॥ १९ ॥ तेते राजभिः शङ्खानापूरयद्धिरापादितो महान्धोषस्तुमुखोऽतिभेरवो नभशवन्तरिक्ष

पृथिवी च भुवनं रोकत्रयं सवमेव विकेषेणानुक्रमेण नादयन्नादयुक्तं कूवैन्धारत- राष्ट्राणां दुर्योधनादीनां यान्यन्तःकरणानि भ्यदारयद्विदारितवान्‌ । युज्यते हि तत्परे रितशङ्योषश्चवणात्रेछोक्याक्रोशे तमुपञुण्वतां तेषां हृदयेषु दोधूयमानत्वं तदाह- स घोष इति ॥ १९॥

अथ व्यवस्थितान्टष्ा धातराष्रान्कपिष्वजः ॥

प्रहृते शघ्षसंपाते धनुरुद्यम्य पाण्डवः ॥ २० ॥

हूषीकेशं तदा वाक्यमिदमाह महीपते ॥

अर्जन उवाच- सनयास्भयामध्यं रथ स्थापय मेऽच्युत ॥ २१॥

दुर्योधनादीनां धातेराष्राणामेवं मयप्रा्चि प्रदरयै पादीनां पाण्डवानां तद्वैपरी त्यमिदानीमुदाहरति- अथेत्यादिना । मीतिप्रत्युपस्थितेरनन्तरं परखायने प्राप्तेऽपि वैपरीत्यौदूव्यवस्थितानप्रचरितानेव परान्प्रलयक्षेणोपटम्य हनुमन्तं वानरवरं ्वजलक्ष- णत्वेनाऽऽदायावस्थितोऽजंनो मगवन्तमाहेति संबन्धः । किमाहेत्यपेक्षायामिदं वक्ष्यमाणं हेतुमद्वचनमित्यार-वाक्यमिद मिति । कस्यामवस्थायामिदमुक्तवानिति तत्राऽऽह- श्हत्त इति । शखराणामिपुप्राप्तप्रमृतीनां सेपातः समुदायस्तसमिन्पवृत्ते प्रयोगाभि- मुखे सतीति यावत्‌ । किं कृत्वा मगवन्तं प्रत्युक्तवानिति तदाह- धनुरिति । मही- पतिशब्देन राजा प्रज्ञाचक्षुः सजयेन संनोध्यते । तदेव गाण्डीवधन्वनो वाक्यमनुक्रा- मति- सेनयोरिति । उभयोरपि सेनयोः संनिहितयोमेध्ये मदीयं रथं स्थापयेलयञञैनेन सारथ्ये सर्वश्वरो नियुज्यते किं हि भक्तानामशक्यं यद्धगवानपि तन्नियोगमनुतिष्ठति । युक्तं हि भगवतो भक्तपारवश्यम्‌ । अच्युतेतिसंबोधनतया मगवतः खरूपं न कदा- चिदपि प्रच्युति प्राभोतीत्युच्यते ॥ २०॥ २१॥

१ख.ग. च. ज. नां त*। २ क. "पि भेयैमुत्पाद्य व्यव*। ३ ख, ग. च, “लयादथ न्यवः(

[अ०१-छ ०२२-२4]आनन्दगिरिक्रतदीकासंवलितक्ञांकरभाष्यसमेता । १५

मध्ये रथं स्थापयेत्युक्तं तदेव रथस्थापनस्थानं निधारयति -

यावदेतानिरीक्षेऽहं योद्धुकामानवस्थितान्‌ ॥ कैर्मया सह योदधव्यमस्मिरणसमुघयमे ॥ २२॥ यावदिति । एतान्प्रतिपकषे प्रतिष्ठितान्‌ । भीष्मद्रोणादीनस्मामिः सार्धं योद्धुमेक्षा- वतो यावद्त्वा निरीप्षितुमहं क्षमः स्यां तावति प्रदेशे रथस्य स्थापनं करतैन्यमिलयर्थः । किच प्रवृत्ते युद्धप्रारम्भे बहवो राजानोऽबुष्यां युद्धमूमावुपरभ्यन्ते तेषां मध्ये कैः पतह मया योद्धग्यं न हि कवचिदपि मम गतिप्रतिहतिरस्तीत्याह-कैर्मयेति ॥ २२ ॥ योर्स्यमानानपेक्षेऽह य एतेऽत्र समागताः ॥ दुद ९ ॐ क क धा्तरा्स्य दहदधयृदधे प्रियचिकीर्षवः ॥ २३ ॥ परतियोगिनाममावे कथं तव युद्धौत्सुक्यं फश्वद्धवेदिति तग्राऽऽह-योत्स्यमा- नानिति । ये केषिदेते राभानो नानादेशेभ्योऽज कुरकषेभ्रे समवेतास्तानहं योस्स्यमा- नान्परिगृहीतप्रहरणोपायानतितरां सङ्कमप्तमुस्पुकानुपरभे तेन प्रतियोगिनां बाहुल्य- मिहय्थः । तेषामस्माभिः सह पूर्ववैरामावे कथं प्रतियोगित्वं प्रक्मयते तत्राऽऽह-- पा्तराष्स्येति । धृतराषटपुध्रस्य दुर्योधनस्य दुर्दढेः स्वरक्षणोपायमप्रतिपद्यमानस्य द्धाय सेरग्मं कुवैतो युद्धे युद्धमूमो स्थित्वा प्रिव कवुमिच्छवो राजानः समागता द्यन्ते तेन तेषामोपाभिकमस्मत्मरतियो गित्वमुपपन्नमित्यथः ॥ २६ ॥

संजय उवाच- एवमुक्तो हषीकेशो गुडाकेशेन भारत ॥ सेनयोरुभयोममध्ये स्थापयला रथोत्तमम्‌ ॥ २९४ ॥ मीष्मद्रोणप्रमुखतः स्वेषां च महीक्षिताम्‌ ॥ उवाच पार्थं पश्येतान्समवेतान्कुरुनिति ॥ २५॥

एवमनेन प्रेरितो मगवानरहिसाखूपं धर्ममाभ्निलय प्रायशो युद्धात्तं निवतेयिष्यतीति धरतराष्टस्य मनीषां ईदषयिषुः संजयो राजानं प्रत्युक्तवानित्याह- संजयं इति । भगवताऽपि भमारापहारार्थं प्रवृत्तस्याजनाभिप्रायप्रतिपत्तिद्ररेण खाभिपंथि प्रतिलममा- नस्य परोक्तिमनुखत्य स्वाभिप्रायानुकूढमनुष्ठानमाददीयति--एवमिति । भीषमद्रोणा- दीनामन्येषां च राज्ञामन्तिके रथं स्थापयित्वा भगवान्कि कृतवानिति तदाह-उवा-

१७.ज. मुख्यायुः। २सख.ग. ड, ज. द्न्मुस्वं फः। ३ ख. ग. च. दूषयितुं ।

१६ भ्रीपद्धगवद्रीवा- [अ०१ छो ०२९-२९]

चेति । एतानग्थासे वतैमानान्कुरुन्कुरवंशप्रमृतान्भवदधिः सार्ध युद्धार्थं॒सेगतान्पश्य । दृष्टा च यैः सहात्र युयुत्सा तवोपावतेते तेः साकं युद्धं कुर । नो खस्वेतेषां शख्ञा- सखशिक्षावतां मरीक्षितामुपेक्षोपपद्यते, प्तारथ्ये तु न मनः खेदनीयमित्यथः ॥ २४ ॥ ॥ २९॥ एवं स्थिते महानधर्मो र्हिसेति विपरीतब्रद्या युद्धादुपरिरंघा पार्थस्य सेप्रवृत्तति कथयति- ततरापश्यस्स्यितान्पाथः पितृनय्‌ पितामहान्‌ ॥ जाचावान्माद्खा-चातृन्युत्रा पा (तख स्त था॥ शश्युरान्सुहूद्श्वैव सेनयोरभयोरापि ॥ २६ ॥ तत्रेत्यादिना । सप्तम्या मगवदम्यनुज्ञाने समरपतमारम्माय सेवृत्ते सतीव तदुच्यते । सेनयोरुभयोरपि स्थितान्पार्थोऽपरयदिति संबन्धः । अथक्शब्दस्तथाश्- ब्दपयोयः | शदयुरा भायाणां जनयितारः । सुदो मित्राणि कृतवमैप्रमृतयः ॥ २१ ॥ तान्समीक्ष्य स कौन्तेयः सर्वान्बन्ध्रूनवस्थितान्‌ ॥ ` कृपया परयाऽऽविष्टो विषीद्निद्मत्रवीव्‌ ॥ २७ ॥ तेनाद्य ग्यवस्थितान्यथोक्तान्पितृपितामहादीनारोच्प परमकृपापरषशः पन्नजनो मगवन्तमुक्तवानिवयाह- तानिति । विषीदन्यथोक्तनां पित्रादीनां रिपासंरम्मनिब- न्धनं विषादमुपतापं कुरव॑ननिलर्थः ॥ २७ ॥ अञ्न उवाच- दृ्वेम स्वजनं कष्ण युयुरसुं समुपस्थितम्‌ ॥ सीदन्ति मम गात्राणि मुखं च परिशुष्यति ॥ २८॥ तदेवेदंशब्दवाच्यं वचनमुदाहरति ~ दृष्टेति । आत्मीयं बन्धुवर्गे युद्धेच्छया युद्ध- ममावुपल्थितमुपङम्य शोकमवृक्ति दहोयति- सीदन्तीति । देवाशस्यैवाजुनस्याना- त्मविदः स्वपरेहेष्वात्मात्मीयामिमानवतस्तत्परियस्य युद्धारम्भे तन्मृत्युप्रसङ्गदैदीनशोको महानासीरित्यथेः ॥ २८ ॥ वेपथुश्च शरीरे मे रोमहष॑श्च जायते ॥ _ गाण्डीवं स्रंसते हस्तात्चक्चैव परिदह्यते ॥ २९ ॥

१ख.ग. च, भ्याशेवः । २ क. शटोक्यषपः। ३ क, च. दारदिनः शोः!

[अ० १ छो ° ३०-६१]आनन्दगिरिषृवीकासंवङितक्नांकरभाष्यसमेता । १७

अङ्गेषु ग्यथा मते परिशोषश्चत्युमयं शोकलिङ्गमुक्तं संप्रति वेपयुप्रमृतीनि भीति रिङ्गान्युपन्यस्यति- वेपथधेति । रोमहर्षो रोम्णां गात्रेषु पुरकिंतत्वम्‌ ॥ २९. ॥ िंचाचैयैमपि संवृत्तमित्याह- ` न च शकरोम्यवस्थाठं भ्रमतीव च मे मनः ॥ निमित्तानि च पश्यामि विपरितानि केशव ॥ २० ॥ न चेति । मोहोऽपि महान्मवतीर्याह-श्रमतीषेति । विपरीतनिमित्तप्रतीतेरपि मोहो भवतीत्याह-निमित्तानीति । तानि विपरीतानि निमित्तानि यानि षामनेव्र- स्फुरणादीनि ॥ १० ॥ नच श्रेयो नु पश्यामि हता स्वजनमाहवे ॥ न काङ्क्षे विजयं कृष्ण न च राञ्यं सुखानि च ॥३१॥

युद्धे श्वनार्हेसया फडानुषटम्भादपि तस्मादुपरिरंपसा जायत इत्याह--न चेति । प्राप्तानां युयुत्पूनां हिया विजयो राज्यं सुखानि च छब्पुं शक्यानीति कृतो युद्धाद- परतिरित्याशङ्कयाऽऽह-- न काङ्क्ष इति ॥ ६१ ॥

किं नो राज्येन गोविन्द किं भोगे्जीवितेन वा ॥ ३२॥ येषाम काङक्षितं नो राज्यं भोगाः सुखानि च ॥

त इमेऽवस्थिता युद्धे प्राणांस्यक्ला धनानि च ॥ ३३॥ किमिति राज्यादिकं स्वीकाङक्षितत्वात्न काङ्क्ष्यते तेन हि पुत्रभरान्रादीनां

स्वास्थ्यमाधातुं शक्यमित्याशङ्कयाऽऽह- किमिति । राज्यादीनामाक्षेषे हेतुमाद- येषामिति ॥ ६२ ॥ ६६ ॥

आचार्याः पितरः पुत्रास्तथैव च पितामहाः ॥ माठ॒राः शवद्युराः पोत्राः श्याखाः संबन्धिनस्तथा ॥२९॥ तानेव विरिनष्टि-आचार्या इति । इयाडा मार्याणां भातरो धृष्टयुल्लपरमतयः॥९४॥

वध्येष्वपि स्वराज्यपरिपन्थिष्वाततायिषु कृपाबुद्या स्वधमागद्धापर्वो्तमोहादि- वशात्मच्य॒रति प्रदर्शयति--

एतात्र हन्वमिच्छामि घ्रतोऽपि मधुसूदन ॥ अपि तंखोक्यराज्यस्य हेतोः फ नु महीकृते ॥ ३५॥

१ख.ग. डच. ज. चेशो} २ख.ग. च. शिसायाः फ। र |

१८ श्रीमद्धगवद्ीता- [अ ० १ छो ०३१-३८]

एतानिति । जिघांसन्तं जिषांसीयादिति न्यायादेतेषां हिपा न दोषायेत्या्- ङ्याऽऽह-्रतोऽपीति । एथिवीप्राप्त्यर्थं हि हननमेतेषामिष्यते न च तत्पराः मीहितेति कैथुतिकन्यायेन दहीयति-- अपीति । न हि महदपि त्रेरोक्यशृक्षणं राज्यं न्ध स्वजनस्य मनो मदीयं स्पृहयति एथिवीप्राप्त्यर्थं पुननेन्पुवष न श्रदे- धामीति किं वक्तव्यमित्यथः ॥ ६९ ॥

दुर्योधनादीनां शश्रुणां निग्रहे प्रीतिप्रा्तिसंमवादयुद्धं कतैव्यमित्याशङ्कयाऽऽह-

निहय धार्तराा्ः का प्रीतिः स्याजनादन ॥ पापमेवाऽऽश्रयेद्स्मान्हसवेतानाततायिनः ॥ १६ ॥ निहव्येति । यदि पुनरमी दुर्योधनादयो न निगृद्येरन्भवन्तस्तहं तैर्मिगृहीता

दुःखिताः स्युरित्याशङ्कयाऽऽह- पापमेवेति । यदीमे दुर्योधनादयो निर्दोषानेवास्मा- नकस्मायुद्धममो हन्युः, तदैतानभिदो गरदशचत्यादिक्षणेपितानाततायिनो निदोषिस्वन- नर्हिसाप्रयुक्तं पापं पूवमेव पापिनः समाश्रयेदिल्यथः । अथवा यद्यप्येते भवन्त्यातता- यिनस्तथाऽप्येतानतिश्गोच्यान्दुर्योधनादीर्हिसित्वा हिपताकृतं पापमस्मानेवाऽऽश्रयेदतो नास्माभिरेते हन्तन्या इत्यथः । भथवा रुरुपरातृमुहत्प्मृतीनेतान्हत्वा वयमाततायिनः स्याम ततशचेतान्हत्वा तत्कृतं पापमाततायिनोऽस्मानेव समाश्रयेदिति युद्धादुपरमणम- स्माकं श्रेयस्करमित्यथः ॥ ६१ ॥

फटामावादनथेपंमवाश्च परर्हिपा न कर्तव्येत्युपसहरति-

तस्मान्नाहं वयं हन्तं धातेरारान्स्वबान्धवान्‌ ॥ स्वजनं हि कथं हतवा सुखिनः स्याम माधव ॥२७॥

तस्मादिति । किच राज्यसुखमुदिहय युद्धमुपक्रम्यते न च स्वजनपरिक्षये सुखमुष- पद्यते तेन न कतेन्यं युद्धमित्याह- स्वजनं हीति ॥ ६७ ॥

कथं तर्हि परेषां कुरुक्षये खजनहिमायां च प्रवृत्तिसतत्राऽऽह-

यद्यप्येते न्‌ प्श्यन्ति रभो पहतचेतसः ॥ कुरक्षयकृतं दोषं मित्रद्रोहे च पातकम्‌ ॥ ३८ ॥

यद्यपीति । लोमोपहतबुद्धित्वात्तेषां कुटक्षयादिप्रयुक्तदोषप्रतीत्यभावात्प्वृत्तिवि- ज्षभ्भः सेमवतीत्य्थः ॥ ६८ ॥

१ख.ग. ह. च, ज. 'मुयन्या।९ख., इ. च. ज. "द्यामिति!

[अ० १ ०६३९-४ ६]आनन्दगिरिकृतदीकासंवरितक्षांकरभाष्यसमेता । १९

परेषामिवास्माकमपि प्रवृत्तिविल्नम्मः सेभवेदिति चेन्नेत्याह- कथं न जञेयमस्मामिः पापादृस्मान्निवतिंतुम्‌ ॥ कुलक्षयकृतं दृष प्रपर्याद्रजनादन ॥ २९ ॥ कथमिति । कुरुक्षये मित्रद्रोहे च दोषं प्रपरयद्धिरस्मामिसदोषडान्दितं पापं कथं न ज्ञातव्यं तदज्ञाने तत्परिहाराक्षमवादतोऽस्मात्पापाज्निवृच्य्थं तज्ज्ञानमपेक्षितमिति परपपरिहारार्थिनामस्माकं न युक्ता युद्ध प्रवृत्तिरित्यथः ॥ ६९ ॥ कोऽसौ कुलक्षये दोषो थद्शेनादुष्माकं युद्धादुपरतिरेक्ष्यते तत्राऽऽह-- लक्षये प्रणश्यन्ति डरुधमाः सनातनाः ॥ धम नष्टे ञं कृत्स्नमधर्मोऽभिभवस्यत ॥ ० ॥ कुकेति । कुलस्य हि क्षये कुटसंबन्धिनश्चिरंतना धमील्तत्तद्निहोघ्रादिक्रिया- पण्या नादामुपयान्ति करतरमावादित्यथेः । धमेनाशेऽपि कि स्यादिति चेत्तत्राऽऽह - पमं इति । कुख्प्रयुक्ते धर्मे कुठनाशादेव नष्टे कुलक्षयकरस्य कुठं परिश्ष्टमखिदमपि पीयोऽधर्मोऽभिमवत्यधममूयिष्ठं तस्य कुरं मवतीत्यथः ॥ ४० ॥ कृरक्षयकृतोऽवरिष्टकुटस्याधरमेप्रवणत्वे को दोषः स्यादिति तत्राऽऽह- जधमामिभवारष्ण प्रदुष्यन्ति कुरुक्चियः ॥ स्रीषु दुष्टासु वार्ष्णेय जायते वर्णसंकरः ॥ ४१॥ अधर्मेति । पापप्रचुरे कुड प्रसूतानां ज्ीणां प्रदृषटत्वे किः दुष्यति तत्राऽऽह- ब्रीषिति ॥ ४१॥ वणैपंकरस्य दोष्पयैवस्तायितामाददयति- संकरो नरकायेव कुलघ्नानां शस्य च ॥ पतन्ति पितरो दयषां दुप्तपिण्डोदकक्रियाः ॥ २ ॥ संकर इति । कुडक्षयकराणां दोषान्तरं समुशिनोति- पतन्तीति । बुरक्षयकृतां पितरो निरयगामिनो मवन्तीत्यत्र हेतुमाह-ट्ेति । पुत्रादीनां कतणाममावाहुप्त पिण्डरस्योदकस्य च करिया येषां ते तथा, ततश्च प्रेतत्वपरावृत्तिकारणाभावान्नरकपतन- मेवाऽऽवश्यकमापतेदित्यर्थः ॥ ४२ ॥ दोषैरेतैः ङरुप्रानां वर्णसंकरकारकैः ॥ उत्सादन्तं जातिधमाः इख्धमाश्च शाश्वताः ॥ ४३॥ १क, किंष्रदु ।

2२० श्रीपद्धगवद्रीता- [अ०१छो०४४-४७]

कुलक्षयकृतामेतैरुदालैदेविवं्णसंकरहेतुभिनातिप्रयुक्ता वंशाप्रयुक्ताश्च धमीः सव समुत्सा्न्ते तेन कुरक्षयकारणाद्ुद्धादुपरतिरेव भरेयसीलयाह-दोपैरिति ॥ ४६ ॥ उत्सन्रङुखुधर्माणां मनुष्याणां जना्देन ॥ नरके नियते वासो भवतीयनु्चश्चम ॥ ४४ ॥ किच जातिषर्मेषु करधर्मेषु चोत्सन्नेषु तत्तद्धमेवजितानां मनुष्याणामनपि कृतानां नरकपतनपोग्यादनर्थकरमिष्रमेव हेयमित्याह- उत्सन्नेति । यथोक्तानां मनुष्याणां नरकपातस्याऽऽवरयकत्वे प्रमाणमाह-इत्यनुश्श्चमेति ॥ ४४ ॥ अहो बत महत्पापं कत व्यवसिता वयम्‌ ॥ यद्राज्यसुखलखाभेन हन्तं स्वजनयवताः ॥ ५4 ॥ राज्यप्रापिप्रयुक्तपुखोपमोगद्ुढ्धतया स्वजनर्हिसायां प्रवृत्तिरस्माकं गुणदोषविभाग- विज्ञानैवतामतिकष्टेति परिभरषटहृदयः सन्नाह--अहो बतेति ॥ ४९ ॥

यथेव चचद्धे विमुखः सन्परपरिमवप्रतीकाररहितो वर्तेथास्तर्दि त्वां शखपरिग्रह- रहितं शरं शल्लपाणयो धातैराष्टा निगृहणीयुरियाशङ्कयाऽऽह- यदि मामप्रतीकारमशश्रे शश्नपाणयः ॥ धार्तराष्ट्रा रणे हन्युस्तन्मे क्षेमतरं मेव ॥ ४६ ॥ यदीति । प्राणघ्राणादपि प्रकृष्टो धभेः प्राणभृतामर्िसेति मावः ॥ ४१ ॥ सजय उवाच- एवमुक्वाऽज्जनः संख्ये रथोपस्थ उपाविशत्‌ ॥ विमृज्य सशरं चापं शओोकसंविग्रमानसः ॥ ¢७ ॥ दति श्रीमहाभारते शातसाहस्यां संहितायां वैयासिक्यां मीष्मपवेणि श्रीमद्भगवद्रीतासुपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगरास्े श्रीदष्णाजैनसवादेऽजनविषादयोगो नाम प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥ यथोक्तमरजुनस्य वृत्तान्तं सैजयो धृतराष्ट राजानं प्रति भ्रवेदितवां स्तमेव प्रवेदनप्रकार दुशषयति- एवमिति। प्रदक्ितेन प्रकरेण मगवन्तं प्रति विज्ञापनं कत्वा शोकमोहाभ्यां

१७. ज. "दमव"। २ख.ग. ह. च. जञ. “नमागिनामः। ३ ख. ग, ड, च. ज. युद्धवि° ।

[अ०२-छो ° १-२]आनन्दगिरिषृवरीकासंबलितवाकरभाष्यसमेवा। २१

परिमूतमानसः सन्न्॑नः संख्ये युद्धमध्ये शरेण सहितं गाण्डीवं लयक्त्वा न योष्स्ये$- हमिति ब्ुवन्मध्ये रथस्य सेन्याप्तमेव श्रेयस्करं मत्वोपविष्टवानित्यथः ॥ ४७ ॥ इति श्रीमत्परमहंसपरिवामकावायश्रीमच्छद्धानन्दपूज्यपादशिष्यानन्दन्ञानषिर- चिते भीमन्नगवद्रीतारांकरभाष्यव्यारूयाने प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥

अथ तीयोऽध्यायः । अर्हिपता परमो धर्मो भिक्षाशनं चेयेवंरुक्षणया बुद्धया युद्धवेमुटयमभुनस्य श्रुत्वा खछपुत्राणां राज्यैश्वयमप्रचङितमवभधाय स्वस्यष्दयं रतरा दष्टा तस्य दुराशामपनेष्या- मीति मनीषया सजयस्ते प्रत्युक्तवानित्याद- | संजय उवाच-- । ते तथा कृपयाऽऽविष्टमश्चुपूणाकृलेक्षणम्‌ ॥ विषीदन्तमिदं वाक्यमुवाच मधुुदनः ॥ १॥ संजय इति । परमेश्वरेण स्मार्यमाणोऽपि कृलयाकृत्ये महमा नाजुनः सस्मार विपर्ययप्रयुक्तस्य शोकस्य इढतरमोहहेतुत्वात्तथाऽपि तं , मगवान्ञोपितवानिल्याह -- ते तथेति । तं परकृत पार्थे तथा स्वननमरणप्रसङ्घददोनेन कृपया क्ूणयाऽऽविष्ट- मधि्ितमश्रुमिः पूर्णे प्माकुखे चेक्षणे यस्य तमश्रुव्याप्ततरङान्तं विषीदन्तं शोषन्तमिदं वक्ष्यमाणं बाक्यं सोपपत्तिकं वचनं मधुनामानमसुरं सूदितवैनिति मपुमृदनो भगवा- नुक्तवान्न तु यथोक्तमज्जनमुपेक्षितवानित्यभेः ॥ १ ॥ र्कं तद्वाक्यमिव्यपेक्तायामाह- श्री मगवानुवाच- कुतस्त्वा कश्मरूमिदं विषमे समुपस्थितम्‌ ॥ अनायंजुष्टमस्वग्यमकीतिकरमज्ज॑न ॥ २॥ भगवानिति । कुतो हेतोस्त्वा त्वां सवेक्षत्रियप्रवरं कश्मटं मनं रिष्टगर्हतं युदधात्परा्मुखत्वं विषमे समयस्थाने समुपस्थितं प्राप्तमनर्थैः शाखराथमविद्रदचियुष्ट

पेबितमस्वर््यं स्वगौनह प्र्यवायकारणमिह चाकीर्तिकरमयर्स्करमञुननान्ना प्रख्यातस्य तव नेतदयुक्तमिस्यर्थः ॥ २ ॥ |

१ ख. ग. “शनक । २ ख. ग. ङ. ज, "भितरित ३ ख. ग, ङ. च. ज, "वान्भगः। ४ ख. ग. ङ. ज, “स्यम. ।

११ भीमदगवद्वीता- [अ०२.छो० ३-९)] पुनरपि मगवानजैनं प्रत्याह- | हव्यं मा स्म गमः पाथं नेत्छय्युपपद्यते । द्रं हद्यदाबरयं त्यक्लात्तष्ठ परंतप ॥ २ ॥ कैव्यमिषि । छेव्यं छीगमावमधैरयं मा स्मगमोमागाहे पार्थ पयातनय। न हि त्वयि महेश्वरेणापि कृताहवे प्रख्यातपोरुषे महामहिमन्येतदुपपद्यते क्षुद्रं श्षद्रत्व- छारणं हदयदौबैस्यं मनो दुबेरत्वमवै्यं त्यक्त्वोत्तिष्ठ युद्धायोपकरमं कुरु हे परंतप परं श्रं तापयतीति तथा संबोध्यते ॥ ३ ॥ अन उवाच कथं भीष्ममहं संख्य द्रोणं च मधुसुदन ॥ इषुभिः प्रतियोत्स्यामि पूजाहांवरिसूदन ॥ % ॥ एवं मगवता प्रतिबोभ्यमानोऽपि शोकामिमूतचेतस्त्वादप्रातिनुभ्यमानः सन्नमुनः स्वा- भिप्रायमेव प्रकृतं भगवन्तं प्रत्युक्तवात्‌-- कथमित्यादिना । भीष्मं पितामहं द्रोणं चा ऽऽचार्यं संख्ये रणे हे मधुसूदन, इषुभिः साय॑केस्तो कथं प्रतियोत्स्यामि प्रतियोत्स्ये, तौ हि पूजार्हौ कुसुमादिभिरननयोग्यौ, देऽरिघृदन सर्वानेवारीनयत्नेन सूदितवानिति मगवानेवं संगोभ्यते ॥ ४ ॥ रज्ञां धर्मेऽपि युद्धे गवादिवषे वृत्तिमात्रफरत्वं गृहीत्वा पापमारोप्य वरते- गुरुनहता हि महानुभावा- 1 ञश्रेयो भोक्त भेक्षमपीह रोके ॥ हत्वाऽथेकार्मास्तु गुरुनि्ेव मज्ञीय भोगान्हधिरपरदिग्धान्‌ ॥ 4 ॥ गुरूनिति । गुरू्मीष्मद्रोणादीन्भावरार्दीश्चात्र प्रापतानर्हिसित्वा महानुमावान्महामा- हातम्याञ्श्ुताध्ययनसेपम्नञ्छियः प्रशस्यतरं युक्तं मोक्तमम्यवहर्तुं भैक्षं भिक्षाणां समूहं भिक्षाशनं नृपादीनां निषिद्धमपीह रोके व्यवहारमूमो । न हि गुवादिर्दिसया राज्यमोगोऽपेक्षयते । किं च हत्वा गुर्वादीनर्थकामानेव मुञ्जीय न मोक्षमनुभवेयमिहैव भोगो न स्वर्गे । अर्थकामानेव विरिन्टि-भोगानिति । मुज्यन्त इति मोगास्तान्रुषि- रप्रदिग्धाटीहितरिक्तानिवालयन्तगरहितानतो मोगानुरुवधादिप्ताध्यान्परित्यन्य मिक्षाशन- मेव युक्तमित्यथः ॥ ९ ॥

१ख्‌.ग. ट. ज, चाऽऽद्याचा्य।

[भ०२छो ० १-७] आनन्द गिरिढ़ृतरीकासं बरितक्षांकरभाष्यसमेता। २३ न्रियाणां स्वधरमष्वादयुद्धमेव श्रेयस्करमिलयारङ्याऽऽह---

न चेतदिद्मः कतरन्नो गरीयो यहा जयेम यदिवानो जयेयुः यानेव हत्वा न जिजीविषाम- स्तेऽवस्थिताः प्रमुखे धार्तराषएराः ॥ & ॥

न चैतदिति । एतदपि न जानीमो भेक्षयुद्धयोः कतरन्नोऽस्माकं गरीयः श्रेष्ठ कि भें हिमाशन्यत्वादुत युद्धं स्ववृत्तित्वादिति। संदिग्धा च जयस्थितिः। किं साम्य मेबोमयेषां यद्वा वयं जयेमातिदायीमहि यदि वा नोऽस्मान्धार्तरा्टा दुर्योधनादयो नयेयुः । जातोऽपि जयो न फट्वान्यतो यान्बन्धृन्हत्वा न जिजीविषामो जीवितु नेच्छा - भस्त एवावस्थिताः प्रमुखे संमुखे घातेराष्टा धृतराष्टस्यापल्यानि तस्माद्धक्षाययुद्धस्य ष्ठत्वं न सिद्धमित्यथः ॥ १ ॥

पतमषिगतसंसारदोषजातस्यातितरां निर्विण्णत्य मुमृक्षोरुपपन्नस्याऽऽत्मोपदे शंग्रह- गेऽधिकारं सचयति-

कापण्यदोषोपहतस्वभावः प्च्छामि खो धर्मसंम्रढचेताः॥ छेयः स्यात्निश्ितं ब्रूहि तन्मे शिष्यस्तेऽहं शाधि मां तवा प्रपन्नम्‌ ॥७॥

कार्पण्येति । योऽल्यां स्वर्पामपि स्वक्षति न क्षमते स कृषणस्तद्विषत्वादसिढोऽनात्म विदप्राप्तपरमपरुषार्थतया कृपणो मवति “यो वा एतदक्षरं गाग्यविदित्वाऽस्माछोका- तैति स कृपणः" इति श्रते; । तस्य मावः कार्पण्यं दैन्यं तेन दोषेणोपहतो दूषित स्मावश्ित्तमस्येति विग्रहः । सोऽहं एच्छाम्यनुयुज्े त्वा त्वां धर्मसंमढचेता धर्मो धार यतीति परं बरह्म तस्मिन्संमढमविवेकतां गतं चेतो यस्य ममेति तथाऽहमुक्तः। किं पृच्छपि, यज्निभितमैकान्तिकमनपिक्िकं श्रेयः स्यान्न रोगनिवृत्तिवदनेकान्तिकमनाल्य- न्तिकं स्वगवदापे्षिकं वा तज्निःमरेये मे महयं बूहि नधैश्रायाशिष्यायेति निषेधा ्रक्तव्यमिति मा मंस्था यतः शिष्यस्तेऽहं मवामि । शाध्यनुश्ाधि मां निःश्रेय त्वामहं प्रपन्नोऽस्मि ॥ ७ ॥

१ की. 0 ग, 0 त्वां । र्‌ च्छ्‌, ग, ह, ज, “पुत्रि ।

२४ ओमद्गवद्रीता- [अ०रछो ०८-१०] कुतो निःश्रेयसमेषेच्छसि तत्राऽऽद- न हि प्रपश्यामि ममापनुद्या यच्छोकमुच्छोषणमिद्धियाणाम्‌ ॥ अवाष्य ममाकसपत्नमन्न | राज्यं सुराणामपि चाऽऽधिपत्यम्‌ ॥ ८ ॥

न हीति । यस्मान्न प्रपश्यामि । किं न पश्यसि । ममापनुद्याद्पनयेध्च्छोकमु- च्छोषणं प्रतपनमिन्द्ियाणां तन्न प््यामि । ननु राश्रभिहत्य राज्ये प्रापे शोक- निवृ्तिस्ते मविष्यति नेलयाह--अवाप्येति । भविद्यमानः सपत्नः शश्रयस्य तैद्‌- दृढं राज्यं राज्ञः कर्म प्रजारक्षणप्रशासनादि तदिदमस्यां मूमाववाप्यापि शोकापनय- कारणं न पयामीत्य्थः । तर्हि देवेन्द्रत्वादिपरौप्लया शोकापनयस्ते भविष्यति नेत्याह- सराणामपीति । तेषामाधिपत्यमभिपतित्वं स्वाम्यमिन्द्रसवं ब्रह्मत्वे वा तदवाप्यापि मम शोको नौ पर्च्छेदित्यथंः ॥ ८ ॥

संजय उवाच- एवमूक्तवा हृषीकेशं गडकिंशः परंतपः ॥ न योर्स्य इति गोविन्दमुक्त्वा त्ष्णीं बमूव ह ॥९॥ एवमनेन स्वाभिप्रायं मगवन्तं प्रति प्रकाशितं सनयो राजानमवेदितवानि- ल्याह- संजय इति । एवं प्रागुक्तप्रकारेण भगवन्तं प्रत्युक्त्वा परतपोऽभुनो न योत्स्ये न संप्रहरिष्येऽत्यन्तापतद्यशोकप्रसङ्गादिति गोविन्दमुक्त्वा तृष्णीमन्रुवन्नमूव ह किठेत्यथैः ॥ ९ ॥ तमुवाच हूषीकेशः प्रहसन्निव भारत ॥ सेनयोरुभयोममध्ये विषीदन्तमिदं वचः ॥ १० ॥ तमञनं सेनयोवाहिन्योरुमयोमेष्ये विषीदन्तं विषादं कुरवन्तमतिदुःखितं शोकमो- हाभ्याममिमृतं स्वधमोत्म्च्युतप्रायं प्रतीत्य प्रहस््निवोपहासे कुर्वन्निव तदाश्वासार्थ हे भारत भरतान्वयेत्येवं सं बोध्य मगवानिदं प्रश्नोत्तरं निःशेयसाभिगमपराधनं वचनमूचि- वानित्याह- तमुवाचेति ॥ १० ॥ श्रीभगवानुवाच- तदेव वचनमुदाहरति-भ्रीभगवानिति।

१ क. च. तदयुक्तं ।२ क. “भ्रप्तौकशोः। ३ ख. ग. नाथ गच्छती" । ४ ङ. ज. “गच्छतीदख।

[अ०२छो ° ११] आनन्दगिरिङतदीकासंवरितश्ांकरभाष्यसपेता । २९९

शष्ट तु पाण्डवानीकम्‌ इत्यारभ्य (न योत्स्य इति गोचिन्द्‌- भुक्तवा तृष्णीं बध्व ह” इत्येतदन्तः प्राणिनां शोकरमोदादिसं सारेबीजदोषोद्धवकारर्णप्रदशेनाथेत्वेन व्याख्येयो ग्रन्थः । अतीतंदर्मस्येत्थमक्षरोत्थमर्थं विवक्षित्वा तस्मिन्नेव वाक्यविभागमवगमयति--षषटा सिति । (धर्मक्षेत्रे कुरुसेत्रे इत्थारिराद्यश्ोकस्तावदेकं वाक्यं श्ाल्लप्य कथाप्ंबन्ध- परत्वेन परयैवसतानात्‌, दृष््यारभ्य यावन्ञष्णीं बमूव हेति तावच्ेकं वाक्यम्‌, इत आरभ्य (दं वचः" इत्येतदन्तो मन्थो भवत्यपरं वाक्यमिति विमागः । नन्वाद्यछोकस्य युक्त- मेकवाक्यत्वं प्रकृतश्ाख्रस्य महामारतेऽवतारावद्योतित्वादन्तिमस्यापि तेमवलयेकवाक्य- त्वमजैनाश्वाप्तार्थेतया प्रवृत्तत्वात्तन्मध्यमस्य तु कथमेकवाक्यत्वमित्याशङ्कयार्थकत्वादि- ल्याह-प्राणिनामिति । शोको मानस्तापो मोहो विवेकामावः। आदिशब्दस्तदवा- न्रमेदाथः । स॒ एव सपरारस्य दुःखात्मनो बीजमूतो दोषस्तस्योद्धवे कारणमहकारो ममङारस्तद्धेतुरविद्या च तत्प्दहोनाथत्वेनेति योजना । तथा दयजनेन राञ्यगुरुपुत्रमिन्नसुदत्सजनसंबन्धिवान्धवेष्वहमेषां ममेत इत्येवंपत्ययनिमित्तसेशविच्छेदादिनिमित्तावात्मनः श्ोक- मोहो पदर्ितौ कथं भीष्मम संख्ये' इत्यादिना । शोकमोहाभ्यां धभिमूतविवेकविह्नानः स्वत एव पक्षत्रधर युद्धे पदत्तोऽपि तस्मा- युद्धादुपरराम । परध च भिक्षाजीवनादिकं कर्तु भवहते ।

संगृहीतमयं विवृणोति-तथा हीति। राज्यं राज्ञः करम परिपाखनादि । पूजार्हा गुरवो भीष्मद्रोणादयः । पुर्राः स्वयमुत्पादिताः सौमद्रादयः । सेबन्धान्तरमन्तरेण नेहगोचरा गुरुपत्रम्रश्रतयो मिच्रशब्देनोच्यन्ते । उपकारनिरपेक्षतया स्वयमुपकारिणो दयानुरागमाजो मगवत्प्रमुखाः सुददः । स्वनना ज्ञातयो दुर्योधनादयः । संबन्धिनः शरुरद्याय्प्रश्ृतयो दुपदधृष्टवुम्नादयः । परम्परया पितृषितामहादिष्वनुरागमाजो राजानो बान्धवास्तेषु यथोक्तं प्रलयं निमित्तीकृत्य यः नेहो यश्च तैः सह विच्छेदो यचच तेषामुपघाति पातकं या च डोकगहा सवै तन्निमित्तं ययोरात्मनः शोकमोहयो- लवेतो ससारनीजमूतो कथमित्यादिना दरिताविलयर्थः । कथं पुनरनयोः सेप्ारबी- नयोरयुने समावनोपपद्यते न हि प्रथितमहामहिम्नो विवेकविज्ञानवतः स्वधम प्रवृत्तस्य तप्य शोकमेहावनयथेहेतृ संभावितावियाशद्क्य षिवेकतिरस्कारेण तयोरविहिताकरणप्रति- पिद्धाचरणकारणत्वादनथाधायकयोरस्ति तस्िन्तेमावनेत्याह-्षोकमोहाभ्यामिति ।

१अ.ग. घ. च. छव. “भ्य यावन्न यो'। २ क. च. ^रदुःखबी। ३ क. घ. च. जमृतदो"। *क, घ. च. 'णहेतुप्र। ५ ख. ग. “ल्यायारभ्याऽऽथ ड. ज. “्याय'। ६ क. “ससंतापो । ७ क.

वेभ्न्तिप्र । ८ क. त्राः स्वेनोत्पा° । ९ ख, ग, ड, ज, शस्तावनेन सं ' । 1

गद श्रीपद्धगवद्यीता- [अ०२छो०११)

भिक्षया जीवनं प्राणधारणम्‌ । आदिश्ब्दादशोषकर्मन्यापतरक्षणं पारिव्राज्यमात्मा- भिष्यानमिल्यादि गृ्यते ।

तथा च सर्वप्राणिनां शोकमोहादिदोषाविष्टचेतसां स्वभावत एव स्वधमेपरित्यागः प्रतिषिद्धसेवा च स्यात्‌ । स्वधमे प्त्तानामपि तेषां वाञनःकायादीनां पर्रत्तिः फलाभिसंधिपूविकेव साहंकारा च भवति । तत्रैवं सति धमाधर्मोपचयादिष्टानिषएटजन्मसुखदु;खसंप्रा्धिरक्षणः -संसा- रोऽनुपरतो भवतीत्यतः संसारबीजभूतौ शोकमोह । तयोश्च सेवैकर्मसं- न्यासपुवंकादात्महानान्नान्यतो निदटत्तिरिति तदुपदिदिक्षः सवैरोकानु- ग्रहाथमजेन निमित्तीकृत्याऽऽह भगवान्वाय॒देवः-भचोच्यानिलयादि ।

किं चाने दृश्यमानौ शोकमोहौ ससारनीनं शोकमोह्वादस्मदादिनिष्ठशोकमोह- वदित्युपकब्पौ शोकमोह प्रत्येकं पक्षीकृत्यानुमातन्यमित्याह-तथा चेतिः । शोक- मोहादीत्यादिशब्देन मिथ्यामिमानल्ेर्हगहीदयो गृष्यन्ते स्वमावतश्चित्तदोषप्तामथ्यादि- त्यथः । अस्मदादीनामपि स्वधर्मे प्रवृत्तानां विहिताकरणत्वाद्यमावान्न शोकादेः से्ारबीजतेति दष्टान्तस्य साध्यविकलतेति चेत्तत्राऽऽह-- स्वधमं इति । कायादीना- मित्यादि्ाब्दादवदिष्टानीन्द्रियाण्यादीयन्ते । फलाभिसंभिस्तद्धिषयोऽमिढषः। कर्त- त्वमोक्तूत्वामिमानोऽहेकारः । प्रागुक्तप्रकारेण वागादिभ्यापारे सति किं सिध्यति तत्राऽऽह-- तत्रेति । दमकमीनुष्ठानेन धर्मोपचयादिष्टं देवादिनन्म ततः सुखप्रासिः, सशुमकमोनुष्ठानेनाधमोपचयादनिष्टं तिर्यगादिजन्म ततो दुःखप्रातिः, व्यामिश्रकमी- नष्ठानादुमाभ्यां भमाषमौम्यां मनुष्यजन्म ततः सुखदुःखे भवतः, एवमात्मकः ससारः सततो वतत इत्यथः । अजुनस्यान्येषां च शोकमोहयोः संस्ारबीजत्वमुपपादितमुपसेह- रति--षत्यत इति । तदेवं प्रथमाध्यायस्य दितीयाध्यायेकदेशसहितस्याऽऽत्माज्ञानो- त्थनिवर्तनीयद्ोकमोहाख्यपंसारबीजप्रद्ीनपरत्वं दर्ीयिस्वा वकष्यमाणप्तदभैस्य सहे- दसंसारनिवतैकसम्यम्जञानोपदेशे तात्प्य॑दशयति-तयोभेति । तथोक्तं ज्ञान- मुपदिविशुरुपदेष्टुमिच्छन्मगवानाहेति सबन्धः । सवरोकानुग्रहा्थ यथोक्तं ज्ञाने मगवानुपदिदिक्षतीत्ययुक्तमर्युनं प्रत्यवोपदेश्षादिल्याशङ्कयाऽऽह-अर्नमिति । न हि तस्यामवस्थायामयनस्य भगवता यथोक्तं ज्ञानमुपदेष्टमिष्टं कितु स्वधमीनुष्ठानाद्‌बु- द्विश्रुदध्युत्तरकार्मि्यमिप्रेयाक्तम्‌-- निमित्तीदृत्येति ।

१क. श. ग. दुःखादिम्राः । घ. दुःखादिसं्रा* । २ ख. ग. ध. सष. ससन्यासादाः । ३ ख. ग. ङ. च. ज. तिमोः। ४ स. ग. “दृप्रहाद। ड. ज. “दगृहाद* । ५ ख. ग. च. ने धः। ६ च, ने चाधः । ७ क, च. "तुकसंः।

[अ०२-छो ° {1 आनन्दगिरिकृतदीकासंवलितक्षांकरमाष्यसमेता । २७

तत्र केचिदाहुः, स्षकर्मसन्यासपूवेकादात्मह्नाननिष्ठामात्रादेव केवलात्कैवस्यं न प्राप्यत एव रिं तश्ैत्निहोत्रादिश्रीतस्मातंकमेस- हिताञश्नानात्कैवस्यपाधषिरिति सर्षासु गीतासु निधथितोऽथे इति। हञापकं चाऽऽहुरस्यार्थस्य - “अथ चेवमिमं धम्यं सङ्खामंन करि- ष्यसि" “कमेण्येवाधिकारस्ते' कुरु कर्मैव तस्माखमू्‌' इत्यादि ।

सपैकमसन्यासपूषैकावात्मज्ञानादेव केवदात्कैवल्यप्रािरिति गीताशांज्ञाथः स्वाभि- रेतो व्याख्यातः संप्रति षृत्तिकृताममिप्रेतं निरसितुमनुवदति-- तत्रेति । निधीरितः शा्ा्थः सतिपतप्म्या परामृरयते । तेषामुक्तिमेव विवृण्वन्नादौ सैद्धान्तिकमम्युपगमं रत्यादिशति-- सर्वकर्मेति । वैदिकेन कर्मणा समुच्चयं व्युदपितुं मात्रपदम्‌, स्मातेन कमणा समुच्चयं निरपितुमवधारणम्‌ । अम्यापसंबन्षं षुनीते-केवरादिति । नैवे- त्येवकारः संबध्यते । केन तरह प्रकारेण ज्ञानं केवल्यप्राध्िकारणमित्याशङ्कयाऽऽह- म वरहीति । किं तर्भे प्रापकमिलयाशङ्कयेदमेव शाखमिस्याह--इति सर्षासिति । यथा प्रयानानुयाना्ुपकृतमेव दहीपू(पौ)गमाप्तादि श्गप्ताधनं तथा श्रौतस्मार्तकर्मो- पकृतमेव ब्रह्मज्ञानं कैवल्यं साधयति । विमतं पेतिकतैग्यताकमेव स्वफटप्ताधकं करण- व्वाहरषोणेमापतादिवत्‌ । तदेवं ज्ञानकमेसमुषयपरं शासनमित्यर्थः । इतिपदमाहुरित्य- नेन पूर्वेण संबध्यते । पौवीप्ैपयीटोचनायां शालस्य समुश्चयपरत्वं न निषौरितमि- त्याशङ्कयाऽऽह--ङ्नापकं चेति । म केव्‌ ज्ञाने मुक्तिहेतुरपि तु समुधितमित्यस्या- ष्य स्वधरमीननुष्ठाने पापप्रा्तिवचनप्तामर्ण्यटक्षणं लिङ्ग गमकमित्यर्थः । शास्रस्य पमुक्चयपरत्वे छिक्गवदवाक्यमपि प्रमाणमिष्याह- कर्मण्येवेति । ततैव वाक्यान्तरमुदा- हति- कुर कर्मेति ।

िसादियुक्तत्वादरेदिकं कमांधमायेतीयमप्याशङ्ा न काया, कयं

तत्रं कमं युद्धरक्षणं गुरुधरातुपृत्रादिर्िसारक्षणमलयन्तक्रंमपि स्वधमे

हृषि छृत्वा नाधमीय, तदकरणे च ‹ ततः स्वधर्म कीति च हित्वा पाप-

पवाप्स्याि › इति वता याषञ्जीवादिश्ुतिचोदितर्नीं पहवादिर्दिसा-

क्षणानां च कमणां भागेव नाधमेत्वमिति सनिथितमुक्तं भवतीति । मनु ^ हिस्यात्सर्वी भूतानि ` इत्यादिना प्रतिषिद्धत्येम हिपादेरनथ॑हेतुत्वावग- मात्तदुपेतं वैदिकं कर्माधमीयेति नानृष्ठातुं शक्यते । वथा च तैस्य मोक्षे ज्ञानेन प्मु-

१ दख. ग. ह. ज. ज्ञाववाभिः। २ ख. ग. *मिमतं निः । ङ. ज. °भिमतं मतं नि ।

१३. ज, अह्ञालाभ्याः । च. अन्ञानसंः । ४ क. श्र प्रमाप । ५ख. ग. सादिलः। ६ ख. ग.

तरम । ७ ख, ग. (तानासश्वमेषादिकानां प। ८ क, ननां स्वकर्मणां प। ९ क. शस्य “ ॥

२८ श्रीपद्धगवद्रीता- [अ०२छो० ११]

व्यो न सिध्यतीति सांख्यमतमाशाङ्कय परिहरति- र्दिसादीति । आदिशन्दादुच्छि- एमक्षणं गृह्यते । यथोक्ताशङ्का न करैव्येत्यत्राऽऽकाङ्सापृवकं हेतुमाह-कथमि- लयादिना । स्वश्ब्देन क्षश्रियो विवक्ष्यते । युद्धाकरणे कषत्रियस्य प्रत्यवायश्रवणात्तस्य ते प्रति नित्यत्वेनावश्यकरैव्यत्वप्रतीतेुवा दिह ायुक्तमतित्रूरमपि कमे नाघमयेति हेत्वन्तरमाह- तदकरणे चेति । आचायीदिरहिसायुक्तमतिकूरमपि युद्धं नाधमीयेति नुवता भगवता श्रौतानां हिसादियुक्तानामपि कर्मणां दूरतो नाधमैत्वमिति स्पष्टमुप- दिष्टं मति । सामान्यक्ा्स्य न्यथ्हिपानिषेधाथेत्वात्रतुविषये चोदितरिसाया- स्तदविषयत्वात्छुतो वैरिककर्मानुषठानानुपपत्तिसत्य्थैः । ज्ञानकरमपमुच्चयात्केवस्यतिद्धि- सत्युपप्ंहतैमितिशब्दः ।

तदसत्‌) जञानकमनिष्ठयोविभागवचना दबुद्धिद्टयाश्रययोरसोच्यानित्या- दिना मगवता यावत्‌ (स्वधममपि चावेक्ष्य" इत्येतदन्तेन ग्रन्थेन यत्प- रमा्थात्मतश्वनिरूपणं कृतं तत्सां ख्यं तद्विषया बुद्धिरात्मनो जन्मा- दिषदविक्रियाभावादकतीऽऽत्मेति प्रकरणाथनिरूपणाया जायते सा सांख्यबुद्धिः सा येषां ज्ञानिनामूचिता भवति ते सांख्याः|

यत्तावद्त्रह्मन्ञानं सेतिकतंग्यताकं स्वफप्ताधकं करणत्वादित्यनुमानं तहूषयति-- तदसदिति । न हि शुक्तिकादिज्ञानमन्ञाननिवृत्तौ स्वफटे सहकारि रिचिदपेक्षते, तथा च व्यमिचारादपाधकं करणत्वमिलयथैः । यत्ञ मीताशाज्ञे समुच्चयस्यैव प्रतिषा- यतेति प्रतिज्ञातं तदपि विभागवचनविरुद्धमिलयाह -स्ञानेति । सांख्यबुद्धिर्योगवुद्धि- शेति बद्िद्रयं तत्न सांख्यबुद्धचाश्रयां ज्ञाननिष्ठां व्याख्यातुं पांस्यशब्दार्थमाह-- अश्रोच्यानिलयादिनेति। अश्ञोच्यानित्यादि स्वधमेमपि चवेक्येलयेतदन्तं वाक्यं याव- विष्यति तावता अन्येन यत्परमाथेभूतमात्मतच््वं भगवता निरूपितं तद्यथा सम्य- क्ख्यायते प्रकाश्यते सा वेदिकी स्म्यसुद्धिः संख्या तया प्रकादयत्वेन संबन्धि प्रकृतं तत्वं सांख्यमित्यथः । सांस्यशन्दा्थमुक्त्वा तत्प्रकाहिकां बुद्धिं तद्वतश्च सांख्या- न््याकरोति-- तद्विषयेति । तद्विषया बुद्धिः सांस्यबुद्धिरिति संबन्धः । तैमेव प्रकट- यति-आत्मन इति । न जायते च्रियते वेत्यादिप्रकरणार्थनिरूपणद्रारेणाऽऽत्मनः षड्भावविक्रियासभवात्कूटस्थोऽपाविति या बुद्धिरूत्पद्यते सा सांख्यबुद्धिः, तत्पराः सेन्याप्तिनः सांख्या इत्यथैः ।

एतस्या बुद्धेजन्मनः भ्रागात्मनो दे हादिव्यतिरिक्तैत्वकर्तृत्वभोक्तृत्वा-

१क्‌.ख.,ग.घ.च, शना म्रन्थेनभः। २ क, तानेव ।३क, स, ग, घ, "क्तस्य क. । ज्म, “कक ।

[अ०२.छो ° १ १]आनन्दगिरिषतटीकासंव छितश्चांकरभाष्यसमेता । १९

धपेक्षो धमांधमेविवेकपूर्वको मोक्षसाधनानुष्ठाननिरूपणलक्षणो योगः, तद्विषया बुद्धिर्योगबुद्धिः। सा येषां कभिणामुचिता भवति ते योगिनः

सप्रति योगगुद्धयाश्रयां कमनिष्ठां व्यारूयातुकामो योगशब्दाथमाह-- एतस्या एति । यथोक्बुदध्युतपततो विरोधादेवानुषठानायोगात्तस्यास्त्िवतेकत्वासपवैमेव तदुत्प तेरात्मनो देहादिव्यतिरिक्तत्वाद्यपेक्षया धमोधर्मं निष्कृष्य तेनेश्वराराधनख्पेण कमणा परषो मोक्षाय युज्यते योग्यः संपद्यते तेन मोक्षतिद्धये परम्परया साधनीभृतप्रा- गृक्तषमीनुष्ठानात्मको योग इत्यथः । अथ योगबुद्धिं विमजन्योगिनो विमनते- तद्विषयेति । तथा च भगवता विभक्ते दवे बुद्धी निर्दिष्टे--“एषा तेऽभिहिता सांख्ये बुद्धियगि स्विमां छण" इति । तयोश्च सांसख्यबद्धयाश्रयां जन- योगेन निष्ठां सांख्यानां विभक्तां वक्ष्यति-षुरा बेदात्मना मया राक्ता इति । तथा च योगबुद्धयाश्चयां कमंयोगेन.ण) निष विभक्त बक्ष्यति--कमेयोगेन(ण) योगिनाम्‌” इति । एवं सांख्यबुद्धिं योग- द्धे चाऽऽश्िलय द्रे निष्ठे विभक्ते भगवतेवोक्ते ज्ञानकमेणोः कते- त्वाकतैत्वैकत्वानेकत्वबुद्धयाश्रययोरेकपुरुषाश्रयत्वासंभवं परयता ।

उक्ते बुद्धिद्रये मगवतोऽमिमतिं दशैयति- तथा चेति । सांख्यबुद्धयाश्चया ज्ञान- नतयेतदपि भगवतोऽभिमतमित्याह--तयोश्वेति । ज्ञानमेव योगो ज्ञानयोगस्तेन हि र्मणा युम्यते तादात्म्यमापद्यते तेन रसन्यापिनां निष्ठा निश्चयेन स्थितिस्तात्प्येण पि्तमाधिस्तां कमनि्ठातो व्यतिरिक्तां निष्ठयोभेध्ये निष्कृष्य मगवान्वक्ष्यतीति योजन । “छोकेऽस्मिन्द्रिविधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मयाऽनच । ज्ञानयोगेन साश्यानाम्‌"' तद्वाक्यमुक्तायेविषयमथतोऽनुवदति-- पुरेति । योगबुद्धचाश्रया कमेनिष्ठेल्त्रापि मगवदनुमतिमादशेयति- तथा चेति । कव योगः कर्मेयोगस्तेन हि बुद्धिश्युद्धिद्रारा मतहेतृ्ञानाय पुमान्युज्यते तेन निष्ठां कर्मिणां ज्ञाननिष्ठातो विलक्षणां कर्येगेने८गे). चादिना वक्ष्यति भगवानिति योजना । निष्ठाद्वयं बुद्धिद्याश्रयं भगवता विभज्योक्त- मपपहरति-एवमिति । कया पुनरनुपपत्त्या भगवता निष्ठाद्वयं विभमन्योक्तमित्याश- इयाऽऽह--्ञानकर्मणो रिति । कर्म हि कर्तत्वानेकत्वबुद्धाश्रयम्‌, ज्ञाने पुनरकवर चेकतववुद्धयाश्रयं तदुभयमित्यं विरुद्धपाधनपाध्यत्वानैकावस्स्थेव पुरुषस्य सेमवत्यतो युक्तम तयोर्विमागवचनमिल्थः ।

१स.ग.इ.ज. पेक्यधः। २ क.ख.ग. क्तांच वः। ३ ख. ग.षश्.च. ज ग।पु।४च., ज. "व भगवतो विः।

३० भ्रीमद्धगवद्वीता- [अ०२-छो०११]

यथैतदिभागवचनं तथेव दशितं श्षातपथीये ब्राह्मणे-- “एतमेव प्रवा- जिनो रोकमिच्छन्तो ब्राह्मणाः प्रव्रजन्ति" शति सवेकमंसन्यासं विधाय तच्छेषेण--““किं प्रजया करिष्यामो येषां नोऽयमात्माऽयं लोकः”? इति। तत्रैव च-“श्राग्दारपरिग्रहात्परूषं भात्मा भराङ़ृतो ध्म॑निङ्गासो- तरकालं लोकम्रयसाधनं पुत्रं द्विपकारं च विततं मानुषं दैवं च, त्र मानुषं वित्तं कमरूपं पितृरोकमाक्षिसाधनं विद्यां च दैवं वित्तं देवलो- कप्रातिसाधनं सोऽकामयत,” इत्यविधाकामवत एर्वे सवाणि कमोणि भ्रौतादीनि दशितानि । “तेभ्यो व्युत्थाय भवजन्ति” इति व्युत्थान- पात्मानमेव रोकमिच्छतोऽकामस्य विहितम्‌ । तदेतद्धिभागवचन- पपपर्नं स्याद्यदि श्रतकमे्ञानयोः समुच्चयोऽभिमेतः स्थाद्धगवतः ।

भगवदुक्तविभागवचनस्य मृछत्वेन श्रतिमुदाहरति-- यथेति । तत्र ज्ञाननिष्ठाविषयं वाक्यं पठति-एतमेवेति। प्रकृतमात्मानं नित्यविज्ञिसखवमावं षेदितुमिच्छैन्तज्जिविषेऽपि कर्मेफरठे वैतृष्ण्यमाजः पवीणि कमणि परित्यज्य ज्ञाननिष्ठा भवन्तीति पश्चमठकारसखी- कारेण संन्याप्तविर्धिं विवक्षित्वा तस्यैव विधेः शेषेणार्थवादेन कि प्रजयेत्यादिना मोक्षफदं ज्ञानमुक्तमित्य्थः | ननु फङ्मावात्प्रजाक्षेषो नोपपद्यते पूत्रेणतछ्छोकजयस्य वाक्यान्तर- तिद्धत्वादित्याशङ्कच विदुषां प्रजासताध्यमनुष्यञकस्याऽऽत्मन्यतिरेकेणाभावादात्मनखा- साध्यत्वादाक्षेपो युक्तिमानिति विवक्षित्वाऽऽह- येषामिति । इति ज्ञानं दर्दितमिति दोषः । तस्मिनेव ब्राह्मणे कर्मनिष्ठाविषयं वाक्यं दयति- तत्रैवेति । प्राकृतस्वमत- त्वददित्वेनाज्ञत्वं सर च ब्मचारी सन्गुरुपमीपे यथाविधि वेदमधीत्यार्थज्ञानार्थं धर्मनि- ज्ञापतं कृत्वा तदुत्तरकारं ठोकत्रयप्रा्िप्ताषनं पृत्रादित्रयं सोऽकामयत जाया मे स्यदित्यादिना कामितवानिति श्रुतमित्यथेः । वित्तं विमनते--द्विभकारमिति । तदेव प्रकारदरूप्यमाह-मानुषमिति । मानुषं वित्तं व्याच््टे--कर्मङूपमिति । तस्य फटपर्यवस्ायित्वमाह-पितृोकेति । दैवं वित्तं विमनते- विधां चेति । तस्यापि फटनिष्ठत्वमाह- देवेति । करमनिष्ठाविषयत्वेनोदाहृतश्चुतेसतात्प्यमाह-अविधेति । अज्ञस्य कामनाविशिषटस्येव कमणि सोऽकामयतेत्यादिना दर्दितानीय्थः । ज्ञाननिष्ठा- विषयत्वेन दशितश्रुतेरपि तात्पर्यं दद्रयति- तेभ्य इति । कर्मपु विरक्तस्यैव संन्या- सपूर्विका ज्ञाननिष्ठा प्रागुदाहतश्रुलया दरितेल्थः । अवस्थाभेदेन ज्ञानकभणोर्िन्लाभि- कारस्वस्य श्चुतत्वात्तन्मृटेन भगवतो विभागवचनेन शाखस्य समुच्चयपरत्वं प्रतिज्ञातमप-

१ क. षश्ाऽस्स्मा। २ क. ख. ग. क्ष. विद्या। ३ ख. ग, "विद्ययाकाः।य्ख. ग. ष. शष. न क। ५ ख. ग. प्रेतो मगः। ६, च. घ्र. स्यात्‌।न। ५ श. ग. "च्छन्तो द्विवि" । < क, विद्या ।

[अ०२छो ° १ १] आनन्दगिरिकृतदीकासंवलितन्ञांकरभाष्यसमेता । ३१.

बाधितमिति साधितम्‌ । किच समुच्चयो ज्ञानस्य श्रौतेन स्मार्तेन वा कर्मणा विवक्ष्यते यदि प्रथमस्तत्नाऽऽह- तदेतदिति ।

न चाजजैनस्य प्रश्न उपपभ्भो भवति “ज्यायसी चेत्कर्मणस्ते!

इत्यादिः । एकपुरुषानुष्ेयस्वासं मवं बुद्धिकमेणोमेगवता पुवै-

भनुक्तं कथमजञैनोऽधुतं बुद्धेश कर्मणो ्यायस्त्वं भगव-

लध्यारोपयेन्मपैव ज्यायसी चेत्कर्मणस्ते मता बुद्धिरिति ।

पमुचयेऽमिप्रते प्रश्नानुपपत्ति दोषान्तरमाह- न चेति । तामेवानुपपत्ति प्रकट-

यति-एकपुरुषेति । यदि पमुष्वयः शासखार्थो मगवता विवक्षितस्तदा ज्ञानकर्मणरे- केन पृरुषेणानुष्ठेयत्वमेष तेनोक्तम्जुनेन च श्रुतं तत्कथं तदसंमवमनुक्तमश्चुतं च मिथ्येव रोता मगवत्यारोपयेन्न च तदारोपाते किमिति मां कर्मण्येवातिक्रूरे युद्धक्षणे नियो- भयपीति प्रञ्रोऽवैकर्पते । तथा च प्रभाटोचनया प्रष्टप्रतिवक्त्रोः श्ाज्ञाथतया समु- चयोऽमिप्रेतो न मवतीति प्रतिमातीलय्थः। किंच समु्चयपक्षे कमोपेक्षया बुद्धेज्यी- पस्तवं मगवता पूर्वमनुक्तमथुनेन चाश्चतं कथमसतो तक्षिन्नारोपयितुमर्हति ततशानुवाद्‌- वषनं धोतुरनुचितमित्याह-बुद्धेभेति ।

किख यदि बुद्धिकमैणोः सर्वेषां समुच्चय उक्तः स्यादञ्चैनस्यापि स इक्त एवेति-- "यच्छ्रेय एतयोरेकं तन्मे श्चहि सुनिधितम्‌" इति कर्थमन्य- रविषय एव प्रभः स्यात्‌। न हि पि्तपरहीमाथिनो वेधेन मधुरं क्रीतं च भोक्तव्यमित्युपदिष्टे तयोरन्यतररिपत्तप्रश्मनकारणं बहति श्रो भवति। इतश्च समु्चयः शाल्र्थो नै भवत्यन्यथा पश्चमादावजुनस्य प्रभानुपपत्तेरियाह--

करिचेति । ननु सवाीन्प्रत्युक्तेऽपि समुच्चये नाजनं प्रत्युक्तोऽप्ताविति तदीयप्रश्रोपपत्ति- रियाशङ्कयाऽऽह--यदीति । एतयोः कमैतत्यागयोरिति यावत्‌ । ननु कमोपेक्षया कर्मलयागपूर्वकस्य ज्ञानस्य प्राधान्यात्तस्य शरेयस्त्वात्तद्विषयप्रश्रोपपत्तिरिति चेत्नेत्याह-- ने हीति । तथेव समुचये पुरषार्थपाधने भगवता दर्शिते सयन्यतरगोचरो न प्रश्रो भवतीति शेषः ।

अथाजुनस्य भगवदक्तवचनायविवेकानवधारणनिपित्तः प्रन कैरस्येत, तथाऽपि भगवता पश्नाुरूपं अतिवचनं देयं, मया बुद्धिक- पेणोः समुच्चय उक्तः किमथमित्थं त्वं भ्रान्तोऽसीति। न तु पुनः प्रति- वचनभ॑ननुरूपं पृष्टादन्यदेव द्रे निष्ठे पया पुरा भोक्ते इति वक्तं युक्तम्‌ । १. क्ष, “नो ज्याः । २ स. ग.ङ. अ. "णोस्सेके* । ३ क. ख. ग. ह. "कल्प्यते । ४ क.

ब, भ. च. “यमुभयोरुपदेशे सतयन्य” । ५ क. "दामनार्थिना वै" । ६ क. शीतलं । ७ च. मका. । ८ क, प्रश्नः संमः। ९क. च. नसंमः।१०ख., ग. घ. कृ. कत्येत । ११ क्ष, “मनुपपननं प्र्नाद्‌ ।

३२ भीपद्धगत्रह्ीता- [अ०२छो०११]

समुच्रये भगवतोक्तेऽपि तदज्ञानादर्जुनस्य प्रश्रोपपत्तिरिति शङ्ते- अयेति। अज्ञा- ननिमितत प्रश्रमङ्गीकृलयापि प्रयाच्े-तथाऽपीति। मगवतो भान्त्यमावेन पुवीपरानु- संधानसमवादित्यथः | प्रभ्ानुरूपत्वमेव प्रतिवचनस्य प्रकटयति--मयेति । व्यावत्यमं. शमाददषयति-न त्विति । प्रतिवचनस्य प्रश्ाननुरूपत्वमेव स्पष्टयति-ृष्टादिति । नापि स्मार्तेनैव कमेणा बुद्धेः समुचयेऽ- भिपरेते विभागवचनादि सवैयुपपन्नम्‌ । श्रोतेन कर्मणा समुच्चयो ज्ञानस्येति पक्षं प्रतिक्षिप्य पक्षान्तरं प्रतिक्षिपति- नापीति । श्रुतिस्म्योज्ञीनकर्मणोषिभागवचनमादिशब्दगृहीतं बुद्धेज्यीयस््वं पश्चमादो प्रश्नो मगवत्मरतिवचनं सवैमिदं श्रौतेनेव स्मार्तिनापि कर्मणा बुद्धेः समुच्चये विरुद्ध स्यादित्यथेः ।

किच क्षत्रियस्य युद्धं स्मार्त कमे स्वधमं इति जानतस्तरस्कं कमेणि घोरे मां नियोजयसीत्युपारम्भोऽनुपपन्नस्तस्माद्रीताशाच्ञ शंषन्माज्रेणापि श्रौतेन स्मातेन वा कमेणाऽऽत्मह्ञानस्य समुक्चयो न केनचिदशेयितुं शक्यः,

द्वितीयपक्षापरंभवे हेत्वन्तरमाह--किचेति । प्मुच्चयपक्ते प्रश्प्रतिवचनयोरसंम- वान्ेदं गीताशाच्रं तत्परमित्युपसंहरति- तस्मादिति । विद्ुद्धनह्यात्मन्ञानं स्वफल- पिद्धौ न सहकारिप्तपिक्षमन्ञाननिवृत्तिफलत्वाद्रज्वादितच्छज्ञानवत्‌। अथवा बन्धः सहा- यानपेक्षेण ज्ञानेन निवत्यतेऽन्ञानात्मङत्वाद्रर्जुसपीदिवदिति भावः ।

यस्य त्वद्नानाद्रागादिदोषतो बा कमेणि प्रदत्तस्य यह्वेन दानेन तपसा घा विश्ुद्धसखस्य ज्ञानमुत्पन्नं परमाथेतन्वविषयमेकमेवेदं सर्वं ब्रह्माकत चेति, तस्य कमणि कमेपयोजने च निटत्तेऽपि लोकसंग्रहार्थं यत्नपूर्वं यथा पर्त्तस्तथैरवे कमेणि पवृत्तस्य यत्पहत्तिरूपं दृश्यते न तत्कमं येन बुद्धेः समयः स्यात्‌ ।

ननु “ कुयादधिद्ंसथाऽपतक्तथिकीषछोकसंग्रहम्‌ ”› इति वक्ष्यमाणत्वात्कथं गीता- शाखे समुच्चयो नात्ति तत्राऽऽह-यस्य स्विति । चोदनामूत्रानुपारेण विषितोऽनु- यस्य कर्मणो धम॑त्वाद्वथापारमात्रस्य तथात्वामावात्त्वविद च वणीश्चमामिमानदरन्यस्या- यिकारप्रतिपत्त्यमावौद्यागादिप्रवृत्तीनामवियाङेशतो जायमानानां क्मीमासत्वात्कुया- द्विद्रानिल्यादि वाक्यं न प्रमु्यप्रापकमिति भावः } वाशब्दश्वां । द्वितीयस्तु विवि- दिषार्वीक्यस्यप्ताभनान्तरसंग्रहाथः । सांसारिकं ज्ञानं व्यावतयति-परमार्थोति । तदे-

१ ख. ग. भरभ्नादिति। २ ख. ग. यथापूर्वं यत्र भ्र। ३ क. वृत्तिस्त-। ४ ख. ग, घ. ठ. व भ ।५क.ख.ग. द, च. वाद्वागाः।६ ख. ग. ड, च. 'वाक्षयीयसाः।

[म०२छो० १ १}आनन्दगिरिषतदीकासंवखितर्नांकरभाष्यसपेता । ३३

वामिनयति-- एकमिति । प्रवृत्तिरूपमिति खूपग्रहणमामापत्वप्रदशंनार्थं कमामाप्तस- मुचयस्तु यारच्छिकत्वान्न मोक्षं फठयतीति शेषः ।

यथा भगवतो षासदेवस्यं क्षाञ्चैकमचेष्टितं न क्ञानेन सयुञ्ची यते परुषा्थसिद्धये तदैतत्फडाभिसंध्यदेकाराभावस्य तुरयत्वाद्विदुषः। त्वविक नाहं करोमीति मन्यते नच तत्फटमभिसंपत्ते । यथा च स्वगौ दिकामाथिनोऽप्रिहोजादिकामसाधनानुष्ानायाऽऽहितागेः काम्य एवाभ्निहोत्रादौ प्रदतस्य सामिकृते विनष्टेऽपि कामे तदेवारिहोजानुतिष्ठतोऽपि न तत्काम्यमभि्ोत्रादि भवति ।

किंच त्तानिनैी यागादिप्रवृत्तिने ज्ञानेमै फठे पमृच्ीयते फरामिपंधिविकडप्रवृत्ति- तवादहकारविधुरप्रवृ्ित्वाद्वा भगवत्प्रवृत्तिवदित्याह--यथेति । हेतुद्वयप्यिद्धिमा- शङ्कय परिहरति-तस्वविदिति । कूटस्थं ब्रह्मैवाहमिति मन्वानो विद्वन्परवृि त्कटे वा तनैव स्वगतत्वेन परयति रूपादिवदददयस्य द्रष्टषरमत्वायोगात्‌ । कि तु कार्य- करणपतेषातगतत्वेनैव प्रधृत््यादि प्रतिपद्यते । ततस्तच्वविदो व्याखूयानभिक्षानादा- बहुकारस्य तप्त्यादिफडामिपंषेश्वाऽऽमापत्वासासिद्धं हेतुद्वयमित्य्ेः । ननु ज्ञानो- दयास्प्रागवस्थायामिवोत्तरकाटेऽपि प्रतिनियतप्रवृ्यादिदशषंनान्न तच्द्िनिष्ठपरवृ्था- दैरामासत्वमिति तत्राऽऽह-यथा चेति । स्वगोदिरेव काम्यमानत्वात्कामस्तदथिनः ध्रगोदिकामस्याभ्निहोव्रदेरपेक्षितस्वगीदिसाधनस्यानृष्ठानाथेमभ्निमाधाय व्यवस्थितस्य 7सिन्नेव काम्ये क्मेणि प्रवृत्तस्वारधकरते केनापि हेतुना कामे विनष्टे तदेवाभिहोप्रादि निवतैयतो न तत्काम्यं भवति निलयकाम्यविभागस्य स्वामाविकत्वाभावात्कामोपबन्धा- क । तथा विदुषोऽपि विष्यधिकारामावाद्वा(्या)गादिप्रवृत्तीनां कमौ- माप्ततेत्ययेः |

तथा च दयति भगवान्‌ ‹ कुवेमपि › ‹ न करोति न रिप्यते '

इति तन्न तत्र । यञ्च ‹ पूर्वैः पूवैतर छतम्‌ › ‹ कमणेव हि संसिद्धिभा- स्थिता जनकादयः” इति तंतु प्रविभञ्य विह्वेयम्‌। तत्कथम्‌, यदि ताव- तपूव जनकादयस्तच्वविदोऽपि प्रदरसकमाणः स्युस्ते रोकरसंग्रहार्थं गृणा गुणेषु वर्तन्त इति ज्ञानेनैव संसिद्धिमास्थिता, कमेसंन्यासे प्रापेऽपि क्मेणा सदैव संसिद्धिमास्थिता न कमसंन्यासं छृतवन्त इत्येषोऽयैः ।

१ ख. ग. स्य क्षत्रधर्मः । २ घ. श्रधर्म। च. श्रधर्मेचे"। २ग. घ. च. शरत्फ। ४ क.

ष. पष. “त्वात्‌ । त” । ५ क. ख. ग. 'दिकमैलक्षणधमोनु" । घ. "दिकम॑साः । च. °दिकाम्यसा" ।

६क. ड. च. अ. "नो वागा । ७ क. "न तत्फलेन स" । ८ ख. ग. क्ष. कृतं कमं क" । ‰ख.ग. च. छ, तत्र । ५

३४ भ्रीपद्धगवद्ीता- [अ०२छो०११)]

विद्वत््रवृत्तीनां कमीमाप्तत्वमिलयत्र॒मगवदनुमतिमुषन्यस्यति- तथा चेति । ननु विद्वद्रापरेऽपि कर्मशब्दप्रयोगद दीनात्तद्वयापारस्य कमौ मास्त्वानुपपत्तेः समुश्चय- पिदिरिति तत्राऽऽह- यच्वेति । ज्ञानकमेणोः समु्ित्यैव संिद्धिहेत॒त्वे प्रतिपन्न कुतो विमज्यार्थज्ञानमिति ए़च्छति- तत्कथमिति । तत्र कं जनकादयोऽपि तत्व- विदः प्रवृत्तकर्माणः स्युराहोसिदततत्वविद इति विकर्प्य प्रथमं प्रत्याह-यदीति । तत्त्ववित कर्थं प्रवृत्तकर्मत्वं कर्मणामकिवित्करत्वादित्याशङ्कयाऽऽह- ते लोकेति । तेषामुकतप्रयोजनाथैमपि न प्रवृत्ति्युक्ता सवेत्रो्ापरीनत्वादि्याशङ्कयाऽऽह- गुणा शति । इन्द्रियाणां विषयेषु प्रवृत्तिद्वारा तत्त्वविदां प्रवृत्तकमेत्वेऽपि ज्ञानेनैव तेषां मुक्ति- रित्याह- ज्ञानेनेति । उक्तमेवार्थं संक्षिप्य ददौयति- कर्मेति । कर्मणेत्यादौ बाधि- तानुवृत््या प्रवृत्त्यामासो गृह्यते । अथ न ते तत्त्वविदं दश्वरसमर्पितेन कर्मणा साध- नभृतेन संसिदि सच्रनरुद्धि श्वानोत्पत्तिरक्षणां वा संसिद्धिमास्थिता जनकादय इति व्याख्येयम्‌ । दितीयमनुवदति--अयेति । तत्र वाक्यार्थ कथयति-हृश्वरेति । विमन्य विज्ञ यत्वं षाक्यार्थस्योक्तमुपतंहरति-इति व्याख्येयमिति । एतमेवार्थं वक्ष्यति भगवान्सन्चश्ुद्धये कम कुर्वन्तीति । स्वकर्मणा तमभ्यच्यं सिद्धिं विन्दति मानवः" इत्युक्त्वा सिद्धि भाषस्य च पुनङ्गाननिष्ठां वक्ष्यति “सिद्धि भाप्तो यथा ब्रह्म" इत्यादिना । कर्मणां चित्तशुद्धिद्वारा ज्ञानेतुत्वभित्युक्तेऽ्ये वाक्यशेषं प्रमाणयति--एतमेवेति। योगिनः कम कु्वन्तील्यादिवाक्यमथेतोऽनुवदति-सश्ेति । सखकमंणेत्यादौ साक्षादेव मोक्षहेतुत्वं कर्मणां वक्ष्यतीत्याशङ्कयाऽऽह--स्वकमेणेति । खकमोनुष्ठानादीश्वरप्रपाद- द्वारा ज्ञाननिष्ठायोग्यता छम्यते । ततो ज्ञाननिष्ठया मुक्तिस्तेन न ताक्षात्करमेणां मुक्ति हेतुतेल्यम्र स्फुटी भविष्यतीत्यथैः । तस्माद्वीतासु केवलादेव तद्ानान्मोक्षपराधिनं कमसम॒चितादिषि निभितोऽथेः । यथा चायमथ स्तथा परकरणश्चो विभज्य तत्र तत्रं दशेयिष्यामः। तत््ज्ञानोत्तरकाङं कमासतंमवे फरितमुपसंहरति- तस्मादिति । ननु यथपि गीता- वाल्ञं तक्वज्ञानप्रधानमेकं वाक्यं तथाऽपि तन्मध्ये श्यमाणं कर्म तदङ्गमङ्गीक्ैव्यं प्रकरणप्रामाण्यादिति पमुच्चयपिद्धिस्तत्राऽऽह-यथा चेति । अर्थशब्देनाऽऽत्मनज्ञान- भेव केव कैवल्यहेतुरिति गृह्यते ।

१ख.ग. ६. हि। २ ख. ग. "विच्चेत्कथं । ३. च, “प्रदः ।

[म०२-छो० १ १] आनन्दगिरिकृतदीकासंवरितशांकरभाष्यसमेता । ३५

ट त्॑रेवं धमेसंमृढचेतसो महति शोकसागरे निम्रस्याजुनस्यान्य- बाऽऽत्मज्नानादुद्धरणमपरयन्भगवान्वासुदेवैस्ततोऽज्ञेनयुदिधारयि - षुरात्मङ्गानायावतारयनाह-

अशोच्यानन्वशोचस्वं परन्नावादांश्र भाषसे ॥ गतासूनगताघंश्च नानुरोचन्ति पण्डिताः ॥ ११॥

अश्नोच्यानित्यादि । न शोच्या अदोच्या भीष्मद्रोणादयः सद्टत्त- त्वात्परमा्थंरूपेण च नित्यस्वात्‌ , तानशषोच्यानन्वशोचोऽनुश्षोचितवा- नसि ते भरियन्ते मन्निमित्तमहं तैविनाभूतः कि करिष्यामि राज्यसुखा- दिनेति । त्वं प्रह्नावतां बुद्धिमतां वादांश्च वचनानि च भाषसे । तदेत- न्मोढ्यं पाण्डित्यं च विरुद्धमात्मनि दशषरयस्युन्मत्त इवेत्यभिपायः। यस्मा- दरतासूनातप्राणान्मृतानगतासूनगतपाणाञ्जीवतश्च नानुशोचन्ति पण्डिता आत्मन्नाः पण्डाऽऽत्मविषया बुद्धिर्येषां ते हि पण्डिताः ““ पाण्डित्यं निषि ”” हति शते; । परमायतस्तु नित्यानशोच्याननुशोचस्यतो गूढोऽसीत्यभिपायः ॥ ११॥

वृत्तिकृताममिप्रायं प्रत्याख्याय ख्वाभिप्रेतः शाख्रार्थः समथितः पंप्रस्यशोच्यानि- ्यस्मात्ममा्तनम्न्यपंदरमस्य प्रागुक्तं तात्पयोर्थमनुद्याशोच्यानित्यदेः ख्धर्मेमपि चवे- शयत्येतदन्तस्य समुदायस्य तात्प्यमाह--त्रेति । अत्र हि शाले ्रीणि काण्डा- नयष्टादशसंख्याकानामध्यायानां षटकत्रितयमुपादाय तरेविध्यात्‌, तत्र॒ पूर्वषट्का- तकं पुवैकाण्डं स्व॑पदार्थं॒॑विषयी करोति, मध्यमषटूकरूपं मध्यमकाण्डं तत्प- दायं गोचरयति, अन्तिमषट्कटक्षणमन्तिमं काण्डं पदार्थयोरेक्यं वाक्याथंमधि- करोति । तज्ज्ञानप्ताधनानि च तत्र तत्र प्रङ्गादुपन्यस्यन्ते तज्ज्ञानस्य तदधी- नत्वात्‌ । तत्त्वज्ञानमेव केवरं कैवल्यसताषनमिति च सरवत्राविगीतम्‌ । एवं पर्वो- रीत्या गीताशान्ार्थे परिनिश्चिते सतीति यावत्‌ । धर्मे संमूढं कततम्याकतेन्यविवेकवि- कषे चेतो यस्य तस्य मिथ्याज्ञानवतोऽहंकारममकारवतः शोकाख्यप्तागरे दुरुत्तारे

द्ध

प्रविश्य ह्िदयतो ब्रह्मात्मेक्यक्षणवाक्याथज्ञानमात्मन्ञानं तदतिरेकेणोद्धरणासिद्धेस्तम -

१ख.ग. घ. तत्र। २ क. "सो भिथ्याज्ञानवतो म । ३ क. "वस्तं ततः कृपयाऽजु" । च. स. शस्तं वतो?। ४ घ. "ङ्ञानमवः। ५ ख. ग. "दिना । न। ६ ख. ग. "यसरुन्मः। ७ ख. ग. " तस्त्वं नि" । ८ घ. च, "सीदेत्‌ ॥ ११ ॥ ९ क. "त्प्यम-। १० ख. ग. ड. ज. "विध्य॑ त। ११ख.ग. ङ. ज. "त। ज्ञा" । १२ क, च. “उत्तेरे । १३ ख, ग. ड. ज. “णोत्तरणा' । |

२६ | श्रीषद्धगवद्वीता- [अ०२छो०१२]

तिभक्तमतिन्निग्धं शोकादुदधश्रैमिच्छन्मगवान्यथोक्तन्ञानं तमर्ुनमवतारयन्पदाथपरिशो- धने प्रवषयसादौ त्वंपदार्थं ॒दोषयितुमशोच्यानित्यादि वाक्यमाहेति योजना ॥ यस्यान्ञानं तस्य॒ भमो यस्य॒ भमस्तस्य पदाथंपरिशोधनपूवकं प्तम्यगज्ञानं वाक्यादु- देतीति ज्ञानाधिकारिणमभिप्रत्याऽऽह - अशोच्यानित्यादीति । यत्तु केथिदात्मा वा अरे द्रष्टन्य शहत्याद्यात्मयाथात्म्यद शौ नविधिवाक्याथेमनेन -छोकेन व्याचष्टे स्वयं हरिरित्युक्तं, तदयुक्तं इतियोग्यतैकाथस्मवेतश्रेयःसाधनताया वा परामिमतनियोगस्य वा विध्यर्थस्यान्नाप्रतीयमानस्य कल्पनाहत्वमावात्‌ । न च ददौने परुषतश्रत्वरहिते विधेययागादिषिक्षणे विधिरुपपथ्ते कत्यान्तरभतैस्याहीथैत्वात्तव्यो न विधिमधिकरो- तीत्यमिप्रेत्य व्याचष्टे--न शोच्या इति । कथं तेषामश्ोच््यत्वमित्युक्तं भीष्मा- दिद्ान्दवाच्यानां षा शोच्यत्वं तत्पदलक्ष्याणां वेति विकर्प्याऽऽद्यं दूषयति- ` सददृत्तत्वादिति । ये मीष्मादिशब्दैरुच्यन्ते ते श्रुतिस्मत्युदीरिताविगीताचारव- ` त्वान्न शोच्यतामश्चुवीरननित्यथः । द्वितीयं प्रत्याह-परमार्थेति । अरनते रजतबरुद्धिवदशोच्येषु शोच्यबुद्धया भान्तोऽसीव्याह- तानिति 1 अनुश्लोचनप्र- कारमभिनयन्भरान्तिमेव प्रक्टयति-ते भ्रियन्त इति । पु्रभायादिग्रयुक्तं सुखमा - दिशब्देन गृद्यते । हत्यनुशोचितवानसीति संबन्धः । विरुद्धाथोभिधायित्वेनापि भन्त- त्वमजुनस्य स्ाधयति--त्वं प्रज्ञावतामिति । वचनान्युत्सन्नक्ुरषरमाणामित्या- दीनि 1 किमेतावता फष्ितमिति तदाह- तदेतदिति । तन्मोढ्यमशोच्येषु शोच्यदट- शित्वमेतत्पाण्डित्यं बुद्धिमतां वचनमाषित्वमिति यावत्‌ । अजनस्य पूर्वो क्तभन्तिमाक्त्ये निमित्तमात्मान्ञानमिल्याह- यस्मादिति । ननु पक्ष्मबुद्धिमाक्स्वमेव पाण्डित्यं न त्वात्मन्ञत्वं हेत्वभावादिलयाश्चङ्कयाऽऽह- ते हीति । पाण्डिल्यं पण्डितमावमात्मन्ञानं निर्वि निश्चयेन छण्ध्वा नास्येन तिष्ठापेदिति बृहदारण्यकश्ुतिमुक्ताथामुदाहरति- पाण्डित्यपिति । यथोक्तपाण्डित्यराहिवयं कथं ममावगतमिलयाश्ङ्कय कार्यदक्चनादि- त्याह- परमार्थतस्त्विति । यस्मादितयस्यापेक्षितं ददीयति--अत इति ॥ ११ ॥

कुतस्तेऽशोच्या यतो निलयाः । कथम्‌- न सेवां नात नाऽऽ न वं नेमे जनाधिपाः ॥ न चैव न भविष्यामः सरवे वयमतः परम्‌ ॥ १२ ॥

न त्वेव जातु कदाचिदहं नाऽऽसं॒फि त्वासमेवातीतेषु देदोत्पत्ति- विमाशेषु निलयं एवाहमासमिदयभिमायः । तथा न त्वं नाऽऽसीः ई

१ख. ग, ह, ज. हेतुत्व । २ इ. च. ज. "त्वाहो" । ३ ख. ग. ^तस्त्वमिति । * ख. ग. श्रु घटादिषु वियदिव नि" । ५ ख. ग. च. घ. “त्यमेवाः । |

[अ०२-छरो ° १३] आनन्दगिरिङकृतदीकासवङितक्नांकरभाष्यसमेता । ३७

त्वासीरेव । तथा नेमे जनाधिपा नाऽऽसन्कि त्वासमेव । तथा न

चैव न भविष्यामः, कि तु भविष्याम एव सरवे वयमतोऽस्मारेहविना-

क्ात्परमुत्तरकारेऽपि त्रिष्वपि कारेषु नित्या आस्मस्वस्पेणदयरथः ।

देहमेदानुत््या बहुवचनं नाऽऽत्ममेदाभिमायेण ॥ १२ ॥

नित्यत्वमशोच्यत्ये कारणमिति सूचितं विवेचयितुं प्रश्नपूर्वकं प्रतिजानीते- कुत इत्यादिना । निल्यत्वमसिद्धं प्रमाणामावादिति बोदयति-कथमिति । आत्मा न नायते प्रागभावद्ान्यत्वान्नरविषाणवदिति परिहरति-न त्वेवेति । किंचाऽऽत्मा निलयो मावत्वे स्त्यजातत्वाद्यतिरेकेण घटवदित्यनुमानान्तरमाह--न च॑धोति । यतु दे्विदात्मयाथात्म्यं जिज्ञासिते भगवानुपदिशति न विवित्यारिना शछरोकचलुष्टयेनेत्यादिष्ठं 7दप््विरेषवचने हित्वभावात्सर्वत्रैवाऽऽत्याथात्म्यप्रतिपादनाविदोषादित्यादायेन । षद- च्छेदः पदार्थोक्तिवीक्ययोजनेति त्रितयमपि व्याख्यानाङ्गं संपादयति-न तवि ल्ादिना । नन्वात्मनो देहो त्पत्तिविनाशयोरुत्पत्तिविनाश्प्रपिद्धेरुक्तमनुमानद्रयं प्रति. द्विषिरुद्धतया कारलययापदिष्टमिति नेत्याह-अतीतेषििति । चराचरव्यपाश्रयस्तु स्यादिति न्यायेनाऽऽत्मनो जन्मविनाशप्र्िद्धेरौपाधिकजन्मविनाश्विषयत्वा्निरुपाधि- कस्य तस्य जन्मादिराशित्यमिति मावः । यथपि तवेश्वरस्य जन्मराहिल्यं तथाऽपि कथं ममेत्याशङ्कयाऽऽह- तथेति । तथाऽपि भीष्मादीनां कथं जन्मामावसतत्राऽऽद- तथा नेम इति । दितीयमनुमानं प्रपश्चयश्रुत्तराषं॒व्यावेष्ट- तथेत्यादिना । ननु ेरोत्पत्तिविनादायोरात्मनो जन्मनाशामवेऽपि महापतगेमहाप्रख्ययोस्तस्याभिविस्पुशिङ्ग- इष्टान्तश्चत्या जन्मविनाशावेष्टग्यावित्याशङ्कचय नाऽऽस्माऽश्रुतेरिति न्यायेन परिहरति-- ्रिष्वपीति । यावद्विकारं तु विभागो छोकवदिति न्यायेन भिन्नत्वाह्धिकारित्वमात्मना- मनुमीयते । भिन्नत्वं च बहूुवचनप्रयोगप्रमितमित्याशङ्कधाऽऽह- देहेति ॥ १२॥

तत्र कथमिव निलय आत्मेति ष्ष्टान्तमाह-

देहिनोऽस्मिन्यथा देहे कौमारं यवनं जरा ॥ तथा देहान्तरपराप्निधरस्तत्र न मुद्यति ॥ १३॥ देहिन इति । देहोऽस्यास्तीति देही तस्य देहिनो देह्वदात्मनोऽ-

सिन्वतेमाने देहे यथा येन भकारेण कोमारं कुमारभावो बाल्यावस्था

योवनं यूनो भावो मध्यमावस्था जरा बयोहानिनींणावस्थेदेतास्िस्ोऽ-

वस्था अन्योन्यविरक्षणास्तासां प्रथमावस्थानाशे न नाशो दितीयाव-

स्थोपजैनने नोपर्जननमात्मनः कि तद्ेविक्रियस्येव द्वितीयतृतीयावस्था-

१ छ. “वयभिप्रायः। दे । २ ड, च. ज. ^त्मनोऽनु । ३ ख. ग. "जने । ४ स. ग, जनः । ५१९. च. स्येवैकस्य द्वि" ।

३८ भीपद्धगवद्रीता- [अ०२-छो०१४)

भरा्निरात्मनो शठा यथा तथा तद्देव देदादन्यो देहान्तरं तस्य भरा्ि- देहान्तरपाश्षिरविक्रियस्यैवाऽऽत्मन इत्यर्थः । धीरो धीमांस्ततरैवं सतिन यद्यति न मोहमापथ्ते ॥ १३ ॥

ननु पूर्वं देहं विहायपूर्वं देहमुपाददानस्य विक्रियावत्त्वेनोत्पत्तिषिनादावत्वविश्रमः समुद्धवेदिति शङ्खते- तत्रेति । अशोच्यत्वप्रतिज्ञायां निल्यत्वे हेतृकृते सतीति याव- त्‌ । अवस्थामेदे सत्यपि वस्तुतो विक्रियाभावादात्मनो निलयत्वमुपपन्नमित्युत्तरछोकेन दष्टान्तावष्टम्भेन प्रतिपादयतीत्याह--दृष्टान्तपिति । न केवरमागमदेवाऽऽत्मनो नित्यत्वं किं त्ववस्थान्तरवज्जन्मान्तरे पुव॑संस्कारानुवृत्तशेत्याह- देहिन इति । देद- वत्त्व तस्मिन्नहंममाभिमानभाक्त्वं, तापतामिति निधोरणे ष्ठी । आत्मनः शचुतिस्मृत्युपपत्ति- भिनित्यत्वल्ञानं धीमानित्यत्र धीर्विवक्ष्यते--एवं सतीति । तत्वतो विक्रियामावाजि- त्यत्वे समधिगते सतीत्यथेः ॥ १३ ॥

यद्यप्यात्मविनाशनिमित्तो मोहो न संभवति निलय आत्मेति विजानतस्तथाऽपि शीतोष्णसुखदुःलभािनिमित्तो मोहो लोकषिको हश्यते सखवियोगनिमिततो वुःखसंयोगनिमित्तश्च शोक इत्येतदञंनस्य वचनमाश्चङ्कयाऽऽह-

मातरास्परशास्तु कौन्तेय शीतोष्णसुखदुःखदाः ॥ आगमापायिनौ ऽनियास्तांस्तितिक्षस्व भारत ॥१९॥

मात्रास्यश्चा इति । मात्रा आभिर्मीयन्ते श्ब्दादय इति भोत्रादी- नीन्द्रियाणि, माज्नाणां स्पश्ोः श्ब्दादिभिः संयोगास्ते श्षीतोष्णसुखदुः- खदा? शीतमुष्णं सुखं दुःखं च प्रयच्छन्तीति । अथवा स्पृश्यन्त इति स्पश्षा विषयाः शब्दादयः, माताश्च स्पश्ौश्च शीतोष्णस॒खदुःखदाः शीतं कदाचित्सखं कदाचिदटुःख तथोष्णमप्यनियतरूपं सुखदुःखे पुननियतरूपे यतो न व्यभिचरतोऽतस्ताभ्यां पृथक्डीतोष्णयोग्रहणम्र्‌ । यस्मात्ते माजरास्पश्चोदय आगमापायिन आगमापायशी छास्तस्मादनिलयां अत- स्ताष्दीतोष्णादींस्तितिक्षस्व भरसहस्व तेषु हप विषादं च पा कारषीरिलयथेः ॥ १४॥ आत्मनः श्रलयादिप्रमिते निलयत्वे तदत्पत्तिविनाशप्रयुक्तश्ोकमोहामवेऽपि प्रका- रान्तरेण शोकमोहौ स्यातामित्याशङ्कामनुचोत्तरत्वेन -छोकमवतारयति-यथपीत्या-

१ख.ग. त्मनिनाः। ध. '^त्मनोनाः। च. त्मनाः।२ख.ग.घ. घ. तिजा ।३क, स. ग, तो मोहो दुः। ४ क. “योगादिनि' । ५ के, ग. च. "लया उत्पत्तिविलयक्हपत्वादत. ।

स प ८ _ _ 4

[अ०२.छो ० १ ९ }आनन्दगिरिढृतटीकासंवालितश्चांकरभाष्यसमेता ¦ ३९

दिना । शीतोष्णयोस्ताम्यां सुखदुःखयोश्च प्रासिं निमित्तीकृत्य यो मोहादिर्श्यते तस्यान्वयव्यतिरेकाम्यां हृइ्यमानत्वमाश्रिल्य रोकिकविशेषणम्‌ । अशोग्यानित्यत्र थो विद्याधिकारी सूचितस्तस्य “ तितिनरुः समाहितो मृत्वा ? इति श्रुतेसितिक्चुत्ववि- शेषणमिहोपदिश्यते । व्याख्येयं पदमुपादाय करणव्युत्प्या तस्येन्द्ियविषयतवं इदोयति--मान्रास्पक्ञो इत्यादिना । षष्ठीसमासं ददीयन्मावग्युत्पत्त्या स्पदीदाब्दा- वेमाह-मात्राणामिति । तेषामथक्रियामादषयति- ते शीतेति । संप्रति शब्द- हयस्य करमव्यु्पत्त्या शब्दादिविषयपैरत्वमुपेत्य समासान्तरं दर्दायन्विषयाणां कार्य कथयति-- अथवेति । ननु शीतोष्णर््रदत्वे पुखदुःखप्रदत्वस्य सिद्धत्वात्किमिति शीतोष्णयोः सुखदुःखाभ्यां एथग्ग्रहणमिति तत्राऽऽह- शीतमिति । विषयेम्यस्तु एयकथनं तदन्ततयोरेष तयोः सुखदुःखहेत्वोरानुकूल्यप्रातिकूस्ययोरुपरक्षणार्थम्‌ । अध्यात्मं हि -इीतमुष्णं वाऽनुकृं प्रतिकूरं षा सपाय बाद्या विषयाः मुखादि नन- यन्ति । ननु विषयेन्ियप्तयोगस्याऽऽत्मनि सदा सत््वात्तत्प्रयुक्त शी तादेरपि तथात्वा- तज्निभित्तो हषैविषादौ तथेव तस्मिननापन्नावित्याशङ्कथोत्तरा्षं भ्याच्टे--यस्मादित्या- दिना । अत्र च कौन्तेय मारतेति सेबोधनाभ्यामुमयकुलशुद्धस्येव विद्याधिकारित्व- मित्येतदेव द्योत्यते ॥ १४ ॥ श्षीतोष्णादीन्सहतः किं स्यादिति भृणु- यं हि न व्यथयन्त्येते पुरुषं पुरुषषभ ॥ समदुःखसुखं धीरं सोऽमृतलाय कल्पते ॥ १५ ॥ यं हीति । यंहि पुरुषं समदुःखसुखं समे दुःखसुखे यस्य तं समदुःख सुखं सुखदुःखप्राप्तो हषैविषादरदितं धीरं धीमन्त न व्यथयन्ति न चाख्यन्ति निलयात्मदशनादेते यथोक्ताः शीतोष्णादयः स निदात्यदशेननिष्ठो द्दसदिष्ण॒रम- तत्वायामृतभावाय मोक्षाय कर्पते समथां भवति ॥ १९ ॥ अधिकारिविशेषणं तितिक्षत्वं॑नोपयुक्तं केवङस्य तस्य॒ पुमथौहेतुत्वादिति शङ्कते--श्लीतेति । विवेक्वेराग्यादिपहितं तन्मोक्षहेतुज्ञानद्वारा तदर्थमिति परिह- रति-श्यण्विति । तितिक्षमाणस्य विवक्षितं छाममुपरम्भयति--यं हीति । हषेविषा- द्रहितमिलत्न शमादिप्रापनसंपन्नत्वमुच्यते । धीमन्तमिति निल्यानित्यविवेकमागि- तवम्‌ । एतश्चोमयं वेराग्यदेरूपलक्षणम्‌ । नित्यात्मदर्शंनं त्वमर्थज्ञानम्‌ । साधनच-

१च. कं इतिवि ।२ क. च. ्ुलेविः।३ ख.ग. श. ज. यत्व! ४्क.ख.ग,. प्रक्तेः सु । ५ ख. ग. ध. क्ष. य पूः । ६ क. लानिदयस्वरूपद्‌* । ७ घ. ^त्मस्वरूपद्‌* ॥ ८ क, ख.ग. च. चच. “श्ायेय्थैः । कः ।

99 श्रीपद्गवद्धीता- [अ ०२छो०१६]

तुष्टयवन्तमधिकारणमनू्॑त्वंपदारथ्ञानवतस्तस्य मोक्षोपयिकवाक्यार्थज्ञानयोग्यता- माह-स नित्येति ॥ १९ ॥ इतश्च श्रोकमोहावषृत्वा श्ीतोष्णादिसहनं युक्तं यस्मात्‌- नासतो विद्यते मावो नामावो विदधते स॒तः ॥ उभयोरपि दृ्टोऽन्तस्त्वनयोस्तच्वद््चिभिः ॥ १६ ॥ नासत इति । नासतोऽविधमानस्य शीतोष्णादेः सकारणस्य न विद्यते नास्ति भावो भवनमस्तिता । न हि शीतोष्णादि सकारणं प्माणेनिरूप्यमाणं वस्तु संभवति । अभिकारिविशेषणे तितिकषत्वे हेत्वन्तरपरत्वेनोत्तरछोकमवतारयति- इतश्चेति । इतःशब्दाथेमेव स्फुटयति- यस्मादिति । यतः कीतादेः शोकादिहेतोरना्मनो नास्ति वस्तुत्वं वस्तुनश्वाऽऽत्मनो नि्िकारत्वेनेकरूपत्वमतो मुमृक्षोर्िश्ेषणं तितिकषुत्वं युक्तमिल्याह- नेत्यादिना । कार्यस्यासत््वेऽपि कारणस्य प्त्छेनात्यन्तासत्त्वापिद्धि- रित्याशाङ्कय विरिनष्टि-सकारणस्येति । नाप्तत ॒इत्युपादाय पुननेकारानुकर्षणम- न्वयायेम्‌ । अप्ततः शून्यस्यास्तित्वप्रसङ्गामावादप्रसकप्रतिषेषप्रसकिरिलयाशङ्कयाऽऽह- न हीति । विमतमतास्तिकमप्रामाणिकत्वाव्रज्जुसपंवत्‌, न हि धमिग्राहकस्य प्त्यक्षा- देस्तत््ववेईकं प्रामाण्यं कल्प्यते विषयस्य दुनिरूपत्वादतोऽनिवाच्यं दवैतमिल्यथः । विकारो हि सः। विकारश्च व्यभिचरति, यथा षपटादिसंस्थानं चश्ैषा निरूप्यमाणं मद्रधतिरेकेणानुपकबन्धेरसत्तथा सर्वां विकारः कारणव्य- तिरेकेणात॒परन्धेरसन्‌। जन्मपरध्व॑साभ्यां भरागध्वं चानुपरुभ्थेः। गदादि- कारणस्य च तत्कारणव्यतिरेकेणानुपकब्पेरसच्वम्‌ । तदसश्वे च सवो- भावप्रसङ्ग इति चेत्‌.। न, स्त्र बुद्धिद्रयोपटबन्धेः सहुद्धिरसदुद्धि- रिति । यद्विषया बुद्धिन व्यभिचरति तत्सत्‌; यद्विषया बुद्धिव्येभि- चरति तदसदिति सदसद्विभागे बुद्धितत्ने स्थिते सवत्र दे बुद्धी सर्वैर पलभ्येते समानाधिकरणे । कथं पुनरध्यक्षादिविषयस्य शीतोष्णादिदैतस्य दुनिरूपत्वेनानिवाच्यत्वं तत्राऽऽह- विकारो दहीति। ततश्च विमतं मिथ्याऽऽगमापायित्वात्संप्रतिपन्नवदिति फ तमाह-विकारथेति । वाचारम्मणश्रुतेदेतमिथ्यात्वेऽनुप्राहकत्वं दशेयितुं चकारः । किंच कार्यं कारणाद्धिल्लममिन्नं वेति विकल्प्याऽऽद्यं दूषयति- यथेति । निरूप्य. १ख.ग. ङ. ज.श्यप।२ख. ग. “तं स्यायस्माः।३ ६. तति । अस ।४ख. ग, ढ्‌.

ज. "दनं भरा" । ५ ध. “कुरादिनि" । ६ क, “भ्षेः कायस्य घटदेमू" 1 घ. “श्धेः कायस्य मृ1 ७ क. "स्य तत्कारणस्य च ।

[अ०२-छो ° १६ ]आनन्दगिरिढ़ृतरीकासंवलितक्ञांकरभाष्यममेता । ४१

माणमन्तर्बहिशथेति शेषः । विमतं कारणान्न तत्त्वतो मिद्यते कारयत्वाद्धटवदिवय्थः । इतोऽपि कारणाद्धेदेन नास्ति कार्यम्‌ । आदावन्ते च यन्नास्ति वतैमनेऽपि तत्तथा इति न्यायादित्याह- जन्मेति । यदि कार्यं कारणादिभिन्नं तदा तस्य मेरेनाप्तक्से पूर्वस्मादविदोषः । तादात्म्येनावस्थानं तु न युक्तं तस्यापि कारणव्यतिरेकेणामा- वात्कायकारणविमागविधुरे वस्तुनि कार्यकारणपरम्पराया विन्रमादिलयाभिप्रेयाऽऽह- शदादीति । कायकारणविभागविहीनं वस्त्वेव नास्तीति मन्वानशोदयति-तदसश्व इति । अनुवृत्तव्यावृत्तबुद्धिद्रयददीनादनुवृत्ते च व्यावृत्तानां करिपतत्वादकल्षितं सवै- मेदकल्पनाधिष्ठानमकार्यकारणं वस्तु सिध्यतीति परिहरति-न सवैत्रेति । संप्रति पततो वस्तुत्वे प्रमाणमनुमानमुपन्यस्यति--यद्धिषयेति । यद्यावृत्तेष्वनुवृत्तं॑तत्परमार्थ- पत्‌, यथा स्ैषारादिष्वनुगतो रजञ्ज्वादेरिदमंशः, विमतं सत्यमग्यभिचारित्वात्संप्रवि- पञ्नवदित्यथंः । व्यावृत्तस्य कल्पितत्वे प्रमाणमाह-यदिषयेत्यादिना । यद्याव तन्मिथ्या यथा प्षपेधारादि, विमतं मिथ्या व्यमिचारित्वात्संप्रतिप्वदित्यथः । इत्यनु- मानद्वयमनुसुत्य सतोऽकस्पितत्बमपततश्च कच्ितत्वं स्थितमिति शेषः । ननु नेदमनुमा- नद्वयमुपप्यते समस्तदवैतवेतथ्यवादिनो विमागामावादनुमानादिन्यवहारानुपपत्ेस्व- धराऽऽह- सदसदिति । उक्ते षिमागे बुद्धिद्याधीने स्थिते प्तत्यनुमानादिव्यवहारो निव॑हति प्रातिमािकविमामेन तद्योगात्परमाथस्येव तद्धेतुत्वे केवरुव्यतिरेकामावादिलर्थः। कृतः सदततद्धिमागस्य बुद्धिद्वयाधीनत्वं बुद्धिविमागस्यापि तवामावात्तत्राऽऽह--सर्ब- रति । व्यवहारभूमिः सप्तम्यथ॑ः । बुद्धिविमागस्यापि कल्ितस्यैव बोध्यविभागप्रति- माप्तहेतुतेति मावः । बुद्धिद्धयमनुरुध्य सदपद्धिमागे सतः सामान्यरूपतया विशेषा- काङ्स्षायां सामान्यविशेषौ द्वे वस्तुनी वस्तुभूते स्यातामिति चेन्ेलाह-समाना- धिकरणे इति । पदयोः सामानाधिकरण्यं बुद्धयो रुपचयेते सोऽयमिति सामाना-

धिकरण्यवद्घटः सन्नित्यादि सामानाधिकरण्यमेकवस्तुनिष्ठं वस्तुभेदे धटपटयो सि तद- योगादित्यरथः | |

न नीलोत्पलवत्सन्धटः सन्पटः सन्हस्तीति। एवं सवेत्र। तयोबं्धो - धंटादिवबुद्धिव्यभिचरति । तथा च दशितम्‌ । न तु सद्बुद्धिः । तस्मा- दटादिबुद्धिविषयोऽसन्न्यभिचाराद्‌, न तु सदूबुद्धिविषयोऽव्याभिचा - रात्‌ । घटे विनष्टे घटबुद्धौ व्यभिचरन्त्यां सद्बुद्धिरपि व्यभिचरतीति चेत्‌। न, पटादावपि सद्‌बुद्धिद्श॑नात्‌। विश्चेषणविषयैव सा सदशद्धिः । सदुबुद्धिवद्धटबुद्धिरपि घटान्तरे हृश्यत इति चेत्‌ । न, पटादावद्शनाव्‌।

णर्‌

१ क. च. "्रमतवादि" २ क. वेत्तत्राऽऽह । ३ क. ख. ग. घ. दुभिरतोऽपि न विनश्यति । जव स॒ । ६

८२ श्रीमद्धगवद्रीता- [अ०२छो०११]

नीलमुत्परमितिवद्ध्मधर्मिविषयतया सामानाधिकरण्यस्य स॒वचत्वान्न वस्तवैकयवि- षयत्वमिति वचेननेत्याह- न नीखेति । न हि सामान्यविशेषयोभदेऽमेदे च तद्धावो भेदामेदौ च विरुद्ावतो जातिव्यक्त्योः सामानाधिकरण्यं नीलोत्पङ्योरिव न गौणं किं तु ग्यावृत्तमनुवृत्ते कल्ितमिव्येकनिष्ठमिल्थः । सामान्यविशेषयोरुक्तन्यायं गुण- गण्यादावतिदिशति---एवमिति । तुल्यो हि तत्रापि विकल्पदोषाविति मावः । सामानापिकरण्यानुपपत्त्या दे वस्तुनी सामान्यविंशेषाविति पक्षं प्रतिक्षिप्य विशेषा एव वस्तूनीति पक्ष प्रतिक्षिपति-तयोरिति। बुद्धिव्यमिचाराद्वोष्यम्यमिचारेऽपि कथं व्यावृ- त्तानां विदोषाणामवस्तुत्वमिलयाशङ्कयाऽऽह-- तथा चेति । विकारो हि स इत्यादाविति शेषः । न वैकं वस्तु सामान्यविज्ञेषात्मकमेकस्य दविरूप्यविरोषादित्यमिप्रेत्य सामान्यम - कमेव वस्तु तद्बुद्धेरग्यमिचाराद्नोध्यस्यापि सतस्तथात्वादित्याह-न तिविति। ग्यभिच- रतीति पूर्वेण संबन्धः । विशेषाणां व्यभिचारित्वे सतश्चाव्यमिचारित्वे फङतिमुपसंह- रति- तस्मादिति । अप्तस्सं कल्पितत्वम्‌ । तच्छन्दाथेमेव स्फोरयति--व्यभिचारा- दिति । सद्नुद्धिविषयस्य सतोऽकरिपितत्वे तच्छदोपात्तमेव हेतुमाह-अन्यभिचा- रादिति । बुद्धिम्यमिचारद्वारा बेध्यस्यापि व्यभिचारात्तदन्यभिचारित्वहेतोरपिद्धि- रिति शङ्कते-- घटे विनष्ट इति । सदबुदधेधेटनुद्धिवद्धटविषयत्वाभावान्न घटनाशे ग्यभिचारोऽस्तीति परिहरति-न पटादाविति । सदगुद्धेरघरविषयत्वे निरारम्बन- त्वायोगाद्िषयान्तरं वक्तन्यमित्याशङ्कयाऽऽह-विश्चेषणेति । सतोऽकर्पितैत्वहेतोर- न्यभिारित्वस्यािद्धिमुदधत्य विषाणां कसिपतेत्वहेतोग्यैमिर्चसत्वस्याभिद्धि शङ्कत- सदिति । यथा सदुनुद्धिषटे नष्टे पदौ दष्टत्वादग्यमिचारिणीतयव्यभिचारः सतो दशितस्तथा घटबुद्धिरपि घटे नष्टे घटान्तरे दृष्टेयम्यभिचारारदैघटे व्यभिचार. तिद्ध विशेषान्तरेप्वपि कल्षितत्वहेतुम्मिचारो न तिष्यतीत्यर्षः । घटबुद्धर्षयान्तरे दृष्टत्वेऽपि पटादावदृष्टत्वेन व्यभिचारो द्धटादिविशेषेष्रपि व्यभिचारित्वप्िद्धिरित्य॒त्तर- माह-न पटादाविति ।

सद्बुद्धिरपि नष्टे घटे न दृश्यत इति चेत्‌। न; विशेष्याभा- वात्‌ । सद्‌ बुद्धिविशेषणविषया सती विशेष्यामावे विकशेषणानुपपत्तो किंविषया स्यात्‌, नतु पनः सद ब॒द्धविषयाभावात्‌ । एकाधिकरणत्वे घटादि विरेष्याभावे न युक्तमिति चेत्‌ । नेदगुदकमिति मरीच्यादा-

१अख.ग. र. च. ज, (मित्थैक्यनि" ।२ ख.ग. ड. ज. बोध्येष्पि। ३ ख.ग.ड. ज. "तत्वे हे* । ४ ख. ग. घ. ङ. ज. "्चारस्या । ५ ख. ग. ड. ज. "तत्वे हे" । ६ ख.ग.ङ. ज. "चारस्या । ७ ख. ग. ढः. ज. "दटम्य* । ८ क. च. हेतोग्येः । ख. ग. 'हेतुव्य" । ९ ख. ग. ट. ज. °र।त्पटा । १० क. -घ, ९त्‌ । न सदिद ।

[अ ०२छो° १६}आनन्दगिरिकृतदीकासंवङितश्नांकरभाष्यसमेता । ४३

वन्यतर भावेऽपि सामानाधिकरण्यद्ञ॑नात्‌ । तस्माहे- हादेद्रदस्य च सकारणस्यासतो न विदयते भाव इति । विरोषाणामेवं व्यभिचारित्वे सतोऽपि तद्ुपपत्तेरग्यभिषारित्वहेत्वसिदधितादव- स्थ्यमिति शङ्कते--सदबुद्धिरिति । घटादिनाशदेशे तदुपरक्ताकारेण सत््वाभानेऽपि नाप्तत्वं धटाद्यभावाधिष्ठानतया मानादिल्याह-न विशेष्येति । यथा प्त्षगता जातिरित्यत्र॒खण्डमुण्डादिग्यक्त्यभावदेशे गोत्वं व्यज्ञकाभावान्न व्यज्यते न गोत्वामावात्तथा सत्त्वमपि घटादिनाशे स्यज्ञकामावान्न माति न स्वरूपाभावादि- युक्तमेव प्रपञ्चयति- सदित्यादिना । सप्रतियोगिकविशेषणग्यमिचारेऽपि स्वरू पव्यमिचाराद्युक्तं सतः सत्यत्वमिति भावः । द्योः सतोरेव विरो षणविशेष्यत्व- दशैनाद्धटप्ततोरपि विकेषणविशेष्यत्वे द्वयोः सत्व्रौम्याद्धयादिकसिपितत्वानुमानं सामानाधिकरण्यधीबाधितमिति चोदयति-एकेति । अनुमवमनुखत्य बाधितवि- पयत्वमुक्तानुमानस्य रिरस्यति- नेत्यादिना । घटदेः पतति कल्पितत्वानुमानस्य दोषराहित्ये फङितमुपंहरति- तस्मादिति । प्रथमपादव्याख्यानपरिपमाप्ताविति- शब्दः । ननु नेदं व्याख्यानं माष्यकारामिप्रेतं पद्रैतशन्यत्वविवक्षायां शाख्त्ला- प्यविरोधात्केनापि पुनदिदग्षेन स्वमनीषिकयोत््रक्षितमेतदिति चेत्‌, मेवं, किमिदं ्तप्पञ्चस्य शून्यत्वं किं तुच्छत्वं किंवा पतद्धिरक्षणत्वं, नाऽऽोऽनम्युपगमात्‌, द्वितीयानम्युपगमे तु तवेव शाख्रविरोषो भाष्यविरोषश्च र्वं हि शासं तञ्चाष्यं च हैतस्य सत्यत्वानधिकरणत्वप्ताधनेनद्वितप्तत्यत्वे पयैवत्तितमिति बैविद्यवृद्धस्तत्र तत्र प्रतिष्ठापितम्‌ । तथा च प्रक्तपाङ्का संप्रदायपरिचयामावादिति द्रष्टव्यम्‌ |

तथा स्श्वाऽऽत्मनोऽभावोऽविद्यमानता न विधते सवेत्राव्यभिचा- रादित्यवोचाम । एवमात्मानात्मनोः सदसतोरुभयोरपि श्ट उपल- व्योऽन्तो निणंयः सत्सदेवासदसदेवेति त्वनयोयेथोक्तयोस्तन्वद- शिभिः। तदिति सर्वनाम सर्वं च ब्रह्म तस्य नाम तदिति तद्धावस्तच्ं बरह्मणो याथात्म्यं तद्र शीलं येषां ते तत्वद रिनस्तैस्तखवदश्षिभिः । त्वमपि तदशिनां द्ष्टिमाभ्रिलयय शोकं मोहं च दहित्वा शीतोष्णां- दीनि नियतानियतरूपाणि ददानि विकारोऽयमसन्नेव मरीचिललब- न्मिथ्याऽवभासत इति मनसि निधि तितिक्षस्वेल्यभिपायः ॥ १६ ॥

अनात्मजातस्य करिपतत्वेनावस्तुत्वप्रतिपादनपरतया प्रथमपादं व्याख्याय हिती-

१. ग. "वद्यन्ताभा। २ स्र. राद्यन्ताभाः। ३ क. ख. ग. ड. -णत्वव्य। ४ क. वत्मि। ५ ख. ग, ड. ज. सर्वस्य । ६ ख, ग. "त आत्मनश्चाभा" घ. च, त आताः । ७ घ. च. ३, "गा दीस्तितिक्ष" ! ८ ख. ग, व्यवस्य ।

+ | श्रीपद्धगवद्रीता- [अ०रछो° १७]

यपादमात्मनः सभ्रकल्मनाधिष्ठानस्याकल्ितत्वेन वस्तुत्वप्रसाधनपरतया व्याकरोति-- तथेति । नन्वात्मनः सदात्मनो विहोषेषु षिनाशिषु तदुपरक्तस्य विनाशः स्यादिलया- शङ्कय विशिष्टना्ोऽपि स्वरूपानाशस्योक्तत्वान्मैवमित्याह--सवैत्रेति। ननु कदा- चिदसदेव पुनः सत्त्वमापद्यते प्रागसतो घटस्य जन्मना सत्वाम्युपगमात्‌, सच कदा- चिदसत्वं प्रतिपद्यते स्थितिकाले सतो घटस्य पुननांशेनासत््वाङ्खीकारादेवं सदसतोर- व्यवस्थितत्वाविरोषादुमयोरपि हेयत्वमुपादेयत्वं वा तुर्यं स्यादिति तत्राऽऽह- एवमिति । तुशब्दो दृष्टशब्देन संबध्यमानो दृष्टिमवधारयति । न हि प्रागस्ततो धटस्य सत्त्वमसत्वे स्थिते सत्तवप्राप्तिविरोधादप्त्वनिवृतिश्च सत्वप्राप्त्या चेत्पराप्तमित- रेतराश्रयत्वमन्तरेगैव सत््वापत्तिमप्त्त्वनिवृत्तावसच्वमनवक्ाशि भवेत्‌, एतेन सतोऽ- सत््वापत्तिरपि प्रतिनीतेति भावः । कथं तहिं सतोऽसत्वमसतश्च सत्त्वं प्रतिमातीत्या- शङ्कय तत्वदश्शनामावादित्याह-- तेति । तस्य भावस्तत्त्वम्‌ । न॒ च तच्छब्देन परामशंयोग्यं किचिदस्ति प्रकते प्रतिनियतमिलयाङङ्कय व्याच्टे- तदित्यादिना । ननु सदप्ततोरन्यथात्वं केचित्परतिपचन्ते केचित्तु तयोरुक्तनिणेयमनुमृत्य तथात्वमेवाभि- गच्छन्ति तत्र केषां मतमेषितव्यमिति तत्राऽऽह- त्वमपीति ॥ ११॥

कि पुनस्तथत्सदेव सवेदेवास्तीति, उच्यते- अविनाशि तु तदिदधि येन समिदं ततम्‌ ॥ विनाशमन्ययस्यास्य न किकर्ठुमरति ॥ १७ ॥

अविनाशीति । अविनाशि न विनं श्वीटमस्येति । तुशेब्दोऽसतो विशेषणाथः । तद्दधि विजानीहि । कि येन स्चैमिदं जगत्ततं व्यैाघ्ठं सदाख्येन बरह्मणां साकाशमाकारशेनेव घटादयः । विनाक्ञमदक्षनमभा- घमग्ययस्य न व्येति, उपचयापचयो न यातीत्यव्ययं तस्यान्ययस्य । नेतत्सदाख्यं ब्रह्म स्वेन रूपेण व्येति व्यभिचरति निरवयवत्वादेहादि - त्‌ । नाप्यात्मीयेनाऽऽत्मीयाभावाद्यथा देवदत्तो धनहान्या व्येति न त्वेवं बरह्म व्येल्तोऽब्ययस्यास्य ब्रह्मणो विनाक्षं न कषित्कर्तुमति न

कश्चिदात्मानं विनाशयितुं शक्रोतीश्वरोऽपि । आत्मा हि ब्रह्म स्वात्मनि च क्रियाविरोधात्‌ ॥ १७ ॥ |

मनु सदिति प्तामान्यं खरूपं वा, प्रथमे तस्य विशेषप्तापेक्षतया प्रङयदन्चायामहोष- विशोषविनाशे विनाशः स्यात्‌ । न चाऽऽत्मादयो विशेषास्तदाऽपि सन्तीति वाच्यम्‌,

१. ग. ड. ज. "काशीमः। ३ क. श्रब्दः स । ३ क. ध. व्याप्तमाः। ख, भ, "भाऽऽका्चे ।

[अ०२-छो ° १ <] आनन्दभिरिषतरीकासंवलित्षांकरभाष्यसमेता । ४५

आत्मातिरिक्तानां विशेषाणां कार्यत्वाङ्कीकारात्प्रखयावस्थायामनवस्थानादात्मनस्तु सामा- न्यात्मनो धर्पित्वादुक्तदोषात्‌ । द्वितीये तु स्वरूपस्य ग्यावृत्तत्वे कल्पितत्वाद्धिनारि- त्मनुवृत्तत्वे तस्यैव सामान्यतया प्रागुक्तदो षानुषक्तिरिति मन्वानश्वोदयति--कि पुन- रिति । सामान्यविशेषमाव्रून्यमखण्डेकरसं स्देवेवयादिश्चुतिप्रमितं सवैविकरियारदितं वस्तु प्रकृतं सद्धिवक्षितमित्युत्तरमाह- उच्यत इति । आत्मनः सदात्मनो विनाशराहि- लविज्ञाने स्वैनगद्वथापकत्वं हेतुमाह- येनेति । आत्मनो विनाश्चाभावे युक्तिमाह- विनाहमिति । आत्मनो विनाशमिच्छता स्वतो व परतो वा नाशस्तस्येष्यते नाऽऽ इयाह-अविनाश्षीति । देहादिदैतमपतदुच्यते ततः सतो विशेषणं स्वतो नाश्षराहि- लम्‌ । तस्य द्योतको निपात इत्याह- तुञ्ष्द इति । आकाङ्क्षापूर्वकं विरेष्यं दशे- यति-किमिल्यादिना । विमतमविनाश्ि ग्यापकत्वादाकाङ्ञवत्‌, न हि प्रमितमेवोदा- हरणं किं तु प्रिद्धमषपीति भावः] न द्वितीय इत्याह-विनाश्चमिति । न खल्वस्य विनाशं कर्तुं कथिदरहतीति संबन्धः । विनास्य सावशोषत्वनिरवशेषत्वाम्यां द्वैराश्य- माश्रित्य व्याकरोति--अदशेनमभावमिति । न कश्चिदस्यामावं कतुं शक्रोतीत्यत्र हेतुमाह-अन्ययस्येति । बह्म हि खरूमरेण ग्येति स्वसंबन्षिना वेति विकक्प्याऽऽदयं दूषयति- नैतदिति । न हि निरवयवस्य खावयवापचयरूपम्ययः संभवतीत्यन्न वेष- मयदृष्टान्तमाह- देहादिवदिति । द्वितीये निरस्यति- नापीति । तदेव व्यतिरेकट- न्तेन स्पष्टयति- यथेति । द्विविधेऽपि व्ययायोगे फङितमाह-अत इति । कं च ब्रह्म परतो न नयत्यात्मत्वादघटवदित्याह-न किदिति । आतमत्वहेतोरपिदि- मद्धरति- आत्मा ति । तादात्म्यश्चतिरत्र हीति हेत्‌ क्रियते । अस्तु ताह खयमेव ्रह्माऽऽत्मनो नाहयकमुदन्धनादिदशनानेलाह- स्वात्मनीति ॥ १५ ॥

कि पनस्तदसद यत्स्वातपसत्तां व्यभिचरतीति । उच्यते- अन्तवन्त इमे देहा नित्यस्योक्ताः शरीरिणः ॥ अनारीनाऽप्रमेयस्य तस्मादयध्यस्व मारत ॥ १८ ॥

अन्तवन्त इति । अन्तवन्सोऽन्तो विनाशो विद्यते येषां तेऽन्तवन्तो यथा मृगर्ष्णिकोदकादौी सदूबुद्धिरनुदत्ता प्रमाणनिरूपणान्ते बिच्च्छि- यते स तस्यो अन्तस्तथेमे देहाः । स्वभमायादे हादिवन्चान्तवन्तो नित्यस्य शरीरिणः शरीरवताऽनाशिनोऽप्रमेयस्याऽऽत्मनोऽन्तवन्त इत्युक्ता विवे- किभिरित्यथः । नित्यस्यानारिन इति न पुनरुक्तं नित्यत्वस्य द्विविध-

१च. ह्म स्वादमः। २ ख. ग. भन्तोविः। ३ क, ध. च. ष्णिकादौ। ज्स्ञ.ग.घ. च. धर. स्वान्तः ।

४६ श्रीमद्धगवद्ता- [अ०२छो०१८)]

त्वा्लोके नाश्षस्य च। यथा देहो भस्मीभूतो ऽद शनं गतो नष्ट उच्यते विधमानोऽप्यन्यथापरिणतो व्याध्यादियुक्तो जातो नष्ट उच्यते। तै्नानाचिनो नित्यस्येति द्िविषेनापि नाञेनासंबन्धोऽस्येलयर्थः।

सदपतोरनन्तरप्रकृतयोः स्वहूपाव्यमिचाीरत्वेन परमार्थतया सनिधीरेतमिदानीमस- निरदिधारयिषया एृच्छति--रकिं पुनरिति । अप्तदप्तदेवेति निधारितत्वात्प्रभ्रस्य निर- वकाात्वमाशङ्कय शन्यं व्य वत्यै विवक्षितमसरननिषौरथितुं॑तस्य सावकाश्चत्वमाह-- यर्स्वास्मेति । देहादेरनात्मवगेस्य प्रङृतासच्छब्दविषयतेल्याह-उच्यत इति । तेषां स्वात्यं ्युदस्यति- नित्यस्येति । आकाशादिव्यावृत्त्य्थं विरिनि--श्षरीरिण इति । परिणामिनिलयत्वं व्यवच्छिनत्ति- अनाशिन इति । तस्य प्रलक्षा्विषयत्व- माह-अप्रमेयस्येति । देहदेरवस्तुत्वादात्मनश्वैकरूपत्वायुद्धे स्वधमे प्रवृत्तस्यापि तव न हिपरादिदोषसंमावनेत्याह- तस्मादिति। ननु देहादिषु सदृबुदधेरनुवृत्तेस्पस्या विच्छे- दाभावात्कथमन्तवत्वं तेषामिष्यते तत्राऽऽह--यथेति। तथेमे देहाः सद्बुद्धिभाजोऽपि प्रमाणतो निरूपणायामवपताने विच्छेदादन्तवन्तो भवन्तीति श्षेषः । देहत्वादिना च नाग्रदेहादेरन्तवत््व संप्रतिपन्नवदनुमातुं शक्यमित्याह--स्वमेवि। शरीरादेरन्तवक्वेऽपि प्रवाहरूपेणाऽऽत्मनस्तत्संबन्धस्यानन्तवत्वमाशङ्कयऽऽह- नित्यस्येति । प्रवाहस्य प्रवाहिभ्यतिरेकेणानिरूपणात्न तदात्मना देहाद्यमवे सेबन्सिद्धिरित्यमिसंधायोक्त-- विवेकिभिरिति । पददयस्येकार्थत्वमाशङ्कय निरस्यति-निदयस्येत्यादिना। निल्य- त्वस्य दवेविध्यसिद्यर्थ॒नाशद्वैविध्यं प्रतिज्ञातं प्रकटयति-यथेल्यादिना । नाशस्य . निरवरोषत्वेन सावरोषत्वेन च सिद्धे देविष्ये फरितमाह-- तत्रेति । विरोषणाभ्यां कूट- स्थनित्यस्वमात्मनो विवक्षितमित्यथेः ।

अन्यथा पृथिव्यादिवर्दपि निलत्वं स्यादा्मनस्तन्मा मृदिति निलय- स्यानाशिन इत्याह । अप्रमेयस्य न प्रमेयस्य प्रत्यक्षादिप्रमाणेरपरिच्छे- यरयेत्यथेः । नन्वागमेनाऽऽत्मा परिष्छि्यते भत्यक्षादिर्ना च पूतम्‌ । नं, आत्मन; स्वतःसिद्धत्वात्‌ । सिद्धे शात्माने प्रमातरि प्रमित्सोः प्रमाणान्वेषणा भवति । न हि पूवेमित्थमहमित्यात्मानमपमाय पश्रात्म- मेयपरिच्छेदाय भरवतेते। न श्ात्मा नाम कस्यचिदपसिद्धो मवति।

अन्यतरविकशेषणमात्रोपादाने परिणामिनित्यत्वमात्मनः श्ङ्कयेतेत्यनिष्टापत्तिमाह्ञ-

१ ख. ग. तथा धननशेऽप्येवम्‌ । ततरा? । २ ख. ग. ङ. ज. शुन्यन्यात्तं वि ।२च. व्यावृत्ते । ४ ग. स्तस्य पि । ५ ख.ग. ड. ज. ^्वं स्वप्रव'।६ क. ख. सष. दनि ।५७च. छ. “स्येखेतत्‌। नः । < ल. ग. शनाचेति चेन्न पूवेमात्मः। ९ क. च. न पृवमामः । १० क. श. श्मानं प्र ।

[अ०२ छो = १ ८] आनन्दगिरेकृतरीकासवङितक्षांकरभाष्यसमेता । ७

ङ़याऽऽह-अन्ययेति। ओपनिषदत्वविहोषणमाभ्रिल्ाप्रमेयत्वमाक्षिपति- नन्विति । इतश्वाऽऽत्मनो नाभमेयत्वमित्याह--प्रत्य्षादिनेति। तेन चाऽऽगमप्रव्त्यपेक्षया पूवी- वस्यायामात्मेव परिच्छिद्यते तस्मिन्नेवान्ञातत्व्ंभवादज्ञातन्ञापकं प्रमाणमिति च प्रमा- णरक्षणादित्यथः । एतदप्रमयमित्यादिश्वुतिमनुपल् परिहरति- नेत्यादिना । कथं मानमनपेक्ष्याऽऽत्मनः सिद्धत्वमित्याशङ्कयोक्तं विवृणोति-- सिद्धे हीति । प्रमित्सोः प्रमेयमिति शोषः । तदेव व्यतिरेकमुखेन(ण) विशदयति- न हीति। आत्मनः क्र्वरो- कप्रिद्धत्वाश्च तस्मिन्न प्रमाणमन्वेषणीयमिलयाह- न शात्मेति ।

क्षा त्वन्तयं प्रमाणमतद्धमोध्यारोपणमाभ्रनिवतेकत्वेन भमाणत्वमा- त्मनि प्रतिपद्यते न त्वज्घाताथं्नापकत्वेन । तथा च श्तिः--“'यत्सा- ्षादपरोक्षाट्रद्म य ओत्मा स्वान्तरः'” इति । यस्मादेव नित्योऽ- विक्रियश्चाऽऽत्मा तस्मायध्यस्व युद्धादुपरमं मा कारषीरिलथंः । न शत्र युद्धकरतैन्यता विधीयते । युद्धे परहृत्त एव सो शोकमोहमरतिबद्धस्तृष्णी- मास्ते तस्यै कतेग्यप्रतिबन्धापनयनमान्नं भगवता शिते । तस्मा चुध्यसवेत्यनुबादमात्रं न विधिः ॥ १८ ॥

प्रतयक्षादेरनात्मविषयत्वात्त्र चाज्ञातताया व्यवहरे संमवात्तत्प्रामाण्यस्य च व्याव- हारैकत्वाद्विरिष्टे तत्प्रवृत्तावपि केवले तदप्रवृततेय॑द्यपि नाऽऽत्मनि तत्प्रामाण्यं तथाऽपि तद्धितश्रुत्या शालस्य तत्र प्रवृत्तिरवदयंभाविनीत्याशङ्याऽऽह-- शाकं लिति। शाख्रेण परयग्ृते ब्रह्मणि प्रतिपादिते प्रमात्रादिविभागस्य व्यावृत्तत्वादयुक्तमस्यान्त्यत्वमपोरुषेयतया निर्दोषत्वाश्वौँस्य प्रामाण्यमित्यर्थः । तथाऽपि कथमस्य प्रस्यगात्मनि प्रामाण्यं तस्य स्वतः- भिद्धत्वेनाविषयत्वादज्ञातज्ञापनायोगादित्याश्ङ्कय स्वतो भनेऽपि प्रतीचो मनुष्योऽहं कतोऽहमित्यादिना मनुष्यत्वकरत्वादीनामतद्धमांणामध्यारोपणेनाऽऽत्मनि प्रतीयमान- तवात्तन्मान्रनिवतैकत्वेनाऽऽत्मनो विषयत्वमनापद्येव शाल्ञं प्रामाण्यं प्रतिपद्यते धिद्धं तु निवतेकत्वादिति न्यायादित्याह--अतद्धरमेति । घटादाविव स्फुरणातिशयजनकत्वेन किमित्यात्मनि शाज्ञप्रमाण्यं नेष्टमित्याशङ्कय नडत्वाजडत्वाम्यां विशेषादिति मत्वाऽऽह- ने तिति । ब्रह्मात्मनो मानापेक्षामन्तरेण स्वतःस्छुरणे प्रमाणमाह-तथा चेति । पाक्षादन्यपिक्षामन्तरेणापरोक्षादपरोक्षस्छुरणात्मकं यद्रह्म न च तस्याऽऽत्मनोऽथौ- नरत्वं सवीम्यन्तरत्वेन सवैवस्तुपारत्वात्तमात्मानं व्याचक्ष्वेति योजना । अप्रमेयत्वे- नाविनाशित्वं प्रतिपाद्य फडितं निगमयति-- यस्मादिति । खधम॑निवृत्तिहेतुनिषेषे

१क.ख.ग.ध. ब्ल त्मनः प्रः।२ख.ग. ध, च भत्मेति। ३ क, स. ग. घ. 'स्तेऽत- स्तस्य । ज्य. ग. घ. घ. "स्य प्र । ५क. 'तज्ञातताः। च, "तज्ञातपया। ६ क. च. 'हारसंः ॥ ७ क, च, “चछाऽऽगमस्य ।

७८ भ्रीमद्गवद्रीता- [अ ०२-छो ० १९]

तात्पर्यं दशयति--युद्धादिति । आत्मनो निघ्यत्वादिस्वरूपमुपपा्य युद्धकपैव्यत्ववि- धानाज्ज्ञानकर्मसमृच्चयोऽत्र मातीत्याशङ्कयाऽऽह- न हीति । युध्यस्वेति वचनात्तत्क- वव्यत्वविषिरस्तीत्याशङ्कयाऽऽह --युद्ध इति । कथं तरिं कथं भीष्ममहमित्या्यञ्ै- नस्य युद्धोपरमपरं वचनमिति तत्राऽऽह--श्ञोकेति । यदि खतो युद्धे प्रवृत्तिस्तर्हि भगवद्वचनस्य का गतिरिव्याश्ङ्कयाऽऽह- तस्येति । मगवद्वचनस्य प्रतिबन्धनिवर्तंक्वे सलयज्जनपरवृत्तेः सख्वामाविकत्वे फलितमाह- तस्मादिति ॥ १८ ॥

क्लोकमोहादिसंसारकारणनिदस्यर्थ गीताशाल्ञं न परवतैकमिलयेतस्या- थस्य साक्षिभते ऋचावानिनाय भगवान्‌ । यकु मन्यते युद्धे भीष्मा- द्यो मया हन्यन्तेऽ्मेव तेषां हन्तेत्येषा बद्धिगषैवं ते । कथम्‌--

एनं वेत्ति हन्तारं यश्वेनं मन्यते हतम्‌ ॥ उमातान वजानाता नाय हन्त न हन्यत ॥१९॥

य एनमिति । य एनं प्रतं देहिनं वेत्ति जानाति हन्तारं हइनन- क्रियायाः कतारं, यश्रैनमन्यो मन्यते हतं दे हहनने हतोऽहमिति हनन. क्रियायाः कमेभूतं, तावुभों न विजानीतो न ज्ञातवन्ताव्विवेकेनाऽऽ- त्मानमहंभरलयय विषयं, हन्ताऽहं हतोऽस्म्यहमिति देहर्हननेनाऽऽलभान- महेमलययविषयं यो विजानीतस्तावात्मस्वरूपानभिन्नाविलयथः । यस्मा- न्नायमात्मा हन्ति न हननक्रियायाः करतः भवति, नं हन्यते न च कमे भवतीत्यथेः, अविक्रियत्वात्‌ ॥ १९ ॥

अविनाशि तु तद्धिदधीत्यत्र पुवीरधेन तत्पदाथंप्तमथनमुत्तरा्धेन निरीश्वरवादस्य परि. णामवादस्य वा निराकरणमात्मनि जन्मादिप्रतिमानस्योपचारिकत्वप्रदर्शनार्थमन्तवन्त इत्यादि वचनमिति केचित्‌ । अस्तु नामायमपि पन्थाः, पूर्वोक्तस्य गीताशाखाथस्योत्मे- ्षामात्रमृर्त्वं निराक्ुं मन्दमयं मगवानानीतवानिति छोकद्वयस्य संगतिं ददेयति- शोकमोहादीति । तत्र प्रथममन्त्रस्य सेगतिमाह--थंखिति । प्रत्यक्षनिबन्धनत्वा- दमुष्या बुद्धेमृषात्वमयुक्तमिलाक्षिपति- कथमिति 1 प्रयक्षस्याज्ञानप्रसूतत्वेनाऽऽमा- सत्वात्तत्कृता बुद्धिनं प्रमेति परिहरति-य एनामिति । “हन्ता चेन्मन्यते रन्तुम्‌ " इत्याद्यामृचमथेतो दशंयित्वा व्याचष्टे-य एनं भरतमिति । हन्तारं हतं वाऽऽ त्मानं मन्यमानस्य कथमन्तानमित्याशङ्याऽऽह- हन्ताऽहमिति । हन्तृत्वादिज्ञान-

१६. यस्यं । च. यन्मन्य२ल.ग. मेषां।३ख.ग. षव । कख. ग. सष. तोऽवि। ५. घव. 'त्मानं ह ।६घ. क्ष, "मन आत्माः।७ क. न्त्मानंयौ।८<ख.ग.च. सष. ^्तौन। ९क.दछ.नचदह। १० ख.ग. ड. च. “शाघ्नस्यो। ११च. यदिति।

[अ०२-छो०२ ०] आनन्दगिरिकृतदीकासंवरितक्षांकरभाष्यसमेता । ४९

मन्ञानमित्यत्र हेतुमाह-- यस्मादिति । आत्मनो हननं प्रति करृत्वकर्मत्वयोर मवे हेतुं द्दोयति--अबिक्रियत्वादिति ॥ १९ ॥

कथमविक्रिय आत्मेति द्वितीयो मच्रः-

न जायते भ्रियते वा कदाचि-

नायं मूत्वाऽमकिता वा न भयः ॥ अजो नित्यः शाश्वतोऽयं एराणो

न हन्यते हन्यमाने शरीरे ॥ २० ॥

न जायते नोत्पद्यते जनिलक्षणा वस्तुषिक्रिया नाऽऽत्मनो विशत इत्यथः । न भ्रियते वा । वाश्ञब्द्श्वार्थे । न भ्रियते चेत्यन्तया विनाश्च- रक्षणा विक्रिया भरतिषिध्यते । कदाचिच्छब्दंः सवैविक्रियाप्रतिषेषैः संबध्यते न कदाचिज्जायते न कदाचिन्प्रियत इत्येवम्‌ । यस्मादय- भात्मा भूत्वा भवनक्रियामनुभूय पथादभविताऽभावं गन्तान भूयः पनस्तस्मान्न सन्रियते। यो हि भृत्वान भविता स भियत इत्युच्यते रोके । वाश्ब्दामह्ब्दाच्चायमात्माऽभूत्वा भविता वा देहवन्न भूयः पुन-' स्तस्मान्न जायते । यो श्वभूत्वा भविता स जायत इत्युच्यते नेवमा- त्माऽतो न जायते। यस्मादेवं तस्मादजो यस्मान्न भ्रियते तस्माननिदयश्च ।

तदेव साधयितुं न जायते त्रियते वा विपश्चिदित्यादिमच्रन्तरमवतारयति-कथ- मिति । सवेविक्रियाराहित्यप्रदशैनेन हेतुं विदादयन्मच्छमेव पठति- न जायत इति। भन्मम्रणविकियाद्वयप्रतिषेधं साघयति- नायमिति । अयमात्मा मृत्वा नाभविता, न वाऽयूृत्वा मयो भवितेति योजना । न केवट विक्रियाद्वयमेवान्र निषिध्यते तु स्मेव विक्रियाजातमित्याह- भज इति । वाच्यमथमुक्त्वा विवक्षितमर्थमाह -जनिरक्त- णेति । विकल्पार्थत्वं व्यावतेयति--वेति । निष्पन्नमर्थं॒निर्दिरशति- नेत्यादिना । संबन्धमेवामिनयति- न कदाचिदिति । अन्त्यविक्रियामामे हेतुत्वेन नायमिल्यादि व्याचष्टे-- यस्मादिति । उक्तमेव व्यनक्ति--यो हीति । आत्मनि तु भृत्वा पुनरभ- वनामावान्नास्ि मत्युरिलयर्थः । आत्मनो जन्मामविऽपि हेतुरिहैव विवक्षित इत्याह- वाश्चम्दादिति । अम्‌त्वेति च्छेदः । देहवदिति ग्यतिरेकोराहरणम्‌ । उक्तमेवार्थं साध- यति-यो हीति । जन्मामावे तत्पूर्वं काऽल्ित्वविक्रियाऽपि नाऽऽत्मनोऽस्तीलयाह- यस्मादिति । प्राणवियोगात्मनो मतेरमावे सतावरशेषनाश्ञाभाववन्निरवशेषनाशाभावोऽपि

पिष्यतीत्याह- यस्मादिति । ॥

५० श्रीपद्धगवदीता- [अ° २-छो०२०]

यथप्यायन्तयोधिक्रिययोः भतिषेषे सर्वा विक्रियाः भरतिषिद्धा भवन्ति तथाऽपि मध्यभाविनीनां विक्रियाणों स्वशरब्देरेव तदर्थः परति- पेषः कतव्य इत्यनुक्तानामपि योवनादिसमस्तविक्रियाणां भतिषेषो यथा स्यादित्याह शाश्वत इत्यादिना । शाश्वत शत्यपक्षयरक्षणा विक्रिया प्रतिषिध्यते शश्वद्धवः शाश्वतः । नापर्षीयते स्वरूपेण निरवयवत्वाभि- गुणत्वाच्च नापि गुणक्षयेणापक्षयः। अपक्षयविपरीताऽपि इद्धिलक्षणा विक्रिया प्रतिषिध्यते पुराण इति । यो शवयवागमेनोपचीयते स वर्ष- तेऽभिनव इति चोच्यते । अयं त्वात्मा निरवयवत्वात्पुराऽपि नव एवेति पुराणो न वधेत इत्यथः । तथा न हन्यते न विपरिणंम्यते हन्य- माने विपरिणम्यमानेऽपि श्षरीरे । हन्तिरत्र विपरिणामार्थो द्रष्टव्योऽ- पुनरुक्ततायं न विपारिणभ्यत इत्यर्थः । अस्मिन्मन्रे षदभावविकारा रोकिकवस्तुविक्रिया आत्मनि प्रतिषिध्यन्ते । सवेभकारविक्रियारिवि आत्मेति वाक्यार्थः । यस्मादेवं तस्मादुभौ तो न विजानीत इति पूर्वेण मरन्रेणास्य संबन्धः ॥ २० ॥ ननु जन्मनाहययोनिषेषे तदन्तमेतानां विक्रियान्तराणामपि निषेषिद्धेस्तनिपेषार्थं न एथक्परयतितन्यमिति तत्ाऽऽह-- यद्यपीति । स्वरशब्दर्म्यवपिविक्रियानिपेषवाचके- रिति यावत्‌ । जर्थिकेऽपि निषेषे निषेधस्य सिद्धतया शाब्दो निषेधो न प्रथगर्थवानि- त्याशङ्कयाऽऽह-अनुक्तानामिति । निलयशब्देन शाश्वतङाब्दस्य पीनङक्त्यं परिह- रन्व्याकरोति--श्चाश्वत इत्यादिना । अपक्षयो हि खरूपेण वा स्यादृगुणापचयतो वेति विकर्प्य क्रमेण दूषयति- नेत्यादिना । पुराणपदस्यागताथत्वं कथयति- अपक्षयेति । तदेव स्फुटयति- यों हीति । न भ्रियते वेत्यनेन चतुर्थपादस्य पोनरु- क्त्यमारशाङ्कय व्याचष्टे- तथेत्यादिना । ननु हिंसार्थो हन्तिः श्रूयते तत्कथं विपारै- णामो निषिध्यते तत्राऽऽह--हन्तिरिति । ईहाथैत्वसंमवे किमित्यथौन्तरं हन्तेरिष्यते तत्राऽऽह--अपुनसक्तताया इति । िसाथंत्वे मृतिनिपेषेन पौनरुक्त्यं स्यात्तन्निषेधार्थ विपरिणामायत्वमेषटग्यमित्यथः । पूवावस्यात्यागेनावस्थान्तरापत्तिविपरिणामस्दर्थश्रेदज्र हन्तिरिष्यते तदा निष्यन्नमथेमाह- नेति । न जायत इत्यादिमन्रार्थमुपसंहरति- अस्मिन्निति । षण्णां विकाराणामात्मनि प्रतिषेषे फर्तिमाह- सवेति । आत्मनः सवैविक्रियाराहित्येऽपि किमायातमित्याक्षङ्याऽऽह- यस्मादिति ॥ २० ॥

य एनं वेत्ति हन्तारमित्यनेन मत्रेण हननक्रियायाः कती कम च न

१ क्ष, "पिध्यन्ते त ।२स.ग. क्ष, "णां शब्देनैव । ३ च. गणमते। क, ख.ग.च. घ. "मत । ५ ख. ग. ह, ज, ^ति। तदर्थैमै*ः। ६ ख, ग, च, आर्थेऽपि । |

[अ०२-छो ०२ १]आनन्दगिरिकृतरीकासंवरितक्षांकरभाष्यसमेता । ९१

भवतीति प्रतिज्ञाय "न जायते" इत्यनेनाविक्रियत्वे हेतुमुक्त्वा प्रतिज्ञा तायेमुपसंहरति- |

वेदाविनाशिनं नियं य एनमजमन्ययम्‌ ॥

केथं स पुरुषः पाथं कं घातयति हन्त कम्‌ ॥ २१॥

वेदाविनाश्षिनमिति । वेद॒ विजानालयविनाक्षिनमन्त्यभावविकारर-

हितं नित्यं विपरिणामरहितं यो वेदेति संबन्धः । एनं पूर्वेण मत्रेण कलक्षणमजं जन्मरहितमव्ययमपक्षयरहितं कथं केन पभ्रकारेण स विद्रा नपुरुषोऽधिदतो हन्ति हननक्रियां कराति। कथं वा घातयति हन्तारं भयोजयति । न कथं चिर्त्वचिद्धन्ति न कृथंचित्क॑चिदूघातयतीत्युभय-

ब्राऽऽेप एवार्थः अश्चौथांसंभवात्‌ । हेत्वथेस्य तुरयत्वाद्विदुषः सवेक- भेमतिषेष एव प्रकरणार्थं ऽभिप्रेत भगवतः । हन्तेस्त्वाक्षेप उदाहरणा- थेत्वेन । विदुषः कं कमीसंभवे हेतुविशेषं पश्यन्कर्माण्याक्षिपति भग- वान्कथं स पुरुष इति । पूरव-छोकार्थस्येवोत्तरत्रापि प्रतिमानत्पौनस्क्त्यमाशङ्कय वृत्तानुवादपुवैकमुत्तर रे कमवतारयति-- य एनमित्यादिना। कर्तृत्वाद्यमिमानविरोधाददवैतकूटस्थात्मनिश्वयतता - मथ्यात्मराप्तं विदुषः सेन्याप्तं विद्यापरिपाकार्थमभ्यनुजानाति- वेदेति । पदद्वयस्य पूषै- भेव परनरूक्त्यपरिहारेऽपि प्रकारान्तरेणापोनरूक्लमाह-अविनािनमिलययादिना । प्रेऽपि संमवति किमिति नजुद्धेखेन व्याख्यायते तत्राऽऽह-उभयनरेति । उत्तरत्र प्रतिवचनाददीनान्नात्र प्रभः संमवतीयर्थः । विवक्षितं प्रकरणार्थं निगमयति--हेत्व्थ- स्येति । अविक्रियत्वं हेत्वथैस्तस्य विदुषः सैकमेनिषेषे समानत्वादिति यावत्‌ । यदि विदुषः समैकमेनिषेधोऽमिमतरस्ताई किमिति हन्त्यथं एवाऽऽक्षिप्यते तत्राऽऽह-हृन्ते- रिति । उक्तं हेतुमक्ेप्तुं एच्छति- विदुष इति । ननूक्त एवाऽऽत्मनोऽविक्रियत्वं सवैकमांसेभवकारणविशेषः, सलय- पृ्छो नतु सख कारणविशेषोऽन्यत्वाद्विदुषोऽविक्रियादात्मन इति। म कषविक्रियं स्थाणुं विदितवतः कमे न संभवतीति चेत्‌, न । विदुष आत्मत्वात्‌ । न देहादिसंघातस्य विद्रत्ता । अतः पारिरेष्यादसंहत आत्मा विद्रानविक्रिय इति तस्य विदुषः कमोसंभवादाषेपो युक्तः कथं स पुरुष इति । यथा बुद्धाद्याहूतस्य शब्दाद्यथस्याविक्रिय एव १ क. ग. च. घ. "मजमव्ययमुपजनापक्ष' । २ ख. ग. “चिद्वा घात" । च. स. ` चिद्षा । १. ग. च. श्च. शश्नासं" । ४ ख. ग. घ. “यैस्याविक्रियत्वस्य तु" । स. “येस्याविक्रियत्वस्य सर्वै- प्रतिषेषसमानत्वाः । ५ क, ख, भगवता । ६ क, नन्ववि ।

५२ अीमद्गवदीता-- [अ०२छो०२१]

सन्बुद्धिद स्यविवेकविद्नानेनाविद्ययोपरुब्धाऽऽत्मा कटस्यते, एवमेवा ऽऽ- त्मानात्मविवेकङ्ानेन बुद्धिदत्या विद्ययाऽसत्यरूपयैव परमार्थतोऽबि- क्रिय एवाऽऽत्मा विद्रानुच्यते। विवुषः कमीसंभववचनाद्यानि कमणि शराञ्ेण विधीयन्ते तान्यविदुषो विहितानीति भगवतो निश्वयोऽवगम्यते।

अभिप्रायमप्रतिपन्नमानो हेतुविशेषं पूर्वोक्तं स्मारयति- नन्विति । उक्तमज्गीकृ- त्याऽऽक्षिपति- सत्यमिति । विदुषो विज्ञानात्मनो ब्रह्मणश्च वेद्यस्य विरुद्धषर्मैत्वेन दहनतुहिनवद्धिन्नत्वाद्विदुषः सर्वकर्मत्यागे नासौ कारणविोषः स्यादित्याह-अन्य- त्वादिति । अविक्रियादिति च्छेदः । तथाऽपि कूटस्थमविक्रियं ब्रह्म प्रतिपद्यमानस्य कुतो विक्रिया सेभवेद्भद्प्रतिपत्तिविरोधादित्याशङ्कयाऽऽह-- नं हीति । ^“ अयमात्मा ह्म " इत्यादिश्रुत्या प्माधत्ते- न विदुष इति । कंच विद्वत्ता विशिष्टस्य वा, केवरस्य वा, नाऽऽद्यो विशिष्टस्य विद्धत्तायां विशेषणस्यापि तत्प्रपङ्गान्न च विशे घणीमृतसंचातस्याचेतनत्वाद्विद्रत्ता युक्तेत्याह-न देहादीति । द्वितीये तु जीवनक्षवि- मागािद्धिरित्याह- असंहत इति । किंच प्रामाणिकविरुद्धधमेवत््स्याप्तिद्धत्वात्प्राति- भािकस्य च निन्बप्रतिनिम्बयोरनैकान्त्याद्धेदानुमानायोगाजीवव्रह्मणोरमेदश्निद्धिरित्य- मिपरेत्य फरितमाह-इति तस्येति । नन्वविकिर्यस्य ब्रह्मस्वरूपतया सर्वकर्मा भवे विदुषो विद्धत्ताऽपि कथं संभवति न हि ब्रह्मणोऽविक्रियस्य विधारक्षणा विक्रिया स्वीफयाम्ह॑ति तत्राऽऽह-यथेति। अदृष्टन्द्रियादिक्षदकृतमन्तःकरणं प्रदीपप्रमावद्ि- धयपय॑न्तं परिणतं बुद्धिवृत्तिरुच्यते । तन्न प्रतिनिम्बितं चेतन्यममिमग्यज्ञकबुद्धिवृत्य- विवेकाद्विषयन्ञानमिति व्यवहियते । तेन5ऽत्मोपछ्न्धा करप्यते । तश्चाविदयाप्रयुक्तमि- ध्यापरनन्धनिबन्धनम्‌ । तथेवाऽऽध्याप्िकसंबन्धेन बह्मात्मेक्यामिन्यज्ञकवाक्योत्थबुद्धि- वृत्तिद्रारा विद्धानात्मा व्यपदिश्यते, न च मिथ्याबन्धेन पारमाधिकाविक्रियत्वविदति- रस्तीत्यर्थः । अहं बरह्यति बुद्धिवृत्तर्मोक्षावस्थायामपि मावादात्मनः सविशोषत्वमाराङ्कय तस्या यावदुपाधि सत््वमेवेत्याह- अस्येति । ननु कूटस्थस्याऽऽत्मनो मिथ्याविद्याव- त्वेऽपि तस्य कममाधिकारनिवृत्तो कस्य कमणि विधीयन्ते न हि निरषिकाराणां तेषां विषिरित्याशङ्कयाऽऽह-- विदुष इति ।

ननु विद्याऽप्यविदुष एव विधीयते विदितविधस्य पिष्पेषणवद्धि धाविधानानयेक्यात्‌ । तत्राविवुषः कमीणि विधीयन्ते न विवुष इति विक्षेषो नोपपधंते। न, अनुष्ठेयस्य भावाभावपिक्षेषोपपत्तेः। अगमिद्ाजा-

१यख. ग. "सी विषः काः। २ क. नन्विति।२३क. थ. अत।४ ह. अ. ध्यत्र॑ः।५ख. ग. "नाडडत्मनोपरग्ध्या कल्पितं त° । ६ ङ. ज. भिध्यैवावि" । च. मिथ्यैव विः। ७ क. त इति चेन्न, अ ।

[अ०२छो ०२ !]आनन्दगिरिङृतरीकासंवशितक्नांकरभाष्यसमेता । ९५३

दिषिष्य्ज्ञानोत्तरकालमिहोत्रादिकर्मानेकसाधनोपसंहारपुवंकमनुष्ेयं कतोऽहं मम कतेन्यमिलयेवंप्रकारवि्नानवतोऽबिदुषो यथाऽनुष्टेयं भवति नतु तथा न जायत इदयायात्मखरूपविध्यथ्गानोत्तरकालभावि कि

चिदनुषठेयं भवति । किंतु नाहं कती न भोक्तेत्यौघात्मैकत्वाकतैत्वादि

विषयद्वानादन्यन्नोत्प्यत इत्येष विशेष उपपद्ते। यः पुनः कतोऽहमिति वेस्यात्मानं तस्य ममेदं कतैव्यमित्यवहयंभाविनी बद्धिः स्यात्तदपेक्षया मरोऽधिक्रियत इति तं प्रति कमणि । स चाविद्रान-उभौतौन भिजानीतः' इति वचनात्‌ । विदोषितस्य च विदुषः कमाक्षेपवचनात्कथं स पुरूष इति । तस्माद्िशेषितस्याविक्रियात्मदश्षिनो विदुषो मुमुक्षो सवेकर्मसन्यास एवापिकारः । अत एव भगवान्नारायणः सां ख्यान्वि- वुषोऽविदुषश्च कर्मिणः परविभस्य द्रे निष्ठे प्राहयति-श्ञानयोगेन सांख्यानां कमयोगेन(ण) योगिनाम्‌” इति । तथा च पुत्रायाऽऽह भग

बान्व्यासः--्राविमावथ पन्थानौ" इत्यादि ।

कर्माण्यविदुषो विहितानीति विशेषमाक्षिपति- नन्विति । कमेविधानमविदुषो विदुषश्च विद्याविधानमिति विभागे का हानिरित्याशङ्कयाऽऽह- विदितेति । विद्याया विदितत्वं ब्धत्वम्‌ | कमविधिरविदुषो विदुषो विद्याविधिरिति विमागाप्तंमवे फङित- गह- तत्रेति । धभ॑न्ञानानन्तरमनष्ठेयस्य भावाद्रकषज्ञानोत्तरकाठं च तदमावाद्रस- तानहीनस्येव कर्मविधिरिति समाधत्ते- नान्यस्येति । विरोषोपपत्तिमेव प्रपच्चयति-- अग्निहोत्रादीवि । ननु देहादिव्यतिरिकतात्मन्ञानं विना पारडोकिकेषु कर्मसु प्रवृततेरनु- परततस्तथाविधज्ञानवता कर्मानुषठेयमिति चेत्त्राऽऽह--कती ऽहमिति । आत्मनि कतौ भोकतेयेवेविज्ञानवच्वेऽपि बक्षन्ञानविहीनत्वेनाविदुषोऽनुष्ठेयं कर्मेतयथंः। देहादिग्यतिरेक- नवद्रक्मज्ञानमपि ज्ञानत्वाविरोषात्करमपरवृत्तावुपकरिष्यतीत्याशङ्कयाऽऽह- न विति। गनुष्ठेयविरोधित्वादविक्रियात्मन्ञानस्येति शेषः । ननु ब्रह्मात्मेकत्वज्ञानादुत्तरकाठमपि फतीऽहमित्यादिज्ञानोत्पत्तौ कर्मविधिः सावकाशः स्यादिति ने्याह- नाहमिति । कारणामावादिति शेषः । कतृत्वादिज्ञानमन्यदित्युक्तम्‌ । भनुष्ठानाननुष्ठानयोरुक्त विरोषादविदुषोऽनुष्ठानं विदुषो नेत्युपसंहरति- शत्येष इति । नन्वात्मविदो न ेद ष्यं रकिचिदसि कथं तरिं विद्रान्यजेतेत्यादिश्ाज्ञात्तं प्रति कममांणि विषीयन्ते प्राऽऽह-यः पुनरिति। आत्मनि कर्तत्वादिज्ञानापेक्षया कमेस्वधिकृतत्वज्ञाने तथाविधं

१४. च. श्यादावात्मः। २ ग. ष, “त्यादिश्चानमात्मै"। ३ ख. श. ध कष. "तृतज्ञा

इध. जञ. जोपपदयय* । ५ क. ध. च. “णि संभवन्ति । स । ६ ध. छ. दविद्‌ ७ च, "तस्य विदु । ८ इ, तिरिक्रात्मज्ञा

५४ | श्रीमद्गवह्यीता- [अ०२.छो०२।

पुर्षे प्रति कमाण विधीयन्ते । स॒ च प्राचीनवधनादविद्धानेवेति निश्चीयते । न खल कतस्वादिज्ञानवतस्तद्धिपरीतकतैत्वादिज्ञानद्रारा कर्म प्रवृत्तिरिलर्थः । छ अक्षविदो हेत्वन्तरमाह-विशषितस्येति । वेदाविनारिनमित्यादिनेति शेषः । यद्यपि विदुषो नासि कमं तथाऽपि विविदिषोः स्यादित्याशङ्कयाऽऽह- तस्मादिति । विद्यया विरुद्धत्वादिष्यमाणमोक्षप्रतिपक्षत्वा्च कमेणामिलयर्थः। यद्यपि पुमुक्षोराश्रम- कर्माण्यपेक्षितानि तथाऽपि विद्यातत्फखाभ्यामविरुद्वान्येव तान्यम्युपगतान्यन्यथा विवि- दिषापतन्याप्तविधिविरोधादित्यमिप्रेलोक्तेऽ्थे मगवतोऽनुमतिमाह -अत एवेति । विदुषो विविदिषोश्च सेन्यासेऽधिकारोऽविदुषस्त॒ कर्मणीति विमागस्येष्टत्वादिलथः | अभिकारिमेदेन निष्ठाद्वयं भगवता वेदव्यापेनापि दरशितमित्याह-तथा चेति अध्ययनविधिना स्वाध्यायपाठे त्रैवणिकस्य प्रवृत्यनन्तरं तभ क्रियामार्गी ज्ञानमाम- ञति द्वौ मागौवधिकारिभेदेनाऽऽवेदितावित्यथेः । आदिशब्दाद्यत्न वेदाः प्रतिष्ठिता इत्यादि गृष्यते ।

तथा च क्रियापथश्चैव पुरस्तात्पश्वात्संन्यासश्रेति । एत- मेव विभागं पुनः पुनदंशेयिष्यति भगवान्‌ । अतसवविदहं- कारविमृढात्मा कतांऽहमिति मन्यते, तविच, नाहे करो मीति । तथा च सवैकममांणि मनसा संन्यस्याऽऽस्त इत्यादि ।

उक्तयोमाग॑योस्तुल्यतां परिहवमुदाहरणान्तरमाह- तथेति । बुद्धिकदधिद्रारा कर्म तत्फखयोर्वैराग्योदयात्पवे कर्ममार्गो विहितो विरक्तस्य पुनः सेन्यापपूर्वको ज्ञानमार्गो दशितः । स चेतरस्मादतिायश्चारीति श्रुतमित्यथः । उक्ते विमागे पुनरपि वाक्यशे ानुकूल्यमाददायति--ए तमेवेति । अहंकारविमृढातमेत्यस्य व्यार्यानम्‌--अतत््व- विदिति । तत््ववितिति छोकमवतायै तात्पयोर्थं॒सगरह्णाति- नाहमिति । पूर्वेण क्रियापदेनतिदन्दः सेबध्यते । विरक्तमधिकृत्य वाक्यान्तरं पठति- तथा चेति । मादिशब्दसतस्येव शोकस्य शोपपतग्रहाथ॑ः ।

तन्न केचित्पण्डितंमन्या बदन्ति जन्मादिषदभावविक्रियारहितोऽ- विक्रियोऽकर्तेकोऽहमात्मेति न कस्यचिज्ज्नानगत्पद्यते यस्मिन्सति सर्वै- कमेसंन्यास उपदिश्यते । न न जायत शत्यादिश्षाख्जोपदेक्षानथक्यात्‌ । यथा च शाब्लोपदेशसामथ्याद्धमां स्तित्वविह्नानं करश्च देहान्तरसंब- न्धिङ्वानं चोत्पद्यते, तथा शाज्ात्तस्येवाऽऽत्मनोऽविक्रियत्वाकवेत्वैक- त्वा दिविज्ञानं कस्माभरीत्प्यत इति श्रष्टव्यास्ते । करणागोचरत्वादिति

१यख. ग. 'ड्विक्रियाभावरः। > क. तन्न । ३ क, शयकयप्रसङ्गात्‌ । ४ क, ख, ग, 'लोपपद्यः ।

[अ०२.@छो ०२ १} आनन्दगिरिषृतरीकासंवरितशांकरभाष्यसमेता । ९९

चेम, मनसेवानुद्र्टव्यमिति तेः । शास्ञाचार्योपदेशदमदमादिसस्कृतं पन आत्मदशने करणम्‌ । तथा च तदधिगमायानुमान आगमे च सति .. हानं नोत्पथ्त इति साहसमेतत्‌ । हानं चोत्पद्यमानं तद्विपरीतमह्ना- ` नमवरयं बाधत इदयभ्युपगन्तव्यमर्‌ । तधाङ्गानं दशितं हन्ताऽहं हतोऽ- स्मीत्युमो तौ न विजानीत इति । अत्र चाऽऽत्मनो हननक्रियायाः कतेत्वं कमेत्वं हेतुकतैस्वं चाङ्गाऩृतं दर्ितमू । अविक्रियात्मन्ञानात्कमसेन्यासे दर्शिते मीमां प्तकमतमुत्थापयति- तत्रेति । आत्म- नो ज्ञानक्रियाडक्त्याधारत्वेनाविक्रियत्वाभावादविक्रियात्मज्ञानं संन्याप्तकारणीभूतं न पमवतीत्यथैः । यथोक्तन्ञानामावो विषयामावाद्भा मानामावाद्वेति विकर्प्याऽऽदयं दूष यति- नेत्यादिना । न तावदविक्रियात्मामावो न जायते भ्रियते वेत्यादिश्ाख्स्याऽऽ- एवाक्यतया प्रमाणस्यान्तरेण कारणमानर्थक्यायोगादित्यथः । द्वितीयं प्रत्याह- यथा चेति । पारढौकिककर्मविधिसामर्थ्यसिद्धं विज्ञानमुदाहरति-कतशेति । क्मैकाण्डादज्ञाते धमीदौ विनज्ञानोत्पत्तिवज्ज्ञानकाण्डादज्ञाते ब्रह्मात्मनि विन्ञानोत्पत्ति- एविरदधा प्रमाणत्वाविरोषादिलर्थः । ज्ञानस्य मनःसंयोगजन्यत्वादात्मनश्च श्रुत्या मनोगोचरत्वनिरासान्नाऽऽत्मन्ञाने स्ाषनमस्तीति शङ्कते--करणेति । भरुतिमाभ्रित्य परिहरति-न मनसेति । तच््वमस्यादिवाक्योत्थमनोवृत््येव शाद्ञाचार्योपदेशमनु- प्रत्य द्रष्टव्यं तत्त्वमिति श्रूयते स्वरूपेण सप्रकाशमपि ब्रह्मात्मवस्तु वाक्यो त्थबुद्धिवृ- त्यमिव्यक्तं सविकल्पकम्यवहारारम्बनं भवतीति मनोगे।चरत्वोपचारादसिद्धं करणा- गोचरत्वमिष्यथः । कथं तरं बह्म त्मनो मनोविषयत्वनिषेधश्चतिरित्याशङ्कयापंस्कृत- मनोवृत््यविषयत्वविषया सेति मन्वानः सन्नाह-श्षाख्ेति । सत्यपि श्रुत्यादौ तद्‌- प्राहकामावाननास्माकमविक्रियात्मन्ञानमुत्पत्तमहतीलाशङ्कयाऽऽह-- तथेति । तस्या- विकरियस्याऽऽत्मनोऽषिगलयर्थ, विमतो विकारो नाऽऽत्मधमो विकारत्वादुभयामिमत- कारवदित्यनुमाने पूर्वोक्शुतिस्मृतिरूपागमे च सत्येव तस्षिन्नोत्पद्यते ज्ञानमिति वः पराहप्तमात्र, सत्येव माने मेयं न भातीतिवदित्यथंः । ननु यथोक्तं ज्ञानमुत्पन्नमपि हानायोपादानाय वा न भवतीति कुतोऽस्य फट्वत्वं तत्राऽऽह--ह्वानं चेति । अवृयमिति । प्रकादाप्रवृत्तेस्तमोनिवृक्तिव्यतिरेकेणानुपपत्तिवदात्माज्ञाननिवृत्तिमन्तरे- ाऽऽत्मज्ञानोत्पत्तरनुपपत्तेरिलयर्थः । नन्वज्ञानस्य ज्ञानप्रागमावत्वात्तजनिवृत्तिरेव ज्ञानं न तु तज्निवतैकमिति तत्राऽऽह- तश्चेति । कथं पुन्मगवताऽपि ज्ञानामावातिरिक- माने द्ररितमिल्यादङ्कयाऽऽह-- अभ्र चेति । विमते ज्ञानामावो न मवत्युपादान- वान्दादिवदिति मावः |

१ ख. ग. "तेः । तत्वमस्यादिवाक्योत्थमनोवृत्तावभिन्यक्त ब्रह्मात्मैकत्वं सविकल्पन्यवहारगो- मियय । शा" । २ क, च, 'शजानेतशः । ३ क. ˆसमात्रमे" । ४ च, न भवती" ।

९५६ ` श्रीमद्धगवद्धीता- [अ०२-छो०९१]

तश्च सवैक्रियास्वपि समानं कतत्वादेरविाङृतत्वमविक्रियत्वा- दास्मनः। विक्रियावान्हि कतीऽऽत्मनः कमेभूतमन्यं भरयोजयति कुषिति । तदेतद विकेषेण विदुषः सपैक्रियासु कतत्वं हेतुकतैत्वं च पति- पेधति भगवान्विदुषः कमां धिकाराभावपदशेनार्थं वेदाविनाशिनं कथं स पुरुष इत्यादिना । इ पुनविदुषोऽधिकार इत्येतदुक्तं पूवेमेव ज्ान- योगेन सांख्यानामिति । तथां च स्वेकमसंन्यासं बक्ष्यति सर्वकर्माणि मनसेत्यादिना ।

ननु हननक्रियाया न र्हस्यादिति निषिद्धत्वा्तत्कतैत्वादेरज्ञानकृतत्वेऽपि विहित- क्रियाकर्त्वादेने तथात्वमिति नेलयाह-तश्चेति । न तावदात्मनि कतंत्वादि नित्यममु- क्तिप्रसङ्गान्न चानित्यमपि निरूपादानं मावकार्यस्योपादाननियमान्न चानात्मा तदुषा- दानमात्मनि तत्प्रतिमानान्न चाऽऽत्मेव तदुपादानं कूटस्थस्य तस्याविद्यां विना तदयो- गादित्याह-अविक्रियत्वादिति । कतृत्वाभावेऽपि कारयितृत्वं स्यादिल्याश्- ङ्याऽऽह-विक्रियावानिति । आत्मनि कतैत्वादिप्रतिमानस्यानायनिर्वाच्यमन्ञान- मुपादानं तजिवृत्तिशच तत्त्वज्ञानादित्युक्तम्‌ , इदानीं कृत्वकारयितृत्वयोरवियाङृततव मगवतोऽनुमतिं दशेयति-तदेतादिति । विदुषो यदि कमोधिकाराभावो भगवतोऽ- मभिमतस्तर्हि कुत्र तस्य जीवतोऽभिकारः स्यादिति एच्छति- कृ पुनरिति । ज्ञान- निष्ठायामित्युक्तं स्मारयति--उक्तमिति । तदञ्जम॒ते सवेकमेपन्यासे भर तस्याधिका- रोऽस्तीत्याह - तथेति ।

ननु मनसेति वचनाम्न वाचिकानां कायिकानां च संन्यास इति चे, सवेकमोणीति विशेषितत्वात्‌ । मानसानामेव सवैकर्मणामिति चेन्न, मनोव्यापारपुवंकत्वाद्राकायव्यापाराणां मनोव्यापाराभावे तद्‌- नपपत्तेः । शास्लीयाणां वाक्रायकमंणां कारणानि मानसानि वजैयि- त्वाऽन्यानि सवेकमांणि मनसा संन्यसेदिति चेन्न, नेव दर्वन्न कारयभ्िति विश्चेषणात्‌ । सवेकमंसंन्यासोऽयं भगवतोक्तो मरिष्यतो न जीवत इति चेन्न; नवद्वारे परे देद्यास्त इतिविशेषणानुपपत्तेः ।

वक्ष्यमाणे वाक्ये सवैकमसंन्यासो न प्रतिमाति मानप्तानामेव कर्मणां विशेषणव- शात््यागावगमादिति रशङ्कते- नन्विति । . विशेषणान्तरमाश्चित्य दुषयति- नं सर्वेति । मनततेतिविश्चेषणान्मानपेष्वेव कर्मपु सर्वशब्दः संकुचितः स्यादिति शङ्ते -

8 7१ 8 8)

[अ०२छो ०२ १]आनन्द्गिरिृतदीकासंवशिवक्ञांकरभाष्यसमेता । ५७

न्याप; सिष्यतीति परिहरति- नेत्यादिना । मानपेष्वपि कमपु सन्यासे संकोचान्न वागादिव्यापारानुपपत्तिरिति शङ्कते-श्ञा्लीयाणामिति । अन्यानीति । अशाल्ी- धवाक्वायकमकारणान्यश्चाञ्जीयाणि मानप्तानि तानि च स्वीणि कमीणीव्यर्थः । षाक्य- शेषमादाय दूषयति---न नैवेति । न हि विवेकबुद्धया सर्वाणि कर्माण्यशाख्रीयाणि न्यस्य तिष्ठतीति युक्तं नेव कुर्वज्नित्यादिषिरोषणस्य विवेकबुद्धेश्च त्यागहेतेोस्तुस्यत्वा- द्धेः । मगवदमिमतपर्वकर्मसन्यासस्यावस्थाविशेषे सकोच दशयन्नाशङ्कते-मरि- ष्यत इति । सन्यासो भीवदवस्थायामेवाज्न विवक्षित इत्यत्र चिङ्खं दशयजुत्तरभोह- ते नवेति ।

न हि सवैकर्मपंन्यासेन मृतस्य तदेह आसनं संभवति । अक्वै- पोऽकारयतश्च देहे संन्यस्येति संबन्धो न देह आस्त इति चेन्न, सवै. ध्राऽऽत्मनोऽविक्रियस्वावधारणात्‌ । आसनक्रियायाश्वाभिकरणापिक्ष- स्वात्तदनयेक्षत्वाश्च सेन्यासस्य। सेपुवस्तु न्यासशेब्दस्त्यागार्थो न निक्षे पाथः । तस्माद्रीताश्नाह् आत्मह्नानवतः सन्यास एवाधिकारो न कम- णीति तन्न तत्नोपरिष्टादात्पक्ानभरकरणे दशेयिष्यामः ॥ २१ ॥

अनुपपत्तिमेव स्फोरयति- न हीति । अन्वयविरोषान्वाख्यानेन लिङ्गापिद्धि चोद- पति- अकुवंत इति । विवेकवहाददोषाण्यपि कमणि देहे यथोक्ते निक्षिप्याुरवनन- कारय विद्वानवतिष्ठते । तथा च देहे कर्माणि पंन्यस्याकुवंतोऽकारयतश्च सुखमाप्तन- मितिपबन्धसंमवाद्विशेषणस्य सति देहे कर्मत्यागविषयत्वामावाज्जीवतः सर्वकमेल्यागो नासीत्यथेः । अथवाऽङकर्वेत इत्यादि पूर्वत्रैव संबन्धनीयं, लिङ्गापिद्धिचोचे तु देहे संन्य- स्यत्यारम्येत्युन्नेयम्‌ । आत्मनः सकैत्राविक्रियत्वनिधौरणदि हसंबन्धमन्तरेण कर्तत्वकार- पितृतवाप्रतिरप्रा्तप्रतिषेधप्रसङ्गपरिहाराथमसमदुक्त एव संबन्धः पताधीयानिति समा- परते-न सरयैत्रेति । श्रुतिषु स्मृतिषु वेत्यर्थः । कंच पंबन्धस्याऽऽकाङ्क्षासनिषियो- श्ताधीनत्वादाकाङ्सावशादस्मदमिमतसबन्धसिद्धिरिव्याह-आसनेति । मवदिष्स्तु पकन्धो न सिष्यत्याकाङ्क्षामावादिलयाह-तदनपेक्षत्वाबेति । संन्यापशब्दस्य निसेपार्थत्वात्तस्य चाधिकरणपरपिक्षत्वादस्मदिष्टसंबन्धधिदधिरियाशङ्कयाऽऽह-संपूरव- स्विति । अन्यथोपसगवैयथ्यीदित्यर्थः । मनप्ता विवेकविज्ञानेन सर्वाणि क्मांणि परि- लज्याऽऽस्ते देहे विद्धानित्यस्यैव संबन्धस्य साधुत्वं मत्वोपसंहरति- तस्मादिति, पषैन्यापारोपरमात्मनः संन्याप्तस्याविकरियात्मज्ञानाविरोधित्वात्मरयोजकन्ञानवतो वैषे पन्यापतेऽधिकारः सम्यम्ज्ञानवतस्त्ववैषे स्वामाविके फङात्मनीति विभागमम्युपेत्योक्तेऽथ वक्यशेषानुगुण्यं दरोयति--इति तत्न तत्रेति ॥ २१॥ `

१क. च, ° स्वैयाः।२३ क, च, शशड्दोऽत्र दयागाः।

५८ भ्रीमद्गबहीवा- [अ ०२८ ०२२-२१] अहतं तु वक्ष्यामः, वे्राऽऽत्मनोऽविनाश्षित्वं पतिह्ञातं तर्किमिवेत्युच्यते- वासांसि जीणानि यथा विहाय नवानि ग्रह्णाति नरोऽपराणि ॥ तथा शरीराणि विहाय जीणा- न्यन्यानि संयाति नवानि देही ॥ २२॥ वासांसीति । वासांसि वश्लाणि जीणानि दुब॑लतां गतानि यथा लोके विहाय परित्यज्य नवान्यभिनवानि गृहयास्युपादत्ते नरः परुषोऽ- पराण्यन्यानि तथा तद्रदेव शरीराणि विहाय जीणौन्यन्यानि संयाति संगच्छति नवानि देद्यात्मा परुषवद विक्रिय एवेत्यथंः ॥ २२ ॥ आत्मनोऽविक्रियत्वेन कर्मासभवं प्रतिपाधाविक्रियत्वहेतुसमथनार्थमेवोत्तरमन्थमवता- रयति-- प्रकृतं त्विति । किं तत्प्रकृतमिति शङ्कमानं प्रत्याह--तत्रेति 1 अविनाश्चि- त्वामित्युपटक्षणमविक्रियत्वमित्य्थः । तदेव दृष्टान्तेन स्पष्टयितुमुत्तरश्छोकमुत्यापयति- तदित्यादिना । आत्मनः खतो विक्रियामावेऽपि पुरातनदेहत्यगि नूतनदेहोपादाने च विक्रियावत््वधरौग्यादविक्रियत्वमपिद्धमिति वेत्तत्राऽऽह- वासांसीति । शरीराणि नोणानि वयोहानिं गतानि वीपरिताप्तगतानीदयर्थः । वासप्तां पुरातनानां परित्यागे नवानां चोपादाने त्यागोपादानकतैमूतदोकिकपुरुषस्याप्यविकारित्वेनैकरूपत्ववदात्मनो देहत्यागोपादानयोरविरुद्धमविक्रियत्वमिति वाक्याथमाह--पुरुषवदिति ॥ २२ ॥ कस्मादविक्रियं एवेति । आह- नेनं छिन्दन्ति शस्नाणि ननं दहति पावकः ॥ न चैनं दरेदुयन्यापो न शोषयति मारुतः ॥ २३ ॥ नैनं छिन्दन्तीति । एनं भरतं देहिनं न च्छिन्दन्ति क्षज्ञाणि निरब- यवत्वाल्लावयवविभागं कुवन्ति शद्खाण्यस्यादीनि। तथा नेन दहति पाव- कोऽभ्चिरपि न भस्मी करोति । तथा नैन॑ छेदयन्त्यापः। अपां हि सावय- वस्य वस्तुन आद्रीभावकरणेनावयव विश्ेषापादने सामथ्यं तन्न निरव यव आत्मनि संभवति । तथा सलेहवद्रव्यं लेहश्षोषणन नाश्चयति वायु- रेनं स्वात्मानं न शोषयति मारूतोऽपि ॥ २३ ॥ एूथिव्यादिमूतचतुष्टयप्रयुक्तविक्रियाभाक्त्वादात्मनोऽतिद्धमविक्रियत्वमिति शङ्कते--

१६. सष. त्र तच्राः। २ क. च. “नि त्वग्वली। ३ख.ग.घ. च. व्यदति। चय, "बेयत आः । ५ ख, ग, "पि आकाशवत्‌ ॥ २३ ॥

[१०२्ो ०२४ ]आनन्दगिरिदतदीकासंवखितन्ञांकरमाष्यसमेता । ५९

कस्मादिति । यतो न मूतान्यात्मानं गोचरयितुमर्हन्त्यतो युक्तमाकादावत्तस्यावि- रयत्वमित्याह- आहेत्यादिना ॥ २६ ॥ यत एवं तस्मात्‌- जच्छेद्योऽयमदाद्योऽयमङ्केयोऽशोष्य एव च ॥ नियः स्वेगतः स्थाणुरचरो ऽयं सनातनः ॥ २४ ॥ अच्छेधोऽयमिति । यस्मादन्योन्यनाश्षहेतूनि भ्रत॑न्येनमात्मानं नान्च पित नोत्सहन्ते तस्माभित्यो निलयत्वात्स्वेगतः सर्वेगतत्वात्स्थाण, स्थाणुरिव स्थिर इत्येतत्‌ । स्थिरत्वादचखोऽयमातमाऽतः सनातनि रंतनो न कारणात्कुतश्चिभिष्पम्ोऽभिनव इत्यथः । नैतेषां शछोकानां पोनरक्त्यं चोदनीयम्‌ । यत एकेनैव शछोकेनाऽऽत्मनो नित्यत्वमविक्रियस्वं चोक्तं न जायते भ्रियते बा" इत्यादिना । तत्र यदेवाऽऽत्मविषयं किचिदु- ष्यते तदेतस्माच्ष्लोकाथाननातिरिच्यते किचिच्छब्दतः पुनरुक्तं किचि दयेत इति । दुर्बोधत्वादात्मवस्तुनः पुनः पुनः परसङ्गमापाय क्षब्दान्तरेण तदेव वस्तु निरूपयति भगवान्वासदेवः कथं नु नाम सेसारिणामव्यक्तै त्त्वं बुद्धिगोचरतामापरश्रं सत्ससारनिदटस्षये स्यादिति ॥ २४ ॥ एयिव्यादिमृतप्रयुक्तच्छेदनाद्यथक्रियामवे योग्यतामावं कारणमाह -यत इति । एवोषमु्तरार्भे हेतुत्वेन योजयति--यस्मादिति । नित्यत्वादीनामन्योन्य हेतुहेतु- मद्व पूचयति-नित्यत्वादिलयादिना । न च नित्यत्वे परमाणुषु व्यमिचारा- दप्राकं पवैगतत्वस्येति वाच्यं तेषामेवाप्रामाणिकत्वेन व्यमिचारानवतारान्न च सवै- मतत्वेऽपि विक्रियाहाक्तिमत््वमात्मनोऽस्तीति युक्तं ॒विमृत्वेनामिमते नमसि तदनुप- छ्मात्न च विक्रियाहक्तिमचे स्थेयेमास्थातु शक्य तथाविधस्य मृदादेरस्थिरत्वदशै- नादिलाशयेनाऽऽह--स्थिरत्वादिति । स्वतो नित्यत्वेऽपि कारणान्नाशसंमवादुत्पस्ति- पि पमावितेति कुतश्िरतनत्वमित्याशङ्कयाऽऽह-न कारणादिति। आत्मनोऽविक्रि- यत्वस्य न जायते भ्रियते वेत्यादिना साधितत्वात्तस्येव पुनः पुनरमिषने पुनरुक्तिरित्याश- कयाऽऽह-नेतेषामिति । अनाशङ्कनीयस्य चोद्यस्य प्रसङ्गं ददीयति--यत इति । अतो वेदाविनारिनमित्यादौ शङ्कयते पौनरुक्त्यमिति शेषः । कथं तत्र पौनरुक्त्या- शका समुन्मिषति तत्राऽऽह--तत्रेति । वेदाविनारिनमित्यादि-छोकः सप्तम्या परा- म्यते । छोकडब्देन न जायते त्रियते वेत्यादिरुच्यते । नन्विह छोके जन्ममरणा- धमावोऽमिरक्ष्यते, वेदेत्यादौ पुनरपक्षयाद्यमावो विवक्ष्यते तन्न कथमथोतिरेकामावमा-

१ ख. ग. घ. ह्च, "तान्यात्म । २ ख, ग, “न्तेऽग्न्यादीनि त" ! ३ ख, ग, “ति । सत्यं दु" । ४ क, "लप्यते ।

६० भ्रीपद्धगवद्रीता- (अ०२छो०२५]

दाय पौनरुक्त्यं चोधते तघ्राऽऽह- किंचिदिति । कथं तर्द पोनसुक्त्यं न चोदनी- यमिति मन्यसे तत्राऽऽह-गुर्बोधत्वादिति । पुनः पुनर्विधानमेदेन वस्तु निरूपयतो मगवतोऽभिप्रायमाह-कथं न्विति ॥ २४ ॥ | किच- अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयमविका्ेऽयपुच्यते ॥ तस्मादेवं विदिषवेनं नानुशोचिदमर्हेसि ॥ २५ ॥ अन्यक्तोऽयमिति । अव्यक्तः सवेकरणाविषयत्वान्न व्यज्यत शइत्य-

व्यक्तोऽयमात्मा । अत एवाचिन्त्योऽयम्‌। यद्धीन्द्रियगोचरं षस्तु ति

म्ताविषयत्वमापतेऽयं॑त्वात्माऽनिन्दरियगोचरत्वादाचेन्त्यः । अवि.

कार्योऽयम्‌ । यथा क्षीरं दध्यातश्चनादिना विकारि न तथाऽयमात्मा ।

निरवयवत्वाचाविक्रियः । न हि निरवयवं किचिद्रिक्रियात्मकं दृष्टम्‌ ।

अविक्रियत्वाद विकार्योऽयमात्मोच्यते। तस्मादेवं यथोक्तमकारेभनमा-

त्मानं विदित्वा स्वं नानुशोचितुमसि हन्ताऽद्मेषां भयेमे हन्यन्त

इति ॥ २५॥

त्व॑पदा्थपरिशोधनस्य प्रकृतत्वात्तत्रैषव हेत्वन्तरमाह--रकिचेति । आत्मनो नित्य- त्वादिरक्षणस्य तथेव श्रेया किमिति न मवति तत्राऽऽह-अव्यक्त इति । मा तर्हि प्रत्यक्षत्वं मूदनुमेयत्व तु तस्य किं न स्यादिव्याश्ञङ्कयाऽऽह--अत एवेति । तदेव प्रपश्चयति- यद्धीति । अतीन्दियत्वेऽपि प्तामान्यतो दष्टविषयत्वं भविष्यतीत्याशङ्कच कूटस्येनाऽऽत्मना व्यैपिलिङ्गामावानभेवमित्याह--अविकायै इति । अविकारयत्य व्यतिरेकदष्टान्तमाह- यथेति । किं चाऽऽत्मा न विक्रियते निरवयर्दरव्यत्वादर्धैटादि- वदिति व्यतिरेर्षयनुमानमाह-निरवयवत्वा्चेति । निरवषयवत्वेऽपि विक्रियावत्त्वे का क्षतिरिलाशङ्कयाऽऽह-न हीति । सावयवस्यैव विक्रियावत्त्वदशेनाद्विक्षियावच््वे निरवयवत्वानुपपात्तिरित्यथैः । यद्धि सावयवं सक्रियं क्षीरादि तदध्यादिना विकारमा- पद्यते न चाऽऽत्मनः श्रुतिप्रमितनिरवयवत्वस्य सावयवत्वमतो ऽविक्रियत्वान्नायं विकार्यो मवितुमखमिति फछितमाह--अविक्रियत्वादिति। आत्मयाथात्म्योपदे श्च मद्रोच्यानन्व- शोचस्त्वमित्युपक्रम्य व्याख्यातमुपसंहरति- तस्मादिति । अम्यक्तत्वाचिन्त्यत्वावि.- कार्यत्वनित्यत्वस्वैगतत्वादिषूपो यस्मादात्मा निषीसितस्तस्मात्तथेव ज्ञातुमुचितस्तज्ज्ञा- नस्य फट्वत्त्वादित्यथेः । प्रतिषेध्यमनुशोकमेवामिनयति--हन्ताऽहमिति ॥ २९ ॥

१ क. ख. ग. अत एवावि । २ ध. विकृते । २३ ख. ग. क्ष.'रि।अयंनिः। ४्ख.ग. भ्रवाप्रत्यक्चत्वं किः । ड. ज. प्रयक्षत्वं । ५ ख. ग. ढः. ज. न्याप्तलिः । ६ ड. वत्वा । ७ख.ग, श. च, ज. ˆद्घटवः । -८ क. इ. च. ज, °रेकानु" ।

[अ०२-छो ° २६-२ ८]आनन्दगिरिष्वटीकासंवरितक्ञाकरभाष्यसमेता । ६१ आत्मनोऽनित्यत्वमभ्युपगम्येदमुच्यते- अथ चैने नियजाते निर्यं वा मन्य॑से मृतम्‌ ॥ तथाऽपि खं महाबाहो नैवं शोचिठमहंपि ॥ २६ ॥ अथ नमिति । अथ चेत्यभ्युपगमाथेः । एनं प्रकतमात्मानं नित्य- जातं लोकमसिद्धधा परत्यनेकरशारीरोत्प्ि जातो जात वि मन्यसे । था भरतितटिनाश्चे निय वा मन्यसे मृतं मृतो गत इति । तथाऽपि तथाभाविन्यप्यात्मनि त्वं महाबाहो नैवं शोचितुमहैसि जन्मवतो जन्भ- नाश्चवतो नाक्शटेताववर्यंभाविनाविति ॥ २६ ॥ आत्मनो नित्यत्वस्य प्रागेव सिद्धत्व दुत्तरछोकानुपपत्तिरित्याशङ्कयाऽऽद-आत्पन {ति । अनित्यत्वमिति श्ठेदः । शाक्यानां छोकायतानां वा मतमिदमा परामृश्यते । ोतरजनस्य पूर्वोक्तमात्मयाथात्मय श्त्वाऽपि तस्िन्निधौरणापिदधद्योमैतयोरन्यतरम- 7म्युपगमः शङ्कितस्तदर्थो निपातद्वयप्रयोग इत्याह--अथ चेति । प्रकृतस्याऽ$- मनो निलयत्वादिढक्षणस्य पुनः पुनजौतत्वामिमानो मानामावादप्तमवीलयाशङ्कयाऽऽह- ्टोकेति । नित्यजातत्वाभिनिवेशे पौनःपुन्येन मृतत्वाभिनिविरो प्याहतः स्यादित्याश- हृपाऽऽह- तथेति । परकीयमतमनुमावितमम्युपेत्याहो बत महत्पापं करतुं व्यवत्तिता वयमित्यदेस्तदीयश्चोकस्य निरवकाहात्वमित्याह-तथाऽपीति । एवमित्यजुनस्य इश्यमानमनुशो कप्रकारं दद्रीयित्वा तस्य फतौमयोग्यत्वे हेतुमाह-जन्मवत हति । जन्मवतो नायो नाङावतश्च जन्मेत्येताववश्यंभाविनो मिथो व्याप्ताविति योजना ॥२९१॥ तया च सति-

जातस्य हि धुवो मृत्यव जन्म मृतस्य च ॥ ` तस्मादपरिहार्येऽथे न वं शोचितुमर्हसि ॥ २७॥ जातस्येति । जातस्य हि रन्धजन्मनो धुबोऽग्यभिचारी गत्युमेरणं रुवं जन्म मृतस्य च तस्माद्परिहार्योऽयं जन्ममरणलक्षणोऽयेस्तस्मिभ परिहा्येऽये न स्वं शोचितुमहेसि ॥ २७ ॥ तयोरकवस्यंमावित्व सलनुशोकस्याकतंन्यत्वे हेत्वन्तरमाह-- तथा चेति ॥ २७ ॥ कायेकरणसंधातात्मकान्यपि भूतान्युदि्य शोको न युक्तः कतु यतः- अन्यक्तादीनि मूतानि व्यक्तमध्यानि भारत ॥ अव्यक्तनिधनान्येव तत्र का परिदेवना ॥ २८ ॥

१ ग. च, “ति ॥२७॥ यद्यपि आत्मनि श्लोको न युष्कस्तथाऽपि काः । २ क. घ, छ. येकार" ।

६२ श्रीमच्गवदीता- [अ०२-छो०२९] अ्यक्तादीनीति । . अव्यक्तादीन्यव्यक्तमद शनमनुपरभ्धिरादिरयेषां भूतानां पजमित्रादिकायंकरणसंघातात्मकानां तान्यब्यक्तादीनि भूतानि भरागुत्पत्तेः । उत्पन्नानि च पा्मरणाश्यक्तमध्यानि । अग्यक्तनिधना- न्येव पुनरव्यक्तमद शेन निधनं मरणं येषां तान्यव्यक्त निधनानि 1 भरणादध्वेमप्यव्यक्ततामेव परतिपथन्त इत्यथः । तथा चोक्तम्‌--*“अदशेनादापतितः पुनश्वादशरैनं गतः नासो तव न तस्य त्व ठथा का परिदेवना!” इति । । तत्न का परिदेवना को वा प्रलापोऽद्षटषट्मनष्टश्नान्तिप्तेषु भृतेष्वि- लयथः ॥ २८ ॥ आत्मानमुदिरयानुशोकस्य कंपमयोग्यत्वेऽपि मृतपवातात्मकानि मृतान्युदिदय तस्य कतैग्यत्वमादाङ्याऽऽह--कार्येति । समनन्तरछोकस्तत्र हेतुरिलयाह- यत इति । वाक्षुषददोनमात्रव्यावृक्ति व्यावतेयति-अनुपरभ्धिरिति । न हि ययोक्तस- धातरूपाणि भृतानि पूतरमुत्पत्तङ्परम्यन्ते तेन तानि तथा ग्यपदेशमाज्ञि मवन्तीदयर्थः | किं तन्मध्यं यदेषां व्यक्तमिष्यते तदाह--उत्पभ्नानीति । उत्पत्तेरूर्ध्वं मरणाश्च पूर्व व्यावहारं सत्त्वं मध्यमेषां व्यक्तमिति तथोच्यते । जन्मानुसारितवं विख्यस्य युक्त- मिति मत्वा तात्पयौैमाह-मरणादिति । उक्ते पोराणिकप्मतिमाह- तथा चेति । तत्रेलयस्याथमाह-अद्ष्टेति । पूवेमदष्टानि सन्ति पुनृष्टानि तान्येव पुनन ष्टानि तदेवं भान्तिविषयतया घटीयन््रवश्च्रीमूतेषु भूतेषु शोकनिमित्तस्य प्रङापस्य नावक्रोऽस्तीत्य्थः ॥ २८ ॥ वुधिह्वेयोऽयं भरङृत आत्मा किं त्वामषैकयुपारखमे साधारणे रान्तिनि पित्ते । कथं दबिद्वेयोऽयमासेति । आद-

आश्वयवत्पश्यति कथिदेन- मा्चर्थवहदति तथेव चान्यः ॥ आश्रर्यवचैनमन्यः शृणोति श्रुतवाऽप्येनं वेद्‌ न चेव कश्चित्‌ ॥ २९ ॥ आशर्यवदिति। आश्चयेवदाशरयमरमद्धतमकस्माददश्यमानं तेन तुर्य- माश्च थवदाश्यैमिनैवमात्मानं प्यति कथित्‌। आश्वयेवदेनं बदति तथेव

१क.ख.ग. घ. सष. प्यैकार"। २ख.ग. च. घछ.गतडई। ३ख.ग.स्.ज. नन्तेन। ४ ख.ग. ड. ज. “नि व्य" । ५क. च. '^त्मेयत आः । ६ ख. ग. 'हमपुवेम" । क, "पूवम । ७ स. ग. "यैमिः। < ख.ग. च. श्च. देवव. ।

[अ०२छो ०३०] आनन्दगिरिङृतशैकासंवलितशांकरभाष्यसमेता । ६३

चान्यः । आश्रयवशैनमन्यः श्रुणोति । श्रत्वा दष्टोक्त्वांऽप्येनं षेद न

वैव कथित्‌। अथ वा योऽयमात्मानं पक्ष्यति स आश्वयेतुर्यो यो

बदति यश्च श्यणोति सोऽनेकसहस्ेषु किदेव भवति । अतो दुर्बोध

आत्मेल्यभिप्रायः ॥ २९ ॥

अननं प्रत्युपाटम्मं द्शौयित्वा प्रकृतस्याऽऽत्मनो दुरविज्ञेयत्वात्त प्तयुपालम्भो न पमवतीति मन्वानः सन्नाह-दुधि्गेय इति । तथा चाऽऽत्माज्ञाननिमित्तविभ्रमस्य पाषारणत्वादस्ताघारणोपाङम्भस्य निरवकाशतेत्याह -िं त्वामेवेति । अहैप्रत्ययवे. धलाद त्मनो दुरविज्ञेयत्वमसिद्धमिति शङ्कते--कथमिति । विशिष्टस्याऽऽत्मनोऽहप्र- चयदृष्टत्वेऽपि केवरुस्य तदमावादत्ि दुर्बिज्ञेयतेति छोकमवतारयति- आहेति । माशरयैवदित्यायेन पदेनाऽऽत्म्िषयदर्शनस्य दुरछमत्वं ददौयता द्रष्टुदिभ्यमुच्यते । तरतीयेन तद्विषयवदनस्य दुरभत्वो क्ता तदुपदेषटुस्तथात्वं कथ्यते। तृतीयेन तदीयश्रवणस्य रमत्वदवारा श्रोतुर्विर्ता विवक्षिता । श्रवणदद्षीनोक्तीनां भावेऽपि तद्विषयसाक्षात्का- एत्वालन्तायापतङम्यत्वं चतुर्यनाभितरेतमिति विभागः । आत्मगोचरद शनादिदुरमत्व- राण दर्वोषत्वमात्मनः साधयति-आश्वयेवदिति । सप्रलात्मनि द्रुवैक्तुः श्रोतुः 7ात्कतुंच दुरेभत्वामिधानेन तदीयं दर्बोषत्वं कथयति--अथवेति । व्याख्यान - पऽि फङ्तिमाह- अत इति ॥ २९. ॥

अथेदानीं भकरणाधुपसदन्ते-- ॥ देही नित्यमवध्योऽये दृहे सवस्य भारत ॥

तस्मात्सर्वाणि भूतानि न तें शोचिदम्ह्सि ॥ ३०॥ देहीति । सवस्य प्राणिजातस्य देहे वध्यमानेऽप्ययं देही न नो यस्मात्तस्माद्धीष्मादीनि सबाणि भ्तान्युदिस्य न त्वं श्ोचितुम- ॥ ३० ॥ शरोकान्तरमुत्थापयति-- अथेति । आत्मनो दुज्ञोनत्वप्रददीनानन्तरमिति यावत्‌ ! कुवत्तपिश्या श्रोकमोहयोरकरतग्यत्वं प्रकरणार्थः । देहे वध्यमानेऽपि देहिनो वध्य- वामवे फष्ितमाह-- तस्मादिति । देतुविभागं विभजनते- सस्येति । फङितप्रदशन- ए शोकार्षं व्याच्टे-तस्माद्धीष्मादीनीति ॥ २०॥

+ इतः पूर्वं क. ख. ग. पुस्तकेषु 'देदी शरीरी नित्यं सवेदा सवावस्यास्ववध्यो निरवयव- वन्िवत्वाश्च तत्रावध्योऽय॑ देहे शरीरे सर्वस्य स्वैगतत्वात्स्थावरादिषु स्थितोऽपि" दयाधिकं भाष्यं एवते ।

१ क. ख. ग. क्टाऽप्यात्मानं । २ क, वरिप्रलम्भस्य । ३ ख. न. च. ज. “मिमत । ४ ङ, १.४. यै उपसंहियते । ५ क. °ह-- यस्मा । | |

६४ भीमद्गवद्वीता- [अ०२छो ०६ १-६२]

इह परमाथततत्वापेक्षायां शोको मोहो षा न संभवतीत्युक्तं, न केवरं षर माथतस्वपिक्षायामेव कि बु- ॥ स्वधर्ममपि चावेक्ष्य न विकसम्पिहमहसि ॥ धर्म्याद्धि युदधाच्छरेयोऽन्यरकषत्रियस्य न विद्यते ॥३१॥ स्वधमैमिति । स्वधमैमपि स्वो धमः क्षत्रियस्य युद्धं तमप्यवेक्ष्य त्वं न विकम्पितुं प्रचरितुं नाहेसि स्वाभाविकाद्धमांदात्मस्वाभाव्यादित्य मिपायः । तच युद्धं पएृथिवीजयद्रारेण धर्माय प्रजारक्षणार्थं चेति धमां द्नपेतं परं धर्यं तस्माद्धम्यापुद्धाख्टेयोऽन्यत््षश्रियस्य न विद्यते हि यसमात्‌ ॥ ३१ ॥ श्छोकान्तरमवतारयन्त्तं कीतैयति-शृहेति । पूर्व॑छोकः सप्तम्यथेः । यत्पारमा. धिकं तत्वं तदपेक्षायामिव केवङं शोकमोहयोर॑मवो न मवति किं तु स्वधर्ममपि षचवे- ्षयेति सेबन्धः । खकीयं क्षान्रं धभमनुसंधाय ततश्वलनं ` परिदतैव्यमित्य्थः । यद्धि ्षभरियस्य पमीदनपेतं श्रेयःसाधनं तदेव मयाऽनुवरतितम्यमित्याशङ्कयाऽऽह-म्यादिति। लातिप्रयुक्तं स्वामाविकं' धमेमेव विशिनि- क्षत्रियस्येति । पुननैकारोपादानमन्वया- थेम्‌ । प्रचरितुमयोम्यत्वे प्रतियोगिन दशयति-स्वाभाविकादिति । स्वामाविकत्व- मशाश्जीयत्वमिति शङ्कां वारयितुं तात्प्यमाह- आत्मेति । आत्मनः स्वस्याजैनस्य स्वामान्यं क्षत्रियस्वमावप्रयुक्तं वणोश्चमोचितं करम तस्मादिलयर्थः । धमी प्रनापारिषा- छनार्थं च प्रयतमानस्य युद्धादुपरिरंसा श्रद्धातव्येत्याशङ्याऽऽह-तश्वेति । ततोऽपि भयस्करं किंचिदनुष्ठातुं युद्धादुपरतिरुचितेयाशङ्कयाऽऽह- तस्मादिति । तस्माद्य. द्वात्मचरुनमनुचितमिति शेषः ॥ ३१ ॥ कुतश्च तथ॒द्धं कतैव्यमिति । उच्यते- यदृच्छया चोपपन्नं स्वर्गदारमपाटतम्‌ ॥

सुखिनः क्षत्रियाः पाथ रभन्ते युद्धमीदृशम्‌ ॥ २२॥ यष्च्छयेति । यष्च्छया चापमाधितंयोपपन्ममागतं स्वर्द्वारमपाहतमु

दारितं ये तदीश्शं युद्धं लभन्ते क्षत्रिया हे पाथं किं न सखि नस्ते ॥ ३२ ॥

युद्धस्य गुवादयनेकप्राणि्हिंसात्मकस्यार्हिपाक्ाख्रविरोधान्नासि कर्तव्यतेति शङ्ते- कुतश्चेति । अ्रीषोमायर्हिपावद्युद्धमपि क्षत्रियस्य विहितत्वादनुष्ठेयं सामान्यशा-

१क. ख. ग. "कं स्वधः। २क. ख. ग, च. श्च. "तमागतमुपपररं स्व । ३ च. "टितमीष° । ४ख. ग, "तं य्तदी। क, तंय एतः।

[अ०२.छो ° ६६-६४]आनन्दगिरितदीकासंवछितश्षांकरभाष्यसपेता । १६५

ङतो विशेषदाखस्य बढीयस्त्वादित्याह--उच्यत इति । तथाऽपि युद्धे प्रवृत्तानमै- हिकामुष्मिकस्थायिसुखामावादुपरतिरेव ततो युक्ता प्रतिमातीलाहाङ्कयाऽऽह-यह- श्छयेति । चिरेण चिरतरेण च॑ यागादयनुष्ठायिनः स्वगौदिमाजो मवन्ति युध्यमानास्तु रिया बहिमुंखताविहीनाः सहसैव स्वगदिसुखमोक्तारस्तेन तव कर्ैम्यमेव युद्धमिति ्यस्यानेन स्छटटयति--यद्च्छयेत्यादिना । इहामुत्र च माविसुलवतामेव क्षभ्रियाणां छषर्ममृतयुद्धतिदधेस्तादर्थ्यनोत्थानं शोकमोहौ हित्वा कतैग्यमित्यथेः ॥ ६२ ॥

एवं कतंव्यतापाप्रमपि-

अथ चेत्वमिमं म्यं सस्यामं न करिष्यसि ॥ ततः स्वधर्म कीतिं च हिता पापमवाप्स्यसि ॥३॥ अथ चेत्त्वमिमं धर्म्य धर्मादनपेतं सङ्गमं युद्धं न करिष्यसि चेच- तस्तदकरणात्स्वधर्मं कीति च महादेवादिसमार्गेमनिमितचां हित्वा केवलं पापमवाप्स्यसि ॥ ३३ ॥ | स्वषमस्य युद्धस्य श्वद्धया करणे खर्गादिमहाफटप्रातति प्रददथै तदकरणे प्रयवा- वपि प्रदशेयञ्चत्तरछोकगताथराब्दार्थं कथयति--एवप्रिति । विहितत्वं फल्वत्व- मित्यनेन प्रकारेणेलथः । अन्वयार्थं पुनभेदित्यनू्यते । महादेवादीस्यादिशब्देन महे- दादयो गृष्यन्ते ॥ ३३ ॥ न केवरं स्वधमेकीतिपरिलयागः-

कीतिं चापि भूतानि कथयिष्यन्ति तेऽव्ययाम्‌ ॥ संभावितस्य चाकीतिंमरणादतिरिच्यते ॥ ३४ ॥ अदीत चापि भूतानि कथयिष्यन्ति ते तवाव्ययां दीर्घकालम्‌ । षमात्मा क्षर शतयेवमादिभियणेः संभावितस्य चाकीति्मरणादतिरि- ष्यते । संभावितस्य चाकीर्तेवैरं मरणमिलययथंः ॥ ३४ ॥ युद्धाकरणे क्षत्रियस्य प्रत्यवायमामुषमिकमापाद्य शिष्टगहीङक्षणं दीधेकाटमाविम- प्रत्यवायं प्रतिछम्भयति-- न केवरमिति । युद्धे स्वमरणपंदेहात्तत्परिहारा- वमदीतिरपि सोढग्याऽऽत्मप्तरक्षणस्य प्रेयस्करत्वादिव्याशङ्कयाऽऽह- धर्मात्मेति । मन्यानामकीतिर्मवति मरणादपि दुःसेति तात्पयीथेमाह-संभावितस्येति ॥ ६४ ॥

१च. च काठेन या. ।२ख. ग. भकृत^।३क. ख, य, "तं विहितं सः। ४, -गम- निं । ५१. धव च युद्धे भ्‌ः।६ क, "पि युद्धे भूः । ९

६६ . श्रीमद्धगवद्ीता- [अ०२छो ° ६५१-६७] ङ्ि-- ` ॐ [| @ मयाद्रणादुपरतं मंस्यन्ते चां महारथाः ॥ येषां च त्वं बहुमतो भूत्वा यास्यमि राघवम्‌ ॥३०५९॥ भयादिति । भयात्कणादिभ्यो रणाधद्धादुपरतं नित्त म॑स्यन्ते `. चिन्तयिष्यन्ति न कृपयेति त्वां महारथा दुर्योधनप्रभरतयः । येषां च त्वं दुर्योधनादीनां बहुमतो बहुभिगुणेयुक्त इत्येवं बहुमतो भूत्वा पएन- यास्यसि राघवं छधुभावम्‌ ॥ ३५ ॥ इतश्च त्वया युद्धं कतंन्यमित्याह-रकिचेोति । प्राणिषु कपया नाहं युद्धं कारि- ष्यामीत्याशङ्कयाऽऽह- भयादिति । महारथानेव विरिनषशि-येषां चेति । दर्यो- धनादिमिस्तवोपहास्यतानिरसनाथ सद्प्ामे प्रवृत्तिरवश्यमाविनीत्यथः ॥ ६९ ॥ इव | जवाच्यवादांश्च बहून्वदिष्यन्ति तवाहिताः ॥ निन्दन्तस्तव सामथ्यं ततो दुःखतरं चु किम्‌ ॥ २६ ॥ अवाच्यवादानिति । अवाच्यवादानवक्तव्यवादांथ बहूननेकप्रका- .. रान्वदिष्यन्ति तवाहिताः शत्रवो निन्दन्तः ङ्घुत्सयन्तस्तव त्वदीयं साम्यं निवातक्वेचादियुद्धनिमित्तम्‌। तस्मात्ततो निन्दापापेदैःखाहुः- खतरं नु किम । ततः कष्टतरं दुःखं नास्तीत्यथंः ॥ ३६ ॥ इतश्च मा त्वं युद्धाद्परमं का्षीरित्याह-- किंचेति । ननु भीष्मद्रोणादिवधप्रयुक्तं कष्ठतरं दुःखमसहमानो युद्धान्निवृत्तः स्वपामथ्येनिन्दनादि शघुकृतं सोढुं शक्ष्यामीत्या- शङ्कया ऽऽह- तत इति ॥ ६९ ॥ युद्ध एनः क्रियमाणे कणोदिभिः- हतो वा प्राप्स्यसि स्वगे जिखा वा मोक्ष्यसे महीम्‌ ॥ तस्मादुत्तष्ट कान्तय युद्धाय कृतानश्वयः ॥ २७ ॥ हतो वेति । हतो वा प्राप्स्यसि स्वगं हतः सन्स्वश प्राप्स्यसि जित्वा वा कणादीश्शूरान्भोक्ष्यसे महीम्‌ । उभयथाऽपि तव राम एवेत्यभिप्रायः । यत एवं तस्मादुत्तिष्ठ कोन्तेय युद्धाय इतनिश्यो नेष्यामि शधृन्मरिष्यामि वेति निश्चयं त्वेत्यथ ॥ ३७ ॥ तां युद्धे गुवदिवधवशान्मध्यस्यनिन्दा ततो निवृत्तौ शघुनिन्देत्युमयतःपीज्ञर-

१ क, ह, “ध्वं तस्माः।२ख. ग, 'वचवधादियु।३ ड. च. ज. "पाशा र

[अ०२-छो ° ३८-३९]आनन्दगिरिङृतटीकासंवरितश्चांकरभाष्यसमेता । &७

प्नुरितयाशङ्कयाऽऽह--युद्धे पनरिति । जये पराजये च ङामघरोव्याद्द्धाथमुत्था- नमावदयकमित्याह - तस्मादिति । न हि परिद्द्धकुटस्य क्षत्रियस्य युद्धायोदयुकतस्य त्मादुपरमः स्राधीयानिलयाह-कन्तेयेति । जये पराजये चेत्येतदुमयथेत्युच्यते । नयादिनियमामावेऽपि छामनियमे फरितमाह-यत इति । कतनिश्वयत्वमेव विशद्‌- यति- जेष्यामीति ॥ ६७ ॥

तत्र युद्धं स्वधमं इत्येवं युध्यमानस्योपदेशमिमं शृणु-

सुखदुःखे समे कृखा राभारूभो जयाजयो ॥

ततो युद्धाय युज्यस्व नेवं पापमवाप्स्यसि ॥ ३८ ॥ सुखदुःखे इति । सुखदुःखे समे तुर्ये छृत्वा रागद्रेषावषृत्वेत्येतत्‌ । तथा लाभालाभौ जयाजयौ च समो कृत्वा ततो युद्धाय युज्यस्व घटस्व । नेवं युद्धं कुवंन्पापंमवाप्स्यसीत्येष उपदेशः भासङ्गिकः ॥ ३८॥ पापमीरुतर्यो युद्धाय निश्वयं कत्वा नोत्थातुं शक्तोमीत्याशङ्कयाऽऽह- तत्रेति । युद्धस्य स्वधर्मेतया कर्तव्यत्वे सपीति यावत्‌ । सृदहज्जीवनमरणादिनिमित्तयोः सुखदुः खयोः समताकरणं कथमिति तत्राऽऽह-रागदरेषाविति । छामः शक्चुकोषादिप्रा्ि-

रढामस्तद्विषयेयः । न््यौय्येन युद्धेनापरिभतेन परस्य परिमवो जयस्तद्धिपयेयस्त्वनयस्त- योढीमाखामयोर्जयाजययोश्च समताकरणं समानमेव रागषावज्ृत्वद्वे्येतदशेयितुं तथेत्यु- क्तम्‌ ! यथोक्तोपदेशवश्चात्परमाथेदशनप्रकरणे युद्धकतेम्यतोक्तेः समुचथपरत्वं शास्य ्राप्तमित्याशङ्कयाऽऽह--एषं इति । क्षत्रियस्य तव ध्ममूतयुद्धकर्न्यतानुवादप्रपङ्गा- गृतत्वादस्योपदेश्षस्य नानेन मिषेण समुच्चयः पिध्यतीत्यथः ॥ ३८ ॥ | क्ञोकमोहापनयनाय लौकिको न्यायः स्वधमंमपि चेशष्येयाये ऋोकैरुक्तो न तु तात्पर्येण । परमायदशर॑नं सिव प्रकतं तच्ोक्तयुपसं- दियत एषा तेऽभिहितेति श्षाख्चविषयविभागमदश्चेनाय । इह टि दशते पुनः श्राञ्लविषयविभाग उपरिष्टाञङ्ञानयोगेन सांख्यानां कमेयोगेन(ण) योगिनामिति निष्ठाद्रयविषयं शास्जं सुखं प्रवतिष्यते श्रोतार विषय- विभागेन सुखं प्रहीष्यन्तीर्यत आद- एषा तेऽभिहिता सांख्ये बुद्धियागे विमां शुणु ॥

बुद्धया युक्तो यया पाथं कमबन्धं प्रहास्यसि ॥३९॥

१ख.ग. च. क्ष. श््रस्वः।२क. ख. ग. "वप्यः। ३ क. च. “पफलमः।४ख.ग, डः भ्वानिः।५ख. ग. ङ. च. ज. -कोश्चादि'। ६ ख. ग. ज. “यैयादि। न्याः । ङ. ध्येयादिः। न्याः ।७ख.ग. ङ. च. ज. न्यायेन । ८ ख.ग, घ, च, च, -संहरयेषा। «५ ख.ग. च, ^ते ताः । १० ध. "लभिप्रायेणाऽऽह ।

६८ भीमद्गवद्रीतवा- , [अ०२छो०१९]

एषा स इति । एषा ते तुभ्यमभिदितोक्ता सांख्ये परमाथेवस्तुविवे कविषये बुद्धिद्वानं साक्षाच्छोकमोहादिसंसारहेतुदोषनिवृत्तिकारणम्‌ । योगे तु तत्पाप्त्युपाये निःसङ्गतया द्दमहाणपूवंकमीश्वराराधनार्थे कमे योगे कर्मानुष्ठाने समाधियोगे चेमामनन्तरमेवोख्यमानां बुद्धि श्रृणु । तां द्धि स्तौति पररोचनार्थं बुद्धया यया योगविषयया युक्तो हे पाथं कमे बन्धं कर्मैव धर्माधमाख्यो बन्धः कमेबन्धस्तं ्रहास्यसीदवरपसादनिमि तन्नानपाप्रेरिल्यभिभायः ॥ ३९ ॥

ननु खधर्ममपि चवेक्षयेत्यादि छोकैन्ययावषटम्मेन शोकमोहापनयनस्य तात्पर्येणो क्तत्वात्तस्मिजुपसंहतेव्ये किमिति परमाथददीनमुपपंह्ियते तत्राऽऽह-श्षोकेवि । स्वधर्ममषीत्यादिभिररतीतेः -छेोकेः शोकमोहयोः स्वजनमरणगुर्वादिवधश्चङ्कानि- मित्तयोः सम्यम्त्ानप्रतिबन्धकयोरपनयार्थं वणीश्रमङृतं धर्ममनुतिष्ठतः स्वर्गादि सिध्यति नान्ययेत्यन्वयव्यतिरेकात्मको छोकप्रपिद्धो न्यायो यद्यपि दर्हितस्तथाऽपि नासौ तात्पर्येणोक्त इत्यथः । कं ताह तात्प्येणोक्तं तदाह-परमार्थोति । न त्वेवाहं जातु नाऽऽप्मित्यादि सप्तम्या परामृदयते । उक्तं-- न जायते त्रियते वा इत्या- दिनोपपादितमिलर्थः । उपसंहारप्रयोजनमाह--्ञाङ्ेति । तस्य वस्तुद्वारा विषयो निष्ठाद्वयं तस्य विभक्तस्य तेनेव विभागेन प्रदशशनार्थं॑परमाथददीनोपसंहार इत्यर्थ ननु किमित्यन्न शाखस्य विषयविभागः प्रदर्य॑त उत्तरत्ैव तद्धिमागप्वृत्तिप्रतिपत्त्यो सेमवादिति तत्राऽऽह--इृह हीति । श्ाखप्रवृत्तेः धोतप्रतिपत्तेश्च सोकयो्थमादौ विष- यविमागमचनमित्यथेः । उपसंहारस्य फटवतत्वमेवमुक्त्वा तमेवोपसंहारमवतारयति- अत आहेति । परमार्थतत््वविषयां ज्ञाननिष्ठामुक्तामुपसंटत्य वक्ष्यमाणां तेगृहयाति- योगे स्विति । तामेव बुद्धिं विरिष्टफट्वच्वनामिषटोति- बुद्ध्येति । तत्रोपपतहारमागं विमजते- एषेत्यादिना । बद्धिशब्दस्यान्तःकरणविषयत्वं॒व्यावतंयति-ब्गान- मिति । तस्य सहकारिनिरपेक्षस्य विशिष्टं फट्वत्वमाचषटे- साक्षादिति । श्ोक- मोहौ रागदधेषो कर्तत्वं मोक्तृत्वमित्यादिरनर्थः संसारस्तस्य हेतु्दोषः खाज्ञानं तस्य निवृत्तो निरपेक्षं कारणे ज्ञानमज्ञाननिवृत्तौो ्ानस्यान्वयत्यतिरेकसतमधिगतसाधनत्वादि- व्यर्थः । योगे त्विमामित्यादि व्याङ्वंन्योगशब्दस्य प्रकृते चिततवृत्तिनिरोधविषयत्वं न्यवच्छिनत्ति-तत्पा्रीति । प्रकृतं मुक्त्युपयुक्तं॒ज्ञानं तत्पदेन परामृर्यते । ज्ञानोदयोपायमेव प्रकटयति-- निः सङ्गतयेति । फलामिमतंभिवेधुर्यं॑निःसङ्गत्वम्‌ । बद्धिस्तुतिप्रयोजनमाह-परोचनाथमिति । अभिष्टुता हि बुद्धिः श्रद्धातव्या सत्यनुद्ीतारमधिकरोति तेन स्तुतिरर्थवतीत्यथः । कमानुष्ठानविषयनुद्धया कमेबन्धस्य

१ क, "एटभिः श्रेः ।२ख.ग. त्मनासि। ३ ख. ग. ट, ल, छानम ।

[अ०२छो ° ४०-४ १ ]आनन्दगिरिवरीकासंबङ्ितन्षांकरभाष्यसमेता । ६९ `

तो निवृत्तिने हि तत्तवज्ञानमन्तरेण समूलं करम॑हातुं शक्यमित्याशङ्कयाऽऽह-- {रेवि ॥ २९ ॥

ईिचान्यत्‌- नेहाभिक्रमनाक्चोऽस्ति प्रयवायो न विद्यते ॥

स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य चायते महती भयाद्‌ ॥ ४० ॥ नेहाभीति । नेह मोक्षमार्गे कमेयोगेऽभिक्रमनाश्चोऽभिक्रमणमभि- क्रमः परारम्भस्तस्य नाश्चो नास्ति । यथा ढृष्यादोर्योगविषये भारम्भस्य नानैकान्तिकफलत्वमित्यथंः । किंच नापि चिकित्सावत्मत्यवायो रिते । किं तु भवति । स्वटपमप्यस्यं योगधमेस्यानुष्ठितं जायते रक्षति प्रहतः ससारभयाजन्ममरणादिलक्षणात्‌ ॥ ४० ॥ ननु कर्मानुष्ठानस्यानेकान्तिकफरत्वेनार्िचित्करत्वादनेकानर्थकटुषितत्वेन दोषव- ता योगनुद्धिरपि न श्रद्धेयेति तत्राऽऽह--रकिचेति । अन्यच्च किंचिदुच्यते कमौ- ृष्ठानस्याऽऽवदयकत्वे कारणमिति यावत्‌ । कमणा सह॒ समाधेरनुष्ठातुमशक्यत्वाद- नेकान्तरायसंमवात्तत्फटस्य च पाक्षात्कारस्य दीधकाटाम्याप्पाध्यस्येकस्मिञ्जन्मन्यपं- मवादर्था्योगी भरदयेतानरथे च निपतेदित्यादाङ्कयाऽऽह- नेहेति । भ्रतीकत्वेनोपात्तस्य नकारस्य पुनरन्वयानुगुणत्वेन नास्तीत्यनुवादः । यत्तु कर्मानुष्ठानस्यानेकान्तिकफरत्वे- नार्किचित्करत्वमुक्तं तद्दषयति--यथेति । कष्वाणिज्यादेरारम्भस्यानियतं फं प॑मावनामाप्रोपनीतत्वान्न तथा कर्मणि वैदिके प्रारम्भस्य फटमनियतं युज्यते शाख्वि- रोषादिल्थः । यत्तक्तमनेकानथकटुषितत्वेन दोषवदनुष्ठानमिति तत्नाऽऽह-किचेति। इतोऽपि कर्मानुष्ठानमावद्यकमिति प्रतिज्ञाय हेत्वन्तरमपि स्षुटयति- नापीति। चिङि- तायां हि क्रियमाणायां व्याध्यतिरेको वा मरणं वा प्रल्वायोऽपि संमाग्यते क्मपरि- , पाकस्य दर्विवेकत्वान्न तथा कमीनुषठानि दोषोऽस्ति विहितत्वादित्य्थः । संप्रति कमौनु- ` हानस्य फं एच्छति--र्वि सिविति । उत्तरार्थं व्याक्ुवैनिवक्षितं फठं कथयति- खर्पमपीति । सम्यम्ज्ानोत्पादनद्वारेण रक्षणं विवक्षितम्‌- “श्वपीपेषु सक्तोऽपि ध्यायनिमिषमच्युतम्‌ । यतिस्तपस्वी मवति पाङ्कुपावनपावनः'” इति स्मृतेरित्यथः ॥ ४० ॥ येयं सांख्ये बुद्धिरुक्ता योगे च वक्ष्यमाणलक्षणा सा-

न्यवसायासिका बद्धिरेकेह डुरनन्द्न ॥ _ बहृशाखा दयनन्ताश्च उदधयऽन्यवसायिनाम्‌॥ ४१॥

१ ध. ^ते भवति । किंतु स्व" । २ ग, स्य ध।३क. च. ९रमेवस्फुः।४क.च. पाप भरतं । ५ क. च. "म्‌ । भूयस्त" ।

७० श्रीमद्धगवद्रीता- [अ ०२-छो०४ ₹३

व्यवसायेति । व्यवसायात्मिका निश्वयस्वभावेकेव बुद्धिरितरविपरी- तबुद्धिशाखाभेदस्य बाधिका सम्यक्पमाणजनितत्वादिह भरेयोमार्गे हे कुरुनन्दन ।-याः पृनरितरा बुद्धयो यासां श्ाखामेदपरचारवशादनन्तोऽ- पारोऽनुपरतः संसारो नित्यपततो विस्तीर्णो भवति, परमाणजनितवबि- वेकबुद्धिनिमित्तवश्ाचोपरतास्वनन्तमेदबुद्धिषु संसारोऽप्युपरमते । . ता बुद्धयो बहुशाखा बदन्यः शाखा यासां ता बहुशाखा बहुभेदा इतये तत्‌ । भरतिक्षाखाभेदेन ह्यनन्ताश्च बुद्धयः केषामन्यंवसायिनां भ्रमाणज- नितविवेक बुद्धिरदितानामित्यथेः ॥ ४१॥

ननु बुद्धिद्धयातिरिक्तानि बुद्धयन्तराण्यपि काणादादिन्ाल्नप्रपिद्धानि विघन्ते तथा च कथं बुद्धिद्धयमेव भगवतोपदिष्टमिति तत्राऽऽह--येयमिति । सैवैका प्रमाणमूता बुदिरित्याह- व्यवसायात्मिकेति । बुद्ध यन्तराण्यविवेकमृलान्यप्रमाणानीयाह-- बहुक्चाखा दीति। व्यवसायातमिकाया बुद्धः भ्रयोमार्गे प्रवृत्ताया विवक्षितं फठ्माह-- इतरेति । प्रकृतबुद्धि यपिक्षयेतरा विपरीताश्वाप्रमाणजनिताः स्वकपोढकस्पिता या बुद्धयस्तापतां शाखामेदः संसारदेतुस्तस्य बाधिकेति यावत्‌ । तत्र हेतुः- सम्यगिति ॥ निर्दोषवेदवाक्यपमुत्थत्वादुक्तमुपायोपेयम्‌तं बुद्धिद्धयं पाक्षात्पारम्पयाम्यां संसारदेतुना- धकमिल्थः । उत्तरां भ्याच्टू-याः पुनरिति । प्रकृतवुद्धिदधयपिक्षयाऽयोन्तरत्वमि- तरत्वम्‌ । तापतामनर्भहेतुत्वं दरीयति-- यासामिति । अप्रामाणिकबुद्धीनां प्रसक्तानु- प्र्तक्लया जायमानानामतीव बुद्धिपरिणामविहोषाः शाखामेदास्तेषां प्रचारः प्रवृत्तिस्तद्ध- हादित्येतत्‌ । अनन्तत्वं सम्यम्ज्ञानमन्तरेण निवृत्तिविरहितत्वम्‌ । अपारत्वं कार्यस्यैव सतो वस्तुमूतकारणविरहितत्वम्‌ । अनुपरतत्वं स्फोरयति-नित्येति। कथं तर्हिं तनि- वृत्या पुरुषाथपरिसमापिस्त्राऽऽह-मरमाणेति । अन्वयन्यतिरेकास्येना(णा)नुमाने- नाऽऽगमेन च पदाथेपरिशोधनपरिनिप्पन्ना विवेकास्मिका या बुद्धिस्तां निमित्तीकृत्य समुत्प्नसम्यग्बोधानुरोधात्प्रकृता विपरीतबुद्धयो व्यावतेन्ते । तास्वस॑स्यातापु व्याबु- तासु सतीषु निराछम्बनतया संप्तारोऽपि स्यातुमदाकनुवनरुपरतो मवतीत्यथः । याः पुन- रित्युपक्रान्तास्तत्वज्ञानापनोचयाः संसारास्पदमता विपरीतबुद्धीरनुकरामति-ता इद्धय इति । बुद्धीनां वृक्षस्येव कुतो बहुशालित्वं॑तत्राऽऽह-- बहुभेदा इत्येतदिति । एकैकां बुद्धि प्रति शाखाभेदोऽवान्तरविशेषस्तन बुद्धीनामषंख्यात्वं प्रख्यातमिवयाह- भतिशासखेति । बुद्धीनामानन्तप्रिद्धिप्र्योतनार्थो हिशब्दः । सम्यग््ञानवतां यथोक्त- नुद्धिमेदमाक्त्वमप्रपिद्धमित्याश्ङ्य प्रत्याह- केषामि्यादिना ॥ ४१॥

१ख.ग.घ. च्च. तोभमः। २क., ख. ग. शसंख्यत्वं ।

[म०२.छो ० ४२-४ ६ ]आनन्दगिरिङृतदीकासंव छितश्चांकरमाष्यसमेतां । ७१

येषां व्यवसायात्मिका बुद्धिनांसि ते- यामिमां उप्पितां वाचं परवद्न्त्यविपत्रितः ॥ वेद्वाद्रताः पाथं नान्यद्स्तीतिवादिनः ॥ ४२॥ ` यामिति । यामिमां वक्ष्यमाणां पृष्पितां पृष्पितद्रक्ष इव शोभमानां भ्रयमाणरमणीयां वाचं वाक्यरक्षणां प्रवद्‌ न्ति । केऽविपथितोऽल्पमेष- सोऽबिवेकिन इत्यथः । वेदवादरता बहथंवादफरुसाधनपकाशकेषु वेद- धाक्येषु रता हे पाथं नान्यत्स्वगेभाप्लयादिफटसाधनेभ्यः कर्मभ्योऽस्ती लेवंवादिनो बदनश्षीखाः ॥ ४२ ॥ यदि स्रंख्ययोगरूपेकेव प्रमाणमूता बुद्धिस्तरिं सैव सवेषां चित्ते किमिति प्िरा न भवति तत्राऽऽह- येषामिति । ते यामिमां वाचं प्रवदन्ति तयाऽपडतचेतपतां कामिनां कामवज्ञाननिश्चयात्मिका बुद्धिने प्रायः स्थिरा मवतीत्याह-ते यामिति । एममित्यध्ययनविध्युपात्तत्वेन प्रतिद्धत्वं क्मेकाण्डङ्पाया वाचो विवक्ष्यते । वक्ष्यमा- भतं क्रियाविदोषबहुखामित्यादौ द्रष्टव्यम्‌ । किंडको हि पृष्पशाटी शोममानोऽनुमू- वते न पुरुषमोग्यफङमागी छक्ष्यते । तथेयमपि कर्मकाण्डासमिका श्रूयमाणदज्ञायां रम- णया वागुपरुम्यते साध्यसाधनसंबन्धप्रतिमानान्न त्वेषा निरतिशशयफङमागिनी मवति कानषटानफटस्यानित्यत्वादिति मत्वाऽऽह-पुष्पितामिति । वाक्यत्वेन लक्षयतेऽे व्तप्रतिमानाद्वस्तुतस्तु न वाक्यमथांमाप्तत्वादित्याह - वाक्यलक्षणामिति । प्रवक्तृणां दवाक्यतात्पयेपरिज्ञानामावं सूचयति-अविपधित इति । वेदवादा वेदवाक्यानि तानि च बहूनामथेवादानां फटानां साधनानां च विधिहोषाणां प्रकादकानि तेषु रति एपकिस्तनिष्ठत्वं तद्रत्वमपि तेषां विरोषणमित्याह- बेदवादेति । कमेकाण्डनिष्ठत्व- १ कथयति- नान्यदिति । श्रो वा मोक्षो वा नास्तीत्येवं वदन्तो नासिका त्तः म्य्ज्ञानवन्तो न मवन्तीतय्थः ॥ ४२ ॥ ते च- कामारमानः स्वपर जन्मक्मफरप्रदाम्‌ ॥ क्रियाविशेषबहूखां मोगेश्वयगति प्रति ॥ ३ ॥ कामात्मान इति । कामात्मानः कामस्वभावाः कामपरा इत्यथः । सगेपराः स्वगेः परः पुरुषार्थो येषां ते स्वगेपराः स्वगेपधाना जन्म-

प्रदं कर्मणः फलं कर्मफलं जन्येव कमेफलं जन्मकमंफलं तत ददातीति जन्मकमेफलपदा तां वाचं भवदन्तीत्यनुषञ्यते । क्रियाविदो

१क्‌, ध, च. 'गेपश्वादि"।

७ श्रीमद्धगवद्रीता- [अ ०२०४४)

षबहुरां क्रियाणां विक्षेषाः क्रिया विषोषास्ते बहुला यस्यां वाचि तां स्वगपशुपु्ना्यथा यया वाचा बाहुल्येन भकाश्यन्ते । भोगैश्वयंगरति पवि भोगवैन्ध्यं च भोगेशवये तयोगतिः भापिेगश्वयेगतिस्तां भरति साष- नभूता ये क्रिपाविरेषास्द्हुणं तां वाच॑ पवदन्तो पढाः संसारे परि- बतेन्त शत्यभिभायः ॥ ४१३ ॥ प्रकृतान्मवक्तृनविवेकिनो व्यवप्तायात्मकबुद्धिमाक्तवापतमवसिद्धर्थं विधान्तरेण विरिनशि- ते चेति। तेषां ससारपरिवर्तनपरिदर्श नार्थं प्रस्तुतां वाचमेव विशिनशि- जन्मेति । ननु पंपां कामस्वमावत्वमयुक्तं॑वेतनस्येच्छावतस्तदात्मत्वानुपपत्तेरिति तत्राऽऽह--कामपरा इति । तत्परत्वं तत्तत्फटार्थित्वेन तत्तदुपायेषु कर्मखेव प्रवृत्त- तया कर्मन्यापतपुवैकान्जञानादहिभुखत्वम्‌ 1 ननु कमनिष्ठानामपि परमपुरुषाथीपेक्षया मोक्षोपाये ज्ञाने मवल्याभिमुख्यमिति नेल्याह-- स्वर्गति । तत्परत्वं तस्िन्ेवाऽऽपक्त- तया तदतिरिक्तपुरूषा्थराहित्यनिश्वयवत््वम्‌। उश्चावचमध्यमदेहप्रमेदग्रहणं जन्भ । वाचो यथोक्तफटप्रदत्वमप्रामाणिकमिलयाशङ्कयानुष्ठानद्वारा तद्पपत्तिरिदयाह- क्रियेति । क्रियाणामनुष्ठानानां यागदानादीनां विशेषा देदकाराधिकारिप्रयुक्ताः स्राही- त्रैकाहठक्षणासे खल्वस्यां वाचि प्राचुर्येण प्रतिमान्तीत्यर्थः । कर्थं यथोक्तायां वाचि क्रियाविशेषाणां बाहुल्येनावस्थानमित्याहाङ्कय प्रकाश्यत्वेनेलयेतद्विशदयति--स्वर्गेति । तथाऽपि तेषां मोक्षोपायत्वोपपत्तस्तलिष्ठानां मोक्षामिमुख्यं भविष्यति नेत्याह - भोगेति । यथोक्तां वाचममिवदतां पयैवततानं दरीयति-तद्वहुष्टामिति ॥ ४२ ॥ तेषां च- भोगेश्र्यप्रसक्तानां तयाऽपटृतचेतसाम्‌ ॥ व्यवसायासिमिका बदिः समाधो न विधीयते ॥‰४॥ भोगेति । भोगेश्वयेभसक्तानां भोगः क्ैव्यमैश्व्य॒चेति मोगैश्व्य- योरेव प्रणयवतां तदात्मभूतानां तया क्रियाविशेषबहुरया वाचाऽपहू- तचेतसामाच्छादितविवेकय्षानां व्यवसायास्िका सांख्ये योगे षा बुद्धिः समाषौ समाधीयतेऽस्मिन्पुरषोपभोगाय सवेमिति समाधिरन्तः- , करणं बुद्धिस्तस्मिन्समाधो न विधीयते तै भवतीत्यथः ॥ ४४ ॥ ननु कमेकाण्डनिष्ठानां कर्मानुष्ठायिनामपि बुद्धश्ुद्धिद्ररेणान्तःकरणे पताध्यपाधन- म॒तबद्धिद्रयसमुदायतमवार्देतो मोक्षो मविष्यति, नेल्याह- तेषां चेति । तदात्ममू- तानां तयोरेव भोगेश्वर्ययोरात्मकर्ैन्यत्वेनाऽऽरोपितयोरमिनिविष्टे चेतति तादात्म्या-

१क.ख.ग.च. क्ष. 'तस्तिक्रिः। ३ च. ्लीवाः। ३ ख.ग.घ.न स्थिरीभमः। क, च, 'द्षतो।

[अ०२-छो ०४ ९} आनन्दगिरिक्रवदीकासंवङितश्ञांकरमाष्यसमेता । ७३

धयप्तवतां बहि्मुखाना(णामित्य्थः । तथाऽपि शाखरानुपारिण्या विवेकप्रज्ञया व्यव- पायात्मिका बुद्धिस्तेषामुदेष्यतीत्यााङ्कथाऽऽह-तयेति । ननु समाधिः संप्रज्ञाताप- ्ज्ञातमेदेन द्विधोच्यते तत्र बुद्धिद्यविषिरप्रक्तः सन्कथं निषिध्यते तत्राऽऽह-- परपाषीयत इति ॥ ४४ ॥ य एवं दिवेकबुद्धिरहितास्तेषां कामात्पनाम्‌- | ्रगुण्यविषया वेदा निन्गुण्यो भवाज्जंन ॥ निर्दह नियसच्वस्थो निर्योगक्षेम आत्मवान्‌ ॥४९॥ ्रगुण्येति । भेगुण्यविषयाच्गुण्यं ससारो विषयः भरकाकषयितव्यो येषां ते वेदासैगुण्यविषयास्त्वं तु निसरैगुण्यो भवान निष्कामो भवे- दर्थः । निर्ददः सुखदुः खहेत्‌ सपरतिपक्षी पदार्थो ददशषब्दबाच्यौ ततो निर्गतो निदो भवै । त्वं निल्यसन्स्थः सदासच्वगुणाश्चितो भव । वथा निर्योगक्षेमोऽनुपात्तस्योपादानं योगः, उपाचस्य रक्षणं क्षेमः, थोगर्षेमपरधानस्य भेयसि प्रदरचिदंष्करेत्यतो निर्योगक्षेम भव । आत्म. धाजपरमचश्च भव । एष तवोपदेश्चः स्वधमेमनुतिष्ठतः ॥ ४५ ॥ अविवेकिनामपि वेद्‌ाम्यासवतां विवेकबुद्धिरुदेष्यतीलयाशङ्याऽऽह-य एषमिवि। ई वेदार्थतया कामात्मता प्ररास्तेत्याशङ्कयाऽऽह- निख्ैगुण्य इति । भवेति पदं ` दहद्ादिविदेषणेप्वपि प्रयेकं संबध्यते । त्रयाणां स्वादीनां गुणानां पुण्यपापव्या- पिश्रकमतत्छरर्तमन्धटक्षणः समाहारख्यगुण्यमिलज्गीकृत्य व्याच््ट- संसार इति । वेदशब्देनात्र कर्मकाण्डमेव गृह्यते । तदमभ्याप्तवतां तदथीनुष्ठानद्वारा संपतारभीव्याज्न ` विविकावप्तरोऽस्तीव्य्थः । तरिं पंसारपरिवर्जनार्थं विवेकंसिद्धये कं कर्तव्यमित्याश- हषाऽऽह-- त्व तिविति । कथं निन्ेगुण्यो भवेति गुणत्रयराहित्यं विधीयते नित्यत्त- तस्यो मवेतिवाक्यरोपविरोधादित्याशङ्कयाऽऽह- निष्काम इति । पप्रतिपक्षत्वं पर- छरविरोधित्वम्‌ । पदार्थौ शीतोष्णदिरक्षणौ । निष्कामत्वे ंद्ान्निगेतत्वं शीतोष्णा- दिषहिष्णुत्वं हेतुमुक्त्वा तत्रापि हेत्वपेक्षायां सदा सत्वगुणाधितत्वं हेतुमाह-- नियति । योगक्षेमव्याएतचेतसो रजस्तमोभ्यामस्पृष्टे सततवमातरे समाधितत्वमशक्यमि- यारशङ्याऽऽह-- तथेति । योगक्षेमयो्जीवनहेतुतया पुरुषारथप्ताधनत्वानिर्योगक्षेमा भवेति कुतो विधिरित्याशङ्कयाऽऽह- योगेति । योग्षेमप्रधानत्वं सवैस्य स्वारतिक- मिति ततो निरगेमनमराक्यमित्यारङ्कयाऽऽह-- आत्मवानिति । अप्रमादो मनो विष्यपारवश्यदयन्यत्वम्‌ । अथ यथोक्तोपदेशस्य मुमृश्रुविषयत्वादगुनस्य मुमुधुत्वमिह विवधितमिति नेत्याद-- एष इति ॥ ४९ ॥

१ख.ग.च. श्च. व 1 नि*ः।२रख.ग.ड,्‌। यः| ३ सर. ग. "मिहाविः।

| | | | ।

७ | श्रीमद्धगवह्मीता- ` [अ०२छो ०४१]

सर्वेषु बेदोक्तेषु कमसु य॑न्यनन्तानि फलानि तानि नापि्यन्ते वेत्किमर्य तानीश्वरायेलयुषठीयन्त इति, उष्यते भृणु-

यावानर्थ उदपाने स्वेतःसंप्लुतीदके ॥ ताबान्र्वैषु वेदेषु ब्राह्मणस्य विजानतः ॥ &६ ॥

यावानिति । यथा रोके शूपतडागायनेकस्िश्लदपाने परिच्छिमनो- दके यावान्यावत्परिमाणः सञानपानादिरथः फलं भयोजने स स्वोऽर्थः सर्वतःसंष्डतोदके तावानेव संपद्यते तजान्तर्भवतीत्यर्थः। एवं तावै स्तावत्परिमाण एव संपद्यते सर्वेषु वेदेषु वेदोक्तेषु कमसु योऽर्थो यत्क- मेफलम्‌ । सोऽर्थो ब्राह्मणस्य संन्यासिनः परमाथतत््वं विजानतो योऽर्थो विह्गानफकं सवेतःसंतोदकस्थानीयं तर्सिमस्तावानेव संपद्यते

तत्रैवान्त्मवतीद्य्थः । सर्वः तदभिसमेति यार्किच परजाः साधु कवैन्ति

यस्तद्रेद यत्स वेदेति श्रतेः । (सर्वं कमाखिटमू्‌ इति च वक्ष्यति। तस्मा-

स्मागहञाननिष्ठाधिकारमाप्तैः करमेण्यधिदेतेन कूपतडागाधयेस्थानीयमपि

कमे कतैव्यम्‌ ॥ ४६ ॥

ईश्वरा्पणधिया स्वधमीनुष्ठानेऽपि फषटकामनामावाद्वेफल्यं योगमार्गस्येति मन्वानः शङ्कत-- सर्वेष्विति । कर्ममागैस्य फटवत्वं प्रतिजानीते--उच्यत इति । किं तत्क- रमिः्युक्ते तद्विषयं -छछोकमवतारयति--श्रुण्विति । यथोदपाने कूपादौ परिच्छिन्नोदके ज्ञानाचमनादिर्यो ऽर्थो यावानुत्पद्ते प्र तावानपरिच्छिनने सवैतःसंघुतोदके समुदेऽन्तर्भ- वति परिच्छिन्नोदकानामपरिच्छिननोदकांशत्वात्‌, तथा सर्वेषु वेदोक्तेषु कमसु यावानर्थो विषयविशेषोपरक्तः पुखविशशेषो जायते स॒तावानात्मविदः खरूपमूते सुखेऽन्त परिच्छिनानन्दानामपरिच्छिन्नानन्दान्तमीवाभ्युपगमात्‌ “ एतस्येवाऽऽनन्दस्यान्यानि मूतानि मात्रामुपजीवन्ति › इति श्रुतेः । तथा चापरिच्छिन्नात्मानन्दप्रापषिपयवपतायिनो योगमागस्य नाकि वैफल्यमित्याह--यावानिति। उक्तमथमक्षरयोजनया प्रकटयति-- यथेति । उदकं पीयतेऽसमिन्निति व्युत्पत्त्या कूपादिपरिच्छिन्नोदकविषयत्वमुदपानश- ब्दस्य ददीयति--कूपेति । कूपादिगतस्यामिषेयस्य समुद्रेऽन्तमवासंमवात्कथमिदमि- त्यमित्याक्ङ्कयार्थश्चब्दस्य प्रयोजनविषयत्वं व्युत्पादयति--फरमिति । यत्फगत्वेन टीयते तत्फटमित्युच्यते तत्कथं तडागादिकृतं स्रानपानादि तयेत्याशङ्कय तस्याल्पी- यसो नाशोपपत्तेरित्याह-प्रयोजनमिति । तडागादिप्रयुक्तप्रयोजनस्य समुद्रनिमित्त-

१ च. याम्यु्ताम्यः । २ क. %केऽपि योऽयेस्तावा* । च. छ. “के योऽथेस्तावा" । ३ घ, च. °वांस्तत्प' । ४ क, ग, ध. च. क्ष. येः । यथा कृताय विजितायाधरेयाः सेयन्त्येवमेनं स" ।

[अ०२छो ° ४७] आनन्दगिरिङृतटीकासंव ङितां करभाष्यसमेता । ७६

प्रयोजनमात्रत्वमयुक्तमन्यस्यन्यात्मत्वानुषपत्तारेत्याशङ्कयाऽऽह- तत्रेति । घटकाशा- देरिव महाकाशे परिच्छिन्नोदककारयस्यापारेच्छिन्नोदककार्येऽन्तर्मावः संमवति तत्परा शवितरापे्षामावादित्यथेः। पार्थ दृष्टान्तमृतमेवं भ्याख्याय दार्णन्तिकमुत्तरारषं व्याक- तेति-एवमिलयादिना । कर्मपु योऽथ इत्युक्तं न्यनक्ति--यत्कमेफरमिति । प्ोऽर्थो विजानतो बाक्मणस्य योऽयस्तावानेव संपद्यत इति संबन्धः। तदेव सपष्टयति- विह्ठानेति । तस्मन्नन्त्वन्निति शेषः । वैर्वं कर्मफलं ज्ञानफटेऽन्तर्मवतीत्यत्र प्रमाण- माह- सर्वमिति । यत्किमपि प्रनाः साधु कर्म कुर्वन्ति तत्सर्वं ॒पुरुषोऽमिपतमेति ्प्ोति यः पुरुषस्तद्वेद्‌ विजानाति यद्धस्तु स रेको वेद तद्वेयमिति श्वुतेरथैः । करमेफ- छ्य सगुणज्ञानफटेऽन्तमौवः सेवगेविद्यायां श्रयते कथमेतावता निरगुणज्ञानफटे कर्मफ- शछन्त्मावः समवतीत्याशङ्क थाऽऽह- सर्वमिति । तहि ज्ञाननिष्ेव कर्तव्या तावतैव करमफटस्य रृ्धतया कमानुषठानानपक्षणादित्याशङ्कयाऽऽह- तस्मादिति । योगमा- मस्म निष्फङ्त्वामावस्तच्छब्दाथः ॥ ४१ ॥

तष च- कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फरेषु कदाचन ॥

मा कर्मफर्देतुर्मूमी ते सक्गोऽस्तकमेणि ॥ ४७ ॥ कर्मणीति । कर्मण्येवाधिकारो न ज्ञाननिष्ठायां ते तव । तत्र च कये कुव॑तो मा फरेष्वधिकारोऽस्तु कमेफङतृष्णा मा श्रत्कदाचन कस्यांचि- देप्यवस्थायामित्ययथेः । यदा कमफले तृष्णा ते स्यात्तदा कमेफटपाते- ४.३ स्याः, एवं मा कमफलेतुभूः । यदा हि क्मेफङतष्णापयुक्तः भवर्तते तदा कमेफटस्यैव जन्मनो हेतुभेवेत्‌ । यदि कमेफलं नेष्यते रि कमेणा दुःखरूपेणेति मा ते पतव सङ्गोऽस्त्वद्मेण्यकरणे भीतिमी पत्‌ ॥ ४७॥ तहिं परम्परया पुरुषार्थप्ताधनं योगमार्गं परित्यज्य साक्षादेव पुरुषाथकारणमात्म- जञाने तदथमुपदेष्टव्यं तस्मे हि स्एहयति मनो मदीयमिवयारङ्कयाऽऽह-तव चेति । ति तत्फडाभिर्छोष्यपि स्यामिति नेव्याह- मा फरेष्विति । पूर्वोक्तमेवार्थं प्रपशच- यति-मा कर्मेति । फलामिसंध्यपंमवे कमीकरणमेव श्रहध्यामित्याशङ्कयाऽऽह- प्रा व इति । ज्ञानानधिकारिणोऽपि करमैत्यागप्रपकछि निवारयति--कमेण्येवेति । क- णयवेलेवकारार्थमाह- न ज्ञानेति । न हि तन्ना्राह्मणस्यापरिपक्रकषायस्य मुख्योऽ- धिकारः सिध्यतीत्यर्थः । फठेस्त्हि बन्धो दुवारः स्यादित्याशङ्कयाऽऽह- तत्रेति ।

१क.ठ. च. ज. वतीति । दक, च. कथं। ३ ख. गध. स्यात्‌ ।४ क. &. च. ज. `खषोऽपि स्यादिति । ५ क, संबन्धो ।

५७६ श्रीपद्धगवद्वीता- [अ०२छो०४८-४९]

कर्मण्येवाधिकारे सतीति सक्षम्यर्थः । फठेष्यधिकारामावं स्फारयति--कर्मेति । कमौ- ुष्ठानात्प्रगुष्वं तत्काठे वेदयतत्कदाचनेति विव्ितमित्याह--करस्यांचिदिति। फकख- भिस॑धाने दोषमाह- यदेति । एवं कर्मफटतृष्णाद्वारेणेत्यथः । कमेफठहेतुत्वं विब- णोति--यदा हीति । ति विफठं छेशात्मकं कम न कतैव्यमिति शङ्कामनुमाष्य दुषयति- यदीत्यादिना । अकमेणि ते सङ्गो मा मृदित्युक्तमेव स्पष्टयति-अक- दरण इति ॥ ४७ ॥ यदि करमफलपयुक्तेन न कर्तव्यं कर्म कथं ताहि करव्यमित्युखयते-- योगस्थः कुर्‌ कर्माणि सङ्गं यक्ता धनंजय ॥ सिद्धयसिद्योः समो भूत्वा समलं योग उच्यते॥८॥ योगस्थ इति । योगस्थः सन्दुरु कर्माणि केवरमीश्वरायं तत्रापी- श्वरो मे तुष्यविति सङ्गं लयक्त्वा धनंजय । फङतृष्णाशन्येन क्रियमाणे कमेणि सश्वक्षुद्धिजा न्ञानपाधिङक्षणा सिद्धिस्तद्विपयंयजाऽसिद्धिस्तयोः सिद्धसिद्धयोरपि समस्तुर्यो भृत्वा कुरु कमीणि । कोऽसौ योगो यत्रस्थः कुवित्युक्तमिदमेव तत्सि्यसिद्धयोः समत्वं योग उच्यते ॥४८॥। आपतक्तिरकरणे न युक्ता वेत्त छदात्मकं कमे किमुदिश्य कतैन्यमिलयाशङ्काम- नूद्य छोकान्तरमवतारयति-यदीलादिना । वक्ष्यमाणयोगमुदिशष्य तिष्ठो भूत्वा कर्मणि हशात्मकान्यपि विहितत्वादनुतिष्ठेलयाह- योगस्थः सनिति । कर्मानुष्टान- स्योदेश्यं दशीयति-केवरुमिति । फलान्तरयिक्षामन्तरेणेश्वरार्थं तत्परसतादनार्थमनुष्टान- मित्यर्थः । तर्दीश्वरसंतोषोऽमिलाषगोचरीमूतो मविष्यति नेत्याह-तज्ापीति । ईश्व- रप्रप्ादना्थे कमोनुष्ठाने स्थितेऽषीत्यथेः । सङ्गं त्यक्त्वा कुविति पूर्वेण संबन्धः। आका- बृक्षितं पूरयित्वा तिद्धिशब्दाथेमाह--फरैति । तद्िपयेयजा सत्वाशूद्धिजन्याऽज्ञान- प्राधिठक्षणेति यावत्‌ । कमोण्यनुतिष्ठतो योगमुदिस्य शेषतया प्रकृतमाकाङ्कषापूरवकं प्रकटयति-कोऽसावित्यादिना ॥ ४८ ॥ यत्पुनः समत्वुद्धयुक्तमीश्वराराषनार्य कर्मेतस्मात्कमंणः- वरेण द्यवरं कमं इद्धियो गादधनंजय्‌ ॥ . इद्धो श॒रणमन्िच्छ कृपणाः फङ्हेतवः ॥ ४९ ॥ दुरेणेति। दृरे्णौतिविपकर्षण हयर्बरं निङृष्टं कमे फलाथिना क्रियमाणं

१ख.ग. ङड.ज.्वंफ।२च. देतुंविः। ३ क.ख.ग. स्.ष्दिषः। ४ ख.म, कर्मोक्तमेतः । ५ घ. °रेण विः । ६ छ. 'णालयन्तविः । ७ च. देणादयन्तमेव श । घ, 'रवेणायन्तमे- वाधममवः । ८ घ, "वरमधमं नि ख, ग, “वरमवर्‌ ।

१ ४ = ~= ---- ॥ =-= ~

ऋक

[अ०२छो ° ९ °] आनन्दगिरिकृतदीकासंवलितन्नांकरभाष्यसमेता । ७७

षद्धियोगात्समत्वबुदधियुक्तात्कमंणो जन्ममरणादिहेतुत्वाद्धनंजय। यत एवं योगविषयायां बुद्धौ तत्परिपाकजायां वा सांख्यबुद्धौ शरणमाश्रयमभ- यप्राप्निकारणमन्विच्छ परार्थयस्व परमाथंन्नानक्चरणो भवेत्यर्थः । यतोऽ- बरं कमे कुवोणाः छृपणा दीनाः फलहेतवः फरतृष्णामरयुक्ताः सन्तः « यो वा एतदक्षरं गाग्यषिदित्वाऽस्माट्टोकालमैति स कृपणः '› इवि थतेः | ४९ | । किमिति योगस्थेन तत््वज्ञानमुदिशय कमे कतेभ्यं फटामिरापेणापि तद्नुष्टानस्य एटमत्वादित्याशङ्कय यथो्तयोगयुक्तं कमे स्तुवन्ननन्तर छोकमुत्थापयति--यत्पुन- रिषि । अवरं कमे बुद्धिपंबन्धविधृरमिति शेषः । बुद्धियुक्तस्य बुद्धियोगाधीनै प्रकर्षं पूचयति~- बुद्धीति । बुद्धिसंबन्धापतंबन्धाभ्यां कर्मणि प्रकषनिकषेयोमीवे करणीयं नियच्छति बुद्धाविति । यज्ञ॒ फटेच्छयाऽपरि कमीनुष्ठानं सुकरमिति तत्राऽऽह- हृपणेति । निकृष्टं कमेव विरिन्ि-फला्थिनेति । कस्मत्प्रतियोगिनः स्तका- शादिदं निक्ृष्टमित्यादराङ्कय प्रतीकमुपादाय व्याचष्टे-- बुद्धीत्यादिना । फङाभि- छषेण क्रियमाणस्य कर्मणो निङृष्टत्वे हेतुमाह-जन्मेति । समत्वबुद्धियुक्तात्कर्म- भलद्वीनस्य कमेणो जन्मादिहेतुत्वेन निङ्ृष्टत्वे फठितमाह--यत इवि । योगवि- श्या वृद्धिः समत्वबुद्धिः । बुद्धिशब्दस्यायोन्तरमाह-तत्परिपाकेति । तच्छब्देन प्रमत्वबुद्धिप्तमनितं कम गृह्यते । तस्य परिपाकस्तत्फटम्‌ता बुद्धिशद्धिः । शरण- श्न्दस्य पर्यायं गहीत्वा विवक्षितमथेमाह-अभयेति । सप्तमीमविवक्ित्वा द्वितीयं पतं गृहीत्वा वाक्यार्थमाह--प्रमायेति । तथाविधन्ञानरारणत्वे हेतुमाह--यत इति । फठहेतुत्वं विवृणोति-फटेति । तेन परमाथज्ञानशरणतेव युक्तेति शेषः । परमायेत्तानबहि्मुलानां(णां) कृपणत्वे श्रुतिं प्रमाणयति--यो वा इति । अस्थूला- दिविशेषणमेतदित्युच्यते ॥ ४९ ॥

समत्वबुद्धियुक्तः सन्स्वधमेमनुतिष्ठन्यत्फकं परामोति तच्छरणु- बुद्धियुक्तो जहातीह उभे सुकृतदुष्कृते ॥ तस्मादयोगाय युज्यस्व योगः कमसु कोशरम्‌ ॥५०॥ षुद्धीति । बुद्धियुक्तः समत्वविषयया बुद्धा युक्तो बद्धिवैक्तो जहाति परिलयजतीहार्स्थिट्ोक उभे स॒टृतवुष्ठरते पुण्यपापे सच्वष्ठद्धि-

बानपरात्षिदरारेण यतस्तस्मात्समत्वबुद्धियोगाय युज्यस्व घटख । योगो हि कमसु कौशलं स्वधर्मा ख्येषु कमसु वतेमानस्य या सिद्धधसिद्धचोः

१ क. क्ल, °त्वकमविः। २ क. ख. ग, ध्युक्तः स जः।

७८ श्रीपद्धगवद्रीता- [अ०२छो०९१]

समत्व बुद्धिरी श्वरा्ितचेतस्तया तत्कोश्चलं कुश्चखभावः। तद्धि कौश्चलं यद्वन्धंस्वभावान्यपि कमीणि समत्वबुद्ध्या स्वभावाभिवतेन्ते । तस्मा- त्समत्वबुद्धियुक्तो भव त्वमर्‌ ॥ ५० ॥ पर्वोक्तपतमत्वनुद्धियुक्तस्य स्वधमानुष्ठने प्रवृत्तस्य किं स्यादितयाशङ्कयाऽऽह-- समत्वेति । बुद्धियुक्तः स्वधमाखूयं कमीनुतिष्ठन्निति हेषः। बुद्धियोगस्य फलवच्ते. फरितमाह- तस्मादिति । पूतव्राधं व्याच््े- बुद्धीत्यादिना । ननु समत्वबरुद्धिमा- शरान्न ॒पुण्यपापनिवृत्तियुंक्ता परमाभेददानवतस्तनिवृ्तिप्रपिद्धेरिति तत्राऽऽह-- सस्तवेति । उत्तरार्थं व्याच््टे- तस्मादिति । स्वधमेमनुतिष्ठतो यथोक्तयोगार्थं किमर्थ मनो योजनीयमिल्याशङ्कयाऽऽह- योगो हीति । तरिं यथोक्तयोगपरामथ्यीदेव दरशि- तफढतिद्धेरनास्था स्वधर्मानुष्ठाने प्रापतिलयाशङ्कयाऽऽह-स्वधमां ख्येष्विति । ईश्- रार्वितचेतस्तया कमसु वतमानस्यानुष्ठाननि8स्य या यथोक्ता बुद्धिस्तत्तेषु कौश्ल- मिति योजना । कममणां बन्धस्वमावत्वात्तदनष्ान न्पानुषन्धः स्यादित्याशङ्क्य कोशमेव विशदयति- तद्धीति । समत्वबुदधेरेवंफरुत्वे स्थिते फचितमुपंहरति- तस्मादिति ॥ ९० ॥ यस्मात्‌- कर्मजं बुद्धियुक्ता हि फट त्यक्ला मनीषिणः ॥ जन्मबन्धविनिमुंक्ताः पदं गच्छन्यनामयम्‌ ॥ ५१ ॥ कमंजमिति । कमेजं फलं त्यक्त्वेति व्यवहितेन संबन्धः । इष्टानि- एदेदभाधिः कर्मजं फलं कमेभ्यो जातं बुद्धियुक्ताः समत्वबुद्धियुक्ता हि यस्मात्परं त्यक्त्वा परित्यञ्य मनीषिणो ज्ञानिनो भूत्वा जन्मब- न्धविनिर्थुक्ता जन्मैव बन्धो जन्मबन्धस्तेन विनिमुक्ता जीवन्त एव जन्मबन्धविनिभेक्ताः सन्तः पदं परमं विष्णोरमोक्षाख्य॑॑गच्छन्तयना- मय॑ सवोपिद्रवरहितमिदयथः । अथ वा बद्धियोगाद्धनंजयेलयारभ्य पर भाथंदशंनलक्षणेव स्वतः संङतोदकस्थानीया कमेयोगजसत्वश्रुद्धिजनिता बुद्धिदैक्षिता साक्षात्युकृतदुष्कृतपहाणादिहेतुत्वभ्रवणात्‌ ॥ ५१ ॥ समत्वबुद्धिय॒क्तस्य सुकृतदुष्कृततत्कटपरित्यागेऽपि कथं मोक्षः स्यारित्याश- ङ याऽऽह- यस्मादिति । समत्ववृद्धया यस्मात्कमीनुष्ठीयमानं दुरितादि लयाजयति तस्मात्पर म्परयाऽपतौ मुक्तिहेतुरिलयथः। मनीषिणो हि ज्ञानातिशयवन्ते बुद्धियुक्ताः सन्तः स्वधर्माख्यं कमीनुतिष्ठन्तस्ततो जातं फं देहप्र॑मेदं हित्वा जन्मरक्षणादन्धाद्िनि क्ता

१क.ख., ग. न्धनस्व। २ च. "रेव फटवत्वे स्थि" । ३ क. च, “प्रदं ।

[अ०२ छो ०९ २] आनन्दगिरिडृतदीकासंवलित्नांकरभाष्यसमेता । ७९

कषवं पदं सर्सेपारस्पराशन्यं प्राप्नुवन्तीति छोकोक्तमर्थ -छोकयोजनयां दर्वीयति- गमनमियादिना । इष्टो देहो देवादिलक्षणोऽनिष्टो देहस्िर्यगादिकक्षणस्तत्मापिरेव कमणो जातं फं तथ्ययोक्तबुद्धियुक्ता ज्ञानिनो मृत्वा तद्भादेव परित्यज्य बन्धविनिर्मो- पृक जीवन्मुक्ताः सन्तो विदेहकैवस्यभाजो मवन्तीद्य्थः । बुद्धियोगादित्यादौ जदि ६ शब्दस्य पमत्वनुद्धिरथो व्याख्यातः संप्रति परम्परां परिदत्य सुकृतदुण्कृतप्रहाणहेतुत्वस्य पमतवृद्धावपिद्धवुं द्धेशब्दस्य योग्यम्थान्तरं कथयति-- अथ वेति। अनवच्छिन्नवस्तुगो- चरतेनानवच्छिन्नत्वं तस्याः सूचयन्बुद्यन्तराद्िशेषं दरोयति-सवैत इति । अप्ताधारणं निमित्तं वैस्या निर्दिशति-कर्मेति । यथोक्तबुद्धेबुद्धिरब्दार्थत्वे हेतुमाह-साक्ता- दिवि । जन्मबन्धविनिर्मोकादिरादिशब्दार्थः । यस्मिन्कर्मणि क्रियमाणे परमार्थदर्शन- छसणा बुदधिरुदेर्यतया युज्यते तस्मात्कमणः सकाश्चादितरत्क्मे तथाविषोदेशयमूतनु- विसंबन्धविधुरमतिश्चयेन निष्कृष्यते । अतश्च प्रमाथेबद्धिमुदेदयत्वेनाऽऽभ्रिल कमी- ष्ठते परिच्छिन्नं फटान्तरमुरिद्य तदनुष्ठाने कापिण्यप्रपङ्गात्‌, किंच परमारथबुद्धि- एेश्यामाभिल्य कमौनुतिष्ठमन्तःकरणडद्धिद्वारा परमाथेदशेनिद्धौ जीवत्येव देहे एकृतादि हित्वा मोक्षमधिगच्छति । तथा च परमाथैदशंनरक्षणयोगार्थं मनो भारयि- त्यम्‌ । योग्चान्दितं हि परमाथेदर्शनमुदेशयतया कर्मस्वनुतिष्ठतो नेपूण्यमिष्यते ॥ ` परि च परमार्थदरनमुदि्य तदक्ताः सन्तः समारभेरन्कर्माणि तदा तदनुष्ठानननित- ृदधशु्या ज्ञानिनो भूत्वा कर्मजं फं परित्यज्य निमुक्तबन्धना मुक्तिमाजो भवन्ती- चेवमसिन्पसे छोकन्नयाक्षराणि ग्याखूयातन्यानि ॥ ९१ ॥

योगानुष्ठानजनितसखश्ुद्धिजा बुद्धिः कदा रपोप्यत इत्युच्यते--

यदा ते मोहकरिछं बुदिरव्यतितरिष्यति ॥

तदा गन्तासि निर्वेदं श्रोतम्यस्य श्रुतस्य च ॥ ५२॥

यदेति । यदा यस्मिन्कारे ते तव मोहकरिलं मोहात्मकमविवेक-

रूपे काट्ष्यं येनाऽऽत्मानात्मविषेकवोधं कटुषीटृलय विषयं ्रत्यन्तःक- एणं परवेतैते तत्तव बुद्धिर्व्यतितरिष्यति व्यतिक्रमिष्यति शुद्धिभावमार्प- त्स्यत इत्यर्थः । वदा तस्मिन्कारे गन्तासि भाष्स्यसि निर्वेदं वेराग्यं भरोतन्यस्य श्चतस्य च तदा भतव्यं शरुतं च निष्फरं भ्रतिप्त शइत्य- भिप्रायः ॥ ५२ ॥ यथो्तबुद्धिप्रािकाछं प्रभ्ूर्वकं प्रकटयति -- योगेति । श्वतं श्रोतव्यं दृष्टं द्रष्ट

१ख.ग. ङ. ज. 'द्वियोगक्ञ। २९ख.ग ङ. ज. तस्यां । ३ ख.ग. ड. ज. तशु । *क. प्रप्य । ५ च, ष, “त्यते । ६ क. ' माप्स्यत ।

<० भीमद्रगवद्रीता- [अ०२छो ०९२३-१]

ग्यमित्यादौ फमिराषप्रतिबन्धाननोक्ता बुद्धिरुदेष्यतीलयागाङ्कयाऽऽह-- यदेति । विवे- कप्रिपाकावस्था काटशब्देनोच्यते। काटुष्यस्य दोषपर्यवप्तापित्वं दश्चैयन्विधिनशि-- सेनेति । तदनर्थरूपं कालुष्यं तवेत्यन्वयार्थं पुनर्वचनम्‌ । बुदधिशुद्धिफटस्य विवेकस्य प्राप्या वैराग्यप्रातति दशेयति- तदेति । अध्यात्मशाख्रातिरिक्तं शालं श्रोतन्यादि- शब्देन गृष्यते । उक्तं वैराग्यमेव स्फोरथति-भ्रोतव्यपिति । यथोक्तविवेकसिद्धौ पर्वसिनननात्मविषये तेष्फल्यं प्रतिमातीलयर्थः ॥ ५२ ॥

पोहकङिाययदरारेण रुग्धात्मविवेकजप्ह्ः कदा कमेयोगजं फलं परमा- थंयोममवाप्स्यामीति चेत्तच्छरणु-

श्ुतिविप्रतिपत्रा ते यदा स्थास्यति निश्वर।[ ॥ समाधावचला बुद्धिस्तदा योगमवाप्स्यसि ॥ ५३ ॥

शरुतिविप्रतिपमरेति । भुतिविपरतिपनाऽनेकसाध्यसाधनसंबन्धप्रकाञ्चन- श्रुतिभिः अ्रवणैमिप्रतिपन्ञा नानापरतिपन्ना श्वतिविपरतिपन्ना विक्षिप्ता सती ते तव बुद्धियेदा यस्मिन्काले स्थास्यति स्थिरीभूता भविष्यति निश्चरा विक्षेपचरनवजिता सती समाधौ समाधीयते चित्तमस्मिभिति समाधिरात्मा तसिपिमात्मनीत्येतत्‌ । अचला तत्रापि विकरपवजितेल्ये- तत्‌ । बुद्धिरन्तःकरणं तदा तस्मिन्कारे योगमवाप्स्यसि विवेकप्ां समार्मि प्राप्स्यसि ॥ ५३ ॥ बद्धिशुद्धिविवेकवेराग्यतिद्धावपि पूर्वोक्तबुद्धिप्रा्तिकाखे दरतो न भवतीति शङ्कते- मोहेति । प्रागुक्तविवेकादियुक्तबुद्धेरात्मनि स्थेयोवस्थायां प्रकृतबुद्धिपिद्िरे- प्याह-तच्छरण्विति । पृष्टं काठविशेषाख्यं वस्तु तच्छब्देन गृह्यते । बुद्धेः श्रतिविप्र- तिपन्नत्वं विश्दयति- अनेकेति । नानाप्रतिपत्नत्वमेव संक्षिपति--विक्षिप्नेवि । उक्तं हेतुद्रयमनुरुध्य षैराग्यपरिपाकावस्था काठशब्दाथः, नैश्वस्यं विक्षेपराहिल्यम्‌, अचडङत्वं विकल्पशन्यत्वं, विक्षेपो विपर्ययः, विकल्पः संशय इति विवेकः ॥ ५३ ॥

अ्रभ्वीजं पभरतिरैभ्याञ्ैन उवाच छन्धसमाधिपष्षस्य लक्षणवुमृत्सयां- अञ्न उवाच- स्थितप्रज्ञस्य का भाषा समाधिस्थस्य केशव ॥ स्थितधीः किं प्रभाषेत किमासीत व्रजेत किम्‌ ॥ ५ ॥ स्थितपह्स्येति । स्थिता परविष्टिताऽहमस्मि परं ब्रह्मेति ह्ला यस्य

१ च. ^ते यस्मि । ज्ञ, ^तेऽिभिः । २ च. "लभ्य ऊ । ३ ज्ञ, शया-स्थि'।

[अ०२छो ०९९ ]आनन्दगिरिढृतरीकासंवङितश्षांकरमाष्यसमेता । ८१

त स्वितप्रहञस्तस्य का भाषा किं भाषणं वचनं कथमसो परभोष्यते समाधिस्तस्य समाधौ स्थितस्य केशव । स्थितधीः स्थितपन्ञः स्व्यं ` बा ढि पभाषेत । किमासीत वजेत किम्‌ । आसनं वरजनं घा तस्य

कयमिलयथः । स्थितपरहनस्य ठक्षणमनेन शोकेन पृच्छति ॥ ५४ ॥

विवेकट्वारा जाता प्रज्ञा प्रागुक्ता बुद्धिः समाधिस्तत्ैव निष्ठा सन्यािनो ज्ञाननिष्ठ तत्मापिवचनं प्रश्नबीजं शच्छतोऽनुनस्यामिप्रायमाह-रुग्पेति । छन्धा स्मार्षा- वात्मनि समाधानेन वा प्रज्ञा परमायेदशेनटक्षणा येन तस्येति यावत्‌ । ननु तस्य भाषा तत्तत्कायोनुरोधिनी मविष्यति किमित्यसरो जिज्ञास्यते तत्राऽऽह-- कथमिति । ज्ञननिष्ठस्य ठक्षणविवक्षया प्र्मवतायं तननिष्ठााधनवरुमुत्सया विरिनटि-समाधि- ह्यस्येति । तस्थेवार्थक्रियां एच्छति- स्थितधीरिति ॥ ९४ ॥

यो ज्ञादित एव सन्यस्य कर्माणि ज्ञानयोगनिष्ठायां भदचो यथ कमेयो- मेन(भ) तयोः स्थितमह्नस्य प्रजहातीत्यारभ्याध्यायपरिसमाधिपयंन्तं स्थितप- इक्तणं साधनं चोपदिश्यते । सवैत्रैव ह््यात्मशचाद्चे तायलक्षणानि यानि तान्येव साधनान्युपदिश्यन्ते यत्नसाध्यत्वाद्‌ । यानि यत्नसाध्यानि साधनानि ठक्षणानि च भवन्ति तानि-

श्रीमगवानुवाच-

प्रजहाति यदा कामान्बान्पारथं मनोगतान्‌ ॥ आत्मन्येवाऽऽत्मना वष्टः स्थितप्रन्नस्तदोच्यते ॥ ५५ ॥

श्रीभगवानुवाच प्रजहातीति । प्रजहाति भकर्षेण जहाति परि- लयजति यदा यस्मिन्कारे सवोन्समस्तान्कामानिच्छाभेदान्हे पाथे परनोगतान्मनसि भविष्ान्हदि भविष्टान्‌ । सवेकामपरित्यागे वुष्टि- कारणाभावाच्छरीरधारणनिभिचरेषे च सत्युन्मत्तप्रमत्तस्येव प्रततिः प्रततित उच्यते- आत्मन्येव भत्यगात्मस्वरूप एवाऽऽत्मना स्वेनेव बादमराभनिरपेक्षस्तुष्टः परमाथंदशैनागृतरसलाभेनान्यस्मादलंभरलयय- बान्स्यितपन्नः स्थिता प्रतिष्ठिताऽऽत्मानात्मविषेकना भ्रह्ञा यस्य स स्थितप्ठो विद्व स्तदोच्यते । त्यक्त पुज्रवित्तरोकेषणः सेन्यास्यात्माराम आत्मक्रीडः स्थितमरहन इत्यथः ॥ ५५ ॥ परतिवचनमवतारायेतुं पातनिकां करोति-यो हीति । हिशब्देन कर्मसन्याप्तका- एणीमूतविरागतासंपत्तिः सृष्यते, आदितो बह्मचयौवस्थायामिति यावत्‌, ज्ञानमेव

१६. च, श्ल. पृच्छयते । २ख.ग. ङ. ज. "छाप्रा्ति । ११ ।

८२ भ्रीपदगषहीता- [अ०२छो ०९९]

योगो ब्रह्मावप्रापकत्वात्तस्मिन्निष्ठा परिसमातिस्तस्यामिल्यभः, कमैव योगसेन कमा ण्सन्यस्य तन्निष्ठायामेव प्रवृत्त इति शेषः । नलु कथमेकेन वाक्येनाथंद्वयमुपदि

श्यते द्वियं वाक्यभेदान्न च क्षणमेव साधने कतार्थछक्षणस्य तत्स्वरूपस्वेन फत्वे साषनत्वानुपपत्तेरिति तत्राऽऽह- स्त्रैवोति । यदपि कृतार्थस्य ज्ञानिनो ज्ञानरुक्षणं तद्रूपेण फङ्त्वान्न स्ताघनत्वमधिगच्छति तथाऽपि निज्ञासोस्तदेव प्रयत्नप्ाध्यतया साधनं संपद्यते क्षणं चात्र ज्ञानपामथ्यैरढ्धमनुद्यते न वर्षायते बिहुषो विधिनिषेधा- गोचरत्वात्तेन जिज्ञासोः साधनानुष्ठानाय छक्षणानुवादादेकक्मिन्नेव साषनानुष्ठाने तात्प- अमियर्थः । उक्तेऽर्थे भगवद्वाक्यमुत्थापयति- यानीति । शक्षणानि च ज्ञानसामथ्यं- छभ्यान्ययत्नप्ताध्यानीति शेषः । स्थितप्रज्ञस्य का मपिति प्रथमप्रभस्योत्तरमाह-- जहातीति । कामलयागस्य प्रकर्षो वास्नाराहितल्यम्‌ । कामानामात्मनिष्ठत्वं कैथिदि- ष्यते तदयुक्तं तेषां मनोनिषठत्वश्रुतेरित्याशयवानाह- मनोगतानिति । आत्मन्येवाऽऽ- व्मनेत्यायुत्तरमागनिरस्यं चोधमनुवदति-सवैकामेति । तरह प्रवतैकामावाद्िदूषः सवप्रवत्तेरुपशान्तिरिति नेत्याह-- शरीरेति । उन्भादवानुन्मत्तो विवेकविरंहितबुद्धि- भममागी प्रकर्षण मद्मनुमवन्विद्यमानमपि विवेकं निरस्यन्भरान्तवद्वयवहरन्प्रमत्त इति विमागः । उत्तरारमवतार्य व्याकरोति- उच्यत इति । आत्मन्येवेत्येवकार- स्याऽऽत्मनेलयश्रापि संबन्धं द्योतयति- स्ेनेवेति । बा्याभनिरपे्षत्वेन तु्टिमेव स्पष्टयति-- परमार्थेति । स्थितप्रज्ञपदं विभजते- स्थितेति । प्रजञाप्रतिबन्धकसवै- कामविगमावस्था तदेति निर्दिश्यते । उक्तमेव प्रपश्चयति- त्यक्तेति । आत्मानं जिज्ञासमानो वैराग्यद्वारा सर्वैषणात्यागात्मकं संन्यासमापा्य श्रवणाधावृत््या तज्ज्ञानं प्राप्य तस्िन्नेवाऽऽसक्त्या विषयवैमुख्येन तत्फटमूतां परितुर्टिं तत्रैव प्रतिङममानः स्थितप्रज्तम्यपदेश्मागिलयथः ॥ ९९ ॥

किंव- दुःखेष्वनुहि्रमनाः सुखेषु विगतस्ण्हः ॥ वीतरागभयक्रोधः स्थितधीमुनेरुच्यते ॥ ५६ ॥

वुःखेष्विति। वुःखष्वाध्यात्मिकादि षुं प्राप्तेषु नोद्धि्ं न भधुभितं दुःख- भ्राप्नो मनो यस्य सोऽयमनद्विमनाः । तथा सुखेषु पभरापेषु विगता स्पृहा वृष्णा यस्य नाभिरिवेन्धनाधाषाने युखान्यनु विवधेते स विगतस्पृहः घीतरागभयक्रोषो रागश्च भयं च कोपश्च वीता विगता यस्मात्स बीत- रागभयक्रोषः स्थितीः स्थितपरहनो मुनिः सेन्यासी तदोच्यते ॥ ५६॥

१ कृ. द्धार्थे। च. द्वेधार्थे।२ख.ग. ड, ज. रहीबुः। ३ख.ग. क्ष. ्वुनो।

[अ०र्‌छो० ९७] आनन्दगिरिषृतदीकासंबरितक्ांकरभाष्यसमेता । ८३

छृक्षणमेदानुवादद्वारा विविदिषोरेव कतैव्यान्तरमुपदिरति--रकिचेति । ज्वरशे- रेरोगादिकृतानि दुःखान्याध्यात्मिकानि । आदिशब्देनाऽऽधिमोतिकानि व्याघ्रपपौ- दि्युक्तान्यािदैविकानि चातिवातवषदिनिमित्तानि दुःखानि गृह्यन्ते । तेषूपर्न्धे- वपि नोद्धिम्मं मनो यस्य स तथेति संबन्धः । नोद्धिममि येतद्याचष्टे- न परक्षभित- मिति । दुःखानामुक्तानां प्राप्तो परिहाराक्षमस्य तदनुमवपरिभावितं दुःखमृद्धेगसतेन प्रहितं मनो यस्य न मवति स तयेत्याह-दुःखपराप्ताविति । मनो यस्य नोदिञन- मिति पूर्वेण संनन्धः । सुखान्यपि दुःखवन्रिविधानीति मत्वा तथेत्युक्तम्‌ । तेषु प्रापतिषु तु म्यो विगता सहा तृष्णा यस्य स॒ विगत्ह इति योजना । अज्ञस्य हि प्राप्तानि सुखान्यनु विवधैते तृष्णा, विदुषस्तु नेवमित्यत्र वैषम्दषटान्तमाह-नाभरिरि- बेवि। यथा हि दा्यस्येन्धनादेरम्याधाने वहिरनुविवधते तथाऽन्ञस्य पुखान्युपनतान्यनु विवषेमानाऽपि तृष्णा विदुषो न तान्यनु विवैते । न हि वद्िरदाष्यमुपनतमपि दग्प ववृद्धिमधिगच्छति तेन जिज्ञाघुना सुखदुःखयोस्तृष्णोद्धेगो न कतैव्याविल्यथः । रागा- दयश्च तेन कतैव्या न मवन्तील्याह-बीतेति । अनुमूताभिनिवेशो .विषयेषु रञ्जनात्म- कलतष्णामेदो रागः, परेणापकृतस्य गात्रमत्रादिविकारकारणं मय॑, क्रोधस्तु परवशीकृ- लाऽऽत्मानं स्वपरापकारप्रवृत्तिहेतुवैद्धिवृत्तिविशोषः। मनुत इति मुनिरात्मविदित्यङ्गीक- वाऽऽह-सैन्यासीति। सुखादिविषयतृष्णादे राग देश्वामावावस्था तदेत्युच्यते ॥११॥

रिच-

यः सवंतरानभिस्नहस्तत्तपमाप्य छभा्चुमम्‌ ॥ नाभिनन्दति न दे्टि तस्य प्र्ना प्रतिष्ठिता ॥ ५७ ॥ यः सरवत्रेति । यो मनिः सवैत्र देहजी वितादिष्वप्यनभिसनेहोऽभिले- इव्ितस्वत्तत्पाप्य श्भाह्लुभं तत्तच्छुममश्चुमं वा ठभ्ध्वा नाभिनन्दति न दष्ट शुभं भाष्य न तुष्यति न हष्य्यशमं च भाप्य न देष्ीयथेः । तस्यैवं हषेविषादवाजतस्य विवेकजा भह्ना प्रतिष्टिता भवति ॥ ५७ ॥ छक्षणमेदानुवादद्वारा विविदिषोरेव कतैग्यान्तरमुपदिशति- रकि चेति । विवेकवतो विविदिषोर्विवेकजन्या प्रज्ञा कथं प्रतिष्ठं प्रतिपद्तामित्याशङ्कयाऽऽह- यः सवैग्रेति। ननु देहनीवितादौ शहा शुमाश्ुमप्रा्षो हषैविषादो विदुषो विषिदिषोश्वावजंनीयाविति ््ास्थर्यातिद्धिसतत्राऽऽह-- यो मुनिरिति । तत्तदिति शोमनवत््ेनाशोमनवत्त्ेन वा प्रसिद्धत्वं प्रतिनिर्दिश्यते । तदेव विमनते--श्ुभमिति । विषयेष्वभिष्वङ्गामावः शुभा- प्रात हषीद्यमावश्च प्रजञास्थे्ये कारणमिलयाह- तस्येति ॥ ५७ ॥

१ ख. ग, °रिभवि।

८४ भीमद्धगवद्लीता-- [अ०२छो०९८-९९] किच- यदा संहरते च कूर्मोऽङ्गानीव सर्वशः ॥ इन्दरियाणीन्दरियार्थम्यस्तस्य प्र्ना प्रतिष्टिता ॥ ५८ ॥ यदा सैहरत इति । यदा संहरते सम्यगुपसंहरते चायं ब्ञाननिष्ठायां भत्तो यतिः कूर्मोऽङ्कानीव सरवैश्नो यथा कूर्मो भयात्स्वान्यङ्गान्यपसंहरति सर्वत एवं ह्ञाननिषट इन्दरियाणीन्दरियार्थभ्यः सवैविषयेभ्य उपसंहरते । तस्य भ्न प्रतिष्टितेत्युक्ताथं वाक्यम्‌ ॥ ५८ ॥ जिज्ञासोरेव कतेव्यान्तरं सूचयति--किंचेति । इन्द्रियाणां विषयेभ्यो वेमुख्यस्य ्रजञास्थैथैकारणत्वादादौ जिज्ञासुना तदनृष्ेयमिल्याह- यदेति । मुमुघ्ुणा मोक्षहेतुं प्रज्ञां प्रार्थयमानेन सर्वम्यो विषयेभ्यः सवीणीन्ियाणि विमुखानि कतेन्यानीति छयेक- व्याख्यानेन कथयति- यदेत्यादिना । उपसंहारः स्ववहात्वापादनं तस्य च प्तम्य- क्त्वमतिददत्वम्‌ । अयमिति प्रकृतस्थितप्रज्ञग्रहणं व्यावतैयति--ज्ञाननिष्ठायामिति। इन्द्ियोपसंहारस्य पर्यस्तं वयावत्यै संकोचात्मकत्वं दृष्टान्तेन दरौयति--कूमे इति । दृष्टन्तं व्याकरोति-- ययेति । दार्टन्तिके योजयञ्ज्ञाननिष्ठपदं तन्न ्रवतै- यति-एवमिति । इन्द्रियाणां विषयेभ्यो वैमुख्यकरणं प्रज्ञास्थे्यहेतुरित्युक्तमुपसंह- रति- तस्येति ॥ ५८ ॥

तत्र विषयाननाहरत आतुरस्यापीन्दरियाणिं निवतन्ते क्ुभीङ्गाणीव संहियन्ते न तु तद्विषयो रागः, स कथं संदवियत इति । उच्यते- विषया विनिवर्ते निराहारस्य देहिनः ॥ रसवज रसोऽप्यस्य परं दृष्टा निवतंते ॥ ५९ ॥ विषया इति । यथपि विषयोपरक्षितानि विषयश्षब्दवाच्यानीद्धि-

याण्यथ वा विषया एव निराहारस्यानाहियमाणविषयस्य कष्टे तपसि स्थितस्य भृखेस्यापि विनिवतैन्ते देदिनो देदवतो रसवर्जं रसो रागो विषयेषु यस्तं वजेयित्वा । रसशब्दो रागे प्रसिद्धः खरसेन परदरत्तो रसिको रसन्न इत्यादिदश्चेनाव्‌ । सोऽपि रसो रञ्ञनरूपः सूषष्मोऽस्य यते; परं परमा्थतत्वं ब्रह्म दृष्टपरभ्याहमेव तदिति वतैमानस्य निव- तेते निर्बीजं विषयविज्ानं संपद्यत इत्यथः । नासति सम्यग्दशषेने रस-

१ ख. ग. रतिचाः।२ख.ग. ड. ज. के ज्ञान । ३ क, च. "निष्ठापः। ४ च. योजय- ति।५ष.गिकू'\ ६ ख.ग. घ. च. प्न. कूर्मोऽङ्गानीव ।

अ०२.छो ०९ ०} आनन्दगिरिषतटीकासंवरितश्चांकरभाष्यसमेता । ८९

स्योच्छेदः । तस्मात्सम्यग्दश्षनासिकायाः पह्नायाः स्थैर्यं कैव्यमिल्य-

भिप्रायः ॥ ५९ ॥

इन्द्रियाणां विषयेभ्यो वैमुख्येऽपि तद्विषयरागानुवृत्तौ कथं प्रज्ञाः स्यादिति [ङते- तत्रेति । व्यवहारभूमिः सप्तम्यथेः। विषयाननाहरतस्तदुपमोगविमुखस्येलर्थः। गशेन्नोपसंद्धियते न तहिं प्रज्ञाखामः संमवति रागस्य तत्परिपन्थित्वादिति मत्वाऽऽह- प कथमिति । रागनिवृत््युपायमुपदिशल्चत्तरमाह-उच्यत इति । विषयोपमो- पिराग्युखस्य कुतो विषयपरावृत्तिस्तत्परावृत्तिश्वाप्रस्तुतेत्यारशङ्कयाऽऽह- यद्यपीति । नेगाहारस्येत्यस्य व्याख्यानमनाहियमाणविषयस्येति । यो हि विषयप्रवणो न भवति 'प्याऽऽत्यन्तिके तपति कशात्मके व्यवस्थितस्य विद्याहीनस्यापीन्दियाणि विषयेभ्यः कश्चा्यद्यपि संहियन्ते तथाऽपि रागोऽवशिष्यते । स॒ च तत््ज्ञानादच्छिद्यत (र्षः । रपततशब्दस्य माधुयीदिषड्विधरप्विषयत्वं निषेधति-रसशब्द इति । वृद्ध- ्रयोगमन्तरेण कथं प्रिद्धिरियाशङ्कयाऽऽह--स्वरसेनेति । खेच्छयेति यावत्‌ । पिकः स्वेच्छावज्ञवतीं रपज्ञो विवक्षितापे्षितज्ञतेत्यथः । कथं तरि तस्य निवृत्तिस्त- भाऽऽह- सोऽपीति । द्टिमेवोपरन्धिपर्यायां स्पष्टयति- अहमेवेति । रागापगमे पिद्धमथमाद- निर्बीजमिति । ननु सम्यम्ज्ञानमन्तरेण रागो नापगच्छति चेत्तदप- गमाहते रागवतः सम्यम्ज्ञानोदयायोगादितरेतराश्रयतेति नेत्याह- नास्तीति । इन्दि याणां विषयपारवश्ये विवेकद्वारा परिहते स्थृढो रागो व्यावतैते । ततश्च सम्यम्ानो- वत्या सूक्ष्मस्यापि रागस्य सवीत्मना निवृ्तयुपपततरनेतरेतराश्रयते्यर्थः । प्रजञास्थै्यस्य ए्ट्वे स्थिते फडितमाह- तस्मादिति ॥ ५९ ॥

सम्यग्ददनरक्षणयङ्गास्येयं चिकीषताऽऽदाविन्धियाणि स्ववशे स्थापयित- ग्यानि यस्मात्तदनवस्थापने दोषमाह-

यततो ह्यपि कोन्तेय पुरुषस्य विपश्रितः ॥ इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरन्ति प्रसभं मनः ॥ ६० ॥ यतत इति । यततः प्रयत्नं फुवेतोऽपि हि यस्मौत्कोन्तेय पुरुषस्य

बिपश्चितो पेधाविनोऽपीति व्यवहितेन संबन्धः । इन्द्रियाणि प्रमाथीनि

प्मथनक्षीलानि विषयाभिमुखं हि पुरुषं विक्षोभयन्त्याङखी छु्वंन्ति ।

आकुल च हरन्ति प्रसभं भरसद्य प्रकाशमेव पश्यतो विवेकविन्नान-

यक्तं मनो यतस्तस्मात्‌ ॥ ६० ॥

शलोकान्तरमवतारयति-सम्यग्दर्नेति । मनसः स्ववदात्वादेव परज्ञास्यै॑संमवे

१६.च.प्ष.ष्तोदि।२घ. च. श्च. 'स्मादपि कोन्ते

८६ | श्रीमद्धगवद्धीता- [अ०२.छो०११-१९२]

किमर्थमिन्दियाणां स्ववशत्वापादनमित्याराङ्कयाऽऽह-यस्थादिति । ननु विवेकवतो विषयदोषदर्रिनो विषयेम्यः स्वयमेवेन्द्रियाणि व्यावर्तन्ते कं तत्र प्रजञास्थेर्यं चिकीता कैव्यमिति तत्राऽऽह--यततो हीति । विषयेषु भूयो भूयो दोषदशैनभेव प्रयत्नः ॥ हिश्चब्दस्य यस्माद्थस्य समाप्तो संबन्धं वक्ष्यति । अपिशब्दस्य प्रयत्नं कुर्वतो ऽवीति संबन्धं गृहीत्वा सबन्धान्तरमाह- पुरुषस्येति । पभ्रमथनश्शीरत्वं प्रकटयति- बिष- येति । विक्षोभस्याऽऽकुटीकरणस्य फलठ्माह-आङ्कुटी कृत्येति । प्रकाशमेवेत्यु्छं विश्दयति-- पयत इति । विपश्चितो विदुषोऽपि प्रकाशमेव प्रकाशाशब्दितविवेकास्ञ्य- विज्ञानेन युक्तमेव मनो हरन्तीन्धियाणीति संबन्धः । हिशब्दार्थमनृ्य तस्मादिन्दियाणि स्ववशे स्थापयितम्यानीति पूर्वेण पंबन्धममिंषायाऽऽह-यतस्तस्मादिवि ॥ १० ॥

तानि सर्वाणि संयम्य युक्त आसीत मत्परः ॥

वरो हि यस्येन्द्रियाणि तस्य प्रज्ना प्रतिष्टिता॥ ६१ ॥ तानीति । तानि सवोणि संयम्य संयमनं वक्षीकरणं त्वा यु्छः समाहितः सन्नासीत । मत्परोऽहं वासुदेवः सव्रलयगात्मा परो यस्य स मत्परो नान्योऽहं तस्मादिल्यासीतेदयर्थः । एवमासीनस्य यतेर्शे हि यस्वेद्दियाणि वतेन्तेऽभ्यासंबलात्तस्य भरना प्रतिष्ठिता ॥ ६१ ॥ इन्द्रियाणां स्ववशत्वस्ंपादनानन्तरं कतेन्यमर्थमाह- तानीति । एवमासीनस्य कि स्यादिति तदाह-वश्चे हीति । समाहितस्य विक्षेपविकटस्य कथमासनमित्यपेक्षाया- माह-मत्पर इति। परापरभेदशङ्कामपाकृत्याऽऽपतनमेव स्फोरयति-नान्योऽहमिति उत्तरां व्याकरोति- एवमिति । हिशन्दा्थं स्फुटयति- अभ्यासेति । परस्मादा- त्मनो नौहमन्योऽस्मीति प्रागुक्तानुसंधानस्याऽऽदरेण नैरन्तयदीषैकाटानुष्ठानप्तामथ्यी- दित्यथः । अथवा विषयेषु दोषद्शनाम्याप्तसामथ्यीदिन्द्रियाणि संयतानीत्यथैः ॥११॥ अथेदानीं पराभविष्यतः सवोनथमूरमिदमुच्यते-

ध्यायतो विषयान्पुंसः सङ्गस्तेषपजायते ॥

सङ्गात्संजायते कामः कामाक्तोधोऽभिजायते ॥ ६२ ॥ ध्यायत इति । ध्यायतश्िन्तयतो विषयाञ्वाब्दादिविषयविश्चेषाना- लोचयतः पुंसः पुरुषस्य सङ्ग आसक्तिः प्रीतिस्तेषु विषये षूपजायते । सङ्गालमीतेः संजायते समुत्पद्यते कामस्तृष्णा । कामार्छुतश्चित्मतिहता- तक्रोधोऽभिजायते ॥ ६२ ॥

१ घ. “म्य वरीक्ययुः। २ क, ख. ग. "सवर्षाः । ३ च. नान्योऽहमस्मीः ।

[अ०२छो ०१६३-१ ४] भनन्दगिरिकृतटीकासंषरितश्चांकरभाष्यसमेता । ८७

समनन्तरो द्यतात्प्वमाह-अयेति । पुरुषार्थोपायोपदेशानन्त्यमथराब्दाथेः । तननष्ठत्वराहित्यावस्थां ददोयति-ष्दानीमिति । परामविष्यतो महान्तमनर्थ॑गमि- प्यतो विवेकविज्ञानविहीनस्येति यावत्‌ । सवोनथेमृं विषयाभिष्यानं तस्य तथात्वमनु- मदततिद्धमिति वक्तमिद्मित्युक्तम्‌ । विषयेषु विहोषत्वमारोपितरमणीयत्वम्‌ । प्ीतिरा- परकिरिति साधारंणाप्तक्तिमात्रं गृह्यते । तृष्णेत्यद्रिताप्कतिरुक्ता । प्रतिबन्धेन प्रणाशेन वा प्रतिहतिः ॥ ६२ ॥ |

कोधाद्वति संमोहः संमोरास्स्मतिविभ्रमः ॥ स्मरतिभ्रशाङ्दिनाश्चो बदिनाशास्मणश्यति ॥ ६३ ॥

ऋोधाद्धवति सेमोदहोऽविवेकः कायोकायेविषयः । शद्धो हि चैशूढः सन्गुरुमप्याक्रोश्षति । समो हार्स्मतिवि भ्रमः ्ाज्ञाचार्योषदेश्ञा- हिवसंस्कारजनितायाः स्मरतेः स्याद्विश्रमो भ्रंशः स्पृत्युत्पसतिनिमिच- भ्राप्नाबनुत्पचिः । ततः स्मतिभे्ाहुदधेना शः । कायोकायेविषयनिवे- कायोग्यताऽन्तःकरणस्य बदधेनीश्च उच्यते । बुद्धिनाश्नात्मणदयति । तावदेव हि पुरूषो यावदन्तःकरणं तदीय कायोकायेविषयविवेक- योग्य॑तदयोग्यत्वे नष एव पुरुषो भवत्यतस्तस्यान्तःकरणस्य बुदध- नीश्चातमणर्यति पएरुषा्थायोग्यो भवतीत्यथं; ॥ ६३ ॥ कोषस्य संमोहहेतुत्वमनुमवेन द्रदयति-- कुद्धो हीति । आक्रोशत्यिक्षिपति हृदयोम्यत्वमपेरथः । संमोाहकार्यं कथयति-संमोहादिति । स्मृतेनिमित्तनिवेदनदवारा छह्पै निरूपयति- श्ञाञ्ेति । क्षणिकत्वदिव तस्याः खतो नाशसंमवान्न संमो- हाषीनत्वं तस्येल्याराङ्कयाऽऽह- स्प्रतीति । स्मृतिभ्रंोऽपि कथं बुद्धिनाशः स्वरू- पतः तिष्यति तत्राऽऽह-कार्येति । ननु पुरुषस्य निल्य्िद्धस्य बुद्धिनाशेऽपि प्रनाशो न कल्पते तत्राऽऽह-ताषदेवेति । कायोकायैविवेचनयोभ्यान्तःकरणामावे तोऽपि पुरुषस्य कररेभवदपगततत्त्वविवेकविवक्षया नषटत्वव्यपदेशः । तदेतदाह-- एर्षार्थेति ॥ १३ ॥ . सर्बानर्थस्य मृलमुक्तं विषयामिध्यानमयेदानीं ोप्तकारणमिदगुच्यते- रागहेषवियुक्तस्तु विषयानिद्दियेश्वरय्‌ ॥ आत्मवश्येर्विभेयाप्मा प्रसादमधिगच्छति ॥ ६९ ॥

१७. ग. क. ज. "तिरि" । २ ख,ग. ङ. अ. ^रणंसः। ३ च. क्ष. तद्ुद्धिनाश । ख. ग. इद्धिनाञ्च । ४ क. °रनाभावाद्‌ ।

८८ ्रीमद्धगवद्रीतवा- [अ०२छो ०१९]

रागदरेषेति । रागदरेषवियुक्तै राग द्वेष रागद्वेषौ । तत्पुरःसरा

हीद्धियाणां प्रहृत्तिः स्वाभाविकी । तत्र यो पमृष्षुभंवति स

ताभ्यां वियुक्तैः भ्रोत्रादिभिरिन्दियेविषयानवजेनीयां धर कपलभमान

आत्मवह्यैरात्मनो वरयानि वरीभूतानि तैरात्मवहयैषिषेयास्मेच्छातो

विधेय आत्माऽन्तःकरणं यस्य सोऽयं प्रसादमधिगच्छति । प्रसादः

प्रसन्नता स्वास्थ्यम्‌ ॥ ६४ ॥

विषयाणां स्मरणमपि चेदनर्थकारणं पुतरां तहि मोगस्तेन जीवनार्थं मृज्ञानो विषयाननर्थं॑ कथं न प्रतिपैचत इत्याशङ्कय वृत्तानुवाद्पुवैकमुत्तरछोकतात्प्यमाह- सवौनयस्येति । अनथेमूलकथनानन्तर्यमथशाञ्दा्थः । परिदतैव्ये निर्णति तत्परिहा- रोपायनिज्ञासां दशरीयति-हइदानीमिति । रागदेषपूरविका प्रवृत्तिरित्यत्रानुभवदश्श नार्थो हिशब्दः, शाद्गीयप्रवृत्तिग्यासेषार्थं स्वामाविकीत्युक्तम्‌ । तत्रेत्यभिङतानधि- कृत्य प्रयोगः । अवजेनीयानशनपानादीन्देहस्थितिहेतूनिति यावत्‌ । इन्द्रियाणां विष- येषु प्रवृत्तिशचेन्नियमानुपपत्त्या वजेनीयेष्वपि सा स्यादित्यारङ्याऽऽह- आत्मेति । अन्तःकरणाधीनत्वेऽषीन्द्रियाणां तदनियमात्तषामपि नियमानुपपत्तिरित्याशङ्याऽऽह- विधेयात्मेति ॥ ९४ ॥

रसादे सति कि स्यादित्युच्यते-

प्रसादे सवंदुःखानां हानिरस्योपजायते ॥

प्रसन्ेैचेतसां हयाश्च बुद्धिः पयंवतिष्ठते ॥ ६९ ॥ भरसाद इति । भरसादे सवेदुःखानामाध्यास्मिकादीनां हानिधिना-

श्लोऽस्य यतेरूपजायते। किच प्रसन्नचेतसः स्वस्थान्तःकरणस्य टि

यस्मादाञ्चु शीघं बुद्धिः पयेवतिष्ठत आकाशमिव परि समन्तादव-

तिष्ठत आत्मस्वसूपेणैव निश्चली भवती यथः । एवं प्रसन्नवेतसोऽ-

वस्थितबुद्धेः छृतकृत्यता यतस्तस्पाद्रागद्रेष वियुक्ते रिन्दियेः श्राञ्ञाविरुद्धे-

स्ववजेनीयेषु युक्तः समाचरेदिति वाक्यायः ॥ ६५ ॥

तथाऽपि नानाविधदुःखामिमृतत्वान्न स्वास्थ्यमास्थातुं शक्यमित्याह्येन एच्छति- भरसाद इति । -छोकर्धेनोत्तरमाह-उच्यत शति । सव॑ंदुःखहान्या बुद्धिसखास्थ्येऽपि परकृतं॒॑प्रज्ञस्थैर्य कथं सिद्धमित्याशङ्कयाऽऽह- प्रसन्नेति । बुद्धिप्रसादस्यैव फटान्तरमाह--रकिचेति । तस्माद्बुदधिप्रसादा्थं प्रयतितव्यमिति शेषः । -शछोकद्वय- स्याक्षरोत्थमर्थमुक्त्वा तात्पय्थमपकषहरति-एवमिति । युक्तः समाहितो विषयपा- रवद्यशुन्यः सन्निति यावत्‌ ॥ ६५ ॥ `

१ख.ग. ध, च, घ, 'शीङ्ताः। २ च. "्पयेतेत्याः ।

[अ०२छो ०१९६-६ ७]आनन्दमिरिषृतटीकासंवखितन्ांकरभाष्यसमेता । ८९

सेयं प्रसन्नता स्तूयते- नास्ति बुद्धिरयक्तस्य न चायुक्तस्य भावना ॥ न चाभावयतः शान्तिरशान्तस्य कुतः सुखम्‌ ॥६६॥ नास्तीति । नास्ति न विद्यते न भवतीत्ययः । बुद्धिरात्मस्वरूपवि- षयाऽयुक्तस्यासमादहितान्तःकरणस्य । न चास्त्ययुक्तस्य भावनाऽऽत्म- ब्ञानाभिनिवेश्षः । तथा न चास्त्यभावयत आत्मह्गानाभिनिवेश्षमङर्वतः त्ान्तिरुपश्चमः । अशान्तस्य कृतः सुखम्‌, इन्द्रियाणां हि विषय- सेबातृष्णातो निृत्तियो तत्सुखं न विषयविषया तृष्णा, दुःख- मेव हि प्ता, न तृष्णायां सत्यां सुखस्य गन्धमात्रमप्युपपदयत इत्यथः ॥ ६६ ॥ किं पुनः सत्वहद्येव यथोक्तबुद्धिः पष्यति नेत्याह- सेयमिति । अप्तमाहित- स्यापि बुद्धिमात्नमुत्पद्यमानं प्रतिमातीत्याशङ्कय विरिनटि--आत्मस्वरूपेति । न हि वितिक्तचित्तस्याऽऽत्मखरूपविषया बुद्धिरुदेतुमहैतीलत्न हेतुमाह-न चेति । अत्मन्ञाने हाब्दादापाततो जति स्मृतिपेतानकरणं साक्षात्कारार्थमभिनिवेशो भावेनेति चोच्यते । न चापो वि्षि्तृद्धेः सिध्यतीति हेत्वथ॒विवक्ित्वाऽऽह-आत्मज्ञा- नेति । मवरनादवारा सताक्षात्कारामावेऽपि का क्षतिरित्याशङ्याऽऽह- तथेति । अस- माहितस्य भावनामाववदिति यावत्‌ । आत्मन्यापाततो ज्ञते श्रवणाचावृत्तिरूपां स्मति- मनातन्वानस्यापरेोक्षबुद्धचयमवे नानथनिव्रत्तिः सिध्यतीत्याह--उपरशम इति । अनि- वृत्तान्थस्य परमानन्दसागराद्विमक्तस्य संपारवरिधो निमञ्चस्य सुखाविमीवो न सेमवतीलयाह-अश्चान्तस्येति । तस्यापि विषयपेवातो वैषयिकं सुखं संमवतीत्या- शङ्कयाऽऽद-इन्दरियाणां हीति । तृष्णाक्षयस्य शाल्लप्रसिद्धमानुमविकं च सुख- त्वमिति वकु हिशब्दः । विषयपेवातृष्णयाऽपि विषयोपभोगद्वारा सुखमुपरन्ध- मिल्याराङ्कयाऽऽह-दुःखमेवेति। तत्रापि हिशब्दोऽनुमवावद्योती । तदेव स्पष्टयति- नेत्यादिना ॥ ६६ ॥ अयुक्तस्य कस्माहुद्धिनास्तीत्युच्यते-

इद्दरियाणां हि चरतां यन्मनीऽतुविधीयते ॥ तदस्य हरात प्रज्ञा वायुनावामवाम्माम्त ॥ 8७ ॥ इन्द्रियाणामिति । इद्धियाणां हि यस्माच्चरतां स्वस्वविषयेषु भव- वमानानां यन्मनोऽनुविधीयतेऽनुपरवतेते तदिन्दरियबिषयविकल्पनेन

१ च हितस्य । १३

९.० श्रीमद्धगवद्रीता- [अ०२छो ०१८१९]

रहत मनोऽस्य यतेदैरति भ्रह्ञामात्मानात्मविवेकैजां नाक्चयति । कथं, वायुनोवमिवाम्भस्युदके जिगमिषतां मागोदुदधत्योन्मा्गे यथा बायु- नावं परवतेयल्येवमात्मविषयां भ्व त्वा मनो विषयविषयौं करोति । यततो श्वषीत्युपन्यस्तस्याथस्यानेकधोपपात्तिमुक्त्वा त॑॑चार्थमुपपाद्योप- संहरति ॥ ६७ ॥ आकाङ्क्षाद्वारा -छोकान्तरमुत्थापयति- अयुक्तस्येति । विक्िप्तचेतप्तो भावना- मावे सरा्षात्कारछक्षणा बुद्धिने भवतीति हेत्वन्तरेण साधयति--इद्दियाणामिति । यत्पदोपात्तं मनस्तत्पदेनापि ग्यते । इन्दियाणां श्रोत्रादीनां विषयाः श्ब्दादय- स्तेषां विकल्पनं मिथो विभज्य ग्रहणं तेनेति यावत्‌ । दृष्टान्तं व्याकरोति- उदक इति । करोति यस्मात्तस्मादयुक्तस्य नोत्पध्ते बुद्धिरिति योजना । यततो हीत्यादि छोकाम्यामुक्तस्यैवार्थस्य प्रकृतछोकाम्यामपि कथ्यमानत्वादस्ति पुनरुकति- रित्याशङ्कथ परिहिरति-यततो हीत्यादिना । ध्यायतो विषयानिलीदिनोपपत्ति- वचनमुन्नेयम्‌ ॥ १७ ॥ इन्दियाणां प्तौ दोष उपपादितो यस्मात्‌- तस्मास्य महाबाहो निषहीतानि सर्वशः ॥ इन्दरियाणीन्दियाथभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिणिता ॥ ६८ ॥ तस्मास्य यते महावाहो निग्रदीतानि सर्वश्च; सर्वभकारैमानसा- दिभेदैरिन्द्रियाणीन्दियार्थेभ्यः शब्दादिभ्यस्तस्य भर्गा प्रतिष्ठिता ॥६८॥ तच्छब्दापिक्षिताथ्तिद्रारा छोकमवतारयति--इन्दरियाणामिति । अप्तमाहितेन मनसा यस्मादनुविधीयमानानीन्दियाणि प्रस्य प्रज्ञामपहरन्ति तस्मादिति योजना॥१८॥ योऽयं खौकिको वैदिकश व्यवहारः स उत्पविवेकङ्ञानस्य स्थितपङ्ञस्या- वियाकार्यत्वाद विध्ानिद्रत्तौ निवतैते। अविद्यायाश्च निवाबिरोधाश्निदसिरि- ल्येतमर्थं स्फुटीङ्बेनाह- या निशा सवभूतानां तस्यां जागतं संयमी ॥ यस्यां जाग्रति भूतानि सा निञ्चा पश्यतो म॒नेः॥६९॥ या निकशेति। या निश्चा रात्रिः सर्मपदाथीनामविवेककरी तमः स्वभावत्वात्सर्वेषां भरतानां सवेभ्रतानाम्‌ । किं तत्परमाथेतक्वं स्थित- प्रहनस्य विषयः । यथा नक्तंचराणामहरेव सदन्येषां निश्चा भवति तद्रभ्क्त चरस्थानीयानामन्नानां सवेभृतानां निरव निकषा परमाथेत-

१ख. ग. च, "कजाम्‌ । कः । २ क, च. यां. कल्पनां कः । ३ च, “व्यादात्रुप" ।

[अ०२.छो ०६९} आनन्दगिरिषृतदीकास॑वरितशांकरभाष्यसमेता । ९९

च्वमगोचरत्वादतदबुद्धीनाम्‌ । तस्यां परमा्थत्छरक्षणायामङ्गाननि

रायाः भबुद्धो जागति संयमी संयमवाञ्जितेन्दरियो योगीटर्थः ।

आत्मविदः स्थितप्रज्ञस्य स्वैक्मपरित्यागेऽधिकारस्तद्विपरीतस्याज्ञस्य कर्मेणी- लयेतस्मिन्नर्थे समनन्तर छोकमवतारयति- योऽयमिति । अविद्यानिवृत्तौ सथैकर्मनि- पृत्तिशेत्तिवृत्तिरेव कथमित्याशङ्कयाऽऽह-अविधायाधरेति । स्फुरीकुर्बन्नाह्या- भ्यन्तरकरणानां पराक्प्रत्यक्प्रवृत्तिवत्तथाविधददीने च मिथो विरुध्येते पराग्द- शनस्यं नाद्यात्मावरणाविद्याकार्थत्वादात्मदद्षीनस्य च तनिवर्तकत्वात्ततश्वाऽऽत्मदश्- ना्मिन्दियाण्यर्थेम्यो निगृह्णयादित्याहेति योजना । प्वैप्राणिनां निशा पदाथी श्रिविककरीत्यत्र हेतुमाह-तमःस्वभावत्वादिति । सवेप्राणिप्ताषारणीं प्रिद्धां निशां ददीयित्वा तामेव प्रकृतानुगृणत्वेन प्रश्पु्ैकं विशदयति--क तदित्या- दिना । स्थितप्रज्ञविषयस्य परमा्थतत्वस्य प्रकारैकसमावस्य कथमन्ञान्प्रति ` निश्ात्वमित्याशङ्कयाऽऽह- यथेति । तत्र हेतुमाह-अगो चरत्वादिति । अत- दुद्धीनां परमाथतत्वातिरिक्तदवेतप्रपशचप्वृत्तुद्धीनामप्रतिपन्नत्वात्पर मार्थतत्वं॑निरोवा- विदुषामिल्यथैः । तस्यामित्यादि व्याच््े- तस्यामिति । नि्ावदुक्तायामवस्याया- भरति यावत्‌ । योगीति ज्ञानी कथ्यते |

यस्यां प्राम्राहकमेदलक्षणायामवि्यानिश्ायां प्रसुप्तान्येव भ्रतानि जाग्रपीत्युच्यते स्यां निक्ञायां प्रयुप्रा इव स्वमदशः सा निश्ाऽ- वि्ारूपत्वात्परमाथतच्वं परयतो युनेः । अतः कर्माण्यवि्ावस्था- यामेव चोद्यन्ते न विधावस्थायाम्र्‌ । विद्यायां हि सल्यामुदिते सवितरि श्ार्वरमिव तमः प्रणाशमुपगच्छत्यत्रिद्ा । भागिद्योत्प- सेरविधा परमाणवबद्धया शह्यमाणा क्रियाकारकफरभेदरूपा सती सवे कमेहेतुत्वं प्रतिपद्यते । नाभमाणवुद्धया शृहमाणायाः कमेहेतुत्वोपपत्ति भ्रमाणभूतेन वेदेन मम चोदितं कर्तव्यं कर्मेति हि कपेणि कतां भ्रवतेते नाविद्यामान्नमिद सवं निशेवेति ।

द्वितीयार्षं विमनते--यस्यामिति। प्रसुप्तानां जागरणं विरुद्धमिलयाशङ्कबाऽऽह- ्सुश्ा इवेति । प्रमाथतत्त्वमनुभवतो निवृत्ताविद्यस्य सेन्यापतिनो द्वितावस्थ। निशेत्यत्र हेतृमाह-अविधारूपत्वादिति । परर्मर्थावस्था निरशोवाविदुषां विदुषां तु द्वैतावस्था तयेति स्थिते फटठितमाह- अत हति। अविद्यावस्थायामेव क्रियाकारकफरुभेदभरतिमाना-

१यख.ग. ड. ज. ््याऽ्ष्त्माः। २क.ख.ग च. क्ष. “निद्वा्यां।३ ख. ग. क्ल. "श्यन्ते ब" । ४ घ. तस्यां । ५ घ. च. शकिः । यथा चोक्तं वार्मिके--उत्वातरदष्टोरगवद्विथा कि करि. ध्वति । प्र । ६ ख. ग. ड, “माथेवस्तु निः ।

९२ भ्रीपद्धगवल्मीता- [अ०२छो०१९]

दिलयथैः। विद्योदयेऽपि-तत्प्रतिमानाविशेषात्पूवैमिव कमणि विधीयेरन्नितयाशाङ्याऽऽह- विद्यायामिति । अविद्यानिवृत्तौ बापितानुवृत्त्या विमागमानेऽपि नासि कमेविषिर्षि- मागामिनिवेश्ामावादित्य्थः । अविद्यावस्थायामेव कमाणीत्युक्तं व्यक्ती करोति- प्रागिति । विद्योदयात्पूवं बाधकाभावादनाधिताऽविद्या क्रियादिमेदमापद्य प्रमाणानुङू- पया बुद्धया मरह्यतां प्राप्य कमंहेतुम॑वत्ति करेयादिमेदामिमानस्य तद्धेतृत्वादिलधेः । न विद्यावस्थायामित्युक्तं प्रपञश्चयति-नाप्रमाणेति । उत्पन्नायां च विद्यायामविद्याया निवृत्तत्वात्कियादिमेदमानमप्रमाणमिति बुद्धिरुत्पद्यते तया गृह्यमाणा यथोक्त विभागमा- मिन्यप्यविद्या न कमहेतुत्वं प्रतिपद्यते बाधितत्वेनाऽऽमाप्ततया तद्धेतुत्वायोगादिल्थैः ! विद्याति्याविभागेनोक्तमेव विरोषं विवृणोति- प्रमाणभ्रतेनेति । यथोक्तेन वेदेन काम- नादिमतो मम कमे विहितं तेन मया तत्कतैम्यमिति मन्वानः सन्कर्मण्यज्ञोऽभिक्रियते तं प्रति साधनविशोषवादिनो वेदस्य प्रव्कत्वदित्यथः । स्मिदमविद्यामात् द्वितं निशे- वेति मन्वानस्तु न प्रवर्त कर्मणीति ग्यावत्यैमाह-नाविन्येति ।

यस्य ॒पुन्भिशेवाविद्यामात्मिदं सर्वं भेदजातमिति ह्ञानं तस्याऽऽ- त्महस्य सवेकर्मसन्यास एवाधिकारो न त्तौ । तथा च दशंयि- ष्यति-- "तदृबुद्धयस्तदात्मानः' इत्यादिना ह्ञाननिष्टायामेव तस्या- भिकारम्‌ । तत्रापि प्रवतेकममाणाभावे मररयनुपपत्तिरिति चेत्‌, न स्वात्मविषयत्वादुत्मेह्ठानस्य । न ह्यात्मनः स्वात्मनि परवतेकपरमाणापे- प्षताऽऽत्मत्वादेव तदन्तत्वाच्च सवेममाणानां प्रमाणत्वस्य । न ह्यात्म- स्वरूपाधिगमे सति पुनः भरमाणप्रमेयव्यवहारः संभवति । भ्रमातृत्वं क्षारमनो निवतेयत्यन्त्यं भरमाणम्‌ । निवतेयदेव चापमाणी भवति स्वभ काटपरमाणमिव प्रबोधे । लोके च वस्त्वधिगमे प्रहरत्तिहेतुत्वादशेना- त्ममाणस्य । तस्मान्नाऽऽत्मविदः कमेण्यधिकार इति सिद्धम्‌ ॥ ६९ ॥

विदुषो न कमेण्यधिकारशरत्तस्याभिकारस्तहि ुतरे्ाशङ्कयाऽऽह--यस्येति 1 तस्याऽऽत्मन्ञस्य फलमूतसेन्यासाधिकरि वाक्यहोषं प्रमाणयति-तथा चेति । प्रव- तरक प्रमाणं विधिस्तदमवि कमेस्िव विदुषो ज्ञाननिष्ठायामपि प्रवृत््यनुपपत्तराश्रयणीयो ज्ञानवतोऽपि विधिरिति शङ्कते-तन्नापीति । किमात्मन्ञानं विधिमपेक्षते किं वाऽऽ- त्मा नाऽऽद्यस्तस्य स्वरूपविषयस्य यथाप्रमाणप्रमेयमुत्पत्तेविध्यनपेक्षत्वादित्याह- न स्वात्मेति । न द्वितीय इल्याह- न हीति । प्रवतैकप्रमाणशब्दितस्य विषैः पताध्य- विषयत्वादात्मनश्वापताध्यत्वादिति हेतुमाह-आत्मत्वादेवेति । आत्मतज्ज्ञानयोविष्य-

१ क. माणरू । २ क. ख. ग. स्यतुपुः।३ क. ध्ृत्तेरनः। ४ क. ख. ग, ^त्मनिशा। ८ ष, च, छ, “पेक्षाऽऽत्म' । ६ घ. "मेयादिव्य- । ७ इ, च, ज. “ति । आत्म ।

(अ०२छो ०७ ०] आनन्दगिरिषृतदीकासंबलितश्षां करभाष्यसमेता । ९३

| ट

ने्त्वेऽपि ज्ञानिनो मानमेयव्यवरहारप्रतिनियमार्थं विष्यपेक्ता स्यारिव्याशङ्कयाऽऽह- तदन्तत्वाश्चेति । सर्वेषां प्रमाणानां प्रामाण्यस्याऽऽत्मन्ञानोदयावपतानत्वात्तस्मञ्चुत्पनन ग्यबहारस्य निरवकाड्चत्वान्न तत्प्रतिनियमाय ज्ञानिनो विधिरित्यथः । उक्तमेव व्यक्ती करोति- न हीति । धमोधिगमवदात्माधिगमेऽपि किमिति यथोक्तो व्यवहारो न मवतीवयाशङ्कयाऽऽह-प्रमावत्वं हीति । तननिवृत्तो कथमदवेतज्ञानस्य प्रामाण्यमित्या- शङ याऽऽह- निवतयदेवेति । प्रमातत्वं निवतयददधेतज्ञानं स्वनिवृक्तेनं प्रमाणमित्यत दृष्टान्तमाह-स्वग्रेति । आत्भन्ञानस्य विध्यनपेक्षत्वे हेत्वन्तरमाह- रोके चेति। न्यवहारमूमौ हि प्रमाणस्य वस्तुनिश्चयफरूपयैन्तत्वे सरति प्रवतैकविधिपरपिक्षत्वानुपड- म्मादद्वेतन्ञानमपि प्रमाणत्वान्न विधिमपेक्षते रउज्वादिन्ञानवदित्यथः । आत्मनज्ञानवतस्त- निष्ठाया विधिमन्तरेण ज्ञानमाहात्म्येनैव सिद्धत्वात्तस्य कर्मप्न्यातेऽयिकारो न कम- गीत्युपहरति-- तस्मादिति ॥ १९ ॥

विदुषस्त्यक्तैषणस्य स्थितपरहनस्य यतेरेव मोक्षप्राधषिनं त्वसंन्यासिनः काम- कामिन इत्येतमर्थं दृष्टान्तेन परतिपादयिष्यन्ाह-

जआप्रयंमाणमचलप्रतिषठ समुद्रमापः प्रविशन्ति यदत ॥ तहत्कामा यं प्रविशन्ति सवं स शान्तिमाप्रोति न कामकामी ॥ ७० ॥ अपूर्येति । आपुयेमाणमद्धिरचलपरतिष्ठमचरतयां प्रतिष्ठ ऽवस्थिति- यस्य तमचल्प्रतिष्ठं समुद्रमापः सवेता गताः प्रविशन्ति स्वात्मस्थमवि- क्रियमेव सन्तं यद्रततदरत्कामा विषयसंनिधावपि सवेत इच्छाविशेषा यं पुरुषं समुद्रमिवाऽऽपोऽविकुवेन्तः परविशन्ति सम॑ आत्मन्येव परलीयन्ते न स्वात्मवक्ं कुवेन्ति स क्षान्ति मोक्षमाभरोति नेतरः कामकामी काम्यन्त इति कामा बिषयास्तान्कामयितु शीलं यस्य स कामकामी नैव पाभो- तील्यथः ॥ ७० ॥ नन्व्ेन्यािनाऽपि विद्यावतां विद्याफटस्य मोक्षस्य रन्धं शक्यत्वात्किमिति विदृष सेन्यात्तो नियम्यते तत्राऽऽह-- विदुष इति । आपातज्ञानवतो विवेकवेराग्यादिविशि- हस्थवणाम्यः सरवीम्यो व्युत्थितस्य श्रवणादिद्वारा समृत्पन्नपताक्षात्कारवतो मुख्यस्य

१ख.ग.नोन्यः। २ ट. मेयादिव्य'।३क.ड. च. हारंपरः। ४क.ड.च.ज स्वयं नि"।५ख.ग.घ.च.घ्न. छ्टायस्य। ;क.ख.ग.यसः। ७१. मूर्नि। च. यति। ८ घ. “बेन्तं प्र" । पष, "बेल: प्रः ।

९४ | | भीयद्धगषदवीता- [अ०२छो ०७१]

सन्यासिनो मोक्षो नान्यस्य विषयतुष्णापरिभूतस्येतयेतदृष्टान्तेन प्रतिपादयितुमिच्छन्राग- द्ेषवियुक्तैस्त्वतिशछोकोक्तमेवार्थं पुनराहेति योजना । अद्धिः समुद्रस्य समन्तात्पूथमा- णत्वे बृद्धिहासवती तदीया स्थितिरापतेदित्याशङ्कयाऽऽद--अचरेति। न हि समृद्- स्योदकात्मकं प्रतिनियतं रूपं कदाचिदपि वधरते हस्ते वा तेन तदीया स्थितिरेकख्पेते- त्यथः । तत्तन्नादेयाश्वेदापः समुद्रान्तर्मच्छन्ति तहि तस्य विक्रियावत््वादप्रतिष्ठा स्यादि. त्याशङ्कयाऽऽहद- स्वात्मस्थमिति । इच्छाविरेषा विषयाणामसंनिधौ विदुषि निर्विका- रेऽप्रविहशन्तोऽपि संनिधाने तस्मिन्प्रविशन्तो विकारमापादययुरिलयाहङ्कयाऽऽह--बिष- येति । प्रवेशं विशदयति-सवे इति । योऽकाम इत्यादिशचतेर्विषयविमुखस्य निष्का- मस्य मोक्षो न कामकामुकस्यलयाह-स शान्तिमिति ॥ ७० ॥ यस्मादेवं तस्मात्‌- विहाय कामान्यः सर्वान्पुमांश्वरति निस्हः ॥ निममो निरहंकारः स शान्तिमधिगच्छति ॥ ७१ ॥

विहायेति । विहाय परित्यञ्य कामान्यः संन्यासी पुमान्सवानशचे- षतः काल्स्येन चरति जीवनमात्रचषटारेषः पयैटतीतयथेः, निरपः

शरीरजीवनमातरेऽपि निगेता स्पृहा यस्य स निस्पृहः सैनिमेषः श्षरीर- जीवनमाजाक्षिप्ठपरिग्रहेऽपि ममेदमित्यभिनिवेक्षवजितः, निरंकार विद्योवच्वादिनिमित्तात्मसंभावनारदित श्यः, स एवंत स्थितो बह्मविच्छान्ति सवेसंसारदुःखोपरमरक्षणां निवाणाख्यामधिगच्छति प्राभोति ब्रह्मभरतो भवतीर्त्वथः ॥ ७१ ॥

यदि गृहस्येनापै मना समस्तामिमां हित्वा कूटस्थं ्माऽऽत्मानं परिमावयता ब्रह्मनिवीणमाप्यते प्राप्तं ति मोढ्यादिविडम्बनमेवेत्यारङ््‌याऽऽह-- यस्पादिति। शान्दादिविषयप्रवणस्य तत्तदिच्छमेदमागिनो न मुक्तिरिति व्यतिरेकस्य िद्धत्वादर्वो- ्तमन्वयं निगमयितुमनन्तरवाक्यमित्यथः । अशेषविषयत्याभे जीवनमपि कथमित्याश- ङथाऽऽह-जीवनेति । संमवद्रागद्वेषादिके देशे निवाप्तव्यावृत्य्थं चरतीय्येतद्या- चष्टे- पर्यटतीति । विहाय कामानित्यनेन पुनरुक्ति परिहरति--श्वरीरेति । निस्ट- इत्वमुक्त्वा निर्ममत्वं पुनवैदन्कथं पनरुक्तिमार्थिकीं न पदयतीत्याशङ्याऽऽह- श्री. रजीवनेति । सत्यहकारे ममकारस्याऽऽवदयकत्वानिरहंकारत्वं ग्याकरोति-विद्ा-

१ ख. ग. ड. च. ज. ^तुमनन्तरशरेकप्रहृत्तिरियथेः । टृष्टान्तेनैतमर्थं प्रतिपादायेतुभि। २ घ.

°छी विद्वान्पुमाः । ३ च. सन्नित्यभिप्रायः । निः। ४ क. ख. ग. “मम इति ममत्वर्वाजतः श्च" । ५ शष. "यासंबन्धादि । ६ ष. च. छ. इ्येतत्‌ । ७ घ, ष, "ति ॥५७१॥ ८ च. °दयमिप्रायः ॥५१॥

14

(अ०२-छो ०७२ ]आनन्दगिरिङृतदीकासंवरिवक्ञांकरभाष्यसमेता । ९९

बस्वादीति । स शान्तिमामरोतीत्युक्तमुपसंहरति-स एर्व॑ध्रत इति । संन्यािनो मोक्षमपेक्षमाणस्य सवेकामपरित्यागादीनि छोकोक्तानि विक्ेषणानि यत्नप्ताध्यानि तत्स- पत्तिफकं तु कैवल्य मित्यथेः ॥ ७१ ॥

संषा ह्ञाननिष्ठा स्तृयते-

एषा ब्राह्मी स्थितिः पाथं नैनां प्राप्य विमुह्यति ॥ स्थिखाऽस्यामन्तकारुऽपि ब्रह्मनिवाणमृच्छति ॥७२॥ इति श्रीमहाभारते शतसाहस्यां संहितायां वेयासिक्यां भीष्मपवणि श्रीमद्वगवद्रीतासुपानिषत्सु बह्वि्यायां योगरास्रे श्रीदरष्णाजुनसंवादे सांख्ययोगो नाम दितीयोऽध्यायः ॥ २॥

एषा ब्राह्मीति । एषा यथोक्ता ब्राह्मी बरह्मणि भवेयं स्थितिः सव कर्मे संन्यस्य ब्रह्मरूपेणेवावस्थानमिलेतत्‌ । हे पाये नैनां स्थिति प्राप्य ङ्ध्वा न विमुद्वति न मोहं भामोति । स्थित्वाऽस्यां स्थिती ब्राहयां यथोक्तायामन्तकारेऽप्यन्ते बयस्यपि ब्रह्मनिर्वाणं ब्रह्मनिरेतिं मोक्षमू- ` च्छति गच्छति किमु वक्तव्यं ब्रह्मचयादेव संन्यस्य यावन्नीवं यो ब्रह्म- ण्येवावतिषते स ब्रह्मनिरवाणग्च्छतीति ॥ ७२ ॥

शति भीमत्परम््सपरिव्राजकाचायेगोविन्दभगवत्पूञ्यपादशिष्यभ्रीमच्छं- ` करमगवतः ङतो श्रीमगवहरीताभाष्ये द्वितीयोऽध्यायः ॥ २॥

तन्न तत्र संक्षेपविस्तराम्यां प्रदरितां ज्ञाननिष्ठामधिकारिप्रवृत््यथेत्वेन स्तोतुमृत्तर- छोकमवतारयति-- सैषेति । गृहस्थः सन्यासीत्युभावपि चेन्मुक्तिमागिनो किं तर्हि केन सवैथेव संन्यासेनेत्याश्षङ्कय संन्यातिन्यतिरिक्तानामन्तरायसंभवादपेक्षितः सन्यासो ममुतेरित्याह-एषेति । स्थितिमेव व्याच्टे--सर्मैमिति । न विमृष्यतीति पुनर्मनोऽ- ुकषेणमन्वयाथेम्‌ । संन्यात्तिनो विमोहामावेऽपि गृहस्थो धनहान्यादिनिमित्तं प्रायेण विगृद्यति विचित्तः सन्परमार्थविवेकरहितो मववीत्यैः । यथोक्ता राक्ष स्थितिः स्वै. कमैसन्यासपू्िका नह्मनिष्ठा, तस्यां स्थित्वा तामिमामायुषश्चतर्थेऽपि मागे ृत्येत्य॑थेः । अपिशब्दभूचितं कमृतिकन्यायमाह- किमु वक्तव्यमिति । तदेवं तत्त्वपदाथों तदैक्ये

१, ग. ड, च. ज, -ङ्गैत्वेः। २ क. च. निक्षिप्तः।

९६ श्रीमद्धगवद्रीता- [अ०र-छो° १)

वाक्याथस्तज्ज्ञानादेकाकिनो मुक्तेस्तदुपायभ्ेत्येतेषामेकेकन्न छोके प्राधान्येन प्रदर्शित- मिति निष्ठाद्रयमुपायोपेयमूतमध्यायेन सिद्धम्‌ ॥ ७२ ॥ इति श्रीमत्परमहेप्तपरिताजकाचायंश्रीमच्छरद्धानन्दपूज्यपादशिष्यानन्दज्ञान- विरचिते श्रीमद्धगवद्वीता्ञांकरमाष्यव्याख्याने दितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥ ( श्ेकानामारितः समध्यङ्काः--११९ )

अथ त॒तीयोऽध्यायः ।

कयरय करयति

श्राङ्लस्य परटचिनिटत्तिविषयभूते दे बुद्धी भगवता निर्दिष्टे सांख्ये

बुद्धिर्योगि बुद्धिरिति च । तत्र प्रजहाति यदा कामानिलयारभ्याऽऽ-

ध्यायपरिसमापेः सांख्यबुद्ध्ाभितानां संन्यासं कतेव्यमुक्त्वा तेषां

तननिष्तयेव च कृताथतोक्ता-- एषा ब्राह्मी स्थितिरिति । अजञैनाय च

(करमण्येवाभिकारस्ते' “मा ते सङ्गोऽस्त्वकमेणि' इति कर्मेव कतेव्यमुक्त-

वान्योगबुद्धिमाभ्रिलय, न तत एव भेयःपरापिमुक्तवान्‌ ।

परवोत्तराध्याययोः सेबन्धे वक्तं पूवैस्मिन्नध्याये वृत्तम्थ॒पंक्िप्यानुवदति--श्षांख्- स्येति । गीताशाख्प्रारम्भपेितं हेतुफठमूतं बुद्धिद्वयं मगवतोपदिष्टमिलर्थः । परष्टुर- जीनस्यामिप्रायं निरदष् प्रवृत्तमथोन्तरमनुषदति- तत्रेति । अध्यायो बुद्धिद्यनिर्षी- रणे वा सठम्यथेः । पारमार्थिके तत्ते यज्ज्ञानं तननिष्ठानामशेषकामल्याभिनां कामयु- क्तानां कर्मिणामि प्रतिपत्तिकमेवत्त्यागं कतेव्यत्वेन भगवानुक्तवानित्यर्थः । तथाऽपि मोक्षसाधने विकल्पसमुश्वययोरन्यतरस्य विवक्षितत्वनबुद्धया प्मनन्तरप्रश्रप्रवृत्तिरिव्या- शाङ्कयाऽऽह- उक्तेति । अजनस्य मनसि ग्याकुत्व प्रकषवरीजं दरीयितुमुक्तमथान्तर- मनुमाषते--अज्जनाय चेति । सांख्यबुद्धिमा्रिलय कमैत्यागमुक्त्वा पुनस्तस्यैव कर्व- व्यत्वं कथं मिथो विरुद्धं बवीती्याशङ्कयाऽऽह--योगेति । यथा सांख्यबुद्धिमाश्रि- तानां सेन्यासद्वारा तजिष्ठानां कृताथतोक्ता तथा योगबुद्धिमाभित्य कमे कुवैतोऽपि कृताथत्वमुक्तमित्याशङ्कयाऽऽह- न तत एवेति । दूरेण छहयवरं कमम॒बुद्धियोमादिति दशेनादिति शेषः ।

तदेतदालष््य पयोकुटीभरतषद्धिरजैन उवाच । कथं भक्ताय भ्रेयो-

धिने यत्साक्षाच्छेयःसाधनं सांख्यबुद्धिनैष्ठां श्रावयित्वा मां कमणि

दृ्टानेकानथेयुक्ते पारम्पर्येणाप्यनेकान्तिकश्रेयःपराप्निफरे नियुञ्ज्या-

दिति युक्तः पर्याकुखीभावोऽञ्जनस्य । ननुरूपश्च प्रश्नो ज्यायसी

१. §, सिबिः। २ख.ग. ड, घ, शाब्ञेति। ३ क. ^न्तरं कथयति।

[अ०३.छो० १} आनन्दगिरिकृतदीकासंवशितन्षांरभाष्यसमेता । ९७

वेदित्यादिः । अभ्नापाकरणवाक्यं च भगवतोक्तं यथोक्तविभागवि-

षये शाले ।

बदिव्याकुत्वं प्रभषीजं प्रतिरम्य प्रभं करोतीयाह-तदेतदिति। साक्षादेव श्रेयः- पाषनं ज्ञानमन्येम्यो दर्शितं तदित्युच्यते, तद्विपरीतं कम खस्यानुष्ठेयत्वेनोक्तमेतदिति निर्दिश्यते, मगवदुक्तेऽर्य संदिह्यमानस्य निणयाकाङ्क्षया प्रशप्वृततेरतति पूर्वोत्तराध्या- ययोरुत्याप्योत्यापकलक्षणा सगतिरिल्थः । अर्जुनस्य प्रभनिमित्तं पयीकुरत्वं प्रपञ्च- धति-कथमित्यादिना । यद्धि साक्षदेव प्रेयःपाधनं सांरूयशब्दितपरमार्थतत््ववि- षयबुदधौ निष्ठारूपं तदन्य श्रेयो्थिने मक्ताय श्रावयित्वा मां पनरमक्तमध्रेयोधिन- मिव कर्मणि पूर्वोक्तविपरीते कथं मगवान्नियोक्तुमरैतीलनुंनस्य पयाकुरीमावो युक्त एति सबन्धः । ज्ञाननिष्ठातो वैपरीलयं स्फोरयितुं कम॑विरिनष्टि--दृष्टेति । यद्धे हि हग्रक्मीणि दष्टानेकानर्थो गुरुभ्रातूर्हिसादिस्तेन संबद्ध बुद्धिषदधिद्वाराऽपि वर्तमाने जन्मन्येव फरमित्यनियते मम भक्तस्य श्रेयोथिनो नियोगो मगवतो युक्तो न भवतीति शेषः । यथोक्तं निमित्तं प्रश्रस्य युक्तं तदनुगुणत्वात्तस्येति थोतकमाह-तदनुरूप- भेतवि । ज्ञाननिष्ठानां कृतार्थता कमैनिष्ठानां तु न तथेत्युक्तविमागमागि शाख्जमिलष्र लोकेऽस्मिन्नित्यादिवाक्यस्यापि द्योतकत्वं ददयति-भश्रेति।

केचिष्वञ्नस्य भश्नायेमन्यथा कपयित्वा तत्मतिकूलं भगवतः प्रति-

वचनं वणेयन्ति, यथा चाऽऽत्मना संबन्धग्रन्थे गीतार्थो निरूपितस्त-

त्मतिकूलं चेह पुनः श्रपरतिवचनयेारथ निरूपयन्ति । कथं तत्र संब-

न्ग्रन्ये तावत्सर्वेषामाश्रमिणां ह्ञानकर्मगोः समुच्चयो गीताशाज्ञे निरू-

पितोऽरं इत्युक्तं पनर्विशेषितं च यावज्नीवश्रुतिचोदितानि कमोणि

परित्यञ्य केवलादेव ज्ञानान्मोक्ष प्राप्यत हइत्येतदेकान्तेनेव भरतिषिद्ध-

मितीह त्वाश्रमविकस्पं॑दश्चंयता यावल्नीवभुतिचोदितानामेव कमणां

परित्याग उक्तः, तत्कथमीदश् विरुद्धमर्थमनुनाय श्यादधगवान्‌ , श्रोता

षा कथं विरुद्धमथमवधारयेत्‌ ।

साक्षादेव श्रेयःपाधनमन्येम्यो मगवतोक्तं न तु मह्यमिति मत्वाऽऽकुीमृतः सन्द - च्छतीति स्वाभिप्रायेण संबन्धमुक्त्वा वृत्तिकारामिप्रायं दूषयति-केचिख्िति । ्ञान- कमेणोः समुखचयमवधारयितुं प्रशाङ्गीकारे समुखयावधारणेनैव प्रतिवचनमुचितं न च तथा मगवता प्रतिवचनमुक्तं तथा च प्रभस्य समुखयविषरयत्वोपगमात्प्त्युक्तेशथापमु- शयविषयत्वात्तयोर्िथो विरोधो वृत्तिकारमते स्यादित्यथः । कर्वे केवटे प्रभप्रति- वनयोरेव परमते परस्परविरोधो न मवत्यपि तु परेषां खम्नन्थेऽपि पूवीपरविरो-

१६. च. सल. "क्तो युक्तं ।२च. त्युक्तः पु । ३ क, यत्वावगः। जख. ग. च प्रः। १३ |

९८ । श्रीपद्धगवहीता- [अ०६छो० १)

धोऽलीलाह- यथा चेति । आत्मना वृत्तिकरिरिति यावत्‌ । सेबन्धग्रन्थो गीताक्ञा- ज्ारम्भोपोद्धातः। इहेति तृतीयाध्यायारम्भं परामृदाति । तदेव विवृष्वन्नाकाङ्स्ामाह-- कथमिति । परवापरविरोधं स्फोरयितुं संबन्धमरन्थोक्तमनुवदति- तत्रेति । परकीया पत्तिः सप्तम्या समुष्धिख्यते, संबन्धग्रन्थे तावदयम्थं उक्त इति संबन्धः । तमेवार्थं विशदयति-- सर्वेषामिति । सर्वकर्मसंन्यापपू्वकन्ञानदेवे केवटात्कैवल्यमित्स्मिनरथे शाखस्य प्यवसानास समु्चयो विवक्षितस्त्रलयाशङ्कयाऽऽह--पुनरिति । उक्तगी- तार्थो वृत्तिकारेरेव कमेत्यागायोगेन विरोषितत्वान्नाविवक्ितोऽरं भवितुमुत्सहते तथा च श्रौतानि कर्माणि त्यक्त्वा ज्ञानादेव केवलान्युक्ति म॑वतीत्येतन्मतं नियमेनैव यावज्जीवश्च- तिमिर्विप्रतिषिद्धत्वान्नाम्युषगन्तुमचितमित्यथः । तथाऽपि कथं मिथो विरोधधीरित्याश्च- ङ्याऽऽह- इह स्विति। प्रथमतो हि संबन्धग्रन्थे समुच्यो गीताप्रतिपाद्यत्वेन वृत्तिकृता प्रतिज्ञातः श्रोतकर्मपरित्यागश्च श्ुतिविरोधादेव न सेमवतीत्युक्तं तृतीयाध्यायारम्मे पुनः सन्या्िनां ज्ञाननिष्ठा कर्मिणां कर्मनिषठेत्याश्रमविभागममिदधता पूरवप्रतिषिद्धकमत्यागा- अ्युपगमान्मिथो विरोधो दर्शितः स्यादित्यर्थः । ननु यथा भगवता प्रतिपादितं तथैव धृत्तिकृता व्याख्यातमिति न तस्यापराधोऽस्तीत्याशङ्कयाऽऽह- तत्कथमिति । न हीह मगवावििरुद्धमर्थममिषत्ते सवजञस्य परमाप्तस्य विरुदधार्थवादित्वायोगात्कितु तद- भिप्रायापरिज्ञानदेव व्याख्यातुविरुदधा्थवादितेत्यथेः। भगवतो विरुद्धार्थवादित्वामावेऽपि श्रोतुविरुद्धाथप्रतिपर्सि प्रतीत्य व्याचक्षाणो वृत्तिकारो नापराध्यतीत्याशङ्कयाऽऽह- श्रोता वेति । अजनो हि श्रोता सोऽपि बुद्धिपृवैकारी मगवदुक्तमेवावधारयन्न विरुद्ध- मथमवधारयितुमहति तथा च परस्यैव विरुद्धाथैवादितेत्य्थः |

तत्रतत्स्याङ्हस्थानामेव भरौतकरमपरित्यागेन केवलादेव ज्ञानान्मोक्षः प्रतिषिध्यते न त्वाश्रमान्तराणामिद्येतदपि पूर्वाचरविरुद्धमेव । कथं, सर्वाभमिणां ज्ञानकम॑णोः समुच्चयो गीताशाब्चे निश्धितोऽये इति प्रति- ब्ायेह कथं तद्विरुद्धं केवरादेव श्ानान्मोप्ं ब्रयादाश्रमान्तराणाम्‌ । अथ मतं श्रौतकमीपेक्षयेतद्रचनं केवलादेव ब्ञानाच््रीतकमंरहिताद्ग्ह- . स्थानां मोक्षः प्रतिषिध्यत इति। विरोधं परिहरसाशङ्कते- तत्रेति । संबन्धग्रन्थे हि वृत्तिकारस्येतदमिपरेतं गृहस्था- नामेव सतां परिपक्न्ञानमन्तरेण यावजीवश्चतिचोदिताभिहोत्रादित्यागेन केवखादेवाऽ5- पातिकादात्मज्ञानान्मेक्षमपेक्षमाणानां यावज्जीवादिश्ाखरैरसो निषिध्यते न तु खरूपे. णैव कर्मत्यागो ज्ञानान्मोक्षो षा निषद्‌ धुमिष्यते । तृतीये पुनरध्याये कमेत्यागिनां गृह- स्थम्यो व्यतिरिक्तानामेव केवरादात्मन्ञानान्मोक्षो विवक्ष्यतेऽतो भिन्नविषयत्वाज्िषेधा-

१ क. "तमर्थेम" 1 २ ख. ग. ह, च. ज. व कै ।

[भ ०६छो ° १}आनन्दगिरिडृतरकासंवलितक्षांकरभाष्यसमेता । ९९

म्यनुज्ञानयोनं विरोधाशङ्केत्यथः । विधान्तरेण विरोधं दशयज्चत्तरमाह-एतदपीति। पिरोषमेवाऽऽकाङ्कषाद्वारा साधयति--क्थमित्यादिना । श्रोतं कम॑ गृहस्थानामव- श्यमनुषठेयमित्यनेनाभिप्रायेण तेषां केवरादात्मन्ञानान्मोक्षो निषिध्यते न तु गृहस्थानां ज्ञानमात्रायत्तं मोक्षं प्रतिषिध्यान्येषां केवलन्ञानाधीनो मोक्षो विवक्ष्यत आश्रमान्तराणा- मपि स्ार्देन कमेण समुचयाम्युपगमादिति चोदयति-- अथेति । एतत्परामृष्टं षचम-

मेवामिनयति-केवखादिति ।

तत्र गृहस्यानां विद्यमानमपि स्मतं कमोषिधमानवदुपेश्य ज्ञाना- दैव केवलादित्युच्यत इति । एतदपि विरुद्धम्‌ । कथं, ग्रहस्यस्यैव स्मातेकमेणा समचिताञ्श्वानान्मोक्षः भरतिषिध्यते न तवाभमान्तराणा- ` मिति कथं विवेकिभिः शक्यमवधारयितुम्‌ ।

-ननु गृहस्थानां श्रौतकरमराहित्येऽपि सति स्मर्ति कर्मणि कृतो ज्ञानस्य केषटत्व म्यते येन निषेषोक्तिरथवती तत्नाऽऽह-तन्रेति । प्रकृतवचनमेव पप्तम्य्थ॑ः । प्रधानं हि भौतं कम तद्राहित्ये प्ति स्मार्तस्य कर्मणः पतोऽप्यसद्धावममिप्रेत्य ज्ञानस्य केष- सत्वमुक्तमिति युक्ता निषेषोक्तिरित्यथः । गृहस्थानामेव श्रोतकर्मप्म्चयो नान्येषाम्‌ , खन्थेषां तु स्मार्तेनेति पक्षपाते हेत्वमावं मन्वानः सन्परिहरति- एतदपीति । तमेव हेत्वमावं प्रभ्द्वारा विवृणोति--कथमित्यादिना । गृहस्थानां श्रोतस्मातकम॑पमुचितं ज्ञानं मुक्तिहेतुरित्यभ्युपगमात्केवरस्मातैकमैप्तमुितात्ततो न भूक्तिरिति निषेधो - युज्यते, उ्ैरेततां तु स्मातैकमेमात्रसमुदिताज््ञानान्मक्तिरिति विभागे नासि हेतुरित्यर्थः ।

च यदि मोक्षसाधनत्वेन स्मातीनि कमीण्यध्वैरेतसां सयु्ीयन्ते तथा शरहस्थस्यापीष्यतां स्मरतिरेव समुचयो न श्रौते; । अथ श्रोते स्मार्त श्दस्थस्यैव समुच्चयो मोक्षायोध्वैरेतसां तु स्मातंकमंमात्रसमुखि- ताञ्ञानान्मोक्त इति । तत्रैवं सति शएृहस्थस्याऽऽयासबाहुस्याच्छ्रतं स्मत च बषुदुःखरूपं कमे शिरस्यारोपितं स्यात्‌ ।

पक्षपाते कारणे नास्तीत्युक्त्वा पक्षपातपरिष्यागे कारणमस्तीवयाह-र्कि चेति । गृहस्थानामपि ब्रह्मज्ञानं स्मरतिरेव क्मेमिः समुचितं मोक्षप्ताधनं बह्मज्ञानत्वादृष्षै- रेतः व्यवस्थितनह्यज्ञानवदिति पक्षपातत्यागे हेतुं स्फृटयति- यदीत्यादिना । यदि गृहस्थानां ब्रह्मज्ञानं स्मरतिरेव कमेभिः समुचितं मोक्षहेतुरिति विवक्षितं तदा तान्प्रति यावजीवश्चुतिर्िरुष्येत, यदि स्मार्भैरपि कमेभिः समुचितं तदीयं ज्ञानं मेक्षप्नाधनं विवक्ष्यते तदा सिद्धपताध्यतेति प्रागुक्तमभिप्रेय चोदयति--अयेति । .

१ क. ^त्पद्परा-। २ ख. ग, 'टान्न मोक्ष इत्यु" । ३ ध. क्न, शत्यं नीतं ।

१०० भरीमद्धगवद्रीवा- [अ०३"छो० १]

आश्रमान्तराणां रता केवलादेव ज्ञानान्मुक्तिरिति प्रागुक्तविरोधतादवस्थ्यमिवाह्च- कृथाऽऽह--उरध्परेतसां सिति । यथोक्ते विभागे गाहस्थ्यं छेशात्मफं कमबाहू- श्यादनुपादेयमापद्येतेति दृषयति- तत्रेति ।

अथ शृहस्थस्यैवाऽऽयासबादुस्यकारणान्मोक्षः स्यान्नाऽऽश्रमान्त- राणां भौतनिलयकमरदितत्वादिति । तदप्यसत्‌, सर्वोपनिषत्सितिहा- सपुराणयोगशाञेषु च ह्ानाङ्गत्वेन युपुक्तोः सवैकम॑संन्यासविधानादा- भअमविकर्यसमु्यविधानाष शतिस्थृलयोः ।

साधनभूयस्त्ये फठमूयस्त्वमिति न्यायमाध्ित्य शङ्कते--अयेति । हेशनाहुल्यो- पेतं श्रतं स्मार्ते च बहु कमे तस्यानुष्ठानादरुहस्यस्य मोक्षः स्वादेवेत्यथः । एवकार - निरस्यं ददोयति--नाऽऽभरमान्तराणामिति । तेषां नास्ति मुकतिरित्यश्र थाव- जीवादिशचतिविहितावर्याुष्ठेयकर्मराहि्ं हेतु ूचयति--श्रोतिति । शाखविरोधि- न्यायस्य निरवकाशत्वममिप्रेय दूषयति-तदषीति । रेकाश्रभ्यस्मृत्या गाहैस्थ्य- स्यैव प्राधान्यादनधिकृतान्धादिविषयं कमतन्यासविषानमित्याशङ्याऽऽह-्नाना- त्वेनेति । न खल्वनधिकृतानामन्धादीनां संन्यापतः श्रवणाद्यावृत्तिद्वारा ज्ञानाङ्ग मवितुमटं तेषां भवणाद्यम्याप्ताप्तामथ्योदतः श्रत्यादिना विरोधे नासि गादै- स्थ्यस्य प्राधान्यमित्यथैः । तस्य प्राधान्यामावे हेत्वन्तरमाह-आभमेति । “ बह्म चर्यं समाप्य गृही मवेद्गृहाद्रनी भूत्वा प्रननेदयदि वेतरथा ब्रह्मचर्यादेव प्रबन्ध हाद्वा वनाद्वा” इति श्रुतौ तस्याऽऽश्रमविकल्मेके ब्रुवत इति यमिच्छेत्तमा- वतेदित्यादिस्मृतौ वाऽऽश्रमाणां समुच्चयेन विकल्पेन वचाऽऽश्रमान्तरमिच्छन्ते प्रति विधानान्न गाहस्थ्यस्य प्रानत्वमित्यः |

सिद्धस्तादि सवोश्रमिणां ह्ञानकमणोः समुचयः । न युमक्षोः स्षैक- भेसंन्यासविषधानाद्‌ । ““ब्युत्यायाथ भिक्षाचयं चरन्ति । तस्माोस्स॑न्यास- मेषां तपसामतिरिक्तमाहुः । न्यास एवात्यरेचयत्‌” इति । “न कर्मणा न भरजया धनेन त्यागेनेकेऽषततवमानङ्ुः ` इति च । ““ ब्रह्मचर्यादेव भ्रत्रजेव्‌ " इत्या । “^त्यज धमेमधरमं च उमे सत्यादृते त्यज । उभे सत्यारृते त्यक्त्वा येन जसि तत्त्यज

१ क. ज. ^रोषे न्या* । २ च. एकाश्रमश्रुला । २ ख. ग. च. ज. 'हाद्रनाः । ४ क. "त्‌ । पत्रेषणाया वित्तैषणायाश्च लोकेषणायाथ च्यु । ५ घ. च. ^स्माभ्यास' । ६ क. ध. "याः श्रुतयः । लय. । ७ क. च. तितं यज्ञ ।

(अ० ३ छो ° १ ]आनन्दगिरिकृतदीकासवखितन्ञांकरभाष्यसमेता । १०१

‹संसारमेव निःसारं श्ट सारदिदृक्षया । । भ्रवजन्त्यदृतोद्राहाः परं बैराग्यमाधरिताः'” इति बहस्पतिः । ‹“कमेणा बध्यते जन्तुधिधया च विमरच्यते । तस्मात्कमे न कुवन्ति यतयः पारदर्शिनः” हेति कुकानुशासैनमू। हापि स्वकमोणि मनसा सन्यस्येत्यादि । मोक्षस्य चाकार्यत्वान्यु- कोः कमीनथेक्यम्‌ । यदि सर्वेषामाश्रमाणां श्रुतिस्मृतिमृटत्वं तर्हिं तत्तदाश्रमविहितकर्मणां ज्ञानेन पुय: तिष्यतीति शङ्ते-सिद्धस्वरहीति । यथ्पि ज्ञानोत्पत्तावाश्रमकर्मणां साध- न॑ तथाऽपि ज्ञानमुत्पन्नं नैव फले सहकारित्वेन तान्यपेक्षतेऽन्यथा पन्याप्त- विष्यनुपपत्तरिति दूषयति---न मुमुक्षोरिति । सेन्याप्तविधानमेवानुक्रामति--व्युत्था- पेत्यादिना । एषणाभ्यो वैमुख्येनोत्थानं तत्परित्यागः । आश्रमपपत्यनन्तरं तत्र विहिीषभेकटापानृष्ठानमपि कतैम्यमित्याह -- अथेति । प्रागुक्तानां सत्यादीनाम- ल्मफटत्वास्याप्तस्य च ज्ञानद्वारा माक्षफटठत्वादित्याह- तस्मादिति । अतिरिक्त- मतिदायवन्तं महाफलमिति यावत्‌ । प्रकृतकमैभ्यः प्तकादागरयाप्त एवातिशयवा- नापीदिल्युक्तेऽ्थे वाक्यान्तरं पठति-- न्यास एवेति । रोकत्रयहेतुं साधनत्रयं परि- सज्य ेप्तारद्विरक्ताः सन्यासपूवेकादात्मज्ञानादेव प्ा्तवन्तो मोक्षमित्याह--न कमैणेति । सति वैराग्ये नासि क्रमपेक्ता सत्यां सतामग्यां कायया्षेानुपपत्तरि- तयाह- त्रह्मचयीदेवेति । इत्याद्याः सवैकरमन्याप्तविधायिन्यः श्रुतयो भवन्तीति शेषः ! आत्मानमेव खोकमिच्छन्तः प्रवजन्तीत्यादिवाकयसंग्रहार्थमादिपदम्‌ । तत्रैव सतीरुदाहरति- यजेति । धमौषर्मयोः सत्यानृतयोश्च संसारारम्भकत्वान्मुमु्षुणा त्यागे प्रयतितव्यमिलयथः । त्यक्तत्वामिमानस्यापि तत्वतः खरूपसंबन्धामावात््या- श्यत्वमविशिष्टमित्याह- येनेति । अनुमवानुपारेण प्रमातृताप्रमुखस्य संसारस्य दुःखफटत्वमारक्ष्य मोक्षहेतुसम्यग््ञानपतिद्धय ब्रह्मचर्यादेव पारित्राज्यमनु्ेयमित्यु- सत्तिविषिमुषन्यस्यति- संसारमिति । तत्त्वज्ञानमुदिर्य बह्मचयीदेव कर्मसन्यास- पप्ीममिदधानो विनियोगविर्धि सूचयत्नि-परमिति । ज्ञानकर्मणोरपतमुयार्थ फटविमागं कथयति--कर्मणेति । उक्तं फलविभागमनूय ज्ञाननिष्ठानां कर्मसेन्या- पस्य $तव्यत्वमाह-- तस्मादिति । वाक्यशेषेऽपि सथैकर्मसन्यापो विवक्षितोऽस्ती- त्योह-रृहापीति । ज्ञानाथिनो मुमृक्षोः सेन्याप्तविध्यनुपपत्तिवाधितं समुचयवचनमि- पयुक्तमिदानीं मेोक्षस्वभावारोचनयाऽपि समुयवचनमनुचितमित्याह- मोक्षस्य चेति। १ ध. ` स्यतिरपि कचं ्रति । कˆ । २ क. ' तिः । परमात्मनि यो रक्तो योऽरक्तोऽपरमा-

सनि । सर्ेषणाविनिगुंक्तः स भेदं भोक्तेति । क" । ३ च. दहा । ४ ख. ग, दकः । ५ ध. पने । इ" । ६ क. "तकर्म" । ७ क. ख. ग. ढ. ज. "्यीपेक्षानुः । ८ ल, ग. च. "कर्तृ" ।

१०२ भरीमद्गवहीता-- [अ०३-छो° १1

निलयानि प्रतयवायपरिहाराथमनुष्टेयानीति चेत्‌, न, असंन्यासिवि- षयत्वात्मत्यवायमापतैः । न शभिकायोधकरणात्सन्यासिनः पत्यवायः कल्पयितुं शक्यो यथा ब्रह्मचारिणामसंन्यासिनामपि कर्मिणाम्‌ । न ताबभियानां कम॑णामभावादेव भावरूपस्य ्रत्यवायस्योत्पचिः कर्प- यित शक्या कथमसतः सन्नायेतेत्यसतः सननन्मासंमवभ्रतेः । ८“अङ्गुवेनिविहितं कमे निन्दितं च समाचरन्‌ । प्रतशचन्द्ियार्थेषु नरः पतनमृच्छति" इति स्परतेममक्षुणाऽपि प्रल्वायनिवृत्तये कर्तव्यं नित्यं कर्मेति शङ्ते-नित्या- नीति । यो यस्िन्कमेण्यधिकृतस्तस्य तदकरणात्म्रल्यवायो भवति न तु कमीनधिका- रिणः सेन्यातिनस्तदकरणात्परत्यवायः सेमवतीति दूषयति--नारसन्यासीति । तदेव

स्पष्टयति- न हीति । समिद्धोमाध्ययनाद्यकरणात्प्रत्यवायः सन्या्तिनो नास्तीलयथः । तत्न व्यतिरेकोदाहरणमाह-यथेति । अकरणात्प्र्यवायोत्पत्तिमम्युपेत्योक्तं भ्रति प्रतिषिद्धकरणादेव प्रत्यवायो न त्वकरणादभावाद्धावोत्पत्तरखोकवेदविश्द्धत्वादित्याद- न तावदिति। यदि विहिताकरणादसंमाव्यमपि प्रल्यवायं ब्रयाद्रेदस्तदाऽनयेकरो वेदोऽपरमाणमित्युक्तं स्यात्‌, विहितस्य करणाकरणयोदैःखमात्रफल- त्वात्‌। तथा च कारकं शासनं न ज्ञापकमित्यनुपपन्नार्यं करिपतं स्यात्‌। न चैतदिष्टम्‌ । तस्मान्न संन्यासिनां कमीण्यतो ब्खानकमणोः सगृयानुप- पत्तिः। ‹ऽयायसी चेत्कर्मणस्ते मता बुद्धिः” इत्यजुनस्य प्रभानुपपत्तेश ।

ननु नित्यकमेविधायीं वेदस्तदकरणात्परत्यवायो भवतीति ब्रवीति तत्कथमकरणात्प- व्यवायो न भवतीति श्रतिमाध्रित्योच्यते श्रुत्यन्तरविरोधादिति तत्राऽऽह-यदीति । विहितस्याकरणे सलयनर्थप्राततेनं॑नित्यकर्मविधायी वेदोऽनथकरत्वेनाप्रमाणमित्याश- क्कथाऽऽह-- विहितस्येति । न विहितस्य करणे पितृरोकप्राप्तिलक्षणं फलं मरवतेष्यते धूमादिना नयनपीडादि दुःखं तु प्रत्यक्षमेवाकरणे च प्रत्यवायोत्पत्तिरुमयथाऽपि पुरूष- स्यानथकरो वेदोऽप्रमाणमेव स्यादित्यथः । नन्वमावस्यापि मावोत्पादनपरामर्थ्यं॑वेदः संपादयिष्यति तथा च विहिताकरणप्रत्यवायपरिहारो विहितकरणे फङ्ष्यतीति नेत्याह-तथा चेति । ठोकप्रतिद्धपदार्थराक्त्याश्रयणेन शाखप्रवृत्यङ्गीकारादपूवै- शक्त्याधानायोगान्ज्ञापकमेव शाल्मल्यः । कारकत्वे च तस्याप्रामाण्यमप्रत्युहं स्यारित्याह- कारकमिति । मवतु श्ाल्लस्याप्रामाण्यमिलयाशङ्कयापौरुषेयतयाऽशेषदो-

१क.ख.ग. च. क्ष. 'राथोनी।२क.ध क्ष. श्पि।न।३ घ. क्ल. श्टयानामकरणादग्शः। ४ क, "क्या य॒क्ताच क ५ख.ग. ङ. च.ज. श्यः! ज्य ६ ख. ग. ड. ज. “वतीति दृश्यते ॥

[अ०३छो ° १ ]आनन्दगिरिङृतरीकासंवटितश्वांकरमाष्यसमेता । १०३

पानागन्धितत्वान्मेवमित्याह- न चेति । अनिवाच्यानुपटम्भस्य संवेदनममव्न्ञाने कारणे समीहितसताधनन्ञानं त॒चरणन्यासादिप्रवृत्तिकारणमिलयङ्गीकृत्योपसंहरति-- हस्मादिति । अकरणात्पत्यवायोत्पत्त्यसंमवस्तच्छब्दाथः । सन्यासिनां ज्ञाननिष्ठानां फ्मसन्यापित्वादेव कर्मासिभवे फाशटतमाह--अत हति । समुष्चयानुपपत्तो हेत्वन्तर- माह-- ज्यायसीति । |

यदि हि भगवता द्वितीयेऽध्याये ज्ञानं कम च सगु्चयेन त्वयाऽनुष् यमित्युक्तं स्यात्ततोऽज्ुनस्य परश्रोऽनुपपन्नो ज्यायसी चेत्कमंणस्ते मता बुद्धिरिति । अजुनाय चेदबुद्धिकर्मेणी त्वयाऽनुष्ेये इत्युक्ते या कमणो ञ्यायसी बुद्धिः साऽप्यक्तैवेति (तरक कमणि घोरे मां नियोजयसि केश्चवः इति प्रश्नो न कथचनोपपद्यते । न चाञ्नैस्यव उ्यायसी बि नानुष्टेयेति भगवतोक्तं एवमिति कल्पयितुं युक्तं येन ज्यायसी चेदिति भभ्नः स्यात्‌ ।

प्श्ानुपपात्तिमेव प्रपश्चयति--यदि ्टीति । समृच्चयोपदेशे प्रभेकदेशानुपपत्तेशच न तदुपदेशोपपत्तिरित्याह--अज्जनायेति । %कमेण्यवाधिकारस्ते मा फठेषु कदाचनः हत्ये प्रसयुपदेशात्तं प्रति ज्यायप्ती बुद्धिनेक्तिति युक्तं तत्किमित्याघुपारम्मवचन- मितयादाङ्कयाऽऽह-न चेति । येन कल्पनेन ज्यायप्ती चेदित्यारभ्य तकि कमेणी- त्युपाछम्मात्मा प्रश्रः स्यात्तथा न युक्तं कल्पयितुम्‌ एषा तेऽभिहिता सांख्ये बुद्धिः? इति वचनविरोषादिति योजना । |

यादि पुनरेकस्य पुरुषस्य क्ञानकमंणो्धिरोधाधगपदनुष्ठानं न संभ-

तीति भिन्नपुरुषानुष्टेयत्वं भगवता पृवेमुक्तं स्यात्ततोऽयं प्रश्न उप- पञ्च ञ्यायसी चेदि्यादिः । अविवेकतः प्रश्चकल्पनायामपि भिन्नपु- रुषानुष्टेयत्वेन भगवतः प्रतिवचनं नोपपद्यते । न चाङ्गाननिमित्त भग-

[षयि

वत्मतिवचनं करप्यमर्‌ । अस्मा भिन्नपुरुषानुषटेयत्वेन ज्ञानकमेनिष्ठयो- भगवतः प्रतिवचनदशेनाञ्ज्नानकमणोः समुचयानुपपत्तिः । तस्मात्केव छादेव ज्ञानान्मोक्ष इत्येषोऽर्थो निधितो गीतासु सर्वोपनिषत्सु च । बवानकर्म॑णोरेकं वद निधित्येति चैकविषयेव भराथनाऽनुपपन्नोभथोः समु यसंभवे । कुरु कर्मैव तस्माखमिति च इ्खाननिष्ठासंभवमजेनस्यावधार- णेन दश्चंयिष्यति। |

१ ष. समुशिय । २ क. इत्युपालम्भो वा प्रभ्नोवान। ध. ष. इत्युपालम्भोन।३घ भरस्य ज्याः । ४ क. ^ति विवेकतः प्र । ५. न्ष. त्तिः। के । ६ स.ग. च. घ, योः सं)

१०७ श्रीमद्धगवद्रीता- [अ ०६-छो०१]|

कसिन्यते तरह प्रक्रस्योपपतिरित्याशङ्कपाऽऽह--यदीति । मगवदुकते् प्ष्- विवेकामावात्परश्नः स्यादित्याराङ्कय पूर्वोक्तमेवाधिकविवक्षया स्मारयति-अविवेकल हृति। भगवतोऽपि प्रतिवचनमन्ञाननिमितत प्रश्नौनुरूपत्वादिलयारशाङ्कघाधिकं ददीयति- न चेति। मगवतः सवैज्ञत्वप्रधिद्धिविरोषादज्ञानाषीनप्रतिवचनायोगादित्य्थः । इतश्च समुच्चयः शाञ्ञार्थो न मवतीत्याह-अस्माच्ेति । क्तहिं शाज्रार्थो विव्र्ितस्त- घ्राऽऽह- केवलादिति । ज्ञानकर्मणोः समचयानुपपत्तो कारणान्तरमाद-हइानेति ॥ वाक्येष्वादपि परमुखयस्याशाच्राथतेलयाह-कुर. करमेबेति । अन उवाच- ज्यायसी चेकर्मणस्ते मता बुदिर्जनार्देन ॥ तक्कि कमणि घोरे मां नियोजयसि केशव ॥ ५ ॥ अ्यायसी श्रेयसी चेधदि कर्मणः सकान्ना्ते तव म्ताऽभिमेता ` बुद्धिनं हे जनादन । यदि बुद्धिकमेणी समुचिते इ वैदैकं भयः- साधनमिति कमेणो ज्यायसी बुद्धिरिति कमेणोऽतिरिक्तकरणं बुद्धेर- नुपपञमजनेन कृतं स्याम्न हि तदेव तस्मरात्फलत्रोऽतिरिक्तं स्यात्‌ । तथा कमेणः भरयस्करी भगवतोक्ता बुद्धिरभेयस्करं च कर्म कुिति मां रतिपादयति तत्कि नु कारणमिति भगवत उपालम्भमिव कर्वस्तक्कि कस्मात्कमेणि घोरे कूरे िसालक्षणे मां नियोजयसि केक्षवेति च यदाह तच्च नोपपद्यते । अय स्मा्तेनेव कमणा सयुखयः सर्वेषां भगव- तोक्तोऽजेनेन चावधारितधेत्तर्कि कमणि घोरे मां नियोजयसीलयादि कथं युक्तं वचनम्‌ ॥ १॥ प्राथमिकेन संबन्धग्नन्थेन समस्तदाज्ार्थसप्राहकेण ताद्विवरणात्मनोऽस्य संदर्भस्य नासि पौनरक्त्यमिति मत्वा प्रतिपदं व्यार्यातु प्रभेकदेशं समूत्थापयति - ज्यायसीं चेदिति । वेदाशेत्पममाणमितिवचेदिल्यस्य निश्वयाथत्वं व्यावतैयति--यदीति । बुद्धि- शाब्दस्यान्तःकरणविषयत्वं व्यवच्छिनातति--ङ्ञानमिति । पृवीस्याक्षरयोजनां कत्वा समुश्चयामवे तात्पयेमाह-- यदीति । इष्टे मगवतेति शेषः । एकं ज्ञानं क्मं॑च समु- धितमिति यावत्‌ । ज्ञानकर्मणोर मी समुच्चये परमुचितस्य श्रेयःसाधनस्यैकत्वात्कर्मणः सकाशाज्ज्ञानस्य परथकरणमयुक्तमित्यथः । एकमपि साधनं फटतोऽतिर्क्तिं किं न स्यादित्याशङ्कयाऽऽह-न हीति। न च केवटात्कमंणो ज्ञानस्य केवरुस्य फठ्तोऽति-

१ क. “श्नाननु" । २ ख. ग. ध. च. क्च. तदेकं । ३ ष. "नेनाषः। ख. ग. च. नेन वाऽ । क,ख. ग, कमांस'। ड, ज. कमेस' ।

[ग०३-छो ° २]भआनन्दगिरिकृतरीकासंवालिवश्चांकरभाष्यसमेता। १०५

र्त्वं विवक्षित्वा एथक्छरणं समु्चयपकषे प्रयेकं श्रेयःपाषनत्वानम्युपगमादिति माव: । प्वषिस्यवोत्तरार्भस्यापि समु्चयपले तुल्याऽनुपपत्तिरित्याह-तयेति। दूरेण ह्यवरं कर्मेत्यत्र कर्मणः सकाशाद्बुद्धिः श्रेयस्करी मगवतेक्ता कमे च बुद्धेः सकाशादश्रेयस्करमुक्तं तथाऽपि तदेव कर्म कमेण्येवाधिकारस्ते मा फरेष्विति निं भक्तं च मां प्रति कुर्विति मगवान्प्रतिपादयति त्न कारणानुपटम्भादयुक्तमतिकरूरे कमणि भगवतो मन्नियोजनमिति ` धदजैनो वीति तच समुश्चयपक्ेऽनुपपन्नं स्यादित्यथः । य वृत्तिकरिरुक्तं श्रौतेन सर्ति च कर्मणा समुखयो गृहस्थानां श्रेयःपसाधनमितरेषां स्मर्तिनैवेति मगवताकतमर्जुनेने च निघारितमिति तदेतदनुवदति--अयेति । तत्रापि तक्किमिल्यादयुपाटम्भवचनमनुप- पन्नं कर्ममौत्रे समुचचयवादिनो मगवतो नियोजनामावादिति दूषयति-तत्किमिति ॥१॥

ईिबच- व्यामिश्रेणेव वाक्येन बुं मोहयसीव मे ॥ तदेकं वद्‌ निधित्य येन भ्रेयोऽहमाप्तुयाम्‌ ॥ २॥ व्यामिश्रेणेति । व्याभिश्रेणेव यद्यपि विविक्ताभिधायी भगवांस- थाऽपि मम मन्दबुद्धेव्योमिश्रमिव भगवद्वाक्यं प्रतिभाति । तेन मम बुद्धि मोहयसीव । मम बुद्धिव्यामोहापनयाय हि प्रृत्स्त्वं तु कथं पोहयस्यतो घ्रवीमि बुरद्धं मोहयसीवमे ममेति । भत्वं तु भिमकतुंकयो- हानकमेणोरेकपुरुषानुष्ठारनोसंभवं यादे मन्यसे तत्रैवं सति वत्तयोरेकं बुद्धि कम वेदमेवाञजनस्य योग्यं बुद्धिशक्त्यवस्थानुरूपमिति निभ्रित्य घट्‌ श्रूहि । येन ञानेन कर्मणा वाऽन्यततरेण श्रेयोऽहमाघयां प्रापुयाम्‌ । यदि हि कमेनिष्ठायां गुणभूतमपि ज्ञानं भगवतोक्तं स्यात्तत्कथं तयोरेकं बदेत्येकविषयेवाजुनस्य शुभरषा स्यात्‌ । न हि भगवतोक्तमन्यतरदेष कञानकर्भणोवक्ष्यामि नेव दयमिति । येनोभयमाप्तयसंभवमात्मनो मन्य- पान एकमेव प्राथयेत्‌ ॥ २ ॥ इतश्च प्रश्रः समुयानुप्तारी न मवतीत्याह--किचेति । भगवतो विविक्ताथवादि- स्वादयुक्तं व्यामिश्रेणेत्यादिवचनमित्याशङ्कयाऽऽह-यद्यपीति । यदि भगवद्वचनं पकीणमिव ते माति तर तेन त्वदीयबुद्धिग्यामोहनमेव तस्य विवक्षितमिति किमिति मोह- यीवेत्युच्यते तत्राऽऽह-- ममेति। ज्ञानकमेणी मिथो विरोषादयुगपदेकपुरुषाननुष्ठेयतया

# पुस्तकेषु त्वं त्वियस्य स्थाने सत्रेति षतेते तदनुरोधेन टीकायां स्वं तितीतिप्रतीकस्थाने | तत्रेवीति प्रतीकं कल्प्यम्‌ । |

१ क. ग्धं शिष्यं मः २स.ग. ङ. च, ज. ननि । ३ क ख.ग. ह, ज. मात्र ।

४. ग. च. .नामावं। ॥ 21

१०६ भ्रीमद्धगवद्रीता- [अ०३छो ०३]

मिन्नकतके कथ्येते तथा च तयोरन्यतरस्मिन्नेव त्वं नियुक्तो न तु ते बुद्धिव्यामोहनम- मिमतमिति भगवतो मतमनुवदति--त्वं त्विति । तदकमिलयादि छोकार्धेनात्तरमाह-- तत्रेति । उक्तं भागवतं मतं सप्तम्या परामृडयते । एवमित्युक्तप्रकारोक्तिः । एकमि- त्युक्तमेव स्फुटयति-शुद्धिमिति । निश्वयप्रकारं प्रकटयति-इदमिति । योभ्यत्वं स्पष्टयति--बद्धीति । अस्य क्षत्रियस्य सतोऽन्तःकरणस्य देहरक्तेः समरसमारम्भाव- स्थायाश्वेदमेव ज्ञानं कम वाऽनुगृणमिति निधौ ब्रहीलर्थः । निित्यान्यतरोक्तो तेन श्रोतुः श्रेयोवारसिं फटमाह- येनेति । तदेकमित्यादिवाक्यस्याक्षरोत्थमथमुक्त्वा स्मु- चयस्य शाल्ञाथत्वामवे तात्पयंमाह--यदि हीति । गुणमूतमपीत्यादिना प्रषानमूत- मपि वेति विवक्षितम्‌ । ननुमयप्राप्लयसमवमात्मनो मन्यमानस्यारजुनस्यान्यतरविषया शुश्रूषा भविष्यति नेल्याह- न हीति । यथोक्तमगवद्र चनामावे द्वयप्राप््यसेमवबुद्धया नान्यतरप्रा्थना संमवतीत्याह- येनेति । न हि तथाविधं भगवद्वचनं भवतेष्टं भगवतः समुचयवादित्वाङ्खीकारादतस्तद मावादुक्तनुद्धया न युक्ताऽन्यतसप्रा्थनेलथैः ॥ २ ॥

प्रभ्ानुरूपमेव प्रतिवचनम्‌-

श्रीभगवानुवाच- रोकेऽसिमिन्हिविधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मयाऽनष ॥ ज्ञानयोगेन सांख्यानां कमयोगेन(ण) योगिनाम्‌ ॥३॥

श्रीभगवानुवाच-खोकेऽसिन्निति । खोकेऽस्मिञ्शाख्ानृष्ठानाषिकर- तानां तरैवणिकानां द्विविषा दिपकारा निष्ठा स्थितिरनुष्ठेयतात्पर्य पुरा पूर्व सर्गादौ प्रनाः ष्टा तासामभ्युदयनिः भ्रेयसमाधिसाधनं बेदार्थसंमदाय- माविष्कुर्वता भोक्ता मया सवेहनेश्वरेण हेऽनघापापं। तत्र का सा द्विविधा निष्ठेतयाहै- तन्न श्ञानयोगेन ज्ञानमेव योगस्तेर्ने सांख्यानामात्माना- त्मविषयविवेकङ्ानवतां ब्रह्मचयांभ्रमादेव कृतसंन्यासानां बेदान्तवि- जञानसनिश्चिताथौनां परमहंसपरिवाजकानां ब्रह्मण्येवावस्थितानां निष्ठा प्रोक्ता, कमैयोगेन(ण) कमेव यगः कमेयोगस्तेन कमेयोगेन(ण) योगिनां कपरिणां निष्ठा परोक्तेलयथेः । यादे चैकेन पुरुषेणेकस्मै पुरुषार्थाय ज्ञानं कर्म च समुचित्यानुष्ठेयं भगवतेषटमक्तं वक्ष्यमाणं वा गीतास॒ वेदेषु चोक्तं कथमिहाजनायोपसन्नाय प्रियाय विशिषमिनपुरुषकतेके एव ज्ञानकमे- निष्ट ब्रूयात्‌ । यदि पुनरथनो श्वानं कमै च द्वयं शरुत्वा खयमेवानुष्टास्य-

१क. “ल्ञाथीनु" । २ ध. पष. ्प।का।३ क. 'ह-ज्ञनेति। त । घ. "द्ञा। ४६. न ज्ञानयोगेन श्चा । ५ ख. ग. च, योगः । ६ ख.ग, च. छ, ज्ञानकमद्र" |

[अ०३-छो ° ३} आनन्दगिरिकृतर्यीकासंवलितक्षांकरभाष्यसमेता । १०७

लयन्येषां तु भिन्नपुरषानुषटेयतां वक्ष्यामीति मतं भगवतः करप्येत तदा रागदेषवानपमाणभूतो भगवान्करिपितः स्यात्‌ । तच्ायुक्तम्‌ । तस्मात्क- याऽपि युक्लया न समुच्चयो ज्ञानकमेणोः । यद्नेनोक्तं कमणो ज्यायस्त्वं बुदधेस्तच्च स्थितमनिराकरणात्‌। तस्याश्च ज्ञाननिष्ठायाः संन्या-

सिनामेवानुषठेयत्वं भिन्नप्रूषानुषटेयत्ववचनीच्च भगवत एवमेवानुमतमिति गम्यते ॥ ३ ॥

पमुचचयविरोपितया प्रश्रं व्याख्याय तद्धिरोधित्वेनेव प्रतिवचनमत्थापयति-प्रभ्ेति। येयं ग्यवहारमूमिरुपटम्यते तत्र ये तरैवणिका ज्ञानं कमे वा शाल्ञीयमनुष्ठातुमधिकरि- यन्ते तेषां द्वैयी स्थितिमेया प्रोक्तेति पार्थं योनयति--लोकेऽस्मिभिति । स्थितिमेव व्याकरोति-अनुष्टेयेति । पूर्वं प्रवचनप्रपङ्गं प्रदशेयन्भवक्तारं विशिन्टि-सगा- दाविति । प्रवचनस्याय्ीर्थत्वशङ्कां वारयति-- सवंहनेति । अर्जुनस्य भगवदुपदेश- योग्यत्वं सूचयति- अनघेति । निधरणा्े तत्रेति सप्तमी । ज्ञानं परमाथवस्तुविषयं तदेव योगहाब्दितं युज्यतेऽनेन ब्रह्मणेति ब्युत्पत्तस्तेन । निष्ठेत्यनुवपैते । उक्तन्ञानोपा- यमुपदिदिभुः सांख्यशब्दाथेमाह- आत्मेति । तेषामेव करमेनिष्ठत्वं ग्यावर्तयति- बरह्मचर्योति । तेषां जपादिपारवरयेन श्रवणादिपरा्छखत्वं पराकरोति- वेदान्तेति । उक्तविशेषणवतां मुख्यपतन्यासित्वेन फटावस्थत्वं ददीयति-परमहंसेति । कर्म वणो- श्रमविहितं धमीरूयं तदेव युञ्यतेऽनेनाम्युदयेनेति योगस्तेन निष्ठा कर्मिणां प्रोक्तत्यनु- षङ्गं ददौयन्नाह-कर्मेवेत्यादिना। एवं प्रतिवचनवाक्यस्थान्यक्षराणि व्याख्याय तस्यैव तात्पयीर्थं कथयति-- यदि चेति । इष्टस्यापि दुर्गोधत्वमाशङ्कयाऽऽह-उक्तमिति। ज्ञानस्यापि मृखविकरतया विभ्रमत्वमाश्ङ्कयाऽऽह--बेदेषिति । तस्यारिष्यत्वबु- द्रयाऽन्यथाकथनमित्यादाङ्कच।55ऽह- उपसन्नायेति । तथाऽपि तस्षिन्ोदापीन्याद- न्यथोक्तिरितयारङ्कयाऽऽह -प्रियायेति । जवीति च भिन्नपुरुषकतकं॑ निष्ठाद्वयं तेन समुञ्यो भगवदभीष्टः शाल्ञर्थो न भवतीति शेषः । नन्वजुनस्य प्रेक्ापुवैकारित्वाज्जञान- कर्मश्रवणानन्तरमुभयनिर्देशानुपपत्या सरमुच्यानुष्ठानं संपत्स्यते तव्यतिरिक्तानां तु ज्ञान- कमेणोरभिन्नपुरुषानुषठेयत्वं श्रुत्वा प्रत्येकं तदनुष्ठानं मविष्यतीति भगवतो मतं करप्यते तस्याजुनेऽनुरागातिरेकादितरेषु च तदभावादिति तत्राऽऽह-यदि पुनरिति । अप्रमा- णमूतत्वमनाप्तत्वम्‌ । न च भगवतो रागादिमच्वेनानापतत्वं युक्तं “तमं सर्वषु मतेषु तिषठ- न्‌” इत्यादि विरोधादित्याह- तनेति । निष्ठाद्रयस्य भिन्नपुरूषानुष्ठेयत्वनिरदेशफलमु- पेहरति-- तस्मादिति । किमिति मगवता बुद्धे्योयस्त्वं ज्यायसी चेदिलत्रोक्तमुपे-

५१यख.ग. च. स. कल्पेत। २ ख.ग.ध.च. स्च. “स्मान्न सः। ३ ध. "सिन एवा" । घल. भितरैवा" । ४ ध, स्न, "नाद्भग' । ५ क, द्विधा । ६ ख. ग. इ. च. ज. 'थाथांश ।

१०८ श्रीमद्गवद्वीता- [अ ०६-छो०४]

लितमिति तघ्राऽऽह- यदज्ञनेनेति । किंच ज्ञाननिष्ठायां सेन्याप्िनामेवाधिकारो भगवतोऽभिप्रेतोऽन्यथा तदीयविभागवचनविरोधादिति विमागवधनप्ताम्यतिद्धमर्थ- माह-तस्याशेति ॥ ३ ॥ मां च बन्धकारणे कर्मण्येव नियोजयसीति विषण्णमनसमजनं कर्म नाऽऽरभ इत्येवं मन्वानमारक््याऽऽह भगवान्‌-न कमेणामनारम्भा- दिति । अथ वा ह्ञानकर्मनिष्ठयोः परस्परविरोधदेकेन परुषेण यग- पदनुष्ठातुमशक्यत्वे सतीतरेतरानयेक्षयोरेव परुषा्थहेतुत्वे भ्रात कर्म निष्ठाया ब्ञाननिष्ठापाप्निहेतुत्वेन परुषाथरेतुत्वं न॒ स्वातन्ग्ेण, ्ञाननिष्ठा तु कर्मनिष्ठोपायरुग्धात्मिका सती स्वातन्भ्येण पुरुषा्थहेतु- रन्यानपेकषत्येतमर्थं प्रदशेयिष्यन्नाह भगवान्‌-

न कर्मणामनारम्मातेष्करम्यं परुषोऽश्चुते ॥

न च संन्यसनादेव सिद्धि समधिगच्छति ॥ ९ ॥

न क्मणामनारम्भादभारम्भात्कमेणां क्रियाणां यत्नादीनाभिह जन्मनि जन्मान्तरे वाऽनुष्टितानागपात्तुरितक्षयहेतुत्वेन सत्वश्ुद्धिका- रणानां तत्कारणत्वेन च श्ानोत्पत्तिद्रारेण श्ञाननिष्ठाहेतृनां

“ज्ञानमुत्पद्यते पुसां क्षयात्पापस्य कमेणः भयथाऽऽदशेतल्मख्ये परयलयात्मानमात्मनि" इत्यादिस्मरणादनारम्भादननुष्ठानाननष्कम्यं निष्कर्मभावं करमेशरन्यतां ज्ञानयोगेन निष्ठां निष्कियात्मस्वरूपेणेवावस्थांनमिति यावत्‌, पुरुषो नाश्चते न प्राभोतीत्यथेः । तर्हिं विभागवचनानुरोधादजनस्यापि सन्यापपर्विकायां ज्ञाननिष्ठायामेवाधिकारो मविष्यति नेल्याह-पां चेति । बुद्धेज्योयस्त्वमुपेल्यापीति चकारार्थः । अर्जुनमाक्ष्य भगवानाहेति संबन्धः । अन्तरेणापि कर्माणि श्रवणादिभिज्ञानावातिभंविप्यतीति परबुद्धिमनुरूष्य विशिनश्टि-- कर्मेति । विभागवचनवशादपमुच्चयशेदुभयोरपि न्ञान- कर्मणोः स्वातन्व्येण पुरुषार्थहेतुत्वमन्यथा कमेवञ्ज्ञानमपि न स्वातन्ब्येण पुरुषार्थं साधयेदितयाशङ्कय संबन्धान्तरमाह-अथ वेति । ताह ज्ञाननिष्ठाऽपि करमनिष्ठाव निष्ठात्वाविशेषान्न स्वातण्येण पुरुषाथहेतुरिति समुच्वयसिद्धिरित्याशङ्कयाऽऽद- ज्ञाननिष्ठा सिति । न हि रज्जुतत््वज्ञानमुत्पन्नं फटसिद्धौ सहकारिस्तपिक्षमाल-

# इदमधं ख. ग. क्ष. पुस्तकेषु न विद्यते ।

१ क. “पतिन भवि ।

[अ०३ छो ° ४] आनन्दगिरिकृतदीकासंवरितक्षांकरभाष्यसमेता । १०९

श्यते । तथेदमपि चोत्पन्नं मोक्षाय नान्यदपेक्षते तदाह--अन्येति । ““ यस्य चैत- त्कमै ” इति श्चताकिव कर्मशब्दस्य क्रियमाणवस्तुविषयत्वमाशङ्खय व्याद््टे- क्रियाणापिति । ताश्च नित्यनैमित्तिकत्वेन विमनते--यन्नादीनामिति । असिनेव नन्मन्यनुष्ठितानां कर्मणां बुद्धिशयुदधिद्वारा ज्ञानकारणत्वे ब्रह्मचारिणां ङतो ज्ञानो तत्तिजन्मान्तरकृतानां वा कर्मणां तथात्वे गृहस्थानामेहिकानि कर्माणि न ज्ञान- हेतवः स्युरिल्याशङ्कयानियमं दशंयति--इषेति । नेमानि सत््श्ुद्धिकारणान्युषा- तदुरितप्रतिबन्धादित्याशङ्कयाऽऽह-उपात्तेति । तहि तावतैव कृतानां इतो ज्ञाननिष्ठाहेतुत्वं तत्राऽऽह--तत्कारणत्वेनेति । कमणां चित्तद्ुदधिद्वारा ज्ञानहे- तुत्वे मानमाह--न्नानमिति । अनारम्भकब्दस्योपक्रमविपरीतविषयत्वं व्यावत॑यति- अननष्ठानादिति । निष्कमैणः संन्यापिनः कम॑ज्ञाने नैष्कर्म्यमिति व्याच्े- निष्कमेति । कमीमावावस्थां व्यवच्छिनत्ति-क्षानयोगेनेति । तध्याः साधनपक्ष- पातित्वं व्यावतैयति-निष्करियेति ।

कर्मणामनारम्भानैष्कम्य नाश्चत इति वचनात्तद्विपययात्तेषामार- उ्मासेष्कम्य॑मश्चत इति गम्यते । कस्मात्पुनः कारणात्कर्मणामनारम्भा- चैष्कर्म्यं नाश्चुत इति । उच्यते, कमीरम्भस्यैव नैष्करम्योपायत्वात्‌ । न हपायमन्तरेणोपेयमाप्निरस्ति। कमेयोगोपायर्स्वं॑च नेष्कम्परक्ष- णस्य ज्ञानयोगस्य श्रुताविषह च प्रतिपादनात्‌ । शतो तावलछ़ृतस्या ऽऽ त्मशटोकस्य षेधस्य वेदनोपायत्वेन ““ तमेतं षेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति यह्ेन ” त्यादिना कमेयोगस्य ्ञानयोगोपायस्वं भति- पादितम्‌ । इदापि च- “संन्यासस्तु महाबाहो दुःखमापुभयोगतः' “ध्योगिनः कमे कवेन्ति सङ्गं लयक्त्वाऽऽत्मद्ुद्धये'” “यज्ञो दानं तपथैव पावमानि मनीषिणाम्‌?" इत्यादि प्रतिपादयिष्यति । ननु च-“अम्यं सवंभूतेभ्यो द्वा नैष्कम्यैमाचरेत्‌' इत्यादी कर्तव्यकरमसंन्यासादपि नेष्कम्यमार्िं दवै- यति लोके च कर्मणामनारम्भाननैष्कम्यमिति भसिद्धतरमतशच नैष्कम्या- धिनः किं कमौरम्भेणेति भाप्तमत आह-न च संन्यसनादेवति। नापि संन्यसनादेव केवलात्कमेपरित्यागमान्ादेव ब्ञानरदहितात्सिद्धि नैष्कम्यलक्षणां क्चानयोगेन निष्ठौ समधिगच्छति न भामति ॥ ४॥ करमानुष्ठानोपायरन्धा ज्ञाननिष्ठा स्वतन्त्रा पुमथहेतुरितिप्रकृताथप्तमथेनार्थ व्यति-

१ च. (स्य दैत" । २ क, 'त्थादीना" । ३ घ. ल. भ्भस्य मैः। ४ ख. ग. च. घ्व. "तं नैः।

११० श्रीपद्धगवहीता- [अ ०३श्ो ०९]

रेकवचनस्यान्वये पर्यवसानं मत्वा व्याच्े- कर्मणामिति। तदिपर्मयमेव व्याच्े- तेषामिति । उक्तेऽर्थे हेतुं एच्छति-- कस्मादिति । निज्ञापितं हेतुमाह-उच्यत इति । उपायत्वेऽपि तदमवे कुतो नेष्कम्यापिद्धिसित्याश्ङ्याऽऽह- न हीति । ज्ञानयोगं प्रति कर्मयोगस्योपायत्वे श्वुतिस्मती प्रमाणयति-कर्मयोगेति । श्रौतमुपा- योपेयत्वप्रतिपादनं प्रकटयति - श्ताविति । यत्त॒ गीताशान्ञे कमैयोगस्य ज्ञान- योगं प्त्युपायत्वोपपादनं तदिदानीमूदाहरति--हृहापि चेति । न कर्मेणामिल्यादिना पूवारध व्याख्यायोत्तररथं व्याख्यातुमाशङ्कयति- नन्विति । आदिक्षब्डेन “शान्तो दान्त उपरतस्तितिक्षुः,” ““पेन्याप्तयेगाद्यतयः शद्धसत्वाः"" इत्यादि गृह्यते । तत्रेव टोकपरपतद्धिमनुकूढयति- कोके चेति ।

परपिद्धतरम्‌-- “यतो यतो निवतैते ततस्ततो विमुच्यते |

निवतैनाद्धि सवैतो न वेत्ति दुःखमण्वपि", इत्यादिददोनादिति शेषः । ठोकिकवैदिकप्रपिद्धिम्यां तिद्धमथमाह-अतभेति ! तत्रोत्तरत्वेनोत्तरोधैमवताये व्याकरोति--अत आहेत्यादिना । एवकाराथमाह- केवकादिति । तदेव स्पष्टयति- कर्मेति । उक्तमेव नखमनुक्ष्य क्रियापदेन सेगतिं दरोयति-न प्राभ्ोतीति ॥ ४ ॥ कस्मात्पुनः कारणात्कमसंन्यासमात्रादेवं श्खानरदितात्सिद्धि नेष्कम्यल- क्षणां परुषो नाधिगच्छतीति हेत्वाकाङक्षायामाह- [ @९ “ _ (क (९ ॥ न हि कथिर्कषणमपि जातु तिष्ठटयकमंकृत्‌ ॥ कार्यते ह्यवशः कर्मं सैः प्रकृतिजेगणेः ॥ 4 ॥

न हीति । न हि यस्मात्षणमपि कां जातु कद्‌ाचित्कशित्तिष्ठलय- कमेकृत्सन्‌ । कस्मात्कायेते हि यस्माद वश्च एव कमे सवैः पराणी प्रह तिजैः भ्रकृतितो जातेः सच्वरजस्तमोभिगणैः । अन्न इति वाक्यकनेषो यतो वक्ष्यति-- शुणेयो न विचाल्यते" इति । सांख्यानां पृथकरणाद्‌- ज्ञानामेव हि कमेयोगो न ज्ञानिनाम्‌ । ह्ञानिनां तु गुणेरचास्यमानानां स्वतश्चरनाभावात्कमेयोगो नोपपद्यते । तथा च व्याख्यातं वेदाविना- श्रिनमिलयत्र ॥ ५ ॥ उक्तेऽथं बमृत्सितं हेतुं वक्तयुत्तरछछोकमृत्थापयति-- कस्मादिति । कस्मान्न कर्म-

सैन्याप्तादेव सिद्धिमपिगच्छतीति पूर्वेण सबन्धः । कदाचित्क्षणमात्रमपि न कश्चिद- क भेकृत्तिष्ठतीत्यत्र हेतुत्वेनोत्तरार्ष॒व्याच््े- कस्मादिति । सवैशब्दाज्ज्ञानवानपि

१ ढः. ज. “त्वाऽऽच । २ ख. ग. च. 'राधांथम" । ३ क. "व केवलाज्ज्ञान" । ध. "वं केव- लास्सि । * घ. जातगणेः सतरैरजस्तमोभिः । अः ।

(अ०३छो ० १-७] आनन्दगिरिषृतरीकासंबरटितक्षांकरभाष्यसमेता । १११

गणेरवशः सन्कर्म॑कार्यते ततश्च ज्ञानवतः संन्याप्तवचनमनवकाहां स्यादि्याश्च- ङयाऽऽह- अङ्ग इतीति । तमेव वाक्यहोषं वाक्यश्ेषावष्टम्भेन स्पष्टयति- यत इति । आत्मज्ञानवतो गुणेरविचास्यतया गुणातीतत्ववचनादज्ञस्येव सत्त्वादिगुणेरि- च्छामेदेन कार्यकरणप्तातं प्रवतैयितुम क्तस्याजितकार्यकरणपंघातस्य क्रियाम प्रवतै- मानत्वमिव्यर्थः । ज्ञानयोगेनेत्यादिनोक्तन्यायाश्च वाक्यशेषोपपत्तिरित्याह-सांख्या- नामिति । ज्ञानिनां गुणप्रयुक्तचर्नाभावेऽपि सखयामाविकचरनबखात्कमयोगों मविष्य- तीत्याशङ्कया ऽऽह--क्षानिनां स्विति । प्रत्यगात्मनि स्वारप्तिकचटनापसंमवे प्रागुक्तं न्यायं स्मारयति- तथा चेति ॥ ५ ॥ यस्त्वनात्मह्ञश्वोदितं कमे नाऽऽरभत इति तदसदेवेलयाह-- कर्मेन्द्रियाणि संयम्य य्‌ आस्ते मनसा स्मरन्‌ ॥ इन्द्रियार्थान्िम्रूढात्मा मिथ्याचारः स॒ उच्यते ॥ ६ ॥ कर्मेन्दियाणीति । कर्मेन्द्रियाणि हस्तादीनि संयम्य संहृत्य य आस्ते तिष्ठति मनसा स्मरंथिन्तयन्निन्धियाथन्विषयान्विमूढात्मा विमूढा- करणो मिथ्याचारो गृषाचारः पापाचारः स उच्यते ॥ ६ ॥ आत्मवदनात्मज्ञस्यापि ताह कमोक्रुवैतो न प्रत्यवायः शरीरेन्दरियघातं नियन्तुम- पमरयस्य मसैस्यापि संन्याप्तसंमवादियाशङ्कयाऽऽह-- यस्त्विति । तस्य चोदिताकरणं तच्छब्देन परामृशयते । (# तदसदिति । मिथ्याचारत्वादिति भावः। मिथ्याचारतामेव व्णेयति--कर्मन्द्रियाणीति) ॥ ६ ॥ यस्विद्दरियाणि मनसा नियम्याऽऽरभतेऽज्न ॥ कर्मन्दियेः कर्मयोगमसक्तः स विशिष्यते ॥ ७ ॥ यस्त्विति । यस्तु पुनः कमेण्यधिकृतोऽन्नो बुद्धीन्द्रियाणि मनसा ° नियम्याऽऽरभतेऽजन कर्मन्दरियैवीक्पाण्यादिभिः। किमारभत इत्याह-- कर्मयोगमसक्तः सन्स विरिष्यत इतरस्मान्मिथ्याचारात्‌ ॥ ७ ॥ अनातमन्ञस्य चोदितमकु्षतो जाग्रतो विषयान्तरदशैनभोव्यान्मिथ्याचारत्वेन प्रत्य- वायित्वमुक्त्वा विहितमनुतिष्ठतस्तस्यैव फलामिलाषविकरस्य सदाचारत्वेन वैरिष्यमा- षे- यस्त्विद्दियाणीति । विहितमनुतिष्ठतो, मूखौत्कमं लजतो वैशिष्छमक्षरयोन- नेया छष्टयति- यस्तु पुनरिति ॥ ७ ॥ |

* घनुश्ि्ान्तगैतं क. पुस्तक एव, लिखितपुस्तकेष्वभावात्कल्पितमिति प्रतिभाति ।

१ ड, ज. स्वाभाविक ।

११२ भ्रीमद्धगवद्रीता- [अ०६छो ° ८-९]

यत पकवप्रत-- नियतं कृ कर्म तं कर्म ज्यायो ह्यकर्मणः ॥ शरीरयात्राऽपि चते न प्रभिष्येदक्मणः॥ ८ ॥

नियतमिति । नियते नित्यं यो यस्मिन्कमेण्यधिृतः फलाय चाश्रुतं तभियतं कम तत्कुरु त्वं हेऽङखेन । यतः कमे ज्यायोऽधिकतरं फक्त हि यस्मादकर्मणोऽकरणादनारम्भाव्‌ । कथं शरीरयात्रा श्षरीरस्थिति- रपि च ते तव न पसिध्येत्पसिद्धि न गच्छेदकर्मणोऽकरणात्‌ । अतो श्ट: कमौकमे्ोपिर्रेषो रोके ॥ ८ ॥ करमानुष्ठायिनो वैरिष्यमुपदिष्टमनूद्य तदनुष्ठानमधिकृतेन कतैग्यमिति निगमयति-- यत इति । उक्तमेव हेतु मगवदनुमतिकथनेन स्फुटयति--कर्मेति । इतश्च त्वया कर्वव्यं करमेत्याह-श्रीरेवि । तज्नियतं तस्याधिकृतस्येति संबन्धः । स्वर्गा दिफठे दर्शपूणमासतादावधिकृतस्य तदपि निलयं स्यादि्याशङ्कय विरिन्टि--फरायेति । नित्यं क्म नियमेन कतैम्यमित्यत्र हेतुमाह-यत इति । हिशब्दोपात्तमुक्तमेव हेतुम- नुवदति--यस्मादिति । करणस्याकरणान्ज्यायस्त्वं प्रभषूवैकं प्रकटयति-कथमि- त्यादिना । सत्येव कर्मणि देहादिवेष्टाद्वारा शरीरं स्थातुं पारयति तदभावे जीवनमेव दुरम भवेदिति फटितमाह--अत इति ॥ < ॥ यश्च मन्यसे बन्धार्थत्वात्कमे न कतेज्यमिति तदप्यसत्‌, कथम्‌- यननारथात्करमणोऽन्यतर छोकोऽयं कर्मबन्धनः ॥ तदथं कम कोन्तेय मुक्तसङ्गः समाचर ॥ ९ ॥ यह्वार्थादिति । “ यज्ञो वे विष्णुः "” इति श्रतेन ईश्वरस्तदर्थ यत्क्रियते तद््वार्थ कमे, तस्मातकमेणोऽन्यत्रान्येन कमेणा कोकोऽयम- धिकृत कमेदत्कमेबन्धनः कमे बन्धनं यस्य सोऽयं कबन्धी रोको न तु य्गाथोदतस्तदर्थं यज्गा्थं कमे कौन्तेय पुक्तसङ्गः क्मेफङसङ्गवजितः सन्समाचर निवेतैय ॥ ९ ॥ कर्मेणा बध्यते जन्त्रिति स्यतेबेन्धार्थं कमे तन्न प्रेयो्िना कतैव्यमित्याशङ्कामनू्य दूषयति--यच्वेत्यादिना । कमाधिकृतस्य तदकरणमयुक्तमिति प्रतिज्ञातं प्रभपर्वकं विवृणोति-कथमिल्यादिना। फलामिपंधिमन्तरेण यज्ञार्थं कमं कुर्वाणस्य बन्धामावा- तादर्थ्येन कमे कतैन्यमित्याह--तद्थमिति । यज्ञार्थं कर्मेत्ययुक्तं न हि कर्मार्थमेव कर्मत्ाशङ्कय व्याचष्ट--यज्घो वै विष्णुरिति । कथं तहं कमणा भध्यते जन्तुरिति

१ख.ग.च. "तं नियः।२ ख. ग. च. "णोरर्थविशेः। २ ष. ^नोन।

[म०३छो ° १०-१ २]आनन्दगिरिढृरत्यीकातंवङितश्ांकरभाष्यसवेता । ११४

सयृविस्त्राऽऽह- तस्मादिति । ईरार्षणदु्या कृतस्य कर्मणो बन्धार्थत्वामावे फटि- तमाह- अत इति ॥ ९ ॥ इवथाभिटतेन कमं कर्तव्यम्‌- सहयन्नाः प्रजाः सष्ठ पुरोवाच प्रजापतिः ॥ अनेन प्रसविष्यध्वमेष वोऽस्तिष्टकामधुक्‌ ॥ १० ॥ सहेति । सहयह्वा यद्नसहिताः परजाख्चयो वणांस्ताः खष्टोत्पाथ एरा सगोद्‌बुवाचोक्तवान्पजापतिः परजानां सरष्टा, अनेन यद्गेन भसविष्व्वं प्रसवो वृद्धिरुत्पत्तिस्तां कुरुध्वम्‌ । एष यज्ञो वो युष्माकमस्तु मवति- हकामधुगिष्टानमिमेतान्कामान्फलविकेषान्दोग्पीतीष्टकामधुक्‌ ॥ १० ॥ नित्यस्य कर्मेणो नेमित्तिकसहितस्याधिकृतेन करवव्यत्वे हेत्वन्तरपरत्वेनानन्तरटो- कमवतारयति--इतशेति । कयं पुनरनेन यज्ञेन वृदधिरस्मामिः शाक्या कर्ुमित्याश- इूयाऽऽद-एष इति ॥ १० ॥ फयम्‌- देवान्भावयतानेन ते देवा भावयन्तु वः ॥ परस्परं भावयन्तः भ्रेयः परमवाप्स्यथ ॥ ११ ॥ देवानिति । देवानिन्दरादीन्भावयत वधेयतानेन यद्धेन ते देवा भाव- यन्टवाप्याययन्तु एृष्यादिना बो युष्मानेव परस्परमन्योन्यं भावयन्तः श्रेयः पेरमपि ज्ञानपाध्चिक्रमेणावाप्स्यथ स्थग वा परं भेयोऽषा- प्स्वथ ॥ ११॥ कथं पुनरमीष्टफटविदोषहेतुत्वं यज्ञस्य विज्ञायते न॒हि देवताप्रसादाहते श्वगादि- प्युदयो रम्यते नापि सम्यम्दशचेनमन्तरेण निःश्रेयसं सेदरु पारयतीति शङ्कते--कथ- पिति । तत्न छोकेनोत्तरमाह-देवानिति । मुमृक्चत्वनुमृुत्वविमागेन श्रेयतति भरिकिर्पः ॥ ११ ॥ किचि-- छ इष्टान्भोगान्हि वो देवा दास्यन्ते यज्ञभाविताः ॥ तेदत्तानप्रदा येभ्यो यो भुङ्क्ते स्तेन एव सः ॥ १२॥ इष्टानभोगानिति । इष्टानभिमेतान्भोगान्हि बो युष्मभ्यं देवा दास्यन्ते वितरिष्यन्ति ज्ीपञ्ुपुतरा्दन्यङ्गभाविता यदैवं ितास्तोषिता

१ स्च, "थमेवम्‌ । २ क परं मेक्षलक्षणं स्ताः । १५

११४ भ्रीमद्धगबद्रीता- [अ०६छो ० १३]

इत्यथः । तेदेवेद॑त्तान्भोगानपदायादत््वाऽऽनृण्यमदृत्वेयथंः, एभ्यो देवेभ्यो यो भङ्के स्वदेहेन्द्रियाण्येव तपेयति स्तन एव तस्कर एव स ` देवादिस्वापहारी ॥ १२॥ इतश्वाधिकृतेन कमे कर्तम्यमित्याह-रफिचेति । कथमस्मामिमोविताः सन्तो देवा भार्वयिष्यन्तयस्मानिति तदाह- इष्टानिति । यज्ञानुष्ठानेन पूर्वोक्तरीत्या स्वगाप- वर्गयोमीवेऽपि कथं ज्ञीपशुपुत्रादिसिद्धिरिल्याशङ्कय पुवौर्धं॒॑व्याकरोति-इष्टानमि- मरेतानिति । पश्वादिभिश्च यज्ञानुष्ठानद्वारा भोगो निर्वतैनीयोऽन्यथा प्रत्यवायप्रसक्ञा- दित्यत्तराधं॑ग्याचष्टे- तैरिति । आनृण्यमकृत्वेल्यमर्थः- देवानामषीणां पितणां च यज्ञेन बरह्मचर्येण प्रजया च सतोषमनापा् स्वकीये कार्यकरणपतघातमेव पोषं म॒न्ना- नस्तस्करो भवतीति ॥ १२ ॥ ये पुनः यन्नशिष्टाशिनः सन्तो मुच्यन्ते सर्वकिल्िषैः ॥ भञ्चतं ते त्वघं पापा यं पचन्त्यात्मकारणाठ ॥१३१॥ यहेति । देवयक्नादीज्निवेत्यं तच््छिष्टमेशनममृताख्यमशितुं शीरं येषां वे यह्वशिष्टाशिनः सन्तो मुच्यन्ते सवैकिदिबषैः सवेपापेशुल्यादिपशम्‌ नाद्व; भमाददतर्दिसादिजनितेधान्येः । ये त्वात्म॑भरयो भुञ्जते ते त्वघं पापं स्वयमपि पापा ये पचन्ति पाकं निवेतयन्त्यात्मकारणादास्म- हेतोः ॥ १३॥ देवादिभ्यः संविभागमङृत्वा भूञ्ञानानां प्र्वायित्वमुक्त्वा तदन्येषां प्वैदोषरा- हित्यं द्षेयति-ये पुनरिति । यज्ञशिष्टाशिनो ये पुनस्ते तादृशाः सन्तः सवकिशिि- चेभच्यन्त इति योजना । तेदैत्तानित्यादिनोक्तं निगमयति- भुञ्जत इति । देवयज्ञा- नित्यादिक्षब्देन पितयन्नो मनुष्ययज्ञो भृतयन्ञो बक्मयज्ञश्चैति बत्वारो यज्ञा गृष्यन्ते । वु्टीशब्देन पिठरधारणाद्यथंक्रियां कुन्तो विन्याप्तविशेषवन्तञ्चयो आवाणो विव- क्ष्यन्ते । आदिशब्देन कण्डनी पेषणी माभेन्युदकुम्भ्ेत्येते रहि्ताहेतवो गृहीताः । तान्येतानि पच्च प्राणिनां सूना स्थानानि हिपाकारणानि तत्प्रयुक्तैः सर्वैरपि बु्यवुद्धि पूैकरदुरितैयच्यन्त इति सबन्धः । प्रमादो विचारव्यतिरेकेणाबुद्धिपूवैकमुपनतं पादपा तादिकमे तेन प्राणिनां र्हि मान्यते । आदिशब्देनाशचुचिषंस्पश्चादि गृहीतं तदु त्थैश्च पापेमहायत्ञकारिणो मुच्यन्ते | उक्तं हि-““कण्डने(नी) पेषणं(णी) ची उदकुम्भश्च माजेनी । पश्च सूना गृहस्थस्य पश्चयज्ञात्प्रणरयतिः” इति ।

१ख. ग. ट. च, ज, 'वृयन्य' । २ क. ममर ।

[अ०३ छो ० १ ४]आनन्दगिरिकरृतदीकासंवङितक्षांकरभाष्यसमेता । ११५

“पश्च सूना गृहस्थस्य चुद्धी पेषण्यवस्करः । कण्डनी चैव कुम्मश्च वध्यन्ते यास्तु वाहयन्‌,” इति च ¦

अस्यायम्ः--या यथोक्ताः पृश्पख्याका गृहस्थस्य सूनास्ता यो वाहयत्नापादय- न्वते तेन प्राणिनो बुद्धिपुैकमबुद्धिपू्वैकं च वध्यन्ते तत्प्रयुक्तं सर्वैमपि पापं महा- यज्ञानुष्ठानात्प्रणहयतीति । महायज्ञानुष्ठानस्तुलयर्थं तदनुष्टानविमुानिन्दन्ति- ये त्विति । जआात्मैमरित्वमेव स्फोरयति- ये पचन्तीति । स्वदेहेन्द्रियपोषणा्थमेव पाकं कुर्वतां देवयत्तादिपराश्युखानां पपमूयस्त्वं ददोयति-- युञ्जत इति । पाटक्रम- स्वथेक्रमादपबाधनीयः ॥ १६ ॥

इत ाभिदतेन कमं क्ैव्यम्‌। नगवक्रहसिहेतुि फमं। कषमिति। उच्यते-

अन्नाद्भवन्ति मतानि पजन्यादृ्संभव ¦ ॥ यन्नाद्भदति पर्जन्यो यज्ञः कमसमुद्रवः ॥ १९ ॥

अन्नाद्धवन्तीति । अन्ना्धक्ता्ोहितरेतःपरिणतात्मत्यक्न भवन्ति नायन्ते भूतानि, पजेन्याद्ष्टेरन्नस्य संभवोऽन्नसंभवः,) यन्नाद्धवति “अप्र ास्ताऽऽदहुतिः सम्यगादित्यमुपतिष्ठते । आदिल्याजायते दृषिदष्टरननं ततः भजाः”” इति स्मृतेः । यद्वोऽपरषं स च यङ्क कमसमुद्धव ऋतिवग्यजमानयोश ष्यापारः कमे ततः समुद्भवो यस्य यङ्गस्यापूवस्य स यद्घः कमेसमुद्धवः ॥ १४ ॥ देवयज्ञादिकं कमीभिङृतेन कर्तव्यमित्यत्र हेत्वन्तरमितःशाबदोपात्तमेव दद्ीयति- लगदिति । ननु भक्तमन्नं रेताोहितपरिणतिक्रमेण प्रजारूपेण जायते तचा वृष्टिसंमवं प्रत्यक्षदृष्टं तत्कथं कमणो जगश्वक्रप्रवतेकत्वमिति शङ्ते-कथमिति | पारम्पर्येण कर्मणस्तद्धेत॒त्वं साधयति--उख्यत इति । उक्तेऽथ स्मत्यन्तरं सवाद- यति--अप्नाविति । तन्न हि देवताभिध्यानपुवकं तदुदेशेन प्रहिताऽऽहतिरपरवतां गता रक्ििद्धारेणाऽऽदित्यमारुद्य वृष्टात्मना पएथिवीं प्राप्य त्रीहियवाद्यन्नभावमापद्य पर्कृतोपम॒क्ता शुक्रशोणितरूपेण परिणता प्रजामावं प्राोतीलर्थः । यज्ञः करम- पमुद्धव इत्ययुक्तं स्वस्थैव स्वोद्धवे कारणत्वायोगादित्याशङ्कयाऽऽह-ऋत्विगिति। ्रन्यदेवतयोः संग्राहकश्चकारः ॥ १४ ॥

१क. च. इति । य । क्ष. यादि । य" । २ ख. ग, ड, च. ज. '्ब्दोत्तमेवोपद" । ३. ख. म. ह, ज, भिधान ।

११६ श्रीमद्धगवद्रीता-- [अ०३छो°१५-१६) कतश्च- ह, [ क कमं ्ह्मोद्धवं विद्धि बरह्माक्षरसमुद्भवम्‌ ॥ तस्मारसवंगतं ब्रह्म नियं यज्ञे प्रतिष्ठितम्‌ ॥ १५ ॥ कर्मेति । कम ब्रह्मोद्धवै ब्रह्म वेदः स उद्धवः कारणं यस्य तत्कर्म ब्रह्मोद्धवं बिद्धि जानीहि, ब्रह्म पुन्वेदाख्यमक्षरसगर्वम्‌, अक्षरं बह्म परमात्मा समुद्धवो यस्य तदक्षरसमुद्धवं ब्रह्म बेद इत्यथः । यस्मात्साप्नात्परमात्माख्यादक्षरात्पुरुषनिश्वासवत्समुदुतं ब्रह्म ॒तस्पा- त्सवांथपरकाश्कत्वात्स्वंगतम्‌ । सवैगतमपि सनित्यं सदा यहविधिप- धानत्वाचङ्गे भरतिष्टितम्‌ ॥ १५ ॥ यदपूवैहेतुत्वेन कर्मोक्तं तत्कि वेत्यवन्दनादि कंवाऽग्िहोत्रादीति संदिहानं प्रत्याह-कर्मेति । किमिति कर्मणो बह्मोद्धवत्वमुच्यते सर्वस्य तदुद्धवत्वाविरोषादि- ल्ाशङ्कयाऽऽह ~ ब्रह्म षेद शति। बरह्म ताईं वेदाख्यमनादिनिधनमिति तघ्राऽऽद- ब्रह्म पुनरिति । अक्षरात्मनो वेदस्य पुनरक्षरेम्यः प्काशादेव समुद्धवो न सेभवती- त्याशशङ्कयाऽऽह-अक्षरमिति । ब्रहये्क्षरमेवोक्तं तत्कथं तस्मदेवोद्धवतील्याशङ्कघ न्मशञ्दाथमुक्तमेव स्मारयति- वेद इति । ननु बह्महाव्दितस्य वेदस्यापि पोरुषेय- त्वातपरामाण्यंदेहात्कथं तदुक्तमभ्रिहोघ्रादिकं कमे निधौरथितुं शक्यते तत्राऽऽह-- यस्मादिति । कथं तरं तस्य यज्ञे प्रतिष्ठितत्वं॒॑प्तवेगतत्वेन विशेषायोगादित्या्च- कुयाऽऽह-सवैगतमपीति ॥ १९ ॥ एवं प्रतितं चक्रं नानुवतंयतीह यः ॥ अघायुरिन्दियारामो मोषे पाथं स्त जीवति ॥ १६ ॥ एवमिति । एवमित्थमीश्वरेण वेदय ह्पवकं जगरः भ्रवतिते नानुव- तेयतीह लोके यः कर्मण्यधिकृतः सन्नधायुरधं पापमायुर्जीवनं यस्य सोऽघायुः पापजीवन इति यावत्‌ , इन्द्ियाराम इन्दियेराराम आरम- णमाक्रीडा विषयेषु यस्य स इन्द्रियारामो मोधं दथा हे पाथं स जीवति । तस्मादद्ेनाधिकृतेन कतैग्यमेव कर्मेति भकरणा्थः । भ्रागात्म- ज्ञाननिष्ठायोग्यतामापरेस्तादर््येन कमेयोगानुष्ठानमभिटृतेनानात्मद्ञेन कतैज्यमेवेत्येतत्‌ ‹न कम॑णामनारम्भात्‌" इत्यत आरभ्य श्ञरीरया- # क, पुस्तके ° तच्च विविधं कमं कुतो जतमिदयाह ‡ इत्यवतरणिका वतैते । तश्च कर्मं जरह्मोद्धवमिदयाहेति पाठश्च । | १ख.ग.घ.च. न्ष. वमी ।

[अ ०६छो ° १७]आनन्द्गिरिषरतरीकासवलितक्नांकरभाष्यसमेता। ११७

जाऽपि च ते न प्रसिध्येदकर्मणः" इत्येवमन्तेन प्रतिपाय 'यहार्थात्क- मंणोऽन्यन्न' इत्यादिना “मोषं पायं स जीवति" इत्येवमन्तेनापि ग्रन्थेन भआसङ्गिकमधिकृतस्यानात्मविदः कमोनुष्ठाने बहुकारणमुक्तं तदकरणे च दोषसंकीतैनं डतम्‌ ॥ १६ ॥

अधिकृतेनाध्ययनादिद्वारा जगधक्रमनुवतेनीयमन्ययेश्वरान्ञातिरङ्घिनस्तस्य प्रल्- वायः स्यादित्याह-एवमिति। न कर्मणामनारम्भादिलयादिनोक्तमुपसंदरति- तस्पा- दिवि । जगशक्रस्य प्रागुक्तप्रकरिणाननुवतेने वृथा ओवनमधपताधनं यस्मात्तस्माज्जी- वता नियतं कमे कतैव्यमिलयर्थः । यद्यधिङृतेन कतैन्यमेव कर्म॑तर्दि किमिलयज्ञेनेति विशेष्यते ज्ञाननिष्ठेनापि तत्कतिव्यमेवाधिकृतत्वाविरोषादिल्याशङ्कय पूरवोक्तमनुवदति- पागिति । न हि ज्ञानक्मणोरविरोधाज्ज्ञाननिष्ठेन क्म कर्तृ शक्यते तथा वचानात्मन्ने- नैव चित्तशद्धादिपरम्परया ज्ञानार्थं कमीनुष्ठेयमिति प्रतिपादितमिलर्थः । तरि यज्ञा- योदित्यादि किमर्थ न हि तत्र ज्ञाननिष्ठा प्रतिपाद्यते कर्मनिष्ठा तु पूर्षमेवोक्तत्वानात्र वक्तव्येलयाशङ्कय वृत्तमथीन्तरमनुद्रवति--प्रतिपाचेति। प्रासङ्गिकमन्ञस्य कपैकर्तैव्य तोकतिप्रसङ्गागतमिति यावत्‌ । बहुकारणमीश्वरपरपादो देवतप्रीतिश्ेल्यादि । दोषप- कीर्तनं तैरदत्तानप्रदायेत्यादि ॥ ११ ॥

एवं स्थिते किमेषं भवतितं चक्रं सर्वेणानुवतेनीयमाहोस्वित्पबोक्तक- `

मरयोगान्‌ष्ानोपायप्राप्यामनात्मविदा श्गानयोगेनेव निष्ठामात्मविद्धि सांख्येरनुषटेयामपाप्ेनेबेदयेवमथेमज्ञनस्य ्रश्नमाशङ्कय स्वयमेव वाक्नाल्ञा- ` यस्य॒ विवेकपरतिपत्यथेमेतं वे तमात्मार्जं विदित्वा निदत्तमिथ्याज्ञानाः सन्तो बरह्मणा मिथ्याङ्गानवद्धिरवश्यं कतेव्येभ्यः पुज्रेषणादिभ्यो ग्यत्थायाथ भित्षाचयं कशरीरस्थितिमात्रपयुक्तं चरन्ति, न तेषामात्म- जञाननिष्ठाग्यतिरेकेणान्यत्कायमस्तीत्येवं श्रुलयथमिह गीताश्राख्े भरतिपि पादयिषितमाविष्छुवेन्नाह भगवान्‌-

यस्त्वात्मरतिरेव स्यादातमतृपश्च मानवः ॥ आत्मन्येव च संतुष्टस्तस्य काथं न विंदते ॥ १७ ॥

यस्त्विति । यस्तु सांख्य आत्मह्ञाननिष्ठ आत्मरतिरात्मन्येव रतिनं विषयेषु यस्य स आत्मरतिरेव स्याद्बेदात्मतृप्श्चाऽऽत्मनेव तृप्नो नान र्सादिना मानवो मनुष्यः संन्यास्यात्मन्येव च संतुष्टः । संतोषो दि

१ क, 'प्यानाःमविदो ज्ञा" । ध, प्च. “प्यामात्मविदो ज्ञाः ।

११८ श्रीमद्गवद्धीता- [अ०३छो० १८]

बाह्मायङाभे सवस्य भवति तमनपे्याऽऽत्मन्येव च संतुष्टः सर्वतो

बीतवष्ण इत्येतत्‌ । य शश आत्मवित्तस्य कार्यं करणीयं न विधते

नास्तीत्यथः ॥ १७ ॥

वृत्तमथमेवं विमज्यानूदयानन्तर छोकमाशङ्कोत्तरत्वेनावतारयति--एवमिति । अर्जै- नस्य प्रश्नमित्येवम्थमाशङ्कयाऽऽह भगवानिति सबन्धः । नन्वेषाऽऽदाङ्का नावकादामा- सादयत्यनात्मनज्ञेन कतेभ्यं कर्मेति बहुरो विशे षितत्वादित्याशङ्कयाऽऽह- स्वयमेवेति। किमर्थं श्वत्यर्थं स्वयमेव भगवानत्र प्रतिपादयतील्याशङ्कयाऽऽह-शाद्ा्थस्येति । गीताह्ाख्रस्य सप॑न्यापतं ज्ञानमेव मुक्तिप्ताषनमर्थो नार्थान्तरमिति विवेकार्थमिह श्रुवयं कीतेयतीत्थः । तमेव श्रुत्यर्थं संक्िपति-एतमिति । सिद्धं चेदात्मवेदनमनर्थकं तरह व्युत्थानादील्याशङ्कयाऽऽपातिकविज्ञानफठमाह- निदत्तेति । बाक्षणग्रहणं तेषामेव व्युत्थाने मुख्यमधिकारित्वमितिज्ञापनाथम्‌ । छशात्मकत्वदेषणानां ताभ्यो न्युत्थानं सर्वेषां सखवामाविकत्वादविधित्सितमित्याशङ्कयाऽऽह- मिथ्येति । भिक्षाचर्यं चरन्तीति वचनं व्युत्थानविरुद्धमित्याशङ्कयाऽऽह-- श्रीरेति । तरि तद्वदेव तेषामशिहोत्रा्पि कतैम्यमापदेतेत्याशङ्कच ब्युत्थायिनामाश्रमधमेवदश्रिहोत्रादेरनुष्ठापकामावान्मैवमित्याह- न तेषामिति । यथोक्तं श्रुत्यथमस्िन्गीताशाख्े पोरवाप्येण पयाडोच्यमाने प्रति- पादयितुमिष्टं प्रकटीकुर्वन्कतेग्यमेव कर्म॑ जीवतेति नियमे ‹ ज्ञानयोगेन सांख्यानाम्‌ › इति कथमुक्तमितिपरिचोयपरिहारमुपदशरयतीत्याह-इत्येवमिति । आत्मनिष्ठस्य विषयपङ्गराहित्यं दृष्टं तदनात्मज्ञेन जिज्ञासुना कतैग्यमिति मत्वाऽऽह-यस्तु सांख्य इति । िचाऽऽत्मन्ञस्य ज्ञनेनाऽऽत्मनेव परितृप्त्वान्नाज्पानादिना साध्या तृप्तिरिष्टा तेन विद्याथिना संन्यत्षिनाऽपि नान्नरसादावासक्तियुक्ता कठुमित्याह--आत्मतुपत इति । किंचाऽऽत्मविदः सवैतो वैतृष्ण्यं दृष्टं तदनात्मविदा विद्याधिना कतेव्यमिलाह- आत्मन्येबेति । रतितृधि्ंतोषाणां मोदप्रमोदानन्दवदवान्तरभेदः, अथवा रतिर्विषया- सक्तिः, तृतिर्विषयविदोषपेपकेनं सुखं, संतोषोऽभीष्टविषयमात्रलामाधीनं सुखसामान्य- मिति भेदः । नन्वात्मरतेरात्मतृक्तस्याऽऽत्मन्येव संतुष्टस्यापि किचित्कतंग्यं मुक्तये मवि- ष्यतीति नेत्याह-य इश्च इति ॥ १७ ॥

िच- नेव तस्य कृतेनाथा नाकृतेनेह कश्चन ॥ न चास्य सर्वमृतेषु किदर्भव्यपाश्रयः ॥ १८ ॥ नैवेति । नैव तस्यं परमात्मरतेः कृतेन कर्मणाऽ्ैः भरयोजनमस्ि ।

१ख.ग. इ, च. ज, ष्यति । २ ध. तस्याऽऽत्म । ३ च, स्ति। तः।

[१०३ ० १९]यनन्दगिरिकुतदीकासवशितक्ञांकरभाष्यसमता। ११९

9 स्तु तद्कृतेनाकरणेन प्रत्यवायारुयोऽनैथों नाढृतेनेह लोके कथन कृथिदपि भरत्यवायमराध्निरूप आत्महानिलक्षणो वा नैवास्ति । न चास्य सर्षभूतेषु ब्रह्मादिस्थावरान्तेषु थतेषु कथिदथव्यपाश्रयः भरयोजननिमि- तक्रियासाध्यो व्यपाश्रयो व्यपाश्रयणेम्‌ । कंचिद्धूतविशेषमाभ्रिल न पाध्यः कश्चिदर्थोऽस्ति । येन तर्दृथां क्रियाऽनुष्ेया स्यात्‌ । न त्वमेत- मिन्सर्तःसंशतोदकस्थानीये सम्यग्दशेने वतसे ॥ १८ ॥ | इताऽऽत्मविदो न फिचित्कर्तव्यमित्याह-रिचेति । अम्युदयनिःश्रेयसयोर- ्तत्मयोजनं कृतेन सुङृतेनाऽऽत्मविदो मविष्यतील्याशङ्कयाऽऽह- नेवेति। प्रलवा- यनिवृ्तये स्वरूपप्रच्युतिप्रल्याख्यानाय वा कमं स्यादित्याशङ्कयाऽऽह-नेत्यादिना। ब्मादिषु स्थावरान्तेषु मृतेषु कंचिदरूतविरोषमाध्रिय कश्चिदर्थो विदुषः साध्यो भवि- ध्यति तदर्थं तेन कर्तव्यं कर्मत्यााङ्कयाऽऽह-न चेति । तत्राऽऽद्यं पादमादत्ते- विवि । तं व्याचष्टे- तस्येति । आत्मविदः खर्गाथ्भ्युदयानधित्वं निःश्रयप्तस्य रात्रा कृतं कमीर्थवदिलयर्थः । आत्मविदा चेत्कमं न क्रियते तर्हिं तेनाङृतेन तस्या- न्यो मविष्यतीति तत्परत्याख्यानार्थं तस्य कतैव्यं कर्मेति शङ्कते-- तर्हीति । द्वितीय- पनोत्तरमाह- नेत्यादिना । अतो न तज्निवृत्यर्थ कृतमथेवदिति शेषः द्वितीयं मागे परमनते-न चास्येति । ग्यपाश्रयणमाङम्बनं नेति संबन्धः । पदार्थमुक्त्वा वाक्याथे- गह--कंविदिति । मृतविशेषस्याऽऽभ्ितस्यापि क्रियाद्वारा प्रयोजनप्र्वहेतुत्वमिति मवाऽऽह- येनेति । तह मयाऽपि यथोक्तं तच्ज्ञानमाश्चित्य त्याज्यमेव कर्मत्यज- न्य मतमाशङ्कयाऽऽह-- न त्वमिति ॥ १८ ॥ .

यव एवम्‌- तस्मादसक्तः सततं कारय क्म समाचर्‌ ॥ असक्तो द्याचरन्कमं परमाप्नोति परुषः ॥ १९ ॥

तस्मादिति । तस्मादसक्तः सङ्गवजितः सततं सर्वंदा कार्य कतेव्यं निदं कम समाचर निर्र्तय । असक्ता दि यस्मात्समाचरन्नीश्वरा्थं कै कुर्मन्परं मोक्षमाभ्रोति पुरुषः सत्चशुदधिदवारेणेययः ॥ १९ ॥ पम्यम्ताननिषठत्वामावे कमीनुष्ठानमावश्यकमित्याह--यत इति । तस्माज्जञाननि- एारहिस्यादिति यावत्‌ । मोक्षमवपिक्षमाणस्य कथं कर्मणि फठान्तरषति नियोगः स्यादि- त्याषङ्याऽऽह- असक्ता हीति ॥ १९ ॥

१ख.ग. च. शतेन । २ ख. ग. ध. नयेस्तन्राऽऽह ना । ३, 'णमालम्बनम्‌। ४ ख. प, च. (दर्थे तकिया ।

१२० , भ्रीपद्धगवद्रीता- [अ०३.छो ०२९०-२

यस्माच- कर्मणेव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः ॥ छोकसग्रहमेवापि संपश्यन्क्ंमहंपि ॥ २० ॥ कर्मणेवेति । करमणेव हि यस्मादपर्व क्षाज्नया बिद्रांसः संसिद्धि मोक्षं गन्तुमास्थिताः प्हत्ता जनकादयो जनकाश्वपतिप्रभृतयः। यदि ते भाप्त- सम्यग्द्नास्ततो लोकसंग्रहार्थं भारन्धकमेत्वात्कमणा सरैवासंन्यस्यैव कम संसिद्धिमास्थिता इत्यर्थः । अथापाप्तसम्यग्दशंना जनकादयस्तदा कर्मणा सच्चञ्चद्धिसाधनमभूतेन कमेण संसिद्धिमास्थिता इति व्याख्येयः शोकः । अथ मन्यसे पूर्वैरपि जनकादिभिरप्यजानद्धिरेव कतैव्यं कर्म कृतं तावता नावहयमन्येन कतव्य सम्यग्दश्चंनवता कृतार्थेनेति तथाऽपि भरम्धकर्मायत्तस्त्वं लोकसंग्रहमेवापि लोकस्योन्मागेभहत्तिनिवारणं लोकसंग्रहस्तमेवापि भयोजनं संपरश्यन्कतमहेसि ॥ २० ॥ यद्यपि जितेन्दरियोऽपि विवेकी श्रवणादिभिरजजं ब्रह्मणि निष्ठातुं शक्रोति तथाऽपि ्षश्रियेण त्वया विहितं कमं न त्याज्यमित्याह-यस्माचेति। तस्मात्त्वमपि कर्मं कतमहै- पीति सबन्धः । इतोऽपि त्वया विहितं कमं कतैग्यमित्याह-लोकेति । पृवार्थं विमनते-- कमणेवेति । कथं जनकादीनां कर्मणा संसिद्धिपराधिरूच्यते कर्मैत्यजां हि सम्यम्दर्श- नवतां प्रसिद्धा सरंपिद्धिरिति । तत्न किं जनकादयोऽपि प्रा्प्तम्यग्ददीनाः स्युरुताप्राप्त- सम्यग्दशंना भवेयुरिति विकल्प्य प्रथमं प्रलयाह-यदीति । ोकपग्रहार्थं कमेणा सहेव संतिद्धिमास्थिता इति संबन्धः । कर्मणा संहेवेेतव्याकरोति-अर्सन्यस्यैव कर्मेति । तत्न हेतुमाह--प्रारभ्धेति । जनकादीनां सत्यपि ज्ञानिते प्रारब्धकर्मवशा- त्कमौपरित्यज्येव लोकपग्रहार्थ प्रवतमानानां ज्ञानमाहात्म्यादुपपन्ना संतिद्धिरित्यर्थः | द्वितीयमनूद्य पृवर्धेनेवोत्तरमाह- अथेत्यादिना । द्वितीयारष्यावत्यामाशङ्कामृत्थाप- यति- अथेति । अन्ञेनाकृतार्थेन कतैन्यं कर्मत्येतावता स्ञानवता कतकृत्येन न तत्कते- व्यमित्युक्तमङ्गी करोति-तथाऽपीति । तहिं मयाऽपि ज्ञानवता कृतार्थेन कमं न कतै- व्यमि्याशङ्कधाजुनस्य कतैव्यमेव करमत्युत्तरर्भव्याख्यानेन कथयति-प्रारग्धेति ॥२०॥

लोकसंग्रहं कः कतुमहंति कथ वचेत्युच्यते- यद्यदाचरति शेष्ठस्तत्तदेवेतरो जनः ॥ प॒ यत्प्रमाणं रुते छोकस्तद्‌नुवतते ॥ २१ ॥

१ क, रहः किमर्थं कतेन्य इत्यु" ।

[अ०६-छो ०२२--२६]आनन्दगिरिढतदीकासंवलित्नांकरभाष्यसमेता । १२१

यद्यदिति । ययत्कर्माऽऽचरति येषु येषु शेष्ठः प्रपानस्वत्तेव

कम ऽऽचरतीतरोऽन्यो जनस्तदनुगतः । किच स भष्ठो यत्ममाणं कुरते

लौकिकं पदिक षा छोकस्तद्‌नुवतेते तदेव भरमाणी करोतीत्यथः॥२१॥

ज्ञानवता कृतार्थेन छोकसंग्रहाथेमपि न प्रवर्तितव्यमित्याशङ्कामुत्थाप्य परिहरति- डेढेलयादिना । श्रताध्ययनसंपन्नतवेनाभिमतो यदयद्धिहितं प्रतिषिद्धं षा फर्मानुतिष्ठति तत्तदेव प्राङरृतो लनोऽनुवकते । तेन विद्यावताऽपि छोकमयौदास्थापनार्थं विहितं कतै- प्यभिदर्षः । धेष्ठानुसारित्वमितरेषामाचारे दशैयित्वा प्रतिपत्तावपि दशेयति-- ङिचेति ॥ २१॥

यद्यत्र ते शोकसंग्रहकतेष्यतायां विपरतिपतिस्तहि मां कि न परष्यसि-

न मे पाथास्ति कर्तव्यं म्रिषु छोकेषु किचन ॥ नानवाप्तमवाप्तम्यं वते एव च कर्मणि ॥ २२॥ नमति । नमेभम पाथं नास्ति न विधते कतैष्यं॑भिष्वपि

छोकेषु किचन रिचिदपि । कस्माज्नानवाघ्ठमपराप्तमवाप्रव्यं प्रापणीयं

वथाऽपि दैते एव च करमेण्यह्‌ ॥ २२ ॥

कृतारथस्यापि शोकसंग्रहार्थं विहितं कम कतैव्यमित्युक्तवा तत्रैव मगवन्तमुदाहरणत्वे- नोपन्यस्यति-- यदीत्यादिना । अप्ा्स्य प्राप्तये तवापि कैतेरव्यपंमवान्न किचिदपि विदयते कर्ैन्यमिति कथमुक्तमिलयाशङ्कबाऽऽह-नानवाप्तमिति । प्रतीकमुपादाय व्यख्यानद्वारा विद्ावतोऽपि कर्मप्रवृत्ति समावयति- नेत्यादिना । अन्यार्थं पुनने- मोऽनुवादः । मगवतो नासि कतैव्यमिव्येतदाकाङ्लाद्रारा स्फोरयति--कस्मादिदया- दिना । प्रयोजनामावे त्वयाऽपि नानुष्ठेयं कर्मेतयाशङ्कथ छोकसहार्थं ममापि कमो- ुष्ठानमिति मत्वाऽऽह-तथाऽपीवि ॥ २२ ॥

यदि ह्यहं न पतेय जाद कर्मण्यतन्द्रितः ॥ मम वमानुवर्तन्ते मनुष्याः पाथं सवंश्चः ॥ २३॥ यदि पुनरहं न +वर्तेय.जातु कदाचित्करमण्यवग्दितोऽनङसः सम्मम ओ्ष्स्य सतो ष्म मार्गमनुवरैन्ते मनुष्या हे पायं सवशः सवेभकारेः ॥ २३ ॥ |

क * बहुषु पुस्तकेषु बरतेयमिति पाठः । + केषुचिदपुस्तकेषु वर्तेयमिति पाठः परं च स ठेखकप्र- मादादिति प्रतिमाति ।

स १क.ध."तिषे-ः। २९. ख. ग. क्ष. “त्र लो" । ३ घ. वर्ते कमेण्येवाहः। ४ ख, ग. वु. "पा । ५ क, कर्तत्वं । ६ ख, ग, ड. च, ज, “ग्यतसं' । ७ क. ददिहिपु। १६

१२२ भ्रीमद्धगवल्धीता- [अ०१-छो ०२४-२ ९1

छोकंग्रहोऽपि न ते कतेव्यो विफटत्वादित्याशङ्कघाऽऽह-यदि हीवि ॥२३॥ तथा च॑ को दोष इ्याह-

उत्सीदेयुरिमे खोका न ड्ुयी कमं चेदहम्‌ ॥ संकरस्य च कतां स्यामुपहन्यामिमाः प्रजाः ॥ २९ ॥ उदिति । उत्सीदेयुिनश्ययुरिमे सरवे शेका शोकस्थितिनिमित्तस्य कमेणोऽभावात्‌, न छया कमं चेदहम्‌, किच संकरस्य च कता स्याम्‌ । तेन कारणेनोपहन्यामिमाः भनाः परनानामनुग्रहाय भदत उपहंतिमषह- ननं कुयांमित्यथंः । ममेश्वरस्यानतुरूपमापय्येत ॥ २४ ॥ श्रेष्ठस्य तव मागौनुवतित्वं मनुष्याणामुचितमेवेत्याशङ्य दूषयति-वथा चेत्या- दिना । ईश्वरस्य करमैण्यप्रवृत्तौ तदनुवर्तिनामपि कर्मानुपपत्तेरिति हैतुमाह-डोक- स्थितीति । इतशरेशवरेण कमे कर्तव्यमित्याह--र्विचेति । यदि कमं न कुयांमिति शेषः 1 सैकरकरणस्य कार्यं कथयति-- तेनेति । प्रजोपहतिः परिप्राप्यते बेत्कि तया तव स्यादिति तत्राऽऽह- प्रजानामिति ॥ २४ ॥ याहे पुनरहमिव त्वं कृताथ॑बुद्धिरात्मविदन्यो षा तस्याप्यात्मनः कै- व्यामावेऽपि परानुग्रह एव कतेव्य इति-

सक्ताः कर्मण्यविदांसो यथा र्वन्ति भारत ॥

कुयादिदांस्तथाऽपक्तशिकीर्रकिसंग्रहम्‌ ॥ २५ ॥ सक्ता इति । सक्ताः कर्मण्यस्य कमणः फङं मम भविष्यतीति केचि- दविद्रांसो यथा कुवैन्ति भारत, ुयाददरानात्मवित्तथाऽसक्तः सन्‌ । तद्रत्किमथं करोति तच्छृणु चिकीर्षुः कतुमिच्छर्छोकसंग्रहमर ॥ २५ ॥ स्वामनाचरन्तमनुवतेतां सर्वेषां को दोषः स्यादित्यपेक्षायामीश्वरस्य कृता कमानुष्ठानामावे तदनुवर्तिनामपि तदमावादेव स्थितिहेत्वमावात्पृथिग्यादिमूतानां विनारप्रसङ्गाद्णोश्रमधमेव्यवस्थानुपपततेश्चाधिकृतानां प्राणमृतां पापोपहतत्वप्रपङ्गा- त्परानग्रहार्थं प्रवृत्तिरीश्वरस्येत्ुक्तं संप्रति छोकपंग्रहाय कम कुर्वाणस्य कर्वृत्वामि मनेन ज्ञानामिमवे प्राप प्रत्याह-यदि पुनरिति । कताथबुद्धित्वे हेतुमाह- आत्मविदिति । यथावदात्मानमवगच्छन्कतैत्वायमिमानामावात्कृतार्थो मवयेवेल्यथः। अजुनादन्यत्नापि ज्ञानवति कृतार्थबुद्धित्वं क्न्यत्वा्यमिमानहीने तुस्यमियाह- अन्यो वेति । तस्य तरिं कमनुष्ठानमफटत्वादनवकाशमित्याशङ्कयाऽऽद-तस्या-

१क.चदोः।२क. ^तस्तदुप। ३ ख. ग. ध. छव. "हरति दु । ४ ष, छ, मिति।म। ५क. ख, ग, च. "कीषैयेथा कः ।

[अ०६-छो ०२९-२७]आनन्दगिरिकृतदीकासंवटितक्चांकरभाष्यसमेता । १२३

हीति । कर्तव्य इत्यात्मविदाऽपि परानुग्रहाय कतैम्यमेव कर्मेत्याहेति शेषः । चृष्टान्तदाष्टन्तिकख्पं -छोकं व्याकरोति-सक्ता इत्यादिना । असक्तः सन्क- तैलवामिमानं फढामिपतधि वाऽ्करवननिति यावत्‌ ॥ २९ ॥ एवं छोकसंग्रहं विकीर्षोने ममाऽऽत्मविद्‌ः कतेव्यमस्लन्यस्य वा लोकसंग्रहं भुक्त्वा ततस्तस्याऽऽत्मषिद्‌ श्दमुपदिश्यते-

न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानां कमसङ्िनाम्‌ ॥ जोषयेत्र्वकर्माणि विदान्युक्तः समाचरन्‌ ॥ २६ ॥ मेति । बद्धर्भदो बुद्धिभेदो मयेदं करवष्यं भोक्तव्यं चास्य कमेणः फरमितिनिधितसूपाया बदर्भदनं चानं उद्धिभेदस्त न जनयेभ्रो स्पादयेदज्ञानामविवेकिनां कमेसङ्गिनां कमेण्यासक्तानामासङ्गवताप्‌ । तु कुर्यालोषयेत्कारयेत्स्वैकमीणि विद्रान्सयं तदेवाषिदुषां कमं यक्तोऽभियुक्तः समाचरन्‌ ॥ २६ ॥ वृत्तमनूयोत्तर्छोकमवतारयति--एवमिति । कर्तव्यं कर्मेति शेषः । पूवीर्षमेवं पयास्यायोत्तर्थ प्श्षपू्ैकमवतार्य व्याच्टे--र्कितु क्ुयादिति । स्षैकमोणि कार तषु प्रीति कुर्विति शेषः । कथं कारयेदित्याकाङ्स्षायामाह-तदेबेबि ॥ २१ ॥ अविद्रानह्नः कथं कमेयु सत्नत इयाह-

प्रकृतेः क्रियमाणानि गुणः कमाणि सर्वशः ॥ अहकारविग्रगरमा कता ऽहमिति मन्यते ॥ २७ ॥ प्रकृतेरिति । प्रतेः परकृतिः प्रधानं सत्वरजस्तमसां गुणानां

साम्यावस्था तस्याः भरकृतेगगेधिकारः कायंकरणद्पेः क्रियमाणानि , कमोणि ऊौकिकानि शाद्धीयाणि च सवेश्नः सवमरकारेरदंकारविमर

दत्मा कायेकरणसेधातात्मपल्ययोऽहकारस्तेन विविधं नानोविधं पद आत्माऽन्तःकरणं यस्य सोऽयं कायेकरणधमो कायकरणाभिमान्यनि- धया कमाण्यात्मनि मन्यमानस्तत्तत्कर्मणामहं कर्तेति षन्यते ॥ २७ ॥ अन्तानां कर्म्ङ्गिनामित्युक्तं तेनोत्तर छोकस्य संगतिमाह-अविद्रामिति । कर्तृ- त्वमास्मनोऽवास्तवमित्यम्युपगमादिद्रान्कथं कुवननेव तस्यामावं पदयतीत्याशङकयाऽऽद- १ ध ग्येद्यरयेत्स* । ष. “येतप्रीणयेत्स" । २ ख. ग. सष. यकारः । ३ ख. ग. छ. “यकार

"क. वमू" । ५ क्ष. नाभू । ६ख.ग. घ. हृ. श्यैकारः। ७ ष, छ. "येकार ।८ग. घ 8 स्तत्क्‌ ।

१२४ श्रीमद्गवद्रीवा- - [अ०६शछो०२९२९] भेरि । कर्मस्वविदुषः सक्तिप्रकारं प्रकटयन्व्याकरोति~- प्रढृतेरिलािना ॥ प्रधानश्चष्देन मायाश्चक्तिरुच्यते । अविधयेत्युमयतः संबध्यते ॥ ९७ || यः पुन॑षिदान्‌- त्वविततु महाबाहो गूणकमेविमागयोः ॥ गुणा गुणेषु वतेन्त इति मत्वा न सजते ॥ २८ ॥ तस्वविदिति । तत्वविचु महाबाहो कस्य तश्वविदृगुणकमेषिभागयो- गंमषिभागस्य कमेषिमागस्य च तत्वषिदित्यथः । गुणाः करणात्मका गुणेषु विषयात्मकेषु घतेन्ते नाऽऽत्मेति मत्वा न सल्ते परि न करोति ॥ २८ ॥ अज्ञस्य कर्मसु सकिमुक्त्वा विदुषस्तदमावममिदधाति--यः पुनरिति । तत्त याथार्थ्यं वेत्तीति व्युत्पत्या तत्त्वविदिति तशब्देनज्ञादिशिषे निर्दिष्टे प्रभपुवकं दवितीयपादमवतायं व्याचष्े-कस्येत्यादिना । गुणानामेव गुणेषु वतैमानत्वमथुकतं निणत्वात्तषामिव्याशङ्कय विभनते--गुणा इति । कायकरणानामेव विषयेषु प्रवू- ततिरात्मनस्तु ्टस्यत्वान्मेवमिति ज्ञात्वा तक्त्ववित्कर्मपु दृढतरं कर्वृत्वामिमानं न करोतीत्यथः ॥ २८ ॥ | ये पुनः- ्रृतेगुणसंमूढाः सज्जन्ते गुणकर्मसु ॥ तानकृत्स्नविदो मन्दान्कृ्स्नविन्न विचाछयेत्‌ ॥२९॥ भ्रकृतेरिति । भछरतेगुणेः सम्यब्यूढाः संमोहिताः सन्तः सञ्जन्ते गुणानां कमसु गुणकमेसु षयं कमं कुमैः फलायेबि, तान्वर्मसङ्गिनोऽद्- त्स्नविदः कमेफरमात्रदर्दिनो मन्दान्मन्दभङ्वान्छृत्स्नविदात्मनित्स्वयं न षिचारयेर्बुद्धिभेदकरणमेव चालनं तमन कुयांदिलर्थः ॥ २९ ॥ विद्वानविद्वानित्युमावपि प्रकृत्य विद्धानविदुषो बुद्धिमेदं न कुयादित्युपप॑हरति- ये पृनरिति । प्रकृतेरुकगर्देहादिमि्धिकरः संमूदास्तानेवाऽऽत्मत्वेन मन्यमाना ये ते गुणानां तेषामेव देहादीनां कमैघु व्यापरेषु सजन्ते सकं ददतरामात्मीयबुद्धि दष न्तीत्याह-भङरतेरित्यादिना । तेषामनात्मविदां स्वयमात्मविद्ुद्धिमेदं नाऽऽपादये- दिलाह-तानिलयादिना ॥ २९ ॥

१. क. 'नमेन्यते-- त° । ख. ग. च, "नमेन्यते विद्रान्‌- त । २ क, “शिष्टो निर्दिष्टः । प्र

[अ०१-छो०३०-६२]आनन्दगिरिङृतटीकासंवङितशषांकरभाष्यसमेता । १२५ कयं पुनः कमेण्यपिदतेनाद्गेन पूमुश्ुणा कमं कतैव्यमित्यसच्यते- मयि सवाणि कर्माणि सेन्यस्याध्यात्मचेतसा ॥ निराशीनिंममो भूत्वा युध्यस्व विगतज्वरः ॥ ३० ॥ मयीति । मयि षासुदेषे परमेश्वरे सवते स्वात्मनि सर्वाणि कर्माणि ` संन्यस्य निक्षिप्याध्यात्मचेतसा बिवेकबुद्धचाऽहं कर्तेश्वराय भृत्यवत्क- ` रोमीत्यनया बुद्धा । किच निराशीस्त्यक्ताशीनिमेमो ममभावश निर्गतो ` थस्य तव स त्वं निमंमो भूत्वा युध्यस्व विगतस्वरो विगतसंतापो विगव्षोकः सभित्य्थः ॥ ३० ॥ यद्यपि कमण्यन्ञोऽधिक्रियते तथाऽपि मोक्षमणेत् तेन कर्मं लक्तव्यं मोक्षस्य कमी पाध्यत्वान्न सु तेन कमं कर्तुं शक्यं कर्मणः स्वापेक्षितविरोधित्वादिति श्ङ्ते--कथ- परिति । छटोकेनोत्तरमाह-उर्यत इति । यथोक्ते परस्मित्रात्मनि सर्वकर्मणां तम- पे का(क)रणमाह-अध्यात्मोति । विवेकबुद्धिमेव व्याकरोति-- अहमिति । दशितरीत्या कमपु प्रवृत्तस्य कर्तव्यान्तरमाह-रविचेति । लक्ताश्षीः फट- प्ायनाहीनः सननिलयर्थः । निर्ममो भूत्वा पुप्रभा्ादिष्विति शेषः । ननु युद्धे नियोगो नोपपद्यते पृत्रभात्रादिर्दिपतात्मनस्तस्य पेतापेतोमियोगविषयत्वायोगादिवि 7राऽऽह- विगतेति ॥ ३० ॥ यदेतन्मतं कमे फतैष्यमिति सममाणमुक्तं त्था--

ये मे मतमिदं नियमनुतिष्ठन्ति मानवाः ॥ श्रद्धावन्तोऽनसूुयन्तो मुच्यन्ते तेऽपि करममिः॥ २१॥ ये म इति । ये मे मदीयमिदं मतमनुतिषन्त्यदुवतेन्ते मानवा मनुष्याः भद्धावन्तः भ्रदधाना अनसूयन्तोऽसूयां च मयि गुरौ बायुदेवेऽकुर्षन्तो पुच्यन्ते तेऽप्येव॑भ्रताः कमेभिधमाधमांख्यैः ॥ ३१॥ रकृतं भगवतो मतमुक्तप्रकारंमनुदत्येवानुतिष्ठतां कममुक्तेफठं कथयति--यदेत- दिति । शाच्ञाचार्योपदिष्ेऽदृष्टाय विश्वास्तवत््वं श्रदधानत्वं, गुणेषु दोषाविष्करणम- पूया, अपि्यथोक्ताया मुक्तेरमुख्यत्वद्योतनाधः ॥ ६१ ॥ नि ये लेतदभ्यसरूयन्तो नानुतिष्ठन्ति मे मतम्‌ ॥ ` सवज्ञानविग्रढास्तानििद्धि नष्टानचेतसः ॥ ३२॥

१६. क्न, यिदेः। २क.ध.च. न्च. न्मम मतं।

१२६. | श्रीमद्धगवहमीता- [अ०१छो° ६३६]

ये त्विति । ये तु तद्विपरिता एवन्मम मतममभ्यसूयन्तो नानुतिष्ठन्ति नानुवपैभ्ते मे मतं सर्वेषु ह्वानेषु विविधं भृढास्ते, सवेक्नानविढांस्ता- न्विद्धि नष्टाभ्ाश्चं गतानचेतसोऽविवेकिनः ॥ १२ ॥

मगवन्मताननुवर्तिनां प्र्वायित्वं प्रत्याययति--ये त्विति । तद्विपरीतत्वं भगव- न्मतानुवर्विम्यो वैपरीलयं, तदेव देयति--एतदित्यादिना । अम्यूयन्तस्तत्रासन्त- मपि दोषमुद्धावयन्त इत्यथः, सवैज्ञानानि सगुणनिगणविषयाणि, प्रमाणप्रमेयप्रयोनन- विमागतो विविघत्वम्‌ ॥ १२ ॥

कस्मात्पुनः कारणात््वदीयं प्रतं नानुतिष्ठन्ति परषमानतुतिष्ठन्ति स्वपरं च नायुववैन्ते, त्वत्पतिदलाः कथं न बिभ्यति त्वच्छासनावि- क्रमदोषार्द , तत्राऽऽह-- -

सदशं चेष्टते स्वस्याः प्रकृतेन्ञानवानपि ॥ प्रकृतिं यान्ति शतानि निग्रहः किं करिष्यति ॥ ३२ ॥

सद्श्चमिति । सदृषामयुरूपं चेष्टते कस्याः स्वस्याः स्वकीयायाः प्रतेः, भ्टृतिनौम पूर्वैकृतधमांषर्मादिसंस्कारो षतैमानजन्मादावभि- व्यक्तः सा परृतिस्तस्याः सद्दामेव सर्वो जन्तुक्गनवानपि $ एन- भृखेः । तस्मातृतिं यान्ति भूतानि निग्रहः किं करिष्यति मम ॒वषाऽ- न्यस्यणशा॥ १३२॥ | मगवन्मता[न]नुवतैनमन्तरेण परधमोनुष्ठाने खधमीननुष्ठाने च कारणं एच्छति- कस्मादिति । मगवत्मतिकूढत्वमेव तत्र॒ कारणमिलयादङ्कयाऽऽह-त्वत्मविकूणा शति । राजानुदास्नातिक्रमे दोषदर्ानाद्धगवदनुशासनातिक्रमेऽपि दोषसंमवस्मतिक्‌- छत्व मयकारणमिलयर्थः । उत्तरत्वेन ्टोकमवतारयति- सदृशमिति (तश्राऽऽहेति) । स्स्व प्राणिवर्गस्य प्रकृतिवदवित्वे कैमुतिकन्यायं सूचयति-्गानवानपीति। सवा- ण्यपि मूतान्यनिच्छन्त्यपि प्रकृतिसदशीं चेष्टां गच्छन्तीति निगमयति-पऱृतिमिति। मृतानां प्रकृत्यधीनत्वेऽपि प्रकृतिर्मगवता निग्राह्येलयाताङ्कयाऽऽह--निग्रह इति । का पुनरियं प्रङृतिथैदनुपस्ारिणी भूतानां चेष्टेति एच्छति-परटृतिर्नामेति । भगवद्‌ - मिप्रतां प्रकृतिं प्रकययति पूर्वेति । आदिशब्देन ज्ञानेच्छादि संगृद्यते । यथोक्तः संस्कारः सत्तया प्रवपैकशचत्प्रख्येऽपि प्रवृत्तिः ध्यादित्यादाङ्कय विशिनष्टि--वर्प-

१क.ध. च. “न्तो निन्दन्तोनाः।२ क. घ. छ. न्तेसः। ३ क. घ. 'मृढास्ता । ४ क, घ्व, हन्तःप। ख.ग. च, "न्ते प।५६. प्न. "धमेमनु । ६ ष. छ. "त्-सः।७ यख, ग, च, “वात्त्वतपर ।

[अ०र३छो ०३४] आनन्दगिरितदीकासंबरितक्षांकरभाष्यसमेता । । ११७

पानेति । सर्वो जन्तुरित्ययुक्तं विवेकिप्रवृत्तेरतथात्वादित्याशङ्कय पश्वादिमिश्वाविशेषा- दिति न्यायमनुसरन्नाह--ह्ञानषानिति । ज्ञानवतामन्ञानवतां च प्रकृत्यघीनत्वाविशेषे एलितमाह- स्मादिति । प्रकृतिं यान्ति प्रकृतिप्द्षी चेष्टां गच्च्छन्त्यनिच्छन्त्यपि पवीणि भूतानीत्यर्थः । प्रकृते्मगवता ततुश्येन वा फेनचिननिग्रहमाशङ्कयावतारितचतु- ्षदस्याथोपेलिते पूरयति--मम वेति ॥ ६६ ॥ यदि सर्वो जन्तुरात्मनः प्ऱृतिसष्शमेब चेष्टते न च प्रृतिषुन्यः कथि- .. दस्ति ततः पुरुषकारस्य विषयानुपपततेः श्राक्लानथंक्यमाप्ताविदमुस्यते-

इन्दरियस्येन्द्रियस्यां रागहेषौ व्यवस्थितो ॥ तयोनं वशमागच्छेत्तो ह्यस्य परिपन्थिनो ॥ ३९ ॥ इन्दियस्येति । शद्दियस्येन्दियस्यार्थे सर्वेन्दरिफणामर्थे शब्दादिषि- षय इष्टे रागोऽनिषट देष इत्येवं अतीन्दियार्थे रागदरेषाववहयंभाविनौ । तत्रायं पुरुषकारस्य धाज्ञाथस्य च विषय उच्यते । श्लाघ्ये दत्तः पमेव रागद्रेषयोरबदां नाऽऽगच्छेत्‌ । या हि पुरुषस्य प्रतिः सा राग- हेषपुरःसरेव खकार्ये पुरुषं भवतेयति तदा स्वधमपारत्यागः परषर्माजु- ठानं च भवति । यदा पुना रागद्रेषो तत्मतिपक्षेण नियमयति तवा शोल््टरेष एषो भवति न प्रृतिवशः । तस्माचयो रागदेषयोवेशं न गष्छेत्‌ । यतस्तौ स्य पुरुषस्य परिपन्थिनौ भेयोमोगेस्य विघ्रकतीरो तस्कराविवेदय्थः ॥ १४ ॥ | । पवैस्य मूतवर्गस्य प्रकृतिवदावतित्वे छोकिकवेदिकपुरूषकारविषयामावाद्विषिनिषेधा- नयक्यमिति शङ्कते-- यदीति । ननु यस्य न प्रकृतिरस्ति तस्य पुरुषकारसंमवादर्थ- ववं तद्विषये विधिनिषेषयोभेविष्यति नेत्याह--न चेति । शङ्किते दोषं शोकेन परि- हरव्रि--इदमिल्यादिना । वीप्पायाः सवैकरणगोचरत्वं ददीयति- सर्वेति । प्रलर्थं रागदवेषयोरव्यवस्थया प्राप्तौ प्रत्यादिशति--ष्ट इति । प्रतिविषयं विभागेन तयोर- न्यतरस्याऽऽवद्यकत्वेऽपि पुरुषकारविषयामवप्रयुक्त्या प्रागुक्तं दषणं कथं समाषेय- मित्ाशङ्कयाऽऽह--तत्रेति । तयोरित्याच्चवतारितं भागं विभजते--शाह्वा्थं इति । प्कृतिवदात्वाञ्जन्तोरनेव नियोज्यत्वमित्याशङ्कयाऽऽह-- या हीति । रागद्धेषद्रारा प्रङ- तिवशरवतित्वे स्वघर्मत्यागादि दु्षारमित्युक्तमिदानीं विवेकविज्ञानेन रागादिनिवारणे शास्ञीयदष्टथा प्रकृतिपारवरयं परिहत शक्यमित्याह- यदेति । मिथ्यान्ञाननिबन्धनी

१ शष, ्चाज्ञायेद* । २ छ. 'मार् विघ्रस्य क ३ ग. 'रो पयित * ध, गवेव पयि ॥३५४ च, "विव पर्थद्यˆ । छ, “विव पथः ॥ ३४ ॥ |

१२८ | श्रीमद्धगवह्ीतवा- [अ०ईछो०१९-६६)]

हि रागदरेषो तत्मतिपक्षत्वं विवेकविज्ञानस्य मिथ्याज्ञानविरोधित्वाद्वधयम्‌ । रगद्वेष- योरमूडनिवृत्या निवृत्तो प्रतिबन्धध्वंते काय॑सिद्धिममिपंषायोक्तम्‌--तदेति । एवकार- स्यान्ययोगव्यवच्छेदकत्वं ददांयति-नेति। पूर्वीक्तं नियोगमुपसंहरति-स्मादिवि । तत्र हेतुमाह-यत इति । दिवाब्दोपात्तो हेतुयैत इति प्रकटितः स॒ च पूर्वेण तच्छ- ब्देन संबन्धनीयः । पुरुषपरिपन्धित्वमेव तयोः पोदाहरणं सोरयति--भेयोमाग- स्येति ॥ ६४ ॥

तेत्र रागदेष॑भयुक्तो मन्यते शा्ञा्थमप्यन्यथा परधर्मोऽपि पर्मत्वादनु-

षेय एवेति तदसत्‌--

त्रेयान्स्वधर्मो विगुणः परधर्मात्स्वनुष्ठिताद्‌ ॥

स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावहः॥ ३५ ॥ अयानिति। श्रेयान्मशस्यतरः स्वो धमेः स्वधर्म विगुणोऽपि विगतगुणोऽप्यनुष्ठीयमानः परधमत्स्वनुष्टितार्साहण्येन संपादितादपि स्वधमे स्थितस्य निधन मरणमपि भेयः परधर्मे स्थितस्य जीवितावे कस्मात्परषर्मो भयावहः नरकादिरक्षणं मयमावहति यतः ॥ १५ ॥ रागद्वेषयोः श्रेयोमागेप्रतिपक्षत्वं प्रकटयितुं परमतेपन्याद्वारा समनन्तर-टोकमव- तारयति- तत्रेत्यादिना । व्यवहारमूमिः सठम्य्थः । शाज्ञर्थस्यान्यथा प्रतिपत्तिमेव प्रत्याययति--प्रधर्मोऽपीति । स्वघमेवदिल्यपेर्थः । अनुमानं दूषयन्रुत्तरत्वेन छोक- मुत्थापयति- तदसदिति । क्षज्रषमीययुद्धाहुरनुष्ानात्परि्राइधमंस्य मिक्षादानादिद- क्षणस्य स्वतुष्ेयतयाऽपि कतंग्यत्वं प्रा्तमिलयाशङ्कय व्याच्टे-भेयानिति । उक्ते परश्पू्वकं हेतुमाह-कस्मादित्यादिना । स्वधमैमवधूय परधर्ममनुतिष्ठतः खमा तिक्रमङृतदोषस्य दुष्परिहरत्वान्न तत्त्यागः प्ताधीयानिल्यथः ॥ ६९ ॥ यद्यप्यनथमृलं ध्यायतो विषयान्युंसो रागद्रेषो शस्य परिपन्थिना- विति चोक्तं विक्षिप्तमनवधारितं च दुक्तं तत्संक्िप्रं निथितं चेदमेवेति ्ातुमिच्छमञ्ेन उवाच ब्वाते टि तर्सिमस्तदुच्छेदाय यलं कुयामिति- अर्जुन उवाच- अथ केन प्रयुक्तोऽयं पापं चरति पूरुषः ॥ अनिच्छन्नपि वार्ष्णेय बलादिव नियोजितः ॥ ३६ ॥

१ ख. ग. च. शयुः । २ख.ग. त्‌, यदि षा स्व आत्मा तस्य धर्मोऽध्यात्मावगतिङ्पो विगुणः प्स्वादिप्राकृतगुणवियुक्तो मुक्तिदेतुत्वाव्‌ । इन्द्रियाणि पराणि तेषां भमेः प्राकृतिकस्तस्मा- तस्वनुषितादपि स्व्षमे निधनं भेयोऽपुनमंवत्वात्परधर्मो भयावहोऽविद्यारूपतया संसरिदेत॒त्वात्‌ । क ।३९, ड. च, ज, "तया मयाऽ* । ४ क. ख. ग, च. यदुक्तं । ५ ध. "च्छ्ञ्ज्ञाते ।

न ~ =

सा.

[अ०६-छो ° ३७]आनन्दगिरिषृतदीकासंवरितक्चांकरभाष्यसमेता। २९

अयेति । अथ केन हेतुभूतेन भुक्तः सन्राहेव भ्रत्योऽयं॒पापं कमं चरत्याचरति परुषः स्वयमनिच्छञ्नपि हे वारष्णय इष्णिद्भुटषसूत बला- दिव नियोजितो राहेवेत्यक्तो शृ्टान्तः ॥ ३६ ॥ प्रागेवानथमृढस्योक्तत्वात्पुनस्तजिन्ञाप्तया प्रश्नानुपपत्तिरित्यारङ्कयाऽऽद-यच- दीति । विकिप्तं विविधेषु प्रदेशेषु कितं दर्ितमिति यावत्‌, अनवधारितमनेक्रोक्तत्वा- दनेक॑धौऽविवेककामादिमिर्विकसितत्वादितयर्थः । नन्वन्मृं परिहतैव्यं तत्किमिति ततातुमिष्यते तत्राऽऽह-्वाते हीति । कुयामिति तज्ज्ञानमथेवदिति शेषः । वाक्या- प्मार्थत्वमथद्राब्दस्य गृहीत्वा प्रश्रवाक्यं व्याकरोति- अथेत्यादिना । भनिच्छ- तोऽपि बखदिव दुश्वरितप्रेरितत्वे दृष्टान्तमा चष्टे - रा्ेवेति । विनियोज्यत्वस्येच्छाता- प्षत्वात्तदमावे तदसिद्धिमाश्ङ्कय प्रागुक्तं स्मारयति-राद्िवेत्युक्त इति ॥ ३१ ॥ श्णु त्वं तं वैरिणं सवानथकरं यं त्वं पृच्छसि- श्रीभगवानुवाच । ‹“देश्वर्यस्य समग्रस्य धम॑स्य यशसः भियः । वैराग्यस्याथ मोक्षस्य षण्णां भग इतीङ्गनाः" ॥ (त यस्मिन्वासुदेवे नित्यमपरतिबद्धत्वेन सामस्त्येन च बतेते । ८“उत्पत्ति प्रख्यं चेव भूतानामागतिं गतिम्‌ । वेत्ति विद्ययामविधां च स वाच्यो भगवानिति ॥ उत्पत्त्यादि विषयं च वि्घानं यस्य स वासुदेवो बाष्यो भग- वानिति । काम एष क्रोध एष रजोगुणसमुद्रवः॥ महाश्चनो महापाप्मा विद्धयेनमिह वैरिणम्‌ ॥ २७॥ काम एति । काम एष सवंलोकशघ्रयन्िमिता सवोन्थपा्निः भाणिनां स एष कामः प्रतिहतः केनचित्ोषत्वेन परिणमते । अतः क्रोषोऽप्येष एव । रजोगुणसमद्धबो रजश तहुणरश्े स रजोगुणंः स समुद्भवो यस्य स कामो रजोगुणसयुद्धयो रजोगुणस्य वा सयुद्धवः । कामो शुञजतो रजः मवतेयन्पुरुषं भवतैयति । दृष्णया हहंकारित इति दुःखितानां रजःका्ये सेवादो भरहत्तानां प्ररापः शूयते । महान्चनो

१७. -कधीवि'। २ क. श्यावावि"।३ ख. ग, रजोगणात्समु"। ४ क. ध. च, र" । ५३. ध्‌, च. "णः समु" । व \3

१३० श्रीषद्धगवद्धीता- [अ० ९९छो ०३८]

महदश्ननमस्येति महाश्नोऽत एव पहापाप्मा । कामेन हि परेरितो जन्तुः पापं करोति । अतो विद्धयेनं काममिह संसारे वैरिणम्‌ ॥ १७॥ सप्रति प्रतिवचनं प्रस्तोति-श्रण्विति । तस्य वैरित्वं स्फोरयति- सर्वेति । भप्र- स्तुतं किमिति प्रस्तूयते तत्राऽऽह--यं त्वमिति । मगवच्छब्दार्थं निषारयितुं पौरा- णिकं वचनमुदाहरति--रेश्वयस्येति । समगरस्यत्येतत्प्रत्येकं विशेषणैः संबध्यते । अथदाब्दस्तथाहाब्दपयोयः समुश्चयार्थः । मोक्षशब्देन तदुपायो ज्ञानं विवक्ष्यते । उदाटतवचपतस्तात्पयैमाह-रेश्वयांदीति । स वाच्यो मगवानिति संबन्धः । तत्रैव पोराणिकं वाक्यान्तरं पठति-- उरूपत्तिमिति । भूतानामिति प्रत्यकमुत्पत््यादिभिः सेबध्यते । कारणार्थो चोत्पत्तिप्रख्यदाब्दौ क्रियामात्रस्य पुरुषान्तरगोचरत्वप्तंमवात्‌ । आगतिर्गतिश्वत्यागामिन्यो सेषदापदौ सूच्येते । वाक्यान्तरस्यापि तात्प्यमाह--उत्प- स्यादीति । वेत्तीत्युक्तः साक्षात्कारो विज्ञानमित्युच्यते । समग्रेश्चयीदिप्तपत्तिसमुख- याथेश्वकारः । उक्तरक्षणो मगवान्किमुक्तवानिति तदाह-काम इति । कामस्य सर्वैटोकराच्ुतवं विशद्यति-- य्िमित्तेति । तथाऽपि कथं तस्यैव करोषत्वं तदाह- स एष इति । कामक्रोषयारवहेयत्वद्योतनार्थं कारणं कथयति-रजोगुणेति । कारणद्वारा कामादेरवहेयत्वमुक्त्वा कायंद्राराऽपि तस्य हेयत्वं पूचयति-- रजोगुण- स्येति । कामस्य पुरुषप्रवतैकत्वमेव न रनोगुणजनकत्वमिल्ाशङ्कघाऽऽह- कामो हीति । तत्रैवानुमवानुारिणीं खोकप्रपिद्धि प्रमाणयति--चष्णया हीति । तस्य योग्यायोग्यविमागमन्तरेण बहुविषयत्वं दशेयति-महाञ्ञन इति । बहुविषयत्वप्रयुक्तं कार्यं निर्दशति-अत इति। सवविषयत्वेऽपि कुतोऽस्य पापत्वमिवयाशङ्कयाऽऽह- कामेनेति । कामस्योक्तविरोषणवत्वे फङ्ितमाह-अत इति ॥ ३७ ॥ कथं वेरीति च््ान्तेः परलयाययति- धूमेनाऽऽत्रियते वद्धियथाऽऽदशो मरेन च ॥ यथोल्बेनाऽऽतो गभस्तथा तेनेद्मादतम्‌ ॥ ३८ ॥ धूमेनेति । धूमेन सहजेनाऽऽत्रियते वहिः भकाशात्मकोऽपरकाक्नात्म- केन यथा वाऽऽदर्शो मलेन च यथोल्बेन गभवेष्ठनेन जरायुणाऽऽद्रत आच्छादितो गभ॑स्तथा तेनेदमातम्‌ ॥ ३८ ॥ उत्तरछोकमवतारयति--कथमिति । अनेकदृष्टान्तोपादानं प्रतिपत्तितीकयी- थम्‌ । सहजस्य धूमस्य प्रकाश्चात्मकवह्ं प्रत्यावरकत्वत्िच्यर्थं॒विशिनष्टि-अषका- क्ात्मकेनेति ॥ ३८ ॥

१कृ. ड. च. ज, ध्योरेव हेः ।२ क, ड. च. ज. द्रवे" ।

[अ०३ो ०३६९-४ ° }आनन्दगिरिङ्तदीकासंवलितशांकरभाप्वसमेता । १३१ कि पुनस्तदिरदं शब्दवाच्यं यत्कामेनाऽऽढतपित्युच्यते--

आटरतं ज्ञानमेतेन ज्ञानिनो नियवेरिणा ॥ कामरूपेण केन्तेय दुष्पूरेणानखेन च ॥ ३९ ॥ आटृतमिति । आदतमेतेन ज्ञानं ज्ञानिनो नित्यवैरिणा । इ्ञानी हि जानालयनेनाहमन्थे प्रयुक्तः पूवेमेदेति । दुःखी च भवति नित्यमेव । अतोऽसौ ज्ञानिनो नित्यवैरी न तु मखस्य । स हि कामं तृष्णाकारे मित्रमिव पशयंस्तत्कायं दुःखे प्रापने जानाति तृष्णयाऽहं दुःखित्वमापा- दित इति न पर्वमेवातो ज्ञानिन एव नित्यवैरी । रूपेण काम- रूपेण काम इच्छैव रूपमस्येति कामरूपस्तेन दुष्प्रेण दुःखेन पूरणम- स्येति दुष्पैरस्तेनानङेन नास्यां पयां वियत इत्यनलस्तेन ॥ ३९ ॥ प्ामान्यतो निर्दिष्टं विरोषतो निर्देष्टुमाकाङ्कापुवेकमनन्तर छोकमवतारयति-- रकि पुनरिति । कामस्य ज्ञानं प्रत्यावरणत्वतिद्धचर्थ ज्ञानिनो नित्यवेरिणेत्यादिविरोषणम्‌ । प्रतीकमादाय वेथाकरोति- आटरतमित्यादिना । ज्ञानिनं प्रति वैरित्वेऽपि नित्यवे- पित्वं कामस्य कथमिलयाशङ्कयाऽऽह- ज्ञानी हीति । अनथंप्राप्िमन्तरेण कामस्य प्रद्गावस्या पूवेमेवेत्युच्यते, अतःशब्देन कामप्रसक्तिरेव पराम्रयते, निल्यमेवेत्युत्प- त्यवस्था कायोवस्या च कामस्य कथ्यते । ननु स्वस्यापि कामात्मता न प्रशस्तेति कामो नित्यवैरी भवति ततः कुतो ज्ञानिविरशोषणमित्याशङ्कयाऽऽह- न सिविति। अन्ञ- स्य नाप्तौ नित्यवैरीत्येतदुपपादयति--स हीति । कार्यप्रा्िप्रागवस्था पूवेमित्युक्ता । अन्नं प्रति वैरित्वे सत्यपि कामस्य नित्येवेरित्वामवि फठितमाह-अत इति । खङ- पतो नित्यवेरित्वाविशेषेऽपि ज्ञानाज्ञानाम्यामवान्तरमेदसिद्धिरित्यथः । आकाड््ाद्रारा प्रकृतं बेरिणमेव स्फोरयति--र्विरूपेणेत्यादिना ॥ ३९ ॥

किमपिष्टठानः पुनः कामो क्ञानस्याऽऽबरणत्वेन वैरी सवेस्येत्यपे- पषायामाह ब्ञाते हि शत्रोरधिष्ठाने सुखेन शश्ुनिबदेणं कु शक्यत इवि- इद्दरियाणि मनो बुदिरस्याधिष्ठानमुच्यते ॥ एतावंमाहययेष ज्ञानमद्य दहनम्‌ ॥ ५० ॥ इद्धियाणीति । इन्द्रियाणि मनो बद्धिश्वास्य कामस्याधिष्ठानमाश्रय

. १. दुक्तइतिपू ।२क.' मेवातो दः । घ. “मेवातो नित्यमेव च दुःखी भवति । नासौ । ३ क. ख, ष. च. "्यरोऽतस्तेः । ४ क. व्याचष्टे । ५ख. ग, ड. च. ज. "ति क्‌“ ।

१३२ आ्रीपद्धगबद्धीता- [अ ०६ छो ° ४ १-४२]

उच्यते । एतैरिन्द्रियादिभिराश्चयेविमोहयति विविधं मोहयत्येष कामो ज्ानमालयाऽऽच्छाद्य देहिनं श्षरीरिणम्‌ ॥ ४० ॥

कामस्य निराश्रयस्य कायैकारकत्वामावं मत्वा प्रश्पू्वकमाश्रयं दीयति-किम- धिष्ठान इति । कामस्य नित्यवेरित्वेन परिजिहीर्षितस्य किमित्यपिष्ठानं ज्ञाप्यते तत्राऽऽह--ह्वाते हीति । इद्धियादीनां कामाधिष्ठानत्वं प्रकटयवि-एतैरिति नन्वेताभिरिति वक्तव्ये कथमेतैरित्युच्यते तत्राऽऽह-इद्दरियादिभिरिति ॥ ४० ॥ यत एवम्‌- तस्माच्वमिन्दियाण्यादो नियम्य भरतषेम ॥ पाप्मानं प्रजदिद्येनं ज्ञानविज्ञाननाशनम्‌ ॥ १ ॥ तस्मादिति । तस्मात््वमिन्दियाण्यादो पूर्वं नियम्य वर्ीडत्य भरत- षम पाप्मानं पापाचारं कामं प्रजहिहि परित्यज, एनं प्रहृतं वैरिणं ज्ञानविङ्ञाननाश्षनं ज्गानं शास्त आचायतश्वाऽऽत्मादीनामवबोषः, वि्ठान विशेषतस्तदनुभवस्तयोज्ञानविज्ञानयो प्रा्िहेत्वोना्िनं भ्रजदिष्यात्मनः परिलयनेलयथंः ॥ ४१ ॥ तेषां कामाश्रयत्वे सिद्धे साश्रयस्य तस्य परिहतन्यत्वमाह-यत इति । तस्मादि- ` द्धियादीनामाश्चयत्वादिति यावत्‌ , पूर्वं कामनिरोधात्प्रागवस्थायामिव्य्थः । तेषु निय- मितेषु मनोबुद्धयोमियमः सिध्यति तत्प्वृत्तरितरप्रवृत्तिन्यतिरेकेणाफलत्वादिति भावः । पापमृरतया कामस्य तच्छब्दवाच्यत्वमुन्नेयम्‌। कामस्य परित्याज्यत्वे वैरित्वं हेतं साध यति-ह्वानेति । ज्ञानविज्ञानशब्दयोरथमेदमवेदयति--ल्ञानमित्यादिना ॥ ४१ ॥ इद्दियाण्यादौ नियम्य कामं शधं नदिषहीत्युक्तं तत्र किमाश्रयः कामं जद्यादित्युच्यते- |

इन्द्रियाणि पराण्याहरिन्दरियेभ्यः परं मनः ॥ मनसस्तु परा बद्धियां बद्धः परतस्तु सः ॥ ४२ ॥

इन्द्रियाणीति । इद्दियाणि भोत्रादीनि पञ्च देहं स्थरं बाह्यं परि- च्छलं चापेक्ष्य सीक््म्यान्तरस्थत्वग्यापित्वा्पेक्ष्य पराणि शरकृष्टा- न्याहुः पण्डिताः । तथेन्दियेभ्यः परं पनः संकैल्पविकल्पात्मकम्‌ । तथा मनसस्तु परा बुद्धिनिश्वयात्मिका । तथा यः सवैदश्येभ्यो बुद्धय

१ख.ग. घ. षच. क्ष. ° हिनम्‌। २ क. “येकरतवाः। ३ ज्ञ. °जदीष्ये। ४ छ. “जदहीहि । ५ क्‌. "दानं नाश्रकरमात्म' । सघ. (दानस्तं नादानमात्मः । ६ 8. जादी । ७ ख, ग, व. "कल्पाः ।

[म०द-छो° ४ ३ }भानन्दगिरिकृतरीकासंबरितशांकरमाष्यसमेता । १३३

नतेभ्योऽभ्यन्तरो य॑ देहिनमिन्दरियादिभिराश्रयेयंक्तः कामो श्ञामावर-

दारेण मोहयतीत्युक्त स बुद्धद्रेष्टा परमात्मा ॥ ४२ ॥

पूर्वोक्तमनूद्य कामत्यागस्य दुष्करत्वं मन्वानो रसोऽप्यस्येलत्रोक्तमेव स्पष्टीकर्तुं ्श्पूरवकं -छोकान्तरमवतारयति--इन्द्रियाणी त्यादिना । पश्वेति ज्ञनिन्दरियवत्करमे- द्वियाण्यपि वागादीनि गृह्यन्ते । किमपेक्षया तेषां परत्वं॑तत्राऽऽह- देहमिति । तथाऽपि केन प्रकरेण परत्वं तदाह- सोक्ष्म्येति । आदिशब्देन कारणत्वादि गृह्यते । इन्द्ियापिक्षया सूक्ष्मत्वादिना मनसः स्वरूपोक्तिपुवेकं परत्वं कथयति- तयेति । मनति दर्शितं न्यायं बुद्धावतिदिशति- तथा मनसस्त्विति। यो बुदध- र्यादि व्याच््ट-तथेत्यादिना । आत्मनो यथोक्तविरेषणस्याप्रकृतत्वमाश्- इणऽऽह- यं देहिनमिति ॥ ४२ ॥

+^एवं बुद्धः परं बुद्धा संस्तभ्याऽऽस्मानमात्मना ॥ जहि शं महाबाहो कामस्पं दुरासदम्‌ ॥ ४२ ॥ इति श्रीमहाभारते इातसाहस्यां संहितायां वेयासिक्यां भीष्मपवेणि श्रीमद्गवद्रीतासुपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशाखे श्रीछृष्णाजनसंवादे कर्मयोगो नाम तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥ एवमिति । एवं बुद्धेः परमात्मानं बुदध्वा श्वात्वा संस्तभ्य सम्य- क्सतम्भनं कृत्वा खेनेवाऽऽत्मना संस्कृतेन मनसा सम्यक्समाषायेतयथः। नवेन शत्रं हे महाबाहो कामरूपं दुरासदः दुःखेनाऽऽसद आसादनं ्राक्षियस्य तं दुरासदं वुधिजञेयानेकविशेषमिति ॥ ४३ ॥ इवि भीमत्परमद्सपरिव्राजकाचायेगोविन्दभगवत्पूज्यपादशिष्यश्रीमच्छ- करभगवतः तौ श्रीमगवद्वीताभाष्ये कमपशंसायोगो नाम तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥ इ्दियादित्तमाधानपुषैकमात्मज्ञानात्कामजयो मवतीत्युपसंहरति-एवमित्यादिना । कृतं मनो मनःसमाधाने हेतुरिति सूचयति-संस्तभ्येति । प्रकृतं श्रुमेव विशि- नहि-कापमरूपमिति । तस्य दुरासदत्वे हेतुमाह--बुयिङ्गेयेति । अनेकविरोषोऽ-

* क. घ. च. पुस्तेषु ततः किमिलयवतरणं वतेते ।

१ क. वक्तं बुद्धेः परतस्तुसमस। २१. नास ।

११४ श्रीमद्रगवद्रीता- [अ०४छो° १] तादशो महाशनत्वादिस्तदनेनोपायभृता कमेनिष्ठा प्राधान्येनोक्ता, उपेया तु ज्ञाननिष्ठा गुणत्वेनेति विवेक्तन्यम्‌ ॥ ४३ ॥ | इति श्रीमत्परमहसपरित्राजकाचायेश्रीमच्छद्धानन्दपुज्यपाद शिष्यानन्दज्ञान- विरचिते श्रीमद्धगवद्वीताद्ांकरमाष्यन्याख्याने तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥ ( %ेकानामादितः समष्यङ्काः--१६२ )

अथ चतुर्थोऽध्यायः ।

कययकयायनय याशयणयःजो

श्रीभगवानुवाच।

योऽयं योगोऽध्यायद्रयेनोक्तो ब्ञाननिष्टारक्षणः ससेन्यासंः कर्मयो- गोपायो यस्मिन्वेदाः परिसमाप्ः रटत्तिटक्षणो निष्टचिलक्षणश, गीतासु च सर्वास्वयमेव योगो विवक्षितो भगव॑ताऽतः परिसमापर वेदार्थं मन्वानस्तं वंश्चकथनेन स्तीति श्रीभगवान्‌- इमं विवस्वते योगं प्ोक्तवानहमव्ययम्‌ ॥ विवस्वान्मनवे प्राह मनुरिक्ष्वाकवेऽत्रवीद्‌ ॥ १॥ इममध्यायद्रयेनोक्तं योगं विवस्वत आदित्याय सगीदौ भोक्तवानहं जगत्परिपाख्यितृणां क्षत्रियाणां बलाधानाय । तेन योगबलेन युक्ताः समयां मवन्ति ब्रह्म परिरितुम्‌ । ब्रह्मक्षत्रे परिपालिते जगत्परिपाल- यितुमलम्‌ । अन्ययमन्ययफलत्वात्‌ । न शस्य सम्यम्दशेननिष्ठालक्ष- णस्य मोक्षाख्यं फरं व्येति । स च विवस्वान्मनवे प्राह भनुरि्वाक्वे स्वपुत्रायाऽऽदिराजायात्रवीत्‌ ॥ १ ॥ पृवौम्यामध्यायाम्यां निष्ठाद्वयात्मनो योगस्य ॒गीतत्वाद्वेदाथंस्य च समाप्तत्वाद्व- ्तन्यशेषामावादुक्तयोगस्य छत्रिमत्वशङ्कानिवृत्तये वंशकथनपूविकां स्तुतिं भगवानु- ्वानित्याह- श्रीभगवानिति । तदेतद्धगवद्वचनं वृत्तानुवादद्वारेण प्रस्तोति-योऽ- यमिति । उक्तमेव योगे विभज्यानुवदति-ष्घानेति । संन्यासेनेतिकतेव्यतया सहि- तस्य ज्ञानात्मनो योगस्य कमाख्यो योगो हेतुरतश्वोपायोपेयमूतं निष्ठाद्वयं प्रतिष्ठापित मिलयथः । उक्ते योगद्धये प्रमाणमुपषन्यस्यति- यस्मिन्निति । अथवा ज्ञानयोगस्य कमेयोगोपायत्वमेव स्फुटयति- यस्मिन्निति । प्रवृत्त्या रक्ष्यते ज्ञायते कर्मयोगो

१क.घ. सःसकः। २ क. घ. 'वतोऽतः। ३ च. प्न. ति--द"।

[अ०४-छो ° २]आनन्दगिरिदरृतरीकासवलितश्चांकरभाष्यसमेता । १३९५

विवृत्या च छक्ष्यते ज्ञानयोग इति विभागः । यद्यपि पुवसिन्नध्यायद्वये यथोक्तनिष्ठा दयं व्याख्यातं तथाऽपि विवक्ष्यमाणाध्यायेषु वक्तव्यान्तरमस्तीत्याशङ्कयाऽऽह- गीवास् चेति । कथं तर्हि समनन्तराध्यायस्य प्रवृत्तिरत आह-अत इति । वंशकथनं पपदायोपन्याप्ः संप्रदायो पदेशश्च कत्रिमत्वशङ्कानिवृत्या योगस्तुतौ पर्यवस्यति । गृहशिष्यपरम्परोपन्याप्तमेवानुक्रामति-इममिति । इममिलयस्य संनिहितं विषयं दञी- यति-अध्यायेति । योगं ज्ञाननिष्ठारुक्षणं कमेयोगोपायरुम्यमिलर्थः । स्वयमङ्ता- थानां प्रयोजनव्यग्राणां परार्थप्रवृत््यपंमवाद्धगवतस्तथाविधप्रवृत्तिदश नात्कृतार्थता क्यनीयेत्याह-- विवस्वत इति । अम्ययवेदमृत्वादग्ययत्वं योगस्य गमयितन्यं किमिति मगवता कृतार्थेनापि योगप्रवचनं कृतमिति तदाह-जगदिति। कथं यथोक्तेन योगेन क्षत्रियाणां बखाघानं तदाह- तेनेति । युक्ताः क्षत्रिया इति शोषः । ब्रह्मशब्देन बरक्मणत्वनातिरुच्यते । यद्यपि योगप्रवचनेन क्षत्रं रक्षितं तेन च ब्राह्मणत्वं तथाऽपि कं रतणीयं जगदशेषं रक्षितमित्याशङ्कयाऽऽह-- ब्रह्मेति । ताभ्यां हि कमफलमूतं नगदनुषठानद्वारा रक्षितुं शक्यमित्यथेः । योगस्यान्ययत्वे हेत्वन्तरमाह- अग्ययफल- त्वादिति। ननु कमफट्वदुक्तयोगफटस्यापि साध्यत्वेन क्षयिष्णुत्वमनुमीयते नेत्याह-- न हीति । अपुनरावृत्तिश्चुतिहतमनुमानं न प्रमाणी मवतीति मावः । मगवता विवस्वते प्रोतो योगस्तत्नैव पर्यवस्यतीत्याशङ्कयाऽऽह-- स चेति| स्वपुत्रायेत्युमयत्न संबध्यते । आदिरानायेतीक्ष्वा कोः सूरयवंशप्रव्तकत्वेन वेशिष्टमुच्यते ॥ १ ॥

एवं प्रम्पराप्राप्नामम राजषया वदुः ॥ स॒ कारेनेह महता योगो नष्टः परतप ॥ २॥ एवमिति । एवं क्षज्रियपरम्परापराप्तमिमं राजष॑यो राजानश्च त ऋष- यश्च राजर्षयो विदुरिमं योगम्‌ । स योगः काठेनेह महता दीर्घेण नष्टो विच्छिन्नसंप्रदायः सं्त्तो हे परंतप, आत्मनो विपक्षभृताः पर उच्यन्ते ताञ्शोयेतेजोगभस्तिभिभोदरिि तापयतीति परंतपः शत्रुतापन इत्यथः ॥ २ ॥ यथोक्ते योगे परम्परागते बिरिष्टननपंमतिमदाहरति-एवपरिति । तस्य कथं एप्रति वक्तव्यत्वं तदाह- स काडठेनेति । पूर्वार्धं व्याकरोति--एवमित्यादिना । एववतपत्ती राजत्वं येषां तेषामेव सृषमार्थनिरीक्षणक्षमत्वमृषित्वम्‌ । इहेति भगव- तोऽनुनेन सह ॒स्ंन्यवदारकाछो मृष्यते । परंतपेति संबोधनं विमनते--आत्मन इवि ॥ २॥

क, च. "पि व।२क. च. "तिगप्रतिहः। ३ ख. ग. च. छ. "लेनम।

१२६ भ्रीपदडगवद्रीता- [अ ०४ छो ° ६-४]

वर्बलाननितेन्द्ियान्धाप्य नष्टे योगमिमपुपरभ्य लोकं चापुरुषाये संबन्धिनम्‌- स॒ एवायं मया तेऽ योगः प्रोक्तः पुरातनः ॥ भक्तोऽसि मे सखा चेति रहस्यं ह्येतदुत्तमम्‌ ॥ ३ ॥ स एवायमिति । स एवायं मया ते तुभ्यमयेदानीं योगः परोक्तः पुरातनः, भक्तोऽसि मे सखा चासीति। रहस्यं हि यस्मरदेतदुतस्षमं योगो जञानमित्यथः ॥ ३ ॥ किमिति वर्तमाने कलि प्रकृतो योगः संप्रदायरहितोऽमृदित्यारङ्कयाधिकायंमावा- दित्याह-द्बलानिति । तदेव दौर्बल्यं प्रकृतोपयोगित्वेन व्याकरोति-अजिते- द्दियानिति । यद्यपि कामक्रोधादिप्रधानान्पुरुषान्परतिरम्य कामकोधादिभिरमिम्य- मानो योगो नष्टो विच्छिन्नपंप्रदायः संजातस्तथाऽपि योगादते पुरुषार्थो खोकस्य भ्यते चेत्किमनेन योगोपदेदोनेत्याशङ्कय यथोक्तयोगामावे परमपुरुषाथाप्रातेमेषमित्याह- कोकं चेति । पर्वो योगो विच्छिन्नसंप्रदायोऽधुना त्वन्यो योगो मदरथमुच्यते मगवते- त्याशङ्कयाऽऽह-स एवेति । कस्मादन्यस्मै यस्मै कस्मेचित्पुरातनो योगो नोक्तो मगवतेत्याशङ्कयाऽऽह-- भक्तोऽसीति । उक्तमधिकारिणे प्रति योगस्य वक्तव्यत्वे हेतमाह-रहस्यं हीति । अनादिवेदमृरुत्वाद्योगस्य पुरातनत्वम्‌ । भक्तिः शरणतरु- द्या प्रीतिस्लया युक्तो निजरूपमपेक्ष्य भक्तो विवक्षितः । समानवयाः जिग्धः सहायः सखेत्युच्यते । एतदिति कथं योगो विशेष्यते तत्राऽऽह--ज्ञानमिति ॥ ९ ॥

भगवता बिपरतिपिद्धगक्तमिति मा मूत्कस्यचिदूबुद्धिरिति परिहारार्थं चोधमिव इव॑न्‌- अर्जन उवाच- अपरं मवतो जन्म परं जन्म विवस्वतः ॥ केथमेतदिजानीयां मादौ प्रोक्तवानिति ॥ ¢ ॥

अपरमिति । अपरमर्वाग्बसुदेवश्े भवतो जन्म परं पूर्वं स्गीदौ

जन्मोत्पत्तिधिवस्वत आदित्यस्य तत्कथमेतद्विजानीयामविरुद्धार्थतया

यस्त्वमेवाऽऽदां भोक्तवानिमं योगं स एव त्वमिदानीं मह्न भोक्तवान-

सीति ॥ ४॥

मगवति रोकस्यानीश्वरत्वशङ्कां निवतैयितुं चोद्यमुद्धावयति-भगवतेति । परि- हारा्थं भगवतो मनुष्यवद्वध्यितस्यानीश्वरत्वमूपेय तद्भवे शङ्कितविप्रतिषेषस्येति

[अ०४.छो ° ९-६ ] आनन्दगिरिषतटीकासंवखितन्चांकरभाष्यसमेता । १३७

षः । मगवतो निजरूपमुपेत्य नेदं चोद्यं किंतु डीटाविग्रहं गृहीत्वेति वक्तं चोयमिवे- दुम्‌ । एतच्छब्दायमेव स्फुटयति--यस्त्वमिति ॥ ४ ॥ या वासदेबेऽनीश्वरासरवङ्नाशङ् पृखांणां तां परिदरञ्श्री भगवानुवाच यदर्थो परश्ः- श्रीभगवानुवाच- बहूनि मे व्यतीतानि जन्मानि तव चाञ्जन ॥ तान्यहं वेद्‌ सवाणि न तवं वेत्थ परंतप ॥ ५॥ बहूनीति । बहूनि मे मम व्यतीतान्यतिक्रान्तानि जन्मानि तव च हेन तान्यहं बेद जाने सर्वाणि न त्वं वेत्य जानीषे पर्मापर्मादिपरति बद्धङ्वानश्रक्तित्वात्‌ । अहं पूर्नानदयद्ुद्धबुद्धमुक्तस्वभावत्वादनावरणङ्गा- नश्चक्तिरिति वेदाहं हे परंतप ॥ ५ ॥ भगवतज्ञानान्मनुष्यत्वशङ्कां वारयितुं प्रतिवचनमवतारयति--या वासदेव इति । भन्यथाप्रभे कथमादाङ्कान्तरं परिहर्तु मगवद्रचनमित्याशङ्कय प्रश्चप्रतिषचनयोरेकार्थ- तमाह- यदर्थो हीति । यस्य शङ्कितस्य विरोधस्य परिहारार्थो यस्य प्रश्रस्तमेव परिहारं वकु मगवद्वचनमिल्यथः । अतीतानेकजन्मवत्तवं ममेव नाप्ताधारणं कितु सर्षै- प्राणिपतापारणमित्याह-तव चेति । तानि प्रमाणामावान्न प्रतिमान्तीत्याशङ्कयाऽऽह- तानीति । ईश्वरस्यानावृतनज्ञानत्वादिवयर्थः । किमिति तहि तानि मम न प्रती यन्ते तवाऽऽवृतज्ञानतवादित्याह-न त्वमिति । परान्परिकरप्य तत्परिहारार्थं प्रवृत्त वात्तव ज्ञानावरणं विज्ञेयमित्याह--परंतपेति । अयनस्य मगवता सहातीतानेकजन्म- वत तल्येऽपि ज्ञानवेषम्ये हेतुमाह --धर्मोति । आदिशब्देन रागोमादयो गृह्यन्ते । {स्यातीतानागतवतैमानपर्वाथैविषयज्ञानवच्ते हेतुमाह-अहमिति ॥ ५ ॥ कयं ताईं तव निदयेश्वरस्य धमोधमो भावेऽपि जन्मेत्युच्यते-

अजोऽपि सन्नव्ययात्मा मतानामीश्वरोऽपि सव ॥ प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय संभवास्यात्ममायया ॥ & ॥

अजोऽपीति । अजोऽपि जन्मरहितोऽपि सस्तथाऽन्ययात्माऽक्षीण ब्ानश्चक्तिस्वभावोऽपि संस्तथा भूतानां ब्रह्मादिस्तम्बपयन्तानामीश्वर {बन्षीलोऽपि स प्रतिं स्वां मम वैष्णवीं मायां रिगुणात्मिकां यस्या वशे सवै जगद्रतेते यया मोहितं सत्स्वमात्मानं वासुदेवं न जानाति

१ क, 'राथस्तस्य । ६ क, °रिभवार्थं ।

१३८ , श्रीमद्धगवदीता- [अ०४छो ०७७]

. तां प्रकृतिं स्वापषिष्ठाय वश्य संभवामि देहवानिव भवामि जात इवाऽऽत्ममाययाऽऽत्मनो मायया न परमायेतो डोकवत्‌ ॥ ६ ॥

ईश्वरस्य कारणामावाज्जनेवायुक्तमतीतानेकजन्मवक्त्वं तु द्रोत्सारितमिति शङ्ते- कथमिति । वस्तुतो जन्मामावेऽपि मायावज्ाज्नन्म समवतीत्युत्तरमाह-उच्यत इति । पारमाथिकजन्भायोगे कारणं पवोर्धेनानू् प्रातिमासिकजन्मसंमवे कारणमाद- भकृतिमिति । प्रकृतिदम्दस्य स्वरूपविषयत्वं प्रत्यादेष्टुमात्ममाययेत्युक्तम्‌ । वस्तुतो जन्मामवे कारणानुवादमागं षिवृणोति-अजोऽपीत्यादिना । प्रातिमात्िकजन्मसं- मवे कारणकथनपरमुत्तराधं विमनते--प्रेतिमित्यादिना । प्रकृतिशब्दस्य स्वरूप - शब्दपर्यायत्वं वारयति--मायामिति । तस्याः स्वातन्ब्यं निराक्ृत्य मगवदधीनत्व- माह-ममेति । तस्याश्वाधिकरणद्वारेणानवच्छि्त्वं सूचयति--वैष्णवीमिति । मायाङ्रब्दस्यापि प्रज्ञानामसु पाठाद्विज्ञानशक्तिविषयत्वमारङ्घाऽऽह-त्रिगुणात्मि- कामिति । तस्यां काय॑टिङ्गकमनुमानं सुचयति-यस्या इति । जगतो मायावशव- तित्वमेव स्फुटयति- ययेति । यथा रोके कश्चिन्नातो देहवानारुक्ष्यत एवमहमपि मायामाश्रित्य तया खवङया संभवामि जन्मम्यवहारमनुमवामि तेन मायामयमीश्वरस्य जन्मेत्याह- तां प्रकृतिमिल्यादिना । संमवामीत्युक्तमेव विमजते-- देहवानिति । अस्मदादेरिव तवापि परमा्थत्वाभिमानो जन्मादिविषये स्यादित्याशङ्कय प्रागुक्तस्वरूपप- रिज्ञानवत्त्वादीश्वरस्य भेवमित्याह-- न परमाथत इति । आवृतज्ञानवतो रोकस्य जन्मादिविषये परमाथेत्वामिमानः सेमवतीत्याह- लोकवदिति ॥ १ ॥

तश्च जन्म कदा किमर्यं चेत्य॒च्यते-

यदा यदा हि धर्मस्य ग्छानिभेवति भारत ॥ अभ्युत्थानमधर्मस्य तदाऽऽस्मानं खजाम्यहम्‌ ॥ ७ ॥ यदेति । यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिहौनिवेणोश्रमादिलक्षणस्य प्राणिनामभ्युदयनिःश्रेयससाधनस्य भवति भारत, अभ्युत्थानगुद्- बोऽधर्मस्ये तदाऽऽत्मानं सृजाम्हं मायया ॥ ७ ॥ यदीश्वरस्य मायानिबन्धनं जन्मत्युक्तं तस्य प्रश्षपुव॑कं काठं कथयति-तच्ेलया- दिना । चातुर्यै चातुराश्रम्य च यथावदनुष्ठीयमाने नासि धमंहानिरिति मन्वानो विशिनष्टि- वर्णेति । वर्गैराश्रमैस्तदाचरेश्च लक्षयते ज्ञायते धर्मस्तस्थेति याव॑त्‌ । मे- हानौ समस्तपुरुषार्थमङ्गो मवतीलयम्प्रित्याऽऽह-माणिनामिति । न च यथोक्तस्य धर्मस्य हानिं सोढुं शक्ते मवानित्याह- भारतेति । न केवरं प्राणिनां धमेहानिरेव

१ क, घ. ^त्थानं समु" । २ क. घ. च. क्ष, स्यतदात।

[अ०९"्छो ° <- १ ०] आनन्दगिरिकृतदीकासंवकितश्चाकरभाष्यसमेता । १३९

भगवतो मायाविग्रहस्य परिग्रहे हेतुरपि तु तेषामधरमप्रवृत्तिरषीत्याह--अभ्युत्थान- मिति १ यदा यदेति पूर्वेण संबन्धः ॥ ७ ॥ किमयेम्‌- परित्राणाय साधनां विनाञ्चाय च दुष्कृताम्‌ ॥ धमसस्थापनाथांय सेमवामि युगे युगे ॥ ८ ॥ परित्राणायेति । परित्राणाय परिरक्षणाय साधूनां सन्मार्गस्थानां विनाक्ाय च दुष्कृतां पापकारिणाम्‌। किच धर्मसंस्थापनार्थाय धर्मस्य सम्यक्स्थापनं तदर्थं संभवामि युगे युगे प्रतियुगम्‌ ॥ ८ ॥ यथोक्ते काले कृतकृत्यस्य भगवतो मायाकृते जन्मनि प्रश्षपरव॑कं प्रयोजनमाह- किमथेमित्यादिना । यथा साधुनां रक्षणमपताधूनां निग्रहश्च मगवदवतारफलठं तथा फलान्तरमपि तस्यास्तीत्याह-र्किचेति । धर्मे हि स्थापिते जगदेव स्थापितं भवत्य न्यया मिनत्नमयीदं जगदसेगतमापदयतेत्ययैः ॥ ८ ॥ तत्‌- जन्म कमं च मे दिन्यमेवं यो वेत्ति तत्वतः ॥ यक्ता देहं एनर्जन्म नेति मामेति सोऽजुन ॥ ९ ॥ जन्मेति । जन्म मायारूपं, कमे च साधुपरिज्राणादि) मे मम दिव्य मपाड़ृतमेश्वरमेवं यथोक्तं यो वेत्ति तच्वतस्तस्वेन यथावत््यक्त्वा देह मिमं एनजेन्म पुनरुत्पत्ति नैति न प्रामोति मामेद्यागच्छति स युच्यते हेऽजैन ॥ ९ ॥ मायामयगरीश्वरस्य जन्म न वास्तवं तस्यैव च जगत्परिपाछनं कर्म नान्यस्येति जानतः ्रेयोवार्सिं दशोयन्विषक्षे प्रल्वायं सूचयति--तज्नन्मेत्यादिना । यथोक्तं मायामयं कस्सितमिति यावत्‌, वेदनस्य यथावत्त्वं वेद्यस्य जन्मादेरुक्तङूपानतिवर्तित्वम्‌ । यदि पुनर्भगवतो वास्तवं जन्म सराधुजनपरिपाटनादि वचान्यस्यैव कम ॒क्षत्रियस्येति विवक्ष्येत तदा तच््वापरिज्ञानप्रयुक्तो जन्मादिः संप्तारो दुवीरः स्यादिति भावः ॥ ९॥ नेष भोक्षमाग इदानी टचः किं तदि पवेमपि- वीतरागभयक्रोधा मन्मया मामुपाश्रिताः ॥ बहवो ज्ञानतपप्ा प्रता मद्भावमागताः ॥ १० ॥

वीतरागेति । वीतरागभयक्रोधा रागश्च भयं च क्रोधश्च वीता विगता येभ्यस्ते वीतरागभयक्रोधा मन्मया ब्रह्मविद इश्वराभेदद्‌शिनो मामेव

१४० | भ्ीमद्धगबहरीता- [अ०४छो°११]

परमेश्वरमुपाभिताः केवलङ्गाननिष्ठा इत्यथैः । बहवोऽनेके इानतपसा ज्ञानमेव च परमात्मविषयं तपस्तेन ह्ानतपसा एताः परां श्रद्ध गताः ` सन्तो मद्धावमीश्वरभावं माक्षमागताः समनुपाप्नाः । इतरतपोनिरपेक्ष- ज्ञाननिष्ठा इत्यस्य ङिङ्गं ज्ञानतपसेति विकषेषणम्‌ ॥ १० ॥ संप्रति प्रसतुतमोक्षमार्गस्य नूतनत्वेनान्यवस्थितत्वमाशङ्कय परिहरति- नेष इति । मन्मयत्वस्य मद्धावगमनेनापौनस्क्तयं दशेयति- ब्रह्मविद इति । आत्मनो भिन्नत्वेन मिन्नामिन्नत्वेन वा ब्रह्मणि वेदनं व्यावर्तयति--ईश्वरेति । अभेददक्शनेन समुचित्य कमोनुष्ठानं प्र्ाचषटे-मामेबेति । तदुपाश्रयत्वमेव विडदयति-केवरेति । भाम्‌- पाश्चिता इति केवरज्ञाननिषठत्वमुक्त्वा ज्ञानतपप्ता पूता इति किमर्थ पुनरुच्यते तत्राऽऽ-ह-इतरेति ॥ १०॥ तव तदि रागदरषो स्तः, येन केभ्यधिदेवाऽऽत्ममावं पयच्छसि न सर्वेभ्य इत्युच्यते- . ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्तथैव मजाम्हम्‌ ॥ मम वरसमानुवर्तन्ते मनुष्याः पाथं सवशः ॥ ११॥ ये यथेति । ये यथा येन प्रकारेण येन भयोजनेन यत्फलाथितया भां भपद्न्ते तांस्तथैव तत्फटदानेन भजाम्यनुगरहवाम्यहमित्येतत्‌ । तेषां मोक्षं ्रलयनर्थित्वात्‌ । न वेकस्य युमुकषत्वं फलाथित्वं च युगपत्संभ- वति । अतो ये फलाथिनस्तान्फरपरदानेन। ये यथौक्तकारिणस्त्वफला- धिनो पुपुक्षवश्च ताञ्ज्ञानपरदानेन; ये ब्लानिनः संन्यासिनो मुयुप्तवथ तान्मोक्षभदानेन, तथाऽऽतोनातिहरणेनेत्येवं यथा भर्न्ते ये तां स्तथैव भजामीलययथः । न एना रागदरेषनिमित्तं मोहनिमित्तं वा कंचिद्धजामि । सवेथाऽपि सवोवस्थस्य ममेश्वरस्य वत्मे माग॑मनुवतेन्ते मनुष्याः । यत्फ- लाधितया यस्मिन्कर्मण्यधिदरता ये प्रयतन्ते ते मनुष्यां उच्यन्ते हे पाये सर्वेशः सवेभृकारे; ॥ ११ ॥ . ईश्वरः सर्वम्यो मोक्षं प्रयच्छति चेत्प्रागुक्तविशेषणवेयर्थ्यं यदि तु केम्यश्चिदेव मोक्षं प्रयच्छेत्तरि तस्य रागादिमत्तवादमीश्वरत्वापत्तिरिति शङ्ते-तव तर्हीति । ये मुमुक्षवस्तेम्यो मोक्षमीश्वरो ज्ञानपरंपादनद्वारा प्रयच्छति फटान्तरा्थिम्यस्तु तत्तदुषाया- ुष्ठानेन वदेव ददातीति नास्य रागद्वषर्विति परिहरति-उच्यत इति । मुमुधूणामी- श्वरानुप्तारित्वेऽपि फान्तरधिनां कुतस्तदनुपारित्वमिव्याशाङ्कय फठमत उपपत्तरिति

१क.ध.च. इ. "पेक्षा ज्ञाः । २ क. ध. “घ्या अत्रोच्यः । ३ क. “भ्यो भूतेभ्यो मो” । ४ क. तत्तदे" ।

[अ०९छो ° १२ ]आनन्द गिरिृतटीकासंवलितश्षांकरभाष्यसमेता । १४१

न्यायेन तत्तत्फलस्येश्वरायत्तत्वात्तदनुवरतित्वमावदयकमित्याह-ममेति । मगवृद्रचनमा- गिनां सबैषामेव कैवल्यमेकरूपं किमिति नानुगृह्यते तत्राऽऽह- तेषामिति । अभ्युद- यनिःश्रेयसार्थित्वं प्राथनविचिव्यादेकस्येव किं न स्यादित्याशङ्कयाप्यायेण तदनुपपर्ति साषयति-- न हीति । मुमूप्रूणां फलार्थिनां च विभागे स्थिते स्त्यनुग्रहविभामं फषि वमाह-अत इति । फलप्रदानेनानुगृह्णामीति संबन्धः । निल्नेमित्तिककर्मानुष्ठायि- नामेव फटार्थित्वामावे सति च मुमुक्षुत्वे कथं तेष्वनुमरहः स्यादिति तक्नाऽऽह-ये यथोक्छेति । त्ञानप्रदानेन मजामीत्यत्तरत्र संबन्धः । सन्ति केचित्यक्तपरवकमौणो ज्ञानिनो मोक्षमेवपेक्षमाणास्तेष्वनुग्रहप्रकारं प्रकटयति--ये श्ानिन इति। केचिदातीः सन्तो क्ञानादिसाधनान्तररिता मगवन्तमेवाऽऽत्िमपहतौमनुवतन्ते तेषु भगवतोऽनुग्र- हविशेषे दरौयति- तथेति । पृषीर्थव्याख्यानमुपसंहरति-- इत्येवमिति । मगवतोऽ- ुपरहे निमित्तान्तरं निवारयति-न पुनरिति । फटा्थित्वे मुमृप्तुत्वे च जन्तूनां भग- वदनुप्तरणमावरश्यकमित्युत्तरा्थं विमनते--सवैथाऽपीति । सवावस्थत्वं तेन तेनाऽऽ- त्मना परस्यैवेश्वरस्यावस्थानं, मार्गो ज्ञानकमैठक्षणः । मनुष्यग्रहणादितरेषामीश्वरमागा नुवर्ित्वपर्युदासः स्यादित्याशङ्कयाऽऽह--यत्फेति । सथैप्रकरमम मागैमनुवतेन्त इति पूर्वेण संबन्धः ॥ ११ ॥

यदि तवेश्वरस्य रंगादिदोषामौवात्सरमेमाणिष्वनुजिषृक्षायां तुल्यायां सव फलप्रदानसमर्थे च त्वयि सति वासुदेवः सवेमिति ज्ञाननव मुपुक्षवः सन्तः कस्मात्वामेव सर्वे न प्रतिपद्यन्त इति गृणु तत्र कारणम्‌-

कारषन्तः कर्मणां सिद्धि यजन्त इह देवताः ॥ शिप हि मानषे रोके सिद्धिर्भवति कमजा ॥ १२॥

काङ्क्षन्त इति । कादक्षन्तोऽभीष्सन्तः कमणां सिद्धि फलनिष्पति भार्ययन्तो यजन्त इहार्सिष्टोके देवता इन्द्रागन्याद्याः “अथ योऽन्यां देवतायपास्तेऽन्योऽसावन्योऽहमस्मीति न स वेदं यथा पञुरेवं स देवा- नाम्‌” इति श्रुतेः । तेषां हि भिन्नदेवतायाजिनां फएलाकाङक्षिणां किप शीघ्रे हि यस्मान्मानुषे छोके, मनुष्यखोके हि शास्राधिकारः । क्षिं हि मानुषे लोक ति विरशेषणादन्येष्वपि कमफरसिद्धि ददेयति भग-

वान्‌ । मानुषे लोके वणो श्रमादिकमोणीति शेषः, तेषां वणांश्रमाद्यषि कारिकर्मणां फलसिद्धिः कषिप्रं भवति कमजा कमणो जाता ॥ १२॥

१ च. चद्धजन* । २ ष. रागद्वेषा । ३ क. “भावस्तदा सर्वै । ४ ख. ग. घ. (मौधिकार इति वितते" । ५ ख. ग. “रिणां ।

१४२ श्रीमद्धगवद्वीवा- ~ . [अ०४छो०१३]

अनुग्राह्याणां ज्ञानकर्मानुरोषेन मगवता तेष्वनुग्रहविधानात्तस्य रागद्वेषौ यदिन मवतस्तहिं तस्य रागाद्यमावादेव सर्वेषु प्राणिष्वनुग्रहेच्छा तुल्या प्राप्ता, न च तस्यां सत्यामेव फटस्याल्पीयसः संपादने सामर्थ्यं न तै भगवतो महतो माक्षाख्यस्य फटस्य प्रदाने शक्तिरिति प्रयुक्तमप्रतिहतज्ञानेच्छाक्रियादाक्तिमतस्तव सवेफरपरदानपतामय्यो - तथा च यथोक्तानुजिधृष्तायां सलयां त्वाये च यथोक्तपतामर्थ्यवति स्वे फल्गुफटादमभ्यु- दयाद्विमुखा मोक्षमेवपिक्षमाणा ज्ञानेन त्वामेव किमिति न प्रतिषयरननिति चोदयति- यदीति । मोक्षपिक्षामावात्तदुपायमूतज्ञानादपि वमुख्याद्ध गवत्पराप््यमावे हेतुमभिद - धानः समाधत्ते- श्यण्विति । कर्मेफटपिद्धिमिच्छता किमिति मानुषे रोके देवतापूनन- मिष्यते तत्राऽऽह-- क्षिपं हीति । कर्मेफटसंपत्त्यथिनां यष्टयष्टव्यविभागदिनां तदरीने कारणमात्माज्ञानमित्यत्र बृहदारण्यकशरुतिमुदाहरति-अथति । अविदयाप्रकरणोपकरमाथै- मथेत्युक्तम्‌ । उपासनं मेददशेनमिलनु्य कारणमात्माज्ञानं तत्रेति ददौयति-नेति। यथाऽ- स्मदादीनां हख्वहनादिना पद्ुरुपकरोलयेवमज्ञो देवादीनां यागादिमिरूपकरोतीत्याह- यथेति । किमिति ते फटाकाङ्क्षिणो भिन्नदेवतायाजिनेो ज्ञानमार्गे नापेक्षन्ते तत्रोत्त- राधैमुत्तरत्वेन योजयति- तेषामित्यादिना । यस्माधयोक्तानामधिकारिणां कर्मप्रयुक्तं फट रोकविशेषे स्रटिति सिध्यति तस्मात्तेषां मोक्षमागीदस्ि वैमुरूयमित्यर्थः । मानु- षटोकविरोषणं किमथमित्ाशाङ्कधाऽऽह-मनुष्यकोके हीति । रोकान्तरेषु तर्हि क्मेफरतिद्धिनास्तीलयाशङ्कय क्िप्रविशेषणस्य तात्पर्यमाह- क्षिप्रमिति । कचित्कर्म- फठपिद्धिरविङम्बेन भवत्यन्यत्र तु विडम्बेनेति विमागे को हेतुरिल्याशङ्कय सामग्री मावामावाम्यामिव्याह- मानुष इति । मनुष्यरोके कर्मफटपिद्धेः रशेष्यात्तदमि- मुखानां ज्ञानमागवेमुख्यं प्रायिकमित्युपसंहरति- तेषामिति ॥ १२ ॥

मानुष एव लोके वणोश्रमादिकमोधिकारो नान्येषु शछोकेष्विति नियमः रिनिमिच इति, अथवा वणाश्रमादिभविभागोपेता . मनुष्या मम वत्मानुवतैन्ते सवेश्च इत्युक्तं कस्मात्पुनः कारणाभियमेन तवेव वत्मोनुवतैन्ते नान्यस्येत्युच्यते- चादुवेण्यं मया खृषटं गुणकमविभ्रागशः ॥ तस्य कतारमपि मां विद्धयकर्तारमम्ययम्‌ ॥ १२ ॥

चातुबैण्यैमिति । चातुवैण्यं चत्वार एव वणांश्वातुवंण्यं पयेश्वरेण खष्मुत्पादितं “ बाह्मणोऽस्य युखमासीत्‌ ” इत्यादिश्रुतेः, गुणकमेवि-

१ख.ग. ङ. ज, प्रतिपादने। २ क, ति सतिसः।

[अ०४-छो ° १३] आनन्दगिरिङरतरीकासंवरितशांकरभाष्यसमेता । १४३

मागञ्चो गुणविभागश्षः कमेविभागश्षश्च गुणाः सत्त्वरजस्तमांसि । तत्र सास्विकस्य सत्वपरधानस्य ब्राह्मणस्य शमो दमस्तप इत्यादीनि कमणि । सच्वोपसजनरनःपधानस्य क्षत्रियस्य शोयेतेजःपरभृतीनि कर्माणि । तमउपसजेनरजःपधानस्य वैश्यस्य छृष्यादीनि कर्माणि । रजउपसजेनतमःपधानस्य शरद्रस्य शरुधूषैव कर्मेतयेवं॑गुणकमेविभा- गक्षशातुवैरण्यं मया सखष्टमित्य्थः। तशेदं चातुवैण्यं नान्येषु लोके- ष्वतो मानुषे रोकं इति विश्चेषणम्‌। हन्त तहि चातुवेण्यसगोदेः कर्मणः कदत्वा्त्फरेन युज्यसेऽतो न त्वं नित्ययुक्तो निल्येशवर इति । उच्यते । यथपि मायासं्यवहारेण तस्य कमेणः कतोरमपि सन्ते मां परमार्थतो विद्धकतरमत एवाव्ययमसंसारिणं च मां

विद्धि ॥ १३॥

भनुष्यडोके चातुर्यं चातुराश्चम्यमित्यनेन द्वरिण क्माधिकारनियमे कारणं ए्ति- मानुष एवेति । आदिशब्देनावस्थाविदेषा विवक्ष्यन्ते । प्रकारान्तरेण वृत्ता- कवादपूवकं चोद्यमुत्थापयति--अथ वेत्यादिना । प्रश्रद्रयं परिहरति-उच्यत [ति । तर्हिं तव कतुत्वमोक्तृ्वस्मवादस्मवादितुल्यत्वेनानीश्वरत्वमिलयाशङ्कयाऽऽह-- बसयेति । रैश्वरस्य विषमयृष्टं विदधानस्य पष्टिवेषम्यनिर्ाहकं कथयति- गुणेति । गुणविमागेन कमैविर्मोगस्तेन चातुवेण्थस्य सृष्टिमेवोपदिष्टां स्पष्टयति- तत्रेत्यादिना । ्दवयप्रतिविधानं प्रकृतमुपत्तहरति-तेदमिति । मनुष्योके प्रं वणौश्रमादि- वके कर्मण्यधिकारस्तत्रैव वणोदेरीश्वरेण सृष्टत्वान्न शेकान्तरेषु तत्र॒ वणौद्यमावा- दीशवरमेव चातु्ैण्याश्रमादिविमागमागिनोऽधिकारिणोऽनुव्न्ते तेनैव वणीदेस्तब्या- परस्य च॒ सृष्त्वात्तदनुवतैनस्य युक्तत्वादिलयथः । तस्येलयादिद्वितीयमागापोष्यं पोचमनुद्रवति--हन्तेति । यदि चातुर्रण्यादिकर्त्वादीश्चरस्य प्रागुक्तो नियमोऽ- ममतस्तहि तद्विषय देस्तजिषठव्यापारस्य च धमोदेरमिवैतंकत्वात्त्फस्य करतैगा- मिलात्कतेत्वमोक्तत्वयोस्त्वायि प्रसङ्गानित्यमुक्तत्वादि ते न स्यादिवय्थः । मायया केलवं परमार्थतश्वाकर्तत्वमित्यम्युपगमानित्यमुक्तत्वादि सिष्यतीत्यत्तरमाह--उच्यत इवि । मायौवृत्त्यापंन्यवहारेण वचातुरवण्यीदेस्तत्कर्मणश्च यद्यपि कतोऽहं तथाऽपि तवाविषं मां परमार्थतोऽकतीरं विद्धीति योजना । अकरतत्वादेवामोक्तृत्वपतिद्धिरि- ाट-अत एवेति ॥ १३ ॥

क. घ. “ण्यस्य सः। २ क. ते तस्येति । यः । ३ क. “न्तं तथाञ्पिमां।*्ख.ग. "मगन । ५ च. 'याप्र्र । क. "्याप्रगृत्तेन सं' ।

१४४ भरीपद्धगवहीता-- [अण०४.छो° १४-११] येषां तु कर्मणां कतारं मां मन्यसे परमार्थतस्तेषामकर्तेवाहं यतः- न मां कर्माणि छिम्पन्ति न मे कर्मफठे सहा ॥ इति मां योऽभिजानाति क्मभिनं स वध्यते ॥१९॥ नेति । न मां तानि कमणि छिम्पन्ति देहाधारम्भकत्वेनाहेकारा- भावाद्‌ । न च तेषां कर्मणां फलेषु मे सृहा तृष्णा । येषां तु संसारि- णामह कर्तेत्यभिमानः कमेसु स्पृहा तत्फटेषु च तान्कमांणि लिम्प- न्तीति युक्तं तदभावान्न मां कमोणि ङिम्पन्तीत्येवं योऽन्योऽपि मामा- त्मत्वेनाभिजानाति नाहं कती न मे कमफले स्पृहेति स कर्मभिर्न बध्यते । तस्यापि न देहाद्यारम्भकाणि क्मांणि भवन्तीदयर्थः ॥ १४ ॥ ईश्वरस्य कर्त्वमोक्तत्वयोरवसतुतोऽमवि कमतत्फरपंबन्धेेधुर्यं फकतीत्याह-- येषां स्विति । कर्मैतत्फटप॑स्पशदून्यमीश्वरं पर्यतो दशेनानुखूपं फं दर्चयति- न मामिति । तानि कर्माणीति येषां कर्मणामहं कतौ तवाभिमतस्तानीति यावत्‌ । देहेन्द्ियाद्यारम्मकत्वेन तेषां कर्मणामीश्वरे सस्पश्चभावे तस्य तत्करणावस्थायामंहका- रामावं हेतुं करोति-अ्हंकाराभावादिति । कमेफलतृप्णामावाश्ेश्वरे कमणि न रिम्पन्तीद्याह-न चेति । उक्तमेव प्रपश्चयति- येषां त्विति । तदमावात्कर्मखहं कर्तेत्यमिमानस्य तत्फटेषु सपहायाश्वामावादितयरथः । ईश्वरस्य कमेनि्पेऽपि सषेत्ज्ञस्य किमायातमित्यारशङ्कथोत्तराधं व्याचष्ट-इत्येवमिति । अभिज्ञानप्रकारमभिनयति- नाहमिति । ज्ञानफटं कथयति- स कमेभिरिवि । कमिंबन्धं विदुषि विशद- यति-- तस्यापीति ॥ १४॥ नाहं कती न मे कर्मफठे स्पृहेति- एवं ज्ञाता कतं करम प्रवैरपि सुमुष्ठुभिः ॥ कुर्‌ कमेव तस्माचवं पूवः पूर्वतरं कृतम्‌ ॥ १५ ॥ एवमिति । एवं ब्ञात्वा कृतं कमे पर्वेरप्यतिक्रान्तमुपक्षभिः, कुरु तेन कर्मैव त्वं न तृष्णीमासनं नापि संन्यासः कतंन्यस्तस्माखं पू्वैरप्यनु- षटितत्वाच्य नात्मह्स्तवं तदाऽऽत्मश्दध्र्थ तस्वविशेदोकसंग्रहार्य पै जनकादिभिः पूवेतरं कृतं नापुनातनं कृतं निर्वतितम्‌ ॥ १९ ॥ तव कमेतत्फरपंबन्धामावे तथा ज्ञानवतश्च तदसंषन्धे ममापि किं कर्मगेत्याशाङ्कय कर्मेणि कतृत्वामिमानं तत्फठे हां चात्वा मुमुपुवखया कर्म॑करव्यमेवेत्याह -- नाहमित्यादिना । नाहं कर्तत्येवमादि एवमा परामृश्यते । तेन पूर्वमभुभिरनुष्ित-

१ घ, "य॒ज्ञ |

[अ०४-छो ° १६९६-१ ७]आनन्दमिरिकृतटीकासंवङितक्षांकरभाष्यसयेता । १४५

त्वेन हेतुनेत्यथः । कर्मवेत्येवकारार्थमाह- नेत्यादिना । त्वंशब्दस्य क्रियापदेन सेबन्धः । तस्मादित्युक्तमेव स्फुटयति- पूर्वैरिति । यदुक्तं किं मम ॒करममेणेति तत्र त्वमज्ञो वा तत्वविद्वा यद्ज्ञस्तदा चित्त द्वयं कुरु कर्मत्याह- यदीति । द्वितीय ्रत्याह-तसवविदिति । कुरु कर्मेति सबन्धः । पुर्वरृढेराचरितमिलयेतावता किमिति विवेकवता मया तत्कर्वव्यमित्याशङ्कयाऽऽह- जनकादिभिरिति । ते तीवदेवं पपाच कर्म कृतवन्तो न ॒तदिदानीमप्रामाणिकत्वादुष्ेयमितयाशङ्कयाऽऽह-पूयैत- रमिति ॥ १९॥ तत्र कमम चेत्कतेज्यं त्वद्रचनादेव करोम्यहं फं विशेषितेन पूर्वः पूवै- तरं कृतमित्युच्यते यस्मान्महदेषम्यं कमेणि कथम्‌- किं कमं किमकर्मेति कवयोऽप्यत्र मोहिताः ॥ तत्ते कम प्रवक्ष्यामि यन्ज्ञाखा मोक्ष्यपैऽशरुभाव्‌ ॥१६॥ कि कर्मेति । फं कमे किं चाकर्मेति कवयो मेधाविनोऽप्यत्रास्मिन्क- मीदिविषये मोदिता मोहं गता अतस्ते तुभ्यमहं क्माकमे च प्रवक्ष्यामि यञ्जरात्वा विदित्वा कमादि मोहष्यसेऽशुभात्संसारात्‌ ॥ १६ ॥ कर्मविदेषणम्षिपति- तत्रेति । मनुष्यरोकः सप्तम्यथेः । कर्मणि महतो वैष- म्यस्य वि्यमानत्वात्तस्य पूरवैरनुष्ठितत्वेन पूरवतरत्वेब च विशोषितत्वे तस्मिन्प्रवृत्तिस्तव पृकेति युक्तं विशेषणमिति परिदरति--उस्यत इति । कमणि देहादिचेष्टारूपे टोकपरपिद्धे नासि वैषम्यमिति शङ्कते- कथमिति । विन्ञानवतामपि कमीदिविषये व्यामोहोपपत्तेः सुतरामेव तव तद्विषये व्यामोहेमवत्तदपोहाथेमाक्तवाक्यापेक्षणादसि कमणि वैषम्यमित्युत्तरमाह--किं कर्मेति । तत्ते कर्मत्यत्राकारानुबन्धेनापि पदं छेत्त- न्यम्‌ । कमीदिप्रवचनस्य प्रयोजनमाह- यज्ज्ञात्वेति । तत्कमोकमं चेति संबन्धः । अतो मेधाविनामपि यथोक्ते विषये व्यामोहस्य सत्वारित्यथः ॥ १६ ॥ न चैतत्त्वया मन्तव्यं, कम नाम देहादिचेष्टा लोकपसिद्धमकमे तद- क्रिया तृष्णीमासनं किं तत्र बोद्धव्यमिति । कस्मादुच्यते- कर्मणो ह्यपि बोदव्यं बोद्धग्यं च विकर्मणः ॥ अकर्मणश्च बोद्धव्यं गहना कर्म॑णो गतिः ॥ १७ ॥ करमेण इति । कमणः शा्विहितस्य हि यस्मादप्यस्ति बोद्धव्यं बोद्धव्य चास्त्येव विकर्मणः प्रतिषिद्धस्य तथाऽकमंणश्च तृष्णीभावस्य `

१क.च., तदैव।२क.ख.ग. शम्यं कमांकः। ३ख. ग. ट, च. ज, 'वापो। १९

१४६ श्रीमद्धगवद्धीता- [अ०४छो० १८]

बोद्धव्यमस्तीति त्िष्वप्यध्याहारः कतेव्यो यस्माद्हना विषमा दङ्गाना, कमेण इत्युपलक्षणार्यं कमीदीनां कमीकमैविकर्मणां गतिर्याथातम्यं तत्वमिलययैः ॥ १७॥ .. कर्मणोऽक्मेणश्च प्रपिद्धत्वात्तद्विषये न र्विचिद्योद्धव्यमिति चोद्यमनूद्य निरस्यति-नं चेति । तत्र हेत्वाकाङ्क्षापू्वैकमनन्तर-छोकमवतारयति-कस्मादिति । त्रिष्वपि कमो- कर्मविकर्मषु बोद्धव्यमस्तीति यस्मादध्याहारस्तस्मान्मदीयं प्रवचनम्वदिति योजना । बोद्धन्यसद्धावे हेतुमाह- यस्मादिति । त्रितयं॒प्रकृत्यान्यतमस्य गहनत्ववचनमयु- ्तमित्याशङ्कथान्यतमग्रहणस्योपरुक्षणारथत्वमुपेत्य विवक्षितमर्थमाह-कममादीनामिति ॥ १७ ॥ कि पुनस्त्वं कमोदेयेदवोद्धव्यं वक्ष्यामीति परतिज्ाषुच्यते- कर्मण्यकमे यः पृश्येदुकमेणि च कमं यः ॥ स बुद्धिमान्मनुष्येषु स युक्तः कत्सक्मङृत्‌ ॥ १८ ॥ कमेणीति । कमेणि कमे क्रियत इति व्यापारमात्रं तस्मिन्करमण्यकमे कर्माभावं यः पश्येदकम॑णि च कमाभावे कतृतव्रत्वात्टतिनिदस्योवै- स्त्वभाप्यैव हि सवे एव ॒क्रियाकारकादिन्यवहारोऽविदयाभूमावेव कर्म यः पदयेत्पशयति स बुद्धिमान्मतुष्येषु स युक्तो योगी कृत्लकर्मछृत्स- मस्तकमंकृच्च स इति स्तृयते कमाकमणोरितरेतरदशीं । ननु किमिदं विरुद्धमुच्यते कमेण्यकमं यः पदयेदित्यकमणि च कर्मेति। न हि कर्माकर्म स्यादकमे वा कमं तत्र विरुद्धं कथं पदयेद्रष्टा । उत्तरछोकमाकाङ्क्ापुवेकमुपादत्ते--किं पुनारिति। प्रथमपादस्याक्षरोत्थमर्थं कथ- यति-कर्मणीत्यादिना । द्वितीयपादस्यापि शब्दप्रकाशितमर्थ॒निर्दिशति-अक- मणि चेति । कर्मामवे यः कर्मं पदयतीति संबन्धः । प्रवृत्तेरेव कमैत्वातिवृत्तेसदमा- वत्वात्तत्र कथं कमेदशनमित्या्ङ्कच द्वयोरपि कारकाधीनत्वेनाविरशेषममिप्रेल्याऽऽह- कतैतन्रत्वादिति । परवृत्ताविव निवृत्तावपि करमददीनमविरुद्धमिति शेषः । ननु निब- तेवस्त्वधीनत्वात्कारकनिबन्धनामावान्न तत्र कर्मदर्शनं युज्यते तत्राऽऽह- वस्त्विति । क्रियाकारकफटम्यवहारस्य सवस्याविद्यावस्थायामेव प्रषृत्तत्वादवस्तुसंस्परेशुन्यत्वात्पत त्तिवन्निवृत्तावपि यः कमं परयति स मनुष्येषु बुद्धिमानिति संबन्धः । कमेण्यकर्मांक- मणि च कर्म पड्यतो बुद्धिमत्त्वं युक्तत्वं समस्तकर्ङ्ृत्वं च कथमियं शङ्कयाऽऽह- इति स्तूयत इति । शोकस्य शब्दोत्येऽे दिते तात्पयौथोपरिज्ञानान्मिथोविरोधं

१ ध. " तमित्युच्यः । ३ ध. ्वेचकः। ३ख.ग. ड. च, ज. याह ।

[अ ०४ -छो ° १ ८]आनन्दगिरिकृतटीकासंवरितन्नांकरभाष्यसमेता । १४७

दङ्ते-- नन्विति । कथमिदं विशुद्धमिल्याशङ्कय कर्मणीति विषयसप्तमी वा स्यादाधिक- रणसप्तमी वेति विकरप्याऽऽयेऽन्याकारं ज्ञानमन्याखम्बनमिति स्पष्टो विरोधः स्यादि- लाह-न हीति । अन्यस्यान्यात्मतायोगात्कमौकमेणोरमेदासंमवादकमीकारं कर्मांछम्बनं ्ञानमयुक्तमित्यर्थः । द्वितीयं दूषयति-- तत्रेति । कर्मण्यधिकरणे ततो विरुद्धमकमं कदमाघेयं द्रष्टा द्रुमे न हि कमीकर्मणोर्भिथोविरुद्धयोराधाराघेयमावः संमवतीत्यथः।

नन्वकर्मेव परमायेतः सत्कमंवदवभासते परदष््टर्लोकस्य तथा कर्भैवा- कमेवत्तज्र यथाभ्रतदश्षनाथंमाह भगवान्कमेण्यकमै यः परयेदिलादि । अतो न विरुद्धम्‌ । बुद्धिमायुपपततेश्च बोद्धव्यमिति च यथाभरतद्शी- नयुच्यते । न च विपरीतन्नानादश्चुभान्मोक्षणं स्यादञ्जात्वा मोक्ष्य- सेऽश्ुभादिति चोक्तम्‌ । तस्मात्कमकमंणी बिपययेण हीते भाणिभि- स्तद्विपर्ययग्रहणनिषत्यर्थ भगवतो वचनं (कमेण्यकमे यः' इत्यादि । न चात्र कमाधिकरणमकरमास्ति ङुण्डे बदराणीव नाप्यकमाधिकरणं कमौ- स्ति कमीभावत्वादकमेणः। अतो विपरीत्हीते एव कमोकमैणी लोकि कैयंथा सृगतृष्णिकायागुदकं शुक्तिकायां वा रजतम्‌ ।

विषयसप्तमीमम्युपेय सिद्धान्ती परिहरति-नन्वकर्मैवेति । डोकस्य मृददृेषिवे- कर्व्ितस्य परमाथतो ब्रह्माकमेक्रियमेव सदूभ्रान्त्या कमसहिते करियावदिव प्रतिमा- तीयक्षराथः । परस्पराध्याप्मम्युपेत्योक्तं -- तथेति । यथा खल्वकमं कमेवदुषटभ्यते तया कर्मं स॒क्रियमेव द्वेतमक्रेये ब्रह्मण्यधिष्ठाने यष्ट तद्रद्धातीत्यक्षरयोजना । कमा कमेणोरितरेतराध्याते तिद्ध सरम्यग्दश्चनतिद्धयर्थ भगवतो वचनमुचितमिलयाह- तपति । यथा यदिद रजतमिति प्रतिपन्नं तदिदा्मीं शुक्तिशकटं प्रयेति भरमतिद्धरजन- त्पविषयानुवादेन तदधिष्ठानं शुक्तिमात्रमुपदिरयते तथा भ्रमतिद्धकमाय्यात्मकविषया- वादेन तदधिष्ठानं कम।दिरहितं क्टस्थं ब्रह्म भगवता ्यपदिश्यते तथा च मगवद्वचन- मविरुद्मित्याह--अत इति । इतश्ाध्यारपितकमीद्नुवादपुवैकं तदधिष्ठानस्य कर्मादि हितस्य निविशोषस्य बरह्मणो मगवता बोध्यमानत्वान्न तत्र विरोधाशङ्कावकाशो भवती- व्याह बुद्धिमस्वादीति । कूटस्थाद्रक्मणोऽन्यस्य सर्व॑स्य मायामात्रत्वादन्यन्ञा- गदृद्धिमत्तवयुक्तत्वसवेकमङृत्तवानामनुपपत्तेरत्र च स बुद्धिमानित्यादिना बुद्धिमत्वा- दिनिर्दशाद्रदमज्ञानादेव तदुपपत्तेः सवैक्रियारहितन्रह्ज्ञानमेव विवक्षितमित्यर्थः । बोध- शग्स्य पम्यग््ञाने प्रपिद्धत्वात्कमोकमेविकरमणां खरूपं बोद्धव्यमस्तीति वदता सम्य- शानोपदेशस्य विवक्ितत्वादपि कूटस्थं रहमत्रामिप्रेतमित्याह--ङ्रोद्धव्यमिति चेति । पटेवचनपयारोचनायामपि कूटस्थं बरह्मात्रामिप्रेतं प्रतिमातीत्याह-न चेति । सम्य-

१क.ध. च. 'रीते ०८ २ क. "वैविक्रिः।

१४८ श्रीमद्धगवहीता- [अ०४छो० १८].

स्ञानाधीनफटमन्र न श्रुतमित्यादाङ्याऽऽह- यज्ज्ञात्वेति । अध्यारोपापवादार्थं मग- वद्वचनमविरुद्धमित्युपपादितमुपसंहरति-- तस्मादिति । तद्विपययेत्यशत्र तच्छब्देन प्राणिनो गृह्यन्ते । विषयस्प्तमीपरिग्रहेण परिहारममिधायाधिकरणपप्तमीपके दर्दितं दषणमनङ्खीकारेण परिहरति-न चेति। ग्यवहारमूमिरत्रत्युच्यते, योग्यत्वे सत्यनुपल- न्धेरित्यर्थः । अकमीधिकरणं कर्मन संमवतीत्यत्र हेत्वन्तरमाह-कमीभावत्वा- दिति । न हि तुच्छस्याधिकरणं कचिदरष्टुमिष्ठं चेत्यथेः। निरूप्यमाणे कर्माकर्मणोरधि- करणाधिकतेन्यमावापंमवे फटितमाह--अत इति । शाल्ञपारेचयविरहिणामध्यारोष- मुदाहरति-- यथेति ।

ननु कर्मेव सर्वेषां न $वचिदूव्यभिचरति। तन्न नौस्थस्य नावि गच्छ- न्त्यां तटस्थेष्वगतिषु नगेषु परतिकूलगतिद दनाद्द्रेषु चक्षुषाऽसनिषेषु गच्छत्सु गत्यभावददेनात्‌ । एवमिहाप्यकमेण्यहं करोमीति कमेदर्षनं कमणि चाकर्म॑ददोनं विपरीतद्षनं येन तन्निराकरणार्थमुच्यते कर्मण्यकर्म यः पयेदित्यादि। तदेतदुक्तपतिवचनमप्येसकृदत्यन्तविपरीतदशेनभा- विततया मोयुष्यमानो लोकः भ्॒तमप्यसङ्त्त्वं विस्मृत्य मिथ्यापरसङ्गमव- तायांवतायं चोदयतीति पुनः पनरुत्तरमाह भगवान्दुधिङ्गेयत्वं चाऽऽ- लक्ष्य वस्तुनः । अनव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयं न जायते न्रियत इत्यादि- नाऽऽत्मनि कमोभावः श्रुतिस्मृतिन्यायपसिद्ध उक्तो वक््यमाणश्च । तस्मिन्ात्मनि कमाभावेऽकरमणि कमेविपरीतदशनमत्यन्तनिरूढम्‌ ।

कमांकमेणोरारोपितत्वमुक्तममृष्य्ादाङ्कते- नन्विति। कर्म क्मैवेलत्राकर्मं चाक- मेवोति द्रष्टव्यं, विप्रतं सत्यमन्यमिचारित्वाद्रह्यवदित्यथेः । तत्र कमं तत्त्वतो नाग्यभि- चारि कमत्वानोस्थस्य तरस्थवृक्षगमनवदित्यग्यमिचारित्वं कर्मण्यपिद्धमिति परिहरति- तन्नेति । अकमे च तत्त्वतो नाग्यभिचारि कमाभावत्वाद्दूरप्रदेशे चेत्रमेत्रादिषु गच्छ- त्स्वेव चक्षुषा संनिधानविधुरेषु दद्यमानगत्यमाववदित्याह--दुरेष्विति । दूरत्वादेव विदोषतः संनिकषैविरहितेषु तेषु रूपेण चक्षुःपंनिकृषटेषु चक्षुषा गत्यमावदश्षनादिति योजना । गतिरहितेषु तरुषु गतिद्शनवत्परङ्ते ब्रह्मण्यविक्रिये कर्मदशैनं सक्रिये च ्वतप्रपञ्चे गतिमत्सु चैत्रादिषु गत्यमावदशनवत्कमीमावस्य विपरीतस्य दशनं येन हेतुना सेमवति तेन तस्य विषरीतदक्षेनस्य निरसनार्थमगवद्रचनमिति दाष्टान्तिकं निगमयति-- एवभिलयादिना । ननु कर्मतदभावयोरारोपितत्वादविक्रियस्य बरह्मणो ज्ञानैमत्राभिप्ेतं चेद्रव्यक्ताऽयमचिन्त्योऽयं न जायते म्रियते वेत्यादिना पौनरुक्त्य प्रापे तत्रैव ब्रह्मात्मनो निर्विकारस्योक्तत्वादिति तत्राऽऽह- तदेतदिति । तदेतदा-

१ ख. ग, ` तदात्मनि बाङ्कतं सश्रियत्वमसकृद्‌ˆ । २ क्ष. प्यलयः। ३ ग, "नमात्रमभिः।

[अ०४ छो ° १ ८] आनन्दगिरिङृतदीकासंवटितरक्शांकरभाष्यसमेता । १४९

त्मनि शङ्कितं सक्रियत्वमसक्दुक्तप्रतिवचनमपि निर्विकारात्मवस्त्वपेक्षयाऽत्यन्तविपरीत- दरं मिथ्याज्ञानं तेन मावितत्वं तत्संस्कारप्रचयवत्तवं ततोऽतिशयेन मोहमापद्यमानो रोकः श्रतमपि तत्त्वं विस्मरल् पुनयेत्किचित्प्रपङ्गमापाद्य सक्रियत्वमेवाऽऽत्मनश्वोदयतीति पनः पुनस्तत्त्वमूतमुत्तरं भगवानभिधत्ते । वस्तुनश्च दुर्विज्ञेयत्वात्पुनः पुनः प्रतिपादनं तत्त- दूमनिराकरणार्थमुपयुज्यते। तथा च नासि पुनरुक्तिरिलयथः1-अपक्रदुक्तप्रतिवचनमेवा- नुबदति-अव्यक्तोऽयमिति । कमभाव उक्त इति संबन्धः| उक्तस्य न जायते प्रियते वा॒विपञ्चिदित्यादिश्रुतो प्रकृतस्मृतावसङ्गत्वादिन्यायेन च प्रसिद्धत्वमस्ती- बाह--्रुतीति । न केवलमुक्तः कमांमावः कंतु सवैकमागि मनप सन्यसेलयादौ

क्यमाणशरेत्याह--वक्ष्यमाणश्ेति । ननु कमणो देहादिनिर्वल्ैतवेन त्रैविष्यात्कूटस्थ- छ्मावस्याऽ5त्मनोऽपङ्खत्वात्तव्यापाररूपस्य कर्मणो ऽप्रतिद्धत्वान्न तस्मिन्नकमेणि विष- रीतस्य कर्मणो दहनं सिष्यतीत्याशङ्याऽऽह- तस्मिनिति । कर्भव विपरीतं तस्य दशनमिति यावत्‌ । अहं कर्तेलयात्मस्षमानाधिकरणस्य व्यापारस्यानुमवात्कर्मभ्रमस्ताव- दात्मन्यत्यन्तरूढो ऽस्तीत्यथेः |

यतः किं कमे किमकर्मेति कवयोऽप्यत्र मोहिताः" देहौचाश्चयं कर्मा ऽऽत्मन्यध्यारोप्याहं कता ममेतत्कमे मयाऽस्यै फलं भोक्तव्यमिति च । तथाऽहं तुष्णीं भवामि येनाहं निरायासोऽकमो सुखी स्यामिति कायेकरणाश्रयव्यापारोपरमं तत्कृतं च सखित्वमात्मन्यध्यारोप्य न करोमि किंचित्तष्णीं युखमासमिल्यभिमन्यते रोकः । तत्रेदं शोकस्य विपरीतदशेनापनयनायाऽऽह भगवान्करण्यकमं यः पश्येदित्यादि । अत्र च कमे कर्मैव सत्कायेकरणाश्रयं कमेरहितेऽविक्रिय आत्मानि सर्वेरध्यस्तं यत ‡ पण्डितोऽष्यहं करोमीति मन्यते । अत आत्मसमवेत- तया सर्वरोकपरसिद्धे कमणि नदीकूरस्थेष्विव दक्षु गतिः भातिलो- प्येनाकमे कमाभावं यथाभूतं गत्यभावमिव दृषेषु यः पदयेदक्मेणि च कायेकरणव्यापारोपरमे कमेवदात्मन्यध्यारोपिते तुष्णीमकुव॑न्सुखमास इहंकाराभिसंपिहैतुत्वात्तस्मिन्नकमेणि च कमं यः पश्येत्‌ । य एवं कमोकमेविभागद्ः स बुद्धिमान्पण्डितो मनुष्येषु स युक्तो योगी इत्ल- कमेकृच सोऽशुभान्मोक्षितः छृतकृत्यो भवतीद्थः । आत्मनि कमेविभ्रमोऽस्तीलत्र हेतुमाह-यत इति । आत्मनो निष्क्रियत्वे कुतलक्षिन्यथोक्तो विभ्रमः तमवेदिव्याद्ाङयाऽऽह- देहेति । इदानीमात्मन्यकर्मभ्र-

१ क. 'वंतकत्वे' । २ घ. क्ष. ष्टाप्रः। ३ क. शस्य कर्मणः फ ४ ख. ग. सल. श्रयं भ्या । ५ ग, `हिद्छङ्" । ६ क. भम्येनातोऽक° । ख. ग. प्म्येन ततोऽक° । ध, “गम्येन तत्रा ।

१५० श्रीपद्गवह्रीतवा- [अ० ४-छो० १

ममुदाहरति- तथेल्यादिना । यथा शक्तो स्वामाविकमरूप्यत्वं तदमवोऽप्यारोप्याभावत्वादारोपपक्षपाती तथाऽऽत्मनोऽपि सक्रियत्वं पुनरध्यस्तं तदमावत्वात्कर्मामावोऽप्यध्यस्त एवेति मन्वानः सन्नुपपंहरति तत्रेदमिति । आत्मनि कर्मादििभमे छोकिके सिद्धे सतीदं कर्मणीत्यादिवचनं तत्परि हारार्थं भगवानुक्तवानित्यथैः । सप्रत्युक्तेऽ्थै छोकाक्षरप्तमन्वयं दशयितुं कर्मण व्याचिख्यापु्ममिकां करोति-अत्र चेति । व्यवहारभूमो कार्यकरणापिकरणं कमं स्व ङूपेण व्यवस्थितं सदात्मन्यविक्रिये कार्यकरणारोपणद्वारेण सर्वैरारोपितमिलयत्र हेतुमाह यत इति । अक्विकिनां तु कर्ृत्वाभिमानः सुतरामिति वक्तुमपिशब्रः । एवमात कमारोपमुपपाद्य प्रथमपाद न्याच्े--अत इति । आत्मनि कर्मरहिते क्मारोपे दृष्टा- न्तमाह- नदीति । आरोपवश्ादात्मनिष्ठत्वेन कमेणि स्वैढोकप्रिद्धे क्मामावं यः पद्यत बुद्धिमानिति संबन्धः । अकमेदशनस्य यथामृतत्वं स्म्यक्त्वम्‌ । तत्र दष्टा- न्तमाह-गत्यमावमिवेति । द्वितीयपादं व्याकरोति- अकर्मणि चेति । अध्यारो- पममिनयति-तुष्णीमिति । अकर्मणि कर्मदशेने युक्तिमाह-अंकारेति । पूवा- र्धनाक्तमनृदयोत्तरा्धं विमनते--य एवमिति । अयं शछोकोऽन्यथा व्याख्यातः कैथित्‌, क्थ, निलयानां किर कमे- णामीश्वरार्यऽनुष्ठीयमानानां तत्फलाभावादकमाणि तान्युच्यन्ते गण्या हत्या । तेषां चाकरणमकमे तश्च प्रयवायफलत्वात्कर्मोच्यते गोण्यैव -हृतत्या । तत्र निलये कमेण्यकम यः पर्येत्फलाभावाश्यथा षेनुरपि गौर- गौरुच्यते प्षीराख्यं फलं न प्रयच्छतीति तद्रव्‌ । तथा निलयाकरणे त्वकमेणि कमे यः पदयेक्भरकादिप्रलवायफलं भरयच्छतीति । नेतथुक्तं व्याख्यानमेवंज्ञानादश्चुमान्मोक्षानुपपत्तेयजज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽ्भादिति भगवतोक्तं वचनं बाध्येत । कर्थ, निल्यानामनुष्ठानादश्चभार्स्यान्नाम मोक्षणं न तु तेषां फलाभावज्ञानात्‌ । न हि निलयानां फङामावज्ञानम- शुभगक्तिफलत्वेन चोदितं नित्यकरमह्वानं वा । न च भगवतेवेहोक्तम्‌ । आत्मनि कार्यकरणसंघातत्तमारोपद्वारेण तव्यापारमात्रे कमणि शुक्तिकायामिव रजतमारोपितविषये तदमावमकर्म वस्तुतो यो रजतामाववदनुमवल्यकमेणि च संघात- व्यापारोपरमे तदरारा स्वात्मन्यहं तुष्णीमासे सुखमित्यारोपिते गोचरे कमांहंकारदेतुकं यस्तत्त्वतो मन्यते स रूप्यतदमावविभागहीनश्क्तिमात्रवदात्ममात्रं कमेतदमावविमाग- न्यं ॑कूटस्थं परमाथेतोऽवगच्छन्बद्धिमानित्यादिस्तुतियोभ्यतां गच्छतील्येवं स्वाभि- १क.ख.ग. ड. ज, “ब्दः । आः। २ कृ. ^ति। एवमात्मनि कमौरोपमुपपाद् प्रथमपाद

ग्याचष्ट--अत इति । आः। ख. ग. ढः. ज. ^ति। एवमात्मनि कमोरोपमुपपादय प्रथमपादं न्याच्टे- तत इति । आः ।

[अ०४ छो ° १ <] आनन्दगिरिक़तदीकासंवङितक्षांकरभाष्यसमेता । १५१

प्रये -छोकं ज्याखुयाय तन्न वृत्तिकारव्याख्यानमुत्थापयति--अयमिति । अन्यथा- ग्ाल्यानमेव प्रभद्धात प्रकटयति--कथमिल्यादिना । इश्वरार्थेनानुष्ठाने फटामावव- घनं व्याहतमिति मत्वाऽऽह - किति । नित्यानामकमत्वमप्रसिद्धमिलाशङ्कय एवररियगुणयोगात्तेष्वकर्मव्यवहारः सिध्यतीत्याह-गौण्येति । निल्यानामकरणं ृष्यवृत््येवाकमशब्दवाच्यमिल्याह- तेषां चेति । तत्न कर्मशब्दस्य प्रत्यवाया- स्यफठ्हेतुत्वगुणयोगादगोण्येव वृत्या प्रवृत्तिरित्याह --तच्वेति । पातनिकामेवं कृत्वा शरोशक्षराणि व्याचष्ट-तत्रेल्यादिना । अकमणि चेत्यादि ग्याकरोति- तयेति । ् बुद्धिमानित्यादि पवेवत्‌ । परकीयं व्याख्यानं दूषयति-नेतदिति । नित्यं क्मा- मै निलाकरणं कर्मेति ज्ञानाहुरितनिवृ््यनुपपत्ेर्मगवद्भचनं वृत्तिकारमते बाधितं घ्यदिययैः । ^“ घर्मेण पापमपनुदति ”” इति श्ुतेनित्यानुषठानाहुरितनिबरैणप्रतिद्धेस्- दुष्टानस्य फटान्तरामावात्तदकर्मेति ज्ञात्वा नित्यानुष्ठाने क्रियमाणे कथमञ्चुमक्षयो मति शङ्ते-- कथमिति । ‹ सेत्रज्ञस्येश्वरज्ञानाद्विहद्धिः परमा मता › इति स्मरणा- कमणाऽऽत्यन्तिका्मक्षयामविऽप्यङ्गीकृल् परिहरति-- नित्यानामिति । निलयानु- ्नादङमक्षयेऽपि नाक्िन्प्रकरणे तद्विवक्षितं यज्ज्ञात्वा मोक्ष्यतेऽश्चुमादिति ज्ञानाद्‌- ुमक्षयस्य प्रतिन्ञातत्वान्न च तज्ज्ञानं फलामावविषयमेषितव्यमित्याह- न त्विति । बशुमस्य फटामावाज्ञानकायैत्वामावान्न फलामावज्ञानात्सयः सिध्यतीत्यर्थः । फिचा- तन्धियोऽथैः शाख्ाजिश्चीयते न च नित्यकर्मणां फलामावज्ञानादज्चुमनिवृत्तिरि- यत्र शाज्मस्तीत्याह- न हीति । नित्याकरणं कर्मेति ज्ञानमपि नाश्चुमनिवृत्तिफदु- वेन चोदितमस्तीत्याह- नित्यकर्मेति । मगवद्वचनमेवाच्र प्रमाणमित्याशङ्कयाऽऽह-- न चेति । साधारणमेव यज्ज्ञात्वेत्यादि भगवतो वचनं न तु नित्यानां फटामावे सातवेति विशेषविषयमित्यथः ।

एतेनाक्मेणि कम॑दश्ंनं भत्युक्तम्‌ । न हयकमणि कर्मेति दशनं कतै- व्यतयेह चोद्यते, नित्यस्य तु कतेव्यतामात्रम्‌ । न चाकरणाभित्यस्य परयवायो मवतीति विज्ञानात्किचित्फरं स्यात्‌ । नापि नित्याकरणं यत्वेन चोदितम्‌ । नापि. कमौकर्मेति मिथ्यादशेनादश्ुभान्मोक्णं बद्धिमत्वं युक्तता इत्स्नकमर्ेत्वादि च फलमुपपद्यते स्तुतिव । पिध्याङ्गानमेव हि साक्षादश्मभरूपं कतो ऽन्यस्मादघ्ुमान्मोक्षणं, न हि तमस्तमसो निवतेकं भवति ।

उदुममोक्षणासंमवप्रदशेनेन कमैण्यकर्मददननिराकरणन्यायेनाकर्मणि कर्मददानं

१ क, “छ्यायात्र । २ क. व्युदस्यति । ३ क. ध. णे न बुः ।ख.ग.च. भंनबु। ४३.स्‌.ग. च, 'ङृदिदयादि । |

१५२ श्रीमद्गवद्रीता- [अ०४-छो ० १८]

निराकरोति-एतेनेति । नामादिषु फटाय ब्रह्मदृ्टिवदकर्मण्यपि फटार्थं कर्मदृष्िवि- धानाज्नाश्ुममोक्षणानुपपत्तिरित्याशङ्कयाऽऽह- न हीति । अत्र हि छेके नित्यस्य कर्तन्यतामाघ्रं परमते विवक्षितमतश्ाकर्मणि कर्मददनं विधीयते तत्फङायेति कल्मना परस्य सिद्धान्तविरुदधेल्याह -- नित्यस्य त्विति । परमतेऽपि निलयस्य कतैव्यतामात्र- भत्र -छोके न विवक्षितं किंतु नित्यानुष्ठनि प्रवृत्तििद्धयर्थः नित्याकरणत्परत्यवायो भवतीति ज्ञानमपि कतंन्यत्वेनान्न विवक्षितमेवेत्याशङ्कयाऽऽह- न चेति । न ताव- त्मवृत्तिरस्य विज्ञानस्य फं नियोगादेव तदुपपत्तेनौपि फरान्तरमनुपठम्भादतोऽफट- त्वादकरणात्म्त्यवायो मवतीति ज्ञानं नात्र कर्तव्यत्वेन विवक्षितमिलर्थः । किंचाकरणे कर्मदृष्टिविधावकरणस्याऽऽछम्बनत्वेन प्रधानत्वाज्जेयत्वं वक्तव्यं तच्च तुच्छत्वादनुपप- न्मि्याह- नापीति । अकरणस्याप्ततो नामादिवदाश्चयत्वेन दद्चीनाप्ंमवेऽपि सामा- नाधिकरण्येनेदं रजतमितिवदर्शनं मविष्यतीत्याशङ्कयाऽऽह - नापि कर्मेति । आदि- शाब्देन सर्वोत्कर्षादि गृह्यते, फलवत्वं स्तुतिवी सम्यम्त्ानस्य युक्तं न मिथ्याज्ञनस्या- नुषरुन्पेरित्य्थः । स्वम मिथ्याज्ञानमपि फठ्वटुपरुन्धमिलयाशङ्कय मिथ्याज्ञानस्यज्. माविरोधित्वान्न तस्मात्तनिवृत्तिरित्याह- मिथ्याज्ञानमेवेति । अहममदेवाञ्चुमानिवृत्तौ ृष्टान्तमाह- न हीति ।

ननु कमणि यदकमेदशनमकमणि वा कमेदश्षेनं न तन्मिथ्या्नानं कि तदि गोणं फलमावाभावनिमित्तम्‌ । न कमाकमेविज्ञानादपि गौणा- त्फरस्याश्रवणात्‌ । नापि शरुतहान्यश्चतपरिकरपनया कथिद्िशेषो कम्यते । स्वशब्देनापि शक्यं वक्तं नित्यकमेणां फलं नास्त्यकरणाच तेषां नरकपातः स्यादिति । तत्र व्याजेन परव्यामोदरूपेण कमेण्यकरममे यः पश्येदित्यादिना किम्‌ । तनैव व्याचक्षाणेन भगवतोक्तं वाक्यं लोकन्यामोहा्थमिति व्यक्तं करिपतं स्यात्‌ । न चेतच्छद्मरूपेण वाक्येन रक्षणीयं वस्तु, नापि इाब्दान्तरेण पुनः पुनरुच्यमानं सुबोधं स्यादिः ल्येव॑ वक्तं युक्तम्‌ । कपण्येवाधिकारस्त इत्यत्र हि स्फुटतर उक्तोऽ्थो न पुनवैक्तव्यो भवति । सवैत्र च प्रशस्तं बोद्धव्यं च कतंग्यमेव न निष्य- योजनं बोद्धग्यमित्युच्यते । अविवेकपुवेकमिदं रजतमिति सदप्ततोः सामानाधिकरण्यानिथ्याज्ञानं युक्तं कमा. कमणोस्तु विवेकेन भाप्तमानयोः सरामानाधिकरण्याधीनं ज्ञानं सिहदेवदत्तयोखि गौणं न मिथ्याज्ञानमिति शङ्कते- नन्विति । कमीकर्मेति दशने फटामावो गुणोऽक्म कर्मेति ददने तु फठमावो गृणस्तन्निमित्तमिदं ज्ञानं गोणमित्याह--फङेति । यथो- कन्ञानस्य गौणत्वेऽपि प्रामाणिकफटामावान्न तद्रौणतोचितेति दूषयति-नेलयादिना। क्माकर्मत्यादिगौणविन्ञानोषन्यापतन्याजेन नित्यकर्म[णः] कतैम्यतया विवक्षितत्वाद्रोण-

[अ०४-छो ° १ < ]आनन्दगिरिङकृतटीकासंवछितक्ञांकरभाष्यसमेता । १५३

्ानस्याफठत्वमदूषणमित्याशङ्कयाऽऽह- नापीति । ज्ञानादश्ुममोक्षणस्य श्रतस्य हानिरश्ुतस्य नित्यानुष्टानस्य कल्पनेत्यनेन व्यापारगोरेण न कश्चिद्धिदोषः सिष्यती- त्यथः । उक्तमेव प्रपश्चयति--स्वक्षब्देनेति । नरकपातः स्यादतो विधेरेवानुष्ठेयानि तानीति शेषः । यथोक्तवाचककर्मशब्दप्रयोगादेवापेषितार्थपिद्धिसंमवे भगवतो व्यान वचनकट्पनमनुचितमित्याह- तत्रेति । प्रकृते छछोके वृत्तिकृतां ग्याख्यानेन परमाप्त- स्येव मगवतो विप्ररम्मकत्वमापादितमिति तदीयं व्याख्यानमुपेक्ितन्यमिति फछित- माह- तत्रैवमिति । नित्यकमीनुष्ठानतिद्धचर्थं व्याजरूपमपि मगवद्ववनमुचितमित्या- शङध खशब्देनापीत्यादिप्रागुक्तपरिपाय्या तदनुष्ठाननोधनसंमवान्मैवमित्याह-न चैतदिति । वस्तुरब्देन नित्यकमांनुष्ठानमुच्यते । यथाऽऽत्मप्रतिपादनं सुबोधत्वि- द्व्थं पोनःपुन्येन क्रियते तथा नित्यानामपि कर्मेणामनुष्ठानं कमेण्यकरमेत्यादिशब्दा- नरेणोच्यमानं सुबोधं स्यादिति मगवतः शब्दान्तरं युक्तमित्याशङ्कय तस्य नित्यानु- ानवाचकत्वामावान्मैवमित्याह-- नापीति । रिच पुवैमेव नित्यानुष्ठानस्य स्पष्टमुप- दिटतवान्न तस्य सुबोधत्वार्थं शब्दान्तरमपेकितमित्याह-कर्ण्येवेति । कर्माकमीदि- वि्नानव्याजेन नितयकभीनुष्ठानककव्यतायां तात्पर्यमियेताक्नैराकृल कर्माकमीदिदरशनं गौणमिति पके दूषणान्तरमाह- सरवेत चेति। छोके वेदे च यथा प्र(त्मोशस्तं देवता- दितत््वं यच कर्तन्यमनुष्ठानाहैम्चिहोत्रादि तदेव बोद्धव्यमित्युच्यते न निष्फटं काकद्‌- नादि कर्मण्यकरमदशनमकर्मणि च कर्मदशेनं गौणत्वादेवाप्रशस्तमकर्तव्ये च नातस्त- दोद्धव्यंवनमहेतीतयथेः । |

न च मिथ्याज्ञानं बोद्धव्यं भवति तत्पस्युपस्थापिते वा षर्त्वामा- सम्‌ । नापि नित्यानामकरणादभावात्ल्यवायभावोत्पत्तिनीसतो बिद्यते भाव इति वचनात्कथमसतः सञ्जायेतेवि च दशितम्‌ । असतः सज्जन्मप्रतिषेधादसतः सदुत्पसि ब्रवताऽसदेव सद्धवेत्स्ासद्धवेदि- त्युक्तं स्यात्‌ । तचायुक्तं सवैभमाणविरोधात्‌ । न च निष्फटं विद्‌ ध्यात्कम शाहं दुःखस्वरूपत्वादुःखस्य च बुद्धिपवैकतया कायत्वानुप- पत्तेः । तदकरणे च नरकपाताभ्युपगमेऽनथोयेवोभयथाऽपि करणेऽकरणे च श्चा निष्फलं करिपतं स्यात्‌ । स्वाभ्युपगमविरोधश्च नित्यं निष्फडं क्मेत्यभ्युपगम्य मोक्षफलायेति श्रवत । तस्मावयाभरुत एवाथः कमे.

य इत्यादेः । तथा च व्याख्यातोऽस्माभिः शोकः ॥ १८ ॥ रिच कमीदेमीयामात्रतवाद्रणमपि तद्विषयं ज्ञानं मिथ्यान्ञानमिति न तस्य बोद्ध- व्यत्वपतिद्धिरित्याह- न चेति । मिथ्याज्ञानस्य बोद्धव्यत्वामावेऽपि तद्विषयस्य बोद्ध-

१ क. “व्यमिति व । २ च, (तं चावः। ३ख.ग., च. ज्ञ, “ल्ल क| ०

१५४ श्रीमद्धगवद्धीता-- [अ०४छो ° १९]

व्यता पिष्येदिलयाशंङ्कय वस्त्वामासत्वान्मैवमित्याह- तत्मत्युपस्थापितं चेवि। यत्पू- नरकरणस्य प्र्वायहेतुत्वमकरणे गोण्या वृत्या कर्महाब्दप्रयोगे निमित्तमिति तदूष- यति- नापीति । अकरणात्प्रल्वायो मवतीत्यत्र श्रुतिस्मृतिविरोधममिधाय युक्तिवि- रोधममिदधाति- असत इति । अप्ततः सद्रूपेण मवनममवनं च निःस्वरूपत्वादनुष- पन्नं निरस्तसमस्ततत्त्वस्य किचित्तत््वाभ्युपगमे सर्व॑प्रमाणानामप्रामाण्यप्रसङ्गादिलयाह- तच्चेति । यत्तु नित्यानां फटराहित्यं तत्नाकमेडाब्दप्रयोगे निमित्तमिति तज्निरस्यति- न चेति । न केवरं विध्युदेशे खफटामावाननित्यानां विध्यनुपपत्तिरपि तु धात्वर्थस्य केशात्मकत्वात्तत्र श्रुतफटामावे नेव विधिरवकाशमाप्तादयेदिल्याह--दुःखेति । दुःख- शूपस्यापि धात्वर्थस्य साध्यत्वेन कार्यत्वात्तद्विषयो विधिः स्यादिति चेन्ेत्याह- दुःखस्य चेति । स्वगोदिफटामावेऽपि नित्यानामकरणनिमित्तनिरयनिरापता्थं॒दुःखरू- पाणामपरि स्यादनुष्ठेयत्वमित्याशङ्कयाऽऽह- तदकरणे चेति । फटान्तरामावेऽपि मोक्षप्ताधनत्वान्मुमुषुणा नित्यानि कमीण्यनुष्ठेयानीलयाशङ्कयाऽऽह- स्वाभ्युपगमेति । वृत्तिकारव्यास्यानासंमवे फलितमुपसंहरति- तस्मादिति । कोऽपरो यथाश्नुतोऽथैः -छकस्येलयाशङ्कयाऽऽह-तथा चेति ॥ १८ ॥ तदेतत्कम्यकमोदिद्न स्त्यत- हि यस्य सवं समारम्भाः कामर्सकल्पवजिताः ॥ ज्ञानाथिद्ग्धकमाणं तमाहः पण्डितं बुधाः ॥ १९ ॥ यस्येति । यस्य यथोक्तदश्षिनः स्वे यावन्तः समारम्भाः कमीणि समारभ्यन्त इति समारम्भाः कामसंकल्पर्वाजताः कामेस्तत्कारणेश्च संक- लवै्वजिता पुपैव चेष्टामा्रा अनुष्ठीयन्ते भ्रटत्तेन वेल्ोकसंग्रदार्थं॒नि- तेन चेञ्जीवनमातार्थ तं ज्ञानाभिदग्धकमाणं कमीदावक्मादिदशैनं वानं तदेषाभिस्तेन ज्ञानाभिना दग्धानि श्रभाग्चुभरक्षणानि कमणि यस्य तमाहुः परमाथत; पण्डितं बुधा ब्रह्मविदः ॥ १९ ॥ कमेण्यकरमदर्शनं पूर्वोक्तं स्तोतुमुत्तर कं प्रस्तौति- तदेतदिति । यथोक्तद्शित्वं प्वोक्तददोनसंपन्नत्वम्‌ । समारम्भहब्दस्य कमैविषयत्वं न रूढ्या किंतु व्युत्य्ये- त्याह- समारभ्यन्त शतीति । कामपकट्यवर्जितत्वे कथं कमेणामनुष्ठानमित्याश्च- ङ्याऽऽह- मुधैवेति । उदेश्यफटामावे तेषामनुष्ठानं यादृच्छिकं स्यादित्याशङ्कय प्रवृत्तेन निवृत्तेन वा तेषामनुष्ठानमिति विकर्प्य क्रमेण निरस्यति--्त्तनेलया- दिना । ज्ञानाश्रीलयादि विमजते--कमीदाविति । यथोक्तन्ञानं॑योभ्यमेव जहति नायोम्यमिति विवक्षित्वा तस्िन्न्निपदम्‌ । यथोक्तविज्ञानविरहिणामपि वैशेषि-

१ ख, ग. शाङ्कधावः॥ `

[०४ ्ो०२०}आनन्दगिरिषृतदीकासंवरितश्ांकरभाष्यसमेता । १५५

कादीनां पण्डितत्वप्रसिद्धिमाशङ्कथ तेषां पण्डितामापत्वं विवक्षित्वा विशिनषि--पर- यायेत इति ॥ १९ ॥ यस्त्वकमादिदक्षी सोऽकमोदिदशेनादेव निष्कमो संन्यासी जीवन- मात्रायेचेष्ठः सन्कमेणि न पभरवतेते यद्यपि प्राग्विवेकतः भरटरत्तः । य॑स्तु भआरन्धकमा सश्चत्तरकालयुत्पन्नात्मसम्यग्दशेनः स्यात्स कमणि प्रयोज- नमपत्यन्ससाधनं कमे परित्यजल्येव । स॒ कुतथिन्निमित्तात्कमपरिलया- गासंभवे सति कर्मणि तत्फले च सङ्गरहिततया स्वप्रयोजनाभावाट्टो- कग्हर्थ पू्वत्कमेणि भहत्तोऽपि नेव किंचित्करोति ब्ञानाभिदग्धक-

मेतवाच्तदीयं कमोकरमेव संपत इत्येतमर्थं दश्यिष्यन्नाह-- यक्ता कमेफलासङ्गं नित्यतप्रो निराश्रयः ॥

कर्मण्यमिप्रहत्तोऽपि नैव कंचिकरोति सः ॥ २० लयक्त्वेति । व्यक्त्वा कमस्वभिमानं फलासङगं च यथोक्तेन ज्ञानेन निलवद्नो निराकाङ्क्षो विषयेष्वितयथः । निराश्रय आश्रयरहितः । आश्रयो नाम यदाभिलय पुरुषां सिसा(षा)षपिषति । दट्ेष्टफ-

लसाधनाश्चयरदित इत्यथः । विदुषा क्रियमाणं कमं परमायेतोऽकर्मेव

वस्य निष्करियात्मदनसंपञमत्वात्‌ । तेनेवंभूतेन भ्रयोजनाभावात्ससा-

धनं कमे परित्यक्तव्यमेवेति भप्त ततो निगेमासं भवाष्टोकसंग्रहचिकीषेया

शिष्टविगदेणापरिजिहीषंया वा पुवेवत्कमण्यभिपरहृत्तोऽपि निष्कियात्म-

दशैनसंपञ्नत्वान्नैव फिचित्करोति सः ॥ २०॥

विवेकापूर्वं कमणि प्रवृत्तावपि सति विवेके तत्र न प्रवृत्तिरिलयाशङ्कथाङ्गी करोति--यस्त्विति । विवेकात्पूवेमभिनिवेशेन प्रवृत्तस्य विवेकानन्तरमभिनिवेशा- मावात्पवृत्त्यपतंमवेऽपि जीवनमाघ्नमुदिश्य प्रवृ्यामाप्तः समवतीत्यथेः । सत्यपि विवेके तत्त्वप्ताक्षात्कारान॒दयात्कमणि प्रवृत्तस्य कथं त्यागः स्यादित्याश- ङुयाऽऽह-- यस्तु प्रारब्धेति । त्यक्त्वे्यादिप्तमनन्तर-छोकमवतारायेतुं भूमिकां कृतवा तदवतारणप्रकारं दशयति-स श्ुतश्चिदिति । ोकपतग्रहादि निमित्तं विव- क्षितम्‌ । कमपरित्यागापंमवे सति तक्षिन्परवृत्तोऽपि नैव करोति किंचिदिति बन्धः । कर्मणि प्रवृत्तो न करोति कर्मेति कथमुच्यते ततराऽऽह-खप्रयोजनाभा- बादिति । कथं तरि करमणि प्रवतैते तत्राऽऽह~-लोकेति । प्रवृत्तेरथैक्रियाकारित्वा- मवं पशवादिभिश्वाविशोषादिति न्यायेन व्यावर्तयति--पूवैवदिति । कथं तदं विवकि- नामििकिनां च विदोषः स्यादिव्याशङ्कय कमीदौ सङज्गासङ्गाम्यामिलयाह-कर्भणीति।

१क्‌. ख. ग. च. 'तदर्धं।२ख.ग. ध. च. छ. "शेयन्ाः।३ष.च. क्र, श्येः। तेः।

१५६ श्रीमद्धगवद्रीता- [अ०४शछो ०२१)

उक्तेऽर्थे समनन्तर-श्ठोकमवतारयति-ह्ञानाग्रीति । एतमर्थं दर्षयिष्यन्निमं छोकमा- हेति योजना । यथोक्त ज्ञानं कूटस्थात्मदरशनं तेन खरूपमूतं सुखं साक्षादनुमृय कमन तत्फठे च सङ्खगमपास्य विषयेषु निरकषश्ष्ठते विद्रानिव्याह-त्यक्त्वेल्यादिना । इष्ट- साधनपतपिक्स्य कुतो निरपक्षत्वमित्याशङ्कय विशिनष्टि-निराभ्रय इति । यदाधि- तयेति यच्छब्देन फठपाधनमुच्यते । आश्रयरहित इत्यस्यार्थं स्पष्टयति--दटेति । तेन ज्ञानवता पुरुषेणेव॑मूतेन त्यक्त्वा कर्मफटासङ्गमित्यादिना विरो पितेनेत्यर्थः । ततः ससा धनात्कमंणः सकाशादिति यावत्‌। निगमाप्ंमवे हेतुमाह-रोकेत्यादिना। पूर्ववञ्ज्ञा- नोदयात्प्रागवस्थायामिवेत्यथः | अभिप्रवृत्तोऽपि छक्ति शेषः । नैव करोति किंचि- दिति स्वदृ्टेति द्रष्टव्यम्‌ ॥ २० ॥ यः पुनः पूर्क्तविपरीतः प्रागेव कमौरम्भाद्रह्मणि सर्वान्तरे परतय- गात्मानि निष्क्रिये संजातात्मदशेनः स दृ्टाषेष्टदिषयाशीधिवजिततया दृष्टाटृष्टा्े कमणि भ्रयोजनमपर्यन्ससाधनं कम॑संन्यस्य शरीरयात्रा- मरात्रचेष्टो यतिङ्ञाननिष्ठो मुच्यत इत्येतमर्थं दरयितुमाह-- निराञ्ीय॑तचित्तारमा यक्तसर्वेपरिग्रहः ॥ शारीरं केवरं कर्म ढुरवन्राऽऽप्रोति किलिविषम्‌॥२१॥ निरिति । निराश्चीनिगेता आदिषो यस्मात्स निराशीः, यतचि- तात्मा चित्तमन्तःकरणमात्मा बाह्यः कायंकरणसंधातस्तावुभावपि यतौ संयती येन स यतचित्तात्मा, लयक्तसवैपरिग्रहस्त्यक्तः सर्वः परिग्रहो येन स लयक्तसवेपरिग्रहः, शारीरं शरीरस्थितिमात्रभयोजनं केवलं ततरा- प्यभिमानवजितं कमं कवेन्नाऽऽभोति न भरामोति किरिबिषमनिष्टख्यं पापं धमं च । धर्मोऽपि युपो; किल्विषमेव बन्धापादकत्वात्‌ । किंच शारीरं केवरं कर्मेदयत्र कफं शरीरनिवैत्यं शारीरं कमीपभिमेतमाहोसििच्छरीर- स्थितिमात्रमयोजनं श्षारीरं कर्मेति । रिचातो यदि शरीरनिर्व्त्य शारीरं कमे यदि वा श्चरीरस्थितिमात्रपयोजनं श्षरीरमिति । उच्यते- यदा श्ररीरनिवे्त्यं कम ्षारीरमभिमेतं स्यात्तदा दष्टादष्टमयोजनं कर्म परतिषिद्धमपि शरीरेण कुवेन्ञाऽऽप्ओोति किल्विषमिति छवतो विरुद्धाभि- धानं भरसज्येत । सत्यपि विक्षेपके कमेणि कटस्यात्मानुस॑धानस्य सिद्धे कवल्यहेतुत्वे विेपामावि सुतरां तस्य तद्धेतुत्वप्षिद्धिरिलयमिप्रत्याऽऽह-यः पुनरिति । पूर्वोक्तवरिपरीतत्व ठोकपतम्रहा दिनिरपक्षत्वम्‌ । तदेव वैपरीत्यं स्फोरयति- प्रागेवेति । सपानपर्वकर्मत- | १ ड. अ. “पेक्षोऽतिष्टते । २ ख. ग. च. इ. “जितः कः ।

[अ०४छो ०२ १}आनन्दगिरिङतदीकासंवरितक्नांकरभाष्यसमेता । १५७

न्यासे शरीरस्थितिरपि कथमित्याशङ्कयाऽऽह-क्षरीरेति । तरिं तथाविधवेष्टानिवि-

हचेतस्तया सम्यम्तानहिरमुखस्य कतो मुक्तिरित्याशङ्कय यथोपदिष्टवेष्टायामनादरानन- षमित्याह--ङ्ञाननिष्ठ इति । इति दर्ैयितुमिमं -छोकमाहेति पूववत्‌ । आशिषः ्ार्थनाभेदास्तृष्णाविदोषाः । आशिषां विदुषो निगेतत्वे हेतुमाह- यतेति । चित्तवदा- त्मनः संयमनं कथमित्याशङ्कयाऽऽह- आत्मा बाह्म इति । दयोः संयमने सति पिद्धम्थमाह- त्यक्तेति । सर्वपरिग्रहपरित्यागे देहस्थितिरपि दुःस्था स्यादित्याश्- कुयाऽऽह--श्नारीरमिति । माचरदाब्देन पोनरक्त्यादनरथकं केवट्पदमित्याश- ङुयाऽऽह-- तत्रापीति । शारीरं केवलमित्यादौ शारीरपदारथं स्फुटीकर्तुमुमयथा संमा वनया विकल्पयति-- शारीरमिति । शरीरनिवत्य श्वारीरमित्यस्मिनपक्षे कं दूषणं शरीरस्थित्यर्थं शारीरमित्यसिन्वा पक्षे किं फटमिति पूरवैवादी एच्छति-र्किचात इवि । शरीरनिवैत्यै शारीरमित्यस्मिन्पक्षे सिद्धान्ती दूषणमाह--उच्यत इति । शरीरेण यज्निवै्यं ताक प्रतिषिद्धं विहितं वा, प्रथमे विरोधः स्यादित्याह--यदेति। ्रतिषिद्धाचरणेऽपि नानिषटप्रातिरित्युक्ते प्रतिषेधशाच्लविरोधः स्यादित्यर्थः । `

श्ाद्ीयं च कमे दृष्टाषष्टमयोजनं शरीरेण कू्व॑ननाऽऽभोति किर्बिषमि त्यपि बवतोऽभाप्तमतिषेधपसङ्गः। शारीरं कमे कुवित विशेषणात्केवल- ्षब्दभयोगाश वानसनिवेतत्यं कमे विधिपतिषेधविषयं धमीधमशब्द- षाच्यं कुवेन्भाोति किरिबषपित्युक्तं स्यात्‌ । तत्रापि वाअनसाभ्यां विहितानुष्ठानप किखिविषपराश्चिवचनं विरुद्धमापयेत । प्रतिषिद्धसेवाप- प्ेऽपि भूताथानुवादमान्नमनथकं स्यात्‌। यदा तु शरीरस्थितिमा्रपयोजनं शारीरं कमाभिपेतं भवेत्तदा श्षटाटष्टपमयोजनं कम॑विधिपरतिषेषेगम्यं शषरीरवाब्नसनिवंत्यंमन्यदङुर्वस्तैरेव शरीरादिभिः दारीरस्थितिमात्र- प्रयोजनं केवलश्चब्दपरयोगादहं करोमीलययभिमानवभितः शरीरादिचेष्टा- पात्रं लोक्या कुवेन्नाऽऽमोति किल्विषम्‌ । एवंभूतस्य पापरशब्दवाच्य- किस्विषप्राप्त्यसंभवार्किरिबषं संसारं नाऽऽभोति न्ञानागभिदग्धसर्वक- मेत्वाद्मतिबन्धेन मुच्यत एवेति पूवोक्तसम्यग्दशेनफलानुवाद एवैषः । एवं श्वारीरं केवलं कर्मलयस्याथेस्य परिग्रहे निरवद्यं भवति ॥ २१॥ द्वितीये विहितकरणे सत्यनिष्टप्राप्लयमावादप्राप्तप्रतिपेषः स्यादिल्ाह-श्ाल्लीयं चेवि } इष्टप्रयोजनं कारी्यादिकं करमीदृष्टप्रयोजनं स्वगसाधनं ज्योतिष्टोमादिकं कर्मेति विमागः। शरीरनिवै्त्यं क्म शारीरमभिमतमिति पक्षे दृषणान्तरमाह--श्चारीरमिति। वाचा मनसा वा कर्मणोऽनुष्ठाने सेन्याप्तिनो मवव्येव किस्निषप्राप्तिरिलाशङ्कयाऽऽह-

१६. क्षेचमू'। २क.ध. धशान्नग"। ३४. क्ष. “थप ।

१५८ श्रीपद्गवद्यीता- [अ०४छो ०२२]

तत्रापीति । वाद्मनपताम्यां विहितानुष्ठाने वा प्रतिषिद्धकरणे वा किल्निषप्रा्तिः सन्या- तिनः स्यादिति विकर्प्याऽऽये जपध्यानविधिविरोधः स्यादित्युक्त्वा द्वितीयं दूषयति- अतिषिद्धेति । शरीरनिवै्लं कमे शारीरमिति पक्षमेव प्रतिक्षिप्य द्वितीयपक्षे छामं दशीयति-यदा चिति । अन्यदेहस्थितिप्रयोजनात्कर्मणः सकाशादिति शेषः । तत्रापि विदुषः स्वदृष्टथा न प्रवृत्तिरिति सूचयति- लोकेति । विद्रानुक्तया रीव्या वतमानो नाऽऽभरोति किल्निषमिलत्र विवकितमथमाह-एवंभूतस्येति । विधिनिषेध गम्यं करम देहस्थितिहेतुम्यतिरिक्तमङ्कवेत इत्यर्थः । शारीरं केवलं क्म कुर्वाऽऽभोति किंदिबिषमित्यस्योक्तेन प्रकारेण परिग्रहे शारीरं केवलमिति विशेषणदयं निदोषं पिध्य- तीति फरितमाह-एवमिति ॥ २१ ॥ ल्यक्तसवेपरिग्रस्य यतेरन्नादेः शरीरस्थितिहेतोः परिग्रहस्याभावा याचनादिना शरीरस्थिती कतैव्यतायां पाप्नायाम्‌ “अयाचितमसं्प्यु पपन्नं यद्च्छया' इत्यादिना वचनेनानङ्घातं यते; शरीरस्थितिहेतोर- न्नादेः माद्नद्रारमाविष्कुवन्ाह- | यद्च्छाङामसंवषटो हंदातीतो विमत्सरः ॥ समः सिद्धावसिद्ो च कृताऽपि न निबध्यते ॥२२॥ यदच्छेति । यदच्छालछामसंतुष्टोऽप्राथितोपनतो खाभो यद्च्छाराभ- स्तेन संतुष्टः संजातारंप्रययो दरदातीतो ददः श्ीतोष्णादिभिरहन्यमानोऽ- प्यविषण्णचित्तो द्रदातीत उच्यते । विमत्सरा विगतमत्सरो निर्वेरबद्धि समस्त॒रयो यदच्छाराभस्य सिद्धावसिद्धों च । य एवंभूतो यतिरभ्नादे दारीरस्थितिरेतो खभाखाभयोः समो हर्पविपादवाजितः कर्मादावकर्मा दिदश्षी यथाभ्र॒तात्मदकषननिष्ठः श्षरीरस्थितिमान्रपरयोजने भिक्षाटनादि कमेणि हरीरादिनिवेस्यं नैव रकिचित्करोम्यहं शुणा गुणेषु वतेन्ते इत्येवं सदा संपरिचक्षाण आत्मनः कवैत्वाभावं पयनेव िचिद्धिक्षा- टनादिकं कमं करोति । लोकव्यवहारसामान्यदशेनेन तु लोकिकैरारो- पितकतेत्वे भिक्षाटनादौ कमणि कता भवति । स्वानुभवेन तु शाद्ञप-

माणादिजनितेनाकर्वेव । स एवं पराध्यारोपितकवेत्वं श्षरीरस्थितिमात्र- पयोजनं भिक्षाटनादिकं कमे कृत्वाऽपि न निबध्यते बन्धहेतोः कमणः सहेतुकस्य ब्ञानाभिना दग्धत्वादित्युक्तान॒वाद एवैषः ॥ २२ ॥

१६. चच. “दिवः। २. छ. "जनो भिः। ३ क. "ति । भिक्षाटनादिवे्टस्वप्यकदैत्वाय- नुसधानमेव पिद्षः । स्व । * क्ष. "वत्व शः ।

[अ०४छो ० २६} आनन्दगिरिषतटीकासंवलितश्चांकरभाष्यसमेता । १५९

पूवोकेन सेगतिं ददीयज्घत्तरछछोकमुत्थापयति-- त्यक्तेति । अन्नादेरिष्यादिङब्देन ¶दुकाच्छादनादि गृह्यते । याचनादिनेत्यादिष्देन सेवाङृष्याद्युपादीयते । मिक्षाटनाध- पर्चोगात्माक्छाछे केनापि योग्येन निवेदितं भेक्षमयाचितम्‌ । अभिशस्तं पतितं च वजै- पित्वा सेकट्पमन्तरेण पञ्चम्यः सप्तम्यो वा गृहेभ्यः समानीतं भेक्षमपश्ुतम्‌ । तिद्धमनं भक्तजनैः स्वसतमीपमुपनीतमुपपन्नम्‌ । यदच्छया खकीयप्रयत्नव्यतिरेकेणेति यावत्‌ । जादिशब्देन--“मापुकरमसंश्पतं प्राक्परणीतमयाचितम्‌ । तात्काछिकोपपन्नं च मेषं पञ्चविधं स्मृतम्‌"? इत्यादि गृह्यते ।

आविष्डुषैजिदं वाक्यमाहेति योजनीयम्‌ । परोक्तहर्षमर्पूरवका स्वस्योतकर्षामि- वाज्ा विगता यस्मादिति ब्युत्पत्तिमाधित्य विवक्षितमर्थमाह निर्वैरेति । संक्षेपतो द्ितमर्थ विक्दयति--य एवंभूत इति । तथाऽपि प्रकृतस्य यतेर्िक्षाटनादौ कर्तृत्वं परतिमाति तदमवे भिक्षाटनाद्यमावेन जीवनामावप्रसङ्गादिव्याशङ्याऽऽह-छाकेति । शोकिकैरवितेकिमिः सह व्यवहारस्य स्ानाचमनमोजनादिरक्षणस्य विदुष्यपि सामा- न्येन ददनात्तदनुप्ारेण शौकिकैरध्यारोपितकर्तैत्वमाक्त्वाद्धिद्रानपि टोकदश्या मिक्षाट- नादौ करवत्वमनुमवतीत्यथैः । कथं ताईं तस्याकरृतवं तत्राऽऽह--स्वातुभवेनेति । यदृच्छेत्यादिपादघ्रयं व्याख्याय कत्वाऽपोत्यादिचतुर्थपादं व्याच्े--स एवमिति । भि्ाटनादिना प्रातिमापिकेन कर्मणा विदुषो बद्धत्वाभावेऽपि कर्मान्तरेण निबद्धत्वं मविप्यतीत्याशङ्गयाऽऽह- बन्धेति । ज्ञानाभनिदग्धत्वादित्येवं शारीरं केवटमिलयादा- ृ्प्यायमनुवाद इति योजना । यथोक्तस्य कमणो वैक्त्या सहाविरोधाम्युपगमपूचना- पीऽपिशब्दः ॥ २२ ॥

ल्यक्त्वा कर्मफलासङ्गमिलयनेन शोकेन यः भारन्धकमी सन्यदा

निष्कियव्रह्मात्मददेनसंपञनः स्यात्तदा तस्याऽऽत्मनः कतृंकमेपयोजना-

मावदक्षिनः कमेपरित्यागे भाते कुतश्धिभ्िमित्तात्तदसंभवे सति पएवंवच्त-

सिन्करमण्यभिप्ररत्तोऽपि नैव फिचित्करोति स इति कमाभावः भद-

धितः । यस्यैवं कमाभावो दर्शितस्तस्येब-

गतसङ्गस्य सक्तस्य ज्ञानावस्थितचेतस्‌ः ॥ यन्नायाऽऽचरतः कर्म समग्रं प्रविरीयते ॥ २३ ॥

गतसङ्गस्य सवतो निटरत्तासक्तेमुक्तस्य निदरत्तधमाधमांदिबन्धनस्य ानावस्थितचेतसो ब्ञान एवास्य चेतो यस्य सोऽयं ्ञानावस्यित- चेतास्तस्य य्घाय यद्निषस्यथमाचरतो निरवतेयतः कमं समग्रं सहा-

१ ख, ग. ड, ज. "पानाच्छाः । २ क, च. 'रोत्कपा'। ३ क. ख. ग, इ. युक्त्या ।

१६० | भ्रीमद्धगवद्रीता- [अ०४छो०र४]

गरेण फटठेन वतेत इति समग्रं कमे तत्समग्रं भ्रविलीयते विनद्यती-

त्यथः ॥ २३ ॥

गतसङ्गस्येव्यादि.छछोकस्य व्यवहितेन संबन्धं वक्तु वृत्तं कीतेयति- त्यक्त्वेति । अनेन शोकेन ८ नैव किचित्करोति सः › इत्यत्र कमाभावः प्रदरित इति सबन्धः । कस्य कर्मामवप्रदद्यनमिलयाशङ्कयाऽऽह- यः भरारब्धेति । प्रारब्धकम सन्योऽवति ते तस्य॒ कमांमावः प्रदरितशद्धिरोधः स्यादित्याश्चङ्कयावस्थाविरेषे तत्प्रदश्ना- स्मैवमित्याह- यदेति । ननु ज्ञानवतः क्रेयाकारकफटामावदरिनः करमपरित्याग- भोग्यात्कर्मामाववचनमप्राप्तप्रतिषेधः स्यादित्याशङ्कयाऽऽह-आत्मन इति । टोक- स्रहादिनिमित्त . प्रागेवोक्तम्‌ । अविदयावस्थायामिवेति पूववदित्युक्तम्‌ । एवं वृत्तमनू- चोत्तर श्छोकमवतारयति- यस्येति । यथोक्तस्यापि विद्यावतो मुक्तस्य मगवत्परीत्यर्थ कर्मानष्ठानोपछम्मात्ततो बन्धारम्भः सेमाव्येतेत्याशङ्याऽऽह-- यज्ञायेति । धर्माधर्मा- दील्यादिङञब्देन रागदधेषादिंग्रहः, तस्य बन्धनत्वं करणब्युत्पत्या प्रतिपत्तव्यम्‌ । यज्ञनिर्वृत्र्थ यज्ञराब्दितस्य मगवतो विष्णोनीरायणस्य प्रीतिपत्यथ॑मिति यावत्‌ । ज्ञानमेव वाञ्छतो ज्ञानस्य प्रतिबन्धकं कमे परिदङ्कितं परिदरति--कर्मेति। सम- मरणेदङ्खीकृत्य ग्याच्े- सहेत्यादिना ॥ २६ ॥

कस्मात्पुनः कारणात्कियमाणं कमे स्वकायारम्भमकुर्वत्समग्रं भवि- छीयत इस्युच्यते यतः

ब्रह्मापणं ब्रह्म हवित्रह्याग्रो ब्रह्मणा हृतम्‌ ॥

ब्रह्मेव तेन गन्तव्ये ब्रह्मकमसमाधिना ॥ २४ ॥

ब्रह्मेति । ब्रह्माणं येन करणेन ब्रह्मविद्ध विरप्रावपयति तद्रहयै वेति पश्यति तस्याऽऽत्मव्यतिरेकेणाभावं परयति यथा शुक्तिकायां रजताभावं पयति तैदुध्यते ब्रह्मेवापेणमिति। यथा यद्रजत॑॑तच्छु क्तिकैवेति । ब्रह्म, अपेणमिलयसमस्ते पदे ।

‹ नागुक्तं क्षीयते करम › इति स्परतिमाधित्य शङ्ते- कस्मादिति । समस्तस्य क्रियाकारकफडात्मकस्य द्वैतस्य ब्ह्ममात्रत्वेन बाधितत्वाद्भह्यविदो बह्ममात्रस्य कर्म प्रविढीयते सममिति युक्तमित्याह--उच्यत इति । ब्रह्मविदो बहयेव सर्वं॑क्रियाका- रकफठजौतं द्वैतमित्यत्र हेतुत्वेनानन्तर छछोकमवतारयति-- यत इति । अपेणश्षब्दस्य करणविषयत्वं दद्मयत्नर्षणं ब्रह्मेति पदद्भयपक्षे सामानाधिकरण्यं पाधयति-येनेति। यद्रनतं सा श्ुक्तिरितिवद्धाधायामिदं सामानाधिकरण्यमित्याह- तस्येति । तत्र

१ख.ग. ड, च. ज. शरङ्कायामाद । २ क. घ. तद्रदु* । ३ ख. ग. ज. "जातमद्ै ।

[अ०४ छो० २४] आनन्दगिरिढृतटीकासंवलितक्ञांकरभाष्यसमेता। १६१

दृष्टानतमाह-- यथेति । उक्तेऽर्थे पदद्वयमवतारयति-तेदुच्यत इति । उक्तमेवार्थ स्ष्टयति-यथा यदिति । समापरशङकं व्यावतैयति-- ब्रहेति ।

यद्पणवुद्धया शते लोके तदस्य ब्रह्मविदो ब्रह्मैवेत्यथः। ब्रह्म हबि- स्तथा यद्धबिबद्धया श््यमाणं तद्रह्मैवास्य । तथा ब्रह्माग्नाविति समस्तं पदम्‌ । अभ्निरपि ब्रह्मेव यत्र हूयते बह्मणा कत्रौ ब्रह्मैव कर्तेत्यथः । यत्तेन हतं हषनक्रिया तद्रह्मेव । यत्तेन गन्तव्यं फटं तदपि ब्रह्मैव । बरह्मकर्मसमाभिना ब्रह्मेव कमे बह्मकमं तस्मिन्समाधियंस्य स ब्रह्मक- भ॑समाधिस्तेन ब्रह्मकमेसमाधिना ब्रह्मैव गन्तव्यम्‌ । एवं लोकसंग्रहं चिकीषणाऽपि क्रियमाणं कपर परमार्थतोऽकमे बरह्मवुद्ध बपमरदितत्वौत्‌ । एवं सति निटत्तकमंणोऽपि सर्वकमेसंन्यासिनः सम्यग्द्शनस्तुलर्थ यह्नत्वसंपादनं श्नानस्य सुतरामुपपद्यते यदपेणायधियह्े प्रसिद्धं तद्‌- स्याध्यात्मं ब्रह्मैव परमा्थदशिन इति । अन्यथा सरवैस्य ब्रह्मत्वेऽ- पैणादीनामेव विरोषतो ब्रह्मत्वाभिधानमनयकं स्यात्‌ । तस्माद्रद्यैवेदं स्मित्यभिजानतो विदुषः सवकम भावः । कारकबुद्धयभावाच । नहि कारकबुद्धिरदितं यज्ञाख्यं कम द्रम्‌ । सवेमेवाभनिहोत्रादिकं कमे शब्दसमपितदेवताविशेषसंमदानादिकारफबुद्धिमत्कत्रेभिमानफलाभिसं- धिमच दष्टं नोपमृदितक्रियौकार्केफलभेदवुद्धिमत्कतेत्वाभिमानफराभि- संधिरहितं बा । इदं त॒ ब्रह्मबुद्धदयुपमृदितापणादिकारकक्रियाफलमेद- बुद्धिं कमोतोऽकर्मेव तेत्‌ । पदद्रयपक्षे विवक्ितमर्थं कथयति--यदृपणेति । बह्म हविरिति पदद्वयमवतार्य व्यच्े- ब्रह्मेयादिना । यदषेणबुद्या गृह्यते त द्रक्षविदो ब्रहेवेति यथोक्तं तथेहाषी- याह- तथेति । अस्येति षष्ठी बह्मविदमधिकरोति । पूववदक्तमासमाशङ्कय व्यावत- यन्पदान्तरमवतायं व्याकरोति- तयेति । प्रागुक्ताप्तमाप्तवदिति व्यतिरेकः । तत्र विवक्षि- तमयंमाह--अभ्निरपीति । बह्मणेति पदस्यामिमतमथमाह-ब्रह्मणेति । कत्री हयत इति सबन्धः । कती बरह्मणः सकााद्यतिरिक्तो नास्तीत्येतदमिप्रेतमित्याह - ब्रह्मै- वेति । हुतमित्यस्य विवक्षितमर्थमाह--यत्तेनेति । ब्रह्मेव तेनेलयादिमागं विमनते- रहवेत्यादिना । ब्रह्मकर्मत्याद्यवतार्य व्याकरोति-ब्रह्मेति । कर्मत्वं ब्रह्मणो ज्ञेय- तात्म्राप्यत्वाञ्च प्रतिपत्तव्यम्‌ | एवं ब्रह्मर्षणमन्त्रस्याक्षराथमुक्त्वा तातप्यमाह-एव- पिति । निवृत्तकर्माणं संन्यातिनं प्रति कथमस्य मन्त्रस्य प्रवृत्तिरित्याशङ्कयाऽऽह--

१ क. तद्रदुः। २क. ख. ग. क्ष. ^त्वात्तदेवं । ३ ख. ग. च. च, "याकमेफ" । ४ क, "क- कमफ ५ घ. "द्धि क“ । ६ क. शद्विमत्कमो"। ७ चक । २१ |

[कि भ

१६२ श्रीमद्गवद्रीता- [अ०४छो०२४]

निदत्तेति । यथा बाष्ययज्ञानुष्ठानासमर्थस्याज्ञस्य सकस्पात्मकयन्ञो दष्टस्तथा ज्ञानस्य यज्ञत्वस्तपादनं स्तुत्यर्थं सुतरामुपपद्यते तेन स्तुतिखामात्कल्पनायाः स्वाधीनत्वाश्चेत्यथैः । ज्ञानस्य यज्ञत्वसपादनममिनयति-यदपेणादीति । केन प्रमाणेनात्न य्ञत्वप्ंपा- दनमवगतमित्या्षङ्यार्पणादीनां विदोषतो ब्मत्वामिधानानुपपच्येत्याह--अन्थथेति । ज्ञानस्य यज्ञत्वे संपादिते फषितमाह- तस्मादिति । आत्मेवेदं सवमिल्यात्मग्यतिरेकेण सरवस्यावस्तुतवं प्रतिपद्यमानस्य कर्मांमवि हेत्वन्तरमाह-कारकेति । कारकनुद्धेलतष्व- भिमानस्यामावेऽपि किमिति कम न स्यादित्याशङ्कयाऽऽह- न हीति । उक्तमेवान्व- यज्यतिरेकाम्यां द्रढयति- सवेमेवेति । इन्द्रायेत्यादिना शब्देन समर्षितो देवतावि- रोषः संप्रदानकारकमादिशब्दाद्जीह्यादिकरणकारकं तद्विषयबुद्धिमत्कतीऽस्मीत्यमिमा- नपुवैकं मोक्ष्ये फलमस्येति फलामि्तंधिमच्च कम दृष्टमिति योजना । अन्वयमुक्त्वा व्यति- रेकमाह- नेत्यादिना । उपमृदिता क्रियादिमेदविषया बुद्धिर्यस्य तत्कर्म तथा कर्व त्वाभिमानपुवेको भोक्ष्ये फटमस्येति योऽमिपंधिस्तेन रहितं च न कर्मं इष्टमिलन्वयः ॥ तथाऽपि ब्रह्मविदो माप्तमानकर्मामावे किमायातमिलाशङ्कयाऽऽह-इदमिति ॥ यदिदं ब्रह्मविदो दश्यमानं कमं तदहमस्मि ब्रह्मेति बुद्धया निराङ्तकारकादिभेदविष- यबुद्धिमदतश्च कर्मैव न मवति तत्त्वज्ञाने सति व्यापकं कारकादि व्यावतेमानं व्याप्यं कर्मापि ग्यावतैयति तत्विदः शरीरादिचेष्टा कर्मामासतः कर्मव्यापकरदितत्वात्सुषुप्तचे- ावदित्थैः |

तथा च दरितं ‹ कमेण्यकमे यः पयेत्‌ ` ‹ कमेण्यमिपटत्तोऽपि नैव किंचित्करोति सः शुणा गुणेषु वतेन्तेः “नेव रकिचित्करोमीति युक्तो मन्येत तच्ववित्‌" इत्यादिभिः । तथा च दशंयंस्तत्र तत्र क्रियाकारक- फलभेद बुद्ध्युपमर्दं करोति । शष्ट च काम्याभिहोज्रादौ कामोपमर्दन

9 काम्याग्निहोजादिहानिः। तथा मतिपुवेकामतिपएवेकादीनां कमणां कायं- विशेषस्याऽऽरम्भकत्वं शृष्टम्‌ । तथेहापि ब्रह्मबुद्धश्ुपमृदितापेणादिका- रकक्रियाफलमेदवबुद्धेब हचेष्टामात्रेण कमपि विदुषोऽकमे संपद्यते । अत उक्तं समग्रं भविलीयत इति । अत्र केचिदाहुयंद्रह्म तदपणादीनि । ब्रह्मेव किलापणादिना पश्चविधेन कारकात्मना व्यवस्थितं सत्तदेव करोति । तत्र नापणादिवद्धिनिंवत्येते किंत्वपणादिषु ब्रह्मबुद्धिराधी- यते । यथा प्रतिमादौ विष्ण्वादिदुद्धियंथा बँ नामादौ ब्रह्मबुद्धिरिति। सत्यमेवमपि स्याद्यदि ज्ञानयन्गस्तुलयथं प्रकरणं न स्यात्‌। अत्र तु सम्य- ग्दशेनं ब्ञानयङ्क्नम्दितमनेकान्यज्गशब्दितान्कियाविदोषानुषन्यस्य “शरेया-

१क्‌.सख. ग. च. क्ष. 'वेकत्वादीः। २ ख. ग. ध, (मिवैलयं। ३ क, च ।

[अ०९-छो ०२४]आनन्दगिरिषृतदीकासंबलितक्षांकरभाष्यसमेता । १६३

न्रग्यपयादयज्ञाञ्ज्ञानयज्ञः” इति श्ञानं स्तौति । अत्र च समथमिदं वचनं बरह्मापणमित्यादि ज्ञानस्य यह्कत्वसंपादनेऽन्यथा सवस्य ब्रह्मत्वेऽपणा- दीनामेव विशेषतो ब्रह्मत्वाभिधानमनर्थकं स्यात्‌ । ये त्वपणादिषु मति- भायां विष्णदष्टिवह्ह्मदृष्टिः क्षिप्यते नामादिष्विव चेति ब्रुवते न तेषां ब्रह्मविद्योक्तेह विवक्षिता स्यादपंणादिविषयत्वाञ्न्नानस्य । न च दिस पादनह्नानेन मोक्षफलं भाष्यते “ब्रह्मेव तेन गन्तव्यम्‌" इति चोच्यते । विरुद्धं च सम्यग्दशेनमन्तरेण मोक्षफटं भराप्यत इति । भ्कृतविरोषश्च । सम्यग्द्नं च भृतं ‹ कर्मण्यकम यः पर्येत्‌ › इत्यत्रान्ते च सम्य. गदशनं तस्यैवोपसंहारात्‌ । ‹ भ्रेयान्द्रव्यमयायङ्ञाञज्ञानयह्नः ` ‹ हानं लब्ध्वा परां श्रान्तिम्‌ " इत्यादिना सम्यग्दशैनस्तुतिमेव कुरशुप- क्षीणोऽध्यायः । तेत्राकस्मादप॑णादौ ब्रह्मदष्टिरेभकरणे प्रतिमायामिव विष्ण॒दृ्टिरुच्यत इत्यतुपपम्नपर्‌ । तस्माधथाग्याख्याताथे एवायं श्लोकः ॥ २४ ॥

ज्ञानवतो ददयमानं कमीकमेवित्यश्र मगवदनुमतिमाह- तथा चेति । ब्रह्मविदो इष्टं कम नास्तीत्युक्तेऽपि तत्कारणानुपमदात्पुनरभविप्यतीत्याशङ्कयाऽऽह--तथा च द्यन्ति । अविद्रानिव विद्वानपि कर्मणि प्रवर्तमानो दृदयते तथाऽपि तस्य कमा- केवित्यत्र दृष्टान्तमाह--्ष्टा चेति । विद्त्कमापि कर्त्वाविदोषादितरकमंवत्फटार म्मकमित्यापि शङ्का न युक्तेत्याह-तथोति । इदं कमैव कतेन्यमस्य च फं मोक्त- व्यमिति मतिस्तत्पृवेकाण्यतत्पूवकाणि च कर्माणि तेषामवान्तरमेदंमरहार्थमादिपदम्‌ । दा्टन्तिकमाह- तथेति । सप्तम्या विद्रत्परकरणं परामृष्टं॑षष्ठयो समानाधिकरणे । उक्तेऽर्थे पृवैवाक्यमनुकूढ्यति--अत इति । बह्मापेणमश्रस्य व्याख्यानमुक्त्वा स्वयुय्यन्याख्यानमनुवदति-- अत्रेति । प्रतिद्धोदेशेनाप्रिद्धविधानस्य न्याय्यत्वादप्र- तिद्धोदेशेन प्रपिद्धविधानं कथमित्याशङ्कयाऽऽह- ब्रह्मैवेति । किरेत्यस्मिन्ग्याख्याने तिद्धान्तिनोऽतंप्रतिपत्ति सूचयति । कतौकमेकरणपप्रदानाधिकरणरूपेण प्श्चविधेन बरह्मव न्यवस्थितं कमं करोतीलङ्गीकारात्तदप्रपिद्धघमावात्तदनुवादेनापणादिष्वविरुद्धसत- इृटिविषिरिलर्थः । दष्टिविधिपल्े पिद्धान्तादधिदोषं ददीयति--तग्रेति । अर्पणादिषु कतैव्यां नह्मनुद्धि दृष्टन्ताम्यां स्पष्टयति-- यथेत्यादिना । द्टिविषाने विधेयद्ष्टेमा- नप्तक्रियात्वेन सम्यग््ञानत्वामावात्प्रकरणमङ्गः स्यादित्यमिप्रत्य परिहरति-सत्यमेव- पिति । विधित्सितदृष्टस्त॒तिपरमेव प्रकरणं न ज्ञानस्तुतिपरमिल्याशङ्कय प्रकरणषयो- टोचनया ज्ञानस्तुतिरेवान्न प्रतिमातीति प्रतिपादयति-अन्न त्विति । किंच ब्ह्मपे-

१. तत्र यस्माः।२ख. ग. “रत्र प्रः। च. °रन्यप्रः।

१६४ श्रीमद्धगवदीता- [अ०४ छो ०२९]

णमश्रस्यापि सम्यन््ञानस्तुतौ सामर्थ्य प्रतिमातीत्याह--अत्र चेति । नन्वर्षणादिषु नह्मरष्टिं कुवैतामपि जह्यवियेवान्र विवक्षितेति पृक्षमेदापिद्धिरिति चेत्तत्राऽऽह- ये स्विति । यथा बह्मदृष्या नामादिकमुपास्यं तथाऽषणादिषु ब्रह्मदष्टिकरणे प्रल्षणा- दिकमेव प्राधान्येन ज्ञेयमिति ब्रह्मविद्या यथोक्तेन वाक्येन विवक्षिता न स्यादित्यर्थः । किंच ब्रह्येव तेन गन्तव्यमिति बह्यप्रा्िफढामिधानादपि दष्िविधानमण्छिष्टमिल्याह- न चेति । न चापंणाद्याटम्बना दष्टितरह्य प्रापयलयप्रतीकाढम्बनान्नयतीतिन्यायविरोधा- दिति मावः । इष्टिविधानेऽपि [भेयोगबछादेव स्वर्गवददृष्टो मोक्षो मविष्यतीत्याहा- याऽऽह-- विरुद्धं चेति । ज्ञानादेव कैवस्यमुक्त्वा मागौन्तरापवादिन्या श्रुला विरुद्धं मोक्षस्याविद्यानिवत्तिलक्षणस्य दष्टस्य नैयोगिकत्ववचनमिलर्थः । दृष्टिनियो- गान्मोक्षो भवतीत्येतत्प्रकरणविरुद्धं चे्याह-- प्रकृतेति । तदेव प्रपञ्नयति-सम्य- ग्द्चनं चेति । अन्ते च सम्यग्दर्शनं प्रकृतमिति संबन्धः । तत हेतुः--तस्येबेति । सम्यग््ानेनोपक्रम्य तेनेवोपपंहरिऽपि मध्ये किंचिदन्यदुक्तमिति प्रकरणस्यातद्विषयत्व- मित्यादाङकयाऽऽह- श्रेयानिति । प्रकरणे सम्यम्जञानविषये सत्यनुपपन्नो दशेनविधि- रिति फलितिमाह- तत्रति । बह्यापणमच्रे परकीयन्याख्यानाप्मवे स्वकीयन्याख्यानं व्यवस्थितमित्युपसंहरति-तस्मादिति ॥ २४॥

तत्राधुना सम्यग्दशचेनस्य यद्चत्वं सपाय तत्स्तुल्यथंमन्येऽपि यङ्ग उपक्षिप्यन्त-

दैवमेवापरे यज्ञं योगिनः पर्य॑पाप्तते ॥ ब्रह्माग्नावपरे यज्ञं यज्ञेनेवोपज॒ह्वति ॥ २५ ॥

दैबमेबेलादिना । दैवमेव देवा इज्यन्ते येन य्नेनासौ दैवो यद्गस्त- मेवापरे यद्योगिनः कपिणः पर्युपासते कुवेन्तीलयथः । ब्रह्माग्नौ «° सत्यं ज्ञानमनन्तं बरह्म ` ““ विज्ञानमानन्दं ब्रह्म `` ““ यत्साक्नाद्‌- परोक्षाद्रष्य ” “ य आत्मा सवान्तरः ” इत्यादिवचनोक्तमशनाया- दिसबैसं सारधमेबजितं नेति नेतीति निरस्ताशेषविशेषं ब्रह्मकषम्देनो च्यते । ब्रह्म च तदभ्निश्च स होमाभिकरणत्वविवक्षया ब्रह्माभिस्वस्मि न्ब्रह्माग्रावपरेऽन्ये ब्रह्मविदो य्न यत्न्नब्दवाच्य आत्माऽऽत्मनाषसु यज्ञशब्दस्य पाठात्तमात्मानं यद्ग परमाथ॑तः परमेव ब्रह्म सन्तं बख्धा- दपाधिसंयुक्तमध्यस्तसवोपाधिधममैकमाहुतिरूपं यद्वेनेवाऽऽत्मनेवोक्तख- प्षणेनोपजुषति भक्षिपन्ति । सोपाधिकस्याऽऽत्मनो निरुपाधिकेन परब्र-

१यख.ग. च, पक्षेभेः।२क. च. "ते विष्ण्वाद्यं ब्र ।

[अ०४ छो ०२९]आनन्दगिरिङतरीकासंवरितक्नांकरभाष्यंसमेता । १६५

हसखरूपेणेव यदेनं स तस्मिन्होमस्तं कुर्वन्ति ब्ह्मात्मेकंत्वदेननिष्ठाः संन्यासिन इयर्थः । सोऽयं सम्यग्दशचैनलक्षणो यज्ञो दैवयद्नादिषु यङ्ग पपक्षिप्यत बरह्मापणमित्यादि शोकैः ‹ भ्रेयान्द्रव्यमयाचन्ाञ्ज्ञानयह्गः परंतप › इत्यादिना स्तुत्यथेम्‌ ॥ २५ ॥

ज्ञानस्य यज्ञत्वं संपाद्य पूव-छोके स्थिते सत्यधरुना तस्यैव ज्ञानस्य स्तुत्यर्थं यज्ञान्त रनिर्देशार्थमत्तरग्नन्थपरवृत्तिरित्याह- तत्रेति । सर्वस्य श्रेयःसाधनस्य मुख्यगोणवृ त्तिम्यां यज्ञत्वं ददीयन्नादौ यज्ञद्रयमाददीयति-दवमेबे्यादिना । दैवमवेति प्रती- कमादाय दैवयन्नं ग्याच्टे--देवा इति । सम्यम््ानारूयं यज्ञं विमनते--ब्रह्मा्रा विति । तत्न बद्मशाब्दार्थ श्रत्यवष्टम्भेन स्पष्टयति-सत्यमिति । यदजडमन्‌तविपरीत- परिच्छिन्नं ब्रह्म तस्य परमानन्दत्वेन परमपुरुषा्थत्वमाह- विन्नान मिति । तस्य ज्ञाना- धिकरणत्वेन ज्ञानत्वमोपचारिकमित्याशङ्कयाऽऽह--यत्साक्षादिति । जीवन्रह्मविभागे कथमपरिच्छिन्नत्वमित्यादाङ्कय विशिनशटि-य आत्मेति । परस्येवाऽऽत्मत्वं सर्व- स्मादेहादेरव्याकृतैन्तादान्तरत्वेन साषयति- सर्वान्तर इति । विधिमुखं सैमेवोप- गिषद्राक्यं ब्रह्मविषयमादिश्ब्दा्ैः । निषेषमुखं बह्मविषयमुपनिषद्वाक्यमरोषमेवाथेतो निबघ्राति--अश्चनायेति । बह्मण्यिशब्दप्रयोगे निमित्तमाह-स होमेति। बुद्धया- रूदतया सवैस्य दाहकत्वाद्वियस्य वा हेतुत्वादिति द्रष्टव्यम्‌ । यज्ञशब्दस्याऽऽ- त्मनि त्वंपदार्थं प्रयागे हेतुमाह-आत्मनामस्विति । आधाराधेयभावेन वास्तवमेदं हमात्मनो्व्यावर्तयति--परमार्थत इति । कथं तर्हि होमो न हि तस्थैव तत्र होमः सेमवतीत्यादाङ्कयाऽऽह-बुद्धयादीति । उपाधि्योगफटठं कथयति-अध्यस्तेति । उपाध्यध्यापद्वारा तद्धमाध्याते प्राप्तमर्थं ॒निर्दिशति--आहुतीति । इत्थ॑मूतलक्षणां तृतीयामेव न्याकरोति--उक्तेति । अशनायादिपवैपंसार धमेवजितेन निर्विशेषेण स्वरू- पेणेति यावत्‌ । आत्मनो ब्रह्मणि होममेव प्रकटयति-सोपाधिकस्येति । अपर इत्यस्यार्थं स्फोरयति--ब्रह्मेति । उक्तस्य ज्ञानयज्ञस्य दैवयज्ञादिषु बह्मापणमिलया- दिछोकैरूपक्षिप्यमाणत्वं ददीयति- सोऽयमिति । उपतेषप्रयोजनमाह-भेया- निवि ॥ २९ ॥

भरोत्रादीनीन्दरियाण्यन्ये संयमाभिषु जहति ॥ शब्दादीन्विषयानन्य इन्द्रियाग्निषु जुह्वति ॥ २६ ॥ श्रोत्रादीनीति । भोत्रादीनीन्धियाण्यन्ये योगिनः संयमाग्निषु भरती-

१ख.ग.च. च. कद्‌" । २. ग.च. क्ष, पतेश्रेः। ३ख.ग., ङ, च, ज. "तादा ।

१ क, "षु यद्धेष॒ त्र ।

१६६ श्रीपद्धगवद्ीता- [अ०४छो ०२७-२ ८]

द्धि संयमो भित इति बहुवचनम्‌ , संयमा एवाप्रयस्तेषु जुहतीन्दरि- यसंयममेव कुवेन्तीत्यथः । “शब्दादीन्विषयानन्य इन्दियापनिषु जहति" इन्दियाण्येवाम्रयस्तेष्विन्दियाभिषु जुहति भरोत्रादिभिरविरुद्धविषयग्रहणं होमं मन्यन्ते ॥ २६ ॥ सेप्रति यज्ञद्वयमुपन्यस्यति-- श्रोत्रादीनीति । बष्यानां करणानां मनि संयमस्य कत्वात्कथं सयमाभिष्विति बहुवचनमिलाशङ्याऽऽह- प्रतीन्दरियमिति । यमानां प्रलयाहाराभिकरणत्वेन व्यवस्थितानां मनोहूषाणां हामाधारत्वादभित्वं व्यपदिङति- संयमा इति । विषयेभ्योऽन्तर्बाह्यानीद्धियाणि प्रत्याहरन्तीति सयमयज्ञं संक्षिप्य दर्श - यति-इन्दियेति । श्रो्रादीन्द्ियाभिषु शब्दादिविषयहोमस्य तत्तदिन्दियेसतत्तद्विषयो- पमोगङक्षणस्य सैपाधारणत्वमारशङ्कय प्रतिषिद्धान्वजेयित्वा रागद्वेषरहितो( ता ) मत्वा ्राप्तानििषयानुपमुज्ञते तसौरिन्दिथेरिति विवक्षितं होमं विशदयति--भरोजादिभि- रिति ॥ २९॥ किच- सर्वाणीन्दियकर्माणि प्राणकर्माणि चापरे ॥ आसमसयमयोगाग्मो जहति ज्ञानदीपिते ॥ २७ ॥ सवीणीति । सबाणीन्दियकमोणीन्धियाणां कमाणीन्दियकमोणि तथा भराणकमांणि प्राणो वायुराध्यातमिकस्तत्कमांण्याकुखनपरसारणा- दीनि वानि चापर आत्मसंयमयोगाभ्नावात्मनि संयम आत्पसंयमः स एव योगाभिस्तसिमिन्नात्मसंयमयोगाग्नो जहति प्रक्षिपन्ति ज्ञानदीपिते सेनेव प्रदीपिते विवेकविङ्नानेनोज्ज्वरुभावमापादिते भ्रविखापयन्ती- त्यथः ॥ २७ ॥ यज्ञान्तरं कथयति--रकिचेति । इन्द्रियाणां कम।णि श्रवणवद्नादीनि । आत्मनि संयमो धारणाध्यानसमाधिलक्षणः । सवेमपि व्यापारं निरुध्याऽऽत्मनि चित्तसमाधानं कुवेन्तीत्याह-- विवेकेति ॥ २७ ॥ द्रव्ययज्ञास्तपोयन्ना योंगयज्नञास्तथाऽपरे ॥ स्वाध्यायज्ञानयज्ञाश्च यतयः संशितव्रताः ॥ २८ ॥ द्रव्येति । द्रग्ययद्षास्तीर्थेषु द्रन्यविनियोगं यद्घबुद्धधा कुवन्ति ये ते द्रव्ययज्नाः, तपोयज्ञा ये तपस्विनस्ते तपोयज्ञाः, योगयज्ञाः भराणा- यामपरत्याहारादिलक्षणो योगो यङ्गो येषां ते योगयङ्गास्तथाऽषरे स्वाध्यायज्गानयङ्ञाश्च स्वाध्यायो यथाविषि ऋगाद्यभ्यासो यज्ञो येषां

[अ०४ छो ०२९२०} आनन्दगिरिकृतदीकासंवलितशांकरभाष्यसमेता । १६७

ते स्वाध्याययङ्घा हानयज्ना ज्ञानं श्ाद्लाथपरिन्नानं यज्ञो येषां ते ज्ञान- यद्नाश्च यतयो यतनश्रीराः संशितव्रताः सम्यकिंशतानि तनृङरतानि ती्णीङृतानि व्रतानि येषां ते संशितव्रताः ॥ २८ ॥

यज्ञषृट्कमवतारयति- द्रव्येति । तत्र द्रम्ययन्ञान्पुरुषानुपादाय विमजते--तीर्थ- ष्विति । तपखिनो यज्ञबुख्या तपोऽनुतिष्ठन्तो नियमवन्त इत्यथः । प्रल्ाहारादीत्या- दिरब्देन यमनियमाप्तनध्यानधारणासमाधयो गृह्यन्ते, यथाविधि प्राद्पुखत्वपवित्रपा- गित्वा्यद्गविधिमनतिक्रम्येति यावत्‌, ब्रतानां तीक्ष्णीकरणमतिददत्वम्‌ ॥ २८ ॥

ईिच- अपाने जहति प्राणं प्राणेऽपानं तथाऽपरे ॥ प्राणापानगती रदृध्वा प्राणायामपरायणाः ॥ २९ ॥

अपान इति । अपानेऽपानदत्तौ जुति भरकषिपन्ति प्राणं भराणदत्ति परकार्यं प्राणायामं ड्न्तीलथः । प्राणेऽपानं तथाऽपरे जहति रेच- काख्यं च प्राणायामं दवन्तील्येतत्‌ , पराणापानगती मुखनासिकाभ्यां बायोनिर्ममनं प्राणस्य गतिस्तद्विपययेणाधोगमनमपानस्य ते भाणापान- गती एते रुद्ध्वा निरुध्य प्राणायामपरायणाः प्राणायापतत्पराः इ्म्भ- काख्यं प्राणायामं ुवन्तीलयथः ॥ २९ ॥ प्राणायामाख्यं यन्ञमुदाहरति--किचेति । प्राणायामपरायणाः सन्तो रेचकं पूरकं ष कृत्वा कुम्भकं कुवैन्तील्याह-- प्राणति ॥ २९ ॥ क्षिचि- अपरे नियताहाराः प्राणान्परणिषु जहति ॥ सर्वेऽप्येते यज्ञविदां यज्ञक्षपितकटमषाः ॥ ३० ॥ अपर इति । अपरे नियताहारा नियतः परिमित आहारो षां ते नियताहाराः सन्तः भाणान्वायुमेदान्प्राणेष्वेव जहति । यस्य यस्य वायोजयः क्रियत इतरान्वायुभेदांस्तस्मिस्तस्मिञ्जुति ते तत्र प्रविष्टा इव भवन्ति। सर्वेऽप्येते यह्नविदो यद्क्षपितकटपमषा य्ैयंथोक्तैः क्षपितो नाश्चितः कल्मषो येषां ते यद्नक्षपितकर्मषाः ॥ ३० ॥ प्राणापानयोर्गती श्वासप्रश्वासौ निरुध्य किं कुबन्ती्यपेक्षायामाह ~ र्विचेति । प्राणापानगतिनिरोधरूपं कुम्भकं कृत्वा पुनः पुनवौयुजयं कुर्वन्तीलथः । आहारस्य परिमितत्वं हितत्वमेध्यत्वोपरक्षणाथम्‌ । प्राणानां प्राणिषु होममेव विमनते--यस्येति।

।

१६८ श्रीमद्गवद्रीता- [अ०४छो०६१-३२]

विजितेषु वायुमेदेष्वजितानां तेषां होमप्रकारं प्रकटयति-ते तत्रेति । प्रकृतान्यत्ता- नुपसंहरति-- सर्वेऽपीति ॥ ६० ॥ एवं यथोक्तान्यद्वाभिवलं--

यन्नशिष्टामृतमुजो यान्ति ब्रह्म सनातनम्‌ ॥ नायं रोकोऽस्ययनज्नस्य कुतोऽन्यः कुरुसत्तम ॥ २१॥ यहशिष्टाएतयुजो यन्नानां शिष्टे यङ्घशिष्टं यद्विषं च तदपतं च यज्ञशिष्टामृते तद्धुञ्जत इति यत्नशिष्टागृतभ॒जो यथोक्तान्यन्ान्ृत्वा तच्छिषटेन काटेन यथाविषि चोदितपन्नमशृताख्यं भुञ्जत इति यद्शचि- ्टागृतभ॒जो यान्ति गच्छन्ति ब्रह्म सनातनं चिरंतनं पुपुक्षवशेत्कालाति- क्रमापेक्षयेति सामथ्या्रम्यते । नायं लोकः सवभाणिसाधारणोऽप्यस्ति यथोक्तानां यज्ञानामेकोऽपि यज्ञो यस्य नास्ति सोऽयब्नस्तस्य कुतोऽन्यो विशिष्टसाधनसाध्यः कुरुसत्तम ॥ ३१ ॥ यथोक्तयज्ञनिवैतेनानन्तरं क्षीणे कल्मषे कि स्यादित्याशङ्कयाऽऽह- एवमिति । यथोक्तानां यज्ञानां मध्ये केनचिदपि यन्ञेनाविदोषितस्य पुरुषस्य प्रत्यवायं ददीयति- नायमिति । कथं यथोक्तयन्ञानुष्ठायिनामवरिष्टेन काठेन विहितान्नमुनां बह्मप्राति- रित्याशङ्कय मुमृक्षत्वे सति चित्तशुद्धिदवारेत्याह-युमृक्षवशवेदिति । तत्किमिदानीं साक्षादेव मोक्षो विवक्षितः, तथाच गतिश्चतिविरोधः स्यादित्याहाङ्य गतिनिर्देश- सामथ्यात्रममुक्तिरत्रामिप्रतेत्याह-कालातीति । तृतीयं पादं व्याचष्टे-नाय- मिति । विवक्षितं केमुतिकन्यायमाह- कुत इति । साधारणछोकामावे पुनरपसराधा- रणदोकप्रापिरदूरनिरसतेत्यथः । यथोक्तेऽर्थे बुद्धिसतमाधानं ङुरुकुकपरधानस्याजुंनस्याना- यापछम्यमिति वक्त श्ुरुपत्तमेत्युक्तम्‌ ॥ ६१ ॥

एवं बहूविधा यन्ना वितता बरह्मणो मुखे ॥ कर्मजान्विद्धि तान्सर्वानेवं ज्ञाखा विमोक्ष्यपे ॥ ३२॥ एवमिति । एषं यथोक्ता बहुविधा बहुप्रकारा यत्ना वितता विस्तीणा ब्रह्मणो वेदस्य मुखे दारे बेदद्वारेणावगम्यमाना ब्रह्मणो भुखे वितता उच्यन्ते, तद्यथा वाचि हि भाणे जुहुम इत्यादयः । कमेजान्का- यिकवाचिकमानसकर्मोद्धवान्विद्धि तान्सवांननात्मजान्‌ । निर्व्यापारो धषात्मा । अत एवं ब्नात्वा विमोक्ष्यसेऽश्नभात्‌ । न मग्रापारा इमे

११. "लादक्रः।२सख.ग. इ, ज, 'लादीति।

[अ०ष४छो०द ६]आनन्दगिरिङतरीकासंवलित्करभाष्यसमेता ॥ १६९

निव्योपारोऽदमुदासीन श््येवं ात्वाऽस्मात्सम्यग्दर्शनान्मोकष्यसे संसा रबन्भनादित्यथेः ॥ ३२ ॥

उक्तानां यज्ञानां वेदमृढकत्वेनोत्प्रक्षानिबन्धनत्वं निरस्यति-एवपिति । आत्म- व्यापाराध्यत्वमुक्तकर्मेणामाशङ्कय दूषयति--कर्मजानिति । आत्मनो निन्यीपार- तज्ञाने फठ्माह-एवभिति । कथं यथोक्तानां यज्ञानां वेदस्य मुखे विस्तीर्णत्व- मिलयादाङ्कयाऽऽह-वेदद्रारेणेतति । तेनावगम्यमानत्वमेवोदाहरति- तद्यथेति । ५ एतद्ध स्म वै तत्परे विद्वांस आहुः ” इत्युपक्रम्याध्ययनाचयाक्षिप्य हेत्वाकाङ्का- यामृक्तं-वाचि हीति । ज्ञानहाक्तिमद्िषये क्रियाशक्तिमदुपसंहारोऽत्र विवक्षितः, ` ५ प्राणे वा वाचं यो दयेव प्रमवः स्र एवाप्ययः ” इति वाक्यमादि्चन्दायः, ज्ञान- शक्तिमतां कियाहक्तिमतां चान्योन्योत्पत्तिप्रख्यत्वात्तदमावे नाध्ययनादितिद्धिरि- लैः । कमेणामात्मजन्यत्वामवे हेतुमाह-निगव्योपारो हीति । तस्य च निर्व्या परत्वं फटवत््वाज्ज्ञातन्यमित्याह- अत इति । एवंज्ञानमेव ज्ञापयन्नक्तं व्यनक्ति- नेत्यादिना ॥ ६२ ॥

ब्रह्मापेणमित्यादिछोकेन सम्पग्दहषनस्य यज्ञत्वं संपादितं यज्ञा- धानेक उपदिष्टास्तेः सिद्धपुरुषार्थमयोजनेन्वानं स्तूयते । कथम्‌--

भ्रयान््रव्यमयाचज्नाञ्ज्ानयज्ञः परंतप ॥ सवं कर्मासि पाथं ज्ञाने परिसमाप्यते ॥ ३३ ॥

श्रेयानिति । भेयान्द्रन्यमयाद्रव्यसाधनसाध्याधन्नाज्जानयन्ो है परंतप । द्रव्यमयो हि यहः फटस्याऽऽरम्मको ज्ञानयज्ञो न फट- रम्भकोऽतः भ्रेयान्पक्षस्यतरः । कथं यतः सर्व कमे समस्तमखिलम- प्रतिबद्धं पार्थं इने मोक्षसाधने सवेतःसंदतोदकस्थानीये परिसमाप्य- तेऽन्तर्भवतीत्यथेः । ““ यथा कृताय विजितायाधरेयाः संयन्त्येवमेनं सर्वं॑तदमिसमेति यस्किचित्मजाः साधु छवन्ति यस्तद्वेद यत्स वेद्‌ ”” इति श्रुतेः ॥ ३३ ॥ कर्मयोगेऽनेकधाऽमिहिते सर्वस्य श्रेयःसाधनस्य कमात्मकत्वप्रतिपच्या केवलं ज्ञान- मनाद्रियमाणमर्जुनमारु्ष्य वृत्तानुवादपूर्वकमुत्तरछोकस्य तात्प्यमाह- ब्रह्मेत्यादिना! सिद्धेति । सिद्धं पुरुषार्थभूतं पुरूषापेक्षितरक्षणं प्रयोजनं येषां यज्ञानां तैरनन्तरोपदि- हरिति यावत्‌ । प्रपर्वकं स्तुतिप्रकारं प्रकटयति--कथमिलादिना । ज्ञानयज्ञस्य रव्ययजनत््रास्यतरत्व हेतुमाह- सर्वमिति । द्रव्यस्ताधनपताध्यादि्युपलक्षणं खाध्या-

यादेरमि । ततोऽपि ज्ञानयज्ञस्य भेयस्त्वाविश्ेषाद्‌द्न्यमयादियज्ञम्यो ज्ञानयज्ञस्य र्‌

ऋ

१७० _ श्रीमदगवह्धीता- [अ०४-छो०३४]

प्ररास्यतरत्वं प्रपञ्चयति-- द्रव्यमयो हीति । फटस्याभ्युद्रयस्येलथः । न फटार- म्भकों न ॒कस्यचित्फटस्योत्पादकः किंतु नित्यपिद्धस्य मोक्षस्यामिग्यज्ञक इत्यथः । तस्य प्रशस्यतरत्वे हेत्वन्तरमाह-यत इति । समत्तं कर्मेत्यञिहोत्रादिकमुच्यते । अविटमविद्यमानं खि शेषोऽस्येत्यनल्पं महत्तरमिति यावत्‌ । सवमलिलमिति षदद्र- योपादानमसंकोचाथम्‌ । सर्वं कर्म ज्ञानेऽन्त्भवतीलयत्र च्छान्दोग्यश्चतिं प्रमाणयति-- यथेति । चतुरायके हि यूते कथिदायश्चतुरङ्कः सन्कृतश्षब्देनोच्यते तस्मे विजिताय कृताय तादर््यैनाधरेयास्तस्मादधस्ताद्धाविनल्िव्येकाङ्काजेताद्वापरकलिनामानः संय- न्त्यायाः संगच्छन्ते चतुरङ्के खस्वाये त्रिदयेकाङ्कानामायानामन्तभीवो मवति महासंख्याया- मवान्तरसंख्यान्तमीवावर्यंमावादेवमेनं विद्यावन्तं पुरुषं सर्वं तदामिमुख्येन समेति संग- च्छति । किं तत्सर्वं यद्िटुषि पुरुषऽन्तभवति तदाह- यत्किंचिदिति । प्रजाः सवी यत्किमपि साधु कर्म कुर्वन्ति तत्सर्वमि्यर्थः । एनमभिसमेतीत्युक्तं॑तमेव विद्यावन्तं पुरुषं विशिनष्ट-यस्तदिति । किं तदित्युक्तं तदेव वैशदयति- यत्स इति । स रक्तो यत्तत्त्वं वेद तत्तत्वं योऽन्योपि जानाति तमेनं सर्वं साधु कममामि्तमेतीति योजना ॥ ६६ ॥

तदेतद्िरिष्ठं ज्ञानं तहि केन प्राप्यत इत्युच्यते-

[ष (क क वि तहिदि प्रणिपातेन परिप्रश्ेन सेवया ॥ उपदेक्ष्यन्ति ते ज्ञानं ज्ञानिनस्तत्वदृशिनः ॥ ३४ ॥ तद्विद्धीति । तद्विद्धि विजानीहि येन विधिना प्राप्यत इत्याचायान-

भिगम्य प्रणिपातेन प्रकर्षण नीचः पतनं प्रणिपातो दीधंनमस्कारस्तेन

कथं बन्धः कथं मोक्षः का विदा का चाविद्ेति परिभ्रभ्नेन सेवया गुर-

शुधूुषयेवमादिना प्रभरयेणाऽऽर्बाजिता आचाय उपदेक्ष्यन्ति कथयिष्यन्ति

ते ज्ञानं यथोक्तविशेषणं ज्ञानिनो ज्ञानवन्तोऽपि केचिद्यथावत्त्दशे-

नशीला अपरे नातो विशिनष्टि तचखदर्िन इति । ये सम्यग्दश्ि-

नस्तेरुपदिष्टं ज्ञानं कायक्षमं भवति नेतरदिति भगवतो मतम्‌ ॥ ३४ ॥

यदेवं प्रश्षस्यतरमिदं ज्ञानं तहिं केनोपायेन तत्प्रापिरेति एच्छति-- तदेतदिति । ज्ञानप्राततो प्रत्यासन्नमुपायमुपादिशति--उच्यत इति । तद्विज्ञानं गुरुभ्यो विद्धि गुर- वश्च प्रणिपातादिमिरुपायेरावभितचेतपो वदिष्यन्तीत्याह- तद्विद्धीति । उपदे्टत्वमु- पदेशकतरैत्वं परोक्षज्ञानमाेण न मवतीत्याह--उपदेकष्यन्तीति । तदिति प्रेप्सितं ज्ञानपताधनं गृह्यते येन विधिनेति शोषद्श्ेनात्‌ । यद्वा येनाऽऽचायौवर्जनप्रकारेण तदु-

१ख., ग. क्ष, "देवं विरिः। > ख, ग, ,.ज, ° देवमिति ।

[अ०४न्छो०६९-६६]आनन्दगिरिकृतटीकासंवटितशांकरभाष्यसमेता । १७१

पदेदहावशादपेितं ज्ञानं रम्यते तथा तज्ज्ञानमावचार्येभ्यो ङमसेत्यर्थः । तदेव स्फुट- यति-आचायानिति। एवमादिनेत्यादिश्ब्देन शमादयो गृद्यन्ते, एवमादिना विद्धीति पर्वेण तेबन्धः । उत्तरार्षं व्याचष्टे- परश्रयेणेति । प्रश्रयो भक्तिश्नद्धापुवंको निरति- श्यो नतिविशेषः, यथोक्तविशेषणं पूर्वोक्तेन प्रकारेण प्रशास्यतममिलय्थः । विदोषणस्य पौनसक्त्यपरिहाराथैमथमेदं कथयति--ब्ञानवन्तोऽपीति । ज्ञानिन इत्युक्त्वा पुनस्त- त्वदशिन इति रुवतो भगवतोऽमिप्रायमाह- ये सम्यगिति । बहवचनं चेतदाचायैवि- षयं बहुभ्यः श्रोतव्यं बहूधा चेतिप्तामान्यन्यायाम्यनुज्ञानाथं न त्वात्मनज्ञानमधिकृलयाऽऽ- षार्यबहूत्वं विवक्षितं तस्य तच्छपाक्षात्कारवदाचायेमात्रोपदेशादेवोदयसंमवात्‌ ॥ ३४ ॥

तया च सतीदमपि समथे वचनम्‌-

यज्ज्ञाला न पुनमहमेवं यास्यसि पाण्डव ॥ येन मूतान्यशेषेण द्रक्ष्यस्यार्मन्यथो मयि ॥ ३५ ॥ यदिति । यञ्ज्ात्वां यज्जानं तैरूपदिष्टमधिगम्य भाप्य पनभूयो मोह- मेवं यथेदानीं मोहं गतोऽसि पुनरेवं न यास्यसि हे पाण्डव । किंच येन बानेन भरतान्यदोषेण ब्रह्मादीनि स्तम्बपयन्तानि द्रक्ष्यसि साक्नादा- त्मनि भरत्यगात्मनि मत्सस्थानीमानि भूतानीति, अथो अपि मयि बासुदेव परमेश्वरे चेमानीति प्षेत्रहेश्वरेकत्वं सर्वोपनिषत्मसिद्धं द्रह्य- सीलयथः ॥ ३५ ॥ विरिष्टेराचार्यैरुपदिष्टे ज्ञाने कायंक्षमे प्रापे सति समनन्तरवचनमपि योम्यविषयम- ` येवद्रवतीत्याह-- तथा चेति । अतस्त स्मिन्वििष्े ज्ञाने त्वदीयमोहापोहहेती निष्ठा- वत्‌। मवितन्यमिति शेषः । तत्र निष्ठाप्रतिष्ठाये तदेव ज्ञानं पुनविशिनष्टि- येनेति । यज्ज्ातवेल्युक्तं॒ज्ञाने ज्ञानायोगादित्ाशङ्कय प्राप्त्यर्थत्वमधिपूर्वस्य गमेरङ्गीङृत्य व्याकरोति-अधिगम्येति। इतश्वाऽऽचार्योपदेश्चदम्ये ज्ञाने फट्वति प्रतिष्ठावता भवि- तन्यमित्याह-- किंचेति । जीवे वेश्वरे चोमयत्र॒मूतानां प्रतिष्टितत्वप्रतिनिर्देशो भेद- वादानुमतिः स्यादित्याशङ्कयाऽऽह-क्ेत्र्वेति । मृप्रमाणामावे कथं तदेकत्वददीनं स्यादित्यारङ्याऽऽह- सवेति ॥ ३९ ॥

किचेतस्य ब्ञानस्य माहात्म्यम्‌- अपि चेदसि -पपिभ्यः सवेभ्यः पापङृत्तमः ॥ सवे ज्ञानपएवेनेव जिनं संतरिष्यसि ॥ ३६ ॥

१ख.ग.च, ्लाज्ञानं। २ क. “ता भवताभः।

१७२. भीमद्धगवदीता- [अ०४छो ०६७]

अपीति । अपि चेदामि पापेभ्यः पापडद्यः सर्वेभ्योऽतिश्षयेन पाप-

कृत्पापठृसमः सर्वं हञानवेनैव ज्ञानमेव पुवं त्वा वृजिनं हभिनार्णवं पापं संतरिष्यसि, धर्मोऽपीह पुप॒क्षोः पापमुच्यते ॥ ३६ ॥ ज्ञानस्य प्रकारान्तरेण प्रशंसां प्रस्तोति--किंचेति । पापकारिम्यः स्वेभ्यः सका- शादतिश्षयेन पापकारित्वमेकस्मिन्नसमावितमपि ज्ञानमाहात्म्यप्रतिद्धयर्थमङ्ीकृत्य जवीति-- अपि चेदिति । बह्मात्मेक्यन्नानस्य सवैपापनिव्तकत्वेन माहात्म्यमिदानीं प्रकटयति-सवैमिति । अधर्मे निवृत्तेऽपि धर्मप्रतिबन्धान्न ज्ञानवतोऽपि मोक्षः सम- बतीत्याशङ्कयाऽऽह--धर्मोऽपीति । इदेयध्यात्मशाज्ञं गृह्यते ॥ ३६ ॥

ह्लानं कथं नाश्चयति पापमिति सष््टान्तयुच्यते-

यथेधांसि समिद्धीऽभिर्भस्मसात्करुतेऽर्ज॑न ॥ ज्ञानाः सर्वकमांणि मस्मपताद्कुरूते तथा ॥ ३७ ॥

ययेति । यथैधापि काष्ठानि समिद्धः सम्यगिद्धो दीप्ोऽभिर्भस्मसा दस्मीभावं कुरुतेऽजन हनानमेवाभि्ानाभिः सर्वंकमांणि भस्मसात्ु- रते तथा निर्वीजी करोतीलयथेः । न हि साक्षादेव ब्ञानाभिः क्मणी न्धनवद्धस्मीकर्तु शक्रोति, तस्मात्सम्यग्दशषैनं स्वैकमेणां निर्षीजत्वे कारणमित्यभिभायः। सामथ्यायेन कमेणा श्षरीरमारम्धं ततमहत्तफल- त्वादुपभोगेनेव क्षीयतेऽतो यान्यपरहत्तफलानि ज्ञानोत्पत्तेः भराकतानि जञानसहभावीनि चातीतानेकजन्मदृतानि च तान्येव सबोणि भस्मसात्छु रते ॥ ३७॥ ' ज्ञाने सत्यपि धमीधर्मयोरुपटम्भात्कुतस्ततो निवृत्तिरित्याशाङ्थ ज्ञानस्य धमाघर्म- निवर्तकत्वं दृष्टान्तेन दद्ौयितुमनन्तर छोकमवतारयति- ज्ञानमिति । योग्यायोम्यवि- भागेन निवतैकत्वानिवत॑कत्वविभागमुदाहरति-- यथेति । इ्टान्तानुरूपं दा्टन्तिक- माचष्टे--ज्ञानाभिरिति । योग्यविषयेऽपि दाहकत्वमगनेरप्रतिबन्धापेक्षयेति विवक्षित्वा विरिनष्टि- सम्यगिति । दाष्टीन्तिकं व्याच््टे--न्ञानमेवेति । ननु ज्ञानं साक्षादेव कदाहं किमिति नोच्यते, निर्वीजी करोति कर्मेति किमिति व्याख्यानमिल्याश्च- ङ्याऽऽह- न हीति । ज्ञानस्य स्वप्रमयावरणाज्ञानापाकरणे सामर्थ्यस्य लोके दष्- त्वाद्विक्रियनक्ात्मज्ञानमपि तदज्ञानं निवतैयत्तजन्यकतैत्वध्रमं कमवीजमूतं निवत यति तनिवृत्तो च कर्माणि न स्थातुं पारयन्ति न तु पाक्षात्कर्मणां निवतैकं ज्ञानमन्ञा नस्यैव निवतैकमिति व्यातेस्तदनिवृत्तौ पनरपि करमोद्धवस्तमवादित्यथः। ज्ञानस्य साक्षा

१ ध, पापसमुव्रं सं । २ ध. "मित्यत्र टषटान्त उच्य ॥

[अ०४-छो ° १८-६९]आनन्दगिरिडतदीकासंवरितश्ां करभाष्यसमेता । १७३

्र्मनिवतैकत्वामावे फितमाह-- तस्मादिति । सम्यग्ज्ञानं मूटमूताज्ञाननिवतेनेन कमेनिवतैकमिष्टं चेदारन्धफटस्यापि कर्मणो निवृत्तिप्रसङ्गाज्ज्ञानोदयसमकार्मेव शरी- एपातः स्यादित्याशङ्कयाऽऽह-सामथ्यादिति । ज्ञानोदयसतमसमयमेव देहापोहे त्वद्शिमिरूपदिष्टं ज्ञाने फट्वदिति भगवदभिप्रायस्य बाधितत्वप्रसङ्गादाचायंङामा- न्यथानुपपत्या प्रवृत्तफठकर्म्पादकमन्ञानरेशं न नाशयति ज्ञानमित्यथः । कथं तर्हि ्ररन्धफलं कर्मं नहयतीत्याशङ्कयाऽऽह- येनेति । तर्हिं कथं ज्ञानाभिः स्वैकमोणि मस्मप्तात्करोतीत्युक्तं तत्राऽऽह --अत इति । ज्ञानादारब्धफडानां कमणां निवृत्त्य- नुपपत्तेरनारन्धफटानि यानि कर्माणि पर्वं ज्ञानोदयादस्मिन्ेव जन्मनि कृतानि ज्ञानेन १ तह वतैमानानि प्राचीनेषु चनेकेषु अन्मरस्वानितानि तानि प्तवीणि ज्ञानं कारणनिव तनेन निवतैयतीत्य्थः ॥ ६७ ॥ यत एवमतः न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते ॥ तत्स्वयं योगसंसिदः काङेनाऽऽत्मनि विन्दति ॥३८॥ न हीति । न हि ज्ञानेन सदशं तुर्यं पवित्रं पावनं श्ुद्धिकरमिह विधते तञ्ज्ञानं स्वयमेव योगसंसिद्धो योगेन कमंयोगेन(ण) समाधियो गेन च संसिद्धः संस्कृतो योग्यतामापम्ो युमुकषुः कारेन महताऽऽत्मनि विन्दति छभत इत्यथः ॥ ३८ ॥ नन्वन्येनैमै॒परिशुद्धिकरेण केनचिद्श्वमेधादिना परमपुरुषार्थतिद्धेरखमात्मज्ञानेने- वाशङडयाऽऽह--यत इति । पूर्वोक्तेन प्रकारेण ज्ञानमाहात्म्यं यतः सिद्धमतस्तेन तानेन तुल्यं परिशुद्धिकरं परमपुरुषार्थोपयिकमिह व्यवहारभूमौ नास्तीत्यथः । तत्पुन- रात्मविषयं ज्ञानं सर्वषां किमिति पटिति नोत्पद्यते तत्नाऽऽह- तेत्स्वयभिति । महता केन यथोक्तेन स्ताधनेन योग्यतामापननस्तदधिकृतः खयं तदात्मनि ज्ञानं विन्दतीति योजना । सर्वेषां भ्नरितिज्ञानानुदयो योग्यतवेधुयादिति मावः ॥ ३८ ॥ येनैकान्तेन ्ञानपराधिभैवति स उपाय उपदिष्यते- श्रद्धावौह्ठभते ज्ञानं तरपरः संयतेन्द्रियः ॥ ज्ञानं रष्वा परां शान्तिमचिरेणाधिगच्छति ॥२३९॥ श्रद्धावानिति । भद्धावाञश्रद्धाङलेभते ह्ञानम्‌ । ्रद्धाटुत्वेऽपि भवति कश्चिन्मन्दपस्थानोऽत आह तत्परो गुरूपासनादावभियुक्तो ब्ञानंर- श्ध्युपाये श्रद्धावांस्तत्परोऽप्यजितेन्द्ियः स्यादित्यत आह संयतेन्द्रियः

१ क, च, "व परमप । २ क. तज्ज्ञानं स्वय ।

१७४ श्रीपद्धगवद्धीता- [अ०४ब्छो०४०]

संयतानि विषयेभ्यो निवतितानि यस्येन्द्रियाणि स संयतेन्द्रियः । य एवंभूतः श्रद्धावां स्तत्परः संयतेन्द्रियश्च सोऽवश्यं ॒ब्ञानं खमते । प्राणि पातादिस्तु बाद्योऽनेकान्तिकोऽपि भवति मायावित्वादिसंभवानन ठ तच्चछरद्धावखादाविदलेकान्त॑तो ज्ञान्ग्ध्युपायः । कि पुनङ्गानलाभा- त्स्यादित्युच्यते ज्ञानं रब्ध्वा परां मोक्षाख्यां श्ान्तिमुपरतिमचिरेण पिप्रमेवाधिगच्छति । सम्यग्दशेनार्पषिभे मोक्षो भवतीति सव॑श्षाख्न्या- यप्रसिद्धः सुनिधितोऽथः ॥ ३९ ॥ कर्मेयोगेन(ण) समाधियोगेन च सेपन्नस्य ज्ञानोतपत्तावन्तरङ्गं साधनमुपदिश्ति-

येनेति । ज्ञानङमप्रयोजनमाह-- ज्ञानमिति । न केवल श्रद्धालुत्वमेवापहायं ज्ञान- ठाम हेतुरपि तु तात्पयेमपीत्याह- श्रद्धाटत्वेऽपीति । मन्दप्रस्यानत्वं तात्प्थविघुर- त्वम्‌ । न च तस्योपदिष्टमपि ज्ञानमृत्पत्तमीष्टे तेन तात्पयमपि तत्र कारणं मवती- त्याह-अत आहेति । अभियुक्तो निष्ठावान्‌ । उपाप्ननादावित्यादिशब्देन श्रवणादि गृह्यते । न च श्रद्धा तात्पयं वेत्युमयमेव ज्ञानकारणं किंत॒ प्षयतेन्द्रियत्वमपि तद- भवे श्रद्धादेरकिंचित्करत्वादित्याशयेनाऽऽह-- श्रद्धावानिति । उक्तप्ताधनानां ज्ञानेन संहेकान्तिकत्वमाह--य एवंभृत इति । तद्विद्धि प्रणिपतिन' इत्यादो प्रागेव प्रणिपा- तादेज्ञीनहेतोरुक्तत्वात्किमितीदानीं हे लन्तरमुच्यते तत्राऽऽह--प्रणिपातादिस्त्विति। तद्धि बहिरङ्गमिदं पृनरन्तरङ्ग, न च तत्र ज्ञाने प्रतिनियमो मनस्यन्यथा कत्वा बहि- रन्यथाप्रदश्चनात्मनो मायावित्वस्य संभवाद्विपरङम्भकत्वादेरपि सेभावनोपनीतत्वादिलयर्थः। मायावित्वादेः श्रद्धाव्वतात्पयीदावपि संभवादनेकान्तिकत्वमविशिष्टमित्याशङ्याऽऽह- न त्विति । न हि मायया विप्रहम्भेन वा ॒श्रद्धातात्पयैप्तयमामियोगतो निष्ठातमहती- त्यथः । उत्तरां प्रश्षपुवकमवतार्य॒व्याकरोति--फिं पनरिलयादिना । सम्यम्तञाना- दम्याप्तादिपाधनानपेक्षान्मेक्षो भवतीत्यत्र प्रमाणमाह-सम्यग्दश्च॑नादिति। शाखर- शब्देन ¢“ तमेव विदित्वा ” ^“ ज्ञानादेव तु कैवल्यम्‌ ›› इत्यादि विवक्षितं, न्यायस्तु ज्ञानादन्ञाननिवृत्ते रज्ज्वादो प्रिद्धत्वादात्मन्ञानादपि निरपेक्षादज्ञानतत्कार्यप्रक्षयल- क्षणो मोक्षः स्यादितयवंरक्षणः ॥ ३९. ॥

अत्र संशयो न क्व्यः पापिष्ठो हि संशयः कर्थयुच्यते- अन्नश्चाश्रदधानश्च संशयात्मा विनश्यति ॥ नायं खोकोभंस्ति न परो न सुखं संशयात्मनः॥०॥

१क.ख.ग.च.तुतथातः। २ख.ग. व. स्च. "न्तज्ञाः। ३ क. ड. ज. श्लाभे प्र । ४क.स.ग. ट. ज. नेनभ्रः। ५ क. ख. सष. श्यो दहिन । ६ क. "यमिदुच्य।

[अ ४-छ्ो ९४ १] आनन्दगिरिङकृतटीकासंवङितश्चांकरभाष्यसमेता । १७९

अन्नशेति । अह्नश्वानात्मज्नोऽश्रदधानश्च संशयात्मा च विनइयति ।

अह्ञाश्रहधानो यद्यपि विनर्यतस्तथाऽपि न तथा यथा संशयात्मा,

संशयात्मा तु पापिष्ठः सर्वेषाम्‌ । कथं, नायं साधारणोऽपि खोकोऽस्ति

तथान परो खोको न सखं तत्रापि संशयोपपत्तेः संशयात्मनः संदाय.

चित्तस्य । तस्मात्संश्षयो न कतेव्यः ॥ ४० ॥

उत्तरछोकस्य पातनिकां करोति- अत्रेति । यथोक्तपताधनवानुपदेशमपेक्ष्याचिरेण बहम साक्षात्करोति साक्षातकृतत्रहमत्वेऽचिरेणेव मोक्षं प्रारोतील्येषोऽथः सप्तम्या परामू- इयते । सशयस्याकर्तव्यत्वे हेतुमाह-पापिष्ठो हीति । उक्तं हेतु प्र्रुवकमुत्तर- छोकेन साधयति--कथमित्यादिना । अन्ञादश्रदषानाच्च संदहायचित्तस्य विदोषमा- दरीयति- नायमिति । द्वितीयविमागविमजनार्थ भूमिकां करोति-अद्गेति । अन्ञा- दीनां मध्ये संशयात्मनो यत्पापिष्ठत्वं तत्प्रशनद्वारा प्रकटयति- कथमिति । रेकद्व- यस्य तत्प्रयुक्त सुखस्य चामावे हेतुमाह-तज्रापीति । संशयचित्तस्य सवत्र संशय- ्ृ्तनिवारत्वादिलयर्थः। षंशायस्यानर्थमूरत्वे स्थिते फरटितिमाह- तस्मादिति ॥४०॥

कस्मात्‌-

क [|

योगसन्यस्तकरमाणं ज्ञानसंकिनिषंशयम्‌ ॥ = ` आत्मवन्तं न कमाणि निवघ्रन्ति धनंजय ॥ &१ ॥ योगेति । योगसन्यस्तकर्माणं परमाथंदशेनलक्षणेन योगेन स॑न्य- स्तानि कमणि येन परमाथदशिना धर्माधमीख्यानि(णि) तं योगसंन्य- स्तकमोणम्‌ । कथं योगसंन्यस्तकर्मेत्याह ज्ञानेनाऽऽत्मेशवरेकत्वदशेनल- पणेन संछिन्नः संश्षयो यस्य स ज्ञानसंछिन्रसंशयंः । य एवं योगसं- न्स्तकमी तमात्मवन्तमपमत्तं गुणचेष्टारूपेण दृष्टानि कर्माणि न निब- प्रन्यनिष्टादिरूपं फट नाऽऽरभन्ते हे धनंजय ॥ ४१ ॥

यद्यपि तद्ायः सर्वीनर्थहेतुत्वात्कतैन्यो न मवति तथाऽपि निवर्तकाभावे तदकरण- मखाधीनमिति शङ्कते--कस्मादिति । श्रुतियुक्तेप्रयुक्तमेक्यज्ञानं तन्निवर्तंकमित्युत्तर- माह-ङ्खानेति । संशयरहितस्यापि कमीण्यनथंहेतवो मवन्तीत्याशङ्कयाऽऽह - योगेति । विषयपरवशस्य पुंसो योगायोगात्कुतो योगंन्यस्तकमैत्वमियाद्ाङ्थाऽऽह- आत्मवन्तमिति । परमार्थदर्शनतः सशयोच्छित्तौ तदुच्छेदकन्ञानमाहात्म्यादेव कमणां च निवृत्तावप्रमत्तस्य प्रातिभापिकानि कर्माणि बन्धहेतवो न मवन्तीलाह- न कर्माणीति । कर्मेयोगादेव कर्मन्याप्तस्यानुपपत्तिमाशङ्कयाऽऽयं पादं विभनते--

१६. न्न, ्यः। ए।२क.ग. च, च, .माणं तमाः। घ, 'मोणमा।

१७६ भ्रीपदगवदीता- [अ०४छो० ४२]

परमार्थेति । तच्च वेधपंन्यापपक्षे परोक्षं फटपंन्याप्तपक्षे त्वपरोक्षमिति. विवेकः । यथोक्तज्ञानेन. सन्यस्तकमंत्वमेव सति संशये न सिध्यति संशयवतस्तदयोगादिति शङ्ते--कथपिति । द्वितीयं पादं व्याकुवनपरिदिरति- आहेत्यादिना । पाटक्र- मादर्थक्रमस्य बटीयस्त्वादादो द्वितीयं पादं व्याख्याय पश्चादाधं पादं ग्याषक्षीते- त्याहि- य एवमिति- सर्वमिदं प्रमादवतो विषयपरवदस्य न सिष्यतीत्यभिसंषायाऽऽ- त्मवन्तं व्याकरोति--अपमत्तमिति। न कमाणीत्यादिफटोक्ति भ्याच्टे-गुणचेष्ठेति। अनिष्टादीवयादिशब्देनेष्टं मिश्रं च गृष्यते ॥ ४१ ॥ यस्मात्कमेयोगानष्ठानादश् द्विक्षयहेतक ज्ञानसंछिनसंशयो न निब- ध्यते कमेभिज्ञानाभनिदग्धकमेत्वादेव यस्माच ज्ञानकमाचुष्टानविषये संञ्चयवान्विनश्यति-

तस्माद्ज्ञानसंमूतं हरस्थं न्नानापिनाऽऽस्मनः ॥ चिच्वैनं संशयं योगमातिष्ठोत्तिष्ठ भारत ॥ २ ॥

इति श्रीमहाभारते शतसाह्यां संहितायां वैयासिक्यां भीष्मपवेणि श्रीमद्गवद्रीतासूपनिषत्सु बह्मविद्यायां योगशाखे श्री कष्णाजंनसंवादे क्ञानकरमसंन्यास- योगो नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥

तस्मादिति । तस्मात्पापिष्ठमङ्नानसंभ्रतम्नानादविषेकाजातं हृत्स्थं हृदि बुद्धो स्थितं ्ञानासिना शोकमोहादिदोषहरं सम्यग्दश्षेनं ब्ञानं तदेवासिः खद्स्तेन ज्ञानासिनाऽऽत्मनः स्वस्याऽऽत्पविषयत्वात्संश- यस्य । न हि परस्य संशयः परेण च्छेतव्यतां भ्न येन स्वस्येति विश्चेष्यतेऽत आत्मविषयोऽपि स्वस्यैव भवति । छिन संशयं स्वबिनाशहेतुभतं योगं सम्यण्दशैनोपायकर्मालुष्ठानमातिष्ठ कुर्ित्यथंः । उत्तिष्ठेदानीं युद्धाय भारतेति ॥ ४२ ॥

इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचायेगोविन्दभगवत्पूज्यपाद्षिष्यश्रीमच्छं- करभगवतः कतौ श्रीमगवद्धीताभाष्ये ब्रह्मयज्ञमरशंसा नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥

१ क, 'ह्-ए। २. 'नाडुः। ३ ख. ग. परस्य। ४स.ग. च, “सोस्विन।५, होष्येतात ।

[ज०४-छो ° ४ २]आनन्दगिरिढृतरीकास॑वलितक्षांकरभाष्यसमेता। १७७

तस्मादिव्यादिसमनन्तरछोकगततत्पदपिक्षितमथमाह- यस्मादिति । स्तां कर्म- भोमस्मदादिषु फटारम्भकत्वोपछम्भाद्धिदुष्यपि तेषां तद्धान्यमनपनाधमित्याश्च- ङयाऽऽह--ज्ञानाग्रीति । ननु संदिहानस्य तत्पतिन्धान्न कर्मयोगानष्ठानं नापि तद्वतुकं ज्ञानं तत्रापि संश्यावतारादित्याशङ्याऽऽह-यस्माचेति । छोकाक्षराणि व्यच तस्मादित्यादिना । पापिष्ठमिति संश्ययस्य सवानथमृढत्वेन त्याज्यत्वं च्यते । विवेकाग्रहप्रमूतत्वादपि तस्यावहेयत्वमविवेकस्यानथंकरत्वप्रपिद्धरित्याह- अविदेकादिति । न च तस्य चैतन्यवदात्मनिष्ठत्वादत्याज्यत्वं शङ्कितन्यमित्याह- हृदीति । शोकमो हाम्यामभिमूतस्य पुंसो मनति प्रादुभेवतः संशयस्य प्रबटप्रतिबन्ध- कामावे नेव प्र्व्॑तः पिष्येदित्याशङ्कयाऽऽह-ज्ञानासिनेति । स्वाश्रयस्य संशयस्य श्वाश्रयेणेव ज्ञानेन पमुच्छेदसंमवात्किमिति स्वस्येति विशेषणमित्याशङ्याऽऽह- आत्मविषयत्वादिति । स्थाण्वादिविषयः सशयस्तद्विषयेण ज्ञानेन देवदत्तनिष्ठेन तन्निष्ठो व्यावत्यते प्रकृते त्वात्मविषयस्तदाश्रयश्च संहायस्तथाविधेन ज्ञानेनाप- नीयते तेन विशेषणमथेवदित्यथः । तदेव प्रपञ्चयति-न हीवि । आत्माश्रयत्वस्य प्रकृते सेराये सिद्धत्वेनाविवक्षितत्वात्तद्धिषयस्य तद्विषयेणेव तस्य तेन निवृत्तिषिवक्षि- तयुपंहरति--अत इति । संशयमुच्छितत्यनन्तरं कर्न्यमुपदिशति--छि्तै- नमिति । अश्निहोश्रादिके कर्मे मवदाज्ञया क्रमेण करिष्यामि युद्धात्पुनरूपरिरंपैवे- ाशङ्कयाऽऽह-उचिष्टेति । मरतान्वये महति क्ष्रियवंशे प्रसृतस्य समुपस्थितस- भरविमुखत्वमनुचितमिति मन्वानः स्ाह- भारतेति । तदनेन योगस्य कृत्रिमत्वं मगवतोऽनीश्वरत्वं च निराकृत्य कमीदावकमीदिदशनादात्मनः सम्यम्तञानात्प्रणिपाता- देवैहिरङ्गादन्तरङ्गाच शरद्धदेर्दूतादशेषानरथनिवृत्या ब्रह्ममावममिदधता सर्वस्मादु- ष्टे तस्मिन्नसंदायानस्याधिकारादशेषदोषवन्तं संशयं हित्वोत्तमस्य ज्ञाननिष्ठाऽ- परस्य कमेनिष्ठेति स्थापितम्‌ ॥ ४२ ॥

इति श्रीमत्परमहपपरित्रानकावारयश्रीमच्छुद्धानन्दपुञ्यपादशिष्यानन्दन्ञान- विरचिते श्रीमद्धगवद्रीताशांकरमाष्यन्याख्याने चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥

( शरेकानामादितः समष्यहाः-२०४ )

१ च. त्वेन विः । २३

१७८ भीमद्धगबद्रीता- [अ०ब्नशो° १} अथ पञ्चमोऽध्यायः ।

¢ कमण्यकम यः पर्येत्‌ ” इत्यारभ्य ‹ स युक्तः ङृत्स्नक्मकृत्‌ " ‹ ब्ञानािदग्पकर्पाणं ' ‹ शारीरं केवलं कमे कवैन्‌ ' ‹ यष्च्छाखाभसं- तुष्टः " ‹ ब्रह्माणं ब्रह्म हविः ` ‹ कमेजान्विद्धि तान्सर्वान्‌ › ' सर्व क्माखिङं पाथ ” ‹ ज्ञानाभिः स्वकमांणि ' ‹ योगसन्यस्तकर्माणम्‌ १त्यन्तैषैचनैः; सवैकमेसंन्यासमवोचद्धगवान्‌ › “ छिच्चैनं सशय योगमा- तिष्ठ ` इत्यनेन वचनेन योगं च कमोनुष्ठानरक्षणमनुतिष्टेतयुक्तवान्‌ । तयोरुभयोथ कमीनुष्ठानकमेसंन्यासयोः स्थितिगतिवत्परस्परविरोधा- देकेन सह करमस्षक्यत्वात्कारभेदेन चालुष्टानविधानामावादथादेतयो- रन्यतरकर्वव्यताप्राप्तौ सलयां यत्मक्षस्यतरमेतयोः कमानुष्ठानकर्मसं- म्यासयोस्तत्कतंव्यं नेतरदित्येवं मन्यमानः भरशंस्यतरबुभुत्सयाऽञ्न उवाच सैन्यास कमणां इृष्णेत्यादिना । पर्वोत्तराध्याययोः सेबन्धममिदधानो वृत्तानुवादपूषैकमर्जुनप्रभस्याभिप्रायं प्रद- हीथितुं प्रकमते--कमैणीलयादिना । इत्यारभ्य कर्मण्यक्मैददीनमुक्त्वा तत्प्श॑सा परपारितेव्याह-स युक्त इति । ज्ञानवन्तं सवांणि कर्माणि रोकरप्रहार्थं॑दुर्वन्तं ज्ञानलक्षणेनाभ्निना दर्धसवैकर्माणे कर्मप्रयुक्तबन्धविधुरं विवेकवन्तो वदन्तीति ज्ञान- वतो ज्ञानफलमूतं सन्यासं॒विवक्षन्विविदिषोः स्ाधनरूपमपि सेन्यापतं भगवानिव. त्ितवानित्याह-ज्ञानाग्रीति । निराशीरित्यारम्य शरीरत्थितिमात्रकारणं करम हारीरस्थितावपि सङ्गरहितः सन्नाचरन्धर्माधरमेफटमागी न मवतीत्यपि पूर्वोत्तराम्या- मध्यायाम्यां द्विविधं सेन्यापं॑सुचितवानित्याह--श्वारीरमिति । यदच्छेत्यादावपि सेन्याप्तः सूचितसतद्धमेकङापोपदेशादित्याह-- यदच्छेति । ज्ञानस्य यज्ञत्व्तपादनपु- वैकं प्ररोप्ावचनादपि करमसेन्यासो दारितो ज्ञाननिष्ठस्येल्याह-- ब्रह्यापंणमिति । ज्ञानयज्ञसतुत्थ नानाविधान्यज्ञाननूद्य तेषां देहादिग्यापारजन्यत्ववचनेनाऽऽत्मनो निम्योपारत्वविज्ञानफलामिखाषादपि यथोक्तमात्मानं. विविदिषोः सवैकमेसंन्यातेऽधि- कारो ध्वनित इत्याह-कमजानिति । समस्तस्यैवावहोषवाभितस्य कमणो ज्ञाने पयैवपानामिधानाच्च जिज्ञासोः स्पकमसंन्या्ः सूचित इत्याह-- सवेमिति । तद्धिद्धीत्यादिना ज्ञानप्रप्तयुपायं प्रणिपातादि(रि) प्रदश्यै॑प्राप्तिन ज्ञानेनातिहाय- माहात्म्यवता स्प्रकपमेणां निवृत्तिरेवेति वदता च ज्ञानाथिनः सेन्यातेऽधिकारो

१ ध. छ. क्ष. इत्येतेवे* । २ घ. छ. °न्‌ । उभ । ३ घ. ध्योश्च। ४ क, "य॑ विदहिताना- भावि" । ख, ग, यं कल्पितान्नानावि" । ५ ड, ज. “स्वैव विषे" ।

[अ०९ो° १} आनन्दगिरिष्तदीकासंबशितश्ंकरभाष्यसमेता । १७९

दर्दितो भगवतेत्याह-- ब्ञाना्रिरिति । ज्ञानेन समुच््छिन्नसंशयं तस्मादेव ज्ञानात्क- माणि सैन्यस्य व्यवस्थितमभमत्तं वशीङृतकायंकरणपंघातवन्तं प्रातिमाप्निकानि कमणि न निबध्नन्तीत्यपि द्विविधः सेन्याप्ो मगवतोक्त इत्याह--योगेति । कर्मणी- लारभ्य योगसंन्यस्तकर्माणामित्यनतरुदाहृतैर्वचनैरुक्तं सेन्याप्तमुपसंहरति--इत्यन्तै- रिति । तिं कर्मतेन्थापस्येव जिज्ञाप्ुना ज्ञानवता चाऽऽद्रणीयत्वात्कमोनुष्टानम- नदेयमापननमित्याशङ्कयोक्तमथीन्तरमनुवदति--छिक्ैनमिति । कर्मतत््यागयोक्क्त- योरेकेनेैव पुरुषेणानुष्ठेयत्वसं मवान्न ॒विरोधोऽस्तीत्याशङ्कय युगपद्वा कभेण वाञनु- नमिति विकल्प्याऽऽय दूषयति-उभयोश्वेति । द्वितीयं प्रत्याह-कारभे- देनेति । उक्तयोद्वैयोरेकेन पुरुषेणानु्टयत्वाप्तमवे कथं कतैव्यत्वतिद्धिरिलाश- ङयऽऽह-अथीदिति । द्योरुक्तयोरेकेनै युगपत्क्रमाम्यामनुष्ठानानुषपत्तेरिलयर्थः । अन्यतरस्य करतव्यत्वे कतरस्येति कृतो निणेयो द्योः संनिधानाविशेषादित्याश- डयाऽऽह-यत्पक्चस्यतरमिति । भगवता कर्मणां सेन्याप्तो योगश्वोक्तो न च तयोः समुचचित्यानुष्ठान तेनान्यतरस्य शेष्ठस्यानुष्ठेयत्वे तदनुमृत्सया प्रभ्नोपपत्तिरित्युपपं- हरति-इत्येवमिति ।

ननु चाऽऽत्मविदो ज्ञानयोगेन निष्ठां भतिपिपादयिषनप्वोदाह- तेषैचनैमेगवान्स्ैकमेसंन्यासमवोचन्न त्वनात्मह्नस्यातशथ्च कमीनुष्ठान- कमेसेन्यासयोभिमपुरूषविषयत्वादन्यतरस्य परक्षस्यतरत्वबुभुत्सया ०९५०५ । व धुर न प्रभ्नो (१ प्रः स्वाभिप्रायेण 8 भरभ्नो युज्यत एवेति वदामः । कथं, पु्ादाहृतेवे- चनेभेगवता कमेसं कृतेव्यतया बिवक्षितत्वात्माधान्यमन्तरेण च कतौरं तस्य कतैव्यत्वासं मवात्‌ । अनात्मबिदपि कतौ पपे प्राप्तोऽ- नुत एव न पुनरात्मवित्कतकत्वमेव संन्यासस्य विवक्षितमिति । एवं मन्वानस्याञयुनस्य कमौनुष्ठानकमेसन्यासयोरविदरत्पुरुषकतकत्वम- प्यस्तीति पर्वोक्तेन भकारेण तयोः परस्परविरोधादन्यतरस्य कते- व्यत्वे पाने भकश्स्यतरं च कतेव्यं नेतरदिति भरश्षस्यतरमिषिदिषया प्रशो नानुपपः । प्रतिवचनवाक्याथनिरूपणेनापि प्र्रभिपराय रएव- मेमेति गम्यते । नायं प्र्टरमिप्रायः कमैपन्यास्तकर्मयोगयोरभिननपुरुषानुष्ठयत्वस्यो क्तत्वादेकस्मिन्पुरुषे प्राप्यमावादिति शङ्कते - नन्विति । चोधमङ्गीकृत्य परिहरति- सत्यमेवेति । कीदशस्तहि प्रष्टुरमिप्रायो येन प्रभग्रवृत्तिरिति एच्छति-- कथमिति । एकसि-

१ख.ग. ज. "न क्रमाक्रमाः । २ क. ष, छ. 'तिपादयिष्यन्पू ।

१८० श्रीमद्धगवहीता- [अ०५छो० १]

सुरुषे कमेततत्यागयोराति प्रात्िरिति प्रष्टुरमिप्रायं॑प्रतिनिर्देष्ं प्रारमते-पर्बोदा- हतैरिति । यथा “ स्वगकामो यजेत ”' इति स्वगेकामोदेशेन यागो विधीयते न तु तस्यैवाधिकारो नान्यस्येत्यपि प्रतिपा्ते वाक्यमेदप्रसङ्गात्तथाऽनात्मवित्कर्ती संन्या- सपक्षे प्राप्ठोऽनूदयते न त्वात्मवित्कतकत्वमेव संन्याप्तस्य नियम्यते चैराग्यमात्रेणा- ज्ञस्यापि सेन्याप्तविधिदशनात्तस्मात्कर्मतत््यागयोरविद्धत्कतकत्वमस्तीति मन्वानस्या- जनस्य प्रभः सेमवतीति मावः । मवतु स्ेन्यापतस्य कर्तव्यत्वविवक्षा तथाऽपि कथं प्रहास्यतरवमुत्सछया प्रश्षप्रवृत्तिरित्याशङ््‌याऽऽह- प्राधान्यमिति । तथाऽपि कथमेकस्मिन्परुषे तयोरप्रा्ावुक्तामिप्रायेण प्रञ्भवचनं प्रकर्प्यते तत्राऽऽह-अना- त्मविदपीति । आत्मविदो विद्याप्तामथ्यीत्कमेत्यागधोग्यवदितरस्यापि सति वैराम्पे तत्त्यागस्याऽऽवद्यकत्वात्तत्र कताऽतो प्राप्ताऽतरानूद्यते तथाच कर्मतत््यागयो- रकस्मिन्नविदुषि प्रापिर््क्तत्वादुक्तामिप्रायेण प्रश्प्रवृत्तिरविरद्धलर्थः । सन्यास- स्याऽऽत्मवित्कर्तैकत्वमेवान्न विवक्षितं फं न स्यादिल्याशङ्कय कत्ैन्तरप्युदाप्ः सैन्या- सविधिश्वे्थेमेदे वाक्यभेदप्रसङ्गान्मेवमित्याह- न पुनरिति । इतिशब्दो वाक्य- मेदप्रसङ्गहेतुयोतना्थः । ततः किमित्याशङ्कय फङितमाह-एवमिति । कमानु- छानकमेपेन्याप्तयोरविद्रत्कतकत्वमप्यस्तीत्येवं मन्वानस्याजुनस्य प्रशास्यतरविविदि- षया प्रश्रो नानुपपन्न इति संबन्धः । तयोः समुचित्यानुष्ठानपमवे कथं प्रहास्य- तरविविदिषत्याशङ्कयाऽऽह-- पवोक्तिनेति । उभयोशरत्यादाबुक्तप्रकरेण कमेत- त्यागयोर्भिथो विरोधान्न समुचित्यानुषठानं सावकाशमित्यथः । मवतु ता यस्य कस्यचिदन्यतरस्यानुष्ठेयत्वमिति कृत उक्ताभिप्रायेण प्रक्षप्रवृत्तिरित्याश्चङ्कयाऽऽद- अन्यतरस्येति । उभयप्राप्तौ समु्चयानुपपत्तावन्यतरपसिपिहे विरषस्यान्वेष्यत्वादुक्ता- मिप्रायेण प्रश्नोपपत्तिरित्यथेः । इताविद्रत्कतैकयोः सेन्याप्तकर्मेयोगयोः कतरः श्रेयानिति प्र्रमिप्रायो मातील्याह- प्रतिवचनेति ।

कथं सेन्यासकमेयोगौ निःश्रेयसकरौ तयोस्त कर्मयोगो विशिष्यत इति भतिवचनमेतननिरूप्यं किमनेनाऽऽत्मवित्कतेकयोः सैन्यासकर्मयो- गयोनि;श्रेयसकरत्वं भरयोजनमुक्त्वा तयोरेव कतशिदिशेषात्कर्मसंन्या- सास्कमेयोगस्य विशिष्टत्वमुच्यत आहोखिद्नात्मवित्कतैकयोः सेन्यास- कमेयोगयोस्तदुभयमुच्यत इति । किंचातो यद्यात्मवित्करतकयोः संन्या- सकमेयोगयोनिःश्रेयसकरत्वं तयोस्तु कमसंन्यासात्कर्मेयोगस्य विशिष्ठ- त्वमुच्यवे यदि वाऽनात्मवित्कतैकयोः संन्यासकर्मयोगयोस्तदुभयगुच्यत इति । अत्रोच्यते, आत्मवित्कतेकयोः संन्यासकमैयोगयोरसंभवात्त-

१ क. ध “स्तु कमसेन्यासात्कमे' ।

[अ०९छो° १] आनन्दगिरिङरतदीकासंवलितक्चांकरभाष्यसमेता । १८१

योर्मिःभ्रेयसकरत्ववचनं तदीयाच्च कमेसंन्यासात्कमेयोगस्य विरिष्ठ- त्वाभिधानमिलेतदुभयमनुपपन्म्‌ । यथनात्मधिदः कमेसंन्यासस्तत्प- विकर कमानष्ठानटक्षणः कमयोगः संभवेतां तदा तयोनिःभ्रेयसक- रत्ोक्छिः कमेयोगस्य च कमेसंन्यासादिशिषत्वाभिषानमिलयेतदुभय- ` पपद्यते, आत्मविदस्तु संन्यासकमेयोगयोरसंभवात्तयो्मिःभ्रेयसकर- त्वाभिषानं कमेसेन्यासाशच कमेयोगो विशिष्यत इति चानुपपन्नम्‌ । अत्राऽऽह, किमात्मविदः संन्यासकमेयोगयोरप्यसंभव आहोस्विदन्यत- रस्यासंभवो यदा चान्यतरस्यासंभवस्तदां किं कमेसंन्यासस्योत करम- योगस्यत्यसंभवे कारणं च वक्तव्यमिति ।

कं तत्परतिवचनं कथं वा तज्निरूपणमिति एच्छति- कथमिति । तत्न प्रतिवचनं दशीयति-- संन्यासेति । तजिरूपणं कथयति--एतदिति । तदुमयामिति निःश्रेयस करत्वे कमेयोगस्य श्रेष्ठत्वं बेत्यथः । गुणदोषविमागविवेकार्थं एच्छति--किचेति । अतोऽस्मन्नाये पक्षे ई दूषणमस्मिन्वा दितीये पसे किं फठमिति प्रश्नाः । तत्र पिद्धान्ती प्रथमपक्षे दोषमाद्शरीयति--अतरेत्यादिना । तदेवानुपपनत्वं व्यतिरेकद्वारा वरवृणोति-यदीलयादिना । निःशेयसकरत्वोक्तिरित्यत्र पारम्पर्येणेति द्रष्टव्यम्‌ । विशिष्टत्वाभिघानमिति प्रतियोगिनोऽसहायत्वादस्य च शुद्धिद्वारा ज्ञानारथत्वारिलर्थः । आतज्तस्य कमन्यासकर्मयोगयोरसंमवे दरिते चोदयति-अत्राऽऽहेति । चोदयिता निषीरणार्थं॑विस्शति-- किमित्यादिना । अन्यतरासंमवेऽपि सदेहात्प्रशोऽवतरती- लाह-यदा चेति । यस्य कस्यचिदन्यतरस्याप्तमवो मविष्यतीत्यााङ्कय कारणम- नतेणाप्तमवो मवन्नतिप्रसङ्गी स्यादिति मन्वानः सनाह- असंभव इति ।

अत्रोच्यते, आत्मविदो निवृत्तमिथ्याह्नानत्वाद्विपयैयह्नानभृलस्य कमेयोगस्यासं भवः स्याज्जन्मादिसवैविक्रियारदितत्वेन निष्कियमात्मा- नमात्मत्वेन यो वेत्ति तस्याऽऽत्मविदः सम्यम्दकषेनेनापास्तमिथ्याब्गा- नस्य निष्करियात्मस्वरूपावस्थानलक्षणं सवेकमेसंन्यासमुक्त्वा तदिपरी- तस्य भिथ्याज्ञानमलकतेत्वाभिमानपुरःसरस्य सक्रियात्मस्वरूपावस्था- नरूपस्य कमेयोगस्येह शाखे तत्र तत्राऽऽत्मस्वरूपनिरूपणपदेशेष॒ सम्य- श्गानमिथ्याङ्गानतत्कायेविरोधादभावः भ्रतिपाधते यस्मात्तस्मादात्म- विदो निवत्तमिथ्याङ्गानस्य विपयेयद्गानमूलः कमेयोगो न संभवतीति ुक्तयुक्तं स्यात्‌ । केषु केषु पुनरात्मस्वरूपनिरूपणपदेशेष्वात्मविदः कर्माभावः भतिषाद्त इति। अत्रोच्यते, अविनाश्चि तु तद्विद्धीति भरल

१४. छ. क्ष. शस्य । यः । २. छ 'दाऽपि कि।३ख.ग. ह, ज. °धोरायं।

१८२ | शीमद्धगवद्ीता- [अ०९छो° {१

ध्य एनं वेत्ति हन्तारम्‌ " 'ेदाविनारशिनं निलयम्‌ ` इत्यादो तत्र तत्राऽऽ- त्मविदः कमोभाव उच्यते । |

आत्मविदः सकारणं कमेयोगासंमवं तिद्धान्ती दशेयति- अत्रेति । संग्रहवाक्यं विवृण्वन्नात्मवित्वं विवृणोति- जन्मादीति । तस्य यदुक्तं निवृत्तमिथ्याज्ञानत्वं तदे- दानीं व्यनक्ति सम्यगिति । विपययज्ञानमृरस्येत्यादिनोक्तं प्रपश्चयत्ति--निष्कि- येति । यथोक्तपेन्यापरमुक्त्वा ततो विपरीतस्य कमेयोगस्यामावः प्रतिपाद्यत इति सेबन्धः । वेपरीत्यं स्फोरयन्कमेयोगमेव वििन्टि- मिथ्यान्नानेति । मिथ्या च तदज्ञानं चेत्यनाधनिर्वाच्यमन्ञानं तन्मूढोऽहं कर्तेलयात्मनि कतत्वामिमानस्तजन्यस्येति यावत्‌ । यथोक्तं सन्याप्तमुक्त्वा यथोक्तकमेयोगस्यापरंमवप्रतिपादने हेतृमाह-सम्य- गानेति । कुत्र तदमावप्रतिपादनं तदाह-रृहेति । उक्तं हेतुं त्वाऽऽत्मज्ञस्य कर्मेयोगासेमवे फञ्तिमाह- यस्मादिति । इह शाज्ञे तत्र तत्रेत्यादाबुक्तमेव व्यक्ती कतुं एच्छति- केषु केष्विति । तानेव प्रदेशान्दशैयति- अत्रेति ।

ननु च कमेयोगोऽप्यात्मस्वरूपनिरूपणपदेसेषु तत्र तत्र॒ भरतिपा्त एव तचथा 'तस्मायध्यस्व भारत" “स्वधर्ममपि चावेशष्य' (कमेण्यवो- धिकारस्ते' शत्यादावतश्च कथमात्मविदः कमेयोगस्यासंमवः स्यादिति। अत्रोख्यते सम्यगङ्ञानमिथ्याङ्गानतत्कायेविरोषात्‌ । श्ञानयोगेन सांख्या- नाम्‌ इत्यनेन सांख्यानामात्मतत््वविदामनात्मवित्कवैककमेयोगनिष्ठावो निष्कियात्मस्वरूपावस्थानरक्षणाया ज्ञानयोगानिष्ठायाः पृथकरणात्छृत- त्यत्वेनाऽऽत्मविदः प्रयोजनान्तरामावात्‌ “ तस्य कायं न विद्यते ` इति कतेव्यान्तराभाववचनाक । ‹ न कमैणामनारम्मात्‌ ' तेन्यासस्तु महाबाहो दुःखमाप्तुमयोगतः" इत्यादिना चाऽऽत्मङ्गानाङ्कत्वेन कमेयो- गस्य विधानात्‌, “ योगारूढस्य तस्येव क्षमः कारणपुच्यते ` इत्यनेन चोत्पञ्मसम्यग्दशेनस्य कर्मयोगाभाववचनात्‌ । “शारीरं केवलं कम कुर्- श्राऽऽभोति किल्बिषम्‌" इति च शरीरस्थितिकारणातिरिक्तस्य कर्मणो निवारणाव्र “नेव किंचित्करोमीति युक्तो मन्येत तत्ववित्‌" इत्यनेन च कषरीरस्थितिमात्रपयुकतेष्वपि दशनश्रवणादिकमेस्वात्मयाथात्म्याविदः करोमीति भरत्ययस्य समाहितचेतस्तया सदाऽकतैन्यत्वोपदेश्चादात्मत- स्वबिदः सम्यग्दशेनविरुद्धो भिथ्याज्ञानरेतुकः कमयोगः समेऽपि न तैभावयितं क्षक्यते यस्मात्तस्मादनात्मवित्कतैकयोरेव सेन्यासकमेयो- गयोनिःभेयसकरत्ववचनं तदीयाश्च कमेसंन्यासात्पुवोक्तात्मषित्कवेक-

(व । ॥ ४ १ क. ख. ग, 'दिवचनाच्ाऽऽ्त्म ।

[अ०६-छो ° १] आनन्दगिरिकृतरीकासंबरितक्षांकरमाष्यसमेता । १८३

सर्मकमसंन्यासविलक्षणात्सत्येव कतैत्वविङ्घाने कर्मेकदेशविषयाचमनि- यमादिसहितत्वेन च दुरनुष्टेयत्वास्य॒करत्मेन च कमेयोगस्य बिशिष्टत्वा- मिषानमित्येवं पतिवचनवाक्या्थनिरूप्णेनापि पूर्वोक्तः अष्टरभिप्रायो निश्रीयत इति स्थितम । | आत्मसवरूपनिरूपणप्रदेशेषु पन्यापप्रतिपादनादाप्मविदः सन्यासो विवत्ितश्ताहि कर्मयोगोऽपि तस्य कस्मान्न भवति प्रकरणाविशेषादिति शङ्कते - ननु चेति । आत्म- विद्याप्रकरणे कमेयोगप्रतिपादनमुदाहरति- तद्यथेति । प्रकरणादात्मविदोऽपि कर्म योगस्य समवे फटितमाह-अतश्वेति । आत्मज्ञानोपायत्वेनापि प्रकरणपाठतिद्धौ ज्ञानादूर्ध्वं न्यायविरुद्धं॑कमे कट्पयितुमशक्यमिति परिहरति-- अत्रोच्यत इति । पम्यम््ानमिथ्याज्ञानयोस्तत्कार्ययोश्च भ्रमनिवृक्तिरमसद्धावयोर्भियो विरोघात्कतत्वादिभ- ममं कर्म सम्यग्तानादूर्ध्वै न स्ंमवतीत्यथः । आत्मज्ञस्य कर्मयोगापतंमवे हेत्वन्तर- माह ह्ञानयोगेनेति । इतश्चाऽऽत्मविदो ज्ञानादूर्ध्वं कमेयोगो न युक्तिमानिाह-- डतहलयत्वेनेवि । ज्ञानवतो नालि कर्मेत्यत्र कारणान्तरमाह-सस्येति.। तर्हि ज्ञान दता. कभैयोगस्य हेयत्ववज्जिज्ञाघुनाऽपि तस्य त्याज्यत्वं ज्ञानप्राप्त्या तस्यापि पुर्षा- धैपिदरेरितयास्चङ्कय जिज्ञातोरस्ि कमेयोगपेसेलयाह -न कर्मणामिति । खङूपोप. करयङ्गमन्तरेणाङ्गिखरूपानिष्यततज्ञानाथिना कमेयोगस्य शुद्धयादिद्वारा ज्ञानहेतोरादे- यत्वमित्य्थः । तर्हि ज्ञानवताऽपि . ज्ञानफटोपकारित्वेन कमेयोगो मृग्यतामित्मार- ङूयाऽऽह--योगारूदस्येति । उत्पन्नसम्यम््ञानस्य कर्माभावे शरीरस्थितिहेतोरपि कमणोऽपतमवान्न तस्य शारीरस्थितिस्तदस्थितो च कतो जीवन्मुक्तिस्तदमावे च कस्यो- पदेष्त्वमुपदेशामवि च कुतो ज्ञानोदयः स्यादित्याशङ्कथाऽऽह-श्ञारीरमिति । विदुषोऽपि शरीरस्थितिरास्थिता वेत्तन्मात्रपरयक्तेषु ददीनश्रवणादिषु कतत्वामिमानोऽपि स्यदिलाशङ्कयाऽऽह- नैवेति । तत््वविरित्यनेन च समाहितचेतस्तया करोमीति प्रयस्य सदैवाकमैन्यत्वोपदेश्ादिति सेबन्धः । यत्त॒ विदुषः शरीरस्थितिनिमित्तकमी- म्यनुज्ाने तस्मिन्कर्त्वामिमानोऽपि स्यादिति तत्राऽऽह--श्चरीरेति । आत्मयाथा- त्यविदस्तेष्वपि नाहं करोमीति प्रत्ययस्य नैव किंचित्करोमील्यादावकठैत्वोषदेशान्न कतुत्वामिमानपंमावनेत्यथः । यथोक्तोपदेशानुपधानामाये विदुषोऽपि करोमीतिखामा- विकप्र्यद्वारा कमयोगः स्यादिल्याराङ्कयाऽऽह- आत्तच्वेति. । यद्यपि विद्रान्य- योमुपदेशं कदाचिन्नानुसंधत्ते तथाऽपि तत््वविद्याविरोषान्मिथ्यान्ञानं तजिमित्तं क्म वातस्य सेमावयितुमराक्यमित्येः। आत्मवित्कर्तैकयोः सेन्याप्तकमेयोगयोरयोगात्तयोरनिः- ्रयसकरत्वमन्यतरस्य विशिष्टत्वमिदेतद्युक्तमिति तिद्धत्वादृद्धितीयं पक्षमङ्गी करोति-

१क.ख.ब.ध्‌. क्ष, मम्‌! अथवा ज्याः।

१८४ श्रीमदडगवद्रीता- [अ०९छो ° १]

यस्मादित्यादिना । तदीयाश्च कर्मन्यासात्करमयोगस्य विशिषटत्वाभिषानभिति सेबन्धः। ननु कर्मेयोगेन(ण) शुद्धबुद्धेः संन्यासो जायमानस्तस्मादुत्कृप्यते कथं तस्मात्क- पयोगस्योत्कृष्टत्ववाोयुक्तियुक्तेति तत्राऽऽह-षर्वोक्तिति। वेर््षण्यमेव स्पष्टयति- सत्येवेति । स्वाश्रमविहितश्रवणादौ कर्तृत्वविज्ञाने सत्येव पूवौश्रमोपात्तकर्मकदेश- विषयतन्यापात्कर्मयोगस्य श्यस्त्ववचनं “ नेतादशं ब्राह्मणस्यास्ति वित्तम्‌ ” इत्या- दिस्मृतिविरुद्धमित्याशङ्कयाऽऽह--यमनियमादीति । “आनृशंस्यं क्षमा सत्यमरहिा दम आजवम्‌ । प्रीतिः प्रसादो माधु्यमक्रोधश्च यमा दहा"? 'दानमिज्या तपो ध्यानं स्वाध्यायोपस्यनिग्रहौ । ब्रतोपवाप्तौ मौनं च जानं च नियमा दश्च "' इत्यक्तेयैमनियमेरन्यैशवाऽऽश्रमधरभिशिष्टतवेनानुष्ठातुमशक्यत्वादुक्तपन्यापतात्कर्मयो- गस्य विरिष्टत्वोक्तियुक्तेतय्थः । न हि कथिदिति न्यायेन कर्मयोगस्येतरापेक्षया सुक- रत्वा तस्य विशिषटत्ववचनं श्िष्टमित्याह- सुकरत्वेन चेति । प्रतिवचनवाक्या- थीटोवनास्सिद्धमथमुपसहरति--शतयेवमिति । सेन्याप्कमेयोगयोर्भियो विरुद्धयोः समुञ्ित्यानुष्ठातुमशक्ययोरन्यतरस्य कर्तव्यत्वे प्रशस्यतरस्य तद्धावात्तद्धावस्य चानि- धौरितत्वात्तनिर्दिधारयिषया प्रः स्यादिति प्रक्षवाक्यारथपर्माछोचनया प्रष्टुरभिप्रायो यथा प्ैमुपदिष्टस्तथा प्रतिवचनार्थनिरूपणनापि तस्य निश्चितत्वात्परशनोपपत्तिः पिद्धेलर्थः । “ज्यायसी चेत्कमेणस्ते' इत्यत्र जञानकमेणोः सहासंभवे यच्छेय एतयो- स्तन्मे श्हीत्येवं पृष्टोऽजञैनेन भगवान्सांख्यानं सेन्यासिनां श्ञानयोगेन निष्ठां पुनः कमेयोगेन(ण) योगिनां निष्ठा भोक्तेति निणेयं चकार । न च संन्यसनादेव केवरं त्सिद्धि समधिगच्छतीति वचनाञ्ज्ञानसहितस्य सिद्धिसाधनत्वमिष्टं कमयोगस्य च विधानात्‌ । ब्ञानरहितः संन्यासः भेयान्कि षा कमयोगः श्रेयानित्येतयोधिशेषबुभुत्सया-

अञ्जन उवाच- संन्यासं कर्मणां कृष्ण पुनर्योगं च शंससि ॥ यच्छ्रेय एतयोरेकं तन्मे ब्रूहि सुनिशितम्‌ ॥ १ ॥ सैन्यासं परियागं कमेणां श्ाल्ञीयाणामनुष्ठानविक्षेषाणां श्रंससि

कथयसीत्येतत्‌ । पुनर्योगं च तेषामेवानुष्ठानमवश्यकलंग्यत्वं शंसस्यतो मे कतरच्ट्रेय इति संशयः किं कमोनुष्ठानं श्रेयः कवा तद्धानमिति

१क.घ.छ. नाज्ञाः।२घ.छ, टाक । ३ ख. ग. 'लाजज्ञानरदहितात्सि ।

| ङ्ध 1

[अ०९-छो ० २]आनन्दगिरिषृतटीकासवङ्ितशांकरभाष्यसमेता । १ ८९

प्रशस्यतरं चाष्ठेयमतश्च यच्छ्रेयः भरक्षस्यतरमेतयोः कमेसंन्यासकमोनु षानयोयदनष्ानाच्देयोवा्षिमेम स्यादिति मन्यसे तदेकमन्यतरत्सदैक पुरुषानुष्टेयत्वासंभवान्मे ब्रूहि सुनिश्चितमभिपरतं तवेति ॥ २ ॥ नन्‌ ततीये यथोक्तप्रश्षस्य भगवता निर्णीतित्वान्नात्न प्रश्षप्रतिवचनयोः सावकाश त्मिल्याशङ्कय विस्तरेण तमेव संबन्धं पुनः संक्षेपतो दरशयति--ज्यायसी चेदिति । परंख्ययोगयोभिन्नपुरुषानुष्ठेयत्वेन निर्णीतत्वान्न पुनः प्रश्रयोग्यत्वमित्यथेः । इतोऽपि न तयोः प्र भविषयत्वामित्याह-न चेति । एवकारविशेषणाज्ज्ञानपहितसंन्याप्तस्य तिद्धिसाधनत्वं मगवतोऽभिमतं “ छिन्तवैनं संशयं योगमातिष्ठ ' इति च कर्मयोगस्य विधानात्तस्यापि तिद्धिपाधनत्वमिष्ठं ततश्च निर्णीतत्वान्न प्रश्रस्तद्विषयः सतिष्यती- लैः । केनाभिप्रायेण तरिं प्रभः स्यादित्याश्ङ्कय ज्ञानररितसेन्यासात्कर्मयोगस्य प्ररस्यतरत्वनुमृत्सयेत्याह-ह्वानरहित इति । प्रष्टुरभिप्रायमेवं प्रददयं प्रश्नोपप- तमुक्त्वा प्रभभगुत्थापयति- संन्यासमिति । तहि दयं त्वयाऽनुषटेयमित्याशङ्कय तदश्चक्तेरुक्तत्वात्प्रशस्यतरस्यानुष्ठाना्थं तदिदमिति निश्चित्य वक्तव्यमित्याद- यच्छेय इति । काम्यानां प्रतिषिद्धानां च कर्मणां परित्यागो मयोच्यते न स्वैषा- मि्यादाङ्कय कर्मण्यकर्मेतयादो विरोषाददनान्मेवमित्याह-शाङ्लीयाणामिति । अस्तु ताह शाद्लीयाशाद्लीययोरशेषयोरपि कभेणोस्त्यागो नेल्याह-- पुनरिति । तर्द कमत्यागस्तयोगश्वत्युमयमाहर्तव्यमित्याशङ्कय विरोधानेवमिलयमिप्रेयाऽऽह-अत इति। द्वयोरेकेनानुष्ठानायोगस्योक्तत्वात्कतैग्यत्वोक्तेश्च संशयो जायते तमेव संशयं विश- दयति-फ कर्मेति । प्रशस्यतरुमृत्सा किमर्थल्याशङ्कयाऽऽह--प्रशस्यतरं चेति । तस्येवानुष्ठेयत्वे प्रभ्रस्य प्तावकारात्वमाह-अतश्चेति । तदेव प्रशस्यतरं विशिनष्टि- यदनुष्ठानादिति। तदेकमन्यतरममे ब्रूहीति संबन्धः। उमयोरुक्तत्वे सति किमिव्येकं वक्त- ग्यमिति नियुज्यते तत्राऽऽह- सहेति । कमेतत्त्यागयोमिथो विरोधादित्यथः ॥ १ ॥ स्वाभिपायमाचक्षाणो निणेयाय- श्रीभगवानुवाच- सन्यासः कमेयोगश्च निःश्ेयसकरावुभो ॥ तयोस्तु कमसंन्यापसाकमयोगो विशिष्यते ॥ २॥ सैन्यासः कर्मणां परित्यागः कमेयोगश्च तेषामनुष्ठानं तावुभावपि निःभरेयसकरौ निःश्रेयसं मोक्षं ुवोते ज्ञानोत्पत्तिहेतुत्वेनोभो यद्यपि

निःश्रेयसकरौ तथाऽपि तयोस्तु निःश्रेयसहेत्वोः कमेसंन्यासात्केवरा त्कमयोगो विश्चिष्यत इति कमेयोगं स्तौति ॥ २॥

१ख., ग. इ, ज. “मुपस्थापः । २४

१८६ श्रीपद्रगवहीवा- [अ०4छो०६-४)

पर्मेवमुत्थाप्य प्रतिक्चनमुत्थापयति-स्वाभिप्रायमिति । निर्णयाय तद्भारेण परस्य संशयनिवृत्त्यथमिवयर्थः । एवं प्रभे प्रवृत्ते कर्मयोगस्य सौकर्यममिप्रेय भ्रश- स्यतरत्वमभिभित्सु्मगवान्प्रतिवचनं किमुक्तवानित्याशङकयाऽऽह- संन्यास इति । उमयोरपि तुल्यत्वङ्कां वारयति- तयोस्त्विति । कथं तर्हिं तयोरेव मोक्षोपायत्वं विवक्ष्यते तत्राऽऽह- ज्ञानोत्पत्तीति । तर्हिं दयोरपि प्रशास्यत्वमप्रहास्यत्वं वा तुल्यमित्याशङ्कयाऽऽह-उभावषिति । ज्ञानप्हायस्य कर्मतन्यापतस्य कर्मयोगापे- क्षया विशिष्टत्वविवक्षया विशिनष्टि- केवलादिति ॥ २ ॥ कस्मादिल्याह- नेयः स नियसंन्याप्ती यो न देष्टि न काट्ृक्षति ॥ निय हि महाबाहां सुखं बन्धासमुच्यते ॥ २ ॥ हेय इति । बियो ह्ञातव्यः स कमेयोगी नित्यसंन्यासीति यो न ष्टि किंचिन्न काङ्क्षति दुःखसुखे तत्साधने चेवंविषो यः कमाण बतेमानोऽपि स नित्यसंन्यासीति ह्ञातव्य इत्यथः । निदरूदो ददब- जितो हि यस्मान्महाबाहो सुखं बन्धादनायासेन भरमुच्यते ॥ २ ॥ कम हि बन्धकारणं प्रिद्धं तत्कथं निःश्रेयसकरं स्यादिति शङ्ते-कस्मा- दिति । अकत्रौत्मविज्ञानात्म्रागपि स्वैदाऽपतो संन्याप्ती ज्तेयो यो रागदेषौ कचिदपि न करोतीत्याह--इत्याहेति । यथाऽननुष्टीयमानानि कमणि सेन्यात्तिनं न बघन्ति कृतानि च वैरग्बेन्दियस्॑यमादिना निवर्तन्ते तथेवानमिपतंहितफडानि निल्यनैमित्तिकानि योगिनमपि न बध्नन्ति निवतैयन्ति च सचितं दुरितमित्यमिप्रे- त्याऽऽह- निदद्रौ हीति । कर्मैयोगिनो नित्यसन्यापित्वज्ञानमन्यथाज्नानत्वान्मिथ्या- ज्ञानमित्याशङ्कथाऽऽह- एवंविध इति । कमरिणोऽपि रागद्धेषामावेन संन्या्तित्वं जञातुमुचितमित्य्थः । रागद्वेषरहितस्यानायासेन बन्पप्रध्वंसिद्धेशच युक्तं तस्य संन्या- तित्वमित्याह- निद इति ॥ ६॥ संन्यासकमेयोगयोभिन्नपुरुषानुष्टेययोरविरुद्धयोः फलेऽपि विरोधो युक्तो न तुमयोनिःभेयसकरत्वमेवेति भराप् इ्दमुच्यते- सांख्ययोगो एथग्बाखाः प्रवदन्ति न पण्डिताः ॥ एकमप्यास्थितः सम्यगुभयोविन्दते एम्‌ ॥ ९ ॥ सांख्ययोगाविति । सांख्ययोगौ पृथणििरुद्धाभिन्नफटो बाखाः

दन्ति न पण्डिताः । पण्डितास्तु ज्ञानिन एकं फलमविरुद्धमिच्छन्ति । कथमेकमपि सांख्ययोगयोः सम्यगास्थितः सम्यगनुष्टितवानिलययः ।

म---

[अ०९.छो ०९]आनन्दगिरिङृतदीकास॑वङिवक्ञांकरभाष्यसमेता । १८७

उभयोधिन्दते फरमुभयोस्वदेव हि निःश्रेयसं फटमतो न फटे विरो. धोऽस्ति । ननु सन्यासकमंयोगकनब्देन भरसतुत्य सांख्ययोगयोः फङै- कत्वे कथमिहापटठृतं ब्रवीति । नेष दोषो ययप्यज्ञनेन सन्यास कम- योगं च केवलमभिपेल्य प्रश्नः ङतो भगवांस्तु तदपरिलयागेनेव स्वाभि- मेवं च विशेषं सेयोञ्य श्ब्दान्तरवाच्यतया अ्रतिवचनं ददौ सांख्य- योगाविति । तावेव सेन्यासकमेयोगो ब्ञानतदुपायसमबुद्धित्वादिसंयुक्तौ सांख्ययोगश्चब्दवाच्याविति भगवतो पतमतो नाप्रङतपक्रियेति ॥ ४ ॥

यदुक्तं संन्याप्तकमयोगयोनिःश्रेयप्तकरत्वं तदाक्षिपति-- संन्यासेति । तत्रोत्तरतरे- नोत्तरछोकमवतारयति-इति भ्ाप्ठ इति । विवेकिनस्तहिं कथं वदन्तील्याकाङ्क्षायाः माह-एकमिति । सेख्यामात्मप्तमीक्षामर्हतीति सांख्यः सेन्याप्ो योगस्तु कर्मेयोगस्ता- वुमावपि एथगिल्स्या्थमाह-- विरुद्धेति । शाखार्थं विवेकशन्यत्वं बाठत्वम्‌ । उत्तरा- धेमवतारयितुं भूमिकां करोति-प्ण्डितास्त्विति । ज्ञानिनो योगिनश्वेति शेषः ! दयोरविशुद्धफटत्वमेव प्रश्पुवैकं प्रकटयति--कथमित्यादिना । एकं साघनमनु्ठित- वतो द्योरपि फं भवतीति विरुद्धमिलयाशङ्कयाऽऽह- उभयोरिति । सांख्ययागयोः सन्यापसकर्मानुष्ठानयोस्तच्वज्ञानद्वारा निःशरेयसफटत्वानन विरुद्धफठत्वशङ्केतयर्थः । तास्ययोगयोरेकफटत्ववचनं प्रकरणाननुगुणमिति शङ्ते- नन्विति । अप्रक़ृतत्वम- पिद्धमिति परिहरति-नैष दोष इति । सेन्या कर्मणामिलयादिना संन्यासं कर्म- योगे चाङ्कीङृलय प्रभे संन्यासः कमैयोगश्वेल्यादिना तथेव प्रतिवचने कथं सांख्ययोग- योरेकफटत्वमप्रकृतं न मवतीत्युच्यते तत्राऽऽह-यद्यपी ति । प्रतिवचनमपि तदनुर- पमेव मगवता निरूपितमिति विशेषानुपपत्तिरित्याशङ्कयाऽऽद- भगवां स्त्विति । तद्परितल्यागेनेत्यत्र तत्पदेन प्रष्टा प्रतिनिरदिष्टो करम॑सन्याप्तकमेयोगावुच्येते । पांख्ययो- गादिति शब्दान्तरवाच्यतया तयोरेव सैन्याप्तकमेयोगयरत्यागेन स्वाभिप्रेतं च विरोषं योज्य मगवान्प्रतिवचनं ददाविति योजना । यदुक्तं ॒स्वामिप्रेतं च विरोषं संयोज्येति तदेतधक्ती करोति- तावेवेति । समनुद्धित्वादीत्यादिशब्देन ज्ञानोपायमूतः शमादि- रादीयते प्रकृतयोरेव सन्याप्तक्मयोगयोरूपादाने फडितमाह--अत इति । सांख्ययो- गारियादि-शछोकन्याख्यानसमापिरितिशब्दाथः ॥ ४ ॥

एकस्यापि सम्यगनुष्ठानात्कथमुभयोः फलं विन्दत इत्युच्यते-

यत्सांख्यैः प्राप्यते स्थानं तद्योगैरपि गम्यते । ।

एकं सांख्यं च योगं च यः पश्यति सर पश्यति ॥ 4 ॥ यदिति । यत्सांस्येङ्गाननिठैः सन्यासिभिः पराप्यते स्थानं मोक्ाख्यं

१८८ श्रीमद्धगवद्वीता- [अ०५ो ९६]

तथ्योमैरपि ज्ञानपराप्त्यपायत्वेनेश्वरे समर्यं कमोण्यात्मनः फलमममिसं धायानुतिष्टन्ति ये ते योगिनसौरपि परमाथन्नानसंन्यासपा्निदारेण गम्यत इत्यभिप्रायोऽतं एकं साख्यं योगं च यः परयति फलेकत्वात्सं सम्यक्पर्यतीत्यथः ॥ ५ ॥

प्रश्नपूर्वकं -छोकान्तरमवतारयति- एकस्यापीति । केचिदेव तयोरेकफटत्वं पश्य- न्तीत्याङ्कय तेषामेव सम्यग्दशित्वं नेतरेषामित्याह-एकमिति । तिष्ठत्यस्मिन् च्यवते पुनरिति व्युत्पत्तिमाभिल्याऽऽह-मोक्षाख्यामिति। योगरान्दाथमाह-- ज्ञान भाक्तीति । ये हि जिज्ञाप्तवः सर्वाणि कमौणि मगवत्प्रीत्यथत्वेन तेषां फटामिटाषम- कृत्वा ज्ञानप्राप्तो बुद्धिङ्ाद्धिद्वारेणोपायत्वेनानुतिष्ठन्ति तेऽत्र योगा विवक्ष्यन्ते । अच व्ययस्य मत्वथेत्वं गृहीत्वोक्तं योगिन इति । सर्वोऽपि द्वितप्रपश्चो न वस्तुमतो माया- विराप्तत्वादात्मा त्वविक्रियोऽद्ितीयो वस्तु सन्निति प्रयोजकज्ञानं परमाथे्ञानं तत्पवै. कसेन्यासद्वारेण कर्मिमिरपि तदेव स्थानं प्राप्यमित्येकफरत्वं सेन्याप्तकर्मयोगयोरविर्‌- द्धमित्याह- तैरपीति । फकत्वे फरङ्ितिमाह-अत इति ॥ ९ ॥

एवं तिं योगात्संन्यासर एव विक्षिष्यते । कथं तर्हीदगुक्तं तयोस्तु कमेसन्यासात्कमेयोगो विशिष्यत इति । श्रणु तत्र कारणम्‌ । त्वया पृष्टे केवलं कमेसंन्यासं कमयोगं चाभिप्रेय तयोरन्यतरः कः भर्योन्‌ ¦ तदनुरूपं भतिवचनं मयोक्तं कमेसेन्यासात्कमेयोगो विकषिष्यत इति ज्ञानमनपेक्षय । ब्गानापिक्षस्तु संन्यासः सांख्यमिति मयाऽभिमेतः । प्र माथयोगश्च स एव । यस्तु कभेयोगो वैदिकः स तादथ्यीय्ोगः सन्यास इति चोपचयेते । कथं तादथ्य॑मित्युच्यते-

सन्यापरस्तु महाबाहा दुःखमाप्ठमयागतः ॥ योगयुक्तो मुनित्रह्य नचिरेणाधिगच्छति ॥ & ॥ सैन्यासस्तु पारमाथको दुःखमाक्षु भाक्षमयोमतो योगेन षिना।

योगयुक्तो वैदिकेन कमेयोगेनेगःश्वरसर्मापितरूपेण फलनिरपेक्षण युक्तो मुनिर्भननादीश्वरस्वरूपस्य युनिब्ह्॒परमात्मह्नानलक्षणत्वात्मृतः सन्यासो अह्मोच्यते “न्यास इति ब्रे्या ब्रह्मा हि परः” इति श्वतेः। ब्रह्म परमाथसन्यासं परमात्मह्नाननिष्ठारक्षणं न चिरेण क्षिभमेवाधिग- च्छति प्राभत्यतो मयोक्तं कमेयोगो विक्षिष्यत इति ॥ ६ ॥

१क.घ. "ख्यंचयोः।२क. घ. क्ष. "तिस परयति फः। ३क. ध. छ. श्ल, “त्समः क, ख,ग. छ, ह, "यानिति। त ।५क.ख. ब्रह्म ।६ क, बह्म।

[अ०९छो ०७] आनन्दगिरिषतदीकासंवलितश्ांकरभाष्यसमेता । १८९

यदि यथो्तज्ञानपूवैकसन्यासद्वारा कर्मिणामपि प्रेयोवा्तिरिष्टा तहि सेन्यापत- वेव श्रेयस्त्वं प्राप्तमिति चोदयति--एवं तहीति । तेन्याप्तस्य श्रेष्ठत्वे कर्मयोगस्य परशस्तत्ववचनमनुचितमिलयाह- कथं तरहीति। पूर्वाक्तमेवामिप्रायं स्मारयन्परिहरति- श्रष्विति । कर्मयोगस्य विरिष्टत्ववचनं तत्रेति परामृष्टम्‌ । तदेव कारणं कथयति-- त्रयेल्यादिना । केव विन्ञानरहितमिति यावत्‌ । तयोरन्यतरः कः श्रेयानितीतिह- नोऽष्याहतेग्यः । त्वदीयं प्रश्रमनुसृत्य तदनुगुणं प्रतिवचनं ज्ञानमनपेक््य तद्रहिता- त्केवखादेव सेन्याप्ता्योगस्य विशिष्टत्वमिति मयोक्तमिव्याह- तदनुरूपमिति । ्ानापेक्षः पेन्यापस्तर्हि कीरगित्याशङ्कयाऽऽह--ङ्गानेति । ता कर्मयोगे कथं योगशब्दः सेन्यासशब्दो वा प्रयुज्यते तत्राऽऽह-यसिःबति । तादथ्यीत्परमा्ज्ञा- नरोषत्वादिति यावत्‌। तदेव तादर्थ्य प्रभ्पुवेकं प्रसाषयति--कथमिल्यादिना । कमी- ष्ठानामातरे बुद्धिदशुद्धयमावात्परमाथेन्यासस्य सम्यम्तानात्मनो न प्रापिरिति व्यति- रेकमुषन्यस्यान्वयमुषन्यस्यति- योगेति । पारमार्थिकः प्म्यम्ज्ञानात्मकः । साप्रम्य- ` मवे का्प्राधतिरयुक्तेति मत्वाऽऽह-दुःखमिति । योगयुक्तत्वं व्याच््े--वैदिके- नेति । ईश्वरस्वरूपस्य सविशेषस्येति शोषः। बह्मेति ग्याखूयेयं पदमुपादाय व्याच््े-- प्रहृत इति । तत्न बरह्मशब्दप्रयोगे हेतुमाह--प्रमात्मेति । उक्षणशब्दो गमक- विषयः । सेन्यासे ब्र्मश्न्दरप्रयोगे तैत्तिरीयकशरति प्रमाणयति-- न्यास इति । कथं हन्यते हिरण्यगर्मवाची ब्रह्मशब्दः प्रयुज्यते योरपि परत्वाविशेषादित्याह- बह्मा हैवि । बह्महान्दस्य सेन्यासविषयत्वे फठितं वाक्याथमाह- ब्रह्मेल्यादिना । नधाः सोतांसीव निश्नप्रवणानि कमैमिरतितरां परिपक्रकषायस्य करणानि सवैतो व्यावृत्तानि निरसताशेषविरोषकूटस्थप्रत्यगात्मान्वेषणप्रवणानि मवन्तीति कमेयोगस्य परमायसंन्याप्त- प्रप््युपायत्वे फलितमाह-अत इति ॥ १९ ॥

यदा पुनरयं सम्यग्दशचेनपराप्तयुपायत्वेन- योगयुक्तो विशुदरार्मा विभितारमा नितिन्दिः ॥ सवेमूतात्मभरतात्मा ड्र्व्नपि न प्यते ॥ ७ ॥ योगेन युक्छ योगयुक्तो विद्घुद्धात्मा विञ्चद्धसत्त्वो विजितात्मा विनि- तदेहो जितेन्द्रियश्च सवैभूतात्मभूतात्मा सर्वेषां ब्रह्मादीनां स्तम्बपयै- न्तानां भूतानामात्मभूत आत्मा भरत्क्चेतनो यस्य स सवेभृतात्मभूतात्मा

सम्यण्दर्चीत्यथः । स तनरेवं वर्तमानो रोकसंग्रहाय कमे कुवेल्लपि न छिष्यते न कमेभिरबेध्यत इत्यर्थः ॥ ७ ॥

१क्‌. ई, ब्रह्म ।

१९० भीमद्गवदीता- [अ०९छो ° ८-९]

` ननु पारिव्राज्यं परिगृह्य श्रवणादिपाधनमसङृदनुतिष्ठतो ठन्धसम्यग्बोषस्यापि यथा- रवं कर्माण्युपडम्यन्ते तानि बन्धहेतवो मविष्यन्तीत्याशङ्कय छोकान्तरमवतारयति-- यदा पुनरिति । सम्यग्दश्चनप्राप्तयुपायत्वेन यदा पुनरेष पुरुषो योगयुक्तत्वाेषिशे- षणः स्म्यग्दक्षी संपद्यते तदा प्रातिमािके। वृत्तिमतुसृतय कूवैश्नपि न छिप्यत इति योजना । योगेन नित्यनेमित्तिककमीनुष्ठानेनेति यावत्‌ । आदौ निल्याचनुष्ठानवतो रज- स्तमोमलाम्यामकलुषितं सत्त्वं सिध्यतीत्याह--विशरुद्धेति । बुद्धिशुद्धौ कार्यकरण- संघातस्यापि स्वाधीनत्वं मवतीत्याह-विजितेति । तस्य यथोक्तविशेषणवतो जायते पम्यण्दारित्वमित्याह-- सवेभूतेति । सम्यग्द्िनस्तरं कमांनुष्ठानं कुतस्त्यं तदनुष्ठाने वा कुतो बन्धविनछेषतिद्धिरित्याशङ्कयाऽऽह-स तपेति । सम्यग्दर्शनं सप्तम्यथैः ॥ ७ ॥ न चासौ परमार्थतः कैरोत्यतः-

नैव रिंचिक्रोमीति युक्तो मन्येत तत्चवित्र ॥ ८ ॥ नेव िचित्करोमीति युक्तः समाहितः सन्मन्येत चिन्तयेचत््वबिदा- त्मनो याथात्म्यं तत्वं वेत्तीति तत्ववित्परमाथदर्चीलयथंः ॥ ८ ॥ कर्माण्यङ्गोकृत्य तैरस्य विदुषो बन्धो नास्तीत्युक्तमिदानीं वस्तुतस्तस्य कर्माण्येव न सन्तीत्याह-न चेति । रछोकटृष्या विदुषोऽपि कर्माणि सन्तील्याशङ्कय खदा तद्‌- मावममिप्रेल्याऽऽह- नैवेति ॥ ८ ॥ कदा कथं वा तत््वेमवधारयन्मन्येतेत्युच्यते- पर्यञ्शुण्वन्स्एशञ्चिप्रन्श्नन्गच्छन्स्वपञ्श्वसन्‌ ॥ प्रुपन्विखजन्णहसुन्मिप्निमिषत्नपि ॥ इन्दरियाणीद्धियार्थेषु वतंन्त इति धारयन्‌ ॥ ९ ॥ मन्येतेति पूर्वेण सबन्धः । यस्यैव॑तत्वविदः सवैकायकरणचेशस कमेस्वकर्मेव पर्यतः सम्यग्दाशिनस्तस्य सवैकमसंन्यास एवाधिकारः क्मेणोऽमावदशेनात्‌ । न हि सृगतृष्णिकायामुदकडुद्धया पानाय भरहत्त उदकाभावद्नानेऽपि तत्रेव पानपरयोजनाय भवतत ॥ ९ ॥ सार्धं समनन्तर-छोकमाकाद्क्षापुवैकमुत्थापयति-क्देलयादिना । चक्ुरादिज्ञा- नेद्दियेवागादिकरमन्द्ियेः प्राणादिवायुमेदैरन्तःकरणचतुष्टयेन च तत्तचेष्टानिवै्तनाव- स्थायां तत्तदर्थेषु सवा प्रवृत्तिरिन्दियाणामवेत्यनुप्तंदधानो नैव किंचित्करोमीति विद्रा नप्रतिपद्ेतेलर्थः । यथोक्तस्य विदुषो विष्यभवेऽपि विद्याप्तामर्यात्प्रतिपात्तिकमेमूतं

१ क. ग, करोतीयेतत्‌ । ®. करोतीदयतः । २ ख. ग, “त्वमेव धाः ।

[अ०९छो° १ °-१२]आनन्दगिरिङृतदीकासंवलितक्ञांकरभाष्यसमेता । १९१ कमन्यापतं फठात्मकममिरुषति-- यस्येति । अन्ञस्येव विदुषोऽपि कमसु प्रवृत्तिपम- वात्कुतः सेन्यासेऽधिकारः स्यादित्याङ्कयाऽऽह-न हीति ॥ ९ ॥ पस्तु पनरतस्ववितमहचशच कमेयोगे-- ब्रह्मण्याधाय कमाणि सङ्ग त्यक्ता करोति यः॥ छिप्यते न स पापेन पद्मपत्रमिवाम्भपता ॥ १० ॥ ब्रह्मणीश्वर आधाय निक्षिप्य तदर्थं करोमीति भृत्य इव स्वाम्यर्थ सर्षाणि काणि मोक्षेऽपि फठे सङ्गं त्यक्त्वा करोति यः स्वकमांणि शिष्यते न स पापेनं न संबध्यते पद्मपत्रमिवाम्भसोद्केन ॥ १० ॥ तर्हि विद्वानिवाविद्वानपि कमणि न प्रवर्तेत पपोपहतिप्तंमवादित्यादाङ्याऽऽह-- धसित्विवि । यथा शत्यः स्वाम्यर्थं कर्माणि करोति न स्वफङमपेक्षते तथेव योऽविद्रा- नमोतेऽपि सङ्गं त्यक्त्वा भगवदथेमेव सवीणि कमणि करोति न स कर्मणा बध्यते न हि पद्मपत्रमम्मसा संबध्यते तद्रदिलयर्थः ॥ १० ॥

केवरं सस्वशुद्धिमात्रफटमेव तस्य कमणः स्यात्‌, यस्मात्‌- कायेन मनसा बुद्धथा केवररिन्दियेरपि ॥ . योगिनः कमं कुवन्ति सङ्ग त्यक्लाऽऽर्मश्चुदये ॥११॥ कायेन देहेन मनसा बुद्धया च केवलेममत्ववजितेरीश्वरायैव कम करोषि न मम फायेति ममत्वबुद्धिशन्येरिन्दियेरपि, केवलश्चब्दः काया- दिभिरपि प्रत्येकं संबध्यते सदेव्यापारेषु ममतावजेनाय, योगिन कर्मिणः कमे कुवन्ति सङ्गं॑त्यक्त्वा फलविषयमात्म्ुद्धये सन्वशद्धय इयर्यः । तस्मासत्रैव तवाधिकार इति र कर्मेव ॥ ११ ॥ अविदुषस्तरहि कृतेन कर्मणा क स्यादिलयाङ्कयाऽऽह--केवछमिति । अज्ञस्ये वरपणबुद्धथाऽनुष्ठितं कम बुद्धिद्धिफटमितयत्रैव हेतुमाह- यस्मादिति । केवश- दस्य प्रसेकं संबन्धे प्रयोजनमाह--सवेव्यापारेष्विति । कमेणश्चित्तद्धिफलत्वे तादर्थ्येन कमोनुष्ठानमेव तव कतैन्यमिति यस्मादिलयस्यापेक्षितं वदन्फङितमाह- तस्मा दिति॥ ११॥ यस्माच्च- युक्तः कर्मफरु त्यक्तवा शान्तिमाप्नोति नेष्ठिकीम्‌ ॥ अयुक्तः कामकारेण फर सक्तो निबध्यते ॥ १२॥

१ङ.पक्ष'भध्ये मोः। २. णिन।३ ष. नसं ।

१९२ | श्रीमद्धगवद्रीता- [अ०५छो० १ द]

यक्त ईश्वराय कर्माणि न मम फलायेद्येवं समाहितः सन्कर्मफलं

त्यक्त्वा परित्यज्य क्षान्ति मोक्षाख्यामाभोति नैष्ठिकीं निष्ठायां भवां

स्वश्ुद्िङ्ञानमातिसवेकमेरस॑न्यासङ्गाननिष्ठाक्रमेणेति वाक्यदोषः। यस्तु

पनरयुक्तोऽसमाहितः कामकारेण करणं कारः कामस्य कारः काम-

कारस्तेन कामकारेण काममररिततयेत्यथेः । मम फकायेदं करोमि

कर्मेत्येवं फर सक्तो निबध्यतेऽतस्त्वं युक्तो भवेत्यथः ॥ १२ ॥

इतश्च सङ्गं त्यक्त्वा कर्मानुष्ठानं त्वया कतैन्यमिल्याह-यस्माेति । युक्तः सन्फठं त्यक्त्वा कम कुवन्मोक्षाख्यां शाति यस्मादामोति तस्माच्च त्वया सङ्ग त्यक्त्वा कर्म कतम्यमिति योजना । विपक्षे दोषमाह-अयुक्त इति । युक्तत्वं ग्याकरोति--ईश्वरायेति । फं परित्यन्य कर्म कुर्वन्निति शेषः । नैष्ठिकी शान्ति- रित्येतदेव विदादयति- स्वेति । द्वितीयमर्धं॑विमजते- यस्त्विति । अपमाधाने दोषादर्जुनस्य नियोगं दशयति--अतस्त्वमिति ॥ १२ ॥

यस्तु परमाथदश्ची सः- सर्वकमाणि मनसा संन्यस्याऽऽस्ते सुखं वन्ची ॥ नवहरे परे देही नैव ुवंत्र कारयन्‌ ॥ १३.॥

सवोणि कमणि सवैकमीणि सैन्यस्य परित्यञ्य निदयं॑नैपित्तिकं काम्यं प्रतिषिद्धं च सवंकमांणि तानि मनसा विचेकबुद्धया क्मादाव- कमेसंदशेनेन संत्यञ्येलथैः। आस्ते तिष्ठति सुखं लयक्तवाज्नः- कायचेष्टो निरायासः भ्रसभ्नचित्त आत्मनोऽन्यत्र निटत्तबाह्यसर्वपयो-

जन इति सुखमास्त इत्युच्यते । वश्ची जितेन्धिय इत्यथः । ई कथमास्त इत्याह नबद्रारे पुरे सक्त श्ीषेण्यान्यात्मन उपलन्धिद्राराण्यवीग्द्र मूजपुरीषविसगौर्थे तैद्रीरेनवद्रारं परमुच्यते, शरीरं पुरमिव पुरमा- त्मैकस्वामिकं तदथमयोजनेशेन्द्ियमनोबुद्धिविषयेरनेकफरविङ्गानस्यो- त्यादकेः पौररिवाधिष्ठितं तस्मिननवद्वारे परे देही सर्व कमं सेन्य- स्याऽऽस्ते । कि विहेषणन, सर्वां हि ददी सन्यास्यसंन्यासी षा देह एवाऽऽस्ते, तत्रानथेकं विशेषणमिति । उच्यते, यस्त्वह्नो दे्ी देहे- द्ियसंघातमात्रात्मदशीं स सर्वो गेहे भरूमावासने वाऽऽस इति मन्यते । न हि देहमाजात्पदरिनो गेह इव देह आस इवि प्रत्ययः संभवति । देहादिसंघातन्यतिरिक्तात्मदर्शिनस्तु देह आस इति भ्रत्यय उपपद्यते ।

१ क, घ. क्ष, “थः । क्रास्त । '

[अ०९छो ° १३]आनन्दगिरिङृतरीकासंषलितक्ञाकरभष्यसमेता । १९३

परकमेणां च परस्मिननात्मन्यविद्ययाऽध्यारोपितानां विद्यया विवेक- जञानेन मनसा सैन्यास उपपद्यते । उत्पन्नविमेकज्ञानस्य स्ैकभ- संन्यासिनोऽपि गेह इव देह एव नवद्वारे पुर आसनं पारब्पफक- कमसंस्कारशेषाुषटस्या देह एव॒ विोषविङ्गानोत्पचेर्देह एवाऽऽस्त इत्यस्त्येव विशेषणफलं विद्रदबिद्रसलययभेदापेक्षत्वात्‌ । यथपि काये- करणकर्माण्यविद्ययाऽऽत्मन्यध्यारोपितानि संन्यस्याऽऽस्त इत्युक्तं तथाऽप्यात्मसमवायि तु कवरं कारयितृत्वं च स्यादित्याश्ङ्य।5ऽह नैव कुवैन्स्रयं न कायंकरणानि कारयन्करियासु भवतैयन्‌ । कि यत्त- त्कतैत्वं कारयितृत्वं च देहिनः स्वात्मसमवायि सर््सन्यासान्न भवति यया गच्छतो गतिगैमनव्यापारपरित्यागे न स्यात्तदरव्‌ ) फं वा स्वत- एवाऽऽत्मनो नास्तीति । अत्रोच्यते नास्त्यात्मनः स्वतः क्त्वं कार- यितृत्वं च । उक्तं हि--'अविकार्योऽयमुच्यते' “शरीरस्थोऽपि कोन्तेय ` न करोति न रछिप्यतेः इति । ^“ ध्यायतीव ङेखायतीव ”› इति च ` शरुते; ॥ १३ ॥ ति फठे सि त्यक्त्वा स्वैरपि कम कर्तव्यमिति क्मसन्यापस्य निरवकाश्चत्वमि- लाराङ्कयाविदुषः सकाशा द्धिदुषो विज्ोषं दहेयति-यस्त्विति । स्वकरमपरित्यागे प्राप्तं मरणे ग्यावर्तयति-- आस्त इति । वृतिं छममानोऽपि शरीरतापेनाऽऽध्याभिकादिना तप्यमानसिष्ठतीति चेननेत्याह-- सुखमिति । कायकरणपंवातपारवहयं पयुदस्यति- वश्रीति। आपनस्यापेकषितमधिकरणं निरिशाति- नवेति । देहसेबन्धाभिमानामाप्तव- त्वमाह- देहीति । मनस्ता स्कर्मपन्यासेऽपि छोकसंमरहार्थं बहिः स कर्म कर्वव्य- मिति प्राप्तं परत्याह-नैवेति । तान्येव सर्वाणि कर्माणि परित्यान्यानि विशिन्टि- निमिति । तेषां परित्यागे हेतुमाह- तानीति । यदुक्तं सुखमास्त इति तदुपपाद- यति-ल्यक्तेति । भितेन्द्रियत्वं कायवकश्षीकारस्याप्युपटक्षणम्‌ । द्वे श्रोत्रे दे चक्षुषी द्रे नाधिके वागेकेति सप्त शीर्षण्यानि रिरोगतानि शब्दाघपरन्धिद्वाराणि । अथापि कयं नवद्वारत्वमधोगताम्यां पायूपस्थाम्यां सदेत्याह--अवांगिति । शरीरस्य पर ताम्यं स्वामिना पोरेशाधिष्ठितत्वेन ददीयति-आल्मेत्यादिना । यद्यपि देहजीवन- त्वदेहेबन्धामिमानामाप्तवानवतिष्ठते तथाऽपि प्रवासीव परगेहे तत्पूनापरिभवादिभि- प्हप्यन्नविषीदन्ग्यामोहादिरहितश्च तिष्ठतीति मत्वाऽऽह- तस्मिनिति । विशेष. णमाक्षिपति--किमिति । तदनुपपत्तिमेवोपपादयति- सर्वो हीति । स्वैप्ताधारणे देहावस्थाने संन्यस्य देहे तिष्ठति विद्वानिति विश्ेषणमर्किचित्करमिति फर्तिमाह-

१क्‌.नचकाः। 2५

१९४ ीमद्गवदीता- [अ०५छो०१४]

तत्रेति । विशेषणफलं दशेयज्ञत्तरमाह- उच्यत इति । किमविवेकिनं प्रति विहे- षणानर्थक्यं चोद्यते फं वा विवेकिनं प्रतीति विकर्प्याऽऽच्यमङ्गी करोति-यस्त्विति। अज्ञत्वं देहित्वे हेतुः । तदेव देहित्वं स्फुटयति--देहेति । संघातात्मदरिनोऽपि देहे स्थितिप्रतिमासः स्यादिति वेमेत्याह-न हीति । द्वितीयं दृषयति- देहादीति । गृहादिषु देहस्यावस्थानेनाऽऽत्मावस्थानभ्रमन्यावृत््यर्थ देहे विद्रानास्त इति विशोष- णमुपपदयते विवेकवतो देहेऽवस्थानप्रतिमासपंमवादित्यथः । ननु विवेकिनो देहावस्था- नप्रतिमानेऽपि वाग्मनोदेहव्यापारात्मनां कर्मणां तसिन्प्रसङ्गामावात्तत्यागेन कुतस्तस्य देहेऽवस्यानमुच्यते तत्नाऽऽह--परकमेणां चेति । ननु विवेकिनो दिगाधनवच्छल- बाद्याम्यन्तराविक्रियत्रह्मात्मतां मन्यमानस्य कुतो देहेऽवस्थानमास्यातुं शक्यते तत्राऽऽह--उत्पन्नेति । तत्र हेतुमाह--परारग्धेति । यदि प्रारन्धफटं षमाषमा- त्मकं कम तस्योपभुक्तस्य शेषादनुपमुक्तादेहादिपंस्कारोऽनुकौति तद नुवृत्त्या च तत्रेव देहे विदोषविज्ञानमवस्थानविषयमुपपद्यतेऽतो विवेकवतः सेन्यापिनो देहेऽवस्थानव्यष- देशः सेमवतीत्यथः । अविद्रत्प्रत्ययापेक्षया विहोषणासंमवेऽपि विदरत्परत्ययपिक्षया विरेषणमर्थवदित्युपसंहरति- देह एवेति । देहे स्वावस्थानविषयो विदवत्पत्ययस्तद- विषयश्चाविद्वत्मल्ययस्तयोरेवं भेदे विद्त्परत्ययपिक्षत्वादुषपन्नं विशेषणमित्युक्तमेव हेतुं विशदयति--विद्रदिति । आरोपितकतैत्वाद्यमावेऽपि स्वगतकर्तृत्वादि दुरवारमित्याश

ङ्धामनृ्य दूषयति--यथपीलयादिना । क्रियासु प्रवतैयन्नास्त इति पूर्वेण संबन्धः । स्यापि शतुरेवमेव संबन्धः । कर्तत्वं कारपितृत्वं चाऽऽत्मनो नेत्र विवारयति- किमिति । यत्कतृत्वं कारयितृत्वं च तत्कि देहिनः खात्मसमवायि सदेव सन्याप्तात्र मवतीत्युच्यते यथा गच्छतो देवदत्तस्य स्वगतेव गतिस्तस्स्थित्या त्यागान्न मवत्यथ वा स्वारस्येन कतैत्वं कारयितृत्वं चाऽऽत्मनो नास्तीति वक्तव्यमाये सक्रियत्वं द्वितीये कूटस्थत्वमिल्थेः । द्वितीयं पक्षमाध्रित्योत्तरमाह-अनत्रेति । उक्तेऽर्थे वाक्योप- क्रममनुकूख्यति--उक्तं हीति । तत्रैव वाक्यरोषमपि सवादयति--श्रीरस्थोऽ

पीति । स्मृत्युक्तेऽयं श्रुतिमपि ददीयति--ध्यायतीवेति । उपाधिगतेव सवो विक्रिया

नाऽऽत्मनि खतोऽस्तीत्यथः ॥ १३ ॥

न कर्तत्वं न कर्माणि रोकस्य रजति प्रमः ॥ न कर्मफलसंयोगं स्वभावस्त प्रवर्तते ॥ १४ ॥

न कतैत्वमिति । न करत्वं स्वतः कुषिति नापि कर्माणि रथधटमा- सादादीनीप्सिततमानि शोकस्य शजत्युत्पादयति अरभरात्मा नापि रथादि कृतवतस्तत्फटेन संयोगं न कमेफलसंयोगम्‌ । यदि किंचिदपि

१६. व्त्वकु। २१. छ, योगम्‌ ।

[अ०९छ ° १९- १६) आनन्दमिरिषतरीकावलितकादरमाप्यसपेना | १९५

स्तो न करोति न कारयति च देष्ी कस्तं कुबैन्कारयं श्च प्रवतत इत्युच्यते स्वभावस्तु स्वो भावः स्वभावोऽविद्यालक्षणा भङृतिमाया भरवतेते दैवी हीत्यादिना वक्ष्यमाणा ॥ १४॥ आत्मनो यदुक्तं कारयितृत्वं नास्तीति तत्प्पश्चयति- नेद्यादिना । यद्यपि छेकस्य कत्वं न प्रनतीति नास्ति कारयितृत्वं तथाऽपि रथशकटादीनि कुर्वन्भवति क्तेलाराङ्कयाऽऽह-- न कमीणीति । तथाऽपि मोजयितृत्वेन विक्रियावत्त्वं दुष्परि- हरमित्याशङ्कयाऽऽह- न कर्मेति । कस्य तरि प्रवतैकत्वं तदाह-स्वभावस्त्विति। र्वति कत्वं टोकस्य न सृजत्यात्मेति संबन्धः । रथादीनां कर्मत्वं साषयति-- प्सितेति । आत्मनो देहादिस्वामित्वेन प्मुत्वं रथादि तवतो छोकस्य रथादिफटेन पन्धमपि न स्रजल्यात्मेतयात्मनो मोजयितत्वं प्रत्याचष्ट नापीति । चतुर्थपादं शङो- त्रत्ेनावतारयति-- यदीत्यादिना । खमाववादस्तहींत्याराङ्य व्याकरोति-अगि- धालक्षणेति । प्रकृतेविद्यामावत्वं ग्युदपितुं मायेत्यक्तं सा च सप्तमे वक्ष्यते तेन प्रषा- नविर्सणेत्याह- दैवी हीति ॥ १४॥ परमाथ॑तस्तु- नाऽऽदत्ते कस्यचित्पापं न चैव सुकृतं वियः ॥ जन्नानेनाऽऽतं ज्ञानं तेन सुद्यन्ति जन्तवः ॥ १९ ॥ नाऽऽदनत्ते न च शह्वाति भक्तस्यापि कस्यचित्पापं न चैवाऽऽदतते सुकृतं भक्तेः अयुक्तं विभुः । किमर्थ ति भक्तैः पूजादिलक्षणं यागदा- नहोमादिकं च सुतं भरयुञ्यत इत्याह--अह्ञानेनाऽऽदतं ज्ञानं विवेक- विह्नानं तेन मुदयन्ति करोमि कारयामि मो्ये भोजयामीलेवं मोहं गच्छन्त्यविवेकिनः संसारिणो जन्तवः ॥ १५ ॥ कतेत्वभोक्तुतवैशवयण्यात्मनोऽवि्याृतानीत्ुक्तमिदानीभीश्वरे सन्यस्तसमसतव्यापा- एय तदेकशरणस्य दुरित सुकृतं वा तदनुग्रहा्यं मगवानादत्ते मदेकजरणो मत्पीद्य्थं दुष्कृताद्यपनोदनेनानुग्राह्यो मयेतिप्रत्ययभाक्त्वादित्याशङ्कय सोऽपि परमा- तो नास्यास््यविक्रियत्वादिाह-- परमार्थतस्त्विति । कथं तहि मक्तानामनुमाह्- तमीश्वरस्यानुगरहीतृत्वभिति भरसिद्धिस्तत्राऽऽह--अ्गानेनेति । पू्वर्थगतान्यक्षरागि ग्याल्यायाऽऽकाङ्तापूवैकमुत्तराधेमवतार्य व्याच््टे-- किमर्थमित्यादिना ॥ १५ ॥

जञानेन ठु तदज्ञानं येषां नाशितमास्मनः ॥ तेषामादित्यवन्ज्ानं प्रकाशयति तत्परम्‌ ॥ १६ ॥ ानेनेति । ब्ञानेन तु येनाह्वानेनाऽऽता मुह्यन्ति जन्तवस्तदद्षानं

१९६ भ्रीमद्धगवदीता-- [अ०९छो ° १७]

येषां जन्तूनां विवेकङ्ञानेनाऽऽत्मविषयेण नाहितपात्मनो भवति तेषा- मादित्यवचयथाऽऽदित्यः समस्तं रूपजातमवभासयति तद्रञ्जञानं जेयं वस्तु सर्व प्रकाशयति तत्परं परमाथतक्वम्‌ ॥ १६ ॥

तहिं सर्वषामनाचज्ञानावृतज्ञानत्वाद्व्यामोहापोहामावाच्च कृतः संपारनिवृत्तिरिति तत्राऽऽह-- ज्ञानेनेति । सर्वमिति पूर्णत्वमुच्यते । ज्ञेयस्यैव वस्तुनस्तत्परमिति विश वणम्‌ । तद्वयाचष्टे- परमाथेतखमिति ॥ १६९ ॥

यत्परं ज्ञानं भकारितम्‌-

तदू बुदधयस्तदारमानस्तनरषठास्तत्परायणाः ॥ गच्छन्त्यपनरादरत्ति ज्ञाननिधूतकल्मषाः ॥ १७ ॥

तस्मिनाता बुद्धिर्येषां ते तद्बुद्धयस्तदात्मानस्तदेव षरं ब्रह्माऽऽत्मा येषां ते तदात्मानस्तजिष्ठा निष्ठाऽभिनिवेशस्तात्प्यं सवीणि कर्माणि संन्यस्य ब्रह्मण्येवावस्थानं येषां ते तनिष्ठास्तत्परायणाश्च तदेव ॒परम- यनं परा गतिर्येषां भवति ते तत्परायणाः केवात्मरतय इत्यथेः। येषां ज्ञानेन नार्ितमात्मनोऽज्ञानं ते गच्छन्त्येव॑विधा अपुनराटृत्तिमपुन- देंहसंबन्धं ज्ञाननिधृतकल्मषा यथोक्तेन ज्ञानेन निधैतो नाश्षितः कटमषः पापादिसंसारकारणदोषो येषां ते ज्ञाननिधतकटमषा यतय इत्यथः ॥ १७॥ विदुषां विविदिषृणां चान्तरज्गाणि विद्यापरिपाकपाधनान्युपदिदि्ुरुत्तर छछोकस्यापे- कितं पूरयति- यत्परमिति । तस्िन्परमायेतत््वे परस्मिन्तरह्माणि बाह्यं॑विषयमपोद्य गता प्रवृत्ता श्रवणमनननिदिध्याप्तनैरसक्ृदनुषटितेबद्धिः साक्षात्कारटक्षणा येषां ते तयेति प्रथमविशेषणं विभनते- तस्मिनिति । तर बोद्धा जीवो बोद्धन्यं बरद्येति जीवनरह्म- भेदाम्युपगमो नेत्याह- तदात्मान इति । कस्तं बोदधृोद्धव्यत्वं वस्तुतस्तु न भेदोऽस्तीत्यङ्गीकृत्य व्याचष्टे- तदेवेति । ननु देहादावात्माभिमानमपनीय बह्मण्येवा- हमस्मीत्यवस्थानं तत्तदनष्टीयमानकमंप्रतिबन्धान्न सिष्यतीत्याहाङ्कय विशेषणान्तरमा- दत्त-तनिष्ठा इति । तत्र निष्ठाशब्दार्थ ददयन्विवक्षितमथमाह- निष्ठेत्यादिना । तथाऽपि पुरुषाथोन्तरपिक्षात्प्रतिबन्धात्कथं यथोक्तं ब्रह्मण्येवावस्थानं सेद्ध पारयन्ति तत्राऽऽह- तत्परायणाथेति । यथोक्तानामाविकारिणां परमपुरुषाथेस्योक्तबह्मान- तिरेकान्नान्यत्राऽऽपक्तिरिति तात्पयौथमाह-केवरेति । ननु यथोक्तविरोषणवतां वतेमानदेहपतिऽपि देहान्तरपरिग्रहव्यग्रतया कुतो यथोक्ते बह्मण्यवस्थानमास्थातुं शक्यते तत्राऽऽह-येषामिति । सति सप्तारकारणे द्रितादौ सप्तारपरषरस्य दुवार-

[अ०4-छो° १८-१९]आनन्दमिरिढृतदीकासंवरितश्ंकरमाष्यसमेता । १९७

वान्नापुनरावृत्तिसिद्धिरेल्ाशङ्कयाऽऽह-- ह्ञानेति । उक्तविरोषणपंपत्त्या दरितफल- शाशित्वमाश्रमान्तरेष्वसंमावितमिति मन्वानो विशिनहि-यतय इति ॥ १७ ॥ ष ज्ञानेन नाशितमात्मनोऽङ्नानं ते पण्डिताः कर्थं त्चं पर्यन्ती- त्यु ¢ विद्याविनयसंपन्रे ब्राह्मणे गवि हस्तिनि ॥ शुनि चैव श्वपाके च पण्डिताः समदशिनः ॥ १८॥ विद्याविनयसंपमे विद्या च विनयश्च विद्याविनयो विनयं उपन्म- स्ताभ्यां विद्याविनयाभ्यां संपन्नो विधाविनयसंपन्नो विद्रानिवनीतश् यो ब्राह्मणस्तस्मिन्त्राक्मणे गवि हस्तिनि शुनि चेव श्वपाके च पण्डिताः समदर््चिनो विद्याविनयसतपन्न उत्तमसंस्कारवति ब्राह्मणे साच्िके मध्यमायां च राजस्यां गावे सस्कारदीनायामत्यन्तमेषव केवलतामसे

हस्यादी च सत््वादिगुणेस्तञ्जैश्च संस्कारिस्तथा राजसैस्तथा तामसैश् संस्काररत्यन्तमेवासपृष्टं सममेकमविक्रियं ब्रह्म द्रु शीरं येषां ते पण्डि- ताः समदर्शिनः ॥ १८ ॥ यदपुनरावृत्तिपताधनं तच्वज्ञानं तदेव प्रश्षदरारेण विवृणेति-येषाभिलयादिना । विद्या वेदाथेविन्ञानमिलङ्गीकृत्य विनयं व्याचष्टे--विनय इति । उपशमो निरहं कारत्वमनौद्धत्यम्‌ । पदाथैमेवमुक्त्वा वाक्यार्थं दशेयति-- विद्वानिति । गवीत्या्यनृद्य वाक्यार्थं कथयति-- विद्येति । हस्त्यादौ पण्डिताः समदरिन इत्युत्तरत्र सबन्धः । तत्रतत्र प्राणिभेदेषु तत्तदगुणेसत्तननिमित्तक्स्कारेश् से्पृष्टत्वसंभवा् बरह्मणः समत्वमि- ाशङकयाऽऽह- सच्वादीति । तञगशवेल्न्न तच्छब्देन सत्वमेव गृह्यते । साच्तिक- पस्काररिव राजससंस्करिरपि सथेवापस्ष्टं बद्येत्याह- तयेति । राजतैरिव तामषै- रपि संस्करिनरह्यालयन्तमेवास्पष्टमिल्याह-तथा तामसेरिति । बह्मणोऽद्धितीयत्वं कूट- स्यत्वमप्गत्वं चोक्ते हेतुरिति मत्वा समङाब्दाथमाह- सममिति । समद्रित्वमेव पाण्डित्यं तव्याचष्टे-- ब्रह्मेति ॥ १८॥ नन्वभोञ्यान्नास्ते दोषवन्तः .समासमाभ्यां विषमसमे पूजातः इति सपतेतर ते दोषवन्तः । कथम्‌- इहेव तेजितः सगे येषां साम्ये स्थितं मनः ॥ निर्दोषं हि समं ब्रह्म तस्माद्रह्मणि ते स्थिताः॥१९॥

१ क. "्यौ निदयाऽऽत्मनो बोधो विः । ख, ग. श्यौ विद्याऽऽत्मबोधो विः।२क.ल.ग यथोप" । ३ पष, °ररे° ।

|

१९८ श्रीमद्गवद्वीता- [अण्शकछो०१९]

शैव जीवद्धिरेष तै समद्धिभिः पण्डितेभितो वशीकृतः सगों जन्म येषां साम्ये स्थतेषु ब्रह्माणि समभावे स्थितं नि्ली भरतं मनोऽन्तः- करणं निर्दोषम्‌ । यपि दोषवत्सु पाकादिषु पृदेस्तदोषे्दोषवदिब विभाव्यते तथाऽपि तदोपैरस्पष्टमिति निदोषं दोषवभितं हि यस्मा- श्ञापि स्वगुणभेदभिन्नं निगणत्वाधैतन्यस्य, व्यति च भगवानिच्छा- दीनां सेत्रभत्वमनादित्वाभिगणत्वादिति च । नाप्यन्त्या विशेषा आत्मनो भेदकाः सन्ति भतिशरीरं तेषां स्तवे भमाणानुपप्तेरतः समं ब्रह्मैकं च तस्पाट्रह्मण्येष ते स्थितास्तस्माश्न दोषगन्धमात्रमपि तान्स्व्‌- कषति देहादिसंघातात्मद्नामिमानाभावात्‌ । देहादिरसंघातात्मदशषेना- भिमानवदिषयं तु तत्सत्रं ““ समासमाभ्यां विषमसमे एजातः '' इति पूजाविषयत्व विशेषणात्‌ । दृश्यते हि ब्रह्मवित्षटङ्कविश्वतुरबेदविदिति पूजादानादौ गुणविशेषसंबन्धः कारणं ब्रह्म तु सवेगुणदोषसंबन्धवजि- तमित्यतो ब्रह्मणि ते स्थिता इति युक्तम्‌ । कमिविषयं च समासमाभ्या- भिल्यादीदं त॒ सरवकर्मस॑न्यासिविषयं भस्तुतं सवैकमाणे मनसेलयार- भ्याऽऽध्यायपरिसमापठेः ॥ १९॥ सा्िकेषु राजसेषु तामसेषु च सत्वेषु समत्वदशनमनुचितमिति शङ्कते---नन्विति । सर्वत्र समदरिनस्तच्छब्देन परामृयन्ते । तेषां दोषवत््वादभोज्यान्नत्वमित्यतर प्रमाणमाह- समासमाभ्यामिति । समानामध्ययनादिभिः समानधर्मकाणां वज्ाखुंकारादिपूनया विषमे प्रतिपत्तिविशेषे क्रियमाणे सत्यस्तमानां चासमामधर्मकाणां कस्यचिदेकवदेत्वमप- रस्य द्विवेदत्वमित्यादिधमेवतां प्रागुक्तया पूजयां समे प्रतिपत्तिविशेषे पूजयिता पुरुषवि- शेष ज्ञात्वा प्रतिपत्तिमकुवेन्धनाद्धमीश्च हीयते तेन सा्तिके राजपतामस्तयोश सम~ बुद्धि कुर्वन्भरतयवेतीत्यर्थः । उत्तरत्वेनोत्तरेकमवतारयति-- न ते दोषवन्तं इति । समत्यवष्टम्मेन सर्वसतचतेषु पमत्वदरिनां दोषवत्त्वमुक्तं कथं नास्तीति प्रतिज्ञामात्रेण िष्य- तीति शङ्कते-- कथमिति । स्मृतेगेतिमम वदिष्यलिर्दोषत्वं समत्वदादिनां विशदयति-- इहैवेति । सर्वेषां चेतनानां साम्ये प्रवणमनतां नक्षटोकगमनमन्तरेणासिन्नेव देहे परिभूतजन्मनामरोषदोषराहित्ये हेतुमाह- निर्दोषं हीति । वतेमानो देहः सप्तम्या परिगृह्यते । तानेव पमदशिनो विशिनष्टि- येषामिति । ननु ब्रह्मणो निर्दोषत्व मतिद्धं॑दोषवत्सु श्वपाकादिषु तदोषेर्दोषवत्त्वोपटम्मसंभवात्तत्राऽऽह-यद्रपीति । यस्मात्तनिदोषं तस्मात्तसिन्ब्रह्माणि स्थितेनिदेषैः सर्गो जित इति संबन्धः । बरह्मणो गुणमूयस्त्वादस्पीयान्दोषोऽपि स्यादित्याशङकघाऽऽह- नापीति । चेतनस्य

१ घ. छ. “यत्वेन वि ।

[अ० 4. ° २०]आनन्दगिरिकृतदीकासंवलितश्षांकरभाष्यसमेता। १९९

छगुनविशेषविशिष्टत्वमनिषटं निगुणत्वश्रवणादित्ययुक्तमिच्छादीनां परिदोषादात्म- धमैतस्व कैश्चिनिश्रितत्वादित्याशङ्कयाऽऽह-- व्यति चेति । आत्मनो निगणत्व वक्यशेषं भ्माणयति--अनादित्वादिति । चकारो वक्ष्यतीलयनेन सेबन्धा्थः। गृणदोषवशादात्मनो मेदामावेऽपि मेदोऽन्त्यविहेषेम्यो मविष्यतील्यतिप्रसङ्गादादाङ्कय दृषयति-नापीति । प्रतिशरीरमात्ममेदिद्धो तद्धेतुत्वेन तेषां सत््वं॑तेषां च सत्त्वे प्रशरीरमात्मनो भेदतिद्धिरिति परस्पराश्चयत्वमभिप्रेय हेतुमाह--परतिश्चरीरमिति । मात्मनो मेदकामावे फरितमाह--अतं इति । समत्वमेव ग्याकरोति--एकं चेति। बरह्मणो निर्विशोषत्वेनेकत्वाज्जीवानां च मेदकाभावेनेकत्वस्योक्तत्वादेकलक्षणत्वादेकत्वं मैवन्रह्मणोरेष्टव्यमित्याह- तस्मादिति । जीवन्रह्मणोरकत्वे जीवानां ब्रह्मवन्नि- दोषत्वं िष्यतीत्याह-- तस्मान्नेति । तच्छन्दथमेव सफोरयति- देहादीति । यदि एवपच्तेषु समत्वद्षनमदुष्टमिष्ट तहिं कथं गोतमपूत्रमिलाशङ्कथाऽऽह- देहादि संधातेति । सूत्रस्य यथोक्तामिमानवद्धिषयत्वे गमकमाह- पूजेति । यदि चतुरे दानामेव सतां पूजया वेषम्यं यदि वा बतुर्वेदानां षडङ्गविदां बह्मविदां च पूजया म्ये तदा तेषामुक्तपूजाविषयाणां केषांचिन्मनोविकारसंमवे कती प्र्यवेतीत्य- िद्दविषयत्वं सूत्रस्य प्रतिमातीलयथः । तत्रैव चानुमवमनुकृत्येनोदाहरति--दृइयते पवि । देहादिसेषातामिमानवतां गुणदोषसंबन्धसेमवात्त्धिषयं सूत्रमित्युक्तमिदानीं बघमात्मद्शनाभिमानवतां गुणदोषातबन्धान्न तद्विषयं सूत्रमित्यमिप्रत्याऽऽह-त्रह्म त्विति । इतश्च नेदं सूत्रं ब्र्मविद्धिषयमित्याह-कर्मीति । तत्रैव पूजापारेमवसेमवा दित्यथेः। ननु यत्र समत्वदीनं तत्रैव त्विदं सूत्रं न तु क्मिण्यकरमिणि वेति विमागोऽस्ति तत्राऽऽह-इदं सिति । समत्वददोनस्य सेन्यातिविषयत्वेन प्रस्तुतत्वे हेतुमाह-सर्मैकमीणीति । अ(आओोध्यायपरिसमासेः प्धकमीणीत्यारम्य तत्र तत्र पवेकमंन्यापस्तामिषानात्तदविषयमिदं समत्वद्शने गम्यते त्रै तत्निरहंकरि निरव- काशं सूत्रमिलर्थः ॥ १९ ॥

यस्माभिदषिं समं ब्रह्माऽऽत्मा तस्मात्‌- न प्रृष्येखियं प्राप्य नोद्िजेसराप्य चाप्रियम्‌ ॥ स्थिरबुदिरसंम्रूढो ब्रह्मविद्रह्मणि स्थितः ॥ २० ॥

न ॒भ्हृष्येन्न परह क्षुयासियमिष्टं प्राप्य रन्ध नोद्विजेत्ाप्येव चाप्रियमनिष्टं रब्ध्वा देहमाजात्मदार्शिनां टि भियामियमाप्ती हषेविषा

१ ख. ग. ङ. ज. "विषय" ।२ख.ग. ह, ज. फर्मप्यकमे चेति भाः।३ख, ग. श्वेहेः) "$, अखे निर ।

२००१ । श्रीपद्धगवदीता- [अ०९छो०२१]

` स्थाने न केवङात्मद्रिनस्तस्य भियाभ्रियप्राप्यसंभवात्‌ । किच सरवैभरतेष्वेकः समो निर्दोषि आत्मेति स्थिरा निधिचिकित्सा बुद्धियेस्य . . स स्थिरबुद्धिरसंप्रूदः समाहवबनितश्च स्यादययाक्तब्रह्मविट्रद्यणि स्थितरोऽ- कमेटरत्सवेकमेसंन्यासीलययैः ॥ २० ॥ ` नवििष्टानिष्टपराधतिम्यां हषविषादौ विद्वानपि कुरवननिरदेषि बद्मणि कथं स्थिति छमेतेत्याशङ्कयाऽऽकाङ्क्षितं पूरयन्चत्तरछाकमुत्थापयति-- यस्मादिति । आत्मन्ञा- ननिष्ठावतो विदुषो हषैविषादनिमित्तामावान्न तावुचितावित्याह-स्थिरबुद्धिरिति । ननु हषैविषादनिमित्त्वं प्रियप्रिययोः धिद्धमिति कथं तत्प्राप्त्या हषेदधिगौ न कतेव्याविति नियुज्यते तत्राऽऽह- देहेति । विदुषोऽपि प्रियापनियप्राप्तिप्तामथ्यदिव हषविषादौ दुवीराविल्याश्ङ्कथाऽऽह-न केवङेति 1 अद्वितीयात्मददौनज्ञीरस्य व्यतिरिक्तप्रियाप्रियप्राप्त्ययोगान्न तन्निमित्तो हपैविषादावित्यर्थः । इतोऽपि विदुषो हषैविषादावस्तमावितावित्याह--्किचेति । निर्दोषे ब्रह्मणि प्रागुक्ते दृदप्रतिपत्तिः समोहेन हषीदिहेत॒ना रहितो यथोक्ते सवैदोषरहिते ब्रह्मण्यहमस्मीतिवि्यावानशे- षदोषदून्ये तसमिन्नेव ब्रह्मणि स्थितसदनुरोधात्कमाण्यमृष्यमाणो नेव ॒हषेविषाद्‌- भागी मवितुमठमिलथेः ॥ २० ॥ | |

किंच ब्रह्मणि स्थितः- बाहयस्पशेष्वसक्तारमा विन्दत्यात्मनि यत्सुखम्‌ ॥ ` स ब्रह्मयोगयुक्ताप्मा सुखमक्षयमशलुते ॥ २१ ॥ बाहयस्प्चेषु बाह्याश्च ते स्पर्शाश्च बाह्मस्पशोः स्पृश्यन्त इति स्पक्षीः शब्दादयो विषयास्तेषु बाह्यस्पर्रोष्वसक्त आत्माऽन्तःकरणं यस्य . सोऽयमसक्तात्मा विषयेषु प्रीतिवजितः सन्विन्दति कभत आत्मनि ५.४ तद्विन्दतीत्येतत्‌ । स ब्रह्मयोगयुक्तात्मा ब्रह्मणि योगः समा- धिब्रह्मयोगस्तेन ब्रह्मयोगेन(ण) युक्तः समाहितस्तस्मिन्व्यापृत आत्माऽन्तःकरणं यस्य स ब्रह्मयोगयुक्तात्मा सुखमक्षयमश्चते व्यामोति। तस्माद्वाद्वविषयपरीतेः प्षणिकाया इद्दियाणि निवतेयेदातमन्यक्षय- सुखा्थीलयथंः ॥ २१ ॥ शब्दादिविषयप्रीतिप्रतिबन्धान्न कस्यचिदपि ब्रह्मणि स्थितिः पिष्येदिल्ाश्- ङ्याऽऽह--रकिचेति । न केव पूर्वोक्तरीत्या ब्रह्मणि स्थितो हषेविषादरहितः किं तु विधान्तरेणापीत्यथः | यावद्यावद्धिषयेषु रागरूपमावरणं निवैते तावत्तावदा-

१ क, प्राप्रोति ।

[भ०९-छो ०२२} आनन्दगिरिकृतदीकासंबशितश्चांकरमाष्यसमेता । 2०९१

म्ह्पसुखममिन्यक्तं मवतीत्याह- बाह्येति । न केवलमसक्तात्मा दामवशादेव पुसं विन्दते किं तु बरह्मप्तमाधिना समाहितान्तःकरणः सुखमनन्तं व्याोतीत्याह- स ब्रह्मेति । तत पृवारथं व्याचष्े--बाद्यारेति। समाधानाधीनसम्यग््ानद्वारा निरति- शयमुखपरातिमुत्तराषग्याख्यानेन कथयति-ब्रह्मणीत्यादिना । शब्दादिविषयविमुख- स्यनन्तसुखातिंमवात्तद्थिना प्रयत्नेन विषयवैमुख्यं कर्तव्यमिति रिष्यरिष्षार्थमाह- तस्मादिति ॥ २१॥

इतश्च निवत॑येव्‌-

ये हि संस्पशजा भोगा दुःखयोनय एव ते ॥ आद्यन्तवन्तः कन्तेय न तेषु रमते बधः ॥ २२॥ ये हि यस्मात्संस्पशेजा विषयेन्दरियसंस्पर्शेभ्यो जाता भोगा भक्तयो दुःखयोनय एव तेऽविदाढृतत्वात्‌ । दृश्यन्ते शाध्यात्मिकादीनि दुःखानि तन्निमित्तान्येव । यथेह रोके तथा परखोकेऽपीति गम्यत एव- घन्दात्‌ । न संसारे सुखस्य गन्धमातरमप्यस्तीति बुदध्वा विषयमृगत्‌- ष्णिकाया इन्दियाणि निवतेयेत्‌ । न केवलं दुःखयोनय आद्यन्तवन्त- आाऽऽदिदिषयेन्दियसंयोगो भोगानामन्तश्च तद्वियोग एवात आद्यन्तव- न्तोऽनित्या मध्यक्षणमावित्वादिल्यथेः । कौन्तेय न तेषु रमते इधो भोगेषु विवेक्यवगतपरमा्ंतच्योऽत्यन्तमूदानामेव हि विषयेषु रतिर इयते यथा पञ्ुमश्तीनाम्‌ ॥ २२ ॥ ततैव हेत्वन्तरपरत्वेनोत्तर टोकमुदाहरति-- इतश्चेति । विषयेभ्यः सकाशादिन्धि- याणीति शेषः । वेराम्याथेमेव वैषयिकाणि घुखानि दूषयति-ये हीति । ननु विषये- दविवसंप्रयोगसंप्रसूतेषु मोगेषु जन्तूनाममिरचिदशनात्कुतस्तेषां दुःखयोनित्वमित्याश- ङयाविवेकिनां तेष्वापङ्गेऽपि न विवेकिनामित्याह- आद्यन्तवन्त इति । यस्मादाधि- ग्यषिनरामरणादि्तहितेम्यः समागमनादिङ्धेशरूपमागिम्यश्च विषयेन्दरियसंबन्धेम्यो मोगाः घुखढ्वानुभवा जायन्ते तस्मात्ते दुःखहेतवो भवन्तीति योजना । अविद्याकार्य- वाहुःखानां कृतो मोगजन्यत्वमित्याशाङ्य मोगानामविदाप्रयुक्तत्वात्तन्निबन्धनत्वं दुःखानां युक्तमित्यमिप्रत्याऽऽह--अबिद्येति । भोगानां इुःखयोनित्वे मानमनुभवमुप- न्यप्यति--दश्यन्ते हीति । एेहिकानां भोगानां दुःखनिमित्तत्वेऽपि नाऽऽमुष्मिकाणां तयात्वमनुमवामावादित्याशङ्कयावधारणसामथ्य॑पिद्धमर्थमाह-- यथेति । पूर्ार्षस्याक्ष- रथमक्त्वा तात्फ्याथमाह-- नेत्यादिना । इतश विषयेभ्यः सकाशशादिन्दियाणि निव-

१ कृ. न्ते भ्राप्रोः।

२९

२०२ । भ्रीपद्धगवटीतवा- [अ०९छो>२६३]

तेयितन्यानील्याह- न केवलमिति । आन्तवच्ते मध्यक्षणवरतित्वेन क्षणमङ्करत्वादु- पेक्षणीयत्वं भोगानां सिध्यति । अस्ति हि तेषां क्षणमङ्खरत्वं क्षणिकविषयाकारमनोव- ततिव्यज्गयत्वादिति मन्वानः सन्नाह - अत इति । बुद्धिपुवैकारिणां विवेकवतां ममे - पुपेक्षोपठन्धेश्च तेषामामासत्वं प्रतिमातील्याह-न तेष्विति । प्रतीकोपादानमाद्यमिदं पुनव्योख्यानमिति न ॒पुनरक्तिः । ननु केषांचिद्धोगेष्वमिरुचिरुपरम्यते तत्राऽऽह-- अत्यन्तेति ॥ २२.॥ अयं च भ्रेयोमागेमरतिपक्षी कष्टतमो दोषः सवान्थमाधिदेतुर्दनिवारथ- अति तत्परिहारे यत्नाधिक्यं कतेव्यमित्याह भगवान्‌- शक्रोतीहेव यः सोहुं प्राकशरीरविमोक्षणात्‌ ॥ कामक्रोधोद्भवं वेगं स युक्तः स सुखी नरः ॥ २२ ॥ शक्रोत्युत्सहत शैव जीवन्नेव यः सोद प्रसदित॑ं भराक्पर्व श्षरीरवि- माक्षणादा मरणात्‌ । मरणसीमाकरणं जीवतोऽवषयभावी हि कामक्रो- धोद्धयो वेगोऽनन्तनिमित्तवानषि स इति । याबन्परणं तावन्न विश्र- म्भणीय इत्यथः । काम ॒इनद्दियगोचराप्र इष्टे विषये श्रयमाणे स्मय- माणे वाऽनुभूते सुखहेतौ या गधिस्वृष्णा स॒ कामः, कोधश्वाऽऽत्मनः प्रतिकूलेषु दुःखहेतुषु दह्यमानेषु श्रूयमाणेषु स्मयैमाणेषु वा यो दवेषः स क्रोधस्तौ कामक्रोधावुद्धवो यस्य वेगस्य स॒ कामक्रोधोद्धवो वेगः, रोमाश्चनहृष्टनेजवदनादिलिङ्गोऽन्तःकरणपक्षोभरूपः कामोद्धवो वेगो गात्रपरकम्पभसवेदसंद्टोष्ठपटरक्तनेजादिलिङ्गः कोधोद्धबो वेगस्तं काम- क्रोधोद्धवं वेगं य उत्सहे प्रसहते सादु प्रसहितुं स युक्तो योगी सुखी चेह राके नरः ॥ २९ ॥ उत्तरछरोकस्य तात्पथमाह--अयं चेति । श्रेयोमागप्रतिपक्षत्वं कष्टतमत्वे हेतुस्त- तैव हेत्वन्तरमाह-- स्वेति । प्रयत्नाधिकंयस्य करतैव्यत्वे हेतु पूचयति-- दुनिवायं इति । प्रसिद्धं हि कामक्रोधोद्धवस्य वेगस्य दुर्निवारत्वं येन मातरमपि चाधिरोहति पितरमपि हन्ति तमवदयं परिहतैव्यं दरीयति--शषक्रोतीति । यथोक्तं वेगं बहिरनर्थ- रूपेण परिणामात्म्रागेव देहान्तरुत्पत्नं यः सों क्षमते तं स्तोति- स युक्तं इति । मरणसीमाकरणस्य तात्पय॑माह- मरणेति । प्रपिद्धौ हिशब्दः । तत्र हेतुमाह-- अनन्तेति । व्याध्युपहतानां वृद्धानां च कामादिवेगो न भवतीलयाशङ्याऽऽह- यावदिति । कामकोधोद्धवे वेगं व्याख्यातुमादौ कामं मनोविकार विशेषत्वेन व्याचष्टे-- काम इति । कथमस्य मनोविकारविशेषत्वं तदाह-इन्दियेति । कामो गर्धिस्तृष्णेति पयायाः सन्तः शब्दा मनोविकारविरेषे पर्यवस्यन्तीदयर्थः । कोधश्च मनोविकारविशेष-

[अ०९छो ०२४-२ ९} आनन्दगिरिकृतरीकासंवदलितक्षांकरभाष्यसमेता । २०४

स्द्दित्याह-कोधश्चेति । तमेव कोषं स्पष्टयति- आत्मन इति । एवं कामक्रोधौ व्याख्याय तयोरुत्कटत्वावस्थात्मनो वेगस्य ॒ताम्यागुत्पत्तिमुषन्यस्यति- ताविति । यथोक्तवेगावगमोपायमुपदिशति-रोमाश्चनहृष्टनेतरेत्यादिना । उमयविधवेगं यो जीवन्नेव सोढुं शक्रोति तं पुरुषधौरेयत्वेन स्तोति- तमित्यादिना ॥ २६ ॥

कयं भूतञ्च ब्रह्मणि स्थितो ब्रह्म प्राम्रातीदयाई-- योऽन्तःमुलोऽन्तरारामस्तथाऽन्तर्ये।तिरेव यः ॥ स योगी ब्रह्मनिवाणं ब्रह्मभूतो ऽधिगच्छति ॥ २४ ॥ योऽन्तःसुखोऽन्तरात्मनि सुखं यस्य॒ सोऽन्तःसुखस्तथाऽन्तरेवा ऽ5- त्मन्याराम आक्रीडा यस्य सोऽन्तरारामस्तथेवान्वरात्मेव ज्योतिः रकाशो यस्य सोऽन्तज्योतिरेव। य ईदृशः स योगी बह्मनिवाणं ब्रह्मणि निरतिं मोक्षमिह जीवन्नेव ब्रह्मभ्रतः स्नधिगच्छति भ्राममोति ॥ २४ ॥ ज्ञानस्यात्यन्तमन्तरङ्गमात्ममात्रनिरतत्वं दशेयन््रकृतं ब्ह्मविदमेव विरिनशि- कथंमृतशवेति । यथाऽन्तरेव सुखं न ब्र्िषयेस्तथाऽन्तरेव ज्योतिन श्रोत्रादिभिरतो विषयान्तरविन्ञानरहित इत्याह-तथेति। यथोक्तविशेषणप्माधिमाज्ञीवननेव मुक्तिमधि- गच्छतीत्याह-स योगीति । आत्मन्यन्तः सुखमिति बाह्यविषयनिरपेक्षत्वं विवक्षि- तमन्तरारामत्वं च खयादिविषयपिक्तामन्तरेण क्रीडाप्रयुक्तफलमाक्त्वममिमतमिन्दरियादि- नन्यप्रकाराहान्यत्वमात्मज्योतिष्रमिष्टम्‌ । यथोक्तविदोषणप्तपन्नः समाहितश्च जीवन्नेव ्हममावं प्राभोति द्यणि परिपूर्णं निति स्वानथनिवृत्त्युपलक्षितां स्थितिमनतिशयान- ्दाविभोवरुलणां प्राभोतील्याह-य इश इति ॥ २४ ॥ िच- रभन्ते ब्रह्मनिवांणमृषयः क्षीणकल्मषाः ॥ द्रे ९, क, ० धा यतात्मानः सवेभूतहिते रताः ॥ २९५ ॥ लभन्ते ब्रह्मनिर्वाणं मोक्षगृषयः सम्यग्दश्चिनः संन्यासिनः प्षीगक- स्मषाः प्षीणपापादिदोषादिखनदेधादिछलसंश्या यतात्मानः संयते-

द्धियाः सवेमूतदहिते रताः सर्वेषां भरतानां हित आनुकूल्ये रता अहि.

सका इत्यर्थः ॥ २५ ॥

मुकिदेतोर्ञानस्य स्राधनान्तरमाह-्िचेति । य्ञादिनित्यकमोनुष्ठानात्पापादिढ- हणं कर्मं क्षीयते ततश्च श्रवणाावृत्तेः सम्यग्दशीनं जायते ततो मुक्तिरप्रयत्नेनं प्रतीवाह--रभन्त इति । ज्ञानप्राप्त्युपायान्तरं दशैयति-छिन्नेति । श्रवणादि

2२०४ भ्रीषद्धगवबद्रीता- [अ०९छो ० २१-२७]

संदायनिरसनं कार्यकरणनियमनं च दयादुत्वेनार्हिसकत्वमिलेतदपि सम्यग्ानप्रा्तौ कारणमिलयथः । अक्षरव्याख्यानं स्पष्टत्वान्न व्याख्यायते ॥ २५ ॥

्िच-

काम करोधवियुक्तानां यतीनां ` यतचेत्ताम्‌ ॥ अभितो ब्रह्मनिवाणं वतते विदितारमनाम्‌ ॥ २६ ॥ कामकोधवियुक्तानां काम कोधश्च कामक्रोधी ताभ्यां वियुक्तानां

यतीनां संन्यासिनां यतचेतसां सयतान्तकरणानाममित उभयतो

जीवतां मृतानां च ब्रह्मनिवोणं मोक्षो वतेते,. विदितात्मनां विदितो

ज्ञात आत्मा येषां ते विदितात्मानस्तेषां विदितात्मनां सम्यग्दर्धिना-

पिले; ॥ २६ ॥

पूर्वं कामकरोधयोर्वेगः सोढव्यो दर्शितः संप्रति तावेव ॒त्याज्याविल्याह- किंचेति, ननु दरितविरशेषणवतां मृतानामेव मोक्षो न तु जीवतामिति चेनेल्याह- अभित हति। अस्मदादीनामपि तर्हि प्रमूतकामादिप्रमावविषुराणां किमिति मोक्षो न मवतील्याशङ्कय सम्यग्दश नैशे ष्यामावादित्याह-- विदितेति । उक्तेऽर्थे -छोकाक्षराणामन्वयमाच्े- कामक्रोषेद्यादिना ॥ २१ ॥

सम्यग्दश्चं निष्ठानां सेन्यासिनां सद्योपुक्तिरुक्ता कर्मयोगशेश्वरापि-

तसवेभावेनेश्वरे ब्रह्मण्याधाय क्रियमाणः सन्वञुदधिङ्गानमातिसवैकमै-

सन्यासक्रमेण. मोक्षायेति भगवान्पदे पदेऽग्रवीद्रश्यति च । अथेदानीं

ध्यानयोगं सम्यग्दशेनस्यान्तरङ्गं विस्तरेण वक्ष्यामीति तस्य सू्रस्थानी-

यार छोकानुपदिक्षति स-

सपश नहत्वा बहिबादयं शश्वन्त धुवोः॥ प्राणापान समौ कता नापाभ्यन्तरचारिणौ ॥२७॥

स्पश्ोन्कब्दादीन्कृत्वा बदिबोद्षाऽशोजादिद्रारेणान्तबुद्धौ भवेक्षिता, शब्दादयो विषयास्तानचिन्तयतो बाष्ठा बहिरेव कृता भवन्ति । तानेवं बहिः त्वा चुशेषान्तरे वोः, त्वेत्यनुषज्यते । तथा भाणा- पानी नासाभ्यन्तरचारिणो समी त्वा ॥ २७ ॥ वृत्तमनुघोत्तर्टोकश्रयस्य तात्प्यर्थमाह-सम्यग्दश्ैनेति । ईश्वरापितिसर्वभा- वेनति । मगवति परस्मिन्रीश्वरे सर्माितः सरवैषां देहेन्द्रियमनपतां मावशेष्टावि्ेषो न

१ क. इ, ज. धवः ।

[अ०९-छो०२८-२९]आनन्दमिरिषतदीकासंवङितश्षांकरभाष्यसमेता । २०५

कचिदपि बहिस्तेशां व्यापारस्तेनेत्यर्थः । कमयोगस्य तत्फठस्य चाभिधानानन्तरमित्य- यशब्दार्थः । खतो बाह्यानां विषयाणां कुतो बहिष्करणमिलाशङ्कयाऽऽह-श्रो्रा- दीति । तेषां बहिष्करणं कीरगित्याशङ्कयाऽऽह- तानिति ॥ २७ ॥

यतेन्दरियमनोबुदिर्मुनिर्मोक्षपरायणः ॥ विगरतेच्छाभयक्रोषो यः सदा मुक्तं एव सः ॥ २८ ॥ यतेन्दरिय इति । यतेन्दरियमनोबुद्धियंतानि संयतानीन्द्रियाणि मनो बुद्धिश्च यस्य स यतेन्दरियमनोदुद्धिमननान्मनिः संन्यासी मोक्षपरायण एवं देहसंस्थानो मोक्षपरायणो मोक्ष एव परमयनं परा गतियेस्य सोऽयं मोक्षपरायणो मुनिभवेत्‌ । विगतेच्छाभयक्रोष इच्छा च भयं च कोध- थेच्छामयक्रोधास्ते विगता यस्मात्स विगतेच्छाभयक्रोधः। य एवं वतेते सदा संन्यासी मुक्त एव स न तस्य मोक्षोऽन्यः कतेव्योऽस्ति ॥२८॥ विषयप्रावण्यं परित्यज्य चक्षुरपि शरुवोमेध्ये विक्षेपपरिहारार्थं कृत्वा प्राणापानौ च नात्ताम्यन्तरचरणरीडी समो न्यूनाभिकवजितौ कुम्भकेन निरुद्धो कृत्वा करणानि पवाप्येवं सेयम्य प्राणायामपरो मत्वा किं कुयादिल्यपक्षायामाह--यतेन्दरियेति । इन्दियादिपंयमं कृत्वा मोक्षमेवापेक्षमाणो मननश्चीढः स्यादिलय्थः । ज्ञानातिशशयनिष्ठस्य पवदेच्छादिशरन्यस्य सेन्यातिनो मुक्तेरनायाप्तिद्धत्वाज्न तस्य किंचिदपि कर्तव्यमस्ती- याह- विगतेति । पुवांधाक्षराणि व्याकरोति-यतेल्यादिना । द्वितीयाधौक्षराभि व्यच््--विगतेत्यादिना ॥ २८ ॥ एवं समाहितचिसेन कि विह्ेयपित्युच्यते- भोक्तारं यज्ञतपसां सवकोकमहेशवरम्‌ ॥ षुद्रदं सवभूतानां ज्ञाता मां शान्तिमृच्छति ॥२९॥ इति श्रीमहाभारते शतसाहख्यां संहितायां वैयासिक्यां भीष्मपवेणि श्रीमन्रगवद्रीतासुपनिषत्सु ब्रह्मविचायां योगशाखे श्रीकृष्णाजुनसंवादे संन्यासयोगो नाम पञ्चमोऽध्यायः ॥ ८ ॥ भोक्तारं यज्वानां तपसां च करतरपेण देवतारूपेण च सर्वलोके. _ शरं सर्वषां लोकानां महान्तमीश्वरं सवेरोकमरेश्रं सुदं स्ेभूतानां सवेरोकमहेशवरं सुददं स्ेभूतानां

१८७. क्ष, ररंज्ञातारंयः।

००३... . श्रीमद्धगवद्रीता- [अ०६छो०१)

` सवैपराणणिनां परत्युपकारनिरपेक्षतयोपकारिणं सर्वभूतानां हृदयेश्षयं सर्व॑- -, कर्मफटाध्यक्षं सवेप्रल्ययसाक्षिणं मां नारायणं ब्गात्वा श्रान्ति सर्वसं- सारोपरतिग्रच्छति पराति ॥ २९ ॥

इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचायेगोविन्दभगवत्पूज्य पादशिष्यभ्रीमच्छं- करभगवतः तो श्रीभगवद्धीताभाष्ये भङृतिगर्भो नाम पञ्चमोऽध्यायः ॥ ९^॥

अधिकारिणो यथोक्तस्य कतेग्यामावे ज्ञातव्यमपि नास्तीत्याशङ्कय परिहरति- एवमिलयादिना । प्रिद्धं मोक्तारं भ्यवच्छिनत्ति-स्ैलोकेति । ततो ह्यस्य बन्ध- विपर्थयाविति न्यायेन सवेफल्दातृत्वं दरोयति-युदृदमिति । उकतेशवरज्ञाने फं कथयति--्वात्वेति । यन्ञेषु तपः च द्विषा मोक्कृतवं ्यनक्ति--कतैरूपेणेति । हिरण्यगमादिन्यवच्छेदार्थं विरिनष्टि-महान्तमिति । स्वपरिकरोपकारिणं राजानं व्यावेेयति- प्रत्युपकारेति । ईश्वरस्य तारस्थ्यं व्युदस्यति-सैभूतानामिति । तर्हि तत्र तत्र ग्यवस्थितकर्मतत्फरपंसर्ित्वं स्यादिलाशाङ्कयाऽऽह-सर्कर्मेति । न च तस्य बुद्धितद्वत्तिपतंबन्धोऽपि वस्तुतोऽसीत्याह-सवेप्रत्ययेति । यथोक्तेश्वर- परिज्ञानफटममिदधाति- मां नारायणमिति । तदेवं कर्मयोगस्यामुख्यसन्यास्तपिक्षया प्रशस्तत्वेऽपि ततो मुख्यन्यासस्याऽऽधिक्यात्तद्रतो बुद्धिदद्धयादियुक्तस्य कामक्रो- धोद्धवं वेगमिंरैव सोढुं शक्तस्य शमदमादिमतो योगाधिकृतस्य त्व॑पदाथीभिज्ञस्य पर- मात्मानं प्रत्यक्त्वेन जानतो मुक्तिरिति सिद्धम्‌ ॥ २९ ॥

इति श्रीमत्परमहप्तपरित्ाजकाचायेश्रीमच्छुद्धानन्दपूज्यपादशिष्यानन्दज्ञान-

विरचिते श्रीमद्धगवद्रीताश्ंकरमाष्यव्याख्याने पञ्चमोऽध्यायः ॥ ९ ॥ ( श्रकानामादितः समष्यङ्काः-२३२ )

अथ षष्ठोऽध्यायः |

श्रीभगवानुवाच अतीतानन्तराध्यायान्ते ध्यानयोगस्य सम्यग्दशेनं प्रत्यन्तरङ्गस्य सूज्नभृताः शछोकोः स्पशषान्छृत्वा बहिरित्यादय उपदिष्टास्तेषां इत्ति- स्थानीयोऽयं षष्ठोऽध्याय आरभ्यते । तत ध्यानयोगस्य बहिरङ्गं कर्मवि यावद्धानयोगारोहणासमथस्ताबद्रहस्येनाधिदृतेन कतेव्यं॑कर्मेत्यतस्त-

१ क. छ, प्रोतीति ।

[०६-छो° १] आनन्दगिरिङृतटीकासंवलितसांकरभाष्यसमेता । २०७

त्सरति । नु किमर्थं ध्यानयोगारोहणसीमाकरणं यावताऽनुष्ठेयमेवं विहितं कम यावज्जीवम्‌ । नाऽऽरुरुक्ोयुनेर्योगं कम कारणमुच्यत इति विक्ञेषणादारूढस्य च दामेनेव संबन्धकरणात्‌ । आररक्षोरारूढस्य च क्षमः कमे चोभयं कतेव्यत्वेनाभिमेतं चेत्स्यात्तदाऽऽररुक्नोरारूढस्य चेति ्मकमेविषयमेदेन विरेषणं विभागकरणं चानर्थकं स्यात्‌। ` ध्यानयोगप्रस्तावानन्तरं तोग्यताहेतुक्मणः स्तुतिं भगवानुक्तवानित्याह-- भ्रीभ- गवानिति । पूर्वोत्तराध्याययोः सेगतिममिदधानो वृत्तमनृद्याध्यायान्तरमवतारयति-- अतीतेति । सम्यम्ददनप्रकरणे ध्यानयोगस्य प्रसङ्गामावं व्युदस्यति-सम्यगिति । हग्रहविवरणयोरतीतानन्तराध्याययोयुक्तं हेतुहेतुमत्त्वमिति भावः। अध्यायपतेबन्धमभिधा-. यानाधरितः कर्मफठ्मितयादि छोकद्वयस्य तात्पयैमाह- तत्रेति । कर्मयोगस्य सन्या प्ितोभयीदां ददीयितुं साङ्गं च योगं विचारयितुमध्याये प्रवृत्ते सतीति सप्तम्यर्थः । हन्यापिना कर्तव्यं कमेत्येवं प्रतिमासं व्युदस्यति- गरहस्थेनेति । कतेभ्यत्वं स्तुति- योभ्यत्वमतःदाब्दार्थः । समृच्चयवादी सोमाकरणमाक्षिपति- नन्विति । यावज्जीव तिवराद्यानारोहणपामर्थये सत्यपि कमानुष्ठानस्य दुवारत्वादिति हेतुमाह--याव- तेति । मार्यावियोगादिप्रतिबन्धाद्यावजीवश्रुतिचोदितकमाननुष्ठानवद्वैराग्यप्रतिबन्धादषि' तदननुष्ठानप्तमवाद्धगवतो विरशेषणवचनाच्च न यावज्जीवं कर्मानृष्ठानप्रपक्तिरिति परि~ हरति-नाऽऽरुरुक्षोरिति । उक्तमेवार्थं व्यतिरेकद्रिण विवृणोति-आरुरक्षोरि- त्यादिना । आरोदुमिच्छतीतयारुरु्ुरियत्राऽऽरोहणेच्छा विहेषणमारोहणं कृतवा- नित्यारूढ इत्यत्र पुनरिच्छाविषयमूतमारोहणं विशेषणमेव शमकमे विषययोभदेन विशेषणं मयादाकरणानङ्गीकरणे विरुद्धमापयेत, तयोरेव विभागकरणं च भागवतं पीमानङ्गीकारे न युज्येतेत्थः । - तत्राऽऽश्रमिणां कक्िद्योगमाररक्षभवत्यारूदश्च कश्चिदन्ये नाऽऽरुर- ` षो न॒ चाऽऽखूढास्तानपेशष्याऽऽरुरुसोरारूढस्य चेति विशेषणं विभागकरणं चोपपद्यत एषेति चेत्‌ । न तस्थेवेति वचनात्‌ । पुनर्योगग्र- इणाश्च योगारूढस्येति य आसीपर्वं योगमारुरकषुस्तस्येवाऽऽरूढस्य श्रम एव कर्तव्यं कारणं योगफलं भ्त्युच्यत इति । अतो न याव-

, नीवं कर्तन्यत्वपरािः कस्यचिदपि कर्मणः, योगविभ्रष्टवचनाच । गस्थस्य चेत्कमिणो योगो विहितः षष्ठेऽध्याये स॒ योगविभ्रष्टोऽपि कर्मगतिं कर्मफलं प्राममोतीति तस्य नाशशाश्ङ्ाऽनुपपन्ना स्यात्‌ । अवश्य॑हि कृतं कमे काम्यं नित्यं वा मोक्षस्य नित्यत्वादनारभ्यत्वे स्वं फटमारभत एव ।

१ ङ, ज, “व्यत्वस्तु । २ क, "षव ॥

2०८ . श्रीपद्धगवद्रीता- [अ०६छो० १]

विशोषणविमागकरणयोरन्यथोपपत्तिमाशङ्कते--तज्ोति । व्यवहारभूमिः सप्तम्यथः। घष्ठी निधीरणे । भवत्वधिकारिणां त्रैविध्यं तथाऽपि प्रकृते विशेषणादौ किमायात- मिल्यारङ्कय तृतीययेक्षया तदुपपत्तिरित्याह-तानपेक्ष्ेति । आरूरकोरारूढस्य च भेदे तस्यैवेति प्रङृतपरामशौनुपपत्तिरिति दृषयति-न तस्येति । यद्यनारुरुं पुरुषमयेकष्याऽऽररुक्ोरिति विशेषणं तस्य च कमारोहणकारणमनारूदं च पुरुषमपे- कष्याऽऽद्दस्येति विहेषणे तस्य च शमः सेन्याप्तो योगफद्प्राप्तो कारणमिति विशेषणविभागकरणयोरुपपत्तिस्तदाऽऽरुर्षोराहूढस्य च भिन्नत्वात्प्रकृतपरामाईनस्त- च्छब्दस्यानुपपत्तेम॑युक्तमित्थं विदोषणाद्युपपादनमित्यथः । कंच योगभारुरुसो- स्तदारोहणे कारणं कर्मत्युक्त्वा पुनर्योगारूढस्येति योगशब्दप्रयोगाद्यो योगं परवमार्रुक्ुरासीत्तस्यैवपिक्षिते योगारूढस्य तत्फटप्राप्तो कर्मन्याः शमराब्द- वाच्यो हेतुत्वेन कतव्य इति वचनादाररुपोरारूढस्य चाभिन्नत्वप्रत्यमिन्ञानान्न तयो- भित्रत्वं शङ्कितुं शक्यमित्याह - पुनरिति । यत्तु यावजीवश्रुतिविरोधाद्योगारोहण- सीमाकरणं क्मेणोऽनुचितमिति तत्राऽऽह--अत इति। पूर्वाक्तरीलया कमतत्त्याग- योर्विमागोपपत्तो श्रतेरन्यविषयत्वाद्योगमारूदस्य मुमुक्षोजिन्ञाप्तमानस्य निल्यनैमि- त्तिककर्मसखपि परित्यागपिद्धिरियर्थः । इतश्च यावज्जीवं क्म॑कतैव्यं न॒ मवती- ल्याह- योगेति । सेन्यापिनो योगभ्रष्टस्य विनाशशङ्कावचनान्न यावज्जीवं क्म कंतैव्यं प्रतिमातील्थेः । ननु योगभरष्टशब्देन गृहस्यस्येवामिधानात्तस्थैवासिन्नध्याये योगविधान।च्योगारोहणयोग्यत्वे सत्यपि यावज्जीवं कमे कर्तव्यमिति नेत्याह- शरहस्थस्येति । तेनापि मुगृध्ुणा कतस्य कमणो मेक्षातिरिक्तफलानारम्भकत्वा्ो- गभ्रष्टोऽपो छिन्नाभ्रमिव नयतीति शङ्का सावकाशेदयादाङ्याऽऽह- अवयं हीति । अपोरूषेयाननिदेषिद्रेदात्फल्दायिनी कममणः स्वाभाविकी शक्तिरवगता ब्रह्ममावस्य च स्वतःसिद्धत्वान्न कमेफठत्वमतो मोक्षातिरिक्तस्येव फलस्य कमाऽऽरम्मकमिति कर्मिगि योगभरष्टेऽपि कर्मगतिं गच्छतीति निरवकाशा शङ्कत्यर्थः ।

नित्यस्य च कमेणो वेदपमाणावनुद्धत्वात्फलेन भवितव्यमिलय- बोचामान्यथा बेदस्यौनथाथत्वमसङ्गादिति। न च कमणि सत्यभय- विश्रष्टवचनमथेवत्मणो विभ्रेशकारणानुपपत्तेः। नयु मुमूक्षणा काम्यप्रतिषिद्धयोरकरणात्कृतयोश्च निलयनैमित्तिकयोरफर्त्वात्कथं तदीयस्य कम॑णो नियमेन फटारम्भकत्वं तत्राऽऽह- निलयस्य चेति । चकारेण नैमित्तिकं कर्मानुकृष्यते । वेदप्रमाणकत्वेऽपि नित्यनैमित्तिकयोरफङते दोषमाह- अन्यथेति । इति कर्मणोऽनुष्ठितस्य फटारम्भकत्वधौव्याद्हस्थो योगभ्रष्टोऽपि

१ कृ. उच्यत । ड, ज, इयत । २ क. घ. स्याऽऽनथेक्यप्र.। ३ क, क्ष, ^तकर्मिणो ।

[अ०६ छो ° १} आनन्दगिरिषृतदीकासंवरितश्ांकरभाष्यसमेता । २०९

कर्मगतिं गच्छतोति न तस्य नादाशङ्केति शेषः । इतोऽपि गृहस्थो योगभ्र्टशाञ्ड- वाच्यो न मवतीत्याह-न चेति । ज्ञानं कमे चेत्युभयं ततो विभ्रष्टोऽवं नदयतीति वचनं गृहस्य कैमंणि सति नार्थवद्धवितुमङ तस्य कर्मनिष्ठस्य कर्म॑णो विभरेरी हेत्व मावात्तत्फटस्या ऽऽवहूयकत्वारिल्यथः ।

कमे कृतमीश्वरे संन्यस्येत्यतः कतैरि क्म फट नाऽऽरभत इति चेत्‌। नेश्वरे संन्यासस्याभिकतरफलदेतुत्वोपपत्तः । मोक्षायेवेति चेत्छकमेणां कृतानामीश्वरे न्यासो मोक्षायैव न फलान्तराय योगपषहितो योगाच्च ` विभ्रष्ट इत्यतस्तं भ्रति नाशाशङ्का युक्तेवेति चेत्‌ । न “एकाकी यत- ` चित्तात्मा निराशीरपरिग्रहः ` ‹ ब्रह्मचारिव्रते स्थितः ” इति कमेसं- न्यासनिधानात्‌ । न चात्र ध्यानकारे स्ीसहायत्वाशषङ्ा येनेकाकित्वं ` विधीयते । न च गृहस्थस्य निराशीरपरिग्रह इत्यादिवचनमनुकूखम्‌ । उभयविश्रष्टपरश्नानुपपत्तेश्च । अनाभित इत्यनेन कपण एव सन्या- सित्वं योगित्वं चोक्तं प्रतिषिद्धं च निरगरेरक्रियस्य च संन्यासित्वं योगित्वं चेति चेत्‌। न ध्यानयोगं भरति बहिरङ्गस्य सतः कमेणः फटाका- इल्ासन्यासस्मुतिपरत्वाद्‌ । न केवरं निरभिरक्रिय एव संन्यासी योगी च किं ति कर्म्यपि कमेफलासङ्क सेन्यस्य कमयोगमनुतिष्रु- न्सत््वक्ुधर्थं स संन्यासी च योगी च भवतीति स्तयते । न चैकेन वाक्येन कमेफलासङ्गसंन्यासस्तुतिश्चतुथाश्रमपरतिषेधश्वोपपद्यते । न च प्रसिद्धं निरभेराकेयस्य परमाथसंन्यासिनः शरुतिस्पृतिषुराणेतिहास- योगक्षाञ्रविहितं संन्यासित्वं योगित्वं च प्रतिषेधति भगवान्‌ । स्ववचनविरोधाच् ।

कृतस्य कर्मणो मुमुक्षुणा भगवति समर्पणात्कतेटि फटानारम्भकत्वादस्ति विभ्रंश- कारणमिति शङ्कते- कर्मेति । राजाराधनबुद्या धनधान्यादिप्तम्पणस्याधिकफल्हे- ठुवोपटम्भादीश्वरे स्मपणे न भ्रंडाकारणमिति दृषयति- नेत्यादिना । अधिकफ- हेतुत्वेऽपि मोक्षदेतुत्वमिष्यतामिति शंङ्ते-मोक्षायेति । तदेव चोद्यं विवृणेति- खकमंणामिति । सहकारिसामथ्यात्तस्य फलान्तरं प्रत्युपायत्वापिद्धिरिति हेतुं सृच- यति-योगेति । ध्यानप्तहितस्य सेन्याप्तस्य मोक्षोपयिकत्वे कुतो योगभ्रष्टमधिकत्य नाशाराङ्केत्याराङ्कयाऽऽह-योगाच्ेति । सहकायेमावे सामग्ग्यमावात्फटानुपपत्तेयुक्ता नाशाशाङ्केत्यथेः । ध्यानसतहितमीश्वरे कर्मतमर्षणं मोक्षायेल्यत्र प्रमाणामावादगृहस्यो योगभष्टशब्दवाच्यो न भवतीति दृषयति- नेति । गृहस्थस्य योगभ्रष्ट शन्दवाच्य-

१यख.ग., ड, कर्मिभि।

२१० श्रीपद्धगवद्रीता- [अ०१छो० १]

त्वाभावे हेत्वन्तरमाह-एकाकीति । न खस्वेतानि विरोषणानि गृहस्थप्तमवायीनि समवन्ति तेन तस्य ध्यानयोगविध्यमावान्न तं प्रति योगभ्रष्टशब्दवचनमुचितमित्यथेः । एकाकित्ववचनं गृहस्थस्यापि ध्यानकाठे स्रीषहायत्वामावाभिप्रायेण मविष्यती- त्याहाङ्याभ्निहोत्रादिवच्यानस्य पद्रीपताध्यत्वामावादप्राप्तप्रतिषेधान्मेवमित्याह-न चात्रेति । विशोषणान्तरपर्यारोचनयाऽपि नायमेकाकिश्ब्दो गृहस्यपरो मवितुमहै- तीत्याह-न चेति । किंच गृहस्यस्यैवेकाकित्वादि विवक्षित्वा ध्यानयोगविधौ तं प्रत्युमयभ्रष्टप्रश्रो नोपपद्यत इत्याह-उभयोति । न हि गृहस्थं प्रत्युमयस्माज्ज्ञा- नात्कमेणश्च विभ्रष्टत्वमुपेतय प्रष्टं युज्यते तस्य ज्ञानाद्भ्ररोऽपि कर्मेणस्तदमावा- दनुष्ठीयमानकर्मभरशेऽपि प्रागनुष्ठितकर्मवशात्फटप्रतिरम्मादतो यथोक्तप्रश्रारोचनया न गृहस्थं प्रति ध्यानविधानोपपत्तिर्तिथः । ननु भगवता संन्यासस्य प्रतिषिद्धत्वा- द्गृहस्यस्थैव योगविषानात्तयेव योगश्रष्टशब्दवाच्यत्वमिति शङ्कते--अनाशित इत्यनेनेति । भगवद्वाक्यं न प्रतिषेधपरमिति परिहरति-न ध्यानेति । स्तुतिपर- त्वमेव स्फोरयति- न केवलमिति । सच्वश्यु्यथमनुतिष्ठन्निति सेबन्धः । वाक्य- स्योभयपरत्वमाश्षङ्कथ वाक्यमेदप्रसङ्गान्मेवमिलाह- न चेति । इतोऽपि भगवतः सन्यापताश्रमप्रतिषेषोऽमिप्रतो न मवतीत्याह-न च प्रसिद्धमिति । तस्य प्रसिद्धं सैन्यापित्वं योगित्वं चेति संबन्धः । प्रत्िद्धत्वमेव व्याकरोति--भ्रुतीति । इतोऽपि सन्यासाश्रम भगवान्न प्रतिषेधतीत्याह- स्ववचनेति ।

सवेकमांणि मनसा संन्यस्य नेव इवेन्न कारयन्नास्ते मौनी संतुष्टो

येन केनचिदनिकेतः स्थिरमतिविहाय कामान्यः सबोन्पुपांशरति निस्पृहः सवोरम्भपरित्यागीति च तत्र तन्न भगवता स्ववचनानि दरितानि तेविरुष्येत चतुथौश्रमप्रतिषेधः । तस्मान्युनेर्योगमारुरुप्रोः प्रतिपन्नगादैस्थ्यस्याग्निहोजादि फठनिरयेक्षमनुष्ठीयमानं ध्यानयोगा- रोहणसाधनत्वंस्ष्ुद्धिद्रारेण प्रतिपद्यत इति स संन्यासी च योगी चेति स्तूयत-

अनाश्चितः कर्मफ कायं कर्मं करोति यः॥

स संन्यासी च योगी चन निरमिनं चाक्रियः ॥१॥

अनाभितो नाऽऽश्रितोऽनाभितः किं कमफल कमेणः फठं कमे फलं यत्तदनाभरितः कमफलद्ष्णारहित इत्यथः । यो हि कर्मफल्व्‌- ष्णावान्स कमेफलमाभ्रितो भवत्ययं॑तु तद्विपरीतोऽतोऽनाभितः कमेफरमेवभूतः सन्का्यं॒कतैव्यं नित्यं काम्यविपरीतमभिहोत्रादिक॑ं करोति निवैतयति । यः किदीश्शाः कमी स कर्म्यन्तरेभ्यो बिश्षिष्यत

[अ०१.छो ०२} आनन्दगिरिङरतरीकासंबरितज्चांकरभाष्यसमेता । २११

इत्येवमथमाह स सन्यासी च योगी चेति । सन्यासः परिल्यागः स

यस्यास्ति स संन्यासी च योगी च योगश्ित्तसमाधान॑ सर यस्यास्ति

स योगी चेत्येवं गणसंपन्नोऽय॑ मन्तव्यो न केवरं निरभ्भिरक्रिय एव

संन्यासी योगी चेति मन्तव्यः । निगेता अग्नयः कमाङ्कभृता यस्मात्स

निरभिरक्रियश्ानभिसाधना अप्यविधमानाः श्रियास्तपोदानादिका

यस्यासावक्रियः ॥ १॥

विरोधमेव साषयति--सवैकमाणीलयादिना । अनाश्रित इत्यादिवाक्यस्य यथा- रताथत्वानुपपत्तः स्तुतिपरत्वमुपपादितमुपपंहरति- तस्मादिति । कमेफड्तन्याति- तमत्र मुनिशब्दारथः । स्तुतिपरं वाक्यमक्षरयोजनाथमुदाहरति--अनाभरित शति । करमफटेऽमिङाषो नास्तीत्येतावता कथं तदनाधितत्ववाचोयुक्तिरित्याशङ्कय न्यतिरेक- एतेन(ण) विकशदयति--यो हीति । कायेमित्यादि ग्याकरोति-एवंभृतः सभिति। कथं कर्मिणः सेन्यासित्वं योगित्वं च कर्मित्वविरोधादित्याशङ्कयाऽऽह- ईश इति । सुतेरत्र विवक्षितत्वान्नानुपपत्तिश्वोदनीयेति मन्वानः सन्नाह--इत्येवमिति । न निरभि- सित्यदेरथमाह- न केवमिति । अभ्नयो गाहैपत्याहवनीयान्बाहार्यपचनप्रभतयः | नन्वनेभभित्वे सिद्धमक्रियत्वमभ्निपताध्यत्वात्कियाणां तथा च न निर्चिस्ि्यितावतैवा- प्िततिद्धेन चाक्रिय इत्यनथेकमथेपुनरुकेरिति तत्राऽऽह-अनश्रीति ॥ १ ॥

ननु च निरभरेरक्रियस्येव श्रतिस्ृतियोगक्षाज्ञेष संन्यासित्वं योगित्वं

च प्रतिद्धं कथमिह सारैः सक्रियस्य संन्यासित्वं योगित्वं चापरसिद्ध-

पच्यत इति । नेष दोषः । कयाचिह्णवृत्यो भयस्य संपिपाद यिषित-

त्वात्‌ । तत्कथं कमेफलसंकल्पसंन्यासात्संन्यासित्वं योगाङ्गत्वेन च

कमोनुष्ठानात्कमेफलसंकरपस्य वा चित्तविक्षेपहेतोः परित्यागाथोगितवं

वेति गोणमुभयं न पनभेख्वं संन्यासित्वं योगित्व॑चाभिमरेतमिलयेतमथ

दशपितुमाद-

य सेन्यासमिति प्राहूयोगं तं विद्धि पाण्डव ॥ न द्यसन्यस्तसषकलपो योगी भवति कश्चन ॥ २॥ यं सवेकमेतत्फलपरिल्यागरक्षणं परमायसंन्यासमिति माहु; शति- स्यृतिविदो योगं कमौन॒ष्ठानलक्षणं तं परमाथसंन्यासं विद्धि जानीहि

हे पाण्डव । कमेयोगस्य भरवृत्तिरक्षणस्य तद्विपरीतेन निवृत्तिरक्षणेन परमार्थसंन्यासेन कीरं सामान्यमङगीकृदय तद्धाव उच्यत इत्यपेक्षाया-

१७. ष. शय चस" २ख, ग. शच्यते।नैः। ३ख. ग, घ. इ. 'तिवादा योः।

२१२ श्रीपद्गवद्धीवा- -[अ०१ छो ०२]

मिदयुच्यते । अस्ति परमार्थसंन्यासेन सादृश्यं कर्दारकं कर्मयोगस्य । यो हि परमाथंसन्यासी स यक्तस्वंकम॑साधनतया सवेकमेतत्फरविषयं संकरं भवृत्तिहेतुकामकारणं संन्यस्यति । अयमपि. कमेयोगी कमं

कुर्वाण एव फलविषयं सैकरयं सेन्यस्यतीत्येतमर्थ दरयन्नाह न हि यस्माद संन्यस्तसंकल्पोऽसन्यस्तोऽपरित्यक्तः फरविषयः संकल्पोऽभि- संधिर्येन सोऽसन्यस्तसकल्पः कथन कश्चिदपि कर्मी योगी समाधान- वान्मवति न सेभवतीययथेः । फलर्सकल्पस्य चित्तविक्षपहेतुत्वात्‌ । तस्मा्ः कश्चन कमी सैन्यस्तफलसंकल्पो भवेत्स योगी समाधानवान- विक्षिप्तचित्तो भवेशित्तविक्षेपहेतोः फलसंकटपस्य संन्यस्तत्वादित्यभि- भ्रायंः। एवं प्रमा्थसेन्यासकमेयोगयोः करैदारकं संन्याससौमान्यम- ` पष्य “य॑ संन्यासमिति भराहूर्योगे तं विद्धि पाण्डवः इति कमेयोगस्य स्तुत्यथं सन्यासत्वगुक्तम्‌ ॥ २ ॥ उत्तर्छोकस्य तात्पर्य ददरीयितुं म्यावत्यीमाशङ्कां दशैयति- ननु चेति । प्रतिर परित्यज्याप्रतिद्धिरपादीयमाना प्रतिद्धिविरुद्धेति चों दषयति- नैष दोष इति । उमयस्य सामो सक्रिये च सेन्यापित्वस्य योगित्वस्य चेत्यर्थः । गुणवृस्योमयसंपादनं प्रश्नपूर्वकं प्रकटयति-तत्कथमित्यादिना । सेमवति मुख्ये सन्यापित्वादौ किमिति गोणमुमयममीष्टमित्याशाङ्कय मुख्यस्य कर्मिण्यसेमवाद्धोणमेव स्तुतिसिद्धचर्थ तदिष्टमि- त्यमिप्रत्याऽऽह- न पुनरिति । वित्तग्याकुखत्वहेतुकामनात्यागाचित्तसमाधानसिद्धे- योगित्वं कर्मिणोऽपि युक्तं संन्याषित्वं तु तस्य विरुद्धमिति शङ्कमानं प्रत्युक्तेऽथ चछोकमवतारयति--इत्येतपनिति । परमाथेन्यासं प्राहुरिति सबन्धः । इतीत्थं सेन्यापतस्य प्रामाणिकराम्युपगतत्वादितीतिशब्दो योज्यः । योगं फल्तृष्णां परित्यज्य समाहितचेतस्तयेति शेषः । यदुक्तं संन्यासित्वं योगित्वं च गृहस्थस्य गौणमिति तदु- त्रार्षयोजनया प्रकटयितुमृत्तरार्धमृत्थापयति--कमेयोगस्येति । कर्मयोगस्य परमार्थ- सेन्यासेन कर्तृद्वारकं साम्यमूक्तं व्यक्ती करोति--यो हीति । त्यक्तानि स्वीणि कमणि साधनानि च येन सर तथोक्तस्तस्य भावस्तत्ता तया सवंकमंविषयं तत्फट्वि- षयं च संकस्पं त्यजतीलयथेः । सेकश्पत्यागे तत्कार्यकामत्यागस्तच्यागे तज्जन्यप्रवृ- ततित्यागश्च सिष्यतीत्यमिप्तषाय विशिनष्टि-भरृत्तीति । कर्मण्यपि यथोक्तसंकर्प- सेन्यातित्वमस्तीत्याह-- अयमपीति । तदपरित्यागे व्याकुङचेतस्तया कमीनुष्ठानस्यैव दुःशकत्वादित्यथः । उक्तमेब साम्यं व्यक्ती कुरवन्न्यतिरेकं ददोयति-इत्येतमिति ।

१ ध, छ. “होयिष्यन्नाः । २ क. घ. "यः। योगाङ्गत्वेग कमोनुष्ठानात्क्मेफरसंकल्पस्य वा चित्तविक्षेषहेतोः पारि दयागायोगित्वं चेति सेन्यासितवं चेयभिग्रेतमुय्यते । ए" । ३ ध, 'साम्यमः ।

[अ०१.छो ०३]आनन्दगिरिकृतटीकासवरितश्ां करभाष्यसमेता । ११३

फठसंकल्पापरित्यागे किमिति समाधानवत्त्वामावस्तत्राऽऽह--फङेति । व्यतिरेक- खेनो(गो)तम्ेमन्वयमुसेनोपसंहरति-- तस्मादिति । दिशब्दाथेस्य यस्मादित्यु- कल्य तस्मादित्यनेन संबन्धः । कर्मिणं प्रति यथोक्तविधौ रेतुहेतुमद्भावममिप्रत्य दवितीयविषौ हेतमाह- चित्तविक्षपेति । पू्व्छोके पूरवोत्तराधाम्यामुक्तमनुवदति- एवमिति ॥ २॥ ध्यानयोगस्य फलनिरपेक्षः कमेयोगो बहिरङ्गं साधनमिति तं संन्या- सत्वेन स्तुत्वाऽधुना कमेयोगस्य ध्यानयोगसाधनत्वं दशेयति-

आर्र्षोर्ुनर्योगं क्म कारणमुच्यते ॥ योगारूढस्य तस्यैव शमः कारणमुच्यते ॥ २३ ॥

आररुक्षोरारोदुमिच्छतोऽनारूढस्य ध्यानयोगेऽवस्थातुमशक्तस्यैवे- ` लर्थः । कस्याऽऽररु्षोनेः कभैफलसंन्यासिन इत्यथः । किमारुरुभो- योगं कर्मं कारणं साधनमुच्यते । योगारूढस्य पुनस्तस्येव शम उप- षमः सर्यैकमभ्यो निवृत्तिः ` कारणं योगारूढत्वस्य साधनमुच्यत इयर्थः । यावद्यावत्कर्मभ्य उपरमते तावत्तावभिरायासस्य जितेन्दि- ` यस्य चितं समाधीयते । तथा सति स क्षिति योगारूढो भवति । तथा चोक्तं व्यासेन- | |

“त्ैताषश्चं आाह्मणस्यास्ति वित्तं यथैकता समता सत्यता च ।

श्रीं स्थितिरदण्डनिधानमाजवं ततस्ततशोपरमः क्रियाभ्यः" इति॥३॥

परमार्धतन्यासस्य कर्मयोगान्तमीवे कमयोगस्येव सदा कतैव्यत्वमापययेत तेनेतरस्यापि कृतत्वपिद्धेरित्याशङ्कयोक्तानुवादपूरवकमुत्तरछोकतात्पयैमाह-- ध्यानयोगस्येति । भाविन्या वृत्या मुनेर्योगमारोदुमिच्छोरिष्यमाणस्य योगारोहणस्य कमे हेतुश्वदपेक्ितं योगमारूदस्य।पि तत्फलप्राप्तौ तदेव कारणं मविष्यति तस्य कारणत्वे क्कृप्शाक्तेत्वादि- वाशङ्कयाऽऽह- योगारूढस्येति । अनारूदस्येत्येतत्थेवा्थ स्पुटयति-ध्यानेति । मनित्वं कर्मफठंन्यासिन्यौपचारिकमित्याह--कमेफटेति । साधनं चित्तद्युद्धिद्रारा ध्वानयोगप्राप्तीच्छायामिति शेषः । तस्येति प्रकृतस्य कर्मिणो हणम्‌ । एवकारो भिन्नक्रमः शमहाब्देन संबध्यते । कस्यान्ययोगन्यवच्छेदेन हामो हेतुरिति तत्राऽऽह- योगारूदत्वस्येवि। सवैन्यापारोपरमरूपोपदामस्य योगारूदत्वे कारणत्वं विवृणोति- बादधयावदिति । सैकमेनिवृत्तावायापतामावाद्रक्षीङृतेन्दरियमामस्य चित्तप्तमाघाने योगा- इदत्वं पिष्यतीत्यर्थः । प्थैकर्मोपरमस्य पुरुषा्थप्ताधनत्वे पौराणिकीं संमतिमाह--

१ घ्‌, @, भिच्छोरनाः । २ छ, “सस्ये ।

२१४ | भीमद्धगवद्रीता- [(अ०६-कछो ° ४}

तथा चेति । एकता स्वषु -भतेषु वस्तुतेद्धितामावोपटलषितत्वमिति प्रतिपत्तिः । समता तेष्वेवौपाधिकविशोषेऽपि खतोनिर्विशोषत्वभीः । सत्यता तेषामेव हितवचनम्‌ । शीं खमावसंपत्तिः । स्थितिः स्थेर्यम्‌ । दण्डनिधानमर्हिसनम्‌ । आजेवमवक्रत्वम्‌ । क्रियास्यः सर्वीम्यः सकाशादुपरतिशेलयेतदुक्तं स्वै यथा यादशमेतादशचं नान्यद्भाक्षणस्य विततं पुमथेपताधनमसि तस्मादेतदेवास्य निरतिशयं पुरूषा्थप्ताषनमित्य्थैः ॥ ६ ॥

अथेदानीं कदा योगारूढो भवतीत्युच्यते- यदा हि नेन्द्रियार्थेषु न कर्मस्वतुषजते ॥ सवंसंकलपसंन्यासी योगारूढस्तदाच्यते ॥ ¢ ॥ यदा समाधीयमानचित्तो योगी हीन्दरियार्थष्विन्दियाणामथः श्षब्दा- दयस्तेष्विन्दियारथैषु कमसु च नित्यनैमित्तिककाम्यपतिषिद्धेषु पयोज- नाभावबुद्धा नामुषज्नतेऽलषङ्गं कैव्यताबुद्धि न करोतीलयथैः । स्वै- संकलपसंन्यासी सवीन्संकल्पानिहासुत्राथकामहेतृन्संन्यसितु शरीरमस्येति स्संकरपसंन्यासी योगारूढः प्राप्तयोग इत्येतत्तदा तस्मिन्काल उच्यते । समैसंकर्पसंन्यासीति वचनात्सर्वाश्च कामान्सवाणि च कमणि संन्यसेदित्यथः । संकल्पमृका हि सर्वे कामाः- | ““संकल्पमृरः कामो वे यद्नाः संकरपसंभवाः । काम जानामि ते भूल संकस्पाच्वं हि जायसे ॥ न त्वां संकल्पयिष्यामि तेन मे न भविष्यसि" हइत्यादिस्पृतेः । सवेकामपरित्यागे च सवैकमंसंन्यासः सिद्धो मवति “स यथाकामो भवति तत्करतुभेवति यत्क्रतुभैवति तत्कमे कुरूते” इत्यादिशुतिभ्यो "यद्धि कुरुते कमे तच्त्कामस्य चेष्टितम्‌" इत्यादिस्मृतिभ्यश्च। न्यायाच्च । न हि सवेसंकल्यसंन्यासे कथित्स्पन्दितुमपि श्षक्तः । तस्मात्सवैसंकल्यसंन्या- सीति वचनात्सवान्कामान्सर्वांणि कमोणि च त्याजयति भगवान्‌॥५॥ योगप्राप्तौ कारणकथनानन्तरं तत्प्ाप्तिकाटं दयितं -छोकान्तरमवतारयति-- अथेति । समाधानावस्था यदेत्युच्यते । अत एवोक्तं समाधीयमानचित्तो योगीति । शम्दादिषु कमसु चानुषदङ्कस्य योगारोहणप्रतिबन्धकत्वात्तदमावस्य तदुपायत्वे प्रपिद्ध- मिति च्योतयितुं हीत्युक्तम्‌ । सर्वेषामपि संकल्पानां योगारोहणग्रतिबन्धकत्वमभिपरेय स्संकरपसंन्यासीत्यत्न विवक्षितमर्थमाह-सवीनिति । स्ैघंकल्पसंन्यापेऽपि सर्वेषां कामानां कर्मणां च प्रतिबन्धकत्वप्तमवे कुतो योगप्रापिरित्याश्षङ्बयाऽऽह- सर्वेति ।

१ख.ग. ड. ज. 'श्रयपु। २१. छ, 'त्पात्किठ जा । ३ ष. छ, “मि समूलो न ।

------ ~~~

(०१.७० ९]आनन्दगिरिङृतदीकासेवरितिश्ाकरभाष्यसमेता । २१९

कौ थोक्तविध्यनुष्ठानमयत्नतिद्धमिति मन्वानः सनाह- संकरखपेति ।

च मावः । तत्र प्रमाणमाह-संकरषमूल इवि । तश्रान्वयन्यतिरेकावमिप्रत्योक्तमुपपादयति- कामेति । स्वेंकस्पामवे कामा- भाववत्कर्मामावस्य सिद्धत्वेऽपि कमेणां कामकार्यत्वात्तनिवृत्तिप्युक्तामपि निवृत्तिमुष- न्यस्यति-सभ्चकामेति । यदुक्तं कर्मणां कामकार्यत्वं ततर श्रुतिस्मृती प्रमाणयति- स॒ ययेति ५ स पुरुषः खरूपमजानन्यत्फछकामो भवति तत्सानमनृष्ेयतया बुद्धौ पारयतीति तत्कतुभेवति यश्वानु्ठेयतया गृह्णाति तदेव कम॑ बहिरपि करोतीति कामा- धीनं कर्मोक्तमिति श्रुलयर्थः । कामनन्यं कर्मैत्यन्वयव्यतिरेकसिद्धमिति चयोतयितु स्मृतौ हिशब्दः । न्यायमेव ददोयति-न हि सवसं करेति । स्वापादावदशचीनादित्यरथः। नित्थनमित्तिककरमीनुष्ठानं दूरनिरस्तमिति वक्तमपिदाब्दः । श्रुतिस्मृतिन्यायसषिद्धमर्थगु पंहरति- तस्मादिति ॥ ४॥

यदैवं योगारूदस्तदा तेनाऽऽत्माऽऽत्मनोद्धतो भवति तेसारादनथं जातादतः

उद्धरेदात्मनाऽऽत्मानं नाऽऽत्मानमवस्ताद्येत्‌ ॥ आत्मेव ह्यास्नो बन्धुरात्मेव रिपुरासमनः ॥ 4 ॥ उद्धरेत्संसारसागरे निमगप्रमात्मनाऽऽत्मानं तत उदृध्वं हरेदद्धरे द्योगारूढतामापादयेदिल्यथंः । नाऽऽत्मानमवसादयेन्नाधो नयेनाधो गमयेत्‌ । आत्मैव हि यस्मादात्मनो बन्धुः । न ह्यन्यः कशिद्धन्धरय संसारमुक्तये भवति । बन्धुरपि तावन्मोक्षं परति परतिष्टूल एव सेहादि- बन्धनायतनत्वात्तस्माध्क्तमवधारणमात्मैव ह्यात्मनो बन्धुरिति । आत्मैव रिपुः श्क्र्योऽन्योऽपकारी बाह्यः श्रव्रुः सोऽप्यात्मपयुक्त एवेति यक्तमेवावधारणमात्मेव रिपुरात्मन इति ॥ ९ ॥ योगारूढस्य किं स्यादिलयाशङ्कयाऽऽह--यंदै वमिति । योगारोहस्य इष्टादष्टोपा - येरस्यकतैन्यताये मुक्तिहेतुत्वं तद्विपयैयस्याधःपतनहेतुत्वं च दशेयति--अत इति । त्र हेतुमाह-- आत्मैव हीति। उद्धरणपेक्षामात्मनः सृचयति-संसारेति। घप्तारा- वं हरणं कीडगित्याशङ्कयाऽऽह- योगारूढतामिति । योगप्ाप्तावनास्था तु न कोन्ये्ाह-नाऽऽत्मानमिति । योगप्राप्तयुपायभेन्नानुष्ठीयते तदा योगामवि संसार. परिहारासंमवादात्माऽषो नीतः स्यादिल्यथेः । नन्वात्मानं संतारे निमभरं तदीयो बन्धु- सस्मादुद्धरिष्यति नेल्याह- आत्मेव हीति । कुतोऽवधारणमन्यस्यापि प्रपिद्धस्य बन्धोः

१क. ष, छ, “यतात । २ ख. ग, घ. क्ष, “येत्‌ ।

| २१६ | भ्रीमदगवद्धीता- [[अ०१-छो०१-७

संमवात्तत्राऽऽह-- न हीति । अन्यो बन्धुः सन्नपि तेसारमुक्तये पतिन मवतीत्येतुपा- दयति-- बन्धुरपीति । नेहादीत्यादिशब्दात्तदनुगुण ववं गृह्यते । आला. तिरिक्तस्यापि शत्रोरपकारिण त्ह्वशङ्याऽऽह- योऽन्य इति ॥ ९ ॥

आत्मैव बन्धुरात्मैव रिपुरात्मन इत्युक्तं तत्र र्विलक्षण ओद रक्षणो वोऽऽत्मनो रिपुरित्युच्यते-

बन्धुरालमाऽऽसनस्तस्य येनाऽऽत्मेवाऽऽत्मना किकी ॥

अनात्मनस्तु श्वे वतेताऽऽतेव शङ्खवद्‌ ॥ 4 ॥ बन्पुरात्माऽऽत्मनस्तस्य तस्याऽऽत्मनः स आत्मा बन्धर्यनाऽऽत्म- नाऽऽत्मेव जित आत्मा कायेकरणसंघातो येन वक्षीढृतो जितेन्दिय इत्यथः । अनात्मनस्त्वजितात्मनस्तु श्षघ्रुत्वे शत्रुभावे वर्तेताऽऽत्पैव शध्रवद्यथाऽनात्मा श्रक्ररात्मनोऽपकारी तथाऽऽत्माऽऽत्मनोऽपकारे वर्ते तेत्यथंः ॥ ६ ॥ उक्तमनूच प्रभयूर्वकं छोकान्तरमवतारयति- आत्मैवेत्यादिना । एकस्यैवाऽऽ- त्मनो मिथो विरुद्धं बन्धुत्वं रिपुत्वं च छक्षणभेदमन्तरेणायुक्तमिति चोदिते वशीकृतं घातस्याऽऽत्मानं प्रति बन्धुत्वमितरस्य शघ्ुत्वमित्यविरोधं दर्शयति-बन्धुरिल्यादिना। वक्षीङृतपघातस्य विक्षेपामावादात्मनि समाधानप्तमवादुपपन्नमात्मानं प्रति बन्धुत्वमिति साषयति- तस्येति । अवज्चीकृतप्तघातस्य पुनर्वक्षपोपपत्तेरात्मनि समाधानायोगादा- त्मानं प्रति श्चुभवि प्रतिद्धशत्रुवदात्मेव श्रुतेन वर्ततेतयत्तरार्षं व्याकरोति-अना- त्मन इति । दृष्टान्तं व्याचष्टे- यथेति । उक्तदृष्टान्तवक्ादवक्षीकृतप्तघातः स्वस्य हितानाचरणादात्मानं प्रति शक्रुरेवेति दाष्ट।नतिकमाह- तथेति ॥ ६ ॥ जितात्मनः प्रशान्तस्य परमारमा समाहितः ॥ शीतोष्णसुखदुःखेषु तथा मानापमानयोः ॥ ७ ॥ जितात्मन इति । नितात्मनः कायेकरणादिसंधात आत्मा जितो येन स जितात्मा तस्य जितात्मनः प्र्नान्तस्य प्रसन्नान्तःकरणस्य सतः सन्यासिनः परमात्मा समाहितः साक्नादात्मभावेन वैत इत्यथः । किंच श्चीतोष्णसुखदुःखेषु तथा मानेऽपमाने च मानापमानयोः पृजा- परिभवयोः ॥ ७ ॥ कथं संयतकार्य॑करणस्य बन्धुरात्मेति तत्राऽऽह- जितात्मन इति । जितकाय. १ क, छ, भात्माऽऽत्म। २ क, छ, बाऽऽत्माऽऽत्म'। ३ क, नावमा ।

[अ०१-छो ° ८-९]आनन्दगिरिरतटीकासवरितशांकरभाष्यसमेता । १७

करणपंभातस्य प्रकर्षेणोपरतबाह्याम्यन्तर करणस्य परमात्मा विहषेपेण पुनः पुनरनभिम्‌- यमानो निरन्तरं चित्ते प्रथत इत्यथः । जितात्मानं सन्यस्तप्तमस्तकममांणमधिकारिण दश्च योगाङ्गानि ददीयति--शीतेति। प्तमः स्यादिलध्याहारः । पवीर्ष भ्याच््े- नितेत्याशिना । न केवरं तस्य परमात्मा साक्षादात्मभावेन वतैते किं तु शीतोष्णा- दिमिरपि नाप्त चाल्यते तच्वज्ञानादित्युत्तरार्धं विमनते-- किंचेति । तेषु समः स्यादिति मेबन्धः ॥ ७ ॥ ज्ञानविनज्ञानत्प्ारमा ्ूटस्थो विजितेन्द्रियः ॥ यक्त इत्यच्यते योगी समरोटश्मकाच्ननः ॥ ८ ॥ ज्ञानेति । ्ञानविह्वानवप्तात्मा ज्ञानं शाब्ञोक्तपदाथांनां परिङ्गानं, विद्नानं तु शाक्तो ज्ञातानां तथेव स्वानुमवकरणं ताभ्यां ज्ञानविद्ना- नाभ्यां वष्ठः संजातारपरत्यय आत्माऽन्तःकरणं यस्य स ब्ञानबिह्ला- नतुक्तात्मा कृटस्थोऽपकम्प्यो भवतीत्य । विजितेन्दरियश्च । य रशो युक्तः समाहित इति स उच्यते कथ्यते । स योगी समरोष्टाश्मकाश्चनो लोष्टाश्मकाञ्चनानि समानि यस्य स समटोष्टार्मकाश्चनः ॥ ८ ॥ चित्तपतमाधानमेव विरिष्टं फटठं चेदिष्टं तरिं कथंभूतः समाहितो व्यवहियते तत्राऽऽह-ङ्खानेति । परोक्षापरोक्षाम्यां ज्ञानविज्ञानाम्यां संजातोऽछप्रययो यस्िन- (स्या)न्तःकरणे सोऽविक्रियो हषैविषादकामक्रोधादिरहितो योगी युक्तः समाहितं इति व्यवहारमामी मवतीति पादक्तयव्यारूयानेन दशंयति--ह्ञानमित्यादिना । स च योगी परमहसपरिराजकः स्वत्रोपेक्षाबुद्धिरनतिशयेवेराम्यमागीति कथयति- स योगीति ॥ ८ ॥ किच

सुहन्मितरायुदासीनमध्यस्थदेष्यवन्धुषु ॥ साधुष्वपि च पापेषु समबुदविविंशिष्यते ॥ ९ ॥ सुहृदिल्या दि ्छोकाधेमेकं पदम्‌ । सुदृदिति भत्युपकारमनपेक्ष्योपकता ।

मित्रं लेहवान्‌ । अरिः श्न; । उदासीनो न कस्यचित्पक्षं भजते । मध्यस्थो यो विरुद्धयोरुभयोहितेषी । देष्य आत्मनोऽप्रियः । बन्धु संबन्पीत्येतेष- साधुषु श्ाश्चानुवतिष्वपि च पापेषु प्रतिषिद्धकारिषु सर्वे- ष्वेतेषु समबुद्धिः कः रिकर्मतयव्यारृतबुद्धिरित्ययेः । विरिष्यते विु- च्यत इति वा पाठान्तरम्‌ । योगारूढानां सर्वषामययुचतम श्तयथः॥९॥ `

१ क. "जाताक्तप्रलययोऽकरिः । ९ ख, ग. @, सष, "दिति । ३ ख.ग. घ. क्ष. "ति पाः। २८

२१८ भीषद्धगवद्रीतवा- [अ०१छो०१०-११]

योगारूढस्य प्रशस्तत्वमम्युपेत्य योगस्याङ्गान्तरं दशयति र्किचेवि । पद च्छेदः पदार्थोकतिरिति व्याख्यानाङ्गं सेपादयति--युहृदितीति । अरिनाम परोक्षम- पकारकः प्रत्यक्षमप्रियो द्वेष्य इति विमागः । समबुद्धिरिति व्यावष्टे--कः किमिति । प्रथमो हि प्र्रो जातिगेत्नादिविषयो द्वितीयो व्यापारविषयः । उक्तप्रकारेणान्या- एतबुद्धः सर्वोत्कर्षो वा सवेषापविमोक्षो वा सिष्यतीत्याह--विश्चिष्यत इति । पाठ- द्वयेऽपि सिद्धम संगृह्य कथयति-योगारूढानामिति ॥ ९ ॥

अत एवपुत्तमफलपराप्रये-

योगी युज्ञीत सततमात्मानं रहसि स्थितः ॥ एकाकी यतचित्तात्मा निराज्ञीरपरिग्रहः ॥ १० ॥ योगी ध्यायी युञ्जीत समादध्यात्सततं सवदाऽऽत्मानपन्तःकरणं रहस्येकान्ते गिरिगुहादौ स्थितः सन्नेकाक्यसहायः । रहसि स्थित एकाकी चेति विशेषणात्सन्यासं त्वेत्यथ; । यतचित्तात्मा चित्तमन्त करणमात्मा देहश्च संयतो यस्य स॒ यतचित्तात्मा निराश्चीरवीतवृष्णोऽ- परिग्रह परिग्रहरहित इत्यथः । संन्यासित्वेऽपि लयक्तस्वेपरिग्रहः सन्युञ्जीतेलयेः ॥ १० ॥ यथोक्तविदोषणवतो योगारूढेषृत्तमत्वे योगानुष्ठाने प्रयतितन्यमित्यङ्गामिषानानन्तरं प्रपानममिदधाति-अत एवमिति । आदरनैरन्तयदीधकाख्त्वं विरोषणत्रयं योगस्य सृचयति-- सततमिति । तस्येव पश्चाङ्गान्युषन्यस्यति-रहसीत्यादिना । सवैदेत्या- द्रदीधेकाट्योरुपरक्षणम्‌ । प्रत्यगात्मानं व्यावर्तयति--अन्तःकरणमिति । गिरिगु- हादावित्यादिन्ब्देन योगप्रतिबन्धकदुजनादिविधुरो देशो गृह्यते । विशेषणद्वयस्य तात्पयैमाह--रहसीति । योगं युज्ञानस्य सेन्यापिनो विदोषणान्तराणि ददयति- यतेति । सति सेन्यासित्वे किमित्यपरिग्रहग्रहणमथेपुनरुक्तेरित्याशङ्कय कोषीनाच्छ- दनादिष्वपि पक्तिनिवृत््यथेमित्याह--सन्यासित्वेऽपीति ॥ १० ॥ अथेदानीं योगं युञ्जत आसनाहारविहारादीनां योगसाधनत्वेन नियमो वक्तव्यः प्राप्रयोर्भलक्षणं तत्फङादि चेत्यत आरभ्यते। तन्नाऽ5- सनमेव तावत्मथपगुच्यते- चो देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरमासनमासनः ॥ नादयुच्छितं नातिनीचं चानिनङशोत्तरम्‌ ॥ ११ ॥

१ क, धद्धित्वे स" । २ क. ध, "हितः । सं" । ३ क, पि सति लयः। डक, “गस्य स ।

[अ०१.छो ° १ २]मानन्दगिरिङतटीकासंवटितन्नां करभाष्यसमेता। २१९

शुचो शुद्धे विविक्ते स्वभावतः संस्कारतो वा देशे स्थाने भरति वाप्य स्थिरमच॑रनमात्मन आसनं नात्युच्छ्ितं नातीबोच्छतं नाप्य- विनीचं तच्च चैलाजिनकुशोत्तरं चैरमभिनं कुराशोत्तरे यस्मन्नासने तदासनं चेरानिनक्ुश्ोत्तरं पाठक्रमाद्विपरीतोऽज् कमथैकादीनाम्‌ ॥ ११॥ योगं योगाङ्गानि चोपदिदयोत्तरसंदर्मस्य तात्प्यमाह-अथेति । योगस्वरूप- कृतिपयतदङ्गप्रददोनानन्तयैमथशब्दाथः। विहारादीनामिलयादिशब्देन यथोक्तासनादि- गतावान्तरभेदग्रहणम्‌। तत्फादि चेत्यादिद्ाब्देन योगफटसम्यगज्ञानं च तत्फटं कैवल्यं ततो भ्रष्टस्याऽऽ्यन्तिकाविनष्टत्वमिल्यादि गृह्यते । एवं समुदायतात्प्ये दिते किमा- पीनः शयानलिष्ठनाच्छन्कुवन्वा युज्जीतित्यपेक्षायामनन्तर-छोकतात्पर्यमाह- तत्रेति । निषरणे सप्तमी । प्रथमं योगानुष्ठानस्य प्रधानमाप्रीनः संभवादिति न्यायादिति यावत्‌। विविक्तत्वं द्वेधा विभनते--खभावत इति । आस्नस्यास्यैये तत्रोपविश्य योगमनु. तिष्ठतः सतमाधानायोगाद्योगाक्षिद्धिरितयभिस्ंघाय विशिनश्टि-अचरटेनमिति । आस्य. तेऽक्ितनिति व्युत्पत्तिमनुश्रि(द)त्याऽऽह--आसनमिति । आत्मन इति परकीया- पनच्युदाततार्थ, पतनमयपरिहारार्थं नाल्युच्चमित्युक्तं, नाप्यतिनीचमिति मूतख्पाषाणादि- शेषे वातक्षोमाभिमान्दादिसमाषितदोषनिरापार्थ, वेरं वल्ञमजिनं चमे प्रानां तच मगस्य कुशा दमोस्ते चोत्तरे यस्मन्नृपरिष्टादारम्य तत्तथोक्तम्‌ । प्रथमं चं ततोऽजिनं तत कुशा इति प्रतिपर्मपाटक्रममतिक्रम्याऽऽदौ कुशास्ततोऽजिनं ततशैमिति कमं विव्षत्वाऽऽह--विपरीतोऽतरेति ॥ ११ ॥ प्रतिष्ठाप्य किम्‌- तत्रैकाग्रं मनः कृता यतचित्तन्दियक्रियः ॥ उपविश्याऽऽपने युजञ्ञ्याद्योगमात्मविश्युदये ॥ १२ ॥ तत्र तस्मिन्नासन उपविश्य योगं युञ्ज्यात्‌ । कथं, स्ैविषयेभ्य उपसंहत्येकाग्रं मनः इत्वा यतचित्तन्द्िय क्रियः, चित्तं चेद्धियाणि च चितेन्धियाणि तेषां क्रियाः संयता यस्य स यतचित्तेन्दियक्रियः । स किमर्थं योगं युज्ज्यादिल्या्टाऽऽत्मविश्द्धयेऽन्तःकरणस्य विशुद्ध- थैमित्येतत्‌ ॥ १२ ॥ | यथोक्तमासनं संपा किं कतैम्यमितिपरभ्नपूकं कतंन्यं॑तजि्दिराति-भतिष्ठा- पयेति । योगं युञ्नानस्येतिकतेन्यताकडापं एृच्छति--कथमिति । स्वैम्यो विषयेभ्यः

१८. घ. छ. "लमा २. घ. "रं विपः ३ क. "फलं स ४ङड. ज. श्टमि। ५ ग. प्रपन्नकमः पठक्र। ९ क, इ, ज. “न्नक्रममापातिकं #। ख, 'त्रकमः पाटातिक्र। जख.ग. ङ, ज, “पं च ए1

२२० श्रीपद्धगवद्रीता-- [अ०१-छो० १६]

सकाश्नात्प्रतयाहृत्य मनसो यदेकस्मिन्नेव ध्येये विषये समाधानं यचित्तस्येन्दरियाणां च बाद्यक्रियाणां संयमनं तदुमयं कत्वा योगमनुतिषठेदित्याह--सर्वेति । आसने यथोक्ते स्थित्वा यथोक्तया रीत्या योगानुष्ठानस्य प्रभपूर्वकं फटमाह-स किमर्थमि- लयादिना ॥ १२३॥

बा्मासनसक्तमधुना श्ररीरधारणं कथमित्युस्यते-- समं कायशिरोग्रीवं धारयन्रचरं स्थिरः ॥ संप्रेष्य नासिकाग्रं खं दिश्चश्वानवलोकयन्‌ ॥ १३ ॥

समं कायशिरोग्रीवं कायश्च शिरश ग्रीवा च कायश्चिरोग्रीबं तत्समं धारयन्नचलं च समं धारयतश्चरनं संभवत्यतो विश्षिनष्टि अचलमिति ।

स्थिरः स्थिरो ‡ । स्वं नासिकाग्रं संगेक्ष्य सम्यक्मेक्षणं दशनं कृत्वेवेतीवश्नष्टो टुप्ो द्रष्टव्यः । न हि स्वनासिकाग्रसप्रक्षणमिह विधित्सितं किं तरि चक्ुषोषटष्टिसनिपातः। स ॒चान्तःकरणसमाधाना- पेक्षो विव्षितः । स्वनासिकाग्रसंमेक्षणमेव चेद्विवक्षितं मनस्तत्रैव समाधीयेत नाऽऽत्मनि । आत्मनि हि मनसः समाषानं वक्ष्यलयात्म- संस्थं मनः कृत्वेति । तस्मादिवश्चब्द लोपेना्णोष्टिसंनिपात एव समे- षयेत्युच्यते । दिक्चशानवलोकयन्दिक्षां चावलोकनमन्तराऽङ्वन्ि- त्येतत्‌ ॥ २३ ॥ उक्तमनद्यानन्तर-्ोक॑स्य पुनरुक्तम्थमाह-बाश्चमिति । समत्वमजत्वै काय शारीरमध्यम्‌ । अचरमिति विरोषणमवता्य तस्य तात्पर्यमाह- सममिति । कायक रणयोविषयपारवदयशुन्यत्वमचछत्वं स्थेयम्‌ । किमितीवश्ब्दरोपोऽत्र कल्प्यते खना पिकाग्रसप्रक्षणमेव योगाङ्गत्वेनान्र विधित्सितं किं न स्यादिल्याशङ्कयाऽऽह-न हीति । तहि किमत्र विवक्षितमिति प्रभ्पुव॑कमाह-किं तर्हीति । टटिंनिपातो दृष्टेक्षुषो रूपादिविषयप्रधृत्तिराहिल्यम्‌ । कथमघ्तावनायासेन सिध्यति तत्राऽऽह- स चेति। समाधानस्य प्राधान्येनान्न विवक्षितत्वादष्टेवेहिर्विषयत्वेन तद्ध ङ्गप्रसङ्गा- ततस्या विषयेभ्यो व्यावृत्या ऽन्तरेव संनिपातो विवक्षितो मातीत्यथः । तथाऽपि कयं सखनासागरपंपेक्षणमत्र श्रतमविवक्षितमिलयाशङ्याऽऽह-स्वनासिकेति । तत्रेव मनः- पमाधाने का हानिरिलयाक्षङ्कय वाक्यशेषविरोधान्मेवमित्याह-आत्मनि दीति । किं तहिं परेक्येत्यादौ विवक्षितमित्याशङ्कयाऽऽह-- तस्मादिति । दक्िणेतरचकुषोयां क | |

१ख.ग. घ. छ. क्ष. यः| सेः । २ क. 'कस्यापुः। ३ ख. ग, शेाक्षष्या ₹“ । इ. ज, "हेाक्षुषरू' ।

[अ०१छो° १४-१ ९] आनन्दगिरिषतरीकासंवलितश्चांकरभाष्यसमेता । २२१

दृष्टिसस्या बाष्याद्विषयद्विमुख्येनान्तरेव संनिपतनमन्र स्वकीयं नात्तिकाम्रं नाभिकान्तं रकषयेति विवक्ितमित्यथैः । ततरैवोत्तरमपि विशेषणमनुकूटमित्याह- दिश्षश्चेति । अनवटोकयन्नाीतेत्युत्तरश्र संबन्धः । अन्तराऽन्तरा दिश्ामवरोकनमपि योगप्रतिब- स्धकमिति तत्प्रतिषेधः ॥ १६ ॥ किच- प्रशान्तात्मा विगतभीब्रह्मचारित्रते स्थितः ॥ मनः संयम्य मचित्तो युक्त आक्तीत मत्परः ॥ १४ ॥ भश्ञान्तात्मा परकर्षेण श्रान्त आत्माऽन्तःकरणं यस्य सोऽयं भ्रशा- न्तात्मा विगतभी्िगतभयो ब्रह्मचारितवते स्थितो ब्रह्मचारिणो वरतं बरह्मचयं गुरुश्श्रूषाभिक्षायुक्त्यादि तस्मिन्स्थितस्तदनष्ठाता भवेदिल्यर्थः। रिच मनः संयम्य मनसो इसीरुपसंहयेदयेतन्मचित्तो भयि परमेश्वरे चित्तं यस्य सोऽयं मित्तो युक्तः समाहितः सन्नासीतोपविश्ेन्मत्परो ऽहं परो थस्य सोऽयं मत्यरः । भवति कथिद्रागी श्लीचितो न तु खियमेव परत्वेन शह्वाति, फ तहि राजानं महादेवं वाऽयं तु मित्तो मत्प- रश्च ॥ १४॥ योगं युञ्ञानस्य विशेषणान्तराणि ददीयति-- किंचेति । अन्तःकरणस्य प्रशान्ती गगदवेषादिदोषराहित्यं तस्याश्च प्रकर्षो राणादिहेतोरपि निवृत्तिः । विगतमयत्वं सवैकर्म- परित्यागे शाख्रीयनिश्वयवाननिःसंदिग्धनुद्धित्वम्‌ । मिक्षामुक्ल्यादीत्यादिद्ाब्देन त्रिष- वणस्नानदोचाचमनादि ग्यते । विशेषणान्तरमाह-किचेति । उपसंहृत्य योग निष्ठो भवेदिति शेषः । मनोवृत््युपसरंहारे ध्यानमपि न सिध्येत्तत्य तद्वृत्त्यावृ्तिरूप- त्वादित्याशङ्कयाऽऽह~- मित्त इति । विषयान्तरविषयमनोवृत््युपसहारेणाऽऽत्म- न्येव तन्नियमनान्न ध्यानानुपपत्तिरित्यथः । मच्चित्तत्वेनैव मत्परत्वस्य सिद्धत्वान्मत्पर इति एथम्विरोषणमनथकमिलयाशङ्कयाऽऽह- भवतीति । अन्तःकरणङद्धिर्योगस्या- वान्तरफटम्‌ ॥ १४ ॥ | अथेदानीं योगफटमुच्यते- युञ्जन्नेवं सदाऽऽत्मानं योगी नियतमानसः ॥ शान्ति निवांणपरमां मत्संस्थामधिगच्छति ॥ १९५॥ युञ्जन्समाधानं कुवेन्नेवं यथोक्तेन विधानेन सदाऽऽत्मानं योगी नियतमानसो नियतं संयतं मानसं मनो यस्य सोऽय नियतमानसः ्ान्तियरपरतिं निर्वाणपरमां निर्वाणं मोक्षस्तत्परमा निष्ठा यस्याः शान्तेः

२२२ शरीमद्धगवद्मैता-- [अ०१छो०१९१

सा निवांणपरमा तां निबाणपरमां मत्संस्थां पदधीनामभिगच्छति भराभ्रोति ॥ १५ ॥

सप्रति परमफरकथनपरत्वेनानन्तर-शछोकमादत्ते-- अथेति । योगस्वरूपं तदङ्गमा- सनद्वयं तत्कतौविरेषणमिल्यस्या्थस्य प्रकथनानन्तरमित्यथदान्दार्थः । आत्मानं युज्ञ- निति संबन्धः । आत्मशब्दो मनोविषयः । यथोक्तो विधिराप्तनादिः । उक्तविरशेषण- त्रयद्योतनार्थ सदेत्युक्तम्‌ । योगी ध्यायी सेन्याप्रीलथैः । मनःतेयमस्य योगं भ्रत्य- साधारणत्वं दशयति-- नियतेति । शान्तिश्शन्दितोपरतेः स्सं्ारनिवृत्तिपर्यवसा- पित्वं मत्वा विदिनष्टि- निर्वाणेति । यथोक्ताया मुक्तेर््रहमस्वरूपावस्यानादनर्थान्तर- त्वमाह-मत्संस्थामिति । मदधीनां मदात्मिकामिलययथेः ॥ १९ ॥

इदानीं योगिन आहारादिनियम उच्यते- नायश्रतस्तु योगोऽस्ति न चैकान्तमनश्नत ¦ ॥ न चातिस्प्रश्ीरस्य जाग्रतो नेव चाज्ञन ॥ १६ ॥

नायभ्त आत्मसंमितमन्नपरिमाणमतीदाश्चतोऽलश्चतो न योगोऽस्ति, न चैकान्तमनश्नतो योगोऽस्ति ““ यदु ह वा आत्मसंमितमन्नं तदवति तन्न हिनस्ति, यद्धुयो हिनस्ति तद्त्कनीयो न तद वति ' इति श्रुतेः । तस्मा्योगी नाऽऽत्मसंमितादम्ञादधिकं न्यूनं वाऽभीयात्‌ । अथवा योगिनो योगकशषाख्े परिपितादम्परिमाणादतिमात्रमश्तो योगो नास्ति। उक्तं हि-““अधमक्षनस्य सव्यञ्जनस्य त॒तीयगुदकस्य तु । वायोः संचरणार्थं तु चतुयेमवशेषयेत्‌”” इत्यादि परिमाणम्‌ ।

तथा न चातिस्वम्रशीटस्य योगो भवति नैव चातिमात्रं जाग्रतो योगो भवति चाञ्ेन ॥ १६ ॥

आहारादीत्यादिशब्देन विहारजागरितादि चोच्यते । आत्मप्तमितमन्नपारेमाणमष्टग्रा- सादि। आहारनियमे शतपयथश्रुतिं प्रमाणयति-यदु ह वा इति। तदन्नं मुज्यमानं यदु ह वा इति प्रत्िद्धयाऽनूदितमवति अनुष्ठानयोग्यतामापादयानुष्ठानद्वारेण मोक्तारं रक्षति न पुनस्तदन्नमस्यानथीय भवतीत्यर्थः । यत्पुनरात्मसंमिताद्भयोऽधिकतरं श्ाखरमतिक्रम्य मुज्यते तदात्मानं हिनस्ति मोक्तरनथांय मवति । यच्चान्नं कनीयोऽस्पतरं शाङ्जनिश्चया- मावादद्यते तदन्नमनुष्ठानयोग्यतादिद्वारा न रक्षितुं क्षमते + तस्मादल्यधिकमत्यस्पं चान्नं योगमारुरुक्षता त्याञ्यमिलर्थः | श्चतििद्धम्थं निगमयति- तस्मादिति । नेत्यदेव्यो- स्यानान्तरमाह-अथ वेति । किं तद््नपरिमाणं योगक्नाखरोक्तं यदधिकं न्यूनं वाऽ- म्यवहरतो योगानुपपत्तिरित्याशङ्याऽऽह-उक्तं ्ीति ।

[अ०१-छो ° १७- १ ८]गानन्दगिरिड़तदीकासंवरितशांकरभाष्यसमेता । २२३

“ूरयेदङनेनार्षं तृतीयमुदकेन तु । वायोः संचरणार्थाय चतुर्थमवशेषयेत्‌” इति वाक्यमादिशब्दाथः | श््यथाऽत्यन्तमश्नतोऽनश्नतश्च योगो न समवति तथाऽ चन्तं स्वपतो जाग्रतश्च न योगः संमवतीत्याह- तथेति ॥ ११ ॥ कथं पुनर्योगो भवतीत्युच्यते- युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु ॥ युक्तस्वप्रावबोधस्य योगो भवति दुःखहा ॥ १७ ॥ युक्ताहारविहारस्याऽऽहियत इत्याहारोऽश्नं विहरणं विहारः पाद कमस्तौ युक्तो नियतपरिमाणौ यस्य॒ तथा युक्तचेष्टस्य युक्ता नियता चेष्टा यस्य कमसु तथा युक्तस्वभ्रावबोधस्य युक्तौ स्वम्रधावबोषश्च तौ नियतकालौ यस्य तस्य युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु युक्तस्व- आवबोधस्य योगिनो योगो भवति दुःखहा दुःखानि सर्वाणि हन्तीति दुःखहा सवेसंसारदुःखक्षयृ्योगो भवतीत्यथः ॥ १७ ॥ जहारनिद्रादिनियमविरहिणो योगन्यतिरेकमुक्त्वा तन्नियमवतो योगान्वयमन्वाचष्े- कयं पुनरित्यादिना । अन्नस्य नियतंत्वमभेमरानस्येत्यादि, विहारस्य नियतत्वं योज- नान्न प्रं गच्छेदित्यादि, कर्मसु चेष्टाया नियतत्वं वाङ्नियमादि, रत्रौ प्रथमतो दश- षटिकापरिमिते काटे जागरणं मध्यतः स्वपनं पुनरपि दशघटिकापरिमिते जागरणमिति छम्रावबोधयोर्मियतकालत्वम्‌ । एवं प्रयतमानस्य योगिनो भवतो योगस्य फल्माह- दुःखहेति । सर्वाणल्याध्यासमिकादिमेदमिन्नानीव्यर्थः । यथोक्तयोगमन्तरेणापि श्भादौ दुःखनिवृत्तिरसतीति विशिनष्टि- सर्वेति । विशुदधविन्ञानद्वारेति शेषः ॥ १७ ॥ अथाधुना कदा युक्तो भवतीत्युच्यते- यदा विनियतं चित्तमारमन्येवावतिषठते ॥ निःस्णहः सवंकामेभ्यो युक्त इत्यच्यते तदा ॥ १८ ॥ यदा विनियतं चित्तं धिकषेषेण नियतं संयतमेकाग्रतामापन्नं चित्तं हित्वा बाह्मचिन्तामात्मन्येव केवरेऽवतिषटते स्वात्मनि स्थिति लभत इत्यथैः । निःस्पृहः सवेकामेभ्यो निगेता दृष्टादृष्टविषयेभ्यः सपृहा तृष्णा यस्य योगिनः स॒ युक्तः समाहित इत्यच्यते तदा तस्मि न्कारे ॥ १८ ॥ # स्वैपुस्तकेषु यथा नाद्यन्तमिति वतते तत्प्रामादिकम्‌ । १ कृ, “न्वयं न्याच । २ स, ग, ड, ज, स्वापादौ । ३ ज. “स्तीलाराङ्कथ “वि ।

२२४ श्रीमद्धगवद्रीता- [अ०१छो० १९-२ ०].

सफलस्य साङ्गस्य योगस्योक्त्यनन्तरं यदा हीत्यादावुक्तकाटानुवादेन युक्तं रक्ष- यितुमनन्तरछोकपवृततिं दरेयति--अथाधुनेति । विरेषेण संयतत्वमेव संक्षिपति-- एकाग्रतामिति । आत्मन्येवेत्येवकारार्थं कथयति--हित्वेति । केव छत्वमद्वितीयत्वम्‌ । तस्याऽऽत्मस्थितिं विवृणोति--स्वात्मनीति । चित्तस्य हि कासिितस्याऽऽत्मेव तत्तव तत्पुनरग्यतः सषैतो निवारितमधिष्ठाने निम्नं तिष्ठतीति मावः । तस्यामवस्थायां सर्वेभ्यो विषयेभ्यो व्यावृत्ततृष्णो युक्तो म्यवहियत इत्याह--निःस्पृह इति ॥ १८ ॥

तस्य योगिनः समाहितं यचित्तं तस्योपमोच्यते-

यथा दीपो निवातस्थां नेङ्गते सोपमा स्मृता ॥ योगिनो यतचित्तस्य युञ्जतां योगमारमनः ॥ १९ ॥

यथा दीपः प्रदीपो निवातस्थो निवाते बातवजिते प स्थितो नेङ्गते न चरति सोपमोपमीयतेऽनयेत्युपमा योगङदैधित्तपमचारद्षिभिः स्मृता चिन्तिता । योगिनो यतचित्तस्य संयतान्तःकरणस्य युञ्जतो योगमनु- तिष्ठत आत्मनः समाधिमनुतिष्ठत इत्यथः ॥ १९ ॥ उपमा योगिनश्चि्तस्थर्यस्योदाहरणमियर्थः । उपमादाब्दस्य प्रदीपविषयत्वति- द्यर्थ करणन्युत्पत्तिं दशयति- उपमीयत इति । योगिनो यथोक्तविरोषणवतशित्त- सवरयस्येति शेषः ॥ १९ ॥

एवं योगाभ्यासबखादेकाग्रीमूतं निषातपरदीपकल्पं सत्‌-

यत्रोपरमते चित्तं निरुद्ं योगसेवया ॥ यत्र चेवाऽऽस्मनाऽऽप्मानं पश्यन्नारमनि तुष्यति॥२०॥ यत्र यस्मिन्काल उपरमते चित्तमुपरति गच्छति निरुद्धं सवेतोनिवा- रितपरचारं योगसेवया योगालुष्ठानेन यन्न चेव यस्मिश्च काल आत्मना समाधिपरिश्वद्धनान्तःकरणेनाऽऽत्मानं परं चेतन्यज्योतिःस्वरूपं परय- चुपलभमानः स्व एवाऽऽत्मनि तुष्यति तुष्टि भजते ॥ २० ॥ द्विविधः समाधिः पंप्रज्तातोऽपंप्र्ञातश्च, ध्येयेकाकारपत्ववृत्तिरमदेन कथचिज्ज्ञाय- माना संप्रज्ञातः समाधिः, कथमपि प्रथगज्ञायमाना सेव सत्तववृत्तिरसंप्रज्ञातः पमाधि- स्तत्र सामान्येन प्तमापिखक्षणमभिधायापरप्रज्ञातस्य समाधेरधुना लक्षणं विवक्ष्ाह- एवमिति । कटे समाध्युपटृक्षिते, एवकारस्तुष्यतीतयनेन संबध्यते । चकारस्य संब- न्धमाह-यस्मिश्चेति । कालस्तु पूर्ववत्‌ । कर्मकारकत्वेन निर्िष्टमात्मानं तत्पदाथेत्वेन

१ क. स्थाने ।

[अ०६ छो ०२ १-२२]आनन्दगिरिकरतदीकासंवखितन्ञांकरभाष्यसमेता । २२९.

व्याच्े-- परमिति । आत्मनीत्यस्य त्वंपदार्थविषयत्वमाह-- स्वं एवेति । परमा- तानं प्रतीच्येव तद्धविनापरोक्षीकुर्वननतुषटिहेत्वमावाततुष्थदयेवेत्यर्थः । तसिन्काङे योग- िद्धिमेवतीति शेषः ॥ २० ॥ क्िव- सुखमायन्तिकं यत्तदूबद्धग्ाह्मतीद्धियम्‌ ॥ वेत्ति यत्र न चैवायं स्थितश्चरुति तच्छतः ॥२१॥

सुखमात्यन्तिकमत्यन्तमेव भवतीत्या्यन्तिकमनन्तमित्यथेः । यतदबु- द्विग्राचयं बद्छेवेन्दियनिरपेक्षया गृह्यत इति बुद्धिग्र्मभतीन्दरियमिन्ि- यगोचरातीतमविषयजनितमित्यथंः । वेति तदीषटशचं सुखमनुभवति यत्र यस्मिन्कारे न च, एव, अयं विद्रानात्मस्वरूपे स्थितस्तस्मामेव चख्ति तत्वतस्तन्तवस्वरूपान्न प्रच्यवत इत्यथः ॥ २१ ॥

योगिद्धिकारं प्रकारान्तरेण प्रकटयति --रिचेति । बुद्धिशब्दः स्वानुमववि- ष्यः । इन्दरियनिरपेस्षस्वानुमकगम्त्वेक्तेरतीन्दरियमिति पुनरुक्तमित्याशङ्कयाऽऽह-- अविषयेति । पदच्छेदः- न चेत्यादि । अपेक्षितपुरणम्‌--आत्मस्वरूप इति । ्स्मात्तत्वत इति संबन्धः, नेवेत्येवकारसंबन्धोक्तिः, चकारः प्तम्या संबन्धनीयः । यत्रेति पृवेवत्संबन्धः ॥ २० ॥ किच- यं रुन्ध्वा चापरं छाभं मन्यते नाधिकं ततः॥ यस्मिन्स्थितो न दुःखेन गुरुणाऽपि विचास्यते॥२२॥

यं छन्ध्वा यमात्मखाभं छन्ध्वा प्राप्य चापरमन्यष्ाभान्तरं ततोऽ- पिकमरस्तीति न मन्यते न चिन्तयति । किच यस्मिन्ात्मतच्वे स्थितो दुःखेन शद्निपातादिरक्षणेन गुरुणा पहताऽपि न विचार्यते ॥२२॥

प्रकारान्तरेण प्रकृतं योगं विरिनष्टि-रकिचेति । आत्मलामान्न परं विद्यत इति छत्या व्याच्े--यमात्मलाभमिति । लामान्तरं परुषाथेमूतं, ततस्तस्मादात्मखामा- दिति यावत्‌ , तं विद्यादि्युत्तरत्र सबन्धः । -यस्मज्ञित्या्वतारयति--िचेति भपरिपक्योगो यथा दरितेन दुःखेन प्रच्याव्यते नैवं विचाल्यते यस्मिन्स्थितो योगी त योगं बिद्यादिति पुवैवत्‌ ॥ २२ ॥

१६. “परं लाभा। २ क. ख. ग. नचेवं। १९ |

२२६ श्रीमद्धगवद्रीता- [अ०६छो०२६-२४)

यत्नोपरमत इत्याधारभ्य यावद्धि्िरोषणेषिशिष्ट आत्मावस्याविश्षेषो योग उक्तः- तं विदाहुःखसंयोगवियोगं योगरसं्नितम्‌ ॥ स निश्चयेन योक्तव्यो यो गोऽनिविण्णचेतसा ॥ २३ ॥ तं॑विद्याद्विजानीयाहुःखसंयोगवियोगं इःखेः सयोगो दःखसंयो- ` शस्तेन वियोगो इःखसयोगवियोगस्तं॒दुःखसंयागवियोगं योग इत्येव संशितं विपरीतलक्षणेन विदाद्विनानीयादित्यथः । योगफलगुपसंहत्य पनरन्वारम्भेण योगस्य करतंग्यतोच्यते निश्वयानिर्वेदयोर्योगसाधनत्व- विधानार्थम्‌ । स यथोक्तफलो योगो निश्वयेनाध्यवसायेन योक्तव्योऽ- निषिण्णवेतसा न निविण्णमनिविण्णं किं तश्वेतस्तेन निर्वेदरहितेन चेतसा चित्तेनेत्यथंः ॥ २३ ॥ | तं विद्यादित्याचपेक्षितं पूरयत्नवतारयति-- यत्रेति । तमित्यात्मावस्थाविशेषं परा- मृदाति । दुःखसंयोगस्य व्रियोगो वियोगपंज्ञितो युज्यते स कथं योगसंक्ञितः स्यादि- त्याशङ्कथाऽऽह-- विपरीतेति । इयं हि योगावस्था समृत्खातनिलिख्दुःखमेदेति दुःखसतंयोगामावो योगततज्ञामरहतीलय्थः । उपसंहते योगफल किमिति पुनर्योगस्य कतैन्यत्वमुच्यते तत्राऽऽह-योगफर्मिति । प्रकारान्तरेण योगस्य कतग्यत््रोपदे- शारम्मोऽत्रान्वारम्भः । योगं युञ्ानसततक्षणादुक्तां .षंिद्धिमटममानः संहायानो निर्व्ततेति तन्निवृत्त्यर्थं पुनः कतेव्यत्वोपदेशोऽथेवानिति मत्वाऽऽह-निश्वयेति । तयोः साघनत्वविधानमेवाक्षरयोजनया साधयति- सर यथेति । इह जन्मनि जन्मा- न्तरे वा सेत्स्यतील्यध्यवस्तायः । योक्तव्यः कतेव्यः ॥ २३ ॥

किंच- संकल्पप्रभवान्कामास्यक्ला सर्वानशेषतः ॥ मनसेवेन्द्रियग्रामं विनियम्य समन्ततः ॥ २९ ॥ संकल्पप्रभवान्संकरपः प्रभवो येषां कामानां ते संकटपप्रमवाः कामास्तांस्त्यक्त्वा परित्यज्य सवोनश्ेषतो निर्टेपेन । किंच मनसेव

विवेकयुक्तेनेन्द्रियग्राममिन्द्रियसय॒दायं विनियम्य नियमनं इत्वा सम- न्तत; समन्तात्‌ ॥ २४॥

इतश्च योगस्य कतेन्यत्वमिति प्रतिजानीते- किंचेति । केन क्रमेण कतैन्यत्व- मिल्यपेक्षायामाह- सेकल्येति । सेकल्यः शोभनाध्यासः । सवानित्युक्त्वा पुनरशेषत

[अ०१छो०र ९-२६]आनन्द्गिरिछ्ृतटीकासंबलितशांकरभाष्यसप्रेता । २२७.

इति पुनरुक्तिरित्याहाङ्कयाऽऽह- निर्छंपेनेति । यथा शेषो न॒ मवति तथा स्वेषां कामानां होमनाध्यापाधीनानां ल्यागस्य योगानुष्ठानशेषत्ववाद्विवेकयुक्तेन मनप्ता करण्मुदायस्य सवतो नियमनमपि तत्न शेषत्वेन कतेग्यमित्याह-- विचेति ॥२४॥

शनैः शनेरुपरमेद्बुद्या धृतिग्रहीतया ॥ आत्मसंस्थं मनः कृत्वा न किचिदपि चिन्तये ॥२५॥ कषनैः शनन सहसोपरमेदुपरति कयत्‌ । कया इद्धया । किविि- या धृतिश्रहीतया श्त्या धैर्येण हीतया तिथहीतया धैर्येण युक्तये- ल्थः । आत्मसंस्थमात्मनि संस्थितमात्मेव सर्वं न ततोऽन्यत्किचिद- स्तीत्येवमात्मसंस्थं मनः कृत्वा न किचिदपि चिन्तयेत्‌ । एष योगस्य परमो विधिः ॥ २५॥ कामल्यागद्वारेणेन्दियाणि प्रत्याहृत्य कं कुर्यादिति शङ्कितारं प्रत्याह-- शनैः नौरिति । सहस्रा विषयेम्यः सकाशादुपरमे मनसो न स्वास्थ्यं सेभवतीलमिपर- त्याऽऽह-- न सहसेति । तत्र साधनं धेययुक्ता बुद्धिरित्याह-कयेत्यादिना । म्यादीरव्याृतपयन्ताः प्रकृतीरष्ट॒पूर्पर्व॑त्र धारणं कत्वोत्तरोत्तरक्रमेण प्रविटाप- येदिति मावः । अन्यक्तमात्मनि प्रविलाप्याऽऽत्ममात्रनिष्ठं मनो विधाय चिन्तयितव्या- मावादतिखस्थो मवेदित्याह- आत्मेति । तत्र संस्थितिमेव मनसो विवृणोति- आत्मरवेति । योगविधिमुपक्रम्य किमिदमुक्तमित्याशङ्कयाऽऽह-एष इति । यन्म- नपतो नेशस्यमिति शेषः ॥ २९ ॥ |

ततरवमात्मसंस्थं मनः कर्त ष्रहत्तो योगी-

यतो यतो निश्वरति मनश्वञ्चरुमस्थिरम्‌ ॥ ततस्तत नियम्येतदार्मन्येव वशं नयेद्‌ ॥ २६ ॥ यतो यतो यस्मायस्माननिमित्ताच्छब्दादे्िश्वरति निगेच्छति स्वभा- वदोषान्मनश्चश्चखमत्य्थं चरमत एवास्थिरं ततस्ततस्तस्पात्तस्माच्छ- ब्ददेनिमित्तान्नियम्य तत्तन्निमित्तं याथात्म्यनिरूपणेनाऽऽभासीकृलय वैराग्यभावनया चैतन्मन आत्मन्येव वर्च नयेदात्मवश््यतामापादयेव्‌ । एवं योगाभ्यासबराथोगिन आत्मन्येव भरशाम्यति मनः ॥ २६ ॥ ननु मनसः शब्दादेनिमित्तानुरोधेन रागद्वेषवद्रादल्यन्तचश्चरुस्यास्थिरस्य तन्न तत्र स्वमवेन प्रवृत्तस्य कुतो नेश्वस्यं नैश्चिन्त्यं चेति तत्नाऽऽह-तत्रेति । योगप्रारम्भः

१६. छ.केन।२क;ख. ग, छ. 'मोऽवधिः। ३ क. चेत्र षू ।

२२८ भ्ीद्धगवद्रीता- [अ०६.७ो०२५-२८]

सक्तम्यर्थः । एवशब्देन मनसेवेलयादिरुक्तप्रकारो गृद्यते । स्वामाविको दोषो मिथ्या- ज्ञानाधीनो रागादिः । शब्दादेर्मेनसो नियमने कथमित्याशङ्याऽऽह-तत्तिभि- लमिति । याथात्म्यनिखूपणं क्षयिष्णुत्वदुःखसंमिश्रत्वादयाडोचनं तेन तत्र तत्न वेराग्य- भावनया तत्तदाभासीकरत्य ततस्ततो नियम्थेतन्मन इति संबन्धः । भनोवश्चीकरणेनोप- शमे किं स्यादित्याशङ्कयाऽऽह- एवमिति । योगाम्यासो विषयाविवेकद्वारा मनो- निग्रहाद्यावतिः । प्रशान्तमात्मन्येव प्रडीनमिति यावत्‌ ॥ २१ ॥ प्रशान्तमनसं दनं योगिनं सुखमुत्तमम्‌ ॥ उपातं शान्तरजप्त ब्रह्ममूतमकल्मषम्‌ ॥ २७ ॥ प्रषान्तमनसं परशान्तं मनो यस्य स भ्रश्ान्तमनास्तं भरन्लान्तपनसं घेन योगिनं सुखमुत्तमं निरतिशययुेत्युपगच्छति । क्षान्तरजसं भक्षीण- मोहादिङ्केशरनसमित्य्थः । ब्रह्मभूतं जीवन्यक्तं ब्रह्मैव सवैमितयेवंनिश्व- यवन्तं ब्रह्मभूतमकलप॑षमधमोदिवभितम्‌ ॥ २७ ॥ मनस्तद्दृत्त्योरमावे खरूपमूतसुखा विभावस्य स्वापादौ प्रतिद्धि योतयितुं हिशब्दः । मोहादिद्दाप्रतिबन्धा्ोगिनि यथोक्तपुखाप्राततिमाश्ङ्कय मनेोविल्यमुपेलय परिहरति- शान्तेति । तस्यास्मदादिविलक्षणत्वमाह-- ब्रह्मभूतमिति । अस्मदादेरपि स्वतो ब्रह्म- भूतत्वेन तुल्वं जीवन्मुक्तत्वमित्याशङ्कयाऽऽह- ब्रह्मेति । धमौधमेप्रतिबन्धादयुक्ता यथोक्तमुखप्रा्िरित्याशंङ्कयोक्तम्‌--अकरमषमिति ॥ २७॥ यृ्तेवं सदाऽऽत्मानं योगी विगतकटमषः ॥ सुखेन बरह्मसंस्पशमत्यन्तं सुखमश्नुते ॥ २८ ॥ युञ्जन्निति । युञ्जमेवं यथोक्तेन क्रमेण योगी योगान्तरायवजितः सदाऽऽत्मानं विगतकल्मषो विगतपापः सुखेनानायासेन ब्ह्मसस्पर्ं ब्रह्मणा परेण संस्पर्शो यस्य तद्रह्मसंस्पशं सुखमत्यन्तमन्तमतीत्य वतेत इत्ययन्तयुत्छृष्ट निरतिकशयमश्चते व्या्मोति ॥ २८ ॥ उत्तमं सुखं योगिनो भवतीत्युक्तं तदेव स्फुटयति-- युञ्जन्निति । कमो यथोक्तो मनसैवेन्दियद्माममित्यादिः, योगान्तरायो रागदधेषादिः, सदाऽऽत्मानं युज्ञन्निति संबन्धः । पापपदमुपटक्षणं पुण्यस्यापि । संस्पशंस्तादात्म्यमेकरस्यम्‌ । उत्कर्षो विष- यापस्पशैः ॥ २८॥

१ क. मनसोवः। २. ष, वेनि्वयंब्र । ३ क. छ. शत्मषं धमौषः ¦ ४ डः, "शङ्कया ऽऽद-- अ" । ^

[अ०१.घो० १९-६०]आनन्दगिरिढतरीकासंषरखितश्ांकरभाष्यसमेता । २२९

इदानीं योगस्य यत्फलं ब्रह्मैकत्वदशनं सवेसंसारविच्छेदकारणं वलदद्येते- सर्वमूतस्थमात्मानं सर्वभूतानि चाऽऽत्मनि ॥ ईक्षते योगयुक्तात्मा सर्वत्रप्तमदश्चनः ॥ २९ ॥ स्ैभूतस्थं सर्वेषु मृतेषु स्थितं स्वमात्मानं स्वेभूतानि चाऽऽत्मनि ब्रह्मादीनि स्तम्बपर्यन्तानि च सवैभूतान्यात्मन्येकतां गतानीक्षते परयति योगयुक्तात्मा समाहितान्तःकरणः सर्वत्रसमदशनः सर्वेषु ब्रह्मादिस्था- बरान्तेष विषमेषु स्ैमूतेषु समं॑निधिशेषं अ्यात्मकत्वाभिषयं दशेनं हानं यस्य स सवेत्रसमदशेनः ॥ २९ ॥ योगमनुतिष्ठतो ब्रह्ममूतस्य सर्वानर्थनिवृत्तिनिरतिदायघुखप्रापिक्षणो द्विविधो मोक्षो हेतुना केन स्यादिति शङ्कमानं प्रयाह- इदानीमिति । समात्मानमीक्षत इति बन्धः । स्ैमूतान्यपि तद्विशेषणत्वेन पश्यति चेन्न शुद्धवस्तुज्ञानमिति नाविधा- नवृत्तिरित्यादङ्कयाऽऽह--सर्वभूतानीति । उक्ते दीने चित्त्माधानमुपायं दशे यति-योगेति । विषमेषूपाभिषु तदनुरोधाद्विषममेव दर्शनं तदुपदशितददीनप्रति- कं प्रत्युदस्यति--सवेत्ेति ॥ २९. ॥ एतस्याऽऽत्मेकत्वदश्चेनस्य फलमुच्यते- यो मां पश्यति सवत्र संवे च मयि पश्यति ॥ तस्याहं न प्रणश्यामि स चमे न प्रणश्याति ॥३०॥ यो मां पश्यति वासुदेवं स्वस्याऽऽत्मानं सवैत्र सर्वेषु भूतेषु सव च ब्रह्मादिभतजातं मायि सर्वात्मनि प्यति तस्यैवमात्मेकत्वदश्षिनोऽहमी श्रो न भ्रणर्यामि न परोक्षतां गमिष्यामि। सचमेन प्रणयति स , च विद्वान्मम बासुदेवस्य न प्रणश्यति न परोक्षी भवति तस्य च मम चैकात्मकत्वात्‌ । स्वात्मा हि नामाऽऽत्मनः भिय एव भवति । यस्मा- चाहमेव सवोत्मेकत्वदरशी ॥ ३० ॥ उ्तस्थैकत्वज्ञानस्य फट्विकल्पत्वशङ्कां रिथिखयति--एतस्येति । ततरैकत्वदशं- नमनुवदति--यो भामिति । तत्फठमिदानीमुपन्यस्यति-- तस्येति । ज्ञानानुवादमागं विमनते- यो पामिति । तत्फटोक्तिमागं व्याचषटे-- तस्थेषमिति । अनेकत्वदशि नोऽपीश्वरो नित्यत्वान्न प्रणद्यतीत्याशङ्कघाऽऽह- नेति । अहं परमानन्दो न ते प्रति

१ क्ष. स्थितमात्मानं स्व॑ स" । २ क, “वं विक्रियारदितं र ।

२३० श्रीमद्धगवद्रीता- [अ०१छो०२१-६२]

परोक्षी मवामीलयथः । स चेत्यादि व्याच्टे-- विद्वानिति । विद्वानिवाविद्रानपीश्वरस्य न नइयतीत्याशङ्कयोक्तं- नेत्यादिना । अविदुषश्च स्वरूपेण सतोऽपि व्यवहितत्वाद- विद्यया नष्टप्रायतेत्य्थः । ईश्वरस्य विदुषश्च परस्परमपरोक्षत्वे हेतुमाह- तस्य चेति । आत्मैकत्वेऽपि कथं मिथोऽपरोक्षत्वं तत्राऽऽह-- स्वात्मेति । विद्वदीश्वरयोरेकत्वानु- वदेन विद्याफटं विवृणोति- यस्माच्चेति । तस्मादेकत्वदशंनार्थं॒प्रयतितम्यमिति शोषः ॥ ३० ॥ सवभूतस्थितं यो मां भजल्येकखमास्थितः ॥ स्वंथा वतंमानोऽपि स योगी मयि वर्त॑ते ॥ ३१ ॥ इत्यतत्पूवं ्टोकार्थ सम्यग्दशंनमनूद्य तत्फलं मोक्षोऽभिषीयते । सर्वथा सर्वपरकारेवेतेमानोऽपि सम्यग्दश्षी योगी मयि वैष्णवे परमे षदे वतैते नित्यगुक्त एव स न मोक्षं परति केनचित्मतिबध्यत इत्यथः॥३१॥ पवीर्धेनानुदयोत्तरार्धेन फटबिधैरिति मत्वाऽऽह--इत्येतदिति । रागादिरहितस्य यमनियमादिसंस्कारवतः सैरप्रवृत्यसंमवेऽपि तामङ्गकृल ज्ञानं सौति- सर्वथेति । प्रतिमापततोऽपि यथष्टनेष्टाङ्गीकारे कुतो ज्ञानवतो नित्यमुक्तत्वं प्रातीतिकदुराचारप्रति- बन्धादियाशङ्कयाऽऽह-न भोक्षमिति ॥ ६१ ॥ किचान्यत्‌-

जत्मोपम्येन सर्वत्र समं पर्यति योऽर्जुन ॥ सुखं वा यदिवादुःखं स योगी परमो मतः॥३२॥

आत्मीपम्येनाऽऽत्मा स्वयमेवोप॑मीयेते [अनया] इत्युपमा तस्या उपमाया भाव ओपम्यं तेनाऽऽत्मोपम्येन सवेन सवभूतेष समं तुल्यं प्यति योऽज्ञेन स च किं समं पयतीत्युच्यते यथा मम सुखमिष्टं तथा सवेभाणिनां सुखमनुकूलम्‌ । वाशब्दश्ार्थे । यदि वा यश्च दुःखं मम प्रतिकूरमनिष्टं यथा तथा सवेभाणिनां दुःखमनिष्टं भतिङ्‌- लमिलेवमात्मौपम्येन सुखदुःखे अनुक्लप्रतिकूरे तुरयतया सवभूतेषु सम॑ पश्यति न कस्यचित्मतिकलमाचरल्य्दिसक इत्यर्थः । य एवमहि- सकः सम्यग्दशेननिष्ठः स योगी परम उत्कृष्टो मतोऽभिपरेतः सवैयो- गिनां मध्ये ॥ ३२॥

# उपमााब्दः करणसाधनो भावशब्देन च स्वार्थो एृष्यते । एतदेव ध्वनयितुं टकारेण ° उपमैवीपम्यम्‌ ` इतिस्वा्थष्यमन्तधरितं व्याख्यानं कृतम्‌ ।

१ख.ग. छ. क्ष. पमा। २ क. ध. यतद । ३ ष, छ. तद्भाव ।

=-= (= -* नयः

{अ०६-छो ° ६३६४} आनन्द गिरिषवटीकासंबङितश्चांकरभाष्यसमेता । २३१ सैराचरणस्याप्रतिबन्धकत्वकथनात्परपीडनस्य योगिनः सम्यम्दरनं प्रलप्रतिबन्ष कप्रपतकावुक्तं -- किंचेति । अन्यदपि किचिङ्च्यते परमयोगिनो िरदशद्वारा योग- माहात्म्यमिव्यर्थः । उपमेवोपम्यमात्मा च तदोपम्यं च तेन सर्वभूतेषु यः समं पर्यती-' सुकते तदेव समदर्शनं प्रश्नपूर्वकं विवृणोति--किपित्यादिना । विकर्पाथत्वं वार- यति-बाश्चब्द इति । उपदर्दितसमदशेनफटममिर्षति- न कस्यचिदिति । किम- पक्षया तस्य परमत्वं तत्राऽऽह-- सर्वेति ॥ ३२ ॥ एतस्य यथोक्तस्य सम्यम्दशचंनलक्षणस्य योगस्य ठःखसंपा्यतामाक्ष्य शुभषुधूवं तत्माप्त्युपायम्‌-- अर्जुन उवाच- योऽयं योगस्त्वया प्रोक्तः साम्येन मधुसूदन ॥ एतस्याहं न पश्यामि चञ्चरुतास्स्थिति स्थिराम्‌॥३३॥ योऽयं योगस्त्वया भोक्तः साम्येन समत्वेन हे मधुसूदन, एतस्य योगस्याहं न पश्यामि नोपमे चश्चरत्वान्मनसः किं स्थिरामचर्छां स्थिति प्रसिद्धमेतत्‌ ॥ ३३ ॥ मनश्रच्वल्मस्थिरमित्युपश्चुत्य निर्िशेषे चित्तस्थेयं दुःशकमिति मन्वानस्तदुपायबुभू- सया पृच्छतीति प्रभ्रमुत्थापयति--एतस्येति । तत्प्राप्त्युपायं शुश्रूषुरिति संबन्धः । मन्श्व्वलत्वेऽपि तनिग्रहद्रारा योगस्थैरयं॑संपा्यतामित्याशङ्कयाऽऽह-परसिद्ध- पिति ॥ ३३ ॥ चच्चरं हि मनः कृष्ण प्रमाथि बख्वदटटम्‌ ॥ तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोयि सुदुष्करम्‌ ॥ ३४ ॥ चञश्चरमिति । चश्षटं हि मनः दृष्णेति ङषतेर्धिरेखनार्थस्य रूपं भक्तजनपापादिदोषाकषणात्ैष्णः । न केवलमत्यर्थं चलं भ्रमाय च परमथनशीरं प्रमश्राति श्षरीरमिद्धियाणि च विक्षिपति परवश्ी करोति। ङि च बलेन केनचिनियन्तु दौक्यम्‌। किच हदं तन्तुनागवदच्छेयं तस्ये- वभूतस्य मनसोऽहं निग्रहं निरोधं मन्ये वायोरिव । यथा वायोढैष्करो निग्रहस्ततोऽपि मनसो दुष्करं मन्य इत्यभिपायः ॥ ३४॥ कृ्णपदपरिनिष्पत्तिप्रकारं सूचयति- डृष्णेतीति । कथं कषैकत्वमाप्तकामस्य

१ क, श्टुक्तं त २ ख. ग. ड, ज. ग्यावतेयति । ३ क. ख. ग. च. ष्ण । ४ क. वतप ष्ठंब दे" ५ क, हक्य दुनिबारत्ात्‌, किं” । ६ ख. ग. छ, छ. पि दु ।

२३२. श्रीमद्गवद्धीवा- -[अ०१.छो ०३५६९]

भगवतः सैमवतील्याशङ्कयाऽऽह-भक्तेति । रेहिकामुष्मिकपरवसंपदामाकर्षणशीछ- त्वाशचेति द्रष्टव्यम्‌ । प्रम्चाति क्षोभयति । तदेव क्षोमकत्वं प्रकटयति--विह्िष- तीति । दुनिवारत्वममिप्रताद्विषयादाक्ष्टुमहाक्यत्वं॒विरोषणान्तरमाह- चेति । अच्छेदयत्वं विशेषणान्तरमाह-किच ्टदमिति । तन्तुनागो वरुणपाशब्दितो जटचारी पदार्थोऽत्यन्तददतया छेत्तुभशाक्यत्वेन प्रसिद्धो विवक्षितः । वायोरिवेत्युक्तं न्यनक्ति- ययेति ॥ ६४ ॥

श्रीभगवानुवाच । एवमेतद्यथा ब्रवीषि- असंशयं महाबाहो मनो दुनिग्रहं चरुम्‌ ॥ अभ्यासेन ठ कोन्तेय वैराग्येण च ग्रष्यते ॥ ३५ ॥ असंशयं नास्ति संक्षयो मनो दुमिग्रहं चलमित्यत्र हे महाबाहो । कित्वभ्यासेन त्वभ्यासो नाम चित्तभुमो कस्यांचित्समानपरलययादसि- तिस्य । वेराग्यं नाम दृष्टा्ष्मोगेषु दोषदशेनाभ्यासादैतृष्ण्यं तेन च वैराग्येण शरृहते । भिकषेपरूपः प्रचारशित्तस्यैवं तन्मनो गहमते निश्ते निरूध्यत इत्यथः ॥ ३५ ॥ प्रभरमङ्गीकृत्य प्रतिवचनमुत्थापयति-- श्रीभगवानिति । कत्र सेदायराहिलं तत्राऽऽह- मन इति । कथं तहिं मनोनिरोधो मवति तत्राऽऽह-किंचिविति। अभ्यासस्वरूपं सामान्येन निदशैयति--अभ्यासो नामेति । कस्यां चिचित्तमृमाविल- विषितो ध्येयो विषयो निदिद्यते, समानप्रत्ययावृत्तिविजातीयप्रत्ययानन्तरितेति शेषः, चित्तस्येति षष्ठी प्रत्ययस्य तद्धिकारत्वद्योतनाथी । वैराग्यस्वखूपं निरूपयति- वैराग्य. मिति । तेषु वैतृष्ण्यं वेराग्यं नामेति संभन्धः । तत्र हेतुं सूचयति--दोषेति । विष- येषु तृष्णाविषयेषु दोषदरीनमभ्यस्यते तेन वैतृष्ण्यं जायते । निगृह्यमाणं निर्दिरशति- विक्षेपेति। तििन्गृहीति निरुद्धे मनोनिरोषेऽस्य कि स्यारित्यपेक्षायामाह-एवपिति। अभ्यापहेतुक्वेराग्यद्वारा चित्तप्रचारनिरोषे निरुद्धवृत्तिकं मनो विषयविमुषमन्तभष्ठं भवतीत्यथेः ॥ २९ ॥ यः पुनरसंयतात्मा तेन-- असंयतासमना योगो दुष्प्राप इति मे मतिः ॥ वश्यात्मना तु यतता शक्योऽवाप्वुमुपायतः॥ ३६ ॥ असंयतात्मनाऽभ्यासवेराग्याभ्यामसंयत आत्माऽन्तःकरणं यस्य `

ह 4

(अ०१.छो ° ३७]भानन्दगिरिङृतदीकासंबरितश्षांकरभाष्यसमेता। २१३

सोऽयमसं यतात्मा तेनासंयतात्मना योगो दष्पापो दुःखेन प्राप्यत इति मे मतिः। यस्तु पुनवंरयात्माऽभ्यासवैराग्याभ्यां बदयत्वमापादित आत्मा भनो यस्य सोऽयं वश्यात्मा तेन वश्यात्मना तु यतता भूयोऽपि भरयत्नं कुवैत शक्योऽवापुं योग उपायतो यथोक्तादुपायात्‌ ॥ ३६ ॥ पैयतात्मनो योगप्राप्तिः सुलभेत्युक्त्वा व्यतिरेकं दहोयति--यः पुनरिति । व्यति- तिरकोपन्याप्तपरं पूवोधेमनूय व्याकरोति--असंयतेति । पूर्वोक्तन्धयग्यारूयानपरमु- तरां व्याचष्टे--थस्त्वित्यादिना । अन्तःकरणस्य स्ववरत्वे सिद्धेऽपि वैराग्यादावा- स्वावता मवितन्यमित्याह--यततेति । उपायो वैराग्यादिपूरवैको मनोनिरोधः ॥ ६१ ॥ तत्र योगाभ्यासाङ्गीकरणेन परणोकेदोकपाप्निनिमित्तानि कमोणि संन्यस्तानि योगसिद्धिफलं च मोक्षसाधनं सम्यग्दश्ेनं न पातमिति थोगी योगमागौन्मरभकाठे चकितिचित्त इति तस्य नाञ्नमाशङ्य-- अजंन उवाच- | जयतिः श्रदयोषेतो योगाचचरछितमानसः ॥ अप्राप्य योगसंसिद्धिं कां गतिं कृष्ण गच्छति ॥२७॥ अयतिरभयत्नवान्योगमार्गे अद्धयाऽऽस्ति्यब्रुद्धया चोपेतो योगा- दन्तकाेऽपि चरितं मानसं मनो यस्य स चङ्तिमानसो धरषटस्शतिः सोऽप्राप्य योगसंसिद्धिं योगफलं सम्यग्दरौनं कां गतिं है कृष्ण गच्छति ॥ ३७ ॥ ्श्ान्तरमुत्थापयति- कतरेत्यादिना । मनोनिरोषस्य दुःखौष्यत्वमाशङ्कय परि- हते सति प्रष्टा पृनरवकाशं प्रतिरुम्योवाचेति संबन्धः । डोकद्वयप्रापककमसेमवे कुतो योगिनो नाशारङ्केल्याशङ्कयाऽऽह-योगाभ्यासेति । तथाऽपि योगानुष्ठानपरिपाक- परिप्रापितसम्यम्दर्धनसाम्यान्मोक्षोपपत्तो कुतस्तस्य नाशाशङ्केति चेन्मेवमनेकान्तराय- वत्वाद्योगस्येह जन्मनि प्रायेण संिद्धेरसिद्धिरित्यमिसंधायाऽऽह-योगसिद्धीति । अम्युदयनिःश्रेयसबहिमीवो नाशो योगमार्गे तत्स्य सम्यम्दशनस्यादशनादिति शेषः । तरिं ततो बहिमुखत्वमेवाऽऽत्यन्तिकं सवृत्तमिल्याशङ्कयाऽऽह-भ्रद्धयेति । ताहि योगमागे्मोश्रयते नेव्याह- योगादिति । मरणकाठे व्याङ्ुटेन्ियस्य ज्ञानपा- षनानुष्ठानावकाशामावादुक्तं ततश्वङलितिमानसत्वमित्याशाङ्कयाऽऽह--भ्रष्टेति । गम्यत इति गतिः पुरुषार्थः, सामान्यप्रश्चमन्तमव्य विरोषप्रश्रो द्रष्टव्यः ॥ २७ ॥ १ ख. ग, ज, °न्वयान्वाख्या* । २ ध. छ. ठे च" ।३ख.ग., इ. ज. (साधनत्ः।४ज. "मादि" । † § ।

२३४ श्रीपद्धगवहीता-- [अण०६छो०६८-४०)

कचित्नोभयविभष्टरिठननापचमिव नश्यति ॥ अप्रतिष्ठो महाबाहो विमूढा ब्रह्मणः पथि ॥ ३८ ॥ किदिति । क्िरक नोभयविथरष्टः कमंमागां्योगमागाच विभ्रष्टः संरिछन्नाश्रमिव नह्यति किं वा न नहयत्यपरतिष्ठो निराश्रयो हे महा- बाहो विप्रूढः सन्ब्रह्मणः पथि ब्रह्मपराप्निमार्गे ॥ ३८ ॥ प्रभ्रमेव विवृणोति--कथिदिति । प्रशस्तप्रश्नाथत्वं कचिदित्यस्याङ्गीकृत्य व्याचष्टे किमिति । उमयविभरष्टत्वं स्यष्टयति- कर्मेल्यादिना । वायुना चिन्न विडकटितमभ्रं यथा नह्यति तद्वदिल्याह-छिन्नेति । नाज्ञाशङ्कानिमित्तमाह- निराश्रय इति । क्मेमारगरूपावष्टम्भामविऽपि ज्ञानमागीवष्टम्भस्तस्य मविष्यतीत्या शङ्याऽऽह-- विगरढः सनिति । न हि कर्मिणं प्रतीयमाशङ्का फलामिषं त्यक्त्व श्वरे समरप्यासमप्यं वा॒कर्मानुतिष्ठतो निरुपचारेण तद्धरावचनापंमवात्सवकमेसंन्या तिनस्तु विहितानां त्यागाज्ज्ञानोपायाच्च विच्युतेरनथंप्रापिशङ्का युक्तेति मावः ॥ ३८॥

एतन्मे संशयं इष्ण च्छे्॒मरस्यरोषतः ॥ त्वदन्यः संशयस्यास्य च्छेत्ता न द्युपपद्यते ॥ ३९ ॥ एतदिति । एतन्मे मम सहायं कृष्ण च्छे्मपनेतुमदस्येशेषतस्त्वदन्य- स्तवत्तोऽन्य ऋषिर्देवो वा छेत्ता नाशयिता संश्चयस्यास्य न हि यस्मा- वुपपदते संभवत्यतस्त्वमेव च्छेशुमहैसी त्थः ॥ ३९ ॥ यथोपदशितसंशयापाकरणाथमजेनो भगवन्तं प्रेरयन्नाह-एतदिति । मनत्तोऽन्य कश्चिृषिवां देवो वा त्वदीयं संशयं उेत्स्यतीत्याशङ्कयाऽऽह--त्वदन्य इवि । अन्यस्य संदायच्छेततुरमावे फरितमाह--अत इति ॥ ६९ ॥ श्रीभगवानुवाच- ९ "ह ० पाथ नेह नामुत्र विनाशस्तस्य विद्यते ॥ न हि कल्याणकृकविहुगतिं तात गच्छति ॥ ‰०॥ पायेति । हे पाथं नेबेह लोके नामुत्र परस्मिन्वा लोके विनाञ्षस्वस्य विद्ते नास्ि नाशो नाम पूवेस्माद्धीनजन्मपा्तिः स॒ योगश्रष्टस्य नास्ति, न हि यस्मात्कल्याणङृच्छमङृत्ककिहगेति कत्सितां गति हे

१३. ज. कचिदिति । २ षध. स्ययिकरोष्यशेषतः कायेन त्वत्तो । ३ क.ख.ग, छ, छ.तेनसं।

[अ११छो ० ४ १-४२]आनन्दगिरिकरतटीकासंवरितक्षांकरभाष्यसमेता । २१५

तावं तनोत्यात्मानं पुत्ररूपेणेति पिता तात उच्यते पितैव पूर इति

पुत्रोऽपि तात उच्यते शिष्योऽपि धृज्रं उच्यते, गच्छति ॥ ४० ॥

योगिनो नाशाशङ्कां परिहरव॒त्तरमाह- श्रीभगवानिति । यदुक्तमुभयभ्रष्टो योगी नयतीति तत्राऽऽह- पार्थेति । तत्न हेतुमाह-न हीति । योगिनो मार्ग- दयद्विभ्ष्टस्येहिको नाशः शिष्टगहीटक्षणो न मवतीति शद्धादेः पद्धावात्तथाऽपि क्यमामुष्मिकनाहारन्यत्वमित्याशङ्कय तव्रूपनिरूपणपूवेकं तदमावं प्रतिजानीते- नाश्नो नामेति । तत्र हेतुभागं विभजते- न हीटलयादिना । उमयभरष्टस्यापि श्रद्ध ददियसतयमादेः सामिकृतश्रवणदेश्च मावादुपपन्नं शमकृत्त्वम्‌ । ततिति कथं पुत्रस्था- नीयः शिष्यः संबोध्यते पितुरेव तातश्ब्दत्वादिलयारङ्कयाऽऽह-तनोतीति । तेन पत्रस्यानीयस्य शिष्यस्य तातेति सेबोधनमविशुद्धमिरयर्थः । न॒ गच्छति कुत्सितां गतिं कल्याणकारित्वादिति नाश्चामावः ॥ ४० ॥

रि त्वस्य भवति-

पराप्य पुण्यकृतां खोकाुषिखा शाश्वती : समाः ॥ शुचीनां श्रीमतां गेहे योगश्चष्टोऽभिजायते ॥ ४१ ॥ योगमागे प्रर्तः संन्यासी सामथ्यत्माप्य गत्वा पृण्यकृतामद्व- मेधादियानिनां खोकांस्तत्न चोषित्वा वासमनुभूय श्षाश्वतीनिलाः समाः सवत्सरास्तद्धोगक्षये शुचीनां यथोक्तकारिणां श्रीमतां विभूति मरतां गेहे हे योगश्रष्टोऽभिजायते ॥ ४१ ॥ योगन्रष्टस्य ठोकद्रयेऽपि नाङ्ञामावे किं मवतीति एच्छति--किं स्विति । तत्र छोकेनोत्तरमाह- प्राप्येति । कथं सेन्यापीति विरोष्यते तत्राऽऽह- साम्यादिति । कमणि न्याप्रतस्य कर्मिणो योगमार्गप्रवृत्त्यनुपपत्ेसतत्प्रवृत्तावपि फलाभिटाषविकठ- सेश्वर समपितसवं क्मेणस्तद्धराशङ्कानवकाशादित्यथः । समानां नित्यत्वं मानुषस्तमा- वृक्षत्वम्‌ । वेराग्यामावविवक्षया विगरतिमतां गृहे जन्मेति विशेष्यते ॥ ४१ ॥

अथवा योगिनामेव कुरे भवति धीमताम्‌ ॥ एतदि दुरमतरं छोके जन्म यदीदृशम्‌ ॥ ४२ ॥

अथेति । अथवा श्रीमतां कुलादन्यीस्मन्योगिनामेव दरिद्राणां कखे भवति जायते धीमतां बुद्धिमताम्‌ । एतद्धि जन्म यहरिद्राणां योगिनां

१ख.ग. @. क्ष. पुत्रो यतोनगः।२ क, श्रतुल्य उ*।३क. "ते, यतोनय'। भख ग, ङ, °टर्थशेषः । न । ५ क. 'पत्तिस्तं' ।

२३६ श्रीमद्धगवद्वीता- [अ ०६ छो ०४ |, ४] |

कुरे वुरेभतरं दुःखरभ्यतरं पूर्वमपेक्ष्य लोके जन्म यदीं शेषणे कुठे ॥ ४२ ॥ शरद्धावेराग्यादिकल्याणाधिक्ये पक्षान्तरमाह-अथेति । ॐ महणं मा मृदिति विशिनष्टि-धीमतामिति । बक्षविद्यावतां चीनां | कुछ जन्म दुटेमादपि दुमं प्रमादकारणामावादिल्याह--एतद्धीति । किमपेक््यास्य दुःखढम्यादपि दुःखटम्यतरत्वं तदाह--पुवैमिति । यद्यपि विमूतिमतामपि शुचीनां गहे जन्म दुःखलम्यं तथाऽपि तदपेक्षयेदं जन्म दुःखटम्यतरं यदीदृशं शचीनां दरि- द्राणां विद्यावताभिति विरोषणोपेते कुठे रोके जन्म व (छ)क््यमाणमित्यर्थः ॥ ४२ ॥ यस्मात्‌- तत्र तं बुद्धिसंयोगं भति पोर्वदेहिकम्‌ ॥ यतते च ततो भूयः संसिद्धो ुरुनन्दन ॥ ४३ ॥ तत्र योगिनां कुले तें बुद्धिसंयोगं बुद्धया संयोगं बुद्धिसंयोगं लभते पौवेदेहिकं पूर्ैस्मन्देहे भवं पौवेदेहिकै यतते च प्रयत्नं करोति वतस्त- स्मातपूवेदृतात्संस्काराद्धयो बहुतरं संसिद्धो संसिद्धिनिमि्तं हे कुखन- न्दन ॥ ४३ ॥ यदुत्तमतरं जन्भोक्तं तस्योत्तमत्वे हेत्वन्तरमाह- यस्मादिति । बुद्धयेत्यात्मविष- ययेति शेषः । पृवीकषन्देहे भवं तत्रानुष्ठितप्ताधनविशेषयुक्तमिलयथः । तर्हिं यथोक्तन- न्मनि साधनानुष्ठानमन्तरेणेव बुद्धिसंबन्धः स्यादित्याहङ्कयाऽऽह- यतते चेति । भरयत्नः श्रवणाद्यनुष्ठानविषयः ॥ ४६ ॥ कथं पुवैदेहबुद्धिसंयोग इति तदुच्यते- ूवाभ्यासेन तेनेव हियते हयवज्ञोऽपि सः ॥ जिज्ञासुरपि योगस्य शब्दुब्रह्मातिवतंते ॥ ¢ ॥ यः पुवैजन्मनि कृतोऽभ्यासः स पएवोभ्यासस्तेनेव बलवता हियते हि यस्मादवश्लोऽपि स योग्रष्ठो न कृतं चेयोगाभ्याससंस्कारादढल- वत्तरमधर्मादिलक्षणं कमे तदा योगाभ्यासजनितेन संस्कारेण हियते । अधमेे द्रलवत्तरः कृतस्तेन योगजोऽपि संस्कारोऽभिभ्रयत एव । तत््षये तु योगजः संस्कारः स्वयमेव कायमारभते न दीषेकारस्थस्यापि विना- शषस्तस्यास्तीत्ययेः । जिह्वास॒रपि योगस्य स्वरूपं न्ञातुमिच्छन्योममा्

॥१सि्णिषयष्ाषषणयगिषाषगागषारषणिणगणिणगररिरि णि

१ क, न्मलक्षणः । २ क, ' सजात्षंस्काः । ३ क. ध, छ, च. श्यतो जः ।

[अ०१ छो ०४९] आननम्दगिरिकरतटीकासंवङितन्षांकरभाष्यसमेता। २३७

रहत्तः संन्यासी योगभ्रष्टः सामथ्योत्सोऽपि शब्दब्रह्म ेदोक्तकमानु- "ननन कियत बुध्वा यो योगं तनिष्ठोऽभ्यासं ॥ ४४ ॥

यदि पू्वसंस्कारोऽस्येच्छामुपनैयन्न प्रवतेयति तथौ च प्रवृत्तिरनिच्छया स्यादिल्याश- ङथाऽऽह-- पूर्वेति । स हि योगभ्रष्टः समनन्तरजन्मकृतसस्कारवशादुकत्तरस्मिज्जन्मनि अनिच्छन्नपि योगं प्रत्थेवाऽऽङ्ष्टो मवतीत्य्थैः । तत्न कैमुतिकन्यायं सृचयति-- निद्गासुरिति । परवर्धं॑विमजते--यः पूर्वेति । तस्मानेच्छया तस्य प्रवृत्तिरिति शेषः । योगभष्टस्याधमीदिप्रतिबन्धेऽपि ताईं पृवाम्यासवशाद्नुद्धिपंबन्धः स्यादि- त्यशङ्घाऽऽह- नेत्यादिना । यदि योगभरष्टेन योगाम्याप्तजनितंस्कारप्राबल्या- तरबखमधमेप्रमेदरूपं कर्म न कृतं स्यात्तदा तेन पंस्कारेण वशीकृतः सनिच्छादिरहि- 75पि बुद्धिपंबन्धमाग्मवतीत्य्थः । विपक्षे योगसंस्कारस्याभिमृतत्वान्न कायोरम्भकतव- मित्वाह--अधमेभेदिति । योगजंस्कारस्याधर्माभिमूतस्य कार्थमङृत्येवामिमावकप्रा- म्ये प्रणाशः स्यादित्याशङ्कयाऽऽह- तत्क्षये त्विति । कारन्यवधानाननिवृति शङ्कि- वोक्तं-नेति । त॒णजढायुकादृष्टान्तश्ुत्या संस्कारस्य दीषैतायाः समधिगतत्वादिति पादः । केमुतिकन्यायोक्तिपरमुत्तरां॑विभनते--जिङ्वासरषीत्यादिना । अत्रापि ठन्याप्ीति विदोषणं पूर्ववदवषेयमित्याह-सामथ्यीदिति । न हि कमं कमरमरगे प्वृ्तस्ततो ष्टः शङ्कितुं शक्यते, अतः संन्याप्ी पृ्वक्तेरविदोषणेविरिष्टो योगशरष्टऽ- मीः सोऽपि वैदिकं कम तत्फटं चातिवतैते किमुत योगं बुद्ध्या ततिष्ठः सदाऽम्यापत नकम तत्करं चातिवपैत इति वक्तव्यमिति योजना । योगनिष्ठस्य कर्मतत्फछातिवर्तने ततोऽधिकफटावापिषिवक्ष्यते ॥ ४४ ॥

कुतश्च योगित्वं श्रेय इति- प्रयलनायतमानस्तु योगी संश्चुदकिलिविषः ॥ अनेकजन्मसंसिदधस्ततो याति परां गतिम्‌ ॥ ४५ ॥ भरयत्नाद्यतमानोऽधिकं यतमान इत्यथः । तत्र योगी विद्ान्स॑श्चद्- किलिषो विशुद्ध किल्बिषः संश्ुद्धपापोऽनेकेषु जन्मस॒॒रिचिक्किचित्सं- स्कारजा तमुपाचित्य तेनोपवितेनानेकजन्मढृतेन संसिद्धोऽनेकजन्मसंसि- दस्ततो छन्धसम्यग्दशेनः सन्याति परां भरकृष्टां गतिम्‌ ॥ ४५ ॥ योगनिष्ठस्य श्रे्त्वे हेत्वन्तरं वक्तुमुत्तर्छोकमवतारयति-- तथेति । मदुपरय. नोऽपि क्रमेण मोक्ष्यते चेदधिकप्रयत्नस्य छेशेतोरिचित्करत्वमित्याशङ्कय हेत्वन्त-

१ के. नयन्परव । इ. ज, “नयं प्रः । २क. या चाप्रः।३ ख. ग. ज, भिभवप्राः।

२३८ श्रीमद्धगबह्धीता- [अ०१छो०४१-8७]

रमेव प्रकटयति- प्रयत्नादिति । तत्र योगविषये प्रयत्नातिरेके सतीत्यथः । ततः संचितंस्कारसमुदायादिति यावत्‌ । समुत्पन्नसम्यग्दशेनवशात्प्कृष्टा गतिः संन्यािना छम्यते तेन श्रीघ्रं मुक्तिमिच्छन्धिकप्रयत्नो मवेदस्पप्रयत्नस्तु चिरेणैव गुक्तिमागी- त्यथः ॥ ४९ ॥

यस्मादेवं तस्मात-

तपसिवभ्योऽधिको योगी ज्ञानिभ्योऽपि मतोऽधिकः ॥

कर्मिभ्यश्चाधिको योगी तस्मा्ोगी भवाञ्ुन ॥ ४६ ॥ तपस्विभ्योऽधिको योगी ज्ञानिभ्योऽपि, ज्ञानमत्र शाक्लपाण्डित्यं तद्र-

थोऽपि मतो ह्ातोऽधिकः शरेष्ठ इति कमिभ्योऽभिोत्ादि कर्मं॑तद-

द्धोऽधिको योगी विशिष्टो यस्मात्तस्माधोगी भवान ॥ ४६ ॥

सम्यशजञानद्वारा मोक्षहेतुत्वं योगस्योक्तमनूदय योगिनः सवधिकत्वमाह--यस्मा- दिति । योगस्य सर्वस्मादुत्कर्षादवर्यकर्तन्यत्वाय योगिनः सवाधिक्यं स्ाषयति- तपस्विभ्य इति । योगिनो ज्ञानिनश्च पयायत्वात्कथं तस्य ज्ञानिम्योऽधिकत्वमित्या- शङ्कयाऽऽह--त्ानमिति । योगिनः सवौधिकत्वे फटितमाह- तस्मादिति ॥४१॥

योगिनामपि सर्वेषां मद्रतेनान्तरारमना ॥ श्रद्धावान्भजते यो मां स मे युक्ततमो मतः ॥ ७ ॥ इति श्रीमहाभारते शातसाहरूयां संहितायां वैयासिक्या मीष्मपर्वणि श्रीभगवद्रीतासुपनिषत्सु बह्मविद्यायां योगडाखे श्रीकृष्णाजजनसंवादे ध्यानयोगो नाम षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥

योगिनामिति । योगिनामपि स्वेषां शद्रादिव्यादिष्यानपराणां मध्ये मदतेन मयि बास॒देवे समाहितेनान्तरात्मनाऽन्तःकरणेन श्रद्धावाञ्भ- दधानः सन्भजते सेवते यो मां समे मम युक्ततमोऽतिशषयेन युक्तो मरतोऽभिप्रेत इति ॥ ४७॥ | | इति श्रीमत्परमहसपरिव्राजकाचायैगोविन्दभगवतपूज्यपादश्रीमदाचाये- श्रीक्षकरभगवतः डतौ श्रीभगवद्रीताभाष्येऽभ्यासयोगो नाम षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥

१ख.ग. छ. क्च, "गी तस्मा। २ख. ग. छ. क्ष, दिप ।

[अ०७छो ° १] आनन्दगिंरिषतदीकासंवलितश्चांकरभाष्यसमेता । २३९

नन्वादित्यो विराडात्मा सूत्रं कारणमक्षरमित्येतेषामुपापसका भूयांसो योगिमो गम्यन्ते तेषं कतमः श्रेयानिष्यते तत्राऽऽह- योगिनामिति । यो भगवन्तं सगुणं निगुणं वा यथोक्तेन चेतसा श्रदधानः सन्ननवरतमनुसंधत्ते स युक्तानां मध्येऽतिङययेन युक्तः भ्रेया- नीश्वस्यामिप्रेतो नहि तदीयोऽमिप्रायोऽन्यथा मवितुमरहतीत्यर्थः । तदनेनाध्यायेन कर्मयोगस्य सेन्यापहेतोर्मयादां दयता साङ्गं च योगं विवृण्वता मनोनिग्रहोपायोपदे- शेन योगश्रष्टस्याऽऽत्यन्तिकनाशशङ्कावकाशं शिथियता त्वंपदाथाभिन्ञस्य ज्ञाननि- एतवोक्त्या वाक्याथंज्ञानान्मुक्तिरेति साधितम्‌ ॥ ४७ ॥

इति श्रीमत्परमहंसपरित्राजकाचायश्रीमच्छद्धानन्दपुज्यपादरिष्यानन्दन्ञानविर्‌- चिते श्रीमद्धगवद्रीताश्चांकरमाष्यम्याख्याने षष्ठोऽध्यायः ॥ १ ॥ ( श्रोकानामादितः समष्यङ्काः-२५१ )

अथ सप्तमोऽध्यायः ।

° योगिनापरपि सर्वेषां मद्रतेनान्तरात्मना । श्रद्धावान्भजते यो मांसम युक्ततमो मतः" इति प्रभ्नबीजमुपन्यस्य स्वयमेवेहशं पदीयं तत्त्वमेवं पहतान्तरात्मा स्यादिल्येतद्विश्षः-- श्रीभगवानुवाच- मय्यासक्तमनाः पाथं यागं युञ्जन्मदाश्रयः ॥ असंशयं समग्रं मां यथा ज्ञास्यसि तच्छृणु ॥ १॥ पयि वष््यमाणविक्षेषणे परमेश्वर आसक्तं मनो यस्य स पय्यासक्त- पना हे पाथं योगं युञ्नन्मनःसमाधानं कुवेन्मदाभ्रयोऽहमेव परमेश्वर आश्रयो यस्य स मदाश्रयो यो हि कश्चित्पुरुषार्थेन केनविदर्थीं भवति स तत्साधनं कमांग्निहोत्रादि तपो दानं वा किंचिदाश्रयं प्रतिषधतेऽयं षु योगी मामेवाऽऽश्रयं प्रतिपद्यते हिस्वाऽन्यत्साधनान्तरं मय्येवाऽऽस- कमना भवति । यस्त्वमेवभूतः सन्नसंश्यं समग्रं समस्तं विभूतिबलदा- क्टंश्वर्यादिगणसंपन्नं मां यथा येन प्रकारेण ज्ञास्यसि संशयमन्तरेणे पमेव मगवानिति तच्छरृणुच्यमानं मया ॥ २ ॥

१ख. ग, ड, ज, "बतः स।

२४० श्रीमद्धगवटदीता- [अ०७छो०]

कर्मतन्याप्तात्मकपाघनप्रधानं त्वंपदायंप्रधानं च प्रथमषट्कं व्याख्याय मध्यमषट्क- भुपास्यनिष्ठं तत्पदार्थनिष्ठं [ च ] व्यारूयातुमारममाणः समनन्तराध्यायमवतारयति- योमिनामिवि । अतीताध्यायान्ते मद्तेनान्तरात्मना यो मजते मामिति परक्रवीजं भदश्ये कीरं भगवतसतत्वं कथं वां तद्रतान्तरात्मा त्यादिलुंनस्य पशद्धये जाति स्वयमेव मगवानप्रष्टमेतद्वकतु मिच्छलुक्तवानित्यथः । परमेश्वरस्य वक्ष्यमाणविशेषणत्वं प्कलजगदायतनत्वादिनानाविषकिमूतिमागित्वं तत्राऽऽप्तक्तिर्मेनपो विषयान्तरषरि- हाण्या तन्निष्ठत्वम्‌ । मनो मगवत्येवाऽऽपक्तो हेतुमाह- योगमिति । विषयान्तर- परिहारे हि गोचरमा(आ)रोच्यमाने भगवत्येव प्रतिष्ठितं मवतीत्यर्थः । तयाऽपि स्वाश्रये पुरुषो मनः स्थापयति नान्यत्रेत्याश्चङ्याऽऽह- मदाश्रय इति । योगिनो यदीश्वराश्रयत्वेन तस्िननेवाऽऽपक्तमनस्त्वमुपन्यस्तं तदुपपादयति--यो हीति । ईश्वराख्याश्रयस्य प्रतिपत्तिमेव प्रकटयति-- हित्वेति । अस्तु योगिनस्त्वदा- अयप्रतिपस्या मनपतस्त्वय्येवाऽऽपक्तेस्तथाऽपि मम ॒किमायातमित्याशङ्कय द्वितीयार्धं व्याचष्टे--यस्त्वमेवमिति । एवंभूतो यथोक्तध्याननिष्ठपुरुषवदेव मस्थास्क्तमना यस्त्वं स त्वं तथाविधः सन्नपंह्ययमविद्यमानः संशयो यत्र ज्ञाने तद्यथा स्यात्तथा मां समग्रं ज्ञास्यति संबन्धः । समग्रमिलयस्या्थमाह- समस्तमिति । विमृतिर्नानाविधै- शर्योपायपतपत्तिः । बछं शरीरगतं सामर्थ्यम्‌ । शक्तिमेनोगतं प्रागल्भ्यम्‌ । रेश्व्यमीशि- तन्यविषयमीशनतामथ्यंम्‌, आदिदाग्देन ज्ञनेच्छादयो गृह्यन्ते । अप्तंशयमिति पदस्य क्रियाविदोषणत्वं विशदयन्करियापदेन संबन्धं कथयति-संश्ञयमिति । विना संशयं मगवत्तत््वपरिज्ञानमेव स्फारयति- एवमेवेति । भगवत्त्वे ज्ञातन्ये कथं मम ज्ञान. मुपदेक्ष्यति न हि त्वामृते तदुपदेष्टा कशिदस्तीत्याशङ्कयाऽऽह -तच्छरण्विति ॥ १॥ तच्च मद्िषयम्‌- ज्ञान तेऽहं सविज्ञानमिदं वक्ष्याम्यशेषतः ॥

यज्जाता नेह मूयोऽन्यज्ज्ञातव्यमवशिष्यते ॥ २॥

ञानं ते तुभ्यमहं सविज्ञानं विन्नानसहितं स्वानुभवसंयुक्तमिदं

वक्ष्यामि कथयिष्याम्यज्ञेषतः कात्स्येन। तञ्ज्ञानं विवक्षितं स्तोति भरोतु-

रमिपुखीकरणाय । यज्ज्ात्वा यज्जानं ज्ञात्वा नेह भुयः पुनङ्ञातव्यं

पुरुषार्थसाधनमवरिष्यते नावशषेषो भवतीति म्त्वह्लो यः स॒ स्वो

भवतीः । अतो विशिष्टफरत्वादुकभं ज्ञानम्‌ ॥ २ ॥

# उदेष्यतीति पालेऽपेक्षितः ।

१क.वा।२क.्छवाव्याः।३क, वा मह" । ४ क. "मेव तः।

[अ०७-छो ° ६-४]आनन्दगिरिढृतटीकासंवलितर्षांकरभाष्यसमेता। २४१

ज्ञास्यसीत्युक्त्या परोक्षज्ञानशङ्कायां तनिवृच्यर्थं तदुक्तिप्रकारमेव विवृणोति- तेति । इदमपरो्षं ज्ञानं बेतन्यम्‌ । तस्य सविन्ञानस्य प्रतिरम्मे किं स्यादिवयाश्- ङषऽऽह-यज्घात्वेति । इदमा चैतन्यस्य परोक्षत्वं व्यावत्यते । तदेव सविज्ञान- मिति विहोषणेन स्फुटयति । अनवहेषेण तद्वेदनफङोपन्यापेन श्रोतारं तच्छूवणप्रवणे करोति- तञ्ज्ञानमिवि । एकविज्ञानेन सवैविन्ञानश्रुतिमाध्रित्योत्तराधंतात्प्यमाह- पञ्नात्वेति । मगवत्तत््ज्ञानस्य विशिष्टफटत्वमुक्त्वा फएटितमाह--अत इति ॥२॥ कथमित्युच्यते-

मनुष्याणां सदसेषु कश्चिद्यतति सिद्धये ॥ यततामपि सिद्धानां कश्चिन्मां वेत्ति तक्वतः ॥ ३ ॥ मनुष्याणां मध्ये सहस्रष्वनेकेषु कश्चिद्यतति प्रयत्न करोति सिद्धये सिद्धर्थं तेषां यततामपि सिद्धानां सिद्धा एव हि ते ये मोक्षाय यतन्ते तेषां किदेव मां वेत्ति तत्वतो यथावत्‌ ॥ ३ ॥ ज्ञानस्य दुठंमत्वं प्रभरपूवैकं प्रकटयति--कथमिलयादिना । सहस्रदाब्दस्य बहु- वाचकत्वमुपेत्य व्याकरोति--अनेकेष्विति । सिद्धये सच्वहद्धिद्वारा ज्ञानोत्पत्यथं- भियः । सिद्धयर्थ यतमानानां कथं सिद्धत्वमियाशङ्कयाऽऽह-सिद्धा एवेति । पर्वषामेव तेषां ज्ञानोदयात्तस्य सुखमत्वमित्याशङ्कयाऽऽह- तेषामिति ॥ ६॥ श्रोतारं भरोचनेनाभिपलीकृलयाऽऽद- भमिरापोऽनखो वायुः खं मनो बुद्धिर च ॥ अहंकार इतीयं मे भित्रा प्रकृतिरष्टधा ॥ ७ ॥ भूमिरिति पृथिवीतन्मात्नमुच्यते न स्थूला “भिन्ना प्रकृतिरष्टधा" इति वचनात्‌ । तथाऽबादयोऽपि तन्मात्राण्येवोच्यन्ते। आपोऽनो वायुः सं मन इति मनसः कारणमहकारो श्यते । बुद्धिरिलदंकारकारणं प्रहस्तम्‌ । अहकार इत्यविदासंयुक्तमव्यक्तम्‌ । यथा विषसंयुक्तमनं विषमरच्यत एवमहेकारवासनावदव्यक्तं मृरखुकारणमहकार इत्युच्यते पवतेकत्वादहंकारस्य । अहेकार एव हि सवस्य भृत्तिवीजं लेके । इतीयं यथोक्ता भकृतिरमे ममेश्वरी मायाश्चक्तिरषटधा भिन्ना मेद- परागता ॥ ४ ॥ ज्ञानार्थं प्रयत्नस्य तद्रारा ज्ञानलाभस्य तदुमयद्रारेण मुक्तेश्च दुरुमत्वाभिषानस्य

शरतूप्ररोचनं फठमिति मत्वाऽऽह--श्रोतारमिति । आत्मनः सर्वात्मकत्वेन परिपरण ३१

२४२ श्रीपद्गवद्वीता- [अ ०७छो ०4]

त्वमवतारयत्नादावपरां प्रकृतिमुपन्यस्यति-- आहेति । भमिशब्दस्य व्यवहारयोम्य- स्युखए्थिवीविषयत्वं व्यावतेयति-मूमिरितीति । तत्र हतुमाह-भिम्नेति । प्रक्- तिप्तममिन्याहाराद्वन्धतन्मात्रं स्यूरष्थिवीप्रकृतिरुत्तरविकारो भूमिरित्युच्यते न विदेष इत्यथः । मूमिशब्धवदबादिशब्दानामपि सृक््ममूतविषयत्वमाह-- तथेति । तेषामपि प्रकृतिप्तमानाधिकृतत्वाविहोषात्तन्मात्राणां पूव॑पूवप्रकृतीनामुत्तरोत्तरविकाराणां न विशचे- षत्वतिद्धिरित्यथः । मनःशब्दस्य सकद्पविकल्पात्मककरणविषयत्वमाशङ्कयाऽऽह- भन इतीति । न खल्वहंकारामावे संकल्पविकर्पयोरपंमवात्तदात्मकं मनः संमवती त्यर्थः । निश्वयलक्षणा बुद्धिरित्यम्युषगमादबुद्धि शब्दस्य निश्वयात्मककरणाविषयत्वमा- शङ्कयाऽऽह-बुद्धिरितीति । न हि हिरण्यगभेप्तमष्टिवुद्धिरूपमन्तरेण व्यष्टिबुद्धि तिध्यतीत्य्थः । अहकारस्यामिमानविशोषात्मकत्वेनान्तःकरणप्रमेदत्वं व्यावतैयति- अहैकार इति । अविद्यासंयुक्तमित्यविद्यात्मकमित्यथेः । कथं मृलकारणस्याहंकारश- व्दत्वमित्याशङ्कयोक्तमथं दृष्टान्तेन स्पष्टयति-यथेलयादिना । मरकारणस्यादंकारश्च ब्दत्वे हेतुमाह-- परवर्तकत्वादिति । तस्य प्रवतैकत्वं प्रपञ्चयति-अ्ैकार एवेति। सत्येवाहंकारे ममकारो भवति तयोश्च मावे सवा प्रवृत्तिरिति प्रसिद्धमित्यथः । उक्तां प्रकृतिमुपसंहरति-इतीयमिति । इयमित्यपरोक्षा साक्षिदटशयेति यावत्‌ । रेश्वरी तदाश्रया तदैश्व्योपाभिभूता । प्रक्रियते महदा्याकारेणेति प्रकृतिञ्ञिगुणं जगदुपादानं प्रधानमिति मतं ग्युदस्यति- मायेति । तस्यास्तत्तत्कार्याकारेण परिणामयोम्यत्वं च्योत- यति--्ञक्तेरिति । अष्टमेति । अष्टिः प्रकोरैरिति यावत्‌ ॥ ४ ॥

व््व्लि क

अपरेयमितस्वन्यां प्रकृतिं विदि मे पराम्‌ ॥ जीवभूतां महाबाही ययेदं धायते जगद्‌ ॥ ५ ॥

अपरेति । अपरा न परा निकृष्टाऽुद्धाऽनथंकरी संसारबन्धना- त्मिकेयमितोऽस्या यथोक्तायास्त्वन्यां विष्वुद्धां अदरेति मपाऽऽत्मभृतां विद्धि मे परां प्रदृष्टं १ तां पेत्रह्मरक्षणां प्राणधारणनिपित्ततां हे महाबाहो यया प्रहृत्येदं धायेते जगदन्तःपरविष्टया ॥ ५ ॥ शचेतनवगेमेकीकर्त प्रकृतेरष्टधा परिणाममभिधाय विकारावच्छिन्नकायैकल्प चेत- नवगेमेकीक्ुं पुरुषस्य चेतन्यस्याविद्याशक्त्यवच्छिन्नस्यापि प्रकृतित्वमुक्तां प्रकृतिमनूद्य द्दीयति-अपरेति । निकृष्टत्वं स्पष्टयति- अनर्थकरीति । अनर्थकरत्वमेव स्फार- यति- संसारेति । कथंचिदप्यनन्यत्वव्यावृच्य्थस्तुशब्दः । अन्यामत्यन्तविलक्षणामिति यावत्‌ । अन्यत्वमेव स्पष्टयति--विश्ुद्धामिति । प्रकृतिशान्दस्यान्यप्रयुक्तस्याथान्त-

१.ख, ग, शद्विमः।२क, स्यात्रभः।

[अ०७-छो ०१-७]आनन्दगिरिङृतदीकासवरितक्चांकरभाष्यसमेता । २४३

रमाह- परमेति । प्रकृष्टत्वमेव भोक्तृत्वेन स्पष्टयति-जीवध्रतामिति । प्रकृलन्तरा- दस्याः प्रकृतेरवान्तरविरशेषमाह- ययेति । न हि जीवराहितं जगद्धारयितुं शक्यमि- वारायेनाऽऽह- अन्तरिति ॥ ^ ॥ एतद्योनीनि भूतानि सर्वाणीत्युपधारय ॥ अहं रृत्स्रस्य जगतः प्रभवः प्रख्यस्तथा ॥ & ॥ एतदिति । एतच्योनीन्येते परापरे पषेत्रकषेत्रहृलक्षणे प्रेती योनिः येषां भृतानां तान्येत्योनीनि भूतानि सवोणी्येवमुपधारय जानीहि । यस्मान्मम प्रकृती योनिः कारणं सवेभूतानामतोऽदहं त्स्य समस्तस्य जगतः प्रभव उत्पत्तिः प्रलयो विनाशस्तथा प्रकृतिद्रयद्रारेणाहं सवेह्न हृ्वरो जगतः कारणमित्यथः ॥ ६ ॥ कमकृतिद्धये कार्यरिङ्गकमनुमानं प्रमाणयति--एतदयोनीनीति । भरकृतिदर- यस्य जगत्कारणत्वे कथमीश्वरस्य तदुपगतमित्याशङ्कयाऽऽह- अहमिति । एतयो- नीनीत्युक्ते समनन्तरप्रकृतजीवमृतप्रकृतावेतच्छब्दस्याग्यवधानात्पवृत्तिमाश्ङ्कय व्याक- रेति--एते इति । सर्वाणि चेतनाचेतनानि जनिमन्तीलर्थः । सर्ममृतकारणत्वेन भ्र - तिदवयमङ्गीकृतं चेत्कथमहमित्याय्ुक्तमिलयाशङ्कयाऽऽह-यस्मादिति । मम प्रकृती परमेश्वरस्य पाथितया स्थिते इत्यर्थः । तई प्रकृतिद्रयं कारणमीश्चरश्चेति जग- पऽनेकविधकारणाङ्खीकरणं स्यादित्य्ङ्कयाऽऽह- प्रढरेतीति । अपरप्रकृतेरचेतन- तात्परप्रकृतेश्चेतनत्वेऽपि रिंचिज्जञत्वादीश्वरस्येव सवैज्ञस्य पवैकारणत्वं युक्तमित्याह- सवेन इति ॥ १॥ यतस्तस्माव्‌- मत्तः परतरं नान्यकिचिदस्ति धनेजय ॥ मयि स्वमिदं प्रोतं सुप्र मणिगणा इव ॥ ७ ॥ मत्तः परमेश्वरात्परतरमन्यत्कारणान्तरं किंचिभ्नास्ि न विद्यतेऽ- हमेव जगत्कारणमित्यथः । हे धनंजय यस्मादेवं तस्मान्मयि परमेश्वरे सवोणि भूतानि सवैमिदं जगत्मोतमनुस्युतमनुगतमनविद्धं ग्रथितमि- लैः । दी॑तन्तुषु पटवत्सूजे च मणिगणा इव ॥ ७ ॥ परधानात्परतोऽक्तरात्पुरुषवत्परमात्मनोऽपि परादन्यत्परं स्यादिवयाशङ्कय प्रकतिद्र- दवारा सवेकारणत्वमीश्वरस्योक्तमुपनीन्य परिहरति--यतस्तस्मादिति । नान्यदलति

१ख. ग. उण्के प्र। ड, ज. उक्तेऽ्थप्र।२ख.ग. टः. ज, ध्ये कर्येका।३ख.ग. छ. ४. 'षपरतन्तुव ° ।

२४४ ओमद्गगवहीता-- (अ०७छो०८-९]

परमित्यत्र हेतुमाह-प्रयीति । परतरदब्दाथंमाह-अन्यदिति 1 खातन्न्यन्यावृ- त्य्थमन्तरशब्दः । निषेधफटं कथयति-- अहमेवेति । सर्वनगत्कारणत्वेन सिद्ध- मर्थ द्वितीयाधैव्याख्यानेन विहदयति--यस्मादिति । अतो(यथा) दीर्षेषु तियक्ष च पटर्घितेषु तन्तुषु पटस्यावगतिरवगम्यते तद्न्मय्येवानुगतं जगदित्याह--दीर्धेति । यथा च मणयः सूतरेऽनुस्यूतासतेनैव भ्रियन्ते तदमावे विप्रकीयन्ते तथा मयेवाऽऽ- त्ममूतेन सर्व व्याप्तं ततो निष्कृष्टं विनष्टमेव स्यादिति शछोकोाक्तं दष्टान्तमाह- सत्र इति ॥ ७ ॥ केन केन धर्मेण विषशषटे त्वाये समिदं भोतमित्यच्यते-- रसोऽहमम्षु कोन्तेय प्रमाऽस्मि शशिसूर्ययोः ॥ प्रणवः सवेवेदेषु शब्दः खे पोरषं नृषु ॥ ८ ॥ रसोऽहमपां यः सारः स रसस्तस्मित्रसभरते मय्यापः भरोता इत्यथः। एवं सवत्र । यथाऽहमप्सु रस एवं परभाऽस्मि शश्चिमूर्ययोः । भरणव ओंकारः सवैवेदेषु तस्मिन्मणवभूते मयि सवे वेदाः भोताः । तथा ख आकाञ्चे शब्दः सारमभूतस्तस्मिन्माये खं भरतम्‌ । तथा पौरुषं पु- षस्य भावो यतः पुबुद्धिगषु तस्मिन्मयि पुरषाः भोताः ॥ ८ ॥ `

अबादीनां रस्रादिषु प्रोतत्वप्रतीतेस्त्वय्येव सरव प्रोतमिलययुक्तमिति मत्वा एच्छति-- केनेति । तक्रोत्तरमुत्तरमन्थेन दशेयति- उच्यत इति। सारो मधुरो हेतुरिति यावत्‌। रसोऽहमिति कथं तत्राऽऽह- तस्मिन्निति । अप्प यो रसः सारस्तस्मिन्मयि मधुर- रसे कारणमूते प्रोता आप इतिवदुत्तरत्र सर्वत्र व्याख्यानं कतन्यमिलयाह--एवपिति। उक्तमर्थं दृष्टान्तं कृत्वा प्रमाऽस्मीत्यादि व्याच्टे- यथेति । चन्द्रादित्ययोया प्रमा तवरते मयि तौ प्रोताविल्यथः ] तत्र वाक्यार्थं कथयति-- तस्मिनिति । प्रणवसूते तस्सिन्वेदानां प्रोतत्ववदाकाशे यः सारमतः शब्दस्तदरूपे परमेश्वरे प्रोतमाकाशमि- त्याह- तथेति । पौरुषं नृष्वितिमागं पूववद्विमनते- तथेत्यादिना । पुरुषत्वमेव विङहादयति-- यत इति । पंस्त्वस्तामान्यात्मके परस्मिच्ीश्वरे प्रोतास्तद्विशेषास्तदुषा- दामैत्वेन तत्स्वमावत्वादित्य्थः ॥ ८ ॥

पुण्यो गन्धः एथिव्यां च्‌ तेजश्रासि विभावसो ॥ जीवनं सवभूतेषु तपश्चास्मि तपस्विषु ॥ ९ ॥ पुण्य इति । पण्यः सरभिगंन्धः पृथिव्यां चाहं तस्मिन्मयि गन्-

१ ड, ज, “ट्याः । २ ख, ग, नचेतनस्वभाः ।

[भ०७छो ° १ ०-१ १] आनन्दगिरिङृतदीकासंवटितक्षांकरभाष्यसमेता । २४५

परते पृथिवी भोता । पुण्यत्वं गन्धस्य स्वभावत एव पृथिव्यां दर्ित- मबादिषु रसादेः पुण्यत्वोपलक्षणाथंम्‌ । अपुण्यत्वं तु गन्धादनिाम- रिधापमो्यपेक्षं संसारिणां भूतविशेषसंसगेनिमित्तं भवति । तेनो दी्निश्रास्मि विभावसावभ्रौ । तथा जीवनं सवभूतेषु येन जीवन्ति सबोणि भूतानि तज्जीवनम्‌ । तप्चास्मि तपस्विषु तर्सिमस्तपति मयि तपस्विनः भोताः ॥ ९ ॥ मयि स्वमिदं प्रोतमित्यस्यैव परिमाणार्थं प्रकारान्तरमाह--पुण्य इति । ए्यिव्यां एण्यशब्दितो यः सुरभिगन्धः सोऽहमस्मीत्र वाक्यार्थं कथयति- तस्मिन्निति । कृं एथिन्यां गन्धस्य पुण्यत्वं तत्राऽऽह --पुण्यत्वमिति । यत्तु प्रथिन्यां गन्धस्य छ्ामाविकं पुण्यत्वं दरितं तदबादिषुं रपतादेरपि स्वामाविकपुण्यत्वस्योषरक्षणा्थमि- त्याह- पृथिव्यामिति । प्रथमोत्यन्नाः पञ्चापि गुणाः पुण्या एव सिद्धादिभिरेव मोग्यत्वादिति भावः । कथं तर्हिं गन्धादीनामपुण्यत्वप्रतिमानं तत्राऽऽह--अपुष्यत्वं तिति । तदेव सुटयति-संसारिणामिति । गन्धादयः स्वका्यभूतैः सह ॒परिणम- मानाः प्राणिनां पापादिवादपुण्याः संपद्यन्त इत्यथः । यच्ञ्नस्तेनस्तदूते मयि प्रोतोऽ- भरिरित्याह--तेज इति । जीवनमूते च मयि सवाणि मृतानि प्रोतानीत्याह- वयेति । जीवनरान्दाथमाह-- येनेति । अन्नरेनामताख्येनेतय्थः । तपश्वास्मीत्यादेसतात्पर्यर्थ- माह-तस्मिभिति । चित्तेकाग्यमनाशकादि वा॒तपस्तदात्मनीश्वरे प्रोतास्तपखिनो विदेषणामावे विशिष्टस्य वस्तुनेऽमावादित्य्थः ॥ ९ ॥ बीजं ५५९4 स्ेमतानां विदि पाथं सनातनम्‌ ॥ बुदधिमतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम्‌ ॥ १०॥ बीजमिति । बीजं भरोहकारणं मां विद्धि सवभूतानां हे पाथं सना- तने चिरंतनम्‌ । किच बुद्धिषिवेकरशक्तिरन्तःकरणस्य बुद्धिमतां विबे- कश्चक्तिमतामस्मि तेजः भागरभ्यं तद्रतां तेजस्विनामहम्‌ ॥ १० ॥ ननु सवीणि मूतानि स्वकारणे प्रोतानि कर्थं तेषां त्वयि प्रोतत्वं तत्राऽऽह-- बीजमिति । बीजान्तरापेक्षयाऽनवस्यां वारयति-सनातनमिति । वेतन्यस्याभि. व्यञ्जकं तत्त्वनिश्वयततामर्थ्यं बुद्धिस्तद्वतां या बुद्धिस्तदुते मयि सर्वे बुद्धिमन्तः प्रोता मवन्तीत्याह-्रंचेति । प्रागरम्यवतां यत्प्रागरम्यं तद्धे मयि तद्वन्तः प्रोता इत्याह-तेज इति । तद्धि प्रागर्म्यं यत्पराभिमवपतामर्थ्यं॑परेश्ाप्रधुष्यतवम्‌ ॥१०॥ बरं बख्वृतां चाहं कामरागविवजितम्‌ ॥ धर्माविरुद्रो मतेषु कामोऽस्मि भरतषभ ॥ ११॥

२४६ श्रीमद्धगबह्धीता- [अ०७छो° १२]

बरमिति । षटं सामथ्येमोजो बरवतामहम्‌ । तच्च षरं कामराग- विजिते कामश्च रागश्च कामरागो कामस्वृष्णाऽसंनिकृष्टेषु विषयेषु रागो रञ्जना पापेषु विषयेषु ताभ्यां विवर्जितं देहादिधारणमात्रार्थं बरमहमस्मि न तु यत्संसारिणां तुष्णारागकारणम्‌ । रिच धर्मानि रुद्धो धर्मेण श्ा्लार्थेनाविरुद्धो यः भ्राणिषु भुतेषु कामो यथा देहषा- रणमात्रादयर्थोऽशनपानादिविषयः कामोऽस्मि हे भरतषभ ॥ ११॥ यश्च बरवतां बर तदूते मयि तेषां प्रोतत्वमित्याह-बर्मिति । कामक्रोधादि पूषैकस्यापि बरुस्यानुमतिं वारथति-- तच्चेति । कामरागयेरेकाथैत्वमाशाङ्कयायेभेद मविदयति-कापस्तष्णेत्यादिना । विशेषणसामय्यिद्धं व्याव््वं॑ददीयति- न त्विति । शाञ्ञार्थाविरुद्धकाममृते मयि तथाविधकामवतां मूतानां प्रोतत्वं॑विवक्षि त्वाऽऽह- किंचेति । धमो विरुद्धं काममुदाहरति- ययेति ॥ ११ ॥ किच- ये चैव साचिका भावा राजसास्तामसाश्च ये ॥ मत्त एवेति तान्विद्धि न तहं तेषु ते मयि ॥ १२॥ ये चैव सात्विकाः सस्वनि्ैता भावाः पदाथ राजसा रजोनि- टेत्तास्तामसास्तमोनि्तताश्च ये केचित्माणिनां स्वकमवक्षाजायन्ते भावा- स्तान्मत्त एव जायमानानित्येवं विद्धि सवौन्समस्तानेव । यद्यपि ते मत्तो जायन्ते तथाऽपि न त्वहं तेषु तदधीनस्तदरश्रो यथा संसारिणस्ते पुनमेयि मदरश्ा मदधीनाः ॥ १२॥ चिदानन्दयोरमिन्यज्ञकानां मावानामीश्वरात्मत्वाभिधानादन्येषामतदात्मत्वप्राप्ता- ुक्तं--र्किचेति । प्राणिनां तैविध्ये हेतु दश्ेयन्वाक्याथंमाह-ये केचिदिति । तहिं पितुरिव पृश्राधीनत्वं त्वत्तो जायमानात्तदधीनत्वं तवापि स्यादिति विक्रियावत््व- दष्यत्वप्रसक्तिरित्याशङ्याऽऽह-- यद्यपीति । मम परमार्थत्वाततेषां कशितत्वान्न तदह्ुणदोषो मयि स्यातामिलय्थः । तेषामपि तद्वदेव खतच्रतासमवात्किमिति कल्पित- त्वमि्याशङ्कयाऽऽह--ते पुनरिति । त्रिविधानां भावानां न खातकयमीश्वरकार्य- त्वेन तद्धीनत्वात्तथा च करिपतस्यापिष्ठानसत्ताप्रतीतिम्यामेव तद्वत्वात्तन्मा्रत्वसिद्धि- रिलयथैः ॥ १२॥ एवंभूतमपि परमेश्वरं निलयश्दध बुद्धमुक्तस्वभावं सवभूतात्मानं निगणं संसारदोषर्बाजमदाष्टकारणं मां नाभिजानाति नगदित्यनुकोशचं दर

दिकः

१, ग. घ्व. रिणामिवतृ*।२ख.ग. ड. ज. 'वक्न्नाद ।

(०७-छो ° {३- १४} आनन्दगिरिकृतरीकासंवरितशां कर भाष्यसमेता । २४७

यति भगवान्‌ व जगतोऽङ्ानमित्युच्यते-- भवरभिः सवमिदं जगत ॥ मोहितं नामिजानाति मामेभ्यः परमन्ययम्‌ ॥ १२॥ त्रिभिगणमयैगणविकारे रागदरेषमोहादिभकारेभीषैः पदार्थरेभिरय- थोक्तेः सवेमिदं प्राणिजातं जगन्मोहितमविवेकतामापादितं सन्नाभिजा- नाति पामेभ्यों यथोक्तेभ्यो गुणेभ्यः परं व्यतिरिक्तं विलक्षणं चाव्ययं

व्ययरहितं जन्मादिसवे मावविकारवजितमित्यथः ॥ १३ ॥ पतीश्वरस्य स्वातश्ये नितयदाद्धत्वादौ च कृतो जगतस्तदात्मकस्य संघारित्वमिलया- शङ्क्य तदज्ञानादित्याह-एवंभ्तमपीति । यदप्रपञ्चोऽविक्रियश् त्वं कस्मात््वामात- मतं स्वयंप्रकाशं सर्वो जनस्तथा न जानातीति मत्वा शङ्कते- तच्चेति । -छोकेनोच- पमाह-उच्यत इति । एम्यः परमित्यप्रपञ्चत्वमुच्यते । अब्ययमिति सवैविक्रियारा- हिम्‌ ॥ १३ ॥ कयं पनर्देवीमेतां त्रिगुणात्मिकां वैष्णवीं मायामतिक्रामन्तीत्युच्यते- दैवी देषा गुणमयी मम माया दुरयया ॥ मामेव ये प्रपद्यन्ते मायमेतां तरन्ति ते ॥ १४ ॥ दैवी देवस्य ममेश्वरस्य विष्णोः स्वभूता हि यस्मादेषा यथोक्ता गुणमयी मम माया दुरत्यया दुःखेनात्ययोऽतिक्रमणं यस्याः सा दुर त्ययौ । तत्रैवं सति सवेधमान्परित्यञ्य मामेव मायाबिनं स्वात्मभूतं स्ात्मना ये प्रपद्यन्ते ते मायामेतां सवेभरतमोहिनीं तरन्त्यतिक्रामन्ति संसारबन्धनान्ुच्यन्त इत्यथः ॥ १४ ॥ यथोक्तानादि्िद्धमायापारवरयपरिवजेनायोगाज्जगतो न कदाचिदपि तत्त्वबोध पुदयत्तमावनेल्याशङ्कते--कथं पुनरिति । भगवदेकशरणतया तच््ज्ञानद्रारेण माया- तिक्रमः संमवतीति परिदरति--उच्यत इति । कथं दुरत्ययत्वेन तदल्ययः स्यादिति तत्राऽऽह- मामेवेति । प्रधानस्येव स्वातन्व्यं मायाया व्युदस्यति-देवस्येति। [अ]. छातन्त्ये मायात्वानुपपत्ति दि्यन्ददयोतितां हेतू करोति- यस्मादिति। अनुभवतिद्धा प्रा नाकस्मादपटापमे तीत्याह- एषेति । जगतस्तत्वपरतिपत्तिप्रतिबन्धमूता गुणाः सर्वादयः । ममेति प्रागुक्तमेव मायायाः स्ंबन्धमनूद्य॒विधित्पितं दुरत्ययत्वं विम न्ते दुःखेनेति । मामेवे्यादि व्याचष्टे-- तत्रेति । तस्िन्मायाख्पे यथोक्तरीत्या दरत्यये प्रतीति यावत्‌ । मामेवेत्येवकारेण मायाया वेद्यकोटिनिवे्ञामावो विवक्ष्यते ।

१ धु, 'दिषड्भाव- । २ख. ग. "वेवि*ः।३ च. ग. "्याऽतः। तः ।

२४८ श्रीमद्धगवदीता-- [अ०७-छो° १९-१७]

सवीत्मना कमीनुष्ठानादिव्यग्रतामन्तरेणेत्यर्थः । मायातिक्रमे मोहातिक्रमो मवतीति मत्वा विशिनष्टि--सर्वेति । मायातत्परयुक्तमोहयोरतिक्रमेऽपि कथं पुरुषा्थतिद्धिर- त्याशङ्कयाऽऽह- संसारेति ॥ १४॥ यदि त्वां प्रपन्ना मायामेतां तरन्ति कस्मा्वामेव स्वे न प्रपद्यन्त इत्युच्यते-- न मां दुष्कृतिनो मूढाः प्रपद्यन्ते नराधमाः ॥ माययाऽपहतज्ञाना आसुरं मावमाशचिताः॥ १५ ॥ न मां परमेश्वर दुष्कृतिनः पापकारिणो मढाः प्रपदयन्ते नराषमा नराणां मध्येऽधमा निद्ृष्टास्ते च माययाऽपहतज्ञानाः संमुषितज्ञाना आसुरं भावं ईिसादतादिरक्षणमाभिताः ॥ १५ ॥ भगवन्निष्ठाया मायातिक्रमहेतुत्वे तदेकनिष्ठत्वमेव सरवेषामुचितमिति पएृच्छति- यदीति । पापकारित्वेनाविवेकमूयस्तया ईिस्तानृतादिभूयस्त्वादूयां जन्तूनां न॒ भगव- जिष्ठत्विद्धिरित्याह--उच्यत इति । मोढयं पापकारित्वे हेतुरत एव निकर्षः । संमु- षितमिव तिरस्कृतं ज्ञानं स्वरूपचैतन्यमेषामिति ते तथा ॥ १५९ ॥ ये पुन्नरोत्तमाः पण्यकमाणः-- चतुविधा भजन्ते मां जनाः सुकृतिनोऽद॑न ॥ जातां जिज्नासुरथाा ज्ञानी च भरतर्षभ ॥ १६ ॥ चतुधिधाश्चतुष्यकारा भजन्ते सेवन्ते मां जनाः सुकृतिनः पुण्यकर्माणो हेऽज्गैन । आते आर्तिपरिग्रदीतस्तस्करव्याघ्रोगादिनाऽभिभूत आपन्नो जिद्वासुर्भगवकच्त्वं ब्वातुमिच्छति योऽ्थाथी धनकामो ञानी विष्णोस्व- क्वविच हे भरतषभ ॥ १६ ॥ | तेषां तर्हि तन्निष्ठा सुकरेति तत्राऽऽह-ये पुनरिति । ते भजन्ते मगवन्तमिति शेषः । ये त्वां भजन्ते ते किं स्वै मायां तरन्ति नैव प्राथेनवेचि्यादिलयाह--चतु- धधा इति । आपन्नस्तजनिवृत्तिमिच्छननिति शेषः । तत्वविदिति । शब्दज्ञानवानात्मत- त्वसाक्षात्कारमात्रा्ी ममषरियथ॑ः ॥ १६ ॥

तेषां ज्ञानी नित्ययुक्त एकभक्तिविंशिष्यते ॥ प्रियो हि ज्ञानिनोऽयथमहं स च मम प्रियः ॥ १७॥ तेषामिति । तेषां चतुर्णा मध्ये ज्ञानी तत्ववित्तसविच्वाभित्ययुक्तो _ तेषां चतुर्णा मध्ये ज्ञानी तसषवित्तत्वविच्वान्नितययुक्तो

१क. ख. “भृतोऽभिमवमापर ।

[ग०७छो ° १ ८] आनन्दगिरिकृतदीकासंवरित्षांकरभाष्यसमेता। २४९

भवलेकभक्ति धान्यस्य भजनीयस्यादक्षनादतः स॒ एकभक्तिधिरिष्यते विश्षेषमाभिक्यमापथ्तेऽतिरिच्यत इत्यथः । भियो हि यस्मादहमात्मा हानिनोऽतस्तस्याहमत्यर्थं भियः । प्रसिद्धं हि लोक आत्मा भियो भव. तीति । तस्माज्ज्ञानिन आतमत्वाद्रासूद्रेवः प्रियो भवतीत्यथंः । स ष हानी मम बासुदेवस्याऽऽत्मैवेति मपाद्यर्थ परियः; ॥ १७ ॥ चतुिधानां तेषां सुकृतिनां मगवदमिमुखानां तुस्यत्वमारश ङ्ृयाऽऽह-तेषापरिति । तस्य विशिष्यमाणत्वे हेतुमाह-भ्रियो हीति । नित्ययुक्तत्वं मगवत्यात्मनि सदा प्रमाहितचेतस्त्वम्‌ । अपारे पप्तरि भगवानेव पारः सोऽहमस्मीलयेकस्मिन्नद्वितीये खस्मादत्यन्तममिन्ने भगवति मक्तिः सोहविदोषोऽस्येत्येकमक्तिः । तस्याऽऽधिक्ये हेतुं विवृणोति--प्रियो हीत्यादिना । मगवतो ज्ञानिनश्च परस्परं प्रेमास्पदत्वे प्रसिद्धि धरमागयति- प्रसिद्धं हीति । अःत्मनो ज्ञानिनं प्रति प्रियत्वेऽपि मगवतो वापुदे- ब्स्य कथं तं प्रति प्रियलमित्यादाङ्कयाऽऽह- तस्थादिति । अहं ज्ञानिनो निरूषा- धिकपेमास्पदं प्रमपुरुषार्थत्वेनाऽऽत्मत्वेन च गृहीतत्वादित्य्थः । ज्ञानिनोऽपि भगवन्तं प्रति प्रियत्वं प्रकटयति- स चेति ॥ १७ ॥ न त्षतोदयज्ञयो वासुदेवस्य भियाः । न, कि त्- उदाराः सवं एवेते ज्ञानी त्वादमेव मे मतम्‌ ॥ आस्थितः स हि युक्तात्मा मामेवानुत्तमां गतिम्‌ ॥ १८॥ उदारा उत्कृष्टाः सव एवैते त्रयोऽपि मम भिया एव्ेयथः । न हि कश्चिन्मद्धक्तो मम वासदेबस्यापियो भवति ज्ञानी त्व्यर्थ भियो भब- तीति विशेषः । तत्कस्मादित्याह ह्षानी त्वात्मेव नान्यो मत्त इति मे मम मतं निश्वयः। आस्थित आरोदुं प्रहतः स हानी हि यस्मा दहमेव भगवान्वासुदेवो नान्यो ऽस्मीत्येवं युक्तात्मा समाहितचितः सन्मामेव परं ब्रह्म गन्तव्यमनुत्तमां गतिं गन्तु भहतच इत्यथैः ॥ १८ ॥ ज्ञानी चेदत्य्थमीश्वरस्य प्रियो मवति तहि विशेषणप्रामथ्यदितरेषामप्रियत्वं प्रा्त- मिति शङ्कते- न तहीति । तेषां भगवन्तं प्रति प्रियत्रमन्र विवक्षितमित्याह-नेवि। अ्यथेमिति विशेषणस्य ति किं प्रयोजनमिति पएच्छति-ि तर्हीति । स्षां मग- वदमिगुखत्वादुत्कर्षेऽपि ज्ञानिनि तदतिरेकमङ्गीकृत्य विशेषणमिल्याह--उदारा इति। ङ तत्न प्रमाणमित्याशङ्कयेश्वरज्ञानमिव्याह-मे मतमिति । ज्ञानी त्वात्मेवेलत्र हेतु- माह-- आस्थित इति । सवैशब्दस्य ज्ञानिग्यतिरिक्तविषयत्वभाह-जयोऽपीति । ज्ानिव्यतिरिक्तानां भगवदभिमुखत्वेऽपि ज्ञानामावापराधान्न मगवत्मरीतिविषयतेत्याश-

१ख. ग, ह, ज. 'वत्रापिविः । (4

२५० | श्रीपद्धगवद्रीता- [अ०्७छो° १९२०]

कु्ाऽऽह-न हीति । कस्तर्हि ज्ञानवति विहेषस्तत्राऽऽह- ज्ञानी स्बिति। तमेव विदोषं प्रशषपुवकं प्रकटयति-तत्कस्मादिलत्यादिना । स्वमात्मानं पद्य तोऽपि तस्य तव कथं यथोक्तो निश्चयः स्यादित्याशङ्कयाऽऽस्थित इत्यतद्वयाकरोति- आरोटूमिति । आरोहे हेतुं सूचयति-स ज्ञानीति । आरोदुं प्रवृत्तत्वमेव स्फुट यति- मामवति ॥ १८॥ ज्ञानी पनरपि स्तृयते-- बहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान्मां प्रपद्यते ॥ वासुदेवः स्वमिति स महात्मा सुदुरुभः ॥ १९ ॥ बहूनां जन्मनां ब्ञानाथसंस्कारश्रयाणामन्ते समाप्तो बानवान्पाप्ठ परिपाकङ्नानो मां वास॒देवं प्रत्यगात्मानं ब्रलयक्षतः प्रपद्यते । कथं, वासुदेवः सवेमिति । य एवं सर्वात्मानं मां प्रतिपद्यते स महात्मा

न तत्समोऽन्योऽस्त्यधिको वा । अतः सुद्लेभो मनुष्याणां सस्रेष्ि त्युक्तम्‌ ॥ १९ ॥ उत्तरछोकस्य गतारथत्वं परिहरति-- ज्ञानीति । ज्ञानाथैतंस्कारो वाप्तना तत्त- जन्मनि पुण्यकमोनुष्ठानननिता बुद्धिशुद्धिस्तदाश्रयाणां तद्वतामनन्तानां जन्मनामिति यावत्‌ । ज्ञानवत्तं प्राक्तनेष्वपि जन्मसु सेमावितमित्याशङ्कयाऽऽह-- प्रापेति । ज्ञान- वतो मगवत्प्रतिर्पत्ति प्र्रद्वारा चिवृणोति-कथमिति । यथोक्तन्ञानस्य तद्वतश्च दुकेमत्वं सूचयति--य एवमिति । महत्सरवेत्कृष्टमात्मशच्दितं वैभवमस्येति [महात्मा] महात्मत्वे फटितमाह-अत इति । तत्र वाक्योपक्रमानुकूल्यं कथयति-मनुष्या- णामिति ॥ १९ ॥ आत्मेव सर्वं वासुदेव इत्येवमभतिपत्तौ कारणमुच्यते-- ०९, ०, ०, क्‌ कामस्तस्तेहेतज्ञानाः प्रपचन्तेऽन्यदेवताः ॥ तं तं नियममास्थाय प्रया नियताः स्वया ॥ २०॥ कामेस्तेस्तेः पुत्रपदस्वगोदि विषयैहैतङ्गाना अपदहृतविवेकविङ्ञानाः प्रपद्न्तेऽन्यदेवताः प्राभ्रवन्ति बवास॒देवादातमनोऽन्या देवतास्तं॑तं नियमं देवताराधने प्रसिद्धो यो यो नियमस्तं तम्रास्थायाऽऽभिदय भ्रटलया स्वभावेन जन्मान्तराजितसंस्कारविरषेण नियता नियमिताः स्वयाऽऽत्मीयया ॥ २० ॥

१ क. "तोऽप्यपक्षपातिनस्तस्य । २ क.ख.ग. ध. च, राजैनाप्नरः। ३ ध, छ. घ्व, प्रपः। घ, इ, 'टेभमःसमः।५ख.ग. ड. ज. वत्तः प्र ।

[अ०७छो ०२ १-२२] आनन्दभिरिकृतसीकासंबलितश्करभाप्यसमेना । २५१

पक „१

करिमिति तहि सर्वेषां प्रत्यग््‌ते मगवति यथोक्तज्ञानं नेदेतील्याशङ्कय न मामित्य- क्तं हदि निधाय ज्ञानानुदये हेत्वन्तरमाह-आत्मेवेति । कमर्नानाविधैरपहतवि- वेकविज्ञानस्य देवतान्तरनिष्ठत्वमेव प्रत्यग्मृतपरदेवताप्रतिपत्यमावे कारणमित्याह- कापररिति । देवतान्तरनिष्ठत्वे हेतुमाह- तं तमिति । प्रसिद्धो नियमो जपोपवाप्तप्र- दक्षिणानमस्कारादिः । नियमविशेषाश्रयणे कारणमाह -- प्रकृत्येति ॥ २० ॥ तेषां च कामिनाम्‌- योयो यांयां तनु भक्तः भ्रद्वयाऽ्चिठमिच्छति ॥ तस्य तस्याचटखां श्रद्धां तामेव विदधाम्यहम्‌ ॥ २१॥ यो यः कामी यां यां देवतातनुं श्रद्धया संयक्तो भक्तश्च सब्रचितुं पूजयितुमिच्छति तस्य तस्य कामिनोऽचछां स्थिरां श्रद्धां तामेव बिद- धामि स्थिरी करोमि ययेब पुत्रं प्रदतः सखमावतो यो यां देवतात अरद्धयाऽचितुमिच्छतीति ॥ २१॥ तत्तदेवताप्रसादात्कामिनामपि सरवशवरे सर्वात्मके वासुदेवे क्रमेण मक्तिभेविष्यती- चाशङ्कयाऽऽह- तेषां चेति । खमावतो जन्मान्तरीयपंस्कारवज्ादित्यर्थः । मगवद्धि- हितया स्थिरया श्रद्धया सस्काराधीनया देवताविश्चेषमाराघयतोऽपि भगवदनुम्रहदिव फटप्रातिरित्याह--यो यो यामिति ॥ २१॥ स॒ तया श्रद्या युक्तस्तस्या राधनमीहते ॥ ङभते च ततः कामान्मयेव विहितान्हि तान्‌ ॥२२॥ स तयेति । स तया मद्विहितया श्रद्धया युक्तः संस्तस्या देवता- तन्वा राधनमाराधनमीहते चेष्टते छभते च ततस्तस्या आराधिताया देवतातन्वाः कामानीप्सितान्मयैव परमेश्वरेण सवेद्नेन कमेफरविभाग- इृतया विहिताभिर्भितांस्तान्ि यस्मात्ते भगवता विहिताः कामास्तस्मा- तानवहयं छभत इत्यथः । हितानिति पदच्छेदे हितत्वं कामानामुपच- रितं कल्प्यं न हि कामा हिताः कस्यचित्‌ ॥ २२ ॥ ईहते निर्भतैयतीलर्थः । आराधितदेवताप्रसादात्फलटप्रापतौ किमीश्वरेणेत्याशङ्कय त पर्वज्ञस्य कर्मफटविभागामिज्ञस्य तत्तदेवतापिषठात॒त्वात्तस्येव फट्दातृत्वमिल्याह-- सर्वदेति । “ एको बहूं यो विदधाति कामान्‌ » इल्यादिशरुतिमाधित्य हि तानिति पदद्वयं व्याचष्टे-- यस्मादिति । हितानित्येकं पदमिति पक्षं प्रत्याह- हितानिति। मुरूयत्वसंभवे किमित्योपचारिकत्वमित्याशङ्कयाऽऽह-न दीति ॥२२॥

१ख.ह.ज. शनांवि।

२५२ भ्रीमदडगवद्रीता- [अ ०७-छो ०२६९-२ ४) यस्मादन्तवत्साधनव्यापारां अविवेकिनः कामिनश तेऽतः- अन्तवत्त फं तेषां तद्वत्यल्पमेधसाम्‌ ॥ देवान्देवयजो यान्ति मद्क्ता यान्ति मामपि ॥ २३॥ अन्तवद्धिनाकषि तु फं तेषां तद्धवत्यल्पमेधसामल्यपर्गानां देबान्दे- बयजो यान्ति देवान्यजन्तीति देवयजस्ते देवान्यान्ति। मद्धक्ता यान्ति मामपि । एवं समानेऽप्यायासे मामेव न प्रपद्यन्तेऽनन्तफरखायाहो खदु कष्टे बतन्त इत्यनुक्रोशं दशयति भगवान्‌ ॥ २३ ॥ ्रक्षापू्वकारिणि कामानां हितत्वामवे हेतुमाह-- यस्मादिति । किंच ये कामि. नस्ते न विवेकिनस्ततश्चाविवेकपूवैकत्वात्कामानां कुतो हितत्वाशङ्केत्याह-- अविवेकिन इति । कामानामनन्तफटतेन हितत्वमाशङ्कयाऽऽह--अत इति । तेषामविवेकपूवैक- त्वमतःशब्दार्थः । तुशब्दोऽवधारणाथेः । कामफट्स्य विनाशित्वे किमिति कामनिष्ठत्वं जन्तूनामित्यााङ्कय प्रज्ञामान्दादित्याह- अल्पेति । किं ताह साधनमनन्तफटयत्या- शङ्कय मगवद्ध क्िरिवयाह-मद्धक्ता इति। अक्षरायेमुक्त्वा शोकस्य तात्पयायेमाह- एवमिति । देवताप्रप्तौ चेति शषः । मामेवेत्यादो देवताविशेषं प्रप्न्तेऽन्तवत्फरा- येति वक्तव्यम । उक्तवेपरीत्ये कारणमविवेकातिरिक्तं नास्तीत्यमिप्रत्याऽऽह-अहो खल्विति ॥ २३॥ किंनिमित्तं मामेव न भपद्न्त इत्युच्यते- अव्यक्तं व्यक्तिमापन्नं मन्यन्ते मामदुदयः॥ परं भावमजानन्तो ममान्ययमनुत्तमम्‌ ॥ २९ ॥ अग्यक्तमपकाशषं व्यक्तिमापन्नं परकाश्चं गतमिदानीं मन्यन्ते मां निल्- भसिद्धमीश्वरमपि सेन्तमबुद्धयो ऽविवेकिनः परं भावं परमात्मस्वरूपमजा- नन्तोऽविवबेकिंनो ममाग्ययं व्ययरहितमनुत्तमं निरतिशयं मदीयं भाब- मजानन्तो मन्यन्त शतयथेः ॥ २४ ॥ मगवद्भजनस्योत्तमफरत्वेऽपि प्राणिनां प्रायेण तज्ञषठत्वामवे प्रभरपैकं निमित्तं निवे- द्यति-रकिनिमित्तमित्यादिना। अप्रकाशं शरीरप्रहणात्पू्वैमिति शेषः। इदानीं टीखा- विग्रहपरिग्रहावस्यायामित्यथैः। प्रकाशस्य तदि कादाचित्कत्वं भगवति प्राप्तं नेत्याह- नित्येति । कथं तहिं मगवन्तमागन्तुकपकाशं मन्यन्ते तत्राबुद्धय इत्युत्तरं तद्धिवृ- णोति--प्रमिति। परमनुत्तममिति विकषेषणद्वयं सोपाधिकनिरुपाधिकमावार्थम्‌ ॥२४॥

क १ च, “राश्वाविवेक्रिनश्च । २ख.ग. ध. क्ष, सन्तं प। ३ ध. छ. "वेकतो मः । ४ सख, ग, मब

[अ०७-छो० २९२६] आनन्द गिरिडतरीकासंवखितन्नांकरभाष्यसमेता । २५३ पदीयमङ्गानं रिनिमित्तमित्युच्यते-- ` नाहं प्रकाशः सर्वेस्य योगमायासमाठतः ॥ मूढोऽयं नाभिजानाति छोको मामजमव्ययम्‌ ॥२५॥ नाहं ्रकान्चः सर्वस्य लोकस्य केषांचिदेव मद्धक्तानां भकाश्चोऽहमि लमिपायः । योगमायासमाहृतो योगो गुणानां युक्किधंटनं सैव माया योगमाया तया योगमाययौ समातः संछन्ञ इत्यथः । अत एव रदो लोकोऽयं नाभिजानाति मामजमव्ययम्‌ ॥ २५ ॥ अविवेकरूपमन्ञानं मगवननिष्ठाप्रतिबन्धकमुक्तं तस्मिन्नपि निमित्तं प्रशनपू्वकमनाद्य तानमुषन्यस्यति--तैदीयमह्ञानमित्यादिना । चिमिगुणमयेरित्यनोपाधिकरूपस्याप्र तिप्त कारणमक्तमश्र तु सोपाथिकस्यापीति विशेषं गृहीत्वा व्याचटे-नाहमिति। 7६ मगवद्धक्तिरनुपयुक्तेत्याशङ्कय। ऽऽह - केषां चिदिति । सर्वस्य शोकस्य न प्रका- शोऽहमित्यत्र हेतुमाह- योगेति । अना्निर्वाच्याज्ञानाच्छनत्वादेव मद्विषये छेकस्य मोढ्ये ततश्च मदीयस्वरूपविवेकामावान्मननिष्ठत्वराहित्यमित्याह- अत एवेति ॥ २९ ॥ यया योगमायया समातं भां लोको नाभिजानाति नासौ योगमाया परदीया सती ममेश्वरस्य मायाविनो श्वानं परतिबध्नाति यथाऽन्यस्यापि भायाविनो माया ज्ञानं तदयत एवमतः- वेदाहं समतीतानि वर्तमानानि चार्जुन ॥ मविष्याणे च मूतानि मां तु वेद्‌ न कश्चन ॥ २६ ॥ अहं तु बेद जाने समतीतानि समतिक्रान्तानि भृतानि बरत॑मानानि चान भविष्याणि ख तानि वेदाहेमां तु वेद न कश्चन मद्धक्त पच्छरणमेकं युक्त्वा मत्त्त्ववेदनाभावादेव न मां भजते ॥ २६ ॥ मायया मगवानावृतशत्तस्यापि ोकस्येव ज्ञानप्रतिनन्धः स्यादित्याशङकथाऽऽह- पयेति । न हीयं माया मायाविनो विज्ञानं प्रतिनघ्ाति मायात्वाष्ठौकिकमायावत्‌ , अथवा नेश्वरो मायाप्रतिबद्धज्नानो मायावित्वाह्टौक्किकमायाविवदिल्यर्थः । मगवतो माया- परतिबद्धज्ञानत्वामावे सवज्ञत्वमप्रतिनद्धं पिद्धमित्याह-यत इति । छोकस्य मायप्र- तिबद्धविज्ञानत्वादेव भगवदामिमख्यशन्यत्वमित्याह- मां त्विति। काटत्रयपरिच्छि-

१ कृ. तदश्ञा° । २ घ. ध्या, अथवा भगवतो यः संदल्पः स एव योगस्तदरक्लवतिनी या माया तयाऽऽृत इदः । वित्तसमाधिवी योगो भगवतस्वक्छृता माया तया योगमायया सः । ३ क तदद्य । ४ कध. ग. ्वृतोमां।५घ्‌.ननिमां।

२५४ श्रीमद्धगवद्रीता-- [अ०७छो ०२५७]

्ापरिच्छिन्नसमस्तवस्तुपरिन्ञाने प्रतिबन्धो नेश्वरस्यास्तीतिधोतनाथस्तुशब्दः । मां तिति लोकस्य मगवत्तत्वविज्ञानप्रतिन्धं द्योतयति । तरिं त्वद्धक्तिर्विफटेत्याश्- ङयाऽऽह- मद्धक्तमिति । तर्हि सर्वाऽपि त्वद्क्तिद्वारा त्वां ज्ञास्यति नेत्याह- म्यति । विवेकवतो मद्धनने न तु विवेकशुन्यस्य सवैस्यापीत्यथः ॥ २१ ॥ केन पुनमत्तत्ववेदनपरतिबन्धेन प्रतिबद्धानि सन्ति जायमानानि सव॑- भूतानि मां न विदन्तीयपेक्षायपिदमाद- इच्छाहेषसमुत्येन ददमोहेन भारत ॥ स्व॑भूतानि संमोहं सगे यान्ति परंतप ॥ २७॥ इच्छाद्रेषसमुत्थनेच्छा च द्रेषशेच्छाद्रेषौ ताभ्यां समुत्तिष्ठतीतीच्छा- दरेषसयुत्थस्तेनेच्छाद्रेषसमुत्थेन । केनेति विशेषापेक्षायामिदमाह दद मोदेन द्वुनिमित्तो मोहो द्रदरमोहस्तायेवेच्छाद्रेषो श्चीतोष्णवत्परस्पर- विरुद्धौ सुखदःखतद्धेतुविषयौ यथाकालं सवैभतिः सेवध्यमानो दरदश्च- ब्देनाभिधीयेते । तत्र यदेच्छाद्रेषो स॒ुखदुःखतद्धेतुसंपाप्ल्या लब्धा- त्मको भवतस्तदा तौ सर्वभूतानां शह्वायाः स्ववश्षापादनदरारेण परमौ थात्मतन्वविषयह्गानोत्पत्तिमतिबन्धकारणं मोहं जनयतः । न हीच्छाद्वेषदोषवशीकृतचित्तस्य यथाभूताथंविषयङ्भानयत्पथते बहिरपि किमु वक्तव्यं ताभ्यामाविष्टबुद्धेः संमूढस्य भरत्यगात्मनि बहुपतिबन्धे नानं नोत्पद्यत इति। अतस्तेनेच्छाद्रेषसमुत्थन द्रदमोहेन भारत भरता- न्वयज सवैभूतानि संमोहितानि सन्ति समोहं सेमृूढतां सर्गे जन्मन्यु- त्पत्तिकाख इत्येतद्यान्ति गच्छन्ति हे परंतप । मोहवश्षान्येव स्वेभूतानि जायमानानि जायन्त इत्यभिप्रायः । यत एवमतस्तेन ददमोहेन प्रतिब- दधपङ्ञानानि स्ेभ्रतानि संमोहितानि मामात्मभूतं न जानन्तयत एवाऽ5- त्मभावेन मां न भजन्ते ॥ २७॥ मगवत्तत्त्वविज्ञानप्रतिबन्धकं मूलज्ञानातिरेकं प्रश्नद्रारेणादाहरति-केनेत्यादिना । पुनःशन्दात्परतिबन्धकान्तरविवक्षा गम्यते । अपराक्षमवान्तरप्रतिबन्धकमिदमा गृह्यते । विशेषमाकाद्स्ापूवंकं निक्षिपति- केनेति विशेष पिक्षायामिति । द्वद्शब्देन गृही- तयोरपीच्छादवेषयोभरहणं दैदशब्दारथोपरक्षणाथमिल्यमित्रेयाऽऽह- तावेवेति । तयोर- पयायमेकत्रानुपपतति गृहीत्वा विशिनष्टि--यथाकारुमिति । न च तयोरनषिकरणं किचिदपि भूतं संसतारमण्डटे सेमवतीत्याह-- सवैभूतैरिति । तथाऽपि कथं तयो- मेहिहेतुत्वमित्याशङ्कयाऽऽह- तत्रेति । तयोराश्रयः स्तम्यथैः । उक्तमेवार्थं केम॒ति-

१ क, नस्त्वत्त । २ क.त्वां1 ३ कख, ग. न्च, माःमविः।

[अ०« छो ०२८-२९}आनन्दगिरिङृतटीकासंवरितक्षांकरभाष्यसमेता । २५५

ढन्यायेन प्रपञ्चयति-न हीति । पूर्वभागानुवादपृवंकमुत्तरमागेन फषरितमाह-- अत इति । प्रत्यगात्मन्यहं कारादिप्रतिबन्धप्रमावतो ज्ञानोत्पत्तरसंमवोऽतःशब्दाथः । कखप्मूत्यमिमानेन स्वरूपशक्त्या च युक्तस्येव यथोक्तप्रतिबन्धविघातपामथ्यमिति चोतनारथं मारत परंतपेति सबोधनद्यम्‌ । तच्वज्ञानप्रतिनन्धे प्रकृतमवान्तरकारणमप हिहरति- मोहेति । जायमानमृतानां मोहपरतश्रत्वे फटितमाह-- यत इति । मगव- तत््वेदनामावे तजिष्ठत्ववेधुर्यं फलतीत्याह--अत एवेति ॥ २७ ॥ के पुनरनेन दरदमोहेन निगुक्ताः सन्तस्त्वां विदित्वा यथाज्ञाद्खपा- त्ममावेन भजन्त इत्यपेक्षितमर्थं दशेयितुपुच्यते- येषां त्वन्तगतं पापं जनानां पण्यकमणाम्‌॥ ते हदमोहनिमुक्ता भजन्ते मां दृटव्रताः॥ २८॥ ` येषां तु पुनरन्तगतं समाप्तमाय॑ क्षीणं पापं जनानां पण्यकर्मेणां एण्य कर्मं येषां सच्छज्गद्धिकारणं विद्यते ते पुण्यकर्माणस्तेषां पुण्यकर्मणां - ते ददमोहनिभुक्ता यथोक्तेन दरमोदेन निृक्ता भजन्ते मां परमात्मानं हृटेव्रता एवमेव परमाथेतत््वं नान्यथेत्येवं निधितविङ्गाना दृढव्रता उच्यन्ते ॥ २८ ॥ यदि सर्वाणि मूतानि जन्म प्रतिपद्यमानानि संमूढानि सन्ति मगवत्ततत्वपरिज्ञानदू- न्यानि भगवद्धजनपराब्बखानि तरिं शाल्नानुरोषेन मगवद्धजनमुच्यमानमपि कायंमावा - दथेकमापयेतेति शङ्कते-के पुनरिति । अनेकेषु जन्मघु सुकृतवनशादपाङृतदुरि तानां द्वदरपरयुक्तमोहविरदिणां बह्मचयोदिनियमवतां मगवद्धजनाधिकारित्वानन शाब विरोषोऽस्तीति परिहरति--उच्यत इति । तुश्ब्द्योल्यमथंमाह-- पुनरिति । उक्ता- यमात्रपिद्यर्थं॑समाप्तप्रायमित्युक्तम्‌ । प्रकृतोपयोगं पुण्यस्य कर्मेणो दशयतु विशि नष्टि-सच्वेति । उभयविधश्द्धद्द्वनिमित्तमोहनिवृत्तिफटमाह- ते ददति । मोह नवृत्तेमेगवनरिष्ठापयन्तत्वमाह- भजन्त इति । तेषां नानापरिप्रहवतां मगवद्धजनप्र तिहतिमाहाङ्कयाऽऽह--दृढेति ॥ २८ ॥ ते किमर्थं भजन्त इत्युच्यते- जरामरणमोक्षाय मामाश्चित्य यतन्ति ये ॥ ते ब्रह्म तदहिदुः कृत्स्नमध्यारमं कमं चासिरुम्‌ ॥२९॥ ५ ध. छ. क्ष. 'तुमाह- ये ) २ क. “वं सवैपरित्यागव्रतेन नि" । ९ क. ^ति । मुक्तेरा

क्वसि" । ड. गति । म॒क्तेरथमात्राति" । ज. "ति । मुक्तेरथमात्रसि'। ४ ख. ग. ड, “शुद्धिदरद्र । ज, शुद्धि द्वद । ५ इ. ज. “त्ति फ" । ।

2५६ श्रीमद्गवद्रीता- [अ ०७-छो ०६०]

जरामरणमोक्षाय जरामरणमोपार्थं मां परमेश्वरमाभरिलय म॑त्समा-

हितविचाः सन्तो यतन्ति परयतन्तेयेते यद्रह्म परं तदिद; इत्लं

समस्वमध्यात्मं॒॑परत्यगात्मविषयं वस्तु तद्विदुः कमं चाखिलं समस्तं

विदुः ॥ २९ ॥

यथोक्तानामधिकारिणां मगवद्धननफठं प्रशद्ारा दर्हीयति-ते किमर्थमिति । जरामरणादिलक्षणो यो बन्धक्तदवि शेषार्थं मगवद्धजनमित्ययः । संप्रति सगुणस्य पप्र पश्चस्य मध्यमानुग्रहारथं ध्येयत्वमाह-मामाश्िल्येति । जरादिसंप्ारनिवृत्यर्थं निरयणं निष्प्रपञ्चं मामुत्तमाधिकारिणो जानन्तीत्युक्तं “मामेव ये प्रपद्यन्ते" इत्यादावित्याह- जरेति । मध्यमानधिकारिणः प्रत्याह - मामिति । परमेश्वराश्रयणं नाम विषयविभु- खल्वेन भगवदेकनिषठत्वमित्याह--मत्समाहितेति । प्रयतनं मगवनिष्ठािद्धयर्थ बहि- रङ्गाणां यन्ञादीनामन्तरङ्गाणां च भ्रवणादीनामनुष्ठानम्‌ । प्रागुक्तं जगदुपादानं षरं भक्ष । कथं ह्म विदुरित्यपेक्षायां समस्ताध्यात्मवस्तुत्वेन सकठकमेतेन च तद्िदुरि- त्याह--डृत्लमिति ॥ २९ ॥

साधिमूताधिदैवं मां साधियन्नं च ये विदुः ॥ प्रयाणकारेऽपि च मां ते विदुयुक्तचेतप्तः ॥ २० ॥ इति श्रीमहाभारते रातसाहस्यां संहितायां वैयासिक्या भीष्मपवेणि श्रीभगवद्रीतासुपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगराख्े श्रीदृष्णाजनसंवादे ज्ञानविज्ञानयोगो नाम सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥ साधीति । साधिभूताधिदेवमधिमूतै चाधिदेवं चाधिभ्रताधिदैवं सहाधिभूताधिदैवेन साधिभूताधिदवं च मांये विदुः साधियद्गं ष

सहापियहेन साधियहनं ये विदुः प्रयाणकालेऽपि च मरणकाटेऽपि च

भां ते बिदुयुक्तचेतसः समाहितचित्ता इति ॥ २० ॥

इति श्रीमत्परमहसपरिव्राजकाचायेगोविन्दभगवत्पूज्यपादक्षिष्वश्रीमच्छं-

करभगवतः कृतौ श्रीमगवद्वीताभाष्ये ज्ञानविङ्गानयोगो नाम सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥

न केवरं मगवन्निष्ठानां सर्वाध्यात्मकमोत्मकबरह्मविततवमेव कित्वधिमूतादिपहितं तद्वेदित्वमपि सिष्यतीत्याह-साधिभरतेति । अध्यात्मं क्माधिमूतमधिदैवमभियज्ञशेत पञ्चकमेतद्भ ये विदुस्तेषां यथोक्तन्ञानवतां समाहितकेतस्तामापदवस्थायामपि भगवत्त-

[अ०<छछो !- २] आनन्दगिरिकृतटीकासंवलितशां करभाष्यसमेता । २५.

त्ज्ञानमप्रतिहंतं तिष्ठतीत्याह- प्रयाणेति । अपि चेति निपाताम्यां तस्यामवस्थायां करणग्रामस्य व्यग्रतया ज्ञानापंमवेऽपि स्माहितचित्तानामुक्तन्ञानवतां मगवत्तत्वन्ञानम- यलछृम्यमिति चोत्यते । तदनेन सप्तमेनोत्तममधिकारिणं प्रति ज्ञेयं निरूपयता तदथै - मेव सर्वीत्मकत्वा दिकमुपदिशता प्रकृतिद्रयद्वारेण स्वेकारणत्वादिति च वदता तत्यद - वाच्यं तक्षं चोपक्षिप्तम्‌ ॥ ६० ॥ इति श्रीमत्परमहेपतपरित्रानकाचायैश्रीमच्छरद्धानन्दपुज्यपादशिष्यानन्दज्ञान- विरचिते श्रीमद्धगवद्वीताश्चांकरमाष्यव्याख्याने सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥

( शरेकानामादितः समध्याः-२८१ )

अथाष्टमोऽध्यायः |

ते ब्रह्म तद्धि; ङृत्लमिलयादिना भगवताऽजैनस्य प्भ्रवीनान्युपदिष्टान्यत- सयन्नायेम्‌- अज्ञेन उवाच- किं तद्रह्म किमध्यामं रं करम पुरूषोत्तम ॥ आधपेभूतं च किं प्रोक्तमधिद्वं किमुच्यते ॥ १॥ जार्धयज्नः कथ काञ्च दृहस्मन्मधुसूद्न ॥ प्रयाणकार च कथं ज्ञेयोऽसि नियतात्मभिः ॥ २॥ ॥ १॥>२॥ सप्तमाध्यायान्ते येषां त्वन्तगतं पापम्‌" इत्यादिना यषां ब्रह्मादीनामनुप॑घानमुक्तं यचच प्रयाणकाठे मगवतः स्मरणं दरितं तदिदं जिज्ञाप्तमानः सन्प्च्छतीति प्रश्षसमुदा- यमवतारयति- ते ब्रह्मेति । प्र भवीजानिं तद्विषयभतानि ब्रह्मादीनि वस्तू्ीति यावत्‌। ुमृत्सितविषयप्रतिङम्भानन्तरं तेषां प्रभद्रारा निणैयाथपित्याह--अत इति । यदुक्त ते ब्रह्य तद्विदुरिति, तत्कि सोपाधिकं निरूपाधिकं वा॒बह्महाब्दस्योभयत्रापि समवा. दिति मत्वाऽऽह- किं तदिति । यच्चोक्तं कृत्स्नमध्यात्ममिति तत्नाऽऽत्मानं देहम. धिकृत्य तस्मिन्नपिष्ठाने तिष्ठतीत्यध्यात्मराब्देन श्रोत्रादिकरणम्रामो वा प्रत्यग्मतं बह्व वा विवितमित्याह--किमध्यात्ममिति । “ विज्ञाने यज्ञं तनुते कमणि तनुतेऽपि च ? इति श्रुतौ कर्मणो द्विविध्यनिधौरणात्कमं चाखिमित्यत्न कीरकमे गृहीतमिति

प्च्छति- किमिति । क्षराक्षराम्यां कायंकारणाम्यामतीतस्य भगवतो न रिंचिद्वे- ३१

२५८ भ्रीपद्धगवद्धीता-- [अ०८छो ०६]

मस्तीति सूचयति-- पुरुषोत्तमेति । साधिमूताधिदेवमित्यक्नाधिभूतशब्देन ए्यि्या- दिषु मृतेषु वतैमानं रिचिदेव गृह्यते कवा समस्तमेव कायमिति निर्दिषारयिषया एच्छति- अधिभूतमिति । अधिदैवमिति च दैवतविषयमनुध्यानं वा दैवतेष्वादि- मण्डडादिषु वतमानं चैतन्यं वा जिषुष्षितमिति प्र्नन्तैरं प्रस्तोति - अधिदैवमिति । साधियज्ञं चेत्यत्राधियज्ञशाब्देन यज्ञमधिगतो विज्ञानात्मा वा परदेवता वेति प्र्ान्तरं प्रकरोति-- अधियज्ञ इति । स च कथं केन प्रकारेण ब्रह्मत्वेन चिन्तनीयः कं तादात्म्येन किं वाऽत्यन्तामेदेनेत्याह-- कथमिति । सवेथाऽपि प्त फिमसिन्देहे वतैते ततो बहिवा, देहे चेत्स कोऽत्र बुद्धथादिस्तव्यतिरिक्तो वेति जिन्ञात्तया बरते-कोऽ- जेति । अधियज्ञः कथं कोऽतेति न प्रभ्नमेदकः(दः) कथमिति तु प्रकारमेदविवक्षयेति द्रष्टव्यम्‌ । यत्तु समाहितचित्तानामुक्तं॒तत्प्रयाणकाटेऽपि भगवदनुप्ंधानं सिध्यतीति तदयुक्तमुत्करमणदश्ायां करणम्रामवेयग््याशचित्तसमाधानानुपपत्तेरित्यमिप्रत्याऽऽह- भरयाणेति ॥ १॥ २॥ एषां प्रभ्ानां यथाक्रमं निणेयाय- श्रीभगवादुवाच- अक्षरं ब्रह्म परमं स्वभावोऽध्यात्ममुच्यते ॥ भूतभावोद्भवकरो विसर्गः क्मसंत्नितः ॥ २ ॥ अक्षरं न क्षरतीति परं आत्मा ““एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गागिःः इतिश्युतेः । ओकारस्य चोमित्येकाक्षरं ब्रह्मेति परेण विश्चेषणा- दग्रहणम्‌ । परममिति च निरतिशये ब्रह्मण्यक्षर उपपन्नतरं विशेषणम्‌ । तस्येव परस्य ब्रह्मणः प्रतिदेहं भलयगात्मभार्वेः स्वभावः । स्वभावोऽ- ध्यात्मगरुच्यते, आत्मानं देहमधिषत्य भरत्यगात्मतया प्रत्तं परमाथत्र- ह्यावसानं वस्तु स्वभाबोऽध्यात्ममुच्यतेऽध्यात्मशब्दे नाभिधीयते । मूत- भावोद्धवकरो भरतानां भावो भ्र॒तभावस्तस्योद्धबो भूतभावोद्धवस्तं करोतीति भूतभावोद्भवकरो भूतवस्तूत्पत्तिकर इत्यथः । विसर्गो विस- ज॑नं देवतोदेशेन चरुपुरोडाश्ोदेद्रैव्यस्य परित्यागः स॒ एष विस्गंल- पषणो यज्जः कमसंक्ठितः कर्मश्षब्दिति इत्येतत्‌ । एतस्माद्धि बीजभूतावु- षयादिक्रमेण स्थावरजङ्गमानि मृतान्युद्धषन्ति ॥ ३ ॥ १ख. ढ्‌. ज, “न्तरप्राप्ती प्र । २ क. ख. “थिकृतो। ३ क. ध. छ. "मात्मा। ४ ध. ष,

वः स्वोमाः। ख, "वः स्वभाव इति स्वभावः स्वो भाः । क. "वः स्वभाव इति स्वो भा । ५ क्‌. "शदेः स्वस्य द्रष्यस्य वितरणं प । ६ ध. 'देस्तस्य प" ।

[अ०८छो० ४] भानन्दगिरिषृतटीरासंषटितश्ांकरमाष्यसमेता । २५९

व्याख्यातप्रश्चसप्तकस्य प्रतिवचनं भागवतमवतारयति- एषामिति । क्रमेण कृतानां प्रश्ानां क्रमेणेव प्रतिवचने प्रष्ुरमीष्टप्रतिपत्तिपोकर्य॒सिध्यतीति बुध्यमानो विशिनष्टि--यथाक्रममिति । तत्र प्र्भवयं निर्णेतुं मगवद्रचनमुदाहरति-अक्षर- परिवि। किं तद्भलेति प्रभ्रस्य प्रतिवचनम्‌-अक्षरं ब्रह्म परममिति । तत्राक्षरश- ब्दस्य निरुपाधिके परस्मिन्नात्मन्यविनारित्वव्यापतिमत््वसंबन्धात्परवृत्ति व्युत्पादयति- अप्षरमित्यादिना । कथं पुनरक्षरशब्दस्य यथोक्ते परमात्मनि वृद्धप्रयोगमन्तरेण युत्य्तया प्रवृत्तिराश्रीयते व्युत्पत्तेरथान्तरेऽपि समवादित्याशङ्कय द्यावाप्रथिव्यादिविष- यनिरङ्कुदाप्रशाप्तनस्य परस्मादन्यस्मिन्नसंमवात्तथाविषप्रशाप्तनकवैतवेन श्चतमक्षरं बहयै- पेयाह--एतस्येति । रूढिर्योगमपहरतीति न्यायार्दोकारे वणेप्तमुदायात्मन्यक्षरश्च- वदस्य रूढ्या प्रवृत्तिराश्रयितुमुचितेत्याशङ्कयाऽऽह-ओंकारस्येति । प्रतिवचनोप. कमे प्रक्रान्तमोकाराख्यमक्षरमेवोत्तरत्र विशेषितं भविष्यतीत्याशङ्कय परमविशेषण- विरोधात तस्य प्रक्रमः सेमवतीत्याह-प्रममिति चेति । किमध्यात्ममिति प्रभ्रस्यो- तरं स्वभावोऽध्यात्ममिल्यादि तव्याचष्टे-त्स्थवेति । स्वकीयो माप; खमावः श्रोत्रा- दिकणग्ामः स चाऽऽत्मनि देहेऽदंप्रत्ययवेद्यो वतेत इत्य॑मं प्रतिमाप्ं व्यावत्य खमा- वपद्‌ गृहति-- स्वभाव इति । एवं विग्रहपरिग्रहे स्वमवोऽष्यात्ममुच्यत इत्यस्याय- र्थो निष्पन्नो मवतीत्यतुवादपृषैकं कथयति- स्वभाव इति । तस्थव परस्येलादि- नोक न विस्मैव्यमिति विशिनष्टि--प्रमार्थेति । परमेव हि बह्म देहादौ प्रविदय प्रयगात्ममावमनुमवति तत्व तदेवानुप्राविशदिति श्रुतेरियथः । किं कर्मेति प्रभर- ्यात्तरमुपादत्ते- भूतेति । मूतान्येव मावास्तेषामुद्धवः समुत्पत्तिं करोतीति व्यत्त ्िद्धवत्कृत्य विधान्तरेण व्युत्पादयति--भूतानामिति । मावः सद्धावो व्तुमा- बोऽत एव भतवस्तूत्पत्तिकर इति वक्ष्यति । वैदिकं कमांत्रोक्तविशेषणं कमेरन्दित- मिति विसगंशन्दार्थं॒दशंयनिशदयति-विसगै इत्यादिना । कथं पुनथो- कस्य यज्ञस्य सर्वषु मृतेषु सृष्टिस्थितिप्रख्यहेतुत्वेन तदुद्धवकरत्वमित्याशङ्कय “अञ्जो प्ा्लाऽऽहुतिः, इत्यादिस्मृतिमनुसृत्याऽऽह--एतस्माद्धीति ॥ २ ॥

अधिभूतं क्षरो भावः परुषश्वाधिदेवतम्‌ ॥ अधियज्नोऽहमेवात्र देहे देहमतां वर ॥ ४ ॥ अधिभूतमिति । अधित प्राणिजातमधिकृल्य भवतीति । कोऽसौ शरः रतीति क्षरो विनाशी भावो यत्किचिज्जनिमद्रस्त्वित्यर्थः। पुरुषः

१ख. ङ. वःस्वोभाः।२ ड. ज. "वेये व", ख. धेयतया वः।३ क, ड, ज, श्यप्र । ४्च.ङठ्ज,. द्द्‌ विग ।५क्‌, ^तिस्वो भाः।

२६० भीपद्गवद्रीता- [अ० <८शछो०4]

पुणमनेन सवेमिति पुरि क्षयनाद्रा पुरुष आदिलयान्तगंतो हिरण्यगर्भः सवैपराणिकरणानामुग्राहकः सोऽधिदेवतम्‌ । अधिय; सवेयज्ञामिमा- ` निनी देवता विष्ण्वाख्या ““यज्खो वे विष्णुः" इति श्रतेः । स हि विष्णु- रहमेवात्रापिमन्देहे यो यश्चस्तस्याहमधियङ्गो यन्नो हि देहनिवत्यत्वेन देहसमवायीति देहाधिकरणो भवति देहभ्रतां वर ॥ ४ ॥

संप्रति प्रश्षत्रयस्यात्तरमाह--अधिभूतमिति । अधिभूतं च रं प्रोक्तमि- त्यस्य प्रतिवचनमधिमूतं क्षरो भाव इति तत्राधिभूतपदमनुय वाच्यमर्थं कथयति- अधिभृतमिल्यादिना । तस्य निरदेशमन्तरेण निज्ञातुमशक्यत्वात्पश्चदवारा ताज्ई- शति- कोऽसाविति । कायमात्रमन्न संगृहीतमिति वक्तुमुक्तमेव व्यनक्ति--यारकि- चिदिति । अधिदैवं किमिति प्रभे पुरुषशचेलयादिप्रतिवचनं तत्र पुरुषशब्दमनूय मुख्य. मर्थ तस्योपन्यस्यति-- पुरूष इति । तस्येव संमावितमर्थान्तरमाह--पुरि श्यना- देति । वैराजं देहमापादयाऽऽदित्यमण्डलादिषु दैवतेष्वन्तरवस्थितो लिङ्गात्मा व्य्टिक- रणानुग्राहकोऽत्र पुरुषडशब्दार्थः । स चाधिदेवतमिति स्फुटयति- आदित्येति । अधि- यज्ञः कथमित्यादिप्र्ं परिहरत्रधियज्ञशब्दाथेमाह-अधियन्न इति । कथमुक्तायां देवतायामधियज्ञदाब्दः स्यादित्याशाङ्कय श्रुतिमनुसरन्ाह- यज्ञो वा इति । पैव देवताऽधियज्ञशब्देनोच्यते । सा च बरह्मणः सकाशादलन्तामेदेन प्रतिपत्तव्ये्याह- स हि विष्णुरिति । शाल्लीयन्यवहारमूमिरत्रेत्युक्ता । देहप्तामानाधिकरण्याद्वाऽतरे- त्यस्य व्याखूयानम्‌-- अस्मिन्निति । किमधियज्ञो बहिरन्तवां देहादिति संदेहो मा भूदिव्याह- देह इति । ननु यज्ञस्य देहाधिकरणत्वामावात्कथं तथाविषयज्ञाभिमानिदे.- वतात्वं मगव॑ता विवक्ष्यते तघ्राऽऽह-- यज्ञो हीति । एतेन तस्य बुद्धयादिन्यतिरिक्त- त्वमुक्तमवधेयम्‌ । न हि परा देवता दर्ितरीत्याऽधियनज्ञशाब्दिता बुद्धचादिष्वन्तभोव- मनुमवितुमलम्‌ । देहान्विभ्रतीति देहतः सरवे प्राणिनस्तेषामेष वरः शष्ठो युक्त हि भगवत्ता साक्षादेव प्रतिक्षणं संवादं विदधानस्याजनस्य सवभ्यः श्रैष्ठयम्‌ ॥ ४ ॥

अन्तकारे च मामेव स्मरन्मुक्वा कटेवरम्‌ ॥ यः प्रयाति स मद्भावं याति नास्यत्र संशयः ॥ 4॥

अन्तकार इति । अन्तकाङरे च भरणकाडे मामेव परमेश्वरं विष्णं स्मरन्य॒क्टवा परिल्यज्य केवरं श्रीरं यः प्रयाति गच्छति स मद्धावं वैष्णवं तत्वं याति नास्ति न विध्तेऽतरास्मिन्रथे संशयो यातिवान वेति ॥ ५॥

१ख.इ.ज. वता वि ।

[अ० (छो ०६-७]आनन्दगिरिढृतदीकासंवलितक्षांकरभाष्यसमेता । २६१

यन्त प्रयाणकाले चेत्यादि चोदितं तत्राऽऽह- अन्तकाले चेति । मामेवेवधा- एणेनाध्यात्मादिविरिष्टत्वेन स्मरणे व्यावल्येते । विशिष्टस्मरणे हि चित्तविक्षेषान्न प्रधा- नस्मरणमपि स्यात्‌ । नच मरणकाठे कार्यकरणपारवदयाद्भगवदनुस्मरणासिद्धिः सवैदैव नै्तर्येणऽऽदरधिया भगवति समपितचेतपस्तत्कारेऽपि कायैकरणनातमगणयतो मग- वदनुपंघानसिद्धेः । शरीरं तस्मिन्नहममाभिमानाभावादिति यावत्‌ । प्रयातीलत्न प्रकृत- दारीरमपादानम्‌ । “व्रह्म वेद ब्रह्मेव मवति” इत्यादिश्युतिमाश्रित्याऽऽह-नास्तीति। व्यापतेध्यं संायमेवामिनयति--याति वेति ॥ ९ ॥

न प्रद्विषय एवायं नियमः कि तदि- यंयं वाऽपि स्मरन्भावं त्यजत्यन्ते कटेवरम्‌ ॥ (4 क्ति च ^> तं तमेवेति कान्तेय सदा तद्भावभावितः ॥ & ॥ य॑ य॑ वाऽपि यं यं भावं देवताविशेषं स्मरंशिन्तयंस्यनति परिय- नलयन्ते भ्राणवियोगकाे केवरं तं॑तमेव स्मृतं भावमेवैति नान्यं कोन्तेय सदा सवेदा तद्धावभावितस्तस्मिन्भावस्तद्ावः स भावितः स्परयमाणतयाऽभ्यस्तो येन स तद्भावभावितः सन्‌ ॥ ६ ॥ अन्तकाछे भगवन्तमनुध्यायतो मगवत्प्रा्तिनियमवदन्यमपि तत्काठे देवारिविशेषं ध्यायतो देहं त्यजतस्तत्प्राप्तिरवकयं माविनीति दशेयति- नेत्यादिना । कथं पनरन्त- काठे परवशस्य नियतविषयस्मृतिभ॑वितुमृत्सहते तत्राऽऽह-सदेति । देवादिविरेष- सतस्िन्निति्तम्यथेः । मावो भावना वाप्तना सर भावो भावितः संपादितो येन पंसा प तथाविधः पन्यं य॑ भावं स्मरति तं तमेव देहत्यागादूध्वं गच्छतीति संबन्धः ॥ १ ॥

यस्मादेवमन्दया भावना देदान्तरमाप्तो कारणम्‌- तस्मा्सर्वेषु काङेषु मामनुस्मर युध्य च ॥ मस्यपिंतमनोबुद्धिमामेवेष्यस्यसंशयः ॥ ७ ॥ तस्मात्सर्वेषु कारेष मामनुस्मर यथाशाब्खं युध्य च युद्धं च सधम

कुरु मयि वासुदेवेऽपिते मनोबुद्धी यस्य तव स त्वं मय्य्ितमनोबुद्धिः सन्मामेषव यथास्मृतमेष्यस्यागमिष्यस्यसंश्चयो न संश्रयोऽज विद्यते ॥७॥

पसततभावना प्रतिनियतफटभ्रा्षिनिमित्तान्त्यप्रत्ययहेतुरि्यङ्गीकृत्यानन्तर छोकमव- तारवति-- यस्मादिति । विेषणत्रयवतो भगवदनुस्मरणस्य भगवत्प्ा्तिहेतुत्वं तस्मा-

१ख, ग. ज. णाऽङन्तरधि।

२६२ श्रीमद्गवहीता- [अ०८छो ° ८1

दित्युच्यते । सर्वेषु करेष्वादरनैरन्तर्याम्यां सहेति यावत्‌ । भगवदनुस्मरणे विशोषण- भ्रयपताहित्यं यथाशाख्लमिति चोत्यते । मगवदनुप्ंधानं कतैन्यमुक्त्वा तेन पह खधमे- मपि कुर युद्धमित्युपदिशता भगवता समुच्चयो ज्ञानकर्मेणोरङ्गाकृतो मातीत्याश्च- इचाऽऽह- मयीति । मनोबुद्धिगोचरं क्रियाकारकफटजातं सकटमपि ब्यैवेति मावयन्युध्यस्वे (चे)ति ब्रुवता क्रियादिकटापस्य ब्रह्मातिरिक्तस्यामावामिरापान्नात्र समु- श्वयो विवक्षित इत्यथः । उक्तरीत्या स्वध्ममनुवतैमानस्य प्रयोजनमाह मापरेवेवि । उक्तस्तानवशात्फटप्रापतो प्रतिबन्धाभावं सृचयति--असंश्चय इति ॥ ७ ॥

किच~ अभ्यासयोगयुक्तेन चेतसा नान्यगामिना ॥ परमं पुरुषं दिव्यं याति पार्थानुचिन्तयन्‌ ॥ ८ ॥

अभ्यासयोगयुक्तेन मयि चित्तसम्पणविषयथरत एकर्सिमस्तुल्यथ- त्ययादत्तिलक्षणो विलक्षणप्रत्ययानन्तरितोऽभ्यासः स चाभ्यासो योगस्तेन युक्तं तत्रैव ज्यापृतं योगिनभेतस्तेन चेतसा नान्यगामिना नान्यत्र विषयान्तरे गन्तु शरीरमस्येति नान्यगामि तेन नान्यगामिना

` परमं निरतिशयं पुरुषं दिव्यं दिवि सूयमण्टङे भवं याति गच्छति हे पाथं, अनुचिन्तयञ्खाज्ञाचार्योपदेशमनु ध्यायभ्ित्येतत्‌ ॥ ८ ॥

इतश्च पूव॑-छोकोक्ताथानुष्ठायी मगवन्तमन्तकाटे प्रामोतीत्याह--र्किचेति । अम्याप्तं विमजते-मयीति । न हि चित्तप्मपेणस्य विषयमूतं भगवतो ऽथान्तरं वस्तु सदस्तीति मन्वानो विरिनष्टि-चित्तेति। अन्तरार्काडेऽपि विजातीयप्रतययेषु विच्छिद्य विच्छिद्य जायमानेष्वपि सजातीयप्रत्ययावृत्तिरयोगिनोऽपि स्यादिल्याशङ्क याऽऽह-विलक्षणेवि । अम्याप्ताख्येन योगेन युक्तत्वं चेतसो विवृणोति- तत्रैवेति । तृतीयया परागृष्टोऽ- म्याप्तयोगः सप्तम्याऽपि परामृरयते । ननू(तु) प्राङ्ृतानां वचेतस्तथेत्याशङ्कय विशि- नष्टि- योगिन इति । तचेचेतो विषयान्तरं परामृरेन्न तहिं परमपुरुषाथप्रापिदेतुः स्यादिल्याशङ्कयाऽऽह- नान्यगामिनेति । प्रामादिकं विषयान्तरपारवक्यमम्यनुन्ञातुं ताच्छील्यप्रलययस्तेन तात्पयादपरामृष्टाथान्तरेण परमपुरुषनिष्ठेनेलय्थः । तदेव पुरुषस्य निरात्ीशयत्वं यद्परामष्टालिछानयेत्वमनतिशयानन्दत्वं च त्च प्रागेव व्याख्यातं नेह व्याखूयानमपेक्षते । “ यश्चाप्तावादित्ये ” इत्यादिश्चतिमनुदत्याऽऽह- दिवीति । तत्र विशेषतोऽमिन्याक्तिरेव मवनम्‌ । पुरवोक्तेन वेतप्ना यथोक्तं पुरुषमनुचिन्तयन्याति तमे- वेति संबन्धः । अनुचिन्तयन्निल्त्रानुरब्दार्थं ग्याचष्टे--श्ाद्धेति । चिन्तयन्ति व्याकरोत्ि-ध्यायननिति ॥ < ॥

[अ०<-छो ० ९- १ °] आनन्दमिरिडृतदीकासंवलितश्ांकरभाष्यसमेता । २६३ हिविश्चिष्ठं च पुरुषं यातीरयुच्यते- कविं पुराणमनुशासितार- मणोरणीयांसमनुस्मरेद्यः ॥ सवस्य धातारमचिन्त्यरूप- मादित्यवणं तमसः परस्ताद्‌ ॥ ९ ॥ कवि क्रान्तदर्शिनं सवेद्गं पुराणं चिरंतनमनुशासितारं सर्मस्य जगतः अज्ञासितारमणोः सृष््मादप्यणीयांसं सृक्ष्मतरमनुस्मरेदसुचिन्तयेधः कथित्सवेस्य कमेफलजातस्य धातारं विचित्रतया प्राणिभ्यो विभ- तारं विभज्य दातारमचिन्तयरूपं नास्य रूपं नियतं विद्यमानमपि केनचिचिन्तयितुं शक्यत इत्यचिन्त्यरूपस्तमादित्यवणंमादित्यस्येव नित्यचेतन्यमकाश्चो वर्णो यस्य तमादित्यवर्णं तमसः परस्तादङ्नानल- क्षणान्मोहान्धकारात्परं तमनुचिन्तयन्प्रातीति पूर्वेणैव संबन्धः ॥ ९ ॥ पुरुषमनुचिन्तयन्निति संबन्धः । चकारात्कया वा नाख्योत्करामननित्यनुकृष्यते । तत्न ध्यानद्वारा प्राप्यस्य पुरुषस्य विोषणानि दशयति- उच्यत इति । कान्तदरित्व- मतीतादेरशेषस्य वस्तुनो दशीन्ञीछत्वम्‌ । तेन निष्पन्रमर्थमाह- स््ह्नमिति । चिर ` तनमादिमतः सवैस्य कारणत्वादनादिमिलर्थः । सृष्ष्ममाकाशादि ततः सूक्ष्मतरं तदुपा- दानत्वादित्यथेः । यो यथोक्तमनुचिन्तयेत्स तमेवानुचिन्तयन्यातीति पूरवेणेव संबन्ध इति योजना । ननु विरिष्टजात्यादिमतो यथोक्तमनुचिन्तनं फट्वद्धवति न त्वस्मदादीनामि- त्याशङ्कयाऽऽह- यः कश्चिदिति । फलमत उपपत्तरिति न्यायेनाऽऽह- सवेस्येति । एतदप्रमयं श्ुवमिति श्रतिमाश्रित्याऽऽह--अचिन्त्यरूपमिति । न हि प्रस्य किंचि- दपि सूपं वस्तुतोऽस्ि अरूपवदेव हीति न्यायात्किपतमपि नास्मदादिभिः शक्यते चिन्तयितुमित्याह-- नास्येति । मूखकारणादज्ञानात्तत्कायांच् परस्तादुपरिष्टाव्यवस्थितं परमाथतोऽज्ञानतत्कार्याखष्टमित्याह- तमस इति ॥ ९ ॥ ङिि-- प्रयाणकारे मनसाऽचरेन भक्त्या युक्तो योगबरेन चैव ॥ भूवो मध्ये प्राणमावेश्य सम्य- कंस तं परं पुरुषमुपैति दिव्यम्‌ ॥ १०॥ अयाणकारे मरणकारे मनसाऽचलेन चरनवाजतेन भक्त्या युक्तो

२६४ ` भरीपद्धगवद्धीता- [अ०्<छरो° १०]

भजनं भक्तिस्तया युक्तो योगबलेन चैव योगस्य बरं योगबलं तेन समाधिजसंस्कारप्रचयजनितचित्तस्थेयरक्षणं योगबलं तेन च युक्त इत्यथः । पूरवे हृदयपुण्डरीके वक्षीढृत्य चित्तं तत ऊर्ध्वगामिन्या नाड्या भमिजयक्रमेण श्रुवोमेध्ये प्राणपावेश्य स्थापयित्वा सम्यगप्रमत्तः सन्स एवं बुद्धिमान्योगी कविं पुराणमित्यादिलक्षणं तं परं पुरुषगुपेति प्रति- पदयते दिव्यं दयोतनात्मकम्‌ ॥ १० ॥ इतश्च मगवदनुस्मरणं सफर्त्वादनुष्ठेयमिल्याह-किचेति । कदा तदनुस्म- रणे प्रयत्नातिरेकोऽम्यथ्यते तत्राऽऽह-- प्रयाणकाल इति । कथं तदनुस्मरण- मित्युपकरणकापमपेक्षमाणं प्रत्याह- मनसेति । योऽनुस्मरेत्स॒ किमुपैति तत्राऽऽह--स तमिति । मरणशले इराबाहूस्येऽपि प्राचीनाम्याप्प्रादाप्तादितबर- द्विवैमवो मगवन्तमनुस्मरन्यथास्मृतमेव देहामिमाननिगैमानन्तरमुपगच्छतीव्यर्थः । मग वदनुस्मरणस्य साधनं मनतेवानुद्रष्टग्यमितिश्चुत्युपदिष्टमाचशे- मनसेति । तस्य चश्चठत्वान्न स्थर्यमीश्वरे पिध्यति तत्कथं तेन तदतुस्मरणमिलयाशङ्कयाऽऽह--अच- लेनेति । ईश्वरानुस्मरणे प्रयत्नेन प्रवतितं विषयविमुखं तसमिन्नेवानु्मरणवेग्ये पौनः- पुन्येन प्रवृत्त्या निश्वरीकृतं ततश्वखनविकटं तेनेति व्याचष्टे--चलनेति । ेप्रल- नुस्मरणाधिकारिणे विशिनश्टि- भक्त्येति । परमेश्वरे परेण प्रेम्णा सहितो विषया- न्तरविमुखोऽनुस्म्तिल्यथः । योगबरमेव स्फारयति-समाधिजेति । योगः समाधि. धित्तस्य विषयान्तरवृत्तिनिरोषेन परस्मिन्नेव स्थापनं तस्य बं संस्कारप्रचयो ध्येयेका- स्यकरणं तेन तत्रैव स्थेरयमित्यथे; । चकारमूचितमन्वाच्टे- तेन चेति । यत्त॒ कया नाञ्योत्कामन्याठीति तत्राऽऽह- पुवैमिति । चित्तं॑हि स्वभावतो विषयेषु व्यापृतं तेम्यो विमुखीकृत्य हृदये पृण्डशकाकारे परमात्मस्थाने यत्नतः स्थापनीयम्‌ ^ अथ यदिदमस्मिन्‌ ” इत्यादिश्चतेसतत्र चित्तं वदाकृत्याऽऽदावनन्तरं कतैव्यमुपदिश्ति- तत इति । इडापिद्गछे दक्षिणोत्तरे नाड्यो हृदयाननिःसृते निरुष्य तस्मादेव हृदया- आदृध्वेगमनशीख्या सुषुम्नया नाड्या हार्द प्राणमानीय कण्ठावरम्वितस्तनसदशां मांस - खण्डं प्रापय्य तेनाध्वना भ्रुवोमंध्ये तमविरयाप्रमादवान्त्रह्मरन्धाद्धिनिष्करम्य कविं पुराणमिद्यादिविशेषणं परमपुरूषमुपगच्छतीत्यथेः । मूमिनयक्रमेणेलत्र भूम्यादीनां पञ्चानां भूतानां जयो वज्ञोकरणे तस्य तस्य भूतस्य स्वाधीनचेष्ठवैरिष्चं॑तद्ररिणेत्येत- दुच्यते । स्र तमिल्यादि ग्याचष्.-स एवमिति ॥ १० ॥

( क्योगमागानुगमनेनेव बह्यवियामन्तरेणापि ब्रह्म भाष्यत इत्येवं

# धनुश्चिहान्तगेतं घ. पुस्तक नास्ति ।

१ क. “मन्वयमन्वा" |

[म०८छो ° १ १} आनन्दगिरिढृतदीकासंबलितश्नांकरभाष्यसमेता ।. २६५

प्राप्न इदमुच्यते । ) पुनरपि ब्ष्यमाणेनोपायेन अतिपित्सितस्य ब्रह्मणो बेदबिदरदनादि विक्षेषणविन्चेष्यस्याभिधानं करोति भगवान्‌-

यदक्षरं वेदविदो वदन्ति

विशन्ति यदयतयो वीतरागाः ॥ यदिच्छन्तो ब्रह्मच चरन्ति

तत्ते पदं संग्रहेण प्रवक्ष्ये ॥ ११ ॥

यदक्षरं न क्षरतीयक्षरमविनाश्चि बेदबिदो बेदार्थन्ना बदन्ति “(तद्रा एतदक्षरं गाग ब्राह्मणा अभिवदन्ति" इति श्तेः । सवविशेषनिवतंकत्वे- नाभिवदन्त्यस्शृमनण्वित्यादि । किच विक्षन्ति प्रविश्षन्ति सम्यग्दच्च- नपाप्तौ सत्यां यदथतयो यतनश्चीखछाः संन्यासिनो वीतरागा विगतो रागो येभ्यस्ते वीतरागाः । यचाक्षरमिच्छन्तो ज्ञातुमिति वाक्यशेषः अरह्मचर्य गुरौ चरन्ति तत्ते पदं तदक्षराख्यं पदं पदनीयं ॒ते तुभ्यं संप्र हेण संग्रहः सं्ेपस्तेन संक्षेपेण भवक्ष्ये कथयिष्यामि ॥ ११॥

येन केनचिन्मन््रादिना ध्यानकाठे भगवदनुस्मरणे प्राप्ते स्त्यमिषानेन नियन्तु स्मत- व्यत्वेन प्रकृतपरमपुरुषस्य ब्रैविधवृद्धप्रतिख्या प्रामाणिकत्वमाह--पुनरषीति । उपायो बह्यमाण ओंकारः । अविषये प्रतीचि ब्रह्मणि वेदाथविदाम्‌पि कथं वचनमित्याश्च- ङथाविषयत्वमत्यक्त्वेवेति मत्वा श्रुतिमुदाहरति- तद्रा इति । तथाऽपि तसमि्नविषये पवैविशेषशयन्ये वचनमनुचितमित्याशङ्कयाऽऽह-- सर्वेति । न केषं विद्रदनुभवतिद्ध यथोक्तं ब्रह्म रितु मुक्तपपप्यतया मुक्तानामपि सिद्धमित्याह--किचेति । केषा पुनः संन्यातित्वं तदाह-बीतरागा इति । ज्ञानार्थं बह्मचयेविधानादपि ब्रह्म ज्ञेय- त्वेन प्रधिद्धमित्याह- यश्चेति । कथं तर्हि यथोक्तं ब्रह्म भम ज्ञातुं शक्यमिलयाकृ- दितचेतस्तमज॑नं प्रत्याह- तत्ते पदमिति ॥ ११॥

५« स यो ह वे तद्धगवन्मनुष्येषु प्रायणान्तमोंकारममिध्यायीत कतमं वाव स तेन रोकं जयतीति तस्मे सहोवाच, एतद्र सत्यकाम परं चापरं च ब्रह्म यदोंकारः” इत्युपक्रम्य “ यः पुनरेतं भिमात्रेणोमित्येतेनेवा- क्षरेण परं पुरुषमभिध्यायीत "” इत्यादिना भचनेन “५ अन्यन्न धर्मादन्य- बराधरमात्‌ ”” इति चोपक्रम्य “ सर्वे बेदा यत्पदमामनन्ति तपांसि सर्वाणि च यद्रदन्ति । यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्य चरन्ति तत्ते पदं संग्रहेण ममीम्योमितयवद "” इत्यादिभिश्च वचनैः प्रस्य ब्रह्मणो वाचकरूपेण

२६६ -श्रीमद्धगवद्रीता- (अ०्८छो०१२

अतिमावत्पतीकसरूपेण च॒ परब्रह्मप्रतिपत्तिसाधनत्वेन मन्दपध्यमगु ` द्धीनां विवत्तितरस्योकारस्योपासनं कालान्तरे मुक्तिफलमुक्तं यतदेवे ` हापि ^“ कविं पुराणमनुकश्षासितारम्‌ "' ““ यदक्षरं केदविदो वदन्ति" इति चोपन्यस्तस्य परस्य ब्रह्मणः पवां क्तरूपेण प्रतिपर्युपायथरतरस्यां कारस्य कालान्तरयक्तिफटमुपासनं योगषारणासहितं वक्तव्यं भरस- क्तानुभसक्तं चै यत्किचिदित्येवमथे उत्तरो ग्रन्थ आरमभ्यते-

सर्व॑दाराणि संयम्य मनो हृदि निर्ष्य च ॥ मृरध््याधायाऽऽत्मनः प्राणमास्थितो योगधारणाम्‌ ॥१२॥

सवैदराराणि सर्वाणि च तानि दवाराणि च सबैदराराण्युपरबभ्धौ तानि सवोणि सयम्य संयमनं कृत्वा मनो त्ददि त्टदयपुष्डरीके निरुष्य निरोधं कृत्वा शनिष्पचारमापा्य तत्र वश्ीहृतेन मनसा र्टदयादू- ध्वंगामिन्या नाड्योध्वमारह् पूधन्याधायाऽऽत्मनः भाणमास्थितः भत्तो योगधारणां धारयितुम्‌ ॥ १२॥ वक्ष्यमाणेनोपायेनेत्यक्तं व्यक्तीकृवननाकारद्वारा ब्रह्मोपासनं श्ुत्युक्तमनुकरामति-- स यो हेति । परत्यकामेनामिष्यानफठं जिज्ञासुना भगवन्निति पिप्पलादः संबोध्यामि. मुखी क्रियते । निपातो तु प्रतिद्धमथेमेव चयोतयन्तावमिध्यानस्य फट्वत््ेन कतैव्यत्व- मवेदयतः । मनुष्येषु मध्ये सर योऽधिकृतो मनुष्यस्तत्प्तिद्धमभिष्यानं यथा स्िष्यति तथा सवैवेदसारमूतमोंकारमामिमुख्येन ध्यायीत । तच्चामिष्यानमाप्रायणादिति - न्यायेन मरणान्तमनुषठेयम्‌ । स॒चैवमनुतिष्टन्धरकृतेनामिष्यायेन शोकानां जेत्यानां . बहुत्वा- त्कतमे रोकं जयतीति प्र्रे(श्नं) पृष्टवते सत्यकामाय पिप्परादनामा किडाऽऽ- चायः प्रतिवचनं प्रोवाच । तत्र प्रथममभिष्येयरमोकारं परापरनह्मतवेन मही फकरोति- पतटरा इति । त्रिमात्रेणाकारोकारमकारात्मकेनेति यावत्‌ । योऽमिष्यावीः( स ] तमेव यथाभिष्यैनं पुरुषमधिगच्छतीत्यादिवचनेनोपाप्तनमोकारस्योक्तमित्यथः । प्र्रश्चति वत्कठवह्ठी च तत्रैवार्थे प्रवृत्तेल्याह- अन्यत्रेति । अन्यवधानेनोपनिषदां ग्यवधानेन च करमशचुतीनां परस्मिन्नात्मनि पर्यवसानं दशेयति--सवे इति । तपप्तामपि सर्वषां चित्तशुद्धिद्वारा तत्रैव पर्यवसानमित्याह-तपांसीति । तस्यैव च ज्ञानायेम्टाङ्खं बह्मचर्य तत्र तत्र विहितमित्याह-- यदिच्छन्त इति । तस्य पदनीयस्य ब्रह्मणः

# प्रचाराभावमित्यथेः । १ ख. क्ष. “हाप्यधिकृतं क“ । २ क. "पि वक्तव्यं क“ । ३ ख. छ. क्ष. च किंचि । ४ क, ` रतामा- । ५ कष. "माप । ६ क, “थीत तेˆ । ५ क. ध्यातं पु । |

[अ०<छौ° १६] आनन्दगिरिषतदीकासंबरिवश्मंकरभाष्यसमेता । २६७

संसेपेण कथन्मोकारद्वारकमिति कथयति--ओपित्येतदिवि । उदाहतवच- नानां तात्पर्य॑दयति--प्रस्येति । तस्य वाचकरूपेण वा तस्यैव प्रतीकरूपेण वा॒विवक्षितस्योकारस्योपाप्तनं यथोक्तैर्वचनैरक्तमिति सबन्धः । ननु ष्र- स्मग्जह्मभि तत्तवमस्यादिवाक्यदिव प्रतिपत्तिरधिकारिणो मविष्यति किभित्यु- पाततनमौकारस्योपन्यस्यते तत्राऽऽह- परेति । यथपि विशिष्टस्याधिकारिणो विनेवोपाप्तनमुपनिषच्यो ब्रह्मणि प्रतिपत्तिरुत्प्यते तथाऽपि मन्दानां मध्यमानां च तद्धी. हतुतवेनोकारो विवक्षितस्तश्चोपासतनं ब्रह्महा श्रुतिभिरूपदिष्टमिलर्थः । तस्य करममुक्ति- फढत्वादनुषठेयत्वं सूचयति-काछान्तरेति । भवत्वेवं श्रुतीनां प्रवृत्तिस्तावता प्रकृते क्रिमायातमि्याशङ्कयाऽऽह--उक्तं यदिति । तदेवेहापि वक्तम्यमित्युत्तरेण सबन्धः। उपापतनमेवोपास्योपन्यासद्वारा स्फोरयति--कबिपित्यादिना । पूर्वोक्तङूपेणत्यमिषा- नत्वेन प्रतीकत्वेन वेत्यथैः । भ्रौतस्योपाप्तनस्यानू्यमानस्य . सोपस्करत्वं संगिरते- योगेति । तर्द कयम्‌-- “अनन्यचेताः सततम्‌ › इत्यादि वक्ष्यते तत्राऽऽह-रस- केषि । ओंकारोपाप्तनं प्रसक्तं तदनन्तरं तत्फठमनुपरपतक्तं तद्रारा चापुनरवृ््यादि वक्तव्यकोटिनिविष्टमित्यर्थः । उक्तेऽर्थे पस्मनन्तरगन्थमुत्थापयति-इत्येषमयै शति । शोत्रादीनां कृघ्र द्वारत्वं तत्राऽऽह-उपलन्धाविति । तेषां सैयमनं विषयेषु प्रवृ- तानां दोषदर्शनद्वारा तेम्यो वैमुख्यापादनम्‌। कोऽयं मनसो टदये निरोषस्तत्राऽऽह- निष्यचारमिति। मनसो विषयाकारवृरसिं निरुध्य हृदि वशीकृतस्य कार्थं ददीयति- हतेति । ऊध्वैमित्यत्रापि हृदयादिति संबध्यते । सर्वाण्युपटब्धिद्राराणि श्रोत्रादीनि निरुष्य वायुमपि सवैतो निगृह्य हृदयमानीय ततो निगेतया सुपुञ्नया कण्ठनूमध्य- ख्डारक्रमेण प्राणे मृधैन्याधाय योगधारणामारूढो बह्म व्याहरन्मां च तदथेमनुस्मरन्प- रमां गतिं यातीति सबन्धः ॥ १२ ॥

तत्रैव च धारयन्‌-

जमित्यकाक्षं ब्रह्म व्याहरन्मामनुस्मरन्‌ ॥ ` यः प्रयाति त्यजन्देहं स याति परमां गतिम्‌ ॥ १३॥

ओिदयेकाप्तरं बरह्म ब्रह्मणोऽभिधानमूतभोकारं व्याहरश्रशारयंस्त- द्वेमूतं माभीश्वरमनुस्मरमतुचिन्तयन्यः प्रयाति भ्रियते स स्यजन्परि- लयजन्देहं ्रयीरं त्यजन्देहमिति भरयाणविष्रेषणा्थं देहत्यागेन भयाण- मात्मनो न स्वरूपनाशेनेतयथेः । स॒ एषं त्यजन्याति गच्छति परमां शडृष्टां गतिषर्‌ ॥ १२३ ॥

१अ. घ्‌, न्ष. बराः ।

२६८ . श्रीमद्धगवद्रीता-- [अण०८छो०१४-११)

यथोक्तयोगधारणारथ प्रवृत्तो मू्ैनि प्राणमाधाय धारयन कुयादित्यादाङ्कयानन्त रश्छोकमवतारयति- तत्रैवेति । एकं च तदक्षरं ॒चेत्येकाक्षरमोमितयवंहूपं तत्कथं क्षेति विशिष्यते तत्राऽऽह- ब्रह्मण इति । यः प्रयातीति मरणमुक्त्वा त्यजन्देह- मिति ब्रुवता पुनरक्तिराश्रिता स्यादित्यादाङ्कय विदोषणा्थं विवृणोति-देहेति । एव. मौकारमुचारयननर्थं चामिष्यायन्ध्याननिष्ठः स पुमानित्यथैः । परमामिति गतिविशोषणं कममुक्तिविवक्षया द्रष्टव्यम्‌ ॥ १६ ॥ किच अनन्यचेताः सततं यो मां स्मरति नित्यशः॥ तस्याहं सरमः पार्थं निययुक्तस्य योगिनः ॥ १४ ॥ अनन्यचेता नान्यविषये चेतो यस्य सोऽयमनन्यचेता योगी सततं सर्दा यो मां परमेश्वरं स्मरति नित्यशः । सततमिति नैरन्तयेयुच्यते । नित्यश हाति दीधेकारत्वमुच्यते । न षण्मासं संवत्सरं बा कि ति यावञ्जीवं नैरन्तर्येण यो मां स्मरतीत्यथः । तस्य योगिनोऽहं सुखः सुखेन छभ्यः पाथं नित्ययुक्तस्य सदा समाहितस्य योगिनः । यत एषमतोऽनन्यचेताः सन्मयि सदा समाहितो भवेत्‌ ॥ १४ ॥ ननु वायुनिरोषविधुराणामुदीरितया रीत्या सखवेच्छाप्रयुक्तोत्करमणासंभवादुखंमा परमा गतिरापतेदिति तघ्राऽऽह- किंचेति । इतश्च भगवदनुस्मरणे प्रयतितम्यमित्य्थः । सततं नित्यच इति विरेषणयोरपुनरुक्तत्वमाह-सततपित्यादिना । उक्तमेवापौ- नरुक्त्यं व्यक्ती करोति- नेत्यादिना । जिताघुरिच्छया देहं त्यजति तदितरस्तु कमं क्षयेणेवेति विदोषं विवक्षयन्नाह-- यत इति । अनन्यचेतपतं समाहितचेतपतं प्रतीश्वरस्य सोखम्यमेवमित्युच्यते ॥ १४ ॥ तव सोरभ्येन ई स्यादित्युच्यते चण तन्मम सौलभ्येन यद्धवति-

मुपेत्य पुनजन्म दुःखार्यमशाश्वतम्‌ ॥ नाऽऽप्ुवन्ति महातमानः संसिदिं परमां गताः॥१५॥ मामुपेत्य मामीश्वरमुपेत्य मद्धावमापश्च पुनजन्म पुनङ्त्पत्ति न भाप बन्ति । िविशिष्टं पुनजेन्म न भापुपन्ति(न्तीति) तदिशेषणमाह दुःखा खयं दुःखानामाध्यासििकादीनामाखयमाश्रयमाशटीयन्ते यस्मिन्दःला- नीति दुःखालयं जन्म । न केवलं दुःखालयमक्षाश्वतमनवस्थितस्वरूपं

णीया,

ख. घ. घव, बन्तीत्याह।

[अ०८छो ° {१-१ ७] आनन्द गिरिङृतदीकासेवखितश्ांकरभाष्यसमेता । २६९

च नाऽऽगरुबन्तीदशचं पुनजेन्म महात्मानो यतयः संसिद्धि मोप्ताख्यां

परमां भङृष्टां गताः प्राङ्ठाः। ये पनम न भाष्बन्ति ते पुनरावतन्ते ॥ १५॥

किं त्वां प्राप्तास््वय्येवावतिष्ठन्ते पिंवा पुनरावतैन्ते चन्द्रटोकादिवेति सदेहात्- चछति- तवेति । ततरोत्तरछछोकेन निश्चय दशेयति-उच्यत इति । ईश्वरोपगमनं न पतामीप्यमात्रमिति ग्याचष्टे--मद्धावमिति । पुनर्जन्मनोऽनिष्टत्वं प्रश्नद्वारा स्पष्ट- यति- किमित्यादिना । महात्मत्वं प्रकृष्टसत्त्ववैशिष्यम्‌ । यतयस्तामिनेवेश्वरे समु. लत्रपतम्यम्दशिनो मृत्वेति शेषः । मगवन्तमुपगतानामपुनरावृक्तौ ततो विमुखानामनुप- भातपतम्यग्वियां पुनरावृत्तिरथपिद्धेत्याह- ये पुनरिति ॥ १५ ॥

ङ पुनस्त्वतोऽन्यत्माप्ताः पुनरावर्तन्त इत्यच्यते-

जब्रह्ममुवनाषछोकाः पुनरावतिनोऽजञंन ॥ मामुपेत्य ठु कौन्तेय पुनर्जन्म न विद्यते ॥ १६ ॥ आब्रह्मभ॒वनादधबेन्ति यस्मिन्प्तानीति भुवनं ब्रह्मभुवनं ब्रह्मलोक इत्ययेः। आब्रह्मभुवनात्सह बह्मभुवनेन लोकाः स्वे पुनराबतिनः पुन- रावपैनस्वभावा हेऽलुन । मामेकमुपेत्य तु कौन्तेय पुनजेन्म पनरुत्पसिनं विद्यते ।। १६ ॥

५ अपाम सोमममृता अमूम » इति श्रतेः खगादिगतानामपि समानेवानावृत्तिरित्या- श्ङते--र्कि पुनरिति । अथेवादश्चुतो कर्मिणाममृतत्वस्याऽऽपेक्षिकत्वै विवक्षित्वा परिहरति- उच्यत इति । एतेन भूरादिरोकचतुष्टयं प्रविष्टानां पुनरावृत्तावपि जना- दिरोकत्रयं प्राप्तानामपुनरावृत्तिरितिविमागोक्तिरप्रामाणिकत्वादवहेयेत्यवषेयम्‌ । तर्हि तद्रदेवेश्वरं प्राप्तानामपि पुनरावृत्तिः शङ्कयते नेत्याह-मापिति । यावत्संपातश्रुतिव- दीश्वरं प्राप्तानां निवृत्तावियानां पुनरावृत्तिरप्रामाणिकीलथैः । यस्य॒ खामाविकी वंश्च- प्रयुक्ता च शुद्धिस्तस्येवोक्तेऽथ बुद्धिरुदेतीति मत्वा संबुद्धिद्वयम्‌ ॥ ११॥ |

ब्रह्मरोकसदिता ठोकाः कस्मात्पुनरावतिनः कार्परिच्छिन्नत्वा- त्क्यम्‌-- - | सहक्षयुगपयन्तमहयद्रह्मणो विदुः ॥ श्रि युगसहस्ान्तां तेऽहोरात्रविदो जनाः ॥ १७ ॥ सहक्चयुगपयेन्तं सहसत युगानि पर्यन्तः पयंवसानं यस्याहस्तदहः सदघ्नयुगपयेन्तं ब्रह्मणः परजापतेधिराजो विदुः, रात्रिमपि युगसहस्रा-

१ ध. छ. क्ष, "वन्दयस्मि ।

2७9 ओीमद्धगवद्वीता- (भटशछो° १८१९)

न्तामह$परिमाणामेव । के विदरित्याह तेऽहोरात्रबिदः काठत॑स्या- षिदो जना शत्यः । यत॒ एवं कारुपरिच्छिभनासवेऽतः पुनरावतिनो छोकाः ॥ १७॥ | ब्रह्मढोकतहितानां कोकानां पृनरावृत्तौ हेतु प्रभद्रारा दशयति -- ब्रह्मेति । उक्त- मेव हेतुमाकाङ्कतापुवेकमुत्तर छरोकेन साधयति--कथमित्यादिना । यथोक्ताहोराध्रा- वयवमासत्वैयनवत्सरावयवशतपंखूयायुरवच्छिन्नत्वात्मनापतेस्तदन्तवैर्विनामपि लोकानां यथायोग्धकारपारेच्छिन्नत्वेन पुनरावृत्तिरित्यमिप्रेय व्याचष्ट-सहस्ेत्यादिना । अक्षराथमुक्त्वा तात्पयथैमाह--यत इति ॥ १७ ॥ अजापतेरहानि यद्धवति रात्री च तदुच्यते-- यक्तादृन्यक्तयः सवाः प्रभवन्त्यहरागमे ॥ राञ्यागमे प्रीयन्ते ततरेवान्यक्तसन्नके ॥ १८ ॥ अव्यक्तादग्यक्तं प्रजापतेः स्वापावस्था तस्मादग्यक्ताद्ब्यक्तयो व्यज्यन्त इति व्यक्तयः स्थावरजङ्गमरक्ष्णाः सवाः पभवन्त्यभिष्यञ्य- न्तेऽहइ आगमोऽहरागमस्तस्मिन्नहरागमे काटे ब्रह्मणः भरबोधकाटे तथा रात्यागमे ब्रह्मणः स्वापकाङे परलीयन्ते सवौ व्यक्तयस्तनरैव पवोक्तेऽ ष्यक्तसंह्के ॥ १८ ॥ यत्प्रजापतेरहस्तदगसहलखपरिमितं या च तस्य राः साऽपि तथेति काटविदा- ममिप्रायमनुमुल ब्राह्मस्याहोरात्रस्य कारपरिमाणं दशेयित्वा तत्रैव विभञ्य कार्ये कथ यति-- प्रजापतेरिति । अव्यक्तमव्याक्ृतमिति शङ्कं वारयति-अग्यक्तमित्या- दिना । जातिप्रतियोगिभूता व्यक्तीन्यीवतेयति- स्थावरेति । असदुतपततिपरसि प्रत्यादिशति-अभिव्यस्यन्त इति । पूर्वोक्तमन्यक्तपंत्ञकं॒स्वापावस्थं ब्र प्रजाप तिाग्दितिं तस्ि्निति यावत्‌ ॥ १८ ॥ अढृताभ्यागमकृतनिप्रणा्षदोषपरिहारा्थं बन्धमोत्तश्नाञ्लषष्टतिसा- फल्यमदश्चनायेमविधादिङकेशमूलकर्माक्यवक्षाश्ावशो भूतग्रामो श्रत्वा भूत्वा प्रीयत इत्यतः संसारे वैराग्यपदशषेनार्थ बेदमाह- भूतग्रामः स एवायं भूत्वा भूत्वा प्रीयते ॥ राज्यागमेऽवश्चः पाथं प्रभवत्यहरागमे ॥ १९ ॥

१ ६, "भाः प्रजाः सवः भः। २ क. छ, "वः प्रजाः अ“ । ३ ख. गवोक्तान्य। ४ अ, छि काठे प्र । |

[अ०<छो ०२ ०} आनन्दगिरिषवरीकासंबकितन्ांकरभाष्यसमेता । २७१

धतत्रामो सतसपदायः स्थावरजङ्गपलक्षणो यः पृवेस्मिन्कटप आसीत्स एवायं नान्यो भूत्वां भूत्वां ऽहरागमे, परलीयते पुनः पुना राज्यागमेऽहः पयेऽबश्चोऽस्वतच्र एव पाथं भवति अवश एवाहरागमे ॥ १९ ॥ नतु प्रबोर्पेकाछे बरह्मणो यो सूतप्रामो भूत्वा तस्यैव स्वापकाठे वीयते तस्मा- दन्यो मृयो ब्ह्मणोऽहरागमे मृत्वा पुना राच्यागमे परवशो विनयति तदेष ्र्वान्तरकश्पं मृत्ामविभागो भवेदित्याशङ्कयानन्तर-छोकतात्प्यमाह- अतेति । प्रतिकल्पं प्राणिनिकायस्य भिन्नत्वे सत्यकृताम्यागमादिदोषप्रसङ्गात्तत्परिहारा्थ मृत- रामस्य प्रतिकल्पमैक्यमास्थेयमिलयर्थः । यदि स्थावरजङ्गमरुक्षणस्य प्राणिवगंस्यं ्रतिकड्पमन्यथात्वं तदैकस्य बन्धमेक्तान्ययिनोऽमावात्काण्डद्रयात्मनो बन्धमोतार्थस्य शाज्स्य प्रवृत्तिरफला प्रसज्येतातस्तत्साफल्यार्थमपि प्रतिकं प्राणिवगस्य नवीनत्वानु- पपत्तिरित्याह-बन्धेति । कथं पुनभतप्तमुदायोऽ(यः)खतच्ः सन्नवशो भृत्वा प्रवि- दीयते तत्राऽऽह-अविथ्ादीति । आदिशब्दे नास्मितारागदेषाभिनिवेशा गृह्यन्ते । ययोकतं देशपश्चकं मृं प्रतिरम्य धमीधमात्मककर्मरारिरुद्धव॑ति तद्वशादेवाखतश्रो मूत्तदायो जन्मविनाशावनुभवतीत्य्थः । प्राणिनिकायस्य जन्मनाशाम्यासोक्तेरथ- माह-इत्यत इति । संसारे विपरिवतंमानानां प्राणिनामखातश्यादवशानामेव जन्म- मरणप्रबन्धादमनेन ससारेणेति वेतृष्ण्यं॑तस्मिन्प्रददीनीयं तदर्थ चेदं मूतानामहोरात्र- भवृत्तिवचनमिलत्यैः । समनन्तरवाक्यमिदमा परामृश्यते । रात्यागमे प्रख्यमनुमवतोऽ- हरागमे च प्रमवं प्रतिपद्यमानस्य प्राणिवर्गस्य तुल्यं पारवदयमित्याशयवानाह-- अह इति ॥ १९ ॥

„ यदुपन्यस्तमक्षरं तस्य पाप्त्युपायो निष्ट ओमिल्येकाक्रं बरहमेया- दिनाऽयेदानीमकषरस्येव खरूपनििदिक्षयेदमुच्यतेऽनेन योगमार्गेणेदं गन्तव्यपमरिति- परस्तस्मासु भावोऽन्योऽग्यक्तोऽव्यक्तास्सनातनः ॥ यः स॒ सर्वेषु भरतेषु नश्यत्सु न विनश्यति ॥ २० ॥ परो व्यतिरिक्तो भिन्नः । $ुतस्तस्मात्पर्वोक्तात्‌ । तुशषब्दोऽक्षरस्य विबक्षितस्याव्यक्तादैरक्षण्यैविज्ञेषणायः । भावोऽक्षराख्यं परं ब्रह्मं । व्यतिरिक्तत्वे सत्यपि सालक्षण्यपरसङ्गोऽस्तीति वद्विनिद्रस्यथमाह- अन्य इति । अन्यो विषछक्षणः स. बाव्यक्तोऽभिद्ियगोचरः । परस्त-

१ क. त्वा पुनरहˆ। ९ ख. कष. ^त्वा पुनर" । ३ क. छ. "ति जायते स ए।ध्‌. ति जवते स भ ४ ख. छ, “भने अर" । ५ ध, "दिनेदा^ । ६ छ. स्व" । ७ घ, “प्यप्रदशेनायेः ।

७२. श्रीमद्धगवद्रीता- [अ०<छो ०२१-२२]

स्मादिल्युक्तं, कस्मात्पुनः परः पूर्वाक्तादतग्रामबीजमृतादबिद्यारक्षणाद-

ष्यक्तात्‌ । सनातनश्चिरंतनः। यः स॒ मावः सर्वेषु मृतेषु ब्रह्मादिषु

नहयत्स॒ न विनयति ॥ २० ॥

अक्षरं बह्म परममित्युपक्रम्य तदनुपयुक्तं किमिद्मन्यदुक्तमिव्याङ्ङ्कय वृत्तमनूच्या- नन्तरगरन्थपंगतिमाह-यदुपन्यस्तमिति । अक्षरस्वरूपे निदिदिक्षिते तसिन्ूरवोक्त- योगमारगस्य कथमुषयोगः स्यादिलयाशङ्कय तत्प्राप्त्युपायत्वेनेत्याह- अनेनेति । गन्त. व्यमिति योगमार्गोक्तिरूपयुक्तेति शेषः, पूर्वा क्तादन्यक्तादिति संबन्धः । परशब्दस्य व्यतिरिक्त विषयत्वे तुशब्देन वेरक्षण्यम॒क्त्वा पुनरन्यश्ब्दप्रयोगात्पौ नरक्त्यमिल्याश्च- कथाऽऽह - व्यतिरिक्तत्व इति । तुना द्योतितं वैटक्षण्यमन्यशब्देन प्रकसितम्‌ । यतो मित्ेष्वपि भावमेदेषु साटक्षण्यमालक्ष्यते ततश्वाग्यक्ताद्धिन्ञत्वेऽपि ब्रह्मणस्तेन सादश्यमाशङ्कथते तनिवृच््य्थमन्यपदमित्यथः । यद्वा परशब्दस्य प्रङृष्टवाचिनो माव- विरशषणार्थत्वे पूनरुक्तिशङ्कैव नास्तीति द्रष्टव्यम्‌ । अनादिमावस्याक्षरस्याविनाशित्वम- यतिद्धं समथेयते--यः स भाव इति । सर्वै हि विनदयद्धिकारजातं पुरुषान्तं विन- इयति स तु विनाशहेत्वमावाम विन(नै)ष्टुमहेतीलथैः ॥ २० ॥

अव्यक्तोऽक्षर इत्यक्तस्तमाहूः परमां गतिम्‌ ॥ ये प्राप्य न निवतन्ते तद्धाम परमं मम ॥ २१॥ अव्यक्त इति । योऽसावन्यक्तोऽक्षर इत्य॒क्तस्तमेवाक्षरसं कम व्यक्तं भावमाह परमां पृष्टां गतिम्‌ । यं भावं भराप्य गत्वा न निव-

तन्ते संसाराय तद्धाम स्थानं परमं अष्टं मम विष्णोः परमं पदमि-

त्यथः ॥ २१॥

यथोक्तेऽग्यक्ते भावे श्रुतिसंमतिमाह- अव्यक्तं इति । तस्य परमगतित्वं पाध. यति--यं प्राप्येति । योऽप्तावव्यक्तो भावोऽत्र दशितः सः “ येनाक्षरं पुरुषं वेद सत्यम्‌ ”” इत्यादिश्चुतावक्षर इत्युक्तस्तं चाक्षरं भावं परमां गतिं ““ पुरुषान्न परं किचि. त्सा काष्टा प्ता परा गतिः" इत्याद्याः श्रुतयो वदन्तीत्याह- योऽसाविति । परमपु- रुषस्य प्रमगतित्वमुक्तं व्यनक्ति -यं भावमिति । “ तद्विष्णोः परमं पद्म्‌ » इति ्रुतिमन्र संवादयति- तद्धामेति ॥ २१॥

तद्टन्धेरूपाय उच्यते-

पुरुषः स परः पाथं भक्तया रुभ्यस्तनन्यया ॥ यस्यान्तःस्थानि भूतानि येन सर्वमिदं ततम्‌ ॥२२॥

१ क्‌, ल, छ. ` क्तादन्यो विलक्षणो भाव इत्यभिप्रायः । स° ।

[अ०<८छो ०२६]भानन्दगिरिङ़तटीकासंबङितशरांकरभाष्यतमेता । २७३

पुरुषः परि श्षयनादुणंत्वाद्वा स परः पाथं परो निरतिश्यो यस्मा- त्यरुषाभ्ग परं किचित्स भक्त्या छभ्यस्तु ज्ञानलक्षणयाऽनन्ययाऽऽत्म- बिषयया । यस्य पुरुषस्यान्तःस्थानि मध्यस्थानि कायं्रतानि मूतानि। कार्यं हि कारणस्यान्तर्वोति भवति । येन पुरुषेण स्वमिदं जगवतं व्याक्तमाकाशेनेव घटादि ॥ २२ ॥ नन्वन्यक्तादतिरिक्तस्य तद्विकक्षणस्य परमपुरुषस्य प्राप्तो कशिदप्ताधारणो हितुरे- पितव्यो यस्िनपरेक्षापव॑कारी तत्मेप्सया प्रवृत्तो निवैणोति तत्राऽऽह-तद्वम्पेरिति । परस्य पुरुषस्य सवैकारणत्वं सभैव्यापकत्वं च विशेषणद्वयमुदाहरति-- यस्येति । निरतिशयत्वं विशादयति-- यस्मादिति । तुशब्दोऽवधारणार्थः । मक्तिर्मननं तेवा ्दषिणप्रणामादिङक्षणा तां व्यावौयति--्खानेति । उक्ताया मक्तेविषयतो वैरि - हयमाह-अनन्ययेति । कोऽप पुरुषो यद्विषया क्तिस्तत्प्राप्तो पयापितयाशङ्कघोत्त- राई व्याच््टे-- यस्येति । कथं गतानां तदन्तःस्यत्वं तत्राऽऽह-कायं हीति । “त प्रयैगात्‌ ” इति श्रुतिमाश्रित्याऽऽह- येनेति ॥ २२ ॥ प्रकृतानां योगिनां भरणवावेकितब्रह्मबुद्धीनां कारान्तरगुक्तिभाजां अद्यपरातिपत्तय उत्तरो मागो वक्तव्य इति यत्र कार इत्यादि विवक्षि

ता्यसमर्पणार्थगुच्यते । आदृत्तिमारगोषन्यासे इतरमागेसतुययेः-

यत्र कारे खनादत्तिमाहर्तिं चेव योगिनः ॥

प्रयाता यान्ति तं कारुं वक्ष्यामि भरतषभ ॥ २३॥

यत्र काङे भरयाता इति व्यवहितेन संबन्धः । यत्र, यस्मिन्काङे

त्वनादृत्तिमपनजेन्मा ऽति तद्विपरीता चैव । योगिन इति योगिनः करप्रिणशधोच्यन्ते । कर्णस्तु गणतः कर्मयोगेन^ण) योगिनाम्‌ इति `

विद्चेषणौयोमिनः। यत्र काले प्रयाता सृता योगिनोऽनादहति यान्ति यत्र काठे च परयाता आहति यान्ति तं कालं वह्यामि भरतषभ ॥२३॥ .. नतु ज्ञानायत्ता परमपुरषपातिरु्ता न च ज्ञानं मागेमपेक्ष्य फटाय कल्पते विदुषो गत्युत्कान्तिनिषेधश्तेस्तथाच मार्गोक्तिरयुकतेत्याशङ्कय सगुणशरणानां तदुपदेशोऽये- वानिलयमिपरेत्याऽऽह- प्रढेतानामिति । वक्तव्य इति यत्र काढ इत्यादयुच्यत इति सक्धः । स वेद्रक्तव्यरस्ताहि किमित्यध्यात्मादिमावेन सविशेषं बरह्म ध्यायतां फलाप्तये ूषैन्यनादीसंबद्धे देवयाने पथ्युपास्यत्वाय वक्तव्ये कारो निरदिद्यते तत्राऽऽह--विव- हितेति । सोऽर्थो मार्गस्तदुक्तिशेषत्वेन काठोककिरित्यथः । पितृयाणमर्गोषन्यात्तस्तहि त

१ घ. "स उत्तर" । २ क. ख. ७, क्ष. ति क । २ क. ख. छ. 'भातत्र विभज्यन्ते योगि" । ॥ | र

१७४ ओमदगवटीता- [अं०८छो ०२४]

किमिति क्रियते तत्राऽऽह-ओहसीति । मागन्तरस्याऽऽवृत्तिफेत्वादस्य चानावु- त्तिफटठत्वात्तदेपेक्षथा महीयानयमिति स्सुति्िवक्ितेति भावः । योगिनं इति ध्यायिनां कर्मिणां च तश्रेणामिधानमित्याह--योगिन शति । कथं कर्मिषु थोगिशब्दो बर्तता- मित्याशङ्कधानुष्टानशुणयोगादित्याह- कर्मिणस्त्विति । गुणतो योगिने इति सेबन्धः। तत्रैव वाक्योपक्रमस्याऽऽनुकूल्यमाह-कमेयोगेने(गे)ति। भवदि्टान्यक्षराणि ष्याच- क्षाणो वाक्याथमाह- यत्रेति । योगिनो ध्यायिनोऽत्र विवक्षिता आवृत्तावधिङृता योगिनः कर्मिण इति विभागः ॥ २३ ॥

(तं कारमाह-)

अग्रिज्योतिरदः शठः षण्मासा उत्तरायणम्‌ ॥ तत्र प्रयाता गच्छन्ति ब्रह्म ब्रह्मविदां जनाः ॥ २९॥

अग्निः कालाभिमानिनी देवता तथा श्योतिरदेवतैव काटाभिमा- निनी । अथवाऽभिज्योतिषी यथाथते एवं देवते । मूयसां तु निर्देशो यत्र काछे तं कारमित्यान्नवणवत्‌ । तथाऽदर्देवताऽहः शुः शुपल् देषता षण्मासा उत्तरायणं तन्नापि देषतैव मागेभूतेति स्थितोऽन्यन्र न्यायः । तच्र तस्मिन्मार्गे प्रयाता गता गच्छन्ति ब्रह्म ब्रह्मविदो ब्रह्मो पासनपरा जनाः । क्रमेणेति वाक्यक्षेषः । न हि सथोगुक्तिभाजां सम्यग्दशेननिष्ठानां गतिरागतिवां चिदस्ति “न तस्य भाणा उत्करा मन्ति" इति श्तेः । बह्मसंटीनपाणा एव ते ब्रह्ममया ब्रह्मभूता एव ते । (+क्रमेण तु गच्छन्ति ब्रह्म ब्रह्मबिदो जनाः) ॥ १४॥ काटप्राधान्येन मार्गद्वयोपन्यासमुपकरम्य तमेव प्रधानीकृत्य देवयानं पन्याममवता- रयति-- तं कालमिति । यथोपक्रमं व्याख्याय यथाश्चतं व्याख्याति-अथ बेति । कथं तहि देवतानामतिनेश्रीणां अरहणे काषटप्राधान्येन निर्देशः शिष्यते तक्राऽऽह- भूयसां स्विति । मर्गद्येऽपि काडाद्यमिमानिन्यो देवताः कार्ब्देनोच्यन्ते कारा मिमानिनीनां भूयस्त्वात्काङशब्देन सवाप्तां देवतानामुपछुकष्यत्वे विवक्षित्वा काठकथन मिलयथः । यथाऽऽन्राणां भूयस्त्वाद्वि्यमनेष्वपि द्ुमान्तरेषु आन्रेरेव वनं निर्दिश्यते तद्रदित्युदाहरणमाह - आश्नेति । ननु मार्गचिह्वानां भोगमूमीनां वा तत्तच्छन्दैरुपा- दानप्तमवे किमिति देवताग्रहणमितयाशङ्क्राऽऽतिवाहिकास्तष्िङ्गादिति न्यायेनोत्तर. माह ~ इति स्थित इति । तेषामन्न्यादीनां समीपमिति सामीप्ये तत्रति सप्तमी । जक्ष कार्योपाधिकं परं वा ब्रह्म परम्परया मुक्लयाछम्बनमत एव॒ क्रमेणेत्यु्तम्‌ ।

* धनुजिहान्तगेतं ख. ष, कष, पुस्तकेषु न बतत । + भनुशिहान्तर्गतं ष, ७, पुस्तके नास्ति ।

(अ ०८ ० १९-११ }आनन्दगिरिितदीकासंवरितश्चांकरभाष्यसमेता । २७५

नियृणमप्रपश्चं ्ह्मास्मीतिवि्यावतो व्यवच्छिनत्ति-ब्रह्मोपासनेति । ` ननु ब्रह्महा मदस्य मुख्याथेत्वार्थ परनरह्मविदामेवेयं गतिरुच्यते न बादयेषिकरणविरोधादियाह- न हीति ॥ २४.॥

धूमो रात्रिस्तथा कृष्णः षष्मासा दृक्षिणायनम्‌ ॥ तत्र चान्द्रमसं ज्योतियोगी प्राप्य निवतते ॥ २९५ ॥

परम इति । प्रमो रातनिशधरमाभिमानिनी रात्यभिमामिनी च देवता। तथा ष्णः दृष्णपक्षदेवता । षण्मासा दक्षिणायनमिति ख पुवैवहेवतेव । तजर चन्द्रमसि भवं चान्द्रमसं ज्योतिः फरमिष्टादिकारी योगी कमी भराय युक्त्वा तत्तयाभिवतेते ॥ २५ ॥ `

प्रकृते देवयानं पन्थानं स्तोतु पितृयाणमुपन्यस्यति-- धम इति । अत्रापि मार्ग- बिहान मोगमूमीश्च व्यवच्छिद्याऽऽतिवाहिकदेवताविषयत्वं पूमादिपदानां विमनते-- ृमेलयादिना । तत्रेति सप्तमी पूर्ववदेव सरामरीप्याथा । इष्टादील्यादिशब्देन पूरतैदतते गृह्येते । कतात्ययेऽनुशयवानिति न्यायं सृचयति-तत्क्षयादिति ॥ २५ ॥

शष्धकृष्णे गती चेते नगरतः शाश्वते मते ॥ एकया यात्यनाग्राततिमन्ययाऽऽवतते पुनः ॥ २६ ॥

शङ्केति । शुषकृष्णे शुका च कृष्णा च शुह्छटृष्णे । ज्ञानपकाश्च- कत्वाष्डुह्ा तदभावात्कृष्णा । एते शरह्ृृष्णे हि गती जगत शत्य- धिदृतानां हइानकमेणोन जगतः सवैस्यैवेते गती संभवतः । शाश्वते नित्ये संसारस्य नित्यत्वान्मते अभिमते । तत्रैकया शरुञ्या यात्यना- दृिमन्ययेतरयाऽऽवतेते पुनभूयः ॥ २६ ॥ |

आरोहावरोहयोरम्याप्तवाचिना पुनःशब्देन संसारस्यानादित्वं सूच्यते । राज्यादौ मृतानां ब्रह्मविदामब्रहमप्रध्िशङ्कानिवृत््यथंममिमानिदेवताग्रहणाय मागैयोर्मित्यत्वमाह - ुेवि । ज्ञानप्रकाशकत्वाष्ठिवाप्राप्यत्वादर्भिरादिप्रकाश्चोपटक्षितत्वाश्च शहा देवया- नार्या गतिस्तदभावाञ्ज्ञानप्रका्कत्वामावादुमायप्रकाश्चोपरक्षितत्वादविधाप्राप्यत्वाच्च कृष्णा पितृयाणखक्षणा गतिस्योगत्योः शरुतिस्मतिप्रभिच्यर्थो हिशब्दः । जगच्छब्दस्य ज्ञानकमोधिकृतविषयत्वेन संकोचे हेतुमाह-न अगत इति । अन्यथा ज्ञानकर्मोपदे- ्ानर्थक्यादिव्य्थः । तयो्नित्यत्वे हेतुमाह- संसारस्येति । मार्मयोयीवत्संसारभा- वित्वे फटितमाह--तत्रेति 1। करममुक्तिरनावृत्तिः । भूयो भोक्तन्यकमेक्षये शेष- कमेवशादित्वथः ॥ २१ ॥

२७६ .. भ्रीपद्धगबहीता- [अ०<छो०२७-.८]

नेते सूती पाथं जानन्योगी सुद्यति कृश्चन ॥ तस्मात्सर्वेषु कारेषु योगयुक्तो भवान ॥ २७ ॥ नैते इति । नेते यथोक्ते खती मार्गो पायं जानन्संसारायेकाऽन्या मोक्षाय चेति योगी न मुह्यति कथन कञ्चिदपि । तस्मात्सर्वेषु कारेषु योगयुक्तः समाहितो भवान ॥ २७ ॥ गतेरुपास्यत्वाय तद्विज्ानं स्तोति- नैते इति । योगस्य मोहापोहकत्वे फषित- माह- तस्मादिति । ज्ञानप्रकारमनुवदति~ संसारायेति । मोक्षाय कममुक्त्य्थ- मित्यथः । योगी ध्याननिष्ठो गतिमपि ध्यायन्नेव मुष्यति केवरं कर्म॑ द्तिभमा्ग- प्रापकं कतेन्यत्वेन भ्रत्यतीत्यर्थः । योगस्यापुनरावृ्तिफरत्वे नित्यकर्तव्यत्वं सिद्ध- भित्युपपंहरति- तस्मादिति ॥ २७ ॥ शृणु योगस्य माहात्म्यम्‌- वेदेषु यज्ञेषु तपः चैव दानेषु यदपुण्यफटं प्रदिष्टम्‌ ॥ अत्येति तत्सर्वमिदं विदिता योगी परं स्थानमुपैति चाऽऽद्म्‌ ॥ २८ ॥ इति श्रीमहाभारते रातसाहख्यां संहितायां वेयासिक्यां मीष्मपवेणि श्रीभगवद्रीतासूपनिषत्सु बह्मविद्यायां योगरास्रे श्रीढृष्णाजुनसंवादे तारकब्रह्म योगो नामाष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥ वेदेषु सम्यगधीतेषु यहेषु घ साद्रुण्येनानुष्टिेषु तपःसु च सुतोषु दानेषु च सम्यग्दत्तेषु यदेतेषु पुण्यफलं पुण्यस्य फं पुण्यफलं परदिषठं ज्ञाङ्ञेणाल्येलयतीत्य गच्छति तत्सवं फएलजातमिदं विदित्वा सक्वपश्चनि- णयदरारेणोक्तं सम्यगवधायानुष्ठौय योगी परं भकृष्टमेश्वरं स्थानमपि परतिप्ते, आद्मादौ भवं कारणं ब्रह्मेयथः ॥ २८ ॥ इति श्रीमत्परमहंसपरिवाजकाचायगोविन्दभगवस्पृल्यपादशिष्यश्रीमदा- चार्यश्रीक्षंकरभगवतः तौ श्रीमगवद्वीताभाष्ये ब्रह्माक्षरनिर्देशो नामाष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥

१क.भ्ननप्रः | २क्‌. ष, शप्र । ३ क, ष, “्टायेह यो" । ४ क, परमूत्कृष्ट ।

[०९.छ@ो०.{ ] आनन्द्गिरिकृषटीकासंबखितक्षांकरभाष्यसमेता । २७७

अरद्धावृद्यर्थं योगं स्तोति-सुण्विति । पवित्रपाणिप्ाखुसत्वादिताहित्यमभ्यय- नस्य पतम्यक्त्वम्‌। अङ्गोपाङ्गोपेतत्वमनुष्ठानस्य साहुण्यम्‌। तपतत सुतप्तत्वं मनोबुग्याये- कारस्यपूषैकत्वम्‌ । दानस्य च सम्यक्त्वं देशकाछपात्रानुगुणत्वम्‌ । इदं विदित्वेलत्र- दशब्दाथेमेव स्फृटयति-- सप्तेति । यद्यपि ८ #ं तद्भक्ष ` इत्यादौ “ अधियज्ञः कथं कोऽत्र › इत्यत्र प्रश्द्रयं प्रतिमासानुप्रारेण कैश्चिदुक्तं तथाऽपि प्रतिवचनाखोचनायां द्विलपरतीत्यमावात्प्रकारमेदविवक्षया च शब्दद्वयस्य प्रतिनियतत्वान्न सप्तेति विर- ध्यते । न चेदं वेदनमापातिकं रकित्वनुष्ठानपरयन्तमित्याह- सम्यगिति । प्रकृतो ध्याननिष्ठो योमीत्युच्यते । रेशवरं विष्णोः परमे पदं तदेव तिष्ठत्यस्मित्नरोषमिति स्थानं योगानुष्ठानादशेषफडातिशायिमोक्षछक्षणं फलं करमेण छन्धुँ शक्यमिति मावः । तद्‌- नेन स॒प्तप्र्प्रतिवचनेन योगमार्गे ददौयता ध्येयत्वेन तत्पदार्थो व्याख्यातः ॥ २८ ॥

इति श्रीमत्परमहंसपरिनाजकाचार्य॑श्रीमच्छृद्धानन्दपुज्यपादशिष्यानन्दज्ञानविर- चिते श्रीमद्धगवदरीताश्चांकरमाष्यव्याख्यानेऽष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥ ( शोकानामादितः समष्टङ्काः-३०९ )

अथ नवमोऽध्यायः ।

अष्टमे नाडीदारेण धारणायोगः सगुण उक्तः । तस्य च फलमङ्य- विरादिक्रमेण काटान्तरे ब्रह्मपाप्तिरक्षणमेवानाट्रततिरूपं निर्दिष्टम्‌ ॥ तत्रानेनैव भरकारेण मोक्षमरा्निफलमधिगम्यते नान्यथेति तदाश्ङाव्या- विहत्सया-- ` श्रीभगवानुवाच- ू इद्‌ तु ते गुह्यतमं प्रवक्ष्यास्यनसूयवे ॥ नानं विन्नानसहितं यञ्ज्ञाता मोक्ष्यपेऽश्ुभाव्‌ ॥१॥ षदं ब्रहमह्ानं बष्यमाणसुक्तं च पूर्वेष्वध्यायेषु तद्ुद्धौ संनिभीड- त्येदापिल्याह । तुशब्दो विरशेषनिधांरणाथः । इदमेव सम्यग््गानं साक्ता- न्मोक्षमा्निसाधनं ‹ वासुदेवः सर्वमिति ' “आत्मैवेदं सवम्‌" ““एकमे- -वाद्ितीयम्‌' इत्यादिशचुतिस्पृतिभ्यः । नान्यत्र । “अथ येऽन्यथाऽतो बिदुरन्यराजानस्ते क्षय्यलोका भवन्ति” इत्यादिशुतिभ्यथ । ते तुभ्यं गद्धतम॑गोप्यतमं भवष्यामि कथयिष्याम्यनसृयवेऽसूयारहिताय । कि

१ "द्वाविव" ।

२७८ ओमद्गबदीता- [अर्र्श्ो०र]

तत्‌, ज्ञानं, रिषिशरिष्ठं॑विद्वानसहितमनुभवयुक्तम्‌ । यञ्जञानं त्व!

प्राप्य पो्ष्यतेऽन्ुभात्संसारबन्धनात्‌ ॥ १ ॥

अतीतेनाऽऽगामिनोऽध्यायस्यागतारथत्वं वक्तु वृत्तमनुषद ति-- अष्टम शति । नाडी सुष्नाख्या । धारणाख्येनाङ्गेन युक्तो योगो धारणायोगः । सगुणः सवद्रारसवमना- दिर्गुणस्तेन सहित इयर्थः । तत्फटोक्यथेमनन्तराध्यायारम्ममादाङ्कयाऽऽह- सस्यं चेति । अभ्चिरधिरित्यादिनोपरक्षितेन क्रमवता देवयानेन पथेति यावत्‌ । ज्ञानानन्तर- मेव यथोक्तफटलामादलमनेन मार्गेणेलयाशङ्घाऽऽह-काान्तर इति । अधिरादिमा- र्ण ब्रह्मप्राप्तौ मृक्तेमौगायत्त्वात्‌ “ न तस्य "” इत्यदिश्ुतिविरोधः स्यादित्यादायेे दाङ्कते- तत्रेति । वृत्तोऽथेः स्तम्यथः । उक्ताशङ्कानिवृत्त्यथेमनन्तराघ्यायमुत्थाप- यति--तदाश्ङ्केति । पंप्रयुक्ततेनापरोक्षत्वामवेऽपि पूर्वोत्तरग्नन्थारोचनया बुद्धिसंनि- धानादिदंशब्देन ब्रह्मज्ञानं गृहीतमित्याह- सद्‌ बुद्धाबिवि । प्रकृताद्धधानाज्ज्ानस्य वैरिष्यावयोती तुशब्द इत्याह-तुशचब्द्‌ इति । निपाता्थमेव स्फुटयति--इदमेबेति। तस्मे संवादकत्वेन श्तिस्मृती ददीयति--बाभुदेब इति । अद्वितन्नानवदद्वतन्नान- मपि केषांचिन्मोक्षहेतुरित्याशङ्कयाऽऽह- नान्यदिति । दतन्ञानं मोक्षाय न क्षममि- त्यत्र श्वुतिमुदाहरति- अथेति । अविद्ाप्रकरणोपक्रमार्थोऽथशब्दः । अतोऽदवेताद- न्यथा भिन्नतवेनेत्यथेः । विदुस्तत््वमिति शेषः । दतस्य दरनिरूपत्वेन कलिपितत्वात्त- ज्ञानं रज्जुपरपादिज्ञानतुल्यत्वान्न क्षेमप्रापिहेतुरिति चकाराथः । असूया गणेषु दोषा- विष्करणं तद्रहिताय ज्ञानाधिङ्ृतायेत्य्थः । ज्ञान बक्मचेतन्यं तद्विषयं वा प्रमाणज्ञानं तस्य तेनेव विशेषितत्वानुपपत्तिमाशङ्कय व्याकरोति- अनुभवेति । विज्ञानमनुभवः साक्षात्कारस्तेन सहितमित्यथः । उक्तन्ञाने प्राप्तस्य किं स्यादित्याशङयाऽऽह- यञ्ज्ञानमिति ॥ !॥

त्च

राजविद्या राजगु पवित्रमिदमुकत्तमम्‌ ॥ प्ररयक्षावगमं धम्य सुसुखं कतुमन्ययम्‌ ॥ २ ॥ राजविद्या विद्यानां राजा दीप्त्यतिशयत्वात्‌ । दीप्यते हीयमतिक्ष-

येन ब्रह्मषिधा स्वैविधानाम्‌ । तथा राजग गुह्यानां राजा । पवित्रं

पावनमिदमत्तमं सर्वेषां पावनानां शुद्धिकारणमिदं ब्रहमद्नानमु्छृष्टत-

मग्‌। अनेकजन्मसहस्रसं चितमपि धमौषमादि समलं फम प्षणमात्राद्धस्मी

१. छ.क. त्वामोः।२ख. ङ, ज. नुद्रवति। ३ ख. इ. ज. शुम्णाल्या।४क, ख, ख स्तौति-राः।५क. स. भ. छ. 'हमविशा'।

(अ०९छो० ६] आनन्दगिरिषृतदीकासवटितश्यांकरमाष्यसमेता । >७९

करोति यतोऽतः किं तस्य पावनतव वक्तव्यम्‌ । किच प्रत्यक्षावगमं

अत्यप्तेण सुखदेरिषावगमो यस्य तत्मत्यक्षावगममर । अनेकगुणवतोऽपि ` . ध्मविरुदधस्वं श्ट न तथाऽऽत्मानं धमविरोषि रितु धम्यं धमोदनपे

तम्र । एवमपि स्याद्दुःसंपादयमित्यत आह ससुखं कत यथा रत्निवे

कविह्नानम्‌ । तत्राखपायासानां कमणां सुखसंपा्यानामल्पफरत्वं दुष्क-

राणां च महाफलत्वं ्टमितीदं प॒ सुखसंपाद्यत्वात्फलक्षयादव्येतींति

्र्त॑मत आहाव्ययं नास्य फलतः कमेवद्ल्ययोऽस्तीत्यग्ययमतः श्रद्धे

यपात्पह्नानय्‌ ॥ > ॥

तदाभिमुख्यसिद्धये तज्जनं स्तोति-तशेति । ब्रह्मविद्या विद्यानां शा श्रे्ठत्यत्र हेतुमाह-दीप्नीति । कुतो ब्रह्मविद्याया विदयान्तरेभ्यो दीप्त्यतिर्रोयवत्वं तदाह-- दीप्यते हीति । इश्यते हि विद्रदन्तरेम्यो छोके पूञातिरेको ब्रह्मविदामिति मावः । उत्कृष्टतम श्ुद्धिकारणं नक्ज्ञानमिस्येतदुपपादयति-- अनेकेति । तत्र च श्रुतिस्य॒ती प्माणयितग्ये । न शाञेकगम्यमिदं ज्ञानं र्वितु प्रत्यक्षप्रमयमित्याह-- र्किचेति । ्रत्यक्षमवगमो मानमस्मि्िति तथा, यद्रा गम्यत इत्यवगमः फं प्रत्यक्षोऽवगमोऽ- स्येति इष्टफट्त्वं ज्ञानप्योच्यते । धर्म्मित्येतद्रथाकरोति--अनपेतमिति । पर्मस्येव तस्य दशतताप्यत्वमाशङ्कथाऽऽह- एवमपीति । रत्नविषयं विवेकन्ञानं पप्रथोगादुष- देशपेक्षादनायापेन दष्टं तथेदं ह्मन्तानमित्याह- यथेति । अन्ययमितिविरोषणमा शङ्कापूर्वकं विवृणोति--तग्रत्यादिना । व्यवहारभूमिः सप्तम्यथः । ज्ञानस्याक्षयफरत्वे फरितमाह--अतं इति ॥ २॥

पे पुनः-

अश्रदधानाः पुरषा धममस्यास्य परंतप्‌ ॥ अप्राप्य मां निवतेन्ते मृ्युसंसारवत्मनि ॥ ३ ॥ अश्रदधानाः भद्धाबिरहिता आत्मह्वानस्य धमेस्यास्य स्वरूपे `

तत्फटे च नास्िकाः पापकारिणोऽसुराणामुपनिषदं देहमात्रात्मदशेन- `

मेव भतिपन्ना असुत्पः पुरुषा; परंतपाप्ाप्य भां परमेश्वरं मरत्माप्नो

नैवाऽऽशषङधेति मत्माधिमागसाधनभेदभक्तिमाजमप्यपाप्येल्यथः । निवतैन्ते

निश्चयेनाऽऽबतेन्ते । इ गृत्युसंसारवत्मनि मृत्युयुक्तः संसारो श्त्युसं सारस्तस्य वतम नरकतियगादिपाधषिमागेस्तस्मिभेव वर्तन्त इत्यथः ॥२॥

१४. छ, °रोदतः । २ क. ख. छ. हं श्येनयाग इव न। ३. घ. पतभाः।४स., ड ज, “शथित्वं त । ५ ष. भेदे भः । ।

१८० ` . भीमरगबदीता- [अ०९ छो ०४-4]

आत्मज्ञानाख्ये धर्मे श्रद्धावतां तन्निष्ठानां परमपदप्रातिमुक्त्वा ततो विभुखानां सप्तारप्रापतिमाह-- ये पुनरिति । आत्मन्ञानतत्फटयोर्नालिकानेव विरिनटि--पापेति। उक्तानामात्म॑मरीणां भमगवत्प्रापिप्तंमावनामावाद्प्राप्य मामिलयप्रप्तक्तप्रतिषेषः स्यादि. त्याशङ्कयाऽऽह-मत्माप्ताविति ॥ ६ ॥ स्ुतयाऽजुनमभिपुखीडतलयाऽऽह- मया ततमिदं सव जगदव्यक्तमूर्िना ॥ मत्स्थानि स्वमूतानि न चाहं तेष्ववस्थितः ॥ ¢ ॥ मया मम यः परो भावस्तेन ततं व्याप्तं सर्वमिदं जगदष्यक्तमूतिना

न व्यक्ता पूति; स्वरूपं यस्य मम ॒सोऽहमन्यक्तमूतिस्तेन मयाऽग्यक्त- ` भूतिना करणागोचरस्वरूपेणेत्यथंः । तस्मिन्भय्यव्यक्तमर्तो स्थितानि मत्स्थानि स्ेभूतानि ब्रह्मादीनि स्तम्बपयन्तानि । न हि निरात्मकं ` ईिचिद्तै व्यवहारायावकरपतेऽतो मर्ख्थानि मयाऽऽत्मनाऽऽत्मवस्वेन स्थितान्यतो मेयि स्थितानीः्युच्यैन्ते । तेषां भूतानामहमेवाऽऽत्मेत्यत- ` स्तेषु स्थित इति पृढबुद्धीनामवमभासतेऽतो ब्रवीमि न चाहं तेषु भूते-

. ष्ववस्थितो पतेवत्सं शछेषाभावेनाऽऽकाश्षस्याप्यन्तरतमो ह्र्‌ । न हसं- सगि बस्तु इचिदाधेयभावेनावस्थितं भवति ॥ ४॥ | सतुतिनिन्दाम्यां ज्ञाननिष्ठां महीकृत्य ज्ञानं व्याख्यातुमारमते--सतुलयेति । सोपा

पिकस्य व्याप्त्यस्तभमवममिप्रेत्य विरिन्टि- ममेति । अनवच्छिन्नस्य मगवदूषस्य निर-

पाथिकत्वमेव साधयति--करणेति। व्याप्यव्यापकत्वेन जगतो मगवतश्च परिच्छेद. मादाङ्कयाऽऽह- तस्मिन्निति । तथाऽपि भगवतो भृतानां चाऽऽधाराधेयत्वेन मेदः स्यादित्याशङ्कयाऽऽह- न हीति । निरप्मकस्य ग्यवहारानहैतवे फङितिमाह-- अत इति । ईश्वरस्य भूृतात्मत्वे तेषु स्थितिः स्यादित्याशङ्कथाऽऽह- तेषामिति । त्स्य तेषु स्थित्यभावं ज्यवस्थापयति--पूरतंबदिति । से छेषामावेऽपि किमिति नाऽऽषेयत्वमत

आह-न हीति ॥ ४॥ अत एवासंसगित्वान्मम- |

न च मत्स्थानि भूतानि पश्य मे योगमेश्वरम्‌ ॥ भूतमत्र च भ्रूतस्थो ममाऽऽसमा मूतभभावनः॥ 4॥ नष पत्स्थानि भ्रतानि ब्रह्मादीनि प्य मे योगं युक घटनं मे `

१ ख. "तानी । ३६, मत्स्थानी" । ३ क, ष, “च्यते। ते"।

"णी #

[अ०९.छो° ९]आनन्दगिरिषतटीकासंबलितश्ाकरमाष्यसमेता । १.८ १

पपेन्वरमीश्वरस्येममेश्वरं योगमात्मनो यायात्म्यमिल्यथः । तथा च शुति- रससभित्वादसङ्गतां दक्षयति ““ असङ्गो न हि परते” इति । इदं ` चाऽऽअयेमन्यत्पश्य भ्रतश्दसङ्गोऽपि सन्धूतानि बिभि न च भूतस्थो यथोक्तेन न्यायेन दश्ितत्वाद्ूतस्थत्वानुपपत्तेः । कयं पुनरुच्यतेऽसौ भमाऽऽत्मेति, विभज्य देहादिसंघातं तस्मिलहंकारमध्यारोप्य लोकबु- द्धिमनुसरन्ग्यपदिञ्चति ममाऽऽत्मेति, न पुनरात्मन आत्माऽन्य इति टोकबदजानन्‌ । तथा भूतभावनो भूतानि भावयत्युत्पादयति वर्धय- तीति बा भूतभावनः॥ ९ ॥

परमेश्वरस्य भूतेषु स्थित्यभावेऽपि भूतानां तत्र स्थितिरास्थितेति कृतोऽपङ्गतवं तत्राऽऽह-अत एवेति । न चेलत्न चकारोऽवधारणायथेः । भूतानामीश्वरे नैव स्थिति- रित्यत्र हेतुमाह- पश्येति । आत्मनोऽपङ्गत्वं स्वरूपमित्यत्र प्रमाणमाह-तथा चेति । असद्धशवेदीश्वरस्तहि कथं मत्स्थानि मृतामीत्युक्तं कथं च तथोक्त्वा न च मत्स्थानीति तद्विरुद्धुदीरितमित्याशङ्कयाऽऽह- इदं चेति । तर्हि पृतपतबन्धः स्यादिति नेत्याह--न चेति । यथोक्तेन न्यायेनासङ्गत्वेनेति यावत्‌ । अपतङ्गतया वस्तुतो मृतासंबन्धेऽपि कल्पनया तदविरोधात्न मिथोविरोधोऽस्तीति भावः । आत्मनः सकाश्चादात्मनोऽन्यत्वायोगात्कुतः संबन्धोक्तिरित्याशङ्कयाऽऽह-असाविति(विभ- ज्येति ) । यथा रोको वस्तुतत्त्वमजानन्भेदमारोप्य ममायमिति सैबन्धमनुभवति न तयेह सेबन्धन्यपदेश आत्मनि स्वतो मेदाभावादतो मेदेऽपतत्येव लोके सबन्धबुद्धिदरश- नमनुपरन्मगवानात्मनो दे हादिंघातं विमज्याहंकारं तस्मिन्नारोप्याप्तो ममाऽऽत्मेति मेदं ग्यपदिद्ाति । तथा च संघातस्य ममेति व्यपदेश्चात्ततो निकृ(ष्कृ)्टस्य स्वरूप- स्याऽऽत्मरान्देन निर्देशान्न मृतस्थोऽपाविल्थः । पूरवोक्तापङ्गत्वाङ्गकारेणेषाऽऽत्मा भूतानि मावयतीत्याह- तथेति ॥ 4 ॥

यथोक्तेन शोकदट्येनोक्तमर्थं ष्टान्तेनोपपादयन्राह- ` यथाऽऽकाशस्थिती नित्यं वायः सर्वत्रगो महान्‌ ॥ तथा सर्वाणि मूतानि मस्स्थानीप्युपधारय ॥ ६ ॥

| यथा लोक आकाश्षस्थित आकारे स्थितो नित्यं सदा वायुः सर्मत्र । गच्छतीति सर्वत्रगो महान्परिमाणतस्तथाऽऽकादवत्सवेगते मय्यसंश्े- ` | षेणेव स्थितानीत्येवमुपधारय जानीहि ॥ ६ ॥

१ छ, पष, सज्यते । ३६

८२ । भीमद्धगवद्ीता- [अ०९.छो ०७-<]

सृष्टिस्थितिसंहाराणामसङ्गात्माधारत्वं “ मया ततमिदम्‌ ' इत्यादि छोकद्वयेनाक्तोऽ- रथस्तं दष्टान्तेनोपपादयन्नादौ दष्टान्तमाहेति योजना । सदेत्युत्पत्तिस्थितिसंहारकाढो गृह्यते । आकाडशदर्महतोऽन्याधारत्वं कथमित्याशङ्कयाऽऽह-परहानिति । यथा सर्वगामित्वात्परिमाणतो महान्वायुराकाशे सदा तिष्ठति तथाऽऽकाशादीनि महान्यपि ष मृतान्याकाशकस्ते पूर्णे प्रतीच्यसङ्गे परस्मिन्नात्मनि सं छेषमन्तरेण स्थितानी- त्यथः ॥ १ ॥

एवं बायुराकान्च व मथि स्थितानि स््॑रतानि स्थितिकाटे तानि-

सर्वभ्रूतानि कोन्तेय प्रकृतिं यान्ति मामिकाम्‌ ॥ कल्पक्षये पनस्तानि कल्पादो विद्धजाम्यहम्‌ ॥ ७ ॥ सवैभूतानि कौन्तेय भृतिं भ्रिगुणात्मिकामपरां निङृष्टं यान्ति मामिकां मदीयां करपक्षये प्रलयकाले । पुनभरयस्तानि भुतान्युत्पत्ति- काठे कल्पादौ बिदजाम्युत्पादयाम्यहं पूर्ववत्‌ ॥ ७ ॥ आकारो वाय्वादिस्थितिवदाकादादीनि मृतानि स्थितिकाडे परमेश्वरे स्थितानि चेतति प्रख्यकाटे ततोऽन्यत्र तिष्ठयुरित्याश्ङ्कयाऽऽह- एवमिति । प्रकृतिशब्दस्य स्वमाववचनत्वं व्यावतेयति--त्रिगुणात्मिकामिति । स्ता चापरेयमिति प्रागेव सूतति- त्याह-अपरामिति। तस्याश्वश्वराषीनत्वेनास्वातन््यमाह- मदीयमिति । प्रखयकाछे मृतानि यथोक्तां प्रकृतिं यान्ति चेदुत्पत्तिकलेऽपि ततस्तेषामुत्पत्तरीश्वराधीनत्वं मृतप्‌- नै स्यादित्याराङ्कयाऽऽह-- पुनरिति ॥ ७ ॥ एवमविारक्षणाम्‌-

प्रकृति स्वामवष्टभ्य विषजामि पुनः एनः ॥ भूतग्राममिमं कत्समवशं प्रकृतेर्वशात्‌ ॥ ८ ॥

भृति स्वां खीयामवष्टभ्य वश्षीकृत्य विसृजामि पुनः पुनः प्रकृ तितो जातं भतग्रामं भूतसमृदायमिमं वर्तमानं त्ख समग्रमवक्षमस्वत- ज्रमविधादिदोपैः परवद्चीडतं भरकृतेवेशात्स्वमाववश्षात्‌ ॥ ८ ॥ तर्हिं कीदशी प्रकृतिः . सा च कथं स॒ष्टावुपयुक्तेत्यारशङ्कयाऽऽद-एवमिति । ंसारस्यानादित्वद्योतनार्थं पुनः पुनरित्युक्तम्‌ । मृतसमुदायस्याविद्यास्ितादिदोषषरव- शत्वे हेतुमाह-स्वभाववक्ादिति ॥ < ॥

१ख, "हत आधाः ।

[अ०९.छो ०९-१ ०] आनन्द गिरिृतटीकासंवलितश्चांकरभाष्यसमेता । >८३

तेहि तैस्य ते परमेश्वरस्य भूतग्रामं त्रिषमं॑विदधतस्तभिमित्ताभ्यां

धमोधमाभ्यां संबन्धः स्यादितीदमाह भगवान्‌- नच मां तानि कमणि निवघ्रन्ति धनंजय ॥ उदाक्ीनवदासीनमसक्तं तेषु कमसु ॥ ९॥

न च मामीश्चं तानि भूतग्रामस्य विषमविसगंनिमित्तानि कमणि निबधन्ति धनंजय । तत्र कमणामसंबद्धत्वे कारणमाह--उदासीनव- दासीनं यथोदासीन उपेक्षकः कथित्तद्रदासीनमात्मनोऽविक्रियत्वाद्‌- सक्तं फठासङ्गरहितमभिमानवजितमहं करोमीति तेषु कमसु । अतोऽ- `: न्यस्यापि कवैत्वाभेमानाभावः फलासङ्गाभावश्वाबन्धकारणमन्यथा क्- भि्बेध्यते पदः कीश्चकारवदित्यभिभायः ॥ ९ ॥ यदि प्राकृतं मृतप्रामं स्वमावादविद्यादितन््नं विषमं विद्धापि तहिं तव विषम-

दृ्टिप्रयुक्तं धमीदिमत््वमित्यनीश्वरत्वापत्तिरिति शङ्कते- तर्हीति । तत्रेति सप्तम्या परमेश्वरो निरुच्यते । ईश्वरस्य फटापङ्गामावात्कर्तृत्वामिमानामावाच्च कर्मापिबन्धव- दीश्वरादन्यस्यापि तदुमयाभावो धमीदयपतंबन्धे कारणमित्याह -अतोऽन्यस्येति । यदि कमसु कतत्वामिमानो वा कस्यचित्फलासङ्गो वा स्याततत्राऽऽह--अन्ययेति ॥ ९ ॥ तत्र भूतग्राममिमं विसृजाम्युदासीनवदासीनमिति च विरुदधमुच्यैव `

इति तत्यरिहाराथमाह--

मयाऽध्यक्षेण परकृतिः सयते सचराचरम्‌ ॥ हेतुनाऽनेन कौन्तेय जगदिप रिितेते ॥ १० ॥ मया सेतो दश्िमात्रस्वरूपेणाविक्रियात्मनाऽध्यक्षेण मम भाया

त्रिगुणास्िकाऽविद्यालक्षणा भरटृतिः सूयत उत्पादयति सचराचरं लगत्‌ । तथा च मच्रवबणेः-““ एको देवः स्वेभूतेषु गृढः स्बेव्यापी सवैभरतान्तरात्मा । कमीध्यक्षः सबैभूताधिवासः साक्षी चेता केवलो निगणश्च "` इति। हेतुना निमित्तेनानेनाध्यक्षत्वेन कौन्तेय जग- ` त्सचराचरं व्यक्ताव्यक्तात्मकं विपरिवतते सवौवस्थासु । द्िकमत्वा- पत्तिनिभित्ता हि जगतः सवां प्रहत्तिरहमिदं भोक्ष्ये पह्यामीदं च्चणो भीदं सुखमनुमवामि दुःखमनुभवामि तदथमिदं करिष्याम्येतदथमिदं करिष्य इदं ब्वास्यामीत्याद्ाऽवगतिनिष्ठाऽवगत्यवसानेव । “यो अस्या-

१. ह्य, तस्य।२क तस्थैव-पः। ख. तत्र तस्यैवं पः । छ. तस्येव॑पः । ३, श. "दित्यत दृद“ । ४ ध. कोष? । ५ क, ख. “च्यते तः ।

२८७ भ्रीमञ्गवदीता- ` [अ०९छो०११]

ध्यक्षः परमे व्योमन्‌" इत्यादयश्च मच्रा एतमर्थं दशेयन्ति । ततथैकस्य देवस्य सवोध्यक्षभरतचैतन्यमात्रस्य परमार्थतः सवैभोगानभिसंबन्धि- नोऽन्यस्य चेतनान्तरस्याभावे भोक्तरन्यस्या भावात्किनिमित्तेयं शष्ट रित्यत्र पर्चपरतिवचने अनुपपन्न ““ को अद्धा वेद क इह प्रवोचत्कुत आजाता कुत इयं विष्टिः "" इत्यादिमनच्रवर्णेभ्यः । दर्शितं च भगव- ताऽङ्ञानेनांऽऽहतं श्गान तेन भद्यन्ति जन्तव इति ॥ १० ॥ रशवरे स्टुत्वमोदापतीन्यं च विरुद्धमिति शाङ्गते- तत्रेति । पूर्वमन्थः सप्तम्यर्थः । विरोषपरिहाराथैमृत्तरछोकमवतारयति- तदिति । तृतीयाद्वयं समानाधिकरणमिलय- भ्युपेलय व्याचष्टे- मयेत्यादिना । प्रकृति शब्दाथमाह- ममेति । तस्या अपि ज्ञानत्वं व्यावतैयति-- जिगुणेति । परामिप्रेतं प्रधानं व्युदस्यति- अविद्येति । साक्षित्वे प्रमाणमाह- तथा चेति । मूर्तित्रयात्मना मेदं वारयति--एक इति। अखण्डं जाड्यं प्रत्याह- देब इति । आदित्यवत्तारस्थ्यं प्रत्यादिशति-सर्वभूते- ष्विति । किमिति तरि सर्वनोपरम्यते तन्राऽऽह-- गूढ इति । बुद्यादिवत्परिच्छि- स्त्वं प्यवच्छिनत्ति-सवैब्यापीति । तरिं नमोवदनात्मत्वै नेलयाह-सवेभूतेति । तरि तन्न तत्र कमेतत्फलपंबन्धित्वं स्यात्तत्राऽऽह-कर्मति । सवापिष्ठानत्वमाह-- सर्वेति । सर्वषु मूतेषु सत्तास्षतिप्रदत्वेन संनिधिर्वापतोऽत्रोच्यते । न केवरं कमेणामे- बायमध्यललोऽपि तु तद्तामपीलयाह-- साक्षीति । दशेनकतुत्वशङ्कां शतयति-- खेतेति । अद्वितीयत्व केवछत्वम्‌ । धमौधमीदिराहित्यमाह- निगुण इति । बहुना सवैविरोषहन्य इति चकाराथैः । उदासीनस्यापीश्वरस्य साक्षित्वमात्रं निमि- सीकृत्य जगदेतत्पौनःपुन्येन सर्गसंहारावनुमवतीत्याह- हेतुनेति । कायवत्कारण- स्यापि साक्ष्यधीना प्रवृत्तिरिति वक्तुं व्यक्ताव्यक्तात्मकमित्युक्तम्‌ । सवावस्थाखि- त्यनेन सृष्टिस्थिति संहाराबस्था गृह्यन्ते । तथाऽपि जगतः सगौदिभ्यो भिन्ना प्रवृत्तिः स्वाभाविकी नेश्वरायत्तेत्याशङ्कय।ऽऽह--दृशीति । न हि दरिव्याप्यत्वं विना जंड- बरगंस्य काऽपि प्रवृत्तिरिति हिशब्दार्थः । तामेव प्रवृत्तिमुदाहरति--अहमित्यादिना। भोगस्य विषयोपटम्भामवेऽपतमवान्नानाविधां विषयोपरु््षि दरशयति--प्यामीति । भोगफटमिदानीं कथयति- सुखमिति । विहितप्रतिषिद्धाचरणनिमित्तं सुखं दुःखं बेत्याह-तदथेमिति । न च विमर्शपूर्वकं विज्ञानं विनाऽनुष्ठानमित्याह-इदमिति। इत्या प्रवृत्तिरिति संबन्धः । सा च परवृत्तिः सर्वा दकर्मत्वमुररीकृत्येवेत्युक्तं निगम- यति- अवगतीति । तत्रैव च प्रवृत्तरवप्तानमित्याह-- अवगत्यवसानेति । परस्या- ध्यक्षत्वमात्रेण जगशवेषटेतयन्न प्रमाणमाह- यो अस्येति । अस्य जगतो योऽध्यक्षो निर्विकारः सर परमे प्रकृष्टे हद व्योभ्नि स्थितो दुर्विज्ञेय इत्यथः । ईश्वरस्य साक्षि `` १क.ख.द. ज. व्तैव विदरणोतीवु-।

[अ०९.-छो> १ १-१ ९] आनन्दगिरिदरतटीकासंवरितर्चाकरभाष्यसमेता । २८९

तमत्रेण ष्ट्व स्थिते फटितमाह-ततशेति । किंनिमित्ता परस्येयं सष्टिनं॑ताव दोगायो प्रस्य परमाथतो भोगापतबन्धित्वात्तस्य सवैसाक्षिमतचैतन्यमाधत्वानन चान्यो मोक्ता चेतनान्तरामावादीश्वरस्येकत्वादचेतनस्यामोक्तत्वान्न च सष्टुरपवर्गा्थी तद्विरोधित्वान्नेवं प्रश्रो वा तदनुरूपं प्रतिवचनं वा युक्तं परस्य मायानिबन्धने सगे त्यानवकाञ्त्वादित्यथः । परस्याऽऽत्मनो दुरि्ञेयत्वे श्रुतिमुदाहरति-को अद्धेति। तस्सिन्धवक्ताऽपि संप्तारमण्डले नास्तीत्याह--क इहेति । जगतः सृष्टिकतरैत्वेन परस्य ्ेयत्वमाशाङ्कथ कूटस्थत्वात्ततो न प्रष्टिजातेलयाह-कुत इति । न हीयं विविधा ृषटिरन्यस्मादपि कस्माशिदुपपद्यतेऽन्यस्य वस्तुनोऽमावादित्याह- कुत इति । कथं हि सृषटिरित्याशाङ्कयान्ञानाधीनेत्याह- दशितं चेति ॥ १० ॥ एवं मां नित्यश्चुदधबुदधगुक्तस्वभावं सवेजन्त्नामात्मानमपि सन्तम्‌- अवजानन्ति मां मूढा मानुषीं ततुमाध्ितम्‌ ॥ परं भावमजानन्तो मम भूतमहेश्वरम्‌ ॥ ११ ॥ अवजानन्त्यवज्गां परिभवं कुवन्ति मां मूढा अविवेकिनो मानुषीं मनु- ष्यसंबन्धिनीं तनुं देहमाभितं मनुष्यदेहेन व्यवहरन्तमित्येतत्‌ । पर बृष्टं भावं परमात्मतत्त्वमाकाशकर्पमाकाञ्ञादप्यन्तरतमपजानन्तो मम _ मृतमदेश्वरं सवंभ्रतानां महान्तमीश्वरं स्वमात्मानम्‌ । ततश्च तस्य ममा व्गानभावनेनाऽऽहता वेराकास्ते ॥ ११ ॥

पवीध्यक्षः सवैमूताधिवासो नित्यमुक्ते तहिं किमिति त्वामवाऽऽत्मत्वेन भेदेन बा र्वै न भजन्ते तत्राऽऽह--एवमिति । विपयस्तबुद्धित्वं भगवदवज्ञायां कारणमि. व्ाह-रूढा इति । भगवतो मनुष्यदेहसंबन्धात्तस्मिन्विपयोपः सेभवतीत्याह-मानु- घीमिति । अस्मदादिवदेहतादात्म्याभिमानं गवतो ग्यावतैयति-- मनुष्येति । मगव- नतमवजानतामविवेकमूषछाज्ञानं हेतुमाह- प्रमिति । ईश्वरावन्ञानात्कि भवतीत्यपक्षायां तदवन्ञानप्रतिबद्धबुद्धयः शोच्या भवन्तील्याह- ततश्चेति । भगवदज्ञानादेव हेतोरवजा- नन्तस्ते जन्तवो वराकाः शोच्याः सर्पुरुषार्थबाह्याः स्युरिति सेबन्धः । तत्र हेतुं षूच- यति-तस्येति। प्रकृतस्य भगवतोऽवज्ञानमनादरणं निन्दनं वा तस्य भावनं पौनःपुन्यं तेनाऽऽहतास्तञ्जनितदुरितप्रभावात्प्रतिबद्धबुद्धय इत्यथः ॥ ११ ॥ कयम्‌- | मोषाज्ञा मोषकमाणो मोषन्नाना विचेतसः ॥ राक्षसीमासुरीं चेव प्रकृतिं मोहिनीं भिताः ॥ १२ ॥

77

१ख. ङ, ज. बेतरहि।

२८६ | श्रीमद्गगवह्धीता-- [म०रश्लो०१६].

मोधाज्ञा हथाऽऽश्ञा आश्चिषो येषां ते मोधान्नाः । तथा मोधकमाणो यानि चाप्मिहोजादीनि तेरनुष्ठीयमानानि कर्माणि तानि च तेषां भग- वत्परिभवात्स्वात्मभूतस्यावङ्ानान्मोधान्येव निष्फलानि कमाणि भव- मोधकमाणः । तथा मोघहञाना निष्फलङ्नाना ज्ञानमपि तेषां निष्फङमेव स्यात्‌ । विचेतसो विगतविबेकाशथ ते भवन्तीलयभिप्रायः। किंच ते भवन्ति राक्षसीं र्सां परकृतिं स्वभावमासुरीमसराणां च भरति मोहिनीं मोहकरीं देहात्पवादिनीं भिता आभिताश्छिनि भिन्धि पिबि साद परस्वमपहरेत्येवंबदनशीलाः करकमांगो भवन्ती त्यर्थः । ““ असूया नाम ते लोकाः "” इति श्तेः ॥ १२ ॥ भगवन्तमवजानतां प्रश्नपूर्वकं शोच्यत्वं विशदयति- कथमिति । भगवननिन्दाप- राणां न काचिदपि प्राथेनाऽथेवतीत्याह-हयेति । ननु भगवन्तं निन्दन्तोऽपि नित्यं नेमित्तिकं वा कमनुतिष्ठन्ति तदनुषठानाच तेषां प्रायैनाः सार्था मविष्यन्तीतिनेत्याह-- तथेति । परिभवस्तिरस्करणम्‌ । अवल्ञानमनादरणम्‌ । तेषामपि शा्ाथेज्ञानवतां तद्वारा प्ार्थनार्थवत्वमित्याशाङ्कथाऽऽह- तथा मोघेति । तथाऽपि यौक्तिकविवेकव- शात्त्माथेनाप्ताफल्यमित्यादाङ्कयाऽऽह-- विचेतस इति । न केवटमुक्तविशेषणव- त्वमेव तेषां किंतु वतेमानदैहपातादनन्तरं तत्तदतिक्रूरयोनिप्रापिश्च निनितेत्याह-- किंचेति । मोहकरीमिति प्रकृतिद्धयेऽपि तुल्यं विशोषणम्‌ । छिन्धि भिन्धि पिब खादेति प्राणिर्हिसारूपो रक्षतां स्वमावोऽसुराणां स्वमावस्तु न देहि न जृहुषभि पर- स्वमपहरेत्यादिरूपः । मोहो मिथ्याज्ञानम्‌ । उक्तमेव स्फुटयति--छिन्धीति ॥ १२॥ ये पुनः दधाना भगवद्धक्तिङक्षणे मोक्षमार्गे प्साः-

९ ०, न

महात्मानस्तु मां पार्थं दवी प्रकृतिमाश्रिताः ॥ ` भजन्यनन्यमनसो ज्ञाता मूताद्मन्ययम्‌ ॥ १३ ॥

पहात्मानस्त्वक्षद्रचित्ता मामीश्वरं पाथं दैवीं देवानां प्रहृत शमद्‌-

मदयाश्रद्धादिलक्षणामाभ्रिताः सन्तो भजन्ति सेबन्तेऽनन्यमनसोऽनन्य- चित्ता ज्ञात्वा भूतादिं भूतौनां वियदादीनां प्राणिनां चाऽऽ्दि कारः

णमग्ययम्‌ ॥ १२ ॥

के पुनम॑गवन्तं भजन्ते तानाह - ये पुनरिति । महान्प्कृष्टो यन्ञादिमिः शोधित आत्मा सत्वं॑येषामिति व्युत्पत्तिमाध्रिलयाऽऽह-अश्ुद्रेति । तुशब्दोऽवधारणे ।

१.४, रौनि" । २ ष. क. थः ॥१२॥ । ३ख. घ. ध. "तानामादि। * इ, ज. तत्राऽऽह ।

[अ०९छो ° १ ४- १ ९]आनन्दगिरिषृतदीकासंवरितकशांकरभाष्यसमेता । २८७

प्रकृति विरिनश्टि--श्षमेति । अनन्यस्मिन्परत्यग्मूते मयि परस्मिमेव मनो येषामिति ्युत्पत्या व्याकरोति- अनन्यचित्ता शति । अज्ञाते सेवानुपपत्तेः शाज्ञोपपत्तिम्या- मादौ कात्वा ततः पवेतेलयाह-ङ्वाव्वेति । अन्ययमविनाशिनम्‌ ॥ १६ ॥

सततं कीतयन्तो मां यतन्तश्च दृढव्रताः ॥ नमस्यन्तश्च मां भक्त्या नित्ययुक्ता उपाप्ते ॥ १९॥ सततं सव॑दा भगवन्तं ब्रह्मस्वरूपं मां कीर्तयन्तो यतन्तशेन्द्रियोप- संहारक्षमदमदयाहिसादिरक्षणेधेर्मेः पयतन्तश्च दृढव्रता षदं स्थिरमचा- रयं व्रतं येषां ते द्दव्रता नमस्यन्तश्च मां त्शदयेश्ञयमात्मानं भक्त्या निल्ययुक्ताः सन्त उपासते सेवन्ते ॥ १४ ॥ मजनप्रकारं एृच्छति- कथमिति । तत्मकारमाद-षततमिति । सदेति श्रव- भावस्था ग्यते । कीर्तनं वेदान्तश्रवणं प्रणवनपश्च ! रतं ब्रह्मचयीदि । नमस्यन्तो मां प्रति चेतसा प्रहवीमवन्तो भक्त्या परेण प्रेम्णा नियुक्ताः सदापंयुक्ताः ॥ १४ ॥

ते केन केन प्रकारेणोपासत श्त्युच्यते-

ज्ञानयन्नेन चाप्यन्ये यजन्तां मामुपासते ॥ एकत्वेन एथक्लेन बहुधा विश्वतोमुखम्‌ ॥ १५ ॥ ज्ञानयङ्गेन ज्ञानमेव भगवद्विषयं यज्ञस्तेन ब्ञानयङ्गेन यजन्तः पूजयन्तो मामीश्वरं चाप्यन्येऽन्यापुपासनां परित्यज्योपासते । तच ॒ज्ञानमेकत्वे- नेकमेव परं ब्रह्मेति परमार्थददीनेन यजन्त उपासते । केचिच पृथ- क्त्वेनाऽऽदित्यचन्दरादिभेदेन स एव भगवान्विष्णरादित्यादिसूपेणा- वस्थित इत्युपासते । केचिद्वहुपाऽवस्थितः स एव भगवान्सवेतोयुखो ` विश्वतोगुखो विश्वरूप इति तै विश्वरूपं सवैतोयुखं बहुधा बहुभकारेणो- पासते ॥ १५ ॥ उपाप्नप्रकारमेदप्रतिपित्सया एच्छति- ते केनेति। तत्प्रकारमेदोदीरणार्थं छोक- मवतारयति--उस्यत इति । इज्यते पूज्यते परमेश्वरोऽनेनेति प्रकृते ज्ञाने य्ञशब्दः। हरं ॑वेति चकारोऽवधारणे । देवतन्तरध्यानत्यागमपिशब्दसूववितं ददीयति-- अन्यामिति । अन्ये ब्रह्मनिष्ठा इति यावत्‌ । ज्ञानयज्ञमेव विमजते-तश्ेति । उत्त- माधिकारिणामुपासनमुक्त्वा मध्यमानामभिकारिणामुपाप्तनभकारमाह-केचिशेति ।

१.ख. छ. छ, “्णुरव' ।

2८८ भीपद्धगवदीतवा- [ज०९छो ° ११-१८ तेषामेव प्रकारान्तरेणोपासनम्रुदीरयति- केचिदिति । बहुप्रकारेणाम्न्यादित्यादिख्पे- णेति यावत्‌ ॥ १९ ॥ | | यदि बहुभिः भ्रकारेरुपासते कथं त्वामेवोपासत इयत आह-- ` हं क्रतुरहं यन्नः स्वधाऽहमहमौषधम्‌ ॥ मन्त्रोऽहमहमेवाऽऽज्यमहमभ्निरहं हतेम्‌ ॥ १६ ॥ अहं करतुः भौतकमेभेदोऽहमेवाहं यङः स्मातेः । फिंच स्वधाऽभमहं पिवृभ्यो यदीयते। अहमो षधं सवेपाणिभियंददयते तदोषधशब्द वाच्यम्‌ । अथवा स्वधेति सवेाणिसाधारणमन्नमौ पधमिति व्याध्युपश्षमार्यं भेष- जम्‌ । मन्रोऽहं येन पितृभ्यो देवताभ्यश्च हविर्दीयते । अहमेवाऽऽज्यं हविश्वाहमभियस्मिन्दुयते सोऽभिरहमेबाहं हतै हवनकमं च ॥ १६ ॥ मगवदेकविषयमुपाप्नं तर्हि न सिध्यतीति शङ्कते-- यदीति । प्रकारमेदमादाय ध्यायन्तोऽपि मगवन्तमेव ध्यायन्ति तस्य पवात्मकत्वादिलयाह- अत आहेति । कतु- यज्ञदाब्दयोरपोनस्क्त्यं द्च॑यन्ग्याच्टे--भ्रोत इति । क्रियाकारकफटजातं भगवद्‌ - तिरिक्तं नास्तीति समुदायायेः ॥ ११ ॥ किच-- ५५ जगतो माता धाता पितामहः ॥ वेद्यं पवि्रमोकार ऋक्साम यञ्ञरेव च ॥ १७ ॥ पिता जनयिताऽहमस्य जगतो माता जनयित्री धाता कर्मफलस्य भ्राणिभ्यो विधाता पितामहः पितुः पिता वेधं वेदितव्यं पवित्रं पाव- नर्मोकारथ ऋक्साम यज्नरेव च ॥ १७॥ इतश्च भगवतः सर्वत्मकत्वमनुमन्तम्यमित्याह -- रिचेति । पवित्रं पूयतेऽनेनेति व्युत्पत्या परिदुद्धिकारणं पुण्यं कर्मेत्याह-पावनमिति । वेदितव्ये बरह्मणि वेदनप्ता- . धनमोकारस्तत्र प्रमाणग्रगादि । चक्रारादथवौङ्गिरसो गृद्यन्ते ॥ १७ ॥ किच- गरतिभेता प्रमुः साक्षी निवासः शरणं सुद्व्‌ ॥ प्रभवः प्रख्यः स्थानं निधानं बीजमन्ययम्‌ ॥ १८ ॥ गतिः कर्मफलं, भती पोष्टा, परयः खामी, साक्षी भाणिनां इता - तस्य, निवासो यस्मिन्पाणिनो निवसन्ति, शरणमातीनां मत्मपभाना-

१क्‌.घ. नां प्रप ।.

[भ०९छो० १९] आनन्दगिरिक़तदीकासंवलितश्वाकरभारष्यसपैता । १८९

भातिहरः,) सुदृत्पत्युपकारानपेकषः सथुपकारी, भमव उत्पचिजेगतः,

भख्यः परखीयते यस्मिभिति । तथा स्थानं तिष्ठत्यस्मि्निति । निधानं

निक्षेपः कालान्तरोपभोग्यं भाणिनां, भीं भरोहकारणं परोहषभि-

णाम्‌ । अभ्ययं याषत्संसारभावित्वादव्ययमर्‌ । नद्बीजं किचितमरो-

इति । नित्यं च प्ररोहदश्चनाद्धीजसंततिनं व्येतीति गम्यते ॥ १८ ॥

भगवतः सर्वात्मकत्वे हेत्वन्तरमाह किंचेति । गम्यत इति प्रकृतिविख्यान्तं कमेफटं मतिरित्याह- कर्मेति । पोष्टा कर्मफटस्य प्रदाता । कार्यकरणपरपन्चस्याधि- हानमित्याह- निवास इति। शीयते दुःखमस्मिन्निति व्य॒त्पत्तिमाध्रिलयाऽऽह-श्वरण- पिति । प्रमवत्यस्माञ्जगदिति य्युत्पत्तिमादायोक्तम्‌--उत्पचिरिति । कारणस्य कथ- मन्ययत्वमित्ाशङ्कयाऽऽह - यावदिति । कारणमन्तरेणापि कार्यं कदाचिदुदेष्यति ईं कारणेनेत्याराङ्कगाऽऽह -न हीति । मा मृत्तरि संसारदश्ायामेव कदाचित्का- येत्पत्तिरत्याश्षङ्कयाऽऽह- नित्यं चेति । कारणव्यक्तेनोशमङ्गीकृल्य तदन्यतमम्य- किशन्यत्वं पूर्वैकाडस्य नास्तीति सिद्धवत्कृल विरिनष्टि-बीजेति ॥ १८॥

डिच-

तपाम्यहमहं वषं निगृह्ाम्युत्छजामि च ॥ अमृतं चेव मृत्युश्च सदसचाहमर्यन ॥ १९ ॥ तपाम्यहमादित्यो भूत्वा कैथिद्रदिमभिरुल्वणेरहं वर्षं कैथिद्रहिमिभि-

. शुत्छजाम्युत्छज्य पुननिण्हयमि केचिद्रदिमिभिरष्टमिमासैः पनरुत्छजा-

मि भाषि । अमृतं चैव देवानां शृत्यु्च मत्योनाभ्‌ । सद्यस्य यत्स॑ब.

न्धितया विद्यमानं तद्विपरीतमसवेवाहमयन । न पुनरत्यन्तमेवासद्धग.

बेान्स्वयं कायेकारणे बा सदसती । ये पएवेक्तिरनुटत्तिपरकारैरेकत्वपृथ-

क्त्वादिविह्वानेय्ैमां पूजयन्त उपासते ज्ञानविदस्ते यथाविज्ञानं मामेव

भागरुबन्ति ॥ १९ ॥

इतश्च सर्वात्मत्वे भगवतो न ॒विवदितन्यभित्याह-र्किचेति । “आदित्याज्जायते वृष्टिः इति स्मृतिमवष्टम्य ग्याचषटे- कैश्चि दिति । वरषेत्सिगंनिग्रहावेकस्येकस्िन्काडे विह्दवावित्याशङ्कयाऽऽह-अष्टभिरिति । ऋतुभेदेन वषस्य निग्रहोत्सगौवेककर्तकाव- विरुद्धादिलयर्थः । यस्य कारणस्य संबन्धित्वेन यत्का्यमभिग्यज्यते तदिह सदित्युच्यते, कारणरसंबन्येदानभिन्यक्तं कारणमेवानभिन्यचकनामशूपमपसदिति व्यवहियते तदेतदाह- संदिति । शून्यवाद व्युदस्यति-न पुनरिति । भगवतोऽघयन्तासत्वे कायकारणक-

ममम भ न

१८. ङ. अ, नट्या ।२ ख. छ. कष. "वान्कार्य" 1 ढे ॐ

९९० ` श्रीमद्धगवद्वीता- [अ ०९.छो ०२०-२१] ह्पना निरधिष्ठाना न तिषठतीवयर्थः। तहि यथाश्रुतं कार्यस्य सत्त्वं कारणस्य चाप्तत्व- मास्ययमित्याहाङ्कय वादाब्देन निषेधति- कार्येति । नहि कायस्याऽऽल्यन्तिके सत्त वाचारम्भणश्चुतेनीपीतरस्याऽऽत्यन्तिकमपत्वं “ कृतस्तु खलु ” इत्यादिश्रुतेसितयर्थः । उक्तैज्ञानयज्तेभगवदामिनिविष्टजुद्धीनां किं फलमित्याशङ्कय सथो वा कमेण वा मुक्ति- रित्याह-य इति ॥ १९ ॥ `. ये पुनरन्नाः कापकामाः- ्रैविद्या मां सोमपाः प्रतपापा यज्ञेरिक्च स्वर्गतिं प्रार्थयन्ते ॥ ते पुण्यमासाय पुरेन््ररोक- मश्नन्ति दिव्यान्दिवि देवभोगान्‌ ॥ २० ॥ विधा ऋग्यज्ञःसामविदो मां वस्वादिदेवरूपिणं सोमपाः सोमं पिबन्तीति सोमपास्तेनैव सोमपानेन पूतपापाः श्ुद्धकिल्विषा यह्वर्रि- ` ्टोमादिभिरिष्टा पूजयित्वा स्वगतिं स्वगेगमनं . स्वगेतिस्तां प्राथयन्ते । ते च पुण्यं पुण्यफरूमासाद् संप्राप्य सुरेन्द्रखोकं शतक्रतोः स्थानम श्नन्ति भुञ्जते दिव्यान्दिवि भवानपाङृतान्दे बभोगान्देवानां भोगा- स्तान्‌ ॥ >०॥ मगवद्धक्तानामापि निष्कामाना(णा)मेव युक्तिरिति दर्शयितुं सकामानां पुंसां संता- रमवतारयति- ये पुनरिति । तिस विद्या अधीयते विदन्तीति वा तवि वेदविद्‌- स्तदाह- ऋगिति । वस्वादीत्यादिशब्देन सवनद्भयेशानादित्या रुद्राश्च गृह्यन्ते शुद्ध- किल्बिषा निरस्तपापा इति यावत्‌ ॥ २० ॥ तेतं भक्सा स्व्गरोकं विश्चारं क्षीणे पण्ये मर्त्यलोकं विशन्ति ॥ एवं श्व्रयीधमंमनुप्रपत्रा ` गतागतं कामकामा र्न्ते ॥ २१॥ `. , ते तमिति। ते तं भुक्त्वा स्वगेलोकं विशालं विस्तीर्णं क्षीणे पण्ये ` ` मलयंरोकमिमं विकषन्त्याबिशन्ति । एवं हि यथोक्तेन भकारेण जेधर््यं

* भाष्यटीकानुसारी तु त्रैधम्यमिति पाठः 1 १ क, तिष्टैदियः 1 २ घ, “तिं ्रार्थयन्ते स्वगैगमनं याचन्ते । ते । ३ ध. छ. त्रयीधर्मं ।

(अ०९-छो०२२]भानन्दगिरिङतदीकासंवलितश्चाकरभाष्यसमेता । २९१ |

केवलं वैदिकं कमोनुपरपश्ना गतागतं गतं चाऽऽगतं च गतागतं गमनाग- ` पनं कामकामा; कामान्कामयन्त इति काप्रकामा लभन्ते गतागतमेव न तु स्वात्यं कचिद्टभन्त इत्यथः ॥ २१ ॥ ` ताह स्वगप्रापिरपि भगवत्म्रापितुस्येत्याशङ्कयाऽऽह- ते तमिति । पुण्ये स्वगम्ा- पिहेताविति यावत्‌, प्रपिद्धयर्थो हिशब्दः, त्रयाणां होत्रादीनां वेदत्रयविहितानां धर्माणां परमाहारन्निधर्मे तदेव बरेधर्म्यं तदनुप्रपन्नास्तदनुगता इति यावत्‌। कामकामानां गमनाग- मनद्वारा कामितफटा्तिश्वेदिष्टमेव चेशितमित्याशङ्कयाऽऽह- गतेति ॥ २१॥

ये पुननिष्कामाः सम्यग्दतिनः

अनन्याधिन्तयन्तो मां ये जनाः पयुपासते ॥ तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं वहाम्यहम्‌ ॥ २२॥

अनन्या अपृथरभूताः परं देवं नारायणमात्मत्वेने गताः सन्तश्चिन्त- यन्तो मां ये जनाः संन्यासिनः पयुपासते तेषां परमा्थदर्षिनां नित्या- भियुक्तानां सततामियोगिनां योगक्षेमं योगोऽप्राप्तस्य पभरापणं सेमस्तद्र तषणं तदुभयं वहामि भापयाम्यहम्‌ । ज्ञानी त्वात्मेवमे मतंसचमम परियो यस्मात्तस्मात्ते ममाऽऽत्मभूताः भियाश्वैति । नन्वन्येषामपि भक्तानां योगक्षेमं बहत्येव भगवान्‌ । सत्यमेवं वहत्येव । कि त्वयं विक्ञेषोऽन्ये ये भक्तास्ते स्वात्मार्थं स्वयमपि थोगक्षेममीहन्तेऽनन्यदर्रिनस्तु . नाऽऽत्मा्ं योगक्षेपमीहन्ते । न हि ते जीविते मरणे वाऽऽत्मनो शरदि कुन्ति केवलमेव भगवच्छरणास्ते। अतो भगवानेव तेषां योगक्षेमं वहतीति ॥ २२॥

फटमनमिसंघाय त्वामेवाऽऽराधयतां सम्यग्दरौननिष्ठानामल्यन्तनिष्कामानां( णां ) कथं योगक्षेमो स्यातामित्याशङ्कयाऽऽह-ये पुनरिति । तेषां योगक्षेमं वहामीत्युत्त रत्र संबन्धः । येभ्योऽन्यो न विद्यत इति व्युत्पत्तिमाध्ित्याऽऽह-अपृथगिति । कारयस्येव कारणे तादात्म्यं व्यावर्तयति--परमिति । अहमेव वासुदेवः सर्वात्मा मत्तोऽन्यत्किचिदस्तीति ज्ञात्वा तमेव प्रत्यश्चं सदा ध्यायन्त इत्याह- चिन्तयन्त इति । प्राङृतान्म्यावत्यं मुख्यानधिकारिणो निर्दिशति- संन्यासिन इति । प्युपा- परते परितः सवैतोऽनवच्छिन्नतया परयन्तीत्यर्थः । नित्याभियुक्तानां नित्यमनवरतमाद्‌- रेण ध्याने व्याए्तानामित्याह-सततेति । योगश्च क्षेमश्च योगक्षेमम्‌ । तत्रापुनरुक्त- म्थमाह--योग इति । किमर्थं॒परमायेदरनां योगसेमं॑वहपीलयाशङ्कयाऽऽह--

कहू

१. क्ष, .मियुक्तानां ।

६९२. ४ श्रीपद्धगवद्ीता- [अ०९.छो ०२६६४]

हानी त्विति । अतस्तेषां योगल्ेमं वहामीति संबन्धः । सम्यम्दद्ननिष्ठानामेव योगक्षेमं वहति भगवानिति विरोषणममष्यमाणः शङ्कते---नन्विति । अन्येषामपि भक्तानां मगवान्योगक्षेमं वहतीत्यतदङ्गी करोति- सत्यमिति । तहि मक्तेषु ज्ञानिषु अ विषो नास्तीति एच्छति-ि स्विति । तत्र विशेषं प्रतिज्ञाय विवृणोति- अयमिल्यादिना । योगक्षिममुदिश्य स्वयमीहन्ते चेष्टां कुरवन्तीति यावत्‌ । आत्मविदां स्वार्थं योगक्षेममुदिर्य चेष्टामावं स्पष्टयति--न हीति । गृद्धिरपेक्षा कामना तामि त्येतत्‌ । ज्ञानिनां तहि सथैत्रानास्येल्याशङ्कयाऽऽह- केवलमिति । तेषां तदेक्च- रणत्ये फरितमाह- अत इति । इतिशान्दो विरोषशब्देन संबध्यते ॥ २२ ॥

नन्वन्या अपि देवतास्तवमेवं चेचद्धक्ता् त्वामेव यजन्ते सत्यमेवम्‌-- येऽप्यन्यदेवताभक्ता यजन्ते ्रदयाऽन्विताः ॥ तेऽपि मामेव कौन्तेय यजन्त्यविपिपूर्वकम्‌ ॥ २३॥ येऽप्यन्यदेवताभक्ता अन्यासु देवतासु भक्ता अन्यदेवताभक्ताः सन्तो यजन्ते पूजयन्ते भद्धयाऽऽस्तिक्यबुद्धाऽन्विता अतुगतास्तेऽपि

भामेव कौन्तेय यजन्तयविषिपुव॑कमविधिरङ्ानं ततपूवैकमह्ञानपूरमकं यजन्त इत्यथे; ॥ २१ ॥ | तत्तदेवतात्मना परस्यैवाऽऽत्मनः स्थित्यम्युपगमादेवतान्तरपराणामपि मंगवच्छरण- श्वाविहेषासदेकनिष्ठत्वमरकिंचित्करमिति मन्वानः शङ्कते---नन्विति । उक्तमङ्गीकृ परिहरति-सत्यमित्यादिना। देवतान्तरयाजिनां भगवद्याजिभ्यो विशेषमाह-अदि- भीति । तद्याकरोति-अविधिरिति ॥२६॥ कस्मात्तेऽविषिपुयेकं यजन्त इत्युच्यते यस्मात्‌--

अहं हि सवंयज्नानां भोक्ता च प्रभुरेव च ॥ न तु मामभिजानन्ति तच्वेनातश्यवन्ति ते ॥ २९ ॥ अहं हि सबेयङ्गानां तानां स्मातीनां च सर्वेषां यज्वानां देवता- त्मत्वेन भोक्ता च प्रभुरेव च । मरस्वामिको हि यज्ञोऽधियङ्गोऽहमेबा- जेति शुक्तम्‌ । तथा न तु मामभिजानन्ति तस्वेन यथावत्‌ । अतथा पिपूवेकमिष्टठा यागफलाश्यवन्ति भच्यवन्तेते ॥ २४॥ ननु वस्वादिलेनद्रादिश्ञामपूर्वकमेव तद्धक्तास्तथानिनो भवन्तीति कथमविषिपूवैकं तेषां यजनमिति शङ्कते कस्मादिति । देवतान्तरयाभिनां यजनमग्रिधिपूवैकमिलग्र

१यख्‌ घ. छ. घ्न, व तद्धः। २१, स, 'मेव--येः।

(अ०९-छो ०२९-२१ ]आनन्दभिरिङ्तटीकासंबकितककरभाष्यसमेता 1१९

हेत्वर्थत्वेन -छोकमुत्थापयति-उरख्यत इति । सर्वेषां द्विविधानां यज्ञानां वस्वादिदे- वतात्वेनाहमेव मोक्ता स्वेनान्त्यामिखूपेण प्रभुश्वाहमेवेति प्रसिद्धमेतदिति हिशब्दः । प्रमुरेव चेत्युक्तं विवृणोति- मत्स्वामिको हीति । तत्न पुवोध्यायगतवाक्यं प्रभाण- यति- अधिय ह्णोऽहमिति । तथाऽपि देवतान्तरयाजिनां यजनमविषिपुवैकमिति कृतः सिद्धं तत्राऽऽह- तयेति । ममैव यज्ञेषु भोक्तत्वे प्रभुत्वे च सतीति यावत्‌ । तयो मक्तपरम्बोभीवस्तत्त्वं तेन भोक्तृत्वेन प्रमुत्वेन च मां यथावद्यतो न जानन्यतो मोक त्वादिना ममाज्ञानान्मय्यनवितकमीणश्यवन्ते कर्मफटारित्याह--अतशेति ॥ २४ ॥

येऽप्यन्यदेवताभेक्तिमत्वेनाविधिपुवेकं यजन्ते तेषामपि यागफलम वहयभावि, कथम्‌- यान्ति देवत्रता देवान्पितृन्यान्ति पितुत्रताः ॥ मूतानि यान्ति भ्रतेज्या यान्ति मदाजिनोऽपि माम्‌॥२५॥ यान्ति गच्छन्ति देवव्रता देवेषु वतं नियमो भक्तिश्च येषां ते देव- व्रता देबान्यान्ति । पितृनभ्रिष्वात्तादीन्यान्ति पितृव्रताः श्राद्धादि क्रियापराः पितुभक्ताः । भूतानि विनायकमातृगणचतुभंगिन्यादानि यान्ति भूतेज्या भूतानां पृजकाः । यान्ति प्र्याजिनो पम्जनशीला बेष्णवां मामेव । समानेऽप्यायासे मामेव न भजन्तेऽङ्ञानात्‌ । तेन तेऽल्यफलभाजो भवन्तीत्यथः ॥ २५ ॥ यद्यन्यदेवतामक्ता भगवत्तत्वाज्ञानात्कमफङाख्यवन्ते तरि तेषां देवतान्तरयननम- ङचित्करमित्याशङ्कयाऽऽह- येऽपीति । देबतान्तरयानजिनामनावृत्तिफङामावेऽपि तत्तदेवतायागानुरूपफटप्रापिधोव्यान्न त्दफिचित्करमिलयर्थः । देवतान्तरयाभेनामाव- रयकं तत्फ्माशङ्कापूवेकमुदाहरति-- कथमित्यादिना । नियमो बल्युषहारप्रद्ि- णद्रहीभावादिरित्यथः । देवतान्तराराधनस्यान्तवत्फलमुक्त्वा भगवदाराधनस्यानन्वफढ- त्वमाह- यान्तीति । मगवदाराधनस्यानन्तफर्त्वे देवतान्तराराधनं ल्यक्त्वा भगव. दारानमेव युक्तमायापपताम्यात्फलातिरेकाचेत्यारङ्कयाऽऽह-समानेऽपीति । अन्ता- नाघीनत्वेन देवतान्तराराधनवतां फठतो न्यूनतां ददौयति- तेनेति ॥ २५ ॥

न केवलं मद्क्तानामनादिरक्षणमनन्तफरं सुखारोषनथाहं कयम्‌-- पत्रे पुष्पं फर तोये यो मे भक्त्या प्रयच्छति ॥ तदहं भक्त्युपटहतमश्नामि प्रयता्मनः ॥ २६ ॥

१ घ. पष, मक्तत्येना'। २ छ, “चतुःषथियोगि"। ३ क. घ. "फलमुक्तं सु ४ ख. 'राध्यथ्थां ।

९९४ .: ˆ . ` श्रीमदगवद्मीता-- (अर०९छो०२७-३८ पत्रं पुष्पं फं तोयगुदक यो मे परह्य भक्त्या परयच्छति तदहं पत्रादि भक्त्योपहूतं भक्तिपुवैकं भापिते भक्त्युपहतमश्ामि शृहयामि प्रयतात्मनः

. शुद्धबुद्धेः ॥ २६ ॥

. अनन्तफटत्वाद्धगवदाराधनमेव कतग्यमित्युक्तं सुकरत्वाच्च तयेत्याह- न केवट. ` पिति । भगवदाराधनस्य सुक्रत्वमेव प्रञ्पुवंकं प्रपञ्चयति-- कथमित्यादिना । यद्धि पुष्पादिकं मक्तिपर्वकं मदथेमर्पितं तेनायं शुद्धचेतास्तपस्वी मामाराधयतील्यहमवधारया- , मीत्याह-पत्रमित्यादिना ॥ २९ ॥ यत एवमतः

यत्करोषि यदश्नासि यज्जरहोषि ददासि यद्‌ ॥

यत्तपस्याम कान्तय तच्डरुष्व मद्पणम्‌ ॥ २७ ॥ यत्करोषि स्वतः प्राप्तं यदश्नासि यश्च ज्ञहोषि हवनं निवैतयसि थते स्मा वा, यददासि भयच्छसि ब्राह्मणादिभ्यो हिरण्या न्ाज्यादि, यत्तपस्यसि तपश्चरसि कौन्तेय तत्कुरुष्व मदपणं मत्समपेणम्‌ ॥ २७ ॥ तदाराधनस्य सुकरत्वे तदेवाऽऽवरयकमिल्याह --यत इति । सखतः शा्ञाहते प्राप्तं गमनादीति यावत्‌ । यदश्नाति यं कंचिद्धोगं भुङे । हवनस्य स्वतस्त्वं वार यति- श्रौतमिति । मत्समपणं तत्सर्वं मह्यं समर्षयेयर्थः ॥ २७ ॥ एवं फुवेतस्तव यद्धवति तच्छृण- श॒भाश्चभफरेरेवं मोक्ष्यसे कमेबन्धनेः ॥ सेन्यासयागयुक्तात्मा विमुक्तो मामुपेष्यसि ॥ २८ ॥ शुमाश्चुभफरेरेवं श्ुभाश्चुभे शष्टानिष्टफले येषां तानि श्वभा्षुभफलानि कमोणि तेः धरुभात्रुभफरेः कमबन्धनेः कमौण्येव बन्धनानि तैः कर्मब ` न्धनेरेषं मत्समपेणं कवेन्योकष्यसे । सोऽयं संन्यासयोगो नाम संन्यास- ` शासो मत्समपणतया कमेत्वाच्योगश्ासाविति तेन संन्यासयोगेन युक्त ` आत्माऽन्तःकरणं यस्य तव स त्वं संन्यासयोगयुक्तात्मा सन्विभंक्त कमे न्धनेजीं वनेव पतिते चासिञ्ारीरे मागुपेष्यस्यागमिष्यसि ॥ २८ ॥ किमतो भवति तदाह--एवमिति । भगवदर्षणबुद्धया सवैकम कुर्वतो जीवन्मुक्तस्य प्रारन्धकमोवस्ताने विदेहकैवल्यमावशयकमित्याह--श्ुभेल्यादिना । मगवदषणकरणा- नमुक्तिः संन्याप्तयोगाच्ेति साधनद्वयशङ्कां शातयति- सोऽयमिति ॥ २८ ॥

१ क. "रण्मयपात्ररत्नादि । २ ख. "ण्यान्नरल्नादि । ३ क. ख. छ. क्ष. 'मेकतृत्वा' । र ख घ. छ. इ. मुक्तो ब ।

[०९ ०२९-६ १] आनन्दगिरिकृतटीकासंबलितिशां करभाष्यसमेता । २९५ रागदेषवांस्तहि भगवान्यतो भक्ताननुग्ह्णाति नेतरानिति तन्न-- `

ॐ अ क

समोऽहं सर्वभूतेषु न मे देष्योऽस्ति न प्रियः ॥ ये भजन्ति तु मां भक्त्या मयि ते तेषु चाप्यहम्‌ ॥२९॥ समस्तुल्योऽहं सवेभतेषु न मे द्ेष्योऽस्ति न भियोऽभ्रिवदहं दूर स्थानां यथाऽग्निः श्षीतं नापनयति समीपमपसपेतामपनयति तथाऽहं भक्ताननुश्ह्ामि नेतरान्‌ । ये भजन्ति तु मामीश्वरं भक्त्या मयिते स्वभावत एव न मम रागनिमित्तं मयि वतेन्ते। तेषु चाप्यदे स्वभावत एव वते नेतरेषु नैतावता तेषु देषो मम ॥ २९॥ भगवतो रागद्वेषवच्वेनानीश्वरत्वमाशङ्य परिहरति--रगेलादिना । ति भग- . वद्धननमकिंचित्करमित्याशङ््‌ याऽऽह-अग्निवदिति । तत्म्पश्चयति-यथेति । मक्तानमक्तां अानुगृहतो ऽननुगृहतश्च भगवतो न कथं रागादिमत््वमिलयाशङ्थाऽऽह-- ये भनन्तीति । ये वणीश्रमादि्मर्मा भजन ते तेनैव भजनेनाचिन्माहात्म्येन परि- शुदधबुद्धयो मयि मत्समीपे वतेन्ते मदभिव्यक्तियोग्यचित्ता भवन्ति । वुशब्दोऽस्य विरेषस्य चयोतना्थः । तेषु च समीपे तेषामहमपि स्वमावतो वतैमानस्तदनुग्रहपरो भवामि । यथा व्यापकमपि सावित्रं तेजः स्वच्छे दर्पणादौ प्रतिफलति तथा परमेश्च- रोऽवर्जनीयतया मक्तिनिरस्तसमस्तकटुषसच्तेषु पुरुषेषु संनिधत्ते दैवीं प्रकृतिमाधिता मां मनन्तीत्युक्तत्वादित्यथः ॥ २९ ॥ | ष्णु मद्धक्तेमोदात्म्यम्‌- आपि च्सुदुराचारां भजतं मामनन्यभाद्‌ ॥ साधुरेव स मन्तव्यः सम्यग्व्यवसितो हि सः॥ ३०॥ अपि चेयथ्यपि सुष्ठु दुराचारः सुदुराचारोऽतीव ुरिसताचारोऽपि भजते मामनन्यभागनन्यभक्तिः सन्साधरेव सम्यग्वुत्त एव स मन्तव्यो दरातव्यः सम्यग्यथावदूव्यवसिता हि यस्मात्साधुनिश्वयः सः ॥ ३०॥ प्रकृतां मगवद्धक्िं स्तुवन्पापीयपतामपि तत्राधिकारोऽस्तीति सूचयति--श्यणिविति | प्म्य्वृत्त एव भगवद्धक्तो ज्ञातव्य इत्यत्र हेतुमाह-सम्य गिति ॥ ६० ॥ उत्छज्य च बाह्यां दुराचारताभन्तःसम्यर््यवसौयसामथ्यात्‌- कषिप्रं भवति धमास्मा शश्वच्छान्ति निगच्छति ॥ कौन्तेय प्रतिजानीहि न मे भक्तः प्रणश्यति ॥ ३१ ॥

९६ श्रीमद्धगवद्धीता- (ग०९छो ०६२६१]

क्षिं शीघं भवति धमात्मा धमवचिस एव क्षश्वभित्यं शास्ति सोप. शमं निगच्छति भराम्मोति । शृणु परमार्थं कौन्तेय प्रतिजानीहि निभिवां भतिह्वां कुड न मे मम भक्तो मयि समपितान्तरात्मा मद्क्तो न भरण इयतीति ॥ ३१ ॥ हेत्वथेमेव प्रपच्चयति--उत्छञ्येति । भगवन्तं भजमानस्य कथं दुराचारता परि- त्यकता मवतीत्याराङ्कयाऽऽह--शिभरमिति । सति दुराचारे कथं धमेचित्तत्वं तदाह- कञश्वदिति । उपहामो दुराचारादुपरमः । किमिति त्वद्भक्तस्य दुराचारादुपरतिरुच्यते दुराचारोपहतयेतस्तया किमित्यसौ न नङ्ष्ष्यतीत्याशङ्कयाऽऽह--श्चुण्विति ॥ ६१ ॥ िच- मां हि पाथं व्यपाश्रय येऽपि स्युः पापयोनयः ॥ कियो वैश्यास्तथा श्युद्रास्तेऽपि यान्ति परां गतिम्‌ ॥२३२॥ भांहीति। मां हि यस्मात्पाथं व्यपाश्रित्य मामाभयत्वेन श्दीत्वा येऽपि स्युभवेयुः पापयोनयः पापां योनिर्येषां ते पापयोनयः पापज- न्मानः। के त इत्याह सियो वैश्यास्तथा श्दरास्तेऽपि यान्ति गच्छन्ति रां गति भरकृष्टां गतिम्‌ ॥ ३२॥ इतश्च मगवद्धक्तिर्विधातव्येत्याह-किचेति । न मे भक्तः प्रणदयतीयत्र हेतु- भावक्षाणो मक्त्यधिकारे जातिनियमो नास्तीत्याह- मां हीति ॥ ३२ ॥

रि एनराह्मणाः पुण्या र भक्ता राजर्षयस्तथा ॥ अनित्यमघखं खो प्राप्य मजस्व माम्‌ ॥३३॥

कि पुनरिति । ई पुनब्राह्मणाः पुण्याः पुण्ययोनयो भक्ता राजर्ष- यस्तथा राजानश्च त ऋषयश्चेति राजर्षयः । यत ॒एवमतोऽनिदयं क्षण- व च सुखवजितमिमं लोकं मनुष्यलोकं भाष्य पुरुषार्थसाधनं . मनुष्यत्वं छभ्ध्वा भजस्व सेवस्व माम्‌ ॥ ३१ ॥

यदि पापयोनिः पापाचारश्च त्वद्धक्लया परां गतिं गच्छति तहिं किमुत्तमजातिनि- मित्तेन सन्याप्तादिना किं वा सद्वृत्तनेत्यादाङ्कयाऽऽह -िं पुनरिति । उत्तमना- तिमतां बाद्मणादीनामतिशयेन प्रा गतिर्य॑तो छभ्यतेऽतो मगवद्धजनं तैरेकान्तेन विश- तव्यमित्याह--त इति । मनुष्यदेहातिरिकतेषु पश्वादिदेहेषु भगवद्धजनयोभ्यतामा- बात्प्रते मनुष्यत्वे तद्धजने प्रयतितव्यमित्याह-वुरभमिति ॥ ६६ ॥

१क. ख. पानिय

[अ०९.छो ० ६.४} आनन्दगिरिडृतरीकासंवलित्लाकरभाष्यसमेता । ९७ क्यम्‌- | मन्मना भव मद्रक्तो माजी मां नमस्ञुर्‌ ॥ मामेवैष्यसि यक्सेवमारमानं मत्परायणः ॥ ३९ ॥ इति श्रीमहाभारते शतसाहश्यां संहितायां वैयासिक्या भीष्मपवेणि श्रीभगवद्रीतासूपनिषत्सु बह्मविदायां योगराखे श्रीडष्णाजुनसंवादे राजविदयाराजगु- ह्ययोगो नाम नवमोऽध्यायः ॥ ९ ॥

भयि मनो यस्य स त्व॑ मन्मना भव। तथा मद्धक्तो भव। मय्याजी मद्यजनश्चीढो भेव । मामेव च नमस्कुरु मामेवेश्वरमेष्यस्यागमिष्यसिं युक्त्वा समाधाय चित्तम । एवमात्मानमहं हि सर्वेषां मृतानामात्मा परां च गतिः परमयनं तं मामेर्व॑भूतमेष्यसीत्यतीतेन पदेन सबन्धः । मत्परायणः सननिलयः ॥ ३४ ॥

हति भीमत्परमहंसपरिव्राजकाचायेगोविन्दभगवत्पूल्यपादशिष्वभ्रीमच्छं- करभगवतः इतौ भीमगवद्धीताभाष्ये राजविदधाराजगुञ्चयोगो नाम नवमोऽध्यायः ॥ ९ ॥ |

मगवद्धक्तेरित्थंमावं एच्छति- कथमिति । ईश्वरमजन इतिकरतेव्यतां द्रायति- भरन्मना इति । एवं मगवन्तं मजमानस्य मम किं स्यादित्याशङ्कयाऽऽह- मामेवेति । पमाधाय मगवत्येवेति शोषः । एवमात्मानमित्येतद्विवृणोति--अहं दीति । अहमेव परमयनं तवेति मत्परायणस्तथामूतः सन्मामेवाऽऽत्मानमेष्यपीति संनन्धः । तदेवं मध्य- भानां ष्येयं निषूप्य नवमेनाधमानामाराध्याभिधानमुखेन निजेन पारमाधिकेन दस्पेण परयक्त्वेन ज्ञानं परमेश्वरस्य परमाराघनमित्यमिदधता सोपाधिकं तत्पदवाच्यं निरूषा- धिकं च तत्पदरक्ष्यं व्याख्यातम्‌ ॥ ३४ ॥

हति श्रीमत्परमहप्परि्राजकाचारयश्रीमच्छुद्धानन्दपञ्यपादशिष्यानन्दज्ञान- विरचिते श्रीमद्धगवद्धीतारशांकरमाष्यव्याख्याने नवमोऽध्यायः ॥ ९. ॥

( श%रकानामादितः समघ्छङ्काः--३४३ )

१. पष. प्तमाषपरागः। २.४,श्रागः। १८

२९८ श्रीमद्गवटद्ीता- [अ०१०-छो° १-)] अथ द्दामोऽध्यायः ।

सप्तमेऽध्याये भगवतस्तत्ं विभूतयश्च प्रकारिता नवमे च । धये- दानीं येषु येषु भावेषु चिन्त्यो भगवांस्ते ते भावा वक्तव्याः । तस्व च भगवतो वक्तव्ययुक्तमपि वुधिद्धेयत्वादियतः- श्रीभगवाबुवाच- भूय॒ एव महाबाहो शृणु मे परमं वचः ॥ यत्तेऽहं प्रीयमाणाय वक्ष्यामि हितकम्यया ॥ १ ॥ भुय एवं भयः पुनर महाबाहो धृणु मे मदीयं परमं प्रष्टं निरति- हयवस्तुनः भकाश्चकं वचो वाक्यं, यत्परमं ते तुभ्यं प्रीयमाणाय पद्रच- नात्पीयसे त्वमतीवामृतमिव पिषंस्ततो वक्ष्यामि हितकाम्यया हिते- श्छया ॥ १ ॥ अध्यायद्वये पिद्धमर्थं संक्ेपतोऽनुमाषते- स्तम इति । तत्वं सोपाधिकं निरूपा-

धिकं च। विमूतयः सविशोषनिविशेषरूपप्रतिपत््युपयोगिन्यः । उत्तराध्यायस्याध्याय-

दयेन संबन्धं वदन्नध्यायान्तरमवतारयति- अथेति । वक्तभ्याः सविशेषध्याने निर्वि. शेषप्रतिपत्तो च॑ विरोषत्वेनेति शेषः । ननु सविरोषं निर्विशेषं च भगवतो रूपं प्रागेव तत्र तश्रोक्तं तत्किमिति पुनरुच्यते तघ्राऽऽह-उक्तमपीति । यथपि तत्र तत्र तत्त- मुक्तं तथाऽपि पुनवक्तव्यं दुरविज्ञेयत्वादिति यतो मन्यतेऽत इति योजना । प्रकृष्टत्वं वचः स्पष्टयति-निरतिक्षयेति । तदेव वचो विरिनशटि-यत्परमपिति । सषदु- कर्थपिद्धेरसकदुक्तिरनधिकेयारशङ्कयाऽऽह-प्ीयमाणायेति । ततो वक्ष्यामि तुम्य- मिति पूर्वेण संबन्धः । हितं दुर्विज्ञेयं तत्ज्ञानम्‌ ॥ १ ॥ किमथमहं बकष्यामीलत आद- ह, न मे विदुः सुरगणाः प्रभवं न महर्षयः ॥ अहमादिर्हि देवानां महर्षीणां च सव्यः ॥ २॥

न मे विदुने जानन्ति सुरगणा ब्रह्मादयः । #ितेन विवः, मम भमव प्रभावं भभुश्षक्त्यतिश्ञयम्‌; अथ वा प्रभवं प्रभवनमुत्पत्तिम्‌ । नापि महषेयो -भ्रग्बादयो विदुः । कस्मात्ते न विदुरित्युच्यतेऽहमादिः ` कारणं हि यस्माहेवानां महर्षीणां च सवैशः सवेभकारेः ॥ > ॥

१ख. च. ववम ।२क. खशः.

--> न - --~ =-= 1

[अ० १० छो ° -४]आनन्दगिरिढृतरीकासंवदक्िन्लांकरभाष्यसमेता । २९९

कञ्चिदन्योऽपि परमं वचो महयं वक्ष्यति तेन च मम तत्त्वज्ञानं मविष्यत्यतो मगवद्व- चनमर्किचित्करमिति शङ्कित्वा परिहरति-- किमर्थमित्यादिना । इन्द्रादयो भरग्ाद्‌- यश्च मगवत्परमावं न विदन्तीत्यघ्र प्रभपुवकं हेतुमाह-कस्मादिति । निमित्तत्वे नोपादानत्वेन च यतो देवादीनां मगवानेव हेतुरवस्तद्धिकारास्े न तस्य प्रभावं विदु- रवथः ॥ २ ॥ | किच- यो मामजमनादिं च वेत्ति रोकमहैश्वरम्‌ ॥ अषंमूढः स मर्त्येषु सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥ २ ॥ यो भामजमनादि च यस्मादहमादिर्द्बानां महर्षीणां चन ममान्य आदिधियतेऽतोऽहमजोऽनादिशानादित्वमजत्वे हेतुस्तं मामजमनादिं च यो वेत्ति विजानाति ोकमहेश्वरं रोकानां महान्तमीश्वरं तुसीयमन्ञान- तत्कायै वजितमसंमृदः संमोहर्वानितः स मर्त्येषु मनुष्येषु सवेपापैः स्वैः पारैमतिपु्वामतिपूवेकृतैः भमुच्यते प्रमोक्ष्यते ॥ ३ ॥ इतश्च कश्चिदेव भगवत्प्मावं वेत्तीलयाह-िचेति । कोऽसौ प्रमावो भगवतो यं बहवो न विदुरित्ययक्षायां पारमाधिकं प्रमावं तद्धीफटं च कथयति-यो मामिति । पदद्वयापोनर्क्त्यमाह--अनादित्वमिति ॥ ६ ॥

इताह महेश्वरो टोकानाप्‌- बुद्विज्ञानमसंमोहः क्षमा सयं द्मः शमः ॥ एखं दुःखं भवोऽभावो भयं चाभयमेव च ॥ ॥ बुद्धिरन्तःकरणस्य सृष्ष्मा्य्थावबोधनसामथ्येम्‌ । तद्वन्तं बुद्धिमा निति हि वदन्ति । ज्ञानमात्मादिपदाथांनामवबोधः । असंमोहः पत्युप पशचषु बोद्धव्येषु विवेकपूषिका प्रवृत्तिः । क्षमाऽऽकुष्टस्य ताडितस्य बाऽविदतचित्तता । सत्यं यथादृष्टस्य यथाश्वुतस्य चाऽऽत्मानुभवस्य परवुद्धिसंक्रान्तये तथेवोश्चायमाणा वाक्सलयमुच्यते । दमो बाह्नेन्द्ियोष- शमः । क्षमोऽन्तःकरणस्य । सुखमाष्खादः । वुःखं संतापः । भव उद्ध- बोऽभावस्वद्विपयेयः । भयं च ्रासोऽभयमेव च तद्विपरीतम्‌ ॥ ४ ॥ मगवतो ोकमहेश्वरत्वे हेत्वन्तरमाह-इतभेति । मुमृक्षुमिराराध्यत्वत्िद्धये बन्ध मो्षप्ाषनं पुरस्कृत्याशेषनगत्म्कृलधिष्ठातृत्वङक्षणं सोपाधिकं भगवत्परभावममिषत्ते-

१ घ, छ. क्ष, त्युत्पन्ने' ।

३००५ क्ीमद्गवहीता-- [० १००९-१.

बुद्धिरिति । पृष्षमादीत्यादिशब्देन सूक्ष्मतरः सृष्ष्मतमश्वार्यो गृष्यते । उकं सामर्थ्य मुद्धिरेत्यस्मिनर्थे प्रिद्धि प्रमाणयति-तदरन्तमिति । आत्मादि तदवबोषवन्ते हि ज्ञानिनं वदन्ति । अन्तःकरणस्योपशशमो विषयेभ्यो व्यावृत्तिरिति शेषः ॥ ४ ॥

जरसा समता वुष्िस्तपी दानं यशोऽयशः ॥ मवान्त मावा भूताना मत्त एव थागववाः ॥ < ॥ अदिसेति । अ्िसाऽपीडा प्राणिनाम्‌ । समता समचित्तता । तुष्टिः संतोषः पर्यासबुद्धिकभेषु । तप इन्द्रियसं यमपूवेकं शरीरपीडनम्‌ । दानं यथाशक्ति संविभागः । यदो धमेनिमित्ता कीतिः । अयश्चस्त्वधमेनि- पित्ता कीतिः। भवन्ति भावा यथोक्ता बुद्धयादयो भृतानां भाणिनां मत्त एवेश्वरात्पृथग्विधा नानाविधाः स्वकमातुरूपेण ॥ ५ ॥ यथाशक्तीति । पात्रे श्रद्धया खशक्तिमनतिक्रम्याथानां देशशकाटानुगुण्येन प्रति- पादनमित्यर्थः । उक्तानां बुद्धयादीनां प्ाश्रयाणामीश्वरादुत्परतिं प्रतिजानीते--भव- न्तीति । नानाविधत्वे हेतुमाह-- स्वकर्मेति । कथंचिदपि तेषामात्मातिरेकेणामावान्मत्त एवेत्युक्तम्‌ ॥ ५. ॥ िच-

महर्षयः सप्र पूर्वे चत्वारो मनवस्तथा ॥ मद्भावा मानसा जाता यषा छक इमाः प्रजाः ॥६॥ महषयः सष्ठ भग्बादयः पर्वेऽतीतकालसंबन्धिनशचत्वारो मनवस्तथा साबणां इति भरसिद्धाः । ते च मद्धावा मद्रतभावना वेष्णयेन सामर्थ्ये नोपेता मानसा मनसेबोत्पादिता मया जाता उत्पन्ना येषां मनां महर्षीणां च शषटिर्लोक इमाः स्थावरजङ्गमाः प्रजाः ॥ ६ ॥

न केवरं भगवतः सवप्रहृतित्वमेव कितु सर्वज्ञत्वसरवश्वरत्वरूपमधिषठातृत्वमषी- ल्याह--िचेति । आद्या भृग्रादयो विष्ठान्ताः सवेज्ञा विद्यापप्रदायप्रवर्तकाः । तथेति मनूनामंपि पूर्वत्वेनाऽऽद्त्वमनुकृष्यते । के ते मनवस्तत्राऽऽह-- सावर्णा इतीति । प्रतिद्धाः पुराणेषु प्रजानां पाकाः स्वयमीश्वराश्वेति शोषः । महर्षीणां मनूनां च तुयं विशेषणं ते चेति । मयि सवै्ञे रवश्वरे गता भावना येषां ते तथा । मावनाफलमाह - चैष्णवेनेति । वैष्णम्या शक्तयाऽधिष्ठितत्वेन ज्ञानैशवर्थवन्त इत्यर्थः । तेषां जन्मनो वैरिष्टमाचषटे-- मानसा इति । मन्वादीनेव विशिन्टि- येषामिति । विधया जन्मना चर सेततिमूता मन्वादीनामस्मिंछठोके सवः प्रजा इत्यथः ॥ १ ॥

[अ० {० छो ०५-८]आनन्दगिरिङतदीकासंव शितश्वांकरमभाष्यसमेता । ३०१

एतां विभूतिं योगे च मम यो वेत्ति तत्वतः ॥ सोऽविकम्पेन योगेन युज्यते नात्र संशयः ॥ ७॥ एतामिति । एव्म यथोक्तां विभूतिं विस्तारं योगंच युक्ति चाऽऽ- त्मनो, घटनमथवा योगेश्वयेसामथ्यं सवेब्गतवं योगजं योग उच्यते । मम मदीयं यो वेत्ति तत््वतस्तच्वेन यथावदित्येतत्‌ । सोऽबिकम्पेनापरचलि- तेन योगेन सम्यग्दक्षेनस्थेयलक्षणेन युज्यते संबध्यते नात्र संक्षयं नास्मि संश्चयोऽस्ि ॥ ७॥ | सोपाधिकं प्रमावं भगवतो दशयित्वा तज्ज्ञानफटमाह- एतामिति । बुदध्याद्युपा- दानत्वेन विविधा भूतिर्भवनं वैमवं सवीत्मकत्वं॑तदाह-बिस्तारमिति । ईश्वरस्य तत्तदथेसंपादनसामर््यं योगस्तदाह-आत्मन इति । योगस्तत्फङमेश्र्यं॒सवैज्ञत्वं पर्वश्रत्वं च मदीयं शक्तिज्ञानेहामाश्रित्य मन्वादयो मृग्वादयश्वेशते जानते च तदा- ह--अथेति । यया तो विमूतियोगौ तथा वेदनस्य निरङ्कुशत्वं दरोयति--यथा- ददिति । सोपाधिकं ज्ञानं निरुपाधिकन्ञाने हारमिल्याह-सोऽविकम्पनोति। उक्तेऽर्थ परतिबन्धामावमाह-नास्मिन्निति ॥ ७ ॥ | कीटस्ेनाविकम्पेन योगेन युज्यत इत्युच्यते-- अहं सर्व॑स्य प्रभवो मत्तः सरव प्रवतेते ॥ इति मला भजन्ते मां बुधा भावसमन्विताः ॥ ८ ॥ अहं परं ब्रह्म बयुदेवाख्य॑ सवस्य जगतः भरव उत्पत्तिमेत्त एव स्थितिनाश्चक्रियाफलोपभोगलक्षणं विक्रियारूपं सर्वं जगत्मवतेत इत्येवं प्रत्वा भजन्ते सेवन्ते मां बुधा अवगततच््वाथा भावसमन्विता भावो पावना परमाथतत्वाभिनिवेशस्तेन समन्विताः संयुक्ता इत्यथः ॥ ८ ॥ कथं तावकविमूत्येश्वयज्ञानमुक्तयोगस्य हेतुरिति मत्वा एच्छति--कीदशेनेति । उक्तज्ञानमाहात्म्यात्मतिष्ठिता मगवन्निष्ठा सिष्यतीत्याह--उच्यतं इति । प्रमवत्य- स्मादिति प्रमवः सवेप्रकृतिः सर्वात्त्याह--उत्पत्तिरिति । सवैज्ञातरवश्रान्मत्तो निमिततात्र्व स्थितिनाशादि मवति मया चान्तयीमिणा प्रेमाणं सर्वं यथां मयादा- मनतिकम्य चेष्टते तदाह-मत्त इति । इत्थं मम प्तवीत्मत्वं सर्वप्रकृतित्वं सरवश्वरत्वं पैत्ततवं च महिमानं ज्ञात्वा मय्येव ` निष्ठावन्तो यवन्तीत्याह-इत्येवमिति । संसतारा- प्रारताज्ञानवतां भगवद्ध जनेऽधिकारं चयोतयति--अवगतेति । प्रमायेतच्ते पूर्वोक्त-

१ घ. "यं निरद्कुरात्वेन यो । २ ङ. ज. यदीयं । ३ क, ख, इ, ज. "यानिरङ्कुक्त्वेनेति । वे । ४. ड, ज, "कं नि।

8०२ . , भरीमखगवहीता- [भ०१०छो ०९-१ ०}

रीत्या ज्ञति प्रेमादरावमिनिवेशारूयौ भवतस्तेन संयुक्तत्वं च मगद्जने मवति हेतुरि- त्याह-भावेति ॥ < ॥ क्चि-

मित्ता मद्गतप्राणा बोधयन्तः परस्परम्‌ ॥ कथयन्तश्च मां नित्यं दष्यन्ति च रमन्ति च ॥ ९॥ मिसा मयि चित्तं येषां ते मित्ता मद्रतप्राणा मां गताः पाप्नाश्च- छषुरादयः भराणा येषां ते मद्रतमाणा मय्युपसंहूतकरणा इलयथे; । अथवा मद्रतपराणा मदतजीवना इत्येतत्‌ । बोधयन्तोऽवगमयन्तः परस्प- रमन्योन्यं कथयन्तो ब्ञानबख्वीयोदिधर्मेषिशिष्टं मां तुष्यन्ति च परि तोषमुपयान्ति रमन्ति च रति च प्रा्ुवन्ति परियसंगत्येव ॥ ९ ॥

न केवह्धमुक्तमेव भगवद्धनने साधनं साधनान्तरं बास्तीत्याह-र्फिचेति। हश्वरात्प्रतीचः प्रागुक्तादन्यत्र चिन्तप्रचारराहित्यं भगवद्धजनोपायमाह-मयीति । चश्ुरादीनां मगवैत्यप्रापिस्तदगोचरत्वात्तस्येत्याशङ्कयाऽऽह- मय्युपसं हृतेति । मगव- दतिरेकेण जीवनेऽपि नांऽऽद्रस्तदपि मय्येवार्षितं मक्तानामित्याह- अथवेति । भवर्यभ्यः श्रुत्वा वादकथया परस्परं भगवन्तं सब्रह्मचारिणो बोधयन्ति तदपि मगव- जनपाधनमित्याह- बोधयन्त इति । आगमोपपत्तिभ्यां मगवन्तमेव विरिष्टधर्माणं शिष्येभ्यो गुरवो व्यपदिशन्ति तदपि मगवद्धननमेवेत्याह- कथयन्त शति । भक्तानां तष्टिरती स्वरसतः स्यातामित्याह--तुष्यन्तीति । मनोरणपूर्यां रतिप्रातो कामुक. मतमुदाहरणमाह-- प्रियेति ॥ ९ ॥

ये यथोक्तमरकारेभजन्ते मां भक्ताः सन्तः-

तेषां सततयुक्तानां मजतां प्ीतिपूरैकम्‌ ॥

ददामि बुद्धियोगं तं येन मामुपयान्ति ते ॥ १०॥

तेषां सततयुक्तानां नित्याभियुक्तानौं निरत्तसवैबादैषणानां भजतां

सेवमानानां, किर्माधत्वादिना कारणेन नेत्याह भरीतिपुवेकं भीतिः सेह स्ततपूवैकं मां भजतामित्य्थं; । ददामि भयच्छामि बुद्धियोगं बुद्धिः सम्यग्दशेनं मत्तत््वविषयं तेन योगो बुद्धियोगस्तं बुद्धियोगम्‌ । येन इद्धियोगेन सम्यग्दशेनलक्षणेन मां परमेश्वरमात्मभूतमात्मत्वेनोपयान्ति भरतिपयन्ते । के, ते ये मचित्तत्वादिभकारे्मा भजन्ते ॥ १० ॥

% क, 'वतोऽप्रा । २. नांभः।३घ.केये। ष. न्तेते। कि ।

` [अ०१०-छो ° १ १ ]आनम्दगिरिषतदीकासंबलितश्वांकरभाष्यसमेता । ३०४

यदुक्तं सोऽविकम्यनेलयादि तदर्थ भमिकां कृत्वा तदिदानीमुदाहरति-ये यथो केति । नित्यामियुक्तानामनवरतं भगवल्यकाग्च्यपतपल्नानामिलर्थः । पुप्रादिरोकत्रय- हेत्वथित्वेन वा गर्भदासत्वेन वा प्रत्यहं जीवनोपायतिद्धये वा मजनमिति शङ्कित्वा दूषयति-- किमित्यादिना । प्रागुक्तां ज्ञानाख्यां मकि जेहेन कुवतामिलर्थः । तेम्योऽहं तच्वज्ञानं प्रयच्छामीत्याह-ददामीति । उक्तबुद्धिसंबन्धस्य फटमाह- येनेति । ध्यानजन्यप्रकषकाष्ठागतान्तःकरणपरिणामे निरस्ताशेषविदोषभगवद्रपप्रा- परहेती बुद्धियोगे प्रपुव॑कमुक्तानधिकारिणो ददौयीति-के स इति ॥ १० ॥

किमर्थं कस्य वा त्वत्माप्निमतिबन्धेतोनाश्षकं बुद्धियोगं तेषां त्वद क्तानां ददासील्याकारक्नायामाह--

तेषामेवानुकम्पाथमहमन्नानजं तमः ॥ नाश्चयाम्यारमभावस्थो ज्ञानदीपेन भास्ता ॥ ११॥

तेषामेव कर्थं नाम भ्रयः स्यादित्यनुकम्पाथ दयाहेतोरहमङ्षानजम- विवेकतो जातं पिथ्याप्रल्ययलक्षणं मोहान्धकार तमो नाशयाम्यात्म- भावस्थ आत्मनो भावोऽन्तःकरणाश्यस्तस्मिन्नेव स्थितः सन्‌ । ब्ञान- दीपेन विवेकप्रत्ययसू्पेण भक्तिप्रसादसेहाभिषिक्तेन मद्धावनाभिनिषे धषवातेरितेन ब्रह्मचयांदिसाधनसंस्कारवत्पङ्ञावतिना विरक्तान्वःकर- णाधारेण विषयव्याद्रत्तचित्तरागद्रेषाकट्ुषितनिवातापवरकस्थन नित्य- प्रहसैकागव्यध्यानजनितसम्यग्द दौनभास्वता श्षानदीपेनेदर्थः ॥ ११ ॥ मगवत्प्रातर्द्धिाध्यत्वे पत्यनित्यत्वापत्तेस्त्वमपि भक्तेम्यो बुद्धियोगं ददापी- त्युक्तमिति शाङ्कते--किमर्थमिति । तेषां बुद्धियोगं किमर्थं ददातीति संबन्धः । मगवत्पापिप्रतिबन्धकनाशको बुद्धियोगस्तेन नास्ति तत्परापतेरनित्यत्वमित्याशशङ्कयाऽऽह- कस्येति । मक्तानां तत्मरापिप्रतिबन्धकं विविच्य दरोयति-दत्याकार्क्नाया- पिति । अविवेको नामाज्ञानं ततो जातं मिथ्याज्ञानं तदुमयमेकीकृत्य तमो विव- प्यते । न च तन्नाशकत्वं जडस्य कस्यचित्तदन्तर्तस्य युक्तं तेनाहं नाशयामीत्यु क्तम्‌ । केवछ्चैतन्यस्य जडबुद्धिवृत्तेरिवाज्ञाना्नाश्चकत्वमाराङ्कय विशिनशि- आत्येति । तस्याऽऽशयस्तन्निष्ठो वृत्तिविशेषः । वाक्योत्थनुद्धिवृत््यमिन्यक्तश्चिदात्मां प्रहायसामथ्यीदज्ञानादिनिवृत्तिहेतुरितय्थः । बुद्धीद्धनोधस्यान्ञानादिनिवतैकत्वमुक्त्वा बोपद्धुद्धस्तन्निवतैकत्वमिति पक्षान्तरमाह-- ब्ञानेति । देहाघव्यक्तान्तानात्मवगौति- रिक्वस्तुगोचरत्वमाह~- विवेकेति । भगवति सदा विहितया भक्त्या तस्य प्रसादोऽ-

१ ड. ज, "भेवास" । २ घ. “सीखयेक्षा । ३ ह, ज, इव्यपेक्षा' ।

१०४ | भीमद्गवह्वीवा-- [न०१०ो११२-११]

नगरहः सर एव जेहस्तेनाऽऽतेवनद्वाराऽस्योत्पत्तिमाह- भक्तीति । मस्येव मानायाः मभिनिवेद्यो वातस्तेन प्रेरितोऽयं जायते, न हि वातप्ररणमन्तरेणाऽऽदौ दीपस्योत्पत्त- रित्याह-मद्धावनेति । नह्मचयैमष्टाङ्गमादिशग्देन शमादिग्रहः । तेन हेतुनाऽऽ- हितंस्कारवती या प्रज्ञा तथाविधवतिनिष्ठश्चायं न हि वत्य॑तिरेकेण दीपो निर्वत्यते तदाह-ब्रह्मचर्यति । न चाऽऽधाराहते दीपस्योत्पत्तिरदृष्टत्वादित्याह-बिरक्तेति। यद्विषयेम्यो व्यावृत्तं चित्तं रागाद्यकट्षितं तदेव निवातमपवारकं तत्न स्थितत्वमल्य दहीयति-- विषयेति । भास्वतेति विशेषणे विशदयति-नित्येति । सदातनं चिचत. कार्यं तत्पूर्वकं ध्यानं तेन जनितं सम्यग्दर्शनं फट तदेव मास्तद्ता तत्पथन्तेनेलर्थः। तेनाज्ञाने सकार्ये निवृत्ते भगवद्भावः स्वयमेव प्रकाशी मवतीति मत्वा व्याख्यातमेव पदमनुवदति-्खानेति ॥ ११ ॥ यथोक्तां भगवतो विभूतिं योगं च धुत्वा- अञ्न उवाच- परं बरह्म परं धाम पवित्रं परमं भवान्‌ ॥ पुरषं शाश्वते दिव्यमादिदेवमजं विमुम्‌ ॥ १२॥ परं ब्रह्म पेरमात्मौ परं धाम परं तेजः पविन्नं पावने परमं भक मवान्पुरूषं शाश्वतं नित्यं दिव्यं दिवि भवमादिदेवं सबेदेवानामादो भवं देवमजं विभ षिभवनश्चीलम्‌ ॥ १२ ॥ निरस्ताशेषविशेषं निरूपाधिकं सोपाधिकं च पवांत्मत्वादि मगवतो रूपं तद्धीफं च श्चुत्वा निरुपाधिकरूपस्य प्राङृतबुद्धयनवगाद्योक्तिपूर्वकं मन्दानुप्रहारथं सर्वदा सर्वषु दिग्रह्यं सोपाधिकं रूपं विस्तरेण श्रोतुमिच्छन्ए्च्छतीत्याह- यथोक्तामिति । एं ` ब्रह्य मवानिति रक्ष्यनिर्द्शः, तस्य रक्षणार्थं परं धामेत्यादिविशेषणत्रयम्‌ । धामङ्- ब्दस्य स्थानवाचित्वं व्यावतयन्ग्याच्े- तेज इति । तस्य चेतन्यस्य परत्वं जन्ा- दिराहित्येन कौटस्थ्यम्‌ । प्रकृष्टं पावनमत्यन्तशुद्धत्वमुच्यते । यदेवंर्षणं परं ब्म , तद्भवानेव नान्य इत्यथः । कुतस्त्वमेवमनज्ञापीरित्याश्ङ्कयाऽऽपवाक्यादित्याह--पृरुष- . मिति । दिवि परमे व्योन्षि भवतीति दिव्यस्तं सवेप्रपश्चातीतं दीग्यति दोतत इति देवः स चाऽऽदिः सवमूखत्वादत एवाजस्तं सरवंगतमाहुरिति संबन्धः ॥ १२ ॥ `

भाटस्छारृषयः सरव देवषिनीर्दस्तथा ॥ . - जतिता दवो व्याः स्वयं चैव रवीषि मे ॥१३॥

१ क्ष, ब्रह्माक्षरं निरञ्जनमिति परं । २. परं। ३ ख, "त्माक्षरं निरञ्जनमिति प ।

[अ०१ ० छो ° { ४- १ ९ ]आनन्दगिरितटीकासंवङितकशांकरभाष्यसमेता । १०५

आहः कथयन्ति त्वामृषयो बसिष्ठादयः सर्वे देवर्षिनोरदस्वथाऽ- सितो देवलोऽप्येवमेवाऽऽह व्यासश्च, स्वयं चेव ब्रवीषिमे॥ १३॥ उक्तविशेषणं त्वामषयः सरवे यस्मादाहुस्तस्मात्तद्वचनात्तवोक्तं॒ब्रह्मत्वं॒युक्तमि- लाह-{ृशमिति। भषिग्रहणेन गृहीतानामपि नारदादीनां विशिष्टत्वात्पृथग््रहणम्‌ । असितो देवस्य पिता । किमन्यैस््वं स्वयमेवाऽऽत्मानमुक्तरू¶ मह्यमुक्तवानिव्याह- स्वयं चेति ॥ १३ ॥ स्वमेतहृतं मन्ये यन्मां वदसि केशव ॥ न हि ते भगवन्व्यक्तिं विदुदेवा न द्‌नवाः॥ १४ ॥ सवेमिति । समैमेतद्यथोक्तमृषिभिस्त्वया च तदृतं सत्यमेव भन्ये यन्मां भति वदस्ति भाषसे हे केशव । न हि ते तव भगवन्व्यकि प्रभवं बिदुने देवा न दानवाः ॥ १४॥ ऋषिमिस्त्वया चोक्तत्वादुक्तं सई सत्यमेवेति मम मनीषेत्याह-सबैमिति । तरितयारङ्कया ऽऽ त्मरूपमित्याह--यन्मामिति । देवादिभिः सर्वरुरयमानतया त्वद विरशिष्टवकतम्रहणमनथकमित्याशङ्कयाऽऽह- न हीति | प्रमवो नाम प्रमावो निरुपाधि कृस्वमावः, यद्‌ देवादीनामपि दुर्विज्ञेयं तव रूपं तदा का कथा मनुष्याणामित्यर्थः॥ १ ४॥ थतस्त्वं देवादीनामादिरतः- स्वयमेवाऽऽत्नाऽऽत्मनं वेत्थ तं पुरुषोत्तम ॥ भूतभावन भरतश्च देवदेव जगर्पते ॥ १९ ॥ स्वयमेवाऽऽत्मनाऽऽत्मानं वेत्य त्वं निरतिश्चयङ्खानेश्वयबलादिश्षक्ति- मन्तमीश्वरं पुरुषोत्तम । भूतानि भावयतीति भूतभावनो हे भूतभावन भूतेञ्च भूतानामीशितः,) हे देवदेव जगत्पते ॥ १५.॥ कश्चिदेव महता कष्टेनानेकजन्मपंिद्धो जानाति त्वदनुगृदीतत्त्वद्ूपमित्यमिप्रे- त्याऽऽह-यत इति । स्वयमेवोपदेशमन्तरेणेत्यथः । आत्मना प्रत्यक्त्वेनाविषयतयेति यावत्‌ । आत्मानं निरूपाधिकं ङ्पम्‌ । न चैतत्सोपापिकमपि हूपमन्यस्य गोचरे तिष्ठ+ तीत्याह-निरतिश्चयेति । परुषश्वासावुत्तमश्वेति क्षराक्षरातीतपृणेचैतन्यङ्पत्वं पंबोष- नेन बोध्यते । सवैप्रकृतित्वं सर्वकर्तत्वं च कथयति-- मतानीति । पर्वेश्वरत्वमाह- भूतानामिति । उक्तं ते सोपाधिकं दूपं देवादीनामाराध्यतामभिगच्छतीत्याह- देवेति । जगतः सर्स्य स्वामित्वेन पारयितुत्वमाह-जगदिति ॥ १९ ॥

१ कृ, नाच्चवयोक्तं । ३९

३०६ श्रीमद्धगवद्वीता- [अ०१०छो०११-१८

व्तुमहस्यरेषेण दिव्या द्यासमर्रिमूतयः ॥ याभिविभतिभिर्छोकानिमांस्वं व्याप्य तिष्ठपि॥१६॥ वक्तमिति। वकुं कथयितुमहस्यश्ेषेण दिव्या श्चात्मविभूतय आत्मनो विभूतयो यास्ता वक्तमहसि । याभिधिभृतिभिरात्मनो माहातम्यविस्त- रेरि्मीष्टोकांस्त्वं व्याप्य तिष्ठसि ॥ १६ ॥ | यस्मादस्मादशामगो चरस्तवाऽऽत्मा जिज्ञापितश्च तस्मात््वयेव त्वद्रूपं वक्तव्यम. त्याह- वक्तुमिति । दिल्यत्वमप्राकृतत्वम्‌ । संप्रत्यन्वयमन्वाच््टे- आत्मन इति। वक्तव्या विमूतीर्िशिनष्टि-- याभिरिति । यद्रारा रोकान्पूरयित्वा वतेते ता विमूती- रद्रोषेण वक्तुमहंसीत्यथः ॥ ११ ॥ कथं विद्यामहं योर्भिस्तां सदा परिचिन्तयन्‌ ॥ . केषु केषु च भवेषु चिन्त्योऽसि भगवन्मया ॥ १७॥ कथमिति ५ कथं विदां विजानीयामदहं हे योर्गिस्त्वां सदा परिषि. न्तयन्‌ । केषु केषु च भावेषु वस्तुषु चिन्त्योऽसि ध्येयोऽसि भगव- न्मया ॥ १७ ॥ किमर्थ विभूतीः भोतुमिच्छसीत्याराङ्कय ध्यानसोकरयप्रकारप्रभनेन फठं कथयति- कथमिति । योगो नामेश्वर्यं तदस्यास्तीति योगी हे योगिन्नहं स्थविष्ठमतिस्त्वां केन प्रकारेण सततमनुपंदधानो विशुद्धबुद्धिरभूत्वा निरूपाधिकं त्वां विजानीयामिति प्रश्रः । प्रन्तरं भ्रस्तोति-केषु केष्विति। चेतनाचेतनभेद।दुपामिहुत्वा्च बहुवचनम्‌ ॥१७। विस्तरेणाऽऽत्मनो योगं विभूतिं च जनार्दन ॥ भूयः कथय त्तिहि श्रृण्वतो नास्ति मेऽमृतम्‌ ॥१८५॥ विस्तरेणेति । विस्तरेणाऽऽत्मनो योगं योगैश्वयशक्ति विशेषं विभूतिं च विस्तरं ध्येयपदाथानां हे जनादैन, अर्द॑तेगैतिकमेणो रूपम्‌ । असु- राणां ` देवपतिपक्षभूतानां जनानां नरकादिगमयितृत्वालनारदनः । अभ्युद यनिःग्रेयसपुरुषाथमयोजनं सरवैनैर्याच्यत इति वा । भूयः गृक्तमपि कथय तिरि परितोषो यस्माभास्ति मे शण्वतस्त्वन्पुल- निःखतवाक्यारतम्‌ ॥ १८ ॥ प्रकृतं प्रशमुपसंहरति-- विस्तरेणेति । अदैतेगतिकर्मणो जनादैनेति रूपं तदत्र ` दयति--असुराणामिति । प्रकारान्तरेण शब्दार्थ॒व्युत्यादयति-अभ्युदयेति।

१.द..-ज. "कारं प्रभ्नक ।

[अ०१०-छो ° १९-२ °]आनन्दगिरिडत्दीकासंबरितन्नांकरभाष्यसमेता । १०७

नतु पूर्वमेव सप्तमे नवमे च विभूतिरैशर्य॑चेश्वरस्य दितं तत्किमिति शरोतुमिष्यते तत्राऽऽह-- भूय इति । अमृतममृतप्रख्यमित्यथः ॥ १८ ॥ श्रीभगवानुवाच | हन्त ते कथयिष्यामि दिव्या दयाल्रविभूतयः ॥ प्राधान्यतः ड्ुरुशरेष्ठ नास्त्यन्तो विस्तरस्य मे ॥१९॥. इन्त त इति । हन्तेदानीं ते दिव्या दिवि भवा आत्मविभूतय आत्मनो मम विभूतयो यास्ताः कथयिष्यामीत्येतत्माधान्यतो यत्र यत्र भधाना या या विभूतिस्तां तां प्रधानां प्राधान्यतः क्थयिष्याम्यहं कुङ- भेष्ठ । अरोषतस्तु बधेश्चतेनापि न शक्या वक्तं यतो नास्त्यन्तो विस्त शस्य मे मम बिभृतीनामिल्यथेः ॥ १९ ॥ प्र्टारं विश्रम्भयितुं मगवानुक्तवानित्याह-भ्रीमगवानिति । शन्तेत्यनुमर्ति व्यावत्यं जिज्ञापावच््छिन्नं काठ दरयति- इदानीमिति । दिविमवत्वमप्राकृतत्वम- स्मदगोचरत्वम्‌ । वाक्यान्वयं ्योतयति -- यास्ता हृति । सव॑विभूतीनां वक्तन्यत्वप्रा- तावुक्तमू- यत्रेति । किमित्यनवशेषतो विभूतयो नोच्यन्ते तत्राऽऽह-अ्षेषत- स्त्विति । तत्र हेतुः--यत इति ॥ १९ ॥ | तत्र प्रथममेव तावच्चृणु-

अहमात्मा गुडाकेश सर्वभूताश्चयस्थितः॥ अहमादिश्च मध्यं च भूतानामन्त एव च ॥ २०॥ अहमात्मा प्रत्यगात्मा शुडाकेश्च गुडाका निद्रा तस्या शशो गुडाकेशो भितनिद्र इत्यथः, #घनकेश्च इति वा । सर्वेषां भूतानामाक्षयेऽन्तहदि स्थिताऽहमात्मा प्रत्यगात्मा निलयं ध्येयः । तदश्क्तेन चोत्तरेषु भावेष दिन्त्योऽहं चिन्तयितुं श्चक्यो यस्मादहमेवाऽऽदिभूतानां कारणं तथा पथ्यं च स्थितिरन्तः प्रख्य ॥ २० ॥ विमूतिपरदशयने प्रस्तुते सत्यादावेव पार्माधिकं पारमेश्वरं रूपं दशंयितुं श्रोतुरस्जु- नस्य मनःप्तमाधानार्थं यतते-- तत्रेति । सोपाधिकमपि काल्पनिकं परस्य रूपं पशा- रश्यमाणं भोतु चित्तसमाधानं कर्तग्यमेवेत्याह- तावदिति । आश्तोरतेऽस्मिनि-

# इदं चिन्यम्‌ ।

१७७. घ, ष्तोननिः। २ ष, "केनो ।

१०८ | श्रीपद्गवह्ीता- [अ०१०छो०२ १-२६]

याकमंपूरवप्रज्ञा इत्याशयो हृदयं सरवैषां भूतानां हृदयेऽन्तः स्थितो यः प्रत्यगात्मा सोऽहमेवेति वाक्याथमाह- सर्वेषामिति । यस्तु मन्दो मध्यमो वा परमात्मानमा- त्मत्वेन ध्यातुं नाङ तं प्रत्याह-तदशक्तेनेति । वक्ष्यमाणादिव्यादिषु परस्य न ध्ये यत्व्रमन्यदेव कारणे किंचित्तत्र तत्र ध्येयमितयाशङ््‌याऽऽह- यस्मादिति । सबे- कारणत्वेन सर्ज्ञत्वेन सर्वश्वरत्वेन च परस्य ध्येयत्वमन्रेप्सितं नान्यस्य कस्यचित्कारण- स्याऽऽदित्यादिषु ध्ययतेत्यर्थः ॥ २० ॥ एवं च ध्ययोऽहम्‌- आदित्यानामहं विष्णुज्योतिषां रविरंशुमान्‌ ॥ मरीचिमरुतामस्मि नक्षत्राणामहं शशी ॥ २१ ॥ आदित्यानां दादक्चानां विष्णनामाऽऽदित्योऽदं ञ्योतिषां रिः भकादायितृणाम॑शुमानरहिममान्मरीचिनाम मरूतां मरदेवतामेदानामस्मि . नक्षत्राणामहं श॒श चन्द्रमाः ॥ २१॥ उक्तध्यानाशक्तेम्यो व्यस्तं विभूतियोगमुपदिशति-एवं चेति । तत्र तत्र प्रधा- नत्वेन परस्य ध्येयत्वम्‌ । एवंशब्दाथमेव ददौयति--आदित्यानामित्या- दिना ॥ २१॥ | वेदानां सामवेदोऽस्मि देवानामस्मि वासवः ॥ इन्द्रियाणां मनश्चास्मि मूतानामस्मि चेतना ॥२२॥ वेदानामिति । वेदानां मध्ये सामवेदोऽस्मि, देवानां श्द्रादिला- हीनां षासव इन्द्रोऽस्मि, इद्दियाणामेकादश्नानां चक्षरादीनां मन- आस्मि संकरपविकल्पात्मकं मनश्ास्मि । भूतानामस्मि चेतना काये-

करणसंघाते नित्याभिव्यक्ता बुद्धिटत्तिशेतना ॥ २२ ॥ मश्मन्राह्मणसमुदायानामृगादीनां मध्ये सामवेदोऽस्मीति ध्यानान्तरमुदाहरति- वेदानामिति 1 संषति जीवाधिष्ठिते याकत्पश्चत्वं सर्वर भ्यापिनी वेतन्याभिग्यञ्ि- केति शेषः ॥ २२॥ द्राणां शंकरश्रासि वित्तेशो यक्षरक्षसाम्‌ ॥ वसूनां पावकश्वासिमि मेरुः शिखरिणामहम्‌ ॥ २३॥ शद्राणामिति । रद्राणामेकादज्चानां शंकरशास्मि । वित्तेशः कुवेरो.

१ क. ध. ^तेऽभिः। २ क, घ. वुद्ेकत्ति' । ३ क्ष, 'द्धिशेः ।

---------- £ ~

कनक =

| [अ०१ ° छो °२४-२७]आनन्दगिरिङ़ृतरीकासंबखितक्षाकरभाष्यसमेता। ३०९

यक्षरक्षसां यक्षाणां रक्षसां च । वस॒नापष्टानां पावकशास्म्यभिर्गेरः श्रिखरिणां श्षिखरवतामहम्‌ ॥ २१ ॥ ॥ २६३ ॥ _ । रोधसां च मुख्यं मां विद्धि पाथ बृहस्पतिम्‌ ॥ सेनानीनामहं स्कन्दः सरसामस्मि सागरः ॥ २४ ॥ एरोधसामिति । पुरोधसां राजपुरोहितानां मुख्यं प्रधानं मां विद्धि लानीहि हे पाथं बृहस्पतिम्‌ । स दीन्द्रस्येति मुख्यः स्यात्पुरोधाः सेनानीनां सेनापतीनां स्कन्दा देवसेनापतिः । सरसां यानि देव- खातानि सरांसि तेषां सरसां सागरोऽस्मि भवामि ॥ २४॥ परोहितेषु बृहस्पतेगुख्यत्वे हेतुमाह- स हीति ॥ २४ ॥ महर्षीणां मूग्ररहं गिरामस्म्येकमक्षरम्‌ ॥ यज्ञानां जपयज्ञोऽस्मि स्थावराणां हिमाख्यः ॥२५॥ महर्षीणामिति । महर्षीणां श्रगुरहं गिरां वाचां पदरक्षणानामेक- मक्षर्मोकारोऽस्मि । यन्नानां जपयज्ञोऽस्मि, स्थावराणां स्थितिमतां हिमाख्यः ॥ २५ ॥ एकमि््याकारस्य बह्मप्रतीकत्वेन तदमिषानत्वेन च प्रधानत्वमुच्यते । जपयज्ञस्य यज्ञान्तरेभ्यो हिसादिराहित्येन प्राधान्यमुपेल्याऽऽह-य्नानामिति । शिखरवता- मच्छतानां पवैतानां मध्ये मेरूरहमित्युक्तेऽपि स्थितिशीखानां तेषामेव हिमवान्पषैत- रजोऽस्मीत्यथमेदं गृहीत्वाऽऽह--स्थितिमतामिति ॥ २९ ॥

अश्वत्थः सरवटक्षाणां देवषाणां च नारदः ॥

गन्धर्वाणां चित्ररथः पिदानां कपिरो मुनिः ॥२६॥ अश्वत्थ इति । अश्वत्थः सवेदृक्षाणां देवर्षीणां च नारदो देवा एव सन्त ऋषित्वं भरारा मन्रदकषित्वात्ते देवषेयस्तेषां नारदोऽस्मि. । गन्ध बोणां चित्ररथो नाम गन्धर्वोऽस्मि। सिद्धानां जन्मनैव धरमज्ञानवैरा- गयेश्व्यातिक्चयं भाप्तानां कपिलो मुनिः ॥ २६ ॥ सवेवृक्षाणामिलयत्न सर्वशब्देन वनस्पतयो गृह्यन्ते ॥ २६ ॥

उचैःश्रवसमश्वानां विद्धि माममृतोद्भवम्‌ ॥

एेरावतं गजेन्द्राणां नराणां च नराधिपम्‌ ॥ २७ ॥ इष्ेरिति । उचैः भ्रवसमश्वानागषेःभ्रवा नामाश्वस्तं॑मां विद्धि

३१० भीमद्गबदहीवा- [अ०१०@७छो ०२८६१)

जानीद्यमृतो दबमपृतनि मित्तमथनोद्धवम्‌ । रएेरावतमिरावत्या अपत्यं गजेन्द्राणां हस्तीश्वराणां तं मां विद्धीलयदुवतेते । नराणां मनुष्याणां च्व नरापिषं राजानं भां विद्धि जानीहि ॥ २७ ॥ ॥ २७ ॥ आयुधानामहं वलं धेनूनामस्मि कामधुक्‌ ॥ प्रजनश्वासिि कंदपैः सपांणामसिमि वासुकिः ॥ २८॥ आयुधानामिति । आयुषानामहं वज्रं दधीच्यस्थिसंभवं धेनूनां दोग्धीणामस्मि कामधुक्‌, वसिष्ठस्य सवैकामानां दोग्धी सामान्या बा कामधुक्‌ । भजनः भरजनयिताऽस्मि कंदपेः कामः सर्पाणां सपेभेदाना- मस्मि वासुकिः सपराजः ॥ २८ ॥ प्रजनयतीति व्युत्पत्तिमा्रिल्याऽऽह--प्रजनयितेति । स्पा नागा जातिमेदाद्ि- दन्ते ॥ २८ ॥ अनन्तश्चास्मि नागानां वरुणी यादसामहम्‌ ॥ पितृणामर्यमा चास्मि यमः संयमतामहम्‌ ॥ २९॥ अनन्त इति । अनन्तश्चास्मि नागानां नागविज्ेषाणां नागराजश्रा- स्मि । बरूणो यादसामहमम्देवतानां राजाऽहम्र । पितृणामयेमा नाम पितृराजशास्मि, यमः संयमतां संयमनं कवैतामहम्‌ ॥ २९ ॥ ॥ २९ ॥ ्रह्ादश्वास्मि दैरयानां कारः करुयतामहम्‌॥ मृगाणां च मृगेन्द्रोऽहं वैनतेयश्च पक्षिणाम्‌ ॥ ३० ॥ प्ररछाद्‌ इति । भदलादो नाम चास्मि दैत्यानां दितिवहयानां, कालः कलयतां कलनं गणनं कुवेतामहं, शृगाणां च मृगेन्द्रः सिह व्याघ्रो वाऽहं, वैनतेयश्च गरुत्मान्विनतास॒तः पक्षिणां पतत्रि णाम्‌ ॥ ३० ॥ ॥ ६० ॥ व | पवनः पवतामस्मि रामः शब्नमृतामहम्‌ ॥ द्मषाणां मकरश्वासिि स्लोतस्रामस्मि जाह्नवी ॥ ३१ ॥ पवन इति । पवनो वायुः पवतां पावयितृणामस्मि; रामः शख्ख- शृतामहे श्षज्लाणां धारयितृणां दाक्षरथी रामोऽहं, श्रषाणां पत्स्या-

(०१ ०-छो०६२-६४]आनन्दगिरिडृतदीकासंवरितक्षांकरमाष्यसमेता। १ ११

दीनां मकरो नाम जातिविशेषोऽहं सोतसां सवन्तीनामस्मि जाहवी गङ्गा । ११॥ ॥ ६१ ॥ सर्गाणामादिरिन्तश्च मध्यं चैवाहमर्न ॥ अध्यात्मविद्या विद्यानां वादः प्रवदतामहम्‌ ॥ ३२ ॥ सगोणामिति । खष्टीनामादिरन्तश्च मध्यं चैवाहमुत्पत्तिस्थितिरया अहमजुन । भूतानां जीवाधिष्टितानामेवाऽऽदिरन्तशेत्याक्तमुपक्रम शह तु सवैस्यैव सगेमात्रस्येति विक्षेषः । अध्यात्मविद्या विद्यानां भोक्षाये- त्वात्मधानमस्मि । बादोऽ्थनिणैयषहेतुत्वात्मवदतां परधानमतः सोऽह- मस्मि । भवकदरारेण वदनभेदानामेव वादजल्पवितण्डानामिह ग्रहणं भ्रवदतामिति ॥ ३२ ॥ अहमादिशेत्यादावृक्तमेव पुनरिहोच्यते तथा च पुनरुक्तिरित्याशङ्चयाऽऽह- भूतानामिति । सगशब्देन सज्यन्त इति सणि कार्याणि गृष्न्ते । अध्यात्मनि- देति । आत्मन्यन्तः करणपरिणतिरविद्ानिवर्तिका गृहीता । प्रवदतां संबन्धी वादो वीतरागकथा तत्त्तनिणेयावप्ताना । यदा प्रवदतामिति टक्षणया कथाभेदोपाद्रानं तदा निषोरणे षष्ठीत्याह--परवकित्रति ॥ ३२ ॥ अक्षराणामकारोऽस्मि हदः सामासिकस्य च ॥ अहमेवाभयः कारो धाताऽहं विश्वतोमुखः ॥२२॥ अक्षराणापिति । अक्षराणां बणानामकारो बर्णोऽस्मि हदः समा- सोऽस्मि सामासिकस्य समाससयृहस्य। कि चाहमेवाक्षयोऽप्रीणः कारः प्रसिद्धः क्षणाद्याख्य॑ः, अथवा परमेश्वरः कारस्यापि कालोऽस्मि, धाताऽहं कमेफरस्य विधाता स्ेजगतो विश्वतोमुखः सबेतोमुखः ।॥२३॥ ॥ ६३ ॥ मृत्युः सर्वहरश्वाहमुद्धवश्च भविष्यताम्‌ ॥ कीर्तिः श्रीक नारीणां स्मृतिर्मेधा धृतिः क्षमा॥२४॥ परत्युद्िषिधो षनादिहरः भाणहरश्च सवैहर उच्यते सोऽहमितयथः । अथवा पर ईश्वरः भरलये सवेहरणात्सवैहरः सोऽहम्‌ । उद्धब उत्कर्षोऽ- * अत्र ैकानुरोधेन वदनमैदानामेव वा वादेति पाठः स्यादिद्यनुमीयते ।

१ खं. छ. पष, "ड्य परो वेश्च" ।

३१२ ` श्रीषद्धगवद्रीता- [अ०१०छो०३५-३१)

भ्युदयस्तत्मापिदेतुश्वाहं, केषां भविष्यतां भाविकल्याणानापुत्कषभा-

ध्रियोग्यानामिल्यथः । कीर्तिः भीवाक्च नारीणां स्मृति्मेवा तिः क्षमे-.

ल्येता उत्तमाः द्रीणापहमस्मि यासापामासमात्रसंबन्धेनापि रोकः

कृतार्थमात्मानं मन्यते ॥ ३४ ॥

सवंहरदाब्दस्य मुखूयमथान्तरमाह- अथवेति । भाविकल्याणानामित्युक्तमेव स्पष्ट यति-उत्कर्षेति । कीतिधा्मिकत्वनिमित्ता ख्यातिः, भ्रीठक्ष्मीः कान्तिः शोभा, वाग्वाणी सवस्य प्रकाशिका, स्मृतिश्चिरानुमूतस्मरणशक्तिः, मेधा म्रन्थधारणशक्तिः तिर्य, क्षमा मानापमानयोरविङृतचित्तता । खपु कीर्यांदीनामुक्तत्वमुपपादयति- यासामिति ॥ ६४ ॥

बृहत्साम तथा सान्नं गायत्री छन्दसामहम्‌ ॥ मासानां मागंशीर्षोऽहमृतूनां कुसुमाकरः ॥ २५ ॥ बृहत्सामेति । ब्रहत्साम तथा सान्नं प्रधानमस्मि। गायभ्री छन्द. सामहं गायत्यादिच्छन्दोविशिष्टानामृचां गायत्युगहमिलयथेः । मासानां मागेशीर्षोऽहमृतूनां कुसुमाकरो वसन्तः ॥ ३५ ॥ वेदानां सामवेदोऽस्मीत्ुक्तं तत्रावान्तरविशेषमाह-च्हदिति । छन्दत मध्ये गायत्री नाम यच्छन्दस्तदहमित्ययुक्तं छन्दसामृगम्योऽतिरेकेण स्वरूपभावादित्याशङ्कयाऽऽह- गायत्रयादीति । द्विजातेद्ितीयजन्मजननीत्वादित्यथैः । मार्गेहीर्षो मृगयीर्षेण युक्ता पोणेमास्यस्मिन्निति मार्गशीर्षो मापः सोऽहं पक्रप्तस्यान्यत्वादित्याह-मासानामिवि। वप्तन्तो रमणीयत्वादिति शोषः ॥ ३९ ॥

चूतं छल्यतामसिम तेजस्तेजस्विनामहम्‌ ॥ जया भस्म व्यवसायोऽस्मि सच सत्ववतामहम्‌ ॥३६॥ द्यतमिति। दूतमकषदेवनादिलक्षणं छलयतां छरस्य कतृणामस्मि,

तेजस्तेजस्विनामहं, जयोऽस्मि जेतणां, व्यवसायोऽस्मि व्यवसायिनां, सत्वं सखवतां साचिकानामहम्‌ ॥ २६ ॥

चयूतमुक्त क्षणं सवैस्वापहारकारणमन्यापदेशेन परामिप्रेतं विघ्नतां स्वामिपरेतं वा संपादयता मत्याह--छलस्येति | तेनोऽप्रतिहतान्ञा, उत्कर्षो जयः, व्यवसायः फलहे तुरुयमः, धमेज्ञानवेराग्यादि सत्कार्यं सत्वम्‌ | ३६ ॥

१क. नां मोक्षप्रतिपादकसामवेदविरेषः प्र । २ ख. ठ. ज. भमित्युष्तं। ३ ध. “णं छठं छ. ।

(- न ~ -= = ~~

[अ०१० छो ° ३७-४ ° [आनन्दगिरिषरतदीकाप्तवलितज्षां कर माष्यसमेता। ३.१३

टृष्णीनां वाघुदेवोऽस्मि पाण्डवानां धनंजयः ॥ मुनीनामप्यहं व्यासः कवीनामुञ्चना कविः ॥ ३७ ॥ दृष्णीनामिति । इष्णीनां वासुदेवोऽस्म्ययमेवाहं त्वत्सखा, पाण्ड- . बानां धनेजयस्त्वमेव, मुनीनां मननशीरानां सवैपदार्थज्नानिनामप्यहं यासः, कवीनां क्रान्तद शिनामुश्चना कविरसि ॥ ३७॥ उदाना शकः, कविशब्दोऽत्र योगिको न शूढः पोनस्क्तयात्‌ ॥ ६७ ॥

दृण्डो दमयतामस्मि नीतिरस्मि जिगीषताम्‌ ॥ मोनं चैवास्मि गद्यानां ज्ञानं ज्ञानवतामहम्‌ ॥३८॥ दण्ड इति । दण्डो दमयतां दमयितणामस्म्यदान्तानां दमकारणं, नीतिरस्मि जिगीषतां जेतुमिच्छतां, मीनं चैवास्मि गुणानां गोप्यानां, ज्ञानं हइानवतापहम्‌ ॥ ३८ ॥ | शदान्तानुत्पथान्पयि प्रव्तयतां दण्डोऽहमृत्पथप्रवृत्तौ निग्रहहेतुरित्यर्थः, मीतिरन्यायो घरमेस्य जयोपायस्य प्रकाश्चकः, मौनं वाचंयमत्वमुत्तमा वा चतु्थाश्रमप्रवृत्तिः, श्रव णादिद्धारा परिपक्रपमाधिजन्यं सम्यशज्ञानं ज्ञानम्‌ ॥ ६८ ॥

यच्चापि सर्वभ्रतानां बीजं तदहमञ्खन ॥ न तदस्ति विना यत्स्यान्मया भरतं चराचरम्‌ ॥२९॥ यचापीति । यश्चापि सर्वभूतानां बीजं प्ररोहकारणं तदहमर्जुन, भ्रक रणोपसंहारा्थं विभूतिसेक्षेपमाह न तदस्ति भरतं चराचरं चरमचरं षा मया विना यत्स्याद्धवेन्मयाऽपट्ष्टं परित्यक्त निरारमकं शुन्यं हि तत्स्या- दतो मदात्मकं सव॑मित्यथेः ॥ ३९ ॥ | लाख्यमात्रप्रतिनिम्नितं चेतन्यं बीजम्‌। किमिति स्थावरं जङ्खमं वा त्वदतिरेकेण न मवति तत्राऽऽह-मयेति। तस्यापि स्वरूपेण सत्त्वमाशङ्योक्तं शरन्यं हीति । जात्म- नोऽप्कषाद्ित्य्थः । मयेव स्चिदानन्दस्वरूपेण सवस्य िद्धेरित्यतः शब्दार्थः ॥६९॥

नान्तोऽस्ति मम दिग्यानां विभूतीनां परंतप ॥ एष तदेशतः प्रोक्तो विभूतेर्विस्तरो मया ॥ ० ॥

नान्तोऽस्तीति । नान्तोऽस्ति मम दिव्यानां विभूतीनां बिस्तराणां परंतप । न हीश्वरस्य सवोत्मनो दिव्यानां विभूतीनामियत्ता शक्या

भम

१ क, “नां यादवानां वाः । २. छ. श्ञानाः । # 8.,

३१४ ्रीमदगवद्रीता- [अ०१०छो०४१-४२]

धक्तं ज्ञातुं वा केनचित्‌ । एष तृेश्षत एकदेशेन भोक्तो विभूतेर्विस्तरो मया ॥ ४०॥ । दिव्यानां विभूतीनां परिमितत्वश्यङ्कां वारयति- नेत्यादिना । तदेवोपपादयति- जं हीति । कथं तरह विमतेर्विस्तरो दरितस्तत्राऽऽह- एष त्विति ॥ ४० ॥ यद्यदहिमूतिमत्सच्वं श्रीमदू जितमेव वा ॥ तत्तद्‌ वावगच्छ त्व मम तजा्सषभवम्‌ ॥ ४३ ॥ यथदिति । यद्यद्टोके विभ्रतिमद्िभूतियुक्तं स्वं वस्तु श्रीमवूजितमेव वा श्रीरुक्ष्मीस्तया सहितमुत्साहोपेतं वा तत्तदेवावगच्छ त्वं जानीहि ममेश्वरस्य तेजो शसं भवं तेजसोऽश्च एकदेश; संभवो यस्य तत्ते्जो्षसं भवमित्यवगच्छ त्वम्‌ ॥ ४१॥ अनुक्ता अपि परस्य विमतिः संग्रहीत उक्षणमाह-यद्यदिति । वस्तु प्राणिजातं श्रीमत्समृद्धिमद्वा कान्तिमद्वा । प्राणं ब्वदूर्जितं तदाह- उत्साहेति । सेमवत्यस्मा दिति संमवः । तेजसश्वेतन्यस्येश्वरशक्तेव शस्तेन शः संमवोऽस्येति तेजोशसंमवं तदाद- तेजस इति ॥ ४१॥ अथवा बहुनैतेन फ ज्ञातेन तवाञंन ॥ विष्टभ्याहमिदं कृस्स्नमेकांशेन स्थितो जगत्‌ ॥४२॥ इति श्रीमहाभारते शातसाहस्यां संहितायां वैयासिक्यां मीष्मपवेणि श्रीभगवद्रीतासुपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशाखे श्रीकृष्णाजनसंवादे विभूतियोगो नाम दहामोऽध्यायः ॥ १० ॥ अथवेति । अथवा बहुनेतेनैवमादिना रिं ह्ञातिन तवाजज॑न स्यात्सा धरेषेण । अदोषतस्त्वमिममुच्यमानम्थं शृणु विष्टभ्य विन्ञेषतः स्तम्भनं दं कृत्वेदं कृत्लं जगदे कांिनेकावयवेनैकपादेन सर्वेभूतस्वरूपेणेत्येतत्‌ । तया च मच्रवणेः-““ पादोऽस्य विश्वा भूतानि "` इति स्थितोऽ हमिति ॥ ४२॥ . इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचायेगो विन्द भगवत्पूञ्यपादरिष्यश्रीमदा- चा्यंश्रीकश्ंकरभगवतः कृतौ भ्रीभगवद्वीताभाष्ये विभूतियोगो नाम दंश्नमोऽध्यायः ॥ १०॥ | १ छ. कष. “स्य स्वभ । २ क, ख. सवो ।

[म०११-छो ° १] भनन्दगिरिषृतरीकासंवलितशचाकरभाष्यसमेता। ११५

स्वेषां सुग मत्वायावयवशो विमूतिमुक्त्वा शक्तानु्रहा्थे साकल्येन तामाह--अथ वेति । पक्षान्तरपरिग्रहा्थमयेत्युक्तम्‌ 1 बैहुधा विस्तीरणैनेतेन मन्थेन संन्ञतेन सावशे- षेण तव शक्तस्य न किचित्फछं स्यादिल्याह-बहूनेति। न हि विमूतिषृक्तासु ज्ञाताप्रु .. स्वं ज्ञायते कापतांचिदेव विमृतीनामुक्तत्वादित्यथेः । तदं केनोपदेश्ेनास्पाक्षरेण सर्वोऽर्थो ज्ञातुं शक्यते तत्राऽऽह-- अशेषत इति । विरोषतः स्तम्भनं विधरणं षै मूतस्वरूपेण सरवपरपञ्चोपादानशक्त्युपाधिकेनेकेन पदेन कत्ल जगद्धिषुत्य स्ितोऽ- ` सीति संबन्धः । तत्रैव श्यति प्रमाणयत्ति--तथा . चेति । तदनेन भगवतो नानाविधा विमूतीर््येयत्वेन ज्ञेयत्वेन चोपदिश्यन्ते । पवेप्रपश्चात्मकं ध्येयं रूपं दशीयित्वा “श्रिपा- दस्यामृतं दिवि » इति प्रपश्चधिकं निरुपाधिकं तत््वमुपदिशता परिपूणं्शिदानन्दैकः तानस्तत्पदटक्ष्यो ऽर्थो निधौरितः ॥ ४२ ॥ . ।

इति श्रीमत्परमहंसपरित्रानकाचायंश्रीमच्छुद्धानन्दपुज्यपादरिष्यानन्दज्ञानविर्‌-

चिते श्रीमद्धगवद्भीताक्षांकरमाष्यव्याख्याने दकषमोऽध्यायः ॥ १० ॥ ( ®ोकानामादितः समघ्यङ्काः-३८५ )

अथेकादरोऽध्यायः ।

भगवतो विभूतय उक्तास्तत्र च “ विष्टभ्याहमिदं इत्लमेकां शेन स्थितो जगत्‌ ` इति भगवताऽभिहितं शरुत्वा यजनगदात्मरूपमाद्यमेश्वरं तत्साक्षात्कतमिच्छन्‌- अर्जुन उवाच- मदनुग्रहाय परमं गुद्यमध्यात्मसंज्ितम्‌ ॥ यत्वयोक्तं वचस्तेन मोहोऽयं विगता मम ॥ १॥ मदनुग्रहाय ममानुग्रह परमं निरतिश्षवं गुह्यं गोप्यमध्यात्मसंकित-

मात्मानात्मविवेकविषयं यत्त्वयोक्तं वचो वाक्यं तेन ते वचसा मोहोऽयं विगतो ममाविवेकबुद्धिरपगतेत्यथेः ॥ १ ॥

तेन तेनाऽऽत्मना मगवदनुसंधानाथेमुक्ता विभूतीरनुवदति-- भगवत इति । परस्य पोपाधिकं निरुपाधिकं च चिद्रूपं ध्येयत्वेन ज्ञेयत्वेन चोक्तमिलय्थः। सोपाधिकमैश्वर हपमरोषजगदात्मकं विश्वरूपाखर्यमधिकृत्याध्यायान्तरमवतारयत्ननन्तरप्र्रोपयोगित्वेन

१ क, ह, “क्त्वा भक्ता । २ ङ, ज, °रिहारार्थः । ३ क, बहूना । ४ ड, ज, “श्रातीतं नि

११६ श्रीमद्धगवद्रीता-- [अ०११.छो०२-१] वृत्तं कीर्तयति- तत्र चेति । यदेतदरोषप्रपश्चात्मकमखिडस्येतस्य जगतः कारणं

ˆ सर्ज सवश्वयैवदूपमुक्तं तदिदं श्रुत्वा तस्य साक्षात्कारं यियाचिपुरादौ पृष्टवानित्याह-

त्वेति । मयि करुणां निमित्तीकृत्योपकारोऽनुप्रहस्तदथमिति वचसो विशेषणम्‌ । निरतिशयत्वं परमपुरुषार्थपाधनत्वम्‌ । अशोच्यानित्यादि त्वंपदाथेप्रधानं वाक्यम्‌ । मोहस्यायमित्यात्मप्ता्िकत्वं दर्शयति । अविवेकबुद्धिरज्ञानविषयीप्तासिका ॥ १ ॥ किंच-- | भवाप्ययो हि भूतानां श्रुतौ विस्तरश्चो मया ॥ त्वत्तः केमर्पत्राक्ष माहात्म्यमपि चाव्ययम्‌ ॥ २॥ भव उत्पत्तिरप्ययः पकयो भूतानां तौ भवाप्ययौ श्रुतौ विस्तरशो मया न संक्षेपतस्त्वत्तस्त्वत्सकाशात्कमलपत्राक्ष कमलस्य पत्रं कमरपत्ं तद्रदक्षिणी यस्य तव स त्वं कमखपत्राक्षो हे कमरपत्राक्ष माहात्म्यमपि - चाय्ययमक्षयं श्चतमित्यनुवतेते ॥ २ ॥ | सप्तमादारम्य तत्पदाथेनिणयाथेमपि मगवङ्क्तं वचो मया श्रतमिलयाह- किचेति। त्वत्तो भूतानागुत्पत्तिप्रख्यो त्वत्तः श्रतावित्याम्यां संबध्यते, महात्मनस्तव मावो माहात्म्य पारमार्थिकं सोपाधिकं वा सवात्मत्वादिरूपं, श्रतमिति षरिणम्यानुवृर्तिं धोतयितुमपि- चेत्युक्तम्‌ ॥ २ ॥ एवमेतद्यथाऽऽत्थ त्वमात्मानं परमेश्वर ॥ ष्टुमिच्छामि ते रूपमेश्वरं परुषोत्तम ॥ २ ॥ एवमिति । एवमेतन्नान्यथा यथा येन प्रकारेणाऽऽत्थ कथयसि त्वमा- त्मानं परमेश्वर तथाऽपि द्रष्टुमिच्छामि ते तव प्ानैश्वर्यशक्तिबल्वीयते- लोभः संपञ्ममेश्वरं वैष्णवं रूपं पुरुषोत्तम ॥ ३ ॥ त्वदुक्तेऽरथे विश्वाप्ताभावान्न तस्य दिदृक्षा किंतु कृतार्थीनुमूषयेल्याह-एवपेत- हिति । येन प्रकारेण सोपाधिकेन निरूपाधिकेन चेल्यथेः । यदि ममाऽऽपतत्वं निञ्रिल्य मद्वाक्यं ते मानं तहि किमिति मदुक्तं दिदृक्षते कृतार्थीनुमूषयेत्युक्तं मत्वाऽऽह-- तथाऽपीति । चतुमुनादिरूपनिवृत्त्यथमाह-एेश्वरमिति । तव्याच्टे-ज्ञानेया- दिना॥६॥ मन्यसे यदि तच्छक्यं मया दरष्टमिति प्रभो ॥ योगेश्वर ततो मे तं दकश्षयाऽऽत्मानमन्ययम्‌ ॥ ¢ ॥

१ ख. ड, ज, ्लस्यका।

न ५

[अ०१ १.छो ०५-७]आनन्दगिरिकृतदीकासंबरितशांकरभाष्यसमेता । ३१७

मन्यस इति । मन्यसे चिन्तयसि यदि मयाऽज्ेनेन तच्छक्यं द्रषू- परिति भमो स्वाभिन्योगेश्वर योगिनो योगास्तेषामीश्वरो योगेश्वरो हे योगेश्वर । यस्मादहमतीवाथीं शं ततस्तस्मान्मे मदर्थं दश्षंय त्वमात्मा- नमव्ययम्‌ ॥ ४ ॥ र्ुमयोग्ये कुतो दिदृकषेत्याशङ्कयाऽऽह-- मन्यस इति । प्रभवति सृषशिध्थितिं- हारप्रवेशप्रशासनेम्य इति प्रमुः । छक्षणया योगङब्दो्माह-योगिन इति । तत इत्यादि ग्याचष्टे-- यस्मादिति ॥ ४ ॥ एवं चोदितोऽजुनेन- श्रीभगवानुवाच पश्य मे पाथ रूपाणि शतशोऽथ सदहसशः ॥ ननाविधानि दिन्यानि नानावर्णाकृतीनि च ॥ ५॥ पय मे मम पाथं रूपाणि शतशोऽथ सहखश्षोऽनेकश्च इयथः । तानि च नानाविधान्यनेकपरकाराणि दिवि भवानि दिव्यान्यपाङृतानि नाना- वणाकृतीनि च नाना विलक्षणा नीकपीतादिभकारा वर्णास्तथाऽऽढृत- योऽबयवसंस्थानविशेषा येषां रूपाणां तानि नानावणातीनि च ॥५॥ अ्ुनमतिमक्तं सखायं प्रायितप्रतिश्रवणेनाऽऽश्वाप्तयितुमाह--एवमिति ॥ ^ ॥

पश्याऽऽदियान्वसु्दद्रानभिनो मरुतस्तथा ॥ बहून्यदृष्टपूवाणि पश्याऽऽश्र्याणि भारत ॥ ६ ॥ पर्याऽऽदित्यानिति । परश्याऽऽदित्यान्द्रादश्न वसूनष्टौ रद्रानेकाद- शाधिनौ द्रो । मरुतः सप्तसप्रगणा ये तांस्तथा बहुन्यन्यान्यप्यदषटपु- षोणि मनुष्यरोके त्वया त्वत्तोऽन्येन वा केनचित्पहयाऽऽधर्याण्यज्जु- तानि भारत ॥ ६ ॥ - | दिग्यानि रूपाणि पदयेत्युक्तं तान्येव रेश्तोऽनुक्रामति--पश्याऽऽदिल्यानिति । तान्मरुतस्तथा परयति संबन्धः 1 नानाविधानीत्युक्तं तदेव स्मुटयति- बहूनीति । मदष्पूर्वाणि पूर्वमदृष्टानि । नानावणीङृतीनीत्यक्तं व्यनक्ति-आश्चर्याणीति॥ ९ ॥ त केवल्मेताबदेव-

इहैकस्थं जगतस पश्याद्य सचराचरम्‌ ॥ _ मम देहे शढाकेरा यचान्यददरमिच्छाति ॥ ७॥ _

१ ख. थिनं श्नः । इ, ज, (रितं क्न । २ख, न्ष, "यान्य ।

३१८ | भीमदयगबहीता- [अ० ११ छरो०८-९]

इृहेकस्थमेकसिमिन्स्थितं जगलत्छृत्खं समस्तं पश्यायेदानीं सथराचरं सह चरेणाचरेण च वतेते मम देहे गुटाकेश यच्ान्यज्यपराजयादि यच्छङ्कसे ˆ यद्वा जयेम यदि बा नो जयेयुः › इति यदवोचस्तदपि द्रई यदीच्छसि ॥ ७ ॥

न केवलमादिलयवसवाद्येव मद्रूपं त्वया द्रष्टुं शक्यं कि तु समस्तं जगदपि मदे- हस्थं द्रष्महसील्याह- नेत्यादिना । सप्तमीद्वयं मिथः सेबध्यते । समापान्तरीताऽपि सप्तमी तत्रैवाचिता । यदीच्छसि तरहीहिव पश्येति संबन्धः ॥ ७ ॥

कितु- - न्‌ तु मां शक्यसे द्रष्टुमनेनैव स्वचृ्चपा ॥

दिव्यं ददामि ते चक्षुः पश्य मे योगमेश्वरम्‌ ॥ ८॥ नतु मां विश्वरूपधरं शक्यसे द्रषुमनेन भादरतेन स्वचक्षषा स्वदी- येन चक्षुषा येन तु शक्यसे द्रुं दिग्येन तदिव्यं ददामि ते तुभ्य चघुस्तेन पश्य मे योगमेह्वरमीश्वरस्य ममे्वरं योग॑ योगचक्त्यतिश्- यमिल्यथेः ॥ ८ ॥ |

मन्यसे यदीत्युक्तमनुवदति--रफिरिविति । सप्रपश्चमनवच््छिन्नं मां स्वचक्षुषा न शक्रोषि द्रषटमिल्याह-न त्विति। कथं तर त्वां द्रष्टं शक्नुयामि्याशङ्कयाऽऽह- येनेति । दिव्यस्य चक्षुषो वक्ष्यमाणयोगशक्त्यतिशयदशेने विनियोगं दरयति-- तेनेति ॥ < ॥

` संजय उवाच-- एवमुक्सवा ततो राजन्महायोगेश्वरो हरिः ॥ दृशेयामास पाथाय परमं रूपमेश्वरम्‌ ॥ ९ ॥ एवं यथोक्तपरकारेणोक्त्वा ततोऽनन्तरं राजन्ध्तराष्ट पहायोगे- श्वरो महां धासो योगेश्वरश्च हरिर्नारायणो दशयामास दधितवान्पा- याय पृथामुताय परमं रूपं विह्वरूपमेश्वरम्‌ ॥ ९ ॥

इमं वृत्तान्तं धृतराष्टराय संजयो निवेदितवानिव्याह- संजय इति । मदीयं विश्व रूपाख्यं रूपं न प्राकृतेन चक्षुषा निरीक्षितुं क्षमं कितु दिव्येनेत्यादि यथोक्तप्रकारः। अनन्तरं दिन्यचक्षुषः प्रदानादिति शेषः । हरत्यविदयां सकायमिति हरिः। यदीश्वरस्य मायोपहितस्य परममुत्कृष्टं रूपं तदशेयांबमूषेत्याह-परममिति ॥ ९ ॥

१ घ, °तैमानं म । छ, "तैत इति भः ।

[भ० १ १ो० १०-! र]आनन्देगिरिषृतदीकासंबलितशांकरमाष्यसमेता। ११९

अनेकवक्त्रनयनमेनकाद्तदर्शनम्‌ ॥ अनेकदिव्याभरणं दिव्यानेकोचतायुधम्‌ ॥ १० ॥

अनेकेति । अनेकबक्तरनयनमनेकानि वक्त्राणि नयनानि च यस्मि- श्रुपे तदनेकवक्रनयनम्‌ । अनेकाद्ुतदक्षनमनेकान्यद्धतानि विस्माप- कानि दशनानि यस्मिश्रपे तदनेकाद्तदीन॑तथाऽनेकदिव्याभरणम- नेकानि दिव्यान्याभरणानि यस्मिस्तदनेकदिव्याभरणं तथा दिव्या- नेकोद्यतायुधं दिव्यान्यनेकान्यु्यतान्यायुधानि यस्मिस्तहिव्यानेको- , दतायुधं दरेयामासेति पूर्वेण संबन्धः ॥ १० ॥

तदेव सूपं विशिनष्टि-- अनेकेति । दिव्यान्यामरणादीनि हारकेयुरादीनि मूष- णानि । उद्यतान्युच्छरितानि ॥ १० ॥ ।

किच

द्व्यमाल्याम्बरधरं दिव्यगन्धा नुेपनम्‌ ॥ सवाशचर्यमयं देवमनन्तं विश्वतोमुखम्‌ ॥ ११ ॥ दिव्यमाल्याम्बरधरं दिव्यानि मारयानि पृष्पाण्यम्बराणि वद्लाणि च धियन्ते येनेश्वरेण तं दिव्यमास्याम्बरधरं दिष्यगन्धानुरेषनं दिव्यं गन्धायुखेषनं यस्य तं दिव्यगन्धानुरेपनं सर्वाश्चयेमयं सर्वाधर्यभायं देवमनन्तं नास्यान्तोऽस्तीत्यनन्तस्तं विश्वतोमुखं स्तोमुखं सभूता त्मत्वात्तं दश्चेयामासाजुनो ददर्शेति वाऽध्याहियते ॥ ११॥ ` उक्तरूपवन्तं भगवन्तं प्रकारान्तरेण विशिनष्टि-- किंचेति । [ अजुन इति ] भध्याहोरेऽपि पदपवटनासंमवात्‌ ॥ ११ ॥ या पुनभंगवतो विश्वरूपस्य भौस्तस्या उपमोच्यते- दिवि सूर्यसहस्रस्य भवेदुगपदुतियिता ॥ यदि भाः सदशी सा स्याद्ासस्तस्य महात्मनः ॥१२॥ दिव्यन्तरिक्षे तृतीयस्यां बा दिवि सृयोणां सहसरं सूयंसदस्रं तस्य युगपदुत्थितस्य या युगपदुत्थिता भाः सा यदि सदशी स्यात्तस्य महा- त्मनो विश्वरूपस्यैव भासो यदि श्वा न स्यात्ततोऽपि विश्वरूपस्यैव भा अतिरिच्यत इत्यभिपायः ॥ १२ ॥ # वेत्यस्यानन्तरं सटशीति शेषो ज्ञेयः ।

१ क. हारोऽपि। ध. छ. च, भास उपमा सोच्य ।

३२० श्रीषद्धगवद्धीता- [अ०११ो ° १३-१५]

ननु प्रकृष्टस्य मगवतो रूपस्य दीिरस्ति न वा न वेत्काष्ठादिसाम्यं थय्यसि कीदशी सेत्यारशङ्कयाऽऽह--या पुनरिति । सा यदि स्यात्तद्धा्तः सदशी सेति योजना । अप्तमाविताम्युपगमार्थो यदिशब्दः, स्यच्छब्दो निश्वयाथैः । सा कथं चित्प्दश्ची समवति न तु मवव्येवेति विवकित्वाऽऽह-यादि वेति ॥ १२ ॥ किंच- तत्रैकस्थं जगत्स प्रविभक्तमनेकधा ॥ अपरश्यदेवदेवस्य शरीरे पाण्डवस्तदा ॥ १३ ॥ तत्र तस्मिन्विश्वरूप एकस्मिन्स्थितमेकस्थं जगत्छृर्स्नं भरविभक्तमने कषा देवपितुमनुष्यादि मेदे रपदयदरष्टवान्देवदेवस्य हरेः शरीरे पाण्ड- बोऽजनस्तदा ॥ १३ ॥ ` न केवमुक्तमेवाजुनो दृष्टवानिकितु तत्रैव विश्वरूपे सर्व॑ णगदेकस्मिसवस्थितमनु- भूतवानित्याह-- चेति । तदा विश्वरूपस्य मगवद्रूपस्य दशेनदशायामित्यर्थः ॥१६॥ ततः स विस्ममाविष्टो हृष्टरोमा धनंजयः ॥ प्रणस्य शिरसा देवं कृताज्ञङखिरमाषत ॥ १९ ॥ तत इति । ततस्तं शष्ट स विस्पयेनाऽऽविष्टौ विस्मयाविष्टो दृष्टानि रोमाणि यस्य सोऽयं हृष्टरोमा चाभवद्धनंजयः प्रणम्य प्रकर्षण नमनं कृत्वा पद्टीभूतः सञ्किरसा देवं विश्वरूपधरं इताञ्जलिनेमस्कारार्थं सपुटीडृतषस्तः सन्नभाषतोक्तवान्‌ ॥ १४ ॥ विश्वरूपधरस्य मगवतस्तस्मिननेकीम॒तजगतश्चो क्तविशेषणस्य दश्यनानन्तरं किमकरो- दित्यपेक्षायामाह-तत इति। आश्चयबुद्धिर्िस्मयो, रोम्णां ष्टत्वं पुरकितत्वं, प्रकर्षो भक्तिश्रद्धयोरतिश्यः ॥ १४ ॥ कथं यत्तया दितं विश्वरूपं तदहं परयामीति खानुभवमाविष्डुवन-- अञ्जन उवाच- पश्यामि देवांस्तव देव देहे सवीस्तथा भूतविशेषसंघान्‌ ॥ ब्रह्माणुमीशे कमरासनस्थ- | मर्षोश्च सवानुरगांश्च दिव्यान्‌ ॥ १९ ॥

१ क, कृतस्य ।

[० १ १ छो ° ११- १ ७]आनन्दभिरिढृतरीकासंवलितन्नांकरभाष्यसमेता । १२१

पह्याम्युपडमे हे देव तव देहे देवान्सवौस्तथा भूतविरेषसंधान्भूत-

विशेषाणां स्थावरजङ्गमानां नानासंस्थानविरेषाणां संधा भूतविक्षेषसं-

धास्तान्‌ । किच ब्रह्माणं चतुभंखमीशमीशितारं परजानां कमलासनस्थं

एृथिवीपद्ममध्ये मेरुकणिकासनस्थमित्य्थः । ऋषी वैसिष्ठादीर, सवौ.

वुरमांश्च बासुकिपरभृतीन्दिव्यान्दिषि भवान ॥ १९ ॥ |

कथं मगवन्तं प्रतयजुनो माषितवानिति एच्छति-- कथमिति । तत्प्रश्नमपेक्षितं पूर- यन्नवतारयति- यस्वयोति । गूतविरोषपषेषु देवानामन्तमौवेऽपि एथकरणमुत्कर्ात्‌ । ब्रह्मणः सवैदेवतात्मत्वेऽपि तेभ्यो मेदकथनं तदुत्पादकत्वादिति मत्वाऽऽह-र्िचेति। ऋूषीणामुरगाणां च रिचिदरैषम्यात्परथक्त्वं, दिव्यानित्युमयेषां विशेषणम्‌ ॥ १९ ॥

अनेकबाहूद्रवक्तरनतर पश्यामि सा सवतोनन्तरूपम्‌ ॥ नान्त न त न पुनस्तवाऽऽदि पश्यामि विश्वेश्वर विश्वरूप ॥ १६॥ अनेकबाहूदरवक्तरनेत्रभनेके बाहव उदराणि बत्कराणि नेत्राणि च खस्य तव स ॒त्वमनेकबादूदरवक्तनेत्रस्तमनेकबाहूदरवक्नेत्रं पश्यामि त्वा त्वां सवेतः सवत्रानन्तरूपमनन्तानि रूपाण्यस्येत्यनन्तरूपस्तमनन्त- रूपं नान्तमन्तोऽवसानं न मध्यं मध्यं नाम द्योः कोय्योरन्तरं न पुन- स्तवाऽऽदिं तव देवस्य नान्तं परह्यामि न मध्यं पहयामि न पुनरादद प्रयामि हे विश्वेश्वर हे विश्वरूप ॥ १६ ॥ यत्र भगवदेहे सवैमिदं दृष्टं तमेव विरिन्टि-- अनेकेति । आदिशब्देन मुल- पुच्यते । नान्ते न मध्यमित्य्ापि प्यामीत्यस्य प्रयेकं संबन्धं सूचयति-नान्तं परवामीति ॥ ११ ॥ किच- किरीटिनं गदिनं चक्रिणं च तेजोराशि स्वतोदीपनिमन्तम्‌ ॥ पर्यामे तां दुनिरीक्ष्यं समन्ता- दीप्तानरकेदटयुतिमप्रमेयम्‌ ॥ १७ ॥

१६. छ. विशिष्टानां! क, घ. घ, वश्िष्ठाः। १

३२२ भ्रीपद्धगवत्यीता- [अ०११-छो०१५

किरीटिनं किरीटं नाम रिरोभूषणविक्षेषस्तद्यस्यासि स किरीदी तं किरीटिनं वथा गदिनं गदा यस्य विद्यत इति गदी तं गदिनं तथा चक्रिणं चक्रमस्यास्तीति चक्री तं चक्रिणं च तेजोराि तेजःपुञ्जं सवै- तोदीश्षिमन्तं सवेतो दीरियैस्यासि स॒ स्वतोदीधिमांस्तं सवेतादी्नि- मन्तं पश्यामि त्वां कर्मिरीक्त्यं दुःखेन निरीक्ष्यो दनिरीश्ष्यस्तं॑दनि- र्यं समन्तात्समन्ततः सर्वत्र दीप्रानलाकदयुतिमनलश्वार्कश्चानलारको दीप्ावनलार्को दीप्तानलार्कौ तयोदींप्ानराकंयोदतिरिव शुतिस्तेजो यस्य तव स त्वं दीप्तानटाकंदयुतिस्तं त्वां दीप्तानाकंदयुतिम्‌ । अप्रमेयं न प्रमेयमप्रमेयमश्चक्यपरिच्छेदमिल्यथंः ॥ १७ ॥

विश्वरूपवन्तं भगवन्तमेव प्रकारान्तरेण प्रपश्चयति-- रकि चेति । परिच्छिमत्वं व्याव- तयति- सर्वत इति । दुर्भिरीक्षयं परयामीत्यभिकारिमेदाद विरुद्धम्‌ । पुरतो वा पृष्ठतो वा पार्श्वतो वा नास्य दहनं कितु सर्वत्ेल्याह-समन्तत इति । दीपिमत्वं दृष्टानेन स्पष्टयति- दीप्रेति ॥ १७॥

इत एव ते योगशक्तेदशषनादनुमिनोभि-

त्वमक्षरं परमं वेदितव्यं

त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम्‌ ॥ त्वमन्ययः शाश्वतधर्मगोप्रा

सनातनस्त्वं पुरूषो मतो मे ॥ १८ ॥

त्वमक्षरं न क्षरतीति परमं ब्रह्म वेदितव्यं ब्ञातव्यं मुपुस्षुभिस्त्वमस्य विश्वस्य समस्तस्य जगतः परं प्रकृष्टे निधानं निधीयतेऽस्मिनिति निधानं पर आश्रय इत्यथः । किंच त्वमव्ययो न तव व्ययो बिधत इत्यव्ययः श्राश्वतधमेगोप्ता श्षश्वद्धवः शाश्वतो नित्यो ध्म॑स्तस्य गोप्ता कषाश्चतधमेगोश्चा सनातनशिरंतनस्त्वं -पुरुषः परो मतोऽभिपेतो मे ममर । १८॥ | सप्रपश्चे मगवदरूपे प्रकृते प्रकरणविरुद्धं त्वमक्षरमिल्यादिनिरूपापिकवचनमित्याश- ङयाऽऽह- इत एवेति । योगरदाक्तिरिश्चयीतिशयः, न क्षरतीति निष्परपश्चत्वमुच्यते, परमपुरुषार्थत्वात्परमार्थत्वाच् ज्ञातव्यत्वम्‌ । यस्मिन्योः एृथिवीत्यादौ प्रपश्चायतनस्यैव ततो निष्कृष्टस्य ज्ञातन्यत्वश्रवणात्कुतो बरह्मणो ज्ञातम्यत्वं तत्राऽऽह--त्वमस्येति ।

१ ख, टः, 'स्मिन्यौरियाः ।

[अ ० १ १ छो ° १९-२ ०] आनन्दगिरिषतरीकासंवङितश्षांकरभाष्य समेता । ३२३

निष्प्रपञ्चस्य बह्मणो ज्ञेयत्वे हेत्वन्तरमाह--र्किचेति । अविनादित्वात्तवैव ज्ञातन्य- त्वादतिरिक्तस्य नाशित्वेन हेयत्वादिलयथेः । ज्ञानकममीत्मनो धर्मस्य नित्यत्वं वेदप्रमा- णकंत्वम्‌ । धर्मतस्थापनार्थाय संमवामीत्युक्तत्वाद्रोप्ता रक्षिता ॥ १८ ॥

किव- अनादिमिध्यान्तमनन्तवीय- . मनन्तबाहुं शशिसूर्यनेनम्‌ ॥ पश्यामि लां दीप्रहूताशवक्तर स्वतेजसा विश्वमिदं तपन्तम्‌ ॥ १९ ॥ अनादिमध्यान्तमादिश्च मध्यं चान्तश्च न विद्ते यस्य सोऽयमना- दिमध्यान्तस्तं त्वामनादिमध्यान्तमनन्तवीर्यं न तव वीर्यस्यान्तोऽस्तील- नन्तवी यैस्तं त्वामनन्तवीर्यं तथाऽनन्तबाहुमनन्ता बाहवो यस्य तव स त्वमनन्तबाहृस्तं त्वामनन्तबाहं शश्िसूयेनेतरं शषशिमूर्यो नेतरे ` यस्य तव स त्वं श्ष्िसुयेनेतस्थं त्वां शशिसूर्यनेत्रं चन्द्रादिल्यनयनं पह्यामि त्वां दीषहताशवकतरं दीपथासो हुताशं स वक्त यस्य तव्‌ स त्वं॑दीष- हताञ्चवकत्रस्तं त्वां दीप्रहुताशवकतरं स्वतेजसा विश्वमिदं . तपन्तं तापय- न्तम्‌ । १९ ॥ भगवती विश्वरूपारूयं रूपमेव पुनर्विवरृणोति-- किंचेति । हुतमश्भातीति हताश्च वहिः ॥ १९. ॥ दयावा्टथिव्योरिमन्तरं हि व्याप्त यैकेन दिशश्च सवाः ॥ दृ्टाऽतं सूप॑मिदं तवोग्रं लोकय प्रव्यथितं महामन ॥ २० ॥ द्यावापृथिव्योरिदमन्तरं न्तरिक्षं व्याप्तं त्वयेकेन विश्वरूपधरेण दिश्चश्च सवा व्याप्ता श्षटोपरभ्याद्धतं विस्मापकं रूपमिदं तवोग्रं कूरं खोकानां जयं टोकंत्रयं प्रव्यथितं भीतं प्रचरितं वा हे पहात्मन्नशुद्र- स्वभाव ॥ २० ॥

१ ङ. ज. "्कम्‌। २ क, “श्च तद्रद्रक्तरं। ३ क. विश्व॑ समस्तमिः। ४छ. "दं समस्तं त ५७. छ. नन्तं सेताः। ६ क. ख. ड. ज. "तोसूपंनि"। ७ ख. ध. छ. घञ, ^पमुत्रे तवेद स्े ।

३२४ श्रीपद्चगवद्रीता- [अ०११छो०२१-२२्‌]

परकृतमगवहुपस्य व्याति व्यनक्ति-धाबापृथिष्योरिति । तस्येव मयंकरत्वमा. चष्टे--दृषटेति ॥ २० ॥ अथाधुना पुरा यद्वा जयेम यदि वा नो जयेयुरिलयञ्॑नस्य संञ्चय आसीत्तनिणेयाय पाण्डवजयमेकान्तिकं दशेयामीति भत्तो भगवांस्तं अमी हित्वा सुरसंषा विशन्ति केचिद्रीताः प्राज्ञख्यो गृणन्ति ॥ स्वस्तीप्युक्सा मदर्षिंसिद्धसंषा स्तुवन्ति तां स्तुतिभिः पष्कराभिः ॥ २३॥ अमी हि युध्यमाना योद्धारस्त्वा त्वां सुरसंघा येऽत्र भूभारावता- रायावतीणां वस्वादिदेवसंधा मनुष्यसंस्थानास्त्वां विश्चन्ति अविश्चन्तो ह्यन्ते । तजर केविद्धीताः भ्राञ्रयः सन्तो गरणन्ति स्तवनिति तामन्ये परायनेऽप्यशक्ताः सन्तः । युद्धे प्रत्युपस्थित उत्पातादि निपित्तान्युपलक््य स्वस्त्यस्तु जगत इत्युक्त्वा पहपिसिद्धसंघा महषींणां सिद्धानां च संघाः स्तुवन्ति त्वां स्तुतिभिः पष्कलाभिः संपएणांभिः ॥ २१॥ अभी हीत्यादिप्तमनन्तरग्रन्थस्य तात्प्यमाह- अथेति । तं भगवन्तं पाण्डवजयते कान्तिकं पर्यन्नजनो जवीतीत्याह-- तं पहयन्निति । विश्वरूपस्येव प्रपश्चनाथेमनन्तरग्र न्थजातमिति दशेयति- किंचेति । अघुरसंघा इति पदं छित्वा भूमारमृता दुर्योधना दयस्त्वां विशन्तीत्यपि वक्तन्यम्‌ । उमयोरपि सेनयोरवस्थितेषु योद्ुकामेष्ववान्त- रविरोषमाह-- तत्रेति । समरभूमो समागतानां द्रष्कामानां नारदप्रश्तीनां विश्व विनाहामाहाङ्कमानानां ते परिजिहीर्षतां स्तुतिपदेषु भगवद्धिषयेषु प्रवृत्तिप्रकारं दशी ति- युद्ध इति ॥ २१॥ ्किचान्यत्‌- द्रादिया वसवो ये च साध्या विशवेऽधिनो मरुतश्चोष्मपाश्च ॥ गन्धर्वयक्षासुरसिदसंषा वीक्षन्ते सवा विस्मिताश्चैव सर्वे ॥ २२॥

१क. ख. क्ष. त्वां ।२ ष. क्ष.येतुभ। ३. नन्ते। ़िवितः। जख. छ. "न्तिष ५ क. "कं द्रोयन्तं प। ६ क.ख.घ्‌. घ. त्वां।

[०११ .छो०२६- २४]आनन्दगिरिषृतदीकासंवलितज्ञाकरमाष्यसमेता । १५५

शद्रादित्या वसवो ये च साध्यां शदरादयो गणा विन्वेऽध्िनो च देबौ मरुतश, ऊष्मपांश्च पितरो गन्ध्वयक्षासुरसिद्धस॑धा गन्धवा हाहा- ह्ूपथतयो यक्षाः क्ुषेरपरभृतयोऽसुरा विरोचनपरभरतयः सिद्धाः कपि- लादयस्तेषां संघा गन्धवेयक्षासुरसिद्धसंधास्ते वीक्षन्ते पश्यन्ति त्वा

त्वां विस्मिता विस्मयमापन्नाः षन्तस्त एव सर्वे ॥ २२॥ दृश्यमानस्य भगवद्रपस्य विस्मयकरत्वे हेत्वन्तरमाह-रकिचेवि । त एवोक्ता ष्रादयः सर्वे विस्मयमापन्नास्त्वां परयन्तीति संबन्धः ॥ २२ ॥ यस्मात्‌- रूपं महत्ते बहुवक्त्रनेत्रं महाबाहो बहुबाहूरूपादम्‌ ॥ बहूद्रं बहूदृश्करारं ष्ठा लोकाः प्रव्यथितास्तथाऽहम्‌ ॥ २३ ॥ रूपं मरहदतिप्रमाणं ते तव बहुवक्त्रनेत्रं बहूनि वक्त्राणि मुखानि नेत्राणि चरूषि च यस्मिस्तदूपं बहुवक्त्रनेत्रं हे महाबाहो बहुषाश्र्पादं हवा बाहव ऊरवः पादाश्च यस्मिच्रपे तद्वहुबादूरुपादं, किच बदृट्रं बदून्युदराणि यस्मिभिति बहूदरं बहुद॑शकरारं बहीभिर्दरामिः करालं विदतं तद्भहुदशाकरारं दृष्टा रूपभमीदक्षं लोका लोकिकाः भागिनः प्रव्यथिताः प्रचरिता भयेन तथाऽहमपि ॥ २३ ॥ रोकश्रयं प्रव्ययितमित्युक्तमुपपंहरति- यस्मादिति । शशं यस्मात्ते रूपं तस्मा ते द(त्दू)षटेति योजना । मयेन छोकिकवदहमपि व्यथितो व्यथां पीडां देहेन्वरियप्रच- छनं प्राप्तोऽस्मीलयाह- तथेति ॥ २६॥ त्रदं कारणम्‌- नभःस्णञ्ं दीप्तमनेकवर्णं व्यात्ताननं दीप्रविशाख्ने्रम्‌ ॥ दृष्ठ हि त्वौ प्रन्यथितान्तरात्ा धृतिं न विन्दामि शमं च विष्णो ॥ २९ ॥

१ ख. ल. श्ध्यावि'। २ क. “व वायव ऊः। ३ ध. “वो विश्वावमुप्रं । ४ ध. छ, बहुमि । ५ क, -स्मार्वां ट । ६ ध. ष. त्वा।

॥ |

१२६ भीमद्धगवह्ीता-- (अ०११छो०२९-२९] नभःस्पृशं थ॒स्पशष॑मिलयथः, दीपं भञ्वरितमनेकव्णमनेके वणी भय॑-

करा नानासंस्थाना यर्सिमिस्त्वयि तं त्वामनेकवर्णं व्यात्ताननं व्यासानि

विहतान्याननानि भुखानि य्स्मिस्त्वयि तं त्वां व्यात्ताननं दीप्रविक्ना-

नेत्रे दी्वानि भरञ्वङ्ितानि विश्चाखानि विस्तीणानि नेत्राणि यस्मि

स्त्वयि तंत्वां दीप्रविक्षालनेनं श्षटरा हि त्वां प्रव्ययथितान्तरात्मा `

प्रव्यथितः प्रभीतोऽन्तरात्मा मनो यस्य मम सोऽहं प्रन्यथितान्तरात्मा

सन्श्तिं धैर्यं न विन्दामि न रमे शमं चोपशमं मनस्तु हे विष्णो ।॥२४॥

अनस्य विश्वरूपदरनेन व्ययिततव हेतुमाह--तत्रेति ॥ २४ ॥ कस्मात्‌- दृश्कशरानि च ते मुखानि दृष्टेव कारनरसंनिभानि ॥ दिशिन नानेन रुभे च शर्म प्रसीद्‌ दवेश्च जगन्निवास ॥ २५ ॥

दँष्करारानि दंष्राभिः कराखानि विकृतानि ते तव यृखानि ष्षटै- बोपरभ्य कारानरूसंनिभानि भरलयकाले लोकानां दाहकोऽभिः कालानकस्तत्संनिभानि काङानरसदृशानि दृषटेयेतदिश्चः पूर्वापरवि- वेकेन न जाने दिद््रठो जातोऽस्म्यतो न कमे च. नोपलमे च क्षम सुखमतः प्रसीद भरसन्नो भव हे दवेश्च जगभिवास ॥ २५ ॥ दयमानेऽपि भगवदेहे परितोषाद्यमोव कारणान्तरं प्रभपवकमाह -कस्मादिति। दषटठैवेत्येवकारेण प्रातिव्यावत्येते ॥ २९ ॥ येभ्यो मम पराजयाश्षङ्कांऽऽसीत्ता चापगता यतः- अमी च त्वां धृतराष्टस्य यत्रा सवे सहैवावनिपारसंषैः ॥ भीष्मो द्रोणः सूतपुत्रस्तथाऽपं सहास्मदीयेरपि योधमृख्येः ॥ २६ ॥ अमी च त्वां एतराष्रस्य पुत्रा दुर्यापनप्रभतयस्त्वरमाणा विक्षन्तीति - व्यवहितेन संबन्धः । सर्वे सेव संहता अवनिपारूसंवैरवनि पृथ्वीं

५क्‌. १६. हित्वात्वां। रक, घ. का प्रागेवाऽऽसी। ख. “ङ्गा याऽऽसी"

[अ० १ १-@छो ०२७-२८]आनन्दगिरिकृतदीकासंबङितन्ञांकरभाष्यसमेता । १२७ पारयन्तीत्यवनिपारास्तेषां संधेः । किंच भीष्मो द्रोणः सूतपु कर्णस्तथाऽसौ सहास्मदीयैरपि शष्टयुश्ञममृतिभिर्योधषमुख्यैर्योधानां मुख्यैः पधानैः सह ॥ २६ ॥ अस्माकं जयं परेषां पराजयं च दिदृक्षन्त (क्ष त्वां) पश्यामी्याह- येभ्य इति।

तत्र हेतुत्वेन छछोकमवतारयति--यत इति । न केवरं दुर्योधनादीनामेव पराजय

किं तु मीष्मादीनामपीत्याह- किंचेति ॥ २१ ॥

किच-

वक्त्राणि ते रमाणा विशन्ति

क दष्ाकरालानि भयानकानि ॥

दिखप्रा दशनान्तरेषु _

संदृश्यन्ते च्रणितेरुत्तमाङ्गेः ॥ २७ ॥ षकत्राणि मुखानि ते तव त्वरमाणास्त्वरायुक्ताः सन्तो विश्चन्ति

्किषिशिष्टानि गुखानि द॑रकराखानि भयानकानि भयंकराणि । किंच केचिन्मुखानि भरविष्टानां मध्ये बिरभ्ना दक्षनान्तरेषु दन्तान्तरेषु

मांसमिव भक्षितं संषटश्यन्त॒उपरभ्यन्ते चूणितैशू्णीटतेरुचमाद्ग शिरोभिः॥ २७ ॥

भगवद्रूपस्योगरत्वे हेत्वन्तरमाह--रकिंचेति । प्रविष्टानां मध्ये केचिदिति संबन्धः ॥ २७ ॥ |

कथे भविक्चन्ति युखानीलयाह- यथा नदीनां बहवोऽम्बुवेगाः समुद्रमेवाभिमुखा द्रवन्ति ॥ तथा तवामी नरखोकवीरा विश्चन्ति वक्त्राण्यमिविज्वरुन्ति ॥ २८ ॥ यथा नदीनां सबन्तीनां बहयोऽनेकेऽम्बूनां वेगा अम्बुवेगास्त्वरा- विज्ञेषाः समुद्रमेवाभिमुखा; प्रतिमुखा द्रवन्ति भ्रविश्चन्ति तथा तद्रत्त वामी भीष्मादयो नरलोकवीरा मनुष्यलोकश्चरा विशन्ति वक्त्राण्यभि विज्वलन्ति भकान्ञमानानि ॥ २८ ॥

१ख. ङ. अ, शतां षः। २ क, “मितो ज्व ३ क, भभेतो ज्व । घ, “मितोवि।

३२८. | भ्रीमद्धगवहीता- [अ०११छो ०२९६०] उमयोरपि सेनयोरवस्थितानां राज्ञां मगवन्मुखप्रवेशं निददीनेन विशदयति- थ मिल्यादिना ॥२८॥ ` ते किमयं भविरन्ति कथं चेलाह- यथा प्रदीपं ञ्वरनं पतङ्गा विशन्ति नाशाय समृद्धवेगाः ॥ तथेव नाश्चाय विशन्ति रोका- स्तवापि वक्त्राणि समृद्धवेगाः ॥ २९॥ यथा प्रदीप्त ज्वलनमर्रि पतङ्गाः पक्षिणो विश्चन्ति नान्ञाय विना कषाय सश्ृद्धवेगाः समृद्ध उद्धूतो वेगो गतिर्येषां ते सणृद्धवेगास्तयैव

नाशनाय विश्षन्ति कोकाः भराणिनस्तवापि वक्त्राणि सयृद्धवेगाः ॥२९॥

प्वेशप्रयोजनं तत्प्रकारविशेषं बोदाहरणान्तेण स्फोरयति-ते किमर्थमित्या- दिना॥२९॥

त्वं पुनः रेखिल्ये ग्रपमानः समन्ता- छोकान्समग्रान्वदनैज्व॑रुद्धिः ॥ तेजोभिरापएरयं जगत्समग्रं भासस्तवोग्राः प्रतपन्ति विष्णो ॥ ३० ॥ रेरिद्यस आस्वादयाभि ग्रसमानोऽन्त; भ्रवेश्चयन्समन्ततो शोकान्स- भग्ान्समस्तान्वदनैवेक्तरेज्वलद्धिरदीप्यमानैस्तजोभिरापू्य संव्याप्य जग-

त्समत्रं सहाग्रेण समस्तमियेतव्‌ । किच भासो दीप्तयस्तवोग्राः कूरा$ भरतपन्ति प्रतापं वैन्ति हे विष्णो व्यापनशील ॥ ३० ॥ येद्धुकामानां राज्ञां भगवन्मुखप्रवेशप्रकारं प्रदर््यं तस्यां दशायां मगवतस्तद्धासां

च प्रवृ्तिप्रकारं प्रत्याययति त्वं पुनरिति । भगवत्प्रृत्तिमेव प्रलयाय्य तदीयमापतां भरवृत्ति प्रकटयति--रकिचेति ॥ ६० ॥

यत एवमुग्रस्वभाबोऽतः- आख्याहि मे की भवानुग्ररूपो नमोऽस्तु ते देववर प्रपीद ॥

१क्‌, ख, शेदानं नि" ।

[भ०१ १छो ०३१-३२]आनन्दगिरिङतरीकासंबलितन्चांकरभाष्यसमेता। ३२९

विज्ञातुमिच्छामि भवन्तमा न हि प्रजानामि तव प्रदरत्तिम्‌ ॥ २१॥ आख्याहि कथय मे महयं को भवानुग्रुपः क्ूराकारः । नमोऽस्तु ते तुभ्यं हे देववर देवानां भधान परसीद भरसादं ष्ुरु विद्गातुं विशेषेण ब्ातुमिच्छामि भवन्तमाचमादौ भवमाचम्‌ । न हि यस्मात्मजानामि वव त्वदीयां पदति चेष्टाम्‌ ॥ ३१ ॥ भगवद्रूपस्या्ुनेन दष्टपृवत्वात्तस्य तस्मिन्न जिज्ञातेलयाङङ्कयाऽऽह-- यत इति । उपदेशं शुश्रुषमाणेनोपदेशकर्तः प्रह्वी मवनं करतैन्यमिति सूचयति-- नमोऽस्त्विति । क्ौर्यत्यागमर्थयते--प्रसादमिति । त्वमेव मां जानीषे किमर्थमित्थमिदानीमर्थयषे मदीयां चेष्टां द्वा तथेव प्रतिपद्यखेत्याशङ्कयाऽऽह - न हीति ॥ ३१ ॥ श्रीभगवानुवाच- कालोऽस्मि लोकक्षयङृस्परदयो रोकान्समाहतमिह प्रत्तः ॥ ऋतेऽपि स्वां न भविष्यन्ति सुव येऽवस्थिताः प्रत्यनीकेषु योधाः ॥ ३२ ॥ कालोऽस्मीति । कारोऽस्मि रोकक्षयङृल्छोकानां क्षयं करोतीति रोकक्षयङृतमदृदधो वृद्धि गतो यदय भवृद्धस्तच्छृणु रोकान्समाहरतु संह- तैमिहास्तिन्काङे भवृत्तः । ऋतेऽपि विनाऽपि त्वा त्वां न भविष्यन्ति भीष्मद्रोणकणेमश्तयः सर्वे येभ्यस्तवाऽऽशङ्का येऽवस्थिताः भतयनीकेष्व- नीकमनीके प्रति प्रत्यनीकेषु प्रतिपक्षभूतेष्वनीकेषु योधा योद्धारः॥ २२॥ स्वयं यदथी ` च स्वप्रवृत्तिस्तत्सर्वै भगवानुक्तवानिव्याह- श्रीभगवानिति । काटः क्रियारक्त्युपहितः परमेश्वरः, अस्मिन्निति वतेमानयुद्धोपलक्षितत्वं काठस्य विव- तितम्‌ । ोकसंहारार्थ त्वत्प्वृत्तावपि नापतावथवती प्रतिपक्षाणां भीष्मादीनां मत्मवृर्ति विना संहतुंमशक्यत्वादिलयाशङ्कयाऽऽह-ऋतेऽपीति ॥ ३२ ॥ यस्मदेवम्रू- चि तस्माच्चयुत्तिष्ठ यशो रमस्व जित्वा शच्रन्मुद्क्ष्व राभ्यं समृद्धम्‌ ॥ १ क. च. ङ. “नानेवमुप्र" । २ क. “ङूपोऽतिकरू"। ३ क. ख. त्वां । ४ ख. ष. घ. "समिधे भर ।५ ध. "नीकं तेषु । ६ ख. छ, स. वुयो। र्‌

३३० ` श्रीमद्धगवद्ीता- [अ०११.छो०३३-६१) मयेवैते निहताः पूवमेव निमित्तमात्रं भव प्यक्ताचिन्‌ ॥ ३३ ॥ तस्मात्त्वमुततिष्ठ भीष्मद्रोणप्रमृतयोऽतिरथा अजेया देवैरप्यजनेन जिता इति यशो लभस्व केवलं पुण्येहि तत्पाप्यते जित्वा शशरन्दुर्योध- नप्रृतीन्युङकष्व राञ्य॑॑समृद्धमसपरनमकण्टकम्‌ । मयेवेते निहता निश्चयेन हताः भाणैबियोजिताः पूैमेव .। निमित्तमात्रं भव त्वं हे सव्यसाचिन्सव्येन वामेनापि हस्तेन शराणां क्ेपात्सम्यसाचीत्युच्य- तेऽनज्ञेनः ॥ ३२ ॥ | तवोदासीन्येऽपि प्रतिकूखानीकस्या मतपरातिकूल्यदिव न भविष्यन्तीत्येवं यस्माति- श्वितं तस्मात्वदौदासीन्यमकिंचित्करमिल्ाह- यस्मादिति । उत्तिष्ठ युद्धायोन्मूखी भवेत्यर्थः । यशोराभममिनयति--मीष्मेति । किं तेनापुमर्थनेत्याशङ्कयाऽऽह -पुण्य- - रिति । राज्यमोगेऽपेक्षिते किमनपेक्षितनेलयाश्ङ्कयाऽऽह- जित्वेति । भीष्मादिष्व- तिरथेषु सत्सु कुतो जयाशङ्काशङ्कयाऽऽह--मयेवेत इति । तर्हि सृतमारणार्थ न मे प्रवृत्तिसतत्राऽऽह- निमित्तेति । सव्यप्ताचिपदं विभनते-बामेनेति ॥ ६६ ॥ रीणं च भीष्मं च जयद्रथं च के तथाऽन्यानपि योधवीरान्‌ ॥ मया हतांस्सं जहि मा व्यथिष्ठा युध्यस्व जेतासि रणे सपत्नान्‌ ॥ ३४ ॥ द्रोणं चेति । द्रोणं च येषु येषु योपेष्वजनस्याऽऽक्षङ् तांस्तान्व्य- पदिश्ति भगवान्मया हतानिति । तत्र द्रोणभीष्पयोस्तावत्मसिद्धमा- दङ्काकारणं द्रोणो धनुवेदाचा्यां दिव्यास्चसंपन्न आत्मनश्च विशेषतो गुरूग॑रिष्ठो भीष्मः स्वच्छन्दमृत्युदिष्याञ्जसंपश्न परशुरामेण द्रदयुद्धम- गमन्न च पराजितः । तथा जयद्रथो यस्य पिता तपश्चरति मम पुत्रस्य शिरो भूमो पातयिष्यति यस्तस्यापि शिरः पतिष्यतीति । कर्णोऽपि वासवदत्तया शक्त्या वमोधया संपन्नः सूयपत्रः कानीनो यतोऽतस्त- न्नाश्नैव निर्देशः । मया हतांस्त्वं जहि निमित्तमात्रेण मा व्यथिष्ठा स्तेभ्यो भयं प्रा काषींयुध्यस्व जेतासि दुर्योषनपभृतीन्रणे युद्धे सपत्ना- न्शत्रुन्‌ ॥ २४ ॥ | |

१ छ, “चिन्वामे" । २ घ. “धमृख्यान्‌ । ३ क. “ङाऽऽसीत्तांस्ता

[अ०११.छो ० ६९]आनन्दगिरिरतरीकासंबलितक्षांकरभाष्यसमेता । २३१

मयैवेत्यादिनोक्तं प्रपश्चयति- द्रोणं चेति । किमिति कतिचिदेवात्र द्रोणादयो गण्यन्ते तत्नाऽऽह- येष्विति । द्रोणादिषु कुतः शङ्कलयाशङ्कथ दयोः शङ्कानिमित्त- माह- तत्रेत्यादिना । जयद्रथऽपि शङ्कानिमित्तमाह- तथेति । दिव्याख्रपतंपन्न इति संबन्धः । तत्र शङ्कायां कारणान्तरमाह- यस्येति । कणऽपि तत्कारणं कथयति- कर्णोऽपीति । पूर्ववदेव संबन्धः । हेत्वन्तरमाह--वासवेति । सा खल्वमोधा पुरुष- मेकमत्यन्तस्मर्थ घातयित्वैव निवतैते । जन्मनाऽपि तस्य शाङ्कनीयत्वमाह-- सूर्येति । कुन्ती हि कन्यावस्थायां मश्चप्रमावं ज्ञातुमादित्यमाजुहाव ततस्तस्यामेवावस्थायामयमु- मव तदाह-कानीन इति । एतदेवामिप्रेल्य कणंग्रहणमित्याह--यत इति । उक्ते- ववन्येषु च न त्वया शङ्कितम्यमिल्याह- मयेति ॥ ६४ ॥

संजयं उवाच-

एतच्छुत्वा वचनं केशवस्य कृताज्ञखिेपमानः किरीटी ॥ *नमस्कृत्वा भूय शवाऽऽह कृष्ण सगद्रद्‌ं भीतभीतः प्रणम्य ॥ ३५ ॥ एतच्छत्वेति । एतच्छत्वा वचनं केशवस्य पूर्वोक्तं एताञ्जङिः सन्वे पमानः कम्पमानः किरीटी नमस्छत्वा भूयः पुनरेवाऽऽहोक्तवान्कृष्णं सगद्धदं भयाविष्स्य दुःखाभिघातात्लेहाविष्टस्य च र्षोद्धवादशुपुणेने भ्रत्वे सति शछेष्मणा कण्ठावरोधस्ततश्च वाचोऽपाटवं मन्दशब्दत्वं यत्स गद्रदस्तन सह वतत इति सगद्रदं व चनमाहेति वचनक्रियाविक्षेषणमे-

- तत्‌, भीतभीतः पुनः पुनमंयाविषटटचेताः सन्पणस्य भरही भूत्वाऽऽहेति व्यवहितेन संबन्धः । अत्रावसरे संजयवचनं सामिपायम्‌ । क्यं द्रोणा- दिष्वजैनेन निहतेष्वजेयेषु चतुषु निराश्रयो दुर्योधनो निहत एवेति मत्वा धतरा जयं प्रति निराशः सन्सधि करिष्यति ततः श्ान्तिरुभ- येषां भविष्यतीति । तदपि नाश्राषीडतराष्टो भवितनव्यवक्षात्‌ ॥ ३५ ॥ पराजयमयात्करिष्यति संधिमिति बुद्ध्या सनयो राज्ञो वृत्तान्तमुक्तवानिलयाह--

संजय इति । पर्वोक्तं वचनं काडोऽस्मी्यादि । विश्वरूपदशनदश्लायामज्ञेनस्य भगवता पैवादवचनं किमिति संजयो राज्ञे व्यजिज्ञपदित्याशङ्कय तदुक्तेस्तात्पयेमाह- अत्रेति।

# ल्यबभाव आषैः ।

१क. शस्छेय भ" । २ क. “स्कृ भू । ३ घ. "येष्वपि चः । ४ घ. "वै दारुषु नि"। ५ क. च, ष्यतीति ।

१३२ भ्रीमद्धगवद्धीता- [अ०११७ो०३१-३५]

तमेवामिप्ायं प्रश्नद्वारा विदादयति-कथमितयादिना । तरि संजयवचनं ्रुतवा किमिति राजा सं्षि न कारयामाततेति तन्नाऽऽह- तदपीति ॥ ६५ ॥

अर्जन उवाच-

स्थाने षीकेश तव प्रकीर्या नगतपरहष्यत्यनुरज्यते च ॥ रक्षसि भीतानि दिशो द्रवन्ति सवं नमस्यन्त च डस्घाः ॥ २६ ॥ स्थान इति । स्थाने युक्तं किं तत्‌, तव प्रकीर्त्या त्वन्माहात्म्यकी- तेनेन शरुतेन हे हृषीकेश यज्जगत्महूष्यति प्रहषैसुपैति तत्थाने युक्तमि- त्यथः । अथवा विषयविशेषणं स्थान इति, युक्तो हषीदिविषयो भग- वान्‌ । यत इश्वरः सर्वात्मा सर्मभूतसुहृचेति । तथाऽनुरञ्यतेऽनुरागं चोपेति तच्च विषय इति व्याख्येयम्‌ । किच रघांसि भीतानि भया- षिष्टानि दिशो द्रवन्ति गच्छन्ति तच्च स्थाने विषये । सर्वे नमस्यन्ति नमस्कुवंन्ति च सिद्धसंघाः सिद्धानां समुदायाः कपिकादीनां तष स्थाने ॥ ३६ ॥ किं तदर्जुनो मगवन्तं प्रति सगद्वदं वचनमुक्तवानिति तदाह- अजुन इति। विषयविशेषणत्वमेव व्यनक्ति-युक्त इति । भगवेतो हषीदिविषयत्वं युक्तमिलत्र हेतुमाह-यत इति । तव प्रकील्यां हषवदनुरागं च गच्छति जगदित्याह - तथेति, ` तश्चेत्यनुरागगमनम्‌ । रक्षःसु जगदेकदेश्मूतेषु प्रतिपक्षेषु कृतो जगतो मगवति हषानु- रागावित्याशङ्कयाऽऽह--र्किचेति । इतश्च जगतो भगवति हषीदि युक्तमिाद- सवै इति ॥ ६६ ॥ भगवतो हषौदिविषयत्वे हेतु दशयति- . कस्माच्च ते न नमेरन्महार म~ न्गरीयसे ब्रह्मणोऽप्यादिकित ॥ अनन्त दृवेश जग्चिवाप त्वमक्षरं सदसत्तत्परं यद ॥ २७ ॥

कस्माच हेतोस्ते तुभ्यं न नमेरन्न महात्मनारीयसे गुरुत- राय यतो बरह्मणो हिरण्यगभेस्याप्यादिकता कारणमतस्तस्मादादिक

धः ~ 2 न _ ह † व श +

[०११ छो ०२८]आनन्दगिरिृतरीकासंवलितकश्षांकरभाष्यसमेता । ३३३

कथमेते न नमस्डयरतो दषोदीनां नमस्कारस्य च स्थानं त्वमर्हो विषय इत्यर्थ; । देऽनन्त देवेश जगन्निवास त्वमक्षरं तत्परं यदवेदान्तेषु भूयते कि तत्पदत्सद्वियमानमसश्च यत्र नास्तीति बुद्धिस्ते उपधानभूते सद- सती यस्याक्षरस्य यद्भारेण सदसदित्युपचयेते । परमाथतस्तु सदसतः परं तथदृक्षरं वेदविदो वदन्ति तत्त्वमेव नान्यदिलयभिम्रायः; ॥ ३७ ॥

उक्तेऽर्थ॒हेत्वर्थत्वेनोत्तर छोकमवतारयति- भगवत इति । महात्मत्वमक्ुदचे- तस्त्वम्‌ । गुरुतरत्वा्नमस्कारादियोग्यत्वमाह-- गुरूतरायेति । तत्रैव हेत्वन्तरमाह-- यत इति । महात्मत्वादिहेतूनामुक्तानां फलमाह --अत इति । तत्रैव हेत्वन्तराग पूषयति--हेऽनन्तेति । अनवच्छिन्नत्वं स्ैदेवनियन्तृत्वं सर्वनगदाश्रयत्वं च तव नमस्कारादियोग्यत्वे कारणमित्यथेः । तत्रैव हेत्वन्तरमाह-त्वामिति । तत्र मानमाह- यदिति । कथमेकस्यैव सदसदरपत्वे तत्राऽऽह-ते इति । कथं सतोऽपततश्वक्षरं प्तयुपाधित्वं तदाह--यद्वारेणेति । तत्परं यदिलयेतव्याचषटे- परमार्थतस्त्विति । अनन्तत्वादिना भगवतो नमस्कारादियोग्यत्वमु्म्‌ ॥ ६७ ॥

पुनरपि स्तीति- त्वमादिदेवः पुरुषः पुराण- स्त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम्‌ ॥ वेत्ताऽसि वेद्यं चप्रंच धाम त्वया ततं विश्वमनन्तरूप ॥ ३८ ॥

त्वमादिदेवो जगतः सत्वात्‌, पुरुषः पुरि क्षयनात्‌; पुराणश्िरंतन- स्त्वमेवास्य विश्वस्य परं पृष्टं निधानं निधीयतेऽस्मिञ्जगत्सवं पाष रयादाविति । किंच वेत्ताऽसि बेदिताऽसि सवेस्येव वेयजातस्य । यच्च वेधं वेदना तश्ासि । परं च धाम परमं षदं वेष्णवम्‌ । त्वया तते व्याघ्र विश्वं समस्तमनन्तरूपान्तो न विधते तव रूपाणाम्‌ ॥३८॥ संप्रति जगत्सरष्टत्वादिनाऽपि तद्योम्यत्वमस्तीति स्तुतिद्वारा दशोयति- पुनरपीति । गतः सरष्टा पुरुषो हिरण्यगमं इति पक्षं प्र्ाह- पुराण इति । ष्टुत्वं निमित्तमे- वेति तरस्येश्वरवादिनसतान्प्रत्युक्तम्‌--त्वमेबेति। महाप्रटयादाविल्यादिपदमवान्तरप्रङ- या्थ॑म्‌ । ईश्वरस्योभयथा कारणत्वं स्ज्ञत्वेन साधयति--र्विचेति । वेथवेदितुमावेना- द्तानुपपत्तिमाशङ्कयाऽऽह- यशेति । मुक्त्याटम्बनस्य ब्रह्मणोऽथौन्तरत्वमाशङ्कि-

१ ख. प्न. प्मेवंन। क, मेवतेन।

३३४ . श्रीमद्गवद्रीता- [अ०११छो०६९-४०)

£, चेति । यत्परमं पदं तदपि त्वमेवेति संबन्धः । तस्य पृणेत्वमाह- त्वयेति । व्याप्यग्यापकत्वेन मेदं शङ्कित्वा कल्ितत्वात्तस्य भेवमित्याह-अन- म्तेति ॥ ६८ ॥ । किच यिरवरूण वायुरयमोऽपनिवेरुणः शशादः प्रजापतिस्तं प्रपितामहश्च ॥ नमो नमस्तेऽस्तु सहस्कृः . पुनश्च भूयोऽपि नमो नमस्ते ॥ ३९ ॥ षायुस्त्वं यमश्वापिर्वरुणोऽपांपतिः क्रक्षाङ्धन्द्रमाः प्रजापतिस्त्वं करयपादिः प्रपितामहश्च पितामहस्यापि पिता प्रपितामहो ब्रह्मणोऽपि पितेल्यथे; । नमो नमस्ते तुभ्यमस्तु सहस्रृत्वः पुनश्च भूयोऽपि नमो नमस्ते । बहुशो नमस्कारक्रियाभ्यासाटत्तिगणनं हृत्वसुचोच्यते । पुनश्च भूयोऽपीति श्रद्धाभक्त्यतिकशेयादपरितोषमात्मनो ददौयति।२९॥ तस्य सवीत्मत्वे हेत्वन्तरमाह --र्किचेति । कश्यपादिरित्यादिशाब्देन विराद्धक्षा- दयो गृह्यन्ते । पितामहो ब्रह्मा तस्य पिता सूत्रात्माऽन्तयामी वेलयाह-- ब्रह्मणोऽ पीति । सती देवतास्त्वमेवेत्युक्ते फल्तिमाह- नम इति । सहस्रङृत्व इति कत्वसुचो विव्षितमथेमाह-- बहुश इति । पुनरुकतितात्प्यमाह-- पुनशेति । भ्रद्धामक्त्योर- तिदायात्कृतेऽपि नमस्कारे परितोषामावो बुदधेरात्मनोऽप्रत्ययराहित्यं तदशेनार्थं पुनः रुक्तिरित्यथ॑ः ॥ ६९. ॥ तथा- नमः पुरस्तादथ शषठतस्ते नमोऽस्तु ते सवेत एव सर्वं ॥ अनन्तवीयामितक्क्रिमस्तं सवे समाप्रोषि ततोऽसि सर्वः ॥ ० ॥ नमः पुरस्तात्पुवेस्यां दिशि तुभ्यमथ पृष्ठतस्ते पृष्ठतोऽपि च ते। नमोऽस्तु ते सर्वत एव सवाय दिश सर्वत्र स्थिताय हे सर्वानन्तवीयी-

मितविक्रमोऽनन्तं वीयंमस्याभितो विक्रमोऽस्य वीर्यं सामर्थ्यं विक्रमः पराक्रमः । षीयेवानपि कश्चिच्छ्ञादिविषये न पराक्रमते मन्दपरा-

१क. ख. "पिचत्ष"। २ख. छ. ष. “शयापः। ३.क. सवैदे"।

[अ०१ १-षछो ०४१ [भानन्दगिरिकृतदीकासंबरितक्नांकरभाष्यसमेता । ३३५

क्रमो वा । त्वं त्वनन्तवीर्योऽपमितविक्रमशवेत्यनन्ववीयामितविक्रमः सर्व समस्तं जगत्समा्मोषि सम्यगेकेनाऽऽत्मना व्यामोषि यतस्तस्मादसि भवसि स्वस्त्वया विनाभूतं न किचिदस्तीटर्थः ॥ ४०॥

विधान्तरेण भगवन्तं स्तुत्या नमस्कर्बलमिमुखी करोति- तथेति । यस्यां दिरि प्वितोदेति सा पूवा दिगुच्यते । तस्यां व्यवस्थितं सर्व त्वमेव तस्मै ते तुभ्यं नमोऽस्ि्वि- लाह-नम इति । अथाब्दः समुचये । पश्चादपि स्थितं सर्वं त्वमेव तस्मै ते तुम्यं नमोऽस्त्वित्याह- अथेति । क बहूना यावत्यो दिशस्तत्र सर्वत्र यद्वित तदशेषं त्वमेव तस्म तुम्यं प्रहीमावः स्यादित्याह- नमोऽस्त्विति । फञितं सवात्मत्वं सूचयति- हे सर्वेति । वीर्यविक्रमयो्म पौनरुक्लमित्याद- वीर्यमित्यादिना । वीर्यवतो विक्र- मान्यमिचाराद्थपोनरक्त्यमाशङ्कयाऽऽह-- घीयवानिति । मगवति रोकतो विदोष मह-त्वं स्विति। उक्तं सर्वात्मत्वं प्रपश्चयति-स्ममिति। सप्रपश्चत्वं वारयति- त्वयेति ॥ ४० ॥

यतोऽहं त्वन्माहात्म्यापरिज्नानापरोध्यतः सखेति मत्वा प्रसभं यदुक्तं हेकृष्णहे याद्व हे सखेति ॥ अजानता महिमानं तवेदं मया प्रमादाद्मणयेन वाऽपि ॥ ४१ ॥ सखा समानवया इति मत्वा ज्ञात्वा विपरीतबुख्या प्रसभमभिभूय परसश्च यदुक्तं हे ष्ण हे यादव हे सखेति चाजानताऽङ्ञानिना पदेन । किमजानतेत्याह महिमानं माहात्म्यं तवेदपीश्वरस्य विश्वरूपम्‌ । तवेदं महिमानमजानतेति वेयधिकरण्येन संबन्धः । तवेपमिति पाठो यथस्वि तदा सामानाधिकरण्यमेव । मया पमादादिक्षिप्रचित्ततया प्रणयेन धाऽपि प्रणयो नाम सेहनिमित्तो विभ्रम्भस्तेनापि कारणेन यद्क्तवा- नस्मि ॥ ४९१॥ अज्ञाननिमित्तमपराधं क्षमापयति --यत इति । दद॑शब्दा्थमाह-विश्वङ्प- प्रिति। न हीदमित्यस्य. महिमानमिल्यस्य च सामानाधिकरण्यं चिङ्गव्यल्यादिलाह-

तेति । पाठान्तरसंमावनायां सामानाधिकरण्योपपत्तिमाह- तवेत्यादिना । यदुक्त- वानसि तदहं क्षामये त्वामिति संबन्धः ॥ ४१॥

१ इ. ज. नमः स्तादिद्या। २ ख, 'राद्धोऽतः। २७. र. न्क किहे।४ ख. ट. ज.क्षमय।

३१९६ श्रीमद्धगवट्धीता- [अ०११@छो०४२-४१]

यच्चावहापा्थमसर्कृतोऽपि विहारश्चय्याप्रनभोजनेषु ॥ एको ऽथवाऽप्यच्युत तश्समक्षं तरक्षामये तामहमप्रमेयम्‌ ॥ ४२ ॥ यच्चेति । यच्चावहासार्थ परिहासपयोजनायासत्छरतः परिभूतोऽसि भवसि, ईइ विहारश्षय्यासनभोजनेषु विहरणं विहारः पादव्यायामः शायनं शय्याऽऽसनमास्थायिका भोजनमद नमिलतेषु विहारशय्यासन- भोजनेष्वेकः परोक्षः सन्नसत्कृतोऽसि परिभृतोऽस्यथवाऽपि हेऽच्युत तत्समक्षं तच्छब्दः फरियाविक्षेषणार्थः प्रत्यक्षं बाऽसत्छृतोऽसि तत्सर्बम- पराधजातं क्षामये क्षमां कारये त्वामहमपमेयं भरमाणातीतम्‌ ॥ ४२ ॥ यदयुक्तमुक्तं तत््षन्तम्यमिलेव न किंतु यत्परीहाप्ताथं क्रीडादिषु त्वयि तिरस्करणं क्रतं तदपि सोढन्यमिव्याह-यञ्चेति । विहरणं क्रीडा व्यायामो वा । शयनं तल्पादिकमास्थायिका िहापतनादेरूपठक्षणमेतेषु विषयमृतेषिति यावत्‌ । एकशब्दो रहसि स्थितमेकाकिनं कथयतीत्याह-परोक्षः सश्निति । प्रव्यक्षं परोक्षं वा तदस त्करणं परिभवनं यथा स्यात्तथा यन्मया त्वमसत्कृतोऽसि तत्सर्वमिति योजनामङ्गीक्‌ त्याऽऽह- तच्छब्द इति । क्षमा कारयितव्येत्यत्रापरिमितत्वं हेतुमाह-अभमेय मिति॥ ४२॥ यतस्त्वम्‌- | पिताऽपि लोकस्य चराचरस्य त्वमस्य पृज्यश्च गुरूगरीयान्‌ ॥ न तत्समोऽस्यभ्यधिकः कतीऽन्यो रोकतरयेऽप्यप्रतिमप्रभाव ॥ ४३ ॥ पिताऽसि जनयिताऽसि लोकस्य प्राणिजातस्य चराचरस्य स्थाव- रजङ्गपस्य न केव त्वमस्य जगतः पिता पज्यश्च पजाह यतो गुरुगै- रीयान्गुरुतरः । कस्पादुरुतरस्त्वमित्याह न च त्वत्समस्त्वसल्योऽ- न्योऽस्ति। न दीश्वरदयं संभवत्यनेकेश्वरत्वे व्यवहारानुपपत्तेः । त्वत्सम एव ताबदन्यो न संभवामि कुत एवान्योऽभ्यधिकः स्यात्‌। छोकन्नयेऽपि सवस्मि्परतिमभमाव मरतिमीयते यया सा परतिमा न विद्यते भतिमा

१ख.ज., नं कर्थं कः |

[अ० १ १-छो ° ४ ४-४५]आनन्दगिरिषृतदीकासंवङितक्षांकरभाष्यसमेता । ३३७

थस्य तव पभभावस्य स त्वमप्रतिमप्रभावो हेऽपरतिमप्रभाव निरतिक्चयष- भाव इयथः ॥ ४३ ॥ गुणाधिक्यात्पूना्हत्वं घमौधमीत्मज्ञानपंप्रदायप्रवतैकत्वेन शिक्षयितृत्वाद्ुरुत्वं गुरू" णामपि सूत्रादीनां गुरुत्वाद्रीयस्त्वं तदेव प्रश्नद्वारा साधयति-कस्मादिति। ईश्वरा- न्तरं तुल्यं मविष्यतील्याशङ्कयाऽऽह- न हीति । ईश्वरमेदे प्रत्येकं स्वातन्ब्यात्तदैक- मलये हेत्वमावान्नानामतित्वे चैकस्य तिखक्षायामन्यस्य संजिहीर्षाप्तमवाग्यवहारोषाद्‌- युक्तमीश्वरनानात्वमिल्य्थः । अम्यधिकापत््वं कैमुतिकन्यायेन दरयति--त्वत्सम इति । तत्र हेतुमवतायं व्याकरोति-अप्रतिमेल्यादिना ॥ ४६॥ यत एवम्‌- तस्मासखणम्य प्रणिधाय कयं प्रसादये तवामहमीशमीग्यम्‌ ॥ पितेव पुत्रस्य सखेव सख्यः प्रियः प्रियायाऽर्हपि देव सोडम्‌ ॥ ९ ॥ तस्मात्मणम्य नमस्कृत्य भरणिधाय भकर्षेण नीचैरभृत्वा कायं शरीरं भरसादये भरसादं कारये त्वामहमीक्षमीरितारमीख्यं स्तुत्यं त्वं पुनः पृ्न- स्यापराधं पिता यथा क्षमते सर्वं सखेव च सख्युरपराधं यथा वा भियाया अपराधं क्षमत एवम्सि हे देव सोदुं भसित षन्तुमिवयर्थः ॥ ४४ ॥ ` निरतिशयप्रमावं हेतूकृत्याप्रतिमेल्यादिना प्रसादये प्रणामपुवकं त्वामित्याह-यत इति । प्रसादनानन्तरं मगवता कतेन्यं प्राथयते-- त्वं पुनरिति । प्रिय इव प्रियाया इतीवकारोऽनुषज्यते । प्रियायाऽहैसीति च्छान्दपतः संधिः । क्षन्तुं मद्पराधजातमिति शेषः ॥ ४४॥ अच्ष्टपूवे हषितोऽसिि च भयेन च्‌ प्रव्यथितं मनो मे॥ तदेव मे दृशय देव सपं प्रसीद्‌ दवेश्च जगनिवास ॥ ९५ ॥ अदषटपु्वमिति । अष्टपर्व न कदाचिदपि द््पवमिदं विश्वरूपं तव पयाऽन्येवौ तदहं शटा हृषितोऽस्मि भयेन च प्रव्यथितं मनो मेऽतस्तदेव मे मम दक्षय हे देव प॑ यन्मत्सखं प्रसीद देषेश जगभिवास जगतो निवासो जगभिवासो हे जगन्निवास ॥ ४५ ॥ ४३ |

` ३३८ भीपद्धगवद्रीता- [अ०११छो०४१-४०)

हेतृक्तिपू्वकं विश्वरूपोपरहारं प्राथयते--अष्ष्टेति । इषितो हृष्टस्तु्ट इति यावत्‌। मयेन तद्धेतुविकृतदशनेनेत्य्थैः ॥ ४९ ॥ *किरीटिनं गदिनं चक्रहस्त- मिच्छामि लां द्रष्टुमहं तथैव ॥ तेनैव सूपेण चतुभूनेन सहस्बाहो भव विश्वमूर्ते ॥ ‰६ ॥ किरीदिनूभिति । किरीटिनं किरीवन्तं तया गदिने गदावन्तं च

हस्तमिच्छामि त्वां प्राथये त्वां द्रष्टुमहं तथैव पु्ैवदित्यथैः । यत एवं तस्मात्तेनैव रूपेण वसुदेवपुजरूपेण चतुभनेन सहस्रबाहो वात॑मानिकेन

विश्वरूपेण भव विश्वमूतै उपसंहृत्य विश्वरूपं तेनैवं रूपेण वसुदे वपुत्रङ- पेण भवेत्यथेः ॥ ४६ ॥

तदेव दर्येत्युक्तं कं तदित्यपक्ायामा्ह--किरीटिनमिति । चक्रं हस्ते यस्य तमिति व्युत्पत्ति गृहीत्वाऽऽह-- चक्रेति । मदीयेच्छा फट्पर्यन्ता करतव्येत्याह-यत इति । चतुभुजत्वे कथं सहस्रनाहत्वं तत्राऽऽह--वातंमानिकेनेति । सति विश्वस्पे कथं पूवैरूपमाक्त्वे तत्राऽऽह--उपसंहृत्येति ॥ ४१ ॥ अननं भीतयुपरुभ्योपसंहृत्य विश्वरूपं मियवचनेनाऽऽश्वासयन्‌- श्रीभगवानुवाच मया प्रसेन तवाद . सपं परं दशितमारमयोगाब्‌ ॥ तेजोमयं विश्वमनन्तमावं यन्मे त्वदन्येन न दृष्टपूर्वम्‌ ॥ ९७ ॥ मया प्रसन्न प्रसादो नाम त्वय्यनुग्रह्ुद्धिस्तद्रता परसम्नेन मया तव हेऽजैनेदं परं रूपं विश्वरूपं दशितमात्मयोगादात्मन रेश्व्यस्य सामथ्या- तेजोमयं तेजःपरायं विश्वं समस्तमनन्तमन्तरदहितमादौ भवमायं यदप मे भम त्वदन्येन त्वसोऽन्येन केनचिन्न शर्वम्‌ ॥ ४७ ॥

* एतच्छलोकस्यावतरणमृतं किंचेति क. ख. छ. क्ष. पुस्तकेषु वतेते ।

१. छ.त्वा।२छ, "मि प्रार्थये त्वा त्वां द \३४. °व पूतैरूपेण भः । ४ ख. ढ.ह-शिव कि" ।

# __ ~ - ~ - --

[अ० १ १ ० ४ ८-४९]आनन्दगिरिृतदीकासंवङितक्नांकरभाष्यसमेता। ३१९ अनेन स्थाने हषीकेशेत्यादिनोक्तस्य मगवतो वचनमवतारयति- अञ्ुनमिति । भगवत्प्रसादैकोपायटभ्यं तद्हौनमित्याश्षयेनाऽऽह- मयेति ॥ ४७ ॥ आत्मनो मम रूपदर्च॑नेन छृतायं एव त्वं संदत्त इति तत्स्तोति- न वेदयन्नाध्ययनैनं दाने- नच क्रियाभिनं तपोभिस्प्रः ॥ एवंरूपः शकय अहं नृरोके द्रष्टं सवदन्येन कुस्प्रवीर ॥ ४८ ॥

न वेदयङ्नाध्ययनेने दानेवतुणीमपि वेदानामध्ययनैर्यथावचह्नाभ्यय- नैश, बेदाध्ययनेरेव यङ्नाध्ययनस्य सिद्धत्वात्पृथग्यह्ञाध्ययनग्रहणं यज्ञ- बिद्नानोपलक्षणायंम्‌ , तथा न दानेस्तुखापुरुषादिभिन च क्रियाभिर- भिहोजादिभिः श्रतादिभिर्नापि तपोभिस्येश्वान्द्रायणादिभिस्मैषेरैरेव- रूपो यथा दर्शितं विश्वरूपं यस्य सोऽहमेवं रूपः शक्यो न शक्योऽहं चरके मनुष्यलोके द्रष्ट त्वदन्येन त्वत्ताऽन्येन कुरुपवीर ॥ ४८ ॥ | तच्छब्देन प्रकृतं ददौनं परामृदयते । वेदाध्ययनातयथग्यज्ञाध्ययन्रहणं पुनरुकतेर-

युक्तमित्यादाङ्कथाऽऽहै--बेदेति । न च वेदाध्ययनम्रहणादेव यज्ञविज्ञानमपि गृदी- तमध्ययनस्याथीवबोधान्तत्वादिति वाच्यं, तस्याक्षरग्रहणान्ततया वृद्धैः साधितत्वादिति मावः । -छोकपूरणाथेमपंहितकरणं, त्वत्तोऽन्येन मदनुग्रह विहीनेनेति शेषः ॥ ४८ ॥ मातेव्यथामा च्‌ विमूढभावो द्धा र्¶्‌ षारमाद्डममद्म्‌ ॥ व्यपेतभीः प्रीतमनाः षनस्तं तदेव मे रूपमिदं प्रपश्य ॥ ९९ ॥

भाते व्यथेति। माते व्यथा मा मत्ते भयंमा च बिमृहभावो विभू- ढचित्तता शृष्टोपरभ्य रूपं घोरमीदग्यथादश्चितं ममेदं व्यपेतभीविगत- भयः भरीतमनाश्च सन्पुनभयस्त्वं तदेव चतथैजं शङ्खचक्रगदाधरं तवेषं रूपमिदं भपय ॥ ४९ ॥ विश्वरूपदरोनमेवं स्तुत्वा यचस्माद्ददयमानाहिभेषि तरि तदुपसंहरामीलाह-

* आत्मन इति ध. छ. पुस्तकयोनं विद्ते ।

१ ॐ. ज. भ्य चैतः।२खल.घ. छ. ज्र्नैने। ३ क. ख. शह-नवेः।

३४० ` श्रीमद्धगवद्वीता- [अ०११छो०९०-५२] मा ते व्यथति । बहुविभमनुमूतत्वमभिप्रेलेदगित्युक्तमिदमिति प्रद्क्षयोगय त्वम्‌ ॥ ४९. ॥ संजय उवाच- इत्यद्ेनं वामुदेवस्तथोक्ला स्वकं रूपं दशयामास भूयः ॥ आश्वासयामास च भीतमेनं भूत्वा पुनः सोम्यवपुर्महात्मा ॥ ५4० ॥ इत्यञ्ज॑नमिति । श्तयेवमञ्जनं वासुदेवस्तथाभूतं वचनयुक्त्वा खक वसुदेबण्हे जातं रूपं दश्चेयामास द्षितवान । ५४४१ पुनराश्वासया- यास चाऽऽभ्वासितवांश्च भीतमेनं भूत्वा पूनः ; भसम्नदेहे महात्मा ॥ ५० ॥ तदिदं वृत्तं राज्ञे सूतो निवेदितवानित्याह- संजय इति । तथामृतं वचनं मया प्रसन्ेनेत्यादि, चतुभज रूपम्‌ । किं तस्य रूपस्य परिचितपूरवस्य प्रददनेन प्र्न्नदे- त्वेन चार्जुने प्रत्याश्वासतनं मगवतो युक्तमित्यत्न हेतुमाह- महात्मेति ॥ ५० ॥ . अधैन उवाच- दं मानुषं रूपं तव साम्य जनादन ॥ इदानीमस्मि संटत्तः सचेताः प्रकृतिं गतः ॥ ५१ ॥ शषटेदमिति । दृषदं मानुषं रूपं मत्सखं प्रसन्नं तव सोम्यं जनादने- दानीमधुनाऽसि संहत्ः संजातः किं सचेताः परसञवचित्तः प्रकृति सखभावं गतश्ासि ॥ ५१॥ एवं मगवदाश्वातितः सन्र्जुन्तं प्रत्युक्तवानिल्याह-- अञ्जन इति ॥ ९१ ॥ श्रीमगवानुवाच- सुदुदशेमिदं रूपं चष्टवानसि यन्मम ॥ देवा अप्यस्य रूपस्य निर्यं दृशेनकाङ्क्षिणः॥ ५२॥ सुदुदशमिति। सुदं यु दुःखेन दर्शनमस्येति सदुर्दशमिदं रूपं च-

१ ख. ध. "नेत्यरदतेगेतिकर्मणोऽसुराणां देवभ्रतिपक्षजनानां प्राणवियोजनान्नरकादिगमयित्‌- वाञ्च जनाद्‌ नाभ्युदयनिःभरेयसपुरुषाथेप्योजने स्ैमैनैयाच्यत इति वा । इदा" ।

[अ० १ {छो ०९६३-4 ४]भनन्दगिरिषृतदीकासंषरितशषांकरभाष्यसमेता ।३४१

वानसि यन्मम देवां अप्यस्य मम रूपस्य नित्यं सवदा दशेनका- ङक्षिणो दशनेष्सवोऽपि न त्वमिव दृष्टवन्तो न द्रक्ष्यन्ति चेलय- भिपायः ॥ ५२ ॥ | ` उपास्यत्वाय विश्वरूपं स्तोतुं भगवदुक्तिमुत्थापयति-- श्री भगवानिति । त्वव्य- तिरिक्तानामिदं खूपं द्रष्टमशक्यमिलेतद्धिशदयति-देवाँं अपीति ॥.९२ ॥ स्मात्‌- ॥ नाहं वेदन तपसा न दनेन न चेज्यया ॥ शक्य एवंविधो द्रष्टं दृष्टवानसि मां यथा ॥ 4३ ॥ नाहं वेदै ऋग्यज्ञःसामाथवेवेदेशतुभिरपि न तपसोग्रेण चान्द्रायणा- दिना न दानेन गोभूहिरण्यादिना न चेज्यया यतेन पूजया बा शक्य एवंविधो य(धस्त)थादशितपरकारो द्रष्टुं दृष्टवानसि मां यथा त्वम्‌ ॥ ५३ ॥ द्दीनोपायामावाहुरदशंत्वमिति शङ्कते-कस्मादिति । वेदादिषुपायेषु सत्स्वपि मगवानुक्तरूपो न शक्यो द्रषटुमिव्याह- नाहमिति । तर्हि दशेनायोग्यत्वाद्रष्ुमश- क्यत्वमित्याशङ्कयाऽऽह--दृष्टवानिति ॥ ९३ ॥ कयं पुनः शक्य इत्युच्यते- भक्त्या त्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽञचुन ॥ नातु द्रष्ट च तच्वेन प्रवेष्टं च परंतप ॥ 4९ ॥ भक्त्या तु किंविशिष्टयेत्याह-अनन्ययाऽपृथग्भूतया भगवतोऽन्यत्र ` पृथद्न कदाचिदपि या भवति सा त्वनन्या भक्तिः सर्वैरपि करणेबो- सदेबादन्यन्नोपलमभ्यते यया साऽनन्या भक्तिस्तया भक्त्या शक्योऽह- मेव॑विधो विश्वरूपभकारो हेऽ्॑न ज्ञातं शाख्तो न केवलं ज्ञातु शाद्खतो द्रष्टुं च साक्षात्कतु तत्वेन तत्त्वतः भवेषु च मोक्षं च गन्तुं परंतप।॥५४॥ केनोपायेन तहि द्रष्टुं शक्यो भगवानिति ए्च्छति--कथमिति । श्ाल्ञीयज्ञानदरारा तदुशेनं फलं तिष्यतीत्याह--उच्यत इति । न भक्तिमात्रं तत्र हेतुरिति तुशब्दार्थं सषुटयति--किमिलयादिना । अनन्यां भक्तिमेव व्यनक्ति स्वरेति ॥ ९४॥

अधुना स्वस्य गीतार्ाल्लस्य सार गरतोऽ्थो निःभरेयसार्थोऽनुष्ेयत्वेन सपृचित्योच्यते-- |

१क. ख. 'वादयोऽप्यः। २. छ. क्ष, नन्तो द्र। ३ क, ख. "वादय इति ।

३४२ भ्रीपद्धगबदीता- (अ० ११ छो ०९९]

मत्कर्मङृन्मरप्रमो मद्भक्तः सङ्कवजितः ॥ निरः सर्वमूतेषु यः स मामेति पाण्डव ॥ ५५॥ इति श्रीमहाभारते रातसाह्यां संहितायां वेयासिक्यां भीष्मपर्वणि श्रीभगवद्रीतासूपनिषत्सु बह्मविदयायां योगशाखे श्रीढृष्णाजुनसं- वादे विश्वरूपदर्शनं नामैकादद्लोऽध्यायः ॥ ११ ॥ मत्कमेडन्मदर्थं कमे मत्कमं॑तत्करोतीति मत्कमेद्न्मर्परमः करोवि शलयः स्वामिकमे न त्वात्मनः परमा भरेत गन्तव्या गतिरिति स्वामिनं भतिपद्यते, अयं तु मत्कमेन्मामेव परमां गति प्रतिपद्यत इति मत्पर मोऽदहं परमः परा गति्य॑स्य सोऽयं मत्परमस्तथा मद्धक्तो मामेव सवष कारे; सवौत्मना सर्वोत्साहेन भजत इति मद्धक्तः सङ्गवजितो धनपुत्र मिज्रकलजबन्धुवर्गेषु सङ्गवजितः सङ्गः भीतिः सेदस्तद्रजितो निर्वैरो निर्गतवैरः सवभूतेषु श्रुभावरहिति आत्मनोऽत्यन्तापकारपततेष्वपि य शटशो मद्धक्तः स मामेत्यहमेव तस्य परा गतिनौन्या गतिः काचिद्धव- त्ययं तवोपदेश्च इष्टो मयोपदिष्टो हे पाण्डवेति ॥ ५९ ॥ इति भरीमत्परमदेसपरिव्राजकाचायगोविन्दभगवत्पूञ्यपादच्चिष्यभ्रीमच्छ- करभगवतः कृतौ श्रीभगवद्धीताभाष्ये बिश्वरूपदश्चनं नामै- कादशोऽध्यायः ॥ ११॥ भक्त्या स्विति विशेषणादन्येषामहेतुत्वमागङ्कयाऽऽह- अधुनेति । समुशित्य संक्षिप्य पूञ्जीकृलेति यावत्‌ । मत्करमङृदित्युक्ते मत्परमत्वमार्थिकमिति पुनस्क्तिरिया- शाङ्कयाऽऽह- करोतीति । भगवानेव परमा गतिरिति निश्वयवतस्तत्रैव निष्ठा सिष्य ती्याद-तथेति। न तत्रैव सपप्रकारेमजनं धनादिजेदाकृष्टत्वादिलयाशङ्गयाऽऽह- सङ्गेति । देषपृषैकनिष्टाचरणं वेरम्‌ । अनपकारिषु तदभावेऽपि मवत्येवापकारिष्विति शङ्कित्वाऽऽह- आत्मन इति । एतच्च सवं संक्षिप्यानुष्ठाना्थ॑भुकमेवमनुतिष्ठतो भग- वत्प्राध्िरवदय॑माविनीत्युपतंहरति-- अयमिति । तदेवं भगवतो विश्वरूपस्य सवीत्मनः प्वज्ञस्य सर्वश्वरस्य - मत्करमेकृदित्यादिन्यायेन कममुक्तिफठममिष्यानममिवद्ता तेत्पदवाच्यो ऽर्थो व्यवस्थापितः ॥ ९९ ॥ इति श्रीमत्परमहसपरिव्राजकाचायेश्रीमच्छद्धानन्दपूज्यपादशिष्यानन्दज्ञानविर- चिते श्रीमद्धगवद्रीताश्ांकरमाष्यव्याख्यान एकादशोऽध्यायः ॥ ११ ॥ ( श्पेकानामादितः समष्टङ्ाः-४४० ) १ ख. इ, ज. 'दइक्िमाश्च' । .

[भ० १२.छो० १ ]आनन्दगिरिङृतरीकासंबङितक्ञांकरभाष्यसमेता। ३४३ अथ दादरोऽध्यायः ।

1

दितीयप्रश्तिष्वध्यायेषु विभूलयन्तेषु परमात्मनो बह्मणोऽ्षरस्य निष्वस्वसवंविषेषणस्योपासनमक्तं सवेयोगैश्वयेसभज्ञानशक्तिमत्सन्वो पापेरीश्वरस्य तव चोपासनं तत्र तत्रोक्तं विश्वरूपाध्याये तैष्वरमायं समस्तजगद्‌ात्मरूपं विश्वरूपं त्वदीयं दर्दितमुपासना्थमेव त्वया तथ द्चयिस्वोक्तवानसि भत्कर्मकृदित्याद्यतोऽहमनयोरुभयोः पक्षयोिशिष्ट- तरबुयुत्सया त्वां पृच्छामीति-

अञ्न उवाच- एवे सततयक्ता ये भक्तास्लां पर्थपासते ॥

ये चाप्यक्षरमनव्यक्तं तेषां के योगवित्तमाः ॥ १॥

एवमित्यतीतानन्तर श्छोकेनोक्तमर्थं परामृशति मत्करमंढृदित्यादिना । एवं सततयुक्ता नैरन्तर्येण भगवत्कमादौ यथोक्तेऽर्थे समाहिताः सन्तः प्रहता इत्यथः । ये- भक्ता अनन्यश्नरणाः सन्तस्त्वां यथादरचितं विश्व- ङ्पं पर्युपासते ध्यायन्ति ये चान्येऽपि लयक्तस्वैषणाः संन्यस्तसर्वक- पराणो यथाविज्ञेषितं ब्रह्माक्षरं निरस्तसर्बोपाधित्वादग्यक्तमकरणगोचरं द्धि छोके करणगोचरं तद्रधक्तमुच्यतेऽश्जेधा तो स्तत्कमंकत्वादिदं त्वक्षरं वद्विपरीतं शिष्टेथस्यमानेषिशेषणे्िशिष्टं तये चापि पयुपासते तेषाभू- भयेषां मध्ये के योगवित्तमाः केऽतिश्चयेन योगविद इत्यथः ॥ १ ॥ सदोच्यानिलत्यादिषु विमूत्यघ्यायाषप्तानिष्वध्यायेषु निरूपाधिकस्य बरह्मणो ज्ञेयत्वे. नानपसंानमुक्तमिति वृत्तं कीतेयति-- द्वितीयेति । अतिक्रान्तेषु तत्तदध्यायेषु सोपा- धिकस्यापि ब्रह्मणो ध्येयत्वेन प्रतिपादनं कतमित्याह- सर्वेति । सवस्यापि प्रपश्चस्य योगो घटना जन्मस्थितिमङ्गप्वेशनियमनाख्या तत्रशवर्यं सामर्थ्यं तेन सर्वत्र ज्ञेये प्रति- बन्धविधुरया ज्ञानाक्तया विशिष्टस्य सत्त्वाद्युपहितस्य भगवतो ध्यानं तत्र तत्र प्रसङ्ग. मापाद्य मन्दमध्यमयोरनुग्रहाथमुक्तमितयथः । एकादशे वृत्तमनुवदति-- विश्वङ्पेति । अध्यायान्ते मगवदुपदेकामनुवदति- तच्चेति । यथाधिकारं तारतम्योपेतानि साधनानि नियन्तुमध्यायान्तरमवतारयन्नादौ प्रश्नमुत्थापयति--अत इति । सोपाधिकष्यानस्य निह्पाधिकन्ञानस्य चोक्तत्वादित्यथः। एवंशाब्दार्थमुक्त्वा तमनूद्य प्तततयुक्ता इति भागं विमनते--एवमिति । ये भक्ता इत्यनृद्य व्याचष्ट--अनन्येति । मन्दमध्यमाधिका- रिणः पगुणशरणानुक्त्वा निगंणनिष्ठानुत्तमाधिकारिणो निदिशति-ये चेति । यथा-

३४७४ श्रीपद्धगवद्धीता- [अ० १२छो ० २-१]

विदोषितमनिर्ददयं सवैत्रगमचिन्त्यं कुटस्थमित्यादिवक्ष्यमाणविशेषणविशिष्टापिलयं न क्षरत्यश्चुते वेत्यक्षरम्‌ । अग्यक्तमित्येतव्याचष्टे-- निरस्तेति । करणागोचरतं व्यतिरेकद्वारा स्फोारयति--यद्धी ति । यथाविरेषितमित्युक्तं स्पष्टयति-श्िष्टेति । पुवौधेगतक्रियापदस्यानुषज्ञं सूचयति- तदिति । स्वे तावदेते योगं समार्धिं विन्द- म्तीति योगविदः । के पुनरतिशयेनेषां मध्ये योगविदो योगिन इति एच्छति-केऽ तिश्चयेनेति ॥ ! ॥

श्रमिग्रवानुवाच । ये त्वक्षरोपासकाः सम्यग्दरिनो निदत्तैषणास्ते तावत्तिष्ठन्तु तान्पति यद्रक्तव्यं तदुपरिष्ठादर्ष्यापः । ये त्वितरे- मय्यावेश्य मनो ये मां निययुक्ता उपासते ॥ श्रद्धया परयोपेतास्ते मे युक्ततमा मताः ॥ २॥ मयि विश्वरूपे परमेश्वर आवेश्य समाधाय मनो ये भक्ताः सन्तो भां सवेयोगश्वराणामधीश्वरं सरवन वियुक्तरागादिष्केशतिमिरद्ट निलय युक्ता अतीतानन्तराध्यायान्तोक्त छोकायेन्यायेन सततयुक्ताः सन्त - उपासते श्रद्धया परया प्रदृष्टयोपतास्ते मे मम मता ` अभिपेता युक्ततमा ति । नैरन्तर्येण हि ते मित्ततयाऽदहोरात्रमतिवाहयन्तयतो यक्तं तान्पति युक्ततमा इति वक्तुम्‌ ॥२॥ किमनयोर्योगयोमेध्ये सुशक्यो योगो वा पृच्छयते किंवा साक्षान्मोक्षहेतुरिति विकठ्प्य क्रमेणोत्तरं मगवानुक्तवानित्याह-- श्रीभगवानिति । यदि द्वितीयस्तथावि- धयोगस्य वक्ष्यमाणत्वान्न प्र्टव्यतेत्याह-ये त्वक्षरोति । ययाद्यस्तत्राऽऽह-ये त्विति । स्वेयेगिश्वराणां सवषां योगमधितिष्ठतां योगिनामिलय्ैः । विमुक्ता लक्ता रागादयास्या छदानिमित्तमता तिमिरदाव्दितानाचज्ञानङृता दष्टिरविद्या मिथ्या धीयस्य तमिति विशिनष्टि विम॒क्तेति । नित्ययुक्तत्वं प्ाधयति- अतीतेति । तत्रोक्तो योऽर्थो मत्कर्मकृदित्यादि तस्मिनिश्वयेनायनमायो गमनं तस्य नियमेनानुष्ठानं तेनेत्यथेः। उपासते मयि स्मतं सदा कुवैन्तीत्यथेः । उक्तोपाप्तकानां युक्ततमत्वं व्यनक्ति- नैरन्तर्येणेति । तदेव स्णटुटयति--अदहोरात्रमिति । अहि च रात्रौ चातिमात्रमतिश- येन मामेव विषयान्तरविमुक्ताशिन्तयन्तीत्यथः ॥ २ ॥ किमितरे युक्ततमा न भवन्ति न वितु तान्पति यदक्तव्यं तच्छृण-

कको

ये तक्षरमनिद्र्यमव्यक्त पर्यपासते ॥ सवत्रगमचिन्त्यं च कूटस्थमचलं धुवम्‌ ॥ २३ ॥

न्त्र -- --~ - ~“ " ण्या

[म०१२.ो ० ४} आनन्दगिरिङृतरीकासंबरित्चाकरभाष्यसमेता । ३५९

ये त्वक्षरमनिदेश्यमव्यक्तत्वादशब्दगोचरमिति न निदु क्षक्यतेऽ- तोऽनिर्देश्यमग्यक्तं न केनापि पमाणेन व्यज्यत इत्यव्यक्तं पयैपासते परि समन्तादुषासते । उपासनं नाम यथाज्ञाञ्चमुपास्यस्या्थस्य विषयी करणेन सामीप्यमुपगम्य तैकधारावत्समानपरत्ययप्रवाहेण दीर्षकारहं यदासनं तदुपासनमाचक्षते । अक्षरस्य विशेषणमाह सर्वत्रगं व्योमव- ओआाप्यचिन्ययं चाष्यक्तत्वादचिन्त्यम्र । यद्धि करणगोचरं तन्मनसाऽपि चिन्त्यं तद्विपरीतत्वादचिन्त्यमक्षरं कूटस्थं दृदयमानगुणमन्तदोषं वस्त॒ कूटं कूटरूपं कूटसा्ष्यपिलयादी कूटशब्दः सिद्धो रोके । तथा चाबि चाधनेकसंसारबीजमर्न्वदोषवन्मावाव्याठृतादिक्षब्द वाच्यतया "भायां तु प्रतिं विद्यान्मायिनं तु महेश्वरम्‌" ‹ मम॒ माया दुरत्यया ' इत्यादौ सिद्धं धत्तत्कूटं तस्मिन्कूटे स्थितं कूटस्थं तदध्यक्षतयाऽथवा राश्तिरिव स्थितं कूटस्थमत एवाचरं यस्मादचरुं तस्पाद्‌धरुवं नित्यभित्यथंः ॥२॥ वक्ष्यामस्तदुपरिष्टादि्युक्तं प्रश्नपूवैके प्रकटयति -- किमित्यादिना । पूर्वेभ्यः फटतो विशेषास्तु शब्दः । जग्यक्तत्वमरनिर्दश्यत्वे हेतुरित्याह- अव्यक्तत्वादिति । यतोऽग्यक्तमतोऽनिर्ददयमिति योजना । निरपाषेकेऽक्षरे कथमुपघनेति एच्छति- उपासनमिति । शाल्नतोऽश्षरं ज्ञात्वा तदुपेत्याऽऽत्मत्वेनोपगम्योपाप्तते तथेव तिष्ठन्ति एर्णचिदेकतानमक्षरमात्मानमेव सदा भावयन्तील्येतदिह विवक्षितमित्याह - यथेति । अन्यक्तत्वमेवाचिन्त्यत्वेऽपि हेतुरित्याह- यद्धीति । कृरैशब्दस्याक्ताथेत्वं बृद्धप्रयो- गतः प्ताधयति--कूटरूपमिति । आदिपदमनृताथम्‌ । प्रकृते किं तदनृतं कुटशाब्दि-

तमिलयाशङ्कयाऽऽह- तथा चेति। उक्तरीत्या कूटब्दस्यानतायत्वे धिद्धे यदनेकस्य प्रस्य बीजे निरूप्यमाणं नानाविधदोषोपेतं तद्धेदं तद्य्याङ्ृतं मायां तु प्रङ््तिं मम मायेल्यादौ मायाङ्षब्दिततया प्रसिद्धमविद्यादि तदिह कृटशब्दितमित्य्थः । तन्नाव- स्यानं केन सूपेणेलये।शङ्कायामाह-तदध्यक्षतयेति । कटस्थशब्दस्य निष्करियत्वमथो- नरमाह-- अथवेति । पू्वमुपजन्यानन्तरविशेषणद्धयप्वृक्तिमाह--अत एवेति ॥६॥ सेनियम्येद्द्ियग्रामं सवत्र समबुद्धयः ॥ ते प्राप्नुवन्ति मामेव सवभूतहिते रताः ॥ ॥ संनियम्येति । संनियम्य सम्यद्नियम्य संहृदयेन्दियग्राममिन्दियस- एृदायं सर्वत्र सर्वसिमिन्काङे समबुद्धयः समा तुल्या बुद्धिर्येषामिष्टानिष्ट- १ख च. छ. क्ष. श्तंपः।२घ. न्न्त्यंचय"। ३ ष. छ. "पं कोट । ४ छ. दोषं वस्तु

कूटं मायाः । ५ ध. "वाच्यं मा । ६ ख. इ. यत्कूटं । ७ क. स. ड. ज, `टस्थश । ८ ख. येतं

साषयति-अवेयेति । यः! ९ इ. ज, °द्याकादक्षायाः । ॥ 81

४६ ` ` श्रीपद्धगवद्रीता- - [अ०१२छो ° ९-६)

प्राप्नो ते समबरुद्धयस्ते य एवंविधास्त पराभवन्ति मामेव सव॑भूतहिते

रताः । न तु तेषां वक्तव्यं फरिचिन्मां ते भाषुबन्तीति। ज्ञानी त्वात्मैव

मे मतमिति ह्यक्तम्‌ । न हि भगवत्स्वरूपाणां सतां युक्ततमत्वमयुक्त-

तमत्वं वा वाच्यम्‌ ॥ ४॥

कथमक्षरमुपासते तदुपाप्नने वा किं स्यादिति तदाह - संनियम्येति । तुल्या हष विषादरागद्वेषादिरहिता सम्यम्ज्ञानेनाज्ञानस्यापनीतत्वात्‌ । क्रमपरपिक्षयोरसंमवं विव कित्वाऽऽह- ते य इति । सर्वेभ्यो मतेम्यो हिते रताः सरवैम्यो गतेभ्यो हितमेव चिन्तयन्तस्तदेवाऽऽचरन्ति । ज्ञानवतां यथाज्ञानं भगवत्प्रापतिरथतिद्धत्वादनुवदेमाव्र मेतदित्याह- नत्विति । ज्ञानिनो भगवत्प्रातिः -सिद्धेवेत्यश्न प्रमाणमाह-ङ्गानी स्विति । ज्ञानवतां भगवत्प्राप्तो त एव युक्ततमा वक्तव्याः कथं सगुणत्रक्मोपाप्तकान्यु ्ततमानुक्तवानपीत्याशङ्कयाऽऽह- न हीति ॥ ४ ॥

कितु- केशो ऽपिकतरस्तेषामनव्यक्ताप्क्तचेतसाम्‌ ॥

अव्यक्ता हि गरतिदुःखं देहवद्भिरवाप्यते ॥ ९ ॥ कशोऽधिकतरो यद्यपि मत्कमादिपराणां शोऽधिक एव केशोऽभि- कतरस्त्वक्षरात्मनां परमाथेदरिनां देहाभिमानपरि्यागनिमित्तोऽग्य- क्तासक्त चेतसामव्यक्त आसक्तं चेता येषां तेऽव्यक्तासक्तवेतसस्तेषाम- व्यक्तासक्तचेतसाम्‌ । अव्यक्ता हि यस्माधा गतिरक्षरात्मिका दुःखं सा दे हवद्धिर्दहाभिमानवद्धिरवाप्यतेऽतः शोऽधिकतरः। अक्षरोपास- कानां यद्रतेनं तदुपरिष्टाद्र्ष्यामः ॥ ५ ॥ सगुणो पासकेष्वपि कथमित्याह--कित्विति । अक्षरोपासनस्य दुष्करत्वादुपास- नान्तरस्य सुकरत्वारित्यमिप्रत्याऽऽह- कैश्च इति । अधिक एवेतरेभ्यो द्वैतदशिभ्यः कामिभ्य इति शेषः । तेषां ङशस्याधिकतरत्वे हेतुं मत्वा विशिनष्टि-- देहेति । अव्य- मत्यन्तमूक्ष्मं निर्विरोषमक्षरं तसिमिन्नाप्क्तमभिनिविष्ठं चेतो येषां तेषामिति यावत्‌ । अक्षरोपाप्तकानां छरास्याधिकतरत्वे मगवानेव हेतुमाह-अव्यक्तेति । दुःखं दुःखेन कृच्छेणेति यावत्‌, अतो देहामिमानत्यागारित्यथैः । ते कथं वतन्ते तत्राऽऽह- अक्षरेति ॥ ९ ॥ ये तु सवाणि कर्माणि मयि संन्यस्य मत्पराः ॥

थे

अनन्येनेव योगेन मां ध्यायन्त उपासते ॥ ६ ॥

१ख.घ. छ. क्ष, विधाः प्राः।

[अ ० १२-छो ० ७- <] भानन्दगिरितदीकासंवङितशांकरभाष्यसमेता। ३४७

ये स्विति । ये तु सवांणि कमीणि मयीश्वरे संन्यस्य मत्परा अहं परो येषां ते मत्पराः सन्तोऽनन्येनैवाविद्यमानमन्यदालम्बनं विश्वरूपं देवमात्मानं मुक्त्वा यस्य सोऽनन्यस्तेनानन्येनेवं केन योगेन समाधिना मां ध्यायन्तश्धिन्तयन्त उपासते ॥ ६ ॥ यद्यक्षरोपास्रका मामेवाऽऽप्नुवन्तीति विशेष्यन्ते ताफ्कि सगुणोपाप्तकास््वां नाऽऽशु- बन्ति न तेषामपि क्रमेण मत्प्रापरिलाह-ये स्विति । तुशब्दः शङ्कानिवृ- स्थथेः ॥ १ ॥ तेषां किम्‌- तेषामहं समुदा मृत्युसंसारसागराद ॥ भवामि न चिरात्पार्थ मय्यावेशितचेतसाम्‌ ॥ ७ ॥ तेषां मदुपासनेकपराणामहमीश्वरः समुद्धता । त इत्याह मृत्यु संसारसागराव्‌, मृत्युयुक्तः संसारो म्रत्युससारः स एव सागर श्व सागरो दुरुत्तरत्वात्तस्मान्पृत्युसंसारसागरादहं तेषां समुद्धता भवामि न चिरार्कि ति क्षिपमेव हे पाथं मय्यावेरितचेतसां मयि विश्वरूप आवेशितं प्रवेक्षितं समाहितं चेतो येषां ते मय्याबेश्ितचेतसस्तेषाम्‌ ॥७॥ तेषां भगवद्धयायिनां किं फलतीति शङ्कामनुमाप्य फलमाह-तेषामिल्यादिना । तमुद्धतो सम्यगृर्ध्वं नेता ज्ञानावष्टम्मवानेनेत्यर्थः । मृत्युरज्ञानं मरणाद्यन्हेतुत्वात्तेन कायैतया युक्तः पंारः ॥ ७ ॥ | यत एवं तस्मात्‌- | मय्येव मन आधस्स्व मयि बहि निवेशय ॥ निवसिष्यसि मय्येव अत उध्वै न सं्यः॥ ८॥ मय्येव विश्वरूप ईश्वरे मनः संकरपविकल्पात्मकमाधत्स्व स्थापय मय्येवाध्यवसायं कुवेतीं बुद्धिमाधस्स्व निवेश्य । ततस्ते फ स्यादिति करणु निवसिष्यसि निवत्स्यसि निश्चयेन मदात्मना मयि निवासं करि ष्यस्येवातः शरीरपातादृर््व न सेकयः संशयोऽत्र न कतेव्यः ॥ ८ ॥ मगवदुपाप्तना विशिष्टफरेत्येवं यतः सिद्धमतो भगवनिष्ठायां प्रयतितन्यमित्याह-- यत इति । अरंहिताकरणं -छोकपूरणाथेम्‌ । मनोबृद्धयोभेगवत्यवस्थापने प्रशषपूर्वकं फटमाह - तत इति । भगवन्निष्ठस्य तत्पराप्तो प्रतिबन्धामावं सूचयति-- संश्चयोऽ- भेति ॥ ८ ॥

१, वयोः।२ कं, ख, केवलेन ।

३४८ भीमद्धगवद्रीता- [अ० १२-छो ० ९-!१]

अथ चित्तं समाधातं न शक्रोषि मयि स्थिरम्‌ ॥ अभ्यासयोगेन ततो मामिच्छाऽऽप्तुं धनंजय ॥ ९॥

अयेति । अथैवं यथाऽवाचाम तथा मयि वित्तं समाधातुं स्थापयितुं स्थिरमचटं न शक्रोषि चेत्ततः पश्वादभ्यासयोगेन वित्स्यैकस्मिनाङ- म्बे सवतः समाहूय पुनः पुनः स्थापनमभ्यासस्तत्पूर्वको योगः समा- धानलक्षणस्तेनाभ्यासयोगेन मां विश्वरूपमिच्छ भार्थयस्वाऽऽघुं राप हे धनंजय ॥ ९ ॥ (र मतपरदशं नपूवेकं भगवत्प्राप्तावुपायान्तरमाह--अथेत्यादिना । एकमाकम्बनं स्यू प्रतिमादि । समाधानं ततोऽम्यन्तरे विश्वरूपे चित्तैकाग्यम्‌ ॥ ९ ॥ जभ्यसिऽप्यसमर्थोऽसि मककर्मपरमों भव ॥ 9 ९ (= ® मद्थमपि कमांणि ढुर्व॑न्सिद्धिमवाप्स्यसि ॥ १० ॥ अभ्यासेऽपीति । अभ्यासेऽप्यसमर्थोऽस्यक्षक्तोऽसि ताहि मत्कर्मप- रमो भव मदर्थं कमे मत्कमे तत्परमो मत्कर्मभधान शृत्यर्थः । अभ्यासेनं विना मदथेमपि कपमोणि केवलं कु्वन्सिद्धि सच्वशयुद्धियोगङ्गानपापिदा- रेणाषाप्स्यसि ॥ १० ॥ | द्िताभिनिवेशादम्याप्ताधीने योगेऽपि सामथ्यीभवि पनरुपायान्तरमाह--अभ्यासेऽ- पीति। अम्याप्तयोगेन विना भगवदर्थं कमीणि कुवीणस्य किं स्यादित्याराङ्कयाऽऽह- अभ्यासेनेति । तिद्धिबरक्षमावः । अपिरुक्तव्यवधिसूचनार्भः ॥ १० ॥ जथेतदप्यशक्तोऽसि कतै मदोगमाितः ॥ सवेकर्मफरत्यागं ततः कुरु यतात्मवान्‌ ॥ ११ ॥ अयेतदिति । अथ पुनरेतदपि युक्तं मत्कर्मपरमत्वं तत्कर्ुपश्च- क्तोऽसि मय्ोगमाश्रिषो मयि क्रियमाणानि क्मीणि संन्यस्य यत्क- रणं तेषामनुष्ठानं स मधोगस्तमाभितः सन्सर्वकर्मफलत्यागं सर्वेषां कमणां फलसंन्यासं सवैकर्मफलल्यागं ततोऽनन्तरं कुरु यतात्मवान्संय- तचित्तः सन्नित्यथंः ॥ ११ ॥ मगवत्कमेपरत्वमप्यशक्यमिति शङते--अथेति । नहिषिषयाङृष्टेतस्त्वादि- त्यथः । तर्हिं भगवत्रापतयुपायत्वेन संयतवित्तो भूत्वा कर्मेफटपन्यातं कुर्वत्याह-

| मद्योगमिति ॥ ११॥

१६. वोच॑ तः ।

[अ० १२ छो ° १ २}आनन्दगिरिषरतरटीकासंवङितक्षांकरभाष्यसमेता । ३४९ इदानीं सर्वकर्मफर्त्यागं स्तौति-

श्रेयो हि ज्ञानमभ्यासान्ज्नानादयानं विशिष्यते ॥ ध्यानाकमफरूत्यागस्त्यागाच्छान्तिरनन्तरम्‌ ॥ १२॥

श्रेयो हि भरकशस्यतरं श्ञानं कस्मादविवेकपुवकादमभ्यासात्तस्मादपि जञानाज्ज्ानपूर्वकं ध्यानै विश्चिष्यते । ह्ञानवतो ध्यानादपि कमै फरत्यागो विशिष्यत इत्यनुषज्यते । एवं करमफलत्यागात्पूवेविश्े- षणवतः शान्तिरूपशमः सहेतुकस्य संसारस्यानन्तरमेव स्यान्न तु काला न्तरमयेक्षते। अहतस्य कमणि प्रत्तस्य पूर्वोपदिष्टोपायानुष्ठानाशचक्तौ स्व. कमणां फलत्यागः भरेयःसाधनयुपदिषटं न भयममेवातश्च भरेयो हि ह्ञान- ` मभ्यासादित्ुत्तरोत्तरविरिष्टत्वोपदेशेन सवैकर्मफरूत्यागः स्तयते संप- मसाधनानुष्ठानाशक्तावनुषटेयस्वेन शतत्वात्‌ । केन साधर्म्येण सौतित्वं “ यदा स्वे प्रमुच्यन्ते” इति सवेकामपहाणादएतत्वमुक्तं तत्मसि- द्धम्‌ । कामाश्च स्वे श्रीतस्मातंसवैकर्मणां फलानि । तस्यागे च विदुषो हञाननिष्ठस्यानन्तरेव शान्तिरिति सवैकामल्यागसामान्यमहेकमेफल- ल्यागस्यास्तीति तत्सामान्यात्स्षैकमफलल्यागस्तुतिरियं भरोचनाथा । यथाऽगस्त्येन ब्राह्मणेन समुद्रः पीत ईतीदानींतना अपि ब्राह्मणा आक्मणत्वसामान्यात्स्तुयन्ते । एवं कमेफलत्यामात्कमेयोगस्य भेयःसा- धनत्वमभिहितम्‌ ॥ १२ ॥ ।

उत्तर छछोकतात्पय॑माह-- इदानीमिति । ज्ञानं शब्दयुक्तिभ्यामात्मनिश्वयः, अभ्यासो ज्ञाना्थश्रवणाम्यापो निश्वयपृषैको ध्यानाम्याप्तो वा । तस्य विशिष्यमाणत्वे पा्षात्कारहेतुत्वं हेतुः । त्यागस्य विरशिषटत्वे हेतुमाह-एवमिति । प्रीणातु मगवा- निति तस्मिन्कमैसंन्याप्तपूवकरमित्यथः । पूरव विशेषणवतो नियतचित्तस्य पुंसो यथोक्त- त्यागादित्यथः । अनन्तरमेवेत्युक्तं प्यनक्ति- म त्विति। ननु कर्मफङ्ल्यागस्य सचः- शान्तिकरत्वे स्म्यग्धीरेव तथेति श्चुतिस्मृतिप्रसिद्धिविरुष्येत तत्राऽऽह-अ्कस्येति । दीरपेण काडेनाऽऽद्रनेरन्तयानुष्ठिताद्यानाद्रस्तुसरक्षात्कारद्वारा स॑सारदुःखोपदान्तेस्त- पाविधाद्धयानात््यागस्य विरिषटत्वोक्तस्तदीयस्त॒तिरग््टेत्याह- अतश्चेति । तत्र हेतु- माह-संपरमेति । संपन्नानि प्राप्तानि साधनान्यक्षरोपाप्ननादीनि तेषां मध्ये पूर्वूर्व-

१ क्ष. "सिशोपः।२ ख. छ. घ. "तोपः। ३ क, स्तुतिः । ४ घ. छ, "षो ध्यानः । ५१. शस्य क“ । ६ क, ख, घ द, इदा । ७ घ. “मिमत । छ. शभिग्रेत" ।

^

^

३५० | भ्रीमद्गबद्रीता- [अ०१२छो०१६]

स्यानुष्टानाशक्तावुत्तरोत्तरस्यानुष्ठेयत्वेनोपदेश्चात््यागे चोपदेश्पर्यवप्तानादिव्य्थः । लगे विरिष्टत्ववचनस्य केन पराधर्म्येण तं प्रति स्तुतित्वमिति पच्छति- केनेति । उत्तर माह- यदेति । अमृतत्वमुक्तमथ मर्व्योऽमृतो भवतीति शोषादिति शेषः । कामप्र हाणस्यामृतत्वायेत्वमथाकामयमान इत्यादावपि सिद्धमित्याह- तदिति । कामलयाग- स्यामृतत्वहेतुत्वेऽपि कथं कमेफल्त्यागस्य तद्धेतुत्वमित्याशाङ्कयाऽऽह-कामाभेति । कमेफर्ल्यागदेव शान्तिशेज्ज्ञाननिष्ठोपेक्षितेत्याशङ्कयाऽऽह- त्यागे चेति । तथाऽपि कथमज्ञस्य कमेफङत्यागस्तुतिरित्याशङ्कयाऽऽह--इति सर्वेति । वि्यावतस्त्यागवद - विद्वस्यागस्यापि त्यागत्वाविशेषाद्विशिष्टत्वोक्तियुक्तेति स्तुतिमुपपंहरति-इति तत्सा मान्यादिति । किमथ स्तुतिरित्याक्ङ्कब त्यागे रेचिमुत्पाच प्रवतेयितुमित्याह-- भरोचनार्थेति । त्यागस्तुतिं दृष्टान्तेन स्पष्टयति- यथेति । फलत्यागः श्रेयोहेतुशे- त्कमेत्यागादपि फटत्याग॑िद्धेरटं कर्मानृष्ठानेनेत्याशङ्कधाऽऽह-एवं कर्मेति । फट- मिषं त्यक्त्वा कर्मानुष्ठानस्यापितस्येश्वरे श्रेयोहेतुताया विवत्तितत्वाज्ञानुष्ठानान्क्य- मित्यथैः ॥ १२ ॥

अत्र चाऽऽत्मेश्वरभेदमाभिलय विश्वरूप ईश्वरे चेतःसमाधानशक्षणो योग उक्त ईश्वरार्थं क्मानुष्ठानादि च । “अयैतदप्यशक्तोऽसि' इत्यङ्ना- नका्यसूचनाभ्नाभेददर्शिनोऽक्षरोपासकस्य कमयोग उपपद्यत इति दशचै- यति । तथा कमेयोगिनोऽक्षरोपासनासुपपति दशेयति भगवान्‌ तते प्रावन्त मामेव" इति । अक्षरोपासकानां कैवरयप्राप्तो स्वातशयमु- क्त्वेतरेषां पारतन्त्यमीश्वराधीनतां दर्शितवांस्तेषामहं समुद्र्तति । यदि हीश्वरस्याऽऽत्मभूतास्ते मता अभेददरित्वादक्षररूपा एव त इति समु: दरणकमेवचनं तान्पत्यपेशलं स्यात्‌ । यस्माश्ाजचौनस्यात्यन्तमेव हितैषी भगवांस्तस्य सम्यग्दशेनानन्वितं कमेयोगं॑भेददृष्टिमन्तमेोपदिशति । न चाऽऽत्मानमीश्वरं प्रमाणतो बद्ध्वा कस्यचिद्रुणभावं जिगमिषति कश्िद्विरोधाव्‌ । तस्मादक्षरोपासकानां सम्यग्दशेननिष्ठानां संन्यासिनां ल्यक्तसर्वषणानाम्‌ “अद्रष्टा सर्बभरतानाम्‌" शलयादिषमेपूगं साक्षादगृत- त्वकारणं वक््यामीति भवतते-

अहेष्ट सर्वभ्रतानां मेत्रः करुण एव च ॥ निममा निरहकारः समदुःखसुखः क्षमी ॥ १३ ॥ अद्रष्टा सवेभ्रतानां न दरेष्टाऽऽत्मनो दुःखंेतुमपि न किंचिद्ेष्टि

१ ख. "स्नानाथंवचनान्नाभे" ।

[अ०१२छो ० १४] आनन्दगिरिकृतरीकासंवरितश्चांकरभाप्यसमेता | ३५१

सवोणि भूतान्यात्मत्ेन हि पश्यति । चैत्रो मित्रमावो मेत्री मित्रतां बतेत इति मेत्र; । कर्ण एव च करुणा दपा दुःखितेषु दया तद्रान्क- रुणः सर्वभृताभयप्रदः संन्यासीत्य्थः । निमेमो ममपरत्ययवभितो निर- इकारो निगैताहमत्ययः । समदुःखसुखः समे दुःखसृखे द्वेषरागयोरष- षतेके थस्य स समदुःखसुख, क्षमी क्षमावानाकरुषटोऽभिहतो बाऽविक्रिय एवाऽऽस्ते ॥ ११॥ । संपरलदवष्टेत्या्यवतारयितुं दृत्तं कीतंयति-- अत्र चेति । तयोभेदात्यन्तिकोऽमेदो

ने तहीश्वरे मनःसमाधानरूपो योगोऽलयन्तामेदे ध्यातृध्येयत्वाभावात्‌ । न बाल्यन्तामेद्‌-

कर्मानुष्ठानं तत्कढत्यागो वा परस्परं तदयोगादिलयर्थः । भगवदुक्तितामर्थ्यादपि ऊर्मयो- गादि नामेददृष्टिमतो मवतील्याह-अथेति । अक्षरोपापतकस्य कम॑योगायोगवत्कर्म- योगिनोऽक्षरोपासनानुपपत्तिरपि दर्दितेलयाह- तथेति । अक्षरोपासकाः सम्यग्धीनिष्ठा यथाज्ञानं मगवन्तमेवाऽऽप्ुवन्ति न तथा कर्मिणः पराक्षात्तदाप्तावुषितास्तथा च कर्मिणो नाक्षरोपाप्ननसिद्धिरित्यथः । इतश्वाक्षरोपाप्तनं कर्मानुष्ठानं. न चैकत्र युक्तमित्याह-

अक्षरेति । नन्वक्षरोपाप्तकवदन्येषामषीश्वरात्मत्वाविदो षात्कृतस्तदधीनत्वं तत्राऽऽह-- `

यदीति । कमेयोगस्याक्षरोपास्तेश्च श्व्युगपदेकश्रायोगे हेत्वन्तरमाह- यस्माच्चेति । कुर करमैवित्यादाविति शेषः । रिचाक्षरोपाप्तको वाक्यादीश्वरमात्मानं वेत्ति नाप क्रियायां गुणत्वेन कतत्वमनुमवति गुणत्वेश्वरत्वयोरेकत्र ग्याघातादतोऽपि नाक्षरोपासनं कमानुष्ठानं चैकत्र युक्तमित्याह- न चेति। अक्षरोपास्तिकमयोगयोरेरकत्र +पर्यायायोगे फरितमाह- तस्मादिति । भन्ञानां कर्मिणां वक्ष्यमाणधर्मजातस्य प्ाकस्येनायोगादक्ष- रनिष्ानामेवेदमुच्यतेऽविरुद्धां शस्य तु सवौ्थत्वमिष्टमेवेत्यथैः । स्वेषां मूतानां मध्ये यो टःखहेतु्तं विद्वानपि देटयेवेत्याशङ्कयाऽऽह-- आत्मन इति। तत्र हेतुः-सर्बा- णीति | र्वभूतानामित्युमयतः संबध्यते । ममप्रत्ययवभितो देहेऽपीति शेषैः । पृत्तखा- ध्वायकृताहंकाराज्नष्करान्तत्वमाह--निगतेति ॥ १६ ॥

संवष्टः सततं योगी यतात्मा टृठनिभ्वयः ॥ मय्यपितमनो द्वियो मद्भक्तः स मे प्रियः ॥ १९॥ संतुष्ट इति। संतुष्टः सततं नित्यं देहस्थितिकारणस्य राभेऽरामे चोत्प- भरारंप्रययस्तथा गुणवह्ाभे विपयेये च संतुष्टः सततं योगी स्माहित-

* अत्र युगपच्छम्दः पयोयस्याप्युपलक्षकः । + अत्रत्यपयायदाष्दो यौगपद्स्याप्युपलक्षकः ।

१. मित्रे भवो । छ. स. मित्रे भावो । २ख.ध. स. मैश्रो छ. भेतरं। ३क.ख. ष, छ. यावावः। ४ क. "कन्रायोः।५क. ख. घः । त्रतस्वा ।

६

१९२ ` शीमद्धगवहीता-- [अ०१२छो०१९-१९]

चित्तो तात्मा संयतस्वभावो दढनिश्वयो शः स्थिरो निश्वयोऽध्यव- सायो यस्याऽऽत्मतस्वाविषये स दृढनिश्चयो मय्यपितमनोबुद्धिः संक खपात्मकं नु. बुद्धिस्ते मय्यषापितवे स्थापिते चस्य सन्यासिनः तमनो षृञो मद्धक्तः स मे परियः भियो हि हानिनोऽत्यथमहं स च मम भिय इति सप्तमेऽध्याये सूचितं दिए पश्यते ।॥ १४ ॥ , भक्षरोपाप्कस्य ज्ञानवतो विशेषणान्तराण्याह-- संतुष्ट इति । सततमिति प्वत्र संबध्यते, कार्यकरणसंघातः सखमावद्ाग्दार्थः, स्थिरत्वं कुतकौदिनाऽनमिभवनीयल्वम्‌ । मद्धक्तः .मद्धजनपरो ज्ञानवानिति यावत्‌ । ज्ञानवतो मगवस्परियत्वे प्रमाणमाह--प्रियो हीति । किमर्थं तर्हि पुनरुच्यते तत्राऽऽह- तदिहेति ॥ १४ ॥

यस्मान्नोहिजते रोको रखोकात्रोदिजते च यः ॥ हर्षामर्षभयोदेगे्भं्तो यः स चमे परियः॥ १९५॥ यस्मादिति । यस्मात्संन्यासिनो नोद्विजते नोदेगं गच्छति न संब च्यते न संश्चभ्यते लोकः । तथा रोकाज्नोद्धिजते च यः । दर्षामषभयो- दवगीहेषश्चामष॑श्च भयं चोदेगश्च तेैषांमषभयोदेगेगक्तः । दषः परियलामेऽ- करणस्योत्कर्षो रोमाश्वनाश्चषातादिरिङ्गः, अमर्षोऽसदिष्णुता भयं नास उद्वेग उद्विग्नता तेमेक्तो यः स चमे भ्रियः॥ १५॥ उद्वेगादिराहित्यमपि ज्ञानवता विदोषणमित्याह- यस्मादिति । न केवछमुद्रेगं परत्यपादानत्वमेव सेन्यािनोऽनुपपन्नं किंतु तत्कर्तृत्वमपीत्याह-- तयेति । अप्तहि ष्ण॒ता परकीयप्रकषस्येति शेषः । श्राप्तस्तस्करदिदशनाषीौनः, उद्वि्त्वमचेतना चे(वे) तनाधीनस्य छोकादि(द्)तिगतत्वात्‌ ॥ १९ ॥

अनपेक्षः शुचिद्क्ष उदासीनो गतव्यथः ॥ सवारम्भपरित्यागी यो मद्भक्तः स मे प्रियः ॥ १६॥ अनपेक्ष इति । देदेन्दियविषयसंबन्धादिष्वपेक्षाविषयेष्वनपषो निःस्पृहः श्ुचिबाेनाभ्यन्तरेण च शौचेन संपमो दक्षः प्रत्युत्पन्नेषु कार्येषु सद्यो यथावतपतिपक्तं समथः । उदासीनो न कस्यचिन्मि्रादेः पक्षं भनते यः स उदासीनो यतिगेतव्यथो गतभयः । सब्रौरम्भपरि त्यागी, आरभ्यन्त इत्यारम्भा दइहायुत्रफलभोगाथौनि कामदेतूनि

१क्‌. `ति यावत्‌ ।

[अ० १२छो ° १७-१९]आनन्दगिरिकृतटीकासंवरितक्षांकरभाष्यसमेता। २५१

कमाणि सवीरम्भास्तान्परितयकतं शीलमस्येति सर्वारम्भपरित्यागी यो

मर्क्तः स मे प्रियः ॥ १६ ॥

निरपेकषत्वादिकमपि ज्ञानिनो विरोषणमित्याह--अनपेक्ष इति । आदिपदमपे्ष- णीयसवेंग्रहा्थ, प्रतिपत्तव्यषु प्रतिपत्तु कर्तव्येषु कुं वेत्यर्थः । परैस्ताडितस्यापि गता व्यथा भयमस्येति व्युत्पत्तिमाध्रित्याऽऽह- गतेति । न च क्षमीतल्यनेन पौनरकस्यं प्तयुत्पज्ञायामपि व्यथायामपकरूष्वनपकर्तत्वं क्षमित्वमित्यम्युपगमात्‌ ॥ ११ ॥

यो न हृष्यति न दष्ट न ओोचति न काङ्क्षति ॥ शुमाश्चमपरित्यागी भक्तिमान्यः स मे परियः॥ १७ ॥ यो न हष्यतीष्टमापनो न द्यनिष्मापनो न शोचति प्रियवियोगे न चापरं कारक्षति धुभाष्मे क्मणी परित्यक्तं शरीरमस्येति शुभाशुभप- रित्यामी भक्तिमान्यः स मे प्रियः ॥ १७ ॥ । द्वेषहषीदिराहित्यमपि ज्ञानिनो छक्षणमित्याह--रकिवेति । सर्वारम्मपरित्या- । गरत्यनेन विहितकाम्यत्यागस्योक्तत्वद्विहितादन्यत्न मा संकोचीति विरिन्टि--ञ्चमा- इमेति ॥ १७ ॥ समः शत्रो च मित्रे च तथा मानापमानयोः॥ शीतोष्णसुखदुःखेष समः सङ्गविवर्जितः ॥ १८ ॥ सम इति । समः शत्रौ च मित्रे च तथा मानापमानयोः पजापरि- भवयोः श्ीदरोष्णसुखदुःखेषु समः स्त्र च सङ्गवभितः ॥ १८ ॥ अद्ष्टेत्यादिना द्वेषादिविशेषामाव उक्तः, संप्रति सवेतरैवाविकरुतचित्तत्वमुच्यते । । पत्र चेतने ङ्यादावचेतने च चन्दनादावित्यर्थः ॥ १८ ॥ शिच- तुल्यनिन्दास्त॒तिमौनी संतुष्टो येन केनचिव्‌ ॥ अनिकेतः स्थिरमतिभक्तिमान्मे परियो नरः ॥ १९॥ तुरयनिन्दास्तुतिः) निन्दा च स्तुतिश्च निन्दास्तुती ते तुल्ये यस्य स , दुत्यनिन्दास्तुतिरमोनी मीनवान्संयतवाक्संतुष्टो येन ॒केनचिच्छरीरस्थि- तिमत्रेण । तथा चोक्तम्‌-- “येन केनचिदाच्छन्नो येन केनचिदांरितः। यत्रकचनशायी स्यात्तं देवा ब्राह्मणं विदुः ' इति । १ कं. भे पुण्यपापे क“ । २ ध. छ, "तिहेतुमाः । ३ क. '्दात्रितः ।

३५४ भ्रीमद्धगवहीता- [अ०१२-छो०२०]

रिचानिकेतो निकेत श्रयो निवासो नियतो न विद्यते यस्य सोऽनिकेतो नागार इत्यादि स्पृत्यन्तरात्‌ । स्थिरमतिः स्थिरा परमा्ं- वस्तुविषया मतियंस्य स स्थिरमतिर्भक्तिमान्मे मियो नरः ॥ १९ ॥ वाम्यमत्वादिविशेषणमपि ज्ञाननिष्ठस्यास्तीत्याह-- किंचेति । निन्दा दोषरकी- तैन, स्तुति्ुणयणनम्‌ । देहस्थितिमान्नफटेना्ञादिना ज्ञानिनः सेतु्टत्वे स्मत प्रमाण यति-वथा चेति । नियतनिवाप्तराहित्यमपि ज्ञानवतो विहेषणमित्याह-र्बिचेति। ५८ कुख्यां नोदके सङ्गो न चेरे न त्रिपुष्करे । नागारे नाऽऽपतने नान्ने यस्य वै मोक्षवित्तु सः" इति "क ऽर्थे प्रमाणयति- नेत्यादिना । पुनः पुनभेक्तेहणमपवगेमागैस्य र ॥ १९. ॥

अदेष्टा सवैभूतानामित्यादिनाऽक्षरस्योपासकानां निदत्तसर्वेषणानां सेन्यासिनां परमाथङ्वाननिष्ठानां धमेजातं भकरान्तपुपसंहियते-

ये तु धर्म्यामृतमिदं यथोक्तं पर्युपासते ॥ श्रहधाना मत्परमा भक्तास्तेऽतीव मे प्रियाः ॥२०॥ इति श्रीमहाभारते शातसाहख्यां संहितायां वैयासिक्यां मीष्मपवेणि श्रीमगवद्रीतासुपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगास्रे श्रीढृष्णाजैनसंवादे भक्तियोगो नाम दादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥ ये तु सन्यासिनो भेम्यरतं धमादनपेतं षम्य च तदृते च तैदशृत- त्वहेतुत्वादिदं यथोक्तमदरष्टा सवेभूतानममित्यादिना पयपासतेऽनुति- रन्ति श्रहषानाः सन्तो मत्परमा यथोक्ताऽहमक्षरात्मा परमो निरति. कया गतिर्येषां ते मत्परमा मद्धक्ताश्ोत्तमां परमाथेद्नानलक्षणां भक्ति- माभितास्तेऽतीव मे भियाः। भियो हि ह्ञानिनोऽल्यथमिति यत्सूचितं

त्यारूयायेहोपसं हृतं भक्तास्तेऽतीव मे परिया इति । यस्मारदुम्यामृत- मिदं यथोक्तमनुतिष्ठन्भगवतो विष्णोः परमेश्वरस्यातीव मे भियो

१४. क्ष. धमौमृः । २ च. छ. धमोमृतं धमेश्च सोऽमृतं च । ३ ध. तद्धमोमृतममुः । ४. क्ष. (द॒मोमु" । |

[अ० १३छो ° { ]आनन्दगिरितदीकासंवहितश्नां करभाष्यसमेता । ३५५

भवति तस्मादिदं धरम्यागृतं मुमुक्षुणा यत्नतोऽनुष्टेयं विष्णोः भियं परं धाम जिगमिषुणेति वाक्याथेः ॥ २० ॥ इति भरीमत्परमहसपरिव्राजकाचायेगोविन्दभगवत्पुश्यपाद्रिष्य भीमदा- चार्यश्रीशंकरभगवतः कृतो श्रीभगवद्रीताभाष्ये भक्तियोगो नाम द्वादशोऽध्यायः ॥ १२॥ अद्वेरेत्यादिषर्मनातं ज्ञानवतो लक्षणमुक्तं तदुपपादितमनूघयोपपहारछछोकमवतार- यति-अदषटेत्यादिना । चतुर्थपादस्य तात्पयैमाह-गरियो हीति । यद्यपि यथोक्त धर्मनातं ज्ञानवतो छक्षणं तथाऽपि जिज्ञासूनां ज्ञानोपायत्वेन यत्नादनुषटेयमिति वाक्या- षपुपसंहरति- यस्मादिति । तदेवं सोपाधिकामिष्यानपरिपकाजिरुपाधिकमुपदषा- नस्यद्ेष्टा सभेमूतानामित्यादिषमेविशिष्टस्य मुख्यस्याधिकारिणः भ्रवणाय्ावतेयतस्त- तप्राक्षात्कारसमवात्ततो मुक्त्युपपत्तस्तद्धेतुवाक्या्थधी विषैयत्वयोग्यस्तत्पदार्थोऽनुपंषेय इति िद्धम्‌ ॥ २० ॥ इति श्रीमत्परमहं्परितानकावायश्रीमच्छरद्धानन्दपूज्यपादरिष्यानन्दज्ञानविर- चिते श्रीमद्धगवद्रीताशांकरभाष्यव्याख्याने द्वादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥ ( शरोकानामादितः समण्मङ्काः--४६० ) |

अथ त्रयोदरोऽध्यायः ।

सक्षमेऽध्याये सूचिते द्रे पढ़ृती दृश्वरस्य । तरिगुणात्मिकाऽष्टषा भिन्नाऽ- परा संसारहेतुत्वात्परा चान्या जीवभूता ेत्रहरक्षणेश्वरात्मिका । याभ्यां परङृतिभ्पामीश्वरो जगदुत्पत्तिस्थितिरुयरैतुत्वं भरतिप्ते । तत्र तेत्रसेबरहमलक्षणपङृतिद्रयनिरूपणद्ारेण तदत ईश्वरस्य तस्वनिधोरणार्थं हेत्राध्याय आरभ्यते । अतीतानन्तराध्याये च्रष्टा सवैभूतानामिलया- दिना यावदध्यायपरिसमातनिस्तावत्तच्वङ्ानिनां संन्यासिनां निष्ठा यया ते वर्तन्त इत्येतदुक्तं, केन पुनस्ते तखद्नानेन युक्ता यथोक्तधमो- च्रणाद्धगवतः भिया भवन्तीत्येवमथश्रायमध्याय आरभ्यते । प्रति त्रिगुणात्मिका सर्वकायैकरणविषयाकारेण परिणता पुरुषस्य भोगा- पदगार्थकर्वव्यतया देहेद्धियाद्याकारेण संहन्यते सोऽयं संघात शं शरीरं तदेतत्‌-

१. व, धमीमृ* । २ क. ख. "षयोऽन्वथयो' । ३ ख. न्यते संयुक्ता र्यते सो ।

३५६ श्रीषद्धगवद्रीता- [अ० १३छो०१]

श्रीभगवानुवाच- इदं शरीरं कौन्तेय कषे्मिस्यभिधीयते ॥ एतद्यो वेत्ति तं प्राहः क्षेत्रज्ञ इति तदिद ॥ १ ॥ इदमिति सबेनान्नोक्तं विशिनष्टि शरीरमिति। हे कोन्तेय क्षतत्राणा- त््षयात्रणात्से्रवदवाऽस्मिन्कमेफ रुनिहत्तेः पेजनमिति । इतिश्चब्द ॒रएवं- राब्दपदाथेकः कषेत्रमित्येवमभिधीयते कथ्यते। एतच्छरीरं कषेत्रं यो वेत्ति विजानाल्यापादतलमस्तरक ज्ञानेन विषयी करोति स्वामाविकेनीपदे्षि- केन वा वेदनेन विषयी करोति विभागक्षस्तं वेदितारं पराहुः कथयन्ति षेघ्रह्न इति । इतिशब्द एवंशब्दपदायेक एव पुबत्सेत्रह्न इत्येवमाहुः। के तद्विदस्तो क्षत्रषे्रहलौ ये विदन्ति ते तद्विदः ॥ ९॥ प्रथममध्यमयोः षट्कयोस्त्वतत्पदाथीवुक्तो, अन्तिमस्तु षट्को वाक्यार्थनिषः सम्य- ग्धीप्रधानोऽधुनाऽऽरम्यते । तत्र कषत्राध्यायमन्तिमषट्काद्यमवतितारयिषुग्य॑वहितं वृतं कीर्तयति-- सप्तम इति । प्रकृतिद्वयस्य स्वातच्यं वारयति--हश्वरस्येति । ममि रित्यादिनोक्ता सत््वादिरूपा प्रकृतिरपरेत्यत्न हेतुमाह- संसारेति । इतस्त्वन्यामि- त्यादिनोक्तां परकृतिमनुक्रामति--परा चेति । परत्वे हेतुं सूचयति--इश्वराप्मि- केति । किमथमीश्वरस्य प्रकृतिद्रयमित्याङ्कय कारणत्वाथमित्याह-याभ्यामिति। वृत्तमनूद्य वतिष्यमाणाध्यायारम्भप्रकारमाह- तन्रोति । . व्यवहितेन संबन्धमक्त्वाऽ- व्यवहितेन तं विवक्षुरग्यवहितमनुवदति- अतीतेति । निष्ठोक्तेति संबन्धः । निष्ठामेव व्याचष्--यथेति । वतन्ते, धभेनातमनुतिष्ठन्ति तथा पूवोकेन प्रकरेण पवेत मिति योजना । अग्यवहितमेवानृद्य तेनोत्तरस्य संबन्धं सेगिरते- केनेति । तच्चज्ञा- नोक्तेरुक्तार्थन समुश्चयायेश्वकारः । जीवानां सुखदुःखादिभेदमाजां प्रतिक्षत्र भिन्नानां नाक्षरेणेक्यमित्याशङ्कय संपतारस्याऽऽत्मधर्मत्वं नैराङृत्य प्तधातनिष्ठत्वं वक्तं॑संषातो- त्पत्तिप्रकारमाह- प्रकृतिश्चेति । मोगश्वापवर्गश्वार्थो तयोरेव कतैन्यतयेति यावत्‌ । नन्वनन्तर छोके शरीरनिर्देशात्तस्योत्पत्तिवैक्तग्या किमिति सधातस्योच्यते तन्नाऽऽह- सोऽयमिति । उक्तेऽथं भगवद्धचनमवतारयति- तदेतदिति । तत्र द्रषटत्वेन संषात- दृरयादन्यमात्मानं निर्दिशति-- इदमिति । उक्तं प्रत्यक्षदटर्यविरिष्टं रंचिदिति शेषः। शरीरस्याऽऽत्मनोऽन्यत्वं केत्रनामनिर्क्त्या ब्रूते-- क्षतेति । क्षयो नाशः क्षर- णमपक्षयः । यथा कषत्रे बीजमुप्तं फठति तद्रदित्याह--क्षेत्रवद्रेति। कषेत्रपदादुपरिधि- तमितिषदं केत्रहाब्दविषयमन्यथा वेयथ्यदित्याह-इतिश्चब्द इति । केत्रमित्येवमनेन

[^ गिरिर णं

१ क. ख. "मेवमनु' ।

[अ० १ ३-छो ०२]आनन्दगिरिषृतदीकासंबखिवश्नांकरभाष्यसमेता । ३५७

तेश्रहाग्देनेत्य्थः । दयं देहमुक्त्वा ततोऽतिरिक्तं द्रष्टारमाह-एतदिति। खाभाविकं

मनुष्योऽहमिति ज्ञानमोपदेशिकं देहो नाऽऽत्मा दइयत्वादित्यादिविमागहाः खतोऽति-

रिक्ततवेनेत्यथः । कषेत्रमित्यत्रेतिक्ब्दवदध्रापीतिशब्दस्य कषेत्रज्ञशब्दविषयत्वमाह-

इतिश्वन्द इति । कषेत्रज्ञ इत्येवं कत्रज्तशब्देन तं प्राहुरिति संबन्धः । प्रवक्तृन्ध्रश्षपवे-

कमाह--कं इत्यादिना ॥ १ ॥

एवं सेतरपेत्र्नावुक्तौ किमेतावन्मात्रेण नेन ङ्गातव्याविति नेत्युच्यते-

जज्ञं चापि मां विद्धि स्क्षते भारत ॥ षेभकषेबर्नयोज्ञानं यत्तज्ज्ञानं मतं मम ॥ २॥

सेत्रह्गं यथोक्तरक्षणं चापि मां परमेश्वरमसंसारिणं विद्धि जानीहि। सर्वत्रे यः ्षे्रहनो ब्रह्मादिस्तम्बपयन्तानेककषेजोपाधिपरविभक्तस्तं निर- स्तसर्बोपाधिभेदं सदसदादिश्चब्दप्रत्ययागोचरं बिद्धीलयभिपायः। हे भारत यस्मात्सेजक्षे््वेश्वरयाथात्म्यव्यतिरेकेण न ज्ञानगोचरमन्यदवश्षि- मस्ति तस्मात्सेत्रसे्रह्नयोहेयभूतयोयेञङ्ञानं क्ेषरक्े्ह्लो येन ज्ञानेन विषयी क्रियेते तञ्ज्ञानं सम्यग्ह्ञानमिति पतममिप्रायो ममेश्वरस्य विष्णोः । दृरयानां दुःखादीनां भेदकानां यावदेहमाविनामनात्मधमैत्वतिद्धये द्रष्टारं देहा- दन्यमुक्त्वा सांरूयानामिवे तन्मात्रेण मुक्तिनिवृत्तये तस्य सवदेहेष्वैक्योक्तिपरवकं खेन परमर्येनाक्षरेणेक्यं वृत्तमनृदय प्र्द्रारा ददैयति-एबमित्यादिना । यथोक्तश््षणं हदयादेहानिष्कृष्ट द्रष्टारमित्यथः । चापीतिनिपातो जीवस्याक्षरत्वज्ञानस्य देहादन्यत्व- तानेन समुचयार्थो भिन्नक्रमो न सषत्रज्ञं सांख्यवदटश्यादन्यमेव विद्धि किं तुमां चापि विद्धीति संबध्य(ध्ये)ते । यः सवैक्षेतरष्वेकः कषत्रज्ञस्तं मामेव विद्धीति संबन्धं पूचयति-- सर्वेति । तत्तत्षत्रोपाधिकमेदमाजस्तत्तच्छब्दधीगोचरस्य कथं तद्धिपरी- तबरहमत्वधीरित्याशङ्कयाऽऽह- ब्रह्मादीति । उत्तराष विमनते--यस्मादिति । तदेव विरिनष्टि-षत्रेति । न च मेद्विषयत्वान्न सम्यग्ज्ञानं तदिति युक्तं तस्य विवेकज्ञानस्य वाक्याथेज्ञानद्वारा मोक्षोपयिकत्वेन सम्यक्त्वत्तिद्धि(दधे)रिति मावः । ननु स्वैक्ेेष्वेक एवेश्वरो नान्यस्तय्तिरिक्तो भोक्ता विद्यते चेत्तत ईश्वरस्य संसारित्वं भराप्तमीश्वरव्यतिरेकेण वा संसारिणोऽन्य- स्याभावात्ससाराभावपसङ्गस्तद्ोभयमनिष्टं बन्धमोक्षतद्धेतुश्लाञ्ानथक्य- प्रसङ्गात्मद्यक्षादिभरमाणविरोधाञ्च । भ्रत्यक्षेण तावत्युखदुःखतद्धेतुरक्षणः संसार उपटभ्यते ।

१क, ख, क्ष, हि । योऽसौ स्षेत्रेष्वेकः क्षेत्र" । २ क, “व तावन्मा ।

| | ५ | ३९८ श्रीपद्गबट्धीता- [अ० १६०२]

नवेश्वरयोरेकत्वमुक्तमाक्षिपति- नन्विति । जीवेश्वरयोरेकत्वे जीवस्येश्वरे वातस्य लीवे वाऽन्तमोवो नाऽऽद्यो जीवस्य परस्मादन्यत्वामावे संप्तारस्य निराछम्बनत्वानुप- पत्या परस्येव तदाश्रयत्वप्रसङ्गादिल्यथः । ““अनल्नश्नन्यो अमिषाकशीति" इति श्रते तस्य संस्ारितेत्याशङ्कय द्वितीयं दूषयति--रैश्वरेति । जीवे वेदीश्वरोऽन्तमैवति तदाऽपि ततोऽन्यप्ंपसायंमावात्तस्य च स्ंमारोऽनिष्ट इति संतारो जगत्यस्तं गच्छेदि- त्यथः । प्रपङ्गद्वयस्येष्टत्वं निराच््टे-- त्वेति । सपारामावे तयोरन्यः पिप्प खादर. तीत्यादिबन्धशाखरस्य तद्धेतुकर्मविषयकमेकाण्डस्य चाऽऽनयैक्यमीश्वराश्रिते च संप्र तदमोक्तत्व्ते्ञौनकाण्डस्य मोक्षतद्धतज्ञाना्थस्याऽऽनयेक्यमतो न प्रसङ्गयोरिष्टते त्यर्थः । संपतारामावप्रसङ्गस्यानिष्टत्वे हेत्वन्तरमाह-प्रलक्षादीति । तत्र प्रत्यक्षवि रोषं प्रकटयति- प्र्यक्षेणेति । जगदरेचिश्योपरुग्मेथ ध्माधमेनिमित्तः प॑ सारोऽतुभीयते । सबमेतद- जुपपल्षमात्मेश्वरेकत्वे । न ज्ञाना्नानयोरन्यत्वेनोपपत्तेः । दुरमेते बिप- रीते विषूची अविधा या च विधेति ज्ञाता । वया च तयोविचयाबि- द्ाविषययोः फलमभेदोऽपि विरश्द्धो निर्दिष्टः भेयथ प्रेयथेति । षिधा- विषयः भयः मरयस्त्वविद्याकायेमिति । वथा च व्यासः-- द्वाविमावथ पन्थानो " इत्यादि, इमो द्वावेव पन्थानाषिल्यादि च । इ च दे निह उक्तं । आवेद्या च सह कार्येण विद्यया हातष्येति शतिस्थृतिन्याये- भयोऽवगम्यते । श्चतयस्तावत्‌--“दह चेदवेदीदथ सलयमस्ति न वेदिः हावेदीन्महती विनष्टिः, तमेवं ॑विद्रानमूत इह भवति, नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय, विद्राभ्न बिमेति इुतश्चन, अविदुषस्तु--अथ तस्य भयं भवति, अविद्यायामन्तरे वर्तमानाः, बरह्म वेद्‌ ब्रह्मैव भवति, अन्योऽ- सावन्योऽहमस्तीति न स बेद यथा पशुरेवं स देवानाम्‌, आत्मविदः स हदं सवं भवति, यदा चमेवत्‌ '" इलयायाः सहस्रशः । स्यतयथ- ‹ अङ्खानेनाऽऽतं ज्ञानं तेन मुह्यन्ति जन्तवः ‡ ‹ इहैव तेजितः सर्गो येषां साम्ये स्थितं मनः ` समं पहयन्ि सवज्र ` इलयाधयाः ।

आदिशब्दोपात्तमनुमानविरोषमाह-जगदिति। विमतं विचित्रहेतुकं विचित्रकार्यत्वा- त्मासादादिवदिल्यथः। प्रयक्षानुमानागमविरोधादयुक्तमक्यमित्युपसंहरति- सवैपिवि। एेक्येऽपि संप्तारित्वमविद्यातो विद्यातोऽपेप्तारित्वमिति विमागाज्नानुपपत्तिरित्युत्तरमाह- नेत्यादिना । तयोः स्वरूपतो विङक्षणत्वे श्रुतिमाह--दुरमिति । (अविद्या या

* धनुधिषहान्तगेतं ख. ङ. ज. पुस्तकेषु नास्ति ।

१ ख, छ, न्ष. °न्यत्वोप।

[अ०१३-छो ०२] आनन्द गिरिकृतदीकासंबितशनांकरभाष्यसमेता ३५९

च विद्यति प्रतिद्धे एते विद्याविद्ये दूरं विपरीते अल्यन्तविरुद्धे इलथः । विषुची नाना- गती भिन्ञफटे इत्यथः । ) स्वरूपतोविरोधवत्फठतोऽपि सोऽस्तीत्याह- तयेति । फटमेदोक्तिमेव व्यनक्ति-- विद्येति । तयोर्विरक्षणत्वे वेदन्यासस्यापि प्ंमतिमाद- तथा चेति । उक्तेऽथं भगवतोऽपि संमतिमुदाहरति-इृह चेति । द्वयोरपि निष्ठयो- सतुस्यमुपादेयत्वमिति शङ्कं शातयति--अविध्ा चेति । अविद्या स्रकायी हातव्ये त्यत्र श्रुतीरुदाहरति-श्रतयस्तावदिति । इहेति जीवदवस्थोच्यते, चेच्छब्दो विद्यो- दयदौरैम्यद्ोती, अवेदीदहं ब्रह्मेति विदितवानित्यथः । अथ विद्यानन्तरमेव सत्यमवि- तथं पुनरावृक्तिवर्जितं कैवल्यं स्यादित्याह--अथेति । अविधाविषयेऽपि श्ुतिमाह- न चेदिति । जन्ममरणादिरूपा ससतिषिनष्टिस्तस्या महत्वं सम्यन््ञानं विना निवतै- यितुमदक्यत्वम्‌ । विद्याविषये श्रुत्यन्तरमाह-- तमेवमिति । परमात्मानं प्रत्यक्त्वेन यः पाक्षात्कृतवान्स देही जीवन्नेव मुक्तो मवतीत्यथः । विद्यां विनाऽपि हेतन्तरतो पुक्तिमाशाङ्कयाऽऽह- नेति । मयहेतुमविद्यां निराकुव॑ती तज्जं मयमाप निरस्यति विद्येलत्न वाक्यान्तरमाह- विद्वानिति । अविद्याविषये वाक्यान्तरमाह-अवि दुष इति । प्रतीच्येकरते सखवकूपमपि मेदं मन्यमानस्य मेददृष्टयनन्तरमेव संस्ारभौन्य- मित्यर्थः । तत्रैव श्ुत्यन्तरमाह-अविधधायामिति । तन्मध्ये तत्परवक्षतया स्थिता- सत्वमजानन्तो देहाधमिमानवन्तो मूढाः संस्रन्तीत्यथेः। विद्याविषये श्रुत्यन्तरमाद-- ब्रह्मेति । अविद्याविषये श्चत्यन्तरमाह-भन्योऽसाविति । मददृष्टिमनु्य तन्निदान- मविद्यत्याह-नेति। स च मनुष्याणां पडवदेवादीनां प्रेष्यतां प्राभोतीव्याह-यथेति। विद्याविषये वाक्यान्तरमाह- आत्मविदिति । इदं पर्वं प्रत्यग्भूतं पूरणं ब्ह्ेत्यथैः। ज्ञानादेव तु कैवल्यमिलयन्न श्रुखन्तरमाह- यदेति । न खल्वाकादां चमेवन्मानवो वेष्ट- यितुमीष्टे तथा परमात्मानं प्रत्यक्त्वेनाननुमूय न मुच्यत इत्यथः । आदिशब्देनानुक्ता विधाविद्याफटमेदाथः श्च॒तयो गृह्यन्ते । ताप्तां भूयस्त्वेन प्रामाण्यं सूचयति-सदस्रञ्च इति। विधाविद्याविषये स्मृतीर्दाहरति--स्मृतयशेति। तत्राविद्याविषयं वक्यमाह- अह्वानेनेति । विद्याविषयं वाक्यद्वयं दहेयति-इहेत्यादिना ।

म्पायतश्र-

“सर्पान्कुशाग्राणि तथोदपानं ब्ात्वा मनुष्याः परिवयन्ति । अज्ञानतस्तत्र पतन्ति केचिज्ज्ञाने फलं प्य यथा विशिष्टम्‌ '' । तथा च देहादिष्वात्मबुद्धिरविद्रान्ागदेषादिभयुक्तो धमाषमानुष्ठान- कृलायते भ्रियते चेल्यवगम्यते दे हादिव्यतिरिक्तात्मदश्चिनो राग्दरेषा- दिपरहाणापक्षपमाधरमपत्युपशमान्मुच्यन्त इति न केनवित्मलयाख्यातुं

१ कं, देहे ।

३६० श्रीमद्धगवद्रीता- [अ० १ ३छो०रे]

श्क्यं न्यायतः। तत्रैवं सति पषग्रहस्येश्वरस्यव सतोऽविधाङृतोपाभिभे- दतः संसारित्वमिव भवति । यथा देहाथात्मत्वमात्मनः । स्ेजन्तूनां हि भसिद्धो देहादिष्वनात्मस्वात्मभावो निधितोऽवि्ाटठृतः । यथा स्थाणौ पुरुषनिश्यो न चैतावता पुरुषधमेः स्याणोभवति स्थाएुषमों वा पुरुषस्य तथा न चैतन्यं धर्मी देहस्य देहर्मो बा चेतनस्य । सुख- दुःखमोहात्मकत्वादिरात्मनो न युक्तोऽबिदयाढृतत्वाविजन्ञेषाजरागृत्यु- बत्‌ । नातुर्यत्वादिति चेत्‌, स्थाणपुरुषौ बेयावेव सन्ती हञात्राऽन्यो. म्यस्मिभ्नध्यस्तावविद्यया देहात्मनोस्तु ब्ेयङ्गात्रोरेवेतरेतराध्यास इति न समो श््टान्तोऽतो देहधर्मो ब्वेयोऽपि ज्ञातुरात्मनो भवतीति चेत्‌ । नावै- तन्यादिभरसङ्कात्‌ । यदि हि ह्यस्य देहादेः कषेत्रस्य धमाः स॒खदुःखमो- हेच्छादयो ज्गातुरभवन्ति तर ज्ञेयस्य क्षेत्रस्य धमाः केचनाऽऽत्मनो भव- न्तयविद्याध्यारोपिता जरामरणादयस्तु न भवन्तीति विशेषहेतुवक्तग्यः। न भवन्तीदयंस्त्यनुमानमविद्याध्यारोपितत्वाजरादिवदिति दहेयत्वादु- पादेयत्वाबेल्यादि । विद्याफठमन्थष्वस्तिरविद्याफटमनथापिरित्येतदन्वयव्यतिरेकाख्यन्यायादपि सिष्य तीत्याह- न्यायतश्चेति । तत्रैव पुराणसंमतिमाह-- सर्पानिति । उदपानं कूपम्‌, यथाऽऽत्मन्ञाने विशिष्टं फं स्यात्तथा पर्येति योजना । न्यायतश्वेत्न्वयव्यतिरे- कार्यं न्यायमुक्तं विवृणोति- तथा चेति । तत्राऽऽदावन्वयमाच््टे--देहादि- ञ्विति । भनाधनिवीच्याविधावृतशिदात्मा देहादावनात्मन्यात्मबुद्धिमादाति त॒क्तो रागादिना प्रयते तत्पयुक्तश्च कमानुतिष्ठति तत्कतौ च यथाकमम नूतनं देहमादत्ते पुरा- तनं ल्यजतीत्येवमविदा्े संमतारित्वं धिद्धमिलर्थः । व्यतिरेकमिदानीं दशैयति- देहादीति । श्रतियुक्तिम्यां भेदे ज्ञाते रागादिष्वस्त्या = त्यविद्याराहित्ये बन्धध्वसिरित्य्थः । उक्तान्वयादेरन्यथाधिद्धि शियिल्यति--इवि नेति । उक्तमन्वयादिवाददिना केनचिदपि न्यायतो न शक्यं प्रत्याख्यातुं तदन्यथा- तिद्धिप्ताधकामावादित्य्थः । अन्वयादेरनन्यथासिदधितवे चोद्यमपि प्राचीनं प्रतिनीतमि- त्याह-तञरेति । ज्ञानाज्ञानयोरुक्तन्यायेन खरूपभेदे कार्यमेदे च स्वारस्येन परापर. योरेक्येऽपि बुच्याद्युपाभिभेदादाविद्यकमात्मनः संसारित्वमामास्रूपं प्रातिमासिकं सिध्य. तीत्यथेः । आत्मनो ब्रह्मता स्वतश्ेदहमित्यात्ममावेन ब्रह्मताऽपि मायादित्याश- ङ्याऽऽह- यथेति । देहादयतिरेकस्याऽऽत्मनो वैदिकपसे खतस्त्वेऽपि तस्मि्नहमिति

न १ ख. ह, "तन्यधः। २ ष. छ. न्न्यंदेः। ३क, ख ध, सष, चैतन्यस्य । ४ क. ध, ह. -स्य । एवं यु" । ५ छ. 'त्यथास्त्य" । ६ ड, ज, “वत्वं सं" ।

[अ०१३छो ° २]आनन्दगिरिषतटीकासं वलितज्चांकरभाष्यसमेता। ३६१

भात्येव तदतिरिक्तत्वं न माति #ं त्वविद्यातो देहाद्यात्मत्वमेव विपरीतं भाप्तते तथाऽऽत्मनो ब्रह्मत्वे स्वामाविकेऽपि तस्मिन्मात्येव ब्रह्मत्वं न मात्यविद्यातोऽ्रह्मत्व- मेव त्वस्य मंस्यतीत्यथः । आत्मनो देहाद्यात्मत्वमाविद्य मातीत्युक्तमनुभवेन स्पष्ट- यति - सर्वेति । अतर्धिमसतद्बुद्धिरविद्याङ़ृतेलत्र दशन्तमाह- यथेति । पुरःस्थिते वस्तुनि स्थाणावविद्यया पुमानिति निश्चयो जायते तथा देहादाषनात्मन्यात्मषीरविद्यातो निश्चितेलथेः । देहात्मनेरिक्यज्ञाने देहधर्मस्य जर देरात्मन्यात्मधर्मस्य च चैतन्यस्य देहे विनिमयः स्यादिव्याशङ्कयाऽऽह-- न चेति । स्थाणो पुरुषत्वं भान्त्या माततीत्येतावता पुरुषधर्मः शिरःपाण्यादिनं स्थाणोभेवति तद्धर्मो वा वक्रत्वादिर्न पुंषो दयते मिथ्याध्य- स्ततादात्म्याद्वस्तुतो धमी्यतिकरादिति । दृष्टान्तमुक्त्वा दाष्टानिकमाह- तथेति । जरादेरनात्मधमत्वेऽपि सुखादेरात्मधमत्वमिति केचित्तन्परत्याह- सुखेति । कामपंक- श्पादिश्रुतेरनात्मधरमंत्वज्ञानाित्यर्थः । किंच विमतो नाऽऽत्मधर्मोऽविद्याङ्ृतत्वाजरादि-

वन्न च हेत्विद्धिरता्भस्तद्नुद्धिविषयत्वेन स्थाणो पुरुषत्ववदविद्याकृतत्वस्योक्तत्वा-

दिति मत्वाऽऽह-अविधेति । स्थाणौ पुरुषत्ववदातिदयत्वं देहदेरयुक्तं दष्टान्तदा्ट- न्तिकयोरैषम्यादिति शङ्कते- नेति । तदेव प्रपश्चयति- स्थाणिल्यादिना । ज्ञेयस्य

, ज्ञेयान्तरेऽध्याप्ादघ्र चोभयोज्ञेयत्वं व्यापकव्यावृच्या ग्याप्याध्याप्तस्यापि व्यावृत्तिरि- , त्थः । देहात्मबुद्धभ्मत्वामवि फरितमाह- अत इति। उपाधिधमाणां सुखादीनामुष-

हिते जीवे व्तुत्वमयुक्तमतिप्रसङ्गादिति परिहरति-नेद्यादिना। अतिप्रपतङ्गमेव प्रकट- यति- यदीति । सुखादीनामात्मधमत्वं चेदुपायिधभेत्मादचैतन्यं जरादिकं चाऽऽत्मनो

। दुर्वारं स्यादिवर्थः । सुखादिरात्मधर्मो नेति पक्षेऽपि नात्ति विशेषहेतुरित्याश-

ङ्याऽऽह- नेति । तदेवानुमानं साधयति-- अविद्येति । विमतं नाऽऽत्मधमं जाग-

| --हेयत्वादिति । आदिशब्दाद्‌ दश्यत्वजड- | त्वादि गृष्यते ।

तत्रैवं सति कवैत्वभोक्तत्वलक्षणः संसारो दयस्थो प्षातये्रिच्र- याऽध्यारोपित शति न तेन न्नातुः किचिहष्यति । यथा बारेरध्यारो पितिनाऽऽकाज्चस्य तङमख्वन्सादिनत् । एवं च सति सवेकषतरेष्वपि सतो भगवतः सषज्हस्येश्वरस्य स॑सारित्वगन्धमात्रमपि नाऽऽशङ्चम्‌ । न हि इचिद पि छोकेऽविद्याध्यस्तेन धर्मण कस्यचिदुपकारोऽपकारो वा दृष्टः । यसक्तं न समो दृष्टान्त इति । तदसत्‌ । कथम्‌ । अविद्याध्यासमात्रं हि श्टान्तदार्टीन्तिकयोः साधम्पं॑विवक्षितम्‌ । तन्न व्यभिचरति । यतु हघातरि व्यभिचरतीति मन्यते तस्याप्यनंकान्तिकत्वं दशितं जरा-

३६२ भीमदगवन्नीवा- [अ० १६०२]

दिभिः । अविध्यावश्वात्क्षत्र्नस्य संसारित्वमिति चेत्‌। न, अविध्राया-

स्तापसंस्षात्‌ । घापसो हि भत्यय आवरणात्मकत्वादविधया विपरीत

ग्राहकः संक्षयोपस्थापको वाऽग्रहणात्मका वा ।

सुखादीनां जरादिवदात्मधरममत्वाभावे तस्य वस्तुतोऽपंपारितेति फलितिमाह- तत्रेति। भारोपितेनाधिष्ठानस्य वस्तुतोऽस्पशेँ दष्टान्तमाह- यथेति । परामिन्नस्या ऽऽत्मनः पं्ारित्वमध्यस्तमिति स्थिते यत्परस्य पसारित्वापादनं तदयुक्तमित्याह--एवं चेति। आत्मनि संप्तारस्याऽऽरोपितत्वात्तदमिन्ने परस्िन्ाशङ्केव तस्यायुक्तेत्येतदुपपादयति- न हीति । स्थाणो पुरुषनिश्वयवदात्मनो देहाधात्मत्वनिश्वयस्याध्यस्ततेत्ययुक्तं दष्ट न्तस्य ज्ेयमाश्रविषयत्वादितरस्य ज्ेयज्ञातृविषयत्वादित्युक्तमनुवदति--यख्िति। वैषम्यं दूषयति--तदसदिति । तहि केन स्ाषम्यैमिति च्छति - कथमिति । अभीष्ट पध्यं दशयति--अविध्ेति । तस्योमयत्रानगतिमाह- तभ्ेति । ज्ञेयान्तरे जेय. स्याऽऽरोपनियमाज्जञातरि नाऽऽरोपः स्यादित्याशङ्कघाऽऽह-यस्विति । नायं नियमो ज्ञातरि जराधारोपस्योक्तत्वादित्याह- तस्यापीति । ज्ञेयस्येव ज्ञेयान्तरेऽ- ध्याप्तनियमस्येति यावत्‌ । अतो ज्ञातरि नाऽऽरोपम्थमिचारशङ्केत्यरथः । भात्मन्यवि- द्याध्यासे तघ्राविद्यायाः ख।माविकत्वात्तदधीनत्वं संसारित्वमपि तथा स्यादिति शङ्ते- अबिधयावक्वादिति । काऽविद्या विपरीतग्रहादिवाऽना्निर्वाच्याज्ञानं वा, नाऽऽघो विपरीतग्रहादेस्तमःकम्दितानिवीच्याज्ञानका्ैत्वात्तनिष्ठस्याऽऽत्मधरमत्वायोगादित्याह- नेत्यादिना । तदेव प्रप्चयति- तामसो शीति ।

विवेकमकाशमावे तद्भावात्‌ । तामसे चाऽऽवरणात्मके तिमिरादि- दोषे सत्यग्रहणादेरविदाश्रयस्योपरुभ्पेः । अत्राऽऽहैवं ताहि ्ञातृषर्मोऽ- विधा। न, करणे चक्षषि तैमिरिकत्वादिदोषोपरम्धेः । यशु मन्यसे ह्नावपर्मोऽविदा तदेव चाविधापमेवसं पित्रहनस्य संसारित्वम्‌ । तत्र यवुक्तमीश्वर एव क्षे्रह्लो न संसारीत्येतदयुक्तामिति । आवरणात्मकत्वं वस्तुनि पम्यक्प्रकाशप्रतिबन्धक्रत्वम्‌ । षिपरीतम्रहणादेरविधाका- यत्वं विद्यापोहत्वेन साधयति-- विवेकेति ^ न च कारणाविद्याऽनानिवीच्याऽऽत्म- धमैः स्यादिति युक्तमनिवीच्यत्वादेव तस्यास्तद्धरमत्वस्य दुर चत्वादिति मावः । ईच विपरीतम्रहादेरन्वयन्यतिरेकाम्यां दोषजन्यत्वावगमादपि नाऽऽत्मधमेतेल्याह- तामसे चेति । तमःशम्दितान्ञानोत्यवस्तुप्रकाशप्रतिन्धकस्िमिरकाचादिदोषस्तस्मिन्सलय- ज्ञानं मिथ्याधीः संहायश्ेति घ्रयस्योपलम्भादसतति तस्मिन्नप्रतीतेरन्वयव्यतिरेकाम्यां विपरीतज्ञानदेर्दोषाधीनत्वाधिगमान्न केवङात्मधमेतेल्थः । दोषस्य निमित्तत्वाद्धावका-

१. षवेचतः।

~~ कमजनडेकग्याण्कायाग्योकनयावकयिषोेककिणया-- ~ धि प की

[अ ० १ ६.छो ०२ }]आनन्द गिरिदतदी कासं बरितश्चांकरभाष्यसमेता । ३६३

यंस्योपादाननियमादनिवीच्याविद्यायाश्वासंमतेरात्मैव विपर्यय देरुपादानमिति बचोद्‌- यति-अत्राऽऽहेति । विपरीतग्रहादेर्दोषोत्थत्वं सप्तम्यथेः । अग्रहादित्रितयमविधा । विपययादेः सत्योपादानत्वे सल्यत्वप्रपञ्गान्नाऽऽत्मा तदुपादानं कितु दोषस्य षकषुरादि- भमेकत्वप्रहणाइम्रहणादेरपि दोषत्वात्करणधमेत्वे कारणमविद्योत्थमन्तःकरणं न च तद्ेतुरवि्ाऽसतिद्धेति वाच्यमन्नोऽहमित्यनुमवात्स्वापे चाज्ञानपरामर्शात्तदवगमात्कार्य- रिङ्गकानुमानादागमाच्च तत्परतिद्धेरिति परिहरति-नेल्यादिना । संगृदीतचोद्यपरि- हारयोश्ोदं विवृणोति-यख्िति । अविद्यावत्तेऽपि ज्ञतुरपंपारित्वादुष्खातदंष्ोरग- वदविद्या किं करिष्यतीत्याशङ्कयाऽऽह- तदेवेति । मिथ्याज्ञानादिमत्त्वमेवाऽऽत्मनः पपारित्वमिति स्थिते फटितमाह- तन्नेति । तस्म यथा करणे चक्षुषि विपरीतग्राहकादिदोपस्य दश्ष॑नाभ्म विपरी. तादिग्रहणे तभ्िमित्तो वा तेमिरिकत्वादिदोषो ्रदीतु; । चश्रुषः संस्का- रेण तिभिरेऽपनीते प्रहीबुरदशैनाभ् प्रदीतु्मो यथा तथा सवेतरैवाप्रह-

णविपरीतसंश्यमत्ययास्तभिमित्ताः करणस्यैव कस्यविद्धवितुमरैन्ति न

्ातुः पेजह्गस्य । संबे्यत्वाच तेषां मदीपमकाश्चवभ ्ातृधमेत्वम्‌ । संबे-

धत्वादेव स्वात्मव्यतिरिक्तसंषेयत्वम्‌ । सवैकरणंवियोगे च कैवर्ये सवै वादिभिरविद्यादिदोषवच्ानभ्युपगमात्‌। आत्मनो यदि केबरहस्याग्न्यु-

ष्णवतस्वो धमेस्ततो न कदाचिदपि तेन वियोगः स्यात्‌। अविक्रियस्य च

व्योमवत्सवेगतस्यामतैस्याऽऽत्मनः केनचित्संयोगवियोगानुपपत्तेः। सिद्धं

ब्हगस्य निलमेबेश्वरत्वम्‌। अनादित्वाभ्िगुणत्वा दित्यादीश्वरवचनाश्।

न करणे चक्षुषील्यादिनोक्तमेव परिहारं प्रपश्चयति- तश्रेल्यादिना । तिमिरादि. दोषसत्कृतो विषरीतम्रहादिश्च न म्रहीतुरात्मनोऽस्तीत्यत्न हेतुमाह- चक्ष इति । द्तनाज्ञनादिसंस्कारेण तिमिरा पराकृते देवदत्तस्य ग्रदीतुर्दोषाचयनुपटम्भान्न तस्य ोद्धमेत्वमतो विमतं तत्वतो नाऽऽत्मधरमो दोषत्वात्तत्कायैत्वाद्भा परंमतवदित्यथेः । किंच विपरीतम्रहादिस्तस्वतो नाऽऽत्मधर्मो वेदयत्वात्तेप्रतिपन्नवदित्याह-- संबेधत्वाषेति । किच यद्रेधं तत्खातिरिक्तवेच्ं यथा दीपादीति व्यापिर्विपरीतप्रहादीनामपि वे्त्वाद- तिरिकतवेयतेवे संवेदिता न संवेद्यधमेवान्वेदितृत्वाद्यथा देवदत्तो न सेवे्यरूपादिमानित्य- तुमानानतरमाह--संबेधत्वादेषेति । किंच विपरीतमरडादयस्तत््वतो नाऽऽत्मधमी ग्यमिचारित्वात्कृत्वादिवदिल्याह- सर्वेति । उक्तमेव विवृष्वन्नात्मनो विपरीतम्र हादिः स्वामाविको वाऽऽगन्तुको वेति विकल्प्याऽऽययं दुषयति- आत्मन इति । तोऽनिर्मक्षोऽविद्यातज्ध्वस्तेरसद्धावादिति भावः । आगन्तुकोऽपि स्वतशेदमुक्तिः

१ ख. ¶ति। आत्मनोऽनि ।

ह

३६४ । भ्रीपद्धगवद्धीता- [अ० १६-छो०२]

परतशरेत्तत्राऽऽह--अविक्रियस्येति । विमुत्वादविक्रियत्वादमूतेत्वाच्ाऽऽत्मा व्योम- वन्न केनचित्सयोगविभागावनुभवति न हि विक्रियाभावे व्योन्चि वस्तुतः संयोगविभागा- वसङ्गत्वाश्वाऽऽत्मनस्तदप्तयोगान्न परतोऽपि तस्मिनिविपरीतग्रहादीत्यथेः । तस्याऽऽत्म- धर्मत्वाभवे फलितिमाह- सिद्धमिति । आत्मनो निर्ैभेकत्वे भगवदनुमतिमाह- अनादित्वादिति । नन्वेवं सति संसारसंसारित्वाभावे शाल्लानथक्यादिदोषः स्यादिति।

न सर्वेरभ्युपगतत्वात्‌। सर्वद्यात्मवादिभिरभ्युपगतो दोषो नैकेन परि

हतैव्यो भवति । कथमभ्युपगत इति युक्तात्मनां ससारसंसारि्वश्यष-

हाराभावः सरवैरेवाऽऽत्मवादिभिरिष्यते।

हृश्वरत्वे सत्यात्मनोऽसंपारित्वे विधिशाख्रप्याध्यक्षदिश्वा ऽऽनभेक्यात्तासतिकमेव तस्य संपारित्वमिति शङ्कते - नन्विति । विद्यावस्थायामविद्यावस्थायां वा ॒शाल्ञान- थेक्यमिति विकरप्याऽऽयं प्रल्याह-- न सर्वैरिति । विदुषो मुक्तस्य सैप्तारतदाधार- योरभावस्य सवेवादिप्तमतत्वात्तत्र शशाख्रान्थकयादि चोद्यं मयेव न प्रतिविधेयमि- त्यथः । संग्रहवाक्ये विवृणोति- सर्वैरिति । भमिप्रायाज्ञानात्म्रभ्े स्वाभिप्रायमाह- कथमित्यादिना ।

` नच तेषां श्राञ्लानथक्यादिदोषपािरभ्युपगता । तथा नः केभह्गा- नामीश्वरेकत्वे सति श्ाञ्चानथेक्यं भवतु । अविधाविषये चार्थवश्वम्‌ | यथा द्रेतिनां सर्वेषां बन्धावस्थायामेव शास्ञा्यथेव्वं न पुक्तावस्था- -थामेवम्‌ । नन्वात्मनो बन्धमुक्तावस्थे परमाथत एव वस्तुभूते द्वैतिनां मः सर्वेषामतो हेयोपादेयतत्साधनतद्वावे शाख्रा्ययेवश्यं स्याददेतिनां पुनदेतस्यापरमार्थत्वादविद्याकृतत्वाद्वन्धावस्थायाश्ाऽऽत्मनोऽपरमायेत्व ` नि्िषयत्वाच्छाल्ञादयानयथेक्यपिति चेत्‌ । नाऽऽत्मनोऽवस्थाभेदा- मुपपत्तेः । यदि तावदात्मनो बन्धमुक्तावस्थे युगपत्स्यातां क्रमेण वा। युगपत्तावद्विरोधान्न संभवतः स्थितिगती इवैकस््मिन्‌ । कमभावित्वे च निभि मित्तत्वेऽनिर्मोक्षपरसङ्गोऽन्यनिमितस्वे च स्वतोऽभावादपरमायेत्व- भसङ्कः । तथा च सत्यभ्युपगमहानिः। ताह मुक्तान्प्रति विभिशाख्स्याध्यक्षदेश्वाऽऽनथक्यमिलयाशङ्कयाऽऽह- न चेति। त हि म्यवहारातीतेषु तेषु गुणदेषाशङ्केतय्थः । दैतिनां मते मुक्तात्मस्िवास्मत्प्षेऽपि सेत्रज्ञस्येश्वरत्वे ते प्रति-च शाल्लाधानधक्यं विद्यावस्थायामास्थितमिति फटितमाह- तथेति । दितीयं दूषयति- अविद्येति । तदेव दृष्टान्तेन विवृणोति-- यथेति ।

१६. छ. क्ष, भवति ।

[०१ ३-छो ० २] आनन्द्गिरिडतदीकासंवखितश्चांकरभाष्यसमेता। ३६९

एवमद्वेतिनामपि विद्योदयात्प्ागर्थवक्वं शाञ्ञदेरिति शेषः । दरैतिमिखैतिनां न साम्यमिति शङ्कते- नन्विति। अवस्थयोवस्तुतवे तन्मते शाज्ञाचर्थवत्तवै फारेतमाह- अत इति । सिद्धान्ते तु नावस्थयोव॑स्तुतेति वैषम्यमाह-अदैतिनामिति । ग्याव- हारिकं दवेतं तन्मतेऽपि स्वीकृतमित्याशङ्कयाऽऽह- अविद्येति । कल्पितद्रैतेन व्यव- हारान्न तस्य वस्तुते्यथैः । बन्धावस्थाया वस्तुत्वाभावे दोषान्तरमाह-बन्पेति जात्मनस्तत्वतोऽवस्थाभेरो द्वैतिनामपि नास्तीति परिहरति- नेति । अनुपपि द््री- ` यितुं विकल्पयति-- यदीति । तत्राऽऽदयं दृषयति- युगपदिति । दितीयेऽपि क्रम- माविन्योरवस्थयाोर्निर्निमित्तत्वं सनिमित्तत्वं वेति विकल्प्याऽऽये सदा प्रपङ्गाहन्धमो- प्योरव्यवस्या स्यादित्याह- क्रमेति । कल्पान्तरं निरस्यति-- अन्येति । बन्धमो- ्षावस्थे न परमार्थे अस्वाभाविकत्वात्स्फिकटो हितयवदिति स्थिते फटितमाह-तथा चेति । वस्तुत्वमिच्छताऽवस्थयोरवस्तुत्वोपगमादिलय्थः ।

किच बन्धमुक्तावस्थयोः पौवौपयैनिरूपणायां बन्धावस्था पूर्व प्रकरप्याऽनादिमल्यन्तवती च त पभरमाणविश्द्धं तथा मोक्षावस्थाऽऽ- दिमत्यनम्ता च भमाणविरुद्धेवाभ्युपगम्यते। न चावस्थावतोऽवस्था- न्तरं गच्छतो निलयत्वमुपपादयितु श्चक्यम्‌ । अथानित्यत्वदोषपरि- हाराय बन्धमुक्तावस्थाभेदो न कटप्यतेऽतो दरैतिनामपि श्ाल्लानथेक्यादि- दोषोऽपरिदाय एवेति समानत्वान्नादरैतवादिना परिहतेव्यो दोषः ।

इतश्वावस्ययोन वस्तुत्वमित्याह-- चेति । भवस्थयोरवस्तुत्वमिच्छता तयोर्यौग- प्यायोगाद्वाच्ये क्रमे बन्धस्य पुतैतवं मुक्तेश्च पाश्चात्यमिति स्थिते बन्धस्याऽऽदित्वकरतं दोषमाह- बन्धेति । तस्याश्च ङृताम्यागमकृतविनाशनिवृत्तयेऽनादित्वमेष्टग्यमन्तवन्तं च मुक्त्यर्थमास्थेयं तच्च यदनादिभावरूपं तनत्यं यथाऽऽत्मेतिव्यापतिविरुद्धमित्यथः । मोक्षस्य पाश्वात्यकृते दोषमाह- तथेति । सा हि ज्ञानादिपाध्यत्वादादिमती पुनरावृ- त्यनङ्गीकारादनन्ता च तच्च यत्सादिभावरूपं तदन्तवद्यथा परादीतिन्याप्त्यन्तरवि- रद्रमिलयर्थः । किंच क्रमभाविनीम्यामवस्याम्यामात्मा संबध्यते न वा, प्रथमे पृवौ- व्यया संहैवोत्तरावस्थां गच्छति चेदुत्तरावस्थायामपि पूर्वावस्थावस्थानादनिरमोक्षः, यदि एवोवस्थां त्यक्त्वोत्तरावस्थां गच्छति तदा पृवेल्यागोत्तराप्त्योरात्मनः सातिशयत्वा्नि- लत्वानुपपत्तिरित्याह- न चेति । आत्मने ऽवस्थाद्यस्तनन्धो नास्तीति दितीयमनृ्य देषयति- अथेत्यादिना । न च श्ञाञ्जानथक्यं यथाभरसिद्धाविद्रत्पुरुषविषयत्वाच्छास्चस्य ।

अविदुषां हि फरहेत्वोरनात्मनोरात्मदशंनम्‌ । न विदुषां विदुषां हि

फदेतुभ्यामात्मनोऽन्यत्वदशेने सति तयोरदमिल्यात्मदशनानुपपतेः ।

३६६ भीपदडगवल्षीता- [अ०१६ो०द)

न त्यन्तपूद उन्मत्तादिरपि जलाग्न्योश्छायापकाक्षयोर्वेकात्मयं पश्यति ` किमुत विवेकी । तस्माम्न विधिप्रतिषेधश्नाज्ञ वाषत्फरुहेतुभ्यामात्मनोऽ- भ्यत्वदक्षिनो भवति ।

तर्हि पक्षद्वयेऽपि दोषाविशेषान्नद्वितमतानुरागे हेतुरित्याश्चङ्कयाविध्याविषये चेत्युक्तं `

विवृणोति--न चेति । तदेव स्फुटयति--अविदुरषां हीति । फटं भोक्तृत्वं कर्तं हेतुः, यद्वा फटं देहविरेषो हेतुरदृष्टं तयोरनात्मनो मोक्ताऽहं कर्ताऽहं मनुष्योऽहभिला- द्मात्मदद्ीनमधिकारकारणं तेनाविदधद्विषयं विधिनिषेधशाखमित्यर्थः । विदुषामपि मनु. ष्योऽहमित्यादिव्यवहारात्तद्विषयं शाले किं न स्यादित्याशङ्कयाऽऽह-नेति । मोक्तत्वकरैत्वाम्यां ब्राह्मण्यादिमतो देहाद्धमीषर्माम्यां चाऽऽत्मनोऽन्यत्वं प्यतो न विधिनिषेधाधिकारित्वमुक्तफटाक्ावात्मीयाभिमानापतमवादित्यथः । आत्मनो देहादेरन्य त्वद्रिनो न देहादावात्मधीरित्येतदुपपादयति-न हीति । विदुषो न विधिनिषेधा धिकातततित्युक्तमुपंहरति- तस्मादिति ।

न हि देवदत्त त्वमिदं कुर्मिति कर्रिमिशित्कमेणि नियुक्ते विष्णुषि- ओऽहं नियुक्त इति तत्रस्थो नियोगं शण्वश्षपि प्रतिपद्यते । नियोगवि षयविवेकाग्रहणाचृपपदथते प्रतिपतिस्तथा फरहेत्बोरपि । ननु भाङृत संबन्धापेक्षया युक्तैव प्रतिपतिः शा्चाथबिषया फरुहेतुभ्यामन्यात्म त्वदशनेऽपि सतीष्टफलेतौ भर्वातितोऽस्म्यनिष्टफकहेतोश्च निवतितोऽ- स्मीति । यथा पित्‌(ता)पुज्रादीनामितरेतरात्मान्यत्वदशने सत्यप्य न्योन्यनियोगमतिषेधौथप्रतिपत्तिः । न व्यतिरिक्तात्मदशनपतिपते प्रागेव फलहेत्वोरात्माभिमानस्य सिद्धत्वात्‌ । शाज्ञस्याविदधद्विषयत्वमिव विद्धद्विषयत्वमपि मन्तन्यमुमयोरपि शा्ञश्रवणाविहेषा-

दितयाशङ्कयाऽऽह-न हीति । तत्रस्थो यस्मिन्देशे देवदत्तः स्थितस्तत्रैव वतमान सित्यथः। ननु देवदत्ते नियुक्ते विष्णुमिश्रोऽपि कदाचितियुक्तोऽस्मीति प्रतिपद्यते, षं नियोगविषयान्नियोज्यादात्मनो विबेकाग्रहणान्नियोज्यत्वभरान्तरित्याह-िंयोगेति । अविवेकिनो निोगधीभेवतीति इष्टान्तमुक्त्वा फटे हेतौ चाऽऽत्मदष्टिविशिष्टस्याविदुषः संमवत्येव विधिनिषेषाधिकारित्वमिति दाष्टान्तिकमाह- तथेति । विधिनिषेषश्चाञ्जम- विद्धद्विषयमिति वदता शाज्ञानर्थक्यं पतमाहितं संप्रति श्ाञ्जस्य विद्रद्विषयत्वेनेवार्थवच्तं शाक्यतमथनमिति शङ्कते- नन्विति । प्रकृतिरविद्या ततो जातो यो देहादावमिमा- नात्मा सेनन्धो विद्योदयात्परागनुमूतस्तदयेक्षया विधिना प्रवतितोऽस्मि निषेषेन निवत तोऽस्मीति विधिनिषेषविषया सत्यामपि विद्यायां धीयक्तैवेत्यर्थः । विदुषोऽपि पूर्वमा-

१ घ. "हेतोः प्र । २१. धाथोप्र। ३ क. ख. "योञ्यभी'।

[अ ° १६७ ०९]आनन्द्‌ गिरिढृत्ीकासंवरितक्षांकरभाष्यसमेता । ३६७

विं संबन्धमपेकष्य विधिनिषेषविषयां धिथमुक्तामेव व्यक्ती करोति-ृष्टेति । नन्व- विदुषो मिथ्यामिमानवन्न विदुषः सोऽनुवतैते तथा चाऽऽविद्यषनन्धापेक्षया न युक्ता विदुषो यथोक्ता धीरिति तत्राऽऽह- यथेति । पिता पत्रो भातेलयादीनां भिथोऽन्यत्व- इष्टावप्यन्योन्यनियोगार्थस्य निषेधार्थस्य च धीरष्टा पितरमधिङृलय विधौ निषेधे वा तस्य तदनुष्ठानारक्तौ पुरस्य तद्विषया धीरिष्ठा “ अथातः संप्रत्तियंदा परष्यन्मन्यतेऽथ पुत्रमाह त्वं ब्रह्म त्वं यज्ञस्त्वं शोकः ” इत्यादिसंप्रततिश्चुत्याऽशेषानुष्ठानस्य पूत्रका्य- ताप्रतिपादनात्‌ । पुज्रं चाधिकृत्य विधिनिषेधप्रवृत्तौ तस्य तदशक्तौ पितुस्तदर्था धीर- पगता तथा भान्रादिष्वपि द्रष्टग्यम्‌। एवं विदुषो हेतुफटाभ्यामन्यत्वददौनेऽपि प्राक्षाठी- नाविच्यदेहादिपंबन्धादविरुद्धा विधिनिषेधाथी धीत्ययैः । पुत्रादीनां मिथ्यामिमाना- न्मिथो नियोगधीयुक्ता त्दादीनस्तु तदमावान्न देहादिप्तबन्धाधीना नियोगधीरिति परिहरति- नेत्यादिना ।

भरतिपन्ननियोगपरतिषेधार्थो हि फल्हेतुभ्यामात्मनो ऽन्यत्वं प्रतिपथते न पूर्वं तस्माद्विधिपरतिषेष्चा्ञमविद्रद्विषयामिति सिद्धम्‌ । ननु स्वगै- कामो यजेत कञ्ज न भक्षयेदित्यादावात्मग्यतिरेकद शिनाममदत्तौ केवर्देहाच्रात्मष््टीनां च । अतः कतरभावाच्छाञ्ञानर्थक्यमिति चेत्‌ । न, यथापरसिद्धित एव परहसिनिदस्युपपतेः । ेश्वरभेत्रहैकत्वद्ची ब्रह्म- वित्तावभ्न भवतेते ।

किंच सर्वापक्षा च यज्ञादिश्रुतेरश्चवदिति सर्वीपेक्षाधिकरणे सम्यश्तानस्यादष्ट- पाध्यत्वोक्तेविभिनिषेधाथानुष्ठानं सम्यम्जञानात्पवेमिति कुतो विदुषस्तदनुषठानमित्याह- भरतिपन्नेति । सत्यदष्टे सम्यग्धीदृष्टेरसति चाडुद्बुदधेस्तदमावादन्वयन्यतिरेकाम्यां विविदिषावाक्याच विधिनिपेषानुष्ठानातूर्वं न सम्यग्धीरे्याह-न पूत॑मिति । विधि- निषेषयोर्विद्वद्विषयत्वायेगे फलितिमाह- तस्मादिति । शाल्ञस्याविद्रदिषयत्वेनोक्तम- धषत्वमाकेपसमाभिम्यां प्रपश्चयितुमाक्षिपति- नन्विति । चकारादूष्वैमप्रवृत्तिरिति .. संबध्यते । आत्मनो देहाद्यतिरेकं पर्यतां देहाद्यमिमानरूपाधिकारहेत्वमावाद्विधितो यागादावप्रवृत्तिनिषेधाशामक्ष्यमक्षणादेने निवृक्तिरतस्तेषां प्रवृत्तिनिवृत्योरमावे देहादा- वात्मत्वमतुमवतामपि न ते युक्ते तेषां पारडौकिकमोक्तुप्रतिपत्त्यमावादित्यथः । विदु- पामविदुषां च प्रवृत्तिनिवृत्यमावे फठितिमाह-अत इति । आत्मनो देहाद्यतिरेकं परोक्षमपरोक्षं च देहात्मत्वं परयतः शाख्ानुरोषादेव प्रवृत्तिनिवृत्युपपत्तेने श्ाल्ञान- धैक्यमित्युत्तरमाह-नेद्यादिना । प्रिद्धिरत्र श्ाज्ञीयाऽभिमता । एतदेव विवृण्वन््ह्म- विदो वा नैरात्म्यवादिनो वा परोक्षज्ञानतो वा प्रवृत्तिनिवृक्ती विवक्षतीति विक- ध्याऽऽधं दूषयति--टैश्वरेति । न निवतैते चेत्यपि द्र्टन्यम्‌ ।

३६८ भरीमयगवहीता- [अ०११छो०]

, तथा नेरात्म्यवाधपि नास्ति पररोक शति न परषतेते । यथाप्र- सिदितस्तु विधिप्रतिषेधश्चाङ्ञभ्रवणान्यथानुपपस्याऽनुमितास्मास्तित्व आत्मविशेषानभिहः कर्मफलसंजाततृष्णः श्रद्धधानतया च भ्रवतेत इति सर्वेषां नः पत्यक्षमतो न शाल्ञानथक्यम्‌। विवेकिनामपहसिदशेनासद- नुगामिनाममरदरत्तो शाल्ञानथक्यामिति चेत्‌ । न कस्यचिदेव किविकोप- पत्तेः । अनेकेषु हि भाणिषु किदेव विवेकी स्या्थेदानीम्‌ । न च निवेकिनमयुवतनते मूढा रागादिदोषतघ्रत्वात्महततेः । अभिचरणादौ च परत्तिदशेनात्‌ । स्वाभाव्याच भरतः । द्वितीयं निरस्यति-- तयेति । पूवैवदत्रामि संबन्धः । तृतीयमङ्गी करोति--ययेति। ` विधिनिषेधाधीनां प्रतिद्धिमनुरुन्धानः सनिति यावत्‌ । चकारान्निवतेते चैतयनुङृष्यते । ब्रह्मविदं नैरात्म्यवादिनं च त्यक्त्वा देहाधतिरिक्तमात्मानं परोक्षमपरोक्षं च देहाया- त्मत्वं॑पयतो विधिनिषेधाधिकारित्वे सिद्धे फठमाह- अत इति । विषान्तरेण । दाखरार्थानथक्यं चोदयति--विवेकिनापिति । दष्टा हि तेषां विधिनिषेषयोरप्र्‌- त्तिनै हि देहादिभ्यो निष्कृष्टमात्मानं दष्टवतां तयोरधिक।रसेन तान्प्रति शालं नाथै- वन्न च देहाद्यात्मत्वदशस्तत्राधिक्रियन्ते तेषां यद्यदा चरतीति न्यायेन विवेकिनोऽनुग- छतां विध्यादावप्रवृत्तेरतोऽधिकायेभावाद्धिष्यादिशाल्लस्य तदनुसारिशिष्टाचारस्य चाऽऽनथेक्यमिव्य्थः । किं सर्वेषां विवेकित्वादधिका्यभावादानर्थक्यं श्ास््योच्यते किवा कस्यचिदेव विवेकित्वेऽपि तदनुवर्तित्वादन्येषामप्रवृत्तरानर्थक्यं चोद्यते तत्र प्रथमं प्रतलयाह-न कस्यचिदिति । मनुष्याणां सदसष्विति न्यायेनोक्तमेव स्फुट. यति--अनेकेष्विति । तत्रानुभवानुरोषेन दष्टान्तमाह-यथेति। द्वितीयं दूषयति- न चेति । किच विवेकिनामप्रवृत्तावन्येषामप्यप्रवृत्तिरिलयाशङ्कां निरसितुं शइयेनारौ तद्प्रवृत्तावपीतरप्रवत्तरिव्याह- अभिचरणादौ चेति । अविवेकिनां रागादिदरारा भ्रवृत््यास्पदं सर्वं संग्रहीतुमादिपदम्‌ । इतश्च विवेकिनां प्रवृत््यमविऽपि नाज्ञस्याप्रवृ- ` ्िरि्याह-स्वाभाव्याचेति ।

स्वभावस्तु भवतेत इति ह्यक्तम्‌ । तस्पादविधामौत्र॑ससारो यथा- दृष्टविषयः एव । न कत्रह्मस्य केवरस्याविद्या तत्कार्यं च। न च मिथ्या ञानं परमाथेवस्तु दूषयितुं समर्थम्‌। नष्यपरदेशं स्नेहेन पड्ीकर्तु शक्रोति मरीच्युदकं तथाऽविद्ा कषेत्रह्नस्य न किचित्कतु शक्रोति । अर्त दमुक्तं क्षेरहनं चापि मां विद्धि “अङ्नानेनाऽऽदतं ज्ञानम्‌" इति च।

| १क.ख. घ. क्ष. “सिद्धस्तु । २. छ. नुप्रब । ३. छ. मात्रः संः। च्ष.ठ. “त इदः । |

[ज ० १ ३.छो ° २] आनन्द गिरिढृतदीकासंवरितक्नांकरभाष्यसमेता । ३६९

वृत्तेः खमावाख्याज्ञानकायत्वे मगवद्वाक्यमनुकूट्यति-- स्वभावस्त्विति । प्वृ- तेरज्ञानजत्वे विधिनिषेषाधीनप्रवृत्तिनिवृत्यात्मकबन्धस्याविद्यामाश्रत्वादविद्द्विषयत्वं शाञ्जस्य सिद्धमिति फङ्तिमाद- तस्मादिति । दष्टमवानुप्र्विद्वान्यथादृष्टस्तद्विषय- ` क्तदाश्रयः सप्तारस्तथा च प्रवृत्तिनिवृत्यात्मकप्तपतारस्याविद्वद्विषयत्वात्तद्धेतुविषिशाख- स्यापि तद्धिषयत्वमित्थः । नन्वविद्या केचरज्ञमाश्रयन्ती खकार्यं संप्तारमपि त्मिन्नाधत्ते तैन तस्येव श्चाञ्ञापिकारित्वं नेत्याह- नेति । अविद्यादेः शुद्धे सेत्ज्ञे वस्तुतोऽपतब- नेऽपि वैस्मिजनारोपितं तमेव दैःली करोवीत्यत्राऽऽह- नं चेति । तदेव दृष्टान्तेन छष्टयति-न हीति । क्षेत्रज्ञस्य वस्तुतोऽविद्यापंबन्धे मगवद्वचोऽपि चोतकमिव्याद- अत इति । कषेश्रज्ञेश्वरयोरेक्ये किमित्यप्तावात्मानमहमिति बुध्यमानोऽपि स्वस्येश्वरत्व- भीश्वरोऽस्मीति न बुध्यते तत्राऽऽह-अङ्घानेनेति ।

अथ किमिदं संसारिणामिबाहमेवे ममेषेदमिति पण्डितानामपि।

श्रण्विदं तत्पाण्डित्यं यत्त्र एवाऽऽत्मद शनम्‌ । यदि पुनः कषेत्रहमवि

क्रियं पर्येयुस्ततो न भोगं कमे वाऽऽकाङेयुरमम स्यादिति । विक्रि

यैव भोगकमेणी । अयेवं सति फएराथित्वाद विद्रान्परवतैते ।

आत्मनो वस्तुतः संपारासस्परशे विद्वदनुभवविरोषः स्यादिति बोदयति-अयेति। एवमित्यमिनात्यादिवेरिष्यमृक्तम्‌ , इदमा कषेश्रकटननादि, पण्डितानामपि प्रतीतं संसा- हित्वमिति शेषः । फं पाण्डित्यं देहादा वात्मदशीनं वा कूरस्यात्मदष्टिराहो संसा- हिस्वदिषीरिति विकटप्याऽऽय्यं निराकुवैननाह-- श्णविति। तच्च वस्तुतोऽपंपारित्वा- (त्वोविरोधि प्रातिमाधिकं तु संसारिर्त्वमिष्टमिति शेषः। द्वितीयं दूषयति-यदीति। ने हि कूटस्थात्मविषयं संसारित्वं प्रतीयते येन वस्तुतोऽपं्ारित्वे विरष्येत कूटश्थात्म- धीविरद्धायाः संसारित्वनुद्धेरनवकारित्वादित्यथः। आत्मानमक्रियं॑पदयतोऽपि कुतो भोगकर्मणी न स्यातामित्याशङ्कयाऽऽह- विक्रियेति । अविकरियात्मबुदधरमोगकमी- काङ्सयोरमावे कस्य शाले प्रवृत्तिरित्याशङ्कयाऽऽह- अथेति । एर्णाधित्वामावादहि दुषो न कर्मणि प्रवृत्तिरिलयेवं स्थिते प्त्यनन्तरमविद्वान्फटार्धित्वात्तदुपाये कमणि प्रवतैते शाज्ञाधिकारीत्यथेः ।

विदुषः पनरदिकरियात्पदाशिनः फटा्धित्वाभावाच्यद्रस्यनुपपकसौ

कायैकरणसंधातन्यापारोपरमे नि्टचिरूपचयेते । इदं चान्यत्पाण्डितयं

कस्यचिदस्तु सेतरह्न ईश्वर एव कषेत्रे चान्यत्ेत्रह्मस्य विषयः । अहं तु

संसारी सखी दुःखी च । संसायोपरमश्च मम कतेव्यः प्ेत्रपेब्रह्मविह्ना-

१ क. तत्तस्मिः । रे क. दुःखा! ३ ठ. ज. 'तीद्याशङ्कयाऽऽ्ह। ४ क. ख. दक्चयति । ५ज. "कंसं! ६ ख. ङ, ज. ^त्यमनि्ट। ७ क. शख. च। महो जातो मृतो बियुष्ठः क्षीणो श्द्रोऽहं मभैवेयेवमादयः खवै आस्मन्यध्यारोप्यन्ते । स" । `

३७० ) - भ्रीमद्धगवद्धीता-- = [अ०१३.्ो०र]

नेन ध्यानेन वेश्वरं ेत्रह्नं साक्षात्कृत्वा तत्स्वरूपावस्थानेनेति। यथैव बुध्यते यश्च बोपयति नासौ े्र्न इति। एवं मन्वानो यः स पण्डिताप- ` सदः संसारमोक्षयो; श्नाञ्स्य चार्थवन्तं करोमीति । आत्महा स्वयं गृहोऽ- न्यां शच व्यामोहयति शाल्ञायसंमदायरहितत्वाच्छरूतहानिमश्तकटपनां च कुवेन्‌। तस्मादसंप्दायवित्सरवश्षाङ्गविदपि पृखंबदेवोपेक्षणीयः ।

विदुषो वैधप्रवृत्यभवेऽपि निषेधाधीननिवृत्तेरपि दुर्वचत्वात्तस्य निवृत्तिनिष्ठत्वाति- दविरिलाशङ्कयाऽऽह- विदुष इति । तृतीयमुत्थापयति-- षदं चेति । सिद्धान्ताद- विशेषमाराङ्कय क्षि्रस्य ्ेत्रज्ञाद्रस्तुतो भिन्नत्वेन तद्विषयत्वाङ्गीकारान्मैवमिलयाह- क्षेत्रं चेति । अहधवि्यस्योऽऽत्मनो वस्तुतः संसारित्वस्वीकाराचच सिद्धान्ताद्ेदोऽली- त्याह-अहं त्विति । संसरित्वमेव स्फोरयति- सुखीति । पंक्षारित्वस्य वस्तुत तदनिवृत्या पुमथाप्तिद्धिरित्याशङ्कयाऽऽह-- संसारेति । कथं तदुपरमस्य हेतु विना करतव्यत्वमित्याशङ्याऽऽह--कषे्रेति । कषत्रं ज्ञात्वा ततो निष्कृष्टस्य कषत्ज्ञस्य ज्ञानं कथं परं्ताेपरतिमृत्पादयेदित्याशङ्कयाऽऽह-ध्यानेनेति । संपारित्वमात्मनो बुध्य मानस्य तद्रहितादीश्वरादन्यत्वमिति वक्तुमितिश्चब्दः । तदेवान्यत्वमुपपादयति- यथेति। मम संप्तारिणोऽपंसारीश्वरत्व कतेग्यमित्येवं यो बुध्यते यो वा तथाविधं ज्ञाने तव कर्तेव्यमिस्युपदिश्षति सर कषिच्रज्ञादीश्वरादन्यो ज्ञेयोऽन्यथोपदेशशानथक्यादित्यर्थः । आत्मा संपतारी परस्मादात्मनोऽन्यस्तस्य ध्यानाधीनज्ञनेनेश्वरत्वं कतैन्यमिलेतज्ज्ञानं पाण्डिलय- मिति मतं दूषयति- एवमिति । ^“ जयमात्मा ब्रह्म › इत्यात्मनो ब्र्मत्वश्रुतिविरो- धादिलयथैः । ननु संपारस्य वस्तुत्वाद्धीकारात्तत्परतीत्यवस्थायां कर्मकाण्डस्यारथवत्तं ` सं्तारित्वनिरातेनाऽऽत्मनो ब्रह्मत्वे ध्यानादिना साधिते मोक्षावस्थायां ज्ञानकाण्डस्या- थैवत्वं तत्कथं यथोक्तन्ञानवान्पण्डितापसदत्वेनाऽ5क्िप्यते तत्राऽऽह- संसारेति । करोमीति मन्यमानो यः पञ पण्डितापपतद्‌ इति पूर्वेण संबन्धः । कमेकाण्डं हि करपितं संप्तारित्वमपिङत्य साध्यसाधनप्ंबन्धं बोधयदथेवदिष्ठं ज्ञानकाण्डमपि तथाविधं सं्तारित्वं पराकृत्याखण्डेकरे प्रल्ग्ब्ह्मणि पर्यवस्यदथ॑वद्धवेदित्यथः । किं चाऽऽत्मनः शा्ल- पिद्धं ब्रह्मत्वं तयक्त्वा अब्रह्मत्वं कर्पयन्नात्महा भूत्वा रोकद्वयनहिभृतः स्यादिवयाह- आत्मेति । ननु ेतरज्ञं चापि मां विद्धीत्यनेन सवैकषत्रान्तयामी परो जीवादन्यो निरुच्यते न जीवस्येश्वरत्वमनत्र प्रतिपाद्यते तत्कथमित्यमाक्षिप्यते तत्राऽऽह-स्वय- मिति । किंच तत्वमषीतिवत्प्रपिदधक्षेचरज्ञानुवादेनाप्रसिद्धं तस्ये श्वरत्वमिहोपदे शतः श्रतं तस्य हानिमश्च॒तस्य च ॒जविश्वरयोस्ताच्िकमेदस्य कर्पनां कुवेन्कथं व्यामृढो न स्यादित्याह-- श्रुतेति । ननु केचन व्याख्यातारो यथोक्त पाण्डित्यं पुरस्कृत्य षरं

१ख. इ, ज. "सारस्य । २ ड. ज, -सारनि ।

` ज ---= = - काच

[अ०१३छो ०२}आनन्द गिरिकृतथकासवलितर्ांकर भाष्यसमेता । ३७१

चापीत्यादिछोकं ग्याख्यातवन्तस्तत्कथमुक्तं पाण्डित्यमास्थातुन्योमृढत्वं तत्राऽऽह--

तस्मादिति ।

यचक्तमी श्वरस्य सेरह्ैकत्वे संसारित्वं भरामोति प्ेत्ज्ञानां चेन्वरेकत्वे संसारिणोऽभावात्ससाराभावभरसङ्ग इति । एती दोषो भत्युक्तौ विद्या िध्योर्विक्षण्याभ्युपगमादिति । कथम्‌ । अविद्यापरिकरिपितदोषेण तदिषयं वस्तु पारमाधिकं न दुष्यतीति । तथा च शृषटान्तो दशितो मरी- च्यम्भसोषरदेश्नो न पडी क्रियत इति । संसारिणोऽभावात्संसाराभाव- प्रसङ्गदोषोऽपि संसारसंसारिणोरविद्याकरिपतत्वोपपच्या प्रत्युक्तः । नन्वविधाबर्वमेव प्षिजह्नस्य संसारित्वदोषस्तत्छृतं च दुःखित्वादि प्रल्क्षमुपकमभ्यते। न ह्यस्य क्षेजह्नधमेत्वाञ्तुः कषिरह्ञस्य तत्कृतदोषानु- पपत्तेः । यावत्किचित्कषत्रहनस्य दोषजातमविद्मानमासञ्जयसि तस्य देयत्वोपपत्तेः सेत्रभभेत्वमेव न सेत्रह्ञधमेतवम्‌। न च तेन क्त्र दुष्यति हयेन ह्ञातुः संसगनुपपत्तेः । यदि हि संसगः स्याञ्ह्ेयत्वमेव नोपप- दयेव । यद्यात्मनो भर्मोऽविद्यावत््वं दुःखित्वादि च कथं भोः प्रत्यक्षमुष- छभ्यते । कथं वा कषेश्रहधमेः । शेयं च सर्व सत्रं ह्ञातेव सेत्रह्न इत्यव- धारितेऽविधादुःखित्वादेः क्े्ह्विरोषणत्वं सेत्रह्ृधभेत्वं तस्य च परतयक्षो- पकभ्यत्वमिति विरुद्धमुच्यतेऽविद्यामात्रावष्टम्भात्केवकम्‌ । अत्राऽऽह साऽविद्या कस्येति ।

क्षेत्रज्ञं चापीलयन्न कष्र्ञेश्वरयोरेक्यं स्वामीष्टं॒स्पष्टयितुं प्रत्युक्तमेव वोधमनुद्र- वति--यत्तुक्तमिति । तास्विकमेकत्वमताच्तिकं संपतारित्वमिव्यङ्गकृलयोक्तमेव समार्भि स्मारयति--एताविति । ईश्वरस्य संप्ारित्वं सेपताथमवेन संसाराभावशेत्युक्तौ दोषौ विद्याविदययोर्ेडक्षण्येऽपि कयं प्रत्युक्ताविति एच्छति--कथमिति । कल्ितपपारेण कर्पनाधिष्ठानमद्यं वस्तु वस्तुतो न सेबद्धमिति परिहरति--अविधेति । तद्विषयं कंल्पनास्पदमधिष्ठानमिति यावत्‌ । कल्ितेनापिष्ठानस्य वस्तुतोऽपस्पर्शे दृष्टान्तं स्मारयति- तथा चेति । ईश्वरस्य सपारित्वाप्रपङ्ग प्रकटीकृत्य प्रपङ्कान्तरनिरासम- ुस्मारयति- संसारिण इति । न तावदविद्या संपारं संप्तारिणं च कठपयति स्वतंश्ना तत्त्वव्याधातात्पारतग्ये चाऽऽश्रयान्तरामावात्त्रज्ञस्य तद्वत्वे संप्तासित्व- मिति शङ्कते---नन्विति । न चाविद्यावत्चमविद्याकृतमनवरस्थानादिति भावः । यत्तू- प्ातदं्ोरगवदविद्या किं करिष्यतीति तत्नाऽऽह-तत्छृतं चेति । अविधयातजयो- ेयत्वान्नाऽऽत्मधमेतेत्यत्तरमाह-- नेत्यादिना । तदेव प्रपश्चयति--यावदिति।

१. "ज्ञः! २ क, "यन्ती स्व" । ३ ढ. ज, "तश्रत्वे व्या ।

३७२ श्रीषद्धगवद्रीता- [अ०१६छो२र]

ज्ञेयस्य क्ेश्रधर्मत्वेऽपि क्ष्रद्वारा क्षेत्रज्ञस्य तत्कृतदोषवत्ते्याशाङ्कयाऽऽह- न चेति। ेशरस्यापि ज्ञेयत्वान्न तेन चितो वस्तुतः स्पर्शोऽसतीत्युपपादयति--यदीति । घै धमित्वेन सप्र्भेऽपि ज्ञेयत्वे का क्षतिरिलयाशङ्कयाऽऽह-यदीति । आत्मधमेस्याऽ$- त्मना ज्ञेयत्वे खस्यापि ज्ञेयत्वापतत्या कमैकतौविरोषः स्यादित्यथ । रिच विमतं न धेत्रन्नाधितं तदधेयत्वादरूपादिवदितयाह-कथं वेति । किंच महामूतानीत्यादिना जेयमाश्रस्य क्षेत्रान्तमावानाविद्यदेज्ञातृषमतेव्याह-- ङ्वेयं चेति । चेतो वेत्ती- ्ुक्तत्वात्स्रज्ञस्य ज्ञातृत्वनि्णैयान्न तत्र ज्ञेयं रिचित्परविशशतीयाह--ह्वातैवेति। से्रकेत्रज्ञयोरेवंसख्वामाव्ये धिद्धे पिद्धं क्षेत्रधमंत्वमविधादेरिति फटितमाह--इलयब- धारित इति । विरोधाच्च न कषप्ज्ञधरमत्वमविद्यादेरित्याह-क्षिजरह्वेति । विरुद्धवा- दित्वे मूढं दशोयति--अबियेति । मात्रपदस्य व्यावर्ल्यं मानयुक्ल्ारूयमवष्टम्मान्तर- मिति वक्तु केवटपदम्‌ । ययाऽविद्यया विरुद्धमपि निर्वोदुं शक्यते तस्याः सखातष्यामा- वाचचितोऽन्यस्याविद्यमानत्वेनातदाश्रयत्वात्तस्या विद्याखमावतया तदाश्रयत्वग्यापाता- दाश्रयजिज्ञाप्तया एच्छति-अत्राऽऽदहति ।

यस्य. इयते तस्येव । कस्य दह्यत हति । अग्रोच्यतेऽबिधा कस्य

दहयत इति भरभ्नो निरथकः। कथं, दयते चेद्‌ विद्या तदन्तमपि पश्यासि ।

न च तद्रत्युपरुभ्यमाने सा कस्येति प्रभ्नो युक्तः। न हि गोमत्युपरभ्य-

माने गावः कस्येति परभ्नोऽथेवान्भवेत्‌ ।

सश्रयमात्रं पच्छयते तद्विशेषो वा, प्रथमे प्रभ्नस्यानवकाड्यत्वं मत्वाऽऽह-- धस्येति । अविधा दर्याऽहद्या वा, इइयत्वे पारतषयातकचिनिष्ठत्वेनैव तदृष्ट- नोऽऽश्रयमात्रं प्रष्टव्यमदश्यत्वे वाऽप्रकाशत्वादसिद्धिरेव स्यादित्यर्थः । द्वितीयमाड- भ्बते-- कस्येति । अविद्याया दर्यमानत्वादाश्रयविज्ञेषस्याऽऽत्मनोऽपि खानुमव- तिद्धत्वात्प््रस्य निरवकारतेत्युत्तरमाह-अन्ेति । प्रभ्रान्थक्यं प्रश्रद्वारा सोर यति- कथमित्यादिना । तथाऽपि कथं प्रभाप्तिद्धिसत्राऽऽह- न चेति । तदेष दृष्टान्तेन स्पष्टयति- न हीति ।

नतु विषमो श््टान्तो गवां तद्रतश्च परत्यक्षत्वात्संबन्धोऽपि पत्यक्ष इति प्रश्नो निरथको न तथाऽविद्या तद्वां प्रत्यक्षो यतः प्रश्रो निर थकः स्यात्‌ । अपत्यक्षेणाविद्ावताऽविधासंबन्धे. ज्ञाते कि तव स्यात्‌ । अविद्याया अनथंहेतुत्वात्परिहतव्यां स्यात्‌ । यस्याविधया स तां परिह- रिष्यति । ननु म॑मैवाविचा । जानासि तद्विधां तदन्तं चाऽऽत्मानम्‌ । जानामि न तु प्रलयक्षेण । अनुमानेन चेज्नानासि कथं संबन्धग्रहणम्‌ ।

१ ङ. अ, बस्तुनः। २ ङ, ज. ^त्वे चास्वप्र। ३ ख. पष, “न्याममस्याः।

[अ०१६-ो ०२] भानन्दगिरिकृतदीकासंवरितर्ाकर भाष्यसमेता । २७१

इष्टान्तदाष्टीन्तिकयोवैषम्यं चोदयति- नन्विति । अन्ञानाश्रयस्य परोक्षत्वेऽपि ्रभ्रनैरधक्यमित्याह-अपरत्यक्षेणेति । अविद्यावतोऽप्र्क्षत्वेऽपि तेनाविद्याक्षबन्धे तिद्ध पर्ुस्तव प्र्नानथैक्यसमाधिन कथिदिलययेः । अवुद्धपरामिषंषिः शङ्खते- अविथायां इति । भविद्यावतस्तत्परिहारान्नान्येन प्रयतितन्यमित्याह- यस्येति । ममैवाविधावच््वात्तत्परिष्ारे मया प्रयतितव्यमिति शङ्कते---नन्विति । तर्हि प्रभ्नान- धैक्यमिति सिद्धान्ती खामिपषिमाह- जानासीति । आत्मानमविद्यावन्तं लानज्ञपि तद्विषयाध्यक्चामावाद्च्छामीति शङ्कते-- जानामीति । भनविद्यावतोऽप्रतयक्षत्वं षदता तस्याहमविद्यावानविद्याकार्यव्वाद्यतिरेकेण मुक्तात्मवदित्यनुमेयत्वमिष्टमित्यभ्युपेत्य दूषयति - अनुमानेनेति । ` |

न हि तव ब्ञातुङ्गेयभूतयाऽबिथया तत्कारे संबन्धो ग्रहीतुं शक्यते ।

अविद्याया बिषयत्वेनेव हञातुखपयुक्तत्वात्‌ । न च ज्ञातुरविधायाश

पंबन्धस्य यो प्रहीता श्वानं चान्यन्तद्विषयं संमवत्यनवस्थाप्रापतैः। ` पदि ज्ञाताऽपि ब्ेयसंबन्भो ज्ञायेतान्यो ब्ञाता करप्यः स्यासस्याप्यन्य-

स्तस्याप्यन्य इत्यनवस्था ऽपरिहायो । यदि पुनरविया हेयाऽन्यद्रा हेयं

देयमेव तथा इ्ाताऽपि हातैव न देयं मवति । यदा चैषमवियाबुःजि-

त्वादचेने ब्नातुः केब्रहनस्य र्किचिद्दृष्यति ।

भआात्मनोऽविधाप्तबन्धग्रहे काऽनुपपत्तिरिल्ाशङ्कय स्ञतेवाऽऽत्मा स्वस्याविध्यासंबन्धं ृष्यतेऽन्यो वा ज्ञातेति विकर्प्याऽऽद्यं दूषयति---न ्टीवि । तत्काडे स्वस्याविधां प्रति ज्ञातृत्वावस्थायामिति यावत्‌ । अविदां विषयत्वेन गृहीत्वा तज्ज्ञातृत्वेनेवोपयुक्त- प्याऽऽत्मनस्तस्याः स्वात्मनि कुतः संबन्धज्ञातृत्वमेकस्य कमेकरत्वविरोषादित्याह- भविद्याया इति । द्वितीयं निरस्यति--न चेति । यो अहीता प्त न संमवतीति बन्धः । तद्धिषयमिति ज्ञातुरविधायाश्च सेनन्धस्तच्छन्दा्थः । अनवस्थामेव प्रपश्च- पति- यदीति । आत्मनः श्वपरज्ञेयत्वायोगात्तस्मिन्नविद्याप्तबन्धस्यप्रामाणिकत्वाजि- घानुमवगम्यत्वे स्थिते फटितमाह-यदि पुनरिति । यदा चैवं तदेत्यध्याहायम्‌ ।

नन्वयमेव दोषो यहोषवर्ेप्रविङ्गातृत्वम्‌ । न विद्नानस्वरूपस्येवा- विक्रियस्य विङ्ञातृत्वोपचारात्‌ । यथोष्णतामानेणात्रस्त्निक्रियोपचार- सदत्‌ । यथाऽत्र भगवता क्रियाकारकफणात्मत्वाभाव त्मनि खत एव दितोऽविद्याध्यारोपितैरेव क्रियाकारकाचात्मन्युपचयेते तथा तत्र तत्र “य एनं वेति हन्तारं" “कृतेः क्रियमाणानि गुणैः कमणि सरवश्चः” नाऽऽदत्ते कस्यचित्पापम्‌" शत्यादिभकरणेषु दरितस्तयैव च व्याख्या- तमस्माभिः । उत्तरेष च प्रकरणेषु दरीयिष्यामः । हन्त तक्षोत्मनि

१७४ श्रीमद्धगवहीता- ` [अ०१३.छो०१]

क्रियाकारकफरात्मतायाः स्वतोऽभावेऽबिचया चाध्यारोपितत्वे कमौ-

ण्यविदरत्कतैव्यान्येव न विदुषामिति प्राप्तम्‌ । सत्यमेवं पराप्तम । एतदेव

च न हि देहथरता शक्यमित्यज द्चयिष्यामः। सवैक्षाज्लार्थोपसंहारपक-

र्णे च ‹ समासेनैव कौन्तेय निष्ठा ह्ञानस्य चापरा ` इत्यन्न पिशरेषतो ` दरषीयिष्यामः । अकमिह बहुभपश्चनेत्युपसं दियते ॥ > ॥

ज्ञातुरात्मनो न किचिदुष्यतीत्येतदमृष्यमाणः शङ्कते- नन्विति । किं ज्ञातृत्वं ज्ञानक्रियाकरवत्वं ज्ञनखरूपत्व वा, नाऽऽद्यस्तदनम्युपगमात्तत्परयुक्तदोषाभावात्‌ › द्वितीये ज्ञातृत्वस्योपचारिकत्वान्न तत्कृतो दोषोऽस्तीत्याह-नेत्यादिनां । अप्तया- मपि क्रियायां क्रियोपचारं दृष्टान्तेन स्फुटयति- यथेति । आत्मनि वस्तुतो विक्रिया- भवे भगवदनुमरतिं ददेयति--यथाऽतेति । गीताशाज् सप्तम्यर्थः । स्वत एवाऽऽ- त्मनि क्रिया्यात्मत्वामावो भगवता शान्ञे यथोक्तस्तथेव व्याख्यातमस्माभिरिति सेबन्धः। कथं तर्हिं क्रियादिरात्मनि भाति तत्राऽऽह- अविद्येति । यथा वस्तुतो नास्या- त्मनि क्रियादिरूपचारात॒ भाति तथा तत्र तत्रातीतप्रकरणेषु भगवता कृतो यल इत्याह- तथेति । न केवटमतीतेष्वेव प्रकरणेषु वास्तवक्रिया्यमावादात्मन्याध्याधचिकी तद्धीर्क्ता कितु वक्ष्यमाणप्रकरणेष्वपि तथेव मगवदमिप्रायदरशनं मविष्यतील्याह- उत्तरेषु चेति । आत्मनि वास्तवक्रियाच्यभविऽध्यासाच्च तत्सिद्धौ कर्मेकाण्डस्याविदवद- धिकारित्वप्रापतौ विदवान्यजेत ज्ञात्वा कमौऽऽरभेतेत्यादिशाज्ञविरोधः स्यादिति शङ्ते- हन्तेति । शाखस्य व्यतिरेकविज्ञानामिप्रायत्वादश्चनायोद्यतीतात्मधीविधुरस्थैव कर्मका- ण्डाषिकारितेलज्गी करोति-सलयमिति । कथमन्ञस्थेव कर्माधिकारित्वमुपपन्नमिला- शङ्कयाऽऽह--एतदेव चेति । ज्ञानिनो ज्ञाननिष्ठायामेवाधिकारो निष्ठान्तरे वज्ञसय- वेत्युपप्तहारप्रकरणे विशेषतो भविष्यतीत्याह-- सर्वेति । तदेवानुक्रामति -समासे- नेति । जीवब्रह्मणोरेक्याम्युपगमे न किचिदवद्यमित्युपसंहरति-अरमिति॥ २॥

इदं शरीरमित्यादि श्चोकोपदिष्टस्य क्षेत्राध्याया्थस्य संग्रह श्छोकोऽ- यपुपन्यस्यते तत्सेत्र यश्ेत्यादि व्याचिख्यासितस्य श्षथस्य संग्रहोप- न्यासो न्याय्य इति-

तरकषेत्रं यचच यादृक्च यद्िकारि यतश्च यत्‌ ॥ सच यो यदपरमावश्च तत्समासेन मे शृणु ॥ ३॥

यजनिरिष्टमिदं शरीरमिति तत्तच्छब्देन परामृशति । येदं निर्िषठ तत्रं तारयां स्वकीयैपेरमेः । चशब्दः समुचयाथः । यदिकारि

१६. ज, शना । प्रागस'।

[अ० १ ३ छो ° ४]आनन्द गिरिङृवदीकासंबङिवकषांकरभाष्यसमेता । ३७९

यो विकारोऽस्य तद्यद्विकारि यतो यस्माच्च यत्कायेपुत्प्त इति बाक्य- ` शेषः । स च यः क्षब्रह्लो निर्दिष्टः स यत्मभावो ये प्रभावा उपाधि- हृताः शक्तयो यस्य स यत्पभावश् तत्सेबरकषज्हृयोयाथात्म्यं यथाषिशे- षित समासेन संक्षेपेण मे मम बाक्यतः श्रुणु ्रत्वाऽबषारयेलयर्थः ॥३॥

एवं छोकदयं व्याख्याय छोकान्तरमवतारयति- इदमिति । कुर प्रहोक्तिर- पयुज्यते तत्राऽऽह- व्याचिख्यासितस्येति । प्रतिपत्ति्तौकयार्थं ग्रहोक्तिर्थैव- तीर्थः । वक्ष्यमागेऽथे श्रोतुमेनःपसमाधानारथं सूत्रितवाक्यार्थोपायविवरणप्रतिज्ञाममिरे- लाऽऽह-- यभिरिष्टमिति । इदं शरीरमिति यनिर्दिष्ठं तच्छरीरं तच्छब्देन परामू- शति प्रकृतार्थत्वात्तस्येति योजना । तत्सत्रं ज्ञातव्यमित्यध्याहारः । यच्चेति येन रूपेण सपवदिति तदेव सत्रं विशेष्यते । तस्य कषेत्रस्य ` स्वकीया धमी जन्मादयसतैरविशि- टस्य ज्ञेयत्वे हेयत्वं फठति । चशब्द पश्चकस्येतरेतरसमृचया्त्वमाह- चश्चब्द हइति। विकारित्वेनापि हेयत्वं पूचयति-यद्विकारीति । यत्काय तत्सर्वे यस्मादुत्पद्यते 7त्कारणत्वाज्ज्ञातव्यमित्याह- यत इति कि्रमिव क्षेत्रज्ञं ज्ञातम्यं दशयति-स चेति। प्र ज्ञातम्य इति संबन्धः । चश्षुराघयुपाधिकृतदश्यादिदाक्तिवश्चात्तस्य ज्ञातव्यत्वं सूच- यति-यत्पमभाव इति । तेनोक्तेन प्रमवेण तस्य ज्ञातम्यतेति रषः । कथं यथाविशे- वितं सेच्रं कषे्रज्ञो वा शक्यो ज्ञातुमिल्याशङ्कय मगवद्वाक्यादित्याह- तदिति ॥ ६॥

तत्ेज्रशेब्रहयोर्याथात्म्यं विवक्षितं स्तीति भोतुबुद्धिमरोचनायम्‌-

ऋषिमिरबहधा गीतं छन्दोमिर्विविधैः एक्‌ ॥

ब्रह्मसूत्रपदश्वेव हेतुमद्भिविंनिशितैः ॥ ¢ ॥

कऋषिमिर्वसिष्ठादिभिबंहुधा बहुभकारं गीतं कथिते छन्दोभिश्छ-

नदांसि कऋगादीनि तैडछन्दोभिविविषैनानाभकारेः पृथग्बिवेकतो गीतम्‌। रिच ब्रह्मसूत्रपदैःथैव ब्रह्मणः सुचकानि वाक्यानि ब्रह्मसत्राणि तैः ` पद्यते गम्यते ज्ञायते ब्रह्मेति तानि पदान्युच्यन्ते । तैरेव च पत्रहप्रह्न- योयीथात्म्यं गीतमित्यनुबरते । “ आत्मलयेवोपासीत "` इत्यादिभि ब्रह्मसूत्रपदैरात्मा हायते । हेतुमद्धियुक्तियक्तैविनिधितेनं सेश्चयसूपेनि- भ्रितमत्ययोत्पादकैरित्यथः ॥ ४ ॥

छोकान्तरस्य तात्पर्यमाह- तदित्यादिना । विवक्षितं जिज्ञापितमिलयथेः । स्तुति- फटमाह- श्रोज्निति । न केवटमाप्तोक्तेरेव क्षत्रादियाथात्म्य संमावितं कितु वेदवा- क्यादपीत्याह-छन्दोभिश्रेति । ऋगादीनां चतुणामपि वेदानां नानाप्रकारत्वं शाखा- भदिष्टम्‌ । न केवलं श्रुतिस्मतििद्धमुक्तं याथात्म्यं कंतु योक्तिकं चेव्याह--

३७६ श्रीमद्गबहीता- [न ० १३.७०4]

चेति । कानि तानि पूत्राणीलयाशङ्कथाऽऽह-आत्मेत्येवेवि । आदिपदेन “श्रह्मविदाम्नोति परम्‌" “भथ योऽन्यां देवताम्‌! इत्यादीनि विद्याविधासृत्राण्यु्तानि। आत्मेति सेत्रज्ञोपादानं तथ सषत्रोपठक्षणम्‌ । “अथातो ब्रह्मजिज्ञाप्ता इत्यादीन्यपि सूत्राण्यत्र गृहीतान्यन्यथा इन्दोभिरिल्यादिना पौनस्क्लयादिति मत्वा विशिनि- हेतुमचिरिति ॥ ४॥

स्सुतयाऽमिपुखीभूतायाञ्ञ॑नायाऽऽह-

महाभ्रतान्यहंकारी बदिरव्यक्तमेव च ॥ इन्द्रियाणि दशैकं च पञ्च चेन्द्रियगोचराः ॥ ५॥

पहाभृतानि मान्ति च तानि सवैविकारष्यापकत्वाद्भतानि ष सूक्ष्माणि । स्थानि च्विन्दियगोचरद्ाब्देनाभिषायिष्यन्ते। अकारो महाभ्रतकारणमर्हपरलययरक्षणः। अहैकारकारणं बुद्धिरध्यवसायरक्षणा। तत्कारणमण्यक्तमेव च न व्यक्तमव्यक्तमव्याटतपीश्वरशषक्तिमैम पाया

इुरत्ययेत्युक्तम्‌ । एवशब्दः भटृत्यवधारणाथेः । एतावत्येवाष्टषा भिभा भृतिः । चक्षब्दो भेदसमुखयाथेः । इद्दियाणि दश भोभ्रादीनि पश्च

` शद्धधुत्पादकत्वाद्बुद्धीन्दिवाणि वाक्पाण्यादीनि प्च कमेनि्वंतकत्वा- त्कर्मद्ियाणि तानि दश्च । एके च रि तन्पन एकादश्चं संकरपाद्यातम- कम्‌ । पश्च चेन्द्रियगोचराः शब्दादयो विषयाः । तान्येतानि सांख्याः तुर्विश्चतितत्वान्या चक्षते ॥ ५ ॥

हेश्रादियाथात्म्यस्तुल्या प्रोमिताय कं तदिति जिज्ञासते यथोदेशं श्नं निदि दाति-- स्तुत्येति । महत्वे हेतुमाह - सर्वेति । मूतशब्देन स्थुरानामपि विशेषामावा दहे का हानिरित्याशङ्कयाऽऽह--स्थूलानीति । अहंकारो ऽहपरत्यक्षण इति सेबन्धः।

भरतानां प्रातीतिकत्वेनामिमानमाघ्रात्मत्वं मत्वाऽहंकारं विरिनष्टि-महाभूतेति । महत परमित्यादौ प्रसिद्धं महच्छब्दाथमहंकारहेतुमाह-अदंकारेति । इ्रशकिरि त्यक्ते चैतन्यमपि शङ्कयेत तदथेमाह - ममेति । अवधारणङूपमथमेव स्फुटयति- एतावल्येवेति । पञ्च तन्मात्राण्यहंकारो महदव्याङृतमित्यष्टषा भिन्नत्वम्‌ । मूप्रहृला सह तन्मात्रादिमेद्रानां समुचयश्वकाराथः । दशेद्धियाण्येव विमज्य व्युत्पादयति- भरोतरेत्यादिना । तदेव प्रभ्रद्रारा स्फुटयति- किं तदिति । शब्दादिविषयश्चन्देन स्पुरानि मृतानि गृ्यन्ते । उक्तेषु तन्मात्रादिषु तश्नान्तरीयक्षमतिमाह- तानीवि। ° मूरपरकृतिरविकृति्हदाय्याः प्रकृतिविकृतयः सप्त । षोडशकश्च विकारः › इति परन्ति ॥ ९ ॥

[अ० १६. ०१] आनन्दगिरिकृतरटीकासंब छितश्चांकरभाष्यसमेता । ३७७

अयेदानीमात्मगुणा इति यानाचक्षते बैशेषिकास्तेऽपि कषत्रम एव न तु

षेत्र्स्येत्याह भगवान्‌- इच्छा हेषः सुखं दुःखं संघातश्चेतना धृतिः ॥ एतत्त समासेन सविकारमुदाहृतम्‌ ॥ 8 ॥ इच्छा यजातीयं भखहेतुमथेपुपलन्धवान्पर्व पुनस्तजातीयमुपरभमा-

नस्तमादातुमिच्छति सुखहेतुरिति सेयपिच्छाऽन्तःकरणपर्मो बेयत्वाल्से-

जम्‌ । तथा द्वेषो यजलातीयम् वुःखहेतुत्वेनानुभूतवान्पुनस्तजातीयंमुष-

कभमानस्तं दरे सोऽयं देषो ब्वेयत्वात्पेत्रमेव । तथा सुखमनुकूढं प्रसन्नं ` सर्वात्मकं हेयत्वात्सेत्रमेव । दुःखं भतिकूलात्मकं ब्ेयत्वात्तदपि सेत्रम्‌

संघातो देहेन्द्रियाणां संहतिः । तस्यामभिव्यक्ताऽन्तःकरणदसिस्तप्

इव रोहपिण्डेऽप्निरात्मचेतन्याभासरसविद्धा चेतना सा चक्षतरं डेय

त्वाद्‌ । शतिथेयाऽवसादपाप्तानि देदेन्दरियाणि भियन्ते सरा च ह्ेयत्वा-

सेर्‌ । सबान्तःकरणधर्मोपलक्षणायेमिच्छादिग्रहणं यत उक्तं तद्पसं-

हरति-एतत्सेजं समासेन सविकारं सह विकारेण महदादिनोदाह्‌-

तप्तम्‌ । यस्य कषित्रमेदजातस्य संहतिरिदः शरीरं प्षेजमित्यक्तं तत्सत्रं

व्याख्यातं महाभूतादि भेदभिन्नं धृत्यन्तम्‌ ॥ ६ ॥

भव्यक्ताहंकारादीनां तरेगुण्यामिमानादिधर्मकत्वं प्रसिद्धमिति शब्दादीनामेव ग्रहणे कर्मेन्द्रियाणां विषयानुक्तेवेखूप्यप्रपङ्कात्कषे्निरूपणस्य च प्रकृतत्वात्स्रूपनिरदैशेतैव तचरं यश्च यादक्चेति व्याख्यातमिदानीमिच्छादीनामात्मविकारत्वनिवृत्तये क्ेत्रविका- गत्वनिरूपणेन यद्विकारीत्येतनिषूपयन्मतान्तरनिवृत्तिपरत्वेन छोकमवतारयति- अथेति । स्भैज्ञोक्तिविरोधाद्धेयं वैशेषिकं मतमिति मत्वोक्त- भगवानिति । उषल- ज्पजातीयस्योपरम्यमानस्याऽऽदनेच्छायां हेतुमाह- सुखेति । इतिशब्दो हेत्वर्थः । मुखहेतुत्वात्तसिमिननिच्छेत्यथः । इच्छां सुखतद्धेतुविषयत्वेन ग्याखूयायाऽऽत्मधर्मत्वं तस्या व्युदस्यति- सेयमिति । तथाऽपि कथं कत्रान्तभूतत्वं तत्राऽऽह-द्वेयत्वा- दिति । इच्छवद्रेषोऽपि धर्मो बुद्धेरिव्याह- तथेति । कोऽप द्वेषो यस्य बुद्धिष- मतं तत्राऽऽह--यन्नातीयमिति । तस्याषीच्छावल्षेत्रान्तमीवमाह-- सोऽयमिति । हच्छाद्वेषवद्नुद्धिषमेः सुखमपीत्याह- तथेति । तस्यापि स्वरूपोक्त्या कषित्रान्तःपाति- वमाह--अनुक्‌खामिति । दुःखस्यापि स्वरूपोक्त्या क्े्रमध्यवर्तित्वमाह-दुःख- मिति । देहेन्दियात्मवादौ व्युदतितुं ` ेत्रान्तभूतमेव संघातं विभनते- देहेति ।

१ख. ध. छ, सष. सुखात्मक्म' । > ध. -यमनुभवंस्तं । 1.

३७८ | श्रीपद्धगवद्रीता- [अ० १३ छो ०७]

विज्ञानवाद प्रयाह- तस्यामिति । ते लोहपिण्डे वहेरभिव्यक्तिवदुक्तसंहतो बृद्धि. वृत्तिरभिग्यञ्यते । तत्र चाभ्निरभिव्यक्तो रोहपिण्डमेवाभ्िवुच्या महयति । तथाऽऽ. त्मवैतन्यं बुद्धिवृत्तावभिव्यक्तं॒तमिवाऽऽत्मतया बोधयत्यतस्तदामासानुविद्धा पैव चेतनेत्युच्यते । सा च मुख्यं चेतनं प्रति ज्ञेयत्वादतदपत्वात्सेत्रमेवेत्यथः । धृतिश रूपोक्त्या ेत्रत्वं तस्या दशेयति--धृतिरित्यादिना । नन्वन्येऽपि संकडपादयो मनोधमीः सन्ति ते किमित्यत्र कषित्रत्वेन नोच्यन्ते तश्राऽऽह- सर्वोति । तस्योपरक्ष- णाथत्वे हेतुमाह-यत इति । इच्छादिवदस्मिन्नवसरे संकल्पादीनामपि दुर्ितत्व तिद्धवत्कृत्य प्रकरणविभागार्थं यतो मगवानुक्तं॒क्षि्रमुपपंहरत्यतो युक्तमिच्छादि. ग्रहस्य सवानुक्तबुद्धिधर्मोपटक्षणारथत्वमित्यर्थः । विरक्तस्य ज्ञानेऽधिकाराय वैराम्या्ं े्रं व्याख्यातमित्यनुवदति-- यस्येति । क्षेश्रमेदजातस्य व्यष्टिदेहविभागस्य सर्भस्ये. त्यथः । सहतिः समष्टश्रीरम्‌ ॥ १ ॥

षित्रह्नो वक्ष्यमाणविकेषणो यस्य सप्रभावस्य केब्रह्तस्य परिङ्गाना- दमरृतत्वं भवति तं ञेयं यत्तत्पमवक््यामीत्यादिना सविशेषणं स्वयमेव वशयति भगवानधूना तु तज्ज्ानसाधनगणममानित्वादिलक्षणं यस्मि न्सति त्ज्ेयविन्ञाने योग्योऽधिढृतो भवति यत्परः संन्यासी ज्ञाननिष्ठ उच्यते, तममानित्वादिगणं श्ञानसाधनत्वाञ्ज्ञानक्षब्दवाच्यं विदधाति भगवान-

अमानित्वमद्म्भिखमर्हिसा क्षान्तिरार्जवम्‌ ॥ आचार्योपासनं शोचं स्थेय॑मात्मविनिग्रहः ॥ ७ ॥

अमानित्वं मानिनो भावो मानित्वमात्मनः छाघनं तदभावोऽमा- नित्वम्‌ । अद्म्मित्वं स्धमेमकटीकरणं दभ्मित्वं तद भावोऽदम्मित्वम्‌। अहिसाऽदहिसनं भ्राणिनामपीडनम्‌ । क्षान्तिः परापराधमराप्तावविक्रिया । आजेवभूलुमावो अवक्रत्वम्‌ । आचार्योपासनं मोक्षसाषनोपदे ्टराचा- यस्य शुशरूषादि प्रयोगेण सेवनम्‌ । शौचं कायमखानां गृजराभ्यां प्षा- छनमन्तश्च मनसः प्रतिपक्षमावनया रागादिमरानामपनयनं ` शोचम्‌ । स्थैर्यं स्थिरभावो मोक्षमागे एव दृताध्यवसायत्वम्‌ । अत्मविनिग्रह आत्मनोऽपकारकस्याऽऽत्परशब्द वाच्यस्य कायेकरणसधातस्य विनिग्रहः स्वभावेन सवेतः र्तस्य सन्मागे एव निरोध आत्मविनिग्रहः ॥ ७ ॥

ननृक्ते कत्र ेत्नज्ञो वक्तव्यस्तं हित्वा किमिल्यन्यदुच्यते तत्राऽऽह-षेजह्न इति। अनादिमदित्यादिना वक्ष्यमाणविशेषणं सेत्रज्ञं स्वयमेव भगवानििवक्षितविरोषणसहितं

[अ०११्ो ° <] भनन्दगिरिषृतदीकासंबरितशांकरभाष्यसमेता । ३५९

तेयं यत्तदिल्यादिना वक्ष्यतीति संबन्धः । किमिति स्ेष्रज्ञो वक्ष्यते तत्राऽऽह- यस्यति । ज्ञेयं यत्तदिलयतः प्राक्तनग्रन्थस्य तात्पय॑माह--अधुनेति । अमानित्वा- दिरक्षणं विदधातीत्युत्तरत्र संबन्धः । ज्ञानप्ताघनप्तमुदायबोधनं बुत्रोपयुज्यते तत्राऽऽह--यस्मिन्निति । योम्यमभिकृतमेव विवृणोति-- यत्पर शति । एतज्ज्ञान- मिति वचनात्कथमिदं ज्ञानप्ताधनमित्याशङ्कयाऽऽह- तमिति । तद्विधानस्य वक्तद्वारा दायं सृचयति- भगवानिति । अमानित्वादिनिष्ठस्यान्तार्धयो ज्ञानमिति नियमारथ- माह--अमानित्वमिति । मानस्िरोहितोऽवहेपः । स॒ चाऽऽत्मन्युत्कषारोपहेतुः . सोऽस्येति मानी न मान्यमानी तस्य भावेऽमानित्वमिति ग्याकरोति-अमानित्व- परित्यादिना । प्रतियोगिमुतेनादम्भित्वं विवृणोति- अदभित्वमिति । वाष्मनोदे- हैरपीडनं प्राणिनामर्हिसनम्‌ , तदेवार्िसेव्याह-अशिसेति । परापराषस्य चित्तवि- कारकारणस्य प्राप्तविवाविकृतचित्तत्वेनापकारप्दिष्णत्वं क्षान्तिरिव्याह-क्षान्बि- ` रिति । अवक्रत्वमकौ रिल्यं यथाृद यव्यवहारः सदैकरूपप्रवृत्तिनिमित्तत्वं चेलर्थः । ¢ उपनीय तु यः शिष्यम्‌, इत्यादिनोक्तमाचार्यं व्यवच्छिनत्ति- मोक्षति । शृश्चषा- दीत्यादिपदं नमस्कारादिविषयम्‌ । बाह्यमाम्यन्तरं च द्विप्रकारं श्षौचं क्रमेण विमि नते--श्नौचमित्यादिना । मनसो रागादिमङानामिति संबन्धः । तद्पनयोपायमुप- दिशति- प्रतिपक्षेति । रागादिप्रतिकूर्य भावनाषिषयेषु दोषद्या वृत्तिस्तयेति यावत्‌ । स्थिरमावमेव विददयति-मोक्षेति। आत्मनो नित्यसघिद्धस्यानाषेयातिश्चयस्य कुतो विनिग्रहस्तश्राऽऽह-आत्मन इति ॥ ७ ॥ किच- कि ॐ९ जत, 9 । इन्द्रयाचड्‌ वराग्यमनहकार एव च ॥ जन्ममृप्युजराग्याधिदुःखदाषानुदशनम्‌ ॥ ८ ॥ इन्द्रियार्थेषु शब्दादिषु दृष्टा्ेषु भोगेषु विरागभावो वैराग्यम्‌ । अनदैकारोऽहंकाराभाव एव च । जन्परृत्युजराग्याधिदुःखदोषानुद- वानं जन्म च मृत्युश्च जरा च व्याधयश्च दुःखानि च तेषु जन्मादिवुः लान्तेषु भत्येकं दोषानुदशेनं, जन्मनि गभेवासयोनिद्रारा निःसरणं दोषस्तस्यानुदशैेनमाखोचनं, तथा मृत्यो दोषानुदशेनं, तथा जरायां ्रहवाशक्तितेजो निरोधदोषानुदशेनं॒परिभ्रतता चेति । तथा व्याधिषु तरिरोरोगादिषु दोषानुदश्नं, तथा इःखेष्वध्यात्माधिभूताधिरैवनिमि तेषु । अथवा दुःखान्येव दोषो दुःखदोाषस्तस्य जन्मादिषु पएूषेवदनुद-

१ क्ष. भवेषु ।

३८० अ्रीमद्धगवहीता- [० १६.ो०९]

दीनम्‌ । दुःखं जन्म दुःखं मूल्यः जरा दुःखं व्याधयः । दुःलनि-

मि्तत्वाज्जन्मादयो दुःखं न पनः स्वरूपेणेव दुःखमिति । एवं जन्मा-

दिषु दुःखदोषानुदशेनादेहेन्द्रियविषयभोगेषु वैराग्यमुपजायते । ततः प्रत्यगात्मनि प्रहसति करणानामात्मदक्षेनाय । एवं ब्ञानहेतुत्वा््घान मुच्यते जन्भादिदुःखदोषानुदशेनम्‌ ॥ ८ ॥

न केवरममानित्वादीन्येव ज्ञानप्यान्तरङ्कप्ताधनानि तु वैराग्यादीन्थपि तथावि धानि सन्तीत्याह--किं चेति । दष्टादृ्टेष्वनेकार्थेषु रागे तत्परतिबद्धं ज्ञानं नोत्पद्येतेति मत्वा व्याकरोति- इद्धियेति । आविभतो गर्वोऽहकारस्तदमावोऽपि ज्ञानहेतु- त्याह-अनषंकार इति । इन्धियर्थेषु वैराग्यमुक्तमुपपादयति- जन्मेति । प्रत्येकं दोषानुदशेनमित्युक्तं तत्र॒ जन्मनि दोषानुदर्शनं विशदयति- जन्मनीति । यथा लन्मनि दोषानुसंधानं तथा मृत्यो दोषस्य सवेममेनिकृन्तनादेरारोचनं कायैमित्याह- तथेति । जन्मनि म॒त्यौ च दोषानपतघानवज्रादिष्वपि दोषानुपधानं कर्वन्यमिवयाह- तथेति । ग्यापिषु दाषस्यासष्यतारूपस्यानुपंधानं, दुःखेषु त्रिविषेष्वपि दोषानुपंधानं प्रतिद्धम्‌ । व्याख्यानान्तरमाह- अथवेति । यथा जन्मादिषु दुःखान्तेषु दोषददान- मुक्तं तथा तेष्वेव दुःखाख्यदोषस्य ददनं स्फुटयति- दुःखमित्यादिना । केषं नम्मादीनां बादयेन्दरियम्राह्याणां दुःखत्वं तघ्राऽऽह--वुःखेति । जन्मादिषु दोषानुदशै नकते फलमाह- एवमिति । वैराग्ये प्त्यात्मदृष्टयर्थ करणानां तदामिमुख्येन प्रव त्तिरिति वैराग्यफलमाह-तत इति । जन्भादिदुःखदोषानुदशंनं ज्ञानहेतुषु किमित्युष संख्यातमिलयाशङ्कय वैराग्यद्वारा धीहेतुत्वादित्याह-- एवमिति ॥ ८ ॥

किच- असक्तिरनभिष्वङ्गः पतरदारहाश्दिषु ॥ नित्यं च समचित्तत्वमिष्टानिष्टोपपत्तिषु ॥ ९ ॥ असक्तिः सक्तिः सङ्गनिमित्तेषु विषयेषु प्रीतिपात्रं तदभावोऽसक्तिः। अनभिष्वङ्गो ऽभिष्वङ्गामावोऽभिष्वङ्गो नाम सक्तिविक्षेष एवानन्यात्म- भावनारक्षणः । यथाऽन्यस्मिन्सुखिनि दुःखिनि वाऽहमेव सखी वुःखी च जीवति यृते वाऽहमेव जीवामि मरिष्यामि चेति । त्याह पुत्रदारण्हादिषु । पुत्रेषु दारेषु ग्रदष्वादिग्रहणादन्येष्वप्यत्यन्तषटेषु दास धगोदिषु । तच्योभयं हानायेत्वाञ््ञानमुच्यते । नित्यच समचित्तत्वं तुस्यचित्तता, ई, इष्टानिष्टोपपत्तिष, शष्टानामनिष्टानां चोपपत्तयः संप्राप्त-

~ १ ख, "बन्धाय शाः । इ. ज, बद्ा्थं शा" ।

(अ० १६-छो०१०] आनन्दगिरिष्तरीकासंबङितशांकरभाष्यसमेता । ९८१

यस्तास्विष्टानिष्टोपपसिषु नित्यमेव तुस्यचित्तता, इष्टोपपाततिष॒ न हृष्यति

न कुप्यति चानिष्टोपपत्तिषु । तदेतभित्यं समचित्तत्वं ज्ञानम्‌ ॥ ९ ॥

ज्ञानस्यान्तरद्चमेव हेत्वन्तरमाह-- रकि चेति । नन्वसक्तिरेवामिष्वङ्गामावस्तथा पुनरुकतिरिलयाशङ्कयाभिष्वङ्गोक्तिद्वारा निरस्यति--भभिष्वङ्गो नामेति । अन्यस्मि- नेव पुश्रादावनन्यत्वधिया तद्भते सुखादावात्मनि तद्धावनाख्यं॑सक्तिविशेषमेवोदाह- इति-- यथेति । उक्तविशेषणयोराकाङ्क्षाद्वारा विषयमाह-केत्यादिना । उक्तवि- पेषणयोज्ञानशब्दस्यपिपतिमाह- तश्वेति । सदा हषविषादद्ून्यमनस्त्वमपि ज्ञानहे- तृरित्याह- नित्यं चेति । तदेव विमजते--शष्टेति । तस्य ज्ञानहेतुत्वं निगम- ति- तच्चेतदिति ॥ ९ ॥

विच

मयि चानन्ययोगेन भक्तिरव्यमिचारिणी ॥ विविक्तदेशसेवित्वमरतिजंनसंसदि ॥ १०॥ मयि चेश्वरेऽनन्ययोगेनापृथक्समाभिना नान्यो भगवतो वासुदेवा त्परोऽस्तयतः स एव नो गतिरिदयेवं निथिताऽव्यभिचारिणी बृद्धिर- नन्ययोगस्तेन भजनं भक्तिने व्यभिचरणशी काऽव्यभिचारिणी । सा च ज्ञानम्‌ । विविक्तदेश्सेवित्वं विविक्तः स्वभावतः संस्कारेण बाऽश्रु- स्यादिभिः सपेव्याघ्रादिभिश्च रहितोऽरण्यनदीपुखिनदेवश्हादिभिरबि- चिक्तो देश्षस्तं सेषितुं शीलमस्येति विविक्तदेहासेवी तद्धावो विविक्त देश्चसेवित्वमर्‌ । विविक्तेषु हि देशेषु चित्तं प्रसीदति यतस्तत॒ आतमा दिभावना विविक्त उपजायतेऽतो विषिक्तदेश्षसेवित्वं ज्ञानमुच्यते । अरतिररमणं जनसंसदि जनानां प्राकृतानां संस्कारश्न्यानामविनी- तानां संसत्समवायो जनसंसम्न सेस्कारवतां विनीतानां संसत्तस्या बानोपकारकत्वादतः भाङृतजनसंसरतिङ्ञानायैत्वाञ्ानर्‌ ॥ १०॥ पाधनान्तरमाह-रकिचेति । अनन्ययोगमेव संक्षिप्तं व्यनक्ति- नेत्यादिना । उक्तषीद्वारा जाताया भक्तेर्भगवति स्थेर्यं ददेयति- नेति । तत्रापि ज्ञानशब्दसतद्धे- तत्वादियाह-- सा चेति । देशस्य विविक्तत्वं द्विविधमुदाहरति- विविक्त शति । तदेव स्पष्टयति-- अरण्येति । उक्तदेशपेवित्वं कथ ज्ञने हेतुस्तत्राऽऽह-बिबि- केष्विति । आत्मादीत्यादिशब्देन परमौत्मा वाक्यार्थश्चोच्यते । नन्वरतिविषयत्वेना- विशेषतो जनसंसन्मात्रं किमिति न गृह्यते तत्राऽऽह-तस्या इति । रन्त: सङ्गस्य मेषनमित्युपटम्भादवित्यर्थः ॥ १० ॥

१क. ख. "नां कलहोन्मुखितयित्तानां सं" । २ क, ख. "मांवा" । ३ क, सतः सरस्तु भ" ।

३८२ भीमद्धगवद्ीता- [अ०१६.छो०११-१२] शिच- अध्यासमन्नञाननियतवं तच्चन्नानार्थदर्शनम्‌ ॥ एतज्ज्ञानमिति प्रोक्तमन्नानं यदतोऽन्यथा ॥ ११॥ अध्यात्मन्नाननित्यत्वमात्मादिविषयं ब्ञानपध्यात्मह्नानं तस्मिभिल- भावो निल्यत्वममानित्वादीनां ह्ानसाधनानां भावनापरिपाकनिपिं तश्चङ्गानं तस्यार्थो मोक्षः संसारोपरमस्तस्याऽऽलोचनं तत्वह्वानाथ॑द्‌- शनम्‌ । तन्सक्गानफङाटोचने हि तत्साधनानुष्ठाने दत्तिः स्यादिति । एतदमानित्वादितखन्नानाथदशेनान्तमुक्तं ज्ञानमिति भोक्तं डानारथ- त्वात्‌। अङ्गानं यदतोऽस्माघ्यथोक्तादन्यथा विपर्ययेण मानित्वं दम्भित्वं ` हिसाऽक्षान्तिरनाजेवमिल्यादयङ्घानं विद्यं परिदरणाय संसार पहत्तिका- रणत्वादिति ॥ ११॥ | साघनान्तरमाह- किंचेति । आत्मादीत्यादिशब्दोऽनात्मार्थस्तद्विषयं ज्ञानं विवे- कस्तन्नित्यत्वं तत्रैव निष्ठावच्वं, विवेकानिष्ठो हि वाक्याथेन्ञानप्तमर्थो मवति । तेषां भावनापरिपाको नाम यत्नेन साधितानां प्रकरषपर्यन्तत्वं तन्निमित्तं तत्वज्ञानमैक्यतराता- त्कारः । तत्फखाटो चनं किमर्थमितयाशङ्कयाऽऽह- तन्वति । प्रवृत्तिः स्यादित्यतस्त- स्वज्ञानार्थदशनमथेवदिति शोषः । ज्ञानस्यान्तरङ्गहेतुमुक्तमुपपंहरति-- एतदिति । . किमिति तस्य विज्ञेयत्वमित्याशङ्कयाऽऽह-परिहरणायेति । तत्र हेतुः-संसा- रेति । तस्य प्रवृत्तिरुतपत्तिस्तद्धेतुत्वान्मानित्वादि लयाज्यं ज्ञाते च त्याज्यत्वं तेन तस्य जतेयतेतय्थः । इतिशब्दः साधनाधिकारसमाप्त्यथः ॥ ११ ॥ यथोक्तेन ब्ञानेन ज्ञातव्यं किमित्याकाङ्क्षायामाह देयं यत्तदि- त्यादि । ननु यमा नियमाश्वामानित्वादयो न तैक्यं ज्ञायते । न शषमा- नित्वादि कस्यचिदरस्तुनः परिच्छेदकं दृष्टम्‌ । सवेत्रैव च यद्विषयं हानं तदेव तस्य ज्ञेयस्य परिच्छेदकं हश्यते । न यन्यविषयेण क्ानेनान्यदुष- कभ्यते। यथा घटविषयेण ज्ञानेनाभिः। नैष दोषो ब्ञाननिमित्तत्वाञ्ज्ञान- मुच्यत इति शवांचाम । न्ानसदहकारिकारणत्वाघ-

ञेयं यत्तत्पवक्ष्यामि यज्ज्ञाख।ऽमृतमश्नुते ॥ अनादिमत्परं ब्रह्म न सत्तत्रासदुच्यते ॥ १२ ॥

हेयं ब्ञातव्यं यत्तत्पमवक््यामि प्रकर्षण यथावद्रशष्यामि । कि फलं तदिति प्ररोचनेन भोतुरभिपुखीकरणाय55ह यञ्ङ्यं ज्ञात्वाऽमृतममृत- स्वमश्ुते न पुनभचियत इत्यथः । अनादिमदादिरस्यास्तीत्यादिमभाऽऽ-

[अ० १ ३-छो ° १२}आनन्द गिरिषरतदीकासंवरितश्चांकरभाष्यसमेता । ३८३

दिमदनादिमत्‌ । रि तत्परं निरतिशयं ब्रह्म हेयमिति प्रकृतम्‌ । अत्र केचिदनादिमत्परमिति पदं छिन्दन्ति बहुव्रीहिणाक्तेऽथे मतुप आन- थक्यमनिष्टं स्यादिति । अथेविश्ेषं च दशेयन्ति अहं वायुदेवाख्या परा शक्तियंस्य तन्मत्परमिति । सत्यमेवमपुनरुक्तं स्यादथेशवेत्सभवति न स्वथेः संभवति ब्रह्मणः सवेविश्ेषपरतिषेधेनेव विजिङ्गापयिषितत्वामन सत्तञ्नासद्च्यत इति । विशिष्शक्तिमत्वपदशषेनं विरेषप्रतिषेधश्ेति , विप्रतिषिद्धम्‌ । तस्मान्मतुषो षहुव्रीहिणा समानाथेत्वेऽपि भयोगः श्छोकप्रणायेः। अगृतत्वफलं जेयं मयोच्यत इति पररोचनेनाभिगुखीढ- ल्याऽऽह न सत्त्ेयमुच्यैत इति नाप्यसत्तदुच्यते । ननु महतां परिक- ` रबन्धेन कण्ठरवेणोदुयुष्य ब्ेयं प्रवक्ष्यामीत्यननुरूपयुक्तं न सत्तभ्नासदु- श्यत इति । न, अनुरूपमेवोक्तम्‌ । कथं सवासु चयुपनिषत्सु बेयं ब्रह्म «५ नेति नेत्यस्थूलमनणु 7 इत्यादि विक्षेषपरतिषेधेनेव निदिश्यते नेदं तदिति षाचोऽगोचरत्वात्‌ । ननु न तदस्ति यद्रस्त्वस्तिशब्देन नोष्यते। अथास्तिज्ञब्देन नोच्यते नास्ति तज्ङ्ेयम्‌। विप्रतिषिद्धं च ्ेयं तदस्विश्चब्देन नोच्यत इति च । न तावशभ्नास्ि नास्तिबुद्धयविषय- स्वात्‌ । | उत्तरग्मन्थमवतारयति-- यथोक्तेमेति । अमानित्वादीनां ज्ञानत्वमाक्षिपति- नन्विति । वस्तुपरिच्छेदकत्वाज्ज्ञानत्वमाशङ्कयाऽऽह- न हीति। परिच्छेदकत्वाज्ज्ा- नत्वं ज्ञानत्वात्परिच्छेदकत्वमित्यन्योन्याश्रयादिलयमिप्रेयाऽऽह - सर्वत्रेति । खार्थ- येव ज्ञानं परिच्छेदकमित्येतव्यतिरेकद्वारा विशदयति न हीति । व्यतिरेकदष्टा- ` नमाह- यथेति । अमानित्वादीनां ज्ञानत्वमाक्षिपतं प्रतिक्षिपति- नैष दोष इति। तत्र हेतुत्वेनोक्तं स्मारयति--ङ्घानेति । तेषु ॒ज्ञानशाब्दे हेत्वन्तरमाह- ज्ञानेति । अमानित्वादीनां ज्ञानत्वमुक्त्वा ज्ञातग्यमवतारयति- ब्वेयमिति । प्रभद्रारा ज्ञेयप्रव- धनस्य फमुक्त्वा प्ररोचनं कृत्वा तेन श्रोतुराभिमुख्यमापादयितुं प्रैवचनफटोक्तिपर- मनन्तरवाक्यमिल्याह- किमित्यादिना । तदेव वि्िनष्टि-अनादिपदिति। भादिमत्वराहित्यमन्याङृतस्याप्यस्त्यतो विशेषं दहेयति-- किं तदिति । भोक्तुरपि मोम्यात्परत्वमित्यतो विरशिनष्टि- ब्रह्मेति । अन।दील्येकं पदं मत्परमिति चापरमिति पच्छेदान्न पुनरुक्तिरिति मतान्तरमुत्थापयति- अत्रेति । एकपदत्वसतभवे किमिति पदद्वयमित्याशङ्कयाऽऽह-- षहु्री हिणेति । आदिरस्य नास्तीति यो बहुत्रीहिणो- क्तोऽर्थस्तस्मिन्नादिमत््वनिषेधे नासि मतुपोऽरथवत््वमिति मतुबानरथक्यमनिष्टं स्यादिति

१. छ. क्ष. "व्यतेनाः। २... ताकः। ३ क. ते यन्नास्ति। ४१. ति। न। ५ क. प्ररोचः | |

३८४ शीमद्धगवद्धीता- [अ० १३०१२]

मत्वा पदं छिन्दन्तीति पूर्वेण सेबन्धः । आदिरस्य नास्तीत्यनादीत्युकत्वा भत्परामित्यु- च्यमाने कोऽथः स्यादित्याशङ्कयाऽऽह--अर्थेति । उक्तव्याखूयानस्यायुक्त्वाजनाय पुनरक्तिसमाधिरित्याह- सत्यमिति । अथापतमवं पमथयते--ब्रह्मण इति। तथाऽपि विशिष्टश्क्तिमत्त्वं किं न स्यादित्याशङ्कयाऽऽह- विशिष्टेति । तथाऽपि मतुपो बहूत्रीहिणा तुर्यार्थस्य कथं न।ऽऽनर्थक्यं तघ्राऽऽह-तस्मारेति । अनार. मत्परं ब्रह्मेत्यत्र पन्षान्तरं प्रतिक्िप्य स्वपक्षः सर्मधितः संप्रति बरह्मणो ब्रह्मत्वादेव कार्यकारणात्मकत्वप्राप्तावुक्तानुवादद्वारा न सदिल्या्यवतारयति-अगरतत्वेति। त्का येममिग्यक्तनामरूपत्वादपत्कारणं तद्धिपयेयादिति विमागः । ज्ञेयप्रवचनमनिरवाच्य- विषयत्वात्मकरमप्रतिकूढमित्याक्षिपति- नन्विति । निर्विशेषस्य वस्तुनो ज्ञेयत्वात्त दविषयं प्रवचनं प्रक्रमानुकूडमित्युत्तरमाह- नेत्यादिना । भनिवाच्यत्वे न सत्तन्ना- सदित्युच्यमाने कथमिदमनुरूपमिति एृच्छति--कथापिति । ब्रह्चात्मप्रकाशस्य तिद्ध- त्वात्तदर्थ॑विधिमुखेनोपदेशायोगादध्यस्ततद्धर्मनिवृत्तये निषेषद्वरोपदेशस्य वेदान्तेषु परिद्धेरारोपितविशोषनिषेधरूपमिदं प्रवचनमुचितमिति परिहरति- सर्वास्विति जेयश्य बरह्मणो विधिमुखोपदेश्ायोगे हेतुमाह-बाच इति । व्रह्मणोऽस्तिशब्दावा- यत्वे नरविषाणवन्नास्तित्वमित्यनिष्टमारङ्ते- नन्विति । एवमूत्सर्गेऽपि ब्रह्मणि किमायातमित्याशङ्कयाऽऽह- अथेति । ज्ञेयस्यासितिशब्दावाच्यत्वे ्याषातश्वैलयाह- बिमरतिषिद्धं चेति । अप्िशब्दावाच्यत्वाद्वस्तु ब्रह्मेलत्राप्रयोजकत्वमाह-- न ताबदिति ।

ननु सवा बुद्धयोऽस्तिनास्तिबुद्धनुगता एव । तनैवं सति ्ेयमप्यस्तिब्ुद्यनुगतपत्ययविषयं बा स्याश्नास्तिबुद्धयनुगतपरत्ययवि- ` षयं वा स्यात्‌ । नातीन्धियत्वेनोभयवुद्यनुगतप्रत्ययाविषयत्वाव्‌ । यद्धील्धियगम्यं वस्तु पटादिकं तदस्तिबुद्धधनुगतप्रययविषयं वा स्याभ्रास्तिबरद्यनृगतप्रल्ययविषयं बा स्यात्‌ । इदं तु हेयमतीन्दिय- त्वेन शब्देकममाणगम्यत्वान्न धटादिवदुभयन्रुद्यनुगतपरययविषयमि. त्यतो न सन्तक्नासदित्युच्यते । यर्‌क्तं विरुद्धमुच्यते ब्ेयं तभ्न सत्तन्ञा- सदुच्यत इति । न विरुद्धम्‌ ““ अन्यदेव तद्विदितादथो अविदिता- दधि ` इति श्रुतेः । श्तिरपि विरद्धाथेति चेधथा यज्ञाय क्षारामा- रभ्य को हि तदेद यथयुष्मिछोकेऽस्ति वा न वेतीत्येवमिति चेत्‌ । न, विदिताविदिताभ्यामन्यत्वशरुतेरवहयविङ्गेयाथमरतिपादनपरत्वात्‌ । यद्मष्पिभभित्यादि तु विधिशेषोऽ्थवादः। उपपत्तेश्च सद सदादिश्षब्देत्रेह्म

१ स. इ, ज, निर्विषयस्य २ख. श्च, श्यं नास्ति ।

[अ० १ १ो ° १२]आनन्दगिरितदीकासंवलितक्षांकरभाष्यस्मेता। ३८५

नोच्यत इति । सर्वो हि शब्दोऽ्थपकाशनाय प्रयुक्तः भूयमाणश्च ओतृभिजातिक्रियागुणसंबन्धद्रारेण संकेतग्रहणं सव्ययेक्षोऽर्य प्रलयाय- यति । नान्यथाऽद्षत्वात्‌ । तद्यथा गोरश्च इति बा जातितः, पचति पठतीति वा क्रियातः, श्ुक्कः दृष्ण इति बा गुणतः, धनी गोमानिति धा संबन्धतः, न तु ब्रह्म जातिमदतो न सदादिक्षब्दवाच्यं नापि गुण- बयेन गुणक्षब्देनोच्येत निरीणत्वामापि करियाश्षब्दवास्यं निष्करिय- त्वात्‌ "“ निष्करं निष्कियं शान्तम्‌ 7 इति श्तेः । न च सैबन्ध्येक- त्वादद्यत्वादविषयत्वादात्मत्वाश् न केनचिच्छब्देनोच्यत इति युक्तं ५ थतो वाचो निवतेन्ते ”” इत्यादि श॒तिभ्यथ ॥ १२ ॥ नात्तिनुद्धिविषयत्वमेवावस्तुत्वे निमित्तमतस्तदमावाद्भह्मणो नावस्तुतेत्येतदेव व्यकती- कतं चोदयति- नन्विति । सर्वासां धियामस्तिधीत्वेन नास्तिधीत्वेन वाऽनुगतत्वेऽन्य- तरधीगोचरत्वामवि ब्रह्मणोऽनिर्वाच्यत्वं दुर्वारमिति फरितिमाह- तत्रेति । ह्मणो घटादिवैरक्षण्यादुमयनुद्याविषयत्वेऽपि नानिवीच्यतेल्याह- नेत्यादिना । धटदेरि- न्धियग्राह्यस्यामयनुद्धिविषयत्वेऽपि ब्रह्मणस्तदग्ाह्यस्य नोभयधीविषयत्वं तथाऽपि नानिवच्यत्वं सशिदेकतानस्य शब्दप्रमाणादविषयत्वेन दष्टत्वादित्युक्तमेव प्रपश्च- यति- यद्धीति । परोक्तं विरोधमनुवदति -यक्तिति । श्त्यवष्टम्भेन निराच््टे- ने बिर्द्धमिति। साऽपि विरुद्धाथेत्वान्न मानं बोषकस्याविरोषपक्षत्वादिति शङ्खते-- भरतिरिति । तस्या विरुद्धाथेत्वेनाप्रामाण्ये दृष्टान्तमाह-यथेति । ` प्राचीनवंशं करो- तीति पारडौकिकफटयज्ञानुष्ठानार्थं शाखानिमाणं प्रस्तुत्य को हि तद्वेदेत्या्या परखो- कपे संदिहाना यथा विरुद्धाथा श्रुतिरप्रमाणमेवं विदिताविदितान्यत्वश्रतिरपीत्यथैः । नेय श्रतिर्विरुद्धा्थत्वेनामानतया हातव्या ब्रहमण्यद्धितीये प्रत्थक्ताप्रतिपादनेन मानत्वा- दित्ुत्तरमाह-न विदितेति । यत्त विरुद्धाथेत्वे को हीत्युदाहृतं तदस्दथवादस्य विधिशेषस्य स्वार्थेऽतात्पयादित्याह- यदीति । यश्र जात्यादिमस्वं तश्र वाच्यत्वं यया गवादौ न ब्रह्मणि जाल्यादिमत््वमतस्तस्यावाच्यत्वाननिषेधेनेव बोध्यत्वमिल्याह-- इषपपततश्वेति । नोच्यत इति निषेधेनैव तस्योपदेश् इति शेषः । जाल्यादिमतोऽ- त्येव वाच्यत्वं ॑तत्रैव संगतिग्रहादिति प्रपश्चयति-- सर्वो हीति । अश्चुतस्य ` जाव्यादिद्वारेणाज्ञातपंगतेवा शब्दस्य न बेधकत्वमटष्टरित्याह- नान्यथेति । भादयदेः सच्छन्दविषयत्वमुदाहरति-तच्रथेत्यादिना । ब्रह्मणस्त्वगोत्नत्वमवणेत्व- मित्यादिश्ुतेजील्यादिमत््वामावान्न शब्दवाच्यतलयाह-न त्विति । केव निगंण- भति शरतर्गुणदवारा बरह्मणो न वाच्यतेल्याह- नापीति । निष्कियते मानमाह--

१ ज. 'लयक्त्वप्रं । ४९

३८३ श्रीमद्धगवद्रीता- [अ०११छो०१३]

निष्करूमिति । बरह्मणोऽद्रयत्वस्याशेषोपनिषत्सु सिद्धत्वाद्धिरिष्टस्य संबन्धस्य तसि- ज्ञसिद्धेनं तद्राराऽपि तस्य वाच्यतेत्याह-न चेति । बह्मण्यमिषावृत्त्या शब्दाप्र- वृत्तौ हेत्वन्तराण्याह-अदटरयत्वादिति । बक्षणोऽवाच्यत्वे श्रुतिमपि संवादयति- यत इति ॥ १२ ॥ सच्छब्दपरत्ययाविषयत्वादसश्वाशङ्ायां हेयस्य सवेभाणिकरणोपा- पिद्रारेण तदस्तित्वं ्रतिपादयंस्तदाशषङ्कानिदत्यथेमाह-- सर्वतःपाणिपादं तस्सवतोक्षिशिरोमुखम्‌ ॥ सर्व॑तःश्चतिमहोके सर्वेमाद्रत्य तिष्ठति ॥ १३॥ स्वैतःपाणिपादं सर्वतः पाणयः; पादाश्वास्येति स्ैतःपाणिषादं तञनञेयम्‌ । सवेपाणिकरणोपाधिभिः भत्रह्ञास्तित्व विभाव्यते । क्े्र- इथ पत्रोपाधित उच्यते । कषत्रं च पाणिपादादिभिरनेकषा भभम । षत्नोपाधिभेदकृतं विशेषजातं मिथ्येव केजहघस्येति तदपनयनेन हेयत्व- पक्त न सत्तन्नासवुच्यत इति । उपाधिृतं मिध्यारूपमप्यस्तित्वाषि गमाय ्ेयधर्मवत्परिकर्प्योच्यते सवेतःपाणिपाद मित्यादि । तथाहि संमदायविदां वचनम्‌-“ अध्यारोपापवादाभ्यां निष्मपश्चं पपशयते ' इति । सवज्र सवैदेहावयवत्वेन गम्यमानाः पाणिपादादयो हेयश्षक्ति सद्धावनिित्तस्वकाया इति हेयसद्धावे किङ्गानि शयस्येत्यपचारत उच्यन्ते । तथा व्याख्येयमन्यत्सवेतःपाणिपादं तख्ङ्ेयम्‌ । सवैतोत्षि चिरोपुखं सवैश्राक्षीणि शिरांसि मुखानि च यस्य तत्सवेतोक्षिश्षिरो मुखम्‌ । सवैतःशरुतिमच्छरतिः श्रवणेन्ियं तद्यस्य तच्छृतिमर्छोके प्राणि निकाये सेमा सेव्याप्य तिष्ठति स्थितिं रभते ॥ १३ ॥ सवैविदरोषरहितस्यावाब्मनपगोचरस्यादृष्टेद्टेश्च विपरीतस्य प्राते बरह्मणः शून्यत्वे ्रत्यक्तेनेन्द्ियपरवृत््यादिरेतुत्वेन कस्मितदवेतसततास्फूतिप्रदत्वनश्वरत्वेन च सत्तं दह- यन्नादौ देहादीनां प्रवृत्तिमतां रथादिवदचेतनानां प्र्षापूर्वकप्रवृत्तिमत्वाचचतनाधिष्ठित- त्वमनुमिमानस्तत्परत्यक्चेतनं त्रद्यत्याह-सच्छब्देति । तद क्ित्वमिति तच्छन्दो ज्ञेयनरह्माथः । तदाशङ्केति तच्छब्देनासत्वमुच्यते । ननु स्वदेहेषु पाणिषादमस्येति कथं पणीनां च पादानां च देहस्थत्वेनाऽऽत्मधरमत्वं तत्राऽऽह--सर्देति । करणप्र वृत्ती रथादिप्रयृत्तिवत्मेकषापूवेकप्रवृत्ति्वाश्चेतनापिष्ठातुपूविकेत्यथेः । उक्तप्रवृत्त्या चेतनासित्वसिद्धावपि कथं सेतरज्ञाल्तित्वमित्या्ङ्कय चेतनस्येव क्षत्रोपाधिना सत्र

१क्‌.ख., घ. क्ष, सव्र ।२ ख, श्च. “मित्ता: स्व ।

[० १६-छो ° १ ४] आनन्द गिरिद्रवटीकासं बरिवक्षांकरभाष्यसमेता । ३८७

ज्ञत्वा्चेतनाल्तित्वं तदसितत्वमेवेलयाह-कषेत्रहभेति । तस्य केघ्रोपाित्वेऽपि कथं पाणिपादाक्षिशिरोमुखादिमत्वमित्याशङ्कयाऽऽह--क्षेत्रं॑चेति । अतश्चोपाधितस्त- प्िन्विक्षेषोक्तिरिति केषः। कर्थं तहिं न सत्तन्नाप्तदिति निर्बिहोषत्वोक्तिरित्याश- ङयाऽऽह-क्षे्रेति । पाणिपादादिमत्वमौपाधिकं मिथ्या चेज्जतेयप्रवचनाधिकारे कथं तदुकिरित्याशङ्कयाऽऽह--उपाधीति । मिथ्यारूपमपि ज्ञेयवस्तज्ञानोपयोगीत्यत्र वृद्धसंमतिमाह- तथा हीति । पाणिपादादीनामन्यगतानामात्मधरमत्वेनाऽऽरोप्य व्यप- देशे को हेतुरिति चेत्तत्राऽऽह--सवेत्रेति । ज्ञेयस्य ह्मणः शक्ते(क्तिः)पतनि- धिमात्रेण प्रवतैनप्तामर्थ्वं तत्सत्त्वं निमित्तीकृत्य स्वकायेवन्तो भवन्ति पाण्यादय इति कृत्वेति योजना । पवेतोक्षीत्यादावुक्तमतिदिशति- तथेति । तज्ज्ञेयं यथा प्रवतः पाणिपादमिति ग्याख्यातं तयेत्यक्तमेव स्फुटयति- सर्वत इति । सपैतोक्षीत्यादेरस- रर्थमाह-स्मैतोक्षीति । अक्षिश्रवणवत््वमवशिष्टज्ञानेन्दियवच्वस्य पाणिषादमुख- वत्वं चावशिष्टकर्मेन्दरियवत्वस्य मनोबुख्यादिमत्वस्य चोपरक्षणम्‌ । एकस्य सर्वत्र पाण्यादिमत्वं सापयति- सममिति ॥ १६॥

उपाधिभृतपाणिपादादीन्दियाध्यारापणाञ््ेयस्य तदताश्डा मा भूदित्येवमथः शोकारम्भः-

स्वेन््ियगुणाभासं सर्वन्दरियविवर्जितम्‌ ॥ असक्तं सर्वभृच्चैव निगंणं गुणभोक्त च ॥ १९ ॥

सर्वेन्द्रियगुणाभासं सबोणि च तानीन्द्रियाणि श्रोत्रादीनि बुद्धी- द्दियकर्मेन्दियाख्यान्य(ण्य)न्तःकरणे च बुद्धिमनसी हेयोपाधित्वस्य तुरयत्वात्सर्वेन्दियग्रहणेन शृह्न्ते । अपि चान्तःकरणोपाधिदरारेणैव ओत्रादीनामप्युपाधित्वमिलयतोऽन्तःकरणवबहिष्करणोपाषिभूतैः सरवे- द्दियगुणेरध्यवसायसंकरपश्रवणव चनादिभिरवमासत इति सर्वेन्दरियग- णाभासं सर्वेन्द्ियव्यापारेव्यापृतमिव तञ्ङेयमित्यथंः ““ ध्यायतीव डेरायतीव ”” इति श्वतेः । कस्मात्पुनः कारणान्न व्यापृतमेवेति शृष्चत इत्यत आह सर्वेन्द्रियविवजितं सवेकरणरषितमित्यथेः । अतो न करण- व्यापारेव्यापूतं तञ्ङेयम्‌ । यस्त्वयं मच्रः--““ अपाणिपादो जवनो प्रीता पश्यत्यचक्षुः स शृणोत्यकर्णः '” इत्यादिः स सर्वेन्दियोपाधि- गुणानुगुण्यभजनश्चक्तिमत्तञ््धेयमित्येवंपदषेनार्थो न तु साक्षादेव नवना- दिक्रियावस्वपदश्चनाथः। “ अन्धो मणिमविन्दत्‌ › इत्यादिमन्राथव-

१ क. छ. गृह्यते । ध. ख. गृह्येते ।

३८८ | श्रीमद्धगवह्वीता- [अ० १६३@छो० १९]

तस्य मच्रस्यायः । यस्मात्सवकरणर्वाजितं ब्रेयं तस्मादसक्तं सर्वस ेष- वजितमू । यथ्प्येवं तथाऽपि सवेश्बेव । सदास्पदँ हि स्वं सर्वप्र सदूबुद्धयनुगमात्‌ । न हि गृगदष्णिकादयोऽपि निरास्पदा भवन्ति । अत्तः सवैभरत्सर्वे बिभर्तीति । स्यादिदं चान्यस्ह्रेयस्य सष्वाभिगमहारं निगणं सखरजस्तमांसि गुणास्तेवभितं तञ््ेयं तथाऽपि गुणभोक च गुणानां सश्वरनस्तमसां शब्दादिद्वारेण स॒ुखदुःखमोहाकारपरिणतानां भोक्‌ चोपरुन्धू तस्ेयमिदयथेः ॥ १४ ॥

आरोपाहते पताक्षादेव ज्ञेयस्य पाण्यादिमत्वमाशङ्कयाऽऽह- उपाधीति । इन्दि धविद्रोषणीमूतसरवशब्दाञ्जतेयोपाधित्वन्यायाविरेषाधान्न बुद्धयदेरपि ग्रहणमित्याह- अन्तःकरणे चेति । श्रोत्रादीनां ज्ञेयोपापित्वस्य मनोबुद्धिद्वारत्वादपि तयोरह रह णमित्याह- अपि चेति । तयोरपीहोपादाने फटितमाह-इत्यत इति । अक्षरा मुक्त्वा वक्यार्थमाह-- स्वेति । उपाथिद्रारा कस्पितन्यापारवच्वे मानमाह- ध्याय- तीति । कसितमेवास्य म्यापारवत््वं न वास्तवमित्यत्न मगवतोऽपि संमतिमाकाङ्साद्वारा दशेयति-कस्मादिलयादिना । प्तवैकरणराहिले फट्माह-अत इति । साक्षादेव ज्ञेयस्य वेगवद्विहरणादि क्रियावत्ताया माच्रवर्णिकत्वात्कुतोऽस्य करणव्यापररैरन्याएततव- मित्याशङ्कयानुवादपृवकं मश्चस्य प्रकृतानुगुणत्वमाह--यस्त्विति । करणगुणानुगृण्य- मजनमन्तरेण पताक्षादेव जवनादिक्रियावत््वप्रदशनपरत्वे मण्स्य मुख्याथत्वं स्यादित्या- शङ्कय तदसं मवानेवमित्याह- अन्ध इति । अथवादस्य श्चतेऽ्थ॒तात्पयीमावान्न प्रकृतप्रतिकृर्तेत्यथेः । स्वैकरणराहित्यं तद्वथापारराहित्यस्योपलक्षणमित्यङ्गीकृत्यो- तमेव हेतुं कृत्वा वस्तुतः सवैसङ्क्वानितत्वमाह-- यस्मादिति । वस्तुतः स्ैसङ्गाभा- वेऽपि सवापिष्ठानत्वमाह-यथषीति । खपत्तामात्रेणाधिष्ठानतया सर्व पुष्णाती्येत- दुपपादयति-- सदिति । विमतं पतति कलितं प्रत्येकं॑सदनुविद्धधीबोध्यत्वात्पत्येकं चन्व्रमेदानुविद्धधीनोध्यचन्द्रभदवदित्यथः । सये सदास्पदमित्ययुक्तं मृगतृष्णिकादीनां तदमावादित्याशङ्कयाऽऽह- न हीति । तेषामपि कल्ितत्वे निरधिष्ठानत्वायोगाननि- रूप्यमाणे तदपिष्ठानं सदेवेति सवस्य सति कस्पितत्वमविरुद्धमित्यर्थः । सर्वापिष्ठान- त्वेन ज्ञेयस्य बह्मणोऽसित्वमुक्तमुपसंहरति--अत इति । इतश्च ज्ञेयं नह्मास्तीलयाह- स्यादिदं चेति । न हि तस्योपरन्धृत्वमसत््वे पिष्यतीत्यथैः ॥ १४ ॥

किच- बहिरन्तश्च भूतानामचरं चरमेव च ॥ सूक्ष्मतात्तद्विज्ेयं दृरस्थं चान्तिके च तद्‌ ॥ १५॥

[अ० १ ३-छो ° ११]आनन्दगिरितरीकासंवरितक्षांकरभाष्यसमेता । ३८९

बहिस्त्वक्पयन्तं देहमात्मत्वेनाविद्याकरिपतमपेश्ष्य तमेवावर्धि त्वा बदिरुच्यते । तथा प्रत्यगात्मानमपे्य दे हमेवावधि ृत्वाऽन्तर्च्यते । बहिरन्तत्युक्ते मध्येऽभावे भाप इदमुच्यतेऽचरं चरमेव च यचराचरं देहाभासमपि तदेव हेयं यथा रखसेपोभासः। यद्यचरं चरमेव च व्यव- हारविषयै सर्वं हेयं किमथंमिद मिति सर्वेने विङ्ेयमिति । उच्यते, सलं सबाभासं तत्तथाऽपि व्योमवत्मक्ष्ममतः सृक्ष्मत्वात्स्वेन रूपेण तस्ेय- म्प्य विङ्गेयमविदुषाम्‌ । विदुषां त्वात्मेबेदं सर्वं बरहमवेदं सवमित्यादिम- माणतो नित्यं विङ्गातमविन्नाततया वुरस्थं वष॑सहस्लकोव्याऽप्यविदुषाम- प्राप्यत्वाद्‌न्तिके च तदात्मत्वाद्विवुषाम्र्‌ ॥ १५ ॥ इतोऽपि ज्ञेयं रह्मास्तीत्याह--र्विचेति । बहिरिति व्याख्येयमादाय व्याचष्टे- त्वाति । मतेम्यो बहिनोद्यविषया्मात्मकमित्यथैः| कथमनात्मन एवाऽऽत्मत्वं कर्प- नयेत्याह--आत्मत्वेनेति । अन्तःशब्दाथमाह- तथेति । मृतानां चरावराणामन्त- मध्ये प्रत्यग्मूतमित्यथैः । द्वितीयं पादमवताये व्याचष्ट--बर्हिरिल्यादिना । यन्मध्ये मतात्मकं नानाविधदेहात्मना माप्तमानं तदपि ज्ञेयान्तर्भूतं तत्वं प्दित्यथः । कथं घराचरात्मनो भूतजातस्य ज्ञेयत्वं तत्राऽऽह- यथेति । अधिष्ठाने रस्ज्वां कलित पदेरन्तमाववदेदामाप्तस्यापि क्ेयान्तभोवान्नासत्वं॑मध्ये ज्ञेयस्य शङ्कितम्यमित्यथः । पवीत्मकं चेज्जयं सरवैरिदमिति गृष्येतेति शङ्कते-- यदीति । इदमिति ग्रह्मत्वयोभ्य- त्वामावानेत्याह--उच्यत इति । सवेवस्त्वात्मना मास्ते तदयोग्यत्वं कथमित्याश- ङयाऽऽह- सत्यमिति । पूक्ष्मत्वेऽपि कं स्यादित्याशङ्कयाऽऽह- अतं इति । सष्मत्वमतीन्द्रियत्वम्‌ । तस्याविज्ञयत्वे कृतस्तज्ज्ञानान्मुक्तिसत्राऽऽह-आविवुषा- पिति । विदशोषणफढमाह--विदुषां स्विति । तेषामात्मत्वेन ज्ञाते नेत्कथं दूरस्यत्व- पित्याशङ्कयाऽऽह-अविह्नाततयेति । कथं ताह तस्य प्रत्यक्त्वं तत्राऽऽह- अन्तिके चेति । विद्वदविद्रदधेदापेक्षया “दूरात्मुदूरे तदिहान्तिके च" इति श्ुतिस्त- रयोऽत्र प्रसङ्गादनूदित इत्यथः ॥ १९ ॥

क्व अविभक्तं च भूतेषु विभक्तमिव च स्थितम्‌ ॥ मूतभत्तं च तज्ज्ञेयं ग्रसिष्णु प्रमविष्णु च ॥ १६ ॥ अविभक्तं च प्रतिदेहं व्योमवत्तदेकं भूतेषु सवेभाणिषु विभक्तमिव च स्थितं देहेष्वेव विभाव्यमानत्वादूतभवौ च भूतानि बिभतींति तश्े-

१६. छ. रज्जुः सः । २१. 'सर्पो भासा। ३ ख. प्ष, "भासम्‌ । यः ।

३९० आओपद्धगवद्रीता- [अ० १६-घो०१७]

यं भृतभवं च स्थितिकाले । प्रकयकारे ग्रसिष्णु ग्रसनश्रीलम्‌ । उत्प-

त्तिकाङे प्रमविष्णु च पभ्रभवनक्षी्टं यथा रञ्ञ्वादिः सपीदेभिथ्याक-

सितस्य ॥ १३ ॥

जञेयस्यासित्वे हेत्वन्तरमाह-किचेति । तद्धि प्रतिदेहं नभोवदेकं तद्धेदे माना- मावाद्धिनत्वे च घटवदनात्मत्वापातादतोऽद्वितीयं॑सवैत्र प्रलयगमृतं ज्ञेयं नास्तीत्यपा- हसमिव्याह-- अविभक्तं चेति। कथं तरह देहादेर्मदधीरित्याशङ्कय कर्पनयत्याह- भूतेष्विति । तत्र हेतुः--देहेष्विति । कायाणां स्थितिहेतुत्वाच ज्ञेयमस्तीत्याह- भ्तेति । निमित्तोपादानतया तेषां प्रख्ये प्रभवे च कारणत्वाश्च तदस्तीव्याह-परङ- येति । तड कार्यकारणत्वस्य वस्तुत्वाननदेतमित्याशङ्कयाऽऽह- यथेति ॥ ११९॥

किच सर्वत्र विद्यमानं सम्नोपरुभ्यते चेसबनेयं तमस्ति । न, मि तर्दि- ज्योतिषामपि तज्ज्योतिस्तमसः परमुच्यते ॥ ज्ञानं ज्ञेयं ज्ञानगम्यं हृदि स्वस्यं विष्ठितम्‌ ॥ १७॥ स्योतिषामादिल्यादीनामपि तञ्जेयं अ्योतिः । आत्मचेतन्यस्योति बेद्धानि श्ादिलयादीनि ज्योर्तीषि दीप्यन्ते “ येन सयेस्तपति तेजसे दः ”' तस्य भासा सवैमिदं विभाति ”" द्यादिशचतिभ्यः । स्पृतेषे हेव ‹ यदादित्यगतं तेजः " इत्यादेः । तमसोऽङ्गानात्परमस्पृष्टमुख्यते । ब्ञानादेदृःसंपादनङ्ुदधया पाप्तावसादस्यौत्तम्भनाथंमाह ज्ञानममानि त्वादि । बवेयं केयं यत्तत्परवक्ष्यामीत्यादिनोक्तम्‌। ज्ञानगम्यं हेयमेव ब्वातं सञ्ज्ञानफरमिति ज्ञानगम्यमुच्यते । ब्ञायमानं तु देयम्‌ । तदेतज्जयमपि हृदि बुद्धो सवस्य भाणिजातस्य विष्ठितं विशेषेण स्थितम्‌ । ततैव हि . ज्यं विभाव्यते ॥ १७ ॥ इतोऽपि ज्ञेयस्या्तित्वापित्याह- किंचेति । हेत्वन्तरमेव स्फारयितुं शङ्ते- सवत्रेति । न तत्तमो मन्तग्यमित्याह- नेति । तदि किं तस्य रूपमिति एच्छति- कि तद्ीति। तत्रोत्तर--ज्योातिषामिति । सयोदीनां बुद्धथादीनां च प्रकाशकत्वादस्ति ञेयं बरहमत्याह-ञ्योतिषामिति । तदेवोपप।दयति- आत्मेति । तत्र श्रुतिद्वयं प्रमाणयति- येनेति । उक्तेऽर्थ वाक्यदोषमपि ददोयति -- स्मृतेशरेति । ज्ञेयस्यातम- सत्वेऽपि तमःृष्टत्वमाशङ्कयोक्तं- तमस इति । उत्तरार्धस्य तात्प्यमाह- ब्नानादे- रिति । उन्तम्मनमुहीपनं प्रकटीकरणमिति यावत्‌ । ज्ञानममानित्वादि करणव्युत्पत््येति

१ख. घ्‌. छ. स्य भिष्ठि। २, घ, धिष्ठितं ।

[म ° १३छो ° १ <८-१९]आनन्दगिरिषतटीकासंवलितक्नां करभाष्यसमेता । ३९ १

शेषः । ज्ञानगम्यं ज्ञेयमिति पनरा शङ्कित्वोक्त नेयमिति । उक्तघ्रयस्य बुदधिस्थतया प्राकय्ये प्रकटयति-- तदेतादिति । तघ्नानुमवमनुङ्टयति-- तत्रैवेति ॥ १७ ॥ यथोक्तार्थोपसंहारार्थोऽयं शोक आरभ्यते- इति कषत्रं तथा ज्ञानं ज्ञेयं चोक्तं समासतः ॥ मद्भक्तं एतदिज्ञाय मद्भावायोपपद्यते ॥ १८ ॥ इत्येवं पेश्रं महाभूतादि धृत्यन्तं तथा ज्ञानममानित्वादि तष्ह्नाना- येदश्नप्यन्तं हेयं च हेयं यत्तत्‌" इत्यादि (तमसः परमुच्यते" इत्ये- वमन्तयुक्तं समासतः सेक्षेपतः । एतावान्सर्वो हि वेदार्थो गीतार्थश्रोष- सेहृत्योक्तः । असिमन्सम्यग्दशेने कोऽधिक्रियत इत्युच्यते मद्क्तो परयीश्वरे सवेह परमगुरौ वायुदेबे समर्पितसर्वास्मभावो यत्पश्यति श्रुणोति स्पृश्चति वा सवमेव भगवान्वासुदेव इत्यव॑ग्रहाविष्टबद्धिमद्धक्तः स एत्थोक्तं सम्यण्दशंनं विद्ञाय मद्धावाय मम भावो मद्भावः पर- मात्मभावस्तस्मे मद्धावायोपप्ते मोक्षं गच्छति ॥ १८ ॥ त्वमर्धङद्धधर्थ विकारं क्रं पदवाक्याथविवेकप्ताधनं चामानित्वादि तत्पदार्थं च शधं तद्धावोक्त्यथंमुक्त्वा तेषां फठमुपसंहरति--यथोक्तेति । पूवार्थं॑विमभते-- इलयेवभिति । वक्तव्यान्तरे सति किमिति भ्रितयमेव पंकषिप्योपपतंडतं तश्राऽऽह- एतावानिति । उत्तरा्माकाङ्क्षाद्वाराऽवतारयति--अस्मिभिति । ईश्वरे समपितप्त- वात्ममावमेवामिनयति--यत्पहयतीति । विज्ञाय छन्धेत्यर्थः ॥ १८ ॥ तन्न सप्तम ईश्वरस्य दरे भकृती उपन्यस्ते परापरे सषेत्रषेतरहरक्षणे । एतधोनीनि ग्रेतानीति चोक्तम्‌ । पेत्रपत्रहमरृतिद्रययोनित्वं कथं भूता- नापित्ययमर्थोऽधुनोच्यते-- प्रकृतिं परुषं चेव विद्यनादी उमावापि ॥ विकारांश्च गुणांश्चैव विदि प्रकृतिसंभवान्‌ ॥ १९ ॥ रकि पुरूष चैेवेश्वरस्य भकृती तो परठृतिपुरुषाबुभावप्यनादी विद्धि । न विद्यत आदियंयोस्तावनादी । निदेश्वरत्वादीश्वरस्य तत- कृल्योरपि युक्तं नित्यत्वेन भवितुम्‌ । भ्रृतिद्रयवस्वमेव हीश्वरस्येश्वर- त्वम्‌ । याभ्यां प्रकृतिभ्यामीश्वरो जगदुत्पत्तिस्थितिप्रखयहेतुस्ते दे अनादौ सत्यौ संसारस्य कारणम्‌ । नाऽऽदी अनादी इति तत्पुरुषस-

१. ख, स्च, “स्मै परमात्मभावाः ।

३९२ ीपदडगवदीता-- [अ० १६.छो ०१९]

मासं केषिदर्भयन्ति । तेन हि किरेश्वरस्य कारणत्वं सिध्यति । यदि वनः भरृतिपुरुषावेव नित्यो स्यातां तत्कृतमेव जगनेश्वरस्य जगतः कदेत्वम्‌ । तदसत्‌, भाक्पङृतिपुरुषयोरत्पत्तरीरितव्याभावादीश्वरस्या- नीश्वरत्वपरसङ्गात्‌ । संसारस्य निनिमित्तत्वेऽनिमक्ित्वप्रसङ्गाच्छान्ञान- यक्यप्रसङ्गाद्वन्धमोक्षाभावपसङ्गाच्च । नियत्वे पुनरीश्वरस्य प्रदरलयोः सवेमेतदुपपन्नं भवेत्‌ । कथं, विकारांश गुणांशैव वक्ष्यमाणान्विकारा- न्बुद्धयादिदेदेन्ियान्तान्गुणां श सृुखदुःखमोहपरययाकारपरि णतान्विद्धि जानीहि प्ऱतिसभवान्प़ृतिरीश्वरस्य विकारकारणशक्तिज्जिगुणा- त्मिका माया सा संभवो येषां विकाराणां गुणानां च तान्विकारान्गु- णाध विद्धि प्रृतिसभवान्पटृतिपरिणामान्‌ ॥ १९ ॥ प्रङ्तिमित्यादि वक्ष्यमाणमनन्तरपुवैग्रन्थपरबन्धीत्याशङ्कच व्यवहितेन संबन्धारं व्यवहितमनुवदति-- तत्रेति । तयोश्च प्रकृत्योरुक्तं मूतकारणत्वमित्याह--एतदिति। भृतानामिव प्रकृत्योरपि प्रकृत्यन्तरपिक्षयाऽनवस्थानान्न मृतयोनितेति शङ्कते-षेञेति । तत्राकृताम्यागमादिवारणाय बन्धस्य निदानज्ञानार्थमात्मनो विक्रियावच््वादिदोषनिरा- सार्थं च प्रकृतिपुरुषयोरनादित्वं क्िघ्रतवेनोक्तानां प्रकृतिं प्रति विकारभावे च दर- यति--अयमर्थ इति । स च यो यत्खभावश्चत्युदिष्ठं म्याचष्टे--प्रृतिमिति। हश्वरस्यापरा प्रकृतिरतर प्रकृतिशब्देनोक्ता परा तु प्रकृतिर्जीवाख्या पुरुषशब्देन विव- कषितेति व्याकरोति--शश्वरस्येति । तयोरनादित्वं व्युत्पादयति-नेल्यादिना । तत्न युक्तिमाह-निदयेश्वरत्वादिति । ईश्वरस्योक्तप्रङृतिद्वयवत्वं कथमिलाश- कथाऽऽह-- परढेतीति । तस्य जगजन्मादौ श्वातशषयमेवेश्वरत्वं न प्रकृतिद्रयवत्त्वमि- त्याशङ्कयाऽऽह- याभ्यामिति । प्रकृत्योरनारित्वं क्रुत्रोपयुक्तमिल्याशङ्कयाऽऽह- ते इति । मतान्तरमाह-नेत्यादिना । तयोमखकारणत्वामावे कस्य तदेष्टम्यमिलया- शङ्कयाऽऽह-तेन हीति । प्रकृत्योरेव मृरकारणत्वे श्रतिस्मृतितिद्धमीश्वरस्य तथात्व न स्यादित्याह- यदीति । प्रकृतिद्वयस्य कार्यत्वपक्षं प्रत्याह- तदसदिति । किंच प्रकृतिद्धयमनपेक्येश्वरस्य संसारहेतुत्वे खवातच्यान्मुक्तानामपि ततः ससारपिरनिषेधान्मो- क्षशा्ञाप्रामाण्यान्न तस्यैव संसारहेतुतेत्याह-सैसारस्येति । निर्निमित्तत्वं प्रकृतिद्व- यपक्षामृते परस्येव निमित्तत्वमिति यावत्‌ । रिच कार्यत्वे प्रकृत्योस्तदुदयातूरव बन्धा- भावे तद्धि ्चेषात्मनो मेक्षस्याभावात्कदाचिदुमयामावे पुनस्दप्रपङ्गान्न प्रकृतिद्वयस्य कार्यतेल्याह- बन्धेति । प्रहृत्योभूङकारणत्वे नानुपपत्तिरित्याह- नित्यत्व इति । स्वपे दोषाभावं प्र्षपूवैके प्रपश्चयति-- कथमित्यादिना । संभवः सत्तप्रापको

१ क, क्ष, हि केवले" । २ ध्‌. शक्षप्रः ।

नं >

[अ० ११ छो ०२०] आनन्दगिरिषकरतदीकासंवलितशांकरभाष्यसमेता । ३९३

हेतुः । प्रकृतेरनादित्वे विकाराणां गुणानां च तत्कार्यस्वादात्मनो निर्विकारत्वं निर्गु- णत्वं च सिध्यतीति मावः ॥ १९ ॥ के पुनस्ते विकारा गुणाश्च भटृतिसेमवाः-- + ॐ अ क छे कायंकरणकतूे हेतुः प्रकृतिरुच्यते ॥ पुरुषः सुखदुःखानां भोक्तृत्वे हेतुरुच्यते ॥ २० ॥ कायैकरणकतेत्वे कार्यं शरीरं करणानि तत्स्थानि त्रयोदश । देह- स्याऽ ऽरम्भकाणि भूतानि विषयाश्च प्रकरतिस्तभवा विकाराः पूर्वोक्ता इह कायग्रहणेन श्यन्ते गुणाश्च प्रकृतिसंभवाः सखदःखमोहात्मकाः करणाश्रयत्वात्करणग्रहणेन श्यन्ते । तेषां कायैकरणानां कतैत्वमुत्याद- कतं यत्तत्कायकरणकतेत्वं तस्िन्कायकरणकतैतवे हेतुः कारणमारम्भ- कत्वेन प्रकृतिरुच्यते । एवं कायकरणकरैत्वेन संसारस्य कारणं प्रकृतिः । कायेकारणकतैत्व इत्यस्मिन्नपि पाठे कार्य यद्यस्य विपरिणा- मस्तत्तस्य काय विकारो विकारि कारणं तयोधिकारविकारिणोः कार्य- कारणयोः कतैत्व इति । अथवा षोडश्च विकाराः कार्यं सपन भ्रकृतिवि- कृतयः कारणं तान्येव कायेकारणान्युच्यन्ते । तेषां क्त्वे हेतुः भकृति- रुष्यत आरम्भकत्वेनैव । पुरुषश्च संसारस्य कारणं यथा स्याचदु- स्यते पुरुषो जीवः के्रहञो भोक्तेतिपयोयः सुखदुःखानां भोग्यानां भोकत्व उपलब्धृत्वे हेतुरुच्यते । कथं॑पुनरनेन कायैकरणकर्तत्वेन भुखदुःखमोक्तत्वन च प्रकृतिपुरुषयोः संसारकारणत्वमुच्यत इति । अत्रोच्यते कायेकरणसखदुःखरूपेण हेतुफलात्मना भकृतेः परिणामा- भावे पुरुषस्य चेतनस्यासति तदुपरब्धत्वे कुतः संसारः स्यात्‌ । यदा

पुनः. कायेकरण[सुखदुःख]रूपेण हेतुफलात्मना परिणतया प्रकृतया भोग्यया पुरुषस्य तद्विपरीतस्य भोक्तत्वेनाविद्याङ्पः संयोगः स्यात्तदा

= संसारः स्यादिति । अतो यत्पटृतिपुरुषयोः कायकरणकतत्वेन सुख- वुःखभोकवेन च संसारकारणत्वयुक्तं तथ॒क्तंम्‌ । कः पुनरयं संसारो नाम सुखदुःखसंभोगः संसारः पुरुषस्य च सुखदुःखानां संभोकत्वं ससारित्वभिति ॥ २०॥ १. ध. छ. पष. श्येकारः। २४. भोक्तासुः। ३क.ख. ष. येकारः। ४क.ल. घ.

ष. “येकार । ५ क. ख. "यकारणहे । छ. इ. "यकारण । ६ क. ख. ग्यैकार' । ७ क, ख, 8. ` मुक्तम्‌ । | ५०

३९४ ` श्रीमद्धमबद्धीता- [अ०१६छो०२१]

विकाराणां मुणानां प्रकृतेश्च सवरूपमाकाङ्सताद्वारा निरणीतुमृत्तर-छाकपूर्वाषं पात ति-के पुनरिति । पुरुषस्यानादित्वजृतं बन्धहेतुत्वमाह--पुरुष इति । पवौर्ष व्याच्े- कार्यमित्यादिना । ज्ञनेन्दरियपश्चकं कर्मेन्द्रियपश्चकं मनो बुद्धिरहकार- शेति त्रयोदश करणानि । तथाऽपि भूतानां विषयाणां चाग्रहणात्कथं तेषां प्रकृतिकायं- तेत्याशङ्कथाऽऽह- दे हस्येति । तथाऽपि गुणानामिहाग्रहणा्न प्रकृतिकारयलं तत्राऽऽह-गुणाभेति । उक्तरीत्या निष्पन्नमथेमाह-- एवमिति । पाठान्तरमनू्य ग्यारूयापूवैकमयोमेदमाह-कार्यैल्यादिना । व्याख्यान्तरमाह --अथवेति । एका- द्रोन्दियाणि पञ्च विषया इति षोडशसंख्याको विकरारोऽत्र कार्यशब्दार्थः । महानहं. कारो मूततन्मात्राणीति प्रकृतिविकृतयः सप्त कारण, तेषामारम्भकत्वेन कतुत्वेन हेतु- राश्रयो मृख्प्रकृतिरित्यथः । उत्तरार्धस्य तात्पयंमाह--पुरुषश्चेति । तस्य प्रमात्व न्यवच्छिनत्ति- जीव इति । तस्य प्राणघारणनिमित्तस्य तदर्थ चेतनत्वमाह - पे इति । तस्यानोपाधिकत्वं वारयति- भोक्तेति । तयोः ेप्तारकारणत्वमुपपादयितं दाङ्ते- कथमिति । अन्वयग्यतिरेकाम्यां तयोस्तथात्वमित्याह- अग्रेति । तप्र व्यतिरेकं दशेयति- कार्येति । न हि निल्यमुक्तस्याऽऽत्मनः खतः संसारोऽस्तीतयथः। इदानीमन्वयमाह-- यदेति । अन्वयादिफलमुपसंहरति- अत इति । आत्मनोऽविक्रि यस्य प्ंप्तरणं नाचितमिलयाक्िपति-- केः पुनरिति । सुखदुःखान्यतराक्षात्कारो मोग स्र चाविक्रियस्येव द्रष्टुः तेप्तारस्तथाविधमोक्तत्वमस्य संप्तारित्वमित्यत्तरमाह- म॒सेति। -छोकन्याख्याप्तमाप्तावितिश्चब्दः ॥ २० ॥

यत्पुरुषस्य सुखदुखानां भोक्तत्वं संसारित्वमित्युक्तं तस्य तत्किनि- पित्तमित्युच्यते-

पुरुषः प्रकृतिस्थो हि मृङ्कते प्रकृतिजान्युणान्‌ ॥ कारणं गुणसङ्गोऽस्य सद्स्योनिजन्मसु ॥ २१ ॥

पुरुषो भोक्ता प्रकृतिस्थः भ्रङ़ृतावविधारक्षणायां कायेकारण- रूपेण परिणतायां स्थितः प्रङृतिस्थः प्रृतिमात्मत्वेन गत इत्ये- तद्धि यस्मात्तस्माद्भङ्क उपलभत इत्यथः । प्रृतिजान्भङ़ृतितो जाता- न्सखदुःखमोाहाकाराभिन्यक्तान्गुणान्स॒खी इःखी म्रः; पण्डितोऽह मिलेवम्‌ । सत्यामप्यवि्यायां सुखदुःखमोहेषु गुणेषु भुज्यमानेषु यः सङ्क आत्मभावः संसारस्य स॒ परधानं कारणं जन्मनः ““ स॒ यथा- कामो मवति तत््रतुभेवति ”” इत्यादिश्चतेः । तदेतदाह कारणं हेतुग-

१.ख. ङ. ज. शद्याति । २ ख. क्ष. 'स्माततदधु° । घ. स्माद" । ३ घ. छ. शवः स ।

[अ०१३छो ०२२]आनन्दगिरिद्रवटीकासंवलितक्नांकरभाष्यसमेवा। ३९५

णसङ्गो गुणेषु सङ्गोऽस्य पुरुषस्य भोकः, सदसद्योनिजन्मसु सलय- धासलयश्च योनयः सदसथोनयस्तास सदसयोनिष जन्मानि सद्‌- सधथोनिजन्मानि तेषु सदसो गिजन्पसु विषयग्रतेषु कारणं गुणसङ्गः । अथवा सदसथयाोनिजन्मस्वस्य संसारस्य कारणं गुणसङ्ग इति संसार- पदमध्याहायम्‌ । सद्योनयो देवादियोनयोऽसवोनयः पश्वादियोनयः । सामथ्यात्सदसद्योनयो मनुष्ययोनयोऽप्यविरुद्धा द्रष्टव्याः । एतदुक्तं भवति प्रकृतिस्थत्वाख्याऽविधा गुणेषु च सङ्गः कामः संसारस्य कार- णमिति । तच्च परिवजनायोच्यते । अस्य च निटृत्तिकारणं ज्ञान(न॑)- वैराग्ये ससंन्यासे(सं) गीताशासख्े भसिद्धम्‌ । तच ज्ञानं पुरस्तादुषन्यस्तं तेजक्ेत्ह्मविषयम्‌ । यज्जञात्वाऽमृतमश्चत इत्युक्तं घान्यापोहेनातद्धमा- ध्यारोपेण च ॥ २१ ॥

छोकान्तरं प्रशनोत्तरतवेनावतारयति--यदिति । निमित्तं वक्तुमादौ संप्तारित्वम- स्याविदेक्याध्याप्तादिव्याह-- पुरूष इति । यस्मात्प्रकृतिमात्मत्वेन गतस्तस्मादुङ्क इति योजना । गुणविषयं मोगममिनयति-- सुखीति । अविद्याया मोगहेतुत्वाक्ि कारंणा- नेषणयेलाराङ्कयाऽऽह- सत्यामपीति । सङ्गस्य जन्मादो संतारे प्रधानहेतुत्वे मान- माह- स यथेति । उक्तेऽर्थे द्वितीया्षेमवतायं व्याच तदेतदित्यादिना । प्ाध्याहारं योननान्तरमाह-अथवेति । सदसयोनीर्विविच्य व्याच््टे-सथ्ोनय इति । योनिद्रयनिरदशान्मध्यवषिन्यो मनुष्ययोनयोऽपि ध्वनिता इत्याह - सामर्थ्या - दिति । सङ्गस्य सेप्तारकारणत्वे नाविद्यायास्तत्कारणत्वमेकस्मादेव हेतोस्तदुपपत्ते- स्विाशङयाऽऽह- एतदिति । अविद्योपादानं सङ्गा निमित्तमित्युभयोरपि कारणत्वं पिष्यतीत्यथेः । द्विविषहेतृक्तेविवक्षितं फट्माह- तच्चेति । सापङ्गस्याज्ञानस्य खतोऽनिवृत्तस्तानिवर्तकं वाच्यमित्याशङ्कथाऽऽह--अस्येति । वैराग्ये पतति सन्याप्त- सत्पवकं ज्ञानं सासङ्खाज्ञाननिवर्तकमित्यर्थः । उक्ते ज्ञाने मानमाह-गीतेति। अध्यायादौ चोक्तं ज्ञानमुदाडतमित्याह-तश्वेति । , तदैव ज्ञानं यञ्ज्ञत्वेत्यादिना न पत्तजनासदित्यन्तेनान्यनिषेधेन सवैतःपाणिपादमित्यादिना चातद्धमोध्यातेनोक्तमि. त्याह--यञ््नात्वेति ॥ २१ ॥

तस्येव पुनः साक्षाभिर्देशः क्रियते-

उपद्रष्टाऽनुमन्ता च भता भोक्ता महेश्वरः ॥ परमात्मेति चाप्य॒क्तो देहे ऽस्मिन्पुरुषः परः ॥ २२॥

१ ख. इः, ज, °रणगवेषः ।

३९६ | भ्रीपद्रगवहदीता- [अ० १६ छो ०२३]

उपद्रष्टा समीपस्थः सन्द्रष्ठा स्वयमव्यापृतो यथारिवग्यजमानेषु यङ्ञ- कमेभ्यापूतेषु तदस्थोऽन्योऽव्यापूतो यज्ञविधाशल ऋत्विग्यजमानव्या-

पारगुणदोषाणामीक्तिता तदत्कायेकरणव्यापारेष्वव्यापृतोऽन्यो विरक्त

णस्तेषां कायकरणानां सव्यापाराणां सामीप्येन ` द्र्टोपद्रष्टा । अथवा देदचक्चमेनोबुद्धयात्मानो द्रष्टारस्तेषां बाह्य द्रष्टा देदस्तत आरभ्यान्तरत- मश्च प्रत्यक्समीप आत्मा द्रष्टा। यतः परोऽन्तरो नास्ति द्रष्टा सोऽतिश्य- सामीप्येन द्रष्त्वादुपद्रष्ठा स्यात्‌। यज्ञोपदरष्वद्रा सवेविषयीकरणादुपद्रष्टा। अनुमन्ता चानुमोदनमनुमननं कुवत्यु तत्करियायु॒परितोषस्तत्कतीऽनु- मन्ता च । अथवाऽनुमन्ता कायेकरणप्रहत्तिषु स्वयमप्र्त्तोऽपि भदत्त श्व तदनुकूखो विभाव्यते तेनानुमन्ता । अथवा प्रदत्तान्स्वव्यापारेषु तत्साक्षिभूतः कदाचिदपि न निवारयतीत्यनुमन्ता । भतो भरणं नाम देदेन्दियमनोबुद्धीनां संहतानां चैतन्यात्मपारा््येन निमित्तभूतेन चैत- न्याभासानां यत्खरूपधारणं तचेतन्यात्मक़ृतमेवेति भता ऽऽत्मेत्युच्यते । भोक्ताऽग्न्य॒ष्णवभ्ितयचेतन्यस्वरूपेण बुद्धेः सखद्ःखमोहात्मकाः अलययाः सवेविषयविषयाशैतन्यात्मग्रस्ता इव जायमाना विभक्ता विभाव्यन्त इति भोक्ताऽऽत्मोच्यते । महेश्वरः सर्वात्मत्वात्स्वतन्न- त्वाच्च महानीश्वरथेति महेश्वरः । परमात्मा देहादीनां बुद्धन्तानां भ्रत्य गात्मत्वेन कलिपितानामविद्यया परम उपद्रषृत्वादिरक्षण आत्मेति पर- मात्मा सोऽन्तः परमात्मेत्यनेन शब्देन चाप्युक्तः कथितः शरुतो । हासावस्मिन्दे हे पुरुषः परोऽव्यक्तात्‌ । “उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मे- त्युदाहृतः" इति यो वक्ष्यमाणः तरह चापि मां विद्धि" इत्युपन्यस्वो व्याख्यायोपसंहृतश्च ॥ २२ ॥ प्रकृतस्यैव मोक्षहेतोर्घानस्य साक्षा्िर्दशायोत्तर शचोकमृत्थापयति- तस्येति । कार्यकरणानां व्यापारवतां समीप स्थितः संनिधिमात्रेण तेषां सार्षात्येवमथत्वेनोपद्र्ेति पदं व्याचष्टे- समीपस्थ इति । टोकिकस्येव द्रष्टुरस्यापि व्यापारविशिष्टतया निष्कि- यत्वविरोषमाशाङ्कयाऽऽहु- स्वयमिति । खन्यापाराहते संनिधिरेव द्र्त्वम्‌ । दृष्टा- नतेन स्पष्टयति-- यथेति । उपद्रष्ेत्यस्याथान्तरमाह-- अथवेति । बहूनां द्रष्टत्वेऽपि कस्योपद्रष्टत्वं तत्राऽऽह- तेषामिति । उपोप्तगेस्य स्रामीप्याथत्वेन प्रत्यगथत्वात्त- त्रैव प्ामीप्यावपतानात्प्रत्यगात्मा च द्रष्टा चेत्युपद्रष्टा सवैप्ताक्षी प्रत्यगात्मेत्यथः । उक्तमेव व्यनक्ति--यत इति। यथा यजमानस्य ऋत्विजां च यज्ञकमेणि गुणं दोषं वा

१क. ख. येकार ।२क. ख. यकार)

[ज ० १६.छो ०२६] आनन्द गिरिषृतरीकासंवरितक्षांकरभाष्यसमेता । ३९७

प्वयज्ञामिज्ञः सन्युपद्ष्टा विषयी करोति तथाऽयमात्मा चिन्माश्रस्वमावः र्व गोचरयती- तयुपद्र्टेति पक्षान्तरमाह यङ्गेति । अनुमन्ता चेत्येतव्याकरोति-अनुमन्तेति । ये वयं कुर्वन्तो व्यापारवन्तो मवन्ति तेषु डुर्त्पु सत्मु यास्तेषां क्रियास्त पार्श्वस्थस्य परितोषोऽनुमननं तच्चानुमोदनं तस्य संनिधिमात्रेण कतां यः सोऽनुमन्तेत्य्थः । व्याख्यान्तरमाह-अथवेति । तदेव स्फुटयति - कार्येति । अथान्तरमाह-अथवे- ल्यादिना । मतेति पदमादाय किं मरणं नामेति एृच्छति- भर्तेति । तद्रूपं निरूपय- त्ात्मनो भवैत्वं साधयति- देहेति । भोक्तेत्युकते क्रियावच््े प्राप्ते मोगश्चिदवपतान- तैति न्यायेन विमनते-- अग्नीति । विश्ेषणान्तरमादाय व्याचष्टे - महेश्वर इति । परमात्मत्वमुपपादयति-देहादीनापिति । अविद्यया कल्ितानामिति संबन्धः । पर- मत्वं प्रकृ्टत्वम्‌ । स पूर्वाक्तविशेषणवानिति यावत्‌ । परमात्मशब्दस्य प्रकृतात्मविष- यत्व श्ुतिमनुकूख्यति- अन्त इति । तस्य तारस्थ्यं प्रश्नद्वारा प्रत्याच््टे-ेति । कल्मात्परत्वं तदाह-अव्यक्तादिति। तत्रैव वाक्यशोषानुकूल्यमाह-उत्तम इति। = पोऽकिन्देहे परः पुरुष इति संबन्धः । शोधितार्थयोरेक्यज्ञानं प्रागुक्तं फटोक्त्या लौति-सत्रज्गं चेति ॥ २२ ॥

तमेवं यथोक्तलक्षणमात्मानम्रू-

य एवं वेत्ति पुरषं प्रकृतिं च गुणे: सह ॥

सर्वथा वर्तमानोऽपि न स भ्रूयोऽभिजायते ॥ २१॥

य एवं यथोक्तमकारेण वेत्ति पुरुषं साक्षांदहमिति प्रकृतिं च यथो- क्तामविद्यालक्षणां गुणेः स्वविकारेः सह निवतितामभावमापादितां विद्या सवेथा सवेभकारेण बतंमानोऽपि स॒ भूयः पुनः परतितेऽस्मि- न्विदरच्छरीरे देहान्तराय नाभिजायते नोत्पद्यते देहान्तरं न शाती- लयेः। अपिश्न्दात्किमु वक्तव्यं स्वदत्तस्थो न जायत इत्यभिभायः। ननु यथपि ह्ञानोत्पत्त्यनन्तरं पुनजेन्माभाव उक्तस्तथाऽपि प्राग्गानोत्प्ेः छृतानां कमेणायुत्तरकालभाविनां च यानि चातिक्रान्तानेकजन्मटृतानि तेषां फलमदस्वा नाशो न युक्त इति स्युद्धीणि जन्मानि । कृतविभ- णाश्नो हि न युक्त इति । यथा फले प्ररत्तानामारब्धजन्मनां कमणाम । न च करमैणां विशेषोऽवगम्यते । तस्माज्रिपरकाराण्यपि कमाणि भ्रीणि लन्मान्यारभेरन्संहतानि वा सवोण्येकं जन्माऽऽरभेरन्‌ । अन्यथा कृत- विनाशे सति सवेत्रानाश्वासप्रसङ्गः शाद्लानर्थक्यं च स्यादित्यत इदम- ुक्तुक्तं न स भुयोऽभिजायत इति । न, “क्षीयन्ते चास्य कमणि"?

१क, घ. छ. 'क्षादात्मभावेनायमह" ।

३९८ भीपदगबहीता- [अ०११छो०२३]

५५ ब्रह्म वेद्‌ ब्रह्मैव भवति `` “ तस्य तावदेव चिरमिषीकातुखवत्स॑-

कर्माणि प्रदूयन्ते ?” इत्यादिश्वतिश्षतेभ्य उक्तो विदुषः सवैकमंदाहः।

यथोक्तप्रकारेण, जीवेश्वरादिसवैकल्पनाधिष्ठानत्वेनेत्यथेः । सक्षादपरोक्त्वेनेति यावत्‌, यथोक्तमनादयनिर्वाच्यां सवीनर्थोपाधिमृतामित्यथैः । विद्यया प्रागुक्तेकत्गो- चरया प्रकृतिमविद्यारूपां प्तकायोममावमापादितां यो वेत्तीति सेबन्धः। सरवप्रकारेण विहितेन निषिद्धेन चैत्यथः । पुननेकारोऽन्वया्थः । निपातसूचितं न्यायमाह-- अपीति । न स मूयोऽमिनायत इत्युक्तमाक्िपति- नन्विति । ज्ञानोत्पत्त्यनन्तरं जन्मामावस्योक्तत्वात्पर््दहारम्भमुपेत्य नाऽऽस्ेपः स्यादित्याशङ्कघाऽऽह-- यथपीति। तथाऽपि स्युख्रीणि जन्मानीति सबन्धः । वतैमानदेहे ज्ञानातपर्वोत्तरकाठानां कर्मणां फठमदततवा नाशायोगाजनन्मद्वयमावर्यकमती तानेकदेहेष्वपि कृतक्मेणां ! नामूक्तं क्षीयते कमे › इति स्मरतेरदत्वा फटमनाद्ादत्ि तृतीयमपि जन्मे्याह-परागिति । फट्दानं विनाऽपि कमेनाशे दोषमाह-छेतेति । न युक्त इति कत्वा फटमदचत्वा कमनाशषो नेति शेषः । विमतानि कर्माणि फठमदत्वा न स्षीयन्ते वैदिककरमत्वादा- रञ्धकमेवदिति मत्वाऽऽह- यथेति । नाशो न ज्ञानादिति शेषः । नन्वनारन्क- मणां ज्ञानाननाश्चो युक्तोऽपरवृत्तफठत्वादारब्धकर्मणां तु प्रवृत्तफरत्वेन बख्वत्त्वान् ज्ञानात्तनिवृत्तिर्नेल्याह- न चेति । भन्ञानोत्थत्वेन स्ञानविरोधित्वाविहोषात्परवृत्ताप्र- वृत्तफटत्वमनुपयुक्तमिति मावः । कमेणां फर्मदत्वा नाशामावे फलितिमाह- तस्मादिति । ननु कर्मणां बहुत्वात्तत्फरेषु जन्मसु कृतित्वमारम्भकरमणां त्रिप्रकारत्वा- दिति चेन्नानारन्धत्वेनेकप्रकारत्वसंमवात्तत्राऽऽह- संहतानीति । नासि ज्ञानस्य कान्तिकफलत्वमिति शोषः । उक्तक्म॑णां जन्मानारम्भकत्वे प्रागुक्तं दोषमनुमाष्य तस्यातिप्रसज्ञकत्वमाह--अन्यथेति । सवैत्ेत्यारब्धकर्मस्वपीति यावत्‌ । फलननक- त्वानिश्वयोऽनाश्चासः । कर्मणां जन्मानारम्भकत्वे कर्मकाण्डानभक्यं दोषान्तरमाह- शाद्धेति । अनारब्धकमणां सल्पि ज्ञाने जन्मारम्भकत्वभौन्ये फरितमाह-इद्यत इति । श्रुत्यवष्टम्भेन परिहरति- नेलयादिना ।

इृ्टापि चोक्तो यथैधांसीत्यादिना सवेकमंदाहः। वक्ष्यति चोपपत्तेष। अनिधाकामङेशबीजनिमित्तानि हि कमोणि जन्मान्तराङ्कुरमारमभन्ते । इृ्ापि च साहैकाराभिसेधीनि कमणि फटारम्भकाणि नेतराणीषि तत्र तत्र भगवतोक्तम्‌ । ('बीजान्यगन्युपद्ग्धानि न रोहन्ति यथा पनः । बञानदग्धेस्तथा छेरेनाऽऽत्मा संपद्यते पुनः इति च ॥

१६. छ. क्ष. सवाणि क ।

[अ० १ ३.ो ०२२]}आनन्दगिरिङरतदीकासवटितक्षांकरभाष्यसमेता । ३९९

अस्तु तावज्छ्वानोत्पस्युत्तरकारकृतानां कमेणां श्ञानेन दाहो ह्ञान- सहभावित्वात्‌ । न तिह जन्मनि ह्ञानोत्पत्तः भाकृतानापतीतानेकज- म्मान्तरटृतानां च दाहो युक्तः । न, सवैकमोणीतिविशेषणात्‌ । ्नानो- तरकालभाविनामेव सवैकमेणामिति चेत्‌ । न, संकोचे कारणानुपपत्तः। यत्तूक्तं यथा वतेमानजन्मारम्भकाणि कमांणि न क्षीयन्ते फलदानाय रहत्तान्येव सत्यपि प्ञाने तथाऽनारब्धफलानामपि कमणां क्षयो न युक्त इति । तदसत्‌। कर्थ, तेषां पुक्तेषुवत्पत्तफटत्वात्‌। यथा पूव छक्ष्य- वेषाय मुक्त इषुर्धनुषो ल्ष्यवेधोत्तरकाटमप्यारन्धवेगक्षयात्पतनेनैव निवतेत एवं शरीरारम्भकं कमं शरीरस्थितिपरयोजने निततेऽप्यासं- स्कारवेगक्षयात्पूवैवद्रतत एव । स एवेषुः परत्तिनिमित्तानारन्धवेगस्त्व- क्तो धनुषि प्रयुक्तोऽप्युपसं दियते तथानारन्धफलानि कर्माणि स्वाभ- यस्थान्येव ज्ञानेन नि्बींजी क्रियन्त इति पतितेऽसिन्विद्रच्छरीरे ‹न स भूयोऽभिजायते ' इति युक्तमेवोक्तमिति सिद्धम्‌ ॥ २३॥

ज्ञानादनारब्धकर्मदाहे भगवतोऽपि समतिमाह-हृहापीति । ज्ञानाधीनपर्वकर्मदाहे पवेधमीन्परित्यज्यति वाक्यशेषोऽपि प्रमाणी भवतीत्याह- वक्ष्यति चेति । ज्ञानादना- रन्धाशेषकमक्षये युक्तिरपि वक्तु शक्येत्याह-उपपत्तशेति। तामेव विवृणोति-अवि- चेति । भज्ञस्याविधास्मितारागदवेषामिनिवेशाख्यद्धिह्ात्मकानि स्तवोनथेबीजानि तानि । निमित्तीकृत्य यानि धमीधर्मकमीणि तानि जन्मारम्भकाणि यानि तु विदुषो विद्यादण्धङ्के- शबीजस्य प्रतिमासमाघश्षरीराणि कर्माणि न तानि शरीरारम्भकाणि दग्धपटवदथंक्रिया- प्ामथ्यामावादिलयथः । प्रतीतिमाघ्रदेहानां कर्मामासानां न फटारम्भकतेत्यस्मिनर्थं मग- वतोऽपि संमतिमाह-दृहापीति। तच्चज्ञानादर््वं प्रातीतिकहेशानां कमेदवारा देहानार- ममकत्वे वाक्यान्तरमपि प्रमाणयति--बीजानीति। ज्ञानानन्तरमाविकरममंणां ज्ञानेन दाह- मङ्गी करोति- अस्त्विति । विग्मेषिग्रस्तानामेवोत्पत्तेरिति हेतुमाह-क्षानेति। अस्मि- | जन्मनि जन्मान्तरे वा ज्ञानात्पूवैमाविकर्मेणां न ततो दाहो विरोधिनं विना ॒प्वृत्तरि- ¦ लाह- नत्विति । शरतिस्मृतिविरोषान्नेवमिति परिहरति- नेत्यादिना । सवशाब्द- रुतः संकोषं शङ्कते--्ञानेति । प्रकरणादिपंकोचकामावान्नेवमित्याह- नेति । आह्षपदद्रायामुक्तमनुमानमनुवदति- यस्ति । भमाप्त्वादिदमसाधकमिति दूष- यति- तदसदिति । व्याप्त्यादिसत्वे कथमामापत्वमिति पएच्छति-- कथमिति । रवृत्तफरुत्वोपाधिना हेतोग्यािमङ्गादामासत्वधीरित्याह- तेषामिति । तदेव प्रप- घयति-- यथेत्यादिना । धनुषः सकाशादि भुक्तो बल्वत्प्रतिबन्धकामावे मध्ये न

भयाय न

१के, छ. व । यथास । २ ख, ञ्च, “मित्तनिवृत्तावनाः ।

४०० भरीमद्धगवद्मीता- [अ० १३छो ०२९]

पतति तथा प्रबलप्रतिबन्धकं विना प्रवृत्तानां कर्मणां मोगाहते न क्षयोनव

तत्वज्ञानं तादकंप्रतिबन्धकमुत्पत्तावेव पूर्वप्रवत्तेन कर्मणा प्रतिब्रद्राक्तित्वादिव्यथः। यत्न ज्ञानेनादाष्यत्वं तन्न प्रवृत्तफटत्वमित्यन्वयेऽपि यत्राप्रवृत्तफर्त्व॑तच्र ज्ञानदाष्य- त्वमिति न न्यतिरेकतिद्धिरित्याशङ्कयाऽऽह- स एवेति । प्रवृत्तौ निमित्तमृतो नाऽऽरब्धो वेगोऽनेनेति विग्रहः । स्वाश्रयस्थानि सामापतान्तःकरणनिष्ठानीति यावत्‌ । विमतानि तच्वधीनिमित्तनिवृत्तीनि तत्कृतकारणनिवृ्तित्वाद्रज्जुसपीदिवदितिम्यतिरेक- तिद्धिरिति मावः । विदुषो वतैमानदेहपति देहहेत्वमावात्तत्वधोरैकान्तिकफरेत्युपप- हरति- पतित शति ॥ २६॥

|

अत्राऽऽत्मदश्चेन उपायविकरपा इमे ध्यानादय उच्यन्ते-

ध्यानेनाऽऽत्मनि पश्यन्ति केचिदात्ानमात्ना ॥ अन्ये सांख्येन योगेन क्मयोगेन(ण) चापरे ॥२९॥ ध्यानेन ध्यानं नाम शब्दादिभ्यो विषयेभ्यः भरोत्रादीनि करणानि मनस्युपसंहूत्य मनश्च प्र्यक्चेतयितययेकाग्रतया य्िन्तनं तद्यानम्‌ । तथा ध्यायतीव बको ध्यायतीव पृथिवी ध्यायन्तीव प्रवेता इत्युपमो- पादानाचैखधारावत्संततोऽबिच्छिञ्मपत्ययो ध्यानं तेन ध्याने- नाऽऽत्मनि बुद्धो पदयन्त्यात्मानं भत्यक्चेतनमात्मना ध्यान संस्छृतनान्तःकरणेन केचिद्योगिनः । अन्ये सांख्येन योगेन सांख्यं नाम-इमे स्स्वरजस्तमांसि गुणा मया ह्या अहं तेभ्योऽन्यस्तथापा- रसाक्षिभरता नित्यो गुणविरक्षण आत्मेति चिन्तनमेष सांर्यो योग- स्तेन परहयन्त्यात्मानमात्मनेति वतेते । कमेयोगेन(ण) कर्मैव योग र्वरा- पेणबुद्धधाऽनुष्ठीयमाने घटनरूपं योगार्थत्वा्योग उच्यते । गुणतस्तेन सस्वक्रुदधिज्गानोत्पचिद्रारेण चापरे ॥ २४ ॥' जेयं यत्तदिल्यादिना तत्पदारथस्त्वंपदा्थश्चानन्तरमेव शोधितौ तयोरैक्यं च ‹ से्र्ं चापि मां विद्धि इत्युक्तमिदानीं तदृष्टिहेतून्यथाधिकारं कथयति- अनति । ध्यानाख्यं प्रधनं किंरूपमिति एच्छति--ध्यानं नामेति । तदूपं वदनुत्तरमाह-श्षब्दादिभ्य इति । एकाग्रतयोपसंहप्येति संबन्धः । यच्चिन्तनं प्रत्यकचेतयितरीति पूर्वेणान्वयः । कि तचिन्तनमित्युक्ते ष्ट न्तद्वारा श्चत्यवषटम्भेन ध्यान प्रपश्चयति- तथेति । विवधित- ध्यानानुरोधेनेति यावत्‌, आत्मानं पश्यन्ति परमात्मतयेति शेषः । केचिदित्युत्तमाधि- कारिणो गृह्यन्ते । मध्यमानधिकारिणो निर्दिशति- अन्य इति । सांख्यशग्दितं साधनं किं नामेत्युक्ते विचारजन्यं ज्ञाने तदेव ज्ञानं हेतुतया योगतुल्यत्वा्योगशम्दि-

[अ० १ ३-छो ०२९-२६]आनन्दगिरिृतदीकासंवरितञ्चांकरभाष्यसमेता। ४०१

तमिलाह-- सांख्यमिति । अधमानधिकारिणः संगिरते-कर्मेति । चित्तेकाग्रयं योगसतादर्थ्वं कर्मणः शुद्धिहेतोरस्ति तेन गण्या वृत्या योगशब्दितं कर्मैलयाह- गुणत इति । अपरे पदयन्त्यात्मानमात्मनेति पूववदनुषङ्गमङ्गीकृत्याऽऽह- तेनेति ॥ २४ ॥ अन्ये तेवमजानन्तः श्रुत्वान्येभ्य उपासते ॥ तेऽपि चातितरन्त्येव मृत्युं श्रुतिपरायणाः ॥ २५ ॥ अन्ये त्विति । अन्ये त्वेषु विकरपेष्वन्यतरेणाप्येवं यथोक्तमात्मान- मजानन्तोऽन्येभ्य आचार्येभ्यः श्रत्वेदमेव चिन्तयतेत्युक्ता उपासते धद्धधानाः सन्तशिन्तयन्ति तेऽपि चातितरन्त्येवातिक्रामन्त्येव मत्युं एृत्युयुक्तं संसारमित्येतद्‌ । श्रुतिपरायणाः शतिः भबणं परमयनं गमनं मोक्षमागंपत्तौ परं साधनं येषां ते श्रुतिपरायणाः केवरूपरोपदेक्षभ- माणाः स्वयं विवेकरष्िता इत्यभिप्रायः । करिमु वक्तव्यं प्रमाणं प्रति स्वतन्ना विवेकिनो मृत्य॒मतितरन्तींत्यभिप्रायः ॥ २५ ॥ अधमतमानयिकारिणो मोक्षमार्गे प्रवृतिं प्रतिटम्भयति-अन्ये तिति । आचा. यौधीनां श्चुतिमेवाभिनयति--इदमिति । उपासनमेव विवृणोति--श्रहधाना इति । परोपदेशात्प्वृत्तानामपि प्रवृत्तेः साफल्यमाह-तेऽपीति । तेषां मुख्याधिकारित्वं ग्यावतेयति--श्चतीति । तेऽपीत्यपनिा सूचितमथमाह-- किमिति ॥ २९ ॥ %सेहवशवरकत्वविषयं हानं मोक्षसाधनं यज्जात्वाऽफूतमश्चत इत्युक्तं वत्कस्माद्धेतोरिति तद्धेतुपरदश्चनार्थं छोक आरभ्यते- यावत्संजायते विचितं स्थावरजङ्गमम्‌ ॥ तीरकषेभज्ञसंयो गात्तहिदि भरतषभ ॥ २६ ॥ याबद्यत्किचित्संजायते समुत्पद्यते स्वं षस्त किमविरोषणेत्याह स्थावरजङ्गमं स्थावरं जङ्गमं च क्षेतरकषेत्रह्मसंयोगात्तजायत इत्येवं विद्धि जानीहि हे भरतषभ । कः पुनरयं कषेत्रकषे्रह्मयोः संयोगोऽभिमरेतः । न तावद्रज्जञ्वेव घटस्यावयवसं श्येषद्रारकः संबन्धविशेषः संयोगः पत्रेण पेत्रहनस्य संभवत्याकाशवननिरवयवत्वात्‌ । नापि समवायलक्षणस्तन्तुपट- योरिव कषत्रकेत्रह्मयोरितरेतरकायकारणभावानम्युपगमादिति । उच्यते,

* एतस्मात्प्रागत्रेति क. घ. पुस्तकयोर्विद्यते ।

१ ख, घ. छ. ^ते यस्मात्‌-- । २ क्ष, स्तु केन विदेषणेनेया। ३ ख, ध. छ. षेण नेया", ५१

४०२ भीमद्गवह्यीता- [अ० १६.्ो ०२१]

षेत्रसेत्रहृयोप्रिषयविषयिर्णोभिन्नस्वंभावयोरितरेतरेतद्धपोध्या सरक्षण, संयोगः केत्र्ेजर्ञस्वरूपविवेकाभावनिबन्धनो रण्जुहृक्तिकादीनां तद्वि बेकङ्ञानाभावादध्यारोपितसपेरजतादिसंयोगवत्‌ । सोऽयमध्यासस्वरूपः सषत्रषष्रबसंयोगो मिथ्याह्नानलक्षणः । यथाशा सेत्रतेशरह्ृलक्षणमभेदः-

परिज्गानपूवैकं प्राग्दरितरूपार्सेत्रान्पृञ्ञादिवेषीकां यथोक्तलक्षणं पेतं भविभज्य न सत्तन्नासदुच्यत इत्यनेन निरस्तसर्वोपाधिविरोषं ब्ेयं ब्रह्म स्वरूपेण यः परयति कषत्रं च मायानिपितहस्तिस्वम्रदृष्टवस्तुगन्धवंनग- रादिवदसदेव सदिवावभासत इत्येवं नििवविन्नानो यस्तस्य यथोक्त- सम्यग्दशेनविरोधादपगच्छति मिथ्याज्गानं तस्य जन्पहेतोरपगमात्‌। “य एवं वेत्ति पुरुषं कृतिं च गुणेः सह' इत्यनेन बिद्रान्भूयो नाभिजायत इति यदुक्तं तदुपपश्मुक्तम्‌ ॥ २६ ॥

रेक्यधीमुकतिहेतुरिति प्रागुक्तमनूय प्रश्पूवकं जिज्ञातितहेतुपरत्वेन -छोकमवता- रयति-ेजेति । सवस्य प्राणिजातस्य सेत्रेत्ज्ञसंबन्धाषीना यस्मादुत्पततिस्तसमा- त्से्ज्ञात्मकपरमात्मातिरेकेण प्राणिनिकायस्यामावदेक्यज्ञानादेव मुक्तिरित्याह- कस्मादिति । षित्रसेत्रज्ञपतबन्धमुक्तमाक्िपति--कः पृनरिति । क्षेत्रज्ञस्य क्षत्रेण सबन्धः प्तयोगो वा प्मवायो वेति विकल्प्याऽ$दं दृषयति-न तावदिति । द्वितीयं निरस्यति- नापीति । वास्तवसंबन्धामविऽपि तयोरध्यापतरूपः सोऽस्तीति परिहरति- उच्यत इति । भिन्नस्वमावत्वे हेतुमाह - विषयेति । इतरेतरवन्कत्रे केत्रज्ञे वा तद्ध- मस्य क्षे्रानधिकरणस्य कषेत्रज्ञगतस्य चैतन्यस्य क्षेत्रज्ञानाधारस्य च क्े्निष्ठस्य जाङ्यादेरारोपरूपो योगस्तयोरिल्याह- इतरेति । तत्न निमित्तमाह ~ क्षेत्रेति । अवि. वेकादारोपितपंयोगे दष्टान्तमाह-रज्ज्विति । उक्तं संबन्धं निगमयति-सोऽय- भिति । तस्य निवृत्तियोग्यत्वं सूचयति- मिथ्येति । कथं तहिं मिथ्याज्ञानस्य निवृ- त्तिरित्याशङ्कयाऽऽह- यथेति । योऽयं विज्ञानमयः प्राणेष्वित्यादि त्वंपदाथविषवं हाज्ञमनुखलय विवेकनज्ञानमापाद्य महामृतादिधृत्यन्तात्सेत्रादुद्रष्टत्वादिरक्षणं प्रागुक्तं ्े्न्ं मुज्ञेषीकान्यायेन विविच्य सर्वोपाधिविनिमुक्तं बह्म खद्येण चेयं योऽनुमवति तस्य मिथ्याज्ञानमपगच्छतीति संबन्धः । कथमस्य निर्विशेषत्वं क्षेचह्स्य सविशेषत्व- हेतोः सत्वादित्याशङ्कयाऽऽह-क्ेज्ं चेति । बहुदृ्टानतोक्तेवेहुविषत्वं क्षेतरस्य च्योयते। उक्न्ञानान्मिथ्याज्ञानापगमे हेतुमाह- यथोक्तेति । तथाऽपि कथं पुरुषायतिद्धिः काटान्तरे तुल्यजाीयमिथ्याज्ञानोदयपंमवादित्याशङ्कयाऽऽह- तस्येति । स्म्य गज्ञानादज्ञानतत्कायनिवृत्त्या मुक्तिरिति स्थिते फञ्तिमाह-य एवमिति ॥ २१॥

१क. ख. “स्वरूपयोः । २ छ. 'रधर्मा* । २ क. "ति--अत्र क्षे" ।

[अ० {६-छो ०२७] आनन्दगिरिषृतटीकासंबङितक्षांकरभाष्यसमेता । ४०३

न स भूयोऽभिजायत इति सम्यग्दशेनफरमविधादिसंसारबीजनि- हृत्तिद्रारेण जन्माभाव उक्तः । जन्मकारणं चाविधानिमित्तकः कषत्रक्ष- संयोग उक्तः । अतस्तस्या अविधाया निवतेकं सम्यग्दशेनयुक्तमपि पुनः श्रब्दान्तरेणोच्यते-

समं सर्वेषु मूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम्‌ ॥ विनश्यत्स्वविनश्यन्तं यः पश्यति स पश्यति ॥ २७॥

समं निधिरेष तिष्ठन्तं स्थितिं कवेन्तं क सर्वेषु भूतेषु ब्रह्मादिस्या- वरान्तेषु प्राणिषु कं परमेश्वरं देदेन्द्रियमनोबुददधधव्यक्तात्मनोऽपेक्ष्य पर- मेश्वरस्तं सर्वेषु भूतेषु समं तिष्ठन्तम्‌ । तानि विदिनष्टि विनश्यत्स्िति। तं च परमेश्वरमविनदयन्तमिति भृतानां परमेश्वरस्य चात्यन्तवैलक्षण्यभ- दशनाथम्‌ । कथं सर्वेषां हि भावविकाराणां जनिलक्षणो भावविकारो मरं जन्मोत्तरभाषिनोऽन्ये सर्वे भावविकारा विनाक्ञान्ताः । षिनाश्ना- त्परो न कञ्चिदास्ति भावविकारो भावाभावात्‌ । सति हि धर्मिणि षमी भवन्तो ऽन्यभावविकाराभावानुवादेन पवेभाविनः सवे भावविकाराः भतिषिद्धा भवन्ति सह कर्ये; । तस्मात्सवेमृतैर्वलक्षण्यमत्यन्तमेव परमेश्व- रस्य सिद्धं निर्पिशेषत्वमेकत्वं च । य एवं यथोक्तं परमेश्वरं पश्यति स परयति। ननु सर्वोऽपि कोकः पश्यति कि विशेषणेनेति, सत्यं पयाति वितु विपरीतं प्रश्यत्यता विक्षिनष्टि स एव पहयतीति । यथा तिमिरदष्टिरनेकं चन्द्र॑ परयति तमपेश्येकचन्द्रद शीं विक्षिष्यते स एव पश्यतीति तयेवेहप्ये- कमविभक्तं यथोक्तमात्मानं यः पश्यति स विभक्तानेकात्मविपरीतदः- त्विभ्यो विशिष्यते स एव पयतीति । इतरे पश्यन्तोऽपि न पश्यन्ति बिपरीतदश्चित्वादनेकचन्दरदचिवदिल्यथः ॥ २७ ॥

उत्तरग्नन्थमवतारथितुं व्यवहितं वृत्तं कीर्तयति- नेत्यादिना । अविद्याऽना्निरवी- च्यमन्ञानं मिथ्यान्तानं तत्संस्कारश्वाऽऽदिशब्दाथः । व्यवहितमनृद्याग्यव हितमनुवदति- लन्मेति । व्यवधानाग्यवधानाम्यां सर्वानथमूरत्वादज्ञानस्य तन्निवतेकं सम्यनज्ञानं वक्त- ग्यमित्याह--अत इति । तस्यापङ्दुक्तत्वात्तुक्तर्थप्रवृ्तिवृयेत्याशङ्कुयातिसूक्षमार्थस्य शब्दभेदेन पुनः पुनवचनमधिकारिमेदानुग्रहायेति मत्वाऽऽह- उक्तमिति । सवेत्र परस्येकत्वान्नोत्कषापकर्षवत्वमिलयाह- सममिति । परमत्वमीश्वरत्वं चोपपादयति- देहेति । आत्मा जीवस्तमित्यादिनाऽन्वयोक्ति; । अआशश्रयनाश्चादाश्चितस्यापि नाशमा- ` शङथाऽऽह--तं चेति । अविनदयन्तमिति विशिनष्टीति संबन्धः । उभयत्र विद

०४ श्रीमद्धगवद्रीता- [अ ० १३.छो०२८]

षणद्भयस्य ताप्पयमाह- भूतानामिति । नाज्ञानाशाम्यां वेरक्षण्येऽपि कथमयन्त- वैकक्षण्यं सविदोषत्वमिननत्वयोस्तुस्यत्वादिति शङ्कते- कथमिति । भूतानां सविकेष- त्वादिमवेऽपि प्रस्य तद मावादत्यन्तवैरक्षण्यमिति वक्तुं जन्मनो मावविकारेष्वाित्व- माह- सर्वेषामिति । तत्र हेतुमाह- जन्मेति । न हि जन्मान्तरेणोत्तरे विकारा युज्यन्ते जन्मवतस्तदुषटम्भादित्यथः । विनाश्चानन्तरभाविनोऽपि विकारस्य कल्यचि- दुपपत्तेनं तस्यान्त्यविकारत्वमित्याशङ्य।55ऽह- विनाक्षादिति । तस्यान्यविकारत्व पिद्धे फटितमाह--अत इति । तेषां जन्मादीनां कार्याणि कादाचित्कसत्वानि तद- धिकरणानि तैः सहेति यावत्‌ । परमेश्वरस्य भूतेम्योऽत्यन्तवैरक्षण्यमुक्तमुपंहरति- तस्थादिति । निर्विशेषत्वं सवैमावविकारविरहितत्वं कूटस्थत्वमेकत्वमद्वितीयत्वम्‌ । यः परयतीत्यादि व्याचष्टे --य एवमिति । उक्तविरोषणमीश्वरं परयननेव परयती- त्युक्तमाक्षिपति-- नन्विति । ईश्वरपराख्छुखस्यानात्मनिष्ठस्य तदरित्वेऽपि बिपरीतद- हित्वादीश्वरपवणस्येव म्यग्दरशित्वमिति विवक्षित्वा विद्ोषणमिति परिहरति- सर्त्यिति । उक्तमेव दृष्टान्तेन वितवृणोति-- यथेत्यादिना । यः पश्यतीत्यादेरथेमुष- संहरति-इतर इति । परवस्तुनिष्ठेम्यो म्यतिरिक्ता इत्यथैः ॥ २७ ॥ यथोक्तस्य सम्यग्दहोनस्य फटवचनेन स्तुतिः कतैग्येति शोक आरभ्यत-

समं पश्यन्हि सवत्र समदस्थितमीश्वरम्‌ ॥

न हिनस्यारसमनाऽऽत्मानं तता याति परां गतिम्‌।॥।२८॥

सम॑ पदयश्रपलभमानो हि यस्मात्सवेत्र सवेभरतेष समवस्थितं तुसयतयाऽवस्थितपीश्वरमतीतानन्तर श्छोकोक्त लक्षणमित्ययेः । सपरं पहयन्कि न हिनस्ति हिंसां न करोदयात्मना स्वेनेव स्वमात्मानं ततस्त- दहिसनाद्याति परां प्रहृष्टां गति मोक्षाख्याम्‌ । ननु नैव कथित्माणी स्वयं स्वमात्मानं हिनस्ति कथपुच्यतेऽप्राप् न हिनस्तीति। यथा न पृथिव्यामश्निशेतव्यो नान्तरिप् इयादि । नेष दोषः, अन्नानामात्म- तिरस्करणोपपत्तेः । सर्वो श्ङ्गाऽलयन्तप्रसिद्धं साक्षादपरोक्षादात्मानं तिरस्कृत्यानात्मानमात्मत्वेन परिश्रय तमपि धमाधम ठृत्वोपात्तमा- त्मानं हत्वाऽन्यमात्मानयुपादकत्ते नवं तं चेवं हत्वाऽन्यमेवं तमपि हृत्वाऽन्यमित्येवमुपात्तमुपात्तमात्मानं हन्तीत्यात्महा सर्वोऽङ्गः। यस्तु परमाथात्माऽसावपि सवेदाऽविद्यया हत इव विद्यमानफलाभावादिति सवे आत्महन एवादिद्रांसः । यस्त्वितरो यथोक्तात्मद्ां स उभय-

©, ~~ 9 १क. ख. धमः कृ |

[अ०१३छो ०२९}आनन्दगिरिकृतदीकासं बरितश्चांकरभाष्यसमेता । ४०५

थाऽप्यात्मनाऽऽत्मानं न हिनस्ति ततो याति परां गातं यथोक्तं फं तस्य भवतीत्यथः ॥ २८ ॥ प्रकृतसतम्यम्जञानेन किमित्यपेक्षायां तत्फटोक्त्या तस्येव स्तुत्या तद्धेतौ पुरुषं प्रवर्ष- यितुं छोकान्तरमित्याह-यथोक्तस्योति । यस्मादित्यस्य ततःशब्देन संबन्धः । पवेमृतेषु तुस्यतयाऽवस्थितं पूरवोक्तरक्षणमीश्वरं निर्विशेषं पर्यन्नात्मानमात्मना यस्मान्न हिनस्ति ततस्तस्मान्मोक्षाख्यां परां गतिं यातीति योजना | त्र पाद्श्रयेण ्ञानादज्ञानध्वस्त्या ध्वस्तिरनर्थस्योक्ता । अज्ञानमिथ्याज्ञानयोरावरणयोरनाशि सर्गा कृष्टां गतिं परमपुरुषार्थं परमानन्दमनुभवति विद्वानिति चतुथेषादार्थः | न हिनस्त्या- तनाऽऽत्मानमिति यथाश्चतमादाय चोदयति- नन्विति । न पृथिव्यामिति प्राति द्वारा निषेधवन्नान्तरिक्षे न दिवीति प्राप्त्यभावाच्चायं निषेधो मुख्यो नेष्यते तथेहापि रातति विना निषेषो न युक्तिमानित्याह- यथेति । अज्ञानामात्मनैवाऽऽत्मर्हिपताप्तम- वद्विदुषां तदमावोक्तियक्तेति समाधत्ते- नेष दोष इति । संप्रहवाक्यं विवृणोति- सों हीति । अनात्मशब्दो देहादिविषयः । अविदुषामारोपितात्महन्तृत्वं निगम- यति-इत्यातमहेति । तथाऽपि पारमार्थिकस्याऽऽत्मनो हननाभावान्न तेषां ््वेषा- मात्महन्तृत्वमिल्याशङ्कयाऽऽह - यस्त्विति । उक्तरीत्या सरवेषामविदुषामात्महन्तृत्वं पिद्धमित्युपस्तहरति- सये इति । आत्मनैवाऽऽत्महननमाविदुषां दष्टं तदिह विद्भ- विषये शक्यं निषेदुमित्याह-यस्त्वितर इति । उभयथाऽपीति । आरोपानारो- पाम्यामिल्यथेः । ज्ञानादनयेभरमभरंरो पूर्वोक्तं परमानन्दप्राप्त्या परितृ्तत्वं युक्तमि- लाह- तत इति ॥ २८ ॥ सवेध्रतस्थमीशं समं पश्यन्न हिनस्त्यात्मनाऽऽत्मानमित्युक्तं तदनुप- पन्नं स्वगुणकमेवेरक्षण्य मेद भिननेष्वात्मस्वित्येतदाश्ङ्याऽऽह- ९, @ | अय £ प्रकृत्यैव च कर्माणि क्रियमाणानि सवशः ॥ यः पश्यति तथाऽऽत्मानमकतारं स पश्यति ॥ २९॥ कृत्या भङृतिभेगवतो माया ज्रिगुणात्मिका, मायां तु प्रकृति विद्यादिति मन्रवणांत्तया भढृत्येष च नान्येन महदादिकायेकारणाका- रपरिणतया कमणि वानःकायारभ्याणि क्रियमाणानि निवेल्यमा- नानि सर्वः सर्वेपकारेयः परयत्युपरभते तथाऽऽत्मानं क्े्रहमकतीरं सर्वोपाधिविवजितं प्यति स परमाथदक्षीलयभिपायः। निगुणस्याकतु- निर्विसेषस्यांऽऽकाश्चस्येव भेदे प्रमाणानुपपत्तिरितयथेः ॥ २९ ॥

१६. छ. "यकर ।

४०६ भीपदगवद्रीता- [अ० १ ३-छो ०६०]

श्छोकान्तरं शङ्कोत्तरत्वेनावतारयितुमुक्तमनुवदति-- सर्वेति । प्रतिदेहं घमाधमोदि- मच्वेनाऽऽत्मनो मेदमानान्न सम्यमग्दशेनमिति शङ्कते- तदिति । खगुणेः पुखदुःखा- दिभिः खकर्मभिश्च धमीधमाख्यवैढक्षण्यात्प्रतिदेहं मेदे तदिरिष्टष्वात्मसु कथं साम्येन दुशनमित्येतदाशङ्कय परिहरतील्याह- एतदिति । प्रकृतिशब्दस्य स्वमाववाजितव भ्यावतैयति--परृतिरिति । मायाशब्दस्य सवित्पर्यायत्वं प्रत्याह-भिगुणेति । उक्ता परस्य शक्तिमोयेत्यत्र शरुतिप्तमतिमाह-मायां स्विति। अन्येन केनवित्किय- माणानि न भवन्ति कमौणीत्येवकाराथमाह- नान्येनेति । $ तदन्यिषेष्यामित्युक्े सांख्यामिप्रता प्रधानाख्या प्रकृतिरित्याह-महदादीति । प्तवैप्रकारत्वं काम्यत्वनि- षिद्धत्वादिना प्रकारबाहुल्यमात्मानमुक्तविशेषणं यः पश्यतीति पूर्वेण संबन्धः । प प्यतीत्ययुक्तं ॒पुनरुक्तरिल्याशङ्कयाऽऽह-स परमार्थेति । आत्मनां प्रतिदेहं मिञ्जतवे तेषु प्मदशेनमयुक्तमित्युक्तस्य कः समाषिरित्याशाङ्कयाऽऽह--निगण- स्पेवि ॥ २९ ॥

पुनरपि तदेव सम्यग्दशेनं दाब्दान्तरेण प्रपश्चयति- यदा भ्रूतषटथम्मावमेकस्थमनुपश्यति ॥ तत एव च विस्तारं ब्रह्म संपद्यते तदा ॥ ३०॥

यदा यस्मिन्कारे प्रतपृथग्भावं भूतानां पृथग्भावं पृथक्त्वमेकस्थमे- कस्मिभात्यनि स्थितमेकस्थमनुप्यति श्राल्लाचार्योपदेश्षतो पर्वाऽऽत्प- भरलयक्षत्वेन पहयत्यात्मैबेदं सवेमिति । तत एव च तस्मादेव च विस्ता- रयुत्पसि विकाश्मात्मतः प्राण आत्मत आज्ा आत्मतः स्मर आत्मत आकाश्च आत्मतस्तेज आत्मत आप आत्मत आविभावतिरोभावावात्म- तोऽम्नमिलयेषमादिपकारेविस्तारं यदा पश्यति ब्रह्म संपथते ब्रह्मैव भवति तदा तस्मिन्काङ इत्यथ; ॥ ३० ॥

प्रकृतेषिकाराणां च पतंख्यवत्पुरुषादन्यत्वप्रसक्तौ प्रलयाह-पुनरपीति । उपदे. शजनित प्रतयक्षदरौनमनुवदति--आतमेवेति । मृतानां विकाराणां नानात्वं प्रकृतया सहाऽऽत्ममाभ्रतया प्रन परयति न हि मूतपए्थक्तवं सत्यां प्रकृतौ केवले परस्मिनि- छापयितुं शक्यत इत्यर्थः । परिपुणीदात्मन एव प्रकृत्यदेरविोषान्तस्य खखूपटाममुप- ठम्य तन्मात्रतां पर्यतीत्याह--तत एवेति । उक्तमेव विस्तारं श्रुत्यवष्टम्भेन स्पष्ट- यति- आत्मत इति । ब्रह्मप॑पत्तिनीम पूरणत्वेनामिग्यक्तिरपृणंत्वहेतोः सवैस्याऽऽ- त्मप्तात्कृतत्वादिव्याह ~ ब्रह्मैवेति । ज्ञानस्तमानकाडेव मुक्तिरिति सूचयति- तदेति ॥ ६० ॥

[अ० १ ३.८ो ° ६१ ]आनन्दगिरिृतदीकासंवलखितक्षांकरभाष्यसमेता । ४०७ एकस्या ऽऽत्मनः सर्मदेहात्मत्वे तदोषसंबन्षे प्राप शृदयुश्यते- अनादिखातिगरंणत्वात्परमार्माऽयमन्ययः ॥ शरीरस्थोऽपि कान्तेय न करोति न ङ्प्यते ॥ ३१॥

अनादित्वादनादेभावोऽनादित्वमादिः कारणं तद्यस्य नास्ति तद नादि । यदध्यादिमत्तत्स्वेनाऽऽत्मना व्यत्ययं त्वनादित्वाभिरवयव श्वि कृत्वा न व्येति । तथा निगुणत्वात्सगुणो हि गुणव्ययादृव्येल्ययं तु निगणत्वाम्न व्येतीति परमात्माऽयमन्ययो नास्य व्ययो विदत शलय- व्ययः । यत एवमतः ्रीरस्थोऽपि शरीरेष्वात्मन उपरुन्िर्भवतीति कषरीरस्थ उच्यते तथाऽपि न करोति । तदकरणादेव तत्फडेन न रिष्यते । यो हि कतां स कर्मफठेन रिप्यतेऽयं त्वकतीऽतो न फटेन शिष्यत इत्यथः । कः पुनर्देहेषु करोति रिष्यते च यदि तावदन्यः पर- परात्मनो देही कराति छिप्यते च तत इदमनुपपश्ुक्तं पेभरह्ेश्वरेकत्वं श्रं चापि पां विद्धीतयादि । अथ नास्तीश्वरादन्यो देही कः करोति रिप्यते चेति बाध्यं परो वा नास्तीति । स्वेथा दुर्विहेयं वुबीच्यं चेति भगवतमोक्तमौपनिषदं दर्शनं॑परित्यक्तं वेशेषिकैः सांख्याहेतबौदेष । तत्रायं परिहारो भगवता स्वेनैवोक्तः “स्वभावस्तु प्रवते" इति । अवि- चाग॑त्रस्वभावो हि करोति रिप्यत इति व्यवहारो मषति नतु पर पार्यत एकस्मिन्परमात्मनि तदस्ति । अत एतस्मिन्परमाथसां ख्यदशेने स्थितानां हाननिषटठानां परमहंसपरिव्राजकानां तिरस्कृतावियाष्यवहा- राणां कर्माधिकारो नास्तीति तत्र तत्र द्रितं भगवता ॥ ३१ ॥

परिपत्वे सरवीत्मत्वे प्राप्तमात्मनो देहादिगतेन कवत्वादिना तद्वै दृष्टं हि विघ्रस्यापि पञ्चगव्यदिरपवित्रसंतगोत्तदोषेण दुष्त्वमिल्याशङ्कामनृयोत्तरत्वेन -छोकम- कारयति--एकस्येति । अनदित्वमेव साधयति-आदिरिति । तथाऽपि किं स्यादितयाशङ्कय कायत्वकृतव्ययामावः स्िध्यतत्याह- यद्धीति । तथाऽपि गुणाप- कषद्रारको व्ययो मविष्यति नेत्याह- तथेति । निरवयवत्वादेवावयवद्वारकस्य निरु णादणद्वारकस्य च व्ययस्याभावेऽपि स्वमावतो व्ययः स्यादिव्याशङ्याऽऽह-पर- ्ात्मेति । परमात्मनः स्वतः परतो वा व्ययाभावे फटितिमाह-यत इति । स्वम- , हिमप्रतिष्ठस्य कथं शरीरस्यत्वं तत्राऽऽह--शरीरेष्विति । सवेगतत्वेन सवात्मत्वेन १ देहादौ स्थितोऽपि स्वतो देहाद्यात्मना वा न करोति कूटस्थत्वादेहादेश्च कल्पित- क व

[म

१क., ख. मारं स्व ।

$ ०८ श्रीपद्धगवद्धीता- [अ०१३छो ०२३२-१] |

त्वादिलयथः । कर्पत्वामावेऽपि भोक्तत्वै स्यादित्याशङ्कयाऽऽह--तदकरणादिति । | तदेवोपपादयति--यो हीति । परस्य कतृत्वादेरभावे कस्य तदिष्टमिति एच्छति- कः पुनरिति । परस्मादन्यस्य कस्यचिञ्जीवस्य कतूत्वादील्याशङ्कामनुव्दति- ` यदीति । तसिन्पकष प्रक्रमभङ्गः स्यादिति दृषयति- तत इति । इईश्रातिर्किजी- ` वानङ्गीकारान्नोपक्रमविरोधोऽस्तीति शङ्कते--अथेति । तरं प्रतीतकतृत्वादेरषिक- रणं वक्तव्यमिति पववाद्याह--क शति । परस्यैव कर्तैत्वाद्याधारत्वान्नासति वक्तव्य- मित्याशङ्कयाऽऽह-परो वेति । नास्तीति वाच्यमिति पूर्वेण संबन्धः । न हि क त्वादिमाक्त्वे परस्यास्मदादिवदीश्वरत्वमिति भावः| परस्यान्यस्य वा कतत्वादारवविशिष्टे ` शरीरस्थोऽपीत्यादि श्रुतिमृटमपि ज्ञातुं वक्तु चाशक्यत्वा्याज्यमेवेति परीक्षकपंमलयोप- संहरति-- सर्वथेति । परस्य वस्तुतोऽकतरभोकतुश्चाविद्या वैदारोपादादेयमेव मगव- ` न्मतमिति परिहरति- तत्रेति । तमेव परिहारं प्रपश्चयति--अविद्येति । व्याव्हा- ` रिक कर्तैत्वादाविष्टे पारमार्थकमेव किं नेष्यते तत्राऽऽह--न त्विति । वासवकतृ- | त्वाद्यभावे ठिङ्गमुपन्यस्यति-अतं शति ॥ ३१ ॥ किमिव न करोति न ङिप्यत इत्यत्र दृषटान्तमाह- यथा सर्वगतं सौक्ष्म्यादाकाशं नोपरिप्यते ॥ सर्वत्रावस्थितो देहे तथाऽऽप्मा नोपरिप्यते ॥ ३२॥ यथा सवगतं व्याप्यपि सत्सोक्ष्म्यात्सक्मभावादाकाक्चं खं नोप- प्यते न संबध्यते सवेत्रावस्थितो देहे तथाऽऽत्मा नोपिप्यते ॥३२॥ सृक्ष्ममावादप्रतिहतस्वमावत्वादिलथेः । न संबध्यते पङ्कादिभिरिति शेषः ॥ ३२॥ किच- यथा प्रकाशयत्येकः कृत्सं खोकमिमं रविः ॥ त्र कषतर तथा ङस प्रकाशयति मारत ॥ ३३ ॥ यथा प्रकाश्चयत्यवभासयत्येकः त्सं रोकमिमं रविः सविताऽऽदि- त्यस्तथा तदन्महाभूतादिधृत्यन्तं पषेत्रमेकः सन्भकाशयति कः पेध्री पर- मात्मेलथेः । रबिष्टन्तोऽत्राऽऽत्मन उभयार्थोऽपि भवति रविवत्सवै- ्षत्रेष्वेक आत्माऽरेषकश्ेति ॥ ३३ ॥ न करोति न प्यते चेत्यत्र वरषत्वेन ददयधमेशुन्यत्वं हेतुमाह--किंेति। दृष्टानेन विवक्षिमर्थं ददीयति--रवीति। उभयविधम्मेव स्फुटयति-रविवदिति ॥ ६६॥

१ख. ट. ज. ववि । २ ट. ज. तद्धावादादे"।३ख, ड. ज, ति।वि। ४ ख.ड, ज. 'तमेशं द“ ।

[अ०११ो०६४ आनन्दगिरिकृतदीकासंवरितर्ाकरभाष्यसमेता । ४०९

समस्ताध्यायार्थोपसंहारार्थोऽयं छोकः- षेरकषेमरज्मयोरेवमन्तरं ज्ञानचश्ुषा ॥ मूतप्रकृतिमोक्षं च ये विदुर्यान्ति ते परम्‌ ॥ ३९ ॥ इति श्रीमहाभारते शतसाह्यां संहितायां वैयासिक्या भीष्म- पवेणि श्रीभगवद्वीतासुपनिषत्सु बह्मविद्यायां योगाखरे श्रृष्णाज्ञंनसंवादे प्रङृतिपुरुषविवेकयोगो नाम त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३ ॥

= क्े्र्षेश्रह्योयथाव्याख्यातयोरेवं यथापदरितपरकरिणान्तरमितरेत-

रवेलक्षण्यविशेषं श्ञानचक्षुषा शाद्नाचार्योपदेशजनितमात्मपत्ययिकं

ह्ञानं चश्ुस्तेन स्नानचधुषा भृतप्रृतिमोप्षं च भरतानां भ्रकृतिरबि-

यालक्षणाऽव्यक्ताख्या तस्या भूतप्रकृतेमोक्षणमभावगमनं च ये विदु-

विजानन्ति यान्ति गच्छन्ति ते परं परमायेतसं ब्रह्म न पुनर्देहमाददत

इत्यथः ॥ १४ ॥ |

हृति धीमत्परमहंसपरिव्राजकाचायंगोविन्दभगवत्पृर्यपादरिष्यश्रीभदा-

चायं भ्रीशंकरभगवतः कृती भ्रीमगवद्धीताभाष्ये सेजकषेनन्न- योगो नाम त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३ ॥

जध्याया्थ सफटमुपसंहरति- समस्तेति । विशेषं कोटस्थ्यपरिणामादिढक्षणम्‌ । तदेवममानित्वादिनिषठतया क्ेकषरज्ञयाथात्म्यविज्ञानवतः सर्वानर्थनिवृत्या परिपूर्णप- एमानन्दाविभौवलक्षणपुरुषाथिद्धिरिति पिद्धम्‌ ॥ ६४ ॥

इति श्रीमत्परमहं्परिवानकाचायेश्रीमच्छद्धानन्दपृन्यपाद शिष्यानन्दन्ञानविर- चिते श्रीमद्धगवद्रीताश्ञांकरमाष्यग्याख्यने ्रयोदश्षोऽध्यायः ॥ १३ ॥ ( शकानमादितः समष्टयङ्काः--४९४ )

अथ चतुदेश्ोऽभ्यायः ।

जेय कषयाय

सवयुत्पथमानं सेत्रभेत्र्संयोगादुत्पयत इत्युक्तं तत्कथमिति ततप-

दशेनार्थं "परं श्रयः” इत्यादिरभ्याय आरभ्यते, अथवेश्वरपरतत्रयोः

तेत्रेतरहयोजेगत्कारणत्वं न तु सांख्यानामिव स्वतत्रयोरिलयेषमर्थं प्रड- ५३

१० भीमदगवद्रीता- [अ०१४छो०१]

= तिस्थत्वं गुणेषु च सङ्गः संसारकारणमित्युक्तं कस्मिन्गुणे कथं सङ्गः कवा गुणाः कथं वाते बधरन्तीति गुणेभ्य मोक्षणं कयं स्यान्पुक्तस्य च लक्षणं वक्तव्यमिलयेवमथं च-

श्रीभगवानुवाच-

परं मूयः प्रवक्ष्यामि ज्ञानानां ज्ञानमुत्तमम्‌ ॥ यञ्ज्नासा मुनयः सवं परां सिदिमितो गताः ॥ १॥ पर ्षानमिति व्यवहितेन संबन्धः । भूयः पुनः पूर्वेषु सर्वेष्वध्या- येष्वसटृदुक्तमपि प्रवक्ष्यामि । तच्च परं परवस्तुविषयत्वाव्‌, किं तत्‌, हानं सर्वेषां ज्ञानानायुत्तममुत्तमफरत्वात्‌ । ज्ञानानामिति नामानित्वा- दीनां किं ति यज्ञादिङ्गेयवस्त॒विषयाणामिति । तानि न मोकषायेदं तु मोक्षायेति परोत्तमक्ब्दाभ्यां स्ताति भ्रोतबुद्धिश्च्युत्पाद नाथम्‌ । यञ्ङ्गात्वा यञ्न्नानं ब्ञात्वा पराप्य य॒नयः संन्यासिनो मननशीराः सरवे परां सिद्धि मोक्षाख्यामितोऽस्मारेहबन्धनादूष्वं गताः प्राप्ताः ॥ १॥

` कित्रकषघ्रज्ञपयोगस्य सर्वोत्पत्तिनिमित्तत्वमन्ञातं ज्ञापयितुमध्यायान्तरमवतारयन्नष्या- ययोरुत्याप्योत्थापकत्वरूषां सेगतिमाह- सवेमिति । विषान्तरेणाध्यायारम्मे सूच यति- अथवेति । तदेव वक्तुमुक्तमनुवदति--ईश्वरेति । प्रकृतिस्थत्वं पूरुषस्य प्रकृत्या सरैक्याध्याप्तस्तस्येव रणेषु शब्दारिविषयेषु सङ्गोऽमिनिवेशः । षड्विषा- माकाङ्सां निक्षिप्य तदुत्तरत्वेनाध्यायारम्मे पूववदेव पुवौध्यायपबन्धतिद्धिरित्याह- कस्मिनिति । पुवेक्तेनार्थेनास्याध्यायस्य समुञयाथंश्चकारः । परमियस्य माविकाढा- थंत्वं ग्यावर्तयितुं सेगतिमाह-प्रमिति। मृयःशब्दस्याधिकार्थत्वमिह नास्तीत्याह- पुनरिति । पुनःशब्द थमेव विवृणोति--पूर्वेष्विति । पुनरुक्तिस्तहीत्याशङ्कय पृषम- त्वेन दुबोधत्वात्पुनर्वचनमथवदित्याह- तेति । विशेष्यं प्रभ्द्वारा निर्दिशति- फ तदिति । निषौरणार्था षष्ठीमादाय तस्य प्रकर्षं दोयति-- सर्वेषामिति । परम्‌- ्ममिति पुनरुक्तिमाशङ्कय विषयफलमेदान्मेवमित्याह-उत्तमेति । ज्ञानं ज्ञेयमि- त्यादौ ज्ञानशब्देनामानित्वादीनामुक्तत्वात्तन्मध्ये च ज्ञानस्य साध्यत्वनोत्तमत्वान् तस्य वक्तम्यतेत्याश्ङ्कयाऽऽह-ङ्घानानामिति । नामानित्वादीनां ग्रहणमिति शेषः । इतिशब्दादू्वं पर्ववदेव शेषो द्रष्टव्यः । यथोक्तज्ञानयिक्षया कुतस्त्ज्ञानस्य प्रकष- स्त्राऽऽह-- तानीति । स्तृतिफषमाह--भ्रोतृबुद्धीति । ज्ञानं ज्ञात्वा ज्ञानस्य ज्ञेय- त्वोपगमादनवस्थेत्यादङ्चाऽऽह-- प्राप्येति । मुनिशब्दस्य चतुथौश्रमविषयत्वे तन्म घ्ादेव ज्ञानायोगात्डुतस्तेषां मुक्तिरिदयाशङ्कयाऽऽद- मननेति । सिद्धज्ञानत्वं षरा

[अ०१४.छो ० २-\]आनन्दगिरिकृतदीकासंवरितश्षांकरभाष्यसमेता । ४११

मिति विशेषणाद्यावत्य मुक्तेत्वमाह-मोक्षाख्यामिति । देहाख्यस्य बन्धनस्याध्य- ्षत्वमाह- अस्मादिति ॥ १॥ | अस्या सिद्धरेकान्तिकत्वं दकश्षेयति- इदं ज्ञानमुपाश्रित्य मम साधर्म्यमागताः ॥ सर्गेऽपि नोपजायन्ते प्रख्ये न व्यथन्ति च ॥ २॥ इदं ह्वानं यथोक्तयुपाभिल्य क्ञानसाधनमनुष्ठायेत्येतत्‌ । मम ॒परमे- श्वरस्य साधर्म्यं मत्स्वरूपतामागताः प्राप्ता इवयर्थो न तु समानधर्मतां साधम्यं क्षतरह्ेश्वरयोर्भेदानभ्युपगमाद्रीताज्ञान्चे । फटवादश्वायं स्तुलय- यमुच्यते । सर्गेऽपि खष्टिकारेऽपि नोपजायन्ते नोत्पद्यन्ते भ्रखये ब्रह्मणोऽपि विनाञ्कारे न व्यथन्ति च व्यथां नाऽऽपद्यन्ते न च्यव- न्तील्यैः ॥ २॥ ज्ञानफटस्य करमफल्वैरक्षण्यमाह--अस्याभेति । कथं ज्ञानाश्रयणं तद्धेतुश्रवणा- दि्ामभ्रीसंपत्तिद्रारेलाह- ्ञानेति । साधर्म्ये गोगवययोरिव विद्रदीश्वरयोरपि मेदः खादित्याशङ्कयाऽऽह-मत्स्वरूपतामिति । साधम्य॑स्य मुख्यत मेदभोन्याद्भीता- शाज्ञविरोधः स्यादिल्याह-न त्विति । ज्ञानस्तुतये तत्फटस्य विवक्षितत्वाच्च नाघ्र प्ारूप्यमिष्टमित्याह-फङेति । सारूप्ये धीफटठं हित्वा ध्यानफटमप्रसतुतं प्रसभ्ये- तेर्थः । ईश्वरात्मतां गतानामेवावान्तरसगौदो जन्मा्यभावेऽपि महामगादो तद्धवि- प्यतीत्याशङ्कयाऽऽह-सर्गेऽपीति ॥ २॥ तेजकषेब्हसंयोग इदशो भूतकारणमिल्याह- मम योनिर्महद्रहम तस्मिन्गभ दधाम्यहम्‌ ॥ समभवः सवन्रूताना तता भवति भारत ॥ ३ ॥ मम स्वभ्रता मदीया माया ज्रिगुणारिमका परृतिर्योनिः सवभूतानां सर्व॑कार्येभ्यो महत्वाद्धरणाच्च स्वविकाराणां महदरस्ेति योनिरेव विश्चिष्यते । तस्मिन्महति ब्रह्मणि योनौ गर्भं हिरण्यगभेस्य जन्मनो बीजं सवैभूतजन्मकारणं बीजं दधामि निक्षिपामि पे्रतेब्हमकृतिदय- शक्तिमानीश्वरोऽहमविध्ाकामकर्मापाधिस्वरूपनुविधायिनं क्षें क्षेत्रेण सयोजयामीत्यथः । संभव उत्पत्तिः सर्व॑भतानां हिरण्यगर्भोत्प्तद्रा- रेण ततस्तस्माद्वभोधानाद्धवति हे भारत ॥ ३ ॥

१्‌, भम सः।

४१२ भ्ीमद्धगवदहीता-- [अ०१४-षो०४-९]

ज्ञानस्तुत्या तदभिमुखायावहितचेतसे विवक्षितम्थमाह-्ेत्रोति । स्वहपत्वेन स्वमूतस्वं वारयति- मदीयेति । ईश्वर चिच्छक्ति व्यावर्तयति-तरिगुणात्मिकेति । सतांख्यीयप्रकृतिरपि मदीयेति व्यावतिता । योनिक्षब्देन सवीणि भवनयोग्यानि कायण रस्युपादानत्वममिग्रतमित्याह-- सवे भूतानामिति । प्रकृते्महत््वं साधयति--सर्ेति। सवैकार्यव्यातिमादाय योनावेव ब्रह्मशब्दः । छिङ्गवेषम्यान्महद्र्येत्य्थान्तरं किचिदिया- दाङ्कथाऽऽह- योनिरिति । तसिन्निलयादि व्याचष्टे-बस्मिभ्निति । दंशस्य ्ित्रकषेत्रज्ञपतयोगस्य मूतकारणत्वमिति वक्तुमुपक्रम्य किमिदमन्यदादश्ितमिल्यादा- ` इथाऽऽह-कषेत्रेति । गभशब्देनाक्तप्तयोगस्य फं ददीयति- संभव इति। | ‹ आदिकतो सर भूतानाम्‌ › इति स्पृत्या हिरण्यगर्मकार्यत्वावगमाद्रूतानां कथं यपोक्त गर्माधाननिमित्तत्वमित्याशङ्कयाऽऽह- हिरण्यगर्भेति ॥ ६ ॥

सर्वयोनिषु कोन्तेय भूतयः संभवन्ति याः ॥ तासां ब्रह्म महदययानिरहं बीजप्रदः पिता ॥ ¢ ॥

स्वेयोनिष्विति । देवपितृमनुष्यपशुृगादिसवैयोनिषु कौन्तेय मतयो देहसंस्थानरक्षणा मूखिताङ्गावयवा सूतेयः संभवन्ति यास्तासां मतीनां शरद्य महत्सवांवस्थं योनिः कारणमहमीशो बीजपदो गभौधानस्य कतां पिता॥४॥

ननु कथमुक्तकारणानुरोषेन हिरण्यगरभोद्धवमम्युपेल मूतानामुत्पत्तिरुच्यते देवा- दिजातिविरेषेषु देहविशेषाणां कारणान्तरस्य संभवात्तत्राऽऽह--सवंयोनिष्विति। तप्र तश्र हेत्वन्तरप्रतिमास कुतोऽस्य हेतुत्वमित्याशषङ्कय तततदूपेणास्येवावस्थानादियाह- सवौवस्थमिति ॥ ४ ॥

के गुणाः कथं बधरन्त।त्युच्यते-

सत्तं रजस्तम इति गणाः परकृतिसंभवा ¦ ॥ निवप्रन्ति महाबाहो देहे दृहिनमव्ययम्‌ ॥ ५॥

सन््वं रजस्तम इत्येवंनामानो, गुणा इति पारिभाषिकः शब्दो न रूपादिदबद्रव्यान्रिताः । न च गुणगुणिनोरन्यत्वमन्र विवक्षितम्‌ । तस्मा- हणा इव निलयपरतक्राः कषेत्रं भरत्यविधात्मकत्वात्सत्र्नं निबध्रन्तीव तमास्पदीढृत्याऽऽत्मानं भरतिलमभन्त इति निबघ्रन्तीत्युच्यते । ते च भङृतिसंभवा भगवन्मायासंभवा निबघ्रन्तीव हे महाबाहो महान्तौ समथ- तरावाजानुभरम्बो बा यस्य स महाबाहु महाबाहो देहे श्रीरे

[अ०१४छो ०१} आनन्द गिरिकृतरीकासंवकितक्षांकरभाष्यसमेता। ४१३

देहिनं देहवन्तमग्ययमरष्ययत्वं चोक्तमनादित्वादित्यादि शोके । ननु देही न िप्यत इत्युक्तं तत्कथमिह निबघ्रन्तीत्यन्यथोख्यते, परिदृत- मस्माभिरिवशब्देन निबध्नन्तीषेति ॥ ५ ॥

एवं केशरकषघरज्ञसंयोगाजगदुत्पा्ति दक्षयता ब्रह्मवाविद्यया सं्रवीत्युक्तमिदानी- मध्यायादावुक्तमाकाङ्सनाद्वयं पूव॑मनूदयानन्तर छोकेनोत्तरमाह -- के गुणा इति । घ्वा- दिषु कथं गुणशब्दप्रवृत्तिरित्याशङ्कय परतश्मत्वादिव्याह- गुणा शति । ङूपादि- प्विव गुणशब्दः सत्त्वादिषु द्रव्याश्चितत्वं निमित्तीकृत्य किं न स्यादित्याशङ्कघ ्रृत्यात्मकानां तेषां स्वीश्रयत्वान्नेवमित्याह-न रूपादिवदिति । गुणानां प्रकृते पथगुकेरन्यत्वे कुतस्तेषां प्रकृत्यात्मत्वमिलयाशङ्कयाऽऽह-न च गुणेति । अलयन्त- मेदे गवाश्ववत्तद्धावात्ंमवादित्यथः । मेदामेदे च तद्धावांमवादिशेषात्कुतस्तेषु गुण- परिमाषेत्याशङ्कयाऽऽह- तस्मादिति । क्ेत्रज्ञं प्रति नित्यपारतन्ब्ये हेतुमाह- अधिथेति । के गणा हइत्यस्योत्तरमुक्तं कथं बन्धन्तीत्यस्योत्तरमाह-क्षेजरह्ठमिति । तदेवोपपादयति-तमास्पदीढटयेति । प्राकृतानां गुणानां प्रकृलात्मकत्वमाह- ते चेति । संमवलत्यस्मादिति संमवः प्रकृतिः संभवो येषां ते तथेति । सांख्यीयां प्रकृति प्रपानाख्यां ग्यावतेयति-भगवदिति । इवकारानुबन्धेन नितरां बध्नन्ति स्वविकार्‌- वत्तयोपदीयन्तीति क्रियापदं व्याख्याय महाबाहुशब्दं व्याचष्टे-- महान्ताविति । देहवन्ते देहमात्मानं मन्यमानं देहस्वामिनमिल्यथैः । कूटस्थस्य कथं बध्यमानत्वमि- शङ्कव कुयान्मेरावणुषियमितिन्यायेन मायामाहात्म्यमिदमित्याह-अव्ययमिति। खतो षमेतो वा ग्ययराहित्यमित्यपेक्षायामाह-अग्ययत्वं चेति । छ्प्यति न म पापेनेत्यनेन विरद्धमिदं निबध्नन्तीति वचनमिति शङ्कते---नन्विति । इवकारा- बन्धेन क्रियापदं ग्याचक्षाणेरस्माभिरस्य चोद्यस्य परिहृतत्वानैवमित्याह-परिदह्‌- तपिति ॥ ‰ ॥ |

ततर सच्चं निमरुतासकाश्चकमनामयम्‌ ॥ सुखसङ्गेन बप्राति ज्ञानसङ्गन चानघ ॥ ६ ॥

तत्र सर्वमिति । वत्र स्वादीनां सच्छस्यैव तावल्यक्षणमुच्यते निमे- रत्वात्स्फटिकमणिरिव प्रकाश्चकमनामयं निरुपद्रवं स्वं तभ्िबधराति । कथं सुखसङ्गेन सुख्यहमिति विषयभूतस्य सुखस्य विषयिण्यात्मनि सछेषापादनं षेव सुखे सञ्जनमिति । सेषाऽविथ्ा । न हि विषय. घमो विषयिणो भवति । इच्छादि च ध्रतयन्तं क्षेभ्रस्येव विषयस्य धे इत्युक्तं भगवता । अतोऽबिधययेव स्वकीयधमेभूतया विषयविषय्यविवे*

४ २४ भीपदगवहीता- [अ०१४छो०७] `

करक्षणयाऽस्वात्मभृते सुखे सञ्जयतीव सक्तमिव करोत्यसुखिनं ससि | नमिव । तथा ज्ञानसङ्गेन च । ज्ञानमिति सुखसाहच्यात्सेत्रस्थैवान्तःक- । रणस्य धर्मो नाऽऽत्मनः । आत्मधमेत्वे सङ्गानपपतेर्बन्धानपपतेष। सख इव ज्ञानदो सङ्गो मन्तव्यो हेऽनधान्यसन ॥ ६ ॥

किंलक्षणो गुणः केन बधघ्रातीत्यपेक्षायामाह--तज्रेति । निधीरणा्तया प्म व्याचष्टू-तत्र सत््वादीनामिति । पुनस्त्रेतयतुवादमात्नं, निमैरत्वं खच्छत्वमाब्‌- । णवारणक्षमत्वं, तस्मात्प्रकाशकं चेतन्यामिन्यज्ञकं, निरुपद्रवमिति निर्म सत्सुखखा- तिन्यज्ञकमिलय्ः । केन द्वारेण तदात्माने निबध्नातीति एच्छति- कथमिति । पुल- सङ्घेन बघ्नातीत्युत्तरं तदेव विव्रृणोति- सख्य हमित्यादिना । मुख्युखस्याभिव्यज्ञ. । कसत्त्वपरिणामोऽत्न विषयपत॑मतं घुखमुच्यते । संछेषापादनमेव विशदयति-गषै- वेति । किमिति मृषैवेति विशोषणं सङ्गस्य वस्तुत्वसमवादित्याशङ्कयाऽऽह- सैषेति । नन्विच्छा सङ्गोऽभिनिवेदाशत्येको ऽथेसतत्रेच्छादेरात्मर्मत्वात्किमविथयेत्याशङ्कय मनो. ` धर्मत्वादिच्छदेनीऽऽत्मधर्मतेलयाह-न हीति । इच्छादेरनात्मषमेत्वे किं प्रमाणमि- ` त्याशङ्कयाऽऽह--शच्छादि चेति। तस्याऽऽत्मधर्मत्वासंमवे फरितिमाह--अत इति, सञ्जयतीव सत्त्वमिति शेषः । इवकारप्रयोगे हेतुमाह-अविदध्ययेति । तस्या बसुतो नाऽऽत्मंबन्धस्तथाऽपि संबन्ध्यन्तरामावादखवातक्याच्चाऽऽत्मधमेत्वमापाद्य दृष्टत्वमा- चष्टे--स्वकीयेति । वृत्तिमदन्तःकरणस्य विषयत्वादात्मनः साधकत्वेन तद्धिषयित्वेऽपि तदविवेकरूपाऽिथेति तत्खरूपमाह- विषयेति । यथोक्ताविद्यामाहात्म्यमिदं यद- स्वरूपेऽतद्धमे च सक्तिसंपादनमित्याह-अस्वेति । तदेव स्मुटयति-सक्तमिवेति। प्रकारान्तरेण सत्त्वस्य निबन्धृत्वमाह-तथेति । ज्ञायतेऽनेनेति सत््वपरिणामो ज्ञान तेन ज्ञान्यहमिति विपरीताभिमानेन सत्त्वमात्मानं निनध्नातीत्याह-ङ्गानमिल्यादिना। विपक्षे दोषमाह- आत्मेति । स्वामाविकत्वेन प्राप्तत्वात्तत्र स्वतः संयोगात्तद्रारा बन्धे च तज्निवृतत्यनुपपत्तेनी ऽऽ त्मधगैत्वमित्यथः । ज्ञानैश्वयीदावपि रेतरधर्मे सङ्गस्य पूव॑वदा- विदयकत्वं सूचयति- सुख इवेति । पापादिदोषहीनस्येवात्र शाज्ञेऽधिकार इति योत- यत्ि-अनपेति॥ १॥

रजो रागातमकं विदि तृप्णासङ्गसमुद्भवम्‌ ॥ तननिबघ्राति कोन्तेय कममसङ्गेन देहिनम्‌ ॥ ७॥ रजो रागात्मकमिति । रजो रागात्मकं रञ्जनाद्रागो गेरिकादिवद्रा-

गात्कं विद्धि जानीहि तृष्णासङ्गसमुद्धवं तृष्णाऽपराप्ताभिराष आसङ्गः भाते विषये मनसः भरीतिलक्षणः सं ्टेषः, तृष्णासङ्गयोः समुद्धवं वृष्णा-

[अ०१४ो9 ८-९]आनन्दगिरिद्तरीकासंबलितशांकरमाष्यसमेता | १९

सङ्गसमुद्धवं तभिवधराति तद्रनः कौन्तेय कमैसङ्गेन श्टाच्येषु कमसु सञ्जनं तत्परता कमेसङ्गस्तेन निबध्राति रजो देहिनम्‌ ॥ ७ ॥ रजस्तरि क्षणं कथं वा पुरुषं निबघ्रातीत्याशङ्कयाऽऽह-रज इति । रज्यते पज्यतेऽनेन पुरुषो ददयैरिति रागोऽप्तावात्माऽस्यति रागात्मकं रजो जानीहीयाह- गञ्जनादिति । समुद्धवल्यस्मादिति समुद्धवस्तृष्णा चाऽऽसङ्गशच तृष्णासङ्गौ तयोः समु- द्वस्तमिति विग्रहं गृहीत्वा काय॑दवारा रजो विवधुस्तृष्णासङ्कयोरथमेदमाह--तृष्णे- ल्यादिना । रजसो रक्षणमुक्तवा निबन्धृत्वप्रकारमाह-तद्रन शति । कर्मपदं विम- नते--दृषटेति । अकतीरमेव पुरुषं करोमीत्यमिमानेन प्रवतैयतीयर्थः ॥ ७ ॥ तमस्ज्ञानजं विद्धि मोहनं सवेदेहिनाम्‌ ॥ प्रमादारस्यनिद्रामिस्ततरिवधघ्राति भारत ॥ ८ ॥ तमस्त्विति । तमस्तृतीयो गुणोऽन्नानजमङ्नानाजातमह्नानजं विद्धि मोहनं मोहकरमविवेककरं सवेदेहिनां सर्वेषां देहवतां भमादाटस्यनि- दाभिः भमादश्वाऽऽखछस्यं च निद्रा च प्ममादारस्यनिद्रास्ताभिस्वत्तमो निबध्राति भारत ॥ ८ ॥ तमस्ता किंशृक्षणं कथं वा पुरषं निबघ्नाति तत्राऽऽह- तमस्त्विति। गुणानां प्रकृति- सेमवत्वाविद्ोषेऽपि तमसोऽन्ञानजत्वविहोषणं तद्विपरीतस्वमावानापत्तरिति मत्वाऽऽह- अङ्वानादिति । मुद्यत्यनेनेति मोहनं विवेकप्रतिबन्धकमिति कार्यद्वारा तमो निर्दिशति-मोहनमित्यादिना । रक्षणमुकत्वा तमसो बन्धनकरत्वं दर्शयति-- प्रमा- हेति । कार्यान्तरासक्ततया चिकीर्षितस्य कतैव्यस्याकरणं प्रमादः, निरीहतयोत्साहप- तिबन्धस्त्वारुस्यं स्वापो निद्रा ताभिरात्मानमविकारमेव तमोऽपि विकारयतीलयथः॥ ८॥ पुनगणानां व्यापारः संपत उच्यते- सत्तं सुखे संजयति रजः कमणि भारत ॥ ज्ञानमाद्रत्य व॒ तमः प्रमादे संजयस्यत ॥ ९ ॥ स्तवे सुखे संजयति संछ्ेषयति रजः कमणि हे भारत संजयतीति षतेते | नानं सच्वटृतं विवेकमाटत्याऽऽच्छाद्य तु तमः स्वेनाऽऽवरणा- त्मना प्रमादे संजयत्युत पमादो नाम भाप्तकतेव्याकरणम्‌ ॥ ९ ॥ उक्तानां मध्ये कस्मिन्कार्ये कस्य गृणस्योत्कषसत्राऽऽह-- पुनरिति । सूते पध्ये विषये समुत्कृष्यते सत्वमिलाह-सखमिति । संनयतीत्यस्याथमाह-सं-छे- यतीति । कमेणि साध्ये रजः समुत्कृष्यत इत्याह-रज शति । प्रमादे प्राधान्यं तमतो ददोयति- ज्ञानमिति ॥ ९॥

४९६ शीमद्धगवहीता-- [अ०१४ो ०१०१२] | ठक्तं कार्य कदा कुवन्ति गुणा इत्युच्यते- रजस्तमश्चाभिभूय सं भवति भारत ॥ रजः सत्वं तमश्चैव तमः सं रजस्तथा ॥ १०॥ रजस्तपथोभावप्यभिमूय सर्वं भवत्युद्धवति वधते यदा तदा रब्धा- त्मकं सत्वं स्वकार्यं हञानसुखाद्यारभते हे भारत । तथा रजोगुणः स्वं तमथैवोभावप्यमिभूय वधते यदा तदा कपैतृष्णादि स्वकाय॑मारभते । तमआख्यो गुणः सं रजशोभावप्यभिभय तयेव वेते यदा तदा हञानावरणादि स्वकायेमारभते ॥ १० ॥ इतरेतराषिरोधेन वा सत्वादयो गुणा युगपदुत्कृष्यन्ते विरोधेन वा क्रमेण वेति संदेहा वृच्छति-उक्तमिति । सत्त्वोत्कषीथिनामितरामिमवार्थं क्रमपक्षमारित्योत्त- माह-उस्यत इति । सत्त्वाभिवृद्धिमेव विवृणोति-तदेति । रजस्तमसोल्तिरोधान- दशायामिति यावत्‌ । रजसो वृद्धिप्रकारं तत्कार्य च कथयति-तथेति । तमोऽपि विवृद्धि सत्कार्यं च निर्दिशति-तम इति ॥ १०॥ यदा यो गुण उद्धतो भवति तदा तस्य कि छङ्रिमित्युच्यते- सर्वहारेषु देहेऽस्मिन्परकाश उपजायते ॥ नानं यदा तदा विद्यारिदरं स्वमिप्य॒त ॥ ११॥ सवैदरारेष्वात्मन उपरुब्धिदराराणि भरोत्रादीनि सबोणि करणानि तेषु सवेद्रारेष्वन्तःकरणस्य बुदधेत्तिः भका देहेऽस्मिश्वपजायते । तदेव ह्वानम्‌ । यदैवं भकाशो हवानाखय उपजायते तदा ज्ञानपकाशेन शिङ्गेन विद्यादववृद्धमुद्तं सस्वमित्युतापि ॥ ११ ॥ उत्तर्ोकश्रयस्याऽऽकाद्घतां दशैयति-- यदेति । सत््वोद्धवलिङ्गदर्धानार्थमनन्तरं श्छोकमुत्थापयति-- उच्यत इति । सवदवारेष्ित्यादिसप्तमी निमित्ते नेतव्या, उतश- न्दोऽपिहाब्दप्यायोऽप्यतिरायार्थः ॥ ११ ॥ रजस उद्टूतस्येदं चिहम्‌- रोमः परह्तिरारम्भः कर्मणामशमः रुहा ॥ रजस्येतानि जायन्ते विद्रधे मरतषभ॥ १२॥ रोभः परद्रव्यादित्सा, प्हत्तिः भवतंनं सामान्यचेष्टा, आरम्भः, कस्य, कमणाम्‌। अश्रमोऽतुपश्षमः, हषरागादिप्रहत्तिः, स्पृहा सर्वसामा-

५ १ क, ख. शङमुच्यः। २ ख. घ. क्ष, यदैव ।

[अ० १४छो ° १ ६-! ९] आनन्दगिरिकृतटीकासंवखितर्चाकरभाष्यसमेता। ४ १७

म्यवस्तुविषया तृष्णा, रजसि गुणे विष्द्ध एतानि लिङ्गानि जायन्ते हे

भरतषेभ ॥ १२॥

अतिशयेनोदूतस्य रजसो लिङ्गमाह-रजस इति । उपक्रमपयीयस्याऽऽरम्भस्य विषयं पृच्छति- कस्येति । काम्यानि निषिद्धानि च छोकिकानि कमणि विषयत्वेन निर्िशति--कमैणामिति । अनुपशमो बाह्यान्तःकरणानामिति शेषः । छोमाद्पल- म्माद्रजेश्द्धिबीद्धन्येति मावः ॥ १२॥

अप्रकाशोऽप्रदरत्तिश्च प्रमादी मोह णव च ॥

तमस्येतानि जायन्ते विषद्धे कुरुनन्दन ॥ १२ ॥ अप्रकाञ्च इति । अपकाशोऽबिेकोऽत्यन्तमग्रहत्तिश्च प्र्टरयभावस्त- त्कार्यं भमादो मोह एव चाषिवेको प्ूढतेतयथः। तमसि गुणे विद्ध एतानि लिङ्गानि जायन्ते हे कुङनन्दन ॥ १३ ॥ उद्धतस्य तमसो लिङ्गमाह--अमकाश इति । सवेथेव ज्ञानकर्मणोरभावो विरोष- णाम्यामुक्तः । तत्कार्यमिति तच्छब्दो दरिताविवेकाथेः । प्रमादो व्याख्यातः । मोहो वेदितव्यस्यान्यथावेदनम्‌ । तस्येव मोढ्यान्तरमाह-अबिवेक इति । अविवेकातिश- यादिना प्रवृद्धं तमो ज्ञेयमिति मावः॥ १६॥ भरणद्रारेणापि यत्फलं भाष्यते तदपि सङ्गरागरेतुकं सर्वं गोणमेवेति दर्ेयन्ाह- यदा सचे प्रदरे ठ॒ प्रखयं याति देहमृत्‌ ॥ तदोत्तमविदां छोकानमखान्प्रतिपद्यते ॥ १४ ॥ यदा सत्त्वे वृद्ध उद्धते तु परलयं मरणं याति प्रतिपद्यते देहभृदात्मा तदोत्तमविदां महदादितस्वविदामिद्येतत्‌। लोकानमलान्मलरहितान्मति- पद्यते भ्राममोतीत्येतत्‌ ॥ १४ ॥ प्ात्तिकादीनां मावानां पारडौकिकं फटविमागमुदाहरति- मरणेति । सञ्जः सक्ती रागस्तृष्णा तद्वखादनुष्ठानद्वारा म्यमानमिलय्ैः । गौणं सत््वादिगुणप्रयुक्त- मिति यावत्‌ । तत्र सत््वगुणवृद्धिक्ृतफटविशेषमाह- यदेति । मटरहिवात्रनस्तम- मोरन्यतरस्योद्धवो म तेन रहितानागमपिद्धन्ह्मरोकादीनित्यर्थः ॥ १४ ॥ रजसि प्रख्ये गला कर्मसङ्गिषु जायते ॥ तथा प्ररीनस्तमसि म्रढयोनिषु जायते ॥ १५॥

१ख. छ. छ. सहे" । २ घ. हे" । ५३

४१८ भ्रीपद्धगवद्ीता- [अ०१४ो ०१९-१५]

रजसि गुणे विवृद्धे पलयं मरणं गत्वा भाप्य कमंसङ्गिषु कमौसक्ति युक्तेषु मनुष्येषु जायते । तथा तद्वदेव प्रटीनो एृतस्तमसि बिष्द्धे पढ योनिषु पश्वादियोनिषु जायते ॥ १५ ॥ रजःसमुदरेके मृतस्य फटविहोषं दरोयति--रजसीति । जायते शरीरं गृहाती- त्यथः | यथा पत्त्वे रजसि च प्रवृद्धे मृतो ब्रह्मरोकादिषु मनुष्यङोके ष जायते देवा- दिषु मनुष्येषु च जायते तथेवेलयाह- तद्वदिति ॥ १९॥

अतीत श्छोकायैस्येव संसेप उच्यते- कर्मणः सुकृतस्याऽऽहः साचिकं निरं फरम्‌ ॥ श्जसस्त॒ फर दुःखमज्ञानं तमसः फकम्‌ ॥ १६ ॥ कर्मणः सुकृतस्य साचिकस्येलथः। आहुः शिष्टाः साचिकमेव निर्मलं फटमिति । रजसस्तु फलं दःखं राजसस्य कमेण इत्ययं कमाधिकारात्फलमपि दुःखमेव कारणानुरूप्याद्रानसमेव । तथाऽ्वानं तमसस्तामसस्य कर्मणोऽधमेस्यं पएूषेवत्‌ ॥ १६ ॥ भावानां फटमुक्त्वा सा्तिकादीनां कर्मणां फलमाह-अतीतेति । सुकृतस्य शोमनस्य कृतस्य पुण्यस्येल्थः । पात्तिकस्याद्युद्धिरहितस्येति यावत्‌, साचतिकं सत्वेन निवृत्तं निमेटं रनस्तमःसमुद्धवान्मरान्निष्करान्तम्‌ । रजदशब्दस्य राजते कमणि कुतो वृत्तिसत्राऽऽह- कर्मेति । दुःखमेव दुःखबहुटं दुःखमेवेतय्थः । कथ मित्थं व्याख्यायते तत्राऽऽह--कारणेति । पापमिश्रस्य पुण्यस्य रजोनिमित्तस्य कारणत्वात्तदनुरोधात्फटमपि रजोनिमित्तं यथोक्तं युक्तमित्यथः । अन्ञानमविवेकप्रायं दुःखं तामत्ताधमंफलमिल्याह- तयेति ॥ १६ ॥

सिंच गुणेभ्यो भवति- सत्वासंजायते नानं रजसो लोभ एव च ॥ प्रमादमोहां तमसो भवतोऽज्ञानमेव च ॥ १७॥

सश्वा्ब्धातमकात्संजायते सयुत्पद्यते ञानं रजसो लोभ एव च । प्रमादमोहौ चोभौ तमसो भवतोऽङ्ञानमेव च भवति ॥ १७ ॥

विहितप्रतिषिद्धज्ञानकर्माणि सत््वादीनां लक्षणानि संक्षिप्य दरीयति- ्किचेति । ज्ञानं सषैकरणद्वारकमन्ञानं विवेकामावः ॥ १७ ॥

१.ख. घ. ष, स्य ॥ १६॥

[अ०१४.छो ° १८- १ ९}आनन्दगिरिडृतदीकार्सवखितश्चांकरभाष्यसमेता। ४१९

ईिच- उष्य गच्छन्ति सत्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः ॥ जघन्यगुणटत्तस्था अधो गच्छन्ति तामसाः ॥ १८ ॥ उर्ध्वं गच्छन्ति देवलोकादिषत्पन्ते सच्छस्थाः सत्वगुणदतस्थाः। भध्ये तिष्ठन्ति मनुष्येषुत्पचन्ते राजसाः। जघन्यगुणदतस्था नघन्यधासौ गुणश्च जघन्यगुणस्तमस्वस्य हत्त निद्राटस्यादि तस्मिन्स्थिता नघ- न्यगुणटरत्तस्था मूढ! अधो गच्छन्ति पश्वादि षरत्पथन्ते तापसाः ॥ १८ ॥ साक्तिकादिज्ञानकमफलान्युक्त्वाऽनुक्तपंग्रहार्थं॒सामान्येनोपसरंहरति- र्किचेति । वक्ष्यमाणफटद्वाराऽपि सत््वादिज्ञानमिलथः । सत्त्वगुणस्य वृत्तं ॑शोभनं ज्ञानं करम वा तन्न तिष्ठन्तीति तथा । राजप्ता रजोगुणनिमित्ते ज्ञाने कमणि वा निरताः ॥ १८॥ पुरुषस्य प्रकृतिस्यत्वरूपेण मिथ्याज्ञानेन युक्तस्य भोग्येषु गुणेषु सुखदुःखमोहात्पकेषु स॒खी दुःखी मृहोऽहमस्मीत्येवंरूपो यः सङ्गस्तत्का- रणं पुरुषस्य सदसदयोनिजन्मभा्निरक्षणस्य संसारस्येति समासेन पएृव- ध्याये यदुक्तं तदिह सत्वं रजस्तम इति गुणाः भ्रृतिसंभवा इत्यत आरभ्य गुणस्वश्पं गुणदत्तं स्वहत्तन च गुणानां बन्धकत्वं गुण- एतनिबद्धस्य च पुरुषस्य या गतिरिलयेतत्सर्वं मिथ्याङ्गानमङ्गानमूखं बन्धकारणं विस्तरेणोक्त्वाऽधुना सम्यग्दशेनान्मोक्षो वक्तव्य इत्याह भगवान- | नान्यं गुणेभ्यः कतारं यदा द्रशऽनुपश्यति ॥ गुणेभ्यश्च परं वेत्ति मद्भावं सोऽधिगच्छति ॥ १९॥ नान्यं कायेकारणविषयाकारपरिणतेभ्यो गुणेभ्यः क्तारमन्यं यदा ष्ठा बिदवान्सन्नानुपद्यति । गुणा एव सवांवस्थाः सवेकमेणां कतीर हत्येवं पश्यति । गुणेभ्यश्च परं गुणव्यापारसाक्षिभूतं षेत्ति मद्धावं मम भावं स द्रष्टाऽधिगच्छति ॥ १९ ॥ कसिन्गुणे कथमि्यादिप्रश्नान्परत्याख्याय गुणेभ्यो माक्षणं कथमितिप्रलयाख्यानार्थं वृत्तानुवादपृवंकं मिथ्याज्ञाननिवतैकं सम्यग्तान प्रसतोति-पुरुषस्येत्यादिना । पुर- षस्य या गतिः स्ता चेति शेषः । मोक्षो गुणेम्यो विचछषपुवेको ब्रह्ममावः । पम्यम्ता- नोक्तिपरं छोकं व्याख्यातुं प्रतीकमादत्ते- नान्यमिति । सत््वादिविषयस्य गुणश- ब्द्स्य विवतितमथेमाई- कार्येति । विद्यानन्तर्यमनुराब्दार्थः । अक्षरा्थमुक्त्वा पूवी- षेत्याऽऽधिकमरथेमाह- गुणप एवेति । ्वोवस्थासतत्त्कार्थकरणाकारपरिणता इति

४२० भरीषद्धगवद्रीता- [अ०१४.छो ०२०-२१]

यावत्‌ । सर्वकर्मणां कायिकवाविकमानसानां विहितप्रतिषिद्धानामिलर्थः । परं व्यति- रिक्तम्‌ । व्यतिरेकमेव स्फोरयति-गुणेति । निगुणब्रह्मात्मानमित्यथः । मद्धावं हमा स्मतामसो प्रामोति बरह्ममावोऽस्यामिन्यज्यत इत्यथः ॥ १९ ॥ कथमपिगच्छतीत्युच्यते- गुणानेतानतीय अओन्देही देहसमुद्रवान्‌ ॥ जन्ममृत्युनरादुःखेविंमुक्तोऽमृतमश्नुते ॥ २०॥ गुणामेतान्यथोक्तानतीलय जीवन्नेवातिक्रम्य मायोपाधिभूतांखीन्देही देहसमुद्धवान्दे होत्पत्तिषीजभूतान्‌ , जन्मगृत्युनरादःखैः, जन्म च पृत्ुश् जरा च दुःखानि च तेर्जीवन्नेव विमुक्तः सन्विद्रानशृतमश्वते । एवं मद्धावमधिगच्छतीत्यथः ॥ २० ॥ अनर्थत्रातरूपमपोद्य विद्वन्त्रह्यत्वं प्रापनोती्येतत्प्श्षदरारा विवृणोति--कथपिलया. ` दिना । यथोक्तानिल्येतदेव व्याच्टे- मायेति । मायैवोपाभिसतदूतांस्तदात्मनः सत्वा- ` दीननर्थरूपानितयथः । एम्यः समुद्धवन्तीति समुद्धवा देहस्य समुद्धवा देहसमुद्धवाला- निति व्युत्पत्ति गृहीत्वा ्याचष्टे-देहोत्पत्तीति । यो विद्धानविदामयान्गुणाज्ञीवने- वातिक्रम्य स्थितस्तमेव विशिन्टि- जन्मेति । पृरस्ताद्विस्तरेणोक्तस्य प्रसङ्गादध्र सं्िक्षस्य सम्यगन्ञानस्य फटमुपपंहरति--एवमिति ॥ २० ॥ जीवन्नेव गुणानतीत्यागृततमश्चत इति प्रभ्वीजं प्रतिरखभ्य- अजुन उवाच- कैरिंग्ीनुणानेतानतीतो भवति प्रभो ॥ किमाचारः कथं चेतांश्नीन्गुणानतिवतेते ॥ २१ ॥ कैशिेिहेद्खीनेतान्न्याख्यातान्युणानतीतोऽतिक्रान्तो भवति प्रभो। किमाचारः कोऽस्याचार इति किमाचारः । कथं केन च परकारेणै्ता- हीन्गुणानतिबतेते ॥ २१ ॥ सम्यग्धीफटं गुणातिक्रमपूरवकमयृतत्वमुक्तं श्रुत्वा मुक्तस्य क्षणं वक्तव्यमिति प्रकृतं विवक्षित्वा प्रश्ुत्यापयति-जीवश्नेवेति । ये व्याख्याताः सत्त्वादयो गुणासतत्पारि- णाममूतानध्याप्रानतिकरान्तः सन्कैशिकैज्ञोतो मवतीति तानि वक्तव्यानि सिद्धच्् पर्- मनुषठेयानि परश्ादयत्नठभ्यानि लिङ्गानि, कानि तानीति पएच्छति- कैरिति । यथेष्ट- चेष्टाव्यावृस्यरथ प्रभान्तरं--किमाचार इति। ज्ञानस्य गुणात्ययोपायस्योक्तत्वादुपायप्र कारजिज्ञाषया प्रभान्तरं-- कथमिति ॥ २१॥

[अ०१४छो ०२२-२६]आनन्दगिरिकृवदीकासंवङितक्चांकरमाष्यसमेता। ४२१

गुणातीतस्य लक्षण गुणातीतत्वोपायं चाजुनेन पृष्टोऽस्मिरश्छोके परभद्र- याथ प्रतिवचनम्‌-

श्रीभगवानुवाच । यत्तावत्कैशि्ेयुक्तो गुणातीतो मवतीति तच्चृणु- प्रकाशे च प्रदत्तं च मोहमेव च पाण्डव ॥ न हेष्टि संप्रदरत्तानि न निषत्तानि काङ्क्षति ॥ २२॥

प्रकाञ्षं च सस्वकारय परहतसि च रजःकार्यं मोहमेव च तमःकार्यमि त्येतानि न दष्ट संप्रवृत्तानि सम्यग्विषयभावेनोद्धतानि। मम तामसः प्रययो जातस्तेनाहं पूढस्वथा राजसी प्रवत्तिममोत्पन्ना दुःखात्मिका तेनाहं रजसा भवतिवः परचखितः स्वरूपात्कष्टं मम वतेते योऽयं मत्स्व रूपावस्थानाद्धंश्रस्तथा साच्िको गुणः प्रकाशात्मा मां विवेकित्वमापा- दयन्मुखे च संजयन्वध्नातीति तानि द्रेष्यसम्यग्दशित्वेन । तदेवं गुणा- तीतो न दष्ट संभवृत्तानि । यथा च साख्िकादिपुरुषः साख्िकादि कार्याण्यात्मानं भ्रति भरकाइय निवत्तानि काडक्षति न तथा गुणातीतो निवत्तानि कादक्षतीलथेः । एतन्न परमत्यक्षं लिङ्गं किं ति स्वात्म- परलक्षत्वादात्मविषयमेवेतद्टक्षणम्‌ । न हि स्वात्मविषयं दवेषमाकादस्षां वा परः परयति ॥ २२ ॥ प्र्रखरूपमनू्य तदुत्तरं दशैयति-गुणातीतस्योति । पृष्टो भगवानिति संबन्धः । वृत्तस्य तिधा प्रयोगदर्हानात्परभरदरयार्थमित्युपलक्षणे प्रभ्नत्रयाथमिति द्रष्टव्यम्‌ । उत्तरमवतायानन्तर-छोकतात्पयैमाह--यत्तावदिति । तानि सम्यग्दर्शी न दवष्ीत्युक्त- भेव स्पष्टयितुं निषेष्यमप्तम्यग्दानो द्वेषं तेषु प्रकटयति--ममेदयादिना । सम्यब्द- शिनः पप्रवृततेषु प्रकाशादिषु दवेषामावमुपपहरति- तदेवमिति । न निवृत्तानीत्यादि व्याचष्टे- यथा चेति । तेषामनात्मीयत्वं सम्यक्परयन्नात्मानुकूटप्रतिकूकतारोपणेन नोद्धिजते तेभ्यश्च न स्एहयतीत्थेः । खानुभवसिद्धं गुणातीतस्य उक्षणमुक्तमिलयाह-- एतम्नेति । परपलयक्षत्वामावं प्रपश्चयति-न हीति । आश्रयो विषयः॥ २२ ॥

अथेदानीं गुणातीतः किमाचार इति प्रश्नस्य प्रतिवचनमाह- उदासीनवदासीनो गणेर्यो न विचाल्यते ॥

गुणा वतन्त इत्येव योऽवतिष्ठति नेङ्गते ॥ २३ ॥ उदासीनवदासीनो न कस्यचित्पक्षं भजते तथाऽयं गुणातीत-

४२२. भीमद्धगवद्रीता- [अ०१४छो०२६)

त्वोपायमार्गेऽवस्यित आसीन आत्मविहुणेयेः संन्यासी न रिचाल्यते

विवेकदश्षनावस्थातः । तदेतर्स्फुटी करोति गुणाः कायेकरणविषयाका- रपरिणता अन्योन्यस्मिन्वतैन्त इति योऽवतिष्ठति । छन्दोभङ्गभयात्प- रस्मेपदभयोगः । योऽनुतिष्टतीति वा पागन्तरम््‌ । नेङ्गते न चलति स्वरूपावस्थ एव भवतीत्यथः ॥ २१ ॥

कैरङ्गेरित्यादि परिहृत्य द्वितीयं प्रशं परिहरति-अयेति । दृष्टान्तं व्याच्े-

ययेति । उपेक्षकस्य पक्षपाते तत्त्वायोगादियर्थः । आत्मविदात्मकौरस्थयज्ञानेनाऽऽ- ` पीनो निवृक्तकतृत्वामिमानोऽप्रयतमानो मवतीति दा्टान्तिकमाह- तयेति । गुणातीत. .

त्वोपायमार्गो ज्ञानमेव । शब्दादिभिर्षिषयेरस्य कृटस्थत्वज्ञानात्परच्यवनमाशङ्कयाऽऽह- गुणैरिति । उपनतानां विषयाणां रागदधषद्वारा प्रवर्तकत्वमित्येतत्पपश्चयति-तदे- तदिति । योऽवतिष्ठति स गुणातीत इत्युत्तरत्र संबन्धः । अवपूर्वस्य तिष्टतेरात्मने- पदे प्रयोक्तव्ये कथं परस्मैपदमित्याशङ्कयाऽऽह--छन्दोभङ्गेति । पाठान्तरे तु बाषि- तानुवृत्तिमा्मनुष्ठानम्‌ । करणाकारपरिणतानां गुणानां विषयाकारपरिणतेषु तेषु प्रव- त्ति ममेति पर्यनचख्तया कूटस्थदृष्टिमात्मनो न जहातीत्याह-नेङ्कत इति ॥२३॥ किच- समदुःखसुखः स्वस्थः समराशश्मकाश्चनः ॥ वर्यप्रियाप्रियो धीरस्तस्यनिन्दात्मसंस्तुतिः ॥ २५॥ समदुःखसुखः समे दुःखसुखे यस्य स समदुःखसुखः । स्वस्थः स्व आत्मनि स्थितः प्रसभः । समलोष्टाश्मकाश्चनो लोष्टं चाहमा च काश्नं च समानि यस्य स समलोष्टार्मकाञचनः । तुल्यप्रियाभियः प्रियं चाभियं च भरियाभिये तुस्ये समे यस्य सोऽयं तुर्यमियामियः । धीरो धीमान । षुट्यनिन्दात्मसंस्तुतिनिन्दा चाऽऽत्मसंस्तुतिश्च तुल्ये निन्दात्मसंस्तुती यस्य यतेः स तुर्यनिन्दात्मरसंस्तुतिः ॥ २४ ॥ गुणातीतस्य लिङ्गान्तरमाह-र्किचेति । तयोः समत्वं रागदधेषानुत्पादकतया खकीयत्वामिमानानास्पकत्वम्‌ । प्रसन्नत्वं नु ५.५५ प्रियाप्रिययोरसंमवेऽपि रोकदृष्टिमाश्रिलयाऽऽह-प्रिय॑ चेति । गृहीतानां काश्चनादीनां ब्राह्मणपरित्राजकवत्परथग््रहणम्‌ । निन्दा दोषोकिरात्मपंस्तुति- रात्मनो गुणकीतैनम्‌ ॥ २४ ॥

१क. ख. क्ष, श्यैकारः।२क, “म्‌ । कारः।

|

[अ० १ ४-छो ° २५-२६] आनन्द गिरिषृतटीकासंबलितशां करभाष्यसमेता । ४२३ डिब । मानापमानयोस्तल्यस्तल्यो मित्रारिपक्षयोः ॥ सवारम्भपरित्यागी गुणातीतः स उच्यते ॥ २५ ॥ भानापमानयोस्तुरयः समो निविकारः । सुर्यो मित्रारिपक्षयोः, यश्प्युदासीना भवन्ति केचिर्स्वाभिप्रायेण तथाऽपि परराभिप्रायेण पित्रारिपक्षयोरिव भवन्तीति तुरयो मित्रारिपक्षयोरित्याह । सर्बारम्भ- परित्यागी द्टादष्टाथानि कमौण्यारभ्यन्त इत्यारम्भाः सवीनारम्भा- न्परित्यक्त श्षीरमस्येति सवोरम्भपरित्यागी देहधारणमाभनिमित्तव्य- तिरेकेण सवैकमपरित्यागीत्यथः । गुणातीतः स उच्यते । उदासीनव- दित्यादि गुणातीतः स उच्यत इ्तयेवदन्तयुक्तं यावद्त्नसाध्यं ताव- त्सन्यासिनाअनुष्ेयं गुणातीतत्वसाधनं मुमुक्नोः स्थिरीभ्रतं तु स्वसंवें सहुणातीतस्य यतेखंक्षणं भवतीति ॥ २५ ॥ | इतश्च गुणातीतः शक्यो ज्ञातुमित्याह-- चेति । मानः सत्कारसिरस्कारोऽपमानः। परदष्या यौ सखिशात्रू तयोः पक्षयोनिरविोषो न कस्यचित्पक्षे तिष्ठतीत्याह-- तुर्य इति । विदुषो मित्रादिबुद्धयमावाततुच्यो मित्रारिपक्षयोारित्ययुक्तमित्याशङ्कयाऽऽह- यद्यपीति । सवैकमत्यागे देहषारणमपि निमित्तामावान्न स्यादित्याशङ्कयाऽऽह- दैहेवि । उक्तविरोषणो गुणातीतो ज्ञातन्य इत्याह-- गुणेति । यदुक्तमुपक्षकत्वादि तद्विचोदयात्पुवे यत्नप्ताध्यं विद्याधिकारिणा ज्ञानपाधनत्वेनानुष्ेयमूत्पन्नायां तु विद्यायां भीवनमुक्तस्यो ्तथर्मनातं स्थिरीमूतं स्वानुमवपिद्धलक्षणत्वेन तिष्ठतीत्युक्ते भरमंनते विमागं दरेयति--उदासीनवदित्यादिना ॥ २९ ॥

अधुना कथं च श्रीन्गुणानतिवतैत इति प्रश्नस्य परतिवचनमाह-

मां च योऽत्य॒भिचारेण भक्तियोगेन सेवते ॥

प॒ गुणान्समती्येतान््रह्ममूयाय कलपते ॥ २६ ॥ ` माँ चेश्वरं नारायणं सवैभूतहृदयाभितं यो यतिः कमी बाऽव्यभि- चरेण न ॒कदाचिच्यो व्यभिचरति भक्तियोगेन भजनं भक्तिः सेव योगस्तेन भक्तियोगेन सेवते स ॒गुणान्समतीत्येतान्यथोक्तान््रह्मभूयाय

भवने भ्यो ब्रह्मग्रयाय ब्रह्मभवनाय मोक्षाय कर्पते समर्था भवती- यथः ॥ २६ ॥

१.ख. घ. छ, क्ष, वत्ति

४२४ ` भ्रीपद्धगवहीता--. ` [अर१४छो०२७)

्रभरद्वयमेवं परिहृत्य तृतीयं प्रशं परिहरति--अधुनेति । मच्छब्दस्य तेता ` विषयत्वं व्यावर्तेयति-दृश्वरामिति । तत्रैव नारायणशब्दानमू्तिमेदो व्यावत्यते। तस्य तारस्थ्वं व्यवच्छिनत्ति- सर्वेति । मुख्यामुख्याधिकारिमेदेन विकल्पः । मक्ति- योगस्य यादच्छिकत्वं व्यवच्छेत्तुमव्यमिचारेणेत्युक्तम्‌ । तद्याचष्टे- नेति । मनने ` परमप्रमा स एव युज्यतेऽनेनेति योगः । सेवते पराकिचित्ततां विना सदाऽनुपदघाती- त्यथः । स मगवदनु्रहकृतसम्यग्धीसंपन्नो विद्धाज्जीवननेवेल्थः ॥ २६ ॥ कुत एतदित्युच्यते-- ह्मणो हि प्रतिष्ठाऽहममृतस्यानग्ययस्य च ॥ शाश्वतस्य च धर्मस्य सुखस्येकान्तिकस्य च ॥ २७॥ इति श्रीमहाभारते रातसाहख्यां संहितायां वैयासिक्यां भीष्मपवेणि श्रीभगवद्रीतासुपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगर्ाखे श्रीटृष्णाजुनसंवादे गुणत्रयविभाग- योगो नाम चतुदेशोऽध्यायः ॥ १४ ॥

ब्रह्मणः परमात्मनो हि यस्मात्पतिष्ठाऽदं प्रतितिष्रत्यस्मिनिति प्रति- `

षा ऽहं प्रत्यगात्मा । कीषश्चस्य ब्रह्मणोऽप्रतस्याविनाक्िनोऽव्ययस्या- भिकारिणः श्राश्वतस्य च निलयस्य धमेस्य॑॑ह्ञानयोगधमेमाप्यस्य सुख- स्याऽऽनन्दरूपस्येकान्तिकस्याव्यभिचारिणः । अमृतादिस्वभावस्य परमात्मनः प्रयगात्मा प्रतिष्ठा सम्यग्हञानेन परमात्मतया निश्ीयते। तदेतद्रह्मभूयाय करपत इत्युक्तम्‌ । यया चेश्वरश्षक्त्या भक्ताुग्रहादि- प्रयोजनाय ब्रह्म प्रतिष्टते भरवतेते सा शक्तिब्रहेवाहं शक्तिश्षक्तिमतोर- नन्यत्वादित्यभिपायः । अथवा ब्रह्मश्चन्दवाच्यत्वात्सविकल्पक ब्रह्म तस्य ब्रह्मणो निधिकंल्पकोऽहमेव नान्यः प्रतिष्ठाऽऽभ्रयः । किविषिष्ट- स्यागृतस्यामरणधमेकस्यान्ययस्य व्ययरहितस्य । किंच क्षाश्वतस्य च नित्यस्य धमेस्य ज्ञाननिष्ठालक्षणस्वय सुखस्य तञ्जनितस्येकान्तिक- स्येकान्तनियतस्य च भतिष्ठाऽहमिति बतेते ॥ २७ ॥

इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यगोषिन्दभगवत्पूज्यपाद सिष्यश्रीमच्छे- करभगवतः छती श्रीभगवद्वीताभाष्ये गुणत्रयविभागयोगो नाम चतुद शोऽध्यायः ॥ १४ ॥

१ ख. ध. छ. “त्य धर्मज्ञानस्य ज्ञाः । २ घ. छ... "कल्योऽहमवाच्यः प्र' ।

[अ० १९ छो ° {]आनन्दगिरितदीकासैवरितक्चाकरभाष्यसमेता । ४२५

विदवान्म्रह्येवेत्यत्र हेतुं पएच्छति- कुत इति । तत्रोत्तरमाह-उश्यत. इति। ब्हमशाब्दस्याप्तति बाधके मुख्याथग्रहणममिप्रेत्याऽऽह- परमात्मन इति । तं प्रति प्र्यगात्मनो यत्प्रतिष्ठात्वं तदुपपादयति-प्रतितिष्तीति । यद्रह्य प्रत्यगात्मनि प्रति- तिष्ठति तत्किविशेषणमित्यपेक्षायामुक्तम्‌--अगरृतस्येत्यादि । तत्रामृतराब्देनान्ययश- इदस्य पुनरा परिहरति-अविकारिण इति । नित्यत्वमपक्षयराहित्यं तेन पूवी- म्यामपौनरक्त्यम्‌ । प्रतिद्धार्थस्य धर्मशब्दस्य बरह्मण्यनुपपत्तिमाशङ्कयाऽऽह- ्रानेति । अर्थेन्धियसंबन्धोत्थं सुखं व्यावतैयितुमेकान्तिकस्येत्युक्तम्‌ । मक्षरार्थमुक्त्वा वाक्यायेमाह--अमृतादीति । प्रतिष्ठा यस्मादिति पूर्वेण सबन्धः । तस्मत्प्रत्यगात्मा परमात्मतया निश्वीयते सम्यम्जञानेनेति योजना । अस्य शछोकस्य पूव॑-छोकेनेकवाक्यता- पाह- तदेतदिति । विवक्षिते वाक्यार्थं प्रपश्चयति--ययेति । सा शक्तिबहौवेति कथं प्ामानाधिकरण्यं तत्राऽऽह-श्चक्तीति। व्याख्यानान्तरमाह- अथवेति । विशेषणानि वैवदपोनरुक्त्यानि नेतव्यानि । तदनेनाध्यायेन के्रक्ेत्रज्ञपैयोगस्य पंप्तारकारणत्वं पशचप्र्ननिरूपणद्वारेण च सम्यग्ज्ञानस्य सकटपपारनिवतेकत्वमित्येतदुपपादयता पुमु- सोय॑त्प्राध्यं गुणैरचाल्यत्वादि मुक्तस्यायत्नतिद्धं ठक्षणमिति निधौरितम्‌ ॥ २७ ॥

इति श्रीमत्परमहं्परिव्राजकाचायंश्रीमच्छुद्धानन्दपुञ्यपादशिष्यानन्दज्ञानविर-

चिते श्रीमद्धगवद्वीताशांकरमाष्यग्याख्याने चतुर्दशोऽध्यायः ॥ १४ ॥ ( %्रोकानामादितः समषयङ्काः--५२३१ )

अथ पञ्चद्रोऽध्यायः।

यस्मान्मदधीनं कर्मिणां कमंफलं श्ञानिनां च न्नानफरमतो मक्ति- योगेन मां ये सेवन्ते ते मत्मसादाञ्जानप्राप्चिक्रमेण गुणातीता माक्ष गच्छन्ति किमु वक्तव्यमात्मनस्तस्वमेव सम्यग्विजानन्त इत्यतो भग- षानजनेनापृष्टमप्यात्मनस्तच्ं विवक्ुरुवाच-उऊ्वंमूलमित्यादि। तत्र ताववृटक्षरूपककल्पनया वैराग्यहेतोः संसारस्वरूपं षणेयति विरक्तस्य हि संसाराद्गवत्त्ङ्नानेऽधिकारो नान्यस्येति-

श्रीमगवाटुवाच-- उषध्वेमरुमधः शाखमश्वत्थं प्राहुरव्ययम्‌ ॥ छन्दांसि यस्य पणानि यस्तं वेद्‌ स वेद्वि ॥ १ ॥

१ख.घ. छ. न्ष. प्राणिनां। २ ख. ध, छ, घ. न्यथति। ५४ `

४२६ श्रीपद्धगवहीता- [अ०१९छो ०१]

ऊर्ध्वम कारतः सृ्ष्मत्वात्कारणत्वाभित्यत्वान्महत्वाथोध्वमूच्यते ब्रह्माव्यक्तमायाशक्तिमत्तन्पूलमस्येति सोऽयं संसारदक्ष उध्वैपूः | शतेश -' उःध्वेमूलोऽवोक््ञाखः ` शति । पुराणे च-“अष्यक्तगूलमभवस्तस्येवानुग्रहोस्थितः । बुद्धिस्कन्धमयशैव इन्दियान्तरकोटरः ॥ महामृतविश्ाखश्च विषये पत्रवांस्तथा । धर्माधमेसुपुष्पश्च सुखदुःखफलोदयः ॥ आजीव्यः सवभूतानां ब्रह्मवृत्तः सनातनः । एतद्रह्यवनं चैव ब्रह्माऽऽचरति नित्यश्चः ॥ एतच्छिस्वा च भिस्वा च ब्ञानेन परमासिना । ततश्चा ऽऽत्मरतिं प्राप्ये यस्मान्ञाऽऽवतेते पुनः" इत्यादि ॥ तमूधवमूलं संसारमायामयं वृक्षमधःश्ाखं महदहंकारतन्मात्रादयः क्लाखा इवास्याधो भवन्तीति सोऽयमधःशाखस्तमधःश्ाखं न श्वोऽपि स्थातेत्यश्वत्थस्तं क्षणप्रध्वंसिनमश्वत्थं प्राहुः कथयन्ति । ज्ञनेन गणात्यये दर्िते नाशित्वे तेषां विना ज्ञानेनानत्ययादनाशित्वे तेनापि तव- योग्यत्वान्न ज्ञानं गुणात्ययहेतुरित्याशङ्कां निरस्य सरक्षादेव श्रवणादिहेतं संन्यासं षिषि- त्ुब्र्यत्वस्य परमपुरुषार्थतां च विवक्ुरध्यायान्तरमारमते--यस्मादिति । कर्मिणो ज्ञानिनश्च शाल्ञेऽधिजृतास्तत्र कर्मिणां कमानुकूढं फटमीश्वरायत्तं “ फलमत उपपत्तेः ' इति न्यायानज्ज्ञानिनामपि तत्फटमीश्वरायत्तमेव ततो द्यस्य बन्धविपयेयावित्युक्तत्वा्- स्मदेवं तस्माद्ये भक्त्याख्येन योगेन मामेव सेवन्ते ते मत्प्रसादद्वारा ज्ञानं प्राप्य गुणातीता मुक्ता भवन्तीति स्थितमित्यथः। ये त्वात्मनस्तत््वमेव संदेहा्पोहेन जानन्ति ते तेन ज्ञानेन गुणातीताः सन्तो मुकं गच्छन्तीति किमु वक्तव्यमित्यर्थतिद्धम्थ- माह-- किरं वक्तथ्यमिति । आत्मतच््ाज्ञानं यतः संसारहेतुः, ज्ञानं मोक्षानुक्रम- तोऽनुनेन किं तदित्यपृष्टमपि तत्तवं मगवानुक्तवान््रभ्रामावेऽपि तस्य तद्वयुत्पादनामि- मानादित्याह--अत इति । तत्वे विवक्षिते किमिति संप्तारो वण्यते तत्राऽऽह- तत्रेति । अष्यायादिः सप्तम्यर्थः । वैराग्यमपि किमिति मृग्यते त्राऽऽह-विरक्त- स्येति । इति वैराग्याय सरंप्तारव्णनमिति शेषः । नाशसंमावनाये वृक्षरूपकं बन्पहे- तोदशेयति-ऊध्वंमृलमिति। कथं काठतः पूष्षमत्वे तदाह- कारणत्वादिति। तदेव कथं कायोपषया नियतपूर्वमावित्वादित्याह-- नित्यत्वादिति । सपैम्यापित्वाश्ोत्कर्ष समावयति-महस्वाचेति । उष्वमच्छितमुत्कृष्टमिति यावत्‌ । तस्य कुटस्थस्य कथं

१ख, ध. छ, -वामरतां प्राः । २ क. "प्य तस्मा" । ३ क. “न्ति भुतिवादा अः ।

[अ०१९छो ° १}आनन्दगिरिकृतदीकासंवङिवश्ांकरभाष्यसमेता । ४२७

मढ्वमित्याशङ्कधाऽऽह-अग्यक्तेति । स्मतिमूढत्वेन श्चुतिमुदाहरति--भुतेश्ेति । अवाश्चयो निकृष्टाः शाखा इव महदाद्या यस्य पत तथा । प्रकृते पंसारवृक्षे पुराणप्तम- तिमाह--पुराणे चेति । अव्यक्तमन्याकृतं तदेव मूढं तस्मत्प्रमवनं प्रमवो यस्य प तया तस्यैव मृकस्याग्यक्तस्यानु्रहादतिददत्वादुत्थितः संवर्धितः। तस्य ठोकिकवृक्षता- प्म्यमाह--शुद्धीत्यादिना । वृक्षस्य हि शाखाः स्कन्धादुद्धवन्ति संप्तारस्य च बुद्धः प्रकाशान्ञानापरिणामा जायन्ते तेन बुद्धिरेव स्कन्धस्तन्मयसतत्प्रचुरोऽयं संसारतररिन्ि- याणामन्तराणि च्छिद्राणि कोटराणि यस्य स्तः तथा । महान्ति मूतानि पृथि. व्यादीन्याकाशान्तानि विशाखा स्तम्मा यस्य सत॒ तथा । आजीन्यत्वमुपजीग्यत्वं, ब्र्मणाऽधिष्ठितो वृक्षो ब्रह्मवृक्षस्तथाऽपि ज्ञानं विना छेत्तुमहाक्यतया सनातन- रिरेतनः । एतश्च ब्रह्मणः परस्याऽऽत्मनो वनं वननीयं सरंमननीयमन्र हि बह्म प्रति छितं तस्य वृक्षस्य स्ंप्तारारूयस्य तदेव ब्रह्म सारमूतमथवाऽप्य बह्मवृक्षस्यानवच्छिन्नस्य पृप्ारमण्डटस्य तदेतद्रक्म वनमिव वनं वननीयं पंमजनीयं न हि ब्रह्मातिरिक्तं पसा- हस्याऽऽस्पदमसि ब्रहमेवाविद्यया सेप्रतीत्यभ्युपगमादित्य्थः । अहं ब्रह्मेति दृदज्ञा- ननोक्तं संसारवृक्षं छित्त्वा प्रतिबन्धकामावादात्मनिष्ठो भूत्वा पुनरादृत्तिराहितं कव्यं प्रभेतीत्याह-एतदिति । अधःशालमित्येत्याचष्टे-- महदिति । आदिशब्देने- न्ियादितंग्रहः । संप्ारवृक्षस्यातिचश्चठतवे प्रमाणमाह- प्राहुरिति ।

अस्ययं संसारमायामयमनादिकालमवृत्तत्वात्सोऽयं संसारवृक्षोऽ- ध्ययोऽनाधनन्तदेहादिसंतानाभ्रयो हि सुपसिद्धस्तमग्ययम्‌ । तस्येव ससारटक्षस्येदमन्यद्विशेषण छन्दांसि छादनाद्ग्यजःसापलक्षणानि यस्य सेसारवृक्षस्य पणानीव पणानि । यथा वृक्षस्य परिरक्षणा- थोनि पणानि तया वेदाः संसारवृक्षपरिरक्षणायथा धर्मार्मतद्धेतुफल- भाशनायेत्वात्‌ । यथाव्याख्यातं ससारदृक्ं सयं यस्तं बेद स वेद- द्दायेनिदित्ययैः । नहि ससारवृक्षादस्मात्समूलाञ्छेयोऽन्योऽणुमा- ्ोऽप्यबदिष्टोऽस्तयतः सर्वज्ञः स यो वेदा्थबिदिति सपूखवष्वानं स्तीति ॥ १॥

क्षणध्वंिनोऽव्ययत्वं विरुद्धमिल्याशङ्कथाऽऽह- संसारेति । तदेवोपपादयति- अनादीति । छादने रक्षणं प्रावरणं वा कर्मकाण्डानि खस्वारोहावरोहफडानि नाना- विषाेवादयुक्तानि पपतारवृक्षं रक्षन्ति तजिषठं दोषं चाऽऽवृण्वन्ति ते तानि च्छन्दांति पणौनीव भवन्तीत्यर्थः । तदेव प्रपञ्चयति- यथेति । उक्तेऽथ हेतुमाह - र्पति । करम- काण्डानां वेदानामिति शेषः । कमंब्र्मास्यप्तवेवेदाथस्य तत्रान्तमावमुपेत्य व्याच्े-

४२८ शरीमद्धगवदहीता- [अ०१९ो०२]

बेदा्येति । पृरस॑सारवृशज्ञानेऽमूलं हित्वा मूलमेष निष्ृष्य ज्ञातु शक्यमिति तन्ता नार्थं प्रयतितम्यमिति म्वा तज्जञानस्तुतिरत्र विवक्षितेत्याह-न हीति ॥ १ ॥

तस्यैव ससारदृक्षस्यापराऽवयवकर्पनोच्यते--

जधश्वोध्वै प्रषठतास्तस्य शाखा गुणप्रटरद्ां विषयप्रवाढाः ॥ अधश्च मूलान्यनुसंततानि कमानुबन्धीनि मनुष्यरोके ॥ २॥ अधो मनुष्यादिभ्यो यावत्स्थावरमू्वं च यावदह्रह्या विश्व्जो धमं

इत्येतदन्तं यथाकम यथाशृतं ह्ञानकर्मफलानि तस्य दक्षस्य क्षाखा इव

शाखाः परषधताः पगता गुणप्रवृद्धा गुणैः सस्वरजस्तमोभिः प्रवृद्धाः

स्यूलीडता उपादानभूतेविषयमवाला विषयाः श्षब्दादयः परवाला इव

दैहादिकषमेफलेभ्यः श्ाखाभ्योऽङ्कुरी भवन्तीव तेन विषयभरवाडाः

शाखाः । संसारदक्षस्य परमपलयुपादानं कारणं पूर्वसुक्तमथेदानीं कर्म

फलजनितरागदेषादिवासना पूलानीव धमाषमेभ्हत्तिकारणान्यवान्त-

रभादीनि तान्यधश्च देहाचपे्षया मृखान्यनुसंततान्यनुपविष्टानि कमा-

मुबन्धीनि कमे धमापमेलक्षणमनुबन्धः पथाद्धावी येषामुद्धतिमनुभव-

तीति तानि कमीनुबन्धीनि परनुष्यलोके विरेषतोऽ् हि मनुष्याणां

कमाधिकारः भसिद्धः ॥ २ ॥

अवयवसंबन्धिन्यपरा प्रागुक्तादतिरिक्ता कल्पनेति यावत्‌ । आमनुष्योकादावि- रिशवेरिलघःशब्दाथेमाह--मनुष्यादिभ्य इति । तस्मादेवाऽऽरम्याऽऽप्तत्यटोकादि- ्यृष्वैशब्दाथेमाह-- यावदिति । शालाश्ब्दरार्थ दीयति - ज्ञानेति । तेषां हेत्व नुगुणत्वेन बहुविधत्वं सूचयति- यथेति । प्रल्यक्षाणां श्ब्दादिविषयाणां प्रवाखत्वं शाखासु पछवत्वम्‌ । अद्ङकुरत्वं स्फारयति- देहादीति । उध्वमृमित्यत्र संप्तारवृ- क्षस्य मृढमुक्तं किमिदानीमधश्च मृढानीत्युच्यते तत्राऽऽह-संसारेति । अनुप्रवि- त्व स्वेषु विङ्गेष्वनुगततया सेततत्वमविच्छिन्नत्वम्‌ । रागादीनां कर्मफटजन्यतवं प्रकटयति--कर्मेति । कर्मणां रागादीनां मिथो हेतुहेतुमत्तवम्‌ । ` तेषां तथात्वेनव- च्छिज्ञतया प्रवृत्तिर्विशेषतो मनुष्यरोके मवतीत्यत्र हेतुमाह-अन्र हीति । कमन्यु-

त्पत्या प्राणिनिकायो छोकः । मतुप्यश्वाप्तो लोकश्वेत्यधिकृतो ब्राह्मण्यादिविशिष्टो देहो मनुष्यलोकः ॥ २ ॥

। , -गणषरिाााषषयायथाथ किप 9 णाक

१ क. "ने कुहरं । ड, ज, ने फलं । २ ख. ध, छ. देवाय" । ३ क. ख. “नानव ।

[अ० १९-छो ° ६]आनन्द्गिरिढृवरीकासंवङितश्चाकरभाष्यसमेता। ४२९ यस्त्वयं षितः ससारद्षः-

न रूपमस्येह तथोपरृभ्यते

नाम्तो न चाऽऽदिनं च संप्रतिष्ठा ॥ अश्वत्थमेनं सविरूढमूल-

मसङ्गशचघ्नेण दटेन छित्वा ॥ ३ ॥

न रूपमस्येह यथा षणिते तथा नैवोपरुभ्यते स्वभ्रमरीच्युदकमाया- गन्धवेनगरसमत्वादृष्टनष्टस्वरूपो हि स शतत एव नान्तो न परय॑न्तो निष्ठा समाश्चिवा विद्यते । तथा न चाऽऽदिरित आरभ्यायं भदत्त इति न केनचिद्धम्यते। न च संप्रतिष्ठा स्थितिमेध्यमस्य न केनचि वुपरभ्यते । अडवत्थमेनं यथोक्तं सुविरूढमूल सुष्ठ॒विरूढानि विरोह गतानि भृखानि यस्य तमेनं सुविरूढमृरखमसङ्गशख्रेणासङ्गः पुत्र वित्तरोकेषणादिभ्यो व्युत्थानं तेनासङ्गशब्ञेण शठेन परमात्माभिपुख्य- निषयष्टदीङकृतेन पनःपुनविवेकाभ्यासाश्मनिशितेन ष््छिशवा संसार एष सबीजमुदत्य ॥ १३ ॥

पुनः पुना रागादिना प्रवृत्तत्वेनानादित्वान्न संपतारवृक्षः समुश्छिद्यते न बोष्छेतत शक्यते केनापीत्याशङ्कथाऽऽह- यस्त्विति । यथा पूवं वणितं यथा च टके प्रतिद्धं तथाऽस्य रूपमिह शाच्रादनुमीयते तथा वास्य ज्ञानापनोय॑त्वं युक्तमित्याह-यथेति। तस्याप्रमितत्वे हेतुमाह--स्वम्रेति । तस्य स्वभादिसमत्वे दष्टनष्टस्वरूपत्वं हेतु करोति--््टेति । इत्यमेयतेति शेषः । तमेवामेयत्वं हेतुं कृत्वाऽवसतानमपि तद्य न भातीत्याह--भत एषेति । ज्ञाने विना आन्तिवाप्नाकमणामन्योन्यनिमित्तत्वान्ाव- प्तानमस्तीतयथः 1 इदं प्रथमत्वमपि नास्य परिच्छेत्तं शक्यमित्याह- तयेति । भआचय- न्तवन्मध्यमपि नास्य प्रामाणिकमित्याह-मध्यपरिति । ्सारवृक्षस्याश्चत्यशान्दि- तस्य क्षणमङ्करस्य स्वयभेवोच्छेदपंमवात्तदुच्छेदार्थं न प्रयतितन्यमित्याशङ्कयाऽऽह-- अश्वत्यमिति । व्युत्थानं पैराग्यपर्वकं पारित्राञ्यम्‌ । ददीकृतत्वमेव विवेकपूवैकत्वेन सुटयति-- पुनः पुनरिति ॥ ६ ॥

ततः पदं तत्परिमागितव्यं यस्मिन्गता न निवतंन्ति मूयः ॥

१यख. ड, 'यत्वमुक्त ।

४३० | | धीमद्धगवद्ीता- [अ०१९छो ०४-९]

तमेव चाऽऽ पुरुषं प्रप यतः प्रदरत्तिः प्रता पुराणी ॥ ¢ ॥

त इति । वतः पशात्पदं वैष्णवं तत्परिमागितव्यं परिमार्गेणम- न्वेषणं ह्वातव्यमित्यथः । यस्मिन्पदे गताः प्रविष्टा न निबर्व॑न्ति नाऽऽ- भुयः पुनः संसाराय । कथं परिमागितव्यमित्याह तमेव च यः पदशब्देनोक्त आद्यमादो भवं परुषं प्रपद्य इत्येवं परिमागितव्यं तच्छ-

रणतयेत्यथः। कोऽसौ ॥ यतो यस्मात्परुषात्संसारमायाद्- ्षपरटतिः रखता निः भाया पराणी चिरतनी ॥४॥

उदृत्य कि कतेन्यं तदाह-तत हति । पशादश्चत्यादूर््वं न्यवस्थितमिलयषेः।

किं तत्पदं यदनिवष्य ज्ञातव्यं तदाह--यस्मि्षिति । येन सर्व तं पूरणं पुं वा शयानं

पुरुषं प्रप्य शरणे गतोऽस्मीत्य्थः । विवतेवादानुरोभिनं दष्टान्तमाह-रेन्द्रेति ॥४॥ कर्थप्रतास्वत्पदं गण्छन्तीत्युष्यते--

निर्मानमोहा जितसङ्गदोषा अध्यारमनित्या विनिटत्तकामाः ॥ ददविगृक्ताः सुखदुःखसंननै- गच्छन्यमरूढाः पदमग्ययं तत्‌ ॥ ५ ॥ निमीनमोहा मानश्च मोहश्च मानमोहौ तौ निगेती येभ्यस्ते निमो- नमोहा मानमोहवजिता जितसङ्गदोषाः सङ्ग एव दाषः सङ्गदोषो जितः सङ्गदोषो येसते जितसङ्गदोषा अध्यात्मनिलयाः परमात्मस्वरूपाखो चन निद्यास्तत्परा विनि्कामा विक्षेषतो निरखपेन निदहचाः कामा येषां ते बिनिरृत्तकामा यतयः सन्यासिनो दैः भियापियादिभिर्बिगुक्ताः सखद्ःखसंह्ैः परित्यक्ता गच्छन्त्यमूढा मोहवभिताः पदमव्ययं त्यथोक्तय्‌ ॥ ५ ॥ | परिमागेणपूैकं वैष्णवं पदं गच्छतामङ्गान्तराण्याकाङ्सापूवंकं कथयति--कथः मित्यादिना । मानोऽहंकारः, मोहस्त्वविवेकः, जितसङ्गदोषाः शक्ुमित्रसंनिधावपि दवेषप्रीतिवर्जिता इत्यथः । तत्परत्वं श्रवणादिनिष्ठत्वं, संन्यासिनो वैराग्यद्वारा त्यक्त-

सवैकमांण इलर्थः । आदिशब्देन तद्धेतुहः । मोहवर्भितत्वमुक्तहेतुतः संजातप्तम्य- ग्धीत्वम्‌ ॥ ९ ॥ |

[अ०१९-छो ० १-५७}आनन्दगिरिकुतदीकासंवङितक्नांकरभाष्यसमेता। ४३१ तदेव पदं पनवि्षिष्यते- न तद्वापरयते सूर्यो न शशाङ्को न पावकः ॥ यद्रत्वा न नंवतन्तं तदाम परम मम॥६॥ तद्धामेति व्यषहितेन भाज्ञा संबन्धः । धाम तेजोखूपं पदं न भासः थते सूये आदित्यः सबोवभासनशक्तिमश्वेऽपि सति । तया न शषा इशन्द्रो न पावको नाप्निरपि । यद्धाम वैष्णवं पदं गत्वा पाप्यनं यश्च सृयादिने भासयते तद्धाम पदं परमं पम विष्णोः ॥ ६ ॥ तचेत्पदं वें कररन्यत्कर्मेति द्वैतापातो अवेद्यं चेदपुमधेत्वास्मेप्ितत्वापिद्धिरित्या रङयाऽऽह- तदेवेति ॥ १ ॥ यद्रत्वा न निवतैन्त इत्युक्तम्‌ । ननु सवां हि गतिरागत्यन्ता सेयोगा विप्रयोगान्ता इति हि भरसिद्धं कथमुच्यते तद्धामगतानां नास्ति निद त्िरिति, शृणु तत्र कारणम्‌-

ममर्वांशो जीवोके जीवमूतः सनातनः ॥ मनःषष्ठानीन्दियाणि प्रकृतिस्थानि कषति ॥ ७॥

ममेव परमात्मरनोऽशो भागोऽवयव एकदेश्च इत्यनथान्तरं जीवलोके जीवानां छाके संसारे जीवभूतो मोक्ता कर्तेति प्रसिद्धः सनातनः । यया नलसयकः सूयाश्चो जलनिमित्तापाये सुयेमेव गत्वा न निवतेते तथाऽय पप्य्स्तनेवाऽऽत्मना सेगच्छल्येवमेव यथा वा धघटधुपाभिपरिच््छिभो धटाद्याकाक्ष आकाश्चांशः सन्यटादिनिपित्तापाय आकां प्राप्यं न निवतैत हत्येवमत उपपन्नयुक्तं यद्रत्वा न निवतेन्त इति । ननु निरष- यवस्य परमात्मनः ्ुतोऽवयव एकदेरषोऽश्च इति । सावयवत्वे च विना- सपसङ्गोऽवयवविभागात्‌ । नैष दोषोऽविधाडृतोपाधिपरिष्छिभम एक ेशोऽश्न इव करिपितो यतः । दरचितश्चायमथेः भेत्राध्याये विस्वरक्षः त च जीवो मद्॑षत्वेन कदिपतः कथं ससरत्युत्कामति चेत्युच्यते पनः- षषटठानीद्दियाणि भोत्रादीनि पकृतिस्थानि स्वस्थाने कणेशष्कुर्यादौ हृतौ स्थितानि कर्षत्याकर्षेति ॥ ७ ॥ उक्तमनृध्याऽऽक्ञिपति-- यद्भत्वेति । तत्र प्रत्िद्धि प्रमाणयति-संयोगा इति । एमनस्याऽऽगमनान्तत्वपरपिद्धरयुक्तं यद्रतवेलयादीत्युपतंहरति-- कथमिति । आल्षपं

१. ध. छ. केसं-। २१. "ते तेनैः। ३१, भमेतद्यथा।

४३२ | भ्रीपद्गवह्ीव- [अ० १९-छो ० ८-९]

प्रिहरति-- श्चण्विति। भगवत्पराततेनिवृत्थन्तत्वामावः सपतम्यथः । जीवस्य परांशात्वेऽपि कथमुक्तदोषपतमाधिरित्याशङ्कप प्रतिमिम्बपक्षमादाय दृष्टान्तेन प्रत्याचष्ट--पयेति। अवष्डेदपत्षमाधित्य दष्टान्तान्तरेणोक्तदो षसमार्षि ददयति-यथा वेति । आति. पप्तमाधिमुपततंहरति--अतं इति । परस्य निरवयवत्वात्तदंशत्वं ओवस्यायुक्तमिति शाङ्कते-मन्विति । तस्य निरवयवत्वं साधयति-- सावयवत्वे घोति । वस्तुतो निरंशस्यापि परस्य कल्पनया ओवो ऽशो मविष्यतीति परिहरति- नेष दोष इति । वस्तुतस्तु भीवस्य नांशत्वं परमात्मना तावन्माघ्रताया दशितत्वादित्याह-दित- मेति । यदि परस्यांशत्वेन कल्पितो जीवो वस्तुतस्तदात्मेव न तरिं तस्य संसारित- मूत्करान्िर्वेति शङ्कते--कथमिति। जीवस्य ंप्रणमुत्रमणं चोपपादयितुमुपक्रमते- उष्यत इति ॥ ७॥ कसिन्कारे- शरीरं यदवापराति यचाप्यु्तामती श्वरः ॥ गरहीतेतानि संयाति वायुगन्धानिवाऽऽशयाव्‌ ॥८॥ यथापि यदा वाप्युत्क्रामतीश्वरो देहादि संघातस्वामी जीषस्तदा कर्षतीति शोकस्य द्वितीयपादोऽर्थवशात्मायम्येन संबध्यते । यदा च पू्ैस्माच्छरीराच्छरीरान्सरमामरोति तदा शृहीत्वेतानि मनःषष्ठानीन्दि- याणि संयाति सम्यग्याति गच्छति । किप्रवेत्याह वायुः पवनो गन्षा- निवाऽऽश्नयात्पुष्पादेः ॥ ८ ॥ | स्वस्थाने स्थितानामिन्ियाणां जीवेनाऽऽकर्षणस्य काटं एच्छति-कसि- भिति । जीवस्योत्रानिर्नेशवरस्येलयादङ्कयेश्वरशब्दाथमाह- देहादीति । उक्कान्य- नन्तरमाविनी गतिरिव्येतदर्थवश्ादित्युक्तम्‌ । अवरिष्टानि श्रोकाक्षराण्याच्े- यदा चेति ॥ < ॥ कानि पृनस्तानींति- | श्रोत्रे चुः स्पश्चनं च रसनं प्राणमेव च ॥ अधिष्ठाय मनश्चायं विषयानुपसेवते ॥ ९ ॥ भोभरं चक्षुः स्पशेनं च त्वगिन्द्रियं रसनं घ्राणमेव च मनश्च षष्ठं

` ्रत्येकमिन्दिफेण सहाषिष्ठाय देहस्थो विषयान्काब्दादीनुपसेवते ॥ ९ ॥ मनःषष्ठानीन्धियाण्येव प्रभरद्वारा विरोषतो दशेयति- कानीति ॥ ९ ॥

१क, नं जिहाप्रा।

[अ० १९छो ° १०-१ {]आनन्दगिरिडतदीकासंवरितश्चांकरमाष्यस्मेता। ५ १३

एवं देहगतं देहात्‌- उक्रामन्तं स्थितं वाऽपि मुञ्ञानं वा गुणान्वितम्‌ ॥ विभ्रूढा नानुपश्यन्ति पश्यन्ति ज्ञानचश्चुषः ॥ १० ॥ उत्क्रामन्तं परित्यजन्तं देहं पूर्वोपात्तं स्थितं वा देहे तिष्ठन्तं भञ्जानं ` धा श्ब्दादींथोपलभमानं गुणान्वितं सखदृःखमोहख्येगुगैरान्वितमनु- मतं संयुक्तमित्यथेः । एव॑भूतमप्येनमत्यन्तदशैनगोचरभाप्तं विग्रहा श््टा- दृष्टविषयभोगब खाङृष्टचेतस्तयाऽनेकषा मढा नानुपशयन्त्यहो कष्टे बतैत हतयनुकोश्चति च भगवान्‌ । ये तु पुनः भमाणजनिवङ्नानचक्षुषस्त एनं परयन्ति ज्ञानचक्षषो विविक्तदृष्टय इत्यथः ॥ १० ॥ शरीरमित्यादि छोके देहादात्मनोऽतिरेकमुक्त्वा श्रोतं ॒चक्षुरिल्यादौ स्वामिरषिते विषये यथायथं करणानां प्रवतेकत्वात्तम्योऽतिरिक्तश्चाऽऽत्मत्यक्तं ति तमुत््रान्त्यादि ूरवन्तं स्वरूपत्वात्किमिति सर्वै न प्श्यन्तीत्याशङ्कयाऽऽह--एवपिति । संनिहि- ततमत्वेन ददनयोम्यमपि विषयपारवदयादात्मानं सर्वे न पश्यन्तीति भगवतोऽनुक्रोशचं दरीयति-एवंभूतमिति । तरं केषामात्मदशेनं तदाह-ये तु पुनरिति ॥ १० ॥ केचिचु- यतन्तो योगिनश्चैनं पश्यनरयास्मन्यवस्थितम्‌ ॥ यतन्तोऽप्यकृतात्मानो ननं पश्यन्त्यचेतसः ॥ ११॥ यतन्तः प्रयत्नं वन्तो योगिनश्च समाहितचित्ता एनं प्रकृतमात्मानं प्यन्त्ययमहमस्मीत्युपरुभन्त आत्मनि स्वस्यां बुद्धाववस्थिर्तं यत- म्तोऽपि श्ा्खादिपमाणेरकृतात्मानोऽसंस्कृतात्मानस्तपसेन्दियजयेन च द्रितादनुपरता अक्ान्तदपात्मानः प्रयत्नं ्वन्तोऽपि नेनं परयन्य- चेतसोऽविवेकिंनः ॥ ११ ॥ ज्ञानचक्षुःशब्देन न्यायानुगृहीतं शां ज्ञानसाघनमुक्तं तत्किमिदानीं श्ाल्लमात्रेण न्यायानुगरृहीतेनाऽऽत्मानं परयन्ति नेयाह-केचित्तिति। प्रयत्नः श्रवणमननात्मकः। शाज्ञादिप्रमाणेयंतन्तो ऽपीति संबन्धः । अपंस्कृतात्मत्वं प्रकटयति-तपसेति । दुश्व- रिादविरतिफटठं कथयति- शान्तेति । अडुदधबुद्धीनामविवेकिनां सदपि श्रवणादि ने फटवदिति मत्वाऽऽह-प्रयत्नमिति ॥ ११ ॥

यत्पदं सर्वस्यावभासकमप्यगन्यादिल्यादिकं ज्योतिनोवभासयते

१ छ. 'हायेगे' । ५५

४३४ श्रीपद्धगवद्वीता- [अण०१९छो ° १२-१६]

यत्पाप्ताश्च युमुक्षवः एनः संसाराभिपुखा न निवतेन्ते यस्य च पदस्यो- पाधिभेदमनु विधीयमाना जीवा घटाकाश्नादय इवाऽऽकाक्स्यांश्षा- स्तस्य पदस्य सबोत्मत्वं सवेव्यवहारार्पदत्वं च विवक्ुशतुभिः शो विभूतिसंक्षेपमाह मगवान्‌--

यदाद्यिगतं तेजो जगद्ापयतेऽखिखम्‌ ॥ यच्न्द्रमसि यच्चाग्रां तत्तेजो विदि मामकम्‌ ॥ १२॥

यदादिल्यगतमादिलयाश्रयं कि तत्तेजो दीष्ठिः प्रकाश्चो जगद्ासयते भ्रकाश्चयत्यखिलं समस्तं यचन्द्रमसि श्श्षश्रति तत्तेजोऽवभासकं यश्चाप्नौ हृतवहे तत्तेजो विद्धि विजानीहि मामकं मदीयं मम विष्णो- स्तञ्ज्योतिः । अथवा यदादित्यगतं तेजश्रैतन्यात्मकं ज्यो तिर्यधन्द्रमसि यश्चाप्रौ तत्तेजो विद्धि मामकं मदीयं मम विष्णोस्तञ्ञ्योतिः । ननु स्थावरेषु जङ्गमेषु च तत्समानं चैतन्यात्मकं अयोतिस्तत्र कथमिदं विष- ष्णं यदादित्यगतमियादि । नैष दोषः स्वाधिक्यादाधिक्योपपत्तेः। आदित्यादिषु हि सखरमत्यन्तपकाश्चमत्यन्तभास्वरमतस्तत्रैवाऽऽ विस्तरं योतिरिति तद्वििष्यते, न तु तत्रैव तदधिकमिति । यथा हि लोके षुर्येऽपि युखसंस्थाने न काष्ठङुड्यादौ युखमाविभ॑वल्यादश्चादौ तु स्वच्छे स्वच्छतरे च तारतम्येनाऽऽविर्भवति तद्‌ ॥ १२ ॥

अनन्तर शछोकचतुष्टयस्य वृत्तानुवादद्धारा तात्पय॑माह-यत्पदपिति । जीवा- प्मत्वेन चिद्रपत्वमुक्त्वा तदीयनेतन्येनाऽऽदिल्यादीनामवमास्रकत्वाचच बह्मणथिदूपत्व- मित्याह--यदादित्येति । चिद्रूपस्येव ब्रह्मणः सवौत्मकत्वप्रतिपादकत्वेन -छोकं म्याच्टे-यदित्यादिना । आदित्यादौ तत्न तत्र स्थितं ब्ह्मचैतन्यज्योतिः सवौव- भाप्तकमित्थेः । ब्रह्मणः सवैज्ञत्वेन चिद्ूपत्वमन्न विवक्षितमिति व्याख्यान्तरमाह-- अथवेति । चैतन्यज्योतिषः सवेत्राविरेषादादित्यादिगतत्वविदोषणमयुक्तमिति शङ्ते- मन्विति । सवैत्र सत्वेऽपि क्विदेवामिव्यक्तिविशेषाद्विदोषणमिति परिहरति- नैष दोष इति । तदेव प्रपश्चयति--आदित्यादिष्विति । सवत्र वेतन्यन्योतिषस्त्यत्वेऽपि कचिदेवामिव्यक्त्या विशेषणोपपत्ति दृष्टान्तेन स्पष्टयति-यथा हीति ॥ १२॥

किच- गामाविश्य च रतानि धारयाम्यहमोजसा ॥ पुष्णामि चौषधीः सर्वाः सोमो भ्रूखा रसात्ममकः॥१३॥

[अ०१९ऋो ° १ ४} भनन्दगिरिदतटीकासंवरितश्षांकरभाष्यसमेता। ४३९

शाँ पृथिवीमाविक्ष्य प्रविश्य धारयामि भ्रतानि जगदहमोजसा षणेन ट्छ कामरागविवनितमेश्वरं जगद्विधारणाय पृथिव्यां भविष्टं येन गुवीं पृथिवी नाधः पतति. न बिदीयते च । तथा च मच्रवणेः- “येन धौर्गरा पृथिवी च ढा” इति । “स दाधार पृथिवीम्‌” शटयादिश । अतो गामाविश्य च भूतानि चराचराणि धारयामीति युक्तमुक्तम्‌ । रिच पृथिव्यां जाता ओषधीः सवा पव्रीहियवाद्ाः पष्णामि पृष्टिमती रसस्वादमतीश्च करोमि सोमो भूत्वा रसात्मकः सोमः सर्वैरसात्मको रसस्वभावः; सर्व॑रसानामाकरः सोमः स हि सवां ओषधीः स्वात्मर- सानुमवेश्चेन पुष्णाति ॥ ११ ॥

इतश्च सर्वात्मत्वं प्रकृतपदस्य युक्तमित्याह-- चेति । ईरो हि एथिवीदेव- तारूपेण पएथिवीं प्रिय मृतराञ्दितं जगदेश्वरेणैव बेन निमति ततो गुर््यपि एथिवी विदीयै नाघो निपततीत्यत्र प्रमाणमाह-तथा चेति। परस्येव हिरण्यगीत्मना$- वस्थानान्न मश्रयोरन्यपरतेति मावः । देवतात्मना धावाएथिव्योरुग्रत्वमुद्धरणपाम्थ्य थाऽपीश्वरायत्तमेव स्वरूपधारणं तदपेक्षया दुबैत्वादिति द्रव्यम्‌ । ईश्वरस्य स्वी- हमत्वे देत्वन्तरभाह--र्किचेति । रप्तात्मकसोमरूपतापत्तावपि कथमोषधीरीश्वरः पवी पष्णातील्याशङ्कयाऽऽह- सर्वेति ॥ १६॥ किब- अहं वैश्वानरो मूत्वा प्राणिनां देहमाभितः ॥ प्राणापानसमायुक्तः पचाम्यतरं चतुर्विधम्‌ ॥ १४ ॥ अहमेव वैश्वानर उदरस्थोऽभनिभत्वा ““अयमभररवैश्वानरो योऽयमन्तः पुरुषे येनेदमन्ञं॑पच्यते' हइत्यादिश्तेर्वे्वानरः सन्पराणिनां भराण- धृतां देहमाभितः पभरविष्टः प्राणापानसमायुक्तः भराणापानाभ्यां समा- थुक्तः संयुक्तः पचामि पक्ति करामि चतुविधं चतुष्पकारमन्नमशनं भोञ्यं भक्ष्यं चोष्यं ष्यं च भोक्ता वैश्वानरोऽप्निर्भोज्यमन्नं सोमस्तदेत- दुभयमग्रीषोमो सवेमिति परयतोऽन्नदोषरेपो न भवति ॥.१४॥ भगवतः सवोत्मत्वे हेत्वन्तरमाह--र्वि चेति । अहमेवेत्यहंशब्देन परो रक्ष्यते, मत्वा पचामीति संबन्धः । परस्येव जाठरात्मना स्थितौ श्रुतिं प्रमाणयति-अय- मिति । बाह्यं मोम व्यावर्तयति-योऽयमिति । देहान्तरारम्भकं तृतीयं मूं

१ ख, “ज्यो गोरुत्व' । २ क. ख. छ. "णत्वसा" ।

४३६ श्रीमद्धगवदीता- [अ०१९छो०१९]

न्यवच्छिनत्ति- येनेति । जाठरात्मना परः स्थितशरत्तस्य देहाधितत्वं सिद्धमिति न एयग्वक्तन्यमित्याराङ्कय “पुरुषविधं पुरुषेऽन्तः प्रतिष्ठितं वेद” इति श्च॒तिमाध्रित्याऽऽह- रवि इति । परस्य जाठरात्मनोाऽत्नपाके सहकारिकारणमाह- प्राणेति। पयु- त्वं संधुक्षितत्वम्‌ । अन्नस्य चातुर्विध्यं प्रकटयति--भोज्यमिति । मोक्तरि वशा- नरदषटि्मेन्यि सोमदृष्िरवं मोक्तमोज्यरूपं सरै जगदश्रीषोमात्मना मुक्तिकाठे ध्यायतो भोक्तुरन्कृतो दोषो नेति प्राप््गिकं सफ ध्याने ददौयति- भोक्तेति ॥ १४॥

किच- ` सर्वस्य चाहं हदि संनिविष्टो मत्तः स्मतिज्ञानमपोहनं च ॥ ेदेश् सवरहमेष वे्यो वेदान्तकृदेद्विदेव चाहम्‌ ॥ १५ ॥

स्वस्य भाणिजातस्याहमात्मा सन्हृदि बुद्धौ संनिविष्टोऽतो मच आत्मनः सरवेभाणिनां स्मृतिङ्गीनं तदपोहनं च । येषां एण्यकमिणां प॒ण्य- कमोनुरोधेन श्खानस्मृती भवतस्तथा पापक्िणां पापकर्मानुशूपेण स्मृतिह्वानयोरपोहनं चापायनमपगमनं च । वेदैश्च सर्वैरहमेव परमात्मा वेधो वेदितव्यो वेदान्तडदरेदान्ताथंसंमदायटृदिलर्थः । बेदविद्रेदा- येविदेव चाहम्‌ ॥ १५ ॥

इतश्च सवीत्मत्वेन सर्वव्यवहारास्पदत्वमीश्वरस्येत्याह-- चेति । प्राणिजातं मह्षादिपुक्तिकान्तम्‌ । आत्मतया बुद्धौ संनिविषटत्वं तद्वुणदोषाणामशेषेण द्त्वम्‌ । अतो बुद्धिमध्यस्थस्य गुणदोषदर्टत्वादिति यावत्‌ । मत्तः सवैकरमाध्यक्षाज्ग्न्रसूत्र धारादित्यथः । प्राणिनां स्मतिज्ञानयोस्तदुपायस्य च मगवदधीनत्वे मगवतो वैषम्य स्यादित्याशङ्कयाऽऽह- येषामिति । स्मृतिजैन्मान्तरादावनुमूतस्य परामशः । देश- काटस्वमावविप्रङृष्टस्यापि ज्ञानमनुमवः । धमोधमौम्यां विचित्रं कुर्वतो नेश्वरस्य वेष- म्यमिति मावः | वेदवेद्यं परं ब्रह्म मगवतोऽन्यदिति शङ्कां वारयति- बेदेरिति । वेदा- न्तानां पोरषेयत्वं परिहरति--बेदेति । तदरथप्प्रदायप्रवतेकत्वार्थं॑तद्थयायातथ्यज्ञा- नवत्त्वमाह-वेदायेति ॥ १९ ॥

भगवत ईश्वरस्य नारायणाख्यस्य विभुतिसंक्षेप उक्तो विशिष्टोपाधि- छतो यदादित्यगतं तेज इत्यादिना, अथाधुना तस्येव क्षराक्षरोपाधि- प्रविभक्ततया निरूपाधिकस्य केवलस्य स्वरूपनिदिधारयिषयोत्तरश्थोका

[अ० ११.छो° ११-१७]आनन्दगिरिषृतदीकासंवरितर््ाकरभाष्यसमेता। ४१७

आरभ्यन्ते । तत्र सर्ममेवातीतानागतौनन्तराध्यायार्थनातं भिधा रा्ी- कृलयाऽऽह-

हाविमो पुरूषो के क्षर्वाक्षर एव च ॥ ्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते ॥ १६ ॥ द्राषिमौ पृथग्रा्षीतौ परुषा वित्युच्येते लोके संसारे । क्षरथ प्षर-

तीति क्षरो विनाश्येको राश्चिरपरः पुरुषोऽक्षरस्तदिपरीतो भगवतो

मायाश्चक्तिः क्षराख्यस्य पुरुषस्योत्पत्तिबीजमनेकसंसारिजन्तुकामकमौ-

दिसंस्काराभयोऽक्षरः पुरुष उच्यते । को तौ पुरुषाषित्याह स्वयमेव

भगवाम्क्षरः सवाणि भतानि समस्तं विकारजातमिलयथः । कूटस्थः

कूटो राश्ली राक्चिरिव सथितः, अथवा कृटो माया षश्चना निह्मता

कुटिङतेति पयायाः, अनेकमायादिपरकारेण सथितः कूटस्थः संसारबी-

जानन्त्यान्न क्षरतीत्यक्षर उच्यते ॥ १६ ॥

उत्तर्षोकानां तात्प वक्तं वृत्तं कीतैयति- भगवत इति । विरिष्टोपाभिरादि- दादिः । संप्रत्यध्यायत्तमातेरुत्तरसंदर्भस्य तात्प्यमाह--अथेति । न केवरं निरूपा- पिकात्मखरूपनिषीरणायोत्तरम्न्थः कतु स्ैस्यैव गीताशा्ञस्यार्थनिर्णयाभमित्याह-- तत्रेति । क्षराक्षरोपाथिभ्यां परमात्मना च रारिघ्रयमुक्तेन सवीत्मत्वेनाश्ुद्धघादिदोष- प्रपक्तावुक्तं--दराविमाविति। पुरुषोपाधित्वात्पुरुषत्वं न साक्षादिति विवक्षित्वाऽऽह- पुरुषानिति । परं पृरूषं व्यावतंयति- भगवत इति । तत्र काय॑ङिङ्गकमनुमानं सूष- वति-क्षराख्यस्येति । मायाशक्ति विना भोक्तणां कमादिसंस्कारादेवोक्तकारयोत्पत्ति- श्लिाश्ङ्कय तस्य निमित्तत्वेऽपि मायाशक्तिरूपादानमिति मत्वाऽऽह-अनेकेति । कामकमौदीत्यादिदाञ्देन ज्ञानं गृह्यते । प्रकृतिं पुरुषं चैवेति प्रकृतयोरिह ग्रहणमिति शङ्कामाकाङताद्वारा वारयति-को ताविति । कूटशब्दाथमुक्त्वा तेन स्थितस्य कूट- स्यतेति संपिण्डितमथमाह--अनेकेति । तस्य कथमक्षरत्वं विना ब्रक्षन्ञानमनाशादि. याह-संसारेति ॥ ११॥

आभ्यां प्षराप्तराभ्यां विरक्षणः प्तराक्षरोपाधिद्रयदोषेणास्पष्टो नित्यन्चुद्बुदधमुक्तस्वभावः-

उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमासमे्युदाहृतः ॥ थो छोकत्रयमाविश्य बिमर्यग्यय ईश्वरः ॥ १७ ॥

जय या भि अमम या

` १ घ्‌, छ, ^ताघ्याः ॥

४३८ धीमद्गवद्रीता- [अ०११ो०१८

उत्तम उत्डरष्तमः पुरुषस्त्वन्योऽत्यन्तविलक्षण आभ्यां परमात्मेति परमधासौ देहा्विद्याछतात्मभ्य आत्मा च सर्वभूतानां प्रल्यक्चेतन इत्यतः पररमात्मेत्युदादत उक्तो वेदान्तेषु । स एव विषेष्यते यो छोकत्रयं भर्भवःस्वराख्यं स्वकीयया चेतन्यबदाक्त्याऽऽवि्य भरविदय बिभति स्वरूपसद्धावमात्रेण बिभति षारयत्यव्ययो नास्य ष्ययो बिधत शत्यव्यय हैश्वरः सर्व्नो नारायणाख्य ईंदानशीरः ॥ १७ ॥

कार्यकारणाख्यौ राशी ददौयित्वा रादयन्तरं दशीयति- आभ्यामिति । वैष्स- न्यफटमाह--क्षरेति । उपापिद्भयक्ृतगुणदोषास्पे फरितिमाह-नित्येति। आम्य कषराक्षराम्यामिति यावत्‌ । उत्तमोऽन्य इति पदद्वयं वस्तुतः पवैथेव क्षराक्षरात्मता- मावदृष्छर्थम्‌ । जडवगेस्यान्यत्वकरतं स्वात्यं निरस्यति-स एवेति । रोकश्नय- भित्युपरक्षणं सर्वै जगदपि विवक्षितम्‌ । चैतन्यमेव बठं तघ्र शक्तिमाया तयेति यावत्‌। लगद्धारणे परस्य ग्यापारान्तरं वारयति- स्वरूपेति । न षचास्यान्यो धारयिता स्वतोऽचछत्वादित्याह-अग्यय इति । “' संयुक्तमेतत्सरमक्षरं च व्यक्ताव्यक्तं महे विश्वमीशः ” इतिश्ुलर्थ गृहीत्वाऽऽह-रश्वर इति ॥ १७॥

यथाव्याख्यातस्येश्वरस्य पुरुषोत्तम इत्येतन्नाम प्रसिद्धं घस्य नाम-

निर्धैचनमसिद्याऽ्यव्वं नानो दु्धयाभिरापिशयोऽहमी श्वर इत्यात्मानं दुशेयति भगवान-

यरमार्रमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः ॥ अतोऽस्मि खोक वेदे च प्रथितः पुरूषोत्तमः ॥ १८॥

यस्मात््षरमती तोऽहं संसारमायारृप्तमहवत्थाख्यमतिक्रान्तोऽहमक्षरा-

दपि सेसारटक्षबीजभूतादपि चोत्तम उत्छरष्टतम उध्वेतमो बाऽतः क्षरा-

क्षराभ्यायुत्तमत्वादस्मि भवामि खोके वेदे च प्रथितः भरख्यातः पुर-

षोत्तम इत्येवं भां भक्तजना विदुः कवयः कान्यादिषु चेदं नाम निष-

प्रनित पृरषोत्तम इत्यनेनामिधानेनाभिश्णन्ति ॥ १८ ॥

किंच छोक्वेदयोभगवतो नामप्रपिद्या सिद्धमप्रपञ्चत्वमित्याह- यथेति । अश कणी दिवदस्य नानो रूढत्वादर्थविोषामावाद्धगवतोऽपि ठोकिकेश्वरवदीश्वरत्वं प्ताति शयमिति नेलयाह-- तस्येति । यस्मादिलयस्यपिक्ितं निक्षिपति--अत इति । उत्तमः पुरुष इति वाक्यशेषः ॥ १८ ॥

१ क. छ. “सिद्धाः ।

[अ० {९.्ो ° १९-२ ० ]आनन्दगिरिकृवदीकासंवरितर्षांकरमाष्यसमेषा।४१९ अथेदानीं यथानिरक्तमात्मानं यो षेद तस्येदं फलमुच्यते-

यों मामेवमंमढो जानाति पुरुषोत्तमम्‌ ॥ स स्वंबिद्वजति मां सर्वभावेन भारत ॥ १९॥ यो मामीश्वरं यथोक्तविशेषणमेवं यथोक्तेन प्रकारेणासंमूढः समौ- एषजितः सञ्ञानात्ययमहमस्मीति पुरुषोत्तमं स॒सर्ववित्सर्वात्मना सर्व वेत्तीति सवेह्नः स्भूतस्थं भजति मां सवैभावेन सवात्मचिचततया हे भारत ॥ १९ ॥

आत्मनोऽप्रपश्चत्वं ज्ञानफटोक्त्या स्तोति-- अथेति । यथोक्तविदोषणं सर्वात्मत्व दिविहेषणोपेतमिति यावत्‌ । क्षराक्षरातीतत्वं यथोक्तप्रकारः । संमोहवर्ितः मोहेन देहादिष्वात्मात्मीयत्वबुद्धा रहित इत्यर्थः । मगवन्ते जानतः सवैवित््वं तस्थैव सर्वात्मना परयत्वादित्याह-स सवनिदिति । सवीत्मनि मय्येवाऽऽसक्तचित्तत्वेनेलयर्थः ॥ १९ ॥

अस्मिन्नध्याये भगवत्तत्वङ्नानं मोक्षफलयक्त्वाऽथदानीं तत्साति-

इति गुह्यतमं शाघ्रमिदसुक्तं मयाऽनघ ॥ एतद्‌ बुद्ध्वा बुदिमान्स्या्कृतहृत्यश्च मारत ॥ २०॥ इति श्रीमहाभारते शतसाहख्यां संहितायां वेयासिक्यां भीष्मपवेणि भ्रीभगवद्रीतासुपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगाखे श्रीटृष्णाजुनसंवादे पुरुषोत्तम- योगो नाम पश्वद्रोऽध्यायः ॥ १५॥ इत्येतदुष्यतमं गोप्यतममत्यन्तरहस्यमिल्येतत्‌ । फ तच्छाञ्ञमर्‌ । यदधपि गीताख्यं समस्तं श्ाल्ञमुच्यते तथाऽव्ययमेवाध्याय इह श्राञ्च- मित्युच्यते स्तुत्यर्थं भकरणात्‌ । सर्वो हि गीताश्षाखार्थोऽस्मिननध्याये समासेनोक्तो न केवलं, सवेश्च वेदाथ इह परिसमाध्रो ‹ यस्तंवेदस मेदवि्‌ " ‹ वेदैश्च सर्वैरहमेव वेः " इति चोक्तम्‌ । शदयुक्तं कथितं परया हेऽनधापाप । एतच्छास्ं यथादरिता्थं बुद्ध्वा ब्ुद्धिमान्स्याद्ध- वेभान्यथा तदृलश्च भारत छतं इत्यं कतव्य येन स कृतढृत्यो विशिष्टजन्मपरसूतेन ब्राह्मणेन यत्कतैव्यं तत्सर्व भगवत्तश्वे विदिते छृतं भेदिदलय्थः। न चान्यथा कतेव्यं परिसमाप्यते कस्यचिदिल्यभिपायः ।

‹ सर्वं कमाखिरं पाथं हाने परिसमाप्यते ` इति चोक्तम्‌ ।

४० | श्रीमद्गवदरीता-- . ` [अ० १९.छो ०१]

‹“एतद्धि जन्मसामग्रयं ब्राह्मणस्य विक्षेषतः । भ्राप्यैतत्छरतदत्यो हि द्विजो भवति नान्यथा इति च मानवं षचनम्‌ । यत एतत्परमा्थतच्ं मत्तः श्ुतवानसि ततः कृतार्थस्त्वं भारतेति ॥२०॥

हृति श्रीमत्परमहंसपरिवाजका चायगोषिन्दभगवत्पूञ्यपाद शिष्यश्री - मष्ठंकरभगवतः कृतौ श्रीभगवद्रीताभाष्ये पुरुषोत्तमयोगो नाम पश्चदशोऽप्यायः ॥ १५ ॥

सध्यायार्थमनूयोपपंहारछ्ठोकमवतारयति--अस्मिभ्निति । पर्ैस्यां गीतायां इाखशब्दे वक्तव्ये कथमस्मिन्नध्याये तत्प्रयोगः स्यादिलयाशङ्याऽऽह- यदपीति । प्ंनिहितमध्यायं स्तोतुमपि कृतस्तत्र शाल्ञहाब्दस्तदथमावात्तत्राऽऽह- सर्वो हीति । गीताश्चाज्र्थस्य स्ैस्या्र संकषिप्तत्वादेव केवरं शाल्ञशब्दो न मवति किं तु वेदाथ- स्यापि सर्षस्यात्र समापेरयुक्तं॑शाल्ञपदमित्याह-नेति# । तत्र गमकमाह-यस्त- मिति । मगवत्तत्वज्ञाने कतकृत्यतेदेतदुपपादयति- बिशिष्टेति । नान्ययेत्युक्तं प्रप- श्चयति- न चेति । सत्यपि तच्न्ञाने कर्मणां कर्तव्यत्वान्न कतैव्यसमापिरित्याश- इधाऽऽह- सर्वमिति । तच्छज्ञाने तार्थतेत्यत्र मनोरपि सेमतिमाह-एतद्धीषि । मारतेतिसंबोधनतात्पयंमाह--यत इति । तदनेनाऽऽत्मनो देहाद्यतिरिकतत्वं चिद्रपतव पवीत्मत्वं कार्यकारणविनिमुक्तत्वेनाप्रपश्चत्वं॒तस्याखण्डेकरपव्रह्मात्मत्वज्ञानादशेषपुर षा्परिप्तमातिरित्युक्तम्‌ ॥ २० ॥

इति श्रीमत्परमहंषपरिनाजकाचायश्री मच्छुद्धानन्दपुज्यपादशिष्यानन्दज्ञानविर- चिते श्रीमद्धगवद्वीताशांकरमाप्यव्याखूयने पञ्चदशोऽध्यायः ॥ १९ ॥

( श्रेकानामादितः सखमष्टयङ्काः-५४१ )

अथ षोडरोऽध्यायः ।

देष्यासुरी राक्षसी चेति भाणिनां प्रतयो नवमेऽध्याये सूचिता स्तासां विस्तरेण भरदशंनायाभयं सच्संशुद्धिरिलयादिरध्याय आरभ्यते,

* अत्र सवैश्वेति प्रतीकं युक्तं प्रदीतुम्‌ । अथवा भाष्ये न केवरमिदयस्यात्रे गीताशाज्ञाे एषेखभिकं पाव्यम्‌ ।

[अ० १६० १}आनन्दगिरिङतरीकासंवङितिशाकरभाष्यसमेता । ४४१.

तत्र॒ ससारमाक्षाय देवी प्रकृतिनिवन्धनायाऽऽसरी राक्षसी षेति देव्या आदानाय पदर्चनं क्रियत इतरयोः परिवजनाय- श्रीमगवानुवाच- जभयं सत्वसंशचदिज्ञानयोगव्यवस्थितिः ॥ दानं दमश्च यज्ञश्च स्वाध्यायस्तप आर्जवम्‌ ॥ १॥ अभयमभीरुता सत्त्वसंशुद्धिः सत््स्यान्तः करणस्य संगव्यवहारेषु परवञ्चनमायादृतादिपरिवजंनं शुद्धभावेन व्यवहार इत्यर्थ; । ज्ञानयो- गन्यवस्थितिङ्गानं शास्त आचा्यतश्वाऽऽत्मादिपदार्थानामवगमोऽवग- तानामिन्दियाद्पसंहारेणेकाग्रतया स्वात्मसंबेधतापादनं योगस्तयोर्खान- योगयोव्येवस्थितिरव्यवस्थानं तजिष्ठतैषा प्रधाना दैवी सास्विदी रपत्‌ । यत्र च येषामधिकृतानां या प्रतिः संभरति साच्िकी सोच्यते । दानं यथाशक्ति संविभागोऽन्नादीनां, दमश्च बाह्यकरणा- नायुपश्चमोऽन्तःकरणस्योपश्षमं शान्ति वक्ष्यति, यह्व श्रौतोऽग्निहो- भादिः, स्मातेश्च देवयङ्गादिः, स्वाध्याय ऋग्वेदा्ध्ययनमदृ्ार्थ, तपो वक्ष्यमाणं शारीरादि, आजंवमृजुत्वं सवदा ॥ १ ॥ व्यवहितेन संबन्धं वदन्नध्यायान्तरमवतारयति- दैवीति । वी सृचिता राक्षसी. मासुरीं चेव प्रकृतिं मोहिनीमित्यादाविति शोषः । प्रकृतीनां विस्तरेण ददनं कु्ोपयो- गीत्यादाङ्कय विमज्योपयोगमाह - संसारेति । अतीते चाध्याये कर्मानुबन्धीन्यधश्च मखान्यनुसंततानीत्यन्न कमेन्यङ्गया वाप्ननाः संप्तारस्यावान्तरमृखत्वेनोक्तास्ता मनुष्यदेहे प्रामवीयकमोनुपारेण व्यज्यमानाः सात्तिकादिमेदेन दैव्यादिप्रकृतित्रयत्वेन विभक्ता वि्ितीषुमेगवानुक्तवानित्याह--भ्रीभगवानिति । अभीरुता शाञ्रोपदिष्टेऽथ संदेहं हित्वाऽनुष्ठाननिष्ठत्वं, परवश्चना परस्य व्याजेन वक्षीकरणम्‌, माया हदयेऽन्यथा कृत्वा बहिरन्यथा व्यवहरणम्‌ , अनृतमयथादृष्टकथनमादिपदेन विप्रखम्भादिग्रहः । उक्तमर्थ पक्िप्याऽऽह--्रुद्धेति । एषेत्यमयाच्या ज्ञानादिसिथित्यन्ता त्रिधोक्तेति यावत्‌ । तामेव प्ात्तिकी प्रकृति प्रकटयति--यत्रेति । ज्ञानि करमणि वाऽपिकृतानाममीर- ताया या प्रकृतिः सा तेषां तत्र साच्तिकी संपदित्यर्थः । महामाग्यानामल्यत्तमा दैवी पषदुक्ता संप्रति सर्वेषां यथापतमवे संपदं व्यपदिशति--दानमिति । बाह्यकरणवि- शेषे कारणमाह--अन्तःकरणस्थेति । देवयन्ञादिरित्यादिशब्देन पितयन्ञो भूतयज्ञो मनुष्ययज्ञश्वेति त्रयमुक्तम्‌ । ब्रह्मयज्ञस्य स्वाध्यायेन पएरथकरणात्‌ ॥ १ ॥

१यख. सष, “शमः शान्तिरिति वः । ५६

४४२ श्रीपद्धगवद्रीता-- ` [अ० १९ -छो ०२-६] िचि- | अहिंसा सस्यमक्रोधस्त्यागः शान्तिरपैशुनम्‌ ॥ द्या मतेष्वलोटुप्वं मादेवं हीरचापरम्‌ ॥ २॥ अर्हिसाऽदहिसनं भाणिनां पीडावजेनं, सत्यमप्रियारतर्वाजितं यथामू- तार्थवचनम्‌, अक्रोधः परेराकुष्स्याभिहतस्य वा प्ाप्ठस्य कोधस्योपश्- मनं, त्यागः संन्यासः पुवं दानस्योक्तत्वात्‌, श्ान्तिरन्तःकरणस्योप- शमः, अयशुनमपिश्ुनता परस्मै पररन्धपरकटीकरणं पैशुनं तदभावोऽ- पैशनं, दया षा भुतेषु वुःखितेषु, अलोटुप्त्वमिन्दियाणां विषयसंनि- धावविक्रिया, मार्दवं मृदुताऽक्रोयं द्यीरेज्जा, अचापरमसति प्रयोजने वाक्पाणिपादादीनामन्यापारयितत्वम्‌ ॥ २॥ दैवीं सपदमभिजातस्य विशेषणान्तराणि ददैयति--किंचेति । त्यागश्ब्देन दानं कस्मान्नोच्यते तत्राऽऽह- पूर्वमिति । ठजाऽकार्यानुवृत्तिहेतुगहीनिमित्त मनोवृत्तिः ॥ २ ॥ किच- तेजः क्षमा धृतिः शोचमद्रोही नातिमानिता ॥ भवन्ति संपदं दैवीमभिजातस्य भारत ॥ ३ ॥ तेजः भरागरभ्यं न त्वग्गता दीधिः, ्षमाऽऽकृष्टस्य ताडितस्य वाऽन्त- ` धिक्रियानुत्पत्तिरुत्पन्ायां विक्रियायां प्रश्ञमनमक्रोप इत्यवोचाम, इत्थं क्षमाया अक्रोधस्य च विशेषः, धृतिर्दहेन्दियेष्ववसादं प्राप्ेषुं तस्य प्रतिषेधकोऽन्तःकरणहत्तिविक्षेषो येनोत्तम्मितानि करणानि देह नावसीदन्ति, शोच द्विविधं मृललकृतं बाह्यमाभ्यन्तरं च मनोबुद्धयो- नमरं मायारागादिकाटुष्याभाव एवं द्विविधं शोचम्‌, अद्रोहः परजि- धांसाभावोऽदिंसनं, नातिमानिताऽलय्थं मानोऽतिमानः स यस्य विद्यते सोऽतिमानी तद्धावोऽतिमानिता तदभावो नातिमानिताऽऽत्मनः पृज्य- तातिक्षयभावनाभाव इत्यथः । भवन्यभयादीन्येतदन्तानि संपदमभि- जातस्य । विशिष्टां संपदं दैवीं देवानां सपद मभिलक्ष्य जातस्य दैवविभूत्यस्य भाविकल्याणस्येलयर्थो हे भारत ॥ ३ ॥ देवीं संपदं प्राप्तस्य विशेषणान्तराण्यपि सन्तीलाह- किंचेति । भ्यां कीर. यति- नेति । अध्यात्माधिकारादिति शेषः । क्षमाक्रोषयोरेकार्थत्वेन पौनस्क्लयमा- शङ्कय परिहरति-उत्पन्नायामिति । तयोरेवं विोषादपोनर्क््यं फठ्तीलाह-

[अ०११.छो ° ४-९} आनन्द गिरिक़तदीकासंवछितक्ांकरभाष्यसमेता । ४४४

इत्थमिति । वृत्तिविशेषमेव विशदयति- येनेति । शौचस्य द्वैविध्यमेवं प्रकटयति- शललेत्यादिना । नेमस्यमेव स्फोरयति- मायेति । उक्तमुपसंहरति- एवमिति । अतिमानित्वामावमेव व्यनक्ति--आत्मन इति । कस्येतानि विशेषणानीत्यपेक्षाया- माह-भवन्तीति । साधकस्य मनुष्यदेहस्थस्येव कथं दैवीं संपदममिरक्ष्य॒जातत्व- मियाशङ्कयाऽऽइ- देवेति ॥ ६ ॥

अयेदानीमायुरी संपदुच्यते--

दम्भो दर्पोऽतिमानश्च क्रोधः पारुष्यमेव च ॥ जन्नानं चाभिजातस्य पाथं संपद्मासुरीम्‌ ॥ ९ ॥ दम्भो धरमध्वजित्वम , दर्पो धनस्वजनादिनिमित्त उत्सेकोऽतिमानः पर्वोक्तः क्रोधश्च, पारुष्यमेव च परुषवचनं यथा काणं चश्ुष्मान्‌) विद्यं रूपवान्‌ , हीनाभिजनमुत्तमाभिजन इत्यादि । अश्ानं चाविषे- क्वान मिथ्याप्रत्ययः कतव्याकतव्यादिविषयमभिजातस्य पाथ । किम- भिजातस्येत्याह--असुराणां सेपदासुरी तामभिजातस्येत्यथंः ॥ 9 ॥ आदेयत्वेन दैवीं संपदमुक्त्वा देयत्वेनाऽऽपुर॑सपदमाह-अयेति । उत्तेको मदो महदवधीरणाहेतुः, आत्मन्युत्कृष्टत्वाध्यारोपोऽतिमानः, कोषस्तु कोपापरपयायः छपरापकारप्रवृ्तिहेतुर्नत्रादिविकारिङ्गोऽन्तःकरणवृत्तिविशेषः । परुषो निष्ठुरः प्रल- परूस्वाक्तस्य मावः पारुष्यं, तदुदाहरति- यथेति । तामभिजातस्य दम्मादीन्यन्ञा- नान्तानि मवन्तील्यनुषज्यते ॥ ४ ॥ | अनयोः संपदोः कायमुच्यते- दैवी संपदिमोक्षाय निबन्धायाऽऽसुरी मता॥ मा श्युचः संपद्‌ दैवीमभिजातोऽसि पाण्डव ॥ ९॥ दैवी सपधा सा विमोक्षाय संसारबन्धनात्‌ निबन्धाय नियतो बन्धो निबन्धस्तदथमासरी संपन्मताऽभिमेता तथा राक्षसी । तनरवम्‌- केऽजनस्यान्तगेतं भावं किमहमासुरसंपयुक्तः किं वा दैवसंपचुक्त इत्येवमाखोचनारूपमारक्स्याऽऽह भगवान्मा शचः शोकं मा कार्षीः संपदं दैवीमभिजातोऽस्यभिलक््य जातोऽसि भाविकल्याणस्त्वमसी- त्यथ हे पाण्डव ॥ ९५॥ कायं फटविमागः । आपुरीत्युपठक्षणं राष्री चेति द्र्टन्यमिल्याह-तथेति ।

१क. ख, ऊ. 'पोऽभिमाः।

४४४ श्रीपद्धगवहीतवा- [अ० ११ छो ०१-७]

फषटविमागे सेपदोरेवमुक्ते प्रतीत्यार्जुनस्यामिप्रायं भगवतो वचनमिल्याह- क्रति । तत्राऽऽभमिजात्यं हेतुं करोति--हे पाण्डवेति ॥ ९ ॥ दौ मूतसगीं छोकेऽसिमिन्देव आसुर ए्व च ॥ ठेवो 9 ९ देवो विस्तरश्चः प्रोक्त आसुरं पार्थं मे शुणु ॥ ६॥ दर भूतेति । दो द्विसंख्याकौ भूतसगौ भृतानां मनुष्याणां सर्गौ शष्ठ भूतसगों सृज्यते इति सर्गो भूतान्येव सृज्यमानानि दैवासुरसंपधु- क्तानि दर भूतसगांषित्युच्येते “द्रया ह भाजापत्या देवाशासुरा्" इति श्तेः । लोकेऽस्मिन्ससार श्तय्थः । सर्वेषां दैविष्योपपत्तेः। कौ तौ भूतसगावित्युच्येते प्रकृतावेव देव आसुर एव च। उक्तयोरेब पुनरनुबादे अयोजनमाह देवो भुतसर्गोऽभयं सच्वसेशद्धिरित्यादिना विस्तरो विस्तरपकारेः भोक्तः कथितो न त्वासुरो विस्तरशो ऽतस्तत्परिवजेनाथै- मासुरं पाथं मे मम वचनादुच्यमानं निस्तरक्षः शयुण्वषधारय ॥ ६ ॥ निर्दयानां रक्षसं सपत्ततीयाऽस्ति सा कस्माननोक्तेत्याशङ्कयाऽऽसुर्यामन्तमावादि. त्याह-~- द्वाविति । मृतानां दविध्ये मान्वेनोद्रीथनराह्मणमुदाहरति-- द्रया हेति। संपट्वययुतेम्योऽतिरिक्तानामपि प्राणिभेदानां संमवाल्डकुतो भूतानां द्वितनियतिरितयाश- ङ्याऽऽह- सर्वेषामिति ॥ १॥ आऽध्यायपरिसमाप्तैरासरी संपत्माणिविशेषणत्वेन भ्रदशयते प्यस्षी- करणेन च शक्यतेऽस्याः परिवभनं कर्त॑मिति- त्ति च निषत्ति च जना न विदुराषराः ॥ . न शचं नापि चाऽऽचारो न स्यं तेषु विद्यते ॥७॥ पररचि च भवतेनं यस्मिन्पुरुषाथसाधने कतव्य त्तिस्तां निति च तद्विपरीतां यस्मादनथेहेतोनिवतितयव्यं सा निहततिस्तां च जना आसुरा न षिदुने जानन्ति । न केवलं प्रृत्तिनिटत्ती एव न विदुर्न श्षोचं नापि चाऽऽचारो न सत्यं तेषु विद्ते । अश्तौचा अनाचारा मायाविनोऽदरतवादिनो ह्यासराः ॥ ७ ॥ नन्वध्यायशेषेणाऽऽसुरपपदश्चेनमयुक्तं॒॑तस्यास्त्याज्यत्वेन पङ्कप्रक्ताठनन्यायावता- ` रादिल्याशङ्कयाऽऽह-प्रत्यक्षीकरणेनेति । वजंनीयामासुरीं सेपदं विवृणोति- ` ्ररृस्सि चेति । तां विहितां प्रवृत्तिं न जानन्तीत्यर्थः । तां च निषिद्धां क्रियां न जानन्तीति संबन्धः । न शौचमि्यदेस्तात्प्यमाह--अनाचारा इति । शोच्तत्ययो- ` राचारान्तमीवेऽपि ब्राक्षणपरित्राजकन्यायेन एथगुपादानम्‌ ॥ ७ ॥

[अ० ११०८-१ °] आनन्दगिरिकृतदीकासंबरितक्वाकरभाष्यसमेता । ४४५ किच- जतत्यमप्रतिष्ठं ते जगदाहुरनीश्वरम्‌ ॥

अपरस्परसंमृतं किमन्यरकामरैत॒कम्‌ ॥ ८ ॥ असत्यं यथा वयमनृतप्रायास्तयेदं जगत्सवंमसत्यमपरतिष्ठं च नास्य पमीपर्मो परतिष्ठाऽतोऽप्रतिष्ठं चेति त आस॒रा जना जगदाहुरनीश्वरं न च -धमाधमंसव्यपेक्षकोऽस्य क्ासितेश्वरो विद्यत इत्यतोऽनीश्वरं जगदाहूः । कि चापरस्परसंमूतं कामपरयुक्तयोः ज्ञी पुरुषयोरन्यान्य- सेयोगाजगत्सर्व संभूतम्‌ । किमन्यत्कामरैतुकं कामहेतुकमेव कामहै- तकं किमन्यज्जगतः कारणं न ॒रकिचिदद््टै धमोषमोदि कारणान्तरं विद्यते जगतः काम एव प्राणिनां कारणमिति खोकायतिकषष्टिरियम्‌ ॥८॥ आपुराणां जनानां विशेषणान्तराण्यपि सन्तीत्याह-किचेवि । विद्यत इत्याहू रिति पूर्वेण संबन्धः । श्ाञ्ञेकगम्यमदृ्टं निमित्तीकृत्य प्रकृत्यपिष्ठात्रास्मकेन ब्रह्मणा रहिते जगदिष्यते चेत्कथं तदुत्पत्तिरि्याशङ्कयाऽऽह--किचेति । किमन्यदिया- देराेपस्य तात्पयैमाह-न किंचिदिति ॥ ८ ॥ एतां टृषिमवष्टम्य न्टसानोऽल्पबुद्रयः ॥ प्रभवन्त्यग्रकर्माणः क्षयाय जगतोऽहिताः ॥ ९ ॥ एतामिति । एतां दष्टिमवष्टभ्याऽऽभ्रिदय नष्टात्मानो नष्टस्वभावा बिश्रष्टपरखोकसाधना अल्पबुद्धयो विषयविषयाऽल्पेव बुद्धिर्येषां तेऽल्प- बुद्धयः पभवन्त्युद्धवन्त्युग्रकमाणः कूरकमांणो दिसात्मकाः क्षयाय जगतः भभवन्तीति संबन्धः । जगतोऽहिताः शत्रव इत्यथः ॥ ९ ॥ यथोक्ता द्टिव्रह्दष्टिवदिष्टवेलयाशङ्कयाऽऽह-एतामिति । प्रागुपदिष्टामेतां ोकायतिकटृ्टिमवरुग््येति यावत्‌ । नष्टस्वमावत्वमेव स्पष्टयति-- बिश्रषटेति । विष- युदधेरक्सत्वं दृष्टमात्रोदेशेन प्रवृत्तत्वं, जगतः प्राणिजातस्येति यावत्‌ ॥ ९ ॥ वेच- काममाश्निय दुष्पररं दम्भमानमदान्विताः ॥ मोहाटृग्रदीताऽ्सदूमराहान्परवतन्तेऽश्ुचित्रताः ॥ १०॥ काममिच्छाविशषेषमाधित्यावष्टभ्य दुष्पुरमन्ञक्यपूरणं दम्ममानमदा- न्विता दम्भश्च मानश्च मदश्च दम्भमानमदास्तैरन्विता दम्भमानमदा-

१. छ, प, ममा ।

१ ४४६. | श्रीमद्धगवद्ीता- [अ०११७०११-१६]

न्विता मोहादविवेकतो शदीत्वोपादायासद्ग्राहानक्चभनिश्वयान्पव्न्ते छोकेऽङुचिव्रता अश्ुचीनि व्रतानि येषां तेऽशुचिव्रताः ॥ १० ॥ तानेव दुराचारानासुरान्प्रकारान्तरेण विशिनष्टि- ते चेति ॥ १० ॥ गिच- चिन्तामपरिमेयां च प्र्यान्ताुपाश्रिताः ॥ कामोपभोगपरमा एतावदितिनिशिताः ॥ ११॥ चिन्तामपरिमेयां च न परिमातुं शक्यते यस्याधिन्ताया श्यत्ता साऽपरिमेया तामपरिमेयां प्रख्यान्तां मरणान्तायुपाश्रिताः सदा चिन्ता- परा इत्यर्थः । कामोपभोगपरमाः, काम्यन्त इति कामाः शब्दादयस्त- दुपभोगपरमाः, अयमेव परमः पुरषाथा यः कामोपभोग इत्येवंनिश्रि- तात्मान रएतावदितिनिशिताः ॥ ११॥ तानेव विधान्तरेण विरशिनष्टि-- किंचेति । चिन्तामात्मीययोगक्षेमोपायालोचना- सिकामपरिमेय विषयत्वात्परिमातुमदाक्यामाश्चिता इति संबन्धः । एष कामोपमेगः परमयनं सुखस्येत्येतावत्पारत्निकं तु नासि सुखमितिनिश्वयवन्त इ्याह-एताब. दिवीति ॥ ११॥ जाशापाशक्चतेबद्राः कामक्रोधपरायणाः ॥ ईहन्ते कामभोगार्थमन्यायेनार्थसंचयान्‌ ॥ १२॥ आश्चापाज्ञेति । आश्ापाशशतेराश्चा एव पाक्षासतच्छतेरान्नापाञ्चश्च- तेबद्धा नियच्रिताः सन्तः समत आृष्यमाणाः कामक्रोधपरायणाः कामक्रोधौ परमयनं पर आश्रयो येषां ते कामक्रोधपरायणाः, न्ते चेष्टन्ते कामभोगार्थं कामभोगपरयोजनाय न धर्माथमन्यायेनार्थसंचयान- येप्रचयानन्यायेन परस्वापहरणादिनेत्य्थः ॥ १२॥ आपुरानिव पनविशिनष्टि- आति । अशक्योपायार्थविषया अनवगतोपायार्थवि- ` षया वा प्रार्थना आङास्ताः पाशा इव पाशास्तेषां शतेबेद्धा इव प्रेयसः प्रच्याव्येत- स्ततो नीयमाना इ्याह-आश्ा एवेति ॥ १२॥ इृ्श्चथ तेषामभिषायः-

इदमद मया रुन्धमिःदं प्राप्स्ये मनोरथम्‌ ॥ इदमस्तीदमपि मे भविष्यति पुनथेनम्‌ ॥ १३ ॥ इदं द्रव्यमयेदानीं मया छन्धमिदमन्यत्माप्स्ये मनोरथं मनसतुष्टिक-

[अ० १९१. ० १४-१६]आनन्दागिरिकृतदीकासंबरितशांकरभाष्यसमेता। ४४७

रमिदं चास्तीदमपि मे भविष्यत्यागामिनि संवत्सरे पुनधनं तेनाहं धनी

विख्यातो भविष्यामि ॥ १२ ॥

तेषाममिप्रायोऽपि विवेकविरोधीत्याह-इशशेति । दरव्यं गोहिरण्यादि । इदम- नयदूजुद्धौ प्रा्यमानत्वेन विपरिवर्तमानमिलेतत्‌ ॥ १६ ॥

असो मया हतः शञ्जहनिष्ये चापरानपि ॥

इश्वरोऽहमहं भोगी सिद्धोऽहं बख्वान्सुखी ॥ १९ ॥ असौ मयेति । असो देवदत्तनामा मया हतो द्यः दात्र, हनिष्ये चान्यान्वराकानपरानपि किमेते कारेष्यन्ति तपस्विनः सर्वथाऽपि नास्ति मत्तल्य ईश्वरोऽहमहं भोगी सवेधकारेण च सिद्धोऽहं संपन्नः पतैः पोतरैनेघभिने केवरं मानुषोऽहं बटबान्पुखी चाहमेवान्ये तु भूमि भारायावतीणाः ॥ १४ ॥ - यथोक्ते मदमिप्राये प्रतिबन्धकः श्रुरपि न संमवतीत्याह--असाविति । त्वत्तो विहीनानां त्वया परिमवेऽपि त्वत्तल्यानां शत्रणां परिभवो निश्चितो न मतीत्या- शङ्क याऽऽह-- सर्वथेति । रेश्वयीतिरेकेऽपि कुतस्ते मोगपामरथ्यमिलयाशचङ्याऽऽह- अहमिति । तिद्धत्वमेव स्फटुटयति-संपन्न इति। बख्वानोनस्ी, सुखी रोगरहितः ॥१४॥ आब्योऽभिजनवानसिि कोऽन्योऽस्ति सदशो मया ॥

® क क

यक्ष्य द्स्याम मादिष्य इदयन्नानार्वमाहताः ॥ १५ ॥ आढ्य इति। आल्यो धनेनाभिजनेनाभिजनवान्सप्परुषं भ्रोतरियत्वा

दिरसपन्नस्तेनापि न मप तुटयोऽस्ि कथित्कोऽन्योऽस्ि सदशस्तरयों

मया, किंच यक्ष्ये यागेनाप्यन्यानभिभविष्यामि दास्यामि नगदिभ्यो

मोदिष्ये हषं चातिकशयं भ्राप्स्यामीत्येवमन्ञानेन विमोहिता अन्नानवि-

मोहिता विविधमविवेकभावमापन्नाः ॥ १५ ॥

विचयवृत्तधनाभिननेमेत्ल्यो नास्तीत्याह- आद्य इति । तथाऽपि यागदानामभ्यां तत्फरेन वा कश्िदधिको मविष्यैतीत्याराङ्थाऽऽह- किंचेति । न च तेषामेषोऽ- मिप्रायः प्ताधीयानित्याह--इत्येवमिति ॥ १९ ॥

अनेकवचित्तविभ्रान्ता मो हजारपमाहताः ॥ प्रसक्ताः कामभोगेषु पतन्ति नरकेऽशुचो ॥ १६ ॥ अनेकेति । अनेकचित्तविभान्ता उक्तपकारैरनेकैथिचैिविधं

१७, घ. छ. घ्व. "मेव ॥ १४॥ । २ ध. छ. “जनः । ३ ड. ज, श्व्याति नेत्याह ।

॥

४४८ , . ` ओमद्धगवद्रीता- [अ०१६छो०१७-१८

भ्रान्ता अनेकचित्तविभान्ता मोहजालसमाटरता मोहोऽविवेकोऽङ्गानं तदेव जालमिवाऽऽवरणात्कत्वात्तेन समाटताः भरसक्ताः कामभोगेषु तत्रैव निषण्णाः सन्तस्तेनोपवितकटमषाः पतन्ति नरकेऽ्चौ वैतर- ण्यादौ ॥ १६ ॥ उक्तप्रकारविप्ययेण कृल्याक्ृलयविवेकविकडानां कं प्यादित्यपेक्षायामाह- अने. केति । कामा विषयास्तेषां मोगेषु तत्मयुक्तेषूपमोगेष्विति यावत्‌ ॥ ११ ॥ आत्मसमाविताः स्तब्धा धनमानमदान्विताः ॥ यजन्ते नामयज्ञैस्ते दम्मेनाविधिूर्वकम्‌ ॥ १७ ॥ आत्मेति । आत्मसंभाविताः सवेगुणविकषिषटतयाऽऽत्मनेव संभाविता आत्मसंमावितां न साधुभिः, स्तन्ध अप्रणतात्मानो धनमानमदान्विता धननिमित्तो मानो मदश्च ताभ्यां धनमानमदाभ्यामन्विता यजन्ते नाम- यद्ैनौममातरयचस्ते दम्भेन धर्मध्वजितयाऽविधिपवेकं विहिताङ्गेतिकतै- व्यतारहितैः ॥ १७ ॥ ननु तेषामपि केषां चिद्रौदिके कर्मणि यागदानादौ प्रवृत्तिप्रतिपत्तरयुक्तं वैतरण्यादौ पतनमिति चेत्तत्राऽऽह-भत्मेति ॥ १७॥ अहंकारं बर द्ं कामं क्रोधं च संध्िताः॥ मामात्मपरदेहेषु प्रदविषन्तोऽभ्यसूयकाः ॥ १८ ॥ अहमिति । अहैकारमहंकरणमहंकारो विद्यमानेरबिधमानेश् गुणेरा- त्मन्यध्यारोपितैर्विशिषमात्मानपहमिति मन्यते सोऽदहंकारोऽविदाखूयः कष्टतमः सवेदोषाणां मृं सवन्थप्रहृत्तीनां च तथा बलं पराभिभव- निमित्तं कामरागान्वितं दर्प दर्पो नाम यस्योद्धवे धमंमतिक्रामति सोऽय- ;करणाश्रयो दोषविकशेषः कामं कयादिविषयं कोषमनिषटटविषयमे- तानन्यांअ महतो दोषान्सभिताः । किच ते मामीश्वरमात्मपरदेहेषु स्वदेहे परदेहेषु च तद्बद्धिकमेसाक्षिभूतं मां प्रद्विषन्तो मच्छासनातिवतित्वं देषस्तं कुवेन्तोऽभ्यसूयकाः सन्मागस्थानां गुणेष्वसहमानाः ॥ १८ ॥ आसुरीं संपदमभिजतिरधरमजातमेव संचीयते प्वँततेरापे वैदिके त्मनि नैव पुण्यमि- युक्तम्‌ । ब्रह्मज्ञानात्पुनरापुरा दृरदेवोद्िजन्त इत्याह-- अहंकारमिति । अहंकार- मेव स्फोरयति--बिधमानैरिति । अध्यारोपितैशिष्टयविषयत्वादहंकारस्याविद्याम्‌-

१ख.घ. छ. न्ष. ^तास्तः। २ ख. “वः क्षोदीयस्यपि वित्तादौ प्राप्ते धम हृष्यति दे दप्यति पतो दि धभमतिक्रामतीति श्रतेः का । ३ क, ख. “त्तरः । ४ क. कमेणि।

[अ० ११.छो ° १९-२ ० }आनन्दगिरिकृतरीकासंबखितक्षांकरभाष्यसमेता। ४४९

हत्वेनाविच्यात्वमाह--अविद्याख्य इति । विवेङ्किभिस्तस्यातियत्नादवहेयत्वं सूच- यति - कष्टतम इति । तदेव स्पष्टयति-- सर्वेति । तं संश्रिता इति संबन्धः । कार्य- करणपामथवमुक्तविशोषणं जरम्‌ । अहंकार एव्र॒महदवधीरणापर्थन्तत्वेन पारेणतो षस्त व्याकरोति- दर्पो नामेत्यादिना । अन्यांश्च दोषान्मात््यीदीन्‌ । न केवठ- मुक्तमेव तेषां विशेषणं किं तु कष्टतममसि विशेषणान्तरमित्याह--रिचेति । यय- पीश्वरं प्रति दवेषस्तेषां संमाग्यते तथाऽपि कथं खदरेहे परदेहेषु च तं प्रतिद्धेषो नहि तत्र मोक्तारमन्तरेणश्वरस्यावस्थानमित्याश्षङ्कयाऽऽह - तदुबुद्धीति । तेषामीश्वरं प्रति द्ेषमेव प्रकटयति-मच्छासनेति । दश्वरस्य शापन श्चतिस्मृतिरूपं तदतिवर्तितवं तदुक्तर्थत्ञानानुष्ठानपराग्छखत्वम्‌ ॥ १८ ॥

तानहं हिषतः द्ररान्संसारषु नराथमान्‌ ॥ किपाम्यजस्मश्चुभानसुरीष्पेव योनिषु ॥ १९ ॥ तानहमिति । तानहं स्वान्सन्मागेपतिपक्षमुतान्साधुद्रेषिणो द्विषतश्च भां कूरान्संसारेष्वेव नरकसं सरणमार्गेषु नराधमानधमेदोषवत्वाल्सि- पामि प्र्षिपाम्यजसं संततमशुमानजुभकमेकारिण आसुरीष्वेव कूरक्मे- परायासु व्याघ्रसिहादियोनिषु क्षिपामीत्यनेन संबन्धः ॥ १९ ॥ | तेषामुक्तविशेषणवतामापुराणां किं स्यादिति तदाह- तानिति । मगवतो नेघरण्य- रङ्ग प्रत्यादिशति- अधर्मेति ॥ १९ ॥ आसुरीं योनिमापन्ना मूढा जन्मनि जन्मनि ॥ मामप्राप्येव कोन्तेय ततो यान्यधमां गतिम्‌ ॥ २०॥ आसुरीमिति । आसुरीं योनिमापन्नाः प्रतिपन्ना भृढा जन्मनि जन्प- न्यविवेकिनः भरविजन्म तमोबहुलास्वेव योनिषु जायमाना अषो गच्छन्तो मूढा मामीश्वरमपाप्यानासाद्येव हे कोन्तेय ततस्तस्मादपि

यान्त्यधमां निृष्टतमां गतिम्‌ । मामप्राप्येवेति न मत्माप्ठौ काचिदष्या- ` षङाऽस्त्यतो मच्छिष्टसाधुमागंमपाप्येत्ययः ॥ २० ॥

ननु तेषामपि क्रमेण बहूनां जन्मनामन्ते श्रेयो मविष्यति नेवाह-आसुरीपिवि तवामीश्वरप्रातिशङ्कामावे कथं तन्निपेषः स्यादित्याशङ्कयाऽऽह- मामित्यादिना । यस्मादापरी संपदनर्थपरम्परया स््ैपरुषाथंपरिपन्थिनी तस्माद्यावत्पुरुषः स्वतश्रो न काचित्पारवस्यकरीं योनिमापन्नस्तावदेव तेनाप्तो परिहरणीयेति समुदायार्थः ॥ २० ॥

सवस्या आस्याः संपदः सं्ेपोऽयमुष्यते, ्यास्मखिविध स्वं आसु- ५४७

४५० श्रीमद्गवङधीता- [अ०१६छो०२१-२९]

रसंपद्धेदोऽनन्तोऽप्यन्तमेवति, यत्परिहारेण परिहतश्च भवति, यन्म सवेस्यान्थस्य तदेतदच्यते-

क क

तरिविधं नरकस्येदं हारं नाशनमारमनः ॥ कामः क्रोधस्तथा खोभस्तस्मादतन्रयं यजेत्‌ ॥ २१॥ , भिविधं त्रिप्रकारं नरकस्य प्राप्ताविदं द्वारं नाश्चनमात्मनो यद्रारं भवि- शननेव नहयत्यात्मा कस्मैचित्पुरुषाथांय योग्यो न भवतीत्येतदव उच्यते दारं नाश्नमात्मन इति । किं तत्कामः क्रोपस्तथा खोभस्तस्मादेतन्नयं त्यजेत्‌ । यत एतद्रारं नाक्षनमात्मनस्तस्मात्कामादिज्रयमेतत्त्यजेत्याग- स्तुतिरियम्‌ ॥ २१ ॥ कथमापुरी संपदनन्तमेदवती पुरुषायुषेणापि परिहतुं शक्येतेत्याशङ्कयाऽऽह- सवस्या इति । पंकषपोक्तिफलमाह--यस्मिक्निति । कामादौ त्रिविधे स्वष्याऽऽषु- रसंपद्धदस्यान्तमीवेऽपि कथमपो परिहियते तत्राऽऽह- यत्परिहारेणेति । कामादि. परिहरेणाऽऽपुरसंपद्धेदपरिहारेऽपि कथं सवानथेपरिवजनमिलयाराङ्कयाऽऽह--यन्पू- ङमिति । कथमात्मनो नित्यस्य नाक्ञाशङ्केति तत्राऽऽह-कस्मैचिदिति । त्िविषमपि सामान्यतो दर्शितमाकाङ्क्ाद्वारा विशेषतो दशयति- किं तदिति। तस्मादिति व्याचष्टे यत इति । कामादित्यागे सत्यनथावरणश्रेयःप्रतिबन्धनिवृक्ती स्यातामिति मावः ॥२१॥ एतेविमुक्तः कोन्तेय तमोहरिधिभिर्नरः ॥ आचरत्यात्मनः श्रेयस्ततो याति परां गतिम्‌ ॥२२॥ एतैरिति । एतैपिमुक्तः कौन्तेय तमोद्रारेस्तमसो नरकस्य दुःखमो- हात्मकस्य द्वाराणि कामादयस्तेरेतेज्िभिषियुक्तो नर आचरत्यनुति- एति । किमात्मनः श्रेयो यत्पतिबद्धः पूर्वं नाऽऽचरति तदपगमादाच- रति ततस्तदाचरणाद्याति परां गति मोक्षमपीति ॥ २२॥ न केवट श्रेयः समाचरनामुरीं च घपदं वज॑यन्मोक्षमेव प्तम्यग्धीद्वारा रमते कितु छोकिकमपि सुखमित्यपेरथः ॥ २२ ॥ सवेस्येतस्याऽऽसुरसंपत्परिवजेनस्य भ्रेयआचरणस्य च शाखं कारणं शाज्ञपरमाणादुभयं शक्यं कतुं नान्यथाऽतः- यः शाघ्विधिमुरज्य वतते कामकारतः ॥ न स सिद्धिमवाप्रोति न सुखं न परां गरतिम्‌ ॥२३॥

१ क. ख, घ, `रणतया। याति ।

[अ० ११-खो ०२४] आनन्दगिरिकृतटीकासंवाशितक्षांकरभाष्यसमेता । ४५१

यः शास्ञविर्षिं कतेन्याकतव्यज्ञानकारणं विधिप्रतिषेधार्यमुत्छस्य `

लयक्त्वा वतेते कामकारतः कामपरयुक्तः समन स सिद्धि पुरुषाथंयोग्य

तामाम्मोति । नाप्यर्स्मिट्योके सुखं नापि परां भदृष्टं गति स्वर्ग

मोक्षं वा ॥ २३॥

आसुयाः संपदो वर्जने श्रेयप्तश्च करणे कि कारणं तदाह- स्वस्येति । तस्य कारणत्वं साधयति--श्ञाद्धेति । उक्तमुपजीग्यानन्तर्छोकं प्रवतैयति-अत इति । शिष्यतेऽनुशिष्यते बोध्यतेऽनेनापूर्वोऽथं इति शालं तच्च विधिनिषेधात्मकमित्युपेत्य व्याच्े--करतव्येति। कामस्य करणं कामकारस्तस्माद्धेतोसत्युषेत्य कामाधीना शाज्ञ- रिपुखस्य प्रवृत्तिरिल्याह-कामेति । कामाधीनप्वृत्तेः सदा पुमर्थायोग्यस्य सवैपुरुषा- योतिद्धिरि्याह- नापीति ॥ २३ ॥

तस्माच्छास्रं प्रमाणं ते कार्याकारयव्यवस्थितो ॥ ज्ञाता शाष्वविधानेोक्तं कर्म कर्ठुमिहार्हसि ॥ २९ ॥ इति श्रीमहाभारते रातसाहष्यां संहितायां वेयापिक्यां मीष्म- पवेणि श्रीभगवद्रीतासुपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशाख्े श्रीृष्णाजनसंवादे देवासुरसंपदिमागयोगो नाम षोडशोऽध्यायः |॥ १६ ॥ तरमादिति । तस्माच्छाख्ं भमाणं ब्ञानसाधनं ते तव कायाका्॑व्य- स्थिती कतेव्याकतेग्यव्यवस्थायामतो हात्वा बद्ध्वा श्ाङ्लविधानोक्तं विपिर्विधानं श्राश्चेण विधानं शाङ्लविधानं कृयान्न कुयादिलेव॑रक्षणं तेनोक्तं स्वकमे यत्तत्कतैमिहाष्ट॑सि । इहेति कर्माधिकारमभुमिमदशे नाथेमिति ॥ २४ ॥ इति श्रीमत्परमहंसपरिवाजकाचायं गोविन्द भगवत्पुञ्यपादरिष्यभीमदा- चायश्रीशंकरभगवतः कृती श्रीभगवद्धीताभाष्ये संपद्विभाग- | योगो नाम षोडशोऽध्यायः ॥ १६ ॥ शाज्ञारते कर्मणो निष्फङत्वे फलितिमाह- तस्मादिति । कतैव्याकरैन्यौ धमी ध्म तत्र शाज्ञस्य प्रमाणत्वेऽपि मम किं करतैव्यमित्याशङ्कयाऽऽह--अत इति। खकमै कषत्रियस्य युद्धादि, इतिशब्दोऽध्यायस्तमाप्यर्थः । तदनेनाध्यायेन प्राग्मवीय कमवाप्तनानुप्रेणामिन्यज्यमानप्ताच्तिकादिप्रकृतित्रयविभागेन देव्यासुरीतिर्पटहयमा-

१ क. छ. धधि शानं बेदस्तस्य विधिकर । २९. शालज्ञमेव।

॥

४५२ भीपद्धगवद्धीता- [अ ° १७छो °] दानक्ानाम्यामुपदिश्य कामक्रोपरोमानपहाय पुरुषाथिना श्ाञ्चप्रवणेन तदुक्तकारिणा भवितव्यमिति निषौरितम्‌ ॥ २४॥ इति श्रीमत्परमहंप्तपरिाजकाचायेश्रीमच्छद्धानन्दपृज्यपादशिष्यानन्दज्ञानविर- चिते भ्रीमद्धगवद्रीताश्चांकरमाष्यग्याख्याने षोडशोऽध्यायः ॥ १६ ॥ ( श्रकानामादितः समष्ङ्काः-५६५ ) |

अथ सप्तदरोऽध्यायः ।

तस्माच्छाक्ञं पमाणं त इति भगवदाक्याटब्धप्रश्रवीजः- अर्जुन उवाच- ये शाश्रविधिमुत्छन्य यजन्ते श्रद्याऽन्विताः ॥ तेषां निष्ठातु का कृष्ण स्वमा रजस्तमः ॥ १॥

ये केचिदविकेषिताः श्ादख्चविधि क्ाद्धविधानं श्रुतिस्शतिन्चाञ्चचो- द्नापत्सुञ्य परित्यज्य यजन्ते देवादीन्पूजयन्ति भद्धयाऽऽस्िक्यबु- खथाऽन्विताः सेयुक्ताः सन्तः शुतिलक्षणं स्मृतिलक्षणं वा कविच्छाज्ञ- विभिमपशयन्तो हृद्धग्यवहारदशेनादेव भ्रदधानतया ये देवादीन्पूजयन्ति त इह ये क्षाज्ञाविधिगरत्मृज्य यजन्ते भ्रद्धयाऽन्विता इत्येवं शन्ते । ये पुनः कंचिच्छाल्ञविधिमुपलभमाना एव तम्ज्यायथाविधि देवादी- न्पुजयन्ति त इह “ये श्ाक्लपिधिमुत्छज्य यजन्ते" इति न परिश्रघन्ते । कस्मार्छद्धयाऽन्वितत्वविशेषणात्‌ । देवादिपूजा विधिपरं रकिचिच्छाडं पर्यन्त एव तदुत्छज्याश्रहधानतया तद्विहितायां देवादिपजायां श्रद्ध- याऽन्विताः भवतन्त इति न श्क्यं कल्पयितुं यस्मात्तस्मात्पर्वोक्ता एव “ये श्ञाञ्लविधिपुत्थज्य यजन्ते श्रद्धयाऽन्वितः इत्यज्न श्यन्ते । तेषा- मेवं भूतानां निष्ठा तु का इष्ण सत्वमाहो रजस्तमः कि स्वं निष्ठाऽ- बस्थानमाहोखिद्रनोऽथ वा तमः । एतदुक्तं भवति या तेषां देवादिः विषया पजा सा किं साच्तिक्याहोखििद्राजस्युत तामसीति॥ १॥ आस्तिकानां नास्तिकानां च शाज्चैकचक्ुषां गतिर्क्ता संप्रत्ास्तिकानामेव शाजना- नमिज्ञानां गतिजिज्ञा्तया एृच्छतील्याह-तस्मादिति । यजन्त इति योगग्रहणं दाना- देरूपरक्षणम्‌ । यदि वेदोक्तं विधिमपदयन्तस्तमुत्सृजन्ति कथं तहं श्रदधाना यागादि ' शुवेन्ति न हि मानं विना श्रद्धया यागादि कतुं शक्यमित्याशङ्कयाऽऽह--श्रुतीवि ।'

[अ० {७छो ० २- ६}आनन्दगिरिषत्दीकासं वरिता करभाष्यसमेता । ४५३

ननु शाञ्जीयं विधिं पश्यन्तोऽपि केचित्तमुपक्ष्य स्वोत्परक्षया यागादि कुवेन्तो द्यन्ते तेषामिह “ ये शाज्ञविधिमुत्सृज्य › इति ग्रहो भविष्यति नेद्याह-ये पनरिति। तेषामत्रापरिगरहे प्रश्नपूर्वकं हेतुमाह-कस्मादिति । शाञ्ञन्ञानां तदुपेक्षावतां ग्रहेऽपि विरोषणमविरुद्धमियाशङ्कय व्याधातान्मेवमित्याह-देवादीति। अश्रदुधानतया तदु- समज्येति संबन्धः । शाजोक्तं विधिमधिगच्छतामपि तमवधीयं॑स्वेच्छया देवपूनादौ ्रवत्तानामासुरेष्वेवान्तमीवो यस्मादनन्तराध्याये सिद्धस्तस्मादास्िकाधिकारे तेषां प्रसङ्गो नास्तीत्युपसंहरति- यस्मादिति । पूर्वोक्ताः शाज्ानमिनज्ञा वृद्धन्यवहारानुषा- रिण इति यावत्‌ । तैः श्रद्धया क्रियमाणं करम कुत्र पयेवस्यतीति एृच्छति-तेषा- मिति । का निष्ठेलेतद्विवृणोति-सनवमिति। कार्याणां कारणेर्व्यपदेशमाध्रित्य तात्- यैमाह-एतदिति ॥ १ ॥ सामान्यविषयोऽयं प्रश्नो नापराबिभज्य भतिवचनमहतीति-

श्रीभगवानुवाच- त्रिविधा भवति श्रद्धा देहिनां सा सवभावजा ॥ साचिकी राजसी चैव तामसी चेति तां श्रणु॥ २॥ जिविधा तिप्रकारा भवति शरद्धा । यस्यां निष्ठायां त्वं पृच्छसि देहिनां सा स्वभावजा । जन्मान्तरटृतो धमोदिसंस्कारो भरणकाठेऽ- भिव्यक्तः स्वभाव उच्यते ततो जाता स्वभावजा । साख्िकी सन्वनि- तता देवपूजादिविषया, राजसी रजोनिटैत्ता यक्षरक्षःपएूजादिविषया, तामसी तमोनिटेत्ता मरेतपिश्षाचादिपृजाविषयेवं तिविधा तामुच्यमानां शरद्धां घृणु ॥ २॥ विशेषनिष्ठमुत्तरं प्तामान्येन वक्तु. न शक्यमित्याशयेन परिदरति- सामान्येति । किभिति श्रद्धात्ैविष्यं प्रश्नानुषयुक्तमुच्यते तत्राऽऽह- यस्यामिति । श्रद्धापूर्िकायां क्रियायामिति यावत्‌ । श्रद्धात्रविध्ये हेतुमाह-सा स्वभावजेति । स्वमावशब्दार्थ श्रकृतोपयोगितया कथयति-जन्मान्तरेति । कथं त्रिविषेत्यपेक्षायामाह- साक्षि. कीत्यादिना । कथमुक्ता श्रद्धा खमावजेति तत्राऽऽह- तामिति ॥ २॥ सेषं भिविधा मवति-- पच्वानरूपा सर्वस्य श्रद्धा मवति मारत ॥ श्रद्धामयोऽयं पुरुषो यों यच्छद्रः स एव पः॥ ३॥ सत्त्वानुरूपा विदिष्टसंस्कारोपेतान्तःकरणानुरूपा सवस्य भराणिजा-

॥ ४५४ | श्रीपददगवद्धीता- [अ०१७छो०४-\]

तस्य श्रद्धा भवति भारत । ययेवं ततः किं स्यादित्युच्यते श्रद्धामयः द्धापायोऽयं पुरुषः संसारी जीवः । कथं यो यच्छद्धो याश्रदा यस्य जीवस्य स यच्छद्धः स एव तच्छद्धानुरूप एव स जीवः ॥ ३ ॥ प्राचीनकर्मोदोधिता जिविधा वाप्तना स्वमावहाल्दिता िविधायाः श्रद्धाया निमि- तमित्युक्तमिदानीमुपादानं तस्या ददयति--सेवमिति । विशिष्टचित्तोपादाना श्रद्धा त्रैविध्ये त्रिविधेति पूरवार्षस्यार्थः । कथं निष्ठायाः सत्वादिप्रकारप्रशद्रारा श्रद्धायाबै- विध्यनिरूपणमुपयुक्तमिति मन्वानः शङ्कते- यद्येवमिति । श्रद्धेयं विषयमभिध्यायं- स्तया तत्रैव प्रवतत इति मन्वानः परिहरति-उच्यत इति । श्रद्धामयत्वं प्रशषपव कथयति-- कथमिति । श्रद्धा खल्वधिङ्ृते पुरुषे प्राचुर्येण प्रकृतेति तस्य श्रद्धामयत्व- तिद्धिरित्यथः ॥ ६ ॥ ततश्च कार्येण रि्गेन देवादिपूनया सच्वादिनिष्ठाऽनुमेयेलयाह- यजन्ते सात्विका देवान्यक्षरक्षासि राजसाः ॥ प्रतान्मूतगणांश्वान्ये यजन्ते तामसा जनाः ॥ ४ ॥ यजन्ते पुजयन्ति साचिकाः स्वनिष्ठा देवान्‌ यक्षरक्षांसि राजसाः, मेतान्भूतगणां श्च सप्तमातुकादी ्ान्ये यजन्ते तामसा जनाः ॥ ४ ॥ तथाऽपि कथं सच््वादिनिष्ठा यथोक्तस्य पुरुषस्य ज्ञातुं शक्येत्याश्चङ्याऽऽह- ततश्चेति । अधिकृतस्य पुरुषस्य श्रद्धाप्रधानत्वारिति यावत्‌, देवा वस्वादयो, यक्षाः कुबेरादयो, रक्षांसि नैकतादयः, स्वधमात्प्च्युता विप्रादयो देहपाताद्वै॑वायुदेहम- पन्नाः प्रेताः । एभ्यश्च यथायथमाराध्यदेवादयः साक्तिकराजप्ततामपतान्प्रकामान््रय- च्छन्तीवि सामथ्यादवगन्तम्यम्‌ ॥ ४ ॥ एवं कायतो निणीताः सत्वादिनिष्ठाः श्ाञ्जविध्युत्सगे तत्र॒ कि. देव सदसेषु देवपुजादितत्परः स्वनिष्ठ भवति बाहुर्येन तु रजो- निष्ठास्तमोनिष्ठाशरैव प्राणिनो भवन्ति, कयम्‌- अशाश्चविहितं घोरं तप्यन्ते ये तपो जनाः ॥ द्म्भाहंकारसंयुक्ताः कामरागबरखान्विताः ॥ ५ ॥ अश्ाक्जविहितं न शाख्लविंहितमश्चाक्लविहितं घोरं पीडाकरं प्राणिना- मात्मनश्च तपस्तप्यन्ते निवेतैयन्ति ये तपो जनास्ते च दम्भादकार- संयुक्ता दम्भधाईैकारश्च दम्भादहकारो ताभ्यां संयुक्ता दम्भाहकारसं- युक्ताः कामरागबखान्विताः कामश्च रागश्च कामरागौ तत्कृतं बलं काम- रागबलं तेनान्विताः कामरागबरेवा ऽन्विताः ॥ ५ ॥

/ [अ०१७.छो ०१-७]आनन्दगिरिङृतटीकासंबितज्ांकरभाष्यसमेता । ४५५

नतु प्त््वादिनिष्ठाः शास्रेण ज्ञातुं शक्यन्ते कतं कायरिङ्गकानुमानेनेति तत्राऽऽह--एवपिति । सत््वादिनिष्ठानां जन्तूनामवान्तरविशेषं प्रचुरत्वाप्रचुरत्व- सपं ददीयति-तत्रेल्यादिना। राजसतानां तामस्तानां च प्राचुर्यं प्रश्नद्वारा विवृणोति-- कथमित्यादिना । कामश्च काम्यमानविषयो रागश्च तद्विषयमोगाभिखाष्तत्कृतं ततप्र- युक्तं तन्निमित्तमिति यावत्‌ ॥ ९ ॥ कैरीयन्तः शरीरस्थं मूतग्राममचेतसः॥ मा चैवान्तःशरीरस्थं तानिदयासुरनिश्वयान्‌ ॥ & ॥ कर्चयन्त इति । करीयन्तः कृशीकुवेन्तः शरीरस्थं भूतग्रामं करणसमु- दायमचेतसोऽविवेकिनो मां चैव ॒तत्करमबुद्धिसाक्षिमूतमन्तःशरीरस्यं कर्वायन्तो मदनुश्चासनाकरणमेव मत्करदाने तान्विद्धयासुरनिश्वयानासुरो नियो येषां त आसुरनिश्वयास्तान्परिहरणाथं विद्धीत्युपदेशः ॥ ६ ॥ रनोनिषठान््ाधान्येन प्रद्यं॑तमोनिषठन्प्ाधान्येन दरीयति--कशैयन्त इति । कयं प्ारीरादिसाक्षिणमीश्वरं प्रति कृक्ञीकरणं प्राणिनां प्रकरप्यते तत्राऽऽह-- मद्नुशासनेति । तेषां विपर्या्निश्वयवतां परिज्ञानं कुत्रोपयुज्यते तत्राऽऽह-- परि हरणाथेमिति ॥ ९ ॥ आहाराणां च रस्यस्तिग्धादिवगेत्रयरूपेण भिन्नानां यथाक्रमं साच्िकराजसतामसपुरूषमियत्वदशेनमिह क्रियते रस्यलिग्धादिष्वा- हारविशेषेष्वात्मनः ग्रीत्यतिरेकेण लिङ्गेन साच्िकत्वं राजसत्वं ताम- सत्वे च अद्ध्वा रजस्तमोलिङ्गानामाहाराणां परिवजना्यं सन्वलि- नां चोपादानार्थं तथा यङ्गादीनामपि सच्वादिगुणभेदेन त्रिविधत्व- परतिपादनमिह राजसतामसान्बुदध्वा कथं नु नाम परित्यनेत्साच्िका- नेवानुतिष्ेदित्येवमथम्‌-- आहारस्त्वपि सर्वस्य त्रिविधो भवति प्रियः ॥ यज्ञस्तपस्तथा दानं तेषां भेदमिमं शृणु ॥ ७ ॥ आहारस्त्वपि समस्य भोक्तसिविधो भवति परिय इषटस्तथा यज्ञ- स्तथा तपस्तथा दानं तेषामाहारादीनां भेदमिमं वक्ष्यमाणं श्णु ॥७॥

उत्तर्रोकपुवीर्षतात्पर्यमाह--आदहाराणामिति । रस्यादिवगेस्य सात्तिकपुरुष- परितं कटादिवर्गस्य राजपप्रियत्वं यातयामादिवर्गस्य तामपप्रियत्वमिति दशनं कुत्रो-

के

१क. ख, कषयः । . .

४५६ श्रीपदगवद्रीता- [अ०१७छो०८-१०)

षयुज्यते तश्राऽऽह--रस्येति । -छोकोत्तरार्भतात्र्थमाह -- तयेति । आहारत्रषि्ः बदिति यावत्‌ । कथमेतेषां प्रत्येकं ष्रैविध्यं तत्राऽऽह-तेषापिति ॥ ७ ॥ आयुःसत्ववारोग्यसुखपीतिविवधनाः ॥ रस्याः स्रिग्धाः स्थिरा टया जहाराः साचिकपरियाः ॥८॥ आयुरिति । आयुश्च सपं च बरं चाऽऽरोग्यं च युखं च परीतिश तासां बिवधना आयुःसस्वबलारोग्यसुखभीतिविवर्धनास्ते च रस्या रसोपेताः लिग्धा;ः सेहवन्तः स्थिराथिरकारस्थायिनो देहे, हा हृदयपरिया आहाराः साचख्िकमियाः सास्विकस्येष्ठाः ॥ ८ ॥ सात्तिविकप्रीतिविषयमाहारविरोषमुदाहरति- आयुरिति । आयुर्योग्जीवनं, पन्त चित्तस्थैर्यं वीर्यं वा । बरं कार्यकरणपतामर््यम्‌, आरोग्य नीरोगता, पुखमन्तराहादः ` प्रीतिः परेषामपि सेपननानां ददीनात्परमो हपैस्तापतां विवर्भना विवर्भयन्तीति व्युत्त्तेः। । रसोपेता रसयितम्याः ्रसाः। देहे चिरकारस्यायित्वं चिरतरं शरीरोपकारहेतुत्वम्‌॥८॥ केटम्रुरूवणार्युष्णतीष्ष्णरक्षविदाहिनः ॥ आहारा राजसस्य दुःखशाकामयप्रदाः ॥ ९ ॥ कट्विति । कटुरम्लो लवणोऽत्युष्णोऽतिशब्दः कंटरादिषु सब्र योञ्योऽतिकटुरतितीक्ष्ण इत्येवं कटृम्रटवणात्युष्णतीश्ष्णङ्क्षविदाहिन आहारा राजसस्येष्टा दःखश्लोकामयपदा दःखं च क्षकं चाऽऽमयं च भयच्छन्तीति दुःखकश्षोकामयपदाः ॥ ९ ॥ राजपप्रीतिविषयमाहारविरोषं दशेयति-कटटिति । कटुसिक्तः कटुकस्व तीक शब्देनोक्तत्वात्‌, ङसो विन्रेहः, विदाही सेतापकः । अतिशब्दस्य सवत्र योजना- मेवामिनयति--अतिकटुरिति । दुःखं तात्कालिकी पीडा, इष्टवियोगनं दुःखं शोकः, आमयो रोगः ॥ ९ ॥ यातयामं गतरसं प्ति पयृषितं च यव ॥ उच्छिष्टमपि चामेध्यं भोजनं तामसप्रियम्‌ ॥ १० ॥ यातयाममिति । यातयामं मन्दकं निर्वीयंस्य गतरसेनोक्तत्वाद्रत- रसं रसवियुक्तं एति दुगेन्धं पयुषितं च पं सद्राश्यन्तरितं च यदुच्छि- हमपि च भुक्तश्िष्टमप्यमेध्यमयज्ञारं मोजनमीद्शं तामसमियम्‌ ॥ १०॥

तामपप्रियमाहारमुदाहरति- यातयाममिति । नतु निर्वींयं॑यातयाममुच्यते न पुनः सामिपक्रमिति नेत्याह- निर्वींयंस्येति ॥ १* ॥

८ ` ------- === = ८

[अ०१७छो० १ १-१ ४]आनन्दगिरिङृतरीकासंवछितदांकरभाष्यसमेता । ४५७

अथेदानीं यद्गसिविष उच्यते- अफराकाङ्कषिभियंन्नो विषिष्ो य इज्यते ॥ यष्टव्यमेवेति मनः समाधाय स साचिकः ॥ ११॥ अफलाकाङ्क्षिभिरफलाधथिमियेद्गो विधिष्ष्ः शशाद्लचोदनाष््ठो यो यङ्क इज्यते निर्वत्यते यष्टव्यमेवेति यङ्घस्वरूपनिवंतेनमेव कायंमिति मन समाधाय नानेन पृरूषार्थो मम कतव्य इत्येवं निधि स स्ाखिको यह्व उच्यते ॥ ११ ॥ हानादानार्थमाहारतरैविध्यमेवं विमज्य कमप्राप्तं यज्ञ्रेषिध्यं कथयति--अयेति । तत्र साच्तिकं यज्ञं ज्ञापयति-अफटेति । फटामिप्ंधिं विना ॒यज्ञस्वरूपमेव भान्य- मिति बुद्या शाज्लतोऽनुष्ठीयमानो यज्ञः सात्तिक इत्यथः ॥ ११ ॥

अभिसंधाय तु फं दम्भाथंमपि चैव यत्‌ ॥ इज्यते भरतश्रेष् ते यज्ञं विद्धि राजसम्‌ ॥ १२॥ अभिसषायेति । अभिसंधायोदिदय फलं दम्भाथेमपि चैव यदि. ज्यते भरतश्रेष्ठ तं यत्नं विद्धि राजसम ॥ १२॥

राजप यज्ञं हानार्थं द्श्ीयति-अभिसंधायेति । स्वगायुदिदय घार्मिकत्वरूया- = प्रायं च यद्यजनं करियते तं यज्ञं रन्ता निवृतं त्याज्यमवगच्छेत्यथः ॥ १२ ॥

विधिरहीनमखष्टान्ं मन््रहीनमदक्षिणम्‌ ॥ श्रद्धाविरहितं यज्ञं तामसं परिचक्षते ॥ १३॥ विधिष्ठीनमिति । विधिद्दीनं यथाचोदितविपरीतम्‌, अमृष्टाज् ब्राह्म- णेभ्यो न सष न दत्तमन्नं यस्मिन्यङ्गे सोऽख्टाननस्तमदष्टानम्‌, मत्रहीनं मब्रतः स्वरतो वणतश्च वियुक्तं मन्रहीनम्‌, अदक्षिणमुक्तदक्षिणारदितं भरद्धाविरहितं यज्ञं तामसं परिचक्षते तमा निषत्त कथयन्ति ॥ १३ ॥ तामप्तं यज्ञं हानाथमेवोदादरति-- विधीति ॥ १६॥ अथेदानीं तपस्िविधमुच्यते- देवदिजगुरपाज्पूजनं शोचमार्जवम्‌ ॥ बरह्मचयमर्हिसा च शारीरं तप उच्यते ॥ १४ ॥ देवाश .द्विजाश्च गरवश्च प्ाह्नाश्च देवदिजगुरपाङ्ञास्तेषां पूजनं देव- द्विनगुरुमाङ्नपुजनं श्रोचमा्जवमूजुत्वं त्रह्मचयेमहिसा चः -शरीरनि- `

४५८ भ्रीमद्धगवह्मीता- [अ ० १७छो० १५९]

त्यं शारीरं शरीरभधानेः सर्वेरेव कायेकरणेः कादिभिः साध्यं

कारीरं तप उच्यते । पञ्चते तस्य हेतव इति हि वक्ष्यति ॥ १४ ॥

सात्त्विकादिमावं निरूपितं सर्व॑स्य तपसः स्वरूपं निदहूपयति--अयेति । तत्र शारीरं तपो निर्दिशति--देवेति । देवा बह्मविष्णुशशिवादयः, द्विजाः पृञ्यपृज्यत्वा- दूद्धिनोत्तमाः, गुरवः पित्रादयः, प्राज्ञाः पण्डिता विदितवेदितन्यास्तेषां पूजनं प्रणामद्यु- भूषादि । शचं मृजङाभ्यां शरीरश्ोषनम्‌, आनेवमृजुत्वं विहितप्रतिषिद्धयेरिकरूपप्वू- त्तिनिवृत्तिमत्वम्‌, ब्रह्मचर्यं मेथुनाप्तमाचरणम्‌, अहि प्राणिनामपीडनम्‌। शरीरमाश्रनि- वत्यत्वमस्य तपपो न संभवतीति मत्वा विरिनष्टि- श्रीरेति । कथं कत्रीदिसताध्यत्व तपः शरीरत्वं शारीरत्वे वा कथं कत्रोदिपाध्यत्वमित्याहाङ्कयाऽऽह-प्श्चेति ॥१४॥

अनुहेगकरं वाक्य सयं प्रियहितं च यत्‌ ॥ स्वध्यायाभ्यसनं चैव वाङ्मयं तप उच्यते ॥ १५॥

अनुद्रेगेति । अनुद्रेगकरं प्राणिनामदःखकरं वाक्यं सत्यं भिियहितं च यसियदहिते दृष्टार्थे । अनुद्रेगकरत्वादिभिधर्मेवाक्यं विशेष्यते । विरोषणधमेसमुच्चयायेशवश्षब्दः । परपत्यायनार्थं पयुक्तस्य वाक्यस्य सतयपरियहितानुदेगकरत्वानामन्यतमेन द्वाभ्यां त्रिभिर्वा हीनता स्याद्यदि न तद्राख्मयं तपः । तथा सत्यवाक्यस्येतरेषामन्यतमेन दाभ्या तरिभिवां हीनतायां न वाअयतपस्त्वम्‌ । तथा परियवाक्यस्यापीतरेषा- मन्यतमेन द्वाभ्यां त्रिभि हीनस्य न वाख्जमयतपस्त्वम्‌ । तथा हितवा- क्यस्यापीतरेषामन्यतमेन द्वाभ्यां जिमि वियुक्तस्य न वा्मयतप- स्त्वम्‌ । किं पुनस्तत्तपो यत्सत्यं वाक्यमनुदरेगकरं भियहितं च यत्तत्प- रमं तपो वाखखमयम्‌ । यथा शान्ता भव वत्स स्वाध्यायं योगं चानु. तिष्ठ तथा ते श्रेयो भविष्यंति । स्वाध्यायाभ्यसनं चैव यथाविषि वाद्ममयं तप उच्येते ॥ १५ ॥

संप्रति वाश्मयं तपो व्यपदिशति-अनुद्रेगकरमिति । सत्यं यथादृष्टाथवचनं, परियं श्रुतिसुखं हितं परिणामपथ्यम्‌ | प्रियहितयोर्विधान्तरेण विमागमाह-भरियेति। कथमत्र विशोषणविरशेष्यत्वं तदाह-अनुद्रेगेति । विशेषणानां धमीणामनुदरेगकरत्वादीनां विशेष्येण वाक्येन समुदितानां परस्परमपि समुच्यद्योती चकार इत्याह -- विज्ञे पणेति । किमिति वाक्यमेतेविशेप्यते किमिति वा तेषां मिथः समुचयस्तत्राऽऽह-

नयः

१ख. घ. छ. क्ष, स्याप्यन्य । २क. ख. "गं वाऽनु ।३ घ. छ. “ष्यतीति।४ष.छ. "च्यत इति ॥ १५ ॥

[अ० १७छो ° १६-१७]आनन्दगिरिटृतदीकासंबरितश्चांकरभाष्यसमेता। ४५९

परेति । यद्यपि वाक्यमात्रस्याविरेषितस्य वाङ्मयतपस्त्वानुपपत्तिस्तथाऽपि सत्यवाक्यस्य विशेषणान्तरामावेऽपि वाङ्मयतपस्त्वमिलयाशङ्कयाऽऽह- तथेति। तथाऽपि प्रियवाक्य- मत्स्य तथात्वं स्यादिलयाशङ्कयाऽऽह-तथा प्रियेति । तथाऽपि परिणामपथ्यं तथा मविष्यति नेत्याह-तथा हितेति । कीदक्तरिं तपो वाख्मयमितिप्र्पुवेकं विशदयति- ङि पुनरिति । विशिष्टे वाग्मये तपति दृष्टान्तमाह - यथेति । प्रश्छखत्वं पविश्रपा- णित्वमित्यादि विधानमनतिक्रम्य स्वाध्यायस्याऽऽवतेनमपि वाच्मये तपस्यन्तमेवतीत्याह~ स्वाध्यायेति । षाक्प्राचुर्येण प्रसृताऽस्मिन्निति वाब्यं वाकप्रधानमिलर्थः ॥ १९ ॥ मनःप्रसादः सोम्ये मोनमात्मविनिग्रहः ॥ मावसंश्चुद्धिरियेतत्तपो मानसमुच्यते ॥ १६ ॥ मन इति । मनःपरसादो मनसः प्रशान्तिः स्वच्छतापादनं मनसः

प्रसादः । सौम्यत्वं यत्सोमनस्यमाहुमेखादिभसादकायौऽन्तः करणस्य

हत्तिः, मोनं बाक्संयमोऽपि मनःसंयमपुथैको भवतीति कार्येण कारण-

मुच्यते मनःसंयमो मोनमिति । आत्मविनिग्रहो मनोनिरोधः सवेतः

सामान्यङूप आत्मविनिग्रहो वाग्विषयस्येव पनसः संयमो मोनमिति

विशेषः । भावसंशुद्धिः परेव्येवहारकारेऽमायावित्वं भावसंडुद्धिरिदयेत-

तपो मानसमुच्यते ॥ १६ ॥

मानप्ं तपः संक्षिपति- पमन इति । प्रशान्तिफङमेव ग्यनक्ति-स्वच्छतेति । मनप: स्वाच्छयमनाकुङता नशिन्त्यमित्यथः । सोमनस्यं सरवैम्यो हितैषित्वमहिताचि- ननं च । तत्कथं गम्यते तत्राऽऽह-युखादीति । तस्य खहूपमाह-अन्तःकरण- स्येति । ननु मोनं वाज्घनियमनं वाब्यये तपस्यन्तभवति तत्कथं माने तपि व्यपबि- स्यते तत्र वाचः संयमस्य कार्यत्वान्मनःपैयमस्य कारणत्वात्कर्येण कारणग्रहणान्मानपते तपपि मोनमुक्तमित्याह- वागिति । यद्वा मनं मनिमावो मननमात्मनो मनो विनि. ग्रहो निरोधः । नन्वेवं मौनस्य मनोनिग्रहस्य च मनःसंयमतेनेकत्वात्पौनरकषलं नल्याह-सबैत इति । भावस्य हदयस्य संशद्धी रागादिमद्विकटतेति व्याच्े- परेरिति । मानसं मन्ता प्रधानेन निरब्वमिदयर्थः ॥ ११ ॥

यथोक्तं कायिकं वाचिकं मानसं च तपस्तप्तं नरैः सखादिमेदेन ` केयं त्रिविधं भवतीत्य॒च्यते-

श्रद्धया परया तप्र तपस्तत्रिविधं नरैः ॥ अफलाकाङ्क्षिभिः साचिकं परिचक्षते ॥ १७ ॥

% क, ख. प्रस्तुताः ।

॥

४६० भ्रीमद्गवद्रीता- [अ०१७छो° १८-२१]

श्रद्धयाऽऽस्तिक्यबुद्धया परया प्रहृष्टया तप्तमनुष्टितं तपस्तत्पटृतं त्रिविधं विप्रकारमधिष्ठानं नरेरनुष्ठातृभिरफलाकारक्षिभिः फलाकाङ्- प्ारदितेयुक्तेः समाहितेयंदीददं तपस्तत्सािकं सत्वनिवृंतं परिक्षते कथयन्ति शिष्टाः ॥ १७ ॥ त्रिविधस्य तपसो यथासंमवं सासिकादिमावेन व्रैविध्यमाकाद्क्षाद्वारा निक्षिपति- यथोक्तमिति । अधिष्ठानं देहवाङ्मनोनिवैत्यमिलयथः । समाहितैः सिद्धथति्योिरवि- कारेरेति यावत्‌ ॥ १७ ॥ सत्कारमानपूजांथं तपो दम्भेन चेव यत्‌ ॥ क्रियते तदिह प्रोक्तं राजसं चरुमधरुवम्‌ ॥ १८ ॥ सत्कारेति। सत्कारमानपृजार्थं सत्कारः सापघुकारः साधुरयं तपस्वी व्राह्मण इत्येवमर्थं मानो माननं प्रत्यत्थानाभिबादनादिस्तदर्थं पुजा पादपरक्षारनाचेनाश्चयितत्वादिस्तदर्थं च तपः सत्कारमानपृजार्थ दम्भेन सेव यक्क्रियते तपस्तदिह पाक्तं कथितं राजसं चरं कादाचि त्कफलत्वेनाभ्रुवम्‌ ॥ १८ ॥ राजं तपो निर्विशति- सत्कारेति । साधुकारमेव स्फोरयति-साधृरिति। दम्भेन चैव नास्तिक्येन केवरधर्मध्वजित्वेनेदयर्थः । तदिह प्रोक्तमस्मिक्नेव रोके फढप्र दमित्यरथः । कादाचित्कफटवत््वमधुवमनियतमनेकान्तिकफटमिति यावत्‌ ॥ १८ ॥

मूढग्राहेण ऽऽ्मनो यत्पीडया क्रियते तपः ॥

परस्योत्साद्नां वा तत्तामसमुदाहृतम्‌ ॥ १९॥ मेति । महग्राहेणाविवेकनिश्वयेनाऽऽत्मनः पीडया क्रियते यत्तपः परस्योत्सादना्थं विनाशार्थं वा तत्तामसं तप उदाहृतम्‌ ॥ १९ ॥ तामसं तपः संगृहाति--मृदेति । मृढोऽत्यन्ताविवेकी तस्य राहो नामाऽऽग्रहोऽ- | भिनिवेशस्तनेयाह-अविवेकेति । आत्मनः स्वस्य देहादेरिलयथः ॥ १९ ॥

इदानीं दानमभेद उच्यते-

दातन्यमिति यानं दीयतेऽनुपकारिणे ॥ `

दृशे कारे च पात्रे च तदनं साचिकं स्मृतम्‌ ॥२०॥

दातव्यमिलयेवं मनः इत्वा यहानं दीयतेऽनुपकारिणे प्रत्युपकारास- मथांय समथौयापि निरपेक्षं दीयते देशे पुण्ये ङुरक्षेत्रादौ कारे संक्रा न्त्यादौ पात्रे च षडङ्गविद्वेदपारग इत्यादी तदानं साच्िकं स्एृतम्‌॥२०॥

-------_-~न याक

[अ० {७छो०२१-२ ३] आनन्दगिरिङृतटीकासंवलितक्षांकरभाष्यसमेता। ४६१

कमप्रा्तं दानस्य गुणनिमित्तं भेदमाह-इदानीमिति । दातन्यमिलयेवं मनः कृत्वा दानमेव मया मान्यं न फटमिल्यमिसधायेत्यथः ॥ २० ॥

यतत प्रत्युपकारा्थं फटमुद्दिश्य वा एनः ॥ दीयते च परिद्धिष्टं तदान राजसं स्मृतम्‌ ॥ २१॥ यच्िति । यसु दानं पत्युपकारा्ं काले त्वयं मां परत्युपकरिष्यती-

लव्यं फलं वाऽस्य दानस्य मे भविष्यत्यदृष्टमिति तदुदहिश्य पनर्दी- यते च परिष्धिष्टं खेदसंयुक्तं तद्राजसं स्मृतम्‌ ॥ २१ ॥ अदेशकारे यदानमपप्रिभ्यश्च दीयते ॥ असर्कृतमवनज्ञातं तत्तामसमुदाहृतम्‌ ॥ २२॥ अदेश्चेति । अदेशकारेऽपुण्ये देशे म्ेच्छा्ुच्यादिसकीर्णेऽकाठे एण्यहेुत्वेनामरूयाते . संकरान्त्यादिविशेषरहितेऽपात्रेभ्यश्च भूतस्करा- दिभ्यो देश्षादिसंपत्तो चासत्कृतं भ्रियवचनपादमक्षालनपूजादिरहित- मवद्गातं पात्रपरिभवयुक्तं यदानं तत्तामसमुदाहूतम्‌ ॥ -२२॥ राजप्ततामपसदानविमजनं स्पष्टाथम्‌ ॥ २१ ॥ २२॥ यद्गदानतपःप्रभतीनां साह्रुण्यकरणायायगयुपदेश्च उच्यते- जो तत्सदिति निदेशो ब्रह्मणश्चिषिधः स्मृतः ॥ ब्राह्मणास्तेन वेदाश्च यज्नाश्च विहिताः एुरा ॥ २२॥ ओं तत्सदित्येष निर्देशो निदिश्यतेऽनेनेति निर्देक्षखिविधो नाम- निर्दशो ब्रह्मणः स्मृतथिन्तितो वेदान्तेषु ब्रह्मविद्धिः । ब्राह्मणास्तेन निर्देशेन त्रिविधेन वेदाश्च यङ्गाश्च विदिता निभिताः परा पूवैमिति निर्दे शस्तुत्थमुच्यते ॥ २३ ॥ विहितानां कमणां प्रमादयुक्ते वैगुण्ये कथं परिहारः स्यादित्याशङ्याऽऽह- यष्ेति। “ओमिति ब्रह्म इल्यादिश्रुतेरोमिति तावद्भब्मणो नामनिदेशः, "तत्त्वमपि" इति श्रतेस्तदिल्यपि ह्मणो नामनिर्देशः, सदेव सोम्येदम्‌” इति श्चुतः सदित्यपि तस्य नामेति मत्वाऽऽह- ओमिति । कथं निदेशेन तेषां विधानमित्यादाङ्याऽऽह- तिदिश्यत इति । यज्ञादीनां वैगुण्यप्रती तिकाठे यथोक्तनाम्नामन्यतमोश्ारणादतैगुण्यं ष्यतीति मावः । कर्म्ताहुण्यकारणं त्रिविधं नाम स्तौति- ब्राह्मणा इति । पूर्व पगौदौ निर्माणं च प्रजापतिकर्तकम्‌ ॥ २६ ॥

१क. छ. प्र, “ततौ वाऽस' ।

४६२ श्रीपद्धगवद्रीता- [अ०१७छो०२४-२५].

तस्मादोमिर्युदाहस्य यज्ञदानतपःक्रियाः ॥ प्रवतेन्ते विधानोक्ताः सततं ब्रह्मवादिनाम्‌ ॥ २९॥ तस्मादोमिल्युदाहत्योच्चाये यज्गदानतपःक्रिया यङ्गादिस्वरूपाः क्रियाः भरवतैन्ते विधानोक्ताः शाज्लवोदिताः सततं सवेदा ब्रह्मवा- दिनां बह्मवदनशीखानाम्‌ ॥ २४ ॥ यस्माद्ाह्यणादीनां कारणं यस्माच्च ब्रह्मणो निर्दशसतस्मादित्युपपहरति-तस्मा- दिति । ब्रह्मवादिनामिलयत्र ब्रह्म वेदः ॥ २४ ॥ तदित्यनभिसंधाय एर यन्नतप्रियाः ॥ दानक्रियाश्च विविधाः क्रियन्ते मोक्षकाङ्क्षिभिः ॥ २५॥ तदिति । तदित्यनमिसंधाय तदिति ब्रह्माभिधानपचार्यानमिसं- धाय च कमेणः फले यद्ञतपःक्रिया यह्नक्रियाश्च तपःक्रियाश्च यज्घतपः- क्रिया दानक्रियाश्च विविधाः षेत्रहिरण्यप्रदानादिलक्षणाः क्रियन्ते निवेत्यन्ते मोक्षकादक्षिभिमोक्षायिभिमुपुषुभिः ॥ २५ ॥ ओशब्दस्य विनियोगमुक्त्वा तच्छब्दस्य विनियोगमाह-तदिल्यादिना॥ ९९॥ अतच्छब्द योविनियोग उक्तोऽथेदानीं सच्छब्दस्य विनियोगः कथ्यते- सद्भावे साधरमावे च सदित्येतसपयुज्यते ॥ प्रशस्ते कमणि तथा सच्छब्दः पाथ युज्यते ॥ २६॥ सद्धावेऽसतः सद्धावे तथाऽविद्यमानस्य पुत्रस्य जन्मनि तथा साधु भावेऽसदृत्तस्यासाधोः सदृत्तता साधुभावस्तस्मिन्साधुभावे च सदिः त्येतदभिधानं ब्रह्मणः प्रयुज्यते तत्नोच्यतेऽभिधीयते प्र्षस्ते कर्मणि विवाहादौ च तथा सच्छब्दः पाथ युज्यते प्रयुज्यत इत्येतत्‌ ॥ २६ ॥ . वृत्तमनूद्यानन्तर छोकतात्पयेमाह--ओंतच्छब्दयोरिति ॥ २६ ॥ यज्ञे तपति दाने च स्थितिः सदिति चोच्यते ॥ कमं चेव तद््थींयं सदित्येवाभिधीयते ॥ २७॥ यज्ञे यज्घकमेणि या स्थितिस्तपति चया स्थितिदानि च या स्थितिः सा च सदित्युच्यते विद्रद्धिः, कमे चैव तदथींयमथ वा यस्या- भिधानत्रयं प्रकृते तदथीयं यज्नदानतपोथीयमीश्वरार्थीयमिलयेतत्‌। सदि- त्येवाभिधीयते । तदेतचङ्गतपओआदिकर्मासाच्िकं विगुणमपि भद्धापू्ैके ब्रह्मणोऽभिभानन्रयपरयोगेण सगुणं सात्तिकं संपादितं भवति ॥ २७॥

, [अ०१७छो ०२ ८] आमन्दगिरिद्रतटीकासंवरितश्नांकरमाष्यसमेता । ४३३

प्रकारान्तरेण सच्छब्दस्य विनियोगमाह यज्ञ इति । नामत्रयोच्वारणेन साह्ण्यं पतिष्यतीति प्रकरणाथमुपप्तहरति- तदेतदिति ॥ २७ ॥

तत्र च सर्वत्र श्रद्धाप्रथानतया सर्वे संपाद्यते यस्पा्तस्मात्‌- अश्रद्धया हूतं दृत्तं तपस्तप्रं कृतं च यत्‌ ॥ असदित्युच्यते पाथं न च तस्य नो इह ॥ २८ ॥ इति श्रीमहाभारते शतसादख्यां संहितायां वैयासिक्यां भीष्मपवेणि श्रीभगवद्रीतासूपनिषत्सु ब्रह्यविचायां योगराखे श्रीकृष्णाजनसंवादे श्रद्धात्रयविभाग- योगो नाम सप्तदशोऽध्यायः ॥ १७ ॥

अश्रद्धया हुतं हवन कृतं दत्तं च ब्राह्मणेभ्योऽश्रद्धया, तपस्तप्तम- तष्ठितमश्रद्धया, तथाऽश्रद्धयैव कृतं यत्स्तुतिनमस्कारादि तत्सवेमसदि- त्युच्यते मत्मािसाधनमागेबाह्यत्वात्पाथ । न च तद्भहायासमपि मेल फलाय नो अपीहार्थं साधुभिनिन्दितत्वादिति ॥ २८ ॥

इति श्रीमत्परमदंसपरित्राजकाचायगोविन्दभगवस्पूञ्यपाद क्षिष्यश्रीमच्छं- केरभगवतः कृती श्रीभगव्रह्लीताभाष्ये भ्रद्धाजयविभागयोगो नाम सप्रदश्ोऽध्यायः ॥ १७ ॥

अश्रद्धान्वितस्यापि कर्मणो नामन्नयोच्वारणादवैगुण्ये श्रद्धाप्राधान्यं न स्यारिला- शङ्याऽऽह-- तन्न चेति । सप्तमीभ्यां प्रकृतं यज्ञादि गृह्यते । सवं यज्ञादि सगुण- मिति शेषः । तस्याप्तच्वं साधयति- मत्पा्ठीति । एेहिकमामुष्मिकं वा फलमश्चद्धि- नापि कमेणा संपत्स्यते कुतोऽस्यासत्त्वमिव्याराङ्कयाऽऽह-- न चति । तस्योमय- | विषफलाहेतुत्वे हेतुमाह-सापुभिरिति । निन्दन्ति हि स्राधवः श्रद्धारहितं कमातो मेतदुमयफडोपयिक मित्यर्थः । तदनेन शाज्ञानमिज्ञानामपि श्रद्धावतां श्रद्धया साच्ति- कत्वादित्रैविध्यमाजां राजप्ततामपताहारादित्यागेन साच्िकाहारादिसेवया . सत्तैकश- रणानां प्राप्तमपि यज्ञादिवैगुण्यं ब्रह्मनामनिर्दहोन परिहरतां परिशुदधबुद्धीनां श्रवणा- दिप्तामग्ीपसनाततच््वपाक्षात्कारवतां मोक्षोपपत्तिरिति स्थितम्‌ ॥ २८ ॥ इति श्रीमत्परमहं पपरिव्राजकाचा्श्रीमच्छुदधानन्दपुज्यपादशिष्यानन्दज्ञानविर - चिते श्रीमद्धगवद्वीताहांकरमाष्यन्याख्याने सप्तदशोऽध्यायः ॥ १७ ॥ ( शरोकानामादितः समष्यङ्काः--६२२ )

॥ ४६४ भ्रीपद्धगवद्ीता- [अ० १८छो ° १-१] अथाष्टादरोऽध्यायः ।

सर्षस्यैव गीताशाल्स्यार्थोऽस्मि्षध्याय उपसंहृत्य सर्वश्च वेदार्थो वक्तव्य इत्येवमर्थ ऽयमध्याय आरभ्यते । सर्वेषु ह्यतीतेष्वध्यायेषृक्तोऽ- थोऽस्मिध्यायेऽवगम्यते । अञ्जनस्त॒॒संन्यासत्यागशब्दा्थयोरेव विशेषं बुभृत्पुरुवाच- अन उवाच- सेन्यासस्य महाबाही त्वमिच्छामि वेदितुम्‌ ॥ यागस्य च टूषीकेश एथक्केशिनिष्ूदन ॥ १ ॥ संन्यासस्य सन्यासश्चब्दाथंस्येल्येतद्धे महाबाहो त्वं तस्य॒ भाव- स्त्व याथात्म्यमित्येतदिष्छामि वेदितुं ब्ञातुं यागस्य च त्यागक्षब्दा- येस्येत्येतखषीकेश पृथगितरेतरविभागतः । केशिनिषूदन केशिनामा हयच्छश्राऽसुरस्तं निषदितवान्भगवान्वासुदेवस्तेन तन्नाल्ना संबो- ध्यतेऽजञेनेन ॥ १ ॥ पर्वरध्यायेविस्तरेण यतस्ततो विक्षिप्ततयोक्तमर्थ॑सुखप्रतिपच्यर्थं स्षेपिणोपप- त्यामिषातुमध्यायान्तरमवतारयति- सवेस्येवेति । उपसंडत्य वक्तव्य इति संबन्धः। किंचोपनिषत्सु यतस्ततो विस्तृतस्याथस्य बुद्धिसोकयोयेमस्मिन्रध्याये संतिप्तामिषानं कर्तव्यमुपनिषदां गीतानां चैकारथत्वादिलयाह-सवेश्वेति। कथं सर्वोऽपि शाल्ार्थोऽसि- करध्याये पंक्िप्योपसंहियते तत्राऽऽह-- सर्वेषु हीति । ननु वेदा्शवेदशोषतोऽत्रोपप- जिहीषितस्तहि किमिति त्यागेनैके सेन्याप्तयोगादिति च वेदार्थेकदेशविषयं प्रश्नप्रति- वचनं तत्राऽऽह- अञ्जन स्त्विति । एथगनयोस्तत्वं वेदितुमिच्छामीति विरोषणा- दष्रयगथस्तयोरस्तीति गम्यते । बुमुत्सितस्य प्रष्टव्यत्वदेकदेशे तद्धावादुक्तप्रभो- पर्पत्तिरिति मावः ॥ १ ॥ तत्र तत्र निर्दिष्टौ सैन्यासत्यागक्षब्दौ न निदुण्ठितार्थो पर्वेष्वध्याये- ष्वतोऽजंनाय पृष्टवते तनिणेयाय-

श्रीभगवानुवाच- काम्यानां कमणां न्याम संन्यासं कवयो विदुः ॥ सवंकर्मफरुत्यागं प्राहस्स्यागं विचक्षणाः ॥ २॥ काम्यानामश्वमेपादीनां कमणां न्यासं परित्यागं संन्यासं संन्यासङ्ष-

[अ० १८छो ° ३ [आनन्दगिरिकरतरीकासंवलितक्नाकरभाष्यसमेता । ४६५

व्दार्थमनुष्ठेयत्वेन प्रापतस्याननुष्ठानं कवयः पण्डिताः केविष्टिदुधिना- नन्ति । नित्यनेमित्तिकानामनृष्ठीयमानानां सवेकमंणामात्मसंबन्धितया ्रघ्स्य फलस्य परित्यागः सवेकमंफरलययागस्तं प्राहुः कथयन्ति ल्यागं लयाग्ब्दार्थं विचक्षणाः पण्डिताः । यादे काम्यकमेपरिल्यागः फर्प- रित्यागो वार्थो वक्तव्यः सवैथाऽपि त्यागमातरं सन्यासत्यागश्षब्दयो- रेकोऽ्थो न पटपटशब्दाविव जात्यन्तरभरतार्थो । ननु नित्यनेमित्ति- कानां कर्मणां फरमेव नास्तीत्याहुः कथमुच्यते तेषां फरत्याग इति । यथा वन्ध्यायाः पुत्रत्यागः । नैष दोषः, नित्यानामपि कमणां भग- षता फलवच्वस्येष्टत्वात्‌। वक्ष्यति हि भगवाननिष्टमिष्टमिति न तु सैन्या- सिनामिति च। सेन्यासिनामेव हि केवलं कमेफलखासंबन्धं दशंयम्नसन्या- सिनां नित्यकमफलगरा्ि भवत्यत्यागिनां मेत इति दशयति ॥ २॥

ननु पूवेष्वध्यायेषु त्र तत्र संन्याप्तल्यागयोरुक्तत्वात्किमिति पुनस्तौ एच्छ्येते क्षते पदयोगात्तत्राऽऽह-तत्र तत्रेति । न निदुण्ठितार्थौ न निष्कष्टर्थौ न विविक्ताथीवि- त्यथः । बुमृत्सया प्रभ्रस्य प्रवत्तत्वात्मष्टुरमिप्रायं प्रश्नेन प्रतिपद्य मगवानुत्तरमुक्तवा- नित्ाह-अत इति । पक्षद्वयोषन्यासेन सेन्याप्तत्यागशब्दयोरथमेदं कथयति-- काम्यानामिति। तक्िमिदानीं सन्याप्तलयागश्चम्दयोराल्यन्तिफं भिन्नाथेत्वं तथा प्रभि- द्विविरोषः स्यादित्याश्ङ्कथावान्तरमेदेऽपि नाऽऽत्यन्तिकमेदोऽस्तीत्याह- यदीति । श्रामाबाद्वन्ध्यायास्तस्यागायोगवलित्यनेमित्तिककर्मणामफलानां फटत्यागानुपपत्तेर- त्त्यागङब्दार्थो न सिध्यतीति शङ्कते---नन्विति । नित्यनेमित्तिककर्मेफटस्य वनध्यापुत्रसाद्यामावात्तत्यागसंमवादुक्तस्त्यागशब्दारथैः सेमवतीति समाधत्ते- नैष दोष इति । भगवता तेषां फटवत्वमिष्टमिलत्र वाक्यशेषमनुकूल्यति-- वक्ष्यतीति । तहि सन्यासिनामपतन्याततिनां च नित्यादयनुष्ठायिनामविशेषेण तत्फलं स्यादिति कचेनै- वेलयाह-न त्विति । वक्षयतीत्यनुकषणं चकारा्थः। प्र्क्तस्य वचोऽथ प्रकृतोपयो- गित्वेन संगृह्य स्मारयति-संन्यासिनामिति ॥ २॥

याज्यं दोषवदियेके कमं प्राहुर्मनीषिणः ॥ यज्नदानतपः कमं न त्याज्यमिति चापरे ॥ ३॥

त्याज्यं दोषेति। त्याज्यं त्यक्तव्यं दोषवरोषोऽस्यास्तीति दोषवत्‌। द © ॐ < म तत्कर्म बन्धहेतत्वात्सवेमेव । अथवा दोषो यथा रागादिस्त्यञ्यते त्याञ्यमित्येके © [०4 तथा त्येके भराहुमनीषिणः पण्डिताः सांख्यादिदृष्टिमाधिता

अधिदृतानां कर्मिणामपीति । तत्रैव यह्दानतपः कमे न त्याज्यमिति ५९ | ।

४६६ भीमद्धगवद्रीता- [अ० १<-छो०३]

चापरे । कर्मिण एवाधिृतानपेक्यैते विकट्पा न बु हाननिष्ठान्व्युत्था- यिनः संन्यासिनोऽपेक्ष्य । ज्ञानयोगेन सांख्यानां निष्ठा मया पुरा भोक्तेति कमाधिकाराद पोता ये न तान्मति चिन्ता। ननु कमैयोगेन(ण) योगिनामिलयधिकृताः पूर्वे विभक्तनिष्ठा अपीह सवे्ञाञ्लोपसंहार- प्रकरणे यथा विचायन्ते तथा सांख्या पि ह्वाननिष्ठा बिचायन्ता- मिति। न, तेषां मोहडुःलनिमित्तत्यागानुपपतेः । न कायङ्ेदानिमि- तानि दुःखानि सांख्या आत्मनि पर्यन्तीच्छादीनां स्े्रषमैत्वेनैव दू्ितत्वात्‌ । अतस्ते न कायङ्ेखदुःखभमयात्कमे परित्यजन्ति । नापि ते कर्मीण्यात्मनि पश्यन्ति । येन नियतं कम मोहात्परित्यजेवुः। गणानां कर्म॑नैव रिचित्करोमीति हिते सन्यस्यन्ति। सर्वकर्माणि मनसा सेन्यस्येत्यादिभि्ि तच्छविदः संन्यासपरकार उक्तः ।

काम्यानि वयित्वा नित्यनैमित्तिकानि फरामिराषाइते क्ैन्यानीत्युक्तं पक्षं प्रति वक्षनिरातेन द्रढयितुं विप्रतिपर्तिमाह-त्याञ्यमिति । कर्मणः सर्वस्य दोषवतते हेतमाह-- बन्धेति । दोषवदि्येतदृष्टान्तत्वेन भ्याचष्टे -- अथेति । कर्मण्यनविकृ- तानामकर्मिणामेव कमै त्याज्यं कर्मिणां त्यागे प्रत्यवायादित्याशङ्याऽऽह-अषि- छतानामिति । न हि तेषामपि कमे त्यजतां प्रत्यवायो रहिसादियुक्तस्य कर्मणोऽ. नुष्ठाने परं प्रत्यवायादिति मावः । सांर्यादिपक्षपमाप्तावितिशब्दः । मीमांतकप्ष- माह-तजरैवेति । कर्माभिकृतेष्वेवेति यावत्‌, कर्म नित्यं नैमित्तिकं च | काम्यानां कमेणामित्यारम्य छोकाम्यां कर्मिणोऽकर्मिणोऽपिकृताननधिकृतांश्वपक्ष्य दशित. विकल्पानां प्रवृत्तिरित्याशङ्कयाऽऽह--कपिण इति । एवकारमव्यवच्छे्यमाह--

|

नत्विति । तदेव स्फुटयति-- ज्ञानेति । कमोधिकृतानां ज्ञाननिष्ठातो विभक्तनिष्ठा- व्वेन पूर्वोक्तानामपि शाचरार्थोपसंहारे पुनर्षिचायेत्ववज्ज्ञाननिष्ठानामपि विचार्यतव- `

मघ्राविरुद्धमिति शङ्कते -- नन्विति । सांरूयानां परमार्थज्ञाननिष्ठानां नान्न विषायै- तेत्यत्तरमाह-न तेषामिति । ननु तेषामपि खात्मनि हशदुःखादि पश्यतां क्दनु-

रोधेन राजप्तकमेत्यागतिद्धर्विचाययत्वं नेत्याह--न कायेति । तत्र सेश्राध्यायोक्तं |

हेतू करोति--इच्छादीनामिति । स्वात्मनि सांख्यादीनां कछेशाद्प्रतीतौ फलित. माह-अत इति । ननु तेषां हेशा्यदशेनेऽपि स्वात्मनि कर्माणि पदयतां तच््यागो युक्तस्तेषां कायद्केदादिकरत्वान्नेत्याह-- नापीति । अज्ञानां माहमाहात्म्याज्नियतमपि कम त्यक्तु शक्यं न तत्त्वविदां स्वात्मनि कर्मादशषनेन त्यागे हेत्वभावादिति मत्वाऽऽह- मोहादिति । कथं तर्हिं तेषामात्मनि कममाण्यपदयतां प्राप्त्यमावे

१ क. हृङ्केशदुः" ।

[अ०१८छो ° ६] आनन्दगिरिष्तदीकासंबलितकशषंकरभाष्यसमेता। ४६७

तत्यागः सेन्यापतसत्राऽऽह-- गुणानामिति । अविवेकप्राप्तानां कर्मणां लयागसतत्व- विदामित्युक्ं स्मारयननप्रप्तपरतिषेषं प्रल्यादिशति-- सर्वेति । तस्माचेऽन्येऽपिृताः कमैण्यनात्मविदो येषां च मोहास्यागः सभवति कायङ्कक्षभयाच्च त एव तापसास्त्यागिनो रानसाशेति निन्धन्ते कपिणा- मनात्मङ्ञानां कमेफल्यागस्तुत्यथम्‌ । सवौरम्भपरित्यागी मौनी संतुष्टो येन केनचिदनिकेतः स्थिरमतिरिति गुणातीतरक्षणे च परमाथसन्या- सिनो विशेषितत्वात्‌ । वक्ष्यति च ञानस्य या परा निष्ठेति । तसाञ्डा- ननिष्ठाः सन्यासिनो नेह विवक्षिताः । कर्मफलत्याग एव साच्िकत्वेन गुणेन तामसत्वा्पेक्षया सन्यास उच्यते न मुख्यः सवैकमसंन्यासः । स्वैकमेसंन्यासासंमबे च नहि देदश्तेति हितुबचनान्मुख्य एवेति चेत्‌ । न; हेतुषचनस्य स्तुत्यथेत्वात्‌ । यथा त्यागाच्छान्तिरनन्तर- मिति कमेफलल्यागस्तुतिरेव यथोक्तानेकपक्नानुष्ठानाश्षक्तिमन्तमैनमनह्न भरति विधानात्तथेदमपि न हि देहभृता शक्यमिति कमेफरत्या- गस्तुत्यर्थ वचनम्‌ । न सबंकमाणि मनसा सन्यस्य नैव कुर्म कारय- भनास्त इत्यस्य प्षस्यापबादः केनविहशेयितुं श्षक्यः । तस्मात्कमेण्य- पिङ्तान्भल्येवेष सन्यासत्यागविकल्यः। ये तु परमाथेदरिनः सांख्या- स्तेषां हाननिष्ठायामेव सवेकमेसन्यासरक्षणायामधिकारो नान्यत्रेति न ते बिकरपाहोः । तथोपपादितमस्माभिर्ेदाविनाशिनमिलयस्मिन्पदेश्चे ` वृतीयादी च ॥ ३ ॥ तत्त्वविदामश्राविषायत्वे फल्तिमाह-तस्मादिति । येऽनास्मविदसत एवेत्ुत्तरत्र बन्धः । कमेण्यधिङृतानामनात्मविदां करमत्यागप्तमावनां दकेयति- येषां चेति । तकनिन्दा कुतरोषयुक्तेतयाशङ्कयाऽऽह-कपिणामिति। किंच परमायेसन्यातिनां प्रशस्य- त्वोपछम्मान्न निन्दाविषयत्वमित्याह ~ सर्वेति । किं चाज्नापि सिद्धि प्रा्ठो यथेत्यादिना ज्ञाननिष्ठाया वक्ष्यमाणत्वात्तद्वतां नेह ॒विचायतेत्याह-वक्ष्यतीति । कर्मापिकृता- नामेवात्र विवक्षितत्वं न ज्ञाननिष्ठानामित्युपसंहरति- तस्मादिति । ननु सन्यास्न- शब्देन सवैकमेसंन्यापतस्य ्राह्यत्वात्तथाविधसेन्योिनामिह विवक्षितत्वं प्रतिमाति तत्राऽऽह-कर्मेति । सेन्यापरब्देन मख्यस्येव संन्यासस्य ग्रहणे गोणमुख्ययो- मस्ये कार्यपप्रत्ययादन्यथा तदसेमवे हेतृक्तिवेयथ्यीदप्रा्तप्रतिषेषादिति शङ्खते- सर्वेति । नेदं हेतुवचनं सवेकमपन्यापापंमवताषकं कर्मेफटत्यागस्तुतिपरत्वादिति परिहरति- नेत्यादिना । एतदेव दष्टान्तेन स्पष्टयति- यथेति । दष्टन्तेऽपि यथा- रुताथेत्वं कं न स्यादित्याशङ्कयाऽऽह - यथोक्तेति । न हि फलत्यागादेव ्ञानं विना मुक्तियुक्ता मुकतेज्ञोनेकाधीनत्वसाधकश्चतिस्मतिविरोषादद्ष्टेयादिना चानन्तरं

४६८ श्रीमद्धगवद्रीता- [अ० १<८छो ०४-९१

ज्ञानपाधनविधानानथक्यादतस्स्यागस्तुतिरेवात्र म्यल्यर्थः। दृष्टान्तगतमर्थं दार्टीनिके योभयति- तथेति । प्रागुक्तपक्षापवाद विवक्षया हेतृक्तेमुख्याथैत्वमेव किं न स्यादि. त्याशङ्कथ तदपवादे हेत्वभावान्मेवमित्याह-न सर्वेति । न चेयमेव हेतृक्तिसतद- पवादिकाऽन्यथासिद्धेरुक्तत्वारिति मावः । मुख्यपेन्याप्तापवादापंमवे प्न्याप्तलयाग- विकल्पस्य कथं सावकारतेत्याशङ्कयाऽऽह-- तस्मादिति । ज्ञाननिष्ठान्धत्युक्त विकल्पानुपपत्तो कुत्र तेषामथिकारस्तत्राऽऽह- ये स्विति । संन्यासिनां विकल्ला- नरैत्वेन ज्ञाननिष्ठायामेवाधिकारस्य मृयःसु प्रदेशेषु साधितत्वान्न प्ताधनीयत्वापेे- त्याह- तथेति ॥ ६ ॥ ततरतेषु विकटपभेदे षु-- निश्चयं शृणु मे तत्र त्यागे भरतसत्तम ॥ यागो हि पुरुषव्याघ्र त्रिविधः सेंप्रकीतितः ॥ ¢ ॥ निश्चयं श्ण्ववधारय मे मम॒ वचनात्तत्र त्यागे त्यागसंन्यासवि- करपे यथादर्धिते भरतसत्तम भरतानां साधुतम । ल्यागो हि लयाग- सेन्यासक्चब्दवाच्यो हि योऽथेः स एक पएवेलयभिमरेयाऽऽह त्यागो हीति । पुरुषव्याघ्र भिविधक्षिपकारस्तामसादिपकारेः संभकीितः वराङ्गेष॒ सम्यक्थितः। यस्मात्ताभसादिभेदेन लयागसंन्यासश्चब्दवाख्योऽ- योऽपिकृतस्य कमिणो ऽनात्म्स्य जिविधः संभवति न परमायेदर्दिन इत्ययमर्थो दुक्गानस्तस्मादत्र तं नान्यो वक्तं समथः । तस्माजि- अयं परमाथशान्नाथविषयमध्यवसायमेश्वरं श्ण ॥ 9 ॥ क्मधिकृतान्प्रव्यवो क्तविकल्पप्रवृत्तावपि कुतो निषोरणसिद्धिस्तघराऽऽह- तत्रति । तमेव निश्चयं दौयितुमादौ लयागगतमवान्तरविमागमाह-श्यागो हीति । ननु त्यागपेन्याप्तयेरुमयोरपि प्रकृतत्वाविशेषे त्यागस्यैवावन्तरविमागाभिधाने सन्याप्त- स्ये पे्ितत्वमापद्येत नेव्याह-त्यागेति । सात्त्विको राजप्रस्तामसशवतयुक्तेऽपं ्रेविध्येऽपि स्वयमेव निश्वयाप्तमवाक्किमन्र मागवतेन निश्वयेनेत्याशङ्कयाऽऽह- यस्मादिति । भगवतोऽन्यस्योक्तविमागे तत््वानिश्वयाद्धागवतनिश्वयस्य श्रोतन्यतेति निगमयति- तस्मादिति ॥ ४॥ कः पुनरसो निश्चय इत्यत आह-- यन्नो दानं तपः कमं न याज्यं कारयमेव तव्‌ ॥ यज्ञो दानं तपश्चैव पावनानि मनीषिणाम्‌ ॥५॥

१ क, यन्ञदानत ।

ग ( इ | . ^

[अ १! <छरो ० १]आनन्दगिरिषृतदीकासंबरितन्नांकरभाष्यसमेता। ६९

यज्ञो दानं तप इत्येतज्रिविधं कमे न त्याज्यं न त्यक्तव्यं कार्य कर- ` णीयमेव तत्‌ । कस्मायज्ञो दानं तपश्चैव पावनानि विषवुद्धिकारणानि मनीषिणां फङानभितंधीनामित्येतत्‌ ॥ ५ ॥ तमेव मगवतो निश्चयं विशेषतो निधोरयितुं प्रश्षपवंकमनन्तरछोकप्रवृत्सिं ददौ - यति-कः पुनरिति । यज्ञादीनां क्ैव्यत्वे हेतुमाह-यज्च इति । न केवर्म- द्याज्यं किंतु कतैन्यमेवेत्याह-कायंपिति । प्रतिज्ञातमेवं विमन्य हेतुं विमनते- कस्ादिति ॥ ९ ॥

एतान्यपि तु कृमीणि सङ्ग र्यक्ला एानि च ॥ कृतव्यानीति मे पार्थं निशितं मतमुत्तमम्‌ ॥ ६ ॥ एतान्यपीति 1 एतान्यपि तु कमांणि यज्ञदानतपांसि पावनान्यु- `

क्तानि सङ्गमासक्ति तेषु त्यक्त्वा, फलानि च तेषां त्यक्त्वा परित्य्य कतेव्यानीत्यनुष्टेयानीति मे मम निशितं मतयुत्तमम्‌ । नियं श्रृणु मर तत्रेति भरतिङ्गाय पावनत्वं च हेतुमुक्त्वैतान्यपि कमणि करवैव्यानीलये- तभिथितं मतमुत्तममिति भतिङ्ञातार्थोपसंहार एव नापुवोध॑ वचनमेता- न्यपीति प्रकृतसनिदृष्टाथतोपपत्तेः। सासङ्गस्य फरा्थिनो बन्धहेतव एतान्यपि कर्माणि भूमुक्षोः कतैव्यानीलयपिश्चब्दस्यार्थो न त्वन्यानि कमीण्यपेश्येतान्यपीत्युच्यते । अन्ये वणैयन्ति नित्यानां कमेणां फला- भावात्सङ्गं त्यक्त्वा फछानि चेति नोपपद्यते । एतान्यपीति यानि काम्यानि कमणि निलेभ्योऽन्यान्येतान्यपि कतेव्यानि किमुत यद्न- दानतपांसि नित्यानीति । तदसत्‌ › नित्यानामपि कमणां फटखवशव- ` स्योपपादितत्वात्‌ । यन्नो दानं तपश्चैव पावनानीत्यादिवचनेन निलया- न्यपि कमीणि बन्धहेतुत्वाशङ्या निहासोगयुपुक्षोः कृतः काम्येषु ` सङ्ग; “दरेण ह्यवरं कमे" इति च निन्दितत्वात्‌ व्यह्ञायांत्कमणोऽ- ` न्यत्र इति च काम्यकर्मणां बन्धहेतुत्वस्य निश्चितत्वात्‌ । शरेगुण्यावि- षया वेदाः” श्रैवि्या मां सोमपाः" श्षीणे पुण्ये मत्यलोकं विन्तिः इति च दूरव्यवहितत्वाचच न काम्येष्वेतान्यपीति व्यपदेश्षः ॥ ६ ॥

प्रतिज्ञातमभम॒पतसंहरति--एतान्यपीति । उपसंहार छोकाक्षराणि व्याकरोति- एतानीलयादिना । अक्षराथैमुक्त्वा तात्पयंमाह-निश्यमिति । प्रकृतार्थोपसंहारे गमकमाह-एतान्यपीति । अपिशब्दस्य विवक्षितमर्थं ददौयति-सासङ्गस्येति ।

१ख. इ. ज. शज्ञामेः।

४ | ‰७० | श्रीमद्धगवद्रीता- ` [अ०१८@छो ०७-८]

व्यावर्त्यं कीमेयति-न चिति । एतान्यपीत्यादिवाक्यं न नित्यकमेविषयमिति मत- मुपन्यस्यति- अन्य इति । न वेदिदं नित्यकर्मविषयं विषयं तरहीत्याशङ्कच वाक्य मवताय व्याकरोति-एतानील्यादिना । नित्यानामफछत्वमुपेय यों तदयुक्त- मिति दूषयति- तदसदिति । यत्त काम्यान्यपि कतेव्यानीति तजनिरस्यति- निला- न्यपीति । किंच काम्यानां भगवता निन्दितत्वा्न तेषु मुमुसोरनुष्ठानमित्याह- द्रेणेति । किंव मुमुसोरपेकितमेोक्षापेक्षया विरुद्धफङत्वात्काम्यकमेणां न तेषु तस्यानुष्ठानमित्याह--यज्नाथादिति । काम्यानां बन्धहेतुत्वं निश्चितमिलत्रैव पूरवो तरवाक्यानुञूल्यं दशेयति-रगुण्येति । किंच पूव्॑छोके यज्ञादिनित्यकमेणां प्रृ- तत्वादेतच्छब्देन संनिहितवाचिना परामशात्काम्यकर्मणां च “काम्यानां कर्मणाम्‌ इति व्यवहितानां संनिहितपरामरोकैतच्छब्दाविषयत्वान्न काभ्यकमीण्येतान्यपीति ग्यपदेश- महैन्तीत्याह- दूरेति ॥ १ ॥

तस्मादहस्याधिकृतस्य पुयुभोः- नियतस्य तु संन्यासः कर्मणो नोपपद्यते ॥ मोहात्तस्य परित्यागस्तामसः परिकीतितः ॥ ७ ॥ नियतस्य तु निलयस्य संन्यासः परित्यागः कमेणो नोपपद्यतेऽङस्य पावनत्वस्येष्टत्वात्‌ । मोहाद ्नानात्तस्य नियतस्य परित्यागः । नियतं

चावश्यं कतेज्यं त्यज्यते चेति बिभरतिषिद्धमतो मोहनिमित्तः परित्या-

गस्तामसः परिकीतितो मोहश्च तम इति ॥ ७॥

नित्यकमेणामवदयकतेन्यत्वमुक्तमुपजीव्यापेक्षितं पूरयन्ननन्तर ्ोकमवतारयति- तस्मादिति 1 ननु कश्िजनियतमपि कर्म॑ तयजज्ञुपङम्यते तत्राऽऽह-मोहादिवि। अज्ञानं पावनत्वापरिज्ञानम्‌ । अज्ञस्य नित्यकमेत्यागो मोहादित्येतदुपपादयति-

नियतं चोति । नित्यत्यागस्य मोहकृतत्वे कूतस्तामपत्वमिलयाशङ्कयाऽऽह- मोहश्वेति ॥ ७ ॥

किच~ . दुःखमित्येव यत्कमं कायङकेशभयार्यजेव ॥ सकता राजं त्यागं नेव त्यागफटं रमेव ॥ ८॥

दुःखमित्येव यत्कमे कायङ्केञ्ञभयाच्छरीरदुःखमयास्यजेत्परित्यनेत्स त्वा राजसं रजोनिततं त्यागं नैव त्यागफलं ज्ञानपुमेकस्य सवेकमे- त्यागस्य फलं मोक्षाख्यं न लभेनेव लभते ॥ ८ ॥

/ [अ० १ <छो ०९]आनन्दगिरिढ़तदीकासंवदलितक्ञांकरभाष्यसमेता । ४७१

इतश्च नित्यकमत्यागो नान्ञस्य संमवतीत्याह-- रकिचेति । ननु मोहं विनैव दुःखात्मकं कमं कायष्ेदामयात्त्यजति करणानि हि कार्य ननयन्ति श्राम्यन्ति च तथा पर न तत्यागस्तामसो युक्तसतत्राऽऽह-दुःखमिल्येबेति । यत्कमम दुःखात्मकमशक्य- प्ाध्यमित्येवाऽऽङोच्य वेतो निवतेते देहस्येन्धियाणां च इशात्मनो भया्यजति स तत्त्यक्त्वा रजोनिमित्तं त्यागं कृत्वाऽपि न तत्फठं मोक्षं छमते कितु कृतेनैव राजसेन वयागेन तदनुरूपं नरकं प्रतिपद्यत इत्याह--वुःखमिल्येवेत्यादिना ॥ «८ ॥

कः पुनः साच्विकस्टयागः-

कार्यमियेव यतक नियतं करियतेऽ्जंन ॥ सद्ग यक्ता फर चेव स त्यागः सात्तिको मतः॥९॥ कार्यं कर्ैव्यमित्येव यत्कर्म नियतं नित्यं क्रियते निर्वत्यते हेऽर्जन सङ त्यक्त्वा फलं चैव । नित्यानां कमेणां फटवश्वे भगवदचनं भरमा- णमवोचाम । अथवा यद्यपि फलं न भूयते नित्यस्य कमणस्तथाऽपि निलयं कमे कृतमात्मसंस्कारं भत्यवायपरिहारं बा फलं करोत्यात्मन इति करपयत्येवाहस्तन्न तामपि करपनां निवारयति फं त्यक्त्वेत्यनेनातः साधूक्तं सङ्गं त्यक्त्वा फलं चेति । स त्यागो नित्यकमेसु सङ्गफलपरि- त्यागः साच्िकः सखनिद॑तो मतोऽभिमतः । ननु कमेपरित्यागख्ि- विधः संन्यास इति च प्रकृतस्तन्न तामसो राजसश्वाक्तस्त्यागः कथमिह सङ्गफटत्यागस्वतीयत्वेनोच्यते यथा जयो ब्राह्मणा आगतास्तत्र षटङ्ग- विदौ दवौ सश्रेयस्तीय इति तदत्‌ । नैष दोषस्त्यागसामान्येन स्तुलय- यत्वात्‌ । अस्ति हि कर्मसंन्यासस्य फलाभिसंपित्यागस्य च त्यागत्व- सामान्यं तत्र राजसतामसत्वेन कर्मत्यागनिन्दया कमेफलाभिसंषि- त्यागः सार्विकत्वेन स्तृयते “स त्यागः साच्तिको मतः इति ॥ ९ ॥

कमेत्यागस्तामसो राजप्श्वेति दविषो दर्तः संप्रति सात्तिकं त्यागं प्रभ पूवकं वर्णयति--कः पुनरिति । कतेव्यामित्येवेत्येवकारेण नित्यस्य भान्यान्तरं निषिध्यते । नित्यानां विध्यदेशे फराश्रवणात्तेषां फठं त्यक्त्वेतययुक्तमित्याश- याऽऽह- नित्यानामिति । फलं त्यक्त्वेत्यस्य विधान्तरेण तात्पय॑माह--अथ- वेति । न हि विधिना कृतं कर्मानर्थकं विध्यानर्थक्यात्तेन श्रोतफडामावेऽपि नित्यं कर्म विधितोऽनुतिष्ठन्नात्मानमजाननननुपहतमनस्त्वोक्त्या तस्मिन्कमेण्यात्मसंस्कारं फट कल्पयति तदकरणे प्रत्यवायस्मृत्या तत्करणं कतौरात्मनस्तज्निवृत्ति करोतीति वा नित्ये

१. इ, ज, तजिवतेने दे" ।

४७२ श्रीपद्धगवट्रीता-- [अ०१<छो०१०]

कर्मण्युक्तां कस्पनामनुनिष्पादितफकल्पनां च फं स्यक्त्वेत्यनेन भगवाजिवारयती- स्यः । नित्यकर्मसु फठत्यागोक्तेः समवे फङितिमाह--अत इति । कर्मतकट- त्यागस्य त्यागतेन्याप्शान्दाम्यां प्रकृतस्य त्यागो हीति बरैविध्यं प्रतिज्ञाय प्रतिज्ञानुरो- चेन दवे विषे व्युत्पाद्य तृतीयां विधां तद्विरोधेन व्युत्पादयतो मगवतोऽकशकमापतित- मिति शङ्कते---नन्विति । प्रकमप्रतिकूटमुपसंहारवचनमनुचितमियत्र दष्टान्तमाह- यथेति । पू्वोत्तरविरोयेन प्राप्तमकौशङं प्त्यादिशति- नैष दोष इति । कर्मत्याग- फटत्यागयोस्त्यागत्वेन साददयात्कर्मत्यागनिन्दया तत्फरत्यागस्तत्यथमिदं वचनमितय- पगमान्न विरोधोऽसतीत्युक्तमव व्यक्तीढुर्वन्नादौ त्यागपामान्यं विशदयति-अस्तीति। सति पामान्ये निर्देशस्य स्तुस्य्थत्वं समथयते- तत्रेति ॥ ९ ॥ यस्त्वधिकृतः सङ्गे तयक्त्वा फलाभिसंषि च नित्यं कमे करोति तस्य॒ फठरागादिनाऽकलुषीक्रियमाणमन्तःकरणं नित्यैश्च कमेभिः संस्करियमाणं विक्षुध्यति । विषुद्धं भसम्नमात्मारोचनक्षमं भव॑ति । तस्यैव नित्यकर्मानुष्ठानेन बिषद्धान्तःकरणस्याऽऽत्मह्तानाभिमुखस्य क्रमेण यथा तनिष्ठा स्यात्तदरक्तन्यमित्याह- न देष्टयकशरं कम डश नानुषजते ॥ त्यागी सक्वस्तमाविष्टो मेधावी चिन्रसंशषयः ॥ १० ॥ न द्ेष्यकुक्षरमशोभनं काम्यं कमे शरीरारम्भद्रारेण संसारकारणं किमनेनेत्येवं कुशे श्रोभने नित्ये कमेणि सन्वशुद्धिङ्नानोत्पत्तितभि- छ्ाहितुत्वेन मोक्षकारणमिदमित्येवं नानुषजते तजापि प्रयोजनमपर्यन्न- जुषङ्ग भीतिं न करोतीत्येतत्‌ । कः पुनरसौ त्यागी पूर्वोक्तेन सङ्गफल- परित्यागेन तदस्स्यागी यः कमेणि सङ्गं त्यक्त्वा तत्फलं च नित्यक- मोनुष्ठायी स त्यागी । कदा पुनरसावकुश्लं कम॑ न देष्टि कुशे च नानु- षञ्जत इत्युच्यते सत्वसमाविष्टो यदा ससरेनाऽऽत्मानात्मविवेकविज्ञान- हेतुना समाविष्टः संग्याप्रः संयुक्त इत्येतत्‌ । अत एव च मेधावी मेष- याऽऽत्मह्नानरक्षणया प्रह्नया संयुक्तस्तदान्मेपावी मेधावित्वादेव च्छिन्न संश्षयरिछन्नोऽविद्याङृतः संशयो यस्याऽऽत्मस्वरूपावस्थानमेव परं निःभ्रेयससाधनं नान्यत्किचिदित्येवं निश्चयेन च्छिन्नसंश्षयो योऽभि- कृतः पुरुषः पुवोक्तेन प्रकारेण कमेयोगारुष्ठानेन क्रमेण संस्छ- तात्मा सञ्जन्मादि विक्रियारहितत्वेन निष्क्रियमात्मानमात्मत्वेन संबद्धः

१६. छ. "णे स्य नि।२क. ख, घ. छ, “ति तद्ञ्ु। ३ ध, छ. वतीति तस्यैवं नि" ।

[अ० १ <छो ° १ १ आनन्द गिरिडतदीकासंवलितक्नांकरभाष्यसवेता । ४७३

त सवेकमांणि मनसा सन्यस्य नैव कुर्ैन्न कारयम्नासीनो नैष्कर्म्यल- क्षणं ज्ञाननिष्ठामश्चत इत्येतत्पर्वोक्तस्य कमयोगस्य प्रयोजनमनेन शटोकेनोक्तम्‌ ॥ १० ॥ एवं पूवौपरविरोधं पराकृत्यानन्तर छछोकतात्र्यमाह-- यस्त्विति । फलरागादिने- ल्यादिशब्देन करमेस्वरूपासङ्गो गृह्यते । अन्तःकरणमकटुषीक्रियमाणमिति च्छेदः | वरुद्धेऽन्तःकरणे किं स्यादित्याशङ्कयाऽऽह--विज्ुद्धमिति । मरविकरत्वं विशु- रतवं सैस्कारवत्त्वं प्रसन्नत्वमिति भेदः । क्रमेण श्रवणाचावृत्निद्रारेणेर्थः । तजिषठे- लात्मज्ञाननिष्ठोक्ता । काम्यकमणि ल्ाज्यत्वेन द्वेषमभिनयति--किमिति । उमयत्र द्वेषं प्रीतिं च न करोतीति सामान्येनोक्तं कर्तारं प्रभपर्वकं विशेषतो निर्दिशति- फः पुनरिति । लयागीत्यक्तं त्यागिनममिव्यनक्ति - पूर्वोक्तेनेति । कर्मणि सङ्गस्य तकढस्य च त्यागेनेति यावत्‌ । उक्तमेव त्यागिनं विवृणोति-- यः कर्मणीति । तत्क त्यक्त्वेति संबन्धः । काम्ये निषिद्धे च कर्मणि बन्धहेतुरिति न द्वेश नित्ये नैमित्तिके च मोक्षहेतुरिति न प्रीयते । तत्र काटविशेषं ्च्छति--कदेति। नि्यादिकर्मणा फएटामिप्तधिवजितेन क्षपितकल्मषस्य सत्वं यथायेग्रहणपमर्थमुद बुध्यते तेन समावेशद्‌- शायामुक्तप्रीतिद्वेषयोरमावो मवतीत्याह--उच्यत इति । अत एवेति समुदनुद्धयथा- ग्रहणसमथसमाविष्टत्वादिलर्थः । चिन्नसंदायत्वमेव विशदयति- आत्मेति । षरं निःश्रेय तस्य च साधनं सम्यनज्ञानमेवेति योजना । न दवष्ठीत्यादिना शछोकेनोक्तमर्थ पर्िप्यानुवदति--योऽधिषत इति । पर्वोक्तप्रकारेणेति कर्मणि तत्फडे च सङ्गत्या- गनत्यथैः, कमोत्मनो योगस्यानुष्ठानेन संस्छृतात्मा सन्कमेण श्रष्रणाधनुषठानद्ारेण दूरस्थं ब्रह्म प्रत्यक्त्वेन सबुद्ध इति संबन्धः । परस्य निष्कियत्े हेतुमाह-जन्मा- दीवि। उक्त्ञानवतः सवैकमत्यागद्वारा मुक्तिमाक्लं दर्शयति-स सर्वेति ॥ १०॥ यः पुनरधिकृतः सन्दे हात्माभिमानित्वेन देदशरद्लोऽबाधितात्मक- त्वविह्नानतयाऽहं कर्तेति निधितदद्धिस्तस्यारोषकर्मपरितयागस्याश- क्यत्वात्कमेफरत्यागेन चोदितकममानुष्ठान एवाधिकारो न त्याग इत्येतमर्थं ददेयितुमाद- | -

न हि देहमृता शकृयं रयक्तु कर्माण्यशेषतः ॥ यस्तु कमफरुत्यागी स त्यागीत्यभिधीयते ॥ ११ ॥

न हि यस्मादेहभृता देहं बिभर्तीति देहभदेहात्माभिमानवान्दे हभषु- स्यते न हि विवेकी स हि वेदाविनारशिनमित्यादिना कतत्वाधिकारा- भिवतितोऽतस्तेन देहभृताऽब्ेन न शक्यं लकं सन्यसितुं कमौण्यशेषतो

६ @

४७४ भ्रीपद्धगवद्रीता- [अ०१८छो०१२]

निःशेषेण । तस्माध्स्त्वङ्नोऽधिदतो नित्यानि कमणि कुवेन्कमेफलः त्यागी कमेफलाभिसंभिमात्रसंन्यासी स त्यागीत्यभिधीयते कम्येपि सभिति स्तुल्भिपरायेण । तस्मात्परमायैदरिनैवादेहमता देात्मभावर- हितेनाक्ञेषकमेसंन्यासः क्चक्यते कतैम्‌ ॥ ११ ॥

अस्मिज्ञानवतः सवैकमेत्यागकंमावनामुक्त्वा तद्धीनस्य तदसंभवे हेतुवचनत्वेनानन्त- रछोकमवतारयति-यः पुनरिति । न नाधितमात्मनि करत्वविज्ञानमस्येत्यज्ञलथा तस्य भावस्तत्ता तयेति यावत्‌, एतमर्थं दर्शयितुमनज्ञस्य सवैकम॑संन्याप्तासंभवे हेतुमा- हेति योजना । यस्मादित्यस्य तस्मादित्युत्तरेण सेनन्धः । विवेकिनोऽपि देहधारि- तया देहमृत्ाविशेषे कमाधिकारः स्यादित्याशङ्याऽऽह-न दीति । कतैत्वाषि- कारस्ततपूर्वकं कमनुष्ठानं तस्मादिति यावत्‌ । ज्ञानवतो देहधारणेऽपि तदमिमानित्वा- भावोऽतःशन्दार्थः । अज्ञस्य सवैकमत्यागायोगमुक्तं हेतूकृत्य फञ्तिमाह-तस्मा- दिति । कर्मानुषठायिनस्त्यामित्वोक्तिरयुक्तेत्यादाङ्कयाऽऽह-करम्यपीति । कर्मिणोऽपि फटत्यागेन त्यागित्ववचनं फट्त्यागस्तुत्यथमिदयर्थः । कस्य ताईं सवैकर्मत्यागः सेमवती- त्याशङ्कय विवेकवैराग्यादिमतो देहाभिमानहीनस्येत्युक्तं निगमयति-तस्मादिति॥११॥

कं पुनस्तत्मयोजने यत्स्ेकमेपरित्यागात्स्यादिव्युच्यते- अनिष्टमिष्टं मिश्रं च तरिविधं कर्मणः फकम्‌ ॥ भवत्यत्यागिनां प्रेत्य न ठ संन्यासिनां कचित्‌॥१२॥ अनिष्टे नरकातियेगादिलक्षणामिष्टं देवादिलक्षणं मिध्रमिष्टानिष्ठसंयुक्तं मनुष्यलक्षणं चेवं निविधं त्रिप्रकारं कमेणो धमधमेलक्षणस्य फलं बह्यानेककारकव्यापारनिष्पन्नं सद्‌ विदयाङृतममिन्द्रनारमायोपमं महामो- हकरं भरतयगात्मोपसर्पौव फट्गुतया लयमदशेनं गच्छतीति फटमिति फलनिवेचनं तदेतदेवलक्षणं फलं भवत्यल्यागिनामज्ञानां कपिणामपर- माय॑सन्यािनां मत्य श्षरीरपातादुध्वंम्‌ । न तु परमार्थसंन्यासिनां पर- महसपरित्राजकानां केवलज्ाननिष्ठानां कचित्‌ । न हि केवलसम्यग्द्‌- शेननिष्ठा अवि्यादिसंसारबीनं नोन्मृखयन्ति कदाचिदिलयर्थः ॥ १२॥ उक्ताधिकारिणः सवैकर्मतन्यापराप्तमवेऽपि फटामवि कुतस्तस्य कर्तव्यतेति शङ्खते - किं पुनरिति । गोणस्य मुख्यस्य वा न्यासस्य फलं पिप्च्छिषितमिति विकल्पयति- उच्यत इति । सर्वकमल्यागो नाम तदनुष्ठानेऽपि तत्फलामिप्ंभित्यागः । स चामुख्य- संन्यासरस्तस्य फर्माह-अनिष्टमिति । मुख्ये तु सेन्यातते सवेकभत्यागे सम्यग्धीद्वारा सवेसंसारोच्छित्तिरेव फलमिल्याह-- नं सिति । पादध्रयं व्याकरोति- अनिष्टभिलया-

> [य --*

[अ० १ <छो ० १ ६}आनन्दगिरिङतदीकासंबलितक्षांकरभाष्यसमेता । ४७५

हिना । तियंगारीत्यादिषदमवशि्टनिकृष्टयोनिपंग्रहा्थे, देवादीत्फादिपदमवशिष्टोत्कृ- हयोनिग्रहणायेति विभागः । एरशब्दं व्युत्पादयति- बाह्येति । करणद्वारकमनेकवि- धत्वमुक्त्वा मिथ्यात्वमाह-अविद्येति । तत्कृतत्वेन टदष्टिमात्रदेहतवे दृष्टान्तमाद- इन्द्रेति । प्रतीतितो रमणीयत्वं सूचयति-महामोहेति । अविच्योत्थस्याविद्याश्रिततवा- दात्माश्चितत्वं वस्तुतो नास्तीत्याह-प्र्यगिति। उक्तं फलं कमिणामिष्यते चेदमुखूय- सन्याप्फटोक्तिपरत्वं पाद्रयस्य कथमिष्टमित्याशङ्कयाऽऽह-अपरमार्थेति । फ- मिमंधिविकडानां कर्मिणां देहपातादूर्ध्वं कममानुरोषिफटमावदयकमिव्यर्थः । कर्मिणामेतर सतामफटामिपंधीनाममुख्यपन्यापित्वात्तदीयामुख्यप्न्याप्तस्य फट्मुक्त्वा चतुथेपादं व्याचष्टे--न त्विति । अमुख्यपंन्याप्तमनन्तरप्रकृतं व्यवच्छिनत्ति- परमार्थेति \ तेषां प्रपान षर्ममुपदिशति- केवङेति । कविदेशे काटे वा नासि यथोक्तं फटे, तेषामिति संबन्धः । तहि परमाथसंन्याोऽफटठत्वा्ानुष्ठीयेतेलयादाङ्कय तस्य मोक्षाव~ प्ायित्वान्मेवमित्याह-न हीति ॥ १२॥ अतः परमायंदशिन एवाशेषकमेसंन्यासित्वं संभवत्यवि्याध्यारोषि- तत्वाद्‌ात्मनि क्रियाकारकफलानां न त्वह्नस्याधिष्टटानादीनि क्ियाक- ` वणि कारका्यात्मत्वेन पयतोऽोषकर्मसंन्यासः संभवति । तदेतवु- तरैः छोकैदे शेयति- पञ्चेमानि महाबाहो कारणानि निबोधमे ॥ सांख्ये कृतान्ते प्रोक्तानि सिद्धये सवंकमणाम्‌ ॥१३॥ वशवेमानि वक्ष्यमाणानि हे महाबाहो कारणानि बिवेतंकानि निबोध मे ममेति, उत्तरत्र चेतःसमाधानार्थं ॒वस्तुवेषम्यपरदशनार्थं च तानि कारणानि इ्गातव्यतया स्तौति । सांख्ये हातव्याः पदाथाः संख्यायन्ते यस्मिञ्शान्ञे तत्सांख्यं वेदान्तः । तान्त इति तस्येव विशेषणं कृत- मिति कर्मोस्यते तस्यान्तः कृतस्य परिसमाभिये्न स कृतान्तः कर्मान्त इत्येतत्‌ । “यावानये उदपाने" “सर्वं कमाखिलं पाथं ब्ञाने परिसमाप्यते" शत्यात्मङ्गाने संजाते स्कमेणां निति दशेयति । अतस्तस्मिन्नात्मह्ना- नार्थे सांख्ये तान्ते वेदान्ते भोक्तानि कथितानि सिद्धये निष्पस्य्थं सवैकर्मणाम्‌ ॥ १२ ॥ नन्वपरमाथेपंन्याप्तवदविशेषादज्ञानां परमार्थपेन्याप्तोऽपि फ = स्याच्यागस्य पुकरत्वात्तत्राऽऽह--अतः परमार्थेति । तस्य सम्यग्दशैनादविचयानिवृत्तो तदारोषि-

१ ख. छ. पत्चैतानि । २ ख. पनरैतानि ५

४७६ श्ीमद्धगवदरीता-- ` [०१ ८०१४) ॥ तक्रियाकारकादिनिवृत्तेरिति हेत्वर्थः । विद्यावतः सवकमेसेन्यापित्वसमावनामुक्तै- वकारव्यावत्यं ददीयति-न त्विति । अविदुषोऽशेषकर्मणां तद्धेतूनां च रागादीनां त्यागायोगे कारकेष्वधिष्ठानादिष्वात्मत्वदश्षेनं हेतुमाह--क्रियोति । कथमधिष्ठाना- दीनां क्रियाकतुत्वं कथं वाऽविदुषन्तेष्वात्मत्वधीरिस्याश्ङ्कघानन्तर छछोकचतुष्टयस्व तात्प्यमाह- तदेतादिति । क्मा्थानामधिष्ठानादीनामप्रामाणिकत्वाशङ्कामादावुद्ध- रति- पश्वेति । उत्तर्रेत्यधिष्ठानादिषु वक्ष्यमाणेष्वित्य्थः । वस्तुनां तेषामेव वैषम्यं दिदशयिषितं न हि चेतःसमाधानाहते ज्ञातुं शक्यते । सांख्यहाब्दं व्युत्पादयति- ज्ञातव्या इति । आत्मा त्वंपदार्थस्तत्पदार्थो बरह्म तयोरक्यधीस्तदुपयोगिनश्च श्रवणा- दयः पदाथीस्ते सख्यायन्ते ब्युत्पा्यन्ते । कतान्तशब्दस्य वेदान्तविषयत्वं विमनते- कृतमित्यादिना । वेदान्तस्य तत््वधीद्वारा कमावस्तानमूमित्वे वाक्योपक्रमानङक्य द्दौयति--यावानिति । उदपाने कूपादौ यावानर्थः ्नानादिस्तावानथेः समुद्रे संपच- तेऽतो यथा कूपादिङृतं कार्थ॒॑र्वं समुद्रेऽन्तर्भवति तथा स्वेषु वेदेषु कर्मा्ेषु थाव- त्फडं तावज्ज्ञानवतो बराह्मणस्य ज्ञानेऽन्तर्मवति, ज्ञानं प्राप्तस्य कतैव्यानवशेषादिलथैः। तत्रैव वाक्यान्तरमनुकरामति- सवेमिति । उदाटतवाक्ययोस्तात्पर्यमाह- आत्मेति। आत्मज्ञाने सति स्वैकर्मनिषृत्तावपि कथं वेदान्तस्य कृतान्तत्वमित्याशङ्कयाऽऽह- अत इति । तानि मदचनतो निबोषेति पूर्वेण संबन्धः ॥ १६ ॥

कानि तानीत्युच्यते-

अधिष्ठानं तथा कृता करणं च प्रथमििधम्‌ ॥ विविधाश्च एथक्चेष्ट दैवं चेवात्र पञ्चमम्‌ ॥ १९ ॥

अधिष्ठानमिच्छाद्ेषसुखदुःखज्ञानादीनामभिव्यक्तेराश्रयोऽधिष्ठानं शरीरं तथा कर्तोपाधिरक्षणो भोक्ता करणं च भोत्रादिकं श्ब्दाधुप- लब्धये पृथग्विधं नानाप्रकारं द्रादश्चसंख्यं विविधाश्च पृथक्चेष्टा वाय वीयाः भ्राणापानाया दैवं चैव दैवमेव चाततेष चतुषे पञ्चमं पञ्चानां पुरणमादिल्यादि चक्षराचनुग्राहकम्‌ ॥ १४ ॥

कर्मा्यान्यथिष्ठानादीनि मानमूखत्वाज्ज्ञयानीत्युक्तमिदानीं प्रश्पुवैकं विदोषतस्तानि निर्दिशति-कानीलयादिना । प्रतीकमादाय ग्याकरोति-अधिष्ठानमिति। उषा. विलक्षणो बुच्यादिरूपाधिस्तलक्षणस्तत्स्रमावो बुच्यायनुविधायी तद्धमानात्मनि पदय- सुपहितस्तत्प्रषान इत्यथः । तत्र कायंटिङ्गकमनुमानं सूचयति-- शब्दादीति । ञान न्द्रियाणि पश्च, पश्च कर्मृन्धियाणि मनो बुद्धिशेति द्वादशसख्यत्वम्‌ । चेष्टाया विविष-

१ घ्‌. छ, “च्यन्ते- अः ।

/

[०१ <छो ° १९-१६]आनन्दगिरिढ़ृतटीकासंबङितशांकरभाष्यसमेता। ४७७

तवाज्ानाप्रकारत्वं तदेव स्पष्टयति--वायवीया इति । एथक्त्वमसंकी्णत्वं न हि प्राणा- पानादिचेष्टानां मिथः पंकरोऽत्ि । दैवमेवेति विददयति-आदिलयादीति ॥ १४॥

शरीरवाङ्मनोमियंकमं प्रारभते नरः ॥ न्याय्यं वा विपरीतं वा पञ्चते तस्य हेतवः ॥ १५ ॥

शरीरोति । श्ररीरवाञ्मनोभियंत्कमे निभिरेतैः भरारभते निर्वर्तयति नरो न्याय्यं वा धम्यं शाज्लीयं, विपरीतं वाऽशशाञ्लीयमधम्येम्‌। यापि निमिषितवचेष्टादि जीवनहेतुस्तदपि पवंकृतध्माधर्मयोरेव कार्यमिति न्याय्यविपरीतयोरेव ग्रहणेन शदीतम्‌ । पञैते यथोक्तास्तस्य सर्वस्यैव कमेणो हेतवः कारणानि । नन्वधिष्ठानादीनि स्वकर्मणां कारणानि, ` कथमुच्यते शरीरवाग्मनोभिः कमे भारभत इति। नेष दोषः, विधि- परतिषेषलक्षणं सर्वं कम शरीरादित्रयपधानं तदङ्गतया द्षनश्रवणादि च जीवनलक्षणं निषेव रान्नीकृतमुच्यते कशरीरादिभिरारभत इति फलकालेऽपि तत्पधानेभज्यत शति पञ्चानामेव हेतुत्वं न विरुध्यते ॥१५॥ परश्चानामधिष्ठानादीनामुक्तानां स्व॑कम॑तिच्यथेत्वं स्फटयति-क्षरीरेति। ननु गोवनकृतं निमेषोन्मेषादिकमांन्तरं साधारणमस्ि तत्कथं राशिद्रयकरणमिति तत्राऽऽह-- यश्चेति । अधिष्ठानादीनां कर्ममात्रहेतुत्वं प्रतिज्ञाय शरीरादि तरिविषकरम- हैतृत्वोक्तिरयुक्तेति शङ्कते---नन्विति । पृवीपरविरोधं परिहरति-नैष दोष इति । ननु जीवनकृतानि स्वामाविकानि कर्माणि दद्ेनादीनि विधिनिषेषनाद्यत्वान्न देहादि. निवैत्यीनीत्याशाङ्कयाऽऽह-- तदङ्गतयेति । तस्य देहादित्रयस्य प्रधानस्याङ्गं चक्षुरादि -जिप्पाद्यत्वेन जीवनङ्ृतं॑दद्चैनादि प्रधानकमेण्यन्तरभूतमिति त्रैविधष्यमविरुद्धमित्यथैः । देहाद्यारम्ये त्रिविधे कर्मणि सैकमीन्तमीवेऽपि कथं पश्चानामेवाधिष्ठानादीनां तत्र हेतुत्वं फटोपमोगकाठे कारणान्तरापेक्षासंमवादित्याशङ्कय जन्मकाठमाविनो मोगकाल- भाविनश्च सवस्य कारणस्य तेष्वेवान्तमावान्मेवमित्याह--फङेति ॥ १९ ॥ तत्रैवं सति कृतोरमारमानं केवङं तु यः ॥ पर्यत्यकृतबद्धिरवातर स पश्यति दुर्मतिः ॥ १8६ ॥ तत्रेति । तत्रेति भृतेन संबध्यते, एवं सति, एवं यथोक्तैः पञच- भिर्ैतुमिनिवैे सति कमणि । तत्रैवं सतीति दुमेतित्वस्य हेतुत्वेन संबध्यते । तत्न तेष्वात्मानमनन्यत्वेनाविद्यया परिकस्प्य तैः क्रियमा- णस्य कमेणोऽहमेव कर्तेति कतरमात्मानं केवलं शुद्धं तु यः परश्यत्यवि- दान्कस्मादेदान्ताचार्योपदेशन्यायेरृतबुद्धित्वादसंस्छृतद्ुदधित्वा्योऽपि

--ामाणणानयकायागनणच्ायदरणणहुचमामणण ण ण ायमा्याणाणकानययनयकयन्तयाा्यायायनाायातावककणयनम्न्णनरन्वाााक््गग्यागय्वय वायवा ागायाननवयानयणल कनक क्यन्नकान्य ~

) | ४७८ ्पद्गवद्रीता- [अ० १ <छो ॥

देहादिष्यतिरिक्तात्मबा्न्यमात्मानमेव केवलं कतीरं प्यत्यसावप्य- कृतबुद्धिरेवातोऽढकृतङद्धित्वाम्न स पहयत्यात्मनस्तत्वं कर्मणो बेत्यर्थोऽतो बुमेतिः कुरिसता विपरीता दुष्टाऽजस्रं जननमरणपतिपत्तिहेतुभूता मति- रस्येति दुभेतिः स पश्यञ्मपि न पश्यति, यथा तैमिरिकोऽनेकं चन्द्र, यथा बाऽन्रेषु धावत्सु चन्द्रं धावन्तं, यथा वा वाहन उपविष्टोऽन्येषु धावत्स्वात्मानं धावन्तम्‌ ॥ १६ ॥ क्रियाकतृत्वमधिष्ठानादीनामापाद्याविदुषस्तेष्वात्मत्वदृष्टिमनुवदति- तत्रेति } तत- दपरामदीयोग्यं प्रकृते सरवै कम॑ । प्रतीकमादाय पूर्वेण सहाक्षरार्थं कथयति- एवमिति । अषिष्ठानादीनामुक्तरीत्या कतेत्वे सत्यन्यगतं कतत्वमात्मनो यतोऽध्या- रोप्य परयति अतो दुर्मैतिरित्यात्मनि कर्त्वं पद्यन्नितयाह--तभरैवमिति । कर्तार मित्यादि व्याचष्टे- तत्रेत्यादिना । तेष्वधिष्ठानादिषु तैरषिष्ठानादिभिरारोपितात्मभा- वैरिलर्थः । अकर्तारमात्मानं कीरं पर्यतीतयत्र प्र्द्रारा हेतुमाह- कस्मादिति । ननु शाज्रसेस्कृतबुद्धिरेवातिरिक्तात्मवादी कर्तृत्वं तस्यानुमन्यते नातो कतैत्वमात्मनि परयन्नपि मवत्यकृतवुद्धिलत्राऽऽह-- योऽपीति । तस्यापि शा्पृवैकमाचार्योपदे- शेन तदनुपतारिन्यायेशवानाहितबुद्धित्वादङृतवुद्धित्वं धिद्धमिल्थः । कोरस्थ्यमात्मन- सतत्त्वं याथात्म्यं कणोऽपि तत््वमविद्याङ्तापिष्ठानादिङृतत्वेनाऽऽत्मास्पाशित्वमात्म- कर्मणोस्तत््वददौनामावोऽतःशब्दा्थः । दुष्टत्वे स्पष्टीकर्तुं दुर्मेतित्वं विवृणोति- जननेति । अहं कर्तेत्यात्मदशैनवतोऽपि नाविदुषस्तदरीनमस्तीत्यत्र द्टान्तमाह-- यथेति । तिमिरोपहतचक्षरनेकं चन्द्रं परयन्नपि तत्वतो न तं पश्य्येवमविद्वाना- त्मानं कतीरं पश्यन्नपि तत्त्वतो न तं पदयतीत्य्थः । अधिष्ठानादिष्वविद्यया संब द्धात्मनः स्वात्मनि तद्वतक्रियारोपे दृष्टान्तमाह-यथा वेति । अन्येषु वाहकेष पुरुषेषु धावनकतैषु वाहने स्थितः स्वात्मानं प्रधावनकर्तीरमविवेकादमिमन्यते तथाऽ धिष्ठानादिषु क्रियाकतूषु तद्वतं स्वात्मानं कतीरं मन्यमानो दुर्मतिरित्यथेः ॥ ११ ॥

कः पुनः सुमतियेः सम्यक्पश्यतीत्युच्यते-- यस्य नार्हतो भावो इदधिर्स्य न छिप्यते ॥ हत्वाऽपि स इमाहछछोकन्नि हन्ति न निबध्यते ॥१७॥

यस्य शाब्ञाचार्योपदेश्षन्यायसंस्छृतात्मनो न भवत्यदंङृतोऽहं कर्त- त्यर्बलक्षणो भावो भावना प्रत्यय एत एवं प्ाषिष्ठानादयोऽविद्ययाऽऽ- त्मनि कल्पिताः सवैकमेणां कतांरो नाहमहं तु तश्यापाराणां साक्षिभु-

१. छ. ञ्ञ. वा वाह्‌ः।

| [अ° १ <-छो ° १७]बानन्दगिरिषृतटीकासंबखितशांकरभाष्यसमेता । ४७९ तोऽपाणो शमनाः श्ुभ्रोऽक्षरात्परतः परः केवरोऽविक्रिय इत्येवं परयतीत्येतत्‌। बुद्धिरन्तःकरणं यस्याऽऽत्मन उपाधिभूता न रिष्यते नानु- ज्ञायिनी भवतीदमहमकार्षं तेनाहं नरकं गमिष्यामीत्येवं यस्य बुद्धिनं छिप्यते स स॒मतिः स पश्यति । हत्वाऽपि स शमाटीकान्सर्बान्पाणिन ` इत्यथः । न हन्ति हननक्रियां न करोति न निबध्यते नापि तत्कार्ये णाधमेफङेन संबध्यते । ननु हत्वाऽपि न हन्तीति विप्रतिषिद्धगुच्यते यद्यपि स्तुतिः । नैष दोषः, लोकिकपारमाथिकदृष्टयपेक्षया तशपपत्तेः । देहाद्यात्मबुद्धा हन्ताऽहमिति लोक्रिकीं दष्टिमाभिल्य हत्वाऽपील्याह ` यथादरषितां पारमाथिकीं दृष्टिमाभित्य न हन्ति न निबध्यत इति तदु- भयमुपपद्यत एव । नन्वधिष्ठानादिभिः संश्रय करोल्येवाऽऽत्मा कतार मात्मानं केवलं त्विति केवलशब्द पयोगात्‌ । नेषदोष आत्मनोऽवि- क्रियस्वभावत्वेऽपिष्ठानादिभिः संहतत्वानुपपत्तः । विक्रियावतो हन्ये संहननं संभवति संहत्य वा कतैत्वं स्यान्न त्वविक्रियस्याऽऽत्मनः केन- चित्संहननमस्तीति न संभूय कठेत्वमुपपद्यते । अतः केवलत्वमात्मनः स्वाभाविकमिति केवलशब्दोऽनुवाद मात्‌ । विषरीतदृष्टेदमतित्वं शिष्ट सम्यग्ष्टेः सुमतित्वं प्रभूर्वकमाह-कः पुनरित्या- दिना । अहं कर्तत्यात्मनि कतुत्वप्रत्ययाभवे कत्र करत्वधीरित्याशङ्कयाऽऽह--एतं इति । कथं तर्हि कतत्वधीरात्मनीतयाशङ्कधापिष्ठानादीनां तद्रघापाराणां च साति त्वादित्याह- अहं त्विति । आत्मनो न स्वतोऽस्ति क्रियाशक्तिमत््वमित्यत्न प्रमा- णमाह-अप्राणो हीति । नापि तस्य स्वतो ज्ञानशक्तिमत््वमित्याह- अमना इति। उपाधिद्धयासंबन्धे शुद्धत्वं फठितमाह--श्ु्र इति । कारणसेबन्धादद्ुद्धिमाश- ङथोक्तम्‌-अक्षरादिति । कार्यकारणयोरात्मास्पश्चत्वेन पाथक्ये सद्धितीयत्वमा- शङ्कय तयोरवस्तुत्वान्मेवमित्याह-केवङ इति । जन्मादिसवैविक्रियारहितत्वेन कोरस्थ्यमाह-- अविक्रिय इति । बुद्धिर्स्येलयादि व्याच्े--बुद्धिरिति। नानु- शायिनी नानुायवती न इ्ेशाशिनीत्यर्थः । द्वितीयपादस्याक्षरा्थमुक्त्वा वाक्याथ माह-इदमिति । पापं कमेदमा परामृहयते । छोकानां प्राणसंबन्धामावे कुतो हिते त्याशङ्कयाऽऽह- प्राणिन इति । विरुद्धार्थेक्त्या स्तुतिरपि न युक्तेति शङते- नन्विति । विरोधं॒परिहरति- नेष दोष इति। टोकिकटृष्टिमवष्टम्य हत्वाऽ- पति निर्दशो विशदयति- देहादीति । तात्विकीं दष्टिमास्याय न हन्तीतयादि-

निर्देशमुपपादयति-- यथेति । नाहं कर्तां किंतु करतद्यापारयोः साक्षी क्रियान्ञान

१ ख, "तेत्वत' ।

४८० श्रीमद्धगवद्वीता- [अ ० १ <छो०\ न शक्तिमदुपापिद्भयविनिमुंक्तः शुद्धः सन्कायैकारणासेबन्धोऽद्वितीयो ऽविकरिय इत्येव पारमाथिकदृष्टेयेथादर्ितत्वं द्रष्टव्यम्‌ । हत्वाऽपीत्येतनन हन्तीत्यादि चोभयं दष्टद्- यावष्टम्भादुपपन्मिस्युपसंहरति- सदु भयमिति । केवल्मेवाऽऽत्मानं कतोरं ` प्य- दुमतिरित्यत्नाऽऽत्मविरोषणसमपककेवखशब्दसामथ्योदात्मनो विशिष्टस्य करौत्वमिति शङ्कते---नन्विति । आत्मनो वैरिश्चायोगान्न विशिष्टस्यापि कत्वमिति दूषयति- नैष दोषं इति । अविक्रियस्वामाम्येऽपि कथमात्मनोऽप्तहतत्वमिवयाशङ्कयाऽऽह- विक्रियेति । भअषिष्ठानादिभिरात्मनः संहननेऽपि न कतत्वमविक्रियस्य करियान्वयव्या- धातादित्याह- संहत्येति । संहतत्वानुपपत्ति ` व्यक्ती करोति- निति । अत हतत्वे फङितमाह-इति नेति । कथं ॒त्ं केवर्त्वमात्मनि केवटक्षब्दादु्ं तदाह-अत इति ।

अविक्रियत्वं चाऽऽत्मनः शरुतिस्यृतिन्यायपरसिद्धम्‌। .अविकार्योऽयगु- स्यते “गुणेरेव कमीणि क्रियन्ते" शरीरस्थोऽपि न करोतीत्या्सङृदप- पादितं गीतास्वेव तावत्‌ । शतिषु च “ध्यायतीव लेलायतीव" ” इत्येवमा- दासु । न्यायतश्च निरवयवमपरतन्रमविक्रियमात्मतच्वमिति राजमागः । विक्रियावत्वाभ्युपगमेऽप्यात्मनः स्वकीयेव विक्रिया स्वस्य भवितुमर्हति । नाधिष्ठानादीनां कमोण्यात्मकतेकाणि स्युः । नहि परस्य कर्म परेणाढ़त- मागन्तुमहेति । यत्वविद्यया गमितं न तत्तस्य । यथा रजतत्वं न श्ुक्ति- काया यथा वा तर्मलवस्वं बालेगेमितमविद्यया नाऽऽकाश्चस्य तथाऽ- धिष्ठानादिविक्रियाऽपि तेषामेवेति नाऽऽत्मनः । तस्मायुक्तमुक्तमहैटृत- त्वबुद्धिरेपाभ वाद्धि्रानन हन्ति न निबध्यत इति । नाय॑ हन्ति न हन्यत इति प्रतिह्नाय न जायत इद्यादिेतुवचनेनाविक्रियत्वमात्मन उक्त्वा वेदाबिनारिनमिति विदुषः कर्माधिकारनिदति क्षाख्लादौ संते पत्‌ उक्तवा मध्ये प्रसारितां च तत्न तत्र भसङ्गं $ृत्वेहोपसंहरति श्राश्ा- यपिण्डीकरणाय विद्वान्न हन्ति न निबध्यत इति । एवं च सति देहथ- स्वाभिमानानुपपत्तावविदाढृताशेषकमेसन्यासोपपत्तेः संन्यासिनामनि- शादि जिविधं कमणः फं न भवतीत्युपपन्नं त्विपर्ययाचेतरेषां भवती- त्येतचापरिहायेपियेष गीताशाच्चस्यायथं उपसंहृतः । स एष सर्ववेदोर्थ- सारो निपुणमतिभिः पण्डितैविचा्यं प्रतिपत्तव्य इति तत्र तत्र भरकरण-

` विभागेन दर्दितोऽस्माभिः शाख्रन्यायानुसारेण ॥ १७ ॥

१४. छ, भवे वि"। २ स ध. ददान्तारथै'।

[अ० १ <्छो ° १ <] आनन्दगिरिकृतटीकासंवलितक्षाकरभाष्यसमेता । ४८१

[अ]कर्ृत्वमात्मनोऽभयुपपन् नास्याविक्रियत्वमुपेतीतयाश् इथाऽऽह-अविक्रि- यत्वं चेति । तत्र स्मृतिवाक्यान्युदाहरति-अविकार्योऽयमिति। नायं हन्ति न हन्यत इत्यादिवाक्यमादिजब्दार्थः। उक्तवाक्यानामात्माविक्रियत्वे तात्पर्यं सूृचयति- असटरदिति । निष्कं निष्क्रियं श्ान्तमि्यादि वाक्यं श्र॒तावादिशब्दार्थः, यानि वाक्यानि तैरात्मनोऽविक्रियत्वं दशितमिति योजना, न्यायतश्च तदर्ितमिति पूर्वेण बन्धः । न्यायमेव दशेयति--निरवयवमिति । न तावदात्मा खतो विक्रियते निर- वयवत्वादाकाशावन्नापि परतेऽप्तङ्कस्याकायेस्य पराधीनत्वायोगादि्यर्थः । किचाऽऽत्मनः छनिष्ठा वा विक्रियाऽपिष्ठानादिनिष्ठा वा, नाऽऽद्यः स्वनिष्ठविक्रियानुपपत्तरात्मनो दरितत्वादित्याशयेनाऽऽह--विक्रियावच्वेति । स्ता चायुक्तत्युक्तमिति रोषः | द्वितीयं दूषयति - नेत्यादिना । अयिष्ठानादिक्ृतमपि कमे तद्योगादात्मन्यागच्छतीत्याशङ्कय तदागमनं वास्तवमाविदयं वेति विकरप्याऽऽद्यं दूषयति- न हीति । द्वितीयं निर. स्यति-यस्िति । आत्मन्यविद्याप्रापितं कमे नाऽऽत्थीयमित्येतदटृष्टान्ताभ्यामुपपाद- यति- यथेत्यादिना । आत्मनोऽविक्रियत्वेन कतत्वामवि फलितमाह-तस्मादिति। ननु प्रागेवाऽऽत्मनोऽविक्रियत्वं प्रतिपादितं तदिह कस्मादुच्यते तत्राऽऽह-नाय- मिति । शाल्नादरो प्रतिज्ञातं हेतुपूवैकं संक्िप्योक्त्वा मध्ये तत्र तत्र प्रपङ्गं कृत्वा प्रता- सिं कमाौधिकारनिवृत्तिमिहोपसंहरतीति संबन्धः । प्रतिज्ञातस्य हेतुनोपपादितस्यान्ते निगमनं किमथेमित्याशङ्कयाऽऽह--्ञास्चार्येति । कमोधिकारो विदुषो नेति स्थिते तस्य देहामिमानाभावे सत्यवि्योत्यसवैकमेत्यागसिद्धेरनिष्टमिष्टं मिश्रं चेति त्रिवि क्मफटं संन्यासिनां नेति प्रागुक्तं युक्तमेवेति परमप्रकृतमुपपंहरति- एवं चेति । ये पनरविद्वांपो देहाभिमानिनस्तेषां चिविधं कमेफलं मवत्येवेतिं हेतुवचनधिद्धर्थं॑निगम- यति--तटिपयेयाश्ेति। अधिष्ठानादिङक्ृतं कमं नाऽऽत्मकृतमविदुषामेव कमोधि- कारो देहामिमानित्वेन तच्यागायोगादेहाभिमानामावात्त॒ विदुषां कमोधिकारनिवृत्तिरि. तयुपहृतमर्थं संक्षिप्याऽऽह--इत्येष इति । उक्तश्च गीतार्थो वेदायेत्वादुपादेय इत्याह-स एष इति । कथमयमर्थो वेदार्थोऽपि प्रतिपत्तुं शक्यते तत्राऽऽह- निपुणेति । माष्यक्ृता मानयुक्तिम्यां विभज्यानुक्तत्वान्नास्याथस्योपादेयत्वमित्याश्च- ङुयाऽऽह- तत्रेति ॥ १७ ॥

अथेदानीं कमणां भवतेकमुच्यते-

ज्ञानं नेयं परिज्ञाता तरिविधा कर्मचोदना ॥ करणं केम कतति विधः कमपंग्रहः ॥ १८ ॥

१ ख, पन्नस्याः ।२ड. ज, “न्नं तस्याः। ६१

४८२ त्रीपद्धगवद्रीता- [अ ० १<छो०१९]

ञानं ज्ञायतेऽनेनेति सवैविषयमविकेषेणोच्यते । तथा हेयं हातय्यं तदपि सामान्येनैव सर्वमुच्यते । तथा परिन्नातोपाधिलक्षणोऽविद्याक- सितो भोक्ता, शत्येतन्नयमेषामविकषेषेण सवकमंणां पभवतिका निविधा त्रिभकारा कमेचोदना । श्गानादीनां हि ज्रयाणां संनिपाते हानोपादा- नादिपरयोजनः सवैकमोरम्भः स्यात्ततः पञ्चभिरधथिष्ठानादिभिरारम्ं ` वाद्मनःकायाश्रयमेदेन त्रिधा राश्चीमूतं त्रिषु करणादिषु संग्र्यत इत्ये. तदुश्यते । करणं क्रियतेऽनेनेति बाह्यं ्रोत्रादि, अन्तस्थं बुख्धादि कर्मे प्सिततमं कतै क्रियया व्याप्यमानं, कतां करणानां व्यापारयितोपाषि- लक्षण इति तिविषश्चिमरकारः कमेसंग्रहः संग्रतेऽस्मिभिति संग्रहः कमेणः संग्रहः कमेसंग्रहः । कर्भेषु हि त्रिषु समेति तेनायं तरिविषः कर्मसंग्रहः ॥ १८ ॥

शाखार्थोपपंहारानन्तर्यमयेत्युक्तमिदानीमिति प्रवतकोपदेशपिक्षावस्थोक्ता । कर्मणा येषु विदुषां नाधिकारोऽविदुषां चाधिकारसतषामिलयथः । ज्ञानशब्दस्य करणव्युत्पत्त्या ज्ञानमाघ्राथत्वमाह-- ज्ञानमिति । ज्ञयशब्दस्यापि तद्वदेव ज्ञातन्यमाघ्रार्थत्वमाह- तथेति । उपाधिलक्षणत्वं तत्प्रधानत्वमुपहितत्वं तस्यावस्तुत्वाथमविद्याकलिितविरोष- णम्‌। एतदेव ध्यं सवेकमेप्रवतंकमित्याह--इत्येतदिति । सवैक्भणां प्रव्तकमित्यध्या- हव्यम्‌ । चोदनेति क्रियायाः प्रवतैकं वचनमितिमाष्यानुपारेण चोदनाशचन्दार्थ- माह-प्रवततिकेति । सवकर्मणामिति पूर्वेण संबन्धः, त्रैविध्यं ज्ञानादिना प्रागुक्तं; कमणां चोदनेति विग्रहः । तेषां पसैकमेप्रवतकत्वमनुमवेन साधयति- ्ञानादीना- भिति । हानोपादानादीत्यादिपदेनोपेक्षा विवक्षिता । करणमित्यादेस्तात्पर्यमाह- तत इति । ज्ञानादीनां प्रवतेकत्वादिल्थेः । उक्तेऽथे -छोकमागमवतारयति--इत्येत- दिति । बाष्यमन्तस्थं च द्विविधं करणं करणव्युत्पत्त्या कथयति-करणमिति । उक्तटक्षणं कर्मैव स्फुटयति-कतैरिति । सखतश्रो हि कता स्वातश्यं च कारकाप्र- योज्यस्य तत्परयोकत्वमिल्याह--कर्तेति । कथमुक्ते त्रिविधे कम संगृह्यते तत्राऽऽह- कर्मेति । कर्म॑णो हि प्रतिद्धं कारकाश्रयत्वमिति मावः ॥ १८ ॥

अथेदानीं क्रियाकारकफरानां सर्वेषां गणात्मकत्वात्सत्वरजस्तमोगु- णभेदतसिविधो भेदा वक्तव्य इत्यारभ्यते- ज्ञानं कर्म च कतां च भिधैव गुणभेदतः ॥ प्रोच्यते गृणसंख्याने यथावच्छृणु तान्यपि ॥ १९॥ जञानं कमे च, कमं क्रिया, न कारकं पारिमाषिकमीप्सिवतमं कमै,

/ | . [अ० १ <छो ०२ ० ¡आनन्द गिरिषृतदीकासंवङितक्षाकरमाष्यसमेता । ४८७

कती च निवेतैकः क्रियाणां तरिषैवावधारणं गुणव्यतिरिक्तजालत्यन्तरा- भावपदश्षेनार्थं गुणभेदतः सन्वादिमेदेनेलथः, भोच्यते कथ्यते गुणसं - ख्याने कापिे शाखे तदपि गुणसंख्यानं शाखं गुणभोकविषये भमा- णमेव प्रमायंत्रहमकत्वषिषये यपि विरुध्यते । ते हि कापिला गगगौ- णम्यापारनिरूपणेऽभियुक्ता इति तच्छाञ्लपपि वक्ष्यमाणायेस्तुलय्थत्वे- नोपादीयत इति न विरोधः । यथावद्यथान्यायं यथाशाङ्ञं श्रृणु तान्यपि दानादीनि तद्धेदजातानि गुणमभेदङ़ृतानि शुणु ॒वक््यमाणेऽथं मनः- समाधि कुधिलययेः ॥ १९॥ | अनन्तरशछोकदशकतात्पर्यमाह- अथेति । ज्ञानादिप्रस्तावानन्तयंमथशब्दार्थः । इदानी प्रसतुतज्ञानायवान्तरमेदपिक्षायामिलर्थः। तेषां गुणमेदग्रेविध्ये हेतुमाह-गुणा- तढत्वादिति । वक्तव्यो वक्ष्यमाणशछछोकनवकेनेति शेषः । एवं स्थिते प्रथममवान्तर- भेदप्रतिन्ञा क्रियत इत्याह-इत्यारभ्यत इति । कतैरीप्पिततमं कर्मेति यत्परिमा- प्यते ततत्र कमेशाब्दवाच्यमिल्याह--नेति । गुणातिरेकेण विधान्तरं ज्ञानादिषु नेति निषोरयितुमवधारणमित्याह-- गुणेति । ज्ञानादीनां प्रत्येकं गुणमेदप्रयुक्ते त्रैविध्ये प्रमाणमाह-भरोख्यत इति। ननु कापिलं पातञ्जटमित्यादि शाखं विरुद्धार्थत्वादप्रमाणं कथमिह प्रमाणी क्रियते तत्राऽऽह- तदपीति । विषयविशेषे विरोषेऽपि प्रकृतेऽर्थ प्रामाप्यमविरुद्धमिलय्थः । यद्यपि कापिटादयो गुणवृत्तिविचारे गोणन्यापारस्य मोगा- देगिरूषणे च निपुणास्तथाऽपि कथं तदीये शाज्जमर प्रमाणीकृतमित्याशङ्कयाऽऽह- ते हीति । ज्ञानादिषु प्रत्येकमवान्तरमेदो वक्ष्यमाणोऽथेस्तस्य तश्रान्तरेऽपि प्रिद्धि- कथनं स्तुतिस्तादर्थ्येन कापिादिमतोपादानमिहोपथोगीतयथः । तृतीयपादस्याविरुद्ध।- यत्वे निगमयति- नेति । यथावदित्यादि व्याच्टे-यथान्यायमिति ॥ १९ ॥ दानस्य तु तावज्रिविधत्वमुष्यते- सवूतेषु येनेकं भावमन्ययमीक्षते ॥ अविभक्तं विभक्तेषु तज्ज्ञानं विद्धि साचिकम्‌ ॥२०॥ स्मभृतेष्वग्यक्तादिस्थावरान्तेषु भूतेषु येन ह्ञानेनेकं भावं वस्तु भाव- शब्दो बस्तुवाच्येकमात्मवस्त्वित्यथेः। अव्ययं न व्येति स्वात्मना धरमबा कूटस्थनिलयमित्यथैः । इक्षते येन ह्ानेन परयति ते च भावमविभक्तं प्रतिदेहं विभक्तेषु देहमेदेषु न विभक्तं तदात्मवस्तु व्योमवज्निरन्तरमि- लैः । तज्ज्ञानमदरैतात्मदश्षेनं साच्िकं सम्यग्दशेनं विद्धीति । यानि

१ ख. न्च. "भिनियु ।

४८४ श्रीपद्धगवद्रीता- [अ०१८छो०२१-२२]

देवदशेनान्यसम्यग्भरतानि राजसानि तामसानि चेति न साप्षास्संसा- . रोच्छित्तये भषन्ति ॥ २० ॥ ज्ञानादीनां प्रत्येकं तर विध्यं ज्ञातव्यं प्रतिज्ञाय ज्ञानतरैविध्यार्थ छोकच्रयमवतारयति- ज्ञानस्येति । तत्र साचिकं ज्ञानमुपन्यस्यति- सर्वेति । भूतानि कायैकारणात्मकान्यु- पाधिजातानि । अद्धितीयमखण्डेकरपं प्रत्यगात्ममूतमनाधितं तच्तवं ज्ञेयत्वेन विवक्षितमि- त्याह- एकमिति । विवक्षितमव्ययत्वं संक्षिपति-- कूटस्थेति । प्रतिदेहमविमक्तमि त्युक्तं व्यनक्ति-- विभक्तेष्विति । तज्ज्ञानमित्यादि ग्याक्रोति- अदैतेति । दैतद- शनान्यपि कानिचिद्धवन्ति सत्निधृत्तानि सम्यश्चीत्याङ्ङ्कयाऽऽद- यानीति । तेषामपतम्यक्त्वे हेतुमाह-राजसानीति ॥ २० ॥ प्रथक्लेन त यज्ज्ञानं नानाभावान्ट्रयगििधान्‌ ॥ वेत्ति सवेषु मतेषु तज्ज्ञानं विदि राजप्तम्‌ ॥ २१ ॥ पृथक्त्वेनेति । पृथक्त्वेन तु भेदेन प्रतिशरीरमन्यत्वेन यज्जानं नानाभावान्भिननानात्मनः पृथग्विधान्पृथक्पकारानिभिन्नलक्षणानित्य्थः। वेत्ति विजानाति यज्जानं सर्वेषु भूतेषु ब्ञानस्य कर्तृत्वासंभवायेन नेन वेत्तीलर्थः । तज्ज्ञानं विद्धि राजसं रजोनिरत्तम्‌ ॥ २१ ॥ प्रतिदेहमन्यत्वेन मिन्नात्मनो येन ज्ञानेन जानाति तज्ज्ञानं रानप्तमिति न्याच्छे- भेदेनेति । एरथक्त्वं एथग्िषत्वं च पुनरुक्तमित्याशङ्कय हेतुहेतुमच्वेन विभागं विवक्षि- त्वाऽऽह-भिक्भेति । ज्ञानस्य ज्ञानकर्तत्वमयुक्तमित्याशङ्कचाऽऽह-- येनेति ॥२१॥ यत्तु कृतस्नवदेकसिमन्कायें सक्तमहेतुकम्‌ ॥ अतक्वाथवदल्पं च तत्तामसम॒दाहतम्‌ ॥ २२ ॥ यिति । यत्त ङ्खानं कृत्लवत्समस्तवत्सवेविषयमिवेकस्मिन्कार्ये देहे बहिवां प्रतिमादौ सक्तमेतावानेवाऽऽत्मेश्वरो वा नातः परमस्तीति यथा नग्रक्षपणकादीनां शरीरानुवती देहपरिमाणो जीव ईश्वरो वा पाषाण- हावांदिमान्न इत्येवमेकस्मिन्का्ये सक्तमहेतुकं हेतुव जितं नियुक्तिकमत- श्वाथवदयथाभूतोऽथेस्तत्वाथः सोऽस्य ेयभूतोऽस्तीति तच्वा्थ॑वन्न तस्वाथवदतत्वा्थवददैतुकत्वादे वाल्पं चार्पविषयत्वादल्पफलत्वाद्र तचामस्तमुदाहृतम्‌। तामसानां हि पाणिनामविवेकिनामीरश्ं बानं हृइयते ॥ २२ ॥ सक्तत्वमेव व्यनक्ति--एतावानिति । एकसिन्कर्ये ज्ञानस्य सक्तत्वमेव दष्ट न्तेन प्ताषयति- यथेत्यादिना । यतनिरयक्तिकत्वं॒तदेव ज्ञानस्याऽऽमाप्तत्वे कारण-

\

/ |

[अ० ! <-छरो ०२९-२४}आनन्दगिरिषृतटीकासंवखितक्षांकरभाष्यसमेता। ५८५

मिलाह-अहितुकत्वादिति । स्वरूपतो विषयतश्वाऽऽमाप्त्वं फठ्तो वेत्याह-- अल्पेति । तामपं ज्ञानमुक्तरक्षणमित्यत्नानमवं प्रमाणयति- तामसानां दहीति॥२२॥ अथ कर्मणस्रैविध्ययुच्यते-- नियते सङ्गरहितमरागरहेषतः कृतम्‌ ॥ अफर्परप्सुना कमं यत्तरसाचिकमुच्यते ॥ २३ ॥ नियतं नित्यं सङ्गरहितमासाक्तिवजितमरागद्रेषतः कृतं रागप्रयुक्तेन । द्वेषयुक्तेन च कृतं रागद्रेषतः कृतं तद्विपरीते ृतमरागदरेषतः कृतम- फलपरप्युना फं प्रप्सतीति फलरप्मुः फटदृष्णस्तद्विपरीतेनाफलमे- पसुना क्री कृतं कमे यत्तत्साच्िकयुच्यते ॥ २३ ॥ तरिविधं कम वक्ुमनन्तरछोकत्रयमिव्याह--अथेति । तत्र साक्तिकं कमं निर- पयति- नियतमिति ॥ २३॥ यत्तु कामेप्मुना कमं साहंकारेण वा पुनः ॥ क्रियते बहूरायासं तद्राजसमुदाहूतम्‌ ॥ २९ ॥ यच्तिति । यन्तु कामेप्सुना फरगेष्सुनेत्यथेः । कम साहंकारेण वा साहंकारेणेति न तच्वह्नानपेक्षया फं तिं लोकिकश्रोजियनिरदका- रापिक्षया । यो हि प्रमायेनिरहंकार आत्मविन्न तस्य कामेप्सुत्बवहू- लायासकतेत्वपाप्निरस्ति । सास्विकस्यापि कमेणोऽनात्मवित्साहेकारः कता किमुत राजसतामसयोः । लोकेऽनात्मविदपि श्रोजियो निरद- कार उच्यते निरहेकारोऽयं ब्राह्मण इति । तस्मात्तदपेक्षयेव साहंका- रेण वेत्युक्तम्‌ । पुनःशब्दः पादपूरणार्थः । क्रियते बहुकायासं कतर म्रहताऽऽयासेन निवेत्यते तत्कम राजसमुदाहूतम्‌ ॥ २४ ॥ राजसं कर्म निर्दिशति--यच्िति । फलप्रेप्सुना कत्री यत्कमै क्रियते तद्रान- पमित्युत्तरत्र संबन्धः । तच्चज्ञानवता निरहंकारेण साहकारेण त्वज्ञेन क्रियते कर्मेति विवक्षां वारयति-साहंकारेणेति । तच््वज्ञानवता निरहंकारेण कतं कम॑पेक्ष्य पराहंकारेणाज्ञेन कृतमेतत्कर्मेति न विवक्ष्यते चेत्तर्हि किमत्र विवक्षितमिति एच्छति- कि त्हीति। यो हि दुरितरहितः शोत्रियो टोकादनपेतस्तस्य यद्हंकारवजितं करम तद्पेक्षयेदं साहंकारेण कृतं कर्मेत्युक्तमिल्याह-ोकिकेति । ननु तच्चन्ञान- वतो निरहंकारस्य कमैकतत्वमपेक््य साहकररेणेलयादि किं नेष्यते तत्राऽऽह-- यो हीति । विशेषणान्तरवश्चादेव तत्त्वविदो निवारितत्वान्न तदपेक्षमिदं विशेषण- मिर्थः । स्ाहकारस्यैव .राजसे कमणि कतैत्वमित्येतत्केमुतिकन्यायेन साषयति-

५ ४८६ भीमदगवहीता -- [अ०१८ो०९९-२०]) सास्तविकस्येति । नन्वात्मविदोऽन्यस्य निरहंकारत्वायोगात्कथं तदपेक्षया साहंकारे- ¦ णेत्युक्तं तत्राऽऽह- लोक इति ॥ २४ ॥ अटुबन्धं क्षयं हिंसामनपेक्ष्य च पौरुषम्‌ ॥ मोहादारभ्यते कमं यत्तत्तामसम॒च्यते ॥ २५॥ अनुबन्धमिति । अनुबन्धं पश्वाद्धावि यदस्तु सोऽनुबन्ध उच्यते तं चानुबन्धं, क्षयं यस्मिन्कमेणि क्रियमाणे शक्तिक्षयोऽरथक्तयो बा स्यात्त क्ष्यं, हिंसां पराणिपीडामनपेकष्य च पौरुषं पुरुषकारं शक्रोमीदं कमे समापयितुमित्येवमात्मसामथ्यंम्‌ , शत्येतान्यनुबन्धादीन्यनपे्य पौरषान्तानि मोहाद विवेकत आरभ्यते कर्म यत्तत्तापरसं तमोनि्ै- समुच्यते ॥ २५ ॥ संप्रति तामसं कर्मोदाहरति-अनुबन्धमित्यादिना ॥ २९ ॥ मक्तपङ्गाऽनहवादी धृत्यत्ाहसमन्वितः॥ सिद्धयसिद्योनिं विकारः कतो साचिक उच्यते॥२६॥ मुक्तेति । यृक्तसङ्गा मुक्तः परित्यक्तः सङ्गो येन स युक्तसङ्गोऽनह- वादी नादैवदनश्चीलो शृत्युत्साहसमन्विवो ध्रतिधोरणयुत्साह उदयम- स्ताभ्यां समन्वितः संयुक्तो पृत्युत्साहसमन्वितः, सिद्धसिद्धयः क्रियमाणस्य कमेणः फलसिद्धावसिद्धौ च सिद्धसिद्योनिषिकारः केवलं श्ाञ्लप्रमाणप्रयुक्तो न फटरागादिनाऽयुक्तो यः स निविकार उच्यते । एवंभूतः कतो यः स साखिक उच्यते ॥ २६ ॥ इदानीं कतेत्रैविष्यं तुवन्नादौ सतात्तिकं कतीरं ददीयति-- मुक्तेति । सङ्गो नाम फलामितधिवौ कर्ैत्वामिमानो वा, नाहवदनशीलः कतीऽहमिति वदनशीडो न मव- तीत्यथः, धारणं धैर्यम्‌ । क्रियमाणस्य कर्मणो यदि फटानमिप्तधिस्तरिं नानुष्ठानवि- श्रम्भः समवेदित्याशङ्कथाऽऽह-केवरमिति । फटरागादिनेलयादिशब्देन क्मरागो गृह्यते । अयुक्त इति च्छेदः ॥ २१ ॥

रागी कमफरुरप्मुढुन्धा हिसास्मकोऽश्युविः ॥ हष॑शांकान्वतः कता राजसः परिकोतितः ॥ २७ ॥ रागीति। रागी रागोऽस्यास्तीति रागी, कमेफल्मेप्सुः कमंफलार्थी,

लुब्धः परद्रव्येषु संजाततृष्णस्तीथोदौ च स्वद्रव्यापरित्यागी, हिसा- त्मकः परपीडास्वभावोऽश्चविबाद्यान्तःश्ौचवजितो दषेशोकान्वित शष्ट-

( [र ि नि

[अ०{<छो ° २८-२९]}आनन्दगिरिकृतरीकासंवलितश्नांकरभाष्यसमेता। ४८७

भ्राप्नौ इर्षोऽनिषटमाप्ताविष्टवियोगे च श्ोकस्ताभ्यां हषेशोकाभ्यामन्वितः

संयक्तस्तस्यैव च कर्मणः संपत्तिविपन्योहैषंशोको स्यातां ताभ्यां

संयक्तो यः कती स राजसः परिकीर्तितः ॥ २७ ॥

राततं कतारं कथयति--रागीति । कर्मविषयो रागः कमेफख््रेप्सुरिति फटरा- गस्य एृथक्षथनात्‌ । स्वामिप्रायाप्रकटीकरणपूर्वैकं परपीडनं परविच्छेदनं तेन स्वा्थपरं इयथः ॥ २७ ॥

अयुक्तः पराङतः स्तम्धः शठो नेष्ृतिकोऽरूषः ॥ विषादी दीर्घसूत्री च कतां तामस उच्यते ॥ २८ ॥

अयुक्त इति । अयुक्तोऽसमाितिः पराक़ृतोऽ्यन्तासंस्छृतबुद्धिबाल- समः, स्तम्धो दण्डवम्न नमति कस्मेचित्‌, शठो मायावी श्क्तिगृहन- कारी, नेष्ठूतिकः परटत्तिच्छेदनपरोऽलसोऽपरत्तिश्ीलः कतेग्येष्वपि, विषादी सवैदाऽवसम्नस्वभावो दीवसूत्री च कर्तव्यानां दी्धमसारणो यदथ श्वो वा कते्यं तन्मासेनापि न करोति, यश्चैव॑भूतः कतां स तामस उच्यते ॥ २८ ॥

दीष सूत्रायितुं श्ञीटमस्येति व्युत्प्तिं गृहीत्वा विवक्षितमर्थमाह--कतव्याना- परिवि। एवं क्रियमाणे सल्यनिष्टमिदं कथंचिदापय्येत यदा पुनरेवं क्रियते तदा त्वनि- हमेव संमावनोपनीतमिति चिन्तापरम्परया मन्थरप्रवृत्तिरि्यर्थः । तदेव स्पष्टयति- बद्धेति ॥ २८ ॥ |

बुद्धेर्भेदं धृतेश्चैव गुणतशिविधं शुणु ॥ प्रोच्यमानमशेषेण एथक्स्वेन धनंजय ॥ २९ ॥

बद्धर्भदपिति । बुद्धेर्भेदं तेव भेदं गणतः सत््वादिगुणतसिविषं श्ुणविति सत्रोपन्यासः । प्रोच्यमानं कथ्यमानमनेषेण निरवशेषतो यथावत्पृथक्त्वेन विवेकतो धनंजय । दिग्विजये मानुषं देवं च प्रभरतं धनमजयत्तेनासौ धनंजयोऽज्ञैनः ॥ २९ ॥

ज्ञानादीनां प्रत्येकं बरेविध्यमुक्त्वा वृत्तिमत्या बद्धस्तदवृत्तशच धृत्यारूयायाजैविध्यं एचयति-- बुद्धेरिति । सृत्रविवरणं प्रतिजानीते -पोच्यमानमिति । अञ्जनस्य धनं- नयतव व्युत्पादयति-- दिगिति ॥ २९ ॥

# नेकृपिक इति पाठः ।

४८८ श्रीमद्धगबद्रीता - [अ०१८ो° वि

परटत्ति च निटर्ति च कायाकाय भयाभये ॥ 9 ॐ ० [७९ | ९ (= (® बन्धं मोक्षं च या वेत्ति बुद्धिः सा पाथं साचिकी ॥३०॥ पसि चेति । प्रति च अत्तिः भवर्तनं बन्धहेतुः कमेमागेः,

निटि च निदत्तिर्मोक्षहेतुः संन्यासमागेः, बन्धमोप्षसमानवाक्यत्वा-

त्मृत्तिनिदृत्ती कर्मसंन्यासमार्गावित्यवगम्यते । कायाकार्ये विहित

तिषिद्धे कतेग्याकतव्ये करणाकरणे इत्येतत्‌ › कस्य देशकालावपेक्षया

दृष्टादष्टाथीनां कमेणाम्‌ । भयाभये भिभेलयस्मादिति भयं तद्विषयीतमभयं

भयं चाभयं च भयाभये दष्टा्टविषययो्भयाभययोः कारणे इत्ययः ।

बन्धं सहेतुकं मोक्षं च सहेतुकं या वेत्ति विजानाति बद्धिः सा पाये

सास्िकी । तत्र ज्ञानं बुद्धत्तियद्धस्तु इत्तिमती । धृतिरपि वृत्तिविशेष

एव बुद्धः ॥ ३० ॥

तत्राऽऽदौ सा्तिकीं बुद्धि निर्दिशति-- परवृत्ति चेति । प्रवृत्तिराचरणमात्रमना" चरणमात्रं च निवृत्तिरेति किं नेष्यते तत्रा ऽऽह-बन्पेति । यसिन्वाक्ये बन्मो- ्षवुच्येते तस्मिन्नेव प्रतृ्तिनिवृत््योरुक्तत्वात्कर्ैमा्ैस्य बन्धहेतुत्वान्मोक्षहेतुतवा् संन्याप्तमा्गस्य तविवात्र ग्रा्यविल्यर्थः । करणाकरणयोभि्िषयत्वायोगा दविषयापे्षाम- वतायं योग्यं विषयं निरदिंशति-कस्येति। अनिष्टप्राधमं मयमिष्टप्ताधनममयमिति विम जते--भयेति । बन्धादिमातरज्ञानस्य बुद्धयन्तरेऽपि संमवाद्विशोषणम्‌ । ननु बुद्धिश- ब्दस्य ज्ञानस्य प्रागेव त्रैविध्यप्रतिपादनाक्किमिति बुद्धेरिदानीं तेविध्यं प्रतिज्ञाय व्युत्पाद्यते तत्राऽऽह-ङ्नानमिति । तरं ज्ञनिन गतत्वान्न पुनधृतिन्युत्पादनीयेत्याश- ङ्याऽऽह-धृतिरपीति । विशेषशब्देन ज्ञानाद्न्यावृक्तिरिष्टा ॥ ६० ॥

यया धर्ममधरम च क्यं चाकार्यमेव च ॥

अयथावसपरजानाति बुद्धिः सा पाथं राजसी ॥ २१॥ ययेति । यया धर्म शाख्चोदितमधर्म च तत्पतिषिद्धं कार्य चाकायै- मेव च पवोक्ते एव कायकाये अयथावन्न यथावत्सवैतो निणेयेनं न प्रजानाति बुद्धिः सा पाथं राजसी ॥ ३१॥ कार्याकार्ययोरघमधिर्माम्यां पौनस्कत्यं परिहरति पूवोक्ते इति । पर््ोके काया- कारय्ञब्द।म्यां दष्टादृष्टाथीनां कर्मणां करणाकरणे निर्दिष्टे तयोरेवात्रापि ग्रहान्न षमा. धमोम्यामपुषैपर्यायाम्यां गताथतेलर्थः । या(पसा) बुद्धिर्यया बुद्धया बोद्धा निर्णयेन न जानातीत्यर्थः ॥ ६१ ॥

१ख. नप्र ।२क.ष.छ. ^तियाबुः।

/

[अ० १ ८छो ° ३२-२४]आमन्दगिरिकृतटीकासंबखितक्षांकरभाष्यस्तमेता। ४८९

अधूम धर्ममिति या म॒न्यते तमसाऽऽता ॥ सवाथान्विपरीताश्च बदिः सा पाथ तामसी ॥ ३२॥ अधर्ममिति । अधर्म प्रतिषिद्धं धरम विहितमिति या मन्यते जानाति तमरसाऽऽ्ता सती सवोथान्सवीनेव ह्ेयपदा्थान्विपरीतां श्च विपरीता- नेव विजानाति बुद्धिः सा पाथं तामसी ॥ ३२ ॥ धर्मशब्दो नपुंपकशिङ्गोऽपीलयमिप्रेय धर्ममित्युक्तम्‌ । तमसाऽऽवृताऽविवेकेन वेहितिवर्थः । कार्याकायादीनुक्ताननुक्तां श संग्रहीतुं सर्वार्थानित्युक्तं तव्याच्टे--सर्वा- नेवेति । विपरीतांश्वेति चकारमवधारणे गृहीत्वा विपरीतनेवेत्युक्तम्‌ ॥ ६२ ॥ पूया यया धारयते मन्राणन्दरिक्रियाः ॥ योगेनान्यमिचारिण्या धृतिः सा पाथं साच्िकी॥२३॥ धृत्येति। धृत्या ययाऽव्यभिचारिण्येति उ्यवहितेन संबन्धः, धारयते कि मनःप्राणेन्दरियक्रिया मनश्च प्राणश्रेन्दियाणि च मनःपराणेन्दियाणि तेषां क्रियाथेषटास्ता उच्छाज्ञमागेमततेधारयति । धृत्या हि धार्यमाणा उच्छा्यविषया न भवन्ति । योगेन समाधिनाऽव्यमिचारिण्या नित्य- समाध्यनुगतयेत्यथः । एतवुक्तं मवत्यव्यभिचारिण्या धृत्या मनः- भाणेन्धियक्रिया धारयमाणो योगेन धारयतीति । येवंलक्षणा धृतिः सा पाये साचिकी ॥ ३२३ ॥ इदानी धृतित्रैविध्यं व्युत्पिपादयिषुरादौ सात्िकीं परति व्युत्पादयति--धूत्येति । निर्ष्टानां चेष्टानां कथं धृत्या धारणं तत्राऽऽह-ता इति । तदेवानुमवेन साध- यति--धृत्या हीति । धियतेऽनयेति धृतियत्नविशेषस्तया धृत्या धायैमाणा यथोप- दिष्टाभेष्टाः शाल्ञमतिक्रम्य नाथान्तरावगाहिन्ये। भवन्तीत्य; । धृतिमेव समाध्यवि- नामूतत्वेन विशिनष्टि--योगेनेति । ननु धृतेमियमेन समाध्यनुगतत्वे कथमुक्तक्रिया- धारणोपयोगीत्यारशङ्कथाऽऽह-एतदिति । उक्तक्रिया धारयमाणो योगेन ब्रह्मणि पमाभानेनेकाम्येणान्यमिचारिण्याऽविनामूतया धृत्या धारयत्यैन्यथा तदविनामावामवे नियमेन तद्धारणापिद्धेरित्यथः ॥ ३३ ॥

यया व॒ धर्मकामार्थान्धृस्या धारयतेऽसंन ॥

प्रसङ्गेन फराकाङ्क्षी धृतिः सा पाथं राजसी ॥ ३९॥ ययेति । यया तु धमकामार्थान्धमश्च कामथायेब धमेकामायोस्ता-

१ क, शल्रमामेवि। २ छ. नित्यं सः। ३ क, "यथ तः। ६३

\।

४९० श्रीमद्धगवद्धीता- [अ०१८छो ०३९६७] |

न्धमेकामा्थान्धृत्या यया धारयते मनसि नित्यकर्तव्यशूपानवधारयते हेऽज्ञुन भसङ्गेन यस्य यस्य धमौदर्पारणपरसङ्गस्तेन तेन प्रसङ्गेन फला- कार्षी च भवति यः पुरुषस्तस्य धृतियां सा पाथं राजसी ॥ ३४ ॥ राजपीं धृति दशेयति--यया त्विति | तेषां धारणपरकारमभिनयति--मनसीति। फटाकाङ्क्षीति कस्य विदोषणं तत्राऽऽह-- यः पुरूष इति ॥ ३४ ॥ यया स्वप्र भयं शोकं विषादं मदमेव च ॥ न विमुञ्चति दुमधा धृतिः सा तामसी मता ॥ ३५॥ ययेति । यया स््रम्ं निद्रां भय जसं शाकं विषादमवसादं विष- ण्णतां मदं विषयसेवामात्मना बहु मन्यमानो मत्त इव मदमेव च मनसि नित्यमेव कतेग्यरूपतया कुवे विपुश्वति धारयत्येव दुर्मेधा कत्सित- मेधाः पुरषो यस्तस्य धृतिया सा तामसी मता ॥ ३९ ॥ ताम्री धति व्याचष्टे-- ययेति । शोकं प्रियवियोगनिमित्तं स्ततापं विषण्णतामि- न्दियाणां ग्लानिं विषयसेवा कुमागेप्रवृततेरुपलक्षणमक्तं स्वम्रादिमदान्तं समेव कर्वव्यत याऽऽत्मनो बहु मन्यमानो मनति नित्यमेव कु्वन्दुर्मेधा न विमृश्वति किं तु धारयत्य वेति योजना ॥ ३९ ॥ गुणभेदेन क्रियाणां कारकाणां च त्रिधा भेद उक्तोऽथेदानीं फलस्य च सुखस्य त्रिधा भेद उच्यते- सुखं विदार्मी भरिविधं शृणु मे भरतषभ ॥ अभ्यासाद्रमते यत्र दुःखान्तं च निगच्छति ॥ ३६ ॥ सुखं त्विदानीं त्रिविधं श्रुणु समाधानं टुधित्येतन्मे मम भरतषेम । अभ्यासात्परिचयादाष्टत्ते रमते रतिं परतिपद्यते यत्र यस्मिन्युखानुभवे वुःखान्तं च दुःखावसानं दुःखोपरशमं च निगच्छति निश्चयेन भामोति॥ १६॥ वृत्तमनूद्यानन्तर छोकतात्पयैमाह - गुणेत्यादिना । क्रियाकारकाणां गुणतख्वि- ध्योक्त्यनन्तरं फटस्य सुखस्य तरेविध्योक्त्यव्तरे सतीत्याह--इदानीमिति । हेयोपा- देयमेदार्थ ्रेविध्यं पस्तमाधानमेकाग्यं मम॒ वचनादिति शेषः । यत्रत्युमयन्न बध्यते । तत्रिविधं सुखमिति पूर्वेण सबन्धः ॥ ३६ ॥ यत्तदग्रे विषमिव परिणामेऽमृतोपमम्‌ ॥ तत्सुखं साचिकं प्रोक्तमारमबुद्धप्रप्ादजम्‌ ॥ ३७ ॥

१ख.घ. छ. च. सा पार्थं तामसी ॥ ३५॥

[अ° { ८छो ०३६८-९] आनन्दगिरिषतदीकासंवलितशांकरभाष्यस्मेता। ४९१

यदिति। यत्तत्सखमग्रे पूरव प्रथमसंनिपाते ब्ञानवेराग्यध्यानसमाध्या- रम्भे ऽत्यन्तायासपृवेकत्वाद्विषमिव दुःखात्मकं भवति, परिणामे ब्गान- वैराग्यादिपरिपाकजं सुखममृतोपमं तत्सुखं साचिकं भोक्तं विददधिरा- त्मनो बद्धिरात्मबुद्धिरास्मबुद्धेः प्रसादो नेमेर्यं सङिख्वत्स्च्छता ततो जातमात्मबुद्धिरसादजमात्मविषया वाऽऽत्माङम्बना वा बुद्धिरात्मब द्विस्तत्पसाद परकषाद्वा जातमिलयेतत्तस्पात्साच्तिकं तत्‌ ॥ ३७ ॥

तत्र साच्िकं सुखमादेयत्वेन दशेयति-- यत्तदिति । प्रथमपरनिपतं विमनते-- ब्गानेति । कृतस्तस्य दुःखात्मकत्वं तत्राऽऽह-अल्यन्तेति । दुःखत्मकत्वे दष्टान्त- माह-विषमिवेति । ज्ञानादिपरिपाकावस्था परिणामस्तस्मिन्सति ततो जातमिति योजना। तत्रैव हेत्वन्तरमाह--आत्मन इति । आत्मबुद्धिशढ्दस्या्थान्तरमाह-आत्म- विषयेति । अन्तःकरणनेमल्याद्रा सम्यम्तानप्रकषीद्वा जातत्वादिति तच्छब्दार्थः॥२७॥

विषयेद्धरियसंयोगावततदगरऽमूतोपमम्‌ ॥ परिणामे विषमिव तत्सुखं राजक स्मृतम्‌ ॥ ३८ ॥

विषयेति । विषयेन्द्रियसंयोगाद्त्तत्सुखं जायतेऽग्रे भथमक्षणेऽमृतो- पमममृतसमं परिणामे विषमिव बख्वीयंरूपपरह्ञामधाधनोत्साहष्टानिहेतु त्वादधमतज्ननितनरका दिहेतुत्वा्च परिणामे तदुपभोगविपरिणामान्ते विषमिव तत्सुखं राजसं स्पृतम्‌ ॥ ३८ ॥ राजतं सुखं हेयत्वाय कथयति- विषयेति । बलं परंवातपतामर्थ्य, वीर्यं पराक्रमकृतं ` यशः, रूपं शरीरसोन्दर्य, प्रज्ञा श्रुतार्थग्रहणसतमर्थ्य, मेधा गृहीतार्भस्याविस्मरणेन धारणरक्तिः, धनं गोहिरण्यादि, उत्साहस्तु कार्यं प्रत्युपक्रमादिः, एतेषां नाशकत्वा- देषयिकं सुखं विषप्रममिवयर्थः । तत्रैव हेत्वन्तरमाह--अधर्मेति ॥ ६८ ॥

यद्ग्रे चादुबन्ये च सुखं मोहनमात्मनः ॥ निद्रारस्यप्रमादोरथं तत्तामप्तमुदाहृतम्‌ ॥ ३९ ॥

यदग्रे चेति । यदग्रे चानुबन्धे चावसानोत्तरकारे सुखं पाहनं पोह- करमात्मनो निद्रारस्यप्रमादोत्थं निद्रा चाऽऽखस्यं च प्रमादश्वेदयेतेभ्यः सयुत्तिष्ठतीति निद्राटस्यप्रमादोत्थं तत्तापसम्रदाहूतम्‌ ॥ २९ ॥

तामसं सुखं त्यागार्थमेवोदाहरति-- यदग्रे चेति । अनुबन्धरशब्दाथमाह--अव- सानेति । मोहनं मोहकरम्‌ । तदुत्पत्तिहेतुमाह- निद्रेति ॥ ६९ ॥

४९२ श्रीमद्धगवद्ीता- [अ०१<छो०४०-४१) अथेदानीं परकरणोपसंहाराथः शोक आरमभ्यते- न तदस्ति थि व्यांवा दिवि देवेषु वा पुनः॥ सच प्रकृतिजेमुक्तं यदेभिः स्यात्रिभिगणेः ॥ ¢० ॥ न तदस्ति तन्नास्ति पृथिव्यां वा मनुष्यादि सच्चं प्राणिजातमन्य- दवाऽभाणिजातं दिवि देवेषु वा पुन सस्व भरृतिजेः प्रकृतितो जातेरेभि- ज्िभिगुणेः सखादिभियुक्तं परित्यक्तं यत्स्याद्धवेभ्न तदस्तीति पर्वे संबन्धः ॥ ४० ॥ क्रियाकारकफलङत्मनः सारस्य प्रत्येकं सासिकादिमेदेन ब्रैविध्यमुक्त्वा पप्तारा- न्तभूतमेव फं चिदु गृणत्रयास्पष्टमपि कचिद्धविष्यतीत्याशङ्कयाऽऽह-अथेति। संसारस्य स्वस्येव गुणत्रयसयृष्टत्वं प्रकरणम्‌, अन्यद्वाऽप्राणीत्यत्राप्राणिक्षब्देन प्रसिद्धया स्याव. रदि गृष्यते ॥ ४० ॥ | । सवः संसारः क्रियाकारकफललक्षणः सस्वरजस्तमोगुणात्मकोऽबि- धापरिकरिपतः समूलोऽनये उक्तो टक्षरूपकल्पनया चोध्वेग्लमित्या- दिना, तं चासङ्गशख्ेण दृदेन छित्वा ततः पदं तत्परिमागितन्यमिति चोक्ते, तत्न च सर्वस्य भरिगुणात्मकत्वात्संसारकारणनिटत्यनुपपत्ौ भ्राप्तायां यथा तज्िदृत्तिः स्यात्तथा वक्तव्यं, सर्वश्च गीताशास्जाये उप- संहतेव्य एतावानेव च सर्वो बेदस्पृत्य्थः पुरुषायमिच्छदधिरनुषटेय इत्येवमर्थं च ब्राह्मणक्षज्ञियविशामित्यादिरारभ्यते- बराह्मणक्ष्रियविशां श्राणा च परंतप ॥ कर्माणि प्रविभक्तानि स्वभावप्रभवेगेणेः ॥ ¢ ॥ ब्राह्मणाश्च क्षज्ियाश्च विक्चश्च ब्राह्मणक्षज्जियविक्षस्तेषां ब्राह्मणक्षजि- यविकषां श्द्राणां च श्द्राणामसमासकरणमेकजातित्वे सति बेदेऽनधिका- रात्‌, हे परंतप कमणि भविभक्तानीतरेतरबिभागेन व्यवस्यापितानि, केन स्वभावप्रभवैगणैः स्वभाव इश्वरस्य परङृतिश्िगुणात्मिका माया सा परभषो येषां गुणानां ते स्वभावपरभवास्तैः। शमादीनि कमोणि भरविभक्तानि ब्राह्मणादीनाम्‌ । अथवा ब्राह्मणस्वभावस्य सच्वगुणः प्रभवः कारणं, तथा क्षश्रियस्वभावस्य सत््वोपसजेनं रजः प्रभवः, बैश्यस्वभावस्य तपउपसजेनं रजः प्रभवः, शद्रस्वभावस्य रजउपसजैनं तमः प्रभवः भरशान्त्यैश््येहामूदतास्वभाषदशेनाश्चतुणाम्‌ । अथवा जन्मा-

१सख.च. छ, प्न, लद्रक्तः |

/

[अ० १ <छो ०४ १ आनन्दगिरिङकृतदीकासंवरितक्षांकरभाष्यसमेता। ४९३

नतरष्ृतसंस्कारः पराणिनां बतंयानजन्मनि स्वकार्याभिमुखत्वेनाभि- व्यक्तः स्वभावः स प्रभवो येषां गुणानां ते स्वभावप्रभवा गुणाः । गुणमादुभोवस्य निष्कारणत्वानुपपतेः स्वभावः कारणमिति कारण- विशेषोपादानम्‌ । एवं स्वभावमभवेः अङृतिमभवैः सश्वरजस्तमो- भिुणेः स्वकायोनुरूपेण धामादीनि कमणि प्रविभक्तानि । नदु शाज्ञपमविभक्तानि शास्रेण विहितानि ब्राह्मणादीनां शमादीनि कमणि कथमुच्यते सश्वादिगुणमविभक्तानीति । नेष दोषः श्ाङ्धेणापि ब्राह्मणादीनां स्ादिगुणविज्ञेषापेक्षयेव शमादीनि कमोणि परविभ- क्तानि न गुणानपेक्षयेवेति शाङ्जपविभक्तान्यपि कमणि गुणपविभक्ता- नीत्युष्यन्ते ॥ ४१ ॥

प्रकरणाथैमुपसंहतमनुवदति-- सवै इति । तस्यानेकात्मकत्वेन हेयत्वं पूचयति-- क्रियेति । नि्ृणादात्मनो वेढक्षण्याश्च तस्य हेयतेलयाह-सश्वोति । अनर्थत्वा्च तस्य ल्याज्यत्वमनर्थत्वं चाविद्याकल्पितत्वेनावस्तुनो वस्तुवद्धानारित्याह-अविथेवि । न केवछ्मष्टादश्ञे संसारो दर्शितः, किं तु प्श्वद शेऽपीत्याह-- दृक्षेति । चकारादुक्तः पार इत्यनुरृष्यते। सपतारध्वस्िसाधनं सम्यज्ञानं च तत्रैवोक्त मित्याह-असङ्गेति। ृत्तमनूद्यानन्तरपंद भतात्पथ॑माह -तन्र चेति । उक्तो निविवतैयिषितः सेपारः सति- पपतम्या परामृश्यते, सर्वो हि संप्तारो गुणत्रयात्मकः | न च गुणानां प्रकृत्यास्मकानां पारकारणीमृतानां निवृ्तिर्युक्ता प्रकृतेभित्यत्वादिल्याशङ्कायां स्वधर्मानुष्ठानात्त््वन्ञा- नोत्या गुणानामज्ञानात्मकानां निवृत्तियैथा मवति तथा स्वधमेजातं वक्तव्यमित्यु- तप््न्यप्रवृत्तिरित्यथः । तत्तद्रणेप्रयुक्तधमेजातानुपदेशे चोपसंहारप्रकरणप्रकोषः ्यदित्याह--सर्बश्चति । उपपंहते गीताशाञ्ा्थे यद्यपि सर्वो वेदार्थः स्ृत्यथश्च वै उपसंहतस्तथाऽपि मुमुक्मुभिरनुषठेयमस्ति वक्तन्यमवरिष्टमित्याशङ्थाऽऽह--एता- बानिति। अनुष्ठेयपरिमाणनिषीरणवदुक्तशङ्कानिवतेनं शाज्ञार्योपसंहारभेत्येतद्रुमयं चका- राः । संप्रति वर्णचतुष्टयस्यानुष्ेयं धर्मनातमसंकीणेमिति सृत्रमुपन्यस्यति-त्राह्म- णेति । उपनयनपषस्कारवत्तवे सति वेदाधिकारित्वं समानमिति त्रयाणां समाप्तकरणम्‌ । हतरेषामसमासे हेतुमाह-शद्राणामिति । एकजातित्वमुपनयनवजितत्वम्‌ । कर्मणाम- कीरणत्वेन म्यवस्थापकं प्रभ्ूर्वकं प्रकटयति-केनेत्यादिना । सखमावप्रमगुणेरि- त्यस्यार्थान्तरमाह-अथ वेति । उक्तम्यवस्थायां कायैदशनं प्रमाणयति-प्श्चा- न्तीति । खमावशब्दस्वार्थान्तरमाह- अथ वेति । किमिति गुणामिन्यक्तेरुकतवास्त- नाषीनत्वं तत्राऽऽह-- गुणेति । ननु नास्ति गुणपरादुभीवस्य निष्कारणत्व प्रकृतिनै-

१ख. सक्ष. “नित्रा।

४९४ श्रीमद्धगवहीता- [अ०१८छो०४२-४६]

गुणिरिति प्रकृतेणकारणत्वामिधानादत आह- स्वभाव इति । वाप्तना कारणमिति गुणग्यक्तेमिमित्तकारणत्वं विवक्तितं प्रकृतिस्तृपादानमिति भावः । उक्तमुपसंहरति- एवमिति । स्वमावप्रमवैः सत्वादिगुणेनीद्मणादीनां कमणि प्रविमक्तानीत्युक्तमाक्षि- पति- नन्विति । शाखस्य धमेविमागहेतोः सत्त्वादि विशेषापेक्षयेव विभागज्ञापकत्वा- दुमयत्र विभागहेतुत्वोक्तिरविरुद्धेति परिहरति- नेष दोषं इति ॥ ४१ ॥ कानि पुनस्तानि कमांणीत्युच्यन्ते- शमो दमस्तपः शचं क्षान्तिराजेवमेव च ॥ ज्ञानं विज्ञानमास्तिकयं ब्रह्मकम स्वभावजम्‌ ॥ ४२॥

श्रमो दमश्च यथाव्याख्यातार्थ, तपो यथोक्तं क्षारीरादि, क्षौं

व्याख्यातं, क्षान्तिः क्षमा, आजेवमृजतेव च, ज्ञानं विद्नानम्‌, आस्ि-

क्यमस्तिमावः श्रहधानताऽऽगमारथेषु, ब्रह्मकमे ब्राह्मणजातेः कमे ब्रह्म.

कमे स्वभावजम्‌ । यदुक्तं स्वभावपभवेगुणेः भविभक्तानीति तदेवोक्तं

स्वभावजमिति ॥ ४२॥

प्रविभक्तानि कर्माण्येव प्रभनद्रारा विविच्य दह्ेयति-कानीत्यादिना । अन्तःक- रणोपशमः शमो दमो बाह्यकरणेोपरतिरित्युक्तं स्मारयति- यथेति । त्रिविधं तपः सप्तदशे दरितमित्याह-तप इति । शोचमपि बाह्यान्तरमेदेन प्रागेवोक्तमित्याह- दोचमिति । क्षमा नामाऽऽकरषटस्य ताडितस्य वा मनति विकारराहित्यं, ज्ञानं शाज्ी- यपदायज्ञानं, विज्ञानं शासखरार्थस्य खानुभ॑वायत्तत्वापादनम्‌ । त्रिधा व्याख्यातं खमा- वशब्दाथमुपेत्याऽऽह-- यदुक्तमिति ॥ ४२ ॥ |

शो तेजो धृतिदाक्ष्यं यद्धे चाप्यपलायनम्‌ ॥ दानमीश्वरभावश्च क्षत्रकमं स्वभावजम्‌ ॥ ४३ ॥ शौर्यमिति । शौर्य शरस्य भावः । तेजः भरागरभ्यम्‌ । धृतिधोरणं

सवोबस्थास्वनवसादो भवति यया धुल्योत्तम्मितस्य । दायं दक्षस्य

भावः सहसा प्रत्युत्पन्नेषु कार्येष्वव्यामोहेन प्रटसतिः । युद्धे चाप्यपला-

यनमपराख्युखी मावः शरघ्रभ्यः। दानं देयेषु पुक्तदस्तता । रश्वरभाव-

ओेश्वरस्य भावः प्रथ॒शक्तिमकरीकरणमीरितव्यान्मति । क्न्नकमे पत्रि-

यजातेविहितं कम पन्रकमे स्वभावजम्‌ ।॥ ४२ ॥

शूरस्य भावो विक्रमो बटवत्तरानपि प्रह प्रवृत्तिः, प्रागरभ्यं पररैरधषेणीयत्वम्‌ !

१ कृ. भवप्यन्तत्राः ।

/ [अ०१८छो ° ४४-४ 4} आनन्दगिरिटरतरीकासवलितश्चांकरभाष्यसमेता । ४९०

महत्यामपि विपदि देहेन्द्ियोत्तम्मनी चित्तवृततिषुतिरिति व्याच्टे-सवीवस्था- सिति । दक्षस्य भावमेव विभनते-- सहसेति । खमावस्तु पृव॑वत्‌ ॥ ४३ ॥

हृषिगेरक्ष्यवाणि्यं वैश्यकर्म स्वभावजम्‌ ॥ परिचयात्मकं कमं श्द्रस्यापि स्वभावजम्‌ ॥ ९९ ॥

कृषीति । कृषिगोरश्ष्यवाणिञ्यं कृषिश्च गोरश्यं च वाणिज्यं च कृषिगौरश््यवाणिज्यं कृषिभूमेधिरेखनं गौर्यं गा रक्षतीति गोरक्षस्त- दावो गोरक्ष्यं पाञ्चपास्यं वाणिज्यं वणिक्तमंक्रयविक्रयादिलक्षणं वैश्यकमं वैरयजातेः कमे वैहयकमं स्वभावजम्‌ । परिचर्यात्मकं श्शूषा- स्वभावं कमं श्रूद्रस्यापि स्वभावजम्‌ ॥ ४४॥

॥ ४४ ॥

एतेषां जातिबिहितानां कर्मणां सम्यगनुष्टितानां स्वगमापिः फलं स्वभावतो वणी आश्रमाश्च स्वकमनिष्ठाः मेय कमेफलमतुभूय ततः शेषेण विशिष्टदेशजातिकुरधर्मायुःरुतदत्तवित्तसुखमेधसो जन्म ॒भरति- पद्यन्त इत्यादिस्म्ृतिभ्यः पुराणे च बाणिनामाश्रमिणां च लोकफल- भेद विश्षेषस्मरणात्‌ । कारणान्तराच्िदं वक्ष्यमाणं फलम्र- स्वे स्वे कमण्यभिरतः संपिदधिं रभते नरः ॥ स्वकमनिरतः सिद्धि यथा विन्दति तच्छणु ॥ ४९ ॥ स्वे स्वे यथोक्तलक्षणभेदे कमण्यभिरतस्तत्परः संसिद्धि स्वकर्मा- बष्ठानादश्वुद्धिक्षये सति कायेन्द्रियाणां ज्ञानानिष्ठायोग्यतालक्षणां भते पाममोति नरोऽधिङृतः पुरुषः । किं स्वकमानुष्ठानत एव साक्षात्स॑- सिद्धिः । न, कथं ताहि स्वकमेनिरतः सिद्धि यथा येन प्रकारेण विन्दति तच्छणु ॥ ४५ ॥ शमादिपरिचयान्तकमणां विमज्योक्तानामम्युदयं फलमादावुपन्यस्यति--एतेषा- पिति । स्वमावतो विहितत्वादेव मोक्षापे्षामन्तरेणानुष्ठानादित्यथः । तत्न प्रमाणमाह- बो इति । शेषशब्देन भुक्तकर्मणोऽतिरिक्तं कमानुदायशब्दितमुच्यते, प्रत्यकं देशा- दिरमििशिष्टशाब्दः संबध्यते, आदिशब्देन “तद्यथाऽऽग्रे फलार्थे निर्मिते छायाग- न्ाद्नूत्यद्यत एवं धर्म चर्थमाणम्ौ अनूत्पद्यन्ते न धर्महानिर्भवति', इति स्मृतिगृह्यते। इतशरोक्तानां कर्मणां स्वगैफरत्वं युक्तमित्याह--पराणे चेति ।

\ ४९्दै भ्रीमद्धगवद्रीता - [अ०१८@छो ०४६]

उक्तं हि-"“यस्तु सम्यक्षरो्येवं गृहस्थः परमं विधिम्‌ । ` तद्वणेबन्धमूक्तोऽसो छोकानाभोत्यनुत्तमान्‌"' इति ॥ (“यस्त्वेतां नियतश्चर्यां वानप्रस्थश्वरेन्मुनिः । स दहत्यभ्निवदोषाज्ञयेष्टोकांश्च शाश्वतान्‌? इति ॥ “'मोक्लाश्चमो यश्चरते यथोक्तं शुचिः सुपंकसिपितवुद्धियुक्तः । अनिन्धनज्योतिरिव प्रशान्तं स ब्रह्मडोकं श्रयते द्विजातिः" इति च।

“सवै एते पुण्यङोका मवन्ति'” इति श्रुतिश्चकाराथैः । यदि पुनमक्षपिक्षयो- क्तानि कमीण्यनुष्ठीयेरंस्तदा मोक्षफङ्त्वं॑तेषां सेत्स्यतीत्याह -कारणान्तरादिति। तदेव कारणान्तरं यन्मोक्षापिक्षया तेषामनुष्ठानम्‌ । मोक्षोपायेषु शमादिषु॒साल्तकेषु बराह्मण्धर्मेषु कषत्रियादीनामनधिकाराद्भाक्मणानामेव मोक्षो न क्ष्नियादीनामिलाश- कयाऽऽह- स्वे स्व इति । यथास्वे कमेण्यमिरतस्य बुद्धिषद्धिद्वारा ज्ञाननिष्ठायो- ग्यता तया प्राप्तन्ञानस्य मोक्षोपपत्े्रोह्मणातिरिक्तस्यामि ज्ञानवतो मुक्तिरिति मत्व पूर्वार्धं ग्याच््टे--स्वे स्र इत्यादिना । संपिद्धिशब्दस्य मोक्षाथत्वं गृहीत्वा स्वष- मनिष्ठत्वमात्रेण तद्ठामे तादर्थ्येन संन्याप्तारिविधानानर्थक्यमिति मन्वानः शङ्कते- किमिति । न तावन्मात्रेण पाक्षान्मोक्षो ज्ञाननिष्टायोग्यता वेति परिहरति-नेति। तर्हि कर्थं स्वधमेनिष्ठस्य संतिद्धिरिति एच्छति- कर्थं तीति । उत्तरर्धेनोत्तरमाह- स्वकर्मेति । तच्छृणु तं प्रकारमेकामरचेता मूत्वा श्रुत्वाऽवधारयेलथः ॥ ४९ ॥

यतः त्तमूतानां येन समिदं ततम्‌ ॥ स्वकमणा तमभ्यच्यं सिद विन्दति मानवः ॥ ‰६॥

यत इति । यतो यस्मातहसिरुत्पत्तिषरेष्टा वा यस्मादन्तर्यामिण हृषवराञ्तानां भाणिनां स्याचेनेश्वरेण सवैमिदं जगत्ततं व्याप्तं स्वक- मेणा पूर्वोक्तेन प्रतिवर्णं तमीश्वरमभ्यच्यं पृजयित्वाऽऽराध्य केवलं ब्ञाननिष्ठायोग्यताकक्षणां सिद्धि विन्दति मानयो मनुष्यः ॥ ४६ ॥

तमेव प्रकारं स्फुटयति- यत इति। यतःशब्दा्थं यस्मादिस्युक्तं व्यक्ती करोति- यस्मादिति । प्राणिनामुत्पत्तियेस्मादीश्वरात्तेषां चेष्टा च यस्मादन्तयीमिणो येन च सर्वै ग्यां मृदेव घटादि कार्यस्य कारणातिरिक्तस्वरूपामावात्तं खकमेणाऽम्यच्यै मानवः प्ंतिद्धि विन्दतीति संबन्धः । न हि बाह्मणादीनां यथोक्तषमेनिष्ठया साक्षा न्मोक्षो म्यते तस्य ज्ञानैकटम्यत्वाक्कितु तचिष्ठानां शुद्धबुद्धीनां कर्मपु फलमपरय- तामीश्वरप्रसादाप्तादितविवेकवैराम्यवतां संन्या्िनां ज्ञाननिष्ठायोग्यताषतां ज्ञानप्राप््ा

~ मुक्तिरित्यमिपरत्याऽऽह-केवरमिति ॥ ४९ ॥

॥

[अ० १८छो ° ४७-४ <] आनन्दभिरिषवटीकासंवरितेश्ां करभाष्यसमेता। ४९७

यत पवप्रतः- श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः परधरमात्छनुष्ठिताव्‌ ॥

स्वभावनियतं कमं ङुवत्राऽऽप्रोति फिटिबषम्‌ ॥४७॥ भेयान्पक्षस्यतरः स्वो धमेः स्वधर्मो बिगुणोऽपीत्यपिशब्दो द्रष्टव्यः, परधमोत्स्वनुष्ठितात्स्वभावनियतं स्वभावेन नियतं, यकुक्तं स्वभावजमिति देवोक्तं स्वभावनियतमिति, यथा विषजातस्येव कृभेषिषं न दोषकरं तथा स्वभावनियतं कमे ङुर्वभ्ाऽऽमोति किरिवर्षं पापम्‌ ॥ ४७ ॥ स्वभमानुष्ठानस्य बृद्धिशद्धयादिद्वारा मोक्षावायित्वात्तदनुष्ानमावहयकमित्याह- यत इति । ननु युद्धादिरक्षणे स्वधर्मं कु्व॑नपि र्दिसाधीनं पापं प्राति तत्कथं स्वधर्मः श्रेयानिति तश्राऽऽह - स्वभावेति । स्वकीयं वणोश्रमं निमित्तीकृत्य विहितं स्वभाव- मित्यधस्तादृक्तमित्याह-- यदुक्तमिति । विग्रहात्मकमपि विहितं कमे छवैन्पापं नाऽऽमोतीत्यत्र दष्टान्तमाह- तथेति ॥ ४७ ॥

स्वभावनियतं कमं कुषाणो विषजात इव कृमिः किल्बिषं नाऽऽभो- तीत्युक्तम्‌ । परधमेश्च भयावह इति । अनातमङ्नश्च न हि कक्ित्षणम- ` प्यकमेकृलिष्ठतीति, अतः-

सहजं कर्म कोन्तेय सदोषमपि न यजेद्‌ ॥

® = ॐ क

सर्वारम्मा हि दोषेण पूमेनाभ्नियिाऽऽहताः ॥ ४८ ॥ सदजं सह जन्मनैवोत्पन्ञं सहजं किं तत्कमे कोन्तेय सदोषमपि भिगुणत्वान्न त्यजेत्सवारम्भा आरभ्यन्त इत्यारम्भाः सवकर्माणीत्ये- तत्पकरणाव्‌ं । ये केचिदारम्भाः स्वषेमांः परषमांथ ते सवे हि यस्मा- त्रिमुणात्पकरत्वमन्न हेतुखिगुणात्मकत्वाहोषेण धूमेन सहजेनाभिरिवाऽ5- इताः । सहजस्य कर्मणः स्वधमाख्यस्य परित्यागेन परधर्पानुष्ठानेऽपि दोषाशनेव म॒च्यते, भयावहश्च परधमः । न च शक्यतेऽशेषतस्त्यु- शर्धेन कम यतस्तस्मान्न लयजेदित्यथेः । किमशेषतस्त्यक्मश्चक्यं कर्मेति न त्यजेर्कि वा सहजस्य कपेणस्त्यागे दोषो भवतीति । स्वश्च विहितं क्म दोषवदपि कतेष्यं प्रकारान्तराप्तमवादित्युक्तानुवादपतैकं कथ- अति--स्वभाषेत्यादिना । न हि कृमिर्विषजो विषनिमित्तं मरणं प्रतिपद्यते तथाऽ- कमधिकृतः पुरूषो दोषवदपि विहितं क्म कुर्वन्पापं नाऽऽभेतीत्युक्तमिल्थः । तरि

"षि ििररफिणिणणणकिनगरिलशकवकन्यग्यक्ाककनकिवक्गनकगर्ण

१क. ख. घ. छ, घ. त्‌ । यः क्विदारम्भः स्व. ।२क. ल. घ. छ. “धमे: परधमश्र। ६३

इ

४९८ श्रीमद्धगवद्रीता- [अ० १<छो०४८] दोषरहितमेव भिक्षाटनादि सरवरनुष्टीयतामतो न पपप्राप्त्याशङ्कत्याशङ्कयाऽऽह- परेति । उक्तमित्यनुवेते । तरिं पापप्राततिशङ्कां परिहतुंमकमेनिष्ठत्वमेव सरवषा स्यादित्याशङ्कय ज्ञानामावन्नेवमित्याह--अनात्मह्न इति । पूवैवदश्रापि संबन्धः । प्रकारान्तरासंमवकृतं फटरमाह-अत इति । सह जायत इति सहजे स्वमावनियतं नित्य कर्मं तद्विहितत्वानिर्दोषमपि र्दिात्मकतया सदोषमितयत्र हेतुमाह-भिगु- णेति । सत््वादिगुणत्रयारब्धतया हसादिदोषवदपि कमं॑विहितमत्याज्यमिदर्थः।

मणां दोषवक् प्रपश्चयति-- सर्वेति । आरम्भश्षब्दस्य कमेन्युत्पत्त्या स्वपर कर्माथत्वे कर्मणां प्रकृतत्वं हेतुमाह-प्रकरणादिति । दोषेणेत्यादि व्याष्टे- ये केचिदिति! ते सवे दोषेणाऽऽवृता इति सबन्धः । सवैकर्मणां दोषावृतत्वे हिक ब्दोपात्तं यस्मारित्युक्तं हेतुमेवाभिनयति-- त्रिगुणात्मकत्वमिति । स्वमावनियतस्य क्मेणो दोषवत््वात्तस्यागद्वारा परधर्ममातिष्ठमानस्यापि नैव दोषाद्विमोकः संभ. वति । न च परधर्मोऽनुष्ठातुं शक्यते भयावहत्वान्न च तर्द कर्मणोऽशेषतोऽननुषठान- मेवान्ञस्य्ेषकमत्यागायोगादतः सहजं कमे सदोषमपि न त्याज्यमिति वाक्यार्थ माह-सहजस्येति । सहजं कमं सदोषमपि न लयजेद्वितयत्न विचारमवतारयति- किति । न हि कश्चिदिति न्यायादिति शेषः । दोषो विहितनित्यत्यागे प्रत्यवायः।

किंचातो यदि तावदश्नेषतस्त्यक्तमरशषक्यमिति न त्याञ्यं सहजं कर्मवं तदयशेषतस्त्यागे गुण एव स्यादिति सिद्धं भवति । सत्यमेव- मशेषतस्त्याग एव नोपपश्रत इति चेत्‌, किं नित्यप्रचरितात्मकः पुरुषो यथा सांख्यानां गुणाः किंवा श्रियेव कारकं यथा बोद्धानां पञ्च स्कन्धाः क्षणप्रध्वंसिनः, उभयथाऽपि कमेणोऽशेषतस्त्यागो न भवति । अथ ततीयोऽपि पक्षो यदा करोति तदा सक्रियं वस्तुयदा न करोति तदा निष्क्रियं वस्तु तदेव । ततेव सति श्क्यं कमाक्षेषत- स्त्यक्तम्‌ । अयं तवस्मिस्तृतीये पक्षे विशेषो न नित्यपचशितं वस्तु नापि क्रियेव कारकं किं तहि व्यवस्थिते द्रव्येऽबिद्यमाना क्रियोत्प- द्यत विद्यमाना च विनहयति । संदिग्धस्य प्रयोजनस्य विचायत्वादुक्ते संदेहे प्रयोजनं एच्छति- किंचात इति । तक्नाऽऽद्यमनूद्य फटठं दहेयति--यदीति । अहाक्या्थानुष्टानस्य गुणत्वेन प्रतिद्ध- त्वात्प्रधिद्धं हि महोदधिमगस्त्यस्य चुटुकीकृत्य पिबतो गुणवत्त्वं तदाह--एवं तहीति । अशोषकमेत्यागस्य गुणवच्वेऽपि प्रागुक्तन्यायेन तदयोगात्तस्याशषक्यानुषठान- तति शङ्त- सत्यमिति । चोद्यमेव विवृण्वन्नाद्यं विमजते--किमिति । सक्ता.

:१क. त. इ. ज. हेयः कश्चिदि'।२ध. न संभः। ३१, छ. इ. त्वस्मिन्पक्े ।

/

[अ० १ <८छो ०४ ८} आनन्दगिरिदरवटीकासंवलिवक्ांकरभाष्यस्मेता । ४९९

दिगुणवदत्मनो नित्वप्रच्ितत्वेनाशेषतस्तेन न कमं त्यक्तु शक्यं नापि खूपविज्ञान- वेदनाप॑ज्ञासंस्कारसंज्ञानां क्षणध्व॑पिनां स्कन्धानामिव क्रियाकारकमेदाभावात्कारक- सयैवाऽऽत्मनः क्रियात्वमित्युक्ते कर्माशेषतस्त्यक्तं रशक्यमुभरय॑त्रापि स्वभावमद्घादि व्ाह-उभयथेति । पक्षद्वयानुरोषेनाशेषकर्मल्यागायोगे वैशेषिकश्चोदयति--अथेति। कदाचिदात्मा सक्रियो निषण्कियश्च कदाचिदिति स्थिते फरितमाह- तत्रेति । उक्तमेव पक्षे पूर्वोक्तपक्षद्वयाद्विशेषदशनेन विश्दयति- अयं स्विति ।

शुद्धं दरव्यं शक्तिमदवतिष्ठत इत्येवमाहुः काणादास्तदेव च कार कमित्यस्मिन्पक्षे को दोष इति, अयमेव तु दोषो यतस्त्वभागवतं पत- मिदम्‌ । कथं ज्ञायते, यत आह भगवान्ञासतो विद्ते भाव इत्यादि । काणादानां ह्मसतो भावः सतश्चाभाव इतीदं मतम्‌ । अभागवततवेऽपि न्यायवश्ेत्को दोष इति चेत्‌ । उच्यते, दो षवच्िदं सवैममाणविरो- धात्‌ । कथं, यदि तावद्ञ्एकादि द्रव्यं प्रागुत्प्तेरत्यन्तमेवासदुत्पन्नं घ स्थितं कंचित्काटं पुनरत्यन्तमेवासस्वमापद्यते । तथा च सत्यसदेव सञ्जायतेऽभावो भावो भवति भावश्वाभाव इति । आगमापायित्वे क्रियायास्तद्वतो द्रव्यस्य कथं स्थायितेलाशङ्कयाऽऽह--शुद्ध- मिति । कियाशक्तिमच्वेऽपि क्रियावत्त्वामावे कथं कारकत्वं क्रियां कुवत्कारणं कारकमिल्यम्युपगमादित्याशङ्कयाऽऽह- तदेवेति । क्रियाशक्तिमदेव कारकं न क्रियाधिकरणं परस्पराश्रयादित्यथः । वैरोषिकपक्षे दोषामावादस्ति सवैः स्वीकायते- तयुपपंहरति--इत्यस्मिभनिति । मगवन्मतानुप्तारित्वाभावादस्य पक्षस्य त्याज्यतेति दुषयति-- अयमेवेति । भगवन्मताननुप्तारित्वमस्याप्रामाणिकमिति शङ्गते--कथ- परिति ॥ मगवद्ध चनमुदाहरन्परपक्षस्य तदनुगुणत्वाभावमाह-~-यत इति ॥। परेषामपि मतमेतदनुगुणमेव किं न स्यादित्याशङ्कयाऽऽह-काणादानां हीति । मगवन्मता- गुणत्वाभावेऽपि न्यायानुगुणत्वेन दोषरहितं काणादानां मतमुपादेयमेव तेहि काणाद- पेतविरोधादुपेक्षयते मगवन्मतमिति शङ्ते--अभायवतत्वेऽपीति । न्यायवत्वमपिद्ध- मिति दूषयति--उच्यत इति । सवैप्रमाणानुप्ारेणो मतस्य न ॒तद्विरोषितेत्याक्षि- पति-- कथमिति । वैरोषिकमतस्य सवैपरमाणविदोधं प्रकटयन्नादो तन्मतमनृवदति- यदीति । अप्ततो जन्म सतश्च नाक इति स्थिते फटितमाह- तथा चेति । उक्तमेव

वाक्यं व्याकरोति- अभाव इति । सदेवाप्त्वमापद्यत इत्युक्तं व्याच््े-भावशेति। इति मतमिति रोषः ।

१क. यथाऽ्पि। २ ख. ढः, ड विचारय । ३ घ. “तमभ्यवतम्‌। ४ कृ, नहि।५क मतं वि । ६ कृ. पपेक्षणीयमि"।५ ङ, ज. "ति। मः ।

&०० श्रीपद्धगवद्रीवा-~ [अ०१८@छो०४८]

तत्राभावो जायमानः प्रागुत्पत्तेः श्षक्षविषाणकल्पः समवाय्यसम-

वायिनिमित्ताख्यं कारणमपेक्ष्य जायत इति । न वचेवमभाव उत्पद्यते

कारणं वाऽपेक्षत इति श्क्यं बक्तमसतां शक्षविषाणादीनामदश्च॑नात्‌ ।

भावात्मकाशचेवुघटादय उत्पथमानाः रिविदभिन्यक्तिमात्रकारणमपे-

ष्योत्पधन्त इति शक्यं परतिपशम्‌ । किंचासतश्च सद्धावे सतश्वास्रावे

न इचित्ममाणप्रमेयव्यवबहारे विश्वासः कस्यचित्स्यात्‌ । सत्सदेवासद-

सदेवेतिनिश्चयानुपपत्तेः ।

ततरैवाम्युपगमान्तरमाह- तन्नेति । प्रकृते मतं सप्तम्यर्थः । इत्यम्युषगम्यत इति शेषः । परकीयमभ्युपगमं दुषयति- न चेति । एवमिति परपरिमाषानुप्ारेणेत्यथः। अदश नादुत्पत्तेरपेक्षायाश्वेति शेषः । कथं तहं त्वन्मतेऽपि षटादीनां कारणापेक्षाणाम्‌- त्पत्तिनै हि भावानां कारणापक्चोत्पत्तिवौ युक्तेति तत्राऽऽह-भावेति । वयदीमाम- स्मत्पषे प्रागपि कारणात्मना सतामेवाग्यक्तनामल्पाणामभिन्यक्तिप्तामभ्नीमपेक्ष्य पृथ. गभिग्यक्तिंमवान्न किंचिदवद्यमित्यर्थः । अपत्का्ैवादे दोषान्तरमाह-रकिचेति। परमते मानमेयग्यवहारे कवचिदपि विश्वाप्तो न कस्यचिदित्यत्रं हेतुमाह- सत्स- देवेति । न हि सत्तथेवेति निशितं तस्येव पुनरसच्प्रा्तरिष्टत्वान्न चापत्तथेवेति निश्वयस्तस्थैव सत््प्रातिरुपगमादतो यन्मानेन सदसद्वा निणीतं तत्तयेतिविश्वाप्तामावा- न्मानवैफल्यमित्य्थः ।

किंचोत्यद्यत इति ब्रणुकादेद्रे्यस्य स्वकारणसततासंबन्धमाहूः । प्रागुत्पत्तेधासत्पश्वात्सखरकारंणव्यापारमयेक्ष्य स्वकारणैः परमाणुभिः सत्तया च समवायलक्षणेन संबन्धेन संबध्यते संबद्धं सत्कारणसमषेतं सद्धवति । तत्र वक्तव्यं फथमसतेः सत्कारणं भवेत्संबम्धो बा केन- चित्‌ । महि वन्ध्यापुत्रस्यं सतां संषन्धो वा कारणे वा केनचित्ममाणतः। कल्पयितुं शक्यम्‌ । ननु नैव वैशेषिकेरमावस्य संबन्धः करुप्यते दवणकादीमां हि द्रव्याणां स्वेकारणेन समवायलक्षणः सबन्धः सतामेबोच्यत इति । न संबन्धात्पाक्सस्वानभ्युपगमात्‌ । नहि वेशे. विके: कुलालदण्डवक्रादिव्यापारात्माग्धयादीनामस्ित्वमिष्यते ।

इतश्चासत्कायवादो न युक्तिमानिल्याह-- रकिचेति । तदेव रेत्वन्तरं स्कोरथितु परमतमनुवदति--उत्पथ्त इतीति । परकीयं वचनमेव व्याचष्टे-प्राभिविं। संबद्धं स्दित्यनेन कारणपतनन्पे सति कायस्य सत्ताप्बन्धो भवतीत्युक्तं तदेव रृट-

१ख. सष. रव्या ।२ख. ष. मिः स्वस ३ ख. तं मवः। ग्घ. क्ष. "तः स्वं कार । ५.घ.छ. पष. स्यस्वंवासंः।

/ ४

[अ० १ ८छो ° ४ <] आनन्दगिरिडतदीकासंवलिवर्ाकरभाष्यसमेता । ५०१

यति- कारणेति । परमतमेवमनुमाष्य दूषयति- तन्नेति । कार्यस्याप्ततोऽपि कारणं पतमबति तस्य च कर्येण सबन्धः पिष्यतील्याशङ्कयाऽऽह- न हीति । अपतत्वादे- वाप्ततः पबन्धाभावे कारणस्य सतोऽपि न तेन सबन्धोऽनमातं शाक्यते प्तदसतोः पबन्धाप्तमवादित्यथंः । कायेस्याल्यन्तापततत्वानम्युपगमात्कारणप्तबन्धः स्यादिति श्रहते- नन्विति । प्ततामेव शणुकादीनां कारणसंबन्धं शङ्कितं दूषयति---न सबन्धादिति । अनभ्युपगममेव विकदयति- नहीति ।

न च मृद एव पटाधयाकारपाध्निमिच्छन्ति । ततश्चास्तं एव संबन्धः पारिक्षेष्यादिष्टो मवति । नन्वसतोऽपि समवायलक्षणः संबन्धो न विरुद्धः । न बन्ध्यापुत्रादीनामदशेनात्‌ । घटादेरेष प्रागभावस्य सखका- रेणसंबन्धो भवति न बन्ध्यापुत्रादेरभावस्य तुस्यत्वेऽपीति विक्षेषोऽ- भावस्य बक्तव्यः । एकस्याभावो दयोरभावः सवेस्याभावः भरागभावः भ्रष्वंसाभाव इतरेतराभावोऽत्यन्ताभाव शति लक्षणतो न केनचिष्िक्ञेषो दशयितुं श्चक्यः । असति च विक्षेषे घटस्य प्रागभाव एव कुटारादिः भिषंटभावमापद्यते संबध्यते च भावेन कपाङाख्येन स्वकारणेन सर्व व्यबहारयोग्यश्च भवति नतु घटस्येव प्रध्वंसाभावोऽभावत्वे सत्यपीति प्र्वंसाद्येभावानां न कविदयवहारयोग्यत्वं प्रागमावस्यैव यणुकादि रष्याख्यस्योत्पश्यादिव्यवहारादैत्वमित्येतदसमञ्जसमभावत्वाविकषेषाद- स्यन्तप्रध्वसाभावयोरिव।

सदेव कारणं कायीकारमापद्य का्व्यवहारं निवैहतीत्यम्युपगमान्नासि सेबन्धा- नुपपत्तिरित्याशङ्कयापराद्धान्तान्मेवमित्याह- न चेति । कार्यस्य कारणपंबन्धात्पूरव पत्वामावे परिरेषतिद्धमर्थ दरोयति- ततशेति । तत्र॒ चानुपपत्तिरुक्तेति शेषः । मेबन्धिनोः सदसतोरेवाक्षयोगेऽपि समवायः सदप्ततोः संभवेदिति तस्य नित्यत्वादन्य- तरतबन्धामविऽपि स्थितेरावदयकत्वादिति शङ्कते---नन्विति । सदसर्तापिथः संब- न्धस्यादष्टत्वाननेति निराचष्टे-न वन्ध्येति । धटादिप्रागमावस्याल्यन्तामावत्वामावाह- न्यापुत्रादिविरक्षणतया स्वकारणप्तबन्धः स्िध्यतील्याश्ङ्कघाऽऽह-घटादेरिति । उमयत्रामावस्वमावाविशेषेऽपि कस्यचित्कारणरबन्धो नेतरस्येति विशेषे हेत्वभावान्न प्रागभावस्य कारणसंबन्धः समवतीत्यथेः । धघटादिप्रागमावस्य सप्रतियोगिकत्वं वन्ध्या- प्ादेर्नवमिति विह्ेषमाङाङ्कय दूषयति-- एकस्येति । प्रागमावस्येव प्रध्वरसतोमावादे- रपि पप्रतियोगिकत्वाविशेषे स्वकारणेन सेबन्धाविशेषः स्यादित्यथः। प्रागमावप्रधवपा-

१६. ह्य, .साभवत्यन। २ ख, "दयभावस्यन। ३ क. त्वं टटषयबप्राः। ल, न्त्व षं दप्रा।४ङ, इ, ज, "तादेः।

| ५ ९५०२ भ्रीमद्धगवहीता- [अ० १ छो ०४८]

मावयोर्विरोषामावे फटठितिमाह-- भसति चेति । कपारशब्दो घटकारणीभूतमृदवयव- विषयः, सर्वो व्यवहारो षटाश्रितो जन्मनाशादिन्यवहारः । प्रध्वै्तामावस्तु धटस्य वामावत्वे सत्यपि न धटत्वमापद्यते नापि कारणेन सबध्यते न चोत्पत्त्यादिन्यवहा- रयोग्यो भवतीत्थेतद्युक्तं प्रागमवेनास्य विरशेषाभाबादित्याह-न स्विति । भप्तम- इ्ञप्मित्यननेतिश्चब्दः संबध्यते । अप्तमज्ञपान्तरमाह-्रध्वंसादीति। भन्यो- न्यामावात्यन्तामावावादिषदार्थौ । कचिदिति देश्काठ्योग्रहणं, म्यवहारो जन्मादिरेव, प्रागभावो नोत्पस्यादिम्यवहारयोग्योऽमावत्वातप्रध्वेप्तादिवदित्यथः |

ननु नैवास्माभिः प्रागभावस्य भावापतिरुच्यते । भावस्यैव हि तहि भावापकत्तियंथा घटस्य धटापत्तिः पटस्य वा पटापत्तिः । एतद- प्यभावस्य भावापात्तिवदेव भ्रमाणविश्द्धम्‌ । सांख्यस्यापि यः परि- णामपक्षः सोऽप्यपुतेधर्मोत्पत्तिविनाश्ाङ्गीकरणादशेषिकपक्षामन विष ष्यते । अभिव्यक्तितिरोभावाङ्गीकरणेऽप्यभिनव्यक्तितिशेभावयोधि- मानत्वाबिद्यमानत्वनिरूपणे पववदव भमाणविरोधः । एतेन कारण- स्येव सेस्थानमुत्पश्यादीलयेतदेपि भप्यक्तम्‌ । प्रागभावस्य धटभावानम्युपगमादनुमानं सिद्धपाधनमिति शङ्कते- नन्विदि। जमावस्य मावापत्त्यनम्युपगमे भावस्यैव मावापत्तिरित्यनिष्टं स्यादिति दूषयति- भावस्यैवेति । तस्य तदापत्तेरयेग्यत्वे दृष्टान्तमाह- यथेति । भावस्य मावापत्त- रनिष्टेति दा्टन्तिकं स्पष्टयति-- एतदपीति । आरम्भवादोक्तं दोषं परिणामवादेऽपि संचारयति-- सां ख्यस्येति । धमः परिणामः । अप्ततो ऽपुवपरिणामस्योत्पत्तेः सतश्र पवेपरिणामस्य नाज्ञादसदसदेव सच्च सदेवेति म्यवस्थाऽत्रापि दुषटेत्यथः । ननु कारय कारणात्मना प्रागपि सदेवाग्यक्तं कारकन्यापाराव्यज्यते तेन भ्यक्त्यन्यक्त्योर्जन्मनाह- व्यवहारान्मतान्तराद्विशेषसिद्धिस्तत्राऽऽह- अभिव्यक्तीति । कारकम्यापारात्माग- नमिन्यक्तिवदभिग्यक्तेः सत्वमपत््वं॑वा सतवे कारकम्यापारवेयथ्यात्तद्िषयप्रमाण- विरोधो द्वितीये पक्षान्तरवदल्यन्ताप्ततस्तन्निवैलयत्वायोगे प्त एव दोषः कारकम्यापारा- ृष्यै व्यक्तिवदव्यक्तेरपि सत्त्वे पत एव दोषोऽसच््ेऽपि सतोऽपत्वौनङ्गीकारान्मानमेय- व्यवहरे न कपि विश्वाप्तः सत्सदेवापदसदेवेलयनिधोरणादिल्यथंः । सांख्यपक्प्रति- ्ेषन्यायेन पक्षान्तरमपि प्रतिक्षिक्तमिलाह-एतेनेति । कारणस्यैव कार्यरूपापत्ति- रत्पत्तस्तस्यैव तदू पत्यागेन स्वरूपापत्ति्नांश इत्येतदपि न पृवरूपे स्थिते नष्टे च परस्य पररूपापत्तेरनुपपत्तेन च प्राप्तं रपं स्थितेन नष्टेन वा त्यक्तु शक्यमित्यथेः ।

पारिशेष्यात्सदेकमेव वस्त्वविधयोत्पत्तिविनाश्ा दिषर्मेनेटवदनेकधा

१. घ. छ. क्ष, 'दप्ययुक्त। २ क. “वाङ्गी ।

/

[अ०१ <-छो ०४९}आनन्दगिरिषृतटीकासंवलितश्ांकरभाष्यसमेता । ९०९

चिकरप्यत इतीदं भागवतं मतयुक्तं नासतो विद्यते भाव शइत्यस्मि- छ्रोके । सत्मत्ययस्याग्यभिचारादव्यभिचाराश्चेतरेषामिति । कथं तरिं आत्मनोऽविक्रियत्वेऽश्चेषतः कमेणस्त्यागो नोपपद्यत इति । यदि बस्तुभूता गुणा यदि वाऽविधाकरिपतास्तद्धमेः कमे तदाऽऽत्मन्यविधया- ध्यारोपितमरवेत्यविद्रान्न हि केश्चितक्षणमप्यश्षेषतस्त्यक्त शक्रोतीत्युक्तम्‌ । विद्रास्तु पुनविधयाऽविधायां निदृत्तायां शक्रोलयेवाशेषतः कम परि. त्यक्तमविद्याध्यारोपितस्य शेषानुपपत्तेः । नहि तेमिरिकदृष्वाऽध्यारोः पितस्य द्विचन्द्रादेस्तिपिरापगमे शेषोऽवतिष्ठते । एवं च सतीदं वचन- मपपन्नं सर्वकमांणि मनसेत्यादि । 'से स्वे कमेण्यभिरतः संसिद्धि रभते नरः” “स्वकमेणा तमभ्यच्यं सिद्धि विन्दति मानवः" इति च ॥ ४८ ॥ आरम्भवाद परिणामवादे चोत्पत्त्यादिन्यवहारानुपपत्तो परिशेषायातं दहोयति- एरिशेष्यादिति । एकस्यानेकविधविकल्पानुपपत्तिम्ङ्कयाऽऽह-अविधयेति । अस्यापि मतस्य मगवन्मतानुरोधित्वामावादविशिष्टा त्याज्यतेत्याशङ्कवाऽऽह- तीदमिति । उक्तमेव भगवन्मतं विहादयति-सत्पत्ययस्येति । प्देकमेव वस्तु स्यारिति दोषः । इतरेषां विकारप्रत्ययानां रजतादिधीवदथेम्यमिचारादविद्यया तदेव सद्- स्वनेकधा विकल्प्यत इत्याह-व्यभिचाराञ्वेति। इति मतं -छ।के दर्डितमिति सबन्धः। आत्मनश्वेदविक्रियत्वं भगवतेष्ट तरं सवैकमेपरिव्यागे।पपत्ते : स्हजस्यापि कमेणस्स्याग- ्िदधिरिति शङ्कते- कथमिति । किं कायकारणात्मनां गुणानामकसितानां कस्पितानां वा कम धर्त्वनषठं द्विषाऽपि नि -शेषकमत्यागोऽविदुषो विदुषो वा नाऽऽद्य इत्याह-- यदीलयादिना । अविद्यारोपितमेव गुणकब्दितकायेकारणारोपद्रारा कर्मेति शेषः । द्वितीयं प्रल्याह-- विद्रांस्त्विति । आरोपशेषवशाद्विदुषेऽपि नाेषकमल्यागपिद्धि- रित्याशङ्कयाऽऽह-अति्येति । तामेवानुपप्तिं दृष्टान्तेन स्पष्टयति- न हीति । विदुषोऽरोषकरमत्यागे पाश्चभिकमपि वचोऽनुकूटमित्याह-- एवं चेति । अविदुषः सै- कमेत्यागायोगे च प्रकृताध्यायस्थमेव वाक्यमनुगुणमित्याह - स्वे स्व इति । वाक्या- नतरमपि तत्रैवार्थे युक्ताथमित्याह-- स्वकर्मणेति ॥ ४८ ॥ या च कमेजा सिद्धिरुक्ता ्ञाननिष्ठायोग्यतालक्षणा तस्याः फल- भूता नेष्कर्यसिद्धिङ्गाननिष्ठालक्षणा वक्तव्येति शोक आरभ्यते- असक्तबुद्धिः सवत्र जितात्मा विगतस्एहः ॥ नेष्कर्म्यसिदिं परमां संन्यासेनाधिगच्छति ॥ ९ ॥

१क.्देचोः।२ ह, "यकर ३ ड, ज, °यैकर`।

| ५ | ।

५०४ भीमद्गवद्रीता- [अ ० १८छो ०९०]

असक्तबुद्धिरसक्ता सङ्गरहिवा बुद्धिरन्तःकरणं यस्य सोऽसक्तबुद्धिः सर्वत्र पुश्रदारादिष्वासक्तिनिमित्तेषु जितात्मा जितो वश्नीकृत आत्माऽ न्तःकरणं यस्य स जितात्मा विगतस्पृहो विगता स्पृहा तृष्णा देहजी- बितभोगेषु यस्मात्स विगतस्पृहः । य एवंभूत आत्महनः स मैष्कर्म्य- सिद्धि निर्गतानि कमौणि यसमानिष्कियब्रह्मात्मसंबोधात्स निष्कर्मा तस्य भावो नैष्कर्म्यं नैष्कर्म्यं च ततितिद्धिश्च सा तैष्कम्यसिद्धिरनैष्क- म्यस्य वा सिद्धिर्मिष्कियात्मस्वङूपावस्थानलक्षणस्य सिद्धिर्भिष्पत्तिस्तां नेष्कम्यसिद्ध परमां प्रढृष्टां कमंजसि द्िविरक्षणां सथोयुक्लयवस्थान- पां संन्यासेन सम्यग्दशेनेन तत्पूवंकेण वा सर्वकर्मसंन्यासेनाधिग- शछति भावि 1 तथा चोक्तं ““सरंक्माणि मनसा संन्यस्य नैव कुर्म कारयन्नास्ते" इति ॥ ४९ ॥

विदुषः सकैकरमत्यागेऽपि नाविदुषस्येत्युक्तम्‌, इदानीमुक्तमनूघानन्तर शछोकतात्य

समाह-- या च कर्मजेति । चोऽवघ्रारणार्थो भिन्नक्रमो वक्तव्येत्यत्न सबध्यते । साष-

नान्युपदिशनेष्कम्यतिदधिं ग्यपदिशति--अषक्तेति । पृश्रादिविषये चेतसः सङ्गामा-

बेऽपि तस्याख्वाधीनत्वमादाङ्कबाऽऽह-जितात्मेति । अपसक्तिमुक्त्वा स्एहामावं वदता पुनरक्तिरिष्टेत्याशङ्कयाऽऽह- दे हेरि । उक्तमनूद्य तत्फटं रम्भयति--य एवमिति। कमेणां॑निमेतो हेतुमाह- निष्क्रियेति । सम्यम्ानार्त्वेन नेष्कम्यप्तिद्धिशनं व्याखूयायार्थान्तरमाह- नैष्कर्यस्येति। प्रकपमेव प्रकटयति--कर्मजेति । सेन्यातस्य तिस्टृत्योः पम्यग्ददीनत्वापरिदधेरयुक्तं तादात्मयमिल्याशङ्कय पक्षान्तरमाह- तपू केणेति । तेन्यासान्ेष्कम्यैप्राप्िरित्यत्र वाक्योपक्रमानुकृस्यमाह-तथा चेति ॥४९॥ पवेक्तिन स्वकमानुष्ठानेनेश्वराभ्यचैनरूपेण जनितां भागुक्तलक्षणां सिद्ध ॒पराप्तस्योत्पन्नात्पविवे्थङ्ानस्य केवलात्मह्ञाननिष्ठारूपा नेष्क- म्यंलक्षणा सिद्धिरयेन करमेण भवति तदक्तव्यमिल्याह-

भिदि ्रप्ो यथा ब्रह्म तथाऽऽग्रोति निबोध मे॥ समासेनेव केोन्तेय निष्ठा ज्ञानस्य या परा ॥ 4० ॥

सिद्धि भाप्ठः स्वकमेणेश्वरं समभ्यच्ये तत्मसादजां कायेद्धियाणां बवाननिष्ठायोग्यतारक्षणां सिद्धि प्राप्तः सिद्धि भाप्र इति तदनुबाद उत्तरायेः । किं तदुत्तरं यदर्थोऽनुबाद्‌ इत्युच्यते । यथा येन भरकारेण बञाननिषटठारूपेण ब्रह्म परमात्मानमाम्रोति तथा तं मकारं ज्ञाननिष्ठापा-

१६. ज. “द्धि व्यप ¶ क, ख. “नसाधनत्वप्रः। ३ छ. पष, “कषिज्ञा। ४ क. शष, प्राप्त ६

/ [अ° १ <छो ° ९ ०] आनन्दगिरिडृतटीकासंबलिवशांकरभाष्यसमेता । ९०५

चिकरमं मे मम वचनाभिबोध त्वं निश्वयेनावधारयेदयेतत्‌। # बिस्त रेण नेत्याह समासेनैव संक्षेपेणैव हे कोन्तेय । यथा ब्रह्म प्राभमोति तया निबोषेति अनेन या भतिह्वाता ब्रह्मप्ाप्निस्तामिदंतया दशषेयितु- माह निष्ठा ञानस्य या परेति । निष्ठा पयेवसानं परिसमा्निरित्येतत्‌ । कस्य ब्रह्म्गानस्य या धरा परिसमापिः । कीदशी सा यादृश्षमात्महा- नम्‌ । कीटक्तत्‌ , याष्श आत्मा । कीदशोऽसी, यादृशो भगवतोक्तं उपनिषदराक्येशच न्यायतश्च ।

ज्ञानप्राप्तियोग्यतावतो जातपतम्यग्धियस्तत्फलप्राप्तो मुक्तावुक्तायां वक्तन्यशेषो नास्तीत्याराङ्कयाऽऽह-पूर्वक्तिनेति । कमाख्यं वस्तु तदित्युच्यते । सिद्धि प्राप इत्युक्तमेव कस्मादनूयते त्राऽऽह-तदनुबाद्‌ इति । उत्तरमेव प्रश्षपुवैकं स्फोर- यति--कि तदिल्यादिना । ज्ञाननिष्ठाप्राधिक्रमस्य विस्तरेणोक्तो दुर्बोधत्वमाशङ्क् परिहरति--किमिति । चतुथपादस्य पूर्वेणाप्तगतिमाशङ्कयाऽऽह-- ययेति । निष्ठायाः प्ापेसत्वात्प्रतिपगन्धि प्रतिर्निर्दष्टग्यमित्याह- कस्येति । या ब्रह्मज्ञानस्य परा निष्ठा रा प्रकृतस्य ज्ञानस्य निष्ठेयाह- ब्रह्मेति । तस्य परा निष्ठा न प्रसिद्धेति हृत्वा पापनानुष्ठानाधीनतया साध्येति मत्वा एच्छति- कीदृशीति । प्रिद्धमात्मन्ञानमनु- र्य ब्रह्मन्ञाननिष्ठा सुन्ञानेव्याह-यादृश्षमिति । तत्रापि प्रतिदधिरप्तिद्धति शङ्ते- दीरगिति । अर्थेनेव विशेषो हीति न्यायेनोत्तरमाह-यादश्च शति । तस्मिन्नपि विप्रतिपत्तेरप्रपिद्धिममिप्तधाय एच्छति-कीटश्च इति । भगवद्वाक्यान्युपनिषद्राक्यानि चाऽऽश्रिलय परिहरति-यादश्च इति । न जायते च्रियते वेत्यादीनि वाक्यानि। कूटस्यत्वमसङ्गत्वमित्यादि न्यायः ।

ननु विषयाकारं ञानं न विषयो नाप्याकारवानात्मेष्यते इ चित्‌ ननु आदित्यवर्णं भारूपः स्वयंज्योतिः, इल्याकारबस्वमात्मनः भूयते, न तमोरूपत्वप्रतिषेधार्थत्वात्तेषां वाक्यानाम्‌ । द्रव्यगुणाद्याकारभतिषेष आत्मनस्तमोरूपत्वे प्राप्ते तत्मतिषेधाथौन्यादिलयबणेमिलयादिवाक्यानि, अरूपमिति च वि्षेषतो शूपपरतिषेधात्‌ । अविषयत्वाश्च “ न सदश तिष्ठति रूपमस्य न चश्ुषा पश्यति कश्चनेनम्‌ `` । “ अदाग्दमस्प- हम्‌ ”' इत्याचैः । तस्मादात्माकारं ह्ञानमित्यनुपपमम्‌ । कयं तद्या त्मनो ज्ञानम्‌ । सर्वं हि यद्विषयं ञानं तत्तदाकारं भवति निराकार शाऽऽत्मेत्युक्तम्र । ब्ञानात्मनोश्वोभयोनिराकारत्वे कथं तद्धावनानि- हेति । न, अल्यन्तानिमेरत्वस्वच्छत्वसूक्ष्मत्वोपपततेरात्मनो बुद्धेथाऽऽ-

१ ख, परि" । €, परेति । की । ६४

९५०६ श्रीपद्धगवद्ीता- [अ० १८०९०]

त्मसमनेरमर्याधपपततेरात्मचैतन्याकारामासत्वोपपत्तिः । बुद्धा मासं मनस्ववाभासानीन््रियाणीन्दियाभासश्च देहोऽतो रौकिकर्देहमात्र एवाऽऽत्मदष्ठिः क्रियते ।

ज्ञानस्य विषयाकारत्वादात्मनश्वाविषयत्वादनाकारत्वाश्च तदाकारज्ञानायोगादत्मप्र तिद्धावपि नाऽऽम्मन्ञानप्रपिद्धिरिति शङ्कते---नन्विति । आकारवत्त्वमात्मनः श्रति- तिद्धमिति सिद्धान्ती शङ्कते-नन्वादित्येति । उक्तवाक्यानामन्यायेत्वद शेनेन पर्व वादी परिहरति- नेत्यादिना । संग्रहवाक्यं प्रपञ्चयति- द्रव्येति । इतश्चाऽऽकार- वच्वमात्मनो नास्तीलयाह-अरूपमिति । यदात्मनो विषयत्वाभावात्तदिषयं ज्ञानं न सभवतीत्युक्तं॒तदुपपादयति-अविषयत्वाश्वेति । आत्मनोऽविषयत्वे श्रुतिमुदाहः रति-नेद्यादिना । सद्ग सम्यग्दशनविषयत्वायास्याऽऽत्मनो रूपं न तिष्ठतीलय्थः। तदेव करणागोचरत्वेनोपपादयति- नेति । शब्दादिशून्यत्वाच्चाऽऽत्मा विषयो न मवतीत्याह-अक्षब्दमिति । आत्मनो विषयत्वाकारवत््वयोरभावे फलितमाह- तस्मादिति । ज्ञानस्याऽऽत्माकारत्वामावे सत्यात्मन्ञानमितिन्यपदेश्षातिद्धिरितपेक- देशी शङ्कते- कथं त्ति । काञत्रानपपत्तिरिलयाशङ्कथाऽऽह- सर्वं हीति । आत्मनोऽपि तहि विषयत्वेन ज्ञानस्य तदाकारत्वं स्यादिवयाश्ाङ््‌याऽऽह-निराका- रथेति । आत्मनो विषयत्वराहित्यं चकारार्थः । आत्मवत्तज्ज्ञानस्यापि तर्हिं निराका- रत्वं मविष्यतीतयन्राऽऽह-ह्ञानेति । तच्छब्देनाऽऽत्मज्ञानं गृह्यते । तस्य भावना पोनःपुन्येनानुपंधानं तस्या निष्ठा समातिरात्मपता्षात्कारदाढ् न चैतत्सर्वमात्मनो ज्ञानस्य वा निराकारत्वे िध्यतीत्यथेः । ज्ञानात्मनोः साम्योपन्यापेन सिद्धान्ती समापतत नेत्यादिना । यथोक्तपताम्यानुसारादात्मचेतन्यामास्ग्याप्ता ज्ञानपरिणामवती बुद्धिः सामासनुद्धिव्याप्तं मनः सामाप्तमनोव्याप्तानीन्द्रियाणि साभासेन्द्रियग्याप्तः स्यूढो देहः। तत्र छोकिकश्रान्ति प्रमाणयति--अत इति । आत्मद्टेदेहमात्रे दृष्टत्वात्तत्र बेतन्या- भाप्तव्यापिरिन्दरियद्वारा क॑रुप्यत इन्द्रियेषु च तदृषटिददौनाच्ैतन्या मास्व मनेोद्रारा तिध्यति मन्ति चाऽऽत्मचषटशवेतन्यामासवत्वं बुद्धिद्रारा ठम्यते बुद्धो चाऽऽत्मृटेर- ज्ञानद्वारा चेतन्यामाप्ततिद्धिरिलयथः ।

देहचैतन्यवादिनश लोकायतिकाथैतन्यविरिष्ठः कायः पुरुष इत्याहुः, तथाऽन्य इन्द्रियचेतन्यवादिनः। अन्ये मनशैतन्यबादिनः। अन्ये बुद्धिचेतन्यवादिनः । ततोऽप्यन्तरव्यक्तमव्याकृताख्यमविधावस्थमा- त्मत्वेन प्रतिपन्नाः केचित्‌ । सर्वत्र हि शुद्धयादिदेहान्त आत्मचेतन्था-

१ ङ. ज. ध्यति नेयः । २ ह. ज. “्याप्ट्या ज्ञाः । ३ ह. भ, कल्पत † ४ क. "वितङ- तिचैतन्यवादिनः । स" ।

[अ०१८छो ° ९ ०] आनन्दगिरिषृतदीकासंबरखितश्षांकरभाष्यस्षमेता । ५ ०७

भासताऽऽत्मथ्रान्तिकारणमित्यत आत्मविषयं ज्ञानं न विधातव्यं फ तहि नामरूपाधयनात्माध्यारोपणनिटत्तिरेव कायो नाऽऽत्मचेतन्थ निङ्वानमविश्याध्यारोपितसवेपदाथोकारेरेव विशिष्टतया शृष्यमाणत्वात्‌ ।

देहे छोकिकमात्मत्वदर्शनं न्थायामावद्पे्ितमिल्याश्चङ्कयाऽऽह- देहेति । तथाऽपि कथमिन्दरियाणां म्यायहीनमात्मत्वमिष्टमित्याशङ्कयाऽऽह- तथेति । तथाऽपि मनप्ो यदात्मत्वं तभ्यायद्रान्यमितयाशङ्कयाऽऽह--अन्य इति । बुद्धेरासत्वमपि न्यायोपेतमिति सुचयति--अन्ये बुद्धीति । देहादौ बुद्यन्ते परमात्मत्वबुद्धिरनान्य- रेति नियमं वारयति-तत्ोऽपीति । तत्र हि सामापेऽन्तयामिणि कारणोपास्तकाना- मात्रत्वधीरस्तीत्यथः । बुद्यादौ देहान्ते टोकिकपरीक्षकाणामात्मत्वभरान्तौ साधारणं कारणमाह-सर्त्रेति । आत्मज्ञानस्य छ किकपरीक्षकप्रसिद्धत्वादेव विधिविषयत्वमपि परेष्ठं परास्तमित्याह--इत्यत इति । ज्ञानस्य विषेयत्वाभावे किं करव्यं द्रष्टव्यादि- वक्थरित्याशङ्कयाऽऽह- किं तर्हीति । आत्मज्ञानस्याविधेयत्वे प्रागुक्तमतःशब्दितं हेतु विवृणोति- अविदेति ।

अत एव हि विज्ञानवादिनो बौद्धा विद्ानव्यतिरेकेण वस्त्वेव

नास्तीति प्रतिपन्नाः प्रमाणान्तरनिरपेक्षतां च स्वसंविदितत्वाभ्युपग-

मेन । तस्मादविधाध्यारोपणनिराकरणमात्नं ब्रह्मणि कव्यं न तु

ब्रह्मज्ञाने यत्नोऽलयन्तपसिद्धत्वात्‌ । अविद्याकल्पितनामरूपनिश्ेषाका-

रापहृतद्ुद्धित्वादत्यन्तमसिद्धं सुविद्वेयमासन्नतरमात्मभूतमप्यप्रसिद्धं

दुविज्नेयमतिवुरमन्यादेव च प्रतिभालयविवेकिनाम्‌ । बाह्माकारनिटस

ब्धीनां तु रम्धगवोत्मप्रसादानां नातःपरं य॒खं समसिद्धं सुवि्नेयं

स्वासन्नमस्ति ।

देहेन्दरियमनोनुद्यन्यकतैरपरम्यमानेः सहोपटम्यते चेतन्यं नान्यथा तेषामुपरम्भे जडत्वादित्य विज्ञानवादिभरानति प्रमाणयति--अत एवेति । सर्वं ज्ञेयं ज्ञानग्या्- मेव ज्ञायते तेन ज्ञानातिरिक्तं नास्त्येव वस्तु स्मतं हि स्वभदष्टं वस्तु ज्ञानातिरिक्तं नास्तीति ते भाम्यन्तीत्यथः । ज्ञानस्यापि ज्ञेयत्वाज्ज्ञातु वस्त्वन्तरमेष्टन्यमित्याग्- ङयाऽऽह-प्रभाणान्तरेति । ज्ञानस्य स्वेगेव ज्ञेयत्वोपंगमेनातिरिक्तप्रमाभनिरयेक्षतां च प्रतिपन्ना इति धबन्धः । ब्रह्मात्मनि ज्ञानस्य सिद्धत्वेनाविषेयत्वे फटितमाह- तस्मादिति । यत्नोऽत्र मावना । नर्मणस्तज्ज्ञानस्य चात्यन्तप्रिद्धत्वे कथं ब्रह्मण्य- न्यया प्रया डोकिकानामिव्यत्राऽऽह-अविद्येति । यथाप्रतिमासं दुविज्ञेयत्वादिङ-

१क. ख. छ. स. "हयविज्ञाः । २ क. ख. “गमनेनाः। ३ ढः. ज, .मापक्निः।४क., ख. यत्न आत्मभाः । ५ ड. ज, मिदयाशङूथा ऽऽह ।

९०८ श्रीपद्धगवद्धीता- [अ ० १ <छो ०९०

पमेव ब्रह्म किं न र्यात्श्राऽऽह-बादधेति। गुरूमसादः शुधूषया तोपितुदधराचर्थस् करणातिरेकादेव तत्त बुध्यतामिति निरवग्रहोऽनुग्रहः, आत्मप्रसादस्त्वधिगतपदशाङषि- वाक्यतात्पयस्य श्रोतयुक्त्यनुप॑धानादात्मनो मन्तो विषयग्यावृत्तस्य प्रत्यगेकाग्रतया तत्प्रावण्यमिति विवेकः |

तथाचोक्तं भ्रलक्षावगमं षम्यमू्‌" इत्यादि । केचित्त पण्डितंमन्या निराकारत्वादात्मवस्तु नोपेति बुद्धिरतो इःसाध्या सम्यग्ाननिष्ठ- त्याहुः । सत्यमेवं गुरुसंपरदायरहितानामश्चतवेदान्तानामल्यन्तबरिर्बिष- यासक्तबुद्धीनां सम्यक्ममाणेष्वङृतश्रमाणां, तद्विपरीतानां तु लौकिक- ग्रशग्राहकदरैतवस्तुनि सदब॒द्धिनितरां दुःसपाधाऽऽत्मचैतन्यव्यतिरेकेण वस्त्वन्तरस्यानुपरग्पेः । यथा चेतदेवमेव नान्ययेत्यबोचाम । उक्तं च भगवता-- यस्यां जाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतो मुनेः" इति। तस्मा दाद्याकारमभेदबुद्धिनिहत्तिरेवाऽऽत्मस्वरूपारर्म्बेने कारणम्‌ । नश्चात्मा नाम कस्यचित्कदा चिदप्रसिद्धः भ्राप्यो हेय उपादेयो वा । अप्रसिद्ध हि तस्मिन्नात्मनिं अस्वार्थ; सवौ; प्रहर्चयः प्रसज्येरन्‌ ।

भत्मज्ञानस्याऽऽत्मद्वारा प्रधिद्धत्वे वाक्योपक्रमं प्रमाणयति-तथाषेवि । आत्मनो निराकारत्वात्तसिमन्बद्धेरपरवृत्तेः सम्यग््ञाननिष्ठा न ॒सुसंपायेति मतमुत्थाप- यति-केचिसविति । बहिर्मुखाना(णा)मन्त्मुखानां (णां) वा बह्मणि सम्यगज्ञाननिष्ठ दुःसाध्येति विकरप्याऽऽदयमेनृदयाङ्गी करोति- सत्यमिति । पृवेप्वविशेषणगुत्तरो्तर- विशेषणे हेतुत्वेन योजनीयम्‌ । द्वितीयं दूषयति--तद्िपरीतानाभिति । अद्वैतनि- ्ठानां द्वितविषये सम्यग्बुद्धेरतिशयेन दुःपतपा्त्वे हेतुमाह- आत्मेति । तव्यतिरेकेण वस्त्वन्तरस्यापत्वं कथमिलयाशङ्कयाऽऽह- यथा चेति । भद्वितमेव वदतु द्वैतं त्वाविच नान्यथा तास्तिकमिल्येतदेवमेव यथा स्यात्तथोक्तवन्तो वयं तत्न तत्राध्यायेष्िति योजना । अन्तनिष्ठानामदवेतदरिनां द्वेते नासि सद्नुद्धिरित्यत्र भगवतोऽपि तसमति- माह-उक्तं चेति । परमतं निराकृत्य ॒प्रकृतमुपसंहरन्नात्मनो निराकारत्वे ज्ञानस्य तदाटम्बनत्वे #ं कारणमितयाशङ्याऽऽह- तस्मादिति । नन्वात्मा कंथचित्सम्य- गज्ञानक्रियापताध्यश्ेत्तस्य हेयोपादेयान्यतरकोयिनिवेशात्पराप्तं स्वगदिवक्करियाप्ताध्यत्वे- नात्तिद्धत्वं नेत्याह--न हीति । आत्मत्वादेव प्रिद्धत्वेन प्राप्तत्वादनात्मवत्तस्य हेयो. पादेयत्वयोरयोगान्न क्रियापताध्यतेयर्थः । आत्मनशवदते क्रियामसिद्धत्वं तदा सरव्वृ- १ इ. अ. स्यादित्याशङ्कथाऽऽह । २ ख. इ. “षिताचा- । ३ ध. 'स्तुस' । छ. 'स्तुषु स ।

४. छ. स. “म्बनकाः। ५क.घ.छ. निस्वाः। ६ क. ष, छ. "तयो ग्यथोः प्र । ७३. ज, मही । |

[अ० १ ८छो ०९ ०] आनन्दगिरिषतदीकासंवरितक्ंकरभाष्यसमेता। ५०९

तीनामम्युदयनिःश्रेयप्ताथीनामात्माथत्वायोगाद्थिनोऽमावे स्वाथेत्वमप्रामाणिकं स्यादि- त्याह-अप्रसिद्धे हीवि।

न च देहाद्यचेतनाथेत्वं शक्यं करपयितुप्‌ । न च सुखार्थं सुखं दुःखार्थं वा दुःखमात्मावगत्यवसानार्थत्वा्च सबेव्यवहारस्य । तस्मा- था स्वदेहस्य परिच्छेदाय न पमाणान्तरापेक्षा वतोऽप्यात्मनोऽन्तरत- मत्वात्तदवगतिं भरति न प्रमाणान्तरापेक्षेत्यात्म्गाननिष्ठा विवेकिनां सुपरसिद्धेति सिद्धम्‌ । येषामपि निराकारं ब्नानपपत्यक्षं तेषामपि न्नान- वेव हेयावगतिरिति इ्ञानमत्यन्तं प्रसिद्धं सखादिवदेबेलयभ्युपगन्त- व्यम्‌ । जिङ्गासादुपपततेश्च । अप्रसिद्धं चेज््ञानं ज्ञेयवलिङ्ञास्येत । यथा वेयं घटादिरक्षणं ब्ञानेन श्ञाता व्याषुमिच्छति तथा क्ञानमपि ज्ञाना- न्तरेण ज्ञाता व्यामुपिच्छेत्‌ । न चैतदस्ि । अतोऽलयन्तपरसिद्धं श्ञानं बाताऽप्यत एव भरसिद्ध इति । तस्माञ्बञाने यत्नो न क्तव्यः रि त्वनात्मबुद्धिनिदत्ताषेव । तस्माञ्ङ्ञाननिष्ठ सुसपा्या ॥ ९५० ॥

ननु प्रवृत्तीनां स्वार्थत्वं देहादीनामेन्यतमस्यारधित्वेन तादथ्यादिलयाशाङ्कय षटादिव- दचेतनस्याधित्वायोगाननैवमित्याह -- न चेति । ननु प्रवृत्तीनां फडावसायितया सुखदुः खयोरन्यतराथत्वान्न स्वाथत्वं तत्राऽऽह-न चेति । प्रवृत्तीनां पुखदुःखाथत्वेऽपि तयोः स्वार्थत्वासिद्धेर्थत्वेनाऽऽत्मा सिष्यतीलयथः। किंच सर्वापक्षान्यायादात्मावगत्यव- प्रानः सर्वो म्यवहारः, न चाऽऽत्मन्यपर्िद्धे यज्ञादिम्यवहारस्य तन्ज्ञानाथेत्वं तेनाऽऽ- वपप्रततिदधिरेष्टव्येल्ाह- आत्मेति । नन्वात्मा प्रपिद्धोऽपि प्रमाणद्रारा प्रपतिष्यति यत्सिष्यति तत्प्रमाणादेवेति न्यायात्तत्राऽऽह- तस्मादिति । मानमेयादिपर्वन्यवहा- रस्याऽऽत्मावगत्यन्तत्वोपगमात्परागेव प्रमाणप्रवृत्तरात्मप्रपिद्धरे्टव्यत्वादिलय्थः। आत्मा- वगतेरेषं स्वामाविकत्वे विवेकवतामारोपनिषृत््या ज्ञाननिष्ठा पुप्रतिदधत्युपपहरति- इृ्यात्मेति । नन्वनाकारामेवानुमिमीमहे बुद्धिमिति वदतामनाकारमप्रलक्षमिच्छतां प्रागथोवगतेरप्रतिद्धमेव ज्ञानं नेत्याह- येषामिति । सुखादिवन्नितयानुमवगम्यं ज्ञानं नानुमेयं विषयावगत्या तदनुमितावितरेतराश्रयादिति भावः । इतश्च ज्ञानं प्रधिद्धमन्यथा तत्र जिज्ञापताप्रपङ्गान्न च ज्ञाने जिन्नात प्रिद्धा प्रसिद्धे च तदयोगादित्याह- निङ्वासेति । तदेव प्रपश्चयति--अप्रसिद्धं चेदिति। दृष्टान्तमेव व्याचष्टे- यथेति । दा्टन्तिकं विवृणोति- तथेति । इष्टापतति निराच्टे-न चेति । ज्ञानस्य ज्ञानान्त- रेण ज्ञेयत्वमेतच्छन्दाथेः । अनवस्थापत्तरिव्य्थः। ज्ञाने जिज्ञाप्तानुपपत्तौ फटितमाह-- अत इति । प्रिद्धेऽपि ज्ञाने ज्ञातयात्मनि किमायातं तदाह- ब्ञाताऽपीति ।

१ ह, ज, "मप्यार्धेः । २ ख. "सिद्ेऽप्र।

५ ५१० भीमद्धगवद्वीता-- [अ०१८छो ०५१-१२] ज्ञानस्व विना ज्ञातारमपर्यवप्तानारित्यथः । न्ञानस्य प्रसिद्धत्वे तत्र भावनापयायो विधिनीस्तीत्याह- तस्मादिति । कृश्र तर्हि प्रयत्नाख्या भावनेत्याशङ्कथाऽऽह- ङि त्विति । अविषये निराकारे चाऽऽत्मनि ज्ञाननिष्ठाया दुःसंपाद्यत्वामावे फञितं निगम- यति- तस्मादिति ॥ ९० ॥ सेयं ज्ञानस्य परा निष्ठोच्यते कथं कार्येति- बुद्धया विश्युद्धया युक्तो धूयाऽऽ्मानं नियम्य च ॥ शब्दादीन्विषययांस्यक्लवा रागदेषो ग्युद्स्य च ॥५१॥ बद्धयाऽध्यवस्ायात्मिकया विद्युद्धया मायारहितिया युक्तः संपभ्रो धृत्या धेरयेणाऽऽत्मानं कायेकरणसंधातं नियम्य च नियमनं कृत्वा बश्रीटृत्य शब्दादीञ्खब्द आदिर्येषां ते शब्दादयस्तान्विषयां स्ल्यक्त्वा। सामथ्याच्छरीर स्थितिमात्रान्केवलान्यक्त्वा ततोऽधिकान्सु- खार्थस्त्यक्त्वेत्यथेः। ्ररीरस्थिलयथंत्वेन भाप्तेष च रागदरेषो व्युदस्य च परित्यज्य ॥ ५१ ॥ ब्रह्मज्ञानस्य परां निष्ठं प्रतिष्ठापितामनू्य -छोकान्तरमवतारयितुं ए्च्छति-सेय. पिति । येयं ब्रह्मज्ञानस्य परा निष्ठा पमारोपितातद्धमेनिवृत्तिद्रारा ब्रह्मणि परिसमा- धिज्ञानप्ततानरूपोच्यते सा काया सुप॑पायेति यदुक्तं तत्कथं केनोपायेनेति प्रायः । पृष्टमुपायमेदमुदाहरति- बद्ध येति । अध्यवस्तायो ब्रह्मात्मत्वनिश्चयः, मायारहितत्वं संशषयविपरययश्चन्यत्वम्‌ । शब्दादिसमस्तविषयत्यागे देहस्थितिरपि दुःस्था स्यादित्याह ङूयाऽऽह- सामथ्यीदिति। विषयमात्रलयागे देहस्थिलयनुपपत्तज्ञोननिष्ठाधिद्धिप्रष ङ्गादिव्यभः । देह्थिलयर्थत्वेनानुज्ञतष्वर्थषु प्राप्तं रागादि ज्ञाननिषठाप्रतिबन्धकं ब्युद- स्यति-- श्रीरेति । परित्यज्य विविक्तपेवी स्यादिति संबन्धः । बुद्धवशारययं यत्नेन कायेकरणनियमनम्‌ ॥ ९१ ॥ ततः

विरवक्तरस्तवां छष्वाश्चा यतवाद्ायमानसः ॥

ध्यानवयागरपरा नदय वरागम्य समुपाशतः ॥ 4२॥ विविक्तसेव्यरण्यनदीपुटिनगिरिगुहादी न्विविक्तान्देशान्तेवितौ शील- परस्येति विविक्तसेवी । रध्वाश्षी रध्वश्षनश्चीलः । विनिक्तसेबारुष्वश्न- नयोनिद्रादिदोषनिवतेकत्वेन चित्तमसादहैतुत्बाद ग्रहणम्‌ । यतवाक्ा- यमानसो वाश्च कायश्च मानसं च यतानि संयतानि यस्य ब्ञाननि.

यि जि का क

१ क. ख. "त्मनि" । २ ङ. ज. “पवांसशू" ।

[अ०१ ८ ° ९६] आनन्दगिरिषतरीकासंवटितश्चांकरभाष्यसमेता । ५.१९

स्य स ज्ञाननिष्ठो यतियंतवाक्ायमानसः स्यात्‌ । एवगुपरतस्वकरणः सन्ध्यानयोगपरो ध्यानमात्मस्वरूपचिन्तनं योग॒ आत्मविषय एवैका- परीकरणं ती ध्यानयोगो परत्वेन कतेव्यो यस्य स ध्यानयोगपरः । नित्यं नित्यग्रहणं मच्रजपाचन्यकतेव्याभावमदश्च॑नाथम्‌ । वैराग्यं विरागमावो दृष्टेषु विषयेषु वैतृष्ण्यं सयुपाशितः सम्यगुपा- भ्रिवो निलमेबेत्यथंः ॥ ५२ ॥ देहस्थितिहैत्वतिरिक्तविषयत्यागो देहस्थिलयर्थष्वपि तेषु रागद्रेषवजेनमित्युपायमेदे पिदधे सन्त्युपायान्तराण्यपि यत्नपाध्यानीत्याह- तत इति । चित्तेकाग्यप्र्ादार्थ विविक्तपेवित्वं ग्याकरोति--अरण्येति । निद्रादिदोषनिवृत््यथं॑छष्वारि्वं विशद- यति-लधििति । रघु परिमितं हितं मेध्यं चाशितुं शीटमस्येति तथोच्यते । विशे- षणयोस्तात्प्यं विवृणोति--विविक्तेति । निद्रादीत्यादिशब्दादाख्स्यप्रमादादयो बुद्धि- विक्षेपका विवक्षिताः । वक्ष्यमाणध्यानयोगयोरूपायत्वेन विदोषणान्तरं विमनते- धाक्चेति । वागादिसंयमस्याऽऽवद्यकत्वद्योतनार्थ स्यादित्युक्तम्‌ । प्तयतवागादिकर- ण्रामस्यानायासेन कतैव्यमुपदिशति--एवमिति । मच्ननपादील्यादिषदेन प्रदक्षिण- परणामादयो ध्यानयोगप्रतिबन्धका गृहीताः । उक्तयोरेव ध्यानयोगयोरुपायत्वेनोक्तं विरागमावं विमजते-- दृष्टेति । सम्यकत्वमेव व्यनक्ति- नित्यमिति ॥ ९२ ॥ किच-- अहंकारं बरं दपं कामं कोधं परिग्रहम्‌ ॥ विमुच्य निममः शान्तो ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥ ५३ ॥ अहंकार महंकरणमहंकारो देहेन्दरियादिषु तं बलं सामथ्यं कामरागा- दियुक्तं नेतरच्छरीरादि सामथ्यं स्वाभाविकत्वेन त्यागस्याश्क्यत्वात्‌ । दर्पो नाम हषौनन्तरभावी धमांतिक्रमहेतुः दृष्टो श्प्यति शपो धममति- क्रामति" इति स्मरणात्तं च । काममिच्छां कोपं दषं परिग्रहमि- द्दियमनोगतदोषपरित्यागेऽपि शरीरधारणमसङ्गेन धमानुष्ठाननिमित्तेन ` वा बाटः परिग्रहः भराप्तस्तं च विमुच्य परित्यज्य परमहसपरिवाजको भूत्वा दहनी वनमात्रेऽपि निगेतममभावो निमेमोऽत एव शान्त उपरतः। यः संहतायासो यतिङ्गाननिष्ठो बरह्मभ्रयाय ब्रह्मभवनाय कलपते समर्थो भवति ॥ ५३ ॥ | | ज्ञाननिष्ठस्य यतेविशेषणान्तरं ्मुञ्चिनोति-- किंचेति । नित्यं ध्यानयोगपरत्व

१ ख. °हतकृरणो य ।

९५१२ श्रीमदगबहीता- [अ० १ ८छो ०५४]

समुचितं कारणान्तरं विवृणोति--अहंकरणमिति । सामथ्यमात्रे बरशग्वादुषरम्य- माने किमिति विरोषवचनमितयाशङ्कयाऽऽह- स्वाभाविकत्वेनेवि । उक्तेऽर्थे मान- माह--टृष्ट इति । वैराग्यशब्देन लन्धस्यापि कामत्यागस्य पुनवचनं प्रकृष्टत्वरयाप- नार्थम्‌ । अहंकारादित्यागे परिग्रहप्राप्त्यमावात्तत्यागोक्तिरयुक्तेत्याशङ्कयाऽऽह- इन्द्रियेति । परिप्रहामवे ममत्वविषयामावान्निमेमत्वं कथमित्याशङ्कयाऽऽह-देहेति। अहंकारममकारयोरमावेन प्राप्तामन्तःकरणोपरतिमनुवदति-अत एषेति । उक्तमनृ्य लीवज्नेवापतो ब्रह्मी मवतीति फडितिमाह-- यः संहूतेति । ज्ञाननिष्ठपदादू्वं प्शब्दो द्रष्टव्यः । ब्रह्मणो मवनमनुप्ंधानपरिपाकपर्यन्तं साक्षात्करणं तदर्थमिति यावत्‌॥९६॥ अनेन क्मेण- ब्रह्मभूतः प्रसन्नारमा न शोचति न का्ृक्षति ॥

समः सर्वेषु भरतेषु मद्रक्ति रमते पराम्‌ ॥ ९४ ॥ ब्रह्मभूतो ब्रह्मपाप्तः प्रसनात्मा रन्धाध्यात्मप्रसादो न शोचति ईिचिदयेवैकर्यमात्मनो वैगुण्यं चोदिशह्य न शोचति न संतप्यते न काह्ृति । ब्रह्मधरतस्यायं स्वभावोऽनृद्यते न शोचति न काहृतीति । न पाप्रविषयाकारक्षा ब्रह्मविद उपपद्यते । न हृष्यतीति वा पाठः । समः सर्वेषु भतेष्वात्मोपम्येन सर्वेषु भरतेषु सुखं दुःखे वा सममेव पर्य- तीर्थो नाऽऽत्मसमदशैनमिह तस्य वक्ष्यमाणत्वाद्क्त्या मामभिजाना- तीति । एरव॑भ्रतो ब्ञाननिष्ठो मद्धक्ति मयि परमेश्वरे भक्ति भजनं परा- भुत्तमां ्नानलक्षणां चतुर्थी छभते चतुर्विधा भजन्ते मामित्युक्तम्‌ ॥।५४॥ अपेक्षितं पूरयलुत्तर्छोकमवतारयति- अनेनेति । बुद्या विङद्धयेत्यादिरषर क्रमः, बह्यप्राप्तो जीवभ्ेव निवृत्ताशोषानर्थो निरतिशयानन्दं ब्रह्माऽऽत्मत्वेनानुमवननि- त्यथः । भध्यात्मं प्रत्यगात्मा तस्मिन्प्रसादः सवीनर्थनिवृ्या परमानन्दाविर्मावः घ न्धो येन जीवन्मुक्तेन सर तथा । न शोचतीत्यादौ तात्पयमाह-- ब्रह्मभूतस्येति । परा्तव्यपरिहायामावनिश्वयादित्य्थः । स्वमावानुवादमुपपादयति-न हीति । तस्या- प्रा्तविषयाभावान्नापि परेहायीपरिहारपरयुक्तः शोकः परिहार्यस्येवामावादित्य्षः। पाठान्तरे तु रमणीयं प्राप्य न प्रमोदते तदभावादित्यर्थः । विवक्षितं समदर्शनं विश- दयति-- आत्मेति । ननु वेषु मृतेष्वात्मनः समस्य निविरोषस्य दश्नमश्रामिपरेतं # नेष्यते तच्राऽऽह- नाऽऽत्मेति । उक्तविशेषणवतो जीवन्मुक्तस्य ज्ञाननिष्ठा प्रागुक्त कमेण प्राप्ता सुप्रतिष्ठिता मवतीत्याह-- एवं भृत इति । श्रवणमनननिदिध्यासनवतः शमादियुक्तस्याभ्यस्तेः श्रवणादिमिर््क्षात्मन्यपरोक्षं मोक्षफठं ज्ञानं तिष्यतीत्ययेः ।

१ ख. किंन स्यात्तत्र ।

[ज० १ ८-छो ० ९१९] आनन्दमिरिङृतदीकासंवलितक्षांकरभाष्यसमेता । ५१३

आतादिभक्तिघ्रयपितया ज्ञानरुक्षणा मक्तिश्वुथीतयुक्ता । तत्र सप्तमस्यवाक्यमनुक्‌- श्यति- चतुर्धा इति ॥ ९४ ॥ ततो ब्नानलक्षणया-

भक्तया मामभिजानाति यावान्यश्चास्मि तच्वतः॥ ततो मां ततो ज्ञात्रा विशते तदनन्तरम्‌ ॥ ९५५ ॥

भक्त्या मामभिजानाति यावानहयुपाधिङृतविस्तरभेदां यथाहं विध्व- स्तसर्वोपाधिभेद उत्तमपुरुष आकाश्चकल्पस्तं मामद्रैतं चेतन्यमात्रैकरस- मजमजरममरमभयमनिधनं तत्वतो ऽभिजानाति । ततो मामेवं तत्वतो ज्ञात्वा विषते तदनन्तरं मामेव । नात्र ज्ञानानन्तरपवेक्षक्रिये भिम विवक्षिते ज्ञात्वा विश्चते तदनन्तरमिति; कि तदहि फान्तराभावह्गा- नमाजमेव, ते्रह्नं चापि मां विद्धीत्युक्तत्वात्‌ । ननु विरुद्धमिदमुक्तं ञानस्य या परा निष्ठा तया मामभिजानातीति, कथं विरुद्धमिति चेवु- ख्यते, यदैव यस्मिन्विषये श्खानमुत्पथयते जातुस्तदेव तं विषयमभिजा- नाति ज्ञातेति न ज्ञाननिष्ठां शानादृत्तिलक्षणामपेक्षत शति । ततश्च ञानेन नाभिजानाति ब्ञानादस्या तु ब्ञाननिषएयाऽभिजानातीति। ननु समाधिसाध्येन परमभक्त्यात्मकेन ज्ञानेन किमपूवैमवाप्यते तत्राऽऽह- तत इति । मक्त्या समाधिजन्यया मां ब्रह्माभिमृख्येन प्र्यक्तया जानाति ग्यामोतीद्यथः । तदेव ज्ञानं मक्तिपराधीनं विषृणोति--यावानिति। आकाशकल्पत्वमनवच््छिन्नत्वम- पङ्गत्वं च । चैतन्यस्य विषयप्तपिक्षत्वं प्रतिक्षिपति-अदैतमिति । ये तु द्रम्यबो- पात्मत्वमात्मनो मन्यन्ते तान्प्रत्यक्त-- चैतन्यमातरेति । आत्मनि तन्मात्रेऽपि धमी- नतरमूपेत्य धमेषभित्वं प्रत्याह -एकरसमिति। सवैविक्रियाराहित्योक्त्या कोरस्थ्यमा- तनो व्यवस्थापयति--अजमिति । उक्तविक्रियामवे तद्धेत्वज्ञानांन्धं हेतुमाह- अभयमिति । तच्छनज्ञानमनृद्य तत्फलं विदेहकैवल्यं लम्भयति- तत इति । तत्व- ज्ञानस्य तस्मादनन्तरप्रवेशक्रियायाश्च भिन्नत्वं प्रप्त प्रलयाह-नात्रेति । भिन्नत्वामावे का गतिभदोक्तेरित्याशङ्कयोपचारिकत्वमाह--किं तर्हीति । प्रवेदा इति शेषः । ब्रहमप्रा्तिरेव फठान्तरमित्याक्ङ्कय बद्यात्मनोर्भेदामावान्न ज्ञानातिरिक्ता तत्प्रा्तिरि- त्याह--कषे्ह्नं चेति । ज्ञाननिष्ठया प्रया भक्त्या मामभिजनानातीव्युक्तमाक्षिपति- नन्विति । विरुद्धत्वं स्फोरयितुं एच्छति- कथमिति ॥ विरोधस्फुरीकरणं प्रतिजा- नीते--उच्यत इति । तत्र ज्ञानस्योत्प॑ततेरेव विषयाभिग्यक्तिरित्याह-यदेति ।

१ ह. अ. शत्र साप्तमिकं वा । २ क, छ.“ त्पत्तिरे* । ३ हः ज, *भिव्यापिरि"। ६५

॥

५१४ श्रीषद्धगवद्रीता- [अ० १<छो०९९]

एषकारनिरस्य दशयति- न ज्ञानेति । इत्यायोः सिद्धमिति शेषः । जानस्योत्पते- रेव विषयामिन्यक्तत्वेऽपि कथं प्रकते विरोषधीरितयाशङ्कयाऽऽह- तत्रेति । विर- मिति क्षेषः।

नेष दोषो हानस्य स्वात्मोत्पसिपरिपाकरेतुयुक्तस्य परतिपक्षविहीनस्य यदात्मातुमवनिशयावसानत्वं तस्य निष्ठाशब्दाभिरापारछा्लावार्योप- देशेन ज्ञानोत्पसिपरिपाकहेतुं सहकारिकारणं बुद्धिषिशुद्धाद्यमा-

नित्वादि चापेक्ष्य जनितस्य कषे्रहणपरमात्मेकस्वहानस्य कर््ादिकारकभे- दूषुद्धिनिबन्धनसवेकमसंन्याससदहितस्य सात्मानुमवनिश्वयरूपेण यद्‌- बस्थानं सा परा ज्ाननिष्ेस्युच्यते। सेयं श्खाननिष्ठाऽऽतोदिभक्तित- यापेक्षया परा. घतु्थीं भक्तिरित्युक्ता । तया परया भक्टया भगवन्तं तस्वतोऽभिजानाति । यद्नन्तरमेवेश्बरेशरक्षभेदबद्धिरशेषतो निबतेते । अतो ज्ञाननिष्ठारक्षणया भक्त्या मामभिजानातीति वचनं न षिष्ध्यते। अत्र च स्वं निषस्तिविधायि शाद्खं वेदान्तेतिहासपुराणस्मरतिरक्तंणमथ- धद्धवति, ^“ विदित्वा व्युत्थायाथ भिक्षाचयं चरन्ति तस्माश्यासमेषां तपसामतिरिक्तमाहुन्यास एषात्यरेचयत्‌ "` इति संन्यासः कमणां न्यासो बेदानिमं* च कोकममुं च परित्यस्य त्यज धमेमधर्मं चेत्यादि । शह ख दरितानि घाक्यानि।

शङ्कितं विरोधं निरस्यति- नेष दोष हति । उक्तमेव हेतुं प्रषश्चयति- श्ाञ्ञेति । यो हि शासानुसायावार्योपदेशस्तेन ज्ञानोत्पत्तिः ““भाषार्यवान्पुरुषो वेद्‌" इति श्रुतेः। तस्याश्च परिपाकः संशयादिप्रतिबन्धध्वंसस्तश्र हेतुमृतमुपदेशस्वैव सहकारि कारणं यदृनुद्धिषद्धयादि तदयेक्ष्य तस्मदिषोपदेश्चाज्जनितं यदेक्यन्ञानं तस्य कारकमे- दनुद्धिनिबन्धनानि यानि सरवोणि कमौणि तेषां सन्यासेन सहितस्य फषटसूपेण खात्म- न्येव सवैकल्पनार हिते यद्षस्थानं सा ज्ञानस्य परा निष्ठेति म्यवहियते प्रामाणिकैरि- त्यथः । यदि यथोक्ता प्रा ज्ञाननिष्ठा कथं तर्हिं पा चतुर्थीं भक्तिरित्यक्तेति तत्राऽऽह- सेयमिति । यथोक्तया भक्त्या मगवत्तत्तवन्ञानं पिष्यतीत्याह- तयेति । तत्त्वज्ञानस्य फटमाह-यदनन्तरमिति । ज्ञाननिष्ठारूपाया भगवञ्क्तेस्तत्तवज्ञाना- नतिरेकात्तत्फटस्य वचाज्ञाननिवृत्तेन्मा्रत्वाद्धेदोक्तेश्चो पचारिकत्वात्प्रकृतं वाक्यम. विरुद्धमिष्युपसंहरति-अत इति । भौपदेरिकैक्थज्ञानस्य सषैकमेसंन्यासप्तहितस्य सखरूपावस्थानात्मकस्य परमपुरुषार्थोपयिकस्वमित्यस्मिलर्थे मानमाह- अत्र चेति ।

१ ख. ' त्पलाबेव । २ इ. ज. "भिग्याप्तत्वे" । ३ क. ख. क्षणं न्यायप्रकिद्धम"। ४ ख. छ. क. न्ति न्यासः । ५. "सः सवक । ६ ष. छ. घल, “मं लो*। ७ ध, 'लयादीनीह द्‌" ।

[भ० १ <-छो ° ९१ ]आनन्दगिरिषृतरीकासंबखितक्नांकरभाष्यसमेता । ५१५

तदेव शाखमुदाहरति-बिदित्वेत्यादिना । दक्ितानि वाक्यानि सर्वैकमीणि मन- पेत्यादीनि ।

न च तेषां बाक्यानामानयथक्यं युक्तम्‌ । न चार्थवादत्ं सपरकरण- स्यत्वात्मत्यगात्माविक्रियस्वरूपनिषएठत्वा् मोक्षस्य । न हि पएृरवैसमुदर जिगमिषोः प्रातिोम्येन प्रत्यक्समुद्रं जिगमिषुणा समानमार्गतवं संभवति । परत्यगात्मविषयप्रत्ययसतानकरणाभिनिवेशश हाननिष्ठा । सा च परत्यक्समुद्रगमनषत्क्मणा सहभावित्वेन विरुध्यते । पबेतस- धपयोरिवान्तरषान्विरोषः भमाणबिदां निधितः। तस्मात्सकसंन्या- सेनैव ज्ञाननिष्ठा कार्येति सिद्धम्‌ ॥ ५५ ॥ नन्वेषां वाक्यानामविवक्षिताथत्वान्नासि खार्थे प्रामाण्यमित्याशङ्कयाध्ययनविध्युपा-

तत्वादवेदवाक्यानां तदनुरोधिस्वाश्ेतरेषां नेवमित्याह-न चेति । तथाऽ सोऽरोदी- दित्यादिवन्न स्वाय मानतेत्याशङ्कयाऽऽह- न चार्थवादत्वमिति । इतश्च मुमृक्षोरे- तितमोक्षोपयिकल्ञाननिष्ठस्य सेन्यापेऽधिकारो न कर्निष्ठायामिल्याह--परत्य गिति । ज्ञाननिष्ठस्य कनिष्ठा विरुद्धेयत्र दष्टान्तमाह- न हीति । ्ञाननिष्ठास्वरूपानुवादप्‌- वकं कर्मनिष्ठया तस्याः प्हमावित्वं॑विरुद्धमिति दा्टानितिकमाह- पर्गात्मेति । कयं ज्ञानकमेणोर्विरोषधीरित्याशङ्कध कर्मणां ज्ञाननिवत्यैत्वस्य श्रुतिस्मृतिषिद्धतादि- त्याह--पर्वैतेति । अन्तरवानुमयोरेकधिनिष्ठत्वेन सांकर्यामावसंपादकमेदवानित्यर्थः । ज्ञानक्मेणोरसमुचये फटठितमुपपहरति- तस्मादिति ॥ ९4 ॥

स्वकमेणा भगवतोऽभ्य्चनभक्तियोगस्य सिद्धिमापिः फक बाननि- क्ायोग्यता । यभिमित्ता ज्ञाननिष्ठा मोक्षफकावसाना स भगवद्धक्ति- योगोऽधूना स्तूयते श्रा्ञा्थोपसंहारमकरणे शाल्ाथनिशयदाग्याय-

सर्वकर्माण्यपि सदा ड्वाणो मद्यपाश्रयः ॥ मतप्रादादवाप्रातेि शाश्वत पदमव्ययम्‌ ॥ 48 ॥ सवेकमांणि प्रतिषिद्धान्यपि सदा कु्बाणोऽनुतिष्ठन्मञ्यपाभयोऽहं बासदेव इश्वरो व्यपाश्रयो यस्य स मदथपाभयो मय्य्पितसवांत्पभाव इत्यथः । सोऽपि मत्मसादान्ममेश्वरस्य परसादादषाभोवि शाश्वतं निलयं वैष्णवं पदमव्ययम्‌ ॥ ५६ ॥ तहि ज्ञाननिष्ठयेव मोक्षपभवान्नः कर्मानुष्ठानपिद्धिरित्याशङ्कयाऽऽह-स्वकम- णेति । तामेव सिद्धिपराति विशिना्- ज्ञानेति । ज्ञाननिषटयोग्यताये स्वकमौनुष्ठानं मगवद्चैनङूपं कतैन्यमित्यथः । ज्ञाननिष्ठायेग्यताऽपि किमर्थत्याशङ्कय ज्ञाननिष्टापि-

५१६ भीमद्धगवबद्धीता- [अ०१<छो०९७-९८]

पयर्थत्याह-यभ्िमि्तेति । ज्ञाननिष्ठाऽपे कुत्रोपयुक्तेत्यत्राऽऽह-मोक्षेति । स्वक- मणा मगवदचैनात्मनो मक्तियोगस्य परम्परया मोक्षफटघ्य कार्यत्वेन विधेयत्वे विध्य- ` पे्षितां स्तुतिमवतारयति-स भगवदिति । ज्ञाननिष्ठा कम॑निष्ेत्युमयं प्रतिज्ञाय तत्र तत्र॒ विमागेन प्रतिपादितं किमितीदानीं कर्मनिष्ठा पुनः स्तुत्या कतैन्यतयोच्यते तत्राऽऽह-शाज्ञा्थेति । तत्र तत्रोक्तस्येव कमीनुष्ठानस्य प्रकरणवक्षादिहोपसंहारः। स च शाज्नार्थनिशयस्य दृढतां द्योतयतीलथेः। यद्यपि कस्यचित्कर्मानुष्ठायिनो बुद्धिश॒- ` द्विद्वारा कैवल्यं पिष्यति तथाऽपि पापबाहुस्यात्कमानुष्ठायिनोऽपि कस्यचिदनद्धिशु द्यमवे केवल्याप्िद्धिरित्याशङ्कयाऽऽह-- सवेकमोंणीति । स्वशब्दानुरोषादीश्वर राघनस्तुतिपरत्वेन छोकं व्याचषट--परतिषिद्धान्यपीति। निलनेमित्तिकवदित्यपेरः। निषिद्धाचरणस्य प्रामादिकत्वं व्यावतैयति-स्देति । अनुतिष्न्वेष्णवं पदमापरोतीति संबन्धः । पापकर्मकारेणो यथोक्तपदयप्राप्तो पापस्यापि मोक्षफलत्वमुपगतं स्यारिल ध्राऽऽह-मञ्चपाभ्रय इति । तस्थिव तात्प्यमाह- मयीति । तर्द ज्ञानस्य मत्त हेतुत्वमुपे्ितं स्यादियत्राऽऽह--सोऽपीति । प्रसादोऽनुग्रहः सम्यम््ानोदयः एं पद्मीयमुपनिषत्तात्पयंगम्यमम्ययमपक्षयरहितम्‌ ॥ ११ ॥

यस्मादेवं तस्रात्‌- चेतसा सवेकमाणि मापि संन्यस्य मत्परः ॥ बुद्धयो गसुपा्निय मचित्तः सततं भव ॥ ५७ ॥ चेतसा विवेकबुद्धया सवेकमीणि श््टादष्टाथानि मयीश्वरे संन्यस्य यत्करोषि यदश्नासीत्युक्तन्यायेन मत्परोऽहं वासुदेवः परो यस्य तवं स त्वं मत्परः सन्बुद्धियागं भरयि समाहितबुद्धित्वं बद्धियागस्तं बुद्धि

योगमुपाभत्याऽऽश्रयोऽनन्यश्षरणत्वं मित्तो मस्येव चित्तं यस्य तव स त्वं मशित्तः सततं सवेदा भव ॥ ५७ ॥

परमेश्वरप्रपादस्यैवं माहात्म्यं यतः सिद्धं तस्मात्तत्परसादाथ भवता प्रयतितव्यमि- ्याह-यस्मादिति । मगवत्प्रसादाप्तादितप्तम्यम््ञानादेव मुक्तिने कर्ममात्रादिति ज्ञनं विवेकबुद्धिः । आश्रयक्ब्दाथमाद- अनन्येति ॥ ९७ ॥ मचित्तः सवदुगाणि मससतादात्तरिष्यसि ॥ अथ चेत्वम्हकारात्र श्रोष्यसि विनङ्क्ष्यसि ॥ ५4८ ॥

मधित्तः सर्मदगाणि सवाणि दुस्तराणि संसारहेतुजातानि मत्मसा-

१. घ. छ. छ. 'गमपाः। २ ज्ञ, घ, छ. क्ष. "गमपां । ३ ख. इ. छ, त्यापात्र ।

| / [अ०१<छो ०५९९-१ { ]आनन्दगिरिृवदीकासंवरितश्षांकरभाष्यसमेता ।५१७

दात्तरिष्यस्यतिक्रमिष्यसि । अथ चेधदि त्वं पवुक्तमहंकारात्पण्डितोऽ- हमिति न भोष्यसि न ग्रहीष्यामि ततस्त्वं विनङ्क्ष्यामि विनाशनं गमि- ष्यति ॥ ५८ ॥ किमतो मवति तदाह-मधित्त इति । भील्याऽपि प्रवर्तेतेति मन्वानो विपर्यये दोषमाह--अथ चेदिति ॥ ५८ ॥ इदं च त्वया न मन्तव्यं खतच्रोऽहं किमर्थं परोक्तं करिष्यामीति- यद्हंकारमाभ्चिय न योस्य इति मन्यसे ॥ मिथ्येष व्यवसायस्ते प्रकृतिस्त्वां नियोक्ष्यति ॥ ५९॥ यचैतर्वमहंकारमाशरित्य न योत्स्य इति न यद्धं करिष्यामीति पन्यसे चिन्तयसि निश्चयं करोषि मिथ्येष व्यवसायो निश्वयस्ते तव यस्मात्पढृतिः क्षन्नस्वभावस्त्वां नियोक्ष्यति ॥ ५९ ॥ स्वातक्ये सति भीतेरवकाशो नासीलयाशङ्कयाऽऽह--इदं चेति ॥ ५९ ॥ यस्माष्ष- ॥ स्वभावजेन कोन्तेय निबदः स्वेन कमणा ॥ | कृत नेच्छसि यन्मोहारकरिष्यस्यवशोऽपि तव्‌ ॥६०॥ स्वभावजेन शौयांदिना यथोक्तेन कोन्तेय निबद्धो निश्चयेन बद्धः स्वेनाऽऽत्मीयेन कमणा कर नेच्छसि यत्कं मोहादविवेकतः करिष्य. स्यषशोऽपि परवश्च एव तत्कमे ॥ ६० ॥ इतश्च त्वया युद्धा वेमुरुयं करतमुवितमियाह-पस्माषेति । स्वभावजेन शेन कर्म॑णा निबद्धस्त्वमिति सबन्धः ॥ १० ॥ पस्मात्‌- ईश्वरः सर्वभूतानां हृदेेऽज्न तिष्ठति ॥ भ्रामयन्सवभ्रतानि यन्त्रारूढानि मायया ॥ ६१ ॥ हशर इंदानश्चीलो नारायणः सैभतानां सर्वैराणिनां हदेशे इदय- दशेऽजैन शुद्ठान्तरात्मस्वभावो विशुदधान्तःकरण इति, “अहश्च ठृष्णम- जेन च" इति दशनात्‌ । तिष्ठति स्थिति कभते। स कयं तिष्ती- लाह श्रामयन्भ्रमणं कारयन्सवेभृतानि यन्रारूढानि यत्राण्यारूढान्य- षिष्टितानीवेतीवशब्दोऽतर द्रष्टव्यः । यथा दारुढृतपुरूषादीनि यन्राङू- ठनि मायया छग्नना श्रामयंस्िष्ठतीति संबन्धः ॥ ६१ ॥

५१८ रीमदगवद्वीता- [अण १८छो०१२-१४]

इतोऽपि त्वया युद्धं॒कर्वव्यमेवेत्याह-यस्माति । अनैनशब्दस्योक्ता॑तव श्रतिमदाहरति--अष्टभेति । "हश्च कृष्णमहरजंनं च विर्वतते रजपी वेद्याभिः इत्यभ्र किंबिदहस्तावत्कृष्णमस्वच्छं कटुषितमिव रक्ष्यते रिचित्पृनरहरजनमतिस्वच्छं शुदधस्वमावमुपरम्यते । एवमर्जुनशब्दस्य शुशब्दपयांयतया प्रयोगदशंनादुक्ता्थत्वमु- चितमिलयथेः । यश््ारूढानीवेति कथमुच्यते तत्राऽऽह--इवशब्द इति । तदेव प्रपश्चयति--यथेति । दार्मयानि यश्राणि यथा ोकिको मायावी मायया भामयन्व- तैते तथेश्वरोऽपि सवांणि मृतानि भामयज्नेव हृदये तिष्ठतीत्यथः ॥ ११ ॥

तमेव शरणं गच्छ सवंभावेन भारत ॥.

तत्मसादासरां शान्ति स्थानं प्राप्स्यसि शाश्वतम्‌ ॥६२॥

त्मेवेश्वरं शरणमाभयं संसारातिहरणार्थं गस्छाऽऽभय सवैभाकेन

स्त्मना हे भारत ततस्तत्मसादादीश्वरानुग्रहात्परां पृष्टां क्षान्ति

परामुपराते स्थानं च भमर विष्णोः परमं पदमवाष्स्यसि शाश्वतं

नित्यम्‌ ॥ ६२ ॥

ईवरः सर्वाणि भूतानि प्रेरयति वेत्म्रा्ठकेवस्यस्यापि पृरुषकारस्याऽऽनथेक्यमि- त्याश्ङ्कयाऽऽह-तमेबेति । सवीत्मना मनोवृत्या वाका कर्मणा नेत्यर्थः । श्वर स्यानुग्रहा्तच्यज्ञानोत्पत्तिपयैन्तादिति शेषः । मुक्तासिष्ठन्त्यस्मिभिति स्थानम्‌ ॥ ११॥

इति ते ज्ञानमाख्यातं गृद्याद्‌द्यतरं मया ॥ विमृश्येतद्शेषेण यथेच्छसि तथा इर्‌ ॥ ६३ ॥ शत्येतत्ते तुभ्यं हानमाख्यातं कथितं गद्रादरोप्याह्वु्यतरमतिश्चयेन गुं रहस्यमित्यथेः। मया सवैङेनेहवरेण विमृश्य बपिमर्रनपाङोचनं कृत्वैतचयोक्तं ्ाक्मपोषेण समस्तं यथोक्तं चा्थजातं ययेष्छसि तया कुर्‌ ॥ ६३ ॥ शाखमुपसंहतमिच्छन्ाह-इति ते क्ञानमिति । ज्ञानं करणब्युत्पत्या गीताशा- ङ्म्‌, यथेच्छत्ति तथा कुरु ज्ञानं कम वा यदिष्टं तदनुतिष्ठेलभः ॥ १६ ॥ भूयोऽपि मयोच्यमानं श्रण- सवगु्यतमं भूयः शृणु मे परमं वचः ॥ इष्टोऽसि मे दृढमिति ततो वक्ष्यामि ते हितम्‌॥६९॥ स्वगुहयतमं सवेगु्ेभ्योऽत्यन्तरहस्यमक्तमप्यसङृद्धयः पनः शृणु मे पम परमं प्रष्टं वचो वाक्यम्‌ । न भयान्नाप्यथैकारणाद्रा ब्ष्यापि

-------

===

[भ० १ <-छो ०१९-११}आनन्दगिरिफुतदीकासंबशितधाकरभाष्यसमेता। ९१९

कं तर्षः प्रियोऽसि मे मम दृदमन्यमिचारेणेति इत्वा ततस्तेन कार- णेन क्ष्यामि कथयिष्यामि ते हितं परं इानप्रापतिसाषनम्‌ । तद्धि सवेदितानां हिततमम्‌ ॥ ६४ ॥ गीतादा्ञस्य पौर्वापर्येण विमशानद्वारा तात्पयर्थं प्रतिपत्तुमप्तमर्थं प्रत्याह- गयोऽपीति । किमथमिच्छन्पुनः पुनरमिदधापीत्याशङ्कयाऽऽह- न भयादिति । हितमिति साधारणनिदेशे कथं परमित्यादिविशोषणमित्याशङ्कयाऽऽह- तद्धा ति ॥१४॥ कि सदित्या- मन्मना भव मद्धक्तो मद्याजी मां नमस्यु ॥ मामेवेष्यसि सत्यं ते प्रतिजाने प्रियोऽपि मे॥ ६५॥ मन्मना भव मितो भव पद्क्तो भव पञ्चजनो भव मधाजी पथ- ननशीको भव मां नमस्कुरु नमस्कारमपि भमेव कुरु । तग्ेवं षते पानो बासुदेव एव सवेसमपितसाभ्यसाधनपरयोजनो मामिवेष्यस्या- भमिष्यसि । सत्यं ते तव भरतिजाने सत्यां प्रतिष्ठां करोम्येतस्मिन्वस्तु- नील्ययेः । यतः मियोऽसि मे । एवं भगवतः सत्यमतिङ्ञतवं बुद्ध्वा भगवद्धक्तेरवदयभाविमोक्षफरमवधाये भगवच्छरणेकपरायणो भवेदिवि वाक्यायेः ॥ ६५ ॥ तदेव प्रभद्रारा विवृणोति- किं तदित्यादिना । उत्तरां ग्याचष्टे-तत्रेति। एवमुक्तया रीत्या वर्तमानस्स्वं तस्मिन्नेव वासुदेवे मगवल्यर्पितस्तवेमावो मामवाऽऽगमिष्य- पीति सबन्धः । पत्यप्रतिन्ञाकरणे हेतुमाह- यत इति । ददानीं वाक्याये भ्रेयोरथिनां ्ृ््युपयोगित्येन संगृहाति-एवमिति ॥ १९ ॥ कयैयोगनिष्ठायाः परमरहस्यमीश्वरदारणतामुपसंहृत्यायेदानीं कमयो. गनिष्ठाफलं सम्यग्दशंनं समेवेदान्तविहितं बक्तव्यपित्याह-- पर्वधर्मान्पसित्यल्य मामेकं शरणं व्रज ॥ अहं त्वा पवेपपेस्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः॥६६॥ सवेषमीन्सये च ते धमाध सर्वष्मास्तान्‌ । धमेशब्देनाभ्राषर्मोऽपि एते नेष्कम्यैस्य भिवक्षितत्वात्‌ “नाविरतो दुरितात्‌'” “त्यज षमम- ष्म च" इत्यादिश्वतिस्यृतिभ्यः। सवैपमान्परित्यज्य संन्यस्य सवेकमांणी- देतत्‌ । मामेकं सर्बात्मानं समं सवैमूतस्थमीश्वरमच्युतं गभजन्मनरा- `

१ख. न्ष, मामेवं । २ घ. "गेर्भवितन्यमिति वा*। २३ ष. छ. “मीरमहः।

९

५२० भरीमद्धगवह्ीता- ` [अ० १ <छो१९}

परणविवजितमहमेवेत्येवमेकं शरणं वज न मसतोऽन्यदस्तीस्यवधारये- त्यथः । अहं त्वा त्वामेवंनिधितबुद्धि सवपापेभ्यः स्षमाषर्मबन्ध- नरूपेभ्यो मोक्षयिष्यामि स्वात्मभावपकाश्ीकरणेन । उक्तं च-'नाष- याम्यात्मभावस्थो ज्ञानदीपेन भास्वता इति । अतो मा शुच श्रोकं मा कार्षीरितव्यथः।

वृत्तमनूदयानन्तर्‌श्वोकतात्प्येमाह--कमेयोगेति । पर्मविशेषणादषरमानुकतां बार. यति--धर्मेति । ज्ञाननिष्ठेन मूमुुणा धमोषभयोस्त्याज्यत्वे श्रुतिस्मृतीरुदाहरति- नाविरत शति । मामेकमित्यादेस्तात्पय॑माह- न मत्तोऽन्यदिति । अर्जुनस्य क्षत्रि. यत्वादुक्तप्न्यासद्वारा क्ञाननिष्ठायां मुख्यानधिकारेऽपि तं पुरस्कृत्याधिकारिम्यस्- स्योपदिदिक्षितत्वादविरोषममिपरेत्याऽऽह-- अह त्वेति । उक्तेऽर्थे दाशमिकं वाक्य- मनुक्रुयति--उक्तं चेति । ईश्वरस्य त्ववीयनन्धननिरस्नद्वारा त्वत्पाटयितत्वाम ते शोकावकाश्ोऽस्तीत्याह-अत इति ।

अस्मिन्हि गीताशाञ्खे परं निःश्रेयससाधनं निशितं फ ज्ञानं फ कम वाऽऽहोस्विदुभयामिति । कुतः "संदेहः ‹ यञ्जञात्वाऽगरृतमश्ते ' ‹ ततो मां तच्वतो ज्ञात्वा विते तदनन्तरम्‌ " इत्यादीनि बाक्यानि केवलाञ्ङ्ञानाभिःश्रेयसमा्नि दशयन्ति । ‹ कमेण्येवाधिकारस्ते ' कुर करमेवेलेवभादीनि कमैणामवह्यकतैव्यतां दरैयन्ति । एवं घ्वानकमणोः कतैव्यतोपदेश्ात्समुशितयोरपि निःभरेयसदेतुत्वं॒स्यादिति भवेत्स शयः । फ पुनरत्र मीमां साफलम्‌ । नन्वेतदेवेषामन्यतमस्य परमनिः- भेयससाधनत्वावधारणम्‌। अतो विस्तीणेतरं मपां स्यमेतत्‌ । आत्म- ज्ञानस्य तु केवलस्य निःभ्रेयसहेतुत्वं भेदभत्ययनिवर्तकत्वेन कैवरय- फटावसानत्वात्‌ । पृवपरारोचनातो गीताश्ाखं व्यार्यायोपरह्य तततात्प्यार्थं॑निधौरितमपि विषा- रद्वारा निर्धारयितुं विचारमवतारयति--अस्मिभिति । रकंशब्दाथेमेव त्रेधा विम जते-- ज्ञानमिति । निमित्तामावे संशयस्याऽऽभाप्तत्वान्न निरस्यतेति मत्वा पृच्छति-- कत इति । तत्तदथीवद्योतकानेकवाक्यदशीनं तन्निमित्तमित्याह-यज्बा- त्वेति । कमेणामवशयकर्तव्यत्वोपटम्भात्तेम्योऽपि निःश्रयसप्राप्तिमीतीत्याह-करमण्ये- वेति । तथाऽपि प्मुश्चयप्रापकं नास्तीत्याशङयाऽऽह- एवमिति । सत्यां पतामग्यां कायमवरयंमावीत्युपपहरति --इति भवेदिति । सदिग्ं सफलं च विवार्यमिति स्थितेर- सति फठे संदिग्धमपि न विचायमिति बुच्या एच्छति-- किं पुनरिति। प्रत्येकं ज्ञानक-

% ध्‌, छ, सदयः!

[अ०१<छो ०११]आनन्दगिरिद्तटीकासंबलितश्चांकरभाष्यसमेता। ५२१

मणोः समुशचितयोर्वा मुक्ति प्रति परमप्ताघनतेत्यवधारणमेव विचारफटमिति परि- हरति- नन्विति । सदेहप्रयोजनयोिशारप्रयोनकयोमीवाद्विारद्वारा परममुक्ति- साधनं निधौरणीयमिति निगमयति-अत इति । एवं विचारमवतायं पिद्धान्तं षंगू्‌- हति- आत्मेति । | करियाकारकफलमेदबुद्धिराविद्यया ऽऽत्मनि निलयप्त्ता मम कर्माहं कतीऽमुष्मै फलायेदं कमै करिष्यामीतीयमविदयाऽनादिकालपरृत्ता । अस्या अविदधाया निवतेकमयमहमस्मि केवरोऽकर्ताऽक्रियोऽफलो न मत्तोऽन्योऽस्ति कश्चिदित्येवरूपमात्मविषयं ज्ञानपत्प्यमानं कमपरृत्ति- हेतुताया भेदबुद्धेनिवतैकत्वात्‌ । तुक्षब्दः पक्षदयव्याटरय्थो न केवलेभ्यः कमेभ्यो न च ज्ञानकर्मभ्यां समचिताभ्यां निःभ्रेयसपराप्ि- रिति पक्षद्वयं निवतंयति । अकायैत्वा्च निःश्रेयसस्य कर्मसाधनत्वा- नुपपत्तिः । न हि नित्यं वस्तु कमेणा ज्ञानेन वा क्रियते। केवलज्ञान मप्यनयेकं तदि । नाविदानिवतेकत्वे सति शृ्टकैवल्यफलावसानत्वात्‌ । अविद्यातमोनिवतेकस्य ज्ञानस्य शं कैवटयफलावसानत्वम्‌ । सेग्रहवाक्यं विवृण्वन्नादावालज्ञानापोष्यामविचां दयति-- क्रियेति । आश्र. योक्त्या तदनादित्वमाह- आत्मनीति । तामेवाविद्यामनाद्यवियोत्थामनर्थात्मिकां पपश्चयति-ममेति । अनाद्यविद्याकायत्वात्प्रवाहस्पेणानादित्वमस्या विवक्षित्वा विशि- न्टि- अनादीति । तत्र कारणाविद्यानिवतेकत्वमात्मन्ञानस्योपन्यस्यति-- अस्या हृति । ननु नेदमुत्पननं ज्ञानं निवतेयत्यविरोधेनेोत्पन्नत्वान्न चानुतपन्नमरन्धात्मकस्या- पक्रियाकारित्वाभावात्त्राऽऽह--उत्पद्यमानमिति । कथं तस्य॒ कारणाविदयानिवरव- कत्वमित्याश्ङ्कय कायौविद्यानिवतैकत्वदृष्टरित्याह-कर्मोति । आत्मन्ञानस्येलयादि- त्रहवाक्ये तुशब्दद्योत्यविरोषामावात्तदानयक्यमाशङ्कयाऽऽह--तुक्षब्द इति । पक्ष- दयन्यावतकत्वमेवास्य स्फुटयति-नेल्यादिना । इतश्च कमाप्ताघ्यता मृक्तेरित्याद- अकार्यत्वाचेति । ““एष नित्यो महिमा" इति श्चतेमित्यत्वेन मोक्ष्याकार्यत्वान्न तत्र हत्वपेकेत्युपपादयति- न हीति । ज्ञानेनापि मोक्षो न क्रियते चेत्तर केवटमपि ज्ञानं मक्त्यनुपयुक्तमिति कुतस्तस्य तत्र हेतुत्वधीरित्याशङ्कते-केवेति । ज्ञानानथंक्यं दूषयति- नेति । तदेव प्रपश्चयति--अविद्येति ।

` रञ्ञ्वादिविषये सपाद्यङ्वानतमोनिवतकपदीपपरकाश्चफलवत्‌ । विनि- इससपेविकट्परज्जुके ॥ । ॥ 1 रपरज्जुकेवरयावसानं हि भकाशफलं तथा ज्ञानम्‌ । द्टा- थानां च च्छिदिक्रियाभिमन्थनादीनां व्यापृतकत्रीदिकारकाणां देषी- ग

१ ज्ञ, "विद्याऽऽ्त्म ।

६९

५२२ श्रीमद्धगवहधीता - [अ० १८छो ०६९]

भावाभ्रिद्नादिफलादन्यफले कमीन्तरे' व्यापारानुपपत्तियेथा तथा हञाननिष्ठाक्रियायां दृष्टाोयां व्यापृतस्य हात्रादिकारकस्याऽऽत्मकेव- ल्यफलादन्यफङे कमीन्तरे परहत्तिरनुपपरेति न ज्ञाननिष्ठा कमेसहितो- पपदते । युज्यभ्मिहोभ्रादिक्रियावत्स्यादिति चेत्‌ । न, कैवस्यफले हाने क्रियाफएलाथित्वानुपपत्तः । कैवल्यफले हि हाने मापते सवेतःसंश्तोदके फटे कूपवहागादिक्रियाफलायत्वाभाववत्फखान्तरे तत्साधनभूतायां वा क्रियायामथित्वानुपपत्तिः । नहि राञ्यपा्निफञे कमेणि व्यापू- तस्य क्षितपािफटे व्यापारोपपत्तिस्तद्विषयं चाथत्वम्‌ । तस्माम कमे- णोऽस्ति निःभेयससाधनत्वम्‌ । यदुक्तमविद्यानिवर्तकन्ञानस्य कैवल्यफलङावसायित्वं इष्टमिति तत्न दष्टान्तमाह- रल्ञ्वादीति । उक्ते विषये तमोनिवतैकप्रकाशस्य कस्मिन्फठे पर्यवसानं तत्राऽऽह- विनिदत्तेति । प्रदीपप्रकाशस्य सपैभ्रमनिवृत्तिद्रारा रज्जुमात्रे प्यव्तानवदात्मज्ञान- स्यापि तदविधानिवृ्याऽऽत्मकैवस्यावप्तानमिति दा्टीन्तिकमाह- तयेति । ज्ञात्रा दीनां ज्ञाननिषठहेतूनां कमान्तरे परृततिपमवात्कम्तदितैव सा कैवल्याव्तयिनीति चेत्तत्राऽऽह-दृष्टार्थानामित्ति । कर्भ्ाहित्यं ज्ञाननिष्ठाया दृष्टान्तेन सताघयन्नाश- ङते- मुजीति । भुजिक्रियाया ोकिक्या वेदिक्याशचा्भिहोत्रादिक्रियायाः सहानु्ठा- नवदभ्निहोघ्रादिक्रियाया ज्ञाननिष्ठायाश्च साहितयमित्यथेः । मुजिफले तुप्याख्येप्रतऽपि स्वगीदो तद्धेतो चाभ्निहोश्रादावरथित्वष्टेर्यक्तं तत्र स्राहित्यं न तथा मुक्तिफलन्ञाननि- छटारामे खर्गादो तद्धेतौ वा कर्मण्यर्थित्वं तेन ज्ञाननिष्ठाकर्मणोने स्ताहिलमिति परिहरति- नेत्यादिना । संग्रहवाक्यं विवृणोति-कैवर्येति । ज्ञाने फल- वति छन्धे फठान्तरे तद्धेतौ च नायितेत्यत्र दष्टान्तमाह- सवेत इति । सवेश्र संद व्याप्तमुदकमिति समुदरोक्तेस्तत्फलं स्ानादि तस्मिन्प्राप्ते न तडागादिनिमोणकरियायां तद- धीन च स्नानादौ कस्यचिदधित्वं तथा प्रकृतेऽपीत्यथः । निरतिश्षयफठे ज्ञाने ङ्प सातिशयफडे कमणि नारथत्वमित्येतहृष्टन्तेन स्फुटयति- न हीति । कमेणः प्ताति शायफङ्त्वमुक्तमुपनीग्य फठितिमाह-तस्मान्नेति ।

न च ज्ञानकर्मणोः; समुलितयोः । नापि हानस्य केवर्यफलस्य कमैसाहाय्यापेक्षाऽविद्ानिवतैकत्वेन विरोधात्‌। नहि तमस्लमसो निव तैकमतः केवरमेव ज्ञानं निःभेयससाधनमिति । न निलयाकरणे भ्रलय- बायपातेः कैवरयस्य च नित्यत्वात्‌ । यत्तावत्केवलश्ञानात्केवस्यपान्ि- रिद्येतदसद्‌ । यतो निलयानां कम॑णां श्त्युक्तानामकरणे भरत्यवायो

[र

१क.ख.घ. छ. .्रेवान्याः।२क.र्रेवाप्र। ३ख. ड. ज. चेदाह ।

न [अ० १ <छो ०६६] आमन्दगिरिटृतटीकासंवछितश्षांकरभाष्यसमेता । ५२३

नरकादिमाप्िरप्षणः स्यात्‌ । नन्वेवं तहि कमेभ्यो मोक्षो नास्तील- निमेक्षि एव । नैष दोषो नित्यत्वान्मोक्षस्व । निलयानां कमेणामनृष्ठा- नात्पत्यवायस्याप्राघ्नि; । प्रतिषिद्धस्य चाकरणादनिष्टदरीरानुपपत्तिः । काम्यानां च वजेनादिषटश्षरीरानुपपत्तिः ।

ज्ञानकर्मणोः साहित्यासंमवमपि पूर्वोक्तं निगमयति-न चेति । न हि प्रकाश. तमप्तोरिव मिथो विरुद्धयोस्तयोः सराक्षादेकस्मिन्फठे साहितयमित्यथः। ननु ज्ञानमेव मोक्षं पाधयदात्मपतहायत्वेन कमंपिक्षते करणस्योपकरणपेक्चत्वात्तत्राऽऽह- नापीति । ज्ञान- ूत्त्तो यज्ञाद्यपेक्षमपि नोत्पन्नं फटे तदेकं स्वोत्पत्तिनान्तरीयक्वेन मुक्तेस्तन्माश्रायत्त- त्वादित्यर्थः । यदुक्तमितिकतैव्यतेन ज्ञानं कमीपेश्चमिति तत्राऽऽह-अविचेति । ज्ञान- स्यज्ञाननिवतैकत्वात्तत्र कमेणो विरुद्धतया प्तहकारत्वायोगान्न फटे तद्पेकषेल््थः । कर्मणोऽपि ज्ञानवदज्ञाननिवतैकत्वे कैतो विरुद्धतेलयाशङ्याऽऽह-न हीति । केवरृस्य समुधितस्य वा कर्मणो मोक्षे साक्षादनन्वये फटितमाह-अत इति । केव ज्ञानं युक्तिपाधनमित्युक्तं तन्निषेधयन्नादाङ्कते-नेत्यादिना । निषेध्यमनूयय ननये- माह-यत्तावदिति । नित्याकरणे प्र्वायप्रापतेरिति हेतुं प्रपश्चयति-यत इति । ज्ञान. वतोऽपि नित्यानुष्ठानस्याऽऽवदहयकत्वान्न केवलन्ञानस्य कैवल्यहेतुतेलयर्थः । कैवल्यस्य च ॒नित्यत्वादित्यस्य व्यावर््यं दरोयति-- नन्विति । यदि निलयनेमित्तिककममागि श्रोतान्यकरणे प्रत्यवायकारीण्यवदयामुषठेयान्येवं तह तेम्यः समुचितेम्योऽप्मुशितेम्यथ मोक्षो नेत्युक्तत्वात्केवलन्ञानस्य चातद्धेतत्वादनिबन्धना मुक्ति स्िष्येदित्यथः । केव- ल्यस्य चेत्यादि व्याकुर्वस्ननिमेक्प्रसङ्गं प्रत्यादिशति- नैष दोष इति । मुक्तेर्मिलय- स्वेनायत्नतिद्धेन तदमावशङ्कत्युक्तं प्रपश्चयति- नित्यानामिति । काम्यकमेवशादि- हवारीरापत्ति शङ्कित्वोक्त- काम्यानां चेति ।

वतमानक्षरीरारम्भकस्य च कर्मणः फरोपभोगक्षये पतितेऽस्मिष्शरीरे देहान्तरोत्पत्ती च कारणाभावादात्मनो रागादीनां चाकरणात्सखरूपा- बस्थानमेव केवरयमिल्ययस्नसिद्धं केवस्यमिति । अतिकरान्तानेकजन्मा- न्तरटृतस्य स्वगंनरकादिमाप्तिफरस्यानारग्धकाय॑स्योपभोगानुपपेः प्षयाभाव इति चेव्‌ । न, निलयकमानुष्टानायासद्ःखोपभो गस्य तत्फ- रोपभोगत्वोपपत्तेः । भायथित्तवद्रा पूर्वोपात्तदुरितक्षयायेत्वाभित्यक- मेणाम्‌ । आरन्धानां चोपभोगेनैव कमणां क्षीणत्वादपूर्वाणां च कमे- णामनारम्भेऽयत्नसिद्धं केषस्यमिति। न, ““तमेव विदित्वाऽतिगत्यु- मेति नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय” इति विद्याया अन्यः पन्था मोप्नताय

१क. क्थं। २ख. डः, ज, “के निषेधमाज्ञ ।

५२४ श्रीमद्धगवद्रीता- [अ० १८छो ०१६] न विद्यत इति श्ुतेश्वमेवदाकारावेष्टनासंभववद विदुषो मोक्षासभवशर-

तश्नोनात्केवरयमाम्नोतीति च पराणस्पृतेरनारग्धफटानां पुण्यानां कमेणां क्षयानुपपत्तेश ।

आरन्धकर्मवशात्ताई देहान्तरं नेत्याह --बतेमानेति । तर देहान्तरं शेषकर्मणा स्यादित्याश्ङ्य कममाशयस्थैकमविकत्वान्नत्याह-पतितेऽस्मिभिति । रागादिना कर्मान्तरं तते देहान्तरं च भविष्यतीत्यादाङ्याऽऽह- रागादीनां चेति । आत्मनः स्वरूपावस्थानमिति संबन्धः । अतीतापंख्यजन्ममेदेष्वर्भितस्य कर्मणो नानाफटस्याना- शञ्धस्य भोगेन विनाऽक्षयात्ततो देहान्तरारम्भदेकमविकत्वस्याप्रामाणिकत्वान्न मुक्तेर- यत्नतिद्धतेति चोदयति-अतिक्रान्तेति । नोकतकमेनिमित्तं देहान्तरं शङ्कितव्यमि- ल्याह--नेति । नित्यनैमित्तिककर्माणि श्रौतान्यवइयमनष्ठेयानि तदनुष्ठाने च महाना- यासस्ततो दुःखोषमोगस्तस्योक्तान(रन्धकर्मफलमोगत्वोपगमान्न ततो देहान्तरमित्याह- नित्येति । नित्यादिना दुरितनिवृत्तावप्यविरोषान्न सुकृतनिवृक्तिस्ततो देहान्तरमित्या- शाङ्कय सुकृतस्य नित्यादेरन्यत्वेऽनारन्धत्वे च म्यायविरुद्धस्य तस्यासिद्धत्वात्ततो देहा- न्तरायोगान्नित्यादेरनन्यत्वे च न तस्य फलान्तरमिति मत्वा यथा प्रायश्चित्तमुपात्तदु- रितनिबहेणार्थ॑न फटान्तरापेक्षं तथेदं प्तवैमपि नित्यादिकर्मोपात्तपापनिराकरणार्थ तस्मिन्नेव पयवस्यन्न देहान्तरारम्भकमिति पक्षान्तरमाह-भरायश्चित्तवदिति । तथाऽपि प्रारन्धवशशादेव देहान्तरं शङ्कते नानाजन्मारम्भकाणामपि तेषां यावदधिकारन्यायेन संमवादित्याशङ्कयाऽऽह--आरम्धानां चेति । पूवोजितकमंणामेवं क्षीणत्वेऽपि कानि- विदपुषैकमीणि देहान्तरमारमेरन्नित्याशङ्कयाऽऽह-- अपूर्वाणां चेति । विना ज्ञान कमेणेव मुक्तिरिति पक्षं शुत्यवष्टम्भेन निराच््टे- नेत्यादिना । विद्यतेऽयनायेति श्रुतेरिति सबन्धः । एवकारार्थं विवृण्वन्नेत्यादिमागं व्याकरोति--अन्य इति ।

५८ यदा चर्मवदाकाशं वेष्ठयिष्यन्ति मानवाः । तदा देवमविज्ञाय दुःखस्यान्तो भविष्यति ” इति श्रुतिम्तोऽनुवदति-- च्मैवदिति । श्वौतार्थे स्मतिं सेवादयति-ब्नाना- दिति । किंच त्वदीयन्यायस्यानुग्राह्यमानहीनत्वेनाऽऽमासतया पुण्यकमणामनारन्- फलानां क्षयामवे देहान्तरारम्भपंमवान्न ज्ञानं विना मुक्तिरित्याह-अनारन्ेति। `

यथा पूर्वोपात्तानां वुरितानामनारब्पफखानां संभवस्वथा पुण्याना- मप्यनारम्धफटानां स्यात्संभवः । नेषां च देहान्तरमङृत्वा क्षयानुष- पत्तो मोक्षानुपपत्तिः । धर्माधमेहेतूनां च रागद्रेषमोहानामन्यत्राऽऽत्मह्ा- नादृच्छेदानुपपततेमीधर्मोच्छेदानुपपत्तिः । नित्यानां च कमणां पुण्य- कोकफलशरुतेवेणो आश्रमाश्च स्वकमेनिष्ठा इत्यादिस्पतेश कमेप्षयानु-

(७ (4 / |

[अ०१८छो ० ६१] आनन्दगिरिकृवदीकासंबरङितक्नांकरभाष्यसमेता । ५२५

पपततिः । ये त्वाहर्मिलयानि कर्माणि बुःखरूपत्वात्पर्वटतदुरितकर्मणां फलमेव न तु तेषां स्वरूपन्यतिरेकेणान्यत्फलमस्त्यश्चतत्वाजीव- नादिनिपित्ते च विधानादिति । न, अग्रहत्तानां फल्दानासंभवादुः- 5 श स्यात्‌ । यदुक्तं पवेजन्मङृतदुरितानां कर्मणां फले निद्यकमोनुष्ठानायासदुःखं भज्यत इति तदसत्‌ । न हि मरण काटे फलदानायानङ्करी भूतस्य कमणः फलमन्यकमोरन्पे जन्मन्युपभु- ज्यत इत्युपपत्तिः । अन्यथा स्वगेफलोपभोगायाभ्निहोजादिकमारग्बे जन्मनि नरककमेफलोपभोगानुपपत्तिनं स्यात्‌ । तस्य दुरितदःख- बिश्ेषफरत्वानुपपत्तेश्च , अनेकेषु हि वुरितेषु संभवत्सु भिन्रदुःखसा- ` पनफटेषु नित्यकमानष्ठानायासदुःखमात्रफरलेषु करप्यमानेषु द्रदरोगा- दिबाधानिमित्तं न हि शक्यते करपयितुं निल्कमीनुष्ठानायासवुःखमेव एवेकृतद्रितफलं न शिरसा पाषाणवहनादिदुःखमिति ।

तथाविधानां कर्मणां नासि संमावनेत्याशङ्घाऽऽह- यथेति । अनारन्धफट्पुण्य- कमैमवेऽपि कथं मोक्षानुपपत्तिरिति तत्राऽऽह- तेषां चेति। हतश्च कर्मक्षयानुपपत्त्या मो्ानुपपत्तिरिव्याह-- धर्मेति । कर्मेणा पितृरोक इति श्ुतिमाध्रिलय कर्माक्षये हेतवन्त- रमाह- नित्यानामिति । स्मत्याऽपि यथोक्तम्थं स्मर्थयति-- वणा हति । प्रेव कमेफटमनुमूय ततः शेषेण ॒विशिष्टनात्यादिभाजो जन्म प्रतिपर्यन्त इत्येतदादिप- दाथः । यत्तु नित्यानुष्ठानायापदुःखमोगस्य तत्फरमोगत्वमिति तदिदानीमनुवदति- ये त्विति । नित्यान्यनुष्ठीयमानान्यायाप्तपयंन्तानीति शेषः । तथाऽपि नित्यानां काम्यानामिव स्वरूपातिरिक्तं फठमाशङ्कय विध्युद्देशे तदश्रवणान्भैवमित्याह-न तिति । विध्युद्देशे फटाश्वुतो तत्कामनाया निमित्तस्यामावान्न नित्यानि विधीयेर- नित्याशङ्कयाऽऽह- जी वनादीति । न नित्यानां विध्यत्षिद्धिरिति शेषः । अनुमा- षितं दूषयति- नेल्यादिमा । तदेव विवृष्वन्निषेध्यमनृद्य नजयेमाह--यदुक्त- मिति । अप्रवृत्तानामित्यादिहेतुं प्रपन्नयति-न हीति । कमान्तरारन्ेऽपि देहे दुरितफटं नित्यानुष्ठानायासदुःखं मुज्यतां काऽनुपपत्तिरित्याशङ्घाऽऽह-अन्य- येति । यदुक्तं दुःखफटविरशेषानुपपत्तिश्च स्यादिति तदुपपादयति- तस्येति । समा- वितानि तावदनन्तानि संचितानि दुरितानि तानि च नानादुःखफडानि यदि तानि नित्यानुष्ठानायासख्पं दुःखं तन्मान्रफलानि कश्प्येरेस्तदा तेष्वेवं करटप्यमानेषु सत्सु नित्यस्यानुष्ठितस्याऽऽयाप्तमाप्तादयतो यो दुरितकृतो दुःखविशेषो न तत्फलं दुरित-

१क. "तंदुःखंन। ल्ल. “तं दुःखमहेतुकं पुण्यहेतुकं वा कल्प्यं स्यात्न च तच्छक्यं न । ष. "तं स्यान्नहि।२ख.ज. ^तो दु ।

५२६ श्रीमद्धगवद्रीता- [अ ० १ <-छो ०१९] "५

फटानां दुःखानां बहूत्वादतो नित्य कमै यथाविरोषितं दुरितक्ृतदुःखविशेषफक- मित्ययुक्तमिल्यथेः । किंच निस्यानुष्ठानायासदुःखमा्रफशनि वेहुरितानि कर्प्यनते तदा दढशब्दितरागादिबाघस्य रोगादिबाधायाश्च दुरितनिमित्तत्वानुपपत्तेः सुकृत- कृतत्वस्य चापतमवादरनुपपत्तिरेवोदीरितनाधायाः स्यादित्याह--टदरेति । इतश्च निलया- नुष्ठानायाप्तदुःखमेव दुरितफरटमित्ययुक्तमित्याह- नित्येति । दुःखमिति न शक्यते कल्पयितुमिति पूर्वेण संबन्धः । थदि तदेव तेत्फटं न तर्हिं शिरप्ता पाषाणवहनादिदुःतर दुरितज्ृतं न च तत्कारणं सुकृतं दुःखस्यातत्कार्यत्वादतस्तदाकस्मिकं स्यादित्ययेः |

अपटृतं चेदगुष्यते नितयकमीनुष्ठानायासदुःखं पर्वकृतदुरितकर्मफः रमिति । कथम्‌ , अपसृतफलस्य पूतरैकृतदरितस्य क्षयो नोपपद्यत इवि प्रतं तन्न भसतफरस्य कमणः फङं नित्यकमोनुष्ठानायासष्ःखमाह भवाश्नाभसूतफलस्येति । अथ सर्वमेव पूर्वकृतं दुरितं भसूतफलमेबेति मन्यते भवांस्वतो नित्यकमोनुष्टानायासदःखमेव फलमिति विशेषणम. युक्तं नित्यकमेविध्यानयेक्यमसङ्गश्चोपभोगेनेव परसूतफलस्य दरित- कमेणः क्षयोपपत्तेः । किच भुतस्य नित्यस्य दुःखं कर्मणशेत्फढं निलकमोनृष्ठानायासादेव तदुदयते व्यायामादिबत्तदन्यस्येति कलख- नानुपपत्तिः । जीवनादिनिमित्ते च षिधानाभित्यानां क्पेणाम्‌ । भायभ्चित्तवत्पुवेकृतदुरितफरत्वानुपपत्तिः । यस्मिन्पापकर्मनिमितते यदि हितं भायथित्तं न तु तस्य पापस्य तत्फलम्‌ । अथ तस्येव पापस्य निमित्तस्य प्रायथित्तदुःखं फलं जीवनादिनिमितमपि नित्यकमानुष्ठा- नायासदुःखं जीवनादिनिमि्तस्यैव तत्फङं भरसस्येत नित्यपायभितत- योनेपरि्तिकत्वाविकेषात्‌ । नित्यानृष्ठानायाप्दुःखमुपात्तदुरिवफशरमित्येतदप्रकृतत्वाश्वायुक्तं वक्तमित्याह- अग्रछतं चेति । तदेव प्रपश्चयितुं एच्छति-- कथमिति । तत्राऽऽदौ प्रकृतमाह- अप्रसृतेति । तथाऽपि कथमस्माकमप्रकृतवादित्वं तत्राऽऽह- तत्रेति । प्रसूतफटलत्व- मप्रपूतफङत्वमिति प्राचीनदुरितगतविशेषानुपगमाद विक्ेषेण सर्वस्यैव तस्य प्रसृतफट- त्वाज्नित्यानुष्ठानायाप्तदुःखफर्त्वप्तमवाज्ञाप्रकृतवादितेति शङ्कते--अथेति । पू्वोपात्त दुरितस्याविशषेणाऽऽरन्धफटत्वे विदोषणान्थक्यमिति परिहरति-तत हति । दुसि- मात्रस्याऽऽरन्धफङ्त्वेनानारन्धफटस्य तस्यो क्तफशविरोषवक््वानुपपत्तेरित्यथेः। पूर्वोषा- तदुरितमारन्धफटं चेद्धोगेनैव तत््षयप्तमवात्तननिवृ्यर्थ नित्यं क्म न ॒विधातन्यमिति दोषान्तरमाह- नित्येति । इतश्च नित्यानुष्ठानायापदुःखं नोपात्तदुरितफटमित्याह-

१ ख, "दोषदु" ।

/

[अ० १ <-छो ०११] आनन्दगिरिकृतटीकासंवाछितक्षांकरभाष्यसमेता । ५२७

चेति । तदेव स्फोरयति--श्तस्येति । यथा व्यायामगमनादिकृतं दुःखं नान्यस्य दततिस्येष्यते तत्फटत्वपंंमवात्तथा नित्यस्यापि श्रन्युक्तस्यानुष्टितस्याऽऽयाप्पर्यन्तस्य फटान्तरानुपगमादनुष्ठानायाप्तदुःखमेव चेत्फटं तर्हिं तस्मादेव तदहोनात्तस्य न दितिफरत्वे करुप्यं॑नित्यफटत्वमवादित्यथः । दुःखफट्त्वे नित्यानामननुष्ठान- भेव श्रेयः स्यादित्याशङ्कयाऽऽह-जीवनादीति । निलयानां दुरितफटत्वानुपपत्तो हेन्तरमाह-प्रायश्चितवदिति । दृष्टान्तं प्रपश्चयति--यस्मिभिति । तथा जीव- नादिनिमित्ते विहितानां नित्यानां दुरितफशछ्त्वापिद्धिरिति शेषः । सत्यं प्रायश्चित्तं न निमित्तस्य पापस्य फट किं तु तदनष्ठानायाप्तदुःख तस्य पापस्य फठमिति शङ्ते- अथेति । प्रायश्नित्तानुष्ठानायाप्दुःखस्य निमित्तमतपापफङत्वे जीवनादिनिमितच्तमि- लादयनुष्ठानायासद्ुःखमपि जीवनादेरेव फलं स्यान्नोपात्तदुरितस्येति परिहरति-जीव- नादीति । प्रायश्चित्तुःखस्य तज्निमित्तपापफटत्ववस्जीवनादिनिमित्तकरमङृतमपि दुःखं भीवनादिफटमित्यत्र हेतुमाह- नित्येति ।

किचान्यभित्यस्य काम्यस्य वचाभ्निहोत्रादेरनुष्ठानायासदुःखस्य तुस्यत्वाभित्यानुष्ठानायासदुःखमेव पूवेढृतदुरितस्य फकं न तु काम्या- वृष्ठानायासदुःखमिति विशेषो नास्तीति तदपि पूवढृतवुरितफकं भस छ्येत । तथा च सति नित्यानां फठाभ्रवणात्तद्विधानान्यथानुपपतेश्च निल्यानुष्ठानायासदुःखं पू्कृतदुरितफलमिल्यथोपत्तिकरपनांऽनुपपनना । एवं विधानान्यथानुपपत्तरनुष्ठानायासदुःखव्यतिरिक्तफरत्वानुमानाख

निलानाम्‌ । विरोधा । विरुद्धं चेदमुच्यते नित्यकमेण्यनुष्ठीयमानेऽ- न्यस्य कर्मणः फलं भुज्यत इत्यभ्युपगम्यमाने स एवोपभोगो नित्यस्य कर्मणः फलमिति निलयस्य कमेणः फलाभाव इति च] विरुद्धमुच्यते । किच काम्याश्निहोत्रादावनुष्ठीयमाने नित्यमप्य्निहोत्रादि तत्रेणेवानु षितं भवतीति तदायासदुःखेनेव काम्याभिहोत्रादिफरपरपक्षीणं स्यात्त- तच्रत्वात्‌ । इतश्च नित्यानुष्टानायाप्तदुःखमेवोपात्तदुरितफल्मि्यश्चक्यं वक्तमिलयाह-किचान्य- दिति। काम्यानुष्ठानायाप्तदुःखमपि दुरितफटमित्युपगमात्प्रसङ्जस्यष्टत्वमाशङ्याऽऽह- वथा चेति । विहितानि तावन्नित्यानि न च तेषु फट श्रुतं न च विना फं विधिस्तेन दुरितनिर्हणाथानि नित्यानीत्यथोपत्त्या कर्प्यते न च सा युक्ता काम्यानुष्ठानादपि दुरितनिवृत्तिसंमवादित्यरथः । किंच नित्यान्यनुष्ठानायापदुःखातिरिक्तफटानि विहित- त्वात्काम्यवदित्यनुमानान्न तेषां दुरितनिवृ््यथतेलयाह--एवमिति । काम्यादिकमे

१ क. घ, छ. “ना चानु'। २. घ. छ. "मेणाऽनु्ठीयमानेनान्य' ।

# ६ ५

५२८ श्रीमद्धगवह्धीता- [अ० १ <छो ०१९]

दृष्टान्तयितुमेवमित्युक्तम्‌ । स्वोक्तिव्याघाताश्च नित्यानुष्ठानाहुरितफटमोगोक्तिरयुक्ते- त्याह- विरोधाच्चेति । तदेव प्रपश्चयति-- विरुद्धं चेति । इदंशब्दायमेव विरद- ` यति-निल्येति । अन्यस्य कमणो दुरितप्येति यावत्‌ । स एवेति । यदनन्तरं यद्धवति तत्तस्य कार्यमिति नियमादित्यर्थः । इतश्च नित्यान॒ष्ठाने दुरितफटमोगो न तिष्यतीत्याह--रकिचेति । काम्यानुष्टानस्य निलानुष्ठानस्य च योगपदान्नित्यानुष्टा- ` नायाप्तदुःखेन दुरितफटभोगवत्काम्यफट्स्यापि मृक्तत्वपंमवादिति हेतुमाह-वत्तच्र- त्वादिति ।

अथ काम्यापमिहोजादिफलमन्यदेव स्वगादि तदनुष्ठानायासवुःख- मपि भिन्नं प्रसज्येत । न च तदस्ति दृष्टविरोधात्‌ । न हि काम्यानुष्ठा- नायासदुःखात्केवरनित्यानुष्ठानायासदुःखं भिद्यते । फ चान्यदबिहित- मपरतिषिद्धं च कमं तत्कारुफलं न तु शाल्लचोदितं प्रतिषिद्धं वा तत्का- रुफलम्‌ । भवेधदि तदा स्वगोदिष्वप्यद्षटफलशासने चोदधमो न स्यात्‌। अग्निहोत्रादीनामेव कमेस्वरूपाविरेषेऽनुष्ठानायासदःखमात्रेणोपक्षयः काम्यानां च स्वगोदिमहाफरत्वमङ्केतिकतेव्यताद्याधिक्ये त्वसति फल- कामित्वमात्रेणेति न श्क्यं कल्पयितुम्‌ । नित्यकाम्यानुष्ठानयो्यौगपद्येऽपै नित्यानुष्ठानायाप्तदुःखादन्यदेव काम्यानुष्ठानफठं श्ुतत्वादिति शङ्कते--अथेति । काम्यानुष्ठानफलं निघ्यानुष्ठानायाप्तदुःखािनं वेतत काम्यानुष्ठानायाप्तदुःखं नित्यानुष्ठानायाप्दुःखं च मिथो मिन्नं स्यादित्याह-तदनु- ष्रानेति । प्रसङ्गस्येष्टत्वमाशङ्कय निराचष्टे-न चेति । दष्टविरोषमेव स्पष्टयति- न हीति । आत्मज्ञानवदश्चिहोत्रादीनां मोक्षे साक्षादन्वयो नेत्यत्रान्यदपिं कारणमसती- त्याह--किचान्यदिति । तदेव कारणं विवृणोति -अविहितमिति । यत्कमम मई नमोजनादि तन्न शान्ञेण विहितं निषिद्धं वा तदनन्तरफठं तथाऽनुभवादित्यथैः । शाज्ञीयं कर्म तु नानन्तरफलमानन्तथस्याचोरितत्वादतो ज्ञाने दष्टफटे नादृष्टफलं कम सहकारि मवति, नापि स्वयमेव दष्टफठे मोक्षे कमं प्रवृत्तिक्षममिति विव्ित्वाऽऽह- न तिति । शा्ञीयस्या्िहोत्रादेरपि फलानन्तर्ये स्वगोदीनामनन्तरमनुपटन्पिर्वरुष्येत ततस्तेष्वदृष्टेऽपि तथाविधफलापेक्षया प्रवृत्तिरधिोत्रादिषु न स्थादित्याह-तदेवि। किंच नित्यानामभ्निहोत्रादीनां नादृष्टं फटे तेषामेव काम्यानां तादक्फटं न च हेत विनाऽये विभागो मावीत्याह-अगप्निहोज्रादीनामिति। फलकामित्वमात्रेणेति । न स्यादिति पूर्वेण संबन्धः । यानि नित्यान्यञचिहोत्रादीनि यानि च काम्यानि तेषामुम- येषामेव कमेसखरूपविशेषामावेऽपि नित्यानां तेषामनुष्ठानायासदुःखमात्रेण क्षयो न फल-

१ ख. ट. ज, “न्धि विरः ।

/ [१० १ ८ ०११] आनन्दगिरिडतदीकासंबङितश्शांकरभाष्यसमेता । ५२९

नरमस्ि, तेषामेव काम्यानामङ्गादयाधिक्यामावेऽपि फटकामित्वमधिकारिण्यस्तीत्येता. व्मा्रेण स्वगादिमहाफटत्वमित्ययं विभागो न प्रमाणवानित्यर्थः ।

तस्माभ्न नित्यानां कमेणामद्ष्टफलाभावः कदाविदप्युपपधते । अत- आविद्यापूवंकस्य कमणो विद्यैव शरुभस्या्ुभस्य वा क्षयकारणमरेषतो न नित्यकमोनुष्ठानम्‌ । अविद्याकामबीजं हि सर्वमेव कमै । तथाचोपपा- दितम्‌ । अविदरद्विषयं कमे विदद्विषया च सवेक्मंसंन्यासपू्िका ्ान- निष्ठा । उभौ तौ न विजानीतः, वेदाविनाशिनं नित्यम्‌, त्रानयो- गेन सांख्यानां कमयोगेन(ण) योगिनाम्‌, अङ्घानां कर्मसङ्गिनां, तच्व- विशु, गुणा गुणेषु वर्तन्त इति मत्वा न सनते, सवंकमाणि मनसा संन्यस्याऽऽस्ते, नेव किंचित्करोमीति युक्तो मन्येत तखित्‌, अ्था- ठ्ठ; करोमीति । आरुरुक्षोः कमं कारणमारूढ स्य योगस्थस्य क्षम एव कारणम्‌ । उदाराङ्ञयोऽप्य्ञा ङ्गानी त्वात्मेव मे मतम्‌ । अङ्काः कर्मिणो गतागतं कामकामा लभन्ते । अनन्याभिन्तयन्तो मां नित्ययुक्ता यथो- कमात्मानमाकाश्चकटपमकटपषयुपासते । ददामि बुद्धियोगं तं येन मामुपयान्ति ते । अथोन्न कर्भिणोऽन्ना उपयान्ति ।

उक्तविमागायोगे फटितमाह-तस्मान्नेति । काम्यवन्नित्यानामपि पितृोकाच- दृष्टफटषस्ये दुरितनिवृक्त्यथेत्वायोगात्तादर्थ्येनाऽऽत्मविद्ेवाम्युपगन्तम्येत्याह--अत- येति । शमाश्ुमास्मकं कमं समैमविद्यापूवैके चेदशेषतस्तर तस्य क्षयकारणं विदेत्युप- पद्यते नतु सब कमोविद्यपूवैकमिति पिद्धमित्याशङ्कयाऽऽह--अविदेति । तत्र हिश- ब्द्योतितां युर दशयति-- तयेति । इतश्चाविद्वद्धिषयं कर्मेल्याह-अविदरदिति । अधिकारिभेदेन निष्ठाद्वयमि्यत्र वाक्योपक्रममनुकूयन्नात्मनि कर्तृत्वं कमेत्वं घाऽऽ- रोपयन्न नानात्यात्मानमिति वदता कमाज्ञानमुटमिति दर्ितमित्याह-उभाविति । आत्मानं याथातथ्येन जानन्कतैत्वादिरहितो भवतीति ब्रुवता कमेपन्याते ज्ञानवतोऽपि- कारित्वं सूचितमिलयाह-बेदेति। निष्ठाद्वयमधिकारिमेदेन बोद्धन्यमिलयत्रैव बाक्या- न्रमाह-ह्वानेति । न बुद्धिभेदं जनयेदिल्यत्र चाविद्यामृत्वं कर्मणः सूचयता करम- निषठाऽविद्रदधिषयाऽनुमोदितेत्याह--अद्गानामिति । यदुक्तं विद्रद्विषया संन्यासपूर्बिका ज्ञाननिष्ठेति त्र तक्तविततु महाबाहो गुणक्मेबिमागयोरित्यादि वाक्यमुदाह्रति- तश्वविस्िति । तत्रेव वाक्यान्तरं पठति- सर्वेति । विदुषो ज्ञाननिष्ठव्यत्रेव पाश्च- मिकं वाक्यान्तरमाह नैवेति । तत्रवार्थपिद्धमर्थं कथयति-- अङ्क इति । मन्यत इति संबन्धः । अज्ञस्य चित्तरा्यर्थ॒करम॒॑शुद्धचित्तस्य कर्मपन्यापो ज्ञानप्राप्तौ

हेतुरित्यत्र वाक्यान्तरमाह - आरुरुक्षोरिति । यथोक्ते विमागे सराप्तमिकं वाक्थमनुगु- ९५७

\ ५३० श्रीमद्धगवद्रीता-- [० १ <-छो ०६६] णमिश्याह--उदारा इति । एवं ्रयीधभैमित्यादि नामिकं वाकषयमविदधद्धिषयं कर्म. त्यत्र प्रमाणयति-- अन्ना इति । विदुषः संन्यापपूर्विका ज्ञाननिष्टत्यत्रैव नावमिकं वाक्यान्तरमाह-अनन्या इति । मामित्येतव्याचष्ट- यथोक्तमिति । तेषां सततयु क्तानामित्यादि दाश्मिकं वाक्यं तत्रैव प्रमाणयति--ददामीति । विधधावतामेवं मगव- त्मािर्िदशादितरषां तदप्राप्तिः सचितेत्यर्थतिद्धमर्थमाह--अथादिति ।

भगवत्करमकारिणो ये यक्ततमा अपि कर्मिणोऽ्गास्त उत्तरोत्तरही नफलत्यागाबसानसाधनाः । अनिर्देश्या्षरोपासकास्त्वटेष्टा सवेभता- नामित्याद्याध्यायपरिसमाप्त्यक्त साधनाः केज्राध्यायादध्यायत्रयोक्तह्ना- नसाधनाँ श । अधिष्ठानादिपश्चहेतुकसवैकमंसंन्यासिनामात्पेकत्वाकत त्वज्ञानवतां परस्यां ज्ञाननिष्ठायां वतमानानां भगवत्तत्चविदापनिष्टठा- दिकरपफटत्रयं परमहंसपरिव्राजकानामेब छन्धभगवत्स्वरूपात्मेकत्वक्चर- णानां न भवति मवत्येवान्येषामङ्घानां कपिणामसंन्यासिनामित्येष गीताशास्ोक्तस्य करपव्याकरतग्याथेस्य विभागः । अविद्यापूकत्व सर्वस्य कमणोऽसिद्धमिति चेत्‌ । न, ब्रह्महत्यादिबत्‌। यथपि शास्ञा वगतं निलयं कमं तथाऽप्यविधावत एव भवति ।

ननु भगवत्क्मकारिणां युक्ततमत्वात्कर्मिणोऽपि भगवन्तं यान्तीत्याहङ्कयाऽऽह- भगवदिति । ये मत्कर्मकृदित्यादिन्यायेन मगवत्कमेकारिणस्ते यद्यपि युक्तत मास्तथाऽपि कर्मिणोऽन्ञाः सन्तो न भगवन्तं सहप्ता गन्तुमहेन्तीत्यथंः । तेषामन्तवे गमकं दरोयति--उत्तरोत्तरेति । चित्तप्तमाधानमारम्य फर्त्यागपर्यन्तं पाठक्रमेणो- त्तरोत्तरं हीनपाघनोपादानादम्याप्ाप्तमथंस्य मगवत्कमेकारित्वामिधानाद्धगवत्कर्मकाः रिणामज्ञत्वं विज्ञातमित्यथः । ये त्वक्षरमनिर्देरयमित्यादिवाक्यावष्टम्भेन विद्भद्धिषयत्वं संन्यापतपूवैक्ञाननिष्ठाया निधारयति--अनिरदेऽ्येति । उक्तपाषनास्तेन ते सन्याप्त- रवकन्ञाननिष्ठायामधिक्रियेरतिति शेषः । किंच त्रयोदशे यान्यमानित्वादीनि षतुदंशे च प्रकाशां च प्रवृत्ति वेत्यादीनि यानि पृश्वदशो च यान्यपङ्गत्वादीन्युक्तानि वैः सर्वः साधनैः सहिता मवन्त्यनिरदेहयाक्षरोपाप्तकास्ततोऽपि ते ज्ञाननिष्ठायामेवाधित्रियेरननि- त्याह- क्षेत्रेति । निष्ठाद्वयमधिकारिभेदेन प्रतिष्ठाप्य ज्ञाननिष्ठानामनिष्टमिष्ठं मिश्रमिति त्रिविधं कममफलं न मवति कंतु मुक्तिरेव करमनिष्ठानां तु भिविधं कर्मफरं न मुक्ति- रिति शाख्चाथविमागमभिप्रतमुपसंहरति- अधिष्टठानादीति । यदुक्तमविद्याकामबीनं

१ क. ख. छ. मिद्यध्याः । घ. 'मिदयाध्याः । २ भ्र. व्याद्यध्या। ३ क. “नानां चाधि । ख, छ. "नानां च तेर्षां ्रथोक्ताधिः । ४ घ. छ. °वत्यन्ये* । ५ क. ख. न्ष. "येव्रभन्ये" ।

[अ० १ <छो ०६६]आनन्दगिरिडतदीकासवलितक्षांकरभाण्यसमेता । ५३१

एवं कर्मेति तन्न श्ाज्ञावगतस्य कर्मणोऽविद्यापुवेकत्वानुपपत्तेरित्याक्षिपति--अवि- पति । दृष्टान्तेन समाधत्ते---नेति । तत्नामिमतां प्रतिज्ञां विमजते--यद्यपीति ।

यथा प्रतिपेधश्ाल्ञावगतमपि ब्रह्महत्यादिलक्षणं कर्मानथंकारणम- बिधाकामादिदोषवतो भवत्यन्यथा भ्रृष्यनुपपत्तेस्तथा नित्यनेमित्ति- ककाम्यान्य्पीति । व्यतिरिक्तात्मन्यज्गाते भटत्तिनित्यादिकमस्वनुपप- भेति चेत्‌ । न, चरनात्पकस्य कर्मणोऽनातमकतकस्याहं करोमीति सिद्देनात्‌ । देहादिसंघातेऽदंमदययो गाणो न मिथ्येति चेद्‌ । न; तत्कार्येष्वपि गोणस्वोपपत्तेः । आत्मीये देहादिसंघतेऽदप्रत्ययो गौणो यथाऽऽत्मीये पुत्र आत्मा वै पुत्र नामासीति, रोके चापि ममभ्राण एवायं गोरिति वदत्‌ ।

उक्तं दृष्टान्तं ग्याच्टे-- यथेति । भविद्यादिमतो नक्षहत्यादि कमेत्यत्र॒हित्‌- माह-भन्यथेति । दाष्टन्तिकं गृहणति- तयेति । वान्यप्यविद्यादिमतो मबन्तीत्य- विद्यादिपूर्मकत्वं तेषामेषितन्यमित्यथः । पारो किककमेपु देहा्यतिरिक्षात्मज्ञानं विना रवृत््ययोगान्न तेषामविद्यापूषैकतेति शङ्खत--व्यतिरिक्तेति । सत्यपि व्यतिर्का- स्तने पारमायिकात्मन्ञानामावान्मिथ्याज्ञानदिव नित्यादिकर्मसु प्रवृत्तेरविद्यापूरवकत्वं तेषामप्रतिहतमिति परिहरति- नेत्यादिना । कमेणश्चटनात्मकत्वान्नाऽऽत्मकतकत्व तस्य निष्कियत्वादेहादिपतषातस्य तु सक्रियत्वात्तत्कतकं कमे युक्तं तथाऽपि संषा- तेऽहममिमानद्वाराऽहं करोमील्यात्मनो मिथ्याभीपूिका कमंणि प्रवृत्तिर्टा तेनाविधा- बेकत्वं तस्य युक्तमित्यथः । यदुक्तं देहादिपंघातेऽहममिमानस्य मिथ्यान्ञानत्वं तदा- तिपति- देहादीति । हधियो गौणत्वे तस्पू्वककर्मस्वपि गौणत्वापत्तरात्मनोऽनरथा- मावात्तज्निवृत््यर्थ हेत्वन्वेषणं न स्यादिति दषयति-नेति। एतदेव प्रपश्चयज्नादौ चोदये प्रपश्चयति -भास्मीय इति । तत्र श्रल्वष्टम्भेन दष्टान्तमाह- यथेति । दररितश्च- तेरात्मीये पू्रेऽहप्रलयो गोणो यथ। संषतिऽप्यात्मीयेऽहप्रल्यस्तथा युक्त इयर्थः । मेदधीपूषैकत्वं गौणपियो रोके प्रपिद्धमिलयाह-- लोके चेति । खोकवेदानुरोषेनाऽऽ- त्मीये संघातेऽहषीरपि गणी स्यादिति दाष्टान्तिकमाह-तद्रदिति ।

नैवायं मिथ्याप्रत्ययो मिथ्यापत्ययस्तु स्थाणपएरूषयोरण्यमाणविशे- षयोः । न गोणप्रस्ययस्य यृरुयकाय।यैत्वमधिकरणस्तुष्यथत्वाह्ुप्तोप- माशब्देन । यथा सिह देवदत्तोऽभ्रिमांणवक इति सिह इवाभ्िरिव करौ ्पेङ्ल्यादिसामान्यव्वादेवदत्तमाणवकाभिकरणस्तुलयर्थमेव न तु सिहकायंमभिकार्यं वा गोणशब्दमत्ययनिमित्तं किंचित्साध्यते भिथ्या-

भ्रत्ययका्यं त्वनर्थमनुभवति। गोणपत्ययविषयं च जानाति नेष तिह

५ ५३२ श्रीमद्धगवद्धीता- [अ० १ <छो ०१६}

देवदत्तः स्याज्नायमभ्निमाणवक इति । तथा गोणेन देहादिसंघातेनाऽऽ- त्मना छृतं कमे न युख्येनाहंपत्ययविषयेणाऽऽत्मना छृतं स्यात्‌ । न हि गौणसिहामिभ्यां कृते कमे मुख्यसिहाप्निभ्यां कृतं स्याद्‌ । न च क्रौर्येण वैङ्गरयेन वा पुरूयसिहाग्न्योः कार्य किंचित्क्रियते स्तुदय्॑थत्वेनो- पक्षीणत्वात्‌ । स्तृयमानो च जानीतो नाहं सिंहो नाहमभिरिति न सिस्य कमे ममागनेशेति तथा न संघातस्य कमम मम मृरुयस्याऽऽत्मन इति प्रत्ययो युक्ततरः स्यान्न पनरह कता मम कर्मेति ।

मिथ्याधियोऽपि मेदषीपूव॑कत्वंमवादात्मीये सघातेऽहंषियो मिथ्यात्वमेव किं न स्यादित्याशङ्कयाऽऽह-नैवायमिति । मेदषीपूवैकत्वामवे कथं मिथ्याधीरुदेतीला- शाङ्याऽऽह-- मिथ्येति । अधिष्ठानारोप्ययोर्विवेकाग्रहात्तदुत्पत्तिरितलर्थः । देहादाव- हधियो गौणतेति चोये विवृते तत्कायेष्वपीत्यादिपरिहारं विवृणोति- नेत्यादिना । हेतुमागं विमजते-- यथेति । सियो देवदत्त इति वाक्यं देवदत्तः रिंह इवेत्युपमया देवदत्तं कौयायधिकरणं स्तोतुं प्रवृत्तमभ्निम।णषक इत्यपि वाक्यं माणवकोऽभ्रिरिवेत्य- पमया माणवकस्य वैङ्गल्याधिकरणस्य स्तुत्यथेमेव न तथा मनुष्योऽहमिति वाक्यस्या- भिकरणस्तुत्यथता मातीत्यथैः | देवदत्तमाणवकयोरधिकरणत्वं कथमित्याशङ्धाऽऽह- करौर्येति। किंच गोणशम्दं तत्परस्ययं च निमित्तं कृत्वा पिहकार्यं न रंभिदेवदत्ते ताध्यते नापि माणवके किचिदश्निकार्यं मिथ्याधीकार्यं त्वनथैमात्माऽनुमवत्यतो न देहादाबह्धी- गौणीस्याह--न स्विति । इतोऽपि देहादौ नाहंषीर्मौणीत्याह--गौणेति । यो देव- दत्तो माणवको वा गौण्या पियो विषयस्तं परो नैष पिंहो नायमभ्निरेति जानाति नैव- मविद्भानात्मनः संघातस्य च सत्यपि भेदे संघातस्यानातमत्वं प्रत्येत्यतो न संषातिऽ- शब्दप्रत्ययो गोणावित्यथः । संघति तयेोर्गोणत्वे दोषान्तरं समृशिनोति- तयेति । तथा सत्यात्मनि कतरैत्वादिप्रतिभास्तािद्धिरिति शेषः। गौणेन कृतं न मुख्येन कृतमि- तयुदाहरणेन स्फटुटयति- न हीति । यचपि देवदत्तमाणवकाम्यां कृतं कार्यं मुख्याभ्यां पिहाभ्निम्यां न क्रियते तथाऽपि देवदत्तगतक्रौर्येण मरूयषिहस्य माणवकनिष्ठ- ल्येन मुख्याभनेरिब च संघातगतेनापि जडइत्वेनाऽऽस्मनो मुख्यस्य किंचित्कार्यं कृतं भविष्यतीत्याशङ्कयाऽऽह-- न चेति । देहादावहंधियो गोणत्वायोगे हेत्वन्तरमाह- स्तृयमानाविति । देवदत्तमाणवकयोः तिंहाभिम्यां मेदधीपुवेकं तव्यापारवत्त्वाभावधी- वदात्मनोऽपि मुख्यस्य संघातादेदषीद्रारा तदीयन्यापारराहित्यमात्मनि दष्टं स्यादि- त्यथः । न्यावर्त्य ददौयति-न पुनरिति ।

यचाऽऽहुरात्मीयेः स्मृतीच्छामयत्नैः कमेहेतुभिरात्मा करोतीति। न,

१क्‌.ख. ध. भ्न, श्टर्भेनोः।

[अ ०१ ८छो ०६ ६] आनन्द गिरिषृतदीकासवटितशांकरभाष्यसमेता । ५३३

तेषां मिथ्यापरल्ययपू्ैकत्वात्‌ । भिथ्याप्रल्ययनिमिचेष्टानिष्टानुभूतक्रिया- फलटजनितसंस्कारपुवंका हि स्सृतीच्छाप्रयत्नादयः । यथाऽस्पिञ्जन्मनि दे्ादिसंघाताभिमानरागदरेषादिकृतौ षमोभर्मो तत्फलानुमवश्च तथाऽ- तीतेऽतीवतरेऽपि अन्मनीलयनादिरविधाछतः संसारोऽतीतोऽनागता- लमेयः । तत सवैक्मसंन्यासाज्ज्ञाननिष्ठायामात्यन्तिकः संसारोपरम इति सिद्धम्‌ । संघतिऽहंधियो मिथ्याधीत्वेऽपि न तत्कृतमात्मनि करत्वं किं त्वात्मीयेज्ञनेच्छाप्- यलैरस्य करत्वं वास्तवमिति मतमनुवदति-- यश्चेति । ज्ञानादिकृतमि कतव मिथ्याधीकृतमेव ज्ञानादीनां मिथ्याधीकायत्वादिति दृषयति-न तेषामिति । तदेव प्रपश्चयति-- मिथ्येति । मिथ्याज्ञानं निमित्तं कृत्वा किंचिदिष्टं किंचिदनिष्टमित्यारेष्य तद्ाराऽनुमूते तस्सिन्मेप्सानिहापताम्यां क्रियां निवैत्यै तयेष्टमनिष्टं च फं मुक्त्वा तेन सकारेण ततृ्षकाः स्मृत्ादयः स्वात्मनि क्रियां कुषैन्तीति युक्तं कत्वस्य भिथ्यात्व- मिलयर्थः । अतीतानागतजन्मनोरिव वर्तमानेऽपि जन्मनि कर्तृत्वादिपरारस्य व्तुत्व- माशङ्कघाऽऽह-- यथेति । विमतौ काटावविधाङृतपंपतारवन्तो काढत्बादरतमानकाङ- वदिलयर्थः । संप्ारस्याविधाक्ृतत्वे फरितमाह-ततशेति ।

अभिद्ात्मकत्वाच देहाभिमानस्य तश्िषटत्तौ देहानुपपत्तेः संसारा- नुपपत्तिः । दे हादिसंघात आत्माभिपानोऽविद्यात्मकः । न हि कोके गवादिभ्योऽन्योऽहं मत्तशचान्ये गवादय इति जानंस्तेष्वहमिति भरत्ययं मन्यते कथित्‌ । अनानंस्तु स्थाणो पुरुषविज्ञानवदविबेकतो देहा- दिसंघाते कु्यादहामिति प्रययं न विेकतो जानन्‌ । यस्त्वास्मा बै प्र नामासीति पु्रेऽेमत्ययः स तु जन्यजनकसंबन्धनिमिलो गोणः । गौणेन चाऽऽत्मना भोजनादिवत्परमार्थकायं न श्रक्यते कतु गोणर्सि- हामिभ्यां युख्यसिहारिकायवत्‌ ।

तस्याऽऽविद्यस्वेन विद्यापोद्यत्वे हेत्वन्तरमाह- अविद्येति । कुतोऽस्यावि्ाङ्. तत्वे धमाधमेक्ृतत्वसंभवादिलयाशङ्कथाऽऽह--देहादीति । आत्मनो धमीदिकर्वृत्व- स्याऽऽविद्यत्वान्नाविद्यां विना कर्मणां देहाभिमानः संमवल्यतश्चाऽऽत्मनः संषातेऽहम- मिमानस्याऽऽविद्या विद्यमानतेत्यथः । आत्मनो देहाद्यमिमानस्याऽऽविद्यकत्वमन्व- यव्यतिरेकाम्यां साषयन्ग्यतिरेकं दशैयति- न हीति । अन्वयं दशीयन्व्यतिरेकमनु- वदति-अजानन्निति । पत्रे पितुरहंधीवदात्मीये देहादावहधीर्गोणीत्युक्तमन्‌वज दति- यस्त्विति । तत्र दृष्टान्तश्रुतेर्गोणात्मविषयत्वमुक्तमङ्गी करोति-स तिति। तहि देहादावपि तथैव खकीये स्यादहधीगौणीत्याशङ्कयाऽऽह-गौणेनेति । न हि

८५३४ श्रीपद्धगवट्रीता- [अ० १ <छो ६६६]

स्वकीयेन पुत्रादिना गोणात्मना पितृभोजनादिकार्यं क्रियते तथा देहादेरपि गौणोत्मते तेन ॒कतत्वादिकार्यमात्मनो न वास्तवं स्तिध्यतीवयर्थः । गौणात्मना मुख्यात्मनो नाकि वास्तवं कायेमि्यत्र दृष्टान्तमाह-- गौणेति । न हि गौणपिहेन देवदत्तेन मुरूयरधि- हकार्य क्रियते नापि गोणा्चिना माणवकेन मुखूयाभ्निकार्थं॑दाहपाकादि तथा देह- दिना गोणात्मना मु्यात्मनो न वास्तवं कार्यं कर्तृत्वादि कं शक्यमित्यर्थः ।

अदृष्टविषयवोदनाप्रामाण्यादात्पकतंन्यं गौभेरदेहेन्दियात्पभिः क्रियत इति चेत्‌। न, अविदयाटृतात्मकत्वात्तेषाम्‌ । न गोणा आत्मानो देहेन्द्रि यादयः । कथं तहि मिध्याप्रत्ययेनेवौसङ्गस्याऽऽत्मनंः संगलयात्मत्वर्मा- पाद्यते तद्धावे भावात्तदभावे चाभावात्‌ । अविवेकिनां शङ्गानकाले बारानां इयते दीर्घोऽहं गोरोऽहमिति देहादिसंघातेऽदहंमलययो न त्‌ बिवेकिनामम्योऽहं देहादिसंघातादितिङ्गानवतां तत्कारे देहादिसंधा- तेऽहंमरल्ययो भवति । तस्मान्मिथ्याप्रल्ययाभावेऽभावात्तत्छरेत एव न गोणः । प्ृथग्यरहममाणभिशेषसामान्ययोहि सिहदेवदस्षयोरभ्रिमाणवक- योवा गौणः प्रत्ययः शब्दभयोगो वा स्यान्नाग्ह्यमाणसामान्ययितेषयोः।

स्वगेकामादिवाक्यप्रामाण्याशत्मनो देहा्तिरेकज्ञाना्तस्य च केवकस्याक्- त्वात्तत्कर्तव्यं करम गौणेरेव देहाधात्ममिः संपाद्यते न हि सवयेव शरौ तादिरेकन्ञाने देहादावास्मत्वमात्मने। मुरूयं युक्तमिति चोदयति-- अदृष्टेति । न देहादौनामात्मत्वं गौणं तदीयात्मत्वस्याऽऽविदयत्वेन मुख्यत्वादतो न गोणात्मभिरात्मकतम्यं कम क्रियते कितु मिथ्यात्मभिरिति परिहरति-नाविधेति । तप्रेव विवृण्वन्नजयं स्कुट- यति-न गोणा इति । कथं तार देहादिविषयात्मत्वप्रथल्याश ङ्चाविद्याकृतेला- दिहेतं विमनते-केथं तदंति । देहादीनामनात्मनामेव स्ततामात्मत्वे मिथ्याप्र्यय- कृतमियघ्रान्वयन्यतिरेकावदाहरति-तद्धाव इति । उक्तेऽन्वये शाज्जायपंस्कार- शून्यानामनुमवं प्रमाणयति--अबिवेकिनामिति । व्यतिरेकेऽपि द्रिते शाज्ञामि- ज्ञानामनुमवमनुकूढयति- न त्विति । अन्वयग्यतिरेकाम्यामनुभवानुपारिणां तिद्ध- मथेमुपसंहरति- तस्मादिति । तत्कृत एव देहादावहभत्यय इति शेषः । कि ग्यवहारमूमौ भेदग्रहस्य गौणत्वन्यापकत्वत्तस्य प्रकृतेऽमावान्न देहादावहंशम्दप्र्यो गोणाविल्याह--पृथगिति ।

यत््क्तं भुतिप्रामाण्यादिति । न, तत्पामाण्यस्यादृष्टमिषयत्वाद्‌ । भदयक्षादिपमाणानुपरन्धे हि विषयेऽग्निहोत्रादिसाध्यसाधनसंबन्धे श्तेः

१क.ध. छ. फं । २ क्ष. "वाऽऽत्मः । घ. “वानात्मना सं । ३ क. नः सङ्गात्म । ४१. भाप" । छ. श. 'मापद्न्ते त* । ५ क, किं । ६ क, ^रिभ्यां सि ।

[अ० १ (छो ०६१} थानन्दगिरिकृतदीकासंवखितज्ञांकरभाष्यसमेता। ५३५

भामाण्यं न प्रलक्षादिनिषयेऽषटद शंनायत्वात्मामाण्यस्य । तसान्न श

मिथ्याङ्गाननिमि्तस्याहंमत्ययस्य देहादिसंघाते गोणत्वं कखयितुं

कक्यम्‌। न हि भुतिश्चतमपि शीतोऽभनिरमकाशो वेति हरुबत्मामाण्ययपेति।

अटृ्टविषयचोदनाप्रामाण्यात्कररात्मनो म्यतिरेकावधारणात्तस्य देहादावहममिमा- नस्य गोणतेत्युक्तमनुवदति--यस्विति । श्रुतिप्रामाण्यस्याज्ञाताथविषयत्वान्मानान्तर- मिद्धे व्यतिरिक्तात्मनि चोदनाप्रामाण्यामावान्न तदवष्टम्भेन देहादावात्मामिमानस्य गौणतेत्युत्तरमाह-न तदिति । श्रुतिप्रामाण्यस्यादृष्टविषयत्वं स्पष्टयति-भरत्यक्ना- दीति । अज्ञातार्थज्ञापकं प्रमाणमिति स्थितेनं ज्ञति श्तिप्रामाण्यमित्याह-अदृ्टेति । अन्ञातसाध्यताधनपंभन्धनोधिनः श्ाखरस्यातिरिक्तात्मन्योदासीन्ये फडितमाह -तस्मा- दिति । अन्वयन्यतिरेकाम्यां दष्टो मिथ्याज्ञाननिमि्तौ देहादिसषातेऽहंप्रययस्त- स्येति यावत्‌ । अन्यविषयत्वाश्वोदनाया नातिरिक्तात्मविषयतेत्युक्तमिदानीं तद्धिषयत्वा- गीकारेऽपि न तनिर्वोदु शक्यं प्रतयक्षविरोषादित्याह-न हीति ।

यदि प्रयाच्छीतोऽभ्रिरपकाश्चो वेति तयथाऽप्यथान्तरं भरुतेधिवर्षितं कर्प्यं प्रामाण्यान्यथानुपपततेने तु भमाणान्तरषि्द्धं स्ववचनविरुद्धं बा। कर्मणो मिथ्याप्रलयवत्कतृकत्वात्कतुरभावे श्रुतेरमामाण्यमिति चेत्‌ । न, बरह्मवि्यायामथवस्योपपत्तेः । अपोरुषेयायाः श्रतेरपंमावितदोषाया मानान्तरव्रिरोषेऽपि प्रामाण्यमप्रत्यास्येय- मिह्यमिप्रेल्याऽऽह- यदीति । स्वार्थं बोषयन्त्याः श्रतेरविरोषपिक्षत्वाद्विरुद्धा्थवा- दित्वे तत्परिहाराय षिवक्षितमथौन्तरमविरुद्धं तस्याः खीकर्तव्यं विरोपे तत्प्रामाण्यानुष- पत्तेरिलयाह-तथाऽपीति । अविरोधमवधा(धी)य श्रत्य्थकल्मना न युक्तेति न्याव- यमाह- न . स्विति । अविद्यावत्कतुकं कर्मेति त्वयोपगमादुत्पन्नायां विद्यायामविद्या- भावे तदधीनकवुरमावादन्तरेण करततारमनष्ठानाधिद्धौ करमकाण्डाप्रामाण्यमिलध्ययन- विधिविरोधः स्यादिति शङ्कते - कमेण इति । कर्मकाण्डश्चतेर्वि्योदयात्ू्वं ग्यावहा- रिकप्रामाण्यस्य ताच्तिकप्रामाण्याभावऽपि संभवाद्रह्यकाण्डश्रुतेश्च तात्तिकप्रामाण्यस्य ब्रहमविद्याजनकत्वेनोपपन्नत्वान्नाध्ययनविधिविरोध इति परिहरति-न ब्रह्मेति । कमेविधिशरुतिवद्रद्यविद्याविधिश्चतेरपामाण्यपरसङ्ग इति चेत्‌ । न, बाधकपरत्ययानुपपत्तः । यथा ब्रह्मविधाविधिश्चत्याऽऽत्मन्यवगते देहा- दिसंधातेऽहभरलययो बाध्यते तथाऽऽत्मन्येवाऽऽत्मावगतिने कदाचित्केन- चित्कथंचिदपि बाधितुं शक्या फलाग्यतिरेकावगतेयथाऽभिरुष्णः भका- श॒भेति। न च कमेविधिश्चतेरमामाण्यं, पुवेपुमैप्रहत्तिनिरोधनोत्तरोचराप्‌-.

१ क. घ छ. 'पुरवापू्वे" ।

५३६ | भ्रीपद्धगवद्रीता- [अ० १ ८छो ०११]

ईप्रहसिजननस्य भरल्यगात्माभिमुखुयपदस्युत्पादनायंत्वात्‌ । मिथ्यात्वेऽ-

प्युपायस्योपेयसत्यतया सत्यत्वमेव स्यायथाऽथवादानां विधिश्ञेषा-

णाम्‌ । लोकेऽपि बारोन्मत्तादीनां पयओआदौ पाययितव्ये च्डाव्ना-

दिवचनमर्‌ । भरकारान्तरस्थानां च साक्षादेव प्रामाण्यसिद्धिः भागात्म-

ज्ञानादेहाभिमाननिमिचपरयक्नादि परामाण्यवत्‌ । |

कर्मकाण्डश्रुतेस्तात्तिकप्रामाण्यामावे ब्रह्मकाण्डश्रतेरपि तदसिद्धिरविशेषारिति हाङ्कते--कर्मेति । उत्पन्नाया ब्रह्मविद्याया बाधकामविन प्रमाणत्वात्तद्धेतुशचुतेसाच्तिकं भरामाण्यमिति दूषयति---न षाधकेति । ब्रह्मविद्याया बाधकानुपपर्तिं ष्टान्तेन साष- यति- यथेति । देहादिपंघातषदिल्यपेरथः । टोकिकावगतेरिवाऽऽत्मावगतेरपि फल- व्यतिरेकमुदाहरणेन स्फारयति-- यथेति । फटमन्ञाननिवृत्तिः । कमेबिधिश्चुतिवदित्ुकतं दृष्टान्तं विषटयति-न चेति । अनादिकारप्रवृत्तस्वामाषिकप्रवृत्तिग्यक्तीनां प्रतिबन्धेन यागा्यटोकिकगप्रवृत्तिव्यक्तीर्जनयति कर्मकाण्डशरुतिस्तञ्जननं च चित्तशुद्धिद्वारा प्रय. गात्मामिमुख्यप्रवृत्तिमुत्पादयति, तथा च कमेविधिश्रुतीनां पारम्पर्येण प्रत्यगातमज्ञाना- ्त्वात्तास्विकप्रामाण्यतिद्धिरित्यथैः । नन्वेवमपि शरुतेरमिथ्यात्वाद्धमामाप्तवदप्रामाण्यमिति चेत्नेत्याह-- मिथ्यात्वेऽपीति । खखूपेणाप्तत्यत्वेऽपि सत्योपेयद्वारा प्रामाण्यमित्यत्र दृष्टान्तमाह- यथेति । मश्राथ॑वादेतिहा्पुराणानां शरुतेऽर्थे प्रामाण्यामावेऽपि शेषिवि- ध्यनुरोधेन प्रामाण्यवत्परकृतेऽपि श्रुतेः खरूपेणाप्तत्याया विषयमप्तत्यतया सत्यत्वे प्रामा- प्यमविरुद्धमित्य्थः । वाक्यस्य शेषिविध्यनुरोषेन प्रामाण्यं नाटोकिकमित्याह- छोकेऽपीति । कमेकाण्डश्चतीनामुक्तरीत्या परम्परया प्रामाण्येऽपि साक्षात्प्रामाण्यमुषे तितमित्याशङ्कयाऽऽह--प्रकारान्तरेति । आत्मन्ञानोदयात्प्रागवस्या प्रकारान्तरं, तत्र स्थितानां कर्शरुतीनामन्ञातप्ंबन्धनोधकत्वेन पताक्षादेव प्रामाण्यमिष्टमित्यर्थः । ज्ञाना- स्पू्वं कर्श्रुतीनां ्यावहारिकप्रामाण्ये दृष्टान्तमाह-परागिति ।

यशु मन्यसे स्वयमव्याप्रियमाणोऽप्यात्मा संनिधिमात्रेण करोति तदेव च पुख्यं कवेत्वमात्मनः। यथा राजा युध्यमानेषु योधेषु युध्यत इति प्रसिद्धं स्वयमयुध्यमानोऽपि संनिधानादेब नितः पराजितेति च

तथा सेनापतिवाचैव करोति क्रियाफलसंबन्धश्च राह्नः सेनापतेश्च दृष्टः, यथा च ऋतिवक्रम यजमानस्य, तथा देहादीनां कमीऽऽत्मढृते स्यात- त्फटस्याऽऽत्मगामित्वात्‌ । यथा च भ्रामकस्य खाहश्रामयितृत्वादग्या- पृतस्यैव युरूयमेव कत्वं तथा चाऽऽत्मन इति । तदसत्‌, अकुवेतः कारकत्वपरसङ्गात्‌ । कारकमनेकमरकारमिति चेत्‌ । न; राजपभूतीनां

१ ध. सत्याथल.। २ ख.छ. क्ष."ववाप्राः। ३क, घ. “वौ मैव।

[अ० { <-छो ०६ ६]आनन्दगिरिकृतरीकासंवङितशांकरभाष्यसमेता । ५३५

पुख्यस्यापि कवैत्वस्य दश्चनात्‌ । राजा तावत्स्रव्यापारेणापि युध्यते योधानां योधयितृत्वेन धनदानेन च युख्यमेव कतैत्वं तथा जयपराज- यफ़लोपभागे। वथा यजमानस्यापि रधानल्यागेन दक्षिणादानेन च युख्य- मेव कतैत्वम्‌ । तस्मादव्यापृतस्य कतैत्वोपवारो यः स गौण इत्यवग- म्यते । यदि युख्यं कतैत्वं सखबव्यापारलक्षणं नोपलभ्यते राजयज- मानमथृतीनां तदा संनिधिमात्रेणापि कतेत्वं मुरूयं परिकटप्येत यथा भ्रामकस्य लोहश्नामणेन न तथा राजयजमानादीनां स्वव्यापारो नोप- कभ्यते। तस्मात्संनिधिमत्रेणापि कठत्वं गोणमेव। तथा च सति तत्फ- संबन्धोऽपि गौण एव स्यात्‌ । न गौणेन मुख्यं कार्य निर्ैतयते ।

प्रातीतिककतैत्व्याऽऽविद्यतवेऽपि श्युतिप्रामाण्यमम्र्यूहमित्यक्तं संप्रति कर्ुत्वस्य प्रकारान्तरेण पारमा्थिकत्वमुत्थापयति-यच्तिति । स्वव्यापारामावे संनिधिमात्रेण कुतो मुख्यं कतेत्वमित्याशाङ्कय दष्टान्तमाह-- यथेति । खयमयुध्यमानत्वे कथं तत्फ- छवत्त्वमित्याशङ्कथ प्र्िद्धिवरादिल्याह--जित हति । कायिकव्यापाराभावेऽपि कत- तस्य मुख्यत्वे दष्टान्तमाह-सेनापतिरिति । तस्यापि फल्वक्यं राजवदविरशिष्टमि- ाह- क्रियेति । अन्यकमेणाऽन्यस्य संनिहितस्य मु्ये क्त्वे वेदिकमुदाहरण- माह--यथा चेति । कथमृतिजां कर्म यजमानस्येत्याशङ्कयाऽऽह--तत्कटस्येति । छन्यापाराहते संनिषेरेवान्यग्यापारहेतोमख्यकतत्वे इष्टान्तान्तरमाह-यथा चेति । क्रियां कुर्वत्कारणं कारकमिलयङ्गोकारविरोषाननेतदिति दूषयति-तद सदिति । कार- कविशेषविषयत्वेनाङ्गीकारोपपत्तिरिति शङ्कते-कारकमिति । स्वव्यापारमन्तरेण न किचिदपि कारकमिति परिहरति-न राजेति । ददनमेव विशदयति--राजेति । यथा राज्ञो युद्धे योधधितत्वेन धनदानेन च मुख्यं कत्वं तथा फलमोगेऽपि मुख्यमेव तस्य कर्॑त्वमित्याह-- तथेति । यदुक्तमृतिक्मं यजमानस्येति तत्राऽऽह--यजमा- नस्यापीति । स्वव्यापारादेव मुरूयं कतैत्वमिति स्थिते फङ्ितिमाह- तस्मादिति । तदेष प्रपञ्चयति-- यदीति । तर संनिधानादेव मुरूयं करत्वं राजादीनामुपगतमिति नेलाह-न तथेति । राजादीनां स्वन्यापारवक्े पूर्वोक्तं सिद्धमिलाह-तस्मा- दिति । राजप्रभतीनां सनिपेरेव कतूत्वस्य गौणत्वे जयादिफङवत्तवस्यापि सिद्धं गण- तवमित्याह- तथा चेति । तत्र पूर्वोक्तं हेतुत्वेन स्मारयति- नेति ।

तस्मादसदेमैतद्रीयते देहादीनां व्यापारेणाव्यापृत आत्मा कता भोक्ता च स्यादिति। भ्रान्तिनिमित्तं तु सर्भैयुपपद्यते। यथा स्मे मायायां चेवम्‌।

१क. ख. घ. छ. क्ष. मुख्यमन्यत्कतृ । २ ष. छ. श्रेण क' । २ स, "याया वैभव" । ५८ |

५३८ भरीमद्धगवद्रीता-- [अ ० १<छो ०१७]

न च देष्ा्ात्मप्रत्ययश्रान्तिसतानविच्छेदेषु युषुपिसमाध्यादिषु कतै.

त्वभोकृत्वा्यनयं उपरभ्यते । तस्मादश्रान्तिरत्ययनिमित्त एवायं

संसारभ्रमो न तु परमाथ इति सम्यग्दशेनादत्यन्तैमेवोपरम शति

सिद्धम्‌ ॥ ६६ ॥

अन्यम्यापारेणान्यस्य मुखूयकर्त॑त्वामावे फलितिमुपसंहरति- तस्मादिति । कथं तरि त्वयाऽऽत्मनि कर्ृत्वादि स्वीकृतं न हि बुद्धेसदिष्टं कती शाल्नार्थवत्वादिति न्याया- तत्राऽऽह-ञ्रन्तीति । कतेत्वा्याप्मनि भान्तमिलेतहुदाहरणेन सोरयति- यथेति । मिथ्याज्ञानकृतमात्मनि करतत्वादीत्यत्र व्यतिरेकं दशेयति--न चेति। उक्त- व्यतिरेकफरं कथयति- तस्मादिति । संप्तारभ्रमस्याविद्याकृतत्वे सिद्धे परमप्रकृतमु- पपंहरति--इति सम्यगिति ॥ १६ ॥

सर्वं गीताशास्नाथमुपसंहटास्ि्नध्याये विशेषतश्चान्त इह स्षास्ञा्थ- दाढ्याय संकेपत उपसंहारं कृत्वाऽयेदानीं शौद्संमदायविधिमाह-

इदं ते नातपस्काय नाभक्ताय कदाचन ॥ न चाश्चुशरूषवे वाच्यं न च मां योऽभ्यसूयति ॥६७॥

ष्दं शाखं ते तव हिताय मयोक्तं संसारविच्छित्तयेऽतपस्काय तपो- रहिताय न वाच्यमिति ठ्यवहितन संबध्यते । तपस्विनेऽप्यभक्ताय गुङ- दवभक्तेरहिताय कदाचन कस्यां चिदप्यवस्थायां न वाच्यम्‌ । भक्त- स्तपस्व्यपि सन्नश्ुशरूषुर्यो भवति तस्मा अपि न वाच्यम्‌ ।नचयोमां वासुदेवं प्रातं पुष्यं मत्वाऽभ्यसृयतयास्मपक्षसादिदोषाध्यारोपणेन ममेश्वरत्वमजानमन सहतेऽसावप्ययोग्यस्तस्मा अपि न वाच्यम्‌ । भग- षति भक्ताय तपस्विने शुधूषवेऽनसृयने च वाशष्यं शाद्धमिति सामथ्या- दम्यते । तत्र मेधाषिने तपस्विने वेत्यनयोधिकल्पदशेनात्‌ । शुभूषाभ- क्तियुक्ताय तपस्विने तचुक्ताय मेधाविने वा बाध्यम्‌ | श्श्रूषाभक्ति- वियुक्ताय न तपस्विने नापि मेधाविने बाध्यम्‌ । भगवत्यसूयायुक्ताय समस्तगुणवतेऽपि न वाच्यम्‌ । गुरुङ्ञभूषाभक्तिमते च वबाच्यमित्येष दाञ्ञपसप्रदायविषिः ॥ ६७ ॥ शाञ्तात्प्यार्थं विचारद्वारा निधौयीनन्तर श्छोकमवतारयति- स्मिति । प्रकृते स्षखष्टादज्ञाध्याये गीताशाल्ञा्भ स प्रतिपत्तिोकयोथमुपपंहत्यान्ते च पपेषमान्परि-

@ के ॐ = चे

त्यज्येत्यादौ विशेषस्तस्य स्क्षेपेणोपसंहारं कृत्वा संप्रदायविधिवचनस्यावसरे सतीदानी-

१ख.घ. छ. प्च, 'पुप्तस"।२ध. न्त टवोः। ३ ष. छ. शाल्नाथंसं" ।

[अ० १ ८छो ०१ ८] आनन्द गिरिकृतदीकासंवङितक्षांकरभाष्यस्मेता। ५१९

मिति योजना । किमिति विस्तरेणोपपंहतः शाज्ञाथः सं्िप्योपसंहियते तश्राऽऽद- शा्ञर्थेति । सं्ेपविस्तराम्यामुक्तोऽथः स्वेषां दृढतया बृद्धिमारोहतीत्य्थः । हिता- येल्येतदेव ग्याचष्टे--संसारेति । कदाचनेति सवैः संबध्यते । प्रतिपेधप्रामरध्यिद्ध- म्प कययति-- भगवतीति । अर्थपिद्धेऽये स्मृष्यन्तरमनुमृत्य मेषावित्वमन्तर्मादयति- तत्रेति । विकल्पदहहांनात्तेषक्तेषु विशेषणेषु मेषावित्वमपि प्रविशतीलयर्थः । विकट्पपक्ष कथमधिकारिप्रतिपत्तिरेति तत्राऽऽह-शरुश्रूषेति । ताभ्यां युक्ताय भगवत्यपूयारहि- ताय तपसिने वाच्यमिति संबन्धः । तदुक्ताय श्ुशरूषामक्स्यनुयाप्हितायेत्यर्थः । तपस्वित्वं मेषावित्वं वा निरपेक्षमधिकारिविशेषणमिति शङ्कां शातयति-श्चभूषेति । भगवद्विषयापूयाराहिवये तात्पर्यं सूचयति-- भगवतीति । कस्मै ताः षाच्यमेतदिलया- शङ्कय पूर्वोक्तपैगुणपंपन्नायेत्याह- गुरुदुशूषेति । अनुक्तेतरविरशेषणोपरक्षणाथमु- भयग्रहणम्‌ । मेधाविनस्तपसित्वं नातीवपिक्षते सवेमन्यद्वाधकामावादपेक्षितमेवेति मावः ॥ ६७ ॥ संप्रदायस्य कतैः फलमिदानीमाह-

य इमं प्रमं गयं मद्धकेष्वभिधास्यति ॥ भक्तिं मयि परां कृतवा मामेवेष्ययसंञ्चः ॥ ६८ ॥ य इमं यथोक्तं परश्मं॑निःश्रेयसार्यं केश्चवाज्ञंनयोः संषादरूपं ग्रन्थं गु्ठं गोप्यं मद्धक्तेषु मयि भक्तिमत्स्वभिधास्यति ष्यति ग्रन्यतोऽय- तश्च स्थापयिष्यतीतय्थः। यथा त्वयि मया । भक्तेः पुनग्रहणात्य- क्तिमानेण केवटेन क्षाख्लसंपरदाने पात्र भवतीति गम्यते । कथममिधा- स्यतीत्युच्यते भक्ति मयि परां त्वा भगवतः परमगुरोः श्रधूषा मया क्रियत इत्येवं ॑ृत्वेलयथः । तस्येदं फलं मामेवैष्यति पयुच्यत एवात्र सैशयो न कतेव्यः ॥ ६८ ॥ शाज्तंप्रदायप्वृत््यथेमृत्तर छछोकप्रवृत्तिं ददौयति-संप्रदायस्येति । य रव्यध्या- पको निर्दिश्यते । परमत्वे ग्रन्थस्य निरतिशायपुरुषाथंसाधनत्वमित्याह- परममिति । गोप्यत्वमस्य रहस्या्थविषयत्वात्‌ । यथोक्तपतवादस्य मरन्थतोऽभेतश्च भक्तेषु स्थापने इष्टान्तमाह- यथेति । मयि वासुदेवे भगवति । अनन्यमक्ते त्वयि यथा मया ्रन्थोऽथेतः स्थापितस्तथा मद्ध कतेप्वन्येष्वपि यो अन्थमिमं स्यापयिप्यति तस्येदं फठ- मित्युत्तरत्र संबन्धः । नामक्तायेति मक्तेरधिकारिविरोषणत्वोक्तेम॑द्धक्तेषििति पुनभेक्ति- गरहुणमनयेकमित्याशङ्कयाऽऽह--भक्तेरिति । शुश्रषादिपहकारिराहित्यं केवखश-

१ क, ख. द्विमभिरोः।

५५० ` श्रीपद्धगवद्रीवा- [अ० १ ८छो ०६९-७०]

ब्दायेः । यद्यपि मात्रराब्देन सूचितमेतत्तथाऽषीतरेण स्फुीकृतमित्यविरोधः । प्रप कमभिधानप्रकारममिनयति -- कथपित्याहिना । मगवति मक्तिकरणप्रकारं प्रकटयति- भगवत इति । यच्छब्दपिक्षितं प्रयति- तस्येति । मामेष्यत्यवेत्यन्वयं गृहीष्व ग्याचष्टे--परर्यत एवेति ॥ १८ ॥ | किच- न च तस्मान्मनुष्येषु कचिन्मे प्रियकृत्तमः ॥ भविता न च मे तस्मादन्यः प्रियतरो मवि ॥ ६९॥ न च तस्माच्छाल्लसंपदायदृतो मनुष्येषु मनुष्याणां मध्ये कश्चिन्मे मप भियकचमोऽतिश्येन भियदृसतोऽन्यः भ्रियदततमो नास्त्येवेत्य्थो वतेमानेषु । न च भविता भविष्यत्यपि कारे तस्मादहितीयोऽन्यः भरियतरो भवि खोकेऽस्मिन्‌ ॥ ६९ ॥ | ननु स्वेषां मुक्तिप्ताधनानां ध्यानस्य श्रष्ठत्वात्तनिष्ठस्य मुमृक्तोनास्ति विद्यापप्रदाने प्रवृत्तिरिति तध्राऽऽह- किंचेति । इतश्च विद्यापंप्रदानं मुमृक्षणा यथोक्तविशेषणवते क्ैन्यमित्यर्थः । वत॑मनिपु मध्ये ततोऽन्यो नास्लेव प्रियङृत्तमो नाप्यतीतेषु तारकष- श्विदासीदिति शेषः । तस्मादिदयापप्रदायकवैः सकाश्ादित्यथेः । ध्याननिष्ठस्य श्रेठ- त्वेऽपि स्वपंप्रदायप्रवक्तुः श्रेष्ठतमत्वादुधिता विद्यापंप्रदाने प्रवृत्तिरिति भावः ॥ ९९१ योऽपि- अध्येष्यते च य इमं धम्य संवादमावयोः ॥ ल्ञानयन्नेन तेनाहमिष्टः स्यामिति मे मतिः ॥ ७०॥ अध्येष्यते च परटिष्यति य इमं॑धर्म्यं धमादनपेतं संवादरूपं ्रन्थमावयोस्तनेदं कृतं स्यात्‌ । इानयङ्षन विधिजपापांश्ुमानसानां यद्नानां ्ञानयज्घो मानसत्वादिशिषएतम इत्यतस्तेन ब्ञानयङ्घन गीताश्चा- द्स्याध्ययनं स्तृयते । फरविधिरेव वा देवतादिविषयन्नानयङफतु- ल्यमस्य फलं भवतीति । तेनाध्ययनेनाहमपिष्ः पूजितः स्यां भवेयमिति मे मम मतिर्मिश्चयः ॥ ७० ॥ सप्रदायप्रवक्तः वोधिकं फटं (त गक्ता विष्णुरित्युक्तो न स विश्वाधिदैवतम्‌' इति न्यायेनोक्स्वा सेप्रत्यध्येतुर्विव्षितं फलमाह- योऽपीति । यथोक्तस्य शाज्ञस्य योऽप्यध्येता तेनेदं कृतं स्यादिति संबन्धः । तदेवाऽऽह-अध्येष्यत इति । तेनेदं कृतमित्व्रदशन्दायं विशदयति--ब्ञानेति । तेनाहमिष्टः स्यामिति संबन्धः । चतु-

[अ०१<ो ०७१-७२]आनन्दगिरिदतरीकासंबलितक्नांकरभाष्यसमेता। ५४१

विधानां यज्ञानां मध्ये ज्ञानयन्ञस्य श्रयान्द्रन्यमयाचयन्नाज्ज्ञामयज्ञः' इति विशिष्टत्वा- मिधानात्तेनाहमिष्टः स्यामित्यध्ययनस्य स्तुतिरमिमतेत्याह- विधीति । पक्षान्तर माह-फङेति । फठविधिमेव प्रकटयति-देवतादीति 1 यद्धि ज्ञानयज्ञस्य फ केवर्यं तेन तुस्यमस्याध्येतुः सप्ते तश्च देषताद्यात्मत्वमिलय्थः । कथमध्ययनादेव र्वात्मत्वं फटे रम्यते तस्मात्त्सर्वममवदिति श्रुतिते)्तश्नाऽऽह- तेनेति । तेनाध्येत्रा ्ञानयज्ञतुस्येनाध्ययनेन भगवानिषटस्तथा च तज्त्ानादुक्तं फठमविरद्धमित्यथः ॥७०॥ अथ भोतुरिदं फलम्‌- | ्रद्धावाननसूयश्च शृणुयादपि यो नरः ॥ सोऽपि मुक्तः श्ुमांछोकान्प्राप्रयासुण्यकमणाम्‌॥७१॥ भद्धावार्भहषानो ऽनसूयश्वासयावनितः सभिमं ग्रन्थं भुणुयादपि यो नरोऽपिश्चब्दाच्किमुताथह्ञानवान्सोऽपि पापान्मुक्तः शुभान्मशस्ता- छीकान्ाशुयास्पुण्यकमणाममिहो्रादिकमेवताम्‌ ॥ ७१ ॥ परवक्तरष्येतुश्च फटमुक्त्वा श्रोतुरिदानीं फं कथयति- भयेति ॥ ७१ ॥ शिष्यस्य शाल्ञारथग्रहणाग्रहणविवेकडबुभुत्सया पृष्छति । तद्ग्रहणे ञाते प्नग्राहयिष्याम्युपायान्तरेणापीति अषटुरभिपरायः । यत्नान्तरमा- ` स्थाय शिष्यः कृतायः कर्तव्य इत्याचायेधमेः भदधितो भवति- केचचिदेतच्छरतं पाथं लयेकाग्रेण चेतसा ॥ कचिदज्ञानसमीहः प्रनष्टस्ते धनंजय ॥ ७२ ॥ कथित्किमेतन्मयोक्तं शतं ्रवणेनावधारितं पाथं रिं त्वयेकाप्रेण चेतसा चित्तेन क वा भ्रमादितम्‌। कषिदह्नानसंमोहोऽङ्गाननिमिः संमोहो विचित्तभावोऽविवेकता स्वाभाविकः किं भनष्टः। यदर्थोऽयं शाञ्चभ्रवणायासस्तव मम चोपदेत्वायासः प्रृत्तस्ते तव धनंजय ।॥७२॥ आचर्यिण रिष्याय यावदज्ञानसंशयविपर्यासस्तावदनेकधोपदेष्टग्यमिति दरोयितुं भगवानर्जुनं ृष्टवानित्याह--शिष्यस्येति । प््टुरमिप्रायं प्रकटयति--तदग्रहण हति। पिष्यशेदुक्तं ्रहीतुं नष्टे तरिं ते प्रत्यौदापरीन्यमाचायस्योचितं तस्य मन्दनुद्धित्वादि- वााङ्कयाऽऽह--यत्नान्तरमिति । कचिदिति! कोमरुप्रभने । तमेव व्याचष्ट-- किमेतदिति । द्वितीयं किंपदं पूर्वस्य व्याख्यानतया संबध्यते । कश्चिदिति दवितीयं प्रशन विमनते--किं भनष्ट इति । मोहमरणाशस्य प्रसङ्गं दशयति--यदथे इति ॥ ५७२॥ न

१. ज. ति प्रशस्तप्र ।

५४२ ` शीमदगवद्रीता-- [अ०१ छो ०७१-७४]

अर्न उवाच-

नष्टो मोहः स्मृतिरुष्धा वत्मसादान्मयाऽच्यत ॥ स्थितोऽस्मि गतसंदेहः करिष्ये वचनं तव ॥ ७३॥ नष्टो मोहोऽज्ञानजः समस्तसंसारानथहेतुः सागर इव दुस्तरः । स्पृतिश्वाऽऽत्मतखविषया छम्धा । यस्या राभास्सरवग्रन्थीनां विप्र मोक्षः । त्वत्पमसादात्तव प्रसादान्मया त्वत्मसादमाधितेनाच्यत । अनेन मोहनाशपरश्नप्रतिवचनेन सेशाच्ञाथेङ्ञानफकमेतावदेवेति निधितं द्‌ चितं भवति यदुता्गानसंमोहनाक्च आत्मस्मृतिराभभ्रेति । तथाच शरताव नात्मविच्छोचामीत्युपन्यस्याऽऽत्मङ्गाने सवग्रन्थिविमरमोक्ष उक्तः । भिधते हृद यग्रन्थिस्तत्र को मोहः कः शोक एकत्वमनुपहयत इति च मच्वणेः । भयेदानीं त्वच्छासने स्थितोऽस्मि गतसंदेहो गुक्तसंशयः रिष्ये वचनं तवाहं ॒त्वतपरसादात्छरृता्थो न मम कतेव्यमस्तीं त्यभिप्रायः ॥ ७३ ॥ प्रेमोपदिष्टात्मन्ञानस्य अन्ञानपंदेहविपयापराहितस्य पृष्टस्य भगवदनुग्रहप्रातिक- थनेन भगवन्तं परितोषयिष्यन्नजुनो विज्ञापितवानित्याह--अज्ञ॑न इति । भअज्ञानो- त्यस्याविवेकस्य नष्टत्वमेव स्पष्टयति- समस्त इति । स्व्यज्योतिषि प्रतीचि ब्ष- ण्यविद्या्नमं विद्याऽपनयति नाविदितं प्रकाक्षयतीति मत्वाऽऽह-स्प्ृतिश्चेवि। स्फेतिखामे किं स्यादिति चेत्तदाह- यस्या इति । माहनाहो स्मतिप्रतिरम्मे चापरा धारणं कारणमाह-त्वत्पमसादादिति । प्रकृतेन प्रक्षप्रतिवचनेन छन्धमर्थं कय- यति-अनेनेति । यदुक्त स्मृतिप्रतिरम्भादशेषतो हृदयमन्थीनां विप्रमोक्षः स्यादिति तत्र प्रमाणमाह- तथा चेति। ज्ञानादज्ञानतत्कायनिवृत्तो श्रुलयन्तरमपि संवादयति- भिद्यत इति । मगवदनुगरहादन्ञानकृतमोहदाहानन्तरमात्मन्ञाने प्रतिरन्पे त्वदान्ञाप्र- तीक्षोऽहमित्युत्तरार्थं॒व्याकरोति--अथेति । तव वचनं करिष्येऽहमित्यत्र तात्पयं- माह-अहमिति ॥ ७६३॥ परिसमाप्तः शास्रर्थोऽेदानीं कथासंबन्धपदशनार्थ््‌-- संजय उवाच

इत्यहं वासुदेवस्य पार्थस्य च महात्मनः ॥ संवाद्मिममश्नोषमद्भुतं रोमहर्षणम्‌ ॥ ७९ ॥

१ क, हदहानं तद्न ।>२ के, षः म॒कलाम्रायश्ला ।

[अ० १<छो ०७१५-७] आनन्दगिरिकृतदीकासंवङिवश्चांकरभाष्यसमेता। ९४

इत्येवमहं वासुदेवस्य पाथंस्य च महात्मनः संबादमिमं यथोक्तमश्रोषं

्रतबानस्मि अङ्कतमत्यन्तविस्मयकरं रोमहषणं रोमाथकरम्‌ ॥ ७४ ॥

शाजार्ये समाप्ते सस्यस्यामवस्थायां संजयवचनं कृत्रोपयुक्तमिति तदाह-परिस- माप १ति। वासुदेवस्य सवैत्तस्य पर्वश्वरस्य कृताथस्य पथस्य एयासुतस्याजुनस्य महा-

। त्नोश्ुदरबद्धः सवभिकारिगुणपंपन्नस्य सम्यश्चं वादे संवादं गुरुशिष्यमावेन प्रश्षप्-

तिवचनामिधानमिममनुक्रान्तमहुतं विस्मयकरं रोमाणि हृष्यन्ति पुरुकी मषन्य्यनेनेति रमहषणमाहलादकरं थथोक्तं श्रुतवानस्मीत्याह--इस्येवमिति ॥ ७४ ॥ तं वेपम्‌- ._ व्यासप्रसादच्छरतवानेतद्ह्यमहं परम्‌ ॥ योगं योगेश्वराकृष्णात्साक्षाक्तथयतः स्वयम्‌ ॥७५॥ व्यासमसादाच्तो दिग्यचष्लो माच्छृतवौ नेतं संवादं गुद्ममहं परं योगं योगाथंत्वात्सबादमिमं योगमेव वा योगेश्वरार्कृष्णात्साक्नात्कथ- यतः स्वयं न परम्परातः ॥ ७५ ॥ प्रकृष्टं संवादं कथमश्रौषीरिति चेत्त्राऽऽह-तं चेति । एतत्पदं ्ंवादपरत्ात्प- शिङ्गत्वेन नेतम्यमिल्ाह--एतमिति । परमपुरुषार्थोपयिकत्वात्परत्वं परं गुद्यमतिश- येन गृदयं रहस्यमिति बा । योगो ज्ञानं कमं च तदथत्वादयं संवादो योग उक्तः,

, अथवा चि्तवृत्तिनिरोधस्य योगस्याङ्गत्वा्यं संवादो योग इलययाह- संवादमिति ।

योगानामीश्वरो योगेश्वरस्तदनुग्रहहेतुत्वाधथोगतत्फट्योस्ततः साक्षादन्यवधानेन श्र॒तवान्न परम्यरयेत्याह-योगेश्वरादिति । स्वयं स्वेन पारमेश्वरेणातिरस्कतन्ञनैश्वयरूपेण कषयतो व्याचक्षाणादित्यथः ॥ ७९ ॥ राजन्संस्मृय संस्मृय संवादृमिममहतम्‌ ॥ केशवाञ्च॑नयोः पण्यं हृष्यामि च मुहुमहुः ॥ ७६ ॥ हे राजन्धृतराषट संस्भृत्य संस्लय संवादमिममद्धतं केशवाजैनयोः पुष्यं भरवणादपि पापहरं श्रत्वा हृष्यामि च युहुमुहुः भतिक्षणम्‌॥७६॥ यथोक्तं संवादं मगवतः श्रुत्वा किमुपेक्षमे नेल्याह-रानभिति । पण्यत्वं साध- यति-भ्रवणादपीति ॥ ७१ ॥ तच संस्मृत्य संस्मृय रूपमयदुतं हरेः ॥ विस्मयो मे महात्राजन्हष्यामि च पुनः पुनः ॥५७७॥

१ख. क्ष, इतंवि। २. सष, “वामि ग्य । २. छ, क्ष, 'वानिमे सं

९4४४ भीमद्धगबह्यीवा- (अ ० १ <छो ०५८]

तच्च संस्मृत्य सस्पृत्य रूपमत्यद्धतं हरर्विश्वरूपं विस्मयो मे महान्दे राजन्हृष्यामि च पनः पुनः! ॥ ७७।

यत्तु विश्वरूपां रपं सगुणमभनाय मगवान्दशितवान्ध्यानार्थं तदिवानीं स्तौति- तश्वेति ॥ ७७ |

कि बहुना- यत्र योगेश्वरः कृष्णो यत्र पार्थो धनुर्धरः ॥ तत्र श्रीविंजयो मतिधवा नीतिर्मतिर्मम ॥ ७८ ॥ इति श्रीमहाभारते शतसाहश्यां संहितायां वैयासिक्यां मीष्म- पवंणि श्रीभगवद्वीतासुपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशाख्े श्रीढृष्णाजुंनसंवादे मोक्षसंन्यासयोगो नामा- एटादश्षोऽध्यायः ॥ १८ ॥

यत्र स्मिन्पक्षे योगेश्वरः; सषयोगानामीण्वरस्तत्मभवत्वात्सर्वयोग- बीजश्च कृष्णो यत्र पार्थो यस्मिन्पतत षनुषरो गाण्डीवधन्वा तम्र श्रीख- स्मिन्पाण्डवानां पम्षे विजयस्तत्रैव श्रतिः भियो विशेषो विस्तारो थरति-

` शचैवाऽम्यभिचारिणी नीविन॑य इत्येवं मतिमेमेति ॥ ७८ ॥

इति भीमत्परमहंसपरिवाजकाचायेगोविन्दभगवत्पूञ्यपादरिष्यशभ्रीमदा- घार्यश्रीधंकरभगवतः कृतो आभगवद्वीवाभाष्ये मोक्षसंन्यास योगो नापाष्टादश्षोऽप्यायः ॥ १८ ॥

द्वयोरपि कृष्णाजुनयोनैरनारायणयोः संवादस्य प्रामाण्यार्थं परममुत्कर्ष वरोयति-- कि षहूनेति । कथं पर्वषां योगानामीश्चरो भगवानिति तत्राऽऽह--वतपभवत्वा- दिति । पर्वयोगो तानं कम च तस्य नीजं शाख्ीयं ज्ञानवेराग्यादि तद्धि मगवद्षीनं तदनुग्रहविहीनस्य तदयोगादतो योगतत्कठ्योभेगवदनुग्रहायतत्वाद्धगबतो योगेश्वरत्व- | मिल्थेः । श्रीटेक््मीर्विजयः परम उत्कषः । राज्ञो धतराष्टस्य स्वपुत्रेषु विनयाशां हिथिरीकृत्य पाण्डवेषु अयप्रा्तिमेकान्तिकीमुपसहरति-इृत्येवमिति । उपायोपियभा- वेन निष्ठाद्वयस्य प्रतिष्टापितत्वात्कम॑निष्ठा परम्परया ज्ञाननिष्ठाहेतुः, ज्ञाननिष्ठा तु प्ताक्षादेव मोक्षहेतुरिति शाज्ञाथमुपसंहवीमितीत्युक्तम्‌ ॥ ७८ ॥

काण्डश्रयात्मकं शारं पदवाक्याथेगोचरम्‌ । आदिमध्यान्तषटकेषु व्याख्याया गोचरीङृतम्‌ ॥ १ ॥

[अ० १ ८छो ०७८] आनन्दगिरिकृतरीकासंवशितक्चांकरभाष्यसमेता । ९४९

संकषेपविस्तराम्यां यो छक्षणेरुपपादितः । सोऽर्थोऽन्तिमेन संक्षिप्य क्षणेन विवक्षितः ॥ २ ॥ गीताश्ञाज्रमहाणेषरोत्थममृतं वेजरुण्ठकण्टोद्धवं श्रीकण्ठापरनामवन्मुनिकृतं निष्ठाद्रययोतितम्‌ ॥ निष्ठा यत्न मतिप्रसादजननी साक्षात्कृतं कुर्वती मोक्षे पयैवसास्यति प्रतिदिनं सेवध्वमेतदनुधाः ॥ ६ ॥ प्राचामाचा्यपादानां पदवीमनुगच्छता ॥ गीतामाष्ये कृता टीका टीकतां पुरुषोत्तमम्‌ ॥ ४ ॥

इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यश्रीमच्छुद्धानन्दपुज्यपादरिष्यमगवदानन्दगि- रिविरचिते श्रीमद्धगवद्रीताशांकरमभाष्यन्याख्यानेऽष्टादच्योऽध्यायः॥ १८ ॥

( शछोकानामादितः समध्चङ्काः-७०० )

समासिमगमदिदं गीताम्‌ ॥

६९

10112०0 0४ (¬0०९।९

श्रीमदधगवद्धीताश्छोकायचरणपरतीक-

अ.

वणानुक्रमः ।

अनपेक्षः दृचिदद॑क्षः अनादित्वाभिगणत्वात्‌ १३

भकीति चापि भूतानि २ ३४ |अनादिमध्यान्तमनन्त ०११

भक्षरं ब्रह्म परमम्‌ < अक्षराणामकारोऽस्मि १०५

३ ३२

अभिर्ज्योतिरहः शुष्कः ८ २४

भच्छेयो ऽयमदाह्योऽयम्‌ २ भजोऽपि सन्नग्ययात्मा ४ अञ्ञ्चाप्रहधानश्च ४ भत्र शूरा महेष्वासाः १ अथ केन प्रयक्तोऽयम्‌ ३ भय चित्तं समाधातुम्‌ १२ भय चेत््वमिमं ध्यम्‌ २ भय चैनं निलयजातम्‌ २ थवा योगिनामेव £ भथवा बहुनैतेन १० अय न्यवस्थितान्दषटरा १ भयैतदप्यरक्तोऽसि १२ भटृष्पृवं हृषितोऽस्मि ११ भदेशकाठे यदानम्‌ १७ भद्ेष्टा सवेभतानाम्‌ १२ मधम धममिति या १८ भषमोभिभवाक्कष्ण १ जधश्वोध्वं प्रष॒तास्तस्य १५ भधिभृतं क्षरो भावः ८ अधियज्ञः कथं कोऽत्र ८ अधिष्टानं तथा कतौ १८ भध्यात्मज्ञाननिदयत्वम्‌ १३ भध्येष्यते च य इमम्‌ १८ अनन्तविजयं राजा १ भनन्तश्चास्मि नागानाम्‌१० भनन्यचेताः सततम्‌ ८ अनन्यान्तयन्तो माम्‌ ९.

31

न्मे

अनाक्नितः कमंफलम्‌ £ अनिष्टमिष्टं मिन्रं च १८ अनुद्वेगकरं वाक्यम्‌ १७ अनुबन्धं क्षयं साम्‌ १८ अनेकचित्तविभ्रान्ताः १६ अनेकबाहूदरवक्श्नेत्रम्‌११ अनेकवक्त्रनयनम्‌ ११ अन्तकले च मामेव ८ अन्तवत्तु फटठं तेषाम्‌ ७ अन्तवन्त इमे देहाः २ अन्नाद्धवन्ति भूतानि २ अन्ये च बहवः शूराः १ अन्ये त्वेवमजानन्तः १३ अपरं भवतो जन्म अपरे नियताहाराः अपरेयभितस्त्वन्याम्‌ भपयाप्तं तदस्माकम्‌ अपाने जुहृति प्राणम्‌ अपि चेत्सुदुराचारो अपि चेदसि पापेभ्यः अप्रकाशोऽप्रवत्ति्च १४ अफलाकाङ्क्षिभियंश्ञो १७ अभमयं सत्त्वसंशुद्धिः १६ अभिसंधाय तु फलम्‌ १७ अभ्यासयोगयुक्तन ८ अभ्यासेऽप्यसमर्थोऽसि १२ अमानित्वमदभ्मित्वम्‌ १३ अमी च त्वां धृतराष्स्य ११ अमी हि त्वां सुरसंधाः ११ अयनेषु च सर्वेषु १

© © ® ~ @ © ^€

ोकप्रतीकानि अण्श्ो०| शरोकप्रतीकानि अण्च

२३१ १९

२६ २१ ११

श्रकप्रतीकानि अण श्रो

१२ १६ |अयतिः श्रद्धयोपेतो ६

अयुक्तः प्राकृतः स्तन्धः १८ अवजानन्ति मां मृढाः ९ अवाच्यवादांध बहन्‌ २ अविनाशि तु तद्विद्धि २ अत्रिभक्तं च भूतेषु १३ अव्यक्तादीनि भृतानि > अन्यन्ताद्रथक्यः सवाः ८ अन्यक्तोऽक्षर इत्युक्तः ८ अन्यक्तोऽयमचिन्तयोऽ० २

अग्यक्तं व्यक्तिमापन्नम्‌ ७ अराल्नविहितं घोरम्‌ १७ अशोच्यानन्वशोचस्त्वम्‌ २ अक्नहधानाः पुरुषाः र अन्रद्धया हुतं दत्तम्‌ १७

| अश्वत्थः सवेवृक्षाणाम्‌ १० अतक्तबुद्धिः सवत्र १८ असक्किरनमिष्वक्ः १३ असत्यमप्रतिष्ठं ते १६

असो मया हतः द्रः १६ असंयतात्मना योगो £ असंशयं महाबाहो ६ अस्माकंतु विरिष्टाये १

अहं क्रतुरहं यज्ञः ९.

| अहंकारं बलं दपम्‌ १६ 99 99 † १, १ ८ अहमात्मा गुडाकेश १० अहं वैश्वानरो भृत्वा १५ अहं सवस्य प्रभवो १० अहं हि सवैयज्ञानाम्‌ ९ अर्दिसा सदयमक्ोधः १६ अर्दिसा समता तुष्टिः १०

अहा बत महत्पापम्‌ १

३५४ २८ ११ २६ १५ १६ २८ १८

४५

शमेकप्रतीकानि अ०्श्ने आ

( > )

श्रेकप्रतीकानि अणग्श्रो° इदैकस्थं जगत्कृत्लम्‌ ११

५9

आख्याहिमे को भवान्‌ ११ ३१ इव तेजितः सैः ५ १९ आचायः पितरः पत्राः १ ३४ इ भआढथोऽभिजनवानत्मि१६ १५ | ईश्वरः सवभूतानाम्‌ १८ ६१ भात्मसंभाविताः स्त १६ १७ उ. ` आत्मौपम्येन सवत्र ६ ३२ |उन्चैःश्रवसमश्वानाम्‌ १० २७ आदिल्यानामहं विष्णुः १० २१ |उक्करामन्तं स्थितं वाऽपि१५ १० आपूयेमाणमचल° २ ७० |उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः १५ १५ आब्रह्ममुवनाष्ठोकाः ८ १६ |उत्सन्नकुलधमांणाम्‌ १ ४४ भायुधानामहं वज्रम्‌ १० २८ | उत्सीदेयुरिमे लोकाः ३ २४ भायुःसत्वबलारोग्य° १७ ८ |उदाराः सर्वं एवैते ७ १८ आर्वक्षोभूनर्योगम्‌ £ ३ |उदासीनवदासीनः १४ २३ आवृतं ज्ञानमेतेन २ ३९ |उद्धरेदात्मनाऽऽत्मानम्‌ £ ५ आदापारशतबद्वाः १६ १२ |उपद्र्टाऽनुमन्ता च॒ १३ २२ आश्वयवत्परयति २ २९

भासुरीं योनिमापन्नाः १६ २० आहारस्त्रपि सर्वैस्य १७ ७ भाहुस्त्वामृषयः सर्वे १० १३ ङ्‌, श्छद्वेषसमृन्थेन ७ २७ इच्छा द्वेषः सुखम्‌ १३ \ इति गुह्यतमं शाज्म्‌ १५ २०

इत्यजुनं वासुदेवः इत्यहं वासुदेवस्य इदमय मया ठकन्धम्‌ १६ १३ इदं तुते गुह्यतमम्‌ ९ १

ऊर.

शोकप्रतीकानि अण श्च एवं सततयुक्ताये १२ १ एवं ज्ञात्वा कृतं कम॑ ४ १५ एषा तेऽभिहिता सांख्ये २ ३९ एषा ब्राह्मी स्थितिः पाथं २ ५२

ओ. ओभियेकाक्षरं ब्रह्म ८ १३ ॐ४. ॐॐ तत्सदिति निर्देशो १७ २१ क. कच्िन्नोभयविभ्रष्टः £ ३८

कच्िदेतच्छतं पाथं १८ ५२ कटुम्ललवणात्युष्ण ° १७ ९ कथं न ज्ञेयमस्माभिः १? ३९ कथं भीष्ममहं सष्ये 2 ४ कथं विद्यामहं योगिन्‌ १० १७

ऊर्ध्व गच्छन्ति सत्व १४ १८ |कर्मजं बुद्धियुक्ता हि २ ५१ ऊर्ध्वमूलमधः शाखम्‌ १५ १ | कमणः सुकृतस्याऽऽहुः१७ १६

तह“ ऋषिभिबेहधा गीतम्‌ १३ ४

ए

कमेणेव हि संसिद्धिम्‌ ३ २० कमणो ह्यपि बोद्धव्यम्‌ ४ १५ कर्मण्यकमं यः पयेत्‌ ४ १८ कमेण्येवाधिकारस्ते २ ४५

एतच्छूत्वा वचनं केश ०११ ३५ कम॑ ब्रह्मोद्धवं विद्धि ३ १५ इति ते ज्ञानमाख्यातम्‌१८ ६३ एतद्योनीनि भूतानि ७ ६ |करमेन्द्रियाणि संयम्य २ \ इति क्षत्रं तथा ज्ञानम्‌१३ १८ एतन्मे संशयं कृष्ण ६ ३९ | कभयन्तः शरीरस्थम्‌ १७ \

११९ ५० एतान्न हन्तुमिच्छामि १ ३५ | कवि पुराणमनुशा० १८ ७४, एतान्यपि तु कमोणि १८ ६ |कष्मा्च ते न नमेरन्‌ ११ ३५ १६ ९ |कट्क्षन्तः कमेणां सिद्धिम्‌ १२ | एतां विभूति योगं च १० ५ | काम एष क्रोध एष

| एतां दृष्टिमन्रष्टभ्य

८ $

(

इदं ते नातपस्काय १८ ६५ | एतै्षिमुक्तः कौन्तेय १६ २२, कामक्रोधवियुक्तानाम्‌ ५ २

इदं शरीरं कौन्तेय १३ इदं ज्ञानमुपाभ्रिय

१

इन्दियाणि मनो बुद्धिः द ४०

इमं विवस्वते योगम्‌ ४ १

इष्टान्भोगान्हि

एवमृक्तो हभीकेशः

एवं परम्पराप्राप्तम्‌

एवं बहुविधा यज्ञाः

१ २४। १४ २ | एवमुक्त्वा ऽजनः संख्ये १ ४७ । कामात्मानः स्वौपराः २ ४३ इन्दियस्येन्दियस्या्थे ३ ३४ | एवमुक्त्वा ततो राजन्‌११९ < ; कामस्तेस्तेहेतज्ञानाः इन्ियाणां हि चरताम्‌ २ ६५ | एवमुक्त्वा हषीकेराम्‌ २ ९ | काम्यानां कमेणां

इन्ियाणि पराण्याहुः ३ ४२ | एवमेतयथाऽऽत्य त्वम्‌ ११ ३ | कायेन मनसा बुद्धया ४ > |कापेण्यदोषोपहत० इन्दियारयेषु वैराग्यम्‌ १३ ८ | एवं प्रवर्तितं चक्रम्‌ ३ १६ | कायेकारणकतृत्वे

४ ३२ | कायमित्येव यत्कर्म १८ ^ 2 १२।एवं बुद्धः परं बुद्ध्वा 2 ४३ ' कालोऽस्मि लोकक्षय° ११ २२

काममान्निल दृष्पूरम्‌ १६ १.

७ २ १८ र ५ ११ 2 ७ १३ २०

कीक प्रतीकानि भणश

कार्यश्च परमेष्वासः

किरीटिने गदिनं चक्रि ०११ शि कमे किमकर्मेति ४ किं तद्रद्म किमध्यात्मम्‌ ८ पुनत्राह्मणाः पुण्याः ९. कृतस्त्वा कश्मलमिदम्‌ 2 कुलक्षये प्रणद्यन्ति १ कृपया परयाऽऽविष्टो १ कृषिगौरशष्यवाणिज्यम्‌ १८ कसैन्ीन्गुणानेतान्‌ १४ क्रोधाद्भवति संमोहः २ ्ेप्यं मास्म गमः पाथं २ हेरोऽधिकतरस्तेषाम्‌ १२ कषिप्रं भवति धमौत्मा ९ ेत्रधषे्रश्नयोरेवम्‌ १३ प्रहे चापि मां विद्धि१३ ग्‌. गतसङ्गस्य मुक्तस्य ४ गतिभेता प्रभुः साक्षी ९. गाण्डीवं क्लं सते हस्तात्‌ १ गामाविदईय च भूतानि १५ गुणनेतानतीदय श्रीन्‌ १४ गृस्नदत्वा दि महानु ° २ च्‌. चद्वलं हि मनः कृष्ण £ चतुधिधा भजन्ते माम्‌ ७ चातुेण्ये मया मृष्टम्‌ ४ चिन्तामपरिमेयां च १६ चेतसा सवेकमाणि १८ ज्‌. जन्म स्मे चमे दिन्यम्‌ ४ जरामरणमोक्षाय ८. जातस्य हि धुवो मृत्युः २ जितात्मनः प्रशान्तस्य ज्ञानयज्ञेन चाप्यन्ये ९ हानतिज्ञानतृप्तात्मा £ नेन तु तदज्ञानम्‌ ५

( ३ )

कोकप्रतीकानि अण श्रे १ १५७| ज्ञानं कमेव कतो च १८ द्िरीरिनं गदिनं चक ० ११ ४६ | ज्ञानं तेऽहं सविज्ञानम्‌ ७ १७ | ज्ञानं ज्ञेयं परिश्ञाता

१८

१६ [ज्ञेयः स निद्यर्सन्यासी ५ १ | ज्ञेयं यसत्प्रवक्ष्यामि १३ ३२ | अ्यायसी चेत्कर्मणस्ते ३

१

०

२९ २५७ \9 १ ८

१६

अ्योतिषामपि तज्ज्यो १३

त्‌

ततः पदं तत्परिमा० १५ तच्च संस्मृ संस्मृय १८ ततः शङ्खाश्च भे्य॑श्च ततः श्वेतैहैयेयोक्ते

ततः स विस्मयाविष्टो ११ त्ववि महाबहो २ तत्र तं बुद्धिसंयोगम्‌ £ तत्र सत्वं निमेलत्वात्‌ १४ तत्रापदयस्स्थितान्पा्थः १ तत्रैकस्थं जगत्कृत्लञम्‌ ११ तज्रैकामप्रं मनः कृत्वा ६ त्रैव सति कतारम्‌ १८ तत्क्षत्रं यख याटकष्च १३

क छ

तदिदययनभिसंधाय १७ तदुबद्धयस्तदात्मानः ५ तद्विद्धि प्रणिपातेन ४ तपस्विभ्योऽधिको योगी ६ तपाम्यहमहं वषम्‌ ९ तमस्त्वज्ञानजं विद्धि १४ तमुवाच हृषकिशः २२

तमेव शरणं गच्छ १८ तस्माच्छाल्ं प्रमाणं ते १६ तस्मात्प्रणम्य प्रणिधायश१ तस्मात्वमिन्दियाण्यादी ३ तस्मात्वमुत्तिष्ठ यदो ११ तस्मात्सर्वेषु कलिषु ८ तस्मादसक्तः सततम्‌ ३ तस्मादज्ञानसंभतम्‌ 9 तस्मादोमित्युदा १७ तस्माद्यस्य महानादो . २

श्मेकप्रतीकानि अण श्ये

१९ | तस्माघ्राहौ बयं हन्तुम्‌ १ ३५

२ | तस्य संजनयम्हषम्‌ १ १२ १८ |तं विद्यादुःखसंयोगम्‌ £ २३

३ |तं तथा कृपयाऽऽविष्टम्‌ २ १२ | तानहं द्विषतः शूरान्‌ १६ १९

१ | तानि सवौणि संयम्य २ ६१ १७ | तुल्थनिन्दास्तुतिर्मोनी १२ १९

तेजः क्षमा धृतिः शौ० १६ ३ ते तं भुक्त्वा स्वगेरो-

॥ 1 कम्‌ ९ ०७ |तेषामहं समृद्धतौ १२ १२ |तेषामेवान्‌ङम्पाथेम्‌ १० १४ | तेषां सततयुक्तानाम्‌ १० १४ तेषां ज्ञानी नित्ययुक्तो $ २८ | तयक्त्वा क्मैफलासङ्गम्‌ ४ ४३ | त्याज्यं दोषवदित्येके १८ >

€ [त्रिभिगुणमयेभोवैः ७ २६ त्रिविधा भवति श्रद्धा १७ १३ [त्रिविधं नरकस्येदम्‌ १६ १२ [त्रैगुण्यविषया वेदाः २ १६ (त्रैविद्या मां सोमपाः ९

३ | त्वमक्षरं परमं बेदि° ११ इ त्वमादिदेवः पुरुषः १९१

३४ द. ४६ |दण्डो दमयतामस्मि १० १९ | दम्भो दर्पोऽभिमानश्च १६ ८ |देषटरकरालानि चते ११ १० | दातव्यमिति यदानम्‌ १७ ६२ | दिवि स्येसहख्लस्य १९ १९ २४ | दिव्यमाल्याम्बरधरम्‌ ११ ११ ४४ | दुःखमिलयेव यत्कमे १८ ८ ४१ | दुः ेष्वनुद्विम्रमनाः २ ५६ ३३ | दूरेण श्यवरं कमं २ ४९ ७ दृष्ट्वा तु पाण्डवानीकम्‌ १९ र १९ | टषटवेदं मानुषं रूपम्‌ ११ ५१ ४२ | देवद्विजगुरुप्राज्च १७ १४ २४ |देवान्भावयतानेन 2 ११ ६८ देही निखमवध्योऽयम्‌ २ ३०

मि

२५ ०

ऋकम्रतीकानि अ० शने | शोकपरतीकानि म श्न. प्रक््कग्न् चम॑ देहिनोऽस्मिन्यथा देहे २ १३

दैवमेवापरे यज्ञम्‌ ४ २५ देवी हयेषा गुणमयी ७ १४ देवी संपद्विमोक्षाय १६ ५ दोषैरेतैः कुलघ्नानाम्‌ १ ४३ यावाण्टथिन्योरिद० १९१ २० द्यूतं छलयतामस्मि १० २ दव्ययज्ञास्तपोयज्ञाः ४ २८ दुपदो द्रौपदेयाश्च ११८ द्रोणं च भीष्मं ११ ३४ द्वाविमौ पुरुषौ लोके १५ १६ दरौ मृतसर्गो लोके १६ ५६ धम॑केत्रे कुर्ेत्र १ १

भूमो रात्रिस्तथा कृष्णः ८ धूमेनाऽऽत्रियते वहिः ३ धृ्या यया धारयते १८ धृष्टकेतुखेकितानः १ ५ ध्यानेनाऽऽत्मनि पश्य ०१३ ध्यायतो विषयान्पुंसः २

म्‌.

न कतृत्वं न कर्माणि ५ न कमेणामनारम्भात्‌ ३ न काडदे विजयं कष्ण १ न च तस्मान्मनुष्येषु १८ न च मत्स्थानि भूतानि ९ ५ नचमांतानि कमीणिर ९ न चैतद्विद्मः कतरम्नो २ ६ न जायते नियते वा॒ २ न तदस्ति प्रथिव्यां वा १८ न तद्धासयते सूर्यो १५ ६ न तुमां शक्यते द्रषटुम्‌११ न त्वेवादं जातु नाऽऽपम्‌२ न द्वेष्ट्यकुशलं कम॑ १८ न प्रहृष्येत्पियं प्राप्य ५ न बुद्धिभेदं जनयेत्‌ ३ नभःसपृ दीप्तमने° १९१ नमः पुरस्तादथ पृष्ठ° ११ न मां कमोणि चिम्पन्ति ४ १४

( ४ )

शगरेकप्रतीकानि भन्श्नो°

न मां दुष्कृतिनो मृढाः ७ १५ | पवनः पवतामस्मि

न मे पाथोस्ति कते ३२२ नमे विदुः सुरगणाः १० २

न रूपमस्येह तथो १५ 3३ न वेदयज्ञाध्ययनैः ११ ४८ नटो मोहः स्मृतिकैग्धा १८ ७३ नहि कथित्क्षणमपि ३ ५

नहि देहभृता शक्यम्‌ १८ न हि प्रपहयामि ममा० २ ८ न हि ज्ञानेन सदृशम्‌ ४ नालयश्नतस्तु योगोऽस्ति ६ नाऽऽदत्े कस्यचित्पापम्‌ ५ नान्तोऽस्ति मम दि० १० नान्यं गुणेभ्यः कतरम्‌ १४ नासतो विद्यते भावः २ नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य २ नाहं प्रकाश्चः सर्वस्य ७ नाहं वेदैने तपसा ११ निमित्तानि च पश्यामि १ नियतस्य तु सन्यासः १८ ७ नियतं कुर कर्म त्वम्‌ ३ ८ नियतं सङ्गरहितम्‌ १८ निराशी्य॑तचित्तात्मा ४ निमांनमोहा जितसङ्ग०१५ ५

निश्वयं शृण मे तत्र॒ १८ ४ निहय धातेराषटरा्नः १ ३६ नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति 2 ४० नैते सृती पाथं जानन्‌ ८ २७ नेन छिन्दन्ति श्ख्राणि २२३ नेव किंचित्करोमीति ५ ८ मैव तस्य कृतेनार्थो ३ १८ प. पचैतामि महाबाहो १८ ३

पत्रं पुष्पं फलं तायम्‌ ९ परस्तस्मात्त भावोऽन्यो ८ परं ब्रह्म परं धाम १० परं भयः प्रवक्ष्यामि १४ १ परित्राणाय साधूनाम्‌ ४ ८

श्रोकप्रतीकानि अण्च १० ३१ पद्य मे पाथं स्पाणि ११ ५ पश्याऽऽदित्यान्वसू० ११ ६ पर्यामि देवांस्तव देव ११ १५ पश्येतां पाण्डुपुश्राणाम्‌ १ ३ पाञ्चजन्यं हृषीकेशो १ १५ पाथ नेवेह नामुत्र ६ ४ पिताऽसि लोकस्थ चरा११ ४१ पिताऽहमस्य जगतो ९ १५ पुण्यो गन्धः पएथिव्यां च ७ ९ पुरुषः ्रकृतिस्यो हि १३ २१

पुरुषः स परः पथे ८२ पुरोधसां च मुख्यं मां १० २४ पुवोभ्यासेन तेनैव ६ ४४

प्थक्त्वेन तु यज्ज्ञानम्‌ १८ २१ भ्रकाडां च प्रवृत्ति च १४ २२ भरकृति पुरुषं चेव १३ १९ प्रकृति स्वामवष्टभ्य ९ ८ प्रकृतेः क्रियमाणानि ३ २७ मरहृतेगुणसंमृढाः ३ २९ भकृलेव च कमणि १३ २९ प्रजहाति दा कामान्‌ २ ५५

भ्रयत्नाद्यतमानस्तु £ ४५ प्रयाणकाले मनसा ८ १ भ्रलपन्विसृजन्गृहन्‌ ५ ९ परवृत्ति च निवृत्ति च १६ ५

9 ॐ [^ [/ १८ ३ न

प्रशान्तमनसं ह्येनम्‌ ६ २७ प्रशान्तात्मा विगतभीः £ १४ प्रसादे सवैदुःखानाम्‌ २ ६५ प्रहलादश्शस्मि दे्या° १० ३० प्राप्य पुण्यकृतां लो० ६ ४१

ब्‌.

बन्धुरात्माऽऽत्मनस्तस्य ६ \ बलं बलवतां चाहम्‌ ७ ११ बहिरन्तश्च भरतानाम्‌ १३ १५ बहूनां जन्मनामन्ते ७ १९ बहूनि मे ज्यतीतानि ४ ५

श्रोकप्रतीकानि अन्श्रे

बाहयस्प्होष्वसन्तात्मा बीजं मां सवेभूतानाम्‌ ७ बदधियुक्तो जहातीद २ ुद्धिज्ञनमसंमोहः १० दररभदं भृतेश्वैव १८ बद्धा विङद्धया युक्तो १८ बहत्साम तथा सान्नाम्‌ १०५ बरह्मणो हि प्रतिष्ठाऽदम्‌ १४ ब्रह्मप्याधाय कमोणि ५ ्रह्मभूतः प्रसन्नात्मा १८ ब्रह्मापेणं ब्रह्म हविः ४ ब्राह्मणक्षत्रियविज्ाम्‌ १८

भ. क्या त्वनन्यया शक्य ११ भक्या मामभिजानाति १८ भयाद्रणादुपरतम्‌ २ भवान्भीष्मश्च कर्णश्च १ भवाप्ययौ हि मृतानाम्‌११ भीष्मद्रोणप्रमुखतः १ भूतग्रामः स एवायम्‌ ८

भूमिरापोऽनलो वायुः ७ भूय एव महाबाहो १० भोक्तारं यज्ञतपसाम्‌ ५ भोगै्वथेप्रसक्तानाम्‌ २ भ्‌ मच्चित्तः सवेदुगाणि १८ मित्ता मद्रतप्राणाः १० मत्क्मकृन्मत्परमो ११

मत्तः परतरं नान्यत्‌ ७ मदनुग्रहाय परमम्‌ ११ मनःप्रसादः सौम्यत्वम्‌ १७ मनष्याणां सहल्षु $ मन्मना भव मद्धक्तो ९

3 , १. मन्यसे यदि तच्छक्यम्‌११ मम योनिमेदद्रह्म १४ ममवांजञो जीवलोके १५ भया ततमिदं सवेम्‌ ९

1 @

[॥

४ | यतेन्द्रियमनो वद्धि

( ५ )

श्कप्रतीकानि अण श्रे

११ मयि चानन्ययोगेन १३ मयि सवोणि कमणि ३ मस्यावेह्य मनो ये माम्‌१२ मय्यासक्तमनाः पाथ ७

मय्येव मन आधत्स्व १२ महषयः सप्त पूर्वे १० महर्षीणां भृगुरहम्‌ १०

महात्मानस्तु मां पाथं ९ महाभूतान्यहंकारो १३ मातेव्यथामा च ११ मात्रास्पशंस्तु कौन्तेय २ मानापमानयोस्तुल्यः १४ मामुपेदय पुनजेन्म॒ ८ मां च योऽव्यभिचारेण १४ मां हि पाथ न्यपान्निय ९ मुक्तसङ्गो ऽनहंवादी १८ मृढम्रादिणाऽऽत्मनो यत्‌१७ मरत्युः सवैहरश्वाहम्‌ १० मोघाशा मोधकमोणो ९

य. य इदं परमं ग्यम्‌ १८ य एनं वेत्ति हन्तारम्‌ २ य एवं वेत्ति पुरुषम्‌ १३ यच्चापि सवेभृतानाम्‌ १० यच्चावहासाथमस० १९१ यजन्ते सातिका देवा ०१७ यज्ञो दानं तपः कम॑ १८ यज्ञशिष्टाम्रतभृजो ४ यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो ३ यज्ञाथीत्कर्मणोऽन्यत्र ३ यज्ञे तपसि दाने च १७ यज्ज्ञात्वा न पुनर्मोदम्‌ ४ यततो ह्यपि कौन्तेय २ यतन्तो योगिनश्वैनम्‌ १५ यतः भ्रवृत्तिभ॒तानाम्‌ १८

५ २१ | मयाऽध्यक्षेण प्रकृतिः ९ १० १० |मया प्रसन्नेन तवा०

र. १०

३१ १३

(३. २३५ ६ © ११ ४६

५ २८

९ | यद्च्छया चोपपन्नम्‌

श्गरेकप्रतीकानि अण श्रे

यतो यतो निश्चरति ६ यत्करोषि यदश्नासि ९ यत्तदग्रे विषमिव १८ यत्तु कामेप्सुना कमै १८ यत्तु कृत््रवदेकस्मिन्‌ १८ यत्तु प्रत्युपकारार्थम्‌ १७ यत्र काके त्वनावृत्तिम्‌ ८ यत्र योगेश्वरः कृष्णो १८ यत्रोपरमते चित्तम्‌ ६ यत्सांख्यैः प्राप्यते ५ यथाऽऽकाशत्थितो निलयम्‌ ९ यथा दीपो निवातस्थो ६ यथा नदीनां बहवोऽ° ११ यथा प्रकाशवदेकः १३ थथा प्रदीप्तं ज्वलनम्‌ ११ यथा सवेगतं सौक्ष्म्यात्‌ १३ यथेधांसि समिद्धोऽभ्निः ४ यदग्रे चानुबन्धे च॒ १८ यददहंकारमश्निलय १८ यदक्षरं वेदविदो ८ यदा ते मोहकलिलम्‌ २ यदादिदयगतं तेजो १५ यदा भतपथग्भावम्‌ १३ यदा यदा हि धमेस्य ४ यदा विनियतं चित्तम्‌ ६ यदा स्वे प्रवृद्धे तु १४ यदा संहरते चायम्‌ २ यदा हि नेन्द्रियार्थेषु यदि मामप्रतीकारम्‌ यदि हयं न वर्तेय

यदच्छालाभरसंतुषटो यदयदाचरति श्रेष्ठः यद्यद्विमृतिमत्सत्वम्‌ १० यद्यप्येते न पश्यन्ति १ यया तु धर्मकामाथोन्‌ १८ यया धमेमधर्म च॒ १८

. १ र र्‌ .; द

२६ २५७ ३५४ २४ र्‌

श्रोकप्रतीकानि अण्श्रो° यया स्वप्रं भयं शोकम्‌ १८ ३५ यस्त्विन्धियाणि मनसा ३ यस्मात्क्षरमतीतोऽदम्‌ १५ १८ यस्माश्नोद्रिजते लोको १२ १५ यस्य नाहंकृतो भावो १८ १७ यस्य स्वे समारम्भाः ४ १९ यं यं वाऽपि स्मरन्भावम्‌ ८ . ६ यं कष््वा चापरं राभम्‌& २२ य॑ संन्यासमिति प्राहुः £ र यँ हि न व्यथयन्त्येते २ १५ यः श्ाल्नविधिमृत्युज्य १६ २३

५9

यः सवत्रानभिन्नेदः २ ५७ यातयामं गतरसम्‌ १७ १० या निशा सर्वभूतानाम्‌ २ ६९

यान्ति देवव्रता देवान्‌ ९ यामिमां पुष्पितां वाचम्‌ २

२५ र

यावत्संजायते किचित्‌ १३ २६ यावदेतातनिरीक्षेष्टम्‌ १२२ यावानथे उदपाने 2 ४६ युक्तः कमेफलं त्यक्त्वा ५ १२ यन्ताहारविद्ारस्य £ १७ युञ्जन्नेवं सदाऽऽत्मानम्‌ £ १५

99 99 २८

युधामन्युश्च विक्रान्तः ₹ ६ ये चैव सात्विका भावाः ७ ये तु धम्योमुतमिदम्‌ १२ येतु स्वाणि कमौणि १२ \ ये त्वक्षरमनिदेश्यम्‌ १२ ३ ये त्वेतदभ्यसूयन्तो ३ ३२ येऽप्यन्यदेवताभक्ताः ९ २३ ये मे मतमिदं निलयम्‌ ३३१ ये यथा मां प्रपद्यन्ते ४ ११ ये हाल्रविधिमृत्सुज्य १७ येषामर्थे काङ्क्षितं नो १ येषां त्वन्तगतं पापम्‌ ७ ये हि संस्पदीजा भोगाः ५ योगयुक्तो विषुदधात्मा ५ योगसेन्यस्तकमीणम्‌ ४

=

३३ २८ २२

( & )

श्रोकप्रतीकानि अण्श्रो०| श्नोकम्रतीकानि अण शो

योगस्थः कर कमाणि २ योगिनामपि सर्षेषाम्‌ £ योगी युञ्जीत सततम्‌ ६ योतस्यमानानवेक्षेऽहम्‌ १ योन हृष्यति न द्वेष्टि १२ योऽन्तःसुखो ऽन्तरारामः५ यो मामजमनार्दे च १५ यो मामेवमसंमूढो १५ धो मां प्यति सरव॑त्र ६ योयो यां यां तनुं भक्तः योऽय योगस्त्वया प्रोक्तः६

र्‌* रजस्तमश्चाभिभूय १४ रजसि प्रख्यं गत्वा १४ रजो रागात्मकं विद्धि १४ रसोऽहमप्सु कौन्तेय ७9 रागद्रेषवियुक्तस्तु २ रागी कर्मफल्प्रेप्सुः १८ राजन्संस्प्रत्य संस्मरत्य १८ राजविदया राजगृष्यम्‌ ९ शुद्राणां शकरश्चास्मि १० सद्रादित्या वसवो ये च११ रूपं महत्ते बहुवक्त्र° ११

२.0 लभन्ते ब्रह्म निवाणम्‌ ५

लेलिद्यसे ग्रसमानः ११ लोकेऽस्मिन्दरिविधा ३ लोभः प्रवृत्तिरारम्भः १४ व. वक्तुमहेस्यशेषेण ... १० वक्त्राणि ते त्वरमाणा ११ वायुयंमोऽभ्निवंसणः ११ वासांसि जीणांनि यथा २ वियाविनयरसैपन्ने ५

विधिहीनमसृष्टान्नम्‌ १७

७ | विविक्तसेवी लध्वारी १८ ४१। विषया विनिवर्तन्ते

ग्‌

४८ | विषयेन्द्रियसंयोगात्‌ १८ ३८ ४७ | विस्तरेणाऽऽत्मनो

१०| योगम्‌ १० १८ २३ | विहाय कामान्यः २ ७१ १७ |र्वातरागभयक्रोधाः ४ १०

२४ वृष्णीनां वासुदेवोऽस्मि १० ३७

३ | वेदानां सामवेदोऽस्मि १०७ २२ १९ | वेदाविनाशिनं निलयम्‌ २२१ ३० | वेदां समतीतानि ७ २६ २१ | वेदेषु यज्ञेषु तपम्सु ८ २८ ३३ व्यवसायात्मिका बुद्धिः २ ४१ व्यामिश्रेणेव वाक्येन ३ २ व्यासप्रसादाच्छरतवान्‌ १८ ५५

10

शक्रोतीदैव यः सोढम्‌ ५ २१ < | हानैः शनेसुपरमेत्‌ £ २५ दामो दमस्तपः शौचम्‌ १८ ५२ दारीरं यदवाप्नोति १५ «८ शरीरवाद्यनोभिर्यत्‌ १८ १५ २ |शुक्कङृष्णे गती ह्येते ८ २६ शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य ६ ११ शुभाशुभफलेरेवम्‌ ९ २८ शौये तेजो धृतिदाक्षयम्‌१८ ४१ श्रद्धया परया तप्तम्‌ १७ १५७ ्रद्धावाननसूयश्च १८ ५१ भ्रद्धावार््ैभते ज्ञानम्‌ ४ ३९ ३ श्ुतिविभ्रतिपन्नाते २ ५१ भ्रयान्द्रव्यमयादयज्ञात्‌ ४ ३३ ्रेयान्स्वधर्मो विगुणः २ ३५

५ ,„ १८ ४५७ भ्रेयो हि ज्ञानमभ्या० १२ १३ ्रो त्रादीनीन्दियाण्यन्ये ४ २ २. [शरोत्रं चक्षः स्पदने च १५ ९ २९ [श्वशुरान्सुहदशैव १२५

१६ २७

१८ १३ स. ५२ |स एवायं मया तेष्य ४ ३

५९ | सक्ताः कभमप्यविद्रसः ३ २५

शरोकप्रतीकानि अण शरोर

सखेति मत्वा प्रसभम्‌ ११ स धोषो धातेराषटरणाम्‌ १ सततं कीतैयन्तो माम्‌ ९ स तया श्रद्धया युक्तः ७ सत्कारमानपृूजार्थम्‌ १७ सत्वं रजस्तम इति १७ सतत्वं सुखे संजयति १४ सत्वात्संजायते ज्ञानम्‌ १४ सत्वानुरूपा सर्व॑स्य १७ सदृशं चेष्टते स्वस्याः ३ सद्धावे साधुभावे च १७ समदुःखसुखः स्वस्थः १७ समं कायशिरोग्रीवम्‌ £ समं पर्यन्हि सर्वत्र १३

समं सर्वेषु भूतेषु १३ समः शत्रौ च मित्रे च१२ समोऽहं सवभूतेषु ९ सर्गाणामादिरन्तश्च १० सवैकमौणि मनसा ५ स्वकमांण्यपि सदा १८ सर्वगुह्यतमं भूयः १८ सवैतःपाणिपादं तत्‌

( ७ )

४१ | सवंद्राराणि संयम्य १९ | सवैद्रारेषु देदेऽस्मिन्‌ १४ १४ | सवैधमौन्परित्यज्य १८ २२ | सवभूतस्थमात्मानम्‌ £ १८ | सवेभूतस्थितं यो माम्‌ £ सर्वभूतानि कौन्तेय ९ सवभूतेषु येनैकम्‌ १८ सवैमतेदतं मन्ये १9 सवैयोनिषु कौन्तेय १४७ सवेस्य चाहं हृदि १५ सवौणीन्ियकमौणि ... ४ सर्वेन्दियगुणाभासम्‌ १३ सहजं कमं कौन्तेय... १८ सहयज्ञाः प्रजाः सृष्ट्वा ३ सहल्लयुगपयन्तम्‌ «८ सेकरो नरकायैव १

सकत्पप्रभवान्कामान्‌ £

संतुष्टः सततं योगी ...१२ संनियम्येन्द्ियप्रामम्‌ १२ संन्यासस्तु महाबाहो ५ सन्यासस्य महाबाहो १८

© =€ `

१५७

१

३३ २६ २४ १३ २८ २५७ १८ २९ ३२ १३ ५६ ६४

श्रकम्रतीकानि अण शरोर

श्रेकप्रतीकानि अ० श्° ८ १२ |साधिभूताधिदेवं माम्‌ ७ ३०

११ | सांद्ययोगौ एयग्बालाः ५ ६६ सिद्धि प्राप्तो यथा १८

र्ठ ७५०

२९ सीदन्ति मम गात्राणि १ २९

३१ |सुखदुःखरे समे कृत्वा २

५ | सुखमादयन्तिकं यत्तत्‌ & २० | सुखं त्विदानीं त्रिविधम्‌ १८ १४ |सुदुदैशंमिदं रूपम्‌ ११

४ |सुषन्मित्रायदासीन० £ १५ स्थाने हृषीकेश तव॒ ११ २५७, स्थितप्रज्ञस्य का भाषा २ १४, स्पशान्कृत्वा बहिबाह्यान्‌ ५ ४८ | स्वधमेमपि चावेक्ष्य २ १० | स्वभावजेन कौन्तेय १८ १७, स्वयमेवा ऽऽत्मनाऽऽ्मा- ४२ नम्‌ १७ 2४ स्वे स्वे कर्मण्यभिरतः १८ १४

१1 ह.

६ | हतो वा प्राप्स्यति २ १ | हन्त ते कथयिष्यामि १०

समाप्तोऽयं श्रीमद्रगवद्रीताप्द्यानामकारादिवणक्रमः।

३८

३५ १९

१२३ १३।संन्यासः कर्मयोगश्च... ५ २. हृषीकेशं तदा वाक्यम्‌ १९ २१

[0101120 0४ (¬0०९।९

अथ श्रीमदगवद्रीताश्छोकान्तगंतपदानाम- कारादिवणोनुक्रमः ।

अ पदानि अ श्येन | पदानि अ० श्रे | पदानि अ० क्ये ˆ _ [अक्षरः ८-२१;|अच्युत १--२१; | अतिमानिता १६-३ पदानि अ० श्छ १५--१६, १६ ११-४२; १८-७३ | अतिरिच्यते २--३४ भकतोरम्‌ ४--१२; |भक्षराणाम्‌ १०--३३ अजनम्‌ ६१९ | अतिवतेते धे--४४; १ कु । अक्षरात्‌ १५--१८ |अजम्‌ २२१; १४७-२१ --१६, १८ अखिलम्‌ ४--३३; ,$७--२५;१०-२,१२ अतिस्वप्रसी- ०८९ व ७--२९; १५--१२ |अजः २--२०;४--६| क्त्य द--१६ : 2--८, ¢; अगतासून्‌ २--११ अजानता ११-४१| अतीतः १४-२१; त अनिः ४--३५; अजानन्तः ७--२४;| १५--१८ णि ग--४७; ८- २४; ९--१६:| ९११; १३ ९५।अतीखय १४--२० 1 ११--२९;१८--४८ अज्ञः _ ४--४० | अतीन्द्रियम्‌ द--र9 नकल्मषम्‌ ६--२७ अनी + अज्ञानजम्‌ १०--११;| तीव १२--२० र ॥ । अग्रे १८--२७,३८,३९ ॥ हाक भदीतिकरम्‌ २--र | अम्‌ २१२ हिताः 0 + नि हिताः | १६१५ | अत्यर्थम्‌ ७--%७ भङ़ीतिम्‌ २--२४ अङ्गानि २५८ | भहानरसंूतम्‌ ४--४२ | अदयश्तः ६--१६ अकीर्तेः २-२४ व अज्ञानसंमोहः१८-- ७२ | अत्यागिनाम्‌ १८--१३ अवुवंत १--१ अचलगररिष्म्‌ २_-७८ | अज्ञानम्‌ ५--१६; अत्युच्छ्रितम्‌ ६--%१ अकुशलम्‌ १८--१० न १३--११;१४-१६,|अयेति <-२८ भङ्तवुद्धि- १२१ ^| १७; १६४ अत्र॒ १--*, २३; त्वात्‌ १८-१६ अज्ञानाम्‌ २-२९) ४--१६;८-- 2, ४, भङ्तात्मानः १५-- ११ | अचलः *--२४| अज्ञानिन ५---१५। ५;१०-७:१८- १ अङ्ृतेन ३---१८ [अचला २५३ अगणीर्यांसम्‌ <-९।अय १-२०, २६; भङृत््विद्‌ः ३--२९ | अचलाम्‌ ७--२१ अणोः ८-९। २--२६, ३३; भक्षियः दै--१ |अचठेन ८--१° |मतच्वोर्थवत्‌ १८--२२| ३--३६; ११--५, अक्रोधः १६ २| भचापलम्‌ १६ र |अतन्दितः ३--२३| ४०; १२९, ११; भह्ेयः २--२४| भचिन्त्यरूपम्‌ <--९ | अतपस्काय १८--९७| १८--५८

क्षयम्‌ ५--२१ | अचिन्त्यम्‌ १२२ |अतः २-१२९-२४. |अथवा ६४२; भक्ष्यः १०--३३|भचिन्यः २--२५| १२--८;१३--११;| १०--४२,११--४२ भक्षरसमुद्धवम्‌३--१५ | अचिरेण ४--२३९| १५--१८ अथो ४--३५ भष्वरम्‌ ८३, ११;।अचेतसः ३--३२; | अतितरन्ति १३-२५ | अदक्षिणम्‌ १,७--१३

१५--११; १७--६ | अतिनीचम्‌ £&-११ | अदम्भित्वम्‌ १३-५ भच्छेयः २-२४। भातिमानः १६ | भदाष्यः २--२४

१०-२५; ११- १८, ३५; १२- १,३

ग्‌

पदानि अ० श्र अदष्टपुवेम्‌ ११--४५ अदृष्टपृबोणि ११--६ अदेशकाले १,७--२२ अद्धतम्‌ ११२०; १८- ७४, ७६ अदय ४-३११-७9; १६१३ अद्रोहः १६-३ अद्वेष्टा १२--१३ अधमाम्‌ १६--२० अधमैस्य ४--७ अधरमेम्‌१८--२१, ३२ अधमैः १---४० अधमोभिभ- वात्‌ १---४१ अधः १५- १८; १५---१, २ अधःशाखम्‌ १५--१

- अधिकतरः १२५ भधिकम्‌ ६२२ अधिक्रः ६४६, ४६,

४९

अधिक्रारः २--४७

अधिगच्छति २--६४, ७१; ४-३९;

५-६,२४;६- १५; १४- १९.१८ ४९

अभिदैवतम्‌ ८४ अधिदैवम्‌ ८--१ अधिभूतम्‌ <-४ अधियज्ञः ८--२, ४ ` अधिष्टानम्‌ ३--४०; १८---१४ अधिष्ठाय छ--६; १५९ अध्यक्षेण ९--१० अध्यात्मवेतसा ३--२० अध्यात्मन्ञान- नि यत्वम्‌ १३--११

श्रीमद्धगवद्वीता श्छोकान्तगेतपदानाम्‌--

पदानि अ० श्रो अध्यात्मनित्याः १५-५ अध्यात्मविद्या १०-३२ अध्यात्मसंश्तितम्‌११-१५ अध्यात्मम्‌ ७-२९; ८--१, ३ अध्येष्यते १८--७० अध्रुवम्‌ -१७--१८ अनघर-२;१४- ६; १५--२० अनन्त ११-३५७ अनन्तबाहुम्‌ ११- १९ अनन्तरम्‌ १२१२ अनन्तषू्प .११-३८ अनन्तरूपम्‌ ११- १६ अनन्तविजयम्‌१--१६ अनन्तवीयं ११--४० अनन्तवीर्यम्‌ ११-१९

पदानि । अण क्रो ० अनसूयन्तः ३--३१ अनसुयवे ९१ अनसूयः १८--७१ अनहंकारः १३-८ अनहंवादी १८--२६ अनात्मनः ६-६ अनादित्वात्‌ १३--३१ अनादिमत्‌ १३--१२ अनादिमध्या-

न्तम्‌ ११-१९ अनादिम्‌ १०-३ अनादी १३-१९ अनामयम्‌ २-५१;

१४- ६ अनारम्भात्‌ २३-ष अनायेज्ञष्टम्‌ २--२ अनावृत्तिम्‌ <-- २२,

पदानि अ० श्रे" अनुप्रपन्नाः ९--२१ अनुबन्धम्‌ १८--२५ अनुबन्धे १८-९ अनुमन्ता १२३--र२ अनुरज्यते ११-३ अनुवतते ३--२१ अनुबतन्ते ३--३; ४--११

अनुवतेयति ३-१ अनुविधीयते २-६७ अनुशासितारम्‌ ८९ अनुश्चक्रम १--४४ अनुशोचन्ति २--११ अनुदोचितुम्‌ २२५ अनुषज्जते ६--४; १८--१०

अनुसंततानि १५--र

अनन्तम्‌११-११,४७ अनन्तः १७- २९ अनन्ताः २-४१ | अनाश्रितः € १ अनन्यचेताः ८-१४| अनिकेतः १२-१९ अनन्यभाक्‌ ९--३० | अनिच्छन्‌ ३-३६ अनन्यमनसः ९--१३। अनित्यम्‌ ९३३ अनन्यया <-२२; | अनिर्देदयम्‌ १२-३ १९१-५४ अनिष्टम्‌ १८--१२ अनन्येन १२ ६ | अनीश्वरम्‌ १६८ अनन्ययोगेन १ ३--१० | अनुकम्पाथेम्‌ १०--११ अनन्याः ९२२ | अनुचिन्तयन्‌ <--८ अनपेक्षः १२--१६ | अनुतिष्ठन्ति ३--३१, अनपेक्ष्य १८--२५। ३२ अनभिष्वङ्गः १३-- «| अनुत्तमम्‌ ७अ--र४ अनभिसंधाय १.७-२५ | अनुत्तमाम्‌ ७--१८ अनमिन्नेहः २--५५७ | अनुद्धिम्ममनाः २--५६ अनयोः २--१६ | अनद्रेगकरम्‌ १७- १५ अनलः \9--४ | अनुपकारिणे १७--२० अनलेन ३--२९ | अनुपद्य।ते १२--३०; अनवलोकयन्‌ ६--१३। १४-१९ अन्तकाले २-७र; अनवाप्तम्‌ ३--२२ | अनुपदयन्ति १५--१०| ८५ अनश्नतः ६१६ ' अनुपदयामि १-३१ ' अन्तगतम्‌ ७--२८

२६ अनाशिनः

अनुस्मर ८-५ अनुस्मरन्‌ ८-१३ अनुस्मरेत्‌ ८--९ अनेकवचित्तवि- भ्रान्ताः १६१६ अनेकजन्मसं- सिद्धः ६-४५ अनेकदिव्याभ- रणम्‌ १९१-१० अनेकधा १११३ अनेकबाहृदर- वकत्रनेत्रम्‌ ११-१६ अनेकवकत्नन- यनम्‌ १९१९-१ अनेकक्णम्‌ ११--२४ अनेकाद्धुतद- रोनम्‌ १११० अनेन ३--१०, ११; स > जी

22-१८

छ

अकारादिवणोनुक्रमः ।

पदानि अ शओ्रे०| पदानि अ शे अन्तरम्‌ ११२०; १२३-२४, २५; १३- ३४ १.७

अन्तरात्मना &--४७ | भन्येभ्यः १३--२५ अन्तरारामः ५---२४ | अन्वशोचः २--११ अन्तरे ५--२७ | अन्विच्छ २--४९ न्तज्यतिः ५--२४| अन्विताः ९२३; भन्तवत्‌ अ--२३ १७--१

अन्तवन्तः २१८ | अपनुदयात्‌ २८ अन्तम्‌ ११--१६ | अपरस्परसंभूतम्‌१६-८ अन्तः -१६;| अपरम्‌ ४-४;द६ २२ १०--१९, २०, ३२, |अपरा ७-५ ४०; १२३--१५; | अपराजितः १--१७ १५- ३; १७--६ | अपराणि २-२२ भन्तःसुखः ५-२४ | अपरान्‌ १६१४ बन्तःस्थानि < २२ | अपरिग्रहः £&-१°

अन्तिके १२-१५ अन्ते ७-- १९; ८--६

अन्नरसभवः ३-१४ अन्नम्‌ १५--१४ जननात्‌ ३--१४

अन्यत्‌ -२३१, ४२; ७--२,७; ११९१-७;

१६८

अन्यत्र ३--९ न्यथा १२११ अन्यदेवताभक्ताः९-२३ अन्यदेवताः ७--२० भन्यया ८२६ अन्यम्‌ १४-१९

अन्यः २-२९, २९; ४--२३१; ८२०; ११४२; १५१४७; १६१५; १८-६९ अन्यानि २-२२ अन्यान्‌ ११३४ अन्यायेन १६-१२

भन्याप्‌ \9--- ५ भन्ये १-९-२६, २६; ९.---१५;

अपरिमेयाम्‌ १६--११ अपरिहार्ये २-२५ अपरे .; न र्‌ ५ ) र्‌ ५ 9

पदानि .अ० श्रे २२,२५.,३१,४४.४८; ४६.४७; ३,२२; ३०; ८--६; ९-१५, २३, २३, २५ २९५, ३०, ३२ ३२; १०- ३७, ३५; १९११-२, २६, २९, ३२, ३४, ३७) २५, ४१, ४२, ४३, ५२; १२१, १०, १०, ११; १२३२-२, १७, १९,२२,२ ३,२५,३१; १४५४-२; १९१५-८, १०,११,१ ८;१६-७, १३,१४.१.७-७,१०, १२; १८ ६, १७, १९, ३, ४४, ४८, ५६, ९ ० ७१, ५१

२७, २८, २९, ३०; | अपुनरावृत्तिम्‌ ५--१७

१३२--२४; १८-- २ | अपदानम्‌

१६२

अपर्याप्तम्‌ १--१° | अपोहनम्‌ १५--१५

अपलायनम्‌ १८--४३ अपरयत्‌ १--२६; १९--१३ अपहूतचेतसाम्‌ २-४४ अपहूतज्ञानाः ७--१५

अपत्रेभ्यः १,७-२२ अपानम्‌ ४-२९ अपाने ४--२९ अपावृतम्‌ >२--३२

अपि १--२६,३५,३५, ३८; २--- 4); ८, १६, २६ २९) २१, ३४, ०) ५९, ६०, \७२९; 2-५,८, २०, ३१; ३३,३६; ४--६,६, १३,१५,१६.१७५२०. २२,३ ०,३ ६ न ५,७,९,११; ६९,

अप्रकाशः १४--१३

अप्रतिमप्रभावः १९४३

अप्रतिष्ठम्‌ १६-८

अप्रतिष्ठः ६३८

अप्रतीकारम्‌ १--४६

अप्रदाय 2--१२

अप्रमेयम्‌ ११-१७,४२

अप्रमेयस्य २--१८ अप्रवृत्तिः १४७--१३ अप्राप्य द ३७; ९.--३; १६ २० अप्रियम्‌ ५--२० अप्सु ७--८ अफल्प्रेप्सुना१८-- २३ अफठलाकाड्‌- क्षिभिः१७-११,१७ अवद्धयः ७-२४

र

पदानि अ श्रि अत्र्वात्‌ १--२, २७; ४--१

अभक्ताय १८६७

अभयम्‌ १०--४; १६१

अभवत्‌ १--१३

अभविता २-२०

अभावयतः २-६६

अभावः २--१६

अभाषत ११- १४

आभिक्रमनाज्चः २--४० अभिजनवान्‌ १६--१५ अभिजातस्य १६-३,४ अभिजातः १६-५ अभिजानन्ति ९२४ अभिजानाति ७-- १४; ७-१३,२५;१८-५५ अभिजायते 2६२; ६ ४१;१२ २३ अभितः ५---२६ अभिधास्यति १९१८-६ ८ अभिधीयते १३--१, १.७-२७;१८-- ११ अभिनन्दति २--५७ अभिप्रवृत्तः ४--२० अभिभवति १--४° अभिभूय १४--१० अभिमुखाः ११--२८ अभिरक्षन्तु १--११ अभिरतः १८-४५ अभिविज्वलन्ति ११-२८ अभिसंधाय १७--१२ अभिदिता २-३९ अभ्यधिकः ११- ४३ अभ्यच्ये १८४६ अभ्यसूयकाः१६-- १८ अभ्यसूयति १८- ६७ अभ्यसूयन्तः 2--३र

र

पदानि भअ

अभ्यहन्यन्त १--१३

अभ्यासयोगयुक्तेन ८८

अभ्यासयोगेन १२--९ | अयुक्तः

अभ्यासात्‌ १२-१२ १८२६

अभ्यासे १२-१०

अभ्यासेन ६-३५

अभ्युत्थानम्‌ ४--७

अमरान्‌ १४-१४

अमानित्वम्‌ १३-७

अमितविक्रमः ११--४० |

भमी११-२१,२६,२८ अमुत्र € ४० अमृढाः १५८५-५ अमृतत्वाय २--१५ अमृतस्य १४--२७ मृतम्‌ ९१९; १०-- १८; १३--१२; १४-२० भमृतोद्धवम्‌ १०--२७ असतोपमम्‌ १८--३७, ८ अमेध्यम्‌ १७--१° भम्बुवेगाः ११-२८

भम्मसा ८--१० अम्भसि २-६७ अयज्ञस्य ४--३१ अयतिः ६-३७ अयथावत्‌ १८--३१ अयनेषु १--११ अयश्शः १९१०-५

अयम्‌ २--१९, २०, २०, २४, द, र, २५, २५, २५, ३०, ५८; 2--९, ३६; &---३, ३१, ४०; ६२१, ३३;७-२५;

८- १९; ११९१-१; । अयमा

भीमद्धगवद्धीता श्ोकान्तगेतपदानाम्‌- प्रे° | पदानि अ°

श्र १२२१; १५-९; १७-३ अयुक्तस्य -६६,६६ ५--१२; १८- २८ अयोगतः ५- ६ अरतिः १३-१० अरागद्रेषतः १८--२३ अरिसूदन २--४ अर्चितुम्‌ '७--२१ अजेन २--२, ४५; 2--७; ४--५, ९, २३५७; ६--१ ६; ३२, ४६; ७--१६, २६, ८-१६,२७९ ९.-१९४ १०--३२, ३९, १ १--४५७, ५४; ९८९; २३४, ६१ अङ्गनम्‌ ११५० अज्ञेनः १--२१, २८, ४७; 2--४, ५४; 2--१,३ ९; छं-- टः ५---१;६ ३३, ३७; ८-१; १०--१२; ११-१, १५, ३६, ५१. १२--१. १४- २१; १७--१; १८--१, ७३ अर्थकामान्‌ २-५ अर्थन्यप्रयः ३--१८ अर्थसंचयान्‌ १६-१२ अथः२--४६; ३-१८ अथार्थ ७-१६ अर्थे१-- ३३; २-२७); २-२५ अर्पणम्‌ ७--२४ अर्षितमनोवुद्धिः८-५; १२१४ १०-२९

अवशिष्यते

पदानि अ० श्रे

अर्हति २---१७

अहंसि २--२५, २६, २७, ३०, ३१; २-२०; ६२३९; १०--१६.११-४४; १६--२४

अहौः १-३७

अलसः १८-२८

अलोलुप्त्वम्‌ १६२

अल्पबुद्धयः १६-

अल्पमेधसाम्‌ ७-२३ अल्पम्‌ १८--२२ अवगच्छ १०- ४१ अवजानन्ति ९.--११ अवज्ञातम्‌ १७--२२ अवतिष्ठति १७-२३ अवतिष्ठते ६--१८ अवध्यः 2--३०

अवनिपालसं्ैः ११-२६ अवरम्‌ 2---४९ अवद्यम्‌ ९--८

भव्यः २-५; ं ८-१९; १८६० ७-२

अवष्टभ्य ९८; १६९

अवसादयेत्‌ £

अवत्थातुम्‌ १--२३०

अवस्थितम्‌ १५--११

अवस्थितः रू--४; १२-२२

अवस्थितान्‌ १-२२,२७ भवस्थिताः१-११, ३३;

२-- ६; ११-३२

अवहासार्थम्‌ ११-४२.। अवाच्यवादान्‌ २--३६ अवाप्तन्यम्‌ २-२२ अवाप्तुम्‌ अवाप्रोति

६२६ १५-८ 9

पदनि अ० शेर १६- २३.१८ ५९. अवाप्य २-८ अवाप्यते १२५ अवाप्स्यथ ३-११. अवाप्स्यसि २-३३, ३८, ५३; १२१०. अविकम्पेन १०--७ अविकैः २--२५ अविज्ञेयम्‌ १३--१५ अविद्वांसः ३-२५ अविधिपुवेकम्‌९--२३; १६१७ अविनहयन्तम्‌ १३-२७ अषिनाशि २--१७ अविनाशिनम्‌ २-२१. अविपश्चितः २-४२ अविभक्तम्‌ १३२३-१; ` १८-२० अवेक्षे अवेद्य अन्यक्तनिध- नानि २--२८ अव्यक्तमूर्तिना ९-४ अन्यक्तसंज्ञके ८--१८ अव्यक्तम्‌ ७-र४; १२ १ 9 ३; १२-५ अन्यक्तः २-२५; ८२०; २१ अन्यक्ता १२-५ अव्यक्तात्‌ ८--१८,२ अव्यक्तादीनि २-१८ अन्यक्तास्क-

१--२, र--३१.

चेतसाम्‌ १२-५ अन्यभिचा-

रिणी १२-१* ` भन्यभिचा- |

रिण्या १८--३३ अन्यभिचा-

रेण १४--२६

अकारादिवणोतुक्रमः ।

पदानि अ० शरो°|पदानि अ० श्रे अन्ययस्य २--१७; | अध्रदुधानाः ९--३ १४-२७ अध्रद्धया १७-२८ अन्यम्‌ २--२१; | अशरुपूणाकुले-

४-१,१३; ७-१३,| क्षणम्‌ 2--१ २४, २५; ९२, |अश्नषम्‌ १८७४

१३,१८; १९१-२,४; | अश्वत्यम्‌ १५--१, ३ १४- ५; १५--१, | अश्वत्थः १०--२६ ५; १८---२०,५६ अश्वत्थामा १--८

भन्ययः ११-१८; अश्वानाम्‌ १५--२७ १३--३१; १५-१७ |अधिनो ११--६, २६ अव्ययात्मा ४--६ | अष्टधा ७--४ जन्ययाम्‌ २--३४|असक्तवुद्धिः १८-४९ मञ्चकः १२११ |असक्तम्‌ ९.९; नक्षमः १४-- १२ १२-१४

अञ्जनम्‌ १--४६ | असक्तः २--७, १९; अश्चान्तस्य २-६६| १९, २५ भज्चाश्चतम्‌ <--१५ | असक्तात्मा भशाल्नविहितम्‌ १७-५ |असक्तिः

५--२१ १२-

दुचिव्रताः १६--१० |असङ्गदान्नेण १५- अशुचिः १८--२५ |असतः २--१६ भश्ुचौ १६१६ | असत्‌ ९-- १९;

जङ्मुभात्‌ ४-१६; ९-१| १२३-- १२; १७-२८ जद्यभान्‌ १६--१९ | असत्कृतम्‌ १७--२२ भङ्ुभरूषवे १८--६७|असक्कृेतः ११--४२ भक्ञेषतः ६--२४,३९; असलम्‌ १६--८ ७-२; १८--११ |असग्रादान्‌ १६१०

भरेषेण ४--३५;|असपलम्‌ २-८ १०-१६९; १८-२९, |असम्थः १२--१० ६३ असन्यस्तस- भन्ञोच्यान्‌ 2--११| कल्पः ६२ मशोष्यः २--२४|अरसंमृढः ५-२०; भन्षन्‌ ५--९| १०--२; १५--१९ अन्नन्ति ९.--२० | असंमोहः १०--४ अश्नामि ९-२६ |असंयतात्मना ६--३६ भ्नासि ९-२५७ | असंशयम्‌६- २५; ७-१

अरनुते३-४; ५--२१; | असंरायः८-७;१८-६८ ६-२८;१३--१२;|असि ४-३,३६; ८-२; १४--२० १०-१५;११--३८,

अघ्रषान्‌ः ४-४०| ४०, ४२, ४३ ५२,

पदानि अगर ५३; १२--१०,११; १६-५;१८- ९६४, ६५ असितः १०-१३ असिद्धौ ४-२ असुखम्‌ ९३३ असृष्टान्नम्‌ १७--१३ असो११-२६; १६-१४ अस्ति २४०, ४२, 2-२२४-३१) ४०; ६-१६, 9-७* ८--५, ९२९; १०-१८, १९, ३९, ४०; ११ ०२; १६-१ ३, १८--४० अस्तु२-- ४५; २-१०; ११-३१, ३९, ४०

अस्थिरम्‌ ६२६ अस्मदीयैः ११२६ अस्माकम्‌ १--७, १० अस्मात्‌ १-३९ अस्मान्‌ १--३६ अस्माभिः १-३९ अस्मि ७-८, ९, ९,

१०, ११; १५-२१; २,२१.२ ,-१९; २३,२३,२४,२५, २५, २८, २८; २८, २९, २९) ३०, ३१, ३१; ३१, ३३, ३६, २६, २६, ३५७, ३८, ३८, ३८; ११-३२, ४५, ५१; १५---१८, १६-१५; १८-५५, ५७३ असिमन्‌ १३,

| ४ पदानि अण

९

क्रगो० १४- ११; १६- ६ अस्य --१७,४०,५९, ९५, ६७; 2--१८, ३४, ० ६-२९; ९--३; ११-१८, ३८, ४३, ५२, १२-२१; १५--३ अत्याम्‌ 2-५७२ अस्वग्येम्‌ २-- अहत्वा न -= प अहरागमे ८--१९,१८ अहम्‌ १-२२, २३, ए-४, ७, १२; २-२ २३, २४,२७.४--१, ५; ७, १ १६ ६३०, ३३, ३४; २, ६ ८, १०,११,१२, १७, २१, २५१२६८४, १.४, ९- ट, ७, १६, १९, १६; १६, १६; १६,१६.१६.१९०१९ १९,२२,२४,२६.२९, २९, १०-- १, २५ <, ११,१७,२०२०,२१ २१,२३,२४,२५.,२८, ४; ९,२१,३ ०५३ ०५३ १, ३२५२ २,३२,२३२,२४, ३५, २३५,२३९,२६९.,२३७, ३ ८, ३ ९,४२;१ १-२ ३ | ४२,४४.४६,४८,५३, ५४; १२-५७, १४८४-३, ठ) २५७ १५१३, १४, १५, १५, १५ १८; १६-- १४, १४, १४, १९; १८- ६६,

७०, ७४, ७५

१--२२, | अहंकारविमू- ३--२, | ढत्मा

३--२५

८--२; १३-२२, |अहकारम्‌ १६१८;

& श्ीमद्धगवद्धीता श्ोकान्तगेतपदानाम्‌- पदानि अ० श्र |पदानि अ० श्रो° | पदानि अ० श्रे १८- ५३, ५९ भव्यः १६-१५ | आत्मसंयम- अहंकारः ७--४, | आततायिनः १--३६| योगाम्रौ ४--२७ १३२३-५ आतिष्ठ ४--४२ | आत्मतंस्थम्‌ £६--२५ अकारात्‌ १८---५८ | अत्य ११-२ |आत्मा ६--५,५,६,६, अहेकृतः १८-- १७ | आत्मकारणात्‌ २--१३| £६;७-१८; ९५; अहः <-१७,२४ |आत्मठप्तः ३-१७| १०--२०; १३-३२ अहिताः २-३६; | आत्मनः ४--४२; | आत्मानम्‌ २३२-४२; १६- ५-- १६; £ ५,५,| ४--७; ६ ५, ५, अर्हिसा १०--५;| ६,११,१९; ८-१२;| १० १५, . २०, ` १३-७; १६--र;| १०--१८;१६-२१,| २८०२९; < रे; १.७--१४ २२; १७--१९;| १०-१५;११-३,४; अदेतुकम्‌ १८--२२| १८--३९ १२--२४,२८, २९; अहो १-४५ [आत्मना २-५५;| १८--१६, ५१

अहोरात्रविदः ८--१७

३--४३; ६--५, ६, | आतमोपम्येन ६३२

अंशः १५--७| २०; १०--१५;| आत्यन्तिकम्‌ दै-२१ अंशुमान्‌ १०--२१। १३-२४,२८ आदत्ते ५---१५ आ आत्मनि २--५५; | आददः ३--३८

आकाशस्थितः ९--\ आकाशम्‌ १३-३२ आख्यातम्‌ १८-- ६२

2--१७; ४--३५, आदिकर्त्रे ११-३७ ३८; ५-२१; ६१८, |आदिलगतम्‌१५--१२ २०, २६, २९; |आदिलयवत्‌ ५--१६ १३-२४, १५---११ |आदिदययवणेम्‌ <८--९

आख्याहि ११-३१ | आत्मपरदेदेषु१६--१८ |भादिव्यानाम्‌ १०-- २१ भागच्छेत्‌ ३---२४ |आत्मवुद्धिप्र- आदित्यान्‌ ११ आगताः ७--१०;| सादजम्‌ १८--२५ आदिदेवम्‌ १०--१२ १४-२ आत्मभावस्थः १०-११ | आदिदेवः ११--३८ आगमापायिनः २--१४ | आत्ममायया ४--६ आदिम्‌ ११-१६ आचरतः ४--२३ आत्मयोगात्‌ ११-४५७ | आदिः १०९०-२, २०, आचरति ३--२१; | आत्मरतिः ३--१७। ३२; १५-- ३ १६२२ आत्मवन्तम्‌ ४--४१ आदो ३--४१;४--४ आचरन्‌ ३-१९ | आतमवद्यैः २--६४ | आदयन्तवन्तः ५--२२ आचारः १५-२१;| आत्मवान्‌ 2-४५ | आद्यम्‌ ८ २८ १६७ आत्मविनिग्रहः १३-७;| ११-३१,४७; १५- आचार्य १--३। १७--१६ आधत्स्व १२८ भचायेम्‌ १२ | आत्मविभर- भाधाय ५--१°: भआचायौन्‌ १--२६| तयः १०--१६, १९ ८--१२ आचायौः १--३४ | आत्मविङद्धये ५--११; (आधिपदयम्‌ २-८ भाचार्योपा- £--१२ आपन्नम्‌ ७-र४ सनम्‌ १९१३-७ | आत्मसभा- आपन्नाः १६२० अग्यम्‌ ९-१६। विताः -१६--१७।आपः 2--२३

पदानि अग क्री © \9 © ५9 भापूयै ११३०

आपूयमाणम्‌ २--७०

भम्‌ ५-\; १२९

आप्रयाम्‌ ३-

आघ्रुवन्ति ८--१५

अप्नोति 2-७ छ 2--१९; ४- २१; ५--- १२; १८--४५,

५ © आब्रह्मभुवनात्‌ ८--१६ आयुधानाम्‌ १०--२८

आयुःसत्वतबलारोग्यसु- खप्रीतिविवधनाः १७- ८ भारभते ३-७ आरभ्यते १८--२५ आरम्भः १४--१२ आररक्षोः ६, आजैवम्‌ १३२३-५; १६ १:१७ १४; १८-- ४२ आतैः ७--१६ आवयोः १८-- ७० आवतते ८--२६ आर्वातिनः ८--१६ आविद्य १५--१३,१७ आविष्टम्‌ २--१ आविष्टः १--२५ आट़तम्‌ ३--३५, ३९; 4--१५ आवृतः 2३--३८ आवृता १८--२२ आवृताः १८-- ४८ आवृत्तिम्‌ ८२३ आवृ २--४०; १२१३; १४५४-९

आवेरितवेतस्राम्‌ १२-७

अकारादिवणानुक्रमः । ७

पदानि अन श्रि | अ० श्छरो० | पदानि अ० श्रे | पदानि अ० श्रे° भविर्य ८-१०;| ६३१; ७--१८;| ११४, २१, ४१,| १५७ १२-२ ८-१३ ४१, ५०; १३--१, | इद्धियारामः 2- १६ जातिवते ३--२३८ | आस्थिताः ३--२०| १, ११, १८, २२; | इन्द्रियाथान्‌ ३--\ भाशयात्‌ १५--८ | आह १--२१;| १४--५, ११, २३; | इन्दियार्थेन्यः २--५८, आश्षापाशश्चतैः१६-१२| ११-३५ १५---१७, २०;| ६८ मकु २--६५ | आहवे १--३१| १६--११, १५; | इन्द्रियार्थेषु ५--९; आश्वयेवत्‌ २--२९ | आहारः १७--७ | १७--२, ११, १६,| द ४; १३२३-८ २९, २९ आहाराः १७--८, ९| २०, २३, २४, २५, | इन्ियेभ्यः ३--४९ भआश्चयीणि २१९१-६ [आहुः ३--४२;| २६, २७, २७, २८; | इन्द्रियैः २-६४; ५-११ भघ्रयेत्‌ १--३६। ४--१९; ८-२१;। १८--३,३,६,८, ९, | इमम्‌१-२८; २--३३; नान्ितम्‌ ९--११। १९१-१३;१४-१६;| ११, १८, ३२, ५९,| ४-१,२;९-८,२३३; आश्रितः १२११; १६-८ ६३, ६४, ७०, ७४ | १२-२३३;१७- ७; १५--१४ आहो १७---१ [इदम्‌ १--१०, १८---७०, ७४, ७६ आध्रिताः ७--१५; २७; २--१,२, १०, | इमानि १८--१३ ९--१३ 3 १७; ३--३१, ३८; दमान्‌ ११--१६, लभ्निय 9--२९; |दक्ष्वाकवे ४--१| ७--२, ५, ७, १३;। १८--१७' १६--१०;१८- ५९ इङ्गते ६--१९;| ८--२२,२८;९.--१ | इमाम्‌ २--३९, ४२; आश्वासयामास ११-५०| १४- २३ २, ४; १०--४२; |इमाः३-२४,१०- ६. भासक्तमनाः '७9--१ | इच्छ १२--९ | ११--१९, २०, २०, | इमे१-३३, २--१२, भासने ६--१२ इच्छति ७-२१| ४१, ४५७, ४९, ४९,| १८३२४ आसम्‌ २--१२ इच्छन्तः ८--११| ५१,५२; १२--२०;| इमो १५--१६ आसादय ९.-२० | इच्छसि ११९१-७; १३-१; १४-२; | इयम्‌ ७--४, ५ नासीत २--५४, ६१;। १८--६०, ६३ १५---२०;१६-१३.,। इव १--२०, २--१०; ६--१४ दच्छा १३२३-६ | १३, १३, १३, २१; | ५८, ६७; 2२, भासीनम्‌ ९.-- र इच्छद्वेषसमृत्थेन७-२७ १८--४६, ६७, ६८ | २, ३६; ५--१०; भासीनः १४--२३ | इच्छामि १-३५;| दानीम्‌ ११-५१;| ६-३४,२३८; ७-७; आसुरनिश्चयान्‌ १७-६ | ११--३, ३१, ४६;| १८--३६, ११४४, ४; आदरम्‌ ७-१५;| १८--१ ` इन्व्रियक्माणि ४--२७| १३--१६;१५--८; १६-६९ इज्यते १,७--११, १२ | इद्ियगोचराः १३-५। १८--३७, ३८, ४८ भासुरः १६--६ | इज्यया ११- ५३ | इन्दियग्रामम्‌ ६--२४; | इषुभिः र पुराः १६-५७ |इतरः २--२१ १२- ४ इष्टकामधुक्‌ २--१० भासुरी १६-५ | इतः ७--५; १४-१ | इन्ियस्य ३--२३४,२४; | इष्टम्‌ १८-- १२ भासुरीषु १६--१९ |इति १-२५.४४; २-९, इन्दियाप्निषु ७--२६ | इष्टः १८-- ६४, ७० आसुरीम्‌ ९--१२;| ४२; २--२७, २८; | इन्द्रियाणाम्‌२-८, ६७; | इष्टानिष्टोपप- | १६ ४, २० &--- ३, ४, १४, १६; १९११-२ ततिषु १२- भास्तिक्यम्‌ १८-- ४२ ५--८,°;६-- २, इन्द्रियाणि २-५८, ६०, | इष्टान्‌ 2--१२ आस्ते-- ६; ५--१३| १८, ३६; ७--४,६,| ६१,६८;३-७,४०, | इष्टाः १७-- र सस्याय ७--२०| १२, १९; ८--१३,| ४१, ४२; ४-२६; इष्टा अः भितः ५--४;| २१;९.-६; १०--८,| ५९; १२३२-५; | इह २५, ५,४०.४१,

४,

८

पदानि अण

शप्र" पदानि अण

1 पदानि अण

भ्रीमद्धगवद्वीता श्ोकान्तगैतपदानाम्‌-

शनो ©

५० ६ २-- १६, १८ ह उच्छोषणम्‌ २-८ उदाहृतम्‌ १३-६ 9 ३७;७--२, १२.३८; | उच्यते २--१५, ४८,

९ पम ९, ग ४. 9 द ् ५9२; श १-७, ३२;

१५ ३,१६ रेः १७--१८, २८ क्षते द६- २९; १८-२०

दव्यम्‌ ११--४४ इक्‌ ११४९ देवाम्‌ २-२३२; ६-४२

देशम्‌ ११--१५, ४४ देश्वरभावः १८--४३

द्रम्‌ १३--२८ इश्वरः ४--\ ९५-- ८, १७; १६-१४;१८--६१ इहते ७-२२ ददन्ते १६--१२ उ. उक्तम्‌ ११-१, ४१;

१२-२०;१३-१८; १५-२०

उक्तः १-- २४; ८-२१. १३-२२ उष्काः >२---१८ उक्त्वा १--४७; 2२-९, ९; ११--९, २१,५० रप्रकमांणः १६-- र उग्ररूपः १९१-३१ म 9१ र उग्राः ११-३० उग्रः ११- ४८ उच्चैः १-१२

उच्चैःश्रवसम्‌ १०--२७

उच्छिष्टम्‌ १७--१० |

५५,५ ६ 3 2२--\ »४०; ६-२, ३; ४, ८, १८. = १, ~. १२३-१२,१५७, २०, २०; १४-२५; १९०५-१ ६ ;१,७-१ र्ठ १५, १६, ३७, २८; १८ २३,९५, २६, २८ उत १--४०; १४- ९, ११ उक्रामति १५--८ उक्करामन्तम्‌ १५--१० उत्तमविदाम्‌ १४--१४

उत्तमम्‌४-३;६-१७, ९.--२; १४७--१; १८- ९ उत्तमः १५- १७, १८ उत्तमाङहैः ११-२७ उत्तमौजाः १-६ उत्तरायणम्‌ ८-२४ उचिष्ठ 3, ७-- ४९; १९१--३३ उत्थिता ११-१२ उत्समकुक्धमो- णाम्‌ २१--४ उत्सादनाथम्‌ १,७--१९ उत्सायन्ते १--४१ उत्सीदेयुः ३--२४ उत्सृजामि ९--१९ उत्सृज्य १६२३; १७--१ उदपाने २-४६ उदाराः ` ७-१८ उदासीनवत्‌ ९.--; १८-२३ उदासीनः १२-१६

१७१९, २२;

पदानि अन शरे उपांत्नित्य १४५४-२; १८५५

१८--२२, २४, ३९ | उपासते ९.--१४,१५;

उदाहतः १९५-१५ १२--२,६;१३--१५ उदाहूय १७--१४, उपेतः ६--१५ उदिक्य १७--२१ उपेताः १२-३ उदेदशतः १५--४० | उपेत्य ८--१५, १६

६--५ | उपैति ६--२७;

उद्धरेत्‌ उद्धवः उद्यताः

उद्यम्य उद्विजते १२--१५,१५ उद्विजेत्‌ ५--२० उन्मिषन्‌ ५---९ उपजायते २--६२, ६५; १४-- ११

उपजायन्ते १४--२ उपज़हति ४->

उपदेक्ष्यन्ति ४--३४ [उल्बेन

उपद्रश १३२२ उपधारय ,७-६;९-६ उपपद्यते २-३६-३९;

१०--३ ८-१०, २८ १-४५ | उचैष्यसि ९-२८ १--२° |उभयविश्र्टः ६८

उभयोः १--२१,२४,

२६; २-१०, १६; ९१-- उभे २--५०

उभौ२--१९; ५-१; १३- १९ उरगान्‌ ११-१५ ३--३८ उवाच १---१, २,२१) क २५, ८, ४५७; 1; १,२, ४१९,

१२३२-१ <; १८-७ १ ९6 १ १, ५४, ५५; उपपन्नम्‌ २३२ २--१,३, १०, ३६९, उपमा ६-१९| ३५७; ४--१, ४, ५; उपयान्ति १०--१०| ५--१, २; ६--3, उपरतम्‌ ‡२-३५। ३३, ३५, ३७, ४०; उपरमते £--२०| ७--१; ८१, र; उपरमेत्‌ ६--२५| ९ १;१०-१,१२, उपलभ्यते १९१५-३ १९; २१-१ » ५,९ उपलिप्यते १३--३२,३१ १५, ३२, २३५, ३६, उपविश्य £--१२१| ४५७, ५०, ५१, ५९; उपसंगम्य १--२। १२-१,२;१३-१; उपसेवते १५--९| १४७--१, २१, २२; उपहन्याम्‌ ३--२४| १५--१; १६--; उपायतः ६३६ १७-१,२;१८ १, उपाविक्त्‌ १---४७| १, ७३, ५४ उपाश्निताः -१०;। उषाना १०- १४

१६- ११ उषित्वा ६४१

अकारादिवणांनुकमः ।

[८ पदानि अग पदानि भ शो 7 दै १ उभितम्‌ १०--४१ एकांशेन १७- ४२ एकेन १ ९-२ (.)

१८- र रम्‌ रः एतत्‌२-३,६; ३-२२; 4 ४--२, ४;६--२६, | एनाम्‌ लताः १९ २२| ४२; क्‌ १ ९---३, ऋक्‌ ९.--१५७ „| ६, ११, १८; द व १५-२०;१६- २१; १,.७- १६, २६; कतम्‌ ९० १४| १८ ६३, ०२,७५ ऋतूनाम्‌ १९- ३५ एतद्योनीनि ७-\ ४ ९०-३२ एतयोः ९५---१ ऋद्धम्‌ २-८ एतस्य क ५५ |एतम्‌ द २९ व एतानि १४--१२, १२३ किमिः १२४ १५--८; १८- अषीन्‌ १११५ एतान्‌ १--२२, २५, प. ३५.३६; १४-- २०, २१, २१, २६, एकत्वम्‌ ६ २१।एतावत्‌ १६--११ 1 एताम्‌१-- २; ७-१४; एमि ७--१०| १०--०; १६९ ~ < -९६ एति ध-९,९; ८-\; फल्यम्‌ २६--७;| ११५५ ११--१३; १३-३० एते १-२३, ३८; एकस्मिन्‌ १८-२२ 2--१५; ४-३०; २» ५; ० र्थः| २७; ११ ३३; १३- ५; १८- २ © १८--१ ५ १६ एतेन ३-२५; १०-४२ एकः१२- ३२; ११-४२ | एतेषाम्‌ १--१०

एका २--४१ |एतैः१-४३; ३--४०; एककी £--१०| १६२२

एकाक्षरम्‌ ८-१३ | एधांसि 9--३५ एकप्रम्‌ £ १२|एनम्‌ २- १९, १९, एकप्रेण १८--५२| २१, २३, २३, २३,

श्गरे° | पदानि अग

9, २५, २६, २९, २९; ३-३७, ४१; ८-- ४२; ६--२५७; ११५०; १५२, ११, ११

२--७२

१०-१४; | एभिः ७-१३.१८-४० ३५; | एभ्यः 2-१२७-१३ १२ ११;१३-१,|एव १-१, ६, 4,

११, ११, १३, १४, १९, २६, २९, ३४, ३६, ४२; २-५, ६, १२, १२, २४ २८, २९, २९, ४७, ५५; २३-- ४, १२, १७, १७, १८, २०, २०२ १,२२;४- २, ११, १५, २०, २४, २५, २५ 9 ३६९; ५-८, १३, १५, १८, १९, २२, २३, २३, २४, २५७, २८; ६२, ५, ५, ६, ६, १६, १८, २०,

पदानि अ०

९

क्ग* ४६, ४९; १२४, ६,८,८,१३, १३-४, ५, ८, १४, १५, १९, १९, २५, २९, ३०; १४--९०, १३, १७, १७) २२, २३; १५---४,७, ९, १५, १५. १६; १९१६-४, ६,१९.२०;१७- २, द, ६, ११, १२, १५, १८, २७, २५७; १८--५, ५, <, «, ९,९, १८, १९, २९, ३१, ३५, ४२, ५०, ६२, ६५, ६८

एवम्‌ १-- २४, ४७;

न--९, २५, ६, ३८; ३--१६, ४३; ८ं--२, ९, १५, ३२, ३२.३५; ६--१५,२८; ९२१, २८, र४) १ १--२,९;१२--१ ॐ १३- २३, २५, ३४; १५---१९;१८- १६

एवंरूपः ११-४८ एवंविधः ११९१-५ ३,५४ एषः 2--१०, ३५७, ३७, ४०; १०- ४०; १८--५९

एषा २-३९, ५७२; 9१४

एषाम्‌ १-४२ एष्यति १८--६८ एष्यसि८--७;९--३४

२१, दृठ, २६; ४०, ४२, ठ; ,७--ए, १२, १२, १४, १८, १८, १८, २१, ९२, ८४, ५, ६, ५७, १०, १८, १९, २३, २८; ९१२, १६, १७, १९, २३, २४, ३०, ३४; १०--१, र ५, ११, १३, १५, २०, ३२, ३३, १८-- ६५ ३८,४१,४१; ११-८, | पेकान्तिकस्य १७--२७ २१, २५, २६, | एेश्वरम्‌ ९५; १९--३ २८, २९, ३३, ३३,| ८, ५

३५, ४०, ४५, ४६, | एेरातरतम्‌ १५--२७

१० ओ. पदानि अ० श्रे पदानि अ० श्ो०| १२३-३१ ओजसा १५--१३ करोमि ५--८ भोषधीः १५१३ |करोषि ९२७ भोम्‌ ८--१३:|कणेम्‌ १९१-३४ १७--२३, २४ कणैः १-८ भकारः ९-१७।कतंन्यम्‌ ३-२२ ओ. कतेव्यानि १८--\ ओषधम्‌ ९--१६ कतो ३--१४, २७; छ १८१४, १८, १९, कचित्‌ ६--२८;| २६, २७, २८ १८-- ७२, ५७२ (कतारम्‌ ४-१३; कटूवम्लल्वणात्युष्णती- | १४-१९;१८-- १६ कष्णरूक्षविदाहिनः |करतम्‌१--४५,२-१७; १७--९ (अ कतरत्‌ ६ | १२-११, १६.२४; कथय १०-१८ | १८--६० कथयतः १८--५७५ | कर्त्वम्‌ ५--१४ कथयन्तः १०--९ [कर्म २-- ४९, ९--५,

कथयिष्यन्ति २--३४ कथयिष्यामि १०-१९ क्रथम्‌ १-३५, ३९; 2?-४,२१) ४-४; <८--२२;१०--१५७; १७-२१ कदाचन १८- ६ ५ कदाचित्‌ कपिध्वजः कपिलः

२४७

, "त ५ १२० १०--२६

८; ८; ९, १५, १९, १९, २४; ध--र, १५, १५, १६. १६, १८, २१, २३, ३३; ५--११;६--१,३; \9--२९; ८१: १६--२४;१७- २७; १८-२, ३, ५, <; ५) ११, १५, १८, १९, २३, २४, २५, ४३, ४४, ४७, ४८

कमलपत्राक्ष ११-२ |कमचोदना १८--१८

कमलासनस्थम्‌ ११-१५ |कम॑जम्‌ २--५१ करणम्‌१८--१४, १८ |कमेजा ४--१२ करिष्यति ३--२३३ |कमेजान्‌ ४--३२ करिष्यसि २--३३; | कमणः ३१, ५; १८-६० ८-- १७, १७; करिष्ये ` १८--७३| १७--१६;१८- ७, करुणः १२-१३ १२ क्तेति ४-२०;|कमेणा ३-२०; ५--१०; द १; १८- ९०

भ्ीपद्धगवद्वीताश्छोकान्तगेतपदानाम्‌-

पदानि अण श्रो° कर्मणाम्‌ ३--४; -- १२; ५--१; १५- १२; १८--२ कमणि२--४५;३- १ २२, २३, २५; -१८,२ ०:१४ ९; १,७--२६; १८--४५ कर्मफललयागः १२-१२

कमंफलल्यागी १८--११ कमफल्परप्सुः १८.-२५७ क्मफलसंयोगम्‌ ५-१४ कमंफलेतुः --४५ कर्मफलम्‌ ५-१२; 2&--१ कमंफलासङ्गम्‌ ४--२० कर्मफले ७-- १४ कर्मबन्धनः ३--९ कमेबन्धम्‌ २--२५ कम॑बन्धनैः ९-२८ कर्मभिः ३-३१;

४-- १४ कमंयोगम्‌ ३--७ कमयोगः ५--र; १ क्मयोगेन(ण) ३-३ कमेयोगेन(ण)१३--२४ कमंसङ्गिनाम्‌ ३--२६ कमंसङ्गिषु १४--१५ कममसङ्गेन १४-७ कमसमुद्धवः 2--१४ क्म॑संग्रहः १८--१८ कमेसंक्ञितः ८३ कमेसंन्यासात्‌ ५--र२ कमंसु२--५०; ६४ १७; ९.९ कमौणि ८--४८; 2-र ७,३०:४--१ र ४१; ५--१०, १४; ९.--; १२- ६, १. ---2

पदानि अण श्रे १८- ६, ११, ४१ कमोनुबन्धीनि १५-- कर्मिभ्यः ६४६ कर्मन्ियाणि ३-\ कर्मेन्दियैः २-५ कदोयन्तः १७--( कषेति १५ ७ कलयताम्‌ १6--३° कलेवरम्‌ ८--५, ६ कल्पक्षये ९--५ कल्पत २--१५; १५-२६;१८- ५३ कल्पादौ ९--७ कल्याणक्रत्‌ &-४° कवयः १८२; ७-१६ कविम्‌ <८--९ कविः १०-३५ कवीनाम्‌ १०--२५ कश्चन ६-२; ७-२६; ८-२५३ कथित्‌२--१७; ३५ १८; द--४० कश्चित्‌ ‹9--2, ३; १८- ६९ कदमलम्‌ ~ ९ कस्मात्‌ ११-३७ कस्यचित्‌ ५-१५ कम्‌२--२१; २२१ कन्द्पैः -१०--२८ कः २-२९, २९; २--१८.; < ११-२३१; १६१५ का. का१-३६; २-२८; ५४; १,७--१ काङ्क्षति ५-र; १२--१७;१४-२३;

अकारादिवणोनुक्रमः। ११

पदानि अ० श्रे १८--५४ | १०--४२,१४-२१;। १३; १२१०; कादृस्षन्तः ७--१२|। यात्‌ . १८--८| १६ ८ १८४७

काट्क्षितम्‌ १--३३ | कायशिरो ग्रीवम्‌ ६-१२३ | फिचन ३--२२ | कुवन्ति ३--२५; क्से १--३१|कायम्‌ ११४४ | किचित्‌ ४--२०| ५--११

कामकामाः ९२१ | कायेन ५--११| ५--<; ६२५; | कुर्वाणः १८--५६

कामकामी २-५० | कारणम्‌ £--३, ३; अ; १२३-२६ १- ३८

कामकारतः १६-->२। १२३-२१ किरीटी ११३५ ३९ कामकारेण ५--१२ | कारणानि १८--१३ | किरीटिनम्‌ १११५, |कृलक्षये १४० कामक्रोघप- कारयन्‌ ५--१३ ९; कुलघ्नानाम्‌ १--४ क,

रायणाः १६-१२ कामक्रोधवि-

युक्तानाम्‌ ५--२६ कामक्रोधोद्धवम्‌ ५--२३ कामधुक्‌ १०-२८ कामभोगाथेम्‌ १६-१२

कार्ष्यदोषो- किल्बिषम्‌ ४--२१;| ४३

पहतस्वभावः २--७ १८-४७ कुलधमोः १-४०,४३ कायैकारणङ- की. 1. तः तृत्वे १३--२० | कीतयन्तः ९१४ दुजञिवः १४१ कायते | कीर्तिम्‌ २-३१ यम्‌ क कार्यम्‌ २३--१७, १९; | कतिः १०--३४ कल

कामभोगेषु १६१६ | +~_१. 9 __ १८--१० जयरागबल- ध. ९८५ | दु. कुसुमाकरः १०--३५ न्विताः १७--५ व कुतः २-र, ६६, कू.

कामरागविषव-

जितम्‌ ७-११ कामरूपम्‌ २--४३ कामस्पेण २--३९

४--२१;११-४३ वस्थितौ १६२४ | कुन्तिमोजः १--५ | कूटस्यम्‌ १२ कायौकाये १८--३० | कुन्तीपुत्रः १--१६ | कूटस्थः ६--८;

कार्ये १८--२२ | कुर २--४८; ३--८;| १५१६

फामसंकल्पव- कालम्‌ <८--र३| ७--१५; ९. रकम र-५८ जिताः &--१९ |कालः १०-३०,| १२ १११८-६३,

कामरैतुकम्‌ १६--८ | ३३; १६- २२ ६५ कु, कामम्‌ १६--१०,१८; |कालानलसंनि- कुरक्षत्र १--१ |कृतङृलयः १५--२० १८--५३ भानि ११--२५ | कुते ३--२१;| हृतनिश्वयः २--२७

कामः २-६२९-२७; | काले८-२३; १,७-२०,| ४--३५, ३७ कृतम्‌ ४-१५, १५; ७--११; १६--२१ |काठेन ४--२, . ३८ | कुरुनन्दन ₹--४१; १७--२८;१८-२३ ्मात्मान” २--४ |कलेषु ८--७, २७| ६--४३; १७--१२ |कताजलिः ११९१५, कामात्‌ २-६२ |काशीराजः १--५ ११-४८| ३५ रामात्‌ २--५५, ७१; कादयः १--१५ | कुरुवद्धः १--१२ कृतान्ते १८--१३ &-२४; ७--२२|काम्‌ ६--३५ | कुरेभ्रष्ट १०--१९ कृतेन ३--१८ कामाः २--७० किम्‌ १--१, ३२, | कुरुष्व ९.--२७ | कृत्वा २८; कमेप्सुना १८--२४| ३२, ३५; २--३६, | कुरुसत्तम ४--२ ४--२२; ५--२७, कामैः \9--२० | ५४, ५४, ५४; कुरुन्‌ १-२५| २५; ६१२, २५; कामोपभोमप- ३२-१,२३; ४--१६, | कुयात्‌ ३--२५| ११--२५;१८- ^, रमाः १६-११| १६; ८--१, १, १, | कुयाम्‌ द--र२४| ६८ काम्यानाम्‌ १८--२ | १, १; ९--३३;। कुवन्‌७--२१;५--भ, कृत्लकमेकृत्‌ ४--१८

१२ ` श्रीमद्भगवद्वीताश्छोकान्तगेतपदानाम्‌-

पदानि अ० श्रे | पदानि अ० श्रो | पदानि ० श्य पदानि भ श्च, हृत्लवत्‌ १८--२२| ६-३५; ७-<८; ८-६, [क्षत्रियस्य २--३१ गच्छन्ति = २--५१; छृत्लवित्‌ ३--२९| १६;९--७,१०,२३, क्षणियाः २--३२्‌| ५--१७;८- २४ कृतज्ञस्य ७---६| २५७, ३१; १३२३-१, क्षमा १०--४,| १४७--१८, १८; छृत्लम्‌ ` १--४०| ३१; १४५४-४, ७;| ३४; १६- 3 १५--५ ७२९; ९-८;| १६ २०, २२; क्षमी १२--१३ | गजेन्द्राणाम्‌ १०--२५ १०-- ४२; ११- ७, | १८--\०, ५०, ४८ [क्षयम्‌ १८- २५ गतरसम्‌ १,७--१० १२;१३--२३, ३३ |कोन्तेयः १--२५ [क्षयाय १६९ |गतन्ययः १२--१९ कृपणाः १४९ |कोमारम्‌ २--१३ क्षरम्‌ १५--१८ |गतसङ्गस्य ४--२३ कृपया१-२५; २--3 | कौशलम्‌ २--५० क्षरः ८--४; | गतसंदेहः १८--५३ कृपः १--< क्र. १५--१६,१६ [गतः ११५१ कृषिगौरक्ष्यवाणि- क्रतुः ९--१६ क्षात्रम्‌ १८--४३ | गतागतम्‌ ९-२१ ज्यम्‌ १८--४४ क्रि. क्षान्तिः १३--७; गतासून्‌ 2--१ कृष्ण १--२८,३१,४१; क्रियते १७--१८,१९- १८- ४२ गताः ८-१५; + १;द--२४,२५७,| १८- ९, २४ ` क्षामये ११--४२| १४७४-१; १५ ३५.११ ४११७ १ [क्रियन्ते १७--२५। क्षिपामि १६--१९। गतिम्‌ ६ै--३०, ४५; हृष्णम्‌ ११३५ कियमाणानि | क्षिप्रम्‌ । ७--१८; ८--१३ कृष्णः<-२५; १८-५८| १३- २९ ९--३१ २१; र्रप ङ्गात्‌ _ १८-५५|क्रियाभिः ११--४८ | क्षीणकल्मषाः ५--२५| १३-२८; १६२ कृ. क्रियाविशेषब- क्षीणे ९--२१| २२, २३ के १२--१| हलम्‌ २--४३ |शुद्रम्‌ २--रे | गतिः 0 केचित्‌ ११- २१, क्रा. ्ेत्रकषेत्रहयोः १३--२,| ९-१८; १२--५

२७; १३--२४ त ३४ गती ८२६ केन २-३६ ७ = क ्ष्रक्षेश्रज्ञसं- गत्वा १४--१५; केनचित्‌ १२-१९ क]. योगात्‌ १३--२६| १५--\ केवलम्‌ ४--२१; | कोथम्‌ १६--१८;[तेत्म्‌ १३२ | गदिन म्‌११--१०,५६

१८-- १६ ९८५३ क्षेत्रज्ञः १३- १ | गन्तम्यम्‌ ४-२४ केवकैः भ कोषः २-६२३-३५; क्षेत्रम्‌ १३--१, गन्तासि २--५१ केराव १-०५२-५४; | द ५, २१ र, ६, १८, ३३ |गन्घवंयक्ा-

2१; १०--१४ कोभाव्‌ _ २-\र कतरी १३--२३| सरसिद्धसंधाः ११२९

केशवस्य ११-३५ ॥ क्षेमतरम्‌ १--४६ |गन्धबोणाम्‌ १०--२ केशवाजुनयोः १८-७६ छेदयन्ति २--२३ च, गन्धः ७-९ केशिनिषूदन १८--१ (षेः १२५ गन्धान्‌ १५--८ केषु १०--१७, १७ ॥ ॥ ४ |गमः २-३ „ हेन्वम्‌ २ ॥ व न क

: + = गराय ११-३७ १ २२.१४-२१ च गच्छ १८-- ६२ गरीयः २-\

कौ. कचित्‌ १८--१२ गच्छति ६३५; |गरीयान्‌ ११--*? कौन्तेय २--१४,३७, त. ६--४° गभ॑म्‌ १४- ६०;२३-९,३९;५-२२; [क्षणम्‌ २--५। गच्छन्‌ ५--९ ।गमैः ३--१८

अकारादिवणांनुकमः।

पदानि अ० शरो०| पदानि अ० शरोर गवि ५--१८ | गुरुणा ६-२२ गहना ४-- १५ | गुखः १९-४३ गाण्डीवम्‌ १--२९ | गुरून्‌ २--५, ५ गात्राणि १२८ | गह्यतमम्‌ ९--१; गायत्री १०-३५|। १५--२० माम्‌ १५--१३ | गृह्यतरम्‌ १८--६३ गिराम्‌ १०--२५ | गृह्यम्‌ ११-9; गीतम्‌ १३२३-४ १९१८-६ ८, ७५ गुडाकेश १०--२०; | गुह्यात्‌ १८--९३ ११-७ गह्यानाम्‌ १५--३८ गृहाकिशः २--९ शर. गढाकेशेन १२४ | गृणन्ति ११२१ गणकमविभा- गृहन्‌ ५--९ गयोः ३--२८ | गृहाति २--२२ गुणकमेविभा- गृहीत्वा १५--८; गशः ४--१३| १६--१० गृणकमेसु 2--२९ गृह्यते ६--३५ गुणतः १८-- २५ गे गुणप्रबृद्धाः १५--र गुणभेदतः १८--१९ # क गुणभोक्तृ १३--१४ गा गुणमयी ७--१४ गोविन्द १३२ गुणमयैः \७--१३ | गोविन्दम्‌ २९ गुणसङ्गः १३--२१ ग्र. पमृढाः ३-२९ तै १८१९ 7 ११-३० मणातीतः १४--२५ भसिष्यु ९२१६ गुणान्‌ १३--१९, गछाः २१; १४-२०,२१, ग्लानिः @--७ २१, २६ घा. गुणान्वितम्‌ १५--१° घातयति २--२१ पणाः २--२८; घो, ४५, २२ घोरम्‌ ११--९; गुभेषु ३ --२८ १७५ एेभ्यः १४--१९, चोरे ३- 4 षः व घोषः १-१९ ९३-२३; १४२३; न. १८-४०, ४१ घतः १--३५

प्रा, पदानि अ० शो प्राणम्‌ १५-- ९ च्‌,

च ११, क, ठ, ५, ५, ५, ६, ६, ६८; ८9 ८ €$ ८9 9) ११, १३५ १३५ १४, १६, १७, १७, १७, १७, १८, १९, १९, १९, २५, २६, २८, २५० २९) २५, ३०, ३०, २०, ३१, ३१. २३१, २३. ३२, २४ ३८, ४२, दे; चू--४, ६, ८, ११, ११, १३, १९., २३, र, २६, २५७, २९, २९, २९, ३१, ३२, ३३, ३४; ३४, ३५; ३६९ ४१० ५२, ५८, ९६, ६8; दे--४, <» १७५ १७, १८) १८, २२० दृ, ३८, ३९; ४--२, ५, ८, ९, १७, १७, १८, ५ ध 9 २७, २८, ०, ४०; ५--१, २, ५, 4, १५ १८, १८, २० २७; द६--१; १, १, ९) १३, १९, १६० १६० २०, २१; १, २५, ३०, ३०, ३५० ४३, ४९; ७४, ९, ९, ९, ११, १२, १२, १६, १५७, २२, २६; २६, २९, ३०, | ३०; < १, २, ठ, ५,

१९ पदानि भ० श्रे ७, १०, ११, १३, २३१, २८ २८ ९.--४, ५, ५, ९, १२, १४, १४, १५, १७०५ १९, रे, र, २५; १०९०-२, दे,४, ४५९, ९ ९, १३, १७, १८, २०; २० २०; २२, २३, २३, २४, २६; २५७, २८, २९; २९, ३०, ३०, ३०० ३१. ३२, ३९५ ३३, ३४, ३४, ३४, २३८, ३९; १९१९-२, ध, ७, १५, १५,१५७, २०, २२, २२, २३२, २२, २४८, २५, २५, २६, ३४ २४, ३४, ३६. ३६. ३७, ३८, १८१ २९० ३५, ४९, ४३, ४५, ४८, ९, ५०, ५३, ॥१0 ५.४; २२-१, ३, १३, १५, १५, १८, १८; १२-२,३, ३, ३० ३० ३, ४, ५, ५; ५, ८, ९, १०, १४, १४, १५; १५. १५; १५, १६. १६, १६ १६, १८, १९, १९, १५, २२५ २, ९३, २४, २५, २९; २०,३४; १७-२,६ 9 १०, १०, १३, १३, १३, १७, १७; १९, २१, २२, २९, २२, २९ २७, २५७, २७; १५- २, २, ३, ३, ४, ९, ९, ९, ११,

१४ श्रीमद्धगवद्मीता छोकान्तगतपदानाम्‌-- ( अ० श्रे १२, १३, १३, १५, १५, १५, १५, १६, १६, १८, १८, २०; १६१, १, ४, ठ 7 ६, ५७, ५७) ५७)

४४99४७9. ममपि

पदानि अण श्रो° छ, । पदानि अ० श्च चरम्‌ १२-- १५ |पदानि अ० शो | जनाः ७- १६, चराचरस्य १ १-४ . छन्दसाम्‌ १ 6--२५ < १५७, २४, चराचरम्‌ १०--३९ [छन्दांसि १५--२| ९ ररः १६७; चलति 2&-२१ छन्दोभिः १३--४ १,७--४, ५

चलम्‌ द- ३५ | छलयताम्‌ १०--३६ | जन्तवः ५--१५

११, १४, १८; | चलम्‌ १७--१८ छि जन्म २--२७; ४-४, १,७--२, २, ४, ६, | चलितमानसः ६--३५ | ४, ९, ९; ६-- ४२; १०, १०, १२, १४, चा. छित्वा ४--४२;| ८--१५,१६

१५, १५, १८, २० | चातुर्वर्ण्यम्‌ ७--१३ १५- ३ जन्मकर्मफलप्रदाम्‌

द्०, २१, २३२, २३, २३, २५; २६, २५,

चान्द्रमसम्‌ ८--२५ | छिन्दन्ति २२३

?-्ट चापम्‌ १--४५ | छिनविषाः ५--२५ |

२७, २७, २८, २८; चि छिन्नसंशयः १८--१० त स १८--१, ३, ५, ६, । छिननाप्रम्‌ ६--३८ | जन्मानि९ ६ -२०,९ ९, १२, १४, १४ चिकीषः ३--२५ छ जन्मबन्धविनिर्मुक्ताः ॐ [, ॐ 9 चित्‌ २- २९, २९ | २२-५१

१४, १९, १९, २९,

चित्तम्‌ ६--१८, २०; छता द ३५ |जन्ममृत्युजरादुःखैः २५, २८ २९, ३०, र त्यु दु १२- ९ छतम्‌ ६२९ १४- २० ३०, ३०, ३१. ३१, चित्ररथः १०--९ ३१, ३२, ३५, ३६, । ९ ज. जन्ममरत्युजरान्याधि-

चिन्तयन्तः ९-२२ चिन्तयेत्‌ £-२५ चिन्ताम्‌ १६११ चिन्त्यः १ 6--१७ चिरात्‌ १२-७

जगतः७--6; ८-२६;| दुःखदोषानुदशंनम्‌ ९.--१५७; १६--९ | १३२३-८

जगत्‌ ७9--५, १३. | जन्मानि ४--५ ९-४,१०; १०-४२; | जपयज्ञः १०--२५

३९, ३९, ४१, ४२, ४३, ४३, ५१, ५१; ५५, ५८, ६७, ६७, ६९, ६०) ७०, ७१,

७४, ७६, ७७, ७७; ११७, १३, ३०,। जयद्रथम्‌ ११- ३४ चक्रहस्तम्‌ १९- ४६ चिरेण च ५५ ३६; १५--१२; |जयः १०-३६ चक्रम्‌ ३--१६ ५" १६-८ जयाजयौ २--३८ चक्रिणम्‌ १९१-१५७ चितेः १९--२५ | जगत्पते १५-१५ | जयेम 2--\ अद्युः ५--२७, ८, ९ ° जगन्निवास ११-२५, जयेयुः 2--\ चश्रलत्यात्‌ £--३३ | चेकितानः १--५| ३७, ४५ जरा २--१३ चश्रलम्‌ ६--२६, ३४ | चेत्‌२-- ३३; ३--१, जचन्ययुणवृत्तस्थाः जरामरणमोक्षाय,9-२९ चतुभजेन ११-४ ६|। २४:४- २३६९-३ ० १४-१८ जहाति 2--५० चतुर्विधम्‌ १५--१४ | चेतना १५०--२२; | जनकादयः ३-२० जहि ११--२४.३-५२ चतुर्विधाः ७--१६| १३२३-६ ` |जनयेत्‌ ३--२६ | चत्वारः १०५०-6 | चेतसा८-८; १८-५७, | जनसंसदि १३-१० जा. चन्द्रमसि १५--१२| ७२ जनः 2--२१ | जागार्तै २-६९ चमुम्‌ १--२ | चेष्टते ३--३३ | जनाधिपाः २--१२ | जाग्रतः ६--१६

चरताम्‌ २-६५ | चेष्टाः १८- १४ | जनानाम्‌ ७-२८ | जाग्रति 2--६९ चरति २--७१; | चैलाजिनकृरोत्त- जन,देन १--२३६,२९, जातस्य २--२५

2--२९ रम्‌ &--११ ४.४; २--१; १०-१८; | जाताः १०-\ चरन्‌ २--६४ च्यवन्ति ९-२४। ११- ५१ जातिधमौः १--*?

अकारादिवणानुक्रमः ।

पदानि अ० श्रे जातु२-- १२; ३--५, शरा

२३-२ ३ पदानि अण तपरे जानन्‌ ८--२७ | ्ञातव्यम्‌ ७--२ जानाति १५--१९ [ज्ञातुम्‌ ११५४ जनि ११-२५ ज्ञातेन १०--४२ जायते १--२९, ४१; ज्ञात्वा १३२३-१;

२-२ ०;१४- १५, &--१५, १६, ३२,

पदानि अण श्रो” ९.-- १; १०९०-४, ३८; १२१२; १३२३-२, २, ११, १७, १८; १४--१, क, ९, ११, १४७; १५--१५;१८-१८, १९, २०, २१, २१,

१५ ३५; ५-- २५;७-२;| ४२, ६३ जायन्ते१७--१२, १३ ९१, १३; १४७-१; | ज्ानन्िदग्ध- जाहवी १०--२३१| १६ २४; १८-५५| कमोणम्‌ ४--१९ जि. ज्ञानगम्यम्‌ १३--१७ | ज्ञानाभिः ४--३७ ज्ञानचक्षुषः १५---१० | ज्ञानात्‌ १२--१२ जिगीषताम्‌ १०--२८ |ज्ञानचक्ुषा १३--३४ ज्ञानानाम्‌ १४--१ जिघ्रन्‌ ५५ [ज्ञानतपसा ४--१० 1 जिजीविषामः २--दे, ज्ञानदीपिते ४--२०। चेतसः ` जिज्ञासुः ६--४४; | ज्ञानदीपेन १०--११ नारित न ७--१६ निति ज्ञाना | ना ध-४र जितसङ्गदोषाः १५५ | ल्मषाः ५--१७ क) । श्न जितः५--१९; ६- ६ ्ञानण्वेन ४- ३९ क 0 जितात्मनः ६--७|ज्ञानयज्ञः ४--३३ | शनिभ्यः ६४ जितात्मा १८--४९ |जञानयज्न ९--१५ ज्ञानी ७9--१६, १७, जित्वा २-३७;| १८--७० १८ ११-३३ ज्ञानयोगव्य- ज्ञाने ४--२३ जितेन्द्रियः ५७] वस्थितिः १६१ जञानेन =^ जीणोनि २२, २२ ज्ञानयोगेन २३--३ 7 -१९ जीवति ३--१६ ज्ञानवताम्‌ १०--३८ | शास्यसि ७-१ जीवनम्‌ ^$ ज्ञानवान्‌ ३--३३ जेयम्‌ ११०५ जीवभूतः १५-- | ७-१९ १२१२०१६, १७, जीवभूताम्‌ ७-५ [ज्ञानविज्ञानत- १८; {८--१८ जीवलोके १५--७ | प्तात्मा ६८ ज्ञेयः ५-३; ८-२ जीवितेन १--३२ |ज्ञानविज्ञानना- ज्यायसी ३--१ ज्ञ, शनम्‌ २--४१ | ज्यायः 2--८ जोष ९ॐ ५ ज्ञानसद्गेन १४--६ ज्योतिषाम्‌ १०---२१; = ज्ञानसंछिन्नसं- १२१७ जहति ४--२६, २६ ज्योतिः ९७. २९, ३० शयम्‌ ४--४१ ६ २४, ५6 ज्ञानस्य १८--५०| २५; १३--१७ ज. ज्ञानम्‌ दे--२९, ४०; | ज्वलद्भिः ११--३० जेताति ११-३४| ४--२४, ३९, ३९; | ज्वलनम्‌ १९१-२९

जोषयेत्‌ २३-२६ ५--१५,१६; ७-२;

दे

क्षषाणाम्‌ १५-३१

१५

त. पदानि अ ° ततम्‌ 2-- १७; <- २२; ९-४; ११-२८; १८-४६; ततः १-१३, १४; ३३, २३६, ३८; ६२२, २६, ३६, ४३, ४५; ७--२२; ११९१-४, ९, १४, ४०; १२९, ११; १२३-२८, ३०; १४-२; १५-- ४; १६२०, २२; १८--५५, ६४ तत्‌ १--१०, ४९; 2--७,१७,५७, ५७,

ष

#

६७; ३--१, ५

२१, २१. ४-१७)

३४, ३८; व भा १६; द२१; 1 19 २३,२९; ८--१,११, २१, २८, ९--६, २७; १०--२९,२ ९, ४१, ४१, ११४, र; ठर, ४५, ४ १२--२,३, २३; १२

(

¢ #

१२, १३, १५, १५. _

१६ १७, २६; १४-७,८; १५---४, ५4; ९ ६; १३;

१,७--१७, १८,१९, `

२०, २१, २२, ३३...

२५, २८; १८--५, २०, २१, २२, २३, २४, २५, ३७, ३५७, ३८, ३८, ३९ ० 8५, ६०, ७७ तत्परम्‌ ५-१६; ११३५७

$|

पदानि अण तत्परः --२९ तत्परायणाः ५--१७

तत्प्रसादात्‌ १८--६२ तत्र -> ६२१३, २८ £- १२, ४३; ८--१८, २४, २५, ११- १२; १४५४-९;

१८--४, १६, ७८ तच्वज्ञानाथदशे-

नम्‌ १३-११ तत्वतः छ-- ९; २१; ७-२; १०--७; १८-- ५५, ५५

तच्वदारिनः ध४--३४ ततत्वदांशभिः २--१६

` तत्ववित्‌ ३-२८; । ९९-- ८ तत्वम्‌ १८--१ तत्त्वेन ९.-- २४; .१-- ५४

71१-- ८, २६, ३४, ३९४; २--११, १३, १२२,२ ६ ११) 2-रे ५, ०८; ४--११, २८, ९९, ३७; ५-र४;

` &७; ७--;

<--२५; ९-६; ३२, ३३; १०९०-६, १३, ३५; ११- £, १५; ३३, २६, २८, २५; ३४, ४६, १२-१८;१२३-१८,

५ ०

२९, ३२, २३; १४-१०, १५; १५-१६-२१; १७--७, २६;

१८-- १४, ५०, ६२; तदनन्तरम्‌ १८--५५

शरीपद्धगवद्वीता श्छोकान्तगतपदानाम्‌--

श्रे° | पदानि अण

तदथेम्‌

गरे ° | पदानि २-९ | तया ४४;.७-- २२

अण श्म (.)

तदर्थीयम्‌ १७--२५ | तयोः३--३४; ५-र तर्त ७--१४| तानि२-६१:;४--५;

तदा १-२, २१, ९; ५३, ५५; --७:६--४, १८;

११--१३;१२-३०;

१४--११, १४ तदात्मानः --१७ तद्बद्रयः ५--१७ तदद्धावभावितः ८--\ तद्त्‌ 2---७० तद्विदः १९१३-१ तनुम्‌ ७--२ १६९.-११ तच्रिष्टाः ९५--१७ तपन्तम्‌ ११-१९ तपसा १ १-५३ तपसि १७---२७ तपस्यसि ९-२७ तपस्विभ्यः ६-४६

तपस्विषु

तपः७--९; १०५०-५; १६ १; १७-- ५; ७, १४, १५; १६९, १७, १८, १९, २८; १८--५, ५, ४२

तपस ८२८ तपामि ९--१९ तपोभिः ११-४८ तपोयज्ञाः 9-२८ तप्तम्‌ १७---१५७, २८ तप्यन्ते १७--५ तमसः८-९;१२-१५ तमसा १८-३२

तमसि १४- १३, १५ तमसः १४--१६, १७

तमः १९-११, १४-५, <; ९, १०, १०, १०; १,७--१

तमोद्वारैः १६२२

तरिष्यसि १८-५८ तव १--३; २३६, ३६; ४-५;१०-४२; ११--१५, १६, २० २८, २९, ३०, ३१, ३६, ४१, ४७, ५१; १८--- ७३ तस्मात्‌१-२३७;२-१८, २५, २७, ३०, ५०, ६८-२३-१५, १९, ४१;-८-१५, ठर; ९५---१९; ६४६; ८७, २०, २७; ११२ ३, ठ १६२१, २४. १,७-२४,१८--६९,६९

७--९ । तस्मादुत्तिष्ठ २--३७

तस्मिन्‌ १४-३ तस्य१- १२; २-५५, ५८, ६१, ६८,

ता. पदानि अण श्रे तात द-४०

९.-७, ९, १८-१९ तान्‌ १---७, ७, २७; २--१४; २३२--२९ "9१२; २२; १६--१९; १७६ तामसप्रियम्‌ १७--१° तामसम्‌ १७-- १३, १ ९) २२, १८२२, २५, ३९ तामसः १८-- ७, २८ तामसाः 9---१२; १७--१८; १७--४ तामसी १७-र; १८-- ३२, ३५ तावान्‌ 2-४६ तासाम्‌ १४७४-४ ताम्‌७--२१; ८-१७; १,.७-२

ति.

२-१७,१८, ४-१३; | तितिक्षस्व २--१४ ६--२, ६, ३०, ३४, | तिष्ठति द-५; १२१३;

४०; ७- २१, २१;

१८६१

८-१४;११-१२; | तिष्ठन्तम्‌ १३-२५

१५--२; १८--७, | तिष्ठन्ति १७--१८ १५ तिष्ठसि १०--१६ तस्याम्‌ २--६९ ॥ तस्याः ७--२२|तु १--२,७, १०; तम्‌ २--१, १०;| २--५,१२, १४,१६, 2--१९; ६-२,२३०| १५.३९.६४ २ ५,

४३; ७-२०;, २०; <--६; ६, १०, २१, २२; ९--२१; १०-१०;१२३-१; १५-१,४; १,७-१२; १८-- ४६, ६२

१३, १७, २८, ३२, २, ४२; ५- २, ६, १४, १६; ६-\ १६, ३५, २६० ४५; \9-- ५,१२.१ ८२३, २६, २८; ८-१४,

अकारादिवणानुक्रमः ।

पदानि अग श्रे०| पदानि अ० श्रो पदानि अ० श्रो २०, २२, २३; ३२; १०९०-१, १०, दयक्तसर्व॑परि- ९-१, १३, २४,|। १४, १९; ९१९१-३, प्रहः४-२१ २९; १०---४०;| <; २३.२५.२७, ३१. | त्यक्तुम्‌ १८---११ ११-८, ५४; | ३७, ३९, ३९, ४०, त्यक्त्वा१-२ २;२-२, १२३, ६, २०; ४०, ४९; १२ २,| ४८, ५१; ४-९,

१ 2--२ ५ 9 १४- ८, ९,१४.१६; १५-१७;

ई, २०; १२३-२५, ३४; १६-- ८, १७,

२०) ५«- १० 9 ११ | १२९ द र्ठ, १-८ ६,

१७--१, ७, १२,। २४; १८- ५९, ६३,| ९, ५१

२१; १८-- ६, ७,| ६४, ६५, ६४७, ७२, यजति ८६ ११, १२, १६, २१, | तेजस्विनाम्‌ ७--१०; यजन्‌ ८--१३ २२, २४, ३४, ३६ १०-३६ लयजेत्‌ १६-२१; तुमुलः १--१३, १९ |तेजः '७--९, १०;| १८--८, ४८

तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः | १०--३६; १५-१२, त्यागफलम्‌ १८--८ १४- २४ १२;१६-३; १८-*३ | लयागस्य १८१

तुल्यनिन्दास्तुतिः तेजोभिः ११--३० लयागम्‌ १८--२, «८, १२१९ तेजोमयम्‌ ११--४५ | यागः १६- २;

तुल्यप्रिया्रियः तेजोरारिम्‌ ११--१७| १८--४, ९ १४--२४ तेजीशसंभवम्‌ १०-४१ | यागात्‌ १२-१२

तुल्यः१७--२५, २५ | तेन ३--३८;४--२४; | त्यागी १८--१०, ११ तुष्टः २--५५| ५--१५; £ ४४; | लागे १८-- ४ तुष्टिः १०--५| ११-१,४६;१७-२३; | त्याज्यम्‌१८--२, ३, तुष्यति €&--२० १८- ७ ० ज्र । तुष्यन्ति १०--९ | तेषाम्‌ ५-१६७-१७. तृष्णीम्‌ 2--९| २३९-२२;१०-१०, | त्रयम्‌ १६ २१ तृप्तिः १०--१८| ११; १२--१,५, ७; | त्रयीधमेम्‌ ९२१ कष्णासङ्गसमुद्धवम्‌ १७--१, ७ त्रायते २--४० १४--७ तेषु२--६२;५-- २२; | त्रिधा १८--१९ ते ७--१२; ९--४, त्रिभिः ७--१३; ९, २९; १६--७ | १६ ररे; १८४० ते १५, ३३; २६ ३. त्रिविधम्‌ १६२१; = ४ २० ४० |ते-३--१२;५--१९; व ४५ ५२; ५३; 1 २९, ३६ 2--१, ८, ११.१३, त्रिविधः१७--७, २३; ३१; &-२, १६, . ता. १८---४, १८ ३४; ५--१९, २२; तायम्‌ ९२६ |तिविधा १७--र; ७--२, १२, १४, तो ° १८--१८ २८, २९,३ ०;८-११, तीर--१९; 2३--३४ त्रिषु १७; ९१, २०; त्य. २१, २३, २४, २९, | यक्तजीविताः १--९ | २१

दक्षः 2--२२ | दक्षिणायनम्‌ ८--२५ त्रीन्‌ १४-२०, २१. | दण्डः दत्तम्‌

१७ पदानि अण श्रो ० त्रैगुण्यविषयाः २--४५ त्रैलोक्यरा- जयत्य १-२५ त्रैविद्याः ९-२० त्व्‌ त्वक १-२९ त्वत्तः ११-९ त्वत्प्रसादात्‌ १८--७३ त्वत्समः ९९१-४३ त्वदन्यः ६-३९

त्वदन्येन ११-४७,४८ त्वयाद- २३३; ११-१, २०, ३८; १८७२ त्वयि २--३ त्वरमाणाः ११-२७ त्वम्‌ २---११, १२, २६, २५७, ३०, ३३. ३५; 2--८, ४१; @--४, ५, १५; १०--१५, १६, ४१; ११-३,४,१ ८, १ ८, १८, १८, २३. २४ ३७, ३८, ३८, २१, ०, ४३, ४९; १८--५८ त्वार; ११-२१, २२, ३२; १८- ६६ त्वानू २५७, ७, ३५; १५-- १३, १७; १९१-१६, १७, १९, २१, २४, २६, ४२, ठ्ठ) ४६९; १२-१; १८-- ५९

द्‌ @ १२-१६

१९-३८ १७--२८

१८ शरीमद्धगवद्रीता श्टोकान्तगेतपदानाम्‌-

पदानि अम श पदानि अण को ( ॥ पदानि अर शरोर

दत्तान्‌ --१ । ददामि १ ि १ ४ . ॥ ५ |पदानि अ० श्र | च्वत्ताः = ११--८ | दानेषु ८२ । रया ७१५ " म दुरासदम्‌ ३--४३ | ्दम्‌ = ६१५

बदासि ९.२७ दानैः १९४८ | दगतिम्‌ १८-- ६४

दधामि १४--रे |दास्यन्ते ३--१२ | दर्नि्रहम्‌ नः टृदेन १५3

दध्युः १--१८ |दास्यामि १६१५ | दुर्िरकषयम्‌ ११--१०| चटपवेम्‌ ११--*५

दध्मौ १--१२; १५ दि । दष्टवान्‌ ११-५२,५

दमयताम्‌ १०--२३८ दि- वद्धः म्म ५ दिवि ९--२०; | दुमेतिः १८--१६|- > भ

दमः१०--५१६ १; ११ १२; १८-४९ दर्मेषाः १८२५ दम्‌ १६ \

१८-४२ ॥ दष्ट्वा ९-२,२०,२८; न्विताः १६--१० ९९११ इवेन स २३, २४, २५, ४५, दम्भः १६--५ | दिज्यमाल्याम्बरधरम्‌ दकृताम्‌ = ४--८| ९०५९ दम्भार्थम्‌ १७--१२|, १९११ १ = ~ दम्भाहैकारसं- दिव्यम्‌४--९;८-- ८, दषटासु १--*१ दे. यक्ता; १७-५| १०; १०१२; करेण १८६ १० [देव ११--१५,४४,४५ दम्भेन १६१७; व दष्पू.ग ३९ देवताः ४--१२ १७--१८ दिव्यानाम्‌ १०--४० | द्रापः ६२३६ देवदत्तम्‌ १--१५ द्या १६--२ दिन्यानि ११५ |द्ःखतरम्‌ र ३६ देवदेव १०--१५ दैः १६--४ दिव्यानकोयतायुधम्‌ |दःखयानयः 4 ९ [देवदेवस्य ११-१२ दरम्‌ १६--१८|. ६९--१९ $खराकानयन्सः |देवद्विजगुरग्रा्पूजनम्‌ १८--५३ दिव्यान्‌ ९--२०;| ७ ५ १७--१४ द्शेनकाङक्षिणः ११.५२ < 0 देवभोगान्‌ ९--२° दशय ११--४, ४५ दिव्याः १५०--१६,१९ ३ देवयजः ७२

द्ेयामास११--९.५० दिव्यौ १--१४|दुःखद्रा ६१० [देवाषिः १०१

| ११२०, २५,३६| १०४; १२५; देवलः १०--१३

द्द १२३२-५ दशनान्तरेषु ११--२७ दी, ए ९; देववर ११-२ दहति २--२३ | दीपः १९ द्‌ न्तम्‌ १८--१९ देवव्रताः ९-२५ देषटाकरालानि ११-२५, | दीप्तविशालनेत्रम्‌ दुः न ५ ४ देवम्‌ ११-११, १४ २७ ११-२४ दुःखेन 8 देवानाम्‌ १९--२,२१ दाक्ष्यम्‌ १८--४३ | दीप्तहुताशवक्त्रम्‌ ष ए देवान्‌ ३--१५; दातग्यम्‌ १७--२०|। १९-१९ क. ५4 ७-- २३; ९२५; दानक्रियाः १७--२५ | दीप्तम्‌ ११-र४ वु. ११-१५; १७--» दानवाः १०-- १४ | दीप्तानलाकंयुतिम्‌ दूरस्थम्‌ १३-१५ देवाः २--११, ध ११-१७ दूरेण २--४९| १२; १०--५४ १,७--७, २०, २०, | दीयते १,७--२०,२१, ११-५२ ९१, २; १८--५,| २२ ६, देवेश ११२५

५, ४३ दी्धसूत्री १८--२८ |ददनिशवयः १7--१४| ३५, ५५

अकारादिवणानुक्रमः।

दानि अ० %छो० | पदानि अ० श्रो° | पदानि अ० श्रे देवेषु . १८--४० | दूतम्‌ १०--३६ | धनंजय २४८, एका ६११; द्र. ४९; ८--४१;७-- ७; २० ९-- ९. ~ @ > देहमृता १८--११ ष व "न न देदमृताम्‌ < दवान्त९१-- २८, ३६ धनंजयः १---१५; देहमृत्‌ १४--१४ दन्यमयात्‌ ३३ 9, देहवद्भिः १२५ |इन्ययजञाः ८२८ | धनानि १--३१ देहसमुद्भवान्‌ १४-२० [बा _ ९४ १" |घनुर्रः १८--५८ देहम्‌ ४--९; दरष्ट्म्‌ ११- २, र्ठ धनुः १--२० ८- १३; १५-१४ ^) = धर्ेकामावान्‌ १८-३ ४ देहान्तरप्रापिः २-१३ ५२ १४, धरमेसषत्रे १ देहाः २--१८ |इवदपुनप ९ रे |धर्मसेमढचेताः देहिनम्‌ ३--४०; पदः ९--४, १८ धर्मस॑स्वापना- न १४--५, ७ गणम्‌ ९ ४ | थाय | ४ ४ --८ देहिनाम्‌ १७--र ५५ + ह धर्मस्य २--४०;७-७; ९.--३; १४--२७

देहिनः २-१३, ५९

देही ` २--२२,'३०; [गौपदेयाः १९, १८ |षमैम्‌ १८--२१, ३२

१९ पदानि अ श्रे धातैराट्रः १--४६;

ज धायैते ७--५ धी. धीमता १-३ धीमताम्‌ ६४२ धीरम्‌ २--१५ धीरः २--१३; १४- २४ धूमः <८--२५ धूमेन 2--२८; १८-४८

धृतराष्टस्य ११-२६ धृतरष्ट्रः १-१

५--१३; १४-२० टु. धर्म्यम्‌ १८--७० | धृतिगृहीतया ६२५ देहे २--१३,२०; [ददमोहनि- धमौत्मा ९--३१| धृतिम्‌ ११ रेज ८--२, ४५११-५, | मुताः ७--२८ धमाविश्द्धः ७--११| धृतिः १०--३४; १५; १३--२२,३२; मोदेन ४ धर्मे १--४०| १३६; १६- ३; १४७४-५, ११ दः १, धर्म्यम्‌ २--३३;| १८--२३, २३४, ३५, दद्रातीतः *-२२ ९ र्‌ द्‌ दैदयानाम्‌ १०--२० दरदः १५५ |षम्यात्‌. २्‌--२५ धृतेः १८२९ दैवम्‌ ४-२५; दारम्‌ १६--२१ धम्यीमरृतम्‌ १२--२० | धृत्या १८---३३, ३४, १८--१४ द्विजोत्तम १--७ धाता ९.--१७;| ५१ दैवः १६-९,६ [द्विविधा ३--२| ^° ` २१ धृतत्साहवमन्बितः ह्वी ७१५; द्विषतः १६--१९ धातारम्‌ <| ९८९९ १६--५ दषः १३--\ | षाम ८--२१;| धृष्केतुः १--५ देवीं ९.--१३; दरि २-५७; ५-३; १०--१२;११-२८; | वृष्टयः १--१७ १६३, ५ १२--१०;१७-२२; | ९५- । दो. १८--१ धारयते १८--३३,३२४ | धेनूनाम्‌ १०--२८ दोषवत्‌ १८- ष्यः "व धारयन्‌ ५--९; | ध्यानयोगपरः १८---५२ दोषम्‌ १--३८, ३९ | द्रो १५--१६; १६६ 2 क दोषेण ` १८--*८ ् धारयामि १५--१३ | ध्यानात्‌ १२ ११ दोषै 1 ° धार्तराष्ट्रस्य १--२३ | ध्यानेन १३२४ धनमानमदा- धार्तराष्टराणाम्‌ १--१९ | ध्यायतः २६१ च. न्विताः १६-- १७ | धातंराष्रान्‌ १--२०, | ध्यायन्तः १२९ ावाष्यिव्योः ११-२० | धनम्‌ १६ १३। ३६, ३७ धवम्‌ २-२७; १२-३

६; ६, ८; ९) ११, १२, १२, १२, १२, १२, १२, १३, १५, १६, १६. १७, १९, १९, १९, २०, २०, २०, २०, २३, २३, २३, २३, २५, २६, २७, २९, २०, २१, ३१० ३३, ३८, ४०, ०, ठर, ठठ, ५७, ५७; ६६, ६६९, ७०, ७२; दे-४,४, ५,८, १६, १७, १८, १८, १८, १८, २२, २२,

१३, र्ठ) २९, २८,

२९.२३२, २३४४-4, ९, १, १४, १४, २०० २१, २२, ३१ २५, २३८, ०; ४०) ४०, ४१; ४ २३, ४, ६, ७, <) १०, १३, १३. १४. १.४, १४, १५, १५,

२० श्रीमद्धगवद्वीता श्टोकान्तगेतपदानाम्‌- पदानि भ शी°| पदानि अ० शे [पदानि अ० श्ो°| पदानि अ श ध्रुवः २---२७| २६; ८५, १५.| ३९,४०,४०६१८-६५ नारदः १०- १३, २६ धरुवा १८--७८| १६, २०, २१, २५७; [नमेरन्‌ ११-३७| नारीणाम्‌ १०--३४ ९४, ५, ५, ९,|नयेत्‌ ६--२६|नावम्‌ २--९७ न, २४, २९, २९, ३१; |नरक्स्य १६--२१|नारनम्‌ १६--२१ न १३०, ३१, १०५०-२, २, ७, १४, | नरकाय १--४२ |नाहायामि १०--११ ३१, ३१, २३५, ३७,| १४, १८, १९, ३९, |नरक्रे १-४४; १६-१६ नाद्याय ११- २९, २९ ३८, ३९; २--२,| ४०; ११- ८, १६. | नरपुङ्गवः १--५ [नाशितम्‌ “५१६

१६, १६, २४, २५, नरलोकवीराः ११--२८ |नासाभ्यन्तरचा-

२५, ३१, ३२, ३७, |नरः २--२२;| रिणौ ५--२५ ४३, ४७, ४८, ४८, | ५--२३ १२-१९; | नासिकाग्रम्‌ ६--१३ ४८, ४८, ५३, ५३,| १६-२२; १८-१५, | नास्ति २--६६ ५ ५ ५ च

५. ॥ = नि.

> ९, १५, १५, नराणाम्‌ १९-२७ १७, १७, १७, १५; | नराधमान्‌ १६-१९ निगच्छति ९.--३१; १२१२, १२, २३, नराधमाः ७-१५। १८--२३६

२८, ३१, ३१, ३२, | नराधिपम्‌ १०५--२५७ | निगृहीतानि २-६८ ३२; १४--२, २, [नरैः १७--१७ |निगृह्वामि ९--१९

१९, २२, २२, २३, |नवद्रारे ५---१३ | निग्रहम्‌ ६ ३४ २३; १५--३, २, | नवानि २--२२, २२ | निग्रहः ३--३, ३५ ३, ४, ६. ६, ६, |नद्यति ६--३८ | नियजातम्‌ २--२६ ६,१०.११; १६- ३, |नद्यत्स॒ ८२० | नित्यतृप्तः ४--२

७, ७, ७; ७; २३; नष्टः- २; १८-- ७३ नित्ययुक्तस्य ८१४ २३, २३; १७--२८; [नष्टात्मानः १६--९ | नित्ययुक्तः ७-१७ १८२, ५, ५, ८, [नष्टान्‌ ३--३२ | नित्ययुक्ताः ९१४; १०, १०, ११, १२, नष्टे १-४०| १२ र

१६, १७, १७, १७, नः १--३२, ३३, ३६; | नित्यवैरिणा ३--३९

१७, ३५, ४०, ४७,| २--६, ६, निलयाः ८१४ ४८, ५४, ५४, ५८), नित्यसत्वस्थः २--४५ ५९, ६०, ६७, ६५७, ना निदयसंन्याी ५ ६७, ६७, ६९, ६९, | नागानाम्‌ १५--२९ | नित्यस्य २--१८

१-- १६ | नानाभावान्‌ १८--२१ | नित्यम्‌ २--२१, २६. £--१, १, २, | नक्षत्राणाम्‌ १०--२१ | नानावणांक- ३०; ३--१५, २१; ठ, ४, ५, ११. ११,| नदीनाम्‌ ११-२८ | तीनि ११-५| ९-६; १०-«; १६, १६, १६, १६,|नभः १-१९ | नानाविधानि ११-५। ११-५२;१३-९; १९, २१, २२, २२, | नमःस्प्रशम्‌ ११- २४ | नानादाल्ञप्रह्‌- १८- ५२

२५, ३०, ३०, ३३, | नमस्यन्तः ९.--१४। रणाः १--९ | नियः २-२०, २४ ३८, ३५, ४०, ४०, | नमस्यन्ति ११- ३६ | नान्यगामिना ८८ | निदयाभियुक्तानाम्‌ ४०; ७-२, ७, १२, | नमः ९-३४; ११-३१, | नामयज्ञैः १६--१७|। ९--२२ १३० १५, २५, २५, ३५, ३९, ३९, ३९, नायकाः १--५ | नित्याः

२०, २०, २२;| नकुलः

२--१४

अकारादिवणांसुकमः । २१

पदानि अ० श्र० | पदानि अ० श्रे> | पदानि अण श्रे० पदानि अ० श्रो निद्रालस्यप्रमादोत्यम्‌ | निरुद्धम्‌ ६--२० | निश्चिताः १६-११ | पण्डितम्‌ ७--१९

१८--३९ निरुध्य ८-१२ | नििय ३--२ |पण्डिताः २--११; निधनम्‌ ३--३५| निगुणत्वात्‌ १३--३१ | निष्ठा ३--३;१७-१;| ५--४, १८ निधानम्‌ ९--१८; | निगणम्‌ १३--१४| १८--५० पतङ्गाः ११-२९

११-१८, ३८ निर्देशः १७-२३ निन्ञेगुण्यः 2-४५ | पतन्ति १- ४२; निन्दन्तः २-३६ | निदोषम्‌ ५--१९ | निहताः ११-३३ १६-१६ निबद्धः १८--६° | निद्रन्ः २--४५ | निहत्य १--२६ [पत्रम्‌ ९.--२६

निबध्रन्ति = ४--४१;| ५--३ निःपेयसकरौ ५--२ |पथि द २८ ९--९; १४--५; | निमेमः २--७१; | निःस्एदः २--७१; | पदम्‌२--५१;८-११; ७, ८ | २--३०;१२-१३;| ६&--१८ १५४, ५; १८-५६

निबन्धाय १६--५| १८--५३ नी. पद्मपत्रम्‌ ५--१०

निबध्यते ७--२२; | निमलत्वात्‌ १४--६ |नीतिः १०--३८- |परतरम्‌ = ७--७ ५--१२;१८--१७ | निमैलम्‌ १४--१६| १८- ७८ [परतः ३--५२

निबोध १-७; १८-१३, निमानमोहाः १५--५ परधमः ३२-२५ ५० निर्योगक्षेमः २--४५, चु परधमोत्‌ ३--३५;

निमित्तमात्रम्‌ ११-३३ निर्वाणपरमाम्‌ ६--१५ चु ९३५; २२६ १८-४७

निमितानि १--३० |निर्षिकारः १८--२६| ._ चु. परमम्‌ ८--३, «५,

निमिषन्‌ ५--९ | निर्षिण्णचेतसा ६--२३ |नृकके ११--४८| २१; १०--१, १२;

नियतमानसः ६--१५ | निर्वेदम्‌ २-५२े | नृषु ७--८ | ११--१, ९, १८;

नियतस्य १८--५ | निवेरः ११-५५ ने १५--६;१८- ६४,

नियतम्‌ १--४४; | निवतंते २--५९; | नैष्कर्म्यसि- ८६ ३--८;१८--९,२३| <--२५ धिम्‌ १८--४९|परमः ६.३२

नियतात्मभिः ८--रे | निवर्तन्ति १५४ |नेष्कम्यैम्‌ ३--४| परमात्मा ६--७; नियताहाराः ७--३० | निवतेन्ते ८--२१; | नैष्कृतिकः १८--२८| १३--२२, ३१; नियताः ७--२०| ९३; १५- ६ [नेशठिकीम्‌ ५१२ १५--१७

नियमम्‌ ७--२० | निवर्तितुम्‌ १--३९ नो परमाम्‌ ८--१३, १५, नियम्य ३--७, ४१; | निवसिष्यसि १२८ नो १७--२८| २१; १८--४९ ६-२६; १८--५१ निवातस्थः &-१९ न्याय्यम्‌ १८--१५ परमेश्वर ११-३ नियोक्ष्यति १८--५९ | निवासः ९.१ | न्यासम्‌ १८२ | परमेश्वरम्‌ १३--२७

नियोजयसि ३--१ | निदृततानि १४--२२ परमेष्वासः १--१७ नियोजितः ३--३६ | निवृत्तिम्‌ १६७ प. परया १-२७; निरभिः ६--१|। १८३० पक्षिणाम्‌ १०--२३०| १२-२; १७--१७ निरहंकारः २७१; | निवेशय १२८ | पचन्ति ३--१३ परस्तात्‌ ८-- १२१३ निा२-६९, ६९ | पचामि १५--१४| परस्परम्‌ ३-११; निराशीः ३--३०; | निश्वयम्‌ १८ ४ | पञ्च १२-५;१८-१३,। १०--र

४--२१; £&--१० | निश्चयेन ६--२३ १५ परस्य १७--१९ निराश्रयः ७--२० | निश्वरति ६२६ | पञ्चमम्‌ १८--१४|परम्‌ २-१२,५९; निराहारस्य २---५९ | निश्चला २--५३ | पणवानकगो- २--११, १९, ४२,

निरीक्षे १--२२। निश्ितम्‌२-७; १८-६। मुखाः १--१३। »२;४-*;७-३२,

२

पदानि अ० श्ो° | पदानि

२४; ८--१०, २८; | परिपन्थिनौ २--३४ | पाण्डवध--२३५; ६-रे; | पार्थस्य

९.--११;१०-१२, |परिप्रन्रेन ४--३४ १२; ११-१८,३८, | परिमार्गितन्यम्‌ ३८,४७; १२३१२, १५--४ १७, ३४; १४८४-१, | परिदृष्यति १--२८ १९; १८--७५ परिसमाप्यते ४--३३ परंतप २--३; ४-२, |पजन्यः २--१४ ५, ३३; ७--२७); | पजैन्यात्‌ ३--१,४ --३; १०--४०; |पणानि १५--१ ११- ५४; १८-४१ | पयंवतिष्ठते २--६५

परंतपः 2--९ |पयाप्तम्‌ १--१० परम्पराप्राप्तम्‌ ४--र पयुपासते ४--२५ परः ७--४०; ८-२०,| ९--२२; १२--१, २२; १३- २२ ३, २३० परा ३--४२; | पुषितम्‌ १७-१० १८--५° पवताम्‌ १०--२३१ पराणि ३--४२ | पवनः १९-२१ पराम्‌ ४--२९;| पवित्रम्‌ ४--३८ £&-४५; ७---५; ९-२,१५७;१०-१२ ९--३२;१२-२८;| पद्य १--३,२५; १४- १;१६-२२,| ९५; ११-५,६, २३; १८-५४,६ 8 ६, ७, ¢ ६८ पर्यतः २-६९ परिकीर्तितः १८--७, प्यति २-२९; २५७ ५--५,५; &--३०, परिष्किष्टम्‌ १७--२१| ३०,३२; १३--२७, परिग्रहम्‌ १८--५३| २७, २९, २९; परिचक्षते १७-- १३, १८--१६, १६ १७ पयन्‌ ॥ अ परिचयात्मकम्‌ ६--२०; १२->२८ १८--४४ पश्यन्ति १--३८; परिचिन्तयन्‌१०--१७। १३-२४;१५--१०, परिज्ञाता १८--१८| ११, ११ परिणामे१८--३७, ३८ |पर्यामि १--३° परियस्य १८-- ६६ ६२३३; ११- १५, परिलयागः १८--७ १६,१६,१५७,१९ परित्राणाय ४--८ पयेत्‌ ४---१८ परिदह्यते १--२९ पा. परिदेवना २२८ (पाच्चजन्यम्‌ १--१५

भ्ीमद्धगवद्रीताश्चोकान्तगंतपदानाम्‌-

~~~ ~~~ ~ ~ ~ ययमा

पदानि भ० श्र" १८- ५४ ११-५५; १४-२२; | पार्थाय ११-९ १६५ पावकः २--२३ पाण्डवः १--१४, २०;| १०--२३; १५--\ ११-१३ पावनानि १८५ पाण्डवानाम्‌ १०---३७ पि पाण्डवानीकम्‌ १-र२ ।

पाण्डवाः १---१ |पितरः १--३४, ४२ पाण्डुपुत्राणाम्‌ १--३ पिता ९-१७.११-४३, पातकम्‌ १-३८| ४४; १४५४-४ पात्रे १७--२० पितामहः १-१२ पापकृत्तमः ४--३६ | ९-१७ पापयोनयः ९--३२ | पितामहान्‌ १--२९ पापम्‌ १--२३६, ४५ |पितामहाः १-३४ २-२२, ३८; ३-३६; | पितृव्रताः ९--२५

+-१५;७9-- २८ | पितृणाम्‌ १०--२९

पापात्‌ १-३९ पितृन्‌ १-२६

पापाः २--१३। ९२५

पापेन ५--१०

पापेभ्यः ४--३\ पी

पाषु ६ ^ [पीडया १७--१९

पाप्मानम्‌ ३--४१

पारुष्यम्‌ १६- ४ पु

पाय ९ रथः पुण्यकर्मणाम्‌ ७--२८ ~ ३; २१, ३२,

१८- ७१

२३९, ४२, ५५, ७२; ३--१६, २२, २३; | पुण्यकृताम्‌ द -*१ ७-११,३३; द-४०; | व्व रुल्म्‌ = < २८ ७--१, १०;८-- <, | पण्यम्‌ = ९ -९० १४, १९, २२,। १८--५६ २७; ९-- १३, ३२; | पण्यः ७- ^ १०-२४; ११-५; | पुण्याः ९२२ १२७; १६- ४, | पण्ये ९२१ ६; १७--- २६, २८; [पुत्रदारगृहादिषु १३-९ १८-- ९, २३०, २१, पुत्रस्य ११--४४ ३२५ ३३, ३४, ७२ | पुत्रान्‌ १--२६

पाथः १-२६; | पत्राः १--र४ १८--७८ ११-२६

अङारादिवणोनुक्रमः । २३

पदानि अ० श्रो | पदानि अ० श्रे प्र पदानि अ० श्र° पुनः ४--९, २३५; | पुष्णामि १५--१३ । प्रज्ञावादान्‌ >२--११ ५--१; ८--१५, | पुष्पम्‌ ९--२६ | पदानि भ० शमे [मनाम्‌ २--६७ १६, १६, २६; | पुष्पिताम्‌ २--४२ | प्रकाराकम्‌ १४५४-९ | प्रणम्य ११--१४, ३५, ९--७, ८, ८, ३३; | पुंसः 2--६२ | परकाशयति ५-१६;| ४४ ११-१६, ३९, ४९, १२-३३, ३३ प्रणयेन ११-४१ ७५०; १६१३; पूजार्हौ 2--४ | प्रकाशम्‌ १४---२२ | प्रणवः ७--८ १७२१; १८-२४, पूज्यः ११--४३ | प्रकाराः ७-२५; प्रणयति २--६३; ४०, ७७, ७७, पूतपापाः ९--२०| {४११ व) पुमान्‌ २--५१ | पूताः --१० | प्रकीठ्यो ११--३६ | ्रणस्यन्ति = १--४० पुरस्तात्‌ ११--४० | पूति १,७--१० | प्रकृतिजान्‌ १३--२१ | प्रणश्यामि ७--३° पुरा 2३, १०; | पूरषः ३--१९, ३६ प्रकृतिजैः ३--५; | प्रणिधाय ११--४ १७२३ पूर्वतरम्‌ ४--१५ १८--४० प्रणिपातेन ४--३४ पुराणम्‌ <^ पूर्वम्‌ ११--२३ | प्रकृतिसंभवान्‌ १३-१९ | प्रतापवान्‌ १--१ पराणः २--२० | पवाभ्यासेन ६--४४ | रकृतिसंभवाः १४--५ | मति २ ५ ११--२८ १०-- | प्रकृतिस्थः १३--२१। प्रतिजानीहि ९२१ पराणी १५५ पैः ४--१५, १५ | ्रहृतिस्थानि १५५ | पतिजाने १८९५ पुरातनः ४--३ प्रकृतिम्‌ ३--३३; | प्रतिपद्यते १४--१४ पुरुजित्‌ १-५ 4 ४--६; ७---५; प्रतियोत्स्या-

षम २--१५ | च्छामि पुरुषन्याप्र १८४ शक्‌ ६१८, १८; १३; ११- ५१; प्रतिष्ठा १४-२७

पुश्षतस्य 2६९

परुषम्‌ २---१५; <-८, १० १२३२-१ ९ ग्‌ ३; १५---४

कय

१ ८१ ,

क त १ ४| ९-१०३-२०) मरिषठितार्‌ ५५५५०,

पृथग्विधम्‌

४ ९---७, ८, १२,| मि गू

च १३-१९; २३ प्रतिष्ठाप्य ६११ प्रकृतिः ७--४; | प्रतिष्ठितम्‌ ३--१५

क १८--५९ ६१, ९८ प्रकृतेः ३--२७, २९, | प्रतयक्षावग-

पर्ष २--२१; | एथग्विधान्‌ १८--२१| ३३; ९--८ मम्‌ ९- २ २--४; ८-४, २२; पथग्विधाः ११-१ ८, ३८; पृथिवीपते १३--२०,२१, २२; | एथिवीम्‌ १५१०; १७२ | ध्यिन्याम्‌ ७५; | प्रजदाति २--५५| थेम्‌ १७--२१

पुरषाः ९-३ ९ ध पुरषोत्तम ८१ | श्यत

१९-१५; ११-३

पुरुषोतमम्‌ १५--१९ | पौण्ड्म्‌ पुरुषोत्तमः १५--१८ | पौत्रान्‌ पुरषौ १५--१६ | पौत्राः पुरे ५--१३ | पौरुषम्‌

पुरोधसाम्‌ १५--२४। १८--२५

८--४०

पौ.

९०--+ परकृत्या ७--२० | ्रयनीकेषु ११३२ ९ १८| १३--२९ प्रयवायः २--४° १--१९ | प्रजनः १७--२८ |प्रत्युपकारा-

प्रजहिहि ३-४१ | प्रथितः १५--१८

११ *० | प्रजानाति १८--३ १ | प्रदध्मतुः १--१४ प्रजानामि ११-२१|प्रदिष्टम्‌ <-२८ १--१५ | प्रजापतिः ३--१० [प्रदीप्तम्‌ ११-२९

१--२६| ११२९ मदुष्यन्ति १--४१ १--२४ [प्रजाः ३--१०, २५; [भद्विषन्तः १६--१८ ७--८;| १०-६ प्रनष्टः १८- ७२

परज्ञा २--५७, ५८, [प्रपतन्ति ११-३०

पुष्कलाभिः ११--२१। पौवेदेदिकम्‌ ६--४३। ६१, ६८ प्रपयते ७--१९ ।

श्रीमद्धगवद्धीता श्छोकान्तगंतपदानाम्‌-

~~~ ~~~ ~~~

ग पदानि अ० श्रे° रपद १५---४ भरपद्यन्ते ४--११; \9-- १४, १५, २० भपन्नम्‌ = प्रपद्य ११-४९ भपर्यद्धिः १--३९ ग्रपह्यामि २-८ प्रपितामहः ११-३९ प्रभवति ८१९ ग्रभवन्ति ८-१८; १६ भमवम्‌ १७- २ ग्रभबः७-- ६; ९-१८; १७-८ प्रभविष्णु १३--१६ म्रभा ७-८ प्रभाषेत २--५४

म्रभुः ५-१४;९.-१८,

२४ प्रभो ११-४; १४-२१ प्रमाणम्‌ ३२-२१; १६ २४ ममाथ द--३४ प्रमाथीनि २-६° प्रमादमोहौ १४- १७ प्रमादः १७-१३ प्रमादात्‌ ११-४१ भरमादाल्य- निद्राभिः १५७-८ प्रमादे १४-९ प्रमुखे प प्रमुच्यते ५--३; १०-३ प्रयच्छति ९२६ प्रयतात्मनः ९२६ भयत्नात्‌ €- ४५ प्रयाणकाले '७9-३° ८२, १०

पदानि अ० श्रो° | पदानि अ० श्रे प्रयाति ८५, १२ | भनव्यथितान्तरात्मा प्रयुक्तः द-३६| ११२४

भ्रचुज्यते १७--२६ | प्रव्यथिताः ११-२३ मरल्पन्‌ ५--९ | प्रहस्ते १,७--२६ भ्रल्यम्‌ ₹२४-१४,१५ | प्रयान्तमनसम्‌ &--२५७

प्रक्यः७--६;९-१८ | प्रान्तस्य ६--७

्रल्यान्ताम्‌ १६--११ | प्रशान्तात्मा ६-१४ पलये १४-२ | प्रसक्ताः १६-१६ प्रलीनः १४-१५ प्रसङ्गेन १८--३४ प्रलीयते ८१९ | प्रसन्नचेतसः २--६५ अ्रलीयन्ते ८--१८ | प्रसन्नात्मा १८--५४ प्रवक्ष्यामि ४--१६; | प्रसन्नेन ११--४७ ९.१; १३-- १२; | प्रसभम्‌ २६०

१४५४-१ १९१--४१ भ्रवक्ष्ये ८--१ १ | प्रसविष्यध्वम्‌ ३-१० प्रवदताम्‌ १०--३२ | प्रसादये ११-४४ प्रवदन्ति २-४२ | प्रसादम्‌ २-६४ ५---४ प्रसादे २--६५ भ्रवतते ५--१४; | प्रसिध्येत्‌ ३--८ १०५०-८ प्रसीद ११-२५.३१, प्रवत॑न्ते १६१०; ४५ १.७- २४ प्रसृता १७८५-४

प्रवतितम्‌ ३--१६। प्रसृताः प्रविभक्तम्‌ ११- १३ प्रहसन्‌

१५२

प्रविभक्तानि १८--४१ | प्रहास्यसि २--३९ [प्रियतरः

प्रविखीयते ४७--२३ | प्रहृष्यति भ्रविरान्ति २--७०,७० | प्रहष्येत्‌

शरोर ५--२ ॥ ।

पदानि अण भ्राणापानौ

प्राणायामपरा- यणाः ४--२९ भ्राणिनाम्‌ १५--१४ भ्राणे ४--२९ प्राणेषु ७--३० प्राधान्यतः १०--१९ पापतः १८५० प्राप्रुयात्‌ १८--७१ प्राघ्रवन्ति १२४ प्राप्य २-५७, ७२; ५-२० » २०; ६-४१;

<८-२१, २५; ९- ३३ भ्राप्यते ५--५ प्राप्स्यसि २-३७ प्राप्त्यसि १८--६२ भ्राप्स्ये १६--१३ प्रारभते १८--१५ भ्राथेयन्ते ९२० पाह ४--प श्रुः दर; १३२३-9;

१ ५-- १ 3 १ ८--ए, ३

प्रियविकीषेवः १--२३ २--१० |प्रियङृत्तमः १८-- ६९

१८--६९

१९१-३६ प्रियदहितम्‌ १७--१५ ५--२० [त्रियम्‌

५--२०

प्रत्तः ११-३२| प्रहादः १०--३० [प्रियः ७-१७) १७; परृत्तिम्‌ ११३१; प्राकृतः १८--२८| ९-२९; ११-- ४५; १४-२२;१६--५; | प्राक्‌ ५--२३| १२१४१२१५, १८--३० प्राज्ञलयः ११-२१| १६, १७, १९; परवृत्तिः १४--१२; | प्ाणकमाणि ७--२७| १७--७; १८--६५ १५--४; १८४६ [प्राणम्‌ ४७--२९ | प्रियाय ११४४ प्रवृत्ते १-२०| ८-१०, १२ भरियाः १२- २० प्रवृद्धः ११--३२ [प्राणात्‌ १-३३ | प्रीतमनाः ११-४९ प्ृद्धे १४--१४| ७--३० भतिपूवेकम्‌ १०--१° प्रवेष्टुम्‌ ११-५४ | प्राणापानगतीः ४--२९ | प्रीतिः १-२९ प्रव्यथितम्‌ ११-२०, | प्राणापानसमा- प्रीयमाणाय १०--१ ४५ युक्तः १५--१४।प्रेतान्‌ १७--४

अकारादिवणोनुक्रमः ।

1 ~ ~ ~~ -----

पदानि अ० श्रे | पदानि अर भरेय१,७-२८; १८-१२ | बलात्‌ ग्रोक्वान्‌ ४--१, ४ | बहवः १-९-१०; ग्रोक्तम्‌८-१;१३-११;। ११-२८ १.७--१८; १८-३५७ | वहिः मओक्तः४-२;६-२३;| १३--१५

ओक्ता 2--३ | बहुधार.-- १५; १३-४ प्रोक्तानि १८--१३ | बहुना १०- ४२ ओओीच्यते १८--१९ | बहुबाहूरुपादम्‌ ११-२३

भओच्यमानम्‌ १८--२९ |बहुमतः २--२५

कगरे° | पदानि अण 2--३६ | बुद्धियोगम्‌ १०--१०

१८--५७ बद्धियोगात्‌ २--४९

५--२७; | बुद्धिसयोगम्‌ &--४३ बुद्धिम्‌ २--र; १२-८| १०--४०; १६६ | बहुरदष्ाकरालम्‌११-२३ | बुद्धिः

३९, ४१, ४४, ५२, ५३, ६५, ९६; 2--१; ४०, ४२; ७--४, १०; १०--४; १३५;

भरोतम्‌ ७--७ | बहुतयासम्‌ १८--२४| १८--१७, ३०, ३१, फ़, बहुवक्त्रनेत्रम्‌ ११-२३| ३२ फलहेतवः २--४९ |बहुविधाः ४--३२ [बुद्धेः ३--४२,४२; फलम्‌२--५१;५--४; | बहुशाखाः २--४१| १८--२९ ७- २३; ९--२६;। बहृदरम्‌ ११२२ [बद्धौ २--४९ १७--१६, १६, १६. | बहूनि 9--५;११--६ [बुद्धा २--२९; १७--१२,२१, २५; बहूनाम्‌ ७--१९| ५--११; ६२५; १८--९, १२ २--३६|। १८--५१ फलाकाङ्क्षी १८--३४ वा. बद्ध्वा २--४द; फलनि १८--६ |वालाः ५--४| ६५२० कले ५--१ र बाह्यस्पर्शेषु ५--२१ |: क्रा णेषु २४५ [बाह्यान्‌ ५--२७|दगः । ४ १७-८ व, बि. च __ ^ | बिभार्तं १५--१७ ह 7 मः बीजप्रदः १४- ४ ० ९०-३५ बध्राति | १४--\ बीजम्‌ ७---१० बद्स्प म्‌ १७-२४ बध्यते ७--१४| ९१८; १०--३९ बन्धम्‌ १८-३०| = जु, (बोदधन्यम्‌ ४१ बन्धात्‌ ५--३ |व॒ुद्धयः २--४१| १७, १५७ बन्धुः ६--५, ६ बुदिग्राह्यम्‌ ६-२१ बोधयन्छः १७--र बन्धून्‌ १--२५ | बुद्धिनाशः २--६३ ब्र बुव २--९ | बुद्धिनाशात्‌ २--६२ वीमि १--७ बलवताम्‌ ७--११ | बुद्धिमेदम्‌ 2-२६ (ब्रवीषि १०-१३ बलवत्‌ ६--३४ | बुद्धिमताम्‌ ७-१० [ब्रह्म ३--१५,१५; बख्वान्‌. १६--१४ | बुद्धिमान्‌ ४--१८| ४--१४, २४, २४, बलम्‌ १--१०, १०;| १५२० ३१; ५--६, १९; ७--१ १६१६-१८; | बुद्धियुक्तः २--५०| ७--२९; ८--१,३, १८--५३ २--५१ १३.२४; १०-१२;

श्रे° | पदानि अ

२५

1: १ 2-- १२ 9 ३ ०३ १४--४; १८--५०

ब्रह्मकम १८--४२

बरह्मकमसमाधिना

छ-- र ब्रह्मचर्यम्‌ ८-११; १,७- १४ ब्रह्मचारिवते ६१४ ब्रह्मणः ४---३२; ६-३८; ८-१५; १९१-२५; १४-२५७; १७-२३ ब्रह्मणा छ-- र बरह्मणि ५--१०,१९, २० ब्रह्मनिवणम्‌ २--५७२ «--२४, २५, २६ ब्रह्मभूतम्‌ ६२७ नह्मभूतः भ--र४ १८५४ ब्रह्मभूयाय १४-२६; १८५३ बरह्मयोगयुष्कात्मा

५-२१ ब्रह्मवादिनाम्‌ १७-२४ ब्रह्मवित्‌ ५--२० ब्रह्मविदः ८२४ ब्रह्मसंस्पदीम्‌ ६२८ ष : १३२३-४

४--२४,२५

ब्रह्माणम्‌ १११५ ब्रह्मोद्भवम्‌ ३--१५

त्रा.

ब्राह्मणक्षत्रियविद्याम्‌ १८-४१

ब्राह्मणस्य २-*४६

ब्राह्मणाः ९-३े १७२३

२६ पदानि अ० श्र° जह्मणे ९५--१८ ब्राह्मी २--७२ रू. हि २--७; ५-१ भ, भक्तः ४-२५७-२१; ९.--३१ भक्ताः ९--३३. १२- १, २० भक्तिमान्‌ १२--१७, १९ भक्तियोगेन १४-२६ भक्तिम्‌ १८- ६८ भक्तिः १३- १०

भक्त्या ८--१०, २२; ९ --१४, २६, २९; ११-५४; १८-५५

भक्त्युपहृतम्‌ ९२६

भगवन्‌ १०--१५७, १४

भजताम्‌ १ 6- १०

भजति £--३१ १५--१९

भजते ९---३०

भजन्ति ९--१३, २९

भजन्ते ७--१६, २८; १९१७-८

भजस्व

भजामि भयम्‌ ९८-३५ भयात्‌ २--३५, ४० भयानकानि ११- २७

द६्--४७;

९३३ ८&--११ १७९- ४;

भयाभये १८--३° भयावहः 2--३५ भयेन ११४५ भरतषभ ३--४१ 5

७११, १६;

भरीमद्धगवद्वीता श्छोकान्तगेतपदानाग्‌--

पदानि अ० श्रे | पदानि अ० च्रे° | पदानि भ० शेर <८-२३;१२-२६;| २--१०, १४, १८, | मीष्मद्रोणप्रमु- १४--१२; १८-३६| २८, ३०; ३--२५;| खतः १--२५

४--५७,४२;७--२७ | भीष्मम्‌ १-११;२-४ ११६; १२३-२,|। ११-३४

३३; १४--३, ८,९, | भीष्मः १-८; ११-२६ १०,१५--१९, २०; भीष्माभिरक्षि-

भरतश्रेष्ठ १७---१२ भरतसत्तम १८४ मती९-१८;१३-२२ भव २-४५; द&६- ४६;

८२७; ९२४; १६ ३; १७ र;| तम्‌ १--१°

१९१-२३, ४६; १८-६२

१२-१०,१८-५५, | भावना 2-६६| |

९५ भावयत २३--११ भुक्त्वा ९--२१ मवतः४--४; १४-१५ | भावयन्तः २--११ | मुदक्ते २--१२; भवति १--४४; | भावयन्तु ३--११| १२-२१

2--६३; २३--१४;| भावसमन्विताः १०- ८ [मुद्स्व ११-२१

४--७,१२; ६--२, | भावसंशुद्धिः १७-- १ |मुञते ३--१२

१७, ४२; $--२३;' भावम्‌ ७- १५. २४; | भुञ्जानम्‌ १५--१०

९२१; १७--३०| <£; र-१9; |भुजीय २--५ १०, २१; १७--२,| १८२० भुवि १८- ९९ ३, ७; १८--१२ |भावः२--१६; <--४, | भूतगणान्‌ १७--४ भवन्तम्‌ ११-३१| २०; १०--४; | मृतम्रामम्‌ ९८; भवन्तः १--११| १८--१५ १७--६ भवन्ति ३--१४;|भावाः ७- १२; | भूतग्रामः <-१९ १०-५; १६३ | २०५ भूतण्यग्मा- भवः १९- भवेषु १९-१५७| वम्‌ १३-३० भवान्‌ १-- ८; | भवैः ७--१३ | मूतम्रकृतिमो- १०--१२; ११-३१|माषसे २--११| क्षम्‌ १३२४ भवाप्ययौ ११--२|भाषा >--५४ |मूतमतुं १३--१ भवामि १२७ | भासयते१५--६, १२ | भूतभावन १०--१५;

भविता १८-६९ | भासः १९१- १२, ३०| ९-५ भविष्यताम्‌ १०--३४ | भास्वता १०--११ |भूतभावोद्धवकरः ८-३ भविष्यति १६--१३।भाः ११- १२ | मृतभृत्‌ ९.५

७--* भूतमहेश्वरम्‌ ९.--११ ११-३५ | मृतविदोषसं-

भविष्यन्ति ११-३२ भिन्ना भविष्याणि ७-२६ | भीतभीतः

भविष्यामः २--१२|भीतम्‌ ११-५० | घान १११५ भवेत्‌ १--४६; | भीतानि ११-३६ भूतसर्गो १६-^ १११२ मीताः ११--२१ | मूतस्थः ९--५ मस्मसात्‌--२७, ३७ | भीमकमो १--१५ | मृतम्‌ १०--२९ भीमाभेराक्ष- भूतादिं ९-^

भा. तम्‌ १--१० |मूतानि २--२८, ३०

भारत १-- २४; । भीमाजनसमाः १--४। ३४, ६९; २--१५,

अकारादिवणोनुक्रमः । २७

पदानि भ श° | पदानि अ० श्रे°| पदानि अ० श्रे | पदानि अ शे ३३; ४--३५;७-६, | भोगान्‌ २-५; ३-१२ | मत्परमाः १२-२० | मध्यम्‌ १०--२०,३२; २६; ८--२२;९-५, | भोगाः १-३३; ५-२२ | मत्परः २--६१;| १११६ ६, २५; १५--१३, | भोगी १६१४ ६१४; १८-- ५७ |मध्ये १--२१, २४;

१६ भोगेश्वयेग- मत्परायणः ९--३४| २--१०; ८-१०; भूतानाम्‌ ७--६;| तिम्‌ २--४३ |मत्पराः १२-६| १४--१८ १०--५, २०, २२; | भोगीश्वयेप्रस- मत्प्रसादात्‌ १८--५६ | मनवः १०-६ १९१९-२; १३-१५;| कानाम्‌ >२--४४| ५८ मनवे ८--१ १८-४६ भोगैः १-३ २ | मत्वा ३--२८;१५-८; मनसा २--६,५७,४२; मृतिः १८--७८ | भोजनम्‌ १७-१० | ११- ४१ ५-११,१३; ६-र४; मृतेज्याः ९२५ 0 मत्संस्थाम्‌ ६--१५| <--१°

मूतेश १०--१५ | ग्रमति १--३० मत्स्यानि ९--५,५,६ |मनः १--३०; २-६०,

भूतेषु ७--११; भ्रातृन्‌ १--२६ मदनुग्रहाय ११-१| ६७; ३--४०, ४२;

<८--२०;१३- १६. | भ्रामयन्‌ १८--६१ मदथेम्‌ १२--१०| ५--१९; ६--१२,

२७.;१६-२१८-२१ ञ् मदर्थे १--९| १४, २५, २६, ३४, ९ॐ

५४ बो ॥ मदपंणम्‌ ९.--२७| ३५; ७-४;८-१२; शूत्वा = म--२०| ^. १ मदम्‌ १८--२३५| १०-२२;११--्प ३५, ४८; ३-३०; मदाश्रयः ७-१| १२२, ८:१५; ८-१९,१ ९-११-५०; (° (| मद्रतप्राणाः १९७९-९ १७-११

१५--१३, १४ |मकरः ` १०--३१ | मद्रतेन ६--४७ |मनः प्रसादः १,७--१६

भृमिः ७-४ | मच्चित्तः ६- १४; | मद्धक्तः ९- ३४; | मनः प्राणेन्दरिय-

भूमी २--८| १८--५७, ५८;| ११--५५;१२-१४ | क्रियाः १८--३३ मयः २--२०;। १९०--९ १६; १३-१८; | मनःषष्ठानि १५--७ ६&--४३; ७-र; | मणिगणाः ७-७ | १८--६५ मनीषिणः २--५१;

१०-१,१८;११- ३५, | मतम्‌ २-३१, ३२; | मद्रक्ताः अ--२३| १८३ ३९, ५०;१३--२३;| ७--१८; १३--र;| मद्भक्तिम्‌ १८--५४ | मनीषिणाम्‌ १८--५

१४७--१; १५--४;| १८--\ मद्भक्तेषु १८--६ < मनुष्यलोके १५--र १८-- ६४ मतः ६--३२, ४६, | मद्धावम्‌ 9--१°; | मनुल्याणाम्‌ १-४४; भूः २--४७| ४७; ११-१८;| < ५; १४-१९| ७- ३

मृगुः १०-२५। १८-९ मद्भावाय १२१८ | मनुष्याः २३-२३; भेदम्‌ १७--५; | मता ३--१; १६-५; | गद्धवाः ९१९०-६ | ४--११

१८--२९. १८--३५; १२२ | मयाजिनः ९२५ | मनुष्येषु ४--१<८; भेयैः १--१३ | मतिः६-३६, १८-७०, | मद्याजी ९-२३४;| १८--६९

मैक्षम्‌ 2--५| ५८ १८--६५ मनुः ४--१ मोक्षा ९-२४;|मते ८-२६ |मयोगम्‌ १२--११ | मनोगतान्‌ २--५५ १३-२२ मत्कर्मकृत्‌ ११--५५ | मह्षपान्नरयः १८--५६ | मनोरथम्‌ १६--१३

भोक्तारम्‌ ५--२९ | मत्कमेपरमः १२--१० | मधुसुदन १--२५; | मन्तन्यः ९-३* भोक्तुम्‌ २--५ | मत्तः ७--७, १२;| २--४; ६--३३; | मश्दीनम्‌ १,७--१३ मोक्तृत्वे १३--२०| १०--५,८;१५-१५| <~ मण््रः ९.--१६ भोक्ष्यसे २--३७। मत्परमः . ११५५ | मधुसूदनः >२--१ |मन्दान्‌ ३-२५

2.८

पदानि अ० शेर

मन्मनाः ९-३४ः १८-- ९५

मन्मयाः ४--१°

मन्यते २--१९; 2--२७; &-२२; १८--३२

मन्यन्ते ७--२४

मन्यसे २--२६; ११- ४; १८--५९

मन्ये्ै-३४;१०--१४

मन्येत ५--८

मब १-७, २८; २८; ३-२३;

४--११; ७--१४, १५७, २४; < २१. ९.--५,११; १०-७, ०, ४१; ११-१, ७,४९.,५२;१२ २;

पदानि अ श्रे मलयेलोकम्‌ ९--२१ मर्यषु १०--३ मलेन ३---३८ महतः >--४० महता ७--२ महति १-१४ महतीम्‌ १३ महत्‌ १४५; ११२३ महद्रह्म १४-३ महयोनिः १७--४ महषयः १०--२, ६ |

महर्षिसिद्धर्चघाः १९१-२१ महर्षीणाम्‌ (4 6--- २, २५

महात्मनः १९-१२ १८--७४

९१४२, ३; १५-६, |महात्मन्‌ ११- २०.३५

७; १८--७८ मया१--२२; ३- ३; ४धै--२,१ २; ‹$७--२२; ९.-४,१ ०) १०-१५७, ३९५ ४०; ११२, ४, २३, २४, ४१, ७, १५-- २०, १६१ ३, १४,१५, १८- ६३, ७३ मयि 2३ ०,८- ३५, ६३ ०, २१,७-१, ७, १२, <~; ९- २९, १२-२, ६, ७, ८, ८, ८, ‰ १४, १२-१०, १८५७, ६८ भरणात्‌ २-३४ मरीचिः १०--२१ मरतः ११--६,२२ अरताम्र १०--२१

महात्मा ११-५० महत्मानः ९.---१३ महानुभावान्‌ महान्‌ १८-- ७७ महापाप्मा ३--३५ महाबाहुः १--१८ महाबाहो २--२६,६८; 2--२८,४३; ॥ ॐ ६; द६-३५, ३८; ७--५; १९७९-9; ११२३; १४-५; १८--१, १३ महाभूतानि १२३-५ महायोगेश्वरः ११-९ महारथः १--४, १७ महारथाः १-६; ग--२५

\9--- १९; ८- १५

2२--५ ९.- ६;

भ्रीपद्धगवद्वीता श्छोकान्तगेतपदानाम्‌-

पदानि अ० श्रे महाशङ्खम्‌ ११५ महाङनः 2--३५ महिमानम्‌ ११-४१ महीकृते १--३५ महीक्षिताम्‌ १--२५ मदीपते १-२१ महीम्‌ २--२७ महेश्वरः १३-२२ महेष्वासाः १-७ मंस्यन्ते २२३५ भा.

मा २--रे, ४७, ४५७, ४७; १९१-३४, ४९,

४९; १६-५;१८-६६ माता ९१७ मातुकान्‌ १-२६ मातुलाः १--३४ मात्रास्पशोः २--१४ माधव १-३५ माधवः १--१४ मानवः २--१७;

१८-- ४६ मानवाः २-३१ मानसम्‌ १७--१६ मानसाः १०९०-६ मानापमानयोः ६७;

१२-१८; १४-२५ मानुषम्‌ ११-५१

पदानि अ० शर

मागंरीषेः १०--३५

मदेवम्‌ १६

मासानाम्‌ १०-३५

माहात्म्यम्‌ ११-

माम्‌ १---*६; २५ २--9; ८--९,१०, ११, १३, १४, १४; ५--२९; द२० ३१,४५७; ७--१, ३, १०, १३, १४, १५, १६ १८, १९, २ २.४, २५, २६, २८) २९,३०,३०; ८५ ५७, ५७, १३, १४) १५, १६; न~~ ९,१ १, १३, १४, १४, १५, २०, २२, २३, २४, २५, २८, २९, ३०, ३२, ३३, २३४, ३४; १५-२,८; ९ १०) १४,२४,२७; ११-८, ५३, ५५; १२-२, ४, ६; ९; १२३२-२; १४- २ ६ ;१५.-१ ९) १९; १६-१८,२०; ५५, ६५, ६५, ६६; ६७; ६८

मानुषीम्‌ ९११ मित्रद्रोहे १--३८ मानुषे ४--१२ | मित्रारिपक्षयोः मामकम्‌ १५--१२ १४--२५ मामकाः १--१ | मित्र १२-१८ मामिकाम्‌. र-७ |मिथ्या १८५९ मायया ७१4; | मिथ्याचारः ३-\

१८--९१ मिश्रम्‌ १८--१२ माया ७-१४ ४ मायाम्‌ \9--- १.४ मुक्तसङ्गः द--9; मारुतः >--२३' १८--२६

अकारादिवर्णानुक्रमः। २९ पदानि अ० श्छ | पदानि अ पदानि अ० श्रो | पदानि अम श्रै मुक्तस्य ४--२३ | मृत्युम्‌ १३--२५ | मोघाशाः ९.--१२ | यज्ञतपःक्रियाः १७-२५ मुक्तम्‌ १८--४० | मृत्युः२--२७;९-१९; | मोदिष्ये १६--१५ | यज्ञदानतपः १८--३ मुक्तः ५--२८;| १०--३४ मोहकलिलम्‌ २--५२ | यज्ञदानतपःक्रियाः

१२२-१५; १८--७१ ते. मोहजालसमा- भ # मुक्त्वा १.4 9 ब्‌ वृताः १६- १६ ` गे--१२ मुखम्‌ १--२८ मे १२१, २९, ३०, मोहनम्‌ १७--<८; | यज्ञविदः ४७-३° म॒खानि ११--२५| ४९; २५; २ २०| १८--३९ यज्ञरिष्टामृतभुजः मुखे ४--३२ २२, ३१. ३२; ४-२३, मोहयसि ३--२ ४--३१ मुख्यम्‌ १०--२४ ५, ९, १४, ५--१; मदम्‌ ४--३५; यज्ञशिष्टाशिनः ३--१३ मुच्यन्ते ३--१२, ३१| ९ २० ३९. ३५ १७--२२ यजम्‌ ४--२५, २५; सुनयः १४५४-१ १ मोहः ११-१; १४-१३; १,७---१२, १३ मुनिः २--५६; ५, २९० २९, १८--७३ यज्ञः द--१४; ९-१६; ५--६, २८; ३१; १९--१, २, मोहात्‌ १६१०; १६--9; १७--७, १ ०-२६ १३,१८, १९० ११-४, १८--५, २५, ६० ११; १८-- ५, ५ मुनीनाम्‌ १०--३७ ५, ८, १८, ३१, ४५, मोदितम्‌ ७--१३ | यज्ञात्‌ ३--१४;४-३३ मुनेः २--\ ९. | ४५, ४५७, ४९;१२-२, मोदिताः ७- १ यज्ञानाम्‌ १०--२५ ममुधुभिः ४--१५ १४, १५, १६, १५७, मोहिनीम्‌ ९--१२ | यज्ञाय ७--२३ महः १८--७९,७६| १५०२०; १३९ द; त यायात्‌ ३--९ महयति २--१३;। १६६ १३; १८४ भा यज्ञाः ४--३२; ८--२७ ९» १३, ३६५ ५०; | मौनम्‌ १०--३८; ~ -१५| ६४, ६४, ९५, ६९, | १७--१६ यज्ञेद--१५; १,७--२७ मृष्यन्ति र ५--१५ . ६९, ७०, 1 मौनी १२--१९ ०५ ४--२५ ३ मधा ७-३४ य ८ २८ ूढपरादेण १७--१९ [मेधावी भन ५ त्रि र 1 ूवानिषु १७१५ मे १०२३ | य ^ ९० |यतचित्तस्य ६--१९

शठः भ त य. यतचित्तात्मा ४--२१; गृढाः७--१५;९- ११; व च यक्षरक्षसाम्‌ १०--२३|। ६--१० ९६२० ४ १२ -१र यक्षरक्षांसि १७--४ | यतचित्तेन्दियक्रियः ूतैयः १४ भा. यक्ष्ये १६१५ ६१२ ए < १२ मोकषकद्िभिः च्छदः १७--२ | यतचेतसाम्‌ ५२९ भूखनि ९५ १७--२५ यजन्तः ९--१५ | यततः २--६० भ. मोक्षपरायणः ५--२८ |यजन्ति ९.--२३ | यतता ६२६ भ्गाणाम्‌ १०--२३° | मोक्षयिष्यामि१८--६६ |यजन्ते ४--१२;| यतताम्‌ ७ ३ गगनः १०--३० |मोक्षम्‌ १८--३०| ९--२३;१६--१७; | यतति ७३ मृतस्य २--२७ मोक्ष्यसे ४--१६;| १७--१, ४,४ | यतते द ४३ गृतम्‌ २--२६| ९.--१, २८, यजुः ९.--१७ | यतवाक्कायमानसः ृदयुसंसारवत्मेनि ९-३ | मोघकर्माणः ९---१२ |यज्ञक्षपितकल्मषाः १८--५२ मृतयुसंसारसाग- मोघज्ञानाः ९--१२| ४--३० यतन्तः ९--१४; रात्‌ 2-१६ ५--२९| १५---११; ११

-१२-७। मोधम्‌

३० पदानि अ० श्रो° पदानि अ० शरीर यतन्ति 9--२९| ७८, ७८ यतमानः ६४५ |यथा २१३, २; यतयः -- २८; २३---२५, ३८; ३८; ८११ ७-११, ३७;६-१९; यतः६&--२६, २६; ७-१; र९-\; १३-३; १५-४;| १९१९-३, २८, २९, १८-- ४६ ५३; १२--२०; यतात्मवान्‌ १२-११| १३-३२, ३३, यतात्मा १२-१४। १८४५, ५०, ६३ यतात्मानः “२५ | यथाभागम्‌ १--११ अतीनाम्‌ ५-२६ | यथावत्‌ १८--१९ यतेन्धियमनोबुद्धिः यदा २५२, ५३, ९--२८ ५५, ५८; --७,७; यत्‌१--*५; २--६,| £--४, १८;१३-३०;

७, ८,६५७; 2--२१, १४- ११, १४, २१, २३१; ४-१६, १९ ३५; ५--१, ५.२१; | यदि १--३८, ४६; द २१०४८२७ र;| २६; २२; ८--११, ११, ११, ६--२२; १९१९-४, १७, २८; ९), १२

2७, २५७, २७; २५७, | यट्च्छया २-३२ २७; १७--१, १४, | यटच्छाठलाभ-

३९, ३९, ४१, ४१; | संतुष्टः ---२२ ११-१, ७, ३७, |यद्रत्‌ २--७०

४१, ४२, ४७, ५२; | यश््रारूढानि १८-६१ १३-२, ३, ३, ३, यमः १०७-२९.; ११३९

११, १३, १२;|यया २-३९.७9-५; १७४७-9; १५-- ६, १८२१, २३०२४, ८; ८; १२, १२. ३५

१२; १७--१०,१२, | यकाः १०-५;११-३३ १५, १८, १९, २०, | यष्टव्यम्‌ १७--११ २१, २२, >२८;| यस्मात्‌ १२१५; १९१८-८, ९, १५;| १५--१८ २१, २२, २३, २४, | यस्मिन्‌ ९५; ३५७, २८, ३५, १५--४ ४०, ५९, ६० यस्य २-६१,६८; यत्प्रभावः १३२३-३ ४-१९; <-२२; यत्र॒ &£-२०, २०,| १५-१;१८- १५, २१;८-२३; १८-३६। १७

६२२

श्रीमद्धगवद्रीताश्छोकान्तगेतपदानाम्‌-

पदानि अ० श्र | पदानि भण० श्र" यस्याम्‌ २-६९ |यान्ति ३-३३; यम्‌ २-१५, ७०;| ४-३१७-२२

२३, २७; ८--२३; ९.--७, २५; २५,

द---२, २२; <-६, ९, २१

यः२--१९, १९, २१,| २१० २५० दरः ५७, ७१; २३- ६, १२-२४;१६--२० ७,१२, १६, १७, याभेः १०--१६ ४२; ४--९, १४, यावत्‌ १--२२; १८, १८; ५--२,| १२२ ५, १०, २३२, २४, 1 ९४ २४, २८; ६--१,| ९८--५५ ३०, २१, ३२, ३३, | यास्यसि र-रे५; ४७; ७--२१, २१;| ४-- ३५4 । ८५, ९, १३,१४, याम्‌ २-४२७-२१, २०; ९-२६;१०-३,। २? ७, ११-५५; याः १४--४ १२-१४, १५,१५, यु. १६, १७, १४७; १६-१, ३, ९३, युक्तचेतसः \9--३० २०,२९; १७--२३, अ न ३,११.१०१) द १५, १९; १६-२३; | ततमाः _ ९९ ° १७-३,११.१८-११ | यकतस्वप्रावबो- १६, ५५, ६७, ६८, | षस्य द १७ ७०, ७१ युक्तः २-- ३९, ६१; { ३--२६; ४-- १५; या ५--८, १२, २३; द--८, १.४, १८; या२-६९;१८- ३० ७-- २२; ८१०; ३२९, ५० १८--५१ यातयामम्‌ १७--१० युक्तात्मा ५9१८

याति६--*५;८-५, | युक्तादारविदहारस्य ८; १३, २६;| ६१७

१२--२८;१७-१४ | युक्ते १--१४

१६२२ युक्ैः १७--१० यादव ११-४१ | युक्त्वा ९.- र यादसाम्‌ १०--२९ | युगपत्‌ ११-१२ यादक्‌ १३-२ | युगसहखान्ताम्‌

यान्‌ 2--६ । ८-१७

अकारादिवर्णानुकमः । ३१

पदानि भ शरण |पदानि अ= शे पदानि भन शरम्न्वति ब श्गरे° | पदानि अ० शछो° युगे ४--८,८ | येषाम्‌१--२ ३;२-३५; | योगिनः | ९, १०, १०, १०; युज्यते १०--७;| ५-१९,१९; ७-२८;| ५--११; ६१९; | १७--१

१७--२६ १०--३ ८-१४,२३;१५--११ | रजोगुणसमुद्भवः युज्यस्व २--३८,५० वो योगिनाम्‌ ३-र;| ३--३५ `

युञ्जतः ६--१९ ४ ६--४र, ४७ रणसमुद्यमे १--२२ युजन्‌६-१५.२८;७-१ | योक्तव्यः £--२३ योगिन्‌ १०--१७ | रणात्‌ २--३५ युञ्जीत £---१० | योगक्षेमम्‌ ९--२२ |योगी ५--२४;|रणे १-४६; ११- ३४

युञ्ज्यात्‌ &--१२ | योगधारणाम्‌ ८---१२| ६--१, २, ८, १०, | रताः ~ ;

युद्धविशारदाः १--९ | योगबलेन ८--१०| १५, २८, ३१, ३२,| १२--४ युद्धम्‌ २३२ | योगन्रष्टः ६--४१, ४५, ४६, ४६, ४६; |रथम्‌ १२१ युद्धात्‌ २--३१ |योगमायासमा- ८--२५, २७, २८; | रथोत्तमम्‌ १--२४ युद्धाय २--३७, ३८| इतः ७--२५। १२-१४ रथोपस्थः १--४७ ुद्रे १--२३, ३३; | योगयज्ञाः ४--२८ |योगे २--३९ |रमते ५--२२;

१८--४३ योगयुक्तः ५--६,७; | योगेन १०-७;| १८--२६ युधामन्युः १-६। ८२७ १२-६;१३--२४; | रमन्ति १९७९-९ युधि १४ |योगयुक्तात्मा ६--२९| १८--३३ रविः १०--२१;

युधिष्ठिरः १--१६ योगवित्तमाः १२-१ योगेश्वर ११- ४ १३- ३३ युध्व ८५ |योगसंक्ञितम्‌ ६--२२ | योगेश्वरः १८--७८ रसनम्‌ १५- ९ बुध्यस्व २--१८; | योगसंन्यस्तक- योगेश्वरात्‌ १८--७५ |रसवजेम्‌ २--५९ ३--३०; १९१-३४ मणम्‌ ४७--४१। योगैः ५--५ |रसः २--५९; ७--८ युयुधानः १--* | योगसंसिद्धः ४--३८ | योत्स्यमानान्‌ १--२३ रसात्मकः १५--१३ युयुत्सवः १--१ | योगसंसिद्धिम्‌ &--३७ | योत्स्ये 2--९; [रस्याः १७--८ युयुत्सुम्‌ १--२८ | योगसेवया ६--२०। १८--५९ रहसि ६--१० ये योगस्थः २--४८ |योद्धन्यम्‌ १--२२ |रस्यम्‌ ४--३

योगस्य ६-- ४४ | योद्धुकामान्‌ १--२२ ये१--७, २३; ३-१३, | योगम्‌२--५३; ४--१, | योधमुख्यैः ११--२६ रा. ३१, ३२; ४--११;| ४२; ५--१, ५, | योधवीरान्‌ ११--३४ राक्षसीम्‌ ९--१२ ५२२; ७--१२,| दर, ३, १२, १९; | योधाः ११--३२ |रागद्रेषवियुक्तैः२--६४ १२ १४, २९, ३०;| ७--१; ९--५;|योनिषु १६१९ रागद्वेषौ ३--३४ ९२२, २३, २९, | १०--५,१८;११-८;| योनिम्‌ १६२० |राग्द्रेषौ १८--५१

३२; ११२२, ३२;| १८५७५ योनिः १४--२ | रागत्मकम्‌ १४--७ १२--9, १, २, ३, |योगः २२--४८, ५०; यो. रागी १८--२७ ९०२०; १2 २४;| ४--२, ३;६--१६, यौवनम्‌ राजगुह्यम्‌ < वन -- = १७--१, ५ १७; २३, ३३, ३६ = भ. राजन्‌ ९ अष चेन २--१७; २३--२; | योगात्‌ £&--३५७ र. १८७६, ७७

४--३५; &--६; | योगाय २५० रक्षांसि ११-३६ | राजषयः ४--र;

<-- २२; १०--१०; | योगारूढस्य ६--२ |रजसः १७-१६.१७| ९-३३

१२--१९; १८-२०, योगारूढः £ ४ | रजति १४--१२,१५ | राजविद्या ९२

४६ योगिनम्‌ ६-२७.रजः १७--५, ७, ' राजसस्य १७--९ ५

३२ श्रीमद्धगवहीता छछोकान्तगतपदानाम्‌-

~ ~----------~-----~----------------------- ~----------- --- ` `` ~~

। पदानि अ० श्ो० पदानि अण क्रे | पदानि अ० श्रे पदानि अन श्र राजसम्‌ १७--१२, [रोमहषैः १--२९ | लोकस्य ५--१४; | वदनैः ११३०

१८, २१; १८-- ^, ठ. ११४३ वदन्ति ८--११ २१, २४, ३८ लध्वाक्षी १८--५२ | लोकम्‌ ९--३३; |वदसि _ १०--१४ राजसः १८--२५|लन्धम्‌ १६--१३| १३-२३ वदिष्यन्ति २-३६

राजसाः ७--१२; |लन्ध्वा ४--३९; | लोकः ३--९, २१; | वयम्‌ १-३७; १-्पः १४--१८; १७४ | ६--२२; १८--५२| ४-२१, ४०|| ₹१र

राजसी १७--र; | लभते ७--३९;| ७- २५; १०-- ६; |वर ८-- १८३१, ३४ ६--४३; ७--२२;| १२१५ वरुणः १०-२९; राजा ?--२, १६| १८--४५, ५४ |लेकात्‌ १२--१५| १९२९ शास्यसुखलोभेन । लभन्ते २--३य; लोकान्‌ ६--४१; | वणेसकरका- १--४५ ५--२५; ९.--२१| १०--१६; ११-३०,| रकैः १--,

राज्यम्‌ १--२१, ३३; [लभस्व ११--३३| ररः १४--१४; वणेसकरः १--४१ २-< १६- रेरे ल्मे ११-२५| १८--१७, ७१ [वतेते ५-२६; दै-३१;

राज्येन १--२२ |लभेत्‌ १८--८|लोकाः ३--२४;| १६--२३

रात्रिम्‌ <-१५ [भ्यः ८--२२| ८१६; ११२३१ [वतन्ते ३--२८; ५-५;

रात्रिः <८--२५ |लाघवम्‌ २--३५| २९ १४-२३

राध्यागमे ८--१८, १९ लाभम्‌ ६२२ २--५; ३--३; | वतमानः ६--२१

राधनम्‌ \9--- २२ लाभाकमभौ 2२--३८ %--१२; &--४२; १३२३-२ ३

रमः १०-३१ लि १३--१३;१५-१६, | वत॑मानानि ७9-२६ र. ल्किः १७--२१| १८; १६ ६ र न

रिपुः ६-५ लिप्यते ५--७,|रोक्षु ३२२ ४ ह ०; ३६--३१' |नेमः १७१२, वर्तेय ३--२

। "| १६--२१ वत्मं ३--२३; ४-११

रदमणाम्‌ १०--२३| ६८१०७ रोभोपहतवे- वर्षम्‌ ९--१९ सद्रादिल्याः ११--२र | किम्पन्ति = ४---१४ तसः १--३८ | वशम्‌ २-२४; ६-२६ रुद्रान्‌ ११- ६ ल्यु. वशात्‌ | प रुद्रा ४. ४--२९ | लुप्तपिण्डोदकक्रियाः व. वरी ५--१३ रुधिरप्रदिग्धान्‌ १--४२ वक्तुम्‌ १०--१६ |वरो २--९१ अ लुन्धः ह १८२७ वक्त्राणि ११- २७, | वदयात्मना द२। | ठे. २८, २९ वसवः ११-२२

रूपस्य ११-५२ |लेलिदयसे . ११३० | वक्ष्यामि ७-२४८-२३; | वसूनाम्‌ १०-- २३ रूपम्‌ ११३१९१२०. ठका. १०--१; १८-६४ | वसून्‌ ११-९ २३, ४५, ४७, ४९, | लोकक्षयकृत्‌ ११२२ | वचनम्‌ १-२;११-३२५; वदामि ९.--रर ४९, ५०, ५१, ५२; | लोकत्रयम्‌ ११-२०;| १८---७३ वहिः ३-- ३८ १५- ३; १८--७७| १५--१७ वचः २-१०;१०-१;|वः ३--१०, ११

स्पाणि १९ ५ |लोकत्रये १९१-४३| ११-१; १८ -६४| १२ सपण _ १९४६ |लोकमदेश्वरम्‌ १०-- र |वञरम्‌ १०--२८

रा. लोकसंग्रहम्‌ ३--२०, | वद द३-र वा. रोमहषणम्‌ १८--७४| २५ बदति २--२९।वा १--३२; २--\,

अकारादिवणांनुक्रमः। ३३

पदानि अ० शर |प्रदानि अ० श्रे | पदानि अ० श्ये] पदानि अ० शने ६, २०, २०, २६, विगतभीः £--१४| ७--५, १०, १२; | विन्दते ५-- ४ ३७, ३७; &--३२, | विगतस्पृहः २--५६;| १०--२४, २७; | विन्दामि ११- २४ ३२; ८६; १०-४१;| १८--४९ १३--२, १९, १९, | विपरिवतैते ९--१० ११-४१;१५--१०, | विगतः . ११-१| २६; १४-७, <; | विपरीतम्‌ १८--१५ १०; १,७--१९,२१; | विगतेच्छाभय- १५-- १२१७-६, | विपरीतानि १--३° १८--१५, १५,२४,| क्रोधः ५--२८। १२; १८--२०, २१ | विपरीतान्‌ १८--३२ ४०, ४०; विगुणः २३--३५; | विद्मः २--६ | विपाश्चितः २-६म वाक्‌ १०--३४| १८--४७ विद्यते २--१६, १६, | विभक्तम्‌ १२३--१६ वाक्यम्‌ २--१;१--२१; | विचक्षणाः १८--२| ३१, ४०; ३--१७; | विभक्तेषु १८--२०* १.७--१५ विचालयेत्‌ ३-२९| ४-३८; ६४०; | विभावसौ ७--९ वाक्थन ३--रे | विचाल्यते &--२२;| ८-१६; १६--७ | विभुम्‌ १०--१२ वाच्यम्‌ १७--१५| १४--२३ वियात ६--२३; | विभुः ५--१५ वाचम्‌ २--४२ | विचेतसः ९१२ १४--११ विभूतिभिः १०--१६ वाच्यम्‌ १८-- ६७ | विजयम्‌ १--३१ | विद्यानाम्‌ १०--३२ | विभूतिमत्‌ १०--४१ वादः १०--३२ | विजयः १८--५८ | विद्याविनयसं- विभूतिम्‌ १०--५,१८

वादिनः २--४२ | विजानतः २--४६| पन्न ५-- १८ | विभूतीनाम्‌ १०--४° वायुः २६७; ७--४; | विजानीतः २--१९ |वियाम्‌ १०--१७ | विभूतेः १७--४ ९.--६; ११-३९; | विजानीयाम्‌ ७--४ | विद्वान्‌ ३-२५, २६ | विमत्सरः ७--२९ १५--८ विजितात्मा ५--७ |विधानोक्ताः १,७--२४ | विमुक्तः ९--२८; वायोः ६३४ | विजितेन्दियः ६-८ | विधिदृष्टः १७--११| १४--२०; १६-२२ बाष्णेय १---४१; [विज्ञातुम्‌ ११--२१ | विधिीनम्‌ १७--१३ | विमुष्छाः १५--५ ३--३६ विज्ञानसदहि- विधीयते २--४४ | विमुच्य १८--५३ वासवः १०--२२| तम्‌ ९--१ | विधेयात्मा २--६५ | विमुति १८--३५ बासः १--४४ | विज्ञानम्‌ १८--४२ ! विनङ्क्ष्यसि १८५८ बिमृह्यति २--७२ वासांसि >--२२ | विज्ञाय १३--१८ |विनय १--१२ | विमूढः ६--३८ बादुकिः १०--२८ |वितताः ४--३२ | विनश्यति ४--४०;| विमृढदमावः ११--४९ बासुदेवस्य १८--७४ वित्तेशः १०--२३। <--२० विमूढात्मा ३--\ भासुदेवः 9--१९; [विदधामि ७--२१ |विनरयतस॒ १३--२५ | विमूढाः १५--१० १०--३७; ११-५० | विदितात्मनाम्‌५- २६ |विना १०--३९ | विश्य १८--६३ वि विदित्वा २२५; | विनाशम्‌ २--१५ | विमोश्चाय १६--५ ° ८-२८ विनाशः ६४ | विमोक्ष्यसे ४--३३ विकम्पितुम्‌ २--३१ | विदुः ४-२; ७-२९, | विनाशाय ४--८ | विमोहयति ३--४* विक्णैः १--८ | ३०, ३०; ८--१७; | विनियतम्‌ &--१८ | विराटः १--४, १७ विकमेणः ४--१७| १०-२, १४; | विनियम्य ६२४ | विलम्राः ११--२७ विकारान्‌ १३--१९| १३--३४;१६--७; | विनिवर्तन्ते २--५९ | विवस्वतः ४--४ विकारि १२३-३ | १८ २ विनिवृत्तकामाः १५--५ | विवस्वते ७--१ विक्रान्तः १--६ | विद्धि २--१७;२-१५, | विनिश्चितैः १२३--४ | विवस्वान्‌ ४--१ विगतकल्मषः ६--२८ | ३२, ३७; ४-- १३, षिन्दति--३८;५-२१; विविच्कदेशासेवित्वम्‌ विगतज्वरः ३--३०। ३२, २३४; ६--र;। १८--*५, ४६ १३१०

३४ श्रीमद्धगवद्रीता्टोकान्तगंतपदानाम्‌-

विविक्षसेवी १८--५२ | विषादी १८--२८ पदानि अ० श्च वैरिणम्‌ ३--३५७ विविधाः १७--२५; | विषीदन्‌ १--२५ [वेगम्‌ ५--२३ वैश्यकमे १८४४

१८१४ विषीदन्तम्‌ २--१,१० वेत्ता ११२८ वैराः <--३९ विविषैः १३४ | विष्टभ्य १०--४२ [वेत्ति २--१९.७--९; वैश्वानरः १५१४ विवृद्धम्‌ १४-- ११ | विष्ठितम्‌ १३--१७ द-२१; ७-र; ञ्य. विवृद्धे १४--१२, | विष्णुः १०--२१| १०--२, ७६१३-१, | व्यक्तमध्यानि २--२८

१३ विष्णो ११ २५२०| २३; १७--१९; [व्यक्तयः = ८--१८ विदाते १८५५ | विसमे < २| १८२१, ३० |व्यक्किम्‌ ७२५; विशन्ति ८--१9१; | विसृजन्‌ 4 - ^ | वेत्य ४--५;| १५--१४

९--२१ विसृजामि ९७, ८ | १०--१५ न्यतितरिष्यति २--५२

विश्षाठम्‌ ९-२१ विसृज्य १ वेद >२--२१, २९; | व्यतीतानि ७-प विशन्ति११--२१.२७, | विस्तरशः ११९ -रः| ७--५; ७-२६, |व्ययन्ति १४-२

२८, २९, २९ ९१६ \ २६; १५--१ व्यथयन्ति २-१५ षिरिष्टाः १--० | विस्तरस्य १०--१९ | वेदयज्ञाध्ययनैः व्यथा ११४९ विशिष्यते ३--७; | विस्तरः १०--४०, ११--४८ व्यथिष्ठाः ११--३४

५--२; &-«; | विस्तरेण १०-- १८ | वेदवादरताः २--४२ व्यदारयत्‌ १--१९ ७-- १७; १२--१२ | विस्तारम्‌ १३२० वेदवित्‌ १५--१; १५ | व्यनुनादयन्‌ १--१९ विदुद्धया १८--५१ | विस्मयः १८--७५ वेदविदः ८--११ |ज्यपाभितय ९--३१ विषुदधात्मा ५-- | विस्मयाविष्टः १११४ वेदानाम्‌ १०--२२ | व्यपेतभीः ११-४९ विश्वतोमुखम्‌ ९--१५; | विस्मिताः ११--२२ | वेदान्तकृत्‌ १५--१५ व्यवसायः १०-३६; ११--११ विहाय २--२,२२, वेदाः २--४५;| १८--५९ विश्वतोमुखः १०--३३| ५० १७- २३ व्यवसायात्मिका विश्मूते ११--४६ विहारशय्यासनभोजनेषु वेदितव्यम्‌ ११--१८। २--४१ , भ विश्वरूप ११--१६| १९ ५ वेदितुम्‌ १८-- १ | व्यवसायिनाम्‌ २--४१ विश्वस्य ११--१८,२३८ | विदितान्‌ ७ --२२ वेदेषु२--४६;८--२८ | व्यवसितः ९--१० विश्वम्‌ ११- १९, ३८, | विदिताः १७२३ वेदे १५-- १८ | व्यवसिताः १--४५

क वी. वेदैः ११--५३; | व्यवस्थितान्‌ १--२० विशे ११.२२ वीक्न्ते ११२२ |. १५.१५ वयवस्थितौ ३२ विशवशवर १११६ | वीतरागभयक्रोधः वयम्‌ ९१७; व्या विषमे २-२| २--५६ ११-२८ विषयभ्रवालाः १५-२ | वीतरागभयक्रोधाः | वेयः १५--१५ | व्यात्ताननम्‌ ११--२४ विषयान्‌ २--६२,६४| ¢_- १० वेपथुः १--२९ | व्याप्तम्‌ ११२

1 १५ ५; | वीतरागाः <८--११ | वेपमानः ११३५ वौ | पि विषयाः २-५९ वीयेवान्‌ १-५, ६ वे व्यासप्रसादात्‌ १८-५५ विषयेन्द्रियसंयोगात्‌ ट. वैनतेयः १०--३० | व्यासः १०--१३, ३७

१८--३८ वृकोदरः १--१५ | वैराग्यम्‌ १३--<८; | व्याहरन्‌ <८--१, विषम्‌ १८--३५७,३८ | वृजिनम्‌ ४--२३६ | १८-- ५२ व्युदस्य १८--५१

विषादम्‌ १८--३५। इष्णीनाम्‌ १०--३५ .वैराग्येण £-३५।ग्यढम्‌ १-ः

अकारादिवणानुक्रमः । १५

पदानि अ० श्रे० | पदानि अ० श्ये" |षदानि अ श्र° + व्यूढाम्‌ १--३ | शरीरविमोक्षणात्‌ शाश्वतम्‌ १०--१२; |पदानि अ० श्चे°

प्रज १८-६६। “«--२३ १८- ५६, ६२ शूद्रस्य १८-- ४ व्रजेत २--५४ | दारीरस्थम्‌ १७---६,६ | शाश्वतः अनी शूद्राणाम्‌ १८--४१ शरीरस्थः १३-३१ | शाश्वताः १-४३ द्राः ९--३२ घ शरीरम्‌ १३१; |राश्वतीः ६४१ शराः १---४, ९ दक्रोति ५२३ १५-- शाश्वते ८-२६ 21 शक्रोमि १--२° | शरीराणि २--२२ | शाख्नविधानो- ध

कषक्रोषि १२९ |हारीरिणः २-१८ क्तम्‌ १६-२४| गपु 0 ९:9१ । शक्यसे ११-८ |शरीरे १--२९ | शालञविधिम्‌ १६--२३;| १०; १२ ३;

शक्यम्‌ १९१--४;| २--२०; ११-१३। १७--9 €द ९; १७--र, १८-- ११ शाम ११--२५ | शान्ञम्‌ १५--२०;| १८--४, १९, शक्यः ६२६; | दाशाः ११--३९;| १६२४ २५० २९० ४५० ६४ ११४८, ५३, ५४| १५--६ शि. ति १८--७१ र्धम्‌ १--१२ | रारिसुयैनेत्रम्‌ ११-१९ 7 श २२९

११७ | शृण्वतः १०--१८

सङ्गाः १--१३ | शरिसुयेयोः ७-<८ नि

शङ्खान्‌ १-१८ | शक्ती १०-२१ 0 | ॥ न 3 की शङौ ११४ दाश्वत्‌ ९--३१ ष्यः ६.

शठः ९८--२८ | शज्ञपाणयः १--४६ | दिष्येण 9 दीव्यः १--५ शतज्ञः १९५ | शज्नभृताम्‌ १०--३१ शी *

शत्रुत्वे £--६ | शख्रसंपाते १--२० शोकसंविभ्रमानसः श्वत ६६ |शल्ञाणि २--२३ |रीतोष्णसुखदुः- १--४७

शश्रुम्‌ ३--४३ शकरः १०--२३| खदाः ₹--१४| शोकम्‌ २--<;

श्रः १६ १४ |शेससि ५--१ । शीतोष्णसुसदुःखेषु । १८--३५ श्त्रन॒ ११३३) शाखा; १५२ | ६ ण; ९२ -१< |शोचति १२--१७;

१२१८ | = 8 शु. १८-- ५४ शनैः £-२५,२५ चा ४ रोचितुम्‌ २--२७,२ ६, शब्दब्रह्म ६४४ | शाधि २--७ | शुङ्ृङ्ष्णे ८२६ | ३८ शब्दः १--१३; ७-८ | शान्तरजसम्‌ ६--२७ | शुक्कः <-- २४ | होष्यति २--२३ शब्दादीन ४--२६; | शान्तः १८-५२ | शुचः १६- ५;

१८--५१ शान्तिम्‌२--७०, ७१;| १८-- ६६ शमम्‌ ११--२४| ४--३९; ५--१२, | शुचिः १२--१९ | शौचम्‌ १३२३-५; शमः &--३; १९-४| २९;६--१५;९-२१; | शुचीनाम्‌ £ ४१| १६-३,७;१७--१४;

१८--४२ १८-६२ शुचौ ६--११। १८--*२ शरणम्‌ २--४९; | शान्तिः २-६६;| इनि ५--१८ | शीर्यम्‌ १८--४३ ९ १८;१८- ६२,| १२१२; १६- २ | शुभान्‌ १८---५१ श्या.

६६ शारीरम्‌ ७-२१; | शुभाशुभपरि- । शा शरीरयात्रा ३-८| १७--१४ त्यागी १२१५ | स्यालाः ९३४

सरीरवा्यनोभिः शाश्वतधर्मगोप्ता ११-१८ | शुभादभफठैः ९--२८ च. १८--१५ दाश्चतस्य १७-२७ | गुभादमम्‌ २५७ ।शरदूधानाः १२२०

३६ श्रीमद्धगषद्धीता शछोकान्तगेतपदानाम्‌--

पदानि ० च" भ्र. पदानि अ शीर श्रै, [पदानि अ० श्येन [पदानि अर श्च.

चद्धया ६ ३५७; पदानि अश (| ० सर्गः --४ ७, ६ १ | सदा ५२ <; +७--२१, २२; |श्रेयः१-३१ : 2--५, सर्ब्रात्‌ >-९२| ६१५, २८; ८६;

९२३; १२२; ०,३१; ३२, ११,|सङ्गामम्‌

२--३३। १०--१७; १८-५६

१७- १, १७ ३५:५.--१;१२-१२; सचराचरम्‌ ९१०; | सदृशम्‌ २--२३; श्रद्धा १९१७-२, ३| १६--२२ ११- ७ ४--३८ श्रद्धामयः १७--३ [श्रेयान्‌ ३--३५;|सचेताः ११५१ | सदृशः १६१५ भ्रद्धावन्तः 2-३१ --२३; १८-- ४५७ सच्छब्दः १७२६ | सटश्ची ११-१२ भ्द्धावान्‌ ४--३९ [शरेष्ठः ३--२१ | सजते ३--२८ | सदोषम्‌ १८--*८ ६--४७; १८--७१ श्रो सजन्ते ३--२९ | सद्धावे १७--२६

श्रद्धाविरदितम्‌१७-१३ त

१९१-३५; १३-२५

स्य

११; १८--६, %

च सततयुक्तानाम्‌१०-१० | सनातनम्‌ ४--३१; २--५१ युक्तानाम्‌ म्‌ ३

्द्धाम्‌ ७--२१ सततयुक्ताः १२-१| ७--१० दान्‌ त्रम्‌ १५९ सततम्‌ ३--१९; | सनातनः २--र४ # ५ भ्रोत्रादीनि ४-२६ ६१०; ८--१४;| ८-२०; १११८ : ९१२ [प्रोष्यसि १८--५८ ९.--१४;१२--१४.| १५--७ ° श्व. १७-- २४; १८-५० | सनातनाः १--** श्रीभगवान्‌ २--२ ,११, श्वपाके ५---१८ | सतः २--१६ | सन्‌ ४--६, ६ ५५; 2--३, ३७; [श्वशुरान्‌ १--२६ |सति १८- १६ | सन्तः २--१३ ४--१, ५; ५--र; | शरुराः १--३४|सत्‌ ९-१९; | सपत्नान्‌ ११- ३४ द -१ ३५, ४०; [श्वसन्‌ +| १३--१२;१७-२३, | सप्त १०--\ ७-१;८--र;९.-१; ह २६, २७, २७ समक्षम्‌ ११२ ९०-१,१५; ११५. तत १--१४ | सत्कारमानपूजाथम्‌ |समग्रम्‌--२३; ७-१ २२, ४७, ५२; षृ १,७--१८ ११-३० १२; १२१ ् सत्यम्‌ १०--४; | समप्रान्‌ ११-३० १४--१,२२; १५- १; |षण्मासाः८- २४, २५ १६-२,७; १७-१५; | समचित्तत्वम्‌ १३--९ १६); १७- र; स. १८--६५ समता १०--५ 7 ॥ सक्तम्‌ १८--२२ सत्ववताम्‌ श ०-३६ समतीतानि ७ |] भरीमद्‌ ` १०.४१ | सक्तः ५--१२ |सत्वसमाविष्टः १८-१० समतीय १४--२६ कीः १०--२४; भ 2२५० | सत्त्वसंशुद्धिः १६--१ | समत्वम्‌ र< १८--५८ ' |सखाध--३; ११-४१, | सत्वस्थाः १४--१८ | समदशनः ५--१८ | ४ सत्वम्‌ १०--३६, ४१; | समदुः खसुखम्‌ २ -१५ श्रु सखीन्‌ १--२६| १३--२६;१४--५, | समदुःखसुखः १२-१९; श्रुतवान्‌ १८--५५ सखे ११--४१| ६, ९, १०, १०,१०,| १४ र४ भुतस्य "५२ |सख्युः ११-४४| ११;१७-१;१८-४० | समधिगच्छति ३--४ शृतम्‌ १८--७२ |सगद्रदम्‌ ११-२३५ | सत्वात्‌ १४७-- १५७ | समन्तात्‌ ११-१५ श्रुतिपरायणाः १३-२५ सङ्गरहितम्‌ १८--२३ सत्वानुरूपा १,७--३ | समबद्धयः १२४ शुतिविप्रतिपन्ना २-५३ | सङ्गवर्जितः ११--५५ |सत्वे १४- १ | समबुद्धिः ६९ श्रुती ११२ |सर्गविर्वाजतः १२-१८ सदसत्‌ ११--३५ | समलोष्टारमका- भुत्वा २--२९; |सर्गम्‌२--४८;५-१०, | सदसद्योनिजन्मयु अनः १४--२४;

१२३-२१ ६-८

अकारादिवणांनुक्रमः ।

यदानि अ० श्रो० | पदानि अ श्ये |पदानि अ० श्र समवस्थितम्‌ १३-२८ | सम्यक्‌ ५५--४; | सर्वत्रगः ९--\ समवेतान्‌ १--२५| ८-१०; ९३० |सवेत्रसमदरोनः६--२९ समवेताः १-१ |सरसाम्‌ १०--२४|सवेधा ६३१; समम्‌५--१९;६--१३, |सगः ५--१९| १३-२३

सर्गाणाम्‌ १०--३२ | सवेदुगोणि १८--५८ समन्ततः ६२४ सर्गे ७--२७; | सवैदुः खलानाम्‌ २--६५ समन्तात्‌ १९--३०| १४--र सवेदेहिनाम्‌ १४--८ समः२-४८;४--२२; | सर्पाणाम्‌ १०--२८ सवद्राराणि ८--१२ ९.--२९; १२-१८, | सवं ११--४० |सवद्ारेषु १४--११ १८; १८--५४ |सवकर्मेणाम्‌ १८--१२ | सवैधमोन्‌ १८--६६ समागताः १--२३ |सवैकर्मफलत्यागम्‌ | सवैपपेभ्यः १८--६६ समाचर ३--९,१९| १२--११; १८--२ |सवेपापैः १०-३ समाचरन्‌ ३--२६ |सवैकमोणि ३--२६; | सवैभावेन १५--१९; समाधातुम्‌ १२--९| ४--३७; ५-१३;| १८--६२ समाबिस्यस्य २--५४। १८--५६, ५७ | सवभूतस्थम्‌ ६२९ समाधौ २--४४,५३; | सवैकामेभ्यः ६१८ |सवेभूतस्थितम्‌ ६ै--३१ समाधाय १७--११ | सर्वकिल्बिषैः ३--१२ |सवेभतदिते ५--२५; समाप्नोषि ११--४० | सर्वक्षेत्रेषु १३--२| १२४ समारम्भाः ४--१९ | सवैगतम्‌ ३--१५; सवेभूतात्मभूतात्मा समासतः १३-१८। १३-३२ रः समासेन १३--३, ६; | सर्वगतः २--२४ |सवभरतानाम्‌ २--६९;

३२; १२३--२७, २८

१८--५० सर्वगृह्यतमम्‌ १८--६४| ५--२९; ७--१०; समाहरुम्‌ ११--३२ | सवैज्ञानविमूढान्‌ १०--३९; १२१३; समाहितः ६७ | ३-३२ १४७--३; १८.६१ समाः ६--४१ सर्वतः २--४६; |सवेभतानि ६--२९; समितिजयः १-८ | ११-१६, ४० ७-२७; ९४; समिद्धः --३७ | सवेतःपाणिपादम्‌ ९.--७; १८--६१ समीक्ष्य १--२७| १२--१३ सर्वभूताशयस्थितः समुद्रम्‌ २--७०, | सवेतःशरुतिमत्‌ १०--२०

११--२८ १२३-१३ सवभूतेषु २--१८; समुद्रतौ १२० |सवतोकषिरिरोमु- ७--९; ९--२९; समुपस्थितम्‌ १--२८;| खम्‌ १३--१३| ११५५; १८-२०

२--रे स्वतोदी्तिमन्तम्‌ |सवेभृत्‌ १३--१४

सवैयज्ञानाम्‌ ९२४

समुपाभ्रितः १८--५२३। ११-१७ २-५ ७; सतैयोनिषु १४- ४

समृद्धवेगाः ११२९, | सर्वत्र

२९ ६-३०, ३२;१२-४; सवैलोकमहेश्वरम्‌ समृद्धम्‌ . ११ ३३| १३२८ ३२;| ५--२९

समे २--३८| १८--४९ सवेवित्‌ १५--१९ स्मौ ५--२७। सर्वत्रगम्‌ १२३ । सवेवृक्षाणाम्‌ १०--२६

३५७ पदानि अ० श्रे सवेवेदेषु ७-८ सवशः १--१८;

>२-५८,६८; 2२-२३; २-२७; ७-११; १०-२; १२३२-२ सवैसकल्पसंन्यासी €६- ४ स्वैस्य ` २--३० 9-->५; ९; १०९०-८; १३-- १७; १५-१५;१७-३,७ स्वैहरः १०-३४ सवेम्‌ >--१७: ४-३ ३,२६; ६-२३०; ७--७, १३, १९; < २२,२८; ९.-४ १०-८,१४;११-४०; १२१३; १८-४६ सवे: ३--५; ११--४० सवौणि२ -३०, ६११ 2--३०; ४-५; २७; ७--९;९- ६; १९.१15 सवान्‌ १--२७; २-५५,७१; ४--३२; ६-->४; १९-१५; १५; सवौरम्भपरिव्यागी १२- १६; १४-२५ सवीरम्भाः १८--*४८ स्वांथान्‌ १८--३२ सवौश्व्यमयम्‌११--११ सवोः ८-१८; ११-२०; १५-१३ स्वे १-६, ९, ११; 2--१२,७०;४-१९, ३०;७-१८;१०-.१३; ११-२२,२६, ३२, ३६; १४-१

३८

पदानि अण शे =

भीमद्धगवहीता श्छोकान्तगंतपदानाम्‌-

सर्वेन्धियगुणाभासम्‌ ११--९, ३५, ५०; | संभवामि ४--६, ८ १२-१४ १८--७४ संभावितस्य २--३४ सर्वेन्दियविवजितम्‌ |संजनयन्‌ १--१२ | समोहम्‌ ७--२७ १२३--१४ तेजयति १४--९, ९ | संमोहः २--६३ सर्वेभ्यः ४-- ३६ संजायते 2-६२ ; | सेमोहात्‌ २-६३ स्वेषाम्‌ १--२५;| १२-२६; १४-१५ | सयतेन्ियः ४--३९ ६--४७ संज्ञाम्‌ १--७ |संयमताम्‌ १०--२९ सर्वेषु १--११; | संतरिष्यसि ४--३६ | संयमामिषु ४--२६ ` 2--४६; <, | संतुष्टः 2--१७; | संयमी २--६९ ` २०, २७;१३-२७;| १२-१४, १९ |संयम्य२--६१; २-६; १८--२१, ५४ | संदद्यन्ते ११-२७| ६१४; ८-१२ सर्वैः १५--१५ संनियम्य १२» | सेयाति२--२२;१५-८ सविकारम्‌ १३--६ | संनिविष्टः १५-- १५ | सवादम्‌१८--७०,७४,

सविज्ञानम्‌ '७- | संन्यसनात्‌ ३--४| ७६ सव्यसाचिन्‌ ११-३३ | सन्यस्य ३2--३०;| संवृत्तः ११-५१ सदारम्‌ १--४७|। ५4--१३; १२६; [संशयस्य ६३९ सह १-२२;| १८--५७ संदायम्‌ ४--४२; ११- २६, २६; | संन्यासयोगयुक्तात्मा | ६--३९ १३- २३ ९--२८ संशयः ८--५; १७-७; सहजम्‌ १८--४८ संन्यासस्य १८--१| १२--८ सहदेवः १- १६ | सन्यासम्‌५-१; ६--२; | संशयात्मनः ४--४० सहयज्ञाः ३--१०| १८२ संशयात्मा ४--४° सहसा १-१३ | सन्यासः ५--२, ६; संशितव्रताः ४--२८

सहस्रकृत्वः ११-३९) १८--७

संशद्धकिल्विषः ६४५

सदक्लबाहो १९१-४६ | संन्यासिनाम्‌ १८--१२ |संधिताः १६--१८ सदस्रयुगपर्यन्तम्‌ संन्यासी ६१ |सेसारेषु १६--१९ ८१७ संन्यासेन १८--४९ | संसिद्धिम्‌ ३--२०; सहलशः ११--५ संपत्‌ १६ ५| ८१५; १८--४५ सहलषु ७--२ |संपदम्‌ १६३, ४, ५ संसिद्ध ६--४३ संकरस्य 2--२४ संपद्यते १२३० | संस्तभ्य 2--४३ संकरः १४२ सपर्यन्‌ ३--२० संस्प्दजाः ५--२२ संकल्पप्रभवान्‌ द--२४| संप्रकीर्तितः १८--» |संस्प्रय १८--५६ „७६, संख्ये १-- ४७ | सप्रतिष्ठा १५. ३ ७७, ७७ संख्ये २४ | संप्रवृत्तानि १४--२२ [संहरते २--५८ संग्रहण ८- ११ | संग्रक्ष्य ६१३ ॥ संघातः १३-६ |सेष्रतोदके 2--४६ 8 संजय १-१ | सबन्धिनः १--३४ |सः१--१३, १९, २७; रस्जयः १२, २४, [संभवन्ति १४--४ | २--१५, २१, ७०, ४७; २--१, ९; |सभवः १४-२ | ७१; ३--६, ७,१२,

भ श्र पदानि भ० शछ° | पदानि अण श्वे

१६, २१, ४२; ४-२, रे ९५, १.४, १८१८, ०; ५-३, ५) १०, २१, २३, २३. २४, २८;६--१,२ २, ३० २३१, ३२५ ४, ४७, ७---१४७, १८, १९, २२; ८५, १०, १३, १९, २०, २३; ९.--३ ०५३ ०;१०-३, ७; १९१-१४, ५५; १२१४, १५.१६. १७; १२३२-३, २३, २७, २९;१४- १९, २५, २६ 3 १५--१, १९; १६ र; १७३, ३, 4#; १८--८, ९, ११, १६, १४७, ५७१

सा, सा२-६९; ६--१९; ११-१२;१७- २; १८--३०, ३१,३२, ३३, ३४, ३५ साक्षात्‌ १८--५५ साक्षी ९.--१८ सागरः १७-२४ सात्यकिः १--१७ साच्विकप्रियाः -१७-८ सात्तिकम्‌ १४-- १६; १७--१७, २०; १८२०, २३, २३७ साचिकः १७--११; १८-- ९, २६ सात्िकाः ७--१२; १७४ साच्िकी १७--२; १८--३ ०, ३

अकारादिवणानुक्रमः । ३९

पदानि अ श्े° पदानि अण श्रि पदानि अ० शी° [पदानि अ० श्रे साधर्म्यम्‌ १४--र | सिंहनादम्‌ १--१२ | सुलभः ८--१४ | सौभव्रः १--६, १८

साधिभूताधिदैवम्‌ सी. सुविशूढमृलम्‌ १५--३ | सौम्यत्वम्‌ १७--१६ ७२० सीदन्ति १--२८ | युखखम ९.--२ | सौम्यवपुः ११-५० साधियज्ञम्‌ \७-३० सुहृत्‌ ९१८ | सौम्यम्‌ ११--५१ साधुभावे १७--२६ पु. सुहृदम्‌ ५५--२९ स्क.

साधुषु ६--९ | सुकृतदुष्कृते २--५० |सृदृदः १--२६ स्कन्दः १०--२४ साधुः ९--३० | कृतस्य १७--१६ | सुहन्मित्रायुदासीनमध्य-

साधनाम्‌ ७--८ | सुकृतम्‌ ५--१५| स्थदवेष्यवन्धुषु ६९ स्त.

साध्याः ११-२२ | सुकृतिनः ७-१६ सू. स्तब्धः १८--२८ साम ९--१५ | सुखदुःखे २--२८ |स्ष्मत्वात्‌ १३--१५ | स्तन्धाः ९६ -१७ सामध्येम्‌ 2२-३६ सुखदुःखसंज्ञैः १५--५ सूतपुत्र ४ न स्तुतिभिः ११- २१ सामवेदः १०--२२ | सुखदुःखानाम्‌ १३-२० रे ७._ ५ | स्तुवन्ति ११२१ सामासिकस्य १०--३२ |सुखसकेन = १४-\ |मूयते ९१० स्तेनः ३१९ सान्राम्‌ १०-३५ | सुखस्य १४-- २७ मूयेसहल्रस्य ११-१२ . च.

साम्ये ५--१९ | सुखम्‌ २६६; |सूथैः १५६ |लियः ९१२ साम्येन ६--३३। ४-- ४०; ५-३, १३; स. ल्ीषु १--४१

साह कारेण १८--२४| &-२१; ५--२१,

सांख्ययोगौ --४| २१; €--२८, २५७) छ त स्थ. साख्यम्‌ ५--५| ३२; १०-४;१२-६; सुती न ^ स्याः रर सांख्यानाम्‌ ३--३| १६२३; १८३५ ष्टम्‌ 1 स्थानम्‌५--५;८-२८; सांख्ये २--३९; | ३५, ३८, ३९ | ९--१८; १८--६२

१८--१३ सुखानि १--३१, ३३ श्वा २१० [स्थाने ११३६ सांख्येन १३--२४ सुखिनः १--३७; द । स्यापय १--२१ सांख्यैः ५--५| २--3३र सेनयोः १--२१, २४, स्थापयित्वा १--२४

सि सुखी५--२३;१६-१४|. २६; २ ° स्थावरजङ्गमम्‌ १२-२९ । सुखे १४--९ | सेनानीनाम्‌ १०--२४ | स्थावराणाम्‌ १०--२५

सिद्धये9--३;१८-१३ | सुखेन ६२८ | सेवते १४--२६ स्यास्यति २--५३ सिद्धसंघाः ११--२६ | सुखेषु २--५६ | सेवया 3 ४--२३४ | स्थितप्रज्ञस्य २--५४

द्धः १६---१४ |सुघोषमणिपु- स्थितप्रज्ञः २-५५ सिद्धानाम्‌ ७--३;| ष्पकौ १--१६ |सैन्यत्य १--५ |स्थिला २५ १०-२६ सुदुराचारः ९ --३° सो स्थितधीः २---५४, ५६

सिद्धिम्‌ 2--४; | सुदृदंशेम्‌ ११--५२ स्थितम्‌ ५--१९; ४--१२;१२--१०; | सुदुलंभः ७--१९ सोदुम्‌ ५-२३;| १३--१६; १५-१० १७--१;१६--२३; [सुदुष्करम्‌ ६२४ भिनी स्थितः५--२०;६-१० १८--४५, ४६, ५० |सुनिध्ितम्‌ ५--१ |यग, ` १८ | १४, २१, २२;

सिद्धिः ४--१२ | सुरगणाः १९-२ सामपा- > ज १०- ४२, १८-५३

सिद्धौ ४--२२ सुरसंघाः ११-२१ सोमः ११२ स्थितान्‌ १-२६

सिद्सिदयोः २-४८ सुराणाम्‌ 2--८ सौ. स्थिताः ५--१९ १८--२६ सुरेन्द्रलोकम्‌ ९--२० । सौम्यान्‌ १३--३२ | स्थितिम्‌ धरे

६

४० शरीमद्धगवद्वीता श्टोकान्तगेतपदानाम्‌- पदानि अण तगर © पदानि अश कगो° पदानि अभ केर पदानि अण को ° स्थितिः २--७२;|स्याम्‌ 2२४; | स्वगेपराः २--४२ | हषम्‌ १-१२ १,७--२७ १८--७० स्वगंलोकम्‌ ९.--२१ | दर्षामषभयेोदगैः स्थितौ १--१४ [स्युः ९--३२| स्वगंम्‌ २--३५| १२--१५ स्थिरबुद्धिः ५--२० स. स्वल्पम्‌ २--४० | हविः ४-२४ स्थिरमतिः १२--१९ हषे १--२९ स्वस्ति ११--२१ हस्तात्‌ १--२९ स्थिरमानसम्‌ ६११ ललातसाम्‌ १०--३१ | स्वस्थः १४--२४ हस्तिनि ५--१८ स्थिरम्‌ १२-९ स्वस्याः 2--२३ हा स्थिरः ६१३ 6 स्वम्‌ ६१३ हानि ५ । = ं ` °^ हानिः २- स्थिराम्‌ ६२३ ध. । ८ र स्वाध्यायज्ञानयज्ञाः हि ४ स्थिराः १७-- ८ |स्व :१८--४५ 5 [है. ययम्‌ १३--५ वकम्‌ ९९ ५० |स्वाण्यायः १६१ |दि १११, ३५५४२; स्वचधषा १६“ |स्वाध्यायाभ्यसनम्‌ | २५, ८ १५,२५ ॥ स्वजनम्‌ १-२८,३१, १७--१५ ३१, ४१, ४९, ५१, ज्निग्धाः १,.७- ८ ३५ #, स्वाम्‌ ४--६ ; ९-८ ६ ०, ६ १, ६ ५, ६५; 9 स्वतञजसी १९११-१ ९ स्व १८--४५, ४५ | २--५, ५, ८, १२, स्यरोनम्‌ १५९ |स्वधमेम्‌ २--३१, ३३|स्ेन १८--६०| १९५ २०, २३, ३४; स्पशन्‌ ५५---२७ स्वधमैः ८--२३,७, १२, १७, स्एृशन्‌ ५--९| १८--४७ ह. ३८; ५--३, १९. स्णृहा ७-१४; १४-१२ स्वधमे य--२३५ ह 2२-- ९ २२; ६--२, ४, ५, स, स्वधा ९--१६ हतम्‌ २२- १९ २७, ३४, ३९१ ४०, स्म २- स्वनुष्ठितात्‌ 2--२५; हतः २-३५; १६-१४ ४र्‌, ७--१४, १७, ३ १८--४७ हतान्‌ ११-३४ १८, २२; <~ २६; स्मरति ८१४ कति । | स्वपन्‌ ५--९ |इत्वा १--३१,३६.३७;| ९२४, ३०, ३२; स्मरन्‌ ३-६८-५, ६ ८ ५ ५ ११ १७- २ १.४ १६ स्म॒तम्‌१७--२०, २१: स्वप्रम्‌ १ --२३५ >--५,६; १८--१७ 9 9४; । १८- ३८ ˆ "| स्वबान्धवान्‌ १--२७ | हनिष्ये श६--१४| १९, १५; १६२ ॥ स्वभावजम्‌ १८--४२, | हन्त १०--१९| २०, २१, २४, ३१; सखतः १७-२३ १२--५.१२-१३. ४३, ४४, ४४ हन्तारम्‌ २-१९ ०१२६१२३१, स्म्रता ६-१९ १ ॥ स्वभावजा १७--२े | हन्ति २--१९, २१;| २८; १४-२५; समतिघ्र॑शात्‌ २--\६३ १८- ८ सटतिविभ्रमः २--\ स्वभावजेन १८--६°| १८--१७ ४, ११, ४ त ९ स्वभावनियतम्‌ १८-४५ | हन्तुम्‌१--३५,३७,४५ हितकाम्यया १७--१ स्मृतिः १०-३४; दितम्‌ १५--१५; १८-५१ स्वभावप्रभवैः १८-४१ | हन्यते 2--१९, २० ||हेतम्‌ १८६४ स्वभावः ९५-- १४; | हन्यमाने २२-२० हित्वा २-२३ स्य. ८३ हन्युः १-४६ हिनस्ति १३--२८ स्यन्दने १--१४| स्वयम्‌ ४--३८; | यैः १--१४ |हिमाख्यः १०--२५ स्यात्‌ १--२६; २-७;| १०- १३, १५; | हरति २--६७ हिंसात्मकः १८--२५ ३--१७; १०--३९;| १८--७५ हरन्ति २--६° |हिसाम्‌ १८--२५ ११-१२; १५-२०; | स्वया ७--२० | हरिः ११- ह

१८४० स्याम

स्वगेतिम्‌ €९--२० | हरः

१८- ७७ | हुतम्‌थ--२४;९--१६; १--२७। स्वगंद्रारम्‌ >--३२ | हषैशोकानितः१८-२०| १७--२८

अकारादिवणानुक्रमः। ४१

पदानि अ० श्रे पदानि अ० श्रो° | पदानि अ शे पठानि अण (| © त १,७- ८ हृष्टरोमा (4 १- १ हेतुमद्भिः १३- ४ हृतज्ञानाः ७--२० | हतः १९५५ | हष्यति १२१५ हेतुः १३--२०, २० इत्यम्‌ ४४२ | षीकेश ११३६; | हष्यामि१८--७, ७५ [हेतोः

१-३५ हृदयदौ्बल्यम्‌ २--२ | {८१ । ॥ हृदयानि १--१९ |हषीकेशम्‌ १--२१; हु. इदि८--१२;१२--१५;| २-९ हे ११-४१,४१, ४१

१५---१५ हृषीकेशः १--१५,२४; | हेतवः १८--१५ | द्वियते ६--४४

षरे १८--६१। २--१° हेतुना ९--१० हीः १६२

समाश्निमगमदयं श्रीमद्धगवद्धीता छो कान्तगंतपदानां वणोनुकमः।

भाष्ये प्रमाणतया संग्रहीतानां गीतावाक्यानामन्य- ग्रन्थस्थितवाकंयानां च वणानुक्रमसुची ।

` जाप्यान्तर्मतवाक्यानि । = अ० श्यो | माप्यान्ततवाक्षयानि । भण श्यो" अ. आत्मसंस्थं मनः कृता ( भ० गी°

अग्रौ प्रास्ताऽऽहुतिः सम्यगादियमुप- ६५). ० ~ 82 तिष्ठते । भदित्याजायते वृ्वटेरन्ं आदिलयचन्द्रादिभेदेन स एव भगवा-

ततः प्रजाः ( मनुस्मृ° ३।७६ ) ३ १४| न्विष्णुरवस्थितः (१) .. *= ९ १५ अज्ञानां कर्मसङ्गिनाम्‌ (भ ° गी ० २।२६) १८ ६७ आररक्षो्मनेयोंगं कमे कारणमुच्यते

भज्ञानेना ऽऽवृतं ज्ञानं तन मुह्यन्ति जन्त- (भग्गी०६।३) .. == & १ वः (भ गी° ५।१५) ९ १०, ड्‌. १२ २, १२ २

हैव तैर्जितः सर्गो येषां साम्ये स्थितं

भथ कत्वामेमं धम्यसंप्राम न करि- मनः (भण० गी ५।१९)... १३

ष्यसि (भ० गी० २।३३) .-.. २ १०

अथैतदप्यशक्तोऽसि ८ भर गी° उ. ` १२।११ } == ०० १२ १३ उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मत्युदा- भदरौनादापतितः पुनश्वादशेन गत हृतः (भ° गी० १५। १७) ... १३ २३

(म भा० स्ीप० २।१३ ) २ २८ | उत्पत्ति प्रलयं चैव भूतानामागतिं द्वेष्टा सवभूतानाम्‌ ( भ० गी° गतिम्‌ । वेत्ति विद्यामविद्यां च स

१२।१३ ) „= =... १३ १,| षाच्यो भगवानिति ( तिष्णुपु°

९८ ६५ 6 ।५।७८ ) ३ ३९ अधियज्ञोऽहमेवात्र ( भण्गी० ८।४). ९ २४|उभौो तोन विजानीतः (भः गी° अनन्याश्चिन्तयन्तो माम्‌ (भ० गां 3): ण: द १८ ६७

सर्र). - १८ ९५७ |ऊष्वमूलम्‌ ( भ० गी° १५। १)... १८ ४० भनादित्वान्निगुंणत्वात्‌ ( भ० गी°

१३।३१ ) =, ० ० ५ १९,| , ए.

१२३ २, ९४ ५ एकं वद निश्चि (भग गी०३।२) ३ १ अनिष्टमिष्टं मिश्रं च (भग्गी०१८।१२) १८ २ एकाकी यतचित्तात्मा निराश्ीरपरि- अयाचितमसंक्कप्तमुपपन्नं यदच्छया प्रहः (भ० गा० ६ ।१०) “~ £ १

( बोधायनध० २१।८।१२ ) .. ४२२ एतद्धि जन्म सामग्रयं बराह्मणस्य विरे भविकार्योऽयमुच्यते ८ भ० गी° तः । प्राप्यैतक्कृतङ्ृलयो दि

साद). „^ „~ ५१३,| द्विजो भवति नान्यथा ( मनुरस्मृ०

१८ १७ १२।९३) ,.*= = = १५ २०

अविनाशि तु तत्‌ (भण्मी०२।१७) ५ १ एतद्योनीनि भृतानि ( भग गी ०७।६ ) १३ १८ भज्ञोच्यान्‌ (भ० गी २1११)... २ १० | एषा ब्राह्मी स्थितिः ( भग्गी०२।७२) ३ १

भसङ्गशन्नेण टेन छित्वा (भ० गी° देश्च५स्य॒ समग्रस्य व्रीयस्य यश्शसः १५।३) .. १८ ४०| श्रियः । वैराग्यस्याथ मोक्षस्य भहंकारविमृढात्मा कतोऽहमिति मन्यते षष्णां भग इतीरणा ८ वि° पुर

(भ० गी ३।२७ ) ,,, २२१ ६।५। ७६), ., =, २ ३६

: भाष्यान्तगतवाक्यानि । : ओ. ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म (भग्गी०८।१३) क्‌.

कथं भीष्ममहं सख्ये (भण गी २। ४) 0

कमजान्विद्धि तान्सवौन्‌ ( भण० गी° ४। ३२) ह

कर्मणा बध्यते जन्तु्वियया च विमु- च्यते । तस्मात्कम न कुवन्ति यतय पारदर्शिनः ८ भा० शान्ति °मोक्ष° धर २४१७) ,,

कमणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनका- दयः (भ० गी० ३।२०) ,,

कर्मण्यकर्म यः पद्येत्‌ (भण० गी० ४१८) ,,

५ १ कर्मण्यभिभ्रवृत्तोऽपि मैव किंचित्करोति

सः (भ० गी० ४।२० ) कमण्येवाधिकारस्ते (भ० गी २।४७)

३ १,४ १८,५ १, १८ ६७

कमेयोगेण योगिनाम्‌ (भग गी० ३। ३) १८ ३

काम जानामि ते मृलं संकल्पाक्किख नायसे । न त्वां संकल्पयिष्यामि समूलो न भविष्यति ( शांति° प° मोक्ष° ध० १७७ । २५ )

कुर कर्मैव तस्मात्त्वम्‌ (भ० गी° ४॥ १५) ३ १, १८ ६७.

कवेरपि न लिप्यते ( भ गी०५।७ )

क्षीणे पुण्ये मत्य॑खोकं विदान्ति(भग्गी° ९।॥ २१) ०, ।

्षत्रज्ञं चाधिमां विदि ( भर गी १३।२) १२ ३१, १८ ५५

श.

गतागतं कामकामा ठभन्ते (भ० गी”

1.२१) 4 9

अन

॥ म १ ४

१३ २५,

° १८ ६५

भाष्यान्तगतप्रमाणवाक्यानां-

त° भाष्यान्तगेतवाक्यानि । अर श्रे गृणा गुणेषु वतन्ते (भन्गी° ३।२८) २ १०, ३ ४ २४ गुणैरेव क्मीणि श्रियन्ते ( भ० गी°

३ । २७)

इ ध १८ १५७ गुणैर्यो न विचाल्यते ( भ० गी°

९ १०| १४२३) .. ,„ „ ३ ५ १ च. । चतुर्विधा भजन्ते माम्‌ ( भ० गी° ७ । १६) ० १८ ४५ द

३ १ | छित्वैमं संशयं योगमातिष्ठ (भ गीर ४॥ ४२ ) ५० र „= 9 १

ज. २४ | ज्यायसी चेत्कमणस्ते मता बुद्धेः (भ "| गी०३।१) ... ... २१०, 2१, ५१ @ २५ [ज्ञानमुत्पद्यते पुंसां क्षयात्पापस्य कर्मणः ! यथाऽऽदशेतलप्रख्ये पद्यव्यात्मान- २१०, ४ मात्मनि (स्मृतिः 2 ... -.= २ ४ ८ २३ ज्ञानयोगेन सांख्यानां कर्मयोगेण योगि-

नाम्‌ (भण गी०३।२३) । ५ १, १८ ३, १८ ६५ ज्ञानामिदग्धकमाणम्‌ (भग्मी० ४।१९) ५ १ ज्ञानाभिः सवकमाणि (भग्गी० ४।३७) ५ १ ६ ४ ञानी त्वात्मैव मे मतम्‌ (भर गी

२ ३९

७। १८) ९. २२, -4 १०, १२ र ९८ ६७ ज्ञेयं यत्तत्प्रवक्ष्यामि (भग्गी ०१३।१२) १३ ५, 2 १० १५७, १८

त. १८ ६ |ततः पदं तत्परिमागितव्यम्‌(भ.गी. १५ ४)१८ ४० ततः स्वधर्म कीति च हित्वा पापमवा- प्स्यति ( भ० गी० ३।३३ ) ..“ ततो मां तत्वतो ज्ञात्वा विजते तदन- न्तरम्‌ (भ गी° १८ । ५५) तात्कि कमणि घोरे मां नियोजयसि केशव (भ० ग० ३14)

२ १० १८ ६५

म्‌ १

वणोतुक्रमसुची ।

भाष्यान्तगेतवाक्यानि । अ० श्छ तत्ववित्तु महाबाहो ... -. गुणा गुणेषु

वतन्ते इति मला न सज्जते(भ०-

गी० ३। २८)... २२१,

१८ ६७

तदूबुद्धयस्तदात्मानः (भग्गी° ५।१५७) . २ ६९ तमसः परमुच्यते (भ° गी ° १३।१७) १३ १८ तस्य कार्य न विदयते(भ० गी०३।१७) ५ १ तस्मायुष्यस्व भारत (भग्गी०२।१ ) ५ १ ते प्रापरुवन्ति मामेव (भण्गी० १२।४) १२ १२ ते ब्रह्म तद्विदुः त्म्‌ ( भ० गी° ७२९) => १ तेषामहं समुद्धता (भ° गी° १२।७) १२ मक्त्वा कमेफलासङ्गम्‌ (भण्गी ०४।२०) 9 त्यागाच्छान्तिरनन्तरम्‌ ( भ० गी° १२।१२) .„ १८ ३ त्रैगुण्यविषया वेदाः (भ० गी ° २।४५) १८. त्ैविया मां सोमपाः (भन्गी० ९।२०) १८

द्‌. ददामि बुद्धियोगं तं येन मामुपयान्ति ते (भग गी० १०।१०) ... १८ ६७ दूरेण ह्यवरं कमे (भ० गी० २।४९ ) १८ ६ ट्वा तु पाण्डवानीकम्‌ (भग्गी०१।२) २ १०

दैवी हयेषा गुणमयी (भ० गी०७।१४) ५ १४ द्वाविमावथ पन्थानो (मोक्षधर्मे २४।६) २ २१.

१२ र रे निष्ठे मया प्रोक्ते ( भण० गी.३ ३) २१० ध्यायतो विषयान्‌ (भग गी० २।६९२) 2 ३६

म्‌ । न करोति न चिप्यते ( भ० गी° १३।३१)

५ १ न च संन्यसनदेव सिद्ध समधिग- ॥ च्छाति ( भण गी9 ३। ४ ) ०. ५ १ न जायते ( भण० गी० २।२०) नतु सैन्यासिनां त्रेय (म गी° १८ । १२) इ. ` 3 मृ योत्स्य दति गोविन्दमुक्त्वा तुष्णीं

,०„ २१० न कमेणामनारम्भात्‌ (भण गी० ३।४) २ १६,

„ १८ १७

„ १८ ३

डे भाष्यान्तगंतवाक्यानि । अ० शरोर बभूवह (भग गी०२।९)... 2१०

नवद्वारे पुरे देह आस्ते (भ गमी ०५।१३) २ २१ न सत्तन्नासदुच्यते (भ० गी ° १३।१२) १२ २६ न स भूयोऽभि नायते(भ°गी ° १३।२३) १३ २५ न हि कथितक्षणमपि (भग गी° ३।५ ) १८ ४८ न हि देहभृता हक्यम्‌ (भ० गी° | १८। ११) ०, = १३ २, १८ ३ नाऽऽदत्ते कस्यचित्पापम्‌ ( भ० गीर ५।१९५) ०, == १३ २ नायं हन्ति न हन्यते (भण्गी ० २।१९ >१८ १७ नाशयाम्यात्मभावस्थो ज्ञानदीपेन भास्वता (भण० गी० १०।११) १८ ६६ नासतो वियते भावः (भग्गी° २।१६) ७ १८, १८ ४८ निष्ठा ज्ञानस्य या परा (भ० ग° १८ । ५० ) ४ १८ ३ निष्ठा मया पुरा प्रोक्ता (भग्गी० ३।३) १८ ३ नैतादृशं ब्राह्मणस्यास्ति वित्तम्‌ । यथे कता समता सत्यता च । शीलं स्थितिरैण्डनिधानमाजवम्‌ । तत- स्ततश्वोपरमः क्रियाभ्यः (्ान्तिप° मोक्षध० १७५ । ३८)... नैव फिचित्करोति सः (भ ग्गी ०४।२०) नैव किंचित्करोमि (भ० गी० ५८) नैव कित्वैत्करोमीति युक्तो मन्येत तत्ववित्‌ (भग गी ५। ८)... ५ १, १८ ६७ नैव कुर्वन्न कारयन्‌ (भ० गी०५। १३) २ २१, 2 १

६ ३ ४२३

१८ ३

छ २,

प.

पद्चैते तत्य हेतवः (भग्गी° १८।१५) १७ १४ वैः पूषैतरं कृतम्‌ (भग्गी०४। १५) २. १ प्रकृतेः क्रियमाणानि गणैः कमणि

सर्वशः (भ० गी० ३।२७) ... १३ प्रजहाति यदा कामान्‌ (भ० गी°

२ । ५५ ) व क क, प्रलक्षावगमं धम्यं ( भग्गी०९।२) १८ ५०

प भाष्यान्तगतप्रपाणवाक्यानां--

माष्यान्तगेतवाक्यानि । अण श्रे भाष्यान्तगेतवाक््यानि । अ० श्ये

प्रियो हि श्ानिनोऽलय्थमहं स च मम | यद्रा जयेम यदि वा नो जयेयुः (भ° प्रियः (मग्गी०७।१७ ).. १२ १४,२०| गी २।६) ., ~ ११ ७, १९ व्र. यस्तं वेद्‌ स वेदवित्‌ (भ० गी ०१५।१) १५ २०

यस्यां जाग्रति भृतानि सा निका ब्रह्मण्याधाय कमीणि (भग्गी०५।१०) १ १ 8 ॥

ब्रह्मचारिव्रते स्थितः (भण्मीर ६।१८) ६ १ यावान उदपाने (भ०गी ०२।४६)... १८ १३

अह्मापण रह्म विः (भ० = ४२९) प ५ येन केनबिदाच्छन्नो येन॒ केनचिदा- भ्‌. शितः । यत्रक्रचनञ्चायी स्यात्तं भक्त्या मामभिजानाति (भमर गी° देवा ब्राह्मणं विदुः (महाभा ° शान्ति १८। ५५ ) ... ~ „= १८ ५४ मोक्षषर २४५।१२)... - १२ १९ भवदयद्यागिनां प्रेय(भ०्गी° १८।१२) १८ २ | योगसंन्यस्तकमाणम्‌ (भग्गी०४।४१) ५ १ म, योगारूढस्य तस्यैव शमः कारणमु- © गी © ००० मनष्याणां सषलेषु (भग्गी० ७।३) ७ १९ 2 कुर्मन्ति ॥ # 5ऽ- श ४9 ` "+, त्मङद्धये (भग्गी(° ५1 ११) = १ १, मौनी संतुष्टो येन केन चित्‌ । अनि- ` न केतः स्थिरमतिः(भग्गी०१२।१९) & १ रागद्वेषौ श्यस्य परिपन्थिनौ (भ० मी°

य. य एनं वोत पुरुषं प्रकृति च गुणैः सह ३.11). । ३ ३५. (भ गी° १३।२३) १३ २६ व्‌ य एनं वेत्ति हन्तारम्‌ (भण्गी०२।१९) ५ १, |वणो आश्रमाश्च स्वकमेनिष्ठाः त्रेय १२ २ कमेफलमनुभूय ततः हषेण विंशि- यच्छ्रेय एतयोरेकं तन्मे ब्रूहि सुनिि- टदेशजातिकृलधमोयुः भ्र॒तवृत्तवि- तम्‌ । (भ० गी० ५.। १)... ,.. 2 १० तसुखमेधसो जन्म॒ प्रतिपदयन्ते यज्ज्ञात्वाऽमृतमश्नुते(भ °गी ०१३।१२) १३ २१, | (भप० ध० २।२।२।३)... १८ ४४ २५, १८.६५ वणां आश्रमाश्च स्वकर्मनिष्ठाः (आप० यज्ञार्थात्कर्मणोऽन्यश्र...मोधं पार्थं स ध०२।२।२। ३)... .-. १८

जीवति (भनग्गीर र ॥ ९) === ३ १ वणो आश्रमाश्च स्वकर्मनिष्ठाः (आप० यज्ञाथात्कमेणो ऽन्यत्र (भग्गी०३। ९) १८ ६| ध०्र२।२।२। ३)... ... १८ ६५ यज्ञो दानं तपश्चैव पावनानि मनी- वासुदेवः सवेमिति (भग्गी०७।१९) ९ १

षिणाम्‌ (भ० गी १८।५) ... ३ ४| विहाय कामान्यः सवोन्पुमांश्रति यततो हि (भग गीर ।६०) ... २ ६८| निःस्पृहः (भ गी०२। ७१) ६ १ यत्करोषि यदश्नासि (भ० गी० ९।२७) १८ ५७ | वेदानिमं च ल्ेकममुं च परित्यज्य यथेधांसि (भ० गी० ४ । ३७) ... १३ २३| (आप० ध २।२३) १३)... १८ ५५ यदादित्यगतं तेजः (भ० गी ° १५।१२११३ १५ वेदाविनाशिनम्‌ (भग्गी० २।२१) ३ ५ यटच्छालाभसतुष्टः (भणग्गी०ड । २२) ५ १ वेदाविनादिनं निद्यम्‌(भग्गी० २।२१) ५ १ यथद्धि कुरुते जन्तुस्तत्तत्कामस्य वेषटि- वेदाविनाशिनम्‌ (भण्गी०२। २१)... १८ ३,

तम्‌ (मनु० द।४) ... ... & ४ १८ ११, १८ १५

वणानुकभसची । | ५

भाष्यान्तर्गतवाक्यानि। अ श्योर भाष्यान्तगेतवाक्यानि। अ० श्रे वेदाविनादिनं निलयम्‌ (भ० गी° सवेकमाणि मनसा संन्यस्याऽऽस्ते (भ° ९1१) 9. 2 > १८ ६७| गी० ५। १३)... ,. = २२१) वेदैश्च सर्वैरहमेव वेयः (भ० गीर 2 १, ५ १९, £ १, १८ ३, १५ । १५) == = == १५ २० ३, ४८, ४९, ६७ श | सवै धमोन्परि यञ्य मामेकं दारणं व्रज । (भ गी १८ ६६) १ १ शरीरयाश्राभऽ्पि च ते न प्रसिध्येदक- सवे क्मांसिलं पार्थ ज्ञाने परिसमाप्यते मेणः (भ° गी०३। ८) -. ३ १६| (भग्मी०४।३ ३) ~ = ५ १, शरीरस्थोऽपि न करोति न चिप्यते १५ २०, १८ १३ (भ० गी०१३।३१) ... ..* ५ १३ |सवौरम्भपरिद्ागी (भग्गी° १२।१६) ६ १ शरीरस्थोऽपि न करोति (भ गी° सवौरम्भपरिलयागी-“* """मौनी संतुष्टो १३।३१) °. -* १८ १५७| येन चित्‌ । अनिकेतः स्थिरमतिः शारीरं केवलं कमं कवंन्ना ऽऽप्रोति कि (भ० गी० १२।१६, १७, १८ त्विषम्‌ (भर गी ४।२१ ).. ५ १| १९) .. ,, १८ शरीरं केवलं कमे कुवन्‌ ( भ गी° स हि धर्मः सुपर्याप्तो ब्रह्मणः पदवेदने । ठ । २१)... + १| (आश्वमेधिके पवैणि--१६। १२)

भ्रेयान्द्रव्यमयादयज्ञाज्ज्ञानयज्ञः ( भण

तत्रैव-भनुगीतायाम्‌ । गी° ४। ३३) ०० ४ २४, २५ थ -नैव धमीं नवा

धमं नचैव दहि शुभादुभी। य

सर स्यादेकासने खीनस्तूरष्णीं किंचिद- सच मम प्रिय (भण० गी० ७।१ ७) ९ २२ चिन्तयन्‌ । ( अवतरणे ) । १ १ सशद्धये कमे कुवन्ति (भ० गी° संकल्पमूलः कामो वै यज्ञाः संकल्यसं- ५। ११)... ,,, द १०|. भवाः (मनु ° २ ॥ क). 9-92-४ स्वं रजस्तम इति गणाः प्रकृतिस- सन्यासस्तु महाबाहो दुःखलमाघ्रुमयो-

भवाः (मन गी०१४।५) ... १४ १९| गतः (भन्गीन्प्‌ । द). "= ३ ४, सम॑ परयन्दि सर्वत्र (भग्गी०१३।२८) १३ २]. ^ १

समासमाभ्यां विषमसमे पूजातः (गौ° सिद्धि आप्तो चया (भग्गी° १८५०) २ १०

ध० १७। २०) `... ,.. ५ १९, | स्वकमेणा तमभ्यच्य सिद्धि विन्दति

५ १९ | मानवः (भग्गी० १८।४६)... २ १०, समासेनैव कौन्तेय निष्ठा ज्ञानस्य या ४

परा (भ० गी° १८ । ५०) स्वधर्ममपि चावेक्ष्य (भग गी० २।३१) ५ १ स॒ य॒क्तः कत्लकमेकृत्‌ ( म० गी° स्वभावस्तु प्रवतेते (८ भग्गी०५।१४ ) १३ २,

४।१८) ६ सपान्कशाग्राणि तथोदपानं ज्ञात्वा

मनुष्याः परिवजेयन्ति । अज्ञानत-

स्तत्र पतन्ति केचिज्ज्ञाने फलं पर्य | | ह

यथा विदिष्टम्‌ ( महा० भाग शा हृष्टो दर्पति दसो धमममतिक्रामति

मोक्ष० २०१ । १६) ... .“ १३ २। (आपन ध० १।१३।४) .. १८ ५३

+ १ |्तेस्वेकरमण्यभिरत संसिद्धि लभते नरः (भण गी १८ 1 ४५) ... १८ ४८

भाष्ये प्रमाणतया संग्रहीतानामपनिषदाक्यानां

वर्णानुक्रमस्ुची ` माष्यान्तरगतवाक्थानि। अ० शछो० भाष्यान्तर्मतवाक्यानि। अन ज्ञे असङ्गी न हि सज्जते (व° उ ५। अ ९।२६) न = ,„ ९ अथ तस्य भयं भवति (तै° उ० २।५७)१३ २ | अस्थूलमनणु (बृ उ० ५।८।८) ८ ११, अथ योऽन्यां देवतामुपास्तेऽन्योऽसाव- १३ १२ न्योऽहमस्मि, इति न स वेद यथा, अहश्च कृष्णमहरजनं च (क ० से* ६। पदुरेवं स देवानाम्‌ (ब्‌० उ० ३। ९.4). न -. ८.4 ४ १०) श १२ | अरूपम्‌ (का० उ० ३।१५) =. १८ ५०

आत्मतः प्राण आत्मत आशा आत्मतः स्मर आत्मत आकाश्च आत्मतस्तेज आत्मत आप आत्मन आविभौव- तिरोभावावात्मतोऽन्नम्‌ (छा० उ० ७।२६॥ १). === = १३ ३० आत्मा बै पुत्र नामाऽसि (त° मं° २। ११) र ~य १८ ६७ आत्मेयेवोपासीत (बृण्ड० ३।४। ७) १३ ४ आत्मैवेदं सर्वं (बुउ० ४। ४ । ६) १३ १५ आद्मैवदं स्वं (छाग्ड० ७। २५। २) ९ १

अनात्मविच्छोचामि (छा उ० ७।१।

३।२६।२) ४४.2८. 9३ अन्धो मणिमविन्दत्‌ (तै भा°

१।११) ड ०० १३ १४ अन्यत्र धमोदन्यत्राधमौत्‌ ।

सरवे वेदा यत्पदमामनस्ति तपांसि

सवाणि च यद्रदन्ति । यदिच्छन्तो

बरह्मचर्यं चरन्ति तत्ते पदं संग्रहेण

नवीम्योमिदेतप्‌ (काठ० उ० २।

१३, 1१४) °.“ ८१ 0 ४1) अन्योऽसावन्योऽहमस्मीति न स वेद्‌ 8

स ५ न अपाणिपादो जवनो भीता परयद्य- 1 क = भ १३ २३

धु ह ॥ १३ १४ पु कि (० उ #॥ अग्राणो ह्यमनाः शुध्रो ह्यक्षरात्परतः ऊध्वमृलोऽवाकंशाख एषोऽश्वत्थः सना-

परः( मा०उ०२।१।२) ... १८ १७| तनः (कठढ० उ० ३।२-१) ,, १५ १

अयमभिर्वश्वानरो योऽयमन्तःपुस्षे ए. येनेदमन्नं पच्यते (ब उ० ७ । एकमेवाद्वितीयम्‌ (छा० उ० ६।२।१) ९ १ ९।१)०.० „^ ` १५ १४ |एको देवः सवभूतेषु मूढः सवैव्यापी भविद्यायामन्तरे वतमानाः (का उ° सवैभूतान्तरात्मा । कमोध्यक्षः स्वं

२। ५). ^ = १२ २|। भूताधिवासः साक्षी चेता केवलो भन म्दमस्पर्ाम्‌ (का० उ० ३। १५) १८ ५०। निगणश्च (शवे° उ० ६ । ११) ९ १०

व्णानुक्रमसृची । ७

भाष्यान्तगतवाक्षयानि । अण श्ण भाष्यान्तगेतवाकयानि । भर श्ये एतद्रे तदक्षरं गानि ब्राह्मणा अभिव- परं वैराग्यमाधिताः(इति बृहस्पतिः१) ३ १ दन्ति बु०उ०५।८। ८) .. ८ ११ वु. एतमेव प्रव्राजिनो लोकमिच्छन्तो दूरमेते विपरीते बिषुची अविया याच ब्राह्मणाः प्रत्रजन्ति कं प्रजया वियति ज्ञाता (क० उ०२।४)... १३ २ करेष्यामो येषां नोऽयमात्माऽयं कोकः दया ह वै प्राजापद्या देवाश्चामुरा् (बण उ० ६।४।२२) == फ ११| (बुन्उ० ३।३। १)... `." १६ ६ एतस्य धा अक्षरस्य प्रशासने गागि ध्या.

. व° उ०५।८1 ९). “* ८ ड |ध्यायतीव एथिवी..-ध्यायन्तीव पवता भामदयकाक्षर ब्रह्म (भग गा० ८१३) < ३| छान्उ०७।६।१... .. १२ २४

क. ध्यायतीव कलेखयर्तःव (बु ६।३।७) ५ ३, कथमसतः सजयित (छान्दो० ६।२। २) २३ १,| १३ १४, १८ १७ ४ १८ न्‌, को अधा बेद क. विनि ॥ न कमणा न प्रजया धनेन ` ्ञानेनैके आजाता कुत इय ॒व्िद्ृष्टः (त° अमृतत्वमानदयुः (तै उ० ४।१२) ‰ १

भ्रा २।८।९) “~” ९ १०|न पृथिव्यां नान्तरिक्षे न दिव्यभिे-

न 0 कमाणि (मुण्ड ००२ । 1; तम्य: (तै सं०५।२। ७)... १३२८ "१ न संदृशे तिष्ठति कूपमस्य न चक्षुषा त. पदयति कश्चनैनम्‌ (श्वे उ०४।२०) १८ ५० तत्र को मोहः कः शोक एकत्वमनुप- नाविरतो दुश्चरितात्‌ (कठोप०१।२।२४) १८ ६९ क्यतः (इंशोप० ७) ... -.. १८ ७३ | निष्कलं निच्कियं शान्तम्‌ ( श्वे उ° तमेत वेदानुषथनेन ब्राह्मणा षिविदि- ६।१९)... ० = = १२ १२ षन्ति. यज्ञेन (बृ० उ० ६।४।२२) ३ ४ नेति नेति (षु उ० ६।४।२२)... ४ २५, तमेव विदित्वाऽतिमृत्युमति नान्यः १२ १२ पन्था विद्यतेऽयनाय (्वे०३। ८) १८ ६५ | न्यास इति ब्रह्मा ब्रह्मा हि परः (तै०्ड० तमेवं विद्वानमृत इह भवति । नान्यः ठ 1७८)... = = == ५ £ पन्था विद्यतेऽयनाय ... न्यास एवाद्यरेचयत्‌ (महाना उ° ( न॒तिहप्‌० उ० ६) ~ “* १३ २| ९) । २) ३ १, १८ ५५ तस्माश्यासमेषां तपसामतिरिक्तमादुः प

( महाना० उ० २४ । १) ३ १, | पाण्डिदयं निर्दय (बु० ५।५ । १)... २.११ १८ ५५ |पादोऽस्य विश्वा भूतानि (तै° आ

तस्य तावदेव चिरम्‌ । (छा ०६।१४।२) १३ २३,|। ३।१२) त „ १० ४२ ४ ३७ पत्रैणाया वित्तैषणायाश्च रोकैषणा- तस्य भासा सर्वमिदं विभाति (शे° याश्च व्युत्थायाथ भिक्षाचवे चरन्ति उ० ६। १४) ... ..~ ..“ १३ १७| (बुनउ०५।५१) ०. = १ वयज धर्ममधर्म च उभे सलयानृते यज। प्राग्दारपरिग्रहात्पुरष आत्मा प्राकृतो उभे सव्यानृते क्त्वा येन यजसि धमजिज्ञासोत्तरकालं लोकत्रयता- तं यज । सेसारमेव निःसारं द्रा धनं पुत्रं द्विप्रकारं च वित्तं मानुषं

सारदिदृक्षया । प्रनरजन्यकृतोद्रादाः । दैवं च तत्र मानु जितत केस्पं

८ भाष्यान्तगेसोपनिषदराक्यानां बणौनुक्रमसूची ।

भाष्यान्तगंतवाक्यानि । अ श्ो° भाष्यान्तगेतवाक्यानि । अ० शेर

पितलोकप्राप्तिसाधनं विद्यां च दैवं त्क्नायोऽ्रं न तद्वति (शतपथे) £ १६ वित्तं देवलोकप्रा्तिताधनं सोऽका- यथमुष्मिह्नोेऽस्ति बा न वेति (तै

मयत (+ब्‌० ३।४।१७) ... २१०| संर ६।१।१) ,,, १३ १२ ब्र. येन यौरप्रा एथिवी च दढा (त° सं°

बहुधाऽ्वस्थितः स एव भगवा- ४।१॥८) ० १५ १३ न्सवैतो मुखो विश्वरूप ... ९ १५ | येन सूर्यस्तपति तेजसेद्धः ( तै° उ°

बरह्मचयोदेव प्रव्रजेत्‌ (जाबा०उ० ४) ३ १| ३।१२।९) १३ १७ रह्म वेद ब्रह्मैव मवति (मुण्ड ०३।२।९ ) १३ २, |यो अस्याध्यक्षः परमे व्योमन्‌ ( तै°

१३ २३ त्रा० २।८।९) ,,. ९ १० बहमवेदं सर्वम्‌ (बृ उ० ४।५।१) १३ १५ |यो वा एतदक्षरं गाग्यैविदित्वाऽस्मा | भ, छठोकातपेति स कृपणः ( बृ° उ०

भारूपः (छा ३।१४।२) ,.. १८ ५०|_ 1८ #॥ १०१ “= “= > ४९

भिद्यते हृदयग्रन्थिः (मृण्ड० उ० २। विज्ञानमानन्दं ब्रह्म (बृ०उ०.५।९।२८) ४ २५ २।८) व विदित्वा ..व्युत्थायाय भिक्षाचर्यं चर-

म न्ति ( बृ ° उ° म ) . १८ ५५

॥ विद्रान्न बिभेति कुतश्चन (तै०उ०२।४) १३ २

१ ५. २ ९१ | भग प्रेयश्च (क०्उ०२।२) १३ २

स इदं सवं भवति ८ बृ° उ० ३।४

मायां घु प्रकृति विद्यान्मायिनं तु सस्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म (तै ° उ० २।१)

२५

महेश्वरम्‌ (शे ०उ०४।१०) १२ ३, १२ ३९ स दाधार एथिवीम्‌ त° सं° ४।१।८) १५ १३

य. स यथाकामो भवति ततक्रतुभैवति

यज्ञो वे विष्णुः (तैन्सं० १।७।४) ३ ९| (बृनउ०६।४।५) ६ ४,१३ २१

८ ४, सयो ह वै तद्धगवन्मनष्येषु प्रायणान्त- यतो वाचो निवतन्ते (तै ०उ०२।४।९) १३ १२|। र्मोकारममिष्यायीत कतमे वाव स

यत्साक्षादपरोक्षाद्रह्म य आत्मा सवौ तेन छोकं जयतीति । तस्मे स न्तरः ( बृण्ड० ५।४।१ ) .,. २ १८,| होवाच। एतद्वै सत्यकाम परं चापरं ४ २५ च ब्रह्म यदोंकार ,..य

यथाकृ ताय विजितायाधरेयाः संय- पनरेतं नरिमात्रेणोमिद्यनेनेवा- न्स्येवमेनं सवं तदभिसमेति यत्किच ्षरेण परं पुरुषमभिध्यायीत रजाः साधु कुवन्ति यस्तद्वेद यत्स- समामभिरन्नीयते ब्रह्मलो्म्‌ ( प्र”

वेद (छन्दो०उ० ४। १।४) ४ ३३| उ०५।१।२।५)... यदा चमेवत्‌ ( ° ६।२०) ... १३ २|सर्वं तदभिसमेति यक्किचितप्रजाः साधु यदा सर्वे प्रमुच्यन्ते (का०उ०६।१४) १२ १२| कृवेन्ति यस्तद्रैद यत्स वेद (छा° यदु ह॒ वा आत्मसंमितमन्नं तदवति ४।१॥४) =, तन्न हिनस्ति यद्यो दिनस्ति तद्- स्वयंज्योतिः (ब ६।३।९) (यि

इति माष्यान्तगेतवाक्यानुक्रमणी समाप्ता ।

२ ४६ | १८ ५०

+ आधिकमेतत्‌ । `