वहः २७
रर ष्णयज 'णयसुरवेदीयं

शमत्सायणाचायकिराचतभाप्यपमेतम्‌ ।

( तेनाऽऽदिमक्राण्डं द्विनीयक्राण्डस्य परथप-द्ितीय तृताय-चनुथ-पश्चप-
भपाटकाद्वल्यतत्परिमितः परथमो मागः (१) )

एतत्वृस्तृक्र
पुण्यपत्तननिवासिभिः ' गोडवोरे ` इत्यपः वे
शाः रा० नारायणशाधिमिः संशोपितम्‌।
त

आग्रसाक्षरमद्रयित्ा
प्रकारितम्‌ ।

(भस्य मवञविक्ारा रानद्रामनानमरिण स्वायनीक्रनाः )
मर्थ रपृक्रपटूकम्‌ |

ॐ त्सपद्र्मणे नमः।
कृष्णयज्खेदीयं `

श्रीमत्सायणाचार्यविरचितमाप्यसमेतम्‌ ।

आदिमं काण्डम्‌ |
( तत्र प्रथमप्रपाठके प्रथमोऽनुराकरः )

पे कमभ बिनायक,

पागीश्ा्ाः सुमनसः स्वांथानामुपक्रमे ।

यं नत्वा कृतकृत्याः स्युस्तं नमामि गजाननम्‌ ॥ १॥

यस्य॒ निःश्वसितं वेदा यो वेदेभ्योऽखिकं जगत्‌। `

निमे तमहं बन्दे विच्यातीर्थमदेश्वरम्‌ ॥ २ ॥ `

तत्कटाक्षेण तदरूपं दघदूवुक्महीपतिः ॥

आदिशन्माधवाचायं वेदाथेस्य रक्राशने ॥ ३ ॥

ये परवोत्तिरमीमांसे ते व्याख्यायातिसंग्रदात्‌ ।

कर पाटुमोधवाचार्यो वेदार्थं वक्भुच्तः ॥ ४ ॥

व्याख्याता सुखबोधाय तेत्तिरीयकसंहिता ।
तद्राह्यणं व्याकरिष्ये सुखेनार्थविबुद्धये ॥ ५ ॥
यद्यपि संहिताया ईषे त्वो तवा" इत्यादीनां दरशपर्णमासमव्राणामादौ
समराम्नातत्वात्तद्माख्यानरूये ब्राह्मणे पौरोडाशिककाण्डमादौ पठितव्यं तथाऽपि
दशपू्ण॑मासयोरादवनीयाद्परिसपेक्षसादर्थानां चाऽऽधानसाध्यत्वासयमका-
याऽऽ मपाठकेऽ्न्याधानविधिरुच्यते । यपि शछकृत्तिकास्वभिमादषीतः
इद्ययमेवाऽऽधानव्राह्मणस्योपक्रमस्तथाऽपि संहितायां प्रहकाण्डे हक्रामन्धिग्र-
हमचारायानां मन्राणामनुक्तत्वेनाज वक्तव्यत्वाततेपां चाऽऽज्ञासनीयफटपति-
पादकफत्वेन मङ्गलरूपत्वादीवेऽनुवाके तान्परिरिष्टान्मन्रानभिदधानोऽर्यान्मङ्ग-
छाचरणं संपादयति-- | |

रिति ५०८१० जो त 11 00 कक्‌ ॥

१क. ष्दा्यानु'।

२ ` भीम्सायणाचयेचिरचितमाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

ब्रह्म संततं तन्मे जिन्वतम्‌ ) क्षत्रः संधत्तं तन्मे
जिन्वतम्‌ । इप्‌ संधत्तं तां मे जिन्वतम्‌ । उजं
संधत्तं तां मे जिन्वतम्‌ । रपि संधत्तं तां म जिन्व-

तम्‌ । पुष्टिः संधत्तं तां मे जिन्वतम्‌ । प्रजाः सेध॑
तां म जिन्वतम्‌ । पशन्संधततं तान्मे जिन्वतम्‌ ।

व्रह्म संधत्तमिल्यादिना । ब्रह्मशब्दो जगत्कारणे परमात्मनि मुख्यतया
पेदे प्रयुज्यते । तथा चेतरेयिणः स्वकीयोपनिपदि समामनन्ति-- ज्ञा भति
भन्नानं बह्म" इति। तेत्तिरीया्च- सलं ज्ञानमनन्तं ब्रह्मः इति । वानसने-
यिनश्च-- विज्ञानमानन्दं ब्रह्मः इति । एवं सति ब्रह्मशब्दस्य तत्मतिपद-
कवणंमाजपरत्वेऽपि परब्रह्मणः सहसा इद्धिस्थत्वादथांनमङ्गलाचरणं संपद्यते ।
तस्य ब्रह्मणः प्रतिपादकत्वेन वेदोऽपि ब्रह्मशव्दस्याथैः । ततो ग्रन्थादौ वेद-
परुपोऽप्यनुस्मरृतो भवति । तादशवेदाध्ययनाध्यापनयोरमुख्याधिकारसेपाद्रिका
व्राह्मणजातिरपि व्रह्मशब्दस्याथः। सोऽयमज मत्रे विवक्षितः । उत्तरवाक्य-
गतक्षत्रश्ब्दसाहचयात्‌ । एवं सत्यत्र परतिपाद्रसरेनाविवक्िनोऽपि परमात्मा
सदसा प्रतीयमानो विघ्रपरिदारादिरूपं माङ्गल्यं संपादयति । यथा ब्राह्मण-
भोजनाथमानीयपानस्य दषिकुम्भस्य द्बनन ग्रामान्तरे निगमिप्रणां माह्ृल्यं
तद्वत्‌ । तस्मादाच्यातुतराके बह्म सत्तम्‌ ' इत्यादि मत्राणामा्नानं युक्ततरम्‌ ।
मघ्रविनियोगं चांऽऽपस्तम्बो दशय ति--'““अपरेणोत्ततरेदि ग्रहावरत्नी वा
संधत्तः-- व्रह्म सेधतं तन्मे जिन्वते क्षत्र « संधत्तं तन्मे जिन्वतामिप५ संभ तां
मे जिन्वतम्रने< संततं तां मे जिन्वतं रयि संधत्तं तां मे निनयनं पुष्टिः
संधत्तं तां मे जिन्वतं भना५ संधत्तं तां मे जिन्वतं पश्न्सधत्तं तान्ये जिन.
तम्‌” इति । अंथाध्वयः शुक्रपात्रं मतिपस्थाता मन्थिपात्रं चाऽऽदायोत्तर-
वेदेः पश्ाद्ागेऽवस्थाय स्वहस्तस्थिते पाते परस्परसंसय कुरुतः । यद्रा स्व्रकी
यावर्नी परस्परसंसषटे रुतः । हे ग्रहौ युवां वह्म यजमानसंवन्धिनीं व्राद्म
णजाति संधत्त स्वोचितधमेरादित्यं यथा न भवति तथा सेपाद्यनम्‌ । किच
मेतद्रद्य मदीयां ब्राह्मणजाति जिन्वतं प्रीणयतम्‌ । एवमग्रऽपि सर्र
ह) १ क्‌. ख, "रस्य वे २ग, "तित्रह्मः ! ग्‌. आद्याध्वरयुः ।

रँ स

भा १अनु० १] कृष्णयज्वेदीयं तैत्तिरीयत्राद्मणम्‌ । ३

क

योज्यम्‌ | त्रं देशाधिपतिस्वामिगता ्षत्नियजातिः । इडित्यन्नम्‌ । उवक्षीरा-
(दरस; । रयिधनम्‌ । पृष्टिः शरीरपोषः। भना रपत्रपौनादिः। पशवो गवादयः।

स्तृतोऽपि जनेधाः । देवास्ां यक्रपाः प्रणयन्तु (३)

कपः स्तुतोऽसि जनधा देवास्त्वा शुक्रपाः परणयरित्वति छक मध्व-
<पदत इति । पूतराक्तग्रहसंधानात्पागेवेदयुपादानम्‌ । पाटक्रमाद्र्थक्रमस्य
वखवत्वात्‌ । हे शक्रग्रह त्वमस्माभिः स्तुतोऽसि । हे जनधा जनानां धार-
यितः । हुकरग्रहा ये देवाः शु्पाचस्थस्य सोमस्य पातारस्ते त्वां पकर्षेणाऽऽ-
हवनीयसमीपे नयन्तु ।

छुवीराः प्रनाः परननयन्परींहि। शक्रः शुक्रशोचिषा ।

कल्पः "सुवीराः प्रजाः परननयन्परीहि शकः शकरशोचिषा, इति दकि.
णेनाध्वयुः मतिपद्ते'" इति । पाये दस्ते ग्रहीत्वा हवि्घीनस्य परवद्रारि निर्ग.
त्योत्तरवेदेदंक्षिणेन मार्गेण पूररस्यां दिशइयध्वयुरगच्छति । हे युक्रग्रह श॒क्रशो-
चिपा भास्वरदीप्तया युक्तः सुवीराः शोभनगरीरभृत्ययक्ताः भना; पुत्रपो्रा-

क

दिकाः मजनयश्र्पाद्‌ यज्ञत्तरेदेः; परितो गच्छ ।
स्तत।ऽि जनधाः । देवास्तां मन्थिपाः परणयन्त

कर्पः-- (स्तुतोऽसि जनधा देवास्त्वा मन्थिपाः प्रणयन्तु, इति मन्थिनं
मरतिपस्थाता?” इति । आदत्त ईत्यज्ुवपैते । ह मान्थिग्रह त्वमस्माभिः स्तुतोऽसि ।
4 जन | ¢ ५ क. न
हे जनधा जनानां धारयितर्मन्थिपात्रस्थस्य सोमस्य पातारो य देवास्ते त्वां

1)

भकर्पेणाऽऽहवनीयसमीपे नयन्तु ।
जाः ह| ४
परजाः प्रजाः प्रजनयन्प-
®, ॥ (~ क | क) श~ | ज ॥ |
९।टे । मन्थी मन्थिशोचिषा ।
कल्पः --" स॒पनाः प्रजाः भजनयन्परीहि मन्थी मन्थिशोचिषा, इत्यत्त-
रेण मरतिभस्थाता'” इति । मतिपद्यत इत्यनुवरते । दे ग्रह त्व॑भन्थी मन्थि
नामको ग्रहो भूत्वा मन्थिशोचिषा मन्थ्याख्यस्य तव तेनसा युक्तः सुमनाः
शोभनाप्योपेताः मजा भातृवन्ध्वादिङ्नाः प्रजनयन्चुत्पादयन्परीहि) उत्तरबेदे-
५ 9 {~ द |
रुत्तरभागे परल पृवेस्यां दिति गच्छ ।
---------------------- __ _

१.ग. पुत्रा ।२क. ख. ददियुक्ताः प्रः ।

र #मत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

सजग्मानो दि आ एथिव्याऽऽयः। संधत्तं

तन्मे जिन्वतम्‌ । प्राणड सधत्तं त मे जिन्व-
म्‌ । अपानः संधत्तं ते मे जिन्वतम्‌ (२)

स 4 ॥ + ॐ ०, क ५

वयन पत्त त म जन्वतम्र । चक्षुः

$ _॥ क क क क > { वर्त) |

सत्त तन्म [जन्वतम्‌ । न्नात्र संषत्त्‌ तन्म

+ । धं ॥ => न्व्‌

जिन्वतम्‌ । मनः संधत्तं तन्मे जिन्व्‌

। ५ ध ५ ५॥

तम्‌ । वाच॒र संधत्तं तां में जिन्वतम्‌ ।
` कस्पः-"-अप्रेणोत्तरषेदि ग्रदावरस्नी वा संधत्तः- संजग्मानां दिव आ
पृथिव्याऽऽयुः संधत्तं तन्पे जिन्वतं प्राण संधत्तं तं मे जिन्वतमपानर
संधत्तं तं मे जिन्वतं व्यान संधत्तं तं मे जिन्वतं चक्ष; संधत्तं तन्मे
जिन्वतं भचर संधत्तं तन्मे जिन्वतं सनः संधत्तं तन्मे जिन्वतं वाच
संधत्तं तां मे जिन्वतम्‌, इति । हे शुक्रामन्थिनौ यवां संजग्मानौ परस्परं
संगतावेकमत्यं गताषा दिवो दुखोकसदहितया पृथिव्या च संगतावस्मदीयमायः

सधत्त सम्यग्धारयतममिवधयतगित्यथः । भाण उष्वंगामी वाय; । अपा
नाञ्धागामां वायुः; । व्यानो मध्यवायुः । चक्षुःशरोते मनो वाक्चेद्येतानीन्दि

याणि) एतेषु सवेषु पूेवन्राख्येयम्‌ । वद्य संधत्तमिलयत्रोत्तरबेदेः पश्वात्सं

धानम्‌ । इह तु पुरस्तादिति विरशेषः।
आयुः स्थ ज्म धत्तम्‌। जयुर्यज्ञायं धत्तम्‌ ।
ञआयुयज्ञप॑तये धत्तम्‌ । प्राणः स्थः प्राणं मे
धत्तम्‌ । प्राणं यज्ञाय धत्तम्‌(३) प्राणं
यज्ञप॑तये धत्तम्‌ । चश्च स्थश्क्मे धत्त्‌ ।
चशचयज्ञायं धत्तम्‌ । चधुर्य्नप॑तये धत्तम्‌ ।
शत्रः स्थः श्रोतं मे धत्तम्‌ । रोध्रं यज्ञाय॑

1.

धत्तम्‌ । श्रोत्रं यज्ञप॑तये धत्तम्‌ । तौ देवौ `

पपा०१अनु०१] कृष्णयदुर्वदीयं तेत्तिरीयन्राह्मणम्‌ । ५

य॒क्रामन्थिनां । कल्पयतं देवीविं्ः । कल्प-

1.* „1 ॥{\

यत्‌ मारपा; (¢) इप्मूनमस्मासं धत्तम्‌ ।

प्राणान्पञ्चुषं । प्रजां मपिंच यज॑मनिच।

कट्पः-."अथंनावध्वयुरभिमनच्रयते आयः स्थ आयर्मे पत्तमाय-
यज्ञाय धत्तमायुयज्ञपतये धत्तं प्राणः स्थः प्राणं मे धत्तं प्राणं यज्ञाय धत्तं
राण यज्ञपतये धत्तं चक्षषः स्थधक्ष्मं पत्तं चक्चयेन्नाय धत्तं चक्चयंज्ञपतये
धत्त भ्राजः स्थः श्रो मे त्तं रीतं यज्ञाय धत्तं श्रो यज्ञपतये धत्तं तों देवौ
रुक्रामान्थना कल्पयतं दे वाविश्चः कल्पयतं मानपीरिपप्रनेमस्पाय पत्तं भाणा-
न्पञ्चुषु परजां मये च यजमाने च" इति । हे शक्रामन्थिनौ यवामायुः स्थ
आयुषः स्वामिनौ भवथः । अतो मे ममाध्वर्योरायुधंत्तमभिवर्धयतम्‌ । तथा यज्ञ
स्याप्यायुधत्तम्‌ । समाभ्िरेव यज्ञस्याऽऽयुः । तथा यज्नेपतये यजमानस्याप्याय-
रभिवधेयतम्‌ । एवं भाणादिषु योज्यम्‌ । तौ युदा भाणादिस्वामिनौ शक्राम-
न्थिनों ग्रहद्याधिपती देवौ देवीतिंशो देवसंवन्धिनीः प्रजाः कल्पयतमस्म-
द्नुकूलाः रुतम्‌ । तथा मनुष्यजातियुक्ता;ः भनाथास्पदतुकूखाः कुरुतम्‌ ।
फरचप त्राह्याच्न्नमूजं क्षारादिरसं चास्मासु स्थापयतम्‌ । पञ्चपु गवादिषु चिर-
जीचनहतृन्पराणान्स्यापयतम्‌ । मय्यघ्वर्यो चास्मिन्यजमाने च प्रजां पत्रपोता-
दिरूपां स्थापयतम्‌ ।
¢ | । & { ९}
ननरस्त्‌ः दण्डः । नररस्ता मकः ।
कल्पः-““अपरोक्षितौ शकर बहिर्वेदि निरस्यतो निरस्तौ शण्डामर्कौ सहा-

युनेति निरस्तः शण्ड इति वाऽध्वयुदरेष्यं मनसा ध्यायन्निरस्तो मक इति परति-
प्रस्थाता इति । अचर हिचनान्तो मत्र; शचाखान्तरगतः। योऽयं ऋण्डाख्याऽ-
सुरपराहितः सोऽयं यज्ञभयेर्वेदेवरिनिष्कासितः । यथ मकोख्योऽसरपरोहितः
सोऽपि वदिनिष्कासित ईइल्याभ्यां मच्राभ्यामुभावपाक्षितां काषशकरो वहि
निरस्यतः।

अपनों शण्डामक सहामुना ¦
कटप्,--~ ता ब्राक्षतम्या रकखम्यमापववायाप्राल्वम्पामधस्तात्पाश्-

नपध्वंसयत । अपनुत्तौ शण्डामकों सदायुना'' इति । अयं च मच्रोऽथक्रमानु-
सारेण शकरनिरसनमघ्रासागेव द्रष्टव्यः । पाचरयोरधस्तनपां ुरूपेणावस्थितीं

रशण्डामकौवयुरावमुनाऽस्मद्रेप्येण सदापनुत्तौ निराकृतौ ।

६ श्रीमत्सायणाचार्यविरवितभाप्यसमेतम्‌- [प्रथमकाण्डे
~ | श ~ 1, (८ 1 |
शुक्रस्य समिदपि । मन्थिनः समिदसि
करखः-- 'परोक्षिताबाधत्तः । शुक्रस्य समिदसीद्यध्वयुमन्थिनः समिदसीति
परतिपरस्थाते्यपोक्षितीं चका वहिनिरस्य पोषिता रक्रटाव्रप्रावाधत्तः "'

हे शकट त्वं शुक्रग्रहस्य समिन्धनदैतुरसि तथा हे रक त्वे मन्थिग्रहस्य समि
न्धनहेतुरसि ।

स प्रथमः पक
वर्णो जग्मिः । स प्र॑थ॒मो बृहस्पतिधिकरि
तान्‌ । तस्मा इन्द्राय सुतमार्होमि (९ )

नयन्त्वपान्‌« संधत्तं.तं मे जिन्वतं प्राणं यन्ञाय पत्तं मानपीरथिद्रं च|

इति कृष्णयजुर्वेदीयतेत्तिरीयवाद्यणे म्रथमकःा१डे प्रथम-
प्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः ॥ 9

(कि 1

तिविश्कंमा । स प्रथमो मित्रो
|

कर्पः-- “शुक्रामन्थिनोः प्रतिनिगद्य दोमः- स प्रथमः संटरतिद्रि्वकर्मा
स प्रथमां मित्रां वरुणं अग्निः स प्रथमो वृहस्पातिधिक्रित्वांस्तस्मा इन्द्राय
सुतमाजुद्येमिः' इति । इतरग्रहेषु दोतपयक्तवपर्कारणेत्र दामः । न स्वर्यं
त्रपाठाऽस्ि । इह त्वेन मन्र परतिनिगच् दामः कर्तव्यः । स इन्द्रः परथमो
देवानां पध्ये मुख्यः । संकृतिः समीचीना कृतिजगद्रक्षणरूपव्यापारा यस्यासौ
संङृतिः । विश्वानि कमाणि जगद्रक्षणदेतुभतान्यसरयद्वादीनि यस्यासौ विम्ब
कमो स एव मुख्य इन्द्रो प्रपिविशेपान्ध्त्वा मिच्रादिरूपः संपरन्नः । स पतर
चकत्वान्सवेक्गानकुशखा बृहस्पतिरपि संपन; । तस्म ताटश्ायन्द्राय सतमाभि
षुतमिमं सोममा सेतो जरहोमि।
अत्र विनियोगसंग्रहः
अध्व पतिपस्थाता चाऽऽ्दाय प्रहाबभो ।
व्रह्म शुक्रामन्थिपातरं संधत्ते वेदिपश्चिमे |
स्तुता प्रहावाददीत सुवीयातो दिशाद्रयोः।
संजग्म वेदेः पुरतः संधत्तः पर्मवद्धहौ
गमन््रयतेऽध्वयनिरस्तः शकर त्यजे त्‌
ांसुमपध्वस्य ुक्रामन्धिद्रयाढभौ

भपा० १अनु०२] कृष्णयजुर्वेदीय तैत्तिरीयता मणम्‌ । ७

भाषतो शकला क्षप्त्वा स पति ग्रहयो्हूतिः
स्तुतः स्तुता निरस्तेति द्वयं दयसुदीरितम्‌ ।
जय्यानुवाके कथिता मन्ता एते चयोदश्न ॥

इति श्रामत्तायणाचायव्िरचिते माधवीये वेदार्थप्रकान्चे कृष्णयनर्वेदीय-
तातरयत्राह्मण प्रथमकाण्ड प्रथमप्रपाठक प्रथमोऽनुवाकः ॥ १॥

अथ द्वितीयोऽनुवाकः ।

मथमानुवाके सोमयागज्ञेपभूताः श॒क्रामन्थिग्रहमचारमन्ना उक्ताः
अथाऽऽघानप्रकरणमारभ्यते । तजास्मिनननुवाक्रे कारविक्ञेषं विधत्ते-

३ [तेकस्वय्ममादधात । एतदा अयन

क्षत्रम्‌ । यत्क त्तिकाः। स्वायांमवेनं देव-
तायामाधायं । ब्रह्मवचंसी भ॑वति + इति ।

अश्रिचयनकराण्डऽम्बादुा निततिनरिल्या्याः कृत्तिकास्ता यस्मिन्दिने चन्द्रेण
सज्यन्त तस्मिन्दिने तासु कृत्तिकासु चन्द्रयोगं भाकषाखग्न्याधानं कुर्यत्‌
यदत्छृत्तिकासंपातरूपं तदेतदिसंवन्धि नक्षतम्‌। अत एवान्य्ाऽऽ्रातम्‌--

कृतिका नक्षत्रम्नर्देवता'' इति । अत आपेयस्यामेः कृत्तिकास्वाधाने सति
स्वरूपभूतायामव दवरतायामाधानं कृतं भवति । अगनेव्रोह्यमणाभिमानित्रात्तत्य-
सादूनाधीतश्रुताध्ययनसूपत्रह्मवचंससंपनो भवति

प्रकारान्तरेण प्रदसति-

ॐ त । ण्‌ | न ॥

मुख वा एतनक्षत्राणाम्‌ । यच्छाचकाः । यः

~ = मर = । य्‌ भ व (~

कृत्तिकास्वयनि मायते । मुख्यं एव भ॑वति » इति ।
छातिका इति यत्तदेतन्नक्ष्नाणां मध्ये मुखं भरयमं नक्षत्रम्‌ । अत एव
नक्त्रपतपाद्‌केऽप्यनुवाक आद्‌ पट्यते “छरत्तिका नक्ष्रमभिर्देवता' इत्ये
कत्र। “अग्नेः कृत्तिकाः शुक्रं परस्तात्‌" इत्यन्यत्र । “अभ्रिः पातु कृत्तिकाः

नक्षत्र दे वमिद्धियम्‌'' इत्यन्यत्र । तदेतत्सर्मं मन्तरानवकरेष्वििविधायकेऽप्य--
सुवाक एतदीयेत्रेषटिरादावाञ्नाता “अशिवा अकामयत । अन्नादो देवाना

८ श्रीमत्सायणाचायविरचितमभाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे
स्यामिति । स एतमग्नये कृत्तिकाभ्यः पुरोडाशमष्टाकपाटं निरवपत्‌" इति ।
अतो युखभूतासु कृत्तिक्ास्वादधानः पुमान्स्वेषु स्वयं मख्यो भवति ।
अस्मिन्पक्षे शुणप्रक्तवा दोषमपि कंचिदरंयति--
अधौ खरं ( ३ ) अभिनक्षत्रमियप॑चा-
यन्ति । ग्रहान्ह दाहको भवति ›, इति।
पर्वोक्तरुणवेलक्षण्यद्योतनायायोक्ञब्दः । अभिज्ञाः खलखभिदेवताकमिदं

नक्षत्रमित्येवं निन्दन्ति । तस्मिन्नक्ततच् आद्धानस्य यजमानस्य गृहान्सोऽ
श्रिदाहुको दष््नशीखो भवति

अथ निदाषं नक्षत्रं विधत्त--
प्रजपती राहिण्यामर्चिमसनत। तं देवा रहि.
ण्यामादधत । ततो वे ते पर्वीत्रोर्‌नरोहन्‌ ।

त्र हिण्यै रोहिणितम्‌ । यो रोहिण्यामिमा-

धत्ते । ऋप्रोयेव । स्वत्रोहत्रोहति , उति।
` सद्यन्ते भराप्यन्त इति राहाः कामास्तेच यस्यां रुघन्ते सा रिणी
ऋरात्यव समृद्धा म्रत्यव । समृद्धिरेव स्वानिलनेन विशीङृता ।
नक्ष्ान्तरं विधत्ते--

देवा वै भद्राः सन्तोऽथिमापित्सन्त (२)
तेषपामनाहितोऽथिरासीद । जथेभ्यो वामं वस्व-

(6

पक्रमत्‌ । त पुनवस्वारादधत । ततो वं ता-

नवाम वसूपारकतत । यः पुरा भद्रः सन्पापी
यान्तस्यात्‌ । स पुनवस्वोरमिमादधीत । पन॑-

भ,

चैनं वामे वघ्ुपाव॑तैते । दरौ भ॑वति , इति।

पपा {अनु ०२] कृष्णयजर्वदीयं तैत्तिरीयव्राह्मणम्‌ । ९

भद्रा धनस्पन्ना आधित्सन्ताऽऽधातुमेच्छन्‌ । तेषां धनगर्वेण श्रद्धारारि-
स्यादा; सम्यगाहिता नाऽऽसीत्‌ । अनन्तरं तेन विकखानुष्ठानेन तदीयं
वाम वननाय माणक्तादिकं धनं तेभ्योऽपगतम्‌ । ततस्ते देवाः श्रद्धाटवो
भत्वा पुनव नक्षत्रावयवा तारकाविशषौ यस्मिन्दिने चन्द्रेण युक्तौ तस्मिन्दि-
नञ सस्यगाधाय तद्धन पुनर्न्धवन्तः । ततो ऽप्यन्योऽपि पर्ष धनिकः सन्के-
नापि नाम्न प्चात्पापायान्स्यादत्यन्तनिधनो भवेत्‌ । स पुनर्व॑स्वोरमि्मा-
धाय पूत्रवद्धनं माप्य सतरषां मध्ये भद्रः पूज्यो भवति । पुनरपि वसु लभ्यते
ययास्तों पुनवसू | .

अथ नेक्षत्रान्तरं विधत्ते-

® ¢ |

यः कमयत इबनकामा म प्रजाः स्छारात।

स पवया; फटटुन्यायध्रमादवात (३) |

अथम्णो वा एततनक्ष्रम्‌ । य्व

फल्गुनी । अर्थमेति तमहूर्यो ददाति ।

दानकामा अस्मे प्रजा भवन्ति, इति।
सवाः प्रजा मे महयं धनं दातुभिच्छन्त्विति यो यजमानः कामयेत सोऽयं
पूवयाः फर्गुन्योराधाय. भ्रजाभिदत्तं धनं खमते । एतच नक्षत्रमयेमदेवता-
कम्‌ । “फल्गुनी नक्ष्रमथमा देवता” इलयन्यत्राऽऽश्नानात्‌ । अरीन्यमयाति

धनदानेन वदी करोतीययमा धनस्य दाता ।
नक्षत्ान्तरं विधत्त
। नव्य

यः कामयेत भगी स्यामिति । स उत्तरयो
फटगृन्योरथिमार्दधीत । भर्गस्य वा एतन्नक्ष॑-
चम्‌ । यदुत्तरे एलयुनी । भग्येव भवातिः इति ।

भगी, रे्व्यादिगणषट्‌ककामः । तथा च स्म्ते-
“(दन्यस्य समग्रस्य धमेस्य यशसः भियः ।
ज्ञानवेराग्ययोध्रेव षण्णां भग इतीरणा इति ॥

। 9)

१क.ग. माद्धीततपू ।

=+

१० श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाप्यसमेतम्‌-- [{परभमकाण्डे-

तत्काम उत्तरयोः फरगुन्योराधाय तत्फलं प्रामोति । उत्तरयोः फद्गुन्यो-
भैगदेवताकत्वमन्यत्राऽऽप्नातम्‌ । “"फदशुनी नक्षत्रे भगो देवताः" इति ।
अथ नक्षत्रान्तरं विधत्त-
काख्कलञ्चा वे नामासुरा जासच्‌ (¢) ।ते
सुवगौयं सोकायायिमाचेन्वन्त । पुरूष इषट-
कामुपाद्धा्पुरष इष्टकाम्‌ । स इन्द्र ब्राह्मणो
हुवाण इृटकागुपाधत्त । एषा मे चित्रा नामेति ।
ते सवगरीकमाप्रारोहन्‌ । स इन्द्र इषटकामात्र-
ह्‌ । तेऽवाकीयन्त । येऽवाकीरयन्त । त उणविभ॑-
योऽभवन्‌। दावुर्दपतताम्‌ (५) तो दिव्यो श्वाना
वभवताम्‌। यो भ्रात्व्यवान््स्यात्‌ । स चित्राय
मधिमादंधीत । अवरकीयैव भ्रातैव्यान्‌ |
जोजी वर्मिद्धियं वीरधमारमन्धंतते , इति।
काटकञ्चशब्दोऽसुरविगरेषनामधेयम्‌ । ते चापरा यदा स्वगाधमरभ्रि चनं
` भारभन्त तदानीमेकेकोऽसुर एकेकामिषएटकापुपादधात्‌ । तानस्राज्ञेतुकाम
इन्द्रा वेषान्तरं कृत्वा ब्राह्मणोऽहमिति ववाणस्तन्पध्ये भविश्य कांचिरिषएका-
युपाधत्त । तदानां मनस्येपा मे मदीया चित्रेति नामप्रयन यक्ताऽ-
पक्षितषिचि्रफट्पदातत्वादिलयमन्यत । तेन चाथिचयनेनासराः स्वगैमा-
रोह प्रारभन्त । तदानी स इनदरः स्वकीयां तामिषएटकां चितेरुद्तवान्‌ । चिति.
चदन मागमध्य एवासुराः मश्रष्ठाः। ते चोणनाभिनामका लताः कीर
अभवन्‌ । तेन कीटेन सर्र तन्त॒जाटमणब्देनो च्यते । उणो तस्मि्षर्ण्‌
सूत्रजारे स्थिता अभयो भीतिरदिता आसते । ते द्याधारयोः काष्रयोर्मध्य
आकाशे तन्तुना खषट्रा तत्र नि्भयास्िघ्ठन्तीलयेतत्सर्वे लोकसिद्धम्‌ !

उणावभय इति पद्द्रयं मिषित्वेकं नामधेयम्‌ । अपांनपादिति पद्यं
यथकस्य्चेनाम तद्वत्‌ । तेषामसुराणां मध्ये द्रावय॒रौ श्रद्धातिश्ययात्सर्भ

तमिमम्‌ तेत किसको ४

१ग्‌, तननमादिति ।

प्रपा {जनु०२] कृष्णयजुर्वेदीय तेत्तिरीयव्राह्मणम्‌ । ११
प्य चितिधंशात्तत्र देवरोके शखानावभूताम्‌ । यस्मादनेन्द्रधितरेष्टकापातेन
तानस्ररानवनााश्ततवास | तस्पाद्जमानाञ्तानक्षत्रऽपभेमाधाय तव्या
न्वनाश्य स्वरास्मन्नाजञदिकं स्थापयति । ओजो बर्दैतुरष्टमो धातुः । बं
प्रसिद्धम्‌ । इ्ियं च्ुरादिकम्‌ । वीर्यं तदीयव्यवहारपाटवम्‌ ! |
इत्य नक्षत्राणि विधायापिकारिविशेषाहतून्विधत्ते--
वसन्ता व्राह्मणोऽग्निमादृधीत । वसन्तो वै
ब्रह्मणस्यतुः । स्व एवेन॑मृतावाधाय । ब्रह्म-
वृचक्षा भवतिं । मुख वा एतत्रनाम्‌ (& )
यद्दसन्तः । यो वसन्ताऽ्चिमाधत्ते। मुख्यं एव
भवतिं । अथो योनिंमन्तपेवैनं प्रजातमाधंते।
ग्रीष्मे राजन्यं आदधीत । ग्रीष्मो वे राजन्य॑-
स्यतः। स्व एवेनमृतावाधायं। इन्द्रियावी भ॑वति।
रारदि वंश्य जादधीत । शरै वैश्यस्यतंः(७))

स्व एवेनमृतावाधायं । पञ्चमान्भवति ›+ इति}

धसन्तो वसन्ततैस्तस्य च बाह्मणस्य च पराथम्यसाम्ात्स्वस्वामिभावा-
त्खकीयक्ऋतावादषानस्य बराह्मणस्य स्वोचितं ब्रह्मवचंसमेव फलम्‌ । विच
मधु माधव वासन्तिका" इत्याश्नानान्युखत्वं भाथम्ये वसन्तस्याष्यवग
न्तव्यम्‌ । अपि च यथा स्वीणामृतुविशेषे प्रत्तः पुरुषः भरजननसमथां भवति
तथतुविशेषे योनिमन्तं पजननसामथ्येवन्तं पादुभेते मनात चाभिमाधक्ते । एषं
ग्रीष्मश्चरद्राक्ययोरपि व्याख्येयम्‌ ।

पव काम्य आधाने पूर्वोत्तिरफसानी नक्षजद्रयं विहितम्‌ । इदानीं तु निय
आधाने नक्षत्रमेकं निषिष्येतरद्विधत्ते-- .

न पूर्वयोः फल्गन्योरथिमारदधीत । एषा वे
जघन्या रात्रिः संवत्सरस्य । यपपूरवे फएलनी ।

१ ग. सन्ते श्रा \

१२ श्रीमत्सार्यणाचायविरचितमाष्यसमेतम्‌- [प्रथमकाण्डे-
पृष्टित एव सवत्सरस्याग्निमाधायय । पपीया-
नभवति । उ्तरयोरार्दधीत । एषा वे भधमा
श्रः संवत्सरस्य । यदुत्तरे फल्युनी । मुखत
एव तवत्सरस्याप्रमायाय । वक्षायान्मवातः इति।

फासानमासे येयं परांणमा तत्र पप्तं यत्पूवैफस्गुनीनक्षत्रं तदक्ता रात्रिः
पर्वसेवत्सरस्य समाभिस्थानीया । अतस्तत्राऽऽदधानः सेवत्छरस्य पृष्टित

पृष्ठभागेऽनष्ठानाहइस्ि भवति । उत्तरफलस्गुनीनक्षत्रे भविसंवत्सरादित्वात्त-
जाऽऽदधानः संवत्सरपारम्भ एवाऽऽधायात्यन्तपनिको भवति ।

पक्षान्तर वधत

जथो खलं । यदेवे यज्ञ उपनमेत्‌ ।
अथाऽऽद॑पीत । सेवास्यधिंः (८), इति।
सस्वैधित्सन्तःफल्गुन्योरन्िमादवीताप्तन्नपततामृतूनां वैदय॑स्यतुरुतरे
फस्णुन। षट्‌ च |

इति कुष्णयजववेदीयतैत्तिरीयवराह्यणे म्रथमकाण्डे प्रथमप-
पाठके दहितीयोऽनवाकः ॥ २॥

अन्येऽभिज्ञा एवमाहुः खड यस्मिन्नेव कार एनं पुरुषं सापयज्ञः प्राप्नुया-
त्सोपयागे करिष्याम्यहमिति इद्धिरुदियात्तदानीमेवाऽऽदधींत । न तु नक्षत्रादिक
परीक्षितव्यम्‌ । सेव सोमयागद्ुद्धिरेवास्य पुरुषस्य नक्षत्रादि त्स विदितकाल-
समृद्धिः) अत एव सूत्रकारेणोक्तम्‌-- “सोमेन यक्ष्यमाणो नतु सूक्षने नक्षत्रम्‌
इति । अत्र मीमांसा । त॒तीयाप्यायस्य षषठपादे चिन्तितम्-
आधाने कि प्रकृत्यथं वहिमाज्ेण वा युतम्‌ ।
` संस्कृताभिर्भनाख्यै तत्पणवत्यदृतां स्थितम्‌ ॥
लोकिकाकारमात्रत्वे विफलरत्वात्करतों युतिः ।
पणस्याऽऽहवनीयादो शास्ञीयेऽस्तु स्वतच्रता” ॥

१ग. एष्ठित्‌ रग. पृष्तः । ३ क, श्यन्ते ध^ ! ४ क, ख. श्रणाल्ये तः ।

परपा०१अनु०२। डृष्णयनुरवेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणप्‌ । ` १३
अनारभ्याधीतं पर्णमयीत्वं यथा चुदूमनाञ्या भङृतौ निविष्टं तथेषाभिष-
| # $ (~ (~ अ न, न

नाड्या तत्सस्काररूपमाधानं भृतो निविदत इति चेत्‌ । मैवम्‌ । वैषम्यात्‌ ।

द्विविधो हि सहा आकारः । टोकिकः शास्ीयश्च । अरत्निमाचदे ध्यै हंसु

(भे

त्वावाग्विरत्वादिरूपो दृस्यमानो रोकिकः । अपूरवीयत्वाकारस्तु शाद्ीयः ।
तयोर पर्वीयतवं करतुपवेशमन्तरेण नास्ति । तच्च यदि रोकिकाकारमातरे पर्व.
सयेत्तदा पणेमयीत्वं विफटं भरेत्‌ । काषटान्तरेणापि तदाकारस्य सुसंपादक-
त्वात्‌ । अतोऽपरवीयत्वाय पणता करतौ परविष्टा । आहवनीयादीनां त्वेक एव
शा्लीयाकारः । स च विधिवखादाधानेनैव जन्यते नान्यथा । तस्मादाधा-
नस्य ॒क्रतुपरवेदं विनैव शास्रीयाह्वनीयादयाकारसंपादनसमर्थत्वादमिमात्रेण
तत्संयुज्यते । तथा सति पणेवेषम्यात्पङृतावपविरयाग्रीनुत्पाच करतुवरस्वातः
तयेणावतिषटते । ततो लौकिकोपायसंपादितसुवर्णवीह्यादिवदाधानसंपादितानां
स्वतत्राणामेवाऽऽहवनीयायग्रीनां पश्चादाक्यैः क्रतुषु बिनियोगोऽस्तु ।
ततरे वान्यचिन्तितम्‌-
आधाने पवमानादेरिष्टङ्गं न वा भवेत्‌ ।
अ्नीनामिष्टिशेषत्वात्तद्राराऽस्य तदङ्गता ॥
आनारभ्य विधानान्ञ नाङ्गं कस्यचिदादितिः |
अगन्यथत्वात्तत्समेषटिर्यस्त्वभिदोत्रगाः'" ॥
इद माक्नायते--“अग्ये पवमानाय पुरोडाशमष्टाकपालं निर्बेदश्रये पावका-
याभ्रये शुचये" इति । ^“ वसन्ता ब्राह्मणोऽधिमादधीत "2 इति च। तत्राऽऽ-
धानं पवमानादीनामिष्ठीनामङ्गं भवेत्‌ । कुतः । दशपूर्णमासविकृतिषु पवमा-
नादीष्टिपु चोदकमाप्नानामादवनीयायग्रीनामिषङ्गतवे सलभनिद्रारा तत्स॑स्का-
ररूपस्याऽऽधानस्यापि तदङ्गताया अनिवायत्वादिति चेत्‌ । मैवम्‌ । न हयेत-
द्‌ाधानं कस्यचित्कतोः प्रकरणे पठितं किंत्वनारभ्याधीतम्‌ । अतो न कस्य.
पयङ्गम्‌ । कित्वाधानवदिष्टीनामपि अभिसंस्काराथत्वात्परस्परं नास्तयङ्गङ्गि-
भाषशङ्का । ननु पवमानेष्ठङ्गत्वामावेऽभिसंस्कारेयथ्यीदभिद्रारा तदङ्गत्व
युक्तमिति चेत्‌ । न । सँस्कृतानामग्रीनाममिे्राचुत्तरक्रतुषु तत्तद्राक्येधिनियो-
गावगमात्‌ । तस्पान्नाऽऽधानमङ्गम्‌ ।
द्वितीयाध्यायस्य तृतीयपादे चिन्तितम्‌ ।
“वसन्ते विर आदभ्यात्ततैवोपनयीत तम्‌ ।
अनुवादः भापण बाऽनुवाद; कारसिद्धये ॥ `

१ ख. ` खद्वमविञ्ः ! > क. “स्याप्येतदङ्क* ।

१४ शीमत्सायणावायत्िरचितमाष्यसमेतमर्‌-- [प्रथमकाण्डे

न्तरेणाभिवियाभ्यां कमामुषटियसंमवात्‌ ।
कपे आधानोपनीती पराप्ता विभादयस्ततः ॥
रोकिका्रेः पुस्तकाच तत्सिद्धे नास्ति कल्पनम्‌ ।
कारषिमादिसंयुक्तपतोऽपराप्रं पिधीयतेःः ॥

“वसन्ते ब्राह्मणोऽभिमादधीत । ग्रीष्मे राज्यन्यः। शरदि वैश्यः” एति
श्रूयते । “वसन्ते ब्राह्मणमुपनयीत ग्रीष्मे राजन्यं शरदि वैदयम्‌ ” इति च ।
तत्र वसन्तादिकारविशेषं विधातु ब्राह्मणादयोऽनृचन्ते । न च तेषां प्राप्ल्य-
भावः । कत्वनुष्ठानान्यथादुप्रपच्या छरप्रतवात्‌ । न द्वाहुत्याधारभूतममिमनुष्ठा-
नमकारन्नापिकां विद्यां च विना कमौनुष्ानं संभवति । अमिश्च नाऽऽधानम
न्तरेणास्तीति ब्राह्मणादिकतेकमाधानं कल्पयति । विया चोपनयनपूर्वकाध्य-
` यनमन्तरेण न संभवतीति ब्राह्मणादपनयनं कल्पयतीति तत्मापनिरिति चेत्‌ ।
मेवम्‌ । लौकिकाग्नौ होतुं पुस्तकपाठेनाधिगन्तु च शक्यत्वेनाऽऽधानोपनयन-
योरकल्पने ब्राह्मणादीनामप्प्नेः । तस्माद्र्न्तादिकारिरिष्टे बाद्यणाहिक-
तुके आधानोपनयने अत्र विधीयेते ।

षष्ठाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्ितम्‌-

“ुंसोरेकस्य वाऽऽधानं बसानाविद्यतो हयोः ।
एष क्षोमविधिद्रितं दंपत्योरेकता ततः" ॥

आधाने शरुयत-- क्षौमे वसानावभरमाद्ीयाताम्‌' इति । तत्र वसानातति
पृरिङ्गदविवचनादुभयोः पुंसोराधानेऽथिकार इति चेत्‌ । मैवम्‌ । क्षौमस्याभाप्तस्य
विधेयतया पुद्वितवस्यापि विधाने वाक्यमेदान त्रियते । कितु दंपलोः
सदहाधिकारेण माप्तं द्वितवमन्रयते । पति पत्नी चेति विगृह्य पतिशब्द-
सथेकशेषात्पुलिङगदिवचनमविरुद्म्‌ । तस्माद्ाधानेऽधिकारिणः पुंस एकल्वमेन्‌ ॥

इति श्रीमत्सरायणाचायविरानिते माधवीये वेदा्थप्रकार कृप्णयदुर्ेदीयौैत्तिरीय-
ब्राह्मणभाष्ये प्रथमकाण्डे प्रथमप्रपाठके द्वितीयोऽनुवाकः ॥ २ ॥

~~~
१ क. "सन्तां ब्राम्हण आदधीत । प्रीपमे राजन्य आदर्घति । दाशद वैद्य आदधीत? ० ।
गीयमिति । `

पपार {अनु०३] कृप्णयसुर्वेदीयं तैत्तिरीयतव्राह्मणम्‌ } ` १५

अथ तृतीयो भनुवाक्रः ।
द्वितीयानुवाक् आधानार्ये नक्ष्ादिकाटोऽभिदितः । ततीये देवयजनार्था
- सभारा उच्यन्त । यदुक्त सत्रकारण-- भ्राचीनमवणं देवयजनमुद्धत्य' इति ।
तदिदं षिधत्त-

उद्धन्ति । यद्वास्यां अमेध्यम्‌ । तदषहन्ति, इति।

भमरूध्वेभाग खनित्रादिना खनेत्‌ । तेन निष्ठीवनादि निमित्त यदमेध्यं तद-
पहतं भवति । उद्धननमत्रस्तु--““उद्धन्यमानम्‌' इत्यादि । स चोपरितनप-
पाठकराद्यवास्नातत्वात्तत्रैव व्याख्यास्यते । एवमुत्तरेष्वपि विधिषु द्रष्टव्यम्‌ ।
अथ विधत्ते--

अपो वोक्षति शान्दये, इति ।
उद्धननकृता भ्रमेर्वेदना जेन शाम्यति । (आपो वे श्रान्ताः" इ्यन्यत्रो-
पठामहेतुत्वभरवणात्‌ ।
विधत्ते-- त
सिकेता नि्व॑पति। एतदा अथवश्वानरस्यं
रूपम्‌ । रूपेणेव वेश्वानरमव॑रुन्द्रे, इति ।
सिकतानां तद्रूपत्वे वेश्वानरस्य रूपम्‌ ` इति मघ्रादवगन्तव्यम्‌ । सिक-
पादयो द्रव्यविशेषा दवयननभ्रमां प्रक्षेपणीयाः सभाराः ।. अत एव्‌ सूत्र
कारेणाक्तम्‌--' सप्र पाथिवान्सभारानाहरत्येवं बानस्पदान्‌ ' `इति । तत्र
पाथिवरेपु सिकतारूप एकः संभार उक्तः ।
द्विषीयं सभारं विधत्ते-
ऊषानरेवपाते । पुष्टिका एषा प्रजननम्‌ । यद्षाः (३) ।

पुष्टयामिव प्रजननेऽभिमाधत्ते । अथां संज्ञान
एव । संज्ञान देतसपंशनाम्‌ । यदूषाः; इति,

पशवो हपरक्ेजोत्पनं तृणादिकं रसान्तरयुक्तत्वादाद्रण भक्षयित्वा पृष्टः
सन्तोऽपत्यारत्पाद्‌ यन्ति । तस्मादूपा रवणाम्मसा मिभिता भूम्यवयवा इति
यावत्‌ । सैषा पृष्टिः भजननं च तस्मादूषनिवापेन तदुभयमा्षिः । अपि च

१६ शरीमत्सायणाचा्यविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [! प्रथमकाण्डे-

संज्ञाने प्रदेश एवाभिराहितो भवति । एतचोषरक्षत्रं पशुनां संज्ञानम्‌ ।
पदयो द्याघ्राणेन तत्सस्थानं जानन्ति । तस्पादुषा आधानस्य स्थाने निव
पनीयाः। |
एतन्निवपनकाटे ध्यान विदोषं विपत्ते-
द्यावाण्र थवा सहाऽऽस्ताम्‌ । तं वयता

®

अष्रताम्‌ । अस्त्वव ना सह वान्ञयामात ।
` यद्सुच्व। वलज्ञययात्तात । तद्स्यामद्‌-
ध्‌ ज 1 अ म्‌ | [सि
ति । त ऊष जभवन्‌(२) यदस्या याज
^ ¶ | य «=
यमासा । तद्सष्यामद्धात्‌ । तददव्वन्द्र-
(~ ठ 1. 1 ४ क
मपि कृष्णम्‌ । उषातिवपतद ध्यायेत्‌ ।
1. _ (~ क (= „6 ०६।
दयाव एधिन्योरेव यज्ञियेऽथिमाध॑त्ते › इति !
सष्टिकाठे द्याव्यापृथिव्यौ मध्यगतान्तरिक्षव्यवधानरदहिते अग्रनां तदा
प्राणनामवकाशायमीं शवरानुज्ञया परस्परवियोगं गते वियोगक्राे च स्नेदाति
शयातपरस्परमेवमन्रूतामावयोयन्नयोग्यं यत्सारमस्ि तत्सदेव तिष्टतु । भ्रसारस्य
दिवो वियोगो मा भ्रूदद्सारस्य च भमेषियोगो माभूदिति । ततोऽगरप्या दिवः
सवन्धि यय्यं सारं तदस्यां पृथिव्यां सा द्यरस्थापरयत्‌। ते च
दखाकसारांश्ा एते दृश्यमाना भम्यवयता उपरूपा अभवन्‌ । तस्यां पृथिव्यां
यद्यङ्ञिय सारमासीत्तदयुष्यां दिवि भ्रमिरस्थापयत्‌। तच स्थापितं भ्रसा
रमदां ₹र्यमानं चन्द्रमसि कटङ्कखूपं कृष्णम्‌ । तस्माद्धसारत्वरादर पाणां निव-
पनकारे तक्कृष्णरूपमत्र तिष्टतीति ध्यायेत्‌ । तथा सति दुखोकरसंव न्धिन्परपे

भृलोकसंबन्िनि कृष्णे चाभिराहितो भवति ।
अथ ततीयं सभारं विपत्ते-

अगिदवेभ्यो निखयत । जाखरूपं कृवा । स `
ठथवी प्राविशत्‌ ! स उतीः क्वाणः एथिवी-
मनुसग॑चरतर । तदाखुकरीषममवतर्‌ (३ )

५५२0०७५९, ािमणाननदनतेिनयतम
णि 11

१ग, सपरं वि।

मरपा० १अनु०३] ृप्णयनुरवेदीयं तेत्निरीयवाद्यणम्‌! १७
| ^ 7 ताक 1 ^~ रे
यदादकराषर भारा भात । यर्‌.
| य | 1 1. १
वास्य तवर न्यक्तम्‌ । तदेवावरुन्धे, इति ।
अभिः कदाचित्केनापि निमित्तेन देेभ्योऽपरक्तः सन्पूषको भूत्वा तदीयं
रूपं च संप्रणं कृता निरीनो देवैरदस्यो भूता स च प्रथिवीं मविष्टो बिखानि
कुवाणोऽतुक्रमेण भभेरन्तरेव समचरत्‌ । यद्विखनिमणे निःसारितं पांसुरूपं
तदेतद्‌ाखुकरीपं तस्मिन्संभृते सति तत्र निग्रहं यद्रेस्तेनस्तत्सप भासोति।
अथ चतुथं संभारं व्रिपत्ते--
ठ ने ए । 4 द 1. 1८,
जं वा एतः रत एथिन्या उपदीका
उ ~ 1. ~, >-- 1 1... ^
दहन्ति । यषहल्माकम्‌ । यदहल्पाकवपा
( १ (कक ह जेव व ।
सभारो भर्वति । उर्जमेव रपं एषिव्या अव॑
क अ धों त क 9 |
₹-& । अथा ननात्रमव । त्रत्रिरं दहतच्ट-
ज ॥ 1 ५
धव्या; । यहटमीकेः (@); इति।

(कम

उपद्‌क्राः पिपीलिकासमाना आदद्रीटृतम्तिकरोपचयक्षमा जन्तवस्ते हि
क ¢ 9 ५ > 0; ® [भ 0 (+ >
पाचव्याः सवन्धनमक्शेव्दाभिषेयं रसं पृथिव्याः सकाशादृध्वेमानीयोपचि-
[क # ५, + ५ [कव नकन ^ ¢ (~ क क
न्वान्त तत्सभारण भूसार पास्माति । अपि च भ्रोजेन्धियसापथ्यमपि पामोति।
परपीकस्य पृथिवी श्रोत्रत्वात्‌ ।
एतद्रदनं परशंसमि-
अ 1 कने (9९ + = | व
बाधरा भवति । य एव वृद; इति।
अय पञ्चमं सभारं त्रिधत्ते-- |
न पतिः ज ञं ६। त ॥
प्रजापत; प्रजा जद्नत। तातामनेमु्षा-
क तह %: ॥ ट्‌ ~ न
कार्पत | तम्य: द्वदयुपप्रामनत्‌ । तताव
त ॥ नं . षी 1
तास्ामन्न नाक्षयत । सस्य सूदः सभर
भ्‌ 1 (~ चि न स्यं गर न नै क्षी न. १
वति । नास्य ग्रहे क्षीयते, इति।

1

१ क्‌. स, भमृकश'।

१८ = श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतमरू-- [प्रथमकाण्ड
पुरा कदाचित्मनापतिः खुष्टानां भजानां यदन्नं तद्धज्यमानमुपक्षीणमभूत्‌ ।
ततः प्रजार्थं सृदमशोष्यजलपदेश्ावस्थितं कर्दैममुपानीय प्राभिनत्‌ । तेषु
तेष पृथ्वीभदेशेषु पृथक्पृथक्प्रसारितवान्‌ । ततस्तत्र तत्र सस्योत्पत्तो सयां
तासां. भरनानामन्नमक्षीणमभत्‌ 1 अततस्तस्संभारेण शदेऽन्नमक्षयं भवति ।
अथ षष्टं संभारं विधत्त-
आपो वा इदमग्रे सिरूमसीव । तेन प्रना-
प॑तिरश्नाम्यत्‌ (५) । कथमिदं स्यादिति ।
सीऽपश्यसष्करपणे तिष्टत । सोऽमन्यत ।
जस्तिवे तत्‌ । यस्मितिदमपितिष्टतीति ।
स व॑राही रूपं कृतवोपन्यमजत्‌ । स टथि-
वीमध ओंच्छत्‌ । तस्यां उपहयोदंमजत्र ।
तत्ुष्करपर्णैऽप्रथयत्‌ । यद्प्रथयत्‌ (६) । तर
धिम्ये णरथिवितम्‌। अमृद्रा इदमिति । तद्रभ्ये
भूमित्वम्‌ तां दिशोऽनु वातः सर्म॑वहत्‌ । ताः
ररकैराभिरद<हत्‌ । शं वे नोऽभूदिति । तच्छ-
कराणा सर्करखम्‌ । यहराहविहतः संभारो
भर्वति । अस्यामेवारम्बट्‌कारमभिमापत्ते ।
राकैरा भवन्ति धृयें (७) । अपं शेखाय॑, इति ।
श्दभिदानीं दश्यमानं गिरिनवीसमुद्रादिके "त मतुप्यगवादिकं जङ्गम च

सटः पूरवमीद्शं नाऽऽसीत्‌ । किं तु सद्टिलरूपमासीन्‌। “पल गतो" ओणादिक्‌
शच । इदं दृश्यमानं जगत्सकिलं कारणेन संगतमविभागापन्नम्‌ । यद्रा (शमे वै

शोकाः सरिरम्‌"" एति श्रुतेः सरिरश्ब्देन टोकरा उच्यन्ते रलयोरमेदात्सलि-

| १ग. चलिठिंपः।

प्रपा १अनु ०९] दृष्णयजुर्ैदीयं तै्तिरीयत्राद्यणम्‌ । .१९

खरूपमासीत्त्राप्याप एव न तु मूमिखरूपम्‌। तदानीं परजापतिस्तेन सिसक्षित- `
जगनिमित्तेनाश्राम्यत्‌ । पयालोचनरूपं तपोऽदुरुत । कथं नामेदं सर्वे जगद्धवे
दिति विचायं तस्य सिस्य मध्ये दीर्धनाछाग्रेऽस्थितमेकं पञ्मपजमप-
श्यत्‌ । तच दृष्टा मनस्येवमतकयत्‌ । यस्पिन्नाधार इदं सनां पञ्चपत्रमधि
भिद तिति तद्रस्तु किचिदधस्तादस्तयेषेति तफेयिता च स प्रनापति-
वराहो भूत्वा तदीयं रूपं च सम्यक्त्वा तस्य पद्यपत्रनारस्य समीपे जल-
मध्ये निमग्रोऽभत्‌ । मप्रघासावधस्तादूयि भाप्तवात्‌ | तस्या भूमेः सकाशा-
क्कियतीमप्याद्रौ मृदं स्वरदप्रया प्रथकलयय सलिलस्योपर्युन्मज्नं कृतवान्‌ ।
तच मृद्‌पं तस्मिन्पष्करपण मरसारितवान्‌ । यस्मादियं मृत्तिका मरथिता तस्मा-
स्पृथिवीनाम संपन्नम्‌ । ततः संतुष्ट इदं स्थावरजङ्गमाधारभूतं वस्त्वभूदि-
त्युवाच । ततो भवतीति व्युत्पत्या भ्रूमिनाम सेपन्नम्‌ । तामाद्रा भ्रमिमनु-
छ्य शोपयितु चतस्रो दिशोऽप्यनु प्रजापतिसंकर्पाद्रायुः स प्रहतः ।
शुष्यन्त तां भ्रमि स प्रजापतिः शकंराभिः शुदरपाषाणेददी चकार । कृत्वा
च नोऽस्पाक्र ज्ञे सुखमभरदित्युवाच । तस्मात्कारणाच्छं सुखं कृतमाभिरिति
व्युत्प्या शफेरेति नाम संपन्नम्‌ । यस्मादराहेणाऽऽनीताया मृद इदो
हिमा तस्माद्रराहंण भमा विहतं खनितमस्यां मत्स्वरूपं सभरणांयम्‌ । तथा
सल्यस्यां भम्यामेव वयथ्यं यथा न भवाति तथाऽग्निमाधत्ते । यस्माच्छ
कराभिभेमिरदीकरता तस्मादत्रापि धये दाल्याय शकराः प्रक्षेप्न्या; । अथां
अपि च हत्वाय सुखसिद्धये शकरा; कायाः ।
अय सप्रमरं संभारं विधत्त-

सरेता अथिराधेय इत्याहः । जपा वर-
णस्य पत्न॑य आसन्‌ । ता जथिरभ्यध्या-
यत्‌ । ताः सम॑भवन । तस्य रेतः पराभ
पतत्‌ । तद्धिर॑ण्यमभवत्‌ । यदिरण्यमु-
पास्यति । सरेतसमेवायिमाधत्ते, इति।

या अब्देवता बरणस्य भायोस्ता;ः कायुकोऽभिष्योत्वा सनागं कृतवान्‌ ।
तदानीं व्यग्रस्य तस्य रेतो भमो पतित्वा दिरण्यमभूत्‌ । अताऽतर दरण्य
प्रक्षिपते सति सरेतस्कोऽभिरादितां भवात ।
क १. "त्वाऽस्य।

२० श्ीमत्सायणाचार्यविरचितभाप्यसमेतम्‌-- (प्रभमकाण्डे-
एतस्य दिरण्यस्य प्रक्षपस्थानं विधत्ते-

पुरूष इश्व स्वाद्रतसा बमत्सत इत्यु

(८ )। उत्तरत उपास्यत्यबाभरसा्यः इति ।

रक्वा इति निपातत्रयं भिरित्वा प्रसिद्धिमाचष्े । रोके सर्वोऽपि पुरुषः
स्वकीयं रेतो हस्तेन स्प नगप्सते । तदेततपरसिद्धपिलययमिज्ञा आहुः । तस्माद

५ ^>
ॐ, क

जािस्थापनप्रदेशं विहायोत्तरस्मिन्पाश्वं हिरण्य प्रक्षिपेत्‌। तचावीत्सायं संपद्यते ।
यदुक्तं सूत्रकारेण--“द्रेष्याय रजतं प्रयच्छति इति । तदिदं विधत्ते-
जति प्रयच्छति । आत्तिमेवातिप्रयच्छति । इति।
देवयजने प्रक्षिप सुबणमतिक्रस्यान्यद्रनतं पयच्छेत्‌ । तथा सति स्वरात्मानः
सतिक्रम्यान्यस्मे द्वेष्याय स्वकीयामाति दत्तवान्भवति।

तदेवं पाथिवाः संभारा विहिताः । अथ वानस्पत्येषु सप्रसु संभारेषु प्रथमं
संभारं पिधत्ते--

िदवेभ्यो निरायत । अश्वो रूपे कृवा ।
साऽश्वत्थं सरवत्सरमातिषएत्‌ । तद्श्रव्थस्याश्वस्थ-
म्‌ । यदाश्वत्यः संभारो सव॑ति । यदेवास्य
तत्र न्यक्तम्‌ । तदृवावरुन्द्रे (९), इति।

कदाचिद भिदेषेभ्योऽपक्रम्या्ो भूत्वा तदीय सूपः स्वस्य करत्वाऽश्वत्थ-
एते निरूढः संबत्सरमाजमतिषएत्‌ । अश्वस्तिषत्यस्मिनिति व्युत्पच्या तस्य क्ष
स्याश्वत्यनाम संपन्नम्‌ । तस्माद श्चत्थसंभारेण तत्र निूढमप्रेस्तेनः प्राति ।

# ^

हताय समार वधत्त-
द्वा वा ऊनं व्यभजन्त । ततं उदुम्बर उद
तिष्टत । ऊग्वा उदुम्बरः । यदौदुम्बर
सभारो भवते । उजंमेवावसन्दरे › इति,

१ क. “पं सम्यक्त्वा ! २ ख. ग. निगद

प्रपा! अनु०३] ष्णयञ्रवेदीयं तेत्तिरीयत्राह्यणम्‌ । २१
देवाः सरवे कदाचिदेकन्रोपविश्यान्नरसं विभक्तवन्तस्तदा तस्मिन्ट्याने पति-
तादनरसादुद्म्बरषक्न उदतिषत्‌ । तस्माद नरसस्येवोदुम्बरत्वात्तत्संभारेणान्नरसं
प्रामरोर्येव ।
अथ तृतीयं संभारं व्रिधत्ते-
तृतीयस्यामितो दिवि सोम॑ जापीद्‌। तं ग।यञया-
हरत्‌ । तस्य पणमाच्छदयत । ततणाऽभ्वत्‌ ।
तत्पणस्य पणघ्वस्‌ ( १०) । यस्य पणमयः
सभारो भवति । सोमपीथमेवावंरुन्द, इति ।

इतो भरदोकादारभ्य गणनायामन्तरिक्षमतिक्रम्य परतो वर्तमाना या
द्ौस्ततीया तस्यां सोमबद्धी स्थिता । तं च सोमं गायत्री देवता त्रैः सोम-
रक्षकः सह्‌ युद्धं तरा समाहरत्‌ । अयं च छत्तान्तः “(कद्रू वै सुपणा च
इत्यनुवाके प्रपञ्चितः | सष्टसा समानीयमानस्य तस्य सोमस्येकं पर्ण छिन

सद्धमां पतित्वा पठाशवृक्षोऽभवत्‌ । पणेजन्यत्वात्तस्य वृक्षस्य पणेनाम सप-
नम्‌ । सोमजन्यस्य तस्य संभरणेन सोमपानमेव पाति ।

पनरपि तमेव संभारं पर॑सति-
देवा वे वर्म्रवद्न्त। तत्पणं उपाशृणोत्‌ ।
सुश्रवा वे नामं1 यतणमयंः सभारो
भवेति । व्रह्मवचसमेवार्वरुन्द्रे , इति ।

देवाः कदाचिदेकान्ते परारशव्क्षच्छायायायुपविशह्य परस्मिन्ब्रह्मणि
संवादं तवन्तः । तत्सवं समोपे सथितः पटाशवृक्षोऽश्णोत्‌ । शोभनं वस्तु `
शतवानिति व्युत्पच्या सुश्रवा इति नाम संपन्नम्‌ । तस्मात्परं ब्रह्य श्तवतो
वृक्षस्य संभरणेन ब्रह्मवर्चसमेव भामति ।
अथ चतुय संभारं विधत्ते--
प्रज ति ग्ट ९। म ज 1 वभः _ धष
प्जार्पतिरय्ममदछनत । साजवमस मा षल्य

तीति । त शम्य।ऽशमयत्‌ (११ ) 1

>२ शरीमत्सायणाचार्याविरचितमाष्यसमेतम्‌- [ १ प्रथमकाण्डे
तच्छम्ये शमितम्‌। यच्छमीमयंः संभारो
भर्वति । शान्त्या अप्रदाहाय; इति।

(क

प्रजापतिरभि खषट्र मामयममः पमरघ्ष्यतीति भीतः शमीशाखया ज्वाटा-
मशमयत्‌ । शमयल्यनेनेति व्युत्पस्या शमीति नाम संपन्नम्‌ । अतस्तत्संभारः
पर्वं विद्यमानस्य दाहस्योपश्ान्त्ये, इतः परमदादहाय च संपद्यते ।
अथ पञ्चमं संभारं विधत्ते-- ॥
क ॥ विक । ॐ ञअ ॥
अथः हृष्टस्व पतः । कवकड्कृत भा ञअ। च्छत्‌ |
_: न < 1 ^ ि ^,
यदैकंड्कतः संभारो भव॑ति । भा एवारवरन्दे, इति ।
प्रजापतिना खृष्टोऽगनिस्त्वरया गच्छन्विकङकतवृक्षमपदयत्तदा तदीयं तेजो वृक्ं
प्रामोत्‌ । अतस्तत्संभारे सति भा एव दौीभिमेवावरुन्पे ।
अथ षष संभारं विधत्ते-
| अ ध | | = (न ~
सद्दया[ऽ्चराधय इत्याहुः । मस्ताऽद्धरायेम-
(त 1 य र्खि नू ।
तमयन्‌ । तस्यं त्‌] "तस्य्‌ ददयमाच्छन्द्च्‌ ।
(~ ॥ ब्‌ ष [ + ॥ ५
साञ्थानरभवत्‌। यद्यानहतस्य क्षस्य समारा

1 1 1 क र भ २
भवात । सहृद्यमवाभ्यमार्धत्ते (१२); इति ।
उपा अभवन्नभवद्वल्मीकेश्रामयद्प्र॑पयद्त्य' वीमत्तत इत्याहू रुन्द्धे पणत्वम्‌ -
रमयदच्छिन्दभ्ख्ीणिं च॥३॥
(५ ज 0, ~< रीयना न ¢.
ईइ।१ कूष्णयजवेदायतेत्तिरीयवाह्यणे प्रथमकाण्डे
म्रथमप्रपाठके तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३ ॥
, मरुतः कद्ाचिद्भ्िना सहं विरोधे सति तमभरिमद्धिरतमयन्छानिं भापयन्‌ ।
तां नण्डिनस्याभ्रहंदयमाच्छिन्दन्‌ । तस्य हद यमशनिरूपेणोद भूत्‌ । तस्मा-
द्शानहतस्य वक्षस्य संभारेण सहूदयोऽभिराहितो भवति ॥
इति श्रीमत््रायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थभरकारे कृप्णयञ्वदीयतेत्िरीय-
बराह्यणमाष्ये प्रथमकाण्डे प्रथमप्रपाठके तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३ ॥

१क, ख, "८ निःदाक्तस्याः । `

परपा० १अवु०४] दृष्णयसुर्वेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । २६
अथ चतुर्थोऽनुवाकः ।
दृतीये देवयजनदेशे भ्ेषव्याः संभारा उक्ताः। अथ चतुरे तैः संभरैर्ु्त-
प्वायतनेपु वहव्याधानमभिषधीयते। यदुक्तं सूज्रकारेण--श्राचीनमरवणं देवयन-
नयुद्धलय तस्मिक्नदीचीनवश््ञ < शरणं करोति तस्याग्रेण मध्यमं व्शं गार्हपल्याय-
तनं भवति तस्मात्माचीनमषटासु प्रक्रमेषु ब्राद्यणस्याऽऽहवनीयायतनमेकादशस
राजन्यस्य द्वादशसु वेद्यस्य चतुवि शल्यामपरिमिते वा यावता वा चश्चुषा मन्यते
तस्मान्नातिदूरमाधेय इति सर्वेषामविशेषेण श्रूयते" इति। तजेकं पक्षं विधत्ते-
श १ त्‌ [९ 1 घ । |
दादशसु किक्रामेष्वमनिमार्दधीत। दादश मार्माः
= | (पा ~ र । +
संवरसरः । संवत्सरदिवेनंमवरुध्या ऽऽधते, इति ।
विक्रामः मक्रमः। स च द्विषद्‌ । तथा चोक्तम्‌ू--““रक्रमो द्विपदस्िपदो बा"?
शति। गाहपल्याद्रादश्चस विक्रामेषु समाप्रेष्वाहवनी यायतनं इत्वा तजाधिमाद-
ध्यात्‌) संख्यासाम्येन मासद्रारा सवस्सरवलादेनमभ्चिमवरुभ्याऽऽधानं कृतवान्‌ ।
पक्षान्तरं विषत्ते-
॥ ॥ @ _ = धी ॥ ~ ॥
यदह दशु वक्रामव्वादयात । पर
(क ). धी 1 ^~6 ~ |
मतमवरूवात । चद्ानामत जाद
क | (र ३ (|
पात । इयट्दादराकक्रामारं इति ।
~} = शद, 1 ® ® + (अ वु
पारामत चवापारामत चावहः इति ।
द्रादशस् विक्रामेष्वाधाने सति देशस्य पादेन परिमितत्वात्फल्मपि परि
मितमेव भवति । तस्माईेशो न पादेन परिमातव्यः । कितु चक्षषा दृष्ट्रा प्राये-
णेतावान्देशो दादशषविक्रामः सभवतीति निलय तजाऽऽ्दधीत । एवं सति
पादेन परिमितत्वाभावात्परिमितदोषोऽपि न्‌ भविष्यति । चष्ुषा परिमितः
त्वात्तदीयगुणश्च भविष्यति । चाक्ुपनिश्चयद्योतनाया तिः ।
इममेव पक्षं पुनः परसति--
॥ > भ्व | 2 क * | ४ (क्य
अनृतं वे वाचा वदति । अनृतं मन॑सा ध्यायति
१ १ ८ 1
(१) । च्व सयस्‌ । अद्रा रागरत्याह्‌ । अव्‌-

१ कृ. ग. भवाति ।

९४ श्रीमत्सायणाचायेषिरचितभाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्ड

शमिति । तत्सयम्‌ । यश्चक्च्निमिते

भनिमाधत्ते । सस्य एवेनमाधंतते › इति!

वाञ्नसयोर दतविषयत्वमपि क चिदृष्टम्‌ । चक्चस्त॒ परोवतिवस्तुने याथारम्य-
मेव परयतीति तत्स्य स्वरूपम्‌ । अत एव खाफेऽपि दूरदेश्टत्तान्तं परुषमुखा-
द्‌ाफण्ये कि त्वमेव दृष्टवातुत श्रतवानसीरयेवं सलयत्वनिश्वयाय पृच्छनि
विराचाथा दति; । सोऽप्यहमेव दष्टवानस्मीति यदा व्रते तदा तत्सत्यमिति
निधिन्वन्ति । तस्माचक्रुनिमितस्य सलययसास्सलयदेशेऽध्रिराहितो भवति । यस्च

लाके शुक्तिरजतादिदशनं तच काचकामखादिदोपक्रतमिति न कदाचिदप
चक्षुः स्यं व्यभिचरति ।

इदानीं प्रसङ्गादाहिताभेः कंचिद्धर्म दशेयति--
` तस्मादाहितायिनानृते वदेत्‌ । नास्यं ब्राह्मणोऽ-
ना[श्वान्णरह वसेत्‌ । सये हयस्यायिराहिंतः? इति ।
यस्माचक्षानमितत्वेन सलयभरते देशेऽयममनिरादितस्तस्मादाहिताभिः सल-
मेव वदेत्‌ । न त्वतम्‌ । सलागरतयोरेकत्र विरोधात्‌ । ग्रदस्थस्य गे वाद्य

णस्यानश्चता या निवासः साऽप्यसतसमानः ) तस्मात्तं बाह्यणं भाजयदव |
देशविशेषं विधाय कारविशेषं विधत्त-

= (= न्द, ®. ॥ ञ । ॥
जग्रया वं रात्रः (२) अग्मेयाः पशवः रन्द्र
. ~ 10. ध [क प श्रू | नेव | 1
महः । ` नक्तं ग्राहपव्यमाद्वाति । पश्चूनेवार्व
हि । [र श. ०. य्‌ | र्‌ क ति |
रुन्धे । दवाऽऽहवनीयम्‌ । इन्द्रयमेवावरुन्द;, इति
रातावघ्रः प्काजाधिक्याद्राजरिराभेयी । एतचाधिदहोत्रवाद्यण प्रनोपपादि-
तमू-- “अग्रि वावाऽऽदित्यः सायं भव्रिशषति तस्मादग्िदटररान्क्तं दद्य" इति
-अर्थः पटमदत्वात्पगूनामाम्ेयत्वम्‌ । एतचान््युपस्यानव्राह्मणे देवरभिदहितम्‌--
ईममवाभ स्तवाम स नः स्तुतः पदरन्पुनदांस्यतीति । तऽभिपस्तव्रन्म एभ्यः

स्तुतो रानिया अध्यहरभिपशूनिरार्जत्‌"" इति । ए्रमिन्द्रस्यादःसवन्धो बाद्म-

णान्तराद्रष्टव्यः । तस्माद्रा्रौ गाहैपलयाधानेन परन्ति । अहन्यादवनी
याधानेनेन्धियं प्रामोति ।
~~~

णामि सया ९.००१
11 1/1

१ग. याध्ममे }२क. भवंटः । ३ ख. नन्तरे द्रष्टः ।

भषा० १अबु ०४.। कृष्णयञ्ु रीयत्राह्यणम्‌ । २९६
अहन्यपि विशेषं विधत्ते-
जधादिते सूपं जाहवनीयमादधाति । एतस्मिन्वै

ख]के प्रजापतिः प्रजा अंनत । प्रजा ए तथज॑मान

रजते । अथो मतं चेव भविष्यचावरईन्द्रे (३), शति ।

रक यतेऽवगम्यत इति व्युत्पच्या लोकञ्चब्दः कार्परः । अर्घोदयक्षाञे
भजनानां सषटत्वा्त्राऽऽधानं प्रजार्थं भवति । अपि चोदयस्यासंपूर्णतराद्भ-
तमतीतं रा्िरूपं च भविषप्यदागाम्यहशरत्यभयं भाप भवति ।

अथाऽऽधातव्यानामग्रीनां क्रमं निर्णेतुमाहवनीयस्य भाथम्यं निराचषे-

इडा वे मानवी य॑न्नानूकाशिन्यौसीत्‌ । साऽशं

णोत । असुरा अगिमादुधत इति। तदगच्छत्‌ ।
त जहवनीयमग्र जादेधत। जथ गाहेपयम्‌ ।
जथन्वाहार्यपच॑नम्‌। साञ्रवीत्‌ । प्रतीच्येषा ^
श्रीरगात्‌ । अद्रा मूत्वा परीभविष्यन्तीतिं
( £ )। यस्थेवमधिराधीयतं । प्रतीच्यंस्य

श्रीरेति । भद्रौ भ्रूलवा पराभवति › इति।

षडा नाम गोरूपा काचिदवता । सा च मनसंबन्धिनी । तत्सवन्धश्
मानवी घृतपदी मेतरावरूणीतीडोपाषानस्य ब्राद्यणे स्पष्टमाञ्नातः- “मानवी
त्याह मरु्चतामग्रेऽपर्यत्‌"" इति । सा चेडा यङ्गातूकारिनी यज्षत्वपरकाश्चन
समथाऽऽसीत्‌ । सा कदाचिद सराणामग्न्याधानवार्ता शला दरष्टुं गता । षट
मनोः पान्बं समागययेवगुवाच-- “असुराः परथमं पूवदि गवस्थितमाहवनीयमाधाय
ततः पञ्चिमदिगवस्थिततं गादहैपत्यमाधाय दक्षिणदिगवस्थितमन्वादहायैपचरनं
चाऽऽदितवन्तः । तथा चाऽऽधानसुकरतेन कंचित्कालं धनिका भृत्वा पश्चा
द्विना पराप्स्यन्ति । एतेषां पथिमाभिगुखतेन पटत्तत्वादेषां श्रीरपि परतीची
भतिक्रूखगमना सती तेभ्योऽसुरेभ्यो निवतिष्यते' इति । अतोऽसुरवदिदा-
नींतनस्याऽऽदहिताभेरप्यन्ते पराभवो भवति ।

१ ख. ग, माहितवन्तः । सनन्तरं दाक्षिणाभिम्‌ । तथा ।

२६ श्रीपत्सायणाचा्यविरचितभाष्यसमेतम्रू-- [१ प्रथमकाण्ड
अथान्वाहार्यपचनस्य प्राथम्यं निराचष्टे |
साऽशृणोत्‌ । देवा जग्मिमाईधत इतिं । तद-
गच्छत्‌ । तेऽन्वाहार्यपचनमग्र जादंधत । जथ
गाहपलयम्‌ । अथा ऽऽहवनीयम्‌ । साऽ्रवीत्‌4))
प्राच्य॑षार श्रीरगाद्‌ । भद्रा भूखा संवे खोक
मेंष्यन्ति । प्रजां तु न व्यन्त इतिं । यस्थव-
मयिरांधीयतें । प्राच्धस्य श्रीरेति । भद्र भूता
सवग खोकमेति । प्रजां तुन विन्दतेः इति।

पर्मवन्याख्येयम्‌ ! अत्र गारहपल्यादूरध्वं पभराद्धखपततर्देवानां श्रीरपि भराची
प्रत्ता । परकष्टं पुवेदिगव स्थितं स्वगंपश्चति गच्छतीति प्राची । तस्मादेवानां
स्वगभाकिभंविष्यति फं त परजादेतोगोहैपत्यस्य पूवेमाधानाभावात्नां
छप्स्यन्ते एवं तादगाधानकतंरि यनमानेऽपि दरष्व्यम्‌ ।
अथ मार्हपलयस्य पराथस्यं विषत्ते-
1. € १ थ ५4 कि
साज्र॑वीदिडा मनुम्‌ । तथा वा षहँ तवाि-
® | ® ज, ९

माधास्यामे । यथा प्र प्रजया पश्चभिमिश्नज-
नेष्ये (£ )) प्रत्यस्मिह्ाके स्थस्य |

® ^> |

जभि सवग रोकं जेष्यसीति । गाहपत्यमग्र
आर्दधात्‌ । गाहपस्ये वा अनुं प्रजाः पशव
प्रजायन्ते । गाह॑पसयेनेवास्म प्रजां पशुना
नयत्‌ । जथान्वाहार्यपर्चनम्‌। तियंडद्वि वा
जये रोकः । अस्मिनरव तेन॑ लेके प्रय॑तिष्व्‌ ।

अथाऽऽहवनीर्यम्‌ । तेनैव सुवं दोकमभ्न-

म्पा० १अन्‌ ०४] दृष्णयज्रेदीयं तैततिसीयत्राह्णम्‌ । २७
यत्‌ (७ )। यस्यैवमधिरांधीयत । प्र प्रनयां

5 0.59 थुनेजौ अ 9 क 1, ®
पमामथुनजायते । प्रयस्मं्टोके तिति ।
(त 1 „र क क 1 ध [ष्य >
जभि सवशे रोकं जयति, इति।
गारैपल्यस्य मनापटुस्वामितवात्तस्य प्रथमाधानेन तसिः | गा्हैपलयस्य
दक्षिणभागे स्थितो योऽयमन्वाहाथपचनस्तस्य तिक्तेन , वतेमानस्पोरध्व-
गमनाभावेन मुष्यरोकसदशत्वात्तदाधानेन ममुष्यलोके पतिष्ठा तत उ४१-
माहवनोयाधानाय भ्राङ्युखपषत्तेः स्वगस्य च परातित्वात्तत्मा्िः ।
अथाधिकारिभेदेनाऽऽघानमच्रविरेषान्विधत्ते-

1. ® =

यस्य॒ वा अर्यथादेवतमधिरधीयते । ज देव-
ताभ्यो हश्यते । पापीयान्मवति। यस्यं यथा-
देवतम्‌ । न देवताभ्य जा दश्यते । वसीया-
नभवति । मृगणा लाऽङ्गिरसां व्रतपते ्रतेनाऽऽ-
दधामीति भरगवङ्गिरसामाद॑ध्याव्‌ । जादि
यानां खा देवानं व्रतपते व्रतेनाऽऽद॑धामी-
यन्यासां ब्राह्मणीनां प्रजानाम्‌ । वरणस्य ला
राज्ञो व्रतपते व्रतेनाऽऽदधामीति र्गः । `
इन्द्रस्य सेन्द्रियं तरतपते व्रतेनाऽऽदधामीति
राजन्थस्य । मनेस्वा ग्रामण्यो व्रतपते व्रते-
नाऽऽद्धामीति वैश्य॑स्य । ऋभूणां चां देवानौं
व्रतपते व्रतेनाऽऽद्धामीतिं रथकारस्यं। यथा-
देवतमथ्निराधीयते । न देवताभ्य आ्रश्यते |

पि पि

१ कृ, “तितिषटत्ति ! तः ।

२८ श्रीमत्तायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्ू-- [प्रथमकाण्डे-

वृसीधान्भवति ( ८ ); इति ।

ध्यायति रा्िशवाव॑रु्दधे मविष्यन्तील्य॑नवी जनिप्यंसेऽजयद्रस्ीयान्भवति नवं च ॥

इति छष्णयञुर्वेदीयतैत्तिरीयवाह्यणे प्रथमकाण्डे प्रथमप्र-
पाठके चतुर्थोऽनुवाकः ॥ ४ ॥

यस्य परुषस्य याऽभिमानिनी देवता तामनातेक्रम्याऽऽधान तस्य पुरू
पस्य यथादेवतमित्यच्यते । तदतिक्रमे सति देवताद्रोहो दारिद्र च
भवति अनतिक्रमे त देवताप्रसादो पनसंपत्तिश्च भवति । ये मनुप्या भगु
गो्ोत्न्ना ये चाङ्गियेगो्ोतपन्नास्तेषायुमयेषां तत्मतिपादकेन भ्रगृणामिति
त्रेणाऽऽधानम्‌ 1 हे व्रतपते कमेस्वाभिन्गरे भ्रगणामङ्गिरसां च संबन्धिना
व्रतेन कमेविरेषेण निमित्तभूतेन त्वामादधामीदाऽऽयतने स्थापयामीति
मन्नाथः । एवयरत्तरत्रापि योज्यम्‌ । गोतरान्तरगतानां ब्राद्यणानामादिदया
एव देवताः । अभिषिक्तस्य रान्न वरुणो देवता । इतरस्य क्षत्रियस्यन्द्रो
देवता । इन्दियेण वरतेनेन्द्रियाभिषटद्धिरैतुना कमणेलयथः } वर्यस्य ग्राम
निवाहको मनर्देवता । रथकारोऽतुखोमजः; सकीणजाति; । तस्य ऋभवां
देवता । एतेमेन्रैयथादेवततमाधानं संपद्यते ।

अत्र मीमांसा । षष्ठाप्यायस्य भ्रथमपाद्‌ चिन्तितम्‌ ।

“विप्रादिरेव रथकृदन्यो वाऽऽद्योऽस्तु यांगतः ।
रूढेवर्णान्तरं तस्याऽऽधाने वप॑तुरूच्यतेः" ॥

आधाने श्रयते--“ वषास रथकार आदधीत '‡ इति } तत्र रथं करोतीति
व्युत्पस्या जेवणिको रथकार इति चेत्‌ । मवम्‌ । संकीणजातिविशेपे रूढत्वात्‌ ।
वैश्यायां प्षन्नियादुत्पननो मादिष्यः । दृद्रायां वैर्यादुत्पन्ना करिणी तस्यां
करिण्यां मारिष्यादुत्पन्नो रथकारः । तथा च याज्ञवल्क्यः

““मादिष्येण करिण्यां तु रथकारः प्रजायते ' इति ।
तस्य च रथकारस्याऽऽधानकालो वपतुः ॥

{भन

इति श्रीमत्सायणाचायैविरचिते माधवीये वेदाथप्रकारो कृप्णयनुवैदीयौत्तिरीय-
ब्राह्मणभाप्य व्रथमकराण्ड ग्रथमपाठकं चतुथ[उनुतराक £ |

परपा° १अनु ०९] दृष्णयजु्वेदीयं तेत्तिरीयब्राह्मणम्‌ । २९

अथ पश्मोऽनुबाकः ।

चतुथे जयाणामाहवनीयादीनामाधानमुक्तम््‌ । पञ्चमे तत्रैव कंचिद्विरषं
पवमानष्टवींपि चाभिदधाति । तत्राऽऽदौ व्याहूतिमत्रान्िधत्ते--
प्रनापतिवाचः सत्यमपश्यत्‌ । तेनायिमाधंत्त ।
तेन वे स ओघो । मूरभुवः सुवरिर्यौह । एतद
वाचः स॒त्यम्‌ । य एतेनाभिमापत्ते । ऊभरो-
स्येव । अथो स॒द्यप्रा्युरेवभंवति। जथो य एवं
विदान॑भिचरति ¦ स्त्णुत एवेन॑म्‌ ( १) › इति।
वाच; संवन्धि यत्सलयमव्यभाविफलसापनं मच्ररूपं तच्छास्नुखेन(ण)
दष्टा मजापतिस्तेनाभिमाधाय समृद्धोऽभूत्‌ । कि तत्सत्यमिति पृच्छ््यः
रिष्येभ्यो भूमुवः सुवरिति मच्र्वरूपं भाह । एतस्य वाकसंबन्िसल्यत्वादे.-
` तेनासिमादधानः समृद्धो भवति । अपि चासौ सलयमागुभेवत्येव । अकर्ष-
णादयते व्याप्यततेऽभिमतमनेनेति भ्राञ्रूः पराक्रमः । स्यः कदाचिदप्यविसं-
वादी पाः । अपि चैवे व्याहृतिमहिमानं विदराञ्च्रुं मारयितुमभिचरननेनं
दिनस्त्येव ।
सामर्थ्यदर्शनेन व्याहुतित्रयं परशेसति-- + ॥
भ्रिर्यांह । प्रजा एव तद्यजमानः छजते ।
मुव इत्याह । अस्मित्ैव छोके प्रतितिष्ठति ।
सुवरिस्याह । सुवे एव कं प्रतितिष्ठति? इति ।
योऽयं भ॒रिति मव्रमचारयलयसौ तन्मच्रसामर्येन प्रजाः पुजपोत्रादिका
उत्पादयति । एवमुत्तरयोरपि योञ्यम्‌ । _
सामान्येन विरहितं व्याहृतित्रय पुनविशेपाकारेण विधत्ते--
भ्रिमि | क्षर रि ध्‌ (क 1 क
जिभिरक्षरेगादेपयमादधाति । अर्थ इमे
लोकाः । एष्वेवेनं केषु प्रतिटितमातते ।

1
१ क. पुत्रादिकानुत्पा ।

पोतन

३० शीमत्सायणाचार्थविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

स्वः पञ्चभिराहवनीयम्‌ ( २) । एवर्गाय वा

एष ट करायाऽऽवायतं । यदाहवनायः । सुषम्‌
एवारस्म छक वाचः सत्य स्वमाप्रातः, इति।
भूव इत्येतानि बरीण्यक्षराणि तैराधीयमानसिसाम्याद्वोकतरये परतिष्ठि
तोऽगिराहितो भवति । भभुवः सुवरिति पश्चक्षराणे तेराधीवमानस्याऽऽ
ह्वनायस्य स्वगाोश्रयत्वात्सगे वाक्सवन्ि दइत्छं सलयमस्मे भाञ्रोति |
अथ तत्रयं पञ्चके च मित्वा प्रष॑सति-

मिमिगराहपयमादधाति । पञ्चभिराहवनीयम्‌ ।
अष संप्न्ते । अष्टाक्षरा गायत्री । गाय

तराञप्चः। यावनवाप्रेः । तमाधत्ते (३);
अश्रमुखजत्वेन गायत्रं संवन्धित्वम्‌ ।
यदुक्तं सूत्रकारेण--“गाहैषलये प्रणय नीयमाषत्यमिध्ममादीपयति सिक
ताश्ोपयमनीरूपकसपयते तमुधच्छति'" इति । तदेतद्विषत्ते-- `

प्रजापतिः प्रजा अंनत । ता अ॑स्मात्सृष्टः
परचीरायन्‌ । ताभ्यो ग्योतिर्द॑गरहमतर ।
त ज्योतिः पश्यन्तीः प्रा जभिसमावेर्तन्त ।

ह क 1... 2 (1 क
उपरीवाभिमुद्रहीयादुद्ररं । भ्ये|तिरेव
~, रज 1 १.
पर्यन्ता; प्रजा यजमानमभिसमावरतन्ते, इति ।
भनापातना खष्टाः नाः प्राच्यः पुनरावृत्तिरहिता यदा गतास्तदा पजा
उनस्ताभ्या उ्यातिरुदशहवात्‌ । अन्धकारे पलायमानानां भजनानां दरशन
कंचिदीपमूध्वं धतवान्‌ । ता भरना ज्योतिर्शष्रा तं प्रनापतिमभिरुक्षय समा-
वाः । जतो गादपल्यादाहवनीयं मलभिगुद्धरनष्ममेव ग्रहीयान्न स्वधो धारयेत्‌।
चेन सवो; मजा ज्योति; पदयन्त्यो यजमानं भत्यावरईन्ते।

द ------ व न पख.म पायतवाः । > क. अरयाऽत्ताः।! `

प्पा० १अनु०९] छृष्णयञ्वेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ` ३१
पङुक्त सूजकारण--भ्राचोऽश्वमथमा अभिपवतरनन्ति"” इति। तदेतद्विधत्ते--
प्रनापतेरक्ष्यश्रयत्‌ः। तत्परापतत्‌ । तदन्रे[ऽभ-
पत्‌ । तद्श्वस्याश्रतम्‌ (¢) । एष वे प्रनाषतिः।
यदपरः । प्राजपत्योऽश्वः । यदश्वं पुरस्तात्र-
यात। स्वमेव चक्षुः परश्यन्प्रना्तिरनदेति, इति ।

एरा कदाचित्मनापतेरक्षिगोलकं केनापि व्याधिनोच्छूनं भूत्वा भमौ पतितं
सद श्वरूपणाद्‌भ्रत्‌ । अन्वयद्यमिति व्युत्पच्या तस्याश्वनाम संपन्नम्‌ । अग्निश्च
भजापतिचृष्त्वासजापातिरव । अश्वश्वोक्तरीत्या भाजापत्यः | तस्मादादवनीयं
मति गच्छन्नशवं पुरस्तान्नयेत्‌ । तथा सति खकीयमेव चश्चः पश्यन्भमरजापतिरू-
पोऽथिरनगच्छति ।

पएतद्‌वाश्वस्य परोगमनं पनः पर्ञसति-
वज्री वा एषः । यदर्ः । यदश्वं पुरस्ता
यातं । जातानेव भ्रातृव्यान्प्रण॑दते, इति ।

वाजवछ्द्ं शदुविनाशहैतुत्वाद्‌ नो वजी । स च पुरस्तान्नीयमानो यन-
मानस्य पूर्मुत्पन्नान्धातृव्यान्वनाश्यति । वजरसमानदन्तोपेतखाद्राऽस्य वजि
त्वम्‌ । एतद्‌ वाभिमलयानिव्राह्मणे समान्नातपरू-““वजी वा एष यदभ्बो दद्धि-
रन्यतादद्ध्यो भ्रयान्‌"” इति ।

आहवनीयपयन्तं नीतस्याश्वस्य तेनैव पथा पनराष्टनति विधत्त

उनराक्तयति (५) । जनिष्यमाणानेव प्रतिनुदते › इति

आहवनीयाद्पुनराृच्या भविष्यतः साधून्मतिवघ्राति ।
यदुक्तं सूनकरेण--"ूवेवाडभ्वो भवतिः" इति । तदिदं विधत्ते
न्याहवनीयो गार्हपस्यमकामयत । नि गाईपत्य
आहवनीयम्‌ । तो विभानं नाशंक्रोत्‌ । सोऽश्वः
एववाइमूतवा । प्राञ्च पूरवयुद॑वहत । तदपर्ववादः

३२ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [१पथमकाण्ड-

पूर्ववाटसम्‌ । यद्श्वं पुरस्तान्नयति । विभंक्तिसिनयौः

पा । अथौ नानावीर्यवेवेने डरुते (६ ) › इति।

पुरा दाचिदाहवनीयो गार्हपल्यं नितरामकामयत गारैपल्यधर्म धृतवानि-
त्यथः । गारैपत्यश्च नितरमाहवनीयधर्म धृतवान्‌ 1 ततस्ताबुभावभी संकीणे-
धूमतया प्रजापतिविभानं विभक्तं नाशक्रोत्‌ । ततस्तद्विभागाय स्वयं पूवेवा-
इवो भूत्वा धर्मसांकर्य परिहस्य पाश्च परण्देशनिवासयोग्यमाहवनीयं पूरवेमुदव- ,
इत्‌ । पूषदेशं दयदधत्य नीतवास्‌ । पूर्ववाडित्यश्वविशेषः । सेनामध्य इतरे- ;
भ्योऽ्वेभ्यः पूर्य वहतीति वा पू्स्मिन्वयस्यत्यन्तवार्य एव वहतीति वा पूवे-/
वाट्‌ । अतस्तादृशमन्वमन्र पुरस्तान्नयेत्‌ । तस्य च विभागक्षमत्वादेनयोरुन्योः
सैव पिभक्तिविभागः संपद्यते । पूषेदेशेऽवस्थित आहवनीयः पथिमदेशचेऽव-
स्थितो गार्हपत्य इति विभागः । अपि च धमंसांकयेपरिहारादेनाबुभावम्री
मिनवीर्यावेव करोति । पतनी संयाजहोमाधारत्वलक्षणं वीर्थं॑गादैपल्यस्येव ।
आग्रेयादिहविराधारत्वलक्षणमाहवनी यस्यैव ।

यदुक्त सूचरकारेण--““न कर्णदघ्रमल्युद्ह्नाति"" इति । तदिदं विधत्ते-
| ॥ €. ® = ० तः श (~
यदुपथुपरि धिरो हरेत । ;प्राणाचिच्छिन्याठ्‌ ।
| ˆ “म , = पाता, प |
धाञः दिर हरात्‌ । प्राणाना गरपवार्यः इति ।
| रस्तेनोडुत्याऽऽहवनीयं पति नीयमानमभरि शिर उपयैपरि शिरःसमीपव-
तिन्पध्वेभागे धृत्वा यदि हरे्तदा प्राणा विच्छिद्ेरन्‌ । अतः पराणरक्षणाय
शिरसः समीपर्वतिन्यधःपरदेशे धृत्वा नयेत्‌ ।
यदुक्तं॑सूत्रकारेण --““ जानुदघ्े धारयमाणस्तृतीयमध्वनोऽप्रि« हरति
नाभिद्त्रे ततीयमास्यदघ्रे तृतीयम्‌ "‡ इति । तदेतद ङ्गुल्याऽभिनयन्विधत्ते--

इयस्यगर हरति । अधेयत्यधेय॑ति । अयँ इमे
लोकाः। एष्वैवेनं छोकेषुप्रति्ठितमाधत्ते, इति ।
"नदघरे । एवं नाभिदघ्रास्यदघ्रयोरपि । |

प्वि"। २ क, "देशावस्थित आहवनीयः; पशविमदेशाव।

मरऽ्पा०१अतु०९] कृष्णयजुतवंदीयं तैत्तिरीयत्राद्यणम्‌ । ३
एतस्मादधिप्रणयनाप्प्मग्रेविभागं विधत्ते-
प्जापतिर्निमयृनत । सीऽकिभेय म धक्ष्य
तीति (७) । तस्य तेषा महिमानं व्धौहव्‌ ।
रन्त्या जपदाहाय । यत्रधाऽपनिरंधीय॑ते। महिमा-
न॑मेवास्य तद्व्यति । शान्त्या अप्रदाहाय, इति। `
अग्निं खटा तदीयदाहाद्विभ्यत्मनापतिस्तदीयसामर्थ्यं तरेधा व्यभजत्‌ ।
सोऽयं विभागो ज्वाखायाः शान्त्यै खविषये दाहाभावाय च संपन्नः । एवम-
जाऽऽपित्सुरपि गादेपत्याद््रेरकं मागमाहवनीयाथमपरं भागं दक्षिणाग्न्य्यं च
विभज्य शान्यथमपरदाहार्थं च त्रेधा कुर्यात्‌ ।
त्ाऽऽहवनी याथस्यमेरादवनीयायततनं मति नयनं बिधत्ते-
एनरर्वतयति । महिमानमेवास्य संदधाति, इति । `
विभागेन योऽरेमदिमा शान्तस्तं महिमानं पुनः संधातुं विभक्तममिमादव-
नीयायतने स्थापयेत्‌ ।
तत्र स्थापने केचिद्विरेषं द्विषत्ते--
पश्वा एषः । यद्वः । एष स्रः (८) ।
यदुभिः । यदश्व॑स्य पदैऽभनिमांद्ध्याव्‌ । सराय
पञ्चनपिदध्यात्‌ । अपञ्चु्ैनमानः स्याच्‌ । `
यत्ाऽक्रमयेद्‌ । जन॑वरुद्रा जस्य पर्र्षः स्युः|
पाश्चत अक्रमयत्‌ । यथाऽऽहितस्यभनेर्रा
अभ्यववतरन्‌ । अवरुद्वा जस्य पचो
भवन्ति । न स्रायापिंद्धाति (९ ) › इति।
अन्दं चिन्त्यते । पुरस्तादानीतमन्वं किमाहवनीयायतनमाक्रमयेन्न वेति ।

उभयमप्येतद नुपपन्नम्‌ । अन्वस्य पुतात्‌ । अपने; क्ररदेव॑तालाच । अश्वपद्‌-

१ ग. 'वच्वा' |
#

३४ श्रीमत्सायणाचार्यविरवितभाष्यसमेतम्‌-- [!प्रथमकाण्डे--

लान्ति परदेशेऽपनिस्थापने सति कृरदेवाय पशून्समपयेत्‌ । ततो यजमानः
पशुरदिदः स्यात्‌ । अनाक्रमणे तु यजमानस्य पशवो न संभवेयुः । अत उभ-
यदोपपरिहाराथमायतनस्य कस्मिं तमश्वमाक्रमयेत्‌ । स्वायतने स्थापि-
तस्य परज्वास्यमानस्यगरेरङ्गारा येन प्रकारेण तदश्वपदमभिरक्ष्य स्वत एव
प्रटृत्ता भवन्ति । तथा समीपवतिप्रदेशषमाक्रमयेत्‌ । एषं सदयङ्गाराणामश्वपदे
विष्ठत्वात्पशवोऽपि छभ्यन्ते । स्वयं बुद्धिपवकमश्वपदेऽग्ररपरतिषएठापनादग्रद्‌-
वाय पर्बोऽपि न सपपिता भवेयुः ¦
इत्थमाधानगतो विशेषो निरूपितः । अथ पवमानहवींषि विधत्त-

2९2 “~.

ज्रि हवाद्धष बनवपषाति । विराज स्व
विक्रान्तं य्जमानोऽतुविक्रमते, इति।
विशेषेण राजत इति विराडभिस्तस्य विक्रान्तं सामथ्येमनु यजमानोऽपि `
विक्रमते समर्थो भवति ।
सामान्येन विहितानां हिषां देवताविशेषानिधत्ते-
ज्ये पवमानाय । अद्ये पावकाय । अग्मये
शुचये । यद्ग्रये पव॑मानाय निर्वपति । पना-
पेवेन॑म्‌ । यद््रये पावकाय॑ । पूत एवासिमन्-
त्राय दधाति । यदय्रये शचये । व्रह्मवर्चस-
मेवास्मचुपरिशदधाति ( १० ), इति।
एनमाहवनीय धत्तेऽश्वत्वं वयति कुरुत इति' रुद्रौ दधाति यद्ये
रचय एकं च ॥
इति कृष्णयजुर्वैदीयतेत्तिरीयवाह्यणे प्रथमकाण्डे मथमम्रपाटके
पञ्चमोऽनुवाकः ॥ ५ ॥

पवमानः स्वय शुद्धः । पावकोऽन्यस्य शोधकः 1 शुचिदींप्यमानः । तन्न
भरथमन यनमानशुद्धिः । द्वितीयेनान्नपाप्निः । त्तीयेन फद्द्रयस्योपरिष्टाहदय- `
व्च्समातः । अत्र मामांसा । तृतीयाध्यायस्य षष्पादे चिन्तितम्‌-

१के.ख. नोचिः) रग नमस्यश्च ।

14

११० {अन्‌ ०९ दृष्णयज्दीयं तेत्तिरीयत्राद्यणमू । ३५
सस्ते पवमानेघ्ा बहौ सेन वषयः ।
वहा तत्पंस्कृते कायोथोदकस्यानसेधतः ॥
चाद्कः पवमानेष्टा न तां भापयितुं प्रथः
अनङ्गत्वष्वासाद्म्यामिष्टयस्तदसंस्ते" ॥
पवमानादीष्टिमिराहवनीयाचस्नयः संस्क्रियन्ते । संस्छरतेष्यधिहोचदर्शपर्ण
पसिादकऋत्वः. मृवतेन्ते । तथा सति विमताः पवमानेष्टयस्ताभिरिषिभिः
सस्रते वहा कतेन्या इष्टित्वादितरेष्िवतर्‌ । चोदकोऽप्येमे सल्यतुरदीतो
भवति । एताभिरिष्टिभिः संस्छते वहत प्रकत्यनुष्रानादिति भप व्रपः
यद्ाप पवमानद्टिविद्ृतिस्तथाऽपि चोदको न तस्यां पवमानेष्टौ तां पवमाने-
मातर्‌ ड पभवति । कृता भयाजादिवत्पवमानेष्टरङ्गखा भावात्‌ । किचैतस्या;
पवमानः सस्क्रृताभेप्तद्थ पवमानेश्ठन्तराङ्गीकारे तत्रापि तयेत्यनवस्थाया-
मिष्टिरिव न सिध्येत्‌ । तस्मात्ताभेरिष्टिभिरसंस्छृते बहौ पवमानेष्टयः कर्वव्या;
दशमाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम्‌--
“टुप्यते पवमानेष्टौ निवापः क्रियतेऽथवा ।
लुप्यते साधनाभावात्तेन पुख्यो न छप्यते"* |
आधानप्रकरणाश्नातायां पवमानेष्टौ निवीपसाधनं नास्ति । अभिहेचहवणी -
हि मृतो निवाोपसाधनं सा चाऽऽधानकाठे न संभवति । अश्निहोचस्याऽऽधा-
नात्तरकालानत्वेन तद्धामसराधनभरेतायास्तस्या अपि तथात्वादिति प्राप्ने बमः।
मुख्यो निवापस्तं पति गुणभ्रताऽभिदोच्रहवणी । न रि गुणकोपेन य॒रूयो रोष
महेति । करिंचाऽऽप्रानकाटे स्वरूपेगेवाविद्यमानाया अिहात्रहवण्याः साधनत्वं
वूरापेतम्‌ । ततः साधनाभावादिलयनुपन्यासः। तस्मानिकपो न लप्यते । पच-
माघ्यायस्य तृतीयपादे चिन्तितम्‌-
“आहिते पवमानेषटिसंस्कृते बाऽग्िदोजकम्‌ ।
आधानेनाधिनिप्पत्ेस्तन्माे कमं संभवेत्‌ ॥
आधानस्यानपेक्षस्य नाग्न्युत्पादकता मता ।
समुचितस्य हेतुत्वाकरमं स्यादिष्टिसंस्करते" ।
` अग्न्याधानादृष्वं विरम्न्य पवमानेष्टयः क्रियन्ते । द्ादशचस राच्रीप्व्त-
निवेपेदितीष्िटत्रिषानात्‌ । ताभ्यः पुरा द्वाद श्च दिनेष्वभिरोचलषेयम्‌ !
आधानमात्रेणाऽऽहवनीयाचपरेनिप्पन्नत्वादिति परप्े प्रेमः! आधानेन पच-
` मानष्टिनिरपेक्षेण नाऽऽहवनीयाय्भिरत्पवते । अन्यथा पवमान्यै.

पणेन ॥ 1 गाम १८७०१४ ५ तयामी मोमो मसज तान

१५ गृ. क्ा्ा ।

३६ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [१प्रथमकाण्डे-

प्रसङ्गाद्‌ । न च विकस्य; । आधानपुपनीग्य तस्मादुत्तरकाले विधानात्‌ ।
तत इष्टिभिः समुचिदैवाऽऽधानमन्नयुत्पादकमितीष्टिभिः संस्कृते वहो पशथा-
द्प्ि्ोत्ानुषटानम्‌ ॥ ध
इति श्रीमत्सायणाचार्धविरचिते माधवीये वेदारथप्रफाे कृष्णयुरवेदीयतेत्तिरीय-
ब्राह्मणयाप्ये प्रथमकाण्डे प्रथमप्रपाठके पञ्चमोऽनुवाकः ॥ 3 ॥

अथ षष्ठोऽनुवाकः ।

¶ ९९ ३ [कव्‌ ५ [र्‌ क [9३ ।
पञ्चमे पवमानदवीपि संक्षिप्योक्तानि अथ षष तद्िस्तायो हविरन्तराणि
५४, [ष्‌ |] क _ ® च ~ ५५ 2 त्वा
दक्षिणाोच्यन्ते । तत्र पथमं तावत्पवमानहविषां देवताविशेषस्य पूतेमुक्तत्वा-
तदमुवादेन हविर्विशेष विधत्ते--

देवार संयत्ता आसन्‌ । ते देवा विजयमु-
पयन्त॑ः । जपम वामं वसु संन्य॑दधत । इदप नो
भविष्यति । यदि नो जेष्यन्तीति । तद्भिरनो-
स्हमशक्रोत्‌ । त्रेधा विन्यदधात्‌ । प्च
तृतीयम्‌ । अप्सु तृतीयम्‌ । जादिस्े तृतीयम्‌
(१)। तदेवा विजियं । एनरव।रुरुतसन्त। तेऽ-
मये पवमानाय परोडाश॑मष्टकपारं निर-
पर्‌ । पवो वा अग्निः पवमानः । यदव
पशुष्वासीत्र । तत्तेनावौरन्धत । तेऽग्नये पाव-
काय । जापो वा जभ्निः पावकः । यदेवा-
प्वासात्‌ 1 तत्तेनाव रुन्धत (२) तैऽ्रये

जसो वा जौदिसोऽगनिः शुचिः । यदे-

9 क, ख. संक्षेपेण क्ता" । क. ख. न्ते) प्रः,

` मरपा० अनु०६] दृष्णयजुवदीयं तैततिरीयन्राह्मणम्‌ । ३७
वाऽऽदिय आत्‌ । तत्तेनावारन्धत, इति।
यदा देवासुराः परस्परं युदढोचुक्तास्तदानीं विजयमपेक्षमाणा देवाः
स्वकीयं वामर वमनीयं वसु धनम सम्यक्स्थापितवन्तः । तेषामयमभिपायः
यद्यस्मानसुरा जेष्यन्ति । तदानीमापत्कारेऽस्माकमिदमेव धनं जीवनाय भवि-
ष्यतीति । अभिस्तद्धाराधिक्येन तद्धनमुद्धृलय सोढुं नादक्रोत्‌ । तेत्रेधा
विम्य पश्वादिषु स्थापितवान्‌ । तदानीं देवाध्ासुरान्विनिलय पनः स्वकीयं
धनं पापुमेच्छन्‌ 1 तदा प्वायभिमानिदेवतासु स्थापितं धनं वखादवरोद्धुम-
शक्ताः सन्तस्तदुत्को चां पवमानगुणकायाभ्रये पुरोडादौ निरवपन्‌ । पश-
पश्च पवमानागन्यधीनत्वात्ततस्वरूपाः । तेन च हविषा पवमानमपरि तर्पयित्वा
पशुष्ववस्थितं धनं स्वीकृतवन्तः । एव ते देवाः पावकगुणकायाभ्रये पुरोडाशं
निरवपन्निलयनुवतेते । अपां पावकारन्यथीनत्वाचन्मुेनाप्सु स्थितं धनं भार
भन्‌ | तथा शुचिगुणकायाभ्रये पुरोडाशं निरुप्य तस्याप्रेरादिलरूपत्वादादिल्ये
स्थापितं घनमवासुवन्‌ । तस्माद ताभ्यो देवताभ्यः परलयेकमष्टकपाटं पुरोडाशं
निवेषेदिति द्रन्यविधिरु्नेयः।
अथेतेषां हविपामागरेयेन हविरन्तरेण सष निकषं विधत्ते-
~.) वृ मि ^, ञं
वरह्मवादनो वदन्ति । तनुवो वावता अग्न्या
धयस्य । अग्रेयो वा अश्टकंपारोऽगन्यापेय-
| मे 9 ® ९, ० श्ट, ~ ॥ थ ८
मिति । यत्तं निर्वपेत्‌ । नेतानिं । यथाऽऽत्मा
= ध | ज त
स्थात्‌ (३, । नाङ्गानि । ताद्गेव तत्‌ । यदे
नि | नि ९.) थ्‌ ९ ॥
तानि निकपेत्‌ । न तम्‌ । यथाऽङ्गानि स्युः
नाऽऽ्त्मा । ताद्गेव तत्‌ । उभयौनि
स ह (3 र्‌ 1 णि यं 0
स॒ह निरुप्याणि । य॒न्नस्यं सात्मखायं, इति।
याः पूरवाक्ता; पवमानागन्यादिदेवतास्ति्चस्ता अग्न्याेयरूपस्य । देववि-
शेषस्य दारीराणि । यस्तु ताभ्योऽतिरिक्तोऽष्टाकपाल अआप्रेयः सोऽगन्या-
पेयस्य स्वरूपभ्रतः पर्वोक्तशरीर्यस्वामी । एवं सलयमेयं निरुप्य पव-

१ क, ख. रं समुद्यतास्त । २ क. ख. ततघ्चेघा । ३ क, तदा ।

१८ श्रीमत्सायणाचायविरचितमाष्यसमेतमू-- [१ प्रथमकाण्डे

मानहदिषापनिवौपेऽवयवरदितः केवर आत्मैव स्यात्‌ । अथ तानि हवींषि
निरूप्याऽऽग्ेयस्य निवापो न क्रियेत तदानीमात्परहिताः केवखा अवयवा एव
स्यः } तस्पादभेयेन सह प्रवाणि जींणि हवींषि निरुप्याणि । तथा सति
यज्ञस्य सावयवत्वं सात्मत्वं च संपद्यते ।
अथानुनिवाप्यहविद्रयं विधत्ते-
उ १९ ष 9 ® ९} क क
भयं वा एतस्याद्रयं वायथमाप्यते ५) याऽ

$ ६, ०.

ग्रमाघत्त । एन्द्रा्रमकद्शकपारुमनुनवपत्‌।
जय चर्च्‌ । इन्द्रापय्रा व दवानामयतय-
मानो । ये एव दृवते अयातयाप्नी । ताभ्यामे-
वास्म। इन्द्रियं वीर्यमवरुनद्े । जआदियो भवति।
इयं वा जदितिः । जस्यामेव प्रतितिष्ठति, इति ।
अभ्रिमाद्धानस्येन्दियवीयस्य प्राप्या भवितव्यम्‌ । अतस्तत्सिद्धयथीमि-
द्राभिदेवताकं पुरोडाशमनुनिषेपेत्‌ । देवानां मध्य इन्द्रान्योरगतसारत्वात्तस-
सादनेन्दरयवीयमातिभवति । अगतसारत्वं चानयोनेतृत्वादवगन्तव्यम्‌ । जय
राजसूयमकरणे पव्यते- “देवा वा ओषधीष्वाजिमयुः । ता इन्द्रा्ीं उदजय
ताम्‌ इति । आदिल्यचरनिवोपेण भ्रम्यां प्रतितिष्ठति । भमेरखण्डनीयलेना-

दिति त्वात्‌ ।
अस्य चराः सदहकारिदग्यं घतं विधत्ते-

धन्व वा एतद्रतः (९4) । यदाभ्यम्‌ ।
जनइहस्तण्डुराः । मिधुनमेवाव॑न्दरे ।
ते भवति । यन्नस्याटक्ान्तसाय, इति ।
आज्यस्य धनुनिष्पा्त्वात्तद्रतस्त्वम्‌ । तण्डरानां चानडुदाङृष्टायां ममां

निप्पा्यतवाततदरेतस्त्वम्‌ । अत उभयमेखने सति मिथन सपद्यत । तस्सा्चरन-
प्पत्तय घत तण्डुला; परक्षप्रन्या;। एतेन इतन यत्तस्याटूष्षान्तत्व सप्ते । टृक्षो

षः सहरितः परुषः । तरैपरीलाचालक्षः। ताषटशोऽन्तः समीपवर्ती द्रव्य

` शषा जस्य सोऽयमटष्ान्तस्तस्य भावोऽदृक्षान्ततवं तत्सिद्धये घ्रतस्वीकारः।

भ्रपारञतु०६] कृष्णयुर्वेदीयं तेत्तिरीयव्राद्यणम्‌ । ३९

यदुक्तं सूत्रेण--“चतुरधाकरणकार आदिल ब्रह्मणे परिहरति तं चलार
आषयाः पराभन्ति'' इति.) तदिदं विधत्ते-
( 1 क ॥ (9५१ ॥
चत्वार जेयाः प्राश्र॑न्ति | दिशा-
४०९ „~ ^ 1 ज्ञ = क चि
भव॒ भ्योतिषि जुहोति, इति।
योऽयमादिलयश्नरस्तस्येतद्धविषश्तुर्थाकरणं नासि कि त॒ बरह्मणो हस्ते सर्व
` द्वा चत्वार ऋत्विजः माश्नीयुः । तेषां युताध्ययनसं पन्नतवादार्षेयत्वम्‌ । अत
` एवान्यत्राऽऽन्नाततम्‌--" आर्षेयो यः डुशु्रान्‌ ”' इति चतुःसंस्यासाम्येन
दिशां चत्तसृणां संबन्धिनि ज्योतिषि हूतं भवति ।
उक्तानां हविषां काटविेषं विधत्ते--
॥ दिस | | ए क. [क #~< ॥ क |
तरवा वा एतानि हवादाष। एष रद्रः। यदे

कने

ॐ क

( 8 ) । यत्स॒द्य एतानिं हवीशपिं निर्वपेत्‌ ।
।

रुद्रायं पञ्चूनपिं दध्याव । अप्चुर्यज॑मानः
स्यात्र । यत्नानुनिवपेत्र्‌ । अन॑वरुद्ा अस्य

वमभ

~ ९, ६०

पञच्ः स्युः । दादृशघु रातरीष्वनुनिर्षैपेत्‌ ।

“का 4 ^ वे | = ^

संवत्सरप्रतिमा वे दाद रात्र॑यः । संवत्परेणै-

वृ (2 | 1

स्म इद्र^ शमयिता । पञ्चुनर्वरु्द्े, इति ।
अत्रेदं विचिन्त्यते यस्मिन्दिनेऽ्मय आदितास्तसिमिन्दिने किमेतानि
हवीषि निवेपेक्ि वा नेति । तत्र निर्वापो न युक्तः । एतेषां हविषां पड॒सा-
धनत्वेन पञुरूपत्वात्‌ । आहितस्य चाभनेः कूरदेवत्ात्तसमे क्रूराय पडुसम्णभ-
सङ्गा्यजमानोऽप्यपञ्युः स्यात्‌ । अनि्वापपक्षे तु पक्वो न संपादिताः स्युः।
अतो दोपद्रयपरिदारायाऽऽथानादृर्ष्व द्वादस राच्रीपु गतास पश्चाद्धवींपि
निवपेत्‌ । द्रादशषसंख्याया मासद्रारेण तासां संवत्सरसदशत्वादेतचजमानार्यं
संवत्सरेणवायमि शान्तं कृत्वा पशुन्माभमोति ।

१ ख, "पेत्‌ । तः । २ क, वाडन्यदेति ।

9० श्रीमत्पायणाचयेक्ेराचतभष्यस्मतम्र-ः [१ प्रथमक्ाण्ड---
तन्निवोपे कचिदिशेषं विधत्त- | |
यदेक॑मेकमेतानिं हवीर्पिं निवपेत्‌ (७) । यथा
ण्यावपंनानि पयत्‌ । तार्त्‌ । न प्रजननमु-
च्छिपेद । एकं निरुप्य । उत्तरे समस्येत्‌ । तरतीय॑मे-
वास्मे छोकसुच्छिश्पति प्रजननाय । तं प्रजया पशु-
भिरनुप्रनायते । अथ यज्ञस्येवेषाऽभिक्रान्तिः, इति ।

एतानि जीणि पवमानहवीपि पृथक्पृथगेव निवेपेदिति केषांचिन्मन्दानां `
पक्षः । तस्मिन्पक्षे यथा छोके जीणि बीजावापसथानानि क्षेजाणि बीजे; परि- `
तानि भवन्ति तथा छोकत्रयस्यापि भिभिदैविभिः पूरितसाद्यजमानस्य स्वात-
चयण प्रनोत्पत्तिस्थानं किमपि नावशिष्येत । तस्पाखथपमेकं पिः परथङ्निरूप्य
द्वितीयतृतीये हविषी संभूय निवपेत्‌ । तथा सति निवोपद्रयेन छोकद्वयस्येव
पूरितत्वात्तुतीयो खोको यजमानस्य प्रनोत्पादनायावशेषितो भवति । ततस्तं
लोकमनु यजमानः परजापञ्चसमृद्धो भवति । अपि च यत्ततीयरोकावशेषणमेषा
यज्ञस्यवाभिक्रान्तिरभितो व्याश्निः । परजापदरुरूपस्य तत्फटस्य निष्पन्नत्वात्‌ ।
` यदुक्तं सूज्कारेण-'प्रा्चोऽन्वप्रथमा अभिपरत्रनन्ति दक्षिणतो बरह्मा र्थं
रथचक्रं वा भतर्तयति यावचक्रं भिः परिवर्ते" इति । तदेतद्धिधत्ते-

रथचक्र प्रवतयति । मनष्यरथे-

नेव देवरथं प्रत्यवरोहति, शति । `

मादंपल्यादाहवनीयं प्त्यम्ेः भणयनकाले रथचक्रस्य प्रवतेनम्‌ । अनेन मनु-
ष्यरथप्रवतनेन नीयमानाग्न्य्थं देवरथ एव प्रवर्ितो भवति ।
अथ मीमांसायुखेन दोमनिणेयं करोति-

ब्रह्मवादिनो वदन्ति । होतव्य॑मयिहोरधारे न
हो तव्या शमेति । यदज्खषा जह्याद्‌ । अथ॑था-
पूरवमाहृती जृहृयात्र । यत्र जंहुयात्‌ । अधि

१ ख. मेता(२ख. ग, निप्श्य।३ क. ख. 'लभचिप्र* ।

प्पा० {अनू०६] कृष्णयञ्ेदीयं तैत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ४१.
| (1

परभवेत्‌ । त्णीमेव हे[तव्य॑म्‌ । यथापुर

मा्हती जुहोति । नामिः परामवति, इति ।

नेयं निल्यासिहो्विषया मीमांसा । तस्य पवमानेष्टिभ्य उरण मवकषिष्यमा-

णत्वात्‌ । कित्वाधानाङ्गमेतस्किचित्कमे । पू्णाहुते; भाक्मवर्षमानत्यात्‌ । ““र्णा-

हखन्तमरन्याधेयम््‌ ”” इत्याश्वरायनेनोक्तम्‌ । अस्य चाऽऽधानाङ्गस्यापिषह-
चरस्य मत्रेण होमे सत्ययथापूर्वत्वं भरसञ्येत । तथा श । अथिहोचरशब्दोऽत्र
निल्याश्चहयत्रधमोनतिदिशति । निलयामिदोजे च--“पूर्यो ज्योतिर््योतिः सूथः
स्वाहा "` इति । अयमहनि पठितो होममव्रः सोऽत्र प्रसक्तः । अहन्येव दूय-
मानत्वात्‌ । भटृतिभूते स्वसिहोतरे रा्रवेवोपक्रमात्‌ । ““ अभरिष्पातिस्योति-
रभिः स्वाहा "' इति सत्रस्य राचरिदोमाङ्गत्वात्तेन मत्रेण मथपमनुष्ठाय पश्ा-
सातःकारे ““ सूर्यो ज्योतिः ?› इति मत्रेणानुष्ानमित्येष कमः । इह त्वादा-
वेव “^ सूर्यो ज्योतिः "` इति मत्रेणानुष्ाने भकृतिषेलक्षण्याद यथापूर्वत्वम्‌ ।
अहोमपक्षे त्वाधानेनोतन्नोऽभिराहाराभावात्पराभूतो भवेत्‌ । अतो दोषद्रयं
परित च्रं परित्यज्य तूष्णीमेव होतव्यम्‌ । तथा सति मत्रवेपरीत्याभावाद्‌-
यथापूवैत्वदोषो न मवति । होमस्यानुष्ितत्वाद्ः परामवोऽपि न भवति ।
यदुक्तं सूत्रकारेण--“आप्रेयस्य दक्षिणाकाले दक्षिणां ददाल्यजं पूणंपात्रमु-
` पवदेण सावसूत्रमिल्यस्रीध उपवर्णं ददालयन्वं ब्रह्मणेऽध्वरयरे वाऽ ऽहवनीयदे-
शओऽनद्वाहमध्वयंबेऽपरेण गाप चेदु होत्रे वासो गावौ मिध॒नौ गाघौ नवं
चेरथंद्दाति तानि साधारणानि सर्वेषामा द्वादहभ्यो ददातीत्यकरत्वाऽऽद्‌
काममूष्वं देयमपरिमितस्यावरुद्छा इति षिङ्नायते । ऊध्मादिष्टदक्षिणाभ्यो
बदति षददेया द्वादश देयाशतुर्वश्षतिर्देया इति ता षिकर्प्यन्ते'" हृति । तदे-
तत्सवं क्रमेण विधत्ते--

अर्धे ददाति (९ )। अिमुंखनिवतन-
णाति । उपबहणं ददाति । रूपाणामव॑रुढय ।
अश्च ब्रह्मण । इन्दियमेवाव॑रुनदरं । पनुः होत्र ।
आाशष॑ं एवावरुन्दे । अनड़ाह मध्वर्ेवं । व-

१क. प्राण्दरूयमाः।

४२ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे-
हविर्वा अनडान्‌ । वह्िशध्व्यः ( १० )।
वर्दिनेव वर्दियन्नस्याव॑रन्दे । मिथुनौ गवो
ददाति । मिथुनस्यावरन्द्े । वासो ददाति ।
सवदेवये वे वास॑ः । सवी ४८1 देवता; प्रीणा-
ति। आ हद्कञभ्यो ददाति । दादश माराः
संवत्सरः । संवर्सर एव प्रतितिषएति। काम॑मूषवं

द्यम्‌ । सपारोमेतस्यावसरुदयं ( ११); इति

॥+ को कष चम, | कि क #

आदित्ये तृतीयमप्स्वाप्तीत्तत्तेनावारुन्त स्याद।प्यते रेतोऽञ्चिरेकमेतानिं

६.४) (५ ॥

हवी ९५ पि निवेपेत्प्रत्यव॑रोहति ददात्यध्वरयुर्दयमेकरं च ॥

इति कृष्णययुर्वेदीयतैत्तिरीयवाह्यणे प्रथमकाण्डे प्रथमम्रपाठके `
षष्ठोऽनुवाकः ॥ £ ॥

आ्रीभेण तत्तटतावभरेरि्यमानत्वात्तस्मं दत्तेन द्रव्येणाभरिसहितानामृतृनां
पीतिः । तस्मै यदेयमुपवर्हणं शिरसः पूष्स्य वाऽऽधारभ्रतं तस्य कार्पासश्ना- `
णोणोदिमयेः जुह्छनीरपीतादिवर्णेः स्वैः सूतरेनिष्पन्नत्वात्तेन रूपाणां प्रापनिः ।
अश्वस्य भरनापतिचक्षनन्यात्तेनेन्धियप्राप्तिः । दातव्याया धेनोः कामधेनुरू-
पत्वादारिषां माक्चिः । अनदुाञ्काकटं वदति । अश्िश्च द्रव्यं बहति । अध्वथु- `
रप्यनुष्ठानं बहति । ततः समानत्वाद्ररीवरदृख्पेणाध्वरूपेण च वहिन `
यङ्गस्य॒षाहेयक्तसबन्िहविवाहनमभि पामोति । गोमिधूनन मनुप्यमिथुन-
माषिः।वाससः सवेदेवल्यत्वं दीक्षामकरणे--'अेस्तूपाधानं वायोर्वातपानम्‌”
इस्याद्‌वाक्यन प्रतिपादितम्र्‌। आ द्वादशभ्यो गोभ्य इति शेषः । उक्तदक्षि-
णाभ्य उष्व--“षद्देया द्रादश्च देयाः" इदयादिश्चाखान्तरोक्तं बहपक्षानुसा-
र्ण स्वाभिमतं यावत्तावदेयम्‌ । तेनापरिमितफखयाप्निः । अनर मीमांसा ।
एकाद शाध्यायस्य चतुयेपादे चिन्तितम्‌--
“पवमानेष्टिहविषां तत्रं भेदोऽथ वाऽग्रिमः।
साध्यदेशा्भेदाननो काम्ये भेदोक्तितोऽन्तिमः'" ॥

आधानमकरणे पठ्यते “अशरये पवमानायाष्टाकपालं निर्वपेद्य पावका

कक

# $ +र, (न

पपा° १अनु ०७] कृष्णयजुर्वेदीय तैत्तिरीयत्राह्यणम्‌ । रै

याप्रये शुचये'' इति । तेरेतेदविभिः साध्यस्यामेरेकत्वादेशाबमेदाचाङ्गानां

तचमिति प्राप्ते वूमः--^“यः कामयेतोत्तरं वसीयाञश्रेयान्स्यामिति तस्या-

मरय पवमानाय निरुप्याथ पावकाय शुचये चोत्तरे हविषी समानवबरहिषि

निवपेत्‌ ' इति वचनात्काम्यप्रयोगे परथमस्य हविषोऽङ्गमेदः । उत्तरयोस्तत्रम्‌ ।

नित्यपरयोगे तु जयाणां तत्रम । द्वाद शाध्यायस्य चतुर्थपादे चिनिितम्‌-
एका देया सपचचेयं विकरप्यं वाऽऽ आनते; ।
साटभ्याद्‌न्तिमो नेरपेक्ष्यात्पंख्यान्तराद पि" ॥

` आधानं भूयते--““ एका देया षड्देया द्वादश देयाः " इत्यादि } तन्न

सामक्रयन्यायनाऽऽनतेः सारभ्यात्समुचचय इति चेत्‌ । मेवम्‌ । संख्यानां

व्रह्यादिव्परस्परनरपक््यावगमात्‌ । समुचये त॒ शयमाणाभिः संख्याभिः

संख्यान्तरस्य दुवारत्वाच्च । तस्माद्िकसपः ॥

इते श्रीमत्स्ायणाचायविरचिते माधवीये वेदाथेप्रकाष्े कृष्णयजर्वेदीयौततिरीय-
ब्राह्मणमाप्ये प्रथमकाण्डे प्रथमप्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः ॥ ६ ॥

अथ॒ सप्तमोऽनुवाकः ।

रि

षष्ठे टविविञचेषा दक्षिणाधथोक्ता;ः । अथ सप्तम आधानमन्रा उच्यन्ते ।
तत्राऽऽदौ गाहैपलयविषयं मत्रमाह-

घमः शिरस्तद्यमाभेः । संप्रियः पशुभिंभु-
वत्‌ । छदस्ताकराय तनयाय यच्छ, इति ¦

घमां दीप्रिज्वांखा स च पर्मोऽभ्रिश्चरीरस्य शिरःस्थानीयः । तच शिसोऽयं
पुरोवतीं माहपस्योऽधिः । ताच्छ हे गारहैपलयाप्रे त्वमस्मदीयेः पञ्चभिः सह
संयो भ॒वत्सम्यक्ीतियुक्तो भव। ततोऽस्मदपत्याय तदषीयापत्याय च च्छर्दि
यच्छ तेजो देहि ।

अथान्वाहायपचनविषयं मन्रमाह-

वातिः प्रणस्तदयमाम्मः । साप्रयः पशुभिमुवत्‌ |

स्पवाद्त्‌ ताकाय्‌ तनंर्यपि षतु पचः; इति।
याऽयमभिस्खा वायुः सोओ; प्राणस्तत्ाणरूपमयमाधीयमानोऽन्वा हार्यप-

4 ® अ

चनोऽश्निः } देऽन्वाह्यपचन त्वमस्मदीयेः पञ्चभिः सह संमरियो भव । अस्म-
त्पुत्राय तत्पुत्राय च स्वदितं स्वादुयुक्तं पित॒मन्नं पच पकं कुर ।

ठ शरीमत्सायणाचायंविरचितभाप्यसमेतगू-- [प्रथमकाण्डे

अथाऽऽहवनीयदेशं प्रति गमनमन्रमाह--
¢ @ क ® व कि अग्रे
प्राचीमनुप्रदिं प्रेहि विदान्‌ । अमे परो
~ €> ५ ञः क 1... ~ (क 1 ^~ |
अिभवेह । विश्वा जाशा दीरयानो विभ|हि।
०९ ~ ॐ (@ (~ = (1 क ) ५
ऊजं ना वाहं हिपदं चतुष्पद्‌ (9); इति।
ऽये सं विदवानमार्म जानन्याचीं अदिशमनु भागाख्यां भृष्टां दिशमतु.
रक्ष्य परेहि मक्पेण गच्छ । गत्वा ॒चेहाऽऽयतने भरथममादहितस्य गाश्पलय-
स्यामः पुरोऽप्निः प्वेदिग्वतीं वद्िर्भव । ततो दीचानः पकाङ्मानो विश्वा
आशाः सवा दिशो विभा विशेषेण प्रकाशय नोऽस्मदीयाय द्विपदे मतुष्याय
चठुष्पदे पशवे चोर्जं पेद देद्यन्नरसं संपादय । ।
अथाऽ<दवनीयविषर्यं मच्रमाह-

यरशर्स्तदसो सूर्ैस्तद्यमधिः । संप्रिय
पञयुनिंवत्‌ । यतते शक्र शुक्रं वचैः शुक्रा

तनूः । शक्रं ज्योतिरजस्रम्‌ । तेन॑ मे दीदिहि
तेन खाऽऽदेषे । ज्चिना्े ब्रह्मणा, इति।

अर्कोऽचमानो मण्डलात्मा वदिररीरस्य चश्षुःस्थानीयस्तचश्चःस्वरूपमसौ

दिति दृश्यमानः सूय॑रूपः स सूर्योऽयमाधीयमान आहवनीयोऽपनिः । हे
आहवनीयास्मदीयैः पुभिः संप्रियो भव । हे क्र दीप्यमानाऽऽदवनीय ते
तदयं यनच्छ्रं वर्चो वहिः षतं दीर्िरूपं तेजो या च शुक्रा तनूर्वारारूप |
राशां यदप्यज्त यत ज्योतिः सर्वदा वर्तमानो भारूपशरीरगतमकाशस्तेन
सरवेणमे दीदिहि मां प्रकाशय । हेऽ ब्रह्मणा परिषटदेन--“अर्कथक्षुः"
इति मत्रेण तेन पूर्वोक्तगुणयुक्तेनाधिनाऽऽहवनीयरूपेण त्वामिहाऽऽ्दषे।
| अथाऽऽद्ितस्याम्रेरमिमन्रणमष्रमाह-- 4
आनये व्यनच्च सर्वमायुन्यीनरै,श्ति। `
_ _अयमधिरानक्चे जाठराभ्िरूपेण भोकश्रीरं उ्याप्तवान्‌ । तथा व्यानशे
विबि भोग्यजातं च्या्वान्‌ । तथा सर्वमायर्यानदोऽपमूत्युपरिहारेण संपूण.
"पपि पपि ~ ^

= म्रपा० {अनु ०७] कृष्णयज्र्ैदीयं तेत्तिरीयव्राह्यणम्‌ । ४५
येते शिवे तनुवौ । विराट्‌ च॑स्रराटच॑ं।
ते मा विशतांतेमा जिन्वताम्‌ (२)।येतें
जगे शिवे तनुवौ । सम्राट्‌ चाभिन्रश्चं । ते मा
विशतां ते मां जिन्वताम्‌ । ये ते अग्ने शिवे
तनुवौ । विभूश्च परिमूश्चं। तेमां विरतां ते
म। जिन्वताम्‌ । ये तं अग्ने शिवे तदु । प्रभ्वी
च प्रमरातश्च । तंमा विशता तं मा जन्वताम्‌ |
यास्त जपने चिवास्तरुर्वैः । ताभिस्वाऽधद॑धे ।

` कटपः--.“अथ यजमानः शिवा जपति--ये ते अग्ने शिवे तनुवौ विराट

चस्वराद्‌ चतमा व्िज्तांतेमा जिन्वतं येते अग्रे शिवे तनव सभ्रार्‌-

घाभिभृश्च तेमा वितां तेमाजिन्वतांये तेञग्रे शिवे तनयौ विभ
प्रिभ्र तमा क्ङ्षितां तेमाजिन्वतां येते अमरे रिवे तनुवौ भभ्वी

ख भरभूतिश्च ते मा कियतां ते मा जिन्वतं यास्ते अग्रे शिवास्तनुव-

` स्ताभिस्त्वाऽऽ्दधे "' इति। विराडादिभिः परभुतिपयन्तैर्टाभिः शब्दैरक्ता

अप्रः शिवाः शान्तास्तनुवः । दृश्पे ते त्वदीये तिरादस्वराडाख्ये ये शान्ते
तनूतेरउमेमां परविश्य प्रीणयताम्‌ । एवमुत्तरत्रापि । विविधं राजत इति
विराट्‌ । स्वयमेव राजत इति स्वराट्‌ । सम्यग्राजत इति सम्राट्‌ वैरिणोऽ-
भिभवतीलयभिभूः । विशिष्टेन रूपेण भवतीति विभुः । परितो भवतीति
परिभूः । आह्नारक्षणेन भभुतवेन युक्ता भ्वी । भङृषटेेसर्येणोपेता प्रतिः ।
ऽग्रे या एतास्ते त्वदीयाः शिवास्तरुवस्ताभियुक्तं त्वामिदाऽऽदपे ।

यास्तं अभ्रं घारास्तरुवः । ताभिरमरं गच्छः (३) ॥
चतुप्पदे जिन्वतां तनुवस्ीणिं च ॥

इति कृष्णयुरवेदीयतेत्तिरीयव्राह्यणे भप्रथमाष्टके प्रथमाध्याये

सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥

॥ पराणान (^ की) एाहमोासरजगुकाको रिया न (0 तलका नो ०८४६ दमेन

| # भाष्यानुरोधेनात्र-- धमकाण्डे प्रथमप्रपाटकरेः इति जानीयात्‌, एवमेव पुरतोऽपि
आगपि च ज्ञातत्रयम्‌

४8 भरीमर्सायणाचा्यविरचितभाप्यसमेतम्‌ -- [ग्रभमकाण्डे-

कस्पः-- “यास्ते अघे घोरास्तनुवस्ताभिरथुं गच्छ इति यजमानो द्ेप्याय
पहिणोति'" इति । घोरतनवः सुत्तष्णादिरूपाः । तथा चाऽऽरण्यक्राण्डे समा
घ्नातम्र्‌ “ यास्ते अथे पौरास्ततुवः श्च तृष्णा च ' इत्यादि । ताभिर्पो
राभिस्तनुभिरमुं शचं गच्छ प्रादि ॥
इति श्रीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये वेदाथप्रकारो कप्णयर्द्रीयौततिरीय-
ब्राह्मणमाप्ये प्रथमकाण्डे प्रथमप्रपाठके सक्षमोऽनुवाकः ॥ ५ |

म्य

अथाष्टमोऽनुवराकः ।

आधानमन्नाः सप्षमेऽभिहिताः । अष्टमे तद्राद्यणमुच्यते । तत्र ग्रीनाषान- ।
मन्त्रानिनियङ्क- ।
श्म वा एत खका अद्यः | तं यट्व्यत्रत्ता

आधायंरन्‌ । शाचययुयजमानम्‌ | घर्मः
गाहपयमदेधाति । वार्त प्राण इयं
नस्‌ । अकश्वषठरित्याहवनायम्‌ । तेनवनान्व्या-

केतयति । तथा न स्चोचयन्ति यज॑मानम्‌ ,

एत अया प्रयस्ितवप्ताम्वादिमे चयो लोका भवन्ति । ते यदि परस्परमव्या. |
दताः सद्ादेता आधायरस्तदा दाहाधिक्येन यजमानं संनापरयेयः | अतश्च.
निम्र पृथगादध्यात्‌ । तेन व्याटत्ताः सन्तस्तापाधिक्याभावाद्नमानं चव
संतापयनि। ` ।

भथाऽऽपानकारे सामगानं विधत्ते-

रथतरमभगायतं गाहपत्य जाधीयममानि | राथ

१ उप्रियमाणि। अन्तरिक्षं वे वामदेव्य म | जन्त
क्ति एनं प्रतिष्टितमा्॑त्ते। अ न्ति

भपा० अनु ०८] कृष्णयसुरवेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ४७
वामदेव्यम्‌ । शान्तमेवेने पशव्य॑मुदद-
रते । बृहदमिर्गायत आहवनीयं आधी
यमाने । बाहतो वा अपतं खोकः । अमु-
प्मिनिवेनं रोके प्रतिंष्टितमाधंतते, इति ।

“अमि त्वा शुर नोनुमः" इत्यस्यामृच्युत्पन्नं रथंतरम्‌ । “कया नथित्र
आभवत्‌ ' श्लयस्यामृय्युतननं वामदेव्यम्‌ । स्वामिद्धि हवामहे" इलयस्यामृच्यु-
त्पस्नं बृहत्‌ । रथंतरादीनां भूरादिरोकमोगदेतुतवात्त्टोकरूपतवम्‌ । अत
एतेषां गाने सति तत्तष्टोकेऽभिः प्रतिष्ठितो भवति । अपि च वामदेव्य
स्योपद्रवश्ान्तिकरत्वात्पशयुमािरेतुत्वाचेनयुद्धियमाणमनि शान्ते पड्मसाधनं च
छत्वोद्धरति ।

पुनरपि साप्यं विधत्ते-

परनापतिरथिमखजत (२) सोऽश्वो वारं
मूर्वा पराड्त्‌ । तं बांखन्तीयेनावारयत ।
तद रवन्तीय॑स्य वारवन्तीयम्‌ । श्येतेनं
श्येती अ्धरुत । तच्च्यैतस्य॑॑श्येतखम्‌ ।
यहवन्तीरय॑ममिगायते । वारयिलेवेनं प्रति
एितमाधते । श्येतेनं॑श्येती द्रुते › इति।
यः प्रजापतिना सृष्टोऽभिः स वारोऽ्बो भूत्वा पुनराटत्तिरदितः पकायन-
मकरोत्‌ । यो दस्तद्रयेन खलिनं गृहीत्वा वकान्नित्रारणीयः स वारः। तं वार-

ज

मश्वं पलायमानं वारवन्तीयेन साश्ना प्रजापतिनिवारयामासर । ““ अच्वं

नत्वा वारवन्तम्‌ "` इत्यस्यामृच्युतपन्नं वारवन्तीयम्‌ । निवारणहैतुत्वात्तस्य

वारवन्तीयं नाम संपन्नम्‌ । निवारितमन्वं इयेतसा्ना स्येतीकृतव्रान्स्वाधीनी -

कृतवानिलयेः। “अभि मवः सुराधसम्‌” इत्यस्यामृन्युत्यन्े इयेतम्‌ । खराधी-
नकरणदेतुत्वात्तस्य. उ्येतनाम संपन्नम्‌ । अतो वारवन्तीयसाख्ना पलायनं

निवायं भरतिष्टितमभ्निमाधाय सयेतगानेनाभि स्वाधीनं करोति ।

9८ श्रीमत्सायणाचायेविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [-प्रथमकाण्डे-

आधानमत्रे रिरःशब्दतात्प् दशेयति- |
घर्मः सिर इति गार्हपत्यमादधाति । सशीषाणमे-

वैनमाधंते ( ३) । उपैनयुत्तरो यज्ञो न॑मति, इति ।

अमेः शिरःसहितत्े सति न्ूनत्वाभावादुत्तरो दशपर्णमाससोमादिरेनं

भराति
समियश्चब्दतात्पयं दशयति-

द््रोवाएषः । यद्भनिः । स जधीय-

मान इश्वरे यर्जमानस्य पञ्यन्दिश्सितोः।
संप्रियः पशचभिंभवदित्याह । पशभिरषेनर
संप्रियं करोति । पश्चूनामरहिध्सायेः, इति।

आधीयमानस्यामेः कूरत्वेन पशह्हिसितुं सम्थतादरहसार्थ पटुभिः सह
सप्रीति सश्रेण करोति ।
यच्छेति पदस्याऽऽरीर्थं दश्चयति-

दिस्तोकाय तन॑याय यच्छेयांह |

ज्िषमेवेतामाशांस्ते , स्ति।
प्राणद्यन्द्स्य तात्पयं दशेयति-
वातः प्राण इदयन्वाहायपचनम्‌
(९ ) । सप्रंणमेवेनमाधत्ते, इति ।
स्वदिवपितुशब्दयोस्तात्पर्यं दश्चयति-
स्वारेतं तोकाय तनयाय पितं पचे
` त्याह । अन्नमेवास्मे स्वदयति; इति। `
१ माची बहति पदद्वयस्य तात्पर्यं द्रोयति-- =.
प्राचाम्‌ प्रदिशं प्रहि विदानियांह । किनिक्तियि-

भपा०१जनु°<] ङृष्णयङ्वेदीयं तैततिरीयत्राह्मणम्‌ । ` ४९
न॑योःसा । अथो नानौवीयविवैन कुरते, इषि ।
_ येयं भाच्यां दिश्चि गतिरयमेवैनयोराहवनीयगापलययोधिभागः । अपि च
विभागे सति पूर्वोक्तरीलया दयोः प्रथक्सामर्थ्यं भषति । `
पीति पदस्यारीऽऽर्थत्वं दशयति--
ऊनो पेहि हिपदे चतुष्पद्‌
ह्याह । आशिषमेवेतामा्चंस्ते, इति ।
अकशब्द्स्य तात्पर्यं द्रीयति--
अरकश्चषुरियाहवनीय॑म्‌ । चको वै देवा-
नामर्नम्‌ (५ )। जर्न॑मेवारव॑रन्द्रे, इति ।
अचेनीयतव्युत्पस्या देवानामन्रकारित्वादक्षमा्िः ।
दीदिषिशब्दस्य समिन्धनार्थत्वं द्शीयति-
तेनं मे दीदिही्याह । सिन्ध एवैनम्‌ , इति ।
` पूर्वपक्षषेतुतवेन मच्रस्य कंविद्धिनियोगं दर्यति-
जनश व्यानश इति व्रिरुदिंङ्यति । अयं इमे
रकाः । एष्वैवेनं रकेषु प्रतिंष्टितमाधंतते, शति ।
इस्ते शतस्याभे्षिवारमूध्वचरनेन रोकत्रयपतिष्ठा ।
` तमेतं दूषयित्वा विनियोगान्तरं दथेयति--
` तत्तथान कार्यम्‌ । वीङ्गितमप्र॑तिषटितमा-
दधीत । उदत्येवाऽऽयायामिमन्त्यैः ।
अवीङ्गितमेवेनं प्रतिष्ठितमा्धत्ते , इति।
त्रिरू््वचठनेन वीङ्कितं विविधं चालितममतिष्टितमभिमादहितवान्भवेत्‌ ।
तस्मात्तथोध्वे चलनं न कार्यम्‌ । किं तु इस्त सङृदुद्धत्यैवाऽऽयतने तमभि.
माधाय पश्चात्सोऽभ्रिरनेन मूत्रेण मन्रणीयः । तथा सति तिषरिधचटनरदितं
स्थिरत्वेन मतिष्ठितमभिमादितवान्भवति ।

५० श्रीमत्सायणाचार्थविरचितमाष्यसमेवम्‌-- [प्रयमकरण्डे- `
विरडादिशषब्दानां तातपर दशेयति-
विराट च॑ खराट च यास्तं अग्ने शिवास्तुव-
स्ताभिस्ताऽऽदध इयर एता वा प्रः
शिवास्तनुर्वः । ताभिरेवेनर समर्थयति, इति।
मव्ान्तरं विनियङ्-
यास्तं अये घोरास्तनुवस्तामिंरमुं गच्छेति त्रयां
दिष्यात्‌ । तामिरेंनं पराभावयति ( & ) › इति ।
मको ऽठनौनमा्तेऽनवाार्यपचन देवानामननमेनं ्रतिितमाधते पश्च च ॥ `
इति कृष्णयजुर्वेदीयतेत्तिरीयवाह्यणे प्रथमाष्टके प्रथमा-
ध्यायेऽषटमोऽनुवाकः ॥ ८ ॥

यं पुरुषमसौ यजमानो द्विष्यात्तं मलं मग्र ब्रूयात्‌ । तथा सति ताभिर्व `

योरामिस्ततुभिरेनं द्रष्य विनाशयति । अय मीमांसा । दशमाध्यायस्याएटमपादे `
` चिन्तितम्‌ । ५

` “उन्नय ब्रह्मगानस्य निषेधो विदितस्तुतिः

|
विकररिपितो वा शून्योऽपि वपोत्खेद इव स्ततिः ॥
|

विष्यनन्वयतोऽस्तातरं ब्रह्मोद्राता तथा सति ।

विषयेक्यािकटपोऽन् षोडरिग्रहवन्मतः'” ॥!
आधाने वामदेव्यादिसान्नां गानानि विहितानि । आधान एतरेदमपरमा-
प्नायते-- उपवीता वा एतस्यास्यो भवन्ति यस्यागन्याप्रेये ब्रह्मा सामानि
गायति इति । उपशब्दः सामीप्यं घरूते । बीता विगताः काटबिलम्बमन्तरेण
` प्रियक्ता इत्यथः । अनया निन्दया ब्रह्मणः सामगानमियेध ३ तीयते । स
निषेध उद्वातृविहितं वामदेग्यादिसामगानं स्तोति। नु ब्रह्मणः सामगानमपर-
सक्तमू। अतस्तन्निपेधोऽत्यन्तमसंभावितत्वाच्छदविषाणवच्छन्यः। न हि वन्ध्या.
पत्रा बा तद्रो वा संभावयितुं शक्यते। तथा सति तादृशेन निषे
रिति चेत्‌ । वपोत्सेद वदिति त्रमः। स आत्मनो वपामुदविखददिलनेनाः
संभावितार्थन यथा प्राजापत्यस्य तूपरस्याजस्य व्रिधिः स्य

नः

। कः नेद यादि साप विषीनं सोतं वितति । विभीनामेक

+^

` प्रपा०१अनु०९] कृष्णयलुर्वदीयं तैत्तिसैयवाह्लणम्‌ । ` ९५१
सवेन स्वस्वसंनिधिपटितेरथंवद निराकारक्षसमेन च तदन्वयायोगात्‌ । का रहस्य

पाक॑यस्य गतिरिति चेत्‌ । उच्यते । ब्रह्मशञव्दोऽत्र विप्रत्वनातिदरेणोद्वातारं
श्रते । यस्य च गानं सक्तं तस्मि्िषेपे सति बिधिनिपेधाभ्यामेकविष-
याभ्यामुद्रातुगानं विकरप्यते । मीमांसा । एकादश्चाध्यायस्य ` त्रतीयपादे
चिन्तितम्‌ |
( ९ ५ ध व
म्रतिकम पृथक्रायमाधानं यदि वा सञ्रत्‌ ।
अन्याङ्गवत्पृथ्छवं स्वकारत्वसमत्वतः"' ॥
सन्ते ब्राह्मणोऽभरिमाद घीतेति विहितमाधानं भयाजाङ्गवलसतिकममं पृथ-
कायंमिति चेत्‌, मेवम्‌ । आधानस्य स्वातन्येण वसन्तादिकाछे विषिते तत्त
त्कमंकाठेषु पृथगनुषानायोगात्‌ । स्वकालेऽनुष्टितस्य सर्वैः क्मीभिः संबन्धः
समानः । न च प्रकरणेन विशेषो नियन्तुं शक्यः । आधानस्यानारभ्याषी-
तत्वात्‌ । ^“ आहवनीये जुहोति "` इलयादिवाक्येन सैष्टिकपाश्ुकसौमिकद्‌ा-
विकहामेषु संबन्धः साधारणः अतिपा्ते । तस्माततत्रेणानुेयम्‌ । यच्प्याधानं
नेष्यादिकमणां साक्षादङ्गं तथाऽपि पृथक्फलाभावादाहवनीयादिद्रारा कर्मोप-
कारित्वाचाङ्गत्वमभ्युपेलयेयं चिन्ता ॥
इति श्रीमत््ायणाचायविरचिते माधवीये वेदारथप्रकाशे कष्णययुर्वेदीयतेत्तिरीय-
ब्रह्मणमाप्ये प्रथमक्राण्े प्रथमप्रपाठकेऽष्टमोऽनुवाकः ॥ ८ ॥

णि

अथ नवमोऽनुकक्रः +
अष्टम आधानमन्रन्याख्यानमुक्तम्‌ । अथ नवमे ब्र्मोद्नयुच्यते। तत्राऽऽ्दौ `
ताबद्रद्योद नाराचीनमाधानात्माचीनमभ्निमन्थनमुच्यते। युत्त सूजकारेण--

(व्राह्मीदनिकाद्धस्मापोश्य तस्मिञमीगभौदधि मन्थतिः” इति। तदिदं विधत्ते
“`, (~ £. ® 1. थ्‌ 19 | ञअ = £
राम्‌ गृभादा मन्यत । एणा का अप्रयाज्ञ-

1 व ६. ज (क ४
या तनूः । तामवास्म जनयति, इति।
॥ ५ आधानदिनापपचु्रहमोद नं पक्तवाऽपरेदुरुदयात्परवं तस्माद्राद्मौदनिकाद-
मभेस्मापोद्य तस्मिन्स्थाने शर्मािक्षस्य गभंगतेनाश्वत्थेन निष्पादितामरणि-

भ भ

१ यख. प्रतीयते ।

५२ भ्रीमत्सायणाचा्यविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्े-

मवस्थाप्यामिं मन्थेत्‌ । तस्माच्छमीगभभादुखन्ना या््ेस्तनूरेषा यद्ना्ीऽत-
स्तामरष जनयति।
अथ ब्रह्मोदनं षिधत्ते-

अदितिः पुत्रकामा । साध्येभ्यो दुवेभ्यो व्रह्म
दन्मपचत्‌ । तस्या उच्छेषणमददुः । तसाऽ5-
श्रद्‌ । सा रेतोऽधत्त । तस्यं घाता चायंमा
चाजायेताम्‌ । सा दितीय॑मपचत्‌ (9)
तस्यां उच्छेषणमददुः । तदाऽत । सा
रेतोऽधत्त । तस्थं मित्रश्च वर्णश्राजायेताम्‌ ।
सा तृतीयमपचत्र्‌ । तस्यां उच्छेषणमददुः ।
ततप्राऽऽश्राव्‌ । सा रेतोऽधत्त । तस्या अभ्शंश्च
भगश्चाजायेताम्‌ । सा ॒चतुधेम॑पचत्‌ (२) ।
तस्यां उच्छेषणमददुः । त्माऽऽश्नांत्‌ । सा
रेतोऽधत्त । तस्या इन्द्र॑ विव॑स्वाश्श्ाजाय-
ताम्‌। ब्रह्माद्नं पचाति रेत एव तर्दधाति, शति

ब्रह्माण देवगुद्िश्य होमाय बराह्मणानामृत्विजां प्राद्कनार्भं च परयमान
ओदनो बह्मोदनः । तं कदाचिददिरतिरदेवी पुत्रकामा सती साध्यभ्यो देवभ्य

पादनीयधा्ादिदेवाचथेमपचत्‌ । तदानीगृतिजो होमे भादानं च न्रा
शिष्टमोदनं तस्या अदितये भरायच्छन्‌ । सा च यदन्छेपणं पराद्य गर्भमा
धत्त । तस्माद्वमाद्रादशादिलयानामादिभृतौ धाता चाथमा चत्यमाव्रनायताम्‌ |
एवगुत्तरेषु निष्वपि पयायेष याज्यम्‌ । तस्मादाभिन्पुब्रह्मौदनं पचत्‌ । तन
` पुत्रोत्पादकं रेत एव तहधाति ॥
ग्रत्वजां भारनं विधत्ते-

` प्ाशरन्ति ब्राह्मणा ओदनम्‌, इति '

` प्रपा०१अनु०९| तिरी
वस्पात्माशनासपुवं समिदाधानं विधत्ते-
यदाज्यमुच्छिष्य॑ते । तेन॑ समिधोऽभ्यन्याऽऽ-
द॑धाति । उच्छेर्षणाहा अदिती रेतोऽधत्त
(३) । उच्छेषणादेव तद्रेतो धत्ते श्वि ।
होमोच््छिष्टं समिदञ्जनसाधनमाण्यं प्रश्नस्य तेनाभ्यक्ताः समिधः पशंसति-
अस्थि वा एतत्‌ । यतसमिध॑ः । एतदरेत॑ः ।
यदाज्यम्‌ । यदाज्येन समिधोऽभ्यज्याऽ१द्‌-

धाति । जस्ध्यव तद्रतामस दधाति; इति।
कारिन्यसाम्यात्समिधामस्थित्वम्‌ ।
समित्सख्यां विधत्त-
तिस्र जार्दधाति मिथुनखायं, इति।
सपुत्रयोमातापित्रोभिथुनरूपयोस्तरित्वसाम्यम्‌ । अत एवान्यतजाऽऽस्नातम्‌-
^माता पिता पुत्रस्तदेव सन्मिथ॒नम्‌ ` शति ।
म्रादेक्ामिनयेन समिधां परिमाणं विधत्ते-

१... ९

शयतीभवन्ति । प्रजापतिना यज्ञमुखेन संमिताः
(४) । इरयतीभवन्ति । यन्नपरषा संमिताः । इय॑ती-
भवन्ति । एताव एरपे वीर्‌ । वीथंसंमिताः, इति ।
रयत्यः प्रादे शपरिमिताः । प्रजापल्यवतारस्य यक्षपुरुषस्य मुखं मधानमा
रभ्य चुबकपयन्तं प्रादेशपरिमितं भषति । अतस्तत्तुस्यत्वम्‌ । यक्गस्य परु
पवाोवयवविशेषः पविघरूपः । तस्य च पादेशप्रपाणं तन्मन्ने समान्नातम्‌-
^“ च्तपराग्े दमभे इयान्पादेशसंमितः ” इति । अतो य्गपवैणा तुरय-
त्वम्‌ कि च पृरूपविशेषे चक्ःभोजादिङ्गानेन्द्ियसामथ्यं भरादेशपरिमिते
मुखे वतेते । अतस्तेन वीयेण तुल्यत्वम्‌ ॥
तासां समिधां ्रुष्कत्वं वारयितुं विधत्त--

आद्रा भवन्ति । आद्रमिव हि रेतः सिच्यते, इति ।

५४ ` श्रीमस्सायणाचा्यतिरचितमाप्यसमेतम्‌-- [१ग्रथमकाण्डे-
इषशब्द्‌ एवकाराथेः ।
समिषा दकषविशेषं विधत्ते +
चित्रियस्याश्चत्थस्याऽऽ्दधाति । चिरमेव भवाति, इति !
अश्वत्यप्रामोऽग्वत्धचिघक इत्युच्यते। योऽन्त्थो ग्रामादेथिद्षीभृतस्तदीयाः
समिध आदध्यात्‌ । तेन विचित्नमेवेश्र्य भदति ।
समिदाधानाथौनृग्विदोषान्विधत्ते-
टृतवतीभिरार्दधाति (५) एतदा जघ्नः
प्रियं धाम॑ । यदष्तम्‌ । प्रियेणैवैनं
धाम्ना सम॑र्धयति । अथौ तेनसा, इवि ।
घतशब्दो यार स्थितस्ता प्रतवत्यः। पूतैवोधयतातिथिमियेवं घ्रनशब्द-
स्त्र शूयते । श्रुतेन स्वारामिददधेरम्रेष॑तमियत्वम्‌ । अतस्तेन धरतयुक्तेन मभ्रेण
समिध आदधानः भियेण स्थानेन समृद्धो भवति । अपि च तजसा समृद्धो
भवति । |
अधिकारिभेदाह्यवस्थां विधत्ते-
गायत्रीि्रह्मणस्याऽऽद्यात्‌ । गायत्रच्छन्दा
व ब्राह्मणः । खस्य च्छन्द॑ः प्रययनस्तायं ।
िष्न्मीं राजन्यस्य ।वरिटप्ठन्दा वै रजन्यै ।
स्वस्य छन्दसः प्रययनस्वाय॑ ( ६
जगतीभिर्वैश्यस्य । जम॑तीठन्दा वै वैश्य
स्वस्य॒ छन्दसः प्रत्ययनस्छायं , इति'

“समिधाअं दुवस्यत इल्यादा भायत्यः । समिध्यम
र्लयाचालिष्टमः । “त्वामप्रे समिधानम्‌'” इटयाय्रा जगलः ।

पाठक आन्नास्यन्ते । गायग्रीबराह्यणयोरेकयुसैत्वं संबन्धः ।

न

॥२क, दख, इत्युक्तम्‌ । ४ क.ख, (मानः `

| _ १ ख. त्यच्छतर। ९ क. "चिच्छत्र'
$ । ` खजन्यत्वं | `. . ५ छ.

प्रपा०१अन्‌०९] कष्णयञ्र्वेदीयं तैत्तिरीयव्राक्मणम्‌ । ५५

= स्थतव गायत्रीछन्दसः मरलययनस्तवाय पुनःपाप्तये गायत्रीभिर्बराह्मणस्याऽ भद्‌
ध्यात्‌ । एवमुत्तरयोवाक्ययोयोस्यिम
समिद्धस्य ब्राह्मोदनिकापरि

त्मर< हि रेतो हितं वर्धते, इति

यस्माष्टाके गभाये स्थापितं रेतः संवत्सरं वर्धते तस्माद पिरूपस्य गभेस्य
हद्धये संवत्सरमभिरमक्षत्‌ ।

यदुक्तं सूचरकारण--"' यद्यन ९ संवत्सरेऽगन्याधेयं नोपनमेद्रल्मौदनं पक्ता
सामध आधाय यदररवेनपृपनमदयाऽऽद्धीत " इति । तदिदं विधत्ते-

ययनः संवत्सर नोपनमेत्र । समिधः पनराद॑-
ष्यात्र्‌ । रेत एव तद्धितं वप्र॑मानमेति, इति।
केनापि द्रव्यराहिदयाद्रिना निमिचेनास्य यजमानस्याग्न्यामेयमाियीदि न
स्यात्तदा संबन्सरगापिते तस्मिन््ाह्मादनिकेऽप्री समिध आधाय तत्सिद्धिपरन्तं
मापायत्‌ । तन गमांशयं स्यापितं रतः संवत्सरं वधते । तस्मादभिरूपस्य

गमस्य हृद्धय सत्रन्सरमाभरक्षत्‌ । तेन गयाश्चये स्थापितं वधमान सतः
भ्राप्माति

न

व्यतिरेकमृखेण नियमं प्रश्॑सति-

५६ श्रीमत्सायणाचाय॑विरचितभाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे
इतो यन्तं प्रतिनुदन्ते । एते खदु
वावाऽऽदियाः। यद्रह्मणाः । तैरेव सन्तं
गच्छति (८ ) 1 नैनं प्रतिनुदन्ते, श्रति।

पुरा कदाचिदादित्या इतो भृरोकावुद्रततमाः स्वर्ग प्राप्ताः । ते चान्यं
पृरुषमितः स्वर्गे गच्छन्तं परतिवध्रन्ति मुलोकविर्वात्‌ । ब्राह्मणा एषादिति-
संबन्धादादिलयाः । अनेन ब्रह्मौदनेन पुषटलेर््ह्मणेरादिदेः सह स्वर्गपराप्न
संमतत्वं गच्छति । तत एनं न प्रतिवध्रन्ति ।

तस्य ब्राह्मोदनिकामेः समिन्धनं तस्मिन्नरणिपतापनं च विषत्ते--
ब्रह्मवादिने वदन्ति । कां सः । जिः कारैः ।
ये।ऽस्मे प्रजा पशन्य॑ननयतीति । शब्कैस्तारात्रिंम-
गरिमिन्धीत। तस्मिह्वपव्युषमरणी निष्टपेत्‌ । यथ॑ष-
भायं वारितान्याविच्छायतिं । ताहे तत्‌, एषि।

आधातव्यो योऽधिरस्मा आहिताम्रये प्रजां पशुश्च संपादयति सोऽभिः ष

कायैः कुत्र संपादनीय इति ब्रह्मवादिनां भश्नः । तस्यैतदुत्तरम्‌ । तस्यां रापो
निरन्तरं तस्मिन्काषएटलेदोरपिं समिध्य तस्मिन्समिद्धेऽप्रावुपःकारसमीपे मन्यन-

साधनमरणिद्रयं निष्पेननिःरेषेण तपेत्‌ । तेन स व्राह्मौद निकोऽभिररण्योः भरमि
शति । यथा रोके कस्मचिहपभाय भियाणि बाशरितानि किक्षिटादिशब्दजा-
तानि तदागमनाय विकेषेण संपादयति । तदरणिप्रतापनं ताषगेवेति द्रष्ट

घ्य्र |

अथ देशविशेषे मन्थनं विधत्ते- ५
अपादृह्य भस्मा मन्थति (९)

सैव साभ््ः संततिः, इति! 4

` आ्ह्मोदनिकाभिसंबन्धिभस्मान्यपोदृह्य निःसार्य॑तस्िन्स्याने तक्चाभ्पाम-

रणीभ्यामधरं मन्येत्‌ । तस्मिन्स्थाने येयं मन्धनक्रिया सैव ब्राह्मीदनिकस्यापेर-
५ तपरस्यमानेनाभिना सह सा संततिः । तथाविधो विच्ेदामावः। 1 ४

भपा०१अतु ०९] कृष्णयजुर्वेदीयं तैत्तिरीयत्राह्यणम्‌ । ५७
मधितस्यामरेगाहैपलयाधानार्थमुद्धरणे विधत्ते--
तं मन्धितवा प्रञचमरदरति । संवत्स-
रमेव तद्रतं हितं प्रजनयति, इि।
अरणादुत्यन्नं मथितममि कसिमिधित्पात्े भाशचपुद्धरति । न तु प्र्यश्चभ्‌ ।
यथा लोके संवत्सरं गभे धत्ते रेतोऽन्ते मजनयति तद्ररेतद्धवति ।
वब्राह्मोदनिकेऽनो गायत्यादिभिर्यः समिदाधानविधौ वरिधिरक्तस्तमेव पक्षा-
` न्तरविधानाय पुनः परामश्नति-
अनाहितस्तस्यभनिरियाहुः । यः समिधरोऽन।-
धायुमनिमायत्त इतिं । ताः सवसरे परस्तादाद्‌-
भ्यात्‌ । संवत्सरादेवेनंमवरुध्याऽऽधर॑तते, इति।
` _ समिदाधानाभावे कृतमप्याधानमङृतमेव स्यादिलयभिङ्ञा आहुः । तस्मा
दाधानात्पुरस्तात्संबतसरपरिमिते कारे समिदाधानं मुख्यः पक्षः ।
तमत मुख्यं पक्षमनूद्य तदसंमरेऽनुक्त्पं पिधत्ते
यदि संवत्सरे नाऽदभ्यात्‌ । दाद्व सरस्ता-
दादभ्याव्‌ । संवतसरप॑तिमा बै दादश
रार्त्रयः। सृवत्सरमेवास्याऽऽहिंता भवन्ति, इति ।
आधानदिनमारभ्याधस्तनतियिगणनायां या दादशसंख्यापूरणी निथि-
स्तस्यां ताः समिध आदध्यात्‌ । द्वादशानां रात्रीणां मासस्थानींयत्वेन
मित्वा संवत्सरसाद्रयम्‌ । ॥
पनरप्यसंमेऽुकरपान्तरं विधत्ते-
| य॒ (| म्‌ ह ट्‌ ५ # ४ र | त |
याद दाद्र्या नाऽधदध्यात्र । अये पुरस्तादा-
दध्यात्‌ । आहिता एवास्य भवन्ति (१०) । इति ।
दितीय॑मपच्चृधम॑पदिंतरतोऽधत संमितापूतवतीमिरादघाति राजन्यः

ऋ कैः

1 काका गसन पिस पिमित

१ के, से. मथित्वा)

1

५८ श्रीमत्सायणाचा्यविरचितभाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे
स्वस्य छन्दसः प्रत्ययनस्त्वायेयाद्च्छति मन्थति रा्चयच्यत्वारिं च|
इति कूष्णयजुर्वेदीयतेत्तिरीयव्राह्यणे प्रथमाष्टके प्रथमाध्याये
नवमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥
पषैवद्याख्येयम्‌ ॥

इति श्रीमत््ायणाचाथविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृप्णयन्रदीयतैत्िरीय-
ब्राह्मणमाप्ये प्रथमकाण्डे प्रथमप्रपाठके नवमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥

1111

अथ दरमाऽनवाक्रः |

कोति मकम

नवमे बह्मोदनोऽभिहितः । अथ दशमे पञचारन्याधानमभिधीयते पर्ष
पृश्चमेऽनुवाके यज्रेधाऽभिराधीयत इत्य्चित्रयाधानपक्ष एवार्भि इद तु
पञ्चारन्याधान विधातुमाख्यायिकामाद-- ॥
परजापतिः प्रजा अंद्टजत । स रिरिवानोंऽम-
न्यत । स तपोऽतप्यत । स॒ आसमन्वीयंमप-
श्यत्‌ । त्दवधंत । तद॑स्मासरहसोर््वम॑रख्ज्यत ।
सा॒विराडमेवत्र । तां देवासुरा व्यग्र
हत । सोऽरवीदयजाप॑तिः । मम वाएपा
(१) । दाहा एव युप्माकमिति, शति।
जापतिः परजाः सटा स्वकीयस्य वीयस्योपक्षयेण रिक्तोऽटमिति मत्वा
बीयलाभाय स तपस्तप्त्वा स्वात्मनि किचिद्रीरयमपश्यत्‌ । तच वीर्य काठे-
नावधत तदधं वीयं धारयितुमश्क्यं सच्छीघमेवास्मासनापतेर््वं निर्मल
केनचिद्रूपेण सृष्टमभूत्‌ । सा सृण निष्पन्ना वित्रिधं राजमाना काचिद्तै
रभवत्‌ । ताद्य देवाश्चासुराश्च वयमेचेतां गृह्ठीम इत्येवं परस्परं विग्रहम
कुषन्‌ । तदा विग्रहशान्तये प्रजापतिरेवमव्रवीत्‌ । एपा गौपैमैनेति । गप्माकं
तु दोहा एव क्षीराण्यव
अथ पञ्चाग्न्युत्पत्तिप्रकारं दशेयति-
सा ततः प्राच्युदुक्रामत्‌ । तसमनार्पतिः पथंग्र-
व

कतीति

४ व्यगृहन्तेद्यपि पाट; ।

प्रपा १अन्‌=१०] करप्णय

४५

गोपायति (२) सा चतुधेमुदक्रामत्‌ ।
तर्रजापातेः पथग्रहत्‌ । सप्रथ सभां म
मापार्यत्ति । सा पञ्चममदक्रामत्‌ । तप्जना-
तिः पयग्रहातर्‌ । अहं इधिय मन्व मे गपा
यतिं । अग्रीन्वाव सा तान्व्य॑क्रमत । तान्प

जापतिः पयंग्रहातर्‌ । अधां पङक्तिमेव, इति ।

अ १,
५

क

वानपाद्युवी सन्युद्रकापत्‌ } तद्रा परजापतिरथर्वेति मन्रण तां त्रिराजं परितो
निरुद्धवान्‌ ) टञ्यतवरे चनुधवेदमवतेक्राचायरूप दक्षिणमग्रे, यद्रा दिसारषिश मे
पतु मदीयमन्नं गोपाय । पएव्रमृत्तरेषु चतुषु पयायेषु योज्यम्‌ । नरेभ्यो मनु-
प्यभ्या हिता नर्या गादेपल्यः } ऋलिम्मिः प्रश्चंसनीग्ररूपत्वाच्छस्य आहव-
नीयः । प्रथया कल्यां सह चनेमानत्वात्सपथः सभ्य; । अर्दिसक्रत्वाद्रवधे
पन जगदराद्‌ावृः्पस्नन्वाचाहिव्रुधिय आवरमध्यः ) कगादिमच्रः | इत्थं सत्र
विराट्‌ ता च । पञचत्रार्‌ व्यक्रामत्‌ । तान्पञ्चाभरीन्मजापतिः

|^ 18 1110111 1 1 1 व त सता यमान न # 1, 3

१. (ददयानलवाष्रा |

© ® क

६० . श्रीमत्सायणाचायविरचितभाष्यस्षमेतम्‌- [प्रथमकाण्ड
द९
दताकन्ताश्रय जाधायन्त । पार्क वा ३६:
वि ९) शिं क १ भ 1 ध निया (प +<
सवम्‌ । पाड्कतनव पाङ स्प्णार्तेः इति।

पवोंक्तानापथर्षस्यादीनां मत्राणां तब्राह्मणेनाधीतत्वासजापतिप्रतिपाद्-
त्वद्रा पङ्किविपरे भविष्य । तथा सद्यगन्याधानेन तां पडि तस्मादुत्पाद्यति । ।
तस्मादेतावन्तः पञ्चा्य आधातव्याः । यदिदं मनुष्यपश्वादिरूपं जगत्सप
पञ्चसंख्यापेतत्वात्पाङ्कम्‌ । शिरो दृस्तो पादो चेवं मनुष्याणां पञ्चावयवाः ।

शिरसा पृच्छन वा सह चत्वारः पदाः पशूना पज्चावयवाः;। अतः पञ्चस
ख्यायुक्तनवाभ्रना पचरसख्यायुक्तं जगस्ाणयति।

अथ मच्राणां तात्पयं क्रपण टरश्चेयाते-

अथव पितुं म गोपायेत्याह । अर्जमेवेतेनं स्प
णाति । नयं प्रजां मे गोपायेव्य।ह । प्रजामेव
तेन स्ए्णाति । शस्स्य पश्ून्मे गोपायेत्य।ह
( ¢ ) । पशरनवंतेन र्ष्णोति । स॒प्र॑थ सभां
मं गोपायेत्याह । सभामेवेतने न्धियः स्षणोति।
अहै इप्निय्‌ मन्त्रं मे गोपपित्यह ।

मन्नमवेतन भ्रियरः रस्ए्णीति; ति।

मन्त्रे तानिन्दियावत इतयभिधानादिन्दियीतिः। सा हि श्रीरित्यभिषा- `
नाच्छियः प्रीति

पञ्चानामभ्नीनां पृथुगुपयोगं दशंयन्पश्षंसति-
यदन्वाहायपचनेऽन्वाहाय पर्चन्ति। तेन सोऽ-
स्याभीष्टः प्रीतः । यद्राहिपय आज्यमधिश्र-
पान्त सपत्न।याजयन्ति । तेन सौोऽस्याभीष्ट

ातः। यदाहवनीये बुहवति (५) । तेन

` प्रपा०१अनु०१०] कृणयजुर्वेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । .. ६
सोऽस्याभीष्टः प्रीतः । यःपभा्यां विजर्यन्तं |

न साऽस्याभीषएटः प्रीतः । यदौवसयेऽ्नर
हरन्त । तेन सारस्याभीष्टः प्रीतः । तथाऽस्य

सव॒ प्रीता अभीष्टा अधीयन्ते, इति।

दशेपूणमासकर्मणि ऋतिविजामनु द षिणार्थं आयत इत्योदनोऽनवाहार्ः ।
सच पच्यत यस्मिन्द्निणात्रों साऽयमन्वराहायेपचनः । तनोदनपाक्रेनोपयक्त-
सत्वात्स दक्षिणाश्रिरस्य यजमानस्याभीषटऽपि भवाति । एनदीयपरिचयया
ओतश्च भवति । एवयुत्तरत्रापि । गापत्ये ह्याज्यं बिटापयन्ति । देवपत्नीश्च
स्यानयान्त्‌ । अत्तः पत्नासंवन्धाद्रृहपतिना संयुक्त इति गार्हपत्यः । प्रधा-
नाहति जुहोलयस्मिनित्याहवनीयः। अथ सभाया मः यऽधिदेवनमद्धत्येल्यादिना
दूतत्रिजयः सत्रऽभिषहितः । तां चूतसतभामर्हतीति सभ्यः । ^ तदन्नं संस्कृत्य
सभासन्य उपहरन्त्याव्रसय भुञ्जते "' इति सृत्रेऽहरणमुक्तम्‌। तद्र हमाव्रसथः ।
तमहैतीत्यावसथ्यः । तेनोक्तः

पक्रारण सवरऽप्यग्रयाऽस्य यजमानस्य प्रीतिपरं

कमभीषटं संपादयन्त आहिता भवन्ति
पुवाक्तंरथवं पितुमि

दिमन्तर॑रुपस्थानं विधत्त-
प्र व्‌ थ + ५५५ ृ] ण {

नेवमुपतिष्ेतकमेकम्‌ । यथां ब्राह्मणाय

रिदायं गह नति । तामेव तत्‌ , इति

क आहिताम्रियदा देशान्तरं गमिष्यति तद्‌ पर्रवडुपतिष्ेत । पूर्वत्मजापार
निराजः मेणा पितुमि्यादिमनतैपरिराजं परिगहीतवानिल्थवाद्‌ उक्तः ।

येवादेनाऽऽधानकालीनस्योपस्थानस्य विधिरुनेयः । अत एव सूत्रकार

तेनायेवादेनाऽऽध

आधानादृध्वे पवमानेष्टिभ्यः पूपरमेतदुवाच--“अथ बिरादूकमैरदनमान ` उप-

तिष्ठते, अथे पितुं मे मोपाय"' इत्यादि । अत आधानकराटीनमपस्थानं

दष्टान्तीकतुमेवमित्युक्तम्‌ । यथा लोक प्हस्त्रामी कथिदन्यं कंचिद्राह्मणं गरह-

र्र्यं वासयित्वा तस्म ब्राह्मणाय ग्रहान्परिदाय त्वमवमेवं रक्षेति बुद्धि
त्वा रे गच्छति तादृगेव तदुपस्यानं दरष्ग्यम्‌ ।

६२ भरीमत्सायणायायैमिरविवभाप्यसमेतम्‌ [ प्रथमकाण्डे

ऊध्वाऽऽरोंहव्‌ । सा रोदिणण्यभवत्‌ । तद्रो हिण्यै
[हाणत्वम्‌ । रारण्यामाय्नमाद्धात । स एवैनं

याना प्रतिष्टितमाधत्ते । कध्रो्येनेन (६ ), इति!

एषा पदरान्म गापायति प्रविष्टा पशून्मे गोपायेत्याह जहति तिष्ठते सप्त च॑।

इति कूष्णयञुर्वेदीयतेत्तिरीयवाद्यणे प्रथमकाण्ड प्रथमय्रपारके
द्‌ रसाभ्नवाक्ः ॥ 9० ॥

ग्रामान्तरादागल पुनरप्याहतानस्रीनयवे पितुमित्यादिमन्तरुपातिष्रेत | तेच
भरल्यकमुपस्यानमन्ताः । सेष्योपस्थानमन्तस्तु पञ्चधाऽग्ीन्व्यक्रामदित्यादिः।
स चवगृत्तरमपाटके पटिप्यते--"पश्वधाऽग्रीन्व्यक्रामत्‌ | व्रिराद्‌ सषा भरना

परतः । उध्वाञऽरादृद्रादणां । यानिरयेः परतिष्ठितिः' इति । पएतन्मप्रतात्प
यस्य प्राजापल्योपाख्यानरूपर्थवादे पूत्रमनक्तत्वा ददाना माऽभागेयमिला.
दिना तदीयतात्पयंमुच्यते । येयं जापति विराटसेयं तदानीमेपाम-
मरीनां भागरदिताऽमूत्‌। अन्वाहार्यं पचन्त्याज्यमधिश्रयर्न्व

7लयाद्पयामो यथाऽ-
नामामादेतां न तथा विराजः कश्िदुपयोग उक्तः । तस्माद्‌ भागत्वम्‌ |
सा च भागराहृता तता दशादूष्वां भूत्वा दिवमारोहत्‌ । आर्द्र च रोहिणी
नक्षवरूपाऽभत्‌ । रोहतीति व्युत्पत्या रोदिणी नाम संपननमू्‌। एवे च सति
रोदिण्यामगन्याधानेन स्वकारण एवामिः मरतिष्टित आदिता भवति । रोिष्या
वरद्ूबणात्नकारणत्वात्‌ । तथा च सत्युपयक्तताद्विराद्‌ सभागा संपद्यते ।
आधाता च समृद्ध प्ामोति । अत एव पूर्रै्र--भ्यो रोहिण्यामध्िमाधत्ते
ऋ्रालयव' इति विदितम्‌ । अव्र तु तद्विध्यतुवादेन बिराण्मत्रः प्रहस्यते |

९/१ श्रमत्सायणचायविरचिते माधवीये वेदारथघ्रकाद्ने कृष्णयन्दयत्तत्तिरीय-

म्रह्मणमा्य प्रथमकाण्डे प्रथमप्रपाठके दामे ऽनुत्राक्रः | १०।

नद्य सवत्ते छत्तकासृद्न्ति द्वादशसु थजाप॑तित्राचो देवासरा घर्मः शिर
इमे बै शमीगरभातछनापंतिः स रिरिचानः स तपः स आत्मनीर दश|
ब्रह्म संधत्त तो टिव्यावयेों शन्त्वाय माच्येषां यदुपयुधरि यत्पयः सोऽषो
वारा भूत्वा जगतीभिरश्ीतिः ॥

इ।त कृष्णयरुषदीयतंत्तिरीयत्राह्यणे प्रथमाष्टके
प्रथमोऽध्यायः ॥ ३।

प्रपा०२अनु°१] कृष्णयज्वेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणमू । ६३

अस्य पपाठकस्य त्रिनियोगसंग्रहः-
अनुवाक्रा दश मोक्ता परथमेऽसमिन्प्रपारे ॥
युक्रामन्थिगता मत्रा आधाने काटनिर्णयः ॥ १ ॥
संभारर््िधिराधानं तत्पकरारस्तयेएयः ॥
आधानमत्रव्याख्यानं व्रह्मोदनगिपिस्तथा ॥
पञ्चाथिपक्ष इत्येवमनुव्ाकरा उदीरिताः ।॥ > ॥
षेदाथस्य प्रकाशेन तमो हार्द निवारयन्‌ ॥
पुमथोधतुरो देयाद्वि्ावीमदेन्वरः ॥ ३ ॥
इति श्रीम्रीरबुक्रणसाम्राञ्यघ्रुरंधरश्रीमत्सायणाचार्यनविरचिते माधत्रीये
वदाथम्रक्राशे करप्णयसेदीयतंत्तिरीयव्राह्मणभाप्ये प्रथमकाण्डे
पथमः भपाटकः समाप्नः ॥ १॥
( मृर्क्रमेण--अष्ट० १ अध्या० १ अनु० १०)
( भाप्यक्रमेण--कां० १ प्रपा १ अनु* १०)

अथ द्वितीयप्रपाटक्रारम्भः।
तत्र प्रथमोऽनुवाकः ।

यस्य निरतिं वेदा यो वदेभ्योऽखिकं जगत्‌ ।
नमम तमे बन्दर विद्यातीयंमहेन्वरम्‌ ॥

आद्यं प्रपाटक्र प्राक्त वरिधिराधानगोऽखिद्टः।
गव्रामयनश्पाञऽयं द्वितीयऽस्मिक्नदीयते । २॥
आद्यानुत्राक्र आधानं य मत्रा नोदिताः परा ।
ते सर््ऽप्यभिधीयन्ते पूरवशेपौ भत्रेत्ततः ॥ ३ ॥

उद्धन्यम[नमस्या अ

उ अमेध्यम्‌ । अपं पाप्मानं
यजमानस्य हन्तु । शिवा न॑ः सन्तु प्रदिशश्च
। शनो माता एथिवी तोकेमाता

शिवा नः सन्तु भदिश्धतस्नः शं नो माता पृथिवी तोकसाता, इति पाचीनप-
† देवयजनगद्धलः” इति । अस्याः पृथिव्याः संबन्धि यत्स्थानं निषए़ीवना-

देष श्रीमत्सायणाचार्थविरवितमाष्यसमेतम्‌-- [! प्रथमकाण्डे

दिभिरूपहततवादमेध्यं यज्ञायाग्यं तदिदानीयुद्धन्यमानं सययजमानस्य पाप्मान-
मपदन्तु । प्राच्यादि चतस्रः प्रकृष्टा दिशो नोऽस्मान्परति सिवा; सखमदाः सन्तु
ताकेसाता तोकसातयेऽपत्यलाभाय पृथिवी माता नाऽस्माकं शं सखं करातु ।

० 4 न [न = न
शं नो द्वीरमिध्ये। अपो भवन्तु
€+ 1 1 ।
पतय । र यारामक्ञवन्तु नः ।
कल्पः-- “शं नो देवीरभिष्टय आपो भवन्तु पीतये शं योरभिखवन्तु नः,
इत्यद्धिरबोक्ष्य'' इति । आपो देवीरिमा जनदेवता नोऽस्माकमभिषएयऽभी-

राप्त्यथं पीतये पानाय बं भवन्तु सखपदा भवन्तु । किंच नोऽस्माकं श्रं
सखं संपादयितुं योदुःखं पृथक चामिस्लवन्तु सतः मरवसैन्ताम्‌ ।

दश्वानरस्य रूपम्‌ । एएथिव्यां परि.
स्सा । स्योनमाविंशन्त नः (१)।

कल्यः-- “सपन पाथिवान्संमारानाहरल्येवं वानस्पत्यान्पञच पञ्च वा भयसो
वा पायवान्सभारानाहरेदिति वाजसनेयकम्‌ । वैश्वानरस्य रूपं पृथिव्यां
परिस्सा स्योनमाविशन्तु नः, इति सिकताः”? इति । विन्वेषां नराणां
तकार वश्वानरोऽत्रिस्तस्याप्रः स्वरूपं पृथिव्यां परिस्रसा परितः पारयन्लयः
(तक्ताः स्यान सुखं यथा भवति तथा नोऽस्मा$ देवयजनमाविशन्त 1
यद्द्‌ दिवां यददः एषिव्याः । संजन्नानि

| 0 वि । | ऋणि

रादा संवमवतुः । उषृन्कृष्णम॑वत
कृष्णमरषाः। इहीभयेयज्नियमार्गमिष्ठः।

करपः-- "यदिदं दिवो यददः पृथिव्याः संजज्ञाने रोदसी संवथवतु-
< छःणमवतु कृष्णप्रषा इहोभयोयंज्ञियमागमिषटठा इत्युषान'” इति । आह
रत।त्यवं सवेत्रानुवतेते । दिवः संबन्धि यदिदमपररूपं पृथिव्यां स्थापिते
पृथिव्याः संबन्धि यददः ढृष्णरूपं चन्द्रमसि स्थापितं तत्र यद्रूपदयं संजन्ननि. `
सम्यगवगच्छन्त्यो रोदसी चावापृथिव्यौ संबभवयतः परस्परसंगते अभूताम्र्‌। `
तन यत्कृष्णरूप चावापृथिवीरूपमस्ति --------- ^ समत तदेतदूषान्दिःसवरूपमूतानवतु रतु | रक्षतु ।

` १क. रान्संभरे" 1

मपा०रअनु° १] ृष्णययुर्वदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । वि ६५
तेः चोषास्तत्कृष्णमवन्तु । उभयो््रीवापएयिव्योः संबन्धि यत्तियं यङ्ञयोगयमं-
शद्रयमिह देवयजन आगमिष्ठ आगच्छत्‌ ।
ऊतीः दुवाणो य्छथिवीमर्च॑रः । गहाका
रमाद्चरूप प्रताय । तत्ते न्यक्तामेह सभ-

र्न्तः । शतं जावेम शरदः सवी
कल्पः--““ङःतीः कुवोणो यत्पृथिवीमचरो गहाकारमाखरूपं प्रतीत्य तत्ते
न्यक्तमिह संभरन्तः शतं जीवेम शरदः सवीरा इद्याघकरीषम्‌'" इति । हेऽ
` त्वमाद्ररूपं मूषकरूपं स्वीकृ गुहाकारं पवेतगहाया आकारे यथा भवति
तथोतीविखानि कुबाणः पृथिवीमचरो भूम्यां चरितवानसीति यत्तत्तत्र न्यक्त
निगृढं ते त्वदीयं सारमिह देवयजने संभरन्तः संपादयन्तो वयं सीरा पत
भ्रत्यसदहिताः शरदः शतं श्रतसख्याकान्संवत्सराञ्जीवेम।

उं एथिव्या रस॑माभरन्तः । श्तं जीवेम
शरदः एरूचीः (२) । वम्रीभिरनुवित्तं

गरहस । श्चात्र त उन्यवापेरा भवामः।

कल्पः--“ऊजं पृथिव्या रसमाभरन्तः शतं जीवेम शरदः परूचीर्वमरी-
भिरतुवित्तं गुहास श्रोतं त उव्यंवधिरा भवाम इति वर्मीकवपाम्‌"” इति ।
पृथिव्या रसः सारम क्षीरादिवत्समानं बल्पीकवपारूपं संभरन्तो वयं शतं
दरदो जीवेम । कीदशी; श॒रदः पुरूचीः पुरूणि बहूनि मोग्यान्यश्न्ति संपा-
दयन्तीति पुरूच्यस्ताष्शीः 1 कीष्शं रसं गुहासु मद््रिषु वस्रीभेः पिपीलि-
कासदशी भिर नुवित्तमनुक्रमेण छन्धम्‌ । हे उवं तच्छ्रो त्वदीयशरोत्रस्थानीयां
चट्मीकवपामाहूत्य वयमवधिरा अनुपहतशरोतरेन्धिया भ्रयास्म ।

प्रनाप॑तिदष्टानां प्रजानाम्‌ । श्ुधोप॑हसये
सुवितं नों अस्तु । उपप्रभिंनमिषमूजं

| प्रजाभ्यः । सूद्‌ ग्रहेभ्यो रसमाभ॑रामि।
कल्पः--“्रनापतिखष्टानां भनानां श्षोपहये सुवितं नो अस्तु, उपमभि-

१ ग. 'हितास्ताञ्शर ।

६६ भ्रीमत्सायणाचा्यविरवितभाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

ज्नमिषमूर्ज प्रजाभ्यः सूदं ग्रहेभ्यो रसमाभरामि) इति सूदम्‌ इति । याः मरना-
पतिस्ाः भरनास्तासां क्षुन्निवारणाय नोऽस्मत्संवन्धराद्‌ कद्मरूप परावत सुद्र
प्ाप्रमस्त । येयमिडनने या चोग्रेसः, उभयं परजाभ्यः भजाथमुपमाभिन्नमत्यन्त-
सामीप्यं यथा भवति तथेक्ीमूत तादृशं सृदरस पड्करूप ग्रह्या वह्ननामायत
नार्थमाहरामीहाऽऽनयामि ।

यस्य॑ रूपं विभरदिमामविन्दत्‌ । गुहा प्रवि-
टः सरिरस्य मध्य । तस्येदं विहतमाभ-

~ ३",

न्तः । जच्छवटकारमस्यां विधेम (३))

कर्पः--““ यस्य रूपं विभ्रदिमामविन्दद्हा मवि सरिरस्य मध्ये
तस्येदं विहतमाभरन्तोऽच्छंवर्कारमस्यां विधेम, इति वराहविहतम्‌ ˆ” इति ।
प्रा भ्रजापतियैस्य वराहस्य रूपं विश्रद्धायमाण हमां पृथिवीमविन्दद्खभत।
कीरशीं सरिरस्य मध्ये प्रखयकाटीननटस्यान्तगेहा गाप्यं स्थानं पातारसूपं
परविषटराम्‌ । अयमयस्िराचव्राह्यण स्पषटमाप्नातः पोत्रा इदमग्रे सटिलमा-
सीत्तस्मिन्प्रजापतिर्वायुभृत्वाऽचरत्स इमामपदयत्तां वराहो भत्वाऽहरत्‌"' इति।
तस्य वराहस्य विहतं पोजोत्लातमिदं मृद्रव्यमाभरन्त आनयन्ताो वयमस्या
पृथिन्यामच्छवट्करारं वेयथ्यं यथान मवति तथा विधेम कमाण्यतुतिषठम ।

यत्प्थपर्यत्साररस्य मथ्य । उकरमपरयजर्गरत
प्रातम्‌ । तस्पप्करस्याञअवर्तनाद जातम्‌
पणं ए्यिव्याः प्रथन हरामि ।

कर्पः--“यत्प्पदयत्सरिरस्य मध्य उवी मपदयज्नगतः परतिषाम्‌) तत्पुष्करं
स्याऽऽयतनाद्धि जातं पर्णं पृथिव्याः प्रथन हरामीति पणैम्‌ [इति] ।
जगतः स्थावरजङ्गमरूपस्य प्रतिष्ठामाधारभरतामूरवरी टब्धुकरामः प्रजापतिः सरि
रस्य मध्ये प्रख्यकारीनजटस्यान्तय॑त्पुष्करपणमपदयत्‌ । तथा च पूरमान्ना-

तमू-“ सोऽपयत्ुष्करपर्भं तिष्टत ' इति । ततपुप्करस्य पर्ण॒॑हरामि।

` त्यक्नम्‌। द्ब्दो ब्राह्यणप्रसिद्धि मचयति । तच ब्राह्मणं पूरमेवोक्तम्‌--

देवयननमूमो नयामि । कीद्छम्‌ । आयतनाद्धि जकगध्य निमग्रादाधारटुं

, ^ सोऽमन्यत । अस्ति चैतत्‌ । यस्मिननिद्मपितषटुति ”' इति । तादा

= प्रपा०रअनु०१] ` टृष्णयन्ेदीयं तेत्तिरीयबाद्यणम्‌ । ६७

भ (ह

रादिदयुत्पन्नम्‌ । तथा पृथिव्याः पथमभूमार्वस्तारस्थानम्‌ । एतदपि पूर्वे
जाऽऽप्नातम्‌--““ तत्पुष्करपर्णे प्रथयत्‌ ? इति ।

याभिषस्हः-हजगतः प्रतिष्ठाम्‌ । उवाममां विश्रज-

नस्य भव्राम्‌ | ता नः शवाः शकरः सन्तु सवाः।

कल्यः याभरहःदन्नगतः परतिष्युत्रीमिमां विश्वजनस्य मर्वीम्‌ ,
तानः रेवा; रकेराः सन्तु सवा [इति शराः] इति। जगतः स्थाच-

शदः प्रत्ष्ामाश्रयसृता विश्वजनस्य भता सस्यादिद्रारा सवेजनस्य पोष

यित्रीमिमापुतीं याभिः रकेराभिरहध्ददीकतवान्मनापतिः। एतदपि पर्व-
गक्तम्‌--“ ता शकराभिरदस्टत्‌ " इति । तास्तादरयः शर्कराः श्चद्रपाषाणा

नोऽस्मद्थं सखपदाः सन्तु ।

ञ्‌ ग्ररेत 0 ञ्‌ य , =+ भ
यस्तन्न 1हरण्यम्‌ । अद्रयः सभरत
५ न " 9 | | + क (ति घ्र य्‌
मतत प्रजां । तत्समरटत्तरता नधा
) <| #~ स्छ ५ (तं न

( ¢; । अतिप्रयच्छन्दुरतिं तरेयम्‌ ।
` कल्पः--““अभेरेतथन्द्रः दिरण्यमद्‌भ्यः सभ्रतममूतं मरजास तत्संभरनरत्तरतो
निधायातिपयच्छन्दुरिति तरेयमिति हिरण्यम्‌" इति । तद्धिरण्यं तत्संभरन्सं-
पाद्यन्नग्रकाभःसानिवारणायात्तरपाश्वं तद्धिरण्यं निधाय द्वेष्याय रजतमति-
अयच्छनरहं दुरिति दुगेति तरेयम्‌ ।
| अ 4 र न ठ त्थं ६ ~ #
म्वा स्पृता यद्वत्थञ्तिष्ठः | सव्‌-
4 श्यो "ध्‌ | 1 (भिक
प्णर्‌ दवभ्या नलर । तत्त न्पक्तामह्‌
भ्‌ {न्त ॥ य रज $> 0: .
पशरईन्तः । शत जवम शरदः स्वाराः ।
करपः-- अश्वो सूपं कृत्वा यदचवत्येऽतिष्ठः सैवत्सरं देवेभ्यो निलाय
तत्ते न्यक्तमिह संभरन्तः) शतं जीवेम शरदः सीरा इत्यत्थम्‌?' इति ।
हेऽगे त्वं यद्यदाऽ्वः संस्तदीयं रूपं च सम्यक्कृत्वा देवेभ्यो निखाय
गढ (ऽपक्रम्य संव्रत्सरं निरन्तरमन्वत्थे स्थितवानसि । तत्तदा ते त्वदीयं न्यक्त-
मश्वत्थ निगृढ तेजः सारमिह य्गभूमा संभरन्तः संपादयन्तो वर्यं सवीराः
पृत्रभ्रत्यसदिताः शतं शरदो जीषेम ।
¦ स (क व्‌ ध ०
रजः लथन्या अथ्याद्धताजस्ं । वनस्पि

६८ शरीमत्सायणाचाय॑त्रिरचितमाप्यसमेतम्‌-- |! प्रभमकाण्डे-
शतर्वल्छी विरोह । त्यां वयमिपमूै

मदन्तः । रायस्पाषण साम

करपः--““ उजं पृथिव्या अध्युत्थितोऽसि वनस्पते दतवल्दो व्रिरोह
त्वया वयमिषमूर्जं मदन्तो रायस्योपेण समिषा मदरमेन्यदुम्बरम्‌ `" इनि।
ह वनस्पत उदुम्बरदृक्ष उजां रसनिमित्तात्तत्सिद्धय पृथिव्या अधयन्थि
ताजसे भूमरुपारे प्ररूटोऽसि । अतोञ्स्माभिधनात्पि प्रनः कानव्रत्शः
्रतश्चाखायुक्ता विरोह विहषेण प्रादुभेव | त्वयापकरता वयमिषमन्नपर्ज रसं
घ मदन्ता देषपुरःसर पराद्ु्न्तो रायस्पापण धनपृष्या ममींचीननान्नन यक्ता
मदम पुनरपि हृष्यास्प |

गायत्रिया हियमाणस्य यत्त (५) । पर्णम
पतनतती्यस्ये दिवोऽधि । सोऽयं पणेः सामप-
णाद्धे जातः। तती हरामि सो
रुयं । देवानां ब्रह्मवादं वदतां य
शृणीः सुश्रवा

करप
सोऽयं पणे

इति । हे सोमर तृतीयस्यै दिवोऽधीमं न्टोकमारभ्प गणनायां तृती-
यस्य ॒धटोकस्योपरि गायत्रिया हियमाणस्य गायत्रीदिवतया बलादाहिय-
माणस्य ते तव यत्पर्ण भूम्राव्पतत्साञ्य पणः पाह्त्रक्षः स: व सोपपण [नातं
इति पणनामपेयेनेव मसिद्धः । ततस्तस्मात्कारणान्मोमपीयस्यान बरुद्धयै सो
वनस्य तद्ध हरामि त्वामिहाऽऽनयामि । क्रिच पराक्कषच्छायाया
विदय ब्रह्मवादं वद्तामात्मविषयं संवादं कु ॥ देवानां संबन्धं
स्परान्कारणाचखमुपागश्रणोः समीपे स्थित्वा भ्र

व शृतोऽसि सिद्धोऽसि त्तस्मातार

प्रपा०रमनु ०१] कृष्णयञ््वदीयं तेचिरीयत्राह्मणम्‌ । ` ६९

वचं समाविक्षत। तत्ताद्ं पण्यं संभरन्रहं बह्मव्चसं साक्षादवरुन्धीय विर-
म्बमन्तरेण प्रा्ुयाम्‌ ।

यया तं छष्टस्याय्ः । हातमशमयद्मजार्पाततः । तामः

मामप्रदाहाय (8 ;)। शमाः शान्य हराम्यहम्‌ ।
कल्पः- “यया ते सृष्टस्य्रेहेतिमश्मयस्नापतिस्तामिमापपदाहाय शमी ५

शान्तये हराम्यहमिति शमीम्‌? इति । हे शमीवृक्ष ते त्वदीयया यया शाखया
प्रजापतिः स्वखषटस्यय्ेदति परदाहरूपमायुधमरमयत्तापिमां शमीं पूवस्य दाहस्य

शान्त्या इत उध्वंमप्रदाहाय च हरामि यज्ञभरमावानयामि।
यत्ते खष्टस्य य॒तः । किकट्कतं भा जाच्छज्जातवेदः ।

तया भासा संमितः । उरं नों खोकमनप्रभ।रि।
करपः--“'यत्ते सस्य यतो विकङ्तं भा आच्छैन्नातवेदस्तया भासा संमित

उरु नो रोकमनुप्रभाद्ीति विकङ्कतम्‌! इति । हे जातवेदः प्रजापतिना सृष्टस्य
यतः; स्षीप्र गच्छतस्ते तव॒ भाया दी्चिविकङ्ूतरक्षमाच्छत्पमामोत्तया भासा

संयुक्तः सन्नोऽस्मदथमुरं विस्तीर्णे खोकं स्थानमनुपरभाद्युक्रमेण परकाशय ।
यत्त तान्तस्य हदयमाच्छन्द्ञ्चातवद्‌ः ।
मरूतोऽदभिस्तमयिला । एतत्ते तदशनेः.
म्‌ (त (य | _ _ = _
संम॑रामि। सात्मा अग्ने सहृदयो भवेह ।
कल्पः-- ““यतते तान्तस्य हृदयमाच्छिन्दज्ातवेदो मरुतोऽदूभिस्तमयित्वे-
तत्ते तदशनेः संभरामि सात्मा अग्रे सहृदयो भवषेहेयशनिदतस्य वृक्षस्य शक-
ानि त्वचो वाः" इति । हे जातवेदः पुरा कदाचिन्मरतो देवा विद्रषादाद्ध-
स्त्वदीयां तां ज्वाखां तमयित्वा शमयित्वा म्टानि प्रापय्य तान्तस्य म्खानि
पराप्नस्य ते तव यदद यमाच्च्छिन्दं स्तदेतत्ते हृदयमदनेः सकासाददं संभरामि।
छिन्नस्य हृदयस्याशनां भविष्टत्वात्‌ । ततः संभरणं युक्तम्‌ । “साऽशनिरभ-
वृत्‌" इति ब्राह्मणं पुरोदाहूतम्‌ । तस्य हृदयस्य मया संभृततवादि ह द्‌ वयजनं
हेऽ त्वं सात्मा सत्स्ररूपः सहृदयो हृदययुक्तथ भव । एतेपूक्तेषु सर्वेष्वपि
मन्रेषद्धन्तीटयाद्ुवाकोक्तं तत्तद्वाह्यणमनुसधेयम्‌ ।
१क. ख. यखस्पः।

|)

७० श्रीमत्सायणाचायंविरचितमाष्यसमेतम्‌- [प्रथमकाण्ड-
वि थू] > 1 = [. च
चिभियाद्श्ववथास्समेता बृह्यः (७ ) । शरी
[कस्‌ ८ ` | 1 | 1 ०
रमभसरस्छेताः स्थ । प्रजापातना यक्ञयुखन
ह ~ चिर्यिथ ॥ जञ । "स |
सामताः । तिखच्चहरद्धमथुनाः प्रनत्यि |
करपः--"* अथ ब्रह्मोदनरेष« सस्स्करृय तस्मिन्नाज्यरेषमानीय तस्मि
` „(~ (~ ~. ¢ = वाका
धित्रियाशत्थस्य तिन्चस्िस्च;ः समिध आद्रोः सपाशाः प्रादेश्षमान्यस्ति-
भिक्वल्यां विवतेयन्ति-चितरियादश्त्थात्संमता ब्हत्यः ` रर।रमभिस~
सृताः स्थ प्रजापतिना यन्नप्रवेन संमितास्िस्चसिवद्धिभिथनाः प्रजायै 2
इति । ्रामतडागादि चिहमूतः प्रसिद्धोऽखत्थधित्रियः । हे समिधो युयं चिि-
याद्‌ ्वत्थात्सभूता मया संपादिताः । अत एव बृहत्यो महत्यः पज्यास्तथा
शरौरमभिसंस्छृताः स्थ । चरगते महत्याञ्ये विवतैनेन कृतं स्वशषसैरमभि-
व्याप्य सस्कारयुक्ता भवथ । किच परनापतिरूपेण यत्गपुरुषपखेण परादेश्चमा
जण सामतास्तुल्यास्तादर्यस्िस्चः समिधसिवद्धिभेविष्यदाहवनीयादिरूपेण
नेगुणराचाभिः सह प्रनास्ये मिथुनाः परनोत्पाद्नार्थं मिथुनीभृताः |

जशत्यारन्यवाहादड जाताम्‌ । अग्र
स्तन्‌ यज्ञियाः संभरामि । शान्तयो

निर समीगभम्‌ । अग्नये प्रजनयितवे।

कल्पः अश्वत्थाद्ुन्यवाहाद्धि नातामभरेस्तनं यज्ञिया संभरामि
शान्तया सममिरमन्नय मरजनयितव इत्यायुमेयि पेद्याय्यजमान इत्यरणी
आभिमन्य' इति । आयुरिलादिकः सोनो मत्रः | हव्यं वहतीति हव्य-
बाह्य -भस्तद्पाऽयमनचत्याऽश्वरूपं ध्रत्वाऽगरेस्तस्मिनदक्षे प्रविश्य संवत्सरमव-
स्तत्वात्तस्मादन्वत्याजातामुत्यन्नामरणि समरामि संपादयामि कीहशममे-
` चाया तर लाक्कदाहपाकादिदेतुयज्गिया तनूः । अरणिरूपा त॒ या यज्ञा
सआन्तयान _द्हूमकाशाद्यनभिन्यक्त्या शान्तामनग्नयत्पादकत्येन योनिथ
मागम राम त्व टिताचत्यदप्षजन्यतेन शमीगर्भमीदशीमरणिमन्नये भजन-
` पितवेऽओरुत्पाद नार्थं सेभरामीति पूर्त्रान्वयः |

पा जश्त्यः शमीगभः। मास्रोहसे स
च[। ततं हरामि ब्रह्मणा (८)।

पपा०र्अनु° १] कृष्णयञेदीयं तत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ७?

( (कप ये ~ @^ ॥
यज्ञेयः कतुः सह |
कल्पः--“ यो अश्वत्यः श्रमीगभे आरुरोह त्वेस चा तं ते हरामि
बरह्मणा यज्ञियः केत॒भिः सहेति दमीगमस्याश्वत्यस्यारणी आहरति ”
इति । अर्थक्रमादयं मन्तः पूेभाव्री द्रष्टव्यः । न द्याहरणमन्तरेणाभिमन्त्र-
यितुं शक्यते । हेऽरणे स्त्रे त्वयि निमित्तभूतायां सलयां शमीगर्भो योऽ
श्वत्थः स च तया शम्या समत्रेत आरुरोह समार्य प्रदरद्धस्तं ताददामश्वत्थं
ते खद ब्रह्मणा मन्त्रेण यज्ञियः केतमियज्ार्दटोज्छनेरमिमन्वणादिवक्ष्य-
माणसंस्कारेध सदह हरामि यज्ञभूमाव्रानयामि |

यं तां समभरजञ्जातवेदः । यथाश्गरं
भरतेष न्यक्तम्‌ । स स्थतः पीद शिवःप्रजा-
भ्थः । उरुं नो टोकमनुनेमि विद्रान्‌ ।

करपः-- “ध्यं त्त्रा समभरं जातत्रेदो यथाश्रं भते न्यक्तं स संभ्रतः
सीद रिवः; परनाभ्य उरं नो छाक्रमनुनेपि व्िद्रानिति सथल निद-
न्तः । कटश स्वां भरतेषु प्राणिप यथाशरीरं तत्तच्छरीरमनतिक्रम्य न्यक्त-
मादगाधिरूपण निगदं स तारश्स्तं सभृतः सभारयक्तः परजाभ्यः सिवः
भजाना सुखप्रदा भृता सदह दवयजनस्थानमुपावरिश्च । विद्रान्सव्ररोकाष्भि-
ज्ञस्त्वं नोऽस्मदथयुरं विस्तीर्ण लोकमननेप्यनक्रमेण सेपादय ।

वेधस्‌ कवये मेध्याय । वचो वन्दारं
हरपभाय्‌ दरष्णे । यतो भयमभयं

तमो अस्तु । अर्व देवान्यजे हेव्यान्‌ं ।
करपः-- “द्व्या ब्रह्मयोदनादृद्धलय- म वेधसे कवये मेध्याय वचो बन्दारु
ठपभाय टष्णे यती भयमभयं तन्नो अस्त्व देवान्यने देञ्यानिति ज्रहोतिः
दति । वेधसं क्मदरारा जगतो धात्रे कवये विदुषे सयज्ञाय मेध्याय यज्ञ
योग्याय हपभाय दव्रशरष्ठाय छृप्णे कामानां बपयित्रे ब्रह्य बन्दार्‌ वचो
नमस्कारजशाटं वाक्यमस्माभिः पाऽऽरव्धम्‌ । मराणिनां यतो यस्मान्नरका

| 11 11 ४ कम

१ क. न्सभरणययुक्त

७२ भ्रीमत्सायणाचायेषिरचितमाष्यसपतप्‌ू-- [प्रथमकाण्डे

क, क,

दयं तत्तस्मान्नोऽस्माकमभयमस्तु । देड्यान्करोधयोग्यानस्मद्रिरोधिनो देवा-
नवयनजे विनाशयामि ।
यदुक्तं सपमिदाधानप्रतिपादके बराह्मणे--""गायत्रीभिव्राद्मणस्याऽऽ्दध्या त्‌”
इति, तत्र प्रथममाह-

स॒मिधाऽि दुवस्यत ( ९ ) । श्रतेकेंधयता-
तिथिम्‌ । आऽस्मिन्हव्या जंहोतन, इति,
हे ऋत्विजोऽनया परकषिप्यमाणया समिधाऽगनि दुवस्यत भरीणयत । अनिर्थि
वैश्वदेवान्ते समागत ब्राह्मणमिव पूजनीयमेनमत्निघ्र्वोधयत दीपयत । अस्ि-
न्प्र हव्या हवीप्याजुह्योतन सपैत्र सुहृत ।
अथ द्वितीयमाद-
उप त्राश्ये हविष्मतीः । एता्चीरयन्त
ह्यत । जषस्व समिधो ममं, इति।
हे इयैत भजनीय वदे हषिप्पतीर््रह्मौदनाख्यदविष्मत्यो धरना घूताच्यो
घरृतसंपए़क्ता एताः समिधस्त्वागुपयन्तु । मम समिधो यप प्रीत्या सेवस्व |
अथ त॒तीयमाह-
त स्वा समिद्विरङ्िरः । एतेनं॑वर्धया-
मपि । बृहच्छोचा यविष्ठ, इति।
द्गराऽङगसाषटवयुक्त वहे ते ताद सर्वकरम॑सु भरसिद्धं तरां समिद्धिरधेन

च वयामि वयं वरयामः । हे यवि्रय युत्रतमाग्र बृदच्छाचा महस्रं यथा
भवति तथा दीप्यस्व ।

यदुक्तं ब्राह्मणे--“त्रिषग्भी राजन्यस्य एति) तत्र प्रथममाह--
सामेभ्यमानः प्रथमो त धर्म भर्‌

प्रपा०२अनु०१] कृष्णयजुर्वेदीय तेत्तिरीयप्राह्यणम्‌ । ७३

अयमश्रिदेवान्यजयाय य्टुमक्तुमिधृताक्ताभिः समिद्धिः समज्यते सम्यग-
भिव्यञ्यते दीप्यते । कीदशोऽग्िः सर्वरयनमानैः सर्वैर समिध्यमानः प्रथमो नु
सवासां देवतानां मध्येऽवरयं परथममावरी । अत॒ एवान्यजाऽऽन्नातम्‌--
'अभिरग्र मथो देवतानाम ' इति । धमो ति्वस्य घारयिता । विश्ववारोऽ-
निष्ट स्रं निवारयितुं समर्थः । शोचींषि ज्वाटाः; केशस्थानीया यस्यासौ
शोचिष्केश; । घतेन निणिञ्यते निःशेषेण बोध्यते प्रमरहितञ्वारायुक्तः
क्रियत इति घृतनिणिक्‌ । पावकः सवस्य शोधकः । सुयज्ञः दोभनस्यो पिष्ठेमा-
दियत्गदेतुः ।
अथ द्ितीयमाह-
टतप्रतीको तयोनिरभिः । एतैः समिट
6... ष्‌ | न्ति
टतमस्यान्नम्‌ । तप्रुष॑स्वा सरितो वहन्ति ।
तं पिर्वन्सुयनां यक्षि देवान्‌; इति।

अयमधि्रेतमतीकः भतकिशव्दो युखवाची “‹ मुखं भतीकम्‌ ”' इति षाज-
सनेयश्चुतेः । धरं मतीकं मुखं यस्यासौ घ्रतपतीकः । तत्तदाहुमिषु धतं पिव-
तीत्यथैः । धरतमेव योनिञ्वाटोत्पत्तिकारणं यस्येति धृतयोनिः । अत एव
घृतैः समिद्धः सम्यक्मञ्वाटितः । अन्नमप्यस्य घरतमेव । हेऽये धरतद्रपो धरत-
विन्दुयुक्ताः सरितस्त्वां वहन्ति । घ्रतवादहिनीषु नदीषु वायुना घुतविन्दव-
स्तीरे पभरसरन्ति तादशीपु नदीषु प्रुवमानस्तवं कीडश्तेलयर्थः । तथाविधस्स्वम-
स्मदत्तं धृतं पिवन्सुयजाः शोभनेन यज्ञेन देवान्यक्षि पूनय ।
अथ तृतीयमाह--

आयदा अंगने हविषो जुषाणः। ए्रतप्॑तीको प्रत

| (~ = * पी ॑ [ | धु व्यं ॥ |

यानिरेधि । एते पीला मधु चारगव्य॑म्‌ ।

पितेवं पुत्रममिरक्षतादिमम्‌ ( ११ ), इति ।
५ ऽमे हविषो जुपाणो हवीपि सेवमानो धृतमतीको ध्रतयोनिः सन्नायुदी
एधि, अस्माकमायुष्मदो भव । तथा मधु मधुर चारुगन्यं रमणीयं गोसंव-
न्धिरसं धृतं पीत्वेमं यजमानमभिरक्षतात्सवेतो रक्ष । यथा पिता पतरं रक्षति
तद्वत्‌) |

॥

७ श्रीमतस्ायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

(^ ^

यदक्तै ्राद्यणे--“जगतीमिरवैह्यस्यः' इति) तत्र प्रथममाह--
त्वामयं सामधान यव । दंवा दूत चक्र
हव्यवार्हम्‌ । उरुत्रय॑सं ध्रतयोनिमाहतम्‌ ।

त 1€£ ^~ नि 1 र ¢.
त्वेषं चश्वुदापेरं चादयन्वात राति ।

द यविष्ठ युवतमामे समिध्यमानं सम्यक्मकाशमान त्वां देवाः सर्वे हव्य-
वाह हविषां बोढारं दूतं चक्रिरे । अत एवान्यत्राऽऽस्नातम्‌--' “अशिवानां
दूत आसीत्‌ "” इति । उरुजरयसयुरूणि जयासि वरिणामाभिभवनान यस्या
सावरुज्रयास्तादश्ं प्रतयोनिं परतेनोत्पन्नञ्वारमाहुतमाहुतिभिरासाधत त्वेष
दीप्यमानं त्वां चोदयन्वति विधायकवाक्ययुक्त कमाण चक्र चश्चुःस्वा
नीयं तचन्तो देवाः । यथा छोके चक्षुपा रूप स्पष्ट म्रकरार्यत तथा त्वया
विधिवाक्योक्तानि कमाणि सपाद्न्त इत्यथः

अथ द्वितीयमाद-

लाम प्रदिवि जद्॑तं धरते । सुप्नायवंः
सुषमिधा समीपिरे । स व्र्ान ओपधीभि
रक्षितः। उर ज्रयारसि पाथिवा वितिषसं? इति ।

स्रं समखमात्पन इच्छतीति सख्नायव ऋत्िनस्त प्रदिव प्रह्पएस्वमोथ यद्रा
मिवः भकृषटस्वर्गानिमित्तमृतात्‌ । हेऽे लां ध्रतेनाऽऽदुतं सवेत आराधित
सपषमिधा सोमनया समिधा समीधिरे सम्यगुदीपितवन्तः । स त्वमोपधी
भिसेषध्यपटक्षिताभिवीट्रधानोऽत्यन्तं बधेमान रक्षितो पतेन सिक्तः । पाथवा
` पाथिवानि ज्रयांसि बाधकान्युरु वितिष्ठसेऽत्यन्तर्विछि्टानि स्थापय ।
अथ तृतीयमाह-

घरतप्रतीकं च ऋतस्य धूष्दम्‌। अभि मित्रे न सामे-
धान #ञ्चते (१२)) इन्धानी अक्रो विदथेषु
दीयत्‌ । शरुक्रवर्णामुदुं॑नो य्सते धिय॑म्‌ › इति ।

` हे ऋत्विग्यजमाना युप्मत्संबन्धिन ऋतस्य यज्ञस्य धूष॑दं धुरि , सीदन
निबौहकमिलयथैः । तादृश धरतभतीकम्नि समिधानो दीपयन्नयमघ्वयुितरं न

(1
(1 1

प्रपा०२अनु०१] कृष्णयञरेदीयं तत्तिरीयव्राह्यणम्‌ । ७५

मित्रमिव ऋञ्चतेऽरं करति । इन्धानः स्वयं दींप्यमानोऽक्रः केनापि नाऽऽ-
करान्तोऽयमभ्निधिदयेषु दी्यदस्मान्यकाशयन्नोऽस्मदीयां शुक्रवणी निर्मररूपां

क

भियं भर्ञामुदयंसतेऽलन्तयुयच्छतेऽभिवधयतीलयथः |
प्र क अग „+ ,_ | | ञ 1 4
प्रजा अग्र सवाक्षय । ज्यति पद्धामः
1 अ 1 या न्य्‌ ¶ नम॒ 9
राद्राण्यस्मा जावाह । बच्प्तनत्रावतु;
कल्पः-- “प्रजा अथे संवासयाऽऽशञाश् पशुभिः सह राष्राण्यस्मा आग्रेदि
[ क, १६ % # [9
यान्यासन्सवितुः सव इत्युत्तरेण गादेपल्यायतनं कस्पापमजं बघ्नाति!" इति ।
तत्राभिशब्देनाजः संबोध्यते तस्याभिसंवन्पिखात्‌। “आग्नेयी वा एषा यदजा”
इति श्रलयन्तराद्भिना सह पजापतिमुखादुत्पन्नत्वाच । देऽप्रेऽजातमन्पजा अस्म-
दयाः पहभिसहाऽऽशा दिग्वतिनः भराणिनश्च संवासय संवासनेन पारय ।
यानि राणि सवितुः सत्रे परमे्वरस्याऽभ्ञायां पत्रेमासंस्तानि रा्राण्यस्पै
यजमानायाऽऽपेहि सवतः संपादय ।
क ९ 4 स॒ शि (ज ऋ 1 अ ++ र ए *.॥
मही विश्पत्नी स्दने ऋतस्य । अवाचा एत
। रुणे "क । जः १नी ज -- ज ~~
धरुणे रयीणाम्‌ । अन्तवली जन्य॑जातवेद्‌-
सम्‌ । अध्वराणां जनयथः पुरोगाम्‌ (३३ .)।
कल्पः“ मही विदपत्नी सदने ऋतस्यावीची एतं धरूणे र्यीणामन्तवेत्नी
जन्यं जातवेदसमध्वराणां जनयथः परोगामित्यरणी आषियमाणे यजमानः
प्रतीक्षते" इति । रयीणां धनानां धरुणे धारयिच्यौ देऽरणी मही मदद
1 च क त्न [नैः ज ५ रि । चीं [भप क क
पुजनीये विदरपत्नीं भजानां पाटयित्रयावबोचीं अभिगुखे सलयाहतस्य सदनं
[४ [> भ, (| # (+ [क
य्गस्य स्थान एतमागच्छतम्‌ । अन्तवैत्नी गमिण्यो युवां जन्यं जनयितारमनि
जातवेदसं जातानां वेदितारमध्वराणां एरोगां यज्ञानामग्रगामिणं जनयथ उत्पा
दयतम्‌ ।

सह ।
सवे ।

#

जारोहतं दशतः शर्वरीम । ऊते-
नागर जयंषा वचसा स॒ह । अ्योग्नी-
वन्त उत्तरामुत्तराः समाम्‌ । दरी
महं प्रणमाम यज्नं यथा यजै ।

७६ श्रीमस्सायणाचार्यविरचितमाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

फरपः-““ आरोहतं ददात शकरीमम ऋतेनाप्र आयुषा वचसा सहं
ज्योग्जीवन्त उत्तरायत्तरया« समां दशेमहं परणमासं यज्ञ यथा यजा इति
हस्ताभ्यां पतिग्य” इति । देऽरणी मम मदीयाः शकरीः शक्तियुक्त अङ्गुलयो
याः सन्ति तासां दशतं दशस॑ख्यायुक्तवगमारोहतम्‌ । हेऽग्रऽरणिगभंस्थ त्वमपि
ऋतेन यज्ञेनाऽऽय॒षाऽस्मदीयेन दीघोयुप्येण वचसा वन सह दशनमारोह्‌
षयं ज्योग्दीर्घकारं जीवन्त उत्तरागुत्तरां समायुत्तरोत्तरसंवत्सर विच्छेदम

रेण दर्श पृणमासं च यद्ग यथा यजे यथा यजामि तथा त्वमारोदेति प्र

तान्वय; ।
ऋखियवती स्थो अ्निरेतसां । गभ दधाथां
ते वामहं ददे । तस्यं यद्रीरं विरथः । वीर
जनयिष्यथः । ते मत्तः प्रजनिप्येे ।
ते मा प्रजति प्रजनाधेप्यथंः ( १ )।
प्र

या पञुभिव्रह्मवचसेनं सुव

करपः--““ ऋत्वियवती स्थो अभिरेतसौ गर्भ दधाथां ते बराह दद
तत्सत्यं यद्वीरं बिभरां वीरं जनयिप्यथस्त मत्पातः प्रजनिष्येथे ठ
प्रजाते प्रजनयिष्यथः प्रजया पश्ुभित्रेह्यवचेसेन सुव लोक्र इति परतिग्व्रा
भिमत्रयते यजमानः "” इति ! देऽरणी युव्ामृत्ियवती ऋन्‌ः पराष्ठाऽस्यत्य
त्वियो योनिः स ययोररण्याोस्ते ऋत्वियवती प्रनननाभिमखगमवत्यौ
अभ्रिरेव रेतारूपेण गर्भो ययोस्ते अश्रिरेतसां ताद्य स्थो भत्रथः । तारस्य
युवां गभ दधाथां गर्भे पोषयतम्‌ । ते ताद्द्यौ वां यत्रापहं दद आदत्तबा
नस्मि । ते युतां वारं कमसु बूरं पुत्रै विभृथो धारयथः । अतो वीरम `
जनायेष्यथ इति यत्तत्सत्यं न त॒ मिथ्या । ते यत्रां मन्मत्ता निमित्तभनालसातः
` अरजनष्यथं परदुः प्राततःकारे सवधा वहिपत्पादयिप्यधः | प्रजाते बहि
मुत्पादितवलयो ते युवापपि मजनयिप्यथः प्रननयितारं करिष्यथः 1 अतः
स्वग छक्र प्रजया परञ्युमब्रह्मवचेसन च युक्ता भविष्यामीति शेषः ।

प्रपा०रअनु०१] दृष्णयज््ेदीयं तेततिरीयत्राह्मणम्‌ । ` ७७
करपः-- "अथ यजमानो वतयुपेति वाचं यच्छति-अनृतात्सलययुपौमि माल-
पादव्यमुपामे देवी वाचं यच्छामि” इति । अन॒तादमिराहियलक्षणात्सत्यम-
ए्रमच्वरक्षणमुपेमि भामोमि । मानुषान्मनुष्याचरणादैव्यं देवयोग्यमाचरणय

पम मराम्नाम । दवी देवसबान्धिनीं वाचं यच्छामि नियतां करोमि । संस्कृत-
भाषयव व्यवहरामील्यथेः

शस्करभिभिन्धानः । उभ लोकौ संनेमहम्‌ ।
उभयेरखोकये रध्वा । अति मृत्युं तराम्यहम्‌ ।

कल्प;--“श्ल्केरेता< रा्िमेतमभ्निमिन्धान आस्ते-शर्फैरमिमिन्धान उभौ
खोकों सनेमहयुभयोरोकयो ऋदध्याऽति मृत्युं तराम्यहमिलयेतया'” इति । अहं
शर्केः काष्टटेरैरभिमिन्धानः मव्वाङयन्नभौ लोकावेतट्योकपरटोको सन संन-
येयम्‌ । तयोरुभयारकियोकद्ध्वा समृद्धो भूता मरत्यमहमतिश्येन तरामि ।

जातवद्‌ा भुवनस्य रतः । इहं सच तप्ता

1 #. करीन | श (दद ।

यज्जनिष्यते ( 94 ) । ज्िमश्वस्थाद्धि

म 1 जि ८.

हव्यवाहम्‌ । शमीगभाज्नयन्यो म॑योभः |
कर्पः--““तस्मिन्नपव्युषमरणी निष्टपति-जातवेदो भवनस्य रेत इह सिश्च
तपसा यन्जननिष्यतेऽभ्रिमन्वत्थाद्धि हन्यवाहं शमीगमोज्जनयन्यो मयोभरयं
ते याोनिकत्विय इत्येताभ्याम्‌! इति । द्वितीयमन्रः संहितायामपि परटित-
त्वाटसूत्रकारेण सर्वोऽपि न पठितः । हे जातवेदो बाद्यौदनिकाभरे भवनस्य
रेतः सवैखोकस्य कारणमृतमाधातव्यायिरूपमिह सिश्चानयोररण्योन्निषिश्व ।
यद्रेतस्तपसाऽस्मात्संतापनाञ्जनिष्यत उत्पत्स्यते तादशं रेतः सिशेति पर्मत्रा-

न्वयः । योऽिराधातव्यो मयोभूः सुखस्य भावयिता हन्यवाहं हविषो बोढारं
कमीगभोद्रणिरूपादश्वत्याञ्जनयञ्ञनयितुकामो निषिश्चेति पर्वजान्वयः ।

द्ितीयमच्रपारस्तु--
अयं ते योनिक्रवियः । यतो जातो अरोचथाः ।
तं जान्॑ग्र जरह । अथ नो वेया रपिम्‌ › इति!
हे जनयितव्या्रेऽयमरणिद्रयसंयस्ते तषो्प्य्गृत्वियो योनिकतुयुक्तयु-

७८ श्रीमत्सायणाचायविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [? प्रथमकाण्डे
त्पत्तिस्थानं यतो योनेजातस्त्वमरोचथा छो दीप्रिमानासीः । योनिमेतदर-

णिषूपं जानन्नारोह । अथानन्तरं नोऽस्पाकं रय धनं वधय ।
कट्पः-"अपेत वीतेति गाहेपद्यायतनयुद्लयः* इति । पारस्तु-
| क
ञर्पत वीत वि च॑ सपतातः। येत्रस्थडराणायं
1 1 ~ =) ०॥ =
च नूतनाः । जद्‌दिदिं यमो वसाने एधिग्याः ।
@ 9 ® ॐ | क 1 म > १
जक्रतिमं पितरों टोकम॑स्मे ( ३६ ) , इति ।
यमयपुरुषाः संबोध्यन्ते । ““ यपमेव देवयजनमस्यं नियाच्य 2” इलतन्प-
प्रब्राह्मणे समाश्नानात्‌ । हे यमपुरुषा अन्रास्मिन्देशषे प्राणा ये ययं स्थ
नाश ये युयं स्थ ते सर्वेऽप्यतो देश्ादपेतापगच्छतं । बीत परस्परं वियक्ता
गच्छत । पुनरपि वि दूरं सपत । यमो राजेदमवस्थानमदाद्यजमानाय दत्त-
वान्‌ । पितरशेमं छोकं स्थानविशेषमस्मे यजमानाथंमक्रन्दरतवन्तः
कट्पः--“.सिकतानामधं द्रेधं विभज्यारध गा्हपलयायतने निवपलयर्धं दक्षि.
णापरेरधं नेधं विभज्य पू्वैष्वेतेनेव कस्पेन सर्वान्पाथिवाननिवपति । अपेर्मस्मा
सीति सिकता निवपति" इति । पारस्तु-
| (त
नमभस्मास्यत्मः उरा$्मास्ः इति।
हे सिकतेऽेभस्म भासमानहैतुस्त्वमसि तथाऽमेः पुरीषं परणहेतस्त्वमपि ।
कल्पः--सङ्गानमत्यूषासतान्नेवपन्यददश्वन्रमसि कृष्णं तदिहास्त्विति
मनसा ध्यायति" इति । पारस्त--
1 ® ६
सल्लानमास क[मध्रणम्‌ । माय
र * [
त कामधरण भूयाद्‌; इति।
ट उप स्नानं सम्यन्नानहेतुः कामधरणं कामानां धारणहेत॒श्च मसि । `
ते त्वदौयं यत्कामधारणं साप्यं तन्मस्यपि भूयात्‌ । |

प वः छनाम्‌ हृदयानि । स्च मनों
मस्व वः । सप्मृष्टः प्राणो अस्त वः। |
------- १ वास्तव इलषा। सं बः एजामि हृदयानि सममू कर्प, - स यावः प्रियास्तनुव इलयेषा। सं वः खनामि हृदयानि सब्युष्ट
1 १ क. त । अपगम्य चदीः। २ग. प्न 1

प्रपा०२अनु० १] कृष्णयलुर्वेदीयं तैत्तिरीयब्राह्मणम्र | ७९

मनो अस्तु वः स्सृष्टः पराणो अस्तु ष इत्येताभ्यां बानस्पल्यान्सश्सज्य
सिकतावद्विमञ्य निवपति" इति । अत्र “ सं वः सृनामि ?” इति मन्त्रः पूर्व-
मा्नातः । हं वानस्पत्यसतमारा वा युष्माकं हृदयानि संसजामि परस्परमन्‌-
रक्तानि करोमि । तथा वो युष्माकं मनो वचश्च संमूृष्टमस्तु । हृदयवाक्येन
परस्परसेहांऽपि विवक्षितः । मनोवाक्येन कार्येष्वेकमलम्‌ । तथा वो यष्पाक्ष
प्राणद् ससृष्टाऽस्तु । अननकावधा प्रदहत्िविवन्षिता।

संयावः ¦ इति मच्रस्य संहितायामास्नातत्वालतीकमानं सूत्रे दि
तम्‌ । इह तु सर्वोऽप्येवमा्नातः

सं यावः प्रियास्तनुव॑ः। सं प्रिया हृद॑यानि
वः । असा वों जस्तुसं प्रियः ।
सं प्रियास्तनुव ममं (१७), इति। `
ह वानस्पयसभारा वो युष्माकं या; भरियास्तमुवस्ताः संसज्यन्तामेक-
स्मिन्नेव कार्यं म्रवतेन्ताम्‌ । तथा वो युष्माकं परियाणि हृदयानि च संसृज्य- `
न्तामू । तथा वो युष्माक प्रिय आसा जीवश्च संसृज्यताम्र्‌ । तथा मम भिया-
स्तनुवोऽपि संसृज्यन्ताम्‌ । एकस्मिन्कायं प्रवतन्तामर्‌ । ऋग्भिः सह्‌ शरी
रबहूत्वम्‌ ।
कट्पः--“कश्रिसामनेसीभ्यामग्रीन्यजमान उपतिषठते-कलपेतां द्ावाप
थिवी येऽग्नयः समनसः "” इति । तत्र ङप्यमिधापिकाया ऋचः पाटस्तु--
कर्पेतां ावष्धिवी । कल्पन्तामाप यषधीः।
कृस्पन्तामय्यः एथ । मम ज्येष्ठयाय सत्र॑ताः, इति ।
द्यावापृथिव्यादयः सर्वे मम अ्यैष्यायोत्तमफएकसिद्धये सव्रता बेन कर्मणा
युक्ताः सन्तः स्वस्वव्यापारक्षमा भवन्तु |
सामनस्यभिधायिकाया ऋचः पारस्तु-
येऽग्रयः समनसः । अन्तरा दावाष्-
थिवी । वासन्तिकाठरतू जभिकलपमानाः।
इन्द्रामव दवा अभिस्वरन्तुः इति।

जाणामि निमानमस्य
1 त

१ क, °रवाहल्यम्‌ ।

८० श्रीमत्सायणाचायंविरचित्तमाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

हेऽगे चावापृथिव्योमेध्ये त्वया सहं समानमनसछरा येऽप्रयः सन्ति ते
सर्वेऽपि वासन्तिकाषत्‌ ऋत्ववयवौ वासन्तिकमासौ चैत्रचैशाखाख्यावभिक्ग-
ल्पमानाः सवतः संपादयन्तस्तामभितः संविन्तु । यथा देवा इन्द्रमभिसंत्ि-
दानि तद्त्‌ ।
अनन्तरमन््रस्तु गाईपल्याधानमन्त्राणां मध्ये सूतरकारेणोदाहृतः। पाटस्तु--
द ¢ (| क य (कः म ) |
दिविस्तरा वीण । एथिव्ये महिम्ना (१८)
छि ध ॥ ५ क वि ॥ ` 1 “~
जन्तरिक्षस्य पोषेण । सवर्पशुमारदधे , इति!
हे गाहैपत्य लोकस्य दवय पृथिव्याश्च यो महिमाऽन्तरिक्षस्य यत्पोपं
सामथ्यं तैः सर्वैरपि सर्व॑पञुपदानस्मर्थ त्वामिहाऽऽयतन आदपे ।
अरजी न्‌ = १ ¦ | ञ्‌ णः <)
तीजनत्नमृतं मयाप्तः । अलेमाणं तरिं
®> ४ 1
ड्‌ ज युः स्वसारं अग्रव्‌ः
व्‌डजम्भम्‌ । दृञ्च स्वस्तरी अर्वः
८. (म पर्यभः ।
समीचाः। पमाऽसं जातमभिसररभन्ताम्‌।
करः--““अजीजन्नगरतं मलयोसोऽपसेमाणं तरणि कीडुनम्भं दक
स्वसारो अ्रवः समीचीः पमाभ्संजातमभिसभ्रभन्तामिति जातमञ्ल-
छिनाऽभिग्रहय'इति। मर्यासो मनुप्यऋत्विजोऽगरतं मरणरदितमर्धिं देवमजीजन |
चत्पादितवन्तः । कीदशमभिमसेमाणमगम्यमद्नोपणीयं वा । सिवु गतिशोपण-
योरिति धातुः । तरणि दुःसेभ्यस्तारकं वीडुनम्भं टद्‌ न्तम्रलमय्ुवोऽङ्गुटय- `
स्ता शररररण सहातन्नत्वात्स्वसारो भगिनीसमानाः । दशसंख्याकास्ता `
अङ्खर्य + चीं ९ भि # रि [ भित |
म्खख्यः समीचीरनुङरखा भूत्वा जात्मभिरूपं पुमां समभिसंरभन्तामभितः
स्रहणन्तु |
। न | तेस = _ क क) क्‌
प्रजापतस्ता प्राणेनामिप्राणिंमि । पृरष्णः पोषेण
| ध
मह्यम्‌ । दीषघयुलायं शतशारदाय । शतः
हि द्य = 16 „_ जी ह पु र ।
शरद्य जाये वच॑से (१९) । जीवालै प्याय ।
_ कस्प्‌ः--“जातं यजमानोऽभिमाणिति--अजापतेस्त्वा माणेनाभिभाणिपि
पष्णः पषण मह्यं दीधायुताय शतदारदाय शत«< शरद्य आयुषे वर्चत

(1 क. `मभनिरू । ` ~ ॥

` प्रपा०र्अनु०१] कृष्णयज्गेदीयं तैत्तिरीयव्राह्मणम्‌ । ८१

जीवायै पुण्याय" इति । टेऽमे जापतेः प्राणेन भाणवायना लाम
भिरुष््य प्राणिमि श्वासं करोमि । तथा प्ष्णो देवस्य पोपेण सामर्थ्येन वाऽ-
भिप्राणिमि । क्रिमय मद्रं मम श॒तज्ञारदाय दीघायुत्वाय शतसंवत्सरपरिमितं
यद्मीपायुस्तत्सिद्धय । किच, शतं श्रब्यः इातसंख्याकेभ्यः संवत्सरेभ्य ऊर्य-
मप्यायुःसिद्धये वचसे वराय जीवात जीवनीषधाय पुण्याय सुङ्ृतपिद्धये च ।

अहं त्वदस्मि मदमि तमेतत्‌ । ममि
योनिस्तव योनिरस्मि । ममेव सन्वह
व्यान्य॑ग्ने । पुत्रः पित्रे छेकङृज्ज।तवेद्‌ः |

कल्पः--“ अहं सद्स्मि मदसि त्वमेतन्पमासि योनिस्तव योनिरसि
ममैव सन्वह दृव्यान्यप्ने पृत्रः पित्रे ठोकञृलात््रेद इत्याधीयमान-
मनुमन्रयते यजमानः 7 इति । दे, आहवनी याग्रेऽदं त्वत्तो हेतोरसिि । यदा
स्वपासीस्तदानीमहमस्मि । यदा तुतं नाऽऽसरीस्तदानीं विद्रमानोऽप्यदं
निष्मयोजनत्त्ेन नास्मि । सरं च मदसि मत्तो हैतोजांयसे । एतच प्र्यक्षम्‌ ।
एवमुक्तप्रकारेण पम यानिः कारणं तरम । ततापि योनिः कारणपहमस्मि ।
तस्मान्मम वन्धुः सन्पदीयानि हव्यानि वद । हे जातवेदो यथा रोके पुत्र;
क्रि कोकद्रत्पुण्यरोक्रसंपादको भवति तद्रदतिसहेन मम ठोककरृद्व ।
अनन्तरमश्रो गार्ईपलयाघानमत्रेषु सूच्रकरतोदाहूतः । पाटस्तु-

प्राणे वाऽमृत्तमादधामि । अन्नाद्‌
मत्रा्याय । गोपां रुप्य, शि ।
हे गाप प्राणेऽस्मदीये निमित्तभूते सति तद्रक्षाथममूतं त्वामादधामि।
` ममान्नाद्यसिद्धयंऽन्नादं मम गप््य रक्षणसिद्धमे गोप्रारं ताऽऽदधामि ।
सुगाहपयो विद्ह्ररातीः । उपमः म्ररयपीः

्रेयसीर्दधव्‌ (२०) । अगर सप अप्‌-
बाधमानः । रायस्पोषमिषमूनैमस्मासु षेहि ।
करपः--““सुगापलयो बिद दन्नरातीरषसः श्रेयसी; भरेयसीदंषदभरे सप्तो

अप्राधमानो रायस्पोपमिपमूनमस्माय पेदीत्याधीयमानमभिमव्रयते यजमानः"
“` . “१ |

८२ श्रीमत्सायणाचायविरचितमाष्यसमतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

इति । शोभनो गाईपत्योऽयमधिररातंद्षिणो विरेषेण द दशुषसो दिवसाञ्े
यसीः श्रेयसीददुत्तरोत्तरभरषठान्युरवन्यतेते । हेऽमे गारैपत्य सपत्नानस्पदीया-
ञउ्दाघूनपवाधमानः पीडयन्धनपृष्टिमन्नरसं चास्माप्र.संपादय।

इमा उ मायुप॑तिष्न्तु रायः । जामिः
प्रजाभिरिह संवसेय । इहो इड। तिष्ठ॒
विश्वरूपी । मध्ये वसेदीदिहि जातवेदः ।

करपः--““ इमा उ मागुपतिषन्तु राय आभिः प्रजाभिरिह संबसेयेहो
इडा तिष्टतु विश्वरूपी मध्ये वसोदीदिहि जातत्रेद इति भाश्चोऽग्वपथमा
जभिमव्रनम्ति "” इति । इमा उ रायो लोके टर्यमानानि सर्वाण्यपि धनानि
मागुपतिष्ठन्तु भाशुबन्तु । आभिः पूत्रपोत्रादिभिः पनाभिः सदेदास्मिञ्लन्मनि
संवसेय सम्यक्तिष्ठामि । कंचेदेहेव जन्मनि विश्वरूपी महिप्यजायनेकपलरूप-
क ५ ५, (+ म, मि च,
युक्तंडा गसततष्ठतु । हे जातत्रेदस्त्वमस्मदीयस्य वसो्ध्ये स्वामित्वेन स्थिला
दीदिहि दीप्यस्व ।
ञं = | = =| ५ [=
#ज॑से बखाय वोय॑च्छे | व्रषणे श्चष्मायाऽऽ-
1*. „ ^) 1. य्‌ *५॥ = १ त)
दषे वचसे । सपलत्ूरसि घ्र्त्‌ः । यस्तं देवेषु

महिमा दवर्ग ( २३ )। यस्तं जार्मा पशष
|

प्रविष्टः | पुष्टा तं मनुष्येषु पप्रथे
व्यं नो चर दपम्‌ एहिं ।

कस्पः--““ गाहप प्रणयनीयमाचत्यमिष्यमादीप्य सिकताश्चोपयमनीर-
प्रकृपयते तमुद्रच्छति--ओजसे वराय त्वोचच्छे पणे इप्मायाऽ ऽयुपे
वचसे सपत्नतूरसि छतरतूर्यस्ते देवेषु महिमा सवर्ग यस्त॒ आत्मा पडुष
मरविष्टः पूष्टया ते मनुष्येषु पमरये तया नो अमरे जञपमाण एहि "' इति । देओ
त्वामोनःपथेतिसिद्वथमुचच्छे । ओजो वरुहेतुर्मो धातुः । वरं श्रसीरसा-
= मर्यम्‌ । दृषञ्छब्दः सेचनसामर्यवाची । टु |
१ शक्तिमाचष । जुः, पसिद्धम्‌। वचैः कान्तिः । हेऽ खं सपत्नतूरसि वेरिर्दि
सकाऽतति । तथा छूः धर्मवुद्धेरावरक्राणां पापानां दिसकोऽसि । सोऽयमेकं

भ 9

प्रपा०रअनु०१] ृष्णयजुवद्‌य तात्तसायत्राह्यणम्‌ । ८३.

मत्र; | हेऽ देवेषु मध्ये क्मफरभूतः स्वरगरूपो यस्ते महिमा पशुषु क्षीरादि- `
हृविःस्वरूपेण प्रविष्टो यस्तवाऽऽत्माऽलयन्तपरियः पदार्था मनुष्येषुदराभिननिता `
या त्वदीया पष्टिः पप्रथे प्रसिद्धा वतेते । तया पुष्या तदुपरक्षितस्वगेक्षीराभ्यां
च नोऽसाञ्ज्षमाण एहि ।
असौ दितीयो मत्रः-
क. 1 1 ~क ५ र १... (~. श्‌ %:
दिवः एथिव्याः पयन्तरिक्षात्‌ । वातासशुभ्यो
= ध घ + न | । ।
अध्योषीम्यः । यत्रं यत्र जातवेदः संब-
| त = जअ ०९ स ॥ ^ । पि
भथ । ततो नां अगे चरषमाण एहि; कति।
दिवः परथिव्या अन्तरिक्षाद्रोपरि बातात्पशरुभ्य ओषधिभ्यश्चोपरि तथा यत्र
यत्र देशविशेषे हे जातवेदः संवभ्रथोत्पन्नाऽसि । ऽग्रे ततः सवेस्मात्स्थाना-
न्नोऽस्माञ्चपमाण पहि ।
अनन्तरभावरिनस्वरयो मघ्राः प्रणयनकारे गमनाथाः । तत्र परथममाह-

प्राचीमनु प्रदिश प्रेहि विहान्‌ । अग्रे एगो
अंगिरभवेह । विश्वा जाशा दीदाना विभ।हि
(२२) उभ नो परेहि हिपदे चतुष्पदे, इति ।

हेऽगरे भाचीं पर्वा प्रदिशं भङ्ृष्टां दिशमनुखक्षय विद्रान्मागामिन्नः हि भक-
वेण गच्छ । अगौर्हपलयस्येह परोऽगिर्भवास्मिन्देवयजने पदिग्बतीं षद्षिभव ।
दीद्यानः स्वयं प्रकारमानो विश्वा आशा विभाहि सवा दिशः प्रकाशय ।
नोऽस्मदीयाय द्विपदे मनुष्याय चतुष्पदे पशवे चोजं रसं धेदि संपादय । अर्य
मच्रो “८ घर्म; रिरः 2 इत्यनुवाकेऽपि समान्नातः । प्रयोजनं तु द्विरान्नातस्य

सूत्रान्तरे द्रष्टव्यम्‌ ।
अथ द्वितीयमाद--

जम्वथिरुषसामग्रमख्यत्‌ । अन्वहानि प्रथम
जातवदाः । अनु पूर्थस्य पुरा च॑

` रश्माच्‌ । जन॒ वावाद्यथुवा अतेतान; इति।
अयमभ्मिरूषसामग्रं पराप्रोऽन्बख्यदतुक्रमेण प्रकारितवान । प्रथमो देवेषु

८ श्रीपत्सायणाचायेविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे-

गरख्योऽयं जातवेदा अहानि दिवसानन्वख्यत्‌ । किच सूयस्य पुर्रा सवानपिं
ररमीनन्वख्यत्‌ । तथा चावापृथिव्यावनुक्रमेणाऽऽततान सवेतो व्याप्नवान्‌ ।
यधप्ययं मत्रो नाऽऽपस्तम्बेन विनियुक्तस्तथाऽपि सूत्रान्तरानुसारेणाज यिनि

योगो द्ष््व्यः।
अथ तृतीयमाह--
किक्रिमस्व महं

ञमि । वेदिषन्मा्-
पेभ्यः । त्रिषु केषु जाग्रहिः इति ।
ऽपे विक्रमस्वानिष्टनिवारणे पराकं इर । त्वं पहानस्यधिकरक्तियक्तोऽसि
मानुषेभ्यो मनुष्याणामथं वेदि षन्वेद्यापुपविष्टः संसिष लोकेष जागृहि अनमान
नेतं सावधानो भव ।
यद्दि दिवां यदृद्ः प्रयव्याः । संविदाने

॥ 0 वि | भि

रोदसी संबभूवुः ( २३ ) । तयो टे सीदतु

नातवैदाः । शंभूः प्रजाभ्धस्तरें स्योनः ।

॥ 9

करपः-- ` यदिदं दिवो यददः पृथिव्याः संविदाने रोदसी सवभूवत-
सतयोः पृष्टे सीदतु जातवेदाः शंभूः पजाभ्यस्तनषे स्योन इस्यभिमञ्यः इति ।
य।ददेमूषाख्य दिवां यत्ञियं पृथिव्यां वतेते यचादः कृष्णाख्यं पृथिव्या यक्ष्य
।९।१ चन्द्रमसि वतेते तेनोभयेन वयमेनं मन्यामहे । रोदसी व्ावाप्रथि्यौ
वेदान एकमत्य गते संबभूवतुः । पूवैमेकी वभरवतुरिति तयोसाषस्योर्यावा-
प्रचन्याः पृष्ठ उपरि जतरेदाः सीदतु । कीरस्नः प्रनाभ्यः दाभिः प्रनानां
सुखस्य भावयिता तनुवे स्योनः सवशरीराय च सखकफरः |

अनन्तरमन्रा आदहवनांयाधाने सृनकारणाद्‌ाहूता ; । तत्पाठस्त--
पाणं लाऽमृत आदधामि । जन्नादमन्नायय । `
ग्रा प्तय । यत्ते शुक्र शुक्रं वर्धः शक्रा

| त: । शुक्र भ्यीतिरजसखम्‌ । तेन मे दीदिहि

तन्‌ खाञदवे | जिनां बरह्मणा अनन्ने

# ऋ तिरं

परपा०२अनु ०१] कृष्णयजु्वेदयं तेत्तिरीयव्राद्यणम्‌ । ८९

व्यानशे सवमाय॒व्यानशे, (२९), इति,

हे, आहवनीय भ्राणरूपं त्वाममृते स्थाने विनारहित आदधामि । असा-
कमन्नायसिद्धयमन्नादं त्वाऽऽदधामि। रक्षणार्थं गोप्तारं तामाद्धामि। सोऽय-
मेको म्रः हे गुर दीप्यमानाग्रे तव यच्छ्रं वर्चो निमेखा कान्तियं च
शुक्रा तनूर्निमंटो देहो याजं निरन्तरं दक्र अयोतिनिर्मलमितरभासकतवं
तेन सवण युक्तामे मद्यं द्‌ादिहि प्रकाश्षस्व । तेन कारणेन हैऽेऽभिना
व्रह्मणाऽप्चिपरकाशकेन मत्रेण त्वामादधे । अयं द्वितीयो म्रः । अयमभ्िरानशे
भोक्तृदेदं व्याप्तवान्‌ । व्यानशे विविध भोग्यजातं व्याप्रवान्‌ । तथा सवेमा- `
यरपमूत्युपरिहारेण व्याने व्याप्नवान्‌ । अयं ततीयो मत्र । तवेतौ द्वितीय-
तृतीयो ““ घमः शिरः ?* इत्यदुवाकेऽप्याच्नातौ । तयोः माचीमितिमत्रवतपू-
थगुपयोगः सूतरान्तरे द्रष्टव्यः । यद्वाऽस्यानुवाकस्य मच्रकाण्डानुरूपत्वाद्षमेः
शिर इदयादिकमप्यत्रत्यमेवेति द शयितं तदेकदेशोऽ पठितः । बाह्यणसंबन्धाथं
तत्राऽऽश्नाते(न, द्रष्टव्यम्‌ |
यदुक्तं सूत्रकारेण--““अथ विराद््मेयजमान उपतिषएरते"" इति, तत परथमं
विराट्क्रममन्रमाह-

॥ + । प्रजां मे र ञ्‌ १०। त्वा जीवे ॥ ,
नयं प्रजां मे गोपाय । अमृतत्वाय जीव्से । जातां
जरि ष्य्‌ (कि ञ्‌ ५ = _ „भ _ ~) (
निष्यम।णां च । अमृतं स॒त्ये प्रतिष्ठिताम्‌? इति।

हे न्थ मनुष्येभ्यो दित गार्हपत्य मे मदीयां भनां गोपाय । किमर्थममृत-
त्वाय जीवसेऽपमत्युरहितजीवनाय । कीदशी प्रजाम्‌ । पूेमुसन्नामितःपरपु-
` त्पत्स्यमानां च । तथाऽमृतत्वहेतौ सये प्रतिष्ठितां सवेदा सलयवादिनीभिः
त्यथः ।

अथ द्ितींयमाह-

अथव पितं मेंगोपाय । रसमन्नमिहाऽभयुषं ।
अदब्धायोऽशीततनो । अविषं नः पितु कणु; इति ।

अथव पू्वैमथवीख्येन(ण) मर्हपिणा मथितत्वात्तद्रपत्वम्‌। तथा चान्यत्राऽऽ-
श्नातम्‌-- ^ अथवां त्वा प्रथमो निरमन्यदभ ?' इति। तादश हे दक्षिणाप्र मे
पितुं मदीयमन्नं गोपाय । यो रसः क्षीरादियच्चान्नं वीहियवादिकं तदुभयमिहं
शरीर आयुष आयुरथं स्थापरयेति शेपः । हेऽदन्धायां केनाप्यादिसितागमन

८६ श्रीमत्सायणाचायैविरचितभाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

न खट त्वदांयमागमनं केनचिदपि निवारयितुं शक्यम्‌ । हेऽशीततनो, उष्ण
शरीर नोऽस्मदीयं पितुमन्नमविषं विषरदहितं कर ।
अथ तृतीयमाद-

रारस्य पञयन्मे गोपाय । हिपादो
चरठष्पदः ( २५ ) । अष्टाशफाश्च य
इहायं । ये चैकशफा जाञ्चगाः, इति ।

६. शस्यात्वाग्भः प्रशस्यपानाऽऽहवनीय मे प्न्गोपाय । ये पश्वो
द्विपादो मनुष्यरूपा येऽपि चतुष्पदो गवादिरूपास्तेप्वपि चतुष्पात्स्वषएटाश्षफा
गवरादष्याद्य एकरफा आश्युगामिनश्राश्वादयो ये सन्ति तान्सर्वानिह शोके
ऽग्रे गोपाय ।

अथ चतुथमाह-

सप्रथ सभाम गोपाय । यें च सभ्याः सभासदैः |
तानान्द्रयावतः कुर्‌ । सवमायुरुप। सताम्‌, इः

प्रथया ख्याला सितः सपथः । तारङ्र हे सम्य मे सभामधिदरेवनस्थानं
गपिय । यतचे सभ्याः सभायोग्याः सभासदः सभायाप्पविषए्रः सनि
तान्सवानान्द्रयावतशश्चराद।न्दरयपारवय॒क्तान्कुर । ते च सभ्याः सर्पाय,
दातसवत्सरमायुरुपासतां सेवन्ताम्‌ ।
अथ पञ्चममाह-

अह इ्निय मने मं गापाय । यमृषय-

स्रयिविदा बिदुः। कचः सामानि यननूषि।
सा हि श्रीरमृतां सताम्‌, ( २६) इति

देऽदेऽरिसितव्य वधिय दुपरे मृ नगदादाघरतपन्ना ऽऽ्रसथ्य मे मौयमरगा- `
दिरूपं मन्त्रं गोपाय । यं मन्त्रं बयिविद्‌ वेदनयाभिङ्गा ऋषयोऽतीद्ियद्रष्से `
विड्ननान्त ते मन्त्र गोपायेति पूरवेनान्वयः । वेद्योक्ता मन््रविशेषा ऋगा-
दयः । ग्रृक्षत्राद्पालनं परियस्य मन्त्रपाखनपार्धने कारणग्रच्यते । सतां `

` सनमागैवतिनागृगादिसूपा सा खखमृता श्रीः । धनादिपायाः ` भियो वहुणा

४:

च ॥ 1

प्पा०रजनु०१] दृष्णयजुवेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ८७
विनाशः संभावितः । ऋगादिरूपायास्तु पुनः पएनरभ्यासेनाभिषटद्धिरव न
` त्रपक्षयः

चठःशिखण्डा युवतिः सुपेशाः । प्तप्र॑तीका
मुवनस्य मध्ये । ममृन्यमौना महते सौमं

गाय । मद्य व्रृह््व यजमानाय कामान्‌ |

कट्पः--““ चतुःशिखण्डा युवतिः सुपेशा धरतपरतीका भवनस्य मध्ये
ममृज्यमाना महते सौभगाय महं पुक्ष्ष यजमानाय कामानिति वेदिं संमू
उ्यमानाम्‌' इति। अनुमन्नयत इति शेषः । अस्य च दशपूणमास्गतयानमा-
नत्वात्तस्याङ्ग एवायं म्र उत्तर द्रष्टव्यः । वालानां पूषंगताः रिखण्डाश्च-
` त्वारः शिखण्डवदुनताः श्राणिद्रियांसद्रयपदेशा यस्या वेदेः सा चतुःशि
खण्डा युवतिधिश्रयित्री सवांणि हवीपि वेद्यां मिश्री मवन्ति वंत्राऽऽदित-
त्वात्‌ । सुपेशाः सुवर्णं तदच्छोभमानं रूपं यस्याः सा सुपेशाः । प्रतपरतीका
` घृतमेव प्रतीके गखे यस्याः सा ध्रतपरतीका । आदावाल्यमेव वेचामासाचते ।
तादशी वेदि्थैवनस्य मध्येऽस्माकं महते सौभगाय रज्यमानाऽतिकषयेन शोध्य-
माना वतैते । ट वेदे यजमानाय महयं कामान्धुक्षच संपादय ।

हैव सन्त्र सतौ वों अद्यः । प्राणेन वाचा
मर्नसा विभामे । तिरा मा सन्तमायमां प्रह
सीव । ज्योतिषा वो वेश्वानरेणोप॑तिष्ठे ।
कर्पः-- “दैव सन्तत्र सतो वो अग्नयः प्राणेन वाचा मनसा बिभपि

तिरो मा संतमायुर्मां पदासीज्ज्योतिपा षो वैश्वानरेणोपतिष्ठ इति यद्यसुप
स्थाय प्रवसेदेतयैवोपतिषेत'” इति । अभ्निहोजिणो ग्रामान्तरगमने प्राप्ने सलय-
ग््युपस्थानं कृत्वा पशाद्रन्तव्यम्‌ । यदि कदाचिन्महत उपस्थानस्यावसरो

स्यात्तदानीमेतयैतरैकयोपतिष्ठत । देऽ्नय इहैव देरो सन्नहं तत्र तज ग्रहविेषे
सतो व्मानान्यष्मान्पाणेन वाचा मनसा विभि धारयामि । ग्रामान्तरे गत-
स्यापि मम प्राणादयो भवदिषयदेश्चवतितेन तिरोभ्रय सन्तमवस्थितं मामा-

यमां परहासीन्मा परिलयजत । वैन्वानरेण सवेमनष्यहितेन ज्योतिषा यक्तान्वो

[नी जु, निभि नोति

3 १क.तत्र निहि!

८८ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितमाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

युष्मानुपतिष्े यत्र तत्र स्थितोऽप्यहं सेवे! अयं मनत्राऽगन्युपस्थानप्रकरणेऽपन
होत्रविषयं नेतव्यः ।

पञ्चपाऽग्रीन्व्यक्रामत । विराटश प्रनार्ष
उरधवाऽशहद्रोहिणी। योनिरयेः प्रतिंषटितिः (२७)।

रन्तुं नः पुरूचािथम [निषाय यत्तेऽग्रदाहाय बुहत्ये। ब्रह्मणा दुवस्यत विश
वार्‌ हमम॑जञते पुरागां प्रगनयिष्यथेा जनिष्यत॑ऽस्मे मम॑ महिम्ना वपे द्‌ धृ्प्व्गो
भाहि पंवमूवतुरायुव्यांनशे चतुष्पदः सतां प्रनाप॑तद्र च॑ ॥

इति छष्णयजुर्वेदीयतेत्तिरीयत्राह्यणे प्रथमाष्टके दितीयाध्याये
मथमोऽनवाकः ॥ 9 ॥

कलपः--““ पञ्चधाओ्ग्रीन्व्यक्रामद्विराद्‌ खषा प्रजापतेरूः वाऽरराह्राहिणी
योनिरमेः भतिष्टितिरिति सर्वान्‌ 2 इति । यजमान उपातिष्ठत इलयतु- `
वतेते । यजापतेः संबन्धिनी यें सृष्टा विराङशिपेण राजमाना गोशरीरधा
र तानतानन्पच्पा च्यक्रामद्िभञ्य ऋान्तवती । असिन्धेरे गा
पलयाऽस्मननाहवनीय्‌ इत्येवं पदेनाऽऽकरम्य द्रितवतीलर्थः । सा पुन
स्वाः मयाजनविरषमेव परयन्त्यधवाऽभियुसी दरोकमारोहत्‌ । आरुह च
प्यथ । सा चभयानिः कारणता पतिषु सोहिणीनक्ष्ेऽगरीनामा
पयत्वात्‌ ।
अत्र विनियागसंग्रहः--
उदन्य भूमिमुद्धन्ति शं नो देवीरवोक्षति ।
वश्ेति सिकता न्युप्य यदेत्यूषान्वपेत्तथा ॥ १ ॥
ऊतीराुकरीषं चोर्जं उरमीकवपां प्रजाम्‌ ।
सूदं यस्य तु वारादीमृदं यत्पद्यपत्रकम्‌ ॥ २ ।
याभिस्तु शकरा अपे; सर्णमश्ेति पिप्पलम्‌ ।
एज आदुम्बरं गायद्राभ्यां पर्णं यया रमीम्‌ ॥ ३ ॥
ते विकडतं यततेऽदानिदण्धं तरं तथा 1 `
लचत्यसमिषोऽभत्थाद्रणिमनत्रणमू ॥ ४॥
यो अ्वारष्युपादानंयं ला सभारसादनम्‌ । ।
व बह्माद्ने होमस्तन्निभिः समिधः; क्त्‌ ॥ ९ ॥ `

{+ &, §

प्रपा०रेअनु०२] ष्णयसुदेदीयं तेत्तिरीयन्राह्मणम्‌ । ८९

8 (क

समिच्रिभिस्तु राजन्यस्त्वां ्रयेण च वैरयकः ।
प्रजा अजं प्घ्राति मदी अरणिवीक्षणम्‌ ॥६॥
ञआरोऽरणी प्रगरह्णाति ऋतिवग््राभ्यां तु मच्रणम्‌ ।
अख वाचं नियम्याथ शर्क रात्रं समिध्यते ॥ ७॥
जात द्वाभ्यां परातरम्रावरणी निष्पेत्तथा ।
अपेति स्थानयुद्धन्यादग्ेस्तु सिकता वपेत्‌ ॥ ८ ॥
सं वो द्वाभ्यां तु संभारान्वानस्पद्यान्मसंखजेत्‌ ।
ऋषण्राभ्यामनग्न्युपस्यानं दिवस्त्वा पािमानटम्‌ ॥ ९ ॥
आधत्तेऽजीजनन्नाभिमञ्चलो धारयेत्पजाः |
जाते भाणिलयहं पूतरानराधानेऽभिमन्त्रयेत्‌ ॥ १० ॥
पराणे त्वा पथिमाधानं पुगार्हत्यमिमन्णम्‌ |
इमाः भाश्ोऽभियान्त्याऽजस्िमिषखूचम्यतेऽनछः ॥ ११ ॥
पराची तिभिः पूव्ेयानं यदि बह्यमिमन्त्रणम्‌ ।
णं द्वाभ्यां पूर्वहेरापान ह्यनुमन्तरयेत्‌ ॥ १२ ॥
उपस्थितिनये पश्च चतुर्वेद समीक्षते ।
इह गन्तुरुपस्थानं प्च स्वांभिमन्तणम्‌ ॥
अत्राऽऽधानगता मन्त्रा द्रासप्नतिरुदी रिताः ॥ १३ ॥
इति श्रीमत्तायणाचायैविरचिते माधवीये वेदाथप्रकारो कृष्णयजुवदीयतैत्तिरीय-
व्राह्मणभाप्ये प्रथमकाण्डे द्वितीयप्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः ॥ १ ॥

धि

अथ द्वितीयप्रपाठके द्वितीयोऽनुवाकः ।

हि 0 1

भरयमेऽनुवाक आधानमन्त्रा उक्ताः । तावताऽऽधानं समाप्तम्‌ । अथ पश्च-
स्वनुवाकेष॒ गवामयने केचिद्िशेषा उच्यन्ते । तत्ास्मिन्ननवाफरे विषवन्नामकं
मुख्यमहः । तदुभयपाश्वैवतींनि चत्वायहान्यच्यन्ते । तदेतद्धित्ते-
नवेतान्यहांनि भवन्ति । नव व सवगा खोकाः।
यदेतान्यहान्युपयन्ति । नवस्वेव तत्युवगेषु

रा सण: प्रतितिष्न्तो यन्तिः इति ।

| । ५.47 ॥
१२ क

९० श्ीमत्सायणाचायंविरवितमाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्ड

षष्ठे माति परदश्तिसंख्याकेष्वहस्सु गतेष्ववरिष्टानि चत्वार्यहानि तत
उध्वं विषुवन्नामकमेकं मख्यमहः । ततोऽप्यष्वपुत्तरमासपट्रस्याऽऽदौ चत्वा.
यहानीत्येवमेतानि नवसंख्याकान्यहान्यनुषेयानि । अष्टामिरलोकिपाः परिपा-
लिता अष्टसंख्याकाः स्वगा लोकास्तेषां मध्ये कथिदरध्वदिग्वती स्वग इत्येव
नवसंख्याकाः स्वगाः । तेषु नवस्वपि तेन यथोक्तारृष्ठानेन भतिष्ठां पा
वन्तो गच्छन्ति ।

अत्र कचिच्छासान्तरीयं पक्षपुषन्यस्यति-
जमिष्टीमाः परःसामानः कायौ इयाः । जभमि-

शम्तमितः सुगो लोक इतिं । दाद॑शागरिष्टो-
मस्य स्तोत्राणि । दादश मासाः संवत्सरः, इति ।

परासयुत्कृष्टतराणि सामानि येष्वहविरेषेष ते परःसामानः । तेषु विषु
वतोऽहः पुरस्तादुपरिष्टा्च अयस्त्रयस्ते षडप्यमिषटोमात्मकाः कर्तव्या इति
शाखान्तराध्यायिन आहुः । तत्रायं हेतुः । अभिष्टोमेन सदाः स्वर्मस्ततथ-
मिति तदुच्यते । अशष्टोमस्य द्वाद श॑ख्याकानि स्तोत्राणि विद्यन्ते । प्रातः.
सवने वहिष्पवमानाख्यमेकं स्तोत्रं चत्वार्ीज्यस्तोज्ाणि ! माध्यंदिने सवने
माभ्यंदिनपवमानाख्यमेकं स्तोत्रम्‌ । पृष्स्तो्राणि चत्वारि तृतीयस्तवन
आभेवपवमानाख्यमेकं स्तोत्रं यज्ञायज्ञियं द्वितीयम्‌ । तदेवं द्रादश्च स्तोजाणि।
संख्पासाम्यान्मासद्रारा संवत्सरसंपत्तौ सत्यां स्वगवासिना संवत्सरदेषेना-
शरष्टोमः समो भवति। `

तमेते शाखान्तरपकषं दूषयित्वा सपक्षं विधत्ते--
तत्ने सुशषयम्‌ । उक्थ्या एव संपद्शाः `
परमसामानः कार्यौः ( १) । पशवो वा
उक्थानि । पश्ुनामरव॑ुदरयै , इति।

सामाख्या अहविरोषा अग्िष्ठोमरूपा इति यदन्यैरुकतं तत्तथा न सूर्यं
न ष्टन्यम्‌ । सूक्षं दीन इति पाहुः । कथं तदंति तदुच्यते । उक्थ्यनाम-
ऋनि दरादेभ्यः स्तोतरेभ्य उपरितनानि रीणि स्तोजाणि यसिमन्कती सोऽय-
न्यः । तासा एव परःसामास्या अहधिरेषाः सप्दशस्तामयुक्ताः

पर०२अतु०९] कृष्णयञु्वेदीयं तेत्तिरीयब्राह्मणम्‌ । ` ९१

कतेव्याः । यानि बरीण्युक्थ्यस्तोत्राणि तानि पटमाश्चिहेतुतरातयशम एव ।
तस्मादुक्थ्यानुष्टानं पञुपाप्नये भवति ।

उभयपान्ववतिभ्यः परःसामास्पेभ्योऽदधिरोषेभ्यः पुरस्तादुपरिषटाच ठ
अहनी विधत्ते-

1 कतिक | 1

विश्वाजदाख्यां योऽयमेक्राहः सं उक्थ्येभ्यः परस्तात्कतेग्यः सपव पप्र
मासि सप्ततरिशे दिनि मामाति। अभिनिदाख्योऽपर एकाहः स च परःसा-

मभ्य उपारष्टात्कतेन्यः । तथा सति चिषुत्रत उपरितने मासि चतर्थरिने
म्रोति । तावेतावभिष्टोमो द्रादशस्तोत्रयक्तामेव कार्यो ।

अथ पृवाक्तान्यहानि परशंसति- `
उक्थ्याः सप्रदशाः परप्ामानः। ते सर्स्छता
विराजममेसंपद्यन्ते । दे च्चवतिर्च्यिते
एकया गरातरिकतः। एकयाऽऽयुरूनः । सुगो
वं कों ज्योतिः । उभिराद्‌ (२)।
सुवगमेव तेन लोकममिज॑यन्ि, सति।

क (1

विपुवतः पुरस्तादुपरिष्टाच सप्तदशस्तोमयुक्ताः परःसामाख्या अह्िशरेषा
उक्थ्यरूपा ये पूर्र॒॑विहिताः सन्ति तेष विद्मानाः स्तोजविशेषा विराजं
दशसख्या सपद्यन्ते। तत्पकारस्तु सामवेद विहितप्रकारेण गणयिला द्रष्टव्यः ते
च परःसामानः पूवेस्मिन्पकषे ज्योतिगोरायुरित्येवमनुक्रमेण कर्तव्याः । उत्तरस्मि-
न्पक्ष आयुरगोज्योतिरिल्येवं व्यत्क्रमेण कतेभ्या ‡ । तत्र तत्र सामवेदोक्तपरकारेण

गानामकः करतुरेकया स्तोत्रियया दज्चसंख्यातोऽतिरिच्यते । आयुनामकः क्रतु
रकया न्यून; । तयोरुभयोमेटनेन पुनरपि षट्संख्या पूर्यते । किचैतेष योऽयं

ज्यातिराख्योऽह्िशेषः स स्वगेपकाशकतात्स्वग एव । या च विराड्पा ठक्ष-
णभ्रूता दक्षसंख्या सेयमूग्रसस्वरूपा । तेन तादृशेन परःसामान्‌ष्ठानेन स्वर्भ
लखाकमभिजयन्तींति ।

पानि जोति मि ५५

१ ग, °तिरहः । २ क. श्यो हविर्धिः ।

९्‌ श्रीपरसायणाचार्यविरचितमाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

अथैतेषु षटसु परःसामसु पृष्स्तोत्रगतानि करमेण विधत्ते--
व| .. थ्‌ = 1. 1
यत्परर राथतरम्‌ । तरछथमंऽहन्कायम्‌ । बृह-
(क „~ ~} भ्य + = ¢ ञं + |, > >
द्‌ताय । वरूप तृतयि । वराज च॑ठुध। शाकर्‌
॥ क ् ॥ _ न फ र य +
पञ्चमे । रवतः षष्ठे । तदु एभ्यो नयन्ति? इति ।
पूवेपकषर्ातिनि परथमे परःसान्नि ज्योतिराख्ये रथं तरेण निष्पाद्यं रा्थतरं
यत्पष्ठस्ताजं तक्कतेव्यम्‌ । द्वितीयेऽह्नि गोनामके ब्ुहत्सान्नि निष्पायं पृष
स्तात कायम्‌ । आयुनामके तृतीये वेरूपसामयुक्तं पृष्स्ताचं कायम्‌ । विषवत
उरष्वभाविन्यायुना्नि चतुथं परःसान्नि वेराजसामयुक्तं पृष्स्तो्रम्‌ । पश्चमे
गोनान्नि शाङरसामयुक्तं ृष्ठस्तोचम्‌ । ज्योतिनासन्नि पष रेवतसामयुक्तं पृषठ-
स्ताम्‌ । तदु तनव प्रकारणानुतिषएठन्त एतान्यहानि पृष्भ्यः प्ृषए(एय)षडहगते-
भ्याऽहाभ्य उपरे नयन्ति । यद्यप्येतानि ज्योतिरादीन्यमिषुवषडहगतान्यहाि
तथाऽपि रथतरादपृष्स्ता्रयागात्पष्टएचफपडहगतान्येव संपद्यन्त इयथः
अथतेष्वह्‌ःस्वतिप्राह्यविशेषानििधत्ते--

तनय एते प्रहा गृह्यन्ते (३) । अतिग्राह्य
परःसामसु । इमनेवतैरकिन्पंत॑न्वन्ति, इति ।

सहितायां तृतीयकाण्डे तृतीयमपारक्रे-'‹ देवा तरै यज्ञेन नावारुन्धत

दास्मन्पष्टस्तुवाके परःरब्दाभिधेयाञ्लयोऽतिग्राह्या विहिताः । तत्र ““ अन्य
स्त्वाषधीभ्यो ग्हवामि '" इति प्रथमस्य रत्र । ^ ओषधीभ्यस्त्वा प्रजाभ्यो
मि `` इति द्वितीयस्य मत्र; । ^ भरनाभ्यस्तवा रनापतये ग्रह्यामि ˆ" इति
तृतीयस्य म्नः । एभमत्रः परःसामसु ज्योतिर्गोरायुरिलेतेष्वहःस अतिग्राह्य
नामन प्रहा; सतनयः संतता ग्रहीतव्याः । परथमेऽदहि प्रथमो दवितीयेऽदहि
(हतययस्तृतायःहि तृतीयः । इत्येवं सांतलम्‌ । एतैः संततं ग्रहीतेरिमान्भररदी-
स्ीटीकान्संततान्ड्वैनिि !

जथ वपुवत उ्वभाविषु परःसामस बव्युत्रमेण तानेव ग्रदान्विधत्ते--
[मजना एत ग्रहा ग्रह्यन्ते | भ तिग्राद्याः परः
तामस । मेथुनमेव तेयनमाना अवरुन्धते, इति ।

| एते ग्रहाः ‰३भ्वहःस्वनुक्रमगता उन्तरेष्वहःस व्युत्कमगताः । एतच |

प्रपा०२अनु०२] कृष्णयज््वेदीयं तैत्तिरीयत्राद्मणम्‌ । ` ९३ .

संहितायामेव स्प्टमास्नातम्‌--(ूरवेप्वदःसितः पराचो गृह्यन्त उत्तरेष्व्‌,
स्वमुतोऽवायो गृ्न्ते"" इति । उत्तरगतान्यहान्यप्यायुगौज्योतिरिलेवं च्युत.
मगतानि । एवं च सति मथमपष्टयोज्यांतिराख्ययरहोरग्य इल्यादिमत्रयुक्तोऽ-
तिग्राह्मो द्विरात्तः । गोनास्नोद्ितीयपञ्चमयोरो पधीभ्य इतिमत्रयक्तोऽति-
राह्मी द्विरातः। आयुनांश्नोस्तृतीयचतुर्थयोः भनाभ्य इतिमश्रयक्तोऽति-
रायो दियवृत्तः । एवं सलयेते मि्ूनरूपाः संपयन्ते । तैर्यनमाना मिथुनं
प्राषवनि । `
अथ विपुविने पृष्स्तोत्रगतं साम विधत्ते--
बृह भवति । वृह सुवर्गो रोकः ।

बृहतैव सुव रोकं य॑न्ति, इवि।
बृहत्साश्नः स्वगमाधिदेतुर्वात्द्रपत्वम्‌ ।
पृष्स्तोत्रे सामविशेपं विधाय पवमानस्तोतरे सामविशेषं विधत्ते-
तरयस्रिरशि नाम साम॑ । मध्येदिने पव॑-
माने भवति ( ¢ ) । अय॑चिःशद्
देवताः । देवतां एवावरुन्धते , इति।

भयित कस्यचित्साश्नो नामधेयम्‌ । तच साम माध्यंदिने पवमा-
नाख्ये स्तोत्रे गायेत्‌ । देवतानामियं स॑ख्या--“न्रिध्लात्रयथ गणिनः'' इलया-
दिमन्रे प्रसिद्धा । | |
इदानीं विपुव्रत उत्तरेषु परःसामसर पूर्वोक्तविपरीतक्रमं विधत्ते-

यं वा इतः पराच्च संवत्सरगरपयन्ति । न
हैनं ते स्वस्ति समश्ुवते । जथ येऽमुतोऽवौ-
च॑मुपयन्तिं । ते दनः स्वस्ति समश्नुवते ।
एतदा अमुतोऽवीञ्चुपयन्ति । यदेवम्‌ । यो
ह खलु वाव प्रनापतिः। स उ वेनः ।

१क. मू “यत्वे ।

९४ शरीमत्सायणाचायंबिरचितभाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे
4 ~ र 1 ( ८ ) फ |
तदु दवेभ्यो नयन्ति (८ ), इति।
कायां तिराइगृहयन्ते पव॑माने मवनीन् एक च |
र ८ भ (८ थ थमा क ८ 1या४
इति दूष्णयजुवंदीयतत्तिरीयत्राह्मणे प्रथमाष्टके द्वितीयाध्याये
द्वितीयोऽनुवाकः ॥ २॥
ये यजमाना. इतां भूलोकरूपादूद्‌भ्य इत्यादिमश्रयुक्तादनिग्ावरादारभ्य
पराचमनुकरमगतमेव संवत्सरक्रतुमनुतिष्टनिति ते यजमाना एनं क्रतुं ससि
मेण न समश्ुवते न सम्यक्यामवन्ति । ये तु विपुवत ऊर््मयतो यो
करूपाल्मजान्यस्त्वत्यादिमत्रयुक्ताचूतीयादतिग्रद्मादारभ्यार्वाश्चं य्युत्करमगतं
सवत्सरक्रतुमटुतिष्ठन्ति त एव यजमाना एनं करतुं स्वाति क्षेमेण समापयनिि |
एवमातग्राह्माणा व्युत्मानुषठानं यदस्त्येतनव मकारणामुतोऽन्तादार भ्यारवा्च
घयुत्करमगतं सवत्सरमनुष्ठितवन्तो भवन्ति । तस्मादेवपनुतिष्टदिलैः । यः
सव्रसर्सतात्पकेः मरजापातः स एवन दूवानामधिपततिः । तस्पा्तारणाह
वेभ्यो नयन्ति । देवायमेवेनं कतुमधिष्टितवन्तो भवनत ।

इति श्रीमत््ायणाचायेविरचिते माधवीये वेद धप्रका्र कृप्णयनर्वद्रीयतेत्तिरं
ब्राह्मणमाप्ये प्रथमकाण्डे द्वितीयप्रपाठके द्वितीयोऽनुवाकः | २ ॥

अथ द्वितीवग्रपादफ वृर्तयोऽनवाकः ।

पिभा 1

द्वितीयेऽनुवाके नवाहानि विहितानि । अथ तृतीयेऽनुवाक्र तेषां मध्यमेऽङ

विषुवति केचिद्विशेषपा उच्यन्ते । पुर पडदिनेप परास ऽर्बा शश्च
वादहतास्तानुभयवेधानस्मिनिपवत्यहि वरिधत्ते-

सतवा एतं ग्रहाः । यत्परःसामानः ।
विदवान्दिवाकायम्‌ । यथा साराय पक्ष॑सी |
<वः सवरमरस्य पक्षी । यदेते न गर्येरन्‌ं
विषूची संवत्सरस्य पक्षसी व्यव॑सरश्तयाताम्‌ ।

जातमाध्युः । यदेते ग्रूह्न्तं ।

--- ~~
4 | ग. "प्रीं दिवा|

प्रपा०२अनु ०३] कृष्णयलर्दीयं तेत्तिरीयत्राह्मणमू । ९५
खयि पक्षसी मध्यमं वद्शमभिस॑मायच्छ॑ति ।

( १ ) । एवः संवत्सरस्य पक्षसी दिवाकीय-

ममिपंतन्वन्ति । नाऽऽतिंमार्छन्ति ›, इति!

| परःसामराब्देन तदहगताः पूर्वोक्ताः पराश्ोऽ्वाश्घातिग्राद्या लक्ष्यन्ते ।
तादृशा ये सन्ति ते संततिरूपा अविच्छेदकरल्जुस्थानीयाः । यत्त दिवाक्षी-
ल्येमहः सोऽहषिरेपो तिपूत्रान । दिवैव कीर्त्य सर्वमनुषठेयं न तु राजाधिति
दिवाकीत्येम्‌ । विप्वक्परस्परविपरीतत्वेन वपेमानाघ्ुमौ पक्षौ यस्याहवितने-
षस्य सोऽयं विप्रान्‌ । तदेतद दोकिकष्रन्तेन स्पष्ठी क्रियते । छेके पोां
शालां कुषेन्तो मध्य उन्नतान्स्तम्भान्स्थापयित्वा तेषामपरे तिर्यग्वशं दीर्थं
प्रतिष्ठाप्य तदाधारेणोभौं शारापक्षौ निभिमते । यथा लौकिकी शाटैवमत्रापि
संवत्सरसत्ररूपा शाला तस्याश्च विपूत्रानेव स्तम्भाग्रगतरवंशस्थानीयः पूर्वोततर-
मासपट्कद्रय पक्षदरयस्थानीयम्‌ । तत्र पूर्वत्तिरेषु परःसामसु षडहःसृ मध्यमे
च विषुवति गृह्यमाणा अतिग्राह्याः पूष्वंशपक्षद्रयवन्धनरज्जस्थानीया; । एवं
सति यद्यतेऽतिग्राह्याः परःसामसर विषुवति च न ग्रहरंस्तदा संवत्सरस्य पार-
` द्रयवतिनौ पक्षो विष्वग्गतीं सन्तौ वितस्तौ विनष्टौ भवेताम्‌ । ततो यजमाना
आर्तिं पागरुयुः । यदि त्वतिग्राह्चा गयन्ते तदानीं वथा रके श्ञारायाः
पकषद्रयं मध्यमेन वंशेन सह पुरुषो रज्ज्वा ददं वध्चात्येवमस्य संवत्सरसत्रस्य
= पक्षद्रयस्थानीयं मासपरकद्रयं वंशषस्थानीयस्य दिवाकी्यस्योमयोः पार््यो-
स्तेन दिवाकीर्येन सह ददं संतन्वन्ति । तस्मिश्च सातत्ये सति यजमाना
आर्ति नाऽऽयरवन्ति । | तस्मात्परःसामस्विव सिपुवलयपि सांतत्यायातिग्राह्चाः
कतेव्या इति तात्पयीर्थः।

अथ विपुत्रल्यदनि स्तोमविरेषं प्रहक्रमविरेषं च विधत्ते--

एकविर्शमर्हमंवति । शुक्राग्रा प्रहा
ग्रह्यनते । प्रस्यु्तन्ध्ये सयघायं » इषि ।

रिेत्पञ्चद शसप्नद श्ापेक्षयाऽयमेकविशस्तोम उन्नतः । एतदनुषएठानेन वंश
स्थानीयस्य विपुवरतः म्त्युत्तव्ध्यै प्रातिसिकायोन्नतवन्धनाय भवति । ग्रहाणां
चेनद्रवायव्यामयत्वं परित्यज्य शुकराग्रलानुष्टानेन सयवं भवति । पिम्‌ बन्धन
इत्यस्माद्धातोरत्पन्नः सयशब्दः। युकरा्रगरदसाम्येन दृढवन्धनं भवतीति भावः।

९६ श्रीमत्सायणाचाययवपिरवितभाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे
अथ तस्मिन्पटुविकेपमतिग्राद्यविशेपं च कमेण विधत्त-
"0 ट्‌ 9 शु स भ्य तं | य] ऽ ति
साथ एतदहः पद्ुरडर्यत । साकाजतः
=} ४४ | अ ११५. पेण 1.6
ग्राह्या ग्रह्यतं । अजहर्व स्पण स्मध-
[त ञ्‌ ५ र ञ्‌ = 1 ए „ भ पृ | व्‌ ल १ 1 ग्र ५ ४
यान्त} यधा जघ्न एवष बाख ह्म, इति ।

एतस्मिन्विपुव्रल्यहि सूयदवताकः परुराटम्भनींयः । अतिग्राद्श्च सये
वताको ग्रहीतव्यः । तथा सति दिवाक्रौलस्याद्रः सृयसंव्न्धन सपं समृद्ध
भवति । अपि च॑तस्याहः सूय॑संवन्धरूप एव वलिः पूना कृता भव्रति
विपुवरदिनगतापमतिग्रा्सख्यां म्रशसति--

सप्तदहरतिग्रा्यां ग्र्यन्ते (२)
वै दीषिण्याः प्राणाः । अप्तावांदियः भि
प्रजानाम्‌ । शीर्षतरेव ' ना नीं व्राणा
धाति । तस्मात्सप्त स्ीषन्प्राणाः,+

प्रःसामसंवन्धिनोऽ्यस्त्वोपधीभ्य इत्यादिमन्रसाध्याः पराशोऽ्बाश्चश्चा-
तिग्राह्माः षट्संख्या विषुवति विदिताः । तषां मध्ये सोयं पक एवमते सप्रस-
स्याकाः शिरोगतच्छिद्रवतिनश्च पराणाः सप्त मध्यातिग्राद्यस्य दरत्र जदि
उरष्वेवाततासजानां रिरःस्थानीयः । तथा सति भरनानां शिरस्य प्राणाः
स्थापिता भवन्ति । तस्माष्टोे सवत्र शिरसि सप्र प्राणा दृदयन्ते ।
अथाष्ममरतिग्राह्यं वित्ते--

इन्द्रो एः हा । असुरान्पराभाव्य । सु
इमाष्टीकानभ्यजयत्‌ । तस्यासौ रो
नभिजित आसीत्‌ । तं विश्वकर्मा
भ्यजयत्‌ । यद्रैकर्मणो ग्रह्यति
(३) 1 सुवरभेस्य छोकस्य ाभिजिये, इति ।

पुरा कदाचिदिन्द्रो रं दत्वा तदं तेः

प्रपा०रअनु०६] दृष्णयज्वेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ९७
न्ख न वशी चकार । ततः स्वयं विश्वकर्मा भरता तं स्वगंभभ्यजयत्‌ । भतो

वैश्वकर्मणातिग्राद्येण स्वर्गाभिजयो भवि ॥

परेदूरदितिदेवताकमतिग्राह्नं विधत्ते-
भर वा एतेऽस्मा्टोकाच्यवन्ते । ये वैश्करमणं
गृहते । जादियः श्वो यते । इयं वा
अर्दितिः । जस्यामेव प्रतितिष्ठन्ति, शवे ।

वैश्वकमणस्य स्वगीहेतुतवाचेनास्माछोकासच्यवन्ते भच्युता मवन्वि । तस्मा `

< देतद्टोकपरतिष्ठायेमदितिदेवताकं गृह्णीयात्‌ ।
| च विषुवति वैश्कमंणोऽतिप्राह्ो यथ परषरादिलयोऽतिगरादमसतदुभयं
प्ररंसति-

अन्योऽन्यो ग्रदयेते । विश्वन्यिवान्येन कर्मीगि

वाणा य॑न्ति । अस्यामन्धेन प्रतितिष्ठन्ति, इति ।
विषुवति वेश्वकर्मणारूयोऽन्यः प्रेद॒रादि्यास्थोऽन्यो येते इत्येवमेकैकः `
पृथग्गरहीतन्यः । तत्र विपुवत्यटु्टितेनान्येन वैश्वकर्मणेन विश्वानि कर्माणि
इवोणा यजमानाः समानि भवान्ति । परेदरनष्ठितेनादिषिदेवताकेनान्येन
भूमौ प्रतितिष्न्तीति । ४७
उत्तरेष्वपि दिनेषु पयायेणेतद्भहद्रयं षिधसे- ।

तावापराधास्व्सरस्यान्योऽन्यो प्रेते, इते।
सवत्सरसत्रस्य द्रावर्धो तत्र यः परोऽथ उत्तरषण्मासात्मकस्तत्समािपय-
` न्तमेकस्मिन्दिने वैश्वकर्मणः परेषरादिल्य इत्येव ग्रहद्रयमवुषेयम्‌ ।
उतचचरमासपट्‌कस्योपान्त्ये दिने तयोरुभयोः भयोगं विधत्ते--

तावुभो सह मंहात्रते श्यते । यत्नस्येवान्त

गत्वा । उभयेखोकरयोः प्रतिं तिष्ठन्ति, इति ।
महाव्रतदिवसो यद्गस्यान्तः । परेदरेव सत्रसमाप्नेस्तत्र अ्रहणे सति यङ्गस-
म्नौ लोकदरये भतिष्ठा भवति । सोऽयं ग्रग्रहणभकारः सूत्र स्षटमभिहितः--
८ ह १ क. ््योऽन्यइ। इ । |
१३

९८ ्रीपत्सायणाचा्यतरिरचितभाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

८ तानध्वानाष्त्तां विघत्रति तेषां मध्ये सायं उदयं जातवेदसमित्येतस्मि-
न्नेवाहनि तेशवकर्मणमतिग्राद्याणामष्टमं सह्यति वाचस्पतिं तरिश्वकरमीणमिति।
श्रोभूत आदित्यं महीमू पुमातरमिति त्रेवमेव व्यत्यासं शृह्वात्यामहाव्रतात्तौ
सह महाव्रत ' इति ।
अथ विषुवति शस्रविशेपं विधत्त-- .
अक््थमुकथं भ॑वति । अन्रायस्यावंरदये, इति ।

समायच्छत्यातग्राद्या गृह्यन्ते यद्यति सवत्सरस्यान्यारन्या यद्यत पश्च च)

इति छृषप्णयजुरवेदीयतेत्तिरीयव्राह्यणे प्रथमाष्टके द्वितीयाध्याये
तृतीयः प्रपाटकः॥ ३॥
अच॑नीयो देवोऽकैस्तत्संवद्धयुक्थं शरमक्य॑तच्छंसनीयम्‌ । “८ अको
देवानामन्नम्‌ '” इति श्रुलन्तरादन्नमािग्रुक्ता
इति श्रीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये वेदारथप्रकाहो क्रप्णयनर्वदीयौत्तिरीय-
नाह्मणमाप्य प्रथमकाण्डे द्वितीयघ्रपाटकरे तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३ ॥

अथ द्वितीयप्रपाटक्े चनुर्धाऽनुवाकरः ।

_ वरतीयेऽनुवराके विपुवरदिनेऽतिग्राद्विशेषा उक्ताः । अथ चतुर्थं ॑तस्मिनेत
दिने दिवाकीलयनामानि सामान्युच्यन्ते । यद्विहितं पू्ानुवाकर एकतिध्ामह

भेवतीति तदिह तावदादौ पश्॑सति-
एकविरस एष भवति । एतेन वै देवा ¶करि<-

परान्युमयतः प्रतिषितः । विराजि हि वा एष
उभयतः परतिितः। तस्मादन्तेमौ खोकौ यन्‌ ।

सवषु सुकं रोकं भितपनेति (9 ), इति।

प्रपा०रजनु०४] कृष्णयज्ञ्वेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणमू । ९९

एष विपुवानेकविशस्तोमको भवति । पतेनैकविशस्तोमेन पुरा देवाः इतो
भूरोकाड्कृतमं खगलोकं भल्यादित्यमारोहयन्‌ । न केवलमेकविस्तोमयोगे
नाह एकविशतवम्‌ । किंत्वितोऽपि कारणात्स एष विषवानेकविदयः। {‡ तत्का-
रणमिति तदुच्यते । तस्य विषुवतोऽधोभागेऽभिष्वषडहव्यतिरिक्तानि
दशाहानि वियन्ते । तचथा--पृषटचः षडहः, अभिनिदेकाहः, अयः प्ररःसा-
मानोऽहविशेषाः, इयेवं दशाहानि, तथा विपवत उ्मपि । तथादहि--
जत्या नयः परःसामानः) अभिनिदेकाहः) पृष्टयः षडहः । इयेवं दच्ा-
ष्ानि। सोऽयं विपुव्ानुभयतो दशसंख्यायुक्तत्वेन विराद्ुपेऽदःसंपे पतिष्टितः।
यस्मादेष विषुबातुभयतो विराजि भरतिष्ठितस्तस्मदेतदीयेनैकविेन खगमारूह
आदिल्योऽप्युभयतोऽस्मिन्संषरूपे विराजि परतिष्ठितः । अधस्तात्पश्च शतानि
रमयः । उपरिष्टातपश्च शतानि । यद्रा भधानभ्रता रदमयोऽ पस्तादगोपरिष्ट-
इश तस्माद्िराजि मतिष्ठितत्वादनयोर्छोकयो्मध्ये संचरनरादिलय उष्वेस्थितेषु
धुरोकादिषु स्वरगे्वधस्थितेषु च भौमेष पातारवतिषु च स्वरेषु स्वकीयरस्मि-
भिरमितपन्संचरति । एवमादि यसदशत्वादयं विषुवान्यश्चस्तः |

अथ विषुवति दिवाकीट॑स्ामानि विधत्ते
ठेवा वा जदिविस्यं सवर्गस्य छोकस्य ।
पराचोऽतिपादादृविभिुः । तं छन्दो भिरदरह-
नधृत्ये। देवा वा जदियस्यं सुषर्स्यं रोकस्यं ।
अवाचोऽवपादादुविभयुः । तं पञ्चमीं रश्मिभि- `
रदवयन्‌ । तस्मादेकविध्येऽहन्पञ्चं दववाकी-
त्यौनि क्रियन्ते| रश्मयो वै दिवाकरीसयीनि, इवि ।
स्वगेोकगतो योऽयमादिलस्तस्य पराचोऽतिपादातपुनराततिरहिताू्व-
भाविनोऽतिगमनादेवा भीता आदित्यो निरवधिकं गच्छति न तु स्वगे
` स्थास्यतीति भौतास्तत्परिहाराय तमादिलयं सवनगतेगायत्यादिभिदछन्दो-
= भिरदहन्स्तम्मितवन्तः । रज्छुभिरवद्धमिबाङवन्‌ । तस्मादृस्यै छन्दांसि भवन्ति।

ततो , देवा आदित्यस्यावाचोऽवृपादादधःपतनाद्विभयुः । तत्परिहाराय
परचभी रदवमिभिरादित्यमुदवयनष्वुत्तम्मितवन्तः । तस्मादेको विषव-

१०० श्रीमत्सायणाचा्यविरचितमाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

लद दिवाकी््यनामकानि पञ्च सामानि कवैव्यानि । तानि च
रद्विमस्थानानि ।
अथ सामान्यतो विहितानि पश्च सामानि विशेषाकारेण विधत्ते

ये गायत्रे । ते गाय्ीपत्तरयोः पवमानयोः
(२) महादिवाकीत्यः हाठः एषम्‌ |
विकी प्रदह्यप्ताम । भसोऽयिैमः , इति ।

गायत्रीछन्दोयुक्ते भातःसवने दिवैव कीतेनीये भ्राजभासास्ये ये सामनी
ते एषोत्तरयोमाध्यंदिनाभषपवमानयोगौयत्रीखन्दस्कास्वर गातव्ये 1 महा
दिवाकीत्येनामकं यत्साम तद्धोठसंबन्धिपृष्स्ता्रं कार्यम्‌ । तथा विकर्णनां
मकं यत्तद्रहमसाम काय तदेतदुमयं चतुषु पृष्स्तेत्रेषु भयमन॒तीययोः संपद्यते ।
भासाख्यं यत्साम तन्तृतीयसवनेऽगरिष्टेमसाम कार्यम्‌ । येनाभिषटो प्यते
तदूभिष्टामसाम ।

एवं विषुवति सामानि विधाय पुनरप्युमयतः स्थितानां परःसान्ना सु

क्रियते-

अथतानि पराणि । परैव देवा ज।रिय
पवग छोकमपारयन्‌ । यद्पांरयन्‌ । तत्प-
राणां परलम्‌ । पारय॑न्त्येनं पराणि } य एवं
वेदं । जथेतानि स्पराणि दिः
स्यः छव लोकम॑स्पारयन्‌ । यदस्पारयन्‌ ।
ततपराणार स्परतम्‌ । स्पारयन्त्यनः
स्पराणि । य॒ एवं वेदं ( ३), इरि
एति पवमानयोः स्पराणि पृश्चं च ॥

ईति इृष्णयजुवदीयतैत्तिरीयत्ाहमणे प्रथमाष्टके दवितीय ध्याये

` प्रपा०रअनु०९] कृष्णयजुर्वेदीय तैत्तिरीय व्राह्मणम्‌ । १०१

पर्वोक्त विधिग्यवच्ेदार्थोऽयरब्दः । एतानि पुरस्तादुपारिष्टाचच कर्वन्यानि
परःसामाख्यान्यदानि पराणि परशब्दामिषेयानि तत्कथमिति तदुच्यते । पुरा
देवाः पराख्यैरेतैरहयोभिरेवाऽऽदित्यं स्वगं रोकमपारयन्मापितवन्तः । अत
प्रारयन्येभिरिति व्युत्पस्या परत्वं सपन्नम्‌ । य एवं परत्वं जानाति तमेनं
पुरुषं पराख्याण्यहान्यभीष्टफटसमार्धिं मापयन्ति । अपि चैतानि सरशब्दे-
नाप्यभिधीयन्ते । स्पारयति भीणयत्येभिरिति स्परखमर्‌ । अन्यदपूर्ववत्‌ ॥

इति श्रीमत्सायणाचायैविरचिते माधवीये वेदाथेप्रकाशञे कृष्णयजुर्वेदीयतेत्तिरीय-

बाह्मणमाप्ये प्रथमकाण्डे द्वितीयप्रपाठके चतुर्थोऽमुवाकः ॥ ४ ॥

भय द्वितीयप्रपाठके पश्मोऽनुवाकः। `

चतुर्थे दिवाकीलयंनामकानि सामानि विहितानि । अथ पञ्चमे प्र्वोऽभि-

धीयन्ते । यदुक्तं सूत्रकारेण--“ अथ प्शुकिराप्रेयं प्रायणीय आरभन्ते `
श्वोभूते सारस्वतीं मेषीमेषं विदितानेकादशिनानन्वहमारमन्ते सोयं विषु-
बत्युपारभ्यं तेषामेवोपारुवतां द्रादशादीयस्य दशराज्स्य सदश्च उक्थ्यो
द्वाजिश्शतमेकाद शिन्यो प्रहञ्यन्ते नवाहान्यतिरिच्यन्ते तेषु गन्यानतिरिक्त-
पूनाटभन्ते वेष्णवं बामनमेकवि मेना चिणवे वैश्वदेव चयचिन्ये
यावापृथिव्यां घेत परथमे छन्दोम तस्या एव वायव्यं वत्सं मध्यम आदिः
तयाम वश्ायुत्तमे मेत्रावरुणीमविवाक्ये भाजापलयमृषभं तुपरं मदाव्रतमा-
म्रेयगरदयनीयः `” शति, तपरोक्तान्वैष्णवानिधातं भरस्तौति-

@ + = 1 [क्य = ॥ + वृ
अप्रतिष्ठां वा एते गच्छन्ति । येषा तंव
त्परेऽनपतिऽथं । एकादसिन्याप्यते, इति।

येषां यजमानानामसमाप्ने संवत्सरसत्रे सति तत्समप्रैः पागेव पेकाद-
शनी समाप्यते ते यजमानाः सवत्सरसंपूतिपयन्तं प््वभावादप्रतिष्ठां
गच्छन्ति। ““आ्रेयः कृष्णग्रीवः सारस्वती मेषी बभु; सौम्यः'” इत्याचतुवाके
पमकाण्डगते पशवेकादशिनी समाश्नाता। सेयं सवस्सरगतेषु दिनेषु परतिदिनमे-
केकः पडुरिलयेवं करमेण पुनः पुनरावर्तनीया । तथा सति द्विपश्चाशद .धिकरतत-
यसंख्यक्रेष्वहस्सु द्रा्िशदेकादशिन्यः समाप्यन्ते। इत उध्वं पुनरप्येकादशिनी `
कतुमरक्या । नवानामेवाहामवशिष्टत्वात्संबत्सरपूरणाय तावदष्टादान्यवरि-
्टानि । मध्ये विषुवत्‌ पकस्याहोऽधिकस्य प्रविष्टत्वादज्न नवाहावशेषः ।

११. एकाहे" । `

१०२ ¦ श्रीमत्सायणाचायविरचितभाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे
तपु नवद पन्वभावच यसमप्रातष्ाभ्रप्रा ता कारवित्‌ ऋमेण नव प्श
न्वेष्णवादीन्विधत्ते--

वेष्णवं वामनमार्मन्ते । यन्नो वै विष्णः ।
यत्नमेवाऽऽख्मन्ते प्रतिषटिये । देनद्राय्यमाटं-
भन्ते । इन्द्राग्नी वे देवानामयांतयामानौ । ये
एव देवते जयातयाभ्री । ते एवाऽऽख्भन्ते ।
(१) वश्वदेवमाङ्भन्ते । देवता एवाव॑रन्यते।
दावा्थिव्यां षेतुमारुमन्ते । वावाष्धिव्यो-
रव प्रतितिष्ठन्ति । वायव्य वत्समाडभन्ते ।
वायुरेवेभ्यो यथाऽऽयतनादवता अर्व॑रुन्ये ।
जादियामर्वि वशामाखभन्ते। इयं वा अदितिः,
अस्यामेव प्रतितिष्ठन्ति । मेआवरुणीमाटभन्ते

( २) । मेतरेणव यज्ञस्य स्विष्ट रमयन्ति ।

वरणेन दुरिटम्‌ । प्राजापल्यं तपरं मंहात्रत

जामन्ते । प्रानापयोऽतिग्रा्यों ग्र्यते । अह

रव रूपण सर्मधयन्ति । जथो अह्न एवैष बलि-

हिते । आगेयमारभन्ते प्रतिपन्न यै, इति ।

भाजापदयाभ्यां पश्रतिग्राह्याभ्यां महात्रताख्यमहः प्रजापतिसबन्धात्स्वा
कटेन स्पेण समदं भवति । अपि च भनापतिसंबनधोऽस्याहोऽसतीलः
¶्जा च सपद्यते । आभरयेन च पडुनाऽभिमकाश्वद्‌वुद्धिमकाश्ररूपं भङ्गानं सप- `
यते । स्पष्टमन्यत्‌ ।

तदतीव

१ वैश्वदेवाः ।

प्रपा०रभनु०९] छृप्णयञर्वदीयं तैततिरीयत्राह्मणमू । १०१
तानेतान्पशुन्दे वताद्रारा प्रयेकं पश्षस्य जातिद्रारा पनः परश्॑सति-
अजपत्वान्वा एत प्रवमासरवहन्पत । यदत गव्याः
रद्‌ न्ट ४
पद्व जारम्यन्त । उभपषा प्ूनमवरदूरध्व, इति ।
आश्रेयः कृष्णग्रीव इत्यादिकाः सर्वेऽप्यजास्तेष्वन्तिमः पेत्वो गारित-
` षणः । अनाश्च वेत्वाश्वाजपेत्वास्तानजपे्रानेव पशून्पव्मासिरेते यजमानाः
प्रष्ुवन्ति । इदानीं विधीयमानपञुयुक्तदिनेभ्यः पर्वेष मासेष तादशा-
नामेव पञ्ूनामारन्धत्वादेतेषु तु कविधीयमानेषु पशुषु पेन्वादयो गव्याः
सन्ति। तैदारम्भने पञ्ूनामुभयेषां प्रवेमान्धानामजानामिदानीमालभ्य
मानानां गव्यानां च पाञ्निभवति।
पुनरपि व्यतिरेकमुखेण तानेव पद्ून्यहषसति-

®+ १

यदातिरिक्तामकादृशिनीमारूभेरन्‌ । अप्रियं
भरातन्यमभ्यतिरिच्येत । यदह हों पश्‌ सम-
स्ययुः । कनीय ज्यः दुर्षीरन्‌। यदेते ब्राह्मण-
वन्तः पशवं जारुभ्यन्ते । नाप्रियं भात॑व्यमम्य-
तिरिच्यते। न कनीय जाय॑: ढुर्वते (३), इति ।
ते एवाऽऽढमन्ते मेत्रावरुणीमाखमन्तेऽवरद्ष्ये सप्त च॑ ॥
इति कृष्णयु्वेदीयतेक्िरीयवाह्यणे प्रथमाष्टके द्वितीयाध्याये
पञ्चमोऽनुवाकः ॥ १ ॥

अनरावदिषटेष्वपि दिनेष्वेकादशिन्येवाऽऽरन्धव्येति दुराग्रहा्यो मन्यते स
` श्रष्न्यः किं वत्सरादरध्वेदिनद्रयेनातिरिक्ता सेयमेकादशिन्याङुग्धव्या रकिवा
चरमयोदरर्योदिनयो्र द्रौ पश्र समस्याऽऽरग्धव्याविति । नाऽऽः । दिनाति-
` रेके प्तत्यभियस्य श्रातृव्यस्याभिदद्धिमसङ्गात्‌ । न द्वितीयः । एकाद्शिन्या
दिनसंपणा(लयै)मावेनाऽऽयुःक्षयमसङ्गात्‌। अतो दोषद्रयपरिहारायानेन ब्राह्मणे
नोक्ताः प्रशव आरम्भनीयाः ॥

` इति श्रीमत्सायणाचायेविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकारो कृप्णयजुर्वेदीयतेत्तिरीय
ब्ाह्मणभाप्ये प्रथमकाण्डे द्वितीयप्रपाठके पञ्चमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥

१०४ श्रीमतसायणाचायेविरचितभाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे
अथ द्वितीयप्रपाटके षष्ठोऽनुवाकः ।
पश्चमे वेष्णवाद्ा नव पञ्चवोऽभिदहिताः । अय पे मदहावरतपुच्यते।
तत्राऽऽदौ तच्छब्दनिरक्तिद्रारेण मशंसति --
प्रजापतिः प्रजाः खष्र उत्तोऽशयत्‌

"न, 2

भूताना रसं तेजः संभूय । तेननममिपभ्यन्‌

महार्नववतीति । तन्महात्रतस्यं महाव्रतचम्‌ । मह्‌-

व्रतमिति । तन्म॑हात्रतस्यं महाव्रतम्‌ । महती
व्रतामेति । तन्महाव्रतस्य महाव्रतम्‌, इति।

नाखृष्टिव्यापारेण श्रान्तः प्रजापतियदा शयनं गरतांस्तदा देवाः
सर्वेषां भूतानां मध्ये सारग्रतं तेजः संपाय तेन तेजसा तमेनं श्रान्तं भरना
पति चिकित्सितवन्तः । ततोऽयं भजापत्तिमेहानमृदित्युक्तवन्तः । यदि
रसरूपं तेजस्तदिद्‌ं महाव्रताख्ये विद्मानं हृविः । तथा सति महानद
` बतिषटानेन कमेणेति व्युत्पत्या तस्य कर्मणो महाव्रतनाम संपममू्‌ । दर
कमणोऽस्य महाफटदेतुत्वेन महरान्पहचच तदूत्रतमिति तद्ग्य॒त्प्तिः । अथवा
महतः मनापतेरोषधरूपत्वान्महतो व्रतमिति व्युत्पत्तिः ।

तस्मिन्महावताख्येऽदहि परधानमतस्तोपं विषत्त-

पचचावेश्राः स्तोमो भवति ( १ ) चतुर्विध्श-

एकस्मिन्सक्ते विद्यमानानां तिद्धणामृचामादृ्तिविरेपेण सपाय; पश.
विरतिसंख्यायुक्तः स्तोमः करवव्यः । तत्र चतुर्विश्नतिसंख्ययाऽधमासद्ररेण
सवत्सर संपत्ति | यचेतास्म> संपत्सरेऽधिकमन्नयुत्पन्नं १ तत्पश्चा पि शतिः स्यार
कमभवत्‌ ।

एवं प्रशस्तेन पञचरवितिस्तोमेन युक्तस्याहः स्थानविरेषं विधतते--

प्र्र०रभनु०६] कृष्णयञर्वेदीयं तैत्तिरीयव्राद्यणम्‌ । १०९
अथो मध्यत एव प्रनानामूग्धींयते, इति ।
सेवत्परस्य समाध्रिरेतोरतिरात्ररूपादन्तिमादहः पर्मभाषित्मेन संवत्सरमध्ये
तद्‌ नुष्टानम्‌ । खोकेऽपि यदन्नमरितं सन्नायधिकं नाद्यस्पं भवति तदेव मध्य-
मपरमाणयुक्तं भोक्तारं प्रीणयति । अपिच युक्तो रसः शरीरमध्य एव
स्थाप्यते । तस्मात्संवत्सरमध्येऽनुषएानं प्रशस्तम्‌ ।
तस्मिन्नपि मध्ये पुनविरेषेण स्थापनं विधत्ते-
अथ यहा इद्मन्ततः करयते । तस्मादुद्न्ते प्रजाः
सर्मधन्ते । अन्ततः क्रियते प्रजननायेव, इति।

अन्तिमादतिरावात्पृष्वदहःस॒ योऽन्तः सवत्सरस्योपान्तरूपो देश्चस्तत्रै तदहः

कर्तव्यम्‌ । यद्यस्मादिदमेव महाव्रतमन्ते क्रियते तस्माह्टाकप्रत्कृष्टस्य ष्याद्‌

५ _

व्यापारस्यान्ते फ्दशचायां परजाः सम्यग्वधन्ते । तस्मालसनादद्यथमितरेषाम-
हामम्त एवेतत्कतेव्यम्‌ ।
अस्याहः पकषिरूपत्वं परिकरप्य तद्‌वयवरूपेण स्तोमं विधत्ते-
मि क __ ऋ [३ कर
बिदरच्छिरो भवति (२) । बेधा
विहित हि शिरः । रोमं छवीरस्थि, इति ।
कषत्रयात्मकमेक सक्त तारशानि त्रीणि सूक्तानि तिद्तोऽवयवा यस्य
स्तोमस्य सोऽयं स्तामसिषत्‌ । स च प्रकष्याकारस्य शिरःस्थानीयः । छोकेऽपि
शिरखिधा निभितम्‌ । रोम केशाः । छवीस्त्व्‌ । अस्थि पभरसिद्धम्‌ । तदिदं
रिरसस्॑विध्यम्‌ ।

तस्य जिद्रत्स्तोमस्य पञथदश्ञादिस्तोमवदारत्तगानशङ्कां वारयितुमृध्वेगानं
विधत्त-

पराचा स्तुवन्ति तस्मात्तत्सटहगेव । न मेद्य-
तोऽन॑मे्यति । न कृश्यतोऽन कृश्यति; इति ।

आटृत्तिरारित्यं पराक्त्व ताद शेन जिषता स्तुतिं कुयुः । यस्माच्छिरःस्थानीं
यस्य त्रित आ्त्तिर्नस्ति तस्माष्टोकरेऽपि चिदरस्थानीयं तच्छिर एकरूपमेव

मेद्यतः स्थौरयं गच्छतः शरीरस्यापि सेवन्धि भूत्वा स्वयं न मेद्यति न
१.४

१०द्‌ भ्रीमत्सायणाचा्या्रैराचेतमाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

स्थूखी भवति । तथा दृश्यतः कशीभवतः शरीरस्य सेवन्धि भत्र सखयंन
कृशी भवाति ।
अथ पक्षद्रयस्थानीयं स्तोमद्रयं व्रिधत्त-
पञ्चद्शोजन्यः पक्षा भवाति } सप्रदययाऽन्य

1 त

तस्माहयाःस्यन्यतरमधमाभपयावतन्त । अ-
न्यतरता हि तद्गरीयः फ्रियत्त(३)। उति)

यस्मादत्रान्यतरत पक्रसिमन्पक्षस्पे सप्रदशशाख्य स्ताम तनस्तात्र गरीयाऽ-
धिकाषटत्तिरूपम्‌ । यस्माट्टाकऽपि पक्षिण आक्राश्च गच्छन्तः पयात्रतमाना
दक्षिणं बामं वाङन्यतरमधंमभिलक््य प्रद्धमिव करत्वा पयात्रतन्त ।

योऽयं पुत्र विदितः पश्चविशः स्तामा भवतीति त मध्यश्चरारत्रकररपनगं
प्ररसति--

पञ्चविश आत्मा भवति । तस्मा
न्मध्यतः परावो वरिष्ठाः, इति,

आत्मा पक्ष्याकारस्य महाव्रतस्य मध्यदरीरम्‌ । यस्मादयं परलात्रशस्ताम
इतरेभ्यसिषटदादिस्तामेभ्या भ्रयास्तस्मात्पशवा पध्यश्यरीरभाग वरिष्ठाः स्थांसय-
युक्ता रश्यन्ते |

अय पुच्छेस्थानीयं स्तोमान्तरं विधत्त-

एकवरश पुच्छम्‌ । हपदासर स्तवाच्त प्रताप्य; इति)

योऽयमेकचिश्चस्ञ्यात्तिरूपः स्तामस्तत्पक्षिरूपस्य महाव्रतस्य पुच्छम्‌

चेत्स्तोमं द्विपदा स्तुवन्ति । पादद्वयेन हि मनुष्याः परतितिष्ठन्ति ।
तरष्रदादिस्तोमानामृतिविजां च सयचयं विधत्त -

तवण सह स्छवान्त
न्‌रश्त्मरन्वा |

योऽयं॑वि्रदादिकः पञ्चविशान्तः स्तोमसंघस्तन स्वेणापि स्तुतिं कुयुः
ऋत्विज सव सहैव स्तुतिं कुयुः । यस्मा्टोके सर्ेणाऽऽत्मना ४. रस्ेनाप्यव-
यचतयन पक्षपुच्छादिना पतङ्ग आरमन्च्य वयव भवति न त्वकरकेनादयवेन ।

्रा०रअनु ०६] कृप्णयजवेदीयं तैत्तिरीयनाह्यणमू । १०७.
तस्मादत्रापि स्वे स्तोमाः कायो; । यस्माच रोके स्वै पक्षिणः सहोत्पतान्ति
ते्दत्र सकवरव्वात्वज. सहव स्तुति ददुः । अत एव च्छन्दागा आपनन्ति-
^“ सवे सर्दास्जो महाव्रतेन स्तुवीरन्‌ । अध्वयुक्षिरसोहायेत्‌ ” दलयादिना ।

तत्र कचिद्विरेषप विधत्ते--

एकेकामुच्छि<षन्ति । आसमन्द््घनि बद्धानि, इति ।

अध्वयुप्रशृतयः; स्वस्वस्तोत्रेण गानं कृमैन्त;ः स्वकीयामन्तिमां स्तोत्रीया-
परच्छ्प्युः । न तु तया स्तुतिं कुयः । यतो खोके कस्मिधिदात्मन्मध्य-
शरीरे सवाण्यवयवान्तराणि बद्धानि भवन्तोऽपि मध्यशरीरस्थानीया-
यामेकेकस्यां स्तोतरीयायामवशेपितायामङ्गान्तराणि तत्राऽऽपादयितुं शक्यानि ।
अन्यथा निराधाराण्यङ्गानि स्युः । तां च तर तत्रावशिष्टा स्तोच्री-
यायुद्राता गायेत्‌ । अत एव च्छन्दोगेराम्नायते-“ एवं कुयुरेगैकया स्तोत्र
ययाऽस्त॒तयोद्वातारमभिसमेयुः '* इत्यादिना । संहितायापमप्यस्तुतायां गानमु-
` द्वातुरान्नायते--““ एकैकयाऽस्तुतया समायन्ति दिरभ्य एवान्ना्यः संभरन्ति

ताभिरुद्वातीद्धायति दिग्भ्य एवान्नाय\ संर तेन आसमन्दधते '“ इति ।

अथ हृपेहेतुव्यापारविशेपान्विधत्ते--

न वा एतेन सवः पुरूषः (९ ) । यदिति
इतो खोमानि दतो नखान्‌ । परिमर्दः
क्रियन्ते । तान्येव तेन प्रसयुप्यन्ते, इति ।
इयत्पवमक्तमेकरेकस्तो ्ीयोच्छपणेन सर्वाण्यङ्गानि स्वात्मानि बद्धानि भव-
न्तीति । तजायं परूपो टोमानीतः प्राप्रवान्‌ । दता दन्तानितः पराप्रवास्‌।
नखानितः पराप्नवानिति यदेतेन लोमदन्तादिपराभ्चिमात्रेण पुरुषः सर्वो नैव `

भवति । परुषस्य भागस्प्रण्त्व नास्त। अता ममः पारपु्यत पारमादः
परितो हपेदेतयो विनोदन्यापाराः कतेच्याः। तव्यापारस्तान्यङ्गान भागपास्व्‌-

णानि प्रत्युप्यन्ते स्थाप्यन्ते ।
क [प [नका पा उक्त | क ७ भ, $ क
सामान्यत व्यापारवप {\ । अथ वश्षाकारणक्र वधत्त---

ओ हम्बरस्तल्पों भवति । ऊग्वा अर्नमुदु-
स्वरः । उर्जं एवान्ाद्यस्यावरुखये, इति ।

१०८ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाप्यसमतम्‌-- [? प्रथमकाण्डे
आसन्दी चोदम्बरी कायां । उदुम्बरस्यान्नरसरूपत्वात्त्पा निवत
एतच संहितायामप्याश्नातम्‌--““आसन्दीमृद्राताऽऽरादति साग्राल्यमव गच्छ-
न्ति" इति ।
अथ तस्ये कतेव्यं विधत्ते--
यस्यं तल्पसदयमनामेजत९ स्यात्‌ । स दवाना
साम्यक्षे । तलपसद्यममिजयानीति तर्पमा-
रुल्योद्रायेत्‌ । तल्पमद्यमवाभजयाति (4 )
यस्यं तल्पसद्यममिर्जितः स्यात्‌ । स दवाना
साम्यक्षे । तल्पसद्यं मा परजिषपीति तल्पमा
रदयोद्र यत॒ । न त॑र्पपदयं पर॑जयते, इति

तस्पे मचके स्रं सद नमुपवेशनं तल्पसव्रम्‌ । यदृदधाता प्रत्र दग्र स्याचदा
राजादियोग्ये तस्पेऽवस्थानं न प्राप ताद्शमद्वाना यञ्घभरपा देवानां रमे
दशेऽवस्थाय तखल्यादिमच्रं मायेत्‌ । तस्यायपथः । धनिका मृत्वा तस्पेऽब
स्थान सवेदा ग्रग्रवानीति सच तथव पराप्रां र ।

। यदुद्राना पतरं धनिको
मूत्रा तद्पावस्थान पराप्रवास्तदानामम पत्र पटन्‌ । तम्य चायमर्थः । इदं
तस्पावस्थान कद्‌ाचदाप मा पराजप्यास्पान्वरपय पम पराजयामा श्वत
कदाचिदपि मदीये धनिकं मा वरिनस्यलिति ।

अथ दोतुर्दलां विधत्ते-

प्ठङ्खे श<सति । महो वै प्लेङ्खः

1 र्‌ |

महस॒एवात्राद्यस्यावंरुदवये , इति।

महस्तेना दोरायास्तेनोदेतुतान्मदस्तवम्‌ । अतस्तत्तेनसोऽन्नस्य च प्ाष्ठै
भवति ।
अथ व्यापारान्तरं विधत्ते--

१२. न्‌ दास्यति । दा |

प्पा०रजनु०६] कृष्णयज््ैदीयं तेत्तिसीयव्राह्मणमर्‌ । ` १०९
च्छन्त । ते दवाः सम॑जयन्‌ (६ ) ब्राह्मणश्च
शुद्रश्च चमकत व्यायच्छेते । देव्यो वै वणौ
ब्रह्मणः । असुः शूद्रः । इमेऽरासुसि सम्‌-
तमक्रतियन्यतरो व्रूयात्‌ । इम उदापीकारिण
इमे दुभूतमक्रनियन्यतरः । यदेवेषाई सुकृतं या
राद्धिः । तदन्यतरोऽभिश्रीणाति । यदेवेषीं
दुष्कृतं या राद्धिः । तर्दन्यतरोर्पहन्ति ।
बराह्मणः संजयति । अमुमेवाऽऽदिस्यं
भ्रातृव्यस्य सावन्दन्ते (७9; इति।

भवति भवतिं क्रियते पुरुषौ जयल्यजयज्ञयत्येकं च ॥
१ द क (५ > (^

इषि दूष्णयनुर्वदींयतेत्तिरीयव्राह्यणे प्रथमाष्टके द्वितीयाध्याये
एोऽनुवाकः ॥ ६ ॥

‡ ~ च

उद्धन्यरमानं नतानि सन्ततिरेकविभ्य एपोऽधतिषठां परनापतिषेत्तः षट्‌ ।
उद्धन्यम(न + रोचिप्केशोऽगे सपत्नांनतिग्राचय वेन्वदेवमार्भन्ते पञ्चाशत्‌ ।
ड्‌ ¢. कृ (न ण य त १ (~ _ "र क क ध | क,
[त्‌ कृप्पचञवदायतात्तरायत्राह्यण प्रधम
हत।याऽध्यायः ॥ ९॥

देवाथधासराश्चायमादिदयोऽस्माक्रमेव्र भयादिति परस्परं कदं कृतवन्तः ।
तवर देवानां जयोऽमृत्‌ । अतोऽत्रापि वेदिमध्ये ब्राह्मणां वहिः शरुद्र्ावस्थाय
किचिदा्रं चमे परिमण्डछाकारं गृहीता तद्विपये कलहं कुयाताम्‌ । तत्र देव-
स्वरूपो ब्राह्मणः । असरस्वरूपः शद्रः । तस्िमिन्कटदावसर इमेऽरात्स॒रिति
मन्रं ब्राह्मणो त्रयात्‌ । तस्यायमथेः । इमे यजमानाः सत्रे समृद्धि गताः शोभनं
कम कृतवन्त इति । श्रू्रस्तु मत्रान्तरं त्रयात्‌ । तस्यायमथेः । इमे यजमानाः
कमन्याजेन धनदहानि दत्वा देकषमेतमुद्रासं निवासश्न्यं कुवन्ति । तस्मादिमे
दुव्योपारं कृतवन्त इति । एव्र सति एषां यजमानानां यत्कृते पररोकादितं

११० श्रीमत्सायणाचायेषिरचितभाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

या चेह छक सम्रद्धिस्तदुभयमन्यतरो ब्राद्यणः संपादयत्ति । यदन्यल्ि
चिस्ममादङृतमेषां दुष्कृतं या चपामसमृद्धिद्‌ोरि्रूपा तदुभयमन्यतरः श्रो
विनाशयति । निन्दाजनितेन दहि छशेन पापफलं समनुभूतम्‌ । तत्र कठँ
बराह्मणः सम्यग्नयेत्‌ । तेन चरातृव्यस्य संबन्धिनममुमादियमेते यजमाना;
सम्यग्टभन्ते |
अस्य प्रपाठकस्यानुवाकाथरसंग्रहः--
आधानमन्ना आये स्युनवाहानि द्वितीयके |
गवामयनगानि स्युरतिग्राह्यास्तृतीयके ॥ १ ॥
दिवाकीलयानि तुर्यं स्युः पश्चमे पश्चवः श्रताः।
महाव्रतं तु षष स्यासपारक्र उदीरितः ।॥ २॥
पेदाथस्य प्रकाशेन तमो हादं निवारयन्‌ |
पुमर्था्चतुसो देयाद्िदातीथेमरेन्वरः ॥ ३ ॥
इति श्रीमत्सायणाचा्यैविरविते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृप्णयन्‌्वहीयौत्तिरीय-
ब्रा्यणमाप्ये प्रथमकाण्डे द्वितीयप्रपाठके पष्ठोऽनुवाकः ॥ ६ ॥
इति श्रीमद्रीरवुकणसाम्राज्यधुरंधरश्रीमत्साथणाचार्यविरचिते माधवीये
पेदायप्रकाञ्चे कृष्णयजु्ेदीयतेत्तिरीयव्राह्यणभाप्ये भमरथमकाण्डे
द्वितीयः प्रपाठकः समाप्तः ।॥ २॥
(मृलक्रमण--अष्ट° १ अध्या० २ अनु° ६ (१६)
(भाष्यक्मेण--कां० १ प्रपा २ अनु° ६ (१६)
अथ त॒तीयमपादटकारम्भः।
त्त्र नरथमाडनुव्राक्र
यस्य निःश्वसितं वेदा यो बेदेभ्योऽखिदं जगत्‌
निममे तमहं वन्द्‌ विद्यातीयमरेश्वरम्‌
गवामयनमाख्यातं द्वितीये दि भपारकरे
यदुक्तं संहितायां तत्सवे मिह्‌ वणितम्‌ ।
तृतायं वाजपेयस्य ब्राह्मणं समुदीयेते
दशानुवाकास्तेषु स्युः पनराधानमादिमे ॥

स्यात्पण्डार्पतयङ्गा ऽन्तं गजपयस्त मध्यतः | ३ ॥
`. "~-------------------------------
ध | १ क, शनिदप् ।

। ५ $ अ क री |
` प्रपारद्अनु०१] कृष्णयजुवदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ |

# ~)
+. = 1
[> ~

सरितायामाख्यातं पनराधानमतर त ॥
तस्योक्त स्यातुषादेन विशेषः कोऽपि वर्ण्यते ॥ ४ ॥
वाजपेयस्य मत्रास्तु संहितायामदीरिताः ॥
मध्यवत्यनुवाकषु तन्याख्यानमिहेयेते ॥ ९ ॥
द्वितीये वाजपेयस्य विधिस्तस्य ग्रहाः परे ॥
चतुथ पश्वः भाक्ताः पश्चमे रथयोजनम्‌ ॥ ६ ॥
मयादाधावन पष्ठ यूपारोहणयत्तरे ॥
एमं त्वाभेषकः स्यादतिग्राह्यास्त्वनन्तरे | ७॥
नवमान्ता द्वितीयाद्या वाजपेयाववोधिनः ।॥
यः पिण्ड पितृयज्ञोऽसों दरमे स्पष्टमीरितः॥ ८ ॥
तृतीयस्यानुवाकाथा इयेवं समुदीरिताः ॥
वाजपेयव्राह्यणाथो मत्रैः सह प्रेरिताः ।
आद्यन्तावनुवाका तां व्यारूयास्येते इह क्रमात्‌ ॥ ९ ॥

तत्राऽऽयऽनुवाकं पुनराधयगतयाराञ्यभागयोविश्येषं विधातमादाव्रषास्या-
पिकामाद-

देवासुराः संयत्ता जाप्तच्‌ । ते देवा विनयमु-
पयन्तः । अभ्रीषोमयोस्तेजस्विनीस्तर्‌ः संन्य॑-
दधत । इदमु नी भविष्यति । यदि नो नेष्य-
न्तीति । तेनाभ्मीपोमावपक्रामताम्‌ । ते
देवा विजित्य । अग्नीपोमावन्वेच्छन्‌ । तऽ
म्रिमनयविन्दचरतपूप॑बम्‌ । तस्य विभंक्तभि-
स्तेजस्विनीस्तनूरवारन्धत ( १) \ ते सोमम-
्वविन्दुन्‌ । तभघ्तन्‌ । तस्य॑ यथाभिज्ञायं
तनू्यग्रहत । ते ग्रहा अमवन्‌ । त्रहाणां
` अहसम्‌ । यस्थवेविदषो ग्रह ग्रन्ते !

११२ श्रीमत्सायणाचा्यविरचितभाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे
तस्य वेव गरहीताः, इति।

यदा देवाघास॒रा युद्धोदयुक्तास्तद्‌ा देवा विजयं प्रा्ुकामाः स्वकरीयास्तेन-
स्िनीस्तनूर्रीषोमयोः स्थापितवन्तः । तनुशब्दरेन शरीरवरल्मियभूतधनमुपल-
ह्यते । तयोधनं स्थापयतां देव्ानामयममिप्रायः । यदि कथंचिदस्मान्यदाऽ
सरा जेष्यनिति तदानी पिदमव धनमस्माक जावनाय भात्रप्यतीति | तत;
स्थापितेन तेन धनेन सह तावद्रीपोमां पल्ायनपकरुरुताम्‌ । दवाः पण्यवरेन
विजयं प्राप्य सवेत्रग्रीपोमावन्विप्य कचिदतुपु वपमाच्छाद्रावास्थितम्िमल
भन्त । ऋतनां वलपवष्भ्यावास्थितत्वाद्रराद्धहींतुमशक्ता देवास्तस्याग्रेरको
चरूपेण चतस्रो विभक्तीदा स्वक्मयास्ततरधनस्पाः स्व्र्रतव्रन्तः | ताश्र
विभक्तयः सूत्रे स्प्रमुदाहताः--"' अग्रञ्य्ऽयरावरप्रऽप्रिनाञग्ऽग्रिमन्र' इति
चतर्प्‌ परयाजेप चतस्रो विमक्तीददाति'ः इति। “समिधोत आज्यस्य तियनु
तननपारम्र आज्यस्य बत '› इत्याद्या प्रयाजयाल्याम सब्रद्धयन्ता आम्रश्चष्दा
आच्नाताः । तेभ्यः प्ररस्ताक्मेण सव्द्धसप्तमीतनोयाद्वितींयाविभक्यन्ता
अथिश्ब्दाः प्रयक्ताः । तेन तप्रोऽग्रिस्तद। यास्तनृदत्तव्रान्‌ । अथ ते देवाः
सोममन्विष्य छव्ध्वा त॑ ताडयित्वा तस्य सक्राघारस्वकौयास्तन्नस्तत्तदटक्षणेन
सम्यगभिन्नाय यथायथं ग्रहीतवन्तः । ते च तनुसमाना द्रव्यतिङ्ेपा एन्द्र
यवादिग्रहा अभवन्‌ । देेगदवन्त इति व्युत्पत्या ग्रहनाम संपन्नम्‌ । यो
यजमानस्ताददां महिमानं विद्रान्गृह्वाति तस्यव ग्रहा यथाशा ग्रहता भवनि।

"न, क, र

अथ यथोक्तविभक्तिविधि मनसि निधाय तें व्रिधिमृननेतुमुपाद्रातमाद--
नानभ्रेयं पुनराधेयं यात्‌ । यद्नाभ्ेयं
पनरथेये कुयौत्‌ । व्यदरमेव तत्‌ (२) ।
अनप्रियं वा एतक्वियते । यतममिध-

1. (~ वे +~ {,१ #~ ति हि

स्तमूनपातमिडो वरहिथंजति›, इवि।
यतपुनराधेयं तस्मि्ननामेयं न कुत्‌ । अत एत्र मरतच्रकारेणोक्तम्‌--^सर
माम्य भवति” इति । अनाभरेयकरणे पुनराधेयस्य समद्धिदेतुत्वं न स्यात्‌।
क्रयत चान्न सममदाद्पु चतुषु प्रयाजप्वनाग्रयमर्‌ । तन्मन्त्रपु द्‌त्रतान्तराणा

समिदादीनां भरूयमाणतात्‌ । सोऽयपाक्षेपरूप उपोद्धातः । अ
चतुणोमागनेयत्वसंपादनाय यथोक्तविभक्ती; कुयीदिति विधिरननेयः
विधिर संहितायामाश्नातः--“‹ व्रिभक्तयो भवन्ति वाचो विधरदे "” इति।

^, म 8 ।

भ्पा०३अनु०१] द्रप्णयञर्वेदीयं तेत्तिरीयत्राह्यणम्‌ । ११३
इदानीमाज्यभागयोविशेषं विधत्ते--
उभ 1. न भ, ४५
भावाद्रवाकाञ्पभाग स्याताम्‌; इति।

प्कृतावाद्च आज्यभाग आप्रयः | द्वितीयः सोम्यः । अत्र तु द्वितीयोऽ
प्पाप्रय, कतन्यः
अतरैवापरं विशेषं विधत्त-
अ ॥ पः भ्‌ व्‌ ४ (भस्‌ ॥
अननज्यभागा मवत इयाहुः। यदुभावाग्रेयावन्व-
] वि ८ ञअ 1 = तं र न
च्लाविति । अग्नये पवमानायोरतरः स्याद्र । यत्प-
1 म्‌ ना । ते | = ग 4 षि भत ।
वमानाय । तेनाऽऽन्यभागृः । तेन॑ सोम्यः, इति
अत्र केचिद्भिक्ना एवमाक्षिपन्ति । यद्यभावप्याल्यभागावन्वश्चावग्यवहिता-
वाग्ेयावेव कुयात्तदानीमेतावास्यभागावेव न भवतः । सोम्यस्याननष्टि
तत्वात्‌ । साम्या हि सोपरपीत्तकः पकृता्रेवे विदितः-- “देवलोकं बाऽभनिना
यजमानोऽनुपरयति पितृलोक सोमेनोत्तरार्धेऽ्रये जुहोति दक्षिणार्धे सोमा-
येवेति तस्मादुत्तरः सौम्यः कतेव्यः? इति । असिमन्पक्षेऽभि्स्यैवपुत्तरम्‌ ।
अनागरेयत्वमस्ताम्यत्वं चति दाप्यं वारयितुं प्रवमानायाग्मय उत्तर आञ्य-
भागः कतेव्यः । तत्राभिः प्रदयक्षमेव श्रूयते । पतरमानविश्चेषणेन तु केवा
मरेयत्वदोपवारणादाज्यभागत्वं सिध्यति । तावता सोम्यत्वपुपचरणींयम्‌ ।
° अग्र आयद्पि पवसे? इत्यस्यां परोनुवाक्यायां कृतायामप्रयं प्वमा-

नायाययत्तर आज्यभागः स्यादिति तात्पयथैः।
प्रथमस्याऽऽन्यभागस्य प्राद्रतीं परोनुग्राक्यां बाधितमन्यां विषत्त-

बध्रन्वयायेयस्याऽऽज्य॑भागस्य एरोनुवाक्यां भवति
(३) । य्था सुप्र बोध्यति । तादृगेव ततर, इति।

वुधिधात्यस्यामृच्यस्ति सेयं बुधन्वती तस्यां क्रियमाणायां यथा रोके
सुप्र परुषे बोधयति तादृशमेव तद्वति । अत्र सूत्रम्‌- “अभ्रिः स्तोमेन बोध-
येत्यामरेयस्याऽऽज्यभागस्य एरोनुवाक्या भवलयप्न आयू <पि पवस इति साम्यस्य
रति।
पत्नीसंयाजमन्त्रेष | विश्चेषं विधत्ते-

[; पलनीपयाज नामरचः स्युः

११४ श्रीमत्सायणाचायंविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [? प्रथमकाण्डे

तेनाऽभ्रेयर सवं भवति, इति।
अग्रिपदेन युक्ता अभिन्यक्ताः। “आप्यायस्व समेतु ते व्रिषतः सोप
ष्णियमू' इत्येषा प्रथमस्य पत्नीसंयाजस्य परोटुवा्या । तत्र सोमा
देष्णियमित्यिपदप्रक्षपोऽभियुक्तत्वम्‌ । यथा समिदादिप्रयाजेष्विरब्दगत-
विभक्तिप्रयागेणाऽऽग्ेयत्वमेवं पत्नीसंयाजानामप्यामरेयतलं संपद्यते |
अत्र चोद्यवादिनामाक्षेपं दश्चेयति-

एकवा तजास्वना दवतामषता-

याहः । संन मीश्वरा प्रदह इति, इति ।

` तेनाोधिकां देवतां यः पुमानेकधोपेति नैरन्तर्येण सेवते सा देवता तमेन
मदग समथो भवति । तस्माप्पवाक्तमभिन्यक्तत्वं न कायमित्याक्षपः
तस्योत्तरं दशंयति-

नेति ब्रूयात्‌ । प्रजननं वा

क धट, ("= ¢ |

अश्च प्रजननमेवोपैतीतिं, इति ।

नास्त मदाह इत्यवयुत्तरं व्रूयात्‌ । अम्रेविरोधिदाहफत्वेऽपि स्वकीय-
सवकं प्रति मरजनननानुग्राहकतान्निरन्तरमाभरे सेवमानः पजोत्पत्तिमेव

भ्रामोतीति।
अत्र चोदकपाप्तान्भारानाधानमत्रांध पूर्मपक्षरूपेण निराचछे--

कृतयजुः संभृतसंभार इयः (¢ ) न
सभृत्याः सभराः । न ययुः कामिति, इति।
यज्ञुःन्दन पमः नर रत्याया आधानमन्ना विवध्िताः | सभारशगन्देन

सिकतादिपप्तमृष्धिरेषा अश्वत्थोडुम्बरादिसप्तवानस्पत्यविशेषाश्च विवध्िताः
मथमाधाने यन्ुषामुचरितत्वात्सभाराणां च सपाद्‌तत्वादस्यापि पुनराधेय- `
सारजपानादत्यन्तभदाभावेन यज्ञः संभारयोः सिद्धत्वात्तदुभयं पुनर्म करप. `

व्यमिति पूः पक्षः । सिद्धान्तमाह--
जथो सड । संमूयां एव सेगाराः ।

काय ययुः । पुनराधेयस्य समृद्धये, इति।

धपा ३अनु० १] कृष्णयवेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणमर्‌ । ` ११५

अय्वन्दन वृर्तपक्ला (नवतते । यद्यप्ययमथः साहतायायुक्त स्थाऽप्यस्या-
युवरफिस्य तच्डवत्वद्यातनाय पृनरसवादः
अन्य विद्चष वधकतच्त-

तेनोपार् प्र्चरति। एष्यं इव वा एषः ।
यत्नराययः । यथोपाश्यु नष्टमि-

च्छति (९4) । तादृगेव तत्‌ , इति।

न <नसावर्यनाव्यक्तशचब्द्‌ यथा भवति तथाऽनुतिषेत्‌ । तत्रायं हेतः |
योऽयं पुनराधेयः स एव पुनरन्वेषणीय इव भवति । आधानेन सपादितस्पा- `
यरु. (ध>।शे सति एनः संपादनाय अततत्वात्‌ । अत एव पनराय
वावरवमान्नातः-- ` उद्वास्य पुनरादधीत ' इति । अनान्वेषणे खरान्तः ।
यथा रकं स्वृग्रह चार्रपहूतं नष्ट वस्तु चोरणदेऽन्विच्छन्पुरुषो दस्तपादादि-
माब्द्‌। यया नातत्तष्ति तथवान्विच्छति ताटगेव तद्रष्व्यम्‌ ।

विशेषान्तरं विधत्ते-
उवः सविष्कृतमुर्संनति । यथां नष्ट
वित्त्वा व्राहायामत । तामेव तत्र; इति।

स्वष्टढृद्विषयं मच्रमचेरुचारयेत्‌ । यथा रोके नष्टं वस्तु परच्छन्नयेषेणान्विष्य `
कथाचित्तछन्ध्या सरवेषामग्रे मदीयोऽयं पदां इत्येवं प्रकाशयति तद्देव तत्‌ । `
= तदतत्सूत्रकार आह--“ सामिषेनीमभरत्युपारञु यनत्योततमादनूयानादुैः
स्विष्टतम्‌ ˆ` इति ।

ये पूेपक्षवःदिनः सर्वामियत्वसिद्धान्तपक्ष दूषयन्तः स्वमतं पूर्वपकषत्वेनो-

पन्पस्य पररनिराद्रतास्त एव वादिनः पुनरपि स्वकीयं मतं दरदीकृत्य सर्वा-
म्यत्वपक्न दूषयान्त तेषां मतमाह- |
२

एकधा तजस्िनीं देवतामुपेतीयांहः । सेन-

"द | ®

माश्वरा प्रदह इति । तत्तथा नाप॑ति । प्रया-
नानूयानेप्येव ककती कुयात्‌ । यथापूषेमा

भ्य,

ग्यमाग स्याताम्‌ । एं प॑लनीसंयानाः। तं

११६ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे
1. ज ¶ ७, (०, = इ ६
शधानखद्मजननवत्तरयपरताति, इति।
अगेदाकत्वातसर्वमतरयं कमे भदादायेव स्यात्‌ _। ततुनरापेयं तथा
नोपैति । सर्वेमाप्रेयं न दयाद्‌ । किं तु भयाजानूयाजेप्वेवामिविपया विभक्तीः
यात्‌ । तत्र भ्रयाजविभृक्तय आपस्तम्बोक्ताः पूवर दरिताः। अनूयाः
जविभक्तिद्रयं त्वाचलायनेनोक्तम्‌--' । देवं वरि वृस॒वने वसुधेयस्य
वेतु देवो नराश्च॑सोऽग्री वसुवने वसुधेयस्य वेतु “” इति । एवभुभयतेवाभिनि-
भक्तीः कृत्वा यावाज्यभागो ये च पत्नीसंयानास्ते सव अक्र(ततरदवायुषेयान
त्वाभरयत्वाय तन प्रयतितव्यम्‌ । एवं सति तत्पूनराघेयकरमांभिवि पयविभक्ते-
सद्धावद्धैवानरवद भरियुक्तमत एवातिक्चयेन परजननवच् कृतं भवतीत्येवं सखमत-
दाव्यं संपादितम्‌ ।
अत्र सवांभरेयत्ववादिनां चोमुद्धावयति-
1 त्थ 1. . ञ्‌ | न ।
९६: । व्वद्र वा एतत्‌ । अन।-
== ~. 1 ति 1 त
यप कवा इतक्रयत डते; इति।
दवितीयाञ्यभागस्याऽभ्मेयत्वं पत्नीसंयाजानां चाथिन्यक्तत् यादे नक्रियते
तदानीमेतत्पुनरापेयमनारेयं स्यात्‌ ।
एतच सगृद्धिहनमितिवादिनां चों तस्योत्तरमाह--
= # | मर [९ थु ° ¢“ | ती # ल~ |
नति व्रूयात्‌ । जयि प्रथमं विभक्तीनां यजति।
क = 1... % न अ न] ५,
जग्रञुत्तम पलीपयाजानाम्‌ । तेन।ऽभ्य्े-
च. 1, * ~ ` ~. रि क
पम्‌ । तन समह क्रियत इति (६); इतिः
अरनधतेष तवति सतप्मार इत्याहुरिच्छतिं पत्नीसंयाजा नवं च ॥
ज 7 -6 रि ४ १५ ५५
इति कृष्णयजुवेदीयते तरीयवाह्यणे प्रथमाएक ततायाध्यायं
प्रथमोऽनुवाकः |॥ 9 |
-एततयनराभेयमस्मदक्तमकारेणाऽऽज्यमागयोः पत्नीसंयाजानां च ययाषू
५ यागादौ वाजगत विभक्तानां सवन्धित्वादभियवयः । अवसाने च पत्नीं
भन्वममाप येत्‌ । तत्र च--“ अग्ि्वापतिः ” इत्याग्रयो मन्र॒ `

पपार अनु २] कृष्णयजु्वेदीयं तेचचिरीयबराह्मणम्‌ । ११७

आच्नातः । अत आचन्तयोराभेयतवेन तन्मध्यपतितं सर्वमामेयं संपद्यते । तेन
पुनराधेयं समृद्धं रुते ।
अत्र मीमांसा । दशमाध्यायस्य चतुर्थपादे चिन्तितम्‌ --
“ वुधन्वत्तादिगुणको देवो वास्योऽथ केवलः ।
आयो देवगुणत्वेन मेवं मश्ररुणत्वतः” ` [ि
आधाने पवमानेटिप्वाज्यभागौ परकृत्य शरूयते--““बुधन्वानामेय; कारवः
पावकवान्सोम्यः ”' इाति। तथा पुनराधेयेऽपि भूयते“ बुषन्वत्ाङनेयस्याऽऽ-
ऽ्यभागस्य पुरोतुवाक्या भवति "› इति । अत्र निगमेषु “ बुषन्वन्तमभि-
मावह्‌ पावकवन्तं सोममावह ”' इत्येवं सगुणो देवो वक्तव्यः । कुतः । बुध-
न्वत्तादेद्‌वगुणत्वात्‌ । तथा हि । बुधशब्दोऽस्यास्तीति इषन्वान्‌ । न खखा-
ज्यभागस्य देवताद्रारेण विना साक्षाद्रषशचब्दवखं संभवति । तस्मादेवगुण-
तवात्सगुणो देवो वक्तव्यः । मेवम्‌ । वुधन्वततारम्रगुणतवात्‌ । न हत्राऽऽमय-
श्दो यागपरः। फं तु मन्रपरः। संभवति दि मन्रस्य साक्षादेव बुधशब्दप्रयोगः।
° अभिः स्तोमेन बोधय" इलस्मिन्मन्ने बुधिधातोः भ्युक्तत्वात्‌ । बुधन्वता
विधिना चाऽऽगनेयं मन्रान्तरं निवत्य॑ते । न च तद्धितान्त आभेयपद उपसर्जन-
भूता देवतावाचकोऽभिशब्दो बुधन्वच्छब्देन विरेष्महीति । तस्मातेवरोऽभि-
शब्दो निगमे पठितव्यः ॥
इति श्रीमत्सायणाचायेविराविते माधवीये वेदारथप्रकाश कृष्णयनुवदीयतैत्तिरीय-
ब्ाह्मणमाप्ये प्रथमकाण्डे तृतीयप्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः ॥ १ ॥

पे १९

अथ ठतीयप्रपाठके द्वितीयोऽनवाकः ।
प्रथमेऽलुवाके पुनराषेयक्ेषपोऽभिहितः । द्वितीयमारभ्य नवमान्तेष्वष्सवन-
पाकेषु यद्राजपेयव्राह्यणमाभ्नातं तस्य संहितायां भथमकाण्डे सप्तमे भृपाठके
= ५ [9 ं क थ न ~न”
समान्नतिमत्रैः सहास्माभिव्याख्यातत्वात्ततैवाक्षरार्थो द्रष्टव्यः । तात्पर्यं सतु-
वाकानामिदेवाऽऽदौ सगरहीतम्‌ ।#

* इत उत्तरं द्वितीयानुवाकमारभ्य नवमानुवाकान्तव्राद्यणस्य संहितामन््ैः सह व्याख्यातत्वा-
द्वाप्यकारेः पुनरत्र तद्लाख्यानं न कृतम्‌ । एतश्च ्वितीयमारभ्येयादितन्रैवाक्षराथो द्रव्य इ्यन्तेन
मन्थेन भाष्यकारेरेव स्पष्टीकृतम्‌ । अतस्तद्राह्मणार्थजिज्ञासूनामव्रापि तदर्थज्ञानसौखुभ्याय संहिता-
भाष्यान्तग॑तं तद्धाघ्यं मच्रभाष्यसहितं यथास्थितमेवात्रास्माभिरष्वायसाक्र्मुदाप्यते, ब्राह्मणं तु कम-
आप्तवृददायसाक्षरैरेवमुद्राप्यत इत्ति सुधीभिरनुसंपेयम्‌ ।

११८ भश्रीमत्सायणाचायंविरचिततमाप्यसमेतम्‌-- [!प्रयमकाण्डे-

इत्थ षट्स्वनुवाकंषु दारिकयाजमानब्राह्मणद्धेषो वितः । अथ देव सवित पसुवेयादिषु
पट्सु वाजपेयविषया आध्वयवमच्रा उच्यन्ते । तच्रास्मिन्सप्तमेऽनुवाफे रथविपया मना कथ्यन्ते |
त्वा वाजव्यमन्नाणाः व्वाह्यानं ब्राह्मणत्रन्धप्रथमकाण्डं टतीयप्रपाटके द्वितीयमारभ्य नवमान्त
प्वटस्वनुवाकेष्वान्नातम्‌ । तत्र वाजपेयविधि््रहविधिः प्टाविधिश्वाऽभ्येषु चिष्वनवाः केमु क्रमेणाऽऽ-
श्राताः । अनयोवाजपेयविषययो्मन्रव्ाद्मणयोरलयन्तविप्क्ृष्टेशवर्ित्नेन वद्धिसानिः य्ाभावच्छोत॒णां
पातप्रतप्ताकयाय पृवाक्तदािकसामिककाण्डवद्राह्मणेन सेव मन्रा व्यास्यायन्ते । तच्च बाह्म
णव्रथसानुवाकं वाजपेयं विधातुं प्रस्तोति--

देवा वे यथाद्रं यज्ञानाहरन्त । योऽधिषट-
मम्‌ । य उक्थ्यम्‌ । याअतेरात्रम्‌ । ते सह
सष वाजपंयमपश्यन्‌ । ते । जन्यान्यस्मे नाति
एनत । जहमनन यजा इति । तश्रवन्‌ ।
जाजमस्य घविामेति (9) तस्मित्रानि-
मधावच्र्‌ ! त बृहस्पतिरुदजयत्‌ । तेनायनत |
प॒स्वाराज्यमगच्छत्‌ । तामनद्रत्रवीत्‌ ।
मामननं यानर्यातं । तनन्द्रमयाजयद्‌ । सोभ्य
दवतन] पयत्‌ । अगच्छत्स्वाराज्यम्‌ ।
जआतषटन्तास्मं ज्यष्याय ( २); इति।

देवानां मध्ये कथिद्निष्ठोभ दद्द । अन्य उक्थ्यरमपरोऽपिराच्रम्‌ । तै च स्वस्वदर्शनमन
तिक्रम्य तान्यज्ञानादरन्तानुष्ितवन्तः । ते द्वाः सर्व सर्दव वाजपेयं दष्राइ्टमव प्रथममनेन वाज
यन यजा इत्यवे विवदमानाः परस्परं प्रथमाना सलक्षणाद् ज्यष्रव्राय नानिष्रन्स ज्यैं
नाङ्गीचक्रुः । तत एव समयं चकररस्माकं मध्य आन ध्रावनन वः कृश्चिगयति स एव ज्वेष्ठोऽ
स्त्विति । आजिधावनग्रदेशस्यावधिरभति । एत्र समयं द्त्वा तास्मिन्वाजपेे विधये
विजयायाऽऽजिमधावन्‌ । ततर तं वाजे जप्यं प्रति धावन्वदस्पतिखन्छणाजय । इतरेभ्यः प्रयम
मवधि पस्पशा । ततः मथ सएव तेन वाजपयनद्रा स्वाराज्यमपारतच्यरूपं मादाराज्यमग-
च्छत्तत इन्द्रस्तं वृहस्पति संप्रार्थ्य तेन वाजपेय नपयनष्वा दवानां मध्ये ज्यष्टत्वमपारतशयेण स्वर्गा
धिपल्यटक्षणस्वाराज्यं चागच्छत्‌ । अस्येन्द्रस्य ज्येष्टथमितरे सर्व दवा मात्सय परिय ज्याङ्गीचक्रुः ।

स्वाराज्यादिकामिनो वाजपेयं विधत्ते

1 न

थ एवं विदान्वाजपेयेन यज॑ते। गच्छति खार

प्रपा अनु ०२] कृष्णयञवेदीयं तेत्तिरीयतराह्यणम्‌। ११९

को ४ र

! ¦
ज्यम्‌ । ञग्र< समानानां पयाते।
® [० _ €. य ।
तिष्ठन्तेऽस्मं ज्येष्यायः इति।
अधिकारविरोषविधिमुन्नयति- |
1 1 चरै, 1. 1 + ध
सवा एष ब्राह्मणस्य चैव राजन्यस्य चं यज्ञः, इति ।
स वृदस्पतिनाऽनुष्टितः । एष इन््ेणानुष्टितः । देवानां मध्ये बृहस्पति््ाह्मणजात्यभिमानी,
इन्रः क्षत्रियजालयमिमानी, ताभ्यामेवानुषितत्वान्मनुष्येष्वपि ब्राह्मणराजन्ययोरेवाच्राधिकारो नतु `

चैरयस्य । अत एवाऽऽपस्तम्ब आह--“शारदि वाजपेयेन यजेत ब्राह्मणो राजन्यो बद्धकामः” इति।
नामनिवेचनं दश्यति-- | |

तं वा एतं वाजपेय इत्याहुः । वाजाप्यो
वा एषः । वाजः द्यतेनं देवा एप्न्‌? इति ।
वाजो देवात्नरूपः सोमः पेयो यस्मिन्यागे स वाजपेय इ्येकं निर्वचनम्‌ । यस्मादेतेन यज्ञेन

देवा वाजं फलरूपमन्नमाघ्ुमेच्छस्तस्मादत्ररूमो वाजः पेयः प्राप्यो येन स वाजपेय इदयपरनिवैचनम्‌ ।
सोमस्यैतद्यागसाधनत्वात्तदमेदेन यागं तद्वेदनं च स्तौति-

सोमो वे वांजपेर्थः । यो वे सोमे वाजपेयं

वेदं ( ३) । वाज्येवेनं पीला भवति ।

आस्य॑ वाजी जयते; उति।

एनं वाजपेयगतं सोमं फएलमूतान्नामेदोपचारेण स्तौति-- |
जननं वै वाजपेयः । ये एवंवेद ।
अयन्नम्‌ । आऽस्यत्नादी जायते, इति। `
यागप्रतिषादक्वेदाभेदोपचारेण स्तौति-

बरह्म वे वाजपेयः । य एवं वेदं । अत्ति ब्रह्म
णाञजम्‌ । आऽस्य ब्रह्मा जायते ( ¢ ), इति ।

ब्रह्मणा वेदाध्ययनसंपादितया गुरुदक्षिणयेखयर्थः । ब्रह्मा वेदाध्यापकः ।
मच्रोचचारणसाधनभूतवागभेदोपचारेण स्तौति--

` वाग् वाज॑स्य परसवः । य॒ एवं वेदं ।

१२० श्रीमत्सायणाचार्यविरवितभाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे
० (= | ^ £॥ | ठे ०३
कृराति वाचा वार्थम्‌ । एन वाचा
इ (क, छि अ ® वृ ५ वृ # #१५५ ि ति
गच्छति । अपिवतीं वाचः वदति, इति ।
देव सवितः प्रसुवेलयादिमच्ररूपरा वागेव वाजस्य वाजपेयस्य प्रसव उत्पत्तिेतुः । ग्र एते.
दिता स तया सभायां पाण्डिलरूपया वाचा वीयमतिगयं करोति । मभागतश्र विद्रत्संघः स्तुतिरूपया

वाचा युक्तमेनमागच्छति वहुधा प्रश॑स्तयः । पनरपि वाजपेयवाक्यं ध्रोप्यामि तदर्थं ज्ञास्याम्य-
मुतिष्टमीदयेतादरीं पनरपीदयपिशब्दोपेतां वाचं सवदा वदति श्रद्रार्मवर्तीद्य्थः |

एकाद श्ानवाक्रगतानामन्जितिमश्राणां पाठं विधातं प्रस्ताति--

प्रनापतिदवेभ्यो यन्नान्व्यादिश्त्‌ । स जालस-
न्वाजपेयमधत्त । ते देवा अघ्रवन्‌ । एष वाव
यज्ञः । यद्जपे्यः ( 4 , । अप्येव नोऽा-
स्विति । तेभ्य॑ एतानजितीः प्रायच्छत्‌, इति।

प्रजापतिरितरेभ्यो देवेभ्यो ऽगिष्टोमादीन्य्ञान्विमज्य दा वामयं स्वस्मितरेव स्थापितवान्‌
देवाश्च वाजपेय एव मुख्यो यज्ञोऽतोऽस्माकमप्यत्र भागो ऽसिवद्यघ्रवन्‌ सच त्म्य गप्निमन्रा
स्प्रायच्छत्‌ ।

विधत्ते--
तावा एता उजितयो व्यास्यायन्ते | यज्ञस्य
सवत्व | ठेवतानामनिभ [*[स } श)

| यार्यायन्ते व्यास्यायेरन्पटनीया ट 4: ¦ तत्पदेन यज्ञस्य स्यत्वमयकःतयं अवति देवताश्च ` ॥
भागचुक्ता भवन्ति ददु मश्वभनिरकनिनौ विष्णुः सोम इत्ययं तद्धागमानौ देवता आघ्रातः । `
अयाधिरापस्तम्बेन स्पष्टं दुर्दितः--^ अभिरेकाक्षैरया ग शनत वजमानं वाचयति " इति ।
१४८ ज्जितिमश्राणां शधृध्रातमन्ट धरन त्च द्धायनविधिसर्माप एवायं त्रिध वरय: ।

अस्य च विष्युत्कषस्य प्रसङ्गेन बुद्धिस्थं पुरषाथतेन क्रतुप्रकरणादुलकष्टव्यं फनिलयतिग्रहनिषेध
विधित्सुः प्रस्तौति--

देवा वे ब्रह्मणस्य च शम॑रुमप्रन्‌
स्यमवत्‌ । यद॑स्य । सा सुर (६ )

ब्रह्मणो वेदस्य, शमलं मिनभागम्‌, अपाघरन्नपनीतवन्त नराणां यजामादयार्दीनामासम- `
प्ररसन नरारसस्तद्धिषया गीनाराक्षसी 1

"(^ |")

परपा० अनु ०२] कृष्णयजुवदीयं तत्तिरीयब्राह्मणम्‌ । १२१
प्रतिग्रहनिषेधं विधत्ते--
तस्माद्रायंतश्च मत्स्यं च न प्रतिग्र्म्‌। यल-
तिग्रहीयाव्‌ । शमं प्रतिग्रही यात्‌ , इति।

यस्माष्टौकिकमनुष्यविषयगान सुरे मलहूपे तस्मात्तादशगानपरस्य सुरापानमत्तस्य च धनन
प्रतिगरहीयात्‌ ।
्रकारान्तरेण वाजपेवं प्ररंसति--

सवां वा एतस्य वाचोऽवरुदढ्राः । यो वाजपेययाजी!
या प्थिव्यां याश्य्राया रथंतरे । याऽन्तरिकष
या वायो या वामदेव्ये।या दिवि याऽऽदियिया
बृंहति । याभ्प्सु यौषधीषु या वनस्पतिषु, शति ।

पथिव्यन्तरिक्षदुरूपं यज्टोकरत्रयं तद्भिमानिदेवताच्रयं रथ॑तरवामदेव्यवृहदरूपमु्तलोकाभिमानि-
देवताप्रियं यत्सामव्रयमवोपधिवन स्पतिरूपं यद्यागोपय॒क्तद्रव्यव्रयं तस्य सवेस्य संबन्धिन्यो या
वाचस्ताः सवां एतस्य वाजपरेयग्राजिनों तरशुद्राः संपन्नाः । तत्र सामस्तबन्धिन्यो वाचस्तदाश्रयभता
ट्च एव । पृथिव्यं त्वाऽन्तरिक्षाय त्वा दिवे व्वेयेते य॒पप्रोक्षणमच्राः प्रथिन्यादिषिषया वाचः ।
भम्र आयूध्परीयादिरासरेयातिग्राह्यमनच्रो ऽभरिविपया वाक । आ वायो मृषेति प्रदान्तरमन्नरो वायुविषया `
वाक्‌ । तुरीयादियसवनं त दन्धियाभेलयादिग्रहान्तरमन्र आदिदयविषया वाक्‌ । भाप उन्दन्त्विया-
दिरच्विषया वाक्‌ । ओषधे व्रायस्वेनमिलयोषधिविषया वाकू्‌ । सूपस्था देवो वनस्यतिरिलयादिवनस्य-
तिविषया वाक्‌ । एवं प्रथिवी दाक्षिलादयो बहव उदाहार्याः । तदेवं सवेवागवरोधाद्राजपेयः ग्रस्तः 1

तामिमां अरश्सामुपसंदरति-- |
र | कः ञ्य ~प जी ४ ¢
तस्मादाजपेययाज्यालिजीनः । सवां
| १२ रि
ह्यस्य वाचीभवरुढाः (७), इति।
आर्त्विजीनो वाजपेये यष रशञस्तानृविजोऽदैति । वाजयेयेनेष्र पराथैमारतिवस्यं चाहेति ॥

धावामेति उ्येषठयाय वेद ब्रह्मा जायते व।नपेयः सुराऽऽसि

1 |)

न एकं च ॥

इति इष्णयञ्वेदीयतेत्तिरीयबाह्यणे प्रथमाष्टके त॒तीयाध्याये
दवितीयोऽनवाकः ॥ २॥

£

१२२ श्रीमत्सायणाचार्यविरवितमभाष्यसमेतम्‌-- [! प्रथमकाण्डे

अथ ठतीयाध्याये तृतीयोऽनुवाकः ।

इत्थमेकेनानुवाकेन वाजपेयो विदितः । अथान्येनानुवाकेन प्रहविक्षेपा विधीयन्ते, तत्राति-
प्राह्मान्विधातुं प्रस्तौति--
४४ र न्यर्थं ४४ १, ध्‌ द्‌तिग्र ६ ति
देवा वे यद्यग्रहयज्ञस्य नावारन्धत । तद॑तिग्रादचिरति-
| न्ध १ ^~ | ~. र] | त्व्‌ | म्‌ ति
धल्यवारूपत । तदत्तिग्रह्याणामातग्राह्यम्‌ ; शति ।
अन्यैरेन्वायवादिगरहेयेत्ककं न॒ ्र्ुवंस्तदपि फलमतिप्रा्यसंञवेप्रदैरतिशयेन गष्टीता
स्वाधानं कृतवन्तः । इतरग्रहानतिक्रम्य दुष्प्रापं फठं गृह्यत एभिरेयतिप्राष्याः 1
विधत्ते

यदत्राद्य ग्रद्यन्त । यदबान्यग्रहयन्नस्य
नार्वरन्धय । तदव तरातग्रह्यारवरन्प, इति ।

भकृतिगतानामामचन्दसयाणामतिप्रह्या्णां चोदकादेव म्राप्ततवाततद्विधित्घ्रान्तिव्युदासाय
सद्याविशेषं विधत्ते--

प्च ग्रह्यन्त । पार्क्ता यज्ञः | यावानेव
यज्ञः । तमाप्ठाअवरन्धं ( ३ ), इति ।

धानाः करमिल्यादिवराह्मणोदाहरणेन यज्ञस्य पाक त्वमसकृदर्दीतम्‌ । वक्ष्यमार्भरिन््राय जुष्ट
गृहामीयेताददरिन्रलिङ्गकैमन्तरेरेव तद्रहणं विधत्त--

सवं एन्द्र भवन्ति । एकैव
यजमान इन्द्रियं द॑धति;

1 का १ धेरि

सवषामकदेवताकत्वेनकविपेन्दरियधारकत्वम्‌ ।
भ्रहान्तराणि विधत्ते-

पुप्रदश प्राजापया ग्रहा ग्र्यन्ते। सप्त
दशः प्रजापतेः । प्रजापतेराप्त्यै, शति।

म्रजापतेः सप्तदशत्वं यो वै सप्तद्रामिगयत्नोपपादितम्‌ ।
` वक्ष्यमाणामयाविष्ठा इत्यादिकासचं कुविदङ्गेलादिकां च विधयविषेण न्यवस्थि्तां बिधत्ते--

९कय॒च। ग्रहाति। एकथेव यजमाने वीर टधारि, श्ति।

्पा०इअनु ०३] कृष्णयजदीयं तैत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । | १२३
तेषु ग्रहेषु दरव्यदयं विधत्ते-- | .
सोमग्रहाऽथं सुराग्रहाः गरहति । एतद
देवानां परममर्नम्‌ । यसोम॑ः (२)।
एतन्मतुप्याणाम्‌ । यत्सुरा । परमेणे-
वास्मां जन्ायेनारवर्मनाद्यमवन्ये, इति ।

मनुष्याणामधमजातीनामिति रषः । शालिमुद्रादिकं परमान्नं यावनालग्रियग्वादिकमवरम्‌ 1!
यदा परमान्नरसपत्तिस्तदानीमवरान्नसंपात्तेः किमु वक्तव्या । उक्तमहप्रकारश्ाऽ्पस्तम्बेन स्पष्टी- -

इतः--“ एनद्रमतिम्ाह गृहीत्वोपयामगृदीतोऽसि नृषदं लेति पकैन्रानतिग्राहयान्यहाति तेषा पूवेव-
क्त्पः, षोडशिने गृहीत्वाऽयाविष्टा जनयन्कथैराणीति सप्तदश ्राजापत्यान्गृह्वाति तेषां षोडरिव-
त्कल्पः, कुविदद्गत्यपरस्मन्खरे प्रतिप्रस्थाता सप्तद्शभिरुपयाभैः सुराग्रहान्गहाति” इति ।

दविविधम्रहविधिमनृय प्रदपति--
सोमग्रहान्णरहाति । ब्रह्मणो वा एतततेजः ।
यत्सोमः । ब्रह्मण एव तेजा तेजो यज॑माने
दधाति । सुराव्रहान्छंहाति । जनस्य वा एत-
च्छमलम्‌ । यत्सुरा ( ३) । अन॑स्यैव
शमलेन शमरुं य्जमानाद्ष॑हन्ति ›, इति।

बरह्मणो व तेजः सोमोऽ एव्‌ (न यस्य पिता पिता- `
महो वा सोमं न पिवेत्स व्राः * इति । | |

प्रकारान्तरेण विधिद्रय प्रक॑सति-- 3 छ ,
सोमग्रहार्थं सुराग्रहारथ ग्रहणाति। एमा-
न्वे सोम॑ः। स्री सुरं । तन्मिथुनम्‌ । मिथुनमे-

वास्य तचयन्ने करोति प्रजननाय । भसमान-
मेव सोमग्रहैः स्शणोति । जायाः दुराग्रहः ।

क 1 ॐ

तस्माहाजपेययान्य॑मुभिमहोके सिय संभ

१२४ श्रीमत्सायणाचाय॑वरिरचितभाप्यसमेतम्‌-- [मथमकाण्डे-

वति । वाजपेयाभिजितः' ह्यस्य ( ¢ )› इति ।

स्पृणोति प्रीणयति । तस्माज्जायाभिमानिदेवतायाः सुराग्रदस्तोपितत्वात्स्वगखोफे स्वपेक्षितां
रम्भादिल्ियमनुभवति तदेतत्सामथ्यमस्यं युक्तं वाजपेयेन संपादितत्वात्‌ ।
धरगेद्रयस्य पूरवोत्तरकाटविरोषं स्थानविदेषं च विधत्ते

रवं सोमग्रहा य्॑यन्ते । अरे सुराग्रहाः ।
परोक्षः समग्रहान्साद्यति । पश्वादक्षः
सुराग्रहान्‌ । पापवस्यसस्य विधरतयै, इति ।

पुराक्ष शकटस्याधस्तादक्षस्य पुरः । पपं सुराग्रदरूपं निन्दिते कम॑, वस्यस वममत्तरं सोम-
मरदरूपं पुण्यं कम॑, तयोविधृद्यै विभागेन धारणाग्र ।
स्यतिषन्गं विधत्ते--

एष वे यजमानः । यत्सोमः । जननः सुरं |

सोमग्रहास्ं सुराग्रहारथ् व्यतिंपनति।

अन्नाधनेषेनं व्यत्तिपजति (९4), इि।
स्यतिषद्गश्रकार मापस्तम्बेन दा्षतः--व्यतिषपद्र समग्रः सगग्रदान्गदवानि र्वो ऽध्वयुरग-
हाते जघन्यः प्रतिप्रस्थाता” दति । व्यतिषङ्ग व्यतिपरज्येलर्थः । अध्वरम ग्रमे गोमग्रदे गृ

सति प्रतिप्रस्थाता प्रथमं सुराप्रहं गहणीयात्‌ 1 ततो द्वितयं द्वितीये सोऽयं व्यततिषः
अध्वयारुदद्रवणस्य विधास्यमानस्य मच्रमुत्पा(पपाशय य्याचष्रे--

सवः स्थ सं मां भरणं ष्कतेयांह । उ
वे भद्रम्‌ । अत्रायेनैवेन सरख॑नति, इ !

हे सोमग्रह यूय संए्चः स्थ सेपर्कयोग्याः स्थ । अतो मां भरेण प्रयसाऽत्नेन संर संगोजयत।
अतिप्रस्यातुरदुद्रवणस्य विधास्यमानस्य करणभतं मच्रमुत्पा(पपादयिनं प्रस्तौति--

अन्नस्य वा एतच्छम॑लम्‌ । यतरा | पाप्मेव
खड व शमलम्‌ । पाप्मना वा नमेत-
च्छमटेन्‌ व्यतिषनति । यस्तोँमग्रहार्यं

[6

प्पा०६अतु०३] दृष्णयञवेदीयं तेत्तिरीयत्राद्मणम्‌ । . १२९

पाप्मेव पापरूपमेव लोक्वेदनिषिद्धत्वात्‌ ।
मन्रम॒ुत्पा(पपा ए >य व्याचष्टे-

विषैः स्थ वि मां पाप्मनां एङ्केतयाह । `
पाप्मनवेनः शमख्न व्याव्तयति (&)।
तस्मादाजपेययाजी प्रतो मेध्यो दक्षिण्यः, इति ।

हे सुराग्रहा यूयं विष्रचः स्थ विभागयोग्याः स्थ । अतो मां पाप्मना विपङ्क विनियोजयत ।

तस्मात्पापग्यावृत्तत्वादयं शद्धो यणं दक्षिणां दातुं च योग्यः ।
भध्वयुप्रतिप्रस्थान्नोरुद्द्रवणं विधत्ते--

प्राड्द्रवति सोमग्रहः। अमुमेव तेरु [कमभिजयति ।
परस्यङ्पुराग्रहः । इममेव तखाकममिजयति, इति !

तदेतदुदद्रवणमापस्तम्बः स्पष्टीचकार--“संप्रचः स्थ सं मा भद्रेण प्ङ्धेति प्राड्ध्वर्ः सौमपरहैर-
द्रवति । विप्रचः स्थ वि मा पाप्मना प्गेति भदयल्प्तिप्रस्थाता सुराम्रहैराहवर्नायं न्यद्के सोमग्रहैरव-
तिष्ठन्ते माज्यं न्यङ्के सुराग्रहैः” इति ।

ग्रचारे विधत्ते--

प्रतिष्ठन्ति सोमग्रहैः । यावदेव
सस्यम्‌ । तेन सूयते, इति।

प्रतिष्ठस्ति प्रचरान्त जहृतीदयथेः । सद्यमवर्यं भाविफरं तद्यावदस्ति तेन सर्वेणायं यजमान
सयते प्रयते कलं फलसदिर्य सोमग्रदेहतवान्भवतीद्यथेः ।

विधत्त--
वाजसभ्यः । सुराग्रहान्दरन्ति।
अन॑तेनेव विश सर्खंजतिः इति ।

वाजसृतोऽन्नस्याजेयितारो वैद्याः । तेभ्यः सुराग्रहान्सोमरहितान्ददयुः । सुरायाः इामर्त्वेनान्‌-
तसदृशत्वाद्विदमधमजातिमनुतेनैव संयोजितवान्भवति ।
दक्षिणाविदोषं विधत्ते-- |

हिरण्यपां मधोः पर्णं ददाति।
मधव्योऽप्ानीति, इति ।

मधु माक्षिकम्‌। मध्वादिभोग्यद्रन्ययुक्तो भवानीलयनेनाभिग्रायेण मधुपृण मुबणपात्र दयात्‌ ।

| © [क भाष क, म्‌
१२६ भ्रीमत्सायणाचायविरवितभाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे
तदहानस्य कृष्णठदानसादहित्यं विधत्ते
ण | श. र य्‌ 1
एकधा ब्रह्मण उपहतं । एकरथव यज-
क लं = ॥ | (9 ) ् |
मान मायुस्तेजो दधाति (७), इतिः
कृष्णलसाहित्यं चा ऽऽपस्तम्बो दृशयति- छरष्णटं कृष्णलं वाजसदभ्यः प्रयच्छति तानि
भ्त्याद्य ब्रह्मण ददाति मधुष्ठीं च सौवर्णी शतमानस्य कृतम्‌” दति ।
आप्त्वाऽवरुन्धे सोमः राम॑रं यत्सुरा द्यस्येनं व्यतिपनति व्याव॑यति
प्रजति चत्वारिं च ॥

५

इति छष्णयजुरवदीयतेत्तरीयत्राह्मणे प्रथमाष्टके तृतीयाध्याये
तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३ ॥
अथ चतुर्थोऽनुवाकः ।

महविधिमेतेनानुवाकेन समाप्यानुवाकान्तरेण पदन्विधातुं रस्तौति--

~.) श~. | पि मो क 1, | न
मद्यबरादना वदान्त । नामा नोकथ्यः। नं
पेट ८ क्‌ + ॥ि 7 र 1 | ज १; स॑ ८.
१३२१ नातिरात्रः। जथ कस्माहाजपेये स्व यज्न-
* | धार ८ ॥ भिरिति त त त |
करतवाऽवरुध्यन्त इति । पञ्चुमिरितिं ब्रूयात्‌, इति
यज्ञशब्देनोदेरात्यागरूपाः प्रयाजादयः प्रयेकमभिधीयन्ते तत्समृहरूप एव फटसाधरनात्मा क्म॑-
विशेषः कतुः । वेदवादिनो मिखित्वा परस्यरमेवं विचारयन्ति । याश्च क्रतवश्च सर्वेऽपि वाजपेयेऽ-
न्तभूता इत्यस्ति प्रसिद्धिः । तत्कथमु पपदते । तथा दि । परमाजादीनां दीक्षणीयादिद्रागा तत्रान्तमा-
वेऽप्यश्निष्टोमादीनामनन्तभावात्‌ । तेषां ब्रह्मवादिनां मध्ये कथ्िदुवद्धिमानेवमुत्तरं व्रूयात्‌ । भमिष्टोमा-
दिगतैरामेयादिसवनीयपढुभिः ऋतवोऽन्तभूता इति ।
पदून्विधत्ते-

जगरयं पशमांमते । अग्िषटोममेव तेनाव॑
रूष । ददरानेनोकध्य॑म्‌ । रद्र षोडनं
सत्रम्‌ । सारखवत्याऽतिरात्म्‌ (३)। मार्लया
गतः स्तोत्रम्‌ । एता्न्ती वै यंक ।

प्रपा०दअनु°४] कृष्णयुर्वेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌। ` १२७
तान्पश्युभिरेवावरन्धे, इति।

आभेयादयोऽशनिष्टौमादीनां व्यावतेकाः परचवः । षोडरिनो प्रहस्य स्तोव्रं तेन स क्तुरपल

क्ष्यते । सारस्वती मेषी सा चातिराच्रस्य व्यावृत्तिहेतुः । मारुती वद्या तया ऽनृबन्ध्यया बहत्सामसं

बन्धि स्तोच्रमवरुन्धे, तेन च स्तोत्रेण वाजपेय उपलक्ष्यते तस्य चासाधारणत्वात्‌ । तानेतान्पदावि

धीन्बौधायन उदादरति--आश्चिनं गहीत्वा षडरना आदाय युपमभ्येति स्ववेन्तं यपमत्सस्याथेनान्प

डनुपाकरोदयभियमेनदराममेन््रं मारुतीं वदां सप्तदश प्राजापदयाञ्द्यामनेकरूपान्सारस्वतीमन्ततः?

इति । आपस्तम्बस्त्वाभ्नेयादीनां चोंद्कप्राप्तानामनुवादं मत्वा मेषीमारुयोविधिमुदाहरति--““पदमकाले
न्रीन्कतुपदूनुपाङृ्य मारर्तीं वशामुपाकरोति सारस्वतीं च मेषीम्‌” इति ।

भात्मादिप्रीतिदेतुत्वेन भ्म्यादिलोकजयदेतुत्वेन तेजःग्रमृतिधारणदेतुतेन च क्रतुपदयुन्भर
शेसति--

जात्मान॑मेव रषणोत्यग्नि्टोमेनं । प्राणापा-
नावुकथ्यन । वीयर षोडरि्नः स्तोत्रेण । वाच॑
मतिरात्रेणं । प्रजां बृहतः स्तीमरेण । इममेव

रोकममिर्जयत्यगिषटोमेनं । अन्तशिक्षमुकथ्येन
(२) । सुवे खोक षोडशिनः स्तोत्रेण । देव-
यानौनिव पथ अरेंहयतिराप्रेण । ना रोहति
बृहतः स्तोत्रेण । तेज॑ एवाऽऽसन्धत्त जरे
येन॑ पशुनां मजो वर॑मेनदराभेयेनं। इन्दरियमे-
द्रेण । वाच॑< सारस्वत्या । उभावेव दवरोकं च॑
मनुष्यरोकं चाभिजयति मारुत्या वशय? इति ।

अत्राभिष्टोमेनेव्याददिरन्दैस्तानिष्पादका आन्नेयादिपदयवो विवक्षिताः पशुविधेः प्रस्तुतत्वात्‌ ।
भाप्रेयेन परनेत्यन्तिमपयाय८ये)विधानाच्च ।

विधत्ते--
सप्रदश प्राजापत्यान्पशनारभतं । सत्दर
प्रनापातेः (३) । प्रजापतराप्त्यः इति।

१२८ भ्रीमत्सायणाचायंविराचेतभाप्यसमेतम्‌-- {प्रथमकाण्डे

तेषु पशष गुणद्वयं वाक्यभेद मक्के विधत्ते--
श्यामा एकरूपा भवन्ति । एवमिव
हि प्रजापतिः समृद्ये;ः शइति।

परनामेकल्पत्वं नामेकविधःयकपुच्छादिभिर्युक्तत्वम्‌ । प्रजापतिखशब्देनात्रश्ररस्य हिरण्यगर्भं
दारीरायभिन्यक्तेः प्रागवस्था विवक्ष्यते, सा चावस्था द्यामेवे भवाति । तम आसीत्तमसा गढमिति
श्रुतेः । जगद्रूपस्य नानात्वस्यानुत्पत्तरेकरूपत्वम्‌, एक्रमवाद्वितीयमिति श्रुतेः । पद्युनां जगदीश्वरेण

साम्ये सति सम्रद्धिभवति ।
प्रकृतिभूतेऽस्नीषोमीये परां पयत्निकररणादृध्वमविलम्बेनाऽडलम्भस्य विदितत्वात्‌ , अघापि चोद्‌

कपरम्परया तत्पाप स्पा ऽऽखम्भनं निषेधति-
| २
तान्पययिकृतानुर्छंनतिः, इति ।
तदानीं नाऽध्लमेतेयथः ।
आरम्भस्य व्यवधाने कारणमाद--

मरुतो य्॒ञमनिधारसन्प्रजापतेः । तेभ्य॑एतां
मस्ती वशामाटमत । तयेवेननशमयतर्‌, इति ।

सप्तदराप्रजापतिरूयो यः प्रजापतेयन्स्तं यज्ञं मर्तः परय्निकरणादूर््व दन्तुमृयताः । तदा
नीमृत्कोचरूपण प्रजापातिमरुद्‌भ्यो वशामालमत, करद्धान्मशतस्तया वशाया शमितवान्‌ ।

म्राजापल्यानां संक्ञपनकालं विधत्ते--
मारुत्या प्रचयं । एतान्ंजञ पयेत्‌ । मरुतं एव स्॑म-
यित्वा (४) एतेः प्रचरति । यद्ञस्याघ॑ताय, इति ।

प्रचयं मारया वराया वपां दत्वेदयथः।
सप्रदश्चानां वपानां सह्‌ प्रचारं विदधाति-

एकधा वपा जंहोति । एकदेवस्या हि । एते ।
अथा एकधैव यजमाने वीं दधाति, इति।

विधत्ते--
गवारण सप्रदशश्रावणताह प्रच-
रातं । एतस्णराडागा हयतं । अथ

पशूनामेव च्छिद्रमपिंद्धाति, इति ।

, भपाण्डेजनु०^ कृष्णयलुरवेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ | १२९

ल~ ॐ भ 1 + संख =. | स / ५
। नीवारेनिप्पननश्रुनवारः : सप्तदशसंख्याकैः रापचानुरुत्तः सप्तदश्शरावः, तेनैव चरुणैतहि
प्राजापलयवपाहामादृध्वं प्रचरत्‌ । एष एव चरः पद्युपुरोडारस्थार्नायो येषां प्राजापल्यपद्यूनां व एत-

च [१ थ्‌ क ४
सुरोडाशा अतः प्रकृतौ यथा वपया प्रचये पुरोडाेन प्रचरति तद्वदत्रापि । किच वपोत्ेदात्पदानां
। म

यच्छिद्रं क्मैवैकल्यं भवति तदेतेन चरुणाऽपिहितं भवति ‹
सारस्वल्या मेष्याऽङ्गप्रचारस्य कालविरेषं विधत्ते-

सारस्वयोत्तमया प्रचरति । वागे सर॑स्वती ।

[वि | [1

तस्मास्ाणानां वाततम । जथो प्रजापतावेव
यन्न प्रतिष्ठापयति । प्रनार्पतिहिं . वार्‌, इति।

सारस्वती यथोत्तमा चरमा भवति तथा प्रचरेत्‌ । सप्तदशपदधङ्गपचारादूरध्व ्रचरेदियर्थः ।
यस्मात्सारस्वत्या उत्तमत्वं तस्माष्छोकेऽपि सरस्वतीरूपा वाक्प्राणापानचक्षःश्रोतादीनां मध्य उत्तमा,
= श्षमामध्य विद्रदमादयदेवाग्प्मिनः भ्रागर्भ्यदर्दानात्‌ । किच प्रजापतेः सरस्वतीपतित्वात्तदमेदोप
त्रारेण वाभ्रुपत्वे सति सारस्वत्या समापनेन प्रजापतावेव यज्ञः समापितो भवति ।

सारस्वत्या मेष्याः कि(कं)चिद्रुणं विधत्ते--

1 व ५ भ्‌ व ०) | # |
अपन्नदता भवात । तस्मान्मनुष्याः
९ ॥ + ॥ ~. | । हि ॥
सवा वाचे वदन्ति (4), इति।
भपतितदन्तोपरेता मेषी कायौ । छोकेऽप्यपतितदन्ता; पुरुषः सर्वक्षराणि यथोक्तस्थानप्रवु-
ह्नोपेतान्येवोच्वारयन्ति ! वि
अतिराच्रमन्तरिक्षमुक्थ्येन प्रजापतिः हमयित्वोत्तमया प्रच॑रति षट्‌ च॑

। 1, ति - | 1

इति कूष्णयलुर्वेदीयतेत्तिरीयत्राह्मणे प्रथमाष्टके तृतीयाध्याये
चतुथोऽनुवाकः ॥ ४ ॥

अथ तृतीयाध्याये पश्चमोऽनुक्कः ।

[रणी

तदैवं त्राह्मणगतेनानुवाक्येण वाजपेयगता विधयो निरूपिताः । अथ मन्रव्याख्यानरूपा-
श्नाह्मणानुवाकांस्तत्तन्मन्रैः संहैवोदादरामः। तच्च प्रथममच्रस्य विनियोगं वौधायन आद--“दीक्ष-
णीया निवेप्त्यन्सावित्रं जुदोति-- # |
| ५ [> । * 3 तं ¢ ल. (भ
देव॑ सवितः प्रसव यतं प्रैव यन्ञप॑तिं भगाय दिव्यो ग॑न्धवेः ।
~ 1 नि + श नः
केतपूः केतं नः पुनातु वाचस्पतिवाच॑मद्य स्व॑दाति नः ॥

स्वाहेति, दीक्षाहतीरोष्यन्सावित्रं होति, भरायणीया निवेप्स्यन्साविच्रं जुदोति” इति । हे
छ

१३० भ्रीमस्सायणाचायेविरचितमाष्यसमेतम्‌-- [! प्रथमकाण्डे
सवितर्दैव भ्ररकान्तयौमिन्नस्म्दीयं वाजपेययनज्ञे म्रवतय, यज्ञपति यजमानं भगायानुष्ठानरूपायै.
श्र्याय । दिवि भवो यो गन्धवैः सवितुरनुग्रदात्केतान्पुनाति प्राणिनो विज्ञानानि रोधयति स्म
सोऽस्माकं केतं वाजपेयविज्ञानं पुनातु शोधयत्‌ ( शोधयतु ) । वा वस्पतिश्च सविन्नाऽनुज्ञातोऽ-
यास्मिन्क्मेणि वाचमस्मामिः पठितान्वाजपेयमश््रान्स्वदाति स्वदयतु यथावत्सादयतु । अनेन
मख्रेण होमं विधत्ते--

* क म्‌ ॐ |
सावित्रं यंहोति कम॑णः कमणः पुरस्ति, इति ।
तदेतद्वौधायनेनेवोदाहूतम्‌ ।
तत्तत्कर्मादौ दोममुपपादयति-- काः
कस्तहदेयाहुः। यहजपेय॑स्य प्रव यद्प॑रमितिं ।
स॒विततप्सुत एव यथापूवं कमणि करोति, इति
षद्धक्रभेश्वो दकप्राततैः प्रलक्षविदितिश्वोदकस्य वाजपेयस्य यदङ्गं पूरथभावि यञ्च पश्चाद्भावि
तन्मनुष्यः को वेदेति वुद्धिमन्त आहुः । साविव्रदोमे तु छते सवित्रा प्रेरित एव सन्करममनुष््ष्य
करतवान्भवत्ति प्रतिकम ।
तमेतं होमं कतुमशक्तं ग्रति पक्षान्तरं विधत्ते-
स्वने सवने जुहोति । आक्रमणमेव तत्तेतं यज॑
मानः कुरते । सवमस्य खोकस्य सरमष्टये, इति ।
उक्तेन त्रयाणां सवनानामादौ दमेन स्वर्ग प्राप सेतुस्थःनीयमाक्रमणं कृतवान्भवति ।

अस्य मच्रस्य चतुथपादे स्वदनस्याप्नविषयस्य वाण्विपयत्वमुपयुक्तामिति दाक निराकरतु
स्याचष्टे--

वाचस्पतिवाच॑मदय स्वदाति न इत्याह ।
वाग्वै देवानीं पुराऽतर॑मासीव्‌ । वा्चमे-
वास्मा अन्नः स्वदयति (9); इति।

स्तुत्या देवैस्त( वानां तृ प्तताद्राचो देवा्नत्वम्‌ ।
केटपः--- रथ एष दक्षिणे श्रोण्यन्ते रथवाहन आदितो भवति तमुपसाद्यति--
इन्द्रस्य वजि वाचेधमस्त्वयाऽये वृत्रं वध्यात्‌" हृति |
वातरैघ्नो वैरिघाती योऽयमिनद्रस्य वज्रः , दे रथेवं तमसि । त्वया सदटृकारिणा सदहितोऽयं
यजमानो वुबत्रं वैरिणं वध्यात्‌ । रथवाहने काष्टविरेे स्थापिते गमनाय सनी करतुं तस्य रथस्य
तस्मात्का्टादवरोदणं विधत्ते--

दस्य वजजोऽति वार्थ

प्रपा०इअनु ०५] कृष्णयञरवेदीय तैत्तिरीयत्राह्मणम्‌ | | १३१
रथमुपावहरति विजित्यै, इवि।

फस्पः-- “अथैनं धगहीतमन्त्वैदयभ्यावतयन्ति--
पाजस्य तु व्रप्तव मातर्‌ महमादाते नाम वचसा करामहे ॥

स्यामिदं विश्वं भुवनमाविवेश तस्यां नो देवः सविता धभ साविषत्‌" इति ।

दक्षिणवेदिश्रोण्यन्ते रथवाहनादवरोपितं रथं सौमिक्वेदिमध्ये प्रादक्षिण्यनाऽऽनयेदित्य्थः ।
वाजस्य नु, अन्रस्थेव प्रसव उत्पत्तिनिमित्तं मातरमन्नस्य निर्मा महीं वेदरूपं परथिवीमदिर्विं
नामाखण्डनीयामेव वचसा स्तुत्या करामहे कमेः । यस्यां परथिव्यामिदं सर्वं॑भतजातं भविर्यावति-
ठते तस्यां एथिव्यां नोऽस्माकं धमं धारणं सविता देवः साविषदनुजानातु । अनेन मच्रपाठेन मष
तदाध्रितं जगच्च स्वाधीनत्वेन संपादयतीदेवं व्याचष्े--

वाजस्य तु प्रसवे मातरे महीमि्याह्‌ । यच्ै-
वेयम्‌ । यचचास्यामधिं । तदेवारषरुन्े ।
जथो तस्मितरेवाभयेऽभमिषिच्यते , कति। `
न केवलं डं तयोः स्वाधीनत्वं कित्वेतस्मिश्रभयस्मिन्भूम्या तदाधिते जने च राजतयेनाभि-
षितो भवति ।
फल्पः--'भयाश्रान्पस्पूल्यति--
अप्स्वन्तरमृतमप्पु भेषजमपामुप्र तशच॑स्तिष्वश्चां भवथ वाजिनः" इति |

पस्पूख्यति जके प्रावयति शरीरं प्रक्षाल्यतीदयथः । अप्सु मध्ये यन्म॒त्युनिवारकं रौगनिवा-
रक च सारं वतते [त्न] हे वाजिनोऽ्रवन्तोऽश्वा अपां संबन्धिनीषत प्रशास्तष्वमृतत्वभेषजत्वस-
शृदीष्वन्यास्वपि गुणवत्वम्रशंसासु यूयं संबद्धा भवथ । विधत्ते--

अप्स्वन्तरमृतमप्सु भेषजमित्यश्वान्पस्पूढ-
यति । जप्मुवा अश्वस्य ततीयं प्रविष्टम्‌ ।
तरदनुषेनन्वर्वप्खवते । यदप्सु प॑रपखय॑ति (र)
यदेवास्याप्ु प्रविष्टम्‌ । तदेवावरुन्धे, इति ।

ज्ञपयितुं प्रवेरितोऽप्यश्वः स्वेच्छया क्रीडञ्जठस्योपरि एवते । तत्रेदमुत्ेक्षते । अप्सुयो
निवा अश्व इति श्रतेरश्रजन्मकाठे ग्सबन्थिततीयमंरजातं जठेऽवस्थितं भवति यथा मनष्यगर्भ
तद्वत्‌ । अत एव हि मनुष्या नवध्रसताया योषितो मभ॑स्थानं समाधातुं बहुभिरौषधेधिकित्सां
कुवन्ति । एवं च सत्ययमप्यश्वस्तदंदाजातमन्‌वेन्कामयमानो ऽनु प्रायेणावपए़रवते । यथा चिनष्टद्रन्यम-
चिन्वन्पुरुषो जले पुनः पुनभैज्जच्रत्तिष्ति तद्वत्‌ । एवं च सत्यध्वयुः पएमवयत्तीति यत्तेनाप्सु पविष्टम-
शावयवजातं तत्सर्वं संपादितवान्भवति ।

१३२ भीमत्सायणाचायैविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [ १ प्रथमकाण्डे
प्रकारान्तरेण पएावनविधि स्तौति-
ब्‌६ वा अश्वाऽमभ्यपुपग्रच्छति। पदपु
परप्रू्यात । मभ्यानवनन्किरोति+ इति ।

अश्वः खदु एथव्या यत्र क्राप्यज्ुचिप्रदेरो विपरिवतमानो वहविधममेध्यमय सादमुच्छिष्टादि
कमुपगच्छति, अतोऽध्वयुः प्रक्षाख्नेनाश्वान्यज्ञयोग्यानेव करोति ।

कत्पः- अर्थे द्‌क्षण याग्यं यनाक्त-
वायुव। त्वा मनुवा त्वा गन्धवांः सप्तवि्रातिः।

ते अग्र अश्चवमायुनन्ते अंस्मिञ्जवमादधुः' इति ¦
योग्यं रथ योक्तुमहंमश्वम्‌ । वायुश्च मनुश्वः पञ्चविरातिसंस्याका गन्धर्वधित्ि मिलत्वा सप्त
विरातिसंख्याका ये पुरुषास्ते सवैऽग्रेऽस्मत्तः पूर्वे रथे संयोजितवन्तस्ते प्रन: सवै प्रष्संमाजंनायुप
` चारेणास्मिन्नशवे वेगं संपादितवन्तः । वायुस्त्वामयोजयन्मनस्त्वामयोजयदिति पथग्वाक्यकरणं तयो-
युल्यत्वज्ञापनाथम्‌। महं युनज्मीखयभिगप्रायः। अहं युनज्मीति पाठं परित्यज्य वाय्वा ठे ति पारस्या
भिप्रायमाद-

युवा त्वा मरवा सेत्याह । एतावा
एतं देवता अग्रे अश्वमय॒ञ्चन्‌ । ताभिर

क ^ |

वनान्युनाकत । सवस्याजसे ; इति।

योजयितृणां देवानामनुप्रदायज्ञस्योत्करषेण जयो भवति ;
विधत्त--

यजुषा युनक्ति व्या ( ३ ), इति ।

अनुष्टपडन्दस्ताद्युपाऽपि वायुवा त्वेति मनच्रो यल्र्वेदप्रटितत्वायजरि युपनचगरते । खोकिके रथे
मन्रमन्तरणाश्वयाजनाद्त्र समच्रकत्वेन व्यावृत्तिर्भवति ।

कत्प:--- अथास्य प्रष्ठ मम्रज्यते-
अपानपादाद्यहमन्य उमिः ककश्मा-
तूतवाजततातमस्तनाय वाजर्सेत्‌ःः इति

भज्यते पुनः पुनः संमाष्टे । हेऽपांनपाप्रबनकाठे जलस्य क्राटुष्यानापादनादविनादायितरा-
शुहमस्तात्रगन्तस्ताटश देशश्च जेय ऊर्म कनुद्रान्ककरुद्वीन्नतः प्रत॒तिर्निमजनेन प्रसन्तस्योप-
द्रवस्य प्रकर्षेण हिसको वाजसातम सस्याप्कारत्वेनातिरयेनाच्नप्रदस्तेन त(त्व)त्यृष्टलमेनोभिणाऽ~
स्माके वाजमनं सेत्साधय । विधत्ते--
¢ [:

जपनपादा्चहमनिति संमा । मेभ्यनवेनांन्क-

[॥ न

ययं तत्तिरीयव्राह्मणम्‌ ] ` १३३
न अ क क स 6 [र र ध
रोति ! अथो स्तोप्येषनांनाजिः स॑रिष्यतः, इति।
पष्टसंमा्जनन शोधितत्वायागयोग्त्यम्‌ । किच धावनार्थयाः सप्तदशशारपातपरिभितायां

भमैरवधिराजिस्तं प्रति सरिष्यन्ति गमिष्यन्ति तान्गभेष्यतोऽशान्प्रष्ठसंमार्जनकूपेणोपलार्नैन
स्तौटेव मरोत्साहयल्येव ।

प्रपा ०२अन्‌ ° ९| क्रष्णयञ्ञव्‌

कत्पः--““अथ रथमभिग्राति--
विष्णोः क्रमेऽपि विष्णोः कान्तमसि विष्णोविक्रान्तमिः' इति

तदेतय्यजमानक्रम । तथाचाऽऽपरस्तम्बः--“विष्णोः क्रमोऽसीति रथं यजमानोऽभ्येतिःति
यजमानस्य ममदहे प्रथम प्रक्रम त्रं विष्णोव्यापनरीटस्य जगदष्श्वरस्य घेविक्रमावतारस्य ग्रच्छ
सास प्रथमपद्‌प्रक्षपण जता भखाक्रा उसि | ट्‌ द्वितीयग्रक्म त्वं कान्त विष्णोद्वितीयपदग्रक्षेपेण
जितमन्तरिक्षमसि । दहे वत्रीयप्रक्रम त्वं विक्रान्तं विष्णोः पराक्रमेण जितं बिविष्पमसि । विधत्ते

(भ ह =. क ®. 1 द
विप्णुक्रमान्करमते । विष्णुरेव
भ इ (कप | 1... ® र
(व माद्कानभमिजयातः इति ।
कल्पः--अथ रथ॑स्य पक्षसी संखा न्यङ्कावभितो रथं यौ इति । पक्षसी पार ।
पाठटस्त--अङ्क। न्यङ्कावाभता रथ यां ध्वान्तं वाताग्रमनुप्चरन्ते द्रे हेति-
रिन्दियावान्पतची ते नाऽ्चयः प्रयः पारयन्तु" इति ।

रथमभितो यावद्र रक्षणभृतौ पाश्वविदेपौ, न्यौ नितं लक्षणभूतौ चक्रविशेषौ । अतं
एवराऽसप्रस्तम्व आद-“अप्रू न्यद्राविति रथचक्रे अभिश्वशति पक्षसी वा” इति । ध्वान्तं ध्वन्युेरतं
वाताग्रं वायोरपि पुरोदेशं शीघ्रतया वायुमप्यतिखद्यानुक्रमेण संचरन्तौ तादृग्भ्यामुभाभ्यामस्ने
नोऽस्मान्पारयन्तु घावनावधि,. पारयन्तु 1 कीटदा अप्नयः पप्रयोऽपेक्षितमर्थं पूरयितारः \ येऽ
सयो दूरे देतिरियादिनामोषेतास्ते । एतन्मच्रगतमनिपदं रथावस्थितदेवतापरत्वेन व्याचषे--

वश्वट्वा वृ रथः । जङ्का न्यज्काकाभत। रथ

याविर्यांह । या एव दैवता रथे प्रविशः ।
ताभ्य॑ एव नम॑स्करोति। आ्मनोऽनांस? इति ।

द्रे टेत्िरिलयादिनामक्ा अ्नयोऽत्र विश्रेदेवाः । तद्राहनरूपोऽये रथः । पारयन्त्विति आथ
नैव नमस्कारस्तेन नमस्कारेण तदीयं रथमारूढस्यापि स्वस्याऽऽतिनं भवति ।

वेदनं प्ररौसति-

जद।मरथंभावुकोऽस्य रथो मवति ।

१३४ श्रीमत्सायणाचायविरवचितमाप्यसमेतम्‌-- -[१परथमकाण्डे

9 #\
य एव वंद (&)+ इति ।
रवदयति पल्पूलयति व्यावृत्या अनार्त द्रे च॑ ॥
श्मयुक्तो रथः शमरथो मन्दगतिः । भदामरथः दीप्रगती रथः तच्छीलोऽस्य वेदितू रथो
भवति ।
अत्रे विनियोगसंग्रहः--
“देव दोमोऽन्र कर्माऽऽदाविन्रस्य ग्थमादहरेत्‌ ।
वाजस्य वेदिमध्ये तमभ्यावर्तयते रथम्‌ ॥
भप्स्वश्वान्प्लावयेद्रायुयुनक्ति तुरगं रथे ।
अपां तदश्वष्ष्टानि माटि विष्णो रथं रजन्‌ ॥
अङ्कौ रथ मृशेवक्षाव्टौ मच्रा इहोदिताः” एति)
अथ मीमांसा प्रथमाध्यायस्य चतुपादे चि^ततम्‌--
यजेत वाजपेयेन स्वराराज्यार्थलसौ गुणः ॥
नाम वा गुणता तच्रयोगद्रुणफलद्रमरे ।
साधारणयजेः केम॑करणत्वेन तशता ॥
त्रिकद्रयं विरुद्धं स्यात्तच्रतायां फलं प्रति ।
उपादेयविधेयत्वगुणत्वाख्यनिकं यज्ञः ॥
उददयागृक्तिमुख्यतव्रिकं तस्य गणं प्रति ।
स्यक्त्वा तशं तदावृत्तौं वाक्यं भिवत तेन सः ।।
वाजपेयेत्ति रान्दोऽपि कर्मनासाभिदो जवत्‌”” ।

वाजपेयेन स्वाराज्यकामो यजेतेयनत्र वाजपेयराब्दैन गुणो विधीयते । अश्नवाची वाजश््द्‌ः |
तचान्नं प्यं सुराद्रन्यं तच्चात्र गुणः पुरब्रदाणामनुप्रयत्वात्‌ । ननु गुणत्वे वाजपरयगृणवता यागेन
स्वाराज्यं भावयेदिव्येवं मत्वथंलक्षणा प्रसज्यते । मेवम्‌ । रछदु्चरितस्य गनतेदयास्यातस्य वाज-
पयगुणे स्वाराज्यफले च तन्नरेण सवन्धाद्गाकराराद्राजपियद्रव्येण स्वाराज्याय यजतेदेवमुमगरसंबन्धः ।
नगु गणसंबन्धे सति वाजपेयेन गुणेन यागं कुयादिति यजेः कर्मकार्वं भवति फलसंबन्धे तु
यागेन स्वाराज्यं संपादयेदिति रयक्रारकत्वं ततः कथमुभयसव॑न्ध दति चेघ्नायं दोषः ।
यजेः साधारणत्वेन ्िरूपत्वसंभवात्‌ । यजेत्तदत्र प्रकरा याग उक्तः प्रययेन भावनोक्ता
१ तु समभिन्याहारात्संन्धमार्च गम्यते । तच्च कर्मत्वक्ररणत्वयोः साधारणम्‌ । न खलु तत्र
कवत्वस्यवे करणत्वस्येव वा साक्षादभिधायिका काचिदसाधारणविमाक्ति धयतेऽतः साधारणस्य
यजरुमाभ्यां युगफलभ्यां युगपत्सवन्धे सति यथोचितं संबन्धविशेषः पर्यवस्यति 1 एवं त्रेण
सवन्धाङ्गकिरणे वाजपेयद्रव्येण यागं कुयादिलयस्यार्थस्य टभ्यमानत्वाद्रणविधित्वेऽपि नास्ति मल.
सषणा यदुद्धिदादिष्वप्येवं गुणविधिः स्यात्ताहि तान्यपि वाक्यान्यत्रोदात्द्य तदीयः सिद्धान्तः
छनराक्िप्यतामिति मत्त व्रूमः । यजेस्तन्रेणोभयसंबन्धे सति वरिरुद्रजिकद्रयापत्ति; स्यात्‌ ! उपा-
पेयलं विभयत्वं गुणत्व चेत्येकं निकम्‌ । उदवद्यत्वमनुवायत्व मुख्यत्वं चेदपरं चकम्‌ ।
तत्र द््तवादचः स्वाराज्यफलनिष धमां उपादेयत्वाद्यखयः साधनमत यज्िनिष्टाः । फलमुष्टदय

८

४

(न

। यजिरूपादीयते, स्लमनूद्य यजिर्भधीयते | फलं प्रधानं यजिरुपसर्जनम्‌ । फठस्योददेयलं नाम
गानसापन्ञाविषयत्वाकारो यजेरपदियतय नामानुधरीयमानलाकारः, तावुभौ मन.करीरिपा-
| धिको धर्मौ । अगुवराद्यत्वविषेयत्वधर्मो तु रब्दोपाधिकौ । ज्ञातस्य कथनमनुतरादः । अज्ञातस्या-
भ्यस्य कथनं वधिः । फल्यःगयो; स्यत्ताधनरूपतया प्रधानत्वोपसर्जनत्रे । एवं सति

्रपा० ३अतु०९] ृष्णयजर्वेदीयं तेत्तिरीयत्राह्णम्‌ । १३९

फरतत्साधनयोः स्वाराज्ययागयोः स्वभावपयौलोचनायां फलस्योदेर्यत्वादिनिकं यागस्योपा-
देयत्वादिधरिकं व्यवतिष्ठत । तथा यागस्य वाज्पेयद्रव्यस्य च॒ साध्यसाधनभावपयरोचनार्यां
यागस्योदश्यत्वादित्निकं द्रव्यस्यापादयत्वादित्रिकं पय॑वस्यति ) ततो यागस्य फल्द्रव्याभ्याम-
भाभ्यां प्रतियोगिभ्यां युगपत्संबन्धे सति विरुद्धत्रिकद्रयमापदयेत । ननु तर्हि मा भत्तन्नेणोभय-
संबन्धः प्रथक्संबन्धाय यजिरावद्यतामिति चेश्न । वाक्यभेद्मरसङ्गात्‌ । द्रव्येण यागं कुयीदि-
देकं वाक्यम्‌ , यागेन फलं कुयादिदयपरम्‌ । तस्माद्राजपेयदाष्दो न गणप्रिधायक किंतु यथोक्तं
न्यं निमि्तीकृदयाभिदोत्रशब्दवत्कमनामघेयम्‌ ।

द्वितीयाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम्‌-

“आहुतीरिति द्यत्र कर्मक्यमुत भिन्नता
एकत्वं सकृदाख्यानात्सख्यावृच्या प्रयाजवत्‌ ॥
आख्यातमात्रं नो मानं संख्यया वहुकमता ।
आवृ्यैकादशत्वं तु प्रयाजे गदयभावतः ॥
पदयुन्सप्तदश प्राजापल्यानित्यन्र भाष्यकरत्‌ ।
विचारमाह पवत्र क्रियाच्रित्वस्फुटत्वतः ॥
वहूत्वोपेतपद्युभिर्दैवयोमादभिनता ।
रूपस्य तेन कर्मेक्यं संख्या नात्र क्रियागता ॥
देवतासंगतस्येव तद्धिताथंस्य पश्चिमः ।
बदुत्वसगमो रूपसंख्यया ऽतः करियाभिदा” ॥

तिख आहृतर्यद्यो तीति श्रूयते । तत्र ऊुदोतीलयेतदाख्यातं समिधो यजतीत्यादिवप्नाभ्यस्तं

कितु सकृदेवाऽऽन्नातम्‌, तत एकमिदं कम । त्रित्वसंख्या तु तस्यैव कमेण आवृत्या नेतव्या । यथा
प्रयाजेष्वेकादरात्वसंख्या पञ्चानामेव प्रयाजानामावृच्या नीता तद्वदिति प्रापने ब्रूमः । किमिदमाख्यातं
पदान्तरनिरपेक्षमेव कर्भव्ये प्रमाणम्‌ , उत प्रदान्तरान्वितम्‌ । नाऽऽयः । वाक्यांशस्य पदमान्नस्य
प्रमितिजनकत्वाभावात्‌ । द्वितीये चचित्वसंछ्यया विरोषितेना ऽऽष्यातेन कमवहृत्वं गम्यते । प्रयाजानां
पूवमेव संख्यावरुद्धत्वादावृत्तिमन्तरेणैकादशत्वं दुःसंपादम्‌ । इह व्वेतद्विधितः पूथैकर्मण एकत्वसं-

च्यावरोधो नास्तीति वैषम्यम्‌ । तदेतद्र्तिकारोदाहरणं भाष्यकारो नानमन्यते, कभमेवाचिन आहति
शब्दस्य विद्वेषणेन चिशब्देन कर्मवटुत्वस्य स्फुटतया पूवैपक्षानुत्थानात्‌ । इदं त्वच्रोदाजदार । सप्त-
दश प्राजाप्रद्यान्पदनालभत इति, अत्र प्रजापतिर्देवता येषां पद्ूनां ते प्राजापलया इति तद्धितब्यु-
तत्त बहत्वोपेताः पदाव एकं प्रव्यम्‌ । ततो द्रव्येक्यादेवतैक्याच यागस्य ॒रूपमभिन्नमिदयेकमिदं
फमे । या तु सप्तदशेति सेख्या सा पद्द्रव्यगता, नतु पूर्वोदाहूतान्नेत्वसंख्येव क्रियागता । तस्मान्न
कमेभेदमापादयतीति प्राप्ने ब्रूमः । अत्र प्रजापतिदैवता यस्य पशोः स प्राजापदय इति तद्धितान्तं
प्रातिपदिकं व्युत्पाद्य पश्चाप्तद्धितान्तग्रातिपदिकाथस्य प्रजापतिदेवताविरिषटपशोः कमंत्वबहुत्वविवक्षा-

यामुत्पन्ने इमे द्वितीया त्रिभक्तिवहुवचने । तच्र प्रथमभाविन्या द्वितीयाविसक्तेरेव तावत्तद्धि तोत्पात्ति
वेखायामन्वयो नास्ति । कृतः पश्वाद्धाविनो वहूवचनस्यान्वयः । एवं सति प्राजापत्येलयनेन तद्धिता-
न्तम्रातिपदिकिनेकपडुद्रव्यकमेकेदेवतेपितं यागस्य रूपं समर्थ्यते । ताद्ञानां च रूपाणां बहुत्वाय
बहुवचनम्‌ । वहुत्वविहोषश्च सप्तददोति निर्िश्यते । तस्मादत्र संख्यया कर्मभेदः । एवं च सद्यष्टमे
वक्ष्यमाणं सप्तद्दापदूनामैकादरिनपडुगणविङ्तित्वमुपपद्यते । पञ्चमाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम्‌--

'उपाढृतानां किं सप्तद श्चानां य॒पबन्धनं ।
क्रमो नास्यस्ति वा मा।ह्त नियामक्रविवजंनात्‌ ॥

१३६ भ्रीमत्सायणाचा्यविरवितमाष्यसमेतम््‌-- [प्रथमकाण्डे

आधरसस्रत्यनुष्ठानं यक्तमेण स एव हि ।
क्रमोऽन्यत्र प्रवृत्तिस्तु मस्या नियामिका ॥
वाजपेये सप्तद आजापदयान्पदनालमत इति विहितानां पदूनामुपाकरणनियोजनादय

संस्काराः कव्याः 1 तचेदयो परावुपक्रम इंटदयो च -समाध्तिगिते नियमकारिणः राच्रस्याभावा-
देच्छिकेन मेणोपाकरणरूपः प्रथमः संत्कारोऽनुष्ेतः । उपारृतानां यूपे नियोजनं संस्कारा-
न्तरं कर्तव्यम्‌ । तदानीमीदद्यः पञ्चः प्रथमं नियोक्तव्य इति क्रमनियमकारिणां श्रुयथपााना-
समावान्नास्ति क्रमनियम इति चेन्मैवम्‌ । उपाकरणे यः कमः स्वीकृतस्तस्येव नियोजनादिः
संस्कारेषु स्वीकतैन्यत्वाच्छरदयथपाठ इवं प्रथमप्रवृत्तिरपि कमं नियन्तुमहति । प्रवृत्या वुद्धि-
स्थस्य क्रमस्य त्यागकारणामावात्‌ । अआवृत्तिककमस्वीकारे म्रथमपशावुपाक्ररणनियोजनयो
प्रथमद्वितीयसंस्कारयोर्मध्ये पश्वन्तरेष्वनुष्टितेः पोडडभिरेवोपाकरणपदाथव्यवधानं भवति । तच
व्यवधानं सप्तदरोतिविधिबलादभ्यनङ्ञातम्‌ । प्रावत्तिक कमं परेदययज्य पश्वन्तराणां पूवोनेयो
जनं कत्वा पश्वात्पमरथमपदशोयदि नियोजनं क्रियेत तदा द्वात्रिशद्धिः पदा्थव्यवधानं स्यात्‌ 1 तत्त
नाभ्यनुन्नातम्‌ । तस्मात्मवच्या क्रमो नियम्यते । तत्रैव द्वितीयपादे चिन्तितम्‌--

“श्राजपेये किमकैकपक्षोः सव॑समापनम्‌ ।

सर्वषु वैकैकधमो आदयः साहिलयसिद्धये ।

वचनात्पदसाहित्यं प्रयोगोक्त्याऽनुकल्प्यते ।

धमेसाहिलयमेतच सिद्धान्तेऽपि न दीयते” ।

वाजपेये सप्तदशसु म्राजापत्येषु परष्वेकैकस्मिन्पद्यावुपाकरणनियोजगादिर्चस्काराः स्वे

समापनीयाः । तथा सति साङ्गं प्रधानं कतेव्यमिति प्रयोगवचनेनावगतं धमोणां साहित्यं प्रसि-
ध्यति ¦ चोदकोऽपि धर्मसाहित्यं प्रापयति । प्रकृतावुपाकरणनियोजनादीनां साहिदयदरौनात्‌ । `
तस्मादत्र काण्डानुसमयो न त॒ पदाथनसमय इति प्राप्ने ब्रूमः । सप्तदश प्राजापत्यान्पदानाखभत
इाते वचनात्पद्ुसादियमवगतं तच प्रबलं प्रद्यक्षण पदूनित्यनेनैकशाब्देन अआरापितत्वात्‌ । धर्म.
साेत्यं तु न म्रत्यक्षराब्देन प्रापितं कितु प्रयोगवचनेन परिकल्प्यते । यदैकस्मिन्प्रयोगे धर्मसा.
दित्यं न स्यात्तदा कतिपयधमेवेकल्येन साङ्ग प्रधानानुष्रानविधिर्नोपपयेतेव्य्थीपत्तश्चोदकेनापि विकृतौ
धमसादित्यवचनमनुष्टीयते । तदुभयं रव्वक्षद्पटसाहिलयवचनाहुबेलम्‌ । तस्मद्रैश्वदेवीं कृता प्राजा-
धल्यश्वरन्तीत्यनन म्रलक्षवचनेनावगतं पदसाहित्यमवबाधितुं सवेषु पद्ाष्वेकैकं उपाक्रणादिधरम
केतेव्य इत्यवं पदाथानुसमयोऽभ्युपेतन्यो न तु काण्डानसमयः । अस्मिन्नपि पश्च म्रयोगवचनचोद्‌-
कयञ्यामवगत धस॑साहृत्यं न विरुध्यते । एकास्मित्नैव प्रयोगे कृ तक्ञधमोणामना्तत्वात्‌ । दरमाध्या.
यस्य चतुथपादे चिन्तितम्‌-

श्राजापत्यैः पदरूनां किः बाधो यद्रा समुचयः ५
अक्रियाथौ पशुक्तिः स्यष्टिङगं तेनास्तु बाधनम्‌ ॥
पद्रनुद्िरय संख्याया देवस्य च विधौ भिदा ।
कमोन्यत्वे प्रहन्याया्रोधनाचच समुच्चयः ॥
वाजपेये श्रूयते । सप्तदश प्राजापत्यान्पदूनालमत इति । तैरेतैः आङृततपदानामाप्नेयादीनं
वाधः स्यात्‌ । कृतः । पात्वालेन्नत्त्‌ । नहि पडशब्दो म्रहशाब्दवदपूर्वा विधेयक्तियां ब्रते, येन जिङ्गतवं
दयतेति प्रति ब्रूमः । किमत्र प्राकृतपश्वनुवादेन सप्तदरसंख्या प्रजापतिदेवता चेति गणद्रयं विधी
यत, मादयीस्वद्विरिष्टमन्यत्कमं । नाऽभयो वाक्यभेदापत्तेः । द्वितीये तु न पडरब्दो लिङ्गं ततोऽ
` वहन्याया याजनीयः । किचावरोधनमेवाऽऽ्न्नायते--“¶्रह्मवादिनो वदन्ति । नाभे्रोमो नोकथ्यः । नं

शराड्शी नातिरात्रः । अथ कस्माद्वाजपेये सरवे यजञक्रतवोऽवरष्यन्त इति । पड भिरिति ब्रयात्‌ । भरेवं

“ ऋ (५ $ र, (न । ५
परपा०३अनु०९] कृष्णयज्ुवदीयं तेत्तिरीयत्राह्यणम्‌ । १३७

पडमाकमते । अश्निष्टोममेव तेनावरन्ये । देन्द्राेनोकथ्यम्‌ । पेन्द्रेण षोडदिनः स्तोम्‌ । सारस्व-
द्याऽतिरात्रम्‌ \ मार्या बृहतः स्तोत्रम्‌ । एतावन्तो वै यज्ञक्रतवः । तान्पद्ाभिरेवावरुन्धे ” इति । `
सस्मिन्नवरोधनान्नाये चोदकग्राप्ता्रेयादिषशुतद्धावस्य रिद्धवदनुवादात्समुच्चयो ऽवगम्यते । एकादशा
ध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम्‌-- |
शग्राजापत्यवसानां करि मेदस्तच्रसृताभिमः ।
परूुमेदादेवपाककालेकयाच्छक्तितोऽन्तिम;” ॥
वाजपेये सप्तदशसु प्रजापतिदेवताकेषु पञ्चषु तद्धेदानुसारेण वसा्टोमो भियत इति चेन्मैवम्‌।
प्रजापतिरेक एव सप्तानां पशूनां देवता । तथा पाकोऽपि सहैव क्रियते । प्रदानस्यापि प्राक उप-
लक्षणम्‌ । म्रदानेऽपि साहिदयमास्त । कालश्चेको याज्याया अभचौन्तस्य तत्कारुत्वेन चोदकाति-
देशात्‌ । शक्यते च सद दोमः । तस्मात्तच््रम्‌ । तन्नेव चतुथपादे चिन्तितम्‌--
“श्राजाप्येघ् कुम्भ्यदेभेदो नो वाऽ्ङ्गभेदतः ।
मेदो मेवमस्रेषाद्गश्रपणादौ प्रभत्वतः”
वाजपेये सप्तदशसु प्राजापयपदुपं कुम्म्या त्ट्दयगरूलस्य वपाघ्रपण्या्च भेदः स्यात्‌ । कृतः ।
तत्तत्यशवद्गानां मित्त्वात्‌ । मेवम्‌ ) परवाङ्गानां बहुत्वेऽपि प्रौढकुम्म्यदेष्टा्थश्रपणादौ प्रमृत्वात्‌ ।
तस्मात्तच्रम्‌ । त्रैव ततीयपादे चिन्तितम्‌--
““प्राजापलयप्रचारः किमाभवे शचिसोमतः ।
उर्ध्वं वा विकृतौ वोत परस्तात्सर्वसोमतः ।
आर्भवे चोदकाद्क्यासात्तिभ्यां तदनन्तर: ।
श्रतिवाधस्तदा तस्मात्ततीयो विकरृतित्वतः ।
रायो नहि सोमस्य विकारा अविरेषतः ।
उक्तत्वात्सवेसो मानासमुपरि्टातपचयताम्‌ ।

वाजपेये सप्तदशमाजापयपशुग्रचारस्य कले चतुधौ संशयः ` । तश्र तावदयं प्रयोगक्रमः ।

तृतीयसवने प्रथममा्मवः पवमानः, ततो वैश्वदेवव्रहपयन्ताः शच्वन्तः सोमाः, ततोऽशघेष्वव-
दिष्टेषु सोमग्रदेषु प्रचीर्णष्वयिष्टोससास्न उध्वैम॒कथ्यादयः सोमविकारा इति । एवं स्थिते प्राजा-
पद्यप्नामार्भवकाले प्रचारः । कुतः प्रकतौ तस्य पद्प्रचारकार्तेन चोदकम्राप्तेरियाय
क्षः । उर्पर्टात्सोमानां प्जापलेश्वरन्तीति वचनेन सोमग्रहम्रचाणदृध्वेः कालो विधीयते । यदिः
प्रातःसवनमाध्यंदिनसवनसोमेभ्य ऊध्वत्वमाभवकाठस्यास्तीति योज्येत तदा चोदकेनेव तत्काल-
आप्तेवैचनमिदमनर्थंकं स्याद तस्तृतीव्रसवनगतसोमानामुपरीति वक्तव्यम्‌ । यदि त्र सवेसोमा-
नामपरति विवक्येत तदा चोदकग्राप्नः कालो विप्रकृष्यते । ततः प्रद्यासत्तये शन्िणां वैश्व-
देवम्रहान्तानां सोमानामपरीति द्वितीयः पक्षः । उपरिषठाप्सोमानामिदयविदषप्रृत्ता श्रतिः कति-
पयसोमोध्वैत्वविवक्षायां वध्येत, तस्माच्छघ्लवतां तद्रहितानां च सोमानामुपरिष्यदधरष्टोमे यज्ञा-
यज्गीयसान्ना संस्थिते सति तत्प्रचारः कार्यः, तस्य विकरतिकार्त्वात्माजापलयपदूनां च विङृति-
स्मत्वादिति ठतीयः पक्षः । सोमविकाराणमेवाये काठः पशवस्तु न सोमचिकारास्तस्माद-
विदोषवचनानुसारेण प्रकृतानां वैकृतानां च सर्वेषां सोमानामुपरिष्टात्राजापदयपद्ुप्रचार इति
राद्वान्तः । तन्नैव द्ितीयपदे चिन्तितम्‌-- । .

<" पर्यचिकरणे दाग आरम्भो ब्रह्मस्रामनि ।

कर्मशेषनिषेधश्च कमौन्तरविधिभैवेत्‌ ।

करिवोत्कर्पोऽवरिष्टस्य ह्यारण्योक्तिवदादिमः ।

अष्टवाक्यमेदापेद्रव्यामावेन चान्तिम्‌

८

- १३८ भरमत्सायणा चायेविरचितमाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकष्डे- `

वाजपय सप्तद्रा प्राजापद्यान्परून््रकृख श्रूयते--“तान्पयमिकृतानुत्सूजाति । व्ह्मसाम्न्या- ५
लभते“ इति । तेषु सप्तदशसु पशुषु पयसनिकरणेऽनुष्टिते सत्युत्तरकालभावी कर्मरोष उत्सगदाब्देन
निषिध्यते । अश्वमेधे पर्थथिकृतानारण्यानुत्सजन्तलित्र कर्मशचेषनिषेधस्य सं्रतिपन्नत्वादघ्ापि
तथात्वन सप्तदश पशवः पयभिकरणान्ताः समापनीयाः । आलभतिना च ब्रह्मसामकाके कमी.
न्तर निधीयत इति प्रापे ब्रूमः । कमीन्तरविधौ सप्तदशपदुजन्याटषटाद्धित्नं किचिदर
कल्प्यत, वक्य॒भद्् आयात्‌ । किंच ब्रह्मसाम्न्याखभत इल्यत्र द्रव्यदेवतयोरश्रवणान्न कमीन्तर-
विधिः सभवाति । तस्मात्ययाभकरणानन्तरमेव कतेव्यस्य सप्तददापरूनामालम्मादिरेषस्य ब्रह्य
` सामकारु उत्का विधीयते । तथा सदयर्थप्राप् पय्निकरणानन्तरभाविकर्मरेषव्यापारोपरम
उत्सगशब्देनानूद्ते ।

वेदयते (

इति ऊष्णयनुवेदीयतेत्तिरीयत्राह्मणे प्रथमाष्टके तृतीयाध्याये
पञ्चमोऽनुवाकः ॥ ५ ॥

अथ तृतीयाध्याये षष्ठी ऽनवाकः ।

सतम ॒रथसन्रा चागताः । अष्टमे रथस्य धावनमनच्रा वर्ण्यन्ते । कस्प --°रथमातिष्टति-
स्वस्याह प।वतुः प्रपवे बृहस्पतिना वाजनिता वाजं जपम्‌; इति |

आतिष्ठत्यारोहेदित्यथेः 1 वाजजिताऽ्नजयकारिणा वृह॒स्पतिनाऽनुगृदीतोऽदं वाजं जषमत्न
जष्यामे | ।

एतन्मन्नगतं बृदस्पतिदान्दं ब्राह्मणजात्यभिमानिदेवपरतेन व्याच

दवस्याहः सवितुः प्रसवे बृहस्पतिना
वाजाजेता वानं नेषमियांह । सवित-
प्रस्रुत एव्‌ ब्रह्मणा वाजमुज्जयति, इति ।

कल्म: - चात्वा रथचक्रं निमित्तं ब्रह्माऽऽरोहति तमत एवानुमन््रयते-- `
< कस्याह्‌< पततु: भप्त बृहस्पतिना वाजजिता व्धि्ठं नाक रुहयम्‌'' इवि
निमित्तं निखातस्य काष्टस्यामरे स्थापितं वधिष्ठमतिशयेन प्रवृद्धम्‌ । पूर्वमन्रवग्याच्टे--

पवस्याहः सावेतुः परसवे बृहस्पतिना वाज-
जता वाषष्ट नाक< स्हेयमिस्याह । सवितप्र
दत एव ब्रह्मणा वर्षिष्ठं नाकं रोहति, इति ।

। - जत्रिामानक््‌ नब अत्र साहताभाष्यक्रमेण---“प्रथमकाण्डे सप्तमप्रपाठके सप्तमोऽनुवाकः समाप्तः” इत्यस्तीति

कभा 8, र, [ १

प्रपा ० दअभु९ ६] कृप्णयज्ुबदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌। ` १३९
विधत्ते-- ~ |
चातारे रथचक्रं निमित्तः रोहति । अतोवा
ह्विरस उत्तमाः सवग रोकमायन्‌ । सक्षा-
देव॒ यर्जमानः सुवं रोकमेति › इति।
अत उपरि स्थिताद्रथचक्रादुत्तमा उद्रततमाः। संकषादिवोन्यनधमेकैव |
विधत्ते- |

जवेशटयति । वज्रो वे रथ॑ः। वज
णैव दिशोऽभिजयति (9) , इति।
ऊर्ध्वक्राष्राम्रे स्थापिते व्रह्मणा समारूढं रथचक्र ्रिःपरदक्षिणं पयोवतयेत्‌ । रथस्य वजांरत्वा- ।

दञ्रतं तच्चान्यत्रा ऽऽन्नातम्‌-- स्पफ्यस्तृताध रथस्तृतायं यूपस्तृतीयम्‌.* इति । अता आम्यमाणन
वज्ररूपेण रथचक्रेणेव सवासां दिशां जयो भवति ।

विधत्ते- _ ।
वाजिना सामं गायते । अत्न
वे वाजः। अन्नमेवावरुन्धे, इति ।

वाजिनामच्राधिनां संवन्थि यत्साम तद्रह्या गायेत्‌ । अन्नप्रदस्तु सामाविरेषः शाखान्तरे द्रटव्यः।

ब्रह्मण ददं गानमि्यापस्तम्बः स्पष््यति--““ओदुम्बर < रथचक्रं ब्रह्माऽऽरोहति तमाह वाजिना साम
गायेति तस्य चक्रं निः्रदक्षिणमावर््यति । तच्राऽऽवतं(खंश्ेमाने ब्रह्मा गायति” इति।

कल्पः --““आघ्रन्ति दुन्दुभीन्संग्रवदन्ति वाचः सप्रवदिता वाचोऽनुमच्रयते--
इन्द्र 1 ॥ 1 + ५. .। न) ८ १) ~£
न्द्राय वाचं वदतेन्द्रं वानं जापयतेन्द्र वाजमजायत्‌ ' इति | `
यागलक्षणेन पर्मशरर्यण योगादययजमान इन्द्रस्तस्मादिन्द्राय दै सम्या ब्राह्मणा आदावादरूपा शता
वाचं वदत । इन्दं यजमानं चाजं जापयत । अन्नविषये जयं प्रापयत । अयमिन्द्रो यजमाना बाज-

मन्नमजयिज्जयतु । सोऽयं मच्र आपस्तम्बेन दुन्दुभिवादने विनियुक्त “इन्द्राय वाचं वदतेति
` इन्दभीन्सश्दादयन्ति इति । तमेतं दुन्दुभिघातं विधातुं ्रस्तोति--

वाचो वष्भं देवेभ्योऽपाक्रामत्‌। तहनस्पतीन्परावि-
शत्‌ । भैषा वाग्वनस्पतिषु बदति । या इन्दुभां ।
तस्माददुन्दुभिः सवां वाचोऽतिवदृतिः इति)

वाग्देवताया व्यं नादात्मकं प्रधानशरीर्‌ तस्य प्रदगाद्य द॒न्दुभिः सवां मनुष्यवाचोऽत्िक्रम्य
ध्वनिं करोति । |

१४० श्रीमतसायणाचा्यविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

दिधत्ते-

दन्दुभीन्समाघ्रन्ति । परमा वा एषा वार्‌ (र्‌)
या द॑न्दुभों । परमयेव वाचा ऽवरां वाचमवरुन्धे |

[ षा ।

अथो वाच एव वप्मं यजमानोऽवरुन्धे, इति
` मच्रगताभेन्द्ियपदं वाजमजयिदिलयेतच् व्याचष्टे--

इन्द्राय वाचं वदतेन्द्रं वाजं जपयतेन्री वाज-

मजयिदित्याह । एष वा एतरहींन्रः । यो

यजंते । यजमान एव वाजमुर्जयति, इति

कत्प :- अथास्या अश्वाजान षयच्छात-
जश्वानानेवानिनि वाजेषु वाजिनीवत्यश्वान्समत्परुं वाजय इति ।

अस्मै यजमानाय । अश्वमजति क्षिपतीत्यश्वाजनी का । सा च विजयेनान्नग्रदत्वाद्राजिनी ।
वाजिन्यो वेगवयोऽश्वगतयस्ता अस्याः कायाः इति वाजिनीवती । यथोक्तगणचयोपेते हे करे

वाजेष्वस्नेषु निमित्तभतेषु सत्य त्वमश्वान्समत्यु युद्धेषु वाजय गमय । अयं मन््रः स्पषटत्ववच्छोपेक्षितः ।
ज्न्विधियान्विधत्ते--

सप्तदश प्रन्याधानाज धविन्ति । सप्रदशर
स्त भवति । सप्रद््च पप्रदश दीयन्ते (३))
स॒प्रदशः प्रजापतिः । प्रजापतेराप्त्यै, इति,

कषण वलाघक्यन विध्यन्ते मुच्यन्ते बाणा यावत्परिमणेषु देराविदधेषेषु तावत्परिमाणा
दशाः प्रन्याधास्ते च सप्तदशसंख्याकाः । तेषामन्तेऽवरि धत्वद्योतनाय-काचिदौदम्बरी राखा निख-
न्यते । तत्काषटयुक्तोऽवधिराजिः । तद्पर्यन्तं त्वारूढा धावयुः । अस्मिन्वाजपेये सामवेदप्रसिद्धं
पत्स्तानि तत्सप्तदशसख्याकावृ्तियुक्तं भवेत्‌ । तदावृत्तिप्रकारस्त्वष्टमप्रपारके समिधसमातिष्टेयस्मिन्न-
उगर बरह्मणादाहरणन स्पष्टी करिष्यते ! दक्षिणात्वेन दातव्यानां रथादानां गीरातान्तानां दव्याणां
मध्य एकद्रव्य सप्तद्शसंख्यायुक्तं ददात्‌ । तचचचाऽऽपस्तम्बो दरयति--“दक्षिणाकाले सप्तदश
रथान्ददाति सप्तदशानांसि सप्तदशाश्वान्सप्तदशच (स्तनः सप्तद्र निष्कान्सप्तदश दास्यः(सीः) सक्तद-
याजाः सत्तद्ावाः सप्तदश वासांसि सप्तद्दा गवां दातानि रत । यदयपि स्तोमविरोषधेधेर्देयद्रव्य-
सट्याविश्च नाचमवत्रस्तथाऽपि गन्तव्यदेशविरेषसंख्याव धप्रसङ्गेन तदुभयं विहितम्‌ । तथा
सलेकेनेव सप्तद नजापतर्त्यननाथवादेन विधिच्रयस्य स्तोतं दाक््यत्वात्‌ ।

कल्पः-- "तया यथायुक्तमश्वाम्क्षिपति-- ॑

“अबे ऽधि? इति दक्षिणं पप्तिरमिः इति मध्यमं ८ 'वाञ्य।सेःः इत्वत्तरम्‌, इति ।

$ भर, (~

परपा०इअनु०६] कृष्णयज्नवदांयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । १४१

. अकीदयो ऽश्वजातिविरेषाः । तदेवाभिप्रेयान्यत्राऽऽम्नायते-- “हयो देवानयदहदवौ सरान्वाज्पी गन्ध-
वानश्वो मनष्यान्‌” इति । वामदक्षिणयोरश्वयोमध्य ईषरद्रयं रसायै तयोमध्ये सप्त्याख्यजात्तिविचे
पोपेतमश्वं युज्ञायत्‌ । चींस्तान्देवताच्रयरूपेण स्तौति--

अव[ऽसि सप्रिरसि वाज्यसीव्याह । अथि
अवी. । वायः सप्निः । ञदित्यीं वाजी ।
एताभिरेवासम रेवताभिदवरथं यनक्तिं;, इति।
यै यजुषा युनक्तीत्यत्र मच्रो विदितः ।
इदानीं रथयोगं विधत्ते--
प्टिवाहिनें युनक्ति । प्रष्िवाही वे . देवरथः
टवरथमेवास्म यनक्तिं (£ ); इति)

भतिन मनिनि ने

म्रः पादत्रयोपेतो भोजनपात्रस्याऽऽधारस्तद्रदश्रच्िभिवंहतीति प्रवादी । अत एषोपरि- `
छ्ादरक्यते--श्रयोऽश्रा भवन्ति रथश्वतु्ः* इति ।
कुतस्पः---““अधैतानानिम्‌तो विद्यापयत्ि--
वाजता वाज धाठत मस्ता परप्रव जयत वि याजना
मिमीध्वमध्वनः रक्श्वीत | काष्ठां गच्छत! इति

हे वालिनोऽश्वा वाजमन्रं संपादयितुं त्वरया धावत । मरुतामनुज्ञायां सत्यामन्नं जयत । विदेषेण
बहुन्यपि योजनानि मिमीध्वं शीघ्रधावनेन परिमितान्यल्पानीव कुरत । किचाध्वनो मागोन्स्कभ्नीत
स्कम्भयत शीघ्रगत्या पीडितान्त्रुखत । काष्ामध्वसमापिमालिरिये गच्छत । अस्मिन्मन्रे प्रथमभागं
प्रतीकत्वेनोपादाय चतुथमागे काष्टारब्दं व्याचष्े--

वाजिनो वाजं धावत काष्टं गच्छते्याहं । सुवगा
वै रोकः काष्ठं । सुवर्गमेव लोकं यन्ति, इति।

दिग्विरोपं विधातं प्रस्तोति-

सुवे वा एते रोकं यन्ति

य॒ जानि धावन्ति; इति।
विघत्ते--
प्राञ्चो धावन्ति । प्राडिव हि सवगा रोकः? इति।

परान्नः पृवाभिमुखाः । दन्द त्वात्स्वगस्य प्राग्द्ग्वितित्वम्‌. ।

` ¢> 0 ^, ( र म- क

१४२ भरीमत्सायणाचायविरचितभाष्यससमेत [प्रथमकाण्ड
कल्पः--“अथ रथान्धावृतोऽनुमच्रयते, वाजे वाजेऽवत वाजिनो न इति चतसुभिरनुच्छन्द-
सम्‌” इति । तत्रेयमुक्प्रथमा-- | .
वाजे वाजेऽवत वाजिनो नो धनधु विप्रा अमृता ऋतज्ञाः । अस्य
1 | (= @ | करः |

मध्वः पवित मादयध्वं तूक्ता यात पथिमिंदेवयनिः, इति ।

दे वाजिनोऽश्वा वाजे वाजे तत्तदत्ननिमित्तं धननिमित्तं च नोऽस्मानवत ! विप्रा ब्राह्मणवत्लानेन

इद्धा अमृता मरणरहिताः श्रमरहिता ऋतज्ञा ऋतं सलयमस्य गन्तव्यदेदां जानन्तस्तादगश्वाभि-
# 1 [4 र ५ ॐ (प 4
मानिनो हे देवा अस्य मध्वः पिबत, | धावनातपूवं पश्ाचावघ्राप्यमाणे सधुसमानं नैवारचसरसं
पिबत । पीत्वा च मादयध्वं हृष्टा मवत । ततस्तृप्ताः सन्तो देवयानैः पथेमिराजि प्रति यात । अथ
द्वितीया- | |

0. (1. ४४ 9 > । ध ८ 1, क

त ना अकवन्ता हवनध्ता हव विश्च रण्वन्तु वाजनः, इति |
तेऽश्वा अवन्त गतिकुशला हवनश्रतोऽस्मदाहवानक्रोतारो वाजिनोऽच्रवन्तो विश्व सर्वेऽपि हवमा-
हानमस्मद्रचनं दृण्वन्तु । अथ तृतीया--

मितद्रवः सहता मेधप्तीता सरनिष्यव॑ः । महो ये रत्न॑५
समिथेषु जभ्रिरे शं ने भवन्तु वाजिनो हु, इति । .

महान्तमपि पन्थानं मितमत्पमिव द्रवन्ति गच्छन्तीतै मितद्रवः । सहस्रसाः सहस्य महतो ऽ-
भराशेः सनितारो दातारः । मेधसाता यज्ञस्य प्रदातारः ¦ सनिष्यवः सानं द्रव्यदानमस्मास्विच्छन्तः।
इटशा येऽशाः समियेषु सङ्कामेषु महो रलमयाधिकं रात्रोधनं जधिरे जितवन्तस्ते वाजिनो नोऽस्माकं
द्यं भवन्तु सुखकरा भवन्तु । अथ चतुर्थी-- -

१ 1 | क | । ७५ ९ #

देवताता मितद्रवः स्वकाः । जम्भयन्तोऽहिं वकम

रषा शसि सनेभ्यसमद्युयवन्‌ । अभीवाः, इति ।
देवताता देवानर्हन्तीति देवतातयः । मितद्रवः पूवेवत्‌ । स्वक्रौः शीप्रधावनेन पुष्टवचनयिः, ते
वाजिनो ऽहिं ठकं रक्षांसि सपवद्रण्यश्ववद्राधकान्राक्षसाज्ञम्भयन्तः । वणे(वचन)व्यययः । सनेमि
क्षप्रमेवामीवा रोगानस्मदुयवन्नस्मत्तो वियोजितवन्तः । तदेवमध्यापकसंप्रदायमनुसृत्य मनच्रचतुष्टयं
विभक्तम्‌ । बोधायनाचार्स्तु ते नो अर्वन्तः ईयादिवाजिनो हवेधित्यन्त एक एव्‌ मनर इलयभिप्रेख
चतुथी मेषस्य वाजीलादिकामृचं चतु्येऽन्त्मावयामास तदीयपारस्तु-

एष स्य वाजी कपि तुरण्यति मरवा्यौ बद्धो अपि कश्च आप्तनि।

म्यगन॒संदध 1 $ © ७ से #. 4
7 चा मागाणामङ्कासि लक्षणानि कुटिलानि पत्तनानि चे वाज्यन्वापनीफणद्नुक्र-
इत समलं चाऽऽपाद्र्यस्तुरण्यतीति पूर्त्रान्वयः । त ।

पपा०अतु०६] कृष्णयजुर्वेदीय तेत्तिरीयव्राह्मणम्‌ । ` १४३

कत्पः--"'स द्यस्म रथप्रेपमाचक्षते । आप्ीध्र एतां जुदोल्युत स्मास्य द्वतस्तुरण्यते”
इति । पारस्तु --
उत स्मास्य द्रवतस्तुरण्यतः पण न वेरनुवाति प्रगधिनः| इयेनस्यव

प्रतो अङ्कसं परि दधिक्राव्णः सहोजा तरित्रतः, इति ।

उत॒ स्मापि च द्रवतो गच्छतस्तुरण्यतस्त्वरयतः प्र्णाधिनोऽव्रधि मप्राषठं काटक्षतोऽस्याश्वस्या-
सं दाङ्गारचिदं व्चामरादिकं परि सवस्मिन्नपि देदे वतमानमनुवाति गच्छन्तमश्वमनूतिक्षप्तत्वेन
दस्यमानं गच्छति । कस्य क्रिमिव । वेः पक्षिणः पण न प्रक्ष दूत । यथा त्वरया गच्छतः पक्षिण
पक्ष उर्क्तिप्तो गच्छत्नवलोक्यत तथा धावतो ऽश्रस्यारंकाररूपं चच्लचामरादिकं विस्पष्टमवलोकयते ।
पक्षिमाच्रस्य पणीमद्रसस्य दृष्टान्तत््ेनाभिदितम्‌ । सीघ्रधावने दयेनदष्टान्त उच्यते । ध्रजतो
गच्छतः दयेनस्येव दधिक्राव्ण धारकरपरवेतायनिक्रामिण ऊजा सदादन्तबटेन सह तरित्रतो भरं तर-
तोऽश्वस्येति योज्यम्‌ । आपस्तम्बस्त्वेवमाद---“वाजिनो वाजं धावतेति चतसभिधावतोऽनुमच्रय-
तेऽभिरेकाक्षरेणेति धावत्मञ्जितीर्यजमानं वाचयति रक्षणं १) प्राप्यौदश्च आवृत्य प्रदक्षिणमावतंते मित-
द्रव इति चतसृभिः प्रत्याघावतोऽनुमन््रयते"” इति । वाजिनो वचि योजना वाजे बाजे ते नो अवन्त
इति चतसः । प्रधावतो ऽनुमन््रणं विघत्त--

चतखमिररुमन््रयते । चखारि छन्दासि ।
ठउन्दोभिरेवेनां सुवे छोकं गमयति (५),इति।
गायत्री चिष्टव्नगत्यनुष्रुविति च्छन्दसां चनुष्टयम्‌ । |
उदट्मुखत्वेनाऽऽनृत्ति विधत्ते-- ह
प्रवा एतेऽस्माहोकाच्च्यवते(न्ते) । य
जज धावान्त । उरद्ञ्च जवतन्त।

जस्मादेव तेनं खोका्रय॑न्ति;ः इति।

कल्पः--^दरथयचिमेचनीयं ज्दोत्या मा वाजस्य प्रसवो जगम्यात्‌“ इति । पारस्तु--
आमा वाज॑स्य प्रतता जमम्यादा दयव्वाप्रथिवी विश्वरोभू | आ
माऽऽगन्तां पितरा मातरा चाऽऽमा सामा अग्तत्वाय गम्यात्‌, इति ।

वाजस्यान्नरस्य प्रसव उत्पत्तर्मा प्रदयाजगम्यादागच्छनु । दावए्रथिव्यौ च विश्वशभ कृत्छलस्य
जगतः सखं भावयन्ती (न्यौ) मामागच्छताम्‌ 1 पितरा मातराऽस्मदीयः पिता च मां ्र्यागन्ता
चिरजीवित्वाय समागच्छताम्‌ । क्रिच सोमश्वामृतत्वाय मम देवत्वजन्मने मां प्र्यागस्यादागच्छक्रु.।
अपाम सोमममता अभृमति ह्यन्यत्र श्रुतम्‌. । विघत्त--

रथविमोचनीयं जहाते प्रतिेयः इति ।

|) 1

रथविमोकेनाश्वानामायासं परिधय स्वर्यं अरतिषितो भवति ।

१८४ ` श्रीमत्सायणाचायविरचितभाप्यपमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे
मन्त्रे वाजप्रसवोक्तरभि प्रायमाह-- `

जा मा वाज॑स्य प्रप्वो जगम्यादिर्याह।
जने वं वाजः । अन्नमेवावरुन्धे, इति।

इतरः षोडदारथेधावद्धः कृष्णल्दानं विधातुं प्रस्तीति--

यवाद वा एत उजयान्तं |
य जान धावन्तं (&), इति।

ये रथान्तरवत्तिन आजि धावन्ति, एते यथा लोकं यथास्थानमुजयनिति यस्मिन्यस्मिन्स्थामे
यो यो धावयसावसौ तत्तत्स्थानं जयतीत्यथः । |
विधत्त-

ईृप्णङ कृष्ण काजभ्यः प्रयच्छते । यमेव
वाज खकपुज्जर्यान्त । तं परक्रंयावरुन्धे, इति।

यवत्रयपरिमितं सुवणं कृष्णलम्‌ । वाजमन्नमदिद्य सरन्ति धावन्तीति वाजसृत रथान्तरव- ,
तिनः। अत एवाऽऽपस्तम्बः--“यजुर्युक्तं यजमान आरोहति वाजम 1 द तरात्नश्रान्‌" इति । एकै
कस्मै वाजसृत एककं कृष्णठं ददात्तेन तैः संपादितमननं निवासस्थानं च परि य स्वार्धानं करोति ।

तन्प्राडदय छकृष्णलान्पुनरादायकीकृदय व्रह्मणे तदानं व्रिधत्ते--
एकधा व्रह्मण उपहरति । एक-
ववं यजमान वाय ट्घाति, इति
चरं विधातुं म्रस्तौति-
देवा वा जोप॑धीष्वानिम॑युः । ता
बृ हस्पातरूदनयत्‌ । स॒ नीवाराचिश््र-
णातत । तन्नावाराणां नारत्वम्‌ ; इति।

यथा पूव प्रथमतो वाजपेययागार्थमाज धावतो वृट॒स्पतजयस्तद्रदत्ाप्योपधीपर सारस्वीकार
५ >जजव्रापना वृहस्पत्तिजयं प्राप्यौपधीपु सारत्वेन नीवारानन्याध्य आअप्रधीभ्यो निष्करष्यावृणीत ।
निःदषेण वृततवान्नीवारत्वं संपन्नम्‌ । |

विधत्ते--

नेवारश्वरभवति (७) एतद्र देवानं परम-

परपा०दअनु०६] दृष्णयञ्ेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ` १ ५५
मननम्‌ । यन्नीवाराः । परमेणवंस्मं
जन्नायेनाव॑र्‌मना्यमवरंन्धे, इति।

शाल्यादिभ्योऽव्यन्तपृतत्वेन नीवाराणां देवान्नत्वम्‌ ।

चसे: परिमाणं विधत्ते--

सप्तद॑शशरावो भवति । स॒प्दश
प्रजापतिः । प्रजापतेराप्त्य, इति।

चरोः सप्तदलररावपरिमितत्वं पृथ ततप्रचारविधौ व्याख्यातम्‌ ।
चरनिष्प्ादनोपयक्तं द्रव्यविरेधं विघत्त--

क्षार भवात । रचमवास्मन्दवार्तः इति ।

स्च स्वादुत्वम्‌ ।
निष्पन्ने चरौ घ॒तप्रवनं विधत्ते-

सपष्वान्भवात मध्यत्वार्यः इति ।

एतदेवाभिकरेयाश्वदेवानुदिश्यास्य मध्वः पिबत मादयध्वमियस्य मन्रस्यारथो व्याख्यातः ।
चरोर्देवतां विधत्ते--

वाहस्पस्यां वा एष देवत्तया ( ८ , यां वाज
पथेन यजते । वारहस्पस्य एष चरः, इति ।

कर्तव्य ददयध्यादारः । चाजपरेययानिनो वृदस्पतिर्देवतेति तत्रयचरोरपि सा देवता युक्ता । ` |
कट्पः--“तमेतान्यजर्यु जोऽश्रानवय्रापयति-- `
वाजिनो वाजजितो वा॑< सरिप्यन्तो वाज

जेप्यन्तो बुदटस्पतंमागमर्वरनिघ्रतः' इति ।

वाजजितोऽने जतमद्ता वाजिने देऽश्रा वाजमन्रं जेतुमाजेमुदृद्य रेष्यन्तो धावनं करिष्यन्ते .

वाजमनने जेष्यन्तो युग्रं वृद्दस्पतभागामम चरुमवजिघ्रत । कल्पः--“यजुयुजोऽश्ान्प्रयाधाव तो ऽ-

वघ्रापयति-- | .
वाजिनो वाजजितो वाज॑ सदवाभ्सो वाजं

निगिवाश्सो वहस्पत॑मीगे निमृद्वम्‌ '?. इति ।
यजमानार्थं स्थे यर्जभिमनच्र्याजनीया अश्वा यजनुदयुनः । ससृवांसो धावनं छृतवन्तः । जिगिनां तो जयं
कृतवन्तः 1 निमदं शद्धा भवत । आपस्तम्वमते वु जिगिवाश्स इदयन्ता मचः । तदर्थपूरणाय
व्हस्पतेभीगमवजिघ्रतेति पूैस्मान्मच्रादनुवतेनीयम्‌ । अवयिष्टभायो मन््राह्तरं तस्य विनियोगं
१९ |

१४६ श्रीमत्सायणाचार्यविरवितमाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

स एवाऽऽह--“शबृहस्पतेभागे निमृढुमिति ्रप्रोथेषु च लेपान्निमाि” इति । प्रभरोथा आोष्ठथे ।
जाजिधावनात्पुरा पश्चाचावघ्रापणं विधत्ते--

जश्वान्मरिष्यतः सञ्पश्वाय॑प्रापयति । यतेव
ते वाजं छखकमूजयन्ति तमेवावरुन्धे, इति ।

केल्पः--अथ रथान्विमुच्यमानाननुमच्रयते--
ह्यं वः पता पत्या सधाऽभूद्यामिन्दधेण समधध्वम्‌" इति

दे रथा वो युष्माकमयं संधाऽऽजिधावनप्रतिज्ञा सा सलयाऽमृत्‌ । यां म्रतिन्ञामिन्देणेन्द्रानुघ्रहेण
समध््वं सम्यग्धारितवन्तः । इन्दरानुग्रदायेवेन्द्रस्य वज्रोऽसीति रथमच्र आस्ञातः । कल्पः--
दुन्दुभीनवस्यतो ऽनुमन्रयते--

अन।जिपत वनस्पतय इन्द्रं वाजं विमुंच्यध्वम्‌"' इति |

` इदे वनस्पतयो वनस्पतिविकारा दुन्दुभय इनदरं यागस्वामिनं वाजमन्नमुदिश्याजीजिपत यथा जित. .
बान्भवति तथा जितवन्तः । ताध्शा ययं पर्व यच बद्धास्ततो बिमृच्यध्वं विमुक्ता भवत ।
चन्थनप्रद्रास्त्वापस्तम्बेन दृ्ितः--दक्षिणस्यां वेदिश्रोण्यां सप्तदश दुन्दुभीन्प्रवध्नाति? इति ।
विधत्ते--

जजेजिएत वनस्पतय इन्द्रं वाजं विरच्यध्वमि

श [०

दुन्दुभीविरुञ्चति । यमेव ते वाजं छोकमिन्दियं
दुन्दुभय उजयन्ति । तमेवाध॑रन्पे (८ ), इति ।

सभिनयति वा एषा वा्ीथन्तेऽक्ै न्यनक्ति गमयति य जानं धाव॑नित
मवति देवतयाऽौ च॑ |

सत्र विनियोगसंग्रहः--
| द्वा ऽरद्रथं स्वामी ब्रह्यारोहणमच्रणम्‌ ।

द्वतान्द्रा दुन्दुभीनां बवोषोऽश्वाज काम्रहः ।
अवाऽसीति त्रिभिर्मच्रैयुनक्यश्व्रयं रे! `

वाज॑त्येतेमन््रयेत चतुभिधषवतो रथान्‌ ।
सतत्याभिश्चतसभिस्तान्प्रल्याधावतो रथान्‌ ।
जा मा रथविमुक्टयाद्यं जुहेयाद्राजिनद्रयात्‌ ।
गतेः पुरोपरिष्टाचच प्रापयेच्चरुमश्वकान्‌ ।
बृहादिजिप्रतेलन्तो द्वितीयेऽप्यन॒षज्यते ।

बृहति माष घोणायामियं तु स्थमन्नेणम्‌ ।
अजा इन्दुभमच्रः स्यदिकविरतिरीरिताः”

्पा०३अनु ६] दृष्णयञवेदयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । १४७

अथ म॑मिांसा । दशमाध्यायस्य ठतीयपादे चिन्तितम्‌ ।
“यजुयुक्तोऽध्व्रयभागं बाधते यमयत्युत ।
वाधः प्राकारवन्मेवं पक्षे प्राप्तो नियम्यते |
वाजपेय श्रूयते--यजुयुक्तं रथमध्वयतरे ददातीति । तत्रायमर्थः । रथदाकटदासीनिष्कादीमि
सप्तदश्च द्रव्याणि प्राकृतगवाद्वादिदक्षिणाद्रव्यवाधकान्यन्र विहितानि। तेषु च प्रतिद्रव्यं सप्तदश-
संख्या विहिता । ततो रथाः सप्तदश तेषु मुख्यं स्थं यजमानारोहणयन््रस्य .वज्नोऽपीव्यादिभिर्यजु- `
वैदोक्तैर्मश्रैः सजी करोति सोऽयं यज्य॒क्तो रथस्तं च दाक्षिणाकाटेस्ध्व्यैवे द्द्यादेति 1 माकाश्ा-
वध्वर्यैवे ददातीदयच्र यथा चोदकप्राप्तस्याघ्वयभागस्य बाध एवमनापि । ननु सप्तदश्द्रव्यव्िधाने-
नैव प्राकृतद्रव्यबाधः सिद्धः । बाढम्‌ । तथाऽप्यधिनः पादिन दलादिसमाख्याप्रापिता विषमविभाग- `
निरोषक्कपिनं दव्यान्तरमात्रेण वाधिलुं शक्या । विरोधिनो विधान्तरस्याविधानादतश्वोदकपराप्तेयम-
` ध्वर्योभागविरेषुपिः सा यजुयुक्तरथरूपभागविरदोषविधिना वाध्यते । तस्मादध्व्योन- रथान्तर-
. भागोऽस्ति नापि शकटदास्यार्माग इति पूवः पक्षः । नैतदुक्तम्‌ । प्राकाशद्न्तवेषम्यात्‌ । अदय~ `
न्तमप्रापतौ हि प्राकराशौ तत्र विधेयौ । यज््यक्तरथस्तु पक्षे प्राप्तः । तथा हि सप्तदश रथान्ददाती-
युक्ते कस्य को रथ इति वक्षायां यजमनेच्छाया नियामकत्वायदाऽध्वयैवे तं दातुभिच्छति तदा
आप्नोति यदा नेच्छति तदा न प्राप्नोतीति पक्ष प्रा्िः । ततो यजुरयुक्तो यो रथः सोऽध्वयैवेऽवद्यं
देय इति नियम्यतेऽतो न कस्याप्यनेन बाधः । । | -
तत्रैव द्वितीयपादे चिन्तितम्‌--
शरवः सप्तदराभिय्वरस्तत्र मुष्टयः ।
चत्वारः सन्ति नो वोत स्यदेकं मुष्टिसंख्ययोः ।
तक्किमायश्चोदितत्वाच्छरावापूरणान्न सः ।
द्वितीयोऽस्तीति चेन्मैवं द्िरोपे बाधगौरवात्‌ ।
तृतीयोऽस्त्वेकलोपेऽत्र धमसंख्यैव ङ्प्यतान्‌ ॥
क्रियायोगान्न तद्धमैः प्राथम्बात्साभनुगृह्यताम्‌ । `
प्रकृतो चतुरो मुषटीनिवंपतीति सुष्टितत्संख्ये श्रुते । तथा वाजपेये विकृतिरूपः” सप्तदशशराव-
शरुः श्वेतः । तत्र चरौ किं मुष्टिसंख्ये द्वे अपि विद्येते किं वाद्धे अपि न विते । आदोस्विदु-
भयोरेकमस्यन्यन्नास्ति । यदैकं तदाऽपि कि मुषटिरेव फिवा संद्यैवेति सदयः! चोद्करप्राप्तमृभयम-
स्तीदयाद्यः पक्षः ्राप्रोति । चतुमिर्मुषटिमिः सप्तदशदरावपूरणसमथंस्य चरोरनिष्पत्तेः स पक्षो न
युकः । तहि मुशिसंख्ये द्वे अपि बाध्येते इति द्वितीयः पक्षोऽस्त्विति चेन्मेत्रम्‌ । एकतरबाधेनैव
पूरणाभावपरिहारे सिद्धे सति दयोवाधे गौरवप्रसङ्गात्‌ । नन्वत्रोपदिष्टेन शरावद्रग्येणातीदिष्टं मुटि-
रव्यं बाध्यते तथा सप्तदशसंख्यया चतुःसंख्या बाध्यत इत्युभयवाधो ऽवद्यंभावी । मेम्‌ । भिन्न-
विषयत्वेन बाधासंभवात्‌ । इारावसप्तदशसंख्ये यागसंवदधे मुिचतुःसंख्ये तु निवँपसंबदधे इति विष-
यभेदः । कथं तद्यत्र बाधप्रसङ्गः । अन्यथाऽनुपपत्येति वदामः । अनुपपात्तिश्च पूरणासंभवे-
न द्रिता । पूरणं चेकवधनाप्युपपदयते । मुष्टिवाधे ग्रथोचेतं चतुःसंख्योपेतैः कुडवादिभिः पूर्तिः
स्यात्‌ । चतुः संख्याबाधे यथोचितमधिकसंख्योपेतैम॑र्टिभिः पूतिमविष्यति. । एवं तर््यकस्मेप इतिं
ततीयः पक्षोऽस्तु । तत्र संख्या धमः । सूषि््मी । तथा सति मुष्टो टुप्ते सति निराश्रयस्य धमैस्या-
सिद्धेः संख्यारोपोऽप्यवद्यंमावी । संख्यायां तु ठुप्तायां मृष्टिः शक्नोदयवस्थातुं तस्मात्संख्यैव टुप्य-
तामिति प्राप्ते ब्रुमः । चतुःसंख्या तावन्न सुष्टमात्रेऽन्वेति कभेकारकवाचिद्धितीयाविभक्लयन्तस्य चतुः-
शब्दस्य -सहक्र्मकारकेण निर्वैपतिघातुना सहान्वयात्‌ । अतः-संख्या न मुष्टिधर्मः । पार््णिकान्व-

# सकर्मक्ेणेद्यथेः !

१४८ . श्रीमत्सायणाचायंविरवितमाप्यसमेतम्‌-- [! प्रथमकाण्ड

यन तु मुषटिविशेषणं भविष्यति ! संख्यासुषटयोः कियासंवन्ये समाने सलपि प्रथमश्ुतत्वात्साऽनुगृष्यते
= ति | ८. न ९ ह

दषणं भ
चरमश्रुतत्वेन दुबल मुषटेवाध्यत इति यद्धान्तः । 1

इति छष्णयजुर्वेदीयतेत्तिरीयव्ाह्यणे प्रथमाष्टके तृतीयाध्याये
| षष्ठोऽनुवाकः ॥ ६ ॥

अथ सप्तमोऽनुवाकः ।
| क ५ थ्‌ % ^ | #
अष्टमे रथधावनमुक्तं नवमे यूपारोहणमुच्यते । कल्पः---““यः यजमान ताप्य पररिधापयति--
| 9 1 [क्‌ [कद्‌ = @ | (क ह ।
सत्रस्यास्वमात्तः इति । क्षत्रस्य योनिरपि, इति दर्भमयं पलीम्‌” इति ।
घृताक्तं वचं ताप्यम्‌ । क्षत्रस्य राजस्थानीयस्य पजमानस्य गभत्वेनोपचर्यमाणस्योल्वमावरणमसि ।
उत्वृतो गभं इति च्छन्दोगा आमनन्ति । हे दर्भमय पर कषत्रस्य राजमदिपीस्थानीयस्य पली-

कि

शरीरस्य योनिरसि सीतनिवारणकारणमसि । तदेततरिघानद्रयं विधत्ते--

ताप्य यज॑मानं परिधापयति । यन्नो पर
ताप्यम्‌ 1 यननेनेवेन समर्धयति । दर्भमयं
प्रिापयति । पवित्र वै दभः । पुनात्येवैनम्‌ ।
वाजं वा एषोऽरुरूपते । यो वाजपेयेन यज॑-
ते । जोप॑थयः खलु वै वाज॑ः । यर्दभं मयं
परिधूपरयति (9) वाजस्याव॑रुदयै, इति ।

तःप्येस्य यज्ञस्य य्नसाधनत्वायज्ञतवम्‌ । एनं पल्नीदेदम्‌ । वाजपेययाजिनोऽन्नावरोधकामिन
ओधधिरूपद्भमयेनानमवरुद्रं भवति ।

` कल्पः--“ अथ जायामामन्रयते-
जाय एहि सवो रोहाव, इति । रोहा॑बहि सुवः, इति--इतरा परलयाद ।
` अहं नावुभयोः सुवे रोक्ष्यामि, इति यजमानः” इति ।
स्य्टार्थो मन्न: । 'एहीलयाहवनस्य तात्प्यमाद-- `
भ य॒ ~ ग. (क ॥ - भह,
_ भायि ९/६ सुवा रोहवेत्यांह । पलिय। एवैष

ध 1 मसिति उन जन. -, इति माधवीये० प्रथमकाण्डे सप्तममपाठ्केऽष्टमोऽनुवाकः”' इति संहितामाष्य-
कभणानुत्राक्समापिववतते। ` _ 9

प्रपा०दअनु०७] ष्णयस्ु्दीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । १४९
3 क
यज्नस्य॑न्वारम्भो ऽनवच्छित्यै, इति ।

आहवानन यजमानस्य यज्ञारम्भमनु पल्या अपि यज्ञारम्भे सति यज्ञोऽनवच्छिन्नो भवति ।

पश्चमन्रै; स्वत्वेन निरूपितस्याऽऽरोहणीयस्य यूपस्य चोदकप्राप्त परिमाणमपवदितु परिमाणा-
न्तरं षिधत्ते--
£ ५.

सप्रदशारस्नयपा भवतं । सप्तदशः
प्रजपीतः । प्रज्पतुत्तप्त्वः इति।
| चतुधिशत्यङ्गटिपरिमितो ऽरत्निः, सप्तदश्सख्याका अरलयः परिमाणं यस्य - युपस्येति
विग्रहः ।
अन्यद्रणद्रयं यपस्य विधत्ते--

तूपरश्चतुराश्भवात ; इति)

इतरेषां यूपानामव्रे शुङ्गस्थानीयः काष्टरोषोऽणीयांश्चषाठम्रतिमोकायावरेष्यते . सोऽस्य
नास्तीति तूपरत्वम्‌ । अघ्ाधरित्वमपवादेतुं चतुरराश्रत्वम्‌ ।
चपालनामकस्य यूपकटकस्य दारुमयत्वापवादाय वि

गो ध्रमं चषाखम्‌ । नवा एते व्रीहयांन यवा
यद्रोधमः (३) । एवमिव रि प्रजापतिः समृद्यं ।

क

अथा अमरुमंवास्म छखकरम््तेवन्त केरातः इति।

गौधमं कर्यादिति शेषः । यथा व्रीहिभ्यो यवेभ्यश्च गोधूमानां सोके ्ररास्तत्वमवर्मवान्यस्या
देवेभ्यः प्ररास्तः परजापतिः । किच गोध्रमसंपत्या स्वगाऽन्नवान्भवात।

यपस्य वेष्टन विधत्ते-- `
॥ ® >

वासमिवष्टयाते । एष वे यजमानः । यच्रपः ।
सवेदस्य वासः । सवाभखन दवता
` समधयति। जथो जाक्रमणसमव तत्सत यजमानः
छरुतं । सखवगस्यं रुकस्य स्र्मछ््यः इति ।

१ भियं

` वाससां संख्यामापस्तम्ब आह---“रदनाकारं सप्तदशभिर्वासोभिर्यपं वेधयति” इति । वाससां
स्वदेवदयत्रमेस्तषाधानमिद्यादौ सौमिकदीक्षाप्रकरणे विस्पष्टम्‌} आक्रमणं स्वगारष्हण सावा
सददाम्‌ । |

१९० शरामत्सायणाचायविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

कल्पः--“आदवनयि जदोयन्वारन्धे यजमाने वाजश्च प्रसवश्वोति द्रादङ्च खुवाहुर्तीः"" इति ।
पारस्तु- वाजश्च प्र्व्श्चापिजश्च कतत सुतरन् मूधा च त्यायन्ान्त्याय-

नश्वन्त्य॑ख भवेनश्च मूव॑नश्वाधिपतिश्च, इति |

याजादयः सवं मम सन्त्विति शेषः । वाजो ऽन्नं प्रसवस्तस्योत्पाततः । अपिजस्तस्वैव पन
` पुनरुत्पत्तिः । ऋतुः संकल्पः भोगादिविप्रयो यागो वा । सुवस्तस्यैवोतत्तौ देतुरादिलयः । अथवा
वाजादयशचेत्रादिमासानां नामाविरेषाः । तदानीं स्वे ते प्रणन्त्विाति वाक्रयरेषः । चकाराः परस्पर-
समुखयाथौः । अनुक्तकालादिदेवतासमृश्वयार्था वा

विधत्ते--
दादश वाजप्रसवीयानि जहति (३) ।
दादश मासाः सेवत्सरः । संवत्रमेव
प्रीणाति । जथो संवत्मरमेवास्मा उष॑द्‌-
धातिं । सवस्य रोकस्य सरमषटये, इति !

वाजशब्द्व्रसवशब्द्‌। यपु कमसु मच्रत्वेन श्रूयेते तानि कमाणि वाजप्रसवीयानि । भग्नोत्प-
तिदेतुत्वाद्वा वाजग्रसवीयत्वम्‌ । न केवलमनेन दोमेन संबत्सरदेवतायाः प्रीतिः कि त्वस्य यजमानस्य.
" स्वगप्राप्तये संवत्सर्देवतां निश्रेणिवद्पधानमाधानमाधारमपि करोति । |

कत्पः--^तं द्राभिः कल्पै रोहदयायुञेन कल्पताम्‌” इति । तं यपम्‌ 1 कल्पैः कल्पद्च-
ष्दोपेततैः ।

पारस्तु--आयुयन्ञेन कस्पतां प्राणो यज्ञेन कस्पतामपानो यज्ञेन॑ कल्पतां व्यानो य
` कल्पतां च्षय्॑ञेन॑ करपता९ शर्नं यत्तेन कल्पतां मधो यत्तेन कस्पतां वाग्य- .
शने करपतामात्मा यत्तेन करपतां यन्नो यन्तन कल्पताम्‌, इति ।

भात्मा जीवः । यज्ञेन यज्ञसंवन्धिना युपारोष्टणेन । आआयरादयः स्वस्वप्रयोजनसमथौ
भवन्तु ।

विधत्ते-
द्चाभः कलप रोहति । नव वे पुर्वे प्राणाः |
नामिदंशमी । प्राणानेव यंयास्थानं कल्प-
यत्वा । सुवश छोकमेति । एतावद पुरुषस्य

स्वम्‌ ( 9 ) यावसाणाः | याक॑दवास्यासिं |

प्रपा° अनु | कृष्णयज््वेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ | ` १५१
तेन॑ सह सुवं छोकमेति, शति ।

भन्यच्र सप्त वै शीषेण्याः प्राणा द्वाववाच्चाविति श्र॒तत्वादिदापि च्छिद्रामिप्रायः प्राणशब्द; ।
अनेन कल्यमच्रपाठेन प्राणापानचश्ुःश्रोत्रादीन््ाणान्स्वस्वस्थाने स्थापयित्वा तैस्तदीयस्थानैः सह
स्वर प्राप्तो भवति । | |

कल्यः--“वाद्ू उब्र्गाति--

सुवर्दवा< अगन्मामृतां ममूम प्रजापतेः प्रजा अभूम" इति | `
उदरदीताभ्य बाहुभ्यां स्वगप्राप्िमसिनयता यजमानेनेदसुच्यत्े । वयं स्वगावस्थितदेवान्प्र्यगन्म

प्राप्ताः स्मः । प्राप्य चामृता दया अभ्रम । भतः प्रजापतेः प्रीतिविषयाः प्रजा भस्मिन्भलोके यज्ञा-
नष्ठानपरा भमूम । मच्रस्य त्रीन्भागान्प्रथगव्याच्टे--

मुबदवा< जगरन्मरयाह । सुवमेमेव खोक-

अवे (थ कयं

मेति । अमृता अमूमेर्याह । अमृतमिव
हि सुवर्गो रोकः। प्रनाप॑तेः प्रजा अ॑भूमे-
याह । प्राजापत्यो वा अयं लोकः।
जस्मदिव तेन खोकानितिः (९) इति।

तेन तृतीयमभागपाठेन मृलोकात्सवात्मन। निरतो न भवति ।
कृल्पः--““भमय तं खोकर ग्रद्यवेक्षते-
समहं प्रनया सं मयां प्रजा समह ५ रायस्पषणे सं मयां रायस्पोर्षः, इति ।

सेगतोऽस्मि संगम्यतामिति यथायोगमध्याहतेच्यम्‌ ।
भाद्ीःपरत्वेन व्याचष्टे--

म | ज + म 1 = _ 1
समह प्रजयास् मघा प्रजव्याह्‌ |
आिषमेर्वतामाशास्तेः इति

कल्पः--“(तमेवमासपुरेप्रन्ति-
अन्नाय त्वा, इति पुरस्तादध्वध्रुः, अन्नाद्याय त्वा, इति 1 दक्षिणतो ब्रह्मा
वानांय त्वा, इति पश्चाद्धोता, वाजजित्याय त्वा, इ्युत्तरत उद्वाता"” इति ।

छषखननपांसव आसास्तानश्रत्यपन्रैः पुदीकरत्य तैरासपृरेयुपादवरोदन्तं यजमानं हन्युः । -अत्‌
एवाऽऽपस्तम्ब आद--“तमाश्वव्थेरासपुैरंषरपुटैरुमयेवां वैद्याः (वर्याः) प्रतिदिशमपयन्ति मह
तिजो वा दीधेवशेषरु प्रबध्य ति । सामान्येन प्राणिभिर्भोज्यमन्नं राजामादयादिभिभीस्यम-
प्रायम्‌ । तत्राप्ययुप्ादिविदोषो वाजः । तस्य सरवैस्या्नस्य संपादनं वाजजिला । द्विविधं हननं क्रमेण
विधत्ते--

॥॥

१५२ श्रीमत्सायणाचायेधिरचितभाप्यसमेतम्‌-- { मरयमकाण्डे-

आपपुटघ्रन्ति। त्नं वा इयम्‌। जन्नाधनेवैनर

1 £ _ (~ उषे्रन्त त क्च छ
समधयन्ति । उष्न्ति । एते हि साक्षाद्॑म्‌। .
1, ०७१, ५ स 1 ध क, ५
यदूषाः। साक्षाद्वंनमनायेन सम॑धयन्ति, इति ।
छषाणामाधानादिसाधनत्वेन पारलौकरिकान्नं प्रति साक्षात्साधनत्वम्‌ ।
हनने अ्रकारविरेषं विधत्ते-- ।
1... 4) (क
पुरस्तादस्यन्च वघ्रन्ति (8) |
ध 1 1 @ क म्‌ १ ०.
पुरस्ताद्‌ प्रताचानमन्नेमदयत; इति!
हन्यमानस्य पुरस्तादवर्थितो हन्ता प्र्यश्रं स्वाभिमुखं हन्यात्‌ ! ठेक्रेऽपि दि पुरतोऽवस्थिता-
त्पात्रात्समादाय स्वाभिमुखं तदन्नमयते । एतदापस्तम्बेन स्प्टकृतम्‌--“मुलतोऽभिघ्नन्ति हन्तारं
देन्तारमभिपयौवतते(2)"" इति ।
ताच्यमानप्रददयं विधत्ते--
® ९, क

शप्तौ श्नन्ि। शीर्षतो दयनर॑म्यते, इति ।

[म

चतुर्दिभ्ु हननं विधत्ते--
(9 पयो (ह क (क प म्‌ | | न्य्‌ क
दमया त्रन्ति । दग्भ्य एवास्मा जन्ना्यमव॑रन्धते, इति।
कल्पः--अत्रास्मै म्रत्यवरोहत आसन्दी निदधाति तस्यां वस्ताजनमस्तृणाति बस्ताजिने |
शतमान हिरण्यं दक्षिणं पादं हिरण्य उपावरोदयति--
त कप (क 1... (> स॒टं + निमे | (र
अमूत मा, इति । पुष्टिरपनि प्रजन॑नमसि , इति सव्यं वस्ताजिने इति ।
दे दिरण्य त्वं विनाशरदितमसि । नद्यस परक्िप्तममि दिरण्यं काण्रादिवद्विनद्यति हे वस्ता-
जिन त्वं पुष्टिरसि संवत्सरे वहवपत्योत्पादकत्वात्‌ । एतदेवाभिप्रेत्य ग्रजननमश्रील्युच्यते । दिरण्येऽ-

वरोद विधातुं म्रस्तौति--

९ ॥ 1, वि पर ति ह

थरा व्रा एष पराङ्पद्षः। यो यपर रोर्हति » इति।.

| यूपमारूढी यजमानः परा्ेकाद्विमुलः प्रदधः परदग्ुं स्वात्मानं विनाशवितुमीश्वरः समर्थो
भवति । अथवा ्रद्घः प्रकर्षेण गन्तुमीश्वरो न पृनरावतेत इयर्थः ।

विधत्ते--

मिण

ण्यम्‌ । अमृतः सुवर्गो लोकः । अमृत॑

एव छर रोके प्रतितिष्ठति, इति

हिरण्यमध्यवरोहति । जमृतं वै हिर

४]

्पा०६अबु००] कृष्णयजुर्वेदीय तैत्तिरीयत्राह्मणम्‌। १९३
हिरण्यस्य परिमाणं विधत्ते-- |
रातमानं भवति । शतायुः पुरषः शते.

द्दरियः । जयु्येवेन्दरिये प्रतितिष्ठति, इति।

मानश्षब्देन पणस्य विंशो भागोऽभिधीयते । ततः पश्चपणपरिमितमित्युक्तं भवति । शतसं-
ष्या काः सवत्र; पुरषस्याञउयुः । दशानां ज्ञानकर्मेनियाणां मध्ये चक्ष रादीन्दियस्येक्रैकस्य दशासु
नाडीषु वृत्तिमेदेन शतेश्द्रियत्वम्‌ । | |

बस्ताजिने वामपादग्रक्षेपं विधातुं प्रस्तौति-

पुष्टये वा॒एतदरूपम्‌ । यदजा । त्रिः
संवत्सरस्यान्यान्पश्ून्परिपिजांयते, इति ।
संवत्सरे सकृतप्रसवोपेतानन्यान्गवादिपदून्परिदयज्य संवत्सरे त्रिरपत्यामि प्रसूतेऽतोऽल्या

पुषटिरूपत्वम्‌ ।
विधत्ते--

॥॥
क्रय

ज ८ । प्र |
प्रजनने प्रतितिष्ठति (७), इति।
परिधापयति गोधूमा जुहोति सं नेति प्र्श्चं घनति टोको नवं च ॥

18. षि,

वस्ताजिनमध्यर्वरोहति । पृष्टव।मेव

अचर विनियोगसंग्रहः--
“शक्षत्रतारप्यं क्षच्रदार्भ्य परिधत्तोऽच्र दंपती ।
जाये स्वाम्याहयेद्धाय रोदा तं प्रतिवक्ति सा।
मदं स्वाम्याद्‌ वाजश्च जद्रयादद्रादशा ऽऽहुतीः ।
मायुर्दशभिरारोहेत्स्वयं बादूद्रदः सुवः ।
से भवं प्रक्षतेऽन्नाय चतुर्भिस्तु महर्त्विजः ।
दिग्भ्यो घ्रन्दयासपुरकैरश्च पृष्टद्रयात्पदे ।
स्वणवस्तत्वचोर्दयासश्चत्रिरत्विहोदिताः”” इति ।
अथ मीमांसा । ददामाध्यायस्य चतुधपदि चिन्तितम्‌--
““ताप्यमदहतवच्नस्य वाधकं स्यान्न वाऽग्रिमः ।
गृद्याच्छादनकार्यक्यादयोग्यत्वात्समुचयः'" ।
मदात्रते भ्रूयते-- तार्प्यं यजमानः परिधत्ते दभेमयं पत्नीति । म्रकृतावदत वासः परिघत्त
इति । पृताक्तं॑वच्नं ता्प्यमित्युच्यते । ताभ्यां तार््यद्मैमयाभ्यां दं पलयोरदतं वच॑ बाध्यते ।
कुतः । परिधत्त दइ्यनन प्रकृतिलिंद्गेन गृह्याच्छदनलक्षणस्य कार्यस्यैकत्वावगमात्‌ । मैवम्‌ । ताप्यै-
दभेमययोरयह्यमाच्छादयितुमयोग्यत्वात्‌ } परिधानं त्वत्रोपरितनं प्राव्ररणम्‌ । तत्कायंमेदात्समुचयः ।
० |

१५४ श्रीमत्सायणाचाय॑विरचितभाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

ठरतीयाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम्‌-
““भवेत्सप्तदश्चारलिवीजपेयस्य यूपकः ।
उन्मानं द्रव्यगं वाजपेयस्याङ्ग परोरुत ॥
आनन्तयोत््रकरणात्कमा्गं षोडशिन्यदः ।
ऊध्वेपात्रे खादिरे संयुज्यान्वेति कमणा ।!
य॒पदारा परोरङ्गं पडुद्रारा च कर्मणः ।
सासिकत्वाद्राजपेये यपो नास्ति पशं विना”
वाजपेयप्रकरणे श्रूयते-सप्तदश्षारलििवंजपेयस्य युपो भवतीति । अत्र युपद्रव्यगतं सप्तदशा-
त्तिरब्दादितं यदृष्वेमानं तद्राजपेयकर्मणोऽङ्गं सप्तददारत्निशाब्दव घ्द चाजपयदाब्दयोरानन्तयांत्‌ ¦ प्रक-
रणं चवमनुगृह्यतं । यदि कमणः साक्षाद्ध्वं मानं न संभवेत्तर्हि वाजपेयगतं खादिरमर्ध्व यत्षोडशि
पात्र त्मिन्नद उन्मानं सवध्य तद्द्वारा क्मणाऽन्वेतीति प्राप्ने ब्रूमः । सप्तदशारलिर्यप इति सामा-
नावक्रण्याद्ूषन सान्ञात्सवध्यते तस्य च यूपस्य पश्वङ्गत्वादुन्मानं युपद्वारा पशोरङ्गं भवति । तस्यापि
पदाव्राजपयाद्रत्वात्पञुद्ारा कसणोऽङ्गम्‌ । यथपि वाजपेययुपशब्दयोरानन्तवैमस्ति तथाऽपि वाज.
` प्यस्य सानयायतवा साक्ञाबुपसवन्धामावात्पदुग्यवधानमभ्युपेयं वाजपेयस्येति षष्ठयाः संबन्धमा्-
वाचित्वेन व्यवदितसंवन्धमप्यसावमिधत्ते । देवदत्तस्य नेति प्रयोगवत्‌ । यत्सप्तदशारल्निवाजपेय-
दाव्दयारानन्तय यच्च प्रकरणं तदुभयं न विरद्धं पश्वङ्त्रेऽप्यन्ततो वाजपेयाङ्गत्वाङ्गीकारात्‌ ।
किच पूवपक्षे चशब्देन षोडशिपात्रं लक्षणीयम्‌ । सिद्धान्ते तु नासौ दोषः | तनचैवाष्टमपादे
चिन्तितम्‌ ।
वाचयत्स्वामिनं ज्ञाज्ञौ वाचनीयो ज्ञ एव वा
जवरषरादुमना ज्ञस्य स्वामित्वाद्राचयेदमुपम्‌ ५
वाजपेये श्रयते- प्री यजमानं वाचयतीति । आयुयज्ञेन कल्पतामिदयादयो मन्राः ऊप्तयः
तत्र मन्रतदथाभिज्ञमनसिन्ञं चोमावपि वाचयेत्‌ | विदासं वाचयेदिव्येवं विरेषस्याश्रवणात्‌ । अन-
भिज्ञ तदेव रिक्षयित्वाऽपि वाचयितुं शक्यत्वादिति चेन्मवम्‌ । अध्ययनव्रिधिबछादधीतवेदस्य
विदितवेदाधंस्यैव यजमानत्वात्‌ । तस्मादभिन्ञमेव वाचयेत्‌ । #

रत ईप्गयजुचद्चतेत्तिरीयतब्राह्मणे प्रथमाष्टके तृतीयाध्याये
सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥

अथ तृतीयाध्यायेऽष्टमोऽनुवाकः ।

रे त भेजा

नवमे वूपारोहणमुक्तं दामेऽत्रहोमा उच्यन्ते । कल्पः---^अयास्येतत्पुरस्तादौदम्बरे द्रौणे
सर्वेपधमाज्येन सम॒दायतं भवति तस्यौदुम्बरेण स्वेणोपघातं सतान्नहमाञ्खुहोति वाजस्येमं प्रसव
सुएवंऽम सोममिति” इति । तत्नेयमस॒क्पथमा--

ताजस्यम प्रप्तवः सषुवे अभे ताम राजानमोषधीष्वप्म
पा अस्मम्य मधुमतीभवन्त व< राष्ट्र जाथियाम फुर हताः, इति |

` _ नअम न जत्र संहिताभाष्यक्रमेण- - इति सायणाचार्भविर्सः स | --~ . `
णाचायेवि =
` नवमोऽनुवाकः ° इति वर्तते । | रवतमाष्ये प्रथमकाण्डे सप्तमप्रपाठके

प्रपा०इअनु०<] कृष्णयञुर्ेदीयं तैत्तिरीयब्राह्मणम्‌ । १५५

वाजस्यामनस्योत्पादकः परमेश्वर जषधीष्वप्मु च सारभृताभेमं सोमं वद्टीरूपं राजानं दी्नेमन्तं
पदायंमम्रे सृथादौ सुषुव उत्पादयामास । ताश्चौषधय आपश्वास्मदर्थं मधुमतीरमाधुयेपपेता भवन्त!
वयमप्यस्मिन्नाष्टे पुरोहिता यागानुष्टानादौ परोगामिणो जाभियाम जागरूका भूयास्म । अथ द्वितीया-

वाजत्येद्‌ं चरस्व आ बमूवेमा च विशा मर्वनानि सर्वतः|
स विराजं पयति प्रजानन्प्रनां पुष्टिं वधेय॑मानो अस्मे, इति ।

बाजस्य प्रसवः परमेश्वर इदमनुष्टीयमानं कमौऽऽ्वभुव भावितवानुत्पादितवान्‌ । इमानि सर्वाणि भव-
नानि सवेत उत्पादितवान्‌ 1 स परमश्वरोऽस्मे अस्मदर्थ प्रजां पुष्टि च व्धैयमानः प्रजानन्नस्मदभि-. `
प्रायं आकर्षेण जानानो विराजं दृयमानमननं परयति सवतः प्राप्नोतु । अन्नं वै विराडति श्रतिः । भथ
ततीया--

वाजस्यमां प्रसवः शिभ्चि मिमा च विश्वा भवनानि सम्राट ।
अदित्सन्तं दापयतु प्रजानच्रयि च नः सव॑वीरां नियच्छतु, इति ।

वाजस्य प्रसव इश्वर इमां दिवमिमानि चान्यानि सवाणि भवनानि शिभश्चिय आश्रितवान्‌ ¦ स्वेषां च
भुवनानां राजा भ्रत्वा ऽदित्सन्तं दविदोतमनिच्छन्तं मां प्रजानन्मदीयवद्धिप्रेरणेन हव्रिदपियत्‌ । ततो
नोऽस्मभ्यं सवेवीरां पुत्रभृल्याद्यः सवे वीरा यस्याः सा सवैवीरा तादृशीं रथि धनं च नियच्छतु
नियमेन ददातु । अथ चतुर्थी--

अयने अच्छां वदेह नः प्रतिं नः पमन मव ।
प्र णो यच्छ भुवस्पते धनदा असि नस्त्वम्‌, इति ।

हेऽ इदहास्मिन्कसमाणि नोऽस्माकमच्छाऽऽभिमृख्येन वद दितं कथय । नोऽस्मान्प्रति घुमनाः करणा-
चित्तो भव । दे भुवस्पते भूमिपते नोऽस्मभ्येः कर्षेण यच्छ धनं देदि । यस्मा्वमस्मत्स्वामी
सन्नोऽस्मभ्यं धनदा असि ! अथ पच्वमी--
। ® 1
प्रणे। यच्छत्वयेमा प्र मगः प्रबृहस्पत्तिः।
प्र देवाः प्रोत सूनृता प्र वाग्देवी द॑दातु नः, इति ।
षड्भिः ग्रहब्दैः प्रयच्छलिति प्रददात्वियन्वये सलेतानि षड्वाक्यानि भवन्ति । अयेमभग-

वृहस्पतयो देवेपृत्तमत्वाद्धिपरपरिव्ाजकन्यायेन प्रथड्निदिश्यन्ते । तेभ्योऽन्ये त्वत्र देवशब्देनोच्यन्ते ।
ते स्व नोऽस्मभ्यं धनं प्रयच्छन्तु । उतापि च सूनृता प्रियवागभिमानिनी देवता या चान्यवाच्ात्रा-

भिमानिनी देवता ते उमे धनं प्रयच्छताम्‌ । अथ षष्ठी--
अयेमणं बृहस्पतिमिन्द्रं दानाय चोद्य । वाचं

॥ |)

विष्ण सरस्वती सवितारं च वाजिनम्‌, इति ।

दे ईर पुनरस्मभ्यं दातुं धनस्य दानाया्ेमादश्वोदय प्रेय । वाक्सरस्वलयोः पूर्वौक्तसूनृता-
वाचोरिव भेदो द्रष्टज्यः । वाजिनमन्नाधिपतिम्‌ । अथ सप्तमी--
सोम राजानं वरुणमभेमन्वारभामहं ।

आद्त्याचविप्ण९ सयं ब्रह्माण च बृहस्पातेम्‌ ; इति ।

#

१९६ भीमत्सायणाचायविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [एमथमकण्डे

वयं सोमराजादीन्प्रथमतः कमौरम्भकाननस

सपाज्रहोमाज्जहोति । सप्र वा जननानि । याव |
यवानि । तान्येवावरुन्ये । सप्त ग्राम्या ओप-
धयः । स॒प्राऽरण्याः । उभयीषामवरुदयै, इति ।
अन्नतूनामोषधीनां सप्तत्वात्तत्कायौणामन्नानामपि सप्तत्वम्‌ । ओषधीनां सप्तत्वमापस्तम्बोऽ-
भ्रिचयने दशंयति- तिलमाषवीहियवाः प्रियङ्ग्वणवो गोधूमा वेणुः श्यामाका नीवारा जतिरुश्च गवी- `

धुका अरण्यजा माकैटका विज्ञेया गार्मुतस्तमाः ल्त्यसत्तमा वा सत्त प्राम्याः कृष्टे सप्ताऽपरण्या
भृष्ट इति । |

एकैकस्यान्नस्य ष्रयगेव दोमं विधत्त - |
अन्नस्यान्नस्य जुहोति । जननस्या्नस्यार्वरुदनै, इति ।

इमं पक्षमापस्तम्बो दशेयति--“वाजभ्रसवयिं जद्योति सप्त राम्या ओषधयः सप्ताऽऽ्रण्याः
धथगन्नानि दर्वा दुम्बरेण सवेण वाजस्येमं प्रसवः सुव इति प्राम्याणि दत्वाऽऽरण्यान
जोति इति ।

इदानीं बोधायनाभिमतं सर्वोण्येकीकृदय होमं विधत्ते--

यदाजपेययाज्यन॑वरुदस्याश्रीयाव्‌ (१)
अ्वरुदेन व्यर॑भ्येत । सस्य समवदायं
जहति । अन॑वरुदस्यावरुद्रयै, इति ।
होमकाले यदन्नमवरुदधं स्वीकृतं तदुपेक्ष्य यदरस्वा्कितं वाजपेययाजी कालान्तरेऽश्नीयात्‌ । तदानीमुे-
क्षितेन यागकालीनेनानेनासौ वियुक्तो भवेदतः सर्व॑मेकीकृल् होमे सवेस्यःपि यागकाके स्वीकृततवेन

दोषापादकमस्वीक्रतं फिचिन्न भवेदतो स्वकृतस्य सवस्यापि यागकाे स्वीकाराय मिलित्वा होम
इव्यथः । ` |

होमे साधनविरोषं विधत्ते--

मतय पश्वादारभामहेऽतस्ते सर्वेऽनुगृहणन्तु । विधत्ते--

< | ण = = | ज भ डः £.
डम्बरण दुषेण जुहोति । उग्वी अत्रमुद-
= र ङ „£ व न [+>
वरः । ऊजं एवत्रा्यस्याव॑रदयै, इति,
ऊग्वा अन्नं बलम्रदभेवान्नमत एव देविरोषे ब्त ।
कुरः -अथ्‌ यजमानायतने कृष्णाजिनं माचीनमीवमुत्तरलोमाऽऽस्तृणाति तद्यजमानं प्राज्च-

_भुपरवे्य सुवणैरजताभ्यां रुक्माभ्यां पर्युपास्य पुरस्तात्प्रत्यश्चममिषिच्रति । दीषेतोऽभिषिश्वत्यासुखा-
. च्न्ववन्नावयत्ति-- `: ˆ | | | |

कद (3 # हे) क

प्रपा०अनु०८] कृष्णयञवेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌। १९७

@ ऋ |

देवस्य त्वा सवितुः प्र्॑तवेऽश्चनेंबाहुभ्यां पुष्णो इस्ताम्या« सरस्वयै .
वाचो यन्तुयन््रणा्रे्त्वा सताग्राज्येनामिषिन्चामीन्द्रस्य त्वा बृहस्पतेस्त्वा
सास्राज्येनाभिषिश्चामिः' इति ।

अतरन््रस्येत्यास्मिन्मध्यममच्रेऽनुषङ्गमूचनायाना्नातोऽपि त्वाशषष्दः सूत्रकारेण पठितः । देवस्य
लेलयादिर्व्याख्यातः । या सरस्वती वाग्विदेषदेवता या च वक्राव्दाभिदहिता वाक्तामान्यदेवतं
, यश्चान्तयौमी यन्तराब्दवाच्यो योऽप्यभिस्तजग्रदस्तषां यश््रेण नियमनेनानुङ्गया साम्राज्यनिमित्तं
त्वाममभिषिव्रामि । इन्द्रस्येव्येतावानेवाऽभ्रातो द्वितीयो मन््रः । सख च पूर्वोत्तरभागयोरनषङ्गेण
व्यास्यातम्यः । बहस्पतेरित्यादौ त॒तीयमन्रे पृवेभागो ऽनुषञ्मनीयः ।

देवस्य त्वेत्येतस्मिन्मच्रभागे प्रसवपदाभिग्रायमाद--

देवस्य सा सविः प्र॑स॒व इत्याह । सवित्‌

~. § क

सव एवेनं ब्रह्मणा रेवतामिरभिषिञ्चति, इति ।

ब्रह्मणा मनच््रेण म्रतिपादयाभिरिति शेषः |
स्वोषधिरसमभिषेकद्रन्यत्वेन विधत्ते--

जन्नस्यान्नस्याभिरिंञ्चति । अर
स्यानस्थाव॑रुदये, ( २ ) इति ।

ग्रफारविरोषं विधत्ते --
| (जप

एुरस्तासपययच्चमभिषिन्चति । पुरस्ताद प्र
द्यते । शीषतो अभिषिञ्चति । शीरषतो ह्यत्रम्यते, इति ।

मासपुरघातविषयवाक्यवन्याख्येयम्‌ ।
गुणान्तरं विघत्ते-

जमखाद्न्ववक्ञावयति । मुखत
एवास्मा अन्नाद्यं द्धातिः इति।

शिरस आरभ्याऽऽनुलोम्येन मुखपयन्तमेषावस्नावयेन्नत्वधः ।
मन््रष्वभरन्द्रवृदस्पतिगब्दतात्प्यं व्याचष्टे--
अगरस्तवा साभ्राज्येनामिषि्चामीत्याह । एष

1 + ®

वा अयः सवः । तेनेवेन॑मभिषिं्चति । इन्द्रस्य.

१५८ भीमत्सायणाचायविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [{मथमकष्डे
त्वा साम्रान्येनाभिषिं्ामीर्याह ( ३ 2) इद्धि
यमेवासिमनेतेनं दधाति । बृ हस्पतेस्ता सार््रा-
नयेनामिपिं्वामीत्यांह । व्रह्म वै देवानां

वृहस्पतिः । व्रह्मणिवेन॑ममिपिं्चति , शति !

एष ओपधिरसः । अग्नेः सवोऽभिना प्रेरितः । अतोऽमिशब्दमुचारयम्नभिसंबन्धेन तेनैव रसै
नाभिषिच्ति । एष वा इन्द्रस्य सवो वृहस्पतेः सव इत्यनुसंमेयम्‌ ।

विधत्ते--
की & । [ क र छ | प
तामग्रहारश्ावदानीयानिं चिरभ्य उप॑-
श. त नः $ ४..,...५ कृ म
हरन्त । अमुमेव 72।क मघवन्तं करोति।
ध । (क ¢. | च्‌ न्‌
दराग्रहार्निवदानीयानिं ५ वाज
द्‌ शः भ, , 0 म्‌ न्तं + क
एदभ्यः। इममेव तेखोकम्रवन्तं करोति ।
५॥ उ छ > क 3 ॥
अथा उभयीष्वेवाभिरपिंच्यते , इति,
परोयान्यवदानीयानि हृदयादीनि हृदयस्य प्रेऽव्र्यतीलयादिधरतेः, तानीडायामवत्तानि सोम-
भहा धतिवग्भ्यः प्रयच्छेत्‌ । शिरभादीन्यनवदानीयानि न दी्णाऽवद्यति नांसगरोरिलयादिश्रुतेः, तानि
सराप्मदश्चि वाजसृद्भ्यो रथान्तर; पोडशभिराजिधावनं कृतवद्भ्यो वेदयेभ्यः प्रयच्छेत्‌ । एवं स॒ल्यु-
भयीषु दैवीषु मानुषीषु च ्रजास्वयमाभेषक्तो भवति ।
विधत्ते--

विमाथं दवेत वाज (ट) । इद्धियस्याव॑यै, शत ।

विरोषेण मथनमालोडनं कलह विमाथः । या(पानवदयनरनायाभिनयं विमाथं कुचः ।
सवनत्रये स्तोत्रेषु ऋरिवरोषं विधत्ते--
अनिरुक्ताभिः परातिःसवनं स्तुवते । अनिरुक्तः
परजापतिः । प्रनाप॑तेराप्तं । वाज॑वतीभिर्मा- `
भ्वदिनि । अत वे वाजः । अनमेवाव॑रन्धे ।
शिषिवषटवंतीमिसतृतीयसवने । यज्ञो वे विष्णुः।

क. [चै

` प्रपा अनु ° <| कृष्णयजुर्वेदीय तैत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । १५९.

पञ्चवः शिपिः । यन्न एव पश्च प्रतितिष्ठति, इति ।

अनिर्काभिरव्यक्तदेवताकामि्ग्भिः साकल्येन तन्महिग्नो वक्तमदाक्यत्वात्‌ । प्रजापति

रनिरुक्तः । वाजशब्दोपेता चो वाजवत्यः, रिपिविष्टाब्दोपेताश्चचेः शिपिविष्टवत्यस्ताः सवाँ

सामवेदे द्रव्याः । चिष्टशब्दो विष्णुपयायः सननत्र फल्व्यापिनं यज्ञमाचषे । शिपिशब्दः पद्ुवाची
अत; दिष्पिविष्टवतीभिच्छग्भियन्ञे पशुपु च प्रतितिष्टयेव ।

सामवेरेषं विधत्त--

वृहद्न्द्यं भवाति । अन्तमेवेनर
श्रियं गमयति (4); इति।
अशीयादनस्यान्नस्यावरुदधया इन्श्रस्य त्वा साम्राज्येनाभिषिश्चामीलय।इ
वाजसृतः रिपिद्लीणि च ॥

भन्तिमस्य स्तोघरस्य यदन्यं साम तद्बहद्रायेत्‌ । तेन साभ्रैनं यजमानं भियै संपत्सिद्धये
यत्नस्य समार्चि प्रापितवान्भवति ।

म्मप्र विनियोगसंप्रदः-

“वाज सप्तभिरनस्य होमो देवयजतुच्रयाच्‌ ।
सभिपिशचेत्स्वामिनं तं दश मन्त्रा इहोदिताः” इति ।॥*#

इति इष्णयज्र्वेदीयतेत्तिरीयवाह्यणे प्रथमाष्टके तृतीयाध्यायऽ-
एमोऽनुवाकः ॥ < ॥

अथ तृतीयाध्याये नवमोऽनुवाकः ।

[पि

द शमेऽन्नहोम उन्तः । एकाददा उनेतिमच््रा उच्यन्ते । कल्पः--“अथ यजमानमन्वास्थाया-
नितीवाचयदयभरेकाक्षरेण वाचसमदजयदिति सप्तदश” इति । पाठस्तु--

अ्चिरेकाक्चरेण वाचमदजयदाश्नो द्यक्षरण प्राणापानावृदनयता ववष्णु

यक्षेण ब्रीष्ठोकानदंनयत्सोमश्वतुरक्षरेण चतुष्पदः पदनुदजयत्पूषा
परश्चाक्षरेण पद्किमुदनयद्धाता षडक्षरेण षटतरनुददनयन्मरुतः सतत्िरण
सप्तपदा शक्रीमुदजयन्वहस्पतिरष्टक्षरेण गायत्रीमुदनयन्मित्नो नवा-
सरेण चजिघरृत५ स्तोममुदजयत्‌ ॥ वरुणो दशंक्षरेण विरानमुद

रा
। अचर संदितामाष्यक्रमेण--“दरति श्रीमाध० अथमकाण्ड सप्तमप्रपाठके दशमोऽनुवाकः”
इति वर्तते । | .

" ^~ १
१६० भीमत्सायणाचायविरचितभाष्यसमेतम्‌ -- [प्रथमकाण्डे
जनयदिन्द्र एकादराक्षरेण च्िष्टुममुदजयद्िश्वदेवा द्वादशाक्षरेण जग॑ती.

{` ि 1 न ि र ध । © 8 व
मुद॑जयन्व्तवच्रयेंदशाक्षरेण चरयोदश स्तोममुरनयच्रुद्ाश्वुदराक्षरेण
चतुदश स्तोममुदंनयनादित्याः पर्वदशाक्षरेण पश्चदश< स्तोममुशन-
यच्चदितिः षोडशाक्षरेण षोडशा५ स्तोममुदनयत्प्रनाप॑तिः सप्तदशाक्षरेण
सप्तदश ‰ स्तोममुदंनयत्‌ , इति ।

आश्रावयेदादिके सप्तदशाक्षरे मच्रसंव एकैकाक्षरवृद्धथा तत्तन्मन्रं परित्वा तत्सामथ्यौदगन्या-

दयो वागादीनुदजयन्‌ । अथवा विध्यन्तर एकाक्षरो मन्रशाखरवरसिद्धधा वाऽभिवीज(£)तेनैकाक्षरेण
मच्रेणा्नेवागुजयः । द्वक्षरेणाजपामनच्रेण प्राणापानात्मकेनाश्रिनोः अआआणापानोनयः । एवमन्येऽपि
त्यक्षरादिमनच्रा यथायोगमुत्नेयाः । मव्राक्षरसंख्यानुसारेण लोकच्रयादिजयो चिज्ञेयः। त्रिवृत्स्तोमगता-
नामचां नवसंख्योपेतत्वात्तनयो द्रष्टव्यः । चयोदरास्तोमादावपि तिसृणाखचामावृत्तिदोषेण तत्तत्संस्या
ष्टव्या । एतदुनितिविधिस्तु ता वा एता उनितयो व्याख्यायन्त शयेतादशः पुवमेवास्माभिर्व्या-
ख्यातः सोऽयमघोकर्षणीयः । अत्र विनियोगसंमरदः-- |

अमन सप्तद्दाऽम्राता उजितीवोचयेदमूः 1

यजमानं रथेष्वेषु धावत्स्वष्वर्युरादरात्‌ , इति ॥*

इति कृष्णयञरवेदीयतेत्तिरीयत्राह्यणेः प्रथमाष्टके तृतीयाध्याये
नवमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥

अथ दामो ऽनुवाकः ।

णीत

एकादश उनितिमच्रा उक्ताः । द्वादशेऽतिग्राह्यमनच्रा उच्यन्ते । कल्पः । आग्रयणं गृहीत्वा
पर्चनद्रानतिम्ाहयानगृहात्युपयामगृदीतोऽसि नृषदं त्वा दषदमिदेताभिः पञ्चभिरिति । तच प्रथममन्र-
पारस्तु--
ख |. क क = क 91. 1 ® (भ ॥ 1 *
(वनदृहताञत्त नृषद्‌ त्वा हुषदं भुवनप्तदमिन्द्राय जुट गृहणाम्येष

< ~ ८ 1 ~
त यानिरिद्रिय त्वा, इति ।
हे प्रथमातिम्राह्य त्वमुपयामेन प्रथिव्यात्मकेन पात्रेण गृहीतोऽसि । इयं वोपयाम इति पू
सदाहृतम्‌ । मनुष्येषु वनस्पतिषु स्वामित्वेनावस्थितमिन्द्राय भियं त्वां गृह्णामि । एष खरप्रदेशस्ते
स्वान तस्मादिन्द्राय त्वाऽत् सादयामि । एष इत्यादिः सादनमन्रः । नृषदमिव्यादिपदाभिप्रायमाह--
| 1 "ह.

दुं सेत्याह । प्रजा वे नृन्‌ । प्रजानामिवैतेनं
घरुयते । दषद्मित्याह । वनस्पत॑यो वै इ ।

र जव स्हिमानन्मे त मनन * अनरे संहितामाष्यक्रमेण--“ इति श्रीमाध० अथमकाण्डे सप्तमप्रपाठक एकादशोऽनुवाकः”
इति वतेते । |

परपारदेजनु०९। कूष्णयसुर्धदीयं ेसिरीयव्राक्मणम्‌ | १६१
वनस्पतीनमेवेतेनं सयते । मुवनसदमिर्याह ।
यदा वं वसोयान्मर्वति । मुर्वनमगत्रिति

ष

वे तमाहुः । सुरवनमेेतेनं गच्छति, इति।

म॒न्नरः । तेषु सीदतीति नृषत्तं नुषदम्‌ । एतेन यजुष्पटठेन प्रजानां सध्ये सयते स्वामितयेनाभिषि- `
च्यते । यदा लोके वसीयान्धनाव्यो भवति तदा तं पुरुषं स्वामित्वेन छृत्लं भवनमगन्श्राप्तवानिति
जना आहुः ।

अथ द्वितीयप्रहणमन््नः--
` उपयामगरंहीतोऽस्यप्पुषर त्वा घृतप्तदं' व्योमप्तदाभिन्द्राय जुष्ट॑ गृह्णम्येष
ते योनिरिन्द्राय त्वा, इति । पर्मवन्याख्येयम्‌ । एतदेवाभिप्रेय तथैव व्याचष्टे

अप्सुषदं खा छतसद्मित्यांह । अपामे-
वैतेन छतस्यं प्रुयते । ग्योमपदमिव्यह ।
यदा वे वसीयान्भवति । व्योमागत्रिति

कक

वै तमाहुः । व्योमेवेतेनं गच्छति; इति ।

अप्स्वित्यादिपठेन तत्स्वामितवेनाभिषेकः । धनाव्यस्य व्योमगाभित्वं नाम गजाश्वायोहणम्‌ | `
भथ तृतीयम्रहणमण्ः--

उपयामगृहीतोऽसि पएथिविषद्‌' त्वाऽन्तरिक्षसद नाकसदमिन्द्रीय
` जष्टं गृह्णाम्येष ते योनिरिन््धय त्वा, इति । पृथैवव्याचे--

ए्रथिविषरं वाऽन्तरिक्षसदमि्वयाहि । एषा-

मतेन रोकना सूयते । तस्माहाजपेय-
याजी न कंचन प्रयर्वरोहति । अर्षीव हिं
देवताना< सूयते । नाकसदमिस्याह । यदा `
त्रै वसींयान्मर्वति । नाकमगतिति वै .
तमाहुः । नारमेवेतेन गच्छति ? इषि।

२१

१६२ श्रीमत्सायणाचार्यव्राचितमाप्यसमेतम्‌-- [भगमकण्डे-

तस्मादयं वाजपेययागेनागन्यादिदेवतानामपि मध्येऽभिषिक्त इव भवाति । भमनेस्त्वा साम्ना
न्येनाभिषिच्वामीलयादिमन्नेष्वग्न्यादीनां यत्तत्साम्राज्यं तेन निमित्तेनाभिषेकस्योक्तत्वान्न प्र्यवरो-
हति । अपि तस्माहेवतानां मध्येऽभिषिक्तत्वष्िववदेव कमपि मनुष्यं भति गजांदिवाहनान्नावरो-
हति नावरोेदिति विधिः । अत एवाऽऽपस्तम्ब आह-“यावज्जीवं न कंचन -्त्यवरोहेद्बदस्पति-
सवेन वा प्र्वरोहणीयेन यजेत इति । ओ

अथ चतुथंग्रहणमन्नः-- |
ये अहा: प्र्चननीना यप तिसः प॑रमनाः । दैव्यः कोशः । सर्ुल्नितः.।
# (~ (५ | क ध मूः श ^~ भ 9 1
तेषां विशिगप्रियणामिपमूर्ज सम॑मीमेष ते योनिरिन्द्राय त्व, इति ।
येऽतिमराह्यरूपा ग्रहाः पच्चजनीनाः पश्चजनेभ्यो देवमनुष्यासुररक्षोगन्धर्वेभ्यो निषादपश्चमेभ्यो '
वर्णेभ्यो वा हिताः । येषामतिप्राह्याणां ति आभरयेन्दसोयौख्यातिग्राह्यरूपाः परमजाः कृतयः ।
किंच येषां प्रभावेन दैव्यो दिवि भवः कोशो मेघः समुभ्नितः सम्यङ्न्युब्जीकृतः । वषाभिमृखः कृत
इत्यथः । विविधानि शिप्राणि हनुस्थानीयानि पाच्ामाणि तैरुपेता विरिप्रियास्तादकानां तेषा-
मतिम्ाह्माणां पूरणयेषमन्नसदामू्ज वलग्रदं सोमरसं. समगौ सम्यरगृह्णामि ।
पत्चजनीनशब्दाभि्रायंः द्दौयति-- |

ये ग्रहाः पञ्चननीना इयांह ।
पृञ्चननानामिवरतेनं सरुयते, इति।
। एतेन मच्रपठेन निषादपश्रमानां वर्णानां स्वामित्वेनाभिषिच्यते ।
अथ पच्चमग्रहणमनच्रः-- ¦ |

अपा रपमुद्वयत्त< सूयेरदिमि समा्भुतम्‌ । जपा५ रतस्य यो रसस्तं

मो गृह्णम्युत्तममेष ते योनिरिन््य त्वा, इति ।-
देऽतिमाह्या वो युष्माकं मध्य उत्तमं चरम प्रहं तं तथाविधं गृह्णामि । किविधम्‌ । अपां रसम्‌ ।
रद्कस्थैव सोमरसत्वेन परिणामात्‌ । उद्भूतं वयोऽमरं जीवनं वा यस्य तसुद्रयसम्‌ । सोमरसो
ध्त्नम॒तो जीवनहेतुश्च । -अपाम सोमममृता अभूमेत्युक्ततवात्‌ । सूये यो 2) रदिमः परिपाकहेतुयस्य
तं सुयरद्िमम्‌ । वृषटिङ्किन्ना ओषधय आतपेन , पच्यन्तेऽन्यथा वृ्टयाधिक्येन पूरयेयुः । समामृतं
गायत्या युलोकात्सम्यगानींतस्‌ । किवापां रसः सोमवदधिल्पेण परिणतस्तस्यापि यौ रसः सारस्ता-
` इृशमुदकरसम्‌ । | |

स्वामित्वं तेजोयुक्तत्वं च भागद्रयपठेन भवतीति दङ्ेयति---
अपाः रसमुद्यसमित्यौह । अपामेवै-
तेन रस्य सयते । सुैरश्मिऽ समाभ-
तमिरयौह सशक्रा (र्‌ ) , इति।

्रा०इअनु० १०] दकृष्णयज्ुर्वदीयं तेततिरीयत्राह्मणम्‌ । १६३

॥ गच्छति सूयते नवं च ॥ | [र

इति छषणयजर्विदीयतैत्तिरीयव्राह्णे प्रथमाष्टके तृतीयाध्याये
नवमोऽनुवाकः ॥ ९॥

भथ दशमोऽनुवाकः ।
अथ दशमे पिण्डपितुय्ञ उच्यते । तत्राऽऽदौ काप विषकत--
इन्र ट्र हवा । अद्ुरान्पराभाव्यं । सोऽमा- _
वास्यां प्रत्यागच्छत्‌ । ते पितरः पर्वद॒राग॑-
च्छन्‌ । पितन्यज्नेऽगच्छद्‌ । ते देवाः पर्नर-
याचन्त । तमेभ्यो न पुनरददुः । तेऽहुवन्वरं
इणामहै । जथ वः पुन॑दस्यामः। अस्मस्॑-
मेव धवः क्रियाता इतिं (३) तमेभ्यः पन॑- `
` रददुः । तस्मासित्भ्य॑ः पूवयः

"> (> | (क

क्रियते ।
यदिितृभ्य॑ः पर्वः करोति ।. पितृभ्य एव

~

तद्यज्ञं निष्कीय यजमानः प्रतनुते , इति।

इन्द्रः पुरा युद्धे नं हत्वा तदीयानघुरां् पराभ्रतान्छृतवा पश्चाद मावास्या-
थागदिनं भति स्वगे समागच्छत्‌ । रु्धमतिपदि ह्ममावास्यायागः क्रियते
ततः पुर्वः पितर आगतास्तेः पिठभिः सह यज्ञोऽपि गतः। तं पितृभिः सहा-
स्थिते यज्गं देवा; खार्थमयाचन्त प्ेमर्मदीयो यज्न इदानीं भवत्समं पमागतः
पुनरस्मभ्यमेव यज्ञो दातव्य इति। ततः पितरस्तमदखा तदानाथमुत्को चमपे-
पषितवन्तः । पु्ैयुदीदिनेऽस्मदर्थं कम कतेव्यम्‌ । ततः प्रतिप्नुष्ेयं दशपूण-
मासार्यं यज्ञं दास्याम इति भलयजानन । ततो देवैस्तेलयङ्गीते तं य़ दत्त-
, वन्तः । तस्मास्पितर्थ कर पूर्वः पूषैदिने कयत्‌ । तथां कृते तेन सूर्येन यज्ञ
= पितुभ्यो निष्क्रीय यनमानस्तमदुष्ठातं भरवतते ।

(४.

| १६४ शरीमत्सायणाचा्विरचितभाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्ड
काठं विधाय होममत्रं विधत्ते |
. सीरमाय पितृपीताय खधा नम्‌ इयौह । पि-
रवाधिं सोमपीथमवरुन्धे । न हि पिता प्रमी-
यमाण आहैष सोमपीथ इतिं । इन्द्रियं पर
सोमपीथः । इद्रियमेव सोमपीथमवरुन्धे ।
तेनेद्धिेणं दितीयौं नायामभ्य॑श्नुते, (२) इ

पितृभिः पीतोऽएतत्वेन परिणतो यः सोमस्तस्मै सोमायेदं सखधा दत्तम ।
नमस्कारोऽपि कृत इत्यं॑म्रं होमकाले त्रयात्‌ । अनेन होमेन स्वकीयस्य
` पिहुरध्युपरि यत्सोमपानं पूर्व त्तं तत्सयं पाति । पितुः संबन्धि गरहक्ष्ा- `
दिकं यथा होममन्तरेण ्राभरोति तद्र्तदीयं सोमपानमपि पाभोतीति
चेन्मैवम्‌ । गरहादिवदसमपितत्वात्‌ । पमीयमाणः पिता पुत्रमाहूयेदं गदमिदं
र तवेति यथा ब्रूते तथा सोमपानामिदं तवेति न हस्त समपयति । तस्माद्धो- `
= मेनैव सोमपानफं संपाद्नीयम्‌ । न चेतत्मयाससाध्यं सोमपानं मा भूदेषेति `
यङ्कनीयम्‌ । सोमपानस्येन्दिय्टद्धिरूपतेनावस्य प्रापणीयत्वात्‌ । पूर्वे स्वस्मि-
न्विघमानेनेन्दरियेणेकां नायां भोक्त समर्थः । पित्ृभसाद्‌ रब्येन दविद्धियेण
दवितीयामपि भोक्तुं समर्थो भवति। ` |
एतद्ेदनं मवंसति-- ` `
एतद ब्राह्मणं पुरा वाजश्रवसा विदाम्‌ ।
तस्मात्ते देहैः जाये अभ्याक्षत । य एवं
भ | क ५ | + $ | की
बद । ञमि दितीयीं नायात, इति।
भाजोऽन्नं तदाननिमिततं भवः कीतिर्यस्य महपैरसौ बाजश्रवास्तस्य पुजा

वाजश्रवसा; । ते च पुरा “सोमाय पितृपीताय इतिमनश्रस्य व्याख्यानरूप-

मतद्राह्मणं विदितवन्तः । तस्माद्रेदनातते महर्षयः भेक जायाद्रयमभिपरा-

` ` तवन्तः । तस्मादन्योऽपि विदित्वा द्वितीयां जायां भापरोति ।
अथ द्वितीयहोममत्रं विधत्ते-

-जमरये कव्यवाहनाय खधा नम इत्याह ।

प्रपा०दअनु० १०] दृष्णयंुेदीय तैत्तिरीयत्राह्मणम्‌। १६५
| ® 1 (क 9 (|
य एव पित्णामभचिः । तं प्रीणाति, इति !
कव्यं पिच्य हविवेहतीति कव्यवाहनः । तस्य च पितृसंबन्धोऽन्यत्राप्या-
प्रातः-- “त्रयो वा अग्नयो हव्यवाहनो देवानां कव्यवाहनः पितणा सष
रक्षा असराणाम्‌"" इति । तस्मादे तन्मन्रहोमेन तं पिच्यमभ्नि परितोषयति ।

शाखान्तरगतेन--““यमाया ्गिरस्वते पितृमते स्वधा नमः" इति मन्रेणेका-
माहुतिमभिपेय तित्वं विदघाति- |

तल जहताउहातः इति ।

तथा च सूत्रकारेण स्पष्टमुक्तम्‌ -“.सोमाय पित्रपीताय स्वधा नम इति
प्रथमां दक्षिणानां जुहाति यमायाङ्गेरस्वते पितुमते स्वधा नम इति द्वितीया-
मग्रये कव्यवाहनाय स्वधा नम इति ततीयाम्‌ “ इति। =
युक्तं सृत्रकारेण-"सव्यं जान्वाच्यावाचीनपाणिः सकृद्‌ाच््छिक्ने बहिषि
दक्षिणापवगान्पिण्डान्ददाति "ˆ इति, तदिदं विधत्ते- वि
त्रिनिद्धातिः, इति ।

ॐ

तदेतद हतित्रयं पिण्डजयं च मिरित्वा भशंसति-
पट्सपद्यन्तं (३) | षड्वा
ऋतवः । ऋतूनेव प्रीणाति, इति ।

युक्तं सृजकारेण--“‹ मेक्षणमुपस्तीयं तेनावदायाभिषार्यं ” इति तस्य
मेक्षणस्याप्रो प्रहरणं विधत्ते- `

तृष्णीं मेक्षणमादधाति । अस्तिं
वा हि षष्ठ तनं वा, इति। `

मेक्षणशब्देन प्रादेश्चमात्रा समिद्च्यते । हविरवदानसाधनं मेक्षणं मच्रमन्त-
रेणाप्रौ पक्षिपेत्‌ । शासेषु षष्ठ ऋतुरस्तील्येकः पक्षः ““ षड्वा ऋतव "' इति
श्तेः । नास्तीदयपरः पक्षः ““ पश्चतवो देमन्तरिरिर्योः समासेन " इति
श्रुलन्तरात्‌ । अतस्तुष्णीं समिदाधाने पकषद्रयमप्यसुश्ुतं भवति । तत्र समिधः
प्रक्िप्नताद स्िस्वपक्षोऽङ्गीकृतः । मन्रराहिलयादभावपक्षोऽङ्गीकृतः

आहूतित्रयं पिण्डत्रयं च प्रकारान्तरेण प्रशस्ति- `

दृवान्वं [पेतृन्प्राताब्‌ । मनुष्याः पत्राञनष्राष

१६६ ीमत्सायणाचायेविरवितभाष्यसमेतम्‌-- [१ प्रथमकाण्डे-
पते । तिस्र आतीरचंहोति। तरिनिदधाति। षर्‌-
स्पयन्त । षड्वा कूतर्वः (४) । ऋतवः सखु
प एवाः पितरः। ऋतूनेव देवान्पितन्प्ी णाति।

तान्प्राताच्‌। मनुष्याः पितरोऽन प्रपिपते, इति।

द्विविधा हि पितरो देवालसका मनष्यात्पकाश्च । पित्ररोकस्वामिनो देवा-
त्मका; । मृताः सन्तो भोगत्तिद्ठोकं माप्रा मनुष्यात्मकाः । ततर द्‌वापकरेषु
= पितृषु भीतेषु ताननु मतुप्यात्मकाः पितरः पपिपते भीता भवन्तीति युक्तम्‌ ।
तद्थमादौ तिस्च आहुतयः पर्चात्पण्डत्रयम्‌ । किंच्रोभयमेलनेन पट्‌ संपस्या
तरसर्याका ऋतवः संपद्यन्ते । ऋत्वभिमानिनथ देवाः पितरः । ततश्च

सख्यामानण देवापतृषु प्रीतेषु पञ्चान्मनुष्यपितरः परीता भवन्ति |
विधत्ते--

सकृदाच्छिन्नं बहिभ॑वति । सदिव हि पितरः, इति ।

पष्डानामधस्ताद्यद्वहिरास्तीयते तदेकपयत्नेनैव च्छद्‌नायम्‌ । न तु रवन-

रे दास्य पुनः पनर्व्यापारः; । एकेनव दढन व्यापारेण यावद्वच्छिननं `
. पावरदवाऽऽनतव्यम्‌ । यस्मातिितरः सङृन्मरणेनैव पित्त्वं भाश्वन्ति । न तु
-तताप्तये पुनः पनशियन्ते । |
पण्डदानस्य तित्वं परशंसति-

जानदधाति । त्रतीये वा इतो रके

[पतरः । तान प्रीणाति, इति

. इतो भूलोकादारमभ्यान्तरिषरोकमतिक्रम्य यस्तृतीयां खोकस्तत्र पितरो
वतेन्ते । अतन्जितवेन तान्परितोषयति ।
विधत्ते

पराडवतत (4 ) । हीका हि पितरः, इति ।

दाभणामिरुखः पिण्डं दा पिण्डनिरीक्षणं परियस्य पराद्छखो भवेत्‌ ।
` पित्णां रम्नाराख्त्वात्‌ । छोकेऽपि हि युञ्जानाः मरभवो --------- र हि यानाः पभवो नान्यवीस्नते। |

१ क, गाय त्रः |

भपा०६अनु० १०] कृष्णयजर्वदीयं तैत्तिरीयत्राह्मणमू्‌ । ` १६७
विधत्ते-
जोप्मणें व्याद्रत उपास्ते)
उष्मभागा हि पितरः, इति।

आओष्ण्यवश्चातिपिण्डपु योऽयमूष्मा निगच्छति तस्य यापदुपरमोऽव्या्तस्त
दुपरमपयन्तं तथेव स्थिता सेवेत । पितृणामूष्मभागिसवेन तच्छानितिपन्तं
तद्धोजनकारत्वात्‌ ।

अथ विचारपूवेकं पिण्डगोषस्य पा्गतस्याऽघ्राणं विधत्ते--
ब्रह्मवादिनो वदन्ति । प्राश्यांरे न प्राश्यार-
मितिं । यद्पाश्रीयात्‌ । जन्यमनन॑मधात्र ।
प्रमायुकः स्यात्‌ । यत्र प्रा्रीयाव्‌ । अवि

स्यात्‌ । (£ ) । पितृभ्य आश्रश्येत । अव-

्रर्यमेव । तत्व प्राशितं नेवाप्रांशितम्‌, इति! `

विचाराथां इतिः । माशनपक्षे बीजमक्षणवददनीयस्याभावाछषितो यन- ``
मानो भियेत । अपाशननपक्षे तु सवत्र हविः शेषस्य भक्षणदशनादिदं हविर नं
स्यात्‌ 1 अताऽयं पितृभ्यो विच्छिद्येत । अतो दोषद्रयपरिदाराय पाजगतमन्न

` मवजिघ्रेदेव । तदवघ्रातं मराशषितमिव न भवति निगरणाभावात्‌ । अपारित-
मिव न भवति । तदीयगन्धस्यान्तःपवेशचात्‌ ।

यदुक्तं सूजकारेण--““वाससो दशां छिखां निदधाति ' इति। तदेतिधत्ते-
वीरंवा वे पितरः प्रयन्तो हर॑न्ति । वीरं

वां ददति) दृशां चिनत्ति। हरणभागा

(|

हि पितरः । पितनेव निरवदयते, इति।

पेण्डरूपमन्न भक्त्वा यदा पितरः स्वस्थाने भयान्ति तदानीपस्य वीरं पं
विद्मानमपहरन्ति वाऽविद्यमानं ददति वा । परक्षद्रयमपि स्ंभाग्यते । वेकल्ये
पुत्र मारयन्ति | साकल्ये पुरं प्रयच्छन्ति । अत्र वेकस्यस्य दष्परिहरलात्पुत्र-

१६८ श्रीमत्सायणाचायविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [१भथमकाण्डे-
भरतयान्नायत्वेन व्ञग्रमीषत्सूं छा पिण्डेषु निदध्यात्‌ । यस्मादपहरणमेव्‌
पितरो भजन्ते तस्मासिपतृन्निःशेषभागद्‌ानेन विसजयति ।
तत्रैव कंचिद्विशेषं विधत्ते-
उतर आयुषि रोमं छिन्दीत । पित्‌- `
णार देतह नेदीयः (७); शति। -
पश्चाशत्संवत्सरपरिमितंपूवमायुरवरिष्ट त्तरम्‌ । तस्मिन्वयसि वद्धदशचा
न च्छत्तव्याः किंतु स्वक्रीयं खोम च्छि तत्र निदध्यात्‌ । यस्मादयमासन्न-
मरणत्वासितणामपि समीपवतीं तस्मात्तस्मिन्बयस्येतदुचितम्‌ ।
विधत्त- ।
नमस्करोति । नमस्कारो हि पिंतणाम्‌, इति ।
अलयन्तं भिय इति शेषः ।
त्र मन्नं विनियुद्े-- |
नमो वः पितरौ राय । नमो वः पितरः
= शष्माय । नमं वः पितिरी जीवाय॑ । नमोवः
पितरः सधय । नमं वः पितरो मन्येय । नमे
वः पितरो घोराय । पितरो नमों वः। य एत `
सिमिठोके स्थ (<) युष्मा स्तेऽनुं । येऽ-

सिम्टोके । मां तेऽ । य एतस्मिष्टोके स्थ ।
रयं तेषां वतिं्ठा भूयास्त । येऽस्मिह्टोफे । अहं
तेषां वि रयासमिरस्याह । वसिष्ठः समानानीं
` भेवति । य एवं वरिदान्पितृभ्य॑ः करोति, इति।
हे पितरो बो युष्माकं यो रसो युष्मामि्ैज्यमानः क्षीरादि स्तस्मे नमोऽस्तु ।
व सनत चाज्यम्‌ । शुष्पशब्दो व्वाची । जीवो देहाध्यक्षः । स्वधा तदीया
ची । पितरो हि स्वधायां भीतिं कुर्मन्ति मन्युः कोपः । घोरो मारणादिव्या

ऋ(* (ग $

प्रपा०९अनु०१०] कृष्णयदुर्ेदीयं ते

रीयब्राह्मणम्‌। १६९
पारः । हे पितरो यूयमेत्तसिर्ठोकरे स्थितास्तेभ्यो युष्मभ्यं नमः । ये त॒ युष-

ततोऽन्ये परकीयपितरोऽस्थि्धोके वतेन्ते ते सर्वे युष्माननुषतेन्ताम्‌ । येतु
मनष्या अस्सिह्टोके वतन्ते ते स्वे मापनुवतेन्ताम्‌ । ये ययं परकीयः पितभिः.

€
>

सहासि्धोके स्थितास्ते यूयं तेषां परकीयपित्रणां वसिष्ठा अतिशयेन
निवासदहेतवो भूयास्त । ये तु पुष्या अखिह्टोक्ष वतन्ते तेषां सर्वेषाम यष्म-
सरसादादतिशयेन निवासदेतुभरूयासम्‌ । इत्येतं मत्रं नपस्कुषेन्पठेत्‌ । यः
पमानेवं नमस्कारमन्रं विद्रानपिचरथं पिण्डदानं करोति स एष समानानां मनत
्याणामतिश्षयेन निवासदेतुभेवति ।

पिण्डपितयङ्ग प्रशसति- |

एष वे मनुष्याणां यज्ञः (८) देवानां वा इतर

यज्ञाः । तेन वा एतपिंतृोके च॑रति, इति।
द्विविधानां पितृणां मध्ये ये मनुष्याः पितरस्तेषामेव पिण्डपितृयङ्गः । ये

तु देवास्तेषां दशेपूणमासादिका इतरे यज्ञाः । तस्मादेतेन पिण्डपितृयज्ञेनैष
पुरुषः पितखोके चरति ।
अथ ^“ प्रजापते न त्वदेतानि ” इति मत्रेण गा्हपलयदेशं प्रत्यागमनं
विधत्ते-
७, @, ६

यः पितृर्य॑ः करोतिं। स ईश्वरः प्रमेतोः।
प्राजापत्ययचां पुनरेति । यज्ञो वे प्रजाप॑तिः।

यनज्ञनव सहं उनरात । न त्रमाक भवत्तः इति ।

यः पपासिपत्रथयक्तं कमे करोति स पितपरियत्वात्सदसा मतै ससमर्था
भवति । तत्परिहाराय प्राजापल्यमत्रेण गाहेपल्यदेश्ं॑पुनरागच्छेत्‌ ! भरजापते-
यत्नसष्रतेन यज्ञरूपत्वाद्यजञेनेव सह पनरागतो भवति । अतो न मरियते ।

एतदव समन्नक पवैनसगमन परश्चसत- |
पितृखोके वा एतदयजमानश्वरति। यसित्रभ्यः .
करोति । स ईश्वर आतिंमातीः । प्रजाप॑ति-
स्वा वैनं तत उत्नैठमरहतीर््याहुः । यस्रानाप्‌-

२२

१७० ` भीमत्सायणाचायविरवितभाष्यसमेतमू्‌-- [प्रथमकाण्डे
1. = ०,

ययचा पुनरैति । परजाप॑तिरेैनं तत उत्न॑यति।

[माति यजमानः
नाऽऽतिमाछति यजमानः ( १०), इति।
इ्य॑शुे परयनते पचन्ते षट्वा ऋतवो वततेऽहंवि स्यानेरींय स्थ यज्ञो
यज॑मानश्चरति यत्पितृभ्यः करोति पञ्च॑ च ॥
इति कृष्णयङ्वेदीयतेत्तिरीयताह्णे मरथमाटके तृतीयाध्याये

द्रामोऽनुवाकः ॥ १० ॥

क, कर

देवार अश्रीपोम॑योदेवा वै यथादशी देवा वरै यद्न्येग्ै्ह्मवादिनो
नाष्टमो न सावित्रं देवस्याहं ताप्य सप्तात्नदोमान्टरषदं तेन्रो इत्र
हत्वा दशं । देवासुरा वाऽऽग्यवेनं तस्प्रानयेययाजी देवस्याहं वानस्याव-
र्वा इन्दियमेवासिन्दटीका दि पितरः पच्चपष्टः ॥
( ल । 0, भ (~ ^~ क थ्‌ ,
९।त ईृप्णयजुवदायतत्तिरीयत्राह्यणे वरधमाषएटक
(~ = ¢ ,
वृतायाशध्यायः ॥ ३॥
पितृभ्यः करोतीति यदस्त्येतेन यजमानः पितृक एव संचरति । अतः
स यजमानो मनुष्यलोके निस्पृहत्वादत् पीडां प्राप्तु परभवति । तमेनं पभरना-
न = 0. .0. (+ =, [३ ४९
त तत जतरुदधतुमहतील्येवमभिज्ञा आहुः । अतः परानापलमत्रेणाऽऽ-
` गच्छन्तं मनापतिखुद्धरति । सोऽप्यातति न परामोति |
अत्र मीर्मासा । चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थपादे चिन्तितम्‌ ।
“क्रत्वङ्ग स्यान्न वा पिण्डपितृयज्ञः करतौ हि सः ।
म (= नः + क ¢. 9
अ्रावास्वाक्ततां मवं तत्कालोक्तेः पुमर्थता" ॥
इदमान्नायते-- ^ अमावास्यायापपराह्ने पिण्डपितुयहेन चरन्ति ” इति
तत्रामावास्यारब्दवाय्ये कर्मणि विधीयमानत्वाद्यं पिण्डपितयज्ञः ऋत्वङ्कमिति
9९ तो [न्‌ + भ
रत्‌ । ममर्‌ । अमावास्याशब्दूस्य कालवाचित्वात्‌ । कणि त्वयं शब्दो लाक्ष
णिकः । न च वाक्येन कत्वङ्गत्वाभावेऽपि प्रकरणेन तद्धपरेदिति वाच्यम्‌ |
तस्यानारभ्यापीतत्वात्‌ । तस्माद्यं पुरुषार्थः |
इति श्रीमत्सायणाचार्थविरचिते माधवीये वेदार्थ्काशच कृप्णयनर्ेदीयतेत्तिरीय-
बाह्मणमापये प्रथमकाण्डे तृतीयप्रपाठके दरामोऽनुवाकः ॥ १० ॥

प्रपा ४अनु ° १] कृष्णयलुर्वेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । -१७
वेदाथेस्य प्रकाशेन तमो हार निवारयन्‌ ।
+ ॐ (~ (¬ ¢ अ, ।
पुमथाथतुरो देयाद्दिधयातीथमदहे्वरः ॥ १॥
इति श्रीमदरीरडुकणसाम्राज्यपुरधर श्रीमत्सायणाचा्यविरविते माधवीये
वेदाथेधकाञे ृष्णयलरवेदीयतैत्तिरीयव्राह्मणभाष्ये प्रथमकाण्डे
तृतीयः भपाठकः समाप्ठः ॥ ३॥
(मूलक्रमेण---अष्ट ° १ अध्या० ३ अनु० १० (२६)

(भाष्यक्रमेण--कां० १ प्रपा ३ अनु १० (२६)

अथ प्रथमकाण्डे चतु्प्रपाठकारम्भः ।
त्र प्रथमोऽनुवाकः ।

यस्य॒ निःश्वसितं वेदा यो वेदभ्योऽखिलं नगत ।
निमे तमहं बन्दे विद्यातीर्थमेश्वरम्‌ ॥ १ ॥
तृतीये वाजपेयो यः स प्राधान्येन वणितः।
पुनराधेयकं पिण्डपितुय्गश्च वणितः ॥ २ ॥
सोमादिव्राद्मणे पूर्वं यन्नोक्तं तचतुर्भके ।
प्रवक्ष्यते ग्रदाघास्मिन्ननुवाके समीरिताः ॥ ३॥
त्ाऽध्दौ ग्रहाणां ग्रहणं विपत्ते
उभये वा एते प्रजापतेरध्यंछज्यन्त । देवाश्रा-
सुराश्च । तात्र व्यजानात्‌ । इमेऽन्य इमेऽन्य
हति । स देवानरचचुनकरोव्‌ । तानभ्य॑पणोत्‌ ।
तान्प्वित्रेणाणुनाव्र । तान्परस्तात्पक्तरंस्य
्यग्रहात्‌ । ते ग्रहां अभवन्‌ । तद्ग्रहाणां
ग्रहम्‌ (१) । देवता वा एता यजमानस्य
ग्रहे गह्यन्ते । यद्ग्रहाः । विदुरैनं देवाः ।
यस्यवं विदुष एते ग्रहा ग्रहयन्तै; इति।

१७२ शरौमत्सायणाचायेविरवितभाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे
देवां असुरा्चेत्येते द्विषिधा अपलयविरेषाः मजापतेः सकराश्चादधिकत्येना-
छज्यन्त । शृष्टानां च तेषामतिवहुरत्वेन संकीर्णत्वादिमेऽन्ये पृथग्भूता देवा
ह्मे चान्ये पृथग्भूता अमरा हाते मरनापातिस्तद्विभागं न ज्ञातवान्‌ । अतो
विभागज्ञानाय देवान्सवानेशूनकरोत्‌। सोमरतावयवरूपाणि ररीराणे देवानां
कृतवान्‌ । तानि खताशरीराणि स्वाचिहत्रेन ध्रत्वा देवा व्याष्त्तत्ेन
प्रजापतिना विज्ञाताः । तां खतादेहानभिपुल दशाप्रेनारूयेण वेस्मखण्डेन
ऋनीषं यथा न संकीर्यते तथा रसं शोधयित्वा पवित्रस्य परस्तादृध्वमवसि-
तस्याधोभागे विविधमिन्धरवायादिदेवार्थ गृहीतवान्‌ । ते च रसा ग्रहा अभ-
पन्‌ । तस्माद षचन्त इति व्युत्पच्या रसानां ग्रहत्वं संपन्नम्‌ । य एते प्रहास्ता
एता देवता भूत्वा ता एव यजमानस्य प्रहे हविर्धानि ग्रन्ते । अत एते ग्रहा
अ्ह्मीतम्या इत्यथः । एवं महिमानं जानतो यस्य यजमानस्य ग्रहा एते गृह्यन्ते
तमेनं यजमानं देवा विदु सम्यगनुष्टितवानित्येवं देवलोके परसिद्ध गच्छती
स्यथः । सौमिकमन्नव्याख्यानरूपे पष्ठकाण्ड एनद्रवाय्वादिग्रहविशेषा एव
पिता न तु प्रहसामान्यम्‌ । इह तु तद्िधीयत रत्ययमनुवाकरस्तत्काण्डशेषः |

्रगरदेणं विधायोपांशग्रदस्य होमं विधत्ते
५ = 1 ® न = ० ॥
एषा व सामस्याऽश्तिः । पदुषाः ञ्चुः । सामन
~ ¢ ` ` (~ (~ भ = भ
5 -स्तपयाणीति खदु वं सोमेन यजते । यदु-
ह क ~ ~ व्‌ 1 ^. _ (~ +.
4।- यु चुहाति। सोमन॑व तदेवारस्तपयति, शति।
` ““ वाचस्पतये पवस्व वाजिन्‌ इत्यनुवाकेन सिद्धो योऽययुपाटग्रह एषैव
` सामस्य समन्ताद्ुतिः। अत्र दि पात्रस्थः सर्वोऽपि सोमो टूयते। न तु ग्रदा-
न्तरवत्कियानप्यवरिष्यते । यजमानोऽपि सोमेन देवास्तप्रान्करोमीत्यमिपरे्
` सामयाग महत्त: । तस्माुपा् ज्हुयात्‌ । तेन संपणसोमेनैव देवांस्तर्पयति |
अयेतरग्रहचेमं विधत्ते |
चत * (~ ॥ ठेव्‌ व्‌ = [च्छ 4
' ११ह।जगहा।त (र्‌) । देवा एव तदेवान्भ॑च्छन्ति, इति |

तेन प्रहहोमेन टताररौरधारिणो देवा एव दिव्यविग्रहधारिण इन्द्रवाय्वा-
वानागच्छन्ति । | =

क,

दिद

१क. वाश्वाघु।

परपा०४अनु०१] कृष्णयचरवेदीयं तेत्तिरीयब्राह्मणम्‌ । . १७६३

उर्पैपात्रस्थाः सोमरसात्मका ये चमसास्तेषां होमं विधायानूर्ध्व चतुरसर-
पात्रस्थिताः सोमरसात्मका ये चमसास्तेषां होमं विधत्ते

यर्चमसाञ्जहोतिं । तेनेवानस्पेण

यजमानः छव्‌ग ख[कमत्तिः इति।

ररव देवानां तुष्टत्वा्यजमानस्य स्वगी्थत्वेनानुरूपशमसदहोमः । अतस्ते-
नैवानुरूपेण यजमानः स्वर्गे रोकं परामोतीति ।
अथ प्रश्चोत्तराभ्यां रसग्रहणाधाररूपाणि पात्राणि विधत्त-

0 ®

किं न्वतदग्रं जसीदियाहः । य्पात्राणीतिं ।
इयं वा एतद्ग्रं जामी । मृन्मयानि वाएता- `
न्यांसन्‌ । तेदेवा न व्यादरत॑मगच्छन्‌ । त
एतानिं दारुमयाणि पार््राण्यपश्यन्‌ ।

तान्यङ्कर्बत ( ३) तेवै ते व्यातं

। 8 (प्‌

मगच्छन्‌ । यदारमर्याणि पार्चाणि भर्वन्ति ।

व्यृत्रतमय तयजमाना गच्छतत; इति।
यङ्नश्चारायां दश्यमानानि पात्राणीति यत्तदेतत्पा्निष्पत्तेः परा फ सु

नाप वस्त्वासीदित्येवं पात्रोपादानभूतवस्तुप्रश्चः। एतानि पात्राणि मृन्पयान्येव
दृष्टानि तस्मात्पानोत्पत्तेः पूर्वं तदुपादानं भूमिरासीदित्युत्तरम्‌ । मनुभ्याथ-
पाकशालायामपि मृन्मयपाजाणां विद्यमानत्वात्तैः `पवरदेवा मनुष्येभ्यो
व्याति न प्राप्न इति पनः प्रञ्षवादिनां वचनम्‌ । ते देवा कचिदवस्थिता-
न्येव दारुमयाणि पात्राणि दृष्ट तानि स्वरार्थं स्वीकृय तेदारमयंमनुष्येभ्यो
स्याति पराप्ता इत्युत्तरवादिनां वचनम्‌ । तस्मादारुमयाणि पात्राणि कते
व्यानि । तैयनमान इतरेभ्यो व्याति प्रामोति ।

ततर देवार्थानि दारुमयाणि पात्राणि यानि सन्ति यानि चान्यद्रव्यसंग्र-

हाथानि मृन्मयानि तदुभयं परशसति-
| 1 ^~ [ ^ .

यानिं दार्मर्याणि पात्राणि भवन्ति । अबु-

नमो

१ग्‌. कित्वे रग. तु।

१७४ . श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्‌ू-- [प्रथमकाण्डे
मेव ॒तेछोकिमभिर्जयति । यानि मून्म-

यानि । इममव तख [क मभजवातः इति ।

अथ प्रन्नत्तराभ्यां स्थाडीं निरूप्य म्रन्पयानां दारूमयार्णां प्रहणदहमयो-
व्यवस्थां विधत्ते-

ब्रह्मवादिनो वदन्ति । काश्तस्रः स्थारीवीा-
यत्याः सामग्रहणीरिति । देवा ` वै एन्निमदु-
हन्‌ ( ¢ ) । तस्या एते स्तना आसन्‌ । इयं
वे षटचिः । तामांदिया जांदियस्थाल्या चतु
प्पद्‌ः पशृरनदुहन्‌ । यद्‌दिर्यस्थारीं मवति।
चतुष्पद्‌ एव तयां पशृन्यजमान इमां दु
तामिन््र॒ उक्थ्यस्थाल्येन्दरियमदुहत्‌ । यदुं
कथ्यस्थाङी भवति । इद्दरियमेव तया
यजमान इमां दुहे । तां विध्व देवा ज्र
यणस्थास्योर्जमदुहन्‌ । यदृग्रयणस्थारी
भवति । उरजमेव तया यर्जमान इमां
दहे । तां मनुष्यं ध्ुवस्थाल्यायुरदुहन्‌ ।
यदृष्ठवस्थारी भव॑ति । ज्ुरेव तया यज॑
मान इमां हे । स्थाल्या ग्रहति । वाय्येन
जहाति । तस्मद्न्येन पत्रेण पशन्दुहन्ति ।
अन्येन प्रतिगृहन्ति । अथो व्याद्रत॑मेव
तचरजमनां गच्छति (८4); इति।

प्रपा०ध्यनु०१] कृषप्णयर्वेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । १७८
ग्रहत्वं महीहोलद्ुर्वतादुहन्ा्रयणस्याङी भव॑ति नवं च ॥

इति कृष्णयजुरवेदीयतेत्तिररायव्राह्यणे प्रथमाष्टके चतुधाध्याये
प्रथमोऽनुवाकः ॥ 3 ॥

वायुः स्वामी येषां दारमयाणां पाचविशेषाणां ते वायव्याः । यथप्येकैकस्य
पा्स्यैकैको देवस्तथाऽपि वायुना वरस्य इतत्वाद्रायच्यशषब्देनेैव तेषां व्यव-
हारः । तथा चैन्द्रवायवग्रव्राह्मणे समाज्नायते--“^ते वायुमञ्चुवननिमं नः स्वद्‌-
येति सोऽत्रवीद्ररं इणे मदेवत्यान्येव वः पात्राण्युच्यन्ता इति तस्मान्नानादेव-
लानि सन्ति वायव्यान्युच्यन्ते'" इति । ते च वायव्याः पाच्रविशेषा;ः सोम-
ग्रहणाथौ रेन्द्रबायवै य्नाति मेत्रावरुणं गरह्वातीलयादिश्रवणात्‌ । तद्रन्ृन्मय-
स्था्योऽपि चतसः सोमग्रहण्य इत्येवमत्र प्रसिद्धि; । ताथ स्थास्यः किंविधा
रति प्रश्नः । तस्योत्तरमुच्यते । पुरा कदाचिद्धामिः पृः शवेतगोरूपाऽभृत्‌ ।
भ्रूचिकारभूता आदित्यस्थाल्युक्थ्यस्थास्याग्रयणस्थाली धुवस्थारीत्येते च-
त्वारः स्थाटीधिशेषास्तस्या गोः स्तना आस्‌ । तांश्च स्तनानादित्यादयो
दुरध्वा प््वादिफारानि भाप्तवन्तः । एवं यजमानोऽपि तानि पराप स्थाटी
चतुष्टयं कुर्यात्‌ । कृत्वा च मृन्मयस्थास्यां तत्तदेवतासंवन्धिन्या तत्तदेवार्थ
सोमरसं गृह्ठीयात्‌ । तं च सोमरसं हयोमकराे दारुमये वायन्यपात्रेऽवनीय
तेन पात्रेण जुहुयात्‌ । यस्मादेष तस्मा्ोकेऽपि दोहपात्रमन्यत्क्षी ्रहण-
पात्रं चान्यत्‌ । अपि चैवं कुर्वाणो यजमान इतरेभ्यो व्याृतत मरामोति ।

इति श्रीमत्सायणाचा्विरनिते माधवीय वेदरर्थप्रकाशे कृष्णयजर्ेदीयतेततिरीयः

ब्राह्मणभाप्ये प्रथमकाण्डे चलुधप्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः ॥ १ ॥

भथ चतुथेप्रपायके द्वितीयोऽनुवाकः ।
भथमेऽनुताके सोमविशेपे ग्रहिधिरक्तः । द्विती याुबाके सौत्रापमणिङ्ञेषा
मच्रा उच्यन्ते । तत्राऽऽश्विनसारस्वतेनद्रगरदपु त्रिष्वपि साधारणं यान्याडुवा-
क्यायुगलम्‌ । तथा च सौत्रामणिब्राह्यणमेवमाश्नातम्‌--" युव सुराममाश्व-
नेति सर्बदेवत्ये याञ्यानुदाक्ये भवतः" इति । तच पुरोनुवाक्यामाह--

टव सुराम॑मधिना । नरुचावापुरे सचां ।
विपिपाना शस्पती । इद्र र्मखावतम्‌, इति ।

|

१७६ श्रीमत्सायणाचायतिरचितभाप्यसमेतम्‌-- [! प्रथमकाण्डे

हेऽश्विनां नमुचावासुरं नमुचनामक्र कस्मिव्रदसुरं सचा संबद्धं सुरामं
सुरया संपादितमिमं पात्रस्य द्रव्यङप वरेपिपाना वरिञ्चपग पिवन्तों ज्ुभ
` स्पती शोभनस्य कमणः पालक युता कमस्वरप्विन्दरमावतं सदपानन पाल-
यतम्‌ ।

पाञ्यामाद-

> 4

पुजमिव पितरवधिनोभा । इन्द्रावते कमणा
द्रमनामिः । यस्सुरामं व्यपिवः साचाभिः ।

८ ॥ ण त हट णु | | ८.
सरस्वती खा मघवन्नभीप्णात्र्‌ ; इति।

हेऽभ्विनौ यवाप्रभो यथा लोके पितरो पत्रं पालयतस्तद्र्यजमानमनेन
कमेणा रक्षतम्‌ । दंसनाशव्दः क्वाची । शचीयब्दः शक्तिवाची । हेः इन्द्र
यद्यस्मात्कारणात्कमेविरेपेण याभिः शक्तिभिः सदह तवं सरया संपादितमिमं `
रसविरषं विशेषेण पीतवांस्तस्माद्र नमानं रक्षति दषः । दे मववनियं सर्‌-
स्वती त्वापमाप्णाद्धिषल्यतु पानेन परितापयल्ित्मरथः |

अथ मन्रद्रयेन सुराया अनुमच्रणम्‌ । तथा च सूत्कारः--“्ुतां दूय
मानां वा यजपानोऽनुपन्रयते' इति ।

तत्र प्रथम मच्रमाद-

जहाव्ययरे हविरस्य ते । सचीवं रतै चमू
ईव सोम॑ः ( १) । वाजसनिं रयिमस्मे सवी

र्म्‌ । प्रशस्त पाह यदस बृहन्तम्‌; इति।

हेऽप्रे ते तवाऽऽस्ये युखेऽद्मावीदं द्रव्यं दनम्‌ । यथा सुचि जुदादौ धृतं
निदितं यथावा चमर्‌ चमसंपु सोमो निहितस्तद्रत्तस्मादस्मे अस्मासु सुवीरं
वाभनक्रमशूर पत्र पदि सपादय । कीदशं वानसनिपन्नदातारं रथि धनवन्तं
मरशषस्तं वि्यादिगुणयुक्तं यसं यशसिनं वृन्ते महान्तं सर्वेकार्यसमर्थम्‌ ।

अथ दटितीय मन्रमाह-
यस्मिन्नश्वास ऋषभास उक्ष्णः । वशामेषा
अवदष्टास आता |

पपार ४अनु°र] कुष्णययुर्दीयं तैचिरीयत्राह्यणम्‌ | १७७
भँ । हदा मतिं जनय चारुमय्रये, इति

सिन्नप्माचश्वादय आहूता अश्वासः | अश्वपेधयागे अश्वा हुताः । रन्द्र
मृषभमित्यादिषु तरिहितेषु कमसु ऋषभा हुताः । देन्दरमुक्नाणमियादिषृक्षाणो
हुताः । सेचनसमथां उक्षाणः । पुंगव्रगात्रा ऋषभाः । मेत्रावरणीं वशामालमे-
तेत्यादिषु विहितेषु वज्ञा हुताः । सारस्वतं मेपमिलादिषु मेषा हुताः । ते च

ैऽत्रस्रणएासो यजमानेन समिताः । तादृश्ञायाम्रये हूदारऽन्तःकरणेन चारे
मषिं कर्मीनुषएरानविषयस्वेन समीचीना बुद्धि जनयादं संणादयामि । कीटा
याश्ये कीलाख्येऽननरसपायिने । सोमयागस्थितानि पृष्ठानि यस्यासौ सोम-

ृष्स्तस्मै वेधसे विधात्रे ।
नाना हि वीं दैवहितः सदो मित्तम्‌ । मा
सर्सक्षाधां परमे व्योमन्‌ । सुग खमि
श्ुप्मिणी सोम॑ एषः । मा मा हिसीः खां
योनिमाविशन्‌ (२) यद्र चष्ट रसिन॑ः
स॒तस्य॑ । यदिन्द्र अपिंबच्छचींभिः। अहं तद॑स्य
मनसा शिवेन । सोमर राजानमिह भंक्षयामि।

करपः--“्राष्यणं परिक्रीणीयादरच्छेपणस्य पातारं नाना दि बां देव-
हित५ सदो पित मा सश्खक्नाथां परमे व्योमन्पृुरा तमसि शुष्िणी सोप
एपमामादहिध्मीः स्त्रां योनिमातिशरन्यदरत्र शिष्ठ रसिनः सतस्य यदिन्द्रो
अपिबच्छचीभिरहं तदस्य मनसा शितेन सोम राजानमिह भक्षयामीति
वा स्वयं पित्रेत्‌"' इति । अत्र सुरोच्छेषस्य ब्रह्माणं पातारं फिचिन्पूटयद्‌ानेन
परिक्रीणीयात्‌ । नाना हि बामितिपेत्रेण यदत्रेतिमत्रेण वा स्वयं पिविदि
त्यर्थः । हे सोमग्रदसुरग्रहौ बां युत्रयोः सदो नित्रासरस्थानं नाना मितं पृय-
गेव संपादितम्‌ । अतः परमे व्योमन्म्रकृ्ट आकारे भक्षणस्याने मा संसृत्ारया
सृष्टौ मा भूताम्‌ । हे पात्रस्थद्रव्य त्वं शुष्मिणी बलवती सुराऽसि ।
सिद्धविभषस्तवं जि स्रक्रीयस्थानपुद्रररूपमाविश्च-

न्मामिह मा सीः! अन्न पाते रसिनो रमबतः सुतस्पाभिषुतस्य याच्छ्-
2.

` १७८ श्ीमत्सायणाचायविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

मस्ति यशचेनद्रः दाचीभिः स्वदक्तिभिः सहापिवत्तत्रास्य पा्रस्थदरव्यस्यैकदेशं
सोमं राजानम शिवेन भक्तियुक्तेन मनसेह फमणि भक्षयामि )

हे सुती अशृणवं पितृणाम्‌ । अहं देवार्ना-
युत मतथीनाम्‌ । ताभ्यामिदं विशं शुव॑नः

मति । जन्त पमं च दम्‌ ।

करपः--““ द्वे सुती अशृणवं पितृणामहं देवानामुत मलयीनां । ताभ्या-
मिदं विश्वं भुवन५ समेलयन्तरा पूत्रेमपरं च केतुमिति वा षरमीकवपायामवन-
येत्‌ "' इति । पितृणामस्पत्प्पुरुपाणां दे दूती भगृणवं दौ मार्गारिति
शास्नमूखेणाहं भ्तवरानस्मि । तयोमध्ये देवानामेको मार्गो येन गत्वा
बह्मरोके देवा भूत्वा न पुनरावतेन्ते । उतापि च मर्त्या येन गत्वा स्वर्गमन-
मय पुनरावतेन्ते ताभ्यामुभाभ्यां मार्गाभ्यामिदं विश्वं भवनं शाष्वार्ानिष्ठान-
परं सवेप्राणिजातं समेति सम्यग्गच्छति । पूर्व केन चिदं पृथिवीमपरं केतुं दिवं
चान्तरा दाषापृथिष्योमेध्ये दरे सुती वर्षते इयर्थः ।
यस्ते देव वरण गायत्रच॑न्दाः
पाशः ते त॑ एतेनावयजे, एति ।
करपः--““यस्ते देव षरुण गायग्रछटन्दाः पाजस्तं त एतनावयने स्वाहेत्या-
शविनपात्रमवभृये मविध्यन्तिः एति ! हे वरुणदेवते तनीयः पाश्चो मायञ्या-
ख्येण च्छन्दसा युक्तो यो विच्यते तें पाषमेतेन पात्रेण विनाक्षयामि (५ |
करपः--“एतनेव भिष्ष्छन्दा एति सारस्वतस्य नगनीछन्दा इद्ैनद्रस्य'
इति । एतेन यस्ते देवति मघ्रेण त्रषष्डन्दा इतिषिश्चषयुक्तन सारस्तस्य पात्रं
परविष्यन्ति । पममृतर त्रापि । पाटस्तु--

५५ म र्‌ | ण [क १ 1. शं र. | तं ~ तं ,
पस्त दव वरण ्रषटप्डन्दाः पाशचः।तत
एतेनार्वयने । यस्त॑देव वरुण जगैती

= 1 १५५,

छन्दाः पाञ्चः। ते त॑ एतेनावयजे, शति ।
ध ` समप्ताः सौत्रामणिज्ेषा मत्रा; । अथ सोमशेषः कशचिद्विधिः। यड्‌

्रपा०४जनु°र] छृष्णय्ुदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । १७९

रेण-- राज्ञो राजमग्यस्य वाऽनूबन्ध्यायाः पङ्पुतेडाशमष्टौ देषसुषा५ हवी५-
ष्यनु निर्वपति "' इति । तदिदं धिषचे-

सोमो वा एतस्य राज्यमार्त्ते । यो राजा
सन्राज्यो वा सोमेन यजते । दवसुवमितानिं
हवीरपिं भवन्ति । एतावन्तो वै देवान:

सवाः । त एवास्मे मवान्प्र॑च्छनि । त एनं
पनः सुवन्ते राज्याय । देवघर राज। भवति, एति ।
सोम॑ माविरान्यने राज्यायेकं च ॥ ।
इति कूष्णयजुरवेदीयतैत्तिरीयब्राह्मणे प्रथमाष्टके चतुध।ध्याये
द्वितीयोऽनुवाकः ॥ २॥
यः पूर्व राजा राजल्रयोग्यो वा भत्वा सोमेन यजत एतस्य राज्यं सोम-
देव एव गृहणाति । अतस्तन्निव्रारणाय इविनिवोपः । सुबन्ते प्रेरयन्ति राभ्या-
यमिति सवो देवाश्च ते सुवश्च देवसुबोऽगन्यादयस्तत्संबन्धीनि इीण्यप्रये ग्रह
पतये पुरोडाकम्टाकपारमित्यनृवाफोक्तानि यावन्त पेष्वयविशेषास्तसिमि्ननु-
बके श्रयन्ते--“(अभ्मिरेतैनं गृपर्ताना+ सुवते सोमो वनस्पतीनाम्‌ ` इया
दिना। एतावन्त एष शहपतित्वाद्योऽयेक्षिता देवानां संबन्धिन देश्वयेविशनेषाः
सतस्तेविधिस्युष्टास्त एवागन्यादयो देवा अस्मे यजमानाय तान्छंहपतितवा-
येश्वयविशेषान्भयस्छन्तीति ते देवा एनं यजमानं पनरपि राज्याय प्रेरयन्ति ।
असावपि देवरः पेरितो राजा मवति। अत्र विनियोगसप्रहः
“धुवं सुरामं याज्यानुवाक्ये सौञ्रामणो गते ॥

अहाव्यसिमिभ्निति दाभ्यं तत्र हेपानुमच्रणम्‌ ॥ १ ॥

नानेति वा यदभरेति षा मन्राद्धक्षयेद्धविः ॥

द्रे सतीति ॥ च वरमीकवरपायां षा किपेद्धि तत्‌ ॥ २ ॥

यस्ते देवाधिनादीनि विध्यन्द्यवश्रये तरिभिः ॥

अनुबाके द्वितीयेऽस्मिन्दश्ष मत्रा उदाहृताः ॥ ३ ॥

इति श्रीमत्सायणाचार्सैविरचिते माधवीये वेद्राैप्रकाष्े कुष्णयनुर्ैदरीयतेत्तिरीय-

नाह्मणमाप्ये प्रथमकाण्डे चतुरथ्पाठके द्वितीयोऽनुवाकः ॥ २ ॥

१८० भीमत्सायणाचायेविरचितमाष्यसमेतम्‌-- [ !मथमकण्डे- |
भथ चतुथे्रपाठके तृतीयोऽनुवाकः ।
द्वितीये सोत्रामाणिमश्ना उक्ताः| वृतीयचतुधयोरग्निदोजतिपयं मायथित्त
मुच्यते । तत्राप्यस्मिन्ननुवाके दोहषिषयं भायक्ित्तम्‌ । तत्र कंचिन्मश्रं पठति-
1 ~ ॥ (~ ^ ^ ग न प 1 ॥ वृ र नू |
उ दस्थाहव्यादतिवश्वरूपा । आद्धुयन्नर्पताववाह्र `
इन्द्राय कृण्वती भागम्‌ । मिचाय वरुणाय च, इति।
ययमामहातरहावद्‌।हनाथा धनुः सयं देवी देवतारूपोदस्थादुत्तिष्ठतु ।
कादरी दे व्यदितिभ्रमिरूपा विश्वरूपी कृष्णश्चुञ्ादिनानारूपयक्ता सेयं यङ्घ-
पतावायुः सपादयतु । कं कुवती । इन्द्रमित्रावरुणेभ्यो हविं संपा
` हयन्ता ।
तमेतं मत्रं विनियुङ्के-
इयं वा अग्निहोत्री । इयं वा एतस्य निषी-
दति । यस्थाग्महीत्री निषीदति । तामुल्थांप-

दिव
| [त @~ +

पत्र । उदेस्थादेन्यदितिरिति। इयं वे देव्य-
दत: (9) इमामवास्मा उत्थापयति, इति

परस्वा बरहानदवदाहनाय अषत्तस्याप्रिहोतरी भेनुरुपतिशति ! एतस्य परुष
स्या्रहान। भूामरूपाते कृता भरमिदेवतेव दोहं मतिवघन्ती निषीदति। तस्मा-
< स्था।दतमन्रण तामूत्यापयेत्‌ । मन्नगतस्यादितिशब्दस्य भ्रमित्राचित्वाद्धूमि-
मेवात्थापयति ।

मनस्य द्ितीयपादतात्परये द्शयति--
जायुयन्नपतावधादियाह ।

जाररवास्म्‌ न्दधाति, शति
उत्तराधस्य यथाथतां दशयति-

श्द्रय ङृण्वती भागं मित्राय वृं
गाव चत्याह । यथा यजङ्रवेतत, इति ।

प्पा०४मनु ०६] दृष्णयलुर्वदीयं दैत्तिरीयत्राह्मणम्‌। १८१
प्रायथित्तान्तरं विधत्ते--
अव्॑वि वा एषैतस्य पाप्मान प्रतिख्याय निषी-
दति । यस्यच्िरोञ्युपषष्टा निषीदति । तां
दुग्ध्वा व्राह्मणं दद्यात्‌ । यस्यात्र नाघात्‌ ।

(कि

अवतिंमेवास्मिन्पाप्मानं प्रतिमुञ्चति (२); इति ।
वक्मि्वैनं जीवनोपायः । अव्र्िदारिद्यम्‌ । यस्यानुषएठातुरदोहनार्थं वत्सन
संसा पेनरूपविश्षति । एतस्यार्वाति दारिशखिदेतु पाप्पानमेषा धनुः प्रतिख्याय
स्त्र परख्याप्योपविशति । अतस्तां घनुं दग्ध्वा पश्चाह्ूाह्यमणाय दच्ात्‌। २।ह
शराय यस्य ब्राह्मणस्यान्नमित उध्यं यजमानो नाव्रात्तादशाय । तेन दानेन
स्वकीयं दारिश्यहैतुं पाप्मानमस्मिन्ब्राह्मणे कव चादि वतमतिगुश्चति ।

दोहनपूमैकं दानं मकंसति-
दुग्ध्वा ददाति । न ह्यच्श दाक्षणा दयत? इति।
यस्मालमतिग्रहीत्रा पुरुषेणादृष्ठा दक्षिणा दानयोग्या न भवति तस्मादु दुर्वा
प्रं तस्म मददये त्वमेवे दुग्ध्वा भदक्षपत्येवं दयात्‌ ।
अथ परायधित्तान्तरं विधातु मस्तति-
एथिवीं वा एतस्य पयः प्रविशति ।
यस्य ग्ेहोत्र दुद्यम। नर स्कन्दति, इति ।
यस्य यजमानस्याभिहोत्रार्थं हनिर्दोहनकारे स्वरपमपि पर्तति । एतस्य
छृतस्तमपि पृथ्वीमेव पमत्रिशति ।
एतटपायथित्तरूपं मन्रपाठं विधत्ते--

यदय दुग्धं प्थिवीमरसक्त । यदोषीर्‌-
प्यस॑रद्यदापंः । पयो ग्रहेषु पयो बा

स॑ । पयो वत्सेषु पयों अस्तु तन्मया-
[ह । पय॑ एवाऽऽसन्यरहेषु पञ्च धत्ते, इति \

१८२ भरीमत्सायणाचायेविरावितभाष्यसमेतम्‌-- [! प्रथमकाण्ड

अद्यास्मिन्दिने दुग्धं पृथिवीमसक्त पृथिग्यां दतितं यच्च बिन्दुरूपेणौष-
धीरपो वा माविश्त्तत्पयो मदीयेषु शदेष्ववस्थितमस्तु । तथा तत्पयो मदी-
यासु गोषु स्थितमस्तु । तथा तत्पयो मदीयवत्सेषु स्थितमस्तु । तथा तस्यो `
मयि स्थितमस्तु । तमेतं मच्रं पठेत्‌ । तेन स्कभ्भं पय भातमनि शरेषु पुषु ष
स्थापितं भषति ।
एतदभिमनच्रणानन्वरमुदकस्पर्षं विधत्ते-
अप उपंजति ( ३) । अद्धिरवैनदापोति, इति ।

स्वेनोपर्ष्टाभिरदधिरेव स्क्नमेतत्पयः पनः प्रामोति।
प्रायधित्तान्तरं विधत्त--
क ९ ॥ £
यो वे यज्ञस्याऽतनान।तः सभ्लति। उमे वैते
तद्यतः । आति खदु वा एतदमिहोम्‌ ।
यद्द्यमान्‌र स्कन्दति । यदृमिदु्यात्‌ । आर्तैना-
नति यत्नस्य सखेव । तदेव याषछ्वीदक्‌ चं
होतव्यम्‌ । अथान्यां दुग्ध्वा एुनंहोतव्य॑म्‌ ।
अन॑तिनेवाऽऽतै यन्नस्य निष्करोति (¢), इति।
यज्गस्य संबन्धि हविदविषिधम्‌ । आर्तमनार्प चेति । दष्चमानस्य स्कन्दने
सति तदाते भवति । इतःपरं धोक्ष्यमाणमनार्पे भवति । तथा सति स्कन्दना-
द्वं तदेव पातरस्थमभिठक्ष्य यदि पुनदुदयात्तदानीमारवस्योपर्यनार्तस्य स्थाप-
नाडुभयमपि पयः संसूनेत्‌ । तत्संसर्गे च द्विती यमप्या्तमेव भवेत्‌ । तस्मादा-
तस्योपरि दोहने न कुर्यात्‌ । पितु तदेवाऽऽ यादं तार पयोपममपर्याप्त षा
हतन्यम्‌ । तावता निल्यादुष्ठानसिद्धिः। अथाऽऽपपरिहाराथैमन्यां दुर्वा
पनहतन्यं तेन पुनहोमेनेव यङ्गस्य यतपूरषमा्प तत्समादधाति ।
मायधित्तान्तरं विधत्ते--
यथुदढतस्य स्कन्देत्‌ । यत्ततो दता एनैर-
यात्‌ । यज्नं विच्छिन्यात्‌ । यत्र स्कन्देत्‌ ।

तनिषच पनंगरहीयात्‌ । यत्रैव स्कन्द॑ति

परपा०४्जनु ०३] ष्णयदुर्वेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । १८३
तत॑ एवैनप्पुनग्रह्णाति । तदेव याद्क्रीटकचं
होतव्यम्‌ । अथार्न्या दुर्वा पन॑र्होतव्य॑म्‌ |
जनीर्तेनैवाऽऽतं' यज्ञस्य निष्करोति(4), इति ।

दोहनातध्वमूवदुतस्पाऽऽहषनी्यं मत्युसीतस्य लवो यदि भ्रमौ पतेया
नीमहुत्वा यादि ततो देश्ातपुनरागस्छत्तदानीं यज्ञो विच्छिद्येत । अतस्तस्प-
रिहाराय यस्मिन्दगे स्कन्न तस्मिन्नेव देश स्वयमूपमिदय सत्पतितं पुनः पत्र
गरहीयात्‌ । तथा सति ्यास्मक्षव्र दशे स्कन्नं तस्मिन्देशे पुनगरदीतत्वात्तेन दुग्धा
न्तरं न भवेत्‌ । तदत्र पुनगृरहीतेन सहितं पात्रस्थं निलयार्थं हृत्वा मायभिषा
थमम्यां बुग्वा जृषुयात्‌

पनरपि मायश्ित्तान्तरं विभत्ते--
विवा एतस्य यन्नश्छियते। यस्यायिररेऽधि-
श्रिते श्वान्तरा धार्वति। रुद्रः खु वा एषः ।
थिः। यद्राम॑न्वयावर्तयेत्‌ । श्राय पञ्चुनपिं
द्भ्यात्‌ । अपशुर्यजमानः स्यात्‌ । यदपोंऽन्व-

दध्यात्‌ । गाहपत्याद्भस्माऽऽदायं । इदं विष्णु

करम्‌ इतिं वेप्णव्यचाऽऽहवनीयाद्ष्व९सय्‌-
द्रवत्‌ । यत्नो वे विष्णः] यज्नेनव यन्न संत-
ति। भस्मनाप । द्मपिं वपति शान्त्य (६), इति ।
म्यदितिर्मुश्चति समति करोति करोत्याम्यामपिं दध्यात्पश्च च ॥

कूष्णयजर्वेद्रीयतैततिरीयत्राह्यणे प्रथमाष्टके चतुथोध्याये

॥ गापः हेपत्येऽधिभिते सत्याहबनीय-

१८४ भीमत्सायणावायषिरचितमाष्यसमेतम्‌- [प्रथमकाण्डे

गादैपत्ययोमध्ये यदि श्वा धवरेत्तदानीमेतस्य यज्ञो विच्छेत । अतस्तत्प-
रिहाराय यदि तेन शुनो मार्गेण गामतिनीय एनरावतयत्‌। तदानीम
रत्वेन रुद्ररपत्वात्तस्म रुद्राय पटन्समपयत्‌ । ततो यजमानः परुरहितः
स्यात्‌ | यदितु शुनः षदे नङमनुक्रमेणातिहयेन ध नि -श्वत्तद्‌नीमगरेरनाचय-
भूता आपः संपन्नाः । ताहशमनायं वस्तु दाभ्यामस्निभ्यां समपयेत्ततो गो.
यनयुद्‌कस्य निषेचनं च न कुयात्‌ । कतु गाहपल्यात्किचिद्धस्माऽऽदाय
५४ इदं विष्णुः *” इति म्रेणाऽऽहवनी परथन्त भस्म भसारयैस्तस्योपरि स्वयं
गच्छेत्‌ । ततो यज्ञस्य विष्णुःवादविष्णरूपेणेव यज्ञेन वतेमानं यङ्ग सततं
करोति । तेन भस्मना शुनः पद्माच्छदरयत्‌ । तच दोषस्य शान्त्यै भवति।
अत्र विनियागसंग्रहः-

उद्स्थादिदयग्रिहोजीपत्थापयति दोहने ॥

यद्य दुग्धमरत्येतत्स्कन्क्षीराभिमव्रणे ॥ १॥

ष्दं विष्णुधान्तराये ध्वंसयेद्धस्म वहिगम्‌ ॥
अनुवाके दृतीयेऽस्मिन्मत्रास्नय उदीरिताः ॥ २ ॥

क ^ 4 ® क

इति श्रीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये वेदारथ्रकार कष्णयनुर्वेदीयतैत्तिरीय-
नाह्णमाष्ये प्रथमकाण्डे चतु्पपाठके तृतीयोऽनुवाकः ॥ ५१

सथ चतुर्थे चतुर्थोऽनुवाकः ।
, दतीये दोहविषयं . मायरित्तयुक्तम्‌ । चतुर्थे बहिविषयं भायतरित्तपुच्ते ।
तनक माय्चित्त विधत्ते- |
निवा एतस्याऽऽहषनीयो गप काम-
यते । नि गाहैप्य आहवनीय॑म्‌ । यस्याथि-
मदत सूर्योऽभिनिभ्रोच॑ति । दर्भेण हिरण्यं
वध्यं पुरस्त।दरेव्‌ । जथायिम्‌ । जामि

ॐ ॐ

हानम्‌ । यद्धिरण्यं परस्तादध॑ति । व्योति
र्त्वम्‌ । व्यापिनं पर्यददरति । यदपरं `

पपा०४्नु ०४] कृष्णयज्रवेदीयं तैत्तिरीयब्राह्मणम्‌ । ` १८६

पूवः हरयथांमिहोघ्रम्‌ (१)।

क क | ० ऋ, $ 1 ~ `

१ अधयन प्रणयात, इति।
यस्य पुरुषस्यानुद्धतमथिगुपरक्ष्य सूर्योऽस्तमेति सायकाटीनाभिहोतार्था-
दाहवनीयं म्रलयभिपरणयनात्ागेव यद्स्तमियात्तदानीमेतस्य परुषस्याऽऽहव-
नीयां गादहपदय न्यकतु कामयते । गाहपलयश्वेनं न्यक्वापयते । ततोऽभिद्रयमपि
फरपरद्‌ं न भवति । ततोऽस्तमयादूध्वेमभरिं प्रणयन्पुरुषः केनचिदर्भेण हिरण्यं
प्रकषण वद्ध्वा तत्पुरस्तान्येत्‌ । तस्य पृष्टतोऽभचि नयेत्‌ । तस्यापि पृष्तोऽ-
धिद्दोत्रहविनयत्‌ । तत्र दिरण्यनयनेन ज्योतीरूपं हिरण्यं पुरतः पश्यन्पृष्टतोऽ-

म्रद्धारादस्तमयदाषं न प्राम्माति । पुरतो ऽग पश्ाद्धविनेयनं तदीयेन भाग-
धेयेन युक्तमेवाभे भरणयति ।

. अस्मि्घद्धरणे कंचिद्विशेषं विधत्ते-
प्राह्ण जाष्य उद्धरत्‌ । ब्राह्मणां वे सवा
दवताः । सवाभिरवन दवताभरुदड राते, इति ।

वकांयानरषौन्यां वेत्ति स आपषेयः प्रवराभिज्न इयथः । तादशो बाह्यणो
द्र्भण प्रबद्धस्य हिरण्यस्य पृषतो बहिमुद्धरेत्‌ । अत एव सूत्रकारणोक्तम्‌-
अन्वङ्ढार्पया ब्राह्यणा बहूुविदग्निमुद्धरेत्‌ ' इति । ““ यावततीरवे देवतास्ताः
सवां षेद विदि ब्राह्मणे वसन्ति ˆ` इतिं श्रुलन्तरात्सवदेवताकतेक मिद युद्धरणं
भवति ।

अत्रेवापरं विशेषं विधत्त-
[यहत्रम्पप्ताब्यातामतारस्ात |

तरतमव हतमनु [त्रवतः इति।

आर्षेयस्य बाद्यणस्य पृष्टतोऽपिदोत्रहविनींस्वा तदधस्तादुपसाद्य श्वासं
निरुध्य ग्छानिपर्मन्तमवतिष्टेत । एवं सति सृयांस्तमयेन विनादितं व्रतम
स्वयमपि मरणोपचारं नाटयति । छोकेऽपि दि भियमाणं ल्िग्धमनुम्रियन्ते ।
पुनरपि विशेषान्तरं विधत्ते--
1 ®
अन्तं वा एष आस्नो गच्छति । यस्ताम्यति ।

२४

१८३ भ्रीमत्स्ायणाचायविरचितमाप्यसमेतम्‌-- [१थमकाण्डे-

अन्तमेष यज्ञस्य गच्छति । यस्याभिमन-

दूतः घुयाऽभिनिग्रो्चति (२) समन्यं
जुहोति । जन्तैनेवान्तं यज्ञस्य निष्करोति, इति

यां ग्छान मामरातिः एष बिनादामितर प्रामोति । यस्य चाग््युद्ध
रणात्पुरा सूयाऽस्तमेति । एष यज्ञस्य चिनाष्षं भामोति । अता दोपद्रय
निषृ्य्थं पुनः शासं कृत्वा जुहुयात्‌ । तथा सति खकीयेन विनाशेन सह
यज्ञस्य विनाशं समादधाति ।

पुनरप्यपरं विशेषं विधत्ते-
वरणो वा एतस्यं यन्न गरहाति। यस्याचिमन-
छतर स्यऽभिनिम्रोच॑ति । वारुणं चरं
निवपेत्‌ । तेनैव यज्ञं निष्क्रीणीते, इति।
` बरणेनापहृतो यङ्गधरुणा मूल्येन पुनः क्रीतो भवति । दिरण्यवन्धनमा-
रभ्य चरुपयन्तमेकमिदं मायभित्ू ।
अस्तमयनिमित्तं भायचित्तमभिधायोदयनिमित्तं परायश्चित्तं विधत्त

निवा एतस्याऽऽहवनीयो गार्हपत्यं काम-
यते । नि गाहपय आहवनीर्थम्‌ । यस्याथि-
मरुदरृतः सूयाभ्यदेतिं । चतशरहीतमाञ्यें

णि द |

पुरस्तादरेव (२३ )। अथा्िम्‌ । अर्थाधि-
होम्‌ । यदाज्यं परस्तादरति । एतहा अग्रे

9, चन, भ,

पियं घामं। यदाज्यम्‌ । प्रियेणवेनं धाभ्रा
समधयातं । यदा पवं< हरत्यथांयिहोतम्‌।

मगषेयेनकेनं प्र्णयति । ब्राह्मणं अर्षिय

॥ ॥

भपा४जनु °8। = दकृष्णयञ्दीये ैततिरीयब्राह्मणम्‌ । = १८७
उन । ब्रह्मणो वै सवौ देवताः
( £ ) । सवाभिरेवेनं देवताभिररति, इति ।
पूवेव्ाख्येयम्‌ । |
अन्न पवेस्मादधिकं कंचिद्विरोषं विधत्ते-
पराची वा पएतस्मे व्युच्छन्ती व्युच्छति ।
यस्यामिमनदत सूर्यो ्ुदेति । उषाः
केतुना जुषताम्‌ । यन्नं देवेभिरिन्वितम्‌ ।
देवेभ्यो मधुमत्तमः स्वाहेति प्रयञ्खिि्ाऽऽज्यैन
युहयाठ्‌ । प्रतीच मेवास्मे विवासयति, इति।
यस्य पुरुषस्याग्न्युद्धरणात्पाक्सूरयोदयो भवेदेतस्मै पुरषायोषःकारुदेवता
व्युच्छन्ती मभातं कुवती प्राची वै पुनरात्तिरदितेव व्युच्छति मभातं
करोति । एकस्मन्दिनि मभातं छृत्वा विनश्यति दिनान्तरेष भमातं कर्तु न
तिष्टतीत्यथः । एतदहोपपरिहाराय प्रलयद्छख उपविश्य « उषाः इत्यादि-
मघ्रमुचायाऽऽज्येन जुहुयात्‌ । ततोऽस्मै यजमानार्थे अतीचीं पुनरातचियुक्ता
स्वाक्तं कृत्वा विवासयति । दैनंदिनं परभातं सैभावयति | मत्रस्यायमर्धः--
इयम॒षःकाटदेवता केतुना दिवसचिहभतेनाऽऽदिस्येन सह देवेभिरिन्वितम-
्रदेवैः मीतिपूर्वकं स्वीडृतमिमं यनं जपताम्‌ । द्‌ वेभ्योऽलन्तमाधु्यपितमाष्यं
स्वादुतममस्त्विति । |
होमानन्तरकर्ैव्यं विधत्ते |
जयिहो्ुपसाद्यातमितोरासीत । व्रतमेव
हतमनुभ्रियते । अन्तं वा एष आलसमनों
गच्छति (५) । यस्ताम्यति । अन्त॑मेष यज्ञस्य
गच्छति । यस्याभिमरदधृतः सूर्योऽभ्यंदेति।
पुनः समन्य जुहोति । अन्तैनेवान्तं यज्ञस्य

१८८ श्रीमत्सायणाचायंविरचेतभाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे
निष्करोति । मित्रो वा एतस्यं यज्ञं ग्रहति ।
यस्याभनिमरुदरत सूय्‌ऽभ्भुदेति । मेतं चरं
निवैप व यज्ञं निष्क्रीणीते, इति।

(1

निषे । तेनं

, पूवत्स्व व्याख्येयम्‌ । आञ्योद्धरणमारभ्य मे्चरपयन्तमेकं प्राय-
चित्तम्‌ ।
अथागन्युद्राननिपित्तं प्रायध्ित्त विधत्त-

यस्य|ऽऽहवनीयेऽदाति गाहैपस्य उद्यत्‌
(६) । यदाहिवनीयमनुदाप्य गाहेपदयं
मन्ध । विच्िन्दातर भ्रातरग्यमस्मे जनयेत्‌ ।
यद यज्ञस्य वास्तव्यं क्रियते । तदनु स्रीऽच-
रति । यसूष॑मन्ववस्येत । वास्तन्य॑मभिमुप।-
सीत । रदरोऽस्य पशन्वाठकः स्यात्‌ । आदव-
नीय॑मुद्राप्यं । गाहैपरयं मन्थेत्‌ (७); इति ।

यस्य पुरुषस्याऽऽहवनीयाभ्रौ विद्यमाने सति गाहपलयाभिनेश्येत्तदानीमयं
पुरुषस्तं विद्यमानमाहबनीयमविनारय यदि गाहपलार्थं मन्थनं इुर्यांत्तदानी-
माहवनीयजनकस्य गादैपलयस्याभावायज्ञो बिच्छिदेत । पूर्वो द्याहवनीयन- `
नको गारदपत्यो विनष्टः । इत ऊर्ध्वं मन्थनीयस्तु नेतस्याऽऽदवनी यस्य जनकः।
किंच तन्मन्थनेन यजमानस्य रातृन्यमुत्पादयेत्‌। मन्थनीयस्य पूर्राहवनीयवि-
रोधित्वात्‌ । एवं तहि शा्चीयो गादहैपदयाहवनीयौ मा भृताम्‌ । खोकिकमेवा-
यिहाजं क्रियतामिति चेत्‌ । तदप्यनुपपन्नम्‌ । यज्ञस्य सेबन्धि यदङ्गं बास्तम्यं
किक क्रियते । वास्तवे ठोकव्यवहारे भवं वास्तव्यम्‌ । तदधो किक-
मङ्गमतु द्रः कूरो देषो यद्ञश्ाटायां परविशति । एवं सति यदि पर्व विच्मा-
नमाहवनीयमनु कमे समापयेत्तदानीं छोकिकमेवा मिमुपासितवान्भवति । ततो `

शरोऽस्य पशरन्विनाशयेत्‌ । तस्माूवैसिद्धमाहवनीयं विनाशय पशराद्ापल्या-
1

प्रपा०्जनु०्] कृष्णयलुर्दीयं तेचतिरीयव्राद्मणम्‌ । १८९
तत्र मन्थनमन्रं विधत्ते--
इतः प्रथमं ज॑ज्ञे जगनिः.। खादयोनेरधिं जात-
वेदाः । स मायानया बषटमा जग्त्या ।
देवेभ्यां ह्यं वंह प्रजाननिति । छन्द
भिरेषैनर स्वादोनेः प्रजनयति? इति।
जातवेदा उत्पन्नसवेजगदभिजञोऽप्निः स्वायोनेः स्वीयात्कारणादितोऽरणेः
प्रथमपत्पन्नः । स च गायत्यादिच्छन्दख्लयेण सहकारिणा देवान्हविश्च प्रकर्षण
जानन्नस्मदीयं हय्यं देवेभ्यो वहत्वियनेन मत्रेण मन्थनं कुयात्‌ । तथा सति

गायत्यादिच्छन्दोभिरेवासुग्रदीतः स्वकयात्कारणादुत्पादितो भवति ।
यथोक्तं मन्थन विधिपनूद्यानुमन्रणं विधत्ते-

गाहैपस्यं मन्थति । गहंपत्यं वा अन्वा्हि-
तायः पश्चव उप॑तिष्न्ते । स यदुदायति।
तद्न परशवोऽपक्रामन्ति । इषे रस्यं रमस्व
(८ ) । सहपे दयु्नाय । ऊर्जं पत्यायस्याह ।
पशवां वं रायः । पशनवास्म रमयातः इति।

मन्थनेन निष्पन्नो यो गार्हपलयस्तदनु पदाबोऽस्य सेप्यन्ते । तदुद्रासने वु `
पशवो नश्यन्ति । अतस्तदद्रासनं वारयितुमिष इत्यादेपत्रंणािमन्नयत्‌ ।
मच्रस्य चायमथेः- हेऽग्र इषेऽननाथं रथ्ये धनाथ सहस बरखाथं दश्लाय यचा
थमे क्षीरादिरसा्ं पलयाय सखामि्वा्थं च रमस्व त्वमत्र कडा कुर ।
असिमिन्मत्रे घनवाचिना रयिश्ब्देन पश्ूनामप्याभमतत्वात्पशून स्म संपादयति ।

क अ. श अ

अथ मरन्रेण समन्थनवाषमामप्रय तस्य भागपनद्य व्याचष्ट
सारस्वतो वोस्सौ समिन्यातामि-

याह । ऋक्सामे वे सारस्वतावसा । `
ऋक्सामाम्यमिवेनर समिन्धे › इति।

१९० भरीमत्सायणाचायेविरचितमाप्यसमेतम्‌-- [एमथमकाण्डे

` देऽप्र उत्सावत्युत्सकौ सारस्वतौ सरस्वतिसंवन्धिनाग्ेदसामवेदौ लं
समिन्धातां सम्यग्दीपयताम्‌ ।

भागान्तरपुदाहूलयय व्याचष्े-
सम्राड विराडमीरयाह । रथन्तरं वै समराट्‌।

कमते तिकि विनननकर

बृहदिशट (९ ) ताभ्यामिवैनः समिन्धे, इति।

सम्यग्राजते इति सम्राट्‌ । विविधं राजत इति विराट्‌ । हेऽ सामयद्प-
स्त्वमसि ।

अय निमित्तान्तरछ़तं मरायधित्तं विधत्ते-
वजो वे चक्रम्‌ । वजन वा एतस्यं यज्ं च्छि
नत्ति । यस्यानों वा रथों वाऽन्तराग्नी याति ।
जाहवनी्यमुदाप्यं । गाहैपयादुदरेत्‌ । यग
वं परभृत पद्रः हि त । सुधैस्य रमी
नन्वाततानं । तपर रयिष्ठामनुपसंभरेतम्‌ ।

सनः सज समया वार्जवयेतिं | परव॑णे-

सः

वास्य॒॑यन्नेनं॑यज्नमनसंत॑नोति, श्ि।

शकटस्य रथस्य वा यच्चक्रं तषो हवद्धतया वजसमानम्‌। 'रथतृती यम्‌” "इति ।
वरजाशित्वश्ते । तथा सत्याहवनीयगारईप्ययोगध्ये रथस्य कटस्य वा गमने
सति षरजेण यज्ञो पिच्छिघेत । अतस्तत्परिहाराथमाहवनीयं विनाद्य यद्प्रय
इत्यादिमन्रेण गादपत्यात्पुनरुद्रेत्‌ । मत्रस्य चायमर्थः । हेऽमे ते तव भृतं
कर्षेण पृषं यत्पदं स्वरूपं सूर्यस्य रदमीनन्वनुक्रमणेन सर्वतः भसारयामास ।
तत्र यद्रायिषठं भनसगृद्धावृषस्थितमेतमाहवनीयमनुकरमेण संभर सम्यक्पोषय ।
नोऽस्मान्वानवत्याऽन्नेनापेतया ` समत्या शोभनबुद्धधा संखन संयोजय ।
अनेन मत्रेणाऽऽहवनीयोद्धरणे सति पूषेसिद्धेनैव यज्ञनास्य यजमानस्य करि. ॥ि
प्वमाणं यङ्गमलुकरमेण संततं करोति। = = ` `

< ० (०

प्रपा०४्अनु०४] कृष्णयजुर्वेदीय तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । १९१
अस्मिननेवोद्धरणे मच्रान्तरं विधत्ते--
त्वमग्ने सप्रथा असीयांह । अभिः सवं
देवताः । देवताभिरेव यज्ञः संतनोति, इति।
हेऽपरे त्वं सप्रथाः कतियुक्तोऽसि । अस्य मत्रस्योत्तरभाग उपदयोमकाण्डे
समाप्नास्यते । अस्मिन्पादे पश्स्यमानोऽभभिः सवैदेवतात्मकः । ते देवा विभ्य-
ऽरि माविकंस्तस्मादाहुरभिः सवेदेवता इयन्यत्राऽऽश्नानात्‌ । अतो देषता-
भरेव सहायभरताभियश्ञं संततं करोति ।
अत्रैव कतेग्यदोषं विधत्ते-
अग्नये पथिकृते रोडाशंमष्टकंपारं नि्ैपेत्‌ ।
अग्निमेव प॑थिङृतः स्वेन भागधेयेनोपधावति ।

स एवेनं यज्ञियं पन्थामपि नयति । अनड्वा-
दक्षिणा । वरीद्यंप समृद्धये (१०), इति!
हरत्यथमिहोपं निम्रोच॑ ति हरेदेवता गच्छत्युद्रायनमन्येद्रमस्व वहद्विराेति नव॑ च ॥
इति कृष्णयञुर्वेदीयतेत्तिरीयनाद्यणे प्रथमा्के चतु्ध्याये

चतुर्थोऽनुवाकः ॥ 8 ॥
[नित परयं ्ीणिं निश्नोच॑ति दर्भेण यद्धिरण्यमञिहोषम्‌ । पुनवरुणो वारुणं
नि वा एतस्याभ्यदेति' चतुगहीतमास्यं यदाञ्यं यद्धि परांय्युषाः । पुनमिनो-
यैत्र यस्यांऽऽषटवनियेऽनुद्राते गा्पले यदै मन्येदुद्धरेत्‌ ॥८ ! )]

थानं करोतीति पथिद्कत्तादशोऽमिरनिरूपेन स्वकीयेन भागधेयेन सेवित
एनं यजमानं यज्षयोग्यं पन्थानं भापयति । तत्र चानदवान्दक्षिणा देया ।
स च भारवाहित्वात्समृद्धं संपद्यते ।
अत्र विनियोगसग्रहः
उषामन्रेण होमः स्यात्पुरा सू्यादय सति ।

क ५,

इतः भरथेतिमत्रेण पथिमानरपन्थनम्‌ ॥ २ ॥

१ ग. °न्थानम' । २ क, “पादोमः पुरा वहेरुदये सति द्यते । इ । `

१९२ ` श्ीमत्सायणाचायविरचितमाष्यसपेतम्‌-- [! प्रथमकाण्डे

इषे रस्ये तु मथितं मत्रयेतानटं तदा ।

सारस्वतो तवेति मच्रादेतमभ्रि समिन्धयेत्‌ ॥ २॥
यदग्र इत्यन्तराये रथेनायिं समुद्धरेत्‌ ।

त्वमग्र इदयपि तथा पण्मत्रा इति कीतिताः | ३ ॥

ष

इति श्रीमत््ायणाचायविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकारो कृष्णयज्वदीयौत्तिरीय-
बराह्मणमाष्ये प्रथमकाण्डे चतुधेप्रपाटके चतुर्थोऽनुवाकः ॥ ४ ॥
अथ चतुथप्रपाठके पश्चमोऽनुषाकः 1

नि

चतुर्थेऽभरिविषय प्रायथित्तमुक्तम्‌ । पश्चमे सोमविपयं परायथित्तमुच्यते ।
तेर प्रातःसवनविषयं प्रायधित्तं पिधत्ते-
। = == 1 „^~ रि | ते ट ०1
यस्य प्रातःसवने सामोाऽतिरिच्यते। मार्यै
द 1 = 1 म्‌ श % 1.0 |
दिनि सवनं कामयंमानोऽग्यतिरिच्यते ।
भट, पृ (क (क _। ती प ^¢. |
गरवयत्ति मरुतामातं धर्यहताषु इवान्त ।
®, भट, 5 ट (क, = घ्‌ (क
हनास्त व सथभ्यधात्तम्‌ । सधि खु
2 ^ ^ का 0 | |
वा इतत । यत्सवनस्यातार्च्यतं । यद-
। गप € (~ ॥ पैः . र.) ~
पहताघु इवान्त । सपः ओाम्त्प; इति।
यस्य यजमानस्य पात;सवनेऽतुष्टिते सति तत्राभिपुतः सोमः कियानप्यव-
शिष्यते तस्यासो सोमो माध्यंदिनसवनेऽपि स्वस्योपयोगमपे्ष्यातिरिक्तो
[कक क ~ ककर ^ [9
भवति । तस्यारिरेकदोषस्य परिहाराय षयच्छब्दोपेताश्स् गौर्धयति मरूता- `
(^. ५५ $ 0 ^^ ४५ [र ५५५ + {7 ¢ ४५१ +
मिलयादिषु स्तोत्रं छुर्वन्ति। यद्रेदवाक्यमहोरात्रयोः संधावधीतं तदध्येतारं
हिनस्ति । तथा चाध्ययननियेषेषु पस्तुतेष्वापस्तम्बः स्मरति--““तावन्तं काटं
नाधीयीताभ्यापयेद्रा संभ्योस्तथा'” इति । भरातःसवनस्य सोमातिरेको यत्त-
देतत्संधीव । यथा सेध्याकाटोऽदोरा्ोभयस्पदरथैवमतिरिक्तसोमोऽपि भातःस-
बने संपादितत्वान्माध्यंदिनसवनकामित्वाचोभयस्य रपशीं । ततः सध्याका-
` दाध्ययनसमानो दोषः भायात्‌ । तत्र धयद्वतीषु स्तोत्रे क्रियमाणे सलय-
तिरिक्तस्य सोमस्यापि मातःसवनान्तःपातितवास्संपित्वं शाम्यति । तदेतत्मू-

प्रपारयनु०९] कृष्णयजुर्वेदीयं तेत्तिरीयब्राह्मणम्‌ । ` १९३

भकारेणापि स्पष्टमुक्तम्‌--““यदि प्रातःसवने प्राग्घोमास्सोपमतिरिक्तं परयेत्ं
चमसेष्वभ्युननयेदुपजहुयाद्रा इते दृष्टा स्तुतशक्वन्तं कुयात्‌" इति । एवं सति
प्रातःसवनस्यंतदन्तत्वादनन्तरभाविनां माध्यंदिनसवनत्वादुभयव्यतिरिक्तः
संधिनौम कथिन्न भविष्यति ।

अतिरिक्तसोमस्य स्तोमां धयद्वतीषु यस्स्तोत क्रियते तत्न सापस्तोमति-
रषौ विधत्ते--

गायत्रः साम॑ भवति पञ्चदशः स्तीरमः।
तेन॑व प्रातःसवनानेर्थन्ति (9), इति।

प्रातःसवने हि वदिष्पवमानस्तोत्रं गायत्रसाश्ना निष्पाद्यते । आस्यस्तो-
जाणे पश्चदरस्तोमेन तस्योभयस्यात्र क्रियमाणत्वेन प्रातःसवनलक्षणसद्धावा-

दतिरिक्तसोमस्यानुषएतारः पातःसवनानापगच्छन्ति।
धयदतीषरक्च मरुच्छब्दस्य विद्यमानत्वात्तस्युक्तं गुणं ददयति-

॥ि [ती ¢, = भद, धरि ~ ॥ 1. क
मरुत्वताघु इवान्त । तनव माध्याद्नात्सवना्रर्यान्त्‌, इति ।
मरुतो हि माध्यंदिनसवनसंबन्धिनः । तत्र हि तदीया ग्रहा आश्नाताः
^^ यन्माधयंदिने सवने मरुत्वतीया गृह्यन्ते ` इति तेः । अतो मरुत्वतीषु
स्तोत्रकरणेन माध्यदिनसवनरक्षणसद्धावादतिरिक्तसोमेन कामितमाध्यंदिनस-

वनं नापगच्छन्ति । |
अतिरिक्तसोमानुषएानप्रकारं विधत्त--
नका | 1... कैन |.
ह्‌ाठत्चमक्षमनृन्नयन्तं । हाताऽरु्रसात ।
४ = ॥ [कय ह
मध्यत प यज्ञः समादवात्तः इति।
दशस चमसेषु मध्ये योऽयं॑दोतुश्वमसस्तमादावतिरिक्तसोमेन पूरयित्वा
भ ककु # [र
पश्चादन्यान्पूरयेत्‌ । अत्र होतैव शं पठेत्‌ । अत एव सूत्रकार जआइ--
“देन्द्रतिष्णवं होताऽनुशंसति ` इति । एवं कुवन्यन्नं मध्यतः समादधाति । `
अन्यूनातिरिक्तं सवनद्रयं समी करोति यथा संधिदोषो न मवति तथा करो-
तील्यथेः। वि
अथ माध्यंदिनसवनविषयं भायधित्तं विधत्ते-
य य्‌ म्‌ ध यंरिनें न पामे म ज ०
यस्य॒ माध्यादनं सवन सामाजतारच्यत ।

#4

१९४ श्ीमत्सायणाचा्यविरयितभाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे
आद्यं तृतीयसवनं कामयमानोऽन्यतिरै-
च्यते । गोरिवीतः साम॑ भवति । अतिरिक्तं वै
गरिवीतम्‌ । अतिरिक्तं यत्सव॑नस्यातिर-
च्यते (२) । अतिरिक्तस्य श्ान्यं, इति।

यद्ारेवीताख्य साम तत्राक्षरातिरकस्य विद्यमानत्वात्तनायमतिरिक्तदोपः

शाम्यति । इतरतप्रव्न्या ख्येयम्‌ ।
अत्र सामाधारमृग्विशेपं विधत्त-
ञ 1 म ¢ (~ छु किप + य॒ ् ५
वण्महाः अपि सरूचात वान्त । यस्य.
< 9 य्‌ | य॒ व 1 र्‌ पु कः क न भ म्‌
त[>जदत्यस्य स््वनस्य कामनातार
व ि निः = ५ कृ ध न म्‌ 6 धर (~ (५
स्पत | तनवन कामन समवयषान्तः इति।
बाडल्यादिकमूक्मतीकम्‌ । तत्र चाऽऽदित्यवाचकः सूरथशब्दं आश्नातः |
तरतीयसवरनं चाऽऽदविलयसंवन्धि । आदिदयग्रहस्य ततर वरहितत्त्रात्‌ । अत एव
सूजकारणाक्तम्‌--*“ आद्रिल्यारम्भणं ततीयमत्रनम्‌ "2 इनि । पत्रं सत्यति-

रिक्तेन सोमन काम्यमानमादिलसंवन्धित्रनीयसवनं सर्यशन्दप्रटितेन मत्रेण
ट्व्धामाते रत्वा तेन कामनातिरिक्तसोमं समृद्धं कसति

कर्व विधाय सामविरपं विधत्त-

य + वी र म 1 भ्‌ | | ५, , १ व्‌

गआार्वातर साम भवात्तं । तनव

म्‌ + (~ नास त्र यमि

71 व्यादनास्सवनान्नयान्तः इति।

माध्यंदिनसबने गारिवीतमास्नः पृष्स्तोे वरिकल्यन बिहितत्वात्ततसाम
त्सवनलक्षणम्र्‌ । अतस्तन सास्ना माध्यंदिनसवनान्नापगच्छन्ति ।

स्तोमविरेपं विधत्ते--

| क्म

सप्तदशः स्तोमः} तेनेव तूतीयसवना्नयं

[न्तः इति ।

तृतायस्तवनगतस्याऽऽभवपवमानस्य सप्दशषस्तोमयुक्ततादसा स्तोमस्तत्स-

बनक्षणं तेन तृतीयसवनाज्नापगच्छन्ति । ष

परपा०४्जनु०९] कृप्णयजुर्वेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । १९५

अनुष्टानप्रकारं विधत्ते -
ठोतुश्वमसमनू्नयन्ते । होताऽनुचससति (३) ।
मध्यत एव॒ य॒ज्ञः समादधाति, इति।

परैवन्ाख्येयम्‌ । |

अथ तुतीयसवने मायधित्तविशेपं वरिषत्ते--
यस्यं तृतीयसवने सोमा ऽतिरिच्येत । उक्थ्य
कुवात । यस्याक््यअतारच्चत । अतिरार

॥ कतिक = मये

कुवत । यस्यतिरात्रेऽतिरिच्यत । तच्च दुष्प
ज्ञानम्‌ । यजमानं वा एततशवं जसां यन्ति।
नृहतसाम भवति । बृहदा इमा्ीकान्दापार ।

बाहताः पशवः । ब्रृहतवास्म पशन्द्चविरः इति ।

दरादश्चस्तोचसक्तेऽपिषएामे यक्तं सति त॒तीयसवने यदि सोमातिरेकस्तदानीं
तस्योपयोगाय द्वादशभ्य उपरि स्तोत्रत्रयोपेतपक्थ्यं कुर्वीति । तत्रापि सोमा-
तिरेके सत्येकानधिश्त्स्तजयक्तमतिराचरं कुबीत । तत्रापि सोमातिरेके ततोऽ-
पिक्रस्तोत्रयक्तस्य क्रतारमावादतिरेकसमाधानं ज्ञातुं दुःशक ताहि मा भूत्समा-
धानमिति चत्‌ । न, पञुहानिपसङ्गात्‌ । एतेनातिरेकेण परवा यजमानमा-
साह्य सवतोऽभिभेय यत्र कापि यन्ति । तस्मात्कायेमेतत्समाधानम्‌ । व्ह
त्सामगानेन तत्समाहितं भवति । बहतः सवैटोकधारणस्षपथसात्पगूनां च
ततसामटभ्यत्रेनाऽऽहनलात्पछायमानान्पशन्यनमाना्थं तेन साज्ना धारयति)

तस्य साश्न आधारभ्रता क्वा वप्रत्त-

। शिपिविष्टो वै

त्रियते ताः हिपिविष्टवयः । शलिपिविष्टशब्दो

क

शिपिविष्टशव्दो यास्टक्च

विष्णुवाचीं “यः परशोभ्रमा या पुष्िस्तादरप्णः शिपिविष्टः ”› इति श्रत्यन्त-

कितिति पिमित

१ग्‌. "तोऽप भयाय ।

१९६ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितमाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे
रात्‌ । स च देवानां पृष्टे । . अतः शिपिविष्टवतीषु दुर्ेतीपु गायन्तीषु
गाने सति पृष्यैव यजमानं समृद्धं ऊुवन्ति ।
अनुष्टानपकारं विधत्त-- बा
हीदुश्वमसमनून्नयन्ते । होताऽरश्च<सति।
मध्यत एव यज्ञ स॒मा्दधातिः इति।
यन्त सवेनस्यातिरिच्यते श<्मति दाधाराषटो च॑ ॥

न

इति षणयजुवेंदीयतेत्तिरीयव्राह्यणे म्रथमा्टके चतुर्थाध्याये
पश्चमोऽनुवाकः ॥ ५॥
पूववत्‌ ।
इति श्रीमत्सायणाचार्थविरचिते माधवीये वेदा्थप्रकशे कृः्णयन्‌र्वहीयौत्तिरीय-
ब्राह्मणमाप्ये प्रथमकाण्डे चतुध्रपाटकरे पञ्चमोऽनुवाकः ॥ 4 |

मताम१ ७९०४१ य १५१८५७१०४१४१६.१ १.)

अथ चतुर्थं प्ष्रोऽनुघाकः }

1

पथमे सामातिरेकपायधित्तगुक्तम्‌ । षणे त्वेकयामव तिवहुसोमयागविपय-
विेषोऽभिधीयते । तबरेकं विरोषं विधत्त--
एकको वे जनर्तायामिद्द्रः। एकं वा एता
वनद्रमभिसर्सुुतः । यौ दौ सशुनुतः।
प्रजापतिर्वा एष वितायते । यदन्नः ।
तस्य ग्रावाणो दन्ताः । अन्यतरं वा एते सश्ु
न्वतीनिबेप्पति। परवैणोपरयां देवता इयं
ूरवोपरतस्य वै प्रेयान्मवति। एतिवनः
ञ्यानि भवन्यभिनजितयै (१), इति।
_ जनानां समूहो जनता । एकैकस्यां जनतायायेकंक इन्द्र एको दि स्वामीतं
बरद यागषमसंपाद्नेन पारयति । तथा सत्पेकग्रामवतिन्यामेकस्यां जन- `

प्रपाणश्जनु०६] कृष्णयञ्ेदीयं तेत्तिरीयव्राह्मणम्‌ । १९७
तायां मध्ये यो द्रौ यजमानो ससुततः संभरय सोमयागं कुरुतः । एकस्मि-
नकारे कुरुत इत्यथः । तावेतावुभां यजमानावेकमेवेन््रमभिटक््य सथयेकस्मि-
न्काटेऽनुतिष्टतः । तथा सति ममायमिनद्रोऽस्त्विलेवं तयोविपरतिपत्तिभवेत्‌ ।
अत एवाऽऽम्बखायनेनोक्तम्‌--““तरिमतानां भरसवसंनिपातेऽश्षवः' इति । त्र
यो यज्ञः स एष प्रजापतिरूप एव भत्वा विस्तायेते । तस्य परजापतिरूपस्य
यक्षस्योपांड्च सवनादयो -ग्रावाणस्तीक्ष्णदन्तस्थानीयाः । एते ्रावाणः संभूय
सोममभिपण्वतोट्रेयोयजमानयोमध्येऽन्यतरं यजमानं निवेप्सति निशशेषेण
भत्संयनिति । एकेन यजपानेनेन्द्रस्य परिग्रह्तत्वादितरस्येन्द्राभाषेन यागाभाव
एव भत्सेनम्‌ । अत एवाभिङ्गाः पूर्ण प्रथमप्रहत्तन यजमानेन देवता उप-
खलाः प्राप्या इत्याहुः । रोकरेऽपिं दहि पथमं सेवमाने भरले स्वामी पक्षपातं
करोति । तस्मात्पश्चाद्पगच्छन्तं निर्देवतं यजमानं म्रावरूपा दन्ता दशन्ति ।
अतस्तत्परिहारायाऽऽञ्यस्तोत्राण्येतिवन्ति कतव्यानि । इणगताविलस्य घातो-
रर्थमेतिश्ब्दो व्रते । क्िन्पत्ययान्तस्यास्य धातो राड्परषेत्वे सलेतिशब्दनि-
प्पत्तेस्तद्थवाचिनः शब्दा येष स्तोत्रेषु विद्यन्ते तादृशानि स्तोजाणि भरातः
सवने कतेव्यानि । तथा सततीनद्राभावदोपपारिदहारेणास्याभिजयो भवति ।
तजापरं विशेषं विधत्त--
म्‌ र 1 9 1 क +
मर्त्ताः प्रातपदः | मस्ता व दवा
पृ दिप 1 ष्य क
नामप॑राजितमायततनम्‌ । देवानामिवा-
परानित आयतने यतते; ऽति।
परुच्छब्दो यार्छक्ष्वस्ति ता मरुतरलयः । तथाविधा ऋच आस्यस्तातर

प्रतिपदः परथमभाविनीः कुयात्‌ । देवानां मध्ये मरुता बर्व्ेन पराजयर-
हितं स्थानम्‌ । ततो देवसंवन्धिन्यपराजिते स्थान भयलनं कांति ।

ऋग्विरोषं विधाय सामविशेष विधत्ते-- |
उभे बृहद्रथंतरे भवतः । इयं वाव रथेत-
रम्‌ । असौ बृहव्‌ । जभ्यामेवेनमन्तरति ।
वाचश्च मनसश्च । प्राणाच्चपानाचं । दिविश्व
ए्थिव्याश्च (२) सवस्माहित्ताहेयात्‌ ? इति ।

१९८ शरीमत्सायणाचा्यविरचितमाप्यसमेतमू-- [प्रथमकाण्डे

एकास्मन्स्तान त्रदत्सामान्यस्मन्रथतरमित्येवं चतुर्वाज्यस्तोत्रेषु पयी
यणा सामना भवतः । रथत्रस्य भ्रनाकरूपत्वात्‌ । वहतो युटोकरूप-
रवात्‌ । एतदूपाल्या सामभ्यामवनं यजमानं संसवदोपादन्तरिते व्यवहितं
कराते । [क्च सामरस्यं बागाद्ियुःमरूपत्वाद्रागादिभिरपि व्यवधानं
कराति । वित्त पूत् खव्ं वेच्रमितः परं ठन्ध्यमू ।
जाज्यस्तातरपु सामव्ेशेपं विधाय तृतीये पृष्स्तोत्र सामव्रिशनेपं विधत्त-
व 1 ह्य म | व ~ । |
भवता तद्यमाम भवाते।
= र क क्‌ ९ ~ त = ६
वरस्य ल क्रस्यार्मिद्र्य, इति।

नह्मसंबन्धिनि पृष्स्तोतरेऽभिवताख्यं सामोद्राना गायेत्‌ । यामूचं ब्रह्मा `
शसात तस्यामच्युद्धात्रा गातव्यं साम ब्रह्मसामम्‌ । अभित्रतसास्ना स्र्मोऽभमि
मखत्वेन वतेते ।
अथादातरप विपत्त--
आभाजदवात चवगरस्यं सखोक्स्याभि
जस्य । विश्वनिद्धवाति विश्वस्य जिय, इति
अभिजिद्धिवनितास्ययोरकाहयोरन्यतरं कुयात्‌ । उभयोरपि जयहे-
तत्वात्‌ ।

यस्य भूयारसो यज्ञक्रतव इयाहः । स देवतं व्रइ्क्त
इति । यर्यय्रिष्टोमः सोमं स्तारस्यात्‌
(८ २ )। उक्थ्यं छवोत । यथुक्थ्य॑ः स्यात्‌ । अति-
रार कुवीत । यज्ञक्रतुभिरेवास्यं देवतां व्रङ्के, इति ।

उभयामध्य यस्य यजमानस्य यज्ञक्रतत्रो भयांसोऽङ्गमतर्यतेय॑क्ताः भधान-
कतवारनुष्रवधमवहुला भवन्ति स तादशो यजमानोऽल्पधर्मानष्रायिनोऽन्यस्य
यजमानस्य दवता विनाश्चयति । अतः परस्तादन्यस्य यजमानस्य गहे यच.
परिष्टामाख्यः सोमः स्यात्तदा स्यं ततोऽधिकयवथ्यं कर्त | यदि उक्थ्य
स्तदा स्वय तताअधकमतिरातर कुवीत । एवं स्वकीयेरधिकयज्ञक्रतभ्रिवितरस्य
देवता विनाञ्चयाति । तस्य फलापिक्याभाव एव विनाङ्न इत्युच्यते ।

¢) # 7" (~)

परपा०श्यनु०६] कृष्णयुर्वेदीयं तेत्तिरीयबाह्यणम्‌ । १९९.
` विशेषान्तरं विधत्ते--
यो वै छन्देमिरमिभव॑ति । स ससुख-
तोरमिभवति । संवेद्यं त्वोपवेशाय
सखेयाह । छन्दारसि वै सवेश उपवेशः ।
छन्दभिरेवास्य छन्दारस्यमिभंवति, इति ।

यो यजमानः स्वकीयेच्छन्दो भिरित्रस्य च्छन्दांस्यभिभवितुमुघङके स
एव ससुन्वतामात्सयण सोममभिपुण्वतोमेध्ये परकीयाणि च्छन्दांस्यभिभवितुं
समर्थो भवति । तस्मा्तत्सामथ्याय संवरेशादिमत्रहोमे इयात्‌ । सेपाप्या-
स्थितिः संवेशः । ततरैवाऽऽसनमुपवेश्ः । है देव मम संवेशाय त्वां भजे
तथोपवेश्चाय च त्वां भज इत्येवं मत्र होपकाटरे ब्रूयात्‌ । एतन्पच्ररोपशथ संहः
तायां तृतीयकाण्डे समान्नातो व्याख्यात! स्वकीयानि च्छन्दांस्येव संवेशो-
पवेशौ तत्साधनत्वात्‌ । अतः स्वकीयेन्छन्दोभिरेव होमतुषेरन्यस्य च्छन्दा
स्यभिभवति । |

पुनरप्यन्यं विक्षेपं विधत्त--

इणो वा विजामध्वयुः ( ¢ ) ।
४9 टु ण्ट, = £, (~ ॥ 1 भत,
इष्टगः खद ॒व प्रव्‌[3&: तायत । प्राणपाना

मरत्योमीं पातमित्याह । प्राणापानयेखि
श्रयते । प्राणौपानों मा मा हापिष्टमियाह ।
भटैः ० ॥ 1 भ्र, 1 ^
नैन पराऽऽ्युषः प्राणापाना ज॑हितः, इति

इष्टं हद्धे विनाश्यतीतीरगोऽध्वयुः सर्वेपामृत्िजामिष्टं विनाशयति । तस्या-
ुष्ठानवाहस्येन भरमादसंभवात्‌ । अद्टुरा्तिं गच्छत कतििक्सघापूर्वः भयम-
भावी सन्नयमिष्टगोऽध्वशुः क्षीणो भवति । ततः क्षयव्यावृत्तये प्राणापानावि-
ल्यादिमन्रं होमकाले ब्रूयात्‌ । हे प्राणापानौ गृलयोः सकाशान्ा पातं मां रक्ष-
तमू । अनेन मन्रपू्भागेण प्राणापानयोरेवाऽऽश्रितो मवति । हे भाणापानौं
मांमाहासिष्टंमां कदाचिदपि मा प्रिलनतम्‌। अनेन मन्रस्योत्तरभागेण

२०० श्रीमत्सायणाचायविरचितमाप्यसमेतम्‌-- [एयरथमकाण्डे-

शतसंबत्सरादायुपः पुरा प्राणापानावरेनं न परिलयजतः | इत्येवमेकदे शविनोः
सोमयाजिनः संशये प्राप्रे विशेषोऽभिहितः ।
अथ सत्रविपये कचिष्टिशेपं विधत्ते--
#26 श, श, न्ति पेषं शि
जाति वा एते नियन्ति । येषं दीक्षि-
15 (~ | ई व्‌ क, ग्र म
ताना प्रमायत | त यदववज्रुः । बररकृता-
® = $ | भ त्‌
मषा छाकः स्यत्र । आहर द्हेतिं त्रय
न 1 ^. क + निध } स &
(4 )। ते दक्षिण॒तो वचं निधायं । सर्ष-
तनि 1 (य्‌ ५ ५ * भय म प भ
शा्ञेया कूम्मिः स्तुयुः । इयं वे सर्पतो
£ ॥ ञ्‌ | रे नं ५, |
राज्ञा । अस्या एवैनं परिददति, इति।
सत्राय दीक्षितानां येषां मध्ये कथिन्मियेत तदानीमेते सरमे सत्रिण आर्ति
यज्ञविनाशरूपां पाधां निरन्तरं पाघुवबन्ति । तं मृतमन्ये दीक्षिता यदव्गाय
यूरतो वनयेयुस्तदानीमेपां वमयित्रणां क्ररकृतामिव व्रद्महटयादिरूपं पापं
कृतवतामिव नरकरोकः स्यात्‌ । अतोऽवज्ञामङ्ृत्वा त॑ मृतमिदहाऽऽनीय दाहा-
दिसंस्कारं च कुषिति तदीयपुत्रादिक रल्यादरेण रयात्‌ । अथ तं मेतं वेधा
दक्षिणभागे निधाय सपराज्गदेवताकाभिरभमिप्रमनेलादिभिकरम्भिः स्तोत्रं
कयः । इयमेव भूमिः सपेतः संचरतः पाणिनातस्य राङ्गी । यतोऽस्य भूम्या
एवनं मृतं समपेयन्ि।
अथ स्तुतरर्ध्वं शंसनं व्रिधत्ते-
, ६ | टर [| -कि्ज र ॥ ध म | श | ~ ‰^ |
°च तादत्याहुः । प्स्ठतमननुशस्तामात ।
५, | थ्‌ ॥ प्र 1 ^~ #\, म | ज्‌ | ह यं द
ह।त। प्रथमः 11 चानागता माजाखयं परी-

याव्‌ । यामीरनुतवन्‌ । सर्पगाज्ञीनौ कीर्वयेत्‌।
उभयरवेनं छोकयोः परिददति (६) । अथे

धवन्येवेन॑म्‌ । जथोऽन्यं वाऽसम ह्ववते, इति ।

भमभ्यनकि

१५ कौ क

__ यद्दवतारूपं स्तोत्रेण विषयीकृतं तदनन्तरमेव शच्ेण विषयी्तं न स्यात्‌।
| ततसमराद्हान । भवतीयभिङ्गा आह 1. अत्‌, सपराज्गीभिः ८ तरे | कृते सदयन- |

प्रपा०श्जनु०६] कृष्णयलुरेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌। २०१

स्तरमेव होता प्रथमः पुरोगामी सन्पराचीनावीती भूत्वा माजादीयं धिष्णियं
परितो गच्छेत्‌ । कि ऊुषन्योऽस्य कोएयेलयादिका यामीरछचोऽनुत्रवन्‌ । ततो
भूमिरभून्नेलयादिकाः सर्पराहीव्रूयात्‌ । तथा सति यमविषयाभिभूमिविषया-
मिश्र छोकद्रयेऽप्येनं पतिष्ापयन्ति । अपि चैनं गतं सतरिणं धुबन्त्येव वश्रधुन-

(भा

नादिभिरितरश्रवोपचारेरुपचरन्त्येव । अपि चास्मै मृतयजमानाय निदसवत

एव वियोगासदिष्णत्वमरखापादिमिरपट्पन्त्येव ।
माजारीयपरिश्रमणस्याऽऽदत्ि विधत्ते--
त्रिः परियन्ति । अयं इमे छोकाः । एभ्य एवैनं
लोकेभ्यो धुवते । त्रिः एनः परियन्ति । षटपप॑-
दन्ते । षड्वा कूतव॑ः । कठभिरेषेनं धुवते, इति ।
त्रिवारं प्रादक्षिण्येन छोकत्रयप्राप्टयथमेनमुपचरन्ति । पनल्चिवारमपदक्षिणा-

५ "५ म)

टृत्तौ सत्यां परसंख्ययतेमिरेवैनमुपचरन्ति ।
सथ वदिष्पवमानायमृक्सामवि्ेपं विधत्ते--
अ 1.८ < | श ० (किप थं (
अग्र ञायूलषृ पवस इति प्रतिपद्‌ इ्खुवारन्‌ । रथत-
1 ४ न 1, ` | ति ।२व्‌ छा धते
रसामषाई सामः स्यात्‌ । अर्वाऽऽसन्दधतं ॥
ञ घरों व 1 न विज स ^ ) = |
अथो पाप्मानमेव विजहतां यान्त (७), इति।
अभिजित्य एरथिव्याश्च स्याद॑ध्वयुशरयाह्योकयोः परिददति इुवीरःखीणि च ॥
इति दृष्णयञुर्ेदीयतैत्तिरीयनाह्यणे प्रथमाष्टके चतुथाध्याये
षष्ठोऽनुवाकः ॥ £ ॥
वहिष्पबमानस्तोतरस्याऽऽदौ पूरवभाप्तामूचं वाधित्वाऽ् आगर “षीत्युचं
पठेत्‌ । तथा गायत्रं साम वाधित्वा रथंतरं साम गायेत्‌ । तथा परतिपत्पाठना-
त्मन्यायुष्यं धारयन्ति । रथ॑तरसाश्ना यल्टूरडृत्समानलीकमा्षिपापं यजन्तः
पुण्यलोकं प्राद्रुवान्ति । _
अत्र मीमांसा । षष्ठाध्यायस्य तृतीयपादे चान्ततम्‌-,
“रते सत्रिणि नान्यः स्यात्स्याद्रा नाचापि पूववत्‌ ।
| ५ पि $ र्‌ न ॥ द ११
स्यादस्वाम्येपि कर्ज॑शे साप्तदश्यस्य सिद्धय ` ॥

२

२०२ श्रीमत्सायणाचायैविरचितभाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

सत्रिषु वहुषु यजमानेष्वेकसिमन्मृते भरतिनिधिर्नास्ति पूर्वाधिकरणे यजमा-
नपरतिनिधेनिराछृतत्वादिति चेत्‌ । मेवम्‌ । भङ्गवन्तरेण तत्सिद्धेः । सत्रिणां
हि का्यदरयं फरमोकतत्वं यागकरतलं च । तत्र प्रतिनिधेः फटित्राभावेऽपि
कत्रत्वं संभवति । ऋतिक कते मतिनिधिमन्तरेण साप्तद्स्यामावात्पोड-
शेव कार्याणि निष्पवेरन्‌ । एकं कार्य टुप्येत तस्माद्यजमानस्य मतिनिध्य-
भावेऽपि, ऋतिविजः मतिनिपिसंभवात्ुरुपान्तरं मतिनिधातव्यम्‌ ।
तत्रैवान्यचिन्तितम्‌-
“स खाम्यप्युत कर्तेव स्वामी तत्खयानगत्वतः ।
अनारन्ुः फटाभावादस्वामी करत॑मात्रता' ॥

यः सत्रिणः प्रतिनिधिस्तस्य यजमानस्थाने स्ीक्रततरेन यजमानत्वमप्य-
स्तीति चेत्‌ । मेवम्‌ । आरभ्य समाप्तिपयेन्तमनुष्टातः फलं यक्तम्‌ । परतिनि-
धिस्तु नाऽऽरन्धवान्‌ । अतः फटाभावाद्नमानलं नास्ति । रि तु कतुत्व-
मेव । मृतस्य तु समाप्लयमावेऽपि फलमान्नायते-- “यो दीलितानां मरमीये-
तापि तत्र फलम्‌" इति ।
तत्रैवान्यचिन्तितम्‌--

“नास्य स्युः फटिसंस्काराः कार्या बा नाफटित्वतः |
अन्येषां साप्रदश्यार्थमफलिन्यपि ते मताः" ॥

सत्रे योऽयं परतिनिधिस्तस्य फटित्वाभावात्फटयोग्यतारेतवो वपनादिसं-
स्कारा न कतेव्या इति चेत्‌ । मेवम्‌ । अस्य फटामात्रेऽप्यसिमन्स्॑केते सल-
म्येषां यत्सास्रदश्यं तत्स॑स्ृतेषु सप्तदश स्थितं भवति । ततः सप्नदशावराः
सत्रमासीरनिटतच्छास्नमनुगदीतं भवति । अन्यथा संस्छृताः पोडरवेति
तच्छास्नं बाध्येत । यदि वहूनां यजमानानामटाभादवरा अट्पसंख्या व
माना; स्युस्तदाऽपि सक्तदश्ापेक्षिताः । न तु ततोऽप्यद्पस॑स्या इलर्थः ।
तस्मादफङिन्यपि तस्मिन्संस्काराः कर्व्याः ॥

कन १, भ,

इति श्रीमत्प्रायणाचायैविरचिते माधवीये वेदार्रकाशे कृष्णय ुरदीयौत्तिरीय-
नाह्मणमाष्ये प्रथमकाण्डे चतुर्रपाटके पषठोऽनुवाकः ॥ ६ ॥

प्ा०४अतु०७] कृष्णयजर्वदीयं तैत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । २०३

चतुथप्रपायके सप्तमोऽनुवाकः ।

पष सवननिमित्तं प्रायधित्तमुक्तम्‌ । सप्तमे यूपविरोहणादिप्रायधित्तान्यु
च्यन्ते । तत्र य॒पविराहणप्रायध्ित्तं विधत्ते-
क,

असय वा एतस्मादणे कृता ! पञ्चवें

वीथंम्‌

॥

पक्रामन्ति । यस्य यपां विरोहति । वाष्
वंटरूपमार्मेत । तष्टा वे रूपाणामीशे ।
य॒ एव रूपाणामीशे । सोऽसिमिन्पशून्वीय

। (न

यच्छति । नास्मा सद्चवों वीमपक्रामन्ति+ इति ।

यस्य यजमानस्य यूपो वरिरोदणानङ्कराञ्जनयलेतसमाय्यजमानात्पकवो वीर्य
चापक्रामन्ति। कि द्रत्व्राञ्सुय व्रणमसुरभ्यो दितं कृत्वा । तदेतदपक्रमणं
निवारयितुं स्ष्देवनाकर वदुबणपितं पुमालमेत । तष्टा हि रूपाणां स्वामी
“८ त्वष्टा वै पनां भिधुनाना ^ रूपङ्रत्‌ '” इति श्चुतयन्तरात्‌ । अतः पशूनां
त्वष्टा रूपस्त्रामी यजमान तान्परन्वीर्यं च नियच्छति । ततो नास्मात्पश्वो
वीयं चापक्रामन्ति

अथाभिविनाशप्रायित्तं वरिधत्ते--

आति वा एते नि्यन्ति। येषां दीकषितानांमयि

पद्‌[हवनर्य उद्वायत्‌ ।
यततं म यत्र | | विच्छिन्या्‌ । भ्रातव्यमस्मे
जनयेत्‌ । यद्‌ाहवनींयं उद्येत । आगभ्चीप्रादु

२०४ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

दीक्षितानां येषां पुरुषाणामभिविनश्यति ते पुरुषा विनारमेव्‌ भामुबान्त
तत्परिहाराय कथिद धान्त आहवनीयस्य नाशे यदाहवनायाथमेव मन्थनं
कर्यात्तिदानीं तस्य मथिताहवनीयस्य गाहपल्यजन्यत्वाभावात्तयोरुभयोरेक-
मलयाभावेन यज्ञो विच्छिद्येत । मथितस्य गाहपदयेन विरोधा्रनमानस्य
श्रातव्यं जनयत्‌ । तस्मादाहवनयनय सत्यान्न वराद्धाप्णयद्रहिमद्धरत्‌ |
न तु मन्थनं कुर्यात्‌ । आप्नीघ्रस्य नाशे गाहेपल्याद्त्रिमृदधरेत्‌ । तस्य गार्प्प-
लयस्य नासे तत एव गाहेपत्यादधेदग्धकाषएाुनमन्थनं कुयात्‌ । यस्मादजैव
गार्हपत्ये सोऽथिविछीनोऽन्तर्दितस्तस्मादनत्रेव मन्थनं युक्तम्‌ । लोकेऽपि माणि-
युक्तादिकमुत्तमं वस्तु यत्र भ्रमदेशे पतित्वा निलन भवति तत्रैव तदन्विष्य
रब्धुमिच्छन्ति । तस्माद्वाहेपयस्थितकाट मन्थनयुचितम्‌ ।

^ _ @ क & क भ

तस्मिन्मन्थने कचिद्विशेषं विधत्ते-
यस्मादारोरदायेव्‌ । तस्यारणीं दर्याद्‌ ।
कमपि छर्याव्‌ । एषा वा अग्नेः प्रिया तनूः।
यमुकः। प्रिययैवैनं तनुवा सम्॑भयन्ति, इति!

गाहपल्यावास्थतष्वधद्ग्धकष्टेषु मध्ये चरमं वद्वयुद्रासनं यस्मिन्दासणि
परयाते । तदारुत्तबान्धन्यावेवारणी कुयात्‌ । तयोररण्यारमन्यनत्रेायां कमक
मिप्‌ । तक्षणन निष्पन्नोऽतिच्षुः शकलः सोऽयं कमकः सैपाऽमेरति-
भया तचः । ऊक हि सदसा वहिन्वेरति । अतः भियेणैव शरीरेण वह
समृद्धं करोति ।

आहवन+यमन्यने यो दोष उक्तस्तदभावेन गाईपत्यमन्थनं दसति--
गराहपत्य मन्थाते ( ३ )। माहपत्यों
पा अग्रयानः । स्वादेवैनं योनेर्जन-

यातं । नास्म भ्रातन्यं जनयत; इति।
व गनकाठ गाहपत्यस्येतरा्नियोनित्वं टम्‌ । अतोऽत्रापि गाईपत्यम-

7 त सति स्कभयदेव योनेरुत्तरभाविनमेनमाहवनीयाय्ि जनयति । अतो
वरधाभावा्यजमानस्य भरादृन्यं नोत्पादयति ।

----"नन्णनवााकाका

पा ०४अतु०७] कृष्णयञ्वेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणमू । २०९

पूर्व यस्य प्रातःसवन इत्यनुवाके सोमातिरेकमायधित्तयुक्तम्‌ । श्दानीं
सोमोपक्षयनिमित्तं भायधित्तं विधत्त--

यस्य सोमं उपदस्येत्‌ । सुवणं हिरण्यं हेषा
विच्छिद्य । ऋजीषऽन्यद्‌। ध्रनुयात्‌ । जुहुयाद्‌
न्यत्‌ । सोममेवाभिषुणोति। सोमे जुहोति, इति ।
यस्य यजमानस्याभिपतः सोम उपक्षीयेत कृत्ल्ायुष्ठानाय न पर्याश्ुया-
त्सोऽयं सम्यग्ब्णोपितं हिरण्यं द्वेधा विभज्य तदीयमेकं शकर पूर्वै निष्पीडि-
तरसे सोमवद्टीसंवन्धिन्यनीप आप्रूनुयान्मिश्रयिखा पुनरमिपुणुयात्‌ । इतर
च्छलं मृख्ये चमसे निधाय रसेन सह जुहुयात्‌ । तथा कृते सोम एवाभि-
पुतो दुत भवति ।
तदेतत्सुवणं परशंसति--
सोम॑स्य वा अभिपूयमाणस्य प्रिया तनूरवक्रामत्‌
( ¢ ) । तस्सुवर्ण हिरण्यमभवत्‌ । यससुवणः
हिरण्यं र्वन्ति । परिययेवेने तनुवा सर्मधयन्ति, इति ।
रजतव्यास्यर्थं सुव्रणमिति विशेषणम्‌ ।
उपक्षयपरायधित्तुक्तवाऽपदहारमायधित्तं विधत्ते
यस्याक्रातर साममपहरयः । ऋणाया-
देव । सैव ततः प्रायाशित्तिः, इति।

दीक्षणीये्टः पुमे सोमं संपाद्य कयपरयन्तं कचिद वस्थापयेत्‌ । भत एव
सूत्रकार आह--““ अत्र राजानमाह पयसोदनेन परिविषेपयन्त्याक्रयात्‌
इति । अत्र क्रयात्पर्व दीक्षादिवसेषु परिचयमाणं सोमं यादे केचिद्पदरयुस्त-
दानीमन्यमपि कचित्सोमं सैपाद्य क्रयः कतव्य एव । क्रयानुष्टितिरेव तस्याप-
हारस्य प्रायश्चितिः ।

अथ क्रीतस्यापहारे भायधित्तं विधत्ते--

यस्यं क्रीतमपररयः। जआदाराश्शं फलानां

२०६ शरीमत्सायणाचायत्रिरचित नभाप्यसपेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे
चाभिषुणुयात । गायत्री य सोममाह॑रत्‌ |
तस्य याञयुः परापतत्‌ (4) त आदारा

अभवन्‌ । इनदरो व्र्र्महन्‌ । तस्यं वल्कं
पर्‌[ऽपतत्र ।

तानि फाटगुनान्य॑भवन्‌
परावो व फल्गुनानिं । पशवः सोमो
राजा । यदद्रार्श्ं फाल्गुनानि चाभिषु-
णोति । सोममेव राजानमभिषुणोति) शति!
कतस्य सोमस्यापषटारे सोमप्रतिनिधित्वेनाऽऽदाराणां फालानानां षाभि
पव्‌: । आद्रियन्ते सोमरहितेस्तातपर्यण स्त्रीक्रियन्त इत्यादाराः क्षीरयुक्तवी
विशेषाः । कोकव्यवहारे फरगु स्वल्पमेत्र पयोजनं येषाम्दर्वङ्करादीनां
तृणानां तानि फाल्गुनानि । पुरा गायत्या समानीयपानस्य सोमस्य कश्चि
द्वयवां भरमा पतितः स आद्रारखपेणोत्पन्नः । इन्दरण हतस्य हृचस्य वर्क
सत्वक्डशाकदो भ्रमो पतित्वा फार्गुनरूपेणोद भृत्‌! फारगनानां पद्चमियत्वातपञ्

रूपत्व सामरस्य च पद्ुप्राद्निदतुत्वात्पश्युखूपत्वम्‌ । एवं सदया्ारफालनाभिष
पेण साम एवाभिपता भ्रति

तत्र कतेग्यविगपाचिधत्ते--

0, , +

एवातजा त्ताः

२०७

प्रपा ०४्गनु ०७

अभिपुतमादारं फार्युनरसं श्रृतन पङक्षीरण श्रीणीयान्पिश्रयेत्‌ । नवनी
तोत्पत्तेः पुत्रावस्थमीपन्मथितं दधि नीतमिश्रम्‌ । यद्यप्ययमुक्थ्यपोडश्यादि-
खूप क्रतवन्तरमारन्धवांस्तथाऽपि तत्परिल्यागेन प्रायधित्तरूपेऽसिमिन्परयोगे
रथंतरपृष्ठोऽथिष्टेमरूप एव सापयागः कायः । तत्र पर्य टता ऋत्विज एव
याजकास्तेभ्यः सर्वेभ्य पक्व गादक्षिणा । तथा नपि्तिकं भ्योगमनष्राय
पननिलप्रयोगाथं सोमं क्रीणीयात्‌ । एवे सति नमित्तिकभयोगरूपेणेव यज्ञेन
निल्यप्रयोगर्ूपं यङ्ग परा्ठमिच्छति सयमवरंपिपैवानष्टितिः । ततः कीतसो
पापहारदोपालसायश्ित्तिविमक्तिहेतुः।

अय सत्र संक्ररप्य ततो निषत्त परायधित्तं विधत्ते-

९) ‰

सव्यो वा एष देवताभ्यः सर्वभ्यः एभ्य

यावदस्य वित्तम्‌ ।
स्वेदमेनं यजेत । सशष्णठोऽस्य सोमं
स्यात्‌ । सवभ्यि एव देवताभ्यः स्वेभ्य
एभ्य आत्मानं निप्कीणीते (७), एति।

उद्वायति मन्धन्मन्थत्यक्रामत्परापतन्मध्येद्धिन आगुरते पञ्चच ॥

इति दष्णयञर्वेदीयतेत्तिरीयव्राह्यणे प्रथमाष्टके चतु्ाध्याये
सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥

यो यजमानः सार्थं संकट्पयति स पुरुषः सवैदेवपाभ्यस्तत्पतिपादक-
स्तोजेभ्यश्च स्वात्मानं संकल्पयति । अस्य पुरुषस्य यावदित्तमस्ति ताबदे-
घास्य पुरुषस्य सथेकर्मनिर्वाहकं सारभूतं स्वरूपम्‌ । दरिद्रस्य भोगदानयो
रशक्तस्वात्‌ । तथा च संकरिपतात्मक्रः पुरुषः स्वरूपसारभतसववद सद्ष

ोघ्रयुक्तं स्वसंकरिपतदोपमायश्चित्तभूतं सोमभागं कयौत्‌ ।
स्वपततिनिधिभृततादश्यागकर्मणा सबेदेवताभ्यस्तत्मतिपादकपूष्रस्तात्रे-
भ्यश्च संकसिपतं स्वालमानं निष्क्रीणीते । यज्ञस्य सवेबेद्‌ सत्वं तु वेदःशब्दस्य
धनवाचित्वेन सर्ववेदः सधनं दक्षिणा यस्मिन्यज्ग इति व्युत्पत्या वोध्यम्‌ ।
सेयं सत्रेषु संकसपशरष्टस्य प्रायश्चित्तिः । तदिदं सोममतिनिधिरूपं भाय्चित्

२०८ श्रीमत्सायणायार्यविरचितभाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

सूज्रकारेण स्ष्टमुदाहतम्‌-“सोमामाते पूतीकानमिपणुयात्पृतीकामाव आदा-
रान्फारशनानि च यानि श्वेततूखानि स्युस्तद्‌ मात्रे याः काशचापधीः प्षीरिणी-
ररणद्वीः ऊशान्वा हरितानिति बाजसनयकमिति, यदि सत्रायाऽऽगृयं न यजेत
विश्वनिताऽतिरातरेण सवेपृषन सवस्तोमेन सवर्द सदरक्षिणन यजेत" इति
अनर मीमांसा । षष्ठाध्यायस्य तृतींयपाद्‌ चिन्तितम्‌-
सोमाभावे भवेत्पूतीविधिः प्रतिनिधावरुत )
नियमो वचनादाद्यो साद्रवात्तनियम्यत'' ॥
यदि सोमं न बिन्देत प्रतीकानमिपुणुयादिति लिद्पलययस्य वरिधिराचि
स्वादिदं वाक्यं पृतीकरताखण्डानां विधायकमिति चेत्‌ । मव्रम्‌ | सटशतया `
परतिनिषेयत्वेन परापनेषु पतीकादिद्रव्येपु नियममाच्रव्रिधा लाघवात्‌ तस्मासृती
कृद्रव्यं नियम्यते ।
अत्रैवान्यचिन्तितम्‌-
““पूतीकस्यापचारे स्यात्तन सामेन वा समम्‌
आदः श्चतांशसाटश्यात्पृती कावि धिनाऽन्तिमिः'' ॥
यदा सोपपरतिनिषेः पतीकस्यापचारः स्यात्तदा तन प्रतीकेन सष द्रव्या
न्तरमुपादेयम्‌ । ^“ पूतीकानाभिषणुयात्‌ "` इति श्रुतः प्रतीकरांश्रः साददयस्य
राभादिति चेत्‌ । मेवम्‌ । नास्ति पृतीक्रानां धिधिः । फ्रि तु नियमार्थं तद्रचन-
मि्युक्तम्‌। अतः श्रुतस्य सोमस्य सादश्यटाभाय सोमरसमं द्रव्यान्तरमुपादेयम्‌।
दशमाध्यायस्य तृतीयपादे चिन्तितम्‌--
एकां पञ्चेति कृत्सं वा गोसंख्यां वा निवरतयेत्‌
स्यादाद्यां द॒क्षिणायोगान्मवं व्यवरहिनन्रतः'" |
षदं भूयते--“ यस्य सोममपहरेयुरेकां गां दक्षिणां दद्यादभिदग्ये पश्च
गाः ` इति । तदिदं संख्याविरिष्टं द्रव्यं विधीयमानं गवाद्विदक्षिणां
छत्सा नवतेयत्‌ । तस्य दक्षिणाशब्दयोगेन कार्यक्रत्वात्‌ । यतम्‌ । विशि
विधां गोरवात्‌, गवां ाप्तलराचच संख्यामात्रं विधेयम्‌ । तस्य च गोपदेन
च्यवधानान्न दक्षिणायोगोऽस्ि । गोपदयोगे त॒ गोगतां स्वरत्रियेधिनीं प
भाप्सस्यामेव निवतयेन्न त्वन्यरिकचिदिति राद्धान्तः ।
ब्टाध्यायस्य चतुथपादे विन्तितम्‌-

्रपा४अनु०७] ृप्णयतुर्वेदीयं तत्तिरीयतब्राह्मणम्‌ । २०९

अव्रिशेषात्मत्ताऽस्तु सत्राङ्गं हि तथा मवेत्‌ ।
निमित्ताक्तरपरटत्तः मायधित्तं चरेदिदम्‌'' ॥

इदमाश्नायते--““यः सत्रायाऽऽगुरते स विश्वजिता यजेत" इति! मागु-
रते संकरपयति । तत्र सत्रं सक्ल्प्य कष्िद्रनुषएरातुं परटतः । अपरो न प्रर्तः।
तयोरुमयोमेध्यं यः कोऽपि विश्वाजिता यजत । कुतः । प्रत्त एव यजेतेति
विशेषस्याश्रवणात्‌ । एवमपरद्रत्त एव्र यनतेदयपि विक्षेपो न श्रयते । तस्मादु-
भयोरन्यतर इत्याच्रः पक्षः । सत्रे प्रद्रत्तम्य विश्वजिदनुष्राने सजाङ्कतरे वि्व-
जितो छभ्यत । तस्मात्पद्रत्त एवे विन्वजिनं कुर्यादिति द्वितीयः पक्षः
(यः सत्रायाऽऽगुरत ` उति निमित्तत्वनापन्यासात्सकरस्प्य यदि सत्रं नानु-

> करुयादिति राद्धान्तः ।

षद्राध्यायस्य सप्रमपाद्‌ [चान्तनम्‌--

“सवस्त्रदाने पित्रादराचपि तद्धन एव्र बा ।

स्वत्वादाद्यः पितृन्वरादावलयागाद्धन एर तत्‌'' ॥

इदमामनन्ति--(वरिम्वजिति सवेस्वं ददाति इति । तेत्र धन इव पित्रा-

दिष्वप्यार्मीयत्वस्य सपानतवाद्रास्ति पिव्ाद्रीनापपि तहानमिति पराप्वमः:
आतपसवन्रत्यागप्वक परमेवरन्धापादनं दानमिन्युच्यत । न हि दीयमानं
पितरि स््कीयपितृत्वत्यागः परकरीयपितृत्त्रापादनं गा संभवति । क्रिच
सश्षब्दस्याऽऽत्पा ज्ञानिराः्मीयं धनं चेति चल्रारोऽथाः । तेप्वकस्मिन्परयोग
एक एवार्थो वास्यः । परदरना गत्राद्िधनस्य॑त्र दक्षिणात्वादिहापि धनवा
चितं युक्तम्‌ । तस्माद्धनस्यव्र दानम्‌ ।

तत्रवान्यचिन्तितम्‌--

पाटनस्यव राग्यत्वरान्न सं भदीयते तेन

जिति सर्य ददाति तदा गोपथराजमा्मजला
‡ । भ्रेस्तदीयधनत्वात्‌ “ राजा

म्र?" इति स्मरतेरिति प्राप्रे तरपः दरिक्षाशिषएपरिपाल-
नाभ्यां राब् ईशितृ स्प्रद्यभिप्रेतमिति न राह्गा भ्रमिधनम्‌ । कितु तस्यां

भूमौ स्वकमंफलं युञ्ञानानां सर्वेषां मराणिनां + साधारणं धनम्‌ । अतोऽ-

सा + |

२१० श्रीमत्सायणाचायविरचितमाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

तत्रेवान्यचिन्तितम्‌--

“दानं केसरिणां नो वा विहिनपतिपेधतः।
विकरस्पः पयुद्रासाोऽय य यजामहनीतितःः ॥

“ न केसरिणो ददाति "' इति व्रिश्वजिति श्रूयते । तत्र सर्वस्वदान
धानाक्तसरिदानानपधाचाश्वदानं विक्रल्ितमिति प्रप्त ब्रूपः। नायं पतिषेधः।
क्रतु पयुदासः । तत्मकारथ दश्षमाध्यायस्याष्मपादरे ये यजामहमन्रोदाहर-
णेन व्युत्पाद्चिप्यते । ततम्तन न्यायनान्रपयुदासे सल्यश्वव्यतिरिक्तं सलं
दयमिति तिपिनिपधरयोरेकवाक्यतालाभान्नास्त्यश्नस्य पाक्षिकमपि दानम्‌ ।

त्रवान्यचिन्तितम्‌--

अजायत्वाऽपि कि सरे देयं द्रव्यं यदस्ति तत्‌।
सवादशविधराद्या न मराप्र सवना विप्रः ॥

परवराक्तं सवेस्वदानं सवरमुदिद्य दानं विधीयते । परुषेण भोग्यं
शग्यासनादिकं यत्सवं तद्रातव्यमिति । तस्मादव्रिचमानं सत्रमजेयित्वाऽपि
दयामिति चत्‌ । मवम्‌ | चोदका दानुदिश्य स्त्वविधानात्‌ । सर्व
शब्द्‌ ॒मासद्धवाचित्वाद्वि्यमानविपयः । तस्माद्रद्स्ति तदेव द्यम्‌ |

तत्रचान्यच्चिरिततम्‌-

“धमार्थ सेवकः ग्रो देयो नो बा स दामवत्‌ ।
द्याऽस््रत्वात्पराधीनत्वाभावान्न च दीयते ॥
यस्तु शृ वहति स्वध्रममव्रगन्तुं सवन सोऽपि स्वरमध्यपातितरादर्भदास-
व्रय ईत चत्‌ । मव्रम्‌। जीत्रिताद्यदानन तस्मिन्तवक्रे स्वरत्वाभावात्सच्छाचा
त्वन परस्वरत्वापादनासंभवाच न देयः । तत्रवान्यचिन्तिति म्‌--

“भूतं भारि च देयं स्यात्काटेऽवस्थितमन वा |
आद्र सतरश्रुतेरन्त्याऽसभगदन्ययोस्तथा' |

विन्वजिन्पया कतव्य इत्यध्यवसायादूरध्यं॑दक्षिणाकारात््ं यत्सेन
भागव साचत तद्धुतम्‌ । यच्च दक्षिणाक्रादाद्रध्व भविष्यत्ये्रेति निधिं
दधावि तदुभयमपि सवेदाव्दरर्यत्वादातव्यमिति चेत्‌। मैवम्‌ । भूतस्य विनाकष-
सभवात्‌ । सभाविनस्तदानीमपाप्तत्वादविद्यमानस्य दानायोगाच दक्षिणाका-
टेऽवस्थितमेव सवरं देयम्‌ । तत्रवान्यचिन्तितम्‌-
दाक्षणाक्रतुभुक्त्यथ जयं देयमतेष्टये

वषटाऽयतरा दु क्षिणायमनाऽञ््रः सत्रश्नन््रतः ॥

्रपा०ध्जनु०<८] कृष्णयदर्वेदीयं तचतिरीयव्राह्मणम्‌- २११

क्रतुशपस्तदा वाध्यः परधानत्वाद्बाधनात्‌ ।
मध्योऽन्त्या दक्षिणाथस्यालवादात्छवतातिषेः" ॥

प्रकृतौ कर्मारसम्भ एव यजमानेनाऽऽत्मीयं धनं वचनवरान्रिधा व्यक
स्थापितम्‌ । इदं मे मुक्त्यथमिदं म यज्ञाथेमिदंमे दक्षिणाथंमिति । तदेत-
त्रयमपि दक्षिणाहेत्वाद्ातव्यमित्यकः पक्षः। दक्षिणा हि माघ्यदिने सवने
दीयते । तत उध्वं तृतीयसवनमारभ्योदवसानीयान्तः क्रतुभागोऽवरिष्टः
सच द्रव्यालाभाद्धाध्येत। न चाङ्गभूतया दक्षिणया भधानस्य क्तोबाधो
युक्तः । तस्तद्वबाधनाय ऋत्वर्थं भागमवस्थाप्यावरिष्ं सवे देयमिति द्वितीयः
पक्षः ¦ यदक्षिणास्रन विधीयत तत्सबपमिद्यनद्य वरिधानादक्षिणाथभाग एव
दात्य इति राद्धान्तः।

अष्टमाध्याये प्रथमपादे चिन्तितम्‌--

“इष्टेः सोमस्य वा धर्मां विश्वजित्पमुेष्विह ।
अविशेषा च्छिकाः स्यु; सोमस्याय्यक्तिसाम्यतः'' ॥

५८ विश्वजिता यजेत 2” “‹ अभिजिता यजेत '› ^“ द्रादश्ाहेन येत"
इत्यादिषु नियामकाभावादिषटिसोमयोरन्यतरस्य धमां इच्छया प्रदीतव्या;
मेवम्‌ । अन्यक्तलिष्गेन साोमसाम्याटुत्पात्तिवाक्य दृबततानाभधानमन्पाक्तस्त-

स्मास्सोमस्य धमानतिदिशेत्‌

इति श्रीमत्सायणाचा्यतिरनिने माधवीये वेदा्थप्रकारो छृप्णयजरवदीयतेत्तिरीय-
नराह्मणभाप्ये प्रथमकाण्ड चतुथ्॑रपाठके सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥

अथ चतुर्थप्रपारदेऽटमोऽनुवाकः ।

सक्षम विरोहणादिप्रायधित्तयुक्तम्‌ । अथाष्मे शुद्धिहेसव
क्रिया सोमभकरणे
पिके; पवः बयति ते ?' इति । तत्राऽऽध्वर्यवा
तप्रक करण एव॒ समाश्नाताः । अतः

दलि
५९ ९ १

२१२ श्रीमत्सायणाचायविरचितमाप्यसमेतम्‌ । [प्रथमकाण्डे

गम्यते । अत एव सूत्रकारेणोक्तम्‌-- “पाव्यमानो जपति तस्य ते पवित्रपते"
इति च “* पवमानः सुवजनः † इत्यसििन्ननुराक्रं मथमामृचमाह--

यः पोता मस पुनातु मा; इति,

यो देवः पोता सर्वेषां शोधयिता स देवः पवित्रेण गुद्धिसाधनेनास्मदी
यजपध्यानादिना मां पुनातु शाघयतु । कांटशः पाता पवमानः शोधनकु
शलः सुवजेनः स्वगं एवोत्पन्नो विचपणित्रिविधश्ञोभनपरकाराभिङ्ञः ।

अथ द्वितीयामाह-
न्च मा इवजलनाः। पनन्त मनवा
पया । उनन्छ वश्व जायवः; इति

ये कल्पादां स्वगरोकेषु समुत्पन्नत्वेन देवख्पा जना ये च स्वायंभुवमनु
प्रभृतय ऋषयो येऽपि स्वकरमवश्ान्मतुप्यल्टोकपायान्ती त्यायनो परनुप्याः सद्‌ा-
चारसंपन्नाः यु्युवां सस्ते विनवे सर्वेऽपि पियास्नुग्रहुद्ध्रा मां पनन
अथ तृतीयामाह--

जातवेद्‌ः पविर्जवत्‌ । पवितरंण पुनाहि करेण

व दीयत्‌ । जरे कतवा क्रतू सयु ( 9 ), इत!

ह जातवद्‌ उत्पन्नसवंनगद्‌भिङ्ञाप्र दव शक्रेण दी्रद्धास्वक्षप्त्या भासमा
नस्त्वं क्रतू रन्वस्मदनुषेयान्कमेविदेपाननमत्य पवित्रेण क्रत्वा रोधकेन

प्वत्सकल्पन पाविजवदस्मद्‌नुष्टितं कमं शद्धियक्तं यथा भव्ति तथा मां पनीहि
शोधय ।

अथ चतुथींमाह--

¢ ®)

यतते पवित्रमर्चिषिं । अग्ने वित॑तम्‌
तरा । ब्रह्म तेन पुनीमहे › इति।

हेऽप्रे ते तवाभ्रषि ज्वालायामन्तरा प
साधन जह्य ्रहद्धमस्ति तेन वयं पुनीमहे ।

्पाश्जनु०८] कृप्णयजर्ेदीयं तत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । २१३

अथ पञ्चमीमाह-

उभाभ्यां देव सवितः । पकतरिंण सवेनं

इदं व्रह्म पुनामहं; इति

हे सतितर्देव तदीयं यत्पवित्रं शुद्धिसाधनं यश्च सवः । कमेस्वस्मद्विषयं
मरणं ताभ्यामभाभ्यामिदं बरह्म परिषढं कम पुनीमहे शाधयामः।

अथ पषठीमाद--

वैश्वदेवी पनती देव्यागाव्‌ । यस्थं बह्लीस्त-

ऋ. वि

तुवो वीतष््ठाः । तया मदन्तः सध मिषु ।

वयः स्यांम पतयो रयीणाम्‌ (२), इति।
सर्देवसंबन्धिनी या देवी शोधनच्ुश्ला साऽस्पान्पुनती शोधयन्ती
आगादागच्छतु 1 यस्यै यस्या देव्यास्तनुबः शुद्धिटेतवो देहविशेपा बीत-

पृष्ठाः कान्तस्तुतयस्तया देव्याऽलुगृहीताः सथ मायेषु ऋत्विग्भिः सह पेयो
प्येष कमसु मदन्तो हृष्यन्तो बयं रयीणां धनानां पतयः स्याम ।

अथ सप्मीमाह-

ऋतावरी यज्ञिये मा पुनीताम्‌; इति।

वित्वेषां नराणां हितोऽप्निरादित्यो वा देवः स्वकीयरदिमभिममा पुनातु ।

यदेवः भाणेनेषिरः भागरूपेण देदेषु गच्छन्मयोमूः सुखस्य भाव्‌-

विता भवतु । चावापृथिव्यौ च ऋतावरी सलवत्यौ यिय यज्ञाय हिते

सत्यो पयसा जटेन पयोभिः १
अथाष्मीमाह--

#५

४ ट्‌ # म ॥ = त्‌ "1111. | । च] ष्‌ द 4 व्‌ । च+ (| भि | + |
द्‌ षं (1 ॥

२१४ श्रीमत्सायणाचायेविरचितमाप्यसमेतमू्‌-- [प्रथमकाण्डे

भ

हे सवितः कमसु मेरकामरे देव मन्मभिमननेरस्दनग्रहविपरैर्मा पनीहि ।
कीटरेवेहद्धिमहद्धियादरयक्तेस्तभिः पापतरणस्ाधनवपष्ठाश्ररकारानद्रचया
दद्ध तमर्द्षः शोधनदुशेः ।

अथ नवमीमाद--

येन॑ स्व ञ्‌ 1 भ्‌ < = * 1

न॑ देवा अधुनत। येनाऽभों दिन्यंकश॑ः। तेनं

दिव्यन्‌ ब्रह्मणा ( ३)। इदं ब्रह्मं एनीमहे › इति!

येन शुद्धिसाधनेन देवाः पूर्ान्यजमानानपुनत । कड गताविति धातोर्‌.
त्पन्नः सकारान्तः कशःशब्दो गतिवाची । येन शुद्धिसाधनेनाऽऽपो देवतां
दिव्यंकशोऽपुनत दिव्यलोकविषयां गति शोधितवन्तः । दिव्येन यलोक-
योग्येन ब्रह्मणा परिहन तेन शद्धिसाधनेनेदं व्रह्मानुषएठीयमानं परिददं करम
पनीपहे ।

अथ द्शमीमाह-

स्मरति वास परुषः सर्वं रसं सारमतं फएटमश्चाति भ ह) । कीटक रसमृषिभिः
संतं मव्रेसतदभिक्गयुनिमिश्च संपादितम्‌ । अत एव पृतं शुद्धं मातरिश्वना
वायुना स्वदितं स्वादृ्रतम्‌ ।
अथेकादशीमाह- |
पावमानीयो अध्येति । ऋषिभिः सतः
तस्मे सर॑स्वती दहे । क्षीरः सपिरमध्र
यः पावरमानीरध्येति तस्र पुरूषाय सरस्वती रसं दुहे । कीट्दं क्षीरादि
रूपम्‌ ।
अथ द्ादशीमाह- ॥

कृप्णयसुर््रदीयं तत्तिरीयव्राह्मणम्‌ ! २१५

। ब्राह्यणेष्वमतः हितम्‌; इति ।

याः एावमान्य ऋचस्ताः स्वस्त्ययन; क्षेमपरापिक्राः सुदूषाः सष फट
दहानाः पयस्वतीः; क्षीरादिरसहेतत्रत्च । भरसिद्धास्ता अस्माननुग्रहन्त्विति
शेषः । ऋषपिभिमेत्रदश्चिभिमृनिभी रसः फलसारः संभ्रतोऽस्मासर संपादि.
तोऽस्तु । ब्रह्म मत्रस्तत्पाटक्रा ब्राह्मणास्तप्वस्मास्वमृतमवरिनाशिफलं दितं
संपादितपस्तु

ह

अथ तयादरञ्चामाह--
दिशन्त॒ नः) इमे खोकरमथा अमुम्‌। कामा-

|

न्प्मधयन्त नः । दवादवः समाभृताः > ईइति।

4

दवरिन््रादिभिः समाम्रताः संपादितः पातेमानीदवीं; पवमानमन्राभिमा-
निन्यो देव्यो नोऽस्माक्रं छाकद्रयं दिशन्तु पयच्छन्तु। तत्रलयान्कामाननोऽस्मदर्थं
समृद्ान्कुवनतु ।

अथ चतुद शीमाह-

अथ 1 रोहः
येन॑ दवाः पवित्रेण । आसमान पएनते सद्‌ा
तेनं सरस्चधारेण । पावमान्यः पुनन्तु मा? इति ।

देवा इन्द्राद्या येन पत्रित्रेण श्ुद्धिसाधनेन सदा स्वदेहं शोधयन्त सषस्रा-
वान्तरभेदयुक्तेन तेन साधनेन पावमान्य च्वो मां पुनन्तु ।

२१६ भरीपत्सायणाचायवरिरचितभाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

च्छतसंख्येरुद्रामेनाडीभियुक्तं दिरण्पयं पापहरणसाधनेन द्रव्येण नितं
तेन तादृशेन पवित्रेण ब्रह्मव्रिदा व्रेद्ाथविदा वयं पृतं ब्रह्म पत्रमपि शुद्धं परि-
दं कमे पुनीमहे भूयोऽपि श्ोधयामः

अथ सप्दश्मीमाद-

इनदरः सुनीती सह मा एनातु। सोम॑ः स्वस्या

वर्णः समीच्या । यमो राजां प्रमृणाभिं

पुनातु मा। जातवेदा मोजयन्या पनात्‌ (६), इति ।

अनु रचाणां ब्रह्मणा स्वस्त्ययनीः; मृदुला हि परतश्ुन ऋ पि
सता रसः पुनातु जीणि

इति कृष्णयजु्विदीयतेत्तिरीयतव्राह्यणे प्रषमाषटके चतुरथा-
ध्यायेऽषटमोऽनवाकः ॥ < ॥

सुनील्या शोमनफलप्रापिक्रया देव्या सह मां पनात्‌ । सोमः स्वस्या
्षेममापिक्या दृन्या सह मां पुनातु । बररुणः समीच्याऽनुकरया देव्या स॒ह
मा पुनातु । यमो राजा भमृणाभिः प्रकर्षण मारिकाभिरद्वीभिः सह मां
पुनातु । जातवेदा ऊजयन्तया क्षीरादिरसमापिक्रया देव्या सह मां पुनातु ॥

इति श्रीमत्सायणाचायत्रिरचिते माधवीये वेद्राभुप्रकरात करप्णयर्जेदीयौतिरीय-
माष्णमाप्च प्रधमक्रण्ड वतुथप्रपाटकऽष्टमाऽनतोकः ॥ < |

अथ चतुर्थं नवमोऽनुवाकः ।

अष्टमे शुद्धया मन्रा उक्ताः । तातता सोमततेषमशेपमवस्थाप्य नवमे राज-
सूयगतचातुमौस्यशेष उच्यते । तानि चातुर्मास्यानि बिधातुमादावाख्यायि-

क(माट- |
प्रजा वे सत्रमासत तपस्तप्थमाना अञजहतीः।

प्रा०४अनु०९्] कृष्णयञुर्वेदीयं तैत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । २१७
५9 । | त॒ त्‌ | मा 1 व्‌ ~ इज्य „क ४
वारुन्थत । तस्माद्धमाप्र दवा इज्यन्त; इति)

परा कदाचिदवपितमनुष्यपश्वमुराख्याः प्रजाः सत्रमन्वतिषए्ठन्‌ ! सत्रस्षदश्ं
सक्तं संपादितव्रन्त इत्यथः । फ कुरस्य उपवरासादिरूयं तपोऽतुतिष्रन्योऽ-

{व कचिदपि दमं कुत्रल्यस्तासां परजानां मध्ये देवाः कंचित्काङं तप-
तप्त्वा घृतप्ररितं स्राचितानधारक कचिचमसं रष तं प्राप्य समीप उत्थाय
हत्वा तद्धोमेनेकंकस्मिन्नधमासे स्वभाज्यं रमविदषं प्राप्तवन्तः । तस्मात्कार्‌-
णादर्घमासे पौणमास्याममातास्यायां च देता दशेपृणमासाभ्यामिञ्यन्ते ।

अथ तद्रेव पित्रादीनां तपःफलं दृङ्षंयति--
पितरोँऽपश्यं चमसं तस्य॑ पणर स्वधाम्‌ ।
तमुपोदतिषएन्तमजुहवुः । तेनं मास्यूजमवार्‌
न्धत । तस्मन्मासि पितूर्यः क्रियत । मनुष्य।
अपश्यं चमसं घ्रतस्यं पणंर स्वधाम्‌ (१) ।
तमुपोदतिषए्न्तर्मज्ञहवुः । तेन॑ दयीमूर्जमव।र-
पत । तस्माद्रहिरह्यां मनप्येभ्य उपहियते।

तितिनोभेनेते

तश्चं सायं च॑ । पशवोऽपरश्यं चमत तस्यं
पणर स्वधाम्‌ । तमुपोदृतिष्न्तमंजहवुः । तेन

हि कारद्रयव निनो भोऊ मोस्यस्य प्राप्नला-
पश्वभि न नेभिर्रतरेरकास्मिनत्राहि कारत्रय-

२१८ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितमाष्यसमेतम्‌-- [१प्रथमकाण्डे-

भोस्यस्यान्नस्व प्ाप्तत्वाज्रिषु काटेषु पशचवस्तृणभक्षणाथं संचरन्ति । तत्तम
ध्यकाछे तु रोमन्थं कुर्वन्तो वर्तन्ते । असुरास्त्वेकसिमन्संवत्सरे स्वभोज्यमन्नं

भाप्रवन्तः ।
अथ देतैरनष्टितं व्यापारं दशेयति-

ते देवा अमन्यन्त । अमीवा इद्मभ्रवन्‌ |
यद्य स्म इतिं । त एतानि चातुमास्यान्यप-
श्यन्‌ । तानि निरवपन्‌ । तैेवेषां तामूजमद्र-
ञ्जत । ततो देवा अभवन्‌ । पराऽसुराः (३) इति।

ते देवा मिित्वेवं विचारितवन्तो यद्वयं वयमिदानीं प्राप्य वतमर
तदिदं सवेममी अस॒रा एव पाप्रवन्तः । तस्मात्संवत्सरे सष्रद्धक्त्वा तपराः
सन्तः पनः सवत्सरसमाश्िपयन्तं स्वभोजननव्यापारामावानिरन्तरं यथ्यन्तोऽ
स्मानक्केशयिष्यन्ति । एवं षिचायं ते देवा असुरविनाशदैतुखेनेतानि वक्ष्यपा-
णानि वैश्वदेवादीनि चातुमास्यानि इष्टवन्तः । यस्मात्सवत्सरे तैनिर्परैरसराणां
सेवत्सरपयाप्ं भोज्यं विनाशितवन्तस्ततो देवा विनयं भराप्ना अस्राश्
पराभरताः।

इत्थमाख्यायिकया चातुमास्यानामलयन्तप्रश्स्तत्वं दशयितं दशचपर्णमासा-
दिमरेसापूवेकं तत्तत्म॑सामुपन्यस्य द्चादिविभ्यनुवादपरःसरं तष्टिथत्ते- `

यद्यजतं । यामव दुवा ऊजमवारन्धत । तां
तेनावरुन्धे । यदिपतृभ्यः करोततिं । यामेव
पितर्‌ उजंमवारन्धत । तां तेनावरुन्धे । यदौव-
सथेऽत्रः हरन्ति । यामेव म॑नुष्यां उर्जेमवार्‌-
नयत । ता तेनावरुन्धे । यदक्षिणां द्द्ति `
| (४,। यामेव पशचव उर्जेमवारईन्धत। तां
. तनारवरन्थे । यच ति्मस्यियज॑ते । यामेवार्ुरा

प्रपा०४जनु०९] कृप्णयज्र्ेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । २१९
ऊज्न॑मवारन्धत । तां तेनावरुन्धे । भव॑या-
सना । पराऽस्य च्रातत्यां भवति › शति ।

यजते दर्शपू्णमासावनुतिष्टति । पितभ्यः करोति । पिण्डपितृयज्गमतुति
षति । आवसयेऽन्नं हरन्ति । वैश्वद्रेवान्तेऽतिथीनन्नेन पूजयम्ति । अन्वा-
हागवादिरूपां दक्षिणां ददाति } तथा च यथा तेन तेन तत्तत्फलग्राप्ये दशे-
पूणमासादयः कतेव्याः । एवमत्रापि फलपरापषये चातुपास्यानि यजेत ।
तत आत्मना भवति । स्वयमेव जययुक्तो भ्रति । भ्रातृग्यस्तु पराभवति ।

अत्र चातुमास्यतरिधौ तात्प दशयितुं पुनः प्रष॑सति--
विराजो वा एषा विक्रान्तिः । य्चाठिमस्यिानिं । वश्-

प्न

स्वधाम्‌

र्दायतेत्तिरीयत्राह्यणे प्रथमाष्टके चतु धाभ्याये
नवमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥

विगरेषेण राजत इति भिरादभजनापतिस्तस्य विशेषेण रोक्रयाक्रपण-
साधनानि चातुमौस्यानि बैष्डेवादीनि चतु मासेष्वनुेयत्वाश्वातुमौस्पानि ।
फासान्यां पौणमास्यां वैश्वदेवाख्यं पवाचुषएठाय मासचतुष्टयमर्ीलयाऽऽषाव्थां
पौर्णमास्यां वरुणप्रधासाख्यं पर्वालुषएठाय पुनमांसचतुष्टयमतीतयय कार्तिक्यां
पौणमास्यां तदीयचतुर्दश्यां च साकमेधाख्यं पवरुठयम्‌ । एतेयेथा परजापते

ठोक्त्रये प्रतिष्ठैवमन्योऽप्येतत्सर्वं प्रामोति

इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदर्प्रकाशे कृष्णयञुर्वेदीयतैत्तिरीय-

ब्राह्मणमाप्ये आद्यक्राण्डे चतुंप्रपाठक्रे नवमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥

तिषादनपुरःसरं करमेण मन्नविरेषं विधत्ते--

२२० श्रीमत्सायगाचायविरवितभाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे
अथ चनुर्थं दकमऽनुवाक्रः ।
नवमे चातुमीस्यानि विहितानि । अथय दशमे तत्र विशेषं विधातुं
भरस्तीति--
| “इ प ४ ञ | | टि 4 पु . + १ व्‌ ू. प ।
अधिवाव सवरमरः। जरितः परिवत्सरः ।
(न्‌ ॥ १ 1 | # १1 1 न्नै + # हि (क
चन्द्रमा इदावत्सरः । वायुरनुवत्मरः ›, इति।
प्रभवविभवादीनां पष्टिसंवत्सराणां मध्य एककमंवरल्सरपञ्चकमकरकं युगम्‌ ।
तस्मिन्युगे वतेमानानां प्रश्चानां संवत्सराणां कमेण संवन्मरः परिसर इदा-
षत्सरोऽनुवत्सर इद्रत्सर इत्येतानि नामप्रयानि |
तथा चोक्तमू--“चानद्राणां मभवादीनां पञ्चके पञ्चके युगे ।
संपरीदान्विदित्यतच्छब्दरपृत्रास्तु वत्सरः'' इति ॥
तत्र संवत्सरादीनां चतुर्णामभिमानित्वादग्न्यादयस्तदुपाः ।
एवै परस्तु वैग्वदेवाख्ये कमणि संवत्सरस्वद््पाभिपातिपरतिपाद्‌ नपर सरं
फेचिन्मन्रविरेषं विधत्त-
यदशवदृवेन यज॑ते

णा खस्तिमाञ्चास्त इत्याशासीत, इति ।

पश्वद वांख्यस्य प्रथमपवणः सवत्सररूपाभिप्राप्रिहलन्वात्तच्ागकाले तदी
यसूक्तवाकमभ्ये संवत्सरीणामिनि पाक्यं पटेत्‌ । सूक्तवाके हि भयो दवि
५करणमाशास्ते । दिव्यं धामाऽऽचास्त इति वाक्यदूयं परितं तयोकीक्ययो- `
मध्य सवत्सरणामेति वाक्यं पठत्‌ । अत एत्र सत्रकरार उदाहृत्य पठति-
सबत्सरीणा^ स्वस्तिमाशास्ते दिव्यं धामाऽऽशास्त इति स॒क्तमाकस्याऽऽ-
#ःषु दोताऽचुवतेयते `` इति । |

ह द्ितीयतरृतीयपवेणोः परित्रत्सरेदाव्रत्सरसूपारईिः प्रसा प्राप्रि | ह प्र

यदैरुणप्रधाैर्यजते । आदियमेव तत्पित्सर

क कि

मप्रोति (१) तस्म स्णप्रवा द

प्रषा०४जनु० १०] कृष्णयङ््वेदीयं तैत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । २२१

परिवपरीणार स्वस्तिमाशास्त इयाय सति ।
यतसाकमेषेर्यजते । चन्द्रमसमेव तदिदावसर-
मप्रोति । तस्मारसाकमेधैयजमानः। इदावत्स-
रीणार स्वस्तिमाशास्त इयाशापीतः इति
हत्थं चातुमास्यात्रयवरूपाणि वेशवदेत्राद्रीनि ्रीणि पर्वाणि तदीयमन्रषि-
शेषां व्रिधाय तदवयवरूपं मदा पितृयज्ञं विपत्त-
यपि तरयज्ञेन यजते । दवानव तद्न्वरवस्यति, इति ।
तत्तेन पितयक्तेन पितृमद्विधेषणयुक्तसो मादनदेवानन्यवस्यलयटुकरमेण
प्रीणयति ।
अथ चतुथ॑पवेण्यनुवरसररूपवायुपराप्निमतिपादन पुरःसरं मच्रतिशेपं विधत्ते--
सथवा्जस्य वायुश्वानुवरमरश्वाप्रीतावृच्छि-
प्येते । यच्छुनापीरीयंण यजते (२)।
वायुमव तर्दूनुवत्सरमाप्रोति । तस्माच्छु-
नापीरी्येण यजमानः । अनुवसरीणाः
स्वास्तमाशास्त इत्याश्चासीत, इति
वेन्वदेवारिभिखिभेः पत्रैभिः संतव्रःसरादयस्तथा कारास्तदाः

अरन्यादयः भीता अनुवत्सरः कारस्तद भिमानः वायुशरैत्येताद्ुभौ पूतैमभीता-

ववरिष्ट । श्ुनासीरीयाख्येन(ण) चतुर्थेन परेणा तदु भयपरीतिभेत्रति । तस्माच्छ
नासीरीयेण यजमानः । अनुत्रत्सरीणा५ स्वरतिपराज्ञास्त इद्याशासीतेति प्रवं

व्याख्येयम्‌ !

२२२ श्रीमस्सायणाचार्थविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे
व्स्‌ < (~ | £ 2 € |= |
प्ति । य एवं विदारतुमास्थेयज॑ते, इति ।
यः पुमान्प्थैचतुष्टयेपतेशातुमीस्येयेनते स एष संवस्सराभिमानिनं भना-
पति भाषुपिच्छतीत्येवमभिङ्गा आहुः । तस्मात्त्याजी संवस्सराभिमानित्वं
प्रामरोति ।
अथ वरश्वदेवाख्यं कमे प्रशेसति-

~ भ ऋ,

विशव देवाः सर्मयजन्त । तेऽचिमेवार्यजन्त ।
त एतं रोकम॑जयन्‌ ( ३)। यसमनमिः।
यदेवेन यज॑ते । एतमेव खोक जयति ।
यस्पतिः । अगर सायुज्यमुपेति › इति।
विश्वे देवा इति देवगणविशेषाः । तद्रणस्था देवा यदा सम्यग्यषुपुपक्रा-
न्तवन्तस्तदानीमभिगेवेष्टा यरिमिठीकेऽभिवेतेत एतमेव लोके ते प्राभवन्‌ ।
अतोऽन्योऽपि वैश्वदेवेन यस्िन्नभि्वतेते तं रोकं भाप्य तस्याः सायुल्यं
सहावस्थानमेव प्रामोति ।
पनरपि वेश्वदेवं प्रकारान्तरेण परशंसति-

यदा वैश्वदेवेन यर्जते । अथं संवरसरस्यं ग्रह-
प॑तिमाप्रोति । यदा सेवत्रस्यं गृह्पतिमा-

प्ोतिं । अर्थं सहस्लयाजिन॑माप्रोति । यदा
सहस्याजिन॑माप्रोतिं (४) । अथं ग्रहमेषि

नैमप्रोति । यदा यहमेषिन॑मामरोतिं।

अथाग्निभैवति । यदाऽ्मिभेव॑ति । जथ गोभ- `
वति । एषा वे वैश्वदेवस्य मात्रा । एतदा

` एतेषामवमम्‌ । अतोऽतो वा उत्त॑राणि प्रेया<सि

भवन्ति । यदश देवाः समयजन्त । तै

प्रपा०ध्जनु° १०] कृष्णयङर्वेदीयं तैत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । २२३

शवदेवस्यं वैश्वदेवम्‌ (५), इति।
पवत्सराख्यस्य सत्रस्य गवामयनस्य यजमानेषु युख्यो शहपतिः सहस्रद-
क्षिणायुक्तनाऽऽप्तोयोमादिना यजमानः सदस्रयाजी स एकः श्रतिसत्यदित-
गाहस्प्यानुषठायी खहमधी । एते गरहषलयादयो मतुष्येषु भेष्ठाः । भिदेव
तात्मा गोगेवाभिमानिदेवव्रिशेषः । यस्मिन्दिने वैश्वदेवेन यजते तस्मिन्नेव दिने
ग्रहपतिः सहस्रयाजीं एहमेषी वह्विगवाख्यदेवानां मदिश्ना योग्यो भवति
येयं फटक्रपिरुक्त पवर वेश्वदेवपवंणो मात्रा । इयदेव फकमिल्य्थैः । एतच्च वैश्व-
द्‌वफरूमतपामेतरपवंफलार्नां मध्येऽरममलयस्पम्‌ । अतोऽत एप्रैकस्मा-
त्पवेंफलादुत्तरा त्रपव्र॑फलान्यत्यन्तं परश्स्तानि । यस्माद्र देवा एतत्पर्वं सम्य-
गनुष्टितवन्तस्तस्मादस्य वैश्वदेवं संपभ्‌ ।
द्वितीयं पर्वं पशंसति-
अ[ऽऽदियो वरणः राजानं वरुणप्रवासश्य-
जत । स एतं छोकमजयत्‌ । यस्मित्ादिव्यः ।
। रुणप्रघ भ |
यद्ररुणप्रघास॑य्जते । एतमेव रोकं जति ।

यस्मित्नाद्स्यः। जदित्यस्येव सायुज्यसुपेति ।

विशेपो मेषसंवन्धी येषु हविश्रिशेपेषु ते प्रासा; । ते
वरुणसंबन्पिनः । वरुणपाक्षविमोकाथ॑मनुष्ीयमानत्वात्‌ । तथा च राजस-
यमकरणे समाज्नायते--“"तर्वं स भरना वरुणपाश्नादगुखत्‌'" इति । तैरेतैर्वरुण-
परघासैरादिलयो वरुणं राजानमिषटरा यसिनिदानीमाष्टेलयो दयते तमेतं
रोकमनयत्‌ । अतोऽन्योऽपि तं रोकं जित्वाऽऽदित्यस्य सायस्यमामोति ।
वरुणगुहिरयेञ्यमानत्वादेते वरुणप्रपासनामका हनिविशेषाः संपनाः।

तृतीयं त

तृतीयं पवे प्रकषंसति--

२२४ श्रीमत्सायणाचायेविरवितभाष्यसमेतम्‌-- [!परथमकण्डे-

विभातिं । यस्सौकमेधेर्यजते । एतमेव रोकं
ज॑यति । यस्मिर्न्द्रमां विभातिं । चन्द्रमस
एव साधु्यमुपेति । सोमो वै चन्द्रमाः । एषह
सै साक्षारसोमं मक्षयति । य एवं विहान्साक-
मेधैर्यन॑ते। यत्ोम॑श्च राजा छन्दाश्मि च समे-
धन्त (७) तत्सकिमेधानाः साकमेधलम्‌? इति ।

सोमो राजा साक्मेषाख्येहविभिश््डन्दोदे वान्पूनयित्वा यस्मिन्नयं चन्द्रमा
विशेषेण भासते तमेतं कोकमजयत्‌ । एवमन्योऽपि तं खोकं जित्वा चन्द्रमसः
सायुज्यं पामोति । एष यङ्ञेऽप्यिष्यमाणः सोम एव चन्द्रमाः । चन्द्रमस
एतदभिमानित्वादतशन्दरमसादेन कारुग्यवधानमन्तरेण साकमेधयाजी यागं
छृत्वा सोम भक्षयति । यस्मादस्मिन्य्ञे पूज्यपूजकभावेन च्छन्दोदेवताः सोमश

समेधन्त संभ्य हद्धि पाप्रास्तस्माप्साकमेधन्ते वधेन्त एभिहृवि विशेषरिति तेषां
साकमेधनाम संपन्नम्‌ । ..
पितुयज्गं पररेसति-- |
जयतेः पितरः प्रजापतिं पितरं पिततयज्ञेनाय-
जन्त । त एतं ठोकमजयन्‌ । यस्मिन्नतवः |
यितृयज्ञेन यजते । एतमेव रोकं ज॑यति ।
यसित्रतर्वः । ऊतनामेव साथन्यमुपेति । यद-

1 ®$ ®

तवः । पितरः प्रनापतिं पित्र पित्रयन्नेनाय-
जन्त । तसितृयन्नस्यं पितूयज्नखम्‌, (८) इति।

वसन्तादयतुदेवताः पराणिनां पितरः प्राण्युत्पत्तेः काङाभीनत्वात्‌ । तेषाम
तूना पिता भजापतिः। तथा च ऋतवः भरजापातिं स्वपितरं पित्यज्ञेन पूनयित्वा
यास्मननिदानीं वसन्तादयो देवा बतेन्ते तं रोकमजयन्‌ । एवमन्योऽपि तं
खाक नजत्वा वसन्तादीनां सायुज्यं भरामाति । ऋत्वात्मकाः पितरा यजन्यने

+^. नीत्यच्यन्ते

प्रपा०४अनु०१०}) ब्रष्णयसुत्वेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ | २२५
नेद्ययं पितृयङ्गः । अथवा प्रनापल्यात्मकरः पितेज्यतेऽनेनेति पितृयज्ञ; । पितुक-
तुकत्वेन पितृकरमकत्वन वा पित्रसंवन्ध्रीं यङ्ग इलयथंः ॥

उ्यम्बकरहवी पि परसि -

अथापंथय इमं दवे उपम्बङेरयजन्त प्रथेम-
हीति । ततोषता अप्रथन्त) य एवंविदा
यम्वक्रेयज॑ते । प्रथते प्रजया पञ्चभिः, इति।

आपरधिदरूवना त्रयं परथमदि विस्तूना भतरतेत्यभिमेय अयम्बकहविभिरिमं
रद्र देवमिषट् मरथिना अभवन । णवमन्याऽपि तमिष्टरा परजया पञुभिः प्रथितो
भ्रति । त्यम्वक्रस्य द्रस्य संबन्धन विषां उयस्बकरनामेत्युनेयम्‌ ।

चतुर्थं पव परचसनि-
जथ वायुः परमष्टिनिर ज्रुनामीरीयंणायजत ।
स एतं ट्‌।कभजयन्‌ । यस्मिन्वायुः। यच्छुना-

¦ 0 \ # 1

सौरयेण्‌ यजत । एतमव लकं ज॑यति । यसिमि-
न्वायुः (९ )। वायोरेव मारयज्यमुपंति, इति ।

वायुच्चतुपत्रणा परमेष्ठिनमाराध्य यसििदरानीं वायुरमते तमेतं लोक
जितवान । एवमन्याधयि नं छक्र जिन्वा वायोः सायुज्यं पराप्नोति ।
इन्द्राय शुनार्य(गाय पगा द्रादृशकपाम्‌ ” इति श्ुनासीरसंवन्धस्यो-
गनाग{ीरसीय ^ आग्रयमषटक्रपारं नित्रेपति साम्यं

चरुम्‌ "' इत्यनुव्राकनिरूपिना वश्वदरवः । ““ दन्द्रामरमेकादशकपाकं मारतीमा-
मिक्षाम्‌ ` दृन्यनुवाक्रन निरूपिता वरुणप्रपासाः । “ अ्नयेऽनीकवते पुरोडा

कपाल निवपति '' इत्यनुत्राकन निरूपिताः साक्रमेषाः । ““ सोमाये
पितृमत परादाद पटुक पालम्‌ !' इत्यनेन । तयज्ञः । ^“ प्रतिपुरुष
जनि त्यनन निरूपितानि च्यम्बक्राणि ^“ देनं दराद्च

यन निरूपितः शरुनासीरीयः । अनेन
रि पाणि चतुषु चतुषु निः चातुमास्य

श॒नासीरौ पेण सह चत्वा

1 ॥ १

२२६ शरीमत्सायणाचायविरचित्तमाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे
एते चातुमास्ययाजिनस्तेषां पनरा्रत्तिरहितं एं विचारेण दक्षयति-
ब्रह्मवादिनो वदन्ति । प्र चा॑तुमस्ियाजी
मीयता३ न प्रमीयता३ इति । जीवन्वा ए
ऋतूनप्येति । यदि वसन्ता प्रमीयते । व॒स॒न्तो
भवति । यदि ग्रीप्मे ग्रीष्मः । यदि वषास
वृषाः । यदि शरदिं शरत । यदि टेम॑न्ह-
मन्तः } ऋतुमूत्वा स्वत्सरमप्यात । सवत्मर्‌
परजापतिः । प्रजारपतिवावेषः (१०),

परिवत्सरमामाति डनापीरीर्येण यजतेऽनयन्पहखयाभिनमामोतिं प्रधदेवत्वर सक.

1

मेषेरथजत समेध॑न्त पितृक्ञतवं ज॑यति यम्मिन्वागृमन्तखरीणिं च ॥

#

इति इृप्णयरुर्वेदीयतेत्तिरीयव्राह्यणे प्रथमाष्टके चत्‌ तुथाध्याये
द्रामोऽनुवाकः | १० ॥
उभय युव सुरामपदस्थान्नितर यस्यं प्रातःसवन एककोऽस्‌यं पत्रेमानः
भजा वे सतरमासतामिवाव संवत्सरो दशं । उभये बा उद्स्थात्सरवीमिरमध्य-
ऽज षाव ब्राह्मणप्वथं गरहमेधिनम पट्पष्टिः ॥

इति कृष्णयज्ेदीयतेत्तिरीयत्रा्मे परथमा
चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥
दशेपर्णमासयाजिनस्तत्फलं पराप्य तस्यानित्यत्वात्ततः प्रमीयन्ते एनराव
तन्ते । तथा चातुर्मास्ययाजी फलावस्थातः भच्यत्ते न वेति ब्रह्मवादिनां
मनः । न मरच्यवत इत्यमिप्रेलयाभिङ्गस्योत्तरम्‌ । अयमनुष्टाताऽनुष्ठानानन्तरमे
षतुदेवताः प्रामोति । यदपि देवताश्षरीरमन्येन टसयते तथाऽप्यन्तर्बीजस्पे-
णाङ्करिते तेते । अत एव देवताजन्मव्यतिरेकेण जन्मान्तरं न भवति । सामा-
न्यनाक्तामूतुपराप्िमेच वसन्तादिव 1. विसपष्टी कुन्ति । यस्मिभरतावस्य
वतंमानदेहपातस्तदेवतादेषः पूर्वमङ्करितो विरपष्ठी भवति। एवमृतुदेहेन तदोः

्रपा०५अब्‌ ° १] कृप्णयजु्बदीयं तत्तिरीयब्राह्मणम्‌ । २२७

गान्भुक्त्वा च सव्रत्सरद्‌वर परव्रिश्ति। स च संवत्सरः प्रनापतिरूपः | सच
परजापतिरेष एव शास्ररिदानीमपि स्तर वण्यते । तस्मादयं फलावस्थातो न
मरियते ।
अस्य प्रपाटकस्यानुत्राकायग्रह उच्यते--
द्ज्ञानुत्राका अत्र स्युराद्यं ्रहपिधिः स्मरतः ॥
श्रुताः सांत्रामणामन्रा द्वितांयञय ततीयकरे ।॥ १॥
दुाहपायधित्तिरमरिपायश्चित्तिश्चतथक्रे |
सामाधिक्ये प्रतीकारः पञ्चमे ससवे पनः ॥ २॥
पप्र पायधित्तिरुक्ता यपारोदादिकारिता ॥
प्रायधरित्तिः सम्नमे स्यात्पाव्रमान्या जपोऽप्रमे ॥
चातुमास्यान्युत्तर स्युदंशमे तत्शंसनम्‌ ॥ २३ ॥
वदाथेस्य प्रकाशन तमा हादे निवारयन्‌ ॥
पुमरथाश्चतुरो देयाद्विद्यातीयमहेन्वरः ॥ ४ ॥
इति श्रीमत्सायणाचायव्रिरचिते माधवीये वेदाभृप्रका्चे कृप्णयन्रदीयौसतिरीय-
व्राह्मणभाप्य प्रधमक्रण्डि चनभथप्रपारक्र दरामाऽनवाकंः || १० ॥
इति श्रीमद्रीरवुक्रणसाम्राज्यघरुरंधरश्रीमत्सायणाचार्यतरिरचिते माधवीये
वेदायमकाङे कृष्णयजुर्वेद यतेत्तिरीयनव्राह्मणमभाप्ये रथमक्राण्डे
चनुथप्रपाठक्रः समाप्रः।॥ ४॥

(मृखकरमेण--अष्ट० १ अध्या० ४ अनु० १० (३६)
( भाप्यक्रमेण--का० १ प्रपा ५ अनृ १० (३६)

अथ प्रथमकाण्ड पञचमप्रपाटकरारम्भः।

तत्र प्रथमोऽमवाक्रः |
यस्य निःश्वसितंवेदा यो बेदेभ्योऽखिलं जगत्‌
निममे तमहं बन्दे बिद्यातीयंमहेश्वरम्‌
विहिताश्तुर्थे हि परपाठके
एका मच्रमयुखाः पञ्चमे शताः ॥ २ ॥

क्ततस्तेषां लिङ्गवाक्यानुसारतः ।

याजनीयास्तत्र तत्र न्याया्रा सप्रदायतः | ३॥
मानुवाके प्रोक्ता नक्षत्रेष्टका मन्राः कचिद्विकृतिरूपे चयमे

तन्न तु भथ

९८ श्रीमत्सायणाचाय विरचितभाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्टे-

दषव्याः । यथाऽनारभ्याधीतं सामिप्रिनीसाप्नदश्यं प्रता प्रलयक्षश्रुतन पाञ्चद-
दयेनावरुद्धायामवकाशमटभमानं चिक्रता निविशत एवमतेऽपि मच्राः प्रत्यक्ष

वादितां निविशन्ते । तत्र परथमं मत्रमाह--
मस्ताज्ग्योतिरव न, =| न ।
अग्रः कृ त्तकः । सुकर परस्तार्ञ्यातरवस्तात्र;ः इषि)
अशिनंक्षत्रस्य स्वामी तस्य स्वभ्रताः सप्‌ कृत्तिका अम्बाददादयः | ताध
५ ५, # ७५, ऋ ४ म + वर | २) त न ¢ भ, ।
मध्ये बतेन्ते | शक्रं तेजो दीप्निसाधनं काष्रेवा तच परस्तान्परपार््वं वरते ।
ज्योतिञ्वाटा सा चावस्तादपरपान्वं वनते । तासापभयपाश्रयाः शक्रज्योति-
पोरभिमानिदवरत अल्यन्तद्‌प्रिमया परं दीपयन्तया वर्तते । पएवपत्तरेप्वपि
प्रषु यज्यम्‌ ।

द्वितीयं मत्रमाह--

प्रजापते राहिणी । जप

स्ताद्षवरपाअस्तद्रि;ः उति।
प्रजापतिनक्षत्रस्त्रा्मा देवस्तस्य स्वरभता सदिणी मध्ये ब्रहति। आप ओप
धयश्च पान्वद्रये चतन्ते ।
तृतीयं मच्रमाह-
सामस्यन्वका । विततताने परस्तादय॑न्तो ऽवस्तात्‌, हति

2? दति ।
एन्वकरा मृगरी पसंघगतास्तारकराः । विततानि विस्तीर्णास्तन्तवः । वयन्त
पटस्य निमातारो देवताविश्षाः।
चतुर्थं मघ्रमादई-
द्रस्य बाहू । मुगयवंः परस्ता द्िक्षारो ऽवस्तात्‌, इति
वाह्‌ श्रब्द्न द्ित्रचनान्तनाऽस्द्रानक्षत्रप लक्ष्यते । वारुब्रह्पयलनहेतता द्‌

&
मृगयतो ज्याधविश्ेपा देवाः । विक्षारो विदि रक्ष्यवेधः ।

पञ्चम मरन्रमाह--

णक ऋ

प्रा०५अनु ०१] टृप्णयञुर्ेदीयं तैत्तिरीयव्राह्मणम्‌ । २२९
पष्ठ मव्रमाह--
ृहस्पतेस्तिप्यः । जुह्वतः परस्ता्यज॑माना अवस्ताद्‌ इति ।
सतो होमकतार ऋत्विजः । यजमानाः सामिनः।
सप्तमं मच्रमाह--
सपाणामान्रेपाः । अभ्यागच्छन्त
परस्ताद्भ्यानृयन्तीऽवस्ताद, इति ।
अभ्यागच्छन्तः सपनृचद्‌ शनाथगरलसुका आभिमुखमागच्छन्तः परुषाः ।
अभ्यानृदयन्तः फणानां पसारणनाभिमुखं वत्तं कवन्तः सर्पाः |
अषएमं मघ्रमाह --

वः परस्त।रसनिरवस्ताव्‌? इति ।

११. भमाद्ेषाः !

२३० भरीमत्सायणाचायेतिरचितमभाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे
परसवः कार्येषु मरणम्‌ । सनिधंनदानम्‌ ।
दादश मनत्रमाह-
इन्द्रस्य चित्रा । कृतं परस्तत्सयमवस्तांत्‌ › इति ।
चिन्त्यमानं वस्तुतच्छमृतमुच्यते । वाच्यमानं वस्तुतचं सदयम्‌ ।
त्रयोदशं मत्रमाह-
वायोनिंष्टयां । व्रततिः परस्तादसिदिरवस्तांत्‌ › इति ।
निघा खातिः । व्रततिवायुना चारयितुं शक्या बही । असिद्धिर्वह्या
अधःपातः |
चतुर्दशं मच्रमाह--
इनद्रायियोरविंशसे । युगानि पर-
स्ताकृषमाणा अवस्तात्‌, इति ।
कपकेण वटीषदेगख्यो ; स्थाप्यमान काष्ठ युगम्र्‌ । कषपमाणाः कृषिः
कतार; ।
पञ्चदशं मनच्रमाह--
मिवरस्यारूराधाः । अभ्यारोर्हणर-
स्तदभ्यारूटमवस्तातव्‌ ( ३ ), इति

संगुखत्वेनावस्थितमु्तं देशमारोहुमुद्यतं पदमभ्यारोहत्‌ । पूर्ववत्कृतारोहणं
पद मभ्यारूढम्‌ |
षोडदं मच्रमाह-
इन्द्रस्य रोहिणी । शृणतपर-
स्तासरतिशुणद्वस्तात्‌ , उति!
रोदिणीशन्देन ज्येष्ठोच्यते संग्रामारोहणहेतुत्वात्‌ । श्रणद्धिसनोधुक्तं

स्वकायं वलम्‌ । मतिगुणत्मतिकुलत्त्रेन रिसोदुक्तं परकीयं बलम्‌
सप्रदशं मच्रमाद--
ऋत्ये

प्रपा०९अनु०{] कृष्णयञवेदीयं तेत्तिसैयत्राह्मणम । २३१
परस्तासतिशृणन्तोऽवस्त। त्‌, इति ।
यन्मूलनक्षत्रं तदेव तिरोधिपदार्थनिवर्णकषक्तित्वादरईणीत्यच्यते । भति
कूलां सेनां भग्रां फुषेन्तः परुषाः मरतिभञ्जन्तः । सात्मानं प्रातिकूल्येन ईिसन्तः
पुरुषाः प्रतिद्णन्तः |
अग्रादत्रं मन्रमाह- ।
जपा प्रवा अषाटाः । वचैः
परस्तात्समिंतिरवस्तात्‌ , शति ।

परसन्यामिभवक्षमं वलं वचैः । समिति्युद्धम्‌ !
एकानविश्च मत्रमाह--

५

विश्वपा दवानापुत्तराः | जमिज-

यत्रापाढा इलयनुत्रतेत ।
विदां मश्रमाह--

तारयन्धां अवस्तात्‌ (¢), इति।
भ्रवणनक्षत्रं श्रोणा । तदटोकराजिङ्गासवः पुरुषाः पृच्छ
प््युपायः पन्थाः |
एकनिश्रं मनत्रमाह-

२३२ श्रीपत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्‌- [प्रथमकणण्े-

र्व चि्रानक्षत्रस्वामी योऽयमिन्द्र उक्तः सोऽयं त्वष्टा परमेश्वययोगादिन्दर
उच्यते । अन्यत्र “ष्ठा नक्ष्मभ्येति चिव्रामू्‌'' इति मच्रान्न नात्‌ । यखि
द्रस्य रोदिणीतयुक्तं तत उयेष्टानक्षत्राधिपतिः परसिद्ध एवन “इन्द्रो ज्येष्ठामनु
नक्षत्रमेति” इद्येवमान्नानात्‌ । अत्र चिवनदरशब्देन परमेग्वययागाद्रहणो गर्ते
“क्षत्रस्य राजा वरुणोऽधिराजो नक्षत्राणार दाताभिषमवासषटः ति मत्रा-
स्नानात्‌ । विग्धं व्यचति व्यामोतीति विश्वव्यचा दृष्टिः । विश्वेषां सस्याना
माधारमृतः प्ेत्रविशेषो विश्वक्षितिः

म्रयोविक्षं पच्रमाह-
अजस्थेकपटः पूवं प्राषएटपद्‌ः । वश्वानर
परस्तादहिश्वावसवमवस्ताद्‌ ) ्ति।

अजकशब्देनैकपाच्छब्देन च सूर्योऽभिधीयते ““त‰ सूयं देवमजमेकपादम
इति पच्रा्नानात्‌ । जगदनुग्रहाय स्वेच्छाथ्रहीतं शरीरं युक्त्वा मनुष्यवत्कम- `
पारत्येण जन्माभावाद्‌ स्याजत्वम्‌ । एक एव पद्यते संचरतीत्येकपात्‌ “सूयं
एकाकी चरति" इति मश्रान्तरविरेषात्‌ । विष्वेषां नराणां हिते जगल्का
दानं परै्ानरम्‌ “आदित्याज्जायते दृष्टिः" ” इति स्मरयभिदितम्‌ । दृष्ट्रा
विन्वेषां निवासेतुखं वेश्वावसवम्‌ ।

चतुर्विं मत्रमाह-
अहे्घरियस्योत्तरे । अभिषिञ्चन्त

परस्तांदमिषण्वन्तोऽवस्तावि; इति ।

अषिक्षब्देन वधियशब्देन चाऽऽवसंथाख्यः पश्चमोऽभिरुच्यते अत एवाऽऽ- ।
धानपरकरणे ““अहे बरधिय सच्रं मे गोपाय" इलयाज्नातम्‌ । साऽयमाहसक्त्वाद्‌-
न्येन हिसितपरशक्यत्वाचादिः । बुधे प्ररे जगदादाबुत्पन्नतादबु्रियः । उत्तर ¦
इलयत्र भोष्टपदा इत्यनुवतेते । राजमरयादियामविरशेषेष्वाभषेककतार ऋत्नार- |
भिषिश्वन्तः । सोमयागेष्वमिषवं कुवन्तामपुण्वन्तः ।
पश्चविक्ं मत्रपाद-

पूष्णो रेवती । गार्वः परस्तादस्सा अवस्तारः इति ।

१म. धां शस्या 1२ग. सथःप। |

प्मा०९अनु ०१] कृप्णयनु्ेदीयं तैत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । २३३
गात्रः प्रसिद्धाः । बत्साश्र पोपणीयाः।
पटुर्विशं मच्रमाह-
अ ४. साक न | |
अवनार्श्षूना । भ्रमः
प ए त थ 1 ॥.1
परस्तात्मनाअवृस्तत्रि; इति)
द्‌ वभिपरभ्यामा्वसभ्यां दिकरिन्सनीय एकस्थाननिव्रासो जनसपो ग्रापः
पररा गच्छञ्चनमप्रः सना साभप्याधिभ्यां चिक्रित्सनीयेव ।
सप्तविश्नं मच्रमाह-
य | म्‌ ड 1 भ्‌ 1 क्‌ १.
वसस्व्रक्रश्णाः | उपकषन्तः
प्‌ ठ [र यृ (नि वृर्‌ ॥ १३
परस्तादपवहन्ताअस्तात्रः इति ।
पापिननान्परातयिनं वन्ाद्रानयन्तो दता अपक्र्षन्तः । आनीतानां यातनां

युवैन्तोऽपतव्रहन्तः । एतेषु सर्वेष्वपि मृत्रेपु नक्षत्रायिपतिदेवताया अनुकूरौ
पा््चदयतर्रिनाव्रथो योजनीये ।

अषाविश्ेकोनतिक्षयोमन्रयो
पणा पश्चादयत्त देवा अदधुः (4); इति।
आद्रामवम्नाद्रहमाना अवम्तादम्यारटमवरस्तात्पन्था अवस्ता्रतता
अवम्तात्पश्च च |

णयज्वेदीयतैत्तिरीयतव्राह्यणे प्रथमाष्टके पञ्चमाध्याये
प्रथमोऽनवाकः ॥ 9 ॥
पणा पश्चादत प्रणा परस्तादित्यगेका } यत्ते देवा अदधुभागधेयमित्यगन्या]
एतच्चोभयं संहितायां तृतीयकाण्ड व्याख्यातम्‌ । एतरकाननिशन्पनत्रेः काचि-
द्विृतिविशषपे चयने प्रदृतिमत्रान्वाधिसा नक्षत्रेष्टका उपदध्यात्‌ ॥
इति श्रीमत्स्ायणाचायंविरचिते माधवीये वेद्राथप्रकारे कृप्णयुर्वेदीयतेत्तिपै-

यत्राह्मणमाप्ये प्रथमकाण्ड पञ्चमप्रपाठके प्रभमोऽनुवाकः ॥ १ ॥

२३४ श्रीमत्सायणाचायव्िरचितमाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे-

अथ प्रमे द्वितीयोऽनुवाकः ।

[र

प्रथमऽनत्राक वरक्रातनक्षचषएकापन्रा उक्ताः अथ द्वेतीयत॒तीययारनुबा-
फयोः कमानुषए़ानाय पृण्यकाखा निरूप्यत । तस्य चानारभ्याधीतत्वात्कमंवि-
शेषसंवन्धापादकस्य वाक्याद्‌ रभावाच क्रत्रथत्वं नास्ति रितु परूपाथत्वमि
त्यवगन्तच्यम्‌ ।

तत्रास्मिन्ननुबाके नक्षत्रपपर्ज। व्य काटविरषं प्रिपर्त-

(रः

[ न्‌ त्र कु 9१
यत्पुण्यं नक्ष्रम्‌ । तद्रटकुवातापन्यषम्‌ । यदा
न्ट, {~ 0 8 ञ । | ५

वं सूय उद्ति । अजथ नक्षत्र नात । यावात

अ प्र 9 ता. ~ न घ॒ च्वि यं त्‌ |

तेन पूया गच्छत्‌ । यत्र जवन्य प्रयत्‌ |

[ति ^~ रः री 1 त्‌ | ध य॒ ए +

तावति कुवत य्कारी स्यात्‌ । परण्याह्‌ एव

भा ए र ह १ यन्नेषं च 9 त १ . च

दुरसत । एवर्‌ ह व यज्ञद च रातदुम्न च्‌

मार्स्या निरवसाययाचकार्‌ (१); इति।
ज्योतिःशाघ्धपिद्धया कतुः स्वस्य क्रियमाणस्य कमणशातुकृरत्वेन पुण्य
यन्नक्षजरमस्ति, उपव्युपयुपःक्रालटसमीपे तननषत्रं वट्कू्रीत वादं कुवीत ।
आकरा स्रयादयदश्ादृध्वमतावति दूर्‌ तन्नक्षत्रं तिष्टतीति बुद्धा टदनिथयं
कुयात्‌ । उपव्युपमिल्यस्यतवाभिप्रायः स्पषठी क्रियतं । यास्मिन्कार सूयं उदेति
तस्मिन्काटे तननक्षत्रंपुरूपो नति न परामोति । सूयभकारन .तिरोदितत्वा-
द्रष्टं न शक्यत इत्युदयात्यागेव नक्षतरदशनकार तस्य स्थानविकेषं नि्ि-
सयात्‌ । तच नक्षत्र यावत्पाच्यामृदयं प्राप्य पधिमाभिगुखं गच्छति।
तथा सति यस्िन्देवो नक्षत्रस्थानं सरन निवतं तस्स्थानात्माचीनः समीप
दृशस्तन्नक्ष्ापेक्षया जघन्यः | तस्मिञ्चघ्न्यदेशचे यात्रति कारे सूर्यो गच्छे-
तावति काटे स्वेन कतेच्यं कम कुयात्‌ । यत्कमं करोतीति यत्कारी तादज्ञ-
धिकीषुः पुरुपस्तस्मिन्कारे प्रारभेत । तथा सति सत्स्वपि श्ञास्रोक्तपु काल- `
दापेपु तेषां दोपाणामुपकमादयं परुपः प्रण्याह एव्र तत्छरतवान्भवति । तदेत

सांभदायिक्रम्‌ । यस्मान्पात्स्यो नाम कथिरपिभ॑ङ्ञेषनामक्तं शतय्नं च पर्‌-
षमीटशे युदरते कारयित्वा निःशेषेण भरष्ं मापयामास ।

१ ९. वक्रयमद्भा

क = () ५, (-

प्रपा०प्अनु०र्‌] कृष्णयञ््यदीयं तैत्तिरीयव्राह्मणम्‌ \ २३५
अथ प्रसङ्गा्टोकद्रये श्रेयःसाधनं नक्षत्रसमूहध्यानविशेषं विधत्ते
यो वे नक्षत्रिय प्रजाप॑तिं वेदं । उभयोरेनं
क कयोविदुः । हस्तं एवास्य हस्तैः । चित्रा
शिरः । नष्टया हूर्दयम्‌ । उरू विशौ ।
प्रतिष्टाज्नूराधाः । एप वे नक्षत्रियः
प्रजापतिः । य एवं वेदं । उभयोरेनं
रोकयोषिदुः । अस्मिशश्वामुष्मिरश्च, इति!
नक्षत्राण्येव शरीरं यस्य भजापतेस्तं प्रजापतिं यः पुरषो व्रेदोपास्ते वै
पुरुषं कोकद्रये देवा मनुष्याथ जानन्ति । तथाविधख्यातियक्तो मवतीलयर्थः।
यादद्‌ हस्तनक्षत्र तद्व प्रजापतदेस्तस्थानीयम्‌ । चित्रानक्षत्रं तु भिरःस्थानी-
यम्‌ । निष्या स्वातीनक्षत्रं तु हदयस्थानीयम्‌ । विक्ञाखानक्ष्रमृरुस्थानीयम्‌ ।
असूराधानक्षत्रं पादस्थानीयम्‌ । एवयुपास्यमानः पमजापतिरंक्षननियः । य एवं
वेदेत्यादेः पुनरमिधानयुपसंहारायम्‌ ।
अथ प्रासङ्गिकं किचिष्टोकिकं काम्यं कमे विधत्ते-
यां कामयेत दुहितरं प्रिया स्यादिति ।
तां निषटय।यां दवात्‌ । प्रियेव
भवतिं । नैव तु एनरार्भच्छति, इि।
निवा स्वातीनक्षज्नं तस्मिन्नक्षत्रे दत्ता दुहिता पत्युः भियेव भति । किं
त्वस्ति कथिदन्यो विशेषः । पितुगरहं नाऽऽगच्छत्येवाऽऽगन्तुं मनस्तु न

कुरुतं । नेयं नक्षत्रनिन्दा कि त॒ ग्रीत्यतिशयपरापकत्वेन नक्षत्रस्तुतिरेव ।
अथान्यात्कचिद्धा किक कम विधत्ते--

0 क

अभिजिन्नाम नक्ष्म्‌ । उपरिंशदषाढानाम्‌ ।
अवस्तच्छरोणायें। देवासुराः सय॑त्ता जासन्‌। तें

देवास्तस्मित्क्षतरेऽभ्यनयन्‌ (३) यद्भ्यमयन्‌ ।

२३६ शरीमत्सायणाचायेविरचितमाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

तद्‌ ऽमिनिचम्‌। यं कामयेतानपजय्यं

यदत । तमतस्मत्रक्षत्र यातयत्‌ । मनपज-
स्यमव्‌ अजपात्तं । पापरपराजतामव त; इति।
उत्तराषाढानक्षत्रस्य यश्चतुथः पादः श्रवणनक्ष्रस्य यः प्रथमः पादस्त-
दुभयं मिटित्वा नक्ष्रसंधिरूपमभिनिदाख्यं किचिन्नक्षप्रं देवास्तस्मिननक्षत्र
युद्धं ृत्वाऽभितां जितवन्तः । तस्माद्‌ भिनजिदेति नाम सपन्नम्‌ । एवं सति
केनापि नतुमश्चक्यं सन्यमयं राजा जयत्विति कामयमानोऽभिनिन्नक्षतर
प्रयत्नं कारयेत्ततो जययेव । क्रि त्वस्ति क्रिचिदन्यच्छत्रः पापेन तदीयं
सन्ये पराजितमिव भवति । अस्य राज्ञो न कञ्चित्मयासः । इयमपि पूर्ववन्न
्षतरपरशसव ।
अथ श्रौतकमाङ्गत्वेन रेवतीं विधत्ते--
ज ५ न्‌ ज्‌ ०, नक्ष तं न | ञ् म॒
प्रजापात्तः पञ्यूरनदनत । त नक्षत्र नन्ञत्रमु-
10 भ 1... व्‌ | | पे, भ
पाातएन्त । त समार्वन्त एवाजविच्‌ | त रव्‌-
(क्ष 1. ते रेव # | यु । न |
तीयुपातिष्न्त (¢) ते वयां प्राभवन्‌ ।
. < ॥ $ 1. (भ क्‌ ॥
तस्माद्रवया प्ञ्यूना दरवात । याचा
? ^, ~ भ, वृ { व्‌ ^. ४
वाचानर समात्‌ । प्रव भवान्तः इति।
प्रजापतिना रुष्टाः पक्वो रेवतीच्यतिरिक्ते तस्मिन्नक्षे स्वकीयस्वामिग्े
समागतास्ते च समा एवाभवन्‌ । समश्ब्दादुत्पन्न आवतुपलययः स्वायिकः ।
यावन्त; समागतास्तावन्त एव न तु श्रद्ध मताः । सलयां त स्वामिग्रहं पाप्राः
प्रभूता अभवन्‌ । तस्मात्सोमयागादवाचीनं पञ्चनां संबन्धि यत्कमे ““ बाय-
व्यः स्वतमारभेत ` इल्यादि तद्रवलां कुर्वीत तेन पर्वः प्रभृता एव
भषन्ति । |
नामनिरुक््या देवसंबन्धेन च नक्षत्राणि परह॑सति-
(क व्‌ 4 भर त क द. | ,
सख्छ वा इदमन्तरासार्‌ । यद्तरच्‌
1 ते ~
तत्तारकाणा तारकत्वम्‌ । यावा इह यजतं

अ (~ $ भ, क | #१

` भ्रपा०९जनु०र्‌] कृष्णयज्ुर्वेदीयं तेत्तिरीयव्राद्यणम्‌ । २३७
| ८ क = 1 † ¢ [प
जरु स खक क्तत । तन्नक्षत्राणां नक्षत्र
न ^ १ ष, | (क्य चि व
त्वम्‌ (९4) । देवग्रहा वं नक्षत्राणि |
[१ क, म्‌ क. ॥ (पि ४
य॒ ख वद्‌ | श्लव भवाति; इति।
द्यावापृथिव्योरन्तमेध्ये यदिदं स्थावरजङ्गमारमकरं जगदुर्यते तत्सर्व पुरा
प्रखयकाङे सिटमेवाऽऽसीत्‌ । तदानीं कृत्तिकाय्याः सिरं तीत्षा टोका-
न्तरेषु गताः । तस्मात्तरन्तीति व्युत्पच्या तारकत्वं सेपन्नम्‌ । यो यजमान
इह नक्षघ्रयुक्ते काटे यागं करोति स यजमानोऽयं स्वगं छोकं नक्षते प्राोति।
नक्ष गताविति धातुः । अतो नक्षत इति व्युत्पस्या नक्षजरत्वं संपन्नम्‌ ।
किंच देवतागृहसदटशान्येतानि नक्षत्राणि । यथा मतुष्या शहेष दीपपरकारेन
य्यवदहरन्त्येषं देवा नक्षत्रप्रकाशेन व्यवहरन्ति । अतः प्रशस्तानि नक्षत्राणि ।
एवं वेदिता मरशस्तश्हो वहुगरहो वा भवति । |

र, क = #

अथ परसङ्काष्धोकिकं कंचिद्धमं विधत्त--
[क | कि ~. ॥ (493 1
यान्‌ वा इमान हथव्यान्चत्रापं तानं नक्त
~. ॥ €^, 1 ध ध 1 क
जर्ण । तस्मादरहृदनमदश्चत्र । नर्वस्यत्न
{ थ 1 प॒ निर (का विन वृ | क
यजत । यथा पापाहं इरत । ताह्गृव तत्रः इति ।
पृथिव्याः संवन्धीनि चित्राणि विविधानि ग्रामनगरादानि स्थानानि
यानि सन्ति तानि नक्षचरसदशानि । यथा दुखोकं नक्षत्राणि विविधान्युपका-
रकाणि च दृश्यन्ते तद्रद्धामादीन्यपि । तस्माद्ुसंवन्धिचिभ्रूपं यत्स्थानमश्छी-
रखनामकं प्रतिकूखनक्षत्रसदशं निन्दितं स्थानं म्ेच्छननभूचिषटं तस्मिमनरश्ख-
नाखि ग्रामे निवासं यागाद्नुष्ठानं च न कुयात्‌ । यथा पापाहे निषिद्धदिने
ङतं नोपकारकं तथा निषिद्धदेशेऽपि कृतं ताद्शमेव भवति।
अथ नक्षत्राणामुत्तमाधमविभागं दशेयितुं देवयमसंबन्धित्वेन नक्ष्राण्युप्‌-
न्यस्य तस्संचारं दशयति-- (र
के [ (प एः थ्‌ ®+ | | . |
द्वनक्षत्राणि वा अन्यान (६ )। यमनक्ष-
ठ षु] _ क~ । ८ 4. श (०
व्राण्यन्यानिं । कृत्तकाः प्रथमम्‌ । विराख

उत्तम्‌ । तानि देवनक्षत्राणि । जदूराधाः पय"

२३८ ध्रीमत्सायणाचायत्रिरचितमाप्यसयेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे `
मम्‌ । अपभरणीरततमस्‌। तानि यमनक्षत्राणि ।
यानिं देवनक्षत्राणि । तानि दक्षिणेन परियन्ति ।
यानिं यमनक्षत्राणि (५) । तान्युक्तरण? इति

एनवन्यतरस्यामदूरऽपचम्या इति विहितस्यनप्मत्ययस्यादरार्थवाचित्वहै
वरोकस्य समीपे दक्षिणपार््वे कृत्तिकादीनि परिभ्रमन्ति । अनूराधादीनि तु
यमछोक्रस्य समीप उत्तरपाश्वं प्ररिथधमन्ति

अथ निवेचनयुखेन यपरनक्षत्राणामधमत्वं ददीयति --
अन्वेपामरास्स्मति । तरदनूगधाः । ज्येष्ठम॑पा
मवधिप्मेतिं । तञ्ज्येष्घ्री । मूरुमेपामद्रक्षा
मेति । तन्मूरूवहणी । यत्नाप्तहन्त । तरद्‌
पाटा; । यद्छणित्र्‌ (८) । तच्छ्रीणा ।
यद्शरृणोत्‌ । तच्छ्रविष्ठाः। यच्छतमभिंषज्यन्‌ ।
तच्छतमिपक्‌ । प्र्पदेष॒दयच्छन्त ! सतय
मरवन्त । अश्वयुनेरयुञ्चत । जपभरणीप्वपाव-
टन्‌ । तानि वा एतानि यमनक्षत्राणि? इति ।

पुरा कदाचिदयुय॒त्सवो देवाः परस्परमिदमनु्रन्‌ । एपामसुराणां युद्धार्थं
पयमनुकूटया साफयाऽरात्स्म समृद्धा अभुमति, यस्मिमक्षत्रे तदिदं वचन-
मघरुष॑स्तस्य नक्षत्रस्यानूराधा इति नाम सेपन्नम्‌ । तद्रनकुखुया सामग्या रादि
समृद्धिरम्ेति व्युत्पत्तेः । एपामसुराणां मध्ये ज्येष्ठं परुषं म॒ख्यमवपिष्पेति
यस्मिन्क्षनेऽुवंस्तस्य नक्षत्रस्य च्येष्प्रीति नाम । तत्र ना्ैकदेशेन श्येष्ेति
खाकंका व्यवहारः । भीमसेनो मीम इतिवत्‌ । एवमस॒राणां मृं निवास-

4 क

स्थानपटक्नाम वाच्छन्न कृतवन्त वयमिातं यास्मिम्नक्षत्रऽद्यवस्तस्य नक्षत्रस्य युल-

2 व्हेणीति नाम । मरस्य वरेणयु्यमनसुच्छद नमनरेति व्युत्पत्तेः । अत्राप्येकदे-
शेन छोकिको व्यवहारः । ययोगैकषत्रयोदेवकृतपुपदरवं सोहुमशक्ता असुरा-

~ प्रपा०५अनु०र}) कृष्णयज््वेदीयं तेत्तिरीयत्राह्यणम्‌। ` २३९

स्य नक्षत्रहयस्याषादा इति नाम । न सहन्तेऽतेति व्युत्पत्तेः । श्रोणेति धातः
संघवाचा । यास्मन्नक्षचर प्रहारसधोऽसुरेष्वथत्तस्य ओणेति नाम । भवण-
मिति छोकषिकन्यवहारः। यस्मिन्नक्षत्रे देवेसक्तमधिकषेपम्यरसंषोऽद्णोत्तस्य
भविष्ठा इति नाम । धानेषेति रोकिकन्यवहारः । यस्मिन्नपतनेऽसऱृतं प्रहा-
राणां शतं देवा अभिषल्यन्ननायासेन विकिस्सितवन्तस्तस्य शतभिषगिति
नाम । परोष्पदाख्ये नक्षतरद्रपे देवाः स्रकीयान्यायुघान्यसुरयोधनायो्तव-
न्तस्तस्मान्नक्षब्द्रयस्य मरोष्रपदनामत्वम्‌ । यस्मिन्नक्षत्रे देवा यरषन्तासुरभीति-
करं दाब्दमकुबस्तस्य रषतींति नाप । यस्मिन्नक्षत्रे देवा रथेष्वश्वान्योजितवन्त-
स्तस्याश्वयुगिति नाम) यस्मिन्नक्षत्रे पाणानामपष्ारपयुरा अवहंस्तस्यापभरणीति
नाम । प्राणभशर्णादपगतत्वात्‌ । तान्येतान्यनूराधादीनि यमवदस॒रा्णां मरण-
हेतत्वाद्ममनक्षत्राणि ।

तत्र नामाचवचनादव तषामधमत्वन कजनत्वप्रतातरितरनक्षन्रष कृतत्तका-
दच्तच्तचत्वत्राव्लया तषु छखाककवादककाम्यानुषटन विधत्त--
यान्येव द्षनक्षत्राणि । तेषुं कुर्वीत
यारी स्यात्‌ । पुण्याह एव हरते, इति ।

चकररेवं वेदोभये।रेनं छोकयेंविदरजयवेवतीमपीतिष्ठन्त नक्च्नत्वमन्यानि

(न्क ऋ

यानि यमनक्षचाण्यनछ्ाणद्यमनक्षचाणि चीणिच॥

इति कूष्णयजर्वेदीयतेत्तिरीयव्राह्यणे प्रथमाष्टके पश्वमाध्याये
हितीयोऽनवाकः ॥ २ ॥

यत्काम्यं कम करोतीति यत्फारी स पुरुषस्तत्कम देवनक्षजरेषु कुषनितरेषां

कालदोषाणायुपश्ञान्तया पुण्याह एत्र कृतवान्भवति ॥ |

इति श्रीमत्सरायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदाथप्रकाशे कृष्णयनुरवेदीयतेततिरीय- `
ब्राह्मणभाष्ये प्रथमकाण्डे पञ्चमप्रपाठके द्वितीयोऽनवाकः ॥२॥

ह 06, ^ र त
२9० भ्रापत्सासणःचायावेराचतभाष्यसमतम्‌-- [एप्रथमक्राण्ड-,
अथ पत्रमे तृर्तायाोऽनुवाकः।

णनोः भममणतनि

दवितीयानुवाकरे नक्षत्रोपजीवनेन शुभकाटां निरूपितः । त॒तीये दिषसभा-
गोपजीवनेन इभकाखो निरूप्यते । अहः पञ्च विभागाः पातःसगवमध्याहयप-
राह्नसायाहशब्दाभिषेयाः । तच्ाऽऽव्न्तयोः स्वभावविरेषं दरयति--

देवस्य सविदुः प्रातः प्रसवः प्राणः।
वरुगस्य सायम(सव्‌। ऽपानः › इति ।

योऽयमुदयानन्तरभाव्री मृदतैत्रयात्मकः काटः प्रातःश्ब्धदाच्यः सं
च सवितुः अरकस्य देवस्य परसवः मरणयुक्तः । सर्म मलनष्टातारः
कर्षकाः सेवका वणिजश स्वस्वव्यापारप स्पकाङ्रन मर्भन। तस्माय

गुतेजयात्मकः काटः सायेरब्दाभिप्रेयः स च वरुणर्सवन्धी तत उर्ध्म
तारकेण तमसा जगदावरणात्र । स च प्राणिपरणस्याऽऽसमन्ताच्छक्रत्वा-
दासव इत्युच्यते । अस्तपयकराल हि सर्र भाणिनः स्वस्वव्यापारेभ्य उपर
मन्ते । सत्ताऽपगतचषएत्वादपान इत्यच्यते ] |

अथ प्रातःसगवयांः परथमदद्रतींययामागयाः सपिख्पं कारे देयतया
निरूपयति--

यसप्रतीचीनं प्रातस्तनात्‌ । प्राचीन
संगवात्‌ । तता टवा अग्रिणमं निर-
ममत । तत्तदारचवायं निमेः, इति।

परातःकारे याोऽयमन्तिमो युदूतस्तं पृथक्रलयय तत्स्वरूपं धातस्तनात्का
ङासरतीचीनमिस्युच्यते । गुदूतज्रयात्मक्स्य सेगवाख्यस्य द्वितीयभागस्य यः
मथमां मुदूत॑स्त परथक्रुद्य तत्स्वरूपं सेगवास्माचींनमिति व्यपदिश्यते । प्रातः
कारात्मताचांन सगवात्पाचानं च मुदूतद्रयात्पकरं सेधिरूपं यत्काररूपं
भवति ततः सपिरूपा्तारादचरिष्टोमसंस्थारूपं सोमयागं देवा निभितवन्तः।
` यस्मा्तारणात्संधिरूपमात्तवीयं देवगदीतसारत्वाननिःसारं तस्मादयं निमागेः

काटः) मागो माजेनं शुद्धिः, ततो निगैतो निमा

भ्रपा०५अब्‌०६। एृष्णयसुर्ेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणमू । १.
प्रातकाषटवस्सगवकाटं परशंसति-
मित्रस्य संगवः । तद्पुण्यं तेजशूयहः ।

तस्मात्तं पशव॑ः समायन्ति , इति।

योऽयं संगवो द्वितीयो भागस्तस्य मित्रः स्वामी मित्रस्य च सोनुग्रा्क

त्वात्‌। तदीयमहः स्वरूपं पण्यः ययनादिपुण्यकरमोपेतम्‌। अत एष तेजस्तेन

भासते । तस्माच्तेजस्वित्वदेव तस्मिन्काे पशवोःऽरण्येषु सम्यगाचरनिति |
जथ द्वितीयतृतीयभागयोः संधि पूरसंधिवश्निन्दति-

यत्परतीचीनः सगवात्‌ 9 ) । प्राचीनं
मध्याद्नात्‌ । ततो देवा उक्थ्यं निर-

¢^ “द &^

गमत । तत्तदाततर्वायं निमा, इति ।
तृतीयमामं मरशंस्ति--
बृहस्पतेमध्यंदिनः। तदुण्यं तेजस्य ।
तस्मात्तहिं तेक्ष्णिष्ठं तपति, इति।
मध्यंदिनिभागस्य बृहस्पतिः स्वामी तस्यातिकयेन वद्वर्प॑सितवात्त्टीय
महः स्यरूप पृण्यमतस्तस्मिस्ते पशवोऽक्िणघ्रं नाशरशितिपुेगरादित्येनाव
स्थानरूप तपः कुबान्त । पञ्ुनां तथाऽवस्थानमेव तपः । “ गावो बा एत

र्सत्रमासत ` इत्यन्न तथा तत्तपःमतिपादनात्‌ । वस्सुतस्तु तेर्णघ्रमिलयेक
मत्‌ पद्म्‌ । तथा च तह्णष्ठमतिश्यन तीक्ष्णं यथा स्यात्तथा तस्मिन्काछे

क क क

सूयस्तपति। ब्राह्मणश्च तथा तपेदिति । “मध्यंदिने भबलमधीयीत'' इति श्रतेः
तृतीयचतुथभागयोः संधि निन्दति-

यलताचीनं मध्यदिनाद्‌ । प्राचीन
मपराह्लाव्‌ । तता द्वाः षोडशिन नि

ममत । तत्तदार्चवीं निमीर्भः, इति ।
चतुथभागं क््॑ति-- ` |
भगस्यापराहः । तदुण्यं तेजस्व्यहः । तस्मा-
| २१

रथय श्रीमत्सायणाचायविरचितभाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे
द्पराह कमाय भगंमिच्छमानाश्चरन्ति, इति ।
मगं सौभाग्यं शङारं गहवा्तिनां सर्वेषां भोजनादिव्यापारेषु निप्पनेष्व-
पराह्कारे मातरः पत्रीणां कुमारीणामङ्गपक्षारखनधम्मिटवन्भननयनाञ्लना-
दिभिः शृङ्गारं कुवन्ति । सौभाग्यदेवतायास्तत्कारुस्वामित्वेन तदेतदुचितम्‌ ।
अथ चतुथपचमभागयोः संधि निनति-
यत्मर्त। चीन मपराहयत्‌ । प्राचीनः सायात्‌ । ततोँ देवा
अतिरात्रं निरमिमत । तत्तदातैवीयै निर्मार्गः, इति!
पञश्चमभागं परश्षसपि--
वरणस्य सायम्‌ । त्पुण्य तेजस्व्यहः
स्मात्तहिं नानृतं वदेत्‌ ( ३); इति।

वरुणस्योग्रदेवतात्वात्तस्मिन्पुण्यकराङऽन्रतवादिनं वर्णा बाधते । अत
एवान्यत्र भूयते- "अनृते खलु वे ्रियमाणे वरुणो गृह्णाति"? इति । तस्मा-
्स्मिन्काङऽततिपयरनेनानृतं षजेयेत्‌ ।
उत्तमाधमकाटपियागन्नानं परशंसति-

बाह्मणी वा जषटाविसौ नक्ष्राणाम्‌ । समा-
नस्याह्नः पच्च पण्यानि नक्षत्राणि । चला
छोखानि । तानि नव॑ | यचच परस्तान्ष
णां यच्चावस्तात्‌ । तान्येकादश । ब्राह्मणों
ददशः । य एवं वद्रान्सवत्सरं व्रतं चर॑ति |
रवत्सरणेवास्यं व्रतं गुप्रे भवति, सति,

„ छृत्तिकादीनि भरण्यन्तानि सप्तपिशतिर्नकषत्राणि तदपेक्षया बाद्मणोऽ

विशो नक्षघ्रम्‌ । यथा नक्षतरयोगात्कालस्य कर्मयोग्यतवे ब्राह्मणवचनाद्पि
कारः कमयाग्यो भवति । अत एव शिष्टाः कर्मारम्भेषु पण्याहं वाचयन्ति ।

# पितते लिति

१ ग, सायात्‌ । २ग, 'र्विक्रांमः।

भपा०१अनु ०९] दृष्णयज्ेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । २४३
संवत्सरसंपादनेन परशंसति । एकस्याहः भाप्ताः प्रातःसंगवादयः पश्च भागा
मक्षत्रांशोपेतत्वात्पश्च नक्षत्राणि तानि च पूर्षोक्तरीलया प्रशस्तत्वात्पुण्यानि ।
यानि च संधिरूपाणे तान्यशनषटोमाधुत्पादनेन निःसारत्वाद टीरानि निनि
तानि । एवं पुण्यान्यश्ीखानि च पमिरित्वा नवसख्याकानि । यच नक्षत्रां
दायुक्तेन नक्षत्राणामेतेषां नवसंख्याकानां परस्तादपरि पदोषकालरूपं यज्चा-
धस्तादुषःकाररूपं ताभ्यां द्वाभ्यां सह॒ तान्येकादश संपयन्ते । तदपेक्षया
वचनेन पुण्याहत्वसंपाद्को ब्राह्मणो द्वादशः । एवमेते काटविरेषा द्रादश-
मासत्वेन भाविताः संवस्सरतामापद्न्ते । एवमनेन प्रकारेण यो विद्रान्संबस्स-
9 # € {~ ० $ [ष्‌ ६।
रत्वसंपादनेनेकस्मिन्दिने व्रतं करम॑विरेषमाचरति तस्य तवत मरिद्धेनैव
संवत्सरेण गुप्तं भवति । संबरसरानुष्ठानेन यावत्फटं तावदामोतीलयर्थः । एव-
मेकेन प्रकारेण दादशभागाुसंधानगुक्तम्‌ । ४ =“
अथ प्रकारान्तरेण तद्मिषत्त--
1 ॑ 1 ८,
समानस्याह्नः पञ्च पुण्यानि नक्षत्राणि । चता-
थं रि 9 1 _ _ ॐ (न ८ ॥ि
छीरानि । तानि नव॑ । अग्रेयी रात्रिः ।
ए 1. , न्ये | | र (
एनद्रमहः । तान्येक।दश्च । जादियो द।दश्चः ।
* %॥... > * १ (ष 4 ।
य एवं विदान्प॑वस्प॒रं व्रतं चर॑ति । संवत्स-
क, | + म (किर ४ ( $~
रेणैवास्य॑ व्रतं रप्र भवति ( ¢ ), इति।
सङ्गवास्पादरिनं निरमिमत तत्तदार्तवीयं निमीरगो पदेद्धषति समान-
स्याः पच्च पुण्यानि नक्षत्रण्यष्टो च॑ ॥

९ | | =
इति ृष्णयलुर्वेदीयतेत्तिरीयवाह्यणे प्रथमाष्टके पञ्चमाध्याये
तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३ ॥

पूर्व मदोषकाटोषःकाठत्राह्मणेद्रीद शसंख्या प्रिता । इदानीं तञ्रयं परिलय-
ज्याभ्निदेवताकां रात्रिमिन्द्रदेषताकमहरादिलं च तन्नयस्थाने निवेश्यानुसंा-
नमुस्यत इति विशेषः ॥ का
इति श्रीमत्सायणाचायैविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकारो कष्णयजुर्वदीयौत्तिरीय-
ह्मणमाष्ये प्रथमकाण्डे पञ्चमप्रपाठके तृतीयोऽनुवाकः ॥ ६ ॥

२४४ श्रीमत्सायणाचायविराचितभाष्यसमेतम्‌-- [! प्रथमकाण्डे -
भथ पश्चमे चतुर्थोऽनुवाफः ।

द णयामि पननम

हीये शेयोपादेयकाटविभागो निरूपितः । स च क्रतुवि्ेपसंवन्धामावा-
सुपाथः । अतः सामान्येन सर्वकर्मसु संबध्यते । चतुर्थ सोमविपये विशे
पोऽभिधीयते । यदुक्त पूरवैमपाठके--““यहारुमयाणि पात्राणि भवन्ति” इति।
पदेप्सश्चेसति-
ब्रह्मवादिनो वदन्ति । कति पार्घाणि यन्न
वहन्तीति । अयेौद्रोति व्रूधात्‌ । स यद्घरयातर्‌ ।
कस्तानि निरमिमीतेति । प्रजाप॑तिरितिं
रयाद्‌ । स यदवरयात्‌ । कुतस्तानि निरमिमी-
तेति । जात्मन इति । प्राणापानाभ्यमिवोपार-
न्तयामां निरमिमीत (१) व्यानादुषाश्थुस-
वनम्‌ । वाच एनद्रवायवम्‌ । दकषक्रतम्याँ मेवा
वरुणम्‌ । श्रोत्रदाधिनम्‌ । च्ुपः श्युकाम-
न्थिनो। आत्मनं जग्रयणम्‌। अङ्गेभ्य उक्थ्यम्‌।
आपो ध्रुवम्‌ । प्रतिष्ठायां कठपरे, शति

सोमग्रहणसाधनत्वेन यज्ञनि्वाहकाणां पात्राणां संख्याविशेषो निमीसृषि-
पोषो निमोणसाधनं चेति चयं बह्मवादिनां पश्चेनाभिङ्ञपरुपोत्तरेण च निर्णी.
तमू । भजापरतिः सखशरीराननिरमिमीतेति सामान्येनोक्तस्य पराणापानाभ्यामि-
स्यादिना विशेषः कथितः । तञ प्राणवायोरूपांडुपातरं निपितम्‌ । अपानवायो-
रन्तयामपाजम्‌ । व्यानवायोरपांशु्वनाख्यः पापाणः । बागिन्ियदेनद्रवाय-
पात्रम्‌ । दक्ष उत्साः करतुः संकरपस्ताभ्यां मेजावरुणपाजमर्‌ । श्रोत्रादान्ि-
नपातनम्‌ । घक्षरिन्दरियाच्छुक्रामम्थिपा्द्रयम्‌ । आत्मनो मध्यश्रीरादाग्रयण-

` प्रत्रम्‌ । अङ्गेभ्यो हस्तपादादिभ्य उक्थ्यपात्रम्‌ । स्वकीयादायुष्यादृशरुवपा-

भम्‌ । मतिष्ठादैतुम्पां पादाभ्यामृपुपान्रदयम्‌ । भनापतेः सलयसंकसपत्वादिदमे-

` प्रपा०५अनु०९] कृष्णयञुर्वदीयं तैततिरीयत्राह्मणम्‌ । ` २४९
तस्माल्ायतामिति संकरपमात्रेण तथैव जायते । यस्मादत्र भाणादिभ्य एतानि
निष्पन्नानि तस्माच्त्तन्मन्रेष्वनेनेव कमेण प्राणादय एव दृद्यन्ते । तथा च
्रहामिवीक्षणमघ्रा एषमान्नायन्त--“्राणाय मे वर्चोदा वर्चसे पवस्वापानाय
ध्यानाय वाचे दक्षक्रतुभ्याम्‌" इयाच्याः ।
सवनींयपुरोडाशान्मरंसति- ।

यन्न वाव तं प्रनापतिनिरमिमीत। स निर्मितो
नाध्रियत सर्मन्ीयत। प्त एतायजाप॑तिर्‌ः
पिवापानपश्यव्‌ । तात्रिवपद । तेवं म॒
यज्ञमरप्यवपत्‌ । यर्दपिवापा भव॑न्ति ।
यज्ञस्य धृया अव्यय (२), इति,

उपाभधन्तयमो निरंमिमीतामिमीत षर्‌ च॑ ॥

|, आ आ त म | 1

इति कूष्णयजुर्वेदीयतेत्तिरीयव्राह्यणे प्रथमाष्टके पश्माध्याये
चतुर्थोऽनुवाकः ॥ ४ ॥

यथोक्तग्रहपा्रसाध्यः पनापतिनिर्मितः स सोमयक्षो शो नामषत्‌। `

कितु विशीर्णोऽभूत्‌ । अतस्तदा्यहेतूनपिवापान्सवनीयपुरोडाशानदष्ा तभि-

पापेण तं यज्ञमप्यवपददीचकार । अतोऽन्यस्यापि तननिबापो यज्ञस्य दाढ्यीय

विङरणाभावाय भवति । सोमपकरणे षष्टकाण्डे--““ भान्यानि पाज्ाणि

युज्यन्ते ' इत्यनुवाके पात्रसतृतिस्तस्मादनुसषनं पुरोडाशा निरुप्यन्त इति
निवोपविधिश्वाऽऽस्नातः । अतस्तच्छेषोऽयमनुवाको दरषटण्यः ॥

इति सायणाचायविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयुरवदीयौत्तिरयव्राह्यणे

पञ्चमप्रपाठके चतुर्थोऽनुवाकः ॥ ४ ॥

अथ पश्चमे पश्चमोऽनुवाकः ।

म

ऋतमेव प॑रमेष्ठि । इतं नास्येति किंचन

॥ ® शि
ऋते संद्र जाहितः । कते शरभिरियः भरिता ।

२४द्‌ श्रीमत्सायणाचायनिरचितमाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे
अग्निसििग्मेनं शोचिषा । तप जक्रन्तमु-
ष्णिह । शिरस्तपस्याहितम्‌ । वैश्वानरस्य

तेजसा । ऋतेनास्य निक्तये । सत्येन परिव-
तये (३) तपपताऽस्यानुवतैये । शिवेनास्योषव-
तथे । शग्मेन॑स्याभिरवतये । तहतं त्रमयम्‌ ।
तदन्तं तच्छकेयम्‌ । तेनं शकेयं तेन॑ राध्यासम्‌ ।

चतुर्थं सोमशेपभरता पातरसतुतिरक्ता । पश्चमे चातर्मास्यशेपा वपनपत्रा
उच्यन्ते । तत्र वेश्वदेवस्यानुष्ठानान्ते यद्पनं तत्राऽऽ्रान्मत्रान्मू्कासे बिनि-
गे -“ ण्या शलस्ये्काण्डेनेशुशाकया लौहेन च श्ुरेणोदुम्बरेण च
केशाभिवतंयते वापयते दमधूणि (ऋतमेव परमेष्ठि, ऋषं नास्येति किंचन,
ऋते समद्र आदितः) ऋते भरूमिरिय९ भिता, आेस्तग्मेन शोचिषा तप
आक्रान्तमुष्णिहा रिरस्तपस्याष्ितं वैश्वानरस्य तेनसा ऋतेनास्य निवर्तये
सत्येन परिवतेये तपसाऽस्याुवरतये रितरेनास्योपवर्तये दाम्मेनास्याभिवर्भये'
हति निवतेयत्‌ इति, (तहतं तःसत्यं तद्वतं तच्छकेयं तेन शेयं तन राध्यासम्‌
इति यजमानो जपति" इति । सूत्रगतद्धेण्यादिरब्दार्य उपरितनानुत्राके
व्याख्यास्यते । ऋतमेबेलयादिश्रम्मेनास्याभिवर्वये शलयन्ता मच्राः ेरानिव-
तने विनियुक्ताः । तद्त्रतमिल्यादि यजमानजपे। ऋं सल्यवरदनं तदेव परमेषट
नगतसदुः मजापतेः स्वरूपं तस्माछोक्े किचन वस्तुजातमतिक्रमितुं न
भवति । तत्कथमिति तदेवोच्यते योऽयं समुद्र जछराश्षिरत्युमतः सोऽप्यृते
समाहितः । मरनापतिर्षेखां कृत्वा ामिमां नातिक्राम तमिति समुद्रमुव्राच। स
तस्मिन्नेव सत्यवाक्ये तयेव स्यवस्थितः। समुकनतोऽपि जलरािर्वेढामुट्ष्य
भूमि न छावयति । तथा सेदमन्तरेण सकीन्पराणिनो धारयेति भनापतिनोक्त
सत्यवाक्ये भूमिरियमाभिता वर्ते ! तथा -मजापतेः सत्यवाक्येनेवायमश्चिस्ति-
गमन शोचिषा तीकष्णेम रद्िमना युक्तो वरते । तथा मनापतिताकयेन सत्यन
महषिभिस्तप्यमानं तप उप्णिहादिच्छन्दोविशेषयुक्तेन मव्रेणाऽऽकरान्तम्‌ ।
तपस्यमाना दि स्छन्दोयुक्तान्मन्राञ्ञपन्ति । तथा प्रनापतिसत्यबाक्यादेव
यनमानाः तिरोुण्डमादिलक्षणे तपप्षि व्यवस्थिताः } तसरष्टैवानरस्य
` स्वामिनः प्रनापतेस्तेनसर्तेनास्य यनमानस्य केशानि्रतेये निटत्तान्करोमि ।

` प्रषा०१अनु०५] कृष्णयुदीयं तैत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ` २४७.

सत्येन तदीयेन परिषतेये परितः परिलक्तान्कसेमि । मानसमृतं वाचिक
सत्यमिति तद्विभेदः । तथाऽस्य यनपानस्य तपसा निमित्तभूतेनातुषतेये
केशाननुकरलाम्फरोपि । शिवेन शान्तेन परजापतिस्त्यवाक्येनास्य केगानुपय्‌ -
तेये समीपे केशगरे धरस्य पतेन र्वे । शहग्मेन सखप्रापकेण प्रजापतेः
सल्यवाक्येनास्य केशानभिवतेयेऽभितः षरं व्यापारयामि । सोऽयमथ्व-
योविपनमन्नः । अथ यजमानस्य जपमन्रः । तत्मनापततं मानसं तच
वाचिकं सत्यं तदनेनानुष्ठेयं तद्व्रतं कर्मलक्षणं तत्सर्ष संपादयितुं शकेयं
शक्तो भूयासं तेन मनापतिसलेनैव श्क्यं रक्तो भृयासं व्रतेन कर्मणा
राध्यासं समृद्धो भूयासम्‌ | |
अथ वरूणप्रपासपर्षानन्तरभाविवपनमन्रौ--
यद्षमः परयव॑तैयव्‌ । अनतीन््धिव्या दविः ।
धिरी्ान ओज॑सा । वरणो धीतिभिः सह
(२१।ड्द्द्रा मरुद्भिः सखिभिः स॒ह इति।
करपः--““अन् पौणमास्य्ोन्दनादि पूरववन्निवर्षनं सर्व वा वापयेत्‌ । म्रा -
दिविक्रियते--यद्वमः पयैवरतयदन्तान्पृथिष्या दिवः, अदधिरीदान मोजसा
वरुणो धीतिभिः सह, इन्द्रो मशचचिः सखिभिः सहेभिस्तिेनेलयादि
समानमिति । घमां दीप्यमानो य आदि्योऽसिति सोऽयं पृथिव्या दिषथा-
न्तान्मजापतिसत्यवाक्येनेव पयैवतेयत्परितः प्रकाशितवान्‌ । अभिश्वौनसा
तेनोबलेनेशानः सर्व दग्धं मथुर्भवति। वरुणश धीतिभिरदधिमिरेपैः सह स्वव्या-
पारे भवति । इन्द्र मरद्धिः स्वकीयैः सलिभिः सह परनापतिसत्यवाक्येन
स्वव्यापारे मभभवति । एतावान्ूरवस्मान्मचराद्विशेषः । अवदिष्टसतु समानः ।
तस्यावरिष्स्य पाटस्तु-- ` |

भ्िस्तिममेनं शोचिरष। तप जाक्रन्तमुष्णिहां। `
शिरस्तपस्याहितम्‌ । वैश्वानरस्य तेज॑सा । कते- `
नास्य निव॑तये । सत्येन पिते । तपसाऽ- `
स्ाटवतेये । शिवेनास्योषवतैये । शभ्मेनास्या-
भिवतेये (३) । तहतं त्यम्‌ । तदूर

श्रीपत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [!प्रथमकणण्डे-
तच्छकेयम्‌ । तेन॑ शकेयं तेनं राध्याप्तम्‌? इति ।
परववयाख्येषम्‌ । पूर्दरशवदेवान्ते इमशरूणामेव वपनं केशानां तु कर्तनम्‌ ।

इद तु केशानां वपनकतेने विकल्पिते ॥
अथ साकमेधपवनिन्तरमाविवपनमच्रौ--
यो अस्याः पएथिम्यास्छचि । निवतेयत्यो
पथीः। जथिरीशान ओजा । वरणो धीतिभिं
सह । ददरः मरुद्भिः ससिभिः सह ।

कटपः--“पौणमास्यष्ठोन्द नादिपूवैवभिवतेनं सर्वे वा वापयेत्‌ । मव्रादिरवि
करियते- यो अस्याः परथिग्यास्त्वचि निवतेयल्याषधीरभिरीशान ओजसा
वरुणो धीतिभिः सदेनद्रो मरद्ध; सखिभिः सहा्निस्तिग्मनेति समानम्‌"
इति। य आदिलयोऽस्ि सोऽयं प्रजापतिसल्यवाक्यनास्याः पृथिष्यास्त्वच्यपरि-
माग ओपधीनिवरतयति परिवापयति । अभ्निरीशान इत्यादि पूर्ववश्याख्येयमर !

मत्रस्तु-
जभ्निसितिग्मेन॑ शोचिषा । तप अआक्रान्तसु-
प्णिहां %) 1 शिरस्तपस्याहितम्‌ । वैश्वानरस्य
तेजसा । तेनास्य निवतये। सयेन परि-
तये । त्पपाऽस्यानुवतये। शिवेनास्योप॑वर्तये ।
शग्मेनस्यामिव॑तंये । तहतं तत्सप्यम्‌। तद्रतं
तच्छकेयम्‌ ।तनं शकेयं तेन राध्यासम्‌ (५)+ इति ।

पवेवद्यास्येयम्‌ ।
अथ शुनासीरीयपवानन्तरं पौरमग्रौ-

एकं मासमुदरृनत्‌ । परमेष्ठी प्रजाभ्यः |
तन्या मह वहत्‌ । अमृतं मत्पीभ्यः ।

१४८

~ भपा०^जद०९। कष्णयजुर्दीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । २४९
प्रनामनुप्रज।यसे । तदु ते मर्त्यामृतम्‌ । येन
मामां जधमासाः । ऋतवः परिवत्सरः 1
यन्‌ तत प्रजपतं । इजानस्य न्यव॑तंयन्‌(६)।
तनाहमस्य ब्रह्मणा । निव॑तयामि जीवै ।

करः अत्र पोणमास्यदन्दनादि पूर्ववननिवर्तनं सर्म वा वापयेत्‌
मत्रादवाक्रयत-- एकं मासमुद्सनत्परमेष्ठी मनाभ्यस्तनाऽऽभ्यो मह॒ आव-
दद्गरत मत्यान्यः प्रनामनुप्रनायसे तदु ते मर्त्यामृतं येन मासा
अधेमासा ऋतवः परिवत्सरा येन ते ते प्रजापत ईजानस्य न्यवतयन्‌ ।
तनाहमस्य बरह्मणा निवतेयामि जीवसे, इत्यभिस्तिग्मेन शोचिषेति समा-
नम्‌ ` इति । परमेष्ठी भरनापतिरेकं मासं मासोपटक्ितं चातुमास्थानुष्ा-
नयाग्यकालमुदष्टजडुत्कषण रुषटवान्‌ । मत्याभ्यो मन॒ष्यरूपाभ्य आभ्यो
नगात्‌ दद्यमानाभ्यः मजाभ्यस्तेन चातुमास्यानुष्ठानयोग्यकाेन महये महद्‌
शरतमावनारफलमावहत्सपादितवान्‌ । तच्च फलं पूर्वपपाठके चातुरमास्यया-
जना मस्गावचार्‌ नर्णत्तिम्‌ । सूत्रकारेणाप्येतदेवाभिपरेत्योक्तम्‌ -““अक्षय्यर
द च चातुमास्ययाजिनः सुरतं भवति' इति । हे मत्य॑मनुष्यरूप यजमान
भरजां पुत्रपात्रादिरूपामनुपजायतसेऽनुक्रमेणोत्पादयसि । तद तद्व पत्रपाजादि-
स्पणावस्थान ते तव चागृतमविनातनिफटं मल्येत्वादेतस्य शरीरस्य नारेऽपि
नपाजादसततरविच्छंद्नाय्येन मत्रस्ामर्थ्येन मासा्धमासर्ंवत्सरविरेषाः
स्वाःचतकायकारणः प्रवतेन्ते । प्रजापतेः पुज्रपोत्रादिसखरूपाणां प्रजानां
पार्क यजमान, ईजानस्य यागं कृतवतस्ते तव मासादिकास्ते काटविक्ेषा येन
मन्रण न्यवतयान्नरन्तरं सपादितास्तेन ब्रह्मणा मत्रेणाहमध्वयेरस्य यजमानस्य `
जीवसे जीवनाय निवर्तयामि छन्तनेन केशान्निषटतान्करोमि । एतावानत्र
मत्रावशेषः । अवरिष्टस्तु समानः

तत्पादस्त-- | ष
येस्तिमेन शोचिष । तप्‌ अक्रान्तमु-
ष्णिह्‌। । शिरस्तपस्याहितम्‌ । वेश्वानरस्य

तजा । ऋतेनास्य नवतय । सत्यन पर
देर

श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतमू-- [प्रथमकाण्डे ;
पये । तषसाऽस्याुवतेये । शिवेनास्योपव-
तये । शम्मेनास्यामिव्॑षये । तदृतं तस्-
स्यम्‌ । तद्व्रतं तच्छकेयम्‌ । तेन॑ ,
शकेयं तेनं राध्यासम्‌ ( ७ 9? इति!
परिवर्तये सहामिव॑तेय उष्णिहं राध्यासं न्यव॑तयचरुप॑वतये चत्वारे' च ॥
इति प्णयर्दीवै ततिरीवत्रादयणे प्रथमाष्टके पश्चमाभ्याये

पञ्चमोऽनुवाकः ॥ ५॥

पवेवव्याख्येयम्‌ । अथवा श्षुरपरस्रेन योजनीयम्‌ । अप्निसमानोऽयं श्र;
स तीक्ष्णेन दीश्चिसमानेन धारप्रेण सह वतेते। उष्णिहा छन्दःसमानसामथ्य-
युक्तेन श्चुरेण वपनरूपं तप आक्रान्तं प्रारब्धं यजमानस्य शिरस्तसिमिन्वपनर्पे
तपस्याहितं समर्पितम्‌ । वेश्वानरसमानस्य श्ुरस्य तेजःपरिमाणेन ऋतेना-
वरश्यंभाविव्यापरेणास्य यजमानस्य केशान्निवतेये निषत्तान्कयोमि । निद्न-
ततिमकारविरेषा एव परिवतेनाडुवतेनोपवर्तेनाभिवर्तनराब्दैसच्यन्ते। तृतीयान्तः
छर एवे विरेष्यते । यजमानमत्रस्त्वेवं व्याख्येयः । यदेतत्केदाङ्गन्तनं तदेव
वाचिकमानससलयरूपमनुष्ठीयमानवपनरूपं तत्छृन्तनं सपादयितुं शक्रोमि ।
तेन च छन्तनेन कमे साङ्गं कर्तं शक्रोमि । फलेन च समृद्धो भूयासमिति ॥

इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्भप्रकाप्ते कृष्णयञुर्षेदीयतेत्तिेय-

नाक्षणमाप्ये प्रथमकाण्डे प्रचमप्रपाठके पञ्चमोऽनवाकः ॥ ९ ॥

२९५०

नथ पञ्चमे षष्ठोऽनुवाकः ।

नय

4 (५

वम चातुमास्ययाजिनां वपनमत्रा उक्ताः। षष्ठ तद्विधरुच्यते । तप्राऽऽ
द्षन्वयव्यातरेकाभ्यां वपनक्रमं विधत्ते

रेवा पे यच॒ज्ञेऽर्वत । तदसुरा जदुर्वत । तेऽ-
छरा उध्वे एष्टेम्यो नाप॑यन्‌ । ते केशानयरे-
अत्त । जथ श्मश्रूणि । जधोँपपक्षौ । तत- `

प्पा०५अनु०१] कृष्णयनर्रदीयंर्सा सयव्राह्मणम्‌ । २५१
तेऽव आयन्‌ । पराभवन्‌ । यस्थेवं
। जवडति(१) । अधो फौव

कथात । ततस्तञमवन्‌ । सुव रोकम।-
यन्‌ । यस्यवं वपन्ति । भव्त्यासन। ।
ञ लोकमेति ( ९ ); इति।

ेवैययदगं यतञऽनुष्िं तत्तद मसुरास्तयवरान्वतिष्रन्‌ | वपने तु स्वद्व
मर्ताः । प्रशब्देन तन्मपीपत्रत्रिनौी क वुपलक््यतं । पे सर्वेऽप्यसराः
सवक यन्कक्षानारर्याधव वपनं कतैव्यमिति शारभं नापहयन्नाज्गासिपुः ।
अश्रात्वा च कररमश्रपपक्षक्रमणाधोपरखमष्टततं वपनं षत्व स्वरयमवाओो नीचा
श्तवा काक्र समागत्य परराभूनाः । एवमन्योऽपि नीनो भत्वा खाक समागत्य
त | “व ऊप्वक्रम जात्वा कक्षदमश्कशचक्रमेण वपनं कृत्वा

7; ता उप्वक्रमण स्वरम च पराुत्रन्‌ । अन्योऽप्येवं डत्वाऽ

स्वयमत्र पभुभवरति स््रगच

उरध्वेक्रमण सहति र त्रिधत्त-

) | ] भयः पुनर्म । स रमश्रण्य-
। अथोपपक्षं । अध कैशानं । ततो
(यत प्रजया पञ्चभिः । यस्यैवं
| पञुमिर्मिधुनैरजीयते, इति।

। त तद्य तस्यानुष्ठानाय तन्मिधुनमृध्वेमवाश्चं चेति द्विविधं
पकारं मनुरपश्य यत । दृषा च मध्यवतीनि उमश्रण्याद्‌ादुप्त्वा ततोऽधोव-
: क्षयोवपनं कृत्वा पथात्तूध्ववपिनां केदानां वपनं चकार । तत-
शादपनात्स मनुः मनया पशुभिश्च भभृतोऽभृत्‌ । अन्योऽप्येवं एतवा मन-
पशुमिथनेश्च भूतो भवति ।

२५२ श्रीमत्सायणाचायविरचितमाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

तदेतद्रपन परशसाति-

टेवासुराः संयत्ता जाक्षच्‌ । त सवत्सर व्याय-
च्छन्त । तान्देवाश्चातुमास्यरवाभप्रादञ्चत
( ३ ) । वशवदेवेन चतुरो माप्ताशञ्चतन्द्ररा-
जानः । ताज्छीरपे नि चाद्॑तयन्त परं च ।
वरुणप्रवासंश्चतर। मापाऽदञ्चत वरुणराजानः।
ताञ्छीष ने चाव॑तयन्त पार्‌ च । साकमेधं-
श्चतुर। मासोाञ्वरद्चत सोमराजानः । ताञ्छीपं
निं चावेत॑यन्त पार्‌ च । या स्वत्सर उपनी-
वाऽव । तामषामच्रञ्चत । तता ठेवा अम
वन्‌ । परासुराः ()। य एवं विहा

ठमस्यय्जते । च्रात्व्यस्यैव मासोश्त्र-
टक । सषि च वतयतेपरिच । येषा
संवत्सर उपजावा । व्रर्के तां भराकतव्यस्य |
धषाञ्स्य च्रात्व्यः पराभवति; इति।

द वावासराव युद्धादुक्ताः सन्तः संवत्सरानुष्ठानसाध्ये फले व्यायच्छन्त
विरोधमारमन्त। स्माकंमवद्‌ फट भवत्विति परस्परं कलहं छृतवन्तस्तदानीं
तानसुरानभिलक्ष्य तेषां फट वारयित चातुमास्यरवानुष्रानं कृतवन्तः । तेष `
व दवष जया व्यहाः। इन्द्रस्वामिक एको व्युहः | वरुणस्वामिको हितीयः
तामस्वासकस्वृतायः । तचेन्द्रस्ापिका देवा पश्वद्‌षेन पवेणा चतुरो मासा
नसुरसबान्धनो विनाशितवन्तः । दि नाशतानेव तन्पास्रानभिरक्ष्य ताज्ज्ञी

स्वकाय रासे निवतेनं च परिवर्षनं च कृतवन्त; । वपनींयानां केशानां

` स्वापनावन्यः शिखागतकेशेभ्यः पृथक्छरणं निवतेनम्‌ । पृथकृतानां वपने परि,

पपा०५अनु०६] कृष्णयञ्रवदीयं तेत्तिरीयत्राह्यणम्‌ । २५३

वतनम्‌ । एवमुत्तरव्यूहृद्रयऽपि योजनीयम्‌ । एवं जिविधमासचतष्यानष्रानेमै-
कर्मिन्सवत्सर्‌ तरसररूपजीवनाय या धनादिरसपत्सपादितैषामसराणां तां
संपदं विनाशितवन्तस्ततो देवाः संपन्ना अभवक्‌ । असुराश्च पराभताः । एवं
्नात्या चातुपास्यातुष्टानन चात्व्यसंबन्धिनो मासान्विनाश्य तद्विनाशनार्थं
स्वशिरसि निवतेनपरिवर्तने कृत्वा वरिणः सेबत्सरोपनीष्यां सपदं सम्यगिि-
नाश्चयति । स च राच्च॒रनाभावेन प्रत्पीटितो भवति ।

अथ वपनसाधनं चिधत्ते-

हेतायपेन निवतयते । यहा इमामधनिङक-
तावात निवतयति । एतदेवेनार सूपं कृता
नि्वतयति। सा ततः शः श्रौ मू्य॑पी भवन्स्येति
( 4 ) । प्रजायते । य एवं विदाषठींहितायसेनं
निवत्ते । एतदेव रूपं कृता निवर्तयते । स

1 = (~ 8 २१

ततः शः श मूयाक्भर्वद्चतं । प्रव जायते, इति ।

क

अयसा नितः क्षुर आयसः । स च लोहितस्ताप्रमिभरेणायसा नि्पित-
त्वात्‌ । तादृशेन श्रुरेण केशानिवतयेद्रपनं कुयादि ल्थः । लोके संचरन्दावाधि
रतौ यमैकालरूपे समागते सति यदेवोग्ररूपं धरत्वेमां भूमि निवर्तयति । दष्क
जलाशया श्रातितपराक्गपादपां टूनधान्यां पण्डिताभिव करोति तदानीमभिरे
तद्व राोदितक्षरसमानरूपं कृत्वेमां नि्टत्तनखादियुक्तां करोति । सा च भृमि
दग्धतृणा सतीं तत॒ छर्ध्वमुत्तरोत्तरदिषसे भूयसी भवन्ती जायते वर्धमाना
सती तृणादिकपत्पादयति । एवमन्योऽपि छोदितायसेन करेण वपनं भायुवन्न

भिसममानरूपं तस्य कृत्वा वपनं मामति । स च तत ऊर्ध्वं धनादिभिः समृद्धो
भव्ाकं सचरति प्रजाश्ोत्पादयति।

व्पनीयानामितरेषां च केशानां विभागकरणे साधनं विधत्ते-
अण्या स्॑कल्या निव॑तयेत । ओणि अीणिं वै
देवानांमृद्धानिं । अीणि च्छन्दाशि । अीगि
सव॑नानि। अरय इमे रोका; (६ ) । ऋदयया-

२५४ श्रीमत्सायणाचा्यविरचितमाष्यसमेतम्‌-- [{प्रथमकाण्डे-
# € ॥ क क ® } (~ त
मेव तीर्यं एषु रकेषु प्रतितिष्ठति, इति।
तिश्च पण्यः श्रेतराजयो यस्याः शरव्याः सा रणी । दालीशब्देन शल-
ख्यस्य श्दरमृगस्य पुच्छभमागवतीं तीश्णाग्ररोहशलाकासद्दो रोमविरेष `
उच्यते । वया श्वेतरानित्रययुक्तया शल्या वपनीयान्केशानितरेभ्यः पृथङ्क-
यात्‌ । त्च श्वेतराजित्रयं मशस्तम्‌ यतो देवानां संबन्धीनि समृदधवस्तूनि
परसयेकं िसंख्यायुक्तानि दृश्यन्ते । गायत्री अिष्टनगतीदयेतानि च्छन्दापि
प्रिसंख्याकानि पातर्माध्यंदिनतृतीयाख्यानि सवनानि च तिसंस्याकानि
लोकाथ जिसंख्याकाः । अतो राजित्रययोगे सति देवसतंबन्धिन्यां समृद्धौ
वीर्ये लोकत्रये च प्रतितिष्ठति । [त
वपनक्रमं साधनं च विधाय वपनं विधत्ते--
\क ष व क भ ् =
यच तुमस्यियाज्यत्मनो नावद्येत्‌ । देवेभ्यं आ्र-
२ । = ॥ _ (~ ॥ ० र
यतं । च॒तरषु चेत्रूषु मासु नवेत्यत । परा
० %: क कः ति
क्षमव तदव्य साप्मनाओअद्ययनव्रस्कायः इति)
चाुमस्ययाजी स्वशरीरांशं यदि देवेभ्यो नावयेत्तदा देवेभ्यो षिष््छि-
चेत । यतो विच्छेदाभावाय तदा तदा मासचतुष्टये वपनं कुर्यात्‌ । तथा
सति वपनव्यवधानेन सशरीरावदानमेव देवाथं करोति । तश्चाविच्छेदाय
भवति ।
तदेतद्रपनं परषंसति--
७ 1, @^ } । ९
देवानां वा एष जानीतः । यश्च।तुमास्ययाजी । य
®. (भ £, [० ^ ॥ ~ ॥ ®
एवं वहानि च वतयते परं च। देवतां एवाप्येति ।
+ $ ग 1. ~ म ह
नास्य रट्रः प्रना परश्नभिमन्यतं (७); इति।
` एवेयुज्ञतारघुर एति रोका म॑न्यते ॥ |
इति इृष्णयजुर्वेदीयतेत्तिरीयव्राह्यणे प्रथमाष्टके पञ्चमाध्याये
षष्ठोऽनुवाकः ॥ ६ ॥

५६ © ॑ «~ ४ र = = (+) ५
परार चाहुमास्ययानी स एष देवानां स्वभूतः सटीक समानीतः तसा-

परपा०५अनु०७] कृष्णयज्ैदीयं तेत्तिरीयव्राह्मणम्‌ । ` >५५

द्वं वद्वान्पुरष. शर्ट्या क गान्पृयह्यात्‌ । खादितायसेन वपे । स दवत्रा
एव प्राम्राति । अस्य प्रना प्ुचुद्रो न हिनस्ति ॥
© भ

इति श्रीमत्ायणाचायंविरचिते माधकीये वेदाथप्रकाश्च कृष्णयजर्वेदीयतैत्तिरी च.
त्रह्मिणमाष्यं प्रथमकाण्ड पञ्चमप्रपाठके षष्ठोऽनवाकः | | ९ ॥

भथ पश्चमे सप्तमोऽनवाकः ।

भकामनिनिोको

षषे चातुमास्यशेषो पपनविधिरुक्तः । सप्तमे सभ्िचयनरेषा इष्टफो पधान-
मन्ना उच्यन्ते । “प्राची दिशाम्‌'" इत्यादिभिरमत्रेयी अपानभत इष्टका उक्ता-
स्तद्पधानादुध्वं “ आयुषः '' इलयादिभिर्मत्रददकशषसंतत्याख्या इष्टका उप-
धया; । तन्मन्रपाटस्तु--

जायुषः प्राण संतनु । प्राणादपानर संतनु ।
जपानाद्यानः संतनु । व्यानाचश्चुः संतनु ।
चष्चपः श्रो संतनु । श्रोतरान्मनः संतन ।
मनसा वाच सतन । वाच आत्मान
सतु । जतसमनः एथिवीर संतन । प्रथिव्या
जन्तारक्षर संतनु । जन्तारक्षादिवः संतनु ।
द्विः सुवः संतनु (१), इति। `
प्रथिन्या अन्तरिक्ष संतनुद्धेच॑॥ |

[+|

इति इष्णयलर्वेदीयतेत्तिरीयव्राह्यणे प्रथमाष्टके पश्चमाध्याये
सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥

हे, इष्टक आयुष्माणयोः परस्परं संततमविच्छेदं कुर । आयुष इति तती-
याथ प्श्वमी । आयुषा सह पाणं संयोजयेदयर्थः । एवमुत्तरत्रापि योऽयम ।

आत्मा परा नावां वा| धघाद्युखाकः। सुवःश्ब्देन तज्नत्यो भोगस्थानवि-
शष उश्यतं ॥

रति श्रमत्सायणाचायकेरचिते माधवीये वेदाथेप्रकाशे कृष्णयजर्वेदीयतेत्तिरीय-
` । ब्द्यणभाष्ये प्रथमकाण्ड पञ्चमप्रपाठके सप्तमोऽनवाकः ॥ ७ ॥

श्रीमत्सायणाचार्थविरचितमाष्यतमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

२५६
अथ पच्चमेऽष्टमो ऽनुवाकः ।

ययया छिन्नम

0 (~~ १
र उक्ताः अष्मेऽथवरिराभिधानानापिषएकानां
सप्तमे संतल्याख्येषएटका म्रा छा र
दशानां सच्रा उच्यन्ते । ताशरष्टकाः “राच्या त्वा देशा सादयामि ईत्यते
च्ैरपयेयाभ्य इषटकाभ्य उर्ध्वं पचम्यां चितावुपधेयाः । तत्र प्रथपागृचमाह--

इन्द्र दधीचो अस्थाभेः। वत्राण्य-
प्रतिष्डतः । जघान नवतानरव; इति।

अथर्मणः पचः कथ्िदषिदेध्यङ्नापा तस्य यान्यस्थीनि वज्प्तमाने तेर
स्थिभिर््राणि निवारकाणि परबलछानि जघान । कांड इन्द्रऽप्रतिष्कुतः।
प्रतिकलो भत्वा कतोऽयमिदयेवं निराकता वैरी यस्यासा मरतिष्डुतस्तथाविधः
शु्रराहययादयमप्रातेष्कृतः । फयान्त त्राण नवस्ख्याका नवतादश्नावका
न्यष्ङूतानी थैः ! हे, इष्टके तथापिषेन्द्ररूषा त्वमसि तादशयिन्द्रस्तवायपदषा
त्विति वाऽध्याहृतेष्यम्‌ ।
अथ द्वितीयामाह-
~ | । च्छि | 4 ९१०. |
इच्छनश्स्य यपाच्छरः । पवतष्वप-
(क (1 1. # |
[चतम्‌ । ताहद्च्छर्यणार्वातः इति।
अभ्रिः कदाचिदश्वो भत्वा देवेभ्योऽपक्रस्य पषैतेषु निरीनः । तदानी-
मयमिन्द्रस्तस्याश्वस्य यच्छिरो द्रटुमिच्छन्पेतेषु चचार तदानीं पपतेष्वाभितं
(^ ¢ कर (9 (~, क~. र र ;
तदश्वस्य शिरः शयंणावन्नामके कस्मिधित्पवेते विदट्ग्धवान्‌। ई, इष्टके त्वं
तथाविधाश्रेरारूपाऽसि ।
अथ तृतीयामाई-- ॥ि
| 1. व
जनाह्‌ बारमन्वत । नाम वष्टुरपा-
1 1 | = थ्‌ ४... ~ = ॥
च्यम्‌ । इत्था चन्द्रमसो ग्रह, इति।
वष्टः स्यंस्य गाशब्दााभिषेयो रस्ियाऽस्ि तस्य नामात्ाहास्िन्न

वान्ना वच्त इत्यव यजमाना अमन्वत । अब्रि दीप्रं षष्ट सूयेरक्िपिरिस्यव `
भातेतवन्त इयथः । कादशं रद्विमनाम । अधीच्यपप्यञ्चति पूनः पुनगे-

च्छतालयपाच्यम्‌ । यद्‌ा यदा वहिज्वाला तदा तदा सूर्ररिमरित्येवं तेषां `

५ नियः । एतच युक्तम्‌ । एतस्यैव तेजसो रात्रावभिभवेशस्य दिषसे सूरयमबे- `

मपा०५अनु०<] कृष्णयजुरदीयं ैत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । २५७

शस्य चासिहोत्रबाह्मणे मपश्चयिष्यमाणत्वात्‌ । इत्या चन्धरमसो ग्रहे । एव-
मेव चन्द्रमण्डले यो रदिमस्तन्नामाप्यसिन्नेवापनौ मन्यन्ते । सरथरऽमेरेव चन्द्रगत-
त्वात्‌ । “ सुषुश्नः सूयररिमशन्द्रमाः ” इति श्रुखन्तरात्‌ । यः सूर्यरदिमर्थश्
चन्द्रर्िस्तवुभयरूपेयमभिज्वाटेति पतात्प्य्थः । ्े, इष्टके तथापिधाभि
रूपा त्वमसि ।

अथ चतर्थीमाह-
इन्द्रामद्राथनो बृहत्‌ ( १) उनद्र॑मर्गै-
भरकणः । इन्द्र पयरनषत; इति ।

गाथिनः सामगा इनद्रमिदिन्द्रमेव वृहद्यथा महद्धवति तथा गायन्तीति चोषः
अर्किणः शस्चिणो होतारः। अर्केभिरचनीयैः शसरैरिनद्रं शसन्तीति शेषः ।
वाणारष्वयावाच हृ्द्रमनूषत स्तुबन्ति । हे, इष्टके तथा विपेन््ररूपा त्वमसि ।
अथ पचचमीमाह-

९.६ इल्यः सचा । पाम जा वचो-
उभा । इन्द्रा व्रा हरण्य्यः; इति।

दयारश्वयारिनद्र इदिन्द्र एव सचा सक्तः सेवद्धो हरिद्रययक्ते रथेऽव-
स्थत इत्यथः । तथा वचोयुजा नानाविधवाक्यसंदर्भयुक्तेन स्तोप्रेण, आं
समन्तात्संमिछः संयुक्तः । स एवेन्द्रो वज्री वजहस्तः । हिरण्यय; समर्णा
भरणयक्तः ।
अथ षष्ठीमाह- |
ॐ ^ £ ॥ = ९ ॥ =
इन्द्रो दीर्घाय चक्ष॑से । आ सू्ैर रोद-
यदिवि । वि गोभिरदविमेरयव्‌, इति !
अथेन्द्रो दीर्घाय चक्षते दूर्वतिनो दर्बनाय दिवि चलोके सूर्थमारो-
श्यदारांदं कृतवान्‌ । स च सूयां गोभी रदिमिमिरद्िं पवतादियुक्तां भमि
पिरेषेणेरयत्मेरितवान्पकारितवा निलर्थः |

अय सप्रममाह-
द्र वर्जि नो जव । सहसपरधनेषु `

[॥

0.

श्रीपत्सायणाचार्यविरचितभाप्यसमेतम्‌-- [?मरथमकाण्डे-

च (२) उग्र उग्राभिरूतिभिः? इति ।

ह, इनदर त्वपु्रः भतिकूलनिवारणे तीवः सन्वाजेष्वन्नेषु सहस्तपमधनेषु सह
ससंख्याेषु मकृष्टयनेषु च निमित्तभूतेपूप्रामिरूतिभिः मतिबन्धनिवारणाय
रं रक्षणैरनोऽस्मानव रपत ।

अथाषएमीमाह-- .

तमिन्द्र वाजयामसि । महे द्रू्राय
१ 1 व 1 त्‌
हन्त॑वे । स षां द्रषभोऽभुवत्‌? इति ।
तथाविधगुणयुक्त मिन्द्रं वयं वाजयामसि गमयामो भक्त्या मेरयाम इत्यथः ।

क्रिमर्थं महे त्राय हन्तवे महान्तं पापरूपं वैरिण हन्तुम । स चेन्द्रो हषाऽ
स्माकं कामानां वषयिता सन्द्रषभाोऽयुवच्छरृष्ठो भवतु |

अथ नवर्पीमाह-
न्द्रः सद कृतः । जाार्जषएः स बट्‌

हितः दभ्र शछोकी स सोम्यः, इति।

स तादश इन्द्रो दामने दमकल बन्धने कृतः पारेवेश्ीकरत इत्यथैः । स
चेन्द्र ओजिष्ठोऽतिबट्वान्‌ । अत एव बरे हितो बल्ढृलये वैरिषिनाशनेऽस्ा
भिभक्त्या प्ररेतः । स चन्द्रो दश्री धनवान्‌ । शटोकी कीतिमान्‌ । सोम्यो
रमणीयः |

अथ द्शमीमाह-

गिरा वचो न संभूतः । सर्वो अन॑प-
# +> ॥ # [क
च्युतः । ववक्षुरुग्रो अस्त्तः (३), इति ।
बृहचास्तृतः॥ =.
शते छृष्णययुरवेदीयतेत्तिरीयवाह्यणे प्रथमाष्टके पश्चमाध्यायेऽ.
एटमोऽनुवाकः ॥ < ॥
, साज्यामन्द्रा गराऽस्मदीयया स्तुतिरूपया वाचा वज्रो न वज ह्व `
पथवः । सम्यगस्मामिवशीकृतः । सबलो बलेन सैन्येन यक्तः । अनपच्यतः ४
दा चद्प्यपलायितः । ववशुयद्धमारं बोदुमिच्ुः । उग्रः श्रवणा भय॑करः।

९९८

पा०५अनु ९] कृष्णयज्वदीयं तैतिरीयत्राह्मणम्‌ ॥ २५९

` अस्तृतः केनाप्यादसितः। दे! इष्टक इईदगिनररूपा त्वमसि । ईगिन्रस्त्वायुपद-
धात्विति सवत्र रेषोऽध्याहर्तन्यः ॥

क ०५,

इति श्रामत्तायणाचायविरचिते माधवीये वेदाथप्रकाशो कृष्णयजु्ेदीयौत्तिरीय-
माह्मणना्य प्रथमकाण्डे प्ञ्मप्रपाठकेऽष्टमोऽनवाकः ॥ ८ ॥

अथ पच्चमे नवमोऽनुवाकः ।

ममक मोन ५१७०१

^

अष्टमेऽथवशिरोभिधानानामिष्टकानां मत्रा उक्ताः । नवमे सोमशेषभूता
इष्टयो विधीयन्ते । तत्राऽऽदौ शन्दनिर्चनेनेष्ठीः प्रर॑सति--

द्वाराः संयत्ता जासन्‌ । स प्रनापतिरिन
ज्येष्ठ पुत्रमपन्यधत्त । नेदनमहरा बङ।या९-
साऽहनभरेति । प्रहादी ह वे कायाधवः ।

ष |

[वरचनः स्व पुत्रमपन्यधत्त । नेदेनं ठेवा
अहनन्निति । तं दवाः प्रजापतिमुपसमेत्योचः।
नाराजकेस्य युदमास्ति । उन्द्रमनििच्छमेतिं ।
तं यज्ञक्रत॒भिरन॑च्छच्‌ (१)। तं य॑ज्तरत-

2 ®

[भनन्वविन्द्न्‌ । तमिषटिभेरन्वच्छन्‌ । तमि-
िमिरन्वविन्द्न्‌ । तदषटीनामिष्टिम्‌ ||
एष्टयो ह वेनाम । ता इष्य इत्याचक्षते

किष |

कष्ण । परोक्षप्रिया इव हि देवाः, इति।
द्वा्ासरा् यदा युद्धाथमुचतास्तदानीं भनापतिः स्वकीयं ज्येष्ठं एत्र

मिन्द्रं युद्धमूमेरपनीय कचिद्धढे स्थाने निहितवान्‌ । तस्याप्ययमभिपायः ।

बरीयांसोऽस॒रा एनं दुबमिन्द्रं नेदहनन्ैव घ्रन्तिति । तथां कयाधसंल्ि

ताया दिरण्यकरिपुभायायाः पुजः पहादः स्वकीयं पत्रं विरोचनमसरसैन्य-

` स्वामन युष्धमूमेरपनाय कृचिज्निहितवान्‌ । तस्यायमसिप्रायः । एनं विरोचनं

२६० श्रीमत्सायणाचायविरचितमाष्यस्मेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे
देवाः स्था मा घ्रन्त्विति। एवं च राजद्रयरहितयोः सेनयोरबस्थित्योः ,
स्य्देगः प्रजापतिसमीपं प्राप्यः । राजरदितस्य संन्यस्य न कवचिदपि
पस्ति । युयुत्सवः सर्वेऽपि राजानमन्तरेण पलायिष्यन्ते । तस्मादिन्
राजानं तजर तत्रानििच्छाम इत्युक्त्वा प्रनापतिनाऽनुन्ञातास्तमिन््रं लब्धं
ज्योतिषटोमोक्थ्यादिरूपान्करतूनरुष्टितवन्तः । अङ्गमूतेषिरहितैस्तेमहाक्रतुभिरिन्ध-
मटच्ध्वा तत्र कारणमङ्गेषिविकस्यं निथिलय ता इष्टीरनुष्ाय ताभिरिएिभिरेनं
खव्धवन्तः । एवं च सत्यन्वेषणसाधनत्वादेषटय इटयेतासां नाम । तथाऽपि `
यृख्यं नाम गोपयित्वा परोक्षेण तिरोहितेन नाश्ना व्यवहतुमिष्ठय इत्याचक्षते |

(~

अन्वषणसाधनत्वमोषत्वम्‌ । यजनसाधनत्वमिष्टित्वम्‌ । अतस्तेन व्यवहारे सति
मुख्य नाम परोक्षं भवति । देवानां च परोक्षं नाम पियम्‌ । अत एव रोङकेऽपि
देवदत्तादिनाम परिल्ज्याऽऽचायां उपाध्याया मिधा इत्यादिनामभिः पज्या;
परितुष्यन्ति । यद्यप्यन्वेषणायस्वीकारेऽपीच्छतिधातोः क्तिन्धत्यये सति याक
धातुवदिष्टरित्येव रूपं संपद्यते । तथाऽप्यांणादिकं कंचित्ककारराहितं प्रलय
मभिप्रेय रूपमीददं शस्या विवक्षितम्‌ ।

{~ क~ (~ (~~ क 3

याभिरिष्टेभिरिन्धमच्छस्तासां मध्ये पथमामिषटि द्षयति-

तस्मा एतमप्रवष्णवमक[दसचकृषाट दक्ष

णाय नंरवपव्‌ । तदपद्रयातन्वत । तान्प
त्नापतयाजान्त उपाऽऽनयन्‌ ( २ )

ते तदन्तमेव कृतवोदद्रवन्‌ , इति ।

तस्मादिन्द्रहाभायमप्राविष्णुदेवताकमेकादश्चकपालं प्ररोडाशयत्तं दीक्षणी-

पाटय कमायुटितवन्तः । तेषु देवेषु मध्ये यावद्धर्दवेयनमानेरस्विग्रपैः कर्मा.

९४६ शक्यते तावन्तो देवाः कृत्सलहेवसेन्यसंघादपक्रम्य कविहेवयजनदेके

तदीक्षणीयाख्यं कमं ॑विस्तारितवन्त; । तदानीमितरे देवास्तमिन्दरमन्विष्य

तकत्विभिः पत्नीसंयानपवन्त कमण्यनुषटेते सति ताननुष्ठातन्देवान्भति समीपे

समानयन्‌ । ते चत्विश्रपा द्वाः स्वप्रयाजनस्य चस्पन्रत्वात्पत्नी सयाजान्तपेव
तकम इत्वा तत्पारल्ज्याद्रताः।

6 द्ववभाव पुनस्त ऋतिजः मायणीयास्यामिषटि तन्त शत्य. `

तप्र वणायममिसमारोहन्‌। १दपहुत्यातन्वत। ताञ्छ-

न

भपा०५अतु ०९] कृष्णयजवेदीयं तैत्तिरीयत्राह्मणमू । २६१

य्वन्त उपाऽऽनयन्‌ । ते तदन्तमेव कृतोदद्रवन्‌, हति ।

आनस्मारदन्मायणायाख्य कमाभिलक््य देवयजनं प्रविष्टाः । अन्यत्प-
ववत्‌ ।
पुनरपीन्द्रस्थयायाऽऽतिष्यास्यामिष्टि दर्चयति-

त जतिभ्यमभिसमारोहन्‌ । त्दपद्रयांतन्वत । तानि
डन्त॒ उप।ऽनयन्‌ । ते तदृन्तमेव कृलोद्‌द्रवन्‌ ।
तस्मदता एतदन्ता इष्टयः संतिष्ठन्ते (२), इति।

पत्नींसयाजानामेकविधत्वानास्ति तत्र संदेहः । रंयिडयोर्दरविध्यमस्ति ।
पटनासयाजस्यः पव शत्रा शयुवाकेऽनूच्यमान आहवनीये परिधीननपह-
रति । साऽयमकः मकारः । आश्वरायनस्तु पत्नीसंयाजानमभिधाय तदूर्ध्व
शयुवाक वकल्पमुदाजदार--"“ चेयुवाको भवेन्न घा "" इति । परोडारोनाऽऽ-

ज्यनलयेवमिडाऽपि द्विविधा । तत्र पूरवमिडान्तत्वं द्रष्टव्यम्‌ ॥
एवमष्टाः प्रस्य तास्तिस्र इष्टी विधत्ते-
®+ व १, ॥
एवः हि देवा जर्वत । इतिं देवा अं
वत । इत्यु व मनष्याः इवते, इति।
यस्मादेवयुक्तपकारेण देवा अकुवेत । तस्मान्मनष्या अप्यनेनैव परकारेणेष्ठी;
युः । मध्ये पटितमिति देवा शति वाक्यं मनुष्यवक्तकोऽतवादः । इति
द्वा इत्यनेन मकारेण कृतवन्त इत्यन्य तत्स्थे देवानुष्टितपकारं हदि निधाय

पथात्तदनतिष्टनित ।
अथापसद्‌नुष्ानप्रकारं विधातं स्ताति-

भि पिस

ते देवा उचुः । यहा इद्मुचे्न्नेन चर॑म ।
तत्नोऽछुराः पाप्माऽनुविन्दन्ति । उपाश््ुप-
सद्‌ चराम । तथा नोऽसुराः पाप्मा नानुवे-
| स्छन्तीतिं। त ऽपाश््ुपसदैमतनत । तिच `

१ क, युवं दिवदः ।

२६२ | श्ीमत्सायणाचायविरचितमाप्यसमेतम्‌-- [१प्रथमकष्डे-
एव सामिषेनीरूच्यं ( ¢ ) । खुवेण।ऽऽषार-
मावा । तिशष परंचीराहूती्ूवा । खवेणे।
पदं हवांचः । उग्र वचो अपावधीं
लेपं वचो अपावधीः स्वाहेति । अशनया-
पिपामेह वा उग्रं वचः । एन॑श्च वैरहयं
च रपं वचः । एतः ह वाव तच॑तुर्पा
विहितं पाप्मानं देवा अष॑जधिरे , इति,

अघ्रा; सवेत स्वयं प्रयोगमजानाना देवसमीये कंचिद्ढ एरुषमवस्थाप्य
ततस्तेन ज्ञात्वा स्वयमप्युततिष्न्ति । एवं त्तान्तं विज्ञाय देवाः परस्परमिदः-
मजु; । यदि वयमुचचध्वनिना यज्ञमतुिष्ठामस्तर्स्माननु सर्वं भयोगं पापिष्ठ
अस्रा जानन्ति । अतस्तज्ज्ञाननिवारणायोपांज्ञ यथा भवति तथोपसत्कमानु-
छनं निष्पाद्यामः । तथा सति पापिष्ठ अरा अस्माननुप्रयागं न ्ास्य-
न्तीतयेवं निचिलयोबध्वनि परिलयज्योपाश्ववोपसदमन्वतिष्ठन्‌ । तलकारस्े
तादशथोदकमाप्राः पञ्चदश सामिधेनीः परित्यज्य तिस्र एव ॒सामिपेन्यसै-
दक्तास्तथा चच्याऽऽधारं परिलयज्य स्रोवाधारमेवाुष्टितवन्तः । तदूर््
तिसः पधानाहुतीरधं सोमं विष्णु चोदिश्य हूयमानाः पराचीहुतवन्तः । प्रकृतौ
ठु मतिप्रधानं पृथगेव वेया उत्तरतो दक्षिणदेशमागत्य होमः क्रियते । इह
त्‌ सषृदेवाऽऽगत्य होमतरयं क्रियते । तदिदं पुनराह त्तिराहित्यं परा्चीशब्देन
विवक्षितम्‌ । तदे तद्‌ाहुतिजयं हुत्वा चतुर्धामुपसदाख्यां भधानाहूति “याते
अग्नेऽयाशया " इति संहितायामान्नातमत्रानुचायं सुषेण इतवन्तः । तख
मव्रस्यात्तरभाग उग्रं बच इ्यादिवाक्यमस्ति । तत्र सुत्पिपासे एवो वच
उच्यते । ञ्धिताः स्मः पिपासिताः सो नास्माकमन्नपाने विच्रेते । इत्येत- `
दत्य पार्‌ कृपाख्वः ओतु न सहन्ते । तदेतदुग्रत यदेतद्रोवधादिरूपगुपपा- `
पर पच १रहत्यादिरूपं महापातकं तदेतच्छेषं वच इत्यनेनाभिथीयते । सवेष
न दा पवाचिना चित्ररूपा व्वाटोपचर्यते । उपयातकं महापातं
ब (नप्यन्नामति शुतवतथित्ते महान्छेशो भवति । घुतिपिपासे महापातकोपपात्के `
रलयच एलरूपेण तत्साधनरूपेण चावस्थितं चतुविधं पाप्मानं देवा उपसद्धो- `

प्रपा०९अनु ०९] कष्णयसु्वदीयं तेतिरीयब्राह्मणम्‌ । २६३

मेन विनारितवन्तः। अयं देषेरनुषटितमकारः सर्वोऽपि सूजकारेण संगरहीतः-

^“ भ्रौवादष्ट जहां गृहठाति चतुरुपभरति धृतवतीशब्दे जुहूपशतावादाय दक्षिणा

सङृदभिक्रान्त उपार्शुयाजवतरचरलर्पेन नौहवस्याधि यजत्यर्षेन सोममौ-

पतं जृहामानीय विष्णुमिषटा मत्याक्रम्य या ते अद्रेऽयाद्रया तनूरिति सुषे-

` णोपसदं जुहोति ” इति। न
तमिमं पकारं विधत्ते--

|) 0) 0 . । ॥ 0 वि | 0

तदेतद्यजमानधाक्यं पृरवोक्तदे ववाक्यव्ार्येयम्‌ ।
उपसदगुष्ठानमकारं परिधायानन्तरमपरीषोमीयपचनुष्रानं विधातु अस्तौति--
तेऽभिनीयेवाहः पञयमाभन्त । जहर एव
तदेवा अव॑ति पाप्मानं मृल्युमप॑नद्ठिरे। तेना-
भिनीयेव रतरः प्राचरन्‌ । रात्रिथा एव तदेवा
जवति पाप्मानं मृल्युमप॑नप्निरे (६), इति ।

[कभ

अनुष्ठितोपसदस्ते देवा अहरभिनीयैवास्तमयात्मागहो विशिष्टं कालं भाप्यै-

वा्रीषोमीयं पशयुमारमन्त । योऽयमवर्तिं जीवनार्थत्तिमतिबन्धके पाप्मानं `

मृत्युसदशां तेन पश्वाखम्भेनाहोऽपनीय देवा विनारितवन्तः । अभिनीयेवाहनि

` पषुमुपक्रम्येव तेन पशुना राः संबन्धिनि कारविरोषेऽतुष्टितवन्तः । तेनानु-
_श्रानेन देवा राज्याः सकाशात्तं पाप्मानमपनीय नाशितवन्तः । अज्र भरयाजप-

२६४ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितमाप्यसमेतम्‌ -- [प्रथमकाण्डे

यन्तमहन्पनषठेयं शेषो राघ्रावयृषटेय इति । एतमर्थं सूप्रकारः स्षटमुदाजदार-
५८ दिवा प्रयाजः रचयं " इति ।
तमिममनुष्ठानपकारं विधत्ते न
तस्मौदमिनीयैवाः पश्ुमारुभेत । अह्न एव
तदय्जमानोऽव॑तिं पाप्मानं घरातरव्यानपनुद्ते ।
तेनाभिनीयेव रात्रः प्रचरेत । राश्िया एव तद्यज-
मानोऽव॑तिं पाप्मानं भातरव्यानप॑नुदृते, इति।
यस्पाद्ैरनृषठितं तस्माघ्नमानोऽपि तथाऽनुतिष्ेत्‌ । देषवाक्यवद्यजमान-
वाक्यं व्याख्येयम्‌ । सत्न पृत्युरूपः पाप्माऽष तु च्रातृष्यरूप इति विशेषः|
उक्तस्य पश्चर्देवतासंबन्धं विधत्ते-
स एष उपवस॒थीयेऽहन्डिदेवयंः पशरारुम्यते। दयं
बा अस्मिटोके यज॑मानः । अस्थि च मासं चं।
आर्थं चेव तेनं मासं च य्भमानः सरस्छुरते, इति ।
यस्मिम्नहनि देवता यजमानस्य समीपे निबसति तददृरुपवसथीयम्‌ । अत
एवान्यत्राऽऽ्नायते-“उपास्मिजञ्छो यक्ष्पमाणे देवता वसन्ति" इति। अना-
प्य्रीषोमीयानुष्टानदिनादूध्वेदिने यजमानः सोमेन यश्यते ! तस्मादिदमहरूप.
घसथीयम्‌। यस्मिन्नहनि यः परुरारभ्यः स द्विदेवलयः । पौ च देवावग्नीपोमौ
“ यदभ्रीषोमीयं पशुपाङभते इच्यन्यत्राऽऽस्नानात्‌ । यजमानस्य शरीरमध्य-
सिन्मटुष्यलोकेऽसिथमां सद्वयात्मकं तत्तो द्विदेवस्येन पशुना यजमानः सवकीय-
मस्थि मांसं च संस्छुरते ।
पएतत्पशुदेबतामसङ्गेन सवनीयपटदेवतामप्निरूपामनूबन्ध्या र्यपटदेवतां
मित्रावरुणरूपां च पिङित्ा मशंसति--
ता वा एताः प्च देवताः । जग्रीषोमाविमि-
1 भ न शा क ~ ~
मावर्ण। । पञ्चपञ्ची वै यजमानः । तड्मा<-
सः ्ञावास्थि मजा । एतमेव तत्पञ्चधा `

प्रपा०५अनु०९| कृष्णयजुर्वेदीय ेत्तिरीयताद्चणप्‌ ध + २६९.
व।हतमार्मान वरुणयाञ्चान्धञ्चति ।

भवत्य निवस्णतायं $ इति।

तावा एताः पडदवताः प्चसंख्याकाः कास्ता इति ता उच्यन्ते| उपव-
सथा्यऽहि द्रावश्रीषामावस्य पश्वो । परेदयः सवनेष्वभिः सवनीयपश्चोदेवः।
जन्त [सतविरणावन्वन्ध्यार्यपशदेवा । यजमानोऽप्यवयवपश्चकोपेतत्वा-
त्पच्ा । प्वाभस्त्रगादिमभिः पीति समस्ते सति पचचपञ्ची । अतः पश्ये
वचर्वता यजमानः पचावयवापेतं स्वद्‌ वरूणपाश्नान्मोचयति । अतस्तद्धन-
नम पधरासद्धय भवति । सा च सिद्धिवरणोपद्रवपरिहाराय मवति। तस्मादेताः
पच देवता भजनीयाः |

अथ भातरुवाकास्यक्रक्समूहे उन्दोविशेषानिविधत्त--

प< सप्राभरखन्दाभिः प्रातरहयन्‌ । तस्मा त्सप्रच-
छरत्यार्ण्‌ छन्दा स प्रातरनवाकेऽनच्यन्ते, दृति ।

द्वास्ताधन््र मातःकाटं सप्तमिन्छन्दाभिरादूतवन्तः। तस्मात्तारणाला-
तरसुवाक गायीतरिष्टनगलयाख्यानि मुख्यानि च्छन्दांसि चतुभिरुचरेरुष्णि-
गनुुन्बहतापङ्गयाख्यन्छन्दोभिः सहितानि भेषमनवक्तव्यानि। ताग्छन्दो-
वरषयुक्ता ऋच एतरेयव्राद्यणेऽवगन्तन्याः | |
अथ वाहप्पवमानाख्यस्य स्तोत्रस्य प्रथमामरचं विधत्त-

तमतयापसमयापासीदन्‌ । उप।स्मे गायता नर इति।
तस्माद्तया बहिष्पवमान उपसद्यः (७), इति।

एच्छनननयस्तएठन्तेऽनच्यानच्यं सछवणाङऽत्रारमाघायं रात्रिया एव तदवा

अतण पाप्मान मुत्युमपज्चिर्‌ मित्रावरुण नवं च ॥

प #*५ (५,

| जृहवामेत < इ देवाथो' जरोत्येतमेव तदयर्जमानस्तऽमिनीयं देवा यजमा 7 देवा

देवा यज॑मानो यजमानः प्राचरन्प्रचरेदाङमन्तादभेत मत्युमपज्चिरे मिवावरणौ
्तुन्यान्‌ | £ |

नह दीयते

इति इृष्णयजुर्वेदीयतेत्तिरीयवाह्यणे मथमाष्टके पश्चमाध्याये

नवमोऽनुवाकः ॥ ९॥
„३४. त

२६६ श्रीमत्सायणाचार्यनिरचितभाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

देवास्तमिद्धुपास्मा इत्येतयचा समीपे भराप्यापाव्िश्चन्‌ । तस्मादेतयचां
बहिष्पवमानाख्यः स्तोत्विशेषः सामगरारब्धन्यः ।
थ मीपांसा | नवमाध्यायस्य प्रथमपाद चिन्तितम्‌-

‹न््ादिकमपूवाय परायावान्तराय वा ।
फटखादा्यो नो समं तहक्षणा तु विरिष्यत'* ॥
ज्योतिष्टोमे श्रूयते--““ यावत्या वाचा कामयत तावत्या दीक्षणी
यायामनब्रयान्पन््रं प्रायणीयायां मन्द्रतरमातिध्यायापुपार्यृपसतमूचेरम्री
घोमीये ” इति । अत्र ध्वनेरुचावचमभावः । परमापव्ेपयुक्तस्तस्य फ्व
त्वादिति चेत्‌ । मेवम्‌ । अवान्तरापूर्रऽपि समानं फटव्ं परमाप्रेन-
ननद्रारेण फलसंवन्धात्‌ । समाने च फटवक्रे संनिकृएलक्षणया निणेयः |
तथा हि दीक्षणीयादिशब्दा अङ्गकमेवाचिनः। न च मन्द्रत्वादिधमांणां कमं
स्वरूपं प्रयोजकम्‌ । अपूवेभयुक्तनिणींतत्वात्‌ । ततो दीक्षणीयादिशब्दैर
्षणीयम्‌ । तत्र स्ववाक्यगतमवान्तरापूवं संनिषरष्ठे तद्रारफे पर
मापूत्ं विप्रकष्म्‌ । तस्पादवान्तरापूवप्रयुक्ता एते धमाः । अश्वपेधगतत्रधा-
तवीयायामृहाभावः फम्‌ । तथा हयन्वमेषे समास्नायते--^“ ेधातवीया
दीक्षणीया भवति "‡ इति । यदि परमापूत्रपरयुक्तं स्यात्ततस्तस्योपकारविगेष
निबन्धन इति तत्कायापन्नायां तरेधात्वीयायां भविप्यति । अथाऽऽग्रावेष्णवा
पभयुक्तस्तदा जधाततरीयायां तद्पूवं न भवति कित्वन्यदवति नास्त्य॒हः
दृश्ञमाध्यायस्य सप्तमपादे चिन्तितम्‌
“प्रायणींयातिथ्ययोः किं विकल्पः शसिडान्तयोः।
नियमो वा विकर्षः स्यानिपेधपरिसंख्यया ॥
शयिविडान्त्ववाक्याच नियमो विधिमा्रतः।
निलाङुवादां नञ्वाक्यं दोषवाहुस्यमन्यथा?' ॥
ज्योतिष्टोमे शरयते-“(्य्वन्ता प्रायणीया संतिष्ठते न पत्नीः संयाजयन्ति
इति । ““ इडान्ता आतिथ्याः संतिष्न्ते नानृयाजान्यजति `” इति । प्रकृतौ
यदा हाता ““ तच्छंयोः ' इति मत्रं जपति तदानीमध्वर्धैः परिधीनप्ौ
प्राकषपतं । तदाह कल्पसूत्रकारः अनूच्यमानं श्ुवाक आहवनायं
परि्धान्महरतिं इति । ततो हविभ्शेपेप भक्षतेप पनीः सेयाजय
न्तत कमः । तथा प्रधानयागनारिषदमपारिजादिभक्षणेडाभेक्षणानयाज
सक्तवाकरयुवाका इद्यधस्तनः प्रयोगक्रमः । पत्नीसयाजानामपरि फटीक

ध, 0

रगहयमप्रायावत्तहामक्पादद्रासनेरिष्टिः समाप्यते । एव स्यतं वृतः =

पपा०५अनु ०९] कृष्णयजुर्वेदीय तैत्तिरीयत्राह्णम्‌ । २६७
रूपाया; प्रायणीयेषठेः युवराकान्तत्वमातिथ्यष्टेरिडामक्षणान्तत्वं च विक
स्पत. स्यात्‌ । ऊतः । नपधवाक्यविधिवाक्याभ्यां अकरणद्रयपतीतेः । तथा
ह अस्वन्तत्वडान्तत्वावरेषिनवापरितनपत्नीसंयाजानूयाजनिपेषे परननिपेध-
वचन पारत्तख्यायम्‌ । पत्नीसयाजात्रयाजव्यतिरिक्ते नास्ति निषध इति
परिसंख्या । तेन प्रकृतिवद्यथपरप्रं फकपाटद्रासनान्तत्वमनयोरिष्योः भरती
यत । वावुवाक्यन च शय्विडान्तत्वं तेन वरीहियववदरिकस्प इति परापरे
नूम; । [वावमाच्रस्यात्र प्रत्तः रयन्तत्वमिडान्तत्वं च तयोः प्रतिनि-
यतम्‌ । पत्ना सयाजायभावस्त्वथसिद्धः । ततो नञ्पदयुक्तयुपरितनं प्रतिषे-
वाक्य नलयानुवादः; । पत्नासयाजाचकरणाह्टाघवं भवतीति । अन्यथा
वहव। द्पिाः म्रसज्यरन्‌ । क्किस्पे तावदष्टों दोषाः परसिद्धाः । परिस॑ख्यायां
च रया दापाः | विधिपरिसंस्याभ्यां वाक्यभेदोपसंहारोऽपसे दोषः । ततः
शसि्रडान्तत्वं नियतम्‌ ।

तत्रैवान्यचिन्तितम्‌-
तत्रैव शंयिविडे पूर्वे परे वा स्वेच्छयाऽथवा ।

परं एत्राथवा पूरे एवाऽऽद्यो दिविधश्रतेः ॥
निपेधस्याथेवचाय परे एवानबादमीः ।

परवकवाक्यतां याति पर्वे एवा विरोधतः ॥

प्रायणायातेथ्ययारवान्तत्न निर्णत शंसिडे पनः संदिषटेते । प्रृतो
द्विषे शंयििडे पत्नीसंयाजेभ्यः पुरस्तादुपरिष्टाचच विहिते । ते चात्र चोदक
रप्र तत्र द्रविधश्चूतरयथ चोदकनातिदिषटे सति विश्ेषनियामकाभावादिच्छया
स्वीकायं इत्येकः पक्षः । यदि पायणीयापरवंश्ंयन्ताऽऽतिथ्या च पर्वेडान्ता
स्यात्तदानामन्तत्वषिधिनेव ताभ्यां रंयिविडाम्यामृध्वेमप्राप्रानां पत्नीसंयाना-
नामनूयाजानां च वारितत्वात्तन्निषेधो व्यथः स्यात्‌ । परयोः शंरिवदयोरन्त-
त्वेन ताभ्यां शंयिडाभ्यां पूवेमाप्तानां तेषामनिवारणात्तन्निवारणाय सार्थको
निषेधः । तस्मात्परे एव शंरिवडे ग्रामे इति द्ितीयः पक्षः । निषेधोऽयं निला-
नुवाद्‌ इत्यक्तम्‌ । स च पवेयोः शंयिडयोरन्तत्वेऽप्येकवाक्यतामापाययाथवाद
त्वेनोपपदयते । असंजातविरोधिन्यों हि पत्रे शंयिवडे तस्मात्ते एव ग्राह्ये इति

राद्धान्तः । तजंवान्यचिन्तितम्‌-

क क

उपसत्सु निषिद्धभ्यः शिष्टं सवं किमाचरेत्‌ ।
यावदुक्तमुताऽऽचाऽस्तु चाद कस्यानिवारणात्‌ ॥

२६८ श्रीमत्सायणाचार्यविरवितमाष्यसमेतम्‌- [प्रथमकाण्ड

सोवाधार पनः श्रा रिष्टस्य पार्त ख्यया ।
अपएवोयंतवतो वारन्त्याऽनुबाद्‌ा ऽत नपय, ||

ज्योतिष्ठामे पिहितासपसत्सु पल्यते-"अप्रयाजास्ता अननूयाजाः' इति।
तत्र निषिद्धान्याजान्नयाजान्वजंयितवाऽवशिषटं चादकभाप्तमङ्ग जति सवेमाच-
रणीयमिति पराप्ते वरषः । भरती विदित एव स्लोवायारः पुनरिह विधायते ।
स च चोदकपाप्रमन्यत्सवेमङ्गनातं परिसंचष्टे । अन्यथा पुनविधानवेयथ्यीत्‌ |
न पएनविधानं भतिपरसवा्म्‌ । अत एव शुतिस्तत्र स्ावापारमभावश्चङ्कानि
राकरणपर्वकं विदधाति, “नान्यामाहुतिं पुरस्ताञ्जुहुयाद्यदन्यामाहुति पुर्‌
स्ताज्जहयादन्यन्धुखं ुयात्खु्रेणाऽऽपारमावारयत्तिः इति । अयमयंः--
सौवाधारः सर्भत्र यक्घस्य शुखं तथा सति यदि कथिन्मन्द उपस्तस्मयोगादों
सौवाधारमहला तस्य स्थाने कांचिदन्यामाहुति सहु यात्तदा गखव्यलयासेन
भरलयवायं भायात्‌ । तस्मार्घौवाधार आदौ कतव्य इति । नेतदुक्तम्‌ ।
चोदकपापषस्याऽऽघारस्य कारणमन्तरेणाकस्ादमावश्ङ्ाया अयुक्तत्वात्‌ ।
तस्मात्परिसंख्या्थं एव पनविधिः । आहुलन्तरनिन्दा तु तच्छेपथतोऽयै-
वादः । यदि परिसंख्या भ्रिदोपेस्युच्यते तहं गरहमेधीयवदपू्रै कर्मास्तु ।
प्रयाजादिनिपेधो निलयाहुवादः । स्वेथा यावदुक्तमवानुषेयम्‌ ॥

इति श्रीमत्ायणाचायंविरचिते माधवीये वेदाथप्रकाश्े कृप्णयञर्वेदीयतेत्तिरीय
ब्राह्मणमाप्ये प्रथमकाण्डे पञ्चमप्रपाठके नवमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥

अथ पच्चमे दशमोऽनुवाकः ।

कयन, पिनिम

गवम द क्षिणायाद्ान बाहष्पवमानापक्रमान्ताने सामाङ्गान्यक्तानि ।
दयम तहद्ादस्तामरूपाण स्ामाङ्गान्युच्यन्तं । तत्ाऽऽ्दा चात्वाटखननं
सम्रमाण वधतच्त

स समुद्र उत्तरतः प्राज्धटद्रूम्यन्तेनं । एष वाव
स समुद्रः । यच्चाखौकः । एषु वेव स
ूम्यन्तः । यदरेयन्तः । तदेतव्रिशरु तिपर-
प्रम्‌ । तस्मात्त तरंवितस्तं स॑न्ति, इति

9.4 नर (५.

मपा० ५अनु० १०] कृष्णयञवदीयं तेत्तिरीयब्राह्मणम्‌। २६९
योऽयं प्रसिद्धो खवणसमुदरः सोऽयमुत्तरस्यां दिशि भूमरन्तिमभागेन सह

कद्चतमञव्‌ा खताऽभूत्‌ । साऽयमत्र दवयजनभूमौ संपाते । योऽयं चात्ा-
छखाख्या गतऽस्त स एष एवात्र समयुदरस्थानीयः । योऽयं वदरवसानदशः
साऽय भ्रमरवस्तानभागः । “एतावती वै पृथिवीं याक्तीं सेहः इति भूमित्वं
वदराल्लातम्‌ । यत्समुद्रस्य पुरुपत्रयपरिमाणम्रध्यं पञ्वटनं तदेतद. चात्वाछे
चट वाठलामरगत्तवान्धरामत्रयपरिमितं भवति । तस्य च रोम्गो वित्तिः
वार्ता तद्राम्रयमन्र पुरूपत्रयरूपणोपचयते । तस्मात्तं चात्वा पितस्तिज-
यपरिमितं खनेयः ।

तमेतं चात्वाटमादिदयरूपेण पर्॑सति-
स॒सुवणरनताभ्यां ड्चीभ्यां पश्प्हीत
जासात्‌ । त यद्स्या अधभ्यजनयन्‌ । तस्मांदा-
[दित्यः (३)। जथ यत्सुव्णरनताभ्यीं कृभीभ्यां
९४ह।त मासात्‌ । साऽस्य काश्चिकता, इति ।

स चाट्वारः पारतः सुवणरनतनििताभ्यां शकलाभ्यां गरहीताऽभवत्‌ ।
सत(त ऊवाणाः सामगाः स्तात्रात्तिगणनाथं यां काषए्शचटाकां प्रादेशमाजप- |
रमता भूमा स्थापयान्त सयं कुशीद्युच्यते । तादशं स॒वणरजनतनिभितं कशी-
द्य चत्वाटस्यान्तक्‌ स्थापयित्वा तस्य चालखारस्याहोरात्रनिष्पादकेनाऽऽ-
एलन साम्य सपादेतवन्तः। यस्मादस्या भमेरध्यपरि तं चात्वाटमजन्यं-
स्तस्मादयमाद्ते; संबन्धितादादिलय इत्युच्यते । कृशीदयपरिग्रहीतलाच

कोशिक इत्यपि नामं ।
इत्थ चात्वारं विधाय क्रषटदादिस्तोमान्विधातुमादौ तरिदठत्स्तोमं प्रशंसति-

तं बिदताऽभिप्रास्तवतं । तं िताऽऽददृत ।

त भिवृताऽऽहरन्‌ । यावती तिवृतो मात्र, इति।
वेता तिन्लो तस्त चरूपावयवा यस्य स्तोमस्य सोऽयं स्तोमक्ित्‌ । तेन

क (0 क

स्तोमेन देवास्तमादित्य स्तुत्वा तं स्वाधीनत्वेन समादाय स्वापेक्िते स्थाने

समाहरन्‌ । तस्य चिहरस्तोमस्य संबन्धिनी मीयतेऽवगस्यत इति माजा धना-
द्सप्ावती विद्यते तावतीं देवङन्धेति शेषः। `

। 0" 1 ५८ |

७९

श्रीमत्सायणचा्यंविरवितभाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

एवमन्यानपि चीन्स्तोमान्परश्चसति-

त प॑ञचदशेनाभिपरास्तुवत। तं पञ्चदशेनाऽऽद॑दृत।
त प्॑चदरोनाऽऽरहरन्‌ । यार्वती पञ्चदशस्य मत्रा
(र)तः सप्रदरैनाभिप्रास्तवत । तः सप्रदशै- `
नाऽऽर्ददत । तः संप्दयोनाऽऽहरन्‌ । यावती
सप्रदशस्य मात्रा । तस्यं सप्तदशेन दहियमाणस्य
तेजो हरोऽपतत्‌ । तमेकविध्येनामिप्रास्त

वत । तमक वरशरनाञज्ददत । तमकविरदश्यः
नाऽ०हर्च्‌ । यावत्यकविश्शस्य मात्राः इति।

~ अ

एकास्मस्तृचं वतमानास्तस्च ऋचा ब्राह्मणाक्तनाऽऽृत्तिविशेषेण पन्वद्‌ः
यसख्याक्र यास्मन्स्तामं सपाच्न्त साञय स्तामः पञ्चदशः । एव सप्रदशक-

विश्शादपि । तत्र

सपतद रस्तापन स्तुत्वा यदाऽअदतय आहयतं तदानां तय

तजः कयदप्यघाऽपतत्‌ । यथाप हरःशब्दनापे तेन एवामिधायते तथाऽपि
पानरुक्त्यपारहाराय छशा छलयते । अतः; कयदपाति व्यार्यातप्र । अः

तपूवेवद्याख्येयम्‌ ।

एव स्तापानश्प्र्चस्य विष्त्स्ताम वधत्त-

ते यत्रि्ठता स्तुवत ( ३) । बिदरतैव तवर
मानमादंद्ते । तं तिष्ठतेव हरन्ति । याव॑ती
निहतो मात्रा । अवे प्रित । यावदा
यद॑हता धरम उदेयारुन्येतिं । तार्वती

तहता मात्रा । अगेरवनं तत्‌ । मारा
पुन्य सोकं गमयन्ति , इति।

२,

| त्‌ उद्मतारा यादे सामयागे तहता स्तोमेन स्तुवारस्तदाना चषदत्स्तम

्रपा०९अनु ०१०] कृष्णयञरदीयं तेत्तिरीयव्राह्मणम्‌ । २७१

सामथ्यनतव छाकवरिरपे हरन्ति । तत्र विद्धःस्तोमदेवताया यावती भोग्यवस्त-
सपात्तस्तावरतमय यजमानः प्रात । अयमवराथेः संग्रहेण पनरपि स्पष्ठी
क्रियते । अश्रि त्टत्स्तामामिमानीं दूवः । तस्य चाग्नेररण्यादिकं दहतो
-दहनवेखायां धरम उद्त्यानुक्रमण यावन्तं देशं विविधं व्या्मोति तावती

(कोको

्रि्तसंवन्धिनी भोगध्रमिः । तस्मादुद्धातार्‌ एनं यजमानमम्मात्ाम्रिदेवता-
संबन्धिनीं भोग्यवस्तुमंपत्ति प्रापयन्ति तथेवाप्नेः सायज्यं सहावस्थानं पाप-
यन्ति । तथेतराः संवन्थिनीं सरोकतामेकलोकावस्यानं भापयन्ति । अभि
समानभोग्यवस्तुमातिरत्मं फलम्‌ । अग्निसमीपेऽवस्थानं मध्यमम्‌ । अमरो
केऽवस्थानमधमम्‌ । एतचादुषठानश्रद्धातारतम्येन व्यवस्थापनीयम्‌ ।

इत्थं विदःस्तामं त्रिधायाथ चीनुत्तरान्स्तोमानििपत्त--

अथ॒ यत्पञ्चदसेनं स्तुवतं । पञ्चदशेनैव तययजं-
मानमादंद्ते ( ¢ ) । ते पञ्चदशेनैव रन्ति ।
यावती पञ्चदशस्य मारां । चन्द्रमा वे प॑ञच-
दशः । एष हि प॑ञ्चदृश्यामपक्षीयतं । पञ्चद-
श्यामापूयत । चन्द्रमस एवेनं तत्‌ । मात्राः
सायुज्य सखोकतीं गमयन्ति । अथ यत्प
दशोनं स्तुवते । सप्तदीनेव तद्यज॑मानमाद्दते।
तर सप्रदशेनव हरन्त ( 4 ) यावतीं सप्तद

तां । प्रजाप॑तिवं संप्रदशः। प्रजापते
रवेनं तव्‌ । मात्रा सायुज्य सरोकतौं गम-
यन्ति । अथ यदेकविशशैनं स्तुवते । एकविः-
रोनेव तद्यजमानमाददते । तमकविश्शेनैव
हरन्ति । याव्येकविरशस्य मात्रं । जं वा

२७२ श्रीमत्सायणाचा्यविरवितमाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे
[ (ष 1 की श्‌ 1 म त
आ{दिय पकविश्शः। जद्यस्यवन तत्‌ ६&)।
ति 1 व क मा
माड साद्य सरू।कता गमयान्तः इति।
यस्मदेष चन्रमा; कृष्णपक्षस्य पञ्चदशयाममावास्याया पपक्षीयते गुङ्पक्षस्य
पञ्चदश्यां पौणमास्यामापूयेते । चन्द्रमाः पश्चदसस्तामामिमानां देवः । “भरना
पतेराश्रावय'" हइद्यादिसप्वदश्नाक्षराल्पकत्वास्सप्रदशस्तोपस्वापितवम्‌ । अन्यत्र
८८ दादश मासाः पश्चतेवञ्चय इमे खाका असावादेय एकविस्शः `` इये.
कविशस्तोमपरकत्वेनाऽऽदिलयस्याऽऽन्नातत्वादादिय एकविशस्तोमस्वामी ।
अन्यत्सर्वं पूवेवव्याख्येयम्‌ ।
पुरा याभ्यां कुशीभ्यां चात्वाटो देैः परिदैतस्तयोः डुदयोरपनयनं
दशंयति-
= ्त॥ , | न ञं 1. ज॑ 1
ते डुश्या । व्यघ्र । तं जहारात्र जभवताम्‌ |
1*. ९ | स अ
अहव सुवणाभवत्‌ । रञतारत्रः । म
(को = ® धि ध 1
यदाद्त्य उदत्ति । एतमव तस्सुव्णा
(क कर्‌ 1२ थ्‌ 1... = ®)
टरामदुसमत । अय्‌ यदस्तमात । एता
५ ॥ ज्‌ ® क) काकः धि ४
मव तद्रजता इुश्चामनुसावश्चातं ; उति।
अथ ते दूवाथालारुसमापे पूवं स्थापिते कुर्यां वियुज्य हूतवन्तः परिदय-
कवन्त इत्यथः । ते च यक्तं कुर्यावहोरात्ररूपे अभूताम्‌ । तस्सुबणकुर्या
अह्ना रूपत्वादयमादेय उद्यस्तां कुगीमनु सम्यक्यवतेते । रनतकरया रात्रि-

रूपत्वादाद् या.स्त गच्छस्ता कुश्चामनुप्रावेश्ति । तदेवमनया पर्वोक्तयाच.
ङ शस्तल्ा स्तातकाल स्ताज्ायाणां गणनाय कुर्यः स्थापनीयाः पश्चादपनेय

{9 अ

इति विधिरु्रीयते ।
अथ चात्वाटमरसङ्गाद्बुद्धिस्थे प्रदरे कंचिननिषेद्धं परपार्थं दर्शयति-

~ ।

प्रहादा ह वे कायाधवः | विरोचनध्खं `
पुनमुदास्यव्र । स प्रद्रोऽभवत्‌ । तस्म

प्रा०९अनु ° ११] कृष्णयजुर्वेदीय तैत्तिरीयब्राह्मणम्‌ । २७३
चला = | ९९ । "~ ४
स्द्राढुद्कं नाऽऽचामिव्र, (७ ) इति।

आदित्यः पञ्चदशस्य मात्रां स्तुतेः पश्चदशेनेव त्यज॑मानमाददते सप्तद-
रमेव हरन्त्यादित्यस्येवैनं तद्विशति चत्वारि ' च ॥

इति कष्णयजुवेदीयतेततिरीयत्राह्यणे प्रथमाष्टके पञ्चमाध्याये
ददामोऽनुवाकः | ५० |

कयाधुसन्नायाः सियाः पुत्रः प्रहादः स्वकीयं पत्रं विरोचनं केनापि निमि-
तेन कुपितो हस्तनोद्धल्य र चद्ुमात्रपातयत्‌ । स भूमिपरदेशः पद्रषिघद्ररू-
पोऽभूत्‌ । तस्य भद्रस्याऽ -सुरत्वरात्त्र मविष्टुदकं पुरूपो नाऽऽचामेत्‌ । तथा
चाऽऽपस्तम्वबः स्मरति-- “न वपेधारास्वाचामेत्तथा न परदरोदके' इति ॥
इति श्रीमत्सायणाचार्यतरिरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाे कप्णयञर्वदीयतैत्तिरीय-
बाह्मणमाप्ये प्रथमकाण्ड पञश्चमप्रपाटक्रे दशमोऽनुवाकः ॥ १०॥

अथ पञ्चम एक्रादकोऽनुवाकः ।
दृशमे तरि्दादिस्तोमा विदिताः । एकादशे सवरनीयपटपुरो दाशा उच्यन्त ।
यदुक्तं संहितायाः पष काण्ड--तस्मादनुसवनं पुराडाज्ञा निरूप्यन्ते" इति ।
५ ष अ च | ६ ४.४ | 1ति्रोपे ५
१ पराडाशा अत्र मपच्यन्त । तत्राऽऽदा तावज्ज्यातिष्टेमे स्तोमानामियत्तां
दशेयति--
= न, चारः त कृतं
यव चत्वारः स्तामाः। कृतं तत्‌ ।
१ तस्माच्च
अध्‌ च पञ्च । कारुः सः । तस्माच्चतु-
मः। तचद॑शेमस्य चतष्टोमसम्‌, इति ।
परवोक्तासित्पश्रदशः सप्तदश एकविस्श इत्येवंरूपा; स्तोमा ये सन्ति
ते कृतयुगस्य स्वरूपभूताः । तयुगे दि धर्मस्य चत्वारः पादा विद्यन्ते ।
े त्वन्येन केनचित्स्तोमेन सह पश्च स्तोमास्तेपां कलियुगरूपत्वम्‌ । तत्र
तन्मध्यगतानां चतुणां कृतयुगायत्वेन विभागे सति कटेरसाधारणस्तोम एक
एव परिशिष्यते । धश्च कर्ियुग एकपादेव । ततः किस्वरूपत्वेन पश्चस्तो-
` भपक्षस्य निन्दितत्वाचतुषटोमपक्षस्य कृतयुगस्वरूपत्वेन प्रशस्तत्वादयं सोमया-

२७४ श्रीमत्सायणाचार्यविरवितभाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

गशचतष्ठोम एव कर्तव्यः । चत्वारः स्तोमा अत्रेति व्युत्पस्या सोमयागस्य चहु-
छठोपत्वं संपन्नम्‌ ।
अथ प्र्नोत्तराभ्यां स्तोमानां ज्योतिषं सपादयति-

तदाहुः । कतमानि तानि ज्योतीरपि। य

एतस्य स्तोमा इतिं । तरिद्रपप्॑चदश्ः संप्रदश
एकृविस्शः (१) । एतानि वाव तानि

ज्यातीदषि । य एतस्य स्तामाः> इतते।

ञ्योतििमनाम्न्येतस्िन्यागे यानि ज्योतींषि स्तोमश्च प्रतीयन्ते । ' सोमा
नाधिकरण्यात्त स्तोपानामेव ज्योतिषटुमवभासते । तत्र केचित्स्तोमाः परव॑धृदा-
हृता; । इतः परं य एतस्य स्तोमा ज्योतिष्टाहास्तपु च स्तामपु ज्योतीषि
कानीलयेवं जिज्ञासवः पप्रच्छः । ये पूवगुक्तासिषटदाच्ाघ्स्वारः स्तामास्त ए
तस्य यागस्य ज्योतींषि । एतेहि स्तोमेनिष्पाद्यत्वेन उ्यातिभिरेव यागोऽवभा
स्यते । अत एव सप्तमकाण्डे समाश्नातधू--“तस्मात्तज्ज्योतिरूष्यते द्रो स्तोमौ `
प्रातःसवनं वहतः'* इत्यादि ।
एवं चतुष्टोमत्वं स्तोमानां ज्योतिष्ठोमतवं चामिधायायाऽऽख्यायिकागुखेन
सवनीयपुरोडाश्ान्पपचयति- `

सौ जत्रवीत्‌ । सप्तदशेन हियमाणों व्ये
शिषिं । भिषञ्यतमेति । त॑माशिनोां धाना
भिरमिषज्यताम्‌ । पूषा करम्भेण । भारती
परिवापेण । मित्रावरणा पयस्यया, इति।

पवंस्मिन्ननुवाके तस्य सप्रदशेन हियमाणस्य तेनो हरोऽपतदिलयादिदयसख
तजनाहानरान्नाता । स आदित्यो देवान्पस्येवमव्रवीत्‌ । सप्नदशषस्तोमेन हियः `

क

माणोऽहं तेजावियागाद रेशिषि । अस्पोऽथवेस्तस्मान्मां भिषञ्यत । एवमा
दसन प्राता देवा आिपूषादयः स्वस्वपरिचितेनोषपेन विकित्सामक्‌

वेन्‌ । धाना शैष्टयवाः; । करम्भो यवपिष्टमाञ्यसंयुतम्‌ । परिवापो राजाः ।
पयस्याऽऽमिक्षा ।

१, तदश्वि" ।

परा०५अद०११] कृष्णयजुर्वेदीयं तेत्तिरीयतव्राद्मणमू । २७९

अथ प्रभ्नात्तराभ्यां धानादनां चतुणां द्रव्याणां इविषापिन्द्देवताकत्वं
दशेयति-

तदाहुः (२) । यदृधिभ्यां धानाः। पृष्णः
करम्भः । भारत्यं परिापः। मितरविर्णयोः

पयस्याञ्थ । कस्मदेतेषपा+ हविषामिन्द्र
=, ॥ ^ 1 | ~ ५१ ^ ॥
मव्‌ सनन्त । पएताद्यन उता इत
त्रयात्‌ । एत॑ह विभिरभिंपन्यरस्तस्मादिति) इति ।
ूर्वोक्तरीलया धानादीन्यश्िन्यादिदेवसंवन्धीनि द्रव्याणि । तथा सति
हामक्राटेऽश्विन्यादिदेवताः परिल्यज्य कस्मा्तारणादतेषां हविपामिन्धरदेव-
स्वामि कृत्वा यजमाना यजन्तीत्येवं वेदवादिनः पप्रच्छः; । अत्राभिङ्ग उत-
रमव त्रयात्‌ । यस्मादतः; सवा द्‌व्रता एनामन्द्रपुपनावबन्तींति शेषः । तस्मा-
दिन्द्रस्येव धानादिदविःस्वाभित्रं युक्तम्‌ । एतरेवेन्रस्ताग्किरविभिरनिपपा-
दिदेवा आदियस्य चिक्रित्सां क्रृतवन्तः । अत एव सूत्रकार इन्द्रविपयमेव
परपमनत्रमुदाजदार-- “सर्वेपां पुरोडाशानां जुद्रं दवतानि समवव्रत्यपभृति
साविष्टङृताने प्रातः मातःसवस्यन्द्राय पसडाश्नानामन्‌व्रहि" इति]

धानादिदविश्वतुषएरयं प्रशस्य पश्चमं प्रराडाशाख्यं दविः परशंसति-
ते वप्तवाऽ्टाकपार्न प्रातःसवने ऽमिषन्यन्‌ ।
र ए + 4 स॒ . भ छटिते वनं (कक
र्द्रा ९कादराकपाङ्न मात्यादन्‌ सवन । विश्व
र, म॑ १ क त „- य्‌ । रिभ ) ५
ट्वा दादशकपारुन त्तीयस्वने (३); इति।
तमादिलयम्‌ । न चान्नस्य स्तोतव्ये सति भेपञ्येनाऽऽदित्यस्ततिरय-
कति वाच्यम्‌ । इन्द्रस्यव मृत्यन्तरं स्वरीकरलयाऽऽदिलयरूपेणावस्थितत्वात्‌ ।
अथवाऽदेतेः पुत्र इति च्युत्पस्याऽऽद्वित्यश्ब्दनन्द्र एव विवक्षित इति गम-
` यितव्यम्‌ | |
अनरोक्ताथयादानसारेण सवनत्रये विरक्षणपएरयडाशमाप्तावन्वयय्यतिरे
काभ्यां तुद्रारयति-
स यदशटकषाखा-

प्रातःसवने इय्‌ । एक(द्‌

२७६ ` श्रीमत्सायणाचार्यविरवितभाष्यसमेतम्रू-- [प्रथमकाण्डे
शकपालान्माध्येदिने सव॑ने । दाद॑शकपाखार-
सत॒तीयसवने । विरम तद्य॒ज्ञस्य॑ क्रियेत ।
एकदृशकपाखनेव प्रातःसवने र्यात्‌ । एका-
द्शकपाखन्माध्यदिने सव॑ने । एकद्शकपा-
छईस्ततायप्वन । यज्ञस्य सख मत्वा, इति।

अचर प्रोडाशाथांनि यानि कपाखानि तषां वछक्षण्यं यज्ञस्य विलोपत्व
मेकविधत्व सखापत्व तदद्‌ पक्षद्रय सूत्रकार आह- अश्र पराडाश्चकपा
न्यकादश्च मष्विदन &द्य ततीयसबवनें सवानन्द्रनक्रादश्कपालाननुस-
वनमेके समामनन्ति "` इति ।
पूर्ववदज्नापि प्रभ्रोत्तसाभ्यां परोडा्ञानामिन््रदे वताकत्वं दरयति-
तदाहुः । यदभरूनां प्रातःसवनम्‌ । रद्राणां
माध्यदिनिर सवनम्‌ । विश्वेषां देवानां तृतीय-
सवनम्‌ । अथ कस्मदितेषाः हकिषामिनद्रमेव
यजन्तीति । एता देनं देवता इति व्रूयात्‌ ।
एतेहविभिरमिंषन्यःस्तस्मादिति ( ¢ ); इति।
एकवि<श आहुस्तृतीयसतवने प्रातःसवने पश्च च ॥
इति कृष्णययर्वेदीयतेत्तिरीयव्ाह्यणे प्रथमाषएटके पश्चमाध्याये
एकादशोऽनवाकः ॥ ११ ॥

धानादेवाक्यात्पुरोडाश्चवाक्यं व्याख्येयम्‌ । यद्यपि न धानादयः पुरोडा-
शास्तथाऽपि परोडाश्साहचयाच्छिन्यायेन प्रोडाश्ा इति व्यवहारः । यथै-
कास्मन्नव च्छात्राण सलयापे च्छनरिणां गच्छन्तीति सर्वेष चछतरित्वग्यवहार
स्तद्रत्‌ ॥ - |
इति श्रीमत्परायणाचायेविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे छ्ृष्णयजवदीयौत्तिरीय- `
ब्राह्मणमाप्ये प्रथमकाण्डे पञ्चमप्रपाठक एकादशोऽनवाकः॥ ११ ॥

(८ (+ # कः

म्पा०५अनु ०१२] कृप्णयनुत्रदायं तत्तिरीयव्राह्यणम्‌ । ~ २७७

अथ पन्वमे द्वादशोऽनुवाकः ।

एकादशे सवनायपुराडाश्चाः प्रपिता; । अथ द्वादशे सप्र च्छन्दांसि
परपश्चयन्ते । तत्राऽऽद्‌ां श्रायन्तीयवारवन्तीयनामनिरुक्तिद्रारा प्रशंसति-

तस्या वाचोऽवपादादविभयुः । तमेतेष्ं सप्तम
छन्द॑ःस्वश्रयन्‌ । यदश्नयन्‌ । तच्छ
यन्तीयस्य श्रायन्तीयत्वम्‌ । यद्व।रयन्‌ ।
तद्र रवन्तीर्यस्य वारवन्तीयम्‌ › इति।

योऽयमादित्य आकाञ्चमार्गं सचरति सोऽयमधस्तात्पतिष्यतीत्येवं तस्याऽऽ-
दिलयस्याधादेशव्रिपयात्पाताद्धीता देवास्तत्पातपरिदाराय तमादित्यमेतेषु
गायत्रयादिपु सप्रस चछन्द्‌ःसु स्थापितवन्तः । यस्पादेषाग््छन्दांस्याभ्ितवन्त-
स्तस्मात्तेु च्छन्द्‌ःसु गीयमानस्य सामव्िशेपस्य श्रायन्तीयं नाम संपन्नम्‌ ।
यस्माच्छन्दःस्वरादितयं स्थापायेत्ा तस्याधःपातं निवारितवम्तस्तस्मात्तेष
च्छन्दस गातव्यस्य सामविशेषस्य वारवन्तीयं नाम सेपन्नम्‌ । स्तोजकमै-
साधनानां भ्रायन्तीयाष्ेसाज्नामाधारत्वाच्छन्दांसि भरश्स्तानीलयथः

पेषु च्छन्दः स॒ बृहतीं विपण प्रहसति--

तस्या वाच एवार्वपादादुबिभयुः। तस्मां

एतानि सप्र चतुरुत्तराणि छन्दाश्स्यपादधः।

तेपामति अीण्यरिच्यन्त । न अण्ण्युर्दभवन्‌
(१) स वृहतीमेवास्प्शव्‌ । दाम्य-
मक्षराम्याम्‌ । अहोरातराभ्यामेव ›, इति।

छन्दःस्वादिद्यं स्थापयित्वाऽपि तेषां छन्दसां न्यूनाधिकभावेन कायं
पषमत्वाभावमाञ्ङकमाना दवाः पुनरादिदयपाताद्धीताः सन्तस्तेष्वेवं च्छन्दस
कायेक्षममेकं छन्दोऽन्विच्छन्तस्तानि सप्तापि च्छन्दांस्यादिलयस्मीपे स्थापि
तवन्तः । चत्वायुष्णिगनुषटप्पद्किचंहतीयेतान्युत्तराणि येषां मायत्री चिषटूनग-
तीयेषां प्रसिद्धानां मख्यच्छन्दसां तानि युख्यच्छन्दां सि चतुरुत्तराणि
तानि च भिरित्वा सप्रसंख्याकानि तेषां सप्तानां मध्ये बीणि पद्किखिषल-

२७८ भ्रीमत्वायणाचायविरचितभाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

गतीलेतान्यल्रिच्यन्त । यदा ब्रहती कृा गानं क्रियते तदानीमेतेष्वप्यक्ष
राण्यधिकानि भवेयः । तथा जीणि गायन्युच्णगनुष्टमवलयतानि नादभवन्नो
तानि ब्रहतीं पूरयितुं न समथानि केथिदरक्षरन्य्रनत्वात्‌ । स चन्यना-
धिकभावः श्रयेव दशेयिष्यते । तदानीं स आदियस्तानि पटपि च्छन्दांसि
परियस्य ब्हतीमेव स्वकायक्षमेयमिल्येवं सपृषवान्‌ । साच व्रती स्वकार्येषु
षट्धिशदक्षरेष द्रे एवाक्षरे अदोराचरूपतामापाय्य ताभ्यामाद्दिलयस्योपकरोति ।

8.9. 99

ताबताऽधःपातभातानहत्रा ।
अथ प्रश्नोत्तराभ्यां वृहतीमहिमानं दशेयति-- ¦
तदाहुः । कतमा सा देवाक्षरा वृहती । यस्यां
तप्मयतिएटत्‌ । हाद॑द्च पौर्णमास्यः । हादशा
ध्काः। दादशामाबास्याः। एषा वाव मा द्‌

क्षरा व्रहतीं २) यस्यां तसयतिष्दि

बहता द्ववधा सब्दाात्पका दवताात्पक्रा चात । तस्या अव्रयत्रभुतान्यक्ष-

राणि च द्विविधानि शन्दात्मकानि देवतासमक्ानिच। न क्षर्त्या

कए } भद्विविषेर्‌
वयवरिति व्युत्पत्या द्विविधा अप्यवयवा अक्षरश्नन्द्व्ार्याः | तत्र शब्दात
` काक्षरावयवाः ^“ पुनानः सोम "' इत्यादिष्टरक्चु परसिद्धाः । देवनारूपाक्षरातर
यवयुक्ता दवतारूपा या ब्रहती तस्यामादिल्यमण्डलं प्रतिष्टितम्‌ । सा च
ञरहती तदवयवाश्च कादिशींति पप्रच्छः । तत्राभिज्ञ उत्तरं त्रत । पाँणेमास्यः
ङृष्णाषटम्याऽपावास्याथ सवत्सरगताः सवां मिदित्वा दवतारूपा अक्षराव-
यवाः । तत्सपातरूपय बृहतां देवताऽऽदिलयमण्डटस्याऽऽधारभना तया धारि

तमादलत्यमण्डलमध्रा न पततांति स्ताचगानक्राट भावनाथपिदं देवतास्पं
निरूप्यते । |

अथ द्वतारूपाणा छन्दसां सवाद मुखन सर्वेषां भकश्चस्तं बृदती रूपतरं संपा-
द्यात-
क व 4 यः च्य न्त । । च्‌ | न्‌ ट्‌ |
यान च छन्दाःस्यत्यार्च्यन्त। यान च नांद्‌-
~

भवच्‌ । तानि निवींयौणि हीनान्यमन्यन्त !

प्र०९अनु ०१२] कृष्णयज््बदी यं तत्तिरीयव्राह्यणम्‌ । २७९
यतेति । चत॒भिरक्षरनष्टग्बहतीं नोदभवत्‌ )
चत॒भिरक्षरेः पट्क्तित्रंहतीमयरिच्यत। तस्यामितानिं
चसायक्षराण्यपच्छिद्याऽइदृव्रात्‌ (३) । ते
वहती एव श्रत्वा । वृहतीमुपसमंश्रयताम्‌ » इति!

यानि पङ्काद्रीनि बृदत्या आधक्राक्षराणि यानि चानुष्ुवादीनि बृहतीं
पूरयितु न पयाप्नानि तानि द्विविघ्रान्यपि स्वमनस्येवममन्यन्त वयं निवीयाण

वृहतीक्रायं सपाद्‌ यितुमसमथान्यना हीनान्यधरमानीति तेषां खेद दृष्टा तत्परि
हारोपायं सा ब्रहती दवतात्व्रवरीत्‌ । ह छन्दासि ययं मामव भृत्वा प्राप्य
मदायामवाक्षरससख्यरा व्रल्व्रत्ययः । तता माप्य सम्यक्सवध्वमिति। तत्रानु.
प्रमो द्रा्िश्दक्षरन्वादरव्रहत्याः पटचिशदक्षरत्वाचनुभिरक्षररियमनुष्रव्चहरती प्रर
पितंन समथा | प्रदः पञ्चभिः पाद्ररूपतत्वाद्‌ककस्य पादस्याप्राक्षरत्व सति
चत्वारशदक्षरापा पद्यते } चर्ताभरक्षरः पाङ्कब्रहष्या आपका । तस्यां
पङ विद्यमानान्यतानि चलत्वायविक्ाक्षराण्यपच्छ्द्ियं बृहतीं न्यरनाामनु-
राभ स्थापितवती । ततस्ते पङ्क्यनुप्रभा व्ृषत्यावेतवर भृ तां ब्हृतीगपेय
सम्यगसेवताम्‌ । एकस्य न्यूनाधिक्रयुग्मस्य बृहतां सपादितम्‌ ।

अथान्ययायुग्मयारपि तत्सपादयति-
अष्टामिर ्ररुप्णिग्बुं तीं नोदभवत्‌ । अ्ट-
भिरक्षरपिष्टग्बहतीमयरिच्यत । तस्यामेता-
न्यष्टावक्षराण्यपच्छिदयांऽऽद्धात्‌ । ते वृहती
एव भूवा । बृहतीमुपसमश्रयताम्‌ । दाद
शभिरक्षरेभायवी वृंहतीं नोदभवत्‌ । द्रादश-
भेरक्षरेजगती बृहतीमयरिच्यत । तस्यामे-
छद्य।ऽऽदधात्‌ (४) ते

२८० श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

उष्णिगष्टार्विञ्ञलयक्षरा परसि दमन्यत्‌ |

अथानुसंधानार्थं रथरूपकं परिकरपयति--
सऽतरवीपरजाप॑तिः। छन्दाईपि रथां मे भवत ।
यष्मामिरहमेतमध्वानमनुसंचराणीतिं । तस्यं
गायत्रं च जगता च पक्षार्वभवताम्‌ । उाप्णक्र
िषटप्व प्ष्टये । अनुष्टप्वं पड्क्तिश् ध्य ।
बृहत्य॑वोदिरमवद । स एतं छन्दोरथमास्थाय ।
एतमर््वानमनुपम॑चरत्‌ । एतः ह वे छन्दोर्‌-
थमास्थायं । एतमध्वानमनुसंच॑रति । येनेष
एतत्संचरति । य एवं ववेद्रान्सामेन
यजते । य उ चंनमेवं वेद्‌ (५4); इति।

अभवन्वाव सा दवाक्षरा बृहत्यदवाद्रादराक्षराण्यपच्छिद्याद्चादास्थाय षटू च|

र, (*

इति कष्णययुरवेदीयतेत्तिरीयबाद्यणे प्रथमाएके पञ्चमाध्याये
हाद्शोऽन॒वाकः ॥ ५२ ॥

अग्नः ठृत्तिका यत्पुण्यं देवस्यं सवितुर्बदयवादिनः कलत्यतमेन देवा बा आय॑ष
इन्द्रा दधीचो देवासुराः स प्रजापतिः स संपन्ने ये चल्वारस्तस्यां वाचो
दादश । अधरः कृत्तिका देवग्रहा वा ऋतमेवध्यमिव तिसः पराचीय बं चत्वारो

नवपञ्चाशत्‌ ।

^ =. (^ भ, @ १५,

इत कृष्णयजुरवदीयतेत्तिरीयत्राह्यणे प्रथमाष्टके
पञच्चमाञप्यायंः ॥ 4॥

त भजापरत्तराद्‌ यरूपणाऽऽकाशमार्मे गन्तुमेवमवाच । हे छन्दांसि गाय- `

न्वाद। न चय मदथ रथाकारं भात । रथाकारैर्यप्माभिरहमेतमाकाश्चाध्वानम. `

<न सचराणांति । ततस्तस्य प्रजापतेर्गमनार्थं गायत्रीजमत्यौ पक्षौ रथस्य `

प्रष०९अतु ० १२] कृष्णयजेदीयं तेत्तिरीयव्राह्मणम्‌ । २८१

चक्रे अभवताम्‌ । उष्णिक्त्रिषटुमा म्यावीपारूपे दीक्षे अभवताम्‌ । अनु
प्ययं धुरि योजनीयावश्वावभवताम्‌ । बरहत्येवोद्धिरूष्वस्थापनीया पीटस-
मानापवेश्चनफलक्ररूपा ऽभूत्‌ । स भरजापतिस्तादशं रथमारुद्यानदिनयेतन्मार्गे संच-
रति । यः पुमानव रथमनुसद धानः सोमेन यजते यथन रथपेवं ध्यायति स
एष उभयावधा जप पुरुपा यनाध्नेषप प्रजापतिरेतद्रश्यमानं स्थानं संचरति
तमेतमेवाध्वानं छन्दारथमारूढोऽनुद्विनं संचरति । अत्रैवं विद्रान्सोमेन यजत
इति वाक्य एव्रशन्दन देवासरा इत्याद्यनुबाकचतुषएयोक्तः साङ्गः सोमयागम-
कारः परामृश्यत । अताऽय सामयागस्य परयोगविधिद्रष्टव्यः ॥

इति श्रीमत््ायणाचायत्रिरचिते माधवीये वदराथ॑प्रकाशे कृप्णयज्वेरीयौैत्तिर
व्राह्मणमाप्य प्रधमक्राण्ड पश्चमप्रपाठक्र द्वादशोऽनुवाकः ॥ १२॥
अयास्य प्पाठक्रस्यानुबाकाथः संगृद्ते-

नक्षत्राख्यए्का मच्राः पञमाव्रे समीरिताः।
नक्षत्द्रारकः पण्यः कार उक्तो द्वितीयके | १॥
हयाहेयावरहभागां वतीये समयुद्धीरिती ।
तुय पात्रोक्तिरन्यस्मिन्मच्रा बपनगाः श्रता; ॥ २॥
पष तद्राद्यणं मच्रा इकारा दयोः श्रुताः ।
चतुपुं नव्रमाव्रेषु साङ्गः सोम उदीरितः ॥ ३ ॥
आपानुव्राक्यरूपः स्यात्पञ्च मोऽयं प्रपाठकः ।
ब्राह्मणं राजसूयस्य परोक्तं पप्र च सप्मे॥ 9४॥
अष्टम संहितायां तु समत्रा विधयः शताः ।
विधिन्याख्यानरूप्तादमुव्राह्मणयुच्यते ॥ ५ ॥
प्रतिप्पाटकं तत्रानुवाका दश्च वाणिताः। ।
पष्रस्याऽऽ्ेऽनुमरयाद्रा इएयोऽथ द्वितीयके ॥ ६ ॥
वैश्वदेवहवीपि स्यस्तदङ्गानि वरतीयके ।

रणस्य प्रघ्रासाः स्य॒स्तर्ये शेषस्तु पञचपे ॥ ७ ॥
साकर्मधास्तु पष्ठ स्युस्तच्छपः समम भवत्‌ ।
अष्टमं पित्रयन्नः स्यात्तच्छेपो नवमे स्मृतः ॥ ८ ॥
दशम त्यम्वरकाणि स्युरिति पठः समापितः।

पमा येन्द्रतुये उमे तथा ॥ ९ ॥

२८२ शरीमस्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्‌-- -!प्रथमकाण्डे-

तर्ये हविर्देवस्यवां पञ्चमे तु जखाहूातः

षु स्याजटसंस्कारा दिग्नयध्यानपुत्तर ॥ {२१॥

अभिषेकोऽष्टमे प्रोक्ता रथारोहणयुत्तर ।

दशमे सेव्यते सर्वेः सप्नमाऽय प्रपाठकः ॥ १२ ॥

अषटमाये हवीपि स्यः सख्पां दशपयकः ।

द्वितीये वेष्टयोऽन्यस्मिश्चतुथ प्रयुजां हविः ॥ १२ ॥
सोत्रामणिद्रेयाः प्राक्तः पवित्रादस्तु सप्नम ।

अभिषेच्योऽप्यष्मे तु विशेषः साममत्रयाः।॥ १४॥

लेषोऽभिषेकगेऽन्यस्मिन्दशमे तु द्विराजरकः ।

प्षज्रस्य धृतिरित्येवमष्माऽयं प्रपाठकः ॥ १५ ॥

अक्षराः संहितायां तन्मच्रविधिभिः सह ॥

व्याख्यातो ऽवेक्ष्यतां तत्र काण्डोऽतांऽत्र समापितः ॥ १६ ॥

वेदाथेस्य प्रकाञ्चेन तमां हादं निवारयन्‌ ।

पमथाश्चतुरो देयाद्वियातीथेमहन्धरः ॥ १७ ॥

इ[त ज्रामत्सायणाचासावराचत माववाय वद्‌ायप्रकाञ्च कृष्णयसुबदाय-
तात्तरायतब्राह्यण म्रधमक्राण्ड पञ्चमषष्रसप्नमाएटमप्रपारकाः
समाप्रा;ः ॥ ५ ॥ ६ ॥ ७॥८॥

इति श्रीराजाधिराजपरमेशवरवैदिकमागंग्रवर्तकशीवीरवुक्राजाज्ञापाखकेन माधवामादेन
विरचिते वेदाथप्रकारो कृष्णयलुरवेदीयतेत्तिरीयव्राह्यणभाष्ये प्रथमकाण्डः समाप्तः 1॥१॥

( मूरक्रमेण--अष्ट° १ अध्या° ५ अनु° १२ (४८)

(भाष्यक्रमेण--कं० १ प्रपा ८ अनु० ४२ (६८)

परपा०६अनु०१] कृष्णयञ्वेदीयं तेत्तिरीयत्राद्यणम्‌ । २८३
अथ प्रथमाष्टके षष; प्रपाठकः ।

तत्र प्रथमोऽनुवाक्रः।

अनम्ये पुरोडाशंमष्टकपाङं निवपति । ये प्रयञ्च
शम्याया अवृश्ीयन्ते । तते करतमेकंकपारम्‌ । इयं वा जनु-
मतिः | इयं निरतिः! नेते न पूवेण प्रचरति । पाप्मा-
नमेव निक्तं पूर्वी निरद्यते । एक॑कपालो भवति ।
एकयेव निरि निरवदयते । यदहंता गाहुपत्य $यः( ३)
रटरो भूताऽयिर॑नत्याय । अध्व च यर्जमानं च हन्याद्‌ । वीहि
स्वाहाऽऽहति जुषाण इत्याह । जसयेवैनई शमयति । नाति
माङयध्वयुनं यज॑मानः । एकोरमुक्रे नयन्ति । तदि नित्ये
भागधेयम्‌ । इमां दिशं नयति । एषावे निरये दिक्‌ ।
स्वायमेव दिशि निक्तं निरवदयते ( २ ) । स्वकृत इरिणे
सहीति प्रदरे वा । एतद निक्रस्या जयर्तनम्‌। स्व एवाऽऽयतने

~ ^} $

२ )। अन्तत एव निशात निरवदयते । कृष्णं
तरपं दृक्षिणा 1 एतदहं निरस्यं रूपम्‌ । सूपेणेव
यते । अप्रतीक्षमायन्ति । निक्रया अन्त-

२८४ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

आहस्येव न॑मस्यन्तो गाहपयमुपावतन्ते । आनुमतेन प्रच
रति । इयं वा अनमातंः ( ¢ ) । इउयमवास्म राज्यमन॒म-
न्यते । घेनुदेक्षिणा । इमामेव वैरं ईरते । जाद्यं चरं नि
पैपति । उभयीप्येव प्रनासभिपिच्यते । दैवीषु च मानु
धीषु च । वरो दक्षिणा । वरो हि राच्यः समृध्ये । आग्रावै-
णवमेकदशकपारं निषपति । अभेः सवा दृवताः (4 )।
िप्णु्यज्ञः । देवतेव यज्नं ावरुनये। वामनो वही दक्षिणा ।
| तेन ययः । यद्दामनः । तेनं वेष्णवः समृदये।
अभ्मीषो [द्रकपारु निवपति । अयीषामाभ्यां वा

इन्द्र द्र्रमहत्रितिं । य्दग्रीषोमीयमेकांदसकपारं निर्वपति
६ ) । वार्न्रमेव विज्ये । हिरण्यं र्षण समृदये। इन्द्र

® क

टन हता । दवताभव्वद्धयण च न्याध्यत । स एतमन््रा

ग्रमेकद्शकपारूमपश्यत्‌ । त निरवपव्‌ । तेन वे स देव-
तार्यं चा्वारुन्धे । यदेनद्राय्रमेक।दशकपारं निर्वप॑ति।
द्वताश्चव तेनन्धियं च य्जमानोऽव॑रुन्ये । कपभो वही दक्षिणा
( ७ ) । यदही । तेन।ऽअग्रेयः । यर्हषभः। तनेन्दरः सर्मदै।
जाय्रयमष्टकेपार्‌ निवपति । देनद्रं दधिं 1 यदभ्नियो भव॑ति।
आम्मव यज्ञयखम्‌ । यन्नमुखमेवर्धि' पुरस्तादत्ते ।

दष (<, इन्दरियमेवाव॑रुन्ये । ऋषभो वही दृ
दहा । तनाऽग्रयः। यर्हषभः। तेनेन्द्रः सम॑दये । यावतीं

्रा०अनु० १] दृप्णयजरदीये तत्तिरीयत्राह्यणम्‌ । २८५
प्रना ओष॑धीनामहतानामाश्चन्‌ । ताः परमिवन्‌ । जाग्र
यणं भ॑वति हूताचाय । यजमानस्यापराभावाय ( ९ ) ।
दैवा वा ओषषीप्वाजिमयुः। ता इन्रामरी उदजयताम्‌ । तवे-
= तवैना दाद॑शकपाङ्‌ं निरदरणाताम्‌ । यदन्रा्रो मव्य
जिय । दवा्दशकपारो भवति । द्ाद॑स्च मासाः संवत्सरः ।
संवसरेणेवास्मा अन्नमवरुन्धे । वश्वदेव्रूभीव॑ति । वैश्वदेवं
वा जननम्‌ । अनमेवास्मं स्वदयति ( १० ) । प्रथमजो

~ १}

वत्सो दक्षिणा स्मद्ये । सोम्यः श्यामाकं चर्‌ नि्रपति।
मोमो वा अङृष्टपचस्य राजां । अकृषटपच्यमेवास्में स्वदयति ।
वास दक्षिणा । सम्य हि देवतया वामः सर्ृदयये । सर॑स्वस्य
चरं निवपति । सरस्वते चरम्‌ । मिधुनमेवावरन्धे । मिथ॒ना
गावौ दक्षिणा समृदयये। एति वा एष यंत्नमुखादृदयांः। योऽ
दवताया एति । अष्टावेतानि हवीर्पिं भवन्ति । अष्टाक्षरा
गायत्री । गायत्रोऽभचिः। तेनेव यज्नमखादृदयां अग्मेदेवत।

#, ॐ ५ ॥

नत ॥ १३॥

राभावाय खदयति गा गावै दक्षिण

इति रृप्णयजु्वेदीयतैत्तिरीयत्राह्णे प्रथमाष्टके
व प्रथमोऽनुवाकः | १ ॥

पः 0 ॥

२८६ भ्रीमस्सायणाचा्यविरचितमाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

अथ षष्टे द्वितीयोऽनुवाकः ।

वैश्वदेवेन वें प्रजापतिः प्रा अजत । ताः सृष्टा न प्राना-
यन्त । सेऽगिशकामयत । जहमिमाः प्रजैनयेयमितिं । प
प्रजापतये शर्चमद्धात्‌ । सेऽशोचसनामिच्छमानः। तसा-
चं च॑ परजा गुना यै च न । तावुभौ शोचतः प्रनामिच्छ-
मानौ । ता्वमिमप्य्॑नव्‌ । ता जिरध्येत्‌ (१) सोमे
रते।ऽद्धात्‌ । सविता प्राजनयत्‌ । सरस्वती वाचमद्धात्र्‌ |
पूषाऽपेषषयत्‌ । ते वा एते तरिः सवस्सरस्य प्रयुज्यन्ते । ये द्वाः
ष्टिपतयः । संवरो वै प्रजापतिः । संवस्सरेणेवास्म प्रनाः
प्राजनयत्‌ । ताः प्रजा जाता म॒र्ते|ऽत्नन्‌ । अस्मानपि न
प्र्क्षतेति (२) स एतं प्रजापतिमीरुतः सप्रकंपारुमपश्यत्‌
तं निर॑वपत्‌ । ततो वे प्रजाभ्येोऽकल्पत । यन्मर्तो निह
(रूप्यते । यज्ञस्य कल्यं । प्रजानामघाताय । सप्फपाले
भवति । स॒प्त गणा वे मर्तः । गणज्च एवास्मे विशं कस-
याते । स प्रनाप॑तिर्ोचव्‌ ( २) याः एवः प्रना जच॑षि।
मरुतस्ता अवधिषुः । कृथमपराः सनेयेतिं । तस्य गष॑-
ण्डं मूतं नि्वतंत । तद्ब्युदहरब । तद॑पोषयव्‌ । तयान.
यत । जण्डस्य वा एतदरपम्‌ । यदामिक्षां। यद्व्युद्धःति (4)
भरना एव तद्यजमानः पोषयति । वेश्वदेन्यांमिक्षां मवति वेश

= ॐ [ ग्रत व

९ब्य/ १ भरजाः। प्रजा एवास्मे प्रजनयति । वाजिनमान॑यति।

्राअनु ०२] कृप्णधजुरंदीयं तत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । २८७

्रनास्वेव प्रजातासु रेतो दधाति । चाव्थिव्यं एककपारो

{

भवति । प्रजा एव प्रजाता दावाषटथिवीभ्यामुभयतः परिय
हाति । देवास्रः यत्ता आसन्‌ । सेोऽग्निश्नवीत्‌ ( 4 )
मामग्रेऽयनत । मया मुखेनासराञ्चेष्यधेतिं। मा दहितीय-

मिति सोमाऽत्रवीत्‌ । मया राज्ञा जेष्यथेति । मां तृतीय-

मितिं सविता । मया प्रता नेप्ययेतिं । मां च॑तर्थीमिति
सरस्वती । इन्द्रियं वोऽहं धास्यामीति । मां पं्चममितिं

भ, | +

पषा । म्या प्रातष्टया जप्यथाति ( £ › तेऽग्मिना मुखेन

तानि हवीशपिं निरुप्यन्ते पिजिस्ये ।
पश्वा कवा उत्तरवेदिः । अज [ ता: व्‌ 1 तहि पञ्च व 1 )
एदित्योनम्युद्धरलत्रवीतपरतिष्ठया ेष्यभेतयेतहि पशवः ॥
इति कृष्णयज्वेदीयतेत्तिरीयव्राह्यणे प्रथमाष्टके षष्ठाध्याये
दितीयोऽन॒वाकः॥ २ ॥

मथ पष तुतीयोऽनुवाक्रः ।

(क ५) |

रषद्रहिभवति । माता पिता पुत्रः । तदेव तन्मिथुनम्‌ ।
उल्बं गभां जरायं |

तदेव तन्मिधरुनम्‌ । तेषा बर्हिः सेनं

२८८ श्रीमत्सायणाचार्थविरचितमाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे
अस्मिन्नेव तेन कोके प्रतितिष्ठति । प्रसुव भवन्ति । प्रथम-
नामेव प्टिमव॑रन्धे । प्रथमजो वतो दक्षिणा सम्रदये। एष
दाज्यं ग्रहणाति । पशवो वे एषदाज्यम्‌ । पशूनेवावरन्पे |
पञ्चगृहीतं भवति । पाङ्क्ता हि पश्वः । वदहुरूपं भवति
(२), वट्ररूपा हि पशवः सर्मुद्ये। जि म॑न्थन्ति। अग्नि
भुखा वे प्रजापतिः प्रजा अदटनत । यद्रि मन्थन्ति । अग्नि
मुखा एव तयजा यजमानः छजते । नव प्रजाया ईच्यन्ते।
नवनूयाजाः । जष्टौ हवीर्पि । दावावारौ । द्ावान्य॑भगे
(३ )। भरिरशस्सेषघन्ते । त्रिदशर्वक्षरा विरद । अनै
विराट्‌ । विराजेवात्राद्यमर्व॑रन्धे । यजमानो वा एकंकपारः।
तेज आज्य॑म्‌ । यदेकेकपार आन्य॑मानयंति । यज॑मानमव
तेजसा समधयतिं। यज॑मानो वा एकंकपाः । पशव आम्‌
( ® › यदेककपार जज्यमानयति । यर्जमानपेव पचुमि
समधयति । यद्लपमानयेत्‌ । जल्प एनं पशवो भञ्चन्त उषु
तिष्टरच्‌। यदह नयेत । बहव एनं पशवो भंञ्चन्त उप॑तिषरन्‌।
वहानाय्‌ाऽ9वष्ट कुयात्‌ । बहव एवैनं पशवो यृज्चन्त उप॑ति-
न्तं । यजमाना वा एककपारः । यदेकंकपारस्यवधेत्‌
(९4 ,। यजमानस्याव॑घेव्‌ । उदा मायेदजमानः। प्र वां
मीयेत । सकृदेव हेतव्य॑ः। सकृदिव हि सुपे रोकः। हवाऽ-
भिदहोति । यज॑मानमव सु लोकं गमयिता । तेनैषा

प्रा०९अनु ०३] कृप्णयसररेदीये तत्तिरीयव्राद्यणम्‌ । २८९
समर्धयति । यजमानो वा एककपालः । सुवर्गो कोक अहवनी-
यः (६ ) । यदेककपार्माहवनीयं होति । यजमानमेव
सुव रोकं ग॑मयति । यद्रस्त॑न जुदरयाव्‌ । सवर्गाहोका-
दजमानमर्वविध्येत्‌ । सचा जंहोति । सुवरभस्यं रोकस्य
सम्य । यदाङ्पेत । देवलोकमभिजयेत्‌ । यदक्षिणा
पितरोकम्‌ । यदपयक्‌ (७) । रक्षारमि यन्नः रंन्थः |
यदद । मनुप्यखकमभिजवेत्‌ | प्रतिष्टित हातव्यः। एकक-
तिष्ठन्तं दयावष्रधिकी अटूप्रतितिषएतः । द्यावा
परथिवी ऋतवः । ऋतृन्यज्ञः । यज्नं

८५ ## ए

प्रजाः । तस्मासतिंष्टितो होतव्यः (

कवसामे वा इन्द्रस्य हीं सोमपानौ । त्ये:
परिधयं आधार्नम्‌ । वार्निंनं भाग
प्िधीञ्जुदरुयात्‌ । अन्तराधानाभ्यां चा सपरय॑च्छेत्‌ । प्रह
परिषीन्युहोति । निर्राधानाभ्यामेव चा संप्रथच्छति।
विषिञ्चन्वार्जिनमान॑यति । प्रजावें बहिः । रेतो

१, 1

म्‌ । प्रजास्वव रता दधाति । समुपहूय भक्षयान्त ।

२९० श्रीमत्सायणाचायेविरचितभाष्यसमेतम्‌- [प्रथमकाण्डे
उत्तमो भक्षयति । पञचवो वे वाजिनम्‌ । यजमान एव पश
नप्र्तिष्ठापयन्त ( १०)

छोको बहरूपं मवत्यास्यमागो पव आज्यंमवयेदांहवनीयः प्रत्यक्त

प्र क | क, क,

स्मास्परतिष्टेतां हातव्या मागययमतं चत्वार च|

इति कृष्णयजुर्वेदीयतेत्तिरीयव्ाह्यणे प्रथमाष्टके षष्ठाध्याये
तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३ ॥

अथ षष्टे चतुर्थोऽनुवाकः ।

प्रजापतिः सविता मूला प्रजा अमृनत । ता एनम्य॑म-
न्यन्त । ता अंस्माद्पाक्रामन्‌ । ता वरूणो भ्रवा प्रजा वसे
नाग्राहयत्र्‌ । ताः प्रजा वरणेग्रहीताः। प्रनापंतिं पन
पाधावन्नाथमिच्छमानाः । स एतान्प्रजापति्वरुणप्ापतानं
` पश्यत्‌ । तां निंश्वपत्‌ । तेवै स प्रना वरुणपाशाद्‌ ।
यदरुणप्रवासा निरुप्यन्त ( १) । प्रनानामवरुणग्राहाय ।
तासां दक्षिणां बाहुन्यक्र आसीत्‌ । सव्यः परमतः | स एतां
हिताया दक्षिणतो वेदिमृदंहन्‌ । ततो वे स॒ प्रजानां दृक्षिंण-
बाहं प्रास्रयव्‌ । यद्दितीयीं दक्षिणतो वेदिमदन्तिं । प्रजा-
न।मेव तद्यजमानो दक्षिणं बाहुं प्रपीरयति । तस्म।चातमा- `
स्ययार््यमन्मह्ाक उभयाबह्ः । यन्नाभिंनित ह्यस्य |
<4तानाहदा। जत्तमेन्रं भवतः (२) तस्मांखथमत्रं
न्य<। । उरतरस्यं वेाततखेदिषुप॑वपति । पशवो बा

्पा०ईअनु०४] दकप्णयज्रदीयं तेत्तिरीयव्राह्मणम्‌ । ` २९१
ऽततएवेदिः । परशरनेवाव॑रुन्वे । अधो यज्ञपरपोऽन॑न्तरितय ।
एतद्राह्मणान्यव पञ्च॒ हवीर्पिं । अथष रेनद्राय्यो मवति।
प्राणापानां वा एता देवानाम्‌ । यदिनद्राय्री । यदैन्राम्ो भवति
(२, । प्राणापानावेवावरुन्ये। जोजो वरं वा एतो देवानाम्‌
यदिद्रा्यी । यदन्दरा्ो भवतिं । ओजो वरुमेवावरन्धे ।
मारयामिक्षा भवति । वारुण्यामिक्ष । मेषी च॑ मेषश्च
भवतः । मधुना एव प्रजा वस्णपाशान्॑च्चति । रोमशो
भतो मेभ्यलायं ( ¢ ) । समीपणानयुपवपति । ्र(समेवा-
भ्यामपियच्छाते । प्रजाप॑तिमन्राघं नोपांनमद्‌ । स एतेनं
शतेभ्मन हविषाभ््नराद्यमवारुन्ध । यत्परःशतानिं शमीप-
णानि भवन्ति । अन्नादयस्यावरुटये।

१९१. शर

ट च्यावयति । यक्तरीराणि
भवन्ति । सम्ययवाऽऽहुर्या दिवा व्रशिमव॑रन्धे | काय एवक॑क-
पारो भवति । प्रजानां कन्ताय । प्रतिपूरुषं कैरम्भपा-
जाता एव प्रजा वरुणपाशान्मुञ्चति । एक

रिक्तम्‌ । न निप्यमांणा एव प्रजा व॑रुणपाशान्स॑च्ति(५) ।

२९२ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

अथ षष्टे पञ्चमोऽनुवाकः ।

उत्तरस्यां वेद्यौमन्यानिं हवीरपिं सादयति । दक्षिणायां
मारुतीम्‌ । अपधुरमेयेनां युनक्ति। जथो जज एवाऽऽसामव॑-
हरति । तस्माद्रह्मणश् त्रा विशोऽन्यतोऽपक्रमिणीः ।
मार्या प्या प्रचरति । अनूतमेवावयनते । वारुण्योत्तेरया।
अन्तत एवं वरंणमव॑यजते । यदेवाध्वर्युः करोति ( १) ।
तसतिप्रस्थाता करोति । तस्मादच्छेयान्करोति । तसा-
पीयान्करोति । पल्लीं वाचयति । मेध्यमिवेनां केरोति ।
जथो तप एवेनामुषं नयति । यजारर सन्ते न प्रतरूयात्‌ ।
परियं ज्ञातिः शन्ध्यात्‌ । असौ म जार इति निर्व ।
निदिश्येवेने वरुणपाशेन ग्राहयति ( २) । प्रघास्यौन्हवा-
मह इति पलनेमुदानयति । अदह्रतेवेनाम्‌ । यत्पलनी पुरीः
नुवाक्यामनुत्रूयाद्‌ । निबवीर्यो यजमानः स्यात्‌ । यज॑मानोऽ-
नवाह । आत्मन्नेव वीये धत्ते। उभौ याज्या सवीर्थ-
त्वार्य । यद्रामं यद्रण्य इयाह । यथोदितमेव वरणमर्वय-
जत । यजमानदवया वा जाहवनोयः (३) । [अभ्रातग्यद्‌-
वर्या दृक्षणः। यदृहहिवनीये जुहुयाद्‌ । यर्जमानं वरुणपाशेन
ग्राहयेत्‌ । द्क्षिणेऽ्रो जंहोति । भ्रातुव्यमेव वंरुणपश्चेनं

बहयातं । शयर्पण जुहाति । अन्य॑मेव वरुणमव॑ंयनते । शीष

` "प्ता काण्डकयं पद्पातस्नमेण दण्डपातभ्नमेण बाऽ्टपदा जाता+ `

्रा०६अनु०4] कृष्णयजर्वेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । २९३
रधिनिधाय जहीति । सीपत एव वरणमव॑ंयजते । प्रय ति-
एञजुहाति ४) ।. प्रयट्डव वरुणपाश्चातिमच्यते । अक्रन्क-
मर कमकृत इत्याह । देवानृणं निरवदाय । अनणा ग्रहान-
पपरतेति वाव॑तदाह । वरुणग्रहीतं वा एतचन्नस्यं । यद्जजपा
गरहीतस्यातिरिच्यते । ठपाश्च निप्कासच्रं। तषश्च निष्का-
सैन चावमृथमवाते । वरूणग्रहीतेनेव वररणमव॑ंयनते । अपोऽ-
वभृथमवाते (4 ) । अप्सु वं वरणः। साक्षादेव वरणम-
पयजते । प्रतियुतो वरूणस्य पाश्च इत्याह । वरूणपाशादेव
निमुच्यते । अप्रतीक्षमायंनिि । वक्णस्यान्तर्हियै । एधोऽ-
स्यापपामहात्याह । सामधवाय् नमस्यन्त उपायन्ति ।

तजस तना माय वृहात्याह । तेजं एवाऽऽत्मन्धत्ते (& )

करोति ्राहयत्याहवनीयसिषटुरोत्यपे।ऽमषर्मति पत्ते ॥

9

इति कष्णयनुवेदीयतेत्तिरीयव्राह्यणे प्रथमाष्टके पष्ठाध्याये
पञ्चमाऽनुवाकः ॥ ५॥

अथे पष्ट पष्रोऽनुवाक्रः।

२९४ ्ीमत्ायणाचार्यविरचितभाप्यसमेम्‌ -- । १ प्रथमकाण्डे
नयत । ततोँ देवा अभवन्‌ । पराऽदराः 0, । यद्येऽनी-
केवते प्रोडाश्चमष्टकपारं निपाते । जग्रिमेवानोकवन्तश
स्वेन भागयेयेन प्रीणाति । से।ऽधिरनीकवान्स्वेन भागधेयेन
प्रीतः । चदुधाऽनीकानि जनयते । असां वा जआदिये।ऽग्नि

रनकिवान्‌ । तस्यं रश्मयोऽनीकानि । साक सूर्ैणो-

क € क €» | [र

दयता निवपति । साक्षदेवास्मा अनीकानि जनयति । ते
पुराः पर{जेता यन्तः । दयावा्यवा उपान्रयन्‌ ( २)
ते देवा मरुद्रय॑ः सांतपनेभ्यश्वरं निर॑वपन्‌ । तान्या्ं्वै-
वीभ्यमिवोभयतः सरमतपन्‌ । यन्मरुद्र्चः सांतपनेभ्थश्वर
निवपति । दयवष्येवीभ्यमिव तदुमयतां यजमानो भ्रातर
ग्यात्सितपाते । मध्यंदिने निवपति । तहिं हितेरिषठ

1. ®

तपति । चरुभवति । सवतं एवेनान्संत॑पति । ते देवः बंकि

जयेनः सन्तः । सवासां दुग्धे गरहमेधीयं चरं निरवपन्‌
( ३ )। जाशिता एवादोपवसाम । कस्य वा हेद्म्‌ । कस्य॑
बा शवा भवितेति । स श्रृतोऽभवत्‌ । तस्याहतस्य नाश्रन्‌।
न हि दुवा जहृतस्याश्रन्ति । तेऽुवन्‌ । कस्मा उमर हेष्याम
इति । मर्दये एरहमेधिभ्य इयं्रवन्‌ । तं मर्थो ग्रहमेषि-
#य। जुहुः ( & ) । ततो देवा अभवन्‌ । पराऽुंराः। यस्यैवं
१६१। मर्द्य। गरदमविभ्य गृहे जहति । भव॑स्यासन।।

क्र-स्य्‌ भरात्न्यां भवति। यदे यज्ञस्य पाका क्रियते । पश-

्ा०६अनु ०६] कृष्णयञर्वेदीयं तेत्तिरीयत्राह्यणम्‌ । २९५

# |

व्यं तत्‌ । पाकता वा एतक्तियते । यत्रेध्मा बहिर्भवति । न
समिधेनीरन्वाह (4 )। न प्रयाजा इन्यन्तं नान॑याना
य एवं वेदं । पर्रुमान्मवति । जाभ्यभागों यजति । यज्ञस्येव

प. क क, क, भथ) प,

पी नान्तरति । मरुतो गरहमेधिनों यजति । भागयेयेनेवै-
नान्समधयति । अग्निर सिवष्टकृते यजति प्रतिष्टिये । इडान्तो

० श } €

भषति । पशव वा इडा । पश्चप्वेवोपरिंशतपरतिं तिष्ठति (६)॥

जपुरा अश्रयन्गृहमीय चरुं निरवपन्न नुहणुरन्वाहे डन्तो मवति द्वे च
इति कृप्णयनुर्वेदीयतत्तिरीयत्राह्यणे प्रथमाएके पष्ठाध्याये
पषएाञनुवाकः ॥ £ ॥

भय पष सप्तमोऽनुवाकः ।

= यत्पर्नीं ग्रहमेषी॑स्याश्रीयात्र्‌ । गरहमेध्यैव स्यात्‌ ।
वि त्स्य यज्ञ ऋध्येत । यन्नाश्नीयात्र्‌। जग्ंहमेधी स्याद्‌ ।
नास्य यज्ञो व्यृध्येत । प्रतिवेदं पचेयुः । तस्याश्रीयात्‌ ।
ृहमध्यव भवति । नास्य यन्नो व्यृध्यते (3) । ते देवा गरह-
म्रधायनष् । जाशिता अभवन्‌ । जाङ्खताभ्य॑न्नत । अन
व्तानवासयन्‌ । तेभ्योऽपुराः श्चं प्राहिण्वन्‌ । सा देवेषु

मरता । अपु

+ क्‌

गहमेधीयेनष्ट । इन्द्राय

२९६ भरीमत्सायणाचार्यपिरचितभाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

द्रो निहितभाग उपावर्तितेति । तानिनद्रौ निहितभाग उपा.
तत । गृहमेधीयनेष्ठ । इद्राय निष्कामं निदध्यात्‌ । इन
एवैने निरहितमाग उपाव॑तते । गाहेपये जुहोति (२)
भागधेयेनैवेन समर्धयति । ऋषृममाह्वयति । वपूटकार
एवास्य सः । अथं इद्दियमेव तदीयं यज॑मानो भ्रातृव्यस्य
कते । इनी दरः हत्वा । परीं परावत॑मगच्छत्‌ । अपांश-
धमिति मन्य॑मानः । सेजतरवीत्‌ । क इदं वेदिष्यतीतिं। तेऽ
वुवन्मरूतो वरं ठणामहे (४) । अथं वयं वेदाम । अस्मभ्य
मेव प्रथमः हविनिरप्याता इतिं । त॒एनमर्ध्यक्रीडन्‌ ।

तत््रीडिनां क्रीडितम्‌ । यन्मर्ढयंः क्रीडिभ्यः प्रथमः हविनि-

8. ~ 1 क

रप्यते विजित्य । साक सूर्येणोद्यता निर्वपति । एतस्मिन

खोक इन्द्र द्र्रमहन्सम॑द्रये । एतद्राह्मणान्येव पञ्च॑ हवी

पि । एतद्र्मण एनद्रा्रः। अथेष देन्रश्वरभ॑वति। उद्वां

बा एतमिन्द्र उदहरत । द्रः हता । जन्यास देवताखधिं ।

यदेष रेनद्रशवर्मव॑ति । उद्धारमेव तं यज॑मान उद्धे ।

अन्यासु प्रनास्वधिं । वैश्वकर्मण एक॑कपारो अवति । विश्र|
न्येव तेन कमणि यजमानोऽवरुन्धे ( ५) ॥

चध्यतेऽभ्य॑ज्ते" जुहोति वृणामहै मवत्यष्टो च॑ ॥

` इति डष्णयर्ुर्वेदीयतेत्तिरीयवराद्यणे मरथमाष्टके षष्ठाध्याये ` |

|. - स्मोऽनुवाकः॥७॥ `

= प्रष०अनु०८] कृप्णयञर्दीयं तेत्तिरीयत्राह्मणमू । २९७

अथ पष्ष्टमोऽनुवाक्रः ।

वशदेवेन वे प्रजापतिः प्रजा अंखजत । ता व॑रुणप्रवापै्र-
णपाशारदषु्त्‌ । साकमेषरेः प्रय॑स्थापयत्र्‌ । अयंम्बक्श
निरवादयत । पित्रयन्ननं सुवगे रोकम॑गमयत्र । यदेवेन
यजते । प्रजा एव तर्जमानः छते । ता षरणपवगरहणपा-
शन्स्ति । साकरमधेः प्रतिषएपयति । अ्म्कैश्ट्रं निरव
द्यते ( 9 ) पत॒यज्ञेन सुवरगं खक गमयति । टक्षिणत
प्रचीनावीती निवपति । दक्षिणाद्रदि पित्रणाम्‌ | अनाद्य

{1

द्रया घनाः । मप्ना व [पतर बर्हिषदः
| ति । यास्मन्वा ऋत। पुरुपः प्रमी
यते । सेऽस्यामुप्मिाके भ॑वति । बहुरूपा धाना भ॑वन्ति ।
जहारात्राण।ममिर्जित्यं । पपित्भ्ये(ऽभ्रष्वात्तेम्ये मन्धम्‌ ।
जधमासा वं पितरा ऽिप्वात्ताः( ३) जधमासानेव प्रीणाति ।
जमिवन्यिय दुवे भवते । सा हि पित्दृव्य दुह । यसू

म्‌ । तन्मनुष्यौणाम्‌ । उपरो देवानाम्‌
णाम्‌ । अर्थं उपम

1 त ण 2 | मू ॥

न्थति । अर्थो हि पितृणाम्‌ । एकयोष॑म-

२९८ भ्रीमत्सायणाचार्यविरचितमाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे
न्थति (2) । एका हि पितृणाम्‌ । दक्षिणोप॑म-
न्ति । दक्षिणाघ्रदि पितणाम्‌ । अजनारभ्योपंमन्थति |
तद्धि पित्न्गच्छति । इमां दिं वेदिमुदन्ति । उभये हि
देवाश्च पितरशरेज्यन्तं । चठःखक्तिभवति । स्वा ह्यनुदिशं
॥पतरः । जसता भवति ( 4 , साता हि देवानाम्‌ । मध्य
ताऽगेराधायते । अन्ततां हे देवानामाधीयते । वर्षोथानिभ्म
इभ्माद्भवाति व्याटयं । परिश्रयति । अन्तर्हितो हि पितरोको
मनुष्यलोकात्‌ । यपपरूषि दिनम्‌ । तदेवानौम्‌ । य॑
न्तरा । तन्मनुष्याणाम्‌ ( £ ) यत्समूखम्‌ । तस्िंतणाम्‌ ।
समरं बहिमेवति व्यासे । दक्षिणा स्तृणाति । दक्षिणा

पितृणाम्‌ । त्रिः पयाति । तृतीये वा इती रोके पितरः । तानेव
णाति । जिः पुनः पर्याते । षट्संपद्यन्ते ( ७ ) | षड्वा
कतवः । ऋतूनेव प्राणाति । यसस्तरं यञ्जषा ग्रहीयात्‌ |
प्रमायुका यजमानः स्या । यत्र ग्रहीयात्‌ । अनायतनः
स्यति । तष्णामव न्यस्येत्‌ । न प्रमायुको मवति । नानीय-
तनः । यत्रीन्परिधीन्परिद्ध्यात्‌ (८) मृद्छुना यज॑मानं परष्-
लयति । यत्र परिदुध्यात्‌ । रकषारपि यज्ञद हन्युः दौ प॑रिषी
पदाति । रकषसामपहत्यं । जथे। मृत्योरेव यज॑मानमृत्छ-

जति । यत्राण जीणि हवीष्ष्युदाहरयुः । जयस्य एषारसक्ष
भनावरत्‌ । एकंकमनूचीनान्युदाहरन्ि । एकैक एवेषामनयन्नः

` प्रप०शअु ०९] कृप्णयुवेदीयं तेत्तिरीयतब्राह्मणम्‌ । २९९
प्रमीयते । करिपुं कशिपव्याय । उपवहणसुपवर्हण्यय ।
आङ्जनमाञ्चन्याय । अभ्यज्चनमभ्यज्जन्याय ! यथामागमेवेन-
न्रणाति ॥ ९

निरवदयते पितृमानसिष्वात्ता एकयोपंमन्धलयखता मवति मनुप्याणां
पद्यन्ते परिदध्यान्मीयत पश्च च ॥

इति कृष्णयनुवेदीयतेत्तिरीयव्राह्मणे प्रथमाएके पष्ठाध्यायेऽ-
एमोऽनुवाकः ॥ < ॥

अथ पष्रे नवमोऽनुवाकः 1

अग्नये देवेभ्यः पित्र्भ्यः समिभ्यमानायादुत्रूहीर्याह ।
उभये हि देवाश्च पितरवेग्यन्तं । एकामन्वांह । एका हि
पितृणाम्‌ । अिरन्वाह । त्रिं देवानाम्‌ । आधारावाघर-
यति । यज्ञपरूपरनन्तरियं । नाऽयं व्र॑णीते । न होतारम्‌
(१) । यदुपियं ईणीते । यद्दर्तारम्‌ । प्रमायुको यर्जमान
। प्रमायुको हौता । तस्मात्र व्र॑णीते । यजमानस्य

तुंगोपीथायं । उप॑बर्हिषः प्रयाजान्य॑जति । प्रना वै वरिः।
प्रजा एव मयोरुत्छंनति । ञआग्य॑भागो यजति (१)।

३०० श्रीमत्सायणाचार्यविरचितमाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्ड
वेभ्यः पू्ैया एएरोतुवाकर्ययाऽऽदहं । प्रणयति हितीय॑या |
गरमय॑ति याज्थया । तृतीये वा इतो रोके पितरः । जह
एवैना प्रपैया परीनुवाक्थयाऽप्यान॑यति। राये दहितीय॑या।
रवेनन्याञ्यया गमयति । दुक्षिणतोऽवदायं । उदङकतिकरा-
मति व्यय ( 9 )। आस्वधेरयाश्रावयति । जस्त स्वधेति
प्रत्याश्रावयति । स्वधा नम इति वष॑ट्करोति । स्वधाकारो
हि पितृणाम्‌ । सोममग्रे यनाति । सोमप्रयाना हि पितरः ।
साम पितृमन्तं यजति । संव्सरौ वे सोमः पितृमान्‌ ।
रंवसरमेव तद्य॑नति । पितृन्व्हिषदो यजति (८) ।
ये वे यज्वानः । ते पितरों बरहिषर्दः । तानेव तर्यनति।
पित्नयिष्वात्तान्यनति । ये वा अयज्वानो ग्रहमेधिन॑ः | ते
[परतरा अभेष्वात्ताः । तानेव तद्यजति । अचि कव्यवाहनं
यनति । य एव [पत्रणामाभ्नेः । तमेव तद्यजति (६)।
जथा यथाऽभ्चर स्विष्टकृतं यजति । ताद्मेव तत्‌ । एतत
तत्‌ यच त्वामन्विति तिषषु सक्तीषु निदधाति । तस्मादा
तृतायाखुर्पान्नामनि ग्रहन्ति । एतावन्तो हीज्यन्ते । अप्र
।पतरा यथाभाग मन्द्ध्वमियांह । हीका हि पितरः । उद्नो
= निष्करमन्ति । एषा वे म॑नुष्यौणां दिक्‌ । स्वामेव तदि.
~ गदुानप्कमन्ति ( ७ ) । जाहवनीयमुप॑तिषठनते । न्यैबास `

कद्वत । यसयाहवनीये । जथान्यप् चर॑न्ति । आतमि

प्रा०६अनु ०९] कृप्णयनुर्वदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ०१
तोरपतिष्ठन्ते । अग्रेमेवीपद्रषटरं कृता । पित्निरव॑-
द्यन्त । अन्त वा एते प्राणानां गच्छन्त । य जतमितो-
रपातेषठन्तं । सतच्श ता वयामेयाह (८) प्राणां
वै ससद । प्राणमेवाऽऽमन्द॑धते । योजानििन्रते हरी
इत्याह । प्राणमेव पुनरयुटक्त । अक्षनरमीमदन्त हीति गाह
पयमुपतिष्न्ते । अक्षतमीमद्न्ताथ सोपतिषठामह इति वावै-
तद्‌।ह । अर्म।मद्न्त पितरः सौम्या इयमिप्रप॑दन्ते। अमी
मदन्त पितराऽथ ताऽभिप्रपदामह इति वावेतद्‌|ह । अप
परिषिञ्चति । माज्यत्यवेनानच्‌ (९ )। अथां त्पर्यत्येव |
प्यति प्रजया पशुभिः । य एवे वेदं । अर्पवरिपावनूधानों
नतिं । प्रजा वै वहिः । प्रजा एव मृयोरत्छंनति । चतुरः

1

ल्यन्वासात । यतस्सयाजयेयुः । प्रमायका स्यात्‌ । तर माना
च्वस्ते। न संयाजयन्ति 1 पर्तये गोपीथाय ( १० )॥
होतारमज्य॑मागौ यजति त॑तमव॑यति व्यावृत्य वर्हिषदो यजति तमेव तद्यन-
ल्यनृनिप्कमन्त्यादेनानूतवो नवं च ॥

त्‌ ह

इति ङष्णयजर्वेदीयतैत्तिरीयव्राह्यणे परथ

३०२ भरीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

अथ प्रे ददामोऽनवाकः ।

प्तिपूरुषमेकंकपालातिवपति । जाता एव प्रजा राति
रव॑दयते । एकमतिरिक्तम्‌ । जनिष्यमाणा एव प्रना सरा
र्वद्यते । एकंकपारा भवन्ति । एकधेव स्रं निरव॑द्यते |
नाभिघारयति । यद॑भिषारये । अन्तरवचारिणः षं
ईयात्‌ । एकीर्मुके न॑यन्ति ( १ ) । तद्वि खरस्य भागषे-
यम्‌ । इमां द्द यन्ति । एषा वे सद्रस्य दिक्‌ स्वायामेव
दिश रर निरवदयते । स्रो वा अपश्चुक।या आहुत्यै नाति
एत । असा ते पञ्युरिति निदिशेचं दिष्यात्‌ । यमेव देष्टि।
तमस्मं पश्यं निदिशति । यदि न हिष्याद्‌ । जआखस्तं प्च
रिति ब्रूयात्‌ (२) न प्राम्यान्पश्चून्हिनिस्ति । नाऽभ्‌ः
ण्यान्‌ । चतुष्पथं जुहोति । एष वा अग्नीनां पड़ो नाम।
जग्रेवत्येव य॒हाति । मध्यमेन पर्णेन जहोति। खण््येषा।
अथां खुं । अजन्तमेन॑व हत्यम्‌ । अन्तत णव स्र निर
वदयत ( ३ ,। एष ते रद्र भागः सह सस्ाऽम्बिकयेव्याह ।
रारदा अस्याम्बिका स्वसा । तया वा एष हिनस्ति । यर
हनास्त । त्वन सह शमयति । भेषजे गव ॒इय।ह ।
सक्ति एव त्रस्याः पशवः । तेभ्ये। भेषजं करोति । अवाम्ब
< स दमहात्याह । आिषमेवेतामाश्चास्ते (४) ।

"पम्ब्के यजामह इत्याह । दव्यारुत्ताय मामृतादिति वाक्त

प्षा०६अनु०१०] टऊृष्णयञर्वेदीयं तैत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ३०३
दहि । उकिरन्ति । भग॑स्य रीप्न्ते । मूत कृता स॑जन्ि।
यथा जनं यतवसं करोति । तादगेव तत्‌ । एष ते र्रभाग
इयाह निरवच्य । अप्रतीक्षमायन्ति । जपः परिषिञ्चति ।
्रस्यान्तर्हिये । प्र वा एतेऽस्माहो काच्य॑वन्ते । ये उय॑म्ब-
कैश्रन्ति । आदित्यं चरं पुनरेत्य निषैपत्ति । इयं वा

क 1

आदतः । अस्यामेव प्रातातेपएन्त (4)॥

यन्ति व्रयानिरत्दयते श्राप्ते सिश्चति षट चं॥

सि कि कि ।

1) ५,

दीयतेत्तिरीयव्राह्यणे प्रथमाष्टके षष्टाध्याये
दरामोऽनुवाकः ॥ १० ॥

इति कप्णययुः

अतुल्ये वैश्वदेवेन ताः खृषाचि्टत्मजापंतिः सनितोत्तरस्यां देवासुराः
सोंऽमिमम यत्पत्नी

वैश्वदेवेन ता वरुणपघास्रश्रयं देवेभ्यः भतिपुरुषं
दशं ॥ १० ॥

अनुमतये मयमजो वत्सो वंहुरूपा हि पशवस्तस्मात्मथमात्रं यद्स्येऽनीक-
पत उद्धारं वा+ अभ्य द्वेभ्य॑ः प्रतिपूरुषं पश्च॑सप्तातिः ॥ ७५ ॥

तेत्तिरीयत्राह्मणे प्रथमाष्टके

तन तितियो ममान तण नततका

` # सोऽपिय॑ललीति कषषितपुस्तके पाटः । + षा एतम इति कचिलुस्तके पाटः ।

३०४ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाप्यसमेतम्‌ -- [१प्रभमकाण्डे-

अथ प्रथमाष्टके सप्नमोऽध्यायः।
तत्र प्रथमोऽनुवाकः ।

रतदरद्मणान्येव पञ्च॑ हवीरपिं । अथेन्द्राय ञयुनामी-
रय पुरोडाशं दाद॑शकपारं निवपति । संवत्सरो वा इन्द्रा
शुनासीरः । संवस्परेणेवास्मा अन्नमवरुन्धे । वायभ्य पयो
भवति । वायव बरें प्रदापयिता । स एवास्म व्रि प्रदप-
यति । सौधं एककपालो भवति । सुथण्‌ वा जमुषिमटीक
रिता । स एवास्मै द्रष्टं निय॑च्छति ( 9 ) । दाद्शगवः
सीरं दक्षिणा सम॑दरये । देवासुराः संय॑त्ता आसन्‌ । ते

| वि |

देवा जयिम्रवन्‌ । खयां वीरेणा्ुरानमिभवामेति । सेज्-
वीत्‌ ्रेधाऽहमासमानं विर्करिष्य इतिं । स बरेधाऽऽसानं व्यक
रुत । अभि त्तीथम्‌ । स्रं तृतीयम्‌ । वर्णं तूतींयम्‌ ।
( २)। सोऽत्रवीत्‌ । के इदं तुरीयमिति । बहमितीनऽ
त्रवी । सं तु खनावहा इत्ति । तौ सम॑खनेताम्‌ । स इन्र
स्तुरीयमभवत्‌ । यदिनद्रस्तुरीयमभंवत्र । तदिद्रठरीयसेद
तुरीयम्‌ । ततो वै देवा व्यनयन्त । यदिद्रतुरीयं निरः
प्यतं विज्यं ( ३) । वहिनीं घेनुरक्षिंणा । यदहहिनीं ।
तेनाऽभ्ेयी । यदोः । तेनं रौद्री । यदेनः । तेनैन्री । यत्प्ी
सता दृन्ता। तेन वारुणी सर्मृदये । प्रजाप॑तिर्यज्नम॑मृनत ।

ध (९) तः चष्ट रषाः स्याजघारसन्‌ । स एताः प्रन

न

मपा०७अद्‌० {। दृष्णयदीयं तैत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ३०५
पातेरात्मनो देवता निरमिमीत । ताभि स दिग्भ्यो रक्षाश्ति
प्राणुदत । यतप॑ञचावत्तीयं होति । दिग्भ्य एतयज॑मानो
रक्षाऽसि प्रणते । सम्रुढः रक्षः संद्र रक्त इयाह | रक्षा
स्येव संदहति । अग्रं रक्षो सवाहि्याह । देवताभ्य एवं
बिजिग्यानाभ्ये भागधेय करोति । परिवाह रथो दक्षिणा
सदये (५ ) इन्द्र दरम? हला । अस॑रान्पराभाव्यं। नमु
चिमामुर नामत । तः शच्याग्रहात्‌ । तौ सम॑रुमेताम्‌ ।
[ऽस्माद्भिश्च॑नतरोऽभवत्‌ । सोऽ्रषीच्‌ । संधार सद्धा
वहै । अथ तवा सृक्ष्यामि।न मा शुष्केण नाऽद्धणं हन
(६) न दिवा न नक्तमिति । स एतमपां फेनमपि । न वा
एष श॒ष्को नाऽ व्यु्टप्ीव्‌ । अनुदित सूथः! न वा एत-
दवा न नक्तम्‌ । तस्थतसिमोके । अपां केनेँन शिर उद्व-
तयत्‌ । तदनमर्न्ववतत । मित्रमिति ( ७) सर एतान॑पामा-
गानजनयव्‌ । तान॑जुहोव । तवै स रक्षाभस्यपाहत। यदपा-
मागेहोमो भव॑ति । रक्षपामपंहये । एकोल्पुकेनं यन्ति। तद्धि
रक्षसा भागषेयम्‌ । इमां दिशं यन्ति । एषा वे रक्षां दिक्‌ ।
स्वायमिव दिशि रक्षा हन्ति (८) खङत इरिणे जहोति प्रद्र
वा। एतद रक्षपस्ामायतंनम्‌ । स्व एवाऽऽयतने रक्षाशपि हन्ति।

पणमयन सवेण ज्ञहोति । ब्रह्म वे पणः । ब्रह्मणैव रक्षामि

* अप्राहनिति के्चित्पस्तके पाठः! `

१०६. श्रीमतसायणाचायविरचितभाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे
हन्ति । देवस्य ता सव्रितुः प्र॑मव इर्याह । सवितूपरस्रुत एव
र्षाश्सि हन्ति । हतः रक्षो व॑धिष्म्‌ रक्ष इयांह । रक्षसाः
स्तर । यदस्ते दक्षिणा निरवच्य। अप्रतीक्षमायन्ति । रकष
सामन्तर्दिये ( ९) ॥

यच्छति वर्णं तृतीयं विजित्या अजत सख्यं हनो मित्र

रिति हन्ति स्तृत्यै ्रीणिं च ॥
इति कृष्णयजुर्वेदीयतैततिरीयब्राह्मणे प्रथमाष्टके सप्तमेऽध्याये
प्रथमोऽनुवाकः ॥ 9 ॥

थानक

अथ सप्तमे द्वितीयो ऽनुत्राकः !

ध्र पुरोडाकं दाद॑स्कपारं निवपति । संवस्मरो वै
धाता । सवतरेणेवास् प्रजाः प्रजनयति । अन्वेवास्मा अमु
मतिर्मन्यते । राते राका । प्र सिनीवाी ज॑नयति । प्रजास्वेव
प्रजौतासु डां वाच॑ दधाति। मधुनो गावो दक्षिणा सर्ृदये।
आग्रविष्णवमेकदशकपाङं निवपति । देदरविप्णवमेकाद््ञ-
कपारुम्‌ ( १) वैष्णवं त्रिकपालम्‌ । वी वा जगः । वी" |

मिनद्रः वीय विष्णुः । प्रजा एव प्रज॑ता वीर्ये प्रतिष्ठापयति ।

तस्मौसजा वीर्यावतीः । वामन पमो वही दक्षिणा ।
यदह । तेनाऽभ्ेयः। यदैषभः ( २ ) । तेनेनद्रः । यद।मनः।
तेनं वैष्णवः समये । अग्रीपोमीयमेकाद्शकपाटं निकै
प्ति । इनदरासोमीयमेकांदशकपारम्‌ । सोम्यं चसम्‌ ।

परपा०७अनु०२] कृष्णयतुर्ेदीयं तत्तिरीयत्राह्मणमू । ३०५७
सोमो वं रतीधाः । अभिः प्रजानीं प्रजनयिता । वद्याना-
मिन्द्रः प्रदापयिता । सोम॑ एवास्मै रेतो दधाति ( ३)।
जाः व्रा प्रजनयति । ब्दामिनद्रः प्र्यच्छति । वश्चदीक्षिणा
समद्रये। सोमापोष्णं चरं निरपति । रनद्रापौष्णं चरम्‌ ।
साम। व रताधाः । पूपा पञचुनां भरजनयिता । वरद्ानामिन््र
पदापि यता । सामं एवास्मं रेता द्यति । पषा प्चन्रजजन-
याते ( ¢ , । ट्रद्वानिन््रः प्रयच्छति । पौष्णश्वररवति ।
इय 4 पूरा । जस्यामेव प्रतितिष्ठति । श्यामो दक्षिणा सम॑-
ध्य । वहु वं परुषो मेभ्यमुप॑गच्छति। वानरं दादश्चकपारं
निषपाति। संवत्सरो वा अथिरैधानरः। संवत्सरेणेमैन स्वद-
यति । 1हरण्यं दाक्षणा (4) । पवि वै हिरण्यम्‌ । पएना-
पयवनम्‌ । वह वं रानन्योऽनृतं करोति । उप॑नाम्यै हरते ।
जिनाति ब्रह्मणम्‌ । वदत्यनृतम्‌ । अन॑ते खट वै श्रियम।गे
रुणो ग्रह्णाति । वारुणं यवमयं चरं निर्धपति । वरणपाशा-
दवन सुच्चातं । अश्वो दक्षिणा । वारुणो हि देवतयाऽश्वः
समृद्ध्य (६)॥ |
नद्रवेष्णवमेकदशकपारं यषभो दधाति पूषा परन्मन॑नयति हिरण्यं ` `
दक्षिणा दिकं च ॥ `

इति इष्णयञुर्वेदीयतेत्तिरीयव्राह्यणे प्रथमाष्टके सप्तमेऽध्याये `
दितीयोऽनवाकः ॥ २ ॥

क निम नक क = -

३०८ #मत्सायणाचार्यविरवितभाष्यसमेतम्‌-- [!प्रथमकाण्डे- `

अथ सप्तमे तृतीयोऽनुवाकः ।

रलिनमितानि हवीरषिं भवन्ति । एते वं राष्रस्य प्रदा
ता । एते पादातारः । य एव रष्वं प्रदातारः । ये पादा-
तारैः । त एवास्मे रा प्रच्छन्ति । राष्रमेव भवति । यत्स
माहयं निपत्‌ । जर॑लिनः स्युः। यथायथं निवपति रलि-
चाय॑ (3) । यत्सो निर्वपेत्‌ । यावतीमेकेन हविषा ऽऽशिषं
मवरुन्धे । तावेतीमव॑रन्धीत । अन्वहं निवपति । मूयसी-
मेवाऽऽशिषमवरन्पे । मूयसो यज्नफ्रत्‌नुपाति । बाहस्पय चरं
निवपति ब्रह्मणो ग्रहे । मखत एवास्मे ब्रह्म सश्श्यति ।
अथो ब्रहैव कषत्रमन्वारम्मयति । तिष्ठो दक्षिणा
समृद्ध्यै (२) दे्द्रमकदशकपारुः राजन्यस्य ग्रहे ।
इन्दियमेवाव॑रुम्ये । ऊषभो दक्षिणा समृद्ध्य । जदि्यं चरं
महिष्ये ग्रहे । इयं वा अदितिः । अस्यामेव प्रतिरतिष्ठति।
धेनुदृक्षिणा समृद्ध्य । मगाय चरं वावातीये ग्रहे । भगमेवा-

सिमन्द्धाति । विचित्तगभा पण्ठोही दक्षिणा सर्मृदध्ये (३)
नेतं चरं प॑रिष्रक्तये ग्रहे कृष्णानीं ब्रीरीणां नख-
निभत्म्‌ । पाप्मानमेव निङ्रेति निरवदयते । कृष्णाङ्टा
दाक्षणा समृदयं। जग्रेयमष्टकपाङई सेनान्यो ग्रहे । सेना-
गवास्य्‌ सर्श्याते । 1हरण्यं दाक्षणा समृद्धये । वारुणं दृं
कपाः सूतस्य दृह । वरुणसवमेवारवरन्ये । महा्निर्े

पपा ०७अनु०३] दृष्णयु्वेदीयं तैत्तिरीयत्राह्मणम्‌। .. ३०९.
` दक्षिणा समृद्ध्य । मारुतः स॒फफ॑पारं प्रामण्यों ग्रहे (४ )।
अत्रं वै मरुतः । अर्नमेवा्वरन्धे । एशिदक्िणा समृद्ध्यै ।
सावित्रं दादशकपारं क्षस्गरहे प्रसूत्यै । उपध्वस्तो दक्षिणा
समृद्धये । आश्चिनं कपाः सै्रहीतु्रृहे । अगिनौ वै
` दवानीं भिषजं । ताभ्यामिवास्मरं भेषजं कैरोति । सवात्यौ
दक्षिणा समृदयये । पूष्ण चरं भागदुषस्यं ग्रहे ( 4 )।
अन्नं व प्रषा । जनमेवावरन्धे । श्यामो दक्षिणा समृद्धये ।
द्रं गावीधुकं चरमक्षावापस्यं गृहे । जन्तत एव दं निशव॑-
द्यते। शवल उदरौ दक्षिणा समृद्धये । दादुरोतानिं हवीर्धपि
भवन्ति । दादश मासाः संवत्सरः । संवत्सरेणेवास्म राष्रम-
वरुन्धे । रारूमेव भवति (६) । यत्न प्रतिनिर्वपेत्‌ ।
रत्निनं जाशिषोऽव॑रुन्धीरन्‌ । प्रतिनिर्वपति । इनद्रीय सुत्राम्णे
परोडाशषमेकदशकपाठम्‌ । इन्द्रीयारहोषुचं । आशिषं एवा-
व॑रुन्ये । आयन्नो राज। दबरहा राजां भूता छत्रं व॑ष्यादिः
त्याह । आशिष॑मेवेतामाशांस्ते । मेत्ावारैस्पस्यं भवति ।
शताय शेतव॑रसाये दुग्धे ( ७ ) । बार्हस्पत्ये मेरमपिं
द्थाति । बरह्म चैवास्मै क्षत्र चं समीची दधाति । जथो ब्र
मेव कषत्रे प्रतिष्ठापयति । बार्हस्प्येन प्रेण प्रच॑रति । मुखत
एवास्मे ब्रह्म सश्श्य॑ति । अथो व्रहमनिव क्षत्रमन्वारेम्भ-
यति । स्वकृता वेदभवति । स्वयंदिनं वर्हः । स्रं

२१० = श्ीमत्सायणाचायंविरचितभाप्यसमेतम्‌-- [१ प्रथमकाण्डे
कृत इध्मः 1 अन॑भिनितस्याभिनिंत्ये । तस्मपराज्ञामरण्य-
मभिनितम्‌ । सेव शेता शरेतवत्सा दक्षिणा समदध्यै ( ८)।
रलित्वाय सम॑दध्ये ष्रषठीदी दक्षिणा समृद्ध्य रमण्या यह्‌ मागकुवस्यं गह
` मवति दग्धं ऽमिजत्ये द्र च॥

इति छृष्णयजवेदीयतैततिरीयत्राह्यणे प्रथमाष्टके ससतमेऽध्याये
तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३ ॥

मत्‌ भम ५५०५७११

अथ सप्तमे चतुर्थोऽमुवाकः ।

देवसुवामेतानि हवीऽपिं भवन्ति । एतावन्त वै देवा-
नर सवाः । त एवास्मे सवान्प्रय॑च्छन्ति । त एनः सुकन्ते।
अगनिरेवेनं गरहप॑तीनाः सुवते । सोमो वनस्पतानाम्‌ । स
प॑शूनाम्‌ । वृहस्पतिवाचाम्‌ । इन्द्रौ च्यष्टानाम्‌ । ममुत्र
सत्यानाम्‌ (१) । वर्णां धमपतानाम्‌ । एतदव सव
भवति । सविता खा प्रसवानाई सुवतामेति दस्त गृहणाति
प्रसूये । ये देवा देवसुवः स्थेस्याह । यथा यजञरवतव्‌ । मर्ह
्षत्रायं महत आधिपयाय महते जानराज्यापेत्याह । आच
ष॑मेवेतामाशस्ते एष वे भरता राजा सोमीऽस्माक ब्राह्म-
णाना राजे््याह । तस्मारसोमराजानो ब्राह्मणाः । प्रति
त्यन्नाम राज्यम॑वायी्याह (२) । राज्यमेवास्मन्प्रतिद्ाति।
स्वा. तनुव वरूणो अश्िभ्रेदित्य{ह । वरुणसवमेवार्वरुन्धं ।

0 0

क 9,

शुेरमित्रस्य त्रया जभूमेस्याह । श्युचिमेवेनं ब्रत्य करोति ।

पा०७अनु ०९] = कृष्णयजुबेदीयंतैततिरीयत्राहमणम्‌ । ३११ |
अरमन्महि महत कतस्य नामेर््याह । मनुत एवैनम्‌ । सर्म
्ाता वरणस्यामूवतिर्यांह । सर्थ्ातमेवैनं करीति । विभि-

^

वरावेररातिमतारीदिप्याह (३) अरांतिमेवेन तारयति ।
असुषुदन्त य॒ज्िय। कतेनेयांह । सदथतयेवेनम्‌ । युत्रितो
जरिमाणं न जानडिर्याह । अयुरवासिमन्द्धाति । दाभ्यां
विमृष्टे । दि पाचजमानः प्रतिषटित्ये । जग्नीपोमीयस्य चैकांद्‌-
शकपारुस्य देवसुवां चं हविपपामय्रये खिष्टकृते समव॑धति ।
देवत।भिरेवेनमुमयतः परिगरहाति। विष्णुक्रमान्रमते । विष्णु
ख मत्वेमीह्टोकानभिर्जयति (¢) ॥

_ सत्ानौमधायीलय दातरीदिलयैह कमत एकं च ॥

इति दृष्णयजुवेंदीयतेत्तिरीयवाह्यणे प्रथमाष्टके सप्तमेऽध्याये `

चतुर्थोऽनुवाकः ॥ ४ ॥ |

७७७७०

अथ र पञ्चमोऽनुवाकः । |
अर्थतः स्थेति जहोति । आह्यैवेनां निष्कीयं ग्रहति ।

अथां हविष्ृतानामेवाभिष्ठतानां गरहाति । वहन्तीनां
ग्रहाति। एता वा जपाः राष्रम्‌ । राषमेवास्मं ग्रहति । अथौ

® क

शिय॑मेवेन॑मभिरवहन्ति । अपां पतिरसीर्याह । मिधुनमे-

[६ (क्‌ | = अ, ° |

वारकैः । टषास्य्िरित्याह (१) । उरमिंमन्तमेषैने करोति ।

हरपसेनोऽपी्याह । सेनमिवास्य सरश्य॑ति । व्रनक्षितस्थै-

= स्याह । एता वा जपां विशयः । विशमेवास्मे पदूहति । मरता-

३१२ श्रीपत्सायणाचार्यविरचितमभाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे
मोजः स्थेप्याह । अते वे मरुतः | अन्नमेवावरुन्धे । सथंवचम
सलयौहि (२) । राषटमेव व॑र्चस््यकः। सूर्यवचसः स्थेयाह ।
पयं वा एतद । यद्रषेति । अनृतं यदा तर्पति वषति।
सस्यानते एवावरुन्धे । नेन सत्यानृते उदिते हिःस्तः । य एवं
वेद॑। मां दास्थेयाह । रषट्मव ब्रह्यवचस्यकः (२),
वाश्चाः स्थेत्याह । राष्रमेव वश्यकः । शर्ररीः स्थेत्याह । परवा
पै शक्वरीः । पञ्चूनेवावरुन्धे । विश्वमृतस्थेप्याह । रा्रमेव
पयस्व्यकः । जनभृतः स्थेत्याह । राष्मवन्द्रियाग्यकः । अपन
स्तेजस्यास्थेव्याह ( £ ) । राष्मव तैजस्व्यकः । अपामोष-
धीनार रसस्थेरत्याह । राष्रमेव मधन्यमकः । सारस्वतं प्रर
गरहाति। एषा वा अपा प्रष्म्‌ । यत्सर॑स्वती । ए्ष्ठमेवेन< समा
नानां करोति । षोडशभिगृहणाति । षोडश्चकरं वे पुरुषः ।
यावानेव पुरूषः । तस्मिन्वीयें दधाति । पोडशभिंहोति
पोडशभिगरहाति । द्ात्रिशससं प॑घन्ते । दात्रिशशदक्षराऽनु-
टक्‌ । वनुषे सवाणि च्छन्दारसि । वाचेवेन्‌र सर्वभिश्ठ-

न्दु[भिराभेषिञ्चति (4)॥ ~

। £। ० 1. ५ । । | = | हे । ।
ऊउरमिरित्याह सूथंवचेपतः स्थेत्याह ह्वर्चप्यकसतंस्या स्थेत्यारव पुरूषः षट्‌ थ ॥

इति ृष्णयुर्वेदीयतेत्तिरीयवराह्यणे प्रथमाष्टके सप्तमेऽध्याये
पञ्चमोऽनुवाकः ॥ ५॥

्रा०७अनु०६] कृष्णयसुर्दीयं तैत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ३१३
अथ सप्तमे पष्रोऽनुवाकः ।

देवीरापः सं मषमतीमंघरंमतीभिः सन्यध्वमित्याह्‌ । ब्रह्म
णवेनाः सर्खनति । अनाधृष्टाः सीदतेरस्याह । ब्रह्मपेवैनं
सादयति । अन्तरा होतुश्च पिष्णियं बराह्मणाच्छरसिन॑श्च
सादयति । मामग्रेयो व होता । रन्द्रो ब्रह्मणाच्छध्सी |
न्दरियेणं चोभयत रारे परिहाति । हिरण्येन
नाति । अरस्य हि पविर्चाम्यामुलुननति व्या्रच्यै (१)
सतम।नं भवति । उातायुः पुरुषः शतेद्दियः। आथष्येवेन्दिये
| ते । अनभ्रष्टममीस्याह । अनिमृष्टर दतत्‌ |
याह । वाचां द्यप वन्धुः । तपोजा इत्याह ।
। सोमस्य दाज्मपीरव्याह (२) सोम॑स्य
दयतदा्म्‌ । युका वः शुक्रणोटुनामीर्यह । शुक्रा द्याः ।
शुक्रः दिरण्यम्‌। चन्द्रा्न्रेणेस्याह । चन्द्रा ह्यापः । चन्द्र
हिरण्यम्‌ । अमरता अमतनेयांह । अमरता द्याप॑ः। अमृत
हिरण्यम्‌ (३) । स्वाहां राजसूयाये्यांह । राजसूयांय्यैना
उत्पुनाति । सप्रमादे दयुत्रि नीरज एता इति वारुण्यचां
ह्ाति । वरुणसः धे । एकया ग्रृह्णाति । एकषेव
पं दधाति । क्षत्रस्योलबमपि कषत्रस्य योर्निरसीतिं

मोतो ोतिनतिनानितिििनाततिननतसिनतद चत

४०

३१४ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्‌-- (१ प्रथमकाण्ड- `
तार्प्यं चोष्णीषं च प्रयच्छति सयोनि्वाय । एकडातन दभः
ञ्जः प॑वयति । श॒ताय परमः शतवींयैः । जसंकंशत
( ¢ ) | या्वानिव पुरषः । तस्मिन्वा दइवाति । ट्भ्याश-
यति । इद्धियमेवाव॑रन्े । उदुस्बरमाश्चयात । अन्नाचस्वा-
दस्दभ्ये। सष्पाण्याशयति । सुराबाडनचन कयात । आविद
एता भवन्ति । आविदमेवनं गमया (५4) 1 ज्येरवन
गर्पयेनावति । इन्द्रं इन्द्रियेण । पूषा पर्भः। मित्रावरूणों
प्राणापानाभ्याम्‌ । इन्द्र दाय वन्रमुदयच्छव । स [दवम
ङिखव । सेऽर्म्णः पन्थां अभवत । स जानि चवाछायुवा
धृते इति दयावांषथिवी उपाधावत्‌ । स ज्याम्‌ प्रुत
इन्द्र द्र्य वजन प्राहरत्‌ । जाविते ्ावाष्यथुवा धृतत्रते इति
यदाहं (६ ) । आभ्यामेव प्रद्रुतो यजमान] वजर परातरग्याय
प्रहरति । आवित्ा देव्यदिंतिविश्वरूपीयाह । इय व दन्य
दतिरविशरूपी । अस्यामेव प्रतितिष्ठति । जापनाज्यमपा-
वासुष्यायणेऽस्यां विश्॑सिमत्रा्र इत्याह । विरवन्‌ रष्ण्‌
पमर्धयति । महते कषत्राय महत जाधिपरयाय महते जानं
राञ्यापेत्यह । आशिषमेवेतामाशस्ते । एष वा भरता
राना सोमोऽस्माकं बराह्मणानां रजे्यौह । तस्मारसौमरा
` जानो ब्राह्मणाः (७) । इन्द्रस्य वज्।अप वानत शात धनुः
प्र्थच्छति विजि । शडुवाधनाः स्थतीपृल्‌ ॥ सश्ननेवास्य

रपा०७अनु ०७] दृष्णयज्रदीयं तैत्तिरीयव्राह्मणम्‌ । ३१५

वाषन्ते। पात मा प्रत्यञ्च पात मां तियञ्चमन्वञ्चेमा पतति
प्याह । तिजा व शरव्याः । प्रतीची' तिरश्यनूचीं। ताभ्य एवैनं
पान्ति । दिग्भ्यो मा पतित्यांह । दिग्भ्य एनं पान्ति ।

न्य मा ना्राम्यः पते्याह । अप॑रिमितादवैनं
पान्ति । हिरण्यवणावुपततं विरोक इति ष्टमां बाहू उद

हाति । इन्द्रिय व वीर्य विष्‌ । इद्धियमेव वीधैमुपरिश-

व्याये दात्रममीतयाह।गन हिरण्यमेकशतो ग॑मयन्त्याह बराह्मणा
नाष्टराम्यः पातत्यह चत्वारि च॑ ॥

युर्वेदीय तैत्तिरीय यत्राह्यणे प्रथमाएके सप्तमेऽध्याये
प्राभन॒वाकः ॥ ६ ॥

भथ राप्ते सप्तमोऽनुवाकः ।

येद्‌ । मनसाभ्न॒प्रकर[मति |

मदि जयति । नोन्मादति । समिधमातिषटेत्यांह । तेर्ज
एवावरुन्धे (१) उग्रामा तिषेव्याह । इन्धियमेवाव-
रन्धं । विराज मा ति त्य ह । जन्ना॑मेवा्रन्ये। उदीची मा
तिषटत्य [ ह । ॥ प्‌ | श्रू ए ने वा वृर न्ध । ३ ध्व मा [तिंएत्यह्‌ । सवभ
सा जिहीते सुवगस्यं खोकस्य

[क

३१६ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे `
सम्॑टये (२) । मारत एष भ॑वति । अत्रं वै मरुत॑ः। अन॑
मेवाव॑रन्ये । एकविश्शतिकपारो भवति प्रतिशित्ये । योऽ-
रण्येऽतुवाक्यों गणः। तं म॑ध्यत उप॑द्धाति । ग्राम्येरेव पश्च
भिरारण्यान्पशृन्परिश्रहाति । तस्मद्राम्येः पथुभिरारण्याः
पशवः परिग्रहीताः । एथिवैन्य॑ः । अभ्यषिच्यत ( ३) ।
स॒ राष्ट्रे नाभवत्‌ । स एतानि पाथान्य॑पश्यत्‌ । तान्य॑जुहोद्‌ ।
तेवं स राषटम॑भवत्‌। यसार्थानिं जुहोति । राष्ूमेव भ॑वति ।
वार्हस्पत्य पूर्यपामुत्तमं भ॑वति । एदरष्तरेषा प्रथमम्‌ । ब्रह
चेवास्मे कषत्रे चं समीचीं दधाति । अथो ब्रह्मेव क्षत्रं प्रति-
एटापयति ( ९ ) 1 षटपुरस्त।दमिषेकस्यं जहीति । षडपि
टाव । दाद॑श्‌ संपवन्ते । दादश मासाः संवससरः । संव
रसरः खलु वे देवानां परः । देवानामेव पुर्‌ मध्यतो व्यव्॑-
पैति । तस्य न छत॑श्चनोपाव्याथो भ॑वति । मरतानामेवेटीयु-
होति । अत्रत्र ३ मृद्युनीयते । यत्र यत्रैव मृद्युरनाय॑ते । ततं
एवेनमवयनते । तस्माद्राजसूयेनेजानः सर्वमायुरेति । सवै
लस्य मृयवोऽशः । तस्मौद्राजसयेनेजानो नाभिचरति `
प्रत्यगेनमभिचारः स्तृणुते ( 4 ) ॥

रुन्धे सम॑ष्ट्या असिच्यत स्थापयति नाय॑ते पश्च च ॥

इति कृष्णयजुरवेदीयतैत्तिरीयवराह्ये प्रथमाष्टके सप्तमेऽध्याये
सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥

प्रप०७अनु०<] दृप्णयञुर्वेदीयं तेततिरीयब्राद्यणम्‌ । २१७

अथ मप्तमेऽष्मोऽनुवाकः ।

शणो,

[प ‰, ४१५ $ (न

सोमस्य विपिरपसिं तवव मे विषिभूयादितिं शार्टृखच-
मपिस्तृणाति । यव सोमे विषिः। या सादरे । तमेवा-
वन्धे । मूत्यव्रा एष वणः । यच्छद्रुः । अम्रतःः हि१-
ण्यम्‌ । अमृतममि मृत्योर्मा पाहीति दिरण्यमुपांस्यति ।
अमृतमव मत्यारन्तधत्तं | शतमान भवति (१) शताय
पुरषः रा न्द्र पुः ~+

। आयुप्येवन्दरिये प्रतितिष्ठति । दिचोन्मां
पहीदयुपरिष्टादतिनिदधाति । उभयत एवास्मे समं दधाति ।
का इति छ्ृवड सीमन विध्यति । दंदश्ूका-
। तस्म्छीवं दंदश्रुकादर श्चुकाः । निरस्तं

"¢, (~ 4

णा जानः परैऽभिषिच्या इयाहुः ( २) ।

क

जा वरुण सुवश्च ये । ते ते वाचः
सुवन्तां ते त प्राणः एवन्तामित्याह । प्राणानेवाऽऽस्मन्‌
पवानमिपिच्वति । यदन्रयाव्‌ । अगरस्तवा ते्ज॑साऽमिषिब्र-

५

तिं । तेजस । दुमा तु भ॑वेव्‌ । सोमस्य ता
युम्ेनाभिषिन्चामीयाह । सौम्यो व॑ देवतया पुरषः (२) ।
स्प्यवने देवतयाऽभिषिंञ्चति । अप्रस्तेनसेयाह । तेजं एवा-

धाति । सूथ॑स्य वर्च॑से्याह । वचं एवास्मिन्दधाति ।

ह॒ । इन्दरियमेवासिमन्द्धाति । मित्रावकश्ण-

३१८ श्रीमत्सायणाचार्यविरवितमाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे
योवयिणेयाह । वीरयमेवासिन्दधाति । मरुतामाजपेयाह
( ¢ ) । जोजं एवास्मिन्दधाति । क्षत्राणां क्षत्रपतिरमीर्याह।
्त्राणामेवेन क्षत्रप॑तिं करोति । अतिंदिवस्पाहीत्यांह । `
अत्यन्यान्पाहीति वावैतदाह । समावट्रतरागरदीचीरि-
र्यौह । राष्रमेवासिमिनधुवभकः । उच्छेष॑णेन जुहोति । उच्छ
पुंणभागो वै ररः । भागयनव रर निरवदयते (५)।

ईङ्परेत्या्रप्रे सहीति । एषा व रस्य दिक्‌ । सखायामेव
दिशि स्द्रं निरवदयते । स्र यत्ते क्र्य।परं नामेप्याह । यदम
जस्य क्रयीपरं नामं । तेन वा एष हिनस्ति । यर हिनस्ि।
तेनैवेनई सह शमयति । तस्मे हतमपि यमेश्मी्याह ।
यमादेवास्य मृ्युमवेयजते (६ )। प्रजापते न खदृता
न्यन्य इति तस्थै रहे जुहुयात्‌ । यां कामयेत राषटमस्यं प्रना
स्यादिति । रषट्मेवास्ये प्रजा भ॑वति । पणमयेनाध्वयुरभि-

[कर हि

पिं्चति । ब्रह्मवर्चसमेवासिमिन्तविषिं दधाति । जदुम्बरेण
राजन्यः । उजमेवासििन्नत्राचं दधाति । आश्वत्थेन वश्यः । `
विशमेवासिमन्ुष्टिं दधाति । नेयग्रोधेन जन्यः । मित्राण्य्‌ |

वास्मे कल्पयति । अथौ प्रतिष्टित (७) ॥
मवत्यादटः पुरुप ओजपेत्याह निरवदयते यजते जन्यो दवे च॑ ॥

इति इष्णयजवदीयतैत्तिरीयवाह्यणे प्रथमाष्टके सप्तमेऽध्यायेऽ- `
एमोऽनुवाकः ॥ ८ ॥ 1

पा०७अनु०९] कृष्णयनुर्दीयं तेत्तिरीयव्राद्मणम्‌ । ३१९

भय सप्तम नव्रमोऽनुवाकः ॥

इन्द्रस्य वजऽमि वापर इति रथ॑मुपावंहरति विजित्यै ।
मित्रावरणयोस्वा प्रशास्त्रोः प्रशिषा युन्मीर्याह । व्रह्मणे
नं देवतौभ्यां युनक्ति । प्रशटिवाहिनं युनक्ति । प्रशिवाही वं
देवरथः । देवरथमेवास्मे युनक्ति । अयोऽश्वा भवन्ति । रथ॑
शतुः । दो सव्येष्ठसारथी । परट्त्संप॑घन्ते (१)। षडा
ऋतवः । ऊतुर्मिरेेनं युनक्ति । विष्णुक्रमान्रमते । विष्णुरेव
मेम ्ोकानमिजयति । यः क्षत्रियः प्रतिहितः । सेऽन्वा-
मते । राष्रमेव भ॑वति । बिष्टुमाऽन्वारमते । इद्रियं वं
्रिष्टक्‌ । इन्द्ियमेव यजमाने दधाति (२ )। मरतां प्रस-
वैऽनेपमियांह । मरुद्धिरेव प्रस्रुत उज्यति। आप्ते मन इयाह ।

पमहमिन्दरियणं वीर्येणेयांह (३ )। इद्धियमेव

धत्त । पञ्चूनां मन्युरमि.तवेव मे मन्युभूयाद्ति

ही ुप॑म्॒चते । पशना युः । यहराहः ।
नैव प॑शूनां मन्युमासन्ध्॑े। अमि वा इयः सुषुवाणं कम-
। ं वीथ॑मादातिं उपानहावुम

यस्य॑ वीस्यानाये ($) । नमो

३२० श्रीमतसायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [१ भथमकाण्डे-

पहीयौह । ज्रेवाऽऽस्मन्धत्े । उगीस्यजं मे पेहीय॑ह्‌ ।
= उक्चमेवाऽऽसन्ध॑ते । यदसि व्चऽपि वर्च मथि पेदीर्याह्‌।
वरं एवाऽऽस्मन्ध॑ते । एकधा ब्रह्मण उपहरति । एकथ॑व यज॑-
भान जाय॒रूत वच दधाति । रथविमोचनीया उुहोति प्रति-

त्यै (५ ) । अयोऽश्वा भवन्ति । रथश्रुठ॒थः । तस्माचचत्‌
होति । यदभौ सहावतिष्ठैताम्‌ । समानं खौकामेयाताम्‌ ।
सह ग्रहीत्रा रथवाहने रथमादधाति । दुवगादेषन दोका-
दन्तदधाति । हसः शरंविषदियाद॑धाति । ब्रह्मणेवेनमुपाव्‌-
हति । ब्रह्मणा द॑धाति । अतिच्छन्दसा द॑धाति । अति- `
च्छन्दा वे सर्वाणि छन्दासि । सेवमिरवनं उन्दामेरादधाति।
वष्प वा एषा छन्दसाम्‌ । यदतिच्छन्दाः । यदतिच्छन्दुपा
द्ध[ति । वरमैवेन समानानीं करति (६ ,)॥

पद्यन्ते दधाति ी्यिनेत्याहानात्ये प्रतिष्ठित्यै बरह्मणा दधाति सप्त च॑ ॥

इति कष्णयजुर्वेदीयतत्तिरीयतराह्णे प्रथमाष्टके सप्तमेऽध्याये
नवमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥

भथ सप्तमे दक्षमोाऽनुवाकः ।

मिराऽपि वश्णोऽसीयांह । मेर वा जः वारुणीरात्रि।

नधे

अहोरा्ाभ्ामेवेन॑सुपावंहरति । मितरोऽमिं वर्रणोऽपीयाहं ।

्रपा०७अनु° १०] कृष्णयञर्बदीयं तेत्तिरीयत्राह्यणम्‌ । ३२१
वनौ भागवेयंमृपावंहरति 1 समहं विधदवेरि्याह (१)
वैश्वदेव्यो वे प्रनाः। ता एवाऽऽयाः रते । क्षत्रस्य नार्भिरसि
त्रस्य योनिरसीरयधीवासमास्तणाति सयोनिलाय । स्योना
मापीद्‌ सुपदा मामीदैर्याह । यथा यज्ञरेवेतद्‌ । मा ता
हिर्पीन्मा मं हिरमीरिप्याहादिर॑साये । निरषप्ताद धृत-
रतो वरुणः पस्तय| स्वासप्राञ्याय सुक्रतुरि्याह । सार््रा-
ज्यमेवैनः मूक्रतु करोति । व्र ३ खः रंजन््ह्माऽसिं सवि-
ताऽभिं सस्यसव इत्याह । सवितारमवेन सयसवे करोति
(२) वर्म ख राजन््रह्माऽ्रीन्द्राऽपि सचय।ना इरव्याह्‌ ।
इन्द्र मेवेन < सत्य्म्‌

केरोति । ब्रह्म खर रजन््रह्माऽसिं
मित्रोऽमि मृशेव इत्याह । मित्रमवेनः सुवे करोति । ब्रह॑{२
व र२।जन्त्रह्माऽमि वरूणोऽमि सयधमत्याह । वहणमे
वैन सत्यधर्माणं करोति । सविताऽिं स्यस्व इत्याह ।
यत्रीमवतेन।भिव्याहरति । इनदरोऽसि सप्याना इ्याह ।
्र्टभमवेतेनांमिनव्पाहरति ( ३)। मित्रों

नथः

म्‌ मित्रो ऽपि सुशवं इत्याह।
गर॑तीमवेतनाभिन्यार्हरति । सस्यमेता देवताः । सत्यमेतानिं
दारमि । सत्यमेवावरुन्ये । वरुणोऽसि स॒त्यधर्भत्याह ।
नुषटम क तन[मिग्य हरते । सस्यानते वा अनुष्टप । सत्या-
ते वकणः । स्यानृते एवाव॑रुन्ये ( ) । नैनः सत्यानृते

|
1

दिते दिभस्तः। य एवं वद । इन्द्रस्य वजनोऽसि वाभ्र्र इति

३२२ श्रीपत्सायणाचार्यविरयितभाप्यसमेतम्‌-- [-१प्रभमकाण्डे-
स्फ प्रच्छति । वज्रो वं स्फ्यः। व्रेणेवास्मां जवरपर रन्ध
य॒ति। एवः हि तच्छ॑ः। यद॑स्मा एते रष्ययुः । दिशोऽम्य-
थर राज।ऽप्रदिति पकचाक्षान्पर्यच्छति । एते वे स्वेयां
अप॑राजयिनमेषैनं करीति (4) बोदनयुदहवते । पर्‌ `
ने्ी वा एषः । यदोदनः । परमामेवैनः प्रिये गमयति । `
सुश्टोकारर सुमङ्कल ६३ सयराजारेनियाह । आशिष
मेेतामाश्च॑स्ते । श्यौनःशेपमास्थापयते । वरुणपाशचादिवेनं
ति । परशतं भ॑वति । शतायुः परूप शतेन्द्रियः । `
अयष्येेन्दिय प्रतिष्ठति । मारुतस्य चेकविध्शतिकपारुसय
=शशवदेन्यै चाऽऽमिक्षाया अगरये सििष्टकृतें समव॑यति। देवतामि
सनमभयतः परिश्रहाति। अपांनप्तरे खाहौनानप्ते खाहाऽ
ग्रहप॑तये खाहेतिं तिस जह्ैतीजंहोति। य॑ इमे ठोकाः। `
एषव॑व रोकेषु प्रतितिष्ठति (६ फ ।

दरषेरित्याह सत्यसव करोति निष्टभमेतेतेनामिच्याहरति सत्यानृते एवाव
रुन्धे करोति हतेन््रियः षर्‌ च ॥

एति दृष्णयनुर्ेदीयतैत्तिरीयव्ाह्यणे प्रथमाष्टके सप्तमेऽध्याये
द्रामोऽनुवाकः ॥ 9० ॥

पएतद्षणानि धातर रत्निनं देषसुवाम्थेऽतो देवीरदिशः सोम
स्येनरस्य मित्रं दशं ॥ १० ॥

प्रपा०<अनु० १} ष्णयुर्ेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ३२३
पतद्राष्मणानि वैप्णवं त्रिंकपालमन्नं वे पूषा वाऽऽशास्थेत्यौह दिश
उदर्परेत्यव्रह्मी १ त्व५ राजशतुःषष्टिः ॥ ६४ ॥
इति कप्णयञ्ञवेदीयतेत्तिरीयत्राह्यणे प्रथमाष्टके
सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥

अथ प्रथमाएकःपएमोऽध्यायः।
तश्र प्रथमो ऽनुघाफ

वरुणस्य सुषवाणस्यं द्शषेद्ियं वीयं परापतत्‌ । तस्स
छृद्धिरनुसम सपद । तस्सश्मृपाड मश्सप्वम्‌। अभिनां देवेन
प्रथमेऽदहं ननु प्रायुर्क्त । सर॑स्वत्या वाचा दितीये । सवित्रा
प्रसवेन ततीयं । पृष्णा पश्ुभिंश्चतु्थं । बृहस्पतिना ब्रह्मणा
पञ्चमे । |

इद्रेण देवेन षष्ठे । वर्णेन स्वया देवतया सप्तमे `
(१) । सोमेन राज्नऽपएमे । ष्टं रूपेण नवमे। विष्णुना
यत्तेनऽऽप्रोत्‌ । यत्सभ्मृपो भवन्ति । इद्धियमेव तदीये यजमा-
प्रोति। पूर्य पूर्वा वेदिर्भवति । इद्यस्य वीर्स्यार्व
रयै । पुरस्तदुपसदा सौम्येन प्रचरति। सोमो पे सतोधाः।

ठ व्‌ त्‌ दधाति । अन्तरा त्रेण । रतं एव हितं सखष्ट
रुपाणि विकरोति । उपरिशदैप्णवेनं । यन्नो वै विष्णुः य्न

३२४ श्रीमस्सायणाचायविरचितभाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

अथाष्टमे द्वितीयोऽनुवाकः ।

जामि वा एतल्छु्वन्ति । यसो दीक्षयन्ति सः सोम्‌
क्रीणन्ति । पण्डरिखजां प्रथच्छयजामिघाय । अङ्गिरस
सुवं रोकं यन्तः । अप्सु दीक्षातपसी प्रावेशयच्‌ । यदपु-
ण्डरीकमभवत्‌ । यत्ुण्डरिस्नां प्रयच्छति । साक्षादेव
दीक्षातपसी अवरुन्धे । दसामिकरसतरः सोमं क्रीणाति।
दशाक्षरा विराट्‌ (१)) जत्र विराट्‌ । विराजेवात्ाद्यमव-
रुन्धे । मुष्करा भ॑वन्ति सेन््रलायं । दशपेयो भवति । अन्ना-
दयस्यावरुढये । इतं ब्राह्मणाः पिवन्ति | शतायुः पुरपः
रातेन्दियः । आयुष्येवेन्द्रि प्रतितिष्ठति । सप्तदश स्तो
भवति । सप्तद प्रजापतिः ( २ )। प्रजापतेराप्ये । प्रका
रा्वध्वयवे ददाति । प्रकाशमेवेने गमयति । सर्जमुद्रतरे।
व्येवास्मं वासयति । रुक्मः ह्रे । आदियमेवास्मा जं
यति। अचर परस्तोत्प्रतिहतृभ्याम्‌। प्राजापत्यो वा अश्वः। प्रजा
प॑तेराप्त्य ( ३) । दादश पषठाहीव्रह्मणं । आर्युवावरुनधे ।
वशां मे्ावरणायं । राषटमेव वश्यकः । ऊपे व्रह्मणाच्छः-
सिने । राष्रमेवन्दियाग्यकः । वासी नेष्टापोतृभरयाम्‌। पकर
एवास्य॑ते । स्थूरियवाचितमच्छावाकरायं । अन्तत एव वर

णमवयजते ( ¢ )। जनडरहमग्रीयं । ह्निवा अनन्‌ ।

वाह्निरग्रीत । वहिनं

भः (~ (~

प्रा०<अनु°द] कृष्णयनुेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । १२५

णस्य तधेन्धरयं वीय परापतत्र्‌ । मृग॒स्ततीयथमभवत्‌ । श्राय-
तीय तृतीयम्‌ | सरस्वती त्रतीयम्‌ । मा्गेवो होतां भवति)
्रायन्तीय ब्रह्मसामं भवति । वारवन्तीय॑मयिष्टोमसामम्‌ ।
सारस्वतीरपाो गरह्णाति। इन्द्रियस्य वीधेस्यावरुदये । श्रायन्तीयं
्ह्मसामं अवति । इद्धियमेवास्मिनवीर्यः श्रयति । वाखवन्ती-
य॑मचरि्टोमसामम्‌ । इद्धियमेवास्मिन्वीयः वारयति (५) ॥

विराट्‌ प्रनापनिरश्ः परनापेरप्लं यजते सक्षसाम्‌ मवति प्रप्त चं ॥
दीयतंत्तिगीयनराह्यणे प्रथमाएकेऽषएमाध्याये
दितीयोऽनुवाकः ॥ २ ॥

इति टृष्णयनु्वे |

अथान नृतीयोऽनुवाश्ः ।

दशाम भवन्ति त।| ।९ि ष्वव प्रतितिएटयनुन्मादाय ।

च देवतां यजति। पच्च दिशः । दिक्ष्वेव प्रतितिष्ठति । हविषों
हविष इष्टा बाहिस्पयमभिध।रयति । यजमानदेवयों वे वृह-
स्पतिः । यजमानमेव तेज॑सा समधयति ( १) । मदिया-
मह्रं गभिणीमारुमते । मारतीं षश्च पष्ठहीम्‌। विशं च-

वास्मे राषरेचं समीची दधाति। आदित्यया प्रवया प्रच॑रति ।
पत्तरया । रार एव वि्चमटुबघ्राति । उच्ैरादित्याया

म | र ए प | १ | ~ | | | । |

शशु मस्त्य । तस्माद्रा विशमतिं

३२६ भीमस्सायणाचायविरचितभाष्यसमेतग््‌-- [प्रथमकाण्डे

वदति । गभिण्यादित्या भवति (२) इन्दं वै गरभैः।
राएमेवेन्दरियाव्य॑कः । जगभां मस्ती । विडं मर्त॑ः । विशं
मेव निरिन्दियामकः। देवासुराः संय॑त्ता असिच्‌ । ते तेवा
जिने: पएषम्वाचः सस्य संनिधाय । अनुतेनाुरानभ्य॑भ-
वन्‌ । तैऽधिभ्यीं पृष्णे परीडशं दादंशकपारं निरवपन्‌ ।
ततो वै ते वाचः सत्यमवारन्यत (१) यद्भिभ्यंप्ष्णे
रोदा दाद॑शकपारं निर्वपति । अटतेनेव भर्तन्यानमि
भ्यं । वाचः सव्यमरव॑रन्धे । सरस्वते सत्यवाचे चरम्‌ । पूरभे-
वोदितम्‌। उत्तरेणाभिग्र॑णाति । सवित्रे सप्यप्र॑सवाय पुरोडाशं
दाद॑श्चकपारं प्रसरे । दृतानरहिणोति। आविद एता भ॑वनि।
जाविदमेवेनं गमयन्ति । अथो दृतेभ्यं एव न च्छिद्यते ।
तिुधन्वः शंष्कदतिदक्षिंणा समुदये (४) ॥
न ५
इति कृष्णयनजुर्वेदीयतेत्तिरीयब्राह्मणे प्रथमाष्टके ्माध्याये
तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३ ॥

भया्टमे चतुर्थोऽनुवाकः ।

किणव्या

जपग्रेयम्टकेपारं निरैपति । तस्माच्छिरिरे उस्प-
चाराः पर्चा यान्त। साम्यं चरस्म्‌। तस्मादसन्तं व्यवसाया
दयन्त । सात्र दादशकपालम्‌ । तस्मास्पुरस्तादयवानर

्पा०<भनु°५। कृष्णयङर्वदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणमू । २२७
सवित्रा विरुन्धते । बाहस्पयं चरम्‌। सकिवरिव विरुध्य । बरह्मणा
यवानार्दधते। खा्रमष्टकपाङम्‌ ( १ ) । रूपाण्येव तेन॑
कवते । वेश्वानरं हाद॑शकपालम्‌। तस्मांजघन्ये दपि प्रयश्च

कुरुपन्चारा यान्ति। सारस्वतं चरं निप्रपति । तस्मासाद्रषि
सवा वाचे। वदन्त । पौष्णेन व्यवस्यन्ति । मैत्रेणं॑कृषन्ते।
वारुणेन विधृता जासते। कषे्रपत्येनं पाचयन्ते । आदित्येनाऽऽ-
दधते (२) । माति मास्येतानिं हवीशपिं निरुप्याणीर्याहुः ।
ेनेवतनमुदक्त इतिं । अधो खल्वाहुः । कः सषरसरं जीवि

ष्यतीत्तिं । षडेव टु निरुप्याणि । पडुत्तरेयु । तेनेवत-

ति दप्णयजर्वेदीयतैसिसीयनाह्यणे मथमाएटके९्टमाध्याये
चतु्याऽनुवाकः ॥ ४ ॥

11

भथाटम प्थमोऽमुवाकः 1

1

३२८ ` श्रीमत्सायणाचायेविरचितभाष्यस्मेतम्‌-- [-!प्रथमक्ण्डे-
८१) ) स शारः । यकयोः । स एकः । य ऊषवः।
स॒ सोमः याऽवांची । सा सुरां । अयाः सक्तवो भवति
इन्दियस्याव॑रुद्थे अयाणि रोमानि (२)। विषिमेवावं
स्न्धे । अरयो ग्रहाः । वीयंमेवाव॑रन्धे । नाभ्रां दशमीं । नव
र पुर्वे प्राणाः । नाभिर्दशमी । प्राणा इद्धियं वीरम्‌ ।
प्राणनितेन्धियं वीय यज॑मान जत्मन्ध॑त्ते । सीसेन हीबाच्छ-
प्पांणि क्रीणाति । न वा एतद्यो न हिरण्यम्‌ (३)।
यरसीरसम्‌ । न घ्री न पमान्‌ । यद्छीवः। न सोमोनसुरा
यत्सौत्रामणीसमृदधये । स्वादं लां स्वादुनेत्याह । सोरम
वैनं करीति । सोमोऽस्यधिभ्यौं पच्यस्व सर॑स्वत्यै पच्यस्व
रीय सुत्राम्णे पच्यस्वेस्याह । एताभ्यां दया देवत्यः
पर्च्यते । तिस्तः स्खष्टा वप्तति (९) तिसोहि ररी
क्रीतः सोमो वस्ति । पुनातु ते परिसुतमिति यञ्जषा पुनाति
व्याेत्यं । पवित्रेण पुनाति । पवित्रेण हि सोमे एनन्ति।
वारेण शश्चतातनेस्याह । वारेण हि सोमे पुनन्ति । वायुः
पूतः पवित्रेणेति नतय पुनीयात्‌ । व्युदधा द्य॑षा । जतिप
वितस्य॑तया एनीयाव्‌ । दुविदङ्गत्यनिरुक्तया प्राजापययां
ग्रहति (4 ) । अनिरुक्तः प्रजनाप॑तिः । प्रजापतेराप्ये ।
एकयर्चा ग्रह्णाति । एकधैव यजमाने वीं दधाति । जश्रिनं |
ध्रूमाङ्भते । जधिनौ वै देवानीं भिषजं । ताभ्यमिवास

्रा०८अनु०६] कृप्णयजुर्बदीयं तैत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ३२९
मेषजं करोति । सारस्वतं मेषम्‌ । वागे सर॑खती । वाचैवैनं
भिषज्यति । दनद्रमपभः सेनद्रवायं (६ ) ॥

अक्षयोरछोमानि हिरण्यं वप्तति गृह्णाति भिषज्यत्येकं च ॥

णयजुर्वेदीयतेत्तिरीयव्याह्यणे प्रथमाएटके्माध्याये
पञ्चमोऽनुवाकः ॥ ५॥

इति क्रष्णयजु

अथाषटमे पष्रोऽनुवाक्रः ।

त्रिष यपप्वारभत । वहिधाऽस्मांदिन्ियं वीय दध्यात्‌ ।

1

स्मे जनयेत्‌ । एकयूप आरभते । एकपैवास्मिति

धाति । नास्मे भ्रात॑व्यं जनयति । तैतेषी

पञ्नां पुरोडाशा भवन्ति । ग्रहपुरोडाशा दते । युवः सुरा-
ममधिनेतिं सवेदेवत्य॑ याज्यानुवाक्ये भवतः । स्वी एव
देवताः प्रीणाति (9 ) । ब्राह्मणं परकरणीयादुच्छेरषणस्य
म्‌ । ब्राह्मणो द्या्हूया उच्छेषणस्य पाता । यदि ब्राह्मणं

रोडाशंश्च भवन्ति सभूदध्यै । देन: ्नायुतमो
+ द्दिये एवास्म

३३० श्रीमत्सायणाचार्यविरवितमाप्यसमेतम्‌-- [मरथमकाण्डे-
समीची दधाति । परस्तादनूयाजानीं परोडशओैः प्रचरति ।
पशवो वै धरोडाश्चाः । पशनेवार्वरन्थं । एन्द्रमेक दशकपालं
निरति । इन्दरियमेवाव॑रुन्े । सावित्रं दाद॑श्चकपाटं प्रघ!
वारुणं दृशंकपाम्‌ । अन्तत एव वरुण॒मर्वयजते । वडवा
दक्षिणा (३) 1 उत वा एषाऽश्वः स्ते । उताश्चत्रम्‌ । उत
सोमं उत सुरां । यत्सौत्रामणीस्दध्ये । वास्पत्यं पञ्चे चहु
थम॑तिपवितस्याऽऽखंमते । बरह्म वं देवानां वृहस्पर्तिः। ब्रहम
` णौव यज्ञस्य व्युदमपिंवपति । पुरोडाश॑वानेष पश्चुभ॑वति ।
न दतस्य ग्रहं ग्रहन्ति । सोमप्रतीकाः पितरस्तृष्णुतेतिं
शतातष्णाया समवनयति (¢) । शतायुः पुरषः शते- `
नद्यः] आयप्येवेद्धिये परतितिष्ठति 1 दक्षिणेऽपरो जहोति।
पापवस्यसस्य व्यष्र्ये । हिरण्यमन्तरा धारयति । पताम
वैनां जहीति । शतमानं भवति । शतायुः पुरषः शतेन्दरियः।
आ्ष्येवेन्धिये प्रतितिष्ठति । यत्रैव शतात्रष्णां धारयति
( ९ ) । तनिर्दधाति प्रतिष्टत्ये । पितरन्वा एतस्येन्दियं वीयं
गच्छति । य सोमो ऽतिपवते। पित्णां याज्यानुवाक्याभि
रप॑तिष्ठते । यदेवास्य पित्निंन्धियं वीयं गच्छति । तदेवा

1 ® __ अ.

` रन्ध । तिद्धमिरप॑तिषठते। तृतीये वा इतो रोके पितर । तनव

# ॥

प्रीणाति । जथी जीणि वं यन्नस्याद्द्रयाणे । जध्वषुहतत।

पा ०<अन ०७] = ष्णयज्र्ेदीयं तैत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ` ३३१
र्या । त उपतिष्ठन्ते । यान्येव यन्नसेन्धिपाणिं । तैरेवास
मेषजं कराति (8 ) ॥
प्रीणाति प्रथमो दक्षिणा समधरनयति धारयं तीन्दियाणिं चत्वारिं च ॥
इति कूप्णयनुर्वेवीयतेत्तिरीयवाह्यणे प्रथमाटकेऽएमाध्याये
पो ऽनुवाकः ॥ ६ ॥

भधाए्रमे सप्तमोऽनुवाकः ।

1

््टठीममग्र आहरति । यज्नपुखं वा अ॑ष्टोमः। यन्नमु-

खमेवाऽऽरभ्यं सवमाक्रमते । जयेषोऽभिपेचनीय॑श्रठसिश्श
पवमाना भवाति । ज्याघ्चिरसादं देवताः ता एवाऽभ्प्रोति । प्रना-
पतिश्वतुसिरशः। तमेवाऽ्ग्रति । सशर एष स्तोम।नाम्य-
धाप्रवम्‌ । यादर्षमाः स्तामाः 3) । एतावान्वं यज्ञः । यावा-
नाः । जन्त्‌ःहषण्‌ खा अन्यतर्‌ । यतस॒माः पव॑मानाः।
तेन॑यथापूरम्‌ । जात्मनेवा्चिं्ोमेनर्घरोतिं ।

पति । रजा वा उक्धानिं । पशव
ध्या भवयनुरंतस्य (२) ॥

। ८१९१९५१५ सनव किक ती सपरा सिक्त कर्क वामत केश
# 11 1 = व वन १

४ कुव्रचिर्एर्तफरे--“पदाव उक्थानि । प्रजा वा उक्थानि इति पराटव्यल्ययो वर्तते ।

३२ श्रीमत्सायणाचायंविरवितभाप्यसमेतम्‌-- [प्रथमकाण्डे

अथाष्टमेऽ्टमोऽनुवाकः ॥

उप॑ खा जामयो गिर इतिं प्रतिपर्वति । वाम्यै वायुः|
वाच एवैषोऽभिषेकः । सवी सामेव प्रजाना सूयते । सवी एनं
प्रजा राजेति वदन्ति । एतमुयं द्शक्षिप इयाह । आदियाप्रे

1₹् "= |

प्रजाः । प्रनानामेवतेनं सूयते । यन्ति वा एते य॑न्नमुखाद्‌ ।
ये सँ भाया अक्रन्‌ (9) । यदाह पव॑स्व वाचो जप्रय इतिं
तेनैव यंज्नमुखान्नयन्ति । अनुषटुकप्र॑थमा भ॑वति । अनुष

€~ | ॥ ®

तमा । वाग्वा अनुषक्‌ । वाचेव प्रयन्ति । वाचोद्यन्ति । उतर
तीभवन्ति । उददा अनुष्टुभो रूपम्‌। आनुष्टभो राजन्यः (२
तस्मादुहतीभवन्ति । सोयनुषटमत्तमा अवति । सुवर्गस्य

= (8

खोकस्य संतस्यं । यो वे सवादेतिं । नैन सव॒ उपनमति।
यः सामभ्य एति । पापीयान्सुषवाणो भ॑वति । एतानि सट
वं सामाने। य्ष्टानि । य््ष्ठानि भव॑न्ति (३ ) । तैर
सवातेतिं । यानि देवराजानाई सामानि । तैरमषिमि्ठोक

कराते । यानिं मनुप्यराजानार सामानि । तैरसिर्ोक

नेऽत्रा।त। उभयरव कक्रयाऋप्राति। द्वराके च मनुष्यरोके

+ भि

1 = |

चे । एकविश्शोऽभिषेचनी यस्यात्तमो भ॑वति । एकवि
फरवपनायस्य प्रथमः । सप्तदशो द॑शपेय॑ः ( ¢ )। विड

एकविध्शः। राष्ट पदशः विशं एवेतन्मध्यतोऽभिषिच्यते। `

1 ~ ¢

तस्मादा एष विशां प्रियः । विशो हि मध्यतोऽभिषिच्यते ।

यदा एनमदी दिशोऽतुव्यास्थापय॑न्ति । तसमव छोकमभ्या-
रहति । यदिमं रोकं न प्रयवरोहेत्‌ । अतिजनं वेयाव्‌ । `
उदा मादेतठ्‌ । यदेष प्रतीचीनः स्तोमो भवति । इममेव तेनं
लोकं प्रत्यवरोहति । अथो अस्मित्रेव रोके प्रतितिष्ठस्यनु
न्मादाय (4)॥

अकरत्राजन्ये मनि द्कापयें मायेत्रीणि च ॥
कृप्णयनुवेदीयतेत्तिरीयव्राह्मणे प्रथमाष्टके ऽष्टमाध्यायेऽ-
एमोऽनवाकः ॥ < ॥

्पा०८अनु०९] छृष्णयञ्ुदीयं तेत्तिरीयब्राह्मणम्‌ । २३३

मेथाषमे नवमोऽनुवाकः ।

ुभयतः परिग्रहाति । वरणस्य वा अंभिषि
159: । इद्धियं वीयं निरघ्नन्‌ । तस्सुवर्णः हिरण्य
हक्ममन्तदृरधाति । इद्धियस्यं वीयंस्यानिषा-
रतमानो भवति शतक्षरः । शतायुः परुषः शते-
द्ियः । आयुष्येवेन्द्रि प्रतितिष्ठति । आयुं हिरण्यम्‌ ।
आयुष्य एवैन॑मभ्यतिक्षरन्ति । तेजो वै हिर॑ण्यम्‌ । तेजस्या
एवैनं मभ्यतिक्षरन्ति । वर्चो वै हिर॑ण्यम्‌ । वचस्या एवेन॑म-

३३४ श्रीपत्साथणाचायंविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [मथमक्रण्डे-

अथ दशमोऽनुवाकः ।

भतष्डययेकययजक ादययि

अप्रतिषटिती वा एष इर्याहः । यो रानपूयेन यज॑त
इतिं । यदा वा एष एतेनं दिर्रेण यजते । अधं प्रतिष्ठ ।
अ्थं॑संवरसरमाप्रोति । यावन्ति संवसरस्यांहोरा्राणिं ।
ताव॑तीरेतस्यं स्तोत्रीयाः । जहोरातरेपयेव प्रतितिष्ठति । अप्र
टमः पूर्वमहं भ॑वति । अतिरात्र उत्तरम्‌ (१) । ननेवाहशा-
रयोः प्रतितिष्ठति । पोणंमास्यां परवमहंभवति । व्य॑षटकाया-
मत्तम्‌ । नानेवाधमासयोः प्रतितिष्ठति । अमावास्यायां
पूमहभवाते । उदृद्् उत्तरम्‌ । नानव माप्तयाः प्रतिति
एति । अथो सं । ये एव संमानपक्षे पण्याहे स्याताम्‌ ।
तये।: कथं प्रतिित्ये ( २) । अपश्य द्रात इयाहः।
हे दते छन्दसी । गायत्रं च बरष्टमं च । जग॑तीमन्तथैन्ति । न
तेन जगती कृतेयाहुः । यदेनां ततीयसवने कुर्वन्तीति । यरा
वा एषाऽहोनस्याहभनते । साह्नस्यं वा सव॑नम्‌ । अथैव
जगती कृता । जं पशव्यः । व्यव एष रातः । यपं
[विहा ्हरनिण यजते । व्येवास्मां उच्छति । अथो तरम
एवापहते । जधिशममन्तत आर्हरति। अभिः सीं देवताः।

# 1 क

देवत। सेव प्रतिंतिश्ति (३) ॥
उत्तरं प्रतिित्येपशब्य॑ः सप्त च॑ ॥
इति कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयनाहमणे पथमाषटकेऽष्टमाध्यये
द्रामोऽनुवाकः ॥ १० ||

पार <अनु° १०] कप्णयञुेदीयं तैचिरीयव्राह्मणम्‌ २३५
वरुणस्य जामीन्नर आप्रेयमिन््रस्य यत्रिष्वभिषटोमसपं त्वेयं वे
रजताअप्रतिष्ठिता दश्च ॥ १०॥

५११७१९१

मोऽध्यायः ॥ ८ ॥

र कप्णयनुवदांयतंत्तिरीयत्राह्मणे प्रथमाष्टकः(काण्ड )
पमाप्निमगमत्‌ ॥

( मक्र ण--+ए० {१ अभ्या० ८ अनु० {९ (७ <)

(भाध्यक्मेण-- ० १ प्रपा < अनु ४८)

ति सभाप्ये तेत्तिरीयत्राह्यणे

{> ग कण्ट त
दितीयं काण्डम्‌ ।
र >
( तच्र प्रथमप्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः )

मकनन भनभा

#
यस्य निश्वसितं वेदा यो वेदेभ्योऽखिं जगत्‌ ।
निमम तमहं बन्दे विधातीर्थमहेशररम्‌ ॥ १ ॥
आधानं वराजपेयश्च राजसूयस्तयाऽपरे ।
कमेशेपाः केचिदत्र काण्डं प्रथम ईरिताः ॥ २॥
अश्चषात्रं च होतार उपहोमाख्यमन्रकराः ।
सात्रामणीसवाः सूक्तं वक्ष्यन्तेऽ स्मिद्दितीयकरे ॥ ४ ॥
काण्डे मपाठका अष्टाविहाऽथ्े तु भपायके।
अभिद्र उपोदूपातोऽनुाके थमे मवेत्‌ ॥ ५ ॥
मतिपाद्मर्ं बुद्धा संद्र तदर्थमर्थान्तरवर्णनपोद्धातः | इह चाधि
मतिपायं तद्बुद्ध। संद तत्मशंसा भथमं क्रियते । महामनः पितृभिरप्यस्मि-
भमित भागधेयं पराधितम्‌ । रिम वक्तव्यममिहो्स्य माहात्म्यमितमेव
मशंसा । तदथैमिमामाख्यायिकामाह--

अङ्गिरसौ वै म्रमासित । तेषां एश्िरवमधुगा-
मीत्‌ । सर्जीपिणाजीवत्‌ । तेव्रवन्‌ । कस्म मु
अमास्महे । येऽस्या जोषी जनयाम
ति। ते दिवोदष्िमष्ठजन्त । यार्वन्तः स्तोका

न्त | ताय॑ }रोषथयोऽजायन्त, इति।

अङ्गिराशरतु्थेद मवर्वकाचार्यः । तस्य कुरे सपुत््नाः ॥ सर्वेऽप्यङ्किरसः । ते
पदा सत्रमन्वतिष्ठस्तदा तेषां पृश्चिः काचिच्छेता गौर्ध्मधुगासीत्‌ । मवण्ब-

भिः पमतोमितणमकनिानर

समदो ४

1 कतार

१ क. निःश्वसितं । २ ग. "होमाः सम" ।
५३

३३८ श्रीमरसायणाचाययविरचितभाष्यसमेतम्‌- [रद्ितीयकाण्ड-

हविर्वमः । तं दोग्धीति धर्थुक्‌ । सा चारण्ये तृणमट्ब्ध्वा निष्पीडितरसस्य
सोमस्य यदजीषं तद्धक्षणेनाजीवत्‌ । तदा ङृपालवोऽङ्गिरसः परस्परमिदमब्र-
बन्‌ । ये वयमस्या गोरभक्षणाय तृणविरेषानपि नोत्याद्याम्‌स्तादशा अस
मर्था बयं कस्मै खट प्रयोजनाय सत्रमतुतिष्ठामः । ऋद्धिकामेदि सत्रमतुष्ठ-
यम्‌ । गोग्रासमपि संपादयितुमशक्तानामस्माकं का नामान्या समूद्धिभेविष्य-
तीति! ततः कारीर्याब्तुष्ठानेन तैशष्टौ संपादितायां यावन्तो जटविन्द्वस्ता-
बत्य ओषधय उत्पन्नाः ।

अथागनिरोत्रमश्ंसापसङ्गेन पितुभ्यो टेपमाजनं विधत्ते--
ता जाताः पितरों विषेणाछिम्पन्‌ ( 9 )।
तासं जग्ध्वा रुप्यन्त्यैत्‌ । तेऽदुवन्‌ । क इद्‌-
मिरस्यम॑करितिं । वयं भगुधेयमिच्छमाना
इतिं पितरों ऽ्ुवन्‌ । किं वो भागृषेयमिति ।
अग्निहोत्र एव नोऽप्यसिखित्य॑हुवन्‌ । तेभ्य
एतदवंगेयं प्रा्च्छन्‌ । यदुता निमा ।

(\

क ह ॐ |
तता ब त॒ अपध्ररस्वद्यन्‌ › इति।

या उत्पन्ना ओषधयस्ता एताः पितृभिषिरेषेण छेपिताः । तासां मध्ये
कियदपि तृणं भक्षयित्वा विषदोषेण पीडां प्रा्ुवती सत्रमागात्‌ । तां दृष्ट्रा
तेऽङ्गिरसः को नामेत्थं कृतवानिति विचारितवन्तः । तदानीं भागाथिनो वय-
मिति पिततभिरुक्तं सति तदिच्छानुसारेणाप्यथिहोत्र एव तेषां मागं दत्तवन्तः
तेन छेपमाजेनेन भागेन तुष्टाः पितरो विषमपनीय ता ओषधीः स्वादृकृत- `
वन्तः । यदेतदधोमानन्तरभावि ठेपमाजंनं ततसूत्रकारेण सपटु्तम्‌ --
“प्राचीनावीति स्वधा पितृभ्यः पित्ङ्जिन्वेति दक्षिणेन वेदिं भ्रृम्यां लेपं
निमृज्य" इति । | । ए

तदेतद्विषापनयनवेदनं भश्ंसति- क
५.-२:.\ भ. वेद ( २) 1 खर्दन्तेऽस्मा ओोरप॑धयः्ि।

॥ ध

प्र° {अनु°१] ष्णयजुवदीयं तैत्तिरीयत्राद्मणमू । ३३९
अथेतद्धूनुमसङ्गादूबुद्िस्थं वत्सविषयं कंचिद्धम भरचयति--
त वत्ममुपावाषनन्‌ । इदं नां हव्यं प्रद।प-
येति । सोजवीदर्‌ दण । दसं मा रा्ीं्नातिं
न दोहन्‌ । आसंगवं मात्रा सह च॑राणीतिं ।
तस्मात्स जाते दञ्च राप्रीनं दहन्ति ।
जासगृवं मातरा स॒ह चरति । वार ठतः
लस्य । तस्मादसतः सश्खष्टययर स्रो
घातुकः । अति हि सधां ध्यति ( ३ ), इति ।
अदिम्पन्वेद घातुक एक च ॥

दीयते द (क

इति कृ ष्णयजुरवेदीयतेत्तिरीयव्राह्मणे दितीयकाण्डे प्रथमपर-
पाठके प्रथमोऽनुवाकः ॥ 9 ॥

हे वत्स नोऽस्रदये स्तनपानपूत्रकं गां दोहयित्वा परवग्या्थमिदं हव्यं भदाप-
येत्येवं वदन्तस्तेऽङ्गिरसो वत्सं पाशासखमच्य गोखमीपे मेरितवन्तः । स च वत्सो
परं वृतवान्‌ । जात मां दृष्ट दक्शरात्रीभेवन्तों मां न दहन्तु प्रतिदिनं दोहादुध्वं
संगवकालपयन्तं माजा सह संचराणीति। यस्मादयं वत्सेन वरो इतस्तस्माच्छ्र
तिस्मृयभिह्नाः शिष्ठा दशस रात्रीपु गां न दुहन्ति । वत्सं संगवपयन्त मात्रा
सह मुश्वन्ति। यसातसंगवपर्यन्तमेव वत्सेन वरो इतस्तस्मात्सगवादृरष्वमभ्निहोत्या
धेन्वा सह्‌ संखष्ः स्तनं पिवति यो वत्सस्तं वत्सं श्रः करोऽभ्िरैन्ति। अय दहि
वत्सः संधां संग्रपयन्तमित्येतादशीं स्वकीयभापामतिखङ्घ्य स्तनं पिवति
तस्मादुद्रेण तस्य हननं युक्तम्‌ । न द्यत्तरकाटे स्तने पीते सति राचावभ्नि-
होत्रायं हिः संभवति । अतरैतद्धमे्रयमवगम्यते, दशसु रात्रिपुक्तीरं न
ग्राह्य भतिदिनमाप्तगवं मात्रा सह्‌ वत्सां मोचनीयः पथान्मातुः सकाशाद-
पाकरतैग्य इति ॥

इति श्रीमत्सायणाचार्यत्रिरचिते माधवीये बेदार्थपरका्चे कृष्णयनर्वेदीयतै त्तिरीय-

ब्राह्मणे द्वितीयकाण्डे प्रथमप्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः ॥ १ ॥

पतििणतलनिनभ लिप ततोन केत ॥] कष प्य ९५४ ॥ 1. कि क (0 ९.९ ॥ ९ (वि सत पटक एन अ कानतमकोनोयालन क क ५) हः) कन सनम तितननिनिसने

१कृ. खे, प्र्ंसति। २ क. ख. 'दपरक" ।

३४० भ्रीमत्सायणाचायविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [र द्वितीयकाण्डे

अथ अ्रथमं द्वतायाऽनुवाकछः ।

प्रथमेऽतवाकेऽग्निहो्स्योपोदघात उक्तः । द्वितीयेऽपनिहोत्रं निरूप्यते ।
तत्राऽऽदौ तावत्स्वाहाकारमन्रस्योत्पत्ति वक्तमाख्यायिकामाह-

1

प्रनाप॑तिरभनिम्टजत । तं प्रजा अन्वसृज्यन्त ।
तममाग उपस्त। सोऽस्य प्रनामिरपक्रामत्‌ ।
तभवरुरत्समानोऽन्वैव्‌ । तम॑वरुधनाशक्रोद ।
स तपोऽतप्यत । सोऽगिरूपरमतातांपि वै
स्य प्रजापतिरिति । स रराटादुर्दमृष्ट (१) ।
तटष्रतमभवघ्‌ । तस्मायस्यं दक्षिणतः कंरा
उन्परटः। तां ज्य्ठटक्ष्मीप्राजापत्येयाहुः। यद्र-
राटादुदमु्ट। तस्म॑द्रराटे केशा न सन्ति। तदय्मौ
प्रग्रहात्‌ । तदृव्यविकित्सत्‌ । जुहवानी ३-
माहाषारेमिति। तदिविकिसाये जन्म॑, इति ।
यद्‌ प्रजापतिना सष्ट्मभ्रिमतु पना अन्या असृज्यन्त तदानीं सोऽधि्भा-
गरदहित एव तं प्रजापति कंचित्काखयुपास्य खिन्नः सन्परनाभिः सह तस्माद
जापतेरपाक्रामत्‌ । तमप्निमवरोदुमिच्छन्परजापतिः पृष्ठतो गत्वा पलायमानं
तमवरोदुं नारक्रोत्‌ । अशक्तः स भरलापतिः भ्रमेण सेतापं माप्त; । ततोऽ-
भिस्तं दृष्टा स परजापतिस्तप्न इत्येव वदन्परायनाद्परतः । स च परजापतिः
भमजन्यं स्वेदजं स्वफीयरलाशादुन्बृष्टवान्‌ । तच ज ध्रतरूपेण पादुरभ्रत्‌।
यस्मात्मजापतिः स्वकीयललाटस्य दक्षिणभागे स्थितं स्वेदजर्ममङ्गलं मन्यः
मान उन्ममाजे तस्मा्टोकेऽपि यस्य पुरुषस्य दक्षिणभागे केशा उन्ृष्ट
रवोध्वोः पृष्ठतोऽवनता उत्पद्यन्ते तस्य पुरुषस्य तां केशोत्पत्ति भरजापतिसंब-
न्धिनी ज्यषठलक्षमील्येवमभिज्ञा आहुः । छक्म्याः पूर्यत्पन्ना च्येष्ठरक्ष्मी्या
दारि्स्वामिनीं : । देवतायुदिश्य च्येषठा्रतमाचरन्ति। तद्रपत्वादेव तथाविधं

१ग. मत ।ताः। . | | |

क (~ # न निसं

प्रपा० १अनु०२। कृष्णयञ्वेदीयं तेत्तिरीयतव्राह्मणम्‌ । ३४१

केशलक्षणं दष्टा मातापिवृगतं ततफटं व्यवहरन्ति । यस्मादयं भजापति्$लारा-
दुन्माजनं चकार तस्मात्कस्यापि ररे केशा न विद्यन्ते । तेन तवत्पश्नं धृतं
होतुं हस्ते गरी त्वा स्वेद जरस्यापविभ्रत्वसंदेदेन होमं कुर्या न वेद्येवं व्यचि

कित्सत्सदहं कृतवान्‌ । वि व्रिधस्य केतनस्य ज्ञानस्येच्छा विचिकित्सा कोरि
दयात्मकः सश्ञय इत्यथः । तस्याश्च विचिकित्सायास्तदा जन्म संपन्नम्‌ ।

एतद्रेदनं परशसति-
य एवं विद्दानिचिकिसतिं (२)।
वसीय एव चेतयते, इति,
यः पुमानेवं परजापतेविचिकित्सोत्पत्ति विद्रान्स्वयं श्षास्चार्थं विचारयति स
पुपान्वसीय एव चेतयते वस्तुतखमेतर निध्िनोति ।
इदानीं सराहाकारोत्पत्ति दशेयति--
तं॑वागभ्यवद्ज्जरहुधीतिं । सेऽत्रवीत्‌ ।
कस्तवमसीतिं । स्वेव ते वागिव्य॑तरवीद्‌ । सोऽ-
स॒हो च्स्वाहेतिं । तस्स्वाहाकारस्य जन्म॑, शति
तं होमविपये सदि हानं प्रजापति काचिददृरया बागजुहुध। यत्रवीत्‌ । ततः
प्रजापतिना कस्त्रमिति पृषे सति तव स्वकीयाया वागस्ति सेवाहमिदयत्र-

वीत्‌ । ततः परजापतिः स्वाहेत्युचारयननजुहोत्‌ । स्वकीया बाग्जुहुधी्याहैलयस्य
मन्रस्याथः । तस्मात्पदद्रयं भिरित स्वाहाकारमन्रस्य स्वरूप सपननम्‌ ।

एतद्रेदन मश्ञसति-
य एव स्वाह कारस्य जन्म वद्‌।
करोति स्वाहाकारेणं वीर्यम्‌ › इति।
तमेतं मच्रं हमे विनियुद्र-
यस्थेवं विदुषः स्वाहाकारेण सुहति(र)।

शितिना लोमिक

१, ^त्युश्न्नः ।

श्रीमत्सायणाचार्थविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डै-
भोगयेवास्यं हूतं भवति? इति
। अथागिहोजशब्दार्थ निरूपयति- ऋः
` तस्था आहते पुरूषमसनत । दितीय॑मजुहीत्‌ ।
सोऽश्वमछनत । तृतीय॑मजुहोद्‌ । स॒ गाम॑ट-
जत । चतुर्थम॑जहो्‌ । सोऽविंमद्टजत। पञ्चम-
महो । सोंऽनाम॑खनत ( 9 ) । से।ऽगि-
बिभेत्‌ । आ्हृतीभिविं माऽऽपरोतीतिं । स प्रना-
पतिं एनः प्राविशत्‌ । तं प्रजार्पतिरत्रवीत्‌ ।
जायस्वेतिं । सोऽरवीत्‌ । करं भगवेयमभि-
ज॑निष्य इतिं । तुत्थमेवेद्‌र हूयाता इयंत्र-
वीत्‌ । स॒ एतद्धागेय॑मभ्य॑नायत । यदृमि-
हीम्‌ (4 )। तस्मौदग्िहोरभच्यते, इति ।
| पुरा भनापतेस्तापं दृष्टा पायनाहुपरतोऽभिः | प्रजास्त्वपक्रम्य गता एव,

ततः भजापतिस्तसिन्नप्र पूर्वोक्तेन घतेन स्वाहाकारेण यामाहुतिं पथमजो.
तदाहुतिसामर्ध्यन पुरूषमसृनत । तथा ्ितीया्राहुतिमिरण्वादीनसूजत ।
ततः प्रजानां पुनरुत्पत्तेः स्वस्य प्रापितं सुस्थितम्‌ । तदानीमभिभींतोऽ-
भूत्तस्यायमाभेपायः--प्रनापतिः पुनः पुनराहुतीभिरेव मां मामरोतिनतु भागं
भयच्छति। तास्तवाहुतीदवा एव गृहन्ति तस्माद्धागरदितः सेवितं न शाङ्ग
५।ति विचायं प्ववत्पलायनमङृत्वा तस्मिन्भनापतावेव भविष्टः । स च
जापरतिजायस्वेति पुनरभिमतरवीत्‌ । स चाभनिस्तदुद्र एव स्थित्वा भागर. `
दितोऽहं सुधितः सेवितुं न शक्रोमि भागो मेऽपक्षितः । कं भागमभिरक्ष्या.
दयुरपःस्य इत्यप्निनाक्तः प्रनापतिरिदमभिरोजगतं हविस्तुभ्यमेव दूयत इति `
भाग द्त्तवान्‌ । ततोऽभिदोबहविःस्वरूपं भागवेयमभिरक्ष्याप्निरुत्पत्रः। `
पस्माद्यं हनं दोमोऽस्िन्कर्मणीति बहुवीदिव्युत्पस्याऽथिरोतमिति क `
` काम । अरय होजमिति तत्पुरुषव्युत्परया हिनीम्‌ ।

३२२

हः

पपार {अनु०९। कृप्णयजेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणमू । ३४३
अथास्य हविषः कालमेदेन व्यवस्थां विधत्ते-- |
तद््यमनमादव्योऽ्रवीत्‌ । मा हेपीः । उम-
याप नवितिदात । सोऽग्निर्रवीत्‌ । कथं नौं
होप्यन्तीतिं । सायमेव ठं जुहव॑न्‌ । प्रात-
मद्यमिरयत्रवीत्‌ । तस्माद्ये सायः
हूयते । सूर्याय प्रातः (६ ) , इति।

तद्धविरण्न्यं भजापतिना दूयमानं दृष्ट्रा मा हौपीरित्येबमादित्यो निवा-
रयामास । देतु चवमवाचद्मोऽयमध्रियधाहं तयोरावयोरेतद्धविनै तरेकस्यामे-
रिति। तदानीमुभयोभागव्यवरस्थायाममिना पृष्ठायां काटमेदेन व्यवस्था.
वाच । तस्मादरम्रय साय जुहूयात्मयाय परातञ्हृयात्‌ । भातदमे द्रौ पक्षौ । उदि.
तषहोमाऽनुदितह्ाम्रेति ।
तयारुदितषो मपक्षमत्र त्रिधत्त--
अ | ] ग्र ८ श्ल, र्‌ रि ॥ ८ द्र म्‌ ह्‌ । | # ^.
मायया वंरात्रिः। एन्द्रमहः । यद्नंदिते
सूयं प्रातजजदयात्‌ । उभय॑मेवाऽभ्मेय< स्थाव्‌।
उ वि त ५५५ |
गद्तं सूयं प्रातजहाति । तथाश्ययें
<यत । चूयय प्रातः; इति।
रात्रावः मकाञञाधिक्यादरात्रिराभयीं । इनद्रशब्देन परमेश्व पयोगात्सूर्योऽत्र
विवक्षितः । तच्ोगादहः सोयम्‌ । एत्र सस्युदयासाचीनः सर्वोऽपि कारो
त कत्रा तत्र सूयाय दुतमपि हविराम्नेममेव स्यात्‌ । ततः
कालद्रयवतिनो हतरिष आपरेयत्वातमूर्यो हविहीनो मतरेत्तन्मा मृदित्युदयादृर््व
मातर्होमः काथः । तथा सति कालद्रये दयोर्देवतयोोमौ व्यवस्थितौ भवतः ।

काल्द्रयहोमं परशसति--
रि वा जनु प्रजाः प्रजौयन्ते। अह्ना प्रतिति

पपभेतिितिः अनः शमीति ५.४ +

५ग्‌, पाहमया ।

३४४ श्रीमत्सायणाचायविरचित्तमाप्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-
एन्ति । यप्सायं ब्रहोतिं (७) । परैव तेन॑ जायते ।
उदिते सूयं प्रातंहोति। परसयेव तेन॑ तिष्ठति, इति ।

रत्रा गभधारणादरात्रिमतु प्रजा उत्पयन्ते । अद्वि जीवनतूनां कृषिवा-
णिञ्यादीनां भदततेरहा अतितिषन्ति मतिष्टिता भवन्ति । तस्मात्ताल्द्रयहोमेन

भ्रजोत्पादनं प्रतिष्ठां च पाप्रोति ।
अथ प्रातःकाले मत्ररहितां द्वितीयामाहुमिं विधत्ते--
परना्पतिरकामयत प्रन॑यियेतिं । स एतदृभि-
होत्रं मिथुनमपश्यत्‌ । तदुदिते सूरयैऽज॒होव्‌ ।
यरुषाऽन्यत्‌ । तूष्णीमन्यत्‌ । ततो वै स प्राजा-
यत । यस्थेवविदुष उदिते सुर्यऽिहीप
ति (८) । परैव जायते । अथो यथा
दवा प्रजाननेतिं । तादृगेव तत्‌, इति।
भनोत्पत्तिसाधनमाहुतिद्रयोपेततवेन भिथुनरूपममिहोजमित्येवं मजनापतिि-
रित्य सूरयोदयादू्य मव्रेणेकममन्रकमपरं हविरित्याहुतिद्यं हुत्वा भजा उत्पाद
यामास । तस्मादेवं विदुषः समत्रकोऽमब्रक्रभ्ेलयाहुतिद्रयदहोमेन अजोतपततिर्म-
वति । अपि चोद्यादरध्वं होमे सति यथा लोके दिवा गच्छन्रपो मा्विरेषं
चश्ुषा जानन्नेव गच्छति तादगेव तदूर््वमनुष्ठानम्‌ ।
अत्र हि दरो पक्षो । अभिसूथयोरसैखष्द्ेम एकः पक्षः सोऽयं पूर्वमुक्तः ।
अथ संख्ष्होमं विधत्ते- |

अधा सरखवाहिः । यस्य वे दौ पुण्यो गरे
वततः । यस्तयोरन्य राधयं॑यन्यं न । उभौ
वा वप्तताषृच्छतीतिं । अर्ध बाव्राऽऽदियः
सायं परविशति । तस्माद्भिदैरनक्तं ददे ।

क्‌ न हो % ।
१कृ. द्ये हो" ।

1 1

न्ह, ^~ (~)

षा {जनु २। दृष्णयञरवेदी यं तेततिरीयत्राह्मणम्‌ । २४९

मे हि तेज॑सी संप्येते (९) । उवन्तं
वावा-जदत्यमृभ्मरनुसमरोहति । तस्माद्धूम
९ब्ाद्वा ददश । यद्ग्रय सायं संहयाद्‌ ।
जा दवाय दश्यत । यत्प्ुयाय प्रातजहयात्‌।
आग्रय वरश्यत। दवतास्यः समदं दध्यात्‌ |
ज्मज्यातिभ्यातिःघ्रूयः स्वाहेत्यव सायर हे[त-
व्यम्‌ । घय ज्यातेन्यातिरमिः स्वाहेति प्रातः।
तथाभास्याः सायर हूयते (१०) । उभाभ्यीं
प्रतिः । न दवताभ्यः समद्‌ दधाति, इति ।

भथारृन्द्‌; पक्षान्तरोपक्रमाथेः । रोके यस्य ग्रहे द्रौ पुरपौ प्ण्यात्मानौ
समान्या समानवत्रियो वा परस्परस्दयक्तौ निवसतस्तस्य शहे तयोः
एषवात्मनामन्य कचितयुण्यात्मानं यः पूजयित्वाऽन्यं न प्ूनयति स॒ पूजक
स्तावुमा पुण्यात्मानाद्रमावप्युच्छति हिनस्तीयर्थः । पृजाराहिल्यमेमैकस्य
दसा । इतरस्य तु सलामपि प्रूनायां सिग्धस्य द्वितीयस्य तदभावेन मनः
ह न्नाति । एवम्ापि परस्परसिग्धयोरग्यादित्ययोपरध्ये सायं पातर्वा कस्य-
विद्व दाम सत्युमावरपि छि श्षीतः । परस्परस्ेह्रैवमवगन्तव्यः । सायकाटा-
दुध्वेमादत्यांऽभरि भविति । अत एव तेनोदयमेनाद्रा्ौ द्रेऽप्यधिष्यते ।
तथान्तमादित्यमध्निरतुकूटः समारोहति । तस्मादभितेनसः सूरये भविष्टत्वाद
दान द्र प्रेम एव दरेयते न तु तेनः। एवं परस्परस्ेहे सति सायंकाटे यदाऽ-
ग्यथमव हुत्वा सूयाथ न सुहुयात्तदानीमयं सृ्याद्विच्छिदयते । एवं प्रातरपि
सरयाथमेव स्वा वहवर्थमजुहत्पमानमेभिच््यित । अपि च देवतानां वहया-
[द्लरूपाणां सपरिवाराणां कलहं संपादयेत्‌ । अतस्तत्परिहाराय सायंकाडेऽ-
नङ्क सूय मिश्रयित्वा तादृशेन मत्रेण जुहुयात्‌ । मच्रस्य चायमर्थः ।
अग्निश्पं यज्ज्योतिः सूर्यरूपं च यज्ज्योतिस्तदुभयं विधाय तस्मा इदं इवि-
रति. स्वकराया वागाह । यद्रा स्वाहाब्दस्य निपातस्य दानार्थवाचित्वादिदं
इविदेत्तमिति। एवं प्रातःकारेऽपि सूर्येण सहात्र मिश्रयिला ८ स्यः; 1?

३४६ श्रीमत्सायणाचायविरवितभाष्यसमेतम्‌-- [२दवितीयकाण्डे-

इत्यादिमन्रेण जुह्यात्‌ । तथा सति का्द्रयेऽपि पृण्यात्मनोरुभयोहोँमात्क-
छह न संपादयति ।
सायकषालीनमन्ने पर्वभागस्य तात्पर्यं दषेयति-

अध्मञ्याताश्याह । अयव रताषाः; इति।

रेतसो गभौश्ये स्थापकोऽधिरतस्तद्धागपाठेन यजमानो रेतो धारयति ।
अभोत्तरभागव्राह्मणयुन्नेयम्‌ । तदुक्तं बोधायनेन ^ द्विरङ्कल्या भाश्चाति
प्रजा ज्योतिरिति "' इति।
तमिमं मन्नं परसङ्गादबुद्धिस्थं व्याच
परजा ज्योतिरित्याह । प्रजा एवास्मे प्रजनयति, इति ।
येयगुत्पादनीया प्रजा सा ज्योतिःस्वरूपोत्पयताम्‌ । अनेन मत्रेण यन-
मानार्थं प्रजा उत्पादयति । अथवा सूर्यो ज्योतिः स््ाहेलस्योत्तरमागस्या्थतो
निर्देशः भजा अयोतिरित्यनेन विवक्षितः । सृयोत्मकं ज्योतिः भना उत्पा-
दयतीति तस्याथः । अनेनोपटक्षिते मच्रभागे पठिते सति यजमानार्थं परजा
उत्पादयति । एतदे(मे)व श्रयभिप्रायं हृदि निधायाऽऽपस्तम्बः--““ प्रजा
ज्योतिः ` इ्येतं मत्रमुपेक्ष्य भक्षणे श्ाखान्तरमत्रगुदाजदार--““ पषाऽ-
सीति क्पं प्राश्चात्ति'' इति।
प्रातःकारीनमन्रे पूवेभागस्य तात्पर्यं दरंयति-
अ, क ® ॥ कि
चय्‌] ज्याततिरयाह्‌ । प्रजास्व
प्रजातासु सो दधाति, इति।
= पू्ेमन्रस्यात्तरभागे याः प्रना उत्पादितास्तासु प्रजास्न पनरपलयोत्पादनार्थं
सूया ञ्यातिरिति भागपाठेन रेतः स्थापयति । ज्योतीरूपः सूरो रेतः स्थाप
यतिविति तस्याः ।
उत्तरभागस्य तात्पर्य दर्चयति-

ज्योतिरभिः स्वाहियांह । प्रजा ए .
प्रजाता अस्या प्रतिष्ठापयति (9१) इति।
ज्योतारूपोऽस्निरस्यां भूमावुत्पन्नाः भरना; प्रतिष्ठापयतिति मत्रार्थः। तेन

तथैव अतिष्ठापयसिति।

` प्रपा०१अतु ०२] कृष्णयञुर्दीयं तैत्तिरीयत्राह्मणमू । २४७
कारद्रयेऽपि द्वितीयामाहुतिं विधत्ते--
तरप्णीगृत्तरामाहृति जहीति ।
[क थनः 1 _ भ्त,
म<नताय प्रजत्यि; इति।
आदुलयोद्विखेन मिधुनहोमस्य मिथुनतम्‌ ।
देतहामानुदितदामरूपो या द्रा पक्षो तयोरुदितदहामपक्षः पूव विहितः।
इदानीमनुदितदामपक्षं विधत्ते-
यदुदिते चय प्रातस्हुयात्‌ । यथाऽतिथये प्रदर

1 ¢

ताय शृन्याय।ऽऽवथायांऽऽहा्थ हर॑न्ति ।
ताद्गेव तत्‌ । क्वाह ततस्तद्भवती्याहः ।
यत्स न वेदं । यस्मे तद्भरन्तीति । तस्माघदौ-
पसं जुहोति । तदेव सप्रति । अथो यथा प्राथं-
मोप परिवेवेष्टि । तादृगेव तत्‌ (१२), इति।
अमृष्ट विचिकित्सति जुहवल जाम॑नत्निरोचर< सूयय प्रातयुहोति चुहति

सपदचते हृयते स्थापयति संप्रतिद्धेचं॥

मै (~ अ,

इति कृष्णयञचुवदीयतेचरिरीयताद्यणे द्वितीयकाडे' प्रथमप्रपाठके
द्वितीयोऽनुवाकः ॥ २ ॥

सर्योऽयमतिथिरूपेणोदयकारे समागच्छति । अतस्व्दागमनासागेषाध्यं
पाद्यादिस्थानीयमाहतिरूपं सत्कारसाधनं संपादनीयम्‌ । तस्परिलयन्योदया-
दूर्वे होमे सति यथा खोके कश्चिन्मन्द्‌ः पुरूषोऽतिथां प्रतिनिष्टय गते सति
पश्चादष्यपाद्यादिकं संपादनीयं सस्कारसाधनं संपादयति तादृगेव तदनुष्ठानं
भवति । तच्यायुक्तम्‌ । यस्मा अतिथये यत्सत्कारद्रव्यं संपादयति सीऽतिथि
यंस्मात्कारणान्न जानाति तस्मात्कारणात्तर्सस्कारसाधन द्रव्य काह खदु
भवति न कृाप्युपयुञ्यत्त ईत्येवमभिन्ञा आहुः । यस्माद्‌वमुद्यादृष्वं दामं

(7) च

दोषोऽस्ति तस्मादोषसग्रषःकाटस॑बन्धि हव्यं जुहोतीति यत्तदेव संप्रति सम्य-

१ ख. न्मत्तः पु।

३४८ श्रीमत्सायणाचायनिरचितभाप्यस्मेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-

गनुष्टानम्‌ । अपरि च यथा लाके राजसेवकः जनसम्रह उपःकाठे राज्ञः शयनो
त्थानात्पूवमाषसमुषःकार सेवोचितं पराथ्यं भक्ृषटेन पयोजनेनोपेतं पादपक्षाल-
नाय नटपाडुकादिकं परस्तारस्थापितं परिवेष राज्ञोऽवसरं पतीक्षमाणस्तष्

ताहगेव तद्दयास्राचीनमनुष्ानं द्रष्टव्यम्‌ । अच्राध्िदोवशव्दः कर्मनामधेयं न त
देवतावरिधिपराम(र ईति भथमाध्यायस्य चतुथपाद्‌ यन्पीमांसितं तदस्माभिरा-
पारमतिपादकं “भुवनमसि इल्यतुवाक एषोदाहूतम्‌। आघाराभिहोवरशब्दयोर्ना-
मत्वस्यकेनवाधिकरणेन नि्णीतत्वात्‌। अथिहोचस्य म्रटमकरतित्वमणएमे चिन्तितम्‌।
तदपि “वायन्य< नेतमालमेत'' इत्यादीनां काम्यपयनां विद्र तेत्वप्रतिपादन

५८

भङ्ग उदाहुतम्‌ । इष्वबरहा्सोमानां पूप तित्वस्येकेनैवाधिकरणेन निर्णी.
पत्वद्वायन्यादिपश्रूनामस्(पामायपञुः भ्रकृतिः। तस्य चावान्तरपङरृतित्वेन
गूटम्रकृतिसापक्षत्वान्मूटविचारस्तत्र कृतः ॥

ईति श्र।मत्सायणाचायविरत्रिते माधवीये वेदा्थ्रकाञ्ञे करप णयनुतरदरीयतेत्तिरीय-

® _ क,

नह्मणमार्यं द्वेत।यकाण्ड प्रथमप्रपाठके द्वित [याजनुव्राक्रः ॥ २॥
अथ प्रथमे तृतीयोऽनुवाकः ।
द्रतच~तुवाकऽ व्ह निरूपितम्‌ । तृतचञवश्रयणादिका हविःसंस्कारा

उच्यन्ते । “"गाहेपल्याद्दीचोऽङ्गाराननिर् व्यन्तान्गाहपल्येन प्रतेत्यपक्रम्य
तव्वप्रहत्रमावश्रयाति ` इति यतसू्रकारेणोक्ते तादेद वरिधत्त-

र्द्रा वा एवः । यदूभ्रेः | पल्नी सधाख |

वमध्यज्य्रविन्रयेत्‌ । रद्राय पत्नामाप
न्यात्‌ । प्रमार्धका स्यात्‌ | २८[चाजङ्गरा-
निर्दल्याविश्नयाति। पलि गपि धार्यः इति ।

य्यमश्रिः स एष रुद्रः करो देवः। स्द्राचकर इति श्चेयन्तराच्‌। येयं हवि- `
रापारभता स्थाली सा पतनीस्थानीया। एवं सलभिमध्य स्थाल्यामधिभितायां `
द्राय पत्नौ समापिता स्यात्‌ । ततः सा भ्रियेत । अतस्तत्परेहारायोत्तरदिं
ग्वातनीऽङ्गारान्पृथङ्त्वा तेषु ला चेष सवालीपविभयेत्‌ | तथच प्रन । तच पन्या रक्षार्थं भवति ॥

) क. परिवि्या राजाऽव । २ क. श्येऽन्नि" , रग. रू्यायन्ता- । धग. ष्कृत्यतेः।
५ग. रक्षणार्थं। "न

` प्रपार१अनु०३] कृप्णयज्दीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ 1 १४९
अङ्गाराणां पृथक्ररणे विषं विधत्ते--
0 कृ इ ति ४ भ त य्‌
व्यन्तनच्करात । तथा पल्य-
1 य ॥ ति ( ि ॥ि
प्रमायुका भवात (१); इति।
गादहेपलयायतनेन वियुक्तं यत्स्थानं तत्स्थानं येपामङ्गाराणां ते व्यन्ताः।
तथा सति रुद्रसंस्पशाभावात्पत्नीं न भ्रियते ।
सतापाधरक्रयात्पात्रस्याध्व॑मुदतस्य क्षीरस्य वदिप्पतनव्याष्ृत्ये जखन
परतिपेकं विधत्त--
घर्मो वा एपोऽ्ान्तः । अहरहः प्रत्र
तमा वा एषाञसान्तः । महरहः प्रघ-
( 1 (^+ 1
ज्यत । यदप्रहात्रम्‌ । प्रातापच्चत्पञ्चुका-
| ^ 1 ~, | क ९
मस्य । रान्तामव ह पश्यम्‌ ? इति।
अ्रिहोत्रहवियदस्त्येपोऽशान्तों घमः । यथा परमेकषब्द्वाय्यं मतरग्येहविर-
शान्तमेवमिदमप्यश्ान्तं भरतिदिनं भक्र्पेण तप्यमानततरातू । अतस्तच्छान््थेमु-
दतस्य क्षीरस्यापरि जेन प्रतिपक्रं पशुकामः कुयास्माच्छान्तमेव हविः

पशञचभ्यो हितं भवति)
अधिकारिविषेपेण परतिपेक्रं निपधति-

न प्रतिपिद्रह्मवचसक।मस्य । समि
मिव हि तव्रह्मवचस्षम्‌, इति।

क भ, ¢) क कम, #

यस्माद्रह्मवचसयुञ्ञ्वरं भासते), तस्मात्तत्कामौ मतिपेकेण क्षीरात्सेक न
रामयत्‌ ।
तमिमं पक्षं दूषयिता प्रतिपेकरस्य प्रतिप्रसव विधत्त--
अथां खड । प्रतेष्च्यमव । यद््ति-

अथोब्दः पक्षान्तरा्थः। खल्बाहूरिति शेषः । प्रतिषेकेण पदा्यत्वं

होमेन ब्रह्मचसमितयुभयमपि करोयेव ।

३५० भ्रीमत्सायणाचायविरवितभाप्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-

४

यदुक्तं सूत्रकारेण “व्रणेन ज्वरा अक्षते" इति । तदिदं विधत्ते

प्रच्युतं वा एतदस्माह्टोकावर्‌ । अगतं
द्वखकृम्‌ । यच्छत हकिरिनभिषारि

~ "1 (क = <! घ
तम्‌ । जभिदातयतिं। जभ्यवेन॑द्‌षार्‌-
(3 1 ~ _ ५ 1 4 ॥
याते। अथे दृवनषनद्रमयातिं (३), इति।
गाह्ञायश्रपणन(:) हविषोऽस्माछोकास्रच्युतिः। अनभिपारिततवात्सवर्मपा
प्यभावः । अतस्त(स्ता) वारयितुं ज्वा तृणेनाभिन्योतिते सलेतद्ध विरमि
घारेतमेव भवति । अपि चैतद्धविर्देष्वेव गमयति ।
पय्निकरणं विधत्ते-
£.॥ (~ रि (० 1 1... भष, ५
पयाप्न करात्ति | रक्षसामपहयः+ इति।
ञ्वतस्तृणस्य परितः परदशनं पयसिकरणम्‌ । तेन रक्षांस्यपहन्यन्ते ।

(किप ५

तस्याऽडत्त विधत्त--

त्रिः पथि करोति । उ्ंद्रदधि
यन्नः । जथो मेभ्यखायं, इति !
त जष्त्तया यस्य यद्गस्य सोऽयं तयात्‌ । त्रिषत्या हि देवाः" इत

उलन्तरण्‌ चिवारानुष्ाने देवानां सल्य्वदुदध्युदयाच्रिराद्रत्तो यद्ग; परशस्तः |
जप च वराष्टस्या दौषाभावस्य पयारोचितत्वाद्धविर्यज्ञयोग्यं भवति ।

ङ्क्त सूत्रकारेण “वतम कुवन्भागुद्रासयल्युद्क्परागदग्बाः” इति ) तत्रोदगु
दास्नपक्ष विधत्त--

यसमाचानमुदासयंत्‌ । यजमान शुचार्पयेत्‌ ।
यहक्षणा । पित्दवयः स्यात । यस्प्रयक्‌
(% ) । पनी शुचाऽयेत्‌ । उदीचीनमृदा-
पयति । एषा वं द्वमनुष्याणा शान्ता

क्कि । तामेवैनद्नूहांपतयति शान्देथ, इति ।

सर्वेदीयं प (न

` प्रपा०१अनु०३] कृष्णयजुर्वेदीयं तंत्तिरीयत्राह्यणम्‌ । २५१

प्ाक्मतीच्योगजमानपतनीस्थानलतवात्तत् हविरद्रासने तयोस्तापमापनिः। दक्षि-
णदिश्ः पित्रधीनत्वात्त्रोद्रासितं हविः पितृदेवत्यं भवेत्‌ । देवमनुष्याणां चोप
द्रवाभावेन शान्तयमुत्तरा दिक्‌ । अतस्तामसुद्रासितं हविः शान्दे भवति ।
[विधच-
क. न | ०.1 ^, ४
वृतम केरात । यज्ञस्य सरतत्य, इति।
पात्रस्य भ्रमावाकपंगेन भस्मना च लाञ्ठिता भूमिर्बत्मवदवलोक्यते।
उद्रासनकाटे तथा कुयौत्‌ । तेन यगः संततो भवति ।
यदुक्तं सृत्रकारण--“ स्क्सुतरावाष्ाय परत्युषए्ट« रक्षः परत्यु अरातय
इत्याहवनीये गाहपत्ये वा प्रदितपति ` इति । तद्विद भ्रतितपनं विधत्त
प्‌ > | | ख रः ~ क ¢
[नश््पात । उषव तन्स्तृणातः; इति ।
तत्तेन निःशेषतपनेन सुक्ख॒त्रयारूपस्तरणं कृतं भवति ।
निष्प्रायां खचि चतुत्रारं हविप्प्ररणं सुत्रेण कुयादिति विधत्ते--

चतुरुत्रयाति । चतुप्पादृः पशवः

( ५ )। पञ्यूनेवावरुन्धं, इति ।
चतर्राराट्रर्या चतुष्पादः पशवो भवन्ति |
ग्रहणकारे तषां परण विधत्त--
न्पूर्णान्‌त्र॑यति । सर्वे हि पुण्यां राद्धाः, इति ।
सखवाणां परिपत्या यजमानसंवन्धिनः सरे पुरुषाः पुण्यात्मानो धनसमृद्धा

भवन्ति ।
चतुणा पयायाणां मध्य ग्यापारान्तरेण व्यवधानाभाव विधत्त--

अनच उन्नयति । प्रजायां अनूचीनसाय ।

अनच्येवास्य प्रजाऽधुका भवाति, इति।
एकं खव्रमन द्वितीयस्रवोऽश्चति भवतैत इत्येते चततरारोऽन्वचैः । तेन ज्ये

प्रमन्‌ द्वितीयः पुत्र इत्येवमनूचीना प्रजा भेवति । सा च द्रव्यस्तमृद्धय
सपद्यत | ॥ _
यदुक्तं सूत्रकारेण ““गाहपत्ये इस्तं मरताप्य संमृशति!” इति तदिदं विधत्त -

स शति व्यार, इति ।

३५२ शरीमत्सायणाचायेविरवितमाष्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-

संमशनेन चतुरुन्ीतस्य देवार्थस्येतरस्मात्पा्स्थान्राहततिभति । संर्वना-
सपूवेमपरेण गादेपत्यं समीपे हषिःसादनं श्ाखान्तरसिद्ध सू्कारेणोदाहृतम्‌-
“ अपरेण गादेपलयगु्नयनदेशेऽतितरां वा सादयित्वा गार्हपत्ये हस्तं ताप्य
संमृशति इति । तसमात्सादनाटुत्रकाठभाविसाद नयुपसादनम्‌ । तोप
सादनमादौ गाईपलयसमीपे कृता प्ादाह्वनीयसमीपमुपसायानन्तरं होत-

क श

व्यामेाते शाखान्तराध्यायिनां मतम्‌ ।
तत्र गाहेपलयसमीपे यदपसादनं तदेतन्निपेधति--
= | ॥ = = | प्यत्र प्‌ = .
नाहप्यञ्चुपसाद्र्यत्‌ । यदहाप्यन्चपसाद्यत्‌ ।
थ्‌ 1 र [ ककर घ 1 ञ नि "र, |
यथाऽन्यस्मां उपानेवाय ( & ) । अन्यस्म प्रय-
„1 ञ | "र, | शय ॥
च्छति । ताद्गेव तत्र्‌ । आस्म दरश्येत। यदेव गा
= क श्र ॥ ^~ ५ £॥ $ ८ (य
पयेऽधिश्रयति । तेन गाहपयं प्रीणाति, इति ।
इदं हविराहवनीय एव दोप्यति न तु गाप । तस्माद होष्यनारईपल-
समीप उपसादने न कुयीत्‌ । तत्करणेन गा्हैपलयार्थं समीपे निधाय तस्मित्र
हुत्वा पश्चादाह्वनीये होमे सति यथा रके देवद्तार्थं पातेषु परिवेषणं कृता
यज्नदत्ताय परयच्छति तादृगेव तद्धवेत्‌ । ततो दहोमाभावेन श्चव्धाद्रा्हपलयादषं `

विच्छिेत । तस्मान्न तत्रोपसादनं कतेव्यम्‌ । गार्हपत्ये त्वधिश्रयणेनेव प्रीत
भवति ।

इति । तदेतद्विधत्ते-

अ +कः

िरविभेव । जातयो माऽ्येष्यन्तीतिं ।
स एताः समिधमपश्यत्‌ । तामार्त्त । ततो
बा सम्ावाहतयोऽपरियन्त ( ७ ) यदैनः
समयच्छत्‌ । तसमि्॑ः समिच्वम्‌ । समिध-
मादधाति । समेवेनं यच्छति । अ्हतीनां `
= धृ । अथे अग्निहोजमेवेमक॑करोति ।

प्रा १अनु०३] कप्णयज््वेदीयं तैत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ३५३
आहृतीनां प्रतिं्ठिस्ये, इति

आहुल्यं हविषि समीपमानीते सति सोऽभिरविभत्‌ । तस्यायमभिपरायः
दूयमानास्त्वाहुतया मामानलङ्रष्यान्यत्र गमिष्यन्तीति । अतस्तनिवारणस-
म्या काँचित्समिषं निधिलय तां खस्मिन्नाधत्त, तया समिधा नियमिता आह
तयोऽग्रवेवावरिथताः । यस्मात्कारणाद्‌ादतयो यथाऽतिलङ्ख्य नान्यत्र
गच्छन्ति तथनमाप्न समय ल्वा सपिदियं नियतवत्ती । तस्मात्समयच्छत्समग-
च्छदि ति) ्युन्पत्या समिन्नामर मपन्नम्‌) यतः समिधमादृध्यात्तेनाऽश्हतिधार-
णाय सामथ्यं दाऽ नियच्छनि। अपरि च दु्पूर्णेमास्रयोरिवाभिषोजे
पूवेमिष्मा नास्ति। इदानीं तदरप्मिात्रमिध्मवदयुक्तं करोति। तेनाऽशहतयः
प्रतिष्ठिता भवन्ति) अत्र श्ाखान्तरमाथिल्य समितघख्याविकरपं सञार
उदाजष्टार--““ एकरांद्र तिष्ाषा'' इति)

तत्राऽऽक्षप्रसमाधानाभ्यां स्वक्रायमक्रलपक्षं द्रहयति--

ब्रह्मवादिनां वदन्ति । यदकरां समिध॑मा-
धाय दे आती जहीति । अध कस्याः
समिधि दितीयामाद्र्पिं जहोतीतिं(८)।

दध्यात्‌ । भ्रव्घ्यमस्मे जन-
मिधमाधायं | यजङुवाडन्यामा- `
मे एव समिर्दती जहती
मे चातरव्यं जनयति, इति।

चचेन्त्यते । द्वितीया समिद्राधरातस्या न वेति । नाऽऽ्यः | द्वितीयस्याः
मरतियागिरूपत्वन श्ातृव्योत्पत्तिप्रसङ्गात्‌ । न द्वितीयः । द्वितीयाहूतेः
समिदभावत्वसंभत्रादिति बह्मवादिनामाक्षेपः । तत्रेतदुत्तरम्‌ । एकस्या एष
ध आधानान्नास्ि ्रात्व्योत्पत्तिः । प्रथमाहूतिं मत्रेण परितोष्य द्विती
समिधा परितापातुभयाः समिदाधारत्वं सिध्यति । |
रध्य तस्याः मदीतिपयैन्तं पतीक्ष्य तद्धोमं षिधत्ते-

छहीति । समिद्धमिव हि

५४ भ्रीमत्सायणाचार्यविरचितमाष्यसमेतम्‌-- [द्वितीयकाण्डे
१ ९ दै = { ®+ क (>
्ह्वर्चसम्‌ । अथो यथाऽतिंथिं ज्योति

@ ॐ ७ | छ
प्कृत्वा प॑रिववेष्टि। तादृगेव तत्‌, इति।
आदितायां समिधि सर्वतो दीप्तायां सलयां पशाज्जहुयात्तस्यां व्रह्यवर्चस-
मुञ्ञ्यरमिव दृयते । तस्मात्तदा होमो युक्तः । अपि च यथा रोके समागवम-
तिथि भोक्तयुपवेश्य समीपे दीपं कृत्वा पर्रात्परिवेषणं क्रियते ताहगेषेतदा-

द्ीक्रायामनुष्ानम्‌ ।
पूर्वोक्तापुत्नयनसख्यामाहुतिरसंख्यां च परशसति-

|

चतुरुयति | हीति । तस्माद्हिपाच्ठ॑ष्पाद्‌-
मत्ति। अथो हिपद्येव चठष्पदः प्रतिष्ठापयति, इति।

क. (@ से

इति कूष्णयजुवेदीयतेत्तिरीयत्राह्यणे द्ितीयाटके प्रथमाध्याये
तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३ ॥
येयं चतुःसंख्या या च द्विससंख्या तयोः परस्परोपकार्थोपकारित्वादेक-

स्मन्नयुष्ठाने सहावस्थानं युक्तम्‌ । यस्मादेवं तस्माछ्धोकेऽपि द्विपान्पदुष्यश्तु-
` ष्पदां गवां सन्धि क्षीरादिकयुपमुङ्क । तत्र चतुष्यदापुपकारकत्वम्‌ । अपि च
द्विपद्येव मलुष्वै चतुष्पदः मतिष्टापयति । मनुष्यो हि शाटानिर्माणादिना गबा-
` दिपश्न्पाखयति तत्र द्विपदागुपकारकत्वम्‌ ॥

इति श्रीमत्ायणाचायंविरचिते माधवीये वेदार्प्रकाो कृष्णयजुर्वेदीय त्तिरीय-
ब्ाह्मणभाष्ये द्वितीयकाण्डे प्रथमप्रपाठके तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३ ॥

अथ प्रथमे चतुर्थोऽनुवाकः ।
ृतीये हबिष उपयोक्ष्यमाणस्य संस्कारोऽभिहितः। चतुर्थ तृप[युक्त [संसका-
रोऽभिधीयते । तत्राऽऽदौ तावद्न्वयन्यतिरेकाभ्यामाहूतिमकारं विवक्षिता
पथममन्वयं दशंयति-

उत्तरां वै देवा जहतिमञ॑हवुः । अर्वाची-
मुरः । तते देवा अर्भवन्‌ । पराऽुराः । यं

# ५, [#

प्रपा० {जतु ०४] कृप्णयजञर्वदीयं तैत्तिरीयवराह्मणम्‌ । ३५५
कामयेत वसीयान्स्यादितिं । कनीयस्तस्य
पूरवः हुता । उत्तरं भूयो उहृयाव । एषा वा
उत्तरावयाहतिः । तां देवा अजुहवुः । ततस्तिऽ-
भवन्‌ (१) । यस्यैवं जुति । भरव॑स्यैव, इति।
मथमाहूतावलपमेव दरव्यं हला द्वितीयस्यामधिकद्रन्पहोमे सत्युत्तरमधिक-
प्रस्यामाहूु तावित्युत्तरावर्त । तादशहामेन देवा धनिका अभवन्‌ 1 एवमन्योऽपि
थनिको भवति ।
अथ व्यतिरेकं दशेयति--
यं कामयेत पापीयान्स्यादिति । श्रयस्तस्य
पूवः द्त्वा । उत्तरं कनीया सुह्रयाव्‌ । एषा वा
अवाच्याहतिः । ताम्रा अजुहवुः । ततस्ते
पराभवन्‌ । यस्यैवं जहति । प्रैव भ॑वति, इति ।
प्रथमाहूुतात्धिकं द्रव्यं हुत्वा द्वितीयाहुतावरपद्रव्यद्येमे सल्यवमं क्षीण यथां
भवति तथाऽअति मरवतेत इत्यवाचीं । ताषटश्दोमादसुरवदन्योऽपि पराभवति।
प्रथमाहुतेरूष्वं सुचोऽधस्तादुपसादनं विधत्ते-
टुखोप॑सादयय्जामिखाय । अथौ व्याहते, इति ।
नैरन्तर्येणाऽऽदहुतिद्रये सलालस्यं भवेत्‌ । मध्ये खुगुपसादनेन तत्पररिहतं
भवति। अपि च नैरन्तर्येण हमे सत्या हुतिद्रयस्य मध्ये व्याषततेरभीतेरेकैवाऽ3-
हुतिः स्यात्‌ । अत उपसादनमिदमाहुलयोव्यात्ये भवति ।
पसादनादृर्ध्वमाहवनीयसरमीप एवावस्थितस्य पथिमाभिगयुखस्वेन गाहेप-

लपरतीं्षणं विधत्त न ५१ * ^ 1

] (क ~~ ०1 कृ री ॑ ति भ
ध्यायिनमेकेनें करोतिः इति।
स्रसेवां परित्यज्याऽऽहवनीयसेवायां कुपितो गादैपलय एनं यजमानं िसि-
तुमनुध्यायति । तन्न मतीक्षणेन सेरित्वा ध्यानरदितं करोति ।

३५६ शरीमत्सायणाचायरिरवितभाप्यसमेतम्‌-- [२ द्वितीयकाण्डे
याहुतेह्यपदेशे विध्े-

अग्रिहतरस्य वे स्थाणुरस्ति । तें य ऊच्छेव्‌।

यन्नस्थाणमृच्छेत । एष वा अद्धिरीतस्यं

धाणुः} यसपूवा ऽशरतिः । तां यद्तरयाऽमिज-

हुथात्र्‌ (२) । यन्नस्थाणमृच्छेत्‌ । अतिहाय

पूरवामाहरतिं जहोति। यन्नस्थाणमेव पशटिणक्ति।

अथो स्नातव्यमेवाऽस्प्वाऽतिक्रामति, शति!

स्थाण़ः स्तम्भः । यथा ग्रस्य स्तम्भ आधारभरत एवमभिदोच्रस्यापि प्रथ
माहुतिमूलस्तम्भः। यदि तां प्रथमाहुतिमभिलक्ष्य तस्या उपर्युंत्तरयाऽऽहुयाऽ
नुष्रानं निष्पादयेत्तदानीं यत्नसंषन्धिनं पूटस्तम्भमृच्छेत्माग्चयादभिषातेन पात-
येदिल्यथः । अतस्तदाहुतिमदेदं परियस्य पूतैभागे जुहुयात्‌ । अत एव सूत्र
कारः-"्यङ्गुटेगूरात्समिधमभिनजुहोति” इत्युक्त्वाऽनन्तरमिदमाह-“भूर्भुवः
सुवर्त्युत्तरामाहुति पूत्रार्धे समिधि सुदति तृष्णीं वेति" । एवं सति यष
स्तम्भभूता पवाऽऽहुती रक्षिता भवति। अपि चेयमाहुतिर्भातृन्यमेव प्राप्यापि
क्रामति विनाश्रयतीलयथ॑ः ।
यदुक्तं सूत्रकारेण-- “इषे सेति सब्युखादवा चीनं सायं टेपमवमाषटधू्
तवेत्युध्वं भरातः इति । तादेदं विधत्त-
जवाचीनः सायमुपमाटि । रेत एव त्-
धाति । उध्वं प्रातः । प्रजनयस्येव तत्‌, इति। `
यदुक्तं सुग्लक्षणे--"गुखमष्ठाङ्करं परोक्तं विं तु चतुरङ्गुलम्‌ ।
द्रादशाङ्कखदण्डस्तु खग्टक्षणमुदाहूतम्‌' ॥
तस्य युखस्याग्रमारभ्य बिरपयन्तं होमादुध्व टेपमवाचीनं सार्थका
गृज्यात्तेन विरमध्ये ङेपापनयनाद्यजमानो रेत धारयति । भातःकारे प
बिकमारभ्य मुखाग्रपयन्तमूषध्व॑टेपयुपमृज्यात्तेन मजामुत्पादयति ।
अथ हृविःरेषप्रादनं विधत्ते-

व्रह्मवादिनि वदन्ति । चत॒स्॑यति (४) । हिर

्ा० १अनु ०४] छष्णयचुरवेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌। ३९७.
होति । अथ कं हे जहती भवत इतिं । ज्रौ `
वश्वानर इतिं ब्रूयात्‌ । एषवा अगिवेश्वानरः।
यद्रह्मणः । हला हिः प्राश्नाति । अग्नविव
व्वा नरं दे आह्ृती जुहोति, सषि। `

पूरव सु्ेण चतुर्वारं खचि द्रव्यपूरणं कृतम्‌ । तचचाऽऽहुतिचतुष्टयाय पर्या-

षम्‌ । तज द्रे आहुती आहवनीये समाहितायां समिधि हुते इतः परं द्रयोरा-
हृत्योः कुत्र होम इति ब्रह्मवादिनां मञ्चः । विश्वेषां नराणां संबन्धी योऽप्नि-
स्तस्मिननित्यत्तरं घ्रयात्‌ । व्राद्यणश वैश्वानरोऽभिहैविदौतुरभिवर्फरमदत्वात्‌
अतो बहौ दरे आहुती हुता यजमानो द्धिः प्राीयात्‌ । यदाऽन्यो जुहोति
सदाऽन्यः माश्चीयात्‌ । एवं सति बाह्मणरूपे वैश्वानराम्ावाहुतिद्रयं भवति ।
दोममार्जनपाश्ननसंख्यां परशंसति - |
दिुरीति। दिनिम्टि। हिः प्राश्नत्ति (4) । षट्‌-
संप॑यन्ते । षड्वा ऋतवः । ऋतूनेव प्री णातिति !

अथ प्रश्नोत्तराभ्यां सवेदेवतासंवन्धिखेनाभिरहनं भरशंसति-

ब्रह्मवादिनां वदन्ति । किंदेवत्यमिदत- `
मितिं । वैश्वदेवमिति ब्रूयात्‌ । यदेषा
जरति । तदैन्रा्म्‌ । यत्नप्णीम्‌ । तस्र
नापयम्‌ (६) । यत्रिमा्टि। तदोषधी-
नाम्‌। यदृदितीय॑म्‌ । तपितृणाम्‌ । यत्मा- |
श्राति । तद्रभांणाम्‌ । तस्माद्रभां अनश्नन्तो
वर्धन्ते । यदाचाम॑ति । तन्भनुष्याण।म्‌ › शति ।

यद्यपि होमद्रव्यमभिसूर्ययो भीगस्तथाऽप्यभिहो्मयोगेण कासां देवतानां

भीतिरिति ब्रह्मवादिनां भश्चः । विषां सर्वषां देवानां परीतिरि्यु्र
रयात्‌ । तत्कथमिति तदुच्यते । समच्रकहोमेनेनद्रागन्योः भीति; । इनद्रश्देन

३५८ श्रीमत्तायणाचायेविरवितभाष्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकण्डे-

सूर्यो विवक्षित द्व्युक्तम्‌ । तूर्णी होमेन प्रजापतेः प्रीतिः । अन्यत्र प्रजापते-
राधे तृष्णीहोमदरंनात्‌। निमानं दिविधम्‌ । तच्च सूत्रकारेणोदाहतम्‌-
““ओषधीभ्यस्त्वो षधीजिन्वेति बदिषि ठेपं निमृज्येति, पाचीनावीतीं स्वधा
पितृभ्यः पितर्ञिन्वेति दक्षिणेन वेदिं भूम्यां छेषं निगञ्यः” इति च । तेनोभये-
नोषधीनां पितृणां च भीतिः । व्राह्मणमारनेन गर्भाणां तृ्धिः । यस्मादेवं
तस्पाङ्रभोः खतन्रभोजनमन्तरेणैव वर्धन्ते । प्रा्रनव्यतिरिक्तं यच्छेषभक्षणं
तेन मलुष्याणां प्रीतिः । प्राशनं भक्षणं च सूत्रकारः पृथगव द्शंयति--पूषाऽ-
सीति लेपं पाश्नातयशब्दं कुवन्नतिहाय दत्तोऽप आचम्यैवं पुनः प्राहयाऽऽ-
चम्य बदिषोपयम्योद द्डाषत्योन्ृज्य गमेभ्यस्तवेत्युदग्दण्डया प्राण्दण्डया षा
सुचाऽऽचामतिः' इति च । अत्र यत्माशनं ततपूैमेव ददिः पराश्चातीति वाक्येन
विहितम्‌ । |
यचखाचामतीत्युक्तं भक्षणं तदिदं विधत्ते-
उदङ्पयाद्रयाऽऽचमति (७) ।
जमनो गोपीथाय ›, इति।
हविःशेषसहितां खच एीतवोदद्छखः क्रिचिदुरं गत्वा तत्रैव सुवा हिः.

क

केषं युखे परक्षिप्य भक्षयेत्‌ । अनेन स्वस्य रक्षा भवति ।
यदुक्तं सृनकारेण--“अप्रेणाऽऽहवनीयं दर्भैरमिदोजहवणीं परक्षाख्यति" `
इति तदिदं विधत्ते-
~ 1 (~ अ
नणनाक्ते शयुदध्य, इति ।
यदुक्तं सूत्रकारेण-- “आहवनीये सुच मताप्य हृस्तोऽवपेयो हस्तो वा
भताप्य चुच्यवधेयस्तयोदङ्डुदिशति सप्नपिभ्यस्त्वा स॒पषींक्चिन्धेति इति।
तदेतज्निष्टपनरुदेशनं च क्रमेण विधत्ते--
~, | क 1... न्त 1
बनहटपात स्वगरात्यं | ऽद
(कन्य ^= @॥ ® प
शाते । सप्तपानेव प्रीणाति, इति।
निष्टपति नितरां तपनं खगाह़ृत्यै सवराप्टै मवति । खुचो हस्तस्य वा
पतमतपन तेन हविः सव॑ स्वगतं करोति । शुचा यदुदेशनं ----- ६ स^ खगत कराति। चा यदुदेशानं तेन सकषीन्मीणाति। तेन सप्तषीन्मीणाति।

१ क. ख. -लयोत्सुप्य ग । २ ख, अन्यच य° ।

रपा {अनु ०४} कृप्णयज््दीयं तैत्तिरीयत्राह्मणम्‌ ! २५९
उदेशनादृध्वं पदक्षिणाकारेण पयाति निधत्ते-
दक्षिणा पयाव॑तते । स्वमेव वीपमनपयीवं-
तत । तस्मादक्षणाोऽप आत्मनो वीर्यवत्तरः
दियस्येवाऽश््रतमनुपर्याव्तते, शति ।

योऽयमुदच्छलः सप्तपींगागुदेशं कृतवान्सोऽयं वामभागे पयाति न कुर्यीत्‌।
कितु दक्षिणभागमुहदिश्य पयाष्टत्ति कुयात्‌ । तथा सति दक्षिणमागे विद्यमानां
स्वशक्तिमनुपयारत्त करानि । यस्मादेवं तस्मात्पुरुषस्य दक्षिणमागोऽतिकश्च-
येन शक्तिमान्‌ । अपि चाऽऽद्वित्यो गाछाकरे प्रादक्षिण्येन वपते । अतस्तदी
यापाटत्तिमन्वयं पयारता भवति ।

सूत्रकरण- दीदिषटि दीदि दास दीदायत्यषो ऽन्यपसपिन्धन आम्नातः १
इति यस्मिन्समिन्धन मन्र उद्राहूतस्तद्विदं समिन्धनं विधत्ते-
ति ५ प्‌ ॑ प्‌ ९1. ५ । | वृ क म ८.1 ४ तु
टषोपसमिन्धं (८)। व्रह्मवचसस्य समिदरध्ये, इति ।
सम्यक्पक्रादानायेद्ययंः ।
दशपूणमासादातिव बरहिष्पहरणशङां वारयितुं निपेधति--

न बहिरनुप्रहरवर । जसस्थितो वा एष यन्नः।

तस्मात्रानु्टय॑म्‌ । यज्ञस्य संत॑स्यै, इति ।

करिष्यमाणानां य्नानामरन्याधारत्वात्तेषां चेदानीमप्यनुष्ितत्वात्तस्य चापः
सद्यप्रिहात्रेऽवस्थानात्मवयन्नानुषए़ानमन्तरेणामिहोत्राख्यो यज्ञो न समाप्तः ।
तस्मात्समाप्नियातकं बर्िष्महरणं न कुयीत्‌ । तासिन्छते स यज्ञो विच््छिघेत ।

तस्मायज्गसतल्यय प्रहरणं न कतेव्यम्‌ ।
युक्त २ मूच्रकारेण--“अप्निदत्रस्थारीं ्रक्षारयाक्षितमक्षित्ये जहोमि सादेः
त्युभयनदेशे निनयलयन्तत्रेदि वा" इति । तदिदं विधत्ते-- `

पो + न्‌ ५ य॒ +{:

नैयति। अवभृथस्यैव रूपर्मकः (९) ॥

१६० श्रीमत्ायणाचार्यविरवितभाष्यसमेतम्‌-- . [रदितीयकाण्डे-
अमवन्मवति जुहयान्नेयति म्टि दविः प्राभ्नति प्राजापत्यमाचामतीन्धेऽकः ॥
डति दष्णयज्यदीयतैनिरीययाहयणे दितीयकाण्डे प्रथमा-

ध्याये चतुर्थोऽनुवाकः ॥ 8 ॥
सोमयाग इवावभ्रथस्य यत्स्वरूपं तदत्नापां निनयनेन करेति ॥

इति श्रीमत्ायणाचायेविरचिते माधवीये वेदा्थप्रकाशे कृष्णयनुर्वेदीयौत्तिरीय-
ब्राह्मणे द्वितीयकाण्डे प्रथमप्रपाठके चतुर्थोऽनुवाकः ॥ ४ ॥

जथ अ्रथमे पञ्चमोऽनुवाकः ।
चतुथं उपयुक्तहविःसंस्कारा उक्ताः पश्चमे काञ्यदरन्याणामयिष्टानाम-
गानि चोद्यन्ते । तत्राऽऽ्दां तवसश्चोत्तराभ्यामप्निहोजहविःसंस्कारोपक्रमं
निधिनोति-

ह्यवादिनो वदन्ति! अपरिहोघरप्रायणा यन्नाः।
कि प्रायणमथिहीभ्रमितिं । वत्सो वा अ॑थिहो-

नस्य प्रायणम्‌ । ज्महत्र यज्ञानाम्‌? शइति।

सवेषां यज्ञानां मध्येऽभिदयोजं प्रथमभावि । तथा च मरजकारेणादाहूतम्‌-
अग्नीनाधाय दस्ताववनिञ्य संवत्सरमये इत्वं दशेपूणेमासावारभते।
ताभ्या सवत्सरामषटरा सामन पशना वा यजते | तत ऊरध्व॑मन्पानि कमणि
कुरते इति । यथा सर्वेषां यज्ञानामपि दजादित्वमेवमभिदो्रहनिःसंस्का
राणामाप कथिदादिवक्तव्य इति ब्रह्मवादिनां षश्चः। श्राखान्तरानसारेण
` पषाऽसीति वत्समुपखज्यः” इति यत्सत्रकारणाक्तं सोऽयमभिदोषहषिःसं-
स्कारस्याऽऽदिः | तचाब्रहातमुत्तरक्रतूनामादि रित्यु्तरम्‌ ।

वथा भातमादिबु विष्वादिबुद्धिः । यथा च श्राद्धे गोत्रान्तरोत्पन्ने बाद्यमे

पिवृपिताम्टादिबुद्धिः । एवमिह सामयागबुदधि परंसार्थं भावनार्थं च
संपादयति-

। सर्वः । अन्तरिक्षमा्धम्‌ ।
।हविधानम्‌ । दिव्या जपः प्ोक्ष्णयः |

कद क # च्म

प्र° १अनु०५। दृष्णयज््दयं तत्तिरीयव्राह्मणम्‌ । ३६१

जव्िधिया बाहः (१) वनस्पतय इष्मः |
दशः पारधर्यः । आदयो यपं: | यज॑मान
पशुः । ममृद्राऽवभृथः । संवत्सरः स्वगाकारः
तस्मादाहिताय्ः सवमेव बहिष्यं दत्तं भवति।
यत्सायं लुहातति । रात्रिमेव तेन दक्षिण्य

1

कुरूते । यसात: (२) । अहरेव तेन॑ दक्षिण्यं
कुरुते । यत्तां द्दाति । सा दक्षिणा, इति।

समयरागरूपण भाव्यमानस्य तस्या्िरात्रस्य सद्‌ःपभृति सोमयागाङ्गमव-
कर्पनायम्‌ । या पृथि सत्र मदःस्थानीया । यदन्तरिक्षं तदाश्रीप्रीयपि-
प्ण्यस्थरानायम्‌ । य्या; सा हृवरिधरानमण्डपष्यानीया। या दृषटिजन्या दिव्या
आप्ताः प्राक्षणायजन्टस्थानग्राः । या वीद्याद्या ओपधयस्ता विः । एवं
वनस्पयाप्िपु द्रष्न्यम्‌ । स्वगा स्वगनं तत्तदरवतानां हविः कसतीति स्रगा-
कारः । ब्रहस्पतिपुत्रः शयुः-- "ने शयुं वाहेस्पत्यमव्रवननिमं नो यज्ग< स्वगा
कुवितति'" इति श्रुलयन्तरात्‌ । यस्मादरेत्रं सोमाङ्गानि सवाणि संपन्नानि तस्मा-
दाहिताप्रयिहात्रिणा विष्यं सोमयागाह सवरेमे्र कृःख्रमप्यङ्गनातं दत्त
संपादितं भव्ति । तत्रहि केचिदक्षिणाह्य वित्रन्ते- “यावन्तो बै सदस्यास्ते
सवं दासिण्याः'' इनि श्रुतत््रात्‌ । अत्रापि सायत्रात्होमिन ररेरहथ दक्षि-
णाद संपादनीयम्‌ । अयमिह बन्नरुभ्योऽन्येभ्यो वा यक्किविहदाति
तत्स्व दक्षिणास्थानीयम्‌ । तद्रेवमसिहेत्रं पशस्य सोमयागत्वभावनया तत्र
कथिद्‌तिशयः संप(प(्रते । यथा तरष्ण्वादिटघ्या शिलायामतिश्यः । यथा
वा श्राद्ध पित्पिनामहादिदष्या द्‌दित्रस्य नमस्करायत्वं तद्त्‌ ।

प्रकारान्तरेणापि प्रश्णसति--

याव॑न्तो वे टवा अहैतमार्दन्‌ । ते पराभवन्‌ ।

मिहो सैस्यैव संमवदायाजुहवुः
न

स्मादाहुः । अग्निहोत्रं वे देवा गृहाणां

१ क, खे, पामय्रापाद्रान ।

३६२ श्रीमत्सायणाचायंविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-
निष्कतिमपश्यतितिं । यत्सायं ज्॒होतिं। रा्रिया
एव तद्धुतावाय (३) । यजमानस्यापराभावाय।
यस्ातः। अह्नं एव तद्धुताद्याय । यजमानस्या-
पराभावाय । यत्ततीऽश्रातिं । हृतमेव तत्‌ः इति ।

देवानां मध्ये केचिदभरिहोतरं इत्वा तच्छेषं भस्षितवन्तः । अपरे तु होमम-
न्तरेणाऽऽदुतिकेषमेव भक्षितवन्तः । यावन्त एताद शस्ताव्न्तः पराभूताः । ते

देवाः पनधिचायं तदेतदथिहोजास्यं हविः सर्वस्येवाम्नः स्रयैस्य चेत्य॒भ॑य-
स्याथ सम्यगवदानं इत्वा हामपकाषुस्तस्मादभिज्ञा एवमाहुः । अथिषटोत्रमेव
स्वग्रहाणां निष्टरति पनःप्राप्त्युपायं निधितवन्त इति । अथ सायहोमो रात्रा
हुतशेषभक्षणाय प्रातहामाऽहनि हुतशेषभक्षणाय । तन च काट्द्रयेऽपि यज- `
मानस्य पराभवो न भवति । ततां हामादूध्वं यद्श्ाति तत्सव हुतमेव भवति।

यदुक्तं सृू्रकारण--““ दयोः पयसा पडुकामस्य जुहुयात्‌ । अभिद्र
स्थाल्यां पूर्वां दोग्धि दोहनेनोत्तरामधिभिलय प्रवेमुत्तरमानयति ‡ इति । तदे-
तद्विधत्ते-

अ
दयोः परयसा ज्हूयासश्चुकामस्य । एतहा
1 ® भ

जग्रिहात्रं मथनम्‌ । य एवं वेद्‌ । प्र प्रजया

इनमन न

® | ^~

यभामधुनजायत ( ¢ ) । इमामेव प्रवया
हे । अमूमुत्तरया । अप्रिन्धित्योक्तरमान-

थोनविव तद्रेतः सिञ्चति प्रजनने

गोद्वयक्षीरेण हामे सति द्वितवादभ्निहोत्रस्य मिथुनरूपतवं तद्रेदितमिथनरु
पाणा भजाना पशूनां चोत्पत्तिः । द्रयोगंबोमध्ये पूर्वया गवा भूमिरेव दुग्धा
भवति । उत्तरया गवा दयोदरधा भवति । भथमगोक्षीरं वहवावधिभिल् पथादु-
तरगोक्षीरमानयेत्‌ । तेन पूक्षीरे क्षीरान्तरसेचने छते मजोत्पत्तौ योनौ सेत;
सिक्तं भवति ।

स 1 8 ५ ५७ पिमो

१ भयास ।२क.ख. होभे। ३ क. ख. ण्टमेऽदः ।

यति

प्रपा १अनु०९] कृपष्णयङ्वदीये तैत्तिरीयव्राह्यणम्‌ । ३६३
अथ काम्यानि चत्वारि द्रव्याणि कमेण विधत्ते-
जन्यिन जुहयात्तेजस्कामस्य । तेनो वा
आज्यम्‌ । तेजस्व्येव भवति । पय॑पा पशुक-
मस्य । एतद्र प॑ञचुनार . रुपम्‌ । रूपेणैवास्मै
पशूनवरुन्धे (4 ) । पमाने भवति ।

न, ज

दधरद्धियकामस्य । इन्रियं वै दधिं ।

ब न ^ । |
इ।न्द्रपात्यव्‌ भवात । पवामा म्रा्मका
मस्य ति भद, 1 1 ॥, श्र =-= ५, ण्ट, |
मस्यर्षया वं मनुष्याः । भागवयनवास्म
न 1 र्‌ [० कल्‌ ५ (कर 4
सनातानवरन्धव । प्राम्यव अविक्तिः इति।
आञ्यस्य स्िगधत्रात्तेनस्त्वम्‌ । यन्निलदोमद्रव्यं पयस्तदेव काम्यमाने
पफलायापि कामुक्रस्य संपद्यते | न तु पयोन्तरं संपादनीयमिति दध्युदाह
रणन निर्णेप्यते । एक्रगा्षीरण पुमात्रं फलम्‌ । गोद्रयक्षीरेण पडुवाहुस्यम्‌ ।
कमग्रयस्त्वात्फलमूयस्त्वपिति न्यायात्‌ । प्ीराथैमेव पशूनां संपाद्यत्वात्पयसः
पटुस्वरूपत्वम्‌ । दध इद्दियरृद्धिहेतुत्वादि द्ियत्म्‌ । मनुष्या ओपधा ओ पधि
मद्रव्यभोजिनः। अतो यवाग्र्रामेण सदोत्पत्नानां मनुप्याणायुचितं भागपेयम्‌ ।
चतुरुयनादिकमयिद ज यत्पुत्रग॒क्त तदत प्रश॒सति-
अयज्ञो वा एषः । याञामा (£) । चतु-
त । च्ुगक्षरः रथतरम्‌ । र्थतरस्पष्‌

; | उ! र व॒हरति । अन्तरिक्षं वाम-

मदेव्यस्यंष वर्णः । दि्यंहोति
बृहत एप वणः । अग्नि

1

सामयुक्तत्वात्सामरहितस्याभिहोत्रस्य यज्ञत्वं

ग्मः भप तरतम पिप

१ग. दध्या वै।

३६४ श्रीमत्सायणाचायवरिरचितभाष्यसमेतम्‌-- [रद्धितीयकण्डे- `

तदमुख्यमिति चेत्‌ । म॑वम्‌ । उपचरितानां सास्ना संपादयितुं क्यात्‌ ।
उन्नयने या चतुःसंख्या पूवे विहिता सा र्थतरनामाक्षरेषु विद्यते । तेन `
साम्येनोन्नयनय्यापारो रथतरस्य स्वरूपभूत; । उपरीवोन्नीतस्य हविष आहं
वनीयदेयं परति भूस्पक्षमन्तरेणाप्येव यद्धरणं तस्य चान्तरिक्षवतित्वादन्तरिष्
दारा वामदेग्यसास्नः स्वरूपत्वेनोपचरितुं शक्यम्‌ । वामदेव्यसाम्नोऽन्तरिक्ष
स्वेन श्रुतिरन्य्र भरूयते-- ^“ अन्तरिक्षं वे वामदेव्यम्‌ `” इति । या त्वाहुतिषि-
दरोषगता द्वित्वसंख्या ब्हदिलयेतस्मिन्सापनासि विद्यत इति ब्ह्सामत्वोप-
चारः । तेनाभिदोत्रं सामयुक्तमेव करोति ।

यखेतद्धविषो भ्रमावुपसादनं तदेतज्ञ्योतिष्ठोपगतोपसदुपचारेण परशंसति

यो वा अ्रिहोरस्यापप्तदी वेद । उर्पनसृप-
सदौ नमन्ति । विन्द्तं उपसत्तारम्‌ । उन्नी
योपसादयति । एथिवीमेव प्रीणाति । दोष्य-
तुप॑साद्यति । अन्तरिक्षमेव प्रीणाति । हृतो
पादयति । दिवमेव प्रीणाति । एता वा
अधनिहोतरस्य।पपदः (८) । य एवं वेद्‌ 1 उपै-
नमपप्तदो नमन्ति । विन्दत उपसत्तारम्‌, इति ।
आ्रहान्स्वान्धनादहपचारता उपसदा या वद्‌ साऽयप्पसत्तार्‌ स्वसवक
टमते । अत्र हविषस्िवारमुपसादनं विधत्ते | उन्नयनानन्तरममिमशेनार्थं गाह
पलयस्तमाप त्रथममुपस्तादनम्‌ । तत सव्वमाहूवनायसमपि दोमालसाक्पश्चाच्च
द्ररपसादनम्‌ । तन तयण खाोकन्रयप्रातः । एता एव तिविधा उपसादन-
क्या ज्रहान्रसबान्पन्य उपचारता उपसदः । उपप्रवस्य सदधात्वथंस्य

समानत्वात्‌| उपनमिति पुनरुक्तिर्वेदनफलोपसंहाराथां |
अथापचारेता्र(आ्रावणादिसपादननागिदहोत्रदोमं प्ररंसति-

योवा अग्निहोतरस्याऽऽश्रावितं प्रयाश्रावि-
तर होतारं ब्रह्माणे वषट्कारं वेद॑ । तस्य केव

१क. 'दयुक्तमि |.

प्रपा०१अनु ०५ कृप्णयनुर्वदीयं तेत्तिरीयव्राह्यणम्‌ । २६५

टतम्‌ । प्राणो वा अग्रिहोत्रस्याऽऽश्रवितम्‌ ।
अपानः प्रत्याश्रावितम्‌ । मनो होता । च्च

मह्या । निमषा वषट्कारः ( ९ ) ।
य॒ एवं वेदं । तस्य" सेव हतम्‌ ›' इति।

यदुक्तं सूत्रकारेण "समिधमाधाय प्राण्यापान्य निमीस्य वीक्ष्य हुत्वा

ध्यायेद्यत्करामः स्यात्‌ ` दृति) तत्र प्राणो वा अभिहोे्रमि(स्ये)दयारभ्य तस्य

त्वेव ॒हुतमित्यतत्पयन्तं माणाद्रीनामाध्रातरितत्रादिरूपरेण यो जानाति तस्येव
हेमो यख्यो भव्रति |

अथं ग्रहागतातिधितपेणं वरिधत्ते--
साययावानश्च वे देवाः प्रातर्यावांणश्चाि-
ग्रह्मा गच्छन्ति । तान्यन्न तप्यत ।

प्रजय।ऽस्य पृश्मिवितिठेरन्‌ । यत्तत्‌ ।
तृप्र एनं प्रजया पञ्युिस्तर्पयेशुः , इति।

सायंक्राे यान्त्यग्निषत्रिणो गहं गच्छन्तीति सायैयावानः } एवं प्रातर्या-
वाणः । तेपापुमयपामतप्ता मनाप्ुत्रियागः । तत्परो भजाद्विसंपत्ति; ।
अतस्तपणाय समन्रक्रं हविःस्पद्नं वरिधत्ते-

ज्रदवः सायंयाव॑मिरितिं साय संमृशति ।
| भ,

+ ^+, |

भारति वत्त

सयियार्वानीं ये च॑ प्रातर्या
तानवोभयाःस्तपयति । त

ततता ग तवति

१क, श्य हृविःस्पनं बिः) ग. "थ समच्कहटविःस्पशनं वि

२६६ श्रीमत्सायणाचायेतरिरचितभाप्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-
मघ्राभ्यां हविःस्पदानम्‌। हे हविः साययावभिदवेः सह तिष्टेति मत्रा्थः। एव-

मितरघ्रापि । पनः फखक्तिरुपस्तहाराथा ।
अथाभ्िहयेत्रकमेण्यन्नयनादिकरं वजत्वकल्पनया परशंसति

अरुणा ह स्माऽज्हपकवाशः । अयरहात्र एवा-
६< साय प्रतिवज्न भ्रात्व्यभ्यः प्रहराम ।
तस्मा मत्वापायाःस्‌ च्रात्रन्या इत। च९₹-
1. क रिति ¢ _ | _ (= 1
नयति । दिंहोति । समिसस॑प्मी । सप्तपदा

॥ ही क र । ञ (केर च ~
राशी । शाक्वरो व्रः जग्मिहीत्र एव तत्सायं
| ॥ [जं ® ॥ क. 1 श { श. 1...
प्रात्तवच्र चजमाना न्रव्रन्याय प्रहयत । भवद्या-
ऋ हि 1 ~ __ (~ श
त्मना । पराञस्य भ्रत्रन्या भवाते (3१); इति।
रिः प्रातहुताद्याय नायते रन्धेऽपामा क॑रोत्येता वा अ्चिहोचस्ये।-

पस्दे वषट्कारश्च प्रातयोव।णो वज््लीणिं च ॥
इति इष्णयञुर्वेदीयतेत्तिरीयव्राह्यणे द्वितीयकाण्डे प्रथमाध्याये
पञ्चमोऽन॒वाकः ॥ ५॥

अरुणा नाम कथिदटषिः स चोपवेशस्य पुरः कदाचित्सभामध्ये स एषम्‌
वाच । साय प्रातश्च यदनुष्ठानं सोऽयं भ्रातव्येभ्यो मदीयो वजप्रहारः।
तस्मात्कारणाद्रातृव्या मत्तोऽप्यतिद्‌रिद्र इति! कथं वज्रसंपादनमिति तदच्यते।
उन्नयनहामसामहता या सप्नसख्या सप्तभिः पादं रपेता शकरी बुद्धिस्था वजधं
शाक्रः । “वजो वं शाक्रः" इदयादिशरुलन्तरमसिद्धेः । तस्मादीद्शाकष
हातप्रयागण यजमानः स्वय सपन्नों भवति । ्रातव्याः पराभवन्ति ।

अत्र मामासायां प्रथमाध्यायस्य चतुथेपादे चिन्तितम्‌--

आदा यूप इद्र स्तुतिरादिलयशचब्दतः।
रार्‌ चाश्चषसारूप्यं घृताक्ते तेजसेऽस्ति तत्‌

जाद यच्चञ्चगम्य तेजस्वित्वं तद्रपेऽप्यस्ि घृताक्तस्य यपस्य तेनस्वि-
त्वविभासात्‌ । तत आदिद्यश्ब्देन यूषः स्तयते । एवं“ यजमानो यप; ”
इत्यत्र चक्षुगम्यस्याध्वेवस्य समानत्वाद्रजमानशब्देन यपः स्तयते ।

प्रपा० १अनु ० ५| करुष्णयञर््रदीयं तेत्तिरीयत्राह्यणम्‌ । ` 8 २७
द्वितीयाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितम्‌ -

द्धा हामऽन्यक्रमत्वरं गुणां बाऽन्यत्तु पूतरैवत्‌ ।
विगुणलत््राद्‌ प्रदात यक्ता दध्यादिको गणः” ॥

“दधा जहाति" इति श्रयते । तत्र ““अभ्निहोत्र ज्लहेति"" इत्येतस्मात्य-
कृतात्कमणो ऽन्यद्धिहामरूपं कर्मेति पूत्र॑न्यायेनावगम्यते । यथा पूर्भू्र वाजि
नद्रव्येण कम मिद्रत तथा दुधिद्रव्पेणति चन्न । वेषम्यात्‌ । यथा वैश्वदेवयाग
आमिक्षागुणाव्ररुद्धस्तथाऽसिदात्रं न गुणान्तरावरुद्धम्‌ । पत्यत निगुगत्वाह
णमाक्रारक्षति । तस्मादयं गुणव्रिधिः । एत्र “वयसा सहेति” इत्यादिषु
र्व्यम्‌ । पयाद्यादीनां सवपापुत्पन्नशिएतया समवटत्वादेकेनेव द्रव्येणा
पिहोतरे निप्ने व्रीहियववद्िकसपः |

तत्रवान्यचिन्तितम्‌ --

यद घ्रन्दियकरापस्य जुहुयादिति तत्पृथक्‌ ।
गुणा वा सिश्रत कम धात्वथ॑स्य फटित्वतः ॥
परत्वथगोरवादिभ्यो नान्यत्कमे फराय तु ।
गुणो विधया धात्वर्था विहितत्वादसरूयते' ॥

“दद ध्रद्ियक्रामस्य जुहुयात्‌ '' इति श्रूयते । तदिदं प्रकतादभ्रिहोत्रादन्य-
कर्म न तत्र गुणविधिः । कुत इद्ियकरामस्येत्युक्तस्य फस्य धात्व्थमन्तरेण
द्रव्यमात्राद्‌ (नप्परत्ताराते चत्‌ । मत्रम्‌ । कमन्तसत्रषा दधिमता हामनान्द्रय
भावयेदिति पत्वधंलक्षणाप्रसङ्गाद्णव्रिशिषटक्रियाकिधा गोरबास्यकृतहानापरण्
तपक्रियाप्रसङ्गाच। गृणमात्र तु फलाय तरिधीयते। यद्यपि दधा जदोतिः
इति दधि प्रासं तथाऽपि फटसंवन्धो न प्राप्तः पालर्थाभावे फलासंभव
इति चेन । ““अघ्रिदोत्र जुहोतिः" इत्ति विहितस्य प्रहतस्य धातथंस्येदारृ-
मानलात्‌ ।

चतुाध्यायस्य तृतीयपादे चिन्तितमू--

दध्रा लििद्धियकामस्य नियेऽन्यदुत तदपि ।
अन्यत्स्यात्पूर्ेवन्भ॑वं संयोगस्य पृथक्ततः'' ॥

अश्चि्टातरे धृयते “द्ध्रेद्ियकामस्य जुहुयात्‌" इति । तत्र द्रः काम्यत्यं
निदेऽभिदोतरे प्रन्यायेन तद्धि न भयोक्तव्यम्‌ । करिस्वन्यदेव किंचिद्र
मितिचेत्‌ । मरम्‌ । दध्ना ल॒होतीलस्मिन्वाक्यान्तरे कामसंयोगमनुपन्यस्य

साता तिन्तिलि मोर

पिततो र (र.

4 ऋ» स. दात्रनिप्पत्तश्च त्रा ।

१३८ श्रीपत्सायणाचा्मविरचितमाष्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-

निलयहोपसंयोगेन दधिविधानात्‌ । तस्मादेकस्यापि दघ्नो बाक्यद्रयेन निलयघ्वं
काम्यत्वं चाविरुदधम्‌ । एवमीषोमीयपसो ^“ खादिरे बधाति "' ^“ खादिरं
वीर्यकामस्य यूपं कुर्वीत '' इत्याटदाहरणीयम्‌ ॥
इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदारथपरकाशे कृप्णयञुर्वेदीयतत्तिरीय-
ब्राह्यणे द्वितीयकाण्डे प्रथमप्रपाठके पञ्चमोऽनुवाकः | ९ ॥

अथ प्रथमे षष्ठोऽनुवाकः ।

पश्चमे काम्यानि दोमद्रव्याण्युक्तानि | पष्ेऽभ्युद्रबणं होमाभात्रपतीकारमर-
स्युभयमभिधीयते । तत्राभ्युद्रवणं विधातुमादाबुपाख्यानेनाधिदोत्ररूपयागो.
त्पत्ति दशेयति-
न । ¢^ कण न्म न ० क,
प्रजापतिरकामयताऽऽत्मन्न्मे जायेतेति ।
=. ॥ स] कै 1 2 ज त ८१.
साऽजुहात्‌ । तस्याऽऽ्मन्वदजायत । जग्न-
रै ॥ 0 *१ 1 4 द
वायुर्‌ाद्व्यः । तंजतरुवच्‌ । प्रजापातरहाषादा-
= न्‌ ~ = ॥ 1 य्‌ जरि [कर
त्मन्वन्मं जायति । तस्य वयर्मजनिष्माह्‌ ।
न | (4 ~ द्‌ श प्र | |
रयता न जास्मन्व[दृति तऽयहवुः । प्राणा-
॥ _ (~. ष्ट, ॥ | ) | |
नमभ्रेः । तनुं वायुः (१)) चष
(कि ४ 1 1 न कि ५ |
जादयः । तषा हतादजायत गरारव, इति ।
पुरा कदाचिद्मजापतिरचेतनं गिरिनगरादिकयुताव्राऽऽत्पन्वज्जीवास- `
युक्तं चेतनं वस्तुजातमयनाबुत्पद्यतामिति कामयित्वा तत्साधनहामं ृतवान्‌। `
तेन होमेनाभिवाय्वादि यरूपं चेतनमजायत । तेऽप्यग्न्यादयः परस्परं विचायं
भरजापतेहामाद्यथा वययुत्पन्नास्तथाऽस्ाकमपि चेतनं जायतामिति विचायं हीम
चक्रुः । तासिः प्राणेभ्यः स्व्राहेदयेवं प्राणानामर्थं हुतवान्‌ । तथा वायुः
न्वं आदिलश्च्रथे तेषां याणां होमादूर््मेका गौरेवाजायत ।
अथ तस्या गोरश्निहोनशन्दाभिषेयतवं संपाद प्रशंसां द्दीयति--
| | म 1 | 1 ट | न (~
तस्य्‌ पथाम्‌ व्यायच्छन्त । म्म हुतादजानं

पपा १अनु ०६] ङृष्णयजर्वेदीयं तैत्तिरीयव्राह्मणम्‌ । ३६९

ममेति । ते प्रनाप॑तिं प्रशमयन्‌ । स जंदि- `
योऽभिमव्रवीव्‌ । यत्रो नौ नर्या । ततन

सहासदिति । कस्ये कोऽहोषीदिति प्रनाप॑तिर-
वीरस्य क इतिं । प्राणानांमहमियभनिः
( २ )। तनुवां जहमितिं बयः। चष्वुषोऽ-

2 | (+

हामयाव्यः। य ए प्राणानामहाषीत्र्‌ |
तस्य हतादजनाति । अग्रुहुतादजनापतिं । तद्‌

ग्रेहीजस्याप्रेहीत्रतम्‌ । गोवा . जयथिहो्म्‌ ।

# अ ® ® |

य एव वद्‌ गरायमहात्रमितं । प्राणापानाम्य-
मवार समधयाते । उन्युकः प्राणा-
पानाभ्यीं भवति (३)। य एवं वेद॑, इति ।

त्रयाणां होमायेयं गोरुत्पना तस्याः पयसि कटहरूपं विरोधं जयोऽप्याच
रन्‌ । तदीयं वचनं पद्श्यंते । मम होमादियं गोरजनीदयभिः। एवं वायरारि
योऽपि । अतो वाक्यवीप्साद्योतनाय एनमेमेति शब्दः। ततस्ते सर्वे तन्निणेयार्थं
प्रजापति भ्रति भश्नं कतमागच्छन्‌। आगमनकाठे स*आदिलयोऽपि भेव समथ
कृतवान्‌ । आवयोमेध्ये यतरस्य जयो भवल्यन्यतरस्य प्रस्तु नो सहाऽऽव
योर्भवत्विति । ततस्तैः पृष्टः प्रजापतिस्तेषां होमपरकारं पप्रच्छ । युष्माकं मध्ये
कः कस्ये देवताये हतवानिति । वद्ून्रति परभ््योतनाय वीप्सार्थं द्विरुक्तिः ।
तत्राभिः प्राणानामर्थेऽदं हतवानित्युवाच । वायुः शरीराथयुक्तवान्‌। आदिलय-
थक्षुरथमुक्तवान्‌ । तदा परजापतिः शरीरचक्षषो; प्राणाधीनत्वेन प्राणानां
पुख्यत्वात्तद्रिषयहोमादरौरुत्पननेद्युवाच । अग्निसेबन्धाद्धोमादुत्पननेति ब्युतप-
त्याऽथिहोत्रमिति गोनाम संपन्नम्‌ । गोरभिहोनं यो जानाति सोऽनिः पाणापा-
नाभ्यामेव समृद्धं करोति । य एवं वेद्‌ सोऽयपायुषः परा केनाप्यपमृल्युना
माणापानाभ्यां वियुक्तो न भवति ।

४७

३७० ्रीमत्सायणाचार्यविरवितभाष्यसमेतम्‌-- [रदितीयकाण्डे-

अथाभ्यद्रवणं विधत्त-
तां गयरमरवात्‌ । जनु मा भजतामात । यद्व गाह
पत्येऽपिधियांऽऽहवनीयमभ्यंद्रद्वानचं । तेन तां
प्रीणानि्य्रूताम्‌ । तस्मादद्राहपस्येऽपिश्चिख।ऽ5-
हवनी्यमभ्युदूदरवति। वायुमेव तेनं प्रीणाति? इति ।
तावध्चिसयो भति वायुः पायितवान्‌ । य॒वागुभाषनु पयस्यसिन्मामपि
भागिनं कुरुतमिति ततस्तवेवमन्रूतामिदं पयः पाकां गाहंपत्येऽधिभ्रिल
पथादाहवनीयमाभिरक्ष्योद्रबानुद्रबन्त्यृष्म नयन्तीति यत्तन व्यापारेण स्वां
परीणान्िहोत्रिणः भीणयन्त्िति । यस्मादेव तस्मादादंपल्याधिश्रयणादुध्वं
माहवनीयमभिलकष्य तत्पय उद्भवेत्‌ । तेन वायुः भीतो भवति । तदे तत्मूत्
कारेणाक्तम्‌--“'वाताय त्वेप्युद्रह्माति इति ।
अथ हामामावप्रतीकारं शयितुं पस्ताति-
प्रनाप॑तिर्दैवतांः छृनमानः । अभ्निमेव देव-
तानां प्रथमर्मद्ठनत । सोऽन्यद्‌रम्प्यमर्ि्वा
( 9 ) । प्रनापतिमभिपयावतत । स मयो-
रवेभेत्‌ । सोऽमुमादित्यमात्मनो निरमिमीत।
तः हुता पराद्‌ पयौर्वतंत । ततो वे स मयु
मपाजयत्‌ । अप॑मृत्यु ज॑यति। य एवं वेद॑, इति ।
= परा भजापतिदेवताः सर्वाः सिखषुः भयममभिमेवाखजत । सोऽग्िदेवता.
` न्तरस्यानुत्पन्नत्वाःखाथमारम्भनीयं पश्ुस्थानीयं चेतनमन्यिकिचिदप्यरन्ध्वा
भरजापतिमेवाऽऽलब्छुममिलक््य तत्समीपे पर्यात्तः । स च मरनापतिर्ृलयो-
भातः सन्नात्मनः सकाश्चादादिलयं निमाय तमादिल्यमग्नौ इत्वा स्वयं परा-

दुखा जगाम । तेनापमूतयुं जितवानेवमन्यस्याप्येवं विदो ऽपमृत्युनयो भवति ।
अथ होमाभावमरतीकारं दशंयति--

तस्माद्यस्य विदुषः । उतेकाहमुत

पा अनु ०७] कृष्णयञर्वदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । २७१

द्यं न जुह॑ति । हृतमेवास्य॑ मवति ।

जसां द्यादिर्ये[ऽगनिहोतरम्‌ (५), इति!

तनं वायुरभिर्मवलयवित्वा मवलयेकः च ॥
= ५ (+ (~ (+ | ० ५,
इति इष्णयजुवेदयतेत्तिरीयबाह्यणे द्वितीयाष्टके प्रथमाध्याये
षष्ठोऽनुवाकः ॥ ६ ॥
आदिल्यो हामदरन्यमिलेवे विदित्वा यो ध्यायति तस्यैवं विदुषो यथपि
एकाहं द्यं वा केनापि निमित्तेन प्रतिबद्धाः सन्तोऽभिहोत्रं तदीयाः केऽपि न
सुहृति तथाऽपि तस्याभ्रिदयत्रेणां ध्यानशीटस्य तदेवाभिहोत्रं भवति । यसा-
[कार्‌ ॐ ८ ५ ५ क [4९ म
दादिल्यो होमद्रव्यं सवेदा वतेते यनमानोऽप्याहुत्तिखेन ध्यायति तस्मादहोम-
प्रयुक्तः भत्यवायो नास्ति ॥
इति श्रीमत्सायणाचायविरचिते माधर्वये वेदार्थप्रकारे कृष्णयजुर्वेदीयौत्तिरीय- '
ना्मणमप्ये द्वितीयकाण्डे प्रथमप्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः ॥ ६ ॥

4 9 पकम 0११५१११५

अथ सप्तमोऽनुवाकः ।

षष्ठ होमाभावपतीकारोऽभिदितः । सप्षमे होतव्यस्य दविषोऽवस्थामेदेन
# 1, प्ररंस थेम ॥ , धू 9 ^£ £ (क
स्मेदेवतामियत्वं भह साथमनसंधानार्थं च दशयति-

रद्र गवि । वायब्यंमुप॑खष्टम्‌ । आधिनं दुदय-
मानम्‌ । सौम्यं दुग्धम्‌ । वारुणमधिंभि-
तम्‌ । वैश्वदेवा भिन्दवः । पोष्णमदन्तम्‌ ।
सारस्वतं विष्यन्दमानम्‌ । मतर शरः । धाठु-
सदासितम्‌ । वृहस्पतेर्मतम्‌ । सवितः प्रकर
न्तम्‌ । द्यावाष्थिव्यरः हियम।णम्‌ ।
रन्द्रा्रसुपसन्नम्‌ । अभेः पर्वाऽटरतिः । प्रना-

१ ख. “नार्थत्वं च।

३७२ श्रीमत्सायणाचायेविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [र द्वितीयकाण्डे

तिरुत्तरा । एनद्रः हृतम्‌ (१), इति ॥
उद्र॑सित< सक्त च॑ ॥

(^. भ (^

इति कृष्णयजर्वेदीयतैत्तिरीयबाह्यणे द्वितीयाष्टके प्रथमा-
ध्याये सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥

पयो यदा गवि तिष्ठति तदा रुद्रस्य प्रियम्‌ । वत्सेनोपृष्ठः चोष्यमाणं
वायोः भियम्‌ । दोहनमापन्नमश्िनोः मरियम्‌ । दोहादृध्वं सोमस्य भियम्‌ |
वहावधिधितं वरुणस्य प्रियम्‌ । दव्यो क्षोभ्यमाणस्य पयसो ये बिन्द्वस्ते
` विश्वेषां देवानां भयाः । तापाधिक्येन पात्रस्यान्तपयेन्तं यदुद्धमन तत्पूष्णः
प्रियम्‌ । उर्सिक्तस्य पाजचगतप्रदशेषु सवेषु विविधं स्यन्दनं प्रसरणं यत्तत्र
स्वत्याः प्रियम्‌ । क्षीरमध्ये घनीभूतं यच्छरः सारं तन्मित्रस्य भरियम्‌ । पाका
दूध्वमुद्रास्त पातु; त्रयम्‌ । च्च्युन्ात ब्रृहस्पतः प्रियम्‌ । आहवनायसमाप
गन्तुं यत्यक्रान्तं तत्सवितुः प्रियम्‌ । तत्र हियमाणं द्यावापृथिव्योः भियम्‌ |
नीत्वा तत्समीप उपसन्नमिन्द्राग्न्याोः पियम्‌ । प्रथमाहुतिरमेः भिया । द्वितीयाः
हुतिः भजापतेः भरिया । दोमादृष्वेमिन्द्रस्य भियम्‌ ॥

इति श्रीमत्सायणाचायेविरचिते माधवीये वेदाथप्रकाशे कष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीय-

ब्राह्मणमाप्ये द्वितीयकाण्डे प्रथमप्रपाठके सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥

अथाष्टमोऽनुवाकः ।
सप्तमे हविषः सवेदेवतासंबन्धेन प्रशंसा कृता । अष्मे दोहनपरकारोऽभि-
धीयते । तत्राऽऽदौ गोसमीपे वत्सपेरणं विधत्ते-
[$ उ | [क्ख ~
दाक्षणत उवदजततं । पतर
= ` = ~, `
केमव्‌ तनं जयति, इति
अश्चिहोज्या धेनोद्‌क्षिणपा्वे यथा वत्सं संबध्राति तथा तं वत्सगुपशजेत्‌ ।

(९

न पित्ररोकस्य जयो भवति ।
धनोः प्राञ्खतामपि विकस्येन विधत्ते-
ॐ |

प्राचीमावतयाते । रेवरोकमेव तेनं

१ ग, नीयमानं ।

१८ ~ 6 अ, @

प्रपाण १अनु०<] ृष्णयस्वेदीय तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । २७६३

01

जयतं । उदाोचामाद्रत्यं दाग्य।

मनुष्यरोकमेव तेनं जयति, इति ।

देवलोकमनुष्यलोकयोः भागुदग्वतिस्वेन तज्योऽनेकेष्वथवादेषु प्रापिद्धः
तथा च शाखाहरणे शूयते--“'यलसाचीमादरेत्‌ । देवलोकमभिनयेत्‌ । यदु
दीचीं मनुष्यलोकम्‌ * इति ।

अधिकारिभेदेन दोहनायस्तननव्यवस्थां विधत्ते- `
पूवा दुद्याञ्ज्ेषठस्य ज्यष्टिनेयस्यं । यो वाऽऽ-
तश्रीः स्यात्‌ । अपरो दुद्याकनिष्ठस्यं कानि-
षएिनेयस्यं । योवा बुभूषेत्‌ (१), इति।
ञ्येष्रभायांयाः पतो ज्येष्टिनियः । स्वयं च घातणां मध्ये जयेष्ठः । ताद्शस्य
होमार्थ धेनुसंवन्धिपूवेदिग्बतिनी स्तनो दयात्‌ । यस्तु प्राप्भ्रीः शुश्ुवान्प्रा-
प्रणी राजन्यो वा तस्यापि पूर्वो दुह्यात्‌ । कनिष्टभायांयाः पुत्रः कानिष्टिनियः
स्वयं ातणां मध्ये कनिष्रस्तादशस्य पथिमरदि वतिना स्तनां ` इयात्‌ । यां
भवितुमितः परं श्रेयः पाप्ुमिच्छति तस्याप्यपरां इयात्‌ ।
रोके दोहनाप्वं बत्सचोषणादूर्ध्वमतिमस्नवणायाङ्कलीभिः स्तनान्दं
यन्ति । तदत्र निपेधति-
न्‌ सम्रशात । पापवस्यसस्य व्वार्हत्यः इति।
स्तनोपद्रेण भाप्तं पापवस्यसं पापयुक्ते वस्तु तद्या्यथं स्तनो
पमदांभावः । _
वोक्तं सभैदेवतासंबन्धमरुक्तैः कैशिद्धिशेषैः सदाय तेन हविषाऽत्निहाच-
दोमपयोगं विधत्त--
वायव्यं वा एतदपसष्टम्‌ । आधिनं इद्यमा-
नम्‌ । मत्र दुग्धम्‌ । अयम्ण रउद्रास्यमनिम्‌ ।
त्वाष्मुन्नीयमानम्‌ । बृहस्पतस्नातम्‌ । साव

्रकरन्तम्‌ । द्यावाष्टथिव्यरं हियमाणम्‌ (२, ।

३७४ भ्रीमस्सायणाचायेविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [२ द्वितीयकाण्डे
एन्रायमुष॑सादितम्‌ । सर्वभ्यो वा एष्‌ देव-
ताभ्यो जहीति । योऽचिहोरं जुहोत्ति, इति।

उक्तरीत्या दविषः सवेदेवताम्रियत्वात्ताद्दां हविजुंहुयात्तन सर्वाभ्यो दष
ताभ्यो हुतं भवति। |
तमेव होमं तद्वेद नवहुविधफल्पद्नेन भरं सति--
यथा सु वं धेनुं तीर्थे तर्षयति । एवम॑भि-
ही यज॑मानं तर्पयति । तृप्य॑ति प्रजया
प्भिः । प्र हवै लोकं जौनाति ।
परयति पुत्रम्‌ । पश्यति पोत्रम्‌ । प्र प्रजयां

पद्यमिमुनेजींयते । यस्थैवेविदुषेऽग्निहोषर

ज १@ ५, 9, # = | ग । |
सुति । य उ चनदेवं वेदं (३), इति,
सुभूषेदप्रियमाणं जायते द्वे च॑ ॥
इति इष्णयञुर्वेदीयतेत्तिरीयव्राह्मणे द्वितीयाष्टके प्रथमाध्या.
येऽष्टमोऽनुवाकः ॥ < ॥
लोके क्षीरदां पेसु विविधपासादिमदानेन तीये स्वीयभोगस्थाने तर्पयति
भीणयति । एवमियमगनिोत्री पेनहमद्रव्यं बहुकषीरं भयच्छन्ती साङ्गकर्मसंपा-
$ भै ॥नेर (~ टो #ं ७५,
दनदवारा यजमान तप्यति । अथवा धेनुमञचिहोजीं तीयेऽमिहोजाख्ये कर्मणि
यजमानो यथा तपेयति तथेयमभनिहोजी कपैफटेन यजमानं तर्षयति । सच
नानः भनया पमि त्तो देहपातादूर्ध्वं स्वर अनानाति । ततः पूर
दीपायुष्येण युक्तः पु पानं च पश्यति । एवमभिहोजीमहिमानं जानतो यस्य
यजमानस्याधिहोत्रमध्वयुः पुत्रादयो वा जहति । यञ केवलमुक्तटत्तान्तं जानाति
ताडुभावपि मिथुनरूपैः पत्रादिभिय समृद्धो भवतः ॥
इति श्रीमत््रायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थपरकासे कृष्णयनुरषदीयतेत्तिरीय-
` बाह्मणमाप्य द्वितीयकाण्डे प्रथमपरपाठकेऽष्टमोऽनुवाकः ॥ ८ ॥

नयसय ९०6 ५१८

रप०१अ्‌०९] डङष्णयसुवदीयै तेत्तिरीयन्राह्णम्‌ । ३५५

अथ प्रथमे नवमोऽनुवाकः ।

7 यी

अष्टमेऽ्रहात्रविधिरुक्तः । नवमे तदीयमत्रा उच्यन्ते । यद्यपि द्वितीयान
वाके संखए्टमत्राबुक्ता तथाऽप्यस्तशष्हम एव तनोक्तो न त तन्पश्रौ । तस्मात्तौ
मन्रावत्र विधत्त-

रया वं प्रयमेया अपिन्‌ । तेषां तरिरेकोऽ्ि-

1.4

रोत्रमजहीव । हिरेकः। सक्ृदेकः । तेषां यधि.
रजो । स ऋवाश्बुहोव्‌ । योद्िः। स
यषा । यः सुहृत्‌ । स तूष्णीम्‌ ( १ ) यश्च
यजुषाऽजहीयश्चं तरष्णीम्‌। तावुभावाभ्तुताम्‌ ।
तस्मादयञ्रषाऽश्तिः पूवा होतव्या । तृष्णीमु-

१ क

तर । उभ एवद्धा जवरन्ध । जाग्मज्यातन्य।

तिरः स्वाहेति साये संहाति । रेत॑ एव

तदधात । द्वया ज्यातञ्यात्िः सरथः स्वाह

प्रातः । रेतं एव रहितं प्रजनयति, इति।
मेधा श॒तग्रन्थतदथयोधारणाशक्ति; । भिया मेधा यस्यासौ भियमेधः
केथिदषिस्तस्य पत्राः मेयमेधाः । तेषां ज्रयाणां मध्ये ज्येषः प्रतिदिनं
त्रिवारमभिदोत्रमृचा हत्वाऽपि समृद्धि न प्राप । द्वितीयो यज्षा द्िरज्नदोत्‌ ।
तृतीयस्तृष्णीं सकृदज्ञदोत्‌ । तत्र यों यज्चषाऽज्ञहोत्‌ । यथ तृष्णीं तावुभा-
एदि पाताम्‌ । तस्मादन्येनापि प्रथमाहुतिरभ्निज्योतिरिद्यादिना यजुषा
होतव्या । द्वितीया तृष्णीं होतव्या । तथा सति समृद्धि प्रामोति । मन्रस्य
चायमर्थः । अभ्निरङ्ारात्मकः । ज्योतिः परभाद्रव्यम्‌ । योऽभिरङ्गारासकः स
एव प्रभाद्रव्यरूपः । यच्च प्रभाद्रव्यं तदे वाङ्गारास्मकं तयोरविनाभावस्य चष
त्वाद्‌ । तदेतत्स्वकीया वागाह। अनेन मत्रेण सायं हुते सति रता

धारणं भवति । एवं सूर्यमण्डलं तत्मभयोरविनाभावो द्वितीयमत्र उच्यते ।
तेन प्रातहमि सलयाहितं रेतः भरनोत्पत्ति करोति । द्वितीयस्मिन्ननुबाकर उदिता

३७६ ` भीमत्सायणाचायविरचितमाप्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयका्ड

सुदि तहोमपक्षौ विदितौ । तयोः प्रक्रमानुसारेण व्यवस्था द्रष्य ८ अक्रम
याथाकामी परक्रमात्त नियम्यते "' इति सूत्रकारेणोक्तन्यायात्‌ |

एवं सति योऽनुदितहोमं भक्रम्यानुतिष्ति तस्य पमादायदा होमातमागेव
सूर्याऽभ्युदियात्‌ । तदानीं पायधित्तं विधत्त-

रेतो वा एतस्य हितं न प्रजायते (२)। यस्या-
गिहो्मर्हतः सूर्यो ऽर्युेतिं । यचन्ते स्या ।
उन्नीय प्राडुदाद्रवेत्‌ । स उपसाघाऽभ्तमिंतो-
प्रीत । स यदाऽतार्म्येत्‌ । अथ भूः

क~ 0 । ष! ज्‌ 1. र 1
स्वाह।त जुहुयात । प्रजापतिरयं भूतः ।
= = | त, + उ 1 _ (~
तमवापप्रिरद्‌ । मस एवन्‌ तत उन्नयतिं।
~र र 9 स 1 1
नात्माच्छति यजमानः ( ३ ), इति।
तूष्णी जायते यजमानः ॥
इति ढष्णयजुदीयतैत्तिरीयवाह्यणे हि.्तीयाषएटके प्रयमा-
ध्याये नवमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥
अनुदितहोमं भक्म्यानुतिष्ठतो यस्य यजमानस्या्रिहोतरमहुतमेवाभिक्ष्य
सूये उदेति । एतस्य ग्भादाये निषिक्तमपि रेतो न मनायुत्पादयति।
तदानीं यदि यजमानोऽन्ते स्याद्भामान्तरमगत्वा समीपे तिष्त्तदानीं सखय-
मव हविरु्ीय प्राञ्छुखमाहवनीयं भति उद्धतदाविष्कं आद्रवेदागच्छेत्‌ । स
यजमान आहवनीयसमीपे हविरूपसाद्य सयं भ्रमपर्यनत निरुद्रश्ाससपठत्‌ । `
यदा श्रान्तो भवति तदा निरोधं परित्यज्य “ भूः सवाहा ” इति मत्रेण
खडयात्‌ । म्रजापतिभूतो नित्यसिद्ध इति तन्मत्रगतस्य भूशब्द्स्याथः।
अतस्तेन मत्रेण तमेव पजापति पाप्षवान्भवति। स॒ एव प्रजापतिरनं यजमानं ततः
कालापराधदोषादुदूल सगुणं कम भापयति । यजमानो विनारं न प्राप्रोति॥
इति श्रीमत्सायणाजार्यविरचिते माधवीये वेदारथपकाशे ङृष्णयजदीयौ्तरीय- `
जाह्मणमाप्ये द्वितीयकाण्डे प्रथमप्रपाठके नवमोऽनुवाकः ॥.९ ॥

पा १अनु ०१०] दृष्णय्ुदीयं तैत्तिरीयत्राह्मणम्‌ ! ३७७

अथ प्रथमे द्दमोऽनुवाकः ।

असंखष्टहोममघ्रौ नवमेऽभिदहितौ । दशमे पहेरवस्थापिशेषानुषरेण हेमो
विधीयते । तन प्रथमामवस्थां दरयति- ॥
यद्मिमुद्धरति । ववस्तर््मिः । तसिमि-
न्यस्य तथ।विधे रहति । वषम
वास्यापमिहीत्ररः हृतं भ॑वति, इति।
यदा यजमानो गादेपलादाह्वनीयेऽपनिषदूल प्रतिष्ठापयति तदानीमुदधर-
णावस्थाया वसुभियतवाद्रसवोऽसिरूपेण वतन्ते । यस्य॒ यजमानस्य तथामिथे
तसिमन्नप्राहृत्विनो जहति तस्य यजमानस्य तद्भनिहेत्रं वसुष्मरेव हुतं भवति
तेन वसवः प्रियन्त इत्यथः । एवगुत्तरत्रापि योज्यम्‌ ।
अथ द्ितीयावस्थामाद--
निहिता प्रपायज्छैते । स्रस्तर्वभिः ।
तस्मिन्यस्य तथाविधे जु्हति । द्र
पवेवास्याग्निहीत्रर हृतं भ॑वति, इति।
` आहवनीये निदितोऽभ्िधूपायननिगेच्छता धूमेन युक्तो यदाऽवतिषठते तदा-
नीमयं शद्रस्वरूपः । क ¦
अथ तृतीयावस्थामाह-- |
प्रथममिभ्ममचिरारुमते । आदियास्तर्भिः
( १) । तस्मिन्यस्य तथ।विधे जहति ।
जादियेष्वेवास्यागरिहीतरर हूतं भ॑वति; इति।
अचिञ्वाखा सा यदेष्मकाष्ं प्रथमं स्पृश्चति तदा सोऽप्रिरादिलयरूपः।
अथ चतुथीमवस्थामाह-- _ [हित
सप एव सवश इध्म आदत्त भवति । विधै
देवास्तर््भनिः। तस्मिन्यस्य तथाविषे चुह॑ति ।

॥ 84 |

३७८ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [रेद्वितीयकाण्डे-
विश्वेष्वेवास्यं दवेष्व॑यिहो चर हूतं भवति, इति ।
सर्वोऽपि काषटसमृहः सर्वेषु मदेषु यस्मिन्काल आदीप्तो भवति तदा

विष्व देवा अभिस्वरूपाः |
अथ पश्चमीमवस्थामाह-

च } @ = (न

नितरामचिरूपावेति छोहिनीकेव भवति । इनदर
स्त्रि: । तस्मिन्यस्य तथाविधे चुह॑ति। इन्र
एवास्याभरिरोत्रः हृतं भवतिः (२) इति।
अगिञ्वांछा सवोणि काष्ठानि यदा नितरामुपाभोति तेषु च कष्ट
रौहिलयमिव भवति तदानीमिन्द्रस्ररूपोऽभिः ।
अथ षष्ठीमवस्थापाद- |
अङ्गारा भवन्ति । तेभ्योऽङ्करिम्योऽर्चिरुदैति ।
प्रनापतिस्तदयभनिः। तस्मिन्यस्य तथाविघरे जुहति।
प्रजाप॑तावेवास्या्िहो्रर दतं भवति, पति।
भढञ्वाटासु शान्तासु काष्ान्यङ्गारा भवन्ति । तेभ्यथाङ्गरेभ्य शषदेषा-
विर्देति। तदा मनापतिरूपोऽयमभिः ।
अथ सप्तमीमवस्थामाद--
शरोऽङगरा अध्यूहन्ते । ब्रह्म तर््मिः ।
तस्मिन्यस्य तथाविषे जहति । ब्रह्म
= नेवास्यागनिहोत हूतं भ॑वति, शति।
शरवब्देन ्षीरसारमूतं मण्डम्‌ । अङ्गारशब्देन चाश्चरयमापररूपेणायभास् `
मानां ज्वारारेशोऽभिधीयते । ताहशाः चरोऽङ्गारा यदाऽध्यूहन्त उपरि `
धावन्ति तदा प्रत्रह्मरूपोऽयमिः ।

०
| | १क. 'देवस्वरूपः । अ ।

1

पा {अनु ०११] कृष्णयज्वदीयं तैत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । २७९
हदानीमेवेविधङ्ञानपूवेकानुष्ठानस्य तथाविध्यानस्य च प्रशंसां दषीयति-
वसुषु सद्रेप्वादियेषु विशवैषु दवेषु । इन
प्रनाप॑तो ब्रह्मन्‌ । अप॑रिकीमेवास्येतासुं
देवतासु हूतं भ॑वति । यस्यं विदुपोऽभि-
आदिलयास्तकचमिरिनदर एवास्यामिहोषर हुते भ॑वाति दमेषु चतवारि च ॥
यद्रि निहितः प्रथम स्व एव नितरामगाराः शरोऽद्गारा वु सप्त ॥
इति कृष्णयजुर्वेदीयतेत्तिरीयब्राह्मणे द्वितीयाष्टके प्रथमाभ्याये
| दरामोऽनुवाकः ॥ १० ॥
यस्य ज्ञानपुवेको होमो यस्य च ध्यानं तयोरमयोरप्यपरिवमेकमपि दिन-
मवज॑यित्वा बस्व्रादिषु ब्रह्मन्तेषु देत्रेषु हूतं भवति । अ इल्याख्ये । परि.

वगेः परिवारः । इदं क्रियातरिशेषणम्‌ । एतास पूर्वोक्तासन देवतास्वस्य यज-
मानस्याऽऽदुतं भवत्येव । अन्यत्स्पषटम्‌ ॥

हति श्रीमत्सायणाचायैषिरचिते माधवीये वेदार्प्रकाशे कृष्णयनुश्ीयौतिरीय-
बाक्षणमाप्ये द्वितीयकाण्डे प्रथमप्रपाठके दक्षमोऽनवाकः ॥ १० ॥

1 1 1

सथ प्रथम एकादशोऽनुवाकः ।

५ ॥ पि ५५ क 9 १ # ह क्‌ न न
दशमे बहेरवस्थाविशेषं होममाशस्त्यं दृितम्‌ । एकादशे काभेदेन परि-
पेचनं समश्नकं बिधत्ते-- हि

भरिवां कूतम्‌ । असार्वादियः सत्यम्‌ ।

सायं परिप्चिति ।

८ भ्व त ६ पमतभ मगोिभितोषदिनोििन कितिति
तता व 1 दाप तथीकाणमनत भ मिम दस ३ (ति म ४ ५

१क, होमे श्रा ।

२८० श्रीमत्सायणाचायेविरचितमाप्यसमेतमू-- [रद्वितीयकाण्डे-

अग्मिनाऽऽदियं प्राततः सः । या्वद्होरातर
भव॑तः } ताव॑द्स्य लोकस्य । नार्तिनं रिष्टिः

नान्तो न प॑यन्तोऽस्ति । यस्येवेविदुषोऽ्ि-
हारं जहति । य उ चेनदेवं वेद्‌ (9); इति।

असिद्धे च॥

त, = (~ म
इति ृष्णयजुर्वेदीयतेत्तिरीयव्राह्मणे द्वितीयाष्टके प्रथमाध्याये
एकादशोऽनुवाकः ॥ ११॥

अङ्गिरसः मरजापतिरभ्नि रुद्र उत्तरावतीं ब्रह्मवादिनोंऽप्निहोजपभायणा यक्षाः
प्रजापतिरकामयताऽऽत्मन्वद्रीदरं गविं दक्षिणतस्चयो वे यद्भरिमूतं त्वां सदे.
नेकादश ॥ ११॥

अङ्गिरसः भरैव तेनं पशुनेव यन्निमाषटे यो वा अंभिहोत्रस्योपसदों दक्षि
णतः पष्टिः ॥ ६० ॥

(क त क € भटी, क क क ५,
इति कृष्णयज््वेदी यतेत्तिरीयत्राह्यणें दिती याष्टके
प्रथमाऽभ्यायः॥प3॥

त्रतरस्दिन मानससत्यवाचिनाऽप्निरत्र विवक्षितः । सलयश्न्देन वाचिक.
सत्यवाचिनाऽऽदित्योऽज विवक्षितः । तथा सत्ति ऋतम त्वामादित्येन
परितः सिश्चापमीति सायकारीनमन्नस्याथः) सलयमादित्यं स्वामृतेनाभरिना
परितः सिश्चामीति भातःकालीनमत्रस्या्थः । एवेविधङ्गानपूवेकानुष्ठाने तथा-
विपङ्ञाने च यावन्तं कारमहोरातर उमे सुस्थिते वर्तेते तावन्तं काटमेतदीयपु-
जपौतरादिपरम्परायामभ्निहयेजान॒ष्ानोपयुक्तस्यास्य विघ्रकारिणी काटातिनं
भवति । नापि स्वात्मना नाञ्ञो भवति । तथा भोग्यवस्तूनां कदाऽप्यन्तप-
यन्तां न स्तः । अन्तः प्रतिबन्धः । पयन्तः सवात्मना नाञ्च; । तस्मादतस-
दास्तमग्रिहो्रमनुष्टेयमिति परपाटकस्य तात्पयोर्थः ॥

अथ प्रपाठकस्यानवाकाथः सग्रह्यते-
उपोद्धातोऽभिदोत्रं च संस्काराः प्राक्तनास्तथा ।
उद्‌ च्या अपि संस्काराः काम्यद्रव्यविधिस्तया॥ १॥

्ा०रअनु° १] कृष्णयजु्वेदीयं तेत्तिरीयब्राह्मणम्‌ । १८१

अष्टमस्य प्रतीकारो दोहनी यद्विःस्त॒तिः ।
दोहोऽसेखष्टहोमश्च वह्यवस्थाप्रशंसनम्‌ ॥
परिपेचनमित्येवं मरपाटक उदीरितः ॥ २॥
वेदास्य प्रकाशेन तमो हार्दे निवारयन्‌ ॥
पुमर्थाश्चतुरो देयाद्विद्यातीथमरेन्वरः ॥ २ ॥
इति श्रीमत्सायणाचायविरनिते माधवीये वेदारथप्रकारे कृप्णयनुर्वेदीयतेत्तिरीय-
ब्राह्मणमाप्ये द्वितीयकाण्डे प्रथमप्रपाठक एकादशोऽनुवाकः ॥ ११ ॥
इति श्रीमद्रीरवुक्षणसाम्राज्यघरुरंधरभ्रीपटूसायणाचायेविरचिते
माधवीये वेदापरकाश्चे कृष्णयजुरेदीयतंत्तिरीयव्राद्यणमाष्ये द्ितीय-
काण्डे प्रथमः प्रपाठकः समाप्त ॥ १॥
( मुटक्रमेण--अष्ट° २-अध्या० १८९) अनु° ११८८९) )
( भाप्यकमेण.--क० २ प्रपा० १९) अनु ११८८९) )

111

अथ द्वितीयकाण्डे द्वितींयपपाठकारम्भः।
तच्न प्रथमोऽनुघाकः ।
यस्य निःश्वसितं वेदा यो वेदे भ्योऽखिं जगत्‌ ।
निर्ममे तमह चन्दे विद्रातीथेमदेश्वरम्‌ ॥ ! ॥
अथिहोत्रव्रिधिः साङ्गपशंसाङ्गानसंयुतः ।
आच प्रपाठक्रे प्रोक्तो नियकाम्यविमेदतः।॥ >२॥
आरण्यक्राण्डगा म्रा दशदोत्रादयः रताः ।
तट्राह्यणं स्पष्ुक्तं द्विती येऽस्मिन्मपाटके । ३ ॥
आरण्यकाण्दस्य सृतीयभपाठके मथमानुवाके दशहोत्राख्यः “चित्तिः सुक्‌"
इलादिहोममच्र आस्नातः । तस्य विधिरस्मिन्मथमायुवाकेऽभिधीयते । होत
मन्राणां च मयोगव्यवस्था सजरकारेण विस्पष्टं दशिता--“^त इमे चतुर्होतारो
यत्र होमाः सग्रहः सस्वाहाकारास्तत्र युज्येरन्‌ , यत्ाहोमाथां जग्रह
अस्वाहाकारा यत्न जपा याजमानास्तेषां ये विहारसंयुक्ता आषिताभरस्तान्य-
तीयाटुभयोरितरान्‌ '” इति । चतुहोतृशन्द; इृत्सहोतृमत्रविषयः । एतच
भशनोत्तराभ्यां विस्पष्टमान्नास्यते । प्तेषु चतुहेतुम्रेषु यावन्त ूवेभागे दोम-

णानि या ताभि ता क क ।

५५ वि

१ ग, उदाहतः ।

३८२ शरीमत्स्ायणाचायविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [२द्वितीयकाण्डे-

साधननामानि भूयन्ते तेषां पाधान्येन दशषटोतुमन्रत्वम्‌ । उपरिभागो प्रह
न्दवाच्यः । तस्यान्ते स्वाहाकारः पठितः । तौ प्रहस्वाहाकासौ हमेषवेव ।
जपादौ तद्रहितो होतृभाग एव प्रयोक्तव्यः । बिहार आदहवनीयादियुक्तै कर्म
तद्विषयविधिष्वादिताभिरेयाधिकारीतरेषु त्वनाहिताभिरपि । अत एव तेषां

करत्वथेः परुपाथ्चेतयुभयविषः पयोगो तरिते । एवं सलयत्र पुरुषा्मयोगं
तावदादौ विधत्ते-

प्रजापतिरकामयत प्रजाः ख॑नेयेतिं । स॒ एतं
दशहोतारमपश्यत्‌ । ते मन॑साऽन॒दरयं दरभस्त-

म्वैऽज्होव । ततो वे स॒ प्रना अ॑ख्नत। ता
शस्मात्तृष्टा अपाक्रामन्‌ । ता ग्रहेणाग्रह्ात्‌ ।
तदरहस्य अहलम्‌ । यः कामयेत प्रजयिपेतिं ।
स दशहोतारं मन॑साऽनदत्यं दर्भस्तम्बे तुह
यात॒ । प्रजापतिर्वे दशञहीता ( १ )।
प्रजापतिरिव मूला प्र्ीयते, पति।

पुरा कद्‌ाचित्मनापतिः पना उत्पादयितुं कामयमानस्तवुपायं वेदेषु परीक्ष्य
दशहोत्राख्यं मच्रमपरयत्‌ । स च मनर आरण्यक्राण्ड एवं समाभ्नातः-
“^ चित्तिः सुक्‌ । चित्तमाज्यम्‌ । वागवेदिः । आधीतं बर्हिः । केतो अभिः।
विञ्ञातममिः । वाक्पति्दोता । मन उपवक्ता । भाणो दवि; । सामाध्वयुः "
इति । अत्र चित्तिचित्तशन्दाभ्यां निव्रिकरपकसगिक्रस्पकमेदजनकावन्तःकर-
णभेदौ विवक्षितौ । वाक्मसिद्धा | आधीतमुचायेमाणम्‌ । केतविङ्गातशब्दाभ्यां
निविकस्पकसविकरपकयिज्ञानविषयावभिर्घीयिते । वाक्पतिशब्देन वाचः भव
तकः कण्ठताखादि स्थानेषु संयुज्यमानो वायुरुच्यते । मनःप्राणौ भसिद्धौ ।
सामरन्देन तद्धेतु; सखरोचारणशक्तिरुच्यते। एवं चिस्यादयो दश्च शरीरगताः
पदायविशेषाः, सुगादयो दश्च पदाथा होमनिष्पादकाः। अभिशब्दद्रयेनाऽऽ-
हवनीयगाहेपत्यौ विवक्षितौ । उपवकतशब्दनाुबचनकतुहोतुः पुरा मैषवक्ता `
मेभरावरणो विवषितः; । चित्याद्यः शारीरपदाथीः सगादिरूपा इति `
बाक्यायैः। जसिनमनरे गादीनां होम्ाधनानां दशानाममिदितत्वादयं मरो

प्रषा०२अनु० १] कृष्णयञुर्षेदीयं तेत्तिरीयब्ाह्मणस्‌ । ३८३

दृशहोतेस्युच्यते । सोऽयं मश्रस्य पवेभागः। उत्तरभागस्तु ग्रहशव्दवास्य एष-
मान्नातः--““ वाचस्पते विधे नामन्‌ । विधेम ते नाम । पिषेस्त्वमस्माकं नाम।
वाचस्पतिः सोमं पिवतु । अस्मास दम्णं धाव्खाहा “ इति । हे वाचस्पते
वाचः पारक हे विधे जगद्विधातर्ह नामन्सवेस्य वशीकरतस्ते तव नाम
विषेमास्मदनुग्रहकारी देबोऽयमि्येवं पसिद्धि मैः । यद्रा नमनं पहीभावं
संपादयामः । त्वमप्यस्माकं नाम विधेदेवेषु मध्ये यजमानोऽयं यथाशाघ्ं
हतवानिति प्रसिद्धि कुरु । अयं वाचस्पतिमैदीयेषु यागेषु सोमसष्शमाभ्यं
पिवतु । अस्मासु होमकवषु टम्णमपेक्षितं धनं धाद्राचस्पतिः सेपादयतु । इमं
हत्तान्तमुदिदय जुहुधीति स्वकीया वागाह । अनर वाचस्पत इत्यादि वरम्णं
धादिलन्तो ब्रहभागः। तेन ग्रहभागेन(ण) खादहाकारेण च सहिते तं दश्चदयोतुमननं
मनसोचाये करिमथिदभेस्तम्ब आस्येन हुतवान्‌ । ततो होमसामर््यात्स भजा
पति; कामिताः प्रजाः ससज । ताः सृष्टाः भरना अतुरागरहिता अस्मात्मनाप-
तेरपक्रान्ताः । स च प्रजापतिः ““ वाचस्पते ” इयादिग्रहभागपटनसामर््यन
ताः परजाः पुनरण्हात्‌ । ततो ग्रह्वालनेनेति व्युत्पच्या ग्रहत्वं संपन्नम्‌ । भनाप-
पिवदन्योऽपि दामं कृत्वा पम्रजापतिसामप्यं प्राप्य परजोत्प्ति करोति । सोऽयं
विधिः सूत्रकारेण संग्रहीतः-““ यः कामयेत प्रजायेयेति स द्वादशग्रदीतेन
सुचं पूरयित्वा दशदोतारं मनसाऽनुद्रुय दभेस्तम्बे सग्रहं जुहुयादर्धं बा पूर्वेण
ग्रेणाधमुत्तरेण '” इति ।
मानसं मन्रोच्चारणं परश॑सति-
मर्नसा जुहोति । मन॑ इव हि
प्रजापतिः । प्रजापतेराप्त्यै, इति ।

यथाऽस्मदीयं मनः सेकस्पमात्रेण मनोराज्यगतानिरिनदयादीन्छजति । एवं
प्रजापतिरपि संकर्पमात्रेण रुजतीति तत्साम्यतो मानसमृचारणं परजापतेः
्ाप्टे भवति ! [र
विधत्ते-
पू णं 1 क र क
पूणय। जुहोति । पणं इव हि
॥ ~, ज | 1 ५ ॥ ति
प्रजापतिः । प्रजाप॑तेराप्त › इति
_द्वादश्गरदीतेनाऽऽभ्येन या सुक्पूणा तया जुहुयात्‌ । सवोत्मकत्बासना-
= पतेः पूवम्‌ । 7

३८४ श्रीमत्सायणाचायतिरवितभाप्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-
पक्षान्तरं विधत्ते- |
न्यूनया जहोति । न्यूनादि प्रजापतिः प्रजा
जनत । प्रजाना सृष्टवै (र), शृति।

चतुरदीतेनाऽऽभ्येन युक्ता येयमप्रणी सुक्तया जुहुयात्‌ । खैः भाक्भना-
पतेः स्वरूपं सवेनगद्वीनावस्थापन्नमव्याकृतं सर्मविरोषरादिलयेन न्य॒नं तस्माद.
वाव्याकृताद्याकृतसूपाः प्रजाः सृष्टवान्‌ । अतो न्यूनया होमः परजास्र
भवति । पूणेत्वन्यूनत्वपक्षौ समवत्वाद्विकरिपतौ ग्रहसदितेन दोतुम्रेण सै
द्रव्यं सकृद्धोतव्यमिलेकः पक्षः होतूभागेना(णारवं हुत्वा पुनरपरं ग्रहमागेन.ग)
होतव्यमिति द्वितीयः पक्षः । ताविमौ पक्षौ सबोक्तौं ।
अथ दामाधारं बिधत्ते-
दस्तम्बे जुहोति । एतस्माद्वै योनः प्रजापतिः
परजा अनत । यस्मादेव योनेः प्रजाप॑तिः प्रजा
अनत । तस्म॑दिव योनेः प्रज यते, शपि
भूमिषटदभस्तम्बस्य प्रजायोनितम्‌ । तथा च पञ्चमकाण्डे समास्नातम्‌-
“ यद्वा अस्या अमृतं यदर्य तदभांस्तस्मञ्चसयेति मैव जायते ”' इति ।
विधत्ते--
ब्राह्मणो दक्षिणत उपास्ते । ब्राह्मणो वै प्रना-
नागुपद्रष्टा । उपदरष्टुमस्येव प्रजायते, इति!
होमकाठे कवरिद्राह्यणो दक्षिणभागे स्थापनीयः । उपद्र दिताहितसख `

परनानागुपदेष्टा । उपद्रष्टा उपद्रष्टुमतिदिताहितदरष्युक्ते देशे भजायते ।
ग्रहभागं मक्षसति-

ग्रहो मवति । प्रजाना खृषटानां धृष्य, इति ।
यथा प्रजापतिरपक्रान्ताः भजा ग्रहमागेन(ण) धृतवानेवं यजमानोऽपि ।
इत्थं प्रजाकामस्य प्रयोगमभिधायाय यशस्कामस्य प्रयोगं विधत्त
यं ब्रह्मणं विदां विद्मारसं यशो नर्च्छेत्‌ (३)

प्रप०२अनु०१] कृष्णयन्ुर्वदींयं तेत्तिरीयव्राह्मणम्‌ 1 ३८५

सोऽरण्यं परेयं । दभस्तम्बमुद्रध्यं । ब्राह्मणं

दक्षिणता निषादं । चतंहतिन्व्यार्चक्षीत ।
एतद्र देवानां परमं गयं व्रह्म । यत्चवहे।तारः ।
तदेव प्रकाशं ग॑मयति । तदेनं प्रकाशं
गतम्‌ । प्रकारं प्रजानां गमयति; इति।

बेदशाखव्रिच्रां तां जानन्तं ब्राह्मणं यदि तदनुरूपं यशो न पराग्ुयात्तदा सं
ब्राह्मणोऽरण्यमनुपरविदय दभेस्तम्बमृध्वेग्रन्थिके वघ्रीत । तजाऽऽपीनः सन्कं
चिदं व्राह्मणं दाक्षिणभाग उपवेहय तत्समीपे दोतृमन्रान्विस्पष्ठमुचारयेत्‌ ।
चित्तिः स्रगिद्यादिका दश्चदता पृरथिर्वा दाोतलयादिकथतुद(ताऽगिहातेल्यादिकः
पञहोता सयते चश्चरिलयादिकरः पडहोता पदह।दविरहतियादिकः सप्रहोता।
एते सर्वेऽपि होनमन्राधतहतिश्ष्दरेन च्छत्रिन्यायेनोपरुक्षिताः । अन्यथा बहुब-
चनालपपत्तः । चनर्हात्राव्द्रस्थव सर्वोपरक्षक्रस्वम्‌ । न तु दश्चदोत्रादिशब्दस्ये-
लयम उपरिष्रा दिस्य मत्रिप्यति। अत्र हमविधानाभावाद्गहमागस्वादाका-
रभागौ न पयोक्तव्य । यत्ते चतारो मत्रा एतदेव देवानामुक्कृषटं गोप्यं
। देवाः परस्मिन्ब्रह्मणि यादशं गारवं तादृशमेतेपु दुवन्ति । तदेव दृवा-
भिमन्ररूपं बह्म दते सथ्य विद्रासमेनं प्रकाशर गमयति । तती देवेषु ख्यात
गतमेनं बाद्यणं देवानग्रहयक्तं एनः प्रजानां मध्ये प्रकाशं गमयति । ततो
टोकट्रयपरख्याता भवति ।
उक्तदभस्तम्यं परंसति--
$, | {५ (क भ्त,
द्भस्तम्बमृद्रध्य व्याचष्ट (४ )} जधयिवानव
दभस्तम्बः । अप्निवयेव व्याचष्टे इति!
यथाऽभिहेमाधारस्तद्रद भ॑स्तम्बोऽपि तत्र होमाधारत्वेन विदितः

ततोऽभिमचं हिताहितसाक्षिसेनोपप्रेशितं ब्राह्मणं परशर्सा
ब्राह्मो दक्षिणत उप्‌।ऽऽस्ते । ब्राह्मणो वे प्रजा

|, ति ।
ति रपति एक त ॥ तातन

१क. ख. ब्रहू्वा। \क. ख ग्रयोपं त्रा ।

४९

३८६ ्रीमत्सायणाचायविरचितमाष्यसमेतम्‌-- [रदवितीयकाण्डे-
नायुपदरष्टा । उपद्रष्टुमव्येवेनं यश्च ऋच्छति; इति।

इदं दितमिदमदहितमिति ब्राह्मणः प्रजाभ्य उपदिद्ति तस्मादयमुषद्रष् |
तथाविधव्राह्मणेयुक्त एव देशे विद्रांसमेनं यशः प्रामोति ।

अथ साक्षिणे ब्राह्मणाय गोदानं विधत्ते- |
इश्वरं तं यशोऽतारिष्यांहः । यस्यां तें
व्याचष्ट इति । वरस्तस्म देयः । यद
वन तत्रापनमतिं । तद्वावरन्धे, इति।

यं ब्राह्मणं संनिधाप्य होतन्पउति तमेव बाद्यणं तवशोऽर्तोरीष्वरं परा
समम्‌ । अतस्तस्मै गोदानेन यथयश्च एनं बराह्मणं प्रामोति तत्स्वयमेव
स्वी कराति।

तदेवं पुरुषाथमयोगद्रयमभिधाय क्रत्वर्थ दशहोतुमन्नस्य भ्रयोगचतुष्टय क्रमेण
विधत्ते--

जगरिमादधानो द्॑होत्रारणिमव॑द्ध्यात्‌ ।
प्रजतमंवनमाधत्त । तेनवोद्हय।यिहोत्रं संह
यातर्‌ । प्रजातमेवनज्जुहोति । हविरनिर्वप्स्यन्द्‌
९हतार्‌ व्याचेक्षात । प्रजातमेवेनं निरषपति।
स्‌मधनारनुवक्ष्यन्दशहोतारं व्याचक्षीत ।
सामिधेनी षष्टऽम्य प्रतनते । अथो यन्नो
वं दृशहोता । यन्नमेव तनुते ( ६ ), शति।

नाते मभूतमाधेयोऽनिहतिव्यं निवपणीयं च हविर्दशहोतमन्रेण वरते ।

तथा सामेधेनीरेव द९रहातृपाठन सृष्टा तदनुष्ठानं प्रारभ्य विस्तारयति। अपि ।
च दृश्हातरमन्रस्य यन्नसाधनत्वेन यत्त रूपत्वाद्यज्नमव विस्तारयति । |

१क. ख. नीक्रिचो द" 1

प्ा०र्‌अनु०{] कृप्णयजर्ेदीयं तत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ३८७
यदुक्तं सत्रकारेण--“ दशदोताऽभिचरन्यजेत स्वकरेत इरिणे प्रदरे वा
जुहुयात्‌ इति । तदिदं पुरूषायत्वेन व्रिधत्ते--
अभिचरन्द्र्होतारं जुहयात् । नव वै पुरषे
प्राणाः । नाभिंदशमी । सप्राणमेवेन॑म-
मि्चरति । एतावद पुरुषस्य स्वम्‌ । याव
प्राणाः । यावदेवास्यास्ति । तद्भिर्च॑रति, इति ।
शिरसि र च्छ्द्राणि सक्षाथसतने द्र ल््ि तेषु मेतगतः प्राणा नवसेख्याकां
स्तदपेक्षया नामेदरक्षमत्वम्‌ । एवं सति होतुमत्रगतया दशसंख्याया सर्वभाण-

यक्तमेवेनं दाघ्रुयादृश्यामिचारः कृतो भवति । अपि च प्राणा इति यावदस्ति,
एतावदेव पुरुषस्य मुख्य स्वरम्‌ । अतस्तत्समेमदिश्याभिचारः कतो भवति ।

त इरिणे ज्ञहीति प्रदरे वां 1 एतदा
अस्थ निकतिग्रहीतम्‌ । निकतिगर

हीत एवैनं निक्रत्या ग्राहयति, इति ।

इरिणप(योपरस्थानं तच्च स्वत स्वयमेव सिद्धं न त॒ गादपत्याहवनीया-
द्यायतनवदुषनित्रपनेन संपादितम्‌ । प्रदरो भृदिद्रम्‌ । अनयोैध्य एकस्मि
ञ्युहुयात्‌। एतन्राभयं नित्या राक्षसरूपया द्‌वतया गहीतं स्यानम्‌। अतस्त-
स्पिभनेव स्थान एनं द्रिणं नित्या ग्राहयति ।
विपत्त-- .
चः क्रम्‌ । तेन वषट्‌करोति । वाच एवेनं

[ध

क्रूरेण प्रव्रश्वति । ता जगातिमाच्छाति, इति ॥

णयलर्वेदीयतेत्तिरीयव्राह्यणे द्वितीयाष्टकं द्वितीया-
थमोऽनुवाकः ॥ १ ॥
राणि समान्नातानि, “खद्‌ फट्‌ जहि । छिन्धी भिनी

३८८ श्रीमस्सायणाचायैतरिरचितभाष्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-

हन्धी कट्‌ । इति वाचः क्रूराणि इति । तेषां मध्ये केनचित्कररेण दक्चदहोतमघ्रानते
वषट्कारकृय सपाद यत्‌ । ततस्तेन क्ररणनं शुं छिनत्ति । तदानीमेवासौ
मरण गच्छते ॥
इति श्रीमत्ायणाचायत्रिरचिते माधवीये वेदार्थप्रकारो कृष्णय्रवैदीयतैतिरीय-
त्राह्मणमाप् द्रुतायकाण्ड द्वतयप्रपादक प्रथम।[ऽनुवाकः ॥ १ ॥

अथर द्वितीय द्वितीयोऽनुवाकः ।

ममे दगोनुमन्रस्य क्रत्वयपुरुपाथमयोगदरयं द तितम्‌ । द्वितीये चतह.
दिमन्राणां कत्वथपरयगः प्रद्‌रयत । तत्राऽ<्टा चतुहातः प्रयाग तिपत्त-

प्रनापतिरकामयत दुशप्रणमासां स॑जेयेतिं
एतं चतुरह तारमपश्यत्‌ । तं मनसाऽनुद्र-
त्याऽऽहवनीयेऽज्ञहोद । ततो वे स दंशपूर्ण-
मासावदजत । तावस्मात्छष्टावपाक्रामताम्‌ ।
ता प्रहणाग्रह्णत्‌ । तद्रहस्य ग्रहम्‌ । दर्श-
प्रणमासावारखभमानः | चतरहोतारं मन॑साऽ-
त्य।ऽऽहवनीये ज्ञहयाठद । दर्शपूर्णमासा-
वव ृष्टराःञभ्य प्रतनुते (१) ! ग्रहो

# वि 0 ति ।

चतुदतृमत्र आरण्यकाण्डे समाञ्नातः--““ पृथिवीं देता । ब्यौरष्वर्थः।
रद्राऽ्नात्‌ । बहस्पतिरुपवक्ता '* इति, सोऽयं होतुभागः । तत्र पृथिव्यादयः
भास्तद्धाः । तथा हाजाद्‌यञथ। उपवक्तगब्देन समीपे स्थिततात्तत्कमानजाननो
बह्मा [द्वाक्षतः । ग्रहमागस्त्वमाक्नातः-- “वाचस्पते वाचो वीर्यण्‌ । संभृत-
तमना०जयह्यत्त । यजमानाय वायम्‌ । आ सुवस्करस्मै ! वाचस्पतिः सों `

पवते । जजत्तदिन्द्रमेन्द्रयाय स्वाहा" इति । हे वाचस्पतेऽलयन्तं संपादितेन
भन्रात्मकाया वाचः सामर्थ्येन त्वमासमन्ताच््यसे । अस्मै यजमानाय वार्यं

पार रजन ०२] कृष्णयज्दीयं तेततिरीयवाह्मणमू । २८९

वरणीयं सुवः स्वरगमाकः सपन्तात्करर्‌ । अयं वाचस्पतिरस्मदयेषु यागेषु सोमं
पिवति। इन्द्रं दवामिन्दियायन्दियसमृदृध्यर्थं जननज्नयन्मे(तपर)रयतिलर्थः
तदतदु(ददय जुदुधराति स्वकीया वागाह | दोपकाडे यथाक्तग्रहण स्वाहाकारेण
च युक्तथतुदातृमन्नः मयाक्तव्यः । आलभमान उप्करममाणः । अन्यत्सर्ष
दश्ातृपश्रवन्रास्ययम्‌

स्थ पञ्चष्टातुः प्रयागं विधत्त-

साऽक्रामयत चातमस्पानि सृजेयेति । सण
पञ्चटातारमपश्यत्‌ । तं मनसाऽनुदस्यऽऽहव-
नीयऽज॒हात्‌ । तता वे सम॒ चातिर्मास्यान्य्च-
जत । तान्यस्मात्छृष्टान्यपाक्रामन्‌ । तानि
ग्रहणागरह्णत्‌ । तद्र्हस्य प्रहतम्‌ । चाठम-
स्यान्याङ्मानः (२) पञ्चहातार्‌ मनं
साऽनुष्रत्य।33हवरनीये जुह्यात्‌ । चातुमा-
यान्यव सष्राऽभ्य प्रतनुते ग्रहो भवति।
| ¦ वत्थु; इति।

त्‌ । पित्र उपवक्ता' इति | अग्न्यादयः परसिद्धाः । अध्वयः प्रतिभ-

स्थाता चेव्य्वयद्रिन्रेन होतृपयकरं प्ररणीयम्‌ । तत्र प्रहभाग एवमान्नातः

सामः सोमस्य पुरागाः। शक्रः शक्रस्य परोगाः । श्रातास्त इन्द्रसोमाः
वातापहवनश्रुनः स्वाहाः इति । याऽयं देव्रतात्मकः सोमः सोऽयं छतात्म-
कस्य सामरस्य यागदरक्षं प्रल्यागमने परतो गच्छति । शक्रो भासतकों देवतादिप-
कारका म्रः श्रुकरस्य गह्यमाणतया भासमानस्य सोमस्य परतो गच्छति । आदो
३ पटित्वा पश्वात्सोमा गृदयन्ते । हे, इनदर तदथमेत सोमाः श्राताः प्रका
भरिता वा | कीटडस्य ते वातापर्वायवदाभोति सहसा गच्छतीति वातापिः ।
तस्य दवनमराहानं शृणोतीति हवनथधुत्तस्येतदर्थं जुहुधीति स्वकीया वागाह्‌ ।

३९० श्रीमत्सायणाचायेविरचितमाष्यसमेतम्‌-- [द्वितीयकाण्डे

अत्र सवत्र द्शपू्णमासचातुमास्यादीनापुपक्रमणं तद्भिमानिचेतन विषयं दरष्
व्यम्‌ । अन्यत्पूव॑वद्यास्येयम्‌ ।
षड्ढोत॒मश्रस्य प्रयागं विधत्ते--

सोऽकामयत पशचुबन्धः ख॑नेयेतिं । स॒ एतः
पड्टेतारमपश्यत्‌ । तं मन॑साऽनुद्र्यांऽऽह-
वनीयेऽजुहोद । ततो वै स॒ पश्चुबन्ध म्॑नत ।
सोऽस्मात्सृष्टोऽपक्रामव्‌ । तै प्रहणाग्रहात्‌
(२ .। त्रस्य ग्रहम्‌ । पञ्चुवन्धेनं यक्ष्य-
माणः । षड्ढोतारं मन॑साऽनुदुर्यांऽऽहवनीयं
जुहयात्‌ । पञयुवन्धमेव खष्ाऽऽरभ्य प्रतनुते ।
ग्रहो भवति । पशयुबन्धस्यं सृष्टस्य धृष्य, इति।

षट्टोत॒मन्र आरण्यकाण्ड एवमान्नातः-- पूर्य ते चश्चुः । वातं प्राणः ।
चां पृष्टम्‌ । अन्तरिकषमात्मा । अङ्गैय्गम्‌ । प्रथि्री < शरीरैः” इति । हे एवो
योऽयं सूयः सचते चश्चुः।योवायः सते प्राणः । तथा च प्रवि पयेऽ-
प्रिगुपेषे समान्नौयते--“पसूरयं चसुगंमयतात्‌ । वातं मराणमन्ववखजतात्‌"” इति।
सा धौस्ते पृष्ठभाग उपरिवतित्वसाम्यात्‌ । यदिदमन्तरिक्षं ते त्वदीयो
जीवात्मा मध्यवरतित्वसाम्यात्‌ । यानि हृदयादीन्यङ्घानि तैशङगं सेपादयेति
रोषः। यान्यन्यान्यस्थ्यादीनि शरीरगतानि तैः पृथिवीं प्राश्ुहीति शेषः
सूयं ते चक्ुरित्यादावपि त्वदीयं चक्षुः सूर्थं॑भामोतिति वा योजनीयम्‌ ।
होमनिष्पादकस्य पशोः षडङ्गानि चक्षरादीन्य्रोक्तानीलस्य मत्रस्य षटटोत्‌-
रवम्‌ । ग्रहभाग एवमान्नतः - ““वाचस्पतेऽच्छिद्रया वाचा। अच्छिद्रा जहा।
दिवि देवादध दो्ामेरयख खाहा'" इति । हे बाचस्पतेऽच्छिद्रया वाचा
खराक्षरपूर्णन मब्रेणाच्छिद्रया ज॒हा घतसंपूर्णया सचा देवार देवानां वरषयित्रीं
होरां होमक्रियां दिवि च॒रोक एरयस्व सर्वतः मेरय। एवमथेमुदिश्य जुहुधीति
स्वकीया वागाह । अन्यपपूर्ववव्ाख्येयम्‌ ॥
=
५ . १क.ख. न्नातः--^“सू ।

भा०९अन्‌०९। कृप्णयजदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ३९१
सप्तदोतृमन्रस्य प्रयोगं विधत्ते--
सो।ऽकामयत सुम्यमंधवरः सनेयं । स
एतः सप्रे ारमपश्यत्‌ । तं मन॑साऽनुहतयाऽ-
हवनीयेऽुहोव । ततो वे स पौम्यमृध्वरम॑स्‌-
जत (४) । सेऽस्मात्सृष्टोऽपा्रामत्‌ । तं प्रहै-
णाग्रहात्‌ । तद्रहस्य ग्रहलम्‌ । दीक्षिष्यमांणः।
रप्होतारं मनपाऽनुद्याऽऽहवनीय ्हुयात्‌ ।
साम्यमेवाध्वरः सष्ठाऽऽभ्य प्रतरते । ग्रहों
भवति । स।म्यस्य॑ध्वरसयं सृष्टस्य धयै, इति ।

न त्रियते ध्वरो ईसा यस्यामिषटोमादेः सोऽयमध्वरः 1 न हि तदनुष्ा-
यिनः काचिद्धिसाऽस्ति । तस्य खरगैकामस्यापि दैतुतवात्‌ । स च सोमद्रनयेण
निष्पादत्वात्सम्यः । सपहोतुमन्र्ाऽऽरण्यकाण्ड एवमाश्नातः- "महाहवि.
होता । सत्यदवरिरध्वयुः । अच्य॒तपाजा अग्नीत्‌ । अच्युतमना उपघक्ता । अना-
पृष्यथामतिषप्यश्च यत्नस्याभिगरौ । अयास्य उद्धात" इति । महाहविः
सयहविरिदाश्रा अयास्यान्ता; सप्तसंख्याका महर्षयस्तन्महषिस्वरूपा मव-
गता अत्रत्या होत्रादयो यदङ्गस्य सोमयागस्यामिगरावमित उद्वत; पुरस्ता-
रपशचाच्च सरणीतः परस्तारमतिहारमागौ गायत इति भस्तोतभतिहतीरावभिगसे।
होताऽभ्वयुराम्नीभ्रो व्रह्मा मस्तोता म्रतिहतोद्वातेति सक्संख्याका ह्ोमनिष्पा-
दका अत्रोक्ता इत्ययं मत्र; सप्नहोतेत्युच्यते । अस्य ग्रहभागस्त्वेवमान्नातः--
“वाचस्पते हृद्विषे नामन्‌ । बिषेम ते नाम । विपेस्त्वमस्माकं नाम । बाचसतिः
सोममपात्‌ । मा दव्यस्तनतुण्ठेदि मा मनुष्यः । नमो दिते । नमः पृथि
खाहा' ८६.५८ । हे वाचस्पते हे हृद्विपे हृदयस्य पिधातः, चित्तपररकेयर्थः । ३
नामन्सतरजनस्तबन्धि्णामयुक्त ते तुभ्यं नाम नमनं प्रणतिं विधेम कुर्मः । तं
चास्माकं नाम विपेर्दे्ानां मध्ये सम्यगिष्ट्वानिति मरसिद्धं नामधेयं कुर । अयं
वाचस्पतिः सोममपात्पीतवान्दैन्यस्तन्तुम॑दृहे हविःस्वीकारार्थमागतो देवसं-
पन्थी संतानो मा च्छेदि कदाचिदपि िच्छ्निमा भूत्‌ । तथा मम मनुष्य-
सन्तुकत्विक्मवाहोऽपि विच्छिन्नो माभरेत्‌ । द्ावाप्रथिवीभ्यां नमोऽस्तु ।

३९२ श्रीपत्सायणाचायैविरचितभाप्यसमेतम्‌-- [द्वितीयकाण्डे

५ "क

तमिपमथुदिर्य जुहुधीति स्वकीया वागाह्‌ । तेनानेन ग्रदस्वाहाकारसदितेन
सप्तहोत्रा दीक्षार्थी जुहयात्‌ । सोमयागस्य दीक्षादिखेन तदारम्भायं एवायं
होमः । दीक्षा्यङप्वग्नीपोमीयपश्चारन्तभावात्तस्य यद्रपि परृथगुपक्रमो नासि
तथाऽपि निरूढपटवन्धवायव्यादीनामनन्तभावात्तद्थंः पूर्वो मत्रहयोमः। अन्य
्पववद्याख्ययम्‌ ।

तदेवं चत॒र्हदोजादिमच्रचतष्यस्य क्रत्वः प्रयोग उक्तः । अथ संभारयज
मच्राणां क्रत्वथप्रयागं वरिषत्त--

द्वभ्यां वे यन्नो न प्राभवत्‌ | तमता-
वच्छः समभर (4) यत्सभागरः।
तता वं त॑भ्या यज्ञः प्राभवत्‌ । यत्स

रा भवन्ति । यज्ञस्य प्रभस्य, इति ।

योऽयमथिष्टोपादियज्ञः स देवेभ्यः पयांपरो नाभूत्‌ । तत्साधनेषु वेकट्थसं
भवात्‌ । तदा देवास्ते यज्ञं सभाराः सभारयञ्चराख्या मच्रा यावन्तः सन्ति
ताबद्धः समभरन्संपूतियंथा भवतति तथा पापितवन्तः । ततस्तेभ्यो देतरेभ्यः
स यज्ञः पयाप्तोऽभवत्‌ । संभारयन्गपि चाऽऽरण्यक्राण्ड एवपास्नातानि-

अगिियेलभिः । सचिता स्तामः । इन्द्र उक्थामदः | मिच्रावरुणावारिषपा ।
अङ्गिरसोऽधिष्णियरभिभिः । मरूतः सदोहविधानाम्याम्‌ । आपः प्रोक्षणीभिः
ओपधयां विपा । अदितिर्वे्या । सामो दीक्षया । तष्ध्मेन । विष्णयेज्ञन ।
वसव आञ्येन । आदित्या दक्षिणाभिः । विग्वे देबा उजं । प्रपा स्वगाक्रा
रण । ब्दस्पतिः परोधया । प्रजापतिरुद्ीयन । अन्तरिक्षं परविचरण । वायुः
पात्रैः । अह्‌९ श्रद्धया इति । अच्रा्चिसवित्रादयो देवा यजुस्तोमादीनि यत्र
संभरणीयान्यङ्गानि । एते देवास्ते: संभरणीयेः सहा सिन्कमंण्यागच्छन्तिति
वाक्याथेः । उक्थामदशब्दः शखवाचीं । यज्ञशब्दो हविप्पक्षेपवाची । स्वगा- `
कारः शेयुवाक्मनत्रः । पुरोधा ग्रहणकाटे पठनीया पुरोरक्‌ । पवित्रशनब्दा दशा-
पावत्रवाचा । अह्‌ यजमानः श्रद्धया सदाऽऽगच्छामि । त एते संभारमत्रा
प्रयोक्तव्याः । तेन यज्ञस्य भभूतिः प्यातिभेबति ।

` सामान्यतो यङ्संबन्धेन विहितानां संभारयज्ञपां एनः स्थानविशेषं विधत्ते

आिषयमासाच्‌ व्याच । यज्ञमुखं वा जाति

(

प्ाररजनु ०२] कृप्णयज््वदीयं तत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ३९३

ध्यम्‌ । मुखत एव यन्नः सभय प्रतनते, इति ।
आतिध्येष्ठं ^“ अभरेरातिध्यमसि यादिभिमन्रानिरुप्तं यद्धविस्तदेत.
देदिमध्य आसा परवाक्तान्यभरिय॑जुभिरिलादीनि संमारयञ्नंषि पठनीयानि ।
आतिभ्यहव्रिपाऽनुष्रास्यमानस्य सोमयत्गमुखत्दान्युखत एव संपणीवयवयङ्ग
संपाद्य विस्तारयति | ।
अथ द्‌बरपरटन्याख्यान्पत्रानक्रत्रथतया चिधत्ते-
जअयन्नाका एषः । पाप्नारकः | न

प्रजाः प्रजायेरन्‌ । पलनीव्याचे । यन्न-

५;

47: । प्रजान प्रजननाय; इति।

यो देवप्नीमनच्ररद्ितः स तावश्रज्ञ एव न भवति कृतस्तस्य फटप्न्तता ।
तस्मात्ताददानुष्रान मजा नापद्ररन । अतस्तत्परिदाराय देवपत्नीमत्रान्वि-
स्पष्ट प्रत्‌ । तच मच्रा जरण्यक्राण्ड पव्रपास्नायन्त--“ सेनेन्द्रस्य | पेना
चृहस्यतः । पथ्या प्रप्णः । बायायोः } दीक्षा सोमस्य । पृथिव्ये; । वसूनां
गायत्र । सद्राणां विष्टु । आद्धिल्यानां जगती । पिष्णोरनण्क । वरुणस्य
विराट्‌ । यज्ञस्य पद्भिः | प्रजापरनरनुमतिः । मित्रस्य श्रद्धा । सथितः परमतिः ।
सूयस्य मसिः । चददरममा रादिणी । ऋपीणामरन्धती । पर॑न्यस्य विदत्‌ ।
चतस्रो दिशः । चनस्राऽकन्नरद्िशाः। अदश्च रात्रि । कपिश दणि ।
त्विषिधापचितिध । आप्ापपरयथ् । उक्चं सूनृता च देवानां पलयः'? इति।
दवता इन्द्रादयः पनः | सनादयः पन्यः। दिभिविदिगादयोऽपि केषांविरे
वानां प्यः । ण्नाः सवरा आगत्य यङ्गमविक्र्ं कुर्वन्तिति वाक्यार्थः!
एतेषां दवरपल्नीमत्राणां पाठेन वेकरल्यक्रुनमयन्गत्वं परिहूत्य सपूर्णमेव यज्ं
करांति । तत्र पर्नीसंवन्धाल्मजानामुत्पत्तिर्भवति ।

द्वप्नानां सामान्यन यज्ञसंवन्धं विधाय स्थानविश्नेपपभिपत्ते--

उपमस्मु व्याचष्ट । एतद्र पलीनामायतं॑नम्‌ ।
स्व एव॑नां जायतनेऽवकल्पयति (६); इति ॥

त्ते आदममानाऽगृह्वारखनतामरज्जासरन्प्रट्‌ च ॥

३९४ श्रीमत्सायणाचायेविरचित्तमाप्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे

“याते अगे याश्या'' इत्यादिमत्रसाध्या आदतय उपसदस्तासां स्रीच-
विवक्षया स्रीटिङ्गेनोपसच्छब्देन निर्देशात्सामीप्यं पत्नीनामचितं स्थानम्‌ |
अत एता दृवपत्नाः स्वांचित एव स्थाने यजमानः स्थापयति ॥

इति श्रामत्तायणाचायविरनिते माधवीये वेदार्थपरकाशे कृप्णयदुर्वेदीयतेत्तिरीय-

म्राह्मणमाप्य द्वतायकाण्डं द्वितीयप्रपाठके द्वतायाङनुवाकः ॥ २ ॥

न (ण

अथ द्वितीये त॒तीयोऽनुवाकः।

भमनम कयन्णणक

द्वितीये चतुदोत्रादिमत्राणां कत्वथपयोगो दशितः । तजाऽऽदौ तावव्‌नुक्त

अ

कारवरपाणा कर्मणां सामान्येन शुक्ठपक्षमन्वयव्यतिरेकाभ्यां विधत्ते--
वजा्षातरकामयत प्रजाययेोत । स तपोऽत-

प्यत । स निहतः स्ताममद्टनत । त॒ प॑ञ्चद्‌-
रस्तामा मध्यत उदतृणत्‌ । तां पर्वपक्षश्चप्‌-
रपृक्षश्वामकताम्‌। परपक्षं देवा अन्वषटज्यन्त ।
अप्रपक्षमन्वसुराः । तते देवा जर्भ॑वन्‌ ।
पराऽसुराः । यं कामयेत कीयान्तस्यादिति
(१०।ते पुवपक्षे याजयेत्‌ । वपीयानेव
भवतिं । यं कामयत पापीयान्स्यादिति
तमपरपक्ष यजयत्‌ । पापायानेव भवति ।

तस्माद्दूर्वपक्ताऽपरपक्चा्करुण्यतरः, इति ।
सिटक्ष; परजापतिस्तत्साधनं तपोऽनुष्ाय तपःसाम्येन नवसंख्याकाभिर

भरपत जचदनापक स्तापमरूजत्‌ । त च शष स्ताममपरः पश्चदशस्तोपः

केनाप वरेण मध्ये विच्छिन्नमकरोत्‌ । तावेतौ चिषत्स्तोमस्य पर्बोत्तरभागौ
शकृढृष्णपन्षरूपेण परिणतां । ततर शुङ्धपक्षमनु दे बानां खष्त्वात्तेपां चैश्वययु

` क्तत्वातूनेपक्ष यागं कूवाणो धनिको भवति । अपरपष्षे त विपरीतः । तस्मा-
दरुक्तकारुविरेषेषु कमसु पवपक्ष; करुण्यतरोऽतिक्चयेन भरशस्तः |

पार र्अनु°द] कृष्णयजुर्ेदीयं नैत्तिरीयव्राद्नणम्‌ । २९५

अथ मसङ्गात्सषट्ः परजापतेः सवरोत्मकत्वेन स्तुवंस्तदुसंधानं परषातया
विधत्त-
[कक

प्रनापतिवि दशहोता । चहुहोता पञ्चहोता ।
पडता सप्र ता । ऊतः संवत्सरः (२)।
प्रजाः पशव इमे खोकाः। य एवं प्रनापतिं
षहाभयाःम कद्‌ । बहर मयन्भवाति, ति ।

नापदं रहतृमम्रतिटकपयन्तसववस्त्वाःमकरत्ेनास्य वहोरप्यतिक्चयेन
बहुत्वम्‌ । तादृशं विदित्वा ध्यानं कुवनस्वयमपि तादशो भवति ।
अथ चनुदातूमन्रस्य पुरुपाथपरयोगं विधातुं परस्तौति-

प्रजापतिदेवासुरान खनत । स इनद्रमपि नासंनत।
7 एवा अद्रिवन्‌ । ईन्‌ ना जनयेति । सोऽ
व्रवात्र्‌ । यथाऽह युप्मारस्तपसाऽद्क्ि । एव-
मिन्द्रं जनयध्वमितिं ( ३) । ते तपोऽतप्यन्त ।

त जात्मन्नच्रमपरश्यन्‌ । तमन्रवन्‌ । नाय-
स्वाति । सोच््रवात्र्‌ । ।# भागरवेसममिजनिष्य

५, *\ व नि

६ छानरसत्कच्‌ | त व मारया प्रजनयत-

| 1 (4 त्‌ | ( ४ + = ः। ॥ ह| ^

सत्रवात्र्‌ (& ,)। तं चतुहत्रा प्राजनयन्‌, इति।

मजापतिर्देवानसुरांश्र खषा देवस््ामिनमिनद्रं नानत । अपितरब्दादसुर

स्वामिनमपिं नासूजत । तत इन्द्रसृ्यर्थ देः भाथितः सष्टिसाधनं तप उपदि.
दश । तता द्‌वास्तपस्तप्त्वा स्वरहूदय एवावस्थितमिन््रं दष्टा जायसरेति पाथि-
वन्तः । इन्द्र भागधयपाकाङ्क्षन), ऋत्वादिरोकपयेन्तं जगःःस्वभोग्यत्वेन

पतान ॥

111

५ के. सर. ष्ट निदिध्यासनं |

३९६ श्रीमत्छायणाचायेविरचितभाप्यसमेतम्‌- रदितीयकण्डे
देवेभ्यो ब्ध्वा स्वात्पादनहतुपाहुतिमरपदिदेश् । ते च देतव्राधतुर्हो्राहुलया
तमिन्द्रमजनयन्‌ ।
इदानीं विधत्ते--
यः कामयेत वीरो म अजायतेति। स चरर
तारं जुहुयाद्‌ । प्रजाप॑तिविं चु्होता । प्रना-
पतिरेव भूवा प्रजायते । जजनदिन््रमिद्दरियाय
स्वाहेति ग्रहेण जुहोति। आऽस्य वीरो जांयते।
वीरः हि देवा एतयाऽऽदटया प्राजनयन्‌? इति ।

वीरो छौकिक्वेदिककमेसु शूरः पुचरः। परथिवी दोतेलयादिब्ुस्पतिरशुपनक्ते

इयेकः पक्षः होतुभागेन(ण) ग्रहभागन(ण) चाऽऽहुतिद्रयं वाक्याभ्यां विधीयत
इत्यपरः पक्षः । तदुभयं सूचकरार आदह -“ यः कामयेत वीरो म आनाये.
५ (^ ¢ ¢ (>+ १०५ + (5

तेति । स चतुर्होतारं जुहुयाचतुग्रहीतेनाऽऽज्येनाधं वा पूर्वेण प्रहेणारधमुत्त-

५.

रेण †” इति । |
अथ क्तुमध्य एव गोदोदनेन पटुकामस्यल्यादिवत्रपाय॑पञचहोतृमत्रेण |
ग्रहृद्यम वधत्त--
आदित्याश्ाङ्गिरसश्च पुषे रोकेऽस्पर्धन्त ।
वयं पृ सुवं छोकमियाम वयं पूर्व इति
(५) । त जाद्त्या एतं पञ्चहोतारमप-
श्यन्‌ । ते पुरा प्रातरनुवाकादाग्रप्रेऽजुहवुः।
ततो वै ते पूष सुवे छोकम।यन्‌। यः सुंव-
गकामः स्पात्‌ । स पञ्चहोतारं पुरा प्रातरनु-
वाकादारभरीप्रि जुहुयात्‌ । संवत्सरो वे पञ्च

क

प्ा०र्अनु ०३] एृप्णयजुदीयं तेत्तिरीयव्राह्यणम्‌ । ३९७

होता । संवत्स॒रः सवग रोकः । संवत्सर

वृ £ | ^. 1 स ९ नि ~~ ` `
एवठपु प्रातषठाय । सुवगं॒॑रोकमेतिः इति।
प्रथमतः स्वगगमने मान्सयेग्रसला आदित्या यागमध्ये परातरनुवाकशख
पाटात्परा पश्चात दत्वा परतिस्पविभ्याऽङ्गियभ्यः पर्वमेव स्वर्गे पाप्नाः।
अतोऽन्योऽपि तथा दत्ता स्वरम प्राप्नाति । संवत्सरस्य स्वास्पकप्रजापतिरूप-
त्वेन पश्चहोतत्वं स्वगलाकरूपरते च द्रष्व्यम्‌ ।
अथोक्तदटामक्रचादिलयपरश्चसापखन तदादिल्यध्यानं फएटाय विधत्ते--

तऽद्युवन्नाङ्गरम आद्यान्‌ (&)। कस्थ। क्र
वः मब्यो हव्यं वक्ष्याम इति । छन्दःसु
वन्‌ । गायत्रिया बिभि जगस्यामिति । तस्मा-
च्छन्दस मभ्य अजादिभ्यः । आङ्गीरसीः प्रना

हव्ये व॑हन्ति । वरहन्त्यस्मे प्रजा विम्‌ । एन्‌-
मप्र॑तिस्यातं गच्छति । य एवं वेद्‌; इति)

ते पूर्वोक्ताः मथमतः स्वगघाप्निरहिता अद्गिरस आैलान्पमच्छुः । हे;
आरित्याः करत ययं स्थिता युप्मदथ हव्ये वोहुकामा वयं कुत्र स्थितेभ्या
य्मभ्यं टविवहन कऋरिप्याम इति । त चाऽऽदिया गायत्याद्च्छन्द्‌पसु चय
गहाः स्थिता इत्यद्रवन । तस्माद द्गिरोगातरे समुत्पन्नाः भजा गायत्यादिच्छन्द्‌ां

कच,

यो वरेदास्म वदित स्वाः प्रजाः परजां वदन्ति| केनाप्यप्रतिख्यातमतमादलय

समृहमसां वदिता प्राम्राति) अत्रय एव बदा ज्ञानविवक्षायामादेलयपर-

दसा । ध्यानविवक्षायामृक्तफलपाप्निः । एव सवेन द्रष्टव्यम्‌ ।
परकारान्तरणाऽऽदित्यभश्सायखन ध्यानं विधत्त--

ठंड मासाः पञ्चतर्वः । अयं इमे खोकाः।
अमाव दिस्य एकविध्शः । एतास्मन्वा एष

वाणि कथन

५ कृ. ख. द्यस्वरूपरम ।

३९८ श्रामत्स्ायणाचायवरचतभाप्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयक्ण्डे-

# {~

श्नितः। एतस्मिन्प्रतिषटितः। य एवमेत< चितं
प्रतिष्ठितं वेदं । प्रत्येव तिति ( ७ ), इति ॥

स्यादिति सृवरत्सरा ज॑नयध्वमितीत्यवरवीत्पू्वं दृत्य)दित्यानृतवः पट्‌ च॑ |

2

भ, (~

इति ृष्णयनु्वेदीयतेत्तिरीयवाह्यणे द्वितीयाष्टके द्वितीयाध्याये
तृतायाऽनुवाकः ॥ ३॥

मासाचपक्षया याऽयमकात्रश आद्रियः स एप एतस्मिन्मे पञश्चहोत्‌
मत्र तः । ताद्रूपयामुषठानगुक्तसरात्‌ । किचंतस्मिन्मत्रे मरतिष्ठितस्तन
न्यफलभागत्वात्‌ । तमेत पञ्चदातृमत्रे धितं मतिष्टितं चाऽऽदित्यं योबेद्‌स
प्रातातषएलयव ॥।
इति श्ीमत्प्रायणाचायविरचिते माधवीये वेदारथप्रकाशे कृप्णयजुरवयौत्तिरीय-
बराह्मणमाप्ये द्वितीयप्रपाठके तृतीयोऽनुवाकः ॥ २ ॥
अथ द्वितीयप्रपाटक चतुर्थोऽनुवाकः ।

ति

व्रताय चतुदतिपचहातृमत्रग्रहमागयाः पुरूपाथेपरयोगो वरिदितः । चतुर्थ

कि

जगत्छएकथनमुखन दोतूमन्रप्रशसा क्रियते । तत्र प्रथमं तावदशदोतारं
प्रश्चसति-

नार्पतिरकामयत प्रजाययाति । स एतं
५९६ ।तारमपर्यत्र्‌ । तेन द््चधाऽभ्त्मानं
ववार्य । दरहिव्राजतप्यत । तस्य [चेत्ते
खगाभ्रात्‌ । चित्तमाज्यम्‌ । तस्थेतावत्येव
वाब्राप्ताद्‌ । एताव।न्यज्नक्रतुः+ इति।

वजापातः सष्टकामस्तत्साधनं वेदेषु विचाय दशटोत॒मश्रं ट्टा तन्मन्राक्त
कारण स्वस्वरूपमव चात्तिचित्तवागाद्यवयवेर्दशध द्शप्रकारजातन दशा
तृमत्रेण तपः कृतवान्‌ । तपःशब्दोऽय पयांरोचनवाचीं । पयोरोचनरूपं

1) जनवन्न स

# पाणिना भममाहतोमिनकलनििाै

१ क. प्र. धा प्रिभज्यते

प्रपा०२अनु०४. क्ृप्णयज्ञ्बदीयं तेत्तिरीयव्राह्मणमू | ३९९

मानसं यज्ञ कृतत्रानत्यथः । तस्य मानसयङ्गे प्रत्तस्य वाह्यसाधनाभावाचेयं
स्वकीया चित्तिनिविकस्पकज्गानटेतुभूताऽन्तःकरण्ा्तिः सैव सुगासीत्‌ । यतु
चित्त सव्रकस्क्ज्ञानसाधनमन्तःकरणं तदेवाऽऽञ्यम्‌ । एवयत्तरत्ापि
योज्यम्‌ । तदेवे संगृह्य मद दयत । तस्य परनापतेस्तदानीं द श्होतूम॑त्ररूपा यावल्यु
चाय॑त एतावत्येव बागासीत्‌ । इममेव पुनः पुनरावर्तयति । तत्रान्यं वाग्न्या
` पारं न करोतील्यथेः । तस्िन्मत्रे यावानर्थः भतीयत एतावानेव तदीयो
यङ्गक्तुः । न ठ वाद्यानुषए़ानरूपः । यज्ञशब्दो हविस्त्यागवाची । तुशब्दो
हविस्त्यागयुक्तन्रत्सपरयाग वक्ति । तदेतरं प्रनापलयनषएानवाचित्ालसरशस्तो ऽयं
दशहातमच्रः

अथ चतुहातुमच्र परश॒सति--
स चत॑हातारमस्रनत । सोभनन्दद्‌ (१ )
जदछछक्षि वा इममिति । तस्य सोमे हविराषीं ।
स चतुहेत्राऽतप्यत । _ सोऽताम्यत्‌ । स
भूरिति व्याहरत । स भ्रूमिमद्टनत । ञगि-
होत्रं दंशप्रणमासो यञरपि । स॒ दितीय॑मत-
प्यत । सोऽताम्यत्‌ । स यव इति व्याहर ।
( २) । साञन्तारिक्षमदनत । चातमास्यानिं
सामानि । स तृतीय॑मतप्यत । त भ्ाम्यत्‌ ।
प सुवरिति व्याहरत्‌ । स दिविमरनत ।
ज य्र्टाममुक््यमातिरात्रमृचः । एता वं व्याह
तय इमे रोकाः । इमान्खट्‌ वे लोकाननु
प्रजाः पञ्चवश्छन्दामे प्राजायन्त । य एव-
मेताः प्रजापतेः प्रथमा व्याहृतीः प्रजता वेदं

निनयति ५५५०५ 1 ५५९ तान

५ क, सु. मनच्राक्षिरस्मा।

४०० शरीपत्सायणाचार्यविरचितमाप्यसमेतम्‌-- [र द्वितीयकाण्डे

( २) प्र प्रजयां पञ्युभिंमिथुनेजीौयते, इति ।
, स प्रनापतिर्दश्योतृमच्रानुषएानेन सलयसंकस्पः सन्स्वसंकस्येन चतुर्होतूमघ्र
मजत । स इमं मच्रं खृष्टवानस्मीलवं हृतान्‌ । तस्य सतोषयुक्तस्य प्रजापतेः
सैकरपमात्रेण सोमवद्धीरसो हविरासीत्‌। स पुनधतु्होतमत्रेण सोमाख्यं हवि
प्रक्षिप्य होमायुष्ठानरूपं॑तपोऽद्ुरत । तेन स्वव्यापारेण शान्तो दी्प्॑ासं
दृतवान्‌ । तदनुकरणरूपो भूरितिशब्दः । स च प्रजापतिना व्याहूतत्वातपथम-
रोकपका्चकव्याहूतिरूपो मत्र इत्युच्यते । तेन मत्रेण ज्ञातां तदथरूपां मपरं
संकर्प्याखजत । ततः सकस्पादेवाधथिदतादिकमरजत । एतं द्विती यततीयप
यायौ व्याख्यातव्यौ । एवमुक्तेन भकरारेणेता भररादिव्याहूतय एव छोकत्रय-
रूपेण परिणताः । तानिमा्टीकाननुष्त्य परजादिङ्गमुत्पन्नम्‌ । एतदरेदनस्य

प्रनादिप्राप्निः फलम्‌ ।
अथ पञचदोतमन्रं परशंसति--

[ क ८ £ ¢^ 1 च,

स पर््चहीतारमसजत । स हविनविन्दत। तस्मे

सामस्तमुवं प्रायच्छत्‌ । एतत्ते हविरिति ।

स पञ्चहो्राऽतप्यत । से ऽताम्यत्‌ । स प्रय-

इड वाधत। सोऽसुरानषजत । तदस्याप्रियमा-

सीत्‌ ¢) । तद्दुवर्णर हिरण्यमभवत्‌ | तदूदु

वेणस्य हिरण्यस्य जन्म॑ । स द्वितीयमतप्यत ।

से।ऽताम्यत्‌ । स प्राडवाधत । स देवानघ-

जत 1 तदस्य प्रियमासीत्‌ । तस्सुवणेः हिर

ण्य मभवत्‌ । तस्सुवणंस्य हिरण्यस्य जन्म ।

` य एवः सुवणस्य हिरण्यस्य जन्म वेदं (५)

सुवणं जास्मन। भवति । दुपर्णीऽस्य भ्रातृ्यः।

तस्मासुवणैर हिरण्यं मार्थेम्‌ । सुवण एव

प्र०२अनु०४। कृष्णयज्ुदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । 2०१

भवति । एने प्रियं ग॑च्छति नाप्रियम्‌, इति ।

स प्रजापातः प्वदातृमत्र सृष्टा तेन हातुमख्न्धे हाषिषि सोमस्य शरीरं
हविष्रन खव्ध्वा परचहोतृमत्रण तं सोमं दुता भ्रान्तवान्‌ । श्रान्तः सन्नरसो
परल्यद्द््ाधत निरुद्ध माणष्रत्तिः सञ्शरीर एष महतीं पीडां प्राप्तवान्‌ । तस्याय-
पद्रववेायामयुरानसृजत । तपामसुराणां सष्टिितुभूतं तत्प डाय॒क्तं शरीरमस्य
मरजापतेरम्रियमामीन्‌ । चरामि शरीरं दुवरणदिरण्यरूपेण निष्पन्नम्‌ । दिरण्य-
दाब्दः सवखोदवाच्यत्र । तत्र दु्रणव्रिरोपणाद्रनतसीसताम्रादिवाची भवति ।
तदव रजतताम्रादिरूपस्य दास्य छाक्र जन्म संपन्न । स परनापतिद्रितीय-
वार पवदातृपत्रण सामद्रव्यं हमस्पं तपः कृत्वा श्रान्तः भाडवाधत भाङ््
त्िप्राणन्वाच्छ्रासानराध्रमन्तरण तस्मिन्नवरप्र्‌ देवानसृजत । श्रममात्रवाधां
प्राप्तवान्‌ । तदव स्रष्टुः दरार प्रजापतः प्रियं मृत्वा सुबणेरिरण्यरूपेण परिण-
तम्‌ । रजताद्िव्याष्त्तये सुत्रण विकेपणम्‌ । तदेवं लोके सुवर्णनन्म पत्तम्‌ ।
तज्नन्म वदिता सशरगरसान्दुर्येण मणिमृक्ता्ाभरणेन सुत्र्णो भवति । त
परीलयेन स्रातव्या दरत्रणा मेत्रति। यस्माद्‌ सुष्रणं प्रशस्तं तस्मात्परुषेण हस्त-
कणाद सुत्रणाभरणं धायते । तेन छोक्रद्रयेऽपि रमणीयो भवति । एनं सवर्ण
धारिणं परप सनक्रारख्पे पियमव प्राम्मातिनतु कदाचिदपि तिरस्कारादि
रूपमपियं पाम्राति

अथ समहातमन्रं परशसति--

पर मप्रहोतारममृनत । स सप्त
हरिव सुवं छोकमेत्‌ › इति।

स प्रजापतिः सपतहोतृमत्रं खटा तेन हत्वा सर्म माप्तव्रान्‌ । यद्यपि मजा-
पतेर्नतत्फठं यक्तं तथाऽप्याचारपव्रतेकल्ेन स्वर्ग खोकं गतवानिति
नास्ति विराधः ।

षटातमश्रपरशषंसापरसङ्कन सामत्रदगतान्स्तोमान्पशंसति-

[वरणवंन स्तामनभ्या टक्रभ्योऽपरन्प्राणदत।

यतरिररोन प्रय॑तिष्ठन्‌ । एकविश्शेन स्च
) । सप्तदरोन प्राजायत । य एवं

१ क्र. ड. न तक्चटनमिदयति ।

७०२ भ्रीमत्सायणाचा्यैविरचितभाप्यसमेतम्‌-- (रेद्वितीयकाण्डे-

विदहान्त्पोमेन यजते । सप्रद्व सवभ रोकः

मेति । भिणवेन स्तोमनभ्या खाकेभ्यों भ्रातर
व्यान्प्रण॑दते । अयघ्िश्शेन प्रतितिष्ठति । एक-
विशसन रुचे धत्ते । सप्रदशन प्रजायते । तस्मास-
प्रदशः स्तोमो न निहुसयः। प्रजापतिं संप्रदशः।
प्रनाप॑तिमेव मध्यतां धत्ते प्रनात्यं (७) इति ॥

अनन्दद्धुव इति व्याहरदेदांऽऽसंद्िदऽ ऽधत्त प्रजात्यै ॥
इति ृष्णयजर्वैदीयतेत्तिरीयतब्राह्यणे द्वितीयाष्टके द्वितीयाध्याये
चतुथी ऽनुवाकः ॥ ४ ॥

स प्रजापतिस्तिणवादिस्तोमरसुरान्मरणादिफटनंव याजयामास । तस्माद
न्यो ऽप्येवं श्गाल्रा सोमेन यजमाना दीक्षाकाटीनमप्तदातदामन स्वगं भामोति।
निणवादिस्तोमेर््रात्रव्यनिराकरणादिफकं च भामाति । यस्मात्सप्रदश्स्तोमः
प्रजोत्पात्तिदेतुस्तस्मादयं सोमयागाद्भदिनं निःसारणीयः । रितु यागमध्य एव
प्रयोक्तव्यः । तस्य च सष्दशस्तोपस्य सप्रदशाक्षरात्मकरपमजापतिसाम्यासना-
पतिमेव मध्ये स्थापयति तच पजोत्पस्यथं भवति ।

अत्र मीमांसा | तृतीयाध्यायस्य चतुथपादे चिन्तितम्‌-

(“हिरण्यं वणवद्धाय कतवङ्कं भरणं भवेत्‌ ।
दिरण्यसंस्कृतिवो ऽत वर्णो वोत पुमथेता ॥
वैदिकत्वा्रतस्मरलया तदङ्गं कमकारर |
पाधान्यात्संस्कृतिषेर्णो गुणोऽस्तु विधिखाघत्रात्‌ ।!
अनारभ्य श्चतत्वेन नियता न क्रतुस्मृतिः ।
अतः पुमथेता स्वः करप्योऽन्यद्राऽस्तु रारिवत्‌ ॥

अनारभ्य श्रयते --““तस्माल्मृबणर दिरण्यं भाय॑म्‌ । सुवण एव भवति"
इति । तत्र यदेतच्छोभनवर्णोपितं दिरण्यधारणं तस्य वदिकक्रियारूपलेन
क्रतुस्मारकत्वात्कत्वङ्ग धारणमिलेकः पक्षः । करस्वङ्गत्वेऽपि नाऽऽरादुपकारकं
किंतु कतुगतं हिरण्यं धारणेन संस्कियते । भार्यमित्यतर ण्य्त्यथस्य कमणि `
विहितत्वेन कमकारकस्य हिरण्यस्य प्राधान्याव्गमादिति द्वितीयः पक्षः। .

प्०२अनु०९] कृष्णयजरबेदीयं तैत्तिसयव्रादह्यणम्‌ । ००३
वणविशिष्टधारणविधाने गोरबाद्धारणसहितं दिरण्यमनूच शोभनवणैमात्रं विषे-
यमिति तृतीयः पक्षः । ञेधाऽपि क्रत्वर्थो विधिः। नतु परषार्थं इति प्रपते
रमः । यद्धि कतुप्रकरणे श्वतं तस्यास्ति नियमेन क्रुस्मारकलम्‌ । इदं त्वनार-
भ्याधीतम्‌ । न चात्र हिरण्यं जहादिवत्क्रतावव्यभिचरितम्‌ । येन क्तुस्मृति-
नियम्येत । ननु संस्कायेत्वान्यथानुपपत्या कतुपवेशः स्यात्‌ । न हि धारणेनः
संस्कृतस्य दिरण्यस्य लौकिकः कशिदुपयोगोऽस्तीति चेत्‌ । न । कताव-
प्युपयोगाभाव्रात्‌ । क्तूुपयोगोऽपि करप्यत इति चेत्‌ । न । ऋतूपयोगि-
तेन संस्कायंत्वं तेन च क्रतूपयोग इलयन्योन्याभ्रयत्वात्‌। न च कर्मैकारफत्वा-
त्स॑स्कायेत्वम्‌ । परसमवेतक्रियाफलमराङित्वमातरस्य कर्म क्षणत्वात्‌। अतः कतौ
` नियन्तुमहाक्यत्वाप्पुरुपाथेमिदं धारणम्‌ । न चात्र फलाभावः । विश्वजिन्या-
येन स्वगैस्य करप्यत्वात्‌ । अथवा राचचिसतरे यथा वाक्यरेषेणार्थवादेन भुता
प्रतिष्ठा फरुत्वेन कसिपिता तथाऽजापि “सुबणे एव॒ भवति । दुर्वर्णोऽस्य
भ्रातृव्यः" इत्यथवादगतं फलमस्तु । तस्पारपुरपा्थो धारणविधिः ॥
इति श्रीमत्स्ायणाचायंविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाश कृप्णयुवदीयतैत्तिरीय-
न्ाह्मणमाप्ये द्वितीयकाण्डे द्वितीयप्रपाठके चतुर्थोऽनुवाकः ॥ ४ ॥

अथ द्वितीये पश्वमोऽनुवाकः।

चतुथं दोतृमन्रपरंसा कृता । पञ्चमे दक्षिणामतिग्रहमत्रानुवाकव्याख्यानं
्रियते। स चानुबाक आरण्यक्राण्ड एवमाश्नातः- “देवस्य त्वा सवितुः भरस्तव ।
अध्विनोवांहृभ्यां पृष्णो स्ताभ्यां परतिङ्गामि । राजा त्वा वरुणो नयतु देवि
दक्षिणेऽग्रये हिरण्यम्‌ । तनामृतस्वमकयाम्‌ । वयो दात्रे । मयो मह्यमस्तु मरति-
ग्रहीतरे । क इदं कस्मा अदात्‌ । कामः कामाय । कामो दाता । कामः प्रति-
ग्ररीता । काम समुद्रमाविज् । कामेन त्वा परतिगरहवामि । कामैतत्ते एषा ते
काम दाक्षणा । उत्तानस्त्वाऽङ्गीरसः ्रतिग्रह्णातु'" इति । सोऽयं तस्मिन्ननुवाक
एको सन्नः । टे प्रतिगरह्यमाण द्रव्य सवितुर्देवस्य परसवे मरणे सल्यश्विसंष-
न्पिभ्यां वाहुदण्डाभ्यां पूपदबन्धिभ्यां दृस्ताभ्यां त्वां परतिग्रह्णामि \ हे
दक्षिण देवि वरूणो राजा दिरण्यरूपां त्वामन्नये भापयतु । तेनाञ्रिपापणेन
परतिग्रददोपामावाद दमगृतत्मदयां नरकाभावरूपं पाुयाम्‌ । इयं च दक्षिणा
दा वयोऽस्तु पक्षी भूत्वा दातारं स्वरम नयत्वियथः । परतिप्रहीतरे मद्यं मयः
भुखकरमस्तु । कः मजापतिरिदं द्रव्यं कस्मै प्रजापतये दत्तवान्‌ । अन्तयामि-
रूपेण दातमरतिग्रदीज्ो; मेरकत्वात्‌ । तथा कामः कामाय दक्तवान्‌ । यथा

००४ भ्रीमत्सायणाचार्यविरचितमाष्यसमेतम्‌-- [र द्वितीयकाण्डे
परजापतिर मेरकस्तथा कामस्याटृषटमेरकत्वात्‌ । तस्मात्काम एव दाता
प्रतिग्रहीता च । खगादिफटविषयः कामो दाता । एहिकमुखविषयः कापः
प्रतिग्रहीता । ततो हे दक्षिणे समुद्रसमान कामं प्रवित्च। कामेन निभि.
तेन तां परतिग्रह्ामि । हे मद्धदयवतिकामदेव तद्रव्यं तुभ्यं भवतु । हे काप
ते त्वदर्थमेदेषा दक्षिणा प्रहत्ता । अङ्गिरोगोजे समुत्पन्न उत्तानाख्यो मह
विस्त्वां प्रति्हयातु ।
अथ वस्नादिद्रव्यविषयाः षोडश मन्रास्तस्मिन्ननुवाक एवमान्नाताः
सोमाय वासः । रुद्राय गाम्‌ । वरुणायाश्वम्‌ । प्रजापतये पुरूषम्‌ । मनवे
तद्पम्‌ । त्वष्रेऽजाम्‌ । पूष्णेऽविम्‌ । निक्त्या अश्वतरगदभां । हिमवता दसि
नम्‌ । गन्धवाप्सराभ्यः स्रगटेकरणे । विवेभ्यो देवेभ्यो धान्यम्‌ । वाऽ
न्नम्‌ । ब्रह्मण ओदनम्‌ । समुद्रायाऽऽपः । उत्तानायाङ्गिरसायानः । वे्वान-
राय रथम्‌ ” इति । एतेषु सर्वेषु मन्रेषु देवि दक्षिण इत्यन्तः पूरवाुषङ्गः ।
तेनामृतस्वमित्यादिरुत्तरानुषङ्गः
तत्र च रथप्रतिग्रहमव्रस्योत्तरानुषङ्गाप्पूर्व काविहगेवमाश्नाता--
“वश्वानर; प्रत्नथा नाकमारुदत्‌ ।
दिवः पृष्ठं मन्दमानः सुमन्मभिः।
स पुवेवञ्जनयज्जन्तवे घनम्‌ |
समानमजञ्पा परियाति जागरविः' इति ॥
वेश्वानराख्यो देवः प्रत्नथा परातनशरीरधारीं सन्स्वगेमारूढवान्‌ । सं
च दिवः पष दखोकस्योपरिभागं मन्पभिमननविशेषभेन्दमानः कर्याण
कर्वन्वतेते । अयं यजमान इमां दक्षिणां दत्तवानित्येवं देवानामग्रे स्मारयतीं
लयथेः । स वैश्वानरो जन्तवे प्राणिरूपाय यजमानाय धनं पवेवञ्जनयत्‌ ।
यत्र यजमानः पुरा यथा दक्षिणां दत्तवा स्तथैव तदनुरूपं फट जनयति । स॒
वै्वानये जागविः सावधानः सन्नञ्मा स्वगे गमनशीरः समानं परियाति
यावहक्षिणार्थं द्रव्यं दत्तं तेन सदशं तद्योग्यं फं परितः प्रापयति । अस्या
जररच उपयनषङ्गाभ्यां सह पूर्वोक्त एव रथविषयो मनत्रस्तस्मिन्ननुवाक एवमा- `
प्नातः-““राजा स्वा वरुणो नयतु देवि दक्षिणे वैश्वानराय रथम्‌ । तेनागृतलः
मर्याम्‌ । बयो दात्रे । मयो मह्यमस्तु प्रतिग्रहीत्रे । क इदं कस्मा अदात्‌। कामः
माय । कामो दाता । कामः प्रतिग्रहीता । काम समुद्रमाविश्च । कामेन ता
प्रतिगरह्णामि । कामेतत्ते । एषा ते काम दाक्षिणा। उत्तानस्त्वाऽद्गीरसः प्रातः
गरह्ात॒ "` इति । अनुषङ्ग यानयिखा प्रदशेयितुं पुनः पाठः । साऽयमहु
चाकोऽत्र व्याख्येयः ।

प्रार्‌अनु०५] कृष्णयञ्रदीयं तेत्तिरीयब्राह्यणम्‌ । ४०९
तनाऽऽद्‌ा परातग्रहमकरार्‌ [विधत्त--
द्वा वं वरूणमयाजयन्‌ । स॒ यस्ये यस्ये देव-
तायं दक्षिणामनयत्‌ । ताम॑व्छीनात्र्‌ । तेऽ
तुवन्‌ । व्याग्रय प्रतिग्रहाम । तथां नो
दक्षिणा न र्प्यतीतिं । ते व्यष्रय प्र
ग्रहन । तता व तान्दरक्षिणां नान्डीनात्‌ ।
य॒एवं विद्रान्व्याद्रय दक्षिणां प्रतिगर
हातिं । नैनं दरकषिणा न्डीनाति (१); इति।

यदा देत्राः स्वरयमृलिजो भृत्वा वरुणं याजितबन्तस्तदा वरुण एकैकस्य
देवतायं दक्षिणां दखा तां देवतां वि्ी्णामक्ररोत्‌ । ते च देवास्तत्परिहारो-
पायमन्यच्यत्रधानं निश्चिल्याम्नय दिरण्यं सोमाय वास इत्येवं तत्तद्रव्येषु देव-
न्तरव्यत्रधानन स्त्रयं व्याष्रत्ता भत्वा प्रल्गरह्नन्‌ । तती व्यवधानादिय
दक्षिणा तान्द्वाञ्शाणान्नाकरात्‌ । अत्रान्योऽप्येतमंत्रंदवतान्तरव्यवधानं त्वा
मतिग्रह्वन्विशीणा नवर भवेत्‌
अथ प्र्रषु द्रव्यायिपतीनां देवानामेव भरतिग्रदीतृत्वेन निर्दशात्त्यवधा
नेन प्रतिग्रहानतु साक्षादिदलमे मन्राणापभिमायं दश्यति-

राजां ता वर्णों नयतु देवि दक्िणेऽप्रये हैर
ण्यमित्यांह । आग्रेयं व हिरण्यम्‌ । स्वयेवन-
देवतया प्रतिगरहणाति । सोमाय्‌ वासु इत्याह ।
सोम्यं पै वाः । स्वथैवेन॑देवत॑या प्रतिशय-

य गामियांह । रद्र वं गाः ।

५ 1

यैन ३ तया प्रतिग्रहणाति । वरणायाश्च-

४०६ श्रीमत्सायणाचायेविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकषण्डे-
वैन देवर्तया प्रतिग्रह्णाति । प्रजार्पतये पुर-
षरमि्याह । प्राजापत्यो वे पुरुषः । स्वये
वैन टवर्तया प्रतिग्रहाति । मनवे तल्प-
मि्याह । मानवी वें तल्पं: । स्वयेवेनं देव-
तया प्रतिग्रहाति । उत्तानाय।ऽश्गीरसा-
यान इत्याह । इयं वा उत्तान अङ्गी
रसः ( ३ ) । अनयेवेनततिंग्रहाति, इति ।

हिरण्यस्याभिरेतोरूपत्वमाधानपकरणे श्रुतम्‌ । तस्पात्तदाप्नेयम्‌ । पसा
दीनां सोमादिसंबन्धः शाखान्तरगताथवादेषु परसिद्ध इत्येवं तेशब्देन
सूच्यते । केषुचिन्मत्रेषु व्याख्यानस्य व्युत्पादितत्वादन्येष्वपि त्वष्ऽनामि-
त्यादिषु व्याखूयानयुन्नेयम्‌ । दाकरमत्रे योऽययुत्तानाख्यो देवस्तस्य भ्रमिसेन
रशं सनाद्धम्येव श्षकटं परिग्रदीतं भवति ।

रथप्रतिग्रहे--“ वेन्वानरः परत्नथा "” इत्येताम्‌ चं विधत्ते-
वेशवानयचा रथं प्रतिरहाति । व्वा
नरो वै देवतया रथः । स्वये
वेने देवतया प्रतिगरह्णाति ›, इति।
अक्ष्यामिलस्योत्तमपुरुषस्य तास्थ द्वीयति-- |
तेनामृतत्वमश्यामिर्याह । अमृत॑मेवाऽऽत्मन्ध॑तते, इति
पक्षिवाचकस्य वयःशब्द्स्य तार्प्यं द्रैयति-
वये। दात्र इत्याह । वयं एवैनं
कृत्वा । सुवे लोकं गमयति? इति।
पक्षिवडुतपतनसमर्धमेन यजमानं कत्वे ।

° रअनू ०५] दृष्णयञ्ुवदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ४०७

मयःरव्द वाच्यस्य मङ्गलस्य सुखस्य स्वसेवन्धपाथनया खस्य परिरक्षा
क्रियत इत्येतत्तात्पयं दशंयति-- |

मयां मह्यमस्तु प्रतिग्रहीत्र इत्याह (¢) यै
शिवम्‌ । तन्मय॑ः। जारमनं एवैषा पशींत्तिः, इति ।
परीत्तिः परिदानं रक्षा ।

फदान्दस्य प्रनापतिवाचक्रसं दरीयति--

इदं कस्मा अदादि््याह । प्रजापं॑
तवि कः। स प्रनाप॑तये ददाति, इति।

दातृधतिग्रहीप्रोः काम एव मरक इदेतत्सिद्धमिति दर्ब॑यति-
कमः कमादययाह । कामन ह

दद्‌।ति। कामेन प्रतिगृह्णाति, इवि
न्वयव्यनिरकाभ्यां दातृत्वं परतिग्रदीषृत्वं च काम

स्व पयंतरस्यतीत्यतद्ृशयत्ि--

कामो दाता काम॑ः प्रतिग्रहीतेर्याह (५ ) ।.
कामो हि दृता । कामः प्रतिग्रहीता, इति।
अवसानराहिलन समद्रसाम्यं दश्षेमति-
काम समुद्रमावद्यत्याह्‌ । समुद्र इव ह कामः|
नेव हि कामस्यान्तोऽस्तिं। न समुद्रस्य, इति।
कामनेपिनिमित्तनिर्दरशः पररोकरे काम्यमानफरसिद्धययं इत्येतदशेयति-
कमन ८ | ॥ प्रतिग्रहणामीयाह | यन
न प्रतिगृहाति एवेन॑म-

४०८ श्रीमत्सायणाचायंविरचितमाष्यसमेतम्‌-- [रेद्वितीयकाण्डे-

कामं संबोध्य ्रव्यसमरपणं दक्षिणानिर्देशथ पररोके कामदेवतायामेब
दक्षिणाफलबाज्ख्येदेतद शयति --
हि क 1
कामेतत्तं एषा तेः काम दक्षिणेत्याह ।
कामं एव तद्यजमानो ऽपष्मिषोके दक्षि- `
णामिच्छतिं । न प्रतिग्रहीतरि" इति। `
न हि यजमानेन सहं प्रतिग्रहीता स्वर्गं वाञ्छति । येन यजमानः प्रतिगर
हीतरि फलमिच्छेत्‌ । कामदेवतायास्तु तत्र विद्यमानतया यजमानस्य दक्षि.
णाफरेच्छा युक्ता ।
अत्र मरतिग्रहमच्रतात्पयं संक्षिप्य दशयति -
* भः (| (. (क ® ।
य एव वहन्दक्षणा प्रतगरह्णाति । अनू.
ॐ भट, ¢ (>, } (क
णामे्वेनां प्रातिग्रह्णाति (८ & ); इति॥
ूीनात्यश्वमित्याहाऽऽद्गीरपः प्रतिग्रही इत्याह प्रतिग्रहीतेतयांह
द्िणेत्यांह चत्वारिं च ॥

भ (

इति कृष्णयञुर्वेदीयतेत्तिरीयनबाह्यणे दितीयाषटके दितीया-
ध्याये पञ्चमोऽनुवाकः ॥ ५ ॥

य एवयुक्तपकारं विद्रानेतेमेत्रेरदेवतान्तरन्यवधानं कृत्वा यः प्रतिगृह्ाति
सम एनां दक्षिणामरृणरदितामेव प्रतिगरहयात्ि । अन्यथा परद्रव्यस्वीकारादणवती
दक्षिणा स्यात्‌ ॥

इति श्रीमत्सायणाचायैविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकारो क्ृष्णयजु्वेदीयौैत्तिरीय-

नाद्मणमाष्ये द्वितीयकाण्डे द्वितीयप्रपाठके पञ्चमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥

अथ द्वितीये षष्टोऽनुवाकः ।
पश्चमे म्रतिग्रहमच्रा व्याख्याताः । षठ द्रादशचाहर्भागगतस्य दशरात्रस्य
रे क क ~ (~ र | (¬ ~ [4 न
दशमऽहनि दातुमन्रान्वापेत्सुरादां तावत्सपराह्ीभिक्रमिमिः स्तुति विधत्त-
र 0 2 (व
अन्त्‌ वा एष यज्ञस्य । यदशममहः । दद्य

पा रभनु०६] कृष्णयलुर्वदीयं तैततिरीयतव्राह्मणम्‌ । ४०९
मेऽहन्त्पराज्ियां ऋग्मिः स्तुवन्ति । यन्न-
स्वान्त ग्रता । जन्नाद्यमवर्‌ वत; इति।

यश्पि दरमादद् छध्वेमाव्य॒दयनीयाख्यम्‌ द्रादशाहयन्नस्यान्तस्तथाऽ
प्युपान्तल्यल्वादन्तत्वपचारः । सपराङ्गी भूमिः, तस्याः संवन्धिन्य ऋचो
^“ भूमिभृन्ना '' इल्याच्ास्ताभिः स्ततौ स्यां द्रादशाहयज्ञस्यान्तं प्राप्य
समीचीनमन्नं मामरोति । तस्यामृचि ““अभनिमन्ना्रायाऽऽदये इत्या्नानात्‌ ।

ऋक्संख्यां विधत्ते-
तद्ामः स्तुवान्त । अरय इमे लोकाः । एम्य-
एव खकेभ्याजन्नादयमवरुन्यते । पएश्चिंवती-
बन्ति। जत व एशचिं(9)। अर्जमेवाव॑रन्धते, इति ।
पृथिशन्द्‌ आशु विद्रत इति पृचिव्रलयः । अन्नस्य ब्ेतवर्णतात्पृभिशच-
ग्द्वाष्यत्वम्‌ ।
आर्ट गानवरेखायां पस्ताबोहीयमतिहारमागेष॒ मानसरगानं विधत्त-

मनसा प्रस्तौति । मनसोद्रयतिं ।

मनसा प्रतिंहराति । मन इव हि

प्रजापतिः । प्रजापतेराप्त्यै, इति।
जगत्तृषएटः प्रव्रमन्यक्त रूपत्वासपजापतमन साम्यम्‌ ।

ऋचां सप॑राह़्ीसंवन्धं परशंसति--

ठ्वा वं सपाः । तेषामियः रान्न |

सर्पराज्ञिया कम्मिः स्तवन्त ।

अस्यामेव प्रतितिष्ठन्ति (२), इति।

सपन्ति गच्छन्तीति देवाः सर्पसतिषां सर्पाणां देवानां राङ्गी भूमिः । भमौ

हि सर्पणं सुदाकम्‌ । अतस्तदीयाभिक्रग्मिः सततौ भम्वां प्रतिष्ठा भविं ।

19 .

४१० श्ीमत्सायणाचार्थविरचितभाप्यसमेतम्‌-- [रेद्वितीयकाण्डे-
यथोक्तस्ततेरध्वं होतृमत्रपाठ विधत्त -
चतु्टोतिन्दोता व्याचष्ट ।
स्ततमनुश्चशसति शान्त्य, इति ।
सोत्रौतमाविशंसनेन देवाः शान्ता अदुग्रहकरा भवान्त ।
अहिरेषमन्रविकेषयोः संबन्धं प्रशसति
न्तो वा एष यत्नस्य । यहशममहः । एतः
त्खट्‌ वे दवाना परम गुध ब्रह्य । यचठदहा-
तारः । टशमेऽहईच्वत॒हातन्व्याचर | यज्ञस्य
वान्त गत्वा । परम टवाना यद्य त्रह्मवरन्व्‌।
देव प्रकाशं गमयाति (३) । तदन प्रकाशं
गतम्‌ । प्रकारा प्रजाना ग्रमयात्तः इति
प्रथमानुवाकोक्तवन्यास्येयम्‌ ।
यदन्त मजकरिण--““ओदुम्बरी परिष्वज्यादररूपस्पशन्तो बाग्यतासि-
न्तिः इति । तदतद्िधत्त--
वाच यच्छत । यज्ञस्य वृत्यः इति

यदप्यन्यत्सचकारेणोक्तम्‌--““मृभुवः सुत्ररिलयहा राति ध्यात्वाशहमूच |
मव्रह्मण्यया बाच विमजेत्‌"' इति । तत्र ध्यानव्राग्विसतजनं क्रमण [वधर्त-

यजमानदृवत्यं वा जहः । [तव्यटेवत्या
गात्रि: । जह्वा रात ध्यायत्‌ । च्रातुन्यस्युव्‌
त्टोकं व्र्क्ते ) यदिवा वाच विद्घनतर्‌ । जह

‡ वविसजत्‌ ।

अधिद्रक्षघुय

[1

१कृ. ख, श््रानन्तरमाविनाङ् | २. श ट्प

॥

्षा०२अनु ०७] कृष्णयजुर्वेदीयं तैत्तिरीयत्राद्मणम्‌ । ४११

पच्‌ वद्धनात । दतावन्तमेवास्म खोकर

हि (ह,

च्छरषातं । या्वदारित्योऽस्तमेति (८), इति ॥

9, | इ

प्राश्न तिष्ठन्ति गमयति रिश्वत्पञ्चं च ॥
भ (+

इति कृष्णयञ्यवदायतेत्तिरीयव्राह्मणे द्वितीयाएटके द्वितीयाध्याये
पष्ठोऽन॒वाकः ॥ ६ ॥

अहयथा मकरा करोति तथा यजमानो देवताभ्यो हविः पकाक्षयतीलयहो
यजमाना दूरता । ““ पाप्मा घ्रातृष्यः ” इति शरुत्यन्तरात्पाप्मनश् देवहषि-
विराधाद्राच्रथ यपकाशराहिलयाद्रा्रभ्रातज्यो देवता । एवं सत्यहोरूपेण रातर-
यद्ध्यानं तेन राचिस्वरूपं घ्रातूृव्यस्य तद्टोकवभजितं भवति । दिवा रात्रौ बा
वाग्वा स कार चातृव्यायावराषितः स्यात्‌ । अतस्तत्परिहारायाधि
रक्षसूय वाच विसूमेत्‌ । सूयशब्देनाऽऽतप उपटक््यते । स चाऽऽतपो भरमि
पारेत्यज्य दृक्षमाधर्द्य तदग्र एव यदा दृशयते तदा वाणिस्गे सति तत
आरभ्यास्तमयाद्‌ वागतावन्तमल्यमेवर कारमस्मं ्रातुव्यायावश्नेपयति ॥

इति श्रीमत्सायणाचायविरचिते माघवीये वेदार्थप्रक्राश्च कृष्णयनुर्वेदीयतेत्तिरीय-

ाल्मणमाप्यं द्वितीयकाण्डे द्वितीयप्रपाठरे षष्ठोऽनुत्राकः ॥ ६ ॥

अथ द्वितीयग्रपाटकरे सप्तमोऽनुवाकः ।

4 ५,

पष द्रादशाददशमेऽदनि दोतृमन्रा विदिताः; । सप्तमे काम्यफटसाधनत्व-
पमिप्रेय सप्रहोत॒मच्रं परशंसितमुपाख्यानमाद--
प्रजापतिः प्रजा अरनत । ताः चष्टाः सम॑-
छिष्यन्‌ । ता रूपेणानुप्राविंशत्‌ । तस्मादाहः ।
स्प वं प्रजापतिरिति । ता नाभ्नान्नप्रावि-

£ €^ |

शद्‌ । तस्म।दाहृः । नाम वे प्रजाप॑तिरितिं ।
तस्माद्प्यामिता मंगय । नभ्रा चेद्ध्व-

कि

: येते (१) } मित्रमेव भवतः. दनि)

४१२ श्रीमत्सायणाचायैविरवितमाप्यसमेतम्‌- [रद्वितीयकाण्डे-

प्रनापतिना याः पराः सृष्टास्ताः सवाः सा-छष्टा अभवन । रूपपिशेषस्य
नामविशेषष्य चासृषटत्वादेकविधंव भरूला द्वान्य मरुव पशरयमिेवं
वि्चेषव्यवहारयोग्या नामूवन्‌ । तदा भजापत्तिविचाय स्वयमव रपविरपाका
रेण नामविकेषाकारेण तासु प्रजासु विष्टः । अत एव शासज्ञा नामरूपयोः
सर्भवस्तव्यात्चि दृष्टा भजापल्यात्मकर्ं तारा । यस्मान्नाम प्रजापतिरेव
तस्मादर्वममित्रावापि द्रौ एरषौ कदाचिन्मां ग्रामान्तरे वा संगल्य भा दुबदत्त `
भा य्ञदत्तेलेवं तत्तन्ाश्ना परस्परमाहयते च॑त्तदानामवे | मत्रा भवतः ।
परनापतेः सर्व॑मित्रत्ेन तदात्मकस्य नानो मित्रत्वस्तपादकत्वं युक्तम्‌ । अत
एव ौकिकाः साप्रपदीनं सख्यमियाहुः ।

नामरूपसष्टियुक्त्वा विशेपाकारणन्दरसृष्टमाद--
प्रजापतिदवासुरानदजत । स इन्द्रमप

नानत । तं देवा अद्वन्‌ । इन्द्र
नो जनयेत्तिं । स जासमनिन्धमप-

1

श्यत्‌ । तम॑सनत । ते वषट

£~ ९1

ग्वीथं भ्रतवा्नुप्राविशव्‌ । तस्य
व्रः पञ्चदशो हस्त॒ आपद्यत ।

तेनोदय्याप्॑रानम्यभवत्‌ ५२); इति।

यदा देवानसुरांशव सृजत तदा भजापतिर्देवस्तरामिनमिन्द्रपापरन्दाद्सुरसा
मिन च नासत । ततो देतैः प्राथितः स्वात्मन्येवावस्थितामन्र दृटा त १६
रसनत । तं च सष्टमिनद्रं त्षटुवदेबता बीयरूपा श्रत्वा यावित । तस्य च
वत इन्द्रस्य दस्ते पचदशमिधाराभियुक्तः कथिद्रजः परादुरभूत । तन कज
यक्त दस्तपरद्यम्यास॒रानभि गतवान्‌ ।

एतदरेदनं प्रशंसति--

य एवं वेद्‌ । जभ भ्रातुव्यान्मवार्तः इति)

अथ सप्रहोतृमन्रं प्रश॑सति-
देवा असरविंनियं । सवशे खोकमायन्‌ ।

भपा०२अनु०७। कृप्णयञर्वेदीयं तेत्तिरीयत्राह्यणम्‌ । ४१३
तेऽमुष्मिह्ठोके व्यंशुध्यन्‌ । तेऽन्रवन्‌ ।
जमुतः प्रदानं वा उप॑जिजीविमेतिं । ते सप्त
हातार यज्ञ॒ विधायायास्यम्‌ । आङ्गीरसं
प्राहणवन । एतनामुत्र कल्पयेति ( ३ ) ।
तस्य वा इयं छप । यदिदं किंच । य णवं
वेदं । कल्प॑तेऽस्मे । स वा अयं म॑नष्येषु यन्नः

सप्रटता । अमुत्र सम्यो देवेभ्यो हव्य वंहति।

य एवं वेदं । उपेनं यन्नो न॑मति, इति।
ते देवा इन्द्रसाद्राय्यवश्ादसुरः सद्‌ युद्धे भिजि स्वर्भ भाप्य तत्र विशे
पण सुधिताः सन्नः परस्परमिदमघ्रुव्र्यं स्वगो भोग्यवस्तसंपादनस्थानं न
भवति । तस्य कमभूमित्त्राभावरात्‌ । कस्मादमुतः प्रदानं मनुष्यलोके परदीय-
मानं हविरुपजीव्य तिषठामति । अग्रतः शब्दः परोक्षवाचित्वाद्धम्यपेक्षया
पराक्षि स्वगे वरन; तथा स््रगापक्षया पराक्ष यलोकपपि चते । अत्र तु स्वगवा-
सिभिः म्रयुज्यमानत्वराद्धराक्रवाची । ते देवा इत्थं विचायं सप्रदोतमश्रसाध्यं
कचिद्ागं निमायाङ्किरामात्राल्पनेमयास्यनामक्रमूपि मनष्यदोके प्रेषितवन्तः ।
भा, अयास्यनन सप्रहात्रग्रज्नापुत्र मनप्यलोकेऽनघ्रानं निष्पादयति । ततो
दद्‌ क्राचदरनुषएानं दाकर दयते सेयं सवांऽपि तस्येवायास्यनामकस्य
मदषः ऊतिः पवरतना । य एतं मुनेः कपि वेद । तदर्थमनष्रानं सम्यक्यवतेते ।
सप्रहात॒यज्ञा मनुष्येषु प्रदरः सननपरत्र सद्धधयः सरगनिवासिभ्यो देवेभ्यां हव्यं
मापयति । य एव्र सप्रहानृयन्नमदहिमानं वद्‌ तमेतं वेदितारं स यज्ञः भाभ्राति।
यज्ञानुषएरानसम्था भव्रत्रील्थः।

च,

सप्हातुमन्रे--“ वाचस्पते हृद्धिधे नामन्‌ 2 इति योऽयं प्रहभागस्तं

ग्रससात--

त । ममि वा इमेऽस्मा्टोकाद्मुं

जनिते

धज

11 एमन के ५०११ १

१ क. “श्नमायाः } २ क, भो, आया

४१४ श्रीमत्सायणाचायेविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-
रोकं कंमिष्यन्त इतिं । स वाचस्पते ट्‌
दिति व्याहरत्‌ । तस्मात्र हदयम्‌ ।
तस्मादस्माह्टोकादुमुं कोकं नाभिका-
मयन्ते । पुत्रो हि हद॑यम्‌ (¢), इति॥ `

हृयते अभवत्कस्पयेतीतिं चत्वारि च ॥
इति कृष्णयज्वैदीयतेत्तिरीयव्राह्मणे दि तीया्टके द्वितीया-
ध्याय सप्तमाऽनुवाकः ॥ ७ ॥

५

परनष्यराकः यज्ञप्रवरतकः सायाता मुनमनस्यव्रमाचन्तयाद्म स्व मनुष्या
अस्पाद्धखाकादम स्वगखाकमाभकामष्यन्तः स्वगाम न्रूयाादलयव कापयमाना

[क क्प क,

यज्ञाननष्रास्यन्तिन तु पुत्रानुत्पाद्‌ायष्यास्त । ततः सतातविच्छद साति स्वगे
वासिनां दवाना मागाजप कास्छद्यतति वचाय तत्पारहरच वाचस्पत्‌

> 22

हद्रय इत्यादिग्रहमागपचारितवान्‌ । तत्र मनाकाचना ह्च्छब्द्‌न मन

स्कायेः परजा विबक्षितः। मनस्छायल च वाजकस्नायन., समामनान्त-- भरना

परै सम्यविस्यममिहायते, तस्यां वे प्रतिरूपः पुत्रो जायते, स आनन्दः"
इति । यस्मादत्र पुत्रविवक्षया हृच्छब्दः म्रयुक्तस्तस्माह्टोके पुत्रं हृदयं पुत्रवि
षयमेव चित्तं सवेदा प्रबतेत इत्यथः । यस्मात्पुत्रासक्तचित्ता मनुष्यास्तस्मात्त
त्पाधान्येन पुत्रानेव कामयमाना अस्पान्मनुष्यखोकादयुं स्वगेखोकं नान्तं
कामयन्ते । यस्माद्प्राित्तसरूपास्तस्मान्मनुष्याणां तदुचितमर्‌ । अत एव
संतानविच्छदो देवद विधिच्छेदश्च न भविष्यति । तथा च तस्मिन्मच्रशेषे समा
प्नातम्‌--““ मा देव्यस्तन्त्रछदि मा मनुष्यः ' इति ।
इति श्रीमत्पायणाचायेविदचते मापकीय वेदाथप्रकाश्चे कृप्णयनुरवेदीयते
ब्राह्मणभाप्ये द्वितीयकाण्डे ्ितीयप्रपाठके सप्तमोऽनुवाकः ॥. ९. ॥

जथा

अथर द्वितीयेऽटमोऽनत्राकः

[1

सपमे सप्रदोत्मन्रसाध्ययन्नपरशसा कृता) अष्टमं हातृमत्राणा सोमयागङ्गतः
म्राभषायत्‌ । तजाऽऽद्‌( सामान्यन य्गसबन्ध विवत्त- |

द्वा प चतुहातुभि्न्नमतन्वत । तं ॥ब.

भ, क

परपा०रअनु०<] कृष्णयञ्वेदीयं तेत्तिरीयत्राद्यणम्‌ । ४१५
पाप्मना भ्रातृव्येणाजयन्त । अभि हुक
लोकमजयन्‌ । य एवं विदार्तुर्हत्र
भियं तनुते । वि पाप्मना श्राततृत्येण
जयते । अभि सुवं रोकं ज॑यति, इति
चतुषातुशब्द एकवरचनान्तः पृथिवी होतेत्ययुमेव मच्रं ब्रूते । बहुवचना-
न्तस्तु सर्वानापि होतूमच्रान्‌ । तेमत्रयजञं तन्वानास्ते देवाः पापरूपेण भ्रातृव्येण
वियुक्ता इद्‌ रके जयं प्राप्य स्वगेपपि जितवन्तः । तथाऽन्योऽपि छोकटरयं
जयाति ।
भरतिमव्रं विशषण य्गसंवन्धं विधत्ते--
पड्टोता प्रायणीयमास।दयति । अमुष्मे वे
खोकाय पड्ठाता । घनन्ति खदु वा एततसो-
मम्‌ । यदृमिपुण्वन्ति (१ ) । कलुधेवेन-
ममुं रोकं ग॑मयति । चठुहत्राऽऽतिथ्यम्‌ ।
यज्ञो वै चतुर्होता । यश्च एवाऽऽसन्धत्ते ।
परञ्चटोत्रा पञ्ुमुप॑सादयति । सुवग्ये। व प्च
होता । यज॑मानः पञ्चः । यजमानमेव रवं
खोकं गमयति । प्रहन्ण्रहीखवा सृप्र
होतारं जुहोति । ई्छियं वे सप्र
होता (२) इद्धियमेवाऽऽस्मन्धततेः इति।
परायणीयायामिषठौ यद्धविस्तत्‌--““सूर्यं ते चकुः" इतिमव्रेण वेदयामासा-
दयेत्‌ । अयं षट्ढोतृमच्रः स्वगौ अनुत्त । तत्कथमिति तदुच्यते । सोमाभिष-
वरूपं हननं यत्कृतं तत्मलयवायं परिह ऋतुषेव नरकरोकरूपं वक्रमागे परि-
लभ्यैनं यजमानमूज्ञनैन मार्गेण पापयति। आति्यषटौ यद्धविस्तत्‌-“ पृथिवी

५१६ श्रीमत्सासणाचा्यविरचितभाष्यसमेतम्‌-- (रद्वितीयकाण्डे-

होता" इत्यनेन चतुरसौतृमत्रेण वे्यामासादयत्‌ । तस्य मत्रस्य यशोहेतुला
स्खातमनि यक्ष; संपादयति । अग्रीषोमीयपशोयद्ध विस्तत्‌--““ अभिहता "'
इत्यनेन पचदोतृमत्रेण षेदयामुपसादयत्‌ । तस्य मच्रस्य स्वगसाधनत्वात्पशोशच
यनपमाननिष्कयणाथत्वाद्य जमानं स्वग मापयति । रेनद्रवायवादिग्रद्रहणादूर््व-
५ महाहविदोता "` इत्यनेन सप्तदोतुमत्रेण जुहुयात्‌ । तस्ेनदियस्राधनत्वादि
न्दियं स्स्मिन्संपादयति ।
सवनेष रोतमन्रपरयोगं विधत्त--
यो वे चदठहतिनिनसवन तपयातं । त॒प्याते
प्रनयं पञ्चभिः । उपेन< सोमपीथं नमति।

बहिष्पवमाने दशहोतारं व्याचक्षीत । माध्य
दिने पव॑माने चठहातारम्‌ । भवे पवमानं
पञ्चहोतारम्‌ । पित्रयनज्ने षडट तारम्‌ । यन्ना-
यत्निर्थस्य स्तोत्रे सप्रहोतारम्‌ । अनुमवनमेवं

नार्स्तपयति । तप्यति प्रजया पञ्चमिः ।

उपन सामपथा नमतत 2 इति ।

॥ ॥

चतुर्होतमन्राभिमानिनां द्बानां तत्तन्मत्रपरयागेण तृत्तिभेवाति । तथा यनः
मानोऽपि परजया पडभिस्तप्न उत्तरक्रतुगतं सोपपानं प्राग्राति । तस्पाद्वहिष्पः
वमानादि स्तोत्रादिकाछे होतुमत्रान्सग्रहान्यजमानः पठत्‌ । एतच पत्रकारण
स्पष्टयक्तम्‌--““सनेषु नाराशभ्सेषु चमसिनः स^ स्वं चमसमनून्यन्ते(() ज
स्रीन्परोडाशशकलटानपचपन्त एतत्त ततासां ये च स्रामान्वत्यतः; ब्रातमन्र
नमो वः पितरो रसायेति नपस्काराञ्चपान्त पड्ढात्ार्‌ यजमाना व्याचष्ट
इति । सोऽयं स्त्रोक्तः प्रयोगोऽत्र पित॒यज्ञशन्दन व्यव्रहूतः।

अनुसवनमिदयादिरूपसंहारार्था पनराक्तिः । यज्ञाङ्गत्वेन विदितान्दतृपत्रा
नअश्चेसति-

देवा षै चरुहोतृभिः सत्रमासत । ऋर्दिपरि =`

प्रा०२अनु०<] कृष्णयजुर्वेदीय तैत्तिरीयत्राह्यणम्‌ । ४१७
मितं यशस्कामाः । तेऽुवन्‌ । यत्नः प्रथमं

॥ च्छ =£ $ ® ^~
यश ऋच्छात्‌ । सवषां नस्तत्महाऽऽसदित्ति ।
विषे (विप ¢ र नि हि
समिश्रठहात्रा । जभ्ः पञ्चहात्रा । धाता
ड ह म ० =. नं ^~ € ।
पट्टानरा । इन्द्रः सप्रहत्रा । प्रनाप॑तिर्दश-
होता । तेषा सोमः राजानं यश्च॑ जारच्छत्‌+ इति
सोमागन्यादयो देवा धनादिसग्रदध्या युक्तं यशः कामयमानाः सत्रपनु-
रातु भारन्धवन्तः । तदानीमेव परस्परं भाषां कृतवन्तोऽस्माकं मध्ये य॑ पुरु-
पमादो धनसमृद्धियुक्तं यशः भाुयात्तस्य पुरुषस्य तद्यशः सर्वेषामस्माकं
साधारणमर्त्विति । ततः सोमादयो यथायथं सत्रे होत॒मत्राननुष्टितवन्तस्तदा
तेषां मध्ये सोममेवाऽऽदौ यक्षः पामोत्‌ ।
अथ परसङ्गाज्ञाङ्गम्रतन्मेपनिविद्‌ा्ीम्रहानत्र भरर॑सति-
तत्यकामयतत । तेनापक्रामत्‌ । तेनं प्रखाय॑-
र ~ ~ _ , ध, = (तच `
मचरत्‌ । तं देवाः प्रषैःपेष॑मेच्छन्‌ । तयै
1* "ट, वृ | ~ ® ¢ वृ ~ ® |¢
पाणां प्रेषतवम्‌ । निविद्धिन्थवेदयन्‌ । तत्निविदीं
निवित्वम्‌ (५) । आप्रीभिराप्नुवन्‌ । तदाप्री-
णामाप्रिखम्‌ । तमघ्रन्‌ । तस्य यशो ग्ग्रहत ।
= {अ । तद्र „ कः
ते ग्रहा अभवन्‌ । तद्रह।णां ग्रहम्‌ । यस्थ
विदुषो ग्रहा गरहयन्तं । तस्य वेव ग्रहीता, इति।
तद्धनसमृद्धयुक्तं यशो ममेव भूयादिति सोमो नितरां कामयित्वा तेन
धनेन सहापक्रम्य पुनस्तन युक्तः सन्यकरषेण लीनो भूत्वा यथा देवान
जानन्ति थेव व्यचरत्‌ । ततो देवाः ^“ होता यक्षत्‌" इल्यादिभिः मेष-
मत्ैः मेषं प्रष्टं सोपस्यान्वेषणमेच्छन्‌ । ततः मेष्यत एभिरिति व्युत्पच्या
मच्राणां मैषनाम संपन्नम्‌ । ततः ““ अग्रे महानसि इत्यादि भिनिनिन्मन्र-

रिम हत्तान्तं तज तत्र नितरमावेदयन्‌। निवेश्यत एभिरिति व्युत्पत्या मन्राणां
५६३

४१८ श्रीमत्सायणाचार्यविरवितमभाप्यसमेतभ्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-

निविन्नाम सपम्‌ । “ समिद्धो अद सरुषो दुरोण ` ' हृत्यापरीमत्रसतं सोममा.
वन्‌ । आप्यत एभिरिति व्युत्पस्या मच्राणामाप्रीनाम संपन्नम्‌ । ततः
सोमं हत्वा तस्याधीनं यशोदेतुं धनं भत्यक विभञ्य गृहीतवन्तः । ते च भागा
रन्धवायवादिग्रहा अभवन । तस्म्रहन्त इति चयुतयत्या ,ग्रहनाम संपन्नम्‌ ।
य॒ एतं इत्तान्तं जानाति तस्येव याग ग्रहा धुरूयतवन ग्रहीता भवन्ति । इत-
रस्य तु यागे शृता अप्यधिकफटत्वाभावाद ग्रहीता एव ।
अथ ग्रहमसङ्गाच्छन्दःसामोक्थानि परशंसति -
५ न. „+ न्त) भ 1 |
तेश्रवन्‌ । या वन्‌ श्रेष्ठा ऽभूत्‌ । तमव्‌-
1) € ह १ तिं 1 1 छ 9 | ^
पिष्म | पुनार्मर सबामहा ड । त इन्दा
२1 ॥ 1 न छ [| [|
रसुवन्तं ॥ तर न्दुसा छन्दस्त्वम्‌ । सन्ना
1 ६ ॥,, ह उ ह. 1 । ।
समानयन्‌ । तत्साग्नः सामखम्‌। उक्थरूदस्थाः
भू 1 | [1 | च
पयन्‌ । तदुक्थानपुर्वथखम्‌ । य एव्‌
= पव्‌ न्मः भि ४४ 1 °. प
वेद्‌ । प्र्यव [तष्टा । सवमादुरातः इति ।
ते देवाः परस्परमिदं विचारितवन्तौ यः सोमोऽस्माकं मध्य शष्ठोऽभूततं
वयमवधिष्म । तदे तन्मदहदनुचितम्‌ । तस्पात्ुनरिमं सोममुत्पादयाम इति
£ [ ५ 1
तिचा गायभ्यादिच्छन्दांस्यरृषटाय तत्सामथ्यात्सोममूदपादयन्‌ । उत्पा

दनविषया छन्दसीच्छा सिध्यत्येभिरिति व्युत्पत्या छन्दोनाम संपन्नम्‌ ।

ततः सामगानसामर्थ्येन ते सोमं समानयन्‌ । सपानीयतेऽनेनेति व्यु्पस्या
तामनाम सपन्नम्‌ । उक्यनामकसशद्घसाम्यन तं सोमे भूमादुपविष्टमुत्थापित-
वन्त; । उत्थाप्यते सोमोऽनेनेति व्युत्पच्योक्नाम सपन्नम्‌ । य एवं सोम
9 =, र [क क # भ
तान्तं वेद स मृपौ प्रतिष्ठितो भरूस्वा संपृणेमायुः भामति ।
अथ सोमयागररंसापसङ्गातयुरुषार्यं सोमयागसमीपगमनं विध्त-
धट श: = (~ 1 ठि
सोमो वे यश॑ः य एव विदान्त्साममागच्छत।
1 ध, न्‌ 1 न [स 1 ६ भह, = अ
यशं एवेनमच्छति । तस्मादाहुः । यर वद्‌
1 कह, म 1... । = =, ¢ ४
यश्च न । ताया साममा्गच्छतः ॥ सम्‌[हि

प्रपा ० अलु ०९] कृप्णयज््ेदीयै तेत्तिरीयत्राद्यणम्‌ । ४१९
यशः । ते लाव यशं च्छती्याहः । यः
सोमे सोमं प्राहेतिं । तस्मारसोमे सोमः
प्रोच्यः । यशं एवर्नमृच्छति , इति ॥

अभिपुप्वन्ति सप्तहे।ता तपयति पद्टत्रा निवित््वमर्ूततष्ठति प्राहेति द्वे च॑ ॥

इति कृप्णयनुरवेदीयतेत्तिरीयव्राह्यणे द्वितीयके द्वितीया-
ध्यायऽटमोऽनवाकः ॥ < ॥

यः सोमयागः स एव यश्ोहृतुत्वाव्चः । तस्मात्सोमस्य यशोहेतलखं यो
विदरान्स सोपयागस्थानं मरलयागच्छत्‌ । तत्तद नुषएानपकासोपन्यासेन तमेनं यश्च

ऋच्छति परामाति । यस्माद्वरं तस्मादभिज्ञाऽय महासत्येवं सर्वे जना
आहुः । किच यः सोपप्रयोगं यशोहेतुं वेद यश्चन वेद्‌ ताबुभौ सोमयाग-
स्थानमागच्छतः । सोमयागस्य यञोदतुलरात्‌ । अस्ति त्वनयोर्मध्य एकस्य
विशेषः । न टि सोमे सोमयाग सोमं सोमपरयोगं विक्चेपार्विञ्याय सकीय-
वाक्पाण्डिल्यपरक्टनायवायः प्राह तमभिन्ञास्त्वा व त्वामेव यश्च॒ ऋच्छति
प्रामरोतीलयादुः । यस्मादेवं तस्मादभिज्नः सोमे सोमयागे सोमः सोमप्रयोगः
प्रोच्यः प्रकर्षण ब्राच्यः। यश्च परनमभिङ्गमच्छत्यतव पामोत्येव ॥

दति श्रीमत्सायणाचायतिरचितं माधवीय वदराथप्रकाशे कृप्णयनुर्वेदीयतेत्तिरीय-

बराह्मणमाप्य द्वितीयक्राण्ड द्वितीयप्रपाठकञटमाऽनुवाकः ॥ ८ ॥

अथ द्वितीयं नवमोऽनुवाकः ।
अष्टमं हात्रमन्राणा सामाद्गत्तरन प्रयाग उक्तः । अथ दव्रिमत्रा्ाचक्यन-
प्रसङ्गेन जगल्छृष्टिनिवमेऽभिधीयते--

द्वाज नव [कचनाऽजपाद । न दर्‌

। न प्रथिवी । नान्तरिक्षम्‌ । तद्देव

ॐ

करत स्यामिति । तदतप्यत । तस्मा-

क मेश णः (निपतन)

१ व. ख, तद्र तद्‌ ।

(७

५२० श्रीमत्तायणाचा्यविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [रद्ितीयकाण्डे-

तेपानाद्ध्रमाऽजायत । तद्भूयाञतप्यत ।
तस्मात्तेपानारप्रेरजायत । तद्भ्रयाञतप्यत |
तस्मात्तपानाज्व तरजायत । तद्भूयाऽतप्यत।
तस्मंततेपानाद्चिरंजायत । तद्भूयोऽतप्यत ।
तस्मांत्तिपानान्मरीचयाऽजायन्त । तद्भूयोऽत-
प्यत । तस्मात्तिपानादुदारा अजायन्त ! तद्र
ये[ऽतप्यत । तद्श्रमिव समहन्यत, इति,
यदिदं स्थावरजङ्गमरूपं भ्रखोकादिरूपं च जगदिदार्न। दयते तक्तिमपि
सटः पर्य नैवाऽऽसीत्‌ । तत्तादशमसदरपमेव वतमानं सद्रूपतां पराुयामित्य
तार मनोऽकृरुत । तथा चापानपाद्‌ पृत्रमसद्रूष पन्ात्सद्पतातपात्तश विख
एमाश्नायते--““ असद्रा इदमग्र आसीत्‌ । ततो बं सदजायत ` . इति । अत्रा
छब्देन न शक्चविपाणादिसमानं शून्यत्वं विवक्षिते किं तह्मनमिव्यक्तना
मरूपत्वम्‌ । अत एव वाजसनायनः समामनन्ति-^तद्धदं तद्यन्याकृतमामीत्‌।
तन्नामरूपाभ्यामेव व्याक्रियत" इति । भ्रमिराप इत्यादिकं नाप । काटन्यद्र

वादिकै रूपम्‌ । तत्तद्धु(स्य भू )तत्रयाकारण विस्पष्टमासमन्तान्नष्पादनं ज्याक
रणम । तद्रहितत्वेना विस्पष्ट शापन्नस्वमव्याक्रृतत्वम्‌ । तद्व महुना स्वत

^) ‰

आसीदिदं तमोयृतमपन्नातमटक्षणम्‌ ]
अप्रतक्यमनिज्ञेयं पमसप्रमिव सवेतः'` इति |

शन्यलरविवक्षायां छन्दोगश्चतिविरुष्यत । छन्दोगा देवमामननि-
(“सदेव सोम्येदमग्र आसीदेकमेबाद्रितीयम्‌'' इति । पुनरपि--“"तद्धक आह
रसदेवेदमग्र आसीत्‌" इति गृन्य्वपक्षुपन्यस्य तकन्निराकरणमवमाम-
नन्ति--““ कतस्त खट सोम्येदः स्यादिति होवाच कथमसतः सजा
तेति सदेव सोम्येदमग्र आसीदेकमेवाद्वितीयम्‌ "2 इति । पेतरेयिणस्तधी
यते-- “ञाता वा इदयेक एवाग्र आसीनान्यत्किचन मिपत्‌' इति । तस्मा
नैव किंचनाऽऽसीदित्ययं निषेधः परमात्मनि्ितनामरूपामकजगद्िषया न
त्‌ कृत्सरनिषयः । नामरूपर्सटितत्वेनासच्छब्द्‌बाच्यं सदेवाव्रस्थिततं परमात्
त्यं स्वात्मन्यन्तष्ितमाणिकममरितं सनामर्पाकारेणाञऽविभवेयामात प्रथा

प्रप०२अनु०९] दृप्णयनुर्वेदीयं तेत्तिरीयब्राद्यणम्‌ । ` ४२१

छोचनरूपं मनोऽकुरुत । यया गाहनिद्रां पराप्स्य पुरुषस्य कमफलमोगाय
प्रनोध उत्पद्यते तथा सर्वान्धाणिनः स्वस्वक्रम॑फलं भोजयितुमीदशो विचारः
परमात्मनः प्रादुरभ्रत्‌ । तथात्रेधवेचारयुक्तं तत्परमात्मतखरूपं नामरूपसृ
एिसाधनरूपं तपोऽकरुरत । नात्र तपः कृच्छरचान्द्रायणादिरूपम्‌ । ्षितु सष्ट-
व्यपदाथविङ्चेपविपयं पयांखोचनम्‌ । अत एवाऽऽथवेणिका आमनन्ति-
“भ्यः सर्जः सत्रैविद्स्य ज्ञानमयं तपः?” इति । कृच्छ्यादि रूपत्वाभावादशरी-
रस्यापि स्ैशक्तियुक्तस्य पर्यांरोचनयुपपन्नम्‌ । ताद्शीं शक्ति च श्वेताश्-
तरा आमनन्ति--““पराऽस्य शक्तिविवि्धव श्रयते खाभाविकी ज्ञानवटक्रिया
चः" इति। तच्छक्तिवशद बरेन्दियनिरपेक्षव्यवदहारं चात एवाऽऽमनन्ति--““अपा-
णिपादो जवना ग्रहीता प्रयलयचश्चुः स बणाद्यकणेः'' इति । तस्माद्‌ चिन्य-
दक्तिपरमेन्वरस्य रीटाविकश्चपो यथावचनपत्रवोद्धन्यः । वचनं चाजाऽऽरण्यक
आज्नायते-- “स तं मरणिमव्रिन्दत्‌ । सोऽनङ्कछिरावयत्‌। सोऽग्रीवः प्रय
पश्चत्‌" इति । तेन मानसं तपः कृतवानियथैः । तादश्रात्तस्मात्परमेन्वरात्स्व-
, संकल्पानसारेण क्धिद्धम उदपद्यत । एवमग्न्यादयोऽपि संकस्पादुत्पन्नाः। अपरि
रङ्ञारवान्‌ । ञ्योनिरङ्गारनिषएरपरकाज्ञः आचिजञ्वाखा । मरोचयः समेत प्रख्यः
भाद्रव्यम्‌ । उद्रारा उस्रणञ्वालाः । तत्सम ध्रूमज्वालादिकं संघातरूपं कटि-
नमभूत्‌ । यथा--धुमज्योतिःसचिलमरुतां संनिपातः क मेघः इति तदत्‌ ।
तच्च घनीभूतं वस्तु परमात्मनो वस्तिस्यानमासीत्‌ । वस्तिशब्दार्थश्राऽ येदं
शितः--“पमूत्राञ्चया धनुवक्रा वस्तिरिलयमिधींयते

अध्‌ सप्रद्रान्पात्त द्शयति-
तद्रस्तिम॑मिनवर (२) स संमरद्रोऽ-
भवन्‌ । तस्मस्समृद्रस्य न पिबन्ति ।
प्रज्ननमिव हि मन्यन्ते । तस्मत्पि-
गजायमानादापः परस्ताद्यान्तः इति ।

यदेतन्सयु्रपर्यन्तस्य वस्तुनः सरणः परमात्मनो रूपं वस्तिस्थानीयं तस्य

सच प्रथिन्नुव्रम्तिमता जखसंघः समुद्ररूपण प्राहुरमूत्‌ । यस्मात्तमद्रस्य जङ्‌
प्रजननमिव गभाश्यगतयुदकमिवास्पृश्यं मन्यन्त तस्माच्छ; समुद्रस्य जट

४२२ भ्रीमत्घायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतय्‌-- [रद्धितीयकाण्डे-

न पिबन्ति । यस्पादस्ति भरननने ग्माशये जलं तस्माष्टोके जायमानास्प्ो;
पुरस्तादाप एव निगच्छान्त ।
अथ म्रतस्य दोवृमच्रस्य खष्टिमाह--
॥
तहयहाताञनवरञ्यत । धरजारवातव इदयहताः इति।

ततस्तस्सयुद्रप्यन्तं खष्टं जगत्तस्पश्चाचित्तिः सुगित्यादिदंशहोताऽषटज्यत ।
तन्मत्रपतिपाद्याकारयक्तप्रजापतिरेवात्र दश्हींता ।
यथोक्तस्य परमात्मतपसो वेदनं प्ररंसति-
॥ न
य॒ एवं तपसां वाय र्वहःस्तरप्यत | भद्त्यकवः इति।

पवोक्तस्य तपःसामर्थ्यं विद्रान्यः स्वयं तपः करोति सोऽयमेन्व् प्रापरोस्येव ।
अथ छखकनरयषाट दश्यत
तहा इदमापः सरिरम।सीद । सोऽरोदीय-
जाप॑तिः (३) । स कस्मा अज्ञि । यदस्या
अप्रतिष्ठाया इति । यद्प्स्ववार्पचयत । सा
[थि्यभवत्‌ । यद्यम्ट । तदन्तरिक्षमभवत ।
दृवमुदगृष्ट । सा चारभवत्‌ । यद्रादीत्‌ ।
दनय रोदस्त्वम्‌ ($) । य एवं वेद । नास्य
हे रुट्न्ति । एतदा एषां खोकानां जन्म । य `
मेषां खोकानां जन्म वेद । न॑घु रकरेष्वा-

[च्छेति। स इमा प्रतिषएठामविन्दतः इति ।
तदिदं परमात्मना खष्टं जगत्सयुद्ररूपेण सटिरमासात्‌ । तस्मिन्सालट
पृथिवीमिश्रणं वारयितुमाप इत्युक्तम्‌ । केवरं जटमेवाऽऽसीदि यथः । तदद्‌
निरन्तर जं दृष्ट्रा दश्रदहोवृरूपः स भरजापतिरयोदीत्‌। रुद तस्तस्यायमनिप्राप)
यद्यहमपरतिष्ठाया अवस्थातुपयोग्याया अविद्यमानाया अस्याः प्राचन्याः सका
दारिकिमपि पाणिजातं सष न शक्रोमि तिं तादशः सोऽदं कस्मा आत किमि

यमुत्पादिताऽस्मीति रुदतस्तस्य यन्नेत्रनखादकं समुद्ररूपास्वम्पु पतेत तद्ष

भ

= ~ 1 2 ।

परपा०२अनु०९] कृष्णयजर्वेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । शमर

नीधरतं पृथिव्यभवत्‌ । तस्याः पृथिव्या उपयुच्ावचभावं वारयितुं विविधं
माजनं कृतवान्‌ । तच खे स्थानमन्तरिक्षमभरूत्‌ । ततो दस्मं परसा
यत्स्थानममष्र सा व्रारभवत्‌ । यस्पात्मजापतिररोदीत्तेन च रोदनेन द्यावापू-
िन्यावुत्पननां । तस्माद्रोदःशब्दामिषेयसं तयोः संपन्नम्‌ । तं प्रकारं वेदितु-
गृहे वन्धुमरणाभावान्न केऽपि ख्दन्ति । योऽयं छोकत्रयजन्मभकारं वेद्‌ पद्त्ता
लोकजये नाह न मरामाति । स प्रजापतिरिमां पृथिवीं प्रतिष्ठां सक्ष्यमाणपा-
ण्याधारभरतामालभत ।

अथ तस्यां पृथिव्यामसरखषटि दशयति-
स॒ इमां प्रतिष्ठां विचछाऽकामयत प्रजयियेतिं ।
स॒ तपोऽतप्यत । सोऽन्तवानभवत्‌ ।
स॒ जवनाद्ुरानषनत ( 4 2) । तेभ्या
मन्मयें पव्रेऽनमदुहत्‌ । याऽस्य सा तनूरा-
सीव । तामपाहत । सा तमिस्ञाऽभवत्‌ › इति ।
प्रनापतिरिमां भमि सरक्ष्यमाणप्राण्याधारयोग्यां रन्ध्वा भजोत्पादनं काम-
यमानस्तदुपायपर्याखोचनरपं तपः कृत्वा स्वयमेव देहान्तरेण गभवानभत्‌ ।
तस्य गर्भगुक्तस्य जघयनभागादसुरानदजत । तेभ्यः कारिमधिन्मृत्पाते भोजनाः
धमन्नं प्रक्षिप्य दत्तवान । ततोऽसुराणामृत्पादिका या स्वकीया तनरस्तां विना-
शितवान्‌ । सा तनरुः श्ररीराकरारं परिलञ्य तमोयुक्ता रातिरमवत्‌ ।
अथ मनप्यादिश्षटि दशयति--
सोऽकामयत प्रजयति । स तपोऽतप्यत ।
सोऽन्तवीनभवनत्र । स प्रजन॑नादेव प्रजा
असृजत । तस्मादिमा भूपिं्टः । प्रजन॑ना-
चना अशछ॑नत (६ ) । ताभ्यो दारमये
पयोऽदुहत्‌ । याऽस्य सा तनूरासीत्‌ ।
पाहत । सा नोत््ाऽभवत्‌ ›; इति।

=| 1 क: मं
# ॥

९२४ शरीमस्सायणाचार्यविरचितमाष्यसमेतम्‌-- [रद्ितीयकाण्डे-
प्रनननासनोत्पादनसमथाद्राराद्धि यस्माटूत्पादनसापथ्यं कारणं तस्मा.
त्मना अलन्तवहुलाः । ज्योत्सा चन्दरभकाश्चा । अन्य्पूववश्चास्येयम्‌ ।
अथ वसन्तादिकालाभिमानिपुरुषस्य षटि दशयति-
सेऽकामयत प्रज॑यियेति । स तपे[ऽतप्यत ।
सोऽन्तर्वानभवत्‌ । स उपपक्षाभ्यमिवर-
न॑खछनत । तेभ्यो रजते पत्र घ्रतमहु-
हत्‌ । याऽस्य सा तनूरासीद्‌ ( ७ ) ।
तामपाहत। सेऽहोराजये।ः संधिरभव्‌ इति ।
पृवेवश्यास्येयम्‌ ।
अथ देवखृष्ट द्शयति--
सोऽकामयत प्रजयियेतिं । स तपेऽतप्यत ।
सोऽन्तर्वानभवत्‌ । स मुखि वानं खनत । तेभ्यो
हरते पात्रे सोममदुहत्‌ । याभ्स्य सा तनू
रासीत्‌ । तामपाहत । तदरहरमवत्‌ (८), इति ।
पूववग्याख्येयम्‌ ।
अथोक्तानामन्पयोधघरृतसामानां वेदनं परशसति--

एते वे प्रजा्पतेदोहाः । य एवं
वद । दुह एव प्रजाः › इति।
गोभ्यः पषीरमिव परजाभ्यो धनं कमत इयथः । `
द्‌ वतावेदनं परशंसति--
दिवा वै नोऽभूदिति । तदेवान॑ं देवृखम्‌ । य एव
देवानां देवलं वेदं । देववानेव भवतिः इति ।
देवानापलादिका या भनापतेस्तनः सेयमहोरूपेण निष्पन्ना । अतो देवा

पपा०२अनु ०९] कृप्णयजुरवेदीयं तेत्तिरीयत्राह्यणम्‌ । ४२५
हर्पाद्स्माकं दिरवाभ्रदित्युचारितवन्तः । अतो दिवायोगेन देवस्वं संपन्नम्‌ ।
तटेदिता देवत्रान्पकाशवान्भवति ।
तदेतदेवासरात्पादकतन्रभ्यामहोरात्रयोजन्म, तस्य वेदनं प्रशंसति-
र अ क ७ त १ 1 =. $
एतदा जहारात्राणा जन्म । य एवमहारात्राणा
ल्‌ । +" | न श | # 9 न्‌ क्‌. 1 = व
जन्म वदं । नाहरप्रप्वातिमाच्छति (९); इति।
८ तदसदेव सन्मनोऽकुरुत स्याम्‌ ' इति प्रथमभावि परमात्मनो यन्नः
्मुक्तं तदेतन्पनः मरशंसति--
अ | न ~ 5 ४ 1. ज ॥ ~
पताव मनाज्छन्यत । मनः प्रजापत
व ल्‌ इ # ज्‌ | 1 जन
मसत । प्रनार्णातः प्रजा आद्नत । तहा
५ { ५ 1 ५ न कि 1. $ ॐ
इदं मनस्येव परमे प्रतिष्टितम्‌ । यदिदं
कि) रच्‌ ५ श व्‌ । ५ ॥ (=
[फर्चे । तदतच्छ्र।वस्यप्त नाम ब्रह्य; इति।
यातकिचिद्िदं जगदिदानीं दृडयते तदिदं स्वं मूलकारणे परमात्ममनस्येव
सम्यक्पतिष्टितम्‌ । सत्संकल्पार्धाना असतः छणिस्थितिपरख्याः। तदेतत्सकसिपि-

{~ ऋ, १ ७

र्य मनः चवोवस्यसनामक्रं ब्रह्म । यदुत्तरोत्तरदिने वसीयोऽतिशयेन शरष
स्योवस्यसम्‌ । द्वितरिधं दि व्रह्म सल ज्ञानमनन्त ब्रह्मलयवलक्षण सजात्ाय
विजतीयस्वगतमदरषहितत्वानिजस्वरूपमातरे पयवसितं सवेजनेकरूपमेकं बह्म ।
अत एव्र तदरतच्छरात्रस्यसं न भवति । निविकारत्वेन तस्य सष्रूत्वाभावात्‌ ।
तद्र सव्ेसष्रिगोचरशक्तिगुक्तं सत्सापाधिकतेनान्यद्रह्य भवति । सकस्प-
परम्परया प्रतिक्षणय॒त्तरोत्तराधिकजगत्छष्रलादीटगब्रह्मरूपत्वान्मनः प्रशस्तम्‌ ।
तदेतदत्तान्तत्रदनं परङणसति-
व्यच्छन्ता ग्यच्छन्यस्म वस्यसा वस्यसा ग्युच्छ्त।

ल

प्रजायत्तं प्रजया पञ्युभ प्र परमाप्रना
माज्ामाप्रोति । य एवं वेदं (१०); इति।
अभ्भिरंनायत्‌ तद्रुय।ऽतप्यतामिनदरोदीत्प्रनापरत रदस्त्वमच्तनताघ्रुनत ृतम॑टु-
हयाऽ्य प्ता तनूरापरी दंरमवद्च्छति वेदं ॥

५४

५२६ श्रीमत्सायणाचा्यविरचितमभाष्यसमेतमरू-- [रद्वितीयकाण्डे-

इदं धरमोऽमिरयोतिरिभशंचय उद्‌ारास्तद्‌ भं जघनातसा तमिस्रा समन
नात्वा नोता स उपपक्षाभ्या. सेऽदोरा्रयाः संधिः स युखात्दर्दव
व[नस्तोऽधिमरन्पय दारूमय रजत हारते तभ्यस्ताभ्या द्र तञन्न पयोघ्रत्‌र
सोय एवं वेदापन तस्य्‌ ताचभिथ्ात्व्याननमदुहतपयाऽदुहदूधृतमटुदृप्सो

ममदुहत्‌ ॥
इति दृष्णयजर्वेदीयतैततिरीयत्राह्मणे द्वितीयाष्टके द्वितीयाध्याये
नवमोऽनवाकः ॥ ९॥

यथोक्तं ज्य सृष्टिमरकारं विदित्वोपास्तेऽस्मे बेदितरे भतिदिनं प्रभातं कुर्वती
देवता पनरधिकभरेयस्करया सता प्रभातं कराते । दिने दिने श्रेया वधेत इद्यथेः।
इह रोके भजापशुसंपनः पर रोके परमेष्ठनः मजाप्रतरश्वयस्य या मात्रा परि
च्छित्तिस्तां सवांमापि प्राप्ते ॥
इति श्रीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये वेदाथप्रका्ने कृष्णयजर्वेदीयतेत्तिरीय
बराह्मणमाष्ये द्वितीयकाण्डे द्वितीयप्रपाठके नवमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥

अथ द्वितीये दशमोऽनुवाकः ।

[परि

नवमेऽनवाके होतसष्टििसङ्गेन सवैजगत्सृष्टिरुक्ता । दशमे देवसृष्टिगध्येऽ
वसिथितस्येन््रस्य देवताधिपतित्वमुच्यत । तदथमाख्यायिकामाह-

प्रजाप॑तिरिनद्र॑मछनताऽऽनुजावरं देवानाम्‌ ।
त प्राहिणोत्‌ । परेहि । एतेषां देवानाम-
पधिंपतिरेधीतिं । ते देवा अत्रुवन्‌ । कस्त
मिं वयं वे वच्छरेयासः स्म इति । साऽ
ब्रवीद्‌ । कस्पवमसिं वयं वे वच्छरैयाः

स्म इतिं मा देवा अवोंचनरितिं ; इति।

प्रजापतिर्देवान्सष्टरा तेषां देवानां मध्य आजुजावरमिनद्रमसृजत । यथवा
आतरणां मध्येऽनुनः पथाजनातोऽवरो निकृष्टसतद्रदयमियदुनावरः । अनि

प्रपा०रअनु० १०] कृष्णयञर्वदीयं तेत्तिरीयत्राद्मणम्‌। ४२७
वरशब्दस्यापि स एवाथः शट तमिन्द्रं देवलोके मेषितवान्‌ । ह, इन्द्र खर्भं
गच्छेतेषां मया सृष्टानामधिपतिमेव । परेषितमिन्द्रं देवाः पृच्छां कृतवन्तः ।
प्रजापतिनाऽदहं परेषितोऽस्मीत्युत्तरे त्ते ते देवा अघ्ुबन्वयं वै त्वच्छरेयांसः स्मेति
त्वया कस्याणयुक्ता भवेमेति । तद्‌ानीमेबेन्द्रः पराष्र्य परजापतिसमीपं गत-
वान्‌ । प्रजापतिना पृष्टे सति स इन्द्रोऽत्रवीत्‌ । कस्स्वमासि वयं वै त्वच्छेयांसः
स्मेति मा मां देवा अवोचननव्रुवनिति ।

कनामवेत्तरिन्द्राधिपत्यवेत्तुश्वाऽऽख्यायिकापुरःसरं बेदनफलं दशेयति-
जथ वा इदं तह प्रजापतौ हरं आसीत्‌ 9)1
यद्रिमननौदिये । तदेनमत्रवीत्‌ । एतन्मे
प्रय॑च्छ । जधाहमेतेषां देवानामर्धिपतिभेवि-
प्यामीतिं 1 केऽह९ स्यामिद्यत्रवीव्‌ । एतय
दायेति। एतस्स्या इयत्रवीत्‌ । यदेतद्रवीषीति ।
कोह वै नामं प्रजापतिः। य एवं वेदं (र) ।
विदुरेनं नानां । तदस्मे स्कंमं कला प्रयमु-
चत्‌ । ततो वा इन्द्रो देवानामधिपतिरभवत्‌ । य

“~ = 1 ¢] ^ । 14 ~ |

एव्‌ वद्‌ । अवपात्र समानाना भगत इति ।
अथ पजापतेरग्रे स्वकीयतिरस्करणाषरध्येमेवं एत्तान्त आसीत्‌). यदिदमिदा-
नीमस्मिन्नादिये संतापकं वेनो इयते तदिदं हरस्तस्मिन्कारे. प्रजापतावा-
सीत्‌ । याद आदिदयोऽन्धकारादि मत्सेने समथस्तथा भनापत्तिरपि दुष्टिः
क्षायां समथ आसीत्‌ ।. तत्तेज उदिदयेन्द्र एनं भरजापतिमव्रवीत्‌ । हे मरनापते,
एतत्तेजो महं भयच्छ । अथा तेनस्वी सन्नेतेषां देकनामधिपततिभविष्यामीति ।
ततः मरजापतिरिदमव्रवीत्‌ । एतत्तेजस्तुभ्यं प्रदाय कोऽदं स्याम्षमे मांकोवा
गणयेदिलभिपमायः । अयेन्द्रः भजापतिं भ्रयत्रबीत्कोऽहमिलत्र क इत्यनेन
शब्देन यदेतद्रबीषी सेतदेव त्वम्‌। अत्र यदेतदिन्द्रणोक्तं तदेतयुक्तम्‌। क इयस्य
तस्य भरजापतिनामत्वात्‌ । अत्र किंशब्दः; कशब्दरेति मकारान्ताकारान्तौ दरौ
दाब्दौ तयोरुभयोरपि पंलिङ्गैकवचनं क इटं रूपं वा वरते । अगारान्तस्तु

४२८ श्रीमत्छायणाचायविरचितभाष्यसमेतम्र्‌- [रद्वितीयकाण्डे-
परजापतिवाचकः । तत्र मकारान्तमभिपरेय पभ्रजापातेः भायुङ । तेजोखदेष
प्राणिनामपि गोँरवम्‌ । तस्मिथ तुभ्यं दत्तं सति भ्रजापतिखगोरवस्य गत-
त्वात्को नामाहं स्यामिति प्रजापतिपरश्ः। न कोऽह स्यामिति प्रजापतित्वमे
विनर्यती लाक्षेपः । इन्द्रस्तु शब्दच्छखादकारान्तत्वमाश्रिलयय परजापतिर
स्यामिति यदेतदन्षे तदेतत्स्याः प्रजापतिरेव भवे्यथः । न हि तेजानिमिततं
तव प्रजापतित्वं प्रजाजनकत्वम्‌ । तेनसोऽनुपादानत्वात्‌ । यतोऽतेनसोऽपि
प्रजास्रष्रत्वात्‌ । क तु स्वाभापैकम्‌ । अतस्तनास दत्त तव स्वभाषां नापः
गच्छतीतयत्रवीत्‌ । य एवं प्रजापतेः फ इति नाम वदनं स्वेऽपिनान्ना विदुः
प्रख्यातो भवतीदयथेः । ततः प्रजापतिस्तत्तेजा स्क्म॒पटाख्यमाभरणं करखा
प्र्यपुश्चत्‌ । खरारे बबन्धेथेः । ततः पट्रवन्धनादिन्द्रो देवानापधिपतिरम
वत्‌ । तदेतदाधिपदयं दिद्रान्पुरुषः समानानां पुरूषाणां स्वयमाधेपतिभवति ।

अथेन्द्र बहुधा स्तातुमादो तावचदुपयुक्त चन्द्रमःशब्द्स्य नवृचन दश
यति-
सोऽमन्यत । फिकिंवार्जकरमिति।सचन्द्रम
आहरत प्राख्पत् । तच्चन्द्रमसश्चन्द्रमस्तम्‌।
य्‌ एवं वेदं ( २) चन्द्रवानेव भवात, इति।

स प्रजापतिरेवममन्यत । देवाधिप स्थापितस्यन्द्रस्यापेक्षितं कायं किष
महत्कायं यन्मया कृते न पयाप्रं पुनरपि करिष्यामीलयभिपायः । तथाविधं
मरजापति दृष्ट्रा स इन्द्रश्न्द्रमादखादकं तेजं मदथमाहरे्येवं बार्वस्खापं कृत
वान्‌ । तत आद्खादवाची चन्द्रश्ब्दोचारणार्स्ववाच्यसच्छब्दोचारणाच
तदक्षरसदङं चन्द्रमा इति नाम संपन्नम्‌ । चन्द्रमादखादकरं तेजा मीयतेऽत्रति
चन्द्रमाः । एवं षेदिताऽप्याहटाद्‌ वानेव भवाति ।

अथ सू्थनामनिवैचनं दशैयति-
ते देवा अवन्‌ । सुवीर्या मर्या यथां
गोपायत इतिं । तत्सुथेस्य सूतम्‌ ।
य एवं वदं । नेनं दभ्नोति, इति।

१क. ख. स्वंमपुङ्खाट्य ।

्पा०२अनु०१०} कृष्णयदुर्वेदीयं तेत्तिरीयत्राह्यणम्‌ । ४२९
दुटरिक्षणक्षमेण सोौयतेजसा शिष्टपरिपालनक्षमेण चान््रतेनसा च युक्त-

मिन्द्रं टष्रा देवाः परस्परमिदमघुवन्‌ । हे, अमां मरणरदहिता देवाः शोभनवी-
पेताऽयमिन्द्राऽस्मान्यथा गोपायते सम्यग्रक्षितं प्रभवतीलयथेः । ततः सवीय-

शब्दाक्षरसादरयात्सूयनाम संपन्नम्‌ । तन्नापवेदिनं पुरुषं वैरी न हिनस्ि ॥
रन्द्रशब्दनिवेचनं दशयति--

कश्चनासिन्वा इद्मिन्दरियं प्रय॑स्था-

दितिं । तदि्स्येनद्रसम्‌ । य एवं

वेद्‌ । इद्धियान्य॑व भवति (४); इति ।
अस्मि्नधिपरता स्थितमिन्दियं सामथ्यं कथ कोऽपि न प्रत्यस्थासत्यव-

भ (न

स्थातं निराकतं न शक्तीति देवाः परस्परग्रचः । तत्रेदमिद्धियमिरस्यक्षरसा-

५ ५

म्याट्‌न्द्रनाम सपन्नम्‌ । तनामामज्ञः सामध्यातशयवान्मवात ॥
परपणटिनामनिनेचनं दशेयति-
अयं वा इद्‌ परमोऽश्रदिरतति। तत्प-
र्मएएनः परमाणएतम्‌। य एव वद्‌
परमाम कणा गच्छतः इति।

परमः सर्वोत्तमः प्रजापतिरेवेद मिन्दररूपोऽभृूदिति देवा अघ्रु्न्‌ । तस्मा-
त्रम स्थित दत्यक्षरसाम्यात्परमेष्ठिनाम संपन्नम्‌ ! एतनामवेदितैश्वयेस्य काष्ठां
भरामोति ।

अथेन्द्रस्य सर्देवसेव्यत्वं दृश्॑यति--

त॒ द्वा समन न्‌ १८.

पर्यविशन्‌ । वक्तवः पुर
स्तात्‌ । स्द्रा दक्षिणतः । मदि्याः पश्चात्‌ ।
श्॑ देवा उत्तरतः । अद्िसः प्रयज्चम्‌
५) । साध्याः परान्चम्‌ । य॒ एवं

0

४३० श्रीमत्सायणाचायविरचितमाष्यसमेतम्‌-- [२द्वितीयकण्डे-

सभाथागपविष्ठं तमिन्द्रं देवाः सवतः परिवेश्यासेवन्त । वस्वादयो गणाश्च
तष दिक्च व्यवस्थिता उपविष्टाः । अङ्गिरःपृतयो महर्षयः कचिदप्युपवे
नमकृस्वा यदा यन्पुखामन्द्र भ्रत्यच समुख ररवा स्वन्तं । साध्यास्या
देवविशेषास्तमिन्द्रं पराञ्चं त्रिमुखं कृत्वा पृष्ठत; कत्वा सवन्ते । एवं वेदिता
रमेनं परुषं समानाः सर्वे पुरुषा उपेत्य समीप उपविश्य सचन्हे।

अथेन्द्रस्य राजनालया परजाभ्यः सपादनम्रकार्‌ दशवार्त--

स प्रजापतिरेव मूर्वा प्रजा जर्वयत्‌ । ता
अस्मै नातिषन्तात्रा्याय । ता सुखं पुरस्ता-
तश्य॑न्तीः । दक्षिणतः पयायनच्‌ । स दक्षि
णतः पर्वतंयत । ता मुखं पुरस्ताखश्यन्तीः ।
मुखं दक्षिणतः (£ ) । पश्चासपर्यायन्‌ । प
पश्चारपयेवतेयत। ता मुख पुरस्तात्पश्यन्तीः।
मुं दक्षिणतः । सुखं पश्वाव्‌ । उत्तरतः पो
यन्‌। स उत्तरतः पथवतंयत । ता सुखं पुरस्ता-
तपश्य॑न्तीः । मुखं दक्षिणतः । मुखं पशाद ।
मुख॑मुत्तरतः । उध्वं उदायन्‌ । स उपरिश-
तय॑वर्तयत । ताः सवतेमुखो भ्रवाऽऽवयतर ।
ततो वे तस्मे प्रजा अतिष्टन्तात्ना्याय? इति

स इन्द्रः स्वयं प्रजापतिरेव परजापतिसमानसामथ्ययुक्त एव सृत्वा तः
प्रना आवयत्स्वाधीना अकरोत्‌ । स्वस्वोचितं करं दातुमाज्ञापितवानिलथः |
ताः सवाः प्रजा अस्मा अस्यन्धरस्यान्नाव्ाय नातिष्टन्त । अन्नमोगकर दु
नाङ्गीङृतवन्त इयथः । तास्तथाविधाः पवेस्यां दिशि वतमाना इन्द्रस्य पुसं
मुख्यं कंचिदिन्दरमेषिते करस्वीकारक्षम पवेस्यां दिशि पश्यन्त्यस्ततः पाय्य |
क्िणस्यां दिशि पयायन्गताः । ततः स इन्द्रस्तदवगत्य -स्वमुखसमान म्ह

परप०२अनु० ११] कृष्णयजुर्वेदीय तैत्तिरीयत्राह्मणमू । ४८३१

ढे

पुरषं दक्षिणस्य दिशि मेरितवान्‌ । ततस्ताः भजा दिष्दरयेऽपि यसं पश्यन्त्यः
पचिमां दिश भाविन्‌ । एवं पश्चिमोत्तरोध्वेदिश्चु योज्यम्‌ । ततः स इन्द्रः
पञ्चस्वपि दिक्च स्वकायं मेत्यानवस्थाप्य तद्रा स्वयं सवैतोग्खो भत्वा
सवोः परजा वश्तीठरतवान्‌ । ततः परजाः परायितं दिगन्तरमखभमाना अस्ये-
सरस्यान्नाद्यरूपं करं दातुमङ्गीदरतवन्तः ।
शतदटत्नानं प्ररसति-
€ । *,

य एवं विद्ान्परिं च वतर्यते नि च॑ । प्रजाप
तिरेव मूला प्रजा अत्ति । तिषन्तेऽस्मे प्रजा
अन्नाद्याय । अन्नाद्‌ एवं भवति (७ ), इति ।

छ | क

आरीद्रेदं चन्द्रमस्त्वं य एवं वेदेद्धियाग्यैव मवति प्रलय्चं मसं दक्षि
णतो मुखं पश्चान्नवं च ॥

इति कृष्णयजुर्वेदीयतेत्तिरीयन्राह्यणे दितीयाष्टके द्वितीयाध्याये
द्रामोऽनुवाकः ॥ १० ॥
यः प्मानेवमिन्द्रस्य परिपाटनपरकारं विद्रान्परिवत॑यते निवतेयते च शिक्ष-
५९, # [क्‌ ते # (= प १ (५ # £ #
कस्य मरणं परिवतेनं शिक्षिताभ्यः प्रजाभ्यः स्वपुरुषनिवारणं निवतेन॑ तदुभ-
कुशलः स्वयं प्रजानां पालको भूत्वा सवां; परजा अच्यतुभवतीदयथः । ताश्च
भ्रजा अस्मै करं दातुमभ्युपगच्छन््यसावरप्यसंशयं भोगसंपन्नो भवति ॥
(~ ५ | ?\ र्‌ [कक्‌ [भक ¢ त रप 0 श 6
इति श्रीमत्ायणाचायविरचिते माधवीये वेदाथप्रकाशे कृष्णयजुर्वेरीयतेत्तिरीय-
व्ाह्मणमाप्ये द्वितीयकाण्डे द्वितीयप्रपाठके दशमोऽनुवाकः ॥ १० ॥

१1 11

अथ द्वितीय एकादसोऽनुवाकः ।

दरामेऽनवाकर इन्द्रस्याऽऽधिपदयं पपधितम्‌ । तमेव होतमन्रखषिपसक्तानुपर-
सक्तं प्रसङ्ग परित्यञ्यंकादशचे भरकृतानां दोत्रमन्राणामव पुरुषाथाः केचिखयागा
अभिधीयन्ते । तत्राऽऽदां दशदयतरमन्रस्य प्रयाग विधत्त--

प्रजापतिरकामयत बहीभ्रयान्त्स्यामिति । स
एतं दशहोतारमपश्यत्‌ । तं प्रायहक्त । तस्य

४३२ श्रीमर्ायणाचा्य विरचित माष्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाष्डे-

[न

प्रयुक्ति वरीभू्धानभवत्‌ । यः कामयत
बहीभू्यान्स्यामितिं । स॒ दशहोतारं
्थञ्चीत । बहोरेव भरूयन्मवत्तिः इति।
छोके वियश्वर्यादिसंपन्नः पुरुषो बहुरित्युच्यते । ततोऽपि भूयस्तं कामय-
मानः भजापतिः ““ चित्तिः खक्‌ '” इत्यादिमत्रेण जपहोमरूपं पयोगं कला
तया प्रयुक्त्या भूयानमवत्‌ ।
अथ ““ पृथिवी होता '' इति मच्रस्य प्रयागं विधत्त-
स[उकामयत वारांम जाजायतात । स दश.
होतुश्वंहोतारं निरमिमीत । ते प्रयृह्क
( १) । तस्य प्रय॒क्तीन््रोऽनायत ! यः काम-

येत वीरी म जाजयेतेतिं । स चतंरहतारं `

प्रयञ्नीत । आभ्स्यं वीयं जायते, इति।

वीरो तरेदिकरौकरिककर्मस शूरः पुत्र; । दशतः “ चित्तिः सुक्‌ "
इत्यादिमन्राचतुर्दोतारं ““ पृथिवी दोता " इति मवरं मायुद्ध । मत्रपयोगे-
त्यथः । ।
अथ « अगिरहोता '” ईति मच्रस्य पयोगं वरिधत्ते-
सोऽकामयत पशचुमान्स्स्यामिति । स चर्ठ-
होतुः पञ्चहोतारं निरमिमीत । तं प्रयु
ट्क्त तस्य प्रथक्ति पश्चुमानभवत्‌ । यः

® (~ |

कामयत पश्चमान्त्स्यामति । स पञ्चहातार्‌
प्रयञ्चात (२) ) पशमानव भवातः इति।

एकस्य मत्रस्यानुष्रानान्पन्रान्तरं खट तद चुषएटानेन प्बादिफलप्राप्ना मना
पत्‌[रच्छव्‌ नियामक ।

क क

परपा०२अनु° {१} कृष्णयजुर्वेदीय तेत्तिरीयव्राह्मणम्‌ । ` ४३३
^« सूर्यं ते चक्रुः ' इति मच्रस्य प्रयोगं विधत्ते--
सोऽकामयततवे। मे कल्पेरन्निति । स प्च
होतुः पड्ट।तारं निर्मिमीत । तं प्रायुडक्त ।
तस्य प्रयुक्ट्यृतवे[ऽस्मा जकलपन्त। यः काम-
येततवे मे कल्पेरत्नितिं । स॒ षड्टेोतारं
प्रयूज्लीत । कल्पन्तेऽस्मा ऋतवः इति।

अ

अथ ˆ“ महाहविहाता †' इत्यस्य मच्रस्य प्रयोगं विधत्ते-
सोऽकामयत सोमपः सोमयाजी स्याम्‌ । जा
मे सोमपः सामयाजी जायेतेति (३) स
पडट।तः सप्तह्‌। तारे निरमिमीत । तं प्रायुक्त ।
तस्य प्रयुक्ति सोमपः सेोमयाज्यभवत्‌ । माऽस्य
सोमपः सोमयाज्यजायत । यः कामयेत
सोमपः सोमयाजी स्याम्‌ । जा मे सोमपः

३ ऋ मप एव सोमयाजी भवति ।
आऽस्य सांमपः से(मयाजीं नायते; इति।

परकीययङ्गे स्वयमृलिक्तेन सोमस्य पाता सोमपः । स्वयं यागस्य कता
सामयाजी । स्वयं तादश उमयव्रिधो भूयासम्‌ । स्वपुत्रोऽप्युभयविपा भूया-
दियत कामनामेदः |
अथ मच्रपञ्चकस्य कापधेनुरूपत्वविवक्षया पडत संपाद्य परशसति-

सवा एष प॒ञ्ुः प॑ञचषा प्रति

५३४ श्रीमत्सायणाचायविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [रदितीयकण्डे-
क [9 म # ९ = [
तिष्ठाति &) । पड्धमुखनः इति ।
यथा रौकिकपद्शवतुभिः पादेरेकेन मुखेन च प्रतिषटितो भवति तथाऽयं पश्च

म्रसंघः पञुरूपः । तत्र चत्वारो मत्राश्चत्वार; पादाः पश्चमो मच्रो पुखम्‌।
सोऽयं पश्च; पञ्चभिः प्रकारः एटप्रदा के प्रतिषितः ।

अथ कापधसरू्पान्पश्चन्स्वगप्राप्हततया प्रश्नकस्ात-
ते देवाः पश्चूनिचा । सुवं खोकमायन्‌, इति !

अथ सप्रहातमन्न स्वगवास्षप्रदत्वन [वश्चषतः पम्रशसत-
तेऽप्ंहोके व्यक्षुध्यन्‌ । तेश्ववन्‌ ।
अपुर्तः प्रदानं वा उपनिजीविमेतिं । ते सप्रह- `
तारं यज्ञं विधायायास्यम्‌ । जाङ्गीरसं प्रार्हि-
ण्वन्‌ । एतेनायुत्रं कटपयेतिं । तस्य॒ वा इयं
छृपतिः ( ५) । यदिदं किंचं। य एवं वेद॑।
कस्प॑तेऽस्मे । स वा जयं म॑नुष्यंष यन्नः सप्र

होता । अमूरं सद्रयो देवेभ्यं हव्ये व॑हाति।
यश्व वदु । उपन यज्ञा नमत्तिः इति।

तदे तद्वाक्यं सप्नमानुवाके व्याख्यातस्‌ ।

होतमघ्राणापभेहोत्रादिषु यः प्रयोगो विवक्षितस्तद्रेदन प्रशसति-
थो वै चलुर्हीतिणां निदाने वेदं । निदानवा-
न्भवातं । अम्महान द्२[ह ठानदानम्‌ ।

दशीपूर्णमासौ चरह्हातः । चातमास्यानि पञ्चः

हठः । पशबन्धः षह्दोतः । सौम्यश्धवरः .
सप्रहोतुः । एतद चतुहातृणां निदानम्‌ ।

४,

प्पा०रअनु०११] कृष्णयजुर्बदीय तंत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ` ४२५
० (~ (रा भ्‌ (+ न्‌
य एव वद । बनंदानवान्भवाते (€); इति ॥
अमिमीत ते प्रायुङ्क पञ्चहोतारं प्रय॑ञ्जीत जायतेति तिष्ठति
कृतिदराहोतुनिदान‰ सप्त च॑ ॥

इति करष्णयजर्वेदीयतेत्तिरीयव्राह्यणे द्वितीयाष्ठके द्ितीया-
ध्याय एकादशोऽनुवाकः ॥ ११ ॥
प्रजापतिरकामयत भरना: सूजयेतिं मजापतिरक्ामयत दश्पूणमासौ सजे
येति पजापतिरकामयत मजायेयेति स तपः स च्रिषतं प्रजापंतिस्तेनं दश्धाऽऽ-
तमान देवा तरै बरुणमन्तो वरे मजाधतिस्ताः सृष्टा; सर्माशछिष्यन्देवा प्र चुरचोत-
भिरिदं बा अरे पनाप॑तिरिन्द्रं प्रजापतिरकामयत बहोभेयनेकादत्र ॥ ११॥

५५१५१

1

पानाद्यदस्मिनादिदं स षडटढातुः सप्दातार्‌ त्रिसप्तिः ॥ ७३ ॥
~ = ^ भ, ~ क @ ५
इ[त कृष्णयजवदायतात्तरायत्राह्मण हताया्टक
हितीयोऽध्यायः॥ २॥
नितरां दीयते परयुज्यतेऽस्मिनिति निदानं तन्पन्रपरयोगस्थानम्‌ । तत्र
सूत्रकारेण विशदीकृतम्‌ --““ अथिहोत्रपारभ्यमाणो दश्चहोतारं मनसाऽनुद-
लयाऽऽहरनीये दत्वा सायपग्रहात्र जुहाति । दश्चेपणमासावारम्स्यमाणाध्चतु.
तारं मनसानु "' इत्यादिना । त्देतदयिहोत्रादिखूपं होतणां निदनं
यो वेद्‌ निद्‌ानवान्भवत्युपजीवनस्थानवान्भवति ।
अथास्य प्रभ्स्यानुवाकायसंग्रहः
दशहोतु्वितीयाचे पुरूपाथत्व्मारितम्‌ ।
चतुहभिदविमन्राणां कऋल्थत्वं द्रैतीयके ॥ १ ॥
ततीय हुक्रपक्षश्च चतुय हातुपन्रतः
ङोक्रसषिः पश्चमे तु ब्राह्मणं स्यासतिग्रह ॥ >२॥
दक्यमऽहनि दोत्रणां प्रयोगः षष्ठ ईरितः.
सप्रहातोत्तर श्रस्तो यज्ञः सापाङ्गताञ्म ॥ ३॥
नवमे स्याज्जगल्छष्टिदिशषमे 1त्वन्द्रराजता ।
अन्ते पुमर्थो होतृणां प्रयोगश्च समीरितः ॥ ४ ॥

४३६ भरीमत्सायणाचायविरचितमाप्यसमेतम्‌-- [रदवितीयकाष्डे-

वेदाथस्य प्रकाशेन तमो हादं निवारयन्‌
पएमथांश्तुरां देयाटियातीथपहश्वरः । ५ ॥

इ [त श्रामत्स्ायणाचायावरचतं माधवाय वदराथप्रकारशं क्रष्णयसुवेदयतेत्तिरीय.
माद्यणमा्यं द्तायकण्ड दद्वतायप्रपाटक एकादरांउनवाक | ११॥
इति श्रीमद्रीरदुकणसास्राज्यधुरषर श्रीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये
वेदाथमकाचे कृष्णयनुर्ैदीयतैत्तिरीयत्राद्यणमाष्ये द्विती
यकाण्डे द्वितीयप्रपाठकः समाप्रः ॥ २ ॥

( मूलक्रमण--अष्ट ० २ अध्या० २( १०) अनु० ११ (१००))
( भाष्यक्रमेण--कां° २ प्रपा० २८१०) अनु° ११ ( १००) )

अथ द्वितीयकाण्डे तुतीयप्रपाठकारम्भः।
| तत्र ्रथमोऽनुवाकः ।
यस्य निःग्वसितं वेदा यो वेदेभ्योऽखिरं जगत्‌ ।
निममं तमहं बन्दे चिद्यातीयमहेन्वरम्‌ ॥ १ ॥
भपाठके द्वितीये दि दोतूत्राह्मणमीरितम्‌ ।
{>©

तट्रद्यणस्य शषाऽय त्रताय समद्‌येते ।॥ २॥

ततर भथमानुवाकं सवेषां होतमन्राणां चतुरहोतिमन्रेण व्यवहारं प्रभो
तराभ्यां प्रतिपादयति-
(क | =

ब्रह्मवाद्ना वदन्ति । किं चतुहीतृणां
चतुहापतरत्वमितिं । यदेवैषु चतुर्था होतारः।
तेन॒ चठहातारः । तस्माचतुहीतार्‌
उच्यन्ते । तचतुहीतृणां चुरहतखम्‌ , इति ।

चतुद तृरब्देन व्यवदियमाणानां “चित्तिः सुक"" इत्यादिमनत्राणां चतुरह

तयन्द्‌ वास्यत्व कथापलयवं ब्ह्यवार्नां प्र्ः | तत्रात्तरमतत्‌ । दाताऽध्वयु-
रप्ाध्ा बह्यलयव चतुधा हामकतारां यस्मादेष मन्रेषु श्रयन्ते तेन कारणनतं

¢) २

मच्रातुदातारः। तत्र ' पृथिवीं होता । चोरध्वयः। रुद्रोऽपरीत्‌ । बहस्पतिरुप-

१ क, मर्दिव्ययागीन्द्रश्रीमद्राजाधिसजमहाराजश्रीवीरङुह्महीपालस्याऽऽज्ञापरिपारकेन
श्रीमाधवाचा । 2 क 4 ४ न

प्रपा०६अनु०१] कृष्णयसुवदीय तेत्तिरीयत्राद्यणम्‌ । ४३७

वक्ता" ३ेतस्मिन्युख्ये चतहोतमत्रे यथा होजादय एवे अभिहता
अधिनावध्वय्‌ । त्वष्टाऽ्रीत्‌ । मित्र उपवक्ता इस्यादिष्वापे परत्रषु दीजा-
दयः श्रता । तज्रोपवक्ता बह्मा । ““ चित्तिः खक्‌ '' इति मत्रे यद्यप्या्राधरो
न श्रुतस्तथाऽपि दोत्रादिभिरसादुपरक्षणीयः । यद्यपि ““ सूय ते चक्षुः "ˆ इति

मत्रे होचादयो न श्रुतास्तथाऽपि खष्टिन्यायेन बाहुल्यात्तेऽप्युपरक्षयितु
शक्यन्ते । यथा ““ सृष्ठीरपदधाति "` इत्येकस्मिन्मत्रे सृष्टिलिङ्गा भावेऽप्यन्येषु
सष्टिलिङ्गानां सद्धावात्तच दहि तेनापि सह सष्टिशब्दाथेखं निर्णीतम्‌,
एवमपि दोतप्रतिपादनरदितेनापि मत्रेण सह्‌ तत्सदितात्तरे सवं प्रत्रा्तु
होमृशब्देन व्यवह शक्यन्ते । अस्ति चात्र छोकिको दष्टान्तः-““ एको हि
दोषो गुणसंनिपाते निमज्जतीन्दोः किरणेषिववाङ्कः "` इति ! यस्मादेवं सस्मा-
दरदिकेः सवे एते मत्राश्वतुहोतार इत्युच्यन्ते । चत्वारो होमकतारा येषु मन्ने-
ष्विति व्युत्पच्या तेषां मच्राणां चतुर्होतिनाम सपन्नम्‌ ।

एतेषां मव्राणां तदभिमानिदेवतातादारम्यङ्नानेन समृद्धिफटं दशेयति--
सोमो वे चतुह्‌।ता । अभिः पञ्चहीता।
धाता षड्टेता । इन्द्रः सप्तहोता
(१) ) प्रनाप॑तिद्शहीता। य एं
चतरटोतिणामूदिं वेद । प्रत्येव, इति ।
यथोक्तसोमादिदेवतारूपत्वमेव मच्राणां समृद्धिः |
पनरपि चतर्धाफटप्रद्‌ शनेन पक्रंसति-

य पपामेवं बन्धुतां वेदं । वन्धुमान्मवति ।
य॒ एषामेवं छनं वेद । कलप॑तेऽस्मे । य एषा-
मेवमायवनं वेद । आयर्तनवान्भवति । य
एषामेवं प्रति १दं (र) | प्रत्यव [तिष्ठतः इति ।

बन्धूनां समहो बन्धुता । यया छोके ब्राह्यणाः क्षत्रिया भारद्रानगोत्रीया
इेकेकेनो पायिना व्यवदियमाणाः परस्परं बन्धवः । एवमतञप मत्रा एक्न
दोतृत्वोपाधिना व्यवद्वियमाणत्वारपरस्परं बन्धवः; । तत्समूह वन्डुभाव या

४३८ शरीमत्सायणाचायेविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [रष्टितीयक्घष्दे- `

वेद सोऽयं बहुमिबन्धूमियुक्ती भवति। ड्‌ तिरनुष्ानजपहोमादिकम्‌ । तद्रेदनेन
खाभिमतमत्राक्रिया करप्यतं निष्पाद्यते । आयतनं तद्रृष्टानाधारभतमपिः
होत्रादिकं कमे । तच पूषमेवोदाहूतम्‌- ^“ अग्निदो वें दशहोतुनिदानम्‌ "
इलयादिना। तददिता निवासस्थानं छभते । प्रतिष्ठाफलम्‌-““ आऽस्य षीरो
जायते ` इदयादकम्‌ । तद्रादेता धनादिभिः प्रतिष्ठितो भवति ।

रषं चतुद तृशन्देन सवषां व्यवहारकारणयुक्तम्‌ । इदानीं दक्रेत्रादि
शब्द्‌; सवेत्रव्यवहाराभावे कारणं प्रभोत्तराभ्यां दशेयति-

ब्रह्मवादिना वदन्ति । दसंहोता चतुर्होता ।
पञ्चहोता षडटे।ता सप्रहोता । जथ कस्मा-
च तुहतार उच्यन्त इति । इन्द्रो वै चतुर्होता ।
इनदरः खलु वं शरेष्ठ दृवततानामुपदेशनात्‌ । य
एवमिनद्रः श्रेष्टं॑देवतानामुपदेशंनदिदं ।
वसिष्ठः समानानां भवति । तस्माच्छैषमा-
यन्तं प्रथमेनेवानुबुध्यन्ते । जयमागन्‌ । जयम-
व।सादिति । कीरतिरस्य पूवाऽऽगंच्छति जनता
मायतः । अथो एनं प्रथमेनेवार्नुबरध्यन्ते ।
यमागच्‌ । जयमवासादितिं (२); इति॥
पप्तहाता प्रतिष्ठां वेदं बुध्यन्ते षट्‌ च ॥
इति इृष्णयजुर्वेदीयतेत्तिरीयवाद्यणे द्वितीयके तृतीया-
ध्याये प्रथमोऽनुवाकः ॥ 9 ॥

दशहोत्रादयः प्श्चशब्दा विदन्ते तेषां मध्ये चतुरहतृशब्देन यथा सर्वेषा-
मुपलक्षणम्‌ › एवं द्‌ शहोजादिशब्देनापि च्छत्रिन्यायेनोपलक्षयितुं शक्यत्वा
त्कुतः श्ब्दान्तरनांपरक्ष्यन्ते । चतुर्घतृशब्देनैव तदुपलक्षणैनियमे किं कारण
मिति ब्रह्मवादिनां भः । तत्रेतदुत्तरम्‌ । चतुोतमत्राणां कारणत्वादयं मत्र

प्रप ०३अनु ०२] कृष्णयजुवेदींयं तत्तिरीयव्राह्मणम्‌ ! ४३९

इन्द्रस्वरूपः । तत्कारणत्वं च पूरवाक्तम्‌--““ तं चतुहात्रा प्राजनयन्‌ †' इति
हनदरश्च देवतानां मध्य परशञस्ततमः । कुत उपदेशनात्‌ । उपदिष्टं फं पृवस्मिन्प-
पाठक इन्द्रस्य देवाधिपत्यम्‌ । इन्द्ररूपतेन चतुद्ोता सवेषु श्रेष्ठः । ततः
र्िनंव सवस्य व्यपदश्चा युक्ता न तखन्येन। यः पुमानिन्द्रशरष्त्वं थुत्यप-
दिष्टं वेद स पुमान्समानानां स्वकीयानां निकासषूभेवति । यस्मादत्र शरेष्ठ
नैव चतुरा सर्वेपां व्यपदेशो नेतरेण तस्माद्धोकेऽपि सहस्रसं ख्याकेजेनेः
सह समागच्छन्तं शरेष्ं राजानममात्यं वा दृष्ट्रा पना; सवाः प्रथमेनैव शेष्ठपु-
रुषनाश्नाऽनुवुध्यन्ते व्यवहरन्ति 1 अयमागन्नयं नाऽऽगन्नागच्छति । अयम-
मालः समागच्छतीति । अथापि तेन सह्‌ सर्वेशप्यन्ये समागच्छन्ति तथाऽपि
छत्रधारी समागच्छति चामरधारी समागच्छरीत्येवं भेषएनान्ना संघं व्यवह
न्ति । तथा सस्मिन्य्रामेऽयमवासात्‌ । प्रामललामीं देवदत्तोऽज् निवसतील्येवं
्रेष्रनास्ना व्यवहरन्ति । न त्वस्मिननगरे दसो निवसति दासी निवसतीति
धा कदाऽप्यश्रेष्नास्ना व्यवहरन्ति । रिच दुरदेशादागच्छतो राङ्गः कीतिः
एर्वभाविनी सती देशविशेषेऽस्थितं जनसमूहं भाति तदाऽपि मुख्यस्येव
कीतिने चाश्रषएठस्य भरत्यादेः । अतांऽपि कारणादेनं जनसपमायन्तं मुख्यस्य
नाञ्चेव व्यवहरन्ति अयं राजा समागच्छतीति । तथाऽस्मिन्य्रामेऽयं स्वामी
निवसतीति । तस्मा्टोकवदेवात्रापि शरेष्रन चत्दोत्रा सवेमच्रव्यवहारो न स्वित-
रेदशहोत्रादिभिरिदयथः ॥
उति श्रीमत््ायणाचायैविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतेत्तिरीय-
बाह्मणमाप्ये द्वितीयकाण्डे तृतीयप्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः ॥ १ ॥

सय स॒तीयप्रपाठके द्वितीयोऽनुवाकः ।

ततोराजा भमन

थमानुबाके चतुर्होतृशब्देन सवैदोतृमश्नस्यवदार उपपादितः । द्वितीये
होतृमत्रेण नैमित्तिका अभिधीयन्ते । तत्ाऽ्दो तावदक्षिणाप्रतिगरहे कंचिदि
दोषं विधत्ते--

दक्षिणां प्रतिग्रदीष्यन्त्सप्रदशकृस्वोऽपान्यात्‌ । मासा-
न॑मेव समिन्धे । तेज॑से वीर्याय । अधा प्रापत्‌
वैनं भूखा प्रतिंगरहाति । जसनोऽनांयं, इति

७४० भीग्त्सायणाचायविरवितभाष्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-

अपान्याद्रायोरन्तरक्षणरूपं निवासं कुयात्‌ । तेन शरीरमध्ये स्थितो
भवति । तेजः मरतिग्रह्योर्यता वीयं पतिग्रहमयुक्तदोपनिवारणसामर्थ्यम्‌ |
तदुभयमनेन निश्वासेन सध्ये तिष्ठति । अपि च प्रनापतेः सप्तदश्ाक्षरातक-
त्वात्सख्यासाम्यन तद्रूप एव भूता दक्षिणां प्रतिग्रहवाति ततस्त्वात्मन आरि
भ्रल्यवायरूपो न भवति ।

अथ होतृपन्रेण नैमित्तिके विधत्ते-
यदयनमाविञ्यादव्रतः सन्तं निहैरेश्न्‌ । आी-
भर बयादशहातारम्‌ । चटूर्रदीतेनाऽऽग्येन ।
पुरस्ता ययङ्तिष्टन्‌ । प्रतिखोमं विग्राहम्‌ ।
( १) । प्राणानेवास्योपंद्‌ सयति, इति।
आर्धिल्या्थं एत काचदक परूषमितरे यदि दरषभाऽऽतल्यानराढरत-
न्तस्तदाना निराकृतः पुरूषो दामं जुहुयात्‌ । तदा दोतूमत्रस्य सामाध्वर्-
र्त्यतद्यदान्तप बाक्य तदारभ्य [चात्तः मेलयादिवाक्ये समाप्रः प्रात्य

मम्‌ । तन्नापि भततिवाक्यं वियद पृथक्पृथगाहुतीञहुयात्‌ । एतस्य यो निरा
कतां तस्य प्राणानुपक्षपयति ।

अथ मरकारान्तरेण नमित्तिकहोमं विधत्ते--
येनं एुनस्परिक्षंयुः । आ्रीप्र एव
लंहयादश॑होतारम्‌ । चतुर्ृहीतेनाऽ5-
ज्येन । पश्वासराडरमीनः । अनुलोममविं
ग्राहम्‌ । प्राणानेवास्मं कल्पयति, इति ।

यदि तदीयहोमाद्धीताः सन्त एनं निराकृतं परुषं पनरपि स्वी कुर्युस-
१)
दानी विरोधिनिग्रहाथमनुषटितासपवहेमाद्विप्ययेणाुगरदार्थं होमं कुर्यात्‌ । ततर

चात्तः सगाद्रनुलामपाटः; । आहुतिश्चकंव । न त विगृह्य रामः । तेन तस्य
निराकतः प्राणान्कस्पयति स्वस्थान्करोति । |

१ के, ख, न समभ्येति |

`: भ्रषा०३अ्‌ ०२ दृष्णयङुरदीयं तैत्तिरीयत्राह्णम्‌ । ४४१

अथान्यं रयोग पिधत्ते--
प्रायशित्ती वाग्वेति्ंतमुख ऊतमसे जहोति ।
ऋतनवाससय कल्पयाति । कल्पन्तेऽस्मा ऊतवं

(२.,। कृटप्रा जस्मा तव मान्ति, इति।

प्रायाचत्त कतव्यामेत्यवं बुद्धिमान्धायधित्ती स परमान्वाग्धोतेलयनवाकेन
तस्मिघ्रतुमक्म जुहुयात्‌ । यदा विहितानुष्रानं स्वमनसि शङ्कितं भवति प्रति
पदाक्तं च मायवित्त न दृश्यते तदानीं श्ङ्कितदोषपरिहाराय समनन्तरभा-
विन ऋतीरुपक्रमदिने तेनानुवाकेन जुहुयात्‌ । स ॒चानुवाक आरण्यकाण्ड
एवमास्नातः-- ` वाग्याता । दक्षा पत्नी । वातोऽध्वयः । आपोऽभिगरः।
मनो हविः । तपसि जुहोमि । भर्व सुवः । ब्रह्म स्वय॑य॒ । ब्रह्मणे रवयंथतर
स्वाहाः इति । तच वागादिदेवतानां हानादरूपत्वमनुसंधेयम्‌ । होत्रा शस्ेषु
शस्यमानपु ` अथासां देवा. इत्यादिभिवाक्येरष्वर्योयेः प्रतिगरः स चाब्देवता-
सूपः । शसनकारं हाताऽध्वयुमामिमुल्यनाऽऽदहयति--शोंसावोम्‌? इति ।
हेऽध्वयां शसं पठामि मदीयशस्षपाठकाछे मरतिगराय त्वं सावधानो भव । य
एत भ्राद यस्तया रकास्तपामादिकारणं यत्स्वयंभु बह्म तस्मे लुहुधीति
स्वकया वागाह । अनेन मत्रेण होमे सति शङ्कितपरायशित्तपरिहरेण सर्वा-
नृतूनस्पं हामक्रत तःस्वययु ब्रह्म फटप्रदान्करोति । त ऋतव एतदर्थं फटमर-
दानमथो भवन्ति । समथः सन्तोऽस्य समीपमागच्छन्ति । त्र सूत्रकारस्त--
कटपन्तेऽस्मे इत्यादिफरमवरोक्य काम्यप्रयोगस्वेनोदाजहार--“अयैष
तुगखीं यः; पडटूढाता वाग्घोतेति तस्य वद्त्यतुमुख तमसे सुहुयादिति स
साषेकामः'” इति । |
अथ “"वाग्ोता'' इति पत्र परशंसति-

पड्टे।ता वे मूतवा प्रजाप॑तिरिद्‌९ सव॑मसनत ।

स मने।ऽछजत । मनसोऽपि गायत्रीम॑छजत ।

तद्र यतरं यशं जाच्छत्‌ । तामाङ्मत। गाय-

त्रिया अपि छन्दास्यष्जत । छन्दोभ्योऽधि

साम॑ । तत्सम्‌ यञ्च॑ जच्छव्‌ । तदारंभत

५६

५२

च, ऋ,

वाग्घातात

श्रीषत्सायणाचा्यविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [रेद्वितीयकण्डे-

(२) । साभ्रोऽधि यज्चशष्यजत । यजुभ्योऽपि
विष्णुम्‌ । तदिष्णुं यशं आच्छ । तमा
रुत । विष्णोरध्योष॑थीररनत । ओषधीः
भ्योऽधि सोम॑म्‌ । तत्सोमं यशं जच्छव्‌ ।
तमामत । सोमाद्धि पञयन॑खनत । पञ्-
भ्यो ऽधीन्द्रम्‌ ( ¢ ) । तदिन्द्र यञ्च॑ मच्छ ।
तदेनं नातिपराच्यैवत। इन्द्रं इव यशस्वी भवति।

एवं वेदं । नैनं यसोऽपिप्र्वतेः इति।

मत्रे होत्रपल्यादीनां सप्तदशवणोनां विद्मानलादयं षड्‌

होता भरजनापतिस्न्मन्रारृष्ठानेन तद्रूपो भूत्वा सवमिदमदखनत । आद्‌ ताव
त्सर्वसतंकर्पक्षमं मनः खटा तेन मनसा संकरप्य तदूर्ध्वं गायत्राद्वतमरनत |
तदानीं मजापतिसंबन्धि यद्यशः सामथ्यं तद्वायत्रीं मामोत्‌ । ततः भनाप
तिस्तां गायत्रीं पडवदारभ्य गायत्या अधिकान्युाच्णगाद्{न च्छन्दस्य्
जत । तेभ्यरछन्दोभ्योऽलययिकं सप्तस्वरोपेतं सामारूजत । ततः सामदवता
यश्च परामोत्‌ । अथ प्रजापतिस्तदपि साम पञ्ुतेनाऽऽभतं । एवगृत्तसत
योज्यम्‌ । तत्मरनापते्श्चोऽन्तत इन्द्रं माप्य तमतिक्रम्य नान्यत्र कापि गतम्‌ ।
तदेवं षडढोतमच्रसामर््यादिन््राधिपल्यपर्न्ता खष्टिासीत्‌ । ततोऽयमलन्त
भ्रस्तः । य एवं मन्र्रत्तान्तं वेद सोऽपीन्द्रवयशस्वी भवति । तव्शस्त पुष
कदाचिदप्यतिक्रम्य नान्यत्र गच्छाति ।

प्रतिग्रहमन्रालबाके--“ सोमाय वासः, द्राय गाम्‌ '” इत्यादिना यानि
दरव्याण्यास्नातानि तब्यतिरिक्तद्रन्यविषये भतिग्रहमत्रं विधत्त -

यद्रा इदं किंच । त्सवैमत्तान एवाऽऽङ्ग-
रसः प्रय॑ग्रहणात । तदनं प्रतिग्रहीतं नाह
नत । यिच प्रतिग्रहीयात्‌ । तस्म
तानस्तांऽ्ीरसः प्रतिग्रहालियेव प्रतिश्लः

3 # र

प्र०३अनु०३। कृष्णयलुर्वेदीयं तंततिरीयत्राह्मणम्‌ । ` 2४३.
कः स] 1 के)
यावर । इयं वा उत्तान जङ्गीरसः । अनयै-
तप 2 । ^. न्ट, 1 "अका. क `
वेनत्परतिग्रहवाति । नैन हिनस्ति, इति।
लोके मरतिग्रहयोग्यं यक्किचिद्रव्यं तत्स्वैमङ्गिरसः पुत्र उत्तानाख्य एव
पुरा कदाचित्पलग्हात्‌ । । तत्र पतिश्रहीतं द्रव्यं भतिग्रहीतारएुत्तानमेनं नैव
सेत्‌ । अतोऽन्योऽपि सवेमुत्तान इति मत्रेणेव पतिगरहणीयात्‌ । यथा भूमिः
सवेसहा तयाऽयमुततानः सवेमतिग्रहसदिष्युः । ततो भरमिरूपतवाद्ुम्या सर्व
भरतिष्रहीतं न तु पुरुषेणलयेनं पुरुषं पतिग्रहदोषो न हिनस्ति ।
अथ गवा्वमततिप्रहे विशेषं विधत्ते-- ॥
(क ¢ | + *॥ । $ @ >
बर्हिषा प्रतीयाद्रां वाऽरे वा। एतद पशरूनां प्रियं
1 क + भद, ०, + = | ह हि
धाम । प्रियणवेन धाम्ना प्रयाति (९4 ), इति ॥

विग्राहमृतवस्तदाख्मतेन्द्र॑ गृह्ीयात्षट्‌ च ॥

1

षि

इति ूष्णयजुर्वेदीयतेत्तिरीयत्ाह्यणे द्वितीयाष्टके त॒तीया-
ध्याये द्वितीयोऽनुवाकः ॥ २ ॥

गामश्वं वा प्रतिग्रहीप्यन्पुरुपस्तृणमुष्टिना युक्तः संमुखं गच्छेत्‌ । तृणस्य
८ ५५ भभ # क (4
पशुपरियवस्तुत्वात्पश्ुमियेणव वस्तुना सह सय॒खा भवति ॥
इति श्रीमत्सायणाचाथविरचिते माधवीये वेदा्थप्रकाशे कृप्णयञुर्वेदीयतैत्तिरीय-

® क ५,

ब्राह्मणभाप्ये द्वितीयकाण्डे तृतीयप्रपाठके द्वितीयोऽनुवाकः ॥ २॥

तातो त कात कान ८१

भथ तर्तीये ठतीयोऽनुवाकः ।

(कक

द्वितीये नैमित्तिको होतृमव्रहोम उक्तः । तृतीये केशनिवतेनविषये ,कंचि-
द्ानविशेषं दशयति । एतच होतमब्रपयुक्तेषु कमसु चातुमास्यादिकमसु च
यत्र यत्र केशनिद्धन्तनमस्ति तत्र स्वैजाङ्गखेनेतद्रेदनं द्रष्टव्यम्‌ । तदिदं बेद-
नमन्वयन्यतिरेकाभ्यां विधत्ते- |
प व्‌ अविं तनि ¢. 1, , श शी 5 |
यावा जविहात्रवतयते। वंशाष स पाप्मा

€ ॥ ॐ 1 ~

मुभ्मिटोके भ॑वति । अथ॒ यो दिदार्िवतंय॑ते।

)_ £ 1

|) 1

0)

५४४ श्रीमत्सायणाचा्यविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [रदितीयकाण्डे-

[क्व

|
विप।प्माऽयुष्मि्टोके भ॑वति? इति।
वक्ष्यमाणप्रकारेणागन्यादयौ देवाः केशनिवतेनेन यां पुटि संपादितवन्त-
सतरष्टिसाभनमिद निवतेनमिलविदित्वा यः केनिवृतेन मामोति स॒ स्वर्ग
छक चिरार्‌हतः पापा भवाति । तददनपूवकं तु निवतेन िरःसहितः पप
रितो भवति 1 तस्मादरेदनं संपादयेत्‌ ।
ता एता अग्न्यादिभिः संपादिताः पष्टः कमेण दश्यति-
देवता वे सप्त ष्टिकामा न्य॑वतंयन्त । अग्निश
एथिवी च॑ । वायुश्वान्तक्षं च । जादियश्र
योश्च॑ चन्द्रमाः । अ्चिन्यवतयत । स साहस
म॑पुष्यत्‌ ( 9 ) । एथिवी न्य॑वतंयत । पाष
धीभिर्वनस्पतिंमिरपुष्यत्‌ । वायुन्यंवतयत ।
स॒ मरचीभिरपुप्यत्‌ । अन्तरिक्षं न्यवतयत ।
तद्रयेोभिरपुष्यत्‌ । आदित्यो ्यवतंयत 1 स
` ररिमर्भिरएष्यत्‌ । दौन्येवतेयत । सा नक्षत्र
पुष्यत्‌ । चन्द्रमा न्य॑वतंयत । सेऽहोरात्र
धमासेमीभेठभिः संवत्सरेणापुष्यत्‌ । तान्पो-
षान्पुष्यति । यारस्तेऽपुष्यन्‌ । य एवं
विदान्नि च॑ वतर्थते परि च (२), इषि॥

` अपृष्यन्नक्षंत्ररपुष्यत्पन्चं च ॥

^

सीरा

इति कृष्णयजुवेँदीयतैत्तिरीयत्राह्मणे द्वितीयाष्टके तृतीयाध्याये
तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३ ॥
न्यनतेयत स्वकीयान्केशान्यवतेयत स साहस्रं सदसरसंख्योपेतं धनमपुष्य-

भ्रपा०२अनु०४] कृष्णयञ्दीयं तैत्तिरीय ब्राह्मण्‌ । ४४९६

सुष्टमकयोत्‌ । पृथिव्यादय ओषध्यादिभिर्जगपुषटिं संपादितवन्तः । ररी
विशब्दे नाय्य उपरक््यन्ते । वायुना ह्भ्रयः प्रञ्वाल्यन्ते । वयोभिः पक्षिभिः।
यः पुमानग्न्यादिदेवताभिः संपादितं सृष्टि तत्साधनत्वं च निवतनस्य दिद्रा-
निवतैयते परिवतेयते वा केशानां कत॑नं स परमानगन्यादिभिर्ये पोषाः संपा.
दितास्तान्पोषान्सबान्माभोति ॥

इति श्रीमत्पायणाचायविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयञर्वदीयतैत्तिरीय-
ब्राह्मणमाप्ये द्वितीयकाण्डे तृतीयप्रपाठके तृतीयोऽनुवाकः ॥ ९ ॥

अथ तृर्ताये चतुर्थोऽनुवाकः ।

^ *

तृतीये केशवपनाङ्गं पृष्टिवेदनयुक्तम्‌ । अथ प्रतिग्रहमन्रेषु तत्तन्मन्राविज्ञानं
चतर्थेऽभिधीयते । तत्र दिरण्यपरतिग्रहमनच्रस्य मदिमवेदनमन्वयय्यतिरेकाभ्यां
वेधत्ते-

त॒स्य वा अगनोहरण्यं प्रातजग्रह्षः । अधाम-
न्रेयस्यापाक्रामत्र । तदतेनव प्रयग्रह्णात्‌ ।
तेन वं सोऽ्धमिन्दियस्याऽऽ्स्मच्चुपाधत्त। जध-

न्द्रियस्याऽऽरमञ्चपाधत्ते । य एव वदान्ह-
"रण्ये प्रातेग्रह्णातिं । ` अथ याअवदान्प्रतिमू-
ह्ाति । अधमस्योद््रयस्यापक्रामातः इति।

परा कदाचिदभिमेश्रमन्तरेण हिरण्यं प्रतिग्रदीतवात्‌ । तस्याः ररीरवति
यदिन्दियं षीर्थं तस्यार्थमपनेः सकाशादपगतम्‌ । तदानीं खकांय बरक्षय दष्वा
तत्परिदाराय-“'राजा त्वा वरुणो नयतु देवि दक्षिणेऽ्नय दरण्यम्‌ ईदय्तनवं
प्रेण मरत्यगृह्वात्‌ । तत्राभ्निना पठ्यमाने मन्रे योऽय चतुधयन्तो न्द स्तस्य
करपान्तरगतोऽपिरिलर्थः । तद्थवधानेन प्रतिग्रहे सति तेनेव मत्रेण पूवेमपगत
खकीयवीर्यस्यार्धं स्वस्मिन्नेव पनः समाधत्त । यः पुमानेवं मत्रमहिमान विद्रा
न्तिग्रह्मति तस्येच्ियभागो नातिक्रामाते । [क तु खास्मिजव्‌ समाहिता
भवति । अविदुषस्तु स भागः स्वस्मादपगच्छति।

४६ भीमत्सायणाचायेविरचितमाष्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-

दिरण्यमच्नवद्रस्रगवाण्वपुरुषतल्पश्चकटमतिग्रहमवत्राणां षण्णां वेदनमन्वयय्य-

तिरेकाभ्यां विधत्ते | । | ि
तस्य वै सोम॑स्य वातः प्रतिजग्रहुषः । तृती
यमिद्धियस्यापक्रामत्‌ (१) । तदेतेनैव
प्रयगृहणात्‌ । तेन वै स॒ तूतीयमिन्ियस्याऽऽ-
प्मजुपाधत्त । तृतीयमिनद्धियस्याऽऽत्मन्चुपारथत्त।
य एवं विदहान्वासः प्रतिग्रृहणाति । अथ योऽ
विदान्प्रतिग्रहणातिं । त्तीयमस्येन्दियस्याप॑करा-
मति । तस्यव सद्रस्य गां प्रतिजग्रहुषः ।
चतुथमि द्धियस्यापाक्रामत्‌ । तामेतेनेव प्रय-
गृहात्‌ । तेन वे स चतु्मिन्धियस्याऽऽसन्चु-
पाधत्त (२)। चतुथमिद्धियस्याऽऽ्मच्वपा-
धतते। य एवं विहानगां प्रतिग्रृहातिं । अथ
योऽविदान्परतिगरृहणातिं । चतुधेमस्येन्दरियस्या-
पक्रामति । तस्य वे वरणस्याश्र प्रतिजग्रहुषः!
पञ्चममिद्धियस्यापक्रामत्‌ । तमेतेनैव प्रय॑-
गृहात्‌ । तेन वै स प॑ञ्चममिद्धियस्याऽऽ्मच्-
पाधत्त । पञ्चममिद्धियस्याऽऽत्मच्ुपाधत्े ।
य॒एवे विदानश्वं प्रतिगृह्णाति ( ३) ।
जथ योऽविहान्परतिग्रहणति। पञ्चममस्येन्धिय-
स्यापक्रामति । तस्य वे प्रजापतेः पुरषं प्रति-

पादन ०४] ष्णयजर्वदीयं तैततिरीयत्राह्मणम्‌ !

ग्रहुर्षः | षष्ठमान्द्रयस्यापाक्रामतर । तमेते-
नेव प्रयग्रहातर । तेन वे स पष्ठमिन्दियस्या ऽऽ-
रमद्चुपाधत्त। षष्ठामेन्दियस्याऽऽप्मन्नपाधंते । य
एव विद्ान्पुरुषं प्रतिग्रहणाति । जथ योऽविध-
नप्रतिग्रह्णाति । षष्ठम॑स्येन्दरियस्याप॑क्रामति
( ¢ ) । तस्य वं मनोस्तल्पं प्रतिजग्रहष॑ः ।
सप्तममिन्द्रयस्यापक्रामव्‌ । तमेतेनैव प्रय॑ग्र-
हात्‌ । तेन वं स सप्तममिन्दरियस्याऽऽ्सन्नप-
धत्त । सप्तममिन्द्ियस्याऽऽ्मच्चपाधते । य॒ एवं
विहदारस्तल्पंप्रतिग्रह्मातिं। जथ योऽविदान्प्रति-
गरह्लाति । सप्तममस्येद्धियस्यापक्रामति । तस्य
वा उत्तानस्याऽशङ्गीरसस्याप्राणप्पतिजग्रहूष॑ः ।
अष्टममिन्दरियस्यापक्रामत्‌ ( ९ )। तदेतेनैव

यग्रह्णाव्‌ । तेन वं सेऽष्टममिद्धियस्याऽऽस-
चुपाधत्त। अष्टमामि द्ियस्याऽऽसचचुपा्षतते। य
एवं विदानप्राणद्मतिग्रहाति। जथ योऽविंहान्प्र-

क

तिष्रहातिं । अष्टममस्येन्धरियस्यापंक्रामतिः इति ।

४४७

अत्र तृतीयचतुर्यादिशव्दा वीयंभागपराः । अप्राणस्राणवायुरहितमचेतनं
ङ्गी क| ¢ ।

दकटमुत्तानायाऽऽङ्गीरसायान इति तत्तत्प्यायेषु परथमप्यायवन्ाख्येयम्‌ ।. `

यवुक्तं॒द्वितीयानुवाकेनाऽऽस्नातमश्राणामुत्तानमन्रेण प्रतिग्रह इति तदप्यत्र

मघ्रमहिमवेदनपरसङ्गेन तदीयवेदनविधानायथं पुनः पठति-
यष इद्‌ च

। तत्सदम॒त्तान एवाऽशङ्-

०४८ भ्रीमत्सायणाचा्यविरचितभापष्यसमेतम्‌-- [२ द्वितीयकाण्डे
| वि (क ® 1 विः ¢ ® {
रसः प्रयग्रह्णात । तदन प्रातद्रहत नाह
` + 1 [क ८ व १
नत्‌ । याक्कच प्रातमृह्णायात्‌ । तत्सवमुत्ता-
1 (क ~ 1 ~ 1. (~
नस्तवाञज्रसः प्रातगृह्णातद्यव प्रतग्रृह्ण-
* ठ 1 1. ^ । ञ्‌ 0:
यात्‌ । इय वा उत्तान अद्गारसः । जन्यवनद्म-
® 1 ~ ज ध (त ^~ ^ -
तिगृह्णाति । ननः नास्तं (६); इति।
ततियमिन्दियस्यापांक्रामचतुथमिन्ियस्याऽऽत्मज्चपापत्तशच प्रतिगृहातिं
पष्ठमसेन्धियस्यापंक्रमलयष्टममिन्दियस्यापाक्रामल्पतति्‌-
हीयाचत्वारि च ॥
तस्य वा अ्नेिरंण्य९ सोम॑स्य वासस्तदेतेनं रुद्रस्य गां तामेतेन्‌ वरण-
स्यान्वै परजापतेः पुरूपं मनोस्तसपं तमेतेनेंत्तानस्य तदेतेनापाणद्दरे । अर्धं
त्तीयमष्टमं तच॑तुर्थ तां रोषं तंवे तं सरके ॥
इति कृष्णयजुर्वेदीयतेत्तिरीयव्राह्यणे द्वितीयाष्टके तृतीयाध्याये
| चतुथोऽनुवाकः ॥ 8 ॥
पूर्वद्याख्येयम्‌ । एवं मत्रपदहिमाऽप्यनुसंपेय इति तात्पयाथेः ॥

0, (= क भ, ५५, ऋ क अ, (न

इति श्रीमत्ायणाचायेविरचिते माधवीये वेदाथप्रकारो कृष्णयजुरवैरीयतेत्तिरीय-
ब्राह्मणमाप्ये द्वितीयकाण्डे तृतीयप्रपाठके चतुर्थोऽनुवाकः ॥ ४ ॥

सथ तृतीये पञ्चमोऽनुवाकः ।
चतुर्थे मरतिग्रहमन्रमहिमज्ञानं विदितम्‌ । द्वाद शाहगतस्य दशराघ्रस्य दश्मेऽ-
हन्यध्वयुपरभृतयः ्ष्टासो प्रगर)हपतिः प्रतिवक्ता तेषां भश्नोत्तरे पञ्चमानुवाकेऽ-
भिधीयते । अत्र प्रश्नोत्तररूपं संवादं विधत्ते-
. (~. ~,
मर्मवादना वदान्त, इति ।

वक््यमाणपश्चोत्तररूपं वेदवाक्यं ब्रह्म तदेदनशीला ब्रह्मवादिनस्ते परस्पर
+ # @५ ४ । > ।
दन्ति संवादं छ्यरियथैः । अतत एव सूवकारः--श्रह्मवाचं वदन्तं

परपा०२अनु०५] कृष्णयजुर्वेदीय तेत्तिरीयत्राह्यणम्‌ । ७४९
इति विज्ञायते" इति शाखान्तरवचनमुदाजहार । उदाहृ चेवमुक्तम्‌- “ग्रह
परतिमेव मह्सिविजः पयुपविरय पृच्छेयुः" इति ।
तत्राध्वयग्रहपलयोः प्रश्नोत्तरे वाक्ये दशेयति-
- † अ ०१ ७५, , @९९
यदशंहोतारः सत्रमासत । केन ते गृहप॑तिनाऽऽ-
¢ ¢ ० च ञ्‌ 1 ज न इ. ^.
नवन्‌ । केनं प्रजा अजन्ति । प्रजापतिनावे
ते ग्रहप॑तिनाऽऽभ्नुवन्‌ । तेनं प्रजा अंखजन्तः इति ।
यदा दश्चहोतमश्राभिमानिनो देवाः सत्रमन्वतिष्ठंस्तदानीं केन गृहपतिना
सरूपं समृद्धि भा्चुवन्‌ । प्राप्य च केन गुहपतिना प्रजाः खष्टवन्तः । सरार
दीध्ितेषु पध्ये युख्या गृहपतिः । इतरेऽप्वयुप्रभूतय ऋमतवजः 1 तत्राध्वयुप्र

श्नस्य गहपतिनोत्तरमेवं दत्तम्‌ । भजापतिरेव दश्दोत्रणां सत्रे गृहुपतिरासीत्तेन
प्रजापतिना फटसमृद्धिः प्रजात्पत्तिश्च संपादिता ।

होतुः भश्चं तस्योत्तरं च दशयति -

यचचतुर्होतारः स्रमासंत । केन ते गृहप॑तिनाऽऽ
तुवन्‌ । केनो ष॑थीरखजन्तेति । सोमेन वे ते गृह-

1

पंतिनाऽऽध्नुवन्‌ (१) । तेनार्षरीरधजन्तः इति ।

पवेव्याख्येयम्‌ । ४

बरह्मणः भश्नं तस्योत्तरं च दशेयति--
यत्पञ्चहोतारः सत्रमासत । केन ते गृहपति-
नाऽऽस्तुवन्‌ । केनेभ्यो रेकिभ्योऽपुरान्राणु-
दन्त । केनषां पश्चुनघरञ्चत म्ना वेते `
गरहरपतिनाऽऽध्नुवन्‌ । तेनभ्यो लोकेभ्य। षु

५, णद्‌ ॥

न्प्राणुद्न्त । तेनैषां पश्चून्टञ्जतः इति।
एषापमसुराणां पञ्निविनाश्चितवन्तः । अन्यत्परवन्याख्ययम्‌ ।

१क्‌. ख. "त्तरवाक्यं द्‌ ।
धव \ॐ

५० श्रीमत्ायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [द्वितीयकाण्डे

अथ होतकाणां प्रभोत्तरे दशेयति- ध
थसखडटोतारः समासत । केन ते गरहप॑तिनाऽऽ `

न ®

ध्नव्‌च्‌ (२) । केनत्नकल्पयन्तात । धात्रा कवते

ग्रहपातनाऽऽध्नुवच्‌ । तनत्ूनकटपयन्तः इति।

पूववन्याख्येयम्‌ ।
अथोट्धातुः प्रं तस्योत्तरं च दशयति-

यत्सप्तहोतारः सत्रमासत । केन ते ग्रहप॑ति-
नाऽऽ्ध्नुवन्‌ । केन सुवरायन्‌ । केनेमाी-
कान्तस्मतन्वनितिं । अथम्णा वे ते गृहप॑-
तिनाऽऽ्टुवन्‌ । तेन सुवरायन्‌ । तेने
मा्ठीकान्त्समतन्वतनितिं ( ३ ); इति।
स॒वरायन्सर्ग प्राप्रा;। समतन्वन्ततानविच््छन्नानकृतवन्त ; ।
उक्तेषु मभ्नात्तरेषु निणीतानां गृहपतीनां वेदनं भशंसति-
एते वे देवा गृहपतयः । तान्य एवं
विद्यान्‌ । अप्यन्यस्यं गार्हपते दीक्षते ।
अवान्तरमेव सप्रिणामृप्रोति; ति।
प्रजापतिः सोमोऽगिघाताऽ्यमा चेत्येते देवाः पूर्ोक्तपरशोत्तरेषु निर्णीता

&9 [ष

गृहपतयः । यः; पुमास्तान्गृहपतंन्विदित्वा ध्यायेत्सोऽन्यस्यापि गाहपले
कमणि यादे दीक्षते तदानीमवान्तरमेव पृथगेव सत्रिणां फलं भामति । अय-
मथः-- द पाक्षतषु सतरिषु स्वय गृहपतिनं भवति । कि त्ध्वयपरभतिष कथि
९ ग्रहपातस्त्वन्य एव । तस्यवान्यवद्‌गरहपतित्वापपत्तेः । तस्य यत्फटं तदेव तस्म
भवात । ।क्रच तस्यव सवं मत्वा ग्रहपतित्वोपपत्तिकमेण्यनकटा भवनि ।
तथा चतस्य मुख्यत्वाभावेऽपि मरजापल्यादिग्रहपतिवेदनसामर्थ्येन स्वेषां
सत्रिणां यावत्फलं तावत्स्वयं पृथगेव भामति ।

कय. व

७५५०५८०१ निन ५६५ २

१ ख, तस्मा अन्य ।

ड)

प्रा०३अन्‌ ०५] कष्णयजु्बदीयं तेत्तिरीयत्राह्णम्‌ । ४५१
©

एरवोक्तस्य पञ्चमस्य गरहपतेर्थमाख्यस्य वेदनं पुनधिरेषेण परशंसति-
यं न 1.. £ म्‌ + = | नं ञ्‌ भ्त, ज
वा अयमण वेदं । दान॑कामा अस्म प्रजा
भ्‌ (क । ५ 1. £ ६.॥
भब्न्त । यज्ञा वा अपमा | भाषा
~ (० ९ ` 1 पं । र 1९. +.
वप्तातेरितें वे तमाहूय प्रश्चरस॑न्ति, इति,
योऽयम्य॑मा देतरेषु गरहपतित्वेनोक्तः सोऽयं यज्ञनिष्पादकत्वाच्ङ्ग एव ।
एवं तमयमणं यो वेदास्य वेदितुः पुत्रायाः मना दानकामा भवन्ति । स्वक-
कं दानं कामयन्ते दातारो भवन्तीलर्थः । आर्याः पूज्या रार्वादयस्तेषामाव-
1 ष, 0 ५, प्‌ क क [स्‌ 9 कि,
सतिः साक्रथन निव्रासदेतुरिलनेनैव शब्देन लोके उ्यवहरन्ति यं भशंसितु-
मिच्छन्ति] अयमथः--दानशीे राजानममालयं गा यदा भश्ंसन्ति तदानीमयं
राजाऽऽयांणां साधूनां विदुषां यषां बा गुरूणां च स्वक्ीयश्रहनिवासदहेतु-
रिति परशंसन्ति । तस्माद्‌ायांवसतिशब्दो निरतिशयपशंसावाचीं । अर्थमाशब्द्‌-
५५ (र (~ ५
स्याऽऽयावसतिशब्द्‌ [: पयोयः । आर्या; पूर्यन्ते मन्यन्त इति बा व्यत्पत्ते; ।
प्रकारान्तरेण तमयमणं पुनः प्रकंसति--
ञ्‌ (१ ८. 4 क + > ॥ ह
यावस॒तिभवति । य एवं वेदं (¢); इति,
इहशमयमाणं सर्वेपामार्याणां निवासत यो तेद सोऽप्यार्याणां निवासभू-
मिभेवति। |
अथ चतुर्हात्िमनघ्रवेदनं परश्षंसति-

यद्रा इदं किंच । तत्वे चतुहोतारः । चदु.

~+. | ञ्‌ भयो ते ११...
वदेत । अहमेव भूयो वेद्‌ । यश्र॑होतन्वे-
= ^~ 1 स लय॑व थो 1, 1 रं ~
दति। सदेव भ्यो केद्‌। यश्रवुहेत्न्वेद, इति!
` यदिदं किचित्मनापतिख्ष्ठं जगदइयते तत्सर्वे होतूमच्राणां खरूपभृतम्‌ । ।
न्मश्रवादेव तत्खृष्टः पूवंमपाठके बहुधा मपश्चितत्वात्‌ । किंच चतुदोवृ-
मन्ेभ्य उर्व सर्वोऽपि यज्ञो निभितः । तत्त्ङ्गारम्भे होतुमन्रहोमस्य र्व

1 पापम ‰५

+ क. ख. "जा स्वयमार्याणां साभूनां विदुरं यषां गुरूणां च स्कीयगृहनिवासदेतुर-
यिति दातार प्रशंसति । त" । |

४५२ भरीम्सायणाचायविरचितमाष्यसमेतम्‌-- [२दितीयकाण्डे-

विहितत्वात्‌ । एवं सति यो दिद्रान्विवदेत यः कोऽपि होतमन्रमाहास्म्यं
विद्रानितरः सह विवादं कुयात्‌ । कीदशो विवाद इति तद्स्यते- योऽहं होत-
मन्रान्वेद्‌ सोऽहमेव सवेषां मध्ये भूयो वेदितेति 1 तस्मिन्विवादे तस्यैव होत.
मच्राभिङ्गस्य जय इत्युत्तरवाक्ये प्रसिद्धवाचिना दिशब्देन स्पष्ट करति ।

क क

हतुमन्नरद्स्य या वत्ति स्र पव भ्या च्दलयातप्रास्तद्ामलयथः
अथ होतुमच्राभिमानिदेवविषयं वेदनं परश॑सति-
यो वे चह त्रणाः होतृन्ेदुं । सर्वापरं प्रना-
स्व्नमत्ति (९५) सवा हिोऽभिज॑यति।
प्रजापतिवं दृशहोतृणार होता । सोमश्ररहौ-
तृणा होतां । अभिः पच्चहोतरणार होतां।
धाता ष्ड्डोतृणार होतां । अर्यमा सप्रहोत-

1."

णार हाता । एत वं चतुहत्णार हात।र्‌ः।
तान्य एवं वदं । सवाप प्रजास्वन्न-
मत्त । सवा द्शीऽभेजयति (६); इति।

आध्नुवचाध्नुवेननित्यव वेदात्ति सवा दिशोऽभिनयति |
इति र्णययवदीयतेत्तिरीयवरा्यणे द्वितीया्टके तृतीमरा-
ध्याय प्रञ्चमोऽनुवाक्ः ॥ ॥

दातमन्त्रहमादद्क निष्पाच्र्‌ फटसःपकाः परजापत्यादयो मन्राणां दोतारः।
तान्या वद्‌ साऽय सवासु परासु यदन्नं तत्सवेमनुमवति । सबोः प्रना अस्म
भसस्तमन्न समर्पयन्तात्य्॑थः ¡कच स्वदिग्वापन्यः प्रजा अस्य वया भवनि ।
तजापातवं दशदात्रणामेत्याद्‌। दोतृमन्रस्यावयवभेदालसयोगमेदाद्रा बहुवच्रन-
नदशः । तान्य एवं वदत्याद्‌पनशत्तरुपसहाराथा ॥

इ।त श्रीमत्सायण्राचायेविरनिते माधवीय वेदार्थधरकारे कृप्णयर्वैदीयौत्तिरीयः

नाह्यगमान्तर द्रतायक्राण्ड तृतेयप्रपाटकरं पञ्चमोऽनवाकः ॥ ^ ॥

“ ~~ ~> क) । प, प 4

9 शश,

प्रपा०२अनु०६। कृष्णयजुवदीयं तत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ४९३

अथ तृतीये षष्ठोऽनुवाकः ।

पि

पश्चमेऽतुवाके मृभोत्तररूपो बद्यविषयः संवाद्‌ उक्तः । षष्ठे दोतुमव्रभश्-
सायमग्निहो्रादिकमेभिः भरनापतिशरीरनिष्पादनममिदधानः कर्मविरेषष्रतिव-
ग्विशेषनिणयोऽभिषीयते । तत्राऽऽदौ तावदभिहोत्रस्यैकमृतिनं दयति-
प्रनापतिः प्रजाः खषा व्य॑सञश्सत । स ह्दयं
भूतो ऽशयत्‌ । जासन हाई इयह्यत्‌ । जापः
प्रयशृण्वन्‌ । ता अग्निहोतरेणेव यक्ञक्रतुनोष-
पयाव॑तन्त । ताः कुरसिंधमुपौंहन्‌ । तस्माद्‌-
गरिरोत्रस्यं यज्ञक्रतोः । एकं ऋचि, इति ।
प्रजापतिमेहता परयासन परजाः सटा तेन प्रयासेन विख्चस्तदस्तपादादिस-
बोवयवो हृद यमाजावरोषः सन्ग्यवहतुमश्क्तः कचिच्छयितोऽभुत्‌ । तदानीं

इ» आस्मानतयतव्‌ स्वकाय शररमाहतवान्‌ । दृञ्चन्द्‌ याजऽयमकारस्तस्य त
[> न क (~ ४ दऽ १
आकार इकारश्रस्क आदा भवात । दूरादाहानाथः छतः । आत्मश्चन्दर

क क

शरीरवाची । तदे तच्छरीराहानमब्देवता श्रुलाऽभिहात्रेण सह परजापतिसमीपे
समागदय कुिधं शिरोग्यतिरिक्तं देहयुपायन्‌ । ुसिमात्प्ोकं दधातीति
कुसधः । यद्यापे यृपचन्ताो यज्ञक्रतवस्तथाऽप्ययिहांजस्य तद्रूपर्वमुपचारेतम्‌ ।
यस्मात्सटृद्‌ाद्वाननाद्धिः सदाथिहोच्रमागतं तस्माद भिदो्रस्याध्वयुरेक ऋत्विक ।

अय दशंपुणमासयोव्रे्या दोताऽध्वणुरप्रीदिति चतुर ऋत्विज इति
¢ क
द्देयति--

चतुष्कृलोऽदह॑यत्‌ । अग्न्वायुरादियश्च-
न्द्रमाः ( १) । ते प्रत्यशृण्वन्‌ । ते द्शै-
पू्णमासाभ्यामेव यक्नक्रठनोप॑पयावतन्त ।

त उपौँहःश्वलार्य्गंनि। तस्मादरशपू्णमा-
सयोज्क्रतोः । चारं इलिजंः, इति। -

४५४ श्रीमत्सायणाचायेविरचितमभाप्यसमेनम्‌-- [रद्ितीयकाण्डे-
अग्न्यादयो देवा दशेपूणमासाभ्यां सदहाऽऽगल्य द्वौ स्तौ द्रौ पादाविव
चत्वार्यङ्गान्यानीतवन्तः । ततो दशंपू्णमासयोश्वत्वार ऋत्विजः संपन्नाः ।
अथ चातुमास्यानां प्रतिप्रस्थाता सद्‌ पवाक्तांशतुर ऋतििजो दशेयत्ति-

पञ्चकृतवोऽदहवयव्‌ । पञ्चवः प्रय॑शृण्वन्‌ ।
चतुमास्थेरेव यज्ञक्रतुनोप॑पर्यावतंन्त । त उपौ-
हीम छवी मा<समस्थि मज्जान॑म्‌। तस्मा
चातुमास्यानीं य्नकरतोः (२) | पञ्चयिज॑ः, इति ।
यथा प्रय पाप शररस्य सङ्ृदषन यथाच द्वितीये पयाय चतुराषह्
नम्‌ । तथा त॒तीये पयाये पञ्चवारमाहानम्‌। तदेतत्प्वभिमा निनो देवाः श्रत्वा

चातुमा स्यः सदाऽऽगतय रामादान्यानींतचन्तः । छविस्त्वक । यद्यपि प्रथम
पयोय एव कवन्धमानीतवन्तस्तथाऽपि तत्र कण्टस्याघस्तन उरूभ्यामूरध्ववतिं
मध्यभाग एव विवक्षितः । अतो द्वितीयपयाये दस्तपादानयनम्‌ । तन्रोभय
जआऽऽकारमात्रं संपन्नं न तु रोमादिपरिपतिः । सा चास्मिन्प्यांय एव ढता ।
यस्मात्पश्चवारमाहानं यस्माच खोपादिपञकसंपत्निस्तस्मात्तत्साधनभतानां
चातुमास्यानामृत्विजः पश्चसंख्याकाः ।
` अथ निरूढपद्टुवन्धादौं मे्रावरुणेन सदितान्प्रबोक्छान्पचस्विो दरीयति-
~~? 1 | ॐ # प्रत्यश क |
पट्‌ कृत्वाञ्ह्वयत्‌ । ऋतवः प्रत्यथशण्वच्‌ । ते
॥ वी 1 _ ~ 1 प १.१. ९ | य॒ १
पडुवन्ेनैव यज्ञक्रुनोपपयावतन्त । त उपौ-
= 1 ५, भ्र 1.५ | | 1 |
ह स्तन िण्ड[ [दन्मवच्च प्राणम्‌ । तस्म
| ५ न्ध ॥ # ड (~ ज्‌ ४ क
प्परवन्पस्य यज्ञक्रताः । षड्व्वर्जः, इति। |
पट्वारमाहानातस्तनादीनामपि पटूत्वा्तत्साधनभूते पञुबन्पे प्रदूलिजनः
संपन्नाः ।
भथ सोमयागे होता मेत्रावरुणो ब्राह्मणाच्छंस नेष्टा पोताऽऽओ्रीध्रोऽच्छः
वाक्थति सप्त दोत्रान्द(द)्चयति-

सपकृत्वोऽद्यतर । हाता प्रयशण्वन्‌ । ताः

० अनु ०९। कृष्णयजुेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ ! ` ४५५.
सोम्येनेवाध्वेणं॑यन्तक्रतुनोप॑पयीवर्तनत `
(३) । ता उपाहन्सप््चीरष्याय-
णान्‌ । तस्मस्म्यस्याध्वरस्यं यन्न
कतोः। सपहोतराः प्ाचीरवष॑ट्‌ कर्वन्ति, इति। =`
सप्तवारमाहानाच्छिरोनिष्ठसप्तच्छिद्रवतिमाणानयनात्तत्स्ाधने . सोमाध्वरे
सपरहो्ाः संपन्नाः । तार भद्युखत्येनावस्थिता याज्यान्ते बौषटशब्दा-
न्पठन्ति । ५
अथ संवत्सरसतरे गवामयने सर्वे कत्वन्तभाव दर्दयति- `
दराकृवीऽह्नयत्‌ । तपः प्रय॑शृणोत्‌ । तक-
मणेव संवत्सरेण सवक्रदमिरप॑पयाव्तत । =.
तत्सवेमार्मानमपंरिवर्गमुपैहद । तस्मौस्स-
वरम॒रे सवं यन्नकरतवोऽवरुष्यन्ते › इति ।
दशवारमाहानं तपोभिमानीं देवः शरुत्वा संबत्सरसतरूपेण सह कर्मणा तद-
वयवभूतेश सर्वैय्करतुभिः सदाऽऽगलय भनापतेरात्मानं दें सर्वमप्यपरिवर्भ-
मानयत्‌ । यथा किचिदपि वितं न भवति । तस्मात्संपूतिसाधनं संवत्सरस-
चम्‌ । तत्रािष्टोमोक्थ्यादयः सर्वेऽपि क्रतवोऽन्तमेवन्ति। ` |
अथैकेनाध्वयुणा निष्पाद्यमभिहों मथमभावित्वेन मशेसति-- `
तस्मादशंहोता चलुहाता । पञ्चहोता षडेता
सप्रहोता । एकोत वि हरन्ति । हर `
न्यस्मे प्रना वदम्‌ । देनमप्र॑तिस्यातं
गच्छति । य एवं वेदं (¢); इति॥
चन्द्रम मातुमीस्यानीं यज्ञकरतोर्॑रेणंयज्ञकुनोपपयंतन्त सतोता चत्वारिं च॥ `
इति छृष्णयजुर्वेदीयतेततिरीयवाहमणे द्वितीयाष्टके तृतीया-
ध्याये षष्ठोऽनुवाकः ॥६॥ ` ..

९९द्‌ श्रीमत्सायमाचा्यविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [रद्ठितीयकाण्डे-

क ऋ, च न

यस्मादेवमपिहोतेणेकदहोता पथमं कुसिध उपानीते सति पादशपएणमा-
सादिभिरङगेष॒पकृतं तस्मादशदयोप्रादयः पश्चाप्यात्मविरेषा एकदोे परमात्मने
वि हरन्ति पूजां कुर्वन्ति । य एवं परमात्मपूज्यत्वं वेद तस्मै सवी
प्रजाः पूजां समप॑यन्ति । अप्रतिख्याततमवमानरदिता कीतिशचेनं वेदितारं
प्राम्नाति ॥
इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये बेदाथप्रकाशे कृप्णयनुरवदीयतेत्तिरीय-
ब्रह्मणमाप्ये द्वितीयकाण्डे तृतीयप्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः ॥ ६ ॥

अथ तृतीयप्रपाटके सप्तमोऽनुवाकः ।

पटे होतपरशंसापसङ्कन कतूनागृत्विभििश्चेपं व्यवस्थाप्य प्रिहोजस्य तन्मध्ये
पाशस्ं दितम्‌ । अथ तास्मिन्नत्रिदोतरे सवेक्रतुसद्धावसंपादनेन तदभ्रिहोतं
सप्तमे पर॑सति । तत्राऽऽदां दोतुमन्राणां मजापतेः शरीररक्षकत्वे दशेयति-
| प्रजापत; पुरषमसजत । साग्रः
रवीत्‌ । ममायमत्र॑मस्सिति । सेऽवि-
स 4." (५ 1 ् @~ ®"
भव्‌ | सत्‌ व्‌ माञज्य प्रव्यतात्त । स
एतारश्रतुरहोतिनात्मस्परणानपश्यतर्‌ । तान-
त त्‌ ०५६ अ वि | णं त १
रोत्‌ । तेवै स आस्मान॑मस्प्रणोत्र्‌ › इति ।
प्रजापतिः पर्वमरसरः सन्पवानवाकोक्तक्रमेण कासधादिखोमान्तः सवेश्वक
प्रुषाकारं देहमखजत । तदानीमभिस्त देहं दष्ट सोऽयपुरुषा ममान्नमास्तवल
त्रवीत्‌ । ततः स मजापतिः पुरुषाकारं मामेव सवेमप्ययमधिध्ष्यतींति मयमा-

पन्नो होतृमच्रानात्मस्परणान्स्वशरीररक्षकत्वेन भ्रीतिहेतूनपदयत्‌ । तान्हुखा
तः स्वद्‌ प्रातमकराद्रक्षादलयथः |

दयोतमत्रेषप च दशह्येतः प्रथमभावित्वात्तस्याभिहोजधक्रमरूपत्वाद्‌श्रिदत्र
हामेनव सवेरक्षां विवश्चरादो कसिधरक्षां दरशयति-

यदिह होति । एकटोतारमेव तर्च॑ज्ञकर-
तर्माप्रोरयथिहोचम्‌ ( १ ) । कृसिंधं चाऽऽलमनं

पपा०रजनु०७] कष्णयजुर्ेदीयं तेत्तिरीयब्राह्मणम्‌ । 2९५७
सएणोतिं । आदियस्य च सायुज्यं गच्छति, इति!

यदा पुरुपाञमहान सुहाति तदा पूर्वोक्तरीत्या तस्येकहोतृकत्वादेकहोतुकं
यत्गकतु प्रामात । तत्फछमृतमादिलस्य च सायुज्यं गच्छलयालसनः कसिषं
च स्पृणोति रक्षतींलयथंः ।

अथाभ्निहयेत्र एव चतुहोतफटं द््यति--
चतुरुनयाते । चतुहोतारमेव तदयज्ञक्रतमप्रोति
द्राप्रणमासा । चत्वारिं चाऽऽ्त्नोऽङ्गनि
स्छणातं । जाद्यस्य च पाय्यं गच्छति) इति।
यदेतदभिहोत्रे चतुवरारं खुक्पूरणं तेन चतुःसख्यासाम्याचतुरहोतिकदर्शपर्ण

मासक्रतु प्राप्य दस्तपाद्‌ङ्गचतुष्टयरक्षापवेमादियसाय्ल्यपाप्रिश्च संपद्यते ।
अथ पचदातृफटं द्शयति-
चतुरुत्रयति। समिप॑ञ्चमी। पञ्च॑होतार-

{ ~ क

मेव तद्यज्ञक्रत॒माप्रोति चातुर्मास्यानि ।
खम च्छवीं मा<समस्थि मजा-
न॑म (२)। तानि चाऽऽत्मन॑ः स्णोतिं ।
जादियस्यं च सायुज्यं गच्छति, इति ।
आपपरेहातरे यचतुत्रारं सुक्प्रणं या चाऽऽदहुलयाधारभूता समित्तदुभयनिष्टया

(>, ५ (क

पञ्चत्वसंख्यया पञचदोतृकचातुमास्यफटप्राप्निखमादि पच्चावयवमातिरारियसा-
युज्यं च ।
अथ षट्ढातृफरं द्शयति--
1 य॒ (भ (भ ह = 4
चतरुनय[त । दजहातं । षडटता-

{ अ श.

रमेव तचज्ञक्रठमप्रोति पशुबन्धम्‌ ।
स्तनावाण्डां चिश्रमवाञ्चं प्राणम्‌ ।

४५८ भ्रीमत्सायणाचार्यविरचितमाप्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-
तानिं चाऽऽसनः रष्णीतिं । जदि.
यस्य॑ च सायज्यं गच्छति › इति ।

उन्नयनहोमगतषट्‌संख्यया षड्ढातृफटमादित्यस्य सायुज्यं च।
अथ सप्रदोतृफटं दशेयति--
चतुरुत्र॑यति । दिंहोति ( ३ ) ।
समितसपतमी । सप्रहतारमेव तज्ञक्रतु-
माप्रात सम्यमभ्वरम्‌ । सप्र चाऽऽ
त्मनः श्षण्याचप्राणान्सणात । जाद्‌-
प्यस्य च्‌ साज्यं गच्छति) इति|
उन्नयनहोमसमिद्तया सप्रसख्यया सप्रह्योत्रादिफलम्‌ ।
अथ दश्चदोतृफटं दशेयति--
चर्यति । दि्होतिं । दिनि ।
हिः प्राश्नाति । दशंहोतारमेव तच्ञक्रत-
माप्नोति संवत्सरम्‌ । संव चाऽऽपान्‌-
मप॑रिवरमेः स्एणोतिं । आदियस्य च
सायुज्यं गच्छति ( ¢ 2); इति।
अञ्चितं मल्नानंद्विजुोत्यपरिवर्ग ९ स्प्रणोलेकं च ॥
इति कृष्णयजुर्वेदीयतेत्तिरीयतव्राह्मणे द्वितीया्टके तुतीयाध्याये
सप्तमोऽनवाकः ॥ ७ ॥
यदेतचतवीरे खक्परणं यच्चाऽऽदतिद्रयं यदपि वाहिषि भूमौ चद्विटेपनि

मार्जनं यदप्याह्‌तिद्रयरेषयोद्िः भारनं तद्गतया दशसं ख्यया तत्साध्यसवत्स |
रसत्रभाप्टया तदन्तगत्नस्नक्रतुपाश्चिरादि यसरायुज्यं च) तदेवं पूत्रातुवाक

्पा०३अनु०<] कृष्णयजुर्वेदीय तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ४९९

एकटा १ हरन्तलयकदोतकाधिहोवमशंसनं यतसंषपेणोक्तं तदिहामिहोतर
सवेहोतृकसवत्रतुसंपादनेन भपशितम्‌ ॥

वि श्रामत्ताचणाचायविर्चिते माधवीये वेदार्थपरकाओे कृष्णयजर्वदीयतैत्तिरय-
नाल्मणमाप्य द्वितीयकाण्डे तृतीयप्रपाठके सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥

जा ५१५०७७७

अथ तृर्तीपेऽ्टमोऽनुवाकः ।

सत्तमरनुवाक पकटातृकरात्रिहात्र सवेयज्ञक्रतुदोतफलान्त्भावद्रारेण सर्मीव-
ष्वनुगत एकदटाता पशास्ततः । अथाषएमे होतमत्रसामर्ध्यं परशस्यते । तत्र ताव-
दासुरख् द्शेयति-
0 ९

प्रजापतिरकामयत प्रजयियेतिं । स
तपोऽतप्यत । सऽन्तवानभवत्र । स
ठरितः श्यावोऽभवत्‌ । तस्मारथन्त-
वेतनी । हरिणी सती श्यावा भ॑वति ।
स॒विजायमानौ गभणाताम्यद्‌ । स
तान्तः कृष्णः श्यावोऽभवत्‌ । तस्मा
तान्तः कृष्णः श्यावो भवति । तस्या-
सुरेवाजवत्र्‌ (9 ) । तेनाघनाऽु-
रानजत । तदसुराणामसुरलम्‌ । य
एवमसुराणामघरुरतवं वेदं । अ्ुमा-
नेव भ॑वति । नेनमहर्जहाति › इति।

५ (९

प्रजापुत्पादयितुं कापयमानः प्रजापतिर्दोतमनत्रानघ्रानरूपं तपः इत्वा
स्वाद्रे गभ धत्वा हरितदयावो नीटन्बेतमिधवर्णोऽमवत्‌ । अत एव खोक
गमिणीं स्री तादग्वणां दरयते । स अरनापतित्रिजायमानो गभेस्थितजन्तुविषषे-
पण प्रसवकालेऽताम्यद्ग्टानि मामोत्‌। तदा ग्छानिवशात्छृष्णश्चतमिभ्ररूपोऽ-

४६० भ्रीमत्सायणाचायेविरचितमाष्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-
भवत्‌ । अत एव छोके मागेश्रमरोगश्रमादिना तादग्व्णो भवति । तस्य ताद्‌.
शस्य ग्लानि पराप्नस्य भजापतेरसरेवाजीवच्छरसमातरं स्वव्यापारक्षममभूत्‌ । न
त॒ दस्तपादादयः स्वव्यापारक्षमाः । तदानीं तेनासुना भाणवायुना बटाधिक्षा-
नसुरानखजत । बरहैतुरसः पराणवायुरेषामस्तीति व्युत्पत्या तेषामसरनाम
संपननप्‌ । एतस्य वेदिता बटकारिणा भराणेन युक्तो भवति । स च प्राण एनं
वेदितारपपमृत्युना न परियजति ।
अथ पितष्टि दशेयति-
| ॥ य्‌ "ककत ८ न, 1
सा-ुरान्छष््वा पितवामन्यत |
| [ | र| ^~. [
तदन पित॒नदछजनत । तासतणा
4 (का * ^~ { # 1... +
पितृत्वम्‌ । य एव वपत्रणा वतरत
ए } ` | (को स प। = । &,। च [^
वद्‌ | पितवव स्वाना भवात
क ५ | ९ 1 $
(३ ) । यन्त्यस्य पितरं ह्वम्‌; इति।

स प्रजापतिरसुरान्खषटरा पितृत्वाभिमानमकरोत्‌ । यथा नव्यं गृहादिकं
निमाय गृहस्य पिताऽहमिति न मन्यते । पुत्रानुत्पाद्य तथा मन्यते | एवमयं
प्रजापतिरपि गिरिनद्या्यचेतनं खषा पितृत्वे न मन्यते । चेतनानसुरान्रष्ट
पितृत्वं मन्यत। अतः पितृत्ववासनावासितं तन्मनः खष्टावपि पित्ररखोकस्वामिनः
पितूनखजत । पितुत्वाभिमानेन सषटत्वातिपतृनाम संपन्नम्‌ । एवं वेदिता
स्वकीयानां सर्वेषां पितेव मान्यो भवति । अपि चास्य वेदितुः स्वयं मृताः
पितरः सरवे हवं यन्त्याहयानं प्ाञ्चवन्ति । एतेन स्वापादावाहृताः सन्तः फरपर-
दाननानुग्रहन्तीलययः ।

अथ मनुष्य दश्चयति--
स॒पितन्तसष्ाऽमनस्यत्‌ । तदनु मनु-
प्यानसनत । तन्म॑तुष्यांणां मनुष्य-
त्वम्‌ । य एवं मनुष्याणां मनुष्यतं वेदं ।
मनस्व्यव भवति । नैनं मनु जंहाति, इति ,

्षा०इअनु०<] कृष्णयजुर्वेदीय तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ` ४६१

स प्रजापतिः पिवरखषरुध्वं क्रिमिदानीमन्यत्छजामीत्येवममनस्यतसषटिति-
षयं मनीऽकरात्‌ । तन्मनोऽनुदखत्य मनुष्यानपृजत । यस्मान्मनोनसारेणोत्प-
न्रास्तस्मात्तन्पनुप्यनाम सपन्नम्‌ । य एव्र वेदिता मनस्वी सवैकार्येष स्थिर-
चित्ता भवाते । मनुमननशक्तिः कदाचिदप्येनं न जहाति ।

अथ देवस दशेयति-
तस्मे मनुष्यान्त्ससनानाय । दिवं
देवत्राऽवतर्‌ । तद्र देवानजत । तदे-
वानां देवम्‌ । य एवं देवान॑ं देवलं
वेदं । दिवि हेवास्यं देवत्रा भ॑वति, शति ¦
यो मनुप्यान्ससूजानः सरष्टवान्मजपतिस्तस्मं प्रजापतये दिवा देवाऽ

११५ (५५ न) (

भवत्‌ । दिवसो द्योतनशीरोऽमवत्‌ ' सृष्टेमनुष्येखोकिकवेदिकव्यवहारे स-
स्मिन्करियमाणे सति दिवसः सर्वोऽपि व्यवहारैर्योलयते तदेतदेवनमतुमृल
द्वान्त । दंवनातुसारणोत्पन्नत्वादेवानां देवत्वं संपन्नम्‌ । एवं बेदितुः
सवाऽपि दिवसः सवरेव्यत्रहारेः परकारितो भवति।

उक्तां छट निगमयति--

(4 | क, व्‌ £ १ (क
तान वका एतान च्वार्थम्भाधप् |
ट्‌ म ॥ न ५ ॥ (~ ष 1, >
एवा गनृप्याः पतशरञछराःः; इति।
यानि चत्वारि देवादिस्थानानि तानि सवोण्यम्भां नलसहशानि । यथा
तडागनच्रादिजट स्लानपानादयुपयुक्तमेवमेतानि भोगोपयुक्तानीयथंः ॥
एतद्रेदनं पश्सति-

कि |

तेषु स्ेष्वम्भो नभ इव भवति ।
य॒ एवं वेदं ( ३), इति॥

अजीवत्स्वानां मवति देवान्नत सप्त च॑ ॥

५६२ श्रीमत्सायणाचायंविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-

क क,

सर्वेषु देवादिस्थानेष्वम्भःरब्दोपरक्षितो भोग आकारववाप्तः संपूणों
€
भवतीत्यथः ॥
इति श्रीमत्सायणाचायैविरचिते माधवीये वेदाथैप्रकाशे कृप्णयनवेदीयतैत्तिरीय-
ब्रह्मणमाप्ये द्वितीयकाण्डे तुतीयप्रपाठकेऽष्टमोऽनुषाकः ॥ < ॥
अथ ठतीये नवमोऽनुवाकः ।
अष्टमे सृष्टिसाधनसेन दोतुमव्राः प्रशंसिता: । अथ नवमे वायुरूपलज्ञानेन
+ 4 (^ ० 9 (~ भ ^ = द्‌
मव्राणां प्रशंसा क्रियते | तदे तञ्ज्ञानं प्रिधातुमाद्‌ं ब्रह्यवादिवाक्येन तसि
नदोतुरूपवायुविङ्ञाने भ्द्धापुत्पादयति--

ब्रह्मवादिने वदन्ति । योवा इमं विद्यात्‌ |

यतोऽयं पव॑ते । यदभिपर्वते । यरदभिसेष-

व॑ते । सवेमायुरियात्‌ । न पुराऽऽयषः प्रमी-

येत । पश्चुमान्सस्यात् । विन्देत्‌ प्रजाम्‌ › इति
होतमत्रस्य सामथ्यमेव वाय्वाकारेण परिणतं स्के संचरति तदेतदुपास-

कानां परसिद्धम्‌ । अत एवान्यत्र श्रयते--“'वायोरातमानं कवयो निचिक्युः"
इति । सोऽयं वायुयतः कारणाद्राति यदभिरक्ष्य वाति तस्िन्नमिक्षय
वस्तुनि यत्सम्यग्वाति तादशसंचारोपेतमिमं वायुं यः पुमान्विद्यात्सोऽयमायु-
रादिफटचतुष्टयं प्रा्चयात्‌ । अयमथः--वायुटि किंचिल्योजनपुदिश्य स्वनति
किचिद्रस्तुषु संचरति संचर॑स्तषु किंचिदुपयोगं करोति । तत्मयोजनं तद्रस्तुग-
तयुपयोगं च यो विदित्वा ध्यायति सोऽयं समायुः भामति । अत्त एवाप-
मृद्योरभावादायुषः पुरा न भियते प्रनाप्ुसंपत्तिथ तस्य भवतीव ब्रह्मवा-
दिनो वायुध्यानमदहिमानं परस्परं कथयन्ति । |
_ तदेवं ब्रह्मवादिवाक्यं विद्वांसं भमाणत्वेनोषन्यस्येदानीं तिः खयं
विधत्ते-
यो वा इमं वेदं (३) । यतोऽयं पर्वते । यदुभिष-
कित्‌ किय

वैते । यदभिसंपवते । सर्वमायुरेति न पुराऽभुषः

्पा०अद्‌०९] कृप्णयजुतेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌। ` ५६३
परमापत्‌] वयमान्भवातं वन्दतं प्रजाम्‌; इति।
ब्रह्मवाद वाक्यवद्विधिवाक्यं व्याख्येयम्‌ ॥
ध्यानपिदा ध्यातव्यं निरूपयति-
अभ्दाः 1. १
गभ्यः पवत । अपाञभेपवते |
ञ्‌ =, ® + [ ५ ५६
ग पाञञप्रपवतं (२) इति।
अद्यो निमित्तमताभ्यो वाति । जछुव्यवहारनिवीह्ले वायसंचारस्य प्रयो
जनमिलययः । तथाऽपोऽभिलक्ष्य संचरति । वायुसंचारविषयभतं वस्त नल-
पमरत्ययः । तथाऽपाञभपरप्र सम्यक्पवते । यत्र निदेशे गन्तव्यं तत्र तदा
गमयाति । यत्र शापणा्य तदा शोपयति । यदा दृषटिरपेिता तदा वर्षयति ।
साऽय व्रायुस्तचारस्यापयागा जलय्यवहारनिवांहः पयोजनं नटमेव सचा
रस्य विषया निख्नदशादिपररणयुपयोग दइत्यतच्रयं वा ध्यातव्यम्‌ |
एवं पृथिव्यग्न्यन्तरिप्षादिलद्दिगिपये ध्यातव्यं दर्शयति-
अस्याः पवत । इमामभिर्पवते । इमाम-
भक्षपवत । अग्रः पवत । सयममामर्पवतं।
जआय्रम।मस्पवत । जन्तारक्ासपवतं। जन्त
एरक्षमाभपव्त । अन्तारक्षमाभसपवते ।

जादियात्पवते (३) । बाद्यिमभिप॑-

वते । जादियमभिमंपवते । वोः पवते ।
दर्वमभिपंवते | दिव॑ंममिपेर्षवते | दिग्भिः

पवत [दशा वृते ; इत्‌ ।
जरुप्यायवदेते पयाया व्याख्येयाः ।
अथ प्राच्यादिमेदेन भाणादिनामानि वायो ध्यात्यानि। तत्र पाणना-

मध्यान्‌ वधत्त- „ | |
दि्ोऽभिसेप॑वते। स यत्पुरस्तादातिं । प्राण

४६४ भ्रीमत्सायणाचार्यविरचितमाष्यसमेतम्‌-- (रदितीयकाण्डे-
एव भूत्वा पुरस्ताहयाति &) । तस्मस्ुरस्ता-
हान्त॑म्‌ । सवींः प्रनाः प्रतिनन्दन्ति । प्राणो

। हि प्रियः प्रजानाम्‌ । प्राण इव प्रियः प्रजानां
भवति | य एवं वेदं । स वा एष प्राण एवः इति।

स वाय॒दा पूर्वस्यां दिक्च संचरति तदा भाणरूपो भूत्वा संचरति।
यस्मातपर्वस्यां दिशि सचरन्वायुः भाणत्वेन परजानां भियस्तस्मा्पूवस्यां दिति
संचरन्तं वायुं प्रति सवाः प्रना हृष्यन्ति । वायां समागते सति शरीरस्वेदः
शुष्यति इृष्टिमेविष्यतीर्येवं प्रजानां संताषः । य एवं वायाः प्राणरूपत्वं वेद
स प्रजानां प्राणवसियो भवति । जन्मान्तरे च स एष भाणदेवतारूप ए
भवति ।

मातरिष्नापध्यानं विधत्ते-- `

अथ यक्षिणती वाति । मातरिश्वेव भूत्वा
दक्षिणतो वाति । तस्मीदक्षिणती वान्तं
विद्यात्‌ । स्वा दिश आवाति (९4))।
सवा दि्चोऽनुविवाति । स्वा दिशोऽनु-
संवातीतिं । सवा एष मातरिश्व, इति ।

यदा वायुदेक्षिणस्यां दिरि संचरति तदा मातरिश्वेति तस्य नाम ध्यात

च्यम्‌ । मातयन्तरिक्षे वयति वधते मातृबन्नयतीति वा मातरिश्वा सर्वेषामा

प्यायनकारीलयथः । यस्मादयमेवंविधो मातरिश्वनामकस्तस्मादक्षिणस्यां दिगि
सचरन्त वायुमन विच्ात्‌ । मातारे्वनामकोऽयं वायः सवां अपि दिश

आभिपुख्येन गच्छति । सवो अपि दिशोऽनकखः सच्िञञेषेण संचरति
तथा सवा दिश्ाऽनुपाप्य सम्यक्सचरति । यत्र यादशो बायरपेशितस्तत्र `
तादश एव सचरतांलयथः । एव वेदिता मातरिश्वेव भवति ।

अय पवमाचनापध्यान विधत्त-- ति
अथ यत्पश्वाहातिं । पमान एव भ्रूा पश्र

प्रपा०६अन्‌०९। दष्णयज्तवदौयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌। ४६५
हति । प्रतम॑स्मा जार्हरन्ति । प्रतसुपंह-
रन्ति । पृतमश्नाति । य एवै वैद |
सवा एष परवेमान एव (६), इति।

यदास वायुः पञिमायां दिसि संचरति तदा पवमान इति तस्य नाम्‌,
शोधक त्यथः । यः पुमानेवंविधं वायुं ध्यायति तस्मै विदुषे पतं
दोपरदितं धनादिकमाहरन्ति । तथा पतं टुद्धमन्नमुपहरन्ति समीपे सम-
पयन्ति । स्वयमपि ततपूतमेवाश्चाति । तदेतदैदिकफलम्‌ । आयुषमिकं तु पव.
मानप्राध्रिरूपम्‌ ।
सवितृनामध्यानं व्रिधत्त-
अ थ्‌ । म्‌ पि र (च, भः
अथ॒ यदुत्तर्‌तो वाति । सवितेव भूत्वो-
| त | ^~. ४ म १ [ठ
तरता वाति । सावतव स्वाना भवात)
व ५ | म रि क
सणखव्द। सका एष प्षावर्तव; इति।
यदा स वायुरत्र दिशि संचरति तदा सवितेति तस्य नाम, सर्वस्य
मरक इत्यथः } एवं वेदिता स्वक्रीयानां सर्वेषामिह मेरको भवति । परतरायं
सवितेव भवति
एवं बायुध्यानं कुवेतां ध्यानाङ्गतेन निन्दायुप्रहं षिधित्सः प्रथमं तावस्सा-
यने कांचिद्ुपपत्ति दशेयति-
र | ए # | पुर्‌ त। | यन्तं व्‌ ऋ (कर
ते य एनं पुरस्तदायन्तमुपवदन्ति । य

एवास्य पुरस्तासाप्मानः । तारस्तेऽप-

न्ति । पुरस्तादितरान्पाप्मन॑ः सचन्ते, इषि ।

त्रा
परस्यां दि श्यागच्छन्तमेनं वायुध्यायिनं ते छोकमसिद्धा निन्दका दाम्मि-
कोऽयमित्यादिमिहुंवक्यनिन्दन्ति । तदानीमस्य ध्यातुः पूररस्यां दिशि ये
केचित्संभाविताः पाप्मानस्तान्सर्वास्ते निन्दका अपन्चन्ति । अस्य ध्यातुस्तया
निन्द्या पापजयों मवति । निन्दकास्त॒ त एतन्निन्दाजन्यानितरान्पाप्मनः
मा्रु्नति ।

शिजि यतिसत्तम मानिता तमान समतिोतीतोककी पत १ न्‌ व 1 1

च्‌ क्त , | द । + 1
१ क्‌, चिपरभाः।

४६६ श्रीमतसायणाचायविरचितभाप्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-

पवस्यां दिद्युक्तं ध्यातुः पापक्षयं निन्दकस्य पापसंबन्धं च दिगन्तरेष्वपि
कमेण दशेयति-

जथ य एनं दक्षिणत आयन्तमुपवदन्ति (७)।
य एवास्य दक्षिणतः पाप्मानः । तारस्तेऽ-
पप्रन्ति । दक्षिणत इतरान्पाप्मनंः सचन्ते ।
अथ य एनं पश्चादायन्तसुपवदृन्ति । य
एवास्यं पश्चात्पाप्मान॑ः । तारस्तेऽप्रनि ।
पश्चादितरान्पाप्मनः सचन्ते । अथय एन-
मुत्तरत जायन्तमुपवदन्ति । य॒एवास्योत्तरतः
पाप्मार्नः । तारस्तेऽप॑घ्नन्ति ( ८ )

उत्तरत इतरान्पाप्मनः सचन्ते, इति।

अरथमपयांयवदितरपर्यायत्रयं व्याख्येयम्‌ ।

तदेवं निन्दाया अनुग्रा्टकत्वेन सहनयोग्यत्वं परतिपाच निन्ितेन ध्याजाऽ-
ृष्टेयं विधत्ते-
1... श ^^. 1 = + |
तस्मादव [वहान्‌ । कवं नृयत्‌ । प्रव
रि ५ + 3 च, ॥ म
चट्त्‌ । व्यस्ववाक्ष्या भाषत ।
न => ॥ 6 *\. ० ह
गण्टयद्व्‌ | क्राधयादव । शृङ्भर्यतवः इति ।
यस्मादन्येः स्वस्मिन्पयुक्ता निन्दा निन्दकानामेत्र प्रल्यवायोत्पत्तिहेतस्त-
स्मादेव विद्रानुपासका निन्दां श्रुल्वा विरेपेण नृत्येदिव } यथा खोके काचि
सियकरीं पुत्रजन्ादिवार्तां श्रता हृष्यन्तः स्वमनोगतं हं श्योतयितुं बाचु
खावकासादिभिनृत्यन्तीव दृश्यन्त । एवमयमापि स्वयुखं विकासयेदिलयथः
तथा प्रहृष्टमिव चरेत्‌ । यथा रोके नृत्यन्तः प्रमोदन्तः पदषिन्यासादिकं

कुवन्ति तद्रदयमपि पद्यां तमभिनयेत्‌ । तथाऽ््यां चक्षुषी व्यस्येव विकास्य॑व
दषविकतित कता समीचीनानि मपियव्रचनानि निन्दकेन सह्‌ भाषेत । एं

पपा०रअन्‌०९। दृष्णयजुदीयं तेततिरीयव्राह्मणम्‌ । ४६७

मोक्षशास्रेषु स्मयेते-““ तुल्यनिन्दास्त॒तिरमोनी संतुष्टो येन केनचित्‌ "” इति ।
किच मण्टयेदिषव, उन्मायेदिव । मटि उन्माद इति धातुः। अत एव जाबालो.
पनिषदि श्रयते--““ अग्यक्तलिङ्ा अव्यक्ताचारा अनुन्मत्ता उन्मत्तवदाच-
रन्ति ` इति । उन्माद्नटनमेव स्पष्टी क्रियते क्राययेदिव । कथ हिसाया-
मिति पातुः । कचित्कान्तां ताडयितुमिव गच्छेत्‌ । शङ्गायेतेव । महाहषभः
शृङ्गाभ्यां मृदमल्कषप्योद्धल स्वपृष्ठे विक्षिप्य करीडति । तदिदं क्रीडनं शृङ्गायि-
तमू । तथाऽयं करटत्‌ । तस्य चोन्मादनटनस्य जनै; सङ्गाभावः भयोजनम्‌।

अत एव स्मयेत--

“(तथा चरति वै योगी सतां धर्मपदूषयन्‌ ।
जना यथा न मन्यरनगन्छयु्नव संगतिम्‌" इति ॥
निन्दां सहमानस्याभिपरायः स्पप्री क्रियते--
उत मोपंवदेयुः । उत मेँ पाप्मानमप॑हन्युरिति, इति ।

किमेते मां निन्देयुः } करि वा मे पाप्मानं विनाश्षयेयुरिति । अस्याश्च वाचो
भङ्गथाऽयमथेः । नेते निन्दन्ति किं तु पाप्मानमेव विनाश्ञयनित ।

अथास्य भिक्षाटनपकारं दर्शयति-

+ # __ (~ | ८ स
सया दः सनिमेष्यन्तस्यात्र्‌ । यदा तां दिश
वातो वायात्र्‌ । जथ प्रवेयात्‌ । प्र व| धावयेत्‌ ।

| क, 1 ^~ + । ट = ~~ १
सातमेव र॑दितं व्यूढं गन्धमभिप्रच्य॑वते ।
जस्य ते जनपदं पूवां कीरतिशंच्छतिं, इति।

स वाूपास्का यां दिकशषमभिपरेय सनिमेष्यन्भेक्षयं पराश्नामीत्यर्वबुदधिः
स्यात्‌ । दानव्राची सनिश्ब्दोऽतर स्वतत्यागपूतरकं परैदयं मेश्ष्यमुपलक्षयति ।
यस्यां दिशति मेक्ष्यं रष्स्यत इल्येवंबुद्धिर्योगी तां दिशषमनुकूलो वायुर्बदा बाया-
तदा भ्रवेयात्यकम्पेत्तस्यां दिदि गन्तुं पचलेदिलर्थः । स्वयं सहसा गन्तुप-
दक्तश्चच्छिप्यं वा प्रकर्पेण धावयेत्‌ । तदानीं सातादिविश्ेषणविशिषमेव
भक्ष्पमभिरक्त्यायं पच्यते भकर्ेण गच्छति । सातं स्यं छब्धं प्रागवेदित-
मिथः । रदितमिति, रद वरिरेखन इति धातुः । रादितं. धिरेखिते कृतमर्याद-
मित्ययः । व्युदरं विभक्तं साधारं पात्रे पृथक्पृथगादत्तमिलयर्थः । गन्धं यादशं

क

0

१ कृ. ख. "चिद्ांस्लाद' +

४६८ श्रीपत्सायणाचार्यविरचितमाष्यसमेतम्‌-- [रेद्वितीयकाण्ड-
[+ [७9 ब,

ताद्ागन्धोपेतम्‌ । एव॑विधेनियमेरपेतस्य यांगिनः; कातिस्तस्मात्पूैव जनपद्‌-

मागच्छति । इदशो महात्माऽभिज्ञः समायातत्यव सवं जनपदषासिनो भक्ति

कबेन्तीत्यथः ॥

भिक्षाटनदत्तानतज्ञान प्रशसति-

। न, 1. क,
दूनकामा अस्म प्रजा भवन्त ।
य॒ एवै वेद (९), इति॥
वेद सषवत आद्िल्यत्प॑वते वात्या वांत्येष पनमान एष दक्षिणत आय-
त॑मुपवद॑न्ति य एवास्येत्तरतः पाप्मानस्ता श्तेऽप॑न्नन्तीत्यष्टो च॑ ॥
इति कृष्णयजरवेदीयतैत्तिरीयवाह्यणे द्ितीयाष्टके तृतीयाध्याये
नवमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥

इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कष्णयजर्वदीयौत्तिरीय-
ब्रह्मणमाप्ये द्वितीयकाण्डे तृतीयप्रपाठके नवमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥

अथ ठतीये द्रमोऽनुवाकः ।

नवमरनुवाके सवहुतुमन्रसमष्टदवस्य वायारपास्नमुक्तम्‌ । अथ दशमे

हातुमन्राणा काव्त्कास्यप्रयागाजमषायतं । त वविधातुमाद्‌द्ुपाख्यानमाद-
प्रजापतिः सोमः रजानमख्जत । तै अयो
वेदा अन्वटज्यन्त । तान्हस्तेऽङुरुत । अथ ह
सीतां सावित्री । सोमर राजानं चकमे ।

श्रदधामुस चकमे । साहं पितर प्रजापतिमुप॑

ससार । तड होवाच । न्भस्ते जस्तु भगवः।
उप॑ त्वाऽ्यानि (१) ।प्रतांप्ये। सोमंवे
राजानं कामये । श्रद्धामु स॒ कौमयत इतिं"

प्रपा ०दअनु० १०] कृष्णयञ्वेदीयं तेत्तिरीयत्राक्मणम्‌ । ४६९
तस्या उ ह स्थाग्रम॑लकारं कल्पयिता ।
दशहोतारं पुरस्ताहयाख्यायं । चवंहोतारं दक्षि-
णतः । पञ्चहोतारं पशात । षडटे|तारमृत्त-
रतः । स॒प्हातारमुपरिटत्‌ । संभार
पलिभिश्च मृखेऽच्कृत्यं ( २ ) ।
आऽस्याधे वत्रान । ताः होदीक्ष्यौवाच । उप
मा व॑तस्वेतिं । तर होवाच । भोगंतुम्‌
ञचक्ष्व । एतन्म आचक्ष्व । यत्ते पाणा-

विततिं । तस्यं उ ह त्ीनवदान्परदैदौ ।
तस्मादु ह श्चियौ भोगमेव हारयन्ते, इति।

परनापतिः सामं सरष्टा तमनु जीन्वेदानदनत । स च सोमस्तान्बेदान्स्वमु
षटिमध्ये गोपायामास । तदानीं सवितुः प्रजापतेः पुरीं काचिन्नामतः सीता
सावित्रीति सामा म भनाोऽस्त्िल्करामयत । सतु सोमः श्रद्धाख्यं काचि
दन्यां प्रजापतषुहितरं कामितवान्न त्वेतां सीताम्‌ । सा तु सीता प्रनापतिसमी
पमागत्य नमस्कारं छत्रा स्वत्समीपे कायौर्थं समागताऽस्मि त्वां भने सर्षदे-
त्येवमुव्राच । ततः प्रजापतिना किं फायेमिति पृष्ठ सती सोमविषयां काम-
नामुव्ाच । ततः परजापतिस्तस्याः सीतायाः सोमवश्ीकरणा्थ कंचिसयोगं
कृतवान्‌ । स्यागरो नाम कश्चिस्सुगन्द्रस्यविशेषस्तं पिष्टा तत्संवन्धिनमरकारं
मण्डनविशपं कपयित्वा तस्य पूत्रादिदिश्च दश्षदोजादिम्रान्पटित्वा (“अभि
यज्ञभिः' इत्यादिभिः सभारमब्रैः, “सेनेन्द्रस्य” इत्यादि भिर्देबपत्नीमन्रेथा-
भिमत्रितेन स्थागरपिष्टेन तस्याः सीताया यखे तिरकाद्यरुकारं चकार । सा
च सीता तस्य सोपस्य समीप भरत्याजगाम। सख च सोपस्तां दृष्ट्रा परवशो
मां प्रति समीपे समागच्छत्यव्राच । सा च तदीयां प्रीति परीक्षितुमेवमुवाच ।
अहमागमिष्यामि त्वं तु भोगमाचक्न सवेदा भोगं करिष्यामीति प्रतिजानीषि।

कि +,

वि

श वदा पक नि 8 अतभ भतो

१ फ़ ण्ताऽऽ्सीत्‌ । सासो)

५४७० श्रीम्सायणाचायेविरचितभाप्यसमेतम्‌ - [रदवितीयकाण्डे

किच यत्ते पाणां यृष्टिमध्ये गोप्यं वस्तु वर्तत एतन्मह्मपवश्चनं कृत्वा कथय
[8१ क,

ततः सोमाऽपि भ्रीत्यतिश्येन तस्य सातायं जीन्वेदान्पददौ वेदमत्रखाञ्छितं
किचिदुटिका्रव्यं दत्तवानिलथंः । यस्मादियं सीता भियं बस्तु ययाचे
तस्माह्लोक्ऽपि सियो भोगमुद्िश्य परियं दायं पुरुषमाहारयन्ते |

तदेषमुपाख्यानेन प्रयोगं प्रशस्य तं प्रयोगं विधत्ते-
सयः कामयेत प्रियः स्यामितिं(३))।
यं वा कामयेत प्रियः स्यादिति । तस्मा
एतः स्थागरमरंकारं कंलपयिखा । दशो
तारं पुरस्तव्याख्यायं । च््होतारं दक्षि
णतः । पञ्चहोतारं पश्ात्र॒ । षड्टोतारमु-
तरतः । स॒पहोतारमुपरिंशत्‌ । संमारेध
परिगभिश्र मृखेऽच्कृयं । आऽस्य
मजेत । प्रियो हेव अवति ( ¢ ), इति॥

जयान्यकृलयं स्यामिति मवति ॥
इति ृष्णयञवदीयतेचतिरीयत्ाह्णे द्ितीयाष्टके तृतीया-
ध्याये द्रामोऽनुवाकः | १० ॥

अहमेव तस्म राज्ञे भियो भविष्यामीति बा पुरुषोऽयं राज्ञे भियो भव-
त्विति वा कामनायां सयां भीतिविषयस्य स्वस्य परस्य वा मुखे पूरवाक्तपरका-

रेण स्थागरपिष्टतिटकादिकं श्रत्वा तस्य राज्ञः समीपे गच्छन्नयं तिखकधायै
तस्य राज्ञ; पियो भवति ॥

इति श्रीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकारो कृप्णयनु्ेदीयतैत्तिरीय-
नाह्लणमाप्ये द्वितीयकाण्डे तृतीयप्रपाठके दशमोऽनुवाकः ॥ १० ॥

१ मा,

प्रा०२अनु° ११] कृष्णयज्ुदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ` ४७१
भथ तीय एकादशोऽनुवाकः ।

भमरम कनाम

दशमे होतमच्रः काम्यमयोग उक्तः । अथेकादशे दशदोत्रादिमन्रनान्नां
्टत्तिनिमित्तपुच्यते । तत्राऽऽदौ दशोतृशव्दस्य पत्तिनिमितत द्शेयति-
1 ध न्व्‌ ए |
ब्रह्मा ऽऽसमन्वद्नत । त्दकामयत । समा-
छ म्‌ अ ञ्‌ द व
मना पद्यते । ञात्मत्रासतरित्यामन्वयत ।
क. | । । कि
तस्म दरामर हूतः प्रयशृणत्र । स द्९।६्‌-
क. व्‌ = भ, « +
ताऽभवत्‌ । दरहूती ह वे नामेषः। तं वा एतं
२ । सन्त | 1 ~> ॥ = न
६९।हूत< सन्तम्‌ दराह[तयाचेक्षत पराक्षण ।
0 ६ 1 + प्र | ( ् र ४ ।
परक्षप्रया इ ह दवाः (१); इति।
यदेतज्नगत्कारणं परं ब्रह्म तदेतदादिषृष्टावातमन्वजीवात्मोयेतं दश्टोतम-
च्राभिमानिदेततानां शरीरम जत । तत्सृषटरा चानन्तरमनेन जीवात्मना संप-
॥ ९ $ भ, = क ५ ^ जी | 4 (~. 9 ऋ
धय सगतो भवयामेति विचायं तं जीवारमानयुदिर्याऽऽत्मननिति संबोध्याऽऽ-
मत्रितवान्‌ । द्विरुक्तिवेहथां वहूकृताऽऽदुतवानिल्ः । एवं ब्रह्मण्याहयति
सति दशमे पयाये समादृतो जीवात्मा प्रत्यद्णोत्‌ । भो इति भत्य॒त्तरं दत्त
वान्‌ । तावता तस्य दश्चदोतेति नाम संपन्नम्‌ । सोऽयं वस्तुतो दशत एव ।
एतमव चास्त्रं नामत्रिरेषमाच्छाद्रापरेण वर्णान्तरव्यव्रहूतेन दशषोतेतिनाश्ना
(~. ं (५ १ % #
च्यवहरान्त । यस्माहवाः प्रल्याः पित्राचायादयः स्पकीयं वास्तवं नाम परि
५५, १, ५८ ५५, क # ३ क
त्यज्य दं तात हे आचायति परोक्षणाऽऽहानं कुबन्ति । तस्माधक्तः परो-
प्षनामव्यवहारः ।
अथ सपहोत्रादिनामपर्शात्त दशयति-
आस्मन्नाः ^~ 1 ~ य्‌ द. ८ 4
जात्पन्नात्मात्रयामन््रयत । तस्म सत्रमर हतः

ह, क

मय॑शृणोतर्‌ । स सपहरतोऽमवव्‌ । सतो ह
मेपः । तं वा एतः सूतः सन्त॑म्‌ ।
सप्ातेयाचक्षते परोक्षेण । परोक्षप्रिया इव

४.७

सप्रहोतृषदढोतपश्चहय
ख्येयानि ॥

भ्रीमत्सायणाचायविरचितमाप्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-

हि देवाः । जस्मत्रासतियार्मन््रयत । तस्मे
षष्ठः हूतः प्रय॑श्णोद्‌ । स॒ षडद्रतोऽभवव्‌ ।
(२)। प्डद्र॑तो ह वै नामेषः। तं वा एतः
पटदरूतर सन्त॑म्‌। षडटोतेर्याचक्षते परोक्षेण ।
परोक्षप्रिया इव हि देवाः । आस्मत्रातमनि-
यार्म॑न््रयत । तस्म पञ्चमः दतः प्रय॑शृणोव्‌ ।
स प््चहूतोऽभवतर्‌ । पञ्चहूतो ह वे नामेषः ।
तं वा एतं प्वहूतर सन्त॑म्‌ । पञ्चहोते-
रयारचक्षते परोक्षण ( ३) । परोक्षप्रिया इव
हि देवाः । आसमत्रासन्नियामन््रयत । तसम
चतुथर हूतः प्रय॑शृणोत््‌ । स च्ुहूतोऽ-
भवत्‌ । चतुहूता ह वै नामेषः । तं वा
एतं चूतः सन्त॑म्‌ । चतुरहतियार्चक्षते
परोक्षेण । परोक्षप्रिया इव हि देवाः, इति।

अथ तुदतुमन्राभिमानिनं पुरुषं विकेषतः पररंसति--

तमत्रवीत्‌ । चंवेमे नेदिष्ठ तः प्रय॑
श्राषीः । स्वथेनानाख्यातार्‌ इतिं । तस्मा
हेनारशवतुहोतार्‌ इत्याचक्षते । तस्माच्छश्रषुः

क (५ | न ॥

पुत्राणा हदतमः । नेदि्रो टब॑तमः । नेदि-

त॒चतुरहोतृनामनिर्वचनवाक्यानि द्रदोतुवाक्यबद्रया- `

यपा°दमनु° ११] कृष्णयजुर्वेदीय तैत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ४७२
टो बरह्मणो भवति । य एवं वेद (¢), इति ॥
द्वाः षषुतोऽभवत्पश्चहेतित्ाच॑क्षते परेक्षिणाश्रौषीः पट्‌ च॑ ॥

इति दष्णयजुदीयतेत्तरीयब्राहमणे दवितीयाष्टके तुतीयाध्याय
एकाद्शाऽनुवाकः ॥ 9१॥

घष्मवादिनः करं दक्लिणां यो वा अरिदरंस्तस्य मै व्रंह्मवादिनो यदहो
तारः परजापंतिष्यस्ं मरजापंतिः पुश्प मजाप॑तिरकापयत स तपः ऽन्त,
स्रह्मवादिनो योषा इमं तिच्रायनापंतिः सोप राजानं ब्रह्म†55ः मन्वे
कश | ११॥

वह्मतरादिनस्तस्य वा अपनयंद्रा हृदं कचं परजाप॑तिरकामयतं सोऽन्तवीन्य
एवास्यं दक्षिणतः परधाशत्‌ ॥ ५० ॥

४

रिः ॐ |

इति कृप्णयञुवदीयतेत्तिरीयत्राह्यणे हितीया्े
ततीयोऽभ्यायः ॥ ३॥

सतुषहोतिमघ्राभिमानिनं देवरं मजापतिरेवमव्रवीत्‌ । त्वमेवैको मया समाष्तः
न्मदीयं वाक्यं यं नेदिषएटमतिसमीपं यथा भवति तथा श्रुत्वा प्रत्युत्तरं दत्त
घान्‌ । चतुथंमापक्रणं त्वया श्रुनमितरे न तथा सहमा श्रतवन्तः । तस्माखयेव
सवानेता्हि जनाः कथयिष्यन्ति । एते चतुद्तार इयेवं त्वन्ास्नैव व्यवहारो
भविष्यतील्यथः । यस्मादत्र प्रजापतिना वरो दत्तस्तस्पादेतान्दशहोत्रादीन्स-
वानपि चतुर्तार इले वचनं वैदिका आचक्षते । यस्मादेष शीघ्रं वाक्यं चत
वतश्चतुहातुः भनापतवरखाभस्तस्मराह्टाकेऽपि प्राणां मध्ये यः पितुतोक्यमा
दरण श्रोतुमिच्छति सर एत्र पितुहृश्रतमाऽव्यन्तं पियः। योऽतिभियः सने
्रोऽतिसमीपवतीं भवति । यः पुमानेवं चतुहात्रह्मसमीपवतित्वं वेद स
स्वयमपि व्रह्मणाऽतिसमींपवतीं भव्ति ॥

इति श्रीमत्प्ायणाचायविरचिते माधवीये वेदारथप्रकान्ने कृष्णयजवैदीयौत्तिरीय-
ब्राह्मणमाप्ये द्वितीयकाण्डे तृतीयप्रपारक एकादशोऽनुवाकः ॥ ११ ॥
६ |

५७४ = श्रीमस्सायणाचार्यविरचितमाष्यसमेतम्‌-- (रेदवितीयकाण्डे-

अस्य प्रपाठकस्यानुवाकाथंसंग्रहः-

होतब्राह्मणबद्ेषेऽरियस्तृतीये हि प्रपाठके ।

आद्यानुवाके सर्वषां उतुहवृतयी रितम्‌ ।॥ *॥

नेमित्तिकं द्वितीये स्याचचतीये वपनं यतेत्‌ ।

विद्रसतिगप्रदसतुर्यऽन्यस्मिन्प्रभःचरद्रयम्‌ ।॥ २॥

स्िभ्विभागः षष्ऽस्पिन्नत्रिटोचं तथोत्तरे ।

अष्टमे खष्टिरन्यस्मिन्वायूपासनमीरितम्‌ ॥ ३ ॥

वरयप्रयोगो दशम दन्नहोत्रादिनामसरु ।

निरुक्तिरन्तिमे परोक्ता तती योऽयं पपाठकः । ४ ॥

वेदास्य प्रकाशेन तमो दाद निवारयन्‌ ।

पमथीशत॒रो दे याद्रियातीथंमहे्रः ॥ ५ ॥

इति श्रीगद्रीरबकणसाम्राज्यघुरंधरश्रीमत्छायणाचायविरचिते माधवीये
वेदाथैपकासे कृष्णयनुर्वेदी यते ्तिरीयव्रादह्यग म्ये द्वित यक्राण्डे

तृतीयः मषाटकः समाष्ः॥>॥

( मृखकरमेण--अष्ट° २ अध्या० ३८११) अनु° ११८ ११११.

( भाष्यक्रमेण--का० २ प्रपा ३ (११) अनु ११ ( १११ )

ण

अथ द्वितीयकाण्डे चतुथप्रपाटक्षारम्भः।
तत्र प्रथमोऽनुवाकः ।
यस्य निःश्वसितं वेदा यो बेदेभ्योऽखिदं जनत्‌ |
निममे तमह बन्द विद्यातींथमहु्वरम्‌ ॥
होतब्राह्यणरेषो यः स त्तीये समापितः।

(कि {)

चतथ उपहोमानां प्रवेभागोऽभिधीयते ॥ २॥

५५

^ ९५.

अत्र भरद्राजनोक्तम्‌--उपहोमा अच्छिद्रकाण्डापिति लिङ्गविनियोज्यानि।
ततः रोते स्मार्ते वा यत्र मन्रापेक्षा तत्र तदुचितं लिङ्गं पयालोच्य स मत्रा
षुद्धिमद्धिर्विनियोजनीयः । यत्र विक्ेपविनियोगो नोपरम्यते तत्र छिङ्गानुसा-
रात्तदेवतायुक्ते कमेणि समाख्यावरादुपहोमा्था मत्राः । समाख्याऽपि श्रुति.
चिङ्रादिवद्विनियोगेषु ममाणम्‌ । ततर भयमानुवाके परथमामृचमाद-

परपा०४भनु०{। कृष्णयन्चवदी्यं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ | ४७८

हरि; ॐ
ज द्रा अतिथिदुरोणे । इमं नें यत्न-
मुपयाहि विद्रान्‌ । विशां अगनेऽभियजें

५५५

यत्व जुदा दत्रमतुत्यः सावेतः। दमूनाः शत्रूणां दमयिता । दुरोणे यज-
मानग्रहऽत्थसदशा विद्रान्सवेन्नस्त्रं नोऽस्मदीयं यज्ञमिममपयाहि । शषरयता-
स्माद शात्रवामनच्छता पुरूपा्णां विष्वा अभियुजः सवानभियोगान्विष्टय
वेनार्य भाजनानि भाक्त योग्यानि द्रन्याण्यामरास्मान्मत्याहर । अस्या ऋचो
विनियागा वाधायनग्र्रऽमिहितः--"यज्ञियाक्काषए्ादभि मथित्वा शरोतिया-
गाराद्राऽऽह्त्य च्याहतामातयृज्यापसमाधायोपतिषते ष्ठो दमूनाः" इति ।
अथ द्वितीयापम्रचमा
त र ५ अ र) भ्‌ ग ट
अय शव महते सामगाय । त्वं घुप्रान्युत्त-
मानं सन्तु} स जास्पत्य सयममाङक-
ण्रप्व | <> तामिति महमद; इति।
देऽप्रऽस्मातर मने सामाग्याय चधं, उत्सदस्वर ) तव संवन्धिन्यत्तमानि
णपृत्ाद्‌न्यस्माक सन्त्‌ । जास्पल्य जायापतिभातवं सयम सप्र नियतं
समाट्रणप्व सम्यक्सपाद्रम । शचयतां श्राचरवमिच्छतां परुषाणां महाभ्सि
तजास्यामातेषएामत आक्रमस्व । अस्म मन्रस्य वैमृध स्विष्टकृतः परोनुवा-
यारूपण विनियगमापस्तम्बो ददयतति--“.वधवलत्यो संयाज्ये अमरे शं महते
सांभगायः' इनि ।
अथ त््त।यामाद्‌--
ञ ष ग्र चः [ क | न्‌ ।
अग्र या नाऽभि जनः। व्रक्रं वारो जिवारसति ७.,।
तारस्तवं द्रत्रहञ्चहि । वल्स्मभ्यमाभर्‌, इति।
हृऽ्ये यः शयचनना दटरको टकमटश्ष आरण्यन्वा यथोपद्रवकारी तयोपद्रव-
कारीत्यथः | अत एव वासऽस्पन्रवहारस्य निवारकः सन्समैतोऽस्माज्जञिघां
साति हन्तुमिच्छति | दे चदन्वरियातिनग्र तान्धकसदशञ्जहि मारय । अस्मभ्य
तु वसु धनमाभर संपादय)

४७६ भीमत्सायणाचायेविरवितभाष्यसमेतम्‌-- [रद्विषीयकाष्दे-

अथ चतुथीपाह-
अग्रे यो नेऽभिदाप्तति। समानो यश्च निष्टव॑ः।
इध्मस्यैव प्रक्षायतः । मा तस्योच्छेषि किंचन, एति।

हेऽप्रे यः पवलः शघुरनाऽस्मानमिदासति हिनस्ति । यश्चान्यः समानषौ

निष्यः शब्रुतेनावरस्थितो हिनस्ति । तस्य द्विविधस्य शत्रोः पंबन्धि द्रवयं

किचन किमपि नीच्छेष्यवक्षिषएटं मा कुरु) अत्र षष्ान्तः-ृष्मस्येष प्क्नायतः। `

यथाऽप्रो प्रक्षिप्स्य प्रदान क्षीयमाणस्येध्मस्य न कोऽप्य॑श्नोऽवश्निष्यते दत ।
ता एतावतस्त आघ्रेयकमंणि विनियोऽ्याः ।

अथ पश्चमीमाह-
रवमिन्द्राभिभररसि । देवो विज्ञ|त-
वीर्यः । धनहा पुरुचेतनः, एति ।
हे इन्द्र त्वमभिभरः, शश्रूणामभिभविताऽसि । कौशस््वं देवौ धोतमानो
विज्ञातवीयेः प्रख्यातशोर्यो दब्रहा एजरारूयस्या सुरस्य हन्ता पुरचेतनो पहाप्रहः। `
अथ पष्ठीपाह-
जप प्राच॑ इनदर विश्ां< जमित्रानं (२) 1 अपा-
पाच अभिभूते तुद्सख । अपोदीचो अप॑शू-
राध॒राच ठरां । यथा तव शर्मन्मदेम, इति ।
इन्द्र पाचः पूत्रदिग्व्तिनो विश्वान्सवीनमित्राञ्शधूनपनुष्ख निराषुर ।
हेऽभिभूतेऽभिभवशक्तियुक्तापाचः पथिमदिग्वतिनः शभ्ूनपनुदस्व । उदीष `
उत्तरदिग्वतिनोऽप्यपनुदस्व । हे ग्रूराधराचोऽधोदिग्बत्िनस्तदुपरु्षितदक्षिणः
दिग्वतिनश्वापनुदस्र । तव॒ पितृस्थानीयस्योराबुत्सङ्गे पुस्थानीया बयं
गामन्स॒खकय॑णि सुखे पपे सति मदेम हृष्येम । शघ्चनिराकरणेन तथा फर ।
अथ सप्तमीमाह--
तमिन्द्रं वाजयामसि । महे ब्रूत्राय
हन्तवे । स हर्षा ठपभोऽद्धवत्रः इति ।

प्ा०४अनु° १] कृष्णयज्ञवेदयं तैत्तिरीयब्रा्मणमू । १४७७

महे द्राय महतः दभोहैन्तरे हननाय ते पसिद्धमिनद्रं बाजयामस्यर्वयाम। ।
सदटद्रो एषा कामानां बपिता सन्दरषभो रौकिकदषभ इषामधृष्योऽथुष-
दवत |

अथाषएटमीपाह- |

यूने रथं गवेषण हरिभ्याम्‌ । उप्‌ ब्रह्माणि
जृडपाणमस्थुः । विवाधिषटास्य रोदसी महि-
रवा । इनदरो द्रत्ाण्यप्रतीज॑वन्वान्‌ (३), इति।

गवेषणे सोमयागान्वेपणपरमिन्द्रस्य रथं हरिभ्यां सदीयाम्यामश्वाभ्यां
युजे योजयामि । ब्रह्माणि परिवृहानि मदीयानि स्तोत्राणि जुञुषाणं प्रीति.
युक्तमिन्दरमूपास्थुरुपपराप्नानि भवन्तु । अस्य संबन्धी रथो पित्वा स्वकीयेन
महेन रोदसी द्यावापृथिव्यौ विबाधिष्ट विरेषेण बाधितवान्‌ । अत एवा-
नयत्राऽऽन्नातम्‌--"अन्तान्दिवो वाधते वतैनिभ्याम्‌'" इति । सोऽयमिन््रो
दत्राणि दृश्नन्मति यथा प्रतिपक्षयुक्ता न भवन्ति तथा नयन्वान्हतवान्‌ ।
“'त्वमिन्द्राभिभ्रः'' इत्याद यश्चत्वाये श्रा देने कर्मणि विनियोभ्याः ।
“युजे रथम्‌ "' इति मत्रस्नु संहितायावैन्द्रमिति पिहिते पश्नौ षपायां
याञ्यात्वेनापि षरिनियुक्तः। अत एव सूक्तेष्वान्नातः--“‹ हृदरं नरो यने
रथम्‌ ` इति ।

अथ नवमीमाह--

टव्यवाह॑मभिमातिपाम्‌ । रक्ोदणं त॑

नामु जिष्णुम्‌ । भ्योतिष्मन्तं दीरच॑तं पु
न्धिम्‌ । अग्निर सिविष्टकृतमार्हुवेमः १ति।

अग्नि दवमाहूतेम कमण्याष््याम । कीदशम हव्यवाहं हविषां बोहारम-
भिमातिपादं पाप्मनोऽभिभवितारं रक्षोहणं रक्षसां हन्तारं पृतनासर जिष्णु
परकीयसेनासु जयश्री ज्योतिष्मन्तं ररपिरूयेण ज्योतिषा युक्तं दीधन्तं
स्वशरीरेऽपि दरी न्धि पुरुष्वाहवनी याघायतनेष्ववस्थितं सषिष्टकृषं

६ दप्यमानं पररि
वेकरयपरिहारेण स्विष्तवसंपादकम्‌ ।

दणि क भसनम
क कणु यो तित ० योती ॥

१ कृ. वषयता ।

४७८ श्रीसत्सायणाचायंविरचितभाप्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकषण्डे- `
अथ द्रमीमाह-

सिक्टमये अभि तष्टणाहिं । विश्वां ठेव

एतना अभिष्य । उर नः पन्थां परदिशन्वि-

दिप

भाहि । ज्यं ्यजरं न आर्यः, इति।

हेऽतरे स्विष्टं वैकस्यराष्टियेन प्रक्षिप तद्धविरभिपृणाष्वभितः पाटय
पूरय वा । स्विष्टस्सतंपादनमेव पाटनम्‌ । हे देव विन्ाः पृतनाः सर्वाः शत्र
सेना अभिष्य सवेतो निरकुरु । नोऽस्माकमुरं पन्थां विस्तीणं मार्ग प्रदि
शज्ञपदिशन्विभादि विशेषेण दीप्यस्व । ञ्योतिप्पदूञ्ज्वटमनरं जरारदितमायु
नोऽस्मभ्यं धेहि संपादय । अस्य मत्रद्रयस्य अग्नये तन्तुमतेऽष्टाकपालछं मिव.
पेत्‌" इल्यस्यामिष्टी स्विष्टकृतः संयाज्यारूपेण विनियोग आपस्तम्बेनोक्तः ।
बोधायनस्तु नक्षतरेषटिषु विनियोगपुदाजहार--““स्विएटवत्यौ संयाज्ये हव्यः
वाहू स्विष्टम्‌ इति । अत एव त्दीययान्यानुबाक्याकाण्डे हव्यवाह^
सििष्टमिति परतीकद्रयमान्नातम्र्‌ । तथा दिवश्यनीयेष्वेधूनुषु चोटिषु तत्पतीक-
दयमान्नातम्‌ ।
अथेकादशीमाह-
, | न. ~ 1 क, ¢ ट५\॥
त्वामग्न हवेष्मन्तः । दंव मतसर इतं (४)
मन्य स्वा जातव॑द्मम्‌ | स हव्या रवष्यानुषङ, इति।
हेऽ त्वां देषं हविष्न्तो हविखुक्ता पतीसो मनुष्या इते स्तुवन्ति । अं
तु त्वां जातेदस्मुत्पन्नपवेनगदभिन्ञं मन्ये । स स्वं हव्या हवींप्यानुषगनुक्र-
मेण देवेषु यथा सक्तानि भवन्ति तथा वक्षि वह्‌ । अस्य मन्रस्य काम्येष्टषु
विकद्ितसंयाञ्याख्पेण विनियोगमापस्तम्ब उदाजदार-- “अनुष्टभौ संयाज्ये
त्वां चित्रश्रवस्तमस्त्वामपरे हविष्मन्तः इति ।

अथ द्रादरीमाह-
विश्वानि नो दुगृह। जातवेदः । सिन्धुं न नावा
दुरिताऽतिपषिं । अप्रं अभनिवन्मनसा गृणानः
जस्माकं बोध्यविता तनूनाम्‌? इति!

मपा ४्अनु० १] ृष्णयजुर्वेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ४७९

ह जातत्रद्‌ा ना-स्मदयान दुगेहा दुप्परिह्राणि चिश्वानि सर्वाणि दुरि-
तानि पापान्या्तपप्वतता्य पाटय । तत्र दृछान्तः- नावा सिन्धुं न, यथा लोके
नदीं नावाऽतिलद्ययति तदत्‌ ¦ हेऽ अचिवद्च्रिणा महधिणा चतरा कर्मणि
यथा स्तूयसं तथाञस्माममनमा ग्रणानः स्त्यमानोऽस्पाकरं तननामविता
रक्षिता भृता वाध्यस्मद्धाक्त वध्यस । अयं मन्नः कप्या्रेये कर्मणि विनि-
याक्तस्यः |

अथ योदग्रीमाद--

ववा शा जरन्वठु नः | पएरषा रक्षत्‌

। धवा वाज सनाद नः; इति।

पूपाख्या दवा नाऽस्मद्रया गा अन्त र्षणायथमनलगच्छत्‌ । तथाऽ्तोऽ-
स्मदीयानश्वान्परषा रक्षतु । तथा प्रपा देषो नोऽस्मभ्यं बाजमन्नं सनोतु
ददातु । एतस्य मच्रस्य टपात्सर्गं विनियोगं बौधायन उदाजहार “पक्षा
उ्नुहाति पपा गा अन्येतु न इति पमोनव्राक्यामनच्यः" इति ।
अथ चतुदरीमाह--
प्रपा ज्या अटुवद्‌ सवाः (4) ।

किण

सा अस्मार अयतमेन नेष |
स्थास्तदा अरटणिः सवेवीरः । अप्र

न ह 8} ए प्र्‌ ज [क
युच्छन्पुर्‌ एतु प्रनानन्‌ , इति।

पूपा दत्र इमाः सत्रा आशा दिद्धऽतरेद क्रमेण जानाति स पषा देषोऽ-
स्मानभयतमरान्यन्त भर्यया गण नपन्नय्रत्‌ । सोऽय स्वस्तिदा भद्रस्य
दाताऽघ्रणरसहव्यदराप्निः । न दछेतस्य दश्चिः केनापि विरोधिना सोढु
शक्यते । सवेवीरः सर्वभलयुक्तो ऽपरयुच्छन्पमादमकुव॑न्मनानननस्मदभिप्रायं परक
पण जानन्पुर एत॒ परतो गच्छत । अयं मच्रः ““ पष्गर इयाममाटमेत
इयस्य पशा; पुरोडाशस्य याज्यारूपण विनियुक्तः । तथा च सक्ते तत्पती-
फमान्नातम्‌--' शुक्र ते अन्यत्पृपमा आजश्ञाः'' इति ।

अय पश्चद्श्रीमाह-

1 | ५

प.

५ क

प्रथा जाप्त । जा हत्‌

४८० शीमस्धायणाचायविरवितभाष्यसमेतम्‌-- [रद्ितीयकाण्दे
वरेण्यः । सया यज्ञं वितन्वते, इति ।
हेऽपरे समथाः ख्यातियुक्तो जुष्टो यजमानानां भियो होता देवानामाहयिता
घरेण्यो वरणीयश्वासि । त्वया त्वद नुगरहेण यग वितन्वते विस्तारयन्ति | एतस्य
मरस्य प्रायधित्तविरोषे विनियीगो द्रष्टव्यः । तथा च व्राह्मणे--'‹ यस्यानो
धा रथो बाऽन्तराऽप्री याति '' एत्युपकरम्यान्ते मग्रोऽयगुदाहूतः--“ लपन
सप्रथा असीलयाह'" इति ।
अथ षोढशीमाह-
अ्री रक्षारसि सेति । श्रुक्रशोचि-
रमत्यंः । शुचिः पावक र्यं, इति!
अयमश्री रक्षांसि प्रतिषेधति । कीदशोऽभिः शुक्रशोविर्निमेख्दीप्िरमर्या
मरणरदहितः शुचिः शुद्धः पावकोऽन्येपायपि शोधक़ इईख्यः स्तुतयः । एतस्य
विनियोगमापस्तम्बोऽरी रतां सीत्युपक्रम्य द शेयति--(कुचिः पावक ईड्य
इत्यरणी अभिपद्य" इषि |
अथ सप्द््रीपाह-

अग्ने रक्षा णो अर॑सः ( & ) । प्रति
प्म देव्‌ रीषतः तपि्ैजरों दृह, शति ।
हेऽप्रे त्वं॑नोऽस्मानंहसः पापाद्रप् । हे देव स्वमनरः सन्रीषतो हिसका-
हरस्तपिष्ैरतिशयेन तापकैर््वाकाविरेषैः मतिद हस्व(स्म) मलक स्मया दह ।
अथाष्टादृश्ीमाह--
अग्रे हर्सिन्यत्रिण॑म्‌ । दीदयन्म-
तयेष्वा । स्वे क्षये शुचिव्रत, इइति।
हेऽगरे त्वम्रिणं पापपुरुषं निहंसि नितरां जदि} हे शुचिव्रत शुद्धस्य कर्मणो
निष्पाद्क स्वे क्षये स्वकीये यक्षे मर््यष्वा सर्वेषु मटुष्येष्वपि दीदयत्मकाद-
मानस्तिष्ठ । एतयोम॑न्रयोः पूर्वेण मत्रेण सह्‌ विनियोगं बौधायन उदानहार-

“यदि मथ्यमानो न जायेत राक्ष्रीररुन्नयाकृणष्व पाज इति परश्च, अपी
रक्षांसि सेधतीति तिस्चः"' इति। ।

पपार ४जनु°१। कृष्णय्ुदीयं तैत्तिरीयत्राह्मणम्‌ ।
अयेकोनर्विश्ीमाह--
आ वात वाहि ओेषनम्‌ । त्रि वात
वाहि यद्रपः । खर हि विश्वभे-
पजः । द्वानां दूत शय॑मे, इति)

वात वायो भेपनं यथा भवति तथा आ वबाह्यस्मान्मति सर्वतो वातं

कुर्‌ । हं वात यद्रपः पापमस्ति तद्विवाहि विशिष्य गच्छ । यस्माखं विश्वमे
पो विश्वस्य चिकित्सको देवानां दृत सन्नीयसे गच्छसि |

अथ विंशीमपाद-
हाविमां वातं वातः (७)। आ सि-
न्धोरा परावतः । दक्षं मे अन्य
आवातु । पगाऽन्या वातु यद्रपः, इति ।

इमौ खोक दर्यमानौं द्रौ वातावासिन्धोः समद्रसहते प्रदेश आपरावतो
दूरवातिटाकयुक्त ददा वातः संचरतः । शान्तो वायुरेकस्तीतोऽपरस्तयोर्मध्य
एकः शान्त। म॒ मम दरक्षमावातु सुखं संपादयतु । अन्यस्ती्ो बाय॒र्यद्रपो
ममर यत्पापमस्ति तत्परावातु पिनाशयत्‌ ।

अथंकावक्नीमाह-

४८१

। तता नां मह अवह; इति।

हे वातते गे यददो योऽसावमृतस्य निभिष्टितः स्थापितस्ततो निधेः सका
शाम्नोऽस्माकं जीत्रसे जीवनाय देहि कियदप्यमृतं परयच्छ) ततोऽमतानोऽस्माकरं
भषज धाह सपाद्रय । ततस्तस्माद्धंपजान्नाऽस्माकं मह आवह्‌ तेजः संपादय ।

०८२ भ्रीमत्सायणाचायोविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकणण्डे-
च ८ (क
हद्‌ (८. प्रण जायह्ाषे तारेषत्रः इति।
अयं वातो मेषजं यथा भवति तथाऽऽवातु । नोऽस्माकं हृदे मनसि व्ैभर- `
निष्टश्षास्ति भावयन्पयोभूः सुखं च मावयन्वतताम्‌ । नोऽस्माकमागरुषि चिर
काटजीवनानि प्रतारिषस्कपण वधेयतु । “आ वात वाहि इदयादिकं
मनच्रचतुष्टयं कर्मििद्रायव्ये कमणि षिनियोञ्यम्‌ ।
अथ तरयोविशीमाह--
(क, माका
स्वृ्मय्म अयाप् अघाप्तन्मनसा
(~ हि ण
[हतः । अयापस्न्हव्यमराहष ।
ञ्‌ | ष, = ¢ ि
घा ना वाह भक्ज्र्‌ ; इति।
हेऽगे त्वमयासि सवेगतोऽसि । अयासन्सवेगत एव सन्यजमानस्य मनसा
[#९ = (~ {~ ४ ॥ ९
छचिरपदेशविक्ेष आदितः । अयासन्स्वभावतः सवेगत एव सन्हव्यमूहिषे
(^~ प ~ ¢ (. 0 न $ # > (~
छाचित्क इव देशान्तरे हविह सि । अया; सवगतः सन्नोऽस्माकं भेषजं पेष
ध ५ चे [नरि (~ न क
संपादय । यपस्तस्बः--““ जुहा सुषेण वा सवेप्रायथित्तानि सुदति ” इति
विधाय दोपमन्त्रेषु--^“ त्वपग्ने अयासि -”' इत्येतमपि पठितवान्‌ ।
अय चतुधिक्तीमाह-
स _ (न व्‌ 1 "4 रै
३९] जा्राहृतः । स्वाहादङरतः पष
सृः । स्वगा दव्य इद्‌ नमः ; इति)

अयमभिरिषटो दशपणेमासरादियागेः पनित आहुतो ऽभिदोत्रादि दोमस्तपितः
स्वाहाटरतोऽभरिम्ां स्वाहेति प्रणयनकारे स्वाहाकारण भतिषएापतस्ताष्शा
नोऽस्मान्पिपतु पाछ्यतु । देवेभ्यां देवानामययेदं हविः स्वगा स्वगतं कृत
द्षेभ्यो दातं तया स्वात्मनि स्थापितमिदयथेः। तादशाय तुभ्य नमाञसषु।
अयं मन्न आग्रेयक्रमेणि चिनियोच्यः।

अथ पश्चविरीमाह-

कामो भरतस्य भव्य॑स्य । सम्राडको
विराजति (९) । स इदं प्रति
पप्रथे ¦ कृतनुप्छनते वशी › इति।

॥॥

मार४अनु°{] कृप्णयज्ेदीयं तैत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ४८३

याऽयं कामाभिपानां द्वः सोऽयं भूतस्य भव्यस्य च सम्रार्‌घमीचीनो
राजा भूत्वा स्वेयमकरो विराजति विकेषेण दीप्यते। स चक्राम सवं जग-
ततिलह्य पपरथ पयितोऽभूत्‌ । वशी स्ववश; सचुतून्वस्तन्तादानुत्छजत उत्क-

क,

पेण.निमिमीत ।
अथ पट{विशापाह--

कामस्तदग्रे समवर्तताधि । मन॑सो सतं
4म वडासत्र्‌ । सत्ता बन्धुमप्नति निर
नदन्‌ । दाद्‌ प्रताप्या कवयो मनीषा , इति।

षृ्वरकामस्तुतारेयमर्‌ "तस्यान्तमनसि कामः समवत॑त, इदं खनेयम्‌ ??
इत ॥ट ब्राह्मणम्‌ । मजापतः कामस्तद्‌ानीमग्रे नगत्सषटिस्मये समवर्तत पाद.
रथ्रदिदं स्र सृजयमिति । पजापरतेमनसः परथमं यद्रेत आसीस्कामरूपं तत्सता
जगतः कायभरृतस्य बन्धं निदानमभृतमस्रति कारणभूते भजापतौ स्थितं कवयो
निरविन्दरनिष्कृप्याविन्दन्‌ । केनोपायेनेति तदुच्यते हृदि प्रतीष्या कवयः से
स्वे हृदये मनीपया यागसम्करनया वृद्ध्या परतीप्या जगत्कारणमिति निधित-
वन्तः । पजापरतः काम एव सूए्िकारणपिति कारणमन्यक्तत्वादसदित्युच्यते ।
कायं तु व्यक्तत्वारसाद्‌नयुच्यते । एतच सत्रदरयं दिवःदयेनीष्टिपु द्वितीयस्या
मेष याञ्यानुवाक्याख्पण विनियोजनीयम्‌ । अत एव तत्र भरतीकदयमाभ्रा-
तम्‌-- “कामा भरतस्य" (कामस्तदरम्र' इति ।

अथ सप्नावर्शामाह--

स्य। मन्यो सरथ मारुजन्तैः । हमाणासो
धृपता मरूतः । तिग्मेषव आरथुः सचि
ठ।नाः। उपप्रयान्त नरा अग्चरूपाः(१०.०३ति ।

परुन्छब्दन वेगो दश्यते ह परुन्बो वेगयक्त पन्या कोप त्वया मेसा
नरां मन॒प्या उपप्रयान्ति युद्धस्य प्राबरन्ति । कषरा नराः सरथमारजन्तां
रथसहितं स्त्रं सत्रता दिमन्तो हपंपाणासः शतुत्रधेन दपेगुक्ता प्रप्त भादल

11 1

मषः ततता करत लक

१ क्र, द्िव्यदुवरैनी' | ग, (विद्रधे ।

४८४ श्रीमत्सायणाचायेविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [रेद्वितीयकण्डे-
भावेन धा्ण्वयुक्तास्तिगमेषवस्तीक्ष्णवाणयुक्ता आयुधा संजिश्नाना आयुधानि
सम्यक्तीक्ष्णी कुर्वन्तो ऽभिरूपा अभिवदुग्ररूपाः ।
अथा्टाविशीमाद-
मन्यां मन्यरवाञ्ज्छ उः । मन्य्हाता
वृर्णा ववद्वर्वद्‌ः । मन्य वद्यं इञ्त इव्‌-
यन्ती: । पाहि नों मन्यो तप॑सा श्रमेण इति ।

योऽयं मन्यः कोधामिमानी देवः सोऽयं भगादिरूपेण प्रशस्यते । यो
भगो देषः सोऽपि मन्युस्वरूपः । यश्ान्या देब इन्द्रादिः सोऽपि मन्युरेषाऽऽस
बभूव । होता देवानामाहाताऽभिरपि मन्युस्वरूपः । विश्ववेदाः सर्वेन्नो षर्‌
णोऽपि मन्युस्वरूपः । देवयन्तीदवान्कामयमाना विशः प्रजा मन्युमीहते
स्त॒वन्ति ) हे मन्यो श्रमेण श्रपहेतुना तपसा युक्तानस्पान्पाहि रक्ष 1 क्रोपे
नास्माकं तपोनाक्नो मा भदिलयथेः। भगादीनां मन्युरूपत्वं कोधाधीन-
भत्तिय॒क्तत्वादवगन्तव्यम्‌ । एतच्च मघ्रद्रयं मन्युदरेवताके कमणि विनियोन-
नीयम्‌ । तादृशं कमं नरमेधे श्रूयते--“मन्यवेऽयस्तापम्‌ ` इति । अयस्तापं
रोहकारं पर्ष मन्युदेवताथमारमतेलययेः ।

अथंकोनत्रिशीमाद--
स्मये व्रतमृच्छुचिः। देवार जास।-
द्या इह । अग्रे हव्याय्‌ वोढवे, इति।
हेऽ सं व्रतश्रदष्ठीयमानक्मपोपकः शुचिः शुद्धः । अत एव देवानिह
कमेण्यासाद्याऽऽनीय स्थापय । देञ्मे हव्याय वोदे हविषां वदनाय दवाना
सदनं कुर ।
अथ निरीमाह--
व्रता तु विभरटुत्रतपा अदृम्यः। यजानो दवार
अजरः सुवीरः । दधद्र्नानि सुविदानो अग्रे ।
गोपाय ने। जीवे जातवेदः ( 9१ ), इति ॥

9.

ध्पा०४अनु०२] दृष्णयजुवदीयं तेत्तिरीयतव्राह्मणम्‌ । - ५८५

+ | ११५,

निघा <मत्यामित्रां जघन्वानीडते स्तवा अश्हपमो वातो है र।नव्य-

भ्निरूपाः सुविदानो अग्र एकं च|
भ,

इति ूप्णयनुर्वेदीयतेत्तिरीयवाह्यणे द्वितीयाष्टके चतथी
ध्याये प्रथमोऽनुवाकः ॥ १ ॥

जातं जगद्रत्तीति जातवेदः । तादश देऽ जीवसे जीवनाय गोपाय ।
दीदटशस्तवे व्रता वरतानि कमणि नु वि्रदवदयं धारयन्वतपाः कर्मणः पाट-
को उदाभ्यः केनाप्यतिरस्कार्यो दवान्यजानः परजयमानोऽजनसे जरारदहितः
सवीरः श्ोभनापलयपरदा रत्नानि मणिगुक्तादीनि दषद्धारयन्सविदानः सम्य-
गभिज्ञः। एतच मच्रदरयमोपवसथ्येऽदन्यश्रपातप्रायश्चिततषठौ याज्यान॒वाक्या-
रूपेणाऽऽपस्तम्ता विनियुक्तवान्‌ "अग्नये व्रतभ्रदष्टाकपाछं यथ्यातिजमश्र
कुयोसमम्र व्रतभ्रच्छचिः'' इति ॥

हति शरीमत्सायणाचा्य॑त्िरचिते माधवीये वेद्राथेप्रफानते कृष्णयञुरवेदीयतेततिरीय

ब्ाष्मणमाप्य द्वितीयकाण्डे चतुधप्रपाटके प्रथमोऽनुवाकः ॥ १ ॥
सथ खतुधेप्रपाटक्र द्वितीयोऽनुवाकः ।

ितासमोभिनि्

अथ द्वितोयानजाकर पथमामृचमाद-
चक्षुषां हंत मनां हते । वाचो हैते

#

रमणी हते । यी मश्ायुरभिदा-
संति । तम॑ मेन्याऽमेनिं कृण, इति ।

टेऽप्रे या माममिचरति तस्य शचोश्वस्मुपो मनसो वाचश्च ब्रह्मणः प्राणस्य
हतिरायधं तमसि । हे हने तादशो यः शत्चरघायुरपमनिषए्टं कतुंमिच्छन्माम-
भिदास्ति दिनस्ति-तं क्ष्रं मन्या त्वदीयेन क्रोधनापेनि दृणु कोधरदहिर्त
कुर्‌ । मनिराव्दरः क्रोयत्राचीं, तथा च वाजसनेयिनः कस्यविन्मव्रस्य ब्राह्मणे
सपापमनन्ति--^“अमेन्यस्मासर ब्रह्माणि धारयदयक्रप्यन्नस्पायु ब्रह्माणि पारय
व्यवतद्राह" एति |

१ग. स्म्रह्याः।

४८६ श्रीमत्सायणाचायविरचितभाप्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाष्डे-

अथ द्वितीयामाह--
योमावष्ुपायो मनस्ा। यो वाचा

रह्मणाऽवायुरभिदासति । तयप्र सं
मेन्या । जमुभमेनि इणु, इति।

(^) भ,

या मां स्वकीयशश्नरादिभिरघायुः पापमिच्छन्दिनस्ति तं श्र तया मेन्या
त्वदीयेन काषेन क्रोधरहितं कुर ।
अथ तृत।यामाह--
१

याचा मन्ता यत्च वाचा । यक्ञ्ुहोति

कै

यषा ह विभिः 9, । तनमृत्युनश्या सवि-
दानः । पुरा दिष्टदा्हुतीरस्य हन्तु, इति ¦

असो मच्छश्रुयेतिकिच मनसा मद्विषये दुरितं करोति । यच्च वाचा यै
विभिथ यज्ञषा मच्छासनार्थं जुहोति तत्सर्वे निचला संविदान रेकमलं गतो
ुदेन्तु नाशयतु । पुरा दिष्टात्‌ । दिष्टं दैवम्‌ । शतोरनुकस्य दैवस्य भरते;
पराऽस्य शनाोराहुति हन्तु नाशयतु ।
अथ चतुथीमाह--
यातुधाना निकरतिरादु रक्षः । ते अस्य
घ्न्सवनृतेन सयम्‌ । इन्द्रपिता आञ्यमस्य
मधरन्तु । मा तत्समद्धि यदसौ करोति, इति।

यातुधानाः क्रूरा भतविश्षेपा या च निरतिः कूरदेवताऽ ्रनन्तरं च शद्र्षो
राप्रसजातिस्ते सर्वेऽस्य शतो; सत्यमवेतथ्यं कृतं कमीनतेन दषेन व्यापारेण
हविरूपपातेन शन्तु । तदेव पुनराह--इन्द्रेपिता यातुधानादयस्तस्य शबोराज्यं `
दविभ्रेतं मन्तु केशशीटद्यञ्चचिपिश्रणेन दषयन्त यदसौ श्च; करोति तच्छमं
मा समृद्धि समृद्धं मा भवतु,

अथ पञ्चमीमाद--

~ | = न = ५१ = ८1 ॥
हान्म तज्ह कृतर हवः | यां [रमचाफृतः ।

ययै

प्पार४जनु ०२] दृष्णयनुर्दीयं तै त्तिरीयवराद्मणम्‌ । ४८७

पाञ्चा त उभो बाहू । अप॑नद्याम्यस्य॑म्‌ (२), इति ।

हे शमो यस्त्वं मृ घोरमभिचाररूपं कमाचीकृतोऽकार्षौरपोरं कर्नमदषटस्पे-
णाकापीरिव्यथः । हे प्रो ते तव कृतं संस्कृतं हविरहमिन््रेण मेपितैमृतै-
हन्मि । तव द्वावपि बाहू अपाश्चावपगतौ पृषतः कृत्वाऽपनद्यामि ददं वध्रा-
म्यास्य मुखं च पृष्तः कृखा बघ्रामि |
अथ षप्रीमाह--
>~, ६
जपनद्यामि ते बाहू । अर्षनद्याम्यास्य॑म्‌ ।
अ लिव । > | ५५ ¢ + हि
अग्रदवस्य ब्रह्मणा । संव तेऽवधिषं कृतम्‌, इति ।
पाद्यं पुत्रवत्‌ । अमर्देवस्य व्रह्मणाऽऽ्ेयसूक्तसूपण स्तो्ेण सर्वं क
तव कृतम्रवधि पमहं हतवानस्मि ।
अथ सप्रपीमाह्‌-
पुराभसुप्य वपट्काराद । यज्ञं दवेषु नस्छृषि ।
(~. | म + ४ भ ] म ध ।
सवष्टमस्माकं मयात्‌ । माऽस्मान्परापन्ररौतयः, इति ।
अमष्य दा्रोवेपटकारात्परवमेवास्माकं यद्ग देवेषु कृषि स्थापय । देऽपेऽ-
स्माकं यज्ञकमं खिएमम्तु मा शतोः। अपि च कदाविदप्यरातयोऽस्मान्मा
भापन्मा परामुवन्तु |
अथाषएमीमाह-
मन्ति दूर ~ अ [त्‌> "रि 1... / “^~
त दूर्‌ सता अग्र । चातत्यस्याभिदारसतः (३)
वषट्कारेण वज्रण। कृयार हन्मि तामहम्‌? इति !
हेऽप्रे मम ्रातृव्यस्य शत्रोरभिद्रासतो दिसतोऽन्ति समीपे दूरे वा सतोऽ.
स्थितस्य दृतापूत्पादितां कृयामहं वषट्कारेण वजण हन्मि नाशयामि ।
अथ नवमीमाद-
योमा नक्तं दिवां सायम्‌ । प्रात
श्च क | (~ 7 1 _ (1.
वाहन नपायात्त । अचा तर्न

क

वरेण । भ्रतन्यं पादयामसि, इति!

8८८ श्रीमस्सायणाचायेषिरचितभाष्यसमेतम्‌-- [रद्ितीयकाण्डे-

यः श्रद्चरह अहोरात्रयोः सायेप्ातःकार्योश्च मां निपीयति बाधते तें द
हे -इन्द्र स्वदीयेन वजेण च्छि पातयामः।त एते नव मत्रा एतयैव यजेता-
भिचर्थमाण इत्यादिषिष्टिपूपष्टोमाथत्वेन विनियोक्तव्याः ।

अथ द्रमीमाद-

इन्द्र॑स्य ग्रहोऽपि तं खा । परप॑येसगः
क (त =
साश्वः । सह यन्मे अस्ति तेन॑? इति!
उनन्दरशब्देन परमैषर्ययोगादादिय उच्यते । तथा च बाह्मणम्‌-"अपतौ
घा आदिल्य इन्द्र एष प्रजापतिः" इति । हे आदिल्यमण्डल त्वमिन्धस्य
ग्रहोऽस्यादिलयनिवासस्थानमसि तं तादशमादिलगहं त्वामहं भपय भापोमि।
कीदृशोऽदं सगु्गोसदहितः साश्वोऽश्वसदितोऽन्यदपि मे यद्रस्तु विध्यते तेन
सह त्वां परविक्षामि । अयं मन्र आत्मरक्षायां विनियोक्तव्यः ।
अथेकादश्नीपाह-
९ ०.६ ®> (॥ क 1 (क
इडे अग्रि विपाशतम्‌ (९ ,) । भरा यज्ञस्य
साध॑नम्‌ । श्रष्टीवानं धितावानम्‌; इति।
अभिमीडे भिरा स्तौमि । कीदशं विपथितमभिज्ं यज्ञस्य साधनं दोमाधारः
त्वेन यज्ञनिष्पादकम्‌ । शरुष्टीवानमन्नवन्तं गिरा च शरुष्टिरिादावन्नपरलेन
भ्रयोगात्‌ । धितावानं धारणवन्तमू ।
अथ टादक्षीमाह-

वाजिनः । अति देषारसि तरेम, इति।
हेऽपरे वाजिनो देवाय तुभ्यं हवियमं दातुं शकेम । यपरब्दो णपुरम्तो
दानवाकी । तेन दानेन द्वेषांसि रक्षां स्यतितरेम । एतच्च मन्रद्रयमाग्रेयकमणि .
विनियोज्यम्‌ । |
अथ जयोदशीमाह-- `
अवतं मा सम॑नसो समोकसौ । सचे
त = न = ` च “ प त न
सां सरतस । उभा माम॑वते जात-

परपा०४्जनु ०२] कृष्णयजुर्वेदीय तेत्तियीयत्राह्मणम्‌ । ४८९
| ® श्त (|

वेदसा । शिवो भ॑वतमद्य नः, इति!

पिन्व

योऽयमाहवनीयोऽभरियश् तत्न प्रहवियमाणोऽमिस्ताबुभौ रेऽ्री समानम-
न्को प्रस्परग्ीतियुक्तां समानस्थानापेकतैव निवसन्तौ सचेतसौ समानङ्गानौ
सरेतसावेककमेमवतंकों भत्वा मामवतं रक्तम्‌ । तादशो हे जातवेदसावधास्मि-
= न्कमणि नोऽस्मान्यति शिवो शान्तौ भवतम्‌ । अयं मत्र आदवनीयमयिता-
गन्योर्मेटने विनियोजनीयः ।
अथ चतुद शीमाह--
$ । । [9९ |
स्वय कृण्वानः सुगमप्रयावम्‌ ( 4 ) । तिग्म
= = 9 1 द ि
शङ्को दरषभः सोर्थुचानः । प्रः सथस्थमनु-
प्र क्क कनेक ठ १ (~९.. ६ ॥ ह
पश्यमानः । जा त्ुमथिरदिव्यं त॑तान, इति ।

अयमधिदिव्यं दिविभवं तन्तुं तन्यमानं यज्गमाततानाऽऽसमन्ता द्िस्तरतवान्‌।
कीटशोऽधिः सुगं गन्तुं सुशकमप्रयावं पमादरदितं मार्म स्वयमेव कण्वानः
वाणः । तिग्मभृङ्गस्तीक्ष्णञ्वाखो षभः कामाभिवधैकः शोगुचानोऽत्यन्त
दीप्यमानः परत्नं चिरकाटसिद्धं सधस्थं सर्वेषां देवानां सष्टावस्यानयोग्यमाह-
वनीयायतनमनुपश्यमानो निरन्तरं द्रण ।

अथ पश्चदरशीमाह-
सवं नस्तन्तुरुत सेतुर । ठे पन्थां भवसि
देवयानः । स्थां ठं वयमार्रहेम ।
जथा देवैः सधमादं मदेम शति।

देऽ त्वं नोऽस्माकं तन्तुरविच्छिन्नो यज्ञो भवसि । उतापि च सेतुरनु-
एानमयादानामसांकयीय सेतुबद्विधारफोऽसि । तथा त्वं देवयानो देवैरमनतं
योग्यः पन्था भवसि तत्साघनत्वात्तदरूपत्वम्‌ । त्वया त्वत्मसादेन वयं यन-
मानाः पृषं स्वगस्थोपरिभागमारुदेम । अथानन्तरं ततरावस्थितेरदेवैः सधमादं
सहैकविधो हर्षो यथा भवति तथा मदेम हृष्यास्म 1 तदेतन्मवरद्रयं प्रायधिततषनै
याञ्यानुवाक्यारूपेण सूत्रकारो विनियुक्तवान--“ यस्याथिहो्रं विच्छिद्येत
गहै भ्यहे चतुरहे बाऽग्रये तन्तुमतेऽष्टाकपारं निरभपेत्स्वयं छृण्वानः ?' इति ।

६२

४९० भ्रीमल्छायणाचार्यत्रिरवितभाष्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्ड-
अथ षोडशीमाह-
| * 1. (~ मृ | ~. - ४ 9
उदुत्तम सुरुचि नः । वि षार मन्यम
।॥ _ ऋ ॥ घ नि स ए (६
चत । अवाधमानि जीव (६); इति।
हे वरूण नोऽस्णकयुतमं त्वदीय पाङ्षयुन्पुमुश्ध्युत्कर्षण पोचय । मध्यपं
पाञ्च विचत्‌ वियोजय) जीवसेऽस्माफं जौवनाथमधमानि बन्पनान्यवचुत्‌
विनाश्य । सोऽय मनर बन्धनमोक्षे विनियांञ्यः।
अथ सप्रदश्ीमाह-

वयर सेम व्रते तव॑ । मनस्तनरषु.
विश्र॑तः। प्रजावन्तो अशीमहि) इति।

हे सोम तव त्ते स्वदीये कमेणि वयं वतेमानास्तनूषु शरीरेषु मनो वितां
विचारक्षमं मनो धारयन्तः प्रजावन्तः पुत्रपौादियुक्ता अरीमहि भोगान्भु-
ञ्जीमहि ! अस्य मत्रस्याग्नयुपस्थाने पुखमाजेने विनियोगं सूच्रकार आह-- `
.“ अश्नीसद्यति मुखं विभृष्टे "` इदयन्तेन वाक्येन ।
अथाष्टाद शीमाह~- .
@ ५,

इन्द्राणी देवी सुभगा सुपल्नीं । उद्रसन पति-

अवदय ॥ |

विद्ये न्िगायं । भिश्शदस्या जघनं शोज

क्प

नानं । उपस्थं इन्द्रः स्थावरं बभा? इति।

अ,

येययिन्द्राणीन्द्रस्य मायो सेयं देवी दयोतमाना य॒भना साभाग्ययुक्ता
सुपत्नी ओोयनपतियुक्ता सती पतिषिघे प्युरिन््रस्यं लाभे सेहे सत्यशेन
सेनाया एकदेषेनेव श्षुल्िगायोत्कषैम जितवती । अस्या शद्स्या इन्द्राण्या
जयनं पृष्ठभागवति सैन्यं त्रिस्योजनानि चिशत्व॑ख्याकेषु योजनेषु व्याप्या-
तिष्ठते । सेयमिन्द्राणी स्थविरं स्येयेयुक्तं निभयमिन्द्रं स्वपतियुपस्थे सेना-
मखे बिभति धारयति ।
अभकोनर्विशीमाह-- |
रोना ह नाम॑ थिवी धनंजया । विश्वव्यचा

®+ [ < #

जवति: सूषलवक्‌ । इन्द्राणी देवी प्रासहा ददाना

र

प्रार४जतु०रे] कृष्णयज्वेदीये तेत्ति्ंयव्राह्मणम्‌ । ४९१
(७) साना द्वा सहश शम यच्छतु, इति।
सेना ह नाम देवानां सेनाऽस्यन्तं श्रसिद्धा। सा च परथिवी विस्तीणां धनं-
जया श्रन्रभां पन जतु समथा विन्व्यचाः सवेव्यापिन्यटितिरखण्डनीया
सूयेत्वक्सयवदुज्ज्यखरूपा तया सेनया युक्तन्द्राणी दैवी पाहा प्रकृषेन बले
नाऽऽददाना शत्रणां धनं स्वीकृवाणा ववैते। सा तारकी सहया सखेनाऽऽ-
हतं शक्या देवीं नोऽस्पस्य शप यच्छत युखं ददात्‌ 1 चौ
^“ हन्द्राण्ये चरू निपत्‌ ` इत्यत्र विकलिपते याञ्यासुषास्ये द्रव्ये ।
अथ विरामाह-
. < पर १: ॥ क,
आ वत्व) ज्हा्भमन्तरष्रः । छद।स्तष्टाव्चोचडः ।
® |. य 9 ञ्छ ध धर प्र ््‌
विरास्त्वा सवा वाञ्छन्तु । मा कद्राट्रिमावप्रर्त्‌ः इति।
शधुभिरपरुद्रा वाऽपरुध्यमानो बा दहे राजन्‌, स्वामाहार्पं स्वकीये राध्ये
समरानीतव्रानस्मि । अन्तरभ्रस्तस्मिवान्येऽन्तमेव । तत्र श्रवः स्थिरः सन्नवि-
चाचटिः कदाचिदपि चनरदितस्तिषट सवा विश्नः प्रजास्त्वं वाञ्छन्तु ।
इदं राष्र त्वन्मा रश्सत्ता चष्ट मा मृत्‌ ।
अथेकविशीमाह--
कः 9. 1 ^ घ्र
धवा चद्वा एाथवा । श्रव रवश्वामदट जगच्‌ |
प्र न
५३ ह पवता इम । घ्रुवका राजा विशामयम्‌? इति।
यथा पृथव्याद्या छक्र धरुवा एवमयं विशां परजानां राजा धुषो भवतु ।

मथ द्राविक्ीमाह--
इहे मा व्यथिष्ठाः (८) । पवत इवाविचाचरिः ।
इन्र इवेह धुवस्तिष्ठ । इह रष्मुं धारय, शति
दे राजन्निदैव राष्र एषि स्थिरो भव। मा व्यथिष्ठा व्यथां भयं मा धा्ठहि।
पवेतो यथा चलनरहितस्तथा त्वं निश्रलो भव । इन्द्रो यथा दरो ध्वस्ति

एति तथा त्वमिह राष्ेधरूवस्तिषेरैव स्थित्वा तदेतद्राघ्रयु सममपि धारय पोषय !,
अथ जयोविशीमादह्‌-

जिति एतन्य॒तः। अरधरे सन्तु स्रवः । इन्र

५९२ श्रीमत्सायणाचायविर्यचतभाष्यसमेतम्‌-- [द्वितीयकाण्डे
इव दरहा तिष्ट । जपः कषत्राणि संजयन्‌, इति।

पृतनामस्पद्िरेधिनीं सेनामात्मन इच्छन्तीति पएतन्यतस्तान्वैरिणोऽभिति-
्राभिक्रम्य निगह्य स्थिरो भव । ते च शत्रवस्त्वत्तोऽधरे नीचाः सन्तु । इनदर
वद्त्रहा शघुषातीं ति । कि कुवे्नपः सस्यापकासणि जलानि पक्ेजाणिव
संजयन्सम्यक्लयेन संपादयन्‌ ।

अथ चतुर्धिरशीमा-
इन्द्र॑ एणमदीधसत्‌ । रुषं वेण हविषां । तसे देवा
अधिष्रवच्‌ । अयं च ब्रह्मणस्पतिः (९); इति।

= हविभिरास्य॑ममिदाप्ततो विपश्चितमप्रयावं जीवे ददाना ्ययिषठा
तरुवन्नेकं च ॥

इति कष्णयजरवेदीयतेत्तिरीयवा्यणे द्वितीयाष्टके चतुथौध्याये
| हितीयोऽनुवाकः ॥ २ ॥

5यमिन््रोऽस्ति स एनं राजानं श्वो यथा भवति तथाऽदीधरद्धारयतु ।
ध्रवेण स्थिरेण यथाक्षाष्मनष्टितेन हविषा तुष्ट दवास्तस्ये यजमानाथमधि
ब्वन्नधिकोऽयमिति ब्बन्तु । यो ब्ह्मणस्पतिर्देवोऽयं चाधिव्रवीतु। “
त्वा हाषेम्‌ '' इदयाचा ऋचः पचेद्राय सुत्राम्णे परोडाशमकादश्कपारं
निवेपेदपरद्ा वाऽपरुध्यमानां वेलयत्ोपहमाथा द्रष्टव्याः ॥

इति श्रीमत्ायणाचा्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृप्णयजुरवेदीयोेत्तिरीय-
नराद्यणमाष्ये द्वितीयकाण्डे चतुथेप्रपाठके द्वितीयोऽनुवाकः ॥ >॥

सथ चतुर्थे ठतीयोष्नुवाकः ।

तुतीयानुबाके भथमामृचमाह--
जुष नरो ब्रह्मणा वः पितृणाम्‌ । अक्षमव्ययं न

किरं रिषाथ । यच्छरकरीषु बृहता खण ।
इन्द्रे शयप्ममर्दधाथा विशः? इति)

परपा०४अनु०३] ृष्णयसुर्वेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ०९३

हे वसिष्ठा वसिष्ठस्य मम पुत्रा यद्यस्मात्कारणाच्छक्ृरीषु ““ भरोष्वस्मे पुरो
रथम्‌ '' इत्यादिकास शफरीछन्दायुक्त सक्च बृहता रवेण महता सापध्व-
निनेन्द्रे श्रष्म बरमदघाथाः सपादितवन्तः । तस्पात्कारणाद्धे नरो मत्पुत्राः
पुरुष। वो युष्मत्सबन्धिनां पित्णां ब्रह्मणा जुष्टी भवदीयेन परिषढन स्तोत्रेण
प्रीतानामक्षं कदं चक्षरिन्धियमव्ययं वसिष्ठोऽहमाच्छादितवानस्ि । इतः
प्रं यं न रिषाय किल सेधा सिता न भवथ । अयमथः । सौदासनाम-
कैरसरेयेदा वसिष्ठो हतपुत्रोऽयुत्तदानीं पु्ाभावादेतदीयाः पितरो रक्तवर्णेन
चश्चषा युक्ताः कुद्धा दृश्यन्ते । तदानीं वसिष्रुः पुत्रासुत्पादितवान्‌ । ते च
पुत्रा विद्ाधिकाः सन्तः सामगानेनेन्द्रं तोपितबन्तः । तदी यपितणां करुद्धमक्षं
क्रोधपरिलयागेन शान्तं संपन्नम्‌ । सोऽयं इत्तान्तो वसिष्टेन स्वपुत्रानमदयभि-
हित इति । अयं मच्रो रक्षां द्रष्टव्यः ।
अथ द्वितीयामाह--
॥ [१९ भ ¶ ¢^
पावका नः सर॑स्वती । वाजभिवाजि
नीवती । यज्नं वष्ट धिया वसुः, इति।

इयं सरस्वती नोऽस्पदीयं यज्ञं धिया खबुद्या वष्ट कामयताम्‌ । कीदशी
पावका शोधिका । वाजेभिनानाविधेरननैयुक्तस्वेन वालिनीवती बहन्ना । वसुः
सर्वेषां निवासयित्री । अयं मच्रोऽङ्गहीनपशूपाकरणप्रायश्ित्तत्वेन सूत्रे विनि
युक्तः --““ सारस्वतीं बादैस्पलयामिति च हुत्वा मयोजयेत्‌ ` इति ।

अथ तुतीयामाह-
सरस्वयभि ने नेषि वस्यः।मा प॑स्फरीः

पय॑सा मा न आक्‌ । जुपस्व नः स॒ख्य। वेश्या
च (3) । मा ससकषे्ाण्यरणानि गन्मः इति ।

ॐ क,

हे सरखति नोऽस्मान्वस्योऽमि श्रेयः मति नेषि नय। मा पर्फरीमां ईिसीः।
पयसा नदीरूपायास्तव जेन नोऽस्मान्मा धक्सवेतो मा धाक्षीमां विना-
क्रय । सख्या सखित्वेन वेश्या च गृहावस्थानेन च नोऽस्मान्ति सुषख ।
त्वत्तव प्रसादादरणानि रणरदहितानि हशकारणानि क्षे्ाणि मृत्युस्थानान
म्रा मन्म मा भरायरवाम । अयं च पादोऽन्यत्र बराह्मणेन व्याख्यातः-“ मा
त्रेत्राण्यरणानि गन्नेदाह । गयो क्े्ाण्यरणानि । तेनेव रयो; के्ा-

४९४ श्रीमत्तायणाचायेविरचितवभाष्यसमेतम्‌-- [रद्ितीयकाण्डे-

ण्येव गच्छति `” इति । तस्मिन्नेव बाह्मणे मच्राऽप्य्यं विनियुक्तः--““ सर
स्वत्यभि नो नेषि वस्य इति पुरोरुचं छुयात्‌ '' इति । ततोक्थ्याप्रान्ृही-
तेत्य॒पक्रान्तत्वाचदीयेय पुरोर्श्‌। तथा सक्तेऽपि-- "सारस्वतीं मेषीमारमेत'
इत्यस्य पर्ोहैविषः पुरोदुवाक्यारूपेण पतीकमाज्नातम्‌-"(सरसखलयभि नो
नेषि ^ इति ।
अथ चतुथीपाह--
रसे हदिनंग॑सा बहिःद्रं । जयामि शृग्डरत-

वृ ती श~ कका

वृत्‌] सुव्रतः । अस्थक्घि सद्य सदन एथनव्याः।

श्र 1;

अध्र्य यन्चः दूर्ध न चषह्ुः ; इति।
अभ्र दधिः प्रस्तरस्पेग होतव्यं वदटियंदस्ति तदेतन्नपसा नमनेन विनयेन
० ¢ (~ [#) © र त क~ _ (~ (€ ।
सह्‌ ञ्जं यजय इनापलय॑ः। आच्छत्तातं पा रिपमेत्यादयाक्तार्वनयः।
घृतवती घृतसंपूणा सुषिः सुषदाना खण्डट्रयामि दोमार्थषसाभिरः
प्रहि । पृथिव्याः संवन्धिनि सदने देवयजने सद्म प्रागव्ञादिरूपमम्यक्ष्यस्मा
भिरपरापि । यत्नोऽयमस्माभिरश्रायि । सूर्ये न सर्येऽपि चक्चरस्मदीयमभरायि
सूयावखाकनं कृतमित्यथेः । सोऽयं प्रः कचिद्याजमानजपे विनियोक्तव्यः ! `

अथ प्श्चमीमाह--
इहावाच्चमतिह्वये । इन्द्रं जेत्राय
जेतवे । अस्माकमस्तु कैर्वखः? इति। `
इह क्मणीन्द्रमर्वाश्चमस्मदभियुखमतिहयेऽन्यान्यजमानानतिटर्छ्य प्रथपमे

बाऽऽहवामि । किमर्थं जेत्राय जेतवे जेतव्यस्य जयार्थम्‌ । स इन्द्रोऽस्माकः
फेवोऽस्तवस्मास्वेव पृक्षपातवान्भवतु ।

अथ पष्रीपाह-
जअवाञ्चमिन्द्रमम॒ुता हवामहे । यो गोनिरन-

[जंद्श्ाजद्यः (२) । इमना यत्न विहवे

|,

यषस्व । अस्य द्धमा हरवा मादन ताः हति

क

अवाश्वमसमदभिुखमिन्रमयुतः स्वर्मादाहयामः । य इनदरो गोनिच्छबुस॑व-

त,

प्रपान ०२] कृष्णयजुव्रदीयं तेत्तिरीयव्राद्यणम्‌ । ४९५
न्धिनीगा जयेन सपादयति । यश्च तथेव धननिदश्वनिच तमिन्द्र हवामहे, इति
पूवनवान्वयः । हं हरेवा हरेनामकाभ्यामण्ाभ्यां युक्तेन्द्र विदे विविधाहाते
सत्यस्मदीयमिमं यज्ञं जुपस्व सेवस्व । अस्यानेन यज्ञेन स्वां मेदिनं ल्िग्श-
रीर कुमः । एते ऋचां कर्सिमिधिल्लयहेतावेन्द्रे हविषि याज्यानुवाक्ये द्रष्टव्यं ।

अथ सप्रमापाह--
अ्तमृष्टं नायसे *मातृवोः शुचिः । मन्द्रः
कविरुदतिष्ठो विवस्वतः । ध्रतेन॑ खा वरप्रयत्रय
जहत । ध्रमस्त कठरभवादहविं भरितः, इति।

हेऽ त्वमकरृतसंमाजन एव सन्पातुषोमांजोररण्योः ज॒चिरेव जायसे । स्नगा-
द्वो हि संमाजनतः शुध्यन्ति । त्वं पुनरसंमृष्ट एव शुचिर्भवसि । मन्द्रो हर्ष
युक्तः कविावद्रास्त्वं विवस्वतः परिचरतां यजनमानान्प्युदर तिष्ठोत्थितोऽभृः ।
आहूतिमिराहुत देऽग्रे यजमानास्त्वां घरतेनादधयन्‌ । ते तव धूमो दिवि
धित आकाशे व्यप्र; सन्करतुरभवत्र्‌ । अद्धिप्नयं पदेश्च इति हननस्य देत्‌
भवत्‌ । जयं च मन्नं मथनजन्यागन्यभिपद्चणे क्षचिद्धिनियाछष्व्‌ः |
अथाष्मीमाह--
^¬: * प्रथ भ्‌] 97 ~, त्‌
आरद त्रवरया दवताया | सयात्ानाश्जु-
„1 {] + | भृ कि ॥
[सहन । जपानां पारण्रृह्य
देवान्‌ । दी॑क्षयेदर हदिगर्मच्छतं नः(२)१ इति।

यजमानं प्रति संयातानां पावाप्यगाऽऽगच्छन्तीनां देवतानामपि; परथ-
ऽग्रे प्रतो मागंप्रदशष॑को गच्छति । रिप्णुरत्तमः पथादागच्छत्ति । एतदुक्तं
भवति--^‹ अनपच्रमणाथं पङ्किरूपेणाऽऽगच्छतां देवानामध्चिः परथमो विष्णु-
रुत्तमथरमः `` इति । तावुभौ सबान्देबान्भुखतः पृषतश्च यजमानार्थं परिग्रह

दीक्षादेवतया सह्‌ तावर्राविप्ण्‌ युवां नोऽस्पदींयमिदं दविरुदिश्याऽऽमच्छतम्‌।
अथ नवमीमाह--

अथ्चिश्रं विष्णं तपं उत्तमं महः । दीक्षापा-

नििाोमजभसनामाननाो कः ५-०५५४ ८१० नः

“| ~|
प
„ ~थ
” ८5
<>

3१

त पनन

नम पौ १५

# सातन्वोरित्यपि पे वेदिक्रानाम्‌ ।

९द्‌ श्रीमत्सायणाचायैविरचितभाप्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-
य्‌ 9: [य्‌ 1 छ 1 क 8 * वि
रेभो वर्नत< हि शक्रा । विशवदवेय्ञियेः संि-
दानौ । दीक्षामस्मे यजमानाय धत्तम्‌ › इति ।
हे विष्णो त्वं चाप्रिधोभों युवां दीक्षाख्यव्रतपालकेभ्यो देवेभ्यः सकाशा
यजमानार्थं महं उत्तमं तपो वनतं याचतम्‌ । हे शक्रा, इन्द्रसमानौ युवां हि
भरसिद्धौ यज्ञयोग्य; सवदवैः सह संविदानावकरमत्यं गतावस्मै यजमानाय

दीक्षाख्यं संस्कारं संपादयतम्‌ । एतचोभयं दीक्षणीयायामिष्ठौ याज्यानवा
क्यारूपेण विनियोञ्यम्‌ ।

अथ दशमीमाह-
प्रतहिष्णुः स्तवते वीयाय । मृगो न भीमः
कुचरो गिरिः । यस्योरुषु तरिषु किक्रम॑-

^ 1. 1 (~. 1 क
णेषु । जधिक्षियन्ति भुवनानि विश्वा, इति'
तत्तसिमन्कमैणि यजमानानां वीयां विष्णुः परस्तत्रते प्रकर्षेण स्तुयते ।
कुचरो भूमो बतेमानो भीमो भयकरो मगो न सिह यथोध्व॑मुन्ुतय गिरिः .
पर्वतस्थो भवति । तया यस्य विष्णोः पूरं वामनस्य पशचाञ्चिविक्रमस्वे गच्छत
उरुषु विस्तीर्णेषु तरिषु विक्रमणेषु विन्वा भुवनानि सर्वे खाका अधिष्षियन्या-
धिक्येन निवसन्ति । स विष्णः स्तृयत्‌ इति पूत्रत्रान्वयः |
अथेकादशीमाह -
म} यते ~. हन्न: ` ¢. वि । यु
न मता ईयत सानप्यन्यः । विष्णव उरूमा-
1 ) 1 प
याय दरद्‌ ()। प्रयः सत्राचा मनप
ज्‌ 1 न्तं न थम क) व २। ॥ ६
यजतत । एतावन्त नधमाविवासि द्‌; इति।
यो यजमानः सनिप्यन्षटविदास्यन्नरुगायाय महाकीतेये विष्णवे दशः
दाति । यथ स्नाचा सदयगामिना मनसा प्रयजातं भ्रकर्पण यजते । एतावन्तं
रक्त विक्रमत्रयसामथ्योपितं नयं नरेभ्यो हितं विप्ण॒माविवासास्सुलादिना
सवेतः परिचरति स मर्तो मनुष्यो नृ क्षिप्रं दयते स्वात्मानं जगच रक्षति ।
अय द्वाद शचामाह--

1 न

विचक्रमे एथिवीमेष एताम्‌ 1 कषत्राय विष्णु-

[+4

परपा०४अनु०३} कृष्णयदुर्वदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ` ४९७

मतुप दशस्यन्‌ । धरुवा अस्य कीरयो
जनासः । उरक्षितिर सुजनिमाचक्रार, इति,

एष विष्णुः पृथिवीमेतां पृथिव्युपरक्षितमिदं छोकतरयं विचक्रमे विरेषेण
पादेराक्रान्तवान्‌ । कि कुवन्‌ ; मनुषे मनुष्याणां क्षेत्राय निवासार्थं दश्षस्यन्भ-
दातुमिच्छन्‌ । अस्य विष्णोः कीरयो जनासः कीतिपरा जना श्वासः
स्थिरा भवन्त । स विष्णुः पुनः स॒जनिमा शोभनेन वामनरूपेण जन्मना
युक्त उरक्षिति प्राणिनां निवासाय दिस्तीणं स्यानं चकार ।
अथ जयोदक्षीमाष्-

दवः एथिवीमेष एताम्‌ । विचक्रमे शत्च
महिता । प्र विष्णुरस्तु तवसस्तवीयान्‌ ।
खेष< हस्य स्थविरस्य नाम॑ (९), इति)

(किनि

एष विष्णुर्देवः शरतचंसं दतविधगतियुक्तामेतां पृथिवीं परथिव्यपरक्षित-
छोक्रयं महिला स्वमहिश्ना चितिचक्रमे चिवारं पदेनाऽऽक्रान्तवान्‌ । तवस-
स्तवीयान्पहतां मही याचनिष्णः परास्तु परकरष्ठो भवतु । स्थविरस्यालयन्तं प्रह
द्स्यास्य विष्णोनांम चिचिक्रमादिशूपं त्वेष हि प्रदीपं भरसिद्धमिदयथः।
उक्तानां पत्राणां “^ वैष्णवं वामनमादमेत `` इत्येतस्य पशोः सूक्ते प्रती-
कान्यास्नातानि; “म्र तद्िष्ण॒विचक्रमे तिर्देव; ” इति। “नू मतेः" इति
भच्रस्तु प्र पद्िष्णुरिलयनन सदह विकल्प्यते ।
अय चतुदंशीमाह--
ग ¶ थ्‌ % 1 र 1
हातारं चिप्ररंथमध्वरस्यं । यज्ञस्य यज्ञस्य
च 1... ॥ 0. | । .
कतु: रुरान्तम्‌ । प्रयि वस्य दउवस्व
~. 1 (+ (1 ^ ज [न न
मल्ला । दिया ल्ममातान् जनानाम्‌? इति।
धिया स्वकीयया संपदा युक्तम त्विममभिमेव यजामह इति रेषः।
[रशमि दातारं द्‌वानामाहयातारं विच्ररथं विचित्रेण रथेन य॒क्तमध्वरस्य

हहसाराहतस्य यज्ञस्य यज्ञस्य कतु सवस्या यज्ञस्य ज्ञापक रशन्तं द्‌ {वपरन्तं

महया स्वकीयेन मिश्रा देवस्य देवस्य स्वस्यापि देवस्य भरल्यपि प्रस्येकमर्पेन
५३

४९८ भ्रीमत्सायणाचार्थविरचितमाप्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्ड-

हविषा यक्तम्‌ । अत एव सूञ्रकार आह--“ सवषा दविषायत्तराधात्सन्
त्सकृरिस्ष्ढृतेऽवद्यति "2 इति । जनानां यजमानानामातायमाताचवतपूनना
यमू । अयं मच्र आतिध्येष्ठं स्विष्टकृतः पुरोडवाक्या । तथा चादाय
आह--“ होतारं चित्ररथमध्वरस्य पर भरायमाप्रभरतस्य शुण्वं इति प्तयान्य

इति|
अथ पञ्चदकशीमाहद-
जा नो विश्वाभिरूतिभिः सजोषा
जपाणो दैर्यश्च याहि । वरीषजत्स्थविर
सुशिप्र । अस्मे द्धदृद्रषणः शुष्ममिन्द्र; इति ।

हे हर्यश्व हरिनामकाभ्यामश्ाभ्यापुपेतेन्द्र बह्म ज्षाणोऽस्मर्द यस्ताजं सेव-

मानः सजोषा अस्माभिः समानप्रादविः सान्वन्वाभरूतिामभः सवराप स््ण-
प्रकारः सह नाऽस्पान्र्यायाघ्यागच्छ । क कुवन्‌; ह सुप्र शामनहाव-

क ७ (५. न, ७

युक्त स्थावरमिषेद्धदवः सहे वरटजतसवेपशच ममलयन्तं वजयन्‌ । ह ईन्द्र श्वण
कृप्रचषणक्षम ज्ुष्म बरमस्मं दधदस्मायु सपाद यन्वतस्र ।

अथ बाड्श्िपाह-

~

इन्द्रः सुवषा जनयन्नहानि । जिगायाशिमम्‌
एतना अभ्राः (६ , । प्राराचयन्मनवं कंतु-
महाम्‌ । अविन्द्ज्ज्योतिवृहते रण्‌।य;, इति।

अयमिन्द्र उशिग्मि्धिजयं कामयमानेर्हवे पृतना वैरिसेना जिगाय

णयं षान्‌ । कीट इन्र सुवषाः स्वगेपमरदोऽभिश्रीरभिमतश्रीकः । किं
कुवेम्रहानि जनयन्स्वभातुसंज्ञिनाऽसुरेण सूरये तमसा विद्धे सति तदसुरवि-

नाशनेन भरकाशग्रतान्यहान्युत्पादयन्मनवे मनुष्याथमहां केत सूयं प्रारोचयन्ध-
¢) ६५

कषण द्‌ [पितवान्‌ । तता ब्हृतं रणाय महते रणाय कऋ्डाथं उ्यातिरविन्द्‌-

® _ (~.

स्मूयंरस्िरूपं प्रकाशं रन्धवान्‌ । एते ऋचौ करिमिथिदेन्द्रे कमणि याज्या-
नुवाक्ये | एः

परपा०४अनु ०२} कृष्णयजुर्बदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ४९९
सप्तदशीमाह--
ञअ भि क ® {अ । 9
श्िनावव॑से निर्हये वाम्‌ । आ नून यातः
॥ [क्य करित । `
सुकृतायं॑विप्रा । प्रातरयक्तेन॑ सुदता
थन्‌ | उपाच 0: [व
रथेन । उपा्॑च्छतमवसाऽऽग॑तं नः, इति।
हेऽश्विनीं बां युवामवसेऽस्प्रप्णा्ं निहये नितरामाहयामि । हे विप्रा
मेधात्रिनावाश्वनी सुताय सोभनकमस्सिद्थं नूनमायातमवदयमागच्छतम्‌ ।
परतयुक्तेन मातःकाटेऽबिभ्यां सेयुक्तेन स॒षटता शोभनवर्तनेन रथेनोपाग-

च्छतं समीपे समागच्छतम्‌ । समागपने कारणम॒च्यते--अस्माकमवसा र्णे.
नाऽऽगतमागच्छतम्‌ ।

अथाषटादर्चामाद--
अविष्टं धीष्वन्रिना न जसु । प्रजावद्रेतो अरह॑-
यं नी अस्तु । ज्वां तोके तनये तू्त॑जानाः |
सुरत्नासो देववीतिं ममेम (७); इति।
ऽश्विनाबासु धीषु कमानुषएठानवुद्धिष नोऽस्मानविष्टमवतं रक्षतम्‌ । नाऽ.

स्मा रतः ्रजावदपलययुक्तं सदहयमलञ्जाकरमस्तु । अपल्याभावे निषिक्तं
प 2 ् ~
रेतो टञ्जाकरमेव स्यात्‌ । आर्वां वयं तोके तनये पुत्रे पात्रे च तूतुजानाः

{¬ ^< क

षप यतमानाः सुरतनासः श्ोभनरत्नोपेता देववीतिं देवः काम्यमानं यशं
गमेम प्राुयाम 1 एते ऋवावाभिने कमणि याल्याङुवाक्ये ।
अथेकोनविश्ीमाह--
-.-+ < णि, 1 (^ 1 ^. ~+ ध्। |
वः पम क्रतुभिः सुक्रः । वंद्क्षः
. = { ¢ ५ * | 3
सुदक्षो विश्ववेदाः । खं वर्षा दरषलेमिम-
~ वि 2 1. ४
हिता । दुम्रेभिद्यम्न्यभवो नृचक्षाः, इति।

क ॐ

हे सोप त्वं कतुभिरस्मदनुष्टितैः कर्मभिः सुक्रतुभूः शोभनकमा भव । तं

> ५
नि

दक्ेरस्मदीयेवंेः सुदक्षः शोभनवलोपेतो विश्ववेदाः सवै भवे । तथात्व
हषत्वेभिः सेचनयुक्तेरस्माभिष्टेषा सेचनणुक्ता मदित्वा महिमेोपेतश्च मव ।.

५०० श्रीमसायणाचायविरवित्तमाप्यसमेतम्‌-- [द्वितीयकाण्डे

युश्ञेभिरस्मदीय॑धनंदस्नी धनवान्भूत्वा दृचक्षा अभवो मनुष्येषु ख्यातः सप
न्नोऽस्मदी याोत्कषमेव त्वदा योतकरपेतवन भावयेल्यथेः ।

अथ विशीमाह-
अषां यसु एतना पप्रिम्‌ । सवर्षामप्सां

जनस्य गोपाम्‌ । भरषुजाः सक्षितिः सुश्-

वसम्‌ । जर्थन्तं तामनु मदेम सोम, इति।

हे सोम त्वामनु बयं मदेम हृप्यास्म । कीटं युत्स्वपादं युद्धेषु केनाप्यति
रस्कायं पृतनासु स्वकीयसेनासु पपि पारकं परक वा सुवं स्वर्मपरदमष्ां
जनरपरदं इजनस्य गोपां वरस्य रक्षक भरपुजां सद्कमेषु रक्षणाय परादुरभवनतं
सुक्षिपिं शोभननिवास्ं सुधवसं शोमनकराति जयन्तं जयोपेतम्‌ । एतयोक्रचोः
सोम्यं बुं ज्योगामयावी ˆ इत्यस्य पराः सूक्तं पताकदयमाश्नातम्‌,
अपादं युत्यु स्वस साम क्रतुभिः ^ˆ इति ।

अथकावञ्चापाह---

उ सप्रथाः (८) जधातं विष्णो विदुष।चि-
ट्यः । स्तोमो यन्नस्य राध्या हविष्मतः, इति।

दे विष्णो त्व मित्रोन मित्र डव व्यः सुखहेतर्भव । कीदशषस्तवं धृता
सरतिधरृतदानो विभतदयस्नः प्रभरततथनयुक्त एवया एव एतव्यो गन्त्यदेष्‌
स्तत्र गन्ता सप्रथा उ कीतिसहिताऽपि। अधत्ययङब्दाथः। अनन्तरं दै
तिप्णो विडुपाचिचय्ुमरक्तेन केवविद्यायुकतेनापि ते स्तोम ऋध्यस्त्वदीं
स्ताव्रं सपादनीयम्‌ । विप्पतो हवियुंक्तस्य यणं शक्तस्य यज्ञस्य राध्यो सङ्गन `
त्वमाराघनीयः । द्रव्यामावादनुष्रातुमक्चक्तस्य तज्नपेनेवानुष्ानसंपूतिः । अत
एवान्यरत्राऽ स्नायते“ येयं क्रतुमधीते तेन तेनास्येषठं भवाति ' इति।

स््निरप्रि--

ˆ-जप्यनय तु संसिध्यह्राल्वणो नात्र संदाय: |
{५

पयट्न्यन्‌ ता दुयोन्पत्रो ब्राह्मण उच्यत इति।

0४ 9.

परपा०४्अनु०३]) कृप्णयन्ुबदीीयं तेत्तिसीयत्राद्मणम्‌ | ५०१
अथ द्वाविरौीमाह--
यः पुव्याय वधप्षं नवायसे । समजनियें
वघ्णव्‌ द्दाश्ात । यां जातमस्य महतो मह
मरवा । सदः नकामभयज्याचरभ्यसत्र, इति ।

यः पुमान्वष्णवं ददाज्ञाते दविदेदाति । कीदशाय विष्णवे परव्याय जगतः
पूवमेव भवाय वेधसं जगतो विधात्रे नवीयसे रामङ्कष्णाद्यदतारै्त्यन्तं नत-
नाय समञ्जानयं सुष्टु माद्यन्ती हृष्यन्ती छष्म्याख्या जाया यस्यासौ सम-
ञ्जानस्तस्म । यद्चान्यः पुरूपाऽस्य महता विष्णोजोते रामदरणादिजन्मविशेषं
महिं व्रवान्मदेन सवदा ब्रवीति । सेदुः स एवोभयविधः पुमान्‌, भ्रवोभिः
वणायहविदांनमच्रः स्तात्रविशेपेश्र युज्यंचित्सवेदा सेन यक्तमपि काम-
कोधरखभरूपं शरञ्चुमभ्यसदभिता निरस्यति । अत एव स्पर्थते--
त्रिविध नरकस्येदं द्वार्‌ नाश्चनमात्मनः |
कामः क्रोधस्तथा खो मस्तस्मादेतन्रयं लजेत्‌"" इति ।
अथ चयोविक्षीमाह-
1 ॥ पू राद ५ थ 1 [२ ॥ ओ ह
त्युं स्तता पृव्यं यथा विद्‌ तस्य । गभर
८... 1 ¢ पु न 1 ल्‌ नि वि 1 (क)
हविषां पेपतन । जाऽस्यं जानन्तो नाम॑विहिव-
१५ छ ॥ (किं ॥ ज | म १
कन । बृहत्ते ।वेष्णा समातं भजामहे (९), इति।

ह स्तातारः पुरुषाः पयय जगतः पूत्रमेवार्वस्थितं तम॒ तमेव विष्णं यथा
विद यथावज्जानीत । ज्ञात्वा चमैस्य सत्यस्य देवस्य गर्भं गर्भवदन्त स्थित
वेदरतिपाचमित्यथः । तादृशं विष्णं हविषा पिपर्तन पाछ्यत प्रयत वा । तत्रा
शक्तं। यूयमस्य विष्णोनांमचित्केशचवनारायणादीनि नामानि जानन्तः श्ाच्वा-
चायगुखादवगच्छन्त आविवक्तन समन्तादिशेषेण त्रत निरन्तरं जपतेत्यथैः । हे

॥वन्णा त सुमात त्वदायामनुग्रहबुद्ध बृहद्धजामहे नरन्तर संवापह्‌ इत्यथः
प्तास्तस्न कचा देप्णव कमण्यपषहपाथाः

अध चतुावश्ामाद-
इमा धाना तस्नुवः । हरी इहव

५०२ भ्रीमत्सायणाचायंविरचितभाष्यसमेतम्‌-- (रद्वितीयकाण्डे-
$ द्ध ॐ + फ (~
क्षतः । ईन्द्र युखतम्‌ रथः इति।

घृतसतुषो धृते क्षरन्त्य इमा धाना भनितयवसरूपा अस्मामिरुपङ्कक्ष इति
देषः । सुखतमेऽतिरयेन सुखप्रदे रथे समारूढमिन्द्रं हरी तदीयावन्कविह
धानायुक्ते कमेण्युपवक्षतः समीपं परापयतः । अयं मच्रः प्रातःसवन उन्नीयमा-
नसक्तेऽन्तभोवनीयः । अत एव बदटचं;-- “आ त्वा वदन्तु" इति सूृक्तेऽ््‌-
मौन्याऽऽस्नातः । |
अथ पञ्चविक्षीपाष्--
एप व्रह्मा प्र ते महे । विदथे सरपिष्‌
हरी । य ऊचियः प्र ते वन्वे । वनुषो
हर्यतं मद॑म्‌ । इन्द्रौ नामं रतं न यः। हरि
भिश्वार्‌ सेचते । शृतो गण जा ख।
विशन्तु ( १०) । हरिवपसं गिरः, इति ।

टयोक्रचोग्यतिषक्तरूपोऽयं मत्र; । प्रयागके हि तदुभयं व्यतिषज्य
दसनम्‌ । अत एवात्र व्यतिषञ्याऽऽस्नातः । अथस्तु विभज्यवाववांद्धन्यः
तरका द्िपद्‌ाऽनुष्टप्‌ । इतरा चतुष्पदा जगती ¦ तच द्विपदायाः पारस्तु-एष
ब्रह्मा य ऋत्वियः । इन्द्रो नाम श्रतो गणे, इति । तस्यायमथः । इन्द्र नाम
यो देवतागणे श्रुतः प्रसिद्ध छऋतिविय ऋताषतां तत्तत्कमकारे तत्तत्कमं कतुमा- `
विभवति, एष एवंभूत इन्द्रः सदा ब्रह्मा प्रजापतिरवेति । अयं द्िपदां मत्र
एवमेवाच्छिद्रकाण्डे समाम्नातः । नगला: पाटस्त-- प्रते महे विदथं श
सिषर हरीं । मरते वन्ते वनुषां हयतं मदम्‌ । घृतन यो हरिभिश्चार्‌ संचत।
आत्वा विशन्तु हसििपसं गिरः? इति । दे, इन्द्र महे विदे महति यक्ञे हरा
त्वदीयावनश्वा प्रशचंसिषं परकर्पण स्तुतवानस्मि । दयतं हरणीयं मदं मदहैतुं सोमं
वनुषः भ्राथितवन्तः। ते तव पवन्ये प्कर्पेण ददामि । चारु घृतं न समीचीनं
घतमिव मत्तं सोमं हरिभिरन्व॑युक्तोऽयमिन््रः सचते समवेति संवध्यानुभवतीः
त्यथः । हरिवपसं हरितवणवपृगुक्तं च पूर्वाक्तगणयुक्त त्वा त्वां मदोया स्तुतः
रूपा गिर जावरेश्न्त्वाति। एतयाक्चाव्यतिपङ्पाठटः केव्ररमदृष्टाय एवापहाम
प्वास्नातः | अयं च व्यतिषक्ता मत्रा विहूलपांडश्स्तीचऽन्तमोवनायः।

प्रपा०भ्जनु०३] कृष्णयङ्वेदीयं तैत्तिरीयत्राह्मणमू । ५०३
अथ षडूविीमाह--
आ च॑षणिप्रा दषो जनानाम्‌ । राजां
कृष्टीनां पुरुहूत इन्द्रः । स्त॒तः श्रवस्यन्नवसोप
मद्रक । युक्त्वा हरा उषणाऽऽयाह्यवां ङ, इति ।

हे, इन्द्र तं हषणा सेचनसमर्थो हरी अश्वो युक्त्वा रये संयोज्यार्बारस्म
दभिमुख आयाद्यागच्छ । काटशषस्त्वमासमन्ताचषणिपाश्रषणीनां मनष्याणां
यजमानरूपाणां फटः पूरयिता जनानां देवरोकस्थानां मध्ये दषः शरेष्ठः
कृष्टीनां मनुष्याणां सर्वषां स्वामी पुरुदूतः पुरुष वहुषु यङेष्वाहूत इन्द्रः परमै
श्वययुक्तः सतुता यागकरार स्तोः स्तुतः भरवस्यञ्थवोऽने दविस्तदिच्छन्नष-
साऽस्मदीयरक्षणेन निमित्तनोपमद्रिखत्समीपे दुबन्पा्चवन्‌ । अयंच मच्र$
सोत्रामण्यामन्द्रस्य पञ्चात्रपायाः पुरोनुवाक्या । अत एव तत्र परतीकमान्ना
तमू--“ आ चपणिप्रा विवेपयन्मा ' इति ।

अथ सप्ताविक्ीमाद--
५ म प्र व ॥ ञ्‌ अ @
प्र यात्सन्धवः प्रस्नव यदार्थन्‌ । जापः समुद्रः
श्ये न ञ्‌ 10 १ (~ ॥
र्यव जग्मुः । जताश्चदन्द्रः सदसा वरायाच्‌ |
कन 4
यद[ सामः प्णात इग्वा अरद्युः; इति।
यद्यदा सिन्धवो नद्यः प्रसवमिन्द्रस्यानुज्ां पकर्षणाऽऽयन्पाश्चवन्‌ । द्वितीयो
यच्छब्द स्तच्छब्दार्थ चतंमान उत्तरत्रान्वेति । तत्तदा रथ्येव स्थपङ्किरिव नदी-
परवाहगता आपः समुद्रं जग्युः । यथा राजमार्गे रथपद्किः शीघ्रं ग्रामान्तरं
प्ामोति तद्रन्दीगतो जलप्रवाहः सदसा समुद्रं प्रामोति। यद्यस्पात्कारणादीमि-
ममिन्द्र दुग्धोऽभिपतः सोमांऽशः सोमरसभागः पृणति परयति तद्रत्‌ । अतधि-
दत एव कारणादयमिन्द्रः सदसः सभागतादेवसमदाद्ररीयानतिशयेन भरष्टः ।
अथाएटाविक्षीमाद--
हयामासें चन्द्र याह्यवार्‌ ( 9१ ) । अर्तं

सामस्तनुवे भवात । शतक्रता मद्यस्वा

सतनयन तिस प

१ क. ख, वस्द्रान्र |

५०४ श्रीमत्सायणाचायंविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [द्वितीयकाण्डे
मृतेषु । प्रास्मा जव एरतनासु प्र युत्सु, इति,

हे, इन्द्र लां हयामस्यस्मिन्कमण्याहयामः । अवोङ्मिमुखो याहि कर्मभू
गच्छ । ते तनुषे त्वदीयाय शरीराय सोमोऽस्माभिर्दीयमानोऽरं भवाति
अलं सपर्णों भवति} हे ातक्रतो सुतेषु सोमेषु मादयस्व ते पीला हष
भव । पृत्तनास परकीयसेनासु पकपेणास्मानव रक्ष । युत्यु युद्धेषपच प्र
षण रक्ष | |

अथेकोननिरीमाह-

। 1 01 ॥ [य्‌
टन्द्राय्‌ सामः प्रादव्‌ [वदनाः | मयम
1९ (~ 1, | वि
व्रृषुपषा दउहमयाः। तवस्यमापूग्रत्त षू
1 तः [कि | ध्र ठ ¶ द
गमप । ९ [परव दिष्द्रूतस्य्‌ व्रष्णःञ इति।

प्रदिव इति परातननामस पठितः, प्रदिवः सोमाः परातनाः सोमा इन्द्राय
विदाना इन्द्राथत्वेनव विज्ञाताः) उ्मुरिन््रो येभियं; सोमेवषपवां वृषभवतपी-
वराङ्ग विहाया विकषेण काश्यं हित्वाञवस्थितः पति प्रयेकं परयम्यमाणान-
कषणास्माभिदीयमानान्सांमान्युष्टं गृभाय गृहाण | हे इन्द्र वृषध्रतस्य वृषभ
¢ _ (~ © _ (~
वद्रायचद्धिग्रावभिरमिपुतस्य वृष्णा वौयवतः सोमस्य रसं पिव ।
अथ चिशीमाह-
~ उ 1 "क स 1 ५ शि
अहटमान उषयाह यन्नम्‌ । त॒स्य पवन्त इन्दवः
0 प 1४ व्‌ भ ञ्‌ परः
सुताक्षः । गवा न द॑जरन्तस्वमाकां जच्छ (३२)।
श ॥ ® | स (र 1 (५
इन्द्राञग्रहि प्रथमा यज्चयानाम्‌ ; इति।

हे, इन्द्राहेडमानोजकध्यन्सन्नस्मदीययज्नमुपयादि सुतासोऽभिषुता इन्दवः
सोमास्तुभ्यं त्वद पवन्ते दशापवित्रेण शोधिता भवन्ति | हे वजिनिन्दर
यज्ञियानां यज्ञाहोणां देवानां सध्ये पथमः सन्स्रमाकोऽच्छ स्वकीयं सथानम- `
मिटक््याऽऽगह्यागच्छ । तत्र चष्टान्तः-- गावो न यथा गावः स्वकीयां गोशा
परलागच्छन्ति तद्त्‌ । `

नता प | ताजा
जाताय जना ४५. 1 इ अ ५१५

१ क. निगीय

[0

१

प्रपा०४्अनु०३] कृष्णयसु्वेदीयं तेत्तिरीयत्राह्यणम्‌ । ५०५
अयकृवरद्मामपाह--
यात क्कुससुकृता या वरिष्ठ |
धया चश्रासबासे मध्व समम्‌ |
तया पाहप्रतं अध्वयुरस्थाद ।

तत वजा वत्ततामंन््र गव्यः, इति।

स्यात काङ्न्िद्ा सुता मजापतिना सषु निभिता । अत ए
या ज्वा बाष्ठाञतरायन श्रा । यया जिया मध्वो मधुरस्य सोमस्योपि
तरङ्ग तरङ्गाकार्‌ रस शाश्वननिरन्तरं पिवन्ति । तया जिहया पाहि | अध्वर्युरयं ते
तव यागाय मास्थासास्थतः। हे इन्द्र ते वज्रो गव्यु्गा इच्छन्संवर्वतां सम्य
क्प्रवतेताम्‌ । “ˆ म यतितिन्ध्रः '' इत्यादयः पश्चन्द्रलिङ्गका मत्रा माध्यंदिन.
सवने शुक्रामन्थिग्रहपचारात्परवं प्रसथितयान्या द्रए्व्याः।

अथ द्राचिशीमाह

परातय॒ना विवे्रय । अश्विना वेह
चछतम्‌। जस्य सोम॑स्य पीतये, इति ।

ह दातः पातयरुना परातःकारमोजनीयावश्िनौ विवोधय मप्रविश्चेषेण
बुद्धा ुरु । टऽश्िनाविह कमण्यस्य सोमस्य पानाय युवां गच्छतम्‌ । अयं
मन्र आखिनग्रहस्य पररोनवराक्या |

अथ चर्यास्शञीपाह-

प्रातयाव।णा प्रथ॒मा यजध्वम्‌} पुरा ग्र्राद्‌
रूपः पिवाथः । प्रातर्हिं यन्नमश्रिना
द्धति । प्रशसन्ति कवयः पूरवेभा्ः, इति।
हे ऋत्विजः मातर्या्राणा भातःसवनं गच्छन्तावन्िनौ भथमा भयममेव
यजध्वम्‌ । देऽश्िनो गृध्रात्सोमयुक्तादररूपोऽररनामकादसुरातुरा पिबाथ

इम सामरसं पिवतम्‌ । हि यस्मात्कारणादेतावश्विनो प्रातःकाले यन्गं दधाते
आाश्वन शस्ते चमसगणे यज्ञमश्विना धारयतस्तस्मात्कारणात्पूवभानः पूत्ेमेव

५५५, क

दवान्भजमानाः क्वयां वद्रास कलि एतावन्ििना परदासान्त ।

५०६ श्रीमत्छायणाचायंविरचितभाप्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-
अथ चत्खिक्ञीमाह--

धज ध्व मरि 1 ~न 1 ८.
प्रातयजष्वम नां हनति । न सयपास्त

द ञ्‌ 1, त न्यो ञ्‌ स्म जते पि |

देवया अष्टम्‌} उतान्यो अस्मद्यजते विचायः,

प. पु र म स | क ^~ { _ ९३ ध

पूवः पूव यजमानौ नीयात्‌ ( ५३); इति।

चाश्चनिचो गच्छतं नोदाञच्रामभिश्रीग॑मेम सप्रधां भजामहे

विशन्तु याद्यवीदच्छं पिबाथः पट्च ॥

इति कृप्णयजुवदीयतेत्तिरीयवाह्यणे द्वितीयाटके चतुथोध्याये
तुतीयोऽनुवाकः ॥ ३ ॥

हे अरत्विजः मातःकाटे यजध्वपेतावस्िना हिनात परीणयत । सायंकाले
देवया देवार्भ यागो नास्ति यस्मात्मायक्रार इनमनुष्रपप्रियम्‌। उतापि चास्म+
दन्यः; कधिद्यजमानो विचायो विपण प्रजायक्ता यद्यप्े यजते तथाऽपि
परः पर्चो यजमानो बनीयानल्यन्तं संभजनीयस्तस्मादुटमेव सवेभ्यः पूवां
यजामीलयभिपमायः } एते ऋचावाश्विन कर्माण वक्रारपत याज्य ॥

इति श्रीमत्पायणाचायविरविते माधवी" वेद्राध्रकार कृप्णयजुवदरीयतेत्तिरीय-
व्राह्यमणमाप्यं द्रत) यक्राण्ड चतुथप्रपाद तत्‌ ऽनुवरक्ः ॥ ||

अथ चतुर्थं चनुधाऽनुवाकः ।

111

चतुथानुवाकरे प्रथमामूचमा

नक्तं जाताश्स्या्वषव्‌ । राम ष्म

जपरक्र च । इद्र रजान्‌ रजय ।

करास् पंडत च यत्‌; इति।
अथ पश्चभिमचः श्वेतकुष्टरमं विनाश्चयति--श्ररीरं रमणीयं करोतीति
रामा स्वयं कृप्णवर्णा व्वैलवरिनारनेनासितं कृष्णवर्णं तसमन्पद्े संपाद्य-
तीत्यसिक्री । तथाविधे ह नीस्याख्यापथे स्वे नक्तं जाताऽक्षि। अत एवाः
न्धकरारवनी व्ण दृरयसे । दे रजनि स्वकरीयन वर्णेन रञ्चनक्षम ओषध इदं
शवेतं शरीरं रजय स्वरकीयवर्णन रञ्जित कुरु । यक्तिखासं चतरागग्रस्तम्र

` प्रपा०ध्जनु०४्] कृष्णयवैदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ५०७
यच्च पठितं रोमादिक्रं तदिद रजयेति वनान्य; । अत्र दरिद्रा रन-
नीति केचित्‌ ।
अथ द्वितीयामाह-
॥
किंटक्त च पचित नेरितो
ग[९पा एवत्र | जानं स्वा अरनता

41: । पर्‌ शतानि पातय, इति।

(कात 1वनरागस्त परितं चलयेवं पृपच्चित्ररूपं तदितः; रर्‌।राननिःरे-
पण नाशय । स्वा वर्णा दहस्य स्क्गीय, पूबासद्धा वणा नोऽस्माना सम
न्ताद्‌दुता व्वामतु । शतानि रोगरूपाणि परापाततय विनाश्य |

अथ त॒तीयामा

न

अत्ति त [नंर्यनम्‌ । अस्थान
मासते तव (१, अरिंक्रियस्यो-

पथे । निरितो नाशया एष॑त्‌ , इति।

ह आप्रधतं तवर निचयनं निःशेषेण ठयनं खयप्रात्रिद्यानमङ्गमसितं कृष्णं
भवाति । न कवट दहावयवः कितु तव यदासानं वस्तिरूपं तद्‌ सितं कृष्णं
भवति। आ समन्ताततिष्त्यत्रेल्यास्थानं न॑ टमरक्षपण चसे कृष्ण भवतीति परसि-
छत्‌ । अता ह आपपर स्वमसिक्न्यसि तदत्मापिकाऽसि । अस्पत्पृषन्ते
वदवि सूपामताऽस्मदीयररीरान्निःरोपेण नाङ्य ।

अथ चतुर्थीपराह--

आस्थनस्यं किछापंस्य । तनजस्यं
च यत्वाचे । कृयया कृतस्य ब्रह्मणा |
लक्ष्म व्ेतम॑नीनश्म्‌ , इति।

जाख्यजन्य यक्किलासं खितं तनजं मांसजन्पं यात्कखासं त्वचि यत्कि-
खाप वतेते यच्च कृत्यया परकीयाभिचारेण ङतं संपादितं केरास तस्य सवस्य
सवान्ध श्वतं टक्ष्म श्तव्णंङाज्छनं बरह्मणा परमन्वरणानुग्रहाताऽदमनीनश्षं
गारतत्रानस्ि | `"

६०८ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्रू-- [रद्वितीयकाण्डे- `

अथ पञ्चमीमाह--
1 म्‌ न १ भ, ||
सरूपा नाम॑ ते माता। सस्पां नाम
= श । = _ |
ते पिता । सरपाऽस्योषये सा ।
१. ~ १ ® ( ए:
सरूपमिदं कृषि ( २)? इति।
हे ओषधे ते माता तवर मातुस्थानीया भ्रमिः सरूपा नाम । त्वया समा
नरूैव दृष्णभूमिरिल्थैः । ते पित्ता तव पितृस्थानीयो वीजविद्षेषः सरूपो
नाम ृष्णवर्णतया समानरूपः । एताभ्यामुखन्ना सा त्वमपि सरूपाऽसि
छृष्णवर्णतया तयोर्मातापित्रोः समानरूपाऽसि । तस्मादिदं श्ेतरूपरोगगरसत
शरसीरं सरूपं कृथि त्वया समानरूपं दछृष्णव्णं कुर । एतेषां पलानां मत्राणां

नवेतसोगनिवारणौषध्यमिमन्रणे विनियोगो द्रष्टव्यः ।
अथ षष्ोमाह--
= + म्‌ | घर 1 _ (न,
शुन टवेम मववानमिन्द्रम्‌ । जस्मिन्भरं
1 + ॥ भ गण्वर 1 ~ =
नृत॑मं वाजसातौ । शृण्वन्तमगरमूतयं समसु ।
„< ^~ । ०८ ~ ध ॥
घ्रन्तै द्राण संजितं धनानाम्‌ › इति।
बाजसातावनप्रदेऽस्मिन्भरे भरणीये सङ्घाम इन्द्र हुवेमाऽऽहयाम । कीदशं
शुनं सुखरूपं मघवानं धनयुक्तं दृतमं पुरुषश्रेष्ठं स्यण्वन्तमस्मदाहानस्य श्रोतारं
समस युद्धेपृतयेऽस्मदरकषाथसु्रं कोपयुक्तं दत्राणि घछन्तं शचून्मारयन्तं धनानां
संजितं सम्यकसंपादकम्‌ । अयं मन्नो विजयायेन्धकरमषयुपहोमायः।
अथ सप््मामाद--
| थ्‌ 9 €. =. 1 (क क 1
धूनुथ चां पकैतान्दृ्चुषे वु । नि वों वना
[ (न्य [य ~^ [ (कप | ५ | थ्‌ चि 1 +ष्‌
जिहते याम॑नो भिया । कोपथथ एथिवीं
्रश्निमातरः। युधे यदुग्राः एषतीरगध्वम्‌, इति ।
` इ पृश्चिमातरः पृ्ेरत्पन्ना मरुतः । तथा च बाद्यणम्‌ -““पृश्िये ब पयसो

मरनो जाताः" इति । तादशा यूयं यदद युपे युद्धार्थमागताः सन्तः पृषती-

भवदीया अन्वा अयुग्ध्वं रथे योनितवन्तस्तदानीमेव चां धूनुथ युलोकं कमः

= प्रपा०४जनु०४] कृष्णयञरवेदीयं तैत्तिरीयव्राह्मणम्‌ । ५०९ `

यथ, तथा पवेतान्धूनुथ । दाशषे हवि्ैत्तवते यजमानाय वस धनं ध्रूनुथ भय-

च्छथेत्यथः । वां युष्माकं यामनो गमनवरेगाद्रनानि सबाणि भिया भीत्यैव

निजिहते न्यग्भूतानि पतान्ति । तथा पृथिवीं कोपयथ भूमिं प्षोमयथ |
अथाषएमीमाद-

. ~. ८। श ^. ¢.
प्रवेपयन्ति पतान । विविञ्चन्ति वन-
स्पतीन्‌ (३) । प्रोऽवरति मर्तो
|ॐ न 1 * _ | अ, ० (९ न
दुद्‌। इव । देवासः स्वया विचा? इति ।
हे मरुतो भवन्तः पवेतान्भवेपयन्ति कम्पयन्ति, तथा वनस्वतीन्विविश्वन्ति
विविधयुन्मीखयन्ति। मो पकर्चणावारत धावत | कीटा भवन्तः, सवया विश्चा
परजया सह देवासो दीप्यमानाः । एते ऋचो “ृभ्िये दुग्धे भैयंगवं चरं
निभेपेत्‌ः इत्येतस्मिन्कमणि याज्यानुवाक्ये द्रष्वये ।
अथ नवमीमाह--
पुरुत्रा हि सद््डसि । विशो विश्वा

अनु प्रमु । समसं सा हवामहे, इति ।

देये त्वं पुरुा बदषु स्थानेषु सदङ्ढसि समानोऽसि स्थितखाऽष्यटिप्रोऽ-
सीलयर्थः । तथा चाऽऽदहूः--““हमशानेष्वपि तेजस्वी पावकोऽस्मिन्न रिप्यते'
इति । विश्च तरिन्वा अनु सवः परजा अनुख्स्य मभ प्रकर्षेण दाहपाकादिनो-
पकारको भवमि । समत्सु युद्धषु त्वां हवामह आहयामः ।
अथ द्शमीमाद- |
ध र भनि 1 ज भ
समत्स्वाद्नमकवस् । वाजयन्ता इवा
मरह । वाज वचिन्नरावपस्षम्‌; इति।

वाजयन्तोऽम्नमिच्छन्ती वयं समस्स॒ यृदधष्ववसेऽस्माकं रक्षणायाभ्ि हवा-
प्रह आहयामः । कीटं बाजेप्वन्नेषप विषयेषु चित्रराधसमाश्चयं यथा भवति
तथा साधकम्‌ । एतच मन्रद्रयं विजयायाग्रयं कमाण द्रष्टव्यम्‌ ।

अथंकाद शीमाह-

संगच्छघ्वड सवदधभ्वम्‌ | संगं मना-

५१० श्रीमत्सायणाचायेदिरयितभाष्यसमेतम्‌-- [द्वितीयकाण्डे
1 ^ स्‌ =
ससं जानताम्‌ (५) दवा भामं
५। =^ 9 त | ६
यथा पुव । सजानाना उपारत, इति।
समानैः सह्‌ विभिया ह पुरुपा ययं संगच्छध्वं परस्परं संगता भवत
सवदध्व सवाद्‌ कुरुत एका भाक्त कायपिव्र() वो युष्माकं मनांसि सनानां
परस्पर संमति जानन्तु । यथा पूर देवाः जानाना; परस्परसंगति जानन्तो
भागगुपासत स्वस्वमागमगिघ्नानुभृतवन्तस्तदरत्‌ ।
अथ द्रादश्चीमाह-

समानो मन्यः समितिः समानी । समानं
म्नः सह [चत्तमपाद्। समान दमत अअ सु
रभध्वम्‌ । सज्ञानन वां हविषां यजामः, इति।

पत्रा मच्रालछांचनं कायतिचारः समान एकरूपाऽस्तु । तथा सपि;
समान्यन्योन्यसंगमोऽप्येकरूपोऽस्तु । मनः समानमेकविषयमस्तु । एषां चिन्त
सह तिषएतु । रहापोहस्यमन्तःकरणं मनः । वस्त॒ज्ञानावस्थितमन्तःकरणं
चत्तस्‌ । समानं कंताऽमि सहवासस्थानमभिटक््य संरमध्यं पयतध्वम्‌ । बो
युष्माकं ववेप्रतिपन्नानां देवानां सङ्गानन संमरतिपत्तिनिमित्तन द्विषा यजामः।

अथ जयादद्यापाह--
॥

समाना व जाद्रूतिः । समाना € द-
र म |
यान वः | धमानमरस्त॒ का मनः|
ु 1 म्‌ (क ८५4 ४
यथावः स॒सहासात (4); इति,
वा युप्माक्रमाक्तः समानां संकल्प एकरूपोञस्तु । वो युष्माकं हृटयानि
कयानश्रायकान्यन्तःक्रणानि समानकलख्पाभे भवन्त्‌ । वो यष्माकरे मन
उहापादृख्प मननसामथ् च समानमेकरूपमतस्त्‌ । परि वदना वो यष्पाकर
सवे काय सुमदा(६) सखेन सहावस्थितं यथाऽसलयतिश्चयेन प्रकारेण भवति
तथाऽस्तु |
अथ चतुद गीमाइ-
०१ न्‌ ध ^ # मप | म्‌ १५. ९। <
तञ्च | स्प: । सज्ञानमरणः | सज्ञान

१

भा०४अन्‌४। ऊप्णयञवदीयं तैत्तिरीयत्राञ्यणम्‌। ९११

श. वु (~ 1. ८
म्विना युवम्‌ । इहास्मासु नियच्छतम्‌ , इषि ।
नोऽस्माकं स्वैः स्वकीयैः पुरुषैः सह संज्ञानमेकमत्यमस्तु । अरणैरगमनेर्व्यव.

हारविशेषः संज्ञानमेकमलयमस्तु । ठेऽभिनौ युवामिह खोकेऽस्ासु सर्वेष्वपि
सज्ञानमकमत्यं नियच्छतं [नियतं कुतम्‌ ।

अथ पचदृश्ीपाह-
व ४ (^ 1
परज्ञान म बृहस्पतिः । संन्नान
प । . ॥
तता कर्त । संज्नान॑मध्िना
| ह्‌ <, (^ [च्छ
वम्‌ । इह म्य नियच्छतम्‌ › इति ।
ृहस्पतिर्दवो मे मदरीयसंवस्य संजनानमैकमलयं करोतु । सथिता च संज्ञाने.
कमलं करोतु । टेऽश्विनों युवां मद्यं मदर्थमिह मदीये जे स्नानं नियच्छ-
तम्‌ । सगच्छन्वमित्याद्‌यः पञ्च मत्रा; “यः समानै्भिथो निभिय स्यात्तमेतयां
# क क ¢ ^^.
सन्नान्या याजयत्‌ `` इत्यस्मिन्कमंणि द्रष्व्याः ।
अथ षाटगीमाह--
(8 स ि वु २. अ 1... ९॥
उप च्छयामव शणः । अगरन्म ज्ञमं
क ध ( © ~. ह ® ह
तं वयम्‌ (2) मय हिरण्यप्रहशः, इति ।

टे दिरण्यसंदशः सूवर्णवत्सम्यण्डहयमानस्य ते तव श्प शरणं गहु
समीपे वयमगन्म पराप्ताः स्मः। तत्र रन्तो परणेदछायामिव यथा लोक
‰५५५. ५५, | # # (^. # ५५, 0 (“~
बदलस्य रदमन्छायाभृतां सालं परामुबनिति तद्त्‌ । अयं मच्र अभ्ेयकर्मणि
रएव्यः ।
अथ सप्दजीमाद-
ञअ १ +, (द श, = = 1
+९6लवाभः सर्वतः. पायुभिष्टम्‌ | सव।भश्य
रि ॥ | ~ य 1 श | (~ क
पारपाह ना मर्यम्‌ । {हिरण्याजहः छार््ताय
क | 1 ६४

नव्यसे । रक्षा माकिर्न जव्ञरम ईशत, इति ।

हे सतितस्त्वमदव्धेभिरहिसकेः रिव्रेमिः शान्तैः पायुभिः पाटनोपायैरवरा-
सिमन्कमणि नो गयमस्मदीयं शं परिपाटि सर्वत; पाय । दिरण्यजिहः स्वर्ण-

५१२ श्रीमत्सायणाचायविरचितभाष्यसमेतम्‌-- (र द्वितीयकाण्डे
सदश्चजिद्ायुक्तः सन्नव्यसेऽत्यन्तं नूतनाय सुविताय शाभनगमनाय सम्यगतु.
घ्रानाय रक्त विघ्ान्परिह्र। अश्सा नोऽस्मदीयमधघं शंसन्निन्दां कुकन्यो
वैरी वैते स नोऽस्माके माक्रिरीशत बाधितुं समर्थो मा भृत्‌। अयं मरः
सावित्रे कर्मणि द्रष्टव्यः| ि
अथाष्ादशीमाद्‌ -
प | क, | षु ण
मदं मद्‌ हि नंदः । यूथा ग्वामू-
नकत „1 ] उभय ह
ग॒क्रठः । सग्रभाय परूत्रता । उभवा दस्त्या
1 (क १ ^~ ञ | 9 9 ४
वसुं । शशाह राय जभर्‌ (७) इति।
ऋलकरमुरकुटिरकमाऽयमिन्द्रो नोऽस्माकं मदे मदे तद्रा तदा हनिमित्त
गवां यूथा दटूर्गोसम्रहान्यच्छति । ह इन्द्रोभया दस्त्याभयोदृस्तयाः पु.
शता बहूनि शतानि संगरभाय सम्यग्गृहीत्वा वसु घनं चिश्ञीद्यस्मभ्यं प्रयच्छ ।
पुनरपि रायां धनान्याभर संपादय ।
अथेकोनविश्ीमाह--
भ क रा > त | त १;
[शप्रचवाजाना पत । राचावस्तव्‌ ३६
| अ 1 ति । ज्‌ य॒ ौ १ १ वृ
स्ना । जात्‌ नं इन्द्र भाजय) गाप्व-
1 6] 1 प्र मी घर्‌ (कन
धषु शुधु्षु । महम्‌ ठर्बमवः इति।

रिप्रशब्दो दनुबाचकः । शोभनटनुगक्तः रिप्री । वाजानां पतिरन्नपालकः
शचीवाञ्शक्तिमांस्तुवीमयो वहुखधनस्ताद्श ह न्द्र तव द्सना त्वत्संव-
न्धिनि दंसनशब्दाभिषेयेऽस्मिन्कमण्यनुषति सति रपु निमेटेषु सहस्रपु सह-
ससंख्याकेषु गोष्वश्वेषु च नोऽस्माना तु भाजय समन्तात्सदा भागिनः इरं।
एतच मन्नद्रयमन्द्रं कमणि द्रष्टव्यम्‌ ।
अथ विश्रीमाह--
| ५, क = ह
यद्वा इव्‌ हट्नम्‌ । द्वासश्चः
कृमा वयस्‌ । आदियास्तस्मान्मा

ययम्‌ । ऋतस्यर्तेन मुच्वतः इति ।

पपारश्जनु०४] कृष्णयजुरवेदीयं तेत्तिरीयत्राद्मणमू । ५१३

हे देवासो दीप्यमाना आदिला देवा दे्हेटनं दे
चम परूयमादिलया ऋतस्य यङ्गश्यतेन सलेन रा
तस्मात्पापान्पुचत मुक्तं कुरुत ।

अयेकर्विक्तीमाह--
१, | "क
ऋतस्यतनाऽबदेस्याः ( ८ ) |
ि 1 ि | क्र #।
यजत्रा मु्तेह म । यज्वा यज्नवा-
ह न अ 1 अ =
हसः । जआशिक्षन्तो न ्चैकरिम, इति ।
हे आदित्या यजत्रा यष्व्या य॒यमिहास्मिषठीक ऋतस्यर्तेन सम्यगनुष्रा-
नेन मां पापाद्स्मान्पुजत । दे यज्ञवादमो यज्ञनिर्वीहका देवा वो युष्पत्संवन्ि-
भियः दोकरिम पापं नाक्चयितुं शक्ता भरेम । तत्र ट्टन्तः-आश्चिक्षन्तो न
9. | नीं ४ षष यु- ८
पथा यक्सवन्थिन। स्तः शिक्षां वन्त आचार्या; शक्तास्तद्र्‌।
अथ द्रापिश्नामाह-
६. । १ हि,
मेदस्वता यजमानाः सुचाऽञन्येन
ज ; | अ म
जुल्ततः । अकामा वों विघ्ने देवाः |
शिक्षन्तो नोप॑ेक्रिम , इति।
हे विश्वे देवा मेदसता सारयुक्तेनाऽऽज्येन पूणया सचा लुषतो हमं
कुबन्तोऽकामाः फलटकामनारटिता यजमाना वयं व युष्माक पसादादुपशेकिम
पापं नाशयितुं सवथा बक्ताः स्मः । तिकषन्तो नेति षन्तः पूववत्‌ ।
अथ प्रयार्विशीमाद-
य॒ ~ वु य॒ ^~ तौ ।
दइ ददुवा याद गर्तम्‌ । एनं
य॒ न र . प त
एनस्याक्र्‌ । भत मा तस्मा-
द्रव्यं च । ढपदाद्वि मुञ्चत, इति।
एन इच्छतीत्येनस्यः पुत्र पापमतोऽदं राजौ दिवसे वैनोऽकरत्पापं कत-
रि ५ %, १५ क # $+ (५ न 0 = (~. व
पानम । कदशमनो भूतं भव्यं च । श्रिचिदेनः पूर्वमेव निष्पन्नमन्यन्ञ कर.
पुक्तम्‌ । तस्मात्सवेस्मात्पापान्मामादित्यो गुचतु । तत्र दष्टन्तः--दुपदादिवा-
९६५

वावन्नस्पं पापं यद्यं
स्ीयेणासपदनुष्टानेन मां

५१४ श्रीमत्छायणाचायीविसचितमाष्यसमेतम्‌-- (रेद्वितीयकाण्डे-
पराधिनां एादे प्रतिमोचितं कां इुपदं यथा कृषादुः स्वाम्यस्माद्वन्धनादपरा-
धिनं मोचयति त्र्‌ ।
अथ चतु्विशीपाद-
हपदादिविन्धु्ुचानः । खिन्नः स्राली

भख[दव्‌ । पत पवन्र्णवाऽ9ज्यसू
विश्वं मुञ्चन्तु मर्नप्रः ) हृदि).

विश्वे स्वै देवा पपेनसः पाषान्पुन्तु पु दुवेन्तु । तत्र रषान्तत्रयम्‌-
दुपदात्पादबन्धनरूपाच्काष्रान्भूपुचान एवच्था तथेलययः । स्विः स्वदन्याप्न-
गात्रः स्लात्वी स्नान कृत्वा यथा पद्छान्मुय्यते तद्त्‌ । पवेभेणोखवनसाधने-
नाऽऽज्यं यया पूतं तदत्‌ ।
अथ पश्चविशीमाद--
8 ¢ | 1 क क
उद्यं तमसस्परि । पश्यन्ती ऽ्योति-
क, >, | ऋ.
रुतरम्‌ । देवं देवया सूयम्‌ ।
अगन्म ज्योतिरूतमम्‌ (९ ); इति ।

तवं कृषि वन्पतीज्ञानतामप्रति वयं भराऽऽदिव्याश्च नव॑ च।

= (र, अः (~ ^ य चतुः थ्‌ ्
इति कृष्णयजुर्वेदीयतेत्तिरीयव्राह्मणे द्ितीयाएटके चतुथोध्याये
चतुर्थोऽनुवाकः ॥ ४ ॥

तमसस्परि तमसोऽन्धकारात्पयुध्वमुत्तरभुत्कृषट ज्योतिरुत्पश्यन्त उत्कर्षेण
पश्यन्तो वय देवत्रा देवेषु मध्ये देवं द्ोत्तमानं स्यरूपयुत्तमं ज्योतिरगन्म `
प्ाप्राः स्मः । ^“ यदेवा देवहेडनम्‌ ” इयेताः पद्च पापक्षयार्थं क्भंणि
रषटन्याः ॥

इति श्रीमत््ायणाचायविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजर्वेदीयौत्तिरीय-

बराह्मणभाष्ये द्वितीयकाण्डे चतुथप्रपाठके चतुर्योऽनुवाकः ॥ ४ ॥ .

भपा०४अन्‌ ०५} कृष्णयजुरवदीयं तैत्तिरीयव्राह्मणम्‌ । ५१५

ॐ

सथ चतुर्थे पचमो ऽनुवाकः ।

भनक भयनामा

अथ पश्चमानुत्राके पमथमाभूचमाह-
टपा सो जउश्छुः प॑वते हृविष्मा-
न्सामः । इदस्य भाग ऋतयुः
रातादुः । समा दषणं दषम कणोत ।
पियं विशा सवैवीरः सुषम्‌ › इति।

न

सोमो बट्यात्मकः पवते छुद्धो भवति । कीदृशः सोमो हषा कामानां बष्‌- _

यिषा स मसिदधांऽुवहुमिरंशभिरुक्तो हविष्पान्दविषो निष्पाद्क इन्द्रस्य

भागो भक्षणीय ऋतयुयन्गदेतुः शतायुः ध्रतसंवत्सरस्याऽऽ्युषः मदाता तायाः

सोमो मां यजमाने वक्ष्यमाणविगेषणोपेतं कृणोतु कसोल । क्ैषिकेषणैरुपेतं

पाणं सेचकं एषम श्रं विशां जानां मियं पतिहतं स्ैवीरं सर्वेषा रध्य
सीयपितं सुवीरं गोभनेर्वीरैः पूत्युक्तम्‌ ।

अथ द्वितीयामाह--
| श, 1 ॥ षक
कस्य दषा सुते सचां | निरख॑न्ट्रषभो

णर वरहा भं = पी प,
९ । व्रञहया सारगपीततषे, इति।
कस्याद्‌कस्य हषा वरपिता सुनेऽभिपते सोते सचा समवेत नियुत्वाि-
खि क ५. र } ~ ५ भ भ भै न |
य॒द्िरन्विशपयुक्ता ठपमः श्ष्ठो इतरा वैरिघातक इन्द्रः सोमपीतये सोपपा-
नाय रणद्रमते ।

अध दृतीयामाषहट--
र्‌ >, ॥ श क्त्र भर ध
यस्त॒ शृङ्गो नपात्‌ । प्रणपाहकण्ड-
पाय 1 | य स्मि [म कः
पाय्यः । न्वसमिन्दध जा मन॑ः (१), इति ।
शक्ादिवान्दं निभिः सोमः सेगोध्यते । अथवेन्रस्य संबोधनानि । शग-
च्छध्कामामिवषको नपास्नपातयिताऽस्माकमनिनारहेतुरीदश इन्द्रो योऽयं
कुण्डपाय्य एतनामक्ः सोमयागविशेषः भणपासकवेण न पातयिता तुकि.

हेतुरिलयथः । अस्मन्करतौ ते मनो नितरामा समन्ताद भरतवान्‌ ।

मतसायणाचायविरचितभाष्यसमतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-

6?
= चम
9१,
>

तर सधीचीरूतयो दृष्णियानि । पोरस्यानि

द्रम्‌ । समुद्रं न [सेन्धव उक्थ-
शुष्माः । उरुव्यचसं गिर्‌ आविशन्ति, इति।

(१ क

सध्रीचीः सह्‌ परवतेमाना उतयों रक्षाहतवः कमेविश्चेषाः पास्यानि पसव
धीनि दृष्णियानि सेचनानि कामवषणानि वा नियुतोऽख्ाशध तमिन्द्रं सश्च
संबघ्रन्ति। ततर दृष्ठान्तः-- समुद्रं न सिन्धवो यथा समुद्र नद्यः प्रापूवनि तदरत।
अथवा वक्ष्यमाणार्थऽयं दष्टान्तः--उक्थश्ुप्पा उक्थैः शनैः शष्पा प्रबरा
$~ [४१ [३ 9 ~
गिरोऽस्पदीयाः स्तुतिरूपा बराच उर्व्यचसमलयन्ततृिथुक्तमिन्द्रमाविशनिति ।
अथ पखमामाह--
क क उ (1 ५ ञ्‌ ह
इन्द्राय मरा अनशतसगाः। जपः प्रसन्स्स-
‡ ई घ्र नकिर उ 1 1 व्‌ श. (~,
[रस्य इध्रदि।या अक्ष्मव चाक्रया शचा
क <| 1 ८.“ ४
रवष्वक्तस्तम्भ एववार्ुत वाम्‌; इति

[क (व

य इन्द्रः शचीभिः दाक्तिभिः पृथिवीं विष्वक्तस्तम्भ सवतः स्तम्मितवान्‌।
उतापि च द्यां दुखोकमपि विप्वक्तस्तस्भ । तत्र दान्तः
यथा रथस्याक्षेण चक्रिया चक्रद्रथं स्तम्भितं तद्त्‌ । तादशायेन्द्रायास्पाभिः
प्रय॒ल्यमानाः स्त॒तिरूपा भिरोऽनिशिषसगा अतींकष्णस्वभावा अपः सगरस्य
समुद्रसमानस्य मेयस्य वुध्रान्प्रखात्परयन्‌ । अस्पदीयाभिः स्तुतिभिः स्तूयमान
इन्द्रो ष्टि पयच्छततीलययः। ““आपो व॑ शान्ताः! इति भ्रुतेरमुभवाचापामती-
ह्णस्व माचस्वम्‌ ।

अथ षष्ठीमाह-

अक्षाद्यच्छवसा क्षाम दुध्रम्‌ । वार्ण-
वातस्तविषीभिरिनद्रः ( २ ) ।
दटान्यो्रादुशमान मोजः । अवा-

नि

१क., ख. 'न्तय्याप ।

पपा०४अनु०९] कृष्णयञर्वेदीयं तैत्तिरीयव्राद्यणम्‌ । ५१७

भिनकङ्कभः पर्वतानाम्‌ , शति

अयगिन्द्रः शवसा स्करीयेन वङेन क्षामं क्षीणं दघं पेघमूखयक्षोदयददकप्‌-
रणे कृता मरितवान्‌ । तत टष्टान्तः-वाणेवातो वार्णवाय॒जंटं यथा पेरयति
तद्रत्‌ । आजा वटमुशमानः कामयमानो दृढानि मेषप्रखान्योघ्राद्धतवान्वजेण
भिन्नवान्‌ । पवेतानां ककुभः श्गिखराणि पहाषटघ्वा बञजेण वाऽभिनदधिन्ान्य-
करोत्‌ । टपा स इत्यादयः पप्मव्रा पनद्रे सोमिकरे कमणि द्रष्टव्याः । "तर

सध्राचाः इद्यस्य तु सोत्रामण्यामन्द्रं परावप्यस्ति विनियोगः । अत एष्‌
तश्र परतीकमान्नातम्‌-- "त. सध्रीचीः" इति ।
अथ सप्रमीमाह--
जा ~ | अपने सि ®6 (= ॥
। ना अग्ने सुकेठनां । रथे विशा्ुंपोष-
प त २ म ज ^~ _ ४.
भू । माइक षह जव्रप्त; इति।
ऽग्रे सुकेतुना शोभनेन ज्ञानेन युक्तस्तं विश्वायुपौषसं विश्वस्याऽऽय॒षः
पोपणे क्षमं राय धनं मार्दीक्रमतिर्मेन सुखसाधनभूतं जीवसेऽस्माकं जीवना-
याऽऽप्रेटि सवतः सादय ।
अथाएमीमा-

५९, [.॥ |

< सोम महे भग॑म्‌ । चं यूनं ता-
यते । दृक्ष दुधा जवति; इति,
षे सोप सं महे महते द्धाय भगं सोभग्यं दधासि सपादयसि । तथा
स्वमृतायते यक्घमिच्छने युन यौवनोपेताय यजमानाय जीवसे जीवनार्थं दक्षं
समर्थ धनं दधासि सैपादयसि । एते उमे ऋचौ चातर्मास्य(स्या)न्तगंतमहा-
पितयज्न आञ्यभागयोः परोनुतरा्ये । तथा च सूत्रकार आई--“जीववन्ता-
वाञ्यमागां यजता नो अग्र सक्रेतना' इति।

अथ नव्रपीमाह-

रथं युञ्जते मरतः शुभे पगम । सूर
मित्रावरुणा गविष्टिषु (३) ।
चित्रा विचरन्ति तन्यवः ।

५१८ भ्रीमत्सायणाचायैविरचितमाष्यसमेतम्‌-- [द्वितीयकाण्डे

द्विः संम्ाजा पथप्ता न उक्षतम्‌, इति

मरतो देवाः शुम कमणि सगं क्ोभनं ममनसाधनं रथं युञ्जतेऽमपै्योज-
यन्ति । तन दृष्टान्तः सरो न यथा सूर्यँ रथं युनक्ति तद्वद्‌ । हे मित्रावरुणौ
गविष्टिषु भरमाविष्यमाणाः क्षत्रादि संपत्तयो गविष्टयस्तासु निमित्तमूतास चित्र
विचिघाणि र्नांसि रञ्ञनीयानि नानि वितन्यवो विस्तारयन्तो प्रो
विविधं चरन्ति । तदरघ्ुवामपि दिवः सकाशास्सम्राना परयसा सभ्यग्रानपा-
नेन क्षेत्रोपकारिणा जरेन नोऽस्मानुक्षतं सिश्वतम्‌ ।

अय दक्षमीमाद--
वाचः सु मित्रावरूणाकिि।वतीम्‌ । पर्जन्य॑ितरं

वदति चिषैमतीम्‌ । अघा वप्त मस्तु

मायय। । दयां वरषयतमर्णाम॑रेपसम्‌ › इति ।

है मित्रावरणावयं पजन्य दइरावतीमनसाधनमूत चित्रं बहुविधां सिषी-
मतीं पिवदभिषिधुद्धियुक्तां वाचं गजनध्वनिरूपां ददति करोतीलरथः |
अरुणां विधुद्धियुक्तस्देनारुणवर्णामरेपसं रपसा वष्िमितिवन्धकेन पापादिना
रहितां चां मेषटुक्तां दिवे दपयत््‌ , रे मित्रावरुणौ युतं दष्टियुक्तां ङरूतम्‌।
हे मरुतो यूयमपि मायया धुःज्योदिरादिमिर्येषनिष्यादिकया भवदीयया

विचित्रःण्यश्नाणि युदसत पष्ठ वाप्तयत संपादयते |

मायारक्ल्याऽध्रा विवि
दित मेत्ावरुणकमैनि षिनियोक्तव्यय्‌ |

एतञ्च सच्चद्रयं दृष्ता

सूरः सूया रथस्य स्वकीयस्य नप्वियोऽपातनदतूत्रथमविनाशपित्ष्णुन्ुवः
धुद्धान्सदएतख्याकानयुक्त रथे योजितवान्‌ । स्दयुक्तिभिः स्वेन योजिताभि;
सष्ट याति यरतिदिनं गच्छति ।

अथ द्वादश्रीमाह--

वहि ठेभिरविंहरन्यापि तनुम्‌ (‰ ) । जव-

अ ष

प्पार४अनु०५। कृव्णयसुरवेदीयं तेत्तिरीयव्राद्यणम्‌ । ५१९
न्ययृतरसिंतं देव वस्व॑ः । दु्वि्वतो रश्मयः

मू ध ० । ० ६ ८ न
षस्य । चर्मवावघुश्तमे। अप्स्वन्तः,इति ।

ह देव सूये वदिषटभिरतिशयेन वहनकषमेरनपिदरंस्तत् तत्र करीडंसतन्तं रदिम-
विस्तारं यासि पाप्मोषि) क्षि ङुतरससितमन्धकारमत्रव्ययन्विनाशयत्‌ । वस्वो
घासयितारमाच्छाद्‌कमन्धकारं दविध्वतो दोधूयमाना विनाश्नसमथा; सर्व॑स्य
ररमयोऽप्खन्तरन्तरिक्षमध्ये तमोऽन्यकारमवाष्ुधिनारितवन्तः । अष्छब्दोऽ-
प्यन्तरिक्षनामस पठितः । तमोषिनाशने दणन्तः--चर्येव यथः छेरावरकं
पटरूपं चमोपनयति तदत्‌ । एतचोभयं सौय कर्मणि द्र्घ्वम्‌ ।

अथ बयोदक्ीमाई-

| स न [य्‌ प्र यत्‌ ति
पजन्य व्र्बयत्तं । ददस्युन्रायं

माहपं । सना य्ंमिच्छतु › इति ।
हे ऋत्विजः पञन्याय॒पञन्यदेवार्थ गायत पकर्येण गौनं कुरुत । कीर
षाय दिवस्पुत्राय स्वगंलोकस्य पुत्रस्यानीयाय मीहुषे सेवनसपथीय । स च
पर्ेन्यो नोऽस्पद्र्थं यवसं वृणसस्यादिकमिच्छतु इष्दारेण संपादयदखित्यर्थः।
अथ चतुदैशीमाह-
च्छ वद्‌ तव गीभिराभिः। स्तुहि पर्जन्यं
नमसा विवाप्त । कनिक्रद्दृदषमी जीरदीनुः ।
~ ~} प ५ धृ (भान {॥ ह ह
रेत दधाल्ोपधीषु गभम्‌ ( 4 )› १ति।
हे पनेन्यद्रैव त्प्रसमच्छास्मद्धितं बलमभिरकष्य षद्‌ गर्जनरूपं शष्यं
कुरु । येन गजेनेन । टष््राराऽस्माङं बं संपद्यते तथा गर्जनं कुरु । हे ऋलि-
क्सपृहाऽऽभिर्गीभिर्वेदिकीभिः स्तुतिभिः पजेन्यदेवं स्तुष । नमसा विवास
सर्वो जनो नमस्कारेण परिचर्या चकार । कनिक्रदत्पुनः पुनगैरजन्हषभो वर्ष
ण्षमो जीरदानुरस्मजीवनहतुरयं पजन्य ओषधीषु गर्भं सेतो गर्भकारणषीनं
दातु स्थापयतु ।

1

१क. ख, गामपाख्वं ।

(क

५२० श्रीमतसायणाचायेविरवितभाष्यसमेतभ्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-

अथ पचदश्रीमाह--
यो गरभमोर्षधीनास्‌ । मरं कृणोयप्-

ताम्‌ । पर्जन्यः पुर्षी्णास्‌ , इति
यः पजन्य ओषधीनां गवामवेतामनश्वानां परपीणां मनुप्यक्वीगां च ग
कृणाति करति स पजन्याोऽभीष्र साधयदिति शेषः
अथ षाडशीमाह--
म॒ ०, | (र | कीर घ्र
तस्मा इदास्ये हविः । जुहोता मधरम्‌-
षः { % ५ । * §
समम्‌ । इयानः स्यत करत्‌ , इति।
यः पजेन्यदेवो गभेभदस्तस्मा इत्तस्यैव पर्जन्यस्य देवस्याऽऽस्ये परख
नहत्विनो हविचहोत । काशं हविमधुमत्तममतिशयेन मधुरम्‌ । स च पर्जन्योऽ
स्माकं सयतं सम्यङ्नियतमिडामन्ने करत्करोतु । पजन्यायेद्यादिमन्रचतष्यं
पजन्यदेवताकं कममि द्रव्यम्‌ । अत एव सूत्रकारथातुमो स्येष्वन्वारम्भणी
येष्ठो पजन्यचर विधाय तज पञैन्यायेति मन्रदयं विनिरक्तवान्‌ |
अथ सप्रदशीमाह-

तिस यदग्रे श॒श्दस्तामित्‌ । शुधि तेन
शुचयः सपर्यन्‌ । नामानि चिदपिरे य्निया-
नि । असूदयन्त तनुवः सजाताः (६), इति ।

३७ य्यस्मात्कारणात्तिसः शरदसरीन्संवत्सराज्छचयः शद्धा मरतः शधि

तवामिच्छृद्धात्मानं त्वामेव पतेन सपयन्परि(य)चरन्‌ । तस्मात्कारणाद्यङ्ियानि
यह्ञयांग्यानि नामानि विष्टिर्‌ नामान्यपि ध्रतवन्तः । तानि च मरुतां नामा
न्यन्यत्राऽऽप्नातानि "“इदृद््वान्यादङ्च” इत्यादीनि । ते च मरूतः सुजा
तास्तनुवः सुष्टु समत्प्नाः स्वकीयास्तनुरस्रदयन्तान्तरिकषे मेरितवन्तः । असं
मन्र आग्नेये कमणि द्ष्व्यः |
अथाष्टादङ्गामाह-
इन्द्रश्च नः शुनासीरौ । इमं य्न

मिमिक्षतम्‌ । गभे धत्तः स्वस्तये, इति ।

प्रपा०४अनु ०९ कृष्णयज्ुबरदीयं तैत्ति यत्राह्यणम्‌ । ५२१

५१५ [|

शनो वायुः सीर आदिलयः । हे शनासीसे नाऽप्मदरीयपिमं यज्ञं मिभमि-

षत प्रतादद्रन्यण सक्तमिच्छतम्‌ । भवत्स्वामी योऽयमिन््रः सोपि सेक्तुमिः
च्छतु । तथा शुनासीरो युवां खस्तये क्षमाय गर्म धत्तं संपादयतम्‌ ।
अथेकोनविज्नीमाह-
ययारिदं विशे मुव॑नमाविषे्ं । ययोरानन्दौ
निहितो महव । शरुना॑पीराव्रवर्िः स

४) भदै

दान । ९द्रवन्त। ६।व१द्‌ उंषथाम्‌ ; इति।
ययोः शुनासीरयोरिदं विष्वं मप्रनमाविवेश परवरिष्टपाभितमिलयर्थः । तथा

ययोः शनासीरयोरानन्द्रो निहितोऽवस्थितो महश्च तेजोऽप्याश्चिनम्‌ । तौ
शुनासीरादतुमिवसन्तादिदेवः सह संिद्रानातेकमत्यं गताचिन्द्रबन्ताविन्धरेण
युक्त। युवामिदं दव्िसपथाम्‌ । एतचोमयं शुनात्तीयं कमणि द्रष्टव्यम्‌ ।

अथ विश्ोमाह-
जषा ये उग्मिमिन्यते। स्तृणन्ति वरहिर-
नपक्‌ । यपामिन्द्रो यवा सख; ति।

ये यजमाना ऋत्विज आ समन्तादभिमिन्ते प्रज्वख्यनिि । घशचब्दः पाद-
पूरणाथः प्रसिद्धव्था बा । प्रसिद्धा ऋत्विज इत्यथः। तथाऽऽउषगन॒षक्तं बारर्ये
स्तृणन्ति । तथा यप यजमानाद्रूनां युत्रा नित्यतशूग इन्द्रः सखा सखिप्रन्पु-
भो भवति । ते यनमःनादरयः क्रपानुतिष्रन्तिति शेषः । अनन मत्रण
मुल्यादिने महारात्रे बुद्ध्वा सदोऽमिमृशेत्‌ । तथा च सूत्रकारेणोक्तम्‌- “आ
पाये अभ्चिमिन्धत इति सदः इति।

अयैक्निशीपाद--

अय इन्द्रश्च मेदिना । हथो हरत्य

। (ऋ

प्रति । युवर हि द्रवरहन्तमा ? इति।

हेऽ त्वं॑चेन्द्रश मेदिना मेदस्वन्तौ वटवन्तं त्राणि शातरूनप्रति भ्रति
फूरुत्वं यथा[न] भत्रति तथा हथो मारययः । दि यस्मात्कारणादुतरं युवामुभौ
चु्रहन्तमाऽतिशमेन शबरुघ्ातिनीं ।

भिम ५८७८५९१ त त थाति जमोभाजदििििममिििेिततोमकमि किती मत १५. सनम णमिति

१. ऽनासार्यपे।

६६

५२२ श्रीमत्सायणाचायविरवितभाष्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकण्डे- `

अथ द्राविश्चीपाह-
याभ्या सुवरजयतेग्रं एव । यार्वातस्थतुर्ु-
वनस्य मध्ये । प्रचषणी टषणा वज्र॑बाहू ।
जग्री इन्द्रा व्रव्रहणां हषे वाम्‌ (७) , इति।
मन इन्द्रो गविष्टिषु तन्तं गम सजाताः सखां सप्त च॑)

इति कृष्णययुर्वेदीयतेत्तिरीयव्राह्यणे द्वितीया्टके चतुर्था.
ध्याये पञ्चमोऽनवाकः ॥ ५॥
याभ्यामिन्द्रा्िभ्यामग्र एतेतः पूरेमेवानुगरहीता यजमानाः सुवरजयन्सर्म
जितवन्तः । यौ चेन्द्राभ्री युबनस्य मध्ये सर्वत्राऽऽतस्थतुः, आगल स्थितौ |
ताविन्द्राप्री वां युवां हुेऽस्मिन्कमण्याष्यामि । कीदशं म्रचरषणी पङ
णीभिमेनुष्येयोगकतेभियुक्तो वृषणा कामानां वपैयितारौ वज्वाहू हस्ते वन्नं
धारयन्तो वृत्रहणा बेरिघातिनों । एतच्ोमयमेनद्रामे कमणि दरष्ट्यम्‌ ॥
इति श्रीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये वेदाथप्रकाशे कृप्णयनुर्वेदीयतेत्तिरीय-
बराह्मणमाप्ये द्वितीयकाण्डे चतुधेप्रपाठके पञ्चमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥

अथ चतुर्थं पष्टोऽनुवाकः '
प्ठेऽनुवाके प्रथमामृचमाह--
उ 1, > य॒ [ब य॒ | प |
तनः रया प्रयाचु । सप्रस्वप्ता
त | 1 (५ 1 भ
सुज । सरस्वती स्तोम्याऽम्‌त्‌, इति ।
इय सरस्वतां स्ताम्या स्तोत्रयोग्याऽभरत्‌। कीदशी प्रियासु देवतासु
मध्येऽत्यन्त प्रियांतापि च नोऽस्माकं विशेषतः प्रिया, सप्नसंख्याका बाह्म
माहेश्वरील्याव्रा देवताः स्वसारो भगिन्यो यस्याः सा सप्रखसा सूरश
सुषु सेविता । ।
अथ द्वितीयामाह-
म्‌ 1 ट न्‌ ~ { । (कप ८
ईमा रद्वा यष्मदा नमाभिः। प्रातं स्तामः

पपा०४अनु ०६। दृष्णयनुतदीयं तेत्तिरीयव्राह्मणम्‌ । ५२३
~ | ॥ ८1 (^~ 1 = ॥
सरस्वत जुषस्व । तव्‌ शम्प्रियतमं दधा
| ह 1 +
गाः । उपस्ययाम शरणन चक्षस्‌ ; इति।
दे सरस्वति पुप्मयुष्मास्त्वामिलथः । इमे यजमाना नमोभिर्नमसकारैः
सहाऽऽजुह्ानाः सवेतो होममाहानं वा कुन्तो वरन्ते । स्तोमं स्वदीयं स्तोत्रं
+न {५ स^ 9 # ५५ (~ 9 _ (> क =
राति मातिस्विकमसाधारणं जुपस्व सेव । तव भियतमेऽतिमिये दृक्तवदुपका-
रके शमेज्श्रणे गृहे दधाना दविधारयन्तो वयमुपस्थेयामोपस्थानं करवाम ।
एतदुभयं सारस्वते कमणि द्रष्टव्यम्‌ । तथा “सारस्वतीं मेषीमालमेत?
इलस्य पशा: सूते मतीकमान्नातम्‌-- “इमा चुहाना यस्ते स्तनः'” इति ।
अथ तृतीयामाह--
मरी [क्ष्का, € | ~. | +,
(ण पदा विचक्रमे । विष्णुगेपा अद्‌
स्थः =. ११८ घ । त्‌
यः । तता धमाणि धारयन्‌ (4), इति ।
गोपाः सवस्य जगतो रक्षकोऽदाभ्यः केनाप्यतिरस्का्यो विष्णुः दत्सेऽपि
जगति जीणि पद्‌ विचक्रमे पद्यं निदधौ । कि कुर्वस्ततस्तस्मास्पद्नया-
(+ ¢ ८. (५
दधमांणि धारयितव्यानि सवि वस्तूनि धारयन्‌ ।
अथ चतुथीमा्ट-
म) ॥ र | य॒ परि (क धे । क ॥
तदस्य प्रियमभि पाथो अश्याम्‌ । नरो यत्र
ट्‌ वो म्‌ = रि । द | ~क ~
दवयवो मदन्ति । उरक्रमस्यस हि बरु
रित्थ ॥ | | ० | रमे ध्व उः ।, ति
रत्था । विष्णोः पदे परमे मध्व उत्सः, इति ।
देवयवो देवानिच्छन्तो नरो यजमाना यत्र भागीरथीनरे मदन्ति हृष्यन्ति ।
अस्य विष्णोः प्रियं तत्पाथो भागीरथीजरमभ्यस्यामभितो व्याप्तवान्‌ । उस-
कमस्य विस्तीणेपादस्य विष्णोः परमे पदे वतीये पादे बन्धुः संबद्धो मध्वो

मधुर उत्सो भागीरथीप्राह इत्था हि एषंषिधः । दिशब्दः स्भैलोकमसिद्धि-

म,

योतना्थः |

|

त न 1 काना

१क. ख. कतयाञ्सा। २कर.ख. ध्येशः। ३ क्र. ख. ध्म । तत्र दृष्टन्तः. श्रर्णं
ृक्षमिव । ए" । ।

५२४ भ्रीमत्सायणाचायंविरचितमाप्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकण्डे-
अथ पश्चमीमाह--
करवा दा अस्थु ्ेष्ठः। ज्य तां वन्वन्तु
रेक्णः । मतं आनाञ्च सुद्रक्तिम्‌ , इति।

क्रत्वा करतौ कमेणि दा हविषो दाता श्रेष्ठः सर्वेषां मध्ये मचस्तोऽस्थु भवतु।
हऽगरेऽद्यास्मिन्कर्पणि त्वां बन्वन्याचप्रानः सुरेक्णाः शोभनधनो मर्तो मनुष्यः
सुशरक्ति सुष्ट दारित्यवनेनमानाशाऽऽनशे व्याञ्ाति । अयं मन्न आग्नेय
कमणि द्रष्टव्यः ।
अथ षष्ठीमाद--
् ( (क (क्च
इमा ब्रह्म ब्रह्मवाह । प्रयात जा बह
५, (क्क १ १ 1 ४
सीद्‌ । वीह सूर्‌ एुर।डाशम्‌ (२); इति।
बरह्माणि तरेदान्वहतीति ब्रह्यवाहो वेदैरविनाभतः सयं | अप्‌ एवान्यत्नाऽऽ-
श्नातम्‌--“वेदेरगुम्यद्धिभिरेति सूयः” इति । तादृक्ष सूर हे सूर्येमा ब्रह्य
मानि ब्रह्माणि वेदवाक्यानि कमेण्यस्मिन्नचायेमाणानिते पिया तवर भियाणि।
अतस्त्वं बाररासीद यज्ञमागच्छ पतेडास्ं वीहि भक्षय । अयं मच्रः सायं
कमणि द्रष्टव्यः
अथ सप्तमीमादह-

उ 1 0. | तुत न 1
पनः सूनवा गरः । यृप्वन्तमूृतस्य
० क द
यं । पभुमडकरा भवतु नः; इति।
अमृतस्य सूनर क्षीरस्य पुत्रा ये मरूतः सन्ति । तथा च ब्राह्यणमान्ना-
तम्‌-“पराक्चये वे पयसो मरतो जाताः'' इति । ह मरूतो नोऽस्मदीप्रा गिरः

स्तुतिरूपा वाच उपश्यण्यन्तु । ततो नोऽस्माकं सृमृडीकाः सुखरहतव्‌। भवन्तु ।
अप मत्रा मारुते कृमणद्रष्व्यः।

अथाषएमीमाह-- `
अद्या नां दव सवितः । प्रजावत्सावीः
सोग््‌ । परां इष््वभ्रियः सुव? इव ।

किम

प्पा०४अनु०६। कृष्णयज्वदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ५२५

हे सवितदेवाच्रास्िन्कमेणि नोऽस्माकं अजावत्पत्रपौजाधपेतं सोभगं

^

स।भाग्य सात्रारनुजानाह। इष्ष्व्रयं दुःस्वमनिमित्तं दोषं परासुव विनाश्य ।
अथ नवमीमाह-

विशवानि देव सकः । दुरितानि परा
सुव । यद्भद्रं तन्म असुष , इति।
ह सवितदवे विश्वान इुरेतानि परास्त विनाशय । यद्धद्रं कस्याणमस्ि

तन्म मवा ऽदछव सवताऽनुजानाहि । एतदभय सावित्रे कमणि य्यम्‌ ।
अय दद्यमामाह-

शचिमकवृहस्पतिम्‌ ( ३ ) । अध्वरेषु

नमस्यत । अनाम्योज आचके › इति ।
हे ऋत्विजः शुचि शुद्धं बहस्पतिमध्वरेषु यागेष्वेकैरर्यनैः सह नमस्यत नम-
स्करुत्‌ । तस्य सहस्पतः प्रसादरारहमनाामे क स्याप्पवश्चमाजा बदरमाचकफे

सवेतः प्रास्रत्रानि । अय मच्रा वाहस्य कमेणि द्रष्टव्यः
अथकारशीमाद-

याऽधारयन्त दवा सुदक्षा दक्षपि-
तारा । असुयांय प्रम॑हसा, इति।

देवाः सर्वेऽपीन््रारयो देवाः सुदक्षा सष दक्षौ कुशलौ दक्षपितारा दक्षस्य
फमणः पाटका या पित्रावरुणां प्रमहसा प्ररषेन तजसाऽसयायासरसबन्धिने
व्रिनाशञाय(या) धारयन्त 'चत्तं धृतवन्तो मित्रावरुणावेवासुरान्विनाशयत इत्येवं
निथितवन्तः । अयं मन्ना मजावरुणशस्तरेऽन्तमीवनीयः

अथ द्रादश्ीमाह्ट--
स इतेति सुधित ओकं खे । तस्मा इडां
पिन्वते विश्वदानीं । तस्मे विशः स्वयमेवाऽऽ- `
नमन्ति । यस्मिन्रह्या राजनि प्रवं एति › इति।

1 १कृ, ख. श्प््रहंन नमामि । ओजो।

९२६ भ्रीमत्सायणाचायेत्रिरचितभाष्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाषे-
यस्मित्राजनीन्रे बह्मा दृहसतिः पृते एति पुरतो गच्छति स इत्स एवेशो
राजा स्वे खकीय्‌ आकसि स्थाने सुधितः सुखं मापः सन्श्ेति सीदति ।
तस्मै राज्ञ इडा पेनुषिश्वदानी सवदा पिन्वते भीतिं जनयति । तस्मै रङ्ग
विशः प्रजाः स्वयमेवाऽऽनमन्ति वशी भवन्ति । अत्र राजशब्देनेन््रो मनुष्यो
घा विवक्षितव्यः । अयं मघ्रो बाहंस्पत्ये कर्मणि द्रष्टव्यः ।
अथ जयोदशीमाह--
1. 1.4 ताता १,
सकूतिमिनर॒ सच्युतिम्‌ । सचति
(ना त ४4
जपनच्युतिम्‌ (,)। कनाकराभांन
1 ^. 1 श न्द
जभर्‌ । प्रयप्स्य्निव परक्ल्याः इति।

हे इनदर कनात्काभां कनकवद्धा समानां रूपवतीं कन्यां नोऽस्मदर्भमाभराऽऽ-
नय। कीटशीं सकूति कूतिराङूतिः संकरपस्तेन सदहितामस्मास्वतुरक्तामिदय्ः।
सच्युतिं च्युतिः क्षरणं बीयस्यन्दनं तेन सदताम्‌ । अनुरागातिदयेन हि
सहसा बी सखयन्दति । एतदेव पुनः सन्युततिमित्यनूयय जघनच्युतिमित्यनेन
व्याख्यायते । आहरणे दृषटन्तः- सक्थ्यौ परयप्स्यन्निव यथाऽत्यन्तं कायक
उरुदरयं मति यन्धुभुद्क्तोऽत्यन्तादरेण च्चियमाहरति तदत्‌ ।
अथ चतुदैशीमाह-
~, „1 = न (> कृनीं खनि
विन इन्द्र मृधो जहि । कनीखुनदिव
[द 1 ^< ६
तापयन्‌ । जभ नः सृष्टां नयः, इति ।
` हेडन्द्र परथोऽसमद्विाहूमतिवन्धकाञा्रून्विनाहि विविधं मारय । कनीखुन-
(क +^ ह, (~ (~, ¢ [क ४ | ¢
दव सपयन्यथा पव भूमा निक्षिप्र द्रव्यमतिरयेन खनिता स पुरुषः स्वपुत्र
भत्यान।य संयोजयति तदरखमपि कन्यारत्नमस्माम संयोजयन्नोऽस्मदीयां सुटि
भना केपतिमनि सवतो नय प्रापय । एतच मत्र्यं कन्याङाभा्ये कर्मणि
पिनियोज्यम्‌ ।
अथ पश्चदशीमाह-

मरनापतिः शचियां यश॑ः। सुष्कयोरद्‌-

१ क, स, निवसति । २ क. स. स्कति ।

- प्रप ०४अद्‌०६] कष्णयजवदीयं तैत्तिरीयत्रह्मणम्‌ । ` ५२७
धारसपंम। काम॑स्य तृप्तिमानन्दम्‌
तस्यापरे भाजयेह मां, इति!

योऽयं मजापतिजेगतः सरष्टा छचियां यशो भार्यायां ग्भरूपेण यशसः कारणं
यदीय तन्युष्कयोरण्डयोः सपं संबन्धमदधात्स्थापितवान्‌ । तस्यैव स्थापि-
तस्य विशेषणानि कामस्य तृपनि वृभषिकारणम्‌। तसिनरक्ति सति योषिन्म
भूयादिति कामो निवतेते तजिटत्तिरव वृशनिः। अत एवाऽऽनन्दं सुखक्षार-
णम्‌ । हेऽप्र इह विवाहे कमणि मां तस्य वीर्यस्य सुखं भाजय पराप्य । `

अथ षोदशीमाहट-
मोदः प्रमोद्‌ आनन्दः (५) । मष्कयो-
निहितः सप॑ः । छसेव कामस्य
तृप्याणि । दक्षिणानां प्रतिग्रहे, इति !

मोदादयस्यस्तारतम्येनावस्थिताः सुखाबान्तरविशेषाः। वार्तजन्यः सुख-
गिेषो मोदः 1 दशंनजन्यः भमोदः । भोगजन्य आनन्दः । तेषां सर्वेषां सपः
समवायहेतुपष्कयो निहितः स्थापितः । दक्षिणानां प्रतिग्रहे सति फामस्य सत्येव
कामितार्थँ प्राप्येत्र दप्याणि तृप्तो भवानि। अयम्ेः--करतििजां दक्षिणाकाषे
कन्याऽपि दीयते । अत एवाऽऽपस्तम्बधर्मेषु स्मयेते--““देवे यङ्गतच्र ऋत्विजे
प्रतिपादयेत्‌" इति । दत्रे विवाहे चिकीर्षिते सति य्गपरयोगमध्य ऋत्विजे
कन्यां समषेयेत्‌ । आश्वलायनोऽपि दक्षिणारूपाया; कन्याया अभिमशेनं
विधत्ते--““अभिमृशेदपाणि कन्यां चः" इति । तस्मादक्षिणानां प्रतिग्रहे सति
कन्यां प्राप्तस्य यादृशी तृत्तिस्तारशी तृप्निभेवतींति ।
अथ सप्तदश्ीपाह-
म 1 क, त | { +,
मन॑सश्ित्तमाकूतिम्‌ । वाचः सय-
मशीमहि । पञ्चूनार रूपमस्य ।
श्रीः श्रयतां मयि? इति।

मनसः संबन्धि चित्तं विङ्गानमाकुतिं संकट्पं॑वाचः संबन्धि सखवदनं

1

९७

५२८ शरीमत्सायणाचाय॑विरचितमाष्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-

चाशीमहि प्राप्ुयाम । तथा पशूनां गवादीनां रूपमनेकपिधं स्वरूपमन्नसय
संबन्धि यशः कीति चाशीमहि । मयि श्रीधनपमूद्धिः श्रयतां सेवताम्‌ ।
अथाष्टादशीमाह-

यथाऽहमस्या अतपर सिये मान्‌ । यथाघ्री
तप्यति पुर पि प्रिये प्रिया । एवं भगस्य
तृप्याणि (& ) । यज्ञस्य काम्यः प्रियः, इति।

अस्ये स्चिया अस्यां विवादेन खब्धायां स्ियां पुमानदं यथाऽतृषं येन
अकारेण तृप्तोऽस्मि यथा च भरिया स्वी भ्रिये पुँसि तूषप्यत्येवमहं भगस्य
तृप्याणे सौभाग्येन तृप्तो भवानि । कीदटशोऽदं य्गस्य काम्यो यज्ञो हि सातु.
श्रानाय मां कामयते । अत एव यज्ञस्याहं भियः ।

अथेकोनर्विश्नीमाद-

ददूमीय्िवेदति । तथेति वायु-
राह तत्‌ । हन्तेतिं सयं चन्द्रमाः ।
आद्यः सयमोमितिं, इति।

एतां कन्याम द दामीद्येवमश्रिवरूते । तत्तयाऽस्त्विति वायुरप्याह । चनु
मास्तु तत्सत्यं दन्त ममायं हषं इटयाह । आदित्यः सलमोमिलयव्यमङ्गी
करोमीति स्रते।
अथ विर्रीमाह-
आपस्तस्मयमभेरन्‌ । यरो यज्ञस्य दक्षि
णाम्‌ । अस मे कामः समृध्यताम्‌, इति।
यज्ञस्य दक्षिणां यद्गसंबन्धिदक्षिणारूपं यशो यशसः कारणं तत्कन्यास्पं
वस्त्वापः सत्यमाभरन्नब्देवता अवदहयमानयन्‌ । तस्मादसौ पुत्रोत्पादनरूपो मे
कामः समृध्यतां समृद्धं मवतु । पजापतिरित्यादिमनच्रषट्कस्य कन्याप्रतिग्रह
विनियोगमाह वोधायनः-- अथ यदि दक्षिणाभिः सह दत्ता स्यान्नात्र
वरान्मदिण॒यात्तां मतिश्हीयात्मजापतिः स्ियां यश्च॒ इत्येताभिः षटभिरतु-
च्छन्दसम्‌ `” इति । आपस्तम्बमतानुसारिणस्तु वध्वोः शिरसि तण्डुटमक्पे
विनियोगमाह; । [र । |

च, @ _

भपा०४अद ०६] कृष्णयञदीयं तेत्तिरीयत्राह्यणमू । ५२९
अथेकाविंशीमाह--
न हि स्पशुमविदन्नन्यमस्मात्‌ । वैश्वानरा
एताम: ( ७ ) । अथेममन्धन्नमृतम-
मूराः । वेशवानरं क्ष्॑रनियौय देवाः, इति ।
पश्चानरनातकादस्मादभ्ररन्य दव सश रक्षसा बाधक पर एतारं दवाना
परता गन्तास् न घव्हदन्दवाः सवथा नाटमन्त । अथानन्तरमपरा अप्रहा

दवा; क्षत्राजत्याय कमानुष्टानाङ्गक्षेत्रजयाय तन्पागेजयाय वाऽग्रतं केना
प्यातेरस्छृतमां वेश्वानरापम वेश्वानराख्यमभ्भिममन्थन्नरण्योपथितवन्तः

अथ द्राविशीमाह-
क व + = ० \॥
येषामिमे प्रवं अमांस असन्‌ । अय॒पाः सब्र
[8 भं ^~ 1 9२, | ॥ि षु
विभृता पुरूणि । वश्वानर त्या ते
नुत्ताः । एथिवीमन्यामभितस्थुर्जनासः, इति !
येषां जनानां यजमानानामय॒पा विमोहरषिता इमे वेग्वानरस्य मन्थितारो
देवाः पूर्वेऽमासः पूत्रेभाचिनो गन्तार आसन्‌ । पररूणि सद्म बहनि यज्ञग्रहाणि
च यंप यजमानानां रिभ्रतानि पिशेषण संपादितानि ते जनासो जना यन-

माना ह चश्वानर्‌ त्वया सत्ताः प्रारताः; सन्ताऽन्या काचद्यज्ञयाम्या प्रथ
त्‌(माभतस्थराभगम्याकास्थताः । एतच्ाभय वश्वानरदबलय कमाण द्रष्टव्यम्‌ ।

अय त्रयोविश्ीमाद--
दथवा मातर्‌ महाम्‌ । अन्तारम्षयुप-

तरवे । बृहतीमूतये दिवम्‌ , इति,

हमां पृथिवीं महीं महतीं मातरं मातसमानामहयपन्रषे । यथा माता पाल-
यतितथात्वं पाटयति तवे पराथये । अन्तरिक्षमप्यवकाञ्चदानाय प्राथेये।
बृहतीं भांढां दिवमप्युतये दृषटिपदानेन रक्षणाय भाथेये ।
अथ चतुविश्चामाषट-
®, + ¢ (क ~ ९ त ९ =
विश्व वेभातं एवाम्‌ (८) ॥ अन्तरत

६ \9

५३० भरीमत्सायणाचायैविरचितमाप्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाष्ड-

चर, £ ॥

विपप्रथे । दहे बोबृहती पयः; इति।

इयं पृथिवी विन्वं सपं जगद्धिभतिं धारयति पोषयति च । अन्तरिक्षमप्यष-
काश्रप्रदानाय विपथे विस्तीणमभूत्‌ । बृहती द्यौः पयो दुहे जं दोग ।
एतच मन्रहयं लोकरेषटो द्रष्टव्यम्‌ । तथा चाऽऽन्वछायन आह--“छेकेष्ः
पृथिव्यन्तरिक्षं चयो रिति देवताः पृथिवीं मातरम्‌'" इति।

अथ पश्च विशीमाह--

नता नंज्ञन्ति न द॑भाति तस्करः। नैनां अमित्रौ
व्यथिरादृयपति। देवार्थ याभिर्यजते ददति
च । ज्योगित्ताभिः सचते गोप॑तिः सह › इति ।

याभिर्माभिदंवानुदिश्य यजते च यागमपि करोति ददाति च. गवां
दानमपि करोति ता गवो न नक्षन्ति नेव नाश्चं प्राय्चवम्ति । तस्करथो-
रोऽपितागान दभाति न हिनाश्ति । व्यथिन्यथाहेतुरमित्रः दश्चरप्येना
गा नाऽऽदधषेति नेव धश मवति ताडयितुं मगरमो न भवति । ताभिर्गोभिः

सह गोपतिगेवां खामी ज्योगिचिरमेव सचते स्वभे समेतो भवति ।
अथ षरीमाद--

नता जवी रेणुककाटं अश्नुते । न सर्स्छृतघमु
पयन्ति ता जभि। उरूगायमभंयं तस्य ता अनुं।
गावा मयस्य विचरन्ति यञ्च॑नः (९ ) › इति।

रेणुककाटो रेणोभृधखेः ककाट उत्यापकस्तीत्रगतियुक्त इत्यर्थ; । अर्वा
तादशोऽन्वस्ता गा नाश्रुते न व्याथोतति, अश्वादपि श्ीघ्रगतय इत्यथः । अत
एव ता अभ्येतादशीगाो अभिरक्ष्य संस्कृतं संस्कारेण युक्तं रक्षार्थ दण्डं नोप-
यन्ति गोपाला दृस्ते दण्डं न स्वी कुवैन्ति। कक्त्याधिक्येनाखादपि शीघ्र
गच्छन्तीनां गवां ताडनार्थां दण्डो नापेक्षितः । यज्वनो यागश्नीरस्य तस्य
मद्यस्य मनुष्यस्य ता गाव उस्गायं विस्तीर्णगतियोग्यं भयरहितं स्थानं प्राप्य
विचरन्ति पिस्म्भेण चरन्ति । एतच मत्र्यं ब्रह्मण ऋषममितिषिदहितस्य
पशोरूपहोमार्थं गोसूक्तऽन्तभूतम्‌ । अत एव तत्र प्रतीकद्रयमान्नातम्‌-“न ता
नक्षन्ति च ता अतं इति।

&,

पपार४्जतु०९। दृष्णयञरवदीयं तेत्तिरीयवाद्यणमू । ५३१
अथ सप्तविशीमाह-- ॥ि
रात्री व्यख्यदायती । पुर्त्रा देन्यं
स[भः। वनश्वा जाधोध्रयाऽपित, इति।

एरत्रा पूरुषु बहुषु दिवसंष्वायती पुनः पुनरागच्छन्ती रात्री देवीं रात्य-
भिमानिनी देवताऽक्षभिः सर्वेषां पाणिनां चश्चाभव्यख्यद्विर्याताऽभूत्‌ । अन्ध-
कार्‌ ज्यां वा दृष्ट्रा राभिरियमिति निश्वीयते। सा देवी विश्वाः भियः
सवाः संपदोऽपिषएटायाधित धारितवती ।

अथाष्टाविशीमाह-
उपते गा इवाकरम्‌ । दणीष्व दहित

दिवः । रार स्तोमं न जिग्युषी, इति।

(क

दिषो दुहितदयुलोकदेवतायाः परति हे रात्रिगा इव गाभिरुपरुक्षितानगो-
महिषादौन्सवानपि पशुंस्त उपाकरं तव समीये कृतवानस्मि । अतो ठणीष्ष
र्नाथ सवानपि गवादीन्स्वी कुरु । राजौ हि पशवः शालास रक्ष्यन्ते । श्यं
रात्री देवी स्तोमं नास्माभिः कृतं स्तो्रमपि जिग्यषी जितवती वी कतवती ।
एतच मन्रद्रयमारष्टदशेनेषु हामघु विनियोक्तव्यम्‌ । तथा च वदृष्टचा आरण्यकाण्डे
सदितापनिषदि प्रलयक्षाशि स्वरगतानि चारष्टान्युपन्यस्यानन्तरमिदमामनन्ति
स यद्यतेषां किचित्पश्येत्‌ । उपोष्य पायसं स्थारीपाकं श्रपयित्वा राभि
प

सूक्तेन म्रत्यचं हुत्वा `" इति|
अथेकोनत्रिशीमाह-

देवीं वार्चमननयन्त देवाः । तां विश्वरूपाः
परवा वदन्त। सा न। मन्द्रेपमूजं द्हाना।
वन॒वागस्मानृप पष्टततं (१०); इति।

द्वाः सते वाच ६व(मजनयन्त । तां वाचं विश्वरूपा द्विपाच्चतुष्पात्तदवान्त
रमदन बहुविधाः पशवः स्वस्वमाषारूपेण वदन्ति । साः वाध्रपा पेनर्नोऽ-
स्मदथमिषमन्नमूजं क्षीरादिरसं दुहाना संपादयन्ी सषटताऽस्माभिः सघ बेदिकफै$

स्तात; स्तुता मन्द्रा हृष्ट सलस्मागमलयागच्छन ।

५३२ भरीमत््ायणाचायविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-
अथ त्िक्षीमाह-
यदागवरदन्त्यविचेतनानिं । राष्री देवानीं
निषादं मन्द्रा । चतं उ दुदुहे
पारम । के सदस्याः परम जगाम; सति।

यद्वाग्या बाण्देबताऽतिचेतनान्यचेतनप्तटशान्पूकान्पाणिनो वद्न्यभिवदन
समान्कुवता। देवाना सवप; रार राष्ूमदा मन्द्रा हृष्टा सती निषसादास्पदीये
कमण्युपाचष्टा । यस्या वाग्देव्याः भसाद्‌ाचतस्नो दिग्देवता ऊर्जं क्षीरादिरस

द्रव्य पासि जलानि च दुदुहे दुहन्ति संपादयन्ति । अस्या वाग्देव्याः प्रमं
पद्‌ मनुष्यः क स्विजललगाम कुच वा पराप्तवांस्तदीयस्थानं मापन कोऽपि
षम इत्यथः । इदं च मच््रयं "“ वाचे वेहतम्‌ `" इति विहिते परश्चौ विनियो
तव्यम्‌ । अत एव्र तद्‌।य स्तोत्रे प्रलकद्रयमान्नातम्‌--“' देवीं वाचमजनयन्त
यद्राग्वदन्ति ` इति ।

()

अथेकर्चिरीमाह-

4

गोरी मिमाय सरिखानि तक्ष॑ती । एकपदी

®

हिपद। सा चतुष्पदी । अष्टापदी नव॑पदी
वभूदषा । स॒हसरक्षरा परमे व्पे|मन्‌ › इति।

परमं व्यान्नि बरह्माणि प्रतिष्टिता गोरी गौरबणी वाग्देवी सृषएटचपक्रमे सखि
रसदृशानि वणेपदबाक्यानि तक्षती खजन्ती मिमाय शब्दमकरोत्‌ । कथम्‌ ।
भथम्‌ मणवातपूर्नकपद्‌। बरह्मणां युखान्निगता । अनन्तरं व्याहूतिरूपेण सावि
चीरूपेण च द्विपदी । ततो वेदचतुष्टयरूपेण चतुष्पदी । ततो वेदाङ्ग; षड्भिः
पुराणधमशाच्चाभ्या चाष्टापद । ततो मीमांसान्यायसां स्ययोगपाश्चराजपाश्
, पतायुवद्‌पनुषद गान्धवेनेवपदी । ततोऽनन्तंवाक्यसंदरभः सदक्षाक्षराऽनन्तविधा
बभूवुषी संपन्ना ।

अथ द्ाजिीमाह--
तस्या समुद्रा अवि विक्षुरान्त । तेन

४

पपा०४अनु०६] दृष्णयजुेदीयं तैततिरीयत्राद्यणम्‌ । ५३३
जीवन्त प्रदिचश्चतस्षः ( ११) । तत॑ः
1 (क 1 रज ना ,>९
रयक्षरम्‌ । तदहिश्वमुर्पजावाति, इति।
तस्यां वाग्दवतायामपिभ्रिताः समुद्राः समूद्रस्माना वेदा विक्षरन्ति षिविधं
परवतेन्तं तन मवतनेन चतसः भदिशवतुविधाः पराच्यादिदिगवस्थिताः प्राणिनो
जीवन्ति वेदोक्तमनुष्ठायंहिकमामुष्मिकं च पाञ्चबन्ति । ततो वेदादेबाक्षरं
प्रणवात्मके प्रवते तदेतदक्षरं विश्वमुपजीवति स्वे जनाः प्रणवानष्ठानेन
स्वापेक्षितं फर प्रामुवन्ति । एतच मवयं ““ वाचे वेहतम्‌ '" इलतरैवोपहो
मायं द्रष्टव्यम्‌ ।
अथ जयाञ्च माह्‌ --
वि ॥ 1. (अः =
९.५] च्चरा जूनय्वश्रकमा । मरता ई जस्तुग्रण-
=: ज ॥ । । म
वान्सजातवान्‌ । अस्य स्नुषा श्वदयुरस्य प्रि-
(क ५ # 1 र] | =
एम्‌ । तपता वाच्‌ मनसा उणप्तताम्‌; इति।
इन्द्रा परमेन्वययुक्तः सूरा सूर्यो विश्वकर्मा सर्वव्यापारथक्तो विश्वं जन-
यन्‌ । मरुत्वान्मरुद्धियुक्तो गणवान्वस॒रुद्रादिलयगणेः सहितः सजातवान्स
जातेः स्वेन समानजन्मामिः सर्वेः सदहितश्च सन्यजमानस्यानुग्रादकोऽस्त ।
ततशथास्य यजमानस्य श्वह्ुरस्थानीयस्य सपत्नाः ज॒जरवः खषा सषावननिखीय-

मानाः सन्तः परिष्टि मशासनरूपां वाचं मनसोपासतां मनःपू्वं सेवता(न्ता)प्‌।
अथ चतुखिशीमाह--

~ + 4
इन्द्रः सूरः अतशद्रनादप्र। स्तषा सपत्नाः
1. मृ अय ] च ल्‌ 9)
श्रो ऽयम॑स्तु । जयः शर्ञ्चयतु जद
. -1 न्‌ ज 1.
पाणः । जय वानं जयतु वाजंन्ताताः इति।
इन्द्रः परमेश्वय॑युक्तः सरः सूर्यो रजांसि रञ्जकानि पाणिनातान्यतरत्तीण-
पान्वशी कृतवानिदययथेः । तत्मसादाद्नमानस्य सपत्नाः शत्रवः खषावत्स्वा-
धानाः सन्तु । अयं तु यजमानः श्वजुरोऽस्तु श्वश्ुरवत्स्वापी भवतु । स्वामि.
त्वादेवार्य यजमानो जहपाणोऽलन्तं हृष्यञ्ाचरञ्यतु । पुनरप्ययं यजमानो
वाजसातो स्वकीयेभ्योऽनदाने निमित्ते सति वाजं जयतु वैरिसंबन्ध्यन्नं षश
करोतु । एते ऋवों स॒षाश्वशुरीयायामिष्टा याज्यानुवाक्ये ।

५३४ शरीमत्सायणाचायविरचितभाष्यसमेतम्‌- [रद्वितीयकाण्डे-
अथ पयचतिशीमाह--
अभिः क्षत्मृदनिभ्रष्टमोजः । सहसि दीप्य-
तामप्रयुच्छन्‌ । विभ्राजमानः समिधान उग्रः।
आऽन्तरिक्षमरुहदगन्याम्‌ ( १२); इति॥
धारर्यन्पुरोडाशं ब्रहस्पति जधनच्युतिमानन्दो भग॑स्य तूप्याण्य्नेः थिवी
यन्व॑न एतु परदिशश्त॑सखरो वाज॑सातौ चत्वारिं च ॥
इति ष्णयजुर्वेदीयतेत्तिरीयवाह्यणे द्ितीयाष्टके चतुथौष्याये
षष्ठोऽनुवाकः ॥ ६ ॥

अयमभ्िः क्षत्रभरद्रलं धारयननिभृष्टमोजः केनाप्यतिरस्छृतं बरूमरमभ्यं
भयच्छन्निति शेषः । सहसियो देवसहस्रेण संमितोऽप्रयुच्छन्भमादमगुर्न्दीप्य-
ताम्‌ । विश्राजमानो विदोषेण दीप्यमानः समिधानः समिद्धिर्यक्त उरस्तव
सम्नन्तरिक्षमरुददारोहुमहति । तता चयामगन्दिवं गच्छतु । अय मन्र आप्र
कमणि द्रष्टव्यः ॥
इति श्रीमत्रायणाचायविरचिते माधवीये वेदार्प्रकारे कृष्णयर्वेदीयतैत्तिसय-
ब्रह्मणभाप्ये द्वितीयकाण्डे चतुथधरपाठके षष्ठोऽनुवाकः ॥ ६ ॥

सथ चतुथप्रपारके सप्तमोऽनुवाकः ।

म

सप्तमे भथमामृचमाह -
ठप्‌] ञस्यरशुवरषभाय ग्रह्यस्तं । हषाऽय-

मग्र नृचक्षसे । दिव्यः कमण्यो हितो
वृहताम । व्रषभस्य या कष्कुत्‌, इति।

अश्ुखतात्मकः सांमस्वं हषाऽसि वींयवानसि । सत्वं हषभाय श्रष्ठाये- .
नद्रायाभषवाय गृह्यते । अयपुपांश्चुसवनाख्य उग्रः करिनो प्रावा दषा वीय-
वान्भूत्वा नूचक्षस नृणां द्रष्र तस्मा इन्द्राय कमण्योऽभिषवकमेणि कुशलो
दताऽभषवाथमुपरं नाहतः; स च दिव्यो द्ोतनात्मको बहच्छब्दस्तस्य

पाषाणस्य नाम । अत एवान्यनाऽऽम्नातः-- ^“ बृहन्नसि वृहद्धावा ” इति।

भपा०४जदु ०७] कृणयज्दीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ५३९५

वृषभस्य श्रेष्ठस्य हिमवदादिपर्वतस्य या [ककुत्‌] कङुत्सदशं ङ्गं यदस्ति तदू-
पोऽयं पाषाणः । अत एव सन्नानां प्राल्णामभिमव्रणमन्र एवमान्नातः-
“ पवेतानां ककुभः प्रयुज्यते "" इति ।
अथ द्वितीया[माह]--
“~ पुट (1. ५ „= |
विषूवान्वष्णो भवतु । अयं यो मामके इष|।
च 1 भ % , } {> ने ष भ्‌
जथो इन्द्र इव देवेभ्यः । वितरैवीतु जनेभ्यः, इति।
हे विष्णो व्याप्तसोमायं यजमानो विष्राञ्रष्ठो भवतु । यो यजमानो
मामको मदीयो वृषा यागद्रारेण फलामिवषणदतुः सोऽयमिति पूर््ान्वयः ।
अपि च यथेव देवेभ्यः कार्याणि विविच्य वीति तथाऽयं यजमानो
जनेभ्यो विविच्य व्रवीतु । अय मन्न: कचित्कर्मणि यजमानामिमन्रणार्थः।
अय तृतीया[माह]-
अ य॑ (| 9 £| थं पि
य॒ष्मन्तं वचंस्वन्तम्‌ । अथो अधि-
८ (~ =
पतिं विशाम्‌ (३) । अस्याः एथिव्या
४ क ९1. « 1
अध्यक्षम्‌ । इममिन्द्र ठषभं कणु, इति ।
हे इन्द्रम यजमानं पमं ढृणु शष कुरु । वृषभत्वमेव भरपश्यते--भायुष्णन्तं
दीर्घेणाऽऽयुषा युक्तं वचैस्वन्तमथिकेन बेन युक्तमपि च विशां मृजानामधिष-
[भर्‌ ( [+ ® (¬ £ =,
तिमस्याः पृथिव्या अध्यक्षं स्वामिनम्‌। अयं मन्न आश्ीवादरूपे कमणि द्रष्व्यः।
अथ चतुर्थी[माह]-
नृ | । हि क क (क, 1
यः सुशङ्कः सु्रषभः। कल्याणो द्रोण आहिंतः।
भ क ~ | न ॥ क +
काषवटप्रगाणेन । ट्रषभेणं यजामहे, इति।
योऽयमिन्द्रायेमारभ्यमानः परुः सोऽयं सुशचङ्गः शोभनशृङ्गोपेतः सुवृषभः
सुष्ट सेचनसमथेः कल्याणो रमणीयो द्रोणो मृद्वमाषादिभक्षः परिपूर्णे काषटपाज
आहितो भक्षणाय नित्यं स्थापितः का्षौवटपगाणेन कृषीवटेः कृतं कार्षी
वरं तां मगाणं प्रशेसनं यस्यासौ काषीवटपरगाणस्ताश्शेन तेन दृषभेण
यजामह इन्द्र पूजयामः

१ क, ख. स्य पूजव" ¦

५३६ श्रीमत्सायणाचायंतरिरचितभाप्यसमेतम्‌-- [रेद्वितीयकण्डे-
अथ पञचपी[माद]--
दरपभेण यजजमानाः। जद्ूरणेव सपिंष। । मूध॑श्र
सर्वा इन्द्रेण । एतनाश्च जयामसि (२); श्ति।

यथाऽकररेण स्वादतमेन सपिषा यागः क्रियते तयेव वृषमेणानेन यज
माना बयमिन्धेणानुग्रदीताः सन्तो मृधश्च शश्रनपि सर्वाः पृतनाश्च परकीय
सेना अपि जयामसि बक्ञी इमः
अथ पष्ठी[माद्‌|-
यस्यायमृषभी हविः । इन्द्राय परिणीयतं । जयाति
शद्मायन्तम्‌ । अथो हन्ति एतन्यतः, इति!
यस्य यजमानस्यायपृषभो हविभेत्वेन््ाथं परितो नीयते स यनपान
आयन्तमागच्छन्तं श्चं जयतति । अपि च प्ृतन्यतोऽस्मदिरोधिनीं सेनामि
च्छतः पुरूषान्सवोनापि हन्ति ।
अथ सप्तमी[माद]-

नणामहं प्रणीरस॑त् । अग्रं उदधिन्दताम॑सद, इति!

अयं वृषभयाजीं नृणां मनुष्याणां परणीरसस्मकषण नेता भवतु । अहापि
चोद्धिन्दतां विरोधिजनोद्धेदनं कुवेतां पुरुषाणां मध्येऽयमग्रेऽसतथमपटत्तो
भवतु । ^“ यः सुशृङ्गः ” इत्यादयश्चत्वारो मच्राः ^“ देन्द्रमृषभमारभेत "'
इत्येतस्मिन्पकशषाबुपहोमाथा |

अथाषए्मी[माह]--
इन्द्र शुष्मं तनवा मेरयस्व । नीचा

1

(५

विश्वा अभितिएामिमातीः। निर्थणी-
द्यावाधेयो नो अस्ति । उरनं
खाकं कृणुहं जारदानां (२); इति।

हे इन्द्र तनुवाऽस्मच्छरीरेषु शुष्मं बट मेरयस्व मेरय । विश्वा अभिपाती
पाप्मनो नीचैः इृत्वाऽभितिष्ठामितोऽवस्थितं र । योऽयं नोऽस्माकमपरः

पर०४अदु०७] कृष्णयजुर्वेदीय तैत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ५३७
संपादित आवाधोऽस्ति तमावाधं निशृणीदहि नितरां शीर्णं करु । हे नीर-
दानो जीवनहेतविन्द्र नोऽस्माकयुरं विस्तीर्णं लोकं कृणुहि कुरुष्व !
अथ नवमीमाह-
प ® क, 1 ® ०4
पर्याभिप्राह प्रभरा सह॑स्व । मा विवेनो
ज्‌ क, र (1 1 (क "र, ॥ |
ष्वा जनपु । द[डता हषम्‌ तिष्ठ शुष्मः ।
(० ७ ५ | 1 ष
र रदनपुरा नस्माक युध्य ; ति।
दे इन्द्र मेहि विजयार्थं गच्छ । गमनकाठेऽप्यभिपरेहि शजोरभिगुखो
गच्छ । गत्वा च्‌ प्रभरण मुख्यानां प्रहारं कुर । सहस्वेतरानभिभव । किचि-
दपि शं मा विवेनोऽयमेको रक्षणीय[इति ]विशेषेणाऽऽदरं मा कुर । ततो जनेषु
महतीं मदीयां स्तुति शुणुष्व । हे वृषभेडितः स्त॒तः सन्पुनरापि शष्मर्वछः सह्‌
रधरनदन्तततिषठः हं इन्द्रास्माकं शचृन्पुरत एव युध्य संप्रहर । एतचोभयं विन-
याथमेन्रे कमणि द्रष्टव्यम्‌ । [ि
अथ द्शमी[माह]-
ञं ष = जं 1 अनः
अय जता तं जय । शच्रन्त्सहस
वि ज 1 (क (भ धो (५
ओजसा । वि शच्रून्विमृधों नुद्‌, इति ।
ऽमे नेता नयशीटस्तवं शत्रञ्जय तथौजसा वटेन सदसेऽभिभव शत्र
न्विनुद्‌ विशेषेण निराकुर । मृथोऽन्यानपि वाधकान्िनुद ।
अथेकादश्ी[माह]--
ए ० न „न = _ ~ ९ ^ । थं धी
तत स्तम ठउवनात विप्रः । रथन पीर
| £ 1 €, ष
स्वप। अतक्षम्‌ । यदीदग्ने प्रति खं दैव
९) 1 व्‌ ^~. 1 ज ष ह
हयाः (¢ , । छुववतीरप एना जयेम? इति। =
तुविजात भमूतजन्म हेऽग्ने ते तवेतं स्तोमं स्तोत्रं ॑विप्रो यनमानोऽदहमतकष
तक्षणवत्संपादनमकाषेम्‌ । तत्र दृष्टान्तः--धीरो बद्धिमान्स्रपाः शोभनकर्मा
िर्पीं रथं न यथा रथं तक्षाति तदत्‌ । देऽ देव यदीवदिदं स्तोतं त्वं प्रति-
क (+भ (| 4. 9 ५ ०
हया आद्ियेथास्तरिं वयं सुवर्मेतीः सुवः कामयुता अप धनैतेन स्तोतेण

जयेम । एतदु मयमाग्नये कमणि द्रष्टव्यम्‌ ।

मिम तनम ७५- भप 1 नि

१ क्र, एना अपः फठसंपद्‌ एना पतै ! `

६

५३८ श्रीमत््ायणाचायविरचितमाष्यसमेतम्‌-- (रद्वितीयकाण्ड-

अथ द्रादशीमाहद--
यो ध्तेनाभिमांनितः । इन्द्र जैत्राय जज्ञिषे ।
स नः संकाघ्चु पारय । एतनासघ्यिषु च, इति ।
हे इन्द्र यस्त्वं धृतेनाभिमानितोऽभितः पूनितः सञ्ञेत्राय शदुनयाय

जहिषे जायसे जयसम्थ इत्यथः । स त्वं संकासु परकीयसेनास नोऽस्मान्पारय
पारय तथा पृतनासाद्येषु च सेनानामभिभवेष्वपि समथान्कुविति शेषः
अथ अयोदश्ी[माद|-
इन्द्रां जिगाय एथिवीम्‌ । अन्तरिक्षः

क,

एव॑र्महत्‌ । व्रतहा धररुचेतनः? इति,

पुरुचेतनो बहुविधत्ानयुक्तो देहा शनुघातक इन्द्रः पृथिवीमन्तरिं
महान्तं स्वगं च जिगाय वशींढतवान्‌ ।
अथ चतुदेश्ी[माह]-
इन्द्रो जिगाय सहसा सहारमि । इन्द्रौ
जिगाय एतनानि विश्वा (९4) ।
द्रो जातो विपुरो रुशेन। सनः
परस्पा वरिवः कृणीतु › इति,
अयमिन्द्रः सहसा खकीयवटेन सहांसि परकीयवखानि जिगाय नितवा-
नयमिन््रो विश्वा पररतनानि सवाणि सैन्यानि निगाय । अयमिन्द्रो जातमात्र
एव पुरः परकायाणि पुराणि विरूरोज विरेषेण भ्रानि कृतवान्‌ । सद्र
नोऽस्माकं परस्पाऽतिक्षयेन पारयिता सन्वरिवः कृणोतु धनं करोतु । शं
मच्रद्रयमेन्रे कमणि दरष्न्यम्‌ ।
अथ पश्चदशी[माह।-

जयं कृत्नुर्रभीतः । विश्वनिदुदधि-
देत्सोम॑ः । ऊपिरविंप्रः काव्येन, इति ।
इतसुनाम कञिदटपिभिमो बाह्मणः कावनान्ना साज्ना निष्प सतोत्रं काव्यं

पार ४अतु ०७ कष्णयजवेदीयं तैत्तिरीयब्राह्मणम्‌ । ५३९ |
तेन स्ोनेणायृपितिश्वनिःसस्य विश्वस्य जेतोद्धिदित्सर्भस्य विरोधिन उद्धे
दक एव सन्तामः सामसदशः सवस्योपकारकः स ॒चाग्रभीतः केनाप्यनभि-
भूतः । अस्य मच्रस्य कृचिन्पे विनियोगो द्रष्टव्यः |
अथ षोडरी[माद]-
1. ( ^ = ् 1
प।दरयरगा यज्ञप्राः । साकं मन्मन॑सा
¢ ऋ, क (५ | ~. ^~ ।
वञ्चन्‌ । [शवा नयुद्धः शबाभः, इति।
अयं वायुरभरगाः प्रथमगामी यज्ञथीर्यतनेन भीयमाणः शिवाभिः शान्ताभि-
नियुद्धिनियुन्नामिकाभिः स्वकीयामि्डवाभिः साकं चिवः स्वयमपि कान्तः
सन्मनसा गन्ध्यानमातरेण यद्गं गच्छतु ।
अथ सप्नदशीमाह-
> ॥ ॐ 4 र ष्ट क ७
ताया श॒क्रा अयामि तें । मध्वो अग्रं
क. &@ ॥ # ५, + |
दिवु (8 ) । जायाहि सोम॑-
छ _ = = =) (~. 1
पातय । स्वारुहा दव नेयत्ता, इति ।

दे वायो शक्रो निमे मध्वो मधुरः सोमरसो योऽस्ति तमग्रं शरे दिवि.
षु दिवि वासेच्छा येषां देवानां ते दिविष्टयस्तेषु मध्ये ते त्वदर्थमयामि
रथं मामोमि । ततो हे देव नियुत्वता त्वदीययाऽ्वनालया सह स्वारुहः
सुषु रथमारूढः सोमपीतये सोमपानार्थमायादि । एतडुभयं वायव्ये कर्मणि
र्व्यम्‌ । बायुरग्रगा इदयादयस्तु प्उगश्स्रेऽप्यन्तर्भूताः ।

अथा्टादक्ीमाह- |
€ | ५ 9 ® 1 अ | [वि त
इमामन्द्र वर्धय क्षत्रियाणाम्‌ ¦ अयं विश्या
वा ज ॥ ` ञस्मा ई ~ 6५ क
वर्पातर्स्त॒ राजा। स्पा न्द्र्‌ माहवचाःस
५९ अ £ „ई (क्रय । ५ य्‌ ह्‌
हं । अवचं कृणुहि श््ुमस्थ, इति ।

ह इन्द्र क्षत्रियाणां मध्य इमं पुरोवर्तिनं राजानं वर्धय } अयं राजा विशं
प्रजानां मध्ये विरपतिरतिश्चयेन मजापाठकोऽस्तु । विशां मध्ये या न्तमा
विशस्तासामपि पाटकोऽस्त्िलय्थः | दे इन्द्रास्मै रात्ने मदिवर्चासि महानि
वलानि षेहि संपादय । अस्य शघ्ुमवचसं कृणु{९ वहीन कुर ।

[कि

५९० ' श्रीपत्सायणाचायेविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-
अथेकोनविंती [माह |-
॥ न ~ _ =!
इममाम॑न ग्रमे अरेषु गोषु ।

1 ®
विभजा वघ्नूनिं (७) ; इति।
हे इन्द्रम राजानं सप्रसिमिन्यरामेऽ्ेषु गोषु चाऽऽभज सवेतोभागिनं फुर ।
अस्य राज्ञोऽपमित्रः शवुर्थाऽस्तययुं निभेन भागरदहितं कुरु । क्षत्रस्य क्षत्निय- `
जातेर्वप्मज्शरीरे कडुभिर(उ)त्तमाङ्ग भ्यस्वन्द्रस्य भसादाभितो मव सर्वोऽपि
पतत्रियजातिस्त्वां नमस्करोचित्यथेः । अथवैनं राजानं यस्व स्थापय । ततं
उर््यं नोऽस्माकमुग्रस्त्वं षसरनि परकीयाणे धनानि विभज विशेषण संपादय ।
क [क $> $ + क (
` पेषु कुपितस्तदीयं घनमस्मभ्यं परयच्छेल्थः ।
अथ विशी।माह्‌]।-
॥ 1 ® (५, @ ६ $ थ्‌ |
अस्मे द्यवाण्थेवा श्रारं वामम्‌ । सद्हाथा
_ € १ । हि = नित 1 (~ 1
वर्मदुवेव धेनुः । अयर राजां प्रिय इन्द्र॑स्य
~ =. 1 मी प
मयात्‌ । प्रियो गवामोष॑षीनाम॒तापाम्‌ › इति ।
प्रवरग्या्थं या पयो दुग्धे सा घभदुधा तादश धतुरिव हे ब्ावापृथिव्यावः

स्मेऽस्मद्थं संदुहाथापपेक्षितस्य कामस्य युतां दोहनं कुरतम्‌ । अयं च राना
यु्रयोः भरसादादिनद्रु्य भियो भूयाद्‌ । तथा गवामोषधीनामपां च भियो
भूयात्‌ । ताः सवां अस्मित्रमन्तामित्यथः।
अथेकर्वि्ची [माह]--
युनज्मि त उततरावन्तमिन्द्रम्‌ । येन जर्यापि
ञं 1१2 हि 1 ` क 9 न 1 ५
न पराजय । स ताजरकव्रषभः स्वानाम्‌ ।
अथो राजच्रत्तमं मानवानाम्‌ › इति।

` उत्तर उक्कृष्टो ज्ञानैन्वयीदिर्थस्यन््रस्य सोऽयमुत्तरावां स्तादशमिनद्रं हे राजंस्ते

तदू य॒नन्मि तरया सह संयोजयामि । येनेन्द्रेण जयासि सदा स जेष्यति '

प्रपार४जनु ०७] कृष्णयजुरवैदीयं तैत्तिरीयब्राह्मणम्‌ । ` ५४१

न पराजयासं कदाचद्‌पे पराजयं न प्राप्स्यसि । स शन्द्रस्त्वां स्वानां
ज्ञातीनां मध्य एकटषममेकमेव श्रष्ठमकः करोतु । अथो अपि च हे राजन्मान
घानां सवापत्तम करातु।

अथ द्राविरीपाह-

उत्तरस्त्वमधरे ते स॒पलनाः । एकरप इन्र
सखा निगरीवास्‌ (<) । विश्वा आञ्चाः एत॑नाः
प जयं जयन्‌ । अभितिष्ठ शत्रूयतः सहस्व, इति ।
हे राज॑स्त्वगुत्तर उत्डृष्टो भव । ते सपत्नाः शत्रवोऽधरे निकृष्टा; सन्तु ।
त्वमेकटषेक एव श्रेएठ इन्द्रसखेन्द्रस्य सख्यं भाप्ठो निगीवान्सर्वदा नय॑ प्राप्तो
विश्वा जल्ला सवा जवि दयः सजय्रन्सम्यगवशाङ्षान्वश्वाः पृतनाश्च जनयन्न्‌
भितिष्ठाभिक्रम्य स्थिरो भव । शत्रूयतः शात्रवपिच्छतो मनुष्यान्सहस्वाभि-
भव । इममिन्द्र वधेयेलयादिमत्रपश्चकमाशीर्गादरूपं राजनि पुरोहितेन प्रयो-
क्तग्यम्‌ ।
अथ चयोविर्ी (माह |-
ठुभ्यं भरन्ति क्षितयो यविष्ठ । वम्र अनित
त जोत दराव्र। आ भन्दिष्ठस्य सुमतिं
चिंकिदि । वृत्तं अगे महि शमं भद्रम्‌? इति।
रे यविष्ठ युवतमामर क्षितयो भूमिष्ठाः सर्वे मनुष्या अन्तितः समीपदेशा-
द्‌ातोत दूरदेशाच वटि पूनामाभरन्लानीय प्रयच्छन्ति । भन्दिष्ठस्यातिश्चयेन
स्तोतुमेम समति शोभनमतिमाचिकिद्धि सवेतोऽनुण्रहाण। देऽमरे ते तव शम॑
दारणं बृहन्पद्यधिके कमेभिः पूज्यं मद्रं कस्याणम्‌ ।
अथ चतुविरी [माद्‌] -
यो देद्य अनंमयहधक्षः । यो अर्थपरनीरष-
संश्वकारं । स॒ निरुध्या नह्ंषो यह्व अगिः ।
विंशश्चक्र बार्हतः सहामः (९); इति।

५४२ शरीमत्सायणाचायंषिरचितमाष्यस्षमेतम्‌-- [२दितीयकण्डे-

कनि म श, कन्म

योऽग्निदेह्यो देहिनीः भजा वधसतरभवन्धनंश्च । सा वेष्टन इति धातोरुलन्र
तवादभन्धनमु्यते । अनमयत्स्ववशीटतवान्‌। यश्चाभनिरुषसो देवीरयैपत्नीः सूय
भायाघकार सोऽधरियह महान्नरहुषा बन्धका भूत्वा विशः परजा निरुध्य वहि-
हृतथक्रे बछिहरणं नाम देवेभ्यो हदविदानं सहोभिः स्वकीयेषेस्तथा क्रे
एतचोभयं दिवयेनीष्टिषु-“'अश्नये बखिमते चसम्‌" इदयत्र याल्यानषाक्ये ।
तथा च तत्र परतीकद्रयमा्नातम्‌--“ तुभ्यं भरन्ति यो देयः ' इति।

अथ पश्चविरी|माह्‌|-
प्र सदौ ज्र अस्ये्यन्यान्‌ । आविर्थस्े
चारतरो वभूध॑। ईडेऽन्यों वपुष्ये किभावा।
प्रियां विशामतिधिमानुषीणाम्‌ + इति,
हेऽ यस्मं यजमानाय त्वं चारूतरः भियतर आविर्बभरूथ प्रलक्षदषटोऽभ-
स्तस्य यजमानस्यायं सद्यस्तदानीमेवान्यान्सवोन्यजमानान्भकर्षेणालेष्यतिक्र-

पिष्यसि। चारुतरत्वमेव स्पष्टी क्रियते-ईडेऽन्यः सैः स्तत्यो बपष्य उञ्ज्वल-
रूपा विभावा दीप्यमानो मानुषीणां विशां परजानां मियोऽतिधिः । सोऽयं पघ्र
आभ्रेये कमणि द्रष्टव्यः

अथ षडटविशी|माद्‌]-- ` |
ब्रह्म उयेष्ठा वीयां समृतानि । ब्रह्मे भ्ये
दिवमाततान । ऋतस्य ब्रह्मं प्रथमोत ज॑ज्ञे ।
तनाहाति ब्रह्मणा स्पर्धितुं कः ; इति।
हे ज्येष्ठा हृद्धतमाः मजापतिप्रभृतयः शणुत यानि वीयीणि ज्ञानैशर्या
दीनि युष्मासु संभृतानि संपादितानि सवीणि ब्रह्मैव । अत एव सयेते-
यद्यद्विमृतिमत्सचं श्रीमदूजितमेव वा ।
तत्तदेवावगच्छ त्वं मम तेजौशसं भवम्‌ "” इति ।
किच ज्येष्ठं रोके हृद्धतमं ब्रह्माग्रे परथममादिकाटे दिवमाततान यलोके
विस्तारयति स्म। पि बहूना यदत॑ सलं सवैकारणकारणं वस्तु तस्यापि ब्रह्म

मयम जज्ञ प्रादुरभ्रत्‌ । स्वस्य स्वयमताऽऽपिवेभूव स्वप्रकाश्चत्वन भासत
३ त्यथः । तनवभ्रूतन ब्रह्मणा कान्य; पुमान्स्पाघतु शक्राति ।

प्रपा०४्अतु०७] कृष्णयजुर्वेदीय तैत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ५४३.
अथ सप्तविशी [माह]--
ब्रह्म सूचा घ्रतवतीः । ब्रह्मणा स्वर॑वो
मताः (१० ) । ब्रह्म यज्ञस्य तन्तवः।
ऋषिजो ये हविष्कृतः, इति।

धतवतीधृतसंपएणाः सुचोऽपि ब्रह्मेव मिता यपे पक्षिप्राः स्वरवः शकटवि
रोषा अपि ब्रह्मव । यत्नस्य तन्तवो विस्तारा अपि ब्रह्मेव । हविष्कृतो हविः
सपादका य ऋत्विजः सन्ति तेऽपि ब्रह्मेव । पतचोभयं ब्रह्मण ऋषभमिति
विहिते पवा द्रष्टग्यम्‌ ।

अथाष्टा्विशनी[माद]--
शृङ्ग।णीवेच्दृह्गिणाः संददहिरे । चपाङवन्तः
स्वर॑वः एथिव्याम्‌ । ते देवासः स्वर॑वस्तस्थि-
वारसः। नमः सखिभ्यः सन्नन्माऽंगातः इति ।

चषा यूपाग्रवतिनः करकाः स्वरवो य॒परशनास्वासञ्चिताः शकटाथषारै;
स्वरुभिशथ युक्ता यृपाः पृथिन्यां वेदां सददधिरे सम्यग्दष्ठाः। ततर दष्टान्तः-
शृङ्गिणां हषभाणां श्ङ्गाणीवेच्छुङ्गाणि यथा दृश्यन्ते तयेवेल्य्थः; । स्वरुमन्तस्ते
यपास्तस्थिवां सा देवासः स्थयणावस्थिता देवा एव । अतत एव “ सष वा एष्‌
सवदेवत्या यद्यूपः "¦ इत्याश्नातम्‌ । अतो यजमानसखिभ्यो देवरूपेभ्यो
यपभ्यो नमाञ्स्तु। दे युपाः सननादंस्मर्सदनान्पाऽवगात माऽपगच्छत।
एतस्य मघ्रस्य विनियोगं सूत्रकार आह-“ यूपं यजमान उपतिष्ठते नमः
सखिभ्यः?“ इति।

अथेकोनव्रिशी [माह |--

जमिमूरथिरतश्रनारमि । स्धों विहय
०

प्रतना अभिश्रीः । जषाणो म जहतिमा `
महिष्ट । हतवा सपलनान्वरिवसरं नः, इति । `

दाना ५. वि व 11 १ स य मा नत षतो ०५ को ममम

१ क, स. द््मत्स ¦! २ क, द्वरभ्यः

५४४ श्रीमत्सायणाचायैविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-
अभिभ्ररमिभवनकशीखोऽयमभ्री रजांसि रञ्जनात्पकाषटीकानतरदत्यक्रामत्‌।
स्पृधो बाधिकाः पृतनाः शश्ुसेना विहत्य तत एवामिगतश्रीः सोऽयं जुषाणः
पियमाणो मे ममाऽऽहुति मा मदष्ट ्रदधातु । अस्मत्सपस्नान्दत्वा विस्त.
दीं धनं नोऽस्माकं करोतु ।
अथ अिशी[माह]-
£ श | + व 1 श ® ० |
ईशान सवा भुवनानामभाश्यम्‌ । स्ताम्य्य उर
1 ^ 1 (करप स ॥ + वि ७ ञ
कृत सुरम्‌ । हविदुषाणः सपना जभिमू-
| 8 (क ~ १ धां क
रमि । जहि शब्रररप मृधो नुदस्व (३१) इति ॥
विदां ज॑यामस्ि जीरदानो हया विश्वा दिविष्टिषु वम्रूनि जिगीवन्त्त-
हेोमिमितानश्वत्वारि च ॥
इति कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीय्राहयणे द्वितीयाष्टके चतुधाध्याये
सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥
हेऽ त्वां स्तौमि कीटं भवनानामीशानममिगरतश्रियुरङ़ृतं मभूतकमेका-
रिण सवीरं श्नोभनापद्यहेतुम्‌ । हेऽपर त्वं हविसुषाणः सपतनाञ्यात्रूनमभिभकिं
समर्थोऽसि । अतः शच्ञ्नदि मृधो बाधकानपनुदस्व । एतदु भयमाग्नेये कणि
द्रष्टव्यम्‌ ॥
इति श्रीमत्सायणाचार्थविरचिते माधवीये वेदार्भग्रकाशषे कृप्णयनुर्वेदीयतेत्तिरीय-
ब्राह्मणमाप्ये द्वितीयकाण्डे चतुथेप्रपाठके सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥ |

अथ चतु्ैप्रपाठकेऽष्टमोऽनुवाकरः ।

[नि

अषमेऽनुवाके सर्वेमप्याग्रयणसरक्तम्‌ । तद्विनियोगं सूत्रकार आह--“
भत्नवदिति द्रे धाय्ये चतस्र आञ्यभागयोदंश हविषां दवे स्िष्टृतः "' इति ।
तत्र पथमामृचमाह--
1. € ञ ~| __ म. ।
स॒ प्र॑सनवत्रवींयसा । अपरं पनन
~ 1 धृ ॥
मयता । बृहत्ततन्थ भारुनाः इति ।
हेऽप्रे स त्वं॑भरतनवत्मत्नेन पुराणेन भानुनेव नवीयसाऽलन्तं नकतरेण

भपा४जनु०<। कृणयज्र्वेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ९४९५
न्नेन दीपेन संयता सम्रमुह ग्रहीतेन भावना तेजसेदानीं वृहन्महदन्तरिकषं
ततन्थ तव यागातुरूपं नवतरं तेजः परसारयेत्य्भः ।
अथ द्वितीया[माह]-
नवं नु स्तोममग्रये । दिवः श्येनायं
जीजनम्‌ । वे: छविहनातिं नः, इति ।
दिवो दुखोकाच्छ्येनाय श्येनवस्पिपमागच्छतेऽप्रये नवर स्ताममभिनवं

स्तो जु क्षिपं जीजनमूत्पादितवानसिमि । वसोर्धनस्य कचितमूतं भागं
ऽस्माकं वनाति ददाति । एते उभे धाय्ये |

अथ तृतीया[माह्‌]--
स्वारुहा यस्य॒ श्रियं दृशे । रयिरवीर्‌-
व॑तां यथा । अग्र यज्ञस्य चेततः, इति ।
यङ्गस्याग्र उपक्रमे सर्वै कतव्य चेततश्वेतयमानस्य यस्याप्नेः भियः स्वारुहाः

स्वस्मादेव परूढा अपराधीना इत्यथः । द्रो ददीनीयाः भियो भवन्ति ।
सीरवतः पुत्रवतः पुरुषस्य रयिधनं ददीनीयं यथा मवति तदरत्सोऽमिः भरीमा-

निति भावः।
अथ चतु्थी[माद्‌] -
जद्‌(म्यः पुर एता ( ३ ) । अग्निविशां मानु
पीणाम्‌ । तू्ीं रथ॒ः सदानः, इति। `
मानुषीणां विशां देवपरिचरभूतानामभिः परत एताग्रे्तरः केनविदप्य-
दाभ्या दिसितुमश्षक्यस्तूणिस्तरणहेतुः । ““ सवं ह्येष तरति ?' इति ब्राह्य-. `
णमू्‌। रथा रथस्वामी, अत्त एव (रथीरध्वराणाम्‌ इलयान्नातमर्‌। सदा सर्वदा
नवोऽभिनवः ।
अथ पञ्चमी[माह]-
नव सामय वाजन । जभ्य पर्य-

सोऽजनि । ष्टः शुचितमं वसुः इति ।
६५

५४६ श्रीपत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-

वानिनेऽनकते सोमाय नवं नूतनमाज्यं पयसोऽजन्पुत्पन्नं तच जुष्टं भियं
हाचितममलयन्तं शुद्धं वयु शेषम्‌ ।
अथ षष्ठी [माह्‌|-
धि र्‌] 4 ॥
नवं सोम जुषस्व नः । पीरर्षस्येह

त॑प्णहि । यस्ते भाग ऋता वयम्‌ › इति

हे सोम नवमिदमाञ्यं न्रुषस् । नाऽस्पदांयस्य पायूषस्यामृतसमानस्याऽ5-
ज्यस्य भो(भा)गेनेह कमाण त्रप्णह्‌ तृप्र सव । यस्तवास्पचूता कारपिशषे
देषैः कस्पितो भागः सोऽयमाज्यख्पः । एतातन आज्यभागयोः ।
अथ सप्तमी[माह]-
नव॑स्य सोम ते वयम्‌ । ज सुमतिं दरण
र + ५. ॥
महे (१.)। सनो रास्व सहिर्णः? इति

हे सोम नवस्य सूतनमूतियुक्तस्य ते तव॒सुमतिमयुग्रहवुद्धि ष्यमा सम-
न्तादणीमहे । स त्वमस्मभ्य सदस्िणः सहसरसंख्यस्य धनस्य भोगं राख

द्‌1ह
अथाष्मी[माह]-
| ® € [कष ~. |
नव हविक्चैषसख नः} ऋठमिः सोम मूत॑मम्‌ ।
| ^. 1... ९ 9 द्‌ ॥
तर्क प्रातहय नः । रजन्त्साम खस्तर्यः इति।
हे सोमभिः कारेभतममतिशयेन निघ्नं सुपकं नवं सतनं शयामाकर्पं
नोऽस्मदीयं हविल्षस्व । अङ्गवन्दः भियसंवोधनवाची । अङ्ग सोमराजन्नोऽ-
स्मा स्वस्तये तद्धविः परतिहये श्रद्धस्व । एते उमे सोम्यस्य उयामाकरहविषो
याञ्यापरोरुवाक्ये । |
अथ नवमी पाद्‌ |-
श न. 9 ध (9 ति ड $
नवर स्तोमं नव हविः । इन्द्रायिभ्यां
~ = 1 4 । ६
निवेदय । तज्ज॑पेता सचेतसा, इति,
नवं स्तोजं नवं हविशेन्द्राभिभ्यामध्व्य निवेदय । तद्धबिः सचेतसा समा
नचेतसाचिन्धरामरी जपतां सेवेताम्‌ ।

्पार४्अतु०<] कृष्णयञ्रदीयं तैत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ` ५४७
अथ दृश्षमी[माह]-
शचि ठु स्तोमं नवंनातमद । इन्र -
हणा युषथाम्‌ (२) । उभा हि वाड स॒हवा
नार्हव।[मे । ता वाजई सद्य उशते पेष, इति ।

टत्रदणा शचुध्रातिना दं इन्राग्री अच्रास्मिन्कणि नवजातमभिनवसेनो
त्यन्‌ शात्‌ सु स्तम ुद्धमव्‌ स्ता पथां हि यस्मादहं सुहवा सखेनाऽऽ-
हातुं शक्यां वामुभा युवामुमां जोहवीमि पुनः पएनराहयामितौ तथापिधां य॒वा-
मुरत कामयमानाय यजमानाय वानमन्नं सचो धेष्ठा तस्िक्तेव क्षणे सेपादय-
तम्र । एतं उभ एन्द्राम्नस्य द्रादश्चकपारस्य याज्यानवाक्षये ।
अथकराद्शी| माह] -
अर्ध्ारनद्रा नवस्य नः | अस्य हव्यस्य
१ [ श.
तप्यताम्‌ । इह दवा सहसिणा , इति।
आमिन्द्र् नास्म यस्य नवस्य नूतनस्यास्य हव्यस्य भागेन तृप्यता-
मिद कमणि तीं देवा द्योतमानौ सहसिणौ सदस्चसख्याकथनप्रदौ स्ताम्‌ ।
अथ द्रादशी[पाद]-
न ~ च्छ स =
यज्ञ न जाह गच्छताम्‌ । वक्चमन्तर
स॒ #.¶ | म्‌ | ञ्‌ क |
द्वार्वदम्‌ । जस्य हव्यस्य त्प्यताम्‌।
ञ म्मे ॑ (२- गे न | 1 ॥ ०
=| १ परस्प नः ; इति। |
अश्रिरेनद्रशोभो नोऽस्पदीयस्य नवस्यास्य हव्यस्य तृप्यतां तदर्थं नोऽस्म
दीयं यज्ञमा हि गच्छतां सवरयेवाऽऽगच्छताम्‌ । कीदशं यं वसुमन्तं बहु

धनमद सवाव स्वगखाभसाधनम्‌ । अत्र यद्विकल्पिते हविरेन्द्राभ्र द्रादशकपा-
रमां वेति ततरदराग्रस्य पूरे ऋचावामेनदरस्य त्वेते उभे याज्यानुवाक्ये ।

अथ त्रयोदशी [माह]
विशवान्द्वारस्तरपयत (४ )। हविषोऽस्य

कन्म

भ,

। सुबावदा हे ज्निरं; इति।

५४८ श्रीमत्सायणाचा्थविरचितभाष्यसमेतम्‌-- (द्वितीयकाण्डे
हे ऋतिवजो नोऽस्मदीयस्य नवस्यास्य हविषो भागेन विश्वान्देवांस्तष-
यत यस्मात्ते विश्वे देवा; सुवर्िदो जरे स्वगंराभहेतवो जाताः ।
अथ चतुर्दशी [माह]
॥

एद्‌ वहिः सुष्टरीमा नवेन । अयं यज्ञो यज-
मानस्य भागः । अयं ब॑भूव युरव॑नस्य गभैः।
विश्वे देवा इदमदाऽभ्ामिष्ठाः; इति।.

इदं बिः सुष्टरीम सृष्ट स्तीणं सवेतोऽयूत्‌ । नवेन हविषा युक्तो यजमा-

नस्यायं यज्ञो भागो विष्ैदवेभ॑जनीयः । सोऽयं यज्ञो भुवनस्य भूतजातस्य
गभो रक्षकत्वेनान्तरवस्थितो बभूत । हे विनवे देवा अद्रास्मिन्कमणीदमास्तीर्ण

बहिः प्रल्यागमिषएठ आगच्छत । एते उभे वेश्वदेवस्य हविषो याज्यानुवाक्ये ।
अथ पञ्चदशी [पाह] --

इमे त॒ दावाथिवीं समीची । तन्वाने यज्ञं
परूपशसं धिया । जाञ्स्मे एणीतां भवनानि _
विश्वा । प्रजां पुष्टिममूतं नवेन (९4); इति।

इमे न्विमे एव द्यावापृथिव्य समीची परस्परेण संगते सत्यो पुरुपेशसं षह
रूपं यत्नं धिया स्वबुद्ध्या तन्वाने विस्तारयन्लावस्मै यजमानाय विग्वा भव-
नानि सवोणि भ्रृतजातान्यापृणीतां सवतः पाटयेतां तथा भ्रजां प्टिममृत
मन्नं च नवेन हविषा स्वीकृतेन तत्सव संपादयेताम्‌ ।

अथ षोडशी [माह]-
इमे धेनू अग्रतं ये दुहति । पर्थस्व्यु-
तरामतु पुष्टः । इमं यज्ञं ज़षमाणे
नवेन । समीची दयावाष्रथिवी छताचीं? इति ।

ये चावापएथिल्यावग्रतं टृष्यननरूपं दुहाते इमे चावापृरथिव्यौ सर्वेषां प्राणिनां
धनुस्थानाये पषटिषिनसभृद्धिरुत्रापत्तरोत्तरातिङयावस्थामेत्वागच्छतु । कीदशं

ह ७५

पुष्टिः पयस्वती परभूतदष्टञुदकयुक्ता नवेन सतनेत्त हविषेमं यज्ञं जुषमाणे सेव

प्पा०४अनु०<] कृष्णयजुर्वेदीय तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ` ५४९

माने समीची परस्परानुक्टे चावापृथिव्यौ घरुताची ध्रतमदक प्षरन्यौ भवे-
ताम्‌ । एत उभ ऋचा द्ावापृथिग्यमेककपारमिलयस्य याज्यारवाक्ये
अथ सप्नदशी[माह]-
छ 1 ध 1 (9 । 1 ^
पाव हव्यवाहनः । वचनभरृहताछातः।
नवजातां वरोचपे । अपने तत्ते महिखनम्‌, इवि ।
हेऽगरे त्वं यविष्ठो युवतमो हव्यवाहनो हविषो वोढा चिचभानुकिवि्रदी
प्िघरेतासुतिष्ठेनाशना नवजातः प्रतिक्षणं सूतनज्वाखारूपेणोत्पन्नो विरोचसे

विशेषण द्‌प्यसे तन्मदित्वनं तदेतन्माह्यत्म्यं ते तवैव न त्वन्यस्यास्ति।
अथाण्दशी[माह|-
®", १

स्वमद्म दवतम्थयिः । भागं द्वन मोयसे (६) ।

एना विदान्यक्ष्यमि । नव स्तोमं जुष नः+ इति ।
हेऽ देव त्वं देवताभ्यः सर्वाभ्यो भागे त्योद्यमनिऽपि न मीयते न
स्यसे यथा तत्र भरातरो देतरेभ्यो हव्यं वदन्तो मृतान तथा तपियर्थः।
स त्वमेना देवता व्रिद्रान्यजानो य््यस्यस्मर्दीयं नवं स्तोम॑ स्तो ज्ञषस्व | एते
रमे सििष्टकृतः संयाज्ये ।
अथंकोनविशी[माद्‌]-
(~ । थ्‌ | ॥
जग्मिः प्रयमः प्राश्रदि । प्त हि
कति थ्‌ 1 „(~ ८ २
पप यथा हवः | रबा जस्मन्य्‌-
मोष॑धीः । कृणोतु विश्वचर्षणिः? इति!
अथमग्िरिमं दव्रिःेषं मत्तः प्रथमभावी सन्पाश्चातु । स हसिर्बथेदं हविः
संमृतं यथा चोपभोज्यं तथा वेद्‌ जानाति । अस्मभ्यं विश्वचर्षणितिश्वस्य
्रष्टाऽप्रिरोषधीः शिवाः सुखकराः कृणोतु करोतु । अयं मन्रः इयामाकचरह
विषः भारने विनियुक्तः ।
अथ विश्री[माद्‌]-
|
भद्राः धेयः समनंष्ट देवाः । तया व

समञ्ञीमहि

छ

५५० श्रीपत्सायणाचायेविरचितभाष्यसमतम्‌-- (द्वितीयकाण्डे

ञाविंशस्व । शं तोकाय तरवे स्योनः, इति ।

हे देवा नोऽस्माकं भद्राहवतैमानाच्छेयसोऽप्यधिकं श्रेयः समनैष्ट सम्यगान-
यत। हे पितोऽन्न त्वया वसेन त्वदूपेण रक्षकेण पायेयेन-त्वां समीप सम्य
गश्युवीमदहि संवत्सरपयेन्तं त्वयेव जीवाम इलययः । स त्वं नोऽस्माकं पयोधरः
सुखं भावयन्नाविशस्वोदरं भवि तोक्राय पुत्राय तनुवे शरीरायच श्ंभव
शान्तो भव । स्योनः सुखकरथ भव । अयं पत्रो व्रीद्याग्रयणस्य रेषभक्षणे
[वनयाङ्य) | ।

अथेकविरी[माह]-

एतमु त्यं मधुना संयुतं यव॑म्‌ । सस्खया
अधिमनावचङषुः । इन्र जासीरसीरप॑तिः शत-
क्रतुः । कीनाशं जासन्मरूतः सुदार्नवः(७), इति॥
पर एता वंणीमहे जुषेथां तपयतामृतं नव॑न मीयते स्योनशवत्वारिं च ॥

न

इति ष्णयञरवेदीयतेत्तिरीयवबाह्यणे द्ितीयाष्टके चतुर्थी-
ध्यायेऽष्टमोऽनुवाकः ॥ ८ ॥
सुष्टशर्चषो तुष्टनरो नक्तंजाता वृपास्र उत नो वृ्षास्यश्जुः स
भतनवदष्टं ॥ ८ ॥

~. क |

जुष्टा गन्युभेगो जुैनयो हरिव्सं गिरः जिभिन्वाजानापत नो यदरागबदन्ती

विश्वा आशा अदीतिः ॥ ८० ॥
हरिः ॐ ।
त गक क, तेत्तिरी = &@ क.
इत ृप्णयज्वदायतास्‌रायनव्राह्यणं हतया
[ चतथ ऽध्यायः ॥ ४ ॥

आधमना युगादेभ्रते मनो प्रनापतां राजनि सति तस्मिन्कारे कृषिका;

सरस्वत्या नद्या मधुरेण नखेन संयतमेतम्विदानीं परतो टदर्यमानमेव यवं त्यं

यवधान्यवि्चैेषमचङुषः कषेत्रेषूप्रवन्तो योऽयं यव इदानी टयते तस्य यवस्य

कृपिमादेकाटे प्रारब्धवन्त इत्यथे; । के कपेकाः कश्च तत्स्वामीति तदभयम्‌-

च्यत न्द्रः द्रातक्रतु; श्रतसख्यारफरश्वमधरन्धपटां य; सोऽय सारपति्ट

भ्पा०५अु० १] कृष्णयजुर्वेदीय तैत्तिरीयब्राह्मणम्‌ । ` ५५१

स्वाम्यासीत्‌ । सुदानवः सुषु दातारो मरूतः कीना, छषिकमकरा आसन्‌।
अर्य मच्रा यवाग्रयणस्य शेषभक्षणे विनियोञ्यः ॥

©,

दृतं श्रामत्तायणाचायविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकारे कृष्णयजर्वेदीयौैत्तिरीय-
न्राह्यणमाप्य द्वितीयकाण्डे चतुथप्रपारञऽष्टमोऽनवाकः ॥ ८ ॥
पद्ाथस्य प्रकाशन तमो हादं निवारयन्‌ |
पुमथाचतुरा देयाद्वियातीयंमहे्रः ॥ १ ॥
इति भरीम्रीरवुक्रणसाम्राज्यपुरंधरश्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधर्भीये
वद्ाथमक्राश कृष्णयज्तुवदयतत्तिरीयव्राह्चणभाष्ये द्वितीयकाण्डे
चतुथः प्रपाठकः समापनः ॥ ४॥
( मृलक्रमण--अष्ट० २ अध्या ४८१२) अनु० ८८ ११९) )
( भाप्यक्रमेण- क्रं २ प्रपा ४८१२) अनु ८ (११९ )

1
ज ५१, ००१

अथ द्वितीयकण्डे पञ्चमपरपाटकारम्भ्‌ः ।
तत्र प्रथमोऽनुवाकः ।
यस्य निन्वसितं वेदा यो वदेभ्योऽखिरं जगत्‌ ।
नमम तमह चन्द विद्यातीयमहेन्परम्‌ ॥ १ ॥
चतुथ उपहामाथां मत्रा वरह ईरिताः
प्रपाठके पश्चमेऽस्मिस्तच्छेप उपवण्येते ॥ २ ॥
तन प्रथमानुवाके प्रथमामूचमाह-
पर क 1 क @ = =| | ह ध
णा रृत्तात वश्वमर्जत्‌ । इया मूता गहूवा
` निं । । € _ 1 ति
वहूनि । नस ईत्स व्यनिद्यः इति।
योऽय युखनासिक्रावतीं भाणवायुः सोऽयं बहुधा भूत्वा पराणापानादिष
ततिभेदेनानेकमकारो भूत्वा वहूनि जीवजाततानि तीयः मेरकः सन्नेनत्कम्प-
मानें जङ्गमरूपं जगदरक्षति स इत्स एव पराणः स॑ जगन्यानशे ग्याप्तबार्‌ ।

अथ द्ितीयामाह- |
यो देवो देवेषु विभूरन्तः । जददूदासषत्रिय-

धवृगदृद्रषां । तमिस्राणं मनसोप॑रिक्षत ।

५५२ भरीमत्सायणाचायैविरचितमाष्यसमेतम्‌ = [र द्वितीयकाण्डे
०१६ ०, 1 £ | नो ह (द ` | ।
अग्र दवानामद्मचच ना हकः; इति।
दीव्यन्तीति देवाः भाणचछ्ःग्रोत्राद्यस्तेु देवेषु मध्ये यो मुख्यो देवः
माणः स्वासकतां सोऽयमन्तराददूदात्पुनः पुनरन्तवंदिशाऽऽवतंमानत्वात्‌। विरः
छत्स्नदे हव्यापी क्षिजी क्ष्रं शरीरं तस्य स्वामी इषा श्रेष्ठः) तस्य दृष्नः-- `
अध्वगद्था लोकेऽध्वगो नाऽऽलस्यगमनं करोदवमयं भाणः प्रतिक्षणयुच्छर-
सनिश्वासौ करोति तमित्तमेव प्राणं मर्नसोपशिक्षत भक्तिपुरःसरमपचरत । स
भाणो देवानां मध्येऽग्रं रथं नोऽस्मदीयमिद्‌ हषिरत्त भक्षयतु । यदुक्तमैतरेय-
ब्ाह्मणे--“चक्षुः शरोत्रं मनो वाक्माणस्ता एताः पश्च देवता इमं धिश्िषटः
पुरुषम्‌” इति । तदेतन्मन्रद्रयं भराणदेवताविषयं द्रष्टव्यम्‌ ।
अथ तृतीयामाह--
| 1. , ¢ * ५.५. =
मन॑सशित्तेदम्‌ । श्रूतं भव्यं च गुप्यते।
(निन्य क | ® ६
ताद दुवेष्वाग्रेयम्‌ (१? इति।
यदिदं मनोऽन्तःकरणमस्ति तस्य चित्ता चित्तेन हत्तिविरशेषेणेदं दश्यमानं
भूते भव्यं चातीतमनागतं च सर्वे गुप्यते रक्ष्यते । य्पवं निष्पन्नं पु्रभृला-
दिचेतनं घनधान्याचचेतनं यज्ेतःपरं संपादनीयं चेतनमचेतनं च तत्सर्वं मन-
सेव परिरक्यते। तदरक्नोपायानां मनसा चिन्यमानलात्‌ । हि यस्मा्तारणा-
तन्मनो देवेष द्प्यमानेष्विद्धिमेष्वग्रियं भ्रष्ठ तस्मात्तेन रक्षणपरचितम्‌ ।
अथ चतुथीमाह- ,
न = भ, ४
आनं एतु पुरश्चरम्‌ । सह दवारमः
1 = 1 = श
हषम्‌ । मनः शर्या शरवप्।
1... | ४ | | ति
कंमन्युननर्पत्‌ ` दध्र ; इति।
तन्मनो देवेदीप्यमानेरन्यैरिन्द्रियैः सह पुरथरं खयमग्रगामि भत्वा नोऽ-
(| क ४९ # ् (43 ¢. 4 क 0
स्मदीयमिमं हवमाहानं मत्येत्वामिमुख्य प्राममोतु । किं दुवेऽश्रेयसि श्रेयसि
करमस्तस्मिस्तस्मिन्यरशस्ते कमणि यज्ञपति दधद्यजमानं स्थापयतु सवेषु पष्य-

कमसु भवतंयचित्य्थः । तदेतन्मत्रयं मनोदेवताविषयं द्रष्टव्यम्‌ ।
अथ पञ्चमीमाह-- |

जुषतां मे वागिद्र हविः । विराड्देवी

` श्रपा०९अन्‌° १]. . कृष्णयजुर्वेदीय तत्तिरीयतब्राह्मणम्‌ । ` ५५३
की. | व ॥. ®
पराहता । हम्यवाडनपायिनी › इति।
षं पुरोवति मे दविवोग्देी सेवताम्‌ । कीदशी विरादविविषं राजत इति
विराद्िराजमाना देवी देवताविग्रहय पुरोहिता मथमतः त्ता । यथपि पुर
रत्वं मनस रक्तं तथाऽपि कायव्यापारपेक्षया पूर्भाषित्वं प्रथमपटत्ति-
वचसो युक्ताऽत एव व्यवहारक्रमोऽन्यत्राऽऽन्नातः-- "यद्धि मनसा ध्यायति
तद्राचा वदति तत्कमेणा करोति" इति । हव्यवाट्‌, वाचा हि मश्रयुचारयं हवि-
दीयते तस्माद्रागियं इविवेहतीर्युपचयेते । अनपायिनी सर्वेष्वपि स्यवहार-
प्वनुगता । न हि वागिन्ियमन्तरेणातीतानागतविषयो व्यवहारः संभवति ।
अथ षष्ठीमाह-
1 (र्‌. | 1. ॥ १३ श ५
यय। रूपाणि वहुधा वदन्ति । पेशाभसि देवाः
प =. जं ८. =॥ ॥
र्म जनिन । सा नो विराडनंपस्फुगन्ती
) ५ तं (1 (क्य = (क ६
( २, । व्राग्देवी सषतामिद्र हविः › इति।
यान्येतानि देवतियञनुष्यादिरूपागि यानि च नीटपीतशुकङृष्णादि-
रूपाणि तानि सराणि यया वाचा मनुष्या वहुधा वदन्ति, इदं समीचीनमिद-
मसमी चीन मित्येवादशं बहुधा वदन्ति तथा परमे जनित्र उन्तमे जन्मनि वर्ध
माना देवाश्च १ रूपाणि यया वाचा वदन्तिसा वाग्देवी
नोऽस्पदीयमिदं हवरिेपताम्‌ । # कीदशी वागयथकाशकत्वेन विविधं राजत
इति व्िराद्‌ । अपस्फुरणमथोभिधाने द्ण्ठीभावस्तद्राहिलयादनपस्फुरन्ती ।
तदिद्‌ मन्रहयं वाग्देवतातरिषयं द्रष्टव्यम्‌ । ॥ि
अथ सप्तमीमाषए-
ऋ निक क, हि ॥ ५. ।
चश्चदवानां ज्योतिरमृते न्यक्तम्‌ । अस्य
व (~ 1 = ॥
विज्ञानाय बहुधा नधायत। तस्य सुम्न

मंसीमहि । मानो हापीदिचक्षणम्‌ › इति ।

न

देवानां दीव्यपानानापिद्धियाणां मध्ये चश्रिद्ियं ज्योतिभिस्पष्टभासरकः
तचामृते मरणरहित आदित्यस्वरूपे न्यक्त निलीनम्‌ । अत एव बद्चा आम-
नन्ति--“‹ आदिलयश्कषुभृत्वाऽक्षिणी प्राविशत्‌ "' इति । तदिदं चक्षुरस्य
सर्वस्य नीरुपीतादिरूपनातस्य बहुधा विज्ञानाय नानाविधज्ञानसिद्धये

५

५५४ श्रीपत्सायणाचायविरचितमाप्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकण्डे-
निधीयते प्रजापतिना व्यवस्थाप्यते । तस्य चक्चरिन्धियस्य सुभ्नं सुखं तेन
चक्षरिन्दियेण रूपप्रकाशने सति यत्सुखं जायते तत्सवेमशीमहशुवीमरि

भराष्ुयाम । विचक्षणं विंरोषेण भरकाशकं तचश्चरिन्धियं नोऽस्मान्मा हासीः
दाचिदपि मा परियनतु ।

अथाष्टमीमाह--
| (@ „1 रः अ 1... (| |
आयुरन्नः प्रतार्यताम्‌ । अनन्याच्चज्खा वयम्‌ |
। „= (1 (^ [ष = 0 1 <
जीवा ज्योतिरशीमहि । सुवन्यातिरुतामूृतम्‌, इति।
चश््देवताभसादेन नोऽस्मदीयमायुरिती यंतां स्वंथा वर्धताम्‌ । अनेन
चघ्रषा यक्ता वयं जीवाः क्ाप्यनन्धाः सन्तो रूपाभिव्यक्तष्टत्तिलक्षणं ज्योति
सद्रीपहि प्रा्टयाम । उतापि च सुवः स्वगेस्थितमपृतं ज्योतिषिनाश्रि
तमादिलयपकाश्मशीमहि चक्षुषा पर्येम । तदिदं मत्रद्रयं चक्षुदेवताविषयं
द्रष्व्यम्‌ ।
अथ नवमीपाह-

क क क ७

श्रोत्रेण भ्रमत श्रण्वान्त्‌ सयम्‌। ्रतज्रण वाचं
वहुधदद्यमानाम्‌ । लन्रणु मादश्च महश्च
= भि ¢ श. 1. =. पर =
श्रूयत । न्त्रेण सवा दर आशाः; इति।
यद्ध्रं कल्याणं यच्च सलं वचनं तत्स्ै श्रोत्रेणेव सर्वँ जरुण्वन्ति । येयं वाक्मा-

णिभिबेहुधोच्यते तां सवा वाचमनेन भोचरेन्दियेण सर्वो जनः शृणोति । किं
च योऽयं मोदो हषविपयो दत्तान्तो यचच महः प्रजाविषयो ?त्तान्तः
स्वांऽपि भ्रोत्रेणेव श्रूयते । किच सवा दिशो योऽयं सवदिग्विषयां हत्तान्त
स्तमप्यहं रोत्रेण सवंत आशणोमि ।

अथ दरामामाह--
येन प्राच्यां उत दक्षिणा । प्रतीच्य दिशः शृण्व
न््यत्तरात् । तदिच्छोत्रं बहुषोचमानम्‌ ।
जराते नेमिः परि संवे वभूव (३); इति.

न्दे, (~ (¬)

परपा०१अनु०२। ृष्णयज््दीयं तेत्तिरीयत्राह्मणमू । ५५९.
अग्रियमनपस्फुरन्ती सल सप्त च॑ ॥

दति ृष्णयजुव॑दीयतेत्तिरीयव्राह्यणे द्वितीयाष्टके पञ्चमाध्याये
प्रथमोऽनुवाकः ॥ १ ॥
येन श्रोत्रेण प्राच्यादिदिग्भ्य आगतं शब्दं चुण्वन्ति तदेव श्रो बहुधो-

४८

मन्रद्रयं भ्रा्विपय द्रष्टव्यम्‌ । एतेषां दशानां पत्राणां जातकमणि विनि.
योगं वांधायन आद--'“अथंनं दधि मधु घृतमिति समुदाहूत्य हिरण्येन पाश्ष-
यति प्राणां रक्षति विश्वमेजदिलतुवाकेन परत्यचम्‌'" इति ॥
इति श्रीमत््तायणाचायविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकारो कृष्णयञुर्वदीयतेत्तिरीय-
ब्राह्मणमाप्ये द्वितीयकाण्डे पञ्चमप्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः ॥ १॥

अथ पत्रमे द्र नवाकृः )

पे

दितीयेऽनुवाके प्रथमामृचमाह-
उदेहि वाजिन्यो अस्यप्स्वन्तः । इद्‌ राष्ट्रमा

कि

विस सूनृतावत्‌ । यो रोहितो विश्वमिदं
जजान । स >[ रादु छाचता दधातु › इति।

), क,

हे वाजिन्नश्वमेषे कमेणि प्रयुज्यमान हेऽग्वोदेदि जरपध्यादुद्रच्छ । अत्रा-
ग्मेधे भारद्राजसूत्रम्‌--".अश्वमपाऽगाह्य स पयित्वा समू(मु)ह्य ततो ह्स्तार
मन॒दकरमुदानयति उदेदि बालिन्नियणए्राभिः' इति । अतोऽत्राश्वमेधगतम्वं
सवोध्योच्यते योऽयमन्वाऽप्स्वन्तवेतेते मस त्वगुदेद्यु्ल्य च सरेतावत्पीति-
य॒क्तमिदं रा्रमाविश्च । इहाऽऽस्यतामिह भज्यतापिस्येवंरूपा वाणीं सूटता।
अस्य चाश्वस्य प्रजापतिजन्यत्त्रेन तद्रपत्वपपचयं प्रशस्यते- योऽश्वः स्वका
रणभूतपमजापतिरूपेण रनोगणय॒क्ताद्रोहितः; सननिदं विश्वं जजानोत्पादया-
मास स प्रजापतिरूपोऽन्बो नीऽस्मानेतेषु राष्रषु सथितान्पुखयुक्तान्कृत्वा
स्थापयतु । |

अथ द्ितीयामाद-

रह रोह रहित ररोह्‌ । प्रजाभिषेद्धि

५५६ श्रीमत्सायणाचायविरचित्तमाष्यसमेतम्‌-- [र द्वितीयकाण्डे
जनषाप्चुपरस्थम्‌ । ताभिः सररव्या अद्‌
पड्वाः। गातु प्रपश्यत्रिह रा्टमाहाः, इति ।

हे रोहित रोदिद्रणे परजापतिस्वरूपाश्व रोद रोद भौमं भोगं स्वगभोगमा-
ररोहाऽऽरोहणं कुर । काभिः परजाभेः सह । कमिव, वृद्धिमिच्छतां परजानां
सैबन्ध्युपस्थं प्रयारोहणमिव ताभिः भजाभि; सह संरब्य उत्साहयुक्तः सन्ष
डवीरविदज्ज्ञातवानसि । उवींगातुं गन्तु भपयननिह रारूमाहाराहूतवानसि ।
तव प्रक्षणवश्चाद्राष्रस्था जनाः संनिहिता इलयथः

अथ तृतीयापाह-
| ॥ ^~ | (र्‌ ” ॐ. धां ~ थ 9
ञाहाषीद्रष्रमिहःरोदितः। मृधो व्यास्थद्भयं
नो जस्तु (१) । अस्मभ्यं दावा्थिवी
रा्रीभिः। राष्ट दुहाथामिह रेवतीभिः, इति ।
रोदितस्त्वं राप्रमिहाऽऽदहाषींदाहूतवानसि । व्यास्यद्विरोधिनिष्पावन्शरृषो
युद्धादण्वाभिन्नपरजापते तव प्रसादानोऽभयमस्त॒ । अश्वाभिन्नपरनापते तवं
प्रसादादद्यावापृथिवी द्यावाप्रथिन्यो शकरीभिः रकरोछन्दोयुक्ताभीं रेवतीभिः
सामाभिमानिनीमिर्देवतामिः सहास्मभ्यमस्मद्थं रार दुहाथां पूरयन्त्यौं ।

अथ चतुथीपाह-
® ॥ ऋ

विम॑मशं रोहितो विश्वरूपः । समाचक्राण
प्ररुहो रुहश्च । दिवि गलायं महता महिम्ना ।
विने रा्रमुनत्त पयसा सेनं ; इति।

स रोषितः भजापतिविममशे परामश कृतवाननेनेदं कमे कृतमयमस्य फलस
योग्य इति परामशः । कीदशः भनापरतिविश्वरूपः सर्वजगद्‌ाकारेण वतेमान
स्तथा समाचक्राणः सम्यमासमन्ताच्यजमानान्फटविशेषन्कुबांणः । ते च एलः ¦
विशेषाः प्ररुष्ये रुहथेति शब्दद्रयेन निदिश्यन्ते । प्रकर्षेण रुहयन्ते प्राप्यन्त इति
प्रहः स्वगेभोगा रुदो मानुषा भोगास्तदमयं काणः स प्रजापतिदिवं गत्वाय
स्वगं पराप्य महता मदिश्ना स्वकीयेनालयाधिक्येन माहात्म्येन नोऽस्मदथमिदं

५ अ

राष्ट स्येन पयसा स्वकीयेन दृष्टिनिटेन व्य॒नक् विरोषेण छृदयतु ।

प०९अतु०२] कष्णयजुरेदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणमू । ५५७
अथ पञचमीमाद--
यास्ति वरस्तर्पतता सबश्रूुः। गायत्रं वत्सम्‌

किप)

तास्त्‌ जाः । तास्त्वा विशन्तु महसा स्वेन ।
स मति जना जस्तु सहतः (२); इति।

ह रादित प्रजापते त्वदीयेन तपसा या विक्ः रजाः संबभूवुः । तथा
ह्न्य्राऽऽस्नायते -““ स तपोऽतप्यत । स तपस्तप्त्वा । इद सवैमदनत "”
एति । ते त्वदायास्ताः परजा गायत्रं वत्समन्वागः । «पष वे गायञ्यै वत्सो
यद्‌ग्रयणः. ` इति श्चेलन्तरात्‌ । आग्रयणग्रहो गायञ्याख्यघेनोयेत्सस्थानीयः
तमाग्रयणाख्यं वत्समन्वमेधस्य मध्यमेऽहन्यनुष्ठितवन्तः । ताः प्रजाः स्वेन
महसा स्वक येनानुष्टितिन महिमाख्यग्रहेण स्यां विशन्तु । कि बहूना माता सर्म
भरतानां सम्यदनिमाता पुत्रबदरक्षको रादितोऽग्वरूपः प्रजापतिरभ्येस्वस्मानमि
टक्ष्याऽऽगच्छतु ।

अथ षष्ीपाह-
यूयमुग्रा मरतः एन्निमातरः। इनद्रण सयुजा प्रम- `
^ थ्‌ त = ॐ (4 [| ०, = क
णीथ श्रन्‌ । जा वो रोहितो अशृणोदमि-
यवः । तिप्रासो मरुतः स्वादुसंमुदः › इति ।
हे मरुतो ययं सयुजा युष्माभिः सहावस्थितेनेन्द्रेण साकमस्मदीयाञ्शभ्॒न्प
मृणीथ निराकुरुत । रोहितः प्रजापतिरूपोऽयमन्वो वो युष्मानाशुणोच्छरुक्षय-
कारिण एत इति भवदीयां कीति सवेदा गणाति । कीषटशा मरुत उग्राः रत्र
विषये कोपय॒क्ताः । पृश्चिमातेषां ते परभिमातरः। "पृश्नेः परजा उपमासः''
इति हि मनत्रान्तरम्‌। “पृञ्चिय वे पयसो मरुतो जाताः” इति च ब्राह्मणम्‌ ।
अभिद्यवोऽभितो द्रातमानास्चिसप्रासखिविधाः सप्त संख्या येषां ते त्रिसप्तासः।
“सप्तगणा वे मरुतः"? इति ब्राह्मणाज्नानात्‌ } सप्तगणा; सप्तस॑ख्याकाः । तत्र
धूनिश ध्वान्त्लयारण्यकानुवाकोक्तो गणो मध्यमः। तस्माप्पूवैव्तिन इंदर्चेत्या-
दिनाक्तास्रयो गणाः । ऋतश्च सलयश्रेत्यादिनाक्ता उत्तरभाविनस्नयां गणास्त-
ेकस्मिन्गणत्रये तिकलः सप्रस॑ख्या विचन्ते तस्मात्ते तरिसप्तास इस्युच्यन्ते ।
स्वादुना हविषा सम्यस्ोदन्त इति स्वादुसंयदः। अत्र मरुत इति सबुद्धयन्तं
| मगमद्णाः। ग, मदद्रणाः । `

५५८ शरीमत्सायणाचा्यविरवितमाष्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकण्डे-

पदं द्विराश्नातम्‌ः तच वाक्यद्वये योजनीयम्‌ । हं मरूतः सतरन्मपृणीथ । है
प्ररतो य॒ष्मान्तेहितोऽजणोदिति योजना ।
अथ सप्नमीमाद-

रोहितो द्याबरष्टथिवी जजान । तस्मिःस्तन्तु
परमेष्ठी त॑तान । तस्मिच्छिश्रिये अन
एकपात्‌ । अदःहद्दावएथिवी बरन? इति।

1

योऽयं रोहितोऽन्वरूपः प्रजापतिः । स एव पुरा दचावापरथिव्यावुत्पादित-
चान्‌ । तस्मिन्रोदितेऽन्वे परमेष्ठी प्रजापतिस्तन्तुमन्वमेधतन्तुपरम्परां ततान
विस्तारितवान्‌ । एक एव प्यते गच्छतीलेकपात्‌ । तथा च मत्रान्तरम्‌-
“‹ सूयं एकाकी चरति ` इति । स च मनुष्यवत्छष्टिमध्ये पुनः पुनजन्मरहि
तत्वादजस्ताटशः सूयाऽपि तास्मन्याहेतेऽश्वे शिश्रय आभितवान्‌ । राहि
ताश्वस्य प्रजापतिद्रारा जगत्सृष्टिकतरेतवास्सूयस्य तदाभितत्वं युक्तम्‌ । मच
रहितः प्रजापतिः स्वकांयेन वङ्न..यावापृथिव्यावदददुदी चक्रार।
अथाष्टमीमाह-
क र [ क 1 ®, क 1 च |
राद्ता चवाष्धवा अहरत्‌ । तंन सुवः
स्तभितं तेन नाकः (३)। सो अन्तरिक्षे रजसो
विमानः । तेनं देवाः सुवररन्वविन्द्न्‌, इति,
रोहितः प्रजापतिद्यावापृथिव्यो ददी कृतां स्तेन रोदितेन सवः स्तभिर्त
स्वगेखोको यथाऽघो न पतति तथा स्तम्मितस्तथा नाकनामा स्वगि
शेषोऽपि तेन स्तम्भितः । स एव रोहितोऽन्तरिक्षे रनसो रञ्जकस्य ज्योति
णस्योदकस्य वा विमानां विक्घेषेण निमोता । तेन रोहितेन देवा इन्द्रादयोऽपिं
सुवरन्वविन्दन्सखगं छन्धवन्तः । एवमेतेरषए्टमिमत्ररम्वमेधगतस्याश्वस्य जरमध्या-
दुद्रमनं कुयात्‌ ।
अथ नवमीमाह-

स॒शेव.खा भानवे दीदिवाध्स॑म्‌ । समग्रासा

तोका णात का ० 0

१ क, से, “शिदेतुत्वाः ।

प्रपा ५अनु०२। दृष्णयजुर्बदीयं तैत्तिरीयव्राह्मणम्‌ । ५९९.
जहे। जातवेदः । उक्न्तिं खा वाजिनमाघर-

तेन । सरसे युवसे भोज॑नानि, इति ।

हे जातवेदो जुहो जुहाच्ाः शचः समग्रा धतपूर्णाः सत्यः स्वनिषेन पतेन
स्वामुक्षन्ति । कीरयो सहाया भानवो वृतपूर्णत्वाद्धासमानाः । कीदशं ला
सशेवं सुखेन सेवितुं शक्यं दीदिवांसमलन्तं दीप्यमानं वाजिनं पेगवन्तम्‌ ।
अत्र स्वेति पदं द्वितीयान्तं द्विरा्नातम्‌ । तत्रैकं परथमान्तत्वेनोपरि नेतव्यम्‌ ।
हेऽ त्वं भोजनानि भोक्त योग्यान्यस्मदीयहीषि संसम्यन्तसम्यक्स्वेन
युवसे मिश्रयसि सखी करोपीलर्थः।

[८

अथ द्कमीमाह--
अग्रे शधं महते सोरभगाय । तवं चुप्रान्युतत
मानिं सन्तु । सं नास्य सुयममाङ्कणुष्व ।
रात्रयतामभितिंश महारपि (¢) , इति ॥

क |

अस्वेतु रोहितो नाको महाभ्पि॥

इति कृष्णयञुर्वेदीयतेत्तिरीयव्ाह्यणे द्वितीया्टके पश्चमाध्याये
दितीयोऽनुवाकः ॥ २॥

हेऽमेऽस्माकं महते सामगाय सौभाग्याय शरधोत्सिहस्व । तव संबन्धीनि
थन्नान्युत्तमानि मणिमुक्तादीनि धनान्यस्माकं सन्तु । जास्पलयं जायापतिभावं
सुयमं सुषु नियतं समाटृणुष्व सम्यक्संपादय । शत्रयतां शात्रवभिच्छतां पुर-
षाणां महांसि तेजांस्यभितिष्ठाभित आक्रमस्व । इदं मत्र्यमामेये कमणि द्रष्ट
व्यम्‌ । तत्रोत्तरस्य विवाहकमंण्यपि विनियोगं बौधायन आह-अथ तथोप-
विर्यान्वरारन्धायामुपयमनीदोलम्रे शधं महते सोभगाय'" इति ॥

५ (9 (न क

इति श्रीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये वेदाथप्रकान्ञे कृष्णयजुर्वदीयौत्तिरीय-
नाह्मणमाप्ये द्वितीयकाण्डे पञ्चमप्रपाठके द्वितीयोऽनवाकः ॥ २ ॥

यकस कितकपतासनोनसाोतििनिातत तानभि 6.

५६० श्रीमत्सायणाचार्यविरचितमाष्यसयेतम्रू-- [रद्वितीयकण्डे-
| अथ प्रश्रमे ठतीयो ऽनुवाकः )
तृतीयानुवके प्रथमामृचमाह-
1 £ 1 1 घ्‌ 1. श
पुन॑न इन्द्रौ मघवां ददातु । प्नानि शक्रो
ध म 1 , ट, ^ 4 ^~
धन्यः सुरा्धाः। अवाचीनं कृणुतां याचितो
1 ~ „५1 ~ =) त 2
मरः 1 श्रुष्टी ने† स्य हविषो जुषाणः, इति ।
अस्मदीयानि धनानि यानि नष्टानि तानि सर्वाणि पुनरपि नोऽसभ्य-
मिन्द्रो ददातु । कीदश इन्द्रो मघवा धनवाञ्छक्रः शक्तियुक्तो धन्यो धनदा-
नाः सुराधा; शोभनान्नयुक्तस्तारशोऽयमिन्द्रो याचितोऽस्माभिः भाधितः
सन्खकीयं मनो ऽवीचीनं कृणतामस्मदभिपुखं करोतु । नोऽस्मदीयस्यास्य
हविषो भागं श्ष्टी जुषाणः शप्र सेवमानः स इन्द्रोऽस्मदभीष्ट करोतु ।
अथ द्वितींयामाद-
न ज क 1 ¢ ^९॥ 1 |
याने नां जनन्धर्नानि । जहय शूर मन्युना।
या 8 ८ न॑ ~ 1 _ 9
इन्द्रा नुविनद्‌ नस्तानिं । अनेन हविषा पुन॑ः इति ।
हे शुरेन्र स्वं विहितस्याननुष्ठानानिषिद्धसेवनाद्रा पापयुक्तान्नोऽस्माञ्जि-
न्नायं हिसन्मन्यनाऽस्मासु क्रोधेन यान्यस्मदीयानि धनानि नहर्थापहूत-
वानसि । अनेनास्मदीयेन हविषा तुष्टः सन्पुनरपि नोऽस्माकं तानि धनान्य-
नुविन्दानुग्रहेण रभस्व देहीययः; । एतदुभयं नष्टषनस्य पुनःपराप्टर्थ कसि.
थिदेन्द्रे कमणि द्रष्टव्यम्‌ ।
अथ तृतीयापाह-
= .॥ श्यः श ॐ %: क, 1 +
इन्द्र जश्म्यिः पार्‌ । सवाभ्याञय करत्‌
4 श्च 4 ^
(१) । जेता शृब्रूवििर्चषणिः; इति।
तविचपणिधिविच्यं दरष्टा शक्रणां जेतेन््रः सर्वाभ्यो दिग्भ्यः परितो वत॑मा-
नाभ्योऽस्माकमभयं करत्करोतु । अयं मत्र पूवेत्ेबोपहोमाथः ।
अथ चतुर्थीमाह--

आङ्ग्य ता कामाय ला समृधे वा।

9

भपा°५जनु०३] कृष्णयजुर्वेदीय तैत्तिसीयत्राह्मणम्‌ । ५६१

ञ्य दध अमृतत्वाय जीवसे इति ।

€ ईन्द्राऽ-ङ्ूलयादासद्वय सां पुरो दषे परस्त्य सेतरे। आकृतिः
सकरपः कामा भोगः समृत्समृद्धिरणृततमपगृस्यरादिलयं जांवनमन्नादिसंपत्तिः
अथ पश्चमीमाह

जदतिमस्यावस | काममस्य वन्द्य
इनव्रस्य यज्ते धियः, इति ।

खक्‌ बुद्धिमन्तः कतारोऽवसे रक्षणार्थं समृद्ध धनादिसमग्रद्यथं चास्ये-
नद्रस्याऽऽक्ूति संकस्पं कामपिच्छां धियो इद विशषश्चि युञ्जत आश्रयन्ति ।
न चिवन्द्रनेरपेक्ष्येण स्वतत्रानाकृत्थादीर्टभने ।

अश पष्रामाह--

जद्कूति देवो मनसः पुरो ईधे । यज्ञस्य माता
सृहवा मे अस्त्‌। यदिच्छामि मन॑सा सकामः,

विदर्यमन्रदयं निविष्टम्‌ ( २); इति.

अहमाकरूति संकत्पाभिमानिनीं देवीं कार्येषु कुर्वाणस्य मनस; षसं दधे
संकल्पपूवेमेव सर्वे कार्ये मदीयेन मनसा क्रियत इत्यर्थः । सेयमाऊतिर्यज्स्य
मात्स्यानीया सतीं मे मम सुहवा सुखेनाऽऽहातं शक्याऽस्त । सकामः काम-
सहता हं मदयन मनसा यत्काय कतुमिच्छामि मदीये हृदये निविष्टमेनत्त-
त्काय [वद्य लभेयम्‌ । अस्य मत्रत्रयस्य फमणामादौ संकस्पे विनियो
नधायन आद-- “आकृत्या वेदनं करोति 1 आकृत्यै ता कामाय ता
समृधे त्वा ` इति । `

अथ सममीमाद-

सेदथिरग्रीः रयेदन्यान्‌ । यत्र॑ वाजी तन॑यो
वीड्पाणिः । सहपाथा अक्षरां समेति, इति ।

५,

यत्र यस्िमिन्नभ्रां यजमानेनोपचरिते सति तनयः पचो वाञ्यन्नवान्वीहपाणि-
यागदानादिषु टद दृस्तः सहक्षपाथाः सहस्रसं स्याकेनाननेन यक्तः सनक्षराऽक्ष-

छत भो ,५।५०.११.८०. री पि अन कन ०७५५०७० ६९८०३४४ नममक कार)
॥ तण तात तभ ५

| १ क, प्च, . लादम्भजन्त्‌ ।
५१

५६२ श्रीमत्सायणाचा्यविरचितमाष्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकण्डे-

रेणाप्यविनाश्षेन जीवनेन समेति संगच्छते । सेदिः स॒ एवोपचरितोऽभनिर-
न्यानितरयजमानसंबन्धीनस्रीनत्येत्यतिक्रापति । सोऽयं मन्न; प्रायणीयेष्
स्विष्टकृतः परोनुवाक्यः ।

अथाषए्टमीमाह--

आशानां ाश्चापारभयः । चतुभ्या अमृतेभ्यः ।
इद भूतस्याभ्य्॑षेभ्यः। विधेम द्विषां व॒यम्‌, इति ।

हे पश्चो त्ामाश्चानां दिशां मध्य आशापाटेभ्यो विशिष्टानां दिशां पाठे
थ्यथततभ्य इन्द्रयमवरणसोमेभ्योऽप्रतेभ्यो देवेभ्यः समपेयामीति शेषः ।
भूतस्यास्मिन्कमेणि पराप्नस्य परशोरध्यक्षेभ्यः स्वामिभ्यां देवेभ्यां वयं हृषि
पेदं पिधेम शीघ्रमेव परिचरेम |

अथ नवमीमाद-

[4 1 (४ न्‌ (~
विश्वा आश्ा मधुना सरखंनामि । अनमीवा
= _ ति 1 ज 1 कस ग
आप जंषधयों भवन्तु । अये यजमानौ परध
रि क त
व्यस्यताम्‌ । अश्भाताः पर्वः सन्ठ सुः इति ।
विष्वा आश्ञाः सवा दिशोऽदं मधुना मधुरेण इृष्युदकेन संसृजामि संयो.
नयामि । तेनाऽऽप ओषधयथानमीवा रोगरहिता भवन्तु । अयं च यजमाना
प्रथः शबरून्न्यस्यतां निरस्यतु । सर्वे परशवोऽगरभीता व्याघ्रतस्करादिभिरखी-
कृताः सन्त 1 ददं मच्रद्रयं पशौ संज्ञप्यमाने यजमानेन जप्यम्‌ । तथा दिवः
क्येनीसंलिकास्िषटिष “' आज्ञाय चरम्‌ ˆ इद्यस्य याज्यानुवाक्ये । तथा

चं तयोः प्रतीकद्रयमान्नाप्तम्‌--“ आशानां ता विश्वा आशाः '' इति।
अथ दशमीमाद-

अग्रः सोमा वर्णों मित्र इन्द्रः | वृहस्पतिः
सविता यः संदृखी । पषा नो मोभिखा
सर॑स्वती । वष्ट रूपाणि सम॑नक्त॒ यज्ञैः, इति ।

अग्न्यादयस्त्वष्दवपयन्ता य दश्च देवा; सन्ति तेषां मध्य एकेकं एव
नोऽस्माकमवसा रक्षणाय गोभिः समनक्तु संयोजयतु । यज्ञेध समनक्ु । तषट

भपा°५अन्‌०४] इष्णयजर्वदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ९६३
देवो रूपाणि पूत्रपोतरादिशरीराण्यपि समनक्त्‌ । यः सहस्तीति सवितृविशे-

षण यः सहखसर्याकररिमयुक्तः सोऽयं सवितेति योञ्यम्‌ ।
अथेकादरीमाह-

तष्टा रूपाणि द्धी सर॑स्वती । एषा भग
सविता नो द्दातु व्रहस्पतिर्ददिन्रः सहसचम्‌।
मित्रो दाता वरणः सोमों अभिः (३), इवि ॥

२२।न्‌वचषमतस्यता नवं च ॥

कह (

इति कृष्णयजुरवेदीयतैत्तिरीयव्राह्मणे द्वितीयके पश्वमाध्याये
तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३ ॥

अयं त्वष्टा रूपाणि पुत्रादिशरीराणि ददातु । सरस्वती दधती धारयित
त्‌ । पूषा सव्रता बृहस्पतिश्च प्रत्यकं नोऽस्मभ्यं भगं सोभाग्य ददातु |
इन्द्रः सहस्रं सदस्रसख्याक्र गोधनादिकं दद ददात्‌ । मित्रवरुणसोमाधिष्वेेफ
सहस्रस्य दाता भवतु । एतच मच्ररय मिच्रविन्दायापिष्ठा याच्यानवाक्ये। तथा
चाऽऽश्रलायनः--"“ मित्रविन्दा पदाषेरानी ' इदयादिनोदाजहार ॥
इति श्रीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये वेदार्भप्रकारो छृष्णयञरवेदीयौैत्तिरी-
यत्राह्मणमाष्ये द्वितीयकाण्डे पञ्चमप्रपाठके तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३ ॥

मोन

अथ परश्चमे चतुर्थोऽनुवाकः ।

चतुयानुवाके परथमागृचमाह--
आ नोंभर्‌ भर्गमिन््र दुमन्तम्‌ । नि ते

क क क

देष्णस्य धीमहि प्ररेके । उवं इव पप्रथे कामों
अस्म | तमाष््णा वहुपतत वद्यूनाम्‌ ; इति।
हे इन्द्र मन्तं दीप्यमानं भर्ग पनादिसोभाग्यं नोऽस्मभ्यमाभर सपादय।

[ ऋय त ^,

ते तव देष्णस्य दानस्य परेकेऽतिशये सव्यतिरिक्तं धनं यागार्थं तथ्यं निधी

(ति पाक

१ क. सखे, कंकदाः स |

५६५ श्री पत्सायणाचायंविरचितमाष्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-
प्रहि । उवे इव षाडवाभिरिवास्माकं कामः पप्रथे भ्रायतोऽगरत्‌ । वसूनां षसु-
पते बहधनस्वामिस्तं काममापृणाः स्वेतः पूरय ।
अथ द्वितीयामाद--
+ ० = स १, | ध
इमं कामें मन्दया गोभिरशः । चन्द्रवता राधसा
ध ह =) (+ वा भयं वि ॥ ,
पप्रथच्च । सुवर्यवा मातमिस्ठरयं वक्राः ।
1 ॥., ^. = 3 ञअ ५
इन्द्राय दहः दारका सक्रच्‌ ; इति।
इनदरेममस्माकं कामं गोभिरन्बेस्त्वया दत्तेमन्दय हपदेतुं डुर । चन्द्रवता
हिरण्यवता राधसा रस्नादिषनेन च कामे पपरथः प्रथय । सुवयेवः स्वगेमि
च्छन्तो विप्रा ये मेधाविनः कुशिकासः कुरिकास्तु विश्वामित्रस्य पूत्रा
मतिभिः स्तोतेस्तभ्ययिन्द्राय वाहोऽक्रन्वाहमकुवस्तदाया स्तुतिरव तदागम-

नरैतत्वादाहनमिदयथः । एतचोभयमन्द्र कमणि द्रष्टव्यम्‌ ।
अथ त॒तीयामाह-

इन्द्रस्य नु वीयाणि प्रवोचम्‌ । यानि चका
प्रथमानि व॒ज्री (१ )। जहतहिमन्वपस्त-
तद । प्र वक्षणां जभिनत्पवतानाम्‌ › इति ।

वज्री वज्रहस्त इन्द्रः भयमानि युख्यानि यानि पीयाणि शोरयाणि चकार)
इन्द्रस्य संवन्धीनि तानि वीयाणि तु क्षिपं मवोचं परवक्ष्यामि । प्रथमं ताव
दरि इहजाख्यमस्रमहन्दतषान्‌ । अन तदनन्तरमपस्ततदं मेषस्थितं जलं
मेघभेदेन परथिव्यां व्यापितवान्‌ । अथ पवतानां वक्षणा पक्षान्पराभिनलक
पण भिन्नवान्‌ ।

अथ चतुथीपाह-
जहिं पते शि्ियाणम्‌ । वष्टंऽस्म
वजः स्वये ततक्ष । वाश्रा ईव धेनवः स्यन्द
मानाः । जङ्घः समुद्रमर्वजग्मुरा्पः; इति।

परमते प्वैतसमाने मेवे शि्ियाणमाभितम्हिं जरनिरोधकमदिनामानमयु-

प्रपा०4अनु ०४) इष्णयज्वैदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ५६५
रमहन्तवान्‌ । त्वषा देवोऽस्मा इन्द्राय खयं स्वगाय दितं वज ततक्ष तीक्ष्णी-
छतवान्‌ । ततो वेण दृष्टिनिरोधके शता हते सति स्यन्दमाना आपः समुद्र
सपद्रसमानं भूप्रदेशमञ्जः समञ्जसं यथा भवति तथाञवनजग्युः प्राप्नाः । अपां
दृष्ठास्तः । वाश्रा धेनव इव यथा वत्समाकारयितुं शब्दं कुवलय
धेनवो दुहन्ति तद्वत्‌ ।
अथ पश्चमीमाह--
1 [नै = | श. 1...
ठृषायमाणी दणीत समम्‌ । त्रिरकदुकेष्वपिब-
ध 1 1 + 1
त्सुतस्यं । आसायकं मषव।[ऽऽदृतत वज्र॑म्‌ ।
१ थ्‌ ज़ ~ |
जर्हननेन प्रथमजाम्हानाम्‌ (२) ; इति।
दृषायमाणो यासं निघत्सुधैषम इव वलबान्देवानां पानाथमिनद्रः सोमम
णीत । ततस्चिकद्धकेषु ज्योतिर्गारायुरिलतेषु अिकदुकनामकेषु यज्ञेषु सरत-
स्याभिषतस्य सोमस्य रसमयमिन्द्रोऽपिवत्तथा मघबेन्द्रः सायकं बाणवत्तीक्ष्ण `
वज्रमादत्त स्वीकृतवान्‌ ! आदाय चादहीनामसुराणां सध्ये भरथमनां प्रथमोरप-
क्रमेन दत्रमहन्दतवान्‌ ।
अथ पष्ठौपाह--
य थ ल (8 ~क
याटेन्द्राहन्प्रथमजामहानाम्‌ । जासमार्थनाम
®^ । न वाका), ५
[मनाः प्रोत मायाः) जास्सूय जनयन्याञूा-
1 ^ श ङी 1 ~ (9 >
सम्‌ । तादाक्रा शत्रन्च किखञजवावस्सः इति ।
हे इन्द्र यद्यदा त्वमदहीनां प्रथमजा हतवानसि । आदनन्तरं मायिनां
यायक्तानामसराणां माया उत सवां अपि मायाः प्रामिनाः प्रकषण विना.
चितवानसि । आदनन्तरं सूयं जनयन्स्वभानुसंज्ञकनासुरेण भयुक्तं तमास मन्न
सूर्यं प्रादुभीवयन्‌ , तथोपासं चां जनयन्ुषःकाछं दीप्तं कुवेन्वतसं । ताद.
तादश्ाञ्शचरन्कदाचिदपि स्वं नाऽऽविविस्से किर सवथा न भस ।
अथ सप्तपीपाद्-

अदन्त्र्े त्तरं व्यस्सम्‌ । इन्द्र वच्रण
महता वधेन । खन्धारसाव्‌ दाखरना

£ ^~ _ ¢

५६६ श्रीमत्सायणाचायेविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-

विदक्णा । हिः शयत उपष्टक्यिव्याम्‌, इति।

अयमिन्द्रो महता भौढेन वेन वधसाधन भूतेनानेन वजेण ह जमहन्दरवनाम-
कमसरं हतवान्‌ । कीदशं इतरं एचतरमतिश्चयेन रोाकचयावरकम्‌ । “ स इमाँ
छोकानटृणोत्‌ "' इति ब्राह्मणम्‌ । व्यंसं छदनेनांसरदितम्‌ । ततोऽयमहि
टेताख्योऽसखर इन्द्रेण हतः सन्पृथिव्वायुपपृगुपसपृक्तः पतितोऽशयिष्ट । तत्र
टृष्टन्तः- कुलिशेन कुठारेण विद्रक्णा विभरेषतरिख्न्ानि स्कन्धांसीव एृक्तस्य
स्कन्धा यथा भ्रमौ निपतन्ति तदत्‌ ।

अथाष्मीमाह--

अयोध्येव दपद्‌ जा हि सद्व । महाकारं तं
विबाधर्भृनीषम्‌ (३ )। नातारीरस्य समूर्ति
वधानाम्‌ । सर रुजानाः पिपिष इन्द्र्चघ्ः+ इति ।

दमेदो मदान्धो हर इन्द्रमाजुदे हि युद्धाथंमाहुतवान्किछ । त्र दृष्टान्तः
अयोध्येव यथा रोके योद्धुमरक्तो इथव वाचा युद्धाय गजनं करोति तद्त्‌ ।
कीटशमिन्द्रं महावीरं भरेषु मध्येऽलन्तमेव शूरम्‌ । विवार्धं बाधरदहितम्‌ |
ऋजीषं सोमसंवन्धिनम्‌ । ऋजीषस्यापि भक्षकस्वादजीषरूपम्‌ । तादशस्यवे-
द्रस्य रत्रव्ोऽस्येन्द्रस्य वधानां सम्राति सगमं नातारोनं प्राप्रवान्‌ । इन्द्र
हन्तं न शक्त इव्यथः । प्रत्यत सुनाना भङ्ग भाुवतीः खकोया एव सेनाः
संपिपिषे सम्यक्पिष्टवान्वज्ेण इता भ्रमां पतन्सन्समीपर्वातनः; सबाज्बरशरु-
णीटरतवानिदयथेः । ^“ इन्द्रस्य य कीयाणि "` इत्यारभ्य षण्मच्रा निष्ेव
ल्यशश्ेऽन्तभोवनीयाः ।
अथ नवमीपाह--
~ श्रो ८. 1 ~, | पे भ (क कर
वि्‌ वहषा सरतः । वदछुदव्‌ हस्त द्‌क्षण |
॑ ८ €^ ^~ 1 1 1 ~ थ्‌
तरणन राच्च । लव्स्यया न दयश्च ।
~ | € ट न रा ~)
विश्वस्मा २।९६४०्ध द्वनरा ₹न्यदू[हष१्‌ ।
€ , 1. श = १ (9 . क
वश्वस्मा इत्छढकृत वार्रमृण्वात्तं । जभ्र
६ ५ ध्र (>
दारा व्यृण्वति ( @ फ) ;? इति।

प्ा०५अब्‌ु ०४] दृष्णयजुर्ेदीयं तैत्तिरीयब्राह्मणम्‌ ५६७

अयमश्निविश्वा विश्वात्मको विहाया विरशेष्टगतियुक्तोऽरतिरुपरतिरदितः
हविवेहनाय पुनः पुनरागमने नास्स्योपरति; । वरसानिवासहेतस्तादकोऽयम
पिब्राह्यणस्य दक्षिण हस्ते दधे एत आसीत्‌ । अत एव तत्र होम आश्नातः
^“ ब्राह्मणस्य दक्षिणे हस्ते होतव्यम्‌ "' इति । तरणिर्ईःखेभ्यस्तारयिता न
शिश्रथच्छिथिलो न भवति । तत्र हेतुः--भरवस्यया हविक्षणान्नेच्छ्या न
शिश्रयत्पुनः पुनरमिषटद्ध एवामून्न तु भिथिः । विश्वस्मा इत्सर्स्मै जगत
एव स्वेजगद्रक्षणायामपुध्यस ईश्वरो भवसि । इषुध रेश्वये इति घातः
दव॒ना स्वरत दत्रषु हव्यभ्र(हपऽस्मद्‌ाय हव्य वहासि । विश्वस्मा इत्सद्रते
सवेस्मा अपि पुण्यक्रते तदयं वारमृण्वति । वार्यन्ते प्रवेशाथिनः भागिनो यत्र
त्सृवगेस्य द्वार वारमित्युच्यतं । तदपाटरणोति । तदेव स्पष्ठी क्रियते-अयम-
भरिद्रारा स्वगद्रार व्यण्वाते विषते करोति । अन्देषटित्वादियमण्पदी ।
अथ द्रमीमाह
~ _ | ञअ ¢. 1 @ | प्र
२ठ्[जहाना ा्काममारयन्‌ । प्रप्रञ्च-
{~ श्चा म व॑नारि ४ अ क क
विश्वा वनात प्रवधा। जा केतुना सुषामद्धा
क परः| ह अयेञ (कविः ॥ र #. ० ६ १ ष
यजिषएठः। कामे नों अग्ने अभियं दिग्भ्यः, इति।
देऽ दिग्भ्यः सकराश्ानोऽस्मदीयं काममभीषएटमथममिहयं संपादय | कि
कुवन्‌, उदुजिदानोाऽत्यन्तम्रध्ययदरच्छन्काममभीष्मर्थममिमतमीरयन्मेरयन्‌ ।
विश्वा भवनानि प्रवया यथाप््रे केतुना स्वकीयेन धूमेन प्रपृशचन्परकर्षण संयो-
जनयन्‌ । काटशाऽिः सृपगमिद्धोऽत्यन्तदीप्रो यजिष्ठोऽतिश्चयेन यष्टा ।
अथेकादश्षीमाद-
[|
पाणा हव्यममूतषु बद्यः। जा

(^ क

नां रयि हुखं गोमतीमिषम्‌ |
नघाहं यक्षदयृतषु भूर्न ; इति।
हेऽम्र हव्य जपाणाऽस्पदांय दतिः सवमानास्त्वममरतषु द्वु दल्या यागर्‌

हितात्परूपादप्तीय नोऽस्माकं रयि धनं बहुरामतिपभरतां गोपती गोभियुक्ता-

मिषमन्नं निधेहि नितगं संपाद्य । यो बुद्धिः पमान्दतेषु भाक्त न करति

क वि १
तपम नाक
कान 1, ५५.

तिति सी ५५)

च क. शर, त्सत्रमस्य |

५६८ भ्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-

# क

तदीयं धनमाहूलयास्मभ्यं दे दीत्यथः। अस्मदींयस्तु यजमानोऽमृतेषु देवेष मध्ये
भूषन्स्वात्मानमलंकुबन्देवत्वमामन इच्छन्नित्यथः । स॒ यजमानस्त्वहुत्तेन
धनादिना यक्ष्या करिष्यति । तदेतन्सन्नत्रयमापरेये कमणि द्रष्टव्यम्‌ ।

अथ द्रादशीमाद-
अशिना यज्ञमाग॑तम्‌ । दाशुषः पुर्द्र-
समा पूषा शक्त नो रयिम्‌ (4), इति।
हेऽज्िनौ यबा परद्ससा भूरक्माण सन्ता दद्यूषा दहविदत्वतां यज
मानस्य यज्ञमागतमागच्छतम्‌ । पषा च नोऽस्मदर्थं रथि रक्षतु ।
अथ जचयोदरीमाह-
र ~ 1 £|. ५, प [५ ॥
इम यज्नमाश्रना वर्वयन्ता | इम शच यज
व हि ण्ट 1 (र = ॥
मानाय धत्तम्‌ । इमो पञ्चुनक्षतां विश्वतो
नः } पषा न॑ः पातु सदुमप्रयुच्छन्‌ › इति ।
हेऽभ्विनाविममस्मदीयं यज्ञे व्यन्ता दद्धि प्रापयन्ताविमौ यवां यजमा
नाय रयि धनं धत्तं सपाद्यतम्‌ । इमो युवां नोऽस्मदीयान्पशून्वि्वतो रक्षतां
सर्भतो भयात्पायतम्‌ 1 अयं पूपाऽप्रयुच्छन्ममादमकुवननोऽस्मदीयं सदं सद
स्थानं पातु ! एतच्ोभयम्‌-““ अविभ्यां पूष्णे पुरोडाशं द्रादशषकपाटं निष

ति? इत्यस्य याल्यानुवाक्ये ।
अथ चतुद शीमाह-

प्रतं महे सुरस्वति । सुभगे वाजिनी

वात । सयवाच भर्‌ मातम्‌ ; इति

हे सभगे सोभाग्यथुक्ते दे वाजिनीवति अन्नयक्ते हे गहे मदतिहे सर
स्वति सलयतराचेऽदेतवाक्यरहितायं ते तुभ्यं मति मदीयां स्तुति प्रभरं `
सेपादयामि ।
अथ पञ्चदरीपाह-

इदं ते हव्यं श्रतवरसरस्वति । सत्यवाचे प्रभरेमा
ठवीरपिं । इमानि ते दुरिता सोर्भगानि।

प्पा०¶अनु° ५ कृष्णयजुर्दीयं तत्तिरीयतब्राह्मणम्‌ । ` ९५६९
न भिं 1.£ = |
ताभवयर सुभगासः स्याम (£ ) 3 इति॥

वञ्यहेनाखजीषं भ्युप्वति रक्षतु नो रयि सौ॑गान्येकं च ॥
इति ष्णयनुर्वेदीयतेत्तिरीयनाह्यणे द्वितीयके पश्चमा-
ध्याये चतुर्थोऽनुवाकः ॥ ४ ॥

हे सरस्वति ते तुभ्यं धरतबद्घुतयुक्तमिदं हव्यमस्माभिः संपादितमिति
शेषः । सत्यवाचे तस्ये सरस्वत्या इमानि तेपादितानि हवीषि प्रभरेम परक-
षेण समपेयामः । दुरिता यानि दुरितानि यान्यस्माभिः कृतानि ताति
सवांणि हे सरस्वति ते प्रसादात्सुभगानि सकृतानि संपन्नानि । तेभिसौः
सङरतवैयं सुभगासः सोभाग्ययुक्ताः स्याम । एते ऋचौ -““ सरस्वते सलय-
वाचे चरम्‌ "' इद्यस्य याज्यानुवाक्ये ॥

इति श्रीमत्तायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदाथप्रकाशञे कृष्णयुर्वदीयतैत्तिरीय-

ब्राह्मणमाष्ये द्वितीयकाण्डे पञ्चमप्रपाठके चतुर्थोऽनुवाकः ॥ ४ ॥

अथ पश्चमे पश्वमोऽनुवाकरः ।

अथ पश्चमानुवाके प्रथमामृचमाह--
न शक ¢ ॥ > 1 मू ॥
यज्ञा राया यज्ञ इद॒ वद्ूनाम्‌ । यत्तः सस्या
1 {~ ‰, न्‌ =| ॥ £ ^~ । ‰*७ `
नमत दक्षतानाम्‌ । यज्ञ ३६: व्रूषाचत्ति
ध | = „1 ९ अ = ्, ५
द्धातु। यज्ञो ब्रह्मण्वार अप्य॑तु देवास्‌ › इति ।
यज्ञो यज्ञस्वामीं यो देवः सर रायो धनस्य मणिगुक्तादिरूपस्येशे स्वामी
भवति । तथा यज्ञो वसूनां निवासहेतूनां गृहयणामीशे स्वामी मभवति।
तथायं यन्नः सस्यानां व्रीह्याद्योषधीनां स्वापी । उतापि च सृ्षितीरनां
श्लोभनभूमीनामीनने स्वामी । इष्टो यज्ञः पुपरैचित्ति दधातु पूवचित्ति स्वगं
दधातु । तथाऽन्यत्राऽऽप्नातम्‌--^“ द्योरासीत्पूवचित्तिः "ˆ इति । ब्रह्म वेदः;
ब्रह्मण्वान्मन्रयुक्तो यज्ञो दे बानप्येतु देवान्मामरातु |
[अथ] द्वितीयामाद--

५७० श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [रदितीयकाण्डे-
स्वपत्या सुवीरां । इदं वरहिरतिवही९-
प्यन्या । इमं यन्न विशवे जवन देवाः, इति ।
अयमस्माभिरतुष्ठीयमानो यज्नो गोभिरम्वे् सह वर्धतां इद्धि मामोतु।
श्य॑वेदिज्ञसंवन्धिनी खपल्या श्रोभनपुत्रमदा सुवीरा शोभनभृलग्दा
पास्त॒ 1 दं च वे्यामास्तीर्णं वदिरन्या वर्हीपीतरयजमानसंबन्धीनि वर्हीष्य-

तिक्रामतु । इ्मं चास्मदीयं यज्ञं विनवे देवा अवन्तु रक्षन्तु । एते ऋचौ दिष;
इयेनीनामिकास्िष्टिषु ““ यज्ञाय चरम्‌ "` इत्यस्य याज्यानुवाक्ये ।

[अथ] तृतीयामाह-
मग एव्‌ प्गवार अस्तु देवाः । तेन॑ वरय भ्ग-
वन्तः स्याम (१))तेंतां भग स्वं इह.
वीमि । सनो भग पुर एता भवेह › इति।
हे देवा यो भगाख्यो देवः स एव भगवान्स भाग्यवानस्तु । तेन देवेन
वयं सरवै भगवन्तः सोभाग्यय॒क्ताः स्याम । हे भग तादशं त्वां सव॑ (त्स

एव जोहवीम्याहयामी लः । हे भगदेवेह कमणि नोऽस्माकं एर एता पुरतो
गन्ता भव ।
अथ चतु्धीमाह-
+ £ | क. ® ®.
भग प्रणतभग सयरयः | भगमा धय
। | = ज = (०. |
मुद॑व दद॑न्नः । भग प्रणां जनय गोभि-
भ, ॥ 1.1. ॥ र य्‌
र्श्वः । भग प्र नूभिनवन्तः स्याम, इति)
हे भणेतः भरकर्षण नेत कुश हे भगदेवास्मान्कमेणि प्रणयेति शेषः । ह
सत्यराधः सत्यधन भगदेवास्मभ्यं धनं देहीति क्षेषः। हे भग नोऽस्मभ्य
मिमां धियं दद्त्कमानुष्टानवुद्धि मयच्छशुदवोत्क्ेण रक्ष । हे भगदेव
नोऽस्मान्गोभिरम्बैः पमजनय तदुक्तान्छु्ित्यथेः । हे भग त्वत्मरसादाद्रय
(क स [र श 6
नृभिः पुत्रपीत्रादिभिः पुरूेदवन्तः पुरषवन्तः स्याम । पतद्रयं भगाय चरु
दै, [भ
वावातायें यह्‌ इत्यस्मिन्कमणि दरष्व्यम्‌ ।

पपा०९अनु ०१] कृणयलुर्वेदीयं तेत्तिरीयव्रह्मणम्‌ । ` ` ५७१
[अथ] पञ्चमीमाह-
राश्वतीः समा उप॑यन्ति टोकाः । शरवतीः
समा उर्षयन्त्याप॑ः । इष्टं पूर्त शश्वती-
नार समनाः शाश्वतेनं । हविषिष्ठऽ-
नन्तं रोकं परमाररोह ( २); इति।
ोकाः सवे माणिनः शश्वतीः श्राश्वतीः समा निरन्तरविनः संवत्सरा-
नुपयन्ति भा्ुवन्ति । एकस्िमिन्सेवत्सरेऽतीतेऽपि पुनरन्यं संवत्सरं प्रभु
चन्ति । तथेवाऽऽपः शाश्वतीः समा उपयन्ति निरन्तरं प्रवहन्ति । ययैतादुभौ
्टान्तो तथा शश्वतीनां समानां निरन्तरवततिनां सेवत्सराणां सेवनीं पूर्व
भौतं स्माति च कम परवर्ततां कर्मानुष्ानमनवच्छिनपस्तविलयर्थः; । तेन शाश्व-
तेन निरन्तरानुष्टितेन हविषा देवमिष्टाऽनन्तं विनाशरदितं परमु्ृष्टं खोक-
मारुरोह पुरुष आरोहति । दृष्यादि फर्वच्छरोतस्मातेक्मफटं सहसा न `
विनद्रयति रितु चिरमनुभवितन्यमिलयंः । अस्यामृचि देवताभिष्यक्ल्यमा-
षात्‌ ““ अनिरुक्तः परजापतिः '' इत्यनुसारेण प्राजापत्ये कर्मण्येषा द्रष्टव्या ।
[अथ] षष्रीमाह-
इयमेव सा या प्रथमा व्योच्छ॑त्‌ |
सा रूपाणि छरुतं पञ्च देवी, शति ¦
या खष्ुपक्रमे परथमोषा व्याच्छद्र्ुष्टाऽऽसीदियमेव सेदानीमस्मान्परति
मूर्योदयातपुकाररूपोषा पादुभेवति सैव रूपाणि पुनः पुनरावसैत इद्यथ॑ः ।
सा देष्येकेव सती पश्च रूपाणि पञ्चर्तृस्तलिङ्ानि पश्च वा कुर्ते ।
[अय] सप्मीमाद- .
हे स्वप्तारां वयतस्तन्व॑मेतत्‌ । सना-
तनं वितत षण्मयूखम्‌ । अवान्या-
स्तन्तून्किरता धत्तो अन्यान्‌ । नाव
+ ५ एज्याते न्‌ गमाते अन्तम्‌ › इषि।

५७२ भ्ीपत्सायणाचायविरचितमाष्यसमेतम्‌- [र द्वितीयकाण्डे

अहश्च रात्रिशरैत द्वे देवते स्वसारौ परस्परभगिन्यो ते एतत्संवस्सरात्मं
तत्रं तन्त॒निष्पन्नं वसं वयतो यथा ढुविन्दस्तन्तुभिवेख वयति निष्याद्यलये
चेते सवत्सरं निष्पादयत इत्यथे; । तच सवत्सरात्मक पक्न कशं सना
तनमनादिकाछसिद्धम्‌ । नहि संवत्सरपवादस्यास्मामिदृश्यमान आदिः
कृभिदस्ति। अत एव विततं वह्लगतदीयेतन्तुवद्विस्तीणं षण्पयूखं पदूसं-
ख्याका ऋतवो मयूखा! शङ्कस्थानीया यस्य तादृशं कुविन्देन ह तन्तुपर्षर
णाय शङ्कयो निखन्यन्ते तदहतव इत्यथः । कुविन्दो हि वस्निमोणकाले
कांधिदीधैतन्तूनधः कृत्वा मध्ये तियेक्तन्तरन्धारयल्येवमेते अप्यहारात्रदेषते

यान्कांधिददहषि्ेषांस्तन्तूनस्तपमयकारेष्वव किरतोऽधोगतान्युरुतः; अरन्या
रातरिरूपांस्तन्तूनस्तमयादृर्वं धत्तो धारयतः । एते अहरात्रदेवते कदाचिदपि
नावपृञ्याते । तस्यैव व्याख्यानमन्तं न गमाते संबत्सरात्मकवस्ननिमाणस्य
समा्चि न गच्छतो निरन्तरं सवत्सरपरम्परां निष्पादयत इयथः । एतच
मच्रद्रयं क्रमादषोदेवताकेऽदोरात्रदेवताके च क्मविरेषे द्रष्टव्यम्‌ ।

अथाष्टमीमाह--
आवें यं त्ूदवाहासेो अद । र्ट ये विघ्र
मरतां ज्ञनन्ति। अयं यो अथिमेरुतः समिंदः।
एतं जंषध्वं कवयो युवानः (३) ; इति।

हे मरुतो ये विनवे सर्वे मेषा ष्टि जुनन्ति जवेन त्वरया मरयान्त वा
यष्मस्सबन्धिन उदवादास्र उदक्वाहिनो मेघा अद्यास्मिन्कमण्यायन्त्वाग-
छन्त । कवयः सर्ता यवानो निल्यतरुणा मरुतो यूयं योऽप्रिरिह समिद्ध
स्तमेतं जषध्यं दर्व्थं सेवध्वम्‌ । ^“ अश्चिवों इता दृष्टिमुदीरयति मरूतः
छटा नयन्ति "` इति ब्राह्मणम्‌ ।

[अथ नवमीमाद--

~ =) जन , र्‌ ^^

धारावरा मरता धृष्णुवाजसः । मृगान भामा

स्तविपेभिरूमिमिः । अय्यो न शुशुचाना
करजीपिण॑ः। भुपि धमन्त उप्‌ गा अ॑दृण्वतः इति ।

५

एते मरतो गा गोबदु हाना दृष्ठीरुपादृण्वत समीपे हृतवन्तो दृ संपादितः

परपा०९अनु०९] छृष्णयजुवद॑ीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ५७३

वन्त इत्यथैः । कीद्श्ा मरतो दृष्टिषारया भूमि इण्वन्ति व्याघ्रवन्तीति
धारावराः, पूष्ण धषणक्षममाजो वटं येषां ते परृष्णुवोजसः । अत एव मृगा
न सिहन्याघ्रादिमृगा इव तविषेभिवंखवद्धिरखभिभिगेमनेभींमा भयंकरा अप्रयों
शुचाना अग्नय इव दीप्यमाना ऋनीषेण कऋनीषोपरक्षितसोमपानयुक्ता
सुमि च्राम्यताते श्रुममघस्तं धमन्त्ाटयन्तः । एत्ाभयं मारते कमणि
र्व्यम्‌ ।
दशम्या एकादश्या प्रतीके दशेयति-
ॐ | ® =>
विचक्रमे बरिदेवः › इति
विचक्रम्‌ दत्येका तरर्देव शटयपरा, एते ““नुष्ठी नरः'' इत्यत्र व्याख्याते ।
एतच्चोभयं वेष्णवरे कमणि द्रएव्यम्‌ । [र
अथ, द्रादशीमाह-
ञ्‌ प क ® 1 [ श | (ज
वेधं नीरखष्ष्ठं बृहन्तम्‌ । बृहस्पातः
स १ = ट 9. [ क ®^, ॥ ५.
दन्‌ सादयध्वम्‌ । साददार्नं द्म अदाद्‌
& 1 1 £ जच 1"
वारम्‌ । 1हरण्यवणमरषर सपम्‌ ; इति।
हे ऋलत्विग्यजमाना वहस्पातिं देवं सदने यत्गस्थाने सादयध्वम्‌ । कैदश-
मावेधसं सवतः सण्टारं नीखपृष्ं पृष्ठभागे नीरं बृहन्त गरणमरहान्त सादद्योनिं

योनौ स्वस्थाने यजमानान्सादयन्तं दमे ग्रह आदीदि्ांसरं सवेता द्‌प्वमान
हिरण्यवर्णं स्वणसमानकान्तिमरूषं रोषराहेत ताहश बृहस्पति सपम सवघ्रीमः

[अथ] जयोदशीमाह-
स हि श्रुवः शतप॑व्रः स शुन्ध्यूः (४) । हिर
ण्यवासचीरिषिरः सवर्षाः । बहस्पतिः स स्वाविश
कष्वाः । पुरू सखिभ्य ज सुति करिष्ठः, इति ।
स हि परसिद्ध बहस्पतिः शुचित्वादिगुणापेतः । शुचिः शुद्धः; । शतपत्रः
शतसंख्याकवाहनोपेतः । स बहस्पतिः शन्ध्यूरन्यषामपि शाधका दिरण्यवा-

शी रण्यस्य वाश्च वाक्यं शतमस्प देहि सदखमख देद्ययादेसरूप तन
वाक्येनोपेत इषिरः सरवैरेषणीयः सुवषाः स्वगमदः। स ॒वृहस्षाति; स्ववशः

५७४ भरीमस्सायणाचायेविरचितभाप्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-

सुध्रविषुं समाभयितुं शक्य ऋष्वा ऋषिरतीन्दियद्ष्ट तादशो बृहस्पतिः
सखिभ्यः ससतिसद्शेभ्यो यजमानेभ्यः पुरू प्रभरूतमासतिमस्नं करिष्ठोऽतिक्ष-
येन कता । एतश्च मशरद्रयम्‌--“ शेतां बारहसपत्याम्‌ ” इत्यस्य पशोः सृके
द्रष्टव्यम्‌ । तथा च प्रतीकद्रयमान्नातम्‌-"“ अवेधस५< सश्शुचिः "' इति।
[अथ] चतुरदशीीमा्-

पृष॒शस्तवं व्रते वयम्‌ । न रिष्येम

कदाचन । स्तोतारस्त इह स्म॑सि? इति

हे एरषंस्तव वरते त्वदीये कमेणि कदाचन न रिष्येम पा बिनश्ये । इइ
कमेणि ते तव स्तोतारः स्मसि भवामः।
[अथ] पसदशीमाह-
यास्तं पृरष्नावों अन्तः समुद्रे । दिरण्ययीरम्त-
रिक्ष चरन्ति । याभियासि दया सस्य ।
कामेन कृतः श्रव॑॑इच्छममानः ( ५ ), इति।

हे एषन्सगुद्रे समुद्रबद्विस्तीणंऽन्तरिक्षेऽन्तपैभ्ये दिरण्ययीः सषर्णवणासते
पव संबन्धिन्यो नावो नोसमाना दीप्यो याश्वरन्ति याभिश्व रिम
भिस्त्वं सूय॑स्य दूत्यां यासि दूतत्वं परामोषि । सूर्यो हि स्वभातसंङ्षकेना-
सरेण तमसाऽऽहतः सन्दुःखितायाः सूर्यायाः समीये पूषणं रद्मियुक्तं दृतसेन
मेषितवान्‌। तदिदमाख्यानं शाखान्तरे द्रष्टव्यम्‌! तथा च सृक्तेऽष्या्नायते-
““ तं देवासो अददुः सूयौयै '” इति । सत्वं ताभिदीिभिर्णुक्तः सल्थव
श्च्छमानः कोतिमाकाह्न्कामेन कृतः खेच्छयैव दतकर्मणि पेरितः। एतवुभयं
पौष्णे कमणि दरष्न्यमू । सूक्तेऽप्येकस्य मतीकमाश्नातम्‌--““यास्ते पुषमराषो
यन्तः इति ।
अथ] षोदशीमाद-
॥ क]
अरण्यान्यरण्यान्यसौ । या प्रे
{ #~ ७ ( (ष
न्यासे । कथा ग्रामं न एच्छति ।
` "क --- १ कृ. 'षिवदती" । `

पपा०५अद्‌ ०५] कृष्णयनुर्ेदीयं तैत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ५७९
नता भीरिव विन्दती, इति।

अरण्यानीशम्दन महारण्यमुच्यते । द्विरक्तिरादराथी । हेऽरण्यानि या ल॑
प्णश्यसीव ननरदहितत्वाश्षेव प्रतीयसे । असौ त्वं कथा कथं ग्रामं न
पृच्छसि । सर्वा हि जनो माभ गच्छन्स्निवासाय प्रामः कुञेद्येवं पृच्छति
त्वंतुतथा न पृच्छसि। तथा ग्रामाद्रषष्ं पुरषं रात्रौ भीः अविक्ति
त्वां तु भीने विन्दती इवन ठमत एव। टुतिषिस्मयाथा । सदेवमरण्य-
देवता स्तृयते ।

[अथ] सप्रदशीमाह--
ठेषारवाय्‌ वदते । यदुपावति चिविकः। आघा-
टीभिरि धावय॑न्‌ । अरण्यानि्ेहीयते, इति ।

दृ्टिकाङे रव दाष्द्धिशेषपो यस्य पक्षिविरोषस्य सोऽयं षारवः । स |
निजेनाया अरण्यान्या उपरि निर्मल निरन्तरं चिदित्यादिकब्दं बदति तथा-
षदते हृपारवाय पक्षिणे मत्युत्तरवादी चिचिकाख्योऽन्यः पक्षी यद्यदोपावति
समीपमागत्य तदीयमभिवदनं प्रत्युत्तरदानेन परिपाखयति । एकस्मिन्पक्षिणि
चििशब्दं कुवेति सलन्येऽपि तज्नातीयाः पक्षेणस्तदानीमेव चिचिशन्दा-
नुवते । तद्ानीमियमरण्यानिरमदीयते पल्यते । तत्र छान्तः--आघा्यमिः
काण्डवीणादिभिधवयन्निव श्रोधयकनि्र यथा गानकाछे गायकः पुरुषः
स्वरविशेपान्वीणादिभिः शोधयति तारशकुशलेगायकैः सेव्यमानो राजा
यथा खोक पश्यत पएवपुक्तिमतयक्तिरूपचिधिरब्दसदस्राणि दुरवद्धः सूकैः
पक्षिविरेपंयुक्तयमरण्यानिः शोभत इटर्थः |

अथाएरदश्ीमाह- |
उत गावं इवाऽऽदच्‌ । उतो वेश्भ॑व दृश्यते (६)

1

उतो अरण्यानिः सायम्‌ । शकटीरिव सर्ति इषि।

उतापि च गाव इव यथा ग्रामे गावो गृहेषु वसन्ति तथाऽरण्ये गवयाधा
मृगविशेपा आदृस्दृणानि भक्षयन्तो वतेन्ते। उतो अपि च लतागुरमादिकं त
तत्र बेरमेव शृ इब दृदयते। उतो अपि चेयमरण्यानिः सा्यकाले इक्षान्तरारेषु
तमसा छन्नेषु द्रकटीः; समती रक्ष्यते। यथा कृषिका; सायकाङे धान्यविेषैः

५७६ अरीमस्सायणाचार्यविरयितमाष्यसमेतम्‌ -- [रद्वितीयकाण्डे-

शकटानि पएरयित्वा स्वग्रहे सपागच्छन्त्येवमत्राप्यहनि रक्षग्रेषु इरयमानानि
फलानि रात्नौ च दृश्यन्ते । तथा सति सागि फलानि टूत्वा शकटे पूरयित्वा
ग्रहेष नीतानीति मुग्धानां बाखानां प्रतिभासो भवति सोऽयं प्रतिभासोऽज्ार
ण्यवणंनाथमुच्यते ।

अथेकोनविश्रीमाह--
गामङ्गेष आह॑यति । दविङ्गेष उपावधीत्‌ । वस॑न्र-
ण्यान्या सायम्‌ । अक्ृक्षदितिं मन्यतेः इति।

अपि चारण्यान्यापहनि गाश्चास्यन्मेपालोऽङ्गकषब्देन पियसंवोधनवाचिनां
गामाहयति । यस्मिन्नाहाना्थे शब्दे गवां संकेतः ऋप्रस्तादशस्य शब्दस्योपल-
प्षकोऽयमङ्गश्ब्दः । गोपार्स्य शब्दं श्रुत्वा यत; कुतधिदपि गावः
समागच्छन्तयेव तदिदमाश्येम्‌ । अपि च विचित्रस्य प्रसादस्य निपाता यस्तक्ना
स एष स्वापेक्षितं दार काष्मरण्यान्यायुपावधीच्छिनत्ती यथः । यस्य यादृशं
काष्रमपेक्षितं तस्य तादशमस्तीर्यपरमिदमाश्चयम्‌ । तस्पाऽऽथयेस्य द्यतकोऽय-
मङ्गशब्दः । अङ्ग हन्तेत्यथैः । अपि च दीधेयात्रासु मे गच्छन्नरण्यान्यां
सायंकाले यः पमान्वसति सोऽयं महतो रक्षस्याधस्तादसन्बहुन्बहून्पाक्षिशष्दा
छ्थ्ुता सेयमरण्यान्याक्रोरतीति मन्यते तदिदमन्यद्‌ाथयम्‌ ।

अथ वश्चापाहरट-
न वा अरण्यानिरन्ति । अन्यश्रेन्नामिगच्छति।
स्वादोः फरंस्य जग्ध्वा । यत्र कामं निप॑यते, इति ।

ये पुरुषास्तपश्चरितुपरण्यान्यां निवसन्ति तान््रयन्यां व्याघ्रादिनोभिग
च्छति चेत्तदानीमियमरण्यानिनं वे हन्ति सवेथा न मारयति । अयमथः ।
अरण्यप्रयुक्तः कथिद्‌पि बाधो नासि । व्याघ्रादिप्रयुक्तस्तूपायेन परिषतु `
शक्यत इति । यस्यामरण्यान्यां स्वादोः फटस्य जग्ध्वा स्वादुफलं भक्षयित्वा
कामं निपद्यते स्वेच्छया निवसितुं शक्यते । न खदु तत्रान्नस्षपादनाय प्रया

क क,

साऽस्ति नापि निवासस्थानसकोचः । ताटश्षीयमरण्यानीति गणस्तुतिः
अथेकविश्ीमाह-

जज्ञनगन्धीः सुरभीम्‌ । बहन्नाम

५,

वम्‌ । प्राह

+ %

भपा०५अन्‌०९/। टृप्णयवेदयं तैत्तिरीयव्राह्मणम्‌ । ` ५७७

मृगाणां मातरम्‌ । अरण्यानी म॑शशसिषम्‌ (७), इति ॥
स्याम्‌ रुरोह युवानः शुन्ध्यूरिच्छमांनो खदयते निप्॑यते चत्वारिं च ॥
इति कृप्णयजुवेदीयतेत्तिरीयबाह्यणे द्वितीयाष्टके पशमाध्याये
पश्चमोऽनवाकः ॥ ५ ॥

पनुष्ठातमामरण्याना मराश॒सिषं भक्र्षेण शंसनं दरृतवानस्मि । कीदशी
माञ्जनगन्धामज्ञनपु कप्ररादेसुगन्धिद्रव्यमरक्षेपेण यादशं गन्धं सेपादयन्ति
ताटृडागन्धापताम्‌। विचित्रः पुष्पः फटेशानुकूखो गन्धः समुत्पा्यते । अत एवं
स॒रभी सगन्धी(न्धि,भर्‌ । चम्पकपुष्पादिजन्यो हि स॒गन्धो वषैते। भक्तं
यग्याना फट वरशपषागामनक्त््ाद्धद्वनां तादृशानां हक्षाणां स्वत एवोत्पन्नत्ेन
कृषेरनपेश्षणाद कृपीवरलां तत्रोत्पन्नानां मृगाणां पाटकत्वान्मातृसदशीम्‌ । तदे-
तद्रण्यानात्यादेकमच्रपटूकमरण्यवा सिभिस्तपस्विमिः स्वरक्षां देवतां परार्थ-
यितुं जपितन्यम्‌ ॥

इति श्रीमत््ायणाचायव्रिरनिते माधवीये वेदारथप्रकातते कृष्णयञर्वेदीयौत्तिसय-
व्राह्मणमाप्ये द्वितीयकाण्डे पश्चमप्रपाठके पञ्चमोऽनवाकः ॥ ९ ॥

[7 1)

अथे प्रश्चमे पर्ठोऽनुवाकः । `

[अथ] पष्ठानुबाकरे पथमागृचमाह --
व्रंहयाय शरवसे । पए्रतनासाद्याय
च । इन्द्र खा वंतयामसि, इति,
हे इनदर बार्यहल्याय शच्मबधाय इवसेऽस्मदीयाय बाय पृतनासा्नाय
सैरिसेनाभिभवाय च त्वामावतैयामांसे पुनः पुनभेजामहे ।

[अथ] द्वितीयमा

सव्रह्माणं वीरवन्तं बहन्तस्‌ । उर गभार एथु-
| ताषमम्रमनाभमारतषाहम्‌ ।
चित्रे व्रषणर राये दाः, इति।

५७८ †मत्सायणाचार्यव्रिरचितमाप्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-

हे इन्द्रास्मभ्यं रथिदाः धनं दहि) वयंतु त्वां भजाम इत्यध्याहारः
कीदशं त्वां सव्रह्माणं शोभनव्राह्मणोपेतमरात्वागिभिः स्तुत्यामत्यथेः । वारवन्तं
वीरः पुतररभ्येशोपेतं ब्रहन्तमेश्र्येण महान्तमुरु गभीरमत्यन्तं गभारमतिपरबुद्ध
मिलय्ः | पृथुबधरं विस्ती्णमूटं परजापतिसूषटमिल्यथः। ^“ भ्रजापतिरिनद्रमंसुनतः”
इति श्तेः । श्ुतपिपरषिषु मत्रष्वेनद्रमक्तादिषु भूयमाणमुग्र वारेषु क्रोधि-

नमभिमातिषाहं पाप्मनो विनाश्चकम्‌ । कीटशं राय चत्र मणिगुक्तादिरूपेण
बहुविधं इषणं कामाभिवषेणक्षमम्‌ । एतचोभयमन्द्र कमणि द्रष्टव्यम्‌ ।

| अथ ततीयामाह--
्षेरिये स्वा निर्रतये ता । दहो सामि वरं
णस्य पाञ्चाद्‌ । अनागसं ब्रह्मणे खा करोमि
(१) शेवेतं दावाण्रथिवीं उभे इमे; ईइ

एतस्य मन्रजातस्य जातकमेविपयत्वाच्छुमारोऽत् संबोध्यते । ह कुमार
त्वां कषेत्रीनामिकाया रक्षोजातेदहो द्रोदाष्र सृजामि मुक्तं करोमि । बाोप
द्रवकारिणी काविद्रक्षोजातिः क्षचरी ) तथाऽन्या रक्षोनातिनित्रतिस्तस्या अपि
द्रोदाचखां मुखामि । तथा वरुणस्य पाञ्ञो रोगविशेपस्तस्मादपि त्वां मुञ्वामि ।
व्रह्मणे परिटरदाय जातकमादिसंस्काराय त्वामनागसं दोपरदितं करोमिते

# # "५

त्वद्थमिमे द्यावापृथिन्यावुमे अपि दिते शान्ते भवेताम्‌ ।
[अथ | चतुथीमाह-
° भ\॥ श~ ४ 1 ॥ थि ^^ |
शत जम्ः सहास । स ावादधव
1 + ९. ^) व ५५
सहर्षधार्भः । शमन्तारक्तर सहं वातन
= (~ > 1 मव
त । द त्‌ चत्क्लः प्रादया भवन्तु ; इति।
हे कुमार त्वदथमयमभ्रिरद्धिः सह शं सुखहतुरस्तु । ावाप्रथिव्यौ चौष-
धीभिः सह रं सुखहैत्‌ स्ताम्‌ । अन्तरिक्षं च वातेन सह ते रप्तु।
प्राच्याद्याः प्रकृष्टदिशश्चतस्रोऽपि ते शं भवन्तु |
अय | पञमीमाद-

या दवीः परदिशः वापरलरमि सुय

पपा०५अन्‌०६। दृप्णयज््दीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ५७९

+

विचष्टे । त्नं वा नस आदधामि ।
त यतम एतु न्तं परचः , इति ।

(५५ (9 भ

चतपत्नातरया, पादायच्रदिवद्‌वतारूपा याश्चतखः भरदिश्चोऽभिरक्ष्य स्यो
विचष्ट तूशवम स्वापयति तात्ता दिशां जरसे जराथं त्वाँ(त्वामा) दधा
स्थापयामि । यात्र।दरा न नायान्ति तावां जीवयामील्यथेः । योऽयं यक्ष्मो
व्याः स पराचस्त्वत्तः पराद्छुख। भूत्वा निक्ति रक्नोजाति परैतु प्राप्नोतु ।
। अथ | पष्पाह-
= ॥ ^ व ॐ ^
माच यक्ष्महुरतादवत्ये (२) हः पाशां
अः = 1 = ~ ।^९ ~ 1 ॥ि न्क
न्त्य चादमाचे। जहा अवतिमविदर्स्यो-

नम्‌ । अप्यभूद्र पकृतस्यं रेकं, इति।

^ &~ (~

अयं कुमारो यक्ष्माद्राधेदुरितादिदेतोः पापादवरय विर्न जीवने
सपत्तद्विपरातं दारित्मवति तस्या अप्यमोचि पुक्तोऽभूत्‌ । तथा निक्रत्यै
राक्षसजातदरदा द्रादरूपात्पाशाचायं कमार उदमोच्युक्कर्षेण गुक्तोऽभरत्‌ ।
अवाति दार्यमहा अदासः परिलयक्तवार्‌। स्यान सुखमविदब्धवान्‌ ।
भद्रं कल्याणं सुकृतस्य छागे पण्यकमणः फटगरते स्थानेऽप्यभरदवस्थितवान्‌ ।
अथ | सप्त्ममाद-

सूयमृतं तमतो ग्राह्या यतर्‌ । देवा अमुं
जन्व्यनपः । एवमहमिमं क्षत्रियाज।मिशः-
सात्‌ । द्रहो मञ्ामि वरणस्य पराञ्ात्‌, इति।

तमा्रद्धस्य स॒यस्य मर्तीकरारं देवाश्चकरुः । तथा च ब्राह्मणम्‌ -““ सुवभा-
ुरासुरः सुय तमसाऽविष्यत्तस्मं देवाः प्रायधित्तिमेच्छत्‌ ˆ` इति । सोऽयं
टत्ान्तोऽ्र दृष्टान्तत्वेनामिधीयते । यद्यथा देवा ऋतमन्धकारपाप्रं सूर्यं ग्राह्या
ग्राहकादावरकात्तमसोऽपुचन्पुक्तमकषन्‌ । तथा तद्धेतारेनसः पापाज्यनन्वि-
यांजितवन्तः । एवमहं जनक इमं कुमारं वरुणस्य पाश्ान्पश्वामि मुक्तं
करोमि । कीरशात्पा्ञात्षेननियात्रं गभेस्थानं तनोत्पन्नत्वालामिशंसादा-
खस्यप्रख्यापकादूद्हां बाधकात्‌ । क्षेत्रिय स्वेदयादिमन्राणां जातकमेणि विनि-

+ न (~ क

योगं बौधायन आह-““ अनं स्लापयति क्षत्रिये त्वा निक्रदे त्वा "' इति ।

9.

५८० श्रीमत्सायणाचायेविरवितभाष्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे-
अथाषमीमाह--
बृह॑स्पते युवमिन्द्रश्च वस्व॑ः। दिष्यस्थेसचाये उत
पाथिवस्य । धत्तः रयि स्तवते कौरथचिचर्‌
( ३) । ययं पत खरस्तिभिः सद्‌ नः, इति।

दे बरहस्पते त्वमिन््रधैतयेतौ युवां दिव्यस्य वख; दिवि भवस्य वसुनः
धनस्येशचाये स्वामिनो भवथः । उतापि च पायिवस्य पृथिव्यां भवस्य धन-
स्येशाये । स्तुवते स्तोत्रं कुरते कीरयेचित्कर्र यागं वृदस्पतिसवास्यं दुत
रयि घनं संपादयतम्‌ । दे इन्द्राबृहस्पती सपरिवारा यूयं नोऽस्मान्स्वस्तिभिः
मैः सदा पात रक्षत । एतस्य मच्रस्य वुहस्यतिसव्यागे यजमानामिषेके
विनियो गमापस्तम्ब आद--“ आज्येन माध्यंदिने सवने कृष्णाजिन आसी.
नममिषिच्चति शक्रामन्थिनो वा सैस्लावेण बृहस्पते युतम्‌ `` इति ।
[अथ] नवमीमाद--
क, (य क । ( ॥ (द
द्वायुवामन्रमाजाटवानाः। वश्वाहवम्‌ाभ
छ 0 ई € ॥
ये रक्षमाणाः । यनं हता दवमध्वन्‌-
माय॑च्‌ । अनन्तमथमनिवस्स्यमानाः, इति ।

येनन्दरेण हता रत्रादयो दीर्घमध्वानमायन्परणं पापना इत्यथः । तमिन्द्रः
भिरक्ष्य ये यजमाना रक्षमाणाः प्रतीक्षां कुर्वन्त आजोहुवानाः सवेत
आहानं कुर्वन्तो वतेन्ते । कीटशभिन्द्रं देवायुधे देवां योद्धारं विश्वावुधं
विश्वस्य बधयितारं ते यजमाना इन्द्रसेविनोऽनिवर्स्यमाना इतः परं मनुष्यः
लोके पुनरावृक्तिरदिताः सन्तोऽनन्तं विनाशरदितम्थं सर्वैरथेनीयं भराथनीयं
छोकमायन्पाप्राः । सोऽयं मच्र देने कमेणि द्रष्टव्यः ।
अथ] द शमीपाह-
ष्‌ | भ 1 विन ह्न * |
यत्त सुजाते हिमव॑पु मेषजम्‌। मयोभूः शत॑
मा यदरधृदीऽसिं। तते नो देहि सीबर, इति।
सीवछाशग्दः कांचिदोपधि -बह्टीरूपामाचष्। सा च हिमवर्सानुपुत्प्यते।
हिमवत्सु पर्वतवरिरेषेप सुजाते युष्त्पन्ने दे ओपपे ते तदीयं यद्धेषजं रोग

परपा०१अनु०६] कष्णयज्रदीयं तेत्तिरीयत्राद्यणम्‌ | ५८१

विनाशम पधमस्ति । यद्यतस्त्वं हृदो हृदयस्य शतमा सर्वोपद्रवश्मनहेतुभ-
याभूः सुखस्य भावयतां चासि । हे सीवल एतत्संज्ञक ओषपे ततस्ताददया-
स्त्वत्सकाशात्दौषधं नो देहि ।

| अय | एकादशीमाद--

अट्‌[ गीरभ्यां जाये यदखधावासे। सध्योभमाना
न्यवदश्चुभ्रे (४) ता खा मद्रा हविषां

(कि

पचात । त्रा नः सब रायमाभाजयह्‌ः इति।

हे ओषधे यद्यदा त्वं गिरिभ्यः पवैतेभ्यः सकाशाददः प्रलयक्षं यथा
भवति तथाऽधिप्रधावस्यधिक्रं वबह्धीरूपा सवेत; प्रसरसि । तत्र इष्टान्तः--
सशोभमाना कन्येव यथा स्वैराभरणेः सम्यक्डोभमाना कन्या खयवरार्थमा-
गतानां वराणां पुरतः संचरति त्रत । हे शुभे निमेर ओषधिदेवते तां त्वा
तादृशीं शुभ्रां तवां मुद्रा मुद्रुगोत्ोत्पन्ना महषंयो हविषा वर्धयन्ति । ह
सीवखाख्य ओपधिदेवते सा त्वमिह कमेण्यस्मभ्यं रयिमाभाजय पनं सपा-
द्य । रांगनिवतेकमांपधमेवात्र धनम्‌ । एते उभे ऋचावेतदोषपिदेवताक
शाखान्तरगते कमणि याज्यान॒वाक्ये |

अथ द्रादशीमाहद-
॥ =. 1 0 ज व न्यु
पूव ट्वा अर्परणानुपरयञ्चन्मभिः। जन्मान्य-
1 ६ „1 6 ^ (~
वरः पराणि । वेद्‌नि देवा अयमस्मीति माम्‌।
अ "८५, इ ग ¶रं त्‌ र्‌ | ॥ | शु
अहर हत्वा शर जरसः परस्तात्‌) इति ।
हे देवा अहमपरेणाधमेनानेन जन्मना पूर्व जन्मानुपश्यननिदानीं वर्ते । तथेवा
वरनिष्ैमनुष्यजन्मभिः पराण्युत्कृष्टानि देवा जन्मानि वेदानि छमेय । इदा
नींतनजन्मनि प्रयत्नमन्तरेण स्वतः प्रत्तां वेदशास्रादिवासनां दृष्टा पूवेपप्ये-
ताटरशजन्म संपन्नमिति निश्चीयते । अत एव अभिन्ना आहः-“ पपेदिरे
प्राक्तनजन्मविग्याः *" इति। सोऽयं दृष्ठान्तः-- यथा पूत्रेजन्मनि वासितमिहन-
ननि फरितमेवमनत्राप्यनषणितमत्तरज फट्िष्यतीति जानामि । अतोऽनुविर्या-
ख्याया देवतायाः प्रसादादरहं दे देवा जरसः; परस्तात्स्वशषरीरं हित्वा राका-
न्तरेऽगरमीदशो देवोऽस्मीति मां वेदानि ज्ञातुं गयाम्‌ ।

५८२ श्रीमतसायणाचायंविरचितभाप्यसमेतम्‌-- (रदितीयकण्डे- `

[अथ] त्रयोदशीमाद-
०, = ॥ * ॥ ^
प्रण्‌[पाना च्चः जचत्रिम्‌ । काच मनाम
(आद्‌, श, ॥ (५, ॥५ र| 1 1 |
सभूतान्‌ । हत्वा दरार जरतः परस्तात्‌ ।
[कर (क. ॥ श्र न ६
आ च्रात त्रत वयमन्नवामहः इति।
यावेतौ प्राणापानादुच्छरसनिश्वासरूपौ वायू । यदपि चक्रुः ओरोजमिल्यादिकं
नेद्धियम्‌ । याऽपि मनसि सभूता संबद्धा वाक्‌ । ““ यद्धि मनसा ध्यायति
तद्राचा बदति "` इति श्ुतेवाचो मनसि सवद्धत्वम्‌ । इयं च वाक्षर्मेन्
णां सवषागुपरक्षणम्‌ । तादद भाणापानाद्कं सवं गृहात्वा वय जरसः
परस्ताच्छरीरं हित्वा भृति भूति तत्तद्टोकस्थितं तत्तदेश्वयमा समन्तादश्चवा-
महै भाप्रवाम । एते ऋचया दिवःदयेनीष्विषटिषु -““ अनुक्रिर्ये चरु ” इत्यत्र
याज्यानुवाक्ये । अत एव तत्र प्रतीकदयमास्नातम्‌-- ^“ पूतं देवा अपरेण
प्राणापान " इति ।
अथ चतुदंशीमाद-

दमा एव ता उषसो याः प्रथमा व्यौच्छन्‌ ।
ता देव्यः कुवते पञ्च रुपा । शश्ती-
नावज्यन्ति । न गंमन्यन्त॑म्‌ (५ ), इति ॥
करोम्यव््य चिच्छुपेऽश्वामहै चत्वारि च ॥
इति दष्णयजुर्वेदीयतेत्तिरीयव्राह्यणे द्वितीया्टके पश्चमाध्याये
षष्ठोऽनुवाकः ॥ ६ ॥

या उषसः प्रथमाः परथमभाविन्यः खष्यादों वतेमाना व्योच्छन्व्युष्टि प्रभा
तपकुवन्‌ । ता इमा उषस इदानीं प्रतिदिनं वतेमाना एव । ताश्चोषसो देव्यः
पश्चसंख्याकानि रूपाणि कुवते वसन्तादीनि तत्तद्िङ्गानि येते । शश्वती
निरन्तरं वतमानास्ता उषसो नावपृज्यन्ति कदाचिदपि न समाप्यन्ते । तदेष
स्पष्टं क्रियते--अन्तमवरसानं स गपन्ति न प्रा्रवन्ि । सोऽयं मन्र उषोदेव
ताके कमणि द्रष्टव्यः ॥

इति श्रीमत्पत्तायणाचाय विरचिते माधवीये वेदार्थप्रकारो कृष्णयजुवैदीयतैत्तिरीय-

बराह्मणमःप्ये द्वितीयकाण्डे पञ्चमप्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः ॥ ६ ॥

भपा०५अब्‌ ०७] कृष्णयज््रदीयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ । ` ५८३

अथ पदमे सप्तमोऽनुवाकः !

सथ्रमानुवाकरे प्रथमामृचमाह--
^ ५, १०५९ 1 ¢
वद्रूना ताञधातेन । र्राणामूम्या । जादि-
901 ~ म $ = ` $ रि
याना तेसा । विश्वेषां देवानां क्रद॑ना ।
क 1 ए क क 1
मरतामन्न। चजहाम स्वाहा ; इति!
देऽ त्वां होमि । कीदशं त्वां वसूनामष्टानां संबन्धि यदधीतं मव्रजातं
तेन सहितम्‌ । स्दराणमेकादशानां संबन्धिनी येयमरभिरुतकषस्तेन सहितम्‌ ।
आदिलानां द्ादृशानां संबन्धि यत्तेजस्तेन सहितम्‌ । विश्वेषां देवानां संबन्धी
यः क्रतुः सकरपः कमानुष्ठानं वा तेन सहितम्‌ 1 मरतां संबन्धी योऽयमेन्ना
(मागतिविशेषस्तेन सहितम्‌। एतस्य मच्रस्य सावित्रचयने विनियोगमापस्तम्ब
आह--“ अपरं चतुग्रहीतं वसूनां त्वाऽ्धीतेन "` इति। जहोतीलनुबर्वते ।
अथ द्वितीयामाह-- |
ञं ~ , 1 ^ 1 1
ज भभरतरहमाम्रमम्‌ । इन्द्रसखा
।, | ॥,
सवायधः। जास्स्वाश्चाु इष्षहः) इति ।
हेऽगरेऽहमागमं त्वत्समीपे समागतोऽस्मि । त्वमप्याशास॒ दि्वभिमूर्तििरि-
तिरस्कारक्षम आस्स्वोपविज्च । इन्द्रसेनस्य प्रियः स्वायुधः शोभनेराुषै-
रुपेतो दुष्षहः केनापि तिरस्कतमशक्यः । अयं मत्र; करसिमिथिदाग्रयणे कर्म.
प्युपहोमायः | |
[अथ] तृतीयामाद-
_ ~ „_ > अ ~. 1 ०
२८ वचा अग्ना दत्तमागरतर्‌ । या
9 ~~ ज थे < ॥
भगः सह जाजा बच ८( 9 , |
^ - €. -- ॥ - 1 ~ ॥
दाष्‌[युत्वाय रातशरदाय । प्रतिश्-
ण “~ कि ~. ९1 छ
भ्णाम महत कयाय ; इति।
अधिना दत्तं यदिदं वचेःपरशृतिगुणजातं तदिदमागा्यजमानं मलयागतमू ।
पचः पररीरकान्तर्यशः कीतिभगो रदिमरूपं तनः सहोऽभिभवसामध्य॑मोजो

५८४ भ्रीमस्पावणाचायविर्‌चितभाष्यसमेतम्‌ -- [रद्ितीयकाण्डे~

वखृहैतरष्टमो धातुवरं शरीरशाक्तः । शतशारदाय रातसख्याकसवत्सरोपे
ताय दीर्घायत्वाय दींकाटवत्यायुष्याय महते वीयायाधिकस्तामथ्याय च
परतिग्रभ्णास्यमरेरतग्रहं स्वी करोमि । अस्य मन्रस्य दारियोजनादूष्वेमाषिनि
पुच्छे विनियोगो द्रष्टव्यः .
उक्ताच्यो मत्रा ऋगात्पकाः । चतुथंमन्रमारभ्य यजुरात्पकराः । तरतं

चतु्थेमच्रपाह- |

ह ®. १ श
जआयरासं विश्वार्यराप्न । सवाटईदरस्त

।

सव म ज

भूयात्‌ सवमायगषम्‌ ; इति।

हे परवर्ताख्यकणांभरण त्वमायुरस्यायुपः स्रूपमसि। विश्वायुरसि विश्वस्य
जगत आयः स्वरूपपति । सवोयुरसि षिशेपतः सवषां पुरुषामामायुः स्वरू
पपरसि ! समेमायरसि यच्छतसंवत्सरपरिमितमायुस्तत्सवे समासि । तत्सा
दात्स् संपूणेमायुरमे भ्रयात्‌ । अतोऽहं सवं सपणमायुगषं गम्यासम्‌ । अस्य
मन्रस्याऽऽयष्कामेष्ठौ कर्णभरणधारणे विनियोगमापस्तम्ब आह--““ त्न
मान आचम्य प्रतिग्रह प्रदक्षिणं दक्षिणे कणं आवघ्रायायुरसि विश्वायुरास
इति ।

अथ पञ्चमं यञ्राह-

त्‌ ९५१ < इति ।

पृथिव्यन्तरिक्षद्युखोका अनुगरह्न्त्विति शेषः ।
अथ षष्ठं यञ्च॒राह--
अ ~ घृ | । र ध न ।
[ग्रधमणाश्चाद्‌ः । मृद्युवमणत्न-
^. 1 ष 1 )
पतिः] ब्रह्म क्षत्रः स्वाहा (२); इति ।
योऽयमभिः सोऽयं खकीयेन धर्मेणा्नादो भवति। अन्नमक्षकल्वं जाठराग्नौ
प्रसिद्धम्‌ । योऽयं मयुर्ेवः सोऽयं स्वकीयेन धर्मेणान्नपतिरन्स्य पाटकः ।
यावन्म॒त्य॒ः प्राणिन न मारयति तावदयमन्न भ दमन्नपाटकत्वम्‌ । ब्रह्म

घ्राह्यणजातिः क्च्र क्ष्चियजातिस्तान्यतान्यभ्रेमत्यब्रह्यक्षत्राण्युदर्य स्वाह्य
ष्तामदमस्तु।

यभा ७७

~-"-------------------------- ~ - ~~" गाता व नग
, र कन ॥ पः ग्‌ न । [ ध
१ धू, पु, सतु प |

प्रपा०¶अनु०७। कृष्णयजुररदयं तंत्तिरीयत्राह्मणम्‌। ५८६
अथ सप्तम यज्ुराह-
परजापतिः प्रणेता । बहस्पतिः र एता । यमः
„ पन्थाः । चन्द्रमाः पुनरसुः स्वाहां, इति,

ऽय भनापतिः सोऽय प्रणेता मेरकः । योऽयं बहस्पतिः सोऽयं पर
एता पुरता गन्ता । योऽयं यमः सोऽयं पन्था मागेपाटकः । यस्तु चन्रमा
सांऽय पुनरसुः पुनः पुनजायमानः प्राणरूपः । तानेतान्पनापत्यादीनदिश्य
खाहा हृतमिदमस्तु भयुव; सुवरिलयादिमत्रत्रयस्य विनियोगः सूत्रान्तरेष
मग्यताम्‌ ।
अथाषए्म यज॒राद-
अथि सोऽ ८, ध
ज्रनादाजपातः । अन्नाद्यमास्मन्यन्ञ
यज॑ ॥
मसीय द्द स्वाहां ; इति।
योऽयमग्निः सोऽयमन्नादो जाठरायिरूपेणान्नस्य भक्षकः । अन्नपतिर्बाह्मा-
भिरूपेणान्नस्य पाचकत्वात्पारुकः । सोऽयमभ्निरस्मिन्यत्ने यजमानाय भक्षण
योग्यमन्नं ददातु । तस्मा अग्नये खादहा हतमिदमस्त ।
अथ नवमं यज्नुराह--
क ज (श & (व
साता रजा चजपात्तः । राञ्यमास्म-
५१ । | ४
न्यज्ञ यजमानाय दद खाहः इति।
यः सोमः सोऽयं ब्राह्मणानां राजा । “सोमोऽस्माकं ब्राह्मणाना राजा”
इति मनत्रान्तरात्‌ । स चान्येषां राज्ञां पाल्कत्वाद्राजपत्त; ¦ शेष पर्ववत्‌ ।
अथ दशमं यज्च॒राह--
वृर्णः सम्राट्‌ तम्राह पाततः । साम्नन्यिमास्पन्यन्न

यजमानाय द्दाठु स्वाहा ( ३ ‰› इषि।
योऽयं वरुणः सोऽयं समीचीनो राजा भूता सवेषामन्येषां साघ्नाज्यानां
पाटकः ।
अयेकादश्ं यञ्ञराह-- “
मित्रः कषत्रं क्षत्रपतिः । कषत्रमसि-

|. 1

९८६ श्रीमत्सायणाचायंविरचितभाष्यसमेतम्‌-- [द्वितीयकाण्डे

नयन्ते यजमानाय ददातु स्वाह, इति !

मित्रो देवः स्वयं क्षज्रियनातिभूखा सर्वेषामन्येषां क्षत्रियाणां पार्कः । स
च क्षत्रं प्षन्नियपमं ददातु |
अथ द्वादश यञ्राह-

हन्द्रो बरं वरपतिः । वरमस्मि-
न्यज्ञे यजमानाय ददातु स्वाह; इति ।

अयमिन्द्रः स्वयं वटं भाष्य परकीयस्य वलस्य पाको भवति ¦
अथ च्रयोदश्ं यञ्चराह-

वृहस्पतितरह्य ब्रह्मपतिः । ब्रह्मास्मि-
न्यज्ञे यज॑मानाय ददातु स्वाह; इति।
बहस्पतिः स्वयं देवानां मध्ये ब्राह्यणजातियुक्तः । ^“ ब्रह्म वै देवानां
बृहस्पति; '' इति श्रुयन्तरात्‌ । सोऽयमितरत्राह्यणजातेः पार्को ब्राह्मणधरम
ददातु]
अथ चतुदश यज्नुराह-
सविता राष्र राषट्पतिः । राष्मस्मि-
नयन्ने यजमानाय ददातु स्वाहा? इति ।
सविता स्वयं रार प्राप्यान्यदीयस्य राष्रस्य पाको भवति ।
अथ पचदशर यज्ञराह- |
पूषा विशां विट्पतिः । विशमस्मि-
न्यज्ञे यजमानाय ददातु स्वाहां, इति।
पूषा स्वयं देवानां विशां स्वामी भूत्वा मनुष्याणामपि विशां पारकों
भवति ।

अथ षोड यसुराह--
सरस्वती पुष्टिः पृष्टिपली । पुर्टिमिसि-
न्यजञे यर्जमानाय ददातु स्वाहाः इति।

भपा०५अबु०<। दृष्णयङुदीयं तैत्तिरीयतब्राह्मणम्‌। ५८७
सरस्वती स्वयं पुषटियुक्ता सती परकीयाया अपि षे; पाटयिभ्री भवति ।
अथ सप्रदश् यञ्चराह- _

५ शुः प्रिथ
पष्ट पशूनां मिथुनानां सूपञ-
१ ग ~
दरपपत्िः । रुपेणास्मिन्यन्ने यज॑मा-
श्‌ न ॥
नाय पशरन्ददति खाहा (४), इति ॥
च साहा ा्नाज्यमस्िन्यजञे यज॑मानाय ददातु स्वाहा विर मप्मिनयजञ
यजमानाय ददातु स्वाहा चत्वारिं च ॥
इति इृष्णयजुवेदीयतेत्तिरीयत्राह्मणे द्वितीयाष्टके पश्वमाण्याये
सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥
मिथुनानां द्ीपुरुषरूपाणां पशूनां रूपस्य कतां तष्टा सर्वेषां रूपाणां
पाकः । अतोऽस्मिन्यज्गे यजमानाय समीचीनरूपेण युक्तान्पृन्ददातु । तसै
त्वष्ट स्वाहा हतमिदमस्तु । “अभिरनादः इत्यादयो दहा मत्रा मित्रवि-
न्दाख्यायामिष्टाबुपदोमा्थाः ॥

अ क ५

इति श्रीमत्सायणाचायेविरचिते माधवीये वेदार्थपरकाश्ञे कृप्णयनुरवेदीयौत्तिरी-
यत्राह्मणमाप्ये पञ्चमप्रपाठके सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥

अथ पच्वमेऽष्टमोऽनुवाकः ।

अष्टमेऽनुवाके प्रथमामृचमाह-
स ईपाहिय ऋजीषी तसः । यः
शिप्रवान्टषभो यो मतीनाम्‌ । यो
गेतिमिदज्रमृची हरिष्ठाः । स इन्र
चित्राः अभितृन्धि वाजान्‌, इति।

हे इन्द्र यस्त्वषनीभी ॥ निष्पीडितरसः सोमवह्टीभाग ऋजीषम्‌ । तद्रा

नीषी । अतत एव ब्राह्मणमान्नायते--“तस्पात्त॒तीयसवन ऋजीषममिपषुण्वन्तिः'
इति ।

तरु दुःखेभ्यस्तारकस्ताच्शः स स्वमीं पादीमं सवनं पाटय । यस्त्वं

५८८ भरीमत्सायणाचायेविरचितभाप्यसमेतम्‌-- [र द्वितीयकाण्डे

िप्रवाज्शोभनदनुयुक्तो यश्च त्वं मतीनामस्मद्‌बुद्धोनां दषभो वषेयिता
सन्पारमबुद्धिभद इल्येः । यश्च त्वं गोजभित्पवतानां भेत्ता वजभूद्रजस्य धारको
यश्च हरिष्ठा दरिनामकयोरम्वयोः स्थातादे इन्द्रस त्वं वचत्रान्वाजान्िचि
त्राणि चच्रणामन्नान्यभितन्ध्यभितो विनाशय । अयं पत्रा माध्यंदिनसवने
प्रस्थितयाञ्यास्वन्तमावनांयः।

[अथ] द्ितीयामाह--
9३ ह = । ञं नि
[ तं शुष्मा व्रषभ एतु पन्ना । जात्तरा
1 1 ८ __ ञअ ५
टधरामा0) प्रस्तर । जा विश्वता जामि समख
त _ ७) | ट ५ ध
वृ । इन्द्र दयप्र कदवदद्वस्म; इति।
हे इन्द्र षभ श्रेत तव शुष्मो वरं पथादस्मत्तः पथिमभाग आ,
एतवागच्छतु । तथेवोत्तरादुत्तरभागेऽप्यागच्छतु । अधरादधरभागेऽप्याग
छत । परस्तात्पप्रेमागेऽप्यागच्छत । विश्वतः स्वप प्रदेशोप्वभ्यस्पानमिर
ध्यावाङ्समीपवत्यासमेत्‌ सम्यगागच्छतु । हे इन्द्र य॒षवेत्स्वगेय॒क्तं चन्न
धनमस्मे पेद्यस्ास्‌ संपादय ।
[अथ तृतीयामादई--
रा क थ्‌ 1 ५ ॥ £
व्रच्वस्म एरय र्थम्‌ । इन्द्राय शषमचत
ज रभ क्‌ । (र
(3)। जमा केचेद्‌ खककरव्‌ । सङ्क समसु
टना । जरम बाध चादता। नभन्ता-
2 1 > ञअ श घ्‌ 1 ह
मन्यकष्‌म्‌ उयाका पि वचस; इति।
अस्मा इन्द्रायास्येन्द्रस्य परो रथं रथस्य परोभागे शं वरं परोष्वचेत प्रक
घृण सष पजयत । कथं वरस्य प्रजेत्यच्यते-अयभिन्द्रो इन्दा वेरिधावी
समत्स॒ सङ्कामेषु सङ्ग योद्िवरिभटेः सङ्ग सति संयोगे सत्यभी कचिद्न्तु
कामयमानेऽपि वैर्सिणि रोककृस्स्थितिं करोत्येव न तु पलायते । इत्थं बलस्य
पजा । तथा पृजित इन्द्रोऽस्माकमितरव्या्रत्ये चोदिता मेरयिता सन्बोधि
बध्यता सातरधानां भवत । अन्यकषां कात्सतानां वरेणा पन्वस्वधिशत्रय
वतमाना ज्याकाः कत्सितज्या नभन्तां दिसन्तां चव्यन्तियथंः । एतचरोभर्ं

कन क भ,

कस्मिधिदेनद्रे कमणि विनियोज्यम्‌ ।

भरपा०५अनु०<} कृष्णयजुर्वेदीय तेत्तिरीयब्राह्मणम्‌ । . ५८९
[अथ] चतुथीमाद-
इपर यर शुनाप्तारम्‌ । जस्मन्यन्न हवा
मह । आ वार्जरूपं नां गमत; इति।
शनो वायुः सीर आदिलयस्ताभ्यां युक्तमिन्द्रमस्मिन्यज्ञे वयमाह््यामः ।

स चेन्द्रा वानंरनेः सह्‌ नोऽस्मान्प्त्युपागमदपागच्छत ।
[अथ पचपीमाह-

इन्द्राय नाराय । चचा जहत नां
रवः (२)! जषता प्रति माधर्‌ः› इति।
हरनासीराय वायवादिलयुक्तायेन््राय सचा नुहा नोऽस्मदीयं दर्वि
ऋत्विजो लुदूत । मेधिरो मेधावानिन्धः प्रतिजुषतां भातिस्विकं तद्धषिः
सवताम्‌ ।
[अथ पष्ीमाद-- |
प्रहव्यानिं ष्तवन्तयस्मे 1 ह्श्वाय भरता
सजोषाः । इन्द्रतुमित्रद्यणा वाद्रधानः।
रुनापसार हार्द जषस्व; इति।

हयम्बाय हरितनामक्राभ्यामन्वाभ्यां युक्तायास्मा इन्द्राय घ्रतवन्ति हव्यानि

हे ऋत्विजः प्रभरत प्रकर्पेण संपादय । हे इन्द्र तं सजोषा वसन्ताघतुदेष-

ताभिः समानपरीतः सन्ब्ह्मणा मत्रेण वावपानो वधमानः शुनासीरी वाया

दित्ययक्त इदं दविञ्नेपस्व । अत्राऽऽपस्तम्बः-- “इन्द्राय शनासीराय परो

डाशो द्वादशकपालः" इदत्यस्मिन्कमेणि मत्र्यं विनियुक्तवान्‌ “इन्द्राय

डनासीराय' इलयारभ्य “हविरिदं जुषस्वेति याञ्याङुवाक्ये'" इत्यन्तेन

वाक्येन । यस्त्वेताभ्यां पूर्वो मन्रः “न्दरं बयम्‌ ईइत्यादेः सोऽयं पुरोनुा-
क्यया विकररप्यते ।

[अथ] सप्तमीमाद-- [र

£ 1 ¢ 1 | ५, |

वृयः सुपणा उपरद्रद्रम्‌ । प्रयमच्‌। ऋषय

नाधमानाः । जपं ध्वान्त परथि

५९० श्रीमत्तायणाचायेविरचितभाष्यसमेतम्रू-- [रदवितीयकाण्डे-
र, 1 ® => |
च्चः । युपुर्यस्माज्चवर्यव बद्धस; इति,
केचिदषय इन्द्रमुपसेदु; कायपराप्त्यथगुपासते । कटया ऋषयो षयः पक्षि
मू्िधारिणोऽत एव सुपणोः शोभनपक्षोपेताः । मियमेधा अधीतस्य ग्रन्थस्य
धारणराक्तिमधा तस्यां भरीतियुक्ता नाधमानाः किंचित्कायं याचमानाः । स
एव याच्‌जाप्रकारः; स्पष्टी क्रियते-हे इन्द्र ध्वान्तमन्ञानरक्षणमन्धकारमपोरणं
ह्यपसारय । चश्च्ञानलक्षणां दष्ट प्रथि पूरय । निधयेव शृहट्येवाङ्गानेनं
वद्धानस्मान्पुमुगिवि तस्माद ज्ञानबन्धान्मोचय । अस्य मचघ्रस्य सोमक्रयादर््वम-
साच्छादकवञ्ञापनयने विनियोगमापस्तम्ब आद--^अन्र यजमानोऽपो्ते `
वयः सुपणाः'' इति ।

अथाष्टमीमाद-
बृहदिन्द्रय गायत ( ३ )। मरतो
ठत्रहन्तमम्‌ । येन ज्योतिरज॑नयत्र-
तारः । देवं देवाय जाग्रेवि, इति।
हे परुतो वृत्रहन्तममतिशषयेन वैरिवधकारिणं ब्रहत्सामेन्द्रायेन्द्राथं गायत ।
ऋतावृधा यज्ञवधका कस्विजो देवायेन्द्राथ देवं दीप्यमानं जागृवि नागर
णस्यापरमत्तत्वस्य साधनं ज्योतिङ्नानरूपं प्रकारं येन ब्हत्साश्नाऽजनयन्नत्पा-
दितवन्तः। तेन ब्रृहता साम्ना गायतेयन्धयः । ऋत्विजो टि पृष्स्तोते षष
स्साम गायन्ति । अस्य च मश्रस्य कचित्सोमविकृतो विनियोगो द्रष्टव्यः
अथ नवमीमादह--
के महकाः के इमं पतङ्गाः मान्थाखा

+ क

इख पारमा पतान्त। जनिर्तनान्प्रधमन्तु

देवाः । सोर्पणं चक्षुस्तनवां विदेय; इति '

॥ 8 ॥

महिकाञब्दो नीहारवाचकः सन्टषटेरावरकं रोगविशेषगुपटशक्षयति । मिहि `

का एव मिहकाः । पतद्गशब्द; शरमवाची सनेरशिमिजन्यानि केशोण्ट्का
न्याकाश्चे भासमानान्युपटक्षयति । तानि चोष्ण्यरोगे सति वदनि भासन्ते ।
तदुभय कराब्दाभ्यामाक्षिप्यते । का मिका इमे पतङ्गाश्च के । तदुभयोपद्रवो
मम नास्ताल्यथंः । मन्यश्ब्देन द धिमन्थनपुच्यते । तरत्सबन्धिनस्तक्रबिन्दषा

कि

भपा०५अनु०<] कृष्णयजुर्बदयं तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌। ५९१

मान्ास्तदरदालान्लागच्छन्तीति मान्थालाः केशोण्डूकविगेषाः । कुं सप्रहस्त-
दरूपतामापन्नाः ऊलिशब्देनोच्यन्ते । ते च संघशो मा मां परिपतन्ति । देवा
अनाटताः केशोण्टरादिकृतनेप्रावरणापगमेनैनान्केशोष्दादिकातोगदोषानध-
मन्त भक्षण ॥ मृखोत्थितवायुपात्रेण विनाशयन्तु । ततोऽहं तनुवा सहितः
सपण चक्ुबिदेय । सुपण; पक्नी यथा दूरस्थं परयति तथा दृरदरशनक्षमं
चश्ुष्पाटवं छभेयम्‌ । सोऽयं मच्रो नेव्ररोगपरिहाराय भयोक्तव्यः |

[अथ] दश्मीमाद-

एवाऽअबन्दस्व वर्णं वृहन्तैम्‌ । नमस्या
धीरममृतस्य गोपाम्‌ । स नः श
्निवरूथं वियत्‌ ( ¢ ) । ययं
पात स्वस्तिभिः सदां नः, इति।
हे यजमान बृहन्तं गुणाधिकं वरुणमेवाऽऽबन्दस्व स्तुहि । तथा धीरं बुद्धि-
मन्तममृतस्य क्तुफर्स्य गोपां रक्षितारं नमस्य नमस्कुरु । स वरुणो नोऽ-
स्मभ्यं त्रिवरूथं भ्रमिकात्रयोपेतं श्रमं ग्रहं वियंसद्िशेषेण यच्छतु । हे वरुण
सपरिवारा यूयं स्वस्तिभिः कषेमेर्नाऽस्मान्सदा पात रक्षत । अस्य मश्रस्य
ब्रह्मण उत्सङ्गे सोमासादने विनियोगमापस्तम्ब आदई-““ एवाऽऽवन्द सवत्यु-
पस्थे ब्रह्मा राजानं कुरुते ? इति ।
अथ एकादशीमाह-
नकिं सुपर्णमुप यत्पतन्तम्‌ । हृदा वेन॑न्तो
जभ्यचक्षत ता । दिरण्यपक्षं वर्णस्य
दूतम्‌ । यमस्य योनो शुनं शरण्युम्‌, इति ।

(व क

हे भरवग्यैस्वामिस्त्वामृत्विनो हदा स्वकीयेन मनसा बेनन्तः कामयमाना
यद्यदाऽभ्यचक्षताभितः प्रख्यापितवन्तस्तदा त्वं तुष्टो भवेति शेषः । कीदशं त्वां
नाके सुव उप पतन्तं समीपं पतिगच्छन्तम्‌ । अत एव सुपर्णं शोभनपक्षोपेतं
हिरण्यपक्षं सुव्णमयपक्षोपेतं वरूणस्य दृतं वरुणेन मरयमाणं यमस्य योनौ
स्थानविशेषे भुरण्यु भरणशीरं रोगसंपादकमिलयथः । श्नं प्ष्याकारम्‌ ।
अयं मत्र; परवग्यस्याभिषवेऽन्तमोवनीयः । "५

५९१ श्रीमत्सायणाचायेषिरचितमाष्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे- `
[अथ द्रादशीमाहद-
शं नो देवीरभिष्टये । आपो भवन्तु
पीतये । शं योरमिक्तवन्तु नः, इति।
देवीर्योतमाना आपो नोऽस्माकमभिष्टयेऽपेक्षिताय पानाय शचं शान्ता
वन्तु । नोऽस्मान्पति शं सुखहेतवो योदुःखवियोनिकाश्च सलयोऽभिक्लवन्त-
भितः प्रवहन्तु ।
[अथ] त्रयोदरीमाह--
५ श ( £,॥ 1... € ^,
ईशाना कयाणाम्‌ । क्षयन्ताश्रषणानानव्‌ ।
(५) अपो याचामि भेषजम्‌ › इति।
अहमपो देवीः भति भेषजं पापविनाशकारणमोषधं याचामि । कीदशी -

रपो वार्याणां वरणीयानां कामानामीशाना दातुं समथाश्वषंगीनां मानुषाणां
्षयन्तीनिवासहेतुभूताः । |

[अथ] चतुद शीमाह-
अप्पु मे सोमो अत्रपीतर्‌ । अन्त-
विश्वानि भेषजा । अधर चं विश्वः
सैभुवम्‌ । आपश्च विश्वभ॑पजीः, इति
अप्स्वन्तजैरेव मध्ये विश्वानि भेषजा सवोण्यौषधानि सन्तीति मे गं
मोऽत्रवीत्‌ । तथा विश्वरोमुवं स्वेस्य जगतः सुखस्य भावयितार्मप्न च

महं सोमोऽव्रवीत्‌ । तथा विश्वभेषजीः; सवेस्यानिष्टस्याषधरूपा जपश्च युः
न्तिता अपि सोमोऽत्रवीत्‌ । तदेतन्मच्रत्रयमन्देवताके कमणि द्रष्टव्यम्‌ |

(क्वान

तूतीयमनत्रस्यावभृेष्टो द्वितीयाञ्यभागेऽपि तरिनियोगमापस्तम्ब आह--“अप्प
मन्तावाज्यभागो यजलप्छस्र इत्येपाऽप्सु मे सोमो अव्रत्रीत्‌ "` इति ।

अथ प्चदशीमाह--
यद्प्सु तं सरस्वति । गोष्वश्वषु यन्मधु । तेन
मे वाजिनीवति । मृखमङ्ग्धि सरस्वति, इति !

प्रपा०५अनु०<] कृष्णयज्ुर्वेदीयं तैत्तिरीयव्राह्मणपर । ` ५९३

हे सरस्वति नदीरूपे ते स्दीयास््रपु यन्मधु माधु रिते तथा गोष्व-
शेषु मधुरं क्षीरं समीचीनं वहनसामर्थ्यं च यद्टियते हे वालिनीवत्यमसम्‌-
दियुक्ते सरस्वति तेन सर्वेण मे मुखमङ्ग्धि वक्नमदकृतं कुर ।

अथ | षोडगरी माह-

या सरस्वती वैशम्भल्या ( & ) ।
तस्यां मे रास्व । तस्यास्ते भक्षीय ।
तस्यास्ते भ्रपिष्ठमाजों यास्म, इति।

विशां प्रजानां भरणं पोषणं विश्म्भं तत्कर्म क्षमा वैशम्भर्या ताह्मी
या सरस्वती तस्यां सरस्वत्यां नदीरूपायां मे रास्व हे सरस्वति देवते महं
भोगं ददि। तस्याः सरस्वल्यास्ते तव भक्षीय रसमतुभवामि । तस्यासत
भृयिषएठभाजोऽतिपरभूततररससेषिनो भूयास्म । एतस्य मन्रद्रयस्य दाशिके यन-

ध 0

माने विनियोगमापस्तम्ब आह--““ यदप्सु त इत्युपक्रम्य भूयिष्ठभाजो
भूयास्मेति मुखं विग्र” इत्यन्तेन वाक्येन ।
[अथ] सप्घदशीमाह-

अहं दस्मि मदसि त्वमेतत्र । ममांपि
योनिस्तव यानिरसि । ममेव स्वह
हव्यान्यग्ने । पुः पितरे खोक जातवेदः, इति ।

देऽगरेऽहं त्वदस्मि त्वत्तः सकाञ्ञाद्जमानोऽस्मि त्मप्येतदरूपं मदसि मत्तः
सकाश्रादेतद्‌ाहवनीयरूपं भराप्नोऽसि । मया ह्याधीयमानस्य तवाऽऽहवनीयत्वम्‌। `
अतः कारणां मम योनिः कारणमसि । अहं च तव योनिः कारणमस्ि।
हेऽ ममैव संस्त्वं मदीय एव भत्वा हव्यानि बह । हे जातवेदः सवेनगद्‌ भिज्ञ
यथा रोके पुत्रः पित्रे छोकङ्करस्थानसंपादकां भवत्यतो यथा मया तव स्थानं
संपादितं तथा त्वयाऽपि मम पुण्यरोकः संपादनीयः । एतस्य मन्रस्य फटच-
मसे विनियोगमापस्तम्ब आह--“‹ अह त्वदस्मि मदसीतयङ्गारे हुत्वा तस्मै
भक्षं भयच्छत्‌ '' इति ।

अयाणए्टदशीमाह- |

थिभ

देव संस्तत्र सन्ते ताओ्रे । प्रणिन

ॐ

४४८५

५९४ | भ्रीमतसायणाचार्यविरयितभाष्यमेतभ्‌-- [रदवितीयकाण्े
वाचा मनपमा विभमि । तिरे मा
सन्तमायमा प्रहसिाद्‌ (७ ) |
ज्योतिषा खा वश्वानरेणोपातिषठे, इति ।

हेऽगरेऽहमिरैव दूरदेशे स्थितः संस्तत्राऽऽद्नीयायतने सन्तं वर्तमानं सवां
मदीयेन प्राणेन मनसा वाचा विभमि धारयामि । तिरो व्यवहितो भूखा
सन्तं वतेमानं मा मां मलायुमा प्रहासीन्मा परित्यजतु । वैश्वानरेण सरभपुरुष
हितेन ज्योतिषा युक्तं त्वामुपतिषे मनामि । अयं मत्र; कविदम््यपस्थाने
विनियोक्तव्यः ।

अथेकोनविशीमाह--
अयं ते योनि्रवियंः । यते नाता
अरोचथाः । तं जान॑ आरोह ।
जथां नो वर्धया रयिम्‌, इति।
हेऽग्ेऽयमरणिरूपः काषटविशेषस्ते तवियो योनिर्तुकाटसंबन्ध्यतपत्ति

4० ध

स्थानम्‌ । यतो योनेजातस्त्वमरोचथा दीपरोऽपि । देऽपरे जानन्स्कीयत्वेनाव-
गच्छंस्तं योनिमरणिरूपमारोह । अथानन्तरं नोऽस्माकं रथिं धनं वर्धय समृद्ध
कुर । एतस्य मच्रस्य विनियोगो ब्राह्मणेनाऽऽख्नातः- ^“ अयं ते योनिक्र-
स्विय इत्यरण्योः समारोहयति ` इति ।
[अथ] विशीपाह-
या ते अग्रे यज्नियां तनृस्तयेद्यारे-
हाऽऽप्मानम्‌ । अच्छा वघरुनि कृण्व-
स्मे नयां पुरूगिं । यज्ञो श्रूत्वा यज्ञ-
मासीद्‌ स्वां योनिम्‌ । जातवेद भुव
आजायमानः सक्षय पहि, इति।

हेऽ ते तव यङ्गिया तनरयेजञयोग्या या तत्स्तया तन्वा सहद्यागच्छ ।

धपा०९अनु °<] कृष्णयञवदीयं तैत्तिरीयव्राद्मणम्‌ । ` ५९५
आग चाऽऽत्मानमारोह । त्वं मदीय आत्मा सन्मच्छरीरमायेह । कि ॐई- `
ननस्म अस्माकं नया नरस्य योग्यानि वसूनि धनानि पृरूणि बहुन्यच्छाभिमु-
खानि कृण्वंस्त्वं यज्ञस्वरूपो भुत्वा यज्ज यज्ञानवाहफ परदेहं स्वां योनि स्वकीयं
स्यानमास्ाद्‌ प्रहि । हे जातवेदो भुवः सकाशादाभिमरख्येन जायमानः
सक्षया नवासस्थानसाहेत एद्यागच्छ । एतस्यापि मत्स्य विनियोगो बाह्मगे
दाशतः याते अग्रं यज्ञेया तनृस्तयेद्यारोहैत्यात्मन्समारोहयते ” इति ।

[अथ] एकविरीमाह-
उपावरांह जातवेदः पुनस्वम्‌ (८) । देवेभ्यें
हव्यं वंह नः प्रजानन्‌ । आः प्रनार रथिम-
स्मास धेहि । असो दीदिहि नो दुरोणे, इति ।

हे जातवेदः पुनरपि तयुपावरोहारण्योः सकाशाद्धमाववतर । अवतीर्य च
रजानन्नस्य देवस्येद्‌ हविरिति पकषेण जानन्नोऽस्मदीयं हव्यं देवेभ्यो बह
भापय । आयुरादिकमस्मासु संपादय । अजस्रो निरन्तरं वतेमानस्तवं नो दरो-

णेऽस्मदीये ग्रहे दीदिहि दीप्यस्व | एतस्य विनियोगमापस्तम्ब आह-^“उपा
वरांह जातवेद इति निवतेमानमभिमच्रयते इति ।

[अथ] द्राविश्ीमाद-

तमिन्द्र जोहवीमि मव्वानस॒ग्रम्‌ । सथाद

1 ®

धनमप्रतिष्डुतर शवामि । मर्ष
गीमिरा चं य॒ज्नियेऽववतत्‌ । रये
नो विश्वां मुपथां कृणोतु वज्जी, इति।

1
तं प्रसिद्धमिन्द्रं जोहवेम्याहयामि। कौ द्समिन्द्रं मघवानं धनवन्तमम्रं शश्चष
तीतर शवांसि सवांणि बखानि सज्रादधानं सहधारयन्तमप्रतिष्कतं कतोंऽपि
परतिपक्षरहितम्‌ । इद्श इन्द्रो मदष्टोऽतिश्ञयेन पज्या यज्ञिया यज्ञयोग्यश्च
सनीभिरस्पदीयाभिः स्ततिभिराववतेत्पनः परनरावतेमानः सन्वजीं वजयक्तो `
विश्वा सुपथा सवान्सुमागोन्ना रायेऽस्माफ धनलाभाय कृणोतु करोतु । अयं

मन्र एन्द्रे कमणि द्रष्टम्यः

4.

५९६ श्रीपत्सायणाचायेविरवितभाप्यसमेतम्‌- [रद्वितीयकाण्डे-

[अथ] ्रयोविकीमाह--

क

तिक॑दकेषु महिषो यवाशिरं तुविद्यष्मस्तृपत्‌ ।
सोम॑मपिवदिष्णुना सुतं यथावशत्‌ । स॒ "ई

भश, 1

ममाद महि कर्मं कतेवे महामुरम्‌ (९) । भेन
सश्चदेवं देवः सत्यमिन्दु सय इनदरः, इति।

ञ्योतिगौरियरिति तरिकद्क इत्यापस्तम्बेनाभिधानाञ्ञ्योतिरादयद्यः
सोपयागासिकद्रकशब्दवाच्याः । तेषु यागेष्विन्द्रो विष्णना सहितः सापमपि
वत्‌ । कीटश इन्द्रो महिषो शुणेष्वयादिभिमेदांस्तविदयष्मः मभूतवस्तरपत्न
तः | कीदश्चं सोमं यवाशिरं यवसक्तमिथितं स॒तमभिषतम्‌। स चेन्द्रस्तं सोमं
यथावक्ष्यथावदकापमयत सम्यक्रामितवानियथेः । स च सोमो महि कमे कतेषे
महत्वम कत॑मी ममादेममिनद्रं हषयामास । स चेन्द्र एनं सोमं सथत्पीतवान्‌ ।
कीदशं सोमं महां स्वादलयेन महान्तमुरं प्रभूतं देवं दीप्यमानं सलयमवितथमवदय-
फटप्रदमिन्दुमादखादरेतुम्‌ । कीदश इन्द्रो देवो दीप्यमानः सद्योऽवरितयख-
रूपः केनाप्यवाध्य इत्यथेः

| अथ | चतुविक्षीमाह-

विद्द्यतीं सरमा रूणमद्रः । महि पार्थः

ूरव्थ< स॒प्रिय॑क्ः । अग्रं नयत्सुपधक्षरा-

णाम्‌। जच्छा य प्रथमा जानती मात्‌? इति!
सरमा काचिच्छनी शमूतिधारिणी देवता भमावननसंपादनाथेमायतीन्दरेण

परषिता्रेयेती मेरोः सकाश्ाद्धमि गच्छन्ती रग्णपन्नामावेन श्धाग्रस्तं जन
विददखभत 1 ततो महि पाथो महे कः करोत्‌ । कौदरं पूर्व्यं पूेमुत्पन्नम-
न्नस्य कारणं सदाश्चतींति सधियक्सवेक्षे्सचारातयथेः । सुषु पद्यते मच्छता्त
स॒पदी सा शन्यग्रं नयत्त्ं पुरतो नीतवती । तत्र पुरोदशेऽक्षसणां क्षरा
विनाशो रिसा तदयोग्यानां गवां रवं शब्दं जानलयच्छ तदाभिपुख्यन प्रथमा
मरख्या सती गाज्नगाम जखतादनेनान्नं संपाद्य गोरसं सपादयितु मतव

तात्ययः |

नि सि कनी

१ कर. गच्छन्‌. । २ ग. श्थवल्प्राप्तवान्‌ ।

ण त 9

भ, €

प्रपा०९अबु०<] ृष्णयञरदीयं तैत्तिरीयत्राह्णम्‌ । ९९७ |
[अथ | पञ्चविज्ञीमाह-
विदह्य सरमां दटमूषेम्‌। येना नुकं मा्ुषी
भाजते विटि । आ ये विश्वां सख्पयानिं
चक्रुः । कण्वानां अमृतलायं गातम» इति ।

8

सरमा श्चनी गव्यं गोयूथं विददर्यत । कीदशं इं कदा चिदप्यनपायिनमू-
पमतिपभरतम्‌ । मानुषी विड्विश्वमनुष्यरूपा प्रजा येन गोयूयेन भोजते प्ीरा-
$ ५ क = [९ £ ५, (~ ५५८५ ¢
दिकं भके । नुकमिलेतदव्ययं सवेयेयस्मि्नरथं वतेते । अमृतत्वाय स्वगेरूपाय
क ॥। ¢ क [क ¢ ^~
कर्मफलाय गातु मार्भं कृण्वानासः कुबांणा ये यजमाना विन्वा सवांणि स्वप-
(~ ¢ [क कत्‌
लानि कर्माण्याचक्रुः सवत; कृतवन्तः । तथाविधयजमानरूपा प्रजा येन
गव्येन भृङ्के तं गोयूथमार मतेति पूवेत्ान्वयः। ^
[अथ] षटूविज्ञीमाद--
, भि १. € ^
त्वे नभिनृपते द्वहता (१० )। भूरीणि
| (र * # |

रवा ह॑येशव हःमि। स निरदस्ु चुरषरिम्‌।

किर 1 क @* |~ „1 ह
यन चस्वप्रिवा दुभातय ह; इति |
हे हर्यश्व हरिनापकाभ्यामन्वाभ्यायुपेतेनद्र हे रपत मनुष्याणां पाठक नृभि-
मनुष्ैय॑जमानसिविग्मिदेवहूतौ दे वाथमाहाने कृते सति त्वं भूरीणि बद्रूनि
दत्वा वृत्राणि शघ्चजातानि हंसि मारयसि । किच त्वं निदस्युमश्तीसरीत्कषो-
विरेषान्यहन्तु सुषु हननसाधनेन वजेण दभीतये दम्भनाय हिसाथमस्वापयः
सुप्रान्पूछितानकरोः । -
[अथ] सप्तविरीमाद-
ध | „1 व्ल ~. । त
एवा पारं प्रलथा मन्दतु खा । शुचि ब्रह्य वहि
(~ ^< ति ( (५ *९॥ क क क
धस्योत गीर्भिः । जविः सधं कृणुहि पीषि-
न 1 (~ | ___ _(~ „
हषः । नाहं राच्रूरराभ गा इनदर वरूनवः इति।

हे इन्द्र भत्नथा पुरातनः पूर्ैकर्पावस्थित इन्द्र यथा सोम पिब-
लेवा पा्ेवमेव समपि सोमं पिव । सच सोमर्वां मन्दतु हषयतु ।

५९८ श्रीमत्सायणाचायेविरवितमाप्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकाण्डे.

बरह्मास्माभिः भरयुज्यमानं मत्रं शरुधि गृणु । उतापि च मीभिरस्मदीयाम
रतुतिमिववधस्वातिश्चयेन वधेस्व । सूयेपाविष्कृणुष्याच्छादकस्य स्वभीन-
संङ्गकस्यासुरस्य विन शेन भरकटी करु । इषीऽन्नानि पीपिहि पाटय। शरचरूज्ञहि
भारय । गा अभिख््य तन्धि विरोधिनां व्याघ्रतस्करादीन्विनादाय। "तमिः
जोहवीमि ' इत्यादिमच्रपट्कमन्द्रे कमणि द्रष्टव्यम्‌ । ज्रिकडुकेष्विति मन्नस॒

षाडरिराख्रेऽप्यन्तभा वनीयः ।
अथाष्टाविशीमाई-
जग्रे बाधस्व वि मृधां नुदस्व । अपामैवा अप
रक्षा$पि सेध । अस्मास्समुद्राद्वृहतों दिवो
नः (११) । अजपां मूमानयप नः जेह्‌, इति ।
टऽग्रं प्रधः श्न्नान्वश्रषण बाधस्य । अपावा रमानपनुदस्व । रक्षास्यपस

धापगमय। अस्पादृश्यमानात्समुद्रादव्दतो समुद्रबद तिभरौढादिवो दुरोकान्नोऽ
द्पपां भूमानं वष्ठिनिटस्य बाहस्यं छजोतपादय । किंच नोऽस्मानपीह
केमेण्युपखन संयोजय ।

9.

[अथ] एकोनविंशी पाद-
यन्न प्रतितिष्ठ समतां सुशेवा आ खां । वघूनि
पुरुधा विं्चन्तु । दीर्मायुयजमानाय कृ-
ण्वन्‌ । अधामृतेन जरितारमङ्ग्धि, इति ।

हे यज्ञ यागनष्पाद्‌क वह सुमतो भक्तियुक्तायापस्पदीयायां वुद्धो प्रतितिष्ठ
भ्रातेषटतां भव । कि कुवन्‌, यजमानाय दीपमायुः कूवेन्‌ , तारञ्ंत्वा त्वां
पुरुधा बहुविधान वसूनि धनान्याविश्न्त॒ सवतः पविशन्त। अथानन्तरं जरि
तार्‌ जरां प्राप्स्यन्तं यजपानमप्रेतेनाङग्धि नाश्चरदितेन स्वगेरखोकेन संयोजय ।

एतयामनच्रयारुत्तरवेद्यामभिप्रतिष्ठापने विनियोगमापस्तम्ब आह
बाधस्व" इत्यारभ्य “(सभारेषु प्रतिष्ठाप्य" इत्यन्तेन वाक्पेन ।

अथ चिक्गीमाद--
द्रः श्ुनावहितेनीति सीरम्‌ । संवत्सरस्यं

भरपा०५अनु०<] कृष्णयजुर्वेदीय तेत्तिरीयत्राह्मणमू्‌। = ५९९ ` `

है

प्रतिमारणमेतत्‌ । अकस्य भ्योतिस्तदिदंस

ऽयम्‌ । संवत्सर शुनवत्सारमेतत्‌; इति ।

जयमन्द्रः गुनावत्सार्‌ वायुसाहितमादित्यं वितनोति विस्तारयति । एत-
दादलस्य [विस्ताररूपं सवत्सरस्य प्रतिमाणं प्रतिनिधिरूपम्‌ । आदित्यगम-
नास्या 1६ सवत्सरा नष्पाद्यते । तदित्तदानीमेवाकस्याऽऽदित्यस्य ज्योति-
उ्यष्ठमतिप्रशस्त र्द्ध चाऽऽस । एतज्ज्योतिः सवत्सरनिष्पादकत्वात्संवस्सर-
स्वरूपम्‌ । शनवद्रायुसय॒क्तं सीरमादित्यपण्डटरूपपिव्येवं तस्य ञयेष्तवम्‌ ।
[अथ] एकतिशीमाह-
1.* ् ॥
रद्रस्य्‌ राधः प्रयतं उर त्मना।
| £ 9 ® @ ॥ ॐ ( |
तदकेस्प्‌ बराममनिमार्त । ह[द्‌-
# 8 क ॥ | क) |
शार प्रतातए्तादव्रषा;) इति।
इन्द्रस्य राधः सवेकमसाधकं यत्सामथ्य तत्पर प्रभतमात्मना परयतं स्वेनैव
सपादितं तत्सामथ्येमकेस्वरूपं सयस्वरूपं भत्वा विमिमानमेति सर्वै; भाणि-
भिविशेषेण प्रमीयमाणं सदेति गच्छति संचरतीलयथः । सोऽयमादिलयशूपो
ठषा कामाभिवपषक इन्द्रो द्वादशारे द्रादशमाससूपैररधक्त संवत्सरचकरे परति-
तिष्रतीतप्रतिषटित एव घतेते |
अथ दातिशीमाद-
~ व ॥ 0 १...
अनच्ायन्ता भन्यन्ता १[जर्यन्तः | हवामह
1 उ | 1... व त, ॥
त्वार्पगरन्त वा उ । जाभषन्तस्त्वा मता नवा
| ४ |. < 1 ह
याम्‌ । वयामन्द्र खा श्चन हुवेम (१२); इति ॥
अचत हविर्भायत यश्सच्चषणीनां वैशम्भल्याहपीत्व-
मुर देवदता नस्त्मना षट्‌ च ॥

इति कृष्णयजर्वेदीयतैत्तिरीयवाह्यणे दवितीयाषटके पश्चमा-
ध्यायेऽष्टमोऽन॒वाकः ॥ ८ ॥

ननमनय ५ पि

१ कृ, ख. तकायन |

६०० श्रीमत्सायणाचार्यविरचितमाप्यसमेतम्‌-- [रद्वितीयकण्डे-

हे इनदर बयमश्वायन्तोऽश्वमात्मन इच्छन्तो गव्यन्तो गामात्मन्‌ इच्छन्तो
वाजयन्तो बाजमन्नमात्मन इच्छन्तस्त्वादुपगन्त बा, उ) उपगन्तुमेव हवामह
आहयामः । नवायां नूतनायां सुमा शोभनाया भक्तियुक्तायामस्पद्बुदधो
त्वामामुषन्तः सर्मतः भ॑सन्तो वयं दे इनदर सवा एनं तवद वायुं तदुपलक्षि-
तमादित्यं च इवेमाऽऽहवयामः 1 तदेतन्मत्रयं श॒नासीरगुणकेनद्रदेवताक्रे कमणि `
द्रष्टव्यम्‌ ॥ |

इति श्रीमत्सायणाचायविरनिते माधवीये वेदा्भप्रकारे कृष्णय्र्वेदीयतेत्तिरी-

यत्रह्यणमाप्ये द्वितीयकाण्डे पच्चमप्रपाठकेऽष्टमा ऽनुत्राकः ॥ < ॥

भाण उदेहि पुनरा नें भर यज्ञो रायो वाभ्रहत्याय वम्र॑ना५< स ई पादष्ट ।
पराणे र्लगरभीता धारावरा मरतो दीर्थायुत्वाय ज्योतिषा त्वा पचच-
स्वारिभ्शत्‌ ॥

1

रिः ॐ
इति कृष्णय्वैदीयतेत्तिरीयत्राह्मणे दितीयाट
प्चमोऽध्यायः ॥ 4 ॥
वेदार्थस्य भरकाशेन तमो हार्दं निवारयन्‌ ॥\
पपर्थातुरो देयाद्धियातीयमदेश्वरः । » ॥

इति ्रीमदरीरबुकणसाम्राज्यधुरपरश्रीमत्सायणाचायं विरचिते
माधवीये बेदार्भपकाशे कृष्णयजुर्वेदींयतेत्तिरीयतब्राह्मण-
भाष्ये पञ्चमपपाठकः समाप्तः । ९५ ॥

( मृक्रमेण--अष्ट ° २ अध्या० ५ ( १३) अनु < ^ १९ 9

( भाष्यक्रमेण---कां° २ प्रपा ५८१३, अनु* < ८ १२७ ) )