६.2 । 111 1.>2/
“^ “शट 9८.२०) 11५
४ 116८२

आओनन्दाश्रमसंस्कृतमग्रन्थावलिः ।
ग्रन्थाः ३९ 2 ष, ९ 2

भट्गोपीनाथदीक्षितविरचिता
सस्काररत्वमादसख ।
पूवोर्धम्‌ ।

( ग्रह्यसूव्रस्य प्रथमः प्रश्नः ) .

पुस्तकमेतत्‌
वे° शा रा० ‹ काडीनाथ शाघ्नी आगाशे '
इरयेतेः, व° शा रा० ˆ बाबी
, फडके › इत्येतेश्च सं्चोधितम्‌ ।
तच
हरि नारायण आपरे
इत्यनेन
पुण्याख्यपत्तने
आनन्दाश्रमपुद्रणाख्ये

आयसाक्षरैमुद्यित्वाः
प्रकाहितम्‌ ।

शाखिवाहनश्रकाब्दाः १८२०
चिस्ताब्दाः १८९९

८ अस्य सर्वेऽधिकारा राजशास्तनानु्तरेण खायत्तकृताः }
मूर्यं रूपकाष्टकमाणकचतुष्कं च ( ₹० ८ आ० ४)

॥
व 17 01510४/4141 5
1२६5६५01 1१51701
10१५21२8.

जादरशपुस्तके्ेखपग्निका ।

अस्याः संस्काररत्नमाखायाः पुस्तकानि यैः प्रहितैकपरायणमनीषया
संस्रणार्थं प्रदत्तानि तेषां नामग्रामादिकं पुस्तकानां संज्ञाश्च कृतङ्गतया भ्रद-
द्वन्ते
१ क. इति संज्ितम्‌-- पर्णम्‌, वारईक्ेजनिवासिनां बे शा० रा० ^ छृष्णाजी
विनायक बापट "” इटयेतेषाम्‌ । पत्राणि ६४१ । ठेखन-
कारः- १७०३)
२ ख. इति सेत्ञितम्‌-- अण्‌ , पण्यपत्तननिवािनां रा० रा० ‹ माडसाहेव
नगरकर ' इयेतेषाम्‌ । पत्राणि ८७४ ।
३ ग. उति पं्ितम्‌-अपृणम्‌ , श्री रा० रा० “ नमखिण्डीकर ”” इयेते-
षाम्‌ । पत्राणि ५३०।
४ घ. इति पज्ञितम्‌-अपूणमू , पण्यपत्तनस्थानां बे० प° ^ रामभटनी सरे
इत्येतेषाम्‌ । पत्राणि ३००।
५ ड इति पितम्‌ -पणैम्‌, संगमनेरग्रामनिवासिनां वे० शा० सं° रा० रा०
“‹ वैजनाथ श्रीहरि शास्ली रानडे श्री्ेत्र नासिकप्चव-
` टीकर '' इत्येतेषाम्‌ । पत्राणि ८२४। टेखनकारः-
शके १७२३ ।
६ च. इति पंक्ञितम्‌ -पूणंम्‌, पुण्यपत्तननिवासिनां वे° रा० ““ रामचन्द्र
नारायण आखवे ” इत्येतेषाम्‌ । पत्राणि ७९६ ।
टेखनकालः- शके १७५३ ।

समाप्निमगपदियमादश्ंपुसकोटेखपत्रिका ।

ॐ तत्सद्रह्यणे नपः ।
मटगोपीनायदीक्षितविरचिता

संस्काररलमाखा ।

तच प्रथमं प्रकरणम्‌ ।

मङ्गलाचरणम्‌ ।
बात्सस्यात्पितरौ कपोटयुगुं स्वस्याऽऽगतौ चुम्बितुं
दृषटराऽऽकुचितमास्यपद्मममरं सेषरिस्मतं सत्वरम्‌ ।
अन्योन्यं हिवयोस्ततः सवदन युक्ते अभूतां तयो-
रित्थं येन विनोदितौ स भगवान्वाखो गजास्योऽवतु ॥ १ ॥
तं गजास्यं स्तुतं देवैः प्रशान्तं विद्यया युतम्‌ ।
तच्रयत्रावृतं नोमि तन्वन्तं जगतां हितम्‌ ॥ २ ॥
षटूपत्रपद्मवन्धोऽयम्‌ ।
बिनायक्र सुकण्ठकं विधीशविष्णुव्रिषं
विनारितामितासुरं विषाणपाशषिपाणिक्मू ।
विपांस्विभास्यभाखकं विभाकरं परं सुरं
विशशाल्दण्डद्‌न्तिनं त्रिभं भने यजे सदा ॥ ३॥
अषपत्रपद्मवन्धोऽयम्‌ ।
नमस्तस्मै गणेशाय ज्ञानविङ्गानदायिने ।
यस्यानेछायते नाम विघ्रारण्यव्रिदाहने ॥ ४ ॥
वरिद्यामहागणपति देवं व्यादीग्वरं तथा ।
योगेश्वरी च वाग्देवीं खक्ष्मीनारायणौ गुरुन्‌ ॥ ५ ॥
सल्यापाढं मुनिश्रेष्ठ जातरूपरशिरोरुहम्‌ ।
पितरो च नमस्कृ मातृदत्तं तथैव च ॥ ६ ॥
सूत्रभाष्यं च विकिधाः पद्धतीः प्रेय च स्म्रतीः।
ओकोपाहेन विदुषा गोपीनायेन कोतुकात्‌ ॥ ७ ॥
विश्वेशतुष्टये विदुषां सतां संतोषकारिणी ।
-संस्काररस्नमालाख्या पद्धतिः प्रवितन्यते ॥ ८ ॥

१ क, "पाणिपारिनम्‌ । २ ख. 'रपद्िनम्‌ । २ ख. ग. `नठति वै ना ।

२ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता- | (संस्काराः]

महादेवमहेशाभ्यां पद्धस्योः कृतयोपेतः ।
न वै मलं संगृहीतं कर्तु तस्यापि संग्रहम्‌ ॥ ९ ॥
कवित्कचित्कृतां ताभ्यां सूत्रस्वारस्यवजिताम्‌ ।
संलयज्य पद्धति तत्रान्यां वरै रचयितुं तथा ॥ १०॥
कचित्सूत्रे भाष्यदेता व्याख्या नैव डता यतः ।
व्याख्यातुमपि तत्सूत्रमपि ग्याख्यान्तरं फचित्‌ ॥ ११॥
सूत्रस्वरसतः कर्तु क्रियतेऽतो मयोद्रमः।
मान्यान्मात्स्रहितान्सदाचारयुतान्वुधान्‌ ॥ १२ ॥
हुहूः प्रणम्याह पा्यामि कृताज्ञटिः।
अत्रानुक्तं दुरुक्तं वा मतेमोन्वाच्छरतस्य वा॥
यच्छेदूरणीयं तद्िशोध्यं च विचक्षणेः ॥ १३॥
संस्काराः ।
अथ संाराः । तानाह गौतमः--

'मीधानपुप्वनपरीमन्तोज्नयनजातकर्मनामकरणान्नप्रा्नचौकोपनय-
नानि, चत्वारि वेदवतानि, खानं, पहभर्मचारिणीपतयोग" पश्च महायज्ञाः,
अष्टका पर्णः श्राद्धं श्रावण्याग्रहायणी चैत्याश्चयुजीति सक्त पाक्य
ज्ञसंस्थाः, अम्यपेयमतनिहोत्रं दशपणमापो चातुमस्यान्याग्रयणेशिम-
रुढपरुन्धः सोत्रामणीति सप्त हविर्तसंस्थाः, अचचष्टोमोऽल्निष्टोम
उक्थ्यः पोडशी वाजेयोऽतिरात्रोऽपतर्याम इति सक्त सोमयज्ञप्॑स्थाः,
ह्यते चत्वारि शस्संस्कारा अष्टवत्मगुणा दया पर्वभूनेषु ल्ान्तिरन-
सूया शोचमनायापो माङ्गट्यमकररपण्यमस्पृहेति यस्थेते चल्वारिंश-
त्स॑स्कारा अष्टावात्मगुणाश्च प्त ब्रह्मणः परायुज्यमाम्रोति"' इति।
सानं समावर्तनम्‌ । सहधर्मचारिणीसंयोगो विवाहः । पार्मणः प्वणस्या-
टीपाकः । श्राद्धं मासिकशराद्धं तस्यव संस्थात्वात्‌ । तच श्राद्धमकरणे साध.
पिप्पामः । श्रावणी पौणेपासी तत्र कर्तव्यं भ्रवणाकप । आग्रहायणी पार्ग-
शीषं तत्र कर्ैव्यं प्रल्यवरोहणम्‌ । चैत्री तत्र कपैव्यः गूगवः । आश्वयु-
उ्यानिनी पौर्णमासी तत्न कतैव्यमाशयुजीकरमेति । आपन्नस्य द्षुरपि रक्षणं
दया । बाह्म आभ्यन्तरे वा परेण दुःख उत्पादितेऽपि तस्िन्कोपाभावः
मा । सेव क्षान्तिः । गुणिनां गुणानाविष्करणमसूया । एतद्धिन्नाऽनमूषः ।
निन्दितसंसगाभक्ष्यादिपरिहारपूवकं सवधरमव्यवस्थानं शौचम्‌ । शरीरपीडावः
दृुदरकमाचरणमायासस्तद्धिनोऽनायापतः । अपर्स्तकभविवजनपूर्मके भश

(संछ्काराः] संस्काररतनभाला । ३

स्तकर्माचरणं मङ्गलं तस्य भावो माङ्गस्यम्‌ । अन्यपूर्वक सत्पात्रे भक्त्या
क्त्या च प्रल्हं दानपकापेण्यम्‌ । परकीयतसतुन्यमिखापः स्पृहा तद्धिन्राऽ-
स्पृहा । सूत्रकृताऽऽन्बयुञ्या अविधानात्तत्रापासनहोमः संस्थासेन प्राहः ।
उक्तं च वैानसेन-
प्स्यालीपाकोऽएका अमाश्राद्धमोपाप्नहामः श्रावण्याम्रहायणी चैत्रीति पत्त पाक-
यज्ञपरप्या वैशवदेवमेके चैत्रीस्याने प्तमामननिति” इति ।
पाकयङ्घसंस्थाः सप्रे्न्वयः । पाकरय्संस्था उद्धिश्य सप्तत्वं विधीयते ।
तच्च सप्तत्वं चरमपद लक्षणया सप्तान्यतमलम्‌ । उदरेऽयत्रिपेयमावस्थले तरियेय-
तावच्छेदकरूपेण बिधेयस्योदेश्यतावच्छेदकन्पापकरत्ववोधो व्युत्पत्तितिद्धः ।
उदेशयताव्रच्छेदकं पाकयङ्ञसंस्थात्वम्‌ । वरिषेयतावच्छेदकं सप्तान्यतमलम्‌ ।
ताषटकादिभेदसप्रकाभाववचम्‌ । तथा च पाकयत्नसंस्थाः सप्ान्यतमा इत्यर्थे
सिद्ध आपिक्यव्यवच्छेदसिद्धिः । एतेन सिच्छसिद्धिव्यापातो निरस्तः
न्यूनत्वव्यवच्छेदस्तु सप्ततवान्वयादेव छभ्यते । बोधायनेन तु पाक्यङ्गसंस्था-
नामपरिमभितत्वपपि पक्ष उक्तं कमान्तसूत्रे-
५ अपरिमिता उ हके तवते यच्च कंचान्यत्र विहाराद्ूयते सर्वालाः पाकयन्ञ-
सेस्याः '” इति ।
अतरैतद्भवखामिभाष्यम्‌-
“ अविरेपेण यस्किनित्रतामेरनयत्र हूयते सर्वालाः पाकयज्ञस्य: '' इति ।
एतेनापरिमितत्वं दरितमिति । एतन्मते सप्रान्यतमत्वं सप्तपदेन न
हक्षणींयम्‌ ।
अङ्गिराः-
८ गृमौधानं पं्वनं सीमन्तो बट्िरिध 1
वलििष्णवलिः।
जातकं नामकम निप्करमो ऽननाशनं तथा ।
चोलकर्मोपनयनं तद्वतानां चतुष्टयम्‌ ।
स्रानोद्राहौ चाऽऽग्रयणमष्टकाश्च यथायथम्‌ ।
ध्रा्वण्यमाश्चयुन्यं च मर्गशंप्यं च पार्वणम्‌ ।
उत्सरगश्वाप्युपाकरमं महायन्ञाश्च निल्काः ।
निलया हव निलयकाः । स्वाथ कप्रत्ययः ।

१क. ख. वेण्या । रक. ख. यजाच।३क. क्ल शीषं च ।

४] भटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [ंस्काराः]

संस्कारा नियता एते ब्राह्मणस्य विशेषतः ।
पश्चविशतिपस्करैः सृता ये द्विनातयः।
ते पवित्राश्च योग्याः स्युः श्राद्धादिषु पुयननिताः " इति ।
तदूत्रतानामिलत्र प्रसिद्धिवाचिना तच्छब्देन वेदो ग्राहः । सल्यापाटेन
भगवताऽऽचार्येण काण्डव्रतानायुक्तत्वाद्रेदव्रतस्थाने काण्डव्रतानि ग्राह्याणि ।
तानि नव षट्पञ्च चत्वारि वेदयग्रे वक्ष्यते । ( # श्रावण्यां भवं कमे श्राव
ण्यम्‌ । आश्वयुज्यां भवमाशयुञ्यम्‌ । माश भवं मागशीप्यम्‌ । दिगादित्वा-
दत्मल्ययः। ) भ्रावण्यामाश्वयुज्यां पागशीर्प्यो क्रमेण क्ैव्यं श्रवणाकमा 55-
श्वय॒जी प्रयवरोह॑णमिति तदथः । पाषेणमित्यत्र पावणश्च पार्वणं चेल्येकशेष
एकवद्धावश्च नपुंसकमनप॑सकेनेति सूत्रात्‌ । तेन पवेणस्थाखीपाक्रस्यापि
संग्रहः । उत्सर्गो बेदोत्सर्जनम्‌। शराद्धादिष्विलयादिश्रव्दाय्यजनादीनां ग्रहणम्‌ ।
अत्र ब्राह्मणग्रहणं क्षत्रियवेऽ्ययोरुपटक्षणम्‌ ।
«५ अतः परं द्विनावीनां सस्कृति्ियतोच्यते ।
संस्काररहिता ये तु तेषां जन्म निरथक्रम्‌ "'
इयाश्लायनेन द्विजातिषदोपादानात्‌ । नियता निलया । उदाहृताङ्गिरोवः
चने पश्चविशतिरि्यक्तिस्तत्तदगृयक्तसंस्कारोपटक्षिका ।
अस्ति चात्र स्मृतिः-
५ स्वे से गृह्ये यथा प्रोक्तास्तथा संम्कृतयोऽसिद्मः ।
कर्त्या मृतिकामेन नान्यथा ्िद्धिमृच्छति " इति ।
अतोऽस्य केषां चित्संस्काराणामनुक्तावपि न दोपः ।
संङ्गाविेषपप्याहाऽऽश्लायनः--
५ नैमित्तिकाः पोडशोक्ताः समुद्राहावप्तानकाः |
सपैवाऽऽग्रयणाचाश्च संस्कारा वापिका मताः ॥
माघ्षिकं पार्वणं प्रोक्तमराक्तानां तु वापिकम्‌ |
महायज्ञा निलयाः स्युः संध्यावच्चाञ्चिहोत्रवत्‌ ? इति ।
अङ्गिरोषचनोपात्ता गभोधानप्रमतयः समुद्राहावसानकाः पोडश नमि
त्तिका इत्यथः । आग्रयणाच्याः पावणश्राद्धव्यतिरिक्ताः सप्र संस्कारा

# धनुधिद्वान्तम॑तं ख. पुस्तक्रे नास्ति ।

१क.ख. ^तेव्यानिश्रः।२क, स. 'हुणानि। पा ।

[सकाराः] संस्काररतनमारा। ९

वापिका मताः । पाणं शराद्धं मापि कर्तव्यम्‌ । अराक्तानां वार्षिकम्‌ । अज्ञ
6 9 ५ + क 6 ४
क्ते यस्यां कस्यांचिदमायां कतैव्यमिलयथः । एतस्मादेव वचनान्पासिकं
पार्वणं भोक्तमिलयत्र प्रतिः शं कपैव्यताऽवगता भवति ।
स्पष्मेतदुक्तं स्त्यन्तरे-
६।
५ प्रतिदर्श पार्षणं स्यादशक्तो वाधिकं मवेत्‌ ” इति ।
पार्मणस्याटीपाकस्तु पर्वणि पर्षष्येव ।
याज्ञवल्क्यः--
^“ ब्रहक्षत्रियविदृशूद्रा व्णीस्त्वाचाच्लयो द्विजाः ।
निषेकदिदमशानान्तासतेपां वे मच्रतः क्रियाः » इति ।
निषेको गभीधानम्‌ । स्मज्ञानशब्देनान्कमे लक्ष्यते । तेषां द्विजानाम्‌ ।
तेषं मवत इलुक्तः श्रस्यमव्रका इति गम्यते ।
संस्कारानुक्वाऽऽह यमः-
५ शद्रोऽप्येवेविधः कारय विना मच्रेण पतः " इति ।
तत्र शृद्रस्य वेदाध्ययनाय्यभावात्तदर्थोपनयनकाण्डव्रतादीनां निषत्तिः ।
जातकमाचाः क्रियाः स्रीगाममत्रकाः ।
५ तृप्णीमेताः क्रियाः सीणां विवाहस्तु समच्रकः ” इति स्मृतेः ।
एता जातकमीदिचूडान्ताः । होमोऽपि द्विजानामेव ।
“' गारमेहमेनीतकमैनूडामै ज्जीनिबन्धनैः ।
बेजिकं गार्भिकं चैनो द्विनानामपमूज्यते ॥
॥ इति मनुवाक्ये द्विजग्रहणात्‌ । वीजं शुक्रशोणिते तत्संबन्धि निषिद्धकाल-
+ [> ५.५, ^+ [9 [+]
मेथुनादिपयुक्तं बैजिकम्‌ । अशुचिगभेकोशस्थितिजं गाभिकम्‌। तदपगच्छतीति
कुलृकमष्ः । बीजगभयोः पापनिमित्तत्वाभावादुभयसंसर्गाद्शुवित्वमाज्मेनः-
शब्दाथा न तु पापमिति तु मेधातिधः।
विङ्गानेषरस्त-
५ एवमेनः शमं याति बीजगभ॑पमुद्धवम्‌ "
॥ इयेतथ्याख्याने व्याधिसंक्रन्लादिनिमित्तमेनो न तु पतितोसन्नला-
दालाह ।

१क्‌.,ख, (ति। याः।

६ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता- (तैस्कारफडनि]

संस्काराणां फएरानि।
अथ संसाराणां फलानि । स्पृतिसंग्र-
^ निपेकादैनिकं चैनो गार्भिकं चापमञ्यते ।
्षेत्रपंस्कारपिद्धिश्च गमौधानफटं स्मृतम्‌ ॥
गर्भे मवेच पुंमृतेः पुंस्त्वस्य प्रतिपादनम्‌ ।
पतिः पसवनम्‌ ।
निेकफलवज्जञेयं फट सीमन्तकर्मणः ।
निरेको गभीधानम्‌ ।
गमौम्बुपानजेो दोषो जतात्सरवोऽपि नश्यति ।
जाताजातकरमानुष्ठानात्‌ । अपिशब्दस्य दोपदब्दे नान्वयः ।
ययु मिवृद्धिश्च पिद्धितयैवहतेसतथा ।
व्यवहृतिव्य॑वहारस्तस्य सिद्धिरिलथैः।
नामकर्मफठं व्वेतत्तमुदिष्टं मनीषिभिः ।
ूरयावरोकनादायुरमिवृद्धि्मवेदभुवा ॥
निप्करमादायुःध्रीवृद्धिरप्युदिष्टा मनीषिभिः ।
अन्नारानान्मातृगभमटाशञाद्पि शुध्यति ॥
वलायुरचवरद्धिश्च चृडाकर्मफठं स्मृतम्‌ 1
उपनीतः फलं त्वेतद्िजतासिद्धिपूषिका ॥
वेदारघात्यषिकारस्य पिद्धिकपिमिरीरिता ।
देवपित्रणौपगमो विवाहस्य फलं स्मृतम्‌ ” इति ।

[सय =

यत्र यत्र चापी शरूयते तत्र वैजिकगाभिकरैनोषिनाशोऽपि फलं ज्ञेय ।
अन्येऽपि कणेवेधादयः संस्काराः शा्ञान्तरोक्तास्तत्र तत्र वक्ष्यन्ते ।

इति संसाराः ।

परिभाषाकारिः।

अथ वक्ष्यपाणकर्मणां परिमापापीनत्वादादौ सं्तपतः परिभाषाः कारि
कामिनिवध्यते।

[परिमाषाकारिकाः] संस्ाररतनमाछा ।

सातः कुवीतोपवीती सर्वै क्म पवित्रवान्‌ ।
आचान्तः पुनराचामेत्तिलकी वद्धचडकः ॥ १ ॥
श्रद्धया कम कुवीत धौतवक्धरो भवेत्‌ ।
अब्यग्रोऽलकरृतो मीनी दम्भासूषादिर्बाजितः ॥ २ ॥
आपदुक्तोऽपि शुद्धः समेव कमं समाचरेत्‌ ।
जपहोमादिषु नरमन्यं नाक्रारणास्सपृशेत्‌ ॥ १ ॥
अबुद्धपूर्वसंस्परीधेत्तदा बायुपसपृशेत्‌ ।
वद्धिपूवंकसंस्पश भराणायामत्रयं चरेत्‌ ॥ ४ ॥
+ वरणेत्रयस्य संसद नम्य प्रयतो भवेत्‌ ।
संसप्चे प्रतिलोमानां सनमेव विधीयते ॥ ५॥
खट्वाटत्वादिदोपेण पिशिखशरे्नरो मवेत्‌ ।
कौरीं तदा धारयीत ब्रहमप्रन्थिुतां गिखाम्‌ ॥ ६ ॥
कार्येयं सप्तमिदर्मेधीयी श्रोत्रे तु दक्षिण।
नैकवासा न च द्रीपे नान्तराले कदाचन ॥ ७ ॥
्रतिस्त्युदितं कं न कुयदिशुचिः कचित्‌ ।
परितो वेष्टितो देशोऽद्धियैः स द्रीपमुच्यते ॥ ८ ॥
अनाटतस्तु यो देशः सोऽन्तराछं प्रकीतितम्‌ ।
दानं प्रतिग्रहे होमो भोजनं बरिरेव च ॥ ९॥
साङ्गेन सदा कायमसुरेभ्योऽन्यथा भवेत्‌ ।
अप्रोढपादः कुर्वीति कृतास्वायाम एव च ॥ १०॥
त्रिमात्रः प्रणवो वाच्यः कर्मारम्भे च सर्वदा ।
उपोपितः कम कुयांदवि्यनुङगे बिना सदा ॥ ११॥
पेषणादिकयत्रेषु शब्दो यावतमवतेते ।
पतितान्यजचण्डालादीनां यावच शब्दकः ॥ १२ ॥
तावत्कर्म न कतेग्यं तथा संध्याद्रयेऽपि च ।
संकल मासप्ादीन्निमित्तानि तथेव च ॥ १३॥
इदं कम करिष्येऽहमिति संकरपमाचरेत्‌ ।
यावन्ति कर्मसंबद्धान्युषाणि स्युस्तु तावताम्‌ ॥ १४ ॥

# इदमर्धं ग. पुस्तके नास्ति । + इदमधं ग, पुस्तके नास्ति ।

१ क. कमैत्यागो । २ ग. "ये । कुयतिलकवान्कमे वह्द्रययुतस्तथा । नैव नप्नो न ।

भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [परिभाषाकारिका
वारादीनामपि तथा युक्तं स्त्र कीर्तनम्‌ ।

केनचित्तु नवीनेन मोक्तमेतत्तु युक्तितः ॥ १५ ॥
कर्मण्यनियतै्षसैः साध्ये साधारणोक्तितः।
वारादीनां समृ्धेखो निर्बाद्योऽस्मिस्तु कस्पके ॥ १६ ॥
भायौगिकास्तवेकभादेरेव दुरन्ति कीर्तनम्‌ ।
अतुल्य स्वशाल्ञोक्तबिधि कमे समाचरेत्‌ ॥ १७ ॥
कपान्यथा कृतं हात्वा तावदेव पुनशवरेत्‌ ।
प्रथानस्याक्रियायां तु साङ्गं तत्पनराचरेत्‌ ॥ १८ ॥
तदङ्गाकरणे प्रायश्चित्तमेव न कमं तत्‌ ।

पराची दिश्षामनुक्ती स्यादथ वैशान्युदक्स्मृता ॥ १९ ॥
अतुक्तो प्रहतादीनां कररासीनता भवेत्‌ ।
कर्ङ्गाणामनुक्तौ तु दक्षिणाङ्गं भकीतितम्‌ ॥ २० ॥
चक्षुरादिषु नैतत्स्यादिति नारायणः सुधीः ।

कद ङ्गस्पश्ने वामो हस्तोऽम्यस्पर्नेऽन्यकः ॥ २१ ॥
नाभ्यधोऽङ्गान्यसनित स्युनाभ्यर््वं स्युस्तु सन्ति षै।
नाभौ त्वन्यतरो हस्त इति ज्ञेयं विचक्षणेः ॥ २२ ॥
करे रोगो यदि तदोभयत्रोभावपि स्मृनौ ।

अवैधं नाभ्यधःसप्चं कम॑काले न चाऽऽचरेत्‌ ॥ २३ ॥
रक्तपएूयो(य)रेतआदिस्पशं लानं प्रकीतितम्‌ ।
पाक्संस्थं कर्म देवानामुदग्दिगपवगकम्‌ ॥ २४ ॥
उदग्दिकसंस्थमथवा प्राचीदिगपवगेकम्‌ ।
दक्षिणाश्चापवर् तु प्रयग्दिकसंस्थमेव हि ॥ २५ ॥
पितयं कषे प्रकतेव्य स्पष्टं यदि वचो भवेत्‌ ।
अङ्गोपर्पशचने वस्रद्चासंस्परीने तथा ॥ २६ ॥

छेदने भेदने चैव निरासे सनने तथा ।

पैतृके राक्षसे रौद नेते चाऽऽभिचारिके ॥ २७॥
एतेषु वै निमित्तेषु जरोपसपरनं भवेत्‌ ।
अधोवायुसमुरसगे प्रहासेऽनतमाषणे ॥ २८ ॥
माजारमूषकस्पशे आक्रन्दे कोधसंभवे ।

निमित्तेषु सर्वेषु कमे दुर्षनपः सपृशेत्‌ ॥ २९ ॥
यच्छोत्वास्रोः सानमुक्तं तद्वन्यतरिषयं भवेत्‌ ।

इति केचिद्‌ दुधाः प्राहुरन्ये तित्थं समचिरे ॥ ३० ॥

[परिमाषाकारिकाः] संस्काररत्नमाख।

पुच्छान्यदेशसंर्पश् उदकसपरचनं भवेत्‌ ।

न तु पृच्छस्प्शे स्यातकपकारे च भोजने ॥ ३१ ॥
अब्ुद्धिस्पहोविषये बा्युपस्प्षनं भवेत्‌ ।
बुद्धिपूर्वे तु सानं स्यादिति पाहुः परे बुधाः ॥ ३२ ॥
सोम्याख्यदिशि कतेव्यो निरासो देवकमंसु ।
पितुकमस॒ याम्याख्यदिश्येष परिकीं तितः ॥ ३२ ॥
देवे कमेणि सामन्ते प्रादक्षिण्यं भरकीतितम्‌ ।
पित्रयऽप्येव बुध्य नद्‌ स्यात्पारेपचनं ॥ ३४ ॥
अप्रादक्षिण्यमेव स्यात्तत्र सूत्रकृद्ुक्तितः ।
निवीतिता मानुषे स्याैवे यज्ञोपवीतिता ॥ ३५ ॥
प्राचीनावीतिता तु स्यापित्ये स्पष्टं वचो यदि।
समृत्युक्ताङ्गेपु विज्ञेये उमे स्मृत्युक्तरीतितः ॥ ३६ ॥
अप्रादक्षिण्यापसव्ये सू्रोक्तनियमोऽ्र वा।
हवनं भोजनं दानं श्राद्धं देवाचनादि च ॥ ३७ ॥
विजानु न काय स्यात्तद्रदाचमनं स्परत्‌ ।
विहारः पृष्ठतो नेव प्रकतेव्यः कदाचन ॥ ३८ ॥
पात्राण्याज्यं हविवेह्विरेतेप्वन्तः क्रमात्परम्‌ ।
कतारस्तु बहिभूता एवप्वन्तस्तु दयोमक़त्‌ ॥ ३९ ॥
वहिभूतस्ततो ब्रह्माऽन्येभ्योऽन्तभूत इरितः ।
सर्भेप्येतपु पलन्यन्तस्ततोऽप्यन्त; पतिमेवेत्‌ ॥ ४० ॥
एतत्सवेत्र विज्ञेयं विशेषविधिना विना ।
अविज्ञातस्वरा मत्राः प्रयोक्तव्याः प्रयोक्तभिः॥ ४१॥
एकश्ु्येव सवत्र जयन्तस्वामिभाषणात्‌ ।
कपि च देवतां छन्दा विनियोगे मनोस्तथा ॥ ४२ ॥
विज्ञायैव क्रियाः काया याज्ञवल्क्यमुनिस्मृतेः ।
ऋपिरछन्दो देवते च च्छन्दश्िश्च देवता ॥ ४३ ॥
अपिश देवता खन्द इयेवं स्यात्रिषा क्रमः|
सात्रमन्ना वेद्विद्धिषोमदेवपषेयः स्मरताः ॥ ४४ ॥
लिङ्गोदितो मवेदेवोऽस्पषटे देतरेऽनलः स्मरतः ।
सात्रे दयष्यादिविज्ञानं न्यक्तं पारिजातके ॥ ४९ ॥
चेतानिके मखे श्राद्धे ब्रह्मयज्ञे तथेव च ।
ऋप्याद्यवगतेनवापेक्षाऽस्तीति पुरातनाः ॥ ४६ ॥

१०

भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [परिभाषाकाककिः

श्रौते श्राद्धे च मश्रादौ पणवोऽपि न हीष्यते।
अन्ये त्वेतस्य वचसो निभूरत्वादिहापि च ॥ ४७॥

स्यादष्यादिस्मृतिस्तारोच्चारणं चेति बै जुः ।
मव्रान्त्यस्य त्वक्षरस्य पाठकालठे हि कर्मणः ॥ ४८ ॥
सर्वत्रोपकरमः कायेः सूत्रकारस्य वाक्यतः ।

खाहाकारो हि मन्रान्ते निलयो गार्घे भरकीतितः ॥ ४९ ॥
पित्यमत्रेऽपि नो यत्र स्वधाकारनिद्चनम्‌ ।

स्वाहान्तं एव तत्र स्यादिति भाष्यकृतेरितम्‌ ॥ ५० ॥
मव्रादौ मच्रमध्ये वा स्वाहारब्दोऽस्ति चेत्तदा ।

नान्ते प्रयोक्तव्य इति पोक्तवानाश्वखायनः ॥ ५१ ॥
भवेदन्यवधानेन देवतापदतः पुरा ।

स्वाहाकारस्य पाटशरे्तदा नान्ते भवेदयम्‌ ॥ ५२ ॥

न चेद्धवेत्पा इत्थं तदाऽन्तेऽपि भतरेत्स तु ।
स्वाहाधिमिति म्रेऽस्मिन्र्थे हस्ति निदर्शनम्‌ ॥ ५३ ॥
इदमेवानुसर्तव्यमत एव मनीषिभिः ।

मन्रान्ते या वहिजाया सातु मत्रस्वरूपिणी ॥ ५४ ॥
तदन्तेऽन्यां प्रयुञ्जीत सा हयोमाङ्गतया मता ।
शक्तिसंगमतव्रोक्तादेतस्माद्वाक्यतः पुनः ॥ ५५ ॥
स्वाहाशब्दं भयुज्ञौत तश्रस्य प्रवत्वतः ।

विशेषोऽयं तच्रयुक्ते वेदिके होमकर्मणि ॥ ५६ ॥
जुहोतिविधिसंवद्धमव्रेष्वेष विधिः स्मृतः ।

स्वाहान्तो नापमच्रः स्यादमत्रास्वाहुतिष्वथो ॥ ५७ ॥
कमैशिष्टोदकं कर्मसमाप्तौ तु परित्यजेत्‌ ।

न त्वन्यत्रोपमुञ्ञीताऽऽचमनक्षारनादिषु ॥ ५८ ॥
मत्रमुच्चारयेन्मन््रपरतिपाचयं तु शेषिणम्‌ ।

संसतुवस्तन्मना भूत्वा स्यादेतदनुमनश्रणम्‌ ॥ ५९ ॥
आभिमुर्येक्षणाधिक्यादेतदेवाभिमच्रणम्‌ ।
कैशेषिणशचिन्तनं दुवैन्तम्यकिस्थत्वा समीपतः ॥ ६० ॥

% एतदस्थाने ग. पुस्तकरे---““सेनिधौ तिषननासीनो वा कुषेञ्छेषिचिन्तनम्‌” । इलयर्ध वर्तते ।

१ के, नियतः सूत्रवाक्यतः ।

(परिमाषाकारिकाः] संछाररतनपाला । ११

मतिपद्रायुषो पत्रं पठेदियगुपस्थितिः।

भतिष्ुता श्रवणं चेतस्यादत्र सा नियता तदा ॥ ६१॥
अभिमरो मव्रपाठः संसप्शसमकाटिकः ।
चतुःसखरोचारणात्मा जपतीति विधौ जपः ॥ ६२ ॥
अभिमर्वानुमव्राभिमग्रोपसिथितिकर्मणाम्‌ ।
प्रसाधितं जपत्वं हि व्याख्याङृद्धिरतस्त्रयम्‌ ॥ ६२ ॥
चतुःस्वरत्वधरमस्तु मत्रष्वेतेप्वपि स्मृतः ।
ततोऽन्यत्र तु मन्राणां नियतैकशरुतिरभषेत्‌ ॥ ६४ ॥
काल्यायनमतादत्रापि स्यु स्वरसंयुताः ।
स्त्व न्यङ्सान्नोश्चल्वारो नियताः सराः ॥ ६५ ॥
सेवादरैषमिन्नानां मच्राणां स्यादुपांशुता ।
आभ्रावणं प्रवरणं प्रलयाश्राव्रणमेव च ॥ ६६ ॥
श्रौत एतान्यपि ्ेयान्यु्ैरेव विचक्षणैः ।
कुयीदुपनयादीनि विवाहान्तानि रौरषिके ॥ ६७ ॥
पायधित्ताख्यकर्माणि काम्यकर्माणि पै तथा ।
ओपासने खोकिके वा कतैव्यानि सदा दुः ॥ ६८ ॥
उपाकमत्सिजेने तु कुयाच्छिष्ययुतो यदि ।
रौकिकाप्रौ तदा कुर्याद रिष्यशस्ववद्िके ॥ ६९ ॥
गृह्ानले भकतैव्यो होः पारायणीयकः।
पारायणस्य करता चेदत्विग्लोकानले तदा ॥ ७० ॥
अवरिष्ट गृष्ठकपै कार्यमोपासनेऽनरे ।
ओपासनाभनिसाध्येषु परजासंस्कारकमैस्‌ ॥ ७१ ॥
मुर्यकतुरभवेन यदि क्रन्तरं भवेत्‌ ।
लोकिकाभ्रौ तदा क न तु श्ये कदाचन ॥ ७२ ॥
सवौधानी भवेद्धिध्ेत्तदा तत्र लुप्यते ।
स्थाटीपाकः पर्षेणास्य ओपासनहुतिस्तथा ॥ ७३ ॥
मासिश्राद्धादि ोकाञ्नविति केचिदबुधा जगुः।
मासिश्राद्धं दक्षिणाप्रावष्टकादीनि लौकिके ।॥ ७४॥

> ददमर्धं ख. पुस्तके नास्ति । अस्यार्थो नाववुद्धः ।

१ग. त्ता ध्र । २ ग, ^तस्यायत्र ।

भटरगोषीनाथदीक्षितविरविता-- [परिभाषाकारिकिाः

वैजयन्तीकृदाहेति पाहुरन्येऽपि केचन ।
परजासंस्कारकर्माणि स्यु्टोकानट एव तु ॥ ७९५ ॥
शास्नान्तरभोक्तचित्तदोमाः संधानहेतवः ।

नष्टस्य कर्मणो यस्मात्तसमात्स्युगं्च एव ते ॥ ७६ ॥
स्वतव्रत्वाललौकिकाम्नावेव शा्ञान्तरेरितम्‌ ।

ग्रहयज्ञादिकं कार्यं न तु ग्रृ्चानरे चरेत्‌ ॥ ७७ ॥
ग्रहान्तरोक्तं लोकाग्रौ गृदयासरा्रथ वाऽऽचरेत्‌ ।
पुनरग्न्याहितौ सर्वाधानिनो मथितानले ॥ ७८ ॥
आनीते श्रोत्रियागारद्राऽ्रौ बह्मौदनक्रिया ।

विवाहे यदि नि्भन्ध्यस्तदाऽतर स्यात्तु मन्थनम्‌ ॥ ७९ ॥
यदि द्वितीयः पक्षः स्यात्स्वीकार्योऽ्र स एवतु।
एवंरूपा व्यवस्था तु व्याख्याह्ृद्धिः प्रदरशिता ॥ ८० ॥
वहुशुष्केन्धने चापरो सुसमिद्धे विधूमे ।

- साङ्गारे रेलिहाने च होतव्यं नान्यथा कचित्‌ ॥ ८! ॥

आनज्यहोमे सूत्रहृता दर्येव विहिता यतः।

अतस्तत्र भवेत्सेव न सुवेणाऽऽहुतिर्वेत्‌ ॥ ८२ ॥
साधनं क्षीरदध्यादिहोमे दवीं खुबोऽथवा |
सूत्रकृद्विहिते होम द्रव्यस्य कठिनस्य तु ॥ ८३ ॥
दवीं हस्तोऽथवा ज्ञेयः शान््यादरौ हस्त एव त ।

होमे शिष्ैराहतोऽस्ति यतोऽतोऽज् सर एव हि ॥ ८४ ॥
हस्त एवाऽऽचार्यवाक्यादौपासनहुतौ भवेत्‌ ।
होमद्रव्ये त्वनादिषटे सवैतराऽऽज्यं प्रकीततितम्‌ ॥ ८५ ॥
कण्ठोक्लया समिधां स्याचेव्रत्र प्रादेशमात्रता ।

तत्रैव सा स्यादन्यत्र सैच्छिकीयं समीरिता ॥ ८३ ॥
ओपध्यः सक्तवः पृष्पं कष मृठं फलं तृणम्‌ ।
एतद्धस्तेन होतव्यं नान्पक्तकिचिद्‌ चोदनात्‌ ॥ ८७ ॥
अनादेशे दक्षिणा गोरहेम वा पृणेपात्रकमू ।

देवकार्ये नैष देयं रजतं तभरजं हि तत्‌ ॥ ८८ ॥
पात्रं पादोपसंस्प प्रक्ार्यं सर्वथा बुधैः ।

हुतं यन्पांसधोतेन तन्न भुङ्के हि देवता ॥ ८९ ॥
पात्राणां शोधनं नातः कार्थं केवलदस्ततः ।

कितु दर्भसतृणेवाऽपि पर्णेवा वाससाऽपि वा ॥ ९० ॥

(दक्षिणाद्रव्येयत्ताव्यवस्था] संस्काररत्नमारा ।
( धनिकादिलक्षणम्‌ १

सर्वेषु धर्मकरयेषु पतनी दक्षिणतो भवेत्‌ ।

अभिषेके विप्रपादक्षाटने वामतः स्मृता ॥ ९१॥

रभु; प्रथमकल्पस्य योऽनुकल्येन वतते ।

स नाऽऽमोति फलं तस्य परत्रेति श्रतिः स्मरतिः ॥ ९२॥

वहुरपं वा स्वगृ्यक्तं यस्य यावत्मचोदितम्‌ ।

तस्य तावति शा्चार्थे कृते सरव कृतं भवेत्‌ ॥ ९३ ॥

यन्नाऽऽप्रातं खशाखायां पारक्यमविरोधि यत्‌ ।

आकाङ्क्षितं शेषप्रतमनुषरेयं विचक्षणैः ॥ ९४ ॥

तत्कृतो फलैरिष्यं न दोपस्तवकृतौ भवेत्‌ ।

सामयाचारिका धमा देशेनातिकुलोद्धवाः ॥ ९५ ॥

ग्रामाचाराः परिग्राह्या ये च शास्नाविरोधिनः।

युगधमाः परिगरा्माः सवैतैव यथोचितम्‌ ॥ ९६ ॥
इति संक्षेपेण परिभाषाः ।

दक्षिणार्थद्रव्येयत्ताव्यवस्था धनिकादिरक्षणं च।
अथ धनिकादिपरदेयदक्षिणायद्रन्येयत्ताग्यवस्था ।
तत्राऽऽदौ धनिकादिलक्षणं वाराहे--

^“ वर्धयित्वा धने यस्तु त्ाढाप्तमपीह यः ।
न खदेत्सग्रहपरो धनिकः म॒ उदाहतः ॥
पोपणीयकरुटम्बस्य निर्वाहो यावता भवेत्‌ ।
तावदेव सुखं येन मते प्रतिवारपिकम्‌ ॥
अरणं यस्य तु नास्त्येव प्र मध्यम उदाहृतः ।
धनं पृवौपरं यस्य वतैते बहूपस्यया ।
अधिकस्याजैको यः स्यात्स महाधन उच्यते ।
सदाचाररतो विप्रो धनार्जनपराञ्चुखः ॥
ुटम््ययत्नमतिकः स दरिद्र इति स्मृतः ।
यस्य स्याद्शानामावः सदाचाररतस्य हि ।

-महादरिदरः प्त भवेद्ापोधान्यविवजितः ॥

१ ग, "शाज्ञाति ।

१४ भदटरगोषीनायदीक्षितविरविता-[दक्षिणाद्र्येयत्ताम्यवस्या]
{ वित्तशाव्ये दोषः )

वर्धयित्वा घनं यतु प्राप्तं वापिकमर्जयेत्‌ ।

स्तवै धन्य इति प्रोक्तचकवर्षेण यः पुमान्‌ ॥
व्षद्रयमितं प्रासं स हि धन्यतरः स्मृतः ॥
अभधिकस्यार्मको यः स्यात्स धन्यतम दरतः ।
धनेनैव विना यस्तु आप्तं वार्पिकमजैयेत्‌ ॥

स्त वै धीर हति प्रोक्तसारतम्यं च पूर्ववत्‌ » इति ।

अथैतेषु मध्ये केन क्ियहेयमित्याकाद्षायां वाराहे रशक्षनमस्कारद्ें
श्रकृदय--
^“ व्याहृतीनां पहसतप्य होमे शुख्कं द्विमेऽपयेत्‌ ।
माषा पुवं तु रक्षहोमे शतं यवाः" इत्युक्तम्‌ ।
«५ धनिको द्विगुणं ददात्रिगुणं तु महाधनः ।
वार्ध तु दरिद्रेण दातिभ्यं पुण्यरुन्धये ॥
दचान्महादरिद्रस्तु तदर्धं शुस्कमेव च ” इति ।
मध्यमादिभिस्तु धनिकावपेक्षया िचि्य॒नं दद्राद्पेक्षया किंचिदधिकं
देयमिथीत्तारतम्येन कस्पनीयम्‌ । धीरेण तु दद्रितोऽपि न्यूनं समं बा
लामातुसारेण कल्पनीयम्‌ । एतच सुवणादिदरव्यविपयमेव, न तु गवादितिष-
यमू । सुवर्णं भकृत्यैव द्रगुण्यादेरुक्तत्वात्‌ । एतत्स निलक्रमेतिपयमनुक्तप-
रिमाणविषयकं च जेयम्‌ । काम्य उक्तपरिमाणे च कर्मणि तु यथावद
देयम्‌ । धनिकादिस्तु दरि्हमिति परर्यापयन्यथाव्न्न ददाति स करम॑फटं
नैवाऽऽप्रोति ।
तथाच मनुः-
^ प्रभुः प्रथमकसपस्य योऽनुकस्पेन वीते ।
स नाऽऽपनोति फं तस्य परत्रेति श्रुतिः सतिः” इति ।
प्राणान्तरेऽपि-
५ वित्तशाल्यं नरो यस्तु धने पतति करोति हि।
स्त नाऽञप्रोति फं तत्र चोर्‌ एव प्रकीर्तितः" इति ।

एवं सखलपकासाध्यवहुकालसाध्यकम॑सु श्रमा्रनुरोषेन द्रभयेयत्ा
करपनीया । ।

-कुशाहरणकाटः] संस्काररत्नमारा । १९

®
कुशाहरणादिषिधिः ।
अथ संप्तेपेण कुशाहरणादिविधिः । तत्र श्ञातातपः--
“८ समित्पुप्पकुशचादीनि बराह्मणः स्वयमाहरेत्‌ ।
गूद्नेतिः कक्तिः कर्म कुर्न्पतत्यधः? इति |
आदिशब्देन दर्बादि । उत्तराधादिदमपि ्गायते खस्याऽऽहरणाशक्ती
ब्राह्मणकषत्रियैदयाहूतैः ककरण दोषो नास्तीति । ठक्षपष्पाचनादौ तु क्य-
कीतनिपेधो न
“ क्षपुष्पार्चनादौ तु कयक्रीतमपीप्यते " इति मच्रकोशकारोक्तः ।
आदिकब्देन दृषदि छशक्षपूजनं गते । कशग्रणकाठमाहाङ्गिरः-
५ अहन्यहनि कमर्थ कुशच्छेदः प्रशस्यते ।
कुशा धृता ये पूवत्र योग्याः स्युनत्रत्र ते इति ।
पैकमैणि धृता ये कुशास्ते नोत्तरत्रानन्तरं क्रियमाणेषु कर्मसु योग्या इर्थः।
जावालिः-
५ कुशान्काशांश्च पुष्पाणि गवाथं च तृणादिकम्‌ ।
निषिद्धे चापि गृहीयादमावास्याहनि द्विजः ” इति ।
अहन्यहनि दभच्छेदनासंभवे कालान्तरयुक्तं स्गृयन्तरे-
“ मापति मास्याहता द्मास्तत्तनमास्येव चोदिताः” इति ।
अस्याप्यसंभवे विष्ः-
५ दशं श्रावणमापतस्य परमन््रोत्पारिताः कुचाः ।
अयातयामासते दभ नियोन्याः स्युः पुनः पुनः" इति ।
अयातयामा अपयुपिताः । नियोज्या उपयुक्ता अप्यनिपेषेऽन्यत्र योज्या
इत्यथः । यस्तु-
५ अमायां नेव हि्यान्न कुशांश समिधस्तथा ।
सवैत्रावस्थिते सोमे हपायां ब्रह्महा भवेत्‌ ॥
वनस्पतिगते सोमे यस्तु हि्यादनस्पतिम्‌ ।
धोरायां बरह्हत्यायां युज्यते नात्र पशय: ॥

इति निषेध स यस्िनपुहूतत्रये वनस्पतिषु सोमो बसति तत्परो नं तु
कृत्लःमापर इति । योऽयं वनस्पतिगतसोमविशिष्रे काठे ठेदननिषेधः स

१६ भहगोपीनाथदीक्षितविरविता-- [कुशच्छेदनविषिः]
( छेदनीयकुशलक्षणम्‌ )
लौकिकच्छेदनपरो न त्विध्मादि च्छेदनपरस्तस्य विहितत्वादिति द्रष्टव्यम्‌ ।
सोमवासकाटस्तु गरुडपुराणेऽमिहितः--
“८ तरिमुहूतं वतल्यके त्रिमुहूर्तं जले तथा ।
त्रिमुहूर्तं तथा गोपु त्रिमृहूतं वनस्पतो" इति ।
एतचामामारभ्य जेयम्‌ । कुशच्छेदनविधिमाह कौरिकः--
“ डाच देशे शुचिभूत्वा स्थित्वा पूवततरामुखः ।
ओंकारेण तु मनच्रेण कुशान्प्यषट द्विजोत्तमः ॥
विरिश्विना सरोखन्न परमेष्िनिपर्मन ।
नुद सर्वाणि पापानि कुश स्वसिकरो मव ॥
टमं मच्रं समुचय ततः पूरवोत्तरामुखः ।
हुंफट्कारेण द मौस्तु सकृच्छि्वा प्मुद्धरेत्‌"' इति ।
क्त्वापरलययादेव च्छेदनेऽपि पूर्रोत्तरामुखतये सिद्धे पुनपैचनं पिरेपविधिप्रति-
पादितधमान्तरपरिसेख्या्थम्‌ । तेन स्थिसरेलयस्येव विशेपविधिप्रतिपादित-
त्वाच्छेदने निषत्तिः । शुची देशे शुचिभृखेयस्य तु न निषत्तिः । बिरेपषरि-
धिप्रतिपादितत्वाभावादिति द्रष्टव्यम्‌ । कचिच्छेदने व्रिशेष उक्तो भरदराजेन-
८ परेतक्रियार्थं पित्रथमभिचारारभमेव च ।
दक्षिणामिमुखर्डिन्याद्ाचीनावीतिक द्विनः'' इति ।
छेदनीयकरुशानविरिनछङ्गिराः-
“ अच्छरिलाग्रान्पवित्राश्च अच्छद्रान्कोषदास्डमान्‌ |
पितृदधवक्रियाथं च सरमादयालुशाद्धिनः'' इति ।
लयाञ्यान्ुशानाह हारीतः-
““ पापि दमाधितौ द्मा ये दभा यन्ञमृमिपु |
स्तरणाप्ननपिण्डिपु तेपां लामो विधीयत इति ।
आपसतम्बः--
५ ब्रह्मयज्ञे च ये दर्मा ये नैव पितृत ।
हता मूत्रपुरीपाम्यां तेषां त्यागो विधीयते" इति ।
देवटः-
५ अपूता गिता दमी ये च्रच्छेदिता नसेः।
कथिता अद्निदराश्च कुदा वन्याः प्रयलतः'' इति ।

ब््यज्यकुशाःनहम्रन्थिरक्षणम्‌] संस्काररत्नपाख । १७

गिता गरभदरस॑युताः । वस्तुतस्तु सूक्ता यत्रानन्तगेमैतवपुकतं तत्रव
बरिथतम्‌, अन्यत्रानियतमिति दरष्व्यम्‌ ।
जावारिः--
८ नीवरिम्यस्थिता दमा ब्रह्मसूत्रे च ये धृताः |
प्वित्रांस्तानिविजानीयाद्यथा कायस्तथा कुशाः इति ।
स्मृत्यन्तरे
“ अमूला देवकार्येषु पितृकर्ये समृलकाः” इति ।
कौरिकः--
५५ प्रसूना; स्मृता दमा जप्रसूनाः कुशाः स्मृताः ।
समूटाः कुतपाः प्रक्तारिछिनाग्रास्तृणपेक्निताः,' इति ।
प्रसूनं पृष्पम्‌ ।
अनिः--“ उभाभ्यामपि हस्ताम्यां द्विजेदमपवित्रके
घारणीये प्रयत्नेन ब्रह्मम्रन्थिप्रमनिते" इति ।
प्रयत्नेन ब्रह्मग्रन्थिस्मन्विते धारणीये इति योजना ।
सण
५ ब्रह्मयज्ञे जपे चैव ब्रह्मग्रन्थि्िीयते ।
मोजने वतुः प्रोक्त एवं धर्मो न हीयते इति ।
ब्रहम्रन्थिलक्षणं हेमाद्रिणोक्तम्‌-

# द्विगुणीकृतानां दशिखानां पाशः प्रदक्षिणमधौविष्टनं विधाय
प्ाद्धगेन यदा प्रवश्यते ता वतो मन्थः । पणन यदा प्रादि"
ण्यत्‌ सवेवष्टन वधाय पुरामागेण प्रवेरयते तदा ब्रह्मग्रन्थिः'' इति ।

हारीतः--
“ वामहस्ते कुशान्कृत्वा समाचामति यो द्विजः ।
उपशपषटं मवेत्तेन रुधिरेण मलेन वा” इति ।
केवलं वामहस्त इयथः । न चैतदाचमने वामहस्ते कुशधारणनिपेधकमिति
वकु रक्यम्‌ ।
^“ उमयत्र स्थितये; माचामति यो द्विनः ।
सौमपानफलं सोऽपि मुक्त्वा यज्ञफलं रमेत्‌" ॥
इति देलब्नमिरोापच ।

१८ भटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [पवि्रलक्षणम्‌ ]
`( पविच्रपातप्रायश्ित्तम्‌ )
माकण्डेयः--
८ न ब्रहम्रन्िनाऽऽचमेन्न दूवीमिः कदाचन ।
काशहस्तस्तु नाऽऽचामेत्कदाचिद्विधिशङ्कया" इति ।
पवित्रलक्षणमाह कालयायनः--
८ अनन्तगर्भितं सां कौशं द्विदलमेव च ।
प्रदिशमात्रं विज्ञेयं पितरं यत्रकुत्रचित्‌, इति ।
विशेषतः पवित्रलक्षणं स्म्रलन्तरे-
८ दङ्कटं मृतः कुर्याद्मन्थिरेकाङ्कटस्तथा |
चतुरङ्कटममरं स्यात्पवित्रस्य च लक्षणम्‌” इति ।
प्रणवेन पकितरगरन्थिकरणपुक्तं तत्रैव--
^“ तारेण कु्ाद्न्थि तु पवित्रस्य विचक्षणः" इति ।
तारः प्रणवः; ।
पवित्रदरभसंख्यापाह माण्डेयः--
५ चतुरमपिजेत्रीहणस्य पवित्रकम्‌ ।
एकेकन्यूनमृदिष्टं वणी वर्गे यथाक्रमम्‌" इति ।
गरुडपुराणे तु-
^ पतमिदैम॑पिृत्ाह्णप्य पवित्रकम्‌ ।
पश्चमिः क्षत्रियस्यैव चतुभिस्तु तथा विक्षः ॥
द्राम्यां शुदरस्य विहितमातुराणां तथेव च ।
स्वेषां वा मवरेद्राम्यां पतत्रं ग्रन्थितं न वा' इति ।
स्मत्यन्तर-
^“ चतुभिईभपिसृचेदधम्यां वाऽथ पविघरकरम्‌ ।
दैवे कर्मणि करव्यं पिव्ये तत्रिमिरीरितिम्‌"' इति ।
रत्नावदयाम्‌-
^ द्वयोस्तु पर्वणोमेध्ये प्रत्र पार्यदूवुधः" इति ।
पवित्रपातप्रायश्चित्तमुक्तं स्मरयन्तरे--
५ पवित्रे पतिते ज्ञेति तथा जपमणावपि ।
प्राणायामत्रयं कुर्यात्खात्वा विप्रो ऽनमर्पणम्‌'' इद्धि ।

१ ग, जाते ।

षुशप्रतिनिषयः] संाररतनमाला । १९
{ यल्ियपात्रवक्षाः )
जपेदिति शेषः ।
पवित्र्यागे विक्ञेष उक्तः स्मृलन्तरे--
५ निलये तैमित्तिके वाऽपि कर्मोपकरणे द्विजः ।
धतं पवित्रं कमन्ते ग्रन्थि मुक्तैव तच्यजेत्‌" इति ।
कुशामावे स्म्रयन्तरे-
^ कुशाभवे तु काशाः स्युः कुशाः काशाः प्तमाः स्मृताः|
काशामवि ग्रहीतम्या अन्ये द्मा यथोचितम्‌" इति ।
हारीतः-
“ कुशषामवि तथा काचा दर्वी व्रीहियवा अपि ।
गोधूमाश्ैव नीवाराः इयामाकोशीरवस्वनाः ॥
मज्ञा वाऽथ परिग्रा्याः सर्वकर्म निश्चितम्‌" इति ।
अतर व्रीहियवगोधूमनीवारर्यामाकराग्दास्तत्तचृणपराः । विस्तर्स्वाचार-
रस्नमाटायां वक्ष्यते ।

यज्ञियपाव्रहक्ताः, यज्ञियपात्ररक्षणानि च।
पात्क्ताः संग्रहे-
« पत्राणि दारवाणि स्युर्ययाशषक्यनुरूपतः ।
पूरणपत्रादयो प्राहः शस्ता यक्ञदरुमोदधवाः ॥
प्रशस्ते पू्णपातराथे दारुको प्यमये मते" इति ।
पात्र इति शेषः।
“ खादिरेण सुवः कार्यः पालाशी तु जुहू्वेत्‌ ।
त्वक्रेशे विर स्यातामन्धेवी य्ञियेदमेः ॥
तदलामे पलाशस्य पणौम्यां हूयते हविः ।
पटाशपणामवे तु पर्ण पिप्पोदधैः" इति ।
यृहाकर्मेणि समत्राऽऽज्यहोमे दव्यबाऽऽचायोक्तेः । शाघ्नान्तरे खतात्खा-
दिपिपि दी ग्रहति मा्दत्तः। अपिब्दात्पाली ।
वौधायनग्रह्ये-
“लारी दवी तेनस्कामप्योदुम्यत्नायकामस्य पालाशी बरह्मवचेपकामस्य" इति।

२० भहरगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [यक्ञियपात्रलक्षणाि]
( आज्यस्थालीलक्षणम्‌ )
सुवे विशेषमाह स एव--
५ पालाशेन स्ेणेत्यत्रेयः खादिरेण ज्गिरपरसताम्रायपेनेलयाथर्वणः
काप्णीयतेनामिचरननिति सर्वत्रिकम्‌"' इति ।
दरया आृतिर्लोकमसिद्धा भाषया "परी" इत्युच्यते । तदलाभे खुगरामे
दम्यलामे च सुवस्थानीयं पर्णमत्र पध्यपं प्रामम्‌ ।
८ मध्यमेन पर्णेन जुहोति सष्येषा” इति श्रुतेः ।
“ खदिरो मृप्रलः कार्यः पालाशः(श) स्यादुटूलः(टम्‌) ।
यद्वोभौ वारणो कार्यौ तद॑टमेऽन्यतवृक्षनौ ॥
चमसः स्यात्प्रणीतानां कांस्यपात्रमथापि वा" इति ।
आञ्यस्थार्टीरक्तणं छन्दोगपरिषिष्टे-
“ आन्यस्थाटी प्रकतैव्या तैजपद्व्यक्ंमा ।
महीमयी वा कर्तव्या स्वीस्वाज्याहूतीपु च ॥
आज्यस्थाल्या प्रमाणं तु यथाकमं तु कारयेत्‌ ।
मुदटामत्रणां मद्रामाज्यस्थाटीं प्रचक्षते" इति ।
आज्यस्थाली मृन्पयाति मातुदत्तवैनयन्तीकारो । कांस्यमयींति केचित्‌ ।
सा चाथसिद्धपरिमाणा विशेषपानुक्तेः । यथाकामं तु कारथेदित्यनन्तरोदाहूत
च्छन्दोगपरिरिषएटवचनाच । मृन्मयीतिपन्ष हस्तयटितव न कुखारखचक्रनि्मिता |
अचक्रवतामिलयम्निहतरहोममरकरणे सूत्रकारेणोक्तत्वात्‌ ।
^“ कुटाटचक्रनिप्पत्तमापुरं मृन्मयं स्मृतम्‌ ।
तदैव दस्तवघसितं स्थाल्यारि दैविकं मवेत्‌" ।
इति करमप्रदीपवचनाच। चक्रेणाऽऽवतो भ्रमो यस्याः सा वक्रावततान चक्रा
वताऽचक्रावतां ताम्‌ । इद्मम्निहोत्रस्थाटीविशेषणम्‌ । आज्याहुतीनामति
वाहुल्यनकाज्यस्थारयस्नभवऽनक्रा मह्य आम्यस्थारय उपयाक्तव्या; ।

प्रदूरितं चास्लयाचार्येण-
“ अपमवाद्रा यथाऽशमेषे पशुकर्ममु" इत्यनेन सूत्रेण ।
अन्यो निवापो वा कायेः। आज्यस्थाीगताज्यस्य स्कन्दनेऽप्येषः
भ्रायागिकास्तु सस्ते स्थाटीगत आज्य एव टोकिकमाञ्यमानीय' ता

५ स. ग. 'दभावेऽन्य' |

[यज्ञियपात्रलक्षणानि] संस्ाररतनमाटा । २१
( सुग्लक्षणम्‌ )

कृप कुन्ति । प्रणीताप्रणयनपात्रं चमसः । सच न्यग्रोधो रौरी-

तकनो वा चतुरङ्गल्दण्डशवतुरख;ः पटङ्कलदीर्षस्यङ्कलानिन्नशचतुरसविलोऽ

दण्डो वा । अस्िन्पक्ष परितो ्रङ्कलमवरेष्य सर्म बिलमेव । रौदीतको वग

बान्तरजातिरिति पदुप्रकरणे व्याख्यातारः । य्यप्यपरेण करज्ञमेदे रौ रीत-

करब्द्भततिरक्ता तथाऽप्यमरव्याख्यायाम्‌--

« रोही रोदीतकशरत्यवरपाद्परयोः पुमान्‌ ।

इति रामाभरमोदाहतकोशान्तरद्रटवाचिताऽपि । यमपि न्यग्रोपरोहितकश-
ब्दयोः पयायता कोशान्तरास्तीयते तथाऽपि नेयग्रोधान्रौ हीतकरान्वेति सत्र
पृथगुपादानाद्रटविशेषपरता रौ हीतकशब्दस्य । रोहीतकरोहितकशब्दौ पर्यायौ ।
वारणजां वा चमसः । अहोमाभानि तु वारणस्य" इतिवचनात्‌ । इयं च परि-
भाषा गाह्यकमण्यनित्यति ज्ञापयिष्यते च सोपरसूत्रव्याख्याने । तथा च वरिक-
ङ्‌ताद्मन्यतमयज्ञियटक्षजान(न्य)पि । मातृदत्तस्त ॒प्रणीतप्रणयनपत्रे
मृन्मयमिलयाह । कांस्यपात्रं ब्रह्मवरचसरकरामनायामिति केचित्‌ । प्रोक्षणीपात्र
खुगाकारं वारणप्तजम्‌ । अहोभायत्वात्‌ ।

तत्र सुग्टक्षणामत्य याङ्का उपादशन्त--

“५ आयामं पञ्चषा कृत्वा चतुधी वाऽग्रतो द्वयोः}
उपान्त्य पात्रमित्युक्तो हविराश्रयमावतः ॥
उपान्त्यमगे विस्तारः स्वै्धण ममो भवेत्‌ ।
सोऽञ्जस्याकृतिरुदिष्ठो बिटमनत्र च वतुलम्‌ ।
पडड्कटं बाहुमान्यां तदर्थेन च निश्नता ।
अरत्निमाने हस्तस्य तटमानं त्रिं स्मृतम्‌ ॥
विस्तारार्धेन निनं स्यादन््मागेऽथ निर्णयः ।
मागेऽन्तिमे मेेदरीवा देवयान च विस्तृता ॥
तस्या मुखं हंपमुखं हस््यो्ठमुखमेव वा ।
रिलास्णाटिका तावत्पयेन्ताथानुरूपतः ॥
कर्णो सुषिरो ग्रीवापाश्चयोश्रोदितो तथा ।
निस्य बुध्ने पदं स्यादथ दण्डस्य रक्षणम्‌ ॥

ˆअवशिष्टाखयो द्वौ वा मगौ दण्ड इतीधते ।
तस्य मूले मवेतप्धूलः परिणाहो नवङ्कलः ॥

२२ भहगोषीनाथदीक्षितविरयिता-- (यज्ञियपत्ररक्षणानि]

परिणाहो विश्षारता।

अनते पञ्चाङ्गुलः -कषणो यन्तो वतुटो मेत्‌ ॥
दण्ड एवं सुचां काकपुच्छत्वं परमुदीरितम्‌ ।
यथाशोमं सुचः कार्या इति बौधायनोऽत्रवीत्‌ ।
शाखरान्तरात्तु विज्ञेयं विरोषान्तरमत्रयत्‌ ।
प्रदिशचमात्रताऽपि स्याद्वीधायनमतादितः।

दण्डो मागद्रयेन स्यात्पात्रं भागद्वयेन च ।
उध्ममेकेन मागेन ग्रीवा चेति यथाथैतः।

सुचः सह्‌ सुषेण स्युरुक्तवृक्षा अथापि वा " इति ।

एतत्कारिकाभ्यः परव॑त्र खादिरस्योपक्रान्तत्वात्तेन साकमयं विक्रस्पः। गृघ-
कर्मणि--पवितलिर्गृहकर्मणि' इति वचनाद्वितस्तिममाणेन भोक्षण्यथी सुका्या ।
एवं दव्यादीन्यपि । वितसिदरादशाङ्खला । अयोदशाङ्करेति केचित्‌ । शष
लोकप्रसिद्धम्‌ । तच वैणवं नलमयं वेति भरद्वाजः । उदबटं पालाशं वारणं
वा| मुशलं खादिरं वारणं वा । एतयोः परिमाणे अथसिद्धे । दपदुपले पेष-
णार्थे पाषाणममये अथेसिद्धपरिमाणे । पात्री पातुमयी मृन्मयी वा । कपालानि
तु नव मृन्पयं षटं मिखा तच्छकलानि परोडारशश्रपणयोग्यानि चत्वारि ।
एतैरश्वशफमात्रो विस्तारो यथा संपयते तावन्मानानि ।

(र

यज्ञपाश्च तु-

“८ समानि चतुरछाणि यङ्लानि परमन्ततः ।
-कुयौदेककपाटानां कपाटं पाणि्मितम्‌ ॥
दविकपाटत्रिकारीनि कुर्यात्तदनुपरारतः ।
एवमादिप्मदेशं क्यादौत्सगिकं सदा" इति ।

पण्डनोऽपि--

८ रथचक्रवदाकारः पर्वतश्च पडड्कलः।
यथा कपाटयोगः स्यात्तेकैकं कपाटकम्‌ ।
उत्मेषा दङ्कटास्तेषमेव कू्यानमृदा प्रथक्‌ |
यद्रा मिन्नघटादीनां गृहीतावयवानिह' इति ।

कुलालमावितया मृदा सवतः षटद्गुल रथचक्रकृति चइगुखाच समभरामक्र

बतौलपीठं कृतवाऽथस्ताक्किपित्परिरेष्य माश तिस च विभनेह्‌ । तेन

` [यज्ञियपात्रदक्षणानि] संस्काररत्नपाखा । २३

चत्वारि कपालानि भवन्ति । ततस्तानि पक्ला परिरेषितपदेशेषु षिभनेत्‌ ।
अत्रैव कपाल्शब्दस्य रूढेः । शम्यामानपप्याह स एव-
^ त्रिप्रादेशा मवेच्छम्या कुम्बाग्राऽतिमनोहरा ।
एकप्ादेशमात्रा वा शम्या रौगाक्षिदीनात्‌" इति ।
दषदादीनां पूर्वयुःश्राद्ध उपयोगः ।
खवलक्षणमाह मण्डनः--
“ अाकलमितच्छि्रः सुवस्तङ्कटतुध्नवान्‌ ।
अङ्कषटपवणो यद्रा वृत्तं तन्मातरपप्करम्‌"' इति ।
आश्लायनसमृती-
“ अष्ट ङ्कटमिता स्था प्रोक्षणी च षडङ्कढा |
चमप्तश्चाऽऽज्यपात्रं च षडङ्गमिति स्मृतम्‌" इति ।
उचताऽथसिद्धा । स्थारी चरस्याटी । आज्यपात्रमाज्यस्थाखी । वित-
सिरगृद्यकमैणीतिवचनसिद्धेन वितस्लात्मकेन परोक्षणीपरमाणेन षडड्गुलप्रमाणं
विकल्पत ईति केचित्‌ ।
कालायनेन चरस्थालीरक्षणमन्यथोक्तम्‌-
“ ददा प्रदिशमाव्यू्य ति्यनातिवृहन्पृखी ।
मनमथ्योदृस्ररी वाऽपि चर्स्थारी प्रशस्यते" इति ।
एतच प्रदेशमात्रत्वमाशलायनस्प्युक्तेनाङकटममाणेन विक्रसपते । ओषु-
म्बरी ताप्नमयी । मेक्षणलक्षणपप्युक्तं कालयायनेन-
“८ दष्मनातीयमिध्माधप्रमाणं मेक्षणे मवेत्‌ ।
वत्तं वक्षं च प्र्वग्रमवदानक्रियाक्षमम्‌" इति ।
इधमनातीयमिलयनेनेव हृक्षलामे वार्षमिति वचनमि्पवृकषातिरिक्तवृकष-
स्यापि पक संग्रहाथ्॑‌ ।
संग्र
“ आयामं पञ्चधा करत्वा त्रिभागं दण्डमेव च ।
द्विमागं पुष्करं प्रोक्तं दव्यां रक्षणमुत्तमम्‌' इति ।
हयं च दवीं पृणीहुलयादिहेमे होमातुसारेण कलयनीया । यत्र द्विचिररी-
तार्यतहतेमः भायधित्तादौ तत्राप्येवम्‌ । यत्रैवमाञ्यहोमो नास्ति तम्र कर्ष
प्रमाणमाज्यं यति बे संमाति तावत्ममाणविखा दवीं ग्राह्या ।

१ग. त्र सववकत्रप्र।

२४ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता- (व्र्यशुदधिप्रकारः]

पात्राणां शदिप्रकारः।

अथ संक्षेपेण पात्राणां द्रव्याणां च शुद्धिभकारः । तत्र ठेपरहितानां दार-
मयाणामहममयानां वैणवानां च खेप विनोच्छष्पुरुषादिसपृषटानां जलेन प्रक्षा
नाच्छरद्धिः । सल्ेपानामतेषां सलेपोच्छ्ष्टादिपुरषस्पृष्ठानां तक्षणात्पमक्तालनाच
शुद्धिः । सटेषानामेतेषां ठेपं विनाच्छिष्पुरुषादिस्पृष्टानागुष्णोदकेन प्रक्षा
टनाच्छुद्धिः । भपस्य तु तक्षणासभवात्परिल्याग एव । टपसहितानां दारम
याणामहममयानां च काकादियुखावमृरष्ठानां तक्षणाच्छृद्धिः । टेपरदहितानां
तृष्णोदकेन भरक्षालनात्‌ । एवे माजारव्यतिरिक्तश्वापदपुखावमृष्टानामपि ।
चण्डाटादिस्पशेविष्ूत्रादयुपहलयोस्तु सवत्र परित्याग एव । सलेपानां सौव
णेराजतकांस्यमयताम्रपयाणां यथाक्रमयुप्णोद्कगोशकृद्धस्माम्टेः शुद्धिः ।
सरेपानां सौवणैराजतव्यतिरिक्तानां पात्राणां काकादिुखावमृष्टानां श्र
संसृष्टानां च तक्षणालज्ञालनाच्‌ शुद्धिः। एवं ब्रद्रोपयक्तानामलेपानामपि।
सोवणेराजतानां तु दाहादुष्णोदकेन प्रक्षाखनाच शुद्धिः । एतेषां चण्डाला.
दिस्पशें विष्पत्रायुपहती च एनः करणम्‌ । अथवा गोमूत्र सप्रात्रं संस्थापना-
दाहादुष्णोदकेन प्र्षाटनाच बुद्धिः । मूतनानां गृन्मयानां विना लेषपुच्छिष्
पुरूपादिस्पृष्टानां जलेन प्रक्षालनम्‌ । आज्यचिप्तानागुच्छि्पुरुषादिस्पृषटानां
पुनदाहः । सलेपानागुच्छिष्पुरुपादिसृषएानां प्रतरपूरीपादुपहतानां च परि
साग एष।

द्रव्याणां शुद्धिपरकारः।

कृष्णाजिनस्य लेपं विनोच्छिषस्प्े गोमयोदकेन प्रक्षालनम्‌ । सलेपोच्छ
स्रो गोरसपेपपिगोमयन प्रदोप्णोदकेन च शुद्धिः । पिष्मृचरादुपहतावप्येवम्‌ ।
यनाया मूमेषिप्ूत्रादुपहतीं गोमयेनोपलेपनम्‌ । समरपिरायाः कषणम ।
आद्राया पेध्यप्रदा प्रच्छादनम्‌ । अशुद्धायां भमी न्यस्तानां प्रक्षालनम्‌ ।
पुरुपवाह्ानां काषएरिल्एकानां चण्डालादिस्पृष्ठानां परक्षास्यावशोपणम्‌ । यन्ना
यर्थ शृद्रादिभिराहूतानां दभ॑काषएठादीनां पवमानादुवाकरेन पोक्षणच्छुद्धिः
एकपुरुपाहारपरिमितानां वरीहियवगोध्रमादीनां विषपूत्रालुपहती परित्यागः
अधिकानां तु यावत्त उपहतिभव्ति तावत एवोत्सर् कृतवाऽरिष्टानां प्रोक्षण-
कण्डनक्षालनानि कायीणि । फलीकृतानां तण्डुलानां पाणिभ्यां निमेरीकर
रणमोक्षणपरक्षाटनानि । होमाथैस्य चकीदेः केरकीटपतङ्गादिमिरूपयाते परि.
त्याग एव । सर्पिपस्तटस्य चोच्छिषस्पशे उद्‌के तत्पात्रं निधायोद्धत्योपयो
जयेत्‌ । मधुपयोदध्यादीनां तस्पाखात्रादन्यसमिन्पात्र उद्धत्योपयोगः कायंः।

13 २५

[्रवयप्रतिनिधिनिरूपणम्‌] सं छाररलमारा । 2
( दक्षिणामानम्‌ )

एतेषां ठेपसंवन्धे. परियाग एव । परिलयागव्यतिरिक्तं स्त्र पवमानानुवा
क्रमोक्षणस्य सपुचचयः । सपिरादीनां क्षुद्रकेशकीरकादिभिः संसग तयुद्धत्य
धयभनिकरणं वश्चादिमिगाछनं पवित्राभ्यां तूप्णीमुत्पवनं च कायम्‌ । एवं
काकादिमिरवघ्रतिष्वपि । विप्पूत्रा्ुपहतों तु परिल्याग एव । एतन्मूभ्रतानि
वचनानि तु हेमाद्विविक्ञानेन्वरमदनपारिजातादिपु दरष्व्यानि ।

दति पात्रद्रव्य्ुद्धिपकारः।

^ ® ® ¢
दरव्यप्रातानापानिरूपणम्‌ ।

थ संक्षेपेण प्रतिनिषपिनिरूपणम्‌ । तत्र वीहयो यवा वा पख्या-
स्तदभावे नीतारगोध्र्ां यथायथं तदमाव वेणुयवास्तदभात्रे पाषचण-
कैकोद्रवादिनिपिद्धदरव्यातिरिक्त द्रन्पप्‌ । गन्यमाज्यं पयुल्यं तदभावे
भादिपं तदभाव आजं तदभावे तैं तदभपरे नतिलातसीकरु्म्भतर्ष-
पमधरकवीजनारिकिललेहादीनि परेपवालाये प्राच्याणि । एतेषापप्यलामे
यवर्वीदिर्यापाकान्यतमोद्धवं पिष्टं नयेनाऽऽलोख्याऽऽज्यक्रायं नियोजयेत्‌ ।
प्रवमञ्जनेऽपि । बरहिःकार्य द्मां पुख्यास्तदमावे काशचास्तदभाषे शर
भगन्धितृणान्ववाटपृज्ञदूतायतवश्यापाकरतणेश्चपत्रक्षीरदूमपत्राणि पूतपूवालामे
्राह्याणि । समित्कार्ये पलाशो मुख्यः । इध्पकरार्यं खदिरोऽपि । तदभावेऽ-
श्वत्थोदुम्वरशम्यकापापागोदयः। अपिवा कपित्थराजटक्षकदम्बनिम्बकर-
छू शारमटितिलकश्चनार शेष्मातकषि भीतकशाकदुमादीनिषिद्धान्व्यित्वाऽव-
विषटाञ्शुचीन्वनसपतीतुपयूङ्यात्‌ । गोपयो पुख्यं, तद मात्रे मादिषं, तदभाव
आजं, तदभावे गवादीनां दधि, तदभावे यवत्रीदिर्यापाकान्यतमोद्धवपिष्ठ
परिभितं जलम्‌ । केषांचिदाचार्याणां मते गोपयोभवे दधि, तदभावे माहिषं

;, तदभाव आजं, तदभावे मरिष्यादीनां दधि) तदभावे यवव्रीदिश्या-
भ्राकान्यतमोद्धवणिषटमिधितं जख्मिति क्रपः। एवं दघ्रोऽपि। पतरपृक्तषरप्षा
भावे पूरवाक्तान्कपित्थादीन्वजंयित्वा पात्रयोग्यय्नियदक्षमातं प्राहम्‌ ।

दक्षिणामानम्‌ ।
क्षिणासु वेप चोक्तद्रव्यालामे विभवानुसारेण मूटयाध्यायोक्तमानेन द्रग्य॑
हेयम्‌ । तत्र मानं प्रश्चधा। वराटकताम्ररौप्यकसुषरणेरनतमेदात्‌। तत्रैकस्य गोभूटयं
्रराटकमानेन पण्यधिकरपश्चविशतिशती वराटकानां भवति । ताप्रमानेनेकस्या
परोटयं मधुुदराङ्ितदव्यृकस्य चतुशत्वारिशदधिकदातगुज्ञात्मकलात्ताप्रपणस्य

२६ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [दक्षिणामानम्‌]

चाशीतिगुञ्ञासकत्वाक्किचिन्यूना अष्टादश दन्वुका भवन्ति । रौप्यकमानेन
त्वेकस्या गोभरट्यं किंचिन्यूनैकयवाधिकगुञ्ञादयपरिमितं सुवर्णं भवति ।
सुवणमानेन त्वेकस्या गोभूरयं चत्वारिशन्मापकपरिपितं सुवर्ण भवति ।
राजतमानेन स्रेकस्या गोधर 'राजतचत्वारिशन्मापपरिमितं रजतं भवति ।
वराटकमानेन वरम विशतियुक्तशताधिकपचसाहस्ली वराटकानां भवति ।
ताम्रपानेन तु किचित्यूनपटूिशद्रववृका भवन्ति। रोप्यकपानेन तु किचिव्यून-
यब्रदयाधिकचतुगीञ्ञामात्े सुवर्णं भवति "1 सुवरणमानेन तु पोडशमाषात्मकाः
पश्च सूवणो मवति । राजतमानेन तु राजताशीतिमापकपररिमितं रजतं
भवति । वराटकमानेन इहषप्रसयं पटूपश्चाशदुक्तशताधिकसप्तसादस्री वराटकानां
भवति । ता्रानेन तु शिचल्यूनचतुप्यश्वारद्व्तरका भवन्ति । रोप्यकरमानेन
तु क्रिचिब्यूनसपतगृञ्ञापरिमितं यवण भवति । सुवरणमानेन तु सार्धसपतसुवर्णा
भवन्ति । राजतमानेनं तु विशतिरजतमापाधिकशतमापा रूप्यं भवति ।
अनदुहि वरापेक्षया द्विगुणं बोध्यम्‌ । वराटकमानेन धनुमूल्यप्टशताधिकद्रा-
दशसाहस्ली वराटकानां मवति । तास्रपानन किचिद्नयूननवतिदब्बुका
भवन्ति । रौप्यकमानेन यवद्रयाधिकमाषकद्रयं सुवर्णं भवति । युवणेमानेन
साधद्रादश सुवणा भवन्ति । राजतमानेन राजतदतद्रयं मापक्रा भवन्ति।
वराटकमानेनाश्वमूट्यं इतद्रयाधिक्रकोनविश्तिसादसी वराटकानां भवति ।
ताम्रमानेन पश्व॑व्रिशतयपिकदातं दन्तका भवन्ति । रोप्यक्रमानेन यवत्रयाधिक-
मापकत्रपपरिमितं सुवर्णं भवति । सुवणमानेन पादोनकोनविशतिसुबणा
भर्वन्ति । राजतमानेन राजत्चतत्रयं मापक्रा भवन्ति । वराटकमानेन हिरः
ण्यमूल्यं सदस्यं वराटका भवन्ति । ताप्रमानेनाएगञ्ञान्यूनचतुर्ं शदन्तूका
भवन्ति । रौप्यकमानेन किचिद्यनसायरपञ्चकमापप्रमाणं सुवर्णं मवति ।
सुवणमानेन सपादेकनिरन्मौपा भवन्ति । राजतमानेन सपादकरत्रिशद्रानत-
मापा मवन्ति। वराटकमानेन वसप्ूरयमशीलधिकद्राददरती वराटकानां
भवति । ताप्रमानेन किचिक्धूननवहव्वक्ा भवन्ति । रोप्यक्रमानेन किचिष्ूनः
सर्पपत्रयाधिक्रगुज्ञामात्रं सुवणं भवति । सुवणमानेन वशतिमापपरिमितं
सवर्ण भवति । राजनमानेन विंशतिराजतमापपरिमितं रजतं भवति । गोरः
पेक्षया पादमात्रं छागमूल्यमूं । अवावरजापेक्षया साधेमधिकरं वोध्यम्‌ । पेन
पक्षया करमेण पञ्चगुणं दासीमृट्यम्‌ । दासीवनिप्कमूर्यम्‌ । वराटकमानेन
गनमूरयं चत्वारिशत्सहसराधिकलक्षपटूं वराटकानां भवति । ताग्रमानेन

५ क, वत्रिशदधिः। २क. न्मापराः सुवणं भवति । राः ३क.ख. भ्‌ ।घे।

{गगेकषपूजावश्यकत।] संसाररत्नमाला । २७
( पूजाया दैविध्यम्‌ )

स्थूलदशा पश्चशत्मधिकसहस्चतुण्यं ठव्वफ़ा भव्न्ति । रोप्यकमानेन स्यृल-
दृदाऽशीलधिक्पश्चरतगुञ्ञापरिमितं सुवर्णं भवति । सुवणेमानेन पश्चशतमा-
धृपरिमितं सुवर्णं भवति । रजतमानेन पश्चशतराजतमाषपरिमितं रन.
तमू । पेन्वपक्तया क्रमेणा नरवाद्ययानस्य पूयम्‌ । अनदुरहुरस्य
र्यम्‌ । एतन्प्रलं गोषालक्तमूटयध्यायविवरणे द्रष्टव्यम्‌ । निलयेषु कमस
पूरयस्याप्यभावे मन्थोदनकन्दमूलफलादीनि पूर्प्ीामे देयानि । काम्येषु

तु यथोक्तवस्तन्येव न प्रतिनिधिः । आरष्यष्मेतेष यथोक्तवस्वलामेऽ
स्त्येव प्रतिनिधिः

इति संक्षेपेण प्रतिनिधिनिरूपणम्‌ ।

9

करमां गणेशपूजनस्याऽवश्यकता ।
अथ गणपतिपूननम्‌ । तच्च सवैकर्म॑स्वादौ कर्तव्यं, निर्विघ्राखाद्‌ न ऋ
त्बतिकरयते' इति मत्ररिद्गात्‌ ।

“५ नाचितो हि गणाध्यक्षो यज्ञादौ यत्सुरोत्तमाः ।
तस्माद्धि प्मुयन्नं तत्करोधजमिदुं टु" इति पदमपुराणाच ।

अत्र पूजा द्विधा, पाडञ्चापचारा पश्चापचारावा। तत्र प्रतिएतप्रातमाया-
मावाहनविसर्जनयोरभावेन चतुर्दशोपचारे प्रजा । अथवाऽऽबाहनतरिस्ं
नयाः रन मनत्रपुष्पाञ्नटलदान तन षारश्षापचासय भवन्ति। नूतनप्रातमाया
ठु पोडशोपचारेव । आवाहनामावे प्रतिमादौ पूजाया असंभवात्‌ । कचि
बसनादिसनेनमुकृष्यते । आरिमारताद्धवमनूयाजैवरन्तीपिवत्‌ । यथा
श्हयज्ञादौ-

५ एवं समग्रं निप्पाच प््रदेवान्विर्भयेत्‌ " ॥

इति मात्स्ये विधानादन्ते विसर्जनम्‌ । रद््येव चेयं पूजा वचनलयाजिति
चित्पदाथा पिण्डरदितसेक्रान्ति्राद्धवत्सतत्राऽपि । पश्वोपचारपजा त्‌ यत्र
प्यापितदेवानां बिसजनालाक्पूजोक्ता तद्विषया ।

२८ भट्रगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [स्वस्तिवाचनावरयकता]

[>
स्वस्तवाचनम्‌ ।
अथ स्वस्तिवाचनम्‌ । व्यासः--
¢ सुपूज्य गन्धमाल्याचेत्राह्यणान्खसि वाचयेत्‌ ।
धर्मकर्मणि माङ्गल्ये सङ्कमेऽदरुतद रने" इति ॥
गन्धमास्यायरिति वचनं गन्धपूरवभाविनां पादपरक्षालनादीनायुपचाराणा-
मनावर्यकतववोधनार्थम्‌ । आद्यश्देन ताम्बरूलादिग्रहणम्‌ ।
गरहयपरिरिे-
«५ अथ स्वतिवाचनमृद्धिपूतप्यृद्धिविवाहान्ता अपत्यस्काराः
प्रति्ठोयापने पूतं ” इति ।
अत्र प्रतिष्ाग्रहणपुत्सर्गोपलक्षणम्‌ । वोधायनः--
५५ सेतुवन्धनदीखाततदागपुप्करिणीवापीकरूपदरेवगृहप्रासादवपरतीना-
मोपधिवनस्पतीनां च पूर्तं भवति '' इति ।
सेतुबन्धो जलोपरिगमनमागः। नदीखातं गोदाव्रयादिनदीतीर सलानसध्या-
दिक्मारथपुपवेक्ना्थ स्थलं सोपानानि च । नदीस्युपलक्षणं, तेनाश्वत्थादि
हकषप्रटसमन्ताद्धागोऽपि खातकषब्देनोच्यते । तडागो प्राररहतशतुदिश्च सोपा-
नवान्‌ । समन्तत आष्टरता चतुदश द्रारसोपानवती पुष्करिणी षुद्रतटागो वा।
एकजसोपानवत्यनाष्रता वापीं । कूपः प्रसिद्धः । देवणृहं देवायमू(यः)।
भासादो नदीतीरादावन्नसवायर्थोचक्चाखा। वसतिः पान्धेभ्यो वासार्थं निमितं
स्थलम्‌ । ओषधिवनस्पतयः पप्यवारिकारामार्दिफम्‌ । एतपां पदाथानापुत्सभः
पतं पृतेसंज्ञको भवतीत्यथः । एतत्मयोगविशेष उस्सगरत्नमालायां वक्ष्यते ।
आश्रलायनः--
“५ वेदिक ताच्रिके चाऽऽदौ स्वस्तिवाचनमिप्यते" इति ।
प्रयोगपारिजाति सृयन्तरे-
< गरमावानादिपछरेपि्टापूतक्रनुप्यपि ।
वृद्धिश्राद्धं पुरा कार्यं कमरे स्वस्तिवाचनम्‌ " इति ।
इषटान्यगन्याधानदरेपूणमासादीनि दशपूणंमासस्यारपिकादीनि च ।
पूतानि मतिष्ठादीनि । करतबोऽगरिष्ठेमादयः । दद्धि्राद्धं पुग का्यमिर्य॑तसय
वचनस्य यथाश्रुतमथमनुसरन्तः पूर्व द्धिभ्राद्धं ततः स्वस्तिवाचनमिदेतादशः ,
मेणैव केविदनुष्ठानमाचरम्ति । अन्ये तु गर्माधानादीलयसिन्वाभ्ये प

४, स्वस्तिवाचनावदयकता] संस्काररत्नमाला । २९
¢ ( वणैतो विधिविरोषः )
हृदधिशराद्धं ततः स्वस्तिवाचनमिलतावतेव सिद्धे पुनः कमादाविल्युक्तिषटदधि
आद्धसदितकमण आद्‌। स्वस्तिवाचनप्राप्यथां । तेन पू स्वस्तिवाचनमनन्तरं
इकद्धिभराद्धमिलेवानुष्ठानकम इत्याहुः । बौधायनेन सर्वैर नान्दीभ्राद्स्य
-कसकारदिनात्पूवचुरनुष्टानपक्तम्‌ । गद्यपरिरिषटे तु-““महत्पु पूर्वदुस्तददरल्येषु"”
त्येवं यवस्थोक्ता । महत्स्वनेकदिनसाध्येषु । अस्पेष्वेतद्धिननेषु । अन्यान्यपि
वस्तिवाचननिमित्तानि संग्रह उक्तानि--
। “पुण्येऽहनि तु प्रते वहे चोलके तथा ।
चौटके चौले । स्वार्थे कप्रययः।
व्रतबन्धे च यज्ञादौ तथा जननकमौणि ।
गृहारम्भे धनप्र तीर्थामिगमने तथा|
गुहप्रवेशने चैव प्रामस्यामिनितरदने ।
नवग्रहमते शान्तावद्भृतानां तैव च ।
गजवन्धे तुरगाणां दासरादौनां च संग्रहे ।
कमम सवपु प्रारम्भे सखसिवाचनम्‌ "' इतिं ।
(वेश्वप्रकाशे--
“५ उपाकर्मोत्सजनयोः श्रौतानां कर्मणां तथा ।
प्रभमानुष्ठितविव घ्वस्तिवाचनमिप्यते ' इति ।
उपाकर्मोत्सर्जनग्रहणं निलयानां शरवणाकर्पात्रहायणीस्याटीपाकादीनामु-
प्रलक्षणम्‌ । जत्र बणानु्तारेण विधिविशेपमाह यमः--
५ पुण्याहवाचनं स्वं ब्राह्मणस्य विधीयते ।
तरेव च निरोकारं कुयोल्त्रियरयथोः " इति ॥
स्ेमोकारसहितम्‌ । निरोकारमोकाररहितम्‌ । उचेरोकाररदितमित
केचित्‌ ।
संग्रहे
“ शमे कमणि पुण्याहवाचने कल्शाद्वयम्‌ ।
स्थापयेदामे त्वेकमिति यज्ञविदो विदुः › इति ।
५. अत्र स्थापयृदितिवचनात्स्थापनव्रिपय एवाञुभरसंवन्धितता । तेन टुभकम
सस्तवन्धिपुण्याहवाचने वौधायनोक्तरीत्या कटशेकत्वेऽपि न क्षतिः । तत्र
्षयापनामावात्‌ ।

|. ५.०
{र

३० भटहृगोषीनाथदीक्षितविरचिता - [स्वस्तिवाचनपूषकतैव्यता]
( प्रस्थपलयो. परिमाणम्‌ )
पूरवकतैव्यतामाई हारीतः--
« गोमयेनोपदिप्योरधी रङ्वद्िकयाऽर्चयेत्‌ ।
्रस्यघान्यं प्रतिष्ठाप्यं पूर्णं हि कल्शद्यम्‌ ।
्रतिष्ठाप्यमिलयतरोपसगीत्सुनोतीति पत्वम्‌ । पूर्णमद कपूर्णम्‌ ।

दक्षिणे चोत्तरे चैव उत्तरे तु निधापयेत्‌ ।

ताम्बृलमक्षता द्रव्यं दत्रः पृषप्पाणि चन्दनम्‌ ।

कु ङमाक्तानि पात्राणि अक्षताः कुड्ूमाचिताः।

पुण्यतथद्कं म्रम्यज्नधाय कटश जुभम्‌ 1

सुवणैफटपुप्वादि द्रव्यं तत्र निधापयेत्‌ ।

पात्रमक्षतपूणं च कटञोपारे विन्यपेत्‌ " इति।

अयमर्थः यत्र स्वस्तिवाचनं करिष्यन्भवति तत्राऽऽदौ गोमयेन म॒मिपुप-

िप्य रङ्गव्टिकया तां भूषयेत्‌। ततो भरपितमप्रदेशादुत्तरतः परस्थपरिमितं धान्यं
स्थापयिष्यमाणकलशद्रयापःपदेशदये पञ्जीकरणा्ं संस्थाप्य तदुत्तरतः शुद्धो-
दकपूरितं कटश्रयं स्थापयिष्यमाणकलशद्रयपरिप्रणाथेमुदक्संस्थं निधाय
तदुकत्तरतः पजोपयोगिताम्बहादिद्रव्याणि संस्थापयेत्‌। ताम्बूलाप्षतादिपात्राणि
कुङ्कुमेन रञ्जितानि कायांगि । एवं कलकषद्रयं पूनोपयोग्यक्षताश्च । पुण्यतीये
जलखपृरितं वतीयं कटश गणपत्यादिपरजाय निधाय सुवणफलधपादिद्रव्याणि
तृतीयकटज्समीपे निधाय स्थापयिष्यमाणकलकषद्रयाननापिधानाथं पाच्यं
समीपे संस्थाप्य तत््रणार्थाक्षतापात्रं कडशोपरि निधाय संकर्पमारमेदिति।

परस्परयोः परिमाणम्‌ ।

भरस्थपरिमाणं तु सूतिपंग्रद--

“पं च कुडवः प्रस्य आके द्रोण एव च ।

धान्यमनेषु बोद्धत्याः क्रमशोऽमी चतुगणाः '” इति ।

पलपरिमाणं भविष्यपुराणे-

“८ पलदभयं तु प्रमृतं मुष्टिकं परं स्परतम्‌ ” इति।
स्कान्दे खन्यथोक्तम्‌-- ¢

५ पृश्चकृप्णलको मापतैश्वतुःषषटिमिः पटम्‌ "' इति ।
कृष्णलो गज्ञा । तेमीषैः ।

{ कलशधातवः ] संसाररतनमाला । ३१
( पञ्चरतनपषटवत्वचः )
दक्षिणकलशचाटननिपेषः सूत्यन्तरे-
^“ पुण्याहवाचने चेव यः कुरयात्कटशार्चनम्‌ ।
दक्षिणस्थः स्थिरश्चैव उत्तरस्थश्वरो मवेत्‌ '' इति ।
वास्तोष्पत इति धारापातालसार्स्थिरता ।

करुशधातवः पञ्चलनानि च।
कलशाः पञ्चरत्नानि च विप्णधर्मात्तरे-
॥ देमरानततामरा वा मृन्मया रक्षणाचिताः |
सुवण रजतं मुक्ता माणिक्यं च प्रवारम्‌ |
पञश्चरत्नमिति स्यातं पमस्तसुरवह्टभम्‌ " इति ।
पथरत्नामावे हेम--
« अमाव स्ररतनानां हेम सवत्र योजयेत्‌ '' इत्यादित्यपुराणात्‌ ।

पञ्च पटवास्चश्च।
पञ्च पटबास्वचध ब्रह्माण्डपुराण--
^ न्यग्रोधपिप्पल्टक्तनमनरतरदधवाः ।
पल्वाः पञ्च विततेयास्तवकेतेपामपप्यते ” इति ।
न्यग्रोधो बट; । पिपलोऽन्बत्थः । पर्ष प॑यरीति भाषया प्रसिद्धः।
जम्बूः मसिद्धा । चृत आग्रहृक्षः । एतेषां तरूणाम्‌ । मविप्यपुराणे तु जम्ब
स्थान उदुम्बर उक्तः।
€^ ®
सवेाषाधेगणः ।
स्वेपिध्यच्छन्दागपरिरिषटे-
^ कुष्ठं मापी हरि द्वे मुरा रेटेयचन्दनम्‌ ।
पदीचम्पकमुस्ताश्च सर्पथिगणः स्मृतः ” इति।
कुषं कोषठमिति भाषया प्रसिद्धम्‌। मांसी जटमांसी। एका ह्र प्रसिद्धा।
द्वितीया दारुदछर इति भाषया प्रसिद्धा । पुरा मोरवेल इति परदुरामकषत्र
भसद्धा । ररेयं शिलारसः । चन्दनं शवेतचन्दनम्‌ । सटी कचोरः । चम्पकः
भरसिद्धस्तस्य स्वई । यस्ता भद्रषोथा ।

१ ख. पिपरीति ।

३२ भष््गोपीनाथदीक्षिततरिरचिता-- [करमदेवतानामानि
( पुण्याहवाचनविधिः '

कर्मदेवतानामानि ।
कर्मदेवता आह वौधायनः--

५ अथ पुण्याहदेवता व्याख्यास्यामो वरिवहस्याभिरौपसनस्याभि-
ूर्यप्रनापतयः स्थारीपाकस्या्चिर्गमौधानस्य व्रह्मा पुंसतवनस्य प्रजापतिः
सीमन्तस्य धाता वरप्णुवहेरवप्णुजतकर्मणो मत्युनामकर्मणः सविता
तस्यान्ते प्रनापतिरुपनिष्क्रमणस्य सविता तप्यान्ते चित्रियाण्यन्नप्राशञ-
नस्य सविता चोटस्य॒केश्िनस्तस्यन्ते प्रजपतिरुपनयनस्येनद्ः
शरद्धामिये अन्ते विपे सुश्रवा; पुनरपनयनध्या्निरथ यदि व्रह्मचाय॑-
वरलमाचरेत्तसिन्पायहोमे समिता समावनैनस्य श्रीरिनद्रो वा शृटगव-
स्येशानः प्र्यवरेहणस्य सवितोपाकरणि त्रपु च सविता वास्तुहो-
मस्य दास्लोप्पतिरन्ते प्रनापतिरदूतहोमम्थेन्द्रऽने प्रनापतिरायुप्य-
होमस्याभिरायुप्मान्नक्षत्रहोमस्य नक्षतर्िपृक्ताऽएमी प्रदोपस्थेशान
जआग्रयणस्याऽऽग्रथणदेवताः सपवटेः सप एकोदिषटस्यानते प्रजापति-
सडागादीनां वरणो यक्षवरवर्क्षा ्रहशानििहोमस्याऽऽरित्यादिनवग्रहा
नागारितन्रहोमे ब्रह्मदयः प्रीयन्ताभि्येवमेवान्धेषां हामानां याग्यानु-
व॒क्ययेदरवताऽपरो प्रीयतामिति सूतकान्ते प्रधामोदकाने प्रनापतिः
कृप्माण्डहोमस्याऽऽदित्यादयश्वन्द्राचणयन्नयादथोऽगन्यापेयस्याग्या-
दयोऽतरिष्टोम इन्द्र एवमनादरिट रमम प्रनापतिरियाह मगवान्वौ-
धायनः'” इति।

श ~
पुण्याहदावनविीर्धः ।
पएण्याहवाचनव्रिधिमप्याह स एव--

““ अयात: पुण्याहवाचने व्या्यस्यामः शुचो पते देशे दृवदिम-
न्धारयमाणाश्चत्वारो ब्रह्मणाः प्रशसा अरिक्तहसाः प्राशुलालिष्ठनिि
तेषां दक्षिणत उदङ्मृषोऽपिहितमदकुम्मं धार्यनाचभिता तस्य दक्षिणं
बहुमाश्रिय प्नयततिष्ठन्ति ततः स्पव्तरषु विप्रपाणिपु जलं दयाद्‌-
माप इति शिवा आपः सन्तिति ते प्रत्यचक्ततो गन्धा इति गन्धं

११.घ. स्यान्नः प्रीयतामपासनस्याभिदयप्रजापतयः प्रीयन्तां पयमेऽहन्युदुम्बरो दशम
हन्यन्ते चित्रियाणि स्था ।

ुण्याहवाचनप्रयोगम्‌ संस्काररत्नमाला । ३३

ददाति सुगन्धाः पान्तविति प्रतिगृहन्ति ततः सुमनपत इति पुष्पाणि ददाति
सौमनस्यमस्त्विति प्रतिगृह्णन्ति ततोऽक्षता इत्यक्षतान्ददाति ।

अक्षतशब्देन व्रीदिमिभ्रास्तण्डुला उच्यन्ते ।

अक्षतं चारिष्टं चा्विति प्रतिगृह्णन्ति ततो दक्षिणा इति दक्षिणां ददाति
ख्॑ति दक्षिणाः पान्तु बहुदेयं चसित्ति प्रतिगरहन्ति । ततो वाचयिता
दक्षिणं जानु मूमौ निधाय प््यमुत्थाप्योदस्मुल इडा देवहूरिति
जपितोद्‌ कुम्भमादायोपोत्तष्ठति । ततो मनः स्माधीयतामिति वदति
समाहितमनपः स इति त्िप्राः प्रसूनृ्ततो वाचयिता प्रपीदन्तु मवन्त
इति वदति प्रपरन्नाः स्म इति विप्राः प्रतयचु्ततो वाचयिता शान्ति-
रस्तु पृष्टस्तु तुरिग्सु वृद्धिरस्तवविद्रमप्तवायुप्यमस्तवासेग्यमस्तु शिवं
कमौसिविति वदति तथाऽपिविति विप्राः परत्यचुः कम यदेवत्यं भवति
तस्य नाम गृह्णायपरौ प्रीयतामिति । ततः पुण्याहं मवन्तो वरुनन्तिर्यो
पुण्यामिति विप्राः प्रत्याहूस्ततः स्वि मन्तो ब्रुवन्तो
स्वस्तीति विप्राः प्रयाहुलत ऋद्धि मवन्तो वुवनिवत्योमृध्यतामिति
विग्राः प्रत्याहुः सरवाणि त्रिदिव चयति । ततो विप्रा उपविर्य सुरभि.
मत्याऽब्लिङ्गामिवरुणीमिर्िरण्यवणीमिः पावमानीमिश्च वाचयितारम-
मिषिशचेुस्तते वाचयिता मूर्मुवः सुवरोमिति जपतीवयाह मगवान्वौधा-
यनः " इति ।

प्रशस्ताः श्राद्धभोजनपरतिग्रहादिरदिताः । सुरभिपती--“दयिक्रान्णो अका-
सषि" इत्युगेका । अभ्हिङ्गाः--मपो हि ्ठाद्यः । वारुण्यः --“यच्िद्धि ते"
श्लयादयः । दिरण्यव्णाः-- “हिरण्यवर्णाः शुचयः पावकाः" इत्यादयः ।! पाव-
भराम्यः- “पवमानः पुवजेनः" इलतुवाकोपात्ताः । अन्यत्सषटम्‌ ।

अथ स॒करशिष्टपरिग्रहीतः पुण्याहवाचनप्रयोगः ।

सपत्नीकः कता कृतनिलक्रियः कृतमाङ्गलिकसानः स्वलंकृतो बद्भशिखो
कोमयेनोपलि्षायां मूपौ कंचिलमदेरं पुण्याह्वाचनकलशस्थापनार्थ रङ्गवदि-
भूषितं कृत्वा तदुत्तरत उक्तरील्ा सवोन्स॑माराननिधाय ` रङवदिकाभूषितम-
र्स्य पशवादरघराच्छादिते पीठे भाद्मुख उपविह्य पतनी स्वस्य दक्षिणतः
शरसी ुवेद्य.तदक्षिणतो युगमान््राह्मणानुदच्युलान्छस्योत्तरतः ्ाद्युला-
कोपवेरायेत्‌ । पुत्रादिसंस्कारकमाङगपुण्याहवाचनादौ हु पत्नीदक्षिणतः संस्का-
शऽ्युपेशचनीयः । ततः पवित्रपाणिराचम्य प्राणानायम्ये्टदेवतादिनमस्कार-

३४ भटरगोपीनायदीक्षितविरचिता-- (पुण्याहवाचनप्रयोगः]

( गणपतिपूजनम्‌ )
पुरक पुमुलत्े्यादीन्मङ्गलश्चोकान्पटिता देशकालौ संकीलयाकरं कमे करिष्ये ।
तदङ्गत्वेन पण्याहवाचनं मातृकापरूननं नान्दीश्राद्धं च करिप्य इति संकसपं
कुयीत्‌ । यदा तु भयोगाद्वहिभूतं पुण्याह्वाचनादि तदाऽषुकं कं कतुमा
दो पृण्याहवाचनं मातुकरापूजनं नान्दीश्राद्धं च करिष्य इतिसंकत्पपूवकरं
पण्याह्वाचनादि कृत्वा परधानसंकरपं कुयात्‌ । वस्तुतस्तु पुण्याहवाचनादीनां
संकट्प एतेषां व्िभूतत्वकरर्प एव नान्तभूतत्वकरस इति युक्तं प्रतिभाति ।
पुण्याहवराचनादीनां स्रस्रारम्भकाटे वा संकरः । यथा पृण्याहवाचनार
म्मे प्ण्याहवाचनं करिष्य इति, मात्कापूजनारम्भे मातृकरापूजनं करिष्य
ति, नान्दीश्राद्धारम्मे नान्दीश्राद्धं करिष्य इति) मातृकरापूननस्य नान्दी
श्रद्ाङ्गत्वं ये स्वी कुन्ति तन्मते तस्य पृथक्संकसयो न, नान्दीभराद्धसंकसपनेव
तत्सिद्धेः । यानि भवरिप्यद्‌न्यतनकतंव्यानि करोति जुहोति यजतील्येव
मादिविहितानि कमणि तेपु करिष्ये दोप्यामि यक्ष्य इत्यादि शगब्दस्थाने
कताहे होताहे यषएराह इत्येवं वा यथायथम्‌ । कतृगापिक्रियाफलामावे तु
कतास्मि करिष्यामीति प्रयोगः। एवं सवत्र । अतीताया रतरः पशाधंमार
भ्याग्निमरात्रेः पू्ोधेपयन्तं भविप्यदद्रतने, ततः परं भव्रिप्यदनद्यतनम्‌ ।
ततस्तदादौ निग्रिघ्रतासि द्धं गणपतिपूजनं करिप्य इति संकरस्य गणानां
त्वा विश्वे देवा गणपतिर्जगती, गणपत्यावाहने विनियोगः ॐ गणानां
त्वा गण० सीद सादनम्‌ । ऋद्धिसिद्धिमहिताय गणप्रतये नप ऋद्धिसिद्धि
सहितं गणपतिमावाहयामील्याबाह्च नयं प्रजामिलयस्यग्रिनरयो ऽनुषरप्‌, प्रतिष्ठापने
विनियोगः । नये प्रनां= प्रतिष्ठितामिति प्रतिष्ठाप्याऽऽपनादिदक्षिणादाना
नैरपचारः संपृञ्य पप्पाञ्जछि दचा

मन्त्रहीनं क्रियादीनं भक्तिहीनं गजानन ।
यत्पृजितं मया देव पिणं तदस्तु म ।
वक्रतुण्ड महाकाय कोरिमू्॑तमप्रभ |
अविर कुर्‌ मे देव सकार्यं एदा ।
५ ©
इति संप्राध्यं
विद्रश्वराय वरदाय पुरप्रेयाय सम्बोद्राय विकटाय गजाननाय |
विनायकाय श्चतियज्ञविभूपिताय गौरीसुताय गणनाथ नमे नमसते ।

€ 4 [ 9,
इति नमस्टयात्‌ । विरजनं तु क्मसमाप्त्यम्त इति रिष्टा; । एवं सर्र

वष्याहवाचनप्रयोगः) संस्काररलनमाखा। ३५
"ह कल्शस्थापनत्रिधिः )

ततः करुरास्थापनम्‌

मही चयौरित्यस्य विभ्वे देवा मूमिगयत्री, भूमिस्य्दने विनियोगः, ॐ
मही चोः ए° मरीममिः । मत्रा्रया दक्षिणत उत्तरतश्च भूमिं सष्रा। ओषधयः
मिलस्यामिरो पधयोऽनुषटप । सपृष्टदेशयोरोपधिुञ्गीकरणे विनियोगः, ॐ
ओपययः प° पारयामि । स्ृष्पदेशयोरपकरिपतपरस्यधान्यस्य दौ पृज्ौ दतरा ।
आनिप्रल्यस्य विश्वे देवा महीं शक्ररी, कटशस्थापने विनियोगः, ॐ आनिघ
कटरा ° रातद्रथिः । तय।; पुञ्ञयोरुपरि द्रावच्छदरौ नूतनौ हेमरनतताम्रान्यत-
मनिमितावभावे गृन्पयौ वा सूत्रवेष्टितकण्ठौ कलशौ निधाय। द॑मे गङ्ग
षस्य याज्ञिक्यो देवता उपनिषदो गङ्गादिनवो जगती, कटशपूरणे षिनि-
योगः, ॐ इमं मे गङ्गे यमुने पुपोमया । उपकरस्ितकरशोदकाभ्यां तौ
पूरयित्वा । गन्धद्रारापिलस्य याज्ञिक्यो देवता उपनिषदः भ्रीरनुषए, गन्धप्र-
पणे बरिनियोगः, ॐ गन्धद्वारां ऽप्रियम्‌ । तयोर॑न्धं प्र्षिप्य । या नाता
ओपधय इत्यस्याग्रिरोपधयोऽनुषरप, ओपथिप्क्ेपणे विनियोगः। ॐ या
जाता ओप० सप्त च । तयोः सर्वेपि; परक्षिप्य । काण्डात्काण्डादिलस्याभिया-
हविक्यो देवता उपनिषदो बौपधयाञनुष्ूए, दुर्वापकषेपणे विनियोगः । ॐ
काण्डात्काण्टास्रर ° दतेन च । तयोदवीः भक्षिप्य । अश्वस्येव इत्यस्यापनिरो-
षधयो ऽनुष्प्‌ , पश्चत्वक्पश्चपटवयोः प्रक्षेपणे वरिनियोगः । ॐ अश्वत्थे वो
पूरषम्‌ । तयोः पुत्रा क्ततरूणां तचः पवां मब्राृच्या प्रक्षिप्य । याः फलि
नीरित्यस्याभिरोपधयोऽनुष्ए्‌ , फलप्रक्तेपणे विनियोगः । ॐ याः फटिनी °
त्वश्हसः । तयोः एले प्रक्षिप्य । अप्रेरतशरन्ध्रमिलस्याभिदिरण्यं शिष्‌ ,
हिरण्यप्र्षेपणे विनियोगः । ॐ अप्नेरेतश्च ° तरेयम्‌ । तयोरिरण्यं प्रक्षिप्य ।
बृहस्पते सुपर्व न इत्यस्य विशवे देवा बहस्पतिरगायत्री, पञथरत्नमरकषेपणे विनि-
योगः । ॐ वृहस्पते जुप० दे । तयोः पश्च रत्नानि प्रक्षिपेत्‌, अभावे हेम
वा । हेममपषपेऽप्ययमेव मन्रः । युवा युषासा इलस्य विश्वे देवा यृपचिष्प्‌,
कलशयेष्ने विनियोगः । ॐ युता सुवाप्ताः ° देवयन्तः । वघ्राभ्यां तों वेष
यित्वा । पर्णा दर्वीत्यस्य विशरे देवाः शतक्रतुरतुषप , कटशाननपिधाने षिनि-
योगः । ॐ पूर्णा दर्विं ° शतक्रतो । उपकरिपततकलशोपरि तूतनपाजस्थत-
ुरे्पकल्पिते पात्रे पूरयित्वा सतण्डुखाभ्यां पात्राभ्यां कलशयोरानने अपि-
ध्यात्‌ । स्त्र एतिकलरं मत्रात्तिरत्तरसंस्थता च जेया । ततस्तया यामी-
यस्य विश्वे देवा वरुणस्‌ , वणावाहने भिनियोगः । ॐ तत्वा यामि

हरा ° प्रमोषीः । उत्तरफटे वरुणमावाहन नयं प्रनामिति प्रतिष्ठाप्य पूजयेत्‌ ।

३६ भद्रगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [पुण्याहवाचनप्रयोगः]

५ कलाद्रयेऽपि वरुणावाहनमिति केचित्‌ " इति प्रयोगदर्पणे । ततस्तत्रैव
देवता आवाहयेत्‌ । “ कल्दास्य मुखे विप्णुः° सर्य समुद्राः °` दुरितक्षयकारकाः ।
इत्यावाह्य संपज्याक्षतानुक्तरकलशे प्रक्षिपेत्‌ ““ मातृदेवो मव । पितृदेवो भव ।
आचायेदेबो भव । अतिथिदेवो भव `” इति ।

कलदाद्येऽपि वरुणावाहनपक्षे कल्हास्य एषे व्िष्ण॒रित्येतस्याऽभनृत्तिः ।
ततोऽवानिकरतजानुपण्डलः कमलगुकुलसदशमञ्ञलि शिरस्याधाय दक्षिणेन
पाणिना सुवर्णपू्णकररं धारयितवाऽऽशिषः प्राथयेत्‌ । एताः सला आशिषः
सन्तु । दीघा नागा नरो गिरयस्रीणि विप्णुपदानि च । तेनाऽऽयुष्ममाणेन
पएण्याहं दीधमायुरस्तु, इति । विप्राः सन्तस्त्िति पथायोग्यं पर्युत्तरं दयु; ।

ततः कता रितरा आपः सन्तु । सौमनस्यपस्तु । अक्षतं चारिषं चास्तु ।
गन्धाः पान्तु, सौपङ्गरयं चास्तु, अक्षताः पान्तु । आयुष्यमस्तु । पष्पाणि
पान्तु, +सीभियमस्तु । ताम्बूखानि पान्तु, रेयु । दक्षिणाः पान्तु,
बहुदेयं चास्तु । दीर्धमायुः भ्रयः शानिः पृष्िसुष्टिधास्तु । श्रीशो विवा
विनयो वित्तं बहुपुत्रं चाऽऽयुष्यं चास्तु । इति वाक्यानि पठेत्‌ । तत्राऽञ-
वाक्यत्रयान्त उदकं विपरहस्तेषु दचा द्रयोदरपोवक्ययोरन्ते तत्तलिङ्गानुसारेण
तं तमुपचारं दखा दीर्धमायुरिति वाक्यदरयेन व्िपरान्यार्थयेदिति संमदायः |
विप्राः पान्त्वसित्विति यथायोग्यं प्रत्युत्तरं वुः । अथवा शिवा आपः सन्तु ।
गन्धाः पान्तु । अक्षताः पान्तु । पृप्पाणि पान्तु । ताम्बरखानि पान्तु । दक्षिणाः
पान्त्ियतेवोक्येरदकगन्धव्रीहिमिभ्राक्षतपुष्यतात्रलदक्षिणाभिः क्रमेण तरिपानपू-
जयेत्‌ । व्ीह्ममाव्रे केवला वाऽक्षताः । ततो विप्रा अवरिष्टानि वाक्यानि तत्त
दनन्तरं क्रमेण प्रतित्रयुः ।

ततः केता यं कृत्वा सपैवेद्यज्ञक्रियाकरणकमीरस्भाः ह्ुभाः शोभनाः प्रव
तन्ते तमहमोंकारमादिं कृता, ऋम्यनुःसामाश्ी वचनं वहषटपिमतं संविज्ञात भव.
द्धिरनुज्ञातः पुण्यं पुण्याहं वाचयिप्य इति वदेत्‌ । वाय्यतामिति विमाः।

ततः कती “मदर कर्मभिः० यदायुः । द्रविणोदा दीर्नमायुः। विति

र ।
[03

पञ्वा० दी्धमायुः । नवो नवो मवति ° दीषेमायुः । उचा दिवि° प्रतिरन्त आयुः

+ सीरन्यमिति क. पुस्तके वदिलिखितपाटः।

१क. ख. गन्याक्ष'। कख, ^त्‌।विः।३ ग, अविश्चि ।

(ह संस्काररत्नपमारा । ` 3७

भाप उन्दन्तण वर्थ | यस्त्वा हा० अमतत्वपरयाम्‌ । यस्मं त्व सुङ्रत० शतं
भ्वसि | सन्त्वा तञ्चाम युपा प्रजामायुधन च । इत मरत्रानुक्त्वा त्रताम-
धमतपःस्वाध्यायक्रतुदमदानविशिषएठानां ब्राह्मणानां मनः समाधीयतामिति
विपान्माथयेत्‌ । विभाः समाहितमनसः स्म इति । करता प्रसीदन्तु भवन्त इति
अदत्‌ । विप्राः प्रसन्नाः स इति।

ततः; क्ता-- शान्तिरस्तु ! पष्टिस्तु २ तुष्िसु ३ दृद्धिरस्त्‌ ४
विघ्रमस्तु ५ आयुष्यमस्तु ६ आरोग्यमस्त॒ ७ दिवं क्मास्त॒ ८ करम
सगृदधिरस्तु ९ धभ॑समृद्धिरस्तु १० वेदसमृद्धिरसु ११ शघ्रसपद्धिरस्तु १२
त्रसमृद्धिरस्तु १३ धनधान्यसमृद्धिरस्तु १४ इषटसंपदस्तु १५ अरिष्टनिर-
कशनमस्तु १६ यत्पापं त्मातिहतपस्तु १७ यल्छरेपस्तदस्तु १८ उत्तरे क॑ण्य-
विध्रपस्तु १९ उत्तरोत्तरमहरहरभिष्टद्धिरस्तु २० उत्तरोत्तराः करियाः शुभाः
क्लोमनाः सेपद्न्ताम्‌ २ तिथिकरणमूदूतनक्षत्रसंपदस्तु २२ तिथिकरणयृहू-

वैनकषत्रग्रहल्ायिदेवता; प्रीयन्ताम्‌ २३ तिथिकरणे गृदूनकषत्रे सग्रह सदै-
षते भीयेताम्‌ २४ दुगापा्ास्यौ परेतम्‌ २५ अभनिपुरोगा विशवे देवाः परीय-
स्ताम्‌ २६ इन्द्रपुरोगा मरुद्रणाः प्रीयन्ताम्‌ २७ ब्रह्मएुरोगाः स्वे वेदाः
भरीयन्ताम्‌ २८ विप्णुपुरोगाः से देवाः प्रीयन्ताम्‌ २९ माहेश्वरीपुरोगा
इमामातरः प्रीयन्ताम्‌ ३० वसिष्टपुरोगा ऋषिगणाः प्रीयन्ताम्‌ ३१ अर-
न्थतीपुरोगा एकपल्यः प्रीयन्ताम्‌ ३२ ऋषपयण्छदांस्याचाया देवा वेदा
यज्ञा प्रीयन्ताम्‌ ३३ व्रह्म च ब्राह्मणाश्च प्रीयन्ताम्‌ ६४ श्रीसर्त्यौ
भ्ीयेताम्‌ ३५ श्रद्धामेषे प्रीयेत्ाम्‌ ३६ भगवती कात्यायनी प्रीयताम्‌ ३७
भगवती माहेश्वरी भीयताम्‌ ३८ भगवती पुष्टिकरी प्रीयताम्‌ ३९ भगवतीं
बुष्टिकरी भीयतामरू ४० भगवती ऋद्धिकरी प्रीयताम्‌ ४१ भगवती दृद्धिकरीं
प्रीयताम्‌ ४२ भगवन्त विद्नतरिनायके परीयेताम्‌ ४२ भगवान्छामी महादेवो
भहासेनः सपत्नीकः सञुतः सपापदः सर्स्थानगतः प्रीयताम्‌ ४४ हरिहर-
-दिरण्यगमाः प्रीयन्ताम्‌ ४५ सवो ग्रामदेवताः प्रीयन्ताम्‌ ४६ सवा; कुल्दे
दताः प्रीयन्ताम्‌ ४७ सर्वा इषटदेवताः प्रीयन्ताम्‌ ४८ इता ब्रह्म्िपः ४९
हताः परिपन्थिन; ५० हता अस्य कमणो विघ्रकतारः ५१ शत्रवः पराभवं
चान्तु ९२ शाम्यन्तु घोराणि ५३ शञाम्यन्तु पापानि ५४ शाम्यन्त्वीतयः ५५
रर्मानि वर्धन्तां ५६ शिवा आपः सन्तु ५७ शिवा ऋतवः सन्तु ५८
श्षिवा अप्रियः सन्तु ५९ शिवा आहुतयः सन्तु ६० रिवा
ओपधयः सन्तु ६१ शिवा वनसपतथः सन्तु ६२ रिवा अतिथयः सन्तु ६३

२८ भटगापौनाथदत्षतविराचेता-- [पण्याहवाचनप्रयागः|

अदोरात्रे शिवे स्याताम्‌ ६४ निकामे निकामे नः पर्जन्यो वर्षतु ५५ फरटिन्यो
न ओषधयः पच्यन्ताम्‌ ६६ योगक्षेमो नः करपताम्‌ ६७ आदित्यपुरोगाः
सर्वै ग्रहाः प्रीयन्ताम्‌ ६८ भगवान्नारायणः प्रीयताम्‌ ६९ भगवान्प्जन्यः
प्रीयताम्‌ ७० भगवान्स्वामी महासेनः प्रीयताम्‌ ७१ इत्येकसप्तिवा-
कंयानि पठेत्‌।

एतानि वाक्यानि पटन्प्रतिवाक्यं पात्रे जलं पातयत्‌ | तत्रारिष्निरस-
नमस्तु यत्पापं तत्मतिहतमस्त्विति द्वाभ्यां वाक्याभ्यां हता वब्रह्मद्िषप इलया.
दिभिः सप्तभिर्वाक्येश्च पाजाद्भरिरत्तरतो जलं पातनीयमिति संप्रदायः । विपा
अस्तु संपद्यन्त प्रीयन्तां भरीयेतां प्रीयतां हता यान्तु ज्ञाम्यन्तु वेधन्तां सन्तु

४७

स्यातां वषु पच्यन्तां कस्पतामिति कर्तैवाक्यानुरधेन प्रतिवचनानि ददुः ।

©
ततः कती--पुण्याहकालान्वाचयिप्य इति वदेत्‌ । बाच्यतामिति विप्राः।
ततः कर्ता-उद्रतिव दकरुने° पुण्यमावद । याज्यया यजति प्रत्त याज्या पृण्यैव
लक्ष्मीः पुण्यामेव तदकष्मी संभावयति पुण्यां ट्म सम्कुरने । यत्पुण्यं नक्षत्रं ° तावति
कुवीत यत्कारी स्यात्‌ । पुण्याह एव्र कुरते । तानि वा एतानि यमनक्षत्राणि ।
यान्येव देवनक्ष = कुस्ते ।

महयं सकुटुम्बाय महाजनान्नमस्ुर्वाणायाऽऽशीतचनमोक्षमाणायापुककम-
णः पुण्याह भवन्तो वबन्तिति त्रिवदेत्‌ । ॐ पृण्याहमिति त्रिषिमाः।
स्वस्तये वायु भवन्तुनः | आदिय उदयनीयः पथ्ययैवेतः म्ना प्रयनिि
पथ्यां स्वस्िमम्यदय्यन्ति स्वस्त्यवेतः प्रयन्ति स्वम्त्ययनि स्वम्त्यु्यन्ति ।
सपति न इनदरो वृद्धश्रः दधातु | अष्टौ देवा वपवः सखमि।

महं सकुटुम्बाय महाजनान्नमस्ुरवाणायाऽऽदीवचनमपक्षमाणायापुकरकभणः
स्वस्ति भवन्तो रुबन्तु । इति तरिः कता वदेत्‌ । ॐ स्तीति त्िग्रिपाः।
कर्याम स्तोमं काममग्राः । प्वामृद्धिमुधनुयानितिणय एवं वेद । ऋध्याष्
हव्ये ° सवीराः । त्रीणि त्रीणि वै° प्रतितिष्ठति ।

महयं सकुटुम्बाय परहाजनान्नमतर्बाणायाऽऽशीवचनपे्षमाणायामुककर्पण
अहद्धि भवन्तो ब्रुवन्त्विति त्रिः कता वरेत्‌ । ॐ ऋध्यतामिति तिविप्राः।,
्रिये जतः श्रिय आर मित्रौ | प्रिय णपरैनं ° पञुमि्यं ए वेद्‌ | यस्मिन्न
ह्याऽम्यनयत्सवैमेनत्‌ । अमुं च० टणीयमानम्‌ । अहे बध्िय मन्त्रं मे गोपाय।
यमृष° मृताप्ततम्‌ ।

पिण्याहवाचनप्रयोगः] संस्काररत्नमाला । ३९
`, ( अभिषेकमन्राः )

मह॑ सकुटूम्बाय पहाजनान्नमस्टर्बाणायाऽऽशीमचनपपेक्षपाणायापकक -
मणः श्रीरस्तिति भवन्तो व्ुवन्त्िति त्रिः कती वदेत्‌ । ‡ अस्तु श्रीरिति
तिररा

अत्र सुवासिनीमिर्नीराजनं कारयेयुराचारात्‌ । ततः कती वृशतं
पणमस्तु । मङ्गलानि भवन्तु । शिवं कमास्तु । गोत्राभिदटद्धिरस्त्विति वाक्या-
ुक्तवा विपरेयथायोग्यं प्रतिवचनेपुक्तेपु बौधायनोक्ततत्तत्कमदेवतानाम प्रथ-
मया विभक्ला संकी प्रीयतां प्रीयेतां प्रीयन्तामिति देवतैकस्वाश्रनसारेणो
क्त्वा पात्रे जं क्षिपेत्‌ । अनादेशे देवतासंदेहे च प्रजापतिर्देवता जेया ।

ततः--शुक्रमिरङ्रन आततन्वा° वृहतीरनृनाः । तदप्येष शछोकोऽभिगीतो मरतः
परिषटरो मरुत्तस्यावपन्गृहे । अव्िक्षित्य कामप्रि देवाः स्मापिद इति परि-
स्वोत्तरकलशं दक्षिणहस्ते दक्षिणकटक्रं वापदस्ते गीला ताभ्यां धाराद्रयं
संततं पात्रे निपिश्वेत्‌ । तत्र मत्राः-- वास्तोप्यते प्रति० चतुप्पदे । वाप्तोप्पते
प्रतर० नुषघ् । वाप्तोप्पते शग्मया ० सदा नः । अमीवहा० एमि न इति ।
तत; शिवमिति च्रिवदरत्‌। अवरे धारायां चाऽदिपषयोग इलयापस्तमबेक्तम-
त्रारम्भसमकालं कपारम्भः |

ततो विप्राः करुरवमतः पतनीयुपवे्य पात्रे पातितेन नटेन प्टवदूरबामि-
शुदश्छखास्तिषटन्त उपविष्ठ वा सपत्नीक कर्तारममिपिशवेयुः ।

तत्र मत्राः- समुद्रज्येष्ठाः पठि ४ | तायन्तामिह्‌ ° शाम । दुमा आपः शिक्त °
दधद्र जनित्रयजीननत्‌ । देवस्य त्वा स्ताम्याम्चप्तेनपरा° प्रेन्नाचाय । देवस्य त्वा
भ्या प्रघत्यै वाचो यन्नुयचरेणगनसत्वा सराम्रज्येनामिपिन्चामि । देवस्य त्वार
भ्या परस्वत्ये वाचो यन्तुभन्रेगे्धम्य त्वा परम्राञ्येनामिषिन्चामि । देवस्य त्वा°
म्या९ परसखत्ये वाचो यन्तुर्॑न्रेण वृहस्पतेस्ला साम्राज्छेनामिषिन्चामि । देवस्य तरार
सवितुः प्रसवे । अधिनो ° हस्ताभ्याम्‌ । अधिनेभषञ्येन तेन० चामि। देवस्य त्वा
सवितुः प्रपवे° अधि स्ताभ्यां सरस्वत्ये भेष० चामि । देवस्यत्वा सतवितुः प्रप्ते ।
अश्वि० म्याम्‌ । इन्द्रस्येन्िये० भिपिच्ामि । सुरास्वा सैकामाथततिद्धये । ॐ
भवः सुवः । तच्छयोरा ° चतुष्पदे । इत्यभिषिच्यामृताभिषेकोऽरितवति वदेयुः ।
तथाऽस्त्विति कर्ता प्रतिव्रूयात्‌ । ततो द्विवारमाचमनं कुर्यात्‌ । परली दक्षिणतः
सङ्द्मचम्योपविशेतू । ततः सुवासिन्यो नीराजनारीःपरयोगतूतनवस्रदानादि

चारात्‌ । पला वस सखाक्रयमाणं पत्ना वामता मवत्‌; इति शाः

इति रिषपरि्रीतः पण्याहवाचनपयोगः

५० भटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता- - [नान्दीश्राद्धगरिधिः]
( नान्दधाद्रकालः )

नान्दीश्रादविषिः।

अथाऽऽभ्युदयिकश्रादधम्‌ । तच गर्भाधानादि गरभसंस्करषु जातकर्मा्पत्य
संस्कारेषु भ्रवणाकमा दिष वापीकूपतडागारामादयत्सगादिषु देवप्रतिषएठायां त्रतो-
द्रापने वानप्रस्थाचयाश्रमस्वरीकारे तुलापुरुपादिमहादानादौ नूतनगहपवेशे
काण्डवतेष राजाभिषेके शान्तिकपाष्िकेषु अग्न्याधानादिश्रातकमेणापपाक्र्पो-
त्सभैनयोः पवैणस्थारीपाकश्रवणाकमाोदीनां च प्रथमे प्रयोग उत्सब्ादो च
कार्मम्‌ । व्रतोच्रापने दुष्रहपीडादिनिस्यथशान्यादं च नान्दीश्राद्रं न
कायेमू । शाकल्कारिकासु निपेधस्योक्तत्वादिति केचित्‌ । वदस्मृतिपरामाणिक-

विरुदधतवात्राऽऽदतेन्यमेतदि यन्ये । एतच्छरदधं मातकापूजनं चेकस्यानेक-
संस्कारेष्वेककौकेषु युगपदुपस्थतेषु सवोदो सकृदेव कार्यं न तु प्रतिसंस्कार
मात्तिः । यथा दैवादटरृतजातक्रमोदिकस्यो पनयनकाले जातकमायुषएाने
देशान्तरगतस्य गरतवुद्या कृतोध्वदे हिकस्याऽऽगतस्य पुनजोतक्मादिसंस्का
राणां विहितानां युगपदनुष्राने कमेनाक्नाजलसपृष्टादीनां भायशित्ताथसरेन
विदितानां पुनःसंस्काराणां युगपद तुएाने बा ।

तथा च ब्रह्मपुराणम्‌--

« गणः क्रियमाणानां मातृणां पूननं प्रत्‌ ।
सकृदेव मवेच्छरद्धमादौ न प्रथमादिषु ” इति ॥

( %वहपतयानां यगपत्संस्कारकरणविपयमिदं वचनमिति बोषदे् आह । )
मातणां पूजनं सकृदितिपृथग्चनादेवरं ज्ञायते मातृपूननं नान्दीश्राद्धस्यानङ्गमेव
भवतीति । अतोऽस्मिन्कस्पे मातापूजनस्य पृथगव सकर; ।

“८ यन्न य॒त्र भवच्छरद्ध तत्रतत्र च मातरः"
इति पुराणान्तरवचनेनाङ्गतलम्‌ । अस्िन्कस न पृथक्संक्रल्पः ।
अथेतत्कालः । कमौरम्भाव्यवहितयपत्रेतनदिने मात॒प्रेणं कमोरम्भ
दिने पितृपावेणं कम॑समाप्टत्तरदिने मातामहपावेणम्‌ । एवे कतुमशक्तां
केमारम्भाग्यवहितप्रेतनदिनत्रये क्रमेण पातरेणत्रयं कायम्‌ । प्रथमदिने मातु
पाणं द्वितीयदिने पितपार्वणं ततीयद्िने मातामहपाेणमिति । एवं करतुम
शक्ता कमारम्भदिनातप्रस्मिन्नहन्येव प्राहने मातृपावेणं मध्याह पितृपा्रेण

% धनुचिद्रान्तगतस्थान ग. घ. पुस्तकया- “° स्मृयन्तर--यत्र यत्रभवच्छरद्र तत्र तत्र
च मातर इति ” एव वर्तने ।

५११. ध यत्रन्यन ।

(नानीश्राद्धापिकारिणः] . संाररतनमाला । ४१

पपराह मातामहपार्वणमिति । अत्राप्यशक्ता परमेस्मिनरहनि परवाह पव पाच्ण-
अयं तत्रेण काय, तदारम्भदिन एत व्रा । पुत्रजन्मनि तु भुक्तवताऽपि पुत्रन-
न्पानन्तरमव रात्रावराष कायम्‌ । यज्ञाद्‌ [क्रयमाण नान्दभ्राद््‌ऽपूरा दमौ
हस्तयोधोरणीयाः । विवाहादिमङ्गलकमदौ क्रियमाणे दूर्भस्थाने दूब एव ।
अग्न्याधानसोमयागादौ क्रियमाणे नान्दीश्राद्ध दक्षक्रत्‌ , अन्यत्र सयव
इति केचित्‌ । गभोधानपुंसवनसीमन्तेप्वपि दक्षत्रतू इत्यन्ये । गभौधानपुंस-
वनसीमन्तसोभिप्वेव दक्षक्रत्‌ नान्यत्रेयपरे ।

नन्दीश्राद्ापिकारिणः।

अथाधिकारिणः। प्रधमविवादान्तेपु सुनसंस्करेपु पिता वरद्धिश्राद्ं कुर्ात्‌।
षितीयादिकिवराहे तु वर एव कुयात्‌ । प्रथमविवाहे यदि पित्रादीनां सर्वेषां
बरष्पपाणानापयिकारिणापभावस्तदाऽपि स्वयणव } प्रवासादिना पितुरभा-
वेन ज्येष्टखराता कतरन्सरपितुः पितरभ्यो द्रात) यदि तु पतान जीवति
पितामहस्तु प्रवासस्थितस्तदा पितप्रपितापदवृदधप्रपितामहानुदिश्य पवरेणं
कुयात्‌ । एवे मालृमानामहपाव्ेणयारपि द्रव्यम्‌ । सर्वेपां जीवने नान्दी्रा-
द्रोप एव । नित्यवन्नान्दरीश्राद्धविथिनय नेव कुयादितिोपशास्रमदकूतेन
तत्मापणात्‌ । सर्वेषां यथाक्ताधिकारिणाममाव्रन यदि माता पुत्रया विवाहं
कुयात्तदा स्वयं संकर्पपाभ्र कृत्वा स्वस्तिवाचननान्दीश्राद्धादिकं सतर ब्राह्म
णद्रारा कारयेदिति प्रयोगपारिजाते । सपावनते नान्दीश्राद्धं पिति फयात्‌ ।
परवासादिना पितुरमातरे स्वयमेव दयादिति केचित्‌ । अत्र पितरि विद्मा
नेऽपि स्वयमेव कु्ादिलन्ये । मुतपरस्कारेपु अजीवन्पातूपितृमातामहः पिता
स्वमात्रावुदेध्यक्रे पार्वेणत्रयं कुयात्‌ । मातरि जीवन्लां तत्पात्रणलोपः । माता
महे जीवति तत्पावणस्य। तदा पामणदरयेनव्‌ नान्द्रीश्राद्धसिद्धिः । मातृमातार्म
टजनीवने पितृपाणेनेव नान्दीश्रादधधिद्धिः । पितृमातृजीवने मातामहपाव
णन॑व । पित॒मातामहजीवने देवरदितिन मातुपावणेनेव । जीवतस्रपितामहः पितू-
पितापरहवरद्रप्रापतापहानुदिख्य 1पतपावण कुत्‌ । जावाप्पतापहपापताम
पतषद्धपरपितापहातिषृदधभपितामहानुदिश्य पितृपावेणं कुयात्‌ । एवं मातृमाता-
महपावेणयोरपि द्रव्यम्‌ । सापत्नमातरि मृतायां तया सहेव मातृपा-
वेणे कायम्‌ । सपल्योः पितामहीपरपितापयोरपि स्वपितामहीपरपितामदीभ्यां
सट स्वमातरि जीवन्यामपि सापरनपात्रा सातृपात्रेणनिवोह इति काचत्‌।

4 ग वकः।

म्‌ भटृगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [नान्दीश्राद्धपावैणविचारः]

तन्न । तस्या एकोदिष्टदेवतात्वेन पार्वेणेऽनुपरवेशामावात्‌ । आपरपक्षिकान्व-
एवयादिशराद्धवत्मापकवचनामावाञ्च । प्रातामहपाषैणे पुख्यमातामद्यादिषु
जीवन्तीपु तत्सपत्नीभिः सपतनीकत्वगुणोपपततिद्रवयेति केचित्‌ । व्त्रया-
दानां जीवने सुतसंस्कारेषु नान्दीश्राद्धलोप एव । एवे स्वस्य द्वितीयादि
विवादाङ्गसरेन नान्दीश्राद्धं कुवज्जीवत्ित्रकस्तु पितुः पित्रादीनुदिरय पावेणं
कुयत्‌ । जीवितृपितामहस्तु पितामहस्य पित्रादीनुदिश्य पावंणं कुयात्‌ ।
अज्र पितुरियस्य स्थाने पितामहस्य निर्देशः । एवं मातुमातापह-
पावेणयोरपि । एवमेव जातकरमनिमित्तकरे पृरूपार्थं नान्दीश्राद्ध जातकपङ्ग-
भृतद्वितीयनान्दीभ्राद्धपत्रप्रथमविवाहाङ्गमतनान्दीश्राद्धं तु स॒तसंस्काराङ्गकना-
स्दीश्राद्धवदेव कार्ये इदयेकं मनम्‌ । सृतसस्कारष्वित्युद्राहपुत्रजननव्यतिरिक्त-
सुतसंस्कारपरम्‌ । एवं च प्रथमविवाहपुत्रजननयोरपि येम्य एव पिता दघरा
दितिशास्रानरोपनेव नान्दीश्राद्धं मवतीलयपरं मतम्‌ । जीवतिपतकः सुतस
स्कारव्यतिरिक्तकमस्‌ येभ्य एवेतिशास्रासतुः पितामपहा्दीनुदिरय स्मात्‌
मातामहयोरजीवतो सटुदेशेन पावयणद्रयं च कुयादिति केचिद्रदन्ति । तनन ।
परस्परविरुदधस्य येभ्य एवेतिशाश्चस्य गृयपरिशिष्टस्य चकत ्रवृ्ययोगात्‌ ।
यदा तु पितृन्यमातुखादुयः कन्याविवार कुमारस्योपनयनपुपनीतस्य प्रथम-
विवाहं वा कुयृस्तदा संस्क्रायस्याजीवतिपतरमातपातापहकते तातित्रादीन-
दिश्य पा्ेणत्रयं कुयुः। सोदरज्येष्ट्रतुः प्रयोगे विशेपो नास्ति, तदीय
पित्रादीनां संस्कायपित्रादिभिरमदात्‌ । सापल्नग्येष्स्तु संस्कायस्य पात्रादी-
रुदिश्य मातृपावंणं कुयांदिति केचित्‌ । मातपा्णलाप एवात्रेलन्ये । पितृ
व्यादिस्तु सर्वषु पावेणेषु संस्कायस्येति सविशेपणप्रयोगं कुर्यात्‌ । संायस्य
जीवत्िितरमात्मातामहकत्वे तस्य पितुः पित्रादीसुदिश्य. पावेणत्रयं कुयात्‌ ।
एवं पथमविवादेऽपि कन्तराभाववशेन वर एव नान्दरीधरादधं कुतैज्नीवयि-
तुकः पितुः पित्रादीनुद्विर्य पवेणं कुयात्‌ । एवं पातृपातामहपावेणयो-
रपति केचित्‌ । अन्ये स्वस्मिन्विपये तततदरगायर्जीवन तत्तत्पावेणलोप एवेति
वदनि ।
“ आत्माय सुवर्णन परकीयां तु कन्यकाम्‌ |
धम्भुण विप्रिना दातुम्तगोत्रोऽपि युभ्यते '' दति स्कन्दात्‌ |
^“ अनाथां कन्यका द्वा हश नाऽपिप् वर्‌]
दिगृणं फटमास्नाति कन्यादाने यदीरितम्‌" ॥

[माृकापूजनप्रयोगः] संस्काररत्नमाला । ४३

इति विष्णुधर्मोत्तरवचनाद्रा केनापि देतना कन्यां दातुमशक्तुवता दानाभि-
कारिणा त्वं कन्यादाने कुविति प्राथनाद्रा यः परकन्यां दातुमिच्छति सोऽपि
संसकार्यकन्यायाः पित्रादी दवय तस्या जीवयितृकते तदरीयमात्रादुदेश्य-
कपाैणानुानं यथासंभवं कुयात्‌ । दत्तपुत्रसतु यदि टन्पीजिरिक्यस-
दोभौ पितरौ पितामहं परपितामह चोदिश्य कुर्यात्‌ । एवमितरयोः पार्बणयो-
वोध्यम्‌ । यदि तु वीजिरिव्थग्रहणेऽधिकाग॑न्तरसं भवात्‌

“ गोत्ररिये जनधितुनं मनेदत्तिमः पुनः "!
इति शास्लादन्धतद्विक्थस्तदा पतिग्रहीतृकुलसंव दरपित्राचुदेर्यकमेव कुर्यत्‌ ।
त कै [१
मातुकाप्रजनप्रयामः।

अय प्रयोगः । कता पुण्याहवाचनसंकलकाणे यदि मातृकाप्रननसंकसो न
दृतस्तद्‌ाऽपुककमङ्गमृतं मातकापूननं करिप्य इति संकरप॑कृता पातु-
पितापहीपरपितामरहमातामहीमातुःपितामदहीमातुःपपितापदहपितुप्वष्टमातप्वसृणां
मध्ये याव्रल्यो जीवन्ति तावतीः कुङकुमादिमिययायग्यं संपूज्य गोमयेनोप-
रपर रङ्गबहयाद्रटंकृते देशे कृताग्नयुत्तारणप्राणप्रतिषएठासु सस्यापितास प्रति-
मासु अमरे पटादौ छिखितास्क्षतपुज्ञेषु वा गोयादिदिवता आवाहयेत्‌ ।

तयया-गो नमो गोरीमावाहयामि। पद्चाय नमः पद्मामावादयामि। शच्यै
नमः शचीमावाहयामि। मेधाय नमो मेधामावाहयामि । साविन्यै नमः सावि-
ज्रीमावाहयामि । ब्रिजयायै नमो विजयामावाहयामि । जयायै नमो जयामावा-
हयामि । देवसेनायै नमो देवसेनामावाहयामि । स्वधायै नमः स्धापावाह-
यामि । खाहयये नमः स्वाहामावाहयामि । मातृभ्यो नमो मातुरावाहयामि ।
खोकमातृभ्यो नमो लोकमात्राव्राहयामि । पत्ये नमो प्रतिमावाहयामि ।
पथ्ये नमः पृषटिमाबाहयामि । तुष्य नपस्तुष्टिमावराहयामि । अगुकनाम्न्ये
फुख्देवताये नमोऽपुकनाश्नीं कल्देवतामावाहयामि । ब्राहयै नमो
ब्राह्मीमावाहयामि । माहेष्वथं नमो माहे्वरीमावाहयामि । कौमाय
नमः कौमारीमावाहयामि । वेष्णव्यै नमो वेप्णवीमावाहयामि ।
वारादै नमो वारादीमावाहयामि । इद्दरण्ये नम इनद्राणीमावाहयामि ।
चामुष्य नमशवामण्डामावाहयामि । गणाधिपाय नमो गणाधिपमात्रा-
हयामि । दुगाय नमो दुर्गामावाहयामि । क्षेत्रपाटाय नमः क्ेत्रपारमा-
वाहयामि । वास्तोप्यत्तये नमो वास्तोप्पत्तिमाव्राहयामि । इलाबादयेतं ।

८४ भटगोपीनाथदीक्षितविरविता-- [नान्दीश्राद्धप्रयोगः]
( वैश्रदेवकरणे त्रिरपः )

गौर्याः पूर्वं वा गणाधिपावाहनम्‌ । ततस्तत्तन्नामपत्रेः काण्डानुसमयेन पदा-
थीनसमयेन वा षोडशोपचारैः प्रजयेत्‌ । गायोद्यावाहितदेवताभ्यो नम इति
समुदितरूपेण वा पूजनम्‌ । गोयौः पृ गणाधिपावाहनपक्षे गणाधिपाच्ावा-
हितदेवताभ्यो नम इति प्रयोगः। नान्दीश्राद्धस्य पाथक्येन संकरपकरणे मात्‌
काप्रजनोत्तरं पाकान्तरेण वे्वदेयं कृत्वा तत्कतेव्यम्‌ । पण्याहवाचनपकसपेन
सरैतत्संकल्पे त॒ पुण्याहयाचनात्पत वैश्वदेवः पाकान्तरेणेव कायः । वस्तुतस्तु
पाथेक्येनैव संकरपो युक्तः ।

नान्दीश्राद्धपरयोगः।

कती सद्बड्करं साक्षतं जरमादाय--सल्यवमुभेङ्गका विषे देवा नान्दी-
युखा भूभैवः सुषरिदं बः पादं साह्य न ममेयं चदृद्धिरिति पत्रे क्षिपत्‌।
एवमग्रेऽपि । मातपितामहीपरपितामद्यो नान्दीपृखा भुभुवः सुवरिदं वः
पादं स्वाहया न ममेय च द्धिः । नान्द्य इति कचित्‌ । पितृपितापद
प्रापतापहा नान्दायखा भृभवः सवार वः पोत्र स्वाहा त पपयचदहद ।
मातामहमातःपितापहमातुःप्रपितामहाः पनीसहिता नान्दीमुखा भभुवः सुव
रिदं वः पाय्यं स्वाहा न ममयं च दद्धिः

ततः सदूर्वादकुरं साक्षतगन्धपुप्पजल्मादाय-- सलयवसुसंङ्गका विषे देवा
नान्दीपुखा यृधवः सवररिदं व आसनगन्धायुपचारकस्यनं स्वाहया न ममेयं च
टृद्धिरिति पात्रे क्षिपेत्‌ । एवम्रऽपि । पातृपितामदीपरपितामद्यो नान्दीपृषा
भूर्भवः सुवरिदं ब आसनगन्धाचुपचारकसनं स्वादय न ममेयं च द्धिः
पितृपितापहरपितामह्य नान्दीयखा मृभुवः सपररिदिं र आसनगन्धादुपचारकर
ल्पनं स्वाहा न प्मेयं च द्धिः । मातामहमातुःपितामहमातुःप्रपितापहाः पनी
सहिता नान्दीमुखा ग्रभुवः सुवररिदं ब आसनगन्धाुपचारकस्पनं स्वाहया न
ममेयं च इद्धिः।

ततो गोयादिपोडशषमातरो व्राहयादिसप्तमातरौ गणापिष्गाक्तेजपालवास्तो
प्पतयथ्च भुभुवः सुबरिदं बो युग्मव्राह्मणभाजनपयापतान्ननिप्कयीमभतं चतु
गृणे द्विगुणं समं वा दिरण्यममृनरूपेण स्वादय न मपय च वृद्धिः । इति
विभवानुसारेण दव्रात्‌ । गोयाः पत्रं गणापिपपूजनमिति पक्ष गणाधिप
गोयादिषोडशमातरो व्राहयादिसप्तमातरो दुगाक््रपालवास्तोप्पतयशच मरुवः
सुवरित्यादिप्योगो ज्ञेयः ।

१क, तू । सार्मन्कन्ध कृटदवतान्ता णव दवता पज्या दाते यक्तम्‌ । त)

[नन्दीश्राद्धप्रयोगः) संस्काररत्नमाा । ४९

94

ततः सलयव सका विष्व देवा नान्दीएुखा भूवः सुवरिदं बो युम-
व्राह्मणभोजनपयाप्तान्ननिप्कयींमृनं चतुग ° । मातृपितामदैप्रपितामदयो नान्दी
गरखा भुभुवः सुत्ररिदं वो युग्पत्रा ० पित्पितामहपरपितामहा नान्दीपुखा भूर्भुवः
सरिद वो युग्मत्राह्य ° । मातापहमातुःपितापहमातुःपरपितामहाः परनीसदिता
नान्दीमुखा मूभुवः सुरिदे वो युग्म । इति क्रमेण दात्‌ ।
ततः-- उपास्मे गायता नरः वता मधरु 4 ! अक्षन्नमीन हरी, इति ध्राव-
पित्वा कृतस्य नान्दीश्राद्धस्य संपृणनासिद्धये प्रतिविप्रं कुडवपरिमितान्पस्थ-
परिमितान्वा यथासंभवं वा द्राक्षामर्कमृरयरतांस्तनिषप्कयीमुतं द्रव्यं वा दक्षिणां
द्वा प्रजापते न तदेता० रयीणापिति पटित्वा कुलदेवतां नमस्कृत्य
माता पितामही चैव तेव प्रषिनामही ।
पिता पितामह्चैव तयैव प्रपितामहः ॥
मातामहस्ततिता च प्रमातामहकादयः |
एते भवन्तु सुप्रीताः प्रयच्छन्तु च मङ्गटम्‌ ॥
इति श्टोकदयं पठेत्‌ । (अत्राऽऽदरिशब्देन गुणत्वेन प्रथिष्ठ मातापद्यादयो
ग्राह्यः| पातापदहीसचच प्रमातायःकस्तयेदेषर पठेत्‌ नतु प्रमातामहक्रादय इति ।)
तत्तत्पावरेणाद्र जीवनवशेन यस्य कस्यचित्पावेणस्य लोपे तु तत्पाव्ेणविपयक-
शछछोककदे स्यापि टोपः कायः । सूक्तवाक्रवदिषेवतासंसाराथलाच्छनोक्पा-
टस्य । केवलमाठ्पार्ण एना मवन्तु मुधरोता इत्यहः । केवरपातूपावैणे देवलोपः।
ततः--इडामप्रे° भृत्वस्म इति मत्रं पठन्पात्रान्तरेण रिचिद्रव्यं संयत्‌ ।
ततोऽनेन नान्दीश्राद्धेन नान्दरीपुखदे वताः प्रीयन्तां बृद्धिरस्तिति बदेत्‌। वरणा-
दिदेवताः कमसमराप्टयन्ते विसजयेत्‌ । विवाहोपनयनव्यतिरिकतेष्वनेकदिनसा
घयेषु कमसु तु तदिन एव ॒विसरजनम्‌ । एतचालुकल्पानुष्ानं पुख्यकस्पासमवे
वदितव्यम्‌ । स च युख्यकरपः श्राद्धप्रकरणे वक््यते।

दृत्याभ्युद्‌ यिकश्राद्धम्‌ ।

थनुधिदरान्त्तस्थाने ख. पुस्तके--्रमातामदकाद्य इति पायो यपा मातामदीपावंणाचार-
स्तमर्‌.* इति व्रियते ।

५ स. कस्तथा ए 1 र्ग. घ. याः ।त।

४६ भटृगोषीनाथदीक्षितविरचिता-- [अद्कुरारोपणप्रयोगः]

जल्छुरारोपणप्रयोगः ।

अथाङ्करारोपणप्रयोगः । कताऽऽचम्य प्राणानायम्य देशकालो संकला
मककमेसाफल्यनिरन्तरशुमतासिद्धिद्रारया श्रीपरमेश्वर परीत्यथमङ्रारोपणं क
रिप्य इति संकल्प्य गणपातते संपृञ्य पटूपरभतिसमसंख्यान्व्राह्यणान्सपृज्यानेन
परिविप्याङ्रारोपणकमणः पण्याहं भवन्तो दरवन्तु । अङ्रारापणक्रमणः
स्वस्ति भवन्तो व्रवन्तु । अङ्गरारोपणक्रमण ऋद्धि भवन्तो वरुवन्तु । इति
तििर्विपरान्वाचयेत्‌ । ॐ पुण्याहम्‌, ॐ स्वस्ति, आमृद्धिरोमृध्यतापिति
वा, इति विपरालचिसिः प्रतिव्रयः।

ततः कती ब्रह्मादयः प्रीयन्तामिति पात्रे जं क्षिप्ता शुचौ देशे गोचर-
मात्रं चतुरश्रं स्थण्डिलं गोपयेन व्रिधाय रङ्गवट्यादिभिरच॑करत्य श्ेताक्षतान्सं-
प्रकीयीद्धिरभ्युक्ष्य सुवर्णरजतताम्रान्यतमनिमिता अभावे मृन्मयी पञ्च
पालिकास्तत्र संस्थापयेत्‌ । अत्र गोचमशन्दो यौगिक एव ग्रा न तु--

“ वृपभैकशतं यत्र गवां तिष्ठति संवृतम्‌ ।
बदवत्प्ाशतं चैव गोचरमेति बुरा ददुः ” इति पारिभापिकः ।

एतस्य दानवरिपयलादयकृतेऽसंभवाच । एवं च गोर्यावत्पमाणं चर्म
तदुसारेणेव चतुरभ्रस्यण्डिलकरणमत्र । ततो वस्पीकमृदं हदं
शष्कगोमयचर्णं चैकीकृय मध्यमायां पालिक्रायां परक्षिप्य प्रागादिषु
क्रमेण प्रक्षिपति । ततस्तासामधोमागेपु दुतरादुराश्वत्थसिरीपविखपत्राणे
क्षिप्य श्वेतसूत्रेण पालिका आवे तासु क्रमेण देवता आवाहयेत्‌ । प्रण
वस्य परब्रह्मपिः परमात्माऽ्निवी देवता देवी गायत्री छन्दः । व्यस्त-
व्याहतीनामभरिकसषिः । समस्तव्याहूतीनां प्रजापतिक्रषिः। अगिवायुसये
ग्रजापतयः क्रमेण देवताः । गायत्युष्णिगनुष्न्बहलयः क्रमेण चछन्दांपि । आतरा-
हने विनियोगः । ॐ भतरदह्याणमाबादयामि । ॐ मुवधतुरमुखं व्रह्माण-
मावाहयामि । ॐ सुतः प्रजापतिं ब्रह्माणमावराहयामि। ॐ म्भवः सव
दिरण्यगम ब्रह्माणमावाहयामीति मध्यमायां पाटिकायां ब्रह्माणमावाह्य । ॐ
भूमैजिणमावाहयामि । ॐ यवः शचीपतिमात्राहयामि । ॐ सुवरिन््रमावा-
यामि । ॐ भूभुवः सुवः शतक्रतुमा्राहयामि । इति पृस्यां पालिकायां
वज्जिणम्‌ । ॐ भूयपमपाव्राहयापमि । ॐ युवो वेवस्वतमावराहयापि । ॐ सृषः
पितृपततिमावराह्यामि । ॐ मूभुवः सुवः प्रतपतिमावाहयामि । इति दक्षि

१." मप्र स्वः।

[अल्करारोपणप्रयोगः] संस्काररत्नमाला । ४७

णस्यां पालिकरायां यमम्‌ । ॐ भूरणमावाहयामि । ॐ मुवः प्रचेतस-
मावाहयामि । ॐ सुवः सुरूपिणमावाहयामि । ॐ भूमभुवः सुवरपांपतिमावा-
हयामि । इति पश्चिमायां पाङिकायां वरुणम्‌ । ॐ भूः स॒रिनमावराहयामि।
ॐ युव इन्दुपावाहयामि । ॐ सुवनिशाक्रमावराहयामि । ॐ भूभुव्र
सुवः सोममावाहयामि । इल्यु्तरस्यां पालिकायां सोमम्‌ ।
ततस्तत्त्मव्रनाममत्रेदा काण्डानुसमयेन पदार्थानुसमयेन वा प्जयेत्‌ ।
आपो हिष्ेतिमन्रत्रयस्याश्निमित्व देवा वाऽऽ्पो गायत्री । हिरण्यवर्णा इति घ्र
चतुषएरयस्याभिरापचिषटप्‌ । पवमानानुवाक्रमत्राणां प्रजापतिन्रहपिः। पवमानः
सुवजनो विचषैणिः पोता च । देवजना मनवो पिव आयवश्र | जात-
वेदा अप्निरशदेवः सविता वैश्वदेवी पुनती च । वेश्वानरो वात इपिरो मयो-
मृयविपृथिव्याद्ृतायर्यां च । सिना देवोऽश्निश् व्रह्मा पावमान्यः £ ।
व्रह्म, इन्द्रः सुनीलया सहितः सोमः खस्या सहिता वरुणः समीच्या
सहिता यमा राजा प्रपरणाभिः सषि जातवेदा उजयन्त्या सहितश्रति सप्र
दशानां क्रमेण देवता; । प्रथमद्वितीयचतुधपथपाएपानां गायत्री छन्दः ।
ठुतीयनवमद शमकादणद्रादृशत्रयोद्शचतुदशपद शपो दशचानामनष्रप । पसप
मपर्नद शानां त्रिषुप । स्थापने विनियागः । ॐ आप। हिष्ठामञ० ६। हिरण्य
वप्राः शुचः ¢ । पवमानः प्रवरजनः | पात्रत्रण तिचपाणः° मानंयन्त्या पृनातु |

(~ (^, म

इत्यतः सव। नत व्माद्‌।न्सस्नापयन्‌ । प्रतिमच्रमिति केचित्‌ ।
एप्पान्नालमपपणान्त--
दिदं पनीतनमम्यामि सकरैकामफटयप्रदान्‌ |

^

कुवन्त्‌ पफ़ठं कम कुवन्त सततं द्रोभम्‌ ।

हि| २ ॥

इति पाठिकानां पातिष्मराञ्ख उपतिषरेतेति पजने परिरेषः।

तत उपविष्य तव्रदियवतिचपुद्सपपान्मिश्रौकरय क्षीरेण प्रक्षस्य मध्यष-
पाल्किकिदिव्रनण निवपति । व्र्य जज्ञानपिति द्रयोरमिव्रह्मा विषु, ओपधि-
निवपन नियोगः | ॐ ब्रह्म जत्तानं प्रथमं = पिव । हिरण्यगभः समवत० त्रिधेम)
इति द्राभ्यां मध्यमपाल्क्रायां निवपति । यत इन्द्रेति द्रयोविश्वे देवा ऋषयः

डरा दवता । आव्राया वह्नी अन्ल्याया अनुर्‌ । आपधरिनिवपने
वनथः }। ॐ यत इन्द्र जहि । स्वस्तिदा िडशस्म अभर्यकर्‌ः |
इते प्राभ्यां प्वस्यां पालिकायां निव्रपति । याऽस्य काषयति द्योः प्रजापति-

4)

यपाञ्तुप्‌ , आपधिनिवरपने विनियगः। ॐ योऽस्य केष्टयन प्रथिवी

2८ भटगोपीनायदीक्षितविरचिता-- [अल्कुरारोपणप्रयेगः]

ददा, इति द्वाभ्यां दक्षिणस्यां पालिकायां निवपति । इमं म इति द्योिश्व
देवा कषयः । वरुणो देवता । आदा गायत्री । अन्त्या बरिूप्‌ । ओषधिनि-
वपने विनियोगः । ॐ इमंमे वण प्रमोषीः, इति द्राभ्यां पथिपायां
पालिकायां निवपति । सोमो धनुमिति द्रयोपिशवे देवाः सोमचिष्रप्‌, ओपधि
निवपन विनियोगः | ॐ समा पनु\० रादस्म | अपाद युत्सु ° साम, इति
द्ाभ्यामत्तरस्यां पालिकायां निवपति । व्रीहियवादीनापलाभ एतदन्य-
तममेकमेव द्रव्यं पालिकास निवपेत्‌ ।
ततो यथाक्रमं शुद्धाभिः सिकताभिः पार्िकाः प्रच्छाद्र पञ्चगव्येन संरो्य,
प्रणवस्य परबरह्मषिः । परमार्माऽप्निवा देवता । दैवी गायत्री छन्दः । पालि-
कापिधाने बिनियोगः । ॐ इति महता पत्रेणापिधाय कमसमाप्षिपर्यनत
सुरक्षितं कुर्यात्‌ । अमिशब्दवाच्यः परमात्मा देवतेत्येवं वा प्रयोगः । समत
कमणि देवताः संपएञ्य पूतरेक्तिरों मूत्रेदह्याणमियाव्रमत्रंरावाहयापीलयस्य स्थान
उद्रासयामीत्युहितेयंयाक्रमं देवता उद्वास्य कर्मरायापेयेत्‌ ।
एतच्च गमाधानादिनामकमान्तकर्माणि दिलाञजरपराश्ननादिविवाहान्ताप-
लसंस्करारेष्वन्येषु च नृतनागारपवेशादिगुमकमसु कमारम्भदविनातप सप्ताह
पश्वाहं यहमेकाहं वा कायैम्‌ । इदं च रात्री कट्याणपंज्ञक़ मथपयुदूतं कतेभ्पम्‌ ।
तथा च ज्ोनकः-
“५ रात्रो मुहूतं कल्याणे प्रथमेऽकुररोपगम्‌ '” इति |
कुर्यादिति रेषः।
रात्रावङ्कुररोपणे हेतुमप्याह स एव--
«८ ओपधीनां हि प्रवातं चन्दः प्रोक्तो ऽभिरेवतम्‌ ।
तस्पात्पर्वप्रयत्नेन रात्रावड्ुरेपणम्‌ " इति ।
हितौ । अतिखरायां स्रो दिव । “आयन्तु कर्येषु सव्रोऽद्यः
न्यङ्कररोपणम्‌" इति बृहस्पत्युक्त रिति केचित्‌ ।
कमविरेपेऽदृकुरारोपणस्याक्रियोक्ता तेनव-
८ निपेकं गर्मस्कारं जातकर्म च नाम च|
हिताऽद्कुरारोपणं स्यादन्यत्र शुभकर्म » इति ।
निषेको गर्भाधानम्‌ ।
इति वौधायनसूत्रातुपारेणङ्कररोपणप्येगः।

[अश्निमुविषिः] संस्काररतमारा । ४९

(अग्न्यायतनदेशादि, अटगुलप्रमाणं च )

अथभ्चिृसविषिः।
तत्रार्यायतनदेशो गे
५५ प्राचीनप्रवण उरीचीनप्रवणे प्रगुदक्वणे समवा
देश उद्धलयवेक्ष्य '' इति ।

अस्याथैः-पाचीनप्रवणाच्न्यतमे देश आयतनं तरिधाय तदृश्याऽन्येन
त्रा खनित्रेणोद्धल्यावेक्षेत्‌ । प्रवणः क्रुमनिन्नः | समे वा देश इति सप्तपीनि-
देशेन देशग्यतिरिक्तस्यैत्र कप्यचित्पदाधेस्योद्धननादि्रियाकरमसरे परदशिते
तत्रसचकः पदार्थं इत्याकरारस्षायामायतनपद्‌्ैस्य ग्रहणम्‌ । ( # एतेन
पेवले देश एषोद्धननपोक्षणे उक्ला तत्र स्थण्डिलकरणमृक्तं ततरासतम्‌ । )
तत्रमाणं गुस्वसूत्र--
“‹ पिहीलमात्रा मवन्तीति पिियानां विज्नायते '' इति ।
पिश्ीलं पद्म्‌ । अष्टादशाङ्खलमेकं) विशलङ्गुलं द्वितीयं, वाद्रोरन्तरालं
तृतीयं, बद्पष्री रतिरिति चतुर्थ, चतुव्रशलङ्ुलं पश्च, पटनिदशदङ्कलं
प्रम्‌ । धिप्णियान्यगन्यायतनानि । विज्ञायत इदयत्र श्रुतिरिति शेषः।
अङ्कलमपाणं वौधायनेनोक्तम्‌-
“ अथाङ्कल्प्रमाणं चतुदेशाणवश्वतुखिरत्तिदयः
परथुपश्िष्टा इत्यपरम्‌ ` इति ।
सपपाणकेपत्वादङ्कुप्माणपुर्यत इति रोषः । अणुधान्यपरिशेषः ।
परप्यरसंश्चिषाश्तुरशागवो यात्र्मपाणं तावदङ्कुलप्रपाणमिल्थः । कोश-
सस्थानवतूयुग्रेशेन संश्चिष्ट्रतुखिशत्तिला अङ्कलपमाणमिलपरं प्रतमिति
व्याख्यातमेतद्र।रकानाथन ।

0 (9,

अणुशन्दप्रततिनिमित्तं कोश्च आद-
^ ्रीदिभेदस्तवणुः पुमान्‌ '! इति ।
केविच्यङ्लममाणमङ्कपप्मातं मध्याङ्गुलिमध्यमपर्वमातर वेत्याहुः । एतच्च
ममाणे यजमानस्या्वयवां प्रामम्‌ । “ यनमानप्याघवर्भरवष हि चेष्टानां कत
मवि ? इति शुसमूत्रात्‌। अत्राधरयोरावात्छसयैव प्रमाणम्‌ । साचा करमणि
पाक्िक्वेनाऽऽचारयस्यापि प्रमाणं ग्रहीतु शक्यं तस्याध्वयुतुरयत्वात्‌ ।

^ घनुधिदरान्तयैत क. ख. पृस्तकथोनासिति ।

९० भटगोपीनाथदीक्षितविरयिता-- [अधिपखविषिः]

( अग्न्यायतननिमौणग्रकारः )

साङ्गमायतनं स्मृतावुक्तम्‌-
“ अरलिनमात्रं विज्ञेयम्नरायतनं शमम्‌ ।
रोते चोपाप्तने कण्ठलातयोनिवरिव्भितम्‌ ।
मेखलाद्धितयं कार्यं रेखाटभ्रं तु बाह्यतः।
बाह्या दङ्लविस्ताराऽऽम्यन्तरा चतुरङ्ुखा ।
बाह्या षडड्छोत्सेषाऽऽम्यन्तरा द्वादशाङ्कल ” इति ।
अत्रौपासनग्रहणं गृ्ोक्तोकरिकामिसाध्यकर्पौपरक्षगम्‌ ।
अथाग्न्यायतननिमीणपकारः कारिकाभिः प्द्यते-
पिश्ीटमात्रा रज्जुः स्यात्सा च सुक्ष्म हृदा तथा ।
यावती मानतो रज्सुस्तावल्यागन्तुकी भवेत्‌ ॥ १॥
आगन्तुक्याथिहनमपर श्रोण्यंसा्ं तु तद्धपेत्‌ ।
लक्मान्तरार्धे पाशौ द्रावभितः सर्वरज्नुपु ॥ २॥
पष्य प्रागायतां रत्रा शङ्कूकयस्येल्ममाणतः ।
दीवेभागस्थितं पाश्च पूरशङ्खौ परकस्पयेत्‌ ॥ ३ ॥
हस्वमागस्थिषं पारं कषिपेच्छह्नो तु पथिम ।
लक्षणं कर्षणार्थं तु तत आप्य दर्निणे ॥ ४ ॥
र पररक्षणतः श्रोणि दक्षिणां करयेत्ततः ।
उत्तरेऽप्येवमाद्रष्योत्तरां श्रोणि प्रकरपयेत्‌ ॥ ५ ॥
ततः पाश विपर्यस्य तस्यांसौ कट्पयेत्पुरः, इति ॥
वि्वकमीऽपि-
५ कृत्वा प्राकपूतरमृजेकं दक्षिणेत्तसमत्स्ययोः ।
न्यस्य सूत्रं ततः कोणैरङ्कितेशवतुरश्रकम्‌ ” इति ।
परागपरसूतं हस्तादीषएममाणकं कृता मरस्येन साधितयोदंक्षिणोत्तरदिशो-
स्तत्परमाणं सूतरमुमयतः समर्प कृत्वा तावत्मपाणेन सूत्रेण टृतमध्यकर्षणेन
मरस्येन वा चतुष्कोणाद्केथतुरशरं संपन्नं भवतीत्य; । कुण्डरूपागन्यायतनक-
रणाक्षक्तौ स्थण्डिले कारयम्‌-
¢ कुण्डे वा स्यण्डिठे वाऽपि हमकम समाचरेत्‌ » इति स्परतिसारोकतेः।
एतन्पानं गृ्यकारिकासु -
^“ हस्तमात्रं चतुप्कोणं बाहूमात्रमथापि वा।
चतुर ुलमृच्छथं स्थण्डिलं पर्करममु " इति ।

[अभनिमुतविषिः| संस्काररत्नमाला । ५१
( अरलिप्रमाणं, सिकतालक्षणप्रमाणे )
अत्रोक्तस्य प्माणद्रयस्य होपानुसारेण व्यवस्था हेया ।
संग्रदेऽपि-
¢“ चतुरश्रं च॑ पुश्छक्ष्ण तुस्य पुत्रेण प्राधयत्‌ ।
पमं वेदाङ्गलाच्छरायं प्रागुदक्प्रवणं मवेत्‌ ।
अधिकं वेपुमातरं वा कुयाद्धोमानृप्तारः " इति ।
परिपित इपुमात्रं न तु सत्रैत इति जेयम्‌ । अष्टादशाङ्गखाष्ादशाङ्लात्मकर
चतुरं कतैव्यमिति तात्पयार्ः ।
इृपुररलिनत्रयार्मकः--“' चरिररलिरिपुः स्मृतः " इत्यापस्तम्बोक्तेः ।
अरलिनप्रपाणं शुवसूत्रे-
“५ चतुर्वशत्यङ्कटयोऽरतिनस्तदं प्रादेश इति करिः "' इति ।
एतसूत्रव्याख्याने सावरेतरिकरी चंपा कप्निरिति पुन्दखरविन्दाम्यां व्याख्या-
तमू । कूैरमारभ्य कनिष्टिकापयन्त आयामोऽरत्निरिति स्मृयन्तरे ।
दातपथ दपुप्रमाणमन्यथोक्तम्‌--“ पश्चप्राेद इपुभवति ' इति ।
अस्मिन्कल्पे पश्वद शाङ्कलपचदशा ह्ुलात्पकचतुज्यं भवति ।
सिकताममाणं व्णविरेपेणाऽऽकारवरिशेपशच वौधायनसूत्र--

८ पञ्चप्रस्यप्तिकताः शुचयः शुद्धा अनादर अरल्नमात्र परमचतुरश्र
ब्राह्मणस्य रक्तवर्णं त्रिकोणं क्षत्रियस्य पीतवर्णं रथचक्रवद्वैदयस्य
प्राकप्रवणमुदतप्रवणं वा स्थण्डिलं करोति '' इति ।

सिकता एृत्यांसवः । पञपस्थसिकता इति प्रमाणं हस्तमात्राभिपरायम्‌ ।
करणप्रकरारमप्याह स एव--

^ पिकता्तृरङ्ं प्राचीनपुच्छरयति पननङ्ैटं पश्ादूर्व्टिवि-

दोषं दक्षिणत उ्वाङ्गुदि्रमाणमुत्तरतः ?› इति ।
पश्वादिलन्ते प्राक्परणत्वपक्े । उ्वङ्गलिविशेषमित्यायुदक्मबणत्वपक्षे ।
उर्वाङ्कलिममाणस्य यावान्विशेपो भवति तावस्परिमितो दक्षिणत उच्छ्रायः
उध्व ्गलिममाण उत्तरत उच्छ्राय इयथः ।

१. चतुः ।२ग. घ. शत्रं चतुरं प्राक्प्रवणं स्थण्डिलं करोतीति । खादिरादिगृहये विशेष
उक्तः प्शप्रस्थसिकना अनाद्रौ अरलिमात्रं स' ' ३ ग, घ. 'दगुलप्रमाणं पञ्चिमत उध्वौ" ।
षग, घ. 'लिविदीनमु' । ५ ग, घ, “चिविदीन उ" ।

८२ भषटणोपीनाथदीक्षितविरचिता- [अम्निमुखविषिः]

( सिकतादोषाः, स्थण्डिलोच्छायमानम्‌ )

विक्ञेषलक्षणं शुत्वसूत्र--
^ प्रमाणं तृतीयेन वधयेत्तच चतुरभेनाऽऽत्मचतुल्िशानेन » इति ।
पदृक्िन्या मध्यमाया बोध्वाङ्कलेः रमाणं जधा विभञ्य तदेकांशपरिमित-
मरं वधयित्वा तदं चतुथं स्वचतुिशांशोने तत्र संयाज्य तावत्परिमिता
दक्षिणत उच्छितिः काय । उत्तरतसतधवाङकंटिपमाणोचिछितिरिति वात्पयंयः।
शाखान्तरे तु-

¢ प्रकिप्वणमुदक्धरवणं वा स्थण्डि करोति पश्चाङ्लाच्छयं पश्चाचतुरङ्खोच्छ्यं
पुरत एवमेवान्यत्र ›› इति ।

अन्यत्र, उदक्मवणत्वे । यद्यपि प्रागुदक्पवणपक्षोऽ्र नोक्तस्तथापि देशे
भ्ागुदक्मवणताया दशनाद प्रातनिः

वौधायनेनेतेषां पक्षाणां काम्यत्वमप्युक्तम्‌--

५ प्राचीनप्रवणे ब्रहमवर्चप्कामस्योदीचीनप्रवणमन्नाय कामस्य प्रागुदक्रवणं प्रनाका-
मस्य पमं प्रतिष्ठाकामस्य " इति ।

सिकतादोषानप्याह स एव--

“८ अथातः तिकतादरोषान्व्यास्यास्यामो मस्मकेशतुपकपाटशकरातृणाप्यिपिपलि-
कावतीभिराद्रामिः रिकतामिषैजेयेद्धस्मना यजमानक्षयः केशेन खीमरणं तपैः पुत्र
नाशः कपटेरथनाशः शरफरामि्न्धुवियोगस्तृणेन कमक्षयोऽस्थना प्रामनाशः पिषीटि-
काभी राषटूनाज्ञ आ्द्रपिकतामिभयं मवतीत्याह भगवान्वे(धायनः " इति ।

वर्जयेदिलयनन्तरं स्थण्डिलकरणमिति दोपः । पिपीलिका ग्रहणं जन्तपरक्षणम्‌।

विधानपारिजाते स्थण्डिलोच्छाये विशेष रक्तः

^ #

“५ कार्या शतार्थऽदगटपतमितोच्छरितिः शताहनौ बह्गरप्तमितो चितिः ।

परह्होमे चतुरडगुटो च्छितिषेस्वद्गृटा स्याद्युते समृच्छितिः ॥

नृपाङ्गृा रक्षतो समृच्छितिराइगुद्य स्या्य्रयुते समृच्छति; ।

तचवाद्गृटा कोटिमल समृच्छरितिस्ततोऽपिकं ने विदधीत मानकम्‌ '' इति।
अथ प्रसङ्गाद्रहाहुतिकशान््यादिकरमोपयो गिकुण्डस्यण्डियो; परिमाणम्‌ ।

तेरकोनपाश्त्संख्याहुतिपयन्ते स्थण्डिटमेव । तचा्टद्रशाङ्कलपरिमाणं परि
ोऽदडुष्राजरतम्‌ । अग्र कुण्डन सह विकसपाऽरक्तिशक्तिभ्यां व्यवस्थितः ।
५अाशद्‌ादि नबनवतिसेख्याहुतिपयन्तं मुष्टिमात्रम्‌ । पुष्ट! रतिनिः । इातादिनपर
नवत्यधिकनवरताहुतिपयन्तमरलिनिमितम्‌ । निषप्कनिष्रमष्टिदस्ताऽरलिः ।

५ग. घ. दगदेयावानिवरेपस्तावन्मातरैवोच्निति् तुध्वाट्गुलिप्रमाणस्याप्यत्र ग्रहणमिति ताः}

[आहुतिमानेन कण्डस्यण्डिलमानम्‌]संस्काररत्नमाटा । ५२
( अग्न्यायतनसंस्कारः )

सद्चादिहोमे दस्तमात्रम्‌ । अयुतादौ हस्तम्‌ । लक्नादौ चतुरईस्तम्‌ । दश-
रक्षादौ पद्दस्तम्‌ । कोटिहोमादावषटस्ते दशसं वा । चतुरिशलङ्कटैहस्तः।
अङ्कं तु तियेदनिहिताषटयवप्रमाणं स्वमध्यमामध्यपयेमितं वा बयम्‌ । ध्वा
वा चतुरङ्कलानि । अेयवोनचरततत्रशदङ्गलैद्रिहस्तं सारधेकचत्वारिशदङ्गरै-
विहस्तमषएटचत्वारिशद इटेश्रतुसतं पादोनचतुष्पथावदङ्करैः पञ्चहस्तं पारानै-
कानपप्इगृकैः पड्दस्तं सार्धत्रिपण्य गुखः सप्तहस्तं यवो नाप्य गुैरष्हस्तं
्रिसप्तयदगुैनवहस्तं पटसप्तलद्गुखदं शहस्तं पण्णवरलयद्गुटः पो दशहस्तं दण्डं
स्थण्डिखं वा भवति । कुण्डाङ्गानां व्यासखातनाभिङण्ठपेखलायोनीनां
सम्यन्नान एव कुण्डं युक्तं भवति । तत्करणप्रकारस्तु शान्तिप्रकरणे वक्ष्यते ।
स्थण्डिलं चतुरभ्रमर्गुखोत्तें चतुर दगुरोत्सेधं त्रा । सपत्वपके स्थलद्रव्य-
होमे तततत्परिमाणस्यापर्यप्ं स्तरोत्तरपरिमाणमपि ग्राम्‌ ।
यत्त॒ कारिकाटरतोक्तम्‌-
८“ स्थण्डछात्तण्डुलरेता ङ्गा दयट्गुगायिका ।
एकरेखं द्विरेखं वा अश्चिमद्रं तु कारयेत्‌ " इति,
तत्र मूकं चिन्तयम्‌ ।
आयतनस्य गोपयेनोपलेपनादिकयुक्तं संग्रह आयतनसंस्ारं प्रृय-
“ तद्धमयेनोपटिमत्‌ `” इति । तदगन्यायतनम्‌ ।
एतक्कारणमुक्त स्मृतिरत्नाकरे प्राणे-
“८ सर्वत्र वसुधा मेध्या सरौरवनकानना ।
अथ विप्णुपदाक्रान्तेपटेपनमिदं कुतः ॥
पुरा शक्रो हि वज्जण वृत्रं हत्वा महामुरम्‌ ।
तन्भेदपता हि निरता तदर्थमुपटेपनम्‌ ” इति ॥
, उद्धुननात्तरं यादि श्वा स्थण्डिलादावधितिष्ठति तद्‌ प्रायधित्तत्रिशेष उक्ता
वोधायनेन--
^“ स्पण्डिटमुद्धतं गौरश्नो वा यदि विकिरेदन्यद्रा श्वापदमंधितिषठेत्तस्य पदमम्यक्ष्य
जपति एूथिवि देवयनन्योपध्याप्ते मूलं मा हिश्पिपमिति कृतान्तात्कम प्रति-
पद्यत 7 इति |
(पैविरिरिनपूतजादिमि्िकीर्थं कुत्‌ । अथवा सप्तम्पयं द्वितीया । असि-

% धनुधिद्रान्तरगत क. ख. पुस्तकयोनास्ति ।

१ख., "त श्वञ्धिः।

५४ भट्रगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- (रेखाठेलनप्रकारः]

( अवोक्षणादि )
न्पप्े विकिरिदिल्यस्य रेतोमृतरपुरीषोत्सी क्थादिलयर्थः । अधितिष्ठेदित्य३
द्वितीयान्ते स्थण्डिलोद्धतपदे अतुवतेनीये । ) स्यण्डिलग्रहणं ुण्डोपलक्षण-
मरू । शग्रहणं+ निषिद्धद्विपद चतुष्पदपशूपलक्षणम्‌ ।

रेाटेखनपकारोऽवोक्षणादि च धर्मसूत्र-

« यसिन्देरेऽशचिमुपपमाधास्यन्ध्यत्तत्र प्राचीरुदी चीश्च तिक्चस्ति्लो
रेखा हिसित्वाऽवोक्ष्योत्तिच्य तदुदकरोपमृत्तरेण पूर्वेण वाऽन्यदुपनि-
दध्यात्‌ " इति ।

यत्र कुत्र गारे सापयाचारिके वा कर्मणि ृहेऽरण्ये वाऽप्निमुपसमाधास्य.
न्भतिष्ठापयिष्यन्स्या्तत्र पू प्राचीः प्राग्रास्ति्च उदगपवग रेखा शिचत्‌ ।
उदगग्रास्तिखः प्रागपवगां रेखा छिखितवाऽद्धिरयोक्षेत्‌। अवोध्यैतदवोक्षणो.
दकममरेरायतनस्योत्तरतः पेत बोत्सिभेत्‌ । उत्सिच्यान्यदुदफं पात्रस्थमुप.
दध्यात्‌ । पके तु ्विया(यो) न भवति(न्ति) । उपसमाधास्यन्निति
लिङ्गस्य विवक्षितत्वात्‌ । आयाः प्रयता इत्यत्र तु भवतीति व्याख्यातपु-
उज्वराकृता । अवोक्षणोदकादन्यदुदकं कमेपयाप्तमवोक्षणपात्रस्थं कृता
स्वसमीपे निदध्यात्‌ । अथवा शुद्धनल्पूरितकलशस्थमुदकमवोक्षणोत्सेचनारथं
पात्रान्तरे गृहीत्वा तेनोदकेनागोक्षणोत्सेचने कृत्वा ऽन्यदवशिष्टं कटशषपात्रस्थ-
मुदकं क्म्य स्वसमीपे निदध्यात्‌ । अथैत एत्र समीप उदकनिधाने
सिद्धेऽ वचनमुत्सेचनोत्तरमेव यसात्कलशचादवोक्षणोत्तेचनार्थपुदकं गृहीतं
तस्य कठश्षस्य स्रसमीपे स्थापनाम्‌ । तेनोत्सेचनपरयन्तं एृहमध्य एव
कलसो भवेदिति सिद्धं भवति । अथा तावस्पयन्तं भूपो तत्कलशस्थापनं
चारयितुमत्र वचनम्‌ । न चैतस्याषटा्तमेवास्तिति वाच्यं, प्रणी.
तायुदकषकायनिष्पादनरूपे दे संभवलयदृ्टकस्पनाया अन्याय्यत्वात्‌ । उत्से
चनाभावेऽप्यावदयकत्वादेतद्धवलयेव । रेखाटेखनागरोक्षणोस्सेचननिधानानां
पर्मसूत्रे विधानं परिसंस्यानवखादमिकायादिपु परिपेकादिग्यतिरिक्तगृ्विः
दिततन्रनि्टत्ौ तद्विहितत्वाद्रेवारेखनागोक्षमोत्सेचननिधानानामपि निदृततिः
स्यात्सा मा भृदित्येतदर्े्र्‌ । श्रह्योक्ते कपेण्येतेषामनावहयकत्वा्थं वा ।
उदकनिधानं त्वावदयकत्वाद्धवल्येव । वैश्वदेवे तु नैतदपि भवति । यथोपदेशं
कुरुत इति विशेषवचनेन वाधात्‌ । रेखालेखनायुदकनिधानान्तपुद्धननाः

% श्रग्रहणमियत्र श्वापद्ग्रहणमिलयपेक्षितम्‌ । अथवा क. स, पृस्तकस्थगृत्रपाानुसारि ज्ञेयम्‌ । ,

[उद्धननोहेखनादि)] संस्काररत्नमाला । ५९

त्यागे कतैव्यं न तद्धननावोक्षणयोैध्ये । उद्धत्यापोध्षयेतिस्यपा बोधिवस्यो-
द्ननावोक्षणयोरव्यत्रधानस्य बाधापत्तेः । उद्धननावोक्षणयोरव्यवधानं बाधि
त्वा मध्य एव कतेग्यता तदा वक्तव्या, यदा पर्मसूत्रोक्तोटेखनादीनां
मध्ये करतैव्यतायां प्रमाणमुपलभ्येत । तदेवात्र नास्ति । प्रतयुतोद्धननावो
्षणयोरव्यवधानं बहुषु दृष्टमस्ति । न च शिषटकोपन्यायेन वेदकरणवेदि
करणयोमध्ये श्रुते यथोभयोरग्यकीहतत्ववाधस्तथा ऽनयोरपि सोऽस्ति
वाच्यम्‌ । ततर श्षुतक्रमयोरेकदोपस्थिततेनानयोः कि बाध्यमिति विचारे पपत
पदा्थधमेरूपक्रमपिक्षया पदाथेरपश्ुतनिमित्ताचमनस्य प्रावस्यादव्यवहि
तत्ववाधस्य जेमिनिना खीढृत॑सासङत उद्धननानन्तरमेबोटेखनं कतेन्प
मित्येतादशेऽ्ये भमाणाभावरेनेतयोरग्यवहितत्ववाधस्याकरपनात्‌ । न॒ च
तदत्तनोद्धननोत्तरमेबादखनादीनां प्रदशनात्तदनन्तरमेवानुषएानमिति वाच्य
म्‌ । (श्पुनरित्यादिभाप्यग्रन्थस्योदेखनावोक्षणोत्सेचनोदकनिधानान्यपि धर्म
शास्क्तत्ात्कतग्यानीलयवरीला संग्रहमात्रपरताया एव रयब्बोधिताव्यव-
हितानन्तयेवाधापर्या करपनात्‌ । न चास्तवव्यवहितानन्त्यवाधः) तथा च
क्रमवोधकत्वमेतवर एनरित्यादिग्रन्थस्येति बाच्यम्‌ । अव्यवदहितानन्तयानुगृण्ये
नैव निवोहे तदितरकसपनाया अनुचितत्वात्‌। उद्धयेस्यस्य संस्कायपदाथसाध
पदाथपरदशंनार्थपाजयुक्तिः । न त्ववोक्षणनि्टलथा । अन्यथा सूत्रवि
रुद्रत्वेन भाप्यग्रन्थस्याप्रयोजकत्वापत्तः । अवोक्षणानुक्तिस्तु स्पएतवात्‌ ।
पुनधमज्ञास्े दशेनादिलत्र पुनःशब्देन तत्सं सूचितम्‌ । कथमू। पुनरिलयस्या ऽऽ
हृत्तिवाधक्रत्वनोद्धननस्य धमसूत्रक्तानामुखनादिनां वाऽऽद्रययभातेनोद्धनन
उद्ेखनादिपु बाऽन्वयासंभवेनावोक्षणस्य वारद्रयं संमवाद्धमसुत्रोक्तावो
पषणातपूषेमेव पुनःशब्दस्यान्वये सर्यथादद्ध ननोत्तरमन्यद्पोक्षणमस्तीति । एते
नाद्धननाोक्षणोत्तरमावित्वपुटेखनादीनामिति शङ्काऽ्पि निरस्ता । )
एक्म(मोवोक्षणपुत्सेचनादिकं चेदानीं नानुतिष्ठन्ति पद्रलयन्तरे शिखितं
च नास्ति तद्वान्तिमूलकमेव । धर्मसूत्र एतेषां विधानवलाद्नावहयकमिति

# धनधिहान्तगतत्थाने क. प्रस्तके -“ उद्रयेदत्राऽऽकादटरक्षित सस्कार्यपदार्थं साधनपदार्थ
चोकत्वाऽनन्तरं पुन्धमशान्ने दशानादियेतस्य मातृदत्तप्न्थस्य न्युनताक्रमप्रदशेनपरताया एव
वकतुमरक्यत्वेन मध्येऽनुषठानासंभवात्‌ । न च कमप्रद्शनपरत्वे फ बाधकमिति वाच्यम्‌ ।
न रोभ्दस्य व्यथेतवपतेननताया अपरिहार्यलापत्ेध बाधकत्वात्‌ ”* इति वर्तते ।

१ग. घ. इः "तलेन प्रहृ" ।

५६ भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता- (रेखारेखनप्ताधनानि]
( अवेोक्षणलक्षणम्‌ )

कृत्वा पद्धत्यन्तरे न॒ छिखितमिति यदुच्यते तदोद्ेखनपपि न टेखनीयम्‌ ।
उलेखनस्येवावोक्षणोत्सेचनयोरप्येकसूत्रप्रणीतत्ेनोटेखनकरणाकरणाधीनत्वे-
नो्धखनं छिखितमबोक्षणादिफं न लछिसितमित्यत्र भ्रान्तिरेव पलं पर्यामः।
रेखाठेखनसाधनानि ( शवौधायनणषै-
५न लोष्टेन न काष्ठेन न शर्करया न नलेन } कष्टेन वे व्यापितः
स्यालेष्टेन कुटनाशनम्‌ । शर्करया पुत्रनाशः स्यात्तेन बन्धुनाशनम्‌ ।
तस्मातमुवणैरनतताम्रशकटेन वरीहिमि्तैवा दरभपङ्ेन च महानाम्न्या
चोपर॑गृह्य तस्य मध्यमं प्राचीन संततमूनुमुद्िवित्‌ '” इत्यादि ।
महानाप्नी, उपकनिष्ठिका । उपसंग्रहणान्तमेताविरोधादत्ोपयुञ्यते । रेखा-
खेखनप्रकारस्तु तिल्लः पाचीस्िसर उदीचीं रेखाः कृतरेयनेन विरदल्वा-
स्नोपयुज्यते ) |
गोभिल्परिशिष्ट-
५न नखेन न काष्ठेन नादभना मृन्मयेन वा |
प्रो्िवत्स्यण्डिकं विप्रः सिद्धिकामस्तु यो भेत्‌ ॥
भेत्नतेन कुन काषेन व्याधिमृच्छति ।
अदमना धननाशः स्यान्मन्मयेन कटिम्‌ ॥
फटेन पुमद्धः स्यातपप्पेण प्रियमृच्छति ।
पर्णेन धनलामः स्यादूवमायुः कुशेन तृ ॥
तस्मात्फटेन पुष्येण पर्गेनाथ कुन वा
ताम्रशस्कयुनेनाऽ5र टितत्स्यण्डिदमुत्तमम्‌ " इति ।
अवोक्षणलक्षणे संग्रहे-
“ यवाचीनेन हस्तेन करतवयं स्यादरो्णम्‌ '" इति ।
श्चे--
अग्निं मथित्वा रजि वाऽऽटत्य न्यप्योपतमादयाति '' इति ।
याह्िकात्काष्ादतनि मथित्वा भ्रोत्रियागाराद्टोकिकं वाऽरऽत्टस्याऽऽयतन-
मध्ये सेस्थाप्य कष्न्पम्याधाय प्रज्वलयतीत्यथः।
संग्रह--“ कुण्डे वा स्थिडटे वाऽहं तततनना्ना हवि्ुनम्‌ ।
स्पापमेनमध्यदेशे तु " इति ।

+ धनुचिद्वाः तगत क ख. पुस्तकयोर्नास्ति ।

[अश्निमखविषिः] संस्काररत्नमाला । ९७
( अ्निप्रणयनपात्राणि )
स्पृतिसारेऽपि-
५ कुण्डे वा स्थण्डि वाऽपि तत्तन्ाना हविर्भूनम्‌ ।
ग्याहृतीमिमेध्यदेशे योग्यं खमिमुखं तिपेत्‌ ” इति ।
हविभुनमनिम्‌ । अलं पयम्‌ । अलमित्यत्र होमायेति शेषः । योग्यसं
च द्रा । अरण्यादिजलतवं प्रदीप्रहुलाङ्गारमयतवं च ।
तत्राऽऽव्रमुक्तं सिद्धान्तश्चेखरे -
“ उत्तमोऽरणिनन्योऽशचिरत्तमः सूर्यकान्तजः ।
मध्यमः श्रोतरियागारादधमः स्वगृहादिनः " इति ।
द्वितीयं स्मृत्यर्थतारे-
८ कुण्डे वा स्थण्िठे वाऽपि मध्यदेशे हविरभनम्‌ ।
दीपतबहङ्गारमयं निधं स्थापयेद्‌ बुधः " इति ।
अगनिप्रणयनपात्राण्याहात्रिः-
^“ पोवरणं राजतं ताम्रं तदमवि तु मृन्मयम्‌ |
पात्रान्तरेण विहितम्िप्रणयने स्मृतम्‌ " इति ।
गोभिलोऽपि- ।
“ पात्रान्तरेण पिहिते ताम्रपत्रारिके शमे ।
अश्चिपरणयतं कुयाच्छरवे तादृशेऽपि वा " इति ।
तारसे पिष्िते । शरावो गृन्पयपात्रविशेषः ।
यस्तृ-
५ शरवे भिन्नपात्रे वा कपि ल्वायपरेऽपि वा ।
नञ्चिप्रणयनं कुर्याद्याधिहानिमयावहम्‌
इति स्पृतिसारोक्तो निपेधः स पुराणशराव्रपरः।
“ तेजपे ताम्रपात्रे वा हारविऽमिनत्रे तु वा"!
इति नारदपश्चरात्रवचनेऽभिनवशरावस्य ्राह्मलरोक्तेः। तेजपपदं गोदलछी-
उदेन्यायेन ताम्रेतरपरम्‌ ।
८ कगोभिटीयपरिरिषटे-
“ कप्ि्तपत्रैवा न त्वमि्गेमयेन वा ।
अभ्चिप्रणयनं कार्यं यजमानमयावहम्‌ ” इति ।

% धनुशिहन्तगंतो प्रन्थः क, पूस्तकातिरिक्तपृस्तकेषु नस्ति ।

५८ भटगोषीनाथदीक्षितविरचिता- [वाग्यमनियमः)
( कमैविशेषतोऽश्निनामानि )

भिन्नपातररमन्मये्ातुपयेश्च । आमैरिदयत्र योग्यतया मृन्मयानामेव प्रामम्‌ ।
गोमयेन गोपयखण्डेन ।
अन्यदपि ततरैव-
५ अल्पः प्रणीतो विच्छिन्नोऽपमिद्धश्चापरिष्कृतः ।
त्वरया पुनरानीतो यजमानमयावहः ॥
तस्माच्छुभेन पात्रेण अविच्छिन्नाकृशे बहु ।
अभनिप्रणयनं कुयीद्यजमानशुमावहम्‌ ।
शुमं पात्रं तु कर्तव्यं यजमानमुखावहम्‌ ।
कुमे पात्रं तु कांस्यं स्यात्तना्ि प्रणयेदूवुधः।
तस्यामावे शरविण नवेनामिमुखं च तम्‌ " इति ।
अद्यः कपापर्याप्ः । विच्छिन्नः कर्मप्यीप्षः प्रणीतोऽपि शिथिलवहवयवः।
असमिद्धोऽपरदीप्ः । अपरिष्कृतः पात्रान्तरपिधानादिधर्माऽसंस्कृतः । अल्प-
स्वा्पुनःपुनरानीतः । अबरिच्छिन्नाकृशमिलत्र कप॑धारयः । वहिति क्रिया-
विरेषणम्‌ । सौवणोद्यभावे कांस्यम्‌ । )
अभिस्थापनं वाग्यतेन कैव्यम्‌--
“ अगिपंस्यापनं कुयोद्राग्यतः सेयतेन्धियः '' ।
इति प्रयोगदर्पणे संग्रहोक्तः।
एवं होमकाठेऽपि वाग्यपः--
५ घ्नास्यते वरुणः कान्ति जुहतोऽप्निः श्रियं हरत्‌ ।
मुञ्ञतो मत्युरायु्यं तस्मान्मौनं त्रिषु स्मृतम्‌ » |
इति प्रयोगपारिजाति स्पयन्तरोक्तेः ।
तत्तन्नाज्ना हविर्भूनं स्थापयेदिव्युक्तं तत्र कानि नामानीलयाकाङृक्ायां
पारिजते-
« पावको लौकिको ह्यपरः प्रथमः पेप्रकीर्तितः।
अग्निस्तु मारतो नाम गभोधाने विधीयते ।
ततः पुंसवने ्ेयः प्वमानस्तयेव च ।
सीमन्ते मङ्गल्यो नाम प्रबटो जातकर्मणि ।
नाश्चि वै पाथिवो हयश्निः प्राशने तु शुचिः स्मतः।
सम्यनामा तु चौरे स्यादूतरतादेशे समुद्धवः।

१ख. ग. ट. परिकातितः।

[ अभ्निनामानि ] संस्काररतनमाखा । ५९
( भ्निस्थापनमन्रः )

गोदाने सूैनामाऽ्निविषाहे योजकः सपरत: ।
चतुर्थ्या तु शिसी प्रोक्तो धृतिरधिरथापि वा ।
आवसथ्ये द्विनो ज्ञेयो वैश्वदेवे तु स्क्मकः ।
प्रायश्चित्ते तु विट्चैव पाकयङ्ेषु पावकः ।
देवानां हस्यवाहश्च पितृणां कम्यवादेनः ।
शान्तिके वरदः प्रोक्तः पौष्टिके बलवर्धनः ।
पृणीहुयामिडो नम करोधोऽगनिश्वाऽऽभिचास्कि ।
व्यारथे कामदे नाम वनदहि तु दूपकः।
कुप्त तु जाठरो ज्ञेयः क्रव्यादो मृतदाहने ।
वह्विनामा लक्षहोमे कोटिहोमे हुताशनः ।
समद्र वाडवो हयमनिः क्षये संवतकस्तथा ।

ब्रह्मा पै गाहपत्यस्तु ईधरे दसिणस्तथा ।
विप्णुराहवनीयस्नु अग्निहोत्रे ्रयोऽप्नयः।
ज्ञत्वैवमश्चिनामानि गृह्यकरमं समारेत्‌ " इति ॥

यच्यप्येतद्रचनस्य नाम्ञानमात्रपरतेवावगम्यते तथाऽपि-
८ तत्तजाभ्न। हविभनं स्थापयेत्‌ ” ।

इति संग्रहादिवचने नापाकरार्क्नापूरणस्याऽऽवरयकत्वादाकाइक्षापूरकस्य
श्ाह्वान्तरस्य चाभावदेतस्य तदथेताऽपि दरषव्या । स्थापनं तु प्रणवान्ताभि-
व्याहृतिभिः कार्यम्‌ ।

एनराधेये-(पू्ुः सुव मिलधि प्रतिष्ठाप्य" ईति दशनात्‌ ।भृभूवः पुवरोमिल्र
प्रतिष्ठापयति '' इति भरद्राजोक्तेशच । एतच्च प्रणव्ान्तत्वमुदाहृतस्पतिसारवक्ष्य-
माणवीधायनवचनोक्तकेवलव्याहूतिविधानेन विकरस(रप्यषति। उद्धननाच्भिप्र-
तिष्ठापनान्ते यत्र यत्र “ अनिमुपप्तमाषाय '' इति सत्रढृदरदति त्र। यत्रन
वदति तत्रं स्वस्थानेऽवस्थिते परिस्तरणादिविथिनेव कीयेम्‌ । अभिग्रञ्बलन-
युपसमाधानं सिद्धानुवादे मन्यन्ते तेषामौपासैने कतैव्यानां समिन्धनादि)
इतरबोद्धननादीति द्रषटभ्यम्‌ । एतन्मतमेव युक्तम्‌ “ दक्षिणभ्निमुपसमावाय "”

१ ख. खीनामधृ। २. टकः शा।३ उ. ररोमभ्नि।४ग. इ, (रोमन । पग, त्र
स्था।६द. कायेः। ७ क, 'सनक'।

६० भद्रगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [अपरोधितेन्धननिषेषः]
( अभिप्रबोधने नियमः )

इति दर्शनात्‌ । ननु “ दक्िणमिमुपस्माधाय " इत्यत्राऽऽहरणासंभवादस्तु
भज्वलनयुपसमाधानशब्दारथः, अत्र तु संभवादाहरणमेवोपसमाधानशब्दाथः,
स्थलान्तर आहरणे सिद्धे स्थापनस्यापि सिद्धत्वात्तत्संबन्ध्युद्धननादीनामपि
सिद्धिरिति चेन्न । वैरूप्यापततेः । नन्वेवं तत्र तत्रानुवादो व्यथः, प्रज्वलन-
स्यार्थत एव सिद्धेरिति चेत्‌ । सत्यम्‌ । तत्र तत्रानुवादस्य स्थाननियमा्थखेन
वैयध्यभावात्‌ । यत्र “ अ्निमुपपतमाधाय ” इति वचनं तत्रोक्तस्थान एव
कार्यम्‌ । अन्यत्र त्वनियमः । उक्तस्थाने तदकरणे सर्भायित्तं नेतदन्यत्रोति
द्रष्टव्यम्‌ ।

अभ्निपज्वलनं नाभोक्षितैः कनेः कपैव्यम्‌ । तदुक्तं धर्मसूत्र--“ नपरो-
क्षितमिन्धनमन्नावादध्यात्‌ » इति । श्रौति स्मात्ते लोकिकेऽप्रावोक्षितमिन्धनं
नाऽऽदध्यात्‌ । केचिद्यौकिके नेच्छन्तीतयुज्ज्वलाङृता व्याख्यातम्‌ ।

अग्निपवोधने विशेषो धरमसूत्र--“ न चैनमुषधमेत्‌ '” इति। अप्रयत इत्येव ।
एनममिमपरयतो नोपधमेत्‌ । परयतस्य न दोष इत्येके । अपर आहग॑स्ेन नोप-
धमेत्‌ । नाग्नि ुखेनोपधमेत्‌" इति मानवे दशनात्‌ ।

स्मृलयन्तरे तु--“ मुतेनोपधमेदि मुखादधनिरनायत ” इति ।

उभयोधिकरपः । अपर आह वाजसनेयके श्रौतपरकरणे--““ मुखादभिर-
जायत तस्मानसेनोपसमिष्यते '. इति ददनाच्छरौते युखेनोपधमनमन्यत्र स्मातेः
अरतिपेध इति । अन्ये तु वैणवेनाऽऽयसेन वा ससुषिरिणोपधमनमिच्छन्ति । एव-
मवरेुखम्यापारस्यान्वयाच्छरतिरप्युृहीता भवति । आस्यविन्दूनां पातनशङ्का-
भयात्मतिपेधस्पृतिरपीति व्याख्यातमुञ्ञ्वाकृता ।

संग्रहे
५ धमनीमन्तरा कृत्वा तृणं व। कष्टमेव वा ।
मुखेनोपधमेदयनि मृखाद्िरजायत ।
वेणोरचिजओः)प्रसृततद्रेणुरमरेशच पवनः ।
तस्सद्वेुधमन्येव धमेदश्ि विचक्षणः ” इति ।
शुतिरपि-

वि तेजो पै वेणुः | तेजः प्रव्यः | तेनतैव तेजः समररयति इति।
५५
अगविणुरपशेनिषेध उक्तो ग्रन्थार्षरे--“ न वेणुनाऽनं पशेत्‌ " इति ।

१ग. रत्नि । २ ड, पवकः ३ ग. ्धनेनिः। ४८. ^न्तरेऽपि-न। ५ क. शि स्प ।

[अग्निप्रबोधने व्यनि) संसाररत्नमाला । ६१
( अश्निष्यानावर्यक्ता )

अत्र व्यान्याह देवलः--
५ वज्ञेण वाऽथ पर्णेन पणिकपस्यदारमिः।
न कयोदश्चिधमनं न कुयौद्यजनादिना '' इति ।
संप्रह-
८ पर्ठीन धमने व्याधिः शरेण धननाक्गनम्‌ ।
पाणिना मृत्युमाप्नोति दारणा कान्तिनाञ्चनम्‌ ।
वखेण खीविनाज्ञः स्यादाप्येनाऽऽगुप््यो मवेत्‌ " इति ।
यत्तु “ मृतेन धमनक्रिया ” इति पुखधमनस्य कटिवर्जन तत्सा्षान्पुल-
धमनस्येव, न तु--“ धमनीमन्तरा कृत्वा " इयनेन विहितस्यापीति द्रष्टव्यम्‌ ।
प्ति्ठापिताम्ररपस्थानं ततः क्यम्‌ । “ व्याहतिमिनयुप्योपत्तमाधायोपतिष्ठत-
षठो दमूना अतििददरोण इति” इति बोधायनवचनात्‌ ।
ततो ओध्याने कतैव्यम्‌ -
“५ होप्यत्तमेधिजानीयाच्खदपं श्रुतिचोदितम्‌ ।
अनानता कृतं कमं तदल्पफटमिप्यते " ।
इति गोभिलवचनात्‌ । शरुतिचोदितं चारि शृ्ेतिश्रतिचोदितम्‌ । इदं च
स्मृतिचोदितस्य सपदस्तश्तुःशृङ्ग इस्योपलक्षणम्‌ ।
ध्याने विशेपः शारदातिलके--
< वैश्वानरं सितं ध्ययत्समिद्धेमेषु देरिकः।
शयानमाज्यहोमेपु निषण्णं रोपवस्तुषु "' इति ।
एतच तात्रिके कमणि नियतम्‌ ।
ततोऽन्वाधानम्‌ । तचाऽऽचारात्‌ । प्रयोगवैनयन्त्यामप्येवमू्‌ । अत्राऽऽ-
चारादन्वाधानमिति । तच स्पृरपमित्रयंभ्याधानरपं श्रौते दृष्तवात्‌ । तत्र
देवतोटेखनमपि शिष्टः कुन्ति, तच्च प्रयोगे वक्ष्यते । यत्र यथाऽऽह
तदिति परिसमूहनं प्रयोगान्तर उक्तं तलच्छम्‌ । अपिकार्यमकरणोक्तस्य पूत
भाप्यमावात्‌ ।
ततः परिस्तरणादि । तदुक्तं गृ
^ प्रागमेदमरभि परि्तृणात्यपि वोदगग्राः पश्चाुरला्च मवति
दक्षिणानुत्तरान्करोव्युत्तरानधरान्यदि प्रागुरगप्राः" इति ।
मग्रः पुरस्तादक्षिणतः प्ादुत्तरत इति परिस्तृणाति हस्वा उदगप-
वगाः पृशवास्पुरस्ताज्च भवन्ति । अपि वा पश्वातपुरस्ताच्च ये दरभास्त उदगग्रा

१ क, "ज्यानाह्‌ । २ क, भरू । एतः । ३ ड. "याज्यभ्या'।

६२ भहगोपीनाथदीक्ितविरविता - [परिसरणकृरास्तरणादौ नियमः]

भवन्ति प्रागग्रा एव दक्षिणा उत्तराश्च । मागुदगग्रा इलयत्र परयेकमग्रशब्दः
परिसमाप्यते, भरागप्रा उदगप्राशवेति। यदि परिस्तरणदमाः परागुदगप्रा भवन्ती-
लेतस्मिन्पक्च इत्यथैः । तत्र दक्षिणान्दभौन्पर्वपरेभ्यो दर्मभ्य उपरिक्यान्क-
रोति । उत्तरांथ दभानधरोनधःरशयान्करोतीलयथः । अत्र दभेरिति वचना-
देकैकस्मिम्भागे चत्वारशचत्वारो दभा आचारात्‌ । न्यायेन तु वहं तिस
पर्यवस्यतीति वेनयन्त्यम्‌ ।
परिस्तरणदेशावधिपराह करयपः--
^“ दशाङ्गुलप्रमाणेन परेलीर्यं कुशान्कमात्‌ " इति ।
सएलन्तरे तु पश्चाङ्गु्ः परिस्तरणदेशावपिरुक्तः-
८८ त्रिभि्चेव चतुभिश्च पञ्चभिः पडमिरङ्ः ।
सेचनं परीव स्तरणं पूजनं तथा `" इति ॥
तेनात्र विक्रस्पः । अत्राभिक्षं वाद्मपेखला बाऽपादानावयिदरएव्यः ।
ततो ब्रह्मायतने बरशास्तरणादि । तदुक्तं गृघे-
८ दक्षिणेना ब्रह्मायतने दभान््रस्ती्यं मयि गृह्णामि यो नो अभिरिति द्राभ्या-
मात्मन्न्र गृहीतवोत्तरेणामि दमन्परस्तीयं यथाय द्रव्याणि प्रयुनक्ति " इति ।
दक्षिणेन परिस्तीणेमपिं ब्रह्मण आयतन उपतरेशनदेशे दभान्सम्यण्हुला-
सस्ती मयि योनो अग्निरिति द्वाभ्यामात्मीयपग्निमासमनि ग्रीवा तथा
संकरप्य जपितत्तरेणाप्रि दभान्सम्यग्वदहुखान्स्तीत्वा यथायं यथाप्रयोजनं
द्रव्याणि प्रयुनक्तीलधेः । मयियोन इलयग्नि हदि स्थिते द्राभ्पां दर्माभ्यां
संस्थाप्येलयात्मन्नमि ग्रहीखेलस्यार्थो गृद्यकारिकराकरता प्रदरितः स भाष्यतरि-
रोधादुपेक्ष्यः । आत्मन्यश्रिग्रहणसगमये सकुशं दक्षिणहस्तं हृदि ध्रखेति प्रयो-
गान्तरे यदुक्तं तत्र परं चिन्त्यम्‌ । यद्यपि गे वा्हिनोक्तं तथाऽपि श्रौते द
नाच्छिष्टतमाचाराच प्राहम्‌ ।
तत्ममाणे विशेषः स्मृत्यन्तर
¢“ यज्ञियानां तृणानां तु जमर प्रदेशमात्रतः ।
प्रच्छिद्य प्रतिगृहीयान्भू्टमात्रं तु वर्हिपि " इति ॥
पष्टिमात्मेकहविष्केषु स्थाटीपाकादिकमेसु । अनकहविप्केषु तु सर्वेपां हविषा-
मासादनं यथा मवति तथा पर्याप॑ बह्म । “ अ्ात्परिमाणम्‌ '\ इति
कात्यायनोक्तेः।

५ ग. इ, 'रान्कः। क, अधाप्नि'।

[इध्मकाष्टसंस्या] संस्काररत्नमारा । ६३
( परिधिबन्धनम्‌ )

इध्पकाष्रसंख्या तत्संनहनं च गचे-

“ एकविध्डातिदारमिध्म संनद्यत्याहतिपरिमाणं वा तस्मिञ्च्छरम्याः परिधीनि-
ध्ममुपप्नह्यति '” इति ।

एकविशतिदारुमेकविशतिकराष्मिध्मं संनद्यति संनद्च प्रयुनक्तीत्यथ; ।
अथवा यथाश्रुत एवार्थः । असिन्कल्े दर््यासादनासाक्संनहनमात्न
कायम्‌ । आसादनं तु येन चाथ इतिवर्चनेनोपवेषासादनोत्तरपेव, श्रौते च
त्वात्‌ । संनहनात्तरमनधोनिधानमपि कायम्‌ । वर्हिपोऽपीध्मादपूर्वे संनहनं
भ्रति दशनात्‌ । इध्मेन सह वर्हिषोऽप्यासाद्नम्‌ । न च प्रोक्षणीपात्रापस्रादना-
नन्तरपेवेध्मावहिपोरासादनमस्तिति बाय्यप्‌ । स्मसत्तयोपयोगिनां पदार्था
नापासादनानन्तरमेव स्वलपिनोपयोगिनां पदाथौनामासादनस्पोचितत्वात्‌ ।

्रिषिधां हुपयोगिनः पदाथीः । केचन स्वसत्तया, स्वान्यथाभावेन केचन,
स्वलोपेन केचन । तत्र दव्यञ्यस्याी परणीताप्रणयनपोक्षणीपानोपवेषां
स्वसत्तया हयपोपयागिनः । अदमाहतव्रखदरयोत्तरीयाथाजिनपाञ्ञीमेवलाद
ण्टको पीनतद्न्धनायसतरापवीतभिक्षापात्र्कुचीः स्वसत्तया उपनयनोपयोगिनः।
सान्यथाभावनापयागिनो व्रीहयः स्थालीपाके । स्वलोपेन साधारणहोमोप-
योगिनः संमागेदमेवरिरिः्मावरज्वलनदरमाञ्यासमक्राः । सप्र पलाक्समिधः
सशोपनोपयोगिन इति । एं तत्र तत्र सेयम्‌ । स्वसत्ता खस्य पात्रादे
सत्ताऽविकारिस्रूपम्‌ । स्वान्यथामवेः स्वस्य त्रच्यादरन्यथाभाव्रस्तष्डुखद्‌
नादिरूपः । स्वरोपः खस्य समिदद्रर्खोप नाशः । एवेपकारयत्तसाधनप-

दाथाोभ्रादधा मवबान्त।

यथाऽऽदुरभष्रावायाः-
“ स्वरान्यथाभावपत्ताभ्यां स्वपि च प्राधकराः |
त्रिविधाः पप्युज्यन्ते कमणा विनियोजकाः ` इति ॥

4

आहुतीनां परिमाणं संख्या । आहुनिपरिमाणमिव परिमाणं यस्यस

१ख. धाद वानय्राजक्ाःप। २क. तपा होमापर्या नः स्वसत्तया ।अ ।ख. कषा
होमोपयरागिन स्वसत्तया व्रिनियाजक्रा. । भ । ३ क. `कुच। उपनयनोपयामिनः स्वसत्तया । स्वा ।
ख. कूचा उपनयनोपयोगिनः स्वरात्तया विनियोजकाः । स्वा " क. धवेन त्री । ख. °ेन विनियोजका
५ मौ ।५ क. "मिध उपनयनोषागिनः स्वलतिनेति।ख. "मिध उपनयनोपरयोगिनः स्वलोषेन विनियो

जश्न दति । ९ग. ध, इ, "ल्िधा ।

६४ भटगोपीनाथदीकितविरचिता- [परिषिस्वरूपम्‌]

( श्मवृक्षः )
आहुतिपरिमाणः । उष्रमुखशब्दवबन्मध्यमपदलोपी समासः । याल आहुतय-
स्तावहारुको मेदियथेः। जयादीनुपहोमान्वजैपित्वाऽगपरधानाहूतयो गण-
यितव्या इति केचित्‌ । जयादयोऽपि गणयितन्या इत्यन्ये । तस्िनिध्म
शम्याः श्रम्याकृतिकास्ीन्परिधीनुपसंनह्यति बध्राति । शम्याशन्द्‌ इहाऽऽ-
कृतिवचनः । “ क्षम्याभिः परिदधाति ” इत्युत्तरत्र विधानादेव परिधीनां
शम्याढृतित्वे सिद्ध इह त णमुपसंनहनकाल एव शम्याकृतितसं -
पादनं यथा स्यादूर्ध्यै मा भदिलयेतदथम्‌ । एकविंशतिदारत्वपके भ्रौ तविकृतिषु
चतुधिश्षतिदारुत्वस्य षटत्वात्परिधीनधिकानिच्छन्तयेके । अपरे तु संख्यायां
परिधीनन्तरमावयन्ति, तथा दशपु्णमासयोश्लादिति । आहुतिपरिमाणत्-
पक्षे तु पत्याहुतिसमिधां दशनादभ्यधिकत्वमेव पारिधीनां न्याय्यम्‌ । शम्याः
परिधीनुपसंनहयतीत्युस्यमाने पृथगभ्यधिकानापुपसंनहनं पाप्नोति तन्मा
भूदिति तसिननिध्म इत्युच्यते । तस्मिननिल्येव सिद्ध इध्मग्रहणपिध्मसख्यायां
परिधीनामन्तरभावार्थम्‌ । इष्मेतयेव सिद्धे तस्मिन्निति वचनमाहुतिपरिमा-
णत्वेऽभ्यधिका एवेतिख्यापनाथमिति मतृदत्तोऽपि ।

श्रौतसूत्र इ्मषप्त उक्तः-
“ पालां खादिरं वेकतरिस्यतिदारमिध्मर प्॑नह्यति " इति ।

परिधिखरूपमपि तत्रवोक्तम्‌-

५८ श्रयः प्रिषयोऽनियतवृक्षाः पत्वका आद्र मवन्ति ते हि
सरमा इति विज्ञायते शुष्का मवन्त मेध्यत्वायेति विज्ञायते स्थविष्ठो
मध्यमोऽग्रीयान््राधीयान्द्िणार्धयोऽगिषठो हसरिष्ठ॒ उत्तराः " इति ।

अनियतदक्षा नानाजातीयदक्ना उपादानं येषां ते । सत्वक्षास्त्वक्सहिताः ।
एतच विशेषणं गारे न संभवति । सृत्रकृता परिधीनां शञम्याढृतित्वतरिधाना -
त्तस्य च विना तक्षणपसंमतात्‌ । युक्त्या स्थलकाषटूलभागस्य सूष्षमत्मग्रभा-
गस्य स्थटत्वं श्म्याटृतितार्थ तक्षणेन करतव्यमेव । एवै च श्रौतसूत्रद्टायाः
सतवकतायाः राम्याकृतिविधिना बाधः । ते हि सरसा इति विह्गायत
इृतययमर्थवादः । आद्र भवन्तीलयस्मिनरे शुष्का भवन्तीयस्मित्रे पेष्य-
त्वायेति विज्ञायत इत्ययमथवादः । एतचाथवादद्रयपरदशंनं कमीङ्गत्वहा-
नार्थम्‌ । उक्तं च वौधायनेन--“ अरथवदेरम्युदयाय » इति । एवं चाऽ
शुष्का वा परिधयः कतैव्या इति प्द्ं द्वयम्‌ । अथेव्रादाङ्ाने यजुर्भ्ेष
मायशवित्तं मुवः स्वहिलोपासनाप्रापेव हा सर्वपायभित्तं सुहुयात्‌।

[दष्पपरिष्योः परिमाणम्‌] संसकाररत्नपाला । ६५

स्थगरिष्ठलं स्थृखतरतवे तन्मध्यमस्य परिधेः । अणीयस्तवं सूक्ष्मत्वं पध्यमापक्षया
दक्षिणाय । एप द्राघीयस्तं दीधे्वमपि । अणिषतरं सृष्ष्मतरतं हसि
प्रतं हस्वतरवम्‌ । एते पध्यपापेक्षमेवोत्तरा्धये । अधशन्दो भागवाची ।
दक्षिणमागे भवो दक्षिणाध्यैः । उत्तरभागे भव उत्तराध्यैः।

इध्मस्य परिधीनां परिमाणं वेटङ्किकालयायनावाहतुः--“ दवपराेश्च इ्म-
प्रदेशाः परिधयः इति ।

वंधायनग्र्च (तु परिधीनापररिनमात्रलमूक्तम्‌ -५ अरतिनमात्राः परि
धयः ष्का आद्रा वा सत्क: "' इति । एतच्वाऽऽयतनस्याखपमानतरेऽो-
पयुक्तं भवतीति द्रष्ट्यम्‌ । इध्मस्य प्रदशपरिमितत्वमप्यक्तं तेनेव "प्रादेश -
मत्राण्येकविशतिमिध्मदारूणि भवन्तीति ब्राह्मणेन उपास्यातम्‌ " इति ।

एतस्मात्सत्रादेकविंशतिसंख्यातः परिधीनां भिन्नत्वम्‌ । दृद च बौधायनी-
यानमेव नास्माक्रम्‌ । “ तस्मिज्छम्याः परिथोनिध्म उपमनह्यति '" इलयत्रत्येधप-
ग्रहणेन सूत्रकृता मेदाभाव्रस्येव् हापितत्रेन तद्विरुद्ध मदस्यास्बीकारात्‌ । )
्िपादश् इध्मः प्रदेशषमात्रो वेति ।

परिधीनां वाहुमात्रतमप्युक्तं भरद्रानेन--“ शम्यामात्रा बाहुमात्रा वा
परिधयः '' इति । शम्पा पटूतिक्ङ्कला । द्विचल्रारिशदद्रगुलो वाहुः ।

संग्रह

“' मित्यत्र वेदश्च चयः प्रदरदापेमिनाः
टभ्म्तु द्विगुणः कायच्िगुगः परिधिः स्मृतः|
स्मत प्रदेश इध्मो वा द्विगुणः परिधिः स्मृनः "' इति ।

मदशः प्दरेक्षपमाणः । द्विगुणो द्विपादेश्षः परिभिरिलथः । परिधिरिति
जातावेकवचनम्‌ । एतस्ाद्रचनाद्रद् इध्मस्य पाक्षिक प्रदेशतं परिषीनां
पक्षक दविमादेशतवं च ज्ञेयम्‌ । अयं च प्तोऽपंभवे ज्यः ।, परिधीनां
न्यूनाधिकमाव्र उक्तो बोधायनग्ृ्े--“ तिसः शम्याः परिधीन्करोति मध्यमा-
इटि्नामिका कनिष्ठिका " इति । प्रमाणानीति शेषः । बाहुप्रूलपारभ्य
परभ्यपाह्गुरयग्रान्तपरिमिता दक्षिणः । वाहुप्रलमारभ्यानामिकराग्रान्तपरिमिता
मध्यमः । बादुपरूलमारभ्य कनिषिकाप्रान्तपरिमित उत्तर इयथः । अन्यत्स्य-

9 धनुधिहान्तगतयन्थस्याने क. ख. पस्नकये। --“ प्रादेशपारेभितत्वमप्यक्तम्‌ ” इति
ध्रन्थो वतते ।

१४. ड, "ण वैलः। २क.ख. "ति बाहुनृमारभ्यम।

६६ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [पात्रास्ादनादिषु विशेषः]
( ब्रह्मोपवेशनादि )
रथम्‌ । वस्तुतस्तु शम्याशब्दो यथाऽऽकृतिग्राहकस्तथा पत्रि दगुलममाण-
स्यापि । एवं च नात्र श्रौते उक्ते द्राघीयस्त्वहसिष्ठतवे भवतः| नापि च मध्य-
माद्गुिरनामिका कनिष्टिकेति बौधायनोक्तो दक्षिणोत्तरपरिष्योः ममाण-
भेदः । एवं च सैषां षटूत्रिशद इगुलात्मकमेव पमाणमिति ज्ञेयम्‌ ।
इध्रस्य संनहनं शुटवेनेव कार्यं श्रौते दशेनाच्छिष्टाचाराच् ।
शुटवकरणं तु श्रौतसूत्र
^“ पमूढानाममूढानां वा द्मीणामयुग्धातु शुरं कृत्वा प्रागग्रगं
वा निदधाति " इति ।
अयुग्धातु विषमधातु । धातुः संधिः। अवयवे इति केचित्‌। अत्रायुग्धालि-
त्यविरेषश्रवणादिष्पवन्धनपर्याप् तरिषपधातुकं कुसं कायम्‌, न तु वर्ध्न्ध-
ना्थकडुखववत्रिधातुतखपश्चधातुखनियपः ।
ततः पात्रासादनादि । तदुक्तं गरे
५ दर्वी कुर्चमाज्यस्याटी प्रणीताप्रणयनं येन चाधः पकृदेव
सर्वाणि यथोपपादं वा '' इति ।
कूर्चः सावित्रीवाचनारथमासनम्‌ । येन चार्थ इयनुक्तानामपि प्रयोजनव-
तापुपसंग्रहाथम्‌ । सकृदेव युगपदेव । सवीण्युक्तान्यनुक्तानि च प्रयोजनवन्ति
पात्राणि द्रग्याणि च प्रयुनक्ति । यथोपपादं यथासंभवं ब्र्यथः। “ यदेकमेक\
सेमरेदिपदेव्यानि स्युः" इति श्रृतया पित्यष्येकैकस्येव पात्रस्य संभरणविधाना-
ििव्येषु मासिकश्राद्वाएकादिष्येकमेकं सादनीयम्‌ । “ यत्सह प्रणि
मानुषाणि '” इति श्रुत्या मानुषेषु युगपत्पात्रसंभरणविधानादरुपनयनादिषु मानु-
पेषु युगपत्पातरसादनम्‌ । “द्र दवे संमति " इतिश्रृलयाऽदिषटषु दैवेषु कपम्‌
दं पौलासादनमिति व्यवस्यैव बा यथोपपादशब्दार्थः । कूर्चस्य तूपनयन
एवोपयोगः । उत्तरत्र पात्राण्यत्तानानि ृतेतिविधानादासादने न्यणिरता
गम्यते ।
ततो ब्रह्मोपतरचनादि । तदुक्तं गृषे-
“ एतसिन्के व्रह्मा यज्ञोपवीतं कृत्वाप आचम्यप्रेणामनि
दक्षिणाऽतिक्रम्य ब्रह्मतदनात्तृणं निरस्याप उपसपररयािममिमुख
उपत्रिशति "' इति ।
एतसिमन्कारे पात्रासादनान्तरकाले ब्रह्मखिग्यज्नोपवीतं ताऽप आच-

१क.ख. ग. द. ^तेद्रा। रग. घ. इ. शमम । ३ग. घ. इ, "पात्रता ।

[्रह्मालामे प्रतिनिधयः] संस्काररलनपारा । ६७
( पवित्रकरणादि )

स्यररद्रेणापरभागेण दक्षिणतो दक्तिणेन प्दाऽतिक्रम्य ब्रह्मसदनस्य पश्वा
साख्ः स्थिता स्रसदनात्तणं निरस्याप उपस्पृश्यामिषमिपख उपविशति।
एतसिमन्काल इति वचनं वैदिकेऽपि पात्रासादनानन्तरमेव ब्रह्मणः परेशो
नार्वागित्येतद थम्‌ । यज्ञोपवरीतग्रहणं कमाोङ्गस्याऽऽिकराजिनस्य वाससो बोपा-
दानाथेम्‌ । पित्ये वा तस्य भाचीनावरीतित्वनिराकरणाथम्‌ । अथ वा यज्नोपवी-
तस्यापि प्राधान्यख्यापनाथेम्‌ । तेन ब्रह्मााभे तत्स्थाने यज्ञोपवीतं वा
स्यात्‌ । “ अथकषामुक्तं छत्रं यज्ञप्तात कमण्डलु वा" इति। अथवेतास्मन्काख
इति वचनमनिलयः पुरुष निलयः काल इतिङ्ञापनाथम्‌ । तेन च्छत्रादीनामिको
वा ब्रह्मणः स्थानेऽवरयं स्यादिति । अप आचम्पलयनेन बरुद्रस्यापि काङ्ग
पुनराचमनं विधीयते । अपरेणेत्यनेन पात्रहोमकतुरन्तर गत्वं वाध्यते । ब्रह्मणः
सदनपासनं तस्मात्तणं निरस्येदित्यथः । ब्रह्मेति वचनपन्पेपापप्यासनानि
सन्तीति गमयति । तेन सर्वैरप्यलिम्मिः सरस्वासन उपविरयेव कपे कतव्य
नतु केवलं भूभिष्ठैरिति । यजमानेन भरति दरैनात्सास्नात्तणनिरसनपपि
काय॑म्‌ । व्रह्मसद्नाचुणं निरस्येत दशेनात्तणमयपासनमिति गम्यते । स्मृतित
एव निरसनात्तरमुदकस्पशं सिद्ध पुनवेचनं श्रंतपायधित्तायम्‌ । एतच्च यङ्ञो-
पवीतकरणा कं सवं सवकम यजमानेन हृतः सन्नेव कुयात्‌ । वृता यानयेयु-
रिति वरणरदितस्य कमणि प्हत्तिनिपेधात्‌ । ऋ्विक्त्वं तु वरणभरणाधीन
पित्युलिगधिकरणे मीगंपकैषिस्तरेण प्रपञ्चितमस्ि ततत्र द्षवयम्‌ । श्रौते
तु सत्रे वरणभरणाभवेऽपि हात्रादिसंज्ञानिवादहाथं संकसपविरेषस्यापि निमि-
त्ता मीमापकरङ। कृता ।

ततः पवित्रकरणादि । तदुक्तं गृ्े-

^ पमावप्रच्छिन्नात्र दप प्रादेशमात्रौ पिन कृाऽन्येन नलाच्छि्ताऽ-

द्धिरनुमूृञ्य पतित्रान्तरिते पत्रेऽप आनीयोपबिषं पूरयथित्वोदगम्राम्यां पवि-

ञभ्ां तरिरुतपृथरोत्तरेण्ि दर्भेषु सादयित्वा दर्भूरपिद्धाति '' इति ।

समौ वणेरूपाभ्यां, दर््यण साम्यस्य त्‌ प्रादेशमात्रावित्यनेनैव सिद्ध
तात्‌ । प्रच्छिन्न्राषरिल्त्र प्रशब्दो दुुक्ष्यसाग्रतानि्सयथः । प्रदे शमा
मादेशप्पाणावेताद्शौ यौ दभो तौ पितरौ पवनयोग्यौ संस्कारः करोति ।
पवित्रश्दो यद्यपि षरिरेष्यलिङ्गोऽस्ति तथाऽपि पवनसाधने नपुंसक एव
दयते । द्विवचनं तृद्धतायवत्रात्‌ । पपौ तृणं काष्ठं वाऽन्तधौय दभाव
भदे शमातराववरेषयंस्तदुपरि धृत्वा तच नखादन्येनासिदेन कष्टेन वा छिचा
पवनयाग्ा करोति । ठृलाऽद्धिरतुमा पखदारमभ्याग्रषयन्तं सोदकेन हस्तेन्‌

६८ मटरगोपीनायदीक्षितविरवचिता-- पक्षणीद्ारारि]
( प्रोक्षणयक्षणम्‌ )

माषटि। एतच पधूरयपसारणार्थमू्‌ । तेन धृर्यमावरे न कायापरिति केचित्‌ ।
अदृष्टार्थं कतैग्यमेबेत्यन्ये ।

ततः पात्र गृहीत्वा पवित्राभ्यामन्त्िते तस्पिन्पणीताप्रणयनपात्रेऽप आनी-
योपबिटं पूरयेत्‌। यथा न स्कन्दन्तयुत्पवनादिना। तत उदगग्राभ्यां तरिरुत्पृयो-
त्रतोऽगरेः संनिृषतरे देशे दर्भेष सादयित्वा दर्भरपिदधातीलयथः। उदग-
ग्राभ्यां पवित्राभ्यामिलयत्र पवित्रग्रहणं हस्तयोरुद गग्रताग्यादहयर्थम्‌ ।

“ पमावप्रच्छिन्नाभरो दर्भो प्रदेशमाचौ पवित्रे करोति ”

इयेतसिमन्कालायनसूतर देवयाङ्गिकपितृमृतिहरिस्वामिनः पित्रयोरेव
समानत्वोक्तेश्छेदनेन पवित्रे एव समे कार्येन तु समप्रमाणां कुशं छिचेल-
तराऽ्रहः । भिन्नममाणाव्रपि च्छिखा समौ कार्याविति तात्यां इति बिशे-
पमाहुः |

ततः प्रो्षणीसंस्कारादि । तदुक्तं ग्रे

५ तिरःपवित्रं प्रोक्षणीः पर्स्कृत्य यथापृरस्तादिखवन्त्युतानानि
क्रत्वा विपयेध्म त्रिः सर्वाभिः प्रोक्षति " इति ।

तिरःपवित्रं पवित्रे अन्तराय प्रोक्षणीः संस्छृलय । यथापुरस्तासणीता-
वत्‌ । विवन्ति पात्रा्युत्तानानि कृतवा विषाय विसस्येध्मं सवोभिः भोक्षणी-
पात्रस्थाभिरद्धि्चिः सपतरित्रेण पाणिना पात्राणि प्रोक्षति । प्रोक्षणीः सस्वर
त्येल्येव सिद्धे तिरःपवित्रमिति वचनमितरधमनिवृय्थम्‌ । तेन तूष्णीं पात्रस्य
त्रिः प्रक्षाटनपपामानयनं करणत्वेन पृथिव्यभिध्यानसमकाटं पूरणं प्रणीता-
स्विवात्न न भवतीति । सवोभिरिलयव्रशेषपरतियेधार्थम्‌ ।

प्रोक्षणरक्षणं तंग्रहे-

८ उत्तानेन तु हस्तेन कष्य प्रोक्षणं मवेत्‌ '' इति ।

ततो द्ीनिषट्पनादि । तदुक्तं गृच-

«4 दर्वी निष्टप्य मन्य पुननिष्टप्य निदधाति संमागानभ्युकष्यास्नागादधाति इति ।

दवीपप्रौ निष्टप्य संगृज्य पुनरप्रौ निष्टप्य निदधाति । लुदूवत्स॑मागै इयु-
पदिशषन्ति । चरुहोम उपस्तरणाभिघारणाद्र्थं॒सुत्रस्याप्यपक्षिततात्तस्य च
सेस्कृतस्येबोपस्तरणाभिघारणादिरूपकमंनिप्पादने योग्यत्वादासाद्नपोक्षण-
निष्पनसंमागादिरूषाः संस्कारा द्ीवत्सु्रस्यापि कायीः। तेच र्या
सहैव । संमा्गस्तु श्रोतसुषसंमागेवतस्रथममेव कतव्य; । निधानं दुरभेष्विति
केचित्‌ । संमागेदभानद्धिरभ्यकयाप्नौ प्रहरती यथः ।

[आय्यविलापनारि] संस्काररत्नपाला । ६९
अभ्युक्षणलक्षणं संग्र
“मुष्टी कृता तु तेत्तोयमम्यक्षणमिंति स्मृतम्‌ ” इति।
ततत आज्यव्रिछापनादि । तदुक्तं ग्रवे-

“५ आज्यं विलाप्य परवित्रान्तहितायामान्यस्थाल्यामान्यं निर-
प्योदीचोऽङ्गारान्निरू(रुह्य तेप्वपिधिलयाव्ोतय द्मतरणाम्यां प्रत्यस्य
तरिः प्यधि कृतवोदगुद्रस्यज्गरन्प्रय(तय)दयोदगग्राम्यां पवित्राम्यां
पुनराहारमाज्यं त्रिरुत्पूय पतत्रे अस्नावाधराय ” इति ।

आज्यं बहिरेव विखाप्य द्र्य परवित्रान्तहितायामाज्यस्थाल्यामाञ्यं
निर्वपेत्‌ । पुनराञ्यग्रहणं प्राधान्यर्यापनाथमर्‌ । तेन गग्यमाज्यं स्यात्‌ ।
द्रव्यान्तरं सगमतिपेधार्थं च । तेन शोधयित्वोपरिपतरनेन ग्राह्यम्‌ । तत उदीच
उद्ग्भागस्थानङ्गारान्केनचितकाष्रेन निरू(र)द्य तेषु निरुूटेप्वङ्गारेष्वाज्यपापिभ्र
लयव्रद्योलय दभ॑रवाचीनञ्वलैरुपरि जटपिखा दर्भतरुणाभ्यां दमाप्राभ्यां
प्रयस्य तस्मिस्ते प्रास्योर्पुङेन जिः पेपर कृत्वोत्तरतस्तदृद्रास्य तानङ्गारांस्तेनेव
काषेन प्रत्यू(त्युष्यात्रा पुनः प्र्षिप्योदगग्रास्यां पवित्राभ्यां पुनराहृत्योत्पुनाति।
एवम क्रमः । आञ्यस्थास्यां पवित्रे पशाद्धागमारमभ्य प्राग्भागं नीत्वापु
पशवाद्धागमानीयोत्पुनाति । पुनद्िरेवमेव । श्रुत्यैव परत्यगपवगताऽत्र विहितो-
स्सगस्य बाधिका । व्राह्मण -“ पुनराहारमेवमिव हि प्राणापानौ प्रचरतः " इति
पवित्रयोः प्राणापानरूपयोः संचार उक्तः। प्राणो हि प्रागपव्मे सचरति तस्य
गुखनासिकानिसोेधेन यतो निरोधः । अपानः प्रत्यगपवर्गं तस्य निरोधोऽपान-
द्रारलिङ्गनिरोधेन यतो दृश्यते। तस्मासाणापानगतिभ्यां क्रपिक्राभ्यां पुनराहारे
मरतयगपवगेता न निवररयेति । पुनराहारमिति णगरुखल्ययान्तम्‌ । पुनराहारोऽ
ङमुतपवनस्य । पुनराज्यग्रहणं नवनीतस्यापि पित्रयज्ञ उत्पवने पुनराहारधपा
मा भूदिलेतदथेम्‌ । अपरे पूर्व॑माज्यग्रहणं तुष्णीकेनाऽऽज्येनेलत्रायमेव संस्का
रषिधिनतु मन्रवजं दश्पोणपासिक इयेतदथमिदयाहुः ।

पतत्र अग्रावराधायलत्र पनः पवित्ऋ्रहण विल्लस्य पृथर्तयाः सहान्याधा-
नाथम्‌ । व्यक्तं च बोधायनीये--“ पित्रे विल्रप्याद्धः सं्परयाभ्नावनुप्रहराति ”
इति । यस्तु परयग्निकरणे द॑द्रयोस्पुकयोः समुच्चयो श्यकारिकाकृतोक्तः
भमाणुभावादुपेक्ष्यः।

१ग, घ, ट्‌, श्युद्यपु" ] रग. घ. द, यापु । 3 ग घ. द, "हत्याऽऽहत्यो ।

७० भटटगोपीनाथद्ितविरविता- [पथैभनिकरणे तृणनिरप्तनविशेषः]
( परिधिपरिधानादि )
आज्यनिर्वपणदेश आपस्तम्बग्रृू्य -“ अपरेण पकित्रान्तरितायामाभ्यस्या-
स्यामान्यं निरुप्य '” इति ।
प्रयोगपारिजते--
५ अथाऽऽज्यस्थाीमादाय तस्यामाज्यं निषिच्य च ।
उदगमनरनिरुदेषु त्वज्गरिषु समस्मु ॥
वि्ाप्यैतदूधिश्चि्य अवञ्वल्य ज्वरतुणैः।
आन्य प्रत्यस्य दरमाम्रे अङ्गष्पर्वमात्रके '” इति ।
अगरोक्तनिरूढशब्दायैः स्पृतिदीप्कायां व्यार्यातः--
4 निरूढः स्याद्विमक्तोऽमिय॑ः परि्तरणाह्रहिः ।
अनिषढः पत वै वद्वियैः प्रिपतृतिमध्यगः ' इति ।
एतच्च यत्रा्नः प्रत्यूहनविधानपस्ति तत्परम्‌ । यत्र तु परस्यूहनव्रिधानं नास्ति
तत्राऽऽयतनमध्य एव पृथकरणं निरूढशब्दार्थो विदयारण्यश्रीपारो क्तः ।
पर्थप्निकरणे तृणनिरसनिरेषमाह संग्रहकारः-
^“ पृयश्चिकरणायाभ्निमनिरूढ।चदाऽऽहरत्‌ ।
बहिर्निरस्य तच्छेषे निरूढा्यदि योजयेत्‌ ” इति।
स॒दशचनभाष्येऽपि-

“आञ्यपुस्काराथीनमङ्गाराणां प्रत्यहनविधानादपतृते कणि
टोक्रिकः सपद्यत इति न । अवद्योतनपर्यनिकरणाग्योम्तु यदाऽऽय-
तनस्थादुषादानं तद।ऽपतृ्तकर्मलेन टोक्रिकलाच्यागः । यदा तु
निरूदत्तदा तस्िननेव प्रक्षेपः ' इति ।

ततः परिधिपरिधानादि । तदुक्तं गषे--

““ शम्यामिः परिदधालयपरेणाभिमुदी चीनङ्ुम्बां मध्यमां निदधाति
दक्षिणेनाभि प स्ृष्टं मध्यमया प्राचीनकुम्बमृत्तरेणाभ्निर सद्या
मध्यमया प्राचीनकुम्बामपरेणाप्नि प्राडमृख उपविशति ” इति ।

दाम्याभिः शम्याठृतिभिः परिधिभेः परिदधाति । कथम्‌ । अपरेणाप्नि-
पदीचीनकुम्बां मध्यमां निदधाति । कम्बः स्यृखपदेश्षः । दक्षिणेनाभि मध्य-
मया संसृष्टा भाचीनकुम्बां दक्षिणां शम्यां निदधाति । उत्तरेणासि मध्य
मया संसृष्टं भाचीनकुम्बापृत्तरां ज्ञम्यां निदृपाति । अधरोत्तरभावः "परि
स्तरणवरद्‌त्रापि द्रष्टव्यः । इहाधिक्रारदेव सिद्धे जीण्यभ्िप्रहणानि केवलस्यात्रः
संमत्ययः स्यातरिस्तरणस्य मा भृदिस्येतदथेषू । तेनोपर्येत परिस्तरणानापरेः

(परिभिपरिषानादि) संसाररत्नणाख । ७१

( परिषेकादि )
परिधिभिः परिधानं कायं न बाह्त इति। इतरथा पात्रासादनव्र्ह्मसदन-
वच्च बाह्नतः प्ामुयात्‌ । दक्षिणोत्तरयोः पनग्रहणं संसृष्टमिति संशब्दश्ररे-
दक्षिणत उत्तरतश्च तयोनिधानं सम्यक्स्पश्ैनेनाधरोत्तरभावश्च यथा स्यादिले-
तदर्थम्‌ । इतरथा मध्यमस्मैव दक्षिणत उत्तरतश्च निधानं स्पदामात्रं च पराघ्ु-
यात्‌ । अपरेणात्नि भा्यख उपविङतीत्येतन्पूत्र दक्षिणतो यज्ञोपवीयाचान्तः
कुमार इत्येतसिश्ु ्रसूत्रेऽन्येति । तेन कुमारस्य प्राद्युखताऽपरेणाप्नि पाञ्जख
उपविशषतीलयेतस्य सूत्रस्य व्ैयथ्यीपत्तिपरिहारश सिध्यति । एतच्च संस्ा्ै-
मात्रोपलक्षणम्‌ । तेन यत्र संस्कायी पत्नी तत्र तस्या अपि पद्युरक्षिणत उपरे-
शे प्राञ्यखत्वं भवति। अग्र उपव्रिहयेतिवचनयुपत्ेशनान्वारम्भयोः कालाव्य-
वधानाथंम्‌ । अथवाऽपरेणाप्नं पराडयुख उपविशतीति भिन्नं सूत्रम्‌ । दक्षिणतो
यङ्नोपवीलयाचान्तः कुमार उपविहयान्वारभत इति भिन्नम्‌ । तत्र परममर्थादा-
चारयपरमृत्तरत्र कुमारग्रहणादन्यस्य चासंभवात्‌ । अस्मिन्पक्षे परसूत्रं कमव-
रनाय नियम इतिख्यापनार्थ ज्ञेयम्‌ । अस्ग्रहणं लिह परिस्तीर्णस्या्न
संप्र्यार्थम्‌ ।

यत स्ृयन्तर उक्तम्‌-

५ त्रिभिश्चैव चनुभिश्च पञ्चभिः पदुमिरङ्कटः।
पचनं परिभीश्चैव स्तरणं पूननं तथा "
इति चतुरद्गुखात्मकपरिधिपरिधानदशावापिकथनम्‌ । यच कर्यपाक्तम्‌-
“८ नवाङ्कलप्रमाणिन विधिना परिषीक्यपत्‌ "

इति नाङ्गरारमकपरिधिपरिधानदेशावधिकथनं तच्छाखान्तरतरिषयं न
सत्यापा्रसूत्रानुसारिबिषयम्‌ । माष्यकरृता परिस्तरणानामुपर्यैव परिधिपएग्धि।
नस्योक्ततात्‌ । पररिधिपरिधानोत्तरमेव बरिरास्तरणं कायेमन्यथा प्वित्राभ्या-
धानपरिधिपरिधानयोर्यपा बोधितस्याव्यवदहितानन्तर्स्य बाधापत्तः ।
एतेनोत्यवनालमागेव बरहिस्तरणं कैथिदुक्तं तन्निरस्तं द्रष्टव्यम्‌ ।

वहिरास्तरणोत्तरमाज्यस्थास्यास्तत्र सादनपुपतरेषनिरसनं प्रणीतोद्रासना-
दनन्तरं ब्रह्मयजपाननिष्करमणात्मागेवः श्रौते लात्‌ । प्रणीतोद्रासनस्याक्रि-
यायापुत्तरपरिपकान्ते ।

तत्र; परिषेकादि । तदुक्तं गष्े--

५ अथ परिषिश्चतयदरितेऽनुमन्यवेति दक्षिणतः प्राचीनमनुमतेऽनुम-

१ख तु गृरह्यकारिकरामु त्रि । २ ग. ध ठ. "न्तरोक्त।

७२ भटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [पमिद्धोमे विशेषः]
( द्ुवधारणे विशेषः )
न्येति पश्ादुदीचीन«< स्रस्वतेऽनुमन्यसवत्युत्तरतः प्राचीनं देव
पवितः प्रमुवेति प्तः प्रदक्षिणं प्रिपिच्येध्ममङ्कतवाऽम्यादधालययं त
इध्म आत्मा जातवेदस्ते° समेधय स्वाहा '' इति ।
अथानन्तरमाचा्यः परिषिश्चति समेतः सितति । कथम्‌ । अदितेऽनुम-
न्यस्रेति दक्षिणतो; प्राचीनमुदकं सिञ्चति । सरस्वत इति च्छन्दसे हखते
संबुद्धिखोपो गुणश्च । देष सवितः प्रसुप्रेति सवतः प्रदक्षिणं तमप्नि सिश्चति।
सावित्रहोममच्र्याऽऽदिग्रहणमेतत्‌ । छन्दोगानां तथा दशेनादिलयेके, तन्नत्यु
त्तरत प्रतिपादयिष्यामः । अथकब्द्‌ः कुमाराधिकारनिद्ररयथः । सतरेमाचार्य
कतकं यावदुक्तमेव कुमारस्यविपत्वात्‌ । मरदक्षिणवचनं प्रत्येकं सवेत्रमा
गत्सट्देव्र परिपेको यथा स्यादिदतदयम्‌ । परिपिच्येवम्रिमिध्ममाञ्पेन
याऽङ्क्तवा प्रजछिताग्रा हस्तेनाभ्यादधालययं त इध्म दलनेन मत्रेण । इध्मा
भयाधानस्याजुहोतिचोदवितत्वेऽपि वचनातस्वाहाकारः । एवं सर्वसमिदा-
धाने द्रष््यम्‌ । परिपिच्येति बचनमपन्रकेऽपि परिषेके दक्षिणतः प्राचीनमि
त्यारभ्य सर्वतः प्रदक्षिणमिलयन्तः परिषेको यथा स्यान्न तु सर्वतः मदक्षिण-
मिलयेतावानेवेतिख्यापनार्य परिपेकेध्माभ्यञ्ननयोमध्ये करमान्तरपरतिपेधार्थं च ।
तेन सचरतत्रहोमे परिपेकात्पत्रमेव चरुद्रासनं सिद्धं भवति ।
संग्रह सपिद्धामे विशेषः-
“८ मृतः कर्मनाशः स्यान्मध्यतः पूत्रनाज्ञनम्‌ ।
अग्रेण मुञ्चतो व्याधिरेकपाणेधनक्षयः ॥
मृटमध्यममध्येन सरमिद्धोमस्य रक्षणम्‌ ›› इति ।
मूलतो पलेन । मध्यतो मध्येन । मूलतो मध्यत इत्युभयत्रापि पुभत इय
तस्यान्वयः । गटपध्यपपदे क्योपध्यभागे धृत्वा समिधो होतव्याः । एतदेव
समिद्धोपस्य समरिदभ्याधानस्य लक्षणं ज्ञयमिति।
“८ अत्रेकपाणिना समिद्धोमनिपेयेन सव्यपाण्यन्वार्यदक्षिणपणिना
होमविधिगम्यते ” इति प्रयोगपारिनाते ।
खुत्रधारणे विकेषो विधानमाखयाम्‌-

8५

“अग्रे धृतो विनज्ञाय धृते मध्ये प्रनक्षवी |
धृतस्तु हतस्तु मत दयत्सुत्रा धुवम्‌ ॥

५ ख, घ, ट. 'स्यत्रद्ता'। ग, (स्यानयतरा। २ क, नमार' ।

[अग्निमुखविधिः] संस्काररत्नमाखा । ७९
( आघारदोमादि )
अग्रामध्या्च मध्ये तु मूलान्मध्याचच मध्यतः ।
सवः प्रधार्यो विद्रधिः पवेकामार्थपतिद्धये " इति ॥
अयमथैः--दृण्डस्य पव मागन्दतवा द्वितीयभागे चतर्थमागे बा सुषधारणं
कामिति ।
पयोगाणेवे-
“ कठिनद्रग्यहोमे तु मुष्टिना धारणं सुचः ।
द्रवदरम्यस्य होमे तु उत्तानाङ्कहिमिः स्मृतम्‌ ' इति ॥
सुवस्याप्ुत्तानाइगुलिभिरे धारणम्‌ । एतच सुक्घबधारणं सौम्यती्थेन
कायम्‌ ।

५८ निर्वेषणपं्वणलाजहोमनिलयहोमान्कायतीरयैन कुयीरैवेन दैविकं
पिञ्येण पेतुकं कमण्डलुस्वशनं नवा्प्राशनं सुग्रहण दैविक
सौम्येनाऽऽप्रेयन प्रतिग्रहं कुर्यात्‌ "

इति बौधायनोक्तेः । सुपरग्रहणं सुगुपलक्षणम्‌ । अत्र दविक्रमिति बिशेषणा-
किफयं सु्रधारणं पितरतीरथेनेव ।
सौम्यामरेयतीर्थसक्षणं बौधायनोक्तम्‌ -
“ अङ्गलिमूे सोम्यं करमध्य अम्नेयम्‌ '' इवि ।
द््यामप्ेवं तस्याः सुप्रसथानीयत्वात्‌ ।
तत आघारहोमादि । तदुक्तं शृ्े-

“अध दव्यौ जुहोत्युत्तरं परििपथिमम्बबह्टय दर प्रजापतये मनवे
स्वाहेति मन्ता ध्यायन्दक्षिणाप्रञ्चमूनुं दीगरै« संततं दक्षिणं परिभि-
संिमन्ववह्येद्राय स्वाहेति प्राञचमुदचचमनुमा्ारावावायाऽऽभ्य-
मागौ जुहोलन्नये स्वहेत्यृत्तरार्भपूवीर्थे सोमाय स्वाहेति दक्तिणाभ-
वर्धे तावन्तरेणतरा जुहोति युक्तो वह जातवेदः पुरस्तादग्ने विद्धि
कर्म क्रियमाणं ययेदम्‌ । त्वं मिपरमेषनस्याति कता त्वया गा अश्वा-
नपुरुपान्सनेम खहा । या तरिश निपदयप्रऽहं विधरणी, इति । तां
तवा रेतस्य धार्याञ्रौ सष्ठायनी यने स्वाहा । पतश्राधन्े देय
स्वाहा प्रपताषन्ये देभ्ये स्वाहा ” इति ।

अथेध्माधानानन्तरं होपान्व्ष्यमाणान्द्या जुहोति । अथशब्द इध्माभ्या-
भानायारयोः संबन्धाः । तेन यत्र यत्राऽऽारो तत्रवेधमाभ्याधानं नान्यत्र ।
तेनाऽभपूिक रध्माभ्याधानं नेति सिद्धे भवति । एवमिध्माभ्यञ्जनमपि दग्यंव

७४ भटगोपीनाथदीप्ितविरचिता-- [अग्निमुखक्िषिः]
( आधारदोमादि )

भवतीति च । उत्तरं परिधिस॑धिपनु उत्तरं परिपिसंधिमनु रक्षयिला तेन
यथाऽवहूर्य पेय दर्वीं प्रजापतय इत्यनेन मत्रेण मनसा ध्यायन्नुचारयन्वाचा
द्क्षिणापागपवर्गमकुटिलं संततमविच्छिननं जुहयोत्याघ्ारयतीलयैः । दरवीग्रहणं
स्थारया सहान्ववहृस्य पशाहुपादाय होमपरतिपेधार्थम्‌ । तेन पूर्वमेबोपादाय
पवेश्याऽऽघारयितव्यम्‌ .॥ एर॑वदक्षिणं परिधिसंधिमन्ववहूय दषीमिन््राय
खाहेलनेनोत्तराधागपवगेमकुटिलं दीर्ध संततं लुहोलयाघारयति । मनसा
ध्याय्निति निवतेते । तस्मान्मनसा प्रजापतये लुदतीतिथुलया प्राजापलया-
धार एव तस्योक्तत्वात्‌ । अतो वाचेवामिघा्यति । आघारात्ापरर्यतिवचन-
मनन्तरोक्तयोर्होमयोराघारसंजगार्थम्‌ । तेन ज्योतिप्मयप्नौ होमः सवेषामि-
धकाष्ठानां संस्पदेनं च सिद्धं भवति । दक्षिणाप्राश्चमितिवचनं तिय.
कत्वनिरासार्थम्‌ । अजुमितिवचनं जिह्यतरनिरासाथेम्‌ । दीधमितितरचनं
दाल्चान्तरोक्तस्य दरप्यस्य हस्वमितिकरपनिरासार्थम्‌ । सततमिति दरष्यस्य
न्यच विच्छिनततीत्येतस्य कलस्य निरासार्थम्‌ । उत्तराघारं कनुप्रहणं
दीषेसरत्ययोरनावहयकखग्योतना्म्‌ । आधारे धारायां चाऽऽदिसंयोग
इस्यापस्तम्बोक्तविशेपस्ीकारे तु मत्रारम्मसमक्राटमाघारयोरारम्भः ।
आज्यभागाविति संज्ञा संव्यवहाराथा । आञ्यभागान्तं कृलेस्यत्राग्रये
साहेत्यनेन मत्रेणप्नेरत्तरार्धस्य पुत्रे सोमाय स्वाहेत्यनेन दक्षिणारधस्य
्ीर्थे जुदयेतीत्युमयत्र शेपः । तावन्तरेणेतरा जहाति, तावाज्यभागाव-
न्तरेण तद्धोपदेशयोगध्य इतरा आहतीजहोति । तावन्तरेण जुहोतीलेता-
वदुच्यमाने युक्तो वहेत्यादानीमेव देशसंबन्धः प्रसज्येत तन्मा भूक्कितु
सर्वासामेव भवतीलेवमथमितरा इति वचनम्‌ । यातिरशीत्येतसिपन्म्र
शराधनीमित्येव पाठः । यजेः सकमेकल्वादिष्येके । सभ्राधनी यज इत्येव
पाठो विभक्तिव्यलययादित्यन्ये | निरनुनासिकः पाठोऽपपाठ एवेति मातृदत्तः ।
छान्दसः पाठ इति तु युक्तम्‌ । भूभुवः सृवरिति व्याहूतिभिरजु्त्ेकैकशः
समस्ताभिश्वेति । भूयुः सुवरित्येताभिर््ाहतिभिसुहोति । एकश
एकैकया व्यस्ताभिरिलयः । यथा भूः साहा । यतरः खाहा। सवः
स्वाहेति । भृभुधः सुवरिति वचनं व्याहूतिबहुतादिषटपरिपरहर्थम्‌ । भूवः
सुरति सिद्धे व्याहृतिभिरिति वचनमेतासामेवान्यत्र व्याहूतिग्रहणे संर
स्ययाथेम्‌ । तेन व्याहृतिभिरन्वादधाति व्याहृतिमी राकरामहमित्येवभादिषु

१क.ख. एव ।भ्र्‌।

[अग्निपुलविषिः] संख्ाररत्नमारा । ७९

्ौतेषु स्मार्तषु चैतासामेव संमत्ययः सिद्धो भवति। ननु पूर्वः सुषरिति
व्याहृतय इत्येतेनैव सिद्धम्‌ । न सिध्यति । तेनाऽऽथान पएपष्परि्रहः कृतः
स्यादिति । कष॑मपाणमाज्यं स्यादिति वचनात्सर्वाहुतिपु करपमात्रमाञ्यं तेयमू्‌।
अथ कममसमृद्धिसंपादकमुत्रं तत्रम्‌ । तत्र एवम्‌-
५ इमं मेवर्णतत्तायमिवतं नोश्चेप् लंनो अग्ने त्व-
मप्ने अयास्य ० मेप स्वाहा । प्रजापत हयेषा । यदस्य कर्मणोऽल्य °
समर्धयित्रे स्हे्युत्तरा्पवरीर्धेऽप्तसक्तामितराभिराहुतिभिर्भृहेच-
तरेके जयाम्यातानात्राटमृत दृत्युपनहति पृरलात्लि्टकरतशचितं च
स्वाहा चित्तिश्च स्वाहेति जयाननुहोति चित्ताय साहा चित्तये स्वाहेति
वाऽभिपतानामधिपतिः पमाववित्यम्यत्तानानसिन्व््सिन्सत्र इ-
त्यम्यातनेप्ठनुपनति पितरः पितामहा इति प्राचीनावीती जुहोत्य-
पतिषठते वर्तापाडुगधमेति राषटमृतः पर्यायमनुद्रत्य तसम स्वहिति
एर्वामहुतिं जुहोति ताम्यः स्वराहेतयुत्तम्‌ " इति ।

पराजापत्यायामेषेति वचनं यत्र यत्र सामान्यतः प्राजापत्या विहिता भवति
तत्ैपैव ज्ञयत्येतदथम्‌ । केचित्त मनसा होमार्थं मन्यन्ते । तस्मान्ना भना-
पतये जुहतीति दशनात्‌ । तन्न । एतस्य दशनस्याऽऽप्ारविपयत्वात्‌ । तस्मा-
वाचैव होतव्यम्‌ । यदध्येत्यनेन सिषङरदाहुगि ममररषा जुह्योति ।
इतराभिराहुतिभिरसंसक्तामिति वचनाद तिहायेतरा आहुतीहोतिव्यम्‌ । असं-
सक्ताऽपंठा । अत्रास्मिचकरणि परसतारखि्क़ृतः । एक आचार्याः ।
जयाश्वाभ्यातानाश्च जयाभ्यातानास्तां च राष्टूमृतश्च । इतिशब्दः समुच्च-
याथः । पकाराथ इलयङगे । जयानापभ्यातानानां राष्ूमतामनन्तरषुषहोम-
त्वेनोपदेशालयादीञहति पधानादुतिसमीपे ज॒दपिं । अत्रेतिवचनं वेदाध्य-
यना्ेतखेन मुख्य उपनयन ए यथा स्यान्न प्रायधिततर्थोपनयन इत्ये.
तदर्थम्‌ । नतु पभरजापत इत्येपेत्यनन्तरमेव (+चित्तं च स्वाहा चित्तिश्च खाहै-
त्वारभ्य ताभ्यः स्रात्युत्तरामिखन्तं सूत्र पटित्वा यदस्य कर्॑णोऽलयरी-

+ धनुधिहान्त्तस्थाने क. स. पुस्तकयोः“ अत्रे जयाभ्यतानात्रा्रमृत दव्युपजुहवतीत्ये-
तावदेव मूत्र कर्तव्यम्‌ । स्विष्टकृतः परस्ताद्नष्रान तु त्रिधानक्रमदिव गिष्यतीति किम्थं गुरु-
सत्रकदणमिति चेन्न । येन कर्मगेर्दोदिति वचनातमसमः्यथं श्रौते गरं समातं च कर्मणि यदि
होम. क्रियते तत्र पुरस्ताित्ट कृत एव भेदितिज्ञापनर्थलात्‌ ” इति वतते ।

+ के. ' संस्पृष्टा ।

७६ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [अग्निमुलतरिषिः]

रिचमिल्यारभ्य राष्टूमृत इत्युपञुहतीलेतदन्तं॑सूत्रमनन्तरं करैव्यम्‌ ।
एवं च पुरस्तारिसिष्टकृत इति वचनं न कतेग्यमिलयेतादृदं लाघवं परित्यज्य
गोरवाङ्गीकरणं पुरस्तात्खिष्टकृत एत उपहोमाः सिषकृतमुत्तरं वेतिपदे-
शविकर्पो नात्र किं तखनुष्टानविकसप एेतिवोधनाथम्‌ । पुरस्ता-
च्छिष्टकृत इतिवचनं स्विष्ृदुत्तरकारताव्याृर्थम्‌ । ) अथ किमर्धं
जयाभ्यातानानामेव प्ृथक्समासः, न राष्रभृद्धिः सहेति, राष्रभृतापपि
सन्ति सहचारिण इति स्यापनार्थम्‌ । के ते । यदेवा देवहेडनप्रिख-
च्छिद्रकाण्डपटितमश्रकरणक्रा होपास्तषां साक्षादवचनाद्िकलपः। विदधे च
विकर्पेन यदेवा देवंहेडनमित्यतुवकरेन होमं चतुर्थं बौधायनः । जयादीनां
मरत्येकमनुक्रमणं ज्ञानार्थं विरेपविधानाथं च । चित्तं च सराहा चित्तिश
स्वाहेति यथापाठं त्रयोदश जयाश्चहयोति । देवासुरा इ्यादि ब्राह्मणम्‌ ।
वित्ताय स्वाहा चित्तये स्वाहेयेवं चतुध्यनतवा दवादशभिहुयात्‌ । अविङतैव
जयोदशी । एवमपि शालान्तरेऽस्ति पाठ इत्यवगन्तव्यम्‌ । अभिरित्यष्टा-
दशाभ्यातानाञ्जहयेति । अस्मिन्तरह्मननिलयादि देवदलयामिखयन्तमभ्यातानेष्वनु-
पजति । पितर हइत्येतामाहूति प्राचीनावीती जुहोति उपतिष्त वाऽनेन मत्रेण
प्राचीनावीती पितन्‌ । अभ्निमित्येके । तत्न, खिङ्गविरोधात्‌ । ऋतापाडिति
राष्भृतो जुष्ठोति । द्राद्रते मत्रास्तेषु सप्तमोत्तमी निरनुपङ्गवेकाहुतिकौ,
अवशिष्टाः सानुषङ्गास्तेषु ये सानुपङ्गास्तानुक्त्वा तस्मै स््राहेति पएरवामाहुति
जुहोति ताभ्यः स्वरदित्युत्तरामाहुतिमियथैः । अत्र त्रिविधेऽपि रषरभन्मत्राणां
विभागे दश पर्यायाः सप्तमोत्तमों केवलाविति द्रावि्चतिमन्राः । तत्र कताषा-
डिति यथापाठमारभ्य तस्मै स्वाहेस्यन्ते प्रहुतः केवलं ताभ्यः स््राहैत्यप-
राहुतिरित्येकः पक्षः । यथा, ऋतापादुतथामाऽगनिगेन्धवैस्तस्योपधयोऽप्सरस
उजं नामस इदं ब्रह्मक्षत्रं पातु ता इदं ब्रहम कषत्रं पान्तु तसमै स्वाहा ताभ्यः
स्वाहेति । एवमुत्तरत्र । ऋतापाडिति यथापाठमारमभ्य तस्मै स्राहिलन्ते परवा
हुतिः एनकरैताषाडिति यथापाढमारभ्य ताभ्यः खाहिलपराहुतिरिति द्वितीयः
पक्षः । यथा, ऋताषादृतधामा ° कषत्रं पान्तु तस्म स्वाहा । ऋताषाइ्तधामा°
त्रं पान्तु ताभ्यः स्वाहेति । एवयुक्तरत्र । तृतीयः पक्षोऽभ्निएुसप्रयोगे वक्ते ।
सर्वोऽपि होमो यङ्गपुरुषस्य जिहायामेव कायः । अन्यथाकरणे दोषश्रवणात्‌ ।

(

तदाह संग्रहकारः-

५ यत्र काष्ठं तत्र कर्णौ हनेचेद्याधिङ्न्ररः।

५

[अश्निमुखतिषिः] संाररतनमाल। ७७
( उत्तरपरिषिकादि )
हुनेदित्यापम्‌ ।
धृमस्थानं रिरः प्राक्तं मनोदुःखं मवेदिह
यत्राह्पज्वटनं नेत्रं यजमानस्य नारनम्‌ ॥
भस्मस्थनि तु शः स्यत्स्माननाक्ञो धनक्षयः
अङ्गरे नाप्िकां वरि्यान्मनादुःवं विदुतरधाः ॥
यत्र प्रजलनं तत्र निहा नेव प्रकीरिता |
गजवाजिप्रणादी तु वद्विः शुमफट्प्रदः '” इति ।
जिहानामान्याह स एव--
“ काटी कराटी च मनेोनवा च मुखेहिनी याच पुधृम्रवणी।
स्फलिङ्धिनी विश्वह्चिश्च देवी टेद्ययमाना इति प्रप्त निह" इति।
ग्रन्धान्तरे--
“८ सुवणा कनका रक्ता कृष्णा नैव तु सुप्रमा |
बहुरूपाऽतिरिक्ता च सप्त जिहाः प्रकीतिताः ॥
सुवणा वारुणी जिह मध्यमा कनका स्मृता ।
रक्ता चैवोत्तरा निहा कृष्णा याम्यदिशि स्मृता ॥
पुप्रमा पृषदिगििह। दयतिरक्ताऽ्िगोचरे ।
एेशाने वहरूपा च जिह स्थानान्यनुक्रमात्‌ ॥
ववाहे वारुणी निहा मध्यमा यन्ञकर्॑प ।
उत्तरा चोपनथने दक्षिणा पितृकमेमु ॥
पराचीना पर्वकर्येपु अन्नियी जञानिकम॑पु ।
ठेशानी चोग्रका्पु हयेतद्धोमस्य ठक्षणम्‌ '' ईति ।
एतचाऽऽज्यहोमेपमेव ज्ञेयम्‌ । तत्राऽऽज्यस्य क्षटिति भस्मीमूतत्वेन तत्र
द्वितीयादृतिपरकषवे दोपामावात्‌ । न चैतस्य वदहाहुतिकरे कठिनद्रव्यहोमे निय-
मोऽसेमवात्‌ । एता जदा एकस्यामेवाऽऽज्यभागयोपेध्यस्थायां स्वालायां
तत्तसदेशभेदेन जेयाः
अथोत्तरपरिपेकादि । तदुक्तं श्वे -
` “ अथ प्रिपिन्चति यथा पुरलादन्वमश्स्याः प्राप्तावीरितिमन्नरा'
न्तान्पर॑नमति ” इति ।
अथात्नि परिषिश्वति यथा परस्तात्‌ । अथशब्दः पूरवरतुर्यतह्ञाप-

७८ भटगोपीनाथदीषितविरचिता- [प्राक्परिषेचनात्केचन धर्मः]
€ प्रायधित्तद्यमकालः )
नार्थः । तेन सथैद्बिहोमाणामिदमङ्गं नोपनयनस्यैव । यथा पुरस्तादिति
वचनं पएषैधमातिदेशाथम्‌ । मत्रान्तश्च मत्रान्तश्च मत्रान्तश्च मत्रान्ताः ।
तानन्वमश्स्थाः ्रासावीरिति संनमति । ये तवनुमन्यखेति तानन्वपभ्स्था
इति । यस्तु प्रसुवति त॑ प्रासावीरिति । यथा--अदितेऽन्वमर्स्थाः ।
अनुमतेऽन्वपर्स्था; । सरस्वतेऽन्वमर्स्थाः । देव सवितः प्रासावीरिति । तत्र
मच्रानिस्येव सिद्धेऽन्तग्रहणं देव सवितः प्रसुप्रति यावदुक्तमेव समग्रो नाऽऽ.
दिग्रहणमितिर्यापना्ैम्‌ ।
अत्र प्राक्परिेचनात्केचन धमी उक्ता मातृदत्तन--
“ परिधीन्द््यीऽद्कंतवा परिस्तरणेभ्यः किंचिहरिरादाय तस्य दव्यी-
मप्रमाज्यधान्यां मध्यं मूलं चेति प्रस्तरवततप्णीमङ्क्त्वा तृणमपादाय
प्रज्ञातं निधाय प्रस्तरवत्तष्णीमनुप्रटल॑त्रिरङ्गल्याऽन्ववदिरय घ्राणं
चकुः एथिवीं च पंसृरय परिधीन्करमेण प्रहय संछविणाभिनुहोति ।
अथ परिषेकं कृत्वाञ्रेणाप्नि प्रणीताः पर्याहृलयापेणत्नि निधाय
किचिदुदकमपिच्य पू्ववतप्ण मार्जयेत्‌ । ततो ब्रह्मणे यथाश्रद्धं
दक्षिणां ददाति ब्रह्मा प्रतिगृह्य प्रतिनिष्क्रामति › इति ॥
परिपिप्रहरणोत्तरं प्रयोगवैजयन्त्यां नित्यतेन प्रायधित्तहोम उक्तः--
अनाज्ञातत्रयं त्वं नोञभ्रेप्तत्वंनो अप्रे यत इन्द्र मयामहे
सखलिदाख्यम्बकमिदं विष्णु्याहतिप्त्तकम्‌ ” इति ।
अत्र पूं चिन्तयम्‌ । परिध्यज्ञनादयस्तृष्णीमार्जनान्ताः परिषेकराहिता
धर्मी ृताङृताः । एवं परायशित्तहोमोऽपि । व्रह्मणे दक्षिणादानं तु निष-
तमेव ।
५ यो ह्यद्तिणेन यज्ञेन यजेत॒ सत॒ यज्ञः प्रक्षामोऽनायुरूमरा
समृद्धा देया पता प्रायश्चित्तिः "
इति सूत्रकृततिकरभ्यो दक्षिणाया अप्रदाने दोपस्योक्तत्वात्‌ । क्षामो दगः।
अनायुरिलयत्र यजमानो मप्ेदिति शेषः । उैरा भूमिः । समृद्धा सस्यवती ।
अत्र दक्षिणाविरेषस्यानुक्तताव्रथाश्रद्धं हेम देयं गोवा ।
छन्दोग्यगोभिखगृहये तु--
^ पूर्णपात्रं दक्षिणां ब्रह्मणे दात्त चमप वाऽननप्य पूरयिता
तस्य वाऽङ्ृतस्य वाऽपि वा फठानामेतेततू्ेपात्रमिलयाचक्षते " इत्युक्तम्‌ |

५ क, "ल पुनस्तृणमनुग्रहय त्रि । > क. क्ष. शति । पः ।

[अग्निपूननं, भस्मषारणादि च] सं्ताररत्नमाखा । ७९
( अभिमुखप्रयोगः )
कृतमवहतम्‌ । अकृतमनवहतम्‌ ।
होमान्ते बहिपूननमुक्त स्ृयन्तरे-
“८ गन्धपुष्पादिभिवैहवं होमान्ते परिपूनयेत्‌ '' इति ।
गन्धपुष्पादिभिरिखनेन पूप्रोपचारनिषटत्तिः क्रियते । वरहिरप्निमतुलक्षीकृदय
पूजयेत्‌ ।
५५ त्रिभिश्चैव चतुश्च पञ्चमिः पदूमिरङ्गुरैः ।
सेचनं परिधीश्चैव सरणं पूननं तथा ” |
इति स्पूस्यन्तरे देशविशेषनियमोकत्या पूजनवहिभावस्याप्युक्ततरात्‌ ।
शिष्टानां संपरदायोऽप्येवम्‌। आगमशाल्े सग्राेव पजोक्ता। अयं प्रकारो वैदि-
कैनौुष्ठीयत इदानीम्‌ । अगिपूनन आरक्तगन्धपुष्पादि ब्येदिलभियुक्ताः।
दिव्यप्रकरणस्थाभ्रिपूजने रक्तगन्धपुष्यविधानात्तत्र न रक्तगन्धपुष्पनिपेधः ।
एतेन ज्ञायतेऽम्यत्राऽऽरक्तगन्धप्पनिपेध इति । इदं चाऽऽगक्ताक्षताचुष-
लक्षणम्‌ ।
भस्मधारण ब्रह्माण्डपुराणे-
“८ स्नात्वा पृष्टं मृदा कुयदिधुत्वा चैव तु मस्मना ।
देवानम्यच्य गन्धेन प्वपापापनुत्तये " इति ।
अत्राभ्नियजमानयोमेभ्ये केनाप्यन्तरागमने कृते ततपमायथिततपुच्यते ।
तत्र पराशरभरायधित्तकाण्डम्‌--
ध द्धौ विपरी ब्राह्मणाश्नी वा दंपती गोद्रिनोत्तमो ।
अन्तरेण यदा गच्छेत्कृच्ं सांतपनं चरेत्‌ '' इति ॥
एतदकमकाटविषयम्‌ ।
कर्मकाले तु विरषस्तमरैव -
“ होमकाले तथा दोहे खाध्याये दारपत्रे ।
अन्तरेण यदा गच्छेद्िनश्वान्द्रायणं चरेत्‌ ›' इति ॥

[क विप्‌
अप्मुखप्रयामः।
अथ प्रयोगः-- कतीऽऽचम्प भाणानायम्य पञ्चमस्थसिकताभिः दैरा-
स्थ्यादिवजिताभिः शुङ्ठाभिरनाद्रीमिरहोमाङुसारेण हस्तमात्रमथेपरिमाणाभिः

१क.ख. त्ति। भः।

८० भटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [अभिमुप्रयोगः]

सिकतामिर्वाहमात्रमधिकं वा समचतुरश्रं ॑पाक्प्रवणयुदक्मवणं भरागुदक्भवणं
समं वा प्राक्मवणाच्न्यतम एव दशे सुश्छक्ष्णं स्थण्डिलं विदध्यात्‌ । पराक्म-
वणत्वपक्े प्ादगुरोच्छायः पश्चाप्पुरस्ताचतुरदगुखोच्छरयः। उदक्पवणत्वपक्ष
तर्मनीमध्यमान्यतरोध्वीदगुलिप्रमाणे अधा विभज्य तदेकांशिपरिमितप॑सं वध
यित्वा तदंशचतुर्थाशं स्वचतुञ्खिशांशोनं तत्र संयोज्य तावत्परिमितोच्छ्रयो
दक्षिणत उध्वौद्गुटिपमाणोच्छ्राय उत्तरतः । उदक्प्रवणत्वपकष प्राक्पमवणैत्वप-
्षवदेव योच्छायः । भरागुदक्मवणत्वपक्ष उत्तरदिशः परागर्पे पवस्या दिश्न उत्त-
र्थे चतुरद्गुख उच्छ्रयः । इतरमदेशे पश्चाङगुल उद्क्मवणपक्षवद्रा । ततस्त-
त्स्थण्डिटमक्षतारङ्गबह्यादिभिः परितोऽरंृलय गोपयेनोपटिप्य शुद्धोदकेन
प्ो्षयेकं फलं पुष्पं परभ कुशं वां ता्रशकलयुतं गृहीत्वा तेन स्यण्डिल-
मध्यदेशे भरादेशमात्रीः षडद्गुखान्तरागस्तिघ्ठः भाचीरुदगपवर्गास्तथेव
तिक्षश्रोदीचीः भरागपवगा रेखा छिखित्वा त्द्रेवारेखनसाधनयुत्तरतो निर-
स्याप उपस्पृश्य यस्पिन्कस्पिधिन्पहति पात्रे शुद्धोदकं ग्रहीता तदर्धेन कृत्सं
स्थण्डिलमवोक्षति । न्युन्नेन विरख्मुष्टिना जसेचनपवेक्षणम्‌ । ततोऽवरिष्ट-
मप्र जलमगन्पायतनस्योत्तरतः पुरतो बोत्सिच्योदकस्पशेभणीताभोक्षणपरि
पेकादिकाया्मन्यच्छुद्धुदकं तस्मिभनेव पात्र आनीय तत्पात्रं स्वस्योत्तरतः
सेस्थापयेत्‌ । उत्सेचनामवरऽप्यावइयकत्वात्कायेमेदम्‌ । अबोक्षणपात्र
आनयनं नास्ति तस्येवाभावात्‌ । ततोऽभ्याघ्न्यतमेन खनित्रेणोद्धयाबोक्षति।
उद्धननं सकृत्खनित्रप्रहरणमात्रम्‌ । ततो वाग्यतो भत्वा तैजसेनासेभवे
लेपितेन नूतनेन मृन्मयेन वा पात्रयुग्मेन संपुटीकरय सुव्रापिन्या भ्रोत्रियागा-
रादभावे खग्हाद्रा प्रदीप्तवहङ्गारमयं निगरृपम्रिमाहूतं स्थण्डिलादत्ेयां
निधाय, समस्तव्याहूतीनां प्रजापतिः परजापतिबरहती, अश्रिभतिष्ठापने विनि-
योगः । भूर्युवः सुबरिलात्माभिमुखं पाणिभ्यागुषटिखितदे् द्वितीयाविभक्लय-
न्ततत्तत्कमैपयुक्तनामोचारणपूषैकमव्रि परतिष्ठापयामीति मरतिष्ठापयेत्‌। प्रणवा-
न्ताभिरव्याहृतिभिः स्थापनपकषे परजापतित्हतीलनन्तरे, प्रणवस्य परब्रह्मपिः
परमात्माऽगरिवा देवता दैवी गायत्री छन्द इत्यधिकम्‌ । ततः भोक्षितेन्धनानि
प्षिप्य वेणुधपन्या प्रवोध्योत्थाय, जुटे दमरना इलस्य विश्वे देवा अभिचिष्रप,
अतिष्ठापिताग्नयुपस्थाने विनियोगः “ॐ जुष्टा दमूना ° मोननानि "' । इल्य-
्रिमुपस्थायोपविश्य- चत्वारि शूङगेति मत्स्य याङ्गिक्यो देवता उपनिपदोऽ-

१ ग. घ. ड. “इगुलेर्यावान्विशेपस्तावतप्रमा" । २ क. ख. "णपः । ३ ग. घ. इ. वा केखनि-
काह्पटुवणेरजतताम्रान्यतमरकलेन व्रीहियवान्यतरेण च युतमदरगु्रपकनिषि म्यां गू" ।

[अन्वाधानम्‌ ] संस्काररत्नमाखा । ८१
{ जयाभ्यातानदोमयोः )
प्रिधिषटपए्‌, अक्षिध्याने विनियोगः--“ ॐ चत्वारि शृङ्गा ° भावेश । पप्तहस्त-
शतुःशुङ्गः° । तोमरं उ्यजनं वितरृतपाश्रं च धारयन्‌ । आत्माभिमुखमापरीन एवंशूमो
हुताशनः '" इति ध्यायेत्‌ । यत्राभनिमुपसमाधायेति सूत्रृद्रदति तजरद्धनना-
दिना संस्कृते देशेऽप्रिमाहय स्थापयित्वा होमः कायैः । यत्र न वदति तत्र
स्वस्थानेऽवस्थिते परिस्तरणादिविधिनैव कार्यः । अग्निञ्वलनयुपसमाधानं
पिद्धानुवरादमेके मन्यन्ते । तेपामौपासने कर्ैव्यानां समिन्धनादीतरप्रोद्धन-
नादीति द्रष्टव्यम्‌ । स्थलान्तरे केनचिन्निमित्तेन नीतस्य परयक्षस्य्नेः संस्था-
पनेऽवरोपग्रिधावगन्यतुगमनप्रायधिच्होपविषौ चोद्धननादि कतेष्यपे ।

अथाऽऽचाप्राप्रमन्वापानम्‌ ।
त्ययथा-स्थृलसमित्रयमादाय “श्रद्ध एहि सव्येन तराऽञहयामि' |
हृति तरिखक्सरा, “याः परस्तात ° श्रद्धां यज्ञमारभे । आकृत्यै त्वा० निविष्टम्‌”
इति पटित्वा हद याटम्भपुदकस्पर् पाणायापं च विधायायुकहयोमे या यक्ष्य-
माणा देवतास्ताः सवाः परिग्रहीष्यामि नतत्रेद समधिमिष्मेन यक्षे,
आघारहोमे- प्रजापति मनुमिन्द्र चेकैकयाऽऽज्याह्ुत्या यके, आलज्यमाग-
होमे, अभि सोमे चैकेकयाऽऽब्याहूला यक्ष्ये, सामान्यपधानहोमे-जातरेद्‌-
सपत्नि सभ्राधनीं स्राधनीं देवीं प्रसाधनीं देवीमपि वायुं सूं प्रजापति
चेकंकयाऽऽञ्यादुत्या यक्ष्य इत्युक्तवा यथोक्ताः मधानदेवता द्वितीयया
विभक्योटिख्य तृतीयया विभक्त्या यथोक्तदरन्यगु्िरूय यक्ष्य इति वदेत्‌ ।
अङ्गहोमे वरणं ्राभ्यामाञ्याहुतिभ्यां यक्ष्ये, अग्नि वरुणं चैकेकयाऽऽन्या-
हल्या यक्ष्ये, अयापस्मग्नि प्रजापति चककयाऽऽज्याहुलया यक्ष्ये ।
जंयोपहोमे- चित्तं चित्तिमाकूतमाकूतिं विह्वातं विज्ञानं मनः करीर
एणमासं वृहद्रथतरं प्रजापति चैैकयाऽऽभ्याहुलया यश्य ।
अभ्पार्तानोपहोमे-- अनि मृतानामधिपतिमिन् ज्येष्ठानामधिपति यपं पृथिव्या
अधिपति वायुमन्तरिक्षस्याधिपति सूर्यं दिबोऽधिपति चन्द्रमसं नक्षत्राणामधि-
पति ब्रहस्पति ब्रह्मणोऽधिपतिं मित्रं सल्यानामधिपति वरुणमपापधिपति सपुरं
सोान्नामधिपतिमन्नं साम्राज्यानामधिपति सोपमोषधीनामधिपति सवितारं
* भग. द्गः । २ ख. णं वरुणं ° आप्र वरुणं चानि वरुणं चायातः । ३३. ये ।

ज । ° म्न, (ति चाऽभ्ञ्येन य । ५ क. जयहो" ! ६ क. "तानो" ।
११

८ भट्गोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [अन्वाधानम्‌]

( पामृष्स्व्टकृदादीनां )
परसवानामधिपतिं स्रं पशूनामधिपतिम्‌ । अग्रोदकस्पशेः । त्वष्टारं रूपाणाम-
पिपत विष्णु पवैतानामधिपरति मरतो गणानामधिपतीरेकेकयाऽऽज्याहुला
यक्ष्य इल्युक्त्वा माचीनावीती पितन्पितामहान्परानवरांस्ततांस्ततामहानेकयाऽऽ-
उ्याहू्या यक्ष्य इत्युक्तवा यज्ञोपवीत्यप उपस्पृशेत्‌ । उपस्थानपकषे पितृन्िता-
महानित्येतस्य वाक्यस्य नोटेखः ।

राषट्मदुपहोमे- ऋतासाहमृतधामानमन गन्ध्भमो पधीरप्रस उजैः संहितं
विन्वसामानं सूं गन्ध मरीचीरप्रस ओं; सुपुशनं सूरदिम चन्द्रमसं
गन्धम नक्षत्राण्यप्सरसो बेकुरीः, भुज्यं सुपर्णं यङ्ग गन्धे दक्षिणा अप्सरसः
स्तवाः प्रजापति विश्वकर्माणं मनो गन्धर्वमृक्सापान्यप्सरसो वह्वीः, इषिरं
विशवग्यचसं वातं॑गन्धर्वमपोऽप्सरसो मुदाः) भुवनस्य पतिं परमेष्टिनमधि-
पतिं मृत्युं गन्धर्व विश्वमप्रसो भरः सुक्षितिं सुभूति मद्रकृतं सुवर्षन्तं पजन्यं
गन्ध्ं॑विद्यतोऽप्रसो रुचः, दृरेहेतिपमृढयं मृत्युं गन्धर्वं भरना
अप्सरसो भीरूथारं कृपणकाशिनं कामं गन्धर्वमाधीरप्तरसः शोचयन्तीः
सवनस्य पतिं वेकैकयाऽऽज्याहुलया यक्ष्य इत्यु्टिखेत्‌ । अथवा जयदेवता
एकंकयाऽऽज्याहुलया यक्ष्ये, अभ्यातानदेवता एकैकयाऽऽज्याहुला यक्ष्य,
राष्रभृैवता एकैकयाऽऽज्याहुलयया यक्ष्य इति समदितस्पेणेिषः।

सिषटछृद्धामे-- अधि सिष्कृतमेकया हुतरेषाहत्या यक्ष्ये ।

पायशि्तहोपे- अप्र तिखभिराज्याहुतिभिर्य्ये, अप्नि वरुणं चकै
कयाऽऽज्याहुलया यक्ष्ये । अपरि वरुणं चक्रकयाऽऽज्यादुलया यक्ष्ये । इन्दर
मयवन्तमिनद्रं वृत्रहणं त्यम्बकं विष्णुभ्रि वायुं सूर्यं बृहस्पति वरुणमिन्द्रं
विश्वान्देवां ेकरेफयाऽऽज्याहूत्या यक्ष्ये ।

तेस्लावहोमे-वमून्रुदरानादियान्संस्रावाञ्येन यक्ष्ये । एता देवता यक्ष्य
इत्युलटिखेत्‌ । सद्यः्क्षे स्यो यक्ष्य इति । अनेकदिनक्ताध्ये कर्मणि
त्वेता देवता अच्तनदिनम्रभृतिषु दिवसेषु यक्ष्ये यष्टा इति वदेत्‌।
शवः्रभृतिषु दिवसेषु केवलं यष्टाह इत्येव । प्रधानं कमे श्च एव
चेत्तदा श्रो यष्टाह इत्येव वदेत्‌ । यक्ष्ये यष्टाह इति प्रयोगो यजमाने

१ ख. 'हानाज्येन य । रग. नेकरैकः। ३ग. आयुः। मग, (सो वेकु। ५ ड. स्तव्याः।
६ ग. वहि ।७क.ख.ग, ३ अभ्र वरणंच२३'।

[अन्वाधानपमिद्धोमः] संस्काररत्नमाखा । ८३
( आत्मन्यमनेगरहणम्‌ )

कर्पैरि । आचाय कर्वरि तु यक्ष्यामि यष्टस्मीव्यवं प्रयोगः । सूत्ानुक्तवासा-
यथित्तहोपसंसराबहोमाकरणपक्ते नेतयोरुटेखः ।

ततः समस्तव्याहृतीनां प्रजापतिः भरजापतिश्रहती, अन्वाधानसपिदाधाने
परिनियोगः--“ ॐ मूमूवः सुवः " इखयन्वाधानसमिधोऽप्रावादध्यात्‌ । खाहा-
कारमप्यत्रेच्छन्ति केचित्‌ । अस्पिन्पक्षे प्रजापतय इदं न ममेति लयागः।
स्यृटसमित्रयमादायेल्यारम्य समिदाधानान्तं कमाऽऽचासाप्नं शिषः परि
गृहीतत्वािखितम्‌ ।

ततोऽशरिषेत्रात्द्वादयमेखलातो वा बहिः समन्तादशाङ्कलमितं पृश्वाङ्करमितं
धा स्थरं स्यक्त्वा भागादिदिश् प्रागतरदैभैः परिस्तृणाति । हस्रा उद्गपतर्गाः
पश्वासपुरस्ताच मवन्ति। अथत्रा पएुरस्तात्यशवाचोदग्रा द भाः । दक्षिणत उत्तर
तश्च प्रागग्राः । पौरस्तयपाशात्यपरिस्तरणरदभेपूलानाुपरि दक्षिणपरिस्तरणम्‌ ।
उत्तरपरिस्तरणं तु तद्ग्राणापधस्तात्‌ । परिस्तरणे चल्वारशत्वारखयघ्नयो
वा दर्भाः । परागग्रपरिस्तरणपक्षे त्वपरिपिता एव । परागुदगग्रपक्ष एवायमधरो-
त्तरभावः।

ततो दक्षिणेनाभि ब्रह्मायतने दर्भान्वहुलान्मागग्रान्स्तृणाति । आचा्थ॑स्य
होमकर्ततरे यजमानोपतरेशानाथमपि ब्रह्मायतनस्य पश्वादासनं करपयति । ततो
मयि गृहामि योनो अश्रिरिति द्रषोरभिरभ्रिखिष्प्‌, अत्मन्यभिग्रहणे विनि-
योगः-- “ॐ मयि गृहम्यप्रे अभ्नि९० परागात्‌" इति द्राभ्यामासन्य्निं गृह्णीते ।
आसन्यत दति बरिभाग्य जपतीत्ययैः |

ततोऽतरेरुततरतः समीप एवोदगग्रान्द मान्तेस्तीयं तेपु यथाप्रयोजनं साधा-
रणानि वैशेपिकाणि पात्राणि द्रव्याणि च सकृदेव यथोपपादं वाऽऽपादयेत्‌।
तज यज्ियद्माणामग्रमागं पदेशमात्रं बहिरथं मच्छि्ाप उपस्पृश्य त्रिधातुना
पश्वधातुना वा शुन तद्वदध्वा पातरेष्वासादयेत्‌ ।

ततो विषमसंपिमत्समसंधिपद्रा प्रदक्षिणं शुखं कृत्वा तदुदगग्रं वितल
तेन पालाश्चं खादिरं पैकविशतिदारकमिध्यं वदध्वाऽऽसादयेत्‌ । अथवा
दव्यासादनास्मागिध्मावर्िपो; संनहनमनोनिधानं च दृत्वाऽञ्वलनद-
मासादनासागेतयो; पतेष्वासादनं कुर्यात्‌ । त्त्रेध्मक्िभिः परिधिभिः
सैकौवशतिदारुको भिन्रपरिधिक आहुतिसंरूयाकदारुको षाऽरसिनमा्ः

१ग. ध. इ. ष्दुभोणाम्‌'। २ग. “ने कः।

८४ मटगोषीनाथदीक्षितविरचिता-- [परिषिपप्मिणम्‌]

( ब्रह्मणो वरणम्‌ )
प्रादेशमात्र वा । परिधयः शम्पाकृतिकाः दरुष्का आदरं वा यस्य कस्यचि-
दरहियस्य दक्षस्य । अत्रैव परिधीनां शम्याढृतित्वसंपादनम्‌ । तत्र मध्यमः
परिधिरवाहुप्रूमारभ्यानामिकाग्रान्तपमाणः । बाहुमूलमारभ्य मध्यमाग्रान्तप-
माणो मध्यपास्सृ्ष्म्र दक्षिणः । वाहुप्रूटमारमभ्य कनिप्राग्रान्प्रपाणो दक्षिणा-
त्सक््मथोत्तरः 1 अथवा सर्वेऽपि समममाणाः कायाः । संसपरस्तूमयपकषेऽप्या-
वयकः । एतच परिमाणमरत्निमात्रायतनविषयम्‌ । अधिके तु दक्षिणपरि-
स्तरणानायुपरि ूलमुकत्तरपरिस्तरणानायुपयग्रं यात्रता परिमाणेन भवति ताव-
त्परिमितः पश्िमपरिधिः । इतरौ तु तदनुरोषेन 1

तततोऽग््यायतनादी (दै)शषान्यामगुकपवरान्वितामुकगोघोत्पनामुकशाखाध्या-
यिनमयुकक्षमीणपमुककमणि ब्रह्माणं तामहं एण इति कम॑कुशटं ब्रहि ब्रह्माणं
यजमानो हृुयात्‌। ब्रह्मा हतोऽस्मि कम करिष्यामीत्युक्तवा यन्नोपवीती द्विराच-
म्पोत्तरेण पात्राणि गत्वाऽग्निहोपकोैध्येन दक्षिणेन पादेन दक्षिणाऽतिक्रम्यो-
परेशनाथमासततेभ्यो दर्भभ्यस्तृणपुत्तरतो निरस्याप उपसपयाप्रिमभिरुख उप-
विशति । इत आरभ्य कैकाटे वाग्यतः कर्ममना भवेत्‌। यदि वाग्यमलोपस्तदा
५ हृदं पिप्णुः " इतिः तरैष्णव्युगजपै ८ मू्ृवः सुवः ” इति समस्तव्याहृतिजपं
च कु्ात्‌। यसिमन्कमणि होमार्थमन्यो इतो भवति तत्र यजपानोऽपि ब्रहम्युप-
विषे तस्य पश्चाद्भागे होमकम्र करिपतादासनात्ृणं निरस्याप उपसपृषयापनि-
मभिपुख उपविशेत्‌ । ब्रह्माखामे तदासने छत्रं कूर्च यज्ञोपवीतं दण्डं कमण्डलु
वा स्थापयेत्‌ । ततो भूमौ कष तृणं बाऽनतर्थाय समौ साग्रावन्तगरभरहित
दर्भावगरे भादेशमाज्ाववरेषयन्धरत्वा तत्र काषेनासिदेन वा छिनत्ति न नखेन ।
अप उपरपृरहय तयोभूरमारम्याग्रप्॑न्तं सोदकेन हस्तेनानुमाटिं । ततः प्रणी.
तापात्ं शीता त्रिः पर्षास्य परागगरे पवित्रे तस्पिन्निधाय किचिदुदकमानीय
पृथिवीं करणत्वेन ध्यायन्पुनरुदकेनोपविलं परयित्वाऽङ्कष्ठो पकनिष्रिकाभ्या-
युदगगरे सग्रन्थिके पवित्रे धृत्वोत्तानास्यां परागग्राभ्यां पाणिभ्यां प्रणीतापात्रस्था
अपच्धिरुत्पूय सव्यपाणिना प्रणीतापात्रं धृतरा दक्षिणेन तत्पात्रमपिधाय
नासिकासमं धारयन्नस्कन्द यकुत्तरेणेव हृतवोत्तरेणाप्नि दभषु सादयित्वोदगपर-

3
दैभैरपिदधाति । ततस्ते पवित्रे अपरक्षालिते एव परोक्षणीर्त्र उदगग्रे निधाय

+ पुंवद्भाव आवदयकः । मध्यमपदलोपिसमासेन वा समाधेयम्‌। 4

१ग.घ. ड. "के त्वगन्यायतनानुसारेण परिथिप्रमाणाभिवृद्धिः कार्या । ततोऽ" । २ क.
"किणि पा।३ग.घ. इ, च्रे उद्गग्रे अ`। ४ ग. घ.ङ. पात्रे नि'।

[संमार्मनायाज्योद्ाप्तनान्तो विषिः] संस्काररलमाला। ८९

तत्पात्रमद्धिः पूरयेत्‌ । नात्र किंचिदुदकानयनं पृथिव्याः करणस्रेनामिध्यानं
पुनरुदकेनोपबिरपूरणं च प्रणीतावद्धवति। ततस्ता अपः पर्मदुत्पुय बिखवन्ति
पात्राण्युत्तानानि कृखेध्मं विसस्य प्राक्संस्थं त्रैः सर्वाभिरद्धिः सपवित्रेण
हस्तेन सवांणि पात्राणि प्रोक्षति । अपुष्ीङृतेनोत्तानेन हस्तेन जटसेचनं
भरोक्षणम्‌ । ।

ततः सुव॑ दधीपासादितान्साग्रान्स॑पा्दूर्मोश्चि सृहीताऽ्रौ द्ि-
णहरतेनेव सहैव निष्टप्य दवीं दर्भेषु निधाय सव्यहस्त सुवं ग्रहीत्वा दक्षि-
णेन हस्तेन द भौगररन्तरतोऽभ्याकारं सवतो विटमभिसंमाष्टि दमपूरदण्डम्‌ ।
ततः पुननिषटप्य दर्भेषु निधाय दर्वी तयैव एदीला दमाग्रः प्राक्संस्थं पुष्कर-
भें संमृज्य दभमध्येः प्रयक्सस्थं पुष्कराधोभागं दर्भमृहण्डं च संमृज्य
एुननिषप्य सुवस्योत्तरतो दर्भेषु निदधाति । समृष्ठासमृषपाजाणां संसर्जनं न
कार्यं कृत्लसंमाजैनक्रियासमाश्षिपर्न्तमिति केचित्‌ । प्रयोगसमाप्निपषन्तमि-
ख्ये । तत्र यद्वि संसपश्ैः “ पुनरेव निष्टप्य पमञ्यत्सिन मृच्रेण '” इति भार-
दाजोक्तेरसंमृषएपात्रसंस्े पुनः संमागं एव भायश्ित्तम्‌ । ततः संमागद्र्भान-
भ्ुह्याप्रावनुपहरति । पुषीष्तेनावाचीनेन हस्तेन जलसेचनपर्युक्षणम्‌ ।
केवलाज्यहोपतत्रे न सुवः ।

ततो गव्यमाज्यं बहिरेव द्रवीकृत्य पित्रान्तदितायामपरेणागन्यायतनं
दर्भेषु स्थापितायामाज्यस्थाल्यां गाछितमाज्यं प्रभूतं निरुप्योपवेषे-
णात्तरपरिस्तरणाद्वहिरुदग्दिक्स्थानङ्गारानिरुह्॒व्यन्तान्कृत्वा तेष्वधिभि-
त्याऽऽयतनस्थाग्नौ प्रदीपितैदैभेरवाचीनज्वाटेरुपरि उवल्यित्वा तान्सन्ये
गहीत्वा दक्षिणहस्तेनाङ्क्पवैमात्रं द भाग्दयमाज्ये प्रलयस्य तैरेव दर्भ
रनथैवा मज्वाकिखिः पयंभ्नि कला तानपि दभीनुत्तरतो वहिनिरस्याप उप-
स्पृशेत्‌ । यदा तु निरूढाप्रौ परदीपनं तदा तमरैव निरसनं न बहिः।

तत आज्यं कषैमिवोदगुद्रास्योपेपेणाङ्गारानायतनस्थाग्ौ मेरयितल्ोदगग्र
पवित्र धृत्वा ताभ्यामाञ्ये पशाद्धागमारभ्य भागमा नीत्वा पुनः पश्ाद्धागमा-
नीयोतपुनीयादिलयवं जिरत्पूय पवित्रयोगरन्थि विश्वस्य पित्रे अस्नावभ्याधाय
शम्याढृतिभिः परिधिभिरभ्नि परिदधाति । अपरेणाग्निमुदी चीनकुम्बं मध्यमं
द्तिणेनां पाचीनकुम्बं दक्षिणमुत्तरेणाभि पभाचीनकुम्बमुक्तरम्‌। तत्र दक्षिणस्य
परिभेमेभयमपरिभिमूलस्योपरि पूरं करवव्यम्‌ । उत्तरस्य मध्यमपरिष्य्रसयाधः
परिस्तरणानामुपर्येव परिधिपरिधानं कम्‌ ।

१ क. 'स्याधरो मूलम्‌ । प" । २ क, करतन्यम्‌ ।

८६ महगोपीनाथदीक्षितविरचिता-[परिपेकायुत्तराधारहोमान्तो शिः)

ततोऽ पश्वाद्धमि परोक्ष्योदगग्रं बर्दिःसंनहनशरुखवं तत्राऽऽस्तीयं तदु-
परि प्रागग्रमुदगपवं बहिरास्तीयै तत्र सुप्रदव्याभ्यस्थाटी;ः क्रमेगोद-
कसंस्थं निदधाति । चरुहोमेदत्न दूतं चर्पममिपार्योदगुद्रास्यामेः पशा-
दाञ्यस्थार्या उत्तरतो बरहष्यासादयति । ततोऽगन्यायतनस्य समन्ता-
दङ्ुलत्रयपरिमितं स्थलं ल्यक्तवा परिषिश्चति । अदितेऽनुमन्यस्वरेति
चतुर्ण मत्राणां वामदेव ऋषिरदितिरनुमतिः सरस्वती देवः सवितेति-
क्रमेण चतुर्ण देवताः, यक्त॑पि, परिषेके षिवियोगः--“! अदितेऽनुमन्यस्व '”
इति दक्षिणतः पराचीन परिषिञ्चति । “ अनुमतेऽनुमन्यस् " इति पश्चादुदी-
चीनम्‌ । “ प्रखतेऽनुमन्यख ” इत्युत्तरतः प्राचीनम्‌ । “ देव सवितः प्रपुव"
इेशानीमारमभ्य स्तः प्रदक्षिणं परिपिश्वति ।

ततो दक्षिणेन पाणिना दव्यीऽऽञ्पस्थाट्याञ्यमादाय भूषिष्मिष्मं
मूलपध्याग्रपदे ेष्वङ्कत्वा दर्वी स्वस्थाने निधाय दक्षिणदस्तनेध्ममादाय प्रूल-
मध्यभागयोषेधये त धृलाऽयं त दध्म इत्यस्य वामदेवो जातवेदा अग्निः स्वराट्‌.
त्रिषटए, शध्माभ्याधाने विनियोगः “अयं त इध्म आत्मा ° मेधय खाहा'? इति
सव्यपाण्यन्बारन्पेन दक्षिणेन हस्तेन प्रदीप्ता प्रागग्रपभ्यादधाति । नतवे-
दतेऽ्य हदं ° । सवेषु त्यागेष्वस्यै देवताया इदं पुरोत द्रव्यपुर्छने न ममे-
त्यथमतुसंदध्यात्‌ । अन्यकरफेऽपि होमादौ स्व त्यागा यजमानेनैव कार्याः ।

ततो दर्व्याऽऽञ्यं एदीत्नोत्तरं परिधिसंधिभनुलशष्य तेन दी प्वेशय--
प्रजापतये मनवे स्वहित्यस्य वामदेवः परजापतिमेनुयैजुः, पूर्ाधारहमे षिनि-
योगः--“' प्रजापतये मनते खाहा » इति प्रजापतिं मनप्ता ध्यायन्मनसेव मच्र-
मुबारयन्वायव्यकोणमारभ्याऽऽग्ेयकोणपर्थन्तं संततमूजु दीय जुहनेति । प्रना-
पतये मनव इदं० । पुनदैव्यीऽऽ्यं ग्रहीत्वा दक्षिणं परिपिसंधिमनुलकष्य तेन
दर्षी भवेदयेन्द्राय स्वाहित्यस्य वामदेवो विश्वे देवां इन्द्रो बा यजुः, उत्तराघार-
होमे विव्रियोगः--“ इन्द्राय स्वाह्म ” इति मत्रं पठननैभतकोगमारभ्भेशा-
नकोणपरयन्तं॑संततमूरं दीैमासीन एव जुहोति । इन्दायेदं० । उभ-
यत्र सरवेषामिध्मकाष्ठानामाधार ज्यं सपशः । यदि शीतव्रशेन किनं
वेदाञ्यं तदाऽऽयारसातलया्यं परृतकमेसंवन्ध्यतनिसमीपस्थापनेन विलीनं
ुर्यात्‌। प्रायौगिकास्तु ताम्रादिनि्मितेन तद्भरिसंतपतन दण्डेन विलीनं

# चेदियनथकं निश्वयाथकं वा ।

१ग.ध. इ, वात्र यः| > क. “जयस्य स'।

[अनिमुलप्रयोगः] संस्काररत्नमाखा । ८७

कुन्ति, तद्धहिरग्यायतनतदण्डभविष्टतदरन्यवयवनाश्चादिदूषणापततेरन्याय्यम्‌ ।
इलया रावाघाय--

अग्रये साहा सोमाय स्राहत्यनयोर्वामदेष ऋषिः, अग्निः सोम इति
करमेण देवते, यजुषी, आञ्यभागहोमे षिनियोगः--अग्नये छाहा । अग्रा
ुत्राषपवीधें ज्ञदोति । अग्नय इदं ० । सोमाय स्वाहा । अ्नो दक्षिणार्थे
जोति । इत्याञ्यभागौ हुत्वा तावन्तरेणेतरा आहुतीस्तत्ततकर्मविहितनिहायां
उ्वालामध्य एव वा जुहोति । युक्तो वहेत्यस्य वामदेवो जातवेदा अभ्रिखि-
षप) या तिरश्चीत्यस्य वामदेवः सर्रधिन्यनृषटप्‌) सभ्राधन्यै देव्यै स्वाहा प्रसा.

न = न द = © [> = ("3
धन्ये देव्ये स्वाहेयनयोवापदेव ऋषिः सश्राधनी देवी प्रसाधनी देवीति क्रमेण
देवते यञ्चपी, सामान्यप्रधानाञ्यहोमे षिनियोगः--“' युक्तो वह नातवेदः०
नेम स्वाहा” जात्ेदपेऽप्रय हदं० । ५या तिरी नीं यने खाहा "
सथ्राधन्पा इदं ० । “ प्राधन्ये देव्यै स्वाहा " सध्राधन्यै देव्या इद्‌०।
५ प्रप्ताषन्ये देव्ये स्वाहा ” प्रसाधन्यै देव्या इदं० । व्यस्तानां व्याहूतीना-
मभिक्रषिः समस्तव्याहूतीनां परजापतिकपिः, अभ्निवायुसूर्यभरजापतयः क्रमेण
देवताः, गायत्युष्णिगन्‌ष््वृहटयरछन्दांसि) सामान्यप्रधानहोमे विनियोगः--
“ॐ भूः स्वाहा" अप्रय इद्‌ ० । “८ ॐ मुवः स्वाहा ”' वायव इद्‌ ० । ¢“ ॐ सवः
साहा " सूयायेदं ० । “ ॐ मूमः सूकरः स्वाहा " प्रजापतय इदं ° ।

ततस्तत्तत्कमैणो पररोपिकरमधानहोमं कुयीत्‌ ।

तत॒ उत्तराण्यङ्गानि । इमं पे वरूणेलयनयोप्रिष्वे देवा ऋषयो
वरुणो देवता प्रथमस्य गायत्री छन्दः) द्वितीयस्य गरष ।
स्य॑नो अग्र इति दयोधिषवे देवा ऋयः । अमिर्वरुणश्च देवता बिष्ष्ठन्दः ।
त्वमग्रे अयासीत्यस्य विश्वे देवा अया अप्निरुषटुप्‌ । प्रजापत इत्यस्य ्रनाप-
तिर्धिवे देवा वा परनापतिसिषप । उत्तराङ्गहोमे तिनियोगः--“9ॐ इमं मे वरुण
चके स्वाहा ” वरुणायेद्‌ ० | “ ॐ तक्त्वा यामि ° मोषीः स्वाहा ” वरुणायेदं ° ।
"ॐ त्वं नो अग्ने ° स्मतस्वाहा'” अग्नये वरुणाय चेदं ० । “ॐ पत त्वं नो० नए
स्वाहा ' अग्नये वरुणाय चेदं० । “ॐ त्वमग्ने अ° पन\ घ।हा " अयसेऽप्रप
इदं ० । प्रजापते यीणा९ स्वाहा ” प्रजापतय ददं ° । इत्यङ्गहोमः ।

जयोपहोममन्राणां विनवे देवा लिङ्गोक्ता देवता यजि, उत्तराङ्गभूतजयोः

भक

पापे रिनियोगः--"“ ॐ चित्तं च स्वाहा "' चित्तायेदं ०। ५ ॐ चित्तिश्च स्वाह्‌। ”

१ग. ध, इ, देति द्योः । २क. “्यहो' । ३ग.ध्‌. उ. धं। ह्‌ ।

८८ भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [अश्निपुखप्रयोगः]

चित्तय इदं ° । विश्या इदमिति षा । “ॐ आक्रूते च स्वाहा ” आक्ूतायेदं ° ।
(ॐ आतिश्च स्वाहा" आकूतय ददं ०।आकूला इद्‌ पिति वा । “ॐ विज्ञातं च सवाहा"?
विज्ञातायेदं ० । “ ॐ विज्ञानं च स्वाहा '› विज्ञानायेदं ० । “ॐ मनश्च स्वाहा ”
मनस इदं ० । “ ॐ शक्तरीश्च घ्वाहा ” शृक्ृरीभ्य इदं ० । “ॐ दशश्च स्वाहा "
दशयेदं ० । “ॐ पूणेमापतश्च घछाहा '' पूर्णमासायेद्‌ं ° । “ ॐ बृहच स्वाहा ”
वृहत इदं ° । “ॐ रथंतरं च स्वाहा " रथतरायेदं ° । “ॐ प्रजापतिनैया० भूव
स्वाहा” प्रजापतय इदं ० । अथवा चित्ताय खाहा, चित्तये सराहा, आकृताय
स्वाहा, आकूतये स्वाहा, विज्ञाताय स्वाहा, विज्ञानाय सराहा, मनसे सराहा,
शकरीभ्यः खाहा, दर्शाय स्वाहा; पूणणमासाय साहा, वहते साहा, रथं-
तराय स्वाहा, इति चतुथ्य॑नैर्होमः । यथारिङ्गं यागः । अविरत एष त्रयो-
दशो मत्रः।

अभ्यातानोपष्टोपमपन्राणां विनवे देवा लिङ्गोक्ता देवता यजुषि, उत्त-
राङ्गभ्रताभ्यातानोपहोमे विनियोगः--“ ॐ अभ्निभूतानामधिपतिः स॒ माऽवत्व-
.व्म° त्या स्वाहा ” अप्रये भूतानापधिपतय इदं० । ॐ इन्द्रो उयेष्ठानाम ०”,
इन्द्राप" ज्येष्ठानामभिपतय इदं ० । “ॐ यमः परथिव्या अपि ° › यमाय पृथिव्या
शि इदं ° । “ॐ वायुरन्तस्सिस्याभि ०?” वायवेऽन्तरिक्षस्पाधिपतय इदं °।
“ॐ सुः दिबोऽधि ° ” सूर्याय दिबोऽथिपतय इ ० । “ ॐ चन्द्रमा नक्षत्राणामवि-
पतिः° ^ चनद्रमते नकषत्राणामधिपतय इदं० । ५ ॐ वृरस्पतगरहयणोऽपि° "
व्छपतये ब्रह्मणो ऽधिपतय इदं ० । “ ॐ मित्रः पत्यानामपिपतिः० " मित्राय
प्षल्ानामधिपतय इदं ० । ॐ षरुणोऽपामपि °" बरुणायापापरपरिपतय इदं ० ।
“ ॐ समुद्रः छोत्यानामधि °?' समुद्राय स्रोलयानामधिपतय इदं ० । “ ॐ अन्नः
साम्राज्यानामपिप० ' अन्नाय साम्राज्यानामधिपतय इदं ० | “ ॐ सोम जप-
धीनामधि° ” सोमायौषधीनामभिपतय इदं ० । “ ॐ पतिता प्रपवानामयि° "!
सवित्रे प्रसवानामधिपततय इदं ० । ॐ रुद्रः पशूनामधथि ०” रुद्राय पमूनामधि-
पतय इदं ० । अ्रोदकस्यदीः । “ ॐ त्वष्टा रूपाणामभि ०” त्वरे सूपाणापपिपष-
तय इदं ० । “ॐ विष्णुः पर्वतानामधिपति०'› विष्णत्रे परतानामधिपतय इदं ° ।
“ॐ मरुतो गणानामधिपतयस्ते माऽवन्त्व ° मरुद्भ्यो गणानामपिपतिभ्य इदं ०।
ततः प्राचीनावीती भूता ५ पितरः पितामहाः परे० माऽत । अपि°
पितृभ्यः पितामहेभ्यः प्रेभ्योऽबरेभ्यसततेभ्यस्ततामदेभ्य इदं ° ।

ततो यङ्गोपबीलयप उपसृशेत्‌ । उपस्थानपकषेऽपि प्राचीनार्वतं न
स्ाहाकारलयागौ । एतच जीवतियत्रादेरपि भवलयतहेनैव । अन्वारम्भक्षत्रीऽपि
माचीनावीते कार्यम्‌ । अत्र पत्नी नान्वारमते पितृकषैत्वात्‌ ।

[ अग्निमुलप्रयोगः ] संस्काररत्नमाछा । ८९
( राषटशस्स्वकृद्धोमौ )

राषभून्मन्राणां विशवे देवा लिङ्गोक्ता देवता यजूंषि । उत्तराङ्गभतराष्भ्‌-
दुपहोमे विनियोगः--

८ ॐ ुतापादुतथामाऽभिगन्धषैः पत॒ इदं ब्रहम क्षत्रं पातु तसे छाहा "”
ऋतासाह ऋतथान्नेऽप्रपे गन्र्बापिदं० । ५ तस्योपधयोऽप्परप्
ऊर्जो नाम ता इदं ब्रह्य क्षत्र पान्तु ताभ्यः स्वाहा
ओषधीभ्योऽप्परोभ्य उप्भ्यं इदं० । “परहितो० षैः पर प्रतु त०'
सर हिताय विश्वसाश्ने सूर्याय गन्ध्वीयेदं० । “ तस्य मरीच० मता०
पान्तु ता०” प्ररीचिभ्योऽप्सरोभ्य आयुभ्य इदं० । “ॐ पुपुप्नः° वैः प”
सुपुश्नाय सूर्यरइमये चन्दरपसे गन्धर्वायेदं ० । “ तस्य नक्ष ० नाम ता ३०” नक्ष.
्भ्योऽप्सरोभ्यो वेकुरिभ्य इदं ° । “ॐ मुन्युः मु° 4: प्त०” भुज्यते सुपणाय
यज्ञाय गन्धर्बायेदं° । “ तस्य दक्षिणा० मता इ० दक्षिणाभ्यो ऽप्वरेभ्यः
स्तवाभ्य ३० । ^ प्रनापतिधि° वैः प्त” भरजापतये विश्वकर्मणे भने
गन्धवी० । ८ तस्यक्पीमा० म ता ३० ऋक्सामेभ्पोऽप्सरोभ्यो विभ्य
इ०। “ॐ इषिरो विश्च० वैः स०'” इपिराय विश्वव्यचसे वाताय गन्धी ° ।
प्तस्यापोऽप्प० म ता इ०१ अदूभ्योऽप्परोभ्यो पुदाभ्य इदं ° । 1 भुवनस्य
स्ि९ खा ०, भुवनस्य पतय इदं ० । “ई” परमषठय० वैः ० परमेष्ठिनिऽ-
धिपतये एलयतरे गन्ध० । ¢ तप्य वि०मता० ” विश्वस्मा अप्सरोभ्यो भुभ्य
इ० । “ॐ सुक्षितिः० वैः स ०? सुक्षितये सुभूतये भद्रके सुवर्ैते पर्जन्याय
गन्ध० । “तस्य वरिवु° मता इ०" विद्य्‌भ्योऽप्सरोभ्यो रभ्य इ०। “६” दूर
हेति वैः प्० ? दूरे हेतयेऽग्डयाय मृत्यवे गन्धरवयेदं ° । ५ तप्य प्रनार
मता ३० प्रजाभ्योऽप्सरोभ्यो भीरुभ्य इदं ० । “ॐ चारुः कृपण० वैः
प” चारे कृपणकारिने कामाय गन्धर्वा० । ५ तस्याऽऽपयो० म॒ ता
२०” आभिभ्योऽप्सरोभ्यः सोचयन्तीभ्य इ० । ५ॐप्तनो मुव० यच्छ
स्वाहा” भुवनस्य पत्य ३० । एते च जयादुपहोमा वैकरिपकाः।

ततो यदस्येत्यस्य वामदेबोऽग्निः स्ि्कदलिः! चिष्टृदोमे विनि-
योगः- “यदस्य क० यत्रे स्वाहा" इत्युत्तराधपृत्रंपूत्रोहुतितः किचिदभूयसी
परौभिराहुतिभिरसंखटं जुहोति । अप्रये सिषट़त इदं ० । संसगेशरेतसर्वमाय-
धित्तमूनाज्ञातादिनपश्च।
तत इध्मसंनहनशुसं॒विस्स्याद्धिरभ्युक्यापनौ परह्य दव्य परि
धीन्परिधानक्रमेणादकता परिस्तरणेभ्यः कांथिहमान्स्वान्बा सरवमा-
१२

९० भहगोपीनाथदीक्षितविरविता- (प्रायशित्तहोमः]

सतृत॑बहिश्वाऽऽदाय दर्व्यामग्राण्यनक्ति, मध्यानि पलानि चाऽऽञ्य-
स्थाल्याम्‌ । एवं द्वितीयम्‌ । वतीयं तु पानि मध्यानि चाऽऽञ्यस्थारयाम्‌ ,
अग्राणि द्यामिति । एवमदक्तकं तृणमक्तेभ्यस्तृणेभ्य उपादाय प्र्गातं
निधायान्यानि दक्षिणोत्तराभ्यां पाणिभ्यामुत्तरपरिधेसंधिमनुपरवेहय नाति.
करान्तागन्यग्राण्यरूर्वाप्राण्यङ्गरेष्वमर्जयंस्तदग्राणीपषदनं हस्तं धारयघुध्वंमुयम्य
ततो न्यश्चमधोऽथ आनीयाधरोत्तरावयवभावेनान्तत आयतने पर्यावतै.-
यति । तत्िरूध्व॑मायतन एवाञ्जलिना नीत्वाऽप्ौ क्षिपति । ततः स्थापि
तत्णं प्रहृ त्रिरङ्कसयाऽन्ववदिहय प्राणे युगपत्संसपश्याप उपस्पृदय तथेव
चक्ुषी संसपृ्याप उप्यदय पृथिवीं संस्ृरोत्‌ । ततो मध्यमं परिपिमप्री ्ह-
त्येतरौ परिधी द्राम्पां हस्ताभ्यां सदैव प्रहरति । अवाश्चमुत्तरस्याग्रमङ्गा-
रेषुपोहति।

ततः प्रायधित्तहोमः।

अनाङ्गातमितिपन्रत्रयस्य विश्वे देवा कऋषयोऽभिर्देवताऽऽ्रयोरनुष्ट-
बन्त्यस्य श्रि । लं नो अप्र इति द्रयोतिषे देवा अप्िविरणश्च
ब्रिषूप्‌ । यत दइृन्दरेतद्रयोषि्वे देवा कषयः । इन्द्रो मघवान्परथमस्य
देवता । हृत्र््रो द्वितीयस्य । आद्यस्य बृहती द्वितीयस्यानुषटप्‌ | तयम्बकमि
लयस्य विभ्वे देवाद्यम्बकोऽनुष्प । इदं विष्णुरित्यस्य सोमो विष्णुरगायत्री ।
सप्तानां व्याहृतीनां याक्ञिक्यो देवता उपनिषद ऋषयः । अभ्निवीयुः ूर्यो
बृहस्पतिैरुण इन्द्रो विवे देवा इति क्रमेण देवताः । गायञ्युप्णिगनुष्वबृहती
पङ्कत्रिरलगतीति त्रमेण च्छदांमि । प्रायश्चित्ताञ्यहोमे बिनियोगः--
“८ अनाज्ञातं तथ स्वाहा") अग्नय इदं ० । “ पुरूपपंमितो° यर स्वाहा”
अप्रय इ० । “ॐ यत्पाकत्रा म० जाति स्वाहा" अग्नय इदं ०। "० त्वं नो अपने
स्मत्छाहा" अघ्रये वरुणाय वेदं ° । “ॐ प्ततवं नौ अ० एषि स्वाहा" अग्नये
वरुणाय चेदं ० । “ॐ यत इन्द्र भ० जहि घछाहा' इन्दाय मघवत इदं ° ।
ॐ स्वत्िदा वि० करः स्वाहा" इन्द्राय तरच ० । “द यम्बकं यना°
तात्छाह।" उयम्ब्रकायेद्‌ं ० । ॐ इदं विप्णु° सुरे स्वाहा” विष्णव इदं ० ।
ॐ भूः स्वाहा ” अग्नय इ० । “ॐ मुवः -स्वाह। ” वायव इदं ० । ॐ पुवः
स्वाहा ” सूर्याय ० । “ॐ महः स्वाह” बृहस्पतय इदं ° । “ॐ जनः सराहा"
वरुणायेदं ० । “ ॐ तपः स्वाहा ' इन्द्रायेदं ०। “ॐ पल स्वाहा" विन्वेभ्यो
देषेभ्य इदं °। |

[प्रायश्चित्तरोमः] संस्काररतनमाा । ९१

यदि नैमित्तिकानि केवलहोमारमकप्रायश्चित्तान्यापतितानि तानि
निमित्तानन्तरमरतानि स्युस्तान्यत्र कार्याणि । “ ॐ वपुम्यो र्द्रेभ्य
आदिव्येम्यः स्वाहा ” इति परिधिषु संस्रावाञ्यं लहोति, वसुभ्यो रू°
लभ्यः सभ्सावभागेभ्य इदं ° ।

तत॒ उत्तरपरिपेशः पूत्रैवत्‌ । “ अदरितेऽनवमर्स्याः । अनुमतेऽ-
न्वमश्स्थाः । सरखतेऽन्वमस्स्थाः । देव॒ पवितः प्राप्तः "'

इति परियेकमत्रषु विशेषः । एतेषां मच्राणामष्यादि पूतैवत्‌। विधिना प्रणी-
तोद्रासनाकरणपक्षेऽत्रोपतेपं निरस्येत्‌ । भङ्कत्वेति संप्रदायः। तत्रोपतरेषस्य समि.
दूपतरे समिद्धान्लया समिन्धनादिकार्येपूपयोगः कृतः स्यात्तं निवारयितु भङ्गो
युक्तः । एतस्य स्थूलकाएशकलर्पत्वे तु भङ्गस्य प्रयोजनाभावेन कर्मोपयुक्त-
व्यतिरिक्तरौकिकाप्नी प्रक्षेपः । ततोऽ्रेणाप्नि प्रणीताः पयाहूयापरेणाभ्रि
निधाय प्रगादिक्रमेण दिक्चतुष्टय उरध्वैमधश्च जलमुत्सिच्य भरूपाववरिषठं
जलं निनीयाऽऽत्मानं पनी च माजयिता पखं संगृजीत । यत्तु गृह्यकारिका-
कृतोत्सेचनात्प्र प्रणीतापात्र उदकान्तरानयनपुक्तं तल्पमाणाभाव्रादुपयम्‌ ।
आचायककरे हेमे यजमानपल्योरव मानेन नाऽऽचायस्य ।

ततो ब्रह्मणे दिरण्यं गौव पूर्णपात्रं वा तद्भावे चमसपरितं कांस्यपात्प्रितं
वा सकरद ब्रहुतमनवहतं वा घान्यं फलानि वा ततपरतिनिधिभृतं हिरण्यं + वा
दक्षिणां दधात्‌ । ब्रह्मा सप्तदशकृत्वोऽपान्य) देव्य सेलयस्य जापतिः
सविता यजुः, प्रतिग्रहे विनियोगः। “ ॐ देवस्य त्वा तर म्यां प्रति° ्षिगेऽप्नपे
हिरण्यं तेना हतु " इति दिरण्यं प्रतिगृह्णाति ।

गोप्रतिग्रह--“ ॐ अस्नये हिरण्यं तेन " इत्यस्य स्थाने “द्द्राय गां
तया इति मघ्रे विशेषः । तृणं प्रदाय प्रतिग्रहः । अन्यत्समानम्‌ ।

क~ भ

धान्यप्रतिग्रह तु- “ॐ देव्य स्वा ° दक्षिणे विशवम्या देदेम्या धान्यं तेनम्‌ृ °
गृह्णतु " इति धान्यं प्रतिग्रहयाति ।
फलप्रतिग्रहे तु--उत्तानस्त्रेयस्य परजापतिर ङ्गीरसो यजुः, प्रतिग्रह

परिनियोगः--“ ॐ उत्तानस्त्वाङ्गो ° गृहतु '" इति फलानि प्रतिग्रह्णाति ।
©

[९

अत्रापि सावित्रान्वाधीस्त इति केचित्‌ । सवत्र व्याहृ
+ प्रथमान्तान्येव सवौणि प्रकत्म्यान्त एतानीति द्वितीयान्तमध्याहूवयय यो ननीयम्‌ ।

१क.ख. कः ।अ'।२क.ख. स्वयमूः। ३. ड. रराहिर'।

९२ भटरगोपीनाथदीकषितविरविता- (ू्णपात्रक्षणम्‌]

प्रतिग्रहणम्‌ । अधोवायोनंमनमपाननम्‌ । प्रतिग्रहमन्रगतदरव्यदेवतायै प्रतिग्र-
हणं नाऽऽत्मन इति संकरो व्याष्त्तिः ।
प्रतिनिपितेन दिरण्यदाने तु यदीयम्रतिनिपितखेन दानं तस्य मच्रः।
निष्कयपक्ष उत्तानस्त्वेति प्रतिग्रहः । स्वेषां तूष्णीमेव वा प्रति-
ग्रहः । असिमिन्कसे नापाननम्‌ । गोपतिग्रहे तस्ये तृणप्रदानं
च नास्ति । ग्याषत्यप्रतिग्रहणमपि न भवति । भवतीति केचित्‌ । सवत्र
भतिग्रह आग्नेयतीरयेनैव । “ अभ्नेयेन प्रतिग्रहं कुर्यात्‌ ” इति बौधायनोक्तेः ।
“ करमध्य आत्रेयम्‌ ” इत्याग्रेयतीयलक्षणमुक्तं तेनेव ।
पुणेपात्ररक्षणयुक्तं युद्नभाष्ये-
८ अष्टमुष्टि भवेत्किचित्किचिचत्वारि पुप्कटम्‌ ।
पुष्कडानि तु चत्वार पृणपात्र प्रचक्षत ›' इति ॥
५“ अष्टमुष्टि मवेतिकचित्किनिदषटौ तु पुष्कलम्‌ ।
पुप्कटेरषटमिश्रैकः पूर्णपात्र उदीरितः " ॥
इत्याधानवेजयन्त्यां पाठः ।
आगपमसारसग्रहे तु-
५५ द्वातरिश्षत्पहताम्रेण निर्मितं ताम्रपात्रकम्‌ ।
तण्डुटेन सरमापुयं सहिरण्यं सदक्षिणम्‌ ॥
कत वृताय दयात्तपूर्णपात्रं विदुषा; "' ।

इत्युक्तं पूणपात्ररक्षणम्‌ ।

छन्दोगपरिशिषटे तु परपाहारपरयाप्थान्यस्यापि पएणेपात्रतयुक्तम्‌ । एतेषां
याकत्यपक्षया योजना दरष्टवया । यत्र वेशेपिकी दक्षिणा विहिता तत्रापीदं दक्षि

~ ० क

णादानं कायमिति केचित्‌ । वस्तुतस्तु-सौमिकेिषुबन्पेु प्राकृता
न्वाहायंदानछोप इवैतस्यापि खोपो युक्तः । अत्र वोपेषनिरसनम्‌ । तती
बरह्मयजमानौ यथेतं परतिनिष्कामतः। एते च धमां आघारवत्सु दर्विहोभेषु
गर्ान्तरे दष्टः कृताकृताः । केचिद्रासतुबलिकमानन्तरमेतान्धर्पानतुति-
न्ति । ततो यज्ञ॒ नमस्त इत्यस्य विश्वे देषा यद्ञो यजु; । अन््युपस्थाने
विनियोगः--“ ॐ यज्ञ नमस्ते यन्ञ० उप ते नमः” इति यजमानो ब्रह्मा
चोपतिष्ते । आचायंरिविजामप्युपस्थानम्‌ । अग्रे नय इत्यस्य विशव

-----------------~-~~~-----

१क.ख. क्षणसु'।२ग. घ. ह, "्वैमेवेति। ३ग, अत्रोप।

[अ्निमुखप्रयोगः] संस्काररत्नमाखा । ९
( अभिपूजनं विभूतिधारणं च )
देवा अभ्रिचचिषटुए, अग्निपूजने विनियोगः--“ अने नय० त्षिम ” इय-
गन्यायतनात्षडङ्कं स्थलं विहायाश्रि तत्रानुलक्षीृल्य पूजयेत्‌ । वायव्यां
दिशीति संपदायः । अश्रिपूनन आरक्तगन्धपुष्यक्षतान्वनंयेत्‌ । आरक्तपुष्पेषु
जपापुष्यमेव वा वजैयेत्‌ । प्रपदीपौ बजेयेदिति कथिषटिखितं तत्र पलं
न विद्मः।

मानस्तोक इत्यस्याग्र रुट्रो जगती । विभूतिधारणे षिनियोगः--
“५ ॐ मा नस्तोके तन० म ते ” इदयमरेषिभूति लट धूला--

“५ श्रद्धां मेधां यशः प्रज्ञां विद्यां बुद्धि प्रियं वसम्‌ ।
आगुप्यं तेज आरोग्यं देहि मे हव्यवाहन ›' ।

इत्यप्नि संप्राथ्यं नमस्कुर्यात्‌ । कर्मसमाप्तौ कर्मोपयुक्तमुदकमवशिष्ट

चेत्परिलयज्यारिक्ततवा्ं शुद्धमुदकं तत्पात्र आनीय स्थापयेत्‌ ।

इप्यभ्िगरखप्रयोगः।

अयुपुपनयनापदिष्टं होमविधिमन्यत्राप्यतिदिश्षति--
“८ सवद्र्विहोमाणामेष कल्पः " इति ।

अस्याः । जुहोतिचोदितानि कर्माणि दविहोमास्तेषु सर्व्वे
उद्धननादिः पसाधनीदेवीहोमान्तोऽनुक्रान्तः कल्पो विधिर्भवति ।
अथत्रैष प्रसाधनीदेवीहोमान्तोऽनुकान्तो व्याहृतिहोमवारुणीहोमा-
दिरनुकरम्यमाणश्च कल्पो विधिर्भवतीलयथैः । पूप्॑सिन्कसेऽओर
तत्र॒ तत्र व्याहृतिपर्यन्तं दत्वेति वचनमिमं मे वरुण तत्वा यामी.
लादिविधानं चामराप्त्वादपूर्वविधानार्थम्‌ । द्वितीयकस्ये तनुबादो भवति ।
सवैगरहणं यत्र॒ यत्र॒ अयाहृतिहोमवरिधानं बारुण्याय्नुक्रमणं च न कृतं
भवति तादृशेषु सृतजरक्तेषु शाल्ञान्तरोक्तेष्वपि च कमस भसाधनीदेवीहोमा-
न्तविधिपरापणार्थम्‌ । असिमन्न्याख्यान ओपासन होमेऽतिप्रसङ्गः, स व्रीहिः
भियेव हस्तनैते आहुती जुहोतीत्यत्राऽऽदुतिग्रहणेन वारणीयः ।

एतत्कथमिति चेदच्यते-- एते जहोतीलेताप्रतैव सिद्ध आदुतिग्रहणं
नियमाथम्‌ । आहूती एव केवले स्यातां नेतरत्त्रमिति । अस्िन्कर्पे
परिस्तरणपरिषेकयोरपि निदत्तिः । ( +इस्तग्रेणापि कदाचिद्धोमः स्यात्स

+ धनुथिद्ान्तग॑तो प्रन्थो ग, घ, ड, पुस्तकेषु नास्ति ।

९४ भटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता-[अभिमुखपेबन्धिविशेषविचारः]

मा मूकितु नुहूबद्धस्तोत्तरपार्थेनैव होम॒ इतिङ्ञापनार्थं च । ) वैश्वदेवे
तूमयतः परिषेचनमिति प्राप्तस्य परिषेकस्य पुनवैचनवराध्रथोपदेश्ं कुरुत
इति वचनवटाचेतरतच्रनिषहत्तिः । द्वितीयकस्पे तत्र तत्र व्याहृतिहोपवि-
धानं वारुण्याद्यनुक्रपरणं च परिसंख्यार्थम्‌, तेनेतरत्र भ्रसाधनीदेवीहोमा-
न्त एव विधिर्भवति न स्मः । अप्रेयस्थाटीपाके तूदरास्मेतिल्यप्मत्ययेन
होमाव्यवधानस्योक्तेरिष्माभ्याधानादि प्रसाधनीदेवीहोमान्तं तत्रं निवतेते।
न च भरपणापतमवेध्माभ्याधानादि प्रसाधनीदेवीहयोमान्तमस्तिति वाच्यम्‌ ।
तादशानुष्ठानस्य श्ाञ्चान्तरविरुद्धत्वेनास्वीकारात्‌ । न च प्रणीताप्रण-
यनस्याऽऽतमन्यिग्रहणस्य ब्रह्मणश्च निषत्तिः । “ प्वदविहोमाणामिष
कल्पः '” इत्यनेनेध्माभ्याधानपूैतनतच्रमवतेने बाधक्राभावात्‌ ।
अथवा-
५ आपूचिकरेषु यावदर्थं द्रव्यघस्कारः परिस्तरणपरिषेको
यावदुक्ता आहुतयोऽन्यानि च वैरोपिकाणि कमाणि '"
इति बौधायनवचनसिद्धमापूथिकत्वमत्र । तेन प्रणीताप्रणयनादीनामपि
निषत्तिः । आपुप्रकेप्वपाप्तास्सिषकरद्िानं सौविष्कृतीं जहोतीलेता-
वदुच्यमाने यदस्येलनेन होमः स्यात्स मा भृदित्येतदर्थमप्नये स्ते
लुहोतीलयेवं वचनम्‌ । आधारतव्राभावादेव वारुण्यादि निषत्तिः । पव
परिषेकसंबन्धादेषोत्तरपरिपेकपापिः । परिस्तरणविसगंस्त्राधिकः । अथ.
वैवं सूत्रार्थः । जुहयोतिचोदितानि कर्माणि दव्रिहोमास्तेषु सर्वषेष यथा-
योग्यं कट्पो विधिभवतीति । सग्रहणं त्रिप्रकारा दश्रिहोमा आघारवन्त
आपूिका आश्रिहोत्रिकाश्च तेषु स्दष्वनेनातिदेश्ः स्यादिस्येतद्म्‌ ।
यत्राऽऽधारवान्द विहोमस्तत्र सवे एव्र योग्यो विधिः । यत्राऽपपृप्रिरो दवि
होमस्तत्र यावद द्रव्यसंस्कारः परिस्तरणपरिपेकौं चेत्येतेपामेव योग्यला-
देतावानेव विधिः ।
नन्वापूधिकराब्दवरात्केवं यावदुक्तो होमोऽन्यानि वरैरेपिक्राणि कणि
चेत्येतावदेवानुषठेय॑नान्यान्यङ्गान्यत्रदुषेयानीति चेत्‌ । सत्यम्‌ । नाप॑
सृतेन द्रव्येण जुहुयादिति शाल्ान्तरेऽतस्छृतदरव्यहोमनिपेधेन द्रव्यसं-
स्कारस्याऽऽवदयकत्वात्‌ । अधिकरणसेवन्धित्वात्परिस्तरणपरिषेकावपि ।
न चेवमिध्याभ्याधानमप्यप्िसंबन्थितात्स्यादिति वाच्यं, बोधायनेन।वुक्त-
स्वेन तदभावस्यैव सिद्धेः। आघाराभावाद्पीप्माभ्याधानस्याभावः । इध्मा
भ्याधानस्याऽऽधारसेबन्ितेनेकसंबन्धिनिषटत्तावपरसेबन्धिनोऽपि निषटते-

[अग्निमुखसंबन्धिविरोषविचारः] संस्काररतनमाला । ९५

निधिवादत्वात्‌ । एतयोः प्रस्परसंवन्धिते ज्ञापकं त्वथ द्या जुहोती
लयसिमिन्सूत्रे प्रदरितम्‌ ।
सर्व चैतदाह वौधायनः--
“ आपृकेषु यावद््थ द्रव्यप्स्कारः परिस्तरणपरिषेकौ
यदुक्ता आहुतयोऽम्यानि च वेशेपिकाणि कर्माणि " इति ।
द्रव्यग्रहणं होमसाधनोपरक्षणम्‌ ।
८ नापस्कृतेन पात्रेण जुहूयात्‌ '?
इति शा्ञान्तरसंवादात्‌ । एताबन्देवाङ्गान्याभिहोतकेषु सस्कृताज्येन
चतुैहीतवा सर्वानपत्राननुदरुल प्रथमाहुतिः । अप्रये सिषे स्वाहेति द्विती-
याहुतिः । ततोऽभ्िहोतरवत्निः माशनं सुवो दर्भः प्रक्षालनं यथोक्तानि
मैशेपिकाणि काणि ।
तथा च बौधायनः
“ आश्रिह।त्रिकंपु स्क्सव। प्रयुज्याऽऽग्यं स्कृत्य चतुगृहीत्वा
सर्वान्मच्नाननुदरुलय प्रथमामाहुतिं जुहोत्यत्नये स्विष्टकृते स्वाहेति द्विती-
यामग्निहोत्रवत्रि; प्रादय सुचं दर्भः प्रक्षाटयति यथोक्तानि वैशेपिकाणि
कर्माणि ततः करोति" इति।
दविहोमाणामि्यत्र वहुवचनं नानाहविष्कत्वाचुज्यते । एतच्चोभयकस्पेऽपि
समानम्‌ । स्त्रे कलप इति वक्तव्ये द विहोमवचने जुहोतिचोदितेष्वेव कषै-
स्वेप कट्पो यथा स्यात्‌, जपलयादिचोदितेषु मा भृदिलेतदथम्‌ । एत-
दप्युमयकस्पे समानम्‌ । यत्रोभयानुवरादोऽन्यतरानुवादो वा तत्राऽऽपारषदेव
त्रम्‌ । अन्यत्र त्रयाणां द्रयोव विकरः कूचरचिन्नियमो बा । तत्र त्रिहदन्न-
होमे वहिःसंस्कृतानपापकोपस्थितवचर्नवरादापूषिकत्वमेव ।
मासिकश्राद्धे वहिःसंस्छृतानहेमेऽप्याघारयततव्रदशंनादाधारतरत्तश्रमपि पक्षे ।
स्थालीपाके तु व्याख्यानद्रयेऽप्याप्विकत्वमेव । भाप्यकृता तु पक्ष आधारव-
त्श्रपप्यत्रोक्तम्‌ । यत्र केवले चरुहोमे स्थारीपाकरशब्देन विधानं नास्ति कितु
चरशब्देन पक्ाञजुहोतीलयेवं वा तत्राऽऽपूथिकतव्रमेव । यत्र ताज्यादिहोमसदि
तशवरुहामस्तत्राऽऽघ्ारवत्तत्रेणेव चरुहोमः। एतद्विषये ज्ञापकमथनामामयेन स्थाटी
पाकेन याजयतील्यस्मिन्सूत्रे प्रदशेपिष्यते । एकादुतिकेषृद्रवणादिनिमित्तकेषु
होमपु द्रयाणां द्रयोच्छिको विकस्पः । द्वियाय्याहुततिकेषु होमेषु सवाननुद्ुय
परथमामाहुति जुदोतीत्येतस्य विधेः स्वसूत्रविरुद्धत्वान्नाऽऽग्निहोज्निकविषिः
"----------------- =

१क. नाल्दि ।

९६ भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [अभिमुखबन्षिविशेषविचारः]

ओपासनहोमे त्वापु्थिकमेव तच्रम्‌ । अत्र यच्रप्यतिदिष्टो विशेषविहितो वा
्रव्थसंस्कारो नास्ति तथाऽपि नासस्छृतेन द्रव्येण जुहुयादितिशाल्नान्तरेऽत-
स्कृतद्रव्यहोमनिषेधाच्छ्रौतहोमोपदिष्टो मन्रव्ज यथायोग्यं दरव्यसंस्कारः कायं
एव । एवं श्रौतहोमोपदिष्टो होमसाधनसंस्कारोऽपि। स च निष्टपनमाजेनामकः।
हस्तेन होमे सव्यहस्तेन दक्षिणहस्तस्य परिमाजेनम्‌ । आग्येनोपा्तन
होमपक्ष आञ्यसंस्कारो श्योक्तो मच्रवर्ज श्रीतो बा कायः । परिस्तरणपरिषे
कावपि कायं । असिमिन्करप आहृतिग्रहणभयोजनपङ्करयुत्तरपार््ेन होमि
द्विरेव । वैश्वदेव इतरतश्रनित्तिः पएवेवदेवात्रापि । शास्नान्तरभोक्तेपु चवेति
रि्तदरग्यसाध्येषु कमसु त्वाधारवतत्रमापूपिकं तत्रं वेति यथाचारं व्यव
स्थितं ज्ञेयमिति दिर्‌।

इलयभ्रिपुखप्रयोगः ।

इत्योकोपादरश्रीमद्रणेशदीक्षिततनूजगोषीनाधदीक्षितविरचि-
तायां सयाषाटहिरण्यकेशिस्मातैसंस्काररतनमा-
लाया पथमं प्रकरणम्‌ ॥ १ ॥

१ग, घ. इ. "जनं दृस्तात्रेणा्र न दमः फितु दस्तोत्तरपार््रनवेति द्रटन्यम्‌ । वै" ।

[कंधानाथेप्रायशचित्तानां] संस्काररतनपाला । ९७
८ संम्रहकारिकाः }

अथ द्वितीयं प्रकरणम्‌ ।

प्रायतित्तसग्रहकारिकाः।

अथ संेपेण कमसधाना्थानि प्रायधित्तानि । तत्र तेषां संग्राहि
मत्ताः कारिकाः-

विहितस्याननुष्ठानेऽन्यथानुष्ान एव च।
श्ुतिलक्षणकं प्रायधित्तं ठृत्लं विधीयते ॥ २? ॥
मायो विनारपयायः सधान चित्तमीरितम्‌ ।
तच्च ज्ञेयं द्विधा भरयक्षातीन्धियविभेदतः ॥ २ ॥
बदिग॑तस्यानटस्य तत्र सेस्थापनं पुनः ।
स्कन्नस्य हविषः शुद्धदेशस्थस्य पुनग्रहः ॥ ३ ॥
युपेधित्तं धेवमादि प्रलक्षं परिकीर्तितम्‌ ।
जपहोमादिकं चित्तं वुधैः स्पृतमतीन्दरियम्‌ ॥ ४ ॥
भ्रापित्तनिभितते चेद्यत्संरुयावचनादिकम्‌ ।
धृयमाणं भवेत्तच विञेयमपिवक्षितम्‌ ॥ ५ ॥
आज्यं संस्छृय वदहेस्तु परिस्तरणमाचरेत्‌ ।
पारेषपिच्य ततोऽद्धिस्तं शुङ्कपुष्याप्षतादिभिः॥ ६ ॥
अट्करृलयाप्निमाधाय पालाशीं समिधं ततः ।
सस्वाहाकारमत्रेण जुहुयाद्विहिताहुतिम्‌ ॥ ७ ॥
दर्भ्यी संस्छृतया हेयः पायश्ित्तहुतौ विधिः ।
अथवा श्रौतसूत्रोक्ताः श्रौतसूत्रोक्तरीतितः ॥ ८ ॥
चित्तहोमाः प्रकर्तव्या नियमेन विचक्षणैः ।
शास्रान्तरोक्ताः सरवे तु स्युगा्ैषिभिनेव हि ॥ ९ ॥
एते विवेचयिष्यामः समनन्तरमेव तु ।
श्रौते भवेत्सुचा होमो नियता समिदाहितिः ॥ १० ॥
अनेकाहुतिके होमे तावत्यः समिधः स्पृताः ।
परिस्तृती विकर्पः स्यात्परिषेकस्तमन्रकः ॥ ११ ॥
परीलयानरपग्रेण तस्य दक्षिणतः स्थितः ।
नामि प्रति सुं धत्वा लुहुयादविहिताहुतिम्‌ ॥ १२॥

९८

भद्रगोपीनाथदीक्षितपिरयिता--[करमपंधानार्प्रायशचित्तानां]

८ संग्रहकारिकाः )

अनेकाहुतिके होमे विग्राहं होम ईरितः ।

यत्र सुवाहुतिविधिस्तत्र नाऽऽसादयेत्सुचम्‌ ॥ १३ ॥
षे सुवाहुतिविधावपि दर्ग्येव कीतिता ।
दिखिर्थृदीतादिहमे स्पात्लुबोऽप्युभयत्र तु ॥ १४ ॥
ग्रहणार्थं खुवस्यापि कतेग्यं सादनं तिह ।

दर्व्या; सुचो वा समागतं संमागे ईरितः ॥ १५॥
शरौतसुवस्येव भवेत्संमार्गो मच्रवजितः।
संमागेदमधानालस्माक्चि्तहोपो यदाऽऽपतेत्‌ ॥ १६ ॥
तदा संस्छृलय चित्तायमाज्यं तेन हुति चरेत्‌ ।
निर्वापकाले चित्तं वेत्तदाऽऽञ्यं तेकमेव हि ॥ १७॥
चित्तार्थमथ कमौरथे नातरोतपत्तिः पृथगरेत्‌ ।
श्रौतोक्तरील्या होमेऽपि ग््ोक्तंबाऽऽञ्यसंस्कृतिः ॥ १८॥
अग्न; परिसततेरू्भ्यं नैव कायौ परिस्तृतिः ।

न कार्यं समिदाधानमिध्माधानादनन्तरम्‌ ॥ १९ ॥
प्रायधित्तस्य कालस्तु निमित्तानन्तरं स्मृतः ।

प्रधानहोमतः भाग्वा बोधायनयुनिस्मृतेः ॥ २० ॥
भरायश्चित्तविशेषो न यत्र भोक्तस्तु ततर षे ।
समस्ताभिव्याहूतिभिरेकाहतिरुदी रिता ॥ २१॥
भवेहर्या सचा वेयमाहुतिनं सुण तु।

एतदेव स्मृतं सर्वप्रायधित्तं हि याह्िकैः ॥ २२॥

यत्र होमस्त्वद्ार्थ विहितो न भेदि ।

स्वाभिधानकें प्रायधित्तं तत्र तदाचरेत्‌ ॥ २३ ॥

यत्र होमस्त्वदृष्ठाथं विहितोऽपि मतरे्दि ।

स्वाभिधानकं चित्तं त्रापि च समाचरेत्‌ ॥ २४ ॥
पुमाटेखनमतमारमरथ्यमते परम्‌ ।

पात्रानुक्तौ चित्तहोमे श्रोते सुग्धोमसाधनम्‌ ॥ २५ ॥
गार भवेचित्तहोमे दर्थिका होमसाधनम्‌ ।

संख्यानुक्तौ सङरद्ाहे द्रव्यानुक्तौ धृतं स्मृतम्‌ ॥ २६ ॥
कमेहोमस्य कतौ यः स एवात्र प्रकीतितः। ।
दाने कतौ प्रतिः भक्तः पत्नी स्यात्तदसंनिधौ ॥ २७॥

१ग. घ, ड, द्विरादिकि प्रहे गाह्य श्रौत एकादिके छवः । भ्र" ।

[कर्मसंधानारथप्रायधरित्तानां] संस्काररतनमाा ।
( संप्रहकारिकाः )

एवं त्यागेऽपि विज्ञेयं कालयायनमुनिस्पृतेः ।
अनाहितामेधिततेषटिस्थाने स्युः पाकपर्पतः ॥ २८ ॥
सर्वत्र चरवः शा्चान्तराज््ेयं ुपेरिदम्‌ ।
पर्णाहुतिरशक्तौ स्यात्ततपकारोऽभरनोच्यते ॥ २९ ॥
चतुबीरं गरहीताऽऽज्यमषटवारमथापि वा ।
सचि द्वादशवारं वा दर्वैकायाप्रथापिवा॥ ३० ॥
उपोत्तमेनान्तिमेन सह वा ग्रहणेन तु ।
अभिपूयाऽऽञ्येन तां तु स्वराहाश्न्दसमन्वितम्‌ ॥ २१ ॥
चतुध्यन्तं देवताया नाम भोक्त्वा तयाऽऽदुतिः ।
स्वाहान्ते तु बुपर्देया पू्णीहतिरियं स्पृता ॥३२ ॥
पृणेवेणालयशक्तौ पृणीहुतिरूदीरिता ।
सरवत्रानाज्ञातजपो वेष्णव्यृगजप एव च ॥ ३३ ॥
समस्तव्याहूतीनां च जपः कार्यो तिपथिता ।
द्रव्यस्य विहितस्यात्रामावश्सस्यात्सरूपतः ॥ ३४॥
स्वीकर्तव्यः प्रतिनिधिः परायधित्तं न चात्र तु ।
अथंद्रम्यविरोषेऽथो वरीयान्तंप्रकीतितः ॥ ३५ ॥
तत्र स्वरूपसत्तायामपि परृतकर्मणः ।
प्धानकार्याश्क्तल एष न्यायः प्रकीर्तितः ॥ ३६॥
विरोधे दरव्यगुणयोर्वलवद्रव्यमी रितम्‌ ।
प्थानकार्यशक्ततरे गुणसंपादनाय न ॥ ३७ ॥
उपादानं प्रतिनिषेस्तत्रैष न्याय ईरितिः।
लोपे स्वराक्षरादीनामाभिरिलयाहतिः स्पृता ॥ ३८ ॥
मन्ररोपे प्रोक्षणादिरोपे च व्यलयये तथा ।
त्व॑नःस त्वंन इदयाभ्यां जूहुयादाहुतिद्रयम्‌ ॥ ३९॥
यदि प्रधानयागासाग्टु्नस्य स्मरणं भवेत्‌ ।
तदा चित्तोत्तरमनिष्पन्ना्ाङ्गस्य वरै क्रिया ॥ ४० ॥
निष्पन्नार्थ यदाऽ चेचित्तमेव न तु क्रिया।
उदाहरणमेतस्य ज्ेयमिध्मेन्धनादिकम्‌ ॥ ४१ ॥
आज्यभागोत्तर परूयाहुतितः पराक्स्यतियेदि ।
तदेध्ममनले दसा विपयासाथचित्तकम्‌ ॥ ४२ ॥

१००

भटरगोपीनाथदीक्षितविरविता-[कर्मपधानारथप्ायश्चत्तानां

( संम्रहकारिकाः )

ऊर्ध्वं चेचित्तमेव स्यादिति सूत्रे निदानके।
आज्यभागादङ्गलोपे त्वं नः स त्वं न आहुती ॥ ४२ ॥
अकाले चेत्कृतं कमं भवेद्यत्तस्य नैव तु ।

क्रमार्थ पुनराव्तिरित्ुक्तं कटसूत्रके ॥ ४४ ॥
परिस्तरणद माणां परिधीनां च बर्हिषः ।
इध्मोपवेषष्ल्वानां दाहे च च्छेदने तथा ॥ ४५॥
त्रायैरूपघाते च सर्षेथा च विनाशने ।

तज्नातीयं च तदरूपं तलपममाणं तथैव च ॥ ४६ ॥
आहट तद्यथापूर्ं यथास्थानं निवेश्य च ।

तेन कमै प्रकतेव्यं नैवोपहतपंग्रहः ॥ ४७ ॥

दे त्वमपरे अयाः प्राजापत्यचा च खवाहुती ।

इध्मे न्यूना समिचेत्स्या्त्पाक्तराहुति तदा ॥ ४८ ॥
हतवा संपादयेगयूनगुक्तसंस्कारपवकम्‌ ।

अधिके तधिकं त्याज्यं भवेदत्रापि साऽऽदहूतिः ॥ ४९॥
बहिरिध्मादिपतने स्थालीपाकादिकमंसु ।

संस्थाप्य तूष्णीं स्वस्थाने जुहु यात्सर्वचित्तकम्‌ ॥ ५० ॥
आधेयार्न्युपधाते तु पुनस्त्वामच्रतः समित्‌ ।
एतेनेवाऽऽहुतिस्स्वेका होतव्योपहतेऽनले ॥ ५१॥

यदा कदाचिदभ्िशवःस्वयं प्रञ्ितस्तदा ।
उदीप्यसेतिमत्राभ्यां द्राभ्पामम्री सपिद्रयम्‌ ॥ ५२ ॥
प्रणीतानां भोक्षणीनां स्कन्दने पातरप्रणम्‌ ।

आपो हि दिभिः ुर्यात्ततमिलयाहुतिस्ततः ॥ ५२ ॥
श्नोषे स्रावेऽप्येवमेव प्रायधित्तं प्रकी तितम्‌ ।
समुत्सर्पदायतनाद्वाहिरभिः स चेद्यदि ॥ ५४ ॥

पुनः परकषेपणे योग्यस्तं धृष्याऽऽदाय वे पुनः

खस्थाने व्याहूतीभिस्तं प्रक्षिपेत्तदनन्तरम्‌ ॥ ५५ ॥
सवैपराय्ित्तमना्ञातत्रयजपादि च ।
अध्वयवौभ्रीधरहोतृणां प्रयाजानां तयैव च ॥ ५६ ॥
अभावान्मा तम इति चित्तं नैतद्धबेदिह ।

अङ्गारो यद्यायतनाततित्ेद्हिः स च ॥ ५७ ॥

१ घ, ट, "तत्तमि' ।

[करमधानार्प्रायशित्तानां] संस्काररत्नपारा । १०१
( संप्रहकारिकाः )

श्रौते किकामरेवा सांनिध्याज््ञायते नदि ।
कस्यानलस्यायमिति तदाङ्गारमुपेकष्य तम्‌ ॥ ५८ ॥
सवोरूयचिन्तं जहुयादिः्युक्तं द्विशतीकृता ।
श्रौतापरावथ गृद्ाप्नौ होतव्यं सषैचित्तकम्‌ ॥ ५९ ॥
निर्वापावुध्वंमाञ्यं चेत्स्कन्देदुत्पपरनात्पुरा ।

वरं दा ब्राह्मणाय देवान्ननमगन्निति ॥ ६० ॥
पएतैमेव्ेः पञ्चभिर्यर्कनं तदनुपन्रयेत्‌ ।
उत्पृयमानमाज्यं चेत्सछन्देदसवा तदा वरम्‌ ॥ ६१ ॥
अनांगांवा प्रदा च देवानित्यादि परवत्‌ ।
स्कन्देदुत्पूतमाज्यं चेत्तदा यत्स्वग्हे भवेत्‌ ॥ ६२ ॥
मुख्यं द्रव्यं पद्व तदेबानिलयादि पूर्ववत्‌ ।
रहीताञ्यस्छन्दने तु वरदानानुत्रणे ॥ ६२ ॥
विधाय भूपतय इतयतेन मनुना पुरः ।

स्कन्नाज्यस्य परकुर्वीत प्रादेशं तदनन्तरम्‌ ॥ ६४ ॥
भुवनेति तु मत्रेण तस्य दक्षिणतो भवेत्‌ ।

भरतानां पतय इति तस्य पच्िमतो भवेत्‌ ॥ ६५ ॥
भृतायेत्यु्तरे तस्योर्ध्वं तु व्याहृतिभिः स्मृतः ।
स्वाहान्ता मनवो ज्ञेया वुधैव्याहूतिभिधिना ॥ ६६ ॥
स्कृन्नोपरि ततो वारि सिश्रेत्सं तेतिमच्रतः।
प्कषिपेच्छुचिदे शस्थं चेवङ्गस्येतिपन्रतः ॥ ६७ ॥
अभिमच्या्ुचिस्थं चेदग्ह्णीयारस्थानतः पनः ।
हविःस्कन्देऽप्येप एव प्रायशित्तविधिः सृतः ॥ ६८ ॥
स्कन्दनं सुवपर्याप्तसयाधिकस्यापि वा यदि ।
एतत्छन्दनचित्तं तु तदा जञेयं विचक्षणैः ॥ ६९ ॥
खुवपयापषतो न्यूनसन्दे सर्वाभिधं भवेत्‌ ।

द्रवद्रव्येषु सर्वेषवप्येवमेव परकीतितम्‌ ॥ ७० ॥

सर्वेषु कठिनद्रवयेषवङ्कषटपरषो ऽधिकम्‌ ।

स्कन्नं यदि भवेत्प चित्तमूने तु सरकम्‌ ॥ ७१॥
नैव चित्तं भवेत्छन्दे बहि्॑स्मानलादिषु ।
अभ्िक्षिप्ाहुतेः छन्दो बदिष्परिषि वेद्धवेत्‌ ॥ ७२॥
संृष्याञ्जछिना तां तु जुहुयान्मा यनेलयतः।
स्वस्यैव करतात स्या्नाऽऽग्रीधरस्तदसं भवात्‌ ॥ ७३ ॥

१०२

भहगोषीनाथदीकितविरचिता-[क्पंधानार्थप्रायश्चित्तानां]

८ संग्रहकारिकाः )

एता संृष्य जञहुधीयेतष्टोपोऽत एष तु ।
प्णपात्रपदानस्यापि लोपोऽत्र प्रकी तितः ॥ ७४ ॥
निवौपादावविहितां देवतां योजयेवदि ।

तसिमन्द्रव्ये तु संयोज्य वितां देवतां तदा ॥ ७५ ॥
यद्र देवा अतीदेतन्पनुना जहुयात्ततः।

देवतां चेदविहितां संस्परज्नषटवास्तदा ॥ ७६ ॥
भायधित्तमिदं कृत्वा यागमावरतयत्कृतम्‌ ।

एतदेव भवेचित्तपोपासनहुतावपि ॥ ७७॥
विपयीसो यदि मवेत्सराहाकारमदानयोः।

तदा मनोज्योतिरिति जुहुयाद्वै मनस्वतीम्‌ ॥ ७८ ॥
अवदानद्रन्ययागदेवमच्र विपर्यये ।

्ञाते तत्रसमप्तिः प्राक्त्वं नः सत्वं न आदूती ॥ ७९॥
जुहुयाद्रे ततः सवैप्रायित्तादिकं स्मृतम्‌ ।

यन्पुख्यं सख द्रव्यं दच्राद्विमाय वै ततः ॥ ८० ॥
तन्रात्तिः पुनः कार्याऽत उरभ्यं न भवेदुततिः।
प्रधानद्रव्यस्येकस्यानेकस्याप्यथवा पुनः ॥ ८१ ॥
वहुपधाने होमेऽदुत्पादे स्यादि यागतः।

पव स्मृतिस्तदा तवं नः स तवं नो अग्न आहुती ॥ ८२ ॥
हतवा द्वयं तुत्पाय यामं कुयावथास्थितम्‌ ।

स्मृते यागादुत्तरं तु कमीऽऽरन्धं समापयेत्‌ ॥ ८३ ॥
चित्तं ततोऽनन्तरोक्तमाहुला्मकमाचरेत्‌ ।
साङ्गस्यान्तरितस्यैव प्रधानस्य ततः तिः ॥ ८४॥

(#एकदेशापहारे मनस्वल्याहतिभेबेत्‌ ।

ओपासनहुतौ पातर्हौमे चेद्ये हुतम्‌ ॥ ८५ ॥
सायहोमे त॒ सरयौय हतं चेत्स्यात्पुनः क्रिया ।

तदा होमस्य कतैव्या पक्ष्तसवीकृतो भवेत्‌ ॥ ८६ ॥
तदैव चित्तमेतःस्यान्नान्यपक्षे भवेदिदम्‌ । )
एकावदानाग्रहणे ब्गाते यागा्पुरो यदि ॥ ८७ ॥
त्वेनः सत्वं न इद्याभ्यां ज॒हुयादाहतिद्रयम्‌ ।
अवदानं शृहीत्वा तथां कुयां्यथास्थितम्रू ॥ ८८ ॥

# धनुश्विहान्तग॑तं क. पुस्तक एव ।

[संग्रहकारिकाः] संस्काररलमाटा ।

( हविदोँषाः )

यागोत्तरं यदि ज्ञातमादुतिद्रयमेव तु ।
होतव्यं न तदा यागः पुनः कार्यो मनीषिभिः ॥ ८९ ॥

अथ वश्ये हविरदोषान्यैदैविर्हषटतामियात्‌ ।
अद्ुचिेक्षिका नीला याऽशवदेहे च वैते ॥ ९० ॥
कुशातिका गवामङ्गे तस्पादिषु च परत्कुणः ।

युका चैलशिरःस्था स्यात्कीटश्च पपिण्डञत्‌ ॥ ९१ ॥
माजरो नकुटशाऽऽसुरवि्ठा वायसङुदकुटौ ।

श्वा वानरो व्लदशा छिन्नकेश्नखानि च ॥ ९२ ॥
अशुचि स्याच्छरीरस्थमपि कुत्सितके नखम्‌ ।

द्रव्याणि पृतिगन्धीनि प्रुणाख्यः कीर एव च ॥ ९३॥
्रप्पस्वेदाभवरक्सेहकासप्षवथवस्तथा ।
नासिकामुखनो विन्द्रो ज्ञेयो हि सूरिभिः ॥ ९४॥
शरीरजं जलं स्वेदो बवारयशक्तं हि नेत्रजम्‌ ।

असुग्ेयं हि रुधिरं सेहो घाणमलः स्मृतः ॥ ९५ ॥
कासः शछेप्मविकारः स्याद्रदनाद्नो विनिर्गतः ।

वयुः श्तमिद्युक्तं गोपलास्यन सूरिणा ॥ ९६ ॥
मृ्मन्ने वसा्ुकरे कर्णविरपूयसस्तथा ।

एतेरटुचिभिः सपृषटमन्येरेतादृशेरपि ॥ ९७ ॥
उदक्यासृतिकाभ्यां वा चण्डालपतितादिभिः।
शिदयुय॑ज्वा गभिणी च ब्राह्मणो नृप इत्यमी ॥ ९८ ॥
शरणा एतद्टिहन्तारः स्मृता भ्रगहनो वुपरः ।

एतेरन्यैध पापि; सृष्टं हं च यद्धवेत्‌ ॥ ९९॥

यत्र प्रसूयते नारी मरियते दह्यतेऽपि वा ।
चण्डालाध्युपिते यत्र यत्र विष्ठादिसंगतिः ॥ १०० ॥
तस्मिन्नमेध्ये देशे यननिहितं तच दुष्यति ।

दुं प्रधानयागात्माग्धवियेदि भवेत्तदा ॥ १॥
शुद्धवारिणि हस्तेन तद्धविः परक्षिपेत्ततः।

दरे मिन्दे जहुयात्स्वभायशित्तादिकं तथा ॥ २॥
पुनरैविस्तावदेवोत्पाद्च यागः क्माद्धवेत्‌ ।

अल्यशक्तौ पुन्यांगमाज्येनैव समाचरेत्‌ ॥ २॥

१०३

१०४ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [ संग्रहकारिकाः]
( हनिदषि प्रायधित्तमू )

दुष्टे यागोत्तरं शेषमाञ्येनैव समापयत्‌ ।
षन हविषा यागः कृतषेञ्जुहुयात्तदा ॥ ४ ॥
प्रणवेन व्याहृतिभिनुंहुयाद खुवाहुती ।
पुनयागो नात्र भवेत्कात्यायनमुनिस्पृतेः ॥ ५ ॥
अवदानस्य ग्रहणे दोषन्ञाने यदा भवेत्‌ ।
्कषिपेत्तदधविः सर्व दृष्टं शुद्जटे ततः ॥ ६ ॥
पुनहेविः समुत्पाद्य त्वं न; स तं न आहुती ।
इत्वा यागं तेन ुर्यादनाङ्गातजपादि च ॥ ७॥
मध्यात्पूत्ौरधतोऽवत्तं शीतं दोषगामि चेत्‌ ।
ततमक्षिप्य जे शदे मध्यादरवाषतः पुनः ॥ ८ ॥
अवदाय यजेत्र्वभायधित्तादिकं ततः।
प्रथानयागदरव्यस्य प्रधानासाजिनाशनम्‌ ॥ ९ ॥
्ञातं भवेत्तदा तस्मिनेव तत्रे तदैव तु ।
नष्टं हविः समुत्पाच्च तेन यागं समाचरेत्‌ ॥ ११० ॥
यागे वहूहविष्के स्यात्सर्वेषां हविषां यदि ।
नाशो दोषोपहारो वा मतिसंख्याय देवताः ॥ ११॥
दृष्ट्ऽऽग्येनैव सगीस्ता यागमावतेयेतपुनः ।
अवर्जनीयैः श्ुरैषेन्मक्षिकाकीटकादिमिः ॥ १२॥
पिपीटिकादिमिग्रैव जीवैः स्याद्धि यादि।
योगः पञाधिकेङ्ेया तदा तस्य सदोपता ॥ १३ ॥
्यूनेभत्पतिताञ्जीवानुदधत्याद्धिः समुक्ष्य च ।
लौकिकाभ्यां पवित्राभ्यां पवनात्तस्य योग्यता ॥ १४ ॥
हविष्यप़े चित्तं तु कर्माऽऽरव्धं समाप्य तत्‌।
चतुःकरावमात्रं तु पक्त्वा सुश्रृतमोदनम्‌ ॥ १५॥
भोजयेत्तन चतुरः युशीखान््राह्मणाञ्शुचीन्‌ ।
तेषां भाव एकः स्यात्तेभ्यो देया वराः समाः ॥ १६॥
कृतं दग्धं यदा तत्स्यात्पुनरुत्पादयेद्धिः ।
स एव यागः कर्तव्यो न पुनयौग इष्यते ॥ १७ ॥ ।
स्वरपं हविरदग्धं चेत्तदा सर्वाभिधानक्ू । |
प्रायश्चित्तं परकुवीत ततो यागं च रेपतः ॥ १८ ॥

[प्रायश्ित्त्ं्रहकारिकाः] संस्काररतनमारा।
( हविरत्तक प्रायधित्तम्‌ )

ततथतुहीतेन मनस्वत्याहुतिभवेत्‌ ॥ ३३ ॥

समापयेदधुतेनान्यन्न पुनयौग इष्यते ।

अधुना हविरत्सेकपायशित्त प्रवक्ष्यते ॥ १९ ॥
भायां दिि सयुत्तकेऽप्ये खाहाहुतिरभवेत्‌ ।
दक्षिणस्यां यमायेति वरुणायेति पश्चिमे ॥ १२० ॥
सोमयित्युततरस्यां स्यात्सवीभ्यः सदि चेत्‌ ।
यद्यवान्तरदिश् स्याद्धोमो ग्याहृतिमिसतदा ॥ २१ ॥
सर्वपयेतषु होमत्वात्स्वाहाकारान्तता भरेत्‌ ।

आप्यायस्तरेति समिति चाऽऽज्येनाऽऽप्याययेद्धविः ॥ २२ ॥

द्रे मिन्दे जुहुयात्सर्वभायधित्तादिकै तथा ।
यागान्वाधानयोमैध्ये यदि सूयग्रहो भवेत्‌ ॥ २३ ॥
उद्यं तमसस्पयुद लयं चित्रमिति त्रिभिः।

जह यादाहृतीस्तिखः पधानादपूत्ेमेव तु ॥ २४ ॥
केथिन्पत्रत्रयेणात्रोपस्थानमपि कीतितम्‌ ।

मध्ये चन्दरगरहरेतमाक्मधानाद्‌हुतिद्रयम्‌ ॥ १२५ ॥
नबो नबो यमादिया इलयाभ्यां जुहुयात्तदा ॥
केश्िन्मन्रदयेनात्रोपस्थानमपि कीतितम्‌ ॥ २६ ॥
अन्वाधानाक्रियायां तु न भरायश्चित्तपिष्यते ।
वानस्पलयस्य पात्रस्य मेदनेऽन्यत्समाहरेत्‌ ॥ २७ ॥
गर्न ज्वलितं भिन्नं प्राग्दण्डं प्रहरेत्ततः।
लोौक्रिकानलसाध्यायां क्रियायां लौकिकेऽनठे ॥ २८ ॥
वानस्पल्यस्य भिनस्य भरकषेपः पृरववदधयेत्‌ ।

मृन्मयं चद्विमियेत भरमिभूमिमगादिति ॥ २९ ॥
व्रह्माभिप्रितं भिन्नमभावे स्वाभिमत्रितम्‌ ।
क्िपेतयात्रे जले शुद्धे तच्कार्येऽन्यन्नियोजयेत्‌ ॥ १३० ॥
क्रियाकारे बरिधिमिमं प्राहुरन्ये तु सवदा ।
य्छिचित्पात्रमेदे तु प्रणवन षृताहूतिः ॥ ३१ ॥
सपस्तव्याहृतीमिव होतम्या यह्पाश्वैतः।
अञ्याधिश्रयणात्पूर्र निरूढा प्ेविनाशननम्‌ ॥ ३२ ॥
भवेद्यदि तदा स्थानातुनः कु्याननिरुहणम्‌ ।

१ क, ख, 'स्याज्जदुयाग्राहृतीस्तद। । आ'। २ ग. चेद्धि भि ।

भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता-[प्ायश्चिततपंग्रहकारिकाः)
( अन्तरागमनप्रायधित्तम्‌ )
आज्यस्योद्रासनाद्ध्यं निरूढ मेविनाश्ने ।
मनस्वल्येव होतव्या न तु तत्र निरूहणम्‌ ॥ ३४ ॥
प्रथानाहुतिसं्ृष्टा स्याचत्सिष्कृदादुतिः ।
तदा स्वाभिधं चित्तमनाज्ञातजपादि च ॥ १३५ ॥
अन्वाधानोत्तरं स्वप्रे भवर्स्वाम्युलिजां यदि ।
रेतःपातस्तदेमं मे त्सा यामीति चाऽऽहुती ॥ ३६ ॥
हुत्वा व्याहृतिभिश्ैकां सूर्यं संपूजयेत्ततः ।
पुनरमामनुव्राकस्य जपससिरथ वा सङृत्‌ ॥ ३७ ॥
विसर्गो बुद्धिप् चेत्तदा व्रातपतोऽधिकः ।
स्थालीपाकः प्रकर्तव्यः पृणौहुतिरथापि वा ॥ ३८ ॥
नैमित्तिको विरामधेत्किचित्पारब्धक्र्मेणि ।
तदा सवामिधं चित्तं हुत्वा शेपं समापयेत्‌ ॥ ३९ ॥
चतुप्पादद्विपादानां कमंमध्ये मत्रे्यदि ।
ऋत्विजामृत्विगर्न्योवा पतिहोत्रोरथापि वा ॥ १५०॥
चेद्रा भवेत्सा पमिपल्योरन्तरा गमनं तदा ।
मिन्दादिसंं दु्गादिसंन्नं वा जुहुयाद्णम्‌ ॥ ४१ ॥
दर्व्या द्वादशषवारं तु हीतवा खुचि वा धृतम्‌ ।
तेन पञ्चाऽऽहुतीः कार्या दुर्गादिगणहोमकरे ॥ ४२ ॥
एतत्करमशक्तशेजजुहुयात्सवचित्तकम्‌ ।
मिन्दाहुतिद्रयं चैव व्यालः प्रणवाधिकाः ॥ ४१ ॥
वारण्यस्तन्तुमत्यशानुल्या चैव मनस्वती ।
महाव्याहृतयः सप्र ते प्रजापत एव च ॥ ४४॥
एष मश्रसमहः स्यान्मिद।रिगणंज्ञकः ।
जातवेदस आशः स्यान्मनाज्यातिद्रिती यकः ॥ ४५ ॥
महाव्याहृतयस्तिस् एष दृगारिको गणः।
अन्वाहिताभ्निरथ चेतयास्यज्ञदुयात्तदा ॥ ४६ ॥
तुभ्यमिदयादूति हुत्वाऽरण्योः समिधि वा ततः।
समारोप्यानलं यत्र वसेत्तत्र तु मन्थनम्‌ ॥ ४७॥ `
उपातव्ररोहमत्रेण कृत्वा कमे समापयेत्‌ ।
परमादादिष्यकरणपन्वाधानोत्तरं यदि ॥ ४८ ॥

[प्रायश्चित्तपग्रहकरिकाः] संरकाररत्नमाला । १०७

व्यस्ताभिश्च समस्ताभिः स्यादादुतिचतुष्टयम्‌ ।
आपासनादुतिद्रम्यं कठिनं वाऽथ चेददुतम्‌ ॥ ४९ ॥
स्कन्देदस्कान्दीदस्कानित्येताभ्याममिमत्रय तत्‌ ।
उन्नम्भयेति तस्याथोपरिषएटसक्षिपेजनलम्‌ ॥ १५० ॥
अनाज्ञातजपं कृत्वा सबेचित्तं विधाय च ।
स्कन्नं द्रव्यं समादच्ाद्त्वोत्तरदिशं ततः ॥ ५१ ॥
उद्वाटितविलां कुयाद्ररमीकस्य वपां गुचिम्‌
उपस्पृश्य जलं शुद्धं दक्षिणेन करेण तु ॥ ५२ ॥
स्कन्नं सर्वं समादाय प्रजापत इति यचा ।
तस्मिन्विरे क्षिपेदधरित्युपतिष्द्दा ततः ॥ ५३ ॥
ज॒होतिचोदनामावान्नवि स्वाहाफृतिभषेत्‌।
पुनर्होमं प्हुवरीत संकरपादि च पत्रवत्‌ ॥ ५४ ॥
ओपासनाहुतिदरव्ये कठिने वा दुतेऽपि बा ।
अमेध्यसेवी पिण्डस्य कता कीटो यदा पतत्‌ ॥ १५९५ ॥
परायश्चित्तं तदा ततर पुवेवत्त समाचरेत्‌ ।
तत्राऽऽदान ह्यान्तमन मध्यमनाथवा भवेत्‌ ॥ ५६ ॥
पलाशस्य च पर्णेन पदी ग्राः पृथिवीत्यचा ।
अन्तःपरिषि देशे तरयजेत्पात्रस्य संस्कृतिम्‌ ॥ ५७॥
विदधीत ततो योग्यामन्यत्सवै तु पुत्रवत्‌ ।
पयसापासनहुतां स्थारयाशस््वणं भवेत्‌ ॥ ५८ ॥
गभ सप्रन्तमगदपिलयेतेनाभिमत्रयेत्‌ ।
सर्यास्ततो होमकाटः पोक्तस्तु नव नाडिकाः ॥ ५९ ॥
तदतिक्रमणे हुखाऽऽहुति दोषेतिमश्रतः ।
एतस्या आहुतर्दैषो वरुणः परिकीतितः ॥ १६० ॥
भाक्तं समिदाधानात्तमं कुयाच्रथास्थितम्‌ ।
रुन्धयाय्ाव्रद्रलं श्वासं वरं दद्यादनन्तरम्‌ ॥ ६१ ॥
समस्तव्याहूतीरुक्त्वा निलयं होमं समाचरेत्‌ ।
व्याहूतीभिरुपस्थाय हमरेपं समाप्य च ॥ ६२॥
वरुणाय चरुः कायः पृणाहुतिरथापि बा ।
प्रातरहोमस्य कारस्तु घय्यो दादश वा दश ॥ ६३ ॥
संगवः सरिभिः परोक्तः प्रहरात्मक एव वा ।
एतस्यातिक्रमे प्रातरियतेनाऽऽहतिभरेत्‌ ॥ ६४ ॥

१०८ भटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता- (प्रायश्चित्पंग्रहकारिकाः]

एतस्या आहतेर्देवो मित्रः सूर्याऽथवा स्मृतः ।

एवे च समिदाधानाच्छरसरोधो यथावलम्‌ ॥ १६५॥
वरदानं प्रकु्षींत व्याहृ्यु्चारणं तथा ।
नित्यहोमगुपस्थानं व्याहूतीभिस्तयैव च ॥ ६६ ॥
होमशेषं समाप्याथ मै्रसौ य॑चरू स्मृतौ ।

वक्ष्ये दयोपस्य विच्छेदे प्रायधित्तमथाधुना ॥ ६७ ॥
अयाध्रेयाहुतिः काया विच्छेदेऽवकित्रात्रतः।
मनस््त्या द्वितीया स्याद्‌ वाक्चेत्सप्तरात्रतः ॥ ६८ ॥
तन्तुपल्या तूर्तीया स्यादवाक्चद्रादशाहतः।

तन्नापि होमविच्छेदे पुनराहितिरेव तु ॥ ६९ ॥
सुहुयासतिसंख्याय वेतान्होमान्पहापिदि ।

उधम चेदेष आपत्तापपि कस्पो न युज्यते ॥ १७० ॥
खण्डस्याऽऽक्षपकत्वेऽपि वस्तुतः प्रवलसतः ।

भ्रोतमेवर भवेत्ते नाया इत्यादिकं भवेत्‌ ॥ ७? ॥
तद्धि शाह्ञान्तरोक्तत्वादुषें नात्र युज्यते ।

भौतं चित्तं तदधुना सुरपषं संपवष्यते ॥ ७२॥
दयोख्याणामेकस्य वा होमस्यातिपातनम्‌ ।
सप्होतृमनस्वत्यौ जुहुयात्तदनन्तरम्‌ ॥ ७३ ॥
समाचरेदतिक्रान्तं दोपे नेलयपरे जगुः ।

एवमेव मातरौपासनदोषं समाचरेत्‌ ॥ ७४ ॥
चतु्ादिषु पष्ठानतष्वेकस्य ह्यतिपातनम्‌ ।
सक्तान्तष्विति केचित्त वुधाः प्राहुः पुरातनाः ॥ १७५ ॥
दयोखयाणां सर्वेषां बा स्यात्तन्तुमते चरुः ।
अष्टमादिष्वपि चर्रेव तान्तुमतो भवेत्‌ ॥ ७६ ॥
अत उरवंमतिक्रामे भवेत्तु पुनराहिति;।

उतेकाइमिति श्ुलेकादं वा यहमेव च ॥ ७७॥
दोमातिपक्तौ चित्तं न भरकंधिदिती रितम्‌ ।
यग्मस्तमितविभ्रान्त्या जुहुयादस्रकालकरे ॥ ७८ ॥
साङ्गो हयेमः पुनः कार्॑स्तस्मिनेवानले ततः ।
जातत्वान्न पुनः कायं प्रादुष्करणमत्र तु ॥ ७९॥ `
होमानन्तरमगनस्तु भवतं न उपस्थितिः ।
एवमेवोदितभरान्तौ भागशतं प्रक तितम्‌ ॥ १८० ॥

[प्ायश्चित्तपग्रहकारिकाः] संसकाररतनपाखा।

उर्ध्व प्राुप्कृतेहोमात्यं स्वामी समाचरेत्‌ 1
षणं चेदत; एवं तस्मन्नेवानले ततः ॥ ८! ॥
कुयादूत्रातपतस्थालीपाकं स्याद्राऽऽदुतिद्रयम्‌ ।
यत्ते वयं यथा हेति दोममन्रा प्रकतितां ॥ ८२ ॥
समिधो वा समाद्ध्यादथा प्रजपेदिमो ।
पटन्यापप्येवमेतेदं परायश्चित्तं भकीतितम्‌ ।॥ ८३ ॥
अतिसंकटतः प्रातहमो यदि न जायते ।
तदैतसिमन्दिने स्वामी भोजनं न समाचरेत्‌ ॥ ८४ ॥
स्यंहमे तु तदरात्री भोजनं न समाचरेत्‌ ।
एतात्रता होपसिद्धिः प्रायधित्तं न दीप्यते ॥ १८५ ॥
एरवाहृतेशेदुपरि सन्दः स्यादुत्तराहृतैः ।
तदा यत्रेत्यृचा वहो बानस्पल्याभिधानया ॥ ८६॥
दभ्यात्समिधं पश्चात्सकन्रशेषेण तृत्तराम्‌ ।
तृष्णीं हुत्राऽऽहुति सवे होमशेषं समापयेत्‌ ॥ ८७॥
पुनहामरं ततः कुयांद्भिहोमेऽप्यदो भवेत्‌ ।
उत्तराहुतिपर्याप्रग्यसन्े भत्रे हि ॥ ८८ ॥
ओपासनादुतिद्रभये दृष्टिविनुः पते्दि ।
उपसाग्र हविः कूच पराकृता समिदाहितिम्‌ ॥ ८९ ॥
करत्वा जपेग्राहृतीस्तु तेनेव ह्रिषा ततः।
मित्रो जनान्कल्पयतील्यनया प्रथमाहुतिः ॥ १९० ॥
उत्तराहुतिहोमादिहोमश्ेषं ततश्चरेत्‌ ।
ततः संकर्पपभृतिपुनर्होमं समाचरेत्‌ ॥ ९१ ॥
भादुप्करणकालस्यातिक्रमे सवेचित्तकरम्‌ ।
ओपासनहुतं स्याचेद्धितीयाहुतिविस्मृतिः ॥ ९२ ॥
समाप्तेः कपमेणः पराक्सा दयतव्याऽन्तरिताऽऽहुतिः ।
उत्तरं चेतस्मृतिः सवैचित्तमेव न चाऽऽहुतिः ॥ ९२ ॥
आब्राहतेविस्प्रता तु दृतं होमं पुनश्वरेत्‌ ।
स्वकारे यथ्चनारम्भः स्यादाद्य।पासनाहुतेः ॥ ९४॥
तदा परेः सायं स्यात्सपहोजादुतिस्तथा ।
मनखलया द्वितीया स्यात्ततो होमं समारभेत्‌ ॥ १९५ ॥

१ग.घ. ट्‌. स्यदाद।

१०९

११०

भहरगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [पायधित्तपं्रकारिकाः]

पिण्डयज्ञात्यये सप्रहोदहोमः परकीतितः।
ओपासनात्रेगमन उपटेपादि पूववत्‌ ॥ ९६ ॥

आहूलय श्रोतरियागारासतिष्ठाप्य हविर्भनम्‌ ।

विवाहे यदि नि्न्थ्यो मथितव्यस्तदाऽनलः ॥ ९७ ॥
आज््यस्माद्धोमकालात््ी नाश्चीयादथवा ग्रही ।
उपोषणाशक्ततायां विध्यन्तरमथोच्यते ॥ ९८ ॥
उपलेपादिकं बहिस्थापनान्तं तु पुतवत्‌।

पात्राणि च समासाच् $र्यासमाग्वत्पवित्रके ॥ ९९ ॥
संस्कृल प्रोक्षणीः पञ्चास्पात्राणां भक्षणं ततः ।

दर्वी संमृज्य संस्कृयाऽऽज्यं प्रागुक्तविधानतः ॥ २०० ॥
परिस्तीयीनलं पशातरिषेकं समाचरेत्‌ ।

अलंकारं प्रकर्वीताभ्याधानं समिधस्तथा ॥ ? ॥
अयाधेदयाहृति हुता विज्य स्तरणानि तु।
कतोत्तरं ततः सेकं होमं नित्यं समाचरेत्‌ ॥ २॥
अपोढे वर्तमाने तु युख्योऽप्निय॑दि गच्छति ।
अपोदम्नरेकदेशं मुख्यागन्यायतने ततः ॥ ३ ॥
निधाय सषैचित्तं तु जुदुयाद्धवआदहुतिम्‌ ।

शान्तिके पौष चेव यदयानुक्ते तु कर्मणि ॥ ४॥
अप्रेरनुगतिशेत्स्यात्तद्धस्म प्रक्षिपेद्रहिः।

अनन्तरं स्थण्डिरस्योपलेपोदेखनादिकम्‌ ॥ २०५ ॥
कृत्वा संस्थाप्य तत्राप्िमाज्यसंस्फृतिमाचरेत्‌ ।
जुहुयाततेन सर्वारुयविततं सेस्थापितेऽनले ॥ ६ ॥
अयाश्चेल्यपि होतव्यमिति केचिद्वुधा जगुः ।
ओपासनाग्न्यनुगतावेवाया इति चित्तक्रम्‌ ॥ ७ ॥
इत्येतस्मिन्मते नेतद्धवेदुपनयादिपु ।

षि त्वेतेष्वपि विज्ञेयं सवीख्यं चित्तमेव दि ॥ ८ ॥
गायत्रया उपदेश्नात्माख्ुरयहोमादनन्तरम्‌ ।
उपनायेऽग्निनाशशरदभिं संस्थाप्य प्रवत्‌ ॥ ९ ॥
हतवा युख्याहुती तत्र जहुयात्सर्चित्तक्म्‌ ।
उपदेशोत्तरं नाशे स्यात्सवीभिधमात्रकम्‌ ॥ २१० ॥
पाणिग्रहणतः पराक्चेद्विवाहेऽनलनाशनम्‌ ।

तदा युर्याहृतीरेव नायारेलादि चिततकरमू्‌ ॥ ११ ॥

[प्रायश्ित्त्ंग्रहकारिकाः] संस्काररतनमाण। १११

अत ऊध्वं त्वेतदेव स्वाख्यमुभयत्र तु ।
संसर्गे कुणपादक्यासूतिकापतितादिभिः ॥ १२ ॥
अन्याभ्निमिश्र संगे स्यात्तत्र पुनराहितिः।

(वस्तुतो ऽन्याभरिसंसगे वैविचशरूरेव तु ॥ १३ ॥
तेपकल्ात्त खण्डस्य नैवात्र पुनराहितिः। )
श्रौतातिदशात्सूलयाव्रैः संसग इयमेव तु ॥ १४॥
गृद्यामिद्यसंसमे गाधि्वामिनावुभौ ।
गृहीत्वा समिधो तस्मिन्संखष्टाधं सदैव तु ॥ २१५ ॥
मत्रेण तु समारेप्य ततस्तं ौक्रिकानलम्‌ ।
मत्रेणाच्छा गिर इति वरिभञ्योभौ ततोऽनले ॥ १६ ॥
सरेस्वेखांसां च समिधमुपातेति तु पश्रतः।
निक्षिपे्तां ततः पाको वैविचस्तूभयोभेषेत्‌ ॥ १७ ॥
पृथमातोऽग्नयेकदेशः संबो लीक्रिकामिना ।
श्रौताभ्निना वाऽथ यदि वैविचोन तदा भवेत्‌ ॥ १८ ॥
कितृपक्ष्यकदे शं तं जहु यास्सषैचित्तकम्‌ ।
रातद्रयीहदरदराजाम्यामित्यमीरितम्‌ ॥ १९ ॥
वनदाहाभरिसंसगे भ्रद्रात॑पतश्चरुः ।
चरस्तदा स्याच्छुये चेतसंसगंः शवाभिना ॥ २२० ॥
सूतिकानल संसर्गे भरेःपांकुसुकश्वरः ।
वेदयुतानरसं सम भेदाप्मुमतश्वरः ॥ २१ ॥
पाकानां वेविचादीनां पश्चानां संनिपाते ।
निमित्तक्रमसस््रेऽपि ज्ञेयो वाचनिकः क्रमः ॥ २२॥
वरिव्रिचिश्व शचिः पथाटव्रतभचाप्पुमांस्तः ।
ततः संकुसुक इति क्रमस्तत्रैवमेव तु ॥ २३ ॥
संनिपाते क्षामवतोऽप्यन्त एव भवेदयम्‌ ।
चतुरादिपु यस्य स्या्निमित्तस्य त्वसंभवः ॥ २४ ॥
तावन्मात्र परिलञ्यान्यः कमः पूवदधषेत्‌ ।
स्थाटीपाकातिपत्तीं त॒ चरुः पाथिकरतो भवेत्‌ ॥ २२५ ॥

# धनुधिदान्ततश्रोकस्थाने ग. घ. द. पुस्तकेषु --“ क्षपकरते तु खण्डस्य वेविचशवरुरेव
नु} भवेदन्याभिससरगे नैवात्र पुनराहितिः " इति शयेको वतैते ।

१ग.ध. ट, (तशरतः। 2 ग. चसूणां।

११२

भद्रगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- प्रायश्चित्त्तग्ररकारिकाः]

दयोरतिक्रमे वेश्वानरपाथिकृतौ चरू ।
तृतीयाद्यतिपत्तौ तु स्यात्त्र पुनराहितिः ॥ २६ ॥
षपक्ृत्वे तु खण्डस्य स्थारीपाकातिपातने ।

श्रौत एव प्रकारः स्यात्स इदानीं प्रवक्ष्यते ॥ २७ ॥
आरन्धौ पार्मणस्थालीपाकौ चेदतिपन्नकौ ।

स्यातां तदा पाथिकृतं स्थाखीपाकं समाचरेत्‌ ॥ २८॥
भवेतां यद्यनारब्पाबेतां चेदतिपन्नके ।

तदा वैश्वानरस्थालीषाकं कुर्याद्विचक्षणः ॥ २९ ॥
प्रथमस्य प्रयोगस्य संकरपोत्तरमक्रिया ।
चेद्विभेषनिमित्तं तु भकतव्यं चरुत्रयम्‌ ॥ २३० ॥
स्थाटीपाकपरकरणे तस्करः पद्ध ।

कर्मणो गौणकालरेत्ततस्तस्याप्यनुष्टितिः ॥ ३१ ॥
प्रकारान्तरमप्यत्राधुनाऽतिपतने बुरे ।

आरव्धयोदयोः पातः स्याचेत्पाथिकृतशरः ॥ ३२ ॥
उः्ैयोरपि पातश्रेत्तदा वैश्वानर शरः।

स्वकाले यदयनारम्भधरत्स्थारीपाकोदंयोः ॥ ३३ ॥
विन्रेषार्थं तदा कार्यं स्थाटीपाक्त्रयं वधेः

पर्वणि व्रतलोषे तु कुाद्रातपतं चरम्‌ ॥ ३४ ॥
पर्ण्याय ऽश्रुपाति तु कुर्याद्रातभृतं चसम्‌ ।

पत्ित्रस्य विना तु स्यातपव्िन्रवते चरुः ॥ २३९ ॥
हिरण्यस्य विनाशे तु स्याद्धिरण्यवते चरः ।
स्वकीयणश्हदाहे तु कुयात्कामव्रते चसम्‌ ॥ ३६ ॥
होममौपासनं दशस्थाटीपाकादिकं तथा ।
जुहुयात्ातरसनातयेत्तदा वारुणश्चरुः ॥ ३७ ॥
कत्िक्स्याचदि सृ्तातोऽसनातश्राय स्यं भरत्‌ ।
तदाऽपि वारुणः कार्यो नालन्तातुर एष तु ॥ ३८ ॥
विज्ञेयं भातरेबेदं सायं स्यात्सवचित्तकम्‌ ।

अदने सूतक्रामस्य भवेत्तन्तुपते चरुः ॥ ३९ ॥

भायां युगपप्रसूगतिं स्यात्तदा मारतश्वरः

यपां जातां पपासा चत्तयारेकोऽपि ब्रा पुमान्‌ ॥ २५४० ॥
वेश्वानरो मारतश्ेलयेवे केचिदवुधा जगुः ।
एवंरूपाणीति सृत्रद्गृमोक्तोऽप्याद्धतो विधि; ॥ ४१॥

[प्रायक्वित्प्ग्रहकारिकाः] संस्काररलनपारा ।

सयुचीयत एवात्र भवेदौपासने स च ।
कालयायनादिभिर्हेतस्या्युक्ताऽद्भुतताऽस्ति बै ॥ ४२ ॥
य आहितारेरिलेतच्छाघ्लाङ्गीकार एव तु ।
स्थाटीपाको भवेदेषोऽनङ्गीकारे स्यं न दि ॥ ४३॥
ग्ोक्तमिधिमेवात्र कल्पेऽ्सिस्तु समाचरेत्‌ ।
खातकस्य यदा गोः स्याचुग्सूर्खोकिक्रानले ॥ ४४ ॥
प्रकुर्वीत तदा स्थालीपाकं गादैविपि च सः।

ग्रह्मोक्त विधिमात्रं वा स्थालीपाको भेन तु ॥ ४५ ॥
वणिनो विधुरस्यापि विधिरेवं परङीतितः।
कात्यायनेक्तमेवात्र रिधि केचिः्सम्रचिरे ॥ ४६ ॥
सर्ेऽपीषं विधि कुयुरिति परहूधाः परे ।
पुमानन्यतरः सोऽपि गृतस्तत्रापि मारुतः ॥ ४७॥
आहित मेवेदिष्टिरिषठी चेति यथायथम्‌ ।
काल्ायनोक्तस्य विपेविकसः स्यादृनुष्टितौ ॥ ४८॥
यृतशन्दशरतौं स्वस्य स्यात्सौरमिमतररः ।
अनिषट्ाऽऽग्रयणेनानरं भक्षयेचदि तूतनम्‌ ॥ ४९ ॥
वैश्वानराखूयदेवत्यं चरं कुरीति तत्र तु ।
अविप्रतिग्रहेऽप्येष रण्यं दक्षिणाञत्र तु ॥ २५० ॥
विद्विपाणस्य चेदम युज्ञीयात्स्यात्तदाऽप्ययम्‌ ।
अग्निगणी मरेदेषु पिषरिच्याद्रा गुणाः स्पृताः ॥ ५१ ॥
स्थालीपाके ततिक्रान्ते यच्न्याग्रौ स्वयं यजेत्‌ ।
स्वाग्रावन्यो यनेवदरा स्यादा प्रतिष्णवश्वरः ॥ ५२ ॥
पधानोत्तरविद्वान एप चरूरीरितः।

स्थारीपाकरं पुनः कु्यादनिपिद्धे दिने वृधः ॥ ५२ ॥
प चेत्तत्परित्यज्य हिः सवीर्यचित्तकम्‌ ।

तदा होतव्यमेतावदेव चित्तं चरने तु ॥ ५४ ॥
अत्रापि स्थाटीपाक्स्याऽऽहुराचार्या; एनः क्रियाम्‌ ।
स्मष्येतेषु करतैव्या पृणौहुतिरथापि वा ॥ ५५ ॥
स्थालीपाके खनारम्ये नियतैषा प्रकीतिता ॥ ५६ ॥

इति संक्षेपेण प्रायश्चित्तानि ।

११३

११४ महगोपीनायदीक्षितविरकिता-- [पायचित्तन्राणापृष्यादि]

प्रायशित्तमन््राणामृष्यादिकथनम्‌ ।
अथ कारिकासुपात्ताः प्रायश्चित्तमच्रा कष्यादिसहिता उच्यन्ते-
अनाङ्ञातमितिमत्रतरयस्य विशे देवा ऋषयः, अ्नि्दैवता, पथपद्विती ययोरनुष्‌,
तृतीयस्य त्रिरु । भ्ायश्चित्तर्थे जपे विनियोगः-- ॐ अनाज्ञातं य ° तथम्‌ । पुरुष्‌ °
तथम्‌ । यत्पाकत्रा ° यजाति ” । इदं विष्णुरिलयस्यं मच्रस्य सोमो विष्णर्ायत्री।
मायश्चित्तार्थे जपे विनियोगः--“ॐ इदं षिषणु ° पुरे” । समस्तव्याहूतीनां भना-
पतिः प्रजापतिवृंहती । पायधित्ताय जपे विनियोगः-- “ॐ मूर्ुवः सुवः ” ।
आभिगीभिरित्यस्य विश्वे देवा हरिवानिन््रधिषप्‌ । स्वराक्षरादिलोपनिमित्तक-
भरायथित्ताञ्यहोमे विनियोगः-- ॐ आभिरगीभि् ° ते स्याम स्वाहा " हरिवत
इनदरापिदं० ।खंनोश्ेसलंनो अग्न इत्यनधोरमत्रोतिनरे देवा अग्नि
वैरुणश्च निष्‌ । मच्रलोपनिमित्तकेऽएुककमंलोपनिमित्तके बिपर्यासनिमित्तके
वा प्रायधित्ताज्यहोमे बरिनियोगः-- ॐ त्वं नो अ° स्मत्स्राहा " अग्रये वरुणा-
यचेदं०। ॐ परत्वं नो° एषि छाहा ' अग्नये वरुणाय चदं० | तमत्र अया-
सीत्यस्य विश्वे देवा अया अग्निरनुषटप्‌ । प्रजापत इत्यस्य विश्वे देवाः प्रजा.
पति्िषट्‌ । परिस्तरणदाहंनिपित्तकपभायित्ताञ्यहोमे विनियोगः -- “ॐ त्वमग्न
अ० पनर स्वाहा" अयसेऽग्रय इदं ० | “ॐ प्रजापते ° णा स्वाहा '' प्रजापतय
इदं ० । परिध्यादिदराह तु तत्तच्छन्देनोहो रिनियागवाक्ये । केदनादिष दाह-
शब्दे छेदनादिशब्दोहः । यत्पाकतरत्यस्य विश्वे देवा अश्रि्िष्रप्‌।
इध्मसमिद्यूनत्वनिपित्तकप्रायधित्ताज्यहोपे तरिनियोगः-- “ॐ यत्पाकत्रा ° नाति
स्वाहा ” अप्रय इदं० । इध्पसपिदतिरेकनिमित्तकपरायधित्ताज्यहोमे बिनि-
योगः । इतीध्मस्तमिदतिरेकमायधित्ताज्यहोमे विनियोगवाक्यम्‌ । समस्त-
व्याहृतीनां परजापतिः प्रजापतित्ृहती । वरिष्पतननिमित्तकपायधितताज्यहोपे
विनियोगः-- “ॐ मूभृवः सुवः स्वाहा” प्रजापतय इदं ° । एवमिध्मादि पतनेऽपि ।
पुनस्तवेयस्य मत्रस्याभिरादिल्या रुद्रा वसवो ब्रह्मणश्च त्रष्रप्‌ं । पुनस्ते
तिमव्रस्यामिव॑सुनीथोऽग्निसिषटुविति वा । अन्न्युपधातनिपित्तकपायश्ित्तस-
मिदाधाने विनियोगः । अग््युपधातनिपित्तकपायध्ित्ताज्यहोमे बिनियागः,
ङ्त हामे।
“ ॐ पुनस्तवाऽऽदिल्ा० कामाः स्वाहा " आदित्पेभ्यो रदरेभ्यो
वसुभ्यो व्रह्मभ्यधरेदं ° । वसुनीथायाग्रय इदमिति वा । उद्दीप्यस्व मानो

१क.श्स्यसोः।२क. योधि । ३ क. ल. ष्ट्रा । ड. हृकंप्राः । ४ "यम्याऽऽ"।
५क. "पू । अनि । ६ ग. भे । पुनस्लाऽऽ्दित्या० कामाः। “पु ।

पि

[प्रायश्रित्तमश्राणामृप्यादि) संस्काररस्नमारा । ११९

दिश्सीरिलनयो्याह्िक्यो देवता उपनिषदो जातवेदा अभ्निरनुषटुप्‌ । स्वयं
पञ्यलननिमित्तकप्रायशित्ताथं समिद याभ्याधाने भरिनियोगः-- “ॐ उदीप्यख
जत० दिश” “माना हि पातय "| आपो दषठितिपन्रत्रयस्याभिर्विन्े
देवा वाऽऽपो गायत्री । स्कनप्रणीतापात्रपूरणे विनियोगः । स्कन्नमोक्षणीपात्रस्य
पूरणे विनियोगः । शोषणेन रिक्तस्य पात्रस्य पूरणे तरिनियोगः, इति शोणे ।
सवणेन रिक्तस्य पात्रस्य पूरणे नियोगः । इति स्ष्रणे।

ॐ जपो हि ° च नः । ततं म आप इत्यस्य विश्वे देवा ऋभवो जगती, प्रणी-
तास्कन्दननिमित्तकपरायधित्ताज्यहोमे ब्रिनियोगः। पोक्षणीस्क ०ञ्यहोमे ब्रिनि०।
प्रणीताशोषणनिमित्तकपायश्चि° । प्रणीताञ्चवरणनिमित्त० । परोक्षणीशोषणनिमि-
तकमा ० पोक्षणीस्चवणनिभित्तकमायधित्ताज्य० | “ॐ ततं म आ ° वः स्वाहा"!
कमुभ्य इद्‌ ° । समस्तन्याहूतीनां मरनापतिः प्रजापतिवृहती । आयतनाद्वषिः
समुतसुस्यगनेः स्वस्थाने पर्षपणे तिनियोगः । अङ्गाताभ्िवदिष्पातपरायभि-
ताज्यहमे विनियोग इति यथायथं विनियोगवाक्यम्‌ । “ ॐ पूपवः सुवः "

3
देवानिलादीनां पञ्चानां सौत्रमश्राणां वामदेव ऋषिः। देवा गन्धी; पितर
आप ओपधयो वनस्पतयश्च पञ्चजना इति क्रमेण देवताः । यजंपि । मानु-
मरणे विनियोगः-
^ देवाज्ञनमगन्यन्तस्ततो मा यज्ञप्याऽऽशीरागच्छनु वर्ताम ।
गन्धवाज्ञनमगम्यनज्ञ ° वर्धताम्‌ । कितज्ञनम गवधेताम्‌ । आप ओषषी-
वैनस्पतीज्ञनम ° वधताम्‌ । पश्चजनाञ्चनम० वताम्‌ '' ।
भूपतय इत्यादीनां चतुर्णा मश्राणां वामदेव ऋषिः । आग्यानां जयाणा-
मनव । मूपतिभुवनपतिभतानां पतिर्भृतमिति क्रमेण देवताः । यजूषि ।
समस्तव्याहृतीनां परजापतिः प्रजापतिन्रहती । प्रादेश्करणे विनियोगः--
^“ ॐ भूपतये स्वाहा भुवनपतये स्वाहा सूतानां पतये स्वाहा भूताय
स्वाहा भूभृवः पुवः स्वाहा " ।
सत्वा सिश्वापरीत्यस्यं पत्रस्य प्रजापतिः सनं हविरनुषरप । स्कभनोपरि
जटसिश्वने विनियोगः ^ त्वा सिश्चामि ° रिषत्‌, यज्ञस्य सेलयस्य सो्रमत्रस्य

[०

५ “ जलतेचने ”” इति पाठोऽपेक्षितः ।

१क.ख. “न क्लवणेन वारि । २ क, स. शणघ्रावणयोः। आ) ३ क. ख. सौत्राणां।
भ्क.णावा। ५ क. श्स्यप्र |

११६ भदगोपीनायदीक्षितविरचिता--[परायश्चित्तमन्राणामृष्यादि]

9

वामदेवः खननं हवियैजः । स्कन्नस्य खस्थाने पकषपे विनियोगः । अभिम्रण-
कल्पे तु स्कमाभिपश्रणे विनियोग इति विनियोगवाक्थम्‌ । “ॐ यज्ञस्य त्वा प्र
मयाऽमि मया वि मयोन्मया परिगरृहणमि `" । मा यजमान इत्यस्य सौरस्य वामदे-
बोऽग्ियलुः। बदिष्परिधिस्कमाया आहुतेः पुनरग्र होमे मिनियोगः । “ॐ मा
यमानस ० षं कृत< स्वाहा ” अप्रय इद्‌ ° । जुहु यादित्यस्य प्रपेपमा्नमर्थ इति
वा । असिन्कर्पे न लयागः। अग्निघरत्रणां तृ्घिस्तु बहिष्परिधिपातमात्रेण ।

यद्रो देवा इत्यस्य विश्वे देवा देवाल्लिषएुए्‌ । अविहितदेवतायोजननिमित्तक-
परायशित्ताञ्यहोमे विनियोगः । “ॐ यद्वो देवा अ ° पेतन स्वाहा देवेभ्य इदं °।
मनोज्योतिरिति मनस्तीसंज्ंस्या्निमनो ज्योतिखिष्प्‌ । स्वाहाकारमदान-
विपयीसनिमित्तकप्रायधित्ताज्यहोमे बरिनियोगः “ॐ मनोभ्योतिरज ° वृतेन स्वाहा”
मनसे ज्योतिष इदं ०। व्व नोअप्रेसत्वं नोअप्न इत्यनयोभिष्े देवा अग्निष
रुणश्च तरिषटूए्‌ । अवदानविपर्यासनिपित्तकपायधितताज्यहोमे विनियोगः “ॐ त्वं
नो अ० स्मत्छाहा " अघ्रये वरुणाय इदं ० । “ॐ प्र तवं नो ° एषि स्वाहा" अग्नये
वरुणाय चेदं ° । एवं द्रव्यत्यागदेवतामच्रविपरया सेऽप्यूहेन । प्रधानद्रव्यानु-
त्पादनिमित्तकप्रायधित्ताज्यहोमे विनियोग इति पधानद्रन्यानुत्पादनिमित्तकमा-
यश्चित्ताज्यहोमविनियोगवाक्यम्‌ । यन्य आत्मनः पुनर्रिपिति मिन्दाभिषयो-
दयोः सोम ऋषिषिन्दवाञ्जातवेदा अप्नः मथमस्य दवता । द्वितीयस्याः
मिरिनद्रो वृहस्पतिरण्विनौ च । प्रथमस्य गायत्री छन्दः, द्वितीयस्यानुषट्‌ । हवि-
दोषिनिमित्तकपरायधित्ताज्यहोमे विनियोगः । “ॐ यन्म आ < चर्षणिः स्वाहा"
मिन्दवते जातव्रेदसेऽप्नय इदं ० । “ॐ पनरयि ° मक्षयोः स्वाह।" अग्नय इन्द्राय
बृहस्पतयेऽन्विभ्यां चेदं ० । अग्नये स्वाहेलयादीनीं मच्राणां वामदेव ऋषिः ।
अग्निय॑मो वरुणः सोमेति क्रमेण देवताः । यजूषि । समस्तव्याहूतीनां परजा-
पतिः भ्रजापतिवृंहती । चरूःसेकनिमित्तकपायधित्त।ज्यहोमे विनि ० “६ अनये
खाहा'” अश्न इदं ° “ॐ यमाय स्वाहा" यमायेदं ° “ॐ वहणाय स्वाहा" वरुणाये-
दं ०। “ॐ सोमाय छराहा"' सोमायेद्‌ं ०। “ॐ मूभूवःसुवः स्वाहा" प्रजापतय इदं ॥
आप्यायसख सं ते पया्सीलयनयोरग्निकेपिः। सोमो देवता प्रथमस्य गायत्री
छन्दः, द्वितीयस्य तिटुप्‌। उत्सिक्तस्य हतरिष आप्यायने विनियोगः “ॐ आप्या-
यस्व ° गये"! “ॐ प ते पयास्ी ° धिष्व! । यन्म आत्मनः एुनरगरिरितिमिन्दाभिष-

१ग.घ. ड. देवकऋपिः\ स्कः २ ग.घ्‌. ट्‌. ष्वाति।मा। ३ ग. “कस्य मच्रस्यां।
४क.स.त्वंनःसतवंनङड्‌। ५क.च्री।द्ि। ६क ल्ल. न्नावाः। जक.ख.च््रीद्धिः।
< क. °तिद्रयोः । ९ क. सौत्रस्य ।

[प्रायश्चित्तमनच्राणाग्प्यादि] संस्काररत्नमाला। ११७

योरयोमश्रयोः सोम ऋपिः, मिन्दवाञ्ञातेदा अभिः प्रथमस्य देवता । द्वितीय-
स्याभ्िरिन्धरो वृहस्पतिरश्विनी च । परथमस्य गायत्र दवितीयस्ातुष्टए । इिरुस्ते-
कनिमित्तकप्रायधित्ताज्यहोमे विनियोगः--'“ ॐ यन्म आतम "गिः स्वाहा" मिन्द्‌-
वते जातवेदसेऽग्रय इदं ° । “ॐ पुनर० हथः सराहा ” अग्नय इन्द्राय वृहस्पत-
येऽश्विभ्यां चेदं ० । उद्रयं तमस इल्यस्याभ्रिः सूर्योऽनुष्प्‌ । उदु त्यं चित्रमिलय-
नयोः सोम ऋपिः, सूर्यो देवता । परथमस्य यागत्री द्वितीयस्य त्रिष्‌ । यागा
स्वाधानमध्योत्पन्नसुयग्रहणनिमित्तकपरायधित्ताज्यहोमे बरिनियोगः । यागान्वा-
धानमध्योत्पन्नमूग्रहणनिमित्तकपरायधित्तर्थे मूरयोपस्थाने विनियोग इत्यु-
पस्थानविनियोगवराक्ये विशेषः । “ॐ उद्र त° त्तम स्वाहा " सूरयायदं ° ।
“ उदुत्यं जाग पूरय स्वाहा " पूयायेदं० | “ॐ चित्रं देवा० पश्च स्वाहा |
ूर्यायदं < " |

( # उद्रयं०, उदु ल्य॑०, चित्रं ), नवो नरो, यमादिया इल्यनयोरविश्व
देवाशन्द्रपासिषटूप्‌ । यागान्वाधानपध्योत्पननचन्दर्रहणनिमित्तकपायशित्ताज्य.
होमे विनियोगः । यागान्वाधानमध्योत्पन्नचन्द्रग्रहणनिमित्तकप्रायधित्ता्थे
चन्द्रोपस्थाने विनियोग इत्युपस्थानविनिपोगवाक्ये व्रिशेषः । ५ नवो नवो
म० मायुः स्वाहा" चन्द्रमस इद्‌ं०। “ ॐ यमाद्रिल्या अ< गोपाः घछाहा "
चन्द्रमस इद० ।

भरमिरभूमिमिल्यस्य सौत्रमत्रस्य वामदेवो भूमिरनुष्प्‌ । भिन्नमृन्मयपात्राभि-
मच्रणे विनियोगः--

“^ ॐ ममि्मिमगान्माना मानरमप्यगात्‌ । कधयास्म पुत्रः पशुमिर्यो नो दवि प
भिद्यताम्‌ `! ।

प्रणवस्य परव्रह्मभिः परमात्मा देवता दशी गायग्री छन्दः) पात्र
मेदननिमित्तकपरायधित्ताञ्यदयेमे बिनियोगः--' ॐ स्वाहा ” परमात्मन
इदं ० । अप्रय इदमिति वा।

मनो ज्योतिरिति मनस्वतीसंज्कस्याभ्रिमनो ज्योतिसिष्टय्‌। निरूढानिविना-
रनिमित्तकमायधिताञ्यहोमे तरिनियोगः--“ॐ मनो ज्योतिरु ° परेन स्वाहा "
मनति ज्योतिष इदं ° ।

समस्तव्याहूतीनां परजापतिः मजापतिटहती । परधानाहुतिचिषटकृदाहुतिः
संसगेनिमित्तकमायधित्ताञ्यहोमे तरिनियोगः । “ ॐ भूमवः वः स्वाहा '!
प्रनापतय इदं ° ।

, धरनृभिहान्तगत सर्वेष्वपि पुस्तकेष्वधिकम्‌ ।

११८ भटृगोपीनाथदीक्ितविरविता--(भरायधित्तमन्राणामृष्यादि]
( भिन्दादिगणः )
इमं मे तखा यामील्यनयोधिश्वे देवा वरुणो देवता । प्रथमस्य गायत्री
छन्दो द्वितीयस्य निषटप्‌ । समस्तम्याहूतीनां प्रजापतिः भजापतितरहती । खम
जातरेतो विसगेजन्यदोषपरिहारनिमित्तकपरायधित्ताज्यहेमे विनियोगः--“ ॐ
टमं मे० के स्वाहा ” वरुणायेदं ° । “ॐ तत्सा या० पः स्वाहा वरणायेदं ° । ”
८५ भूर्भुवः सुवः स्वाहा "? प्रजापतय ई ° ।

पनमीमित्यनुवाक्रमत्राणामरूगा ऋषयः सूर्यो देवता । प्रथपस्यानुष्प्‌ ,
द्वितीयस्य द्विदा तरिषटप्‌, तृतीयस्य द्विपदा गायत्री, चतुयेस्यानुषप्‌ । स्वभ
जातरेतोविषगीजन्यदोषपरिहार निमित्तके जपे परिनियोगः

« पुन मौन्तुमा॥ !१॥ येऽ दपः॥२॥ हदं त० चते ॥ \॥ यन्मे
रे° कुर ॥ ४॥"

अथ मिन्दादिगणः।

= = {¢

यन्म आत्मन इयस्य विश्वे दवा .अभनिजातवेदा गायत्रीं । पुनरप्रिरिलयस्य
विश्वे देवा अभचिरिन््रो वहस्पतिरश्विनां चानुष्र्‌ । व्यस्तव्याहूतीनां याङ्गिक्यो

थि 9

देवता उपनिषदः । अप्िवांयुः स्यां गायत्युप्णिगनुष्रूमः। प्रणवस्य
परब्रह्मपिः परमारमाऽभितवां देवता परमात्मारन्योरमेद विवक्षयैव वा
देवता । गायत्री छन्द; । य्चिद्धि त इत्यस्य विश्वे देवा वरुणो गायत्री ।
यक्किचेदमियस्य त्िन्वं देवा वर्णो व्रिरादजगती सरराटत्रि््वा ।
कितवास इयस्य रिरे देवा वरुणस्‌ । तन्तुं तन्वन्निलयस्य विश्व
देवास्तन्तुपमानभनिजैगती । निचज्जगती वा। उदवुध्यखेत्यस्य विने देवा

तुपानमिखिष्प्‌ , निचत्रिष्टव्वा । त्रयसिध्शदिलस्य विशवे देवासतन्तुमान-
प्निजगती । त्िषटव्वा । अन्वभिरितयस्याग्रिरप्रिजाीतवेदा निचत्रिषुप्‌ । मनो
ज्योतिरित्यस्य मनस्वतीसंजकस्यानिमनो ज्योतिस्‌ । भूरस्ये च पृथिष्ये
चेत्यादिमहाग्याहूतिसंन्गकमनव्र चतुष्टयस्य या्ञिक्यो देवता उपनिषद ऋषयः,

अधिरपनिः पृथिवी महत्‌ । वायुबीयुरन्तरितषं महद्‌ । सूयं आदियो ययौमहत्‌।
प्रजापतिश्चन््रपा नक्षत्राणे दिशो महत्‌ । महानिति वा सवत्र । इति क्रमेण
देवताः । यजुषि । सप्र त इल्यस्यभ्निः सप्तवानमिजेगती । प्रजापत इत्यस्य
विश्वे देवाः प्रनापतिखिषट्‌ । स्वैषापन्तरागपनप्रायवित्ताज्यदोमे विनियोगः-

2

१क,ख. द. महान्‌) २क., ख. ड, "महान्‌ । प्र । १ क. ख. महानिति क्र" ।

[प्रायश्ित्तमन्राणामृष्यादि]) संखाररतनमाला। ११९
( द॒र्गादिगणः )

“० यन्म० णिः स्वाहा '” मिन्दरकतेऽप्रय इदं ° । “द पुनरश्नि ° क्ष्योः स्वाहा"
अग्नय इन्द्राय वृहस्पतयेऽधचिम्यां वेदं ° । “ॐ भुः स्वाहा” अग्नय हदं ° । ^ मुव
स्वाहा ” वायव इदं । “ॐ पूः स्वाहा ” मृयायद्‌ं ° । “ ॐ भूभुव पुवः स्वाहा "'
प्रजापतय इदं ° । “ ॐ“ स्वाहा ?' परमात्मन हृदं ° । अग्नय इदमिति वा ।
परमात्मनेऽप्रय इद मिलेक्ेव बा देवता । “ यच्चि० वि्वा० » वरुणायेदं ° ।
८८” यत्किचेदं ° रिषः स्वाहा ? वरणव्दं ० । ^ ई क्रितवा ० प्रियाप्तः खाहा "
वरूणायेद्‌ ° । “७ तन्तं त° जनः स्वाहा '” तनतुमतेऽप्नय इदं ° । ५८३० उदुबरु्य °
त स्वाहा" तन्तुमते । “० त्रयन्चि<श ° तु स्वाहा ” तन्तु ० | “ ॐ अन्व्निभन
स्वाह।'' अभ्रये नततेदप इदं ° । ५ ४० मनो० न स्वा ' मनते उयोतिष इदं ° ।
"ॐ भूरग्नये च० हते च स्वाहा” अभरयेऽ्नये पृथिव्ये महते चेदं° । “ ॐ भुवो
वायवेण्ते च स्वाहा " वायवे वायेऽन्तरि्षाय महे चेदं ° । “ॐ पवरारिल्याय च°
तेच स्वाहा” सूमौयाऽऽदित्याय दिवे महते चेद॑० | “ ॐ मूर्ृवः० च स्वाहा"
प्रनापत्ये चन्द्रमपे नक्षत्रेभ्यो दिग्यो महने चेदं । “ पपत ते तेन घाहा "' पतत्तव-
तेऽप्नय इदं । ८ॐ प्रजापते न° णा स्वाहा '' प्रनापतय इदं° ।

इति मिन्दादिगणः।

थ दुर्गादिगिणः।

(# जातत्रेदसे याङ्गिक्यो देवता उपनिषद ऋषयः । एग देवता शिष्‌,
पश्चानामन्तरागमनप्रायधित्ताञ्यहोमे बिनियोगः-- ) “° जातवेदपे ° त्यश्च
स्वाहा " नतत्रेदपिऽप्रय इदं ° । “ॐ मनो अ्योति° तन स्वाहा " मनप ग्योति° ।
ूर्वव्तिसो महाग्याहूतयः।

इति दुर्गादिगणः।

तुभ्यं ता इयस्य विमे देवा अङ्गिरस्तपोऽभनिः कामो गायत्री । अन्वाधा-
नानन्तरपाप्तपयाणनिपित्तपरायधित्ताञ्यहोमे विनियोगः । “ ॐ तुभ्यं ता अ°
मिरे स्वाहा " कामायेदं* ।

# धनुश्िहवान्तगतो प्रन्थ. क. पुस्तकातिरिक्तपुस्तकेषु नास्ति ।

स्ख.,ग. घ्‌, "त° । (अ)

१२० भहगोपीनाथदीक्षितविरविता - [परायशचित्तमन्राणामृष्यादि]

अस्कान्दौरस्कानजनीलनयोधिशरे देवा यङञसिषटप । स्वनस्यौपासनाहुति-
दरव्यस्याभिमन्रणे विनियोगः । ५ ॐ अस्कान्योः ए यतु ' । ¢ अपन
महि ”।

उन्नम्भयेदयस्य सोम आदिलयोऽनुषटप्‌ । कन्नस्योपासनस्याऽऽहुतिद्रव्यस्ो-
परि जलसिश्च(सेचोने विनियोगः-- “ॐ उन्नम्भ° इतिम्‌ '' ।

प्रजापते न त्वदिल्यस्य विश्वे देवाः सोमो वा प्रनापतिच्िषुप्‌ । स्कन्न-
स्यौपा० व्यस्य वरपीकवपायां प्केपणे विनियोगः--“ प्रनापते० रयी-
णाम्‌ " ।

भूरिलस्या अ्याहूलयाः भजापतिरमिगीयत्री । बरमीकवपाप्रकषप्रग्यस्पोप-
स्थाने विनियोगः--“ ॐ मूः '' ।

मही द्ौरिलयस्य विश्वे देवा द्यावापृथिवी गायत्री । कीटावपनस्य द्रग्यस्या-
न्तःपरिधिदेशे निवपने बिनियोगः- “ॐ मही चोः प्र मभि: » |

[क

गर्भः सवन्तमगदमिस्य विष्व देवा अमिरिन्रस्तषटा बृहस्पतिश त्रिष्‌ ।
ओपासनहोमस्थालीस्चवणनिमित्तके स्थास्यमिमव्रणे विनियोगः“ ॐ ग्मः
स,
स्रव० राचः "|

^,

अयाघ्रेलयस्य सौत्रमत्रस्य वामदेबोऽया अग्निः पद्किः । अर्वाकितररात्रना-
ताभिविच्छेदनिमित्तकपरायधित्ताज्यहोमे विनियोगः--

५ अयाश्चप्नेऽस्यनमिशस्तीश्च परलमित्वमया अपति | अयता मनप्ता
धुतोऽयप्ता हव्यमूहिषेऽया नो धेहि मेषनर स्वाहा "” अयपतेऽ-
प्रय इद° ।

अयाश्रेय० पद्किः । मनो ज्योतिरिलयस्य मनस्वतीसज्ञकस्यासिमनो ज्योति-
सि० । त्रिरात्रभभृत्यवाक्सप्तराजजातासिविच्छेदनिमित्तकपायधित्ताज्यन्ने ०-
“ॐ अयाश्चाग्ने '” । “ॐ मनो ज्यो ° तेन स्वाहा ” मनते उयोतिष इदं ० ।

अयाश्वे्० प्किः । मनो ज्योति° ज्योतिचिषटए्‌ । तन्नु तन्वन्निलयस्य
सोमस्तन्तुमानभ्रिजगती । सप्तरात्रमथयवो ग्रादश्ाहनाताम्निषिच्छेदनिमित्तक-
भरायथित्ताज्यहोमे विनियोगः-- “ॐ अयाश्चा ° ” “ मनो ज्यो ° » ५ तनं तन्व°
जन\ स्वाहा "› तन्ुमतेऽ्जय इदं ° ।

१ क, सौर्य ।

प्रायश्रितहोमच्राणामृष्यादि] संस्काररतनमाछा । १२१

दोषावस्तरिलयस्य सौत्रमच्रस्य वामदेवो वरणो यजुः । सा्वंहोमकाराति-
क्रमनिमित्तकरपरायधित्ताज्यहोमे पिनियोगः--“ ॐ रोषावक्त्नमः सवाहा "
वरुणायेदं ° ।

समस्तग्याहतीनां प्रजापति; पनापतिबृहती । सायंहोमक्ालातिक्रमनिमित्त-
थायचित्तार्थे पठने बरिनियोगः-- “ॐ मूर्मवः सुवः ” सायंहोमकालातिक्रमनि-
मित्तभायश्चित्तायं उपस्थाने विनियोगः, इनयुपस्थानविनियोगवाक्यम्‌ ।

म्ातर्वस्तरिल्यस्य वामदेवो मित्रः मर्यो वा यजुः । प्रातर्होमकालातिक्रम-
निपित्तमायश्िताञ्यहोमे विनिपोगः--“ॐ प्रार्वलर्नमः स्वाहा '' मित्रायेदं ° ।
सूयीयेदमिति बा ।

समस्तव्याहूतीनां प्रजापतिः प्रजापतिनरहती । प्रातर्होमकालातिक्रमनिमित्त-
प्रायधित्ता्े पठने विनियोगः - ॐ मूभवः मुवः ", उपस्थाने भिनियोग
इत्युपस्थानवरिनियोगवाक्य उहः । सग्रहस्य सप्तहोतपत्रस्य भरनापतिवाच-
स्तिया यजः । मनो योरि ° सिप्‌ । एकहोपातिपातननिमित्तकभाय-
शित्ताज्यहोमे विनियोगः । होमद्रयातिपातनिमित्तकपरा यधित्ताञ्यहोमे पिनि-
योग इति हामदरयातिपातननिपित्तकप्रायधित्तहोमे । होमत्रयातिपातननिमि-
तक्रपरायधित्ताज्यहोमे विनियोग इति होमत्रयातिपातननिमित्तकपरायश्चित्त-
होमे । ॐ महाहविर्होता ० यिष्य स्वाहा '› वाचस्ते ब्रह्मण इदं ०। ^> मनो
ज्यो पतेन स्वाहा " मनते ज्योतिष इदं ° ।

भवतं न इत्यस्य मन्नस्य सोपोऽग्री पङ्कः । अग्न्युपस्थाने बिनियोगः-
“ॐ मवत नः पतथ्द्यनः” । यत्ते वयं यथा हेतिद्रयोभिषे देवा अम्रिधि-
ष्‌ । होमान्तरशननिपित्तकपरायधित्ताज्यहोमे व्रिनियोगः-- “ॐ यत्ते वयं ० ग्ने
स्वाहा ” अघ्नय इदं ° । “3ॐ यथा हत ° आयुः स्वाहा " अञ्नय इदं ° ।

सपिदभ्पाधानपक्षे होपान्तरशननिमित्तकप्रायधित्तार्थे समिदभ्याधानें
विनियोग इति तरिनियोगवाक्यम्‌ । जपपक्ते जपे विनिग इति ।

यत्र वेत्थेलस्य विश्वे देवा बनस्पतिगायत्री । पूर्वाहु्युपयुत्तराहुति-
स्कन्द ननिमित्तकमायशित्ताये समिदाघाने बिनियोगः-- “ॐ यत्र वेत्थ व°
गामय?

समस्तव्याहूतीनां प्रजापतिः प्रजापतिन्हती । होमद्रभ्ये इृषटिविन्दुपतननि-
पित्तकपमायधित्ता्थे जपे विनियोगः । “ॐ मूर्ुवः सुवः

१क. रोत्रस्य।

१२२ भह्गोपीनायदीक्षितविरचिता--[पायशधित्तहोमन्नाणामृष्यादि]

मित्रो जनान्करपयतीद्यस्यं पन्नस्य विश्वे देवा मित्रसिष्प्‌ । दृष्टिबिन्दुप-
तननिमित्तकपुत्ीहुतिस्थानविदितरैरेपिकपरथमाहुतौ बिनियोगः-“ ॐ मित्रो
जनान्कस्पय ° उनुहोत साहा '” मित्रायेदं ° ।

समस्तव्याहृतीनां मजापति; प्रजापतितहती । भादुष्करणकालातिक्रम-
निमित्तकप्रायधित्ताज्यहोमे षिनियोगः-- “ॐ मूर्वः सुवः साहा '” प्रनाप-
तय इदं ° ।

सग्रहस्य सप्षहोठमश्रस्य परजापतिवीचसपतित्रह्या यजुः । मनो स्योतिरि०
तिसिष्टप्‌ । स्वकाठ ओपासनहोमानारम्भनिमित्तकपरायधित्ताञ्यहोमे विनि
योगः--“ ॐ महाहविहोता° यिव्यै स्वाहा ” वाचस्पतये ब्रह्मण ददं ।
५ मनो ज्योति° घृतेन स्वाहा '' मन्ते ज्योतिष इदं ° ।

सग्रहस्य सप्नहोठम्रस्य प्रजापति चस्पतितब्रश्या यजुः । पिण्पितृयत्ना-
तिपातननिमित्तकभायश्चित्ताञयहोमे बिनियोगः--“ ॐ महाहविर्होता पिम्ये
स्वाहा ” वाचस्पतये ब्रह्मण इदं ° ।

समस्तव्याहूतीनां परजापतिः प्रजापतिरवहती । अगुककमोथाभिनाहप्रायधि-
तताऽ्यहोमे विनियोगः-- ॐ भूमृवः पुवः स्वाहा "प्रजापतय इदं ° ।

अयशेलयस्य सौतरमन्रप्य वामदेबोऽया अग्निः पङ्किः । ओपासनाग्न्यनुगम-
ननिपित्तकमायश्चित्त(ज्यहोमे वरिनियोगः--“ ॐ अयाशचघ्ने ° मेपन\ स्वाहा '”
अयपेऽग्नय इदं ° ।

समस्तव्याहृतीनां भजापतिः भरजापति्हती । पृथ्गतौ पासनाग्येकदे शस्य
लौककिभ्निना श्रौतामरिना वा जातस्य संसगैस्य दोषपरिहाराथपरायभित्त-
होमे विनियोगः-- “ॐ मूर्ैवः दुव॑ः स्वाहा '! प्रनापतय इदं ° ।

इति प्रायशचित्तहोममन्रास्तेषामूष्यादि च।

अथ श्ाह्चान्तरोक्तानि प्रायधित्तानि गण्यन्ते-
स्वराक्षरादिलोपश्च इध्मादेश्छेरनादिकम्‌ ।
इध्पकाष्ठातिरेकशेध्मकाष्न्यूनता तथा ॥ १॥
अनलस्योपघातश्च सयं प्रज्वलनं तथा ।
प्रणीतापरोक्षणीखन्दः शोषणस्लवरणे तथा ॥ २॥

१क.स्यत्रि'। २क. सौव्रस्य।३ग ध, ड, "वः। ई ।

[श्लन्तरोक्तानि प्रायश्ित्तनि संस्काररत्नमाला । १२३
( ग्रहयज्ञः )

ह्रिषो दोष उत्सेकः सूर्यचनद्रगरहस्तथा ।

पात्रमेदो निरूढापरेतिनाशो बीयैपातनम्‌ ॥ ३ ॥

होममध्येऽशनं होमानारम्भः समये स्वक ।

पिण्डयङ्नालययो वदिपल्यलिक्स्वामिमध्यतः ॥ ४॥

द्विपादाद्यागमोऽन्वाहित्युत्तरं बा कृतिर्यनेः ।

एतेषां तु भवेतमायश्चित्ं शाल्ान्तरीयकम्‌ ॥ ५ ॥

भौतोक्तमाययित्तानामत्र मातिः भ्रोतमध्ये गाद्मन्नानवलात्‌ । अविरुद-

त्वाच्छन्नान्तरोक्तानां परा्िः। सवेपरायधित्तमात्रं वा सर्वत्र

ति सेस्काररत्नमालायां प्रायश्ित्तप्रयोगः।

इत्योकोपाहश्रीमद्णेशदीक्षिततनूजमहगोपीनायदीक्षितविरचि-
तायां सलयाषादहिरण्यकेशिस्मातैसंस्काररत्नमा-
लायां हितीयं प्रकरणम्‌ ॥ २॥

अथ तृतीयं प्रकरणम्‌ ।

ग्रहमखः।

अथ प्रहपं वध्ये श्रीदं कर्मसमृद्धिदम्‌ ।
नवग्रहातमा विघरेशस्तेन तुषटोऽसतु सवदा ॥ १ ॥
अथ ग्रहुमखः । स च नित्यनेमित्तिककाम्यमेदेन निविधः। ठुभवारत्रिजन्प-
नकषत्रायनविषुरोपरागादिषु नित्यः । उपनयनादिकरमपरारम्भेषु नैमित्तिकः ।
विपदपगमसंपदादिकामनासु काम्यः । तत्र काम्ये प्डपकुण्डादिकं निलयम्‌ ।
निल्यैमित्तिकयोरनिलयम्‌--
५ निलयं नेमित्तिकं हित्वा पर्मन्यत्समण्डपम्‌ " इति पास्योक्ते ।
, यदा स्थण्डिलं तदा वेदिरेव न मण्डपः) तथैव शिष्टाचारदशेनादिति
प्रमोगपारिजति ।

१२४ भट्रगोपीनाथदीक्षितविरविता- [्रहयज्ञः]
( कृण्डमरण्डपयोन्यादीनां लक्षणानि )
मण्डपरक्षणं हेमाद्रौ मात्स्ये-
““गृहस्योत्तरपूरवेण मण्डपं कारयेद्घुषः ।
रद्रायतनमूमो वा चतुरश्रमुदक्छवम्‌ ॥
दशदस्तमथाष्टौ वा हस्तान्कुयाद्विषानतः ।
तस्य द्वाराणि चत्वारि कर्वव्यानि विचक्षणैः '› इति ।
उत्तरपेणेति तृतीया सप्तम्यर्थे । उदक्णवपुदक्क्रमनिन्नम्‌ । अष्टौ बा
हस्तान्छु्यादित्यत्र मण्डपार्थमिति शेषः । कुर्यात्स्वी कुयादिल्थः । दशदस्त-
मस्तं वा मण्डपं कुर्यादिति फलितोऽर्थः । विधानत इत्यनेन भूमिशोधन
नवभागकरणादिः स्वौ क्रिया गषत । तस्य मण्डरस्य ।
कुण्डं तु ान्दे-
“नवग्रहमखे कुण्डं हस्तमात्रं समन्ततः ।
चतुरध्रमधोहस्तं योनिवक्त्रं मेषश्‌ ।
चतुरङ्कखविस्तारा मेखछा तद्वदुच्छरित। ?' इति ।
अधोहस्तमधोभागे हस्तपरिमितखातम्‌ । योनिषक्त्रं योनिवक्तरवत्‌ । वक्त्रं
कण्ठः, तदरद्रिस्तारवत्‌ । इदं कुण्डं मण्डपपक्षे तदीशानभाग उदीच्यां वा
कामिति हेमाद्रिः । मध्य इति केचित्‌ ।
योनिमीस्स्ये-
“ वितस्तिमात्रा योनिः स्यातटूपकताङ्लिविस्तृता ।
कूर्मृष्ठो्ता मध्ये पर््योश्वङ्गटोच्छति ॥
गना तद्वदायता चिद्रप्युता ।
मेखटोपरि सवत्र अश्वत्यदपंनिमा ” इति ॥
तदरदङ्कलोच्छायवत्‌ , पाश्वयोधिस्तृतेलथैः । गजोष्ठसदयश्त्थद रसश
वेति विकसपः।
सा च योनिः पिमतः काया-
८ पश्चिमे मध्यमगे तु योनिं कुयाद्विषानतः " इति गगोक्तेः ।
कुण्डाभाते स्यण्डिठे होमः का्ः-
५ नित्यं नैमित्तकं होमं स्यण्डिरे वा माचरेत्‌ ” इति शारदातिलकात्‌ ।
अत्र दवयोग्रहणेन काभ्ये न स्थण्डिलमित्यथादुक्तं भवति ।

१ग.घ. द. स्म्येस्थः।

[ प्रहयज्ञः ] संसकाररलमाला । १२५
( सापवादमभिचक्रम्‌ )
मात्स्ये-
५ तस्य चोत्तरपरवेण स्थण्डिलं हस्तमात्रकम्‌ ।
तिव चतुरश्च च वितस्त्युच्छरयपमितम्‌ ।
दिर्कलच्छरितो वप्रः प्रथमः परमृदाहतः |
अङ्कलच्छरयपतयुक्तं वग्रद्रयमथोपरि ।
दयङकलस्त् विस्तारः परवैषां कथितो वधेः ” इति ।

$ > ^

तस्य कुण्डस्य । स्थण्डिलं वेदिः । वपो मेखला । वितसिंद्रादशाङ्खलः
तया परिमिता य उच्छायस्तेन संमितं संबद्धमिलथेः । दविरङ्कलोच्छि इलत्र
सृद्पयोग आपः । उपरि प्रथमवपरोपरि । सर्वेषां वप्राणाम्‌ ।
काम्येऽप्निचक्रमावरयकम्‌ । तच्च ज्योतिनिवन्धे-
^ सैका तिथिवरयुता कृत्ता रेपे गणेऽप्रे मृति वद्विाप्नः 1
सस्याय होमे शशियुगमरेपे प्राणार्थनाशो दिवि मृते च " इति ।

शुद्धपरतिपदमारमभ्यात्र गणनेति सांप्रदापिक्रा ज्येति्मिदः । एकया
सहिता सेका गणितासु तिथिष्वधिक्ैका तिथिगेणयितव्पेल्थः । अत्रैक
वचनं द्विरादितिथिविषये जात्यमिपरायं जेयम्‌ । वारैयुता तैप्रेतद्रयं तिथि-
विशेषणम्‌ । कृतशब्देन दृतादियुगचतु्रयवोभित्तचतुःसख्या रक्ष्यते । तेन
चतुःसंख्याया लामः । आप्ता मजितता । गुणास्रयः। अभ्रं शून्यत । शश्येकः ।
युगप द्री । अन्यत्छषए्‌ ।
एतद्पवादस्तत्रैव--
५८ नित्ये तेमित्िके कण्यभिचकरं न वो "इति ।
अस्मिचक्रं न पिद्यते, अभ्निचक्रापक्षा नास्तीलथः।
अथाऽऽदहूतिपातो ज्योतिषे-
“(तरणिविद्धगुमास्करिचन्द्रमाः कुजसुरेज्यविधंतुदकेतवः ।
रविभतो दिनमं गणयेत्रमात््रतिखगं त्रितयं त्रितयं न्यपेत्‌।
दिनकरार्कितमःङुजकेतवो हुतमूनो न श्रमाक्तिवितरे शुभाः ।
दहनचक्रमिदं प्रविोक्यतां हवनकमणि सव्तमद्धये ” इति ।

*----------------~----- नः

१क.ख. ग. सहिताः। २क.ख. ग. सैकाः। ३क.श्थे.। वा । ४ क. ग, ध्युताः
क" । ५क.ग. "तप्ता इये" । ६ क. य ल | ७ क. ग, माजिताः।८< क, भम्‌ | अ |
९क. "ति । भधाः।

१२६ भष्ट्गोपीनाथदीक्षितिरचिता-- [ग्रहयज्ञः]
(सापवादाऽऽदुतिः, पीठरचना)
तरणिः सूरवः। विद्वुधः । भृगुः शुकः । भास्करिः निः । चन्द्रमाः
प्रसिद्धः । कनो भौमः । सुरेज्यो गुरुः । विधतुदो राहुः । केतुः भसिद्धः ।
दिनकरः सूर्य; । आकिः शनिः । तमो राहुः । कुजो मङ्गलः । केतुष्ेलेते
हुतयुजशरेन्न शुभाः । इतरेऽरिषटाशचन्द्रबुधवुहस्पतिशुक्रा दुतयुनशे्छुभा
इत्यथः ।
अत्रापवादः करियासारे-
“८ नित्ये नैमित्तिके दुगीहोमादौ न विचारयेत्‌ "' इति ।

५“ (1तपैतोभद्रपीठे तु पवीधारं प्रकी्ितम्‌ '' इति स्परतिवचनात्सर्वतोभद्रषीयं
वेदिकायां शान्तिरत्नमाढायां वक्ष्यमाणेन प्रकारेण रचयित्वा तत्र ब्रह्मादि
देवता आवाहन संपूज्य तदुपरि वेदिपरिमिते श्वष््ने क्षौपवल्ने कापांसवसे वा
ग्रहृपीठानि निष्पादयेत्‌ ।

तत्मकार इत्यम्‌- वेदिपरिपितं शछक्ष्णंप्ोमे वसं कापौसं वा प्रसारय वस्म
नतेऽवध्यरथ चतुद समन्तादेककां रेखा टिखिला ततोऽन्तरेककाङ्कलान्तराला-
सिघ्नस्तयैव छिखित्वा रिष्टे चतुरशमन्तमैतं परागुदक्च अधा विभज्य तेन
निष्पन्नेषु नवकोषषु मध्यकोषर सूर्यस्य । अग्नेयो सोमस्य । दक्षिणकेप्र
भौमस्य । पेशानकोष बुधस्य । उत्तरोष्ठे गुरोः । पूरको शक्रस्य ।
पशिमकरोषटे शनेः । नैक्ैतकेोषठे राहोः । वापव्यकरोषे केतोः । इयेवं
क्रमेण वक्ष्यमाणपरकारेण ङिखित्वा तत्तदर्णा्षतैः पररयेत्‌।

अयवा- यथा ग्रहपीठानां पत्रेषु निवेशो भवति तावत्पमाणं पत्र सकर्णिक-
मष्पननं पद्मं विलिख्य कणिकायां सूस्याऽऽपरेयपतरे सोमस्य दक्षिणपत्रे भौमस्यै-
श्ानपत्रे वुधस्योत्तरपत्रे गुरोः पुथैपत्र शुकस्य पञिमपतर दनेनेकतपत्रे राहोवी-
यव्यपत्रे केतारिति ।

अथ ग्रहपीठरचनप्रकारः ।

पस्ारितवस्स्य मध्ये रक्तवणघरणेन षटयकासप्यवसदितेकाङ्कलातकन्या-
सार्धेन कैकौटकेन पूर्व्य हत्त पीठं विदध्यात्‌ ।

आग्रेय्या श्वेतचूणेन यूकाद्रयसप्तयवसदहितचतुरङ्कखास्मकञ्चजचतुष्टयेन चतु-
रश्रं सोमस्य पणम्‌ ।

+ धनुधिहान्तगतो ग्रन्थो ग. घ. ड, पुस्तकरेष्मेवास्ति ।

१द्‌, ^न्ते वध्य । २, करकट" ।

[प्रहपीठरचनाप्रकारः] संस्काररत्नमारा। 9 १५ > १२७

याम्यां रक्तवर्णचर्गेन चतुयुकाधिकाङ्खलत्रयात्मकभुजत्रयेभेकयूकापश्चयव-
सहितगमङ्कललम्बक त्रिकोणं दक्षिणाग्रं मोमस्य परीय ।

ईशान्यां पीतचूरणेन चतुर्यवान्तरं चतुरङ्क्दी्धपुदकसंस्थं ुनसंजगकं
रेखाद्रयं॑समाग्रं॑छिखितव्रेवाद्योदग्यताग्रयोरन्तराले तदग्रसगतामन्त-
रालमदैशषमादे शपरिमितामेकां रेखां लिखिता पीरस्यमुजोत्तरदि-
गताग्रातयुरतोऽग्रसंलप्रां चतुर्यवातिकां प्राचीं स्वां विधाय
तयैव पाश्वाययुजेत्तरदिगताग्रासशरादप्रसंलग्रां चतुर्यवापिकं भतीचीं रेखां
विधाय भजद्रयमध्यत उत्तर ऋजुति्॑कमूतरं दा मुनद्रयमध्य॑त उत्तरे छिक्षा-
पश्चकयुकरादरयसहितपश्चयवाधिकाङ्कलदरयं नीत्वा तत्र विहं कृतवा चतुर्यबाल-
कमाक्मल्य्रेखावरिष्मान्तावारभ्य चिहपयन्तं पद्यतराधिकययङ्कलात्मकं मुज-
रयं कुर्यात्‌ , इयेवं बाणाकारं पीठं वरूषघ्य ।

उत्तरस्यां पीततरणेन पूवंपधिमभरनदयं चयङ्कुटं दतिणोत्तरभुजद्रयं यङ्कल-
मिदव दीर्घचतुरभरपीठं गुरोः ।

परस्यां शरेतचर्णेन पश्चगरकासप्तयवेकादगुखात्मकव्यासार्पेन $काटकेन हत्त
कृत्वा तस्मिन्टत्त पूर्वा दिश्षमारभ्य यूकात्रययवद्रयसहितन्नङ्कलमिताः परञ्च ज्याः
कृत्वा रिषं माजेयेत्‌ , शयं पञ्चकोणपीठं र॒क्रप्य । अथवा यृकरापटूयव-
पटकसदितन्रङ्कलात्मकव्यासार्पेन एतं कृत्वा तस्मिन्दत्ते प्रा दिशषमारभ्य
यूकापटूकयवपटकसहितन्यङ्कपरिमितप्रदेशे चिहं कृत्वा तत अआरभ्यान्येषु
भदे शेप्येवमेव चिह।नीलयेवं पश्च चिह्ठानि ककाटकेन कृत्वा यस्माक्रस्मदेक-
स्माचिह्वादनन्तरं चिद विहाय ठृतीयचिद्रसंटग्ं युकाद्रययवत्रयाधिकाङ्कुरपचक-
परिमितं वाहं कृलेवमवेतरांधतुरो बादुन्पंपायय कोणाधस्थान्वाहृन्धत्तं च मार्ज
येदियेवपुत्कारसंन्क पथकोणं शुक्रप्य पीठम्‌ ।

पश्चिमायां कृप्णचूर्णेन रिक्षाचतुष्टययूकाचतुष्टययवचतुष्टयाधिकचतुरङ्कर-
त्पकव्यासार्पेन त्तं कृत्वा त्तसंगतां यूक्रापचचकयवत्रयाधिकषर ङ्कुटमितां
श्यां दुर्यादिलेतरं पलग्ञयं पङ्कुलकततरफछं शनेः पीठम्‌ । अथवा णिक्षा-
पटफयवपयकाधिकराङ्कुलद्रपातमकन्यासार्धन दत्तं कृत्वा गृकापटूकयवपा-
धिकाङ्कलत्र्थपरिमिता इत्तरेखासंलग्रां ज्पासङ्गकां रेखां दच्ादियवं बद्गुल-
त्रफं शनेः पीठम्‌ ।

नै्हलां नीटचूर्णेन चतुर ङ्गुलपरिमितचतुमरनं चतुरश्रं कता तस्य चतुर

१३. प्राची ।२ ड. ध्य उ'। ३द्‌. कर्कोट" ।* ड, “यमि'।

१२८ भटृगोपीनाधदीक्षितविरविता-- [ग्रहपीटरचनप्रकारः]
( देवतामूलमन्स्वरूपम्‌ )
शरस्याऽऽपेयकोणादक्षिणतो युक्राषरुक्ैकयवाधिकरैकादगुलार्मकं परदेशगूृजुतया
वर्धयित्वा तत्र चिहं कृतवमेवोक्तरतो बधयिता चिहं त्वा दक्षिणदिग्गत-
चिद्वानैऋतकोणप्न्तां रेखां छिखिवोत्तरदिग्गतचिहद्रायन्यकोणपरयन्तां
रेखां रिखितवाऽधःस्थन्रइ्गुलात्पकयुजार्षयोधिहे कृत्वा ताभ्यां चिहाभ्या-
मकैकाड्गुखात्मकव्यासा्पेन कर्कादक्रेन इत्तद्रयं लितेत्‌ , मथध्यसिथतं सर्व
मारजयेदिव्येवं बररपाकरारं पीठं राहोः ।
वायग्यां नानावर्भेः एर्वापरमष्टाड्गुलदीरप॑चतुरयबान्तरं रेखाद्रयं बिलि-
रूयाध आरभ्य पञ्चाङ्गुखपरमाणयुपरिभागदेकादगुटममाणं परदे शपृत्तररंखा-
यास्त्यक्तला शिषएट्दगुपरमाणां रेखां संमाज्यंकयवाधिकचतुरङ्गुलासको

(1

भजावुत्तरतो मिथो ल्रास्यौ क्यादित्येवं ध्वजाकारं पीठं केतोः ।

सवेत्र कोष्मध्यभागानुप्तारेण पीठमध्यभागक्रखना । आदित्याभिगुखाः स्र
इयेतस्मिन्पक्ष सोमचतुरश्रपीठस्य दिश्च कोणाः कसपनीयाः । भौमस्य तु पूर्मव-
देव | दाणस्याग्रमीशानकेोष्ठनेकतकोणसंमुख यथा भवति तथा बरुधवाणाकार
पीठम्‌ । वृहस्पतेः पूवेवदे्र । शुक्रपीठस्य पथिमां दिशमारभ्य पच
ज्याकरयनम्‌ । शनेः पीठं परार्ञ्यं करपनीयप्‌ । नंऋतकाद्रश्ञानकोणामिपुखं
राुपीढं शरुपाग्रं करपनीयम्‌ । ध्वजस्योत्तराप्रता पूत्रोक्ताऽत्र दक्षिणाग्रतेति
केतुर्पाठम्‌ । इति विरेषः ) सवेतोमद्रादिपीठ प्रूलमत्रण जुहुयादिति्रच-
नाभावान्न मूटमत्रेण हम

[५
कितु- ५५ प्रणवादिचतुर्यनत स्वाहाः दपमन्विम्‌ |
स्यात्यीठदेवताहोमे चरो नमिव कौ्नितः "|

इति तघ्रपकाश्षकारोक्तेनमःश्दराहितेनैव नापमत्रेण होम इति द्वयम्‌ ।
मृलमत्रस्वरूपं तु गारूडे--

८ प्रणवादिचतुश्थन्तं नमोन्तं चैव सत्तम |
देवतायाः स्वकं नाम मूटमन्रः प्रकोरितः " इति ।

तथा च यत्र प्रूमत्रेण जुहुयादिति वचनं विशेषविहितमन्राभावश्च तत्रायं
मूलमनत्रः । तेन कतेव्ये होमे नमःशब्दोत्तरं स्वाहाकारो मवति ।

१क.्टेयच्रेचमू'। २ क्र. यन्तः स्वाः। ३ क. 'न्वितः । यच्रपीठादिदेषानां हो" ।
ष्क. मन्न: प्रकीः।\ क. “तेनैवेति । ६ क, "पं गाः । ५ क, "कारोऽपि । अ" ।

ए

[ग्रहमखप्रयोगः] सस्काररस्नमाा । १२९
( भाचायौदिवरणम्‌ )

ग्रहमख प्रयोगः।
अथ मयोगः-- कतौ साल्वा निलयक्पम॒॑निर्र्त्य पोदतिकोक्ते काल
आचस्प प्राणानायम्य देशकालौ संकी करिप्यमाणामुककपैणि ग्रानुकूर्य-
सिद्धद्वारा श्रीपरमेश्वरपीतयर्थ॑ग्रहय्गं करिष्य इत्युपनयनादिकमिपारम्भषु
नैमित्तिग्रहयङगसेकरपः । धिजन्मनक्षत्रायनविपुवोपरागेषु नरिजन्मनक्षत्रे ग्रह-
यकं करिष्ये । अयने विपुत्र उपरागे वा ग्रहयज्ञं करिष्य इति नित्यग्रहयज्ग-
संकरपः । 'विपद्पगमसंपदादिकामनासु विपदपगमारथं संपत्पाप्टर्थ पुष्टिमा-
प्टर्थमित्येवं तत्तत्कामनानुसारेण काम्पग्रहयङ्गसकसपैः । ततः सभारान्तम-
रेत्‌ । तत्न नित्यनेमित्तिकयोर्यथोक्तवस्तूनि तदभात्रे प्रतिधिनिरूपाणि वा
यथापभवं संपादयेत्‌ । काम्ये तु प्रतिनिष्यमावराव्रथोक्तवस्त्पेवं । संकर
स्पात्पर्वे बा संभारसंभरणम्‌ ।
ततो गणपतिपूननादिनान्दीश्राद्वान्तं कृल्वाऽऽचा्यादिवरणं दुर्यात्‌ ।
अयुकपरवरान्वितापुकगो त्रोर्पनो ऽपुकश्ाखाध्यासयमुकश्मा ऽहममुकपभवरान्विता-
युकगोत्रोत्पननपगुकरशाखाध्यायिनपयुक्रशर्माणपसमन््रहयज्ग आचार्थत्रेन लां
टेण इति बिधिङ्गं कपेडुशकं सश्ाखाविदं सदाचारिणं व्राह्मणं पाणिना
पाणि संस्पृश्य टणुपात्‌ । तंद्रसते फतरादि दग्रादिलयाचारः।
ततस्तं संपूज्य प्राथयेत्‌--
“ आचार्यस्तु यथा सवर्गे शक्रादीनां वृहस्पतिः ।
तथा त्वं मम यज्ञेऽसिमिन्नाचर्यो मव सूत्रन " इति ।
ततो ब्रह्माणं दत्वा सपृञ्य--
^“ यथा चतूमुलो व्रह्म स्व ठक पितामहः ।
तथा लवं मम यन्तऽप्मिन्हमा मव द्विनेत्तम " इति तं प्रार्थयेत्‌ ।
ततः सदस्य एत्वा संपूञ्य--
८ मगवनपरवध्ञ सर्वयमेमृतां कर । ।
वितते मम य्तेऽस्मिन््दस्या मव सुव्रत ' | इति तं भर्थवेत्‌ ।
ततो होमानुषारेर्णािनो वा संपूज्य--
“ अस्य यागस्य निष्पत्तौ मवन्तोऽभ्यथिता मया |
प्रपतनः प्रकत्यं करमेदं विधिपूर्वकम्‌ "' इति तान्पाथयेत्‌ ।
„ षग मौहूर्तिक । घ. ट. ज्योतिविदुक्त । ३. ड. ल्पः । त्र । ३. ११.
¢ क. श्याग्यमुकप्र । ५ ग. ततस्तद्ध'। € धर. ड. महीसुर । ७ ग. ब्रह्माणं । < ग, ^ति

सदस्यं संप्रा्यं त । ९ ग, वृणुयात्‌ । ततस्तान्स । १० ग, “य प्राथयेच । अ" ।
१७

१३० भदगोपीनाथदीक्षितविरचिता -- [ग्रहमसप्रयोगः]
( कुण्डावयवेषु देवतानामावाहनम्‌ )
अथाऽऽचार्योऽम्यायतनस्य पश्चादुपविहयाऽऽचम्य प्राणानायम्य -
“ यदन्न संस्थितं मृतं स्थानमाध्रित्य सर्वदा ।
स्थानं लयक्त्वा तु तत्सर्व यत्रस्थं तत्र गच्छतु ।
अपक्रामन्तु भूतानि पिन्ञाचाः सैतोदिशम्‌ ।
सर्वषामविरोधेन ब्रह्मकर्म समारभे ” ।
इति प्रागादिक्रमेण सवतः सषेपान्विकीयं, शची व इत्यस्य भिवे देवा
मरुतसिप्‌ । अभिः शुचिव्रततम इति द्रयोति्वे देवा अप्निः श्चिर्गायत्री)
पञ्चगव्येन भूमिपोक्षणे व्रिनियोगः-- “ॐ शुची वो हव्या मरूतः शु ° पाककाः।
श्निः शुचित्रन ° हृतः । उदग्ने श॒ ° प्यनैयः ' । इति पश्वगव्येन सर्पतो भाग-
भूमिं पक्ष्य । आपो हि षेतितृचस्या्निरापो गायत्री, शुद्धोदकेन भृमिप्रोक्षणे
विनियोगः “ॐ आपो हि ष्ठा मयो यथा च नः" इति शुद्धोदकेन सर्वतो
गभूमि प्रोक्ष्य, स्वस्ति न इत्यस्य याङ्ञिक्यो देवता उपनिषद इन्द्रादयो
विराटूजिष्रुप्‌ । जपे विनियागः--“ ॐ स्वसि न टृनद्र वृद्ध दधातु" इति
जपित्वा, देवा आयान्तु यातुधाना अपयान्तु विष्णो देवयजनं रक्षस््रेयगन्या-
यतनात्पशाद्भूमिममिमूरेत्‌ | मण्डपपक् मण्डपाथमूमिशोधनादि तदीयदेवतापून-
नानतं मतकृतशान्तिरनमारपद्धतयुक्तरील्या कुर्यात्‌ । ( % उक्तलक्षणकुण्टससतर
तत्कुशमुष्टिना संमृज्य कृण्डापरितनमखलायां बदेतवर्णभ्रपितायामिदे विष्णु.
रित्यस्य सोमो विष्णुगायत्री । विष्ण्वावाहने वि० “ ॐ इद विष्णुर्विचक्रमे °
पार. सरे । विप्णवे नमो विष्णुमावाहयामि? इति विष्णुमाव्राहयेत्‌ } ततो मध्यममे-
खलायां रक्तव्णग्रपितायां ब्रह्म जङ्गानमिलयस्यामिव्रह्मा श्िषप । ब्रह्मा
वाहने वि० “ ॐ व्रह्म जज्ञानं प्रथमं पुरस्ताद्वि श विवः } ब्रह्मणे नमो ब्रह्माण
मावाहयामि '' इति ब्रह्माणमावाह्य । ततोऽभोमेखलायां कृष्णवणेभूषितायां
प्रानो रुद्रस्याभ्री रुद्रौ विरादूनगती । स्दराबाहने वि० “ॐ मृडानो
रुद्रोत नो मयस्कृधि ° प्रणीतो । रुद्राय नमः, रद्रमावाहयामि'" हृति रुद्रमावराहयेत्‌।
उदकस्पशेः । तता यान्यां रक्तवणमृषितायां गारीमिमायेखस्य विष्वे दवा

# धनुचिद्वान्तरातग्रन्थस्थाने क. पृस्तकेऽन्यो ग्रन्थोऽस्ति स यथा--“ तत आयतन कृशमृष्टिना

संमृज्य यथोक्तलक्षणकुण्डसच्वे ब्रह्मविष्णस्द्राट्या मसलादवता आवाह्य गारा यानद्वरतामावद्य
हति ॥ ४

१ड. भूमेः प्रो । २क.भमि। उक. भूमि। "ग. अपायाः। ५ घ. ड. न्तं शा ।

[ग्रहमखप्रयोगः] संस्काररत्रपाण । १३१
( सर्वतोभद्रमण्डल्देवतावाहनम्‌ )
गौरी जगती, गौयावाहने बि० “ॐ गोरीमिमाय सटिलानि तक्ष ° व्योमन्‌ । गै
नमः, गौरीमावाहयामि ” इति ग्‌।रीमावाहमेत्‌ । ततः पदा्थानुमयेन तैरेव
मत्रे; क्रमेण षोडशोपचारैः ) संपृज्याऽऽयतनं समन्तादरङदिकषया भूष
यित्वा गामयनोपरिप्योद्धननादि कृत्वा वरदनामानं मथितं श्रोतियागारादा
हूतं वाऽत्र प्रतिष्ठाप्य “ॐ चत्वारि शृङ्गा " इति ध्यायेत्‌ । पृष्टिकामनायां तु
वल्वधननामाऽ्निः। ततो ग्रहरपौठदेवतास्थापनादि कुयात्‌ ।

तद्यथा --मण्डपस्येशानकराष्ठे मध्य एकदस्तपरपाणां चतुरं द्वादशा
गुखाचां वेदिं त्रिधाय तस्या अधस्तादेकराइगुलोच्छरायं चङ्गुरयिस्तारमेकं वपर
करत्वा तस्याधस्तात्तयैवान्यदेकं वप कृतवा तस्याधस्तादरेकं बमं व्ड्गुरोच्छाय-
विस्तारं कृता तद्रूमतरयमुपरितनवप्रमारभ्य क्रमेण शवेतरक्त कृष्णचूर्े रञ्जेतं ।
एतानि वपाणि वेद्विपरमाणान्तगेतान्येव भवन्ति । ततस्तस्यां सति संभवे मल.
तश न्तिरमायक्तरीलया सको विरच्य तत्र व्रह्मादिदेवतं आगराहयेत्‌ ।

तद्रथा- व्रह्म जज्ञानमित्यस्यामिव्रद्या षट्‌ । व्रह्मावाहने बरिनियोगः ।
५ ॐ व्रह्म जज्ञानं० विवः । व्रह्मणे नमः, ब्रह्मणमाव्राह्यामि " हति पीठमध्ये
ब्रह्माणम्‌ ।

आप्यायस्त्यस्य सोमोऽपि सोमो गायत्री । सोमावाहने भिनियोगः ।
“ ॐ आप्यायत पम° संगथे । सोमाय नमः परोममावाहयामि " इप्यत्तरे सोमम्‌ ।

अमि स्रेलस्य विशवे देवा ईशानो गायत्री । ईशानाव्राहने विनियोगः--
५ अमित्वा महे । ईशानाय नमः, इईशानमावाहयामि " इतीशान्या-
शानम्‌ ।

दरं वो ब्ि्त इत्यस्य विनवे देवा इधर गायत्री । इनद्राबाहने
विनियोगः-- “< इन्द्रं वो विश्च वटः | इन्द्राय नमः, इृन्द्रमावाहयामि "
इति एव इन्द्रम्‌

अग्नि दूतमिलयस्य परनापतिरप्िगौयत्री । अग्न्याब्राहने बिनियोगः
अप्र दुतं वृणी° सुक्रतुम्‌ । अनये नमोऽचचिमावाहयामि '' इत्यप्रय्यामत्रमू ।

१ग्‌.घ. ड, 'प्योद्रेवना'। रग. घ. इ. "तो मण्ड"! ३क श्रां विस्ठताधस्तनवप्राम
ट्‌ गलोचद्टितविस्ततोपरि वदि विधाय तस्या मधस्ताद्रप्ं गट्‌गुलोच्छायं(य) विस्तारं कृत्वा तदुप-
यकिकाद्नलेच्छय ्रदृगलविस्तार वद्य विधाय तद्र । ग्ग.घ. ह. ^त्‌ । ततो वेया
स^1 ५ वे शान्तिरत्नमाठायां वक्ष्यमाणेन प्रकरिण सः । ६ घ. ठ. भद्रपीठे वि
9 क. ^तास्थापन पृज्नन च कुयात्‌ । तत्र मनच्राः। त्र । ग. तास्थापरन पूजनं च कुयात्‌ ।
स्थण्डिलपक्षेऽपीयं वेदिः । अथ तन्मच्राः। व्र" ।

१३२ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [म्रहमखप्रयोगः]
( स्वैतोभद्रमण्डल्देवतावाहनम्‌ )

यमाय सोममित्यस्य प्रनापतिर्यमोऽतुप्‌ । यमावाहने षिनियोगः-
“ॐ यमाय सोम॑° तः । यमाय नमः, यममावाहयामि '' इति दक्षिणे यमम्‌ ।

देवीमहमिलस्यामिनिर्तिखिष्प । निल्ावाहने विनियोगः“ देवी-
मण चष्टे । निरुतये नमो निरऋतिमावाहयामि "' इति नै करैला निरतिम्‌ ।

तत्वा यामीत्यस्य विश्वे देवा वरुणसतिष्रप्‌ । वरुणावाहने विनियोगः-
“८ ॐ तत्वा यामि° प्रमोषीः । वरुणाय नमो वरुणमावाहयामि ” शति पश्चिमे
वरुणम्‌ ।

वायो शतमित्यस्य विश्वे देवा वायुरनुषटप | बाय्वावाहृने विनियोगः-- “ॐ
वायो शतं° पाजपता । वायते नमो वायुमावाहयामि '› इति वायव्यां वायुम्‌ ।

अष्टौ देवा इत्यस्य विश्वे देवा अष्टौ वसवो विरत्‌ । अषए्खवा-
वाहने विनियोगः--“ ॐ अष्टौ देवा खसिति । अष्टवघुम्यो नमोऽष्टवमूनावा-
हयामि '” इति वायुसोममध्येऽषटौ वसून्‌ ।

नीटग्रीवाः शितिकण्ठा इलस्याभििकादश्न रुद्रा अनुप । पएकादशरदरा-
वाहने विनियोगः-““ अनैटग्री° श्रिताः । तेपा हस्तयोजनेऽव धन्वानि
तन्मपि । एकादशरुद्रेभ्यो नम एकादश रुद्रानवाहयामि " इति सोपेशानयोम॑ध्य
एकादश रुद्रान्‌ ।

त्याब्िविलस्य विष्व देवा द्रादशाऽऽदिदया गयत्री | द्रादशादित्याबाहने
विनियोगः-- ॐ त्यात क्षत्रि ° टये । द्वादश्चादरित्येम्यो नमे द्वादश्चाऽऽदित्याना-
वाहयामि ” इृतीशनेन््रयोमेध्य द्रादशादियान्‌ ।

या वां करेलस्य सोमोऽश्विनौ गायत्री । अश्व्याब्ाहने भरिनियोगः--
“अया वां कशा० क्षतम्‌ । अधिम्यां नमोऽधिनावावाहयामि " हतीन््रागन्यो-
म॑ध्येऽधिनौ ।

ओमास इत्यस्य सोमो विवे देवा गायत्री । वि्वे(ते)देवावाहने विनि-
योगः-५ॐ ओमापतश्च० सतम्‌ ” विष्वेभ्यो देतरेभ्यो नमो विन्वान्देवानावा-
हयामि । इत्यक्नियमयोमध्ये विश्वान्देवान्‌ ।

आभि त्यमित्यस्य सोमः सप्रयक्षाः प्रकृतिः । सप्रयक्षाबाहने बिनि
योगः-- “ॐ अमि त्ये देव° पुवः ” सप्तयक्षेभ्यो नमः सक्तयक्षानावाहयामि ।
इति यमनिक्रस्योमध्ये सप्तयक्षान्‌ ।

आऽयं गौरिस्यस्याभिः सर्पा गायत्री । स्पीबाहने विनियोगः “ॐ आऽ.
यं गौः प° न्तुवः " । सर्पेभ्यो नमः सर्पानावाहयामि । इति निक्रतिवस
णयोपध्ये सपान्‌ ।

[प्रहमलप्रयोगः] संस्ाररस्नमाला । १३३

( स्वेतोभद्रमण्डरदेवतावाहनम्‌ )

ऋतापादित्यस्य पान्िव्यन्तस्य विश्वे देवा गन्धवाप्सरसो
यज्ञः । गन्धर्बाप्सर आवाहने विनियोगः । “ ॐ ऋलापाइतधा ० पान्तु ”
गन्धवीप्सरोभ्यो नमो गन्धवरप्सरस आवाहयामि । इति वरुणास मध्ये
गन्धवरोप्सरसः।

यदक्रन्द इत्यस्य विष्वे देवाः छन्दखिषट्‌ । सन्दावराहने विनियोगः--
ॐ ८ यदुकरन्दः प्रथ० जातं ते अवन्‌ ” स्कन्दाय नमः सन्दमावाहयापि ।
इति ब्रह्मसोममध्ये छन्दम्‌ ।

तत्पुरुषाय विद्महे चक्रतुण्डायेलयस्य याजिक्यो देत्रता उपनिषदो नन्दीश्वरो
गायत्री । नन्दीग्वरावाहने विनियोगः । “ॐ तत्पुरुषाय विद्महे चक्रतुण्डाय
धीमहि । तन्नो नन्दिः प्रचोदयात्‌ "' नन्दीश्वराय नमो नन्दीन्वरपावाहयामि ।
इति सछन्दस्योत्तरतो नन्दीश्वरम्‌ ।

यत्ते गात्रादिदयस्य विष्व देवाः ग्रो भृरिकित्रिप्‌ । शखावाहने बिनि
योगः । “ॐ यत्ते गात्रा ° मस्नु " शूखाय नमः भूलमावाहयामि । इति नन्दीं -
शव्रस्योत्तरतः ग्रस्‌ ।

कापिरसीलयस्य सोमो महाकायो यज्ञः । पहाकाटावराहने विनियोगः ।
“ ॐ किर पां मृधम्‌" प्रहाक्रालाय नमो महाकारमावबाहयामि । इति
शुखस्योत्तरतो पहाकलम्‌ ।

दाविप वातां वात इयस्य विषे देवा दक्षोऽनुष हने विनियोगः ।
५ ॐ द्वविमौ ० यद्रपः " दक्षाय नमो दक्षपाबाह इति ब्रह्यशानयो-
मध्ये दक्षम्‌ ।

तामशनिवर्णामिल्यस्य याह्िक्यो देवता उपनिषदो दुग त्रिष्टुप्‌ ।
ुरगाबाहने विनियोगः । “ ॐ तामशचिवर्णा° तरते नमः ” दुगोौवै नमो दुर्गा
मावाहयामि । इति व्रहमन््रयोषध्ये दुगाम्‌ ।

इदं विष्णरित्यस्य सोमो विष्णगायत्री | व्रिष्णवात्राहने बिनियागः ।
५ ॐ हृदं तरि सुरे" विष्णवे नमो विप्णुपात्ाहयामि । इति दुगायाः
पुरतो विष्णुम्‌ ।

उदीरतामिलयस्य विशवे देवाः सधा त्रिष्‌ । सरधावाहने विनिषोगः ।
५ ॐ उंदीरताम० हेषु " सधाये नमः सधामात्राहयामि । इति ब्रह्मा
ग्योमधये सधाम ।

परं एलो, इत्यस्य विभ्वे देवा मृयुरोगासिषटष्‌ । एृत्युरोगाबाहने विनि

१३४ भ्टगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [गरहमखप्रयोगः]
( सर्वतोभद्रमण्डल्देवतावाहनम्‌ )

योगः । “ॐ परं मृत्यो ° वीरान्‌" । मृत्युरोगेभ्यो नमो गरयुरोगानावाहयामि ।
इति ब्रह्मयमयोभेध्मे मृत्युरोगान्‌ ।

गणानां त्वेलस्य विश्वे देवा गणपतिर्जगती । गणपल्यावाहने
विनियोगः । ¢“ ॐ गणानां त्वा° पादनम्‌ ” गणपतये नमो गणपतिमा-
वाहयामि । इति ब्रह्मनिक्रत्योमध्ये गणपतिम्‌ ।

शं नो देवीरित्यस्य विश्वे देवा आपो गायत्री | अवावाहने विनियोगः ।
ॐ शं नो देवी० न्तु नः › अन्यो नमोऽप आवाहयामि । इति ब्रह्मवरुणयो-
मध्ये, अपः।

मरुतो यस्येत्यस्य व्रिश्वे देवा परतो गायत्री । मरूदावाहने विनियोगः ।
° ॐ मरुतो यस्य० जनः › प्ररद्धयो नमो प्ररत आवाहयामि । इति ब्रह्मवा-
योमेध्ये मरुत; ।

स्योना पृथिव्रीलयस्य याज्िक्यो देवता उपनिषदः पृथी गायत्री ।
पृथिव्यावाहने विनियोगः । “ ॐ स्योना पृथिपि भवा० प्रणाः › पृथिव्यै नमः
पृथिवीपावाहयामि । इति ब्रह्मणः पादग्रठे कणिकराधः पृथिवीम्‌ ।

इमंमे गङ्ग दृत्यस्प याङ्किक्यो देषत्ता उपनिषदो गङ्गादिनद्यो जगती । गङ्का-
दिनव्याबाहने विनियोगः । ॐ इमं मे गङ्के° सुपरोमथा › गङ्गादिनदीभ्यो नमो
गङ्गादिनदीराव्राहयामि । इति तत्रव गङ्गादिनीः । धानो धान्न इत्यस्य
सापः सप्रसागराः पदिः । सप्तसागराव्राहने विनियोगः । “ॐ धाम्नो धाम्नो
नो मुच्च ' । सप्तसागरेभ्यो नमः सप्तसागरानावाहयामि । इति तत्रव सप्त
सागरान्‌ ।

“^ ॐ मेरे नमो मेरमावाहयामि ' । इति तदुपरि मेम्‌ ।

तत॒ आयुधानि । “ ॐ गदायै नमो गदामावाहयामि' हृति
सोमस्योत्तरे गदाम्‌ । ८ ॐ त्रिशुखाय नम्धिशटमावाहयामि ` । इती.
शानस्येशान्यां त्रिशुम्‌ । : ॐ वज्ञाय नमो वज्जमावाहयामि ` इतीः
द्रस्य पूर्वे वज्ञम्‌ । ॐ शक्तये नमः शक्तिमावाह्यामि ' । इत्यत्रेरप्रेय्यां
शक्तिम्‌ । (ॐ दण्डाय नम। दण्डमावाहयामि ' इति यपस्य दक्षिणे दण्डम्‌ ।
“ ॐ सद्गाय नमः सहगमावाहयामि › इति निक्रतनैकलयां खद्गम्‌ ।
“ ॐ पाशाय नमः पा्ञमावाहयामि ' इति वरुणस्य पशिमे पाशम्‌ । "ॐ
अद्कृशाय नमोऽद्कुरामाव।हयामि › इति वायोवायव्यामङकशम्‌ । इत्यायुधानि ।

ॐ गोतमाय नमो गौतममाबाहयामि' इति गदाया उत्तर गौतमम्‌ । ॐ मरदराः

^+

जाय नमो म॒द्धानमवराहयमि ' इति तिशृलस्येशन्याम्‌ । ' ॐ विश्वामित्राय

[ग्रहमलप्रयोगः] संस्काररत्नमाटा । (2 १३५

( स्व॑तोभद्रमण्डल्देवतावाहनम्‌ )

नमो विशचामित्रमावाहयामि ' इति व्रस्य पूर्वे भिशवापित्रम्‌ । ' ॐ करयपाय
नमः करश्यपमावाहयामि ' इति शक्तरा्रययां कदयपम्‌ । .“ ॐ नमदन्नये नमो
जमदश्निमावाहयामि ` इति दण्डस्य दक्षिणे जमद्‌ । ' ॐ वतिष्ठाय नमो
वतिष्ठमावाहयामि' इति खड्गस्य ने कतयां वसिष्ठम्‌ । * ॐ अत्रये नमोऽत्रिमा-
वाहयामि ' इति पाशस्य प्िमेऽत्रिम्‌ । ' ॐ अरुन्धत्य नमाऽरुन्धतीमावाहयामि '
इत्यङ्ककशस्य वायव्यामरुन्धतीम्‌ । इप्यृपीन्‌ ।

“ ॐ एन्ये नम देन्द्रीमावाहयामि ` इति विश्वामित्रस्य पमं रे्रीम्‌ ।
^ ॐ कोमर्थिं नमः कौमारी मावाहयामि › इति करयपस्याऽश्रययां कौमारीमू ।
“ ॐ बाहुम्ये नमो व्ाहलीमावहयामि ' इति जमदगरेदक्षिे ब्राह्मम्‌ । " ॐ वाराय
नमो वाराहीमावाहयामि ' इति वसिष्ठस्य नक्रस्यां वारादीम्‌ । ' ॐ चामुण्डे
नम्वामुण्डामावाहयामि › इति अत्र; पिम चापुण्डाम्‌ । ‹ ॐ वेप्ण्ये नमो
वेष्णवरीमावाहयामि ` इत्यरन्धत्या बायव्यां वेप्णवीम्‌ । ' ॐ देशेयं नमो मदे-
शवरीमवराहयामि ' इति गोतमस्योक्तरे माहेष्वरीम्‌ । ˆ तरेनायक्ये नमो परेनायकी,
मावाह्यामि '' इति मरद्राजस्ये्ञान्यां बनायकीम्‌ । इल्यष्र शक्तयः ।

एता देवता आवाम, नये भरनामिलयस्यािनर्योऽनुषट । एतासां देवतानां मरति.
एरान विनियागः | “ ॐ नय प्रजां मे गोपाय । अमृत = प्रतिष्ठिताम्‌ ” इति प्रति-
राप्य (ऋपदाथोनुसमयेन पृजयेत्‌ । काण्डानुपरमयपन्न अव्राह्नादिपोडशोपचा-

# धनुधिदरान्तगतस्थाने क. ग. पुस्तक्रयो. --“काण्डानुममनरेन पदा्थानुसमयेन वा सर्वा
देवताः पूजयेत्‌ ।

तत स्थण्दिलकरणादि । आधारवत्तच्रेणतदेदशेन दश दश तिखाहूतीभृताहनीर्वा
जह्यान्‌ । एकैका वाऽरटति जहृयादिति संप्रदाय. । मे्वादीनां नमःशब्द्रहितैः
प्रणवादिचनुध्यन्ते स्वादाकराराननममिर्ोमः । ततस्तदपरि वेदिपरिमित शक्ष
क्षौम व्र प्रसार्य व्रस्य समन्नादवध्य4 रेखां लिखित्वा तत एकैकादृगुखन्तराला-
स्तिः समन्तद्रेखा छिखित्वाऽवशिषट चतुर प्रा ्मदत् च त्रेभरा विभज्य तेषु नव-
कोरेष म्ये सर्यस्याऽऽमयां सोमस्य दक्षिणस्यां भौमस्मशान्या वुधस्येत्तरस्यां गुरोः
प्रच्य शक्रस्य परथिमाया शननकत्यां राहावायल्या केतोरियेव क्रमेण मण्डलानि
तततदर्णक्षतै रचयेत्‌ । अभवे विलिसेद्रा । अथवा यथा ग्रहमण्डलानां पत्रेषु निवेशो
भवति तावल््ममाण पत्र सकणिकमषटपत्र पद्म प्रिलिल्य मभ्य सूर्यमितरेषु पत्र
प्वनृन्तरोक्तकभणाषठ प्रहानावाहयेत्‌ ।

अथ मण्डठर्चनाप्रकारः ।

परसारितव्लस्य मध्ये रक्तवरभनूर्णेन = पदटुयरकासप्तयवसहितेकादूगुखात्मक-

व्यासार्धेन ककौटकेन सूर्यस्य वृत्त पीट विदध्यात्‌ । अप्न्यां शरेतननू-

१२६ भटगोपीनाथदीक्षितविरविता- [प्रहमलप्रयोगः)
८ मण्डलदेवतापूजनम्‌ )
रैरेकस्य पूजां कृत्वा परस्याऽऽवाहनादिषोडशोपचारः पूजां कुर्यादिलेवं क्रमेण
सरवैदेवतापूननम्‌ ।
तत आयतनफरणादि । आघारवकतश्रेणेतदुदेेन दश दश तिलाहुतीर्ृता-

णेन युकाद्रयसप्तयवचतुर दृगुलात्मकभु जचतुष्येन चतुरं सोमस्य पीठम्‌ ।
याम्यां रक्तवणेचूरभेन चतुगैकाधि करादुगुलत्रयात्मकमुजत्रयेणकयुकापश्चयवसदहितग्दूगुल-
लम्बके त्रिकोण दक्षिणाप्रमुत्तराम्रं वा भौमस्य पीठम्‌ । ईशान्यां पीतचुर्णेन चतुयवा-
न्तरं चतुरदृगुलदीधैमुदकसस्थं भृजसंज्ञक रेखाद्रये समाग्रं लिखितरैतदरेाद्रयोदग्गता-
म्रयोरन्तराले तदग्रसंगतामन्तरालग्रदेशपरिभितामेकां रेष लिखित्वा पौरस्यभुजष-
क्षिणदिग्गता्रा्पुरतोऽग्रस॑लप्रां चतुवात्मिकां प्राय रेखां विधाय तथेव पा्चायभु-
जदक्षिणदिग्गताग्रात्पशवादग्रसंलप्नां चतुर्यवात्मिकां प्रतीचीं रेखां विधाय मुजद्रयमध्यतो
दक्षिण ऋजुतिर्यक्सूत्रं द्वा भृजद्रयमध्यतो दक्षिणे रिक्षाप्रकयूकद्रयसहितप्षयवा-
धिकड्मगलं मीत्वा तत्र चिद कृत्वा चतुयवात्मकप्रा्रप्रलयत्रखावहिष््ान्तावारमभ्य चिद्व-
पर्यन्तं षड्यवाधिकद्य दगुलात्मकं भुजद्रयं कुयादिदेव ब्राणाकरारपीट वृधस्य । उत्तरस्यां
पीतचर्णेन पुवपधिमभजद्रय व्यदगुल दक्षिणोत्तरभुजद्रयं ग्रदृगुरमिलेव दीघचतुरध्र्पीठं
गुरोः । पवस्यां श्रेतचृणन पशय॒कासप्तयरवेकाट्‌गुलात्मकन्यासाधन ककटेन वृत्त कृत्वा
तपमिन्वृत्ते पूता दिशमारभ्य युकात्रययवद्रयाइगुलदर यमिता" पत्र ज्या. कृत्वाऽवशिष्ट
माजयेदिलेवं पश्चकोणं शुक्रस्य । अथवा पड्यृकापड्यवाट्ृगुटद्रयात्मक्यामार्थेन वत्त
कृत्वा तस्मिन्ृतते पर्वा दिशमारभ्य पटूगकापड्यवाट्‌ गत्रयपरिमितप्रददा चिह कृत्वा
तत आरम्यान्येु प्रदेशष्वेवमेव चिद्रार्न व पच चिहानि कक्णटकरेन कृत्वा यस्मा-
कस्मदेकस्माचिद्वादनन्तरं चिह विहाय तुतीयचिह सतप्न युकाद्रययतवत्रयाटुगुरपश्चकप-
रिमित वाहं कृ्वैवमेवेतरांश्रनुरो वाहूल्सपाय कोणाधरस्थान्वाहनवृत्त च माजयेदियै-
वमुन्कलसन्ञकं पल्कोण दुक्रस्य पारम्‌ । पथिमायां कृष्णचर्णन लिक्षाचनुष्टययूकाच-
तुषटययवचतुष्टयाधिकचतुर टगुलाः्मकन्यासार्धन वृत्तं कृत्वा वृत्तमंगतां यृ करापश्रकयवत्र-
यस॒दितपडट्गुलमितां ज्यां कर्यादित्येव प्राग्ज्य पटदृगृरकषेत्रफख शनेः पटम्‌ । अथवा
लिक्षापटूयवपवकरमदिताट्गुलद्रयात्मकव्यासाभरन वृत्त कृत्वा मूकापरूकयवपन्काटगुल-
त्रयपरिमितां वृत्तरेखासलम्ां ज्यां दयादिव्येव ग्रद्गुलकषेत्रफल दने. पीठम्‌ । मरतां
नीटनर्णेन चतुरदगुटमितचतुभुजं चतुरश्रं कृत्वा चनुरधस्याऽभ्म्ेयकोणादृक्षिणतः
पट्यूककयप्रकादगुरात्मक प्रेशमनृतया वथयित्वा तत्र चिदर कृ्यैवमेवोत्तरतो वर्ध-
यित्वा चिरं च कृत्वा दक्षिणदिरगतचिद्रं नैऋतकोणप्वन्तां रेखां टिखित्वोत्तरदिग्गत-
चिद्राद्रायव्यकोणपयंन्तां रेखां छिचित्वाऽय स्थश्ट्ृगुखा्मकमुजाधयोधिदै कृत्वा ताभ्यां
चिदाभ्यामेककाटृगुलात्मकव्यासार्भेन कर्कट फेन वृत्तदरय लिचेन्मः्यस्थितं सवं माजयेदि-
लेव दूर्पाकारं पीट राहोः । वायव्यां नानावर्णेन पूर्वापरम्राटृगुलदीधं चनुर्यवान्तरं
रेखद्रूध विलिस्याघ आरभ्य प्ाटृगुलप्रमाणमुपरिभागदि ्दृगुरप्रमाण यदेदं दक्षिणरे-
खायास्यक्रलाऽवरिषदरदृगुखध्रमाणां रेखां समाज्यकयवाधि कचतुरद्गखात्मकौ भुजौ
दक्षिणतो मिथोलमराम्यौ कु्यादिलेव ध्वजाकारं पटं केतोः । एवं पीटानि विधायाग्श्ु-
त्तारणं कुर्यान्‌ ® इति प्रन्थो वर्तते ।

१ गर. नाला ।

[ग्रहयन्ञप्रयोगः। संस्काररत्नमारा । १३७
( भगन्यु्तारणपूवकर प्राणप्रतिष्ठा )

हुतीवा लुहुयात्‌ । एकैकाहुतिरिति संप्रदायः । मेवीदीनां नपःान्दरह्िः
मणवादिचतुर्यन्तैः स्वाहाशब्दसमन्वितनामपत्रर्होपः । होमकर्मणि समाप्त
ग्रहपीठवस्तं प्राच्यां शुक्रपीठं यथा भवति तथा सवैतोमद्रपीटोपयीस्तीयं प्रति
मानापन्नुत्तारणं कुत्‌ ) ।

जथाग्न्युत्तारणपूर्वकप्राणप्रतिषएठ ।

अर्मन्‌ जैमिल्युवाकपच्राणाममिक्रपिरमिरदेवता । तरिष्रवादीमि च्छन्दाति।
अग्नयुत्तारणे विनियोगः । “ ॐ अदमननू स्वति ” इस्यनुवाकफेन प्रतिमाना
मग्नयुत्तारणं त्वा पश्चागृतैः शुद्धोदकेन च परक्ष्यारयं॑तत्तदिगानना ग्रहप-
तिमाः स्थापयिता सूयेमतिमायाः कपोलौ सषा पराणप्रति्ं ब्िदध्यात्‌ ।

अस्य श्रीपभाणप्रतिषठापत्रस्य व्रह्मविप्णुपहेश्वरा ऋषयः । ऋग्यजःसामानि
च्छन्दांसि । चिद्रूपा परा प्राणक्तर्देवता। आं वीजं शक्तिः। की कीलकरम्‌।
सूयप्रतिप्रायां प्राणप्रतिषठापने विनियोगः । उ आंहींक्रंयरंलंवंक्ंषं
संहा (भआक्षसंदहषःदहीं आ) दंसः सोऽहं सूयेप्रतिमायाः प्राणा इह
प्राणाः ओंआंहींक्रीयंरंलंवेदैपसंदां हंसः सोऽ सथप्रतिमाया
जीव इह स्थितः । ओंआंहींक्रयरंलंवश्पंसंदं हंसः सोऽहं स्वै-
द्धियार्णिं वाखनधक्षःश्ोत्रतग्नद्ाघ्राणपाणिपादपागरूपस्था इदैवाऽऽगलय
स्वस्तये मखं चिरं तिष्ठन्तु स्वाहा । इति जपेत्‌ ।

अस्ये प्राणाः प्रतिषनतु अख्ये प्राणाः क्षरन्तु च । अस्यै देवस्रपचीयै
स्वाहा । इति मच्रमुकत्वा प्रतिमां सजीवां ध्यायेत्‌ । एवं प्राणप्रतिष्ठा विधाय
मतिमां पसामूनः सं्लाप्य युद्धादकन स पयत्‌ ।

तत उदु त्यपित्यस्य सोमः सूर्यो गायत्री । सूय॑प्रतिमानेतरोन्मीटने बिनि

योगः| “ॐ उदुत्यं जातः सूर्यम्‌ ' इतिग्रेण सुत्रणशलाकया दर्भशला-

क्या वा गोधनं गृहीत्वा तेन प्रतिमाया दक्षवामनेत्रे मश्राहस्या क्रमेणो

न्ीर्य । अञ्चन्ति त्वापिल्यस्य विष्ये देवा वनस्पतिस्‌ । सूय॑मतिमानेत्रयो-

मरधुनाऽभ्यञ्लने विनियोगः । “ ॐ अज्ञन्ति तवामध्वरे० प्पे " इति मत्रा
धनश्िद्ान्तर्गप घ इ. पुस्तकयारेव ।

„` पष. ड. न्यस" । रग.क्रा। ३ग. फरो । षग. प्रौ । ५ क्र । ६. ङि । भों

आद्ीक्रायरंलंवश्पंसहों हसःसोऽ्दं वा । ७क. पस्यजीव । < ध. त्‌ ।
सवन्दियाणि वाच्यनश्वकनःशरोत्रत्वग्जिहप्राणपाणिपादपायूपस्था इयकमेव वा । ए ।

१३८ भटगोपीनाथदीक्षितविरविता-- (्रहयन्प्रयोगः]

( नवग्रहाधथावाहनस्थापने )
हस्या क्रमेण मधुना नेत्रे अभ्यञ्योपहारं न्विदयेत्‌ । ने्रोन्मीटनमारभ्य
प्रतिमायाः पुरतो न तिष्ठेत्‌ । एषं सोमादिप्रतिमानामम्न्ुत्तारणादिकम्‌-
हेन । प्रयेकं करुमशक्तौ सर्वासां सहैवोहेन । तत्र हंसः सोऽहमित्यनन्तरं
सूर्यादिपरतिमासु भाणपरतिष्ठापने बरि° सू्यादिप्रतिमानां प्राणा इादिरूहो
यथायथम्‌ । ततो ग्रहानावाहये्‌ ।

तद्था-- आ सत्येनेत्यस्य विश्वे देवाः सूर्यसिष्ए्‌ । समस्तव्याहूतीनां
परजापतिः भजापति्हती । सूर्यावाहने विनियोगः । “ ॐ जा प्तयेन० विप-
दयन्‌ » ॐ भृभुवः सुवः, ' भगवन्य्रहाधिपते किरीर्टिख्िदेवतामय पद्मासन पद्मा
भयकर द्विभुज रोहितमास्याम्बरधर लोष्ितगन्धानुरेपन माणिक्याभर
णमभरपित जपापुष्पोपपयुते सप्ता्वरथारूढ कटिङ्गदे शीद्धव कारयपसगोत्र सूरय
हाऽऽगच्छेति मध्ये द्वादशाङ्गुले बतुल आरक्ताक्षतापूरिते पीठे प्राद्युख्यां
ताम्रपरतिमायां रक्तक्षतैः सू्यमावेहाधितिष्ेति स्थापयेत्‌ । भूर्भुवः सृषरि-
त्यादिदेवतापदान्तयुक्त्वा पृजार्थ त्वामावाहयामीत्यावाघेहाधितिष्टेति स्थाप-
येदित्येव वा सधैत्र प्रयोगः|

आप्यायस््रेस्यस्य सोमो विश्वे देवा वा सोमो गायत्री । व्याहूतीनामू-
ष्यादि पूरववतसर्वत्र । सोमावाहने विनियोगः । “ ॐ आप्यायत प्मेतु ते°
वाजस्य संगये " भूभुवः सुवः) भगवनकषत्राधिपते किरीटिन्मुधामय गदावरै-
कर द्विभुज भेतमास्याम्बरधर मेतगन्धातुटेपन मौक्तिकामरणभूपषित गोक्षी-
रोपपदयुते दश्राश्वरथारूढ यपुनातीरोद्धबाऽभ्रेयसगोत्र सोमेदहाऽऽगच्छेत्या-
पेयां चतुिशत्यङ्कुल चतुरश्रे श्वेताक्षतपूरिते ठे प्रत्यद्ुख्यां स्फटिकम्रति
मायां रजततमरतिमायां वा भरेताक्ततेः सोममावादेहाधितिषेति स्थापयेत्‌ ।

अशिशू्ैतयस्य परजापतिरग्निवाऽङगारको गायत्री । समस्तव्या० अङ्गारका-
वाहने विनियोगः । “ ॐ अधिमू्मा ० जिन्वति ' भूर्ुवः -सुवः) भगवमगन्या-
कृते किरीटिञ्शक्तिशलगदावरकर चतुर्भुज छोहितमाल्याम्बरषर रादितग-
न्धानुटेपन प्रवाङ्ाभरणभूषित स्वलत्पुञ्चोपमद्युते रक्तमेपरथारूढावन्तिका-
सयद्धव भारद्राजसगोतराङ्गारकेहाऽऽगच्छेति दक्षिणे अयद्गुलमरिकोणे रक्तक्ष
तपरिते पीठ दक्षिणायुख्यां रक्तचन्दनप्रतिपायां सुरणेप्रतिमायां वा रक्ताक्ष
तेरङ्गारकमावद्नहाधितिषेति स्थापयेत्‌ ।

१. ठ, ररभ्योपहारपय॑न्तं प्र । २ घ. ढ. "रतः स्वयमन्योऽपि यः शन नैव तिः 1
३ कृ, ग. "दषस्त द्वि ।

[ग्रहमखप्रयोगः] संस्ाररत्नपारा । १३९
( प्रहावाहनस्थापने )

उद्वुध्यसेत्यस्याभनिषुधसिष्टप्‌ । समस्तव्या० वबुधावाहने विनियोगः ।
५ ॐ उदुवु्यवा० मेतम्‌ ” भूभुवः सुवः, भगवन्पौम्याकृते गिरीटन्रवजा-
नमय खद्गचमेगदावरफर चतु्ुन पीतमार्याम्बरधर पीतगन्धाुरेपन मएक-
ताभरणमभूषित कुङ्कुपोपमयुते पीततिहरथारूढ मगधदेशोद्धवाऽऽत्रेयसगोग्र
ुषेहाऽऽगच्छेत्येशाम्यां चुर द्गुटे वाणाकारे पीताक्षतपृरिते पीठ उद्या
सुपरणमतिमायां पीताक्षतेवुषमावाद्ेहापितिषठेति स्थापयेत्‌ ।

ृहृसपृत इत्यस्य वि्वे देवा वृहस्पतिखिष्प्‌ । समरस्त० बृहृस्पत्यावाहने
प्रिनियोगः । “ ॐ बृहस्पते अति यद° चित्रम्‌" भूधुवः सुवः) भगवन्स्वदेव-
ताचायं किरीरिन्सततरि्रामय दण्डाक्षसूत्रकमण्डटुवरकर चतुरभून पीतमा-
स्याम्बरधर पीतगन्धानुकेपन पष्यरागामरणम्रपित सूवरणापपदुते पीता
थारूह सिन्धुदेशोद्धवाऽऽङ्गिरससगतर बृहस्पत इहाऽऽगच्छेप्युत्तरे पटनक्गुले
दीधैचतुरभरे पीताक्षतपृरिते पीठ उद्च्यख्यां युवरणेमतिमायां पीताक्षकवृहस्-
तिमावादयेहापि तिष्टेति स्थापयेत्‌ ।

शुर त हृत्यस्य विष्ये देवाः शुक्रहनिषटुप्‌। सपस्त° शुकावाहने बरिनियोगः ।
५ ॐ शुक्तं ते अन्य ° रापिरसतु ” भूपुवः सुवः, भगवन्सदरैलयाचायं करिरीटि-
न्सवेविध्यापय दण्डाक्षसूत्रकपण्डलुवरकर चतुय ववेतमाल्याम्बरधर मरेतगन्धा-
नुलेपन वज्ञामरणभूषित रजतोपमदते शुक्षाश्वरथारूढ भोजकटदैगोद्धव भागै-
ष्तगोत्र शुकरेहाऽऽगच्छेति पू नवादगुटे पञ्चकोण श्वेताक्षतपूरिते पि
पराद्ुख्यां रनतपरतिपायां गुह्ठ्षतैः शुक्रपावाद्येहाधितिषेति स्थापयेत्‌ ।

शं नो देवीरिलस्याभिः पभरजापतिरवा इनैधरो गायत्री । समस्° शनेथ-
राबाहने विनियोगः । “ अॐशंनोदेषीनतु नः" भूभुवः सुरः, भगवन्
राकृते किरीरिञ्छरखवाणधनुरफर चतुभज नीटमास्याम्बरधर नीलगन्धानुले-
पन नीढामरणभूपित कजलमीनोपमयुते नीलप्रधरथारूढ सौराष्ट्टेशोद्ध
काश्यपसगोत् शनेश्रेहाऽऽगच्छेति पथिमे यहगुले धतुराकारे नीरक्षतपूरिते
पीठे प्रयद्छर्यां रहमतिपायां नीटाक्षतेः शनेशरमावाद्येहाधितिषेति
स्थापयेत्‌ ।

कय न इलस्य विश्वे देवा राहृगायत्री । समस्त° राहावाहने विनियोगः ।
५ 2 कया न्चि० वृता ? मूर्ुवः सुवः, भगवन्करूराकृते फिरीटिन्कराटवदन
सिदिकानन्दन खदुचर्मशुवरकर चतुधैन कृष्णमारयाम्बरधर दृष्णगन्धानुले-
पन गोमेदाभरणमभूषित कारपेपोपमयुते कृष्णसिहरथारूढ राठिनापुरोद्व

१९४० भटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [ग्रहमखप्रयोगः]
( अधिदेवतावाहनस्थापने )

पैीनसिसगोत्र राहो, इहाऽऽगच्छेति नैक्रलां द्रादशषादगुरे शपाकारे कृष्णाक्ष-
तपूरिते पीठे दक्षिणापुख्यां सीसप्रतिपायां इृष्णाक्षत राहुमावाहयहापितिष्ठेति
स्थापयेत्‌ ।

केतुं कृष्वज्निलयस्य गिवे देवाः केतुगायत्री । समस्त० केत्वावाहने
विनियोगः । “ॐ केतुं कृष्वत्त० यथाः ” भभव सुवः, भगवन्कूरादते
किरीटिनादावरकर द्विभुज चित्रमाल्याम्बरधर चित्रगन्धानुखेपन वेदूयभरणभ.
पित धूभ्रोपदुते चित्रकपोतरथारूढ न्तवेदि समुद्धव जेमिनिसगोत्र केतविहाऽऽ.
गच्छेति वायव्यां षडद्गुखे ध्वजाकारे चित्राक्षतपरिते पीठे दक्षिणापुर्यां
कास्परतिमायां चित्रा्षतैः केतुमावाच्येहाधितिषटेति स्थापयेत्‌ । वहुवचनान्तो
वा केतुशब्दः । अस्मिन्पक्ष ऋष्यादिस्मरणवाक्ये केतव इत्यहः । भगवन्तः
क्रुराढृतयः किरीटिनो गदावरकरा द्विभुजाध्चित्रमारयाम्बरधराश्चित्रगन्धानु-
लेपना वैदूरयाभरणमूषिता पू्रोपमदुतयथित्रकपोतरथारूढा अन्तदिसमुद्धवा
जेमिनिसगोत्ाः केतव इदाऽऽगच्छतेलयावाहनवाक्य उदः । इदाधितिष्ठतेति
स्थापनवाक्ये ।

अथवा सर्वत्र देशगोत्रे एवोचचाये । असंभव इतरस्यामिध्यान-
मात्रम्‌ । यथोक्तमतिमानापलामे सवः सुवर्णमय्यस्तदेभा्रे तण्डुरपृज्चादौ
यथोक्ताक्षतालामे स्वाः शेता एव । सर्वे प्रहा आदििलयाभिगृला एव वा
स्थापनीया; । अस्मिन्पक्ेऽपि प्रयः प्रसिद्धभाच्यमिमुख एष ।

क ०
अधावदवताः |

अयम्बकमित्यस्य विश्वे देवा ईश्वरोऽनुषरप्‌ । समस्तन्या० ईश्वरावाहने
विनियोगः । " ॐ उयम्बकं य° तात्‌ › भूमुवः सुवः, वराय नम # ईन्बरमा-
वाहयामीति सू्यदक्षिणपार््वे पथवक्तरं परतिवक्नं निोचनं वृषारूढं चन्द्र
मोटि कपाटगूलसटूङ्गधारिणमीश्वरम्‌ ।

गोरीभिमायेल्यस्य विनवे देवा उमा जगती । समरन ० उमावाहने विनियोगः।
५ ॐ गौरीिमाय° व्योमन्‌ ? । भुभुवः सुवः, उमायै नम॒ उमामावाहयामि ।

* घ. ड. पुस्तकयोः, ईंशराय नम इद्यादिनाममन्नादनन्तरं पश्चवक्च्रमिलयादितत्तद्विशेषणान्यु-
हिद्यश्वरमावाहयामीति सूयैदक्षिणपाश्चै ईशरमिदयादितततदवताद्वितीयान्तनामाऽऽवाहथामीतीति-
विशिष्टं क्रियापदं तत्तद्वताया आवादनस्थानप्रद्षकं पदं द्वितीयान्तं तत्तदेवतानाम च निर्दिष्टं वर्तते।
1 ज

५. द, "दलामे पूगीफलेष्वक्षतपुङ्ञषु वा । य" ।

[्रहमवप्रयोगः] संस्काररतनमाखा । १४१
( अधिदेवतावादहनस्थापने )

इति सोमदक्षिणपावे त्रिदश्पूमितां श्ेतास्नां पुरोगतसिहामकषसूत्रकमट्द्ै-
णकमण्डल्धारिणीमुमाम्‌ ।

भ

यदक्रन्द इत्यस्याग्निः सन्दसिषटप्‌ । सपस्तव्या ° स्कन्दावाहने विनियोगः,
ॐ यदक्रन्दः ० जातं ते अवन्‌" भूमुवः सुवः, सन्दाय नमः छन्दमावाहयामि।
इत्यङ्गारकदक्षिणपा्वे पण्पुलं रक्ताम्बरधरं शिखण्डकविभूषणं मयूरवाहनं
चतुरभृजं दक्षिणहस्ताभ्यां कुुटषण्टाधारिणं वामदस्ताभ्यां वैजयन्तीपताकाश-
क्तिपारिणं छन्दम्‌ ।

विष्णोरराटमिल्यस्य सोमो विष्णुषैजः । समस्तव्पा० एकपदा निचृहायत्री
वा । पिप्ण्वावराहूने विनियोगः । “ॐ विप्णोररा० त्वा" विष्णवे
नमो विष्णुमावाहयामीति बुधदक्षिणपा्वे नीटमपेयच्छवि श्रीवत्साङ्कं कोस्तु-
भवक्षसं गरुडारूढं चतुमुनं केोपोदकीपदमशङ्धवक्रधारिणं पिष्णम्‌ । नारा-
यणो वाऽधिदेवता । अस्मिन्पक्षे सहस्तशी्ेयस्य प्रनापतिर्नारायणोऽनुषप्‌ ।
समस्त° नारायणावाहने विनियोगः । “ ॐ पहस्शीपी ° दशाङ्टम्‌ » भूर्भुवः
सुवः, नारायणाय नमो नारायणमावाहयामि । इति बुधदक्षिणपार्् नीरमे-
च्छवि श्रीवत्साङ्कं कौस्तुभवक्षसं गरुडारूढं चतुरभूनं कौमोदकीपद्मशहचक्रथा-
रिणं नारायणम्‌ ।

व्रह्मा देवानामिद्यस्य विवे देवा व्रह्मा बरिष्टुप्‌ । समस्त व्रह्मायाहने
वरिनियोगः। “ॐ व्रह्मा देवानां ° रेमन्‌ " भूर्भुवः सुवः, ब्रह्मणे नमो ब्रह्माण-
मावाहयापीति बृहस्वतिदक्षिणपार््वे यज्ञोपतरीतिनं पद्मासनस्थं जटिलं चतुर
समक्षमालापुस्तककपण्डटुधारिणे पा््वभागस्यापितपीतवासःटृष्णाजिनं पाच-
स्थितहंसं ब्रह्माणम्‌ ।

सजोषा इन्ेयस्य सोम इन्द्रिषटप्‌ । समस्तव्पा° इन्द्रावाहने वरिनियोगः।
५ ॐ सनोपा इन्द्र तो नः ” मूर्ुवः सुवः, इन्द्राय नम इन््रमावाहयामीति

ुक्रदक्षिणपा्वं चतुद॑न्तगजारूढं वजाङ्कशपाणि शचीपतिं नानामरणपरूपित-
मिन्द्र ।

इमं यमस्य विभ्वे देवा यमसिष्टुप्‌ । समस्त° यमावाहने विनियोगः ।
५ ॐ इम यम प्रतर ० यख ?› भूर्ुवः सुवः, यमाय नमो यममावाहयामीति
दनिपा्ष ईषत्पीतं द्विजं दण्डपाङपाणि कृष्णवर्णं रक्तनेत्रं नानामुषणपर्‌
पितं मदिषारूदं यमम्‌ ।

१४२ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [्रहमलप्रयोगः)
( प्र्यधिदेवतावाहनस्थापने )

काषिरसीस्यस्य सोमः कारो यज्गरेकपदा गायत्री वा । सपरस° कालवा-
हने विनियोगः । ८ कापिरस्य° मृधम्‌ » भूधरः सवः, कालाय नमः; काल-
मावाहयामीति राहुदक्षिणपान्े कराढ्वद्नं बिभीषणं नित्यग सदृधिकरो.
माणे पाशदण्डपाणि कालम्‌ ।

चित्रावसो, इत्यस्य प्रजापतिधित्रगुपरो यजुः । एकपदा जगती वा। समस्त
चित्रगुपताबाहने विनियोगः । “ ॐ चित्रावसो ख ° शीय ” भूर्ुवः सुवः, चित्रगु-
पाय नमितरगुप्मावाहयामीति केतुदक्षिणपा््वं उदीच्यत्रेषसाकारं द्विभुजं
लेखनीदक्षिणपाणि पत्रवामपाणि सोम्पदशेने चित्रगुपम्‌ । इत्यधिदेवताः
सुषणेमतिपां खक्षतपुञ्ञेषु षाऽऽवादयेत्‌ ।

एृत्यधिदेवताः ।

अथ प्रयधिदेवताः।

अग्नि दुतमिलयस्य परजापतिरम्रिगौयत्री । समस्त० अग्न्यावाहने विनि-
योगः । “ ॐ अभि दूतं वृणीमहे सुक्रतुम्‌ "” भूर्मुवः सुवः, अप्रये नमोऽभनि-
मावाहयापीति सूर्योत्तरपार््े पिङ्गघवं इमश्रलं पिद्गतिनेजं छागस्थपरुणं सप्ता-
चिषमप्तसूतरशक्तिधारिणं वरदमभिम्‌ ।

अप्तु म इत्यस्य विश्वे दवा अपोऽनुषप्‌ । स्पस्त० अवावाहने विनि-
योगः । “ ॐ अप्तु मे सोमो° षजीः ” भूभैवः सुवः, अद्यो नमोऽप आवा-
हयामीति सोमात्तरपाव ्रीरूपिणी; श्वेता मक्ररवाहना गुक्ताभरणभूपिताः
पारकलश्षधारिणीरपः ।

स्योना एथवीलयस्य याह्िक्यो देवता उपनिषदो भूमिगायत्री । समस्त°
भूम्यावाहने बिनियोग; । “ ॐ स्योना एयि० प्रपाः " भ्रर्मुवः सुवः, भूम्यै
नमो भूमिमावाहयामीत्यङ्गारकोत्तरपा्ं शङ्धवर्णा दिव्याभरणमूषितां चतु-
भुजां सौम्यवरपुषं चण्ांशुसदशाम्बरां रत्नपात्रसस्यपात्नौपथपात्रपशमधारिणीं
चतुदि दनागपृष्ठगतां भूमिम्‌ । मूपिब्दे पृथिविकब्दोचारणं बा ।

षदं विष्णुरिखस्य सोमो विष्णुगौयश्री। समस्त० विष्ण्वावाहने विनि योगः।
“ इदं विष्णुधि ° पा पुरे » भवः सुवः, विष्णवे नमो विष्णमावाहयामीति

१४. ट, "मासु पृमीफरेष्वक्ष ।

[ग्रहमघप्रयोगः] सं्काररत्नमारा । १४३
( प्रयधिदेवतावाहनस्थापने )
बुधोत्तरपाशवे नीलमेषच्छयिं श्रीषत्सां कौसतुभवक्षसं गरुदारूढं चतुर्ूनं कौमो-
दकीपदमशङ्चक्रधारिणं विष्णुम्‌ ।

इन्द्रं व इत्यस्य विश्वे देवा इन्द्रो गायत्री । सपस्त° इन्द्राबाहूने विनि-
योगः। “ ॐ इन्द्रं बो विश्चत० केवलः " भूर्भुवः सुवः, इन्द्राय नम इन्द्रमा्रा-
हयामीति बृहस्पतयु्रपार््े चतुदन्तगजारूदं वज्ाङ्कुशपाणि नानाभरण-
भूषितं शचीपतिमिन्द्रम्‌।

इन्द्राणीमियस्य विश्वे देवा दृनद्राण्यनुषटप । समस्त इन्द्राण्याबाहने
वरिनियोगः-“ ॐ इन्द्राणी ० पतिः ” भृभुवः सुवः, इनदराण्ये नम शद्रा
णीमावाहयामीति दुकरोत्तरपाश्वं॑द्विमुजां नानाकारमण्डितां दिष्यवनञां
शेतगन्धानुकेपनां सौम्यां संतानपञ्जरीवामहस्तां वरदाभिनरर्णाम्‌ ।

मरजापत इत्यस्य विश्वे देवाः प्रजापतिस्निषूप्‌ । समस्त० प्रजापत्याबाहने
परिनियोगः--“ ॐ प्रजापते न रयीणाम्‌ ' मूर्भुवः सुवः, प्रजापतये
नमः परजापतिमावाहयापीति कनैश्वरोत्तरपार््े यज्ञोपवीतिनं हंसस्थमेकवकतरं
चतु नमक्षसुवपुस्तककपण्टलुधारिणं प्रजापतिम्‌ ।

आऽयं गोरिलयस्याभिः सप गायत्री । समसल० सर्पावाहने विनियोगः--
“५ ॐ आऽयं गौ ° पृकषि न्ततवः ” । भभव सुषः,- सर्पेभ्यो नमः सर्पानावा-
हयामीति राहृतरपारपेऽत्मू्धरान्डुण्डिकाक रपच्छसंदुतान्भीषणानेक मोगा
स्िभोगान्वा सपान्‌ ।

ब्रह्म जङ्गानमिलस्यापिर्याहविक्यो देवता उपनिषदो वा ब्रह्मा त्रिषटु्‌। सम-
स्त० व्रह्माबाहने तरिनियोगः -- “ॐ तय जज्ञानं ° विवः" भुभुवः सुवः, ब्रह्मणे
नमो व्रह्माणमाव्राहयामीति केतृत्तरपा््वं ब्रह्माणं यज्ञोपवीतिनं प्मासतनस्थं
जटिलं चतुमखमक्षमाखासुप्रपुस्तक्कमण्डलृधारिणं पा्व॑भागस्थापितवासःकृ-
प्णाजिनं पाशवैमागस्थितदसं ब्रह्माणम्‌ । इति परल्धिदेवताः पवर्णमतिर्मोख-
्षतपुञ्ेषु वाऽऽबाह्येत्‌ । अथवाऽगन्यादयोऽभिदेवता ईग्वरादयः प्रयधि-
देव्ता; । तत्तद्र हावाहनानन्तरमेत तत्तदधिदे वताप्रयधिदेवतावाहनं वा ।

इति प्रयधिदेवताः ।

` १. ह. रीवरकरामि"। २ घ. ठ. ब्रह्मा देवानामिलस्य विश्वे देवा ब्र 1३ ध.
ड. ब्रह्मा देवानां ° रेभन्‌ । भः । ४. द. भमामुं पगीफलेघक्ष' । ५क. स, ग.
^ताः। अ ।

१४४ भह्रगोपीनायदीकषितविरचिता-- [ग्रहमखप्रयोगः)
( फ़तुसरक्षकदेवताव्राहनस्थापने )

अथं क्रतुसेरक्षणदेवताः ।

गणानां तवेत्यस्य विश्वे देवा गणपतिर्जगती । समस्त० गणपत्यावाहने
विनियोगः“ ॐ गणानां त्वा गण० सीद प्तादनम्‌। » भुभुवः युवः, सिद्धि-
बुद्धिसदहिताय महागणपतये नप; सिद्धिबुद्धिसदितं पहागपातिमावाहयामीति
राहयरुत्तरतो गजाननं पूषकवाहनं नागयज्ञोपवरीतिनं शकाङ्ृतशेखरं
सिद्धिडद्धियुतं चतुयेजं त्रिनेत्रं दन्ताक्षसूत्रपरणुमोदक्धारिणं गगेश्मू ।

जात्तरेदस इत्यस्य या्िकयो देवता उपनिषदो दुर्गा शिष्‌ । समस्त°
दुर्गावाहने विनियोगः--“ ॐ जततेदते सुनवा० दुरितात्यञ्निः ” भूर्मुवः
सुवः, दुर्गायै नमो दुगामावाहयामीति दनेरुत्तरतः सिहारूढं दशभुजां
दक्तिवाणूलसदचक्रचन््राषिम्बेटकपार्दशुकरङ्कहस्ता दुगीसुदहारिणीं दगाम्‌ ।

वायो हतमित्यस्य विष्व देवा वायुरनुष्रप्‌ । समरसल० वाय्वावाहने
विनियोगः-“ ॐ वायो शतं हरीणां० पानपा " मूरमुवः सुवः, बाय
नमो वायुपावाहयामीति सूर्स्योत्तरतो धावद्धरिणपृष्रस्थं द्विभुजं ध्वर्जदस्तं
वरदं प्रस्रवणं वायुम्‌ ।

धृतं धरृतपावान इत्यस्य सोम॒ आकाशो यजुः । समस्त०° आकाशावा-
हने विनियोगः“ ॐ वरतं बरृतपा० स्किय " भभुवः सुवः, आकरा्चाय
नम॒ आकारमावाहयामीति राहो्दक्षिणतो नीलोतलामं नीलाम्बरं द्विभुजं
सोम्य षण्डं चन्द्राकहस्तमाकाशषम्‌ ।

या वां करेत्यस्य सोमोऽध्विनौ गायत्री । समस्त० अग्व्यावाहने
विनियोगः“ ॐ यावं कञा० क्षतम्‌ '› भूमुवः सुव्रः, अचिभ्यां नमोऽ.
न्रिनावावाहयामीति केतोदक्षिणतो द्विभृजौ दिव्यौपषिदक्षिणहस्तौ दशनी -
यपुस्तकवापहस्तावन्योन्ययुक्तदेहौ सुरूपचारूद्शेनरत्नभाण्डकरचन्द्डुक्ाम्ब-
रनारीयुगपा्वा देषभिपजाषभिनौ ।

वास्तोष्पत इत्यस्य प्रजापतिर्वास्तोष्पतिसि्प्‌ । समस्त ° बास्तोष्पलयाबाहने
पिनियोगः--“ ॐ वास्तोप्पते° चतुपपदे ”' भूमुथः सुवः, वास्तोष्पतये नमो
वास्तोष्पतिमावाहयापीति बृहस्यतेरुत्तरतो भगवन्तं बास्तुपुरुषं महावरपराक्रमं
सवेद वाधिवासाश्रयश्चरीरं ब्रह्मपुत्र सकलब्रह्माण्डधारिणं भूमिमारापितमस्तकं

१४. इ. य कर्म्म। रष. ठ. °मू। ताममरिवणीमिव्य"। ३. द. ॐ तामङ्गि-
वणा° तरते नमः। भ" । » क. लमू । ण. "तदु्ट' । ५ घ. इ, दुगदेत्यामु' । ६. द॑,
'जवरकरं धू" । ७ ग, पड । ।

[अरहमखप्रयोगः] सेस्काररत्नमारा । १४५
( लोकपालावाहनस्थापने )

पुरपत्तनप्रासादपपावापीसरःकूपादिसंनिवेश्चसां निध्यकरं स्ैसिद्धिमदं प्रसन्न
वदनं विष्वंभरं परमपुरूपरूपं चक्रशाङ्गधरं वरदाभयहस्तं बास्तोष्पतिम्‌ ।
क्षेत्रस्य परतिनेलस्य विश्वे देवाः प्ेत्रपाणोऽतुष्‌ । समस्त° पषेत्रपारा-
वाहने विनियोगः --*“ ॐ त्रस्य पति० तीदरो ” भूर्भुवः सुवः, पषेत्रपा-
लाय नमः क्ेत्रपालमावाहयामीलयङ्गारकस्योत्तरतः श्यामवर्णं त्रिरोचनमर््व-
केशं सुद्र शरकुविकुटिलाननं त्पुरालंद्ृताङ्प्रि सरपमेखलायुतं सरपाङ्गमतिकूरं
ुदरण्टामयीं करोदिक्रामयीं गुल्फावलम्तिनी मालां दधानमुरगावद्धं चन्र
रेखासुगुखमष्टहस्तं शुलकुनतखङ्गदन्दुभियुतदक्षिणहस्तं कपारयण्टाचमैचापयुत-
वापहस्तं भीमं दिग्बाससमपितद्यति कषेत्रपाम्‌ ।
अथवा सूरयगुरशनिकरेतुपध्ये गणपल्यादीन्यथावकारं स्थापयेत्‌ ।
इति क्रतुसंरक्षकदेवताः ।

अथ ककरपाखः।

प्रातारमिन्द्रपिलयस्य विश्वे देवा इनद्रसिषुप । समस्त° दन्द्राव्राहने बिनि-
योगः । “ ॐ त्रातारमि० विन्द्रः" भूमुव्रः सुवः, इन्द्राय नम इन्दरमावाह-
यामीति बुक्रपण्डलात्पुरत रेरावतारठं उज्रपाणि सुवरणवर्णं सहस्राक्षं नाकप-
ममरेश्वरमिन्द्रम्‌ ।

अग्ने नेत्यस्य तन्वे देवा अभरिखिषटय्‌ । समस्त अग्न्यावराहने विनि
योगः । “८ ॐ अपने नयमु° वत्परिम " मूभू्ः सुव्रः, अग्नये नमोऽग्रिमावाह-
यामीति सोममण्डलादापरेय्यां सुवण्णं सप्राचिषं सप्रहस्तं स्वाहास्वधाभियं
चतुःदयङगं सप्तनिहं द्विशीर्ष निषादं मेषारूढं शक्त्यननसुश्खुवतोपरग्यजनघृत-
पात्रधारिणम्निम्‌ ।

इमं यमरेलस्य विश्वे देवा यमकिष्प्‌ । समस्त यमावराहने विनियोगः ।
“ॐ इमं यम प्रल० मादय ” भूभृतः सुः, यमाय नमो यममावाहयामी-
यङ्गारकमण्डलादक्षिणतो दण्डधारिणमिलामियं पहिपतराहनं कृष्णवर्ण ॑ुभा-
ठ॒भकर्मफलप्रदं यमम्‌ ।

असुन्वन्तमिलयस्याग्निमिकतिखिषए्‌ । समस्त निक्रत्यावाहने विनि.
योगः । “ ॐ अुन्वन्त° मस्तु » भूवः सुवः, निरतये नमो निक्रतिमाबा-

१क. ख. ग. हके" ।
१९

१४६ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [परहमणप्रयोगः]

( गोकपालावाहनस्थापने )
हयामीति राहुमण्डलाजेत्यां सड़चमेधरं नीलं नरारूढमूध्वकेशं विरूपाक्ष
करां काछिकामियं निकतिम्‌ ।

तखा यामीत्यस्य विश्वे देवा वरुणचिष्प्‌ । समस्त° वरुणावाहने
विनियोगः । “ ॐ तत्वा यामि° प्रमोषीः » भूयुवः सुवः \ वरुणाय नमो वरुण-
मावराहयापीति शनिपण्ड कात्पशिमतो नागपाङधरमम्बुपति श्वेतमूषणं पि
नीपियं मकरारूढं वरुणम्‌ ।

आ नो नियुद्धरित्यस्य गिश्वे देवा वायुसचिषटूप्‌ । समस्त० वाप्रावाहने
विनियोगः“ ॐ आ नो नियुद्धिः शति° सदा नः ” भूर्मुवः सुषः । वायवे
नमो वायुमावाहयामीति केतुमण्डलाद्रायन्यां जगस्माणरूपं कृष्णमृगारूढं हेम-
दण्डधरं हयामवणं मोहिनीप्रियं वायुम्‌ ।

सं ते पयारसीलयस्याभ्निः सोमस्‌ । समस्त० सोमावराहने विनिः
योगः--“ ॐ पं ते पया ° निधिप्व " भूर्भुवः सुवः । सोमाय नमः सोम-
मावाहयामीति वृहस्पतिमण्डटादुकत्तरतो मृगारूढं गदापाणि व्वेतवर्णं रोहि.
णीप्रियं सोमम्‌ ।

र्‌

सवरप अश्वारूढं कुन्तपाणि निधीश्वरं सुवरणवर्णं धनदं रूपवन्तं परभ
चित्रिणीप्रियं वेरम्‌ । देन्द्रीन्यायेन म्रः स एव, राजाधिराजायेति पत्रो
षा। अस्य मन्नस्यारुणा पयः कुवेरो देवता नगती छन्दः । इत्यृष्यादि
द्रष्टव्यम्‌ । नमान्तोऽयं मच्रो द्रष्टभ्यः।

अमि स्रेलस्य विश्वे देवा ईशानो गायत्री । समस्त० ईशानावाहने
विनियोगः“ ॐ अभि त्वा देव० मीमहे" भूभुवः सुवः, ईशानाय नम
इशानमावाहयामीति वुधमण्डलादीक्ान्यां शद्धस्फरिकसंकाशं हषार्दं वर-
दाभयदूखाक्षसूत्रधारिणं पञ्चवक्तं त्रिनेत्रं नानाभरणमभूषितं पापतीमियमी-
शानम्‌ ।

इति परतिमाखक्षतपज्ञेषु वा लोकपाटानावाहयत्‌ । शईंवरादिष्वपीहाऽऽ-
गच्छेल्यावाघ्यहाधितिषटेति संस्थापनमिदवं वा प्रमोगः।

१क. "तिरक्तमू' ।२घ. ठ. क्ष राजाधिगजायलयस्याख्णा. कवररोऽष्टिः । समस्तव्या
ती । कुतरेराव्रा । ॐ राजाधिराजाय महाराजाय नमः । भू° रिविकारूढ । ३ ध...
'बेरमावा० इति कुेरम्‌ । स्थानं सोमस्थैवेतस्यापि । भमि ।

[्रहमखप्रयोगः] संस्काररत्नमाखा । १४७
( ्रहपूजने वल्नपुष्पभूपाः )
ततः--“८ न्यं प्रजां मे गोपाय । अमूतत्वाय जीवे | जातां
जनिष्यमाणां च । अमृते प्ये प्रतिष्ठिताम्‌ "

( % इति सवी देवताः प्रतिष्ठाप्य काण्डातुसमपेनं पदार्थानु्मयेन षा
[+पूनयेत्‌ । एकस्य इत्स पूजां समाप्यान्यस्य कुपादिलेष काण्डातुपतपयः ।
पदाथानुसमयस्तु सवेपामावाहनं कृत्वा क्रभणक्रकस्मं तं तपुपचारमपेयेदिति।
एष ग्रहाणां पूजने ) षिशेषः-- प्रह्वणानि वांसि । दिवाकराय रक्तच
न्दनम्‌ । चन्द्राय मरेतचन्दनम्‌ । भामाय रक्तचन्दनम्‌ । वुधायं कुङ्कुपयुक्तं
चन्दनम्‌ । गुरऽपि कुडकरुमयुक्तं चन्दनपव । शुक्राय स्वेतचन्दनम्‌ ।
शनिराहुकेतुम्धाऽगरः ।

रवये रक्तं करवीरम्‌ । सोमाय मेतं करीरम्‌) मोभाय रक्तोखलम्‌ ।
बुधाय चम्पकपृष्पम्‌ । रुरवेऽगस्त्यपुष्यम्‌ । शृकरायातसी पुष्पम्‌ । शनये
कालाञ्जनीपुष्पम्‌ । राहवे सपपपृष्पमू । केत शष्धिनीपुष्पम्‌ ।

रवये सद्टकीनियोसधुषः । सोमाय घृतयुक्ताक्षतपध्रपः। मौमाय सारफटी-
तिपरसिद्धस्य सजेरसस्य धपः । वुधायागरुधरपः । गुखे रोवा इति मरसि-
दस्य सिहादर्पस्य प्रषः । शक्राय विखरफलनिर्यांससदहितस्यागरो धपः। शनये
गुगु््पः । राहुकेतुभ्यां लाक्नाधूपः । घरृतदीपः सर्वेषाम ।

% धनुधिहान्तमतप्रन्थस्वाने घ. ड पुस्तकयोः --“ इति देवता प्रतिष्ठापन कुयीत्‌ । मन्त्रा
वृत्तिः प्रतिदैवतम्‌ । तत्तदःवाहनालन्तरमेव तत्ततपरति्ापन तत्ततपूजनं चेति काण्डानुसमय एवात्र
नियतः, सौकर्यात्‌ । आवाहनं प्रतिष्ठापन च कमेधककस्या देवतायाः कृलैक्रकस्यै त तमुपचारं
निवेद्येदिदेवंरूपो हि पदार्थानुसमय । तस्य श॒कार्को प्राद मखं ज्ञेयावियस्मिन्पक्े प्रतिदेवतं यथा-
यथं यथायोग्यप्राप्तप्राद्मसदडमखतवस्निदभिमृखताया वा व्रिलम्वावहतवान्न भवति । पिरम्बसहने
प्रधानस्य तदारम्भस्य वा पृरवह्नकालना वध्यत । अतः काण्डानुसमय एवात्र । प्रदाणां पूजनेऽयं ”
इति वर्तते ।

+ एतयिहान्तर्तग्रन्धस्थाने ख. पुस्तकेऽ्य प्रन्थ.--“ पोदशोपचारैः पूजयेत्‌ । तत्र
विपः-- म्रहवणानि वासासि । गन्धा. पुष्पाणि च । प्रहवेर्णवघ्रगन्धपृप्पाणामलामे शवेतान्येतानि ।
गुगगटभरूपः । तदलाभे यः कश्चन रौरभ्ययुक्‌ । गुडद्नघतपायसहविष्यत्क्षीरषा्िकदभ्योदनघृतौदन-
पिलमाषमिन्नितान्नलवणमिधक्षारंदनयित्रौदना इति प्रहाणं फमभण नैवेयम्‌ । एतेषामलाभे यथासे-
भवम्‌ ”” इति ।

१ग.नवा।२घ. इ. सूर्याय । ३ ग.घ. द. "य केशरयु*। ग. ध. डः केशर-
¶॥५ग.घ. ह. न्द्नेःशुः। ६ ग.घ. ड. भ्योऽगुरः। ऽग. ध. इ, सूर्याय । < ग
सिल:

१४८ भष्टगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [ग्रहमखप्रयोगः]
( प्रहपूजने नैवेयफलादि, रुदकलरास्थापनं च )

यथोक्तचन्दनपुष्पाखामे यक्किचित्ततद्र्णयुक्चन्दनादि । तत्तदर्णवस्रगन्ध
पष्पाणामलामे श्वेतानि । यथोक्तपरपारामे गुमः । तस्याप्यलाभे यः
कश्चन सोरभ्ययुक्‌ ।

रवये गुौदनम्‌ । सोमाय घृतयुक्तं पायसम्‌ । भौमाय हविष्यान्रम्‌ ।
बुधाय षाष्किपायसम्‌ । गुखे दध्योदनम्‌ । शुक्राय धृतो नम्‌ । शनये तिलमाष-
मिश्रितम्‌ । राह्म लवणमिभ्र्षीरयुक्तमोदनम्‌ । केतव आरक्तपिष्टयुतलवः
णमिश्राजाक्षीरयुततिरतण्डुलमिभितमोदनम्‌ ।

एतेषामलामे तत्तदरणयुक्तौदनो नेवेचं घृतोदनं बा ।

रवये द्राक्षाफलानि । सोमायेक्षवः । भौमाय गानि । उुधाय नारि
ङ्गाणि । गुर जम्बीराणि । शुक्राय बीजपूराणि । शनये खमुरफलानि ।
राहवे नारिकेराणे । केतवे दाडिमानि ।

# यथोक्तफलारामे नारकिरफलानि खजूरफलानि बा । ]

सति संभवे फलपुष्पसमन्विते ितानमप्यपणी यम्‌ ।

अधिदेवताप्रलयधिदेवतानां चैत एवरोपचाराः । गणपल्यादिपु तु श्वेतमेव
चन्दने, शतपत्राण्येव पुष्पाणि, प्रप गुगगुटुरेव । गोधृतदीपः । धृतौदननेते
दयम्‌ । शतपत्रपप्पाखाभे यथासंभवं पुष्पम्‌ । फलं नारीकेरम्‌ । खञरफलं वेति
व्यम्‌ ।

ततः पीडादीशचान्यापुदीच्यां वा मही योरिति भूभि स्पृष्टा तत्र रङ्गबहीपम्रं
विधायोपधयः संवद्न्त इति पस्थपरिमितधान्यपुञ्धं तत्र कृता तत्ाऽऽजिघ्रे-
त्यनेन नवमव्रणं तेजपं मृन्मयं वा चन्दनेनानुलिप्तं दध्यक्षतपुष्पमालाच्लकृतं
त्रिसतरेएटितग्रीवं कलशं संस्थाप्येमं म ॒इत्युदफेन पूरयित्वाऽऽप्यायस्ेयस्या
परिः सोमो गायत्री प्षीरम्षपे विनियोगः

# एतस्मालप्राक्‌ घ. इ. पस्तकयोरधिकरमेतत्‌--^ प्रहवणवच्राभावे स्वन रज्जितानि कृता
समपणीयानि । एतदसंभवे श्रेतानि । यथोक्त चन्दनपुष्पालामे यानि कानिचित्तत्तद्रणानि । तदलाभे
शरेतानि । यथोक्तधपालामे गग्गल: । तस्याप्यलामे यः कथन संग्भ्ययुक । यथोक्तीदनाकामे तत्त-
दणयुक्तपिष्टीदन) धृतादनो वा नव्यम्‌ ” इति । अ्रोपक्रमोक्ता फक्िकाऽऽवदियका ।

१. घ. ट. ध्वनः । सोः । २ ध. इ. ध्दन. । णुः । ३ ग. घ. इ,
दनः। श । “ग.घ.ढ, श्रितीद्नः। २" । ५ग.घ. इ. "युक्तोद्न. । ए" | ६ग. घ
भमिधिताजा*। ० ग. घ. द, "त ओदनः । र” । ८ ग, पूर्गीफलानि । ९ ग. घ. इ. 'केरफ-
दानि ।के। १०. इ, "डिमीफठानि । ११क.स. धूपः स्व ।१२क. लख. "व॑ श्रूतषु-
व्यमिति । त । १३क ख. तं कुम्भं संः।

[ग्रहमखप्रयोगः] सस्काररतनमाख । १४९
८ दद्रकलशाराधनम्‌ )

“ ४ आप्यायस्र समेतु ते विश्वतः सोमवृष्णियम्‌ । मत्रा वाजस्य संगथे "

इति कलशे क्षीरं प्रक्षिप्य,

द्धिक्रान्ण ईत्यस्य विषे देवा दधिक्रावाऽतुषप्‌ । द्धिप्रषेपे बिनियोगः-
« ॐ दुधिक्राग्णो अकारिषं ° तारित्‌ " इति + कशे दधि परक्षिप्य,

शुक्रमसीत्यस्य प्रजापतिराज्यं यजु; । आज्यप्रक्ेपे विनियोगः--“ ॐ
शुकमपि ज्योतिरपि तेनोऽपति ” इति कटश आज्यं पक्ष्य,

मधुवाता ईति म्रत्रयस्याभ्निरिवे देवा गायत्री । मधु्र्ेे बिनियोगः--
५ॐ मधु वाता भवन्तु नः" इति कलशे मधु प्रक्षिप्य,

त्वे करतुमिल्यस्य सोमः प्रजापतिष्‌ । शरकैरारकषेपे विनियोगः--“ ॐ
से क्रतुमपि° योषि " इति कलशे शरां परक्िप्य;

तसवितुरित्यस्या गायत्या विश्वामित्रः सविता गायत्री । गोप्त्रे
बिनियोगः-- ॐ तत्स्वितु° यात्‌ ” इति कलर गोमूत्रं र्षिप्य,

गन्धद्रारापित्यस्य याङ्ञिक्या देवता उपनिषदः श्रीरनुषप्‌ । गोपयप्रकषप
विनियोगः ॐ गन्यद्वारा° श्रियम्‌ `" इति कलशे गोमयं प्रक्षिप्य,

पुनराप्यायस्वेत्यादिभिखिभिः; क्षीरदधिघृतानि कलशे प्रक्षिप्य, रृत-
नाहूतचित्रपवतधातृस्तृप्णीं प्रक्षिप्य, उद्धताऽसि वराहेणेत्यस्य याङ्गिक्यो
देवता उपनिषदा गृत्तिकाभनुष्प्‌ । सप्तगृलक्षपे बिनियोगः-“ ॐ उद
ताऽि वराहेण कृष्णेन हात कृतम्‌ " इति कटसेऽखश्ारागनक्ा-
ावरमीकनदीसंगमहदराजद्रारगोषएपदेश्ाहूताः सप्त मृत्तिकाः प्रक्षिप्य
गन्धद्रारामित्यस्य याज्ञिक्यो देवता उपनिषदः श्रीरनुषटरप्‌ , गन्धप्र्ेपणे
वि० “ गन्धद्रारा० श्रियम्‌ " इति कलशे गन्धं प्रक्षिप्य या जाता ओषधय
इदयस्याग्निरोषधयोऽनष्ुप । ओषधिप्कषेे विनियोगः--“ ॐ या नात्ता ओ
पपत च ” इति कुट्मांसीहरिद्राद्यमृराशेछेयचन्दनसदी चम्पकपुस्तासिका दशा-
परौ; सहैव कटश निक्षिपेत्‌ ।

कुं कोष्ठम्‌ । मांसी जटामांसी । हद्धिका पमरसिद्धा । द्वितीया दारुदग्द
ति, मुरा मोरे इति परणुराप्षत्र ्रिद्धा । रेेयं शिखारसः । चन्दनं

+ क. ख. पुस्तकयोरत्र “ कलरो दधि "” इति पदद्रयरदित पाठः । एवमप्रेऽपि ।

१ क. इयस्याः । २ क, ख. “प्य पुण्याहवाचनप्रकरणोक्तंगन्पद्वारापिलयादिभिगन्पादीत्रत्ना-
` न्तानुपचारान्प्र्षिप्य या । ३ क. ख. शी; क'। *क. ख. प्रसिद्धिः।

१५० भटरगोपीनायदीक्षितविरचिता-- [अरहमलप्रयोगः]
( इदकरशाराधनम्‌ )

प्रसिद्धम्‌ । सरी कचोर: । चम्पकथम्पकटक्षःवक्‌ । मुस्ता मेद्रमोयेति | एता-
सामभावे (ॐ शतावरी । मन्रस्तु यः पश्वरत्नानां स एव । काण्डा्ताण्डादि-
ल्यस्याश्निरोषधयोऽनुषटप्‌, दुरवाप्र्षपे षि० ! “ ॐ काण्डात्काण्डा ० शतेन च ”
इति कलशे दृबीः प्क्षिप्य-

अश्वत्थे वेद्यस्याभ्निरोषधयोऽतुषप्‌ , पश्चतवक्प्रकषेपे वि० । ५ ॐ अश्वत्थ
वो° पूरुषम्‌ ” इति न्यग्रोधपिप्पलपुक्षजम्बूचृततरूणां त्वचः सैव कटश
क्षिपेत्‌ । जम्बस्थान उवुम्बरो वा ।

अश्वत्ये व इल्यस्याभिरोषधयोऽनुषप्‌ , पश्चपटयवपरकषपे पि०। “3 अश्त्ये०
एषम्‌ " इृलेतेषामेव तरूणां सहैव पटवान्करशे क्षिपेत्‌ ।

या; फङिनीरिलयस्याग्निरोपधयोभनुप्प्‌ , पञ्चपटवर्क्षपणे वि० “ॐ
याः फटिनी° पः इति कटश फलं प्रक्षिप्य,

अपने रेतश्््रमिरयस्याग्रििरण्यं त्रिष्टुप्‌, दिरण्यप्कषेपे वि० “ ॐ अग्रे रेत
रेयम्‌ "” इति कटश दिरण्यं प्रक्षिप्य,

बृहस्पते जुपसर न इलयस्यामिनरृहस्पतिगायत्री । पश्चरत्नपरक्षेपे बि°
“ ॐ वृहस्पते जु° दषे ” इति सुपरणेरजतुक्तामाणिक्यमवाटासमकपश्चर-
त्नानि प्रक्षिपेत्‌ । एतेषामलामे ) सुवर्णं कलर प्रक्षिपेत्‌ ।

ततो वूर्वाम्रपैः कदस्य गुखमाच्छाच युते वह्लाणीयस्य विश्वे देवा
मित्रावरुणौ बि वलयुगमेन(ण) कठरवटन विनियोगः" ॐ युवं वागि
सचेथे” इति कलशं चेतवस्युग्मेन(ण) बरेएटयिसा पणी द्रि परापतेलयस्य विश्व
देवाः शतक्तुरनु्प्‌ , कटशानने तण्डुलपू्णपात्रनिधाने विनियोगः --“ पृणी
द्वि° शतक्रतो” इति तष्डुलपरणपात्रं कटशानने निदध्यात्‌ ।
ततः--““ कटशस्य मृते° स्व समृद्राः० रकाः । गङ्गे च यमुने ° जलठेऽसि-

न्पनिर्धिं कुर्‌ "' |
इति कलशे देवता आवाघ् संपृज्य वरुणं त्सा यामीदयावा् संपूनयेत्‌ ।

# धनुचिहान्तगतं क. ख. पुस्तकयोरनास्ति ।

१क.ख. मप्यभाः।२ष.ड. दी ।काः। ३. इ, श्य्क्षेपणे ।४ग.भेव(च)

सु 1 पग.प. ट. ्णप्रः। ६ ग. प्‌ । क| ७क.ख. श्शंवः। < क. ख. दुर्वीति तण्ु-
८ ५ 9 ९

लपूर्न पात्रेण कलश्ाननं परिधाय तत्र कलस्य मुः । ९ क, "ति दे। †

[्रहयन्ञप्रयोगः) संखाररत्नमारा । १५१
( अन्वाधानम्‌ ) |
ततः--““ देवदानवप्॑वादे मध्यमानि महोदधौ ।
उत्पननोऽपति तदा कुम्भ विघ्नो विष्णुना स्वयम्‌ ॥
त्वत्ताये सकतीथानि देवाः पव लपि स्थिताः |
त्वयि तिष्ठन्ति मृतानि त्वयि प्राणाः प्रतिष्ठिताः ॥
शिवः स्वयं त्वमवापि विष्णुस्त्वं च प्रजापतिः ।
आदित्या वप्तवो रद्रा विश्र दवाः पतकाः ॥
त्वयि तिष्ठनित सर्वेऽपि यतः कामफलप्रदाः ।
तवतपरप्ादारिमं यज्ञं कर्तमीहे नलोद्धव ॥
सांनिध्यं दुरु देवेश प्रसलो मव सदा इति संमार्थयेत्‌

ततः- आपा हि एेतिमन्रत्रयस्यामिविवे देवा बाऽऽपो गायत्री । हिरण्यवर्णा
हतिमच्रचतुषटयस्याभ्रिरापसिषटुप्‌ । परवमानानुवाकमश्राणां सोम ऋपिः । पव-
नसुवजैनादयो देवताः । अनष्वादीनि च्छन्दांसि । जपे वियोगः
“५ ॐ आपो हि एठा०३ ' “५ हिरण्यवणीः० ४ ' ^ पवमानः पुव्ैनः० १७ ?
इति स्थापितं कलश्षमभिषृश्य जपेत्‌ । काम्ये स्वयमेवायं जप आचार्येण

कायः । निलये नेमित्तिके च स्वराशंक्तावन्यं मत्रविदरं ब्राह्मणं जपार्थं इता
संपूज्य तेन जपः करणीयः । प्रहपीठे नवग्रहमनत्रनपार्थं त्रीन््राह्मणानेकं वा
बराह्मणं तवा संपूज्य जपं कारयत्‌ । कटशसंवन्धिनपसंस्या तष्टात्तरश-
तमषटर्चिशति्वा । ग्रहमन्ननपोऽप्यवमेवर प्रनिमत्रमू ।

अधान्वाधानम्‌ ।

आचायः समित्रयमादाय श्रद्ध एदीलादिपराणायापान्तं ला प्रहयज्ञ
होपकमणि या यक्ष्यमाणा देवतास्ता इत्यादि प्रसाधनीदेव्यन्तं व्याहृखन्तं
वाक्त्वा गणपतिमरकया पटाशसमिदादुया चवाहुत्याऽऽअ्याहूत्या च यक्ष्य
इति वदेत्‌ । केवलादनाहुत्या केवलाज्याहुत्या वा यक्ष्य ईति वा बदेत्‌ ।
एतच्च प्रथमं तु वराहूतिरितिपाट । प्रथमा तु वराहुतिरिति पाठ तुं केतुप्रत्य
पिदेवतान्वाधानात््ौतनान्त गणपति प्रथमया समिचवाज्यत्राहुप्या यक्ष्य
इति, केवेलादनेन केवलाज्यन वा भूयस्येकाहुत्या यक्ष्य इति षा । वरतवपुक्त-

कग. घ. इ. प्रापो ।२क.ष. तिकुम्भम"।३ घ. ड. शक्तौ मच्रविदमन्यं त्रा ॥
चक. ख “णं निचूर्त।अ'। ५. इ, "त्‌ । अथवा केवलचरवाहु । ६ ध. इ. हत्येवं व" ।
.9्प्र द. ^््‌। इदं चप्र। ८इ.तुप्रः । ९ ध. ड. वर्वरुवराहुलया यक्ये केवलाज्यव्‌-
राहया ।

१५२ भटरगोपीनाथदीक्ितविरचिता-- [ग्रहयज्प्रयोगः]
( अन्वाधानम्‌ )

परमाणद्विगुणपरमाणत्वमर्धाधिकभमाणत्वं षा । समिधि दैष्यैविपयक्मेव द्वमुण्य-
मर्धाधिकत्वं वा । धिना स्पष्टवचनमेकदा समिद्याभ्याधाने दोषश्रवणात्‌ ।

वैरेषिकपधानहोमे- सूयं सोममङ्गारकं बुधं बृहस्पति चुक्रं शनेशरं रां
केतुमेतत्संख्याकाभिरेतत्संख्याकाभियंथायथमकादिसमिद्धिस्तावतीमियवाह
तिमिस्तावतीभिराज्याहुतिभिश्च । एतदित्येतस्य स्थानेऽ्टोत्तरसहस्तम्टात्तरश
तमष्टाविंातिं वा कीतैयेत्‌ ।

ईश्वरमुमां स्कन्दं नारायणं ब्रह्माणमिन्द्रं यमं कालं चित्रगुप्ैमेता अधिदेवता
अग्निमपो भूमिं विष्णुमिन््रमिन्द्राणीं प्रजापति सपान््रह्मार्णमेता; प्रत्यधि
देवताश्च, एतत्संख्याभिरेतत्संख्यामिर्ययायथमरकादिसमिद्धिस्तावती भिर्वा
हुतिमिसतावर्तीमिराश्याहुतिभिश्र । एतदित्येतस्य स्थान प्रधानदैवतानां
योत्कीतितसंख्या ततो न्यूनां संख्यां प्रतिदे वत्तमष्टोत्तरशतमष्टर्विक्नतिमष्टौ वा
कीतेयेत्‌।

गणपातिं दुर्गो वायुमाकाश्षमन्विनौ वास्तोष्पति क्ेत्रपाटमिन्द्रमत्नि यमं
निक्तं वरुणं वायु सोममीशानेतत्संर्याभिरेतत्संर्याभिः पलाशसमिद्धि-
स्तावतीमिशर्वाहुतिमिस्तावतीभिरज्याहुतिभिश्र । एतदिप्येतस्य स्थानेऽधि-
देवताप्रत्यधिदेवतांनां योत्कीर्तिता संख्या ततो न्यूनां संस्यामष्ठाव्िशति
मष चतुरो कीतेयेत्‌ । अधिप्रत्यधिदेवतानां पर्धानादतिसंख्यादशांशन होमः ।
कभसंरक्षणदेवतानां प्रतिदेवतं प्रधानाहुतिसख्याविशां नेत्येवं बा ।
(# अस्मिन्कल्य प्रथानदेवतानां प्रतिदेवतं सहसरं शतं वेत्यवमेत्र संख्याद्रयं
भवति । न तु सहस्रशता्मकसंस्ययोर्टत्तरत्वं न वाऽष्राविश्षतिसंस्यादशं-
शविशांशयोरत्रासं भवात्‌ ।

‡ धनुधिहान्तर्गतप्रन्थस्थाने क. ख. ग. पुस्तकेष्वन्यथा प्रन्थः स यथा--'“ सन्यो्कीत-
नम्‌ । सव॑तोभद्रं चेत्तदा पूजो्रमेवर होमाकरणपक्षेऽत्रान्वाधानं सर्वतोभद्रमण्डलदेवता दशदश-
सर्याकामिरधृताहृतिमिप्तिलाहृतिभिवां यश्य इति प्रदोमान्पर्वं॑वा मण्डलदेवतान्वाधानं होमोऽपि
तत्पूर्वमेव । तयां प्रयेकमेककाऽरदरतिरिति केचित 1 ततो ऽदृहोमे वरुणमिलादि व्याहव्यन्तत्वपक्षे ।

प्रसाधर्नदेव्यन्तत्वपक्षे तु- अप्नि स्िविष्कृतं हतरेषादृयेयादि पात्रामाद्नकाले दव्यासादनोत्तरं
वहूनां चह्दररणपात्राणां सवाणामाज्यस्थार्छीनां च वद्वीनामासाद्न प्रोक्षण च कायम्‌ । वक्ष्यमाणा
रकतस्याापाकधर्मेण चर्‌ श्रपवरित्वा युगपदूनककठकचरवाज्यहोमनिर्वादाय सुपां प्ूवाणां समाग

--- ----- ---- -- भ त
१क. गुण्यव्रि"। २क.ख. प्रमि । ३ ख. याणं प्रत्यक्मेत'। ४ क. “णम्‌ । ए ।
५ क. भिव यथा" । ६ क. स. ने पूवसंख्यान्यृनाम' । ७ क, तायते न्यु" । ८ क.
धानद्‌ । ९ क. ग, "मः । दूतरदेवतां धि" ।

[ ग्रहमखप्रयोगः ] संस्काररलपाण। १५३
( अन्वाधानम्‌ )
प्पानाहुतिसंख्या यदि सहस्रं सहसरं तदाऽपिदेवताप्रयधिदेवतानां शतं
शते, क्म॑संरक्षणदेवतानां दशर दश ।
परधानादुतिंख्या यदि शतं सतं तदाऽपिदेवरतापरलयधिदेवतानां दश दक,
कपैसंरक्षणदेवतानां पञ्च पञ्चेति पिकः ।
। सवतोमद्रषीददेवतानां प्जोत्तरहोमाकरणपक्ते परधानोत्तरमेब होषस्य
करतैठयतवादत्ासराधानं पुतैषत्कतैव्यम्‌ ।
ततोऽङ्गहोमे वरुणं द्राभ्यामाहुतिभ्यामित्यादि ग्ाहूर्यन्तलपकषे ।
परसाधनीदेव्यन्तत्वपकषे त्वपि सिषकनमेकया दुनशेपाहुत्या यक्ष्य इ्यादि ।
पात्रासादृनकागे दव्य सह चरुहोमकरीदक्निणहसनानापाज्यदहोपकरै-
संर्यापरिपितसुतराणां चरदधरणपात्ररयाऽऽञ्यहे(मकर्संख्यापरिमिताज्यस्था-
लीनां चाऽऽसादनपोक्षणे कारये । हस्तानां सुबाणां च संमार्गोऽपि।
आसादिता हस्ता आसाम तत्वावरस्थिताः स्युः, समारगोत्तिरं विपि,
अथवाऽऽसादनरहिना एव धमः । सुत्रस्थान तावत्यो दर्यो बा । वक्ष्यपाण-
स्थारीपाङ्धरमेण चरूशवरं वा श्रपपितरा युगयदनेककतचतीज्यहेमनि्हाय
सर्वषां हस्तानां सुराणां च संमार्गः कायः । दृ्वीपक् तामामपि।
अथा होपममय एव चरसमिद्धोमकतारः स्वसदिणहस्तस्य स्ववामह-
स्तेन प्रोक्षणं कृत्वा निषटप्याऽऽसादितमंमागंदूर्मकदेशेन बामहस्नेन संमृज्य पृन-
निष्टप्य वह्िपि निधाय दक्षिणदस्ननेव स्वसहस्तपंमागद मपहरणं कुयुरिति ।
मरतिदेवतचरपक्ष तावरयक्चरुस्थाट्यस्नावन्ति मेक्षणानि च |
एकनश्रपणपन्न प्रत्येकं व्युदतय तत्तदेवताये होमः । तेन तेन पर्गनिक्रण-
काले सहोप्रव्यः सहाऽऽज्यस्य पयंमिकरणम्‌ । ततः दतां धरुञ्मृनचरं
वाऽमिधायत्तिरत उदरस्य वर्हिप्यासाद्र तत्रवाऽऽप्रारितेपु चर्द्धरणपात्रषु)
एकचरुपक्ष एकस्िन्नद्धरणपात्र उद्भरेत्‌।
एकचरपक्ञ प्रतिदेवतं पङ्कघाक्रारेण तरिमनेत्‌, तत्कमेणवर दोषः ।

कायं । सुवस्थान दव्य वा, तासामपि गमाम । पर्भ्निरणकाले संवहमद्रव्धः सहा९ऽज्यस्य
पयप्मिकरणम्‌ । ततः गत चरमभिषायात्तरत उद्वास्य रिप्यासाय तत्रवाऽऽसादितिष चरुद्रण-
पात्रेपृदभृव्यश्यधादैवत विभन्य परिपकारिं प्रमाधनादोमान्ते व्याहतिहोमान्तं वाऽन्वाधानोत्कीतित-
पक्षानुसारेण कृत्वा- -गणानां लेति मन्त्रेण पलाशममिच्वाज्यानमेकरकामाहृतिमाचार्य एव ज॒हयात्‌ 1
गपृधतय इद न ममेति यरजमानस्यायं कात्‌ । तत कतिज उददृमृखाः प्रादृमुख। वोपिश्य द्विरा-
चम्पामुक्तकेशा निपातित जानकाः सावधानमनसो वाग्यता भवेयुः । ततो *” इति ।

१५४ भटरगोपीनाथदीक्षितव्रिरचिता-- (ग्रहमलप्रयोगः]
( अन्वाधानम्‌ )

ततः परिषेकादिपरस्राधनीदेवीदयेमान्तं व्याहतिहोमान्तं बाऽन्वाधानोत्की-
तितपक्षातुसारेण कुर्यात्‌ । अस्मिन्नप्ौ चरुभरपणासंभवेन गृहसिद्धाननेन देवप-
मित्रसंस्कारतस्कृतेन होमं कुन्ति शिष्ठा इदानीम्‌ ।

ततो गणानां सखस्य विश्वे देवा गणपतिजगती । होमे प्रि०--“ ॐ
गणानां त्वा गणपतिं ° पादन स्वाहा » इत्येकं पछाशसमिधं जुहोति । गणप-
तय इदं न ममेति ल्यागः । एवमेकां चत्रीहुतिमेकापाज्याहुतिं जुहोति । यागः
एषैवत्‌ ।

५ जुहुयात्पमिदन्नाञ्यैः पृथगत्र शतम्‌ ”

इतिवचने समिद्विपयेऽपि जुहुयादित्युक्तत्वात्खाहाकारोऽत्र स्मातः ।

तत्र ऋत्विज उदङ्पलाः पराइयुखा वोपव्रिहय द्विराचम्यामृक्तकेशा निपा-
तितजानुकाः सावधानमनसा वाग्यता होम, कुर्मः | होमारम्मास्मागेव) यजमान
हमान्युपकरिपतानि हवनीयद्रव्याण्यन्वाधानोदिषटसंख्याहुतिपयाप्तानि याया
यक्ष्यमाणा देवतास्ताभ्यस्ताभ्यो मया परित्यक्तानि न ममेति द्रग्यत्यागं
कुर्यादिति साप्रदायिकाः।

२ ६

प्थानहोमान्वाधाना्प्र मण्डलदेवताहोमान्राधानं कृतं चेदत्र हेममाचायं
एव कुयात्‌ । । ९

तन ऋतिन आवाहनोक्ततत्तन्मव्रे्रप्यादिस्मरणपूर्वकमन्वाधानोकरीरि-
तद्रयरन्वाधानात्कीतितसंख्यया होमं कुधुः । () अत्र विनियोगवाक्पे
होप विनियोग इति विशेषो द्रव्यः। ) अकः पाशः खदिरोऽपामागः
पिप्पल उदुम्बरः शमीं दूर्वाः कुजा इति क्रमेण प्रहसमिधः । एतासापलामे
पटारसमिधः ।

तत्र सपिमधुदध्यक्ताः प्ादरेशी ज्रीरवान्तरशाखारहिना मूलतो व्रह्गुलं
पदेशं विहाय प्यमानागिकाङ्ुगृहीता सपिधा दातव्याः ।

+ धनधचिदवान्तर्गलग्रन्थस्थाने क. ख. ग. पृर्तङरपु विद्यमानो प्रन्थ एवम्‌ -- ““ तत्र चरमि-
द्रोमकनागः स्वस्वदक्षिणदस्त निष्टप्य वामहस्तन समृज्य पुननिष्प्य दक्षिणदस्तेनेव स्वस्वसंमार्म-
दर्भग्रहरण क्यः । अत्र चरध्रपणासनर गृहसिद्धाप्नेन देवपविव्रसस्कारसस्कृतेन होम इति सप्र
दायः । ^” इति ।

१४. ड. "नोत्कतितमं। रधर द. ववं स्वतोमद्र्ीटदेः । 3 क. हमः! त । ल. ख.
ग. न्तैरनवा। ५ क.स.ग. नोदि्व्यः। क. ख,ग. नोक्तमन्यहोः। अघ, इ."ण
सः । ८ इ. मात्योऽवाः।

[ ग्रहमखघ्रयोगः ] संस्काररत्नपाख । १५८५
( ोकपालादिदेवतावणिदानम्‌ )

तत्र समिदेकेका दूर्वाणां दमौणां च त्रिकं जरकमूं । दर्वाः सप्तपत्रयुताः
पथचपत्रयुता वा अच्छिन्ना ग्राहाः । दभाः साग्र; । आग्यं दव होतव्यम्‌ ।
अङ्नाष्प्रेणं प्रासमातरं चरं एदीत्वाऽद्गुरन निष्पीड्य संहताड्गुलिनोत्तानेन
दक्षिणेन हस्तर्न हयोतग्य इति साप्रदायिकाः ।

सपापे प्रधानदोपम आवचोर्योऽत्र चेदन्वाधानं पीटद्रेवताहोमस्य करं
तदाऽ तदीयं हामं कृत्वा स्थापितदेवतानापुततरपूननं षिधाय प्रसीदन्तु
भवन्त इति तान्संपा्यान्याधानोत्कीतितपक्षानसारेण वारुणीहामादि स्िष्र-
कृदादि वा संस्रावरहोमास्राहयांत्‌ । समिधां न च्वि ।

ततः सपत्नीको यजमानो यत्र यत्र बलिममपणं कतेव्यं भवति तसििन्दे-
रेऽपरेः पश्चद्रोपवरिरयागन्पायतनस्य समन्डाटिक्ु सदीपमापभक्तवटीन्दि
क्पाटेभ्यो दयात्‌ । मरिविलिसमणं साक्षतं जह पत्रे क्षिपेत्‌ ।

तरातारमिन्द्रमिदयस्य विनवे देवा -न्द्रसिपप्‌ । इन्द्रभीलर्थं बलिदाने बिनि
योगः-“ ॐ त्रातारमि° धाचिन्द्रः ' इन्द्राय साङ्गाय सपरिवाराय सायु-
धाय सशक्तिकायामुं सद्‌।प मापमक्तवलि सपपेयापीति साप्ततं जलं पत्रे
लक्वामोदृन््र ववि मक्ष दिशं रक्ष मम सकृटुम्बस्याऽऽ्युष्कती तेमकर्ता
दान्तिकरता पुष्टिका तृष्टिका निभ्ि्रकृता वरद्‌ भवेति प्राथयेत्‌ । # अनेन
वहलिदराननेन्टरः प्रीयतामिति ततो बेत्‌ |

अभ्रे नयेत्यस्य विष्वे देवा अश्निचिष्प्‌ । अभिप्रीय विदाने विनियोगः
५ॐ अग्न नय सुपर व्रिपरेम ' | अग्रे साङ्गाय सपरिाराय सायुधाय सक
क्तिकाया्ुं सदीपं पापभक्तवछि सपरपया०। भो अप्रे° भव्र० अग्निः प्रीयताम्‌।

इमं यमेल्यस्य धन्वे देवा यमचिष्प्‌ । यपप्रीत्यथं बलिदाने विनियोगः--
“ ॐ इमं यम> यस्व " यपाय साङ्गाय सपरिवाराय सायुधाय सश्नक्तिका-
यापं सदीपं मापभक्तवनि समप॑यापि० मव यमः प्रीयताम्‌ ।

असन्वन्तमित्यस्या्निभिक्रतिचिण्य । निर्रतिप्रीत्य्थं बलिदाने तिनि
योगः--“ ॐ असुन्वन्तमय० मस्तु "” निक्ऋतये साङ्गाय सपरिवाराय सायु

एतद्राकय क. खे. पुस्तकयोनास्ति । एवमत्रेऽपि तत्तदवतानामवटितमतद्वाक्यं नास्तीति
गोःयम्‌ ।

१कोख.ग.भ्म।आ'। २घ.द्‌.ग्राः।अः। ३ क ख. णण चं प्रास्मात्रे नि'।
*ष.न्द, "न ज्ञहयादिति संप्रदायः! स'। ५ क. ख. “चायः प्रधानदोमान्वाधानोत्तरमन्वाधानं कृते
चद्व मण्डलदेवताहो० । ६ घ. ड, शरदेव वोप" । ७ घ. इ. "लीन्द्या । ८ क. ख, 'लं कि" ।
५क्.ख.'लदल्यः।

१५६ भट्रगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- (प्रहमलप्रयोगः]
( आदिवादिग्रहदेवताबरिदानम्‌ )

धाय सशक्तिकायापुं सदीपं पाषभक्तवलि सपपयार्परीति साक्षतं जरं लयक्त्वा
भो निकऋते० भव° निक्रतिः प्रीयताम्‌ ।

तत्वा यापरीत्यस्य विशे देवा वरुणसिषटप्‌ । वरुणपरीलर्थं बलिदाने भिनि-
योगः--“ ॐ तत्सा यामि ब्रह्मणा० प्रमोषीः ” वरुणाय साङ्गाय सपरि-
वाराय सायुधाय सरशक्तिकायापुं सदीपं मापभक्तवटि समप॑यामीति
साक्षतं जलं स्यक्त्वा भो वरूण ० भव° वरुणः प्रीयताम्‌ ।

आ नो नियुद्धिरित्यस्य विष्व देवा वायुष्‌ । वायुप्रीय्थं बलिदाने
वरिनियोगः-“ॐआ नोनियु° दानः" वायत्रे साङ्गाय सपरिवाराय
सायुधाय सकशक्तिकायामुं सदीपं माषभक्त्वि समप॑यामीति साक्षतं जलं
त्यक्त्वा भो वायो ° भव० वायुः प्रीयताम्‌ ।

सं ते पयारसीलस्यापिः सोपचिष्ु्‌ । सोपप्रीलयथ बलिदाने विनि
योगः-“ ॐ प्ते प्या° धिष्व " सोमाय साङ्गाय सपरिवाराय सायुधाय
सशक्तिकायापं सदीपं मापभक्तवलि सपप॑यामीति साक्षतं जलं यक्ला
भोः सोप० मवण सोमः प्रीयताम्‌ ।

अमि स्त्यस्य विश्वे देवा ईशानो गायत्री । ईश्ानप्रीय्ं वणिदाने
विनियोगः“ ॐ अमि तवा देव० मीमहे " इंशानाय साङ्गाय सपरिवा-
राय सायुधाय सशक्तिकायामुं सदीपं मापभक्तवछि समपंयामीति साक्षतं
जरं त्यक्त्वा भो ईशान ° भव ० ईशानः परीयतामू ।

ततो ग्रहादिवखयो ग्रहपीरसमीपे-

आ सलयेनेत्यस्य विवे देवाः सविता व्रिष्ुप्‌ । सूर्यप्रीतयर्थं वलिदाने
विनियोगः- ५ ॐ आ। स्येन रनप्ता९ पयन्‌ » सूर्याय साङ्गाय सपरिवा-
राय सायुधाय सशक्तिकायेश्वरापिरूयाभिदेतताप्रत्यधिदेवतासदितायमं सदीपं
माषभक्तवलि समपंयामि | मोः सूर्येपं वलि ग्रहण मम सकुटुम्बस्याऽऽ
युष्कतां कषेमकतां शान्तिकता पष्टिकित तुष्टिकिता निर्र्तं वरदो भवेति
मराथयेत्‌ । अनेन ° सूयः प्रीयताम्‌ ।

आप्यायस््ेत्यस्य सोमः सोपो गायत्री । सोपपरीत्यमं बलिदाने षिनि-
योगः--“ आप्याय पमे° पगमे " सोमाय साङ्गाय सपरिवाराय सायु-
धाय सरशक्तिकायोपात्रूधाधिदेवताप्रयधिदेवतासहितायेमं सदीपं प्रापभक्त-
बि समर्पयामि । मोः सोम० भव० सोमः प्रीयताम्‌ ।

[ग्रहमखप्रयोगः] संस्काररलमाल । १५७
( आदिलयादिग्रहवलिदानम्‌ )

अधिपू्ेत्यस्य प्रजापतिरङ्गारको गायत्री । अङ्गारकप्ीत्य्थं बलिदाने
विनियोगः--“ ॐ अभिमूधी ° जिन्वति '' अङ्गारकाय साङ्गाय सपरिवाराय
सायुधाय सशक्तिकाय स्कन्दभूमिरूपायिदेवताप्रत्यधिदेवतासदहितायेमं
सदीपं मापभक्तवलि समपेयामि । भो अद्गारेम॑० मव अङ्गारकः
भीयतामू ।

उद्वुध्यसेत्यस्याभिवुधसिष्प्‌ । वुधपरीतयथं वधिद्राने विनियोगः--
“ उदुवुध्य० मेतम्‌ "' बुधाय साङ्गाय सपरिवाराय सायुधाय सशक्तिकाय
नारायणविषप्णरूपापिदेवताप्रत्यधिदेवतापहितायेमं सद्रीपे मापमक्तवि
समर्पयामि । भा वुपेपंर मवर° वुधः प्रीयताम्‌ ।

बृहस्पते अतीत्यस्य विश्वे देवा वृहसतिचिप्‌ । वृहस्पतिप्रीस्यथं बलिदाने
विनियोगः-“ ॐ वृहस्पते० नित्रम्‌ " ब्रहस्पतये साङ्गाय सपरिवाराय
सायुधाय सशक्तेकाय त्रद्मद््ररूपाधिदेवताप्रत्यधिदेवनासहितायेपं सदरीपं
मापभक्तवि सपपंयापि । भो वहस्यत दृष मव वृहस्पतिः प्रीयताम्‌ ।

डर त इत्यस्य विष्व देवाः शुक्रचिष्प्‌ । भुक्ररीत्यथं वलिदराने तिनि
योगः--“ ॐ शुक्र ते अन्ध ° रम्तु ” शुक्राय साङ्गाय सपरिवाराय सायु-
धाय सङक्तिकायन्दरद्धाणीरूपापिदेवताप्रत्यथिदेवतासहितायेपं सदीषं मापम-
क्तर्वाछ समपयामि । भोः दुकरेम० मव० दुक्रः प्रीयताम्‌ ।

शं नो देषीरित्यस्य प्रजापतिः शनैधरो गायत्री । इनेश्वरमीत्यर्थं वलि-
दनि विनियोगः-“ अहं नो देवीरमिष्ट° सरवन्तु नः" शनैश्चराय साङ्गाय
सपरिवाराय सायुधाय सशक्तिकाय यमप्रजापतिरूगाधिदेवतापत्ययिदेवता-
सहितायेषं सदीषं मापमक्तव छि समपयामि । भोः शनेशवर० भव शनिः
भरीयताम्‌ ।

कया न इत्यस्य विश्वे देवा राहूर्गायत्री । राही विदाने वरिनि-
योगः | ५८ ॐ कया नधित्र वृता ” राहवे साङ्गाय सपरिवाराय सायुधाय
सशक्तिकाय काटसपरूपाधिदेवतापरत्ययिदेवतासटितायेमं सदीपं माषभक्त-
वलि समर्पयामि । भो राहयो° भव० राहुः प्रीयताम्‌।

केतु कृष्वजनित्यस्य प्रजापतिः केतुर्गायत्री । केतुप्रीयर्थं वलिदाने विनि-
योगः ¢ “ ॐ केतुं कृण्वलकेतरे° जायथाः ”› केतवे साङ्गाय सपरिवाराय
सायुधाय सक्षक्तिकाय चित्रगुप्ततरह्मरूपायिदेवताप्रत्यधिद्वतासदहितायेमं सदीपं
माषभक्तवबहि समपयामि । भोः केतो) इथं वहि० केतुः प्रीयताम्‌ । केतुश्

१५८ भहगोपीनाथदीक्षितयिरविता-- [गरहमसप्रयोगः]

( कतुसंरक्षकदेवताश्रलिदानम्‌ )
ब्दस्य वहुवचनान्तत्वपक्षे केतुभ्यः सङ्गेभ्यः सपरिवारेभ्यः सायुषेभ्यः सक्त
क्तिकेभ्यधितगपव्रह्मरूपाधिदेवताप्रत्यधिदेवतासहितेभ्य इमं सदीपं माष
भक्तबछि समपयापि । भोः केतव इमं बि गृह्णीत मम सकुटुम्बस्याऽऽ-
युष्कतारः क्षपकतारः शान्तिकतीरः पृषटिकतारस्तष्टिर्तारो निविश्रकतौरो
वरदा भवत । अनेन वबखिदानेन केतवः प्रीयन्तापित्यूः ।

गणानां तवेत्यस्य विशवे देवा गणपतिर्जगती । गणपतिप्ीत्य्थं बचिदाने
विनियोगः । “ ॐ गणानां त्वा ° प्तादनम्‌ " गणपतये साङ्गाय सपरिवाराय
सायुधाय सशक्तिकाय सिद्धिवुद्धिसहितायेमं सदीपं मापमक्तवलि स
यामि। भोः सिद्धिवुद्धिसहित गणपत इमं व° गणपतिः प्रीयताम्‌ ।

जातवेदस इत्यस्य याङ्िक्यो देवता उपनिषदो दुर्गा बिग्‌ । दुरगापरीत्यम
बलिदाने नियोगः । “ ॐ नातवेदते सुनवा° दयप्निः ”" दुर्गाय साङ्ये
सपरिवारायं सायुधाय सशक्तिकाय, इपं सदीपं मापमक्तवलि समपयामि ।
भो दुगे इमं बि गृहाण मम सकुटूम्बसयाऽऽयुप्कर्ज क्षेमकरं शान्तिकर
पष्क तुष्टिकतीं निविघ्रकतरी वरदा मव ० दुगं प्रीयताम्‌ । =,

वायो शतमित्यस्य विनवे देवा वायुरनुष्रप्‌ । वायुप्रीत्यथं वचिद्‌नि बिनि-
योगः । “ ॐ वाया शतं ° पानपा " वायवे साङ्गाय सपरि्ाराय सायुधाय
सशक्तिकायेमं सदीपं मापमक्तर्वाछि समर्पयामि । भो वायो, इमं वणि
वायुः प्रीयताम्‌ ।

घृतं धृतपावान इत्यस्य सोम आकाशो यनु: । आकराशप्रीत्यथं वन्दने
वरिनियोगः । “ ॐ घृतं वरृपा० प्षाय ” आक्राज्ञाय साङ्गाय सपरिवाराय
सायुधाय सशक्तिकायमं सदीपे मापभक्तवलि समर्षयामि। भो अकरारेमं
वलि आकराश्चः प्रीयताम्‌ ।

या वां केत्यस्य सोमोऽखिनं। गायत्री । अश्िप्रीरयर्यं बलिदाने विनि
योगः। “अया वां कञा० गिक्ततम्‌ " अविभ्यां साद्काभ्यां सपरिवा-
राभ्यां सायुधाभ्यां सशक्तिकाभ्यामिपं पापरभक्तवनि समर्पयामि । भो
अश्विनाव वनि गृहीतम्‌ । मम सकुटुम्बस्याऽऽयुप्कतीरौ क्मकरतारीं शान्ति
कतार्‌ पुष्टकितारौ तुष्टिकितारौ निप्भिघ्रकतासौ वरदौ भवतम्‌ । अनेन वलि-
दनेनाधिना प्रीयेताम्‌ ।

वास्तोप्यत इत्यस्य प्रजापतिवास्तोप्पतिसिषप्‌ । वास्तोप्पतिप्रीत्यथं वलि
दानिं परिनिषागः। “ ॐ वास्तोष्पते चतुष्पदे ” वास्तोष्पतये साङ्गाय सप

[ग्रहमलप्रयोगः] संसाररलपाला। १५२
( कषत्रपालबलिदानम्‌ , पूर्णाहृतिदोमः )

रिवाराय सायुधाय सशक्तिकायेमं सदीपं मापमक्तवलि सप्रपयामि। भो
वास्तोष्पत इमं वलि° वास्तोष्पतिः भरीयताम्‌। बलेविप्रकृषतरे तिविममित्यत्रामु-
मिति सभैत्र। तत्तत्मदेशोपविषठो बिसमपैणं कुर्यादित्यस्मिन्कस्ये त॒ सर््ेममि
त्येव न त्वपुमिति ।

ततः क्षेत्रपालाय कुङ्कपरक्तपुप्पादियुतं सदरीपं साम्बं सदक्षिणं माप

भक्तवटि दद्यात्‌ । अत्राऽऽवाहनादि पूजनमपि केचित्ुन्त ।

्षे्रस्य परतिनेत्यस्य विश्वे देवाः पत्रपालोञनुष्प्‌ । केत्रपालप्रीत्य्थं वलि-
दाने रिनियोगः। “ ॐ कषेत्रस्य पतिना० तदे ” प्ेत्रपालाय साङ्गाय सप-
रिवाराय सायुधाय सशक्तिकाय भुतपरेतडाकिनीशाकिनीव्रह्मराक्षसवेताला-
दिपरिवारयुतायमं कृङ्कमारक्तपष्पादियुतं सदीपं सताम्बरं सदक्षिणं मापभ-
क्तयलि समपयामि । भो भोः कषित्रपाल सपरिवरिमं वलि० कषित्रपालः

भीयताम्‌ ।

ततः शरेण दु्राह्मणेन वा सपपितं बा वर्हि परापत्‌ । तस्य पृषतः
शान्तिपाठपुतकं स्वयं जनं सि्न्साचायः सपत्नीको गरहाद्रहित्वा
(मलयत्य हम्ता पादौ च परकषास्याऽऽचम्यातनिममीपमागतय पुनराचम्य स्वराय
तन उपविशेत्‌ । एर पल्नी । तत आचायस्तयेव पर्षालितिपाणिपाद आचान्तो)
द्व्य सत्रेण द्रादशग्रीतमष्रीतं चतुगीतं वाऽऽज्यं महत्व तदुपरि
खयुतं चन्दनादिभपितं फले निधायेडनामाऽयमम्निरिन्यतुमंधाय यजमान-
तत्पल्यमाल्यान्वार्यस्िष्नपूणाहूति जुदूयात्‌ ।

समुद्ादूधिरिति मश्रप्रयस्य याङ्िक्यो देवता उपनिषदोऽभिचिषटुए । पृणा-
हुनिहयमे बिनियागः । “ॐ प्मुद्रादूर्भिर नामिः" “ वयं नाम एतत्‌ "
“ चतवारि ग्राङ्गा० आविविह '' । परधानं दिव इत्यस्य सोमोऽसिरवेशानरसिष्‌।
पूणा हूतिहामे विनियोगः । "“ ॐ मृधानं० देवाः '' । पुनस्त्रेतयस्या्न्वसुरु-
द्रादिद्ाखिष्ु । पणाहुतिषेमे विनियोग; । `" ॐ पुनस्वाऽश्धिवा
कामाः " | पूर्णा दवीलस्य विश्वे देवाः शतक्रतुरनुषटप्‌ । पएणोहुतिहोमे

9
ॐ ध्रनचिद्रान्तगतग्रन्थस्थनि घ ड. पस्वकयो.--.“ पत्रपाखाय नम इति क्षत्रपाठल नमस्कृ
हस्तौ पादौ च प्रक्षाल्य प्रयेलयाऽऽ्चामेन्‌ । आचा्यप्न्योरपि हस्तपादप्रक्षाटनमाचमन च । तत्र
पल्याः सङ्दमच्कम्‌ । तत! यजमानपलन्याचार्या अप्निसर्मापमागलाऽऽचम्य स्वायतनपृष विशेयुः)
तत. आचार्यो ”' इति ग्रन्थो वर्तते ।

१९.ख.प्त्‌।क्षि'। २घ. ट, "ता द्या अगूणतायामाज्यनामिपूर्य त" ।

१६१ भष्गोपीनाथदीक्ितविरचिता-- [ग्रहमलप्रयोगः)

( प्रेयोप्रहणम्‌ , यजमानाभिषेकः }
विनियोगः । “ ॐ पणी दवि तो ” । सप्त त इत्यस्य प्रजापतिः सपा
निमगती । पूर्णाहुतिहोमे विनियोगः । “ ॐ सक्त ते अग्ने पतेन स्वाहा
इति । यजमानोऽग्रये वैश्वानराय बरसुर्ट्रादिप्येभ्यः शतक्रतवे सप्त्रतेऽ-
म्ये चेदं न ममेति त्यजत्‌ ।

तत आचायीदयः « पृणीहुतिमृत्तमां ° प्यत्वाय " इत्याचारासठेुः।
तत आचायः सभ्सरावहनेमादिसंस्थाजपान्तं कमं कुर्याद्‌ । कंसिजामपि
संस्थाजयपेनोपस्थानम्‌ ।
ततो यजमान आचार्यादिभ्यो जपहोपफलं गरहीयान्न वा ।
ततो ब्रह्मसदस्यत्वक्सहित आचायः प्राञ्त उदंच्छखो वा तिष््रह्मेदे
रीशान्याममरेः पश्चिमतो वा ञ्जचौ देशे तेग गोमयोपलिप्रे रङ्गबटथायल-
कृते चतुष्पदं दीर्थचतुरभ सोत्तरच्छदं पीठं निधाय तव्रोदगग्रानपूलांखीन्हरि-
तान्दभोनास्तीयानास्तीये वा तत्रोपविषं धृतनवकश्चकौ वस्या पल्या सहितं
सामात्यं प्राद्खं परिहिताहतवस्ं यजमानं स्थापितकलशोदकेन पत्ान्तरे
छहीतेन तत्रल्पश्चपटरः कुशवुरबासहितैरमिषिशरेन्‌ ।
तत्र मन्राः-आपो हि ्तितिभिररण्यवणां इति चतसभिः पवमानः
सुवर्न इप्यनुबाकेनेति । पएतेपापृष्यादिकं कलशासादनोत्तरकालिकरजप-
निरूपण उक्तम्‌ । अभिपेकरे प्रिनियोग इति व्िनियागवाक्येऽत्र व्रिशेषः।
"ॐ आपो हि छठा० ३। हिरण्यवर्णाः ४ | पवमानः सुवर्जनः | प्कित्रेण विश
१७ '› इत्येते॑त्रः,
पुरास््वामभिपिन्चन्तु बह्मविप्णुपहेश्वराः ।
वामुदेवो जगन्नायस्तथा तेकरष॑णो विमु: ॥
प्र्स्श्वानिरुद्धश्च मवन्तु विनयायते।
आखण्डलाऽिर्मगवान्यमो चै निक्रतिस्तया ॥
वरुणः पवनशरैव धनाध्यक्षस्तथा रिवः ।
ब्रह्मणा सहिताः स्व दिक्पालाः पन्तुते मद्रा ॥
^ टे्मीधतिरमधा पृष्टिः श्रद्धा क्रिया मतिः।
बृद्धिटन्ना वपुः शानिः कानितस्नुष्टिश्च मानरः ॥
एतास्त्वामामिपिश्चन्तृ दवपल्यः प्तमागताः |
आदि्यश्व्द्रमा मौमो बुषमीवसतिताकनाः ॥
ग्रहार्त्वाममिपिश्वनु राहुः केतुश्च पूनिताः
दवद्‌नवगन्धवा यक्षराक्षप्तपत्तगाः ॥

[ग्रहमलप्रयोगः] संस्काररत्नमाला १६१
( पुराणो्तयजमानामिपेकमच्राः )
ऋषयो मनयो गावो देवमातर एव च ।
देवपल्यो द्रुमा नागा दैलयाश्चाप्परतां गणाः ॥
अन्नानि सर्वशल्राणि राजानो वाहनानि च ।
सपधानि च रत्नानि काटस्यावयवाश्च ये ॥
परितः प्रागराः शेडास्तीथानि जढदा नदाः ।
एते त्वाममिपिश्वनतु पपैकामर्थसिद्धये ॥
इलिपुराणोक्तै॑त्ेः,
ग्रहाणामारिरारित्यो ठोकरक्षणक्रारकः ।
विपमस्थानपेमृतां पीडां दहतु ते रतिः ॥
रोहिणीश्चः सुधामूरतः सुधागात्रः पुधाश्ञनः |
विषमस्थानपतमृतां पीडां दहतु ते विधुः ॥
मृमिपुतरो महातना जगतां भयक्रत्पदा |
वृष्टिकरा च पीदां दहतु ते कुजः ॥
उत्पातरूपो जगतां चन्द्रपूत्रो महा्रुतिः ।
प्रियकरो दिद्वानपीडां दहतु ते बुधः ॥
देवमचरी विशालाक्षः सदा टोकहिते रतः ।
अनेकरिष्यषपृणैः पीडां दहतु ते गुरुः ॥
देत्यमन्री गृह्म्नपां प्राणदश्च महामतिः ।
प्रुम्नाराग्रहाणां च ¶ डां दहतु ते भृगुः ॥
म्व दीषदेहे विशालाक्षः हिवप्रियः ।
मन्दचारः प्रपत्ात्मा पीडां दहतु ते शनिः ॥
महाशिरा महाकततरो दीदे महावलः ।
अतनुशोध्वकरेशश्च ¶डां दहतु ते तमः ॥
अनेक रूपर्गृश् शातश(ऽय प्तदक्तशाः ।
उत्पातरूपो जगतः पीडां दहतु ते शिखी ॥
हृति मत्र्य सेयादिमिमनब्रशामिपिश्चत्‌ । ततः कशोदकेनान्यन च
जलेन तेलाभ्यङ्कस्बपध्यनुटेपनयपूतेकं सुस्नाता दंपती अभिषेकवासांसि परि
लयज्याहतवासरांसि परिधाय शेतचन्दनपृष्पाण्यलकारांश्र धरताऽप्रः पशावु-
पवितो दक्षिणतः पत्नी । त्यक्तत्रासांस्याचायेस्य ।

)
)

१६, उ, दत्प्रेत., । २ क. "वणथ । ३ क. ख. ग, ततोऽभिषेकानन्तरं कः । ष, इः
त्‌ा अहतवासांसि परिधायाभिपेकवासास्याचार्याय दत्वा ध" । ५४. इ, ली।त'।

१६२ भष्टगोपीनाथदीक्षितविरविता- [ग्रहमलप्रयोगः]
( विभूतिधारणम्‌, ऋत्विग्भ्यो दक्षिणाप्रदानं तन्मा )
तत आचार्येण सह यजमानो मा नस्तोक इति विभूतिधारणं इताऽऽचा-
यीदीन्पादप्क्षालना््यगन्धाक्षतयुष्यैः सेपूज्य तेभ्यो दक्षिणां दद्यात्‌ । तत्राऽऽ
चायाय गौः । ब्रह्मणेऽनदषान्‌ । सदस्यायाश्वः । सूर्यपरीयर्थं कपिला गौः १।
सोपपीटर्धं शङ्ः २। अङ्गारकपरीलर्थ रक्तोऽनद्रान्‌ ३ । बुधपरीत्यरथं सु
णम्‌ ४ । वृहस्पतिमीलर्थं पीतं वासः ५। टुक्रभत्यथं तरेता ६ । शनिभी-
त्यर्थ कृष्णा गौः ७ । राहूभीत्यर्थं कारायसम्‌ ८ । केतुप्रीत्यथं हस्ती छागो
वेति ९ तत्तद्ोमकर्च व्यवस्थया तां तां दक्षिणां दयात्‌ ।

यदि नवभ्योऽधिक्रा ऋतिजस्तदा तेभ्यः पर्येकमेकैका गेया । न्पूनत
तु गोशङ्कादिनवदक्षिणा यथासंभवं तेभ्य एव देयाः ।
अथ गवादीनां नवानां क्रमेण मत्राः-

कपिले पसपैदेवानां पृजनीयाऽपति सवदा ।
सदेवमयी यस्मादतः शानि प्रयच्छ मे ॥
त्वं पुरा सागरोत्यननो विष्णुना विधृतः करे ।
पाञ्चनन्य प्रदास्यामि ह्यतः शान्त प्रयच्छ मे॥
धर्मस्त्वं बृपूपेण जगदानन्दकारक ।
अष्टमूररधिष्ठानमतः शान्त प्रयच्छ म ॥
हिरण्यगभगरमस्थं हेमवीजं त्रिभावमरोः ।
अनन्तपृण्यफल्दमतः शानित प्रयच्छ मे ॥
पीतवस्मिदं यस्माद्र सुरेवस्य वलम्‌ ।
प्रदानात्तस्य मे विष्णुः सदा शानि प्रयच्छतु ॥
विष्णु्त्वमश्वर्येण यस्मादमृतपमवैः ।
पूयस्य वाहनं नियमतः शानत प्रयच्छ मे ॥
यस्मास्ं एपिवी सर्वा पेन वै कृप्णप्तनिमे ।
सर्वपापहरा नित्यमतः शानत प्रयच्छमे॥
यस्मादायप्तका्यीणि त्वद्धीनानि सदा |
टाङ्गलाद्यायुधादीनि तस्माच्छानित प्रयच्छ मे|
सुप्रतीक गजेन्द्र त्वं देवेन्द्रस्य च वाहनम्‌ ।
दानेननिन दत्तेन सदा शानि प्रयच्छ मे ॥

१क.स.^रकः।भ'। २क. खद्ुयंयः। ३क.ख.ग. वः । चन्द्राक्वा। "ध,
सवस्य । ५ ख, श्ट्नोनि'।

[ग्रहमखप्रयोगः] संस्काररत्रमाखा । १६३
( उत्तरपूजनषीठदानविसभेनानि, आज्यावेक्षणदाने )
छागपक्षे-
यस्मत्वं छाग यन्ञानामङ्गलेन व्यवस्थितः ।
यानं विमावपोनित्मतः शानत प्रयच्छरमे॥
एतेषां पदाथानां विषमपूरयक्रतरेऽपि न्यनलामव्द्यः सुवर्णदानेन लाभ-
साम्यं सपादनीयम्‌ । उक्तदक्षिणानाममावे सर्वेभ्यस्तुिकरं दिरण्यमेव वा
दात्‌ । अतो नात्र पूटयाध्यायोक्तमूस्यदानम्‌ । सर्यप्वपि पकषेप्वाचायाय
विणं दात्‌ । कर्मणः सादुष्या्मन्येभ्यो ब्रह्मणेभ्यो भूयसीं दात्‌ ।
ततो प्रहपीर्देवतानां मण्डपये्देवतानां च यजमानः पश्ोपचारैरुत्तरपू
जनं विधाय सपरणवस्तत्तन्नाममत्ररादिलयादविदेवताभ्यो नम इति सयुदितरूपेण
वा पुष्पाञ्ञछि समपयेत्‌ ।

तत आचायो प्रहपीरदेवतानां मण्डपशरत्तदेवतानां चोद्रास्नमुत्तेति प्रेण
कुयात्‌ ।
ततो यजमान इदं ग्रह्पीठं सप्रतिमं सकरलश्ं सोपस्करमाचार्याय तुभ्यमहं

सैपरदद इत्याचायाय समधेयेत्‌ । पण्डप्ेत्सोपरस्करं मण्डपसदहितमिदं हषी
ठमिति ।

तत आचार्याऽधि संपूज्य--
५ गच्छ गच्छ सुरश्रेष्ठ स्वस्थाने परमेश्वर
यत्र व्हमादयो देवालत्र गच्छ हुताशन '' ॥ इति विनेत्‌ ।
अथ यजपानः कांस्यपात्रगताभ्ये सकुटुम्बः संपरतिरूपपतरे्षय-
“* आज्यं तेनः समुदिष्टमाञ्यं पापहरं म्मरतम्‌ ।
आभ्यं पराणामाहार आग्ये टोका: प्रतिष्ठिताः ॥
अलक्ष्मीं यच्च दौस्थ्यं मम गत्रेप्ववस्यितम्‌ ।
तत्र्व क्षपयाऽऽभ्य त्वं दकष पृष्टि च वभय " ॥
हृति परित्वा तदाज्यं सदक्षिणं ब्राह्मणाय दद्यात्‌ । ततो यावलयः प्रधा
नाहूतयस्तावतो ब्राह्मणान्भोजयेद्यावन्ति तदाहतिशतानि तावतो वा यावन्ति
तत्सहस्वाणि तावतो बा यथासंभवं वा । ततो यस्य सेति विष्णुं स्मरेत्‌ ।
ततो युक्तयद्यो यथाविभवं दक्षिणां दसा क्षमाप्य तदाशिषो शृत्वा प्रणि-

१ग. स्वस्वप्र। २ख.ग.ष.ढ. तोमुः।

१६४ भद्रगोपीनाथदीक्षितपिरचिता- [उपनयनप्रकरणम्‌]
( उपनयनाधिकारिणः )

पत्यानेन ग्रहमखाख्येन कर्मणाऽऽदिल्यादयो ग्रहाः प्रीयन्तां न पेतीश्वरा्पणं

ढत्वा हृष्टमनाः सहयुक्तो युञ्जीत ।

इति संस्काररस्नमारायां ्रहमखप्रयोगः।
इत्योकोपाहश्रीमद्रणेरादीक्षिततनूजमहगोपीनाथदीक्षितव्िरचि-
तायां सलयाषाटदहिरण्यकेिस्मातंसंस्काररतनमा-
रायां तृतीयं प्रकरणम्‌ ॥ ३ ॥

अथ चतुथं प्रकरणम्‌ ।

[र [क
उपनयनापकारिणः ।

अथोपनयनं सूतरक्रमानुसारेणाऽऽदानुच्यते । तस्य श्रौतत्वेन वेदाध्य-
यनार्थत्वेन कर्माधिकारसंपादकवेन च मुख्यत्वात्‌ । अद्गमृयस्त्रलामात्मा-
यश्चिततेन चरितार्थत्वमेतस्य न भवतीति ज्ञापयितुं चाऽऽवचार्येणाऽऽदौ तदेष
सृतरितम्‌ । उपनयनं नाम येन कमणा यस्िन्वा करणि आचार्येण बिया
समुद मारस्य स्वसमीपे नयनम्‌ । तच संकटपपमृतिसायितरीत्रतत्रिसगान्त-
कम॑समुदायात्पकम्‌ । अन्न परधानं व्याहूतिभिः सावित्र्या सावित्रेण चाऽऽ.
त्मनः समीपे कुभारस्य नयनम्‌ । इतराण्यङ्गानि । गायत्रयुपदे शोऽपि प्रधान-
मिलयपराः । अयं च दृष्टाः संस्कारः ‹ उपनयनं विद्यालय श्रुतितः तस्करः '
इति वचनात्‌ ।

एतच त्रैवणिकानामेव न दृद्राणाम्‌-

° अशद्राणामदृषटकरमणामुपनयनं वेदाध्ययनमम्यापरेयं फटवन्ति च कर्माणि '
इति धमेसत्रात्‌ ।

इदमेव द्वितीयं जन्मेलाह याङ्ञवल्क्यः--

८“ मातुरम्रे विजननं द्वितीयं मो ्िवन्धनात्‌ ।
नाहमणक्षत्रियविशसतस्मदिते द्विनाः स्मृताः " इति ॥
इदमेव ब्रहमजन्मेदयाह परुः- ।

५ तत्र यद्रहयचर्य तु मेोजञीत्रन्येन चिह्ितम्‌ ।
सा तस्य माता स्ताविच्री पिता त्वाचार्य उच्यते '" इति।

[उपनयनप्रकरणम्‌] संस्काररत्नमाख । १६५
(८ उपनयनकाल; )
पंसामेवेतद्धवति न स्वीणाम्‌ ' सीमिनीध्येयम्‌ ' इति स्रीणापध्ययनपरति-
चेषात्‌ । ‹ न लीशृद्रमीपे हम श्रयेत्‌ ' इति स्रीणां श्रवरणप्रतिपेधात्‌ ।
“ पाणिग्रहो व्रिधिः स्रीणामौपनायनिकः परः '' |
इति तासां विवादस्यवोपनयनरूपत्वाच ।
यत्त॒ हारीतेन-
“५ द्विविधाः च्रियो ब्रह्मवादिन्यः सद्योवध्वशच । तत्र व्रहमवादिनीनामपनयनमप्री
नधनं वेदाध्ययनं छगृहे भै्षचर्या चेति सयेवधूनामुपनयनं कृता विवाहः
इत्युक्तं तयुगान्तर्रिपयम्‌ ।
“ एुराकले हि नारीणां मोज्ीवन्धनमीरितम्‌ ।
अध्यापनं च वेदानां पताकरितरीवाचनं तथा" |
दृति कर्मोक्तेः।

उपनयनकाटः।
अयेनन्कालः । तत्रेयं धुनिः-
`" वमन्ते ब्राह्मणमुपनयीत ग्रीप्मे राजन्यं शरदि दयम्‌ " इति ।

अत्र च माणवक्कत्र गुरुममीपरगपनं विधीयत इति प्रश्चः | नवीनास्तु
णिजथाविक्षायां मानामाव्रादाचार्यकर्ठके माणवक्राधिकारिकमुपनयनमेव
त्रिधीयते नोपगमनम्‌ । छपतीयनमानं वाचयति पञ्चभिः पावयतीलयत्र यनमा-
नाधिकारिकाध्ययेकतैकवाचनपावनादिवते । अत एत्र च्छन्दोग्योपनिषदि
गुरकतृकोपनयनानुकव्यापाररूपोौपगमकरतृकता --“ जावो मातरमामच्याऽ5-
लानमपनाययितं गौतममाजगाम " इति । टेमाद्र वुधवचस्यपि--" गमीषटमे वष
व्ाह्मणमुपनायनरन्‌ ' इति । एनयाऽन्ना्करामे याजयेदि यत्र तु यजमानस्य
पयोञ्याध्वस्तदिकतसये मानामावाद्रनेः स्वाथणिजथविरोपणतया पराथ
वचोचारणं ब्रिभिश्च स्यादिति णिजधािवक्षया यजनपेव व्िधरायत इयाहुः ।

कंचित्तेपनायनशब्दे नोपनयनमेवाभिधीयत इत्युक्तं तदयुक्तम्‌ । उपनय-
नविपयप्रयोजकव्यापारस्योपनयनरशब्दवाय्यत्वाक्षणायां मानाभावादिति

हेपाद्रिः।

अन्ये तु आचायसमीपनयनाङ्को गायत्युपदेश्ञः प्रधानं ‹ गायन्या ब्राह्मण
मखजत्‌ ' इति श्तौ ‹ गायत्या ब्राह्मणमुपनयीत ' इति काल्यायनप्मृतो चोपनय

श्प

ग. घ. इ, यमेक्तेः ।

१६६ भष्रगोपीनाथदीक्षितविरविता -- [उपनयनप्रकरणम्‌]
( उपनयनक्रालः )
नस्य गायग्युपदेशङ्गखद शनात्‌ । एवं चोपनयनपदं योगरुढम्‌ । समिह-
शादिपदस्येवाङ्गवाचिनोऽप्युपनयनपदस्य तरसंबन्धेन प्रधानसंक्गात्वोपपत्ते-
रिलयाहुः ।
परे तु पङ्कनपदस्यतरैकजन यौगिकस्य रूढस्य च योगरूढपद्वाच्यताद्त्र
तु नयने योगस्य गायत्ुपदेशे च रुदश्च सद्धावेनेकत्र विद्रमानत्वाभावान्न
योगरूढत्वपुपनयनपदस्य । तेन समीपनयनस्यैव प्रथानत्मिलाहूः ।
एषमू--“ उपनयनं व्याख्यास्यामः सपतवरष ब्ाहमणमुपनयीतैकादशवध९
राजन्यं द्वादशवर्षं तैरयं वपन्ते ब्रह्मणं भ्रीप्मे राजन्य शरदि
वैश्यमापर्यमाणपनषे पुण्ये नक्षत्रे विरेषेण पनामेये " इति ।
सप्त वषीणि जन्मतः परिमाणं यस्य स सप्तवषः। एतादश ब्राह्मणपुपन -
येत्‌। एकाद्रद्रादशवपशब्द योरप्यवं ग्युतपततिङ्गया । यस्मिन्यकते कलाभिश्च.
माः पूते स आपूर्यमाणपक्ष; पूरपक्षः शष्पक्ञ इति यावत्‌ । पुण्ये नक्षत्र
शुभे नक्षत्रे ज्योतिःशाख्चविहिते । पुंनापधेये पुशब्दाभिषेये । विरेपेणेतिवच-
ना्पुशब्दाभिषेये बिशिष्टुपनयनम्‌ । अन्यस्मि्नपि पुण्य एव न गिते ।
पुशब्दाभिषेयानि नक्षत्राणि तु माद्रदत्तनोक्तानि-
५८ अश्वयुपुन्षू तिष्यो हस्तः दातभिपकपरो पदाः ' इति ।
गर्गस्पृतौ तु ्रवणाभिनिदनूराधा अप्युक्ताः--
(पुना श्रवणक्िप्यो हस्तश्रैव पुनरवमू |
- जमिनित््रोष्ठपाच अनूराधा तथाऽशवयुकर' इति ॥
धरमसत्रेऽप्युपनयनकाल उक्तः-
“ वपन्ते ब्राह्मणं म्रप्मे राजन्य शरदि वेरयं गरभाएमेषु ब्राह्मणं
गर्भकादशे राजन्यं गरद्वादशे वैश्यम्‌ '' इति ।
गर्भ्हचरितं वमपि रक्षणया गर्मशब्दे नोच्यते । तदष्टमं येषां पष्ठादीनां
वर्षाणां तानि गमभीषटमानि तेषुपनयनमित्यथः । गर्भादि; संख्या वर्षाणां
तदष्मेषु ब्राह्मणपुपनयेदितिवचनात्‌ । वर्षं चात्र चान्द्रमानेन चै्रशुकपरतिपदा-
दीति केचित्‌ । अन्ये त्वष्टममासारम्भं गर्भाधानं वाऽऽरभ्य वर्षम्रत्तिपाहुः ।
गभौषटमष्वितयत्र वहुवचनं षष्ठसप्तमयोः संग्रहाथेमिति सुदेनः। काम्यानामपि
तष्वन्त्भावार्थमित्युन्जटाङृतो महादेवदीक्षिताः । वसन्तादीनां पुर्नीविधान-
युदगयन आपयपाणपक्षे कटयाणे नक्षत्रे चौटकरमोपनयनगोदानविवाह्म
इत्याधलयनोक्तस्य वसन्तातिरिक्तस्योदगयनस्य बाधनार्थम्‌ । “ सपतवरष

[उपनयनप्रकरणम्‌] संस्काररतनमार । १६७
( काम्योपनयनकालः )

ब्राहमणं वसन्त उपनयेदेकादशव्ष« राजन्यं ग्रीष्मे द्रादश्षवपै पैहयर शरदि

इत्येव वक्तव्ये कालवयसोः पृथग््रहणमरशक्ती कामसंयोगे वाऽन्यसमन्नपि

वयसि सर्वसिमननप्युद्गयने भवेदिति कालवयसोरनिलतस्यापनारथम्‌।
याज्ञवल्क्यः--

५ गभीषटमेऽष्टमे वाडढ्े ब्राह्मणप्योपनायनम्‌ ।
रज्ञामेकादशे तके विशामेके यथाकुरम्‌ '” इति ॥

९ (4 न [३ = ॥
1 कृता जन्मता वाऽष्टमपिति विद्गानेश्वरः । गरभग्रहणं स्ष-
आानुवतेते ।

“८ गभदेकादश राज्ञो गमीत्त द्वादशे विश्षः "|

इतिस्पृलयन्तरादित्यप्याह्‌ सः । सेके द्रादमे। उक्तेष वचनेष्वष्टमवर्षसंबन्धे-
नैवाषव्षसं न सतीताषवपतवनेति बोध्यम्‌ ।

अथ कास्यकाः।
स च धर्मसूत्रे-

“ अय काम्यानि सप्तम आयुप्काममष्टमे ब्रह्मवचैप्कामं नवमे
तेनस्कामे दशमऽन्ना्यक्राममेकादश इद्धियकामं द्वादशे पशुका-
ममापोडशाद्राह्मणस्यानायय आदा्विशास्सत्रियस्याऽऽचतुरविशदवि-
इयस्य '” इति ।

एतानि कामनिमित्तान्युपनयनानि । स्त्रोपनयेदियनुपल्यते । अत्रापि
गभेत इत्यनुवतैते । अत्राऽऽडमिषिधौं । मर्यादायामिति केचित्‌ । अत्ययोऽति
ऋमः। स एवाऽऽत्ययस्तदभावोऽनाययः। यादृच्छिको दीष आङो वा प्रयोगः।
भकरणादुपनयनस्यानालय इति गम्यते । आपत्तौ पोढशवपेपयन्तोऽप्युपनय
नस्य काक इति तात्पयाये; । अत उर्ध्वं तु धर्मसूत्रोक्तं परायश्चित्तं कतेग्यम्‌।
तच्च--“ अतिक्रान्ते पराक्त्याः कार क्रतुं भविकं ब्रह्मचर्यं चरेत्तत उपनयनमथा-

दकोपद्र्शनमथाध्याप्यः " इति ।

यस्य यः सावित्याः कारस्तद्‌तिक्रमे तबि्यकं तर्यवयवा विवा
जिषिद्या तामधीयते ते तेविद्यास्तेपामिदं जविदयक्रम्‌ । ‹ चरणाद्धम।ग्ना-
युरो: ' इति बुसूप्रल्यः । एवंभूतं ब्रह्मचयमग्निपरिचयामध्ययनं गुरुषुश्ू-

पामिति परिदाप्य सकट ब्रह्मचयधमं चरत्‌ । कियन्त कालम्‌ । ऋतुम्‌ ॥

१६८ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [उपनयनप्रकरणम्‌]

( उदकोप्पशेनावश्यकता )

८ काटाध्वनोरलन्तपेयोगे › इति द्वितीया । ऋतुमितिवचनादत्वारम्मे परायधित्ता-
रम्भः । तत उपनयनमरू । एवैचरितत्रत उपनेतव्यः ।

अधोद्कोपस्पर्शनम्‌ ।
तत उपनयनमारभ्य संवत्सरणुदफोपस्पशनं॑सानं॑कर्मव्यम्‌ । शक्तस्य
त्रिषवणमशक्तस्य यथाशक्ति । संवत्सरमिल्यापस्तम्बः।
अथाध्याप्यः । एवंचरितव्रतः पश्चादध्याप्य इति व्याख्यातमुञ्ज्वराकृता ।
स्वस्य पितृपितापहयोशवानुपनीतत्वे तेषां ब्रह्महतुस्यत्वमभ्यागमनादीनां
वर्जनं चोक्तं धसूतर--
“५ अथ यस्य पिता पितामह इृत्यनुपेतो स्यातां ते ब्रद्महपरसतुतास्ते.
पामभ्यागमनं मोजनं विवाहमिति वर्जयेत्‌ " इति ।
यस्य माणवकस्य पिता पिताप्‌ इत्यनुपेतावनुपनीतौ स्यातां स्वयं च
ते तथाविधा माणवका ब्रह्महसंस्तुता ब्रह्महण इत्यवे कीतिताः । वद्यवादि-
भिरिति शेषः । अतस्त्सिस्तच्छब्दपयोगस्तद्धमेपाप्तयर्थः । उमदानवच्छ्र-
पतिताविल्यध्ययनप्रतिपेषो वक्ष्यते । ततश्च यथा व्रह्महसमीपे नाध्येयमेब-
मेषापपीति । तेषामेषामभ्यागमनमाभिमुख्येन गमनं मातृपितृपुत्रदारशरीर-
रक्षणार्थमपि वजैयेत्‌ । यदपि रक्षा समेतो ग्रा्चेति वक्ष्यते । भाजनयुद्तमपि
यर्जयेत्‌ , अपि दुष्ृतक्रारिण इति सत्यपि वचने । विवाहं वजेयेत्‌ › यथपि
“ ज्वीरलं दृष्कुडादपि ” इति मानववचनं तथाऽपीति व्याख्यातमुज्ज्वट कृता ।
एतेषामिच्छतां प्रायथित्तपुक्तं धमसूत्र-
^“ तेषामिच्छतां प्रयश्चित्तं यथा प्रथमेऽतिक्रम तुरेवं वत्सरं प्रति-
पुरुषं पेरुयाय पेवत्सरन्यावन्तोऽनुपेताः स्युः '' इति ।
शच्छतामितिवचनान वला्कारेण परायित्तम्‌ । यथा प्रथमे व्रह्मचर्य-
स्यतः काट एरमस्मि्नतिक्रमे सेवरसरः काटः । अथोपनयनं तत उदकोप-
स्पदीनमिति पूर्ववच्छेषम्‌ । आपप्तम्े दशनात्‌ । यदि पितैवातुपेतः स्यास्सं-
षत्सरमेकम्‌ । अथ पितामहोऽपि ततो द्री । अथ स्वयमपि यथाकालमनुप-
नीतस्ततस्ीन्संवत्सरानिति व्याख्यातमुञजहकृता । एतदनन्तरमध्यापयेदि-
युक्तं षेसूत्रे-“ जधाध्याप्यः ” इति ।
उदकोपस्पशेनमच्रा धर्मस्ते ।
^ प्तमिः प्रवमानीमिैदनति यच्च दूरक इत्येतामिनुप्पकरनिण पतामपविरि-
णाऽऽङ्गिरतेनापि व्याहतीभिरेव " इति ।

[उपनयनप्रकरणम्‌] संकाररत्नमाला । १६९
({ उपनयनाकरणे प्रायधित्तम्‌ )

पवमानः सोमो देवता यातां ताः पावमान्यः । ताश्च यद्न्ि यच्च द्रक
इत्येताः सप्त । यजुष्पवित्रेणाऽऽपो अस्मान्मातरः न्धत्विलेतेन पूत एभी-
त्यन्तेन । सामपवित्रेण कया नश्चित्र आपुवादितिवृचे गीतेन वामदेव्येन
सान्ना । आङ्गिरसेन हः शुचिषदिलयेतेन मघ्रेण । एतैरञ्जणिना शिरस्यपोऽ-
पतित्‌ । अपि वा समस्तव्याहूतीभिरेव सिश्चनमिति व्यार्यातमुञ्ज्वला-
कृता । अथ यस्य पितता पितापह इत्युपक्रमे यस्येयेकवचनमन्तेऽप्यथाध्याप्य
एति । मध्ये तु ते ब्रह्महसंस्तुतास्तेषामभ्यागमनं तेषामिच्छतां परायश्ित्तमित्ये-
तेषु बहुवचनम्‌ । ततरोपक्रमोपसहारातुसारेण माणकवकरस्येव प्रायधित्तमुपनयन-
मध्यापनं च । बहुवचनं तु तथाविधमाणवक्वहुत्वपिक्षमिदयप्याह सः ।

सस्य पितापहादीनां त्रयाणां चानुपनीतल्े सर्वेषां अपश्नानतुखयलं प¶-
वद्भ्यागमनादीनां वजैनं मायशित्तं चोक्तं धर्मसते--

““ अथ यस्य पितामहादि नानुष्मयैत उपनयनं ते इपशानपसुतासेषा-
मम्यागमनं विवाहमिति वनयेत्तेषामिच्छतां प्रायश्चित्तं द्वादश वर्षाणि
मरेविद्यकं बरह्मचर्यं चेत्तत उपनयनमोदकोप्परशानं पावमान्या-
रिभिः '" इति।

यस्य माणवकस्य पितापरहादि पितापहादारभ्य प्रपितापहस्तस्य पिता
पिताप्हमपिताप्रहाध्या अनुपनीता; स्वयं च यथाकाठपनुपनीतप्ते तथाविधा
माणवकाः इमज्चानसंस्तुताः । तेन इमशाने सतः ग्रम्यापासादिलयध्ययन-
निपेथ एषामपि संनिधौ मवति । तेपापिल्यादि सषाम । पावमान्यादिभि-
रित्यनेन प्रतिपुरुषं संख्याय संबत्सरानित्येतदपि द्रष्टव्यमिति व्याख्यातमु-
उञ्व॑टाकृता |

अन्यच धमेसूत्र-

“ अय गृहमेधोपरेशनं नाध्यपिनं ततो यो निकते तस्य रारो यथा

प्रपमेऽतिक्रमे तत उर्व प्रकृतिवत्‌ ” इति ।

ग्रहमेधोपदे शनं गृ्नाञ्चोपदेशनं गृहस्थधर्पोपदे शनं बा नाध्यापनं इृत्छस्य
वेदस्य वितु शृहयमन्राणामेव । तत एप एृतमायशिताद्रहस्थीमूताव्रो नि्ैतंत
उत्पद्यते तस्य संस्कार उपनयनारूयः कतव्य । कथं, यथा प्रथपेऽतिक्रम
फु प्रविं ब्रह्मचर्यं चरितरेदयन्तम्‌। ततस्तु यो नि्वतैते तस्य पकृतिवध्था-
पा्ुपनयनं कतैव्यमिति । यस्य पितुरारभ्य नानुस्मयेत उपनयनं तत्र प्राय-
धिक्तं नोक्त धर्मराजञस्तूहितव्यपिति व्यारयातमुजवरङृत ।

२२

१७० ` भषटगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [उपनयनप्रकरणम्‌]

( उपनयनेऽयनादि )

अथ संप्तपेणायनादिनिर्णयः । तत्राऽऽधष्टायनः--
५ उदगयन भापरयमाणप्ते कल्याणे नक्षत्रे चोठकर्मोपनयनगो-
दानविवाहाः ” एति ।
कटयाणं स्यातिशश्ञ्ञाविरोधीति तद्ति्रत्‌ ।
गर्गः--
५८ विधं वनो क्षितिं निदे वैश्यं घनान्ते बतिनं विदध्यात्‌ '" इति ।
निदाघो ग्रीष्मः । घनान्तः श्ररह्तुः ।
नन्वेवं विप्रं परति वसन्तनियमात्‌ ;
“८ विनना व्तन्तेन कृष्णपक्षे गलग्रहे ।
अनध्याये चोपनीतः पुनत्ारमहति " |
शति बृहस्पतिना वसन्ताभारे दोषक्थनाचोत्तरायणस्य विप्रं प्रति निल-
प्राप्ततया विधितरैयथ्य॑मिति चेन्न । केनापि निमित्तेन वसन्ताकामे तदन्योत्तरा-
यणमापणाथत्वत्‌,
तथा च गगंः-
“ माघादिशुक्रान्तकपश्चमाप्ताः पताधारणा वा पतकठद्विनानाम्‌ '' इति ।
शुको येष्टमासः सोऽन्तके प्रान्ते येषां ते शुक्रान्तकाः । स्वरार्ये कपरययः।
ते चते पश्च मासा्रेति कपैधारयः।
हृद्धगाग्यः--
“ माघादिमाप्तषट्कं तु मेखछाजन्धने मतम्‌ '' इति ।
मैतरयसूत्रेऽपि--“ वन्तो ग्रीष्मः शरदतवो वणनुप्येण माघारि-
षण्माप्ता वा पर्ववर्णानाम्‌ ” इति ।
आनुपएव्यै क्रमः । उत्तरायणद्रून्यमाधादिभागाषादान्त्यभागयोनिटस्ये,
उत्तरायणविधेरावह्यकत्वाननेताभ्यां शाख्ञाभ्यां पौनरुक्त्यम्‌ । एतच्छास्रस्य
पकराकंदिरिष्टपौषनिपेधारथत्वेन पथतंख्याविपेपिथुनाकविरिष्टाषाढनिर-
र्य्थत्वेन च साथक्यान्न माघादिमासविधायकशाच्खस्योत्तरायणविधायकका-
हेणेव प्राप्तावपि व्यर्थता । षटूसंर्याविषेसतु वैश्यं प्रति भ्रावणादिनिषेधा्थ-
त्वा्केनापि निमित्तेन श्रदलामे दक्षिणायनान्तगैताषादभागपापणार्थता्
न व्यथैता ।
अस्ति हि तें प्रति दक्षिणायनविधिबृहस्पतिदृद्धवसिषठोक्तः-
^ विप्रस्य क्षत्रियस्यापि मौज स्यादुत्तरायगे ।
दक्षिणे तु विशां कुर्यन्नानध्याये न पक्मे " इति।

[उपनयनप्रकरणम्‌] संस्काररतलनमाा । १७१
( उपनयनकषालनिणंयः )

एवं च ब्राह्मणेन दक्षिणायन उपनयनं नैव कार्थ, नापि पौपापादयोः सत्य-
प्ुत्तरायणे । उत्तरायणविशिष्टमाघादिपमातेषु कायम्‌ । तत्रापि मीनार.
भति यावन्मिधुनपरवेशं परशस्तः कालः । चानद्रसौरान्यतरवसन्ताभाद्‌ ।
मीनमेषयोस्तु प्रशस्ततरः । मीनमेषयोवा बसन्त इति बौधायनोक्तेः ।
५ मृगकुम्मगते मान मध्यमं मीनमेषयोः ।
उत्तमं गोयुगस्पेऽ ह्यधमं चोपनायनम्‌ " ॥
इति बरहस्पतिव्रचनाच ।
मृगो मकरः । गोषः । युगं मिन्‌ । पीनाकषिरिषट्ैत्रोनेकनिपेधाप-
वादकतया ्रशस्ततमः।
५ मीनप्ितेऽके खलु चैत्रमाते शुमप्ररो ब्राह्मणमैज्ञिवन्धः » ।
इति बहस्पतिवाक्यस्य तदर्थत्वात्‌ ।
अत एवोक्तं तेनैव--
“ गोचराष्टकवगीम्यां गुरुशुद्धिने छभ्यते ।
तरोपनयनं कार्यं चैत्रे मीनगते रौ ॥
शुक्रे नष्टे तथा जीवे दुक चन्द्रमास्करे ।
त्रतेपनयनं क्य चैत्रे मीनगते रवौ " इति ।
मोज्जीपटङे--
“ जन्ममाहृष्टगे विहे नीवे वा शत्रुगे गुरौ ।
मौञ्जीबन्धः शमः प्रोक्तशरत्रे मीनगते रवौ ” इति ।
शौनकः--
““ धिहस्ये देवगुरौ मेष्ये यदि भवेत्पघांशः ।
मङ्गटकार्यं कुयादिति नार्दपराशरौ वदतः ” इति ॥
एत्चातिसंकटे ङ्ेयम्‌ ।
उयोतिःशाब्ने गगैः--
“« पयेष्ठमातते विशेषेण ्येष्ठपत्रस्य नैव हि ।
मौज्ञीबनधं प्रकुवीत कृतशरमत्युदो मवेत्‌ "' इति ॥
सृदन्तर-
५ विवाहे चोपनयने जन्ममाप्तं विवभयेत्‌ " इति ।

१७२ भहगोपीनाथदीषितविरविता-- [उपनयनप्रकरणम्‌]
( उपनेयने कालनिणंयः, तिथयः )

हृतश्ते-
५ न जन्मिष्णये न च जनममाते न जन्मकाीयरिने विदध्यात्‌ ।
न ग्यषठमाति प्रथमस्य मनोस्तथा सुताया अपि मङ्गद्यनि " इति ॥
जन्पधिष्ण्यं जन्मनक्षत्रम्‌ ।
ुदूतविन्तापणौ --
५ जन्मक्षमासलप्नादौ कते वरि्याभिको व्रती |
आयगरभेऽपि विप्राणां कषत्रादरीनामनादिमे '" ॥
इति विप्रकषत्रियादिपरत्वेनोपनयने विशेष उक्ता ।
जन्ममास्र उक्तो गगेण-
५ आरम्य जन्मदिवप्तं यावत्रिशदिनानि हि ।
जन्ममाप्तः तर विततेयो गितः र्वकर्मषु '' इति ॥
एतस्माचनाद्रषमप्यत्र सावनमनेनेवर प्रह्मिति केचित्‌ । जन्मपाप्तमा-
मतर प्राहममेतदचनानन वर्षं नन्ममाप्तानुरोधेनात्र प्राहममिलन्पे । तत्र यधुक्तं
तद्वाम्‌ ।
एतच्च वसन्तातिरिक्तकाटे-
“ वपतन्तप्मये दयारम्दे गभाषएटमेऽष्टमे ।
मेखलां जन्ममापेऽपि जन्ममे च तिथावपि '' इति राजमा्ण्दोक्तेः ॥
जथ तिथयः।
उयोतिनिवन्पे नृसिहः--
५ तृतीया पश्चमी षष्ठी द्वितीया वाऽपि प्प्मी ।
पक्षयोरमयेोश्रैव विरेषेण सुपूजिताः ॥
धमैकामौ पतिते पे कृष्णे च प्रथमा तथा ]
कृष्णे त्रयोदशीं केचिदिच्छनिति मूनयस्तथा ॥
द्वादश्येकादशी चैव मध्यमे च प्रचक्षते '' इति ।
धमो दक्षमी । कामद्धयोदशी । पिते शुने पके धर्मकामौ ग्र्यौ।
छृप्णे चेत्र चकारः सिते पक इृलयस्यानुकषंणाथः । तेन शुकपरतिपदोऽपि
ग्रहणम्‌ । केिदाचायौः दृप्णपकषान्तवततिनीं अपोदशीमप्युपनयने सखी
एुवैन्ति। मध्यमे चेदत्र पष्य इति गेयम्‌ ।

१४, ट, त्योतिर्मिगन्धे ।

[उपनयनप्रकरणम्‌] संस्काररतनमार । १७३
( उपनयने तिष्याविकालनिणंयः )
टोढरानन्दे षसिष्ठः-
५ नेमित्तिकमनध्यायं कृपणे च प्रतिपद्िनम्‌ ।
मेखष्टबन्धने शस्तं चोरे वेद्ोषु च " हति ॥
अयं च प्रतिपहिनविपिरनैमित्तिकानध्यायविधिश्रातीतकारस्याऽऽपैस्य बटो-
रुपनयनव्रिषयः ।
५ प्रशस्ता प्रतिपत्कृष्णे कदानिच्छुभे विभौ ।
चन्द्रे बटयुते टपने वपौणामतिटङ्यने " ॥
इतिव्यासाक्तेः ।

एवं--“ च्रे बटयुते ट्राच्छुममवि शुमेपिनी ।
चतुरशी प्रोपनति कुमारि वयप्ताऽथिके " ॥
€
इति चतुदशीिधिरपि।
“ खाध्यायवियुनो धसाः कृष्णप्रतिपदद्रयः ।
प्रायश्चित्तनिमित्ते तु मेललाबन्धने मताः " ॥

इति काटादशदिष्तदद्गाग्यवचनात्सरवेषां तैमित्तिकानध्यायानां
कृष्णपरतिपदादिनिलयानध्यायानां च प्रायधित्तोपनयनपरतैत्र नापूर्वोपनयनप-
रता । वियुनो विषमा; । घन्ञा दिनानि । स्वाध्यायवियुनो दिवसासृतीया-
प्चमीसप्तमीनवम्येकादशीतरयोदश्यन्ताः पराय्ित्तोपनयन उपयुज्यन्त एयथः।

अमावास्या तत्रापि निषिद्धव-
८ अमावास्या तु पत्र निन्दिता शुमकर्मणि " इति वचनात्‌ ॥
अपरार्ई$-
“८ नष्टे चनद्ेऽ्टमे शक्रे निरेशे भास्करे तथा ।
कर्यं नोपनयनं नानध्याये गद्प्रहे ” इति ॥
निरंशस्रूपं ऽ्योतिनिवन्धे-
५ राशेः प्रथममागस्थो निरः सूयं उच्यते ” एति ।

भज्रि;ः--“ परानितेऽतिनीचस्ये नीचे शुक्रे गुरो तथा ।
त्रतिनं यदि कुरत पत म्े्दर्वाजितः इति ॥

१७४ भगोपीनाथदीक्ितविरचिता-- [उपनयनप्रकरणम्‌]
( उपनयने तिध्यादि )

रानमारतण्डः-
५ नटे शुकेऽथवा जीवे तिरी चैव माछ्करे ।
उपनीतस्य शिष्यस्य जडत्वं मूतयुरव च ” इति ॥
युगादित्वादिनाऽनध्यायानामपि प्रतिप्रसवमाह भरद्रानः-
“ या वैत्रवरैशाखपिता तृतीया माघस्य पपतम्यथ फ़्गुन्य ।
कृष्णे द्वितीयोपनये प्रशस्ता प्रोक्ता भरद्वाजमुनीन््रमुष्यैः " इति ।
अत्र वैत्रसिततृतीयामाधगुहृसक्तम्ोर्मन्वाय्योः मतिरसवः । मन्वादिषु
तयोः स्मृयथैसारे पाठात्‌ । वेशाखगुहतृतीयायुगादेरपि ।
हते
“८ घ्रयोदश्यादिचतुष्कं पक्षम्यादित्रयं चतुरी च ।
मष्ट गख्ग्रहास्त्याज्या गर्भस्य मते तथा पष्ठी ” इति ।
अत्राप्यपवादः षष्ठीसप्तमीत्रयोदशीनां षिनियोगोपन्यासेन दरतः अयं
गलग्रहापवादो मूकायुपनयनविषय इति केचिद्‌ ।
स्पृयन्तरे-
“ अनध्यायस्य पूर्ैयुरनध्यायात्परेऽहनि ।
त्रतारम्मं विपर्ग च विद्यारम्भं च वर्जयेत्‌ " इति ।
एतदपवादो द्वितीयासप्तमीत्रयोदशीनां विनियोगोपन्यासेन दर्गितः ।
स्पृतिसारे-
“ सोपपदापूपनीतः पुनः पस्कारमर्हति ” इति ।
अयं च निषेधो यजवेदिनां न भवति-
५ वेदुव्रतोपनयने खध्यायाध्ययने तथा ।
न दोषो यजुषां पोपपदाछठध्यापनेऽपि च " ||
इति स्फृतिदपंणे स्पृयन्तरोक्तेरिति केचित्‌ । महानिबन्पेष्वदर्वीनादिदं
निप, तेन तेषामपि निषेधो ऽस्टेबेर्न्ये।
ताश्ोक्तास्तत्रव-
“‹ जयेष्ठुष्ठदवितीया तु जशिने दशमी सिता}
चतुथी द्वादशी माघ एताः सोपपदाः स्मृताः » इति ।
चतूर्थी दरादश्षी माप शयत्र सितेलनुष्यते ।

[उपनयने वारादि] संख्ताररलमा। १७५

( उपनयने शखेशवणंशबलाषद्यकता )

बासरानाह नारदः-
^“ गुरुशुकनुधानां तु वाराः प्रष्ठतमाः स्मृताः ।
अधमः सोमवारसतु सूरयवारस्तु मध्यमः ॥
वारौ मन्दारयोरवज्यौ कृष्णे वर्यो निशात ।
अस्तं गतस्य तौम्यस्य वारो वर्ज्यो द्विनन्मनाम्‌ '' इति ॥

मन्द! शनिः। आसो भौमः । निक्षापतिशन्द्रः । सौम्यो बुधः।
तथा--“ सर्वेषां जीवशुकन्ञवाराः प्रोक्ता ब्रते शुभाः ।

१
चन्द्रक मध्यमौ ज्ञेयो पामबाहुनयोः कुनः ॥
शाखाधिपतिवारश्च शाखाधिपवबहं तथा ।
शालापिपतिलघ्नं च दुम त्रितयं बते ” इति ॥
सर्वेषां ब्राह्मणादीनाम्‌ । जीवो बहस्पतिः । हो बुधः । बाहुजः क्षत्रियः ।
बरं गोचरा्वगौदि ।
शाखापिपवबरासंभवे दोषमप्याह मदनरले दद्धगाग्यः--
५ शाखायिपे बिनि केन्द्रगते च मौज्ञीबन्ध्तदीयदिवतेपु शमाय प्तः ।
अस्मिन्वटेन रहिते तु पुनरदिनानां स्याद्व्पकर इति प्रवदन्ति तज्ज्ञाः" इति।
तदीयदिवसेषु श्ाखाधिपदिवसेषु । एतेन शाखाधिपवरुस्याऽऽवश्यक्-
तोक्ता भवति । तथा बणोपिपबलमप्यपेकषते ।
“ पदाऽनुकूटे चैकल्िन्व्णेशे बर्दािनि ।
न्ाह्मणदः प्रकबीत कुमारं बतचारिणम्‌ '' इति पराशरोक्तेः ।
५ पती पतितेग्यौ प्राणां नृपाणां कुनम्करो ।
वैश्यानां शशमृतसोम्याविवि वणौधिपाः स्मृताः ? ॥
इति तेनेव उ्यवस्थाप्रद नाच ।
मद्नरलने राजमातंण्डः--
“ पितुः म्ब शरेष्ठ शाखवर्णेशयो्येः ।
वपां गृरुचन्दकषबल श्रेष्ठ प्रकीप्ितम्‌ ॥
मोज्ञीबन्धे विवाहे च प्रतिष्ठायां विशेषतः ” इति।
सर्वषापित्यनेन येषां न श्षालाधिपो गुरुस्तेषामपि बहूनां तत्तितणां च
गुरुलमावहयकम्‌ । उभयोररामभे बटोरावह्यकमिति ध्वन्यते ।

१ ग. यौ सोमः। २ क. ख, बतादिषु।

१७६ भटगोपीनाथदीतितषिरयिता -[उपनयनप्रकरणम्‌)]
( उपनयने चन्द्रतारानलायभावे दानं गुरुबलावदयकता च )
सेकटे चन्द्रताराबलाद्यमावेऽप्यधिकाराय दानयुक्तं श्योतिरनिवन्धे-
५ चन्द्रे च शङ्खं खवणं च वारे दिने विरुद्धे त्वथ तण्डुलाश्च |
धान्यं च ददात्करणे तथा भे योगे विरुद्धे कनकं च देयम्‌ '' इति ।
दिनं तिथिः । अत्र चकारा गोदानसमुच्वयार्थाः ।
¢ स्यं कषेत्रगतं प्राहुः स्तु धान्यमुच्यते ।
आमं तु वितुषं प्रोक्तं छित्नमत्तमुराहतम्‌ "
इति षचनाद्धान्यशषब्देन सतुषं व्रीह्वाचुच्यते ।
निकार वटोगुंरषखालाभे शान्दया तल्लाभः । अनिलकाले नैवमिलयाह
नारदः-
५ बस्य षटहीनोऽपि शान्त्या जीवो बर्प्ररः ।
यथेक्तवत्प्े कार्यमनुक्ते नोपनायनम्‌ '' इति ।
केषुचिदृष्टस्थानेषु स्थिते गुरौ शान्लयाऽपि नोपनयनापिक्रार इत्याह
विषः
बन्धौ तृतीये सिपुराक्षिपस्ये इृच्छनित पूजां जनिगे व्ययस्थे ।
पुरातना अष्टमगेऽपि सूरी शन्त्याऽपि नेवोपनयाधिकारः " इति ।
बन्धुश्तुथेः। रिुराशिः षष्ठः । जनिजेन्मराक्िः । व्ययो द्रादशरारिः ।
अतिसकट एतेष्वपि राधषिषु पूनाहोपादे द्िगुणतादिदद्धिकस्पनयो पनयनं
कामेत न तृक्तसंवत्सरातिक्रमः कार्यः|
^“ तस्मादरेम्यः कात्वा त्वत्सरो मतः " इति वचनात्‌ ।
रारिविशषस्थस्य गुरोरष्टमादिस्थानस्थितस्यापि नाधिकारमतिषन्धकरत-
मिलयाह भरद्रानः--
“ धनुरमान्ुटीरस्थो जीवो जन्मान्त्यमत्युगः ।
अतिपरोरूयं बोः कु्ाद्पिष्ठवचनं यथा " हति ।
कुलीरः ककः । स च गुरोरुचस्थानम्‌। यथाऽऽ्ुरदव्गाः-
“ अनवृषममगाङ्गनक्रुढीरा प्षपव्रणिनो च दिवाक्ररादितुङह्गाः ” इति ।
अजो मेषः । एषभः प्रसिद्धो राशिः । मृगो मकरः । अङ्गना कन्या ।
कुलीरः कर्कैः । क्षपो मीनः । वणका । दिवाकरादीनां सप्तानां ग्रहणां
क्रमेण मेपादीनि सप्रो्स्थानानीलयथः

[उपनयनप्रकरणम्‌ | संस्ाररतनमाडा । १७७
( उपनयने नक्षत्राणि )
रानमातैण्डः--
५५ वरते जम्मत्रिकारस्थ जीवोऽपीष्टोऽरचनात्सङत्‌ ।
शुमोऽतिकठे तुर्याटग्ययस्थो द्वगुणार्चनात्‌ ” इति ॥
नक्षत्राण्याह्‌ नारदः-
^ परषठानयकत्रयन्देऽ्यवद्रादित्युत्तराणि च ।
विष्णुत्रयाश्चिमित्राज्ञयोनिमान्युपनायने ” इति ॥
अरकत्रयं हस्तचित्रास्वातयः । अन्त्यं रेवती । इभ्यस्तिप्यः । चन्द्रो मृग-
शिरः । अदितिः पुनरवसू । उत्तराशब्देनोत्तरात्रयम्‌ । विष्ण॒जयं श्रवणधनि-
्ाकृतमिषनः । अश्िनावधिनी । मित्रोऽनूराधाः । अल्नयोनिभं रोहिणीन-
क्षत्रम्‌ ।
बृहस्पतिः-
“ त्रिपृततेषु रोहिण्यां हसते मत्रे च वपते |
तवा स्ौम्यपृनवैसखोरुत्तत ह्ुपनायनम्‌ " इति ॥
मत्रमनूराधाः । वाप्वं निष्ाः । तवाप्र चित्रा। सौम्यं मृगकिरः।
शाक्रैषरीये -
^ श्रवणादिलयपीषप्णादद्ये हस्तत्रये मृगे ।
सर्वषां मेखलाबन्ध ब्रमः प्रोक्तो द्विजन्मनाम्‌ " इति ॥

“° मृद हसतत्रये सर्प दत पर्वात्रये तथा ।
तेदाध्यायिनां शस्त मखछात्न्धनं वेः ॥
पुष्ये पुनो पौष्णे हसो मैत्रे शशाङ्कमे ।
धेषु च प्रशस्तं स्याचनुषां मौजिवन्धनम्‌ ॥
पृप्पवाप्रवहसधिरिवविष्ण॒त्तरात्रयम्‌ ।
परशस्तं मेखटाबन्पे वदनां सरामेदरिनाम्‌ ॥
मृगेत्राधिनीहस्तरेवत्यदितिवाप्तवम्‌ ।
अभपरवेद्िनां शस्तो भगणोऽयं त्रता्पणे ” इति ॥
सापिमोभ्रेषाः। शैवमाद्रौ । पौष्णं रेवती । येत्रमनूराधाः । कषशाङ्मं मृग-
शिरः । शरुबाण्युत्तरात्रयं रोहिणी च । वासवं ञयेषठा । अश्िनावश्िनी ।
शिव आद्र । विष्णुः श्रवणम्‌ । अदितिः पुम्‌ ।

१ख.ग. भमाशेषाः। २ क. घ. धनिष्ठाः ।
९२

१७८ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [उपनयनप्रकरणम्‌।]
( उपनयने योगकरणादि )
एषामसंभवे सारसपुचये-
५ मघाप्नेयविशाचैन्द्याम्यं हित्वा च वारुणम्‌ ।
रते शस्तानि वषा चेद्ेदोक्तं न रम्यते ” इति ।
आग्नेयं कृत्तिकाः । रन्द्र जयेष्ठा । याम्यं भरणी । वारुणं शततारका ।
तत्रापि पुनक्षत्राण्यतिपरश्षस्तानि ।
‹‹ विशेषेण पनामपेये " इति ग्दयोक्तेः।
तानि तु प्रागेवोक्तानि।
यस्तु-
५ ताराचनद्रनुकूदेष ग्रहाढ्देषु रभेप्वपि ।
पुनो चापनीतः पुनः पेस्कारमति '" ॥
इति राजमार्तण्डवचने पुनवेसृनिपेधः, स ज्योतिविल्सिद्धवसिषएठादि संहि
तास्वदशेनाद्धेमाद्यादिमहानिवन्धेषु पुनवेसुव्रिधरेव प्रतीतदाक्षिणायसकलशि
रानां पुनवस्वो रुपनयनानषए़ानाचरणस्यापलम्भाच निलः । सपृरलत्रऽपि न
यज््वेद्यथवेवेदि विषयः । अनन्तरोदाहूतञ्यातिनिषन्धवचने यज्ञचथकेदिना
तस्य विहितत्वात्‌ ।
योगेषु व्यवस्थामाह श्रीपतिः--
^“ सवैधृतिस्तु व्यतिपातनामा पर्वोऽप्यनिष्टः परिघस्य चार्थम्‌ |
तिसस्तु योगे प्रथमे प्व प्याध्रतप्े नव पश्च शृ ॥
गण्डेऽतिगण्डे च पडव नाड्यः शुभेषु कार्यषु त्रिवजनीयाः '" इति ।
प्रथमो योगो विष्कम्भः।
उक्तान्यविषये त्वाह बृहस्पतिः
“ इेष्टष्टादशयागपु प्रशस्तमुषनायनम्‌ ' इति ।
करणव्यवस्थाऽपि तेनवोक्ता-
« ववादीनां तु षटूकं स्यादृपनाये सूृपुजितम्‌ ।
शकुन्यारीनि विष्टि च वजयेच्च विरोपतः '' इति ॥
दिनभागव्यवस्थामाह पनु
““ प्वद्शेषु पुत्रान मुख्यं स्यादुपनायनम्‌ ।
मध्याह मध्यमं प्रोक्तमपराह्नं च गितम्‌ " इति ॥
उत्तरा्भेऽपि सभदेशेष्विः्यतुपज्यते ।

[उपनयनप्रकरणम्‌] संस्काररत्नपाखा । १७९
( उपनयने निमित्तविशेषेण निषेधः )
एवं व्यषस्थितेऽपि श्ुभकाछे निमित्तविशेपेण निपेधमाह गर्गः--
“५ ग्रे रवीन्रोरवनिप्रकम्पे केतूदमोल्कापतनादिदोषे ।
नो दशाहानि वदनि तज्जञाल्नयोरशाहानि वदनत केचित्‌ " इति।
वञ्यौनीति गरेषः।
संकटे तु चण्डन्वरः-
“ दहि दिशां चेव धराप्रकमपे वज्जप्रपाते च विदारणे च।
केतो तथोस्कांुकणप्रपति वहं न कु्योदतमङ्गदानि '' इति ॥
धर्मपरकाशरे गगः--
“ चन्द्रपृप्रगेषु उयहुं प्रागङ्गामं मतत ।
पपताहमङभं पश्चस्समृतं प्रहणपृतकम्‌ '' इति ॥
एतचार्धगरासवरिषयम्‌ ।
“८ सपरग्रपरे तु सत्ताहमर्भग्रामे दिनत्रयम्‌ ।
रिद्रवेकाङकदतो ग्रति दिनमेकं कििनभेत्‌ ›' ॥
दृयङ्िरसा विजञेषस्याक्तेः । विस्तरतो दुएकार्छंस्तु वित्राह्मकरणे
वक्ष्यामः । एतेपक्तपु कालेषु मूत्राक्तो पृख्यः काटः
समृत्यक्तस्तु संकटे -
^“ पृष्थो तरिषिः खशाच्रोक्त इतरः सत्त पकटे '' इतिवचनात्‌ ।
ल्ट“ त्रयेऽद्व पुपरध्यायां वारिद यदि गनति ।
तादने स्यादनध्यायो त्तं तत्र वरिवजभेत्‌ '' इति ॥
वरदे ऽहशरुपनयनदिवसे वारिदो पघः । तदिन व्र्दिन उपनयनदिन इति
यावत्‌ । व्रतपुथनयनम्‌ । तत्रानध्याये ।
अनेन वचनेन सरवस्यैवोपनयनक्रियक्रषापस्य निपिषे पराप् नन्दीश्रादो-
त्तरं वेदारम्भरदितस्य स्वस्योपनयनस्य कनैग्यतोक्ता उयोतिनिवन्पे -
“ नान्दीश्राद्धे कृते चेत्स्यादनध्यायतवकराटिकः ।
मोज्ञीवन्धं तदा कुयादधेदारम्मं न कारयेत्‌ ” इति ॥
देशमेदेनाऽद्रादिज्येषटन्तव्पतिरिक्तेषु मृगादिविशाखान्तव्यतिरिक्तषु
नक्षत्रेषु वा यद्ृष्टिगिजेनादिफं तदकालिकं तननिमित्तोऽनध्यायोऽकालिकः । स
च नान्दीश्राद्धात्तरं चेत्तदा पौञ्जीवन्धपपनयनं कुयात्‌ । तत्रत्यं बेदारम्भमातर
तु नैव कारयेदिखथः। नान्दीश्राद्धे कृत इतिवचनान्नान्दीभ्राद्धासाखारि-

१८० भषगोपीनाथदीक्षितविरविता-- [उपनयनप्रकरणम्‌]

( उपनेतारः )

गर्जने मौञ्जीबन्धोऽपि न भवति । वेदारम्भं न कारयेदिति निषेधस्तु येषां
सूत्रे वेदारम्भस्तदिन एव विहितस्तत्परः । सलयाषाढसूत्रानुसारिभिरकालि-
कानध्यायेऽपि मौञ्जीवन्ध एतस्माद्रचनाकर्मव्य एव । वेदारम्भस्ववि्ित-
त्वादेव न भवति । नलु गायञ्यारम्भेणेव सवैवेदारम्भो भवतीति प्रयोगान्तर
उक्तत्वाद्रायब्युपदेशात्मक्रारम्भ एव सववेदारम्भस्तस्य च वेदारम्भं न कार.
येदिलयनेन निषेध इति चेन्न । तस्याथेतरेद व्यतिरिक्तसवेवेदान्तराध्ययनार्थक-
पुनरूपनयननिदत्तिवोधनाथंत्वात्‌ । न चात्र करि मानमिति वाच्यम्‌ । ' पर्वम्यो
यै वेदेम्यः स्ताक्ियनूच्यत इति हि ब्राह्मणम्‌ ' इति ध्सूत्रस्यागृष्ठमाणविरेष
त्वात्‌ । एकमेवोपनयनं सवोरथमिति न्यायः । असन्न शाव्यायनव्राक्मणमेव
पठितम्‌ । अथवैबेदस्य तु पृथगुपनयनं वचनात्कतग्यम्‌ । तथा च तत्व
श्रुतम्‌ --““ नान्यत्र सस्तो भमङ्धिरसोऽधीयीत '› इति । अन्यत्रान्यवेदार्थम्‌ |
भृण्वङ्गिरसोऽय्त्रेद इत्युञ्ञ्वलाष्ृ्राख्यानस्य च मानात्‌ ।

जथोपनेतारः ।
तत्र हृदधगर्गः--
“८ पिता पितामहो भरता ज्ञातयो गोत्रनाग्रनाः।
उपनयेऽधिकारी स्यातपूवीमवि परः परः इति ॥
भ्राता पितुः ।
“५ पितैकोपनयेतूतरे तदमव पितुः पिता ।
तदमवि पितुभराता तदमर तु सोदरः " ॥
इति पितापहस्मरणात्‌ ।
पिता विद्रिततदगोपनयेदन्यथा न । धरूतरेऽवरि्रत्कवकोपनयने दोष
स्योक्तेः। स च्रे मद्यते । पितुतिद्रखाभापे वक्ष्यपाणग्यासवचनोक्तलक्ष-
णटक्षितः कश्चनोपनयनं कुर्यात्‌ । एतद्रचनदरयं वरिप्रपरं न कषत्रियवशयपरं गाय-
जीवाचनस्याध्यापनर्पत््रेन तत्र तयोरनधिकारात्‌ । एतदयैमेव “ वेदैकनिष
धर्मज्ञम्‌ " इति वक्ष्पमाणव्यासवचने -विभग्रहणं जेयम्‌ । अतः पुरोहित एवो-
परनेतैतयोरिति हेयम्‌ । ज्ञातयः सपिण्डास्तेपु तदतिरिक्तेषु च गोत्रेषु येऽप्रजा
द्धा वटोरपेक्षयेति द्वितीयपादार्थः । उपनेयक्रनिषएठाचा्य॑खस्य ' निषिद्ध-
त्वात्‌ । गोत्रजा अग्रना इत्यपेक्षितेऽकाररोपदछान्दसः ।
यत्ञ-“अपृतासतु पैसा प्रतृभिः पूतैः " ।

[उपनयनप्रकरणम्‌] संस्काररत्नमार । १८१
( पित्रादुष्ताधिकार्यभवेऽन्ये कतौरः )
इति योगीश्वरवचस्तत्पितामहवचे नुरोधेन पितृव्याभावविषयमिति परायः ।
भगिन्यादि विवाहविषयमिति नवीनाः ।
पितरादुक्ताधिकार्यभावरे कतीरमाह शौनकः--
५ कुमारस्योपनयनं श्रुतामिजननरत्तवान्‌ ।
तपपता धूतनिःशेपपाप्मा कुर्याद त्तमः '' इति ॥
आचार्यं कु्यादिलधिहरलय व्यासोऽपि-
^ वेदैकनिषठं परमतं कुटीनं श्रोत्रियं शुचिम्‌ ।
स्वशाखा्यमनारस्यं विप्रं कर्तारमीप्पितम्‌ '' इति ॥
वेदेषु बेदयोर्वदे वैका निष्ठा यस्य । भ्रोनिदछन्दोध्यायी ` श्रोत्रियं
इन्दो ऽधीते ' इति पाणिनिस्मरणात्‌ ।
“ धर्मेण वेदानामेकां शाखामधीत्य श्रोत्रियो मवति '' ।
इति धर्मसूत्राचच ।
स्वशाखाल्यं स्वस्प या पारम्परयागता श्राखा तयाऽऽह्यम्‌ । एतेन सशा-
सीय एवाऽऽचार्या भवतीति सूचितम्‌ । शिप्ग्रहणं कषत्रिय ्यनिदस्यर्थम्‌ ।
शूद्रस्य नि्ततिस्तु बेदाध्ययनाद्रभावादेव भवति । आचायशन्दार्ो धमत
“यस्माद्वरमानाचिनेति प्र आचार्यः, इति । आचिनोप्युपदिश्षति ।
वृहसपतिः-
५ आचिनोति च शाख्रानि आचरे स्थापयल्यपि |
स्वयमाचरते य्तु तमाचाय प्रचक्षते '' इति ।
याहवस्यः-
५ प्त गृर्यः करियाः कृता वेदमपत प्रयच्छति ।
उपनीय दददधेदमाचार्यः त उदाहनः ॥
एकदेशमुपाध्याय ऋ त्विग्यज्ञदु च्यते |
एते मान्या यथापूतैतेम्यो माता गरीयपरी ” इति ॥
यः सवी नियेकादिक्रियाः कत्वाऽस्मै माणवकाय वेदं पयच्छलयध्यापयति
स गुरः । एवं च पिता गुरुनिपेङादिक्रियाकृ्वात्तस्प ।
देषलेनान्पेऽपि गुर उक्ताः-
५ उपाध्यायः पिता च्येषठो भरता चाऽऽचायं एव च |
मातुलः शवञुरखाता मातामहपितामहौ ॥

१८२ भेहगोपीनाथदीक्षितविरविता-- [उपनयनप्रकरणम्‌ |
( मातुभरीयस््वम्‌, अविद्रकठकोषनयने दोपः )
वणैज्येषठः पितृव्यश्च पुस्यते गुरवः स्पृताः ।
माता मातामही गुवीं पितुमतुश्च सोदराः ॥
पितामही स्वप्ता ज्येष्ठा धात्री च गुरवः लियः '' इति ।

अत्र पंसवनादिसंस्कारक्रियाकरणामावेऽपि पितुगोरुत्वम्‌ । यस्तु केवरपु
पनयनपात्रं कृत्वा वेदमध्यापयति स आचार्यः । आचायेस्योपनेतुलं विद्रति
अभावे द्रव्यम्‌ । यस्तु देदेफदेशमात्रमध्यापयाति न तृपनयनादिक्रियाः
करोति स उपाध्यायः । यो याजयिता स॒ ऋलिगित्युदाहूतः । एते पूरवाक्ता
यथापरं पूत पूरषेमनतिक्रम्येति यथापरं यथाक्रमं प्रः प्रा मान्यः पूजा
इयथः । एभ्य एतेभ्यो माता जननी गरीयसी शरेष्ठाः गभपारणादरि शस
नादिः ।
धरमपरकाशे पराणे त्‌-
५ दौ गृ पृरयस्येह पिना माता च प्मैतः।
तयोरपि पिता श्रेधान्वीजप्रा्ान्यदशना्‌ ।

^

अभवे वीजिनो माता तद्रमवि तु पृथनः'
इति पितुगरीयस्त्वमुक्तम्‌ । अत्रच्छया विकल्पः । तुल्यकस्पत्रं वेति
नवीनाः ।
अद्रद्रर्तृकोपनयने दोप उक्तो धममूत्र --
“तमपा वा एप तमः प्रविशति यमत्रि्वनु-
पनयते यश्वातिद्रानिति विज्ञाय '' इति ।

वेदमजानानां यं प्राणव्रकरमुपनयने । [म] पाणवरक्राऽद्रदरान्य उपनेता सच
तमसः पापकरमणः सकाश्ात्पापफलं दुःवाण्पं तमा माहकरत्वान्पतरिश्नति
प्रामाति । माणवरक्रा दज्ञाननिरामाय विद्राय संस्कारमपेक्षते स यदाऽव्िदषा
ृतस्तेदा तन विद्यां न प्राप्नाति । काकनिन्दिनिन कपणाभावपि दभखं च
्रा्ुत इति विज्ञायते श्रुतिरिलयय इति व्यार्यातमु्यटाकृता। न चत्र
वनेभ्यः कृन्स्पेदाध्यापिन एवाऽऽचायल्यं न दरैकदेशाध्यायिन इति
वाच्यम्‌ । गामधृपकाटा वदाध्याय्याचाय ऋलिविकस्नानकः शणो राजावा
पपयुक्तथतिधमसूत्रव्यास्यानावसर--' अन एव त्तायन वेदेकदेशाध्यापिनवप्य-
प्वगाचा। मवतः ` इत्युञ्ञ्वरहाकृना ऽमिधानात्‌ ।

१. ट, अविद्र। > क, "स्नद्‌।ऽनन।

[उपनयनप्रकरणम्‌] संस्काररत्नमाला । १८३
( वटपनत्रोरधिकारसिद्भयै प्रायधित्तम्‌ )
विश्वप्रकाशे स्ृयन्तरे--
“ अप्मोत्रः समोत्रो वा य आचार्यं उपायने ।
प्रिनियपित्राद्न्‌द्‌दयाम्यरय उरत्‌]
कन्वद्वाहऽप्यय मामा मुनाभः पारक; ४ इति |
वटूपनेनोरधिकारसिद्ध प्रायधित्तमाह प्रपोगपारिजाे वृिष्णुः-
५ कृच्छ्रत्रयं चोपनना चीन्टरच्टंश्च वदूशवरेन्‌ '' इति ।
वट; प्रायधित्तं व्राह्मणभाजनाद्िसृगमप्रलयान्नायद्रारव, असतापथ्यात्‌ ।
गायत्रीजपर्द्रकरादरिन्यादि वदिकराः प्रल्या्नाया एतस्य नत्र भरन्ति, अन-
पिकारात्‌ ।
उपनेत्रा वा मुख्यकस्येन चरितव्यम्‌--
“ उनद्रदिरक्षस्य प्राथच्धित्तं चरत्पिना '' इति वचनात्‌ ।
पिनेत्युपरक्नणपुपनेतुः ।
आचायेस्य गायत्रयुपदशायिक्राराय जपपप्याह सएव
“ सावित्रामम्यश्वदास्नपवित्राणि च सस्मरन्‌ |
गृ दशमाहय मातिर प्रनेत्ततः |
स्वायिकररायमेवाम्याः प्रदानार्णं हि नेस््मनम्‌ '' इति ।
पदानाथमिदं स्मृनमिल्यपि कचित्पाटः । अप्मिपवित्राणि सन्न आयु्पि
पम इत्यादयो देवस्य स्रेनिपश्नान्तगनाः पप्रा; । सेस्मरन्नित्ति ्डदे-
शेन द्वादशसहस्रं द्रादशापमिकरमदतं बा गायत्रीजप सैकर्प्य तस्मात्पर
मानसो जप एतपां गायत्रीजपाधिकारसिद्धर्थं कायं इति ज्ञाप्यते । अभ्यसे-
दिलयस्य जपेदिलयथैः । द्वितीयार्थं सावित्रीं पजपेदिति वचनमनुबादः ।
सावी प्रजपदिलस्य त्रिधायक्रसरे तु सकृजपत्रिधायकपकम्‌ । अन्यद्राद्‌-
षसहसद्राद शाधिकसदखान्यतरसंरूयजपत्रिधायकं, नातः पुनरुक्तिदोषः ।
अस्ििन्पक्ष गायत्री जपं सेकस्प्यापनिपवित्रसंज्गकान्पण्पन्रान्सकृ पितवा सावित्रीं
सङरदृक्सा द्रदश्रपदसदाद शाधिकसदषान्यतरसंख्यया सावित्रीं प्रजपेदिति
क्रपः।
सेस्परेदिति पठे नु-- अद्धिपातेत्राणि जप्ता सङरद्रायत्रीमुक्ला सकरष-
पकं द्रादशसदसं द्रादशाधिफसदस्रं वा गायत्रीं जेदित्येवं क्रमः!

१९.ख. त्त गादाना"। २ क, जघ्य्मः।

१८९ भटगोपीनाथदीपितविरचिता- [उपनयनप्रकरणम्‌]
( मण्डपपरिमाणे बेदिपरिमाणे च )
गरुरत्राऽऽचार्थः । अस्या गाप्याः मदानार्थं॑यः खस्याधिकारस्तद्थै-
मिदं स्मृतप्रिलन्त्यार्धे योजना । श
इत्युपनेतार उपनेश्रुपनेयकतृक परायश्चित्तं च ।

अथोपनयनोपयोगिपदार्थानिरूपणम्‌ ।
तत्र मण्डपो वसि्रनोक्तः-
° पोडशारलिकं कर्याबतुदरारोपशोमितम्‌ ।
मण्डपं तोरणैर्ुक्तं तत्र वेदिं प्रक्पयेत्‌ ।
अष्टहस्तं तु रचयेन्मण्डपं वा द्विषषटकरम्‌ '” इति 1
तत्र मण्डपे । द्िपट्‌करो द्वादश्चकरः । एतस्य मण्डपैस्योपनयनविवाहसंस्का-
राङ्गत्वात्तयोथ सूब्रोक्तत्वात्मूत्रोक्तसस्काराङ्गमण्डपे सूृतरोक्तचतुर्विशाङ्खु गमक
एवारलिनग्ा्नः ।
अन्यत्रापि-
५ मङ्खटेषु च पवैषु मण्डपो गृहमानतः।
कार्यः पोडशहस्तो वा न्युन्तु स्यादृश्षावधिः।
स्तमश्वतुभिरेवात्र वेदिमध्ये प्रतिष्ठिता " इति ।
शरहमानत इत्यस्य महति गृहे महान्मण्टपः । अल्पे न्य॒न हत्यर्थः । दश्रा-
वधिरिति न्यूनताया अवधिः । अतो वसिष्ठाक्तोऽष्दस्तोऽलयन्तापद्विपयः
स्तम्भैशतुभिरिन युक्तेति शेषः । एदं च वेदि वरिशेपणम्‌ । वेदिमध्ये मतिषठि
तेति वचनाद्रेनुरोधेनैव पण्डपः कायैः, न तु पृथक्‌ । अन्यथा-- सम्रनो
वामभागेतु बेदी काया चतुष्करेति वेदिमध्ये प्रतिष्ितेति वचनयोरषिरोधः
स्यात्‌।
^ मण्डपः प्तदमनो द्वारि कर्तम्यो गृहमानतः " ।
इतिवचनानुरोषेन मण्डपो यदि क्रियते तदा वेद्मण्टपवहिभौव एतेति
द्रष्टव्यम्‌ ।
वेदिश्क्ता मानवसत्रातुसारिपदती तेग्रह-
“ आवार्यस्य परैः षडुमिश्वतुभिरयवा पः ।
आयामवरिस्तारवती बरेर्वेदी करोन्नता ।

~^
१४. वर्दी ।२क.ख. पस्यवि'।3क. द. "तस्यच । ८ ग, वेदि(:) काय
(या) च।

[उपनयनप्रकरणम्‌) सस्काररलनपाा । १८९५.
( उपनयने मात्र सहं भोजनम्‌ )
ठम्बा भित्तद्विह्ता स्यादत त्रिद्रशाङ्ख ।
परत्यमरेयां च प्ता काया विप्तारदरादश्षाङ्ला ।
अष्टावष्टौ प्रकरीति पोपानान्यथ पश्वयोः ।
तन्मध्य कटशाकारमिति य्तवरिरां मतम्‌ " इति ।
विवाह्वेदिदणाः कूमपृष्राननतत्वप्रागदक्पवरणत्वपप्यपालारम्भास्तम्भाद्ष-
शोभितत्वादया धमां अ्रिरोपदत्रापि देयाः
शिष्टास्तविदानीं विवाह्ेदि वेव वेदि कुन्ति ।
तैव ग्रन्थान्तरे पिशेषः--
¢" पश्चिमामिमुं दारं यद्रा चेदुत्तरामृषम्‌ ।
वेरिकातु तदा कायौ गृहानिर्ममदकषिणे " इति।
निर्गमशव्देन द्वारमुच्यते । पश्चिमाभिषुखद्रारोत्तराभिपखद्रारयेोर्दक्िगे
वेदिकरणाक्त्या दृक्षिणामिपुद्ररपूतामिपुखदूरयोतरामभागे वेदिः कर्य
यदृवगतं मवति । एवं च नैकतां वेदिनं भवतीति तात्पर्यर्थः सिध्यति ।
केवलं दक्षिणामृखं तु द्वारं शिखशा्चे निषिद्धम्‌ । एं चावरिष्ठंपर्वामि-
पुखमेव द्वारं तस्य वामभागे बेदिमवतील्यथः मिध्यति ।
रारिव्रिशेपपरन्वन द्वारस्य दक्षिणा(मिपुखतोक्ता श्रीपतिना--
“" किनक्रहरिकुम्भगतऽक पूतरपश्चिममृग्वानि गृहाणि ।
तातिमिपतरषवृचिकयति दतिणेक्तरमुषानि(णि) तु कुर्यत्‌ ।
अन्यथा यद्रि करोति दुति््याभिशोकमयह।निमभुते ।
मीनचापियुनाद्घनागते भस्किरे नतु गृहाणि कारयेत्‌ '' इति ।
उपनयने मात्रा सह भाजनमनुज्ञातं संग्रहकारेण--
“मात्रा प्रहोपनयने तरिवाहे भावया परह्‌ ।
अन्यत्र परहमृक्तिश्चत्पातित्ये प्रप्रुयात्नरः " इति ।
करर्ट्जरयात्मकप्रायधित्ताचरणोत्तरं कापचारकामवादकापभक्षणनिषेधप्ह-
ततरि न सिया सह भुञ्जीतेति निपधस्यापि प्रहत्ततात्तस्य वाधोऽनेन
क्रियत। न च मात्रा सह्‌।पनयन इति वचनादुपनयनमध्य यावन्ति भोजनानि

# पर्वाक्ताथममथेनार्थं केवलमिदयादिन्थः ।

` १क.स.क्त्याप्‌*।२क.ख. रारे वामः।३ ग. वतीति वचनेनैश्ैयां । ४ क. ^ति।
$ ।५ख. नि।डउ'। ध. ट. ति।राः। ६ क. 'ति। उप" ।

>

१८६ ` भटृगोपीनाथदीक्षितविरं चिता- [उपनयनप्रकरणम्‌ ]

( उपनयने मेखलाकौर्पीनाजिनदण्यज्ञोपर्वीतानि )
तेषु सर्वेष्वपि मातृसदहितत्वमस्विति वाच्यम्‌ । आचारसंबादेन सूत्रोक्ताशन
पर्यायके भोजन एवतस्य वचनस्य प्रहतेरुचितत्वेन प्रधानोत्तरकालिकि मत्र
कृता कण्टसेणानुक्ते भोजने मात्रा सहैलयस्याप्रततः

यत्त्‌-- “ मात्रा सहेव मृञ्जीत उध्वं माता रनघ्टा ]
त्रततरन्पः प्रश्चस्तः स्यारिलयाह भगवान्यमः '' ।
इृतिवचनतो भोजनातस्राञ्ातरि रजस्रलायां वरतवन्धो न भत्रतीति
केचित्‌ । अन्ये स्रेतस्य वचनस्यैव महानिवन्धेष्वद नेन नि्ूरलात्कतैव्य-
मेषेदाहुः । अत्राऽऽचारानुरोधन ग्राह्यम्‌ ।
कटिसूत्र कौपीनं च परिकरपनीयम्‌ , तदुभयं यत्रप्यत्रसृत्रस्मूलयाद नोक्त
तथाऽपि ब्रह्मचारिधपप्रकरणे-
५ मेखलामजिनं दण्डमुपवीतं च पर्दा |
करिमूतरं च कोपनं बरह्मचारी तु पारयेत्‌ " ॥
इति वक्ष्यमाणयमवचन उपनयनीयमेखलाजिनदण्डोपवीतानां सर्वदा व्रष्म-
चारिकर्कथारणव्रिधानवत्कदिसू्रकौपीनयोरपि सवरैदा धारणव्रिधानेनोपन-
यन आक्षपतस्तत्मापनिधिद्धः ।
“ वासः हाणोक्षौमाजिनानि " इति धर्मसूत्रव्यारूयानावसरे वस्यने कौपी-
नपाच्छाद्यते यन तद्रस इन्युज्ज्नाकारोक्तः।
८ गृहस्थः कुरुत क्म वेदिकं वाऽथ ताच्निक्म्‌ |
कटिवन्धनपरयुक्तं तत्पं निष्फलं भत्‌ '' ॥
इति स्मृल्न्तरे श्हस्यस्यैव कर्मकाले कशिन्धननिपेषेन ब्रह्मनायीदीनां
कदिवन्धनस्यानुमतत्रपदशशनात्‌ । उन्ञवटाकृता कौपीनधारणोक्लया करिव
न्धनस्याप्य्थत एव दृशितमायतराच्छ्ष्चारच ।
यह्ञापवरीतं गृ्--
“५ दक्िणनो यज्ञोप्रीत्याचन्नः कुमार्‌ उपव्िदयान्वारमने "|
इति दक्षिणत इन्यस्योपव्िष्येलनेनान्वयः
वाप्रायनग्रच-
“स्नात दृनिाममं वद्धक्िखं यज्ञापतरीतं प्रनिमुश्चनलानयति-
यज्ञोपवीतं प० कमम्त्‌ तन इति यत्तापयीनिनमप आचमय्य देवय्‌-
जनमुदानयति '' इति |

ध न

१. द्‌," य. । बोधाः ।

[उपनयनप्रकरणम्‌] संस्काररत्नपाश । ,. १८७

( कौपीननि्मांणध।रणयोर्विशेषः )
धरमसत्र-“ अपरि वा पूप्मेगोपतीता्थे ' इति । अपि वा सूत्रमेव सर्वेषाषु-
पवीतक्रत्ये भवति न वास एतेति नियम इत्यर्थ इति व्पाख्यातमुन्जलाङृना ।
एतच कार्पासिम्‌ ।
“ कार्पपमुपवीतं स्यादविपरस्योध्तरत व्रितरृत्‌ " इति परनृक्तेः।
कापपतिभवे देवलः--
४ करपापक्षोपगोवालङञाणवस्कतृणादिकम्‌ ।
यथाभवत धायैमृपवीते द्विनातिमिः " इति ।
्षमाऽतसी । बकं तरुत्वक्‌ । यथासंभवत इत्यत्र साविभक्तिकस्तमिः ।
यथासेभवमिदयर्षः ।
छान्दोग्यग्र्े-
“' यज्ञोपवीतं कुरुते मून व्रं वाऽपि वा कंदारज्जुमेव " इति ।
भृगुः तरिवृदरष्यतूतं कुयाततमनुत्रयमधे वृतम्‌ ।
त्रिवृतं तृषवीतं स्यात्त्यैको प्रन्िरिप्यते › इति ।
उरवहतपकारमाह संग्रहकारः --
“ करेण दक्षिणेनोध्यं गेन त्रिगुणीकरनम्‌ ।
षथिनं ब्राह्मणैः मूत्रं शास्र उष्कतृतं म्मनम्‌ '' इति ।
उर गनेनोध्वस्थितेन दक्षिणकरेण ज्रिगुणीक्रनं सद्यद्रलितं तदुध्वहत-
प्रि्यथंः
देवलः“ विधतरारचिनं पूतरमनध्यायक्रनं च यत्‌|
विच्छ चाप्ययो वातं मुक्त्वा निरितमुनमृनेन्‌ " इति ।
अधो यातमिलत्र करेरिति शषः ।
कालयायनः
८ पप्रदशे च नाम्यां च धरत गद्विन्दते कटि
तद्धायमुपवीतं स्यान्नातिलम्वं न चच्छरिम्‌ '' इति ।
नातिरम्बपिलयनेन करितो ऽधिकं निषिध्यते । नोच्छरितमित्यनेन करित
न्यूनम्‌ ।
वसिष्ट; -- ५ नाभेरुूध्वमनायुप्यमधो नामेस्तपःक्षयः |
" तस्मान्नामिरमं कुयादुपवीत विनन्षणः " इति ।
, देवलः --“' उपवीतं बरेरेकं द्वे तयेतरयोः स्पते ।
एकमव यतीनां स्यादिति शास्रविनिश्वयः "` नि ।

ङ्‌ :

१८८ भहरगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [उपनयनप्रकरणम्‌]
८ सत्रोक्ते उपवीतनिमौणधारणपिधी )
इतरयोगहस्थवानपरस्थयोः । यतिखिदण्डी ।
स्णृदयन्तरे-
८८ छेदे विनारो वा स्नातः कन्यया निमितं शुभम्‌ ।
विधवाद्यामिरथवा सूत्रं गृहीत भे दविः " इति ।
विधवरेत्यापत्कसप॑ः ।
आहिकपरयोगपारिजाते कापीसवीजाहरणादिविधिना कार्पासदृक्षरापने
तद्भीजेन यज्ञोपवीतकरणमुक्तं तत्तत एवावगन्तग्यम्‌ ।
धारणे विशेषः श्रुती--
८ दक्षिणं बाहुमृद्धरतेऽवधत्ते स्म्यमिति य्तोपवीतमेतदेव विपरीतं प्राचीनावीत
मैवीतं मानुषम्‌ " इति ।
मनुः--“ उद्धते दक्षिणे पाणावुपरवीत्युच्यतेद्विनः |
सव्ये प्राचीनावीती सान्निबाती कण्ठप्रजनम्‌ '' इति ॥
उपवीतनिर्माणधारणविधौं बौधायनसूतरे -

“५ अथातो यत्तापवीतक्रियां व्यास्यास्यामो ब्राह्मणेन तत्कन्यया व!
कृतं सूत्रमानीय भूरिति प्रथमां षण्णवति मिनाति मुव इति द्वितीयां
सुवरिति तृतीयां मीत्वा पहारापत्रे पस्याप्याऽऽपो हि ति तिसमि-
िरण्यवणौः शुचयः पावका इति चनपमिः पवमानः सुवर्जन इतयेतेना-
नुवाकरेन साकिच्था चामिपिच्य वामहस्ते कृत्वा त्रिः पेताञ्य भूरध
चेत्येतेलिमिर्बलितं कृत्वा भूवः स्वशच्द्रमपं चेदयेतेन ग्रन्थि कृत्वोका-
रमरि नागान्यमं पितृनप्रजापततिं वायुं सूर्य विश्वन्देवा्नवतन्तुषु क्रमेण
विन्यस्य ॒पपूनयेदेवस्य॒ेत्युपवीतमादायेद्यंतमप्स्परीलयादि-
त्याय दर्चयित्वा यज्ञोपवीतं परमं पत्रि प्रनापतेय॑त्महनं पुरस्तात्‌ ।
आयुष्यमग्रयं प्रतिमुञ्च टरुभरयज्ञोपवीतं बलमस्तु तेन इति धरयेदि-
त्याह मगवान्वौधायनः ” इति ।

एतावत्कतुमशक्तौ देवलः--

८ ग्रामानिष्करम्य प्याय पण्णवलयङ्कटीपु तत्‌ ।
ताव्रिगुणितं सूत्रं प्र्ास्याच्छिङ्गकैखिमिः ॥
देवागरेऽथवा गोष्ठे नयां वान्यत्र वा शुचौ ।
सावित्या त्रिवृतं कुर्या्नवन्ततु तु तद्धपेत्‌ ॥

व

१, स्त्पः। द्‌! घ, इ, धी बोधा" ।

[उपनयनप्रकरणम्‌] संरकाररस्नपाख । १८९
( यज्ञोपवीतशब्दा्थः )

कापि त्रिवृतं छण्णं निदध्याद्रामहस्ते।

सावित्या दशङृत्वोऽद्धिमनरितामिदृक्षमेत्‌ ॥

हरिवरहमशवरेम्यश्च प्रणम्य परिपृभ्य च|

यज्ञोपवीतमिति वा व्याहत्या वाऽपरि धारयेत्‌ " इति ॥

उक्षयेदिति स्वार्थे णिच्‌ । तृष्णीमेवोध्वहृतत्वादिलक्षणविशिषठं यज्ञोपवीतं

हि
3 ¢

निमाय सा्ित्याऽऽपो हि एादि मित्रेव ऽमिमव्रिताभिरद्िर्दशवारं सावि-
उ्येवाभ्यु्ष्य यज्ञोपवीतं परममिति मत्रेण व्याहूतिभिवी धारयेदिति
[भष्व
स्मृ्यणेवे |
कौपीतकिशाखायां त॒--

# 1
“ यज्ञापवीतेनोपव्ययामि दीररानुतवाय सुप्रनाघ्लाय सुवीर्याय सवषां वेदानमा-
भरिपत्याय यक्षते ब्रह्मवचप्ताय "' इति यज्ञोपवरीतधारणमत्र उक्तः ।
[4 (^ नित्‌
यज्ञोपवीतशब्दाथ उक्तः स्मृरतिसारे-

“५ यज्ञास्यः परमात्मा य उच्यते चैव होतृभिः ।

उपवीतं ततोऽप्येदं तस्माचन्ञोपवीतकम्‌ " इति ॥
सपृ्तिप्रकाशे-

^. ज्ातृविज्ञययारेतयमविजानन्दिनोत्तमः ।
न लयनेदात्मनः सूत्रं वराहं बरह्मविनिितम्‌ ॥
पिसक्षुरेक एवाग्र समाप्ठीनः शिवः स्वयम्‌ ।
षट गुणमय मायां सूत्रूपामिवाकरोत्‌ ॥
तया तदात्मकं व्रप्णुं खष्र पाठं दिवेकपताम्‌ 1
स्वयं ब्रह्मा भवेद्द्रो रुद्रशवाप्य क्षयाय प्तः ॥
ज्ञानात्मकेन हरिणा ब्रह्मात्मनि रिवेऽभ्यये |
त्पूतरमुपवीतत्वाद्र्सूत्रमिति स्मृतम्‌ ॥
यत्तेन चोपवीतत्वाचन्ञपत्रं विदुषा ।
तदाज्ञयाऽऽवृतत्वाच् ब्रह्मणा ब्रहमरचरकम्‌ ॥
तावह्छो काज्ञयो वेदाच्चयो देवाच्रयोऽद्यः।
शिवसृष्टाख्यो वणाचिब्रतसूतरे समाश्रयेत्‌ ॥
तद्वन्थिमाश्रय॑सतारन्ञिमात्रो नादपयुतः।

(~.^ °

तद्भरथ्यग्रं च सवित्री वेदमाता शिवाज्ञया ॥

१९० भषटगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [उपनयनप्रकरणम्‌]
( ब्राह्मणस्य विहितं वासः )

एवं द्वादशदै(दि४वलयं ब्रहमूत्रं द्विजन्मनाम्‌ ।
ब्रह्माऽगरे कल्पयामापर वेदा्हाणामनुक्तमम्‌ ॥
येना धृतमात्रेण ब्रहमूत्रेण ते द्विजाः ।
भवन्ति ब्राह्मणा नाम वेदाश्च घरयक्वह ॥
यावत्प्रभृति वामां ब्रह्मपत्रं द्विज्य तत्‌ ।
गुरुः प्रतिष्ठापयति काले प्रतिप्तयतः ॥
तावत्प्मृति तस्येव पिताऽऽनायैः सर उच्यते ॥
माता च तस्य पतावित्री द्वितीयं जन्म चोच्यते ।
आकटेक्तत्प्माणं स्यारीर्धं तु सुस्थितं तथा ॥
आयुरैर्यतिहस्वमतिदी्ं तपोहरम्‌ ।
तिद्धाैफलमानेन स्पूं स्यादुपवीतकम्‌ ॥
यशोहरमतिस्थृलमतिपृकष्म धनापहम्‌ ।
पवित्रं परमं शद्धमायुप्यं च शुभावहम्‌ ।
ओजस्य ब्रह्मवर्चसं ब्रह्मसत्रं तथोदितम्‌"' इति ॥
५ यज्ञोपवीतं परमं पवित्रं विभूषणे ब्राह्णरक्षणं च |
पदमप्तनस्येन पितामहेन उत्पादितं पङ्कननालपूत्रात्‌ "
इति यज्नोपदीतोत्पत्तिः।
५ यन्ञोपवीतस्योत्पत्ति जानाति ब्राह्मणो न चैत्‌
प वै वहति माराय पुस्तकानि यथा वृषः " इति ॥
वासो धर्मसूत्रे--
‹ वापरः शाणीकषोमाजिनानि › इति ।
वस्यते कौपीनमाच्छाद्यते येन तद्वासः । शणस्य विकारः शाणी परी ।
्षमाऽतसी तस्य विकारः क्षौमम्‌ । मरेतपटाख्यं वासो विशेष इलयन्ये । अजिनं
यस्य कस्यचिन्मेध्यस्य पोः । एतेषु तरिषयेके वासः परिदध्यादिल्ं इति
व्याख्यातमृञ्जटङृता |

वसिष्ठेन तु ब्राह्मणस्य कार्पासं बास उक्तम्‌-
८ ब्राहमणस्य कारपापत वाप्तः '' इति।
एतचाहते, तदुक्तं गृष्े-
“ अथेनमहतं वाप्तः परिधापयति " इति ।

१ब्‌. मुस्थिरं। २क. तदा । ३ क, आयुष्य । “क,ख. ग. पांसवा |

[अहतवाप्तपो रक्षणम्‌] संसकाररत्नपाखा । १९१
( वासोधारणानन्तरमाचमनावङ्यकताऽजिनधारणं च )
अहतलक्तणपाह प्रचेताः-
८ ईषद्धौतं नवं शेतं सदश्चं यन्न धारितम्‌ ।
अहतं तद्विनानीयातपर्वकरममु पावनम्‌ '' इति ।
एतच वासः पुष्ये कर्तव्यमिति वौधायनग्र्े खं तदस्पाक्रपप्यत्ररुद्म्‌ ।
एतदनन्तरं द्विराचमनं कायैम्‌--
८ ल्नात्वा पीत्वा क्षते खापे मुक्त्वा रथ्याप्रमर्पणे ।
आचान्तः पुनराचमिद्वाप्नो विपरिार्यं च " ।
इति याङ्ञवल्क्योक्तेः ।
अत्राऽऽचमनं पौराण्मेव न तु वेदिकम्‌-
“५ न ह्यसिन्युभ्यते कर्म क्रिचिदा मौज्निवन्धनात्‌ ।
शद्रेण तु सरमस्लावन्न तु वेदेन यज्यते ` ॥
इति प्रनुनोपनयनोत्तरमेव वैदिककर्माधिकारस्यो क्तत्वात्‌ ।
उत्तरीयं धपसूत्रे-

५ हारिणैणेयं वा कृष्णे ब्राह्मण्य कृष्णं चेदमुप्तीणामनशामी
स्याद्रौरवं राजन्यस्य वस्ताजिनं वैदयस्याजिनं वेदयस्याऽञक्रकं साक्-
करम्‌ '' इति ।

हरिणो मृगस्तस्य व्रिकारो हारिणं चप । एणी मृगी तस्या तरकार देणेयं
तच कृष्णं, कृष्णं चेद्विभृयान्न केवरं हारिणं तदा तस्पिन्नास्तीर्णे नाऽऽसीत न
च शयीत । ररुभ्रिन्दुमान्मृगस्तस्य विकारो रौरवम्‌ । बस्तश्छागस्तस्याजिनम्‌ ।
अविरूणायुरवेपस्तस्य विकार आकरं ततसरवेषां वणानाम्‌ । तस्य हारिणादि
भिर्िक्सपः । कम्बरोऽप्यातरिक एव सप्ेपामिलयथे इति ठयाख्यातमुञ्ज-
टाकता |
पावररणपर्याप्रोत्तरीया्थानिनासमवे शाकलः--
“ अण्डं वा त्रिखण्डं वाऽष्टाचत्वारिशदङ्कलम्‌ ।
चतुर हृलतरिस्ती५ धारयेदजिनं पदा " इति ॥
खण्डत्रयमानं स्पृलयन्तर-
“ग्ट तु बहिर्टोम यद्रा स्याचतुरङ्लम्‌ ।
अजिनं धारयद्धपरश्तरविशा्टपोडशेः' इति ॥

१फ, स, राघ्रान्तर ।

१९२ भष्टगोपीनायदीकितपिरचिता- [उपनयनप्रकरणम्‌]
( मखलालक्षणम्‌ )
चतुर्िशाङ्ल एकः । अष्टङ्गलो द्वितीयः । षोडशाङ्कलस्तृतीयः । एवं
तिभिः खण्डैरष्टाचत्वारिशषदस्गं(ल) परिमण्डलमनिनं धायैमित्यथेः । अत्र
परिषीवणार्थं फिचिदधिकं ग्राह्यम्‌ । अन्यथाऽष्टाचस्वारिशदद्गुटमनजिनं धाय
मिलनेन विरोधापत्ेः । अत्राङ्कलानि सस्ायस्य ग्राह्याणि ।

मखल ग्-

«मौञ्जी मेखलां त्रिवृतां ब्राह्मणस्य ज्या९ राजन्यस्याऽऽवीमूत्रं
वैश्यस्य इति ।

मौञ्जीं मुञ्तृणनिपिताम्‌ । दतां तरिगुणाम्‌ । धनुपो रज्नु्ग्या । आप्री-
सूत्रमविलोपमयी रज्जुः ।

धर्मसूत्रेऽपि-

“‹ त्रिवृन्मोज्ञी मेखला बाह्मणस्य शक्तिविषये दक्षिणावरृतानां ज्या
राजन्यस्य मेज्ञी वाऽयोमिश्राऽऽीपूत्रं वेदयस्व पैरी तामरी
वेत्येके '” इति ।

निवृत्रिगुणा । गृज्ञानां विक्रार मौञ्जी । एएप॑भूता ब्राह्मणस्य मेवा
भवति । सा च शक्तिविषये शक्तौ सयां दक्षिणाहृतानां कर्तव्या । तद्धि
ताये गुणम्रतानापपि पुज्ञानामतद्िशेषणम्‌ । ञ्या धनुपो रज्जुः । अथवा
मौञ्जी सा चायोमिभश्रा कचित्कारायसेन बद्धा । अगिरेवाऽऽत्रिः(री)।
अ(आ)व्याः सूत्रमावीमूत्म्‌ । अविरोममयी रज्जुः । सेरी सीरबाहयोक्र
रज्जुः । तामलो वृक्षस्तस्य त्वचा ग्रथिता तापी । एवंभूता वा वेहयस्य
मेखलेत्येक आचाय मन्यन्त इति व्याख्यातपुञ्जलाकृता ।

विशेषमाह पनुः-

५ त्रिवृनमोज्ञी स्मा शछ्ष्णा कार्या विप्रस्य मेवला ।
कषत्रियस्य तु मैौवीं ज्या वैदयस्य शणतान्तवी '' इति ।

सपा न कचिस्पृकष्मा न कचित्स्यृला रि तहि स्मृत एव समा शक्ष्णा
तन्तुतनुत्वगुणयुक्ता परिधा च, ज्या कदाचिचभेपयी भवति कदाचित्तणमयी।
तत्र चमपयीम्याृ्यथ मोवीति ज्याविदोषणम्‌) तया घनुषोऽवतारितया
श्राणिवन्धः कतव्य इति मेषातिधिः । ञ्यायां त्श्वादिगुणो न, सरूपना
शमसङ्गात्‌ । शणतान्तन्यां त्वस्येति देयम्‌ ।

[उपनयनप्रकरणम्‌] संस्ाररत्नमारा । १९१
( दण्डे विहितवृक्षाः, दण्डलक्षणानि )
अनुकल्यमाह मनुः-
« मुञ्ामवे तु कतैव्या कुश।इमन्तकवस्वनैः ।
रितरृता प्न्थिनेकेन तरिभिः पञ्चभिरेव वा " इति |
अत्राऽऽदिङ्गब्दलोपो द्रष्टव्यः । तेनेत्थं वाक्यं मवति-युज्ञाद्यभाव इति ।
अरन्थयश्च परवरसंर्यया । एकमवरस्येको ग्रन्थिः, जिपरवरस्य अयः, पश्चम-
वरस्य पश्वेति हृद्धाः।
दण्डो ए
५८ ्ेल्वं पाठां वा दण्डं ब्राह्मणस्य नैयम्रोध५
राजन्यस्थोदुम्बरं वैश्यस्य '” इति ।
ध्मसूत्रेऽपि-
५८ बैल्वः पालो वा दण्डो ब्राह्मणस्य नैयग्रोधः स्कन्धजोऽवा.
डग्रो राजन्यस्य बादर्‌ ओदुम्बरो वा वेदयस्य वर्षा दण्ड इत्यवर्णं.
योगेनैक उपदिशन्ति ”' इति ।
नेयग्रोधो वरपयः, स चस्कन्धः शाखातिशेपस्तस्माञ्जातः । अवाड-
चाचीनमग्रं यस्येतादशश्च । बादरो वदरवृत्तनः । वा्षो वृक्षमात्रनोऽनियतन्र
पषजः, एताद्शो दण्डः सर्वेपां वणीनां भवतीलयक आचाय उपदिशष-
स्तीलथैः
मनुरपि--“' त्राह वेवपाटाशौ क्षत्रिये वरलादिरौ ।
पेप्यदुम्बरौ वैदे दण्डानर्हन्ति धर्मतः " इति ।
अन्न सत्यपि दरदरनिरदेशे बैतवः पालाशो वा दण्ड इति धर्मसूत्रे विकरसपो-
क्तेरषिवक्षितं साहिल मेयम्‌ ।
बौधायनषमसू्े-
५ मूरधट्लाटनाप्ाग्प्रमाणो यत्तियस्य वृक्षस्य दण्डः " इति ।
बराह्मणकषत्रियतरऽ्यानां कमेण दण्डममाणानील्भः । एषां क्रमेणेति पूत्रो
पक्रपात्‌ । अत्र पूधादिभमाणानि संस्कार्य्य ग्राह्याणि ।
दण्डलक्षणान्याह मनुः--
“ ऋनवतत तु सव स्युबणाः सौम्यदर्शनाः ।
अनुदरेगकराश्चैव त्वचो नाध्चिदूपिताः ? इति ।
जएनवः सरलाः ।- अव्रणा अच्छिद्रा; । सौम्यदशना अकण्टकिताथाः ।
अरुषिता अप्निदग्धाः।
१५

१९४ भटगोषीनाथदीप्षितविरविता-- (कर्चरक्षणम्‌]
( उपनयनारम्भोत्तरं सूतके प्राते विदोषः )

गोभिलग््े--
^ क्षोमह्याणकापीपौरणन्येषां व्तनान्यैगयरोरवाजान्यजिनानि मुज्ञ-
का्ताम्बल्यो रशनाः पार्णत्रैलवाश्चत्था दण्डाः । क्षोमं क्षाणं वा
वनं बराह्मणस्य कार्पासं क्त्रियस्याऽऽत्रिकं वैदयस्येते नेवेतराणि
द्रव्याणि ग्यारूयातान्यलामे सवौणि सर्वेषाम्‌ " इति ।
ताम्बलीतामलीकब्दौ पयीयौ ।
कुचैस्त्वसेरुयदभीलकः--
^ यज्ञवस्तुनि मुष्टौ च सम्ब द्भबरौ तथा ।
दर्भ्स्या न विहिता कूर्च सेस्तरणेऽपि च ' ।
इति वचनात्‌ ।
यत्तु प्रयोगपारिजाते-
“ नवभिः पप्तमिरर्भः पञ्चभिः करमशः कृतः|
कूर्चः श्रेष्ठो मध्यमश्च कनीयांश्च समीरितः ॥
तद्न्धि्यङ्गटा ज्ञेया तदृ्वं चतुरङ्लम्‌ '" |
इति कू्चलक्षणं तदुपवेशना्थकूर्चव्यतिरिक्तविषयमिति द्रष्टव्यम्‌ ।
स्पृतिसारे-
^ एकमातुप्रमूतानां कन्ये वा पुत्रको तयोः ।
सहोद्वाहं न कुर्वीत तथेव व्रतन्धनम्‌ ” इति ।
उपनयनारम्भोत्तरं सूतके प्रापे विशेषः संग्रहे--
८ कुदमाण्डीमित्रतं हुत्वा गां च ददयात्पयसिनीम्‌ ।
चडोपनयनेद्वाहप्रतिष्ठारिकमाचरत्‌ ” इति ।
व्रह्मचारिकतंकक्रियाकरणीभूतमन्राणां शं नो देवीरित्येवमादीनाएुषन-
यनात्मागेव शिक्षणं कर्तव्य सूत्हततिकृदभ्यनुङ्गातत्रात्‌ । प्या यथाओेक्ष-
णादिमन्राणाम्‌ ।

अथ बि्रद्रहोमः।
तत्रत्यं सृत्म्‌-
^“ उपस्थितेऽत ओदनस्यापृषाना९ सक्तूनामिति समवदाय सरपि-
िश्रष्य जुहोयम्नये स्वाहा सोमाय स्वराहाऽग्रयेऽन्नादाय स्वाहाऽप्रयेऽ-
पतये स्वाहा प्रनापतये स्वाहा विभ्यो देवमय; सराहा प्र्वीभ्यो

[उपनयनप्रकरणम्‌ ] संस्काररत्नमारा । + 9९
( ज्रिबृदकरहोमः )
देवताभ्यः स्वाहाऽग्नये छिष्टकृते स्रहिति परमत्रैवमनादिष्टदेवतेऽमृष्म
स्वहिति यथदिवतमादिष्टदेवत एतेपमेवाननानार समवदाय प्राग्रेषु
दभु बि करोति वास्तुपतये स्विति जिवृताऽननेन ब्राह्मणान्परिविप्य
पण्याहर स्वस््ययनमृद्धिमिति वाचयित्वा उग्रह्वनं चरति ' इति ।

अस्या्यः--उपस्थित आगत आनीतेऽनने ब्राह्मणपरसिपणार्थमोदुनस्यापू-
पानां सक्तनां याणां समवदाय यावद्थैमवखण्ड्य मिश्रयित्वा पुनः सविषा
पिश्रीृतस्य नुहोलय्रये स्वराहितयेतमत्रैः । उपस्यितवचनं विः संस्फृतस्य प्रह-
णाथेम्‌ , ओदनस्यापूपानां सक्तनामियेतावदुच्यमानेऽतरैव संस्कारः प्ा्ुपात्‌।
उपस्थितस्यौदनस्यापुपानां सक्त्नामिलेतावतेव सिद्धेऽब्रहणं सव्यञ्जना्थम्‌ ।
तेन ज्ञायते, भोजनार्थमप्येतदुपस्थिते भवति न होमार्थमेत्ेति। अनेन ज्ञायते
भोजनं हुतशेषस्यैव नान्यस्येति । ओद्नादीनां ददसमातेन निर्देश ओद्ना-
दीनां कदाचित्सहितानामपि पात्रान्तरे ग्रहणं स्यात्तन्मा भृदिलेतदरथमसमासेन
निदेशः । अपूपानामिति वहुवचनात्रिपरभृतयोऽपूपा ग्राह्याः । सक्ुशब्दस्तु बहु
वचनान्त एव पिष्टवत्‌ , यथा सक्तभिवुहोतीत्यादौ । ओदनादन्यक्षार-
लवणानि ग्राध्राणि।

५ न क्षारल्वणहामा विद्यते "”

इति धरमसत्र निपेधात्‌ । इतिक्ब्दोऽवधारणाधः) ओदनस्यापएपानां सक्त-
नामेव सपवदायेति । तेन हविष्यभूतग्यज्ञनव्या्त्तिः । आदनादीनामेकदेशं
समवदाय तेन सपिपिभरितेन जुहोति । न त्रयाणां सर्वेषामेव मिश्रणम्‌ ।
सपिःशब्दान्मिश्रणे संकाररहितमेवाऽऽज्यम्‌ । सििषटदाहुतिः परवाहुतिभि-
रसंसक्तोत्तरा्पू्े होतव्या । अयुं तर्द ्होममन्यत्राप्यतिदि शति--' एव.
रवमनदिष्टदेवते ' इति । सर्वत्र सर्वस्मिन्नपि कपेण्यनादिष्देवते । नाऽश्दिष्टऽ-
नादिष्टा, अनादिष्ट देवता यत्र तदनादिष्देवतं तस्मिन्ननादिष्टदेवते, एता
शेऽस्म उपस्थिते सटयवप्रकारेण होमः कतेभ्प इत्यथः । सर्वत्रेति वचनं सर्वेषु
कर्मस्मेवान्न उपस्थितेऽयं होमः स्यान्न तु केवल उपरिथते लोक्षिकेऽन इत्येत-
र्थम्‌ । अनादिष्देवत इति वचनं स्थालीपाकमासिकादि भ्ाद्धा्व्याद्य्थ,
तस्पाऽऽदष्टेवतत्वात्‌ । काण्डव्रतादावन्नोपस्थितेरभावान्नषं होमः । शं
चाज्गोपस्थितिः कण्ठरयोक्तेव ग्रहा, अन्यथा शरद्धान्तरसिदधव्राह्मणभोजना-

= ------~~ -_-------------- ------~--------~-~-~~~~~~~~~
१३. त्वहो । २१, श्राद्धोत्तर'।

१९६ भष््गोपीनाथदीकितविरधिता-- [उपनयनप्रकरणम्‌]

( च्रिवृदन्रहोमः )
थीन्नोपस्थितेः सुत्रोक्तेषु काण्डव्रतादिषु शास्नान्तरमोक्तेषु कणैमेधादिकमसु च
सचेनातिपसङ्गापत्तेः । न चेष्टापत्तिः, तथाऽऽचाराभावात्‌ । ययेवं, युमान्ना-
ह्मणानित्यत्रापि कण्ठरवोक्ताया अन्नोपस्थितेः सात्रिषटद्नहोमः प्रामोति ।
नैष दोषः । ययेवमिष स्यात्त्रेवेदं बिधायातिदिशेत्‌ । तस्मासथमोक्तानोप-
स्थितिव्यतिरिक्तस्थल एवायं होम इति सिद्धं भवति । अमुप्मे स्वाहेति यथा-
देवतमादिष्टेवते । आदिष्टदेषतेऽन्न उपस्थिते त्वमुष्मै स्वाहेति यथादेवतं
होमः कायं इत्यथः । आदिष्ठदेवतेऽने स्थालीपाक उपस्थिते केथिदाचार्यैया-
ल्यानुवाक्याभ्यां होमो पिहितः स मा भूदित्येतदमगुष्यै स्वाहेति वचनम्‌ ।
यथादेवतमिति वचनं यसमन्क्मीणि मत्रे यथा यथा छान्दसो धर्मो देवता-
शब्दे दृष्टो भवेत्तयथैव नाममत्रेऽपि स्यादित्येवमर्थम्‌ । दष्ट कषेत्रस्य पतिनेत्य-
स्पिन्मघरे वष्ोयुक्तदछन्दपि वा' इत्यनेन पिस ्ारूपश्छन्दसि विकरपेन विहितो
धर्मस्तद्धणेव नाममत्रेण होमः । यथा क्ेत्रस्य पतये स्वाहेति घिसंज्ञाभावे
त्रस्य पत्ये स्वाहेति । आदिष्टदेवत इति वचनमादिष्टदेवतान्नहोमीयमनत्र एतै-
तत्नाऽऽज्यहोमीयनाममत्रे । तेन बेदोपाकरणादौ सदसस्पतये स्वराहेत्येवमेव
मत्र, न तु सदससपत्ये स्वाहेति । वास्तुबटिविधानापू्ं परिभापषाकरणादेप
ज्ञायते पूरवे स्वष्कृदधोमानन्तरं कमेरेषं समाप्यैव वास्तुवलिरिति । बास्तुबले-
रनावरयकतच्योतनार्थं वा मध्ये परिभाषाकरणम्‌ । अथवोत्तरत्र यथापुरस्ता-
दित्येतस्य मध्यपणिन्यायेन ब्राह्मणानन्नेन परिविष्यत्यत्राप्यन्वयः । तेन स्वै-
जापि बास्तुविनैयत्यं सिध्यत्याचारशरानुगृीतो भवति । मध्ये परिभाषाक-
रणं तु बास्तुवेरेवाग्यवहितत्वात्समैतरातिदेशः स्याद्धोमस्य नैव स्याग्रवहित-
त्वात्तन्मा मृदिस्येतदर्थम्‌ । एतेषामिति वचनं विकरणे तान्येव द्रव्याणीति।
एवकारो हपरिष्यव्यज्जनस्यापि ग्यारयथेः । समद्रदायेतिवचनात्पुनः पृथकप्‌-
यग्णहीत्वाऽवखण्ड्य पिश्रयित्वा तेन प्राग्रषु दर्भेषु बलि करोति । प्रागग्रचच-
नुदगग्रतान्यादृस्यर्थम्‌ । नात्र सपिमिश्रणमवचनात्‌ । वलि करोतीतिवचना-
त्थममवोक्ष्य वरि तत्र न्युप्य तं परिपिश्वति । त्रिष्ता त्रिपकरारेणान्नेन सव्य.
स्ञनेन ब्राह्मणान्परित्रिष्य संमोञ्य तैः पूण्याहादौीनि वाचयित्वा अयहव्तं
चरतीलथः । अज्नेनेदयेतावतैव सिद्धे छदद्रहणं युगमान््राह्मणानन्नेन परिषि.
षयेत्यतराप्योदनापएषसकत्वात्मकनिदद्नसंमत्ययाभम्‌ ।

[उपनयनप्रयोगः] संस्काररत्नमाश । १९७
( अधिकारसिदध्यर्थ बदूपनेतकरकप्रायधित्तम्‌ )

उपनयनप्रयोगः |

अथोपनयनपयोगः । उपनयनं चिकीषुराचा्यः कार्पासमुक्तविधिना निषि.
तमेकं यज्ञोपवीतं प्रादेशमात्रं समचतुरधरपदपानमहतं बलदं क्षौमं कार्पासं
वा कौपीनं तद्वन्धनार्थ कौपं सत्रमुत्तरीयारयं काषायं वदह्घमजिनं वा शितां
मोज्ञीं मेखलां परबरसंख्यग्रन्थियुतामुक्तलक्षणं दण्डमपन्छिन्नाप्राः प्रादेशमातरीः
सप्त पालारीः समिधोऽनियतसंख्यदमेनिमितमासनार्थं कर्व ॒कांस्यग्यति-
रिक्तं भिक्षापात्रं गां चोपकसपयेत्‌ । होमादिसामग्रीं च पित्रादपनेतरि कुपारेण
भिक्षया वरदानार्थं गौरूपकरपनीया ।

कृतनित्यक्रिय आचार्यं आचम्य प्राणानायम्य देशकालो संकीलयं ममो.
पनेदल्वाधिकारसिद्छथं कृच्छ्रत्रयं प्रायधित्तमयुकमल्यास्नयेनाहमाच-
रिष्य इति संकरप्य तचरेत्‌ ।

एवं देशकारसंकीतनप्रकमुपनेयतसाधिकारसिच्यर्थ करन््रत्रयात्पकं पाय-
शित्त गोदानम्रलानायेनादमाचरिप्य इति वहन संकर्पं कारयिला तक्तार-
येत्‌ । तस्यारक्तावुपरनेता वा कुयात्‌ ।

ततो मम गायत्युपदेश्चाधिकारा्थं द्रादशसहषं द्रादशाधिकतहक्तं वा
गायत्री जपपहे करिष्य इति सकरप्य, अग्र आयुष्पीलयादिषण्पत्राणां विश्वे
देवा ऋषयः । आद्ययोरश्निः पवमानो देवता । मध्यपयोरमिः पावकः। अन्त्य-
योरम्निः श्ुचिगीयत्री छन्दः । जपे बरिनियोगः। ‹ ॐ अग्न आयूरपि ° प्य्चैयः ›
इत्यभ्निपवित्रसंब्नकान्पणपनत्रान्सकृ जपित्वा, गायत्र्या विश्वामित्र ऋषिः, सविता
देवता, गायत्री छन्दः । जपे विनियोगः । ' ॐ तत्प्वितुरण्यं° दयात्‌ ' इति
सङृनपित्वा, कप्यादिस्परणपूरैकं सैकदिपतपक्षानुसारेण द्वादशसहस्रं इाद-
शाधिकसदहस्नं बा यथाकारं गायत्रीजपं कुर्यात्‌ । अथवाऽप्निपवित्संज्ञकान्प-
ण्त्रालायतरीं च सकृजपिलोक्तसंस्यं गायत्रीनपं सक्रसपपूैकं कुयात्‌ ।
अथवा गायत्र्याः सकृज्ञपों न कार्यः|

तत आचार्यो ज्योतिर्विदादिभ्योऽधारितादुपयनदिनाप्पवेयुस्तदिने वा
स्थं नित्यकं विधाय माङ्गलिकं सानं माङ्गलिकं वेषं च कृत्वा सोत्तरच्छदे
रङ्गवदिकायुक्ते पीठे पराय उपविश्य स्वदक्षिणतः कृतपाङ्खिकसानां कृत-
मङ्गलिकवेषां भारयौ तदक्षिणतः कृतमाङ्गलिकखाने कृतमाङ्गलिक्वेष संस्कार्यं

चीपेदयाऽऽचम्य प्राणानायम्य देशकालो सक्ीरर्यास्य कुमारस्य द्विजत्वसि-

१९८ भट्रगोपीनाथदीितविरविता- [उपनयनप्रयोगः]

८ स्वस्तिवाचनादि मण्डपदेवतास्थापनान्तम्‌ )
दविएषैकवेदाध्ययनाधिकारसिद्धिद्ारा श्रीपरमेशवरपीलर्थमाचायपेतृकसागि-
जीमात्कएुपनयनाखय सेस्कारं करिष्य इति सैकरपं कुयात्‌ ।

ततस्तदङ्गबेन पुण्याहादिवाचनं मातृकापूननं नान्दीश्राद्धं ग्रहयङ्गमङ्करारो-
पणं पण्डपदेवताप्रतिष्ठापनं च करिष्ये । तदादौ निभिघ्रतासिद्धर्थं गणपति
पूजनं यथाचारं $ुखदेवतादि पूजनं [च] करिष्य इतिसंकरपाग्रङ्करारोपणान्तं
र्यात्‌ । पूममङकरारोपणं पश्वाद्रहयङ्न इति वा क्रमः | इन्द्रः प्रीयतामिति
पुण्याहवाचने विशेषः ।

अथवा ग्रहयजञाङकरारोपणे प्रपानसंकसपासपतमेव करैन्ये । असिन्प्
नास्मिन्संकरप एतयोरुटेखः ।

उपनयनस्य वेदाध्ययनाथत्वेन द्विनलसंपादकसरेन च भिरिष्टवात्त्र
निधिघ्रतासिद्धय ग्रहयज्ञासूपं पिनायकशान्तिमपि पृयेव कूर्यात्तप्रेण बरा ।
साच श्लान्तिरत्नमाखायां द्रव्या ।

ग्रहयज्गस्तु प्रधानसंकस्पदिनासमाक्सप्रदिनमध्ये दशदिनमध्य एव वा
करतम्यः।

५८ मृण्डपस्यापनदिनात्पुरा ग्रहमं चरेत्‌ ।
दशाहे वाऽथ सप्तहि ततः प्राड्नैव तं चरेत्‌ ' ॥

इति ज्योतिःसागरवचनात्‌ । पण्डपस्थापनदिनात्मधानसंकस्पदिनात्पुरा
भाक्‌, ग्रहमख प्रहयङ्गं चरत्छु्यात्‌ । तत्र काटनियममाह दशाह इति । ततो
दशाहात्सप्नाहाद्रा भाड्नेव तं ्रदमखं क्यादियर्थः । अत्र गौ्यादिमातका
गणपल्याद यश्च वैश्षपात्रोपरि वस्रं प्रसायं तत्र संस्थाप्या; ।

ततो यथाचारमाप्रादिपरशस्तदृक्षपणवेषटिता दर्वाः शर्मीशाखाः सूत्रेण
षोढा वेष्टयेत्‌ । तत्रैकत्र पुशलमेकत्र च्छुरिकाश्ं मध्ये प्रक्षिप्य वेषनीयम्‌ ।
ततस्ताः शाखा मातृकावशपात्रे निधाय तासु चतख्पद्रक्संस्थं नन्दिनीनलि-
नीमेतरोपा नापमत्रेणाऽऽवाह्न तदुत्तरस्थमुश्रलगभीयां पश्ुवधिनीं नामम्र-
णाऽऽवाह्न तदुत्तरस्थच्छरिकाशल्लग भायां भगवतीं नात्र ्राऽऽबाहयत्‌।

ततो माठकरावंशपात्रस्योत्तरतः स्थापिते सूक्ष्मृन्पयकलशदय एकसिन्वा
यथाचारं तष्डलपणे इदिद्खण्ड रददुकषृीफलयुते न्युम्जशरावपिहिते नवेतचू-
णर्जिते सृत्ऋेषटिति गणानां स्वेति मत्रेणातिध्रगणपातिपाबाद् न्य॑* पना
मिति मतिषठाप्याऽऽसनाध्राचमनीयान्तानुपचारान्समप्यं॑स्रसधीपे ताग्रशत्
निधाय तत्रताः शालाः संस्याप्य मा्यैया नीराजनसुगन्धितैलाभ्यङगयवा-

[उपनयनप्रयोगः) संस्काररत्नपाहा । १९९
( मण्डपदेवतापूजनप्रतिष्टापनादि )

रकहरिदरायुद्तैनोप्णोदकस्लानानि कारयित्वाऽऽपो हि प्रेतितिष्टमिः सं्ना-
प्याऽऽचमनीयं दचा ताः शाखा माठ्कावशपत्र पूत्ववन्निषाय वल्नादिपु.
ष्यान्ताुपचारान्समप्यं दधिक्राग्ण इति दध्रा काण्डात्काण्डादिति र्वाभि-
शआभ्यच्यं धूपादयुपचारान्समरप्य
५ मन््रहीनं क्रियाहीनं भक्तिहीनं च देवताः ।
यत्पूननं कृतमिदं परिपूणं तदस्तु मे " ॥

इति संमा््यं वंशपात्रं खयं शृहीत्वाऽिघ्रगणपतिकलक्षं भायैया प्राह-
यित्वा घण्टादिवाच्पोपेण सितः सव्राह्मणः ॐ सलि न इन्द्र वृद्धश्र° बृह-
सपतिर्दधातु ' ‹ अष्टौ देवा वपवः सो० ममृत५ खाति › ' ऋद्धयास्म हभ्यर्मपतो
सवीराः ' इति मत्रान्पन्दृहमध्ये गता प्रतिष्ठापनदेशपुपरेपयितवा रङ्गव-
एधादिभिर रकल तत्र तण्डुखान्यक्षिप्य तेपु तद्रंशपात्र नयं प्रजामिति प्रतिष्ठाप्य
ततरैवोत्तरनः कशं भायेया निधाप्य पञ्चोपचारैः संपूञ्य स्थापितदेवताभी-
दर्थं यथा्रिभवे ब्राह्मणान्सुवरासिनीशच संभोज्य तेभ्यो यथाविभवं बद्ादि
दधात्‌ ।

ततो नीराजिताभ्यां द॑पतिभ्यां सुहदो वद्लादि ददः । ततः कर्ताऽन्यदपि
कुलधमीतुसारि कप चेत्तदपि कुर्यात्‌ । यावनपण्डपोद्रासन प्रयहं स्थापितदे-
वताः पूजयेत्‌ ।

यथोक्तमण्डपकरणानुकूस्य सति षोडशद्रादश्ान्यतमसरुयहस्तपरिमितोऽसं-
भरे ऽ्स्तपरिमितः स्थलानुरोपेन वा चतुद्रीरोपशषाभितस्तोरणेयुक्तो ददस्त-
म्भचतुययक्तः सम्रनो वामभागे द्ारसमीपे वा मण्डपः कायः । अत्राऽऽ्चा"
येहस्त एव ग्राह्यो न तु संस्ायेस्य । अन्यथा पण्डपस्याष्दस्तत्वपक्षेऽतिलघु-
तापत्तः।

*' आचायहस्तमानन मण्डपे निरते शुभे ।
मध्य वेदी प्रकर्या चतुरश्रा मन्तः " ॥

इति ज्योतिनिषन्धवचनाच ।

आचार्यं इति संस्कारकोपलक्षणं, तेन विब्राहेऽपि मण्डपः संस्कारकस्य
पित्रदि हस्तेनैव ।

५ कन्याहस्तेः पञ्चमिः सप्तभि कायौ वेदिः र्ता प्ता "|
, ति दचनेन बेदिविषय एव कन्पाहस्तपरिमाणत्वे प्रतिपादिते मण्डपे संस्का-

रकृहस्तपरिमाणत्वम्थतः प्रतिपादितं भवति । तत्राऽओय्यामाघ्रमयो जम्बुपयो

२०० भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता -[मण्डपदेवतापूजनप्रतिष्ठापनादि]
( वेदीकरणम्‌ )
वा स्तम्भः । नैऋलयां खादिरो धात्रीद्षजो वा । बायव्यामोदुम्बरः कमीमयो
वा । ईदे)शान्यां बादर आइपन्तको बा । एतै स्तम्भेमेण्डपं ददं कटादिनाऽऽ-
च्छादितं निर्माय तोरणाः शोभयित्वा पूर्ववद्रदधाश्रतस्रः शाखाः ‹ दधि-
कराग्णो अकारिषं" ध्या जाता ओषधयः! इति मत्राभ्यां चतुर्णा ब्राह्मणानां हस्तेषु
दखाऽऽेयस्तम्भे ' गङ्गायै नमो गङ्गामावाहयामि ` इत्यावाह्य संपूज्य सुदृढा
स्थिरा भवेति प्रा्ेत्‌ । एवं नेकैलये(ते) गोरीं वायव्ये धरणीभेशाने लक्ष्मीम्‌ ।
ततो विप्रहस्तेभ्यस्ताः शाखा आदायाऽऽग्ेयादिस्तम्पेषु ताः शाखा बद्ध्वा
तत्राऽऽओयश्षाखायां नन्दिनीं नेकरलय(त)दाखायां निनी बायव्यश्नाखायां
पेत्रामेशानीकशषाखायामुमामावाह्य प्रतिष्ठापयेत्‌ । ततः स्वहस्तस्थामेव पृशषलगरभा
शाखां मण्डपमध्यमरवंशे बद्ध्वा तत्र नाल्ेव परशुधधिनीमाबाह्च प्रतिष्ठापयेत्‌ ।
ततस्ताः काण्डानुसमयेन पदाथानुस्मयेन वा पूजयेत्‌ । तत्र सयुद्रज्येषठ इया.
दयश्त्वारे त्राः क्रमेण नन्दिन्यादीनां चतां देवतानां सानमच्राः ।
चतारोऽपि पशुव्रधिन्याः । आपो हि प्ेतिमन्रत्रयस्य सरत सपुचयः ।
गन्धद्रारामिति गन्धस्य । दधिक्राव्ण इति दधः । काण्डात्काण्डादिति
दूबायाः । दुवांसमर्पणोत्रं पुप्पा्ुपचारसमपणमिति विशेषः ।

ततो पण्डपपध्य अप्रय्यादिक्रमेण कलशचस्थापनव्रिधिना सुम्भचतुष्टयं
स्थापयित्वा तत्रिमत्या संवे तन्मध्ये देवकस्थापनं कुर्यान्‌ । तचेत्थम्‌ । अनु
पहतपीठ वंशपात्रं निधाय तत्र देवकसं्ञकच्छुरिकाशल्नगमीपां शाखायां भग-
वतीमाबाह्य प्रतिषठाप्याऽऽप्नना्राचमनीयान्तादुपचारान्समप्यं चतटभिः युवा-
सिनीभि्नीराजनाभ्यङगोदरतनोष्णोद कस्नानानि कारयित्वा देवर वशपात्र
सेस्थाप्य व्ञादिमिरुपचारः सेपृञ्य तसिजञेव पीठे तत्कलशदरयमेक बा निधा-
याविधरङ्ञकगणपतिं तत्राऽऽवाह्न प्रतिष्ठाप्य संपूजयेत्‌ । तत एतत्समीषे
माठुकार्व॑शपात्रं निधाय ब्राह्मणमोजनादि सर्व पतवस्कुर्ात्‌ ।

ततस्तस्मिन्मण्डपे मध्ये षटपदपरिमितायापव्रिस्तारा चनुष्यदपरिमितायाम-
विस्तारा वा हस्तोत्नना वेदिः कार्या । तत्र वेदिमध्यसूत्रपधिमसूत्रसंपाताह्षि-
णत उत्तरतशकहस्तपरिमिते देशे चिहं न्वा, कजलार्थ दक्षिणोत्तरविहयोः
पुरतोऽप्यवं चिदद्रयं कृत्वा तत्र संपातद्रयदक्षिणस्थविहयोः प्राक्सूत्रं द्वा
तत्पत्रमनु दरादशस् दुषु चिदं कुयादेवपुत्तरस्थविहयोः ।

(क कज

एवं संसाध्य तन मिशद द्गुलोचां भित्ति याद्‌ । तस्याः पा्योर्ाषौ
सोपानानि कायौणि । भित्तरपरि मध्यभागे कलशाक्षारं गृतिण्डं स्थापयेत्‌ ।

[उपनयनप्रयोगः] संस्ाररत्नमाखा । २०१
( माठभोजनादि, उपनयनहोमा्ममिप्रतिष्ठापनम्‌ )

अत्रापि प्रमाणमाचाय॑स्य । एुपषरो्नतत्वादयो बिवाहवेदिष्टा धरी अधि.
रोधादश्रापि कायाः । रिष्टास्तविदानीं विवाह्वेदिवदेव वेदि दुैन्ति ।

ततो द्वितीयदिने परातराचायैः षटपथतिसमसंस्याकान्राह्मणान्संभोश्य तैः
पण्यादस्स्तययनर्धीव चयित्वा, इनदरः भीयतामिति वदेत्‌ ।

ततः कृतमङ्गलस्नानमलृतं कुमारं मात्रा सह भोजयेत्‌ । मातुरभावेऽ-
न्ययाऽ्ल्ाख्यायिन्या । एतस्या अप्यभाव एकाकिनमेव भोजयेत्‌ । अष्टौ
ब्रह्मचारिगोऽपि भोजयेदिलयाचारः।

ततः ठृतभोजनस्प कुभारस्य नापितेन केशान्बापयिला कुमारं संस्नाप्य
दविराचमय्य बद्धशिखं गन्धादिभिरलृलयाहतं वापसतुष्णीं परिधाप्योपत्रेह
दविराचमनं कारयेत्‌ । अत्राऽऽचमनं पौराणमेव । तयथा -- केशवावैद्धिभिना-
मधिर्दकं पिवेत्‌ । चतुथपश्वमाभ्यां करतले स्पृशेत्‌ । षष्ठसप्रपाभ्यामोषएठौ
स्पृशेत्‌ । अषटमनवमाभ्यां पुतं सृजेत्‌ । दशमेन वामहस्तं भोक्षयैकादशेन
पादौ रोय द्वादशेन शिरः स्पृष्टा बयोदशनोध्वोध्पङ्कर्रः सृष्टा चतुर्दशेन
दक्षिणनापरारन्धपङ्षतजैनीम्यां पञ्चदशेन वामनासारन्ध्ं ताभ्यामेव पोढश्-
सहहदशाभ्यां यथाक्रमं दक्षिणवामनेत्रे अङ्कषनामिकाभ्याम्‌, अष्टादशेकोनर्वि-
शाभ्यां यथाक्रम दक्षिणवामभ्रोतरे अङ्कषएटकनिकामभ्पाम्‌) वशेन नाभि ताभ्या-
मेव, एकर्विशेन हृदयं पाणितलेन, द्वा्विशेन शिरः पाणिना, त्योतरिशचति-
शाभ्यां यथाक्रमं दक्निणवामभनाव्ङ्ुस्यग्ः स्पृशेदिति । केशतरादिनामानि
नमोन्तानि प्रथमानतानि वा संवुदूधयन्तानि वा । संबुद्खयन्तपक्े केविद्िष्णुषदं
हरिपदं चाविभक्तेकमेबोचारयन्ति तत्साधूनेव प्रयुञ्जीतेति नियमातुच्छम्‌ ।
गायश्युपदेक्षासाक्तनानि सण्यप्याचमनान्येवमेब ।

ततो वेद्यापपत्रश्योक्तरील्याऽऽयतनं स्थण्डिलं वा वेधां ्रिषाय तत्संस्ारं
पैवक्छृत्वा लौकरिकारणिनं शरोतनियागारादाहूतं बा सयुद्धयनापानपि प्रति
छ्रापयामीति प्रतिप्रप्य प्रञ्वास्य ध्याता समित्रयमादाय रद्ध एदीलादिपा-
णायामान्तं कृत्वोपनयनहयेमकमणि या यक््यमाणा इत्यादिग्याहूलन्तयक्ला
वैशेषिकपरथानष्टेमे, आयुदौमभनिमेकयाऽऽञ्याहुलया यक्ष्ये, आयुर देव-
मप्िपेकयाऽऽञ्याहुलया यक्ष्ये । अङ्ृहोमे, वरुणमिद्ादि । पत्रासा-
दनेऽमामपहतं वखदरयमृत्तरीयायं काषायं वल्लमजिनं वा पोज्ञी
मेखलां दण्डं द्धी कूचमाज्यस्थालीं परणीतापणयनं मोप्षगीपातरपवे-
पगङ्ञरनिरूहणा्यं पात्र कौपीनं तदन्धना्ं क्षोमं सूत्रे बोधायनोक्तविषिना

. २६

२०२ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता-[्ह्मवरणादिपरिषिपरिधानान्तम्‌]

८ उपनयन उपवीतधारणम्‌ , उपनयनहोमः )
निमितमुपीतं भिक्षापाज च प्रयुज्य गां समीपे संस्थाप्य संमार्गदभानवज्वल
नदर्भान्बहिरिष्पमाज्यं सप्त पालाशशीः समिधश्वाऽऽपादयेत्‌ । मातृदततेन पौष्क-
रसादिपक्ष एव कूचैभयोग उक्तः स चिन्यः

ततो ब्रह्मवरणादिपरिधिपरिधानान्तं कृत्वाऽपररुत्तरतस्तिषएठतः कुमारस्य
कटावासादितं सूतरमादध्याऽऽस्तादितं कोपनं परिधाप्य दर्भपुपवेश्य द्विराच-
मनं कारयेत्‌ ।

ततः कुपारस्ततैवोपविष्टः- देवस्य तेलयस्य पत्रस्य प्रजापतिरुपवीतं यजुः ।
आदाने विनियोगः । ॐ देवस्य त्वा स ° म्यामाददे' इत्यासादितपुपवीतमादायः,
उद्रयमिलस्य सोपः सूर्योऽतुष्रष्‌ । आदिल्यायोपवीतप्रदशेने विनियोगः ।
ॐ उद्वयं त° रु्तमम्‌' इत्युपवीतमादिल्याय प्रदह, यज्ञोपवीतमिल्यस्य पर-
ब्रह्म परमात्मा तरिषटुए्‌ । उपवीतधारणे विनियोगः । ॐ यन्ञोपवीते° स्तु तेजः"
इति दक्षिणं बाहृपुद्धायं धारयेत्‌ ।

शिष्टास्तिदानीं बौधायनोक्तविधिना यङ्गोपवरीतनिमीणासेभेन सिद्ध एव
यक्नोपदीते तत्तन्पत्रेष्ठाः कृत्वा तद्धारयन्ति । अ्राप्यसंभरे तुष्णीमेत
निपितं यज्ञोपदीतं गायत्याऽऽपो हि प्रादिमिस्िभिरमत्रवाऽभिमप्रिताभिरद्धिः
सव्याहृतिकया मायत्रया दृशवारमभ्युक्ष्य यञ्ञोपवीते परमं परकित्रमिति पत्रेण
समस्तव्याहृतिभिवा ““ यज्ञापवीनिनापतययामि दोवायुत्वाय सुप्रनाम्त्वाय सुवीर्याय
सर्वेषां वेदानामापिपल्याय यकप व्रह्मवनेप्ताय " इति कापीतक्युक्तमन्रेण बा

धारयेत्‌ ।

ततो द्िराचम्पागन्यायतनादीश्चान्यां दिक्च द्विराचम्प्रेणापरि ब्रह्मा
ग्योम॑ध्येनाऽऽचायेस्य दक्षिणतो गत्वा तत्र प्राह्यु उपविश्य तमना-
रभते । अपरेणाभिमिति मतृदत्तः।

उपनयनहामः।

अयाऽऽचायः कुमरिणान्वारन्धः परिपेकाद्रिव्याहूतिहेमान्तं छता परधान-
शमं कुयौत्‌ ।

आयु इयस्य वरि देवा आयुदा अप्निखिषटप्‌ । आयु देवेत्यशय सोत्र
मरस्य वामदेव आयुद देवोऽप्िलिषप्‌ । उपनयनपधानाज्यहपे व्रिनियोगः
४ आयुदा अभ्र दिम स्वाहा आयृदऽग्रय दद्‌ ० । ॐ आयुर द्वन ० नयम्‌९

[उपनयनहोमः] संस्काररत्नमारा । ` २०१
( अश्मारोहणादि मेखलाबन्धनान्तम्‌ )
स्वाह। ' आयुर्‌ देवायाग्रय इदं ० । इति प्रधानाहुतय जुहुयात्‌ । अतरि-
्ञातस्वरा मन्राः सर्ैत्रैकथुलेन भयोक्तव्याः ।

तत एमं मे षरुणेयादि स्िष््दन्तं इत्वा ऽपेरुततरत उत्तरपरिधिसंपिपपर-
णाऽऽसादितपहमानं निधाय कुपारमप्रेणाभ्निमानीय) ॐ आ तिद्ठेममदमानमद्मेव
स्वर स्थिरो मव । प्रमृणीहि द्रस्य एरलनायतः ' हृति दक्षिणेन पादेनाश्मन
उपरि वं स्थापयति । सूत्रे दक्षिणेनेतिवचनं सव्यनिद्टरयरथं ऋमार्थं वा । परथमे
पक्षे दक्षिणपादस्यैवाश्मोपरि स्थापनं न सव्यस्य । द्वितीयपकते तु कुमारस्य
प्रथमं दक्भिणपादमेव संस्थाप्य सव्यः संस्थापनीयः । सरथैत्र सौतरमघ्राणामूषि-
वामदेवः । मघ्रोक्ता देवताः । छन्दांसि तद्यानि । सौतमतरे द्यप्या्रवगपापिप्ता
नास्तीति मतस्यापि सखाभ्नोय्यत कष्यादिकम्‌ । मतान्तरमादायोच्यपाने तु
सौत्रपत्राणापतिवह्ुतादूतिविस्तरः स्यात्‌ ।

ततः कुपारमदमनोऽतार्याइपानं तस्माहैशानिःसायं पूरं परिधापितं वासः
म्रष्ातं निधा

^

५ ॐ या अकृन्तन्नवयन्या अतन्वत याश्च देवी रन्तानभितो ददन ।
तास्त्वा देवीर्नरप्रा प्मययंत्वायुप्मानिदं परिधत्व वाप्तः । परिधत्त षत्त वापपैन\
शतायुषं कृणुत दी्ममायुः | बृहस्पतिः प्रायच्दरद्वाप एतत्प्ोमाय राते परिघात वा उ ।
जर। गच्छाति परिधत्छ वाप्तो मवल्ृषठीनाममिशसिपाव। । हते च नीव शरदः
मुव रायश्च पोयमृपप्तम्ययसछ्ठ " हत्यासादितयोषीससोमध्य एकं वासः परि-
धापयति ।

८ ॐ परीदं वापतोऽपरिथाः स्तय मूरापीणामभिङप्िपावा । शतं च जीव
दारदः पुरूवीर्वपूनि चर्यो व्रिमनाप्नि जीवन्‌ › इति परिहितवापतसं कुपारमभिम-
प्रयते । षसूनि चाय्यो त्रिभजासजीवन्निति प्रमादपाठः।

चि

ततस्तपुपेक्षय द्विराचमनं कारयेत्‌ । ' ॐ या दुरित! परििधमाना शमं वस्य
पुनती न भागात्‌ । प्राणापानाभ्यां वमावहन्ती स्वप्ता देवाना सुभगा मेखलेयम्‌ '
ष्यासादितया मेखलया कुमारं नाभिदेशे त्रिः प्रदक्षिणं परिव्ययति, दिरिः
लेके सष्ृन्न्रः । ततो नामेरत्तरतो मेखलायाश्षिगुणं ग्रन्थि ता दक्षिणतो
नाभेः परिकर्षति ।
ॐ मित्रस्य चक्रुणं धरीयसोजो यशस्वि स्थविर« प्तमिद्धम्‌ ।
अनाहनस्यं वपनं जरिष्णु परीदं वाज्यनिनं षस्छराप्तावदरितिसे कक्षां

२०४ भहगोपीनाथदीपषितविरविता-- [ उपनयनप्रकरणम्‌ ]
( कृष्णाज्ञिनपरिधानादि दधिप्राकषनान्तम्‌ )

बध्नातु वेदस्यानुवक्तवै मेधाय श्रद्धाया अनृक्तस्यानिराकरणाय बरह्मणे
्रह्मवरचप्ताय "”

इति ष्ुमाराय दृष्णाजिनपुपरिषटा्योपोध्प्ीवुचरीयं करोति ।

रौरवं राजन्यस्य वस्ताजिनं वैदयस्य । प्राबरणपयापोत्तरीयार्थामिनालाभेऽ
एाचतारिशदङ्कलं चतुरङ्कलविस्तीरण यङ्कलतिस्तीर्ण वाऽजिनं गीत्वा परि.
पीवणार्य रिचिदधिकं गृहीताऽष्टाचलारिंशदङ्कलपरिमाणावरिरोधेन परिषीव्य
हत्परिमण्डलमजिनपृत्तरीयं कारयेत्‌ । तत्र संायाङ्कलैरषङ्कल एकः खण्डः
पोडशाङ्कलो द्वितीयश्चतु्िशाङ्खलस्तृनीयः । यदा वास एवोत्तरीयं तदा मच्र-
निदृत्तिरजिनपदलोपो वा । यत्र यत्र मत्रेऽसौशन्दस्ततर संवुद्धान्तं संसायस्य
शर्मान्तं व्यावहारिकं नाम प्राहम्‌ ।

ततः ॐ इन्द्राय त्वां परिदरे ' एति कुमारं व्रपात्‌ । परिदेहीति कुपारः ।
अथाऽऽचायः ॐ परीममिन्द्र ब्रह्मणे महे श्रोत्राय द्ध्म । अथैनं जरिमाणये उयोङ्‌-
रप्र अधिजागरत्‌ ' इति व्राह्मणकुमारमिन््राय परिददाति । कुमारमालभ्य
मच परवीतीस्ययैः । उत्थाप्य संरपृह्य मन्रवचनं परिदानमिति गृष्रकारिकाहत्‌।
भ्रोत्रशब्दस्थाने रषटशन्दः क्ष्रियकुपारपरिदाने पोपक्ब्दो वैरयकुमारष-
रिदिने।

अथग्रेणा्धि कुमारं दक्षिणतो नीत्वाऽपरेणाग्निमुदद्युलपुपरेश्य ॐ त्वयि मेधां
त्वयि प्रनां त्वय्यभनिस्तेनो दधातु । त्वपि मेधां लपि प्रां तीन्द्र इद्धियं दातु |
सपि मेधां तवि प्रनां तपि सूर्यो भानो दधातु ' इति त्रिभिहतोच्छेषमाग्यं
सर्वमर्थं वा सकृत्कुमारं पाश्चयति । प्रयागामन्त प्राशनम्‌। यदा सर्वस्य भाश
तदा सक्तपलाशसमिधामभ्याधानार्थं रकिकाञ्येनाभ्यञ्जनम्‌ । परिष्यञ्जन-
परायधित्तहयेमयोः क्ैव्यतायामन्पदाञ्यं पएव॑वत्संस्ृत्य तेनोभयं करम्‌ ।
र स्वस्य भराशनं तदाऽवश्रि्ेन तेनैवाभ्यञ्चनं परिध्यञ्जनपायशित-
हाप च।

अथवा हुतोच्छेषमास्यमदपीयति लौकिके दधि सर्वपर्पं वाऽऽनीयाऽऽ-
रोडनेन पूपुणक्रं ढृत्वा तत्पा्रयेदेतैरेव पत्रैः । हुतोच्छेषा्येऽल्पं दध्या-
नीय पृषदाञ्यं करतैव्यपित्येवं तु न भवति । तृतीयमाञ्यस्य दधन्यानीयेति

पषदुणलवा्यं पएुसूत्र दस्य दध्यधिकरणकार्यानयनगिपरेरेषा्र प्रहीपरवि-
तत्वात्‌ ।

[उपनयनप्रयोगः] संस्कराररत्नमाल। २०९
( कुमाराकरेक्षणादि माजनान्तम्‌ )

ततो योगे योग इयस्याभिरिन््रो गायत्री । इममत्र आयुष शदयस्य विश्व
देवा अग्निवरुणसोमादितिविश्वदेवा मूरिषूतरिषटप । कुमारसमीक्षणे विनि.
योगः-- ॐ योगे योगे तव ° मूतये › ‹ इममग्न आयुपे ° पापतत्‌ › इति द्ाभ्यां
पराश्न्तं कुमारं समीक्षते ।

अथवा हुतोच्छेपपाञ्यं पृषदाज्यं बाऽऽभ्यां पत्राभ्यां प्राञ्चयति) अस्मि
न्पक्षे त्वपि मेधामिति मच्नत्रयस्य समीक्षणस्य च रोपः । ततः कुमारः प्रात्न-
नाङृपाचमने कुयात्‌ । हुतो च्छेषाज्यनारे पराश्नाभावः । प्रा्ननामावादाचम-
नस्याप्यभावः । आज्यान्तरं तत्स्थान उपादाय तसाकनीयमिति केचित्‌ ।

अथाऽऽचा्यं आचानतं कुपारमात्मानपुपस्पशेयितला(्य) ' ॐ शतमिन शरदो
अन्ति देवा यत्रा नश्चक्रा जरतं तनूनाम्‌ । पुत्रात यत्र पितरो मवन्तिमा नो मध्या
रीरिषताऽऽयुगन्तोः › इति कुमारममिमत्रयते ।

अथ कुमार आचारय ब्रह्माणं च विष्कृलय पात्रसहितपर्भि प्रदक्षिणं परि-
क्रामति । आचायः ' ॐ अंगच्रा तमगन्महि परपमृतयुं युयेतन । अरिष्टाः पचरेमहि
छलि भरतादिह छस्या गृहेम्यः ` इलयासीन एव प्रदक्षिणपर्नि परिक्रामनतं
कुमारममभिमश्नयते ' ॐ ब्रहमच्यमागामुप मा नयस्व ब्रह्मचारी मवानि देवेन पवित्रा
पूतः ' इति ष्ुमारं वाचयति ।

को नामासीति कुमारं पृच्छति। अथ कुपारः सस्य शान्तं व्यावहा-
रिकं नक्षिं च नापाऽऽ्चे । यथा देवदत्तश्मां कातिकोऽस्मीति।
अथाऽऽचार्व; ' ॐ स्वस्ति देव पवितरहमनेन देवदत्तशर्मणा कातिकरेनोदचमश्रीय ›

इति कुपारस्य नापनी गृहाति।
शं नो देवीरित्यस्य प्रजापतिरापो गायत्री । मार्जने मिनियोगः ' ॐ शं

थ

नो देवी° तु नः ' उभावद्धिाजयेते । उभपोमेग्रः।

अथ प्रधानोपनयनम्‌।

अथाऽऽचा्यो श्योतिर्विदं संपूज्यप्रेदक्षिणतः पश्यत उपविहया-
मेरापरेय्यां दिश्षि सख्वपुरोभाग आत्माभिपुलं दुमारपुपवेश्योभयोमध्ये
व्योतिश्द स्वस्तिना उदग्दशेऽन्तःपटे धृते ब्राहमणेम॑क्लसूक्तपयपाठे
च क्रियमाणे स्वकुलदेवतादीनां चिन्तनं पटस्थसखस्तिकावरोकनं च दुतै-

१क, ग. सान्ता । २ क. चरिता ।

२०६ भहगोपीनाथदीक्षितषिरवित्ता-- [उपनयनप्रयोगः]

८ प्रधानोपनयनम्‌ )
ज्ासीत । एवं कुमारोऽपि । अथवा सस्थानस्थितारेवोभो । असिन्य्
पराग्दशोऽन्तःपटः |

तत आचार्यो ज्योतििदा सुटग्रसमयेऽन्तःपट उदक्पराग्बा निष्काशिते
तत्रस्थ एव कुमारस्योपनयनं कुयात्‌ । तबेत्थम्‌ । मारस्य दक्षिणम॑सं सद-
क्षिणेन हस्तेन सन्यहस्तेन सब्पम॑परं तृष्णीं फचिदन्वारभ्य, समस्तव्या-
हूतीनां प्रजापतिः प्रजापतिंहती । गायत्या विश्वापित्रोऽगनिश्च सविता
गायत्री । देवस्य त्वेतस्य वामदेत्रः सविता यञ्चः । करुपारस्पोपनयने विनि-
योगः । (ॐ मूर्मवः सुवः" ॐ तत्वितु ° प्रचोदयात्‌" ॐ देवस्य त्वा त° हस्ता-
म्यापूपनयेऽमुकरा्मन्‌ ' इति कुमारस्य दक्षिणं वाहुपासन आभिपृख्येनाऽऽनीय
समासीनः कुमारणएपनयते कुमारं ससमीपे संमुखं करोतीलयथंः। इदं प्रधानो.
पनंयनमाचायैः क्म्य न विस्मरेत्‌ । विस्मरणं वेदसिलं कर्माऽऽवरतनीयं
मातृदतोक्तेः । प्रधानत्वादिति भावः । अगर्क्षिणत उपनयनक्रिपापक्ष उभा-
षत्नस्वे से स्थान उपव्रिश्रतः। अत्र ˆ ॐ ये यत्तेन दक्षिणया प्रमक्ता अग्ने तेन-
लिन्‌ › श्याधा आशिषा दघुराचारात्‌ ।

अथाऽऽचार्ः--' ॐ अश्न हस्तमग्रभीत्मोमसते हस्तमग्रम)तपविता ते हम्न-
मग्रमीत्परस्वती ते हस्तमग्रमीत्पूपा ते हस्तम्रभीदूवरृहस्पतिले रह्तमग्र-
मीनिित्रस्ते दस्तमग्रमीद्ररणप्ते हस्तमग्रभीत्तएा ते हस्तमग्रभीद्धाता ते हस्तमग्रमी-
विष्णुस्ते हक्तमग्रभीत्प्रनापतिप्ते हस्तमग्रभीत्‌ ' [ इति ] कुमारस्य दक्षिणं हस्तं
साङ्ुघ्ं दक्षिणेन हस्तेन गृह्ाति। ॐ पविता त्वाऽभिर्षतु मित्रस्वमत्ि पेणाऽ
्निराचायस्तव देवेन सवित्रा प्रसूतो वृहस्यतत्रह्मचारी मवामुङशर्म्पोऽशान समिध
अधिहि क्म कुरु म। दिवा स्वप्र ' शति कुमारं सश्ञासि । संशासनं शिक्त-
णम्‌ । अपोऽशानेलयाचमनाधुपलक्षणम्‌ । पत्रोत्सगीदौ निमित्ते श्चान्ते
परिधिनाऽऽचमनं कुर । समिध अपेहि यद्रद्रह्मचयं सायंप्रातः सायमेव
वाऽग्रिकार्यं करु । कप कुर संध्योपासनादिकं गुरुढुश्चपाबेदाध्ययनादिकं च
कमे कुरु । मा दिवा खाप्सीः। दिवा निद्रां मा दुषिल्थः। बाहमिति कुा-
रोरी कुयात्‌ ।

अथाऽऽचार्या दक्षिणेन हस्तेन कुमारस्य त्णीं दक्षिणांसस्योपरि सामी-
प्येन पृष्ठतः प्श्य क्रमेणावाचीनमभिमृरय (ॐ मम द्दये हृदयं ते स्तु, मम

१क. घ. यनं ब्रह्मचारी न ।

[उप्नयनप्रयोगः] संस्काररलमाला। २०७
( हृदयालम्भादि कषङ्ादिदेवताप्रदानान्तम्‌ )

चित्तं चिततनन्वेहि, मम वाचमेकमना जुषल्, वृहस्ति्वा नियुनक्त मह्य, ममेवानु
सश्भस्व, मयि चित्तानि सन्तु ते, मयि प्तामीच्यमस्तु ते, मद्यं वाचं नियच्छतात्‌ ”
[ इति ] कुमारस्य हूदयममिगृश्षति ।

अप उपस्पृदय “ ॐ प्राणानां भ्रन्थिरपि पतमाविघ्ठप्तः " [ इति ]
तथैव नाभिदेशमभिमृशति । अप उपसृ ' ॐ भुवः पवः पप्रनाः
प्रनया मूयाप्त^ सर्वर व।रः मुवा वचा मुपोपः पेय सुमेधा मेधया
मुबह्मा ब्रह्मचारिभिः '' [ इति ] कुमारमभिपर्रय ॐ सूर त्वाऽ्नो एषि्यां वानि
बरह्मणि ददेऽमुकशमन्‌ । मुवा यजुः त्वा वायावन्तरिक प्रणि बरह्मणि ददेऽमूकश
मन्‌ । पुवः पतमप त्वा पूरं दिवि चधुि ब्रह्मणि ददेऽमूकशर्मन्‌ । इष्तस्ते प्रियोऽ-
न्यमुकशमन्‌ । अनस्य ते प्रियोऽप्तान्यमृक्शमेन्‌ । इदं वत्स्यावः प्राण आयुषि
वत्स्यावः प्राण भामुपि वद्तामुकशमन्‌ '' [ इति ] पुनः कुमारमभिमश्रयते ।

अग्निरायुष्मानिति सादुषक्राणां मत्राणां विश्वे देवा अन्न्यागृष्मदादयो
यजुपि । कुमारस्य दक्षिणदस्तग्रहणे विनियोगः । “ अ्चिरायुप्मान्स व° प्रम
अगुप्मान्त° यत्त आनप्मान्° ब्रह्माऽऽयुप्मत्त ° देवा आगूप्म० ' एतैः पञ्चमिः
पयायदेक्षिणेन हस्तेन कुमारस्य दक्षिणं दृस्तं साङ्ख्ं गृहाति ।

आगुषटे विश्वत त्यस्य क्वे देवा अआयुद्र अभ्निरत॒ष्प्‌ ।
अग्र पृथिव्यामिलस्य बामदोऽगन्यादयो यज्गुः। कुमारस्य दक्षिणकरे जपे
विनियोगः; ॐ जायृषट व्रि° मिते " ““ अदौ पृमिव्या प्रतितिष्ठ वायावन्तसितति पूर्य
दिवि या स्वस्तिमञ्निवागूरादरियश्वन््रमा आपो नु पेचरन्ति तार स्वसिमनुप॑चरामू
करभन्धराणस्य व्रह्मचायभूरमुकशमन्‌ ' [ इति | कुमारस्य दक्षिणे करण जपति ।

आगु अप्र इलस्य विभवे देवा आयु अग्निष । अग्रौ पृथिव्यामि-
त्यस्य ॒वामदेबोऽ्यादयो यञः । कुमारस्यात्तरकणं जपे विनियोगः ।
ॐ आनु अ० दिमम्‌ ' अग्रौ एृित्यां ° मुरमूकशमन्‌ ' [ इति ] कुमारस्योत्तरे
कर्णे जपति । ‹ मेधां त इन्द्रो ददातु मेधां देवी प्रस्वती । मेधां ते अधिनावृमावा-
धततं पृ्करस्नो ' [ इति ] कुमारस्य एषं स्वपुतेन सह संनिधाय जपति ।

कपकादिदेषेभ्यस्मवां परिदद्‌ इति कुमारं वरेयात्‌ । परिदेदहीति कुमारः

तत आवायः

०५ कपकाय ला परिददाम्यन्तकाय त्वा परिदिदाम्यधघोराय त्वा
परदिदामि गदाय त्वा परिददामि यमायत्वा परिददामि मखायत्वा

१. द. आयुधौ ।

२०८ भटगोपीनायदीक्षितविरचिता- [उपनयनप्रयोगः]
( पुनपनयने विशेषः, प्रह्मचारिकठैकसमिदाधानप्रयोगः )
परिददामि वशिन्यै त्वा परिददामि ए्थिन्यै त्वा प्ैश्वानराये परिददा-
म्यद्यप्त्वा परिददाम्योषधीम्यस्त्वा परिददामि वनस्पतिम्यस्त्वा परि-
ददामि दयावापृथिवीम्यां त्वा परिददामि पमूताय त्वा परिदिदामि
त्ह्मवचैप्ताय ला परिददामि विश्वेभ्यस्त्वा देवेभ्यः परिददामि
सर्वेभ्यस्त्वा मृतेभ्यः परिददामि स्वाम्यस्त्वा देवताभ्यः परिददामि

शति कुमारं कषकादिभ्यः परिददाति । यदि पुनरुपनयनं तदाऽत्र साब्रि-
्रीवाचनं कृत्वा सप्तपलाशसमिद्धोमादिकं कमं कार्थं नातराक्षारलवणानादि-
व्रतं चरितत्वात्‌ । पुनरुपनयनप्रयोगस्तग्रे वक्ष्यते । प्रथमोपनयने तु परि
दानानन्तरं सप्रपराशसमिद्धोमादितिषरदन्रहयमान्तं वक्ष्यमाणा कृत्वा
यहवतपक्षारलवणाशनादिकं वक्ष्यमाणरीत्या देवतोपस्थानपूर्ैकं कुमारेण
कारयित्वा चतुैदिवसे भरातः सावित्रीवाचनं चतुर्थदिवसतीयग्रिवृदसहोमा-
दिके सर्वं करमेण समापयेदिदयेकं मतम्‌ । सद्यः सावित्रीवाचनमिति पौष्कर-
सादिमतम्‌ । एतन्मतेऽपि त्यहवतं भवेव । “ प्रः पेोप्करपादिः " इदय-
सिन्सत्र माग्बवचर्यापरिसमक्तेः शुक्रियाणामध्ययनदनात्‌ । वरतमनारभ्या-
ध्ययनस्यानुपपननत्ादिति मतृदतताक्ते; ।

तत्र पौष्करसादिमतमाभिदय प्रयोग उच्यते । परिदनानन्तरं कुमा
रेणाऽऽसादितसप्तपटाश्समिधां ध्रतेनाभ्यञ्जनं कारयित्वोपनयनाप्रात्रभ्या-
धापयति मच्रान्वाचयति च । षरुमारः--“ ॐ अन्ने प्िषमाहारष
बृहते जातवेद । यथा त्वमप्ने समिधा प्मिध्यप्त एवं मां मेधया प्रत्तया
प्रनया पदामि्हमवचेनान्नाचेन समेधय खहा " [ इति ] एकां समिधं षते
नाभ्यक्तामभ्यादधाति । अग्नय इदमिति ल्यागं कुर्याद्‌ । तयैव दे दिती ।
तथैवावरिशाश्तसतस्ततीये । अग्रे समिधावाहापमिति द्वितीये मरसंनामः।
अप्ये समिध आहापमिति तृतीये । यागस्तुपएूष॑वदेवोभयत्रापि । म्रान्तगैत-
द्वितीयसमिच्छब्दे तु नोहः । तस्येन्यनपात्राभिधायिलरात्संनमनावचनाञ् ।
केचिदभ्पाधानादूर्र संकलपमपि कुर्वन्ति, तन्न । सर्वष्वङगमूतेषु कर्मखतिप-
सङ्गात्ते “ समस्त क्रतावर्थ श्रूयमाणं यनमानः कामयते, यानि तु कामयति श्रव
यति ” इति सूत्रेण साक्षात्कमिधातुसमभिन्पाहार एव सेकल्पकरतैव्यतोक्तेष ।
न शत्र कपमिधातुः भूयते । एवमन्यत्रापि ।

ततः शुलवमहरणादिसंस्थाजपान्तं कमं समाप्य “ न गवेनन रोदेन वृष्टुशी
मननमधुमाताशनादि वर्नयेत्‌ " इत्यादीनि धरमसूत्ोक्तानि, एतवरत एवात

[उपनयनप्रयोगः] संस्काररत्नमाला । २०९
( भगन्युपस्थानादि सूयौय कुमारसमपणम्‌ )

उर्ध्वभिल्यारभ्य न स्ियपुपेतीलन्तानि गृषयोक्तानि च ब्रह्मच्याश्रमव्रतानि
कुपारायोपदि शति ।

ततोऽपरे व्रतपत इत्यादीनां चतुर्णा पच्राणां विषे देवा ऋषयः । अग्निवा-
युसूभव्रतपतयः क्रमेण देवता यज्गुपि । उपस्थाने विनियोगः । “ॐ अग्ने बतपते
व्रतं च ध्यताम्‌ ” [ इति ] अश्नपुपतिषएते | “ॐ वायो व्रतपते ° वायुम्‌। अदि-
त्यवरतप० आदित्यम्‌ । नानां ततप ° व्रतपतिम्‌ "' अत्र व्रतपतिकब्देनाभ्िग्रह्नः ।
५ नेन वे मेधयोऽप्ि्तपतिः '› इति शुतेः। एतटूवरतोपायनम्‌ । अस्य समावतैने
त्यागः।

अग्र गुखे वरं ददाति “गुते दरं ते ददामि " इति । गुरुर्राऽऽ-
चायः । पितुरप्याचायत्वे पूर्वोप्ृष्ताऽन्यस्मालमतिग्रहेणा ऽऽनीता गौराय
देया । गौरो प्राह्मणस्य ग्रामो राजन्यस्याजा पर्यस्य । गोरभावे शक्त्यनुसा-
रेण पञ्चमिधमानान्यतमपानेन द्रव्यं देयम्‌ । गुञ्जापरिमितं सुवर्णमिति येङ्गघः ।

आचार्यः सप्तद शङ़ृत्वो ऽपान्य, देवस्य त्रा सबितुरिति मच्रस्य प्रजापतिः
सत्रिता यजुः । वरपरतिग्रहणे विनियोगः । ॐ देवस्य त्वा प्रवि ° दक्षिणे रुद्राय
गां तयाऽमृततवमङ्यां वयो ° गृहन" [इति] ब्रं प्रतिगृह्वाति । वामहस्तेन तृणम-
दानं दक्षिणहस्तन प्रनिग्रहः । सूत्रे दात्र इत्यनन्तरं भ्रयान्मय इति पठितं तथा
वा ब्रुयात्‌ । परतिनिधित्वन द्रग्यदानपक्षऽप्ययमेव मच्रः | निष्क्रयत्वेन द्रव्यदा-
नपे तु । उत्तानस्त्रेयस्य प्रजापतिराङ्गीरसो यन्नः । प्रतिग्रहणे विनियोगः ।
ॐ उत्तानस्त्वाऽऽङ्गीरपः प्रतिगृह्णातु" इति प्रतिग्ह्वाति । अत्रापि साकित्रान्वा-
धीस्त इति केचित्‌ । वस्तुतस्त्णीमेव प्रतिग्रहो न मत्रण एतस्या दक्षिणाया
यागसंबन्धित्वा भावात्‌ । “ देवा पै वरुणमयाजयन्‌ '” इति शरुतो यागस्यैवोप-
क्रमेण तत्सबन्धिदरक्षिणापरतिग्रह एव समन्नकरपरतिग्रहस्योक्तेः । ^ ताच्रीणां
दक्षिणानां दरयति '” इति सृत्रृबुकतेश्च । असिपन्कल्पेऽपाननं तृणम्रदानं च
नास्ति । व्याल प्रतिग्रहणमपि न भ्रति । भवतीति केचित्‌ । परतिप्रहमत्रेऽ-
प्यृप्यादिस्परणे बिकट; ।

तत उदायुषेत्यस्य सोपः सोमो यजुः । कुभारस्योत्थापने निनियोगः ।
“ ॐ उदौयुपा° अनु " [ इति ] कुमारं वाचयशृत्थापयति । “ ॐ पूर्याय त्वा
परिङरै ' इति कुमारं हूपात्‌ । परिदेहीति कुमारः । आचायः ५ ॐ पू्ैष ते
पलं ते परिददामि '” इति सूर्याय कुमारं परिददाति ।
[ ॥

२१० भहगोपीनाथदीक्षितदिरविता-- [उपनयनप्रयोगः]
( त्रिवृद्रहोमः )

ततो व्रह्मचायाचायों वा-तक्षरित्यस्य सोमः सूर्यो यजुः ।
सूरयोपस्थाने विनियोगः । “ ॐ तच्धूर्दैव० दृशे ” इति मूरयमुपति-
हते । अथाऽऽचार्यः ॐ अग्निष्ठ आयुः प्रतरां कृणोत्वश्िटे पुष्टिं प्रतरां दधाचिनद्रो
मरुदधिरह ते दधात्वादितयसते वपुमिरादधातु ' [ इति ] कुमाराय पूर्वास्ादितमू-
ध्वाग्रं दण्डं परदाय तृष्णीं पूर्वासादितपरिक्तं भिक्षापात्रं परदाय भिक्षाचर्य
चरेति पराह । ततो ब्रह्मचार्योपित्युक्तवा प्रथमं मातरं भिक्ेत तदभावे मातस्था-
नीयामन्यापपरलयाख्यायिनीं ‹ भवति मिक्षां देहि ' इति । ततो मिन्रहुेषु ।
तत्र पुपांसं मवान्मक्षां ददात्विति । तद्धि्षितं द्रव्यमाह भे्षिदं मो
इत्याचा्याय निवेदयेत्‌ । आचायैस्तत्पुभेक्षमिति परतिग्ह्णाति । अत्रापि सप्त
दशङृत्वोऽपाननपिति केचित्‌ ।

ततो “ ॐ यस्य ते प्रयमवास्य« हरामस्तं त्वा विश्च अवन्तु देवाः । तं त्वा
भातरः पुदो वर्धमानम नायन्तां बहवः सुनातम्‌ " [ इति ] कुमारस्य पूर्मनिितं
वासो शृहाति ।

अथ त्ि्रद््रहीमः।

आचार्यो ब्रह्मचायन्वारन्यः समित्रयमादाय श्रद्ध पएद्रीलयादि-
प्राणायामान्तं॑दढृत्वा श्िद्रदनहोमकमगि या यक्ष्पमाणा देवतास्ताः
स्वाः परि्रहीप्यामि । जात्पेदसमप्निपरिधयनेयादिपसाधनीदेव्यन्तपुक्ला
रधानहोमे, अशनि त्रि्टदन्नाहुल्या यक्ष्ये, सोमे श्रिददतराहुया यक्ष्ये, अप्रिम-
भ्रादं त्िददत्राहुलया यक्ष्ये, अप्निमन्नपति वहदन्नाहुया यक्ष्ये, पजापति
तरिददन्नाहुलया यश्य, विश्वान्देवांलिदरदन्नाहुलया यक्ष्ये, सर्वा देवताच्निददत्रा-
हल्या यक्ष्ये, अप्र सिषटकृतं हुतशेपाहुलया यक्ष्ये, एता देवनाः स्रो यक्ष्य
इत्युक्त्वा समित्रयमप्रावम्यादध्यात्‌ । अगि सिषक्त हृतशषेपाहुया यक्ष्य
इदयनन्तरं वास्तोष्पति त्रिद्न्रवलिना यक्ष्य इति केचिद्वदन्ति ।

ततोऽग्निं परिस्तीर्य मयि शृह्वामि यो नो अभिरिति दाभ्यामात्मन्यमि
शृहीयात्‌ ।

ततो ब्रह्मासनक्रखनादि ।
पात्रासादने सुवं दर्वीमाऽ्यस्थारीं प्रणीताप्रणयनं पोक्षणीपात्रपुपवेपं

[उपनयनप्रयोगः] संस्काररलनमारा । २११
( निवृदघ्रहोमः )

संमा्गद्भानिध्पं वहिरवञ्यलनदर्भानाञ्यं ब्राह्मणपरििपणार्थमानीताद्रहिसि
संस्छृताद्नाद्रृहीतमोद नापूपसक्त्रात्मके तदन्नं चाऽऽसादयेत्‌ । तत्रापूषा-
लिभ्योऽधिका होमपर्याप्ाग्राह्माः। जपूपशव्देन गोधृपमिकाराः सच््राः
पूरिका उच्यन्ते । मण्टका इति केचित्‌ । सक्तयो भजितयवपिष्टानि ।
एतदभावे मजितगोधूपष्षिनि । अपृपा अक्षारलवणा ग्राह्याः ।

ततः पवित्रकरणादि ।

व्रह्माऽज स एव । पृथा । प्रथमपक्षे नात्र तद्ररणं हृतल्वात्‌ ।
ततः प्रणीताप्रणयनादि परिधिपरिषानान्तं कृत्वाऽऽपादितं निषदनं
बहिनिष्पमतादप्रावधिश्चित्याभिघा्योत्तरत उद्रास्याद्धिः प्रोक्षति । अयं
देवपवित्रसंस्कारो मावृदत्तमते । उञ्ञवाृन्पते तु नेप सं्ारः । शृद्रकतैक-
पाक एव तेनोक्ते; । एवं मासिश्राद्धादावपि । ततस्तमभियायप्नेः पशाद्र्िपि
निधायापृथानव्रखण्ड्यदने प्र्षिप्य सक्तपर(क)ध प्रक्षिप्य लोकिकिपाञ्यमा-
सिच्य मिश्रयित्वा सप्त॒ भागान्समान्करता) इदं व्िभ्म्यो देवेभ्य इद
सर्वमयो देवताम्प इद्यन्तिमभागयोरदेवतार्मदिषं कुत्‌ । न वा विभागनि-
देशौ ।

ततोऽप्नि परिपिव्येध्पाभ्याधानादिपरसाधनीदेवीहोमान्तं कृत्वा सपि-
परिभितं शरिद सपवदानधरमेणावदायाव्रदाय जुहोति । दव्यापपस्तीरयं मध्या-
सपूवीध॑धव्रदायामिधायं हविः प्र्यमिधारयतीतयेषोऽवदानधमेः । बिभागपते
कमेण तक्तद्धागादवदानम्‌ । ' अग्नये खाहा । सोमाय स्वाहा । अग्नयेऽन्नादाय
स्वाहा । भञ्नेऽन्नपतये स्वाहा । प्रजापतये घखाहा । विश्चम्यो देवेभ्यः
घ्वाहा । प््वाम्धो देवताभ्यः स्वाहा ' इति क्रमेण हुत्वा दरव्यापुपस्तीयं
सर्वेभ्यो हविभ्यं उत्तरार्थात्सहृत्सङ्ृनभक्षणेन हस्तेन वाऽवदाय द्विरमिधायं
न हविः प्रत्यभिघारयति । अग्नये च्ि्टकृते स्वाहेतिपुरीहुतिभिरसंसक्ताुत्त-
राधपुवीयं जुहोति यथाङ्गं लागाः । विभागाभावपक्ष एक्मेवावदानमेकत्वा-
द्विषः । अय॑ चावदानधर्मो माप्यङ्ृन्मते । अन्येषां मते तु राजहोमग्यतिरि
क्तस्थले न कुत्राप्यवदानधर्मोऽस्तीति दरष्न्यम्‌ ।

ततः एरिस्तरणविसर्गपरिपेकौ त्वा सर्वमायधित्तं हुत्वोपस्थानं कुयौत्‌ ।
एुस्परहरणादिषभीः ठृताहृताः ।

१ क, 'भौनवज्वलनदभौनिष्मं बहिराज्यं । रग. घ ट. दागः

२१२ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [उपनयनप्रयोगः]
( त्रिवृदग्नहोमः )
तत उत्तरेणाग्निं कांधिहरमानास्तीयं तत्र किंचिदुदकमासिच्य पूैवदासादि-
तमसनत्रयमरकङिल ‹ वस्तुपतये स्वाहा ' [ इति ] तेन बि करोति । वास्तुष-
तय इदं ° । ततो बलि परिषिशचति । नात्र सपिमिश्रणपवचनात्‌ ।

ततोऽनेनानेनान्येन च सब्यञ्जनेन ब्राह्मणान्संभोग्य पूरववत्पण्याहाद्ीनि'
वाचयेत्‌ । तत्र बरष्टदमहोमकर्मणः पुण्यां भवन्तो छबन्तु, ब्रि्द्होमकमेणः
स्वस्त्ययनं भवन्तो दरवन्तु, तिषटदज्नहोमकर्मेण ऋद्धि भवन्तो वरुवन्तु । इति
वाक्येषु विशेषः । ओपरस्तु पृण्याहम्‌ । ओमस्तु खस्ययनम्‌ । आमस््द्धि-
रिति विप्राणां प्रतिवचनानि ।

ततः श्रद्धामेधे प्रीयेतामिति वदेत्‌ । अयं च होमः स्थाटीपाकमासिभ्राद्धा-
दिग्यतिरिक्तेषु सत्रोक्तेषु कथैमूपनयनारम्भविहितान्नोपस्थितिव्यतिरिक्तायां
सूब्रृद्िहितायापन्नोपस्यिती कायैः ।

अथ व्याहूतिहीमवारुणीहीमाद्सिहितो ह मप्रथोगः।

आचार्यो ब्रह्मचार्यन्वारन्ः समित्रयमादायेलयादि प्राणायामान्तं इला
त्िदश्नहोमकमणि या वक्ष्यमाणा इत्यादि व्याहूलन्तुक्तला प्रधानहोमे,
अशनि ब्रि्रदञनाहुत्या यक्ष्य इत्यादि स्वी देवतासि्टद ्राहुस्या यक्ष्य इत्यन्तं
देवताः पु्ैवदुक्त्वाऽ्गहोमे वरुणमित्यादि समित्रयाभ्याधानान्तं इृताऽ्न
परिस्तीयं पात्रासादनादि परसाधनीदेदींहोमान्तं पूर्ववत्कृत्वा व्यस्तसमस्तव्या-
हूतिभिश्वतघ्च आहुतीहतवा एूषैवदप्रये स्वाहेतयाध्ाः सप्नाऽऽहुती दिद मेन
हतवा, शं मे बरुणेलयाद्याः षडाहुतीजेयाभ्यातानराष्मृद्धोमपक्षे तानपि
हुत्वाऽये सिट स्वहेत्येतेनेव चिषटद्धोमं विदध्यात्‌ ।

ततः शरुखवपहरणादिह्ठोमशेषं स्वे समाप्य वास्तुखि दसा ब्राह्मणान्स
भोज्य पृण्याहस्वस्तययनधीर्वाचयित्वा श्रदधामेे भ्रीयेतामिति वदत्‌ ।

इति व्याहृतिषहोमवारुणीहोमादिसहितखिवृद नरहोमपयोगः।

जथाऽधपूरविकृतन््रेण प्रयोगः ।

आचार्या ब्रह्मचा्यन्वारम्धः समित्रयमादाय श्रद्ध एदीलयादि प्राणायाकनत

डृत्वा प्िवृदक्होमकमणि या यकष्यमाणा देवतास्ताः सर्वाः परिगरीष्यामि ।

[उपनयनप्रयोगः] संस्काररत्नपारा । २१३
(८ आपपूर्विकतश्रेण त्रिवृदन्नहोमः )

आपरि जिवुदम्नाहुया यक्ष्ये । सोमं शिद्रदन्नाहलया यक्ष्ये । अगनिमननादं तरिवरृद
्ाहुत्या यक्ष्ये । अगप्निमननपति तरिवृदन्नाहूला यक्ष्ये । प्रजापतिं त्रि्दश्ना-
हृतया यक्ष्ये । विश्वान्देवांलिदमाहुल्या यश्य । सर्वा देवतासिद्रदकराहुत्या
यक्ष्ये । अग्निं सिवष्टृतं हुतशेषादुत्या यक्ष्ये । एता देवताः सथ्यो यक्ष्य
इत्युक्त्वा समिन्नयमद्रावभ्याधायाप्नि परिस्तीयत्तरिणा्ि दभान्स॑स्तीयं
पात्राणि प्रयुनक्ति । द्रीमाज्यस्थालीं परोक्षणीपात्रमुपरेपं हतिरासादनार्थ
द्भान्संमागदभानवञ्वलनद मानाज्यं समिधं ति्दत्रं चाऽऽसाद् पवित्रे कृता
मरक्षणीः संस्छृत्य पात्राण्युत्तानानि कृता प्रोष्य दर्ीनिएपनायाज्यसंस्का-
रान्तं कुयीत्‌ ।

ततोऽगरः पश्वादासादितान्दरभानास्तीय तत्राऽऽभ्यं निधाय तदुत्तरतो दर्भा
निदध्यात्‌ ।

ततो देवपवित्रास्यसंस्कारेण सस्छृत्याभिघायप्नेः पशवादास्ततेषु दरभष्वो-
दनापुपसकुनिधाय तानेकीकरलय लाफरिकमाज्यमासिच्य पिश्रयिखाऽ्ि परि
पिच्याऽऽसादितामेकां समिधमभ्याधाय दन्यापहलयोपहत्याष्ावाहूतीमिभि
तेन त्रिददम्नन जष्ोति-- “ अग्नये स्वाहा । सोमाय स्वाहा । अग्नयेऽन्नादाय
स्वाहा । अप्नयेऽजनपतमे सराहा । प्रजापतये स्वाहा । व्िश्रभ्यो देवेभ्यः स्वाहा ।
सवीभ्यो देवताम्य स्वाहा । अप्रथे खिष्टकृते खाहा " इति 0 तेभिरसं
सक्तामुत्तराधपुतार्धे जुहोति । यथालिङ्गं त्यागाः । अन्त्याहुतिः पुवाहुतिभिर
सेसक्तो्तरापूरविं होतव्या । नात्रावदानधमे आपूभरिकतवात्‌ ।

ततः परिस्तरणविसर्गपरिपेकौ त्वा स्प्ायधितं हुलोपस्थानं कयात्‌ ।
न बोपर्थानम्‌ । सर्वप्रायधित्तहोमानन्तरं बोत्तरपरिषेकः ।
त्र ५ [9 [+ + ^ ¢
तत उत्तरेणाभ्रि कांथिहर्भानास्तीयं तत्र करिचिदु कपािचय पषवदासा-
दितमन्नत्रपमेकीड्त्य “ वा्तुपतये स्वाहा " [ इति } तेन बलि करांति ।
वासतुपतय इदं ° । ततो बहि परिपिश्चति । नात्र सपििश्रणमवचनात्‌ ।

ततोऽनेनामेनान्पेन च सव्यञ्जनेन ब्राह्मणान्संमोज्य पूर्ववत्पण्याहादीनि
वाचयेत्‌ । ततः श्रद्धामेधे प्रीयेतामिति वदेत्‌ ।

इत्यापू्िकतत्रेण तरददबरहोमः

१ख.ग. घ. इ, दागः

२१४ भद्रगोपीनाथदीक्षितविरविता- [कुमाराय अयहवरतोपदेशः]
( कुमारकरकमाचार्याभिवादनं तत्प्रकार )
उपनयनसमावरतनवत्सातिरिक्तगोकृतगोस्तनपानशाखाकरणवास्तुरमनसी-
मन्तोन्ञयनपुंसवननापकरणान्नपाशनचडाकरणगोदानेष्वेवायं भवति नान्यत्र ।
पाणिग्रहणादिरभिरित्येतत्खण्डोक्तरीलया पनःसंधानकृरणपक्षे तननाप्ययं
भवति । समावर्तनादि तिद होमे बासतुवलेतरिकसपः ।

ततहयहव्रतं कुपारायोपदिशति । इश्षमिकारलणमापमुदरा दिधान्यमधुमा-
साशं मश्वकाययुपरिकषयनं मृन्मयेन जटपानं मृन्मयपात्रे कांस्यपात्रे च भोजनं
गद्रायोच्छिष्टदानं दिवाश्चयनं च न कायम्‌ । उमो कालौ भिक्षाचयपुदकुम्भा-
हरण सायपुपक्रम्य मत्यहपुभौ कारौ प्रत्यहं सायमेव वाऽगरिकरार्यं कतैव्य-
मिति । ऽयहव्रतसमाप्यनन्तरमिक्षुविकारख्वणशमीधान्यानापशने व्रिकसपः ।
उदङ्ुम्भाहरणमप्रिकार्य च व्रह्मचयैवतसपाक्षिपयैन्तमेव । व्रह्मचारी वाढमि-
त्युक्त्वा व्रतपत इत्यादि भिर्देवतोपस्थानं कृतवा अयहव्रतं स्वी कुर्यात्‌ ।

तत आचार्यो यथाचारं गायत्रीपननं बरिधाय गायत्युपदेशा्मपरेणाप्नि-
मासादितं कू्चपुदगग्रं निधाय ' रामूदस्याचार्यान्दी मा चयोपम्‌ ' [ इति ]
तस्मन्माद्युख उपविशेत्‌ । ततो व्रह्मचारी त्प्णीपारिलयाय नमस्काराञ्जलि
छतवाऽऽचायस्य दक्षिणं पादं सन्पान्वारव्धन दक्षिणेन दस्तनाधस्तादपरिष्ट-
चावगृश्य पाणी व्ययस्य ताभ्यां सकुक्षि तस्य परादौ धारयेत्‌ । इदपुपस-
ग्रहणम्‌ । अन्राऽऽचार्येण रुपं नाम कुमारायोपांु कथनीयम्‌ । कुपारस्तेनो-
पामूचचारितेन नाप्नाऽऽचायपभिवादयेत्‌ । एतन्नामाविज्ञाे तु व्यावहारकिण
ना्नोपांेवाभिवादयेत्‌ ।

तत्रामिवादनपकार इत्थम्‌ । दक्षिणं वाहु सव्यान्वारव्यं श्रोत्रसमं प्रसा
यायुकपवरान्वितायुकगो्रोत्पन्नोऽपुकरमाऽदं भो अभिवादय इत्युपांगुचारय-
भ्डिरोवनतिपूवैकं तिष्ठाचारये नमस्कुर्यात्‌ । इदमभिवादनम्‌ ।

तत आचार्थणाऽऽयुप्मान्मवागुकरमां ३ अ, इल्यविसर्गाकारोत्तरेण पुता
न्यखरोचारणेन केवलं शतान्यसरोचारणेन वोपांयुपयुक्ताशीर्बाद आसीनो
विनयावनतो भूत्वा सवैवेदारम्भार्थतेन सधिन्युपदेशं वाज्छन्नध्येषपणारूपं
म्रदयमेकश्चत्या पठेत्‌ । अधीदि भो इत्युक्ला सावित्री भो अनुदरूहीति ।
तत उततानीकृतवापपाण्य्घ्ाङ्टीन्॑षीषृतदक्षिणपाष्यु्ाङकरीमिदटसं-
योगिन; कृत्वा दक्षिणाङ्कं निक्षिप्याऽऽसीत ।

तत आचार्यो गणानां त्वेलस्य विश्वे देवा गणपतिर्नगती । कमाराभि-

[कुमाराय गायत्युपदेशः] संस्काररतनमाला । २१५
( ब्राह्मणभोजनं भूयसीदक्षिणादानं च )
मच्रणे विनियोगः । ॐ गणानां त्वा ° प्तादनम्‌ ' [ इति ] कुमारमभिम्रंयते।
ततस्तमञ्जरि स्वपाणिभ्यामादाय, व्यस्तसमस्तव्याहूतीनां गायत्र्यादि
पव॑वत्सला, कुमारस्य गायच्युपदेशे विनियोग इति विनियोगाक्यं सृता,

“ भूस्त्पवितुषैरण्यं, मूवो मर्गो देवस्य धीमहि, सुवथियो यो नः
प्रचोदयात्‌ , मूर्मवलत्सवितुषरण्यं मर्गो देवस्य धीमहि । सुवधरियो
यो नः प्रचोदयात्‌ । मूमृवः सूवरसत्सवितुशरेण्यं मगो देवस्य धीमहि
पियो यो नः प्रचोदयात्‌ "

सावित्रीमेवंपरकारेण पच्छोऽचंशोऽनवानमिति भराख्ुखं कुमारं वाचयति ।
अत्र सवोनुवराचनस्याद्राथत्वादवसानं विना यथा वाचनं स्यात्तथा वाचं
कार्यम्‌ । सर्वयैवगृचारणाशक्तौ यथाशक्ति वाचयति । यथाक्चक्ति वाचयन्तं-
धिद्तं बणेविकारं नान्यथा कुर्ीतिति कंस्तुमे । तेत्तिरीयाणां गायत्यारम्पे-
णैव ऋयञुःसामात्मकवेदत्रयाध्ययनायिकारो भवति ।

ततः कमा्गदेवतापरीत्यथं शतद्रेयं पञाशद्राऽत्यक्क्तौ दश वा व्राह्मणा-
न्भोजपितवा तेभ्यो दक्षिणां दयात्‌ । ततः कमौङ्गदेवतापीत्य्यं गन्धताम्ब-
लादिभिर्बा्यणपूननं तेभ्यो भरयस्रदपिणादानं च कृता ॐ अग्रे तेन-
लिन्‌ ' इत्यादिभिव्रैरािपौ ग्राद्ाः । ततः प्रमादादपि कम॑साहू्याय
विष्णुं स्मरेत्‌ ।
ततो व्रह्मचारी स्वफाने कान्तं मध्याहसंध्यां कुयात्‌ । नात्र सायमा-
रम्भो नियतोऽनुक्तत्वात्‌ । “ संभ्यारीनेऽशुचिनि्यमनरहः पर्वकरम॑सु " इत्यु-
क्तत्वात्‌ ।
“यावद्र्मोप्रे दस्तु तावत्पंध्यादिकं च न ।
जाते ब्रहमोषदेशे तु कम पेध्याद्िकं चरत्‌ " ॥
इति जैमिनिवचनतोऽपि मध्याहसंभ्याया एव प्रथमतः प्राप्ता । ‹ यहे
पमेते तयेव त्रिवृताऽन्नेन बरह्णान्परिविप्य " इतिसूत्रे तथेति वचनेनोपनयना-
्िमरा्ने्णीपिततरात्‌, बौधायनीय उपनयने करमे्माप्यन्ते व्यक्ततया धार
णस्योक्तेश्ोपनयनाभरिश्वतुथदिवसीयकर्मसमाप्यन्तं संरक्तणीयः । तस्मिन्नेव

१. "छ्रयेत्‌ । तः २, ये पन्वाशद्धयं पः)

२१६ भटगोपीनाथदीक्षितविरविता- [मध्याहपंध्या्ठरूपादि]

कर्मरसमापिपरयन्तं साय॑मातः सायमेव वाऽप्निकायेसं्ञकं समिद्भ्याधानं
र्यात्‌ तदनन्तरं रौकिकाप्रौ । तसयोगस्तग्र वक्ष्यते ।

५ जति ब्रहमोपदशे तु करम संध्यादिकं चरत्‌ '”

ति लैमिनिवचनेनोपदेशोत्तरं संध्योपासनकरतव्यता पैत्र प्रदशिता ।
तचोपासनं कथं कार्थमिलयाकादक्षायां संध्यात्रयसखरूपपद शंनपूतैकं तदभि
धीयते ।

तत्र संध्यास्वसूपं प्राह शुतिः-

“८ रक्षा्ति ह वा पुरोनुवकि तपोग्रमतिष्ठन्त तान्प्रनापतिषरेणोपा-
मख्रयत तानि वरमवृणीताऽऽदिल्यो नो योद्धा, इति तान्प्रजापतिरव्रवी-
दयोधयध्वमिति तस्पादुत्तिष्ठन्त५ ह वा तानि रक्षाश्स्यादित्यं योधयन्ति
यावदस्तमन्वगात्तानि ह वा एतानि रक्षारपि गायत्रियाऽमिमन्नितेना
म्भा शाम्यन्ति तदु ह वा एते ब्रह्मवादिनः पृवीमिमुखाः संध्यायां
गायत्रियाऽभिमन्निता आऽप ऊर्ध्वं विक्षिपन्तिता एता अपो व्री
भूत्वा तानि रक्षासपि मन्देहारुणे द्वीपे प्रषिपनि यत्परदक्षिणं प्रकर-
मन्ति तेन पाप्मानमवधृन्वन्तयुयन्तमस्तं यन्तमाद्विलयममिध्यायन्कृषैन्र
ह्मणो विद्रान्पकठं मद्रमश्रुतेऽपतावादिलो ब्रह्मेति ब्रहैव सन्ब्रह्माप्येति
य एवं वेद्‌ " इति।
वक्ष्यमाणमकारेण प्राणायामादिं कप कुवैनवकष्पमाणययोक्तनामवर्णरूपो-
पेतसंध्याशब्दवाच्यमादिलयं ब्रह्मेति ध्यायनदिकमापुष्के च सकलं भद्रम-
चेते । य एवमुक्तध्यानेन शुद्धान्तःकरणो ब्रह्म साप्षात्करुरूते स प्र॑मपि त्रहमैव
सत्ह्नानाज्ीबलं माक यथोकतङ्ानेन तदजञानापगमे ब्रह्मैव भारतीयः ।
अत्राभिध्यानमुपासनम्‌ ।
व्यासोऽप्यतदेवरामिपरे्याऽऽह-
“ त भिन्नां प्रतिपद्येत गायत्रीं ब्रह्मणा सह ।
स्ोऽहमस्मील्युपापनीत त्िषरना येन केनचित्‌ '' इति ॥
स्पृयन्तरेऽपि-

^ संथ्येति सुयगे ब्रह्म संथानादिवरिधानतः ।
बहाये; पकटेपूतैः लम्बामः सचिदरातमनः ॥

[उपनयनप्रकरणम्‌] संस्काररतनमाछा । २१७
( प्ध्यास्वरूपादि, संध्यात्रैविध्यम्‌ )

तस्य दाप्तोऽहमस्ीति सोऽहमस्मीति षा मतिः ।
मवेदुपाप्तकष्येति श्यवं वेदविदो विदुः " इति ॥
संध्यास्वरूपमाह पराशरः-
“ अहोरात्रस्य यः संधिः पूर्वनकषश्रवभितः।
सा तु सध्या प्तमाख्याता मुनिभिसतत्वद्िमिः » इति ॥
अत्र यद्यपि कालवाचकत्वेन संध्याश्नष्द! प्रतीयते तथाऽपि तसिमन्कार
उपास्या देवता संध्याश्ब्दे नोपलक्ष्यते । तथा च देवताया उपासनमुपरक्ष्य
पराशरवचने कर्म॑परत्वेन संध्याशचब्दः युक्तः । अथवा संधौ भवा क्रिया
संध्या ।
अत एव व्यासः-
“उपास्ते पंपिवेडायां निशाया दिवप्तस्य च ।
तमिव पेध्यां तस्मात्तत्परकदन्ति मनेपिणः " इति ॥
तामेव क्रियां पिदधाति याहवसकयः--
“ संपो संध्यामुपासीत नास्तगे नोद्भते रौ '' इति ।
साच सध्या त्रितिधा।
तवुक्तमन्रिणा-
^ तेधयात्रयं तु कतैवयं द्विजेनाऽऽत्मविदा पदा " इति ।
तत्र काटमेदेन देवताया नापमादिभेदमाह व्यासः--
५ गायत्री नाम पूर्वाह्न पतावित्री दिनमध्यके |
सरस्वती च पराये तैव तंध्या त्रिषु स्मृता ॥
प्रतिग्रहान्नदोषात्तु पातकादुपपातकात्‌ ।
गायत्री प्रोच्यते तस्माद्रायन्तं त्रायते यतः ॥
पवितृयोतनात्मैव पवित्री परिकीिता ।
जगतः प्रप्तवित्री वा वाग्रपत्वात्रस्वती '” इति ॥
वर्णभेदः स्मृलन्तरे विहितः-
“गायत्री तु मवेद्रक्ता तावित्री शुवणिका ।
रखती तथा कृष्णा उपास्या वर्णमेदतः » इति ॥
१ख.ग. घ. ड, ^ति योगया'।

०३८

२१८ भहटगोपीनाथदीक्षितविरविता-- [उपनयनप्रकरणम्‌]

( ध्यानं कालनिर्णयः )
तत्रैव “गायनी ब्रह्मरूपा तु सावित्री सद्ररूपिणी ।
प्रस्ती विष्णुरूपा उपास्या रूपभेदतः "' इति ॥
स्ृयन्तरे-
^“ उद्यदादिल्यपेकाशां पुस्तकाक्षकरां स्मरेत्‌ ।
कुम्भाजिनधरां रक्तगन्धाव्यां हंपगामिनीम्‌ ॥
रक्तमाल्याम्बरां देवीं प्रातरनाह्ली विचिन्तयेत्‌ ॥
शेतां शेताम्बरां देष श्वतगन्धानुटेषनाम्‌ ।
त्रिनेत्रां वरशृढौ च पैर चाभयं तथा ॥
वृषगां सदरश्क्ति च मध्याह पंविचिन्तयेत्‌ ।
कृष्णां कृष्णाम्बरां देष कृष्णगन्धानृरेपनाम्‌ ॥
शङ्क चक्रगदपद्मधरां देष सुपणगाम्‌ ।
विष्णुशक्तिं तु पायाद्व सर्वदा विचिन्तयेत्‌ " इति ॥
-४ (=
पभ्याकारनणयः।
अथ कालः । तजर प्रातःसध्यायाः कारुपरिमाणमाह दक्षः-
५ राञ्यन्त्ययामनाडी द्वे सध्यादिः काल उच्यते ।
दशरीनाद्रविरेखायास्तदन्तो मुनिभिः स्मृतः " इति ॥
अग्रि्मृतौ तुदयात्माद्िपुहतं उक्तः-
८८ श ४ = ति 02. 1)
पेध्याकाछः प्रागुदयाद्िप्रस्य द्विमृहुतेकः " इति ।
एतद्रहाहिककतपरमिति पहेशादयः ।
धर्मसारे-- “उत्तमा तारकोपेता मध्यमा टूप्तनारका ।
अधमा सूर्यसहिता प्रातःपेष्या त्रिधा मता '' इति ॥
मध्याहसंध्यायाः कारपरिमाणं तत्रव -
५ अध्य्पयामादाप्तयं संध्या माध्याहिकी स्मृता " एति ।
स्ृतिसंग्रहे-
“ध्याहतनानादूध्व यः कारप्त्वव्यवधानतः ।
तत्र मध्याहृध्या स्यादूष्वं गणः स्मृतो वुधैः ” इति ॥

१ख.ग. घ. ड. पगु चाभीतिमेव च। वृ" ।

[उपनयनप्रकरणम्‌] संस्काररतनमाला । २१
( संध्याया गीणकालः, सेध्यानां देशनिणैयः )

सायसंध्यायाः कारपरिमाणं र्मसारे -
“ उत्तमा पूर्य॑परहिता मध्यमा लृ्ततारका |
कनिष्ठा तारकोपेता सायंध्या त्रिधा मता ” इति ॥
स्मृलन्तरे-
५ प्रातःतेध्यां सनक्षत्रां मध्यमां स्नानकर्मणि ।
सादिल्यां पश्चिमां सेध्यामुपापीत यथाविधि ' इति ॥
सानकरमणीटत्र नित्त इति शेषः । तेन माध्याहिकलानानन्तमिलः
सेष्याया गौोणकारमाह गोभिलः-
“ उदयास्तमयादू यावत्स्याद्वरिकात्रयम्‌ ।
तावत्सध्यामुपापीत प्रायश्चित्तं ततः परम्‌ " इति ॥

६) 9
अथ दृशः।
व्यासतः“ गृहे त्वेकगुणा सध्या गोष्ठे दशगुणा स्मृता ।
शतपाह्िका नद्यामनन्ता विष्णुपनिधो ।
बहिः संध्या दशगुणा गतैप्र्वणेषु च |
खाति तीर्थे शतगुणा ह्यनन्ता जाहृतरीनरे '' इति ॥
विष्णुरिति रिवादीनापुपलक्षणमू । खाते देवखाते ।
श्ञातातपः-
“ अनते मद्यगन्धं च दिवामेभुनमेव च ।
पुनाति वृषरस्यामं बहिः सध्या द्यपत्िता " इति ॥
यदि वि्रणाङ्ृकोपस्तदा शद एव संध्यादरयं का्यमित्याहात्रिः--
५५ सष्यत्रयं तु कर्ीम्यं दविनेनाऽऽत्मविदा पदा ।
उमे स्ये तु कर्तव्ये बरह्मणाचगृहे पदा " इति ॥
यथपि परशस्तत्वादरहिरेव सध्या्पं कतैव्यतवेन मां तथाऽपि भरोत
विहरणस्य प्राबरयात्तदनुरोभेन सायंपातःसेध्े शहेऽभ्पनुङ्ायेते ।
भारद्ाजसूत्रव्याख्यातारस्तु सायं संध्यायां विशेषमाहुः--
* “ आहिताभ्नर्गारिपलस्य पशचात्सायं पेष्यामुपा्ीत '” इति ।

१ ग. दमेषेय ।

२२७ महृगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [उपनयनप्रकरणम्‌]

( सध्याप्रयोगः )
अथ प्रयोगः।
वृहस्पतिः-
^ प्राक्कूलेषु ततः स्थित्वा दर्भेषु सुप्माहितः।
प्राणायामत्रयं कृत्वा ध्यायेत्पंध्यामिति श्रुतिः " इति ॥
सतिसंग्रह-
५ बदूध्वाऽऽपरनं नियम्यापूनसृत्वा चप्यादिकं तथा ।
सेनिमीलितदद्भौनी प्राणायामं समम्यपतेत्‌ ” इति ॥
स्मतिसारे-

५“ प्राणानायम्य विधिवद्वाग्यतः संयतेन्द्रियः ।
अध पेध्यामुपापनिष्य इति सकल्पमाचरेत्‌ " इति ॥
माणायामात्पूषमाचमनमपि कर्त्यम्‌।
तदुक्तं स्मत्यथसारे-
“ आचभ्यासून्तमायम्य सध्योपाप्तनमाचरेत्‌ " इति ।
अमून्पाणान्‌ ।
आचमनपकार उक्तो पर्म्रे-

« आप्तीनन्निराचामेदधुदयंगमाभिरद्धक्धिरोषठौ परमृनद्विरियके
सङ्ृपद्छशेद्िरिलयके दक्षिणेन पाणिना सन्यमभ्यक्षय पदो शिरशेन्ि-
याण्युपृशेचक्षुषी नाप्तिके श्रोते च ” इति।

गौतपोऽपि--

““ शचौ दश्च आप्तीनो दक्षिणं बाहं नानवन्तरा कृत्वा यज्ञोपवीत्या-
मगिबन्धासा्ि प्रक्षाछयति वाग्यत ष्दयदृशसिशचतुत्रीऽप आचामे-
त्पादौ चाम्यषेत्लानि चोपशेत्‌ " इति ।

याद्रवस्योऽपि-
“ अन्तनीनु शुचौ देश उपविष्ट उदश्ुलः ।
प्रागा ब्रह्मण तीर्थेन द्विनो निलमुप्शेत्‌ '” इति ॥
अघ्रोपसपदौ आचमनम्‌ ।
ब्राह्मतीयंखसरूपमाह याद्ववस्क्यः--
““ कनिष्ठादेशिन्यङ्कष्मृान्यग्ं करस्य च ।

^^ --~--^--{-- ~~~ 1) अनि ।।

[उपनयनप्रकरणम्‌] संस्काररत्नमाला । २२१
( आवमनलक्षणम्‌, आचमनोदकप्रहृणलक्षणे )

एतदेव शङ्करिखिताभ्यां स्पष्ीकृतम्‌-

“ अङ्ष्ठमूढप्योत्तरतः प्रागम्रायां टेखायां ब्राहयं तीर्थ, प्रदेिन्य-
ङष्टयोरन्तरा षिञ्यं, कनिष्ठिकातट्यारन्तरा प्रानापद्यं, परेणङ्कटि-
पवीणि दैवतम्‌ '” इति ।

आचमनीयमुदकं विषिनष्टि शङ्गः-

“ अद्धिः समुदृतामिस्तु हीनाभिः फेनबुदुैः ।
वहविना न च तप्तामिरक्षारामिरपयरेत्‌ ” इति ॥

याङ्गवस्क्योऽपि--

“ अद्भिस्तु प्रकृतिस्थामिहीनामिः फेनवुवुरैः ।
हृत्कण्ठतादुगाद्धिस्तु यथासंख्यं द्विनातयः ॥
यृष्येरन्खी च शद्रश्च प्कृत्सृष्टाभिरन्ततः '' इति ।

मुरपि-

५ हृद्रामिः पृयते विप्रः कण्ठगाभिस्तु भूमिपः ।
वैश्योऽद्धिलादगामिस्तु शद्रः सृष्टाभिरन्ततः '' इति ॥

परचेता अपि-

« अनुप्णाभिरफेनामिः पूतामिपरखचघ्षुषा ।
हृद्रतामिरशब्दाभिश्िश्वतु्वाऽद्धिराचमेत्‌ " इति ॥

हृद यपयैन्तपुदकगमनमा चमने नियतमन्यथोच्छिषटदोप इत्युक्तं गोभि
रग्े-

५ हृदयस्शस्तरेवाप आचामेदुच्छि्टो हेवतोऽन्यथा भवति ” इति

इदगुपलक्षणं कण्ठपर्यन्तत्वादीनाम्‌ ।
उदकस्य प्रहृणपकारं परिमाणं चाऽऽह भारदानः-

५ आयतं पर्वतः कृत्वा गोकणोकृतिवत्करम्‌ ।
संहताङ्कुखिना तोयं गृहीत्वा पाणिना द्विनः ॥
मक्ताङुषठकनि्ठेन शेषेणाऽऽचमनं चरेत्‌ ।
माषमजनमात्रासतु सेगृह्य च्चिः पिबेदपः '” इति ॥

स च पाणिरदक्षिणो द्षटव्यः-
५५ त्रिः विबेदक्षिणेन तु ” इति पुराणवचनात्‌ ¦

२२२ भदगोपीनायदीक्षितविरचिता-- [आचमने मश्वविरोष इन्दरियोपस्पशंनं च]
( द्विवारमाचमन, प्राणायामलक्षणम्‌ )
आचमने मत्रविशेषमिन्धियोपस्पर्शनं चाऽऽह भारद्रानः-
५ देम्याः पदैलिभिः पीत्वा खानि पश्ाटुप्शेत्‌ " इति ।
देव्या गायत्याः।
अत्रिणा तु-
“ आपो हि ादिमिर्शनेलिमिज्िः प्राशनं चरेत्‌ ” इत्यक्तम्‌ ।
एतचचाऽऽचमनं द्विवारं कर्वन्यम्‌ ।
तदुक्तं षटधिक्न्मते--
“५ होमे भोजनक च पेध्ययोरुमयोरपि ।
आचान्तः पुनराचमेजञपहोमाचैनादिषु ' इति ॥
पृथ्यीचन्द्रोदये देवीनन्दिषुराणयोः-
“ दानि प्रतिग्रहे होमे पध्यात्रितयवन्दने ।
बिकमणि चाऽऽचामेदादौ द्विनीन्ततो द्विजः "' इति ।
प्राणायामलक्षणं मनुराह--
८ प्रणवं म्याहृतीः सप्त गायत्रीं िरमा परह ।
त्रिः पठेदायतप्राणः प्राणायामः स उच्यते " इति ॥
याङ्गवस्क्योऽपि-
५८ गायत्रीं शिरपता सार्थं जपेद्याटतिपूतिकाम्‌ ।
प्रतिप्रणवषयुक्तां त्रिरयं प्राणप्तयमः "' इति ॥
अत्र पाठजपक्षम्दाभ्यां वर्णामिध्यानमात्रं नोचारणं तस्यासंभव्रात्‌ ।
स्शृलन्तरे-
८ दनैरनापतपुटे वायुमृतपजेन्र तु वेगतः ।
न कम्पयेच्छरीरं तु प योगः परमो मतः ” इति ।
ग्यासः--““ आदानं रोधमुत्सर्गं वायोचिलिः प्तमम्यतेत्‌ ।
ब्रह्मणे केशवं शूं ध्यायन्देवाननुक्रमात्‌ " इति ।
योगयाङ्ञवल्क्यः--
^“ पूरकः कुम्मको रेच्यः प्राणायामसिलक्षणः ।
नाप्निकाधृत उच्छ ध्यातः पूरक उच्यते ।
कुम्भको निश्वसशवापतो रिच्यमानस्तु रेचकः '' इति ।

[उपनयनप्रकरणम्‌] संस्काररत्नमारा । २२
८ मतभेदेन संध्यासंकल्पस्य त्रैविध्यम्‌ )
याहवल्क्यः--
८८ दक्षिणे रेचकं कुयदवामेनाऽपूरं चोदरम्‌ ।
कुम्मकेन जपं कुयीतप्राणायामस्य ठक्षणम्‌ ” इति ।
दक्षस्तु-“ वामेन रेचकं कुर्यादकषेनाऽऽपूर्य चोदरम्‌ ।
कुम्भकेन जपं कुयौस्ाणायामस्य लक्षणम्‌ » इत्याह ।
स्पृतिसंग्रहे-
^ पृश्चाङकटिमिनाप्ं पौडयेत््ण्ेन षै ।
मद्रे सपपापघ्नी वानप्रस्यगृहस्थयोः ।
कनिषठानामिकाङ्ुष्ैयतेश्च ब्रह्मचारिणः " इति ।
संधणामुपासिप्य इति पूरं संकसपकरणपुक्तं तत्र संकरपप्रकारो परतमेदेन
्रिपरिधः । कोमारिटमते तावत्संध्याबन्दनादिषु निलयेषु कर्मस्रधिकारवाक्य-
चोदितफलामवेऽपि मघ्रलिङ्गाथैवादादिषहुवाक्यपयौलो चनयोपात्तुरितक्षय
एव फलत्वेन परिकरसिपित इति तदनुरोपादुपात्तदुरितक्षया्थं प्रातःसंध्यापुषा-
सिष्ये ऽयोतिषटेमेन यक्ष्य इत्यादि यतया सर्वेषु नित्यकर्मसु संकल्पः ।
गृुमते तु भिधिपिद्धिरेव विधेः फलमिति चोदितफलाभावेऽपि विपि.
सिद्धां मातःसंध्यामुपासिष्ये, स्योतिष्टोमेन यक्ष्य इत्यादिरीत्या निलेषु
संकरपः |
शारीरकमाप्ये तु ' जन्माद्यस्य यतः › शति सूत्रे यतो वेत्यादिविषयवाक्य-
व्याख्याने ब्रह्मणः सकाशादेव प्पश्चजातमूत्पक्न, यथा मृदः सकाशादृत्पन्नो
धटः स्वोपादानां मृदमलयक्त्वा जीवति प्रहीयमानोऽपि मू्रेव प्रटीयते, एषं
ब्रह्मणः सकाशाजातं जगदपि ब्रह्मत्यक्त्वा जीवति प्रटीयमानं च ब्रह्मण्येव
प्रलीयत शृत्युक्तोक्तरशाखसंदर्मेण ब्रह्मणि समन्वयादिकं प्रतिपा ब्रहमापेण-
ुद्धयैव कर्माणि करैव्यानी्यक्तम्‌ । एतन्मते श्रीपरमेश्वरभीलर्थं भातःसं-
ध्यापपासिष्ये ज्योतिष्टोमेन यक्ष्य इत्यादिरीलया संकरपः।
इति संकरपपकारः।

ततो मार्जनम्‌ ।
दुक्त प्रयोगपारिजाते-
« संकरप्थ मार्जनं कु्यादापो हि छादिभिसिमिः " इति।

२२४ भटरगोपीनायदीक्षितबिरधिता- [उपनयनप्रकरणम्‌]
( संध्याङ्गमाजनप्रकारः )
समृतिसंग्रदेऽपि-
« आपो हीति त्रिभिर्मनरैः शिरस्यंते च विप्रुषः ।
यस्य क्षयायेत्यधस्तालकषिप्वाऽद्धिः परिषेचयेत्‌ ॥
मध्यमानामिकाङ्कठः क्षेपणं तु कुशोदकैः
रत्षस्तमोमोहनाताज्ञा्रत्सरमपुपुपिजान्‌ ॥
वाकनःकायजान्दोषाज्वैतान्मार्जनं दहेत्‌ ” इति ।

मरजापतिरषि-
५५ तऋगन्ते मार्जनं कु्यात्पारान्ते वा प्तमाहितः।
अधर्चनतेऽथवा कुर्याच्छिष्टानां मतमीदशम्‌ '” इति ।
भकारान्तरं संग्रे-
“५ पपतथत्रयमाकाजञे मस्ते वरवत्रयम्‌ ।
मम्यां प्रोक्तं नत्नयं तु एतन्मार्मनठक्षणम्‌ '' इति ।
वरवश्रयमस्तक इति पाठस्तु असंगत एव । कवचिदिवि स्याद्ररत्रयपिति
द्वितीयपादपाठः । नाम्या आपतीरन्तरिक्षपमिति मत्रेऽन्तरिपषस्य हृरयजन्य-
त्वाज्जन्यजनकयोरभेदोपचारस्मीकारेण हृदयशब्देनाऽऽकाञशचोऽत्र गृष्यते । अत्र
नाभिशब्दो हृद यलक्षकः । अन्तरिपतदब्देनाऽऽकाशः । नमोऽन्तरिक्षं गगन-
मिति कोशात्‌ । एवं शीर्ष्णो चोः समवरततेत्र पयां मूमिरिलत्रापि चाभे-
दोपचारस्वीकारेण िरःपच्छम्दाभ्यां क्रमेण युभूम्योग्रहणम्‌ । एतान्यक्षराणि
पादान्तप्दरीनार्थानि । चक्षसे । रसः । जिन्वथ । इत्येतेषु पादान्तेषु, आकारे
हृदये माजन कुयात्‌ । मयोभुवः । मातरः। गमाम वः । इयेष पादान्तेषु
मस्तके शिरसि । दधातन । इह नः। च नः । इत्येतेषु पादान्तेषु भूम्यां पाद-
योरित्य्थः।
हारीतः-
८ माजनार्यनमहिकर्ममोजनानि देवतीर्थेन कुर्यात्‌ " इति ।
तच माजैनं न धारास्युतोदकेन कायम्‌ ।
तथा च व्रह्मा-
“ धाराच्युतेन तोयेन पध्योपासिष्रिगहिता ।
पितरो न प्रशं्तन्ति देवता ऋषयस्तथा " इति ।

१ बग. तत्र ।

[उपनयनप्रकरणम्‌] संस्काररत्नमाला । २२५
( संध्यायां समश्चकमुदकपानं पुनम जनं, पापपुरुषस्मरणम्‌ )
कथ तहि माजैनमिति तत्राऽऽह स ए--
“ नद्यां तीर्थे हृदे वाऽपि भाजने मृन्मयेऽपि वा ।
ओदुम्बरेऽथ सौवर्णे राजते द।रुपंमरे ।
कृत्वा तु वामहस्ते वा संध्योपासति प्तमाचरेत्‌ "” इति ।
कृत्वेत्यनन्तरमुदकमिति शेषः ।
मृन्मयादिषात्रसद्धावे तु वापहस्तपतिषेधः-
“ वामहस्ते नठं कृत्वा ये तु सेध्यामुपाप्तते ।
प्ता ध्या वृषी ज्ञेया अपुरासैसतु तिताः "' इति स्मरणात्‌ ।
भाजन शलयादिकं गरहसध्याविषयं न तु नद्ादिसंनिधिकर्तव्यसंध्याबि-
पयम्‌ । पेमाजेनानन्तरमापो वा इदमिलरुवकिनाभिमत्रणं कुर्वन्ति शिष्टाः ।
वस्तुतस्तु सवीत्मकृतेनाभिध्यानमात्रमनेन कार्यम्‌ ।
ततः समच्रपुदकपानं एनमाजेनं च कुर्यात्‌ ।
तत्राऽऽह बौधायनः-
५ अथातः पध्योपाप्तनविर्धिं ग्यास्या्यामस्ती गत्वा प्रयतोऽभिषिक्तः
्र्षाटितपाणिपादोऽप आचम्यस्निश्च मा मन्युश्वति प्रायमपः पीत्वा
मूर्यैश्च मा मन्युशचति प्रातः स्पकतिण पाणिना स्ताकिया पुरमिमल्ाऽ-
व्िङ्गामिर्वीरुणीमिरिरण्यवणीमिः पावमानीमिर्यीहतिमिरन्येश्च १.
रात्मानं प्रोक्ष्य प्रयतो भवति " इति।
भारद्राजः--“ प्तायमशचिश्च मेत्युक्त्वा प्रातः सूर्थल्यपः पिनेत्‌ ।
आपः पुनन्तु मध्य ततश्चाऽऽचमनं चरेत्‌ '” इति।
प्रातः सूर्येलयत्राप्युक्लेत्यस्यान्वयः । सूय इतीतयपक्िते सूर्येतीति संभि-
छान्दसः ।
कात्यायनोऽपि--
““ शिरपरो माजनं कु्य्कुशेः सोदकबिन्दुभिः ।
प्रणतेन व्याहतिमिर्गाय्येति क्रमात्रयम्‌ ।
अढ्दैवतामिक्रममिश्च चतुर्भमिति मानम्‌ » इति ।
माजेनानन्तरं परजापतिः -
^ उदय दक्षिणे हसे जछं गोकर्णकलकृते ।

निः्तनापतिकम्रेषु पाप्मानं पुरुषं स्मरेत्‌ 1
२९

२२६ भटरगोषीनाथदीषितविरचिता- [उपनयनप्रकरणम्‌]
( संध्यायाम्यंदानम्‌ )
ऋतं चेतितृचं षाऽपि द्रुपदां वा जपेहचम्‌ ।
दक्षनाप्तपुरेनैव पाप्मानमपपतारयेत्‌ ।
तज्जलं नावहोक्याय वाममगे क्षितौ क्षिपेत्‌ ” इति ।

अथाष्यंदानम्‌ ।
तचाऽऽदित्योपासनं कुर्वनटर्यात्‌ ।
तथा च श॒तिः-
“५ उद्यन्तमस्तं यन्तमादिवयममिध्यायन्दरुषन्‌ ' इति ।
एतदुपासनमेव प्रधानम्‌ ।
५ पध्यामुपाप्ते ये तु पततं सद्ितत्रताः ।
विधूतपापास्ने यानि ब्रह्मलोकं सनातनम्‌ " ॥
इत्यत्रैव फटसंबन्धावगमात्‌ । अत एव रणेऽर्मुनादिभिर्गेष्वसाम्यातम्‌-
योपासनमातरं मधानमकारि ।
भारते-“ ते तथेव महारान दं्िता रणमूर्भनि |
सेध्यागतं सहखां्चमादिव्यमुपतस्थिर " इति ।
अर्यदानं प्रधानमिति केचित्‌ । अङ्गमिखन्पे ।
अध्यदानपकारमाह व्यासः-
५ कराम्यां तोयमादाय गायञ्या चामिमन्नितम्‌ ।
आअद्वित्यामिमृखसतष्ठन्निष््व॑मथ तत्तिपेन्‌ '” इति ।
अत्र संतत एव पाठो प्राह्मः । अथ संततापिलयत्राथश्ष्दः प्राधान्यस्या-
पनारथस्तेन संध्योपासनादिषु तीय एव पाठो प्राश इति मातृदतोक्तेः।
नपेऽप्येवम्‌ । धीमहि धिय इत्यनयोः सातत्ये सखरः संधिः । अनवा-
वमात्रं वाऽसिमिन्पाठे द्षव्यम्‌ । हिकारोऽनुदात्तः ।
आश्लायनोऽपि--
“५ तततिषठज्ञषं गृष्य प्राग्युखोऽज्जछिना स्मरन ।
मण्डते सुप्तं तेजः स्फाटिकञ्योतिषा समम्‌ |
उती तच्च सपरत दक्षिणेन पथाऽज्निि ।
व्याषत्यादि जपेन्मनचरं स्मतं परितो सेः ।

----------------& `

१४. ह. दानमङ्गामि । रघ. द. त्‌ । अध्य)

[उपनयनप्रकरणम्‌] सख्ाररतनपारा । २२७
( सेष्यायामघ्यैदानम्‌, जलाभवर रजसाऽ्म्यदानम्‌ )
मन्देहान्युध्यतः करराजनिक्िपेत्तेप्ववज्चीन्‌ ।
पोडडाक्षरमन्नेण पुनराक्रप्य सत्वरः ।
पनर्जठे गृहीलैवं तेनोमन्रं च संस्मरन्‌ ॥
एवं त्रिवारमावरलयं दण््वा तानमुरान्धिनः ।
मन्रेणाऽऽकृप्य तत्तेजः स्थानाद स्थापयेत्मरन्‌ ॥
पूर्द्वाममार्गेण सृत्वा संस्याप्य चाऽऽतनि ।
प्रदक्षिणं समावत्यं जलं गृह्याऽऽचमेत्ततः ” इति ॥
स्थानादावाधारमण्डये स्थितं ज्योतिनांसादक्षिणरन्रेणाऽऽपारपण्डपाद्‌-
न्तरस्नलिमागतं मन्देहाख्यराक्षसनाश्चाय तोयेन सह क्षिप्रं गायत्रीशिरसा
नासावामरन्धेण पुनराधारमण्डपे स्थापयापीति माव्रयेदिति स्मतासपर्याथः ।
पोदशाक्षरमन्रमाह व्यासः--
^“ पोदशाक्षरकं ब्रह्म गायत्यास्तु शिरः स्तम्‌ ।
ओमापो भ्योतिशिष मन्रो वै तैत्तिरीयके " इति ॥
पणवत्ेनेकमक्षरम्‌ । अन्यथा पोडशाक्षरफं ्रह्मेयेतदरिरध्येतेति । अथवा
सुबरिलयस्यकाक्षरत्वभावनया पोडश्चा्तरलं द्रव्यम्‌ ।
जलामावरे रनसाऽ््यं देयम्‌-
“ जदयभवे महामार्गे बन्धने त्वशुचावपि ।
उभयोः पध्ययोः काटे रनपा चामृत्पृनेन्‌ '" इल्यभरिस्पृते! ।
अ्यंदाने विरेपः सग्रह
“८ मृक्तहस्तेन दातव्यं मुद्रां तत्र न कारयेत्‌ ।
त्जन्यङ्कषठयोगे तु राक्षपी मुद्रिका स्मृता ॥
राक्षप्तीमुद्िकारध्यण तत्तोयं रुधिरं भवेत्‌ ।
जलेप्रध्य प्रदातम्यं जहामव्र शचिस्थने ॥
संप्रोक्ष्य वारिणा म्यक्ततोऽध्यं तु प्रदापयेत्‌ ।
ईपत्नम्रः प्रभते वै मध्याह्न ऋजुरास्यितः ॥
ूर्याया्यीजटीन्द यत्सायं तृपविशेदूषि "' इति ।
अथ गायत्रीजपः।
' «८ जपन्नापीत सावित्रीं प्रका तारकोदयात्‌ ।
ध्या प्राक्प्रातरेवं हि तषठदा सूर्यदशञेनात्‌ इति ।

१. घ. क्षिप्रं ।

२२८ भटगोपीनाथदी्षितविरचिता- [उपनयनप्रकरणम्‌|
( गायत्रीजपः )
सायं भत्यदगुख आसीन आनक्षत्रोदयं जपेत्‌ । प्रातः प्राङ्मुखस्तिष्ठमा-
सूयोदयमित्य्थः।
शौनकः“ प्रातस्तिष्ठज्षपेदेवी सायं चैवोपविरय च ।
उपविरय तु मध्ये प्राखुखो जपमाचरेत्‌ '” इति ॥

तद्विधिमाह मनुः-
“५ आचम्य प्रयतो नित्यमुभे संध्ये समाहितः ।
शचौ देशे जपञ्जप्यमुपाप्ीत यथाविधि ” इति ॥

कथमिलयपेक्षित आष शङ्ः-
५ कुदावृस्यां समाप्ीनः कुशोत्तरीयां वा॒कुशपतित्रपाणिः
ूरयामिमुखो देवतां ध्यायज्ञपं कुयात्‌ " इति ।

आसनान्याह्‌ व्या्तः-
८ कौदोयं कम्बलं चैव अभिनं पदमेव च ।
दारुनं ताडपत्रं वा आप्तनं परिकस्पयत्‌ ॥
कृष्णाजिने ज्ञानसिद्धिमेक्षः श्रीम्याघ्रचमणि ।
कुशापने व्यापिनाशः पर्वेटश्चि(् नि)तरकम्बलम्‌ ॥
बंदापने तु दारिद्रयं पापे व्याधिरेव च।
धरण्यां तु मवेहुःखं दौमागयं छिद्रदारुने ॥
तृणे षनयश्ञोहानिः पव चित्तविभ्रमः ” इति।
परचेताः--“ गोरषन्मृन्मयं भिन्नं तथा पाटाशपिप्पलम्‌ ।
टोहबद्धं प्देवाऽऽई वर्जयेदा पनं बुधः » इति ।
स्ृलन्तरे-५ मृगचर्म प्रयत्नेन वजैयतपतरवान्गृही ” इति ।
पुराणे-“ सायं प्रातः समाचम्य ददासूरयाय चाज्जचिम्‌ ।
दच्छा प्रदक्षिणं कृत्वा जलं सष विदुध्यति » इति ।
्रुतिरपि--५ यत्प्रक्िणं प्रक्र(कराट)मन्ति तेन पाप्मानमवधून्वन्ति " इति ।

गृ्परिरिषट-

“५ अप्तावादियो ब्रह्मेति प्रदक्षिणं परिक्रामन्परिषिन्वेत्‌ " इति ।

१ ग, °म््रठे। व|

[उपनयनप्रकरणम्‌] संस्काररतनमाला । २२९
( संध्यायामुपवेशषनमश्रः, जपे गायत्री प्रणवव्याहृतिवुता )

उपवेशनमत्र उक्तो गायत्रीकस्ये-
^ प्रथि त्वया धृता छोक्ा देवि त्वं विष्णुना धृता |
त्वं च धारय मां देवि पवित्र कुर्‌ चाऽऽप्तनम्‌ " इति।
ऋष्यायाह व्यासः--

कुम देवता तु सुतठं छन्द ईसतम्‌ ।
आप्तनारोहणे तस्य तरिनियोगः प्रकीतितः " इति ॥
शृषपरिशिषटे-

““ शुचौ देशे दमौम्भपोक्षिते दमीन्पस्तीयं व्याहतिभिरुपविदय
प्राणायामत्रयं कृत्वाऽऽत्मानं व्यातीमिरम्युक्ष्य स्राकिन्या ऋपिदैव-
तच्छन्दास्यनुस्मत्य पदूमिदङ्गमचनेयेथाङ्गमात्मनि विन्य्याऽऽत्मानं
तदरपे मावयेत्‌ । तत्समितृष्दयाय नम इति हदये, वरेण्यं शिरसे
स्वाहेति शिर पि, भर्गो देवस्य शिखाये वपडिति शिखायां, धीमहि कव-
चाय हुमित्युर्ति, धियो योनो नेत्रत्रयाय वौषडिति नेत्रहृट्यिषु
विन्यस्य, प्रचोदयाद सराय फडिति करतटेऽखं प्राच्यादिषु दशप न्यते.
देषोऽङ्गन्याप् एतमेके नेच्छनि सत हि विषिरेदिकः ” इति।

अत्राऽऽसनोपवेशनतरिधिप्दशनातपू्ैत्र त्ष्णीमेव दभीसन उपवेशनमिति
गम्यते ।
गायत्रीकसे तु-
^ विन्यस्यैवं षडङ्गेषु ऋष्यादीनपंस्परेत्ततः '' इत्युक्तम्‌ ।
बृहत्पराशरस्मृतयादिषु तु प्रणवसपतव्याहूतिवगेदुक्षिपादवर्णदेवतान्यासा-

५

दिकमप्युक्तमस्ति तत्तत्रैव द्रष्टव्यं विस्तरभीत्या नोच्यते ।
तत आवाहनम्‌ ।
“ आयात्वित्यादिभिर्मरेदेवीमावाहयेत्ततः ''
इति पाठक्रमादप्यत्रैवाऽऽबाहनप्‌ ।
जपे गायत्री प्रणवव्याहृतियुता जेया । तथा च व्यासः
८ प्रणवम्याहृतियुतां गायत्री प्रजपेत्ततः '” इति ।

२१० भेष्गोपीनाथदीक्षितपिरचिता-- [गायश्रीनपपंस्या]
( प्रातःसंध्यायां जपे विशेषः, जपमालालक्षणम्‌ )
जपसंख्यामाह यागयातवल्क्यः--
५ ब्रह्मचार्याहिताभिश्च शतमष्टोत्तरं जपेत्‌ ।

वानप्रस्थो यतिगरैव स्ह्तादधिकं जपेत्‌ ॥

सायं प्रातश्च मध्ये सावित्रीं वाम्यतो जपेत्‌ ।

पहखपरमां देवीं शतमध्यां दशावराम्‌ । ।

गायत्रीं प्रजेद्धीमान्सर्वपापप्रणाशिनीम्‌ ' इति ॥
बौधायनोऽपि-

५ दर्भेष्वाप्तीनो दभान्धारयमाणः सोदकेन पाणिना प्रयङ्मुखः
सावि सहस्रकृत्व आवर्तयेदपरिमितङ्ृत्वः प्राणायामो वा शतकृत्व
उमयतःप्रणवां सप्प्तम्याहतिकां मनप्ता वा दशकृतः ” इति ।

प्रातःसेध्यायां विदेष उक्तस्तनेव--
“ एवमेव प्रातः प्राज्रिष्ठन्‌ ” इति ।
भाणायामशः भाणायुमप्रकारेण । तमेव प्रकारमाह--उमयतःप्रणवमि-
त्यादिना । अयं च प्रकारो वौधायनीयानामेव न सदल्याषादसूत्रानुसारिणां
्ञापकसिद्धस्योपनयनोपदिषटतीयपादस्यैव तैगरहीतुुचितत्वात्‌ । उक्तसं-
ख्यात आधिक्यमेवापरिमितकब्दा्ः । न तु ततो स्यूनत्वमपि । “ अपरिमितं
प्रमाणाद्भयः » इति काल्यायनेनाधिकस्यैवापरिमितशब्दार्थत्वक्तेः ।
व्यासः--“ अष्टोत्तरशतं नित्यमषटारविशतिमेव वा ।
विधिना दशकं वाऽपि त्रिकं प्रनपेहुधः " इति ॥
नारदः“ सपैत्रव प्रदोष गायत्रीमष्टपतस्यया ।
अष्टारविशत्यनध्याये जेन्न्टोत्तरं शतम्‌ "” इति ॥
सुमन्तुः“ अष्टम्यां च चतुरश निलादर्षं जपेतपुषीः ।
प्रतिपत्सु तुरीयां पर्ण्यस्पतरं जपेत्‌ '” इति ॥
नपमाडोक्ता स्मृन्तर-
५८ पर्वभिसतु नोदेवीं माहा काम्यजपे स्मृता ।
गायत्र्या वेदमृटत्वद्भेदः पर्वसु गीयते ॥
आरभ्यानामिकामध्यं पव देवीमनुक्रमात्‌ ।

१४. ड, 'णारनी"। रष. ह, "ति । बोधाः ।३ष. इ, श्ये बोधाः । * क. घु,
९, तु गाः ॥

[उपनयनप्रकरणम्‌] संसकाररतनमारा । २११
( जपस्य त्रैविध्यम्‌, तष्टक्षणं च )

तजैनीमूढपर्यनतं नेदृश पर्वसु ।

मध्यमाङ्कखिमृहे तु यतप्दधितयं मवेत्‌ ।

ते वे मेहं व्िजानीयाञने तं नातिरड्षयेत्‌ ? इति।

अगस्त्यसंहितायाम्‌--

“८ कनिष्ठाऽनामिका मध्या चतुर्थी तजनी मता ।
ति्रोऽङ्गस्यन्िपरवा स्य्ध्यमा तवेकपरिक्ा ।
परवैमिस्तु जपः कार्यो नाङ्कटीनां निपातनैः ।
मध्यमाचदरैयं पै जपकलि विवर्भयेत्‌ ।
एतन्मेरं विजानीयात्करमाछाजये बुधैः '' इति ॥

सूयन्ते तु-

५ आरम्यानामिकामृलास्पादक्िण्येन वै क्रमात्‌ ।

मध्यममूलपर्यनतं जपेदशपु पर्वसु " इत्यक्तम्‌ ॥
जपत्िविधः । नृसिष्टएुराणे-

“त्रिविधो जपयज्ञः स्यात्तस्य मेदं निबोधत ।
वाचिकश्वच उपाशुश्च मानप्तखिविधः स्मृतः ।
त्रयाणां जपयन्ञानां श्रेयान्स्यदुत्तरेरचरम्‌ " इति ॥

वाचिकोपांदुतयोरुक्षणं पुराणेऽभिितम्‌- -

“ यदुचनीचखरतैः शब्दैः स्पष्टपदाक्षरैः ।
मन््रमुचचारयेद्वाचा वाचिकोऽयं जपः स्मृतः ॥
शनैरचारयेन्मन्नमीपदोष्ठ प्रचालयेत्‌ ।
अप्रैरशरुतः किंचित्स उपांशुनपः सपरत " इति ॥

विश्वामित्रेण मानसस्य लक्षणपुक्तम्‌-

“धिया यदक्षरश्रेण्या वणद्र्णं पदातदम्‌ ।
शब्दाथविन्तनं मूयः कथ्यते मानसो जपः " इति ॥

्रयाणां तारतेम्यं च तेनेबोक्तम्‌-

“उत्तमं मानते जाप्यमुपाद् मध्यमं स्पृतम्‌ ।
अधमं वाचिकं प्राहुः सर्वमन्ने वै द्विनः(द्विनाः) ॥

„+ १क.ढ. पेततेनाः।२घ. द्रुयपः। ३ क. "त्रः ” इति । एतेषां लक्षणानि तत्राभि-
हितानि । य° । क, 'तः। पिः।५क. भमव विश्वामित्रेणोक्त'।

२३२ भद्रगोपीनाथदीश्ितपिरचिता- [उपनयनप्रकरणम्‌]
( मानस्षजपस्य फलम्‌ , जपे नियमाः )
वाचिकर्यैकमेकं स्यादुपाशु शतमुच्यते ।
सक्तं मानं प्रोक्तं मन्वत्निभृगुनारैः " इति ॥
(+ मानसरजपस्य फलमुक्तं नृसिहएुराणे-- मानसं जपं प्रय,
“अनेन देवता निलयं स्तूयमाना प्रीदति ।
प्रत्ना विपुखान्भोगान्ददयान्मुक्ति च शाश्वतीम्‌ " इति ॥ )
सत्यन्तरे-
“ चतुर्विशयक्षरां तु गायत्री प्रनपन्डदि ।
सवीम्वणीनमिष्यायेदेवतामथमेव च "' इति ॥
अक्षशब्दः स्वरेषु वतैते । तत्र यथपि स्वराख्मयोविशषतिरेव गायत्रीन्र
वतैन्ते तथाऽपि ण्यपित्यत्र भावनया णियप्निति खरदयं जेयम्‌ ।
उक्तं च पिङ्गलेन-
८८ इयादिपृरणः १ इति |
पाद शयनु्रमते । दयादिः पूरणो यस्य स इयादिपूरणः । आदिशब्देनो-
वादयो गृष्न्ते। तत्रायमथः-- यत्न गायत्यादौ छन्दसि पादस्याक्षरसंख्या
न पूरते तत्रेयादिभिः सा पूरयितव्या । यथा तत्सवितुषैरोणियं दिषे गच्छ
सष पतेत्येवमादय इति दायुषेन व्याख्यातम्‌ ।
^ श्रृणिरिति द्वे अक्षरे पूर्थ इति ब्रीणि । आदिय इति व्रीणि।
एतद्रे सावित्रस्याष्टक्रं पदर ध्रियाऽमिषिक्तम्‌ '' ।
इति श्तिरपि साधिकाञतरति ज्ञेयम्‌ ।
जपे नियममाह प्रौनकः-
““ कृत्वोत्तानो करौ प्रातः पाये चाधोमसौ ततः ।
मध्ये सेमृखहस्ताम्यां जप एवमुदाटतः " इति ।
स्पृयन्तरे--“ हस्तो नामिपतमौ धृत्वा प्रातः सेध्यानपं चरत्‌ ।
टत्समो तु करौ मध्ये प्यं मुखपतमौ करौ ” इति।
टृदमनुः-
^“ वद्ञेणाऽऽच्छाय तु करं दक्षिणं यः पदा जपेत्‌ ।
तस्य तत्फलं जप्यं तद्धीनमफलं स्मृतम्‌ ? इति ।

+ धनुक्ि्ान्तगंतं क. पुस्तक एव ।

[उपनयनप्रकरणम्‌] संस्काररतनमालछा। २३३
( गायत्रीमच्रर्थः, जपकतनियमाश्च )

आच्छादन आप्रैवस्निपेधः स्मृयन्तरे-
० आच्छाच्ाऽरद्रेण वज्रेण करं यस्तु जपेदि ।
निष्फलः स्यात्तस्य जपो देवता न प्रसीदति " इति ।
व्यासः--“ मनःसंतोषणं शोचं मोनं मन्राभचिन्तनम्‌ ।
अव्यग्रत्वमनिर्वेदो नपपंपत्तिहेतवः ” इति ।
मश्रायै उक्तो ब्ृहत्पराशरेण--
°“ तच्छुद्धं ज्योतिषां ज्योतिस्लयदात्मविदो विदुः ।
देवस्य प्वितुभरगो वरणीयं च धीमहि ।
तदस्माकं धियो यस्तु ब्रह्मत्वे च प्रचोदयात्‌ " इति।
तत्सवितुर्जगत्कारणस्य श्रीसूर्यस्य वरेण्यं रणीयम्‌ । हन एण्यः । भगै-
#० € ^ ^~. ^ १०
स्तेजः । अन्धकारभजनात्‌। “ अब्यञ्ञियुनिमूजिम्यः कुश्च › इति भूजेर-
सुन्‌ । धीमहि ध्यायेम । यो नो धियोऽस्माकं बुद्धीः भरचोदयात्सवरूपे रयेत्‌,
मररयतीलयथः । इत्येवं गायत्रीमव्रायस्य चिन्तनं मनसाऽनुसंधानं कायम्‌ ।
शब्दस्याप्येवम्‌ । उत्तमं मानपरं नाप्यमित्यनन्तरोदाहूतविश्वापित्रोक्तेः ।
बीधायनः-
८ # नाभेरधस्तात्संसपक्षं कर्मयुक्तो विवर्जयेत्‌ " इति ।
अत्रि;ः--५न ज करामन्न च हसरत्न पाश्रमवलोकयन्‌।
नापाश्चितो न जपंश्च न प्रावरृतरिर॑स्तथा ॥
न पदा पादमाक्रम्यनचैव हि तथा करौ ।
न चाप्तमाहितमना न च पश्रावयज्ञपेत्‌ " इति ॥
व्यासः --“ जपके न मपित ततहोमादिकेषु च ।
एतेप्वेवावपक्तस्तु यथा गच्छन्धरिनोत्तमः ॥
अभिवाद्य ततो विप्रं योगं क्षेमं च कीर्तयेत्‌ ” इति ।
यथा गपमनवेलायां तन्मनस्कः सन्नेव गच्छति तद्रलपादिष्वपि तन्मनस्क
एव भतेदित्यर्थः । विपभरमभिवा्य तेन किपिण योगं सेमं च कीतेयेदित्यथः
अलब्धलाभो योगः । न्धस्य रक्षणं कषेम

£ नाभेरधस्तु सस्पशैमिति क. पुस्तके शोधितः पाठः ।

१६, ड. बोधायनः । २ घ, इ. चट्क्राम'।

३४

11

२३४ भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता- (उपनयनप्रकरणम्‌]
( जपकतुरनियमाः )

योगयाहवस्यः-
५ यदि वाग्यमछोपः स्याजपादिषु कदाचन ।
व्याहष्णवं मनं स्देदरा विष्णुमव्ययम्‌ " इति ।
संबरः--'“ लोकवातीदिकं शरुत्वा श्रुत्वा तु परुषं वचः ।
सस्या विना च यञ्ज तत्सवं निष्फछं मवेत्‌ " इति ।
संख्यां बिना गणनां विनेलय्थः । अपरिमितत्वपततेऽपि गणना कतैव्यैवा-
न्यथा जपस्य निष्फटलतवापत्तेः।
तथा च गौतमः--
गच्छततिष्ठतो वाऽपि स्वेच्छया कर्म हूुर्वतः।
अशुवेवा विना परस्यां तत्सर्ष निष्फडं मवेत्‌ ' इति ।
बरृहत्पराशयोऽपि-
“५ अपंस्यमापुरं यस्मात्त्मात्तद्रणयेद धुवम्‌ "' इति।
गौतपः-“ कोधं मोहं क्तं निद्र निष्ठीवनविनुम्मे ।
दर्शने च श्वनीचानां वर्जयेउनपकमेणि ॥
आचमेत्पमवे चेषां स्मरदषणुं मुराधितम्‌ ।
ज्योतींपि च प्ररपेदया कुर्यादा प्राणपतयमान्‌ ॥
उवलनं गाश्च विप्रांश्च यतीन्वाऽपि विदुदधये इति ।
पयेदिति शेषः ।
संग्रहै-“ खरव्णपदेवक्येः दुद्धमावतैयेज्जपम्‌ ।
न कम्पयेच्छिरो भ्रीवां दन्ताज्ेव प्रकाशयेत्‌ ॥
सेसशेयुने चान्योन्यं दीक्षिता जापका द्विजाः ।
तैरेव माषणे कृत्वा प्राणायामं परमाचरेत्‌ ॥
पाद्परस्ारणं वाती मूरेखनविनुम्भणे ।
जिहाप्रपारणं वामोनखच्छेदनताडने ॥
ुतनिष्ठीवने गात्रचालनं केशबन्धनम्‌ ।
शिखाविमेोक्षणं चैव केशानां चैव मार्जनम्‌ ॥
अक्रन्न पर्यटनं तृणसूघ्रादिनन्धनम्‌ ।
अधरस्पन्दनं दन्तधर्ैणं देहकम्पनम्‌ ॥
आस्फोटनं प्रहसनं शयनं परिवीक्षणम्‌ ।

133

[उपनयनप्रकरणम्‌] संसकाररत्नमारा । २३९
८ गायत्रीजपे देशनियमः )
यूकान्वेषणमङ्कट्या मुखवायुप्रपूरणम्‌ ॥
शिरःप्रच्छादनं शिस्पकरणं चोष्ठचर्षणम्‌ ।
मवन्ति कमौप्येतानि यदि चेतःप्रमादतः ॥
प्रास्य चरणो हस्तावाचम्य च यथाविषि ।
प्राणायामत्रयं कृत्वा प्वितारं विटोक्य च ॥
नमस्कृ ततो धीमाज्ञपशोषं समापयेत्‌ '' इति ।
देशनियमस्तु योगयात्गवल्येनोक्तः-
५ अग्न्यगारे जखन्ते वा जपेदेवाट्येऽपि वा ।
पुण्यतीर्थे गवां गोष्ठ द्विजकषेत्रेऽथवा गृहे '” इति ।
शष्ठोऽपि-
^. गृहे त्वेकगुणं जप्यं नचां तु दविगुणं स्मृतम्‌ ।
गवां गोष्ठे दश्ञगुणमगन्यगरे शताधिकम्‌ ॥
पिद्धतीरथषु त्रे देवतायाश्च संनिधौ ।
हसं शतकोटीनामनन्तं विप्णुपंनिधौ ” इति ।
अन्न नद्यामिति पदं तीरे लाक्षणिकं गङ्गायां घोष इद्त गङ्गापदमिव।
समीपसप्तमी वा । आद्रैवासोविषयं वा ।
“ यदि स्यात्छि्नवस्रो वे गायत्रीमुदके जपेत्‌ ।
अन्यथा तु शुचो मृम्यां कुशोपरि प्तमाहितः " इति यमोक्तेः ।
ुमपुराणेऽपि-
“ गुह्यका राक्षप्ताः पिद्धा हरनि प्रपतमं यतः ।
एकान्ते तु शुभे देशे तस्माञ्जप्यं सदाऽऽचरेत्‌ ” इति ।
गायत्रीजपं प्रशसति व्यासः-
“५ दशकृत्वः प्रजप्ता सा उयहायच्च कृतं टघु ।
तत्पापं नाशयलयाङ् नान्न कायां विचारणा ॥
शतजप्ता तु सा देवी पापौधश्चमनी स्मृता ।
सहघ्तक्ता स्ता देवी उपपातकनारिनी ॥
लक्षनप्येन च तथा महापातकनाशिनी ।
कोटिनाप्येन राजेन्द्र यदिच्छति तदाघ्रुयात्‌ '” इति ॥

१६. ह, “नाहानी ।

२३६ भदगोपीनाथदीितविरचिता- [गायत्रीनपग्रशं्ा]
( जपनिवेदनं गायत्रीविसजंने, प्रातः संध्योपस्थानम्‌ )
यमोऽपि-“ गायव्या न परं जाप्यं गायव्या न परं तपः।
गायव्या न परं ध्याने गायत्या न परं हुतम्‌ "' इति ॥
मनुरपि-“ योऽधीतेऽहन्यहन्यतां त्रीणि वर्षाण्यतीन्दरियः |
प॒ ब्रह्म परमप्येति वायुमूतशच मूर्तिमान्‌ ?' इति ॥
गोतमोऽपि-
८ अनेन विधिना नित्यं जपं कुयौस्रयत्नतः ।
प्रत्नो विपुखान्मोगान्भुकत्वा मुक्ति च विन्दति " इति ॥
जपसमाप्तौ जपनिबेदनमुक्तमाचारपदीपे-
८ प्रातःैध्यापरयुक्तेन गायत्रीजपनेन च ।
अध्यष्टरातजप्येन ब्रह्मात्मा प्रीयतां रविः '' इति ।
एवं पध्याहसंध्याप्रयुक्तजपे परतत्रैह्यपदयोः स्थाने मध्यरदरशब्दोहैन,
सायैसेध्यापरयुक्तजपे तु सायंविष्णशब्दोहेन । जटमरहग्रन्ये तु तथाविधमव्रा-
वेव प्रदशितो ।
ततो गायत्रीं विसजेयेत्‌ । तदुक्तं स्ृलन्तरे--
५ उत्तमे शिखर इति देश जप्त्वा विपर्जयेत्‌ "' इति ।

जथोपस्थानम्‌ ।
तत्र बौधायनः.
^ ब्रह्मटदयेन वारुणीम्यां रत्रिमुपतिषठत इमं मे वरुण तत्वा
यामीति द्भाम्यामेव प्रातः प्राक्रिष्ठ्ेत्रीभ्यामहरुपतिष्ठते मित्रस्य चध-
णीधृतो मित्रो जनान्यातयति प्रजानन्निति द्वाभ्याम्‌ ” इति ।
ब्रह्महूद यं प्रणवः ।
मरातःतेध्योपस्थानं कू्मपराणेऽपि-
“ अथोपतिष्ठेदादिलमुदये सु समादितः ।
मेतु विविवेमैतरेपयनुःपामपतमेैः '' इति ।
ेमि्रदवलः । मित्रस्य च्ेणीधृत इ्यादिभिरितयर्थः।
मध्याहसंध्योपस्थानं ब्रह्मपुराणे-

१६, ह, बोधायनः ।

[मध्याहिध्यापतायंपध्योपस्याने]संस्काररत्नमाला । २३७
( दिक्पत्युपस्थानं, गायन्युद्रास्नम्‌ )
५ प्रक्षिप्य चाज्ञटि पम्यगुदु त्यं चित्रमिल्यपि ।
तचव्रदेव इति च हषः रुचिषदिल्यपि ।
एतजजपदू्वबाहुः मूर्यं परयम्पमादितः ” इति ।
बौधायनेन तु गायत्रीनपानन्तरमेवोपस्थानपत्रापयुक्तम्‌-

“ अप आचम्य दरमष्वापीनो दमान्धारयमाणः प्रालुखः सावित्र
सहस्रकृत्व आवयच्छतकृत्वोऽपरिमितक्रतवो वा दशावरामथाऽऽदिल.
मुपतिषठेतोद्वयं तमपतस्पयदु त्यं चित्रं तचकषदेव हितं य उदगादिति » इति ।

एतदेव तैत्तिरीयः स्वीकार्यम्‌ । इतरशास्रापिक्षया बौधायनोक्तस्याभ्य्ि-
तत्वात्‌ ।
सायंसंध्योपस्थानमपि कौर्मे
“ वारुणीमिसथाऽऽदियमुपातिष्ेत्माहितः ” इति ।
वारुण्यशचमं मे वरुणेतयाद्याः । यदपि वारूणीमिर्वरुणोपस्थानं खिङ्गबला-
स्माप्रं तथाऽपि श्रतेः प्राबस्यात्तया शिङ्गं बाधिताऽऽदित्योपस्थाने मत्रा
विनियुञ्यन्त देनदरीवत । बौ धायनसूतरोक्तमन्रदयेनोपस्थानपक्षे सायं रत्रस्प-
स्थाने परातरहः । वस्तुतो रात्यहयेरूपत्वेनाऽऽदित्यमभिष्यायक्पतिष्ेत । एवं
च न वौधायनक्मपुराणयोधिरोधः।
अथ दि द्दिक्पत्युपस्थानम्‌ । तत्र नारायणः-
“५ वाहणीभिस्तथाऽऽदित्यमुपस्थाय दक्षिणाम्‌ ।
कुवन्दिशो नमस्यादिगीशांशच प्रथतप्रथक '' इति ।
यद्यप्येतस्पाद्रचनार्सायंसंध्याङ्गता दिग्दिक्पतिनमस्कारस्य प्रतीयते
तथाऽपि भातःसंभ्यायामप्येतद्रष्वयम्‌ । भगवत्छती परातःसंध्यायामपि तस्य
विहितत्वात्‌ ।
एतच्च नमः प्राच्यै रिरे याश्च देवता इयाचैमत्रेशिङ्गत्‌ ।
नमो गङ्गायपुनयोरिति मश्रसतु गङ्गायमुनान्तरवासिषुनिनमस्कारे शिङ्गाद्वि
नियुज्यते ।
अत्र,वा गाय्युद्रासनम्‌--
«८ उपस्थायाथवाऽऽदिदं गायत्री तु विपर्वेत्‌ ” ।

“ १. ड, ति । बोधा ।२रग. घ. ड. दतरव। ३घ.द.^त्‌। वाधाः। ग्ग. घ. ठ,

"तिष्ते( ए । ५ क. णक्षिणम्‌ ।

२१८ भटरगोपीनायदीितविरचिता-- [तं्योपापनप्रशषंपा]
( सापादः संध्याया अकरणे प्रयवायः )
इलयाचारदर्षणे स्मृखन्तरवचनाद्‌ ।
संध्योपासनं प्रशंसति यमः-
“ सध्यामुपाप्ते ये तु सततं शंपितत्रताः ।
विधूतपापाक्ते यान्ति ब्रहमरोकं सनातनम्‌ ॥
यदह कुरुते पापं कर्मणा मनप्ता गिरा ।
आप्तीनः पश्चिमां सध्या प्राणायामेस्तु हनि तत्‌ ॥
यद्राज्या कुरुते पापं कणा मनप्ता गिरा ।
पर्वा संध्यां समाप्तीनः प्राणायमेन्धैपोहति ॥
भरुषयो दीतेषत्वादीर्मायुरवाषटयुः ।
प्रजां यक्श्च कीति च बह्मवचैपमेव च ” शति ।
अकरणे प्रयवायो दर्शितो दक्षेण-
५ संध्याहीनोऽहुविर्मित्यमनहैः सर्वकर्म ।
यदन्यत्कुरुते कर्म न तप्य फटमागवेत्‌ ” इति ॥
गोभिरोऽपि-
५ संध्या येन न विज्ञाता संध्या येनानुपाधिता ।
जीवमानो मवेच्छर्ो मृतः श्वा चामिजायते " इति ॥
विष्णुपुराणेऽपि-
“५ उपतिष्ठनि ये स्यां न पूरवो न च पञ्चिमाम्‌।
वरजन्ति ते दुरात्ानस्तामिचं नरकं नृप ” इति ॥
इमपृराणेऽपरि-
“ योऽन्यन्त कुरते सर्वे धर्मकार्यं द्विजोत्तमः ।
विहाय प्ध्याप्रणतिं प्त याति नरकायुतम्‌ ' इति ॥
एतत्सर्वमनातैविषयम्‌ ।
तथा च याह्रवलक्यः-
“८ अनारश्ोत्पनेयस्तु पर द्विनः शरद्रस॑मितः ।
प्रायश्चित्ती मवेचेव ठोके मवति निन्दितः ” इति ॥
अत्रिरपि-““ नोपतिष्ठन्ति ये संध्यां स्वस्थावस्थास्तु वै द्विनाः ।
हिन्त वे सदा पाषा मगवन्तं दिवाकरम्‌ ” इति ॥

१ क, 'संघत्वा । २ ग. 'कीत्तिश्च ब्र ।

[कचित्पष्याहानेरदोषः] संस्काररत्नमाल । २३१९
( संप्याकालातिक्रमे प्रायधित्तम्‌ )
कृचित्संध्याहानिरपि न दोषायेदयाह नपदभरिः-
८ राषटक्तोमे नृपक्षोमे रोगार्तो भय आगते ।
देव्चिद्विजमूपानां कार्ये महति संस्थिते ॥
पंध्याहानो न दोपोऽस्ि यतस्तत्ुण्यप्ाधनम्‌ " शति ॥
अथ संध्याकालातिक्रमपायधित्तम्‌।
( # तत्र स्मातैपरायधित्तकुत्हरे स्कान्दे--
“८ उदयास्तमयादर्ध्वं यावत्स्यादूषटिकाघ्रयम्‌ ।
तावत्संध्यामुपासीत प्रायश्चित्तमतः प्रम्‌ " एति ॥
षदं च ्रान्तपरम्‌ ।
अन्यथा--“'प्रतःपध्यां सनक्षत्रां नोपास्ते यः प्रमादतः ।
गायग्यष्टशते तस्य प्रायश्चित्तं विशुद्धये ” ॥
इति करमदीपवचनषिरोधापततेः । प्रातःसंध्यां सनक्षज्ामिति सायंसंध्यां
तु सादिदयामिलेतदुपलक्षणमिति पृथ्वीचन्द्रः )।
तत्र यमः--
८८ प्राणायामत्रयं प्रातः संगवे द्विगुणं चरेत्‌ ।
मध्यद्ि तरिगुणं प्रोक्तमपराहे चतुर्ुणम्‌ ॥
सायाहे पञ्चगुणकं संध्यातिक्रमणे भवेत्‌ › इति ॥
( + स्मार्तमायधित्तकुत्हे संध्याकसे तु-
« प्राणायामत्रयं प्रातद्विगुणं संगवे स्मृतम्‌ ।
मध्यह तरिगुणं प्रोक्तमपराहे तु षद्गुणम्‌ ॥
प्ायह द्वादशषगुणं सूह ततो बनेत्‌ "' इत्यक्तम्‌ ।
शक्ताशक्तपरत्येनात्र व्यवस्था । प्रातरादिष्वकरणे सूयेहटां व्रजेत्‌ ।
सू्यहलयां प्रामोतीत्यर्थः ) ।
यत्तु जपद्रिविचनं-
4 प्ध्याकषे त्वतिक्रान्ते सात्वाऽऽचम्य यथाविपि ।
जपेदष्टशतं देवीं ततः संध्यां समाचरेत्‌ '” ॥
इति त्रत्माणायामाशक्तपरम्‌ । एवं कमेमदीपवचनमपि ।

* धनुधिहान्तग॑तो प्रन्थो नात्ति फ. ख. पुस्तकयोः । + धनुधिहान्तगेतं क. पुस्तके नास्ति ।
स

१क. भरू ।य'।

२४० भट्रगोपीनाथदीक्ितविरविता- [ उपनयनप्रकरणम्‌ 1
( संध्याकालातिक्रमेऽन्यः कालः )
यत्तु-“ यः पध्यं चैव नोपासते अग्निकायं यथाविधि ।
गायग्यष्टपहशं तु जपेत्लरात्वा समाहितः ॥
इति स्मृतिवचनं तद्बुद्धय सकृोपविषयम्‌ ।
यत्त॒ वसिषटवचनं--
५ कालातिक्रमणे चैव त्रिपतध्यमपि पर्दा ।
चतुयो्यं प्कुर्वीत माने्ग्याटतितपुटम्‌ " इति ॥
तद्ल्पकालातिक्रमविषयम्‌ ।
एकाषहायतिक्रमे नमदग्रिः--
“ एकाहं समतिक्रम्य सैध्यावन्दनकमं तु ।
अहोरात्रोषितो मृत्वा गायञ्या अयुतं जपेत्‌
हिरत द्विगुणं परोक्तं त्रिरात्रे चिगुणं स्मृतम्‌ ।
त्रिरात्रात्परतश्वत्स्याच्छध एव न संशयः '' इति ॥
देवादि माध्याष्ठिकं दिवा न कृते तदा विशेषः सार्यते--
“८ रत्रौ प्रहपपर्न्तं दिवाङृलयानि कारयेत्‌ ।
अवगाहं ब्रह्मयज्ञं सौरजप्यं विवयेत्‌ '” इति ॥
स्ृतिस्रहेऽपि-
« दिवोदिताः क्रियाः कायी राजावपि यथाक्रमम्‌ ।
अवगाहं विना सरं ब्रह्मयज्ञं च तर्पणम्‌ '' इति ॥
अवगाहशब्देन निमजनरूपं सानं निषिध्यते ।
ब्रह्महनिपेधस्तु तैत्तिरीयातिरिक्तपरः।
५ ग्रामे मन्ता खाध्यायमधीयीत दिवा नक्तं वा"
इति श्रुती तैत्तिरीयाणां रात्रावपि तत्कर्तव्यताप्रतिपादनात्‌। अथवा बहुं
ब्रहमयङगं निषेधयतीयं स्मृतिः । तेन तैत्तिरीयेस्तद तिरिकेशच रात्रौ खस्पो ब्रहम-
यञः कतव्य एव । श्रुतेः साधारण्येन प्बरत्वेन च सवैदाखिषु परत्तेनिरा-
बाधाद्‌ । इदं च शौचहियपिपतेनोक्तम्‌ ।
मध्याहसेध्या रात्रावपि कार्यां सा चोपस्थानं तिना तस्य सौरस्वात्‌ ।
“' कुवीताऽअवतनींसेध्यां रात्रावपि न दुष्यति ।
दद्यादध्यं तु गायत्या सरमान्नं तु वर्जयेत्‌ '” ॥

१क.^त्‌ । मध्या । २क. ख. रमन्तु ।

[म्याहपंध्योपाप्तनप्रयोगः] संसकाररतनभाला । २४१
( आचमनं प्राणायामः )

इति स्मृतिरत्नाबहयायुक्तेर ।
संध्यायामन्यथाकरणे स्मातेमायचि्तङुतृहले संवषः-

५ स्वरमात्राविहीनं तु पदक्षरविवर्जितम्‌ ।
न्यूनाधिकं वा कृत्वा तु आभिर्गीमिरितीरयेत्‌ '” इति ॥

अथ क्रमप्राप्रलादादी मध्याह्नमध्योपप्रनप्रयोगः।

हुचौ देशे दभौनास्तीय तूष्णीमेव तेषु पराडुख उपविश्य कुरशपाणिर्गाय-
त्याखिभिः पादैरापो हि पएरादिमिखधिमिरमेतरेबी तृष्णीं वा त्रिराचम्य सोदकेन
दक्षिणेन पाणिना त्रि द्व्ोष्ठावखोमकौ परिमृज्य द्विः सकृदरोष्ठावुपसपरय सव्यं
पाणि पादं रिरश भोक्ष्य चश्युषी नासिके भोत्रे चाऽऽलम्य प्रल्ारम्भमप
उपस्पृशेदि येवं पवेवज्रिराचम्य द्िरोषएठौ परिमृज्य सष्रदुपस्पृश्य सथ्यं पाणि
पादो भोक्ष्य शिर्क्ुषी नासिके श्रोते हृदयमालभ्य प्र्याम्भमप उपस्पृश -
दिल्येवं वा द्विवारमाचम्य,-

भरणवस्य परब्रह्म ऋषिः । अग्िदृवता गायत्री छन्द; । सप्तानां व्याह
तीनां याहिक्यो देवता उपनिषद्‌ कषयः । अम्निवायुः सूर्यो बृहस्पतिैरुण
इन्द्रो विश्व देवा इति क्रमेण देवताः । गायत्युष्णिगनुषटबत्रहती पद्किखिष्ट्ज
गतीति क्रमेण च्छन्दांसि । गायत्या असितरिश्वापित्रश्चषिः सपिता देवता
गायत्री छन्दः, शिरोमन्रस्य याज्ञिक्यो देवता उपनिषद कषयः । अवादयो
दवता यजुहछन्दः सर्वेषां प्राणायामे षिनियोगः--“ ॐ मूः, ॐ भुवः, ॐ
सुवः, ० मूभूवः सुवरोम्‌ " इति ब्रह्मविष्णशिवान्क्रमण ध्यायन्पूरककुम्भकरेच-
कक्रमेण त्रिरभ्यसेत्‌ ।

अथवा कुम्भकषेनव त्रिरभ्येत्‌ ।

ॐ तद्रह्यलयस्य पुरोनेम इत्यन्तस्य याञिक्यो देवता उपनिषदो ब्रह्मयज
माणायामे विनियोगः--“ ॐ तद्रह । ॐ तदवायुः° ॐ ततपुरोनमः » इलये-
तेन वा प्राणायामं कुर्यात्‌ । इति प्राणायामत्रयं कृत्वा सेध्यां ध्यायेत्‌ ।
मध्याहसधयां युवतिं श्वेतां श्वेतवा शेतगन्धानुखेपनां त्रिनेत्रां वरगूलपरश्व
भयधारिणीं हषबाहनां रुद्ररूपिणी सावित्रीं ध्यायापीति सूयाभेदेन ध्यात्वा

[4

१क. श ।अ'। २क.ग.घ. ड. ऋषिः। २३ग.ध. ड, ऋषिः।
१

२४२ भहगोपीनाथदीक्षितविरपिता-- (मध्याहपध्यप्रयोगः]
( संकल्पमाजेनादि )

देशकालो संकीदय श्रीपरमेशवरपीलर्थ पध्याहसंध्योपास्ति करिष्य इति
सकल्पं कृता-

आपो दहि षेति पत्रत्रयस्याभितरिषे देवा वाऽऽपो गायनी । मार्जने विनि
योगः--“ॐ अपो हि छठा० च नः " इति कुशोद्करै्ध्यमानामिकाइगुैग-
नेऽधंचान्ते पादान्ते वा मार्जनं रयात्‌ ।

पादान्ते मार्जनपक्े “ तस्मा अरं गमाम वः " इयन्त; पादैः िरस्यंसयोश्व
प्रतिपादं प्रोक्ष्य, ८ॐ यस्य क्षयाय जिन्वथ ” “ आपो जनयथा च नः '! | इति
दाभ्यं कण्ठाधः परक्षेदिति विशेषः।

अथवा-' ॐ अपो हि ठा मयोमूवः ' शिरसि । "ता न ऊर्जँ दधातन
पादयोः । ^ महे रणाय चक्षपे › हृदि । " यो वः शिवतमो र्तः ' हृदि । तस्य
भानयतेह नः ' पादयोः । ' उशतीसिि मातरः › शिरसि । ‹ तस्मा अरं गमाम
वः › हिरपि । ‹ यश्य क्षयाय जिन्वथ › हृदि । आपो जनयथा च नः पादयोः ।
इति माजेनक्रमः ।

तत आपो वा इदपित्यनुवाकरस्य याङ्गिक्यो देवता उपनिषद आपो यज्ञः ।
सर्वात्मकलेनावमिध्याने विनियोगः --“ॐ आप वा इद ९० राप ॐ "इति
सर्वासमकृलेनापोऽभिष्यायेत्‌ ।

तत आपः पुनन्त्विलयस्य याजिक्यो देवता उपनिषद्‌ ऋषयः । आपः
पृथिवी ब्रह्मणसति््रह्म च देवताऽ्पदा, अष्टि्छन्दः । उदूर्ादने बिनि.
योगः-- ॐ आपः पुनन्तु ¶° प्रह५ खाहा " इत्युदरं पिवति ।

ततो द्विराचम्य पुन्माजेनं कुर्यात्‌ । प्रणवस्य परब्रहमपिः । अप्ििवता
गायत्री छन्द; । >यस्तसमस्तठयाहूतीनां पजापिरऋपिः । अग्निवायुसूर्यमना-
पतयो देवता; । गायश्ुव्णिगनुषवबृहलय्छन्दांसि । गाय्या विष्वामित्र
ऋषिः । सरिता देवता गायत्री छन्दः । दभिक्राव्ण इल्यस्य विनवे देवा दधि-
करावाऽनुषप्‌ । आपो हि एति पश्त्रयस्यामिषिश्वे देवा वाऽऽपो गायत्री ।
यञ्चिद्धि त इति मन्रत्रयस्य विश्वे देवा ऋषयः । वरुणो देवता परथमस्य
गायत्री छन्दः । द्वितीयतृतीययोचिष्ूए । हिरण्यवणीं इति मत्र
चतुषटयस्यातनिरापचचिषप्‌ । परवमानानुवाक्रमन्राणां प्रजापतिश्षपिः पव-
मानसुवर्णनादयो लिङ्गोक्ता देवताः । गायग्यनुदप्‌तरिषुविति च्छन्दांसि ।

6 #1
१ क. "कपने |

[मध्याहधयप्रयोगः] संसाररत्नमाला । २४३
( पापपुरषोरसारणायासनविधष्यन्तम्‌ )

व्यस्तसपस्तव्याहूतीनां पूवत्पुनक्ष्यायुक्तवा दुपरेलस्य विरे देवा आपोऽ-
युप्‌ । सर्वेपां माजने विनियोगः । ओमिति परणवान्ते मार्जयितरा व्याहृते
द्वितीयं मार्जनं कृतवा गायतयनते तृतीयमवरिष्तराने चतुर्थमिति माभयेत्‌ ।
तिमन्नं माजेनमिति केचित्‌ ।

ततो गोकर्णवत्छेते दक्षिणे हस्ते नरमादाय तत्र श्वासं त्यजन्नासिकप्र
पापपुरुषं स्मरन्‌;

हुपदेत्यस्य विश्वे देवा आपोऽनुषटरप्‌ । पापपुरपोत्सारणे बिनियोगः-
५ ॐ दपदादिव° तु मैनपरः ” इत्यनन पापपृरपुत्सा्यं तज्लमनवलोकय-
न्सवस्य वामभागे भूमावेव क्षिपेत्‌ ।

तत उत्थाय सू्यामिगुख अदिं सद्रूपं साकित्यमिां संध्यां चाभेदै-
नाभिध्यायन्हृस्ताभ्यां जलमादाय)

समस्तव्याहृतीनां प्रजापतिः प्रजापतिवरहती । गायत्या विश्वामित्रः सति-
ता गायत्री । जलाभिमन्रणे विनियोगः--“ ॐ मूभवः सुवः । ॐ तत्सितुर्व-
रण्यं ° चोदयात्‌ '” इति तजललममिमण्य दक्षिणनासापुटेन , तत्राऽऽदित्यमण्ड-
लस्थं तेजः समागतं तरिभाग्य व्याहृतीनां गाफत्याप्यादिकं पूर्ववत्समृताऽ-
ध्यदाने विनियोग इति विनियोगे च स्मृता समस्तव्याहृतिसहितां गायती
संततामुक्त्वा सवित्रे साक्ििया दृदमध्यं न ममेति सूर्यामिपत ञ्य जलमञ्ञ-
लिनोल्किपञ्जलऽप्यं दवत्‌ ।

पोडशक्षरस्प शिरोमन्रस्य याज्गिक्यो देवता उपनिपदोऽवादयो यजुः ।
रक्षोपहनना् क्षिप्तस्य ज्योतिषः पुनः स्स्याने स्थापने तरिनियोगः-“ोमापो
ज्यो° पतरेम्‌ ” इति तत्तेजो वामनासरपुररेनाऽञकृष्य स्वस्थान आगतं
पिभावयेत्‌।

एवं पुनजेदग्रहणादि ज्योतिषः स्स्थानस्यापनानत द्विवारं छृत्वाऽऽत्मानं
मदक्षिणीदरवन्नपात्रादिलयो वबरह्मे्ात्मानं परिपिच्याऽऽसीनाऽप उपस्पृशेत्‌ ।

तत उपविहय द्विराचम्य प्राणानायम्यापः सपृष्रा -

५ 3ॐ अपक्रामन्तु भृता० समारमे " इति भृतान्युत्सायं दरभेरुदकेनाऽऽसन-
देशं भोक्ष्य तत्र दमांच्ासनमास्तीय-

सपरस्तव्याहूतीनां परजापतिः पभजापतिवहती । पृथ्वीत्यस्य मन्रस्य मेरुपृष्ठ

~ (^ र

ऋपिः कृमपषठं देवता सुतठं छन्दः । आसनोपवेशने बिनियोर्गः-- “ॐ भूभृवः

१क. दिषु" | \ग. घ. ठ, "नोऽपःस्प्। 3 क. स, मृषः । रख. ग. प्‌, ड. गः षट ।

२४४ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [मध्याहपध्याप्रयोगः]

( आत्माभ्युक्षणादिगायत्रजपसमाप्यन्तम्‌ )
सुवः ” ^ पृथि त्वया धृता छोका° त्वं च° चाऽऽप्ननम्‌” इत्यासतन उपविरय
पवेवत्प्राणायापत्रयं कृता-

। 9

समस्तव्याहूतीनां परजापतिः प्रनापतिवरहती । आसमाभ्यक्षणे निनि
यागः-- “ ॐ भृभुवः सुवः ' इलयात्पानमभ्य्षत्‌ ।

अथ न्यप्नः।

तत्सवितुहृदयाय नमः, हृदये । वरेण्यं शिरसे साहा शिरसि । भर्गो
देवस्य शिखाये वषट्‌, शिखायाम्‌ । धीमहि कवचाय हुम्‌, उरसि । धियो यो
नो नेत्रजयाय वौषट्‌, नेतरभरुपध्येषु। प्रचोदयादस्नाय फट्‌ , करतलास्फोरने-
नां प्राय्यादिदशषदिष्चु । अयं च न्यासः कृताङृतः।

आयालिस्यनुवाकस्थमव्राणां याज्गिक्यो देवता उपनिषद्‌ षयः । सूर्या-
भिन्ना रदररूपिणी सावित्यभिधा संध्या देवता । परथपद्ितीययारनुष्प।
सर्वणं इत्यस्य द्विपदा गायत्री । ओजोऽसी लयस्य भ्रियपावाहयापीत्यन्तस्य
यज्ञः । आवाहने भिनियोगः--“ आयातु वरदा देवी अ ° श्रियमावाहयामि " ।

इयेतैरावाद्-

प्रणवस्य परब्रह्मषिः । अर्िदैवता, गायत्र छन्द; । समस्तव्याहृतीनां
प्रजापतिः भजापति्वहती । जपे विनियोगः-- गायत्रिया गायत्रीं छन्दो
विश्वामित्र ऋषिः सव्रिता देवताऽ्रिखं ब्रह्मा शिरो विष्णु्ैदय< श्रः
शिखा पृथिवी कुक्षिः प्शचश्ी्पोपनयने विनियोगः, इत्यष्यादि स्मृत्वा मौनी
चापर्यरहितोऽभाषमाणो नासाग्रदषटिरुतरतगात्र एकाग्रचित्तः) देवस्य स्वप-
काशस्य सवितुः श्रीमर्य॑स्य वरेण्यं वरणीयं भगेस्तेनो धीमहि ध्यायेमयोनो
धियोऽसमाकं बुद्धीः प्रचोदयात्स्रूपे प्रयती मनस्यनुस॑दधदुपांचषटत्तर-
सस्मष्टोत्तरदतमष्टाविशतिवा( पि बा ) यथाशचक्तयुपनयनोपदिष्टवृतीयषा-
ठधर्मेण जपं कुर्यात्‌ ।

जपसमाक्तौ पुनः षडङ्गन्यासान्ुर्याद्‌ ।

« मध्यपध्याप्रयुक्तेन गायत्रीनपनेन च ।
अध्यष्टशतजप्येन रुदरासमा प्रीयतां रविः ” इति जपं निवेदयेत्‌ ।

५

१. ध. ट. ऋऋषिः।

[मध्याहंध्यप्रयोगः] संस्काररलमार । २४९
( पूर्योपस्थानादि समाप्यन्तम्‌ )

सष्स्रादौ शतपदस्थाने सदस्ष(स्ा)[ दि ] पदम्‌ । तती द्विः सदद्राऽऽ-
चम्य प्राणानायम्य--

उदरयमिलयस्याप्निविष्वे देवा वा सूर्माऽनुष्प्‌। उदु लयमियस्य सोमः
सूयं गायत्री । चित्रं देवानामिलयस्य सोमो विष्वे देवा बा सू्वसतिषटप्‌।
तज्चकषदेव हितमित्यस्य सोमः सूयां गायत्री । य॒ उदगादिलयस्य सोमः सूर्म-
सिषटप्‌ । हभ्सः शरुचिषदित्यस्य विश्वे देवा अभ्रिवां सूयां जगती । सूर्योप-
स्थाने विनियोगः-- “ॐ उद्रयं तम °” “ॐ उदु त्यं जात ०”? धचत्रं देवाना
^“ तचधुर्दे° '" य उद्गा० ? “ हरः शुनिष० ” इत्येतैरूध्ववाहुरा-
दिल्यपुपतिष्ठते।

उत्तमे शिखर इतयतुवाकमच्रय याहिकयो देवता उपनिषद्‌ कषयः सूर्या-
भिन्ना रुद्ररूपिणी सावित्यभिधा संध्या देवता । प्रथमस्यानुष्रप्‌ ।

[^ ( [९ ४ नथ थ
द्वितीयस्य जिघ्र । घृणिः सूयं आदिल इद्युत्राकमश्रयोयाहिक्यो
देवता उपनिषद्‌ ऋषयो रुद्रूपसाकित्यमिधतेध्याभिन्नः सूर्यो देवता ।
प्रथमस्य गायत्री द्वितीयस्य यजुः । सेध्यावरिसजैने बिनियोगः-“ उत्तमे
िखरे ° ब्रह्मछोकम्‌ " “' वृणि सूय आदि ° रम्‌” ।

इति सेध्यां विपज॑ये्‌।

अन्तथरति भृतेष्वित्यादिमत्रदरयस्य याज्गिक्य उपनिषद्‌ ऋषयः । आला
देवता प्रथमस्य द्विपदा गायत्री, द्वितीयस्य यजुः । आत्मोपस्याने मिनि
योगः--“3ॐ अन्तश्चर ° रोम्‌ '' इत्यात्मानमुपतिषएठते ।

ततः सेध्याये नमः । गुरुभ्यो नमः । मातापितृभ्यां नमः । इत्यमिवा्

४० 9 ५, ८
सष्देव पृतरवदाचम्य प्राणानायश्ब विष्णु स्मरेत्‌ ।

इति पध्याहसंध्या ।

अथ सायंम्या।
पमैवदाचमनप्राणायामौ कृत्वा सायसध्यादश्डा ष्णा दृष्णवश्चां कृष्णः

१ क. शटृश्जपे शः । २ क. “मू । दशवारं जपे “ अनेन दशजप्येन रद्ातमा प्रीयतां रि
शय॒दः । त° । ३ घ. इ, "तो द्विजः सङृदाच* । * ग. कदाच । ५ ग. घ. ट. ऋषिः ।
कग घ. ह. ऋषिः, ७ग. घ. ह, श्मिः । ८ ग. घ.ड. संस्मरेत्‌ । ९ घ. ढ.
कृष्णव्नां ।

२४६ भहगोपीनाथदीक्षितविरवचिता-- [पारयपेध्यप्रयोगः]

गन्धानुेपनां शङ्कचक्रगदापद्मधरां गरुडवाहनां विष्णुरूपिणीं सरस्वतीं
ध्यायामीति सूर्याभेदेन ध्याता देशकारसंकीतेनादयवमिध्यानान्तं ठृत्वा-
अभिशच मेत्यनुवाकमन्राणां याज्ञि्यो देवता उपनिषद्‌ ऋषयः । अभिर्मन्यु-
मन्युपतयोऽहथ देवताः । रकषन्तामित्यन्तो त्रो गायत्री दुरित मयीत्यन्तः
पद्भिः । अवशिष्टमश्रो विराद्‌ । एकं यज्वा । उदकपाने विनियोगः-
ॐ जभ्निश्च मा ° यदवा ° पत्ये ज्योतिषि जुहोमि स्वाहा ” इत्युदकं पीत्वाऽऽचम्य
पुनः प्रणवव्याहूतिगायत्यावैमाजेपितवा पाप्मानपुरसायं प्रयञ्यल उपविश्यैव
सूर्याभेदेन सरस्वलयमिधां संध्यां ध्यायनन््यत्रयं भूमावेव प्ैवदयात्‌ । तत्र
सवित्रे सरखत्या इदमध्यं न ममेलध्यदानवाक्ये विशेपः ।

ततः पूैवस्मदक्षिणीटृत्याऽऽचमनपाणायामौ कृत्ाऽपक्रापत्विलयादिषि-
धिना प्रलदृएखो गायत्रीजप कृता पूवुत्तरन्यापं कुर्यात्‌ । तत्राऽऽयावि-
त्यनु्ाकमग्रेषु सृयाभिना विष्णरूपिणी सरस्वत्यभिधा संध्या देवतेति देव.

म, (~ (+ = (~ (~ = (~ ©

तावाक्ये विशेषः । ऋषिच्छन्दो षिनियोगवाक्यानि तु समानान्येव । वि्तज-
नवाक्येऽपीयं देवता ज्ञेया । रपं पूर्ववत्‌ ।

ततः--““ परायंसधयाप्रयुक्तेन गायत्रीनपनेन च ।

अध्यष्टशतनप्येन विष्ण्वात्मा प्रीयतां रविः "!

इति जपं निरे संध्याविसनेनं विधायोपस्थानं कुयात्‌ ।

तद्यथा-- इमं मे वरुण तया यामीति द्रयत्रिष्वे दबा ऋपयः । वरूणो
देवता । प्रथमस्य गायत्री द्वितीयस्य त्िषटप्‌ । यच्चिद्धित इति मत्रत्रयस्य विषे
देवा ऋषयः । वरुणो देवता । प्रथमस्य गायत्री द्वितीयतूतीययोचिष्प्‌ । आदिः
ल्योपस्थाने विनियोगः-- “ॐ इमं मे व° " « तच्छा यामि › “ यच्चिद्धि
ते° ? यक्कि चेदं° " ?‹ क्रितवाप्तो " इलयादिदं प्रव्यञ्चत उपस्थाय-

८ यां सदा प्वमूतानि स्थावराणि चराणि च ।
पायं प्रातर्नमस्यन्ति प्ता मा पध्याऽभिरक्षत्व नमः '' ॥

इति संध्यायुपस्थाय-

नमः प्राच्यै दिश इलयादिमव्राणां स्यंभृमिः । भराच्यादिदिशषस्तत्तदि-
क्पतयस्तत्तदिग्वातिदेवताश्च देवताः । नमो गङ्गायपुनयोरित्यस्य गङ्गाययु-

[+न ० म 9 क कप ५ र

नान्तरवासिना मुनय दवता यजुंपि । उपस्थाने बिनियोगः-- ^ ॐ नमः प्राच्य
दिशे याश्च दे भ्यश्च नमः" । इति प्राचीं दिकं तदधिपति तद्रतिदेवांशो-
पस्थाय-

[प्रातःपेध्यप्रयोगः] संस्काररस्नमार । २४७

“ नमो दक्तिणाये दिशे ”› इत्यावरस्तत्तनपत्ैस्ततदुपस्थानं कुर्यात्‌ । अवरा
न्तरदिगाधुपस्थानमश्रस्य चतुवारमाषत्तिः सकृदेव वा । नमो गङ्गायमुनयो-
रिद्येतेन पुनीन्पाश्छूख उपति्रेत । केचित्तु प्रतीच्यादिक्रमोऽेल्याहु; । ज्र
वा संध्याविसनंनम्‌ । ततः सध्याय नम इल्यादि विप्णुस्मरणान्तं कुर्यात्‌।

इति साय॑संध्या |

अथ प्रातःप्भ्या।

ू्ववदाचमनप्राणायामौ ग्रता प्रातःसं्यां कुमा रक्तां रक्तवसख्ां रक्त-
माल्यां रक्तगन्धानुटेपनां पुस्तकाक्षकमण्डसखनजिनकररां हंसवाहनां ब्रह्मरूपिणीं
गायत्रीं ध्यायामीति सू्यामेदेन ध्याता देशकाटसंकीर्ना्रवभिध्यानान्तं
कृत्वा-

सृथरशेयनुवाक्रमत्राणां याजिक्यो देता उपनिषद्‌ पयः सूर्यो मन्यु
न्यृपतयो रातिश्च देवताः । रकषन्तामिलन्तस्य गायत्री, दुरितं मरचीलन्तस्य,
पङ्कः । अवरशि्मव्रस्य विराट्‌ । एकं यनुब । उदकपाने बिनियोगः--
५ ॐ सूर्यश्च मा यद्रात्रिया पापम° रात्रिम्तद्‌° पूर्य ज्योतिषि जुहोमि स्वाहा "

यदकं पीत्वाऽऽचम्य पुनः प्रणवग्याहूतिगायत्याचमीजंयित्ा पापपुरष-
मुन्साये तिष्रन्ाख्छुखः सर्यामेदेन गायत्यमिधां संध्यां ध्यायन्नज्ञछिनाऽ-
त्रयं जलमध्य एव दच्रात्‌ । तत्र सत्त्रे गायच्या इदमव न मेध्यं
दानवाक्ये व्रिशेषः।

ततः परदक्षिणादि न्यासान्तं कुर्यात्‌ । तत्राऽऽयाचित्यतुवाकत्रेषु सूरया-
भिन्ना ब्रह्मरूपिणी गायत्यमिधा संध्या देवतेति देवतावाकये विशेषः । ऋषि-
च्छन्दोविनियोगवाक्यानि तु समानान्येव ।

तततः--“ प्रातःपयप्रयुक्तेन गायत्रीनपनेन च ।

अध्यष्टशतनप्येन ब्रह्मात्मा प्रीयतां रविः " ॥

इति जपै निकरे संध्यां विज्य पुकुलितकर आदित्यगुपतिष्ठत--

मित्रस्य चर्पणीधृत इत्यादिमत्रतरयस्य भिवे देवा ऋषयो मित्रो देवता ।
मथपस्य गायत्री, द्वितीयवतीययोचिष्टप्‌ । आदित्योपस्थाने विनियोगः
५ ॐ मित्रस्य० ? “ मित्रो जना० ' ८ प्रसमित्र° ” इत्यादित्यमुपस्थाय

१ग. घ, ड. व्रिधाय।२ग. घ. इ. ऋषिः।

२४८ भटगोपीनाथदीततितविरचिता- [मोजनविषिः]

यां सदेति संध्यापुपस्थाय नमः प्राच्यै दिश्च हइत्यादि विष्णुस्मरणान्तं सायं
५ 9
संध्यावत्छुयात्‌।

इति प्रातःसंध्या ।

®> ९ केप
अथ प्रपङ्कद्रजनावाधः।

आयुष्कामः प्राङ्मुखः कीतिकामो दक्षिणापुखः श्रीकामः प्रत्युत
निष्कामः प्राद्धसः पितं बिना नोदड्वखः कदाचन जीवन्मातृपितृको
जीवदन्यतरो बा दक्षिणामुखो नैव कदाचनेलयमिसंधायोपवि्य समस्तव्या-
हूतीनां पूर्वहृष्यायुक्त्वाऽन्नापस्थाने विनियोग इति विनियोगुक्त्वा भूर्ुव
सवर तदन्नमाहियमाणपुपस्थाय परिविष्टं प्रणवव्याहूतिसहितया गायत्याऽ-
भ्युकष्य तर्जन्या रौप्यं धृतं चेननिष्काश्य वामहस्तेन चतुरश्रमण्डले स्थापितं
भोजनपात्ं धृत्वा दक्षिणदस्तेन जरमादाय--

ऋतं त्वेत्यस्याभिरन्ं यजुः । अन्नपरिषेचने विनियोगः“ ॐ त्ऋतं ला
प° पिञ्चामि " इति सायमन्नं प्रिषिचति ।

9 (न

सत्यं त्वर्तनेलयस्याभिरनं यज्ञः । अन्नपारेषचने विनियोगः--“ ॐ त्तद
त्वन परिषिश्चामि ” इति प्रातरन्रे परिषिश्चति।

ततो भोजनपात्रस्य दक्षिणतो दशाङ्गुलपरिमितं पचाङ्कुलपरिमितं वा स्थलं
लक्ता, तत्र तृष्णीपभ्युक्ष्यान्नात्किविदन्न ग्रहीता,

व्यस्तव्याहूतीनामग्नकपिः समस्तव्याहूतीनां प्रजापतिकऋरषिः । अश्रि
वायुमुयम्रजापतयः क्रमेण चतसृणां देवताः । गायत्युष्णिगनुषनृहैत्यः
क्रमेण चतम्रणां छन्दांसि) विनिवपने विनियोगः--“ मृ; स्वाहा ”
अप्रय इद्‌ ० । प्रनरन्नराद्हाला-“ मुवः स्वाहा” वायव इदं० । पुनश
दीत्वा--“' पुवः खाहा " सूयायेद ० । पुनगरहीला-"' मूभृवः युवः स्वाहाः ”
प्रजापतय इदं ० । इति भाक्संस्थमुदकसंस्थं वाऽभ्युक्षितपदेशे बटीन्निवपति ।
वहिपुन वा त्यागः । एवं सर्वेषु बरिपु ।

ततो वटीन्परिपिच्य हस्तं पर्षास्य, अन्न परत इत्यस्याग्रिरज्षपतिसिष्रप ।
अन्नामिमन्रणे विनियोगः“ ॐ अन्नपतऽननप्य ना० चतुप्पदे " इल्यननम-
भिमन्रयते ।

१ग.घ. द. तयोदेः। रग. ध. इ. 'हत्यश्छन्दां' ।

[उपनयनप्रकरणम्‌] संस्ाररत्नमाख । २४९
( मोजनविधिः, भोजनकर्तनियमाः )

ततो गोकर्णाढृतिना हस्तेन मापपरिमितं नलमादाय-- श्रद्ायां
माण इत्यादिमयपानुतराकपमच्राणां याङ्ञिक्यो देपरता उपनिषदः भाणा-
दयो यञुः । आत्मनः परमात्मनि संयुक्तसभाधने बिनियोगः-- “ ॐ
श्रद्धायां प्राणे नि श्रद्धायामपाने निर मृतत्वाय ” इत्यास्ानं परमात्मनि
संयुक्तं भावयित्वा;

अगृतोपस्तरणमसीत्यस्य याज्ञिक्यो देवता उपनिषद्‌ उदकं यज्ञः । उदक

+ ‡ कके ध

पाने विनियोगः--“ ॐ अमृतोपस्तरणमसि " इति पुरस्तादुदकं पिवति।

तः श्रद्धायां प्राण इति द्वितीयानुवाकरमच्राणां यािक्यो देवता उपनि
पदः प्राणादयो यञ्चः । आत्मनि हेमे विनियोगः“ ॐ श्रद्धायां प्रणि नि°
शिवा मार प्राणाय स्वाहा ” इति तनेनीमध्यमाङ्ुषेः परिषिष्टाद बादृतष्तादे-
कामाहुति पुखे जहति ।

^ श्रद्धायामपाने " इति मध्यमानामिकाङ्खुषस्तयैव द्वितीयाम्‌ ।
^ श्रद्धायां व्यार ' इति कनिष्टिकानामिकाङ्कष्स्तथेव तृतीयाम्‌ । ^ श्रद्धा-
यामु० ” इति तनेनीरहिताभिः साङ्कुष्ठाभिः कनिष्ठारजनयङ्ैरव वा
तथव चतुर्थीम्‌ । “श्रद्धाया समा० " इति सवाङ्कर्टीमिः पचमीम्‌ ।
त्यागे पिकसपः । अथवा सत्रा आहुतयो युक्तकनिष्टिकेन करेण होतव्याः

ततः पजापति मनसा ध्यायंस्तृष्णीं सकृद्धयो जुहुयात्‌ । अयं च होमोऽ-
परसमव्रिजानता दन्तैः स्पश्॑मकुषैता मोनेनेव कतव्य: । अत उध्वंमनियमो
मानस्य । जीवत्पितुकस्य पाणाहुस्यधवं मौनं नास्त्येव । मौनछोपे विष्णुरमरणम्‌।

ततो भोजनपात्रमाधारोपरि संस्थाप्य दत्तांधतुरो वटीन्केनचिनिष्कश-
यित्वा, असभव तान्मच्छाच पादौ भूमौ निधाय वापहस्ताङ्कघतजैनीमध्य-
माभिधृतमोजनपात्रः पचार यक्तकेगो यञ्ञीयात्‌।

गायत्यभ्युक्षितं किचिदननं पात्रे कस्मिधिखदेशे पृथभ्रिधायान्यदन्नं न
गृहीयात्‌ । भोजनान्ते तदुज्ञीयात्‌ ।
वापहस्तेनानरं न स्पृशेत्‌ । न पादौ शिरो बस्ति च स्पृशेद्‌ । पदा भोजन-

-----

‰ निष्कास्येति युक्तः पाटः ।

१क. ख. "वताः प्रा। २ग. घ, इ, विमुक्तरिखो। रक.ख.^त्‌। वाम" ।४क.स्‌,
त्‌ ।नप्रः।
५३२

२५० भटगोपीनाथदीक्षितषिरचिता- [ भोजनविषिः ]
( भोजनकदेनियमाः )

पात्रं न सृशेत्‌ । नोच्छिष्टाज्यं शृहीयात्‌ । दरबदरव्याणि च । न भसृताङ्करिभु
स्ञीयात्‌ ।

न एूत्कारसंयुतं नाजीणीं नातिबुभुक्षितो [न] बहु नाऽ्रैवासा नाऽ
शिरा न देवतायतने न प्रसारितपादो न वेष्टितशिरा न सश्चब्दं नोत्सङ्गकृत-
भाजनो न प्रासशषेषं न बहूनां +मुञ्धतां त्वरान्वितो न ब्रह्म कीर्तयन्न भायै
या सहन भि्भाजने न भूम्यां न पाणितले न तैटयत्रग्रावो टूतलयेषणयश्र-
कब्देषु जायमानेषु गु्ञीयात्‌ ।

यदि भेञ्ीयात्राणायामत्रयपष्ठोत्तरसहस्रपष्त्तरकतं वा गायत्रीजप
कुयात्‌ । उद्तपीतावकेपितमुदकं नेव पिबेत्‌ ।

यदि पिित्तदा चान्द्रायणं चरेत्‌!

प्राणाहुप्युत्तरं दक्षिणभाग उदकपात्रासंस्थापने प्राणायामत्रयमष्शतं गाय-
श्रीजपश्च |

चण्डालपतितरजस्वलावाक्यं शुष्यभनेकमपि ग्रां युञ्ीयात्‌ । यदि यृज्ञी-
यात्तकाहपुपवसेत्‌ ।

उदकपानकाले भोजनपातरे मुखावदरदकं पतेत्तदा तदन्नं न भेञ्जीयात्‌ ।
यदि पुञ्जीयात्तदा सहस्रं गायत्रीजप कुयीत्‌ ।

बरह्मचारी चेन्मापमुदक्षारलवणादिवनंमन्नं कांस्यग्यतिरिक्ते पात्रे भुञ्जीत ।

स्पृदयन्तरे ताग्रपद्मपत्रपलारेषु यो भोजनविधिः स ग्रहस्थेतरमिषय इति
केचित्‌ । श्राद्धपरोऽयं बिधिरिलयन्ये । ब्रह्मचारिपरोऽयपिति परे ।

अत्र पलाशे भोजनव्रिधिवेीपलाकेतरविषयः । बह्ठीपलाशे न भुञ्जीतेति
स्मृलन्तरे निपेधात्‌ । ताम्रषततित्तटेऽपि निणैयः।

वटाश्वत्थारकपत्रषु साग्रकदलीपत्रे पलाशमध्येमपत्रे करे खर्परे पाषाणे च
सर्वेषां भोजनं निषिद्धम्‌ । अनाप्रर्षं भोजने शतवारं गायत्र्या जपः। आपदि
दशवारम्‌ ।

तयतत एव माषमदर्षारल्वणादिवर्जने, तद्य तु विकरपः ।

+ भश्नानानामित्यात्मनेपदपायो युक्तः ।

१क.ख. 'रिभिमुः 1 \ख. नाजीर्णे ना । ग. घ. द, नाजीर्णा । ३ क, ज कास्यमाः।

णक. पंचक | ५ क. ख,ग, ध्यपः । ६ग. ध. द. शु भुञ्जानो गायत्रीं शतवारं
जपेत्‌ । भा । ॥

[उपनयनप्रकरणम्‌] संस्काररतनमाडा । २५१

८ भोजनविधिः )

जीवत्पिकस्य पराणाहुतिपयन्तमेव पात्रभारणं न तुध्ैम्‌ । सर्वपामप्येत-
दिति केचित्‌ । यावद्धोजनं पातरधारणमजीवत्पितृकाणामिति बहव; ।

उदकपानकाले दक्षिणहस्तेन पात्रं धारयघ्रदधतोदकपात्रं वामहस्तेनाऽऽदाय
दक्षिणमणिवन्धे तत्पात्रं सेस्पर्य बामहस्तनैव पिवेत्‌ । केचित्तु धापदस्तेन
भारयन्दक्षिणेनैव पिबेदिति वदन्ति ।

ततः सवं गुक्तोच्छिष्टमन्नमादाय,-

“८ रोरवादिनिमञ्चानां देहिनामन्नमिच्छताम्‌ ।
तृप्तयेऽननमिदं दत्तमक्षय्यमुपतिष्ठतु ' ॥
इत्युच्छिष्टान्नमागभ्य उच्छिष्टमन्नं दसा, --
«रोवे पृयनिलये पदाङ्खुदनिवराह्िना्‌ ।
अथिनामुदकं दत्तमक्षय्यमुपतिष्ठतु ' ॥

इत्यम्नोपयुदकं दयात्‌ । जीवपिपतृकस्याप्येतदिति केचित्‌ । नेत्यन्ये ।

ततोऽगृतापिधानमसी्येतस्य याह्ञि° षद उदकं यज्नुः। उदकपाने षिनि-
योगः--“ ॐ अमृतापिधानमसि " इतयुद्कं पीत्वोत्तिप्त्‌ ।

एकपङ्कयुपवष्टानां मध्य यदि कश्चन नास्तिक्यात्ममादाद्रा भुज्ञानेषु प-
यत्तिषे्दा शिषठं मोजनपात्रस्थमन्नं परियनेद्‌ । संकटेऽप्निना भस्मना दर्भ
णोदकेन द्रारव्यवधानेन वा पद्भिमेदः कारयः।

भोजनपात्रे यदि लवणं रिष्ट भवेत्तदा तत्पात्रपस्पृशन्वापहस्तेन जलेन
पावयेत्‌ । यदि न पएाषयत्तदा भाणायामत्रयमष्टात्तरशतं गायत्रीजपश्च । उत्त
रापोशनानन्तरं भोजनपात्रस्पशे स्नानं प्राणायामश्च ।

ततो भोजनपातरं भनिष्काशयित्वा दस्तप्षारनमङुमेकवारं गण्दषमे-
वाऽऽ्दी कृत्वा हस्तौ मुखं च याब्रहेपनिःसरणं तजैनीरहिताङ्कलिभिः
भक्षार्य लोहितनिःपरणं विना यावहन्त्रुच्छ़ं निगच्छति तावन्नि-
प्कारय पोडशगष्टूषान्कृखा पृषं पादौ च पक्षार्य द्विराचम्य भूमिमुपलेप- +
यित्वाऽभाबे सयं विषटिप्य पुनरस्तपादपक्षाटनं कृत्वाऽऽचस्य भूमि संख्य
द्विराचम्य,

पराणानां प्रन्थिरिलयस्य याङ्गि०° षद आत्मा यज्गुः । हृदयाभिमने
विनियोगः--“ ॐ प्राणानां ग्रन्थि ° प्याय ” । इति हूदयमभिभृ्चति ।

"-------------

# अत्र निष्कादयेति पाठो युक्त । + उपेष्यति पाठो युक्तः ।

१२. घ. इ, भाग्भ्योऽश्रं। २ग. ध. ड, धयेत्राणा" ।

२५२ भदटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [भोजनविधिः]

( भोजनानन्तरं करणीयो विधिः )
ततः पुनराचम्य,
अङ्कष्ठमात्ः पुरुष इत्यस्य याज्िक्यो देवता उपनिषदः परमात्माऽनुषटप्‌ ।

दक्षिणपादाङ्कष दक्षिणपाणिजलनिःस्ावणे विनियोगः--“ ॐ अङ्ष्ठमात्र
पु° भुक्‌ " इति दक्षिणपादाङ्कष्े दक्षिणं पाणि निःस्ावयति ।

भ्द्धायां प्राणे निविश्येलयादिपव्राणां याज्िक्य उपनिषद्‌ आता यजुः।
हुतानुमनत्रणे विनियोगः--““ ॐ श्रद्धायां प्राणे निविदयासृत हुतम्‌ । प्राणमनने
नाऽऽप्यायस्व | श्रद्धायाम ° समानमननेनाऽऽप्यायस्व " इत्युष्वहस्तो हुतानुपश्रणं
कुयात्‌ ।

ब्रह्मणि म इत्यस्य याङ्िक्य उपनिषद्‌ आत्मा यजुः । स्वसिन्नास-
योजने विनियोगः--“ ॐ ब्रह्मणि म जत्माऽमृतत्वाय " इति स्वसिमन्नात्मानं
योजयेत । खं हदयम्‌ ।

एतावत्कतुमशक्तावन्नामिमत्रणान्तं कृत्वा,

“ ॐ अमृतेप० माति " इत्युद्कं पीत्वा,

“५ ॐ प्राणाय स्वाहा । ॐ अपानाय स्वाहा । ॐ ग्यानाय स्वाहा । ॐ उद्रानाय
स्वाहा । ॐ समानाय स्वाहा " इत्येतैरेव मतरः प्वेवदाहुतीहुतवा वठिनिष्काश
नादि स्व पवत्‌ । भोजनान्तेऽमृतापिवानमीस्युदकपानमेव नान्यत्समन्रक
कमेजातम्‌ । इदयशक्तां विधिः

ततो वाख इत्यादिमश्राणां याङिक्य उपनिषदो वागादयो यज्ञः । वागा
य्ाटम्मे वरिनियोगः--“ ॐ वाच्य आपतन्‌ '› इति युखपालमते । “ ॐ नपर
णः ? इति नासिके युगपत्सकृदेव मच्रो द्विवचनखिङ्गात्‌ । “ ॐ अक्षयोधकषुः "
डति चक्चपां तथव । “ ॐ कणयाः श्रोत्रम्‌ " इति श्रोत्रे | “ ॐ बाहोवदम्‌ "'
इति बादर । (उरुवोराः ' इत्यूरूं । वाहन्तानां दक्षिणहस्तेन करमेण । उर्बोसतु
वापहस्तनेव । मुखादीनि यथायथं दक्षिणवामहस्ताभ्याम्‌ । एतेष्वपि द्विबचन
लिङ्गात्सकदेव मच्रः । अरिष्टा ° इति सपाण्यङ्गानि । सकृदेव म्रः

[~
वयः सुपणा इत्यस्य या्िक्य उपनिषदः सपाप । चक्षनिमार्जने

१ग.ध. ड, -जिक्रयो देवता उ ।२ग. घ. इ. श्िक्यो देवता उ* । ३ क. ^त्‌। ए' ।
ग्ग. ध. इ. शहिक्रयो देवता उः। ५ख. "ह| श्रत्रादिषु द्वाभ्यां दृस्ताभ्यां सदेव । एते;
६ग. घ. ढ. शङ्ञिक्यो देवता उ ।

[परिषेषे शाकादीनां स्थानानि संस्काररत्नमाखा । २५३
८ बलिदानाकरणे, भोजने परस्परं स्पर्शे च प्रायधित्तम्‌, )

विनियोगः । “3 वयः सु° बद्धान्‌" इति चक्षुषी निमृनीत । अङ्केन दक्षिण-
मनामिकयोत्तरम्‌ ।
नमो शदरायेत्यस्य याहिक्यो देव° षदो रुदरवरिष्ण्‌ यज्ञः । उपस्थाने पिनि-
योगः--“ ॐ नमो र° पाहि "' इति सुद्रविष्ण्‌ उपतिष्ते ।
त्वमग्रे युभिरित्यस्य याहिक्य उपनिषदोऽमिचधिष्प्‌ । अन्नपाचनार्थपग्य
पस्थाने बिनियोगः--“ ॐ त्वमग्ने य॒मि° शुचिः " इति जाठरमभिमुपतिषटते ।
शिवेन म इत्यस्य याज्ञिक्य उपनिषदोऽग्निसिष्प्‌ । प्राने विनियोगः
५ ॐ शिवेन ° ” इति प्ाथंयेतं ।
परिषेषणे शकादीनां स्थानान्याह स्मरतिरत्नाकरे जातृकण्यः--
५ शाकादि पुरतः स्थाप्यं भक्ष्यं भोज्यं च वामतः ।
संस्थाप्य ओदन मध्ये दक्षिणे वृतपायत्तम्‌ ॥
आओदनस्यापरार्थे तु ददयदुपरि पूपकम्‌ " इति ।
सृपकं सपम्‌ । स्वार्थे कः ।
वलिदानाकरणंपायधित्तमाह जात्कष्यः--
५ अक्रत्वा यश्चित्र्रलि भङ्ग विप्रस्त्वनापदि ।
प्राणायामत्रयं कृतवा गायतयष्टाते जपेत्‌ " इति ।
` भोजनादौ बहि मुक्तं ्मद्धार्थेव भोननम्‌ ।
अनुद्धाये तु यो मृङ्के प्राणायामा्टकं चेत्‌ " इति ।
समुद्धरयेति गिन्पयोगादन्यकवकगुद्रणम्‌ । न स्व्रकतकमिति गम्यते ।
अपोक्ञा(आपोकषोनाकरणप्रायधित्तमाह संवतैः--
“ अपोशा(आपोर)नमक्रत्वा तु मुङ्क योऽनापदि द्विनः।
मृञ्ञानस्तु यदा व्रूयाद्रायञ्यष्ट शतं पेत्‌ " इति ।
अ्शतमष्टोत्तरशतम्‌ ।
भोजने परस्परं सरश स्पृतिपारे-
५ यदि भोजनकाटे तु ब्राह्मणो ब्राह्मणं सृरेत्‌ ।
त्यक्त्वा तदन्नमुत्थाय प्राणायामत्रयं चरेत्‌ ›' इति ॥

+ अस्मादनन्तरं वल्युद्धरणाकरणेदयधिकं पठितव्यं तथा सति भोजनादाविलयादिगम्यत
हत्यन्तो ग्रन्थः संगच्छते । स प्रन्थोऽधिक इत्येव वा बोध्यम्‌ ।

„+ १ग.घ. ड. श्ञिक्योदेपरताउ'। रग. ध. ह, श््ञिक्योदेवताउ"। ३ के. ख.
त्‌ । वलि'। ४क.ख. ति} अ'।५क. ख. ^ति। आपोः। ६ ख. शतैः) आपो'।

२५४ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [उपनयनप्रकरणम्‌ |
( यज्ञोपवीतं विना भोजने प्रायधित्तम्‌ )

मयोगदरषणे स्मृयन्तरे तु-
८ यदि भोजनक तु ब्रह्मणो ब्राह्मणं सृशेत्‌ ।
तदन्मलयनन्भुक्तवा गायच्यष्टशतं जपेत्‌ ” इत्युक्तम्‌ ।
यज्ञोपवीतं विना भोजने लघुहारीतः--
५८ विना यज्ञोपवीतेन भृङ्क तु ब्रह्मणो यदि ।
जानं कृत्वा जप॑ चैव उपवासेन श्यति " इति।
जपो गाफतयाः । इदं च श्ञानतः।
अब्वानतस्तु--
^ ब्रह्मसत्रं मिना मृड ब्राह्मणो यद्यकामतः ।
गायत्यष्टपहसेण प्राणायामेन शुध्यति " ।
इति सेवतोक्तं दर्व्यम्‌ । अष्टसहस्तमषटोत्तरसहसम्‌ ।
( # स्मृयन्तरे-- )
“८ नीलीकेत्रोत्पत्ान्नादिभृक्तो चान्द्रम्‌ । नीरं धृत्वा
यदन्नादि दीयते तत्र दातुरमक्तुश्च प्रतपनम्‌ ।
यत्त शहः--
५८ नीरीवल्लं परीधाय मुक्त्वा स्रानाहको भवेत्‌ " इति ।
तदङ्ञानविषयम्‌ ।
स्मृलयन्तरे--““ कम्बले पटमूत्रे च नीीदरोषो न विदयते " इति ।
स्पूतयन्तरे--“' मृक्त्वाऽनाचम्योत्याने सच: सानम्‌, अध्थिदूपितान्नभक्षणे
ृतप्राशनं) दन्तपति च एवं मृते रक्तादिवुषट चिरतरं, दपच्छिए-
मभ्यङ्गोच्छषटं च तैं भुक्तवा नक्तमाचरेन्‌ "' इति ।
भोजनकाले रेतोमूत्रपुरीषोत्सरगे ब्रह्मपुराणे-
५ रेतेमृतरपुरीषाणामृत्सगश्ल्मादतः ।
तदादौ तु प्रकतैव्या तेन शुदधि्ृदाऽम्मिः।
पश्चादाचम्य तु जले नपतन्यमघमपणम्‌ ›' इति ।
एतदनिगीणग्रासविषयम्‌ ।

# धनश्चिान्तर्मतो प्रन्थः क. ग. पस्तकातिरिक्तपस्लकेष न।स्ति ।

[उपनयनप्रकरणम्‌] संस्काररतनमाख । २५५
( भोजनकालेऽशवितादिदोषे प्रायधित्तानि )
सढृभिगीणंग्रासे तु, आपस्तम्बः-
५५ भुज्ञानस्य तु विप्रस्य कदाचित्छवते गुदम्‌ ।
उच्छिष्टमश्ुचित्वं च प्रायश्चित्तं कथं भेत्‌ ।
आदौ कृत्वा तु वै शौचं ततः पश्चदुपमृरेत्‌ |
अहोरात्रोषितो मृत्वा पश्चगग्येन शुध्यति " इति ।
यसु श्रातातपः--
५८ कृत्वा मूत्रविदुत्सगं मोहाद ङ्केऽयवा पित्‌ ।
त्रिरात्रं तत्र कुवीत प्राणायामत्रयं ततः " इतिं |
तद्धयो ग्रासाशने । िराजरमिलनन्तरपुपोपणमिति रोप; । बिदुत्सगः
पुरीषोत्सगेः।
भोजनकाटेऽ्ुचितायां शरातातपः--
““ अथ भोजनक वेदशुचिर्भवति द्विनः ।
मृमो निक्षिप्य तं प्रासं खात्वा विप्रो विङ्ध्यति ।
भक्षयित्वा तु तं ग्राप्तमहोरात्रेण ध्यति ।
अशित्वा मननं तु त्रिरात्रेण विशुध्यति ” इतिं ।
(+ एतत्सर्व प्राणाहूप्युत्तर जेयम्‌ ।
दुष्रमाशनने ब्रह्मपुराणे-
८८ भक्ष्यं त्वमकषयवाक्मेन(ण) यदयंदरोपधरमतः ।
गुरोरपि न मोक्तव्यं वामं तन्महापदि '' इति ।
एततमायश्चित्तमाह गौतमः, वाग्दरएरादि प्रकरम्य-
५ छर्दनं पृतप्राशचनं च " इति ।
एतच्ाकापतः ।
कामतस्तु शङः-
८ वागदृष्टं मावदुष्टं च भाजने मावहूपिते ।
मुकवाऽनन तु दविजः पशचत्रिरात्रं तु वती मवेत्‌ " इति ।
% व्रतपत्र यावकम्‌ । )

+ धनुधिहान्तगंतो प्रन्थो ध. ड पुस्तकयोनास्ति । * एतत्प्रशरति भोजनविपिसमापिप-
यन्तो पन्थो नास्ति ख. पुस्तके ।

,/ १ स.ग.ष.ड.ति।त्रि। २ख.ग. ध. ह. धः । एतद्भयो प्रासाशने । वि । ३ ख"
रि द्‌ । ४ क. "यारोष" ।

२५६ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [उपनयनप्रकरणम्‌]
८ सिद्धन्ने केदाकीटादिपाते प्रायधि्तम्‌ )

9
सैवर्पः--“ केशकीटावपन्नं च नीडीलक्षोपधातितम्‌ ।
त्ायवस्थिचर्मपंचष्ठं मुक्त्वा तूपवपेदहः ” इति ।

इदमाप्कामतः ।

अनापदि कामतस्तु शङ्गः--
^ दूषितं केशकीटेश्च मानरिमूपकेलथा |

मल्िकाचरकैनैव त्रिरत्र तु वतं चरेत्‌ " इति ।
कामतोऽभ्यापे प्रचेताः, दष्टकीटानुपक्रम्य,-
““ एतैः काकादिभिश्चैव यदन्नं दूषितं मत्रेत्‌ ।
तदन्नं कामतो जग्ध्वा कृच्छं सांतपनं चरेत्‌ '' इति ।
अकामतोऽर्थम्‌ ।

यत्वा विष्णुः--
५ मुकत्वाऽ्दयं तथाऽऽशोविकरटकेरेश्च दूषितम्‌ ।

कुशोदुम्बरिल्वायेः पनपताम्बुनपत्रकैः ॥
शङ्ुपुप्पीपुवचीदिकरायं पीत्वा वरिशध्यति " इति ।
तदाप्शक्त विषयम्‌ ।
सिद्धानने केदरीटादिपाते तु प्रचेताः-
५ अन्नं मोजनकाठे तु मक्षिककिरदूपितम्‌ ।
अनन्तरं + द्यशेदापस्तदनं मस्मना स्ृकतेत्‌ ” इति ।
ब्ाहमऽपि--“ चण्डाटपतितामेभयः कुनयैः कुधिभिरतथा ।
त्रहघनपूतिकोदक्याकेटेयकरकटुभ्बिभिः ।
दु(्युष्टं वा केशकीराक्तं मृद्धस्मकनकाम्बुभिः।
रद्धमवात््ट्टेवं प्रदुष्टं दमेव च '” इति।
कँठेयकः श्वा । कुटुम्बी कीटविशेषः । व्युष्टं पुषितम्‌ ।
यत्त कीादिभिः सैव पकं तत्तु वजेनीयमेे्ाह हारीतः--
८“ विकुद्धमपि चाऽऽहारं मक्िककरिमिनन्तुमिः ।
केशरोमनवैरवाऽपि दूपितं परिवयेत्‌ ” इति ।

+ सर्वपृस्तकेषु दीधपाटः स चाऽऽपः।

१क. "तिनम्‌। २. इ. "पि--चाण्डा। ३, ढ, छिनातथा । “घ, ङ.
"कक्ृमि ।

[उपनयनप्रकरणम्‌] संस्काररत्नमारा । २९७
( भोजनविधिः )
कचिदपवादमाह यमः-
¢ देवद्रोण्यां विवाहेषु यज्ञेषु प्रकृनेपु च ।
ककरः शवमिश्च सेद्य्टमन्ने तन्न विवर्जयेत्‌ ।
अननं तन्मात्रमुधुत्य शेपं सष्कारमहंति ।
धृतस्य प्रक्षणच्छद्द्रैवाणामतितापनात्‌ ।
तेस्पशंच भवेच्द्धिरपाम्ेृतसय च ।
छागेन मुलपरस्षठं शुचि चैव हि तदधतेत्‌ '' इति ।
सैवरः--“ द्राणां भाजने भुक्तवा अथतरा भिन्नमाजने ।
अहोरात्रोषितो सूत्वा पञ्चगव्येन शुध्यति '” इति ॥
भिन्नमाजनं कांस्यमेव--
८८ ताम्ररनतपुवण।दमराद्स्फटिकानां भिन्नममिन्नमपि ”
इति देवलस्मरणात्‌ ।
“ मिन्नकांस्ये तु योऽश्नीयान्नद्ां स्नात्वा जोद्िनः ।
गायत्यष्टपह्ं तु एकमुक्तसद्रा शुचिः ” इति वौधायनोक्ते ।
एतच्च ज्ञानतः, संवरतोक्तं त्वह्ञानविपयम्‌ ।
यतु पराशरः--
८ मिन्नमाण्डे तु मृज्जानो ह्यत्तानेन द्विनोत्तमः।
पुवरणोद कपय पृतं प्रार्य विशुध्यति '' ॥
इति संवर्तक्तिसमानव्रिपयं तदिति द्रव्यम्‌ # ।
+ स््रृलथसरे परसिविषणे रनोट तत्सृष्रा्नस्य लागः। एवं चण्डाल-
सूतिकां दि स्ृषऽपि ।
युज्ञानस्य क्षते संग्रह-
«क्षुतं भोजनमध्ये चेञजायते यस्य कस्यचित्‌ ।
आद्रि जन्मभूमि च स्मरमरोक्षितमस्तकः '"” इति ।
इति भोजनविधिः।

* अस्मासूरतो घ. इ. पुस्तकयोरनुषदं धनुधिद्ठमभ्ये संगृहीतो प्रन्थो वतते । + एतत्पद्क्ति-
द्वयं क. पुस्तके भुञ्नानस्यत्यादिमस्तक इतीलन्तम्नन्धातपुरतो वतते ।
क -- स व

१ घ.*ह. घृतानां । २ क. शहुस्फाटि' । ३ क. ख. "कास्ट । ४ ग. घ. इ, स्पृष्टे । भु" ।
३३

२५८ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [उपनयनप्रकरणम्‌]
( ब्रह्मचारिककं सायंप्रातः समिदभ्याधानम्‌ )

जधाग्निकार्यतज्ञकं समिद्भ्यापानमुच्यते ।

तत्रेदं शम्‌--

« उमौ को सायर स्तायं वा प्तमिधोऽभ्यादधाति पुरसतात्परिपे
चनाचथा ह तद्रसवो गोर्यमिति प्रदक्षिणपा्चं परिमञ्य परिपिश्वतति यथा
प्रसताद्याहृतिमिः समिधोऽम्याद्धायेफेकश्शः समस्तामिशरैपा ते अग्न
समित्तया वधेख चाऽऽच प्यायस्व । वधिषीमहि च वयम। च प्यापतिषी
महि खाहा । मेधां म इन्द्रो" खनौ सराहा । अप्रा च जुषता९
स्वाहा । आ मां मेधा सु° जुपन्ता९ स्वाहेति तथेव परिमृज्य परिषि
श्वति यथा परसताद्यत्ते अग्रे तेन दृलेतैरपतिष्ठते मपि मेधां मयि
प्रजामिति च "' इति।

अस्याथः-- उभौ कालौ सायपातः सायमेव वा समिधोऽभ्यादधाति,
आसमावतैनम्‌ । अहरहः काष्ठकटापमिलतोऽहरहरिलतुपरतैनीयम्‌ । अन्यथा
सायंसमिदाधानपक्ष एव बीप्साश्रवणादात्तिः स्यात्‌ । उभौ कालाग्निः
सिमन्पक्े न स्याद्रीप्ताया अश्रवणात्‌ । न चैवं सायमित्यत्र वीप्सावचनं वर्थ
मिति वाच्यम्‌ । सवेत्र यः प्रथमं प्रक्रान्तः पक्षः स एवाऽञन्तं कायं इतिपरि
भापाङ्ञपनाथत्वात्‌ । न च पक्रपाजु नियम्यत इति वचनादेष सिद्धिः।
तस्यानुनिर्ाप्यत्रिपयत्वात्‌ ।

अथवाऽहरहरिति नानुवसैते 1 न चैवे सायमित्यत्रैव वीप्साश्रवणादाष्त्तिः
स्यात्‌ । उमौं कालाविलस्मिन्कले न स्यात्तस्या अश्रवणादिति वाच्यम्‌ ।
अनुकरपपक्षे वीप्याऽऽ्रत्तो सिद्धायां कैमुतिकन्यायेन पुख्यकस्पऽपि
तत्सिद्धेः । अस्मिन्न्पाख्याने परिग्रहीतपक्षः परक्रमात्त नियम्यत ईत्येतनव
सिध्यति ।

पुरस्तास्परिपेचनाच्था ह तद्रसवो गौयमित्यनेन मत्रेण प्रदक्षिणमग्पाय-
तनं सोदकेन पाणिना संमृञ्य परिषिश्वति यथा पुरस्तात्‌, उपनयनोक्तेन पूर्व
परिषिकम्रकारेणेदयथः । व्याहूतिभिरेकैकश एकैकया ग्याहृलया समस्ताभिधरेति
चतस्लः समिधोऽभ्याधायेषा त इदयावरैश्तुभिशवतन्तः समिधोऽभ्याद्धाती-
लष्टौ समिधोऽभ्याधाय तयैव यथा ह तदिति परिभृज्योपनयनोक्तनोत्तरपरि-
पेकप्रकारेण परिषिश्वति ।

१. ड. 'तिषते। २. ड. इदयनेनै" ।

[उपनयनप्रकरणम्‌] सस्काररत्नमाहा । २५९
( समिदभ्याधानप्रयोगः )

ततस्तमग्निं यत्ते अग्र इलयेतैसिभिर्तरेरपतिषठरे, पपि मेधां मयि प्रजां पय्य-
प्रिरिदेतखिभिश ।

पुरस्तात्परिपेचनादिति वचनं सर्वेष्वपि भ्रंतिषु दृविहोपेष्वभ्यन्तरदीक्षाया-
माधानादौ च परिपेका्थम्‌ । अग्रे परिपिश्चतीति वचनं परिमाजनपरिपेकयोः
संबन्धपमरद नाथम्‌ । तेनानन्तरोक्तेएु कर्मस्वपि परिमार्जनमपि सिध्यति । एुर-
स्तात्परिपेचनादिति सिद्धवरदनु्रादादेव परपिकरस्य समत्रत्रसिद्धौ यथा पुर-
स्तादिति वचनमत्ैव समन्रं परिपेक इतरत्र तु तष्णीमिेतदर्थम्‌ , परिषंख्या-
नाथं च } तेनागन्यायतनसंस्कारपरिस्तरणानि न विद्रनते । पूषैपरिपेकसंवन्धा-
देवोत्तरपरिषेके सिद्धे पुनवचनं समच्रपूेपरिपेक एवायमुत्तरपरिपेकः । न
स्मश्रकपूतेपरिपेकेऽपि । तेनैतत्समिदाधानातिरिकतेपु कर्मसु नोत्तरपरिपेकः ।

अथा पुरस्तात्परिषेचनादिति सिद्धवदनुबाद उद्धननादितश्रपाप्य्थः।
अग्रे एनः परिपिश्चतीति वचनं पूवपरिपेकस्येव पएषैतन्राव्रथितपद शनाथम्‌ ।
उत्तरत्र तथैव परिमृञ्य परिपिश्चति यथा पुरस्तादिति वचनं परिसंख्याना-
थमू । तेनेतरस्योत्रतत्रस्य निषत्तिः ।

अथवा पुरस्तात्परिपेचनादिति वचनं परिपेकसदशान्यधिकरणपंस्कार-
काणि कमीण्यरन्पायतनसंस्कारपरिस्नरणात्मकान्येवात्र भवन्ति, नान्पानीत्ये-
तदथेम्‌ । अग्रे परिपिश्चतीति वचनं परिपेकान्तान्येवाधिकरणपसंस्कारकाणि
कर्पाणि स्युनेत्तिराणीध्माधानादीनि तंद्शानीलेतदथैम्‌ । यथा पुरस्तादिति
वचनस्य प्रयोजनं तु पवदेव ।

परिमार्मने मदक्षिणवचनमेकभयतनेनैव परिमार्जनं न तु व्यवच्छेदेन तत्त
दिषु परिमाजेनमिति ज्ञापनार्थम्‌ ।

एकैकशः समस्ताभिश्तयुमयवचनादरवं ज्ञायते, केवरव्याहृतिग्रहणे व्यस्ताः
समस्ता वा व्याहृतयः प्रत्येतव्याः । न तु व्यस्ताः समस्ताशरेति ।

परिसमुह्य समिध आदृध्यात्सायं प्रातय॑थोपदेशै सायमेतरापिपूेत्येक
इति धर्मसूतर वचनं परिपेकनिदृपथेम्‌ । तेन विहितप्रतिपिद्धत्ाद्विकस्पः ।

एतच पातःकास्यातीतत्वाद्थात्सायमुपक्रम्याऽऽप्तमावतंनादहरहरभयोः
कालयोः सायं सायमेव वा कायम्‌ ।

न चोभयत्र क्रियाय द्वितीयदिने मातरेवोपक्रमः कतैव्यो वेश्वदेववदिति

# १ तानि। स" ।

२६० भषटगोपीनाथदीक्षितपिरचिता-- [उपनयनप्रकरणम्‌]

( अकृताभ्भिकायंस्य तत्करणे गौणकालः, सलक्षणः समिदाहरणतियमः )
वाच्यम्‌ । उपस्थितसायंकालपरिलयागे प्रमाणाभावात । वैशवदेववसातरुपक्रम-
साधकममाणाभावाच्च । वैश्वदेवे तु ये मूताः प्रचरन्ति दविवानक्तमितिमग्र
परातःसायेकाखवाचकयोदिषानक्तपदयोमेध्ये दिवापदपरथमोपादानमेव मरात-
रुपक्रमे प्रमाणम्‌ । न शत्र तथा प्रमाणं लभ्यते ।

पातःसंध्योत्तरमङृतस्याभ्रिकार्यस्य यावद्धोजनं गौणकारमाह यान्न-
वस्वयः-
५ कृताभिकार्यो मुञ्जीत वाग्यतो गुषनज्ञया '” इति ।
अश्निकारया्थसमिदाहरणे विरेषो धर्ममूत्र-
८ दाऽरण्यादेधानाहल्याषो निदध्यान्नालमिते समिद्धारो गच्छेत्‌ " इति ।
आत्मनः समिदाधानाथमेधान्काष्ानि सदा प्रयहमाहरेत्‌ । तान्याहता-
स्यधो निदध्यात्‌ । अस्तमित आदिल समिध आहतं न गच्छेचोरव्याघ्रादि-
संभवादिति व्याख्यातमुरन्वलक़ृता ।
अन्यश्च विशेषो वैजवापेनोक्तः--
“८ पुराऽस्तमयात्प्रागुदीच दिशं गत्वाऽरिपतत्तरण्यात्समिध
आहरेच्छुप्का ब्ह्मवचैप्तकामस्याऽऽद्रौ अन्नायकामस्योभयीरभयका-
मस्य ›' इति ।
अदिसन्नच्छिन्दन्‌ । अभात्रे छिन्दन्पीति जेयम्‌ ।
समिन्नियमो वायवीये-
“८ पाटाश्यः प्तमिधः कायाः सादिर्थस्तदलाभतः ।
रामीरोदितकाश्त्थास्तदमवेऽकवेतप्तौ " इति ॥
रोहितको वटावान्तरनातिः । रोहितो वर्णोऽस्यास्तीति मत्वर्थायोऽच
स्वार्थे कन्‌ । रोहीतक इति दीरघेकारवबानप्येतदथंक एव ।
समिदक्षणं कालायन आह--
^“ नाङ्ुष्ठादधिका कायौ पतमित्स्ृटतया कचित्‌ ।
न वियुक्ता त्वचा चेव न पकीटा न पाटिता ॥
परदेश्षान्नाधिका नोना तथा नैव द्विश्ासिका ।
न प्पणा न निर्वीर्या होमेषु च विजानता " इति ॥
भ्ादेशान्नाधिका नोनेति सूत्रोक्तसमित्कायविषये न प्रवते, तत्र तत्र

१यख.०त्‌। वैश्वदेवे । घ. ड, तू । प्रात ।

[उपनयनप्रकरणम्‌] संस्काररत्नमाा । २६१
( सायेकालिकापमिकायप्रयोगः )
सूत्ोक्तस्य समिद्विषये प्रादेशमात्रलस्य वेयर््यापतते; । शाचान्तरोक्तसमिदि
षये तु विकल्पो वेति द्रष्टव्यम्‌ ।

अथ प्रयोगः।

उक्तरीत्या साय॑संध्यां विधायाऽऽचम्य प्राणानायम्य देशकाटौ संकीत्प
भ्रीपरमे्वरमीत्यथं सायमग्रिकायं करिष्य इति संकरप्याभरि समिध्य प्रजाल्य
ध्यायेत्‌ ।

उपनयनसमष्त्तरमावीन्यभ्रिका्याणि तु श्रोत्रियागारादाहूते लौकिकेऽ.
्रवरेव कार्थाणि।

उपनयनाभ्रिरेव विवाहाभ्रिरिति पक्षे तु तत्रैवाभिका्यम्‌ । वरिवाहदोमोऽपि
तत्रैव । अग्रावौपासनत्वसिद्धिदरारेत्यस्य लोप इति धिरः । तत्राभ्िकार्यऽ-
ग्न्यायतनसंस्कारपरिस्तरणयोविकरपः ।

उषटेखनावोक्षणोत्सेचनकरणपक्ष आयतनं प्रकख्य तत्र॒ लौकिकप्रः
स्थापनं कृत्वा तत्र समिदाधानं काम्‌ ।

ततो यथा ह तद्रसत्र इत्यस्य पिन्व देवा अम्निश्िषटुय्‌ । परिसपरहने बिनि.
योगः-“ अ यथाहतद्रर आयुः" इति सोद्केन पाणिनाञ्रि प्रदक्षिणं
परिसपहेत्‌ ।

ततोऽदित इत्यादिभिः परिपेकरं कृत्वा स्वयमेव पराऽस्तमयात्पागुदी चीम-
संभवे यां कांचन दिकं गत्रा सयमेव च्छिखा, अशक्तावन्येन च्छेदयिता
वाऽऽहूता अध एव स्थापिता अष्टौ पलाश्चसमिधो गहीत्वा शुदौदकेन प्रोष्य
व्यस्तव्याहूतीनामग्रिक्रैपिः समस्तव्याहूतीनां प्रजापतिक्रषिः । अभिवायुपरय-
प्रजापतयः क्रमेण चतसृणां देवताः । गायत्युष्णिगनुषरत्यः क्रमेण चत-
मृणां छन्दांसि । समिदभ्याधाने विनियोगः--“ ॐ मूः, ॐ मुवः, ॐ
पुवः, `" ५ ॐ म्भवः सुवः ” इति चतसुभिशतस्ः समिधोऽभ्यादधाति । सुह
तिचोदनाभावान्न खाहाकारः ।

केचित्तु स्वराहाकारमपीच्छन्ति । अस्पिनपक्षे- अग्नय इदं ० वायव इदं°
सूयायेदं ° प्रजापतय इदं ° इति लयागाः।

‹ ॐ एषा ते अग्ने० महि साहा ' अग्नय इदं०। “ ॐ मेषां म हृन्रो ° सनो

१ क. शः! अभिः।२घ, ड, व्यस्तानांग्याः।३ ध.ड, ्तयोदे ।* घ. इ,
"इशरछन्द्‌।* ।

२६२ भद्रगोपीनाथदीक्षितमिरविता-[सायंप्रातरभनिकार्यप्योगः]
( ब्रह्मचारिक्ैके पित्रादीनामुपसंग्रहणाभिवादने )

स्वाहा " इन्द्राय सरसरा अबरिभ्यां चेदं ० । ' ॐ अप्परापु च या न्मनः।
देष ° षता९ स्वाहा ' मेधाया इदं ० ।

आमां मेधा सुरभिरिलयस्य याहिक्य उपनिषदो मेधा श्रिषटप्‌, समिदभ्या-
धाने विनियोगः--“ ॐ आ मां मेधा जुपन्ता९ स्वाहा ” मेधाया इदं ° ।

इलेतैधतुमि्तस्रोऽभ्याद्धाति । एतेषु स्वाहाकारः सूत्रकृता पठि
तत्वात्‌ ।

ततः पूवैवत्परिसमुद्यादितेऽन्वमस्स्था इटतैरुत्तरपरिषेकं कृत्वा परिस्तरण.
सखे तानि विषज्य-

यत्ते अप्रे तेज इल्यादिपत्रतरयस्याभिद्रिपदा गायत्यः । मपि मेधापिलादि-
मन्नत्रयस्याभिद्िपदा गायत्र्यः। उपस्थाने विनियोगः “ॐ यत्ते अग्रे तेज
याप्तम्‌ " ¢ यत्ते अ्नेवच॑सते ° '› “ यत्ते अग्ने हरस्ते " “ मयि भे० स्भि-
स्तेनो° ?› ¢“ मयि मेधां ° मयीन्द्र इद्धियं दधातु " “ममि मेधां० मयि पूर्यो प्रा
इद्येतैर्निमुपतिष्ते । अन्ल्यो्मपि मेधामिति भत्रयरैन्रीन्पायेन विनियोगः

ततो भस्म धत्वा संपूज्य श्रद्धां मवामिदयप्नि सपराध्ये प्रमादादिति विष्णं
संस्पृ करमेषरायाैयेत्‌ ।

एव॑ प्रातरुक्तरीत्या प्रातःसंध्यां विधाय सायपमिका्यवसरातरमिकार्थ
र्यात्‌ । तत्र मातरम्निकार्यं करिष्य इति संकर्पवाक्पे विरेपः ।

इतयग्रिकरा््॑‌ ।

तत उक्तप्रकारेण स्वसंनिहितानां पितृमात्रादीनापपसंग्रहणमभिवादनं च
कायम्‌ । तत्रामिवादनं प्रयमिवादनज्ञानामेव काय तदनभिज्ञानां तु नमरस्कि-
यामातरम्‌ । सभायङ्ञश्ञाादेवतायतनेषु स्वान्युगपदेव नपछु्यात्‌ । न
परलेकम्‌ । उन्मत्तमदुचि धावन्तं जृम्भमाणं वमन्त दन्तान्धावयन्तमभ्यक्तशि
रसं स्लाने कुवेन्तं जपन्त यत्नादिकमग्यासक्तं जलस्थ समितपुष्पकरुशादीन्वहन्तं
पाषण्डं षष्टं शठं महापातकिनं नास्तिके व्रात्यं पतितं कितव कृतघ्रं च
नाभिवादयेत्‌ । न च नपस्ुयौत्‌ । भरमादात्करणे सषटत्तरशतं गायत्रीनपः
प्राणायामत्रयं च । क्त्रियवरयाभिवादने दशाष्ट वा ब्राह्मणानमिवाद्
विशुध्यति । श्र्रामि्रादने सचेलं सानं कृत्वा शतं ब्राह्मणानभिवाद् विषु

१ क्र, भितिम। स्ख.ग, घ, इ, ण्डं श । ५

[उपनयनप्रकरणम्‌] संस्काररतनपारा। २६३
( उपनयनापिनाशाप्रायधित्तम्‌ )

ध्यति । सभायत्गशालाराजगृहेषु नमस्कारमात्र नाभिवादनम्‌ । उदक्यासूति-
कामतैद्ीगमेघातिन्यो नाभिवाध्राः। एतासामभिवादन उपवासः । स्वयं
युवा चेत्तदा युवतीनां गुरुपत्नीनां मुग्यभिवादनं कुयात्‌ । ऋतिजां मान्य-
त्वेऽप्यधिकवयस एवाभिवाच्राः । एत्र श्रुरमातुलपितृव्यादयोऽपि । एतेषां
फनीयसां तु परितोषपाथमामिपुख्यमभिमापणं च । तचाभिभाषणं ब्राह्मणं
भति कुशलशब्देन । कषत्रियं परयनापयशब्देन । प्रदं प्रति स्ेमशब्देन । श्र
भल्यारोग्यशन्देन । स्वस्मात्कनिष्ानां ब्राह्मणानां क्षत्रियादीनां च स्वस्त्य-
स्तवियाक्षरदेया । प्रत्यभिवादनं श्रद्र प्रयपि कार्यम्‌ “' प्रयमिवदिऽबुद्रे " इति
पाणिनिसृत्रीयपयुदासात्‌ । देवतापतिमायाख्िदरण्डियतेश्च दने नमस्कारं
न कुयचिततरैकरात्रपुपोपणम्‌ । संध्या तु शिपवं पत्र दौहित्र दुहितुः पतिं च
विना सवान्कनीयसोऽप्यभिवादयेदेवेति । एतन्पूवमाकरे स्पष्टम्‌ ।

अथ प्रसङ्गादुपनयनायिनाशप्रायधित्तमुच्यते ।

आचार्यो देश्षकाखी संक्योपयनागन्यनुगमनप्रायश्ित्तं करिष्य इति
सेकरप्योटेखनादिनाऽऽयतनसंस्कारं विधाय मितं श्रोत्रियागारादाहूतं
लौकिका वा ततर प्रतिष्ठाप्य प्रञ्वास्य परिस्तीर्य तृप्णीं परिपूज्य परिषि-
च्याटढरत्य प्रातरम्निनाश आसायमुपवसेत्‌ । सायपप्रनाश आप्रातरुपवसेत्‌ ।

तत॒ आस्यं सस्य सपमिधमभ्याधाय सवेपायित्तं हुताऽनाङ्गातादि
जपेत्‌ । समिदभ्याधानालागमरेरमुगमन उपत्रासान्ते सवपरायश्ित्तं हुलाऽना-
्ातादिजपं कृताऽन्तरितं समिदभ्याधानं काटप्राप्ं च तेग्रेणेव कुयौत्‌ ।
सपिदभ्याधानोत्तरमनुगमने तु काटपाप्मेव । उपवासापतापर्यं तु-अयाश्राप्
इत्येकामाज्याहुति जुहुयात्‌ ।

तत्राऽपपूतरिकतत्रेण प्रयोगः । देशकालौ सकरीलयोगन्यतुगमनप्रायशचितत
करिष्य इति संकरप्योटेखना्ग्निपरतिष्ापनान्तं कृत्वा चत्वारि श्ङगेति
ध्यायेत्‌ । अत्र विण्नामाऽ्निः।

ततः समित्रयमादाय श्रद्ध एहीत्यादि प्राणायामान्तं कृत्वोपनयनागन्यनुग-
मनमायधित्तकर्मणि या य्ष्यमाणा देवता तां परिग्रहीष्यामि । अयासमंत्नि
मेकयाऽऽञ्याहुर्या यक्ष्ये । एतां देवतां सवो यक्ष्य इत्युक्लाऽन्वाधानसमि-
पोऽप्रावादध्यात्‌ । न बाऽन्वाधानम्‌ ।

१४. ट, सूत्रात्‌ । २ ग. ध. ट. प्निमाज्या" ।

२६४ भ्रगोपीनाथदीष्षितविरचिता-- [उपनयनप्रकरणम्‌]
( चतुधदिवसीयोपनयनाङ्गानि )

ततोऽग्निं परिस्तीयं दर्वीमाञ्यस्थालीं पोक्षणीपात्मुपवेषं संमार्गदमानवञ्व-
टनदभीनाञ्यमेकां समिधं चाऽऽसाद् पत्रित्रे कृत्वा पोक्षणीः संस्कृत्य पात्राणि
प्रोक्ष्य दवी संृज्याऽऽज्यं संसृयाग्नः पर्चादरभष्वाञ्यं दर्वी च निधायार्धि
मत्रैः परिपिच्यालकृत्य दव्यीऽऽज्यमादाय, “ ॐ अयाश्व्चेऽस्य ० मेषज९
स्वाहा ' इत्येकामाहुतिं जुहुयात्‌ । अयसेऽग्रय इदं ० ।

ततः परिस्तरणानि विद्ज्य सैपरायश्चित्तं हुतवोत्तरपरिषेकं दूरयात्‌।
अस्मिन्पक्षे सपिदाधानास्मागगन्यनुगमनेऽपि प्रायश्चित्तहोमानन्तरमेव समिद
भ्याधानं कायैम्‌ । अथवा सवेभायधित्तमात्मत्र नोपवासो नायाशवाप्र इत्या-
हुतिः।

इत्यभ्रिनाशप्रायधित्तम्‌ ।

अथ चतु्भदिवि्षीयोपनयनाङ्गनि ।

आचायः प्राततः कृतनित्यक्रियः कृतप्रातःसध्याप्िकार्योपसंग्रहणाभि-
वादनेन ब्रह्मचारिणा सह प्राख्ख उपवियाऽऽचम्य प्राणानायम्य त्रिषदन्न-
होमं बास्तुपतये वछिदानं च प्रवृता ब्राह्मणान्संभोज्य पृण्यादस्वस्त्यय-
नधींवाचयित्वा श्रद्धामेधे भरीयेतामिति वदेत्‌ ।

ततो ब्रह्मचायीचम्य प्राणानायम्य व्रतविसगोर्थं॒देवतोपस्थानं पूर्ववत्ु-
यात्‌ । तत्र तच्छकेयं तन्मे राध्यताम्‌ ' इत्येतस्य स्थाने ‹ तदशकं तन्मेऽराधि '
इतिमन्रसंनामः । ततरयहव्तं विष्धनेत्‌।

तत आचार्यः स्थापितदेवतानां तत्रैव पञ्चोपचार; पूननं विधाय त्रशपात्
स्वयं शृहीवा श्रहीताविघ्वगणपक्रलशचया भार्यया ब्रह्मचारिणा च सह वेदिसमी-
पमागलय वे्ामुपविरय गणपतिमभ्यच्यं॑पोडशोपचरिरावाहितदेवताः पूज
येत्‌ । तत्राभिपेककाले नीराजनतैखाभ्यङ्गुगन्थिद्रव्यसमपणोष्णोदकसलानादि
पवत्‌ ।

तत आवाहितदेवताविसर्गोततरं पूर्बन्मही व्रौरिलयादिविधिना पुण्याहादि-
वाचनं बरिदध्यात्‌ । तत्रास्य मण्डपोद्ासनकमेणः पुण्याहं भवन्तो हवन्त.
त्यादिवाक्यप्रयोगः । श्रदधामेपरे प्रीयेतामिति देवतानिर्दशः ।

ततः समुदरज्येषएठा इल्यमिषेकान्ते कुख्पृज्योऽन्यो वा कथन मान्यसताः
शाखा उन्युच्य तससूत्रं कलदावरषएनसूत्रं च प्षीराभ्यक्तं उृत्वाऽक्षतपुगीफलयुक्त

[उपनयनप्रकरणम्‌] संस्काररलप्राश। २६५
( मोरनविधिः )

तत्कदहस्ते दात्‌ । स॒ च भा्ायै तत्सू् भद वल्ादिषनपेिकायां
संस्थापयेत्‌ ।

ततोऽभ विसृज्य ताः शाखास्तत्सानजलं च गृहस्योपरि शुद्धदेशे नितति-
प्यङ्गणवितानस्येशानकोणे विमोचनं रुत्‌ । पुरुयमण्डपससरे तु देवतापूजन-
मावाहनक्रमेण तत्र तत्र गत्वा कार्म ।

ततो यथासंभवं ब्राह्मणभोजनं कृत्वा नानानामगेतरेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो
गन्धादिप्ूननपूषेकं भूमीं दक्षिणां दसोपनयनकमेणः साङ्गतािद्धर्थ कुल-
मान्यायान्यस्मे वा मान्पाय गां तत्रतिनिषिमूतं द्रव्यं वा दाद्‌ । ततो विष्णु
संस्मृ कर्मै्वरायापेयेत्‌ ।

ततो ब्रह्मचारी गुरुष्ले वपेदुरोरनुकूलां सेवां च कुयीत्‌ । प्रागुक्तानि
र्योक्तानि धर्मोक्तानि च व्रतानि यथाशक्लयाचरेत्‌ । लोकिकापरावभनिकार्य
कुर्या्यावत्समावतैनम्‌ ।
यदि मोटनाचारशेत्सोऽपि कायैः । तच मोटनरुक्तं मेरतप्रे--
५ अथ मोटनकं वक्ष्ये देवाविर्मावकारणम्‌ ।
पाकक्रिया प्रकतैव्या चतु्ेकष्यप्तमन्विता ॥
मार्या साधकेन््रस्य पातितरत्यादियुक्तया 1
अप्रमूताः खियः पञ्च आहूय सकुमारिकाः ॥
अलकृताः पवित्रास्ता एकपङ्कयोपवेशयेत्‌ ।
तत्राऽऽदौ व्िघनपस्थानमन्ने तु बटुकष्य च ॥
चकारात्ुखदेवतायाः ।
ताः संपूज्य महापात्रे पितरे तत्र चा्षयेत्‌ ।
क्रमाद्वियुणमानेन मध्वाज्य च पितादपि ॥
दुग्धं च निक्षिपेत्तत्र नैवेदं तत्र निक्षिपेत्‌ ।
कुमारिकाया हस्तेन मन्थयेयुः स्ियश्च तत्‌ ॥
ज्रीभिस्तसिन्मध्यमाने देवावेश्ञः प्रनायते ।
देवविशे जायमाने सुगन्धो वाति मारतः ॥
सव मनोगते वक्ति देवताऽऽश प्रसीदति ।
पतिष्यन्ति सषैका्याणि मोटनानां शतेन च ॥

नतैभेवेद्विवहस्तु पश्ाशद्धिः पुतसथा ।
[| ॥ 6

२६६ भष्टगोपीनाथदीितविरविता-(संस्कारानमोजनप्रायधित्तम्‌]

नसैरविररिलर्थः । प्चाकद्धिः य॒तराभ इयथः ।
अशीत्या गतराज्यािर्विशत्या छमते घनम्‌ ॥
अष्टोत्तरशतेनापि अपताध्येन तु मेलयेत्‌ ।
कोमारिका चेषटदेवं कोम्या ईरितो विधिः " इति ॥
अष्टोत्तरशतं स्यैमोटनेरसाध्येन कर्येणापि मेलयेत्‌ । असाध्यमपि कायै
साधयेदिय्ः । ८ # अष्टोत्तरशतेनाषटोत्तरदतसंर्यमोटनेः साधकेनाभीष्-
देवं मेलयेत्‌ । साधकस्याभीष्टेवो मवेदिलयरथो बा । कौमारिका च्टोत्तरश्त-
मोटनानि कुत्‌ । उचचमपतिङाभाथमिति शेषः । कौमारी योगेश्वरी तत्संब-
न्धयेवायं विधिरित्य्थः । अथवा कौमायीः कुमार्येव कौमारी कुमारीपरधा-
नोऽयमीरितो षिधिरिलर्थः। कुमारीं बिनाऽयं विधिर्नैव भवतीति तात्-
यीर्थः। ) कौपारिका वेषटदेवमुदिद्योत्तमपतिलामार्थमिमं विधि इषत्‌ । अयं
विधिः कौमार्या एेरितः, कुमारिकां विना विधिने भवतीलर्थः । कौमारी
योगेश्वरी तन्माहात्म्ये तस्यास्तयैव वणितवात्‌ । तदुदेगेनायं विधिभेवतीय-
प्यथः । एवमन्येष्वपि संस्कारेष्वाचारथेत्कायम्‌ ।

इति संस्काररतनपाटायापूपनयनप्रकरणम्‌ ।
इत्योकोपाहश्रीमद्रणेशदीक्षिततनूजमटहगोपीनाधदीक्षितविरचि-
तायां सयाषादहिरण्यकेशिस्मातसंस्काररतनमा-
लायां चतुर्थं प्रकरणम्‌ ॥ ४ ॥

अथ पञ्चमं प्रकरणम्‌ ।

अथात्र प्रसङ्गारपसकारात्रभोजनप्रायश्चित्तमुच्यते ।
तत्र प्रायित्तविवेकेऽङ्गिराः-
“ जन्मप्रभूतिधरस्कारे बार्यान्नस्य भोजने ।
अप्तपिण्डने मोक्तव्यं दमशानान्ते विशेषतः ” इति ॥
व्यासः-- “ निवृत्ते चौल्होमे तु पै्करि तु द्विजोत्तमः ।
चरेत्सांतपनं मुक्त्वा जातकमेणि चैव हि ॥

# धनुशिहन्तर्गतो ग्रन्थः ख, ध. इ, पुस्तकेषु नास्त ।

[पस्कारान्नमोजनप्रायश्चित्तम्‌] संसाररत्नमाणा । २६७

अतोऽन्येषु तु मुक्त्वाऽन्नं तस्करिषु द्विनोत्तमः।
नियोगादुपवाप्ताचच शुष्यते निन्यभोजने '' इति ॥

नियोगः पराणायापः।

धौम्यः--“ ब्रहमौदने च सोमे च पीमन्तोत्नयने तथा ।

जातश्राद्धे नवशरदि मुकवा चान्द्रायणं चरेत्‌ ” इति ॥

आपस्तम्बः-
“ य्ञियोन्नं नवश्रौदधं पग्र चैव भोजनम्‌ ।

स्रीणां प्रथमग्मे च द्विनश्चन्द्रायणं चरेत्‌ ' इति ।

यद्यामं यत्तसंबन्ध्यन्नम्‌ । यत्गसंबन्ध्यन्नस्यामोज्यताऽप्रीषोमीयसमाति
©. $
पर्यन्तम्‌, अप्रीषोपीयवपाहोमपरयन्तं वा राजक्रयपरयन्तं वा । आरम्भसमय
एव द्रव्यनिदेश्नो यजमानेन इृतथत्तदा न दोषः ।
एतत्सवमुक्तं धरमसूञे-
« अ्नीपोमीयपरंस्थायामेव दीतितस्य मोक्तम्यं हुतायां वा वपायां
क्रीते वा राजनि यज्ञार्थं वा निर्दट शेषाद्ञ्जीरनिति बाह्मणम्‌ '! इति ।
सेस्था समा्निः । करते वा राजनीतिपक्ष आपत्तौ ।
अथ्िषटोमयाजमानसूत्रे -
“ यदस्य यज्ञां तन्निरादिश्य शेपदरुञ्ञतऽनिरादिरय न मृञ्जत
प्रागश्रीपोमीयात्‌ " इति ।

अस्य दीितस्य। परत्र तख्येवोपक्रात्‌ । यद्वयं यद्य करित तनि-
रादिश्य यज्ञाथैमेतन्पध्य एतात्रदिति निरादि्य । अन्तमावित्यर्थोऽत । तेन
निरादेरय निरादेशं निरादेशनं निर्देशनमिति यावत्‌ । तथ्जमानं कारयित्वा
शेषाद्राह्मणा भुञ्जत इत्यर्थः । अन्यत्स्पष्म्‌ । संग्रहो विवाहः ।
यत्त॒--“ सर्वैप्वपि च पैस्करेप्वत्नं भृङ द्विनो यदि ।
नियोगमुपवापतं च प्रायश्चित्तं माचरेत्‌ " ।
इति चृडादिसवसंस्कारेषु नियोगोप्वासविधानं तद पिद्िषयं बोध्यम्‌ ।

१ख, ग्यत्नेनः। २. श्राद्धे सं" ।

२६८ भटृगोपीनाथदीतितमिरषिता- [अन्तरितपस्काराणां प्रयोगः]
( संस्कारलोपप्रायश्चित्तम्‌ )

अथान्तरितसंस्काराणां प्रयोगः ।
तत्राऽऽदौ तष्टोपप्रायचित्तमू ।
तत्र स्मृतिः“ आरम्याऽऽधानमा चौलात्कटेऽतीते तु कर्मणाम्‌ ।
ग्याष्टत्याऽऽज्यं सुकृत्य हुत्वा क्म यथाक्रमम्‌ ॥
एतेष्येकेकलोपेऽपि पादङृच्छरं प्तमाचरेत्‌ ।
. चृूडाया अधेकृच्छरं स्यादापदि त्वेव मापितम्‌ ।
अनापदि तु स्त्र द्विगुणं द्विगुणं मवेत्‌ " इति ॥
आधानं ग्भाधानमारभ्य चौलान्तानां तेस्काराणां सर्वेपामसर्वेषां वा
कालेऽतीते कालातिक्रमे सल्याञ्यं सैस्कृ व्याहृत्या समस्तव्याहतिभिः कमे-
सेरूपयाऽऽज्याहुतीहुखा तावत्संख्ययाऽऽपदि पादङृच्सं चरहातिक्रमनिमित्त-
मर्धदृच्छरं प्रयितं करयात्‌ । अनापदि तु चृडातिक्रमनिमित्तं ङच्छ्रमितरतराषै-
कृच्छूमिति विशेषः । ततोऽतीतं यथाक्रमं कमं चरेत्‌ । कालेऽतीते सििलत्र तुश-
व्दोऽप्यथे । तेन लोपस्यापि संग्रहः । यदि भ्रमादन्तरितं कमे तदीयान्तरित-
परायधित्तं बाऽकृत्वैवागरिमसंस्कारं करोति तदा पूर्वस्य लोप इतरथाऽतिक्रमः।
तत्र लोपेऽप्यतिक्रान्तपरायश्ित्तवदेव पायथितत दरष्ट्यम्‌ । परं त्वतीतकरमाु-
्रानमत्र नासि ।
«५ प्रायश्चित्ते कृते पशादतीतमपि कर्म वै ।
का्यमित्येक आचार्या नेत्यन्ये तु विपश्चितः ” ॥
इति वचनेनातिक्रान्तस्यैव कर्मणः करैव्यताप्रतिपादनाद्‌ । यद्यप्यत्र होपो-
तरमतीतकरमानुष्ठानं तदनन्तरं दच्छद परायधित्तमिति कमः प्रतीयते तथाऽपि
पाठकरमादार्थक्रमस्य वलीयस्ताद्रोमोत्तरं कृच्छरदिमायधित्तं ततोऽतीतकम-
वष्ठानमिदयेवात्र क्रमः । हुत्वा चैव यथाक्रममिति पाठे तु यथाक्रमं यथासंख्ं
व्याहूतिभिहंतवा इच्छादि यश्चित्तं चरेदित्य्थः । अतीतकमानुषाने प्राय-
चित्ते ठते पश्वादित्यनेन विकरः । एतेषु गभीधानादिचौलान्तेषु कर्मसु मध्य
एकस्यैकस्य लोपे पादढृच्तरभायशिक्तं चरेदित्येतेषयकैकलोपेऽपीलस्यारथः ।
अपिदब्दो द्यादिकरमलोपसमुचयार्थः । तेन कर्महयलोपे तरिभभृतिकरभेणां
सर्वेषामसर्वेषां वा लोपेऽपि पादकृच्चरूमायच्ित्तं भवति । पादङ़च्छूिषय
एवेकेकस्य ोपस्य निमित्त्वोक्तिहंम एकैकलोपस्य निमित्ततायाः पाक्षिकतां
गमयतीति द्रष्टम्‌ ।

१ क, "मादथ" ।

(पंस्कारणटोपप्रायश्रि्तम्‌] संस्काररलनमाण । २६९
( तस्रयोगः )

अथैवं योजना । अपिरवधारणार्थः । तस्य च पादङ्रच्छमिलनेनान्वयः।
तथा चायमर्थो भवति । गमौधानादिचौखान्तेषु क्स मध्य एकैकस्य तस्का-
रस्य रोपे पाद्च्रमेव चरेत्‌) न होम इति । अयं च होमः प्रतिसंस्कारं
सप्तव्याहृतिभिः कायः । अनन्तरोदाहृतस्मृतिवाक्यात्‌ ।
कालयायनस्तु सप्त प्रायतित्ताहुतीराद--
ध्त्वंनः पत्वं न इत्याम्यामिमं मे ह्यनया ऋचा।
ये ते शतमयाश्चाम्यमुदुत्तममवाहूतीः ॥
हुत्वा पृथकप्थक्पादम्थे चौले माचरेत्‌ " इति।
प्रायश्चित्ते कृतेऽप्यन्तरितानुष्ने विकसः--

^ प्रायश्चित्ते कृते पञ्चादतीतमपि करम चै ।
कायंमि्येक आचायौ नेये तु विपश्चितः " इति ।

शिष्टानां तु प्रायः करणपक्न एव संमतः । यदि तु सर्वेऽप्युपनयनपूर्वतनाः
संस्कारा अन्तरिताः स्युस्तदा प्रायशित्तपूर्कं तान्करृतोपनयनं कार्यम्‌ । भ्राय-
शिततेनैव चरितायेता संसकाराणामिति पक्षे भरायधित्तमात्रं कृत्वोपनयनं
कायम्‌ ।

ण्ठ क
अधतस्य प्रयमगरः।

उपनयनदिनातपूषैदिने ल्या कुमारेण च सहकृतमङ्टस्नान आचम्य
प्राणानायम्य देशकालौ सेकीलं ममास्य कुमारस्य गभीधानपुसवनीषन्तोन्न-
यनजातकमेनामकरणान्नपारानचौलकर्मान्तानां संस्काराणां काटातिपत्तिजनि-
तपरलयवायपरिदहारद्रारा श्रीपरमेश्वरप्ीत्य्ं प्रायश्चित्तहोमे करिष्य इति संक-
रप्योट्ेखनादिविधिनाऽग्न्यायतनं सस्य विण्नापानं श्रोजरियागारा-
दाहूतं लौकिकं प्रतिष्ठाप्य प्रज्वाल्य ध्यात्वाग्निं परिस्तीयोत्तरेणाप्न
दभान्स॑स्तीयं तेषु द्वीमाज्यस्थाटीं भोक्षणीपात्रुपवेषं संमागैदभीनवज्व-
लनदभीनेकां समिधमाञ्यं चेति पात्राण्यासाय्य पवित्रे कृत्वा रक्षणः
सस्य पाघ्राणि प्रोक्ष्य दर्वीनिष्टपनादि पतत्रे अग्रावाधायेखन्तं इताऽ-
परिमदित इल्याधेः.परिषिच्याऽऽसादितां समिधमाधाय)

सैनः स त्वं न इति मत्रदरयस्य विनवे देगा आषयः ॥
अभिरणश्च देवते । ब्िटन्दः । इमं मे वरूणेलस्य विभवे देवा वरुणो
गायत्री । ये ते शतमित्यस्य वामदेषो वरुण इन्द्रः सविता विष्णुषिष्वे देवा

२७० भह्टगोपीनायदीकितविरचिता ~ ८ ैस्कारलोपपरायधिततपरयोगः )

मरुतश्च बरिष्टुए्‌ । अयाश्रेयस्य वामदेबोऽया अभ्रिः पदिः । उदुक्तमं॑वरुण)
अव ते हेड इत्यनयोधिष्े देवा वरुणस्िष्टुप्‌ । समस्तञ्याहूतीनां प्रजापतिः
मनापतिदहती । सस्कारातिक्रमनिमित्तमायधित्ताज्यहोमे विनियोगः । “ ॐ
त्वं नो अ० स्मत्छाहा” अघ्रये वरुणाय वेदं० । “ॐप्तत्वंनोज°
एथि स्वाहा” अग्रये वर्णाय चेदं० । “ॐ इमं मे° के स्वाहा”
वरुणायेदं ० । “ ये ते शतं वरुण ये सहतं यज्ञियाः पाशा वितताः पुत्रा ।
तेभ्यो न इन्द्रः सवितोत विष्णुविश्च देवा मृश्वन्तु मरुतः स्वस्या स्वाहा ” वरणा-
येन््राय सवित्रे विष्णवे विन्वेभ्यो देवेभ्यो परुद्य्ेदं ० । “ ॐ अयाश्च्नेऽस्य °
पनम स्वाहा ” अयसेऽप्रय इदं ० । ८ ॐ उदुत्तमं ° स्याम खाहा ” वरुणाये० |
५ ॐ अव ते हे° तानि स्वाहा ” वरुणायेदं ० । “८ ॐ भूभृवः सुवः सवाहा '”
प्रजापतय इदं ° । इति प्रतिसंस्कारमष्टाबाहु तीराभ्येन नुदति ।

ततः परिस्तरणानि विष्टज्यादितेऽन्वमर्स्था इत्या्रैरुत्तरपरिषेकं
कृत्वाऽगनं पूनयेत्‌ । अथवा प्रतिसंस्कारं समस्तम्ाहूतिभिरेकामेवाऽऽज्याहुति
जुहुयात्‌ । नेतराः सप्ताऽऽहुतयः ।

ततश्चौखातिरिक्तसंसाराणां प्रमादादकरणे प्रस्येकं॑पादङृच्छरपपि ब्राह्म
णचतुष्टयभोजनपरत्यान्नायदरारेव बटुना कारयेचौलाकरणे सरध्रच्छ्रं षटत्रा-
ह्मणवटुभोजनप्र्ान्नायद्रारेव स्वयमेव वा ुख्यक्रस्येन कुयात्‌ । आशस्या-
दिना चौलातिरिक्तसंस्काराणामकरणे प्रत्येकमरधक्रच्छरपम्‌ । चौलाकरणे
छच्छ्रम्‌ । पुख्यकलयासंभवे सदस्रसंख्यतिलहोमायुतगायग्रीजपद्रादश्व्राह्म-
णभोजनायन्यतमपरलाश्नयेन पादङृच्छराधकृच्छरयोर्गोदानर्पैकादगिनीनपा-
दिरूपप्त्या्नायासंमवात्तिहोमा्न्यतम एव प्रत्यान्नायः । स चतुरी
यांशरूपोऽ्धरूप इति पादङृच्छराधृच्छरानुसारेण करपनीयः ।

“ पादकृच्छ्र वखद्रानं कृच्छर्थं तेटकाश्चनम्‌ ।
पादोनङ्च्छ गोदानं कृच्छ्रे गोमिधुनं स्पृतम्‌

इति विष्णृक्तो बा प्रलान्नायः कल्पयितव्यः । तैलयुक्तं काश्चनं तैरकाश-
नमिति समासः। सदस्रसंख्यतिलामस्तु प्रणवग्याहृतिसदितया गायत्या भ्रण-
वसहितसमस्तव्याहूतिमिवी केवलेन मणवेन वा । अयुतगायत्ीनपस्तूपनयनो-
पदिष्टतृतीयपठेन कायैः । परायध्ित्तसकल्पस्तु मम पुत्रस्य गर्भाधानपुंसव-
नसीमन्तोन्नयनजातकमनामकरणान्नपाशषनान्तसंस्कारकमंणां स्वकाटेऽकरणेन
जनितस्य भरल्यवायस्य परिहाराय पादटृख्छरं प्रायश्चित्तं तथा मम पत्रस्य

( अन्तरितसंस्कारकरणे तत्कल ) संस्काररत्नमाखा । २७१

चौलसंस्कारकमेणः स्वकालेऽकरणेन जनितस्य प्रत्यवायस्य परिहारार्थम
छृच्छं परायधित्तं च क्रमेण करिष्य इतिसंकयपूैकं विप्रभोजनहोमान्यतर-
मलयान्नायद्रारा कुयात्‌ । सूयांवलोकननिष्कमणयोः शास्रान्तरोक्ततेनाना-
वश्यकत्वान्न तदकरणे परायथित्तम्‌ ।

अथ षष्ठं मास्यन्नपाशनमिल्यत्रत्याथकब्देन निष्क्रमणस्य ज्ञापितत्वादाव-
इयक एवायं संस्कार इति यदुच्यते तदाऽन्रपाश्ननपददितदष्टेख एतदकरण-
प्रायश्चित्तं च भवत्येव । एवे पभरायित्तं विधायातीतान्संस्कारान॒पनयनदिने
तत्पवैदिने वा त्रेण कुयौत्‌ । चौलं तूपनयनदिन एव ।

पल्या संस्कार्येण च सहोपविश्याऽऽचम्य प्राणानायम्य देशकालौ
सकी ममास्या भार्यायाः प्रतिगमसंस्काराति्यदाराऽस्यां जातस्यास्यां
जनिष्यपाणगभाणां च वीजगभंसपुद्धषेनोनिषरणक्षे्रसस्कारसिद्धिद्रारा
शरीपरमेश्वरपरीलर्थं गमाधानास्यं कषे, अस्य जातस्य वीजगमसयुद्धषेनो-
निवर्दणद्रारा श्रीपरमेन्वरमीयर्थ पं्वनाख्यं कमै, अस्य जातस्य जनिष्यमा-
णगभीणां च वजिकगाभिकनोनिवर्हणद्रारा श्रीपरमेश्वरप्रीटर्थं सीमन्तोन्नय-
नार्यं कमे, अस्य कुमारस्य गमोम्बुपानजनितदोषनिवहणवी नगरभसपद्ैनो-
निवहंणद्रारा श्रीपरमेश्वरभील्थं जातकर्म, अस्य पत्रस्य वीनगर्भसपद्धषैनोनि
दंणायुवंचोमिद्धिव्यवहारसिद्धद्रारा श्रीपरमेश्वरपीलर्थं नामकम, अस्य
कषिश्ोरायुरभिषद्धिद्रारा श्रीपरमेश्वरमीलय्थं पूयौवलोकनम्‌ , अस्य शिशोरायु
भीटद्धिवीजगर्भसयुद्धवैनोनिवहेणदरारा श्रीपरमेश्वरमीदर्थं निष्कमणम्‌ , अस्य
पत्रस्य मातृगभेमलपराशन्ुदधिवी नगर्समुद्धमेनोनिवरहंणान्ा्व्रह्मवर्च॑सतेज
इद्दियायुरमिदद्धिद्रारा श्रीपरमेन्वरमीलययमन्नप्राशनास्यं कमे चाद्य, अस्य
कुमारस्य बीजगर्भसयुद्धषैनोनिवरेणवलायुवचोमिषटद्धिद्रारा श्रीपरमेश्वरपीर्थं
चौटास्यं कर्मास्यापुकशमणः कारस्य द्विनत्वसिदिष्वकवेदाध्ययनाधिकार-
सिद्धि्रारा श्रीपरमेश्वरमीलथेमाचायेपेतृकसाषित्रीमादृकमुपनयनस्थं कम ॒चं
श्व; करिष्य इति संकसपः

जातकमेचदाकरणकर्मगोः कुमारशब्दप्रयोगवततनपध्यस्थत्वामरामक्ादा-
वपि तत्पयोग इति कल्पे नामकमदिसंकस्पे पूत्रादिशब्दस्थाने कुमा-
रश््द्स्य प्रयोगः कायः । कुमारस्य पुतरस्यत्युभयप्रयोगो वा नामक
रणान्नप्राश्ननयोधमेसूत्रसमतयुक्तः । शिषुत्ववारत्वव्यवहारस्तु तच्दिव्य-

१. घ, ड, च श्वस्तश्रेण क ।

२७२ भटरगोपीनायदीक्षितविरचिता-- ( भन्तरितसस्कारयोगः )

बस्थाविषये दरष्व्यः । सा च व्यवस्थाऽग्रे वक्ष्यते । पंसवनादिभ्यः संस्का-
रक्भ्यश्वौलोपनयनयोः कारमेदादङ्गानि पृथगेव । तत्र तु पुण्याहवाचनादि-
मातरपर्यवसायि । शाघ्नान्तरोक्तस्वेन सूर्यावलोकनस्याकरणपक्षे न संकरपः ।

ततस्तदङ्गत्वेन गणपतिपूजनं पुण्याहवाचनं मातृकापूननं नान्दीश्राद्धं च
कृत्वाऽ्नमाशनचौलोपनयनाङ्गसेन विहितमङ्करारोपणं ढृत्वोपनयनाङ्गत्वेन
ग्रहयक्ं नन्दिन्यादिमण्डपदेवतापरतिष्ठापनं च कायम्‌ । सति संभवे नान्दीध्रा-
दोत्तरमेवान्तरितान्संस्कारान्कृला ग्रहयङ्गाङ्करारोपणमण्डपदेवतापरतिष्ठापनानि
कुर्यादिति क्रमः । ग्रहयज्ञोत्तरं बाऽन्तरितपंस्काराः कार्याः । सर्वेषां सथः-
करणे तृपनयनान्तानां सर्वेषां संस्काराणां संकटपवाक्यान्युचार्या् करिष्य
इत्येव वदेत्‌ । अस्मिन्यकषेऽन्नमाशनसंस्करारस्य परायशित्तेनैव चारितार््यं न तु
तस्याप्यनुष्ठानम्‌ । तदनुष्टानेऽन्नपाशनानुष्ठानोत्तरम्‌ ।

५ न केशादीन्वापयीत भुक्तोऽभ्यक्तो वती नरः " |

इति भोजनोत्तरं वपननिपेधेन चौरासंभवात्‌ । अत्र स्ाण्यङ्गानि सदे
वानुष्ेयानि । वैरोषिकहोमोऽपि संमतिपन्नदेवताकथेत्सकृदेवानुष्ेयः । यथा
धात्रीचतुष्टयहोमः ।

तत॒ उष्ेखनादिनाऽऽयतनसंस्कारं व्रिधाय तत्नोपासनाभि प्रतिष्ठाप्य
भञ्वासय ध्यायेत्‌ । अन्यः कतो वेकिकाग्रौ सकालमाप् कम यद्वि
तत्कर्मभयुक्तापनिनामातर ञेयं सर्वाणि वा ।

ततः समिन्नयमादाय श्रद्ध एदीत्यादि प्राणायामान्ते कृत्वा पंवनसीष-
न्तो्यननामकरणामपाशनहोमकर्मणि या य्ष्यमाणा देवता इत्यादिव्याह-
लन्तमुकत्वा वैशेषिकमधानहोमे धातारं चतद्धभिराज्याहुतिभियैषये । अनुमतिं
चतसूमिराज्याहुतिभिरय्॑ये । राकां द्वाभ्यामाञ्याहुतिभ्यां यक्ष्ये । सिनीवाटीं
द्राभ्यामाज्याहुतिभ्यां यक्ये । जयोदशाहुतिप्षे कुदुमेकयाऽऽज्याहूला यक्ष्य
इत्यधिकम्‌ ।

ततोऽङ्गहोमे वरुणं द्राभ्यापिल्यादि व्याहृतिहोमान्तं इता प्रधानहोमः ।
संप्रतिपम्देवताकत्वा्पुंसवनसीमन्तोजयनसंबन्धिधात्री चतुष्टयमन्यवहितत्ा-
सामकर्मसंबन्धिप्रधानेकदेशमूतं धात्रीचतुष्टयं च तग्रेण हुत्वाऽतु नोऽचानुमति-
रिलयावया अष्टौ नव॒ वाऽऽहुतीजहुयाद्‌ । सर्वषां सयःकरियापपे चीलस्यापि
सदैव ॒कतैव्यत्वादन्वाधानेऽननपाशनपदोत्तरं चौरपदस्याप्युलेखः काये; ।

१ग. ध, इ, 'वापत्तेः । मः ।

( अन्तरितसंस्काराणां प्रयोगः) संस्काररलनमाछ । २७२

तते इमंमे वरुणेलङ्गहोमे जयादुपहोमांश्च कृत्वा चसिष्ङदादिसंस्था-
पान्तं समाप्य त्रि्टद्रहोमं पुण्याहवाचनं च दूर्याद्‌ । बास्तुबरेश्रिकसयः।
मषमिलयादिपुंसवनसीमन्तोन्नयनं जातकरममनामकरणानपाश्चनकर्मणां = पण्याहं
भवन्तो दुवन्त्विति त्रिः कता वदेत्‌ । एवं सस््यनं भवन्तो हरबन्तु । ऋद्धि
भवन्तो द्ुषनित्वति । चोलस्यापि सहकर्तव्यतायां तु, अन्नयाशनपदोत्तरं
चोखपदस्यापि प्रयोगः । ततः क्रमेण प्रधानानि । तत्र यत्र क्रियाया अस्तम.
वस्तत्र संस्कार्यं सृश॑स्तं तं मत्रं पटित्वाऽन्ते तां तां क्रियां विभावयेत्‌ । यत्र
तु सभवस्तत्र सा सा क्रियेदानीमेव निष्पाते मयेति बुद्धा तत्तन्मन्रान्ते तां
तां क्रियां कुर्यात्‌ । मत्रपाठमात्र वा । तत्र गमीधानसंस्ारसिद्धर्थं श्षयना-
हानरेतोवस्कन्दनमत्रान्सस्ार्य स्पृष्टा पटिल्ा तां तां क्रियां तत्तन्मत्रान्त
विभावयेत्‌ । एवं पुंसवनसंबन्धिद्धिद्रप्तादिपाशनमत्रान्ष॑ा्यं सष्ट्र
पठित्वातां तां क्रियां मिभाव्रयेत्‌ ।

ततो वक्ष्यपाणपरयोगयीलया संकाय संसृशन्सीमन्तयुन्नीय वक्ष्यमाणरीलया
जातकरमे कयत्‌ । तत्न जातमपि पत्रमिदानीमेव जातोऽयमिति विभाव्य
तन्युखं वीक्ष्याइमनि कुमारं धारयिलवोद्षनादिस्तनाभिपदेनान्तं सम कम
कुप।त्संभवात्‌ । अथवा संसायं सृष्ट मत्रान्पटिल्वान्न्ते तां तां क्रियां
विभावयेत्‌ । आपो हविप्विदयेतस्य जप एव । इदानीं तस्याः सतिकालाभा-
वेन तत्प्युक्तविधेरसंभवात्‌ । न चेवमुदपनस्य सूतकामिसाध्यत्वात्तस्य चेदा.
नीमभावात्कयथं तस्संवन्ध्यनुष्ठानमिति वाच्यम्‌ । सृतकोपलक्षितकपार्थोऽभिः
सूतकाभरिः । तच कर्मोद्धपनं तद्थ॑त्वस्यान्यस्पिनप्ावमि संमतेनोद्धूपनक-
मरणः प्हत्तेमिरावाधात्‌ । अथवा यथात्रस्थितपन्रपाठ एव । यदा तु कुमारो
महांस्तदा सर्वेषां पाठ एव ।

ततो वक्ष्यपाणरीलया नामदानं व्रिधाय वक्ष्यमाणरीत्या दधि मधरु धृतमि-
तिनदरत्सग्यञ्जनमन्नं च समन्र प्राशयितवा व्राह्मणान्पेमोज्याऽऽरिपो वाच.
यित्वा विष्णुं संस्मरेत्‌ ।

तत उपनयनदिन एव वक्ष्यमाणरीत्या चौर विधायोपनयनमारमेत । * उप-
नीत्या प्रहारा › इति वचनादुपनयनदिने चौ लकरतन्यतानियमः। अत्र सहशब्द्‌
उपनयनसंनिङृष्टकालपरः । यदि पृत्रापत्यस्य संस्कारेष्वन्तरितेषु सत्स्रेवाप-

१ख.ग. घ्‌, ढ, नना" । २. "पो गृहेषिव्ये" ।

२७४ मष्गोपीनाथदीक्षितविरचिता- [अन्तरितपंस्कारपयोगः]
( ज्यषठतेस्कारापू्वं कनिष्टसंस्कारकरएणे प्रयवायः )

रस्य संस्कारो यः कथचन प्रायात्तदा पूषैस्यान्तरितान्संस्कारान्टृतवैवापरस्य
प्राप्न संस्कारः कतैव्यः । पूर्वाप्यसंस्कारसंपादनपूर्वकमेवापरसंस्कारसंपाद्‌-
नस्य युक्तत्वात्‌ । यमलयोज्येषटक्रमेणेष संस्कारकर्तव्यतादशंनाद्यवस्थारथं यम-
टविषय्श्षास्नस्वीकारे बाधकामाव्रा्च । अन्यथाऽसति महति प्रतिबन्धे
श्ये्धातृसंस्कारादपूरवं कनिष्भ्रादसंस्कारे ज्येष्ट्ातुरमिवादनानहत्वापततेः।
आचारश्वाप्येवमेव ।

५ ज्येष्ठ त्वकृतपेस्कारे गमीधानारिकममिः।
कनिष्ठो नैव संस्कायं इति श्ातातपोऽतरवीत्‌ " इति वचनमपि ।

वस्तुतस्तत्र परं चिन्त्यम्‌ । असति महति प्रतिवन्ध इतिविशेषणान्न
षयेष्धरातुः काराग्र(गोहादिना षोडश्वर्पपर्यन्तं प्रतिबन्धे कनिष्ठस्य तावत्य.
नतपुपयनयनपरतिबन्ध; । न चैवे परिितत्वादिदोषम्रतिपादकशाह्वेयर्ध्य,
तस्य व्यष्ठकनिष्ठभ्रावृदात्राद्नेकविषयकदो पवाहुल्यमतिपाद नाथैत्वेन सार्थ
क्यसंभवात्‌ । अन्तरितसंस्काराणां प्ाप्संस्कारसतत्रतयाऽतुष्ठाने नोत्तरायणा-
दिनियमो न चोक्तकाटस्य नियमः । उयष्रान्तरितसंस्कारकालातुरोषेन कनि.
संस्कारा उतकष्टव्याः। तत्रापि यथोक्तकाले कायोः। अथवा कनिष्टसंारा!
खकाक एव कायास्तदतुरोषेन उयेष्स्येति ; अतर युक्तं तद्भाद्च सुधीमिः।
अन्तरिततेस्काराणामन्यक्कत्वे गभीधानस्य भरायश्ित्तमाजमेव । # गभौधा-
नादिसंस्काराणामगतौ केवलं भायश्चित्तेनापि चरितार्थता । उपनयनादिसं-
स्काराणां कालातिपत्तौ तु तत्तत्कालातिपत्तिपरायथित्तं छृत्वोपनयनादयः
संस्काराः क्रमेणावह्यं कायः । अत एवाऽऽचा्येगोपनयनमुखेनाऽऽन्नानं

# क. पुस्तके टिप्पणीरूपेण वददििखितो प्रन्थः--“प्रयोगपारेजाते संस्कारातिपातैप्रायाधि-
स्मुच्यते । तत्र भृगु“ गभौयसंस्कृतस्यापि कव्यं चोपनायनम्‌ । प्रायधित्तं तु पूर्वेषां नौपना.
यनिकस्य तु । श्रौतस्माताधिकारी स्याप्रौपनायनिकं विना ° इति । प्रायथितप्रकारं तु मगवानाद--
आरभ्याऽऽधान° । संस्कारमयूले भृगुः--“ गभ यसंस्कृतस्यापि कतव्यं चे।पनायनम्‌ । प्रायश्चित्तं तु
र्वं नौपनायनिकस्य तु । श्रौतस्मातौधिकरारी स्यान्नौपनायनिकं विना ” इति । उपनयनप्राग्भावि.
गभौधानादिसंस्काराणां मुद्षयगौणकालातिक्रमे प्रायधित्तमात्रानुष्टानं न पुनः रंस्कारानुष्टानमपि ।
उपनयनं वूमयविधकासतिक्रमेऽपि प्रायधिततानुष्ठानपूवैमनु्ेयमेव न प्रायधित्तमात्रानुप्रानमिति
वाक्याथ: ” दति ।

[विकटाङ्गोपनयनम्‌] संद्काररतनमाखा। २७५

तमू । बिवाहरित्वच्छायां सत्याम्‌ । वैराग्ये तीते जाते समावर्वनादीनां
लोपः । तत्र संन्यासाश्रम एव ।

इति संस्काररत्नमालायामन्तरितसंस्काराणां तत्रेण प्रयोगः|

इयोकोपाह्रीमद्रणेादक्षिततनूजभदरगो पीनाथदीक्षितविरनि-
तायां सत्याषादहिरण्यकेशिस्मातैसस्काररतनमा-
लायां पञ्चमं प्रकरणम्‌ ॥ ५ ॥

अव षष्ठं प्रकरणम्‌ ।

अथ किकरङ्गोपनयनम्‌ ।
ततर ब्रह्मपुराणम्‌-

५५ ब्राह्मण्यां ब्राह्मणाजातो बराह्मणः पर इति श्रुतिः ।
तस्मात्पण्डन्धत्रधिर कुठनवामनपडङ्गषु ॥
जडगद्रदरोगातैशष्ठाङ्गविकलाङ्गिषु ।
उन्मत्ते च तथा मूके ध्वसतपु्तवे निरिन्धिये ॥
सर्व्वेषु पस्कारा मवेयु्तु यथोचितम्‌ ।
मुकोनमत्तौ न संस्कायौविति केचित्प्रचकषते ॥
कर्मखनयिकाराच्च पाति्यं नालति चैतयोः ।
तदपलयं च सस्कायैमपरे त्वाहुरन्यथा ॥
सं्कारमन्रहोमादीन्करोल्याचायं एव तु ।
उपनेयांश्च वरिधिवदाचायैः खपमीपतः ॥
जनीयाभ्चिप्तमीपं वा सावित्रीं सर्य वा जपेत्‌ ।
कन्यास्तीकरणदन्यत्सर्वं विप्रेण कारयेत्‌ इति ॥

गद्वदो गद्रदभाषी । रोगार्तोऽपसारादिरोगातैः । बुङ्ाङ्गः मेतकुादि-
मान्‌ । विकलानि दुर्बलानि हीनानि बाऽ्गानि यस्य सः । उन्पत्त उन्माद
वान्‌ । ध्वस्तं पुरस्त्वं यस्य सः । निगतमिन्दरियं यस्य सः । आघातेन च्छिनि-

न्द्िय इति यावत्‌ । यथोचितमिल्यनेन ये ये द्विनलनिष्पादका उचिता
विहिता; सस्कारास्त एतेषामप्यशकयाङ्हानेन काया इति सूर्यते । द्विन-

२७६ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [विकखाङ्कोपनयनम्‌]

त्वनिष्पादका इति धिशेषणदानेनाग्न्याधानादीनां स्थारीपाकानां च व्यात्तिः
क्रियते । तेषां हि केवलं प्रलयवायमात्रनिवर्तकत्वं॑न तु द्विजतवनिष्पाद-
कत्वम्‌ । केचिदाचार्याः ‹ मूकोन्मत्तौ न पंस्कायौं ' इति वदन्ति । उपनयनाबरै-
रिति शेषः । तेपामध्ययनासंमवेनाध्ययना्ंरयोपनयनस्याभावात्‌ । उपनयन.
वत्काण्डवतादीनामप्वभावः । उन्मत्त उन्मादवानिविक्षिप्रचित्त ईति याबत्‌ ।
एतयोमगरकोन्मत्तयोः कमसूपनयनादिकमस्वनधिकारादधिकाराभावात्‌ । चका-
रोऽवधारणाथः । कर्मस्वधिकाराभावादेव पातिदयं नास्तीलयथेः । द्वितीयश-
कारः समुच्याथः । उपनयनादिकर्माणि न-सन्ति पातिलयं च नास्तीयेवं सषु-
चयः । मूकोन्मत्तयोः करमखरनधिकारात्पातिलयमिति नास्ति कितु ' ्राहमण्यां
ब्ाह्मणाजातो ब्राह्मणः प्तः ' इति श्रुा ब्राह्मणादुत्पन्योगकोन्मत्तयोरप्युपनय-
नादिसंस्कारारतवप्रतिपादनात्ता्रपि सायो तदपत्यं च संस्कायमित्यपरे ।
अन्यथा ८ न पे्कारयो › इति कै्िदाचारयेरुक्तं तद्विपरीतमेतादृशमर्थमाहुः ।
: सेस्कारमन्रहोमादीन्करोत्याचायं एव तु › इत्यत्र कुमारं सपृष्रेति शेषः । सा
रमत्राः कु(्रान्कु)मारकर्तकसंस्कारमत्रपठनं होमादिकमाणि चाऽऽचायं एव
र्यात्‌ । उपनयने कुपारकतैकहोमामावाद्धोपव्देन समिदभ्याधानं गते ।
आदिशब्देन माजेनोपस्थानादिकाण्डवरतानां लोप एव । तेषापध्ययनाङ्गतात्‌।

न चैवयुपनयनस्याप्यध्ययनायेतवान्पूकोन्पत्तविषमे लोपोऽसितवति बाच्यम्‌।
तस्य॒ द्िजत्वसंपादनद्राराऽध्ययना्थसेनाध्ययनासंमत्रेऽपि द्विनससंपाद-
नायावर्यपपेक्षितचात्‌ । एवं गोदानमपि भवत्येव । तस्याध्ययनाङ्गलरा-
भावात्‌ ।

विवाहसेभवे समावतेनमपि कंवित्काठं व्रताचरणं कृतोत्तरायणे काम्‌ ।
विद्यास्लानोभयस्लानयोरमावाद्रतस्नानमेव तयोः । विवाहासंभत्रे तु तस्य
नैष्िकव्रह्मचरयमेव । कटौ यो नैष्ठिकव्रह्मचर्यनिपेधः स मकोन्मत्तत्वदोपरहित
पुरुपपरः । ' उप्नयांस्तु विषिवदावार्यः स्प्मीपतः ' इत्यस्पाः-- उपनेयानपू-
वोक्तपण्डादीन्विधिवरखग्ोक्तयकारेणाऽऽचायः स्रसमीपतः स्वाभिपुखा-
कुर्यादिति । ' आनीयगनि्मीपं वा पावितं रय वा जपेत्‌ ' इलस्याथः-
अग्रिसमीपं वाऽन्यमिरुखान्वा कुयीत्‌ । पूर्जाऽऽचायः स्वाभिपुखन्छुयादि-
त्युक्तं तत्रेदं पक्षान्तरम्‌ । ' सावित्रं सर्य वा जपेत्‌ ' इद्यत्रत्यो वाशब्दः प्रसि
दधेन सावित्रीवाचनेन सह विकल्पार्थः । स च योग्यतानुसारेण व्यवस्थिता
हेयः । कुपारस्य यकत स्पशेपू्रकः सावित्राजपः । उन्पत्तस्े यदि पठति
तदा बाचनं नो चेस्सृषटरा जप इति । प्ण्डत्वान्यत्वादौ तु बाचनमिति

[पूनरुपनयनम्‌) संराररलमरख। ` २७७
( सलक्षणं पुनरपनयनल्य त्रैविध्यम्‌ )

व्यवस्था । सावित्रीं स्पृश्य वा जपेदित्यत्र सृदय वा सावित्रीं जपेदित्य-
न्वयः । स्पृदयेत्यत्र कुमारमिति शेषः । स्पृश्येयत्र समासाभावेऽपि क्त्वो
रपवादेशश्छान्दसः । एवं कुमारक्ंकसंस्कारमघ्रपठनविधितदीयहोमादिकर-
णविधी व्यवस्थितौ तेय । पु्ैविधिः कुमारस्य पक्से जेयः । उत्तरविधिस्तु
कुमारस्याङ्गवैकरये । उन्मत्ते पूैवत्‌ । उपनेयांस्तु बिधिवदित्याचप्निसमीपं
बेत्यन्तं सर्वेषु समानम्‌ । पूृक्वधिरादौ को नामासीति नामरश्नोऽपि नास्य-
योग्यत्वान् नाम पृच्छतीति बोधायनोक्तेश्च। अन्यदङ्गजातं यथासंभग् कार्यम्‌ ।
मूकोन्पतयोरपनयनेऽस्य द्विनखसिद्धिद्रारा श्रीपरमेश्वरमीस्यथेमाचायेपैतकः
सावितरमातृक्रयुपनयनार्यसंस्कारं करिप्य इति संकरपवाक्यम्‌ ।

इति विक्रलाङ्गोपनयनम्‌।
अथ पुनर्पनयनम्‌ ।
तच्च त्रिविधम्‌ । प्रत्यवायनिमित्तपरायशित्तसरेन विहितं निमित्तवरिशेषेण
् म नम्‌ [निप (~ ^ न (^
हृतोपनयनस्य हेथाचएालाप्तां तत्फछाथत्वेन परिहितं वेदान्तराध्ययनचि-

कीर्पायां तदथैतेन विहितं च ।
तत्राऽऽं प्रयोगपारिजाते श्ञातातपः-
“ठानं गृजञनं जग्धवा पाण्डुं च तथा श्नम्‌ ।
उपनायं पुनः कुत्तकृच्छरं तथेव च ” इति ॥
शुनः प्रसिद्धः । ( भस च श्वेत एव निषिद्धः ।
तथा च पराशरः-
“ पीयुपं शेतल्शुनं बृन्ताकफटमृज्ने "' इति ।
ग्ेतपदं लश्ुनदन्ताकाभ्यामपि संवध्यते । तेन रक्त ुनकृष्णदन्ताकभक्षणे
न प्रायश्चित्तमिति माधवः । ) यज्ञनं लशुनतुस्यः कन्द इति दिज्ञनिश्वरः ।

यदीयं वर्णं गायकाः कण्ठडुद्ध विटाश्च मदाथेमश्नन्ति स पएत्रविशेष इति
माधवः |

* धनुधिहान्तर्गतं क. स. पुस्तकयोनांस्ति ।

१ख. ग. शुभ्‌ ।

२७८ महगोपीनायदीकषितषरिरचिता-- [पुनरुपनयनम्‌ ]
( गृजनपदाधविचारः )
(माधवीये श्राद्धषकरणे तु-
५५ श्वेतकन्दः पराण्डुविशेषो मूञ्जनम्‌ ।
‹ लानो दीधेपत्रश्च पिषटगन्धो महौषधः ॥
फरण्यश्च पराण्डुश्च ठतारकश्च परारिका ।
गृज्ञनो यवनेषटश्च पराण्डोदैश जातयः › ।
इति पशरुतेनोक्तत्वात्‌ '” इत्यक्तम्‌ ।
मूलविशेषो वा गाजरापरपर्याय इत्यपि माधवेनोक्तम्‌ ।
५ गन्धकृतिैस्तुषयः सूक्ष्मनालः पाण्डुना ।
सृकष्मनालामरपतरत्वाद्धियतेऽपो पाण्डुः ? ।
इति वागमददीक्षायां हेमाद्रौ बाष्पचन्द्रवचनमेव विनिगमकं सिह परिभा-
वनीयम्‌ । परं तु गाजरापरपर्यायता वष्यमाणेनेव दूपिता द्रष्टव्या । हेमाद्राव-
प्युत्तरत्र पलाण्डुविशेष एवेत्युक्तम्‌ ।
राननिषण्टी-
५ रेभो हि महाकन्दो गृज्ञनो दीर्भपत्रकः।
एयुपत्रः स्थूलकन्दो यवनेष्टो नरो हितः ॥
गृञ्जनस्य मधुरं कटुकन्दं नाहमप्युपदिश्ञन्ति कषायम्‌ ।
पत्रतश्च यमुशन्ति च तिक्तं सूरयो ख्वणमस्थि वदनि ॥
गाजरं पिण्डमूढं च पीतकन्दः पमृलकम्‌ ।
खादुमूढं पुपीतं च नागरं पीतमृरकम्‌ ॥
गाजरं मधुरं रुच्यै किंचित्कटुं कफापहम्‌ ।
आध्मानछृ मिश्र दाहपित्तविनाशनम्‌ " इति ॥
वैके“ गज्ञनं शिचिमृं च यवनेष्टश्च कुटम्‌ ।
ग्रन्थिमूढं शिखाकन्दं कन्दं डिण्डीरमेदकम्‌ ॥
गृज्ञनं कटु उरप्णं च कफवातरनापहम्‌ ।
रुच्यं च दीपनं हयं दुर्गन्धि गुर्मनारानम्‌ " इति ॥ )
¢ विषद्श्येन शस्येन यो मृगः परिहन्यते ।
अमष्य तस्य तन्मां तद्धि गूज्ञनतिप्यते " इत्यपरा्फः।
यत्त देमाद्रिः- गाजराख्यं गरलं ञ्जनमिदयाह, यचच माधवः- पूरबिशेषो
गाजरापरप्यायो गृज्ञनमिद्याह तहूभयमपि न ।

+ भनभिहान्तगतं क, ख. स्तकयोनाित ।

[पुनसपनयने कारणानि] संस्काररलनमाछा । २७९
( प्रत्यन्तदेश्चगमने सापवादः पुनःसंस्कारः )
५ गृञ्जनं नुक्रिकां नूक्रं गाजरं पोतिकां तथा ” ॥
इति ब्राह्म पृथद्निरदेशारुपपत्तेः । चुक्रिका श॒क्रा इति भाषया परिद्धा ।
सुत्रमलयम्लं दधि । पोतिका "१६" इति मरिद्धा । एतच पुनरुपनयनं बुद्धा
भक्षणे । अबद्धा भक्षणे तु तप्तकृच्छ्रपात्रम्‌ ।
“५ छत्राकं ठ्रानं चेव पलाण्डु ज्ञनं तथा ।
चत्वाेज्ञानो नग्ना तच्छं चद्िनः इति बृहस्परयक्तेः ।
पलाण्डूा्ेकनाश््यरोगे तु नैष दोषः ।
तथा च पलाण्ाधनुषत्तौ सुमन्तुः-
^“ एतान्येवाऽऽतुरस्य भिषङ्रियायामप्रतिषिद्धानि "” इति ।
गोतमः--“ उष्टी्षीरमातुषीक्षीरपराशने पुनरूपनयनं तप्र च ” इति ।
भाशनाभ्यास एतदिति शलपाणिः । (अव्रिखरोरकषीरमा्षने पुनरुपन-
यनं तप्र चेति ) ।
स्शृलयन्तरे-“ रेतोमूत्रपुरीपाणां गौ दीमाध्न्योश्च मक्षणे ।
कर्यादपदुविष्ठानां पस्काराच्छुद्धिरिप्यते " इति ।
मनुः--““ अज्ञानात्प्रारय विण्मूत्रं सुरापमृष्टमेव च ।
पुनःपंस्कारमरहन्त त्रयो वर्णा द्विजातयः " इति ॥
एतदतीतसुरासंपरकविषयम्‌ । तपकच्वंकग्रैष बरिधिङगेयः । तङ्क
पुनःसंस्कारं परकृत्य ' मूतरपरीपकुणपरेततं प्राशने चैवम्‌ ' इति गौतमोक्तेः ।
बहस्पतिः--“' रेतोमूत्रपुरीपाणां शुद्धये चान्द्रायणं चरेत्‌ " इति ।
रेतोमूत्रपुरीपाणामिल्यनन्तरं माशन इति शेपः । अत्र चाद्द्रायणतप्कृच्छर-
योद्गानाङ्गानाभ्यां व्यवस्था जेमा । संस्करारस्तूभयत्र तुर्य एवेति शूपाणिः।
पामे“ प्रेतशय्याप्रतिग्राही पुनःसंस्कारमहति ” इति ।
स्लन्तरे- “ तिन्धुसोवीरपोराष्टंसथा प्रयन्तव।पिनः।
अङ्गवङ्गकलिज्गांश्च गत्वा संस्कारमर्हति " इति ।
एतच तीर्थयात्रां विना गमने ।
«८ तीर्थयात्रां विना गत्वा पुनःसंस्कारमर्हति "' इति बौधायनोक्तेः ।
मक्ण्डेयः--“ सरमारुष्य विप्रस्तु योजनं यदि गच्छति ।
ततङृच्छरत्यं प्रोक्तं शरीरस्य विशोधनम्‌ ॥

# धनुचिहान्तगंतं सर्वुस्तकेषु वतते । परं त्वधिकं लेखकप्रमादात्मतितं प्रतिभाति ।

२८० भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता- (पुनरुपनयने कारणानि]

पुनजैसम प्कुीत यृतगमैविधानतः ।
जातकमदिपस्करः सकृतः शुद्धिमाम्रुयात्‌ ” इति ॥
शाकलः--“ यदि चेदव द्विजो गच्छेदारुयोष््‌ खरं वृषम्‌ ।
पुनस्तस्य क्रियाः कायः शिखाया वापनेन च ॥
अदौ तु विधिना यव्यं प्रायश्चित्तं समाचरेत्‌ ” इति ।
हेमारौ परायथित्तकाण्डे टृद्धगोतमः--
“५ खरमृषटं च महिषमनट्तराहमवि तथा ॥
बस्तमारह्य मुखने कौशे चान्द्रं विनिद्िशेत्‌ " इति ॥
मुखजो विप्रः । चान्द्रं चाद््रायणम्‌ ।
मनुः--“ चाण्डालान्नं द्विजे मुकवा पम्यक्चान््रायणं चरत्‌ ।
बुदधिरप्े तु कृच्छाग्दं पुनःसस्क।रमेव च '! इति ॥
अभ्यासविषयमेतदिति मदनरले ।
प्राश्रः-“ यः प्रयवतितो विप्रः प्रनन्यातेो वरिनिर्गतः।
अनाशकनिवृक्तश्च गारहस्थ्यं चेचिरकपति ॥
पत चरत्रीणि कृच्छाणि त्रीणि चन्धायणानि च।
जातकममादिभिः सवैः पर्कैः शुद्धिमामुयात्‌ ' इति ॥
भारद्राजीयपितृमेधसूत्र--

““ यद्येतसिमन्रृत आगत पृतङुम्भादृन्मम्नप्य जातकर्मप्रभृति द्वाद -
शरात्रं तप चरित्वा तयेव जाययाऽग्रीनादधीत व्रा्येन पुना
वा यजेत गिरिं गत्वा््नये कामयिष्टि निषरयदीप्पितैः क्रतुमि्य-
जेत १) इति |

एतसिमन्कृते, उत्तरकरमेणि कृते । व्रालयेन व्राल्स्तोमेन । पटुनेनद्रा्न ।
दृद्धमनुः--“ जीवन्यदि समागच्छ यन्मम निमजयेत्‌ ।
उद्र स्नापयित्वाऽस्य जातकर्मादि कारयेन्‌ ॥
नतया द्वादशाहं तरिरात्रमधवाऽस्य तु ।
स्नात्वोद्रहेत्ततो मा्यामन्यां वा तदभावतः ॥
अग्नीनाधाय विधिवदूत्रात्यस्तोमेन वै यजत्‌ ।
अधेनद्रान्नेन पदयुना गिरिं गत्वा चतत्र तु ॥
इषटिमायुप्मती कुपिताश्च कतृस्तथा '' इति ।

स

१ ग. क्रोशे ।

[पनरषनयने कारणानि। संसकाररतनमाडा । २८१
( पुनरपनीतक्ठैकपुनरदवाहसंकल्पः )

तदभावतस्तदभाव इत्यथैः ।

ममोध्यैदेहिकजनितानिष्टदोपनिवरहणपर्वकपुनगृहस्थाश्रमसिद्धिद्रारा श्रीपर-
मेशवरमीलर्थं तामेव च्वियमुद्हिष्य इति सक्स॑ः । न वा पुनगृहस्था्र-
मसिद्धदवारेति । देवपित्र्णानपाकरणे तु देवपित्रणीपाकरणिद्धिद्रारेखपि
षक्तव्यम्‌ । यदि पैखिया अभावस्तदा स्वोद्राहं करिष्य इति प्रीतयथपित्यन-
न्तरं वदेत्‌ । नात्र पित्रादिकर्करं दानम्‌ । पूत्रोढायामेतस्यां भायीयां मदुपभो-
गाहैतासिद्धिद्ररितस्मिन्ग्रावौपासनत्वसिद्धिद्रारा चेति विवाहृहोमस॑कसवा-
क्यम्‌ । छृयन्तरपरिणये तु विवाहसंकसपः प्रथमविवादसंकसपवदेव । विवादो.
मोत्तरं गृहमवेशस्थारीपाकथतुरथीकमे च ।

ब्रह्मचारिणं पुरछल पेदीनसिः-

“ मधुमांप्ताहाने त्रिरत्रमुपवाप्तः पुनरुपनयनं च ” इति ।

अयं च त्रिरात्नोपवासः प्राजापतयाश्चक्तस्यत्युक्तं मदनरत्ने । ‹ एतयार-
मत्या भक्षणे कृच्छ्रो मत्या पराकः । अभ्याते द्विगुणं पृनःसंस्कारश्च ' इति स्मृत्य.
सरे । तथा तत्रैव -“ मातापितगरवानार्योपाध्यायेम्योऽनयपरेतपस्करि ब्रह्मचारिणः
पुनहपनयनं कार्यम्‌ › इति । अपरार्केऽप्येवम्‌ । तथा --' रेतोविण्ूतरकरनिर्मीधितद-
धिवहिर्वदिपुरोडाशभक्षणानामल्यम्यापेऽतिङृच्छरः पुनरुपनयनं च › इति । विदि.
पुरोडाशमक्षणं लोकिकपुरोडाङाभक्षणमिति केचित्‌ । ऋतविग््यतिरिक्तकरकसं-
सृतपुरोडाशभक्षणमेतर रीश्रिकपुरोडाहाभक्षणमू । तथा च लौकिकं च तत्पुरो-
ापामक्षणं चेद्येवमेव समासोऽतरत्यन्ये । पुरोडाशशब्दस्य विहितसंस्कारप्व-
काकारविशिष्टद्व्यवाचित्वादुत्तरकरप एव भ्रेयान्‌ । एतच क्नानतोऽङ्ञानत-
स्तुपवासः।
तथा च कौर्मे“ शणपृप्पं शास्म च करनिथितं दपि ।

बरहियेदि पुरोडाशं जण्वा नायादहर्मिशम्‌ " इति ॥
स्ूरयन्तरे--“ कमैनाशानटलश्चत्करतोयाविठङ्घनात्‌ ।
गण्डकीबाहुतरणातुनः संस्कारमहंति " इति ॥

गौदस्तु-“ करतेयाजरुस्शीत्कर्मनाशाविरस्घनात्‌ ” ॥
इति पठन्ति । तन्न । दानधरषु करतोयासाने प्राशस्तयोक्तेः ।
« करतोये पतदानीरे रिच्छठऽतिविश्रुते ।

आष्ावयपि पौराणां पापं हरकरोच्े " ॥

१४. ड, (ल्यः दैव ।

०१६

२८२ भष्गोपीनाथदीक्षितविरचिता - [पुनरुपनयने कारणानि]

इति स्मृतिदपंणचद्धिकाशिलितसानमण्राच ।
स्फृतिमञ्ज्ाम्‌--
५ द्विजोऽकृतेपाकरणः समावर्तेत मोहतः ।
स्र प्राजापत्यप्व तु पुनःसंकारमरहति ” इति ॥
इत्थं विहिते प्रायथित्ताथे पुनरुपनयने विशेषः पारिजातमदनरलयोः
कश्यपेनाक्तः--
८ चीर्णप्रायश्चित्त प्राच्यामुदीच्यां वा दिशि गत्वा यत्र ्रम्यप-
शना शब्दो न श्रूयते तक्िन्देशेऽप्नि प्रज्वाल्य ब्रह्मप्तनमास्तीय
प्राक्परणीतेन तरिधिना पुनः संस्कारं कुयात्‌ ' इति ।
ब्रह्मासनमास्तीयतिवचनं ब्रह्मनियमार्थम्‌ । तेन नाप्र दण्दादिमिग्रहम-
सिद्धिः । प्राक्मणीतेन प्रागुक्तेन विधिनेदर्थः।
स्पृ्यन्तरे-"“ मेखराम(चा)जिनं वापर दण्डो भिक्षा व्रतानि च।
निवतैन्त द्विजातीनां पुनःपंस्कारकर्मणि ” इति ॥
अथ द्वितीयं पुनरुपनयननिमित्तम्‌- तच पाणिभ्यां कुमारस्यांसाभिपी-
नपूषैकसमीपानयनरपप्रधानोपनयनविधायके सूत्रे मात्दत्तनोक्तम्‌-
“ अन्राथदाब्द इद्‌ प्रथानकर्मतस्य विस्मरण स क्मीऽऽवपैत इति
ख्यापनाभः » इति ।
समयोधोते सलन्तर-
विनना व्तन्तेन कृष्णपक्ष गलग्रहे ।
+ अनध्याये चोप्नीतः पुनःपछारमहति " इति ॥
त्िनतुना वसन्तेनेति पृथगेकं पुनः संस्कारे निमित्तम्‌ । कृष्णपक्षगलग्रहाप-
राका इति निमित्तत्रयं च तथा । बरिनतुँना वसन्तेनेति वसन्तलामे सलयन्यत्र
करणे पुनःसंस्कारनिमित्तं नान्यदा । अन्यथा माधफारगुनज्यष्ाषाढानां
विधानं विर्द्रं स्यात्‌ ।
अथवा विनर्तना वसन्तेनत्येतस्य संनिहितत्वात्ृष्णपक्षशन्देऽन्वयः । तथा
चायम्यों भवति । वसन्ततुना त्रिना दृष्णपक्ष उपनयने पुनःसंस्कारो नान्य-
देति 1 दृप्णपक्तगलग्रदशन्द योरप्यन्वेय इति केचित्‌ । गलग्रहशन्द एवान्वय
इयन्पे ।

+ भत्र प्रद्िता्थनुसारेण “ अपरद्वे * इति पगेऽपेकितः

[पुनरूपनयने कारणानि] संस्काररतनमाख । २८३
( प्रायश्चित्तमूतपुनश्पनयनमप्रयोगः )

स्तिदपणे वपिष्ठः -

५ पापांशकगते चन्द्रे अरिनीचस्थितेऽपि च।
अपराह्न चोपनीतः पुनःप्कारमर्हति "' इति ॥

अत्रापराहखेधाविभक्तदिनतृतीयां श इत्युक्तं मदनरले ।

अथ तृतीयं पुनरूपनयननिगित्तम्‌ - एतच ‹ सम्यो १ वेदेम्यः पराक्रिय-
नूच्यत इति हि व्रा्मणम्‌ ' इति धमेमूतरन्यारुयानावसर उञ्नलाक्ृतोक्तम्‌--
“ उपनयने यत्साकित्पा अनुवचनं तनमुमेन प वेदा अनृक्ता भवन्ति । अतोऽ.
गृह्यमाणविशेषत्वादेकमेतोपनयनं पर्वाभिम्‌ ' इति ।

असन्न शाव्यायनव्राह्मणमेव पठितम्‌ । अयद्रदार्थं तु पृथगुपनयनं
वचनातकतैव्यम्‌ । तथा च तत्रैव थतम्‌ ‹ नान्यत्र पंन भमद्धिरपोऽधीयीत '
हति । अन्यत्रान्यवेदायेम्‌ । भृगबङ्गिरसोऽयर्त्ेद इति । भित्रिधे पुनरूपनयने
द्वितीयतृतीययोः चिदपि ग्न्य परिरेपुक्तेरमिङृतं पुनरुपनयनं गार्ईपलया-
धानासाक्सयांदयेऽविकृताधानवत्‌ ।

प्रायधित्तमूतपुनरपनयनप्रयोगः।

शरायश्चित्तभूतपुनरूपनयने तुक्तेभ्यो वचनेभ्योऽनेकतरिशेषावगतेस्तस्योगो
लिख्यते । तच्च यत्र भायशित्तसहितं विहितं तत्र पपंदुपदिष्टविधिना प्रायशितत
छत्व कार्यम्‌ । यथोष्ीक्षीरपानादरौ । यत्र जातकमादिसंस्कारसहितं विहिते
तत्र निमित्तान्तरं करणपक्त उदगयनव्रस्ताद्नालोस्यैव पप॑दुपदेशेन चौला-
नतान्सेसारान्छृला काम्‌ । अन्यथोद्‌गयनवसन्ताच कदकम्‌ । तिथिन्षत्रा
लोचनपात्रमेव बा । कालान्तरे पनरूपनयनकतेन्यतायापरपि तावत्पयन्तं संध्या-
वन्दनं भवत्येव ।

५ संध्याहीनोऽङनिभिलयमनर्दः सर्वकर्म " इति वचनात्‌ ।

महापातक्रपरकरणे --' सम्यक्तेध्यामूपाप्रीत ` इति स्पृतेश्च पहापातकिनोऽपि
संध्यावन्दनकतैव्यतायां सिद्धायां रिम वक्तव्यं तदन्पस्य । ब्रह्मयङ्गादिकं तु
न भवल्यशुवित्वात्तथावचनाभावाच । पनःसंस्कारा्हस्य तु कमलोपभयाद्रात्रा-
वपि संस्कारो विष्ठितो नान्यस्येति मृहूतमापण्डटीकायाम्‌ । कतां च पितृ्से
स एवं । तद्भावे पितामहपितृव्यादिः सपिण्डः । तद्भा, यः कशचिदिान्ख-
शाखाल्यः । पुनरुपनयनं यस्मिन्देशे तत्रेव जातकमादयः कायाः ।

अस्य कृतौध्वदेधिकिस्य पुनःसंस्कारसिद्धिद्ारा श्रीपरमेश्वरमीलयं जातक-

२८४ भहृगोपीनाथदीक्षितबिरचिता- (धायबित्तमूतपुरुनपनयनप्रयोगः)

मादीन्युपनयनान्तानि संस्कारकर्मणि करिष्य इति संकरपः । एवं निमित्ता-
न्तरेऽपि तत्तनिपित्तोहेन संकरपः ।

ततः सबोदिशेन स्वस्तिवाचनादि । इमभरुपपक्षवापनानन्तरं चौके केदवा-
पनमिति विरेषो महद(हाव)यसः । विबाहसंकसपतदथेखस्तिवाचनादिकं
तु सैस्कार्येण स्वयमेव पृथक्ततैव्यम्‌ । यत्र तु पुनरपनयनमात्नं प्रायश्ित्ततवेन
विदितं ततर पषैदृपदिष्टविधिना तदेव कार्यम्‌ । तत्राऽऽचायः दृच्छू्रयममि-
पवित्रमश्रजपपूवंकं द्वादशसहस्रं द्रादशाधिकसहसं॑वा गायत्रीजप कुयात्‌ ।
सैस्कायो निमित्तानन्तरोपनयन एतत्मायश्चि्तं न कुर्यादिति केचित्‌ ।

ततः कृतनिस्यक्रिय आचाथैः पत्नीसचखे सपत्नीको प्रामास्माच्यापुदीच्यां
वा दिशि ग्वा यत्र प्राम्यपशशब्दो न श्रयेत तादशं देशं यावत्पयापत
संमाज॑नोपटेपनाभ्यां शोधयित्वा तत्रोपविहय स्वस्य दक्षिणतः सेस्कार्यमुप-
वेश्याऽऽचम्य प्राणानायम्य देश्काटौ संकीर्यौपुकर्गस्तीथयात्रां मिना
प्रलयन्तादिदेशगमनजनितदोपनिरसनपूर्वकपएनःसस्कारसिद्धिद्रारा श्रीपरमेश्व-
रपय पुनरपनयनं करिष्य इत्येवं तत्तन्निभित्तानुपारेण संकरं कृता
गणपतिपूजनपुप्याहवाचनादिमण्डपदेवताप्रतिष्ठापनान्तं क्याद्‌ । पएण्याह्मा-
चने त्वधः प्रीयतामिति विशेषः।

ततो युमान््राह्मणानन्नेन परिषरिष्य पूण्याहस्वस्त्ययनधीर्ाचपित्वा कृत.
मङ्गलसानं संस्ायं भोजयित्वा वपनसाने कारयेत्‌ । महद्र(हाव)यसः
सपश्रूपपक्षवापनानन्तरं केश्चवापनम्‌ । तत; स्थण्डिटकरणादि । अन्वाधाने
भायश्चित्तमृतपुनरुपनयनहोमकमंणि या इल्यारि प्रजापति चकैकयाऽऽज्या-
हुत्या यक्ष्य इत्यन्तमुक्तवाऽग्नि सिषं हुतशेषाज्याहरत्येलयादि । पात्रासा-
दनेऽहतवासोमेखलानजिनदण्डभिक्षापात्रव्यतिरिक्तानि पात्राण्याप्तादयेत्‌।

ततो ब्रह्माणं दक्षिणत उपवेश्य पवित्रक्रणादिकपकरादिपरिदानान्तम्‌ ।
तज्राहतवासःपरिधापनमेखटाबन्धनाजिनोत्तरी यकरणानि न सन्ति । तत्त-
द्विषायके सूत्रेऽथश्चड्देन तत्तद मात्रस्य ज्ञापितत्वात्‌ । नात्र जयापपहोमाः ।

ततोऽपेणात्नि कूचमिल्यादिष्रिधिना सावित्रीवाचनं कृत्वा सप्पलाश्ग-
समिद्धोमादि । नान्न वरतं, चरितत्वात्‌ । भिक्षाचरणमपि न । तद्विधायकूत्रेऽ-
यरब्देन तदभावस्य ज्ञापितत्वात्‌ । दण्डदानमिक्षामन्रदानयोः परसरसब
न्थिखेनेकसंबन्धिनित्तावपरसंबन्धिनितेरपि सिद्धेः । एतयोः प्रखर.

[ ब्रह्मवासिमः ] संस्काररलनमाा । २८५

संबन्धित्वं तु दण्डे प्रदायेतिर्यपा सिद्धम्‌ । परथम॑वह्लदानमपि न } परिशि-
तत्वात्‌ । यदि ब्रह्मचारिणः समापितवरेदस्प पुनरुपनयनं तदा संध्योपासना-
दिरूप एव क॑ कुषिलयत्र्कमेषन्द सया उपदेष्व्यः। न तु गुरुधुभूषादि-
रूपवेदाध्ययनादिरूपावप्यथावुपदेष्टग्यौ ।

यदि त्वव्रह्मचारिणः पुनरुपनयनं तदा समिध आधेहीलयस्य वाक्यस्य
लोपः । प्रथमोपनयनवनयहमभ्रिधारणम्‌ । अ्रिकर्याधिकारी चेत्तदा समिध
आेदीलयस्त्येव । उपनयनाम्रावमनिकायेत्रदन्रहोपौ भवतः । वास्तुबणिमि-
यतः । यस्मिजञाश्रमे पुनरुपनयनं पराप तदाश्रमधरपा कार्याः । यत्र तु पुनरु-
पनयनानन्तरमाश्रमान्तरस्वीकारस्तत्र जीर्णानि मेखलादीनि व्युदस्य तूतनानि
धारयित्वा ब्रह्मचारिततचर्याूुचितक्राटेन समाप्य विधिनाऽऽभरमान्तरं खी
कुयात्‌ ।

इति संस्काररतनपाछायां विकछाङ्गोपनयनपुनरूपनयनप्रयोगः ।
इत्योकोपाह््रीमत्साभिचिदाजपेयपौण्डरीकयाजिगणेदादीक्षि-
ततनूजभहगोपीनायदीक्षितविरचितायां सत्याषाद-
दिरण्यकेरिस्मातेसंस्काररत्नमाटायां पष्ठ

प्रकरणम्‌ ॥ ६ ॥

भथ सप्तमं प्रकरणम्‌ ।

जथ सक्षपेण ब्रह्मचाधिर्माः।
तत्रेदं गृमू-
५ एतद्रत एवात उरध्वमाचाय॑कुटवास्यश्ति क्षारं दवण वामी-
धान्यमिति दण्डी जी मेखटी शिखाजयो वा स्यात्कापायमनिनं वा
वपते न ज्ियमुपैलष्टाचत्वारिःदाद्रपाणि चतुवि<शतिं द्वादश यावद -
हणं वा न त्वेवात्रतः स्यात्‌ '” इति ।
एतदिल्यनेन प्रकृते सावित्रीवरतमक्षारलबण भोजनादि प्रतिनिदिश्यते ।
एतदूव्तं यस्य सोऽयमेतदूवतः । एतद््रत एवात उरध्वपपि स्यात्‌ । एवकारो

१क.ख. घ्‌, इ, ^मवा्यादा ।

२८६ भषटगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [ह्मचारिमाः]

वशष्यमाणान्यपि व्रतानि अयहे स्पुरिलयेतदर्थम्‌ । द्वौ ब्रह्मचारिणौ, आवचार्यङ-
लवासी तेषठिकश्च । तयोर्यो िदाथमेवाऽऽचारयकुले वसति तच्छील आचायं-
कुलवासी । यस्साश्रमाथ्यूष्वेमपि विद्याक्रियाया ब्रह्मचर्यं चरति स नैष्ठिकः ।
तयोराचार्क्ुलवास्यश्चाति क्षारं लवणे शमीधान्यं च । इतिकब्य; सयुच-
याथः । दण्डी मेखलीति मत्वर्थीय इनिः । जरीति नियोगे । शिख
जट। यस्य सोऽयं शिखाजटः । शिसपेव धारयेदितरान्केशान्वापयेदिलययैः।
काषायं कषायेण रक्तं वस्रमजिनं वा वस्ते परिदधाति । कापायग्रहणं प्रद
कनमात्रम्‌ । माङ्ि्ै हादिदरमिति यथावर्णं भवति । न खियमुपैति न मेथुनं
चरतीत्यथेः । कियन्तं काटमेतानि वतानि चरतीलयाकाह्मयापष्टाचत्वारिश-
दषीणीदयादि । अष्टचत्वारिंशत्‌, चतुर्धिशर्ति, द्वादश, यावदध्ययनं वा
व्रतचर्या भवति । यस्य नास्ति व्रतं सोऽव्रतः । अत्रतस्तु नैव भरेत्‌ ।
अतिक्रान्ते संकदिपते कारे विद्यायामश्दीतायां पराक्समावर्तनादव्रतो
न स्यादूत्रतवांस्त्वेवाधीयीतित्येतदथं तुशब्दः । समारत्तेनापि प्रादनिवे-
शादध्येयमिति वक्ष्यति धर्मे । सोऽप्याचार्यकुरेऽधीयानो नैवाव्रतः
स्यादिलयेतदूरथमेवकारः । वती सेव स्यादिल्येतावता सिद्धे नात्त
इति निषेधद्वयवचनं निविष्टोऽपि कृच्छरापत्तौ येन केनचिद्रि्षपेणाऽऽचा-
यकुले वसन्कालाचपेक्षयाऽरतो नैव स्पादि्येतदथंम्‌ । धर्मसूतर-' न गायेन्न
रोदेन्न तृ्यदरशीं स्यात्‌ ' इति । गानं सापव्यतिरिक्तम्‌ । रोदनमश्रुमोचनम्‌ ।
एतदुभयं न ष्यात्‌ । तरयदशी नृखदशैनशीलो न मपरेदिलथः । तथा--‹ न
नघनां ज्ियं परेद पथिवनस्पतीनाच्छि्य नोपजित्रदृषानहौ छत्रं यानमिति वरेत्‌ 1
हति । पक्षमाणस्य मनसो विकारो भवरति । अतो नग्नां लियं न प्रकेत ।
ओषध्यः फलपाकान्ताः । वनस्पतयो ये पूष्पैिना फलन्ति । वीरुदृदृक्षाणा-
मप्युपलक्षणम्‌ । तेषां पत्रपुष्पे आच्छिश्र नोपजिघरेत्‌ । आच्छिग्रेतििचनाद्या-
दच्छिफे गन्धग्रहणे न दोषः । उपानहौ परसिद्धी(दध) । छत्रे सिद्धम्‌ । यानं
शकादि । दिशब्द एवंप्काराणापुपरक्षणा्थः ।

यमः--“ मेखलामजिनं दण्डमुपवीतं च पपैदा ।
कौपीनं कटिपूत्रं च ब्रह्मचारी तु धारयेत्‌ ॥
सग्रीन्धनं मेक्षचयामधःशययां गुरेहितम्‌ ।
आप्तमाव्तनात्कुयात्कृतोपनयनो द्विः "' इति ॥

अर्धन्धनममनिकायैसंशञकं सपिदभ्याधानम्‌ ।

[्ह्मचारिधमीः] संस्काररलमाला । २८७

बौधायनधर्मसूत्र

५ ब्राह्मणो वै ब्रह्मचथमूपायंशचतर्ा तानि प्रविशन्य्निपादं मृतय
पादमावार्यपादमात्मन्येवाप्य चतुथः पादः परिशिष्यते प यदग्नौ समि-
धमादधाति य एवास्याप्नो पादस्तमेव तेन परिक्रीणाति तं त
त्याऽऽत्मन्धत्ते सर एनमाविशत्यथ यदात्मानं दरिद्रकृत्य मिकषूतवा
भिक्षन््रह्मचर्यं चरति य एवास्य मृत्यो पादस्तमेव तेन परिक्रीणाति तं
पेस्कृल्याऽऽस्मन्धत्ते त्त एनमाविक्व्यथ यदाचार्थवचः करोति य एवा-
स्याऽऽचार्ये पदस्तमेव तेन परिक्रीणाति तं पस्कृत्याऽऽत्मन्धत्ते घ
एनमाविश्चत्यथ यत्छाध्यायम्घीते य॒ एवरास्याऽऽत्मनि पादस्तमेव
तेन परिक्रोणाति तं पस्ृयाऽऽत्म्धत्ते प्र एनमाविशति '' इति ।

अन्यचातरैव--

५ पत॒ यदन्यो मि्षितम्यां न विन्देतापि स्वामेवाऽऽचार्यनायां
भिक्षताथो स्वं मातरं नेन सक्तम्यमिक्षितादियाद्धेक्षस्यानाचरणे दोषः
पातकस्यापमिन्धते सप्तरात्रमकृतेनदवकीर्णिव्रतं चरेत्‌ । तमेवं विद्रा
मेवं चरन्ते सर्व वेदा आविशन्ति यथाह वा अभिः समिद्धो रोचत
एषह वा एष स्नाता रोचतेय एवं विद्रा्रह्मचर्य चरतीति हि
ब्राह्मणमिति हि ब्रह्मणम्‌ '› इति ।

व्यास्ः--"“ ब्राह्मण्षत्रियविशशवरेयुक्षमन्वहम्‌ ।
प्नातीयगृहेप्वेव सर्ववर्णिकमेव वा " इति ॥
भविष्ये--“ सव वाऽपि चहं परवोक्तानामपरमरे |
अन्त्यवरजं मह।बाहो इत्याह मगवाचिमुः ” इति ॥
अन्यः बरद ।
धैसूत्र-पायंप्रातरमत्रेण मिक्षान्ं चरद्धिक्षमाणोऽन्यत्रापपा-
त्रेभ्योऽभिश्चसताज्च '' इति ।
अपत्रेण पत्रेण । अपगतानि पाकादर्थानि पात्राणि वातव्यः सह तेऽप-
पात्राः प्रतिटोपरजक्राद्यः । अभिशस्तः पतितः । एतेभ्योऽन्यत्र भिक्षाचर्यं
चरेदित्यथः।
सार्षवशिकसपग्रामपक्षयोरपि शृदरास्पकममं नैव ग्राह, तदादाङ्गिरः-
८ आममेवाऽऽददीतास्मादवृत्तवेकरात्रकम्‌ ।

२८८ भहगोपीनायदीक्षितत्रिरधिता- | बरह्मचरिषमीः ]

आमं पूयति पस्कारो पर्य तेम्यः प्रतीच्छताम्‌ ॥
तस्मादामं ग्रहीतव्यं शद्रादपि समाहितैः ।
चण्डाटपतितादिम्यो न मि्दाममप्यणु " इतिं ॥
पुयति पुनाति । इचित्तयैव पाठः ।
अविरेषेण सजातीयेष््ेव भिक्षाचरणं व्यासेनोक्त, तत्र विशेषमाह पनुः-
५ वेदयसतैरहीनानां प्रशस्तानां स्वक्॑पु ।
्रह्मचा्याहरेदकं गृरेम्यः प्रयतोऽन्वहम्‌ '' इति ॥
ये वेदैेदाभ्यां वेदेन वा । एवं यके हीनाये न भवन्ति। अथ चस्रेष
वणोश्रमविहितकपसु प्रशस्ताश्च भवन्ति तेषां गृहेभ्यः प्रयतो नियमवान्‌,
ब्रहम वेदस्तद््ं व्रतं चरतीति ब्रह्मचारी, अन्वह प्रत्यहं भेप्षपाहरेदित्यर्थः ।
मैक्षमित्यत्र समृहार्थे ' भिक्षादिम्योऽण्‌ ' इत्यप्रत्ययः; ।
कृविद्धिक्षानिषेधमाद स एव-
५ गुरोः कुठे न भिक्षेत न ज्ञातिकुखबन्धुषु ।
अछ्ञमे त्वन्यगेहानां पूव पुवैमुपाश्रयेत्‌ '” इति ॥
गुरोः टे । गृह इति केचित्‌ ।

“५ मातरं वा खमपतारं वा मातुवी भगिमी निजाम्‌ ।
मिकषेत भिक्षां प्रथमं या चैनं नावमानयेत्‌ '' ॥
शति तदुपनयनाङ्कमिक्षापरमिति । प्रथपवाक्ञब्दोऽवधारणाथेः । मात्रादयः
शब्दाः प्रसिद्धाय; । निजा सोदर्या । अवमानोऽवज्ञानं न दीयत इति मलया-
ख्यानं या न करोति तामपि भिकषितेयथैः।
तथा चाऽऽषरायनः-
“ अप्रल्यार्यायिनमम्रे भिकषेतप्र्यास्यायिनी वा " इति ।
अन्यत्रालामे गुरवादिष्वपि भिक्षितन्यमिलाह गौतमः--
“ आचार्यजञातिगुरुप्वलामादन्यत्र '' इति ।
आचा्हातिरुरुष्वपि भिक्षितन्यमन्यत्र भेक्षालाम इदर्थः।
यपः--“ आहारमात्रादधिकं न क्चिदध्षमादरेत्‌ ।
युभ्यते स हि दोपेण कामतोऽपिकमाहरेत्‌ ” इति ॥
यः कामत इच्छातोऽधिकं भोजनपयाप्नितोऽधिकं यदाहृरे्तदा स दोषेण

१्त.घ. द, पूयंति। रस. घ, ड. ^ति। अ ।

[बरह्मचारिनियमाः] संस्काररत्नमार। २८९

पापेन युक्तो भवेदित्युत्तराधायः। कामत इस्यक्ल्याऽकामतोऽपिकाहरणे न
दोषः ।

धर्मसूत्रे--“ तत्माहल्योपनिधाय गु प्रवरयद्धकषमिदं मो

इति तेन प्रदिष्टं भुज्जीत '' इति ।
तदव गुरुसमीपमाहूलय गुरसप्रीप एव संस्थाप्य तसम पररयाद्ै्षमिदं भो

इति । ततस्तेन गुरुणा प्रदिष्टं भोजनायाम्यनुगातमन्न भृञ्जीतेति व्याख्यातमु-
ज्ज्वछाकता ।

तथा--“ विप्रवासे गुरोराचायकुरयिषिप्रवासेऽन्येम्योऽपि

श्रोत्रियेभ्यो नाऽऽत्मप्रयोजनश्वरतप्रोषितो भेश्ादगरौ कृतवा भृञ्ञीत "' इति ।

यदि गुरुिोषितोऽसंनिषितः स्यात्तत आचार्॑ङुखाय, आचार्थस्य य्ुखं
भायोपुत्रादि तस्मै भरयाद्धे्षमिदं भो इति तेन प्रदिष्टं मुञ्जीत । तैः सकुर्यैः
सह गुरोधि्रवासेऽन्येभ्योऽपि भोतरियेभ्यः प्रवूयात्‌ । तैः प्रदिष्टं भृज्ञीतेति.
वचनविपरिणापेनान्वयः ।

गौतमोऽप्याह--

८ अप्तनिषो तद्धार्यपत्रसन्ह्मचारिम्यः '” इति ।

आत्मैव प्रयोजनं यस्य स आत्पपरयोजनः । एवपरतो भिक्षां न चरेत्‌ ।
केवलमात्मार्थं भिक्षां न चरेदिल्य्थः । आत्पप्रयोजनपदं यदा श्रोत्रिया अपि
न लभ्यन्ते तदा प्रोषितो भेक्षादभ्रौ त्वा भृञ्जीतेति वक्ष्यमाणो विधिर्षथा
स्यादिलयेतद्थम्‌ । प्रोषितः शिष्य आचायप्रयोजनः स्वपरयोजनो बाऽऽचार्य-
कुलश्रोत्रियाभावे भिक्षितादन्नाच्किचिदादायाौ प्रक्षिप्य यृज्ञीतेलथेः ।

तथा--“ मुक्त्वा स्वयममतर प्क्षालयेन्न चोच्छ्टंकूर्यादश्क्तौ मूमो

निखनेदप्मु वा प्रवेशयेदायाय प्ैवदधगाद्वाऽन्तधिने वा शुद्राय " इति ।
अमत्रं भोजनपात्रभ्र । भक्त्येति संनिधानाद्धोजनपात्रं सखरयमेव प्रक्षालयेत्‌ ।
भिक्तापात्रस्य त्वन्येनापि प्क्नाखने दोषो न। उभयोरपि पात्रयोग्रहणमिलन्ये ।
यावच्छक्नोति भोकते तावदेव भोजनपात्रे कृता भुञ्जीत । भोजने पत्तो यदि
भोक्त न दाक्नुयात्तदा तदम भूप निखनेत्‌ । अथवाऽप्सु रवेशयेत्भक्षिपेत्‌ ।
आयदचै्णकस्तसमा अनुपनीताय पर्यवदध्यात्‌ । सर्मेकसिन्पत्रेऽवधाय
तत्समीपे भ्रमो स्थापयेत्‌ । अन्तधानमन्तधिः सोऽस्यास्तीटयन्तधीं । व्रीह्यादि
खादिनिः। अन्तधीं दासः । अन्तहितं हि तस्य श्रदरसम्‌ । प्रकरणात आचा-

स्प । आचा्येदाताय शूद्राय बा पय॑बदध्पासयच्छेदिदयः।
# | ७

२९० भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [्रह्मचारिनियमाः]

अरैकाभ्राशित्वनिषेषमाह याहवरक्यः-
५८ ब्रह्मचर्ये स्थितो नैफमन्नमयादनापद्ि " इति ।
बरह्मचर्यम्ाङगमैथुनलागः ।
तान्याह दक्षः-
ब्रह्मचर्यं सदा रकषदष्टारक्षणं प्रथक्‌ ।
स्मरणे कीर्तनं केटः प्रेक्षणं गृह्यमाषणम्‌ ॥
संकस्पोऽध्यवप्तायश्च क्रियानिष्पत्तिरेव च ।
एतमेथुनमषटाङ्ग प्रवदन्ति मनीषिणः ॥
वैपरीत्ये ब्रह्मच नष्टं प्राह प्रजापतिः ।
नषटपिलत्र भवतीति शेषः ।
न ध्यातम्यं न वक्तव्यं न श्रोतव्यं कथचन ।
एतैः स्वैः निष्णातो यतिर्भवति नान्यथा इति ।
अभिखापपव्ैकस्मरणकीर्तनमेक्षणानि निषिद्धानि । केलिः परिहासादिवा-
चेष्टा । गृ्यभाषणं संभोगार्थ रहोमन्रणम्‌ । संकर्पो मानसं कप । अध्यव-
सायः संभोगनिश्वय इति । एकमेकस्वामिकम्‌।
स्एलन्तरे भिक्षारने विगेष उक्तः-
५ पूजयेदशनं नित्यमचाेतदकुतप्यन्‌ '' इति ।
पूजनं प्रणामरूपम्‌ । कुत्रचित्मणमेद शनं निलमिलेवं पाठः । अक्रुत्सयन्न-
गहैयन्‌ । निलयमिलनेनैतस्य सरवतरिकतव सूच्यते ।
धरमसूत्र-“ जषटौ माप्रा मुनेभक्षः पोडशारण्यवापनिनः ।
दातरिशत्तु गृहस्थस्यापरिमितं ब्रह्मचारिणः ' इति ॥
मुनेः संन्यासिनो भक्षोऽटौ ग्रासाः । अरण्यवासी वानमस्थस्तस्य षोडश ।
दा्रिादहस्थस्य । ब्रह्मचारिणो विचारस्य नेष्िकस्य च ग्रासनियमो नास्ती-
दथः ।
अन्यदपि तत्रैव-
५ आहिताभिरनड्वांश्च ब्रह्मचारी च ते त्रयः|
अश्नन्त एव पिष्यनित नैषां पिद्धिरनश्रताम्‌ ” इति ।
आहिताप्नेरपि शहस्थत्वेन पव॑ शोकेन प्राप्तस्य प्रासनियमस्य काटयो-

१ ग, भक्ष्याः षोः। २ ग, भक्ष्या अष्टौ।

[्रह्यचारिनियमाः] संस्काररत्नमारा । २९१

भौजनमिल्यस्य कारनियमस्य च नियमो नास्तीर्येतेन ज्ञायते । आहिता.
िःसमिदाहरणादेरावयकत्वाद्रह्चारिणश्च गुरुसेवाया अवश्यकतैव्यसात्त-
द्विरोधिशरीरनेरबस्यापादकं काम्यव्रतादिकं नानुष्ठानारमिर्थः । अनदुद्रहणं
दष्ठन्ता्थम्‌।
अत्र पात्रनियममाह हारीतः-
^ छोहे मृन्मये वा पुत्र मञ्जीत इति ।
लोहं काञ्चनम्‌ । लोहशब्दस्य काचननामस॒ निषण्टौ पाठात्‌ ।
कांस्यपात्रे भोजनं ताम्बृ्ाभ्यञ्षने च निषेधति प्रचेताः-
“५ ताम्बूलाम्यज्ञने चैव कांस्यपात्रे च मोजनम्‌ |
यतिश्च ब्रह्मचारी च विधवा च विवर्जयेत्‌ " इति ॥
निषिद्धान्नपाहानिः-
५ हस्तदत्ता तु या भिक्षा छवणं व्यञ्जनानि च।
मोक्ता ह्यशुचितां याति दाता स्वर्ग न गच्छति " इति ॥
पनुः--“ ब्रते वा देवरवत्ये पिव्ये कर्मण्यथापि व
काममभ्यथितोऽश्रीयाद्घ्रतमस्य न दुप्यते › इति ॥
अभ्यथितः काममश्चीयादिलयन्वयः । अभ्यथितः प्राथितः,
आश्रायनः-
“ अञ्नाम्यञ्जन क्ष्रं गन्धपुपपाक्षतान्वती ।
वयेत्पादुकाठत्रयानोष्णीपरथारिकम्‌ ' इति ॥
कूपुराणे--“ आदरं नैव वीक्षेत नाऽऽचरद्नतधावनम्‌ ।
गुरुच्छिषठं मेपना्थं प्रयुञ्जीत न कामतः '” इति ॥
विष्ठोऽपि-“ नेदयाधितः कामं गुरोरुच्छि्टं मेषजाथं सर्व प्रा्रीयात्‌ " इति ॥
व्याधित इति संजाता इतच्मलययः । सर्ग्रहणं मांसल्शुनाचमक्षयमात्र-
संग्रहाथम्‌ । तद्धक्षणेनापगतव्याधिरादित्यमुपतिषठत ।
तथा च बौधायनोऽमक्ष्यभक्षणं प्रृत्य-
“ स॒ यदाऽगदो मवति तदेत्थायाऽऽदविलयमुपतिष्ठते हश्सः शुचिषत्‌ " इति ।
स रोगी । अगद्‌ इति पदच्छेदः । दध्सः श्ुचिषदित्येका, ऋङ्‌ ।
धर्मसूते -“' गुरप्तमवाये मिक्षयामुतपननायां यमतुबन्धस्तदधीना भिक्षा › इति ।
यदा द्वितीयं तृतीयं बा बेदमधीयानस्य माणवकस्य गुरुसमवायो भवति

२९२ भटगोपीनाथदीकितविरविता- [्ह्मचारिनियमाः]

गुरवः समवेता भवन्ति तदा भिक्षायामुत्पन्नायां यं गुरुमिदानीमनुबन्धो
यतोऽधीते तदधीना भिक्षेत व्यारूयातमुञ्ज्वरक्ता ।
अन्यच्च“ परमावृक्तो मत्रे दद्यान्माता मतीरं गमयेद्धती गुरुम्‌ " इति ॥
कृतसमावतैनो बिवाहात्मागजितं मातरे ददात्‌ । माता भतरं गमयेत्पति
भाषयेत्‌ । स च गुरुं माणवकस्येति शेष इति व्याख्यातं तेनेव ।
बृहस्पतिः--“ अष्टो तान्यत्रतप्नानि आपो मृष फलं पयः ।
हवित्राह्मणकाम्या च गुरोवंचनमौषधम्‌ " इति ॥
ब्राह्मणकाम्या ब्राह्मणेच्छा ।
याङ्गवरक्यः--““ मधुमांपाज्ञनोच्छिषटदहलीप्राणिरि पनम्‌ ।
मास्करालोकनाश्छहपरिवादादि वर्जयेत्‌ " इति ॥
मधु क्षौद्रम्‌ । मथ्निपेधस्य तु सामान्यनिपेपेनैव सिद्धत्वात्‌ । मांसं परोक्षि-
ताद्यप्यत्र निषिध्यते । अञ्जनं कजलादिनाऽकष्णोः । एतच्चाभ्यञ्जनोपलक्ष-
णम्‌ । तेन तेखादिना गात्राणामभ्यङ्गोऽपि निषिद्धः । एतदपि वेद्योपदेशा-
हते । ओषधस्यातव्रत्रत्वात्‌ । अग्रोच्छिषटनिषधो व्याधिराहितये ज्ञेयः ।
स वेद्याधित इत्युदाहूतवसिष्रवाक्यात्‌ ।
4 गुषच्छिष्टं मेषजनाथं प्रयुञ्जीत न कामतः "
इत्युदाहृतकूर्मएुराणवाक्याच ।
हृं निषुरवाक्यम्‌ ।
५ दुहा वाचो विवर्जयेत्‌ '” इति गौतपोक्तेः ।
उदयेऽस्तमये च भास्करावलोकनं न कार्य, तदुक्तं धर्मसर-
“ उद्यन्तमस्तं यन्तमारित्यं दीने विवजेयेत्‌ " इति ।
छदयसमयेऽस्तसमये चाऽऽदित्यं न परयेदिल्थः।
मनुरपि-“ नकषेतोचन्तमारिल्यमस्तं यन्तं कदाचन ।
नोपरक्तं न वारिस्थं न मध्यं नमप्तो गतम्‌ " इति ।
अशीं प्मभाषणम्‌ । परिवादो निन्दा । आदिङब्देन परिशसादि ।
यमः--““ सटराप्तने च शयनं वजैयेदन्तधावनम्‌ ।
खपेदेकः कुरोष्वेव न रेतः स्कन्दयेत्कचित्‌ '” इति ।
मनुः- ^ चतं च जनवादं च परिहासं तथाऽनृतम्‌ ।
स्रीणां च प्रक्षणाङम्मावुपघतं परस्य च ।
सदराप्तने च शयनं ब्रह्मचारी बिवजयेत्‌ '” इति ।

[ब्रह्मचारिनियमाः] संस्काररत्नपारा । २९३

पुतमक्क्रीडा । जनवादो देशषवाता ।
गोतमः--“ गुरुप्मीपे कण्ठग्रातरृच्यावपतिथकापाश्रयणपाद-
रप्ारणनिष्ठीवनविनुम्भमणहतितावस्फोटनानीति वरयेत्‌ " इति |
कण्ठप्राटत्तिवैसेण कण्ठाच्छादनम्‌ । आवसकथिका योगपषटः । तस्यापा-
भयणं कव्यादिषु संश्रयणम्‌ । निष्ठीवनं लालावि्तनेनम्‌ । अवस्फोटनं भुना-
स्फाटनादि ।
हारीतः--“ हयरयगजवेलयृकषवृषमारोहणमहानचवतरणमहा-
साहप्तानि वजैयेत्‌ '' इति ।
गोभिरः--“ अवटेलनदन्तप्रक्षालनपादप्क्षाटनादि वर्जयेत्‌” इति ।
अवलेखन कडूतादिना शिरोगतकरेशप्रसाधनम्‌ । पादपर्तालनमुदरतनपूर्कं
पादेन वा पादस्य ।
बौधायनधर्मसूत्र
^ मूत्रपुरीषे नविकषेतामेध्यं दद्रा नपयनद्धं मनो दशं चकुः स्यो
ज्योतिषा शरेष्ठो दीक्षे मा मा हाप्रीः " इति ।
एतच ग्रहस्थादिसाधारणं केयम्‌ ।
पराशरीयपरायधित्तकाण्डे--
“५ गुं हुकृत्य तुक्य विप्रं निनि वादतः ।
अरण्ये निजेहे देशे मवति ब्रहमरक्षप्तः इति ॥
तस्य प्रायधित्तमाह बौधायनः--
५५ वादिन ब्राह्मणं जित्वा प्रायश्चित्तविधित्छया ।
त्रिरात्रोपोषितः स्नात्वा प्रणिपद्य क्षमापयेन्‌ " इति ॥
अत्र वादग्रहणं हुकारतुकारच्छलो पलक्षणम्‌ ।
छटलक्षणमक्षपादेन गौतमेन न्यायसूत्रे मथमाध्याय उक्तमू--
५ वचनविघातोऽथैविकल्पोपपत्या उनम्‌ " इति ।
अभिप्रायान्तरेण प्रयुक्तस्य शग्दस्यार्थान्तरं परकरप्य दूपणाभिधानम्‌ ।
यथा नवकम्बलोऽयं देषदत्त इति वाक्यस्य ठूतनाभिप्रायेण प्रयुक्तस्याथान्तरं
करपयित्वा दूषणदानम्‌ । नास्य नवकम्बलाः सन्ति दरिद्रत्वात्‌ । न हयस्य
द्वित्वमपि संभाव्यते कुतोऽस्य नवेति । वाक्छटं सामान्यच्छटगुपचारच्छल-
मिति त्रैविध्यं छस्य । तटक्षणानि तत्रेव द्र््यानि ।

२९४ भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता- (जहमचारिनियमाः]

शुभूषायाः फलमाहतुर्देवलवौधायनो -
“५ यथा खनन्बनित्रेण नरो वार्यधिगच्छति ।
एवं गुरुगतां विदां शुश्रूषुरधिगच्छति '” इति ॥
अकरणे दोषमाह यमः-
५ यथाऽन्नं विषयुक्तं विषं चान्नेन संयुतम्‌ ।
तादशं स्यादशु्रुषोनरह्याधीतं न संशयः '› इति ॥
अत्रोपायान्तरमाह नारदः-
५ गुरुशुश्रुषया विद्या पृष्कठेन धनेन वा ।
अथवा विद्यया विद्या चतुर्थं नोपडम्यते " इति ॥
स्फृयन्तरे--“ नियं स्नात्वा सुचिः कुयादेवषिपितृतपणम्‌ ।
देवताम्यर्चनं चैव संध्योपाप्तनमेव च " इति ॥
लेपिनिः--“ यावद्रद्योपदेशस्तु तावत््यादिकं च न ।
जति बह्मोपदेशे तु कभ संध्यादिकं चरेत्‌ ” इति ॥
बरह्म गायत्री । संध्यादिकमिलयादिश्ब्दाद्रह्मयन्नो गृह्यते । सोऽपि तदहः
प्रभृति संभ्योपासनानन्तरं यावत्पयन्तं क्रिचिद्धीतं न भवति तात्रत्पयेनतं
प्रयहं गायत्या कतेग्य इति तात्पयाथः । ब्रह्मचारिणा कस्यापि श॒ववाहनादि
क्रिया न करतव्याः । करणे इृच्छ्यतमकं पायधित्तं पुनरुपनयनं च ।
तथा च देवरः-
५ ब्रह्मचारी न कुवीत शववाहादिकाः क्रियाः ।
यदि कुर्याचरेरछच्छं पुनःपेस्कारमेव च "' इति ॥
आदिषपदमटंकारादग्राहकं न तु दादादे; । तत्र भरायश्चित्तस्य गुरुत्वात्‌!
छोभहेतुकक्रियायाः सापान्यवचनेनेव निपेपे सिद्धे ब्रह्मचारिणं प्रति
पुननिषेधो धमौ्थक्रियाया अपि निषेधाथः । अन्यथा वैयर्थ्यात्‌ ।
मनुरपि-“ आचाय खमुपाध्यायं मातरं पितरं गुरुम्‌ ।
निय तु वती प्रेतं जेन न तुज्यते » इति ॥
मिताक्षरायां गखवः-
« गुरोः प्रतस्य रिष्यस्तु पितृमेधं समाचरत्‌ ।
प्रताहरिः पमे तत्र दशरात्रेण शुध्यति ” इति ।
एतच पातुपिद्पाध्यायाचायमातामहव्यतिरिक्तविषयम्‌ ।

[्ह्मचारिनिथमाः] संस्काररलमारा । २९५

तथा च कालादर्ष-
« मातापित्रोरपाध्यायाचार्ययोर धदेहिकम्‌ ।
कुयान्मातामहानां च व्रती न भ्ररयते व्रतात्‌ '' ॥
इति संवर्तः । तस्य करमलोपो नासि ।
तथा च चन्धिकायाम्‌-
« पित्ोृरोर्िपत्तो तु ब्रह्मचार्यपि यो नरः ।
सत्रतश्चापि कुर्वीत ह्यथिषिण्डोदकक्रियाम्‌ ॥
तेनाशौचं न क्यं सध्या चैव न लुप्यते ।
अश्चिकार्यं च कतव्यं सायं प्रातश्च निशः '" इति ॥
यावत्पयेन्तं तदीयं कप करोति तावत्पयेन्तमाशौ चमस्त्येव ।
“ब्रह्मचारी यदा कुयावििण्डनिर्पणं पितुः 1
तावत्काहमशौचं स्यात्पुनः स्नानेन शुध्यति " ॥
इति प्रजापतित्रचनात्‌ । अपराक्माधवादयस्तवेकाहमाशौ चाहुः ।
उदाहरन्ति च वचनम्‌-
“ आनाय वाऽप्युपाध्यायं गुं वा पितरं च वा
मातरं वा स्वयं द्रवा त्रतस्थस्तत्र भोजनम्‌ ॥
कृत्वा पतति नो तस्पास्परेतानं तत्र भक्षयेत्‌
अन्यत्र मोजनं वर्यान्न च तैः प्रह संविशेत्‌ ” इति ॥
अन्यत्र द्वितीयदिनमारभ्पेलय्ः।
“ एकाहमहुचिरूत्वा द्वितीयेऽहनि शुष्यति » इति ब्राह्मक्तेः।
यसु--““ गुरोः प्रेतस्य शिष्यस्तु पितृमेधं समाचरत्‌ ।
्रताहारैः समे तत्र दक्षरात्रेण एष्यति ” ॥
इति वचनं तत्तदन्मोजनमिपयम्‌। पेताहारैस्तद जमो जनैः । ओध्वदेहिकक-
करणे क्न्तरसद्धावे तु पितरादिमरणेऽप्याक्ौचाभाव एव । ब्रह्मचारिणा
एतसपिण्डानां समावतनोत्तरं मृतक्रमेणोदकदानं सवश चस्थानापतननं निरा-
जमाज्ौचं च कार्यम्‌ । न तु समावतेनादूर्वमुदकदानाशो चे ।
तथा च मनुः--
“ आदिष्टी नोदकं कुदरा व्रतस्य समापनात्‌ ।
समाति तदक दत्वा तरिरात्तमक्ुविभवेत्‌ ” इति ॥

२९६ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [क्रति]

आदिष्टी ब्रह्मचारीति मिताक्षरायां व्याख्यातम्‌ ।
याहवस्क्योऽपि--
५५ न ब्रह्मचारिणः कुर्युरदकं परतितास्तथा '' इति ।
ब्रह्मचारिणो ृतोदेशेनोदकदानमपि नैव कुः । एवै पतिता अप नैव
करयुरिति । पतिताः भच्धुतद्विजातिकमोधिकाराः । ततश्च ब्रह्मचयदशायां
सपिण्डमरणे सति समावतेनानन्तरं तरिरात्मशुचित्वाद्िवाहो मातापितरु
[+ ©
ज्ञायां सत्यामपि न भवति । उदकदानसाहचयीन्शताश्ञौचविषय एवैतत्‌ ।

इति संक्षेपेण ब्रह्मचारिधमीः ।

अथ काण्ड्रतानि ।

तत्र श्रावण्यां पौर्णमास्यां प्रथममध्यायोपाकमे कृत्वा ततपूवंमपि वा
वक्ष्यमाणे वियारम्भानुकृरे सुषहतं होमपूषैकं पराजापलयकाण्डव्रतमुपाडृय
तत्काण्डाध्ययनं दत्वा तस्योत्स्ग कुर्यात्‌ । एवं सौम्यादिकाण्डव्ते-
ष्वपि त्यम्‌ ।

अथवा तत्रेण सर्वाणि काण्डवतान्युपाङरलय यथा्चक्ति वतमाचरन्सर्वाणि
काण्डान्पधीलय तत्रेण तानि वतान्युत्छजेत्‌ ।

यदि तु सारस्वतपाठेनाध्ययनं तदा तत्रेणेवोपाकरणं कार्थुत्सर्जनपप्ये-
वम्‌ । आरम्भसमा्निरूपे उपाकरणोत्सजैने काण्डाध्ययनव्रतयो; पृथङ्न
भवतः । काण्डव्रतानां काण्डाध्ययनाङ्गलेनाध्ययना्थाभ्यापुपाकरणोत्सजं-
नाभ्यामेव सिद्धेः । अपमाप्रे काण्डेऽध्यायोत्सगेकाल आगतेऽध्यायधुत्छञ्य
विरम्य पुनरध्यायमुपाद्त्य काण्डं यथाकालमुपाकृयाधीय काण्डं यथाकाल-
य्छञ्य विरमितव्यम्‌ । काण्डानां सेकीर्णत्ेन यथाकाण्डमिदानीमध्ययना-
सेभवात्काण्डानुक्रमणिकायां सारस्वतपारस्याप्यभ्यनुत्गातताच्च सारस्वत-
पाठेनेवेदानीमध्ययनमस्ति । उपाकरणोत्सननयोरारम्भसमाधिरूपयोस्तत्रं नैव
भवति । स्वरूपतरिरोधात्‌ । अत्र सपैमाचायैकरम्‌ । यावदुक्तं
ब्रह्मचारी ।

अथ सारस्वतपाठेनाध्ययनेऽपि काण्डपरिज्ञानस्याऽऽवर्यकलात्तदर्थ
काण्ानुक्रमण्यनुसारेण काण्डान्युच्यन्ते ।

काण्डपरिन्ानस्याऽअ्दयकतवं तु-

५ अपि सारस्वते पदि ज्ञानमात्रमिहोच्यते

(प्राजापलयादिकाण्डानामनुकमणी)संस्काररलनपाण । २९७

इत्यनेनोक्त, सारस्वतपाठेऽपि काण्डानुक्रपविषयक्मष््थं ज्ञानमात्रमि-
ध्यत ए बु्ैरिति तातप्याथः । एतस्मादेव वचनात्पारस्वतपागेऽप्यस्तीति
ज्ञायते ।

अथ काण्डानि।
तानि च बोधायनगृष्काण्डानुक्रमणमूतरयोरुक्तानि ।
तन्न भराजापलयं काण्डम्‌ ।

इपे सेतिपरश्च उत्तमातुवाकवर्जम्‌ । तृषीयस्यां भयुष्टमिति पश्चदयम्‌ । पम
नामेत्येतस्यानुषाकस्य पयस्वतीरोषधय दृत्यादिः शेषः । सं त्वा सिशाीति
भश्च उत्तमानुवाकवर्जम्‌ । पाकयहमिल्यादयो द्वितीयानुत्राकवर्जं पचानुबाकाः ।
सश्नान्तिकाधित्तिः सुगिदयादयस्योदशानुषाकाः । परजापतिब्रह्यवादिन इति
द्वितीयकाण्डव्राह्मणान्त्तं प्रश्रयम्‌ । सदयं प्रपद्च इति प्रभः । देवा वै नधि-
नेत्यादयशत्वारोऽनुवाकाः । निवीते मरुप्याणामित्यारभ्य मनुष्यलोक
चाभिजयतीलयन्तोऽनुषाङः । सश्भ्रवा इत्यनुवाकः । पनुः पृथिग्या इत्यादय-
अत्वारोऽनुवाकाः । विश्वरूपो वै त्वार इत्यादयः षडतुवाकाः । देवा प
सामिधेनीरत्च्येल्यादिनिषीतमित्येतस्यानुतराकस्य शेषः । समिधो यजतीलया-
द्यः षडनुवाकराः । इनदरो वृत्र हत्वेतयनुवाकः । सक्चान्तिकिः परे युवाभ्स-
मिति प्रभः । इति पराजापत्यकाण्डम्‌ ।

अथ सौम्यकाण्डमू।

आप उन्दन्तु देवस्य तेति परश्नद्रयमुत्तमानुताक्वर्जम्‌ । पवमानः सुषर्जन
इत्यनुतराकः । ब्रह्म संधत्तमिलयनुवाकः । अददे प्रावेतिप्रश्न उत्तमानुवाक-
वर्जम्‌ । चित्तिः सखुगिति प्रश्नान्त्गतस्तरणिरित्यनुवाकः । भाचीनवभ्शमिति
मश्षष्टक्म्‌ । प्रजननमिल्यादयक्योऽनुबाकाः । देवासुराः म परजापतिरिन्द्रमि-
र्यादयश्वत्वारोऽनुषाकाः । उभये बा एते ब्रह्मवादिनो वदन्ति कति पात्राणीलय-
सुवाकद्रयम्‌ । देव सवितः पसुवरेत्यादयः षडलुवाफाः । देवा वरै यथदशेमिया-
दयोऽषनुतराकाः । तरह्स्तोम इति प्रभः । सक्चान्तिको युञ्जते मनो देवा वै
सत्रमासतेति प्रभौ । इति सौम्यकाण्ड्‌ ।

अथाऽऽपरेयकाण्डम्‌ ।
यमे; शिर उद्धन्यमानमित्यतुबाौ । इृतिकासग्निमादधीतेत्यादयः परजा-

२९८ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [प्राजापलयादिकाण्डानमनुक्रमणिका]

नुवाका! । इमे वा एत इत्यादयस्तयोऽनुतराकाः । भमिर्भृन्नेत्यनुवाकः । देवा-
सुरास्ते देषा विजयं परा वा एष भृमिभून्ना यौररिणेत्याहित्यनुवाकत्रयम्‌ ।
देवासुरा अश्नीषोमयोरित्यतुवाकः । उप प्रयन्तः सेपरयामीत्यनुवाकौ । मम
नामेत्यनुवाकस्ताः संदधामि हविषा धृतेनेत्यन्तः । अयङ्गः संपश्यामि
रजा अहमित्याहामिहोत्रे सहोतीति त्रयोऽदुवाकाः । युज्ञानः प्रथमं मन
इत्यादयः सप्त प्र्नाः । तत्राऽऽचपश्चचतुष्टयस्योत्तपानुवाकाज्ञीमृतस्येव
यदक्रन्दो मानो मित्रो ये वाजिनेन इति प्श्वानुवाकांथ वरजयेत्‌ ।
मा नो दिश्सीजनितेत्यतुवाकादृष्पं सकशान्तिकि आप्यायस्व मदि-
न्तमेत्यनुबाकः । इयमेत्यनुवाकादृर्ं सश्ान्तिकि दये य॒ हइत्य-
मुवाकः । प्रजापतिम॑नसेर्यनुतराकाषध्यं सश्रान्तिको ज्योतिष्मतीमित्यनु-
वाकः । आयुषः प्राणमिन््रो दधीच इत्यनुवाको । साविप्राणीत्याद्यः सप्त
भर्नाः। तत्र समिद्धो अज्ञनायत्री त्रिष्टून्नगती कस्त्वाऽऽच्छ्याति प्रजापतेरक्षि
पवस्व वाजसातय इत्यनुवाकान्‌ , इृन््राय रहे सूकर इति चतुर्दशानुबाकाघो-
हितो धूम्ररोहित इति त्रयोदजश्ञानुवाकान्सेगान्द ऽ्टाभ्यामिति षोडशानुवाकांश्च
वर्जयेत्‌ । अङ्गिरसो वै सतरमासतेति भर्षः । उदस्थान्नि वा एतस्येत्यनुवाक्नो ।
स्नानं लोकोऽसीति प्रभौ । ब्रह्म वै चतुर्होतार इत्यादयः पश्चानुवाकाः ।
इत्याग्रेयकाण्डम्‌ ।

अथ वैश्वदेवकाण्डम्‌ ।

अनुमलै परोदाशमितिसंहितान्तगीतः परश्च उत्तपानुवावरजम्‌ । ऋतमेव
1 वाकः । ब्राह्मणान्तगेता अतुमत्यादयस्लयः प्रश्नाः । परजा वै सत्र-
मासताभिषोव संवत्सर इत्यनुवाकौ । देवा तरै यद्ञेऽकुर्त तदसुरा अकुर्वत ते
सुरा उध्यमिलनुवाक; । वायन्यर्ेतमित्यादयश्चलारः पश्नाः । तत्रोत्तमा-
युवाकान्वर्जयेत्‌ । प्रजापतिरकामयत परजाः छजेयेतीति तृतीयकाण्डम्‌ । तत्र पच.
प्रश्षानामन्तिमानतुवाकान्यजेयेत्‌ । इषे सरेत्यादिरदिपरसीयन्तानां मश्नानां क्रमे.
णोत्तमानुवाका उश्न्तस्तेतयेततपू युक्ष्वादीत्यनुवाकश्च । देवस्य स्वेत्यादयः
प्रनननमश्नशेषा दशानुवराकाः । एकस्मा इत्यादय पएकादश्षानुवाकाः । अरि
स्यादयो दशानुवाकाः। मेषस्त्वा पचौरबत्विलयादय एकादगानुराकाः। पृथिव्ये
स्वाहेयादयशतुरदशानुत्राकाः । जीमूतस्य यदक्रन्दोमानो मित्रो ये वाजिन
मगर्मन्य इति पश्चानुवाकाः । इन्द्राय रहे सूकर इत्यादयशतुदश्षानुबाकाः।
रोहितो धृ्नरोहित इत्यादयस्रयादश्ञानुब्ाकाः । स्तेगनन्दधराभ्यापिति षोड

[प्राजापलयारिकाण्डानामनुक्रमणी]संस्काररत्नमाहा । २९९

शादुवाकाः । समिद्धो अञ्चन्गायग्री कस्स्वेति त्रयोऽनुषाकराः । प्रयासाय
स्वाहा चित्त\ संतानेनेति द्रावतुतराकौ । मजापतेरक्षि पवस्व वाजसातय इद-
नुवाकौ । यो वा अश्वस्य मेध्यस्य जिर इत्यनुवाकः । साग्रहण्या भजापतिर-
शवपेधपष्टजतेति पर्षद्रयम्‌ । अङ्गिरसो षै सत्रमासतेल्याद्यः प्रनननपश्नान्त-
गताः सपतामुत्राकाः । साध्या वै, इत्यारभ्य दशातुव्ाकाः । प्रजवं वा इल्या-
रभ्य दशानुषाकाः । वृहस्पतिरकामयत श्रनमे देवा इत्यारभ्येकादशनानुतराकाः।
गावो वा हयारभ्य दशानुवाकाः । नवैतान्यहानि मवन्तीलयादिः प्रश्नशेषः।
यस्य प्रातःसवन इव्याद्यस्नयोऽदुवाकाः । जुष्टो दमूना इति प्रभनद्रयम्‌ ।
पीवोन्नामिति प्रश्नः । भता सन्हरि५ हरन्तमिलनुबाकौ । अग्निनैः पातििति
प्रभः । अप्रः कृत्तिका इत्यनुवाकनरयम्‌ । स्वाद्रीं त्वेतिप्रभः । युवर सुराममि-
लनुवाकः । सर्वान्वा इति प्रः । अञ्ञन्तीति प्रभः । ब्रह्मणे ब्राह्मणमिति
म्भ; । तुभ्यं ता इदयादयश्चतारोऽनुव्ाकाः । इति वैश्वदेवकाण्डम्‌ ।

सशान्तिकः सह वे देदानामिति परश्च; सरायंभुवे काण्डम्‌

=

भद्रं कर्णेभिरिति भ्रभ्न आरुणं काण्डम्‌ ।

शंनो मित्र इति पूर्वोत्तरशान्तिसहितः शीक्षां व्याख्यास्याम इति प्रश्नः
साश्शियो देवता उपनिषदः । सशान्तिकोऽम्भस्य पार इति प्र्नो
याहिक्यो देवता उपनिषदः । ब्रह्मविद्धगुर वारुणिरिति भ्रश्नदरयं सशान्तिं
वारुण्यो देवता उपनिषदः । मानृदतेन तु स्वायभुषकाण्डमात्रपयिकं पाक्षि
कत्वेन संगदीतम्‌ । आरुणादिकाण्डानि तु नैव संशीतानि । तत्स्व भद्र-
भश्न आप्नेयकाण्डेऽन्तमेषति । काठकतसामान्यात्‌ । अवशिष्टाः पञ्च प्र्ना
वेश्वदेवकराण्डस्यान्त्यलात्त्रैवान्तमर्वनत । स्वायंमुरकाण्डस्य पृथक्लपक्े तस्यै.
षान््यत्वात्तत्रान्तभावो ङेः । एतद्थाकाण्डमध्ययनम्‌ ।

रद्र आरण्यके च विरेषोऽनुक्रमणिकायाम्‌-
¢“ होतृप्रव््यकाण्डं च याश्चोपनिषरो विदुः |

अहणान्नायविधी चैव काठके परिकीर्तितौ ॥
रुद्रो नारायणश्चैव मेधो यश्नेष पित्रियः।

रद्मारण्यकं चैव नाती श्रोतुमहंति " इति ॥

३०० भटगोपीनाथदीक्ितषिरविता-- [ दिवाकीर्यानि ]

होता चित्तिः सुगिति प्रः । प्रवग्धेकाण्डं युते देवा वे सत्रमासतेति
म्शनद्यम्‌ । उपनिषदः श्रीक्षादयस्लयः प्रभाः । अरुणो मद्रपः । आश्नाय-
विधिःस हवै प्रश्नः | रट्रो नमस्ते रुद्रेति प्रश्नः । नारायणोऽम्भस्येति प्रभः।
पिभरियो मेभः परे युवाभ्समिति प्रश्रः । एतत्सवैमव्रतयेकभक्तब्रह्मचयादि-
नियमरहितः श्रोतुमपि नाति कुतस्तस्याध्ययनम्‌ । अरुणश्राऽऽन्नायविधि-
शरारुणान्नायबिधी । तो काठके परिकीतिती । काठकसंङ्गया समास्याताषि-
त्यर्थः । हतुपरवग्यकाण्डमित्यादि पित्रिय इत्यन्तं सं्ञामदशनार्थम्‌ । अरण्येऽ-
ध्येतव्यल्वादारण्यकतवम्‌ ।

जथ दिवाकीर्यानि ।
८ कारीर्यश्वाथ पिव्याश्च दिवाकीर्येति यत्र च।
रुद्रः संततिरिलेतावनुवाकौ च पात्रिक ॥
होतृविध्यवपताने च अनुवाकचतुष्टयम्‌ ।
क्तु सूक्तं यत्तोयं मेधो यत्रैष पित्रियः ॥
काठकानि च पर्वाणि सरवाण्यारण्यकानि च ।
दिवाकी्यानि शाखायामेतावन्तीति धारणा '” इति ॥
कार्यो मारुतमसि मरुतामिति चल्वारोऽतुतराकाः । पित्याः सोमाय
पितते, उशन्तस्त्वा हवामह उशन्तः) इन्द्रो दत्र हत्वा, वैश्वदेवेन वै भजा
पतिः प्रना असजत ता वरुणप्रघासैः, अग्ने देेभ्यः पित्भ्यः) सुरावन्तं बि
षद्‌ < सुीरम्‌, उशन्तस्त्वा हवामह आ नो अप्रे सुकेतुना, इत्येतेऽनुबाकाः ।
दिवाकीर्येति पदं यस्मिन्ननुवाफे स चासाषादित्योऽस्मििति । रुद्रो नमस्त
इति भकः । सातिकेऽतुवाकचतुष्ये संततिरिति द्वाबनुवाकौ दिवाक्रीत्यावि-
त्य; । सात्रिके सत्रसंबन्धिनि प्रकरण इटयर्थः । दिवाकीत्येति यत्र
चेत्यनेनेव सिद्धे संततिरित्यादिवचनं ब्राह्मणस्य परायातत्वादिवा-
कीर्येति यत्र॒ चेलयस्यापराप्निराशङ्िता स्यात्सा मा भूदिदयेतदर्थम्‌ ।
होतृविधिः प्रजापतिरकामयत प्रजाः छजेयेति स एतं दृश्होतारमिति
प्रश्रः । ब्रह्मवादिन इत्यस्य प्श्नस्यानुबाकसप्तकं होतबिधिः । तस्यावरसानं
विरामः समाधिः । तस्यां सलयां यद नुबाकचतुषटयं मरजापतिः सोऽन्त्वानिलया-
दिकं तच्च दिवाीदैमिर्थः।
५ गमीद्योऽनुवाका ये ताननदयेव पेद्िनः " इतिं ।
१. भि तृती ।

[दिवाकीर्त्यानि] संसाररतनमा। ३०१

५ द्वितीयकराण्डस्य भवेद्राह्णे यस्तृतीयक; |
+ क 9 ^ अ
प्र्स्तस्यान्त्यानुवाकांश्वतुरो वै परठदिने " ॥

इतिवचनदयसेवादादयम्थो लभ्यते । सूक्तेषु मध्ये यतपक्तं सौय सूर्यदेव
ताकरं सूर्यो देवीमुषसमिलयारभ्य सूयं आत्मा नगतस्तस्युषश्ेलन्तम्‌ । यथ
पित्रियो मेधः परे युवाशसमिति पर्न: स दिवाकीलं इलः । कारीर्य॑श्रापि
पित्यशेलयनेनैव सिद्धे मेधो यश्चैष पित्रिय इति वचनं परे युवाभसमिति
मरस्य पित्नियो मेध इति संतासिद्ध्थम्‌ । काठकानि, कठशाखापवरतकेन
युनिनोक्तत्वात्काठकानीरयुच्यन्ते । तानि चाष सावित्रनाचिकेतचातुरोत्रैष -
खजारुणकेतुकराख्याः पञ्च चितयः । तत्र संक्नानमिति प्रश्रः सापित्रवितिः।
ोकोऽसीतिपरश्नो नाचिकेतचिति; । ब्रह्म वै चतुर्होतार इत्यनुवाकशथातुरहोत्-
चितिः । यच्चागृतप्रियादयश्चत्वारोऽनुवाका वैश्वसजचितिः । भद्रं कर्णभिरि-
तिप्रभर आरुणकेतुकवितिः। एताः पश्च चितयः । दिबःदयेन्यार्येषटिसमु-
दाय एकः । अपाद्रास्येष्टिसपुदायोऽपरः । तत्र तुभ्यं देवेभ्य इति द्राबनु-
वाकौ दिवःधयेन्याख्येषटिसपुदायः । तपसा देवा देषेभ्यो वा इति द्रावतु-
वाकरव्रपाच्ास्येष्टिसुदायः। इति द्राषिषटितमुदायौ । आन्नायव्रिधिः साध्या
यत्राह्मणमष्मम्‌ । तच्च सह वे देवानामितिमश्नातमकम्‌ । आश्नायस्याऽऽन्ना-
याध्ययनस्य विधित्राह्मणं यसमिन््ने स आश्नायविधिस्तम्‌ । अनेन दृतलस्य
प्रभ्स्य संत्रहः सिद्धो भवति । एतान्यष्टौ काठकानि भद्रं कर्णेभिरिलयादीनि
नारायणान्तान्यारण्यक्रानि च दिवाकीर््यानि। दिरैव कीत्यानि कीतितव्यानि
न तु रात्ाविल्य्थः । तैततिरीयशाखायामेतावन्त्येव दिवाकी्यानीत्यत्रधारणा
कर्तव्येत्यन्त्यार्षायः।

एतेषां काण्डषींणां प्रत्यहं तर्पणं करव्यं, तदुक्तं तत्रव--

^ अथ काण्डकऋपीनेतानुदकाज्ञरिभिः शुचिः।
अव्यग्रसयत्नित्यमननेः पर्वा्टमीपु च " इति ॥

अथ सर्वकराण्डाध्ययनानन्तरम्‌, अव्यग्रः शुचिश्च सनित्यं परत्यहु-
दकाञ्लिमिरेतान्काण्डर्षीस्तपयेत्‌ । परवस्वमावास्यापौणमासीप्वषमीपु च ।
अङगैरपि तर्पयेदित्यथैः । एतच्च सूत्रानुक्तत्वात्टृताृतम्‌ । करणे फलाधिक्यम-
करणे पत्यव्ायाभाव इति द्रष्टव्यम्‌ । सारस्तपाठनाध्ययनेऽपि काण्डानुक्रम-
कञानपपेक्षितमेवेत्येतदरथे वचनं तु प्रागेबोदाहूतम्‌ ।

१ग. द्विजः ६० । २ क, घ. 'द्येनाष्ये' । ३ क. ट. “दयेनाख्ये' ।

३०२ भटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- (सारस्वतपायसंषन्धिनयाख्यायिका)

कोऽयं सारस्वतो नाम कथ सारस्वतः पाठ इत्याकरादक्नायामितिहास्ः

धरद्यते । व्रह्मसभायां दुर्वासाः साम गायमास । तं सलु तेनसा कूरं षट
सभामध्ये सरस्वत्यस्मयत । ततः कृदो पुनिः सरस्वतीं श्चा पत्य॑योनौ
प्रनायस्वेति । ततस्तं देधी प्रसादयामास भगवन्विप्रगरहे प्रजायेयमिति । ततः स
मुनिस्तथेतयुक्त्वा जगाम । ततो दे्यात्रयश्ेऽजायत । ततो वेदविदं भतरं
प्राप्य विद्यानिधि पुत्रं सरस््ती मासूत । ततो विद्यानिधि कृतोपनयनं पुत्र
पिता सारस्वतं बेदमध्यापयामास यथाषद्धक्रपेण । ततस्तं बारत्वादसपमे
धसं पिता ताडयामास पै वेणुदलेन । ततः सोऽरोदीत्‌ । साऽपि तं श्रा
पुत्रमारिङ्गयातिदुःखिता बभूव ।

अश्रुपू्णं तं वागीशा निवाय च पुनः पुनः।

ततः सा चिन्तयामाप्त यस्याः कस्याः सुतो नहि ॥

प्राप्य मां ताड्यते बाहो मम प्राणप्रियः सुतः ।

ततथतुःषष्टिकिाः सवीन्वेदान्साङ्गान्ब्रह्मवि्रापरवन्तान्सारस्वताय सरख-
त्युपादित्‌ । श्रुत्पिपासे निवत्यै वायुधारणा चोपादि शत्‌ ।

ततः संपूरणविदयोऽपतौ कुर्ते वनमुनिः ।
तपस्तेपे महामागो देवैरपि पूदुष्करम्‌ ॥
ततः कालेन महता हयनावृष्टिरमूत्किल ।

कुरकषतरे सारस्वतं हृष पषटमन्त्वायं धार्यमाणं तमपि दद्णुः ।
तमूतूर्मुनयः स्वै शाकं देहीति नः प्रमो |
अलं शाकेन मो विप्रा यदि शाको मवेदुवि ॥
प्ारस्वतो मुनिः प्राह तेभ्यो देहीति चण्डिकाम्‌ ।
सुत शाकं प्रदास्यामि यदि श्क्रेनते ह्यलम्‌ ॥
शाकंमरीति मुनिना प्रपन्नाऽकारि वै तदा।
शाकाहारास्ततः सर्वे मुनयः कृतजीविताः ।
दुर्भक्षे विनिवृत्तेऽप्यध्ययनं नास्मरस्तदा ॥
अन्योन्यममिजगस्त उरं न कंचन ।
ततो विस्मृतवेदास्तु बमृवुरमुनयो भृशम्‌ ॥

ततोऽतिदुःखितेषु एुनिषु नारदेनोक्तं सारस्तं कृतसरवबेदाध्ययनं गत्वा$-
ध्ययनं कुरुध्वमिति । ततस्ते सारस्वतं परा्॑यामासुः । अध्यापनं कुरुष्व भग-
वन्निति। ततः सारसखतः पराधिततुःषष्टमुनिगणसहसेभ्यशतुःषष्टिसदसवे-

(सारस्वतपाठर्बन्धिन्याल्यायिका) संस्काररतलनमाख । ३०३

दानध्यापयामास । ततस्तान्बेदां स्तच्छासिनः प्ताकट्येनाधीतवन्तः । तैत्तिरी.-
यशासिनस्तु साकल्येनाध्ययनं कृत्वा सवैवेदविलक्षणां तैत्तिरीयशाखां दषट्ऽ-
न्योन्यमूचुः । अहो, अतीव विस्मयोऽस्माकं सवविलक्षणां श्ञाखामध्यापयति
स्मास्मान्ृढन्छृत्वा निमिताम्‌ । ततः सर्वे तेत्तिरीयशाखिनः संभरय सारस्त-
मूचुः- नायं बेदस्त्वयाऽध्यापितः सेद विलक्षणत्वादिति ।
ततः सारसः सर्वाज्टेप्ान्पुनीनाह वचः-

यद्ययं न मवेद्वदः प्रतिज्ञां तु करोम्यहम्‌ ।

अ्निपरवेशनं कुर्या मवन्तो वाचमीरिताम्‌ ॥

तमूनूपृनयः सर्व वचनं यत्छयोदितम्‌ ।

यदि वेदक्रम विप्र प्रतिज्ञां कुर्महे वयम्‌ ॥

ततः सारस्रतेन सहिताः सर्र मुनयस्तत्र तत्र पुनीनात्वा निर्णेतु न शुषः,

इति तैरुक्ता ब्रह्माणं जग्पुपेयायथं प्रतिज्ञा निवेदिताः । ब्रह्माऽपि मुनि सार-

ह ।

स्वतमाह । सद्यं प्रतिङ्गाते तत्रभवता सारस्वतन । सारस्रतो वेदपाठः सार-
स्वतोक्तक्रमेगेवाध्येतव्योऽन्यथाऽध्ययनफलं नास्तीति । तत॒ इतरान्पनी-
स्माह । सदयं न पाठक्रमेणा्थानुष्ठानक्रमो भवतीति । तस्मात्सैजितं नाभि
प्रवेशनं करैव्यमितीतिहासः । काण्डानुक्रमणरीलया सारस्वतपाठेन बा वेदा
ध्ययनमवदयं कतैव्यमू ।
तथा च भुतिः--
“ तस्मात्स्वाध्यायोऽध्येतव्यो यं यं क्रतुमधीते तेन तेना्येष्ं मवति '” इति ।
स्वः स्वकीयोऽध्यायः शाा ।
तदुक्तं दपादैः--
५ अन्न स्वाध्यायशब्देन स्वशाखेका तु गृह्यते " इति ।
अनेन च ख्ाध्यायाध्ययनस्य प्राथम्यमावहयकतं चोक्तं न तु द्वितीये.
दाध्ययनस्य नित्तिः।
एवं च-“वेदानधीलय वेदौ वा वेदं वाऽपि यथाक्रमम्‌ ' इत्यविरुद्धम्‌ ।
यात्नवसक्योऽपि-
“५ वेद्‌ एव द्विजातीनां निःश्रेयप्तकरः परः ।
यं यं क्रतुमधीयीत्‌ तस्य तस्याऽऽप्रयाकटम्‌ " इति ।

१०४ भटगोपीनायदयीक्षितविरविता- [पिदाध्ययनस्याऽऽवश्यकता]
( पञ्चधा वेदाभ्यासः )
स्पृतिसारपचये-
५५ वेदो यस्य शरीरस्थो न प्र पापेन रिप्यते ।
वेदात्मा प्र तु विज्ञेयः शरीरैः कं प्रयोजनम्‌ ॥
वेदाक्षराणि यावन्ति पठितानि द्विजातिभिः ।
तावन्ति हरिनामानि कीतितानि न सशयः ॥
यस्य वेदश्च वेदी च विच्छिेते त्रिपूरुषम्‌ ।
सरवे दु्रह्यणो नाम सथैकरमबहिष्कृतः ॥
नियं नेमित्तिकं काम्यं यच्चान्यत्कर्म वैदिकम्‌ ।
अनधीतस्य विप्रस्य सवं मवति निष्फटम्‌ ॥
अनधीतो द्विनो धस्तु शाख्राणि तु बहून्यपि ।
शृणेत्याब्रह्मणो नाशं नरकं पर प्रप्ते ॥
नाधीतवेदो यो विप्र आचरिभ्यः प्रवते ।
नाऽऽचारफलमाप्नोति यथा शरद्रस्तथैव सरः ॥
अनधीतस्य विप्रस्य पुत्रो वाऽध्ययनाचितः ।
ददरपतरः स्र वित्तेयो न वेद्फटमश्रृते ॥
अध्ययनान्वितो बेदाध्ययनान्वितः ।
अनम्यापताच्च वेदानामाचारस्य च ्ड्नात्‌ ।
आट्स्यादन्नदोषाच मृत्युर्विप्राज्ञिवां पतति ' इति।
वृहनारदीये-
५ अनधीत्य तु यो वेदञ्शाज्ञाणि पठते द्विनः।
वद्रृस्यः पत विज्ञेयो नरकायोपपद्यते ” इति ॥
अन्यचच--“ शब्दन्रह्ममयो विष्णु्ेदः साक्तद्धरिः स्मृतः
वेदाध्यायी तु यो विप्रः एवान्कामानवाम्रुयात्‌ " इति ॥
तस्पाद्राह्यणनावरहयं वेदोऽध्येतव्यः । तत्र वेदाभ्यासः पञ्चधा ।
तथा च स्मृतिः--
५८ वेदस्वीकरणं पूर्व विचारोऽम्यप्तनं जपः ।
तदनं चैव रिप्येम्यो वेदाम्यापो हि पश्चा "› इति ॥
तत्राप्यादौ परम्परागतो वेदः पठनीयः। तथा च वसिष्ठः-
८८ पारम्प्योगतो येषां वेदः पपरिवृंहणः ।
परथमं तमधीयीत्‌ तच्छाखं कमे चाऽऽचरेत्‌ '" इति ॥

[ब्राह्मणस्य वेदाध्यनावहयकता] संस्काररस्नमाला । ३०९५
( स्वशखादयागपूवंकपरशाखाध्ययने दोषः )

परिष्रंहणानि छन्दआदीन्यङ्गानि मीमांसादीन्युपाङ्गानि च । तैः सहितः
पारम्पयांगतो वेदो यस्तं प्रथममरधीयीतेलयधः ।
वाराहै--““ स्वशाखां प्रथमं यस्तु परठिताऽन्यां पटेचदरि।
परलक्षरं तु छमते गायन्या द्विगुणं फलम्‌ '' इति ॥
ष्यासः--“ तपोविशेपैरिविवैेश्च शरुतिचोदिौः ।
वेद्ः कृत्त्ोऽधिगन्तम्यः पतरहस्यो द्विजन्मना " इति ॥
रहस्यपुपनिषत्‌ ।
स्वशाखास्यागपूतकपरशाखाभ्रयणे दोषमाह वसिष्ः-
५ यः स्वशाखां परित्यन्य परशाखां माश्रयेत्‌ ।
स शद्रवहहिः कायैः सर्वकर्मसु पराधूमिः ॥
न जातु परशाखोक्तं बुधः करम पमाचरेत्‌ ।
आचरन्परशाखोक्तं शाखारण्डः पत उच्यते ॥
अधीत्य शाखामात्मीयां परशाखां ततः पठत्‌ ।
तच्छाखीयैस्तु पेस्करः संस्कृतो ब्राह्मणो भवेत्‌ " इति ॥
जातु कदाविदपीत्यर्थः । तच्छाखीयेः स्वशाखाप्राक्तः । शावीयत्राह्मण
उक्ततवादषटौ विदतीरपि सति साप्यं पठेत्‌ । तासां लक्षणानि तेत्तिरीयंबह-
च्यमातिश्ाख्यरिक्षादिभ्पोऽवगन्तव्यानि । तैत्तिरीयाणां स्वपरातिशाख्ये
जटान्तविदृतिविषय एव प्रमाणोपलम्भात्सत्यपि साम्यं तावदेव वाऽध्ययनम्‌।
संहितापदक्रमाध्यनस्य काम्यत्वमप्यक्तं वेदूप्रचारण्यके-
५ अन्ना्यकामो निरुनं ्रूयात्स्गकामः प्रतृण्णमुमयकाम उमयमन्तरेण ” इति ।
दयोः पदयोरक्षरयोर्वा यः संधिस्तस्याविच्छेदेनाध्ययनं तननिुजं संहितापा-
रायणपुच्यते । दयोः पदयोः संधिराहित्येनोचचारणं प्रृण्णं पदपारायणम्‌ ।
निरभुलं परतृण्णं चैतदुभयमन्तरेण न केवलं निरभनं न केवलं प्ृण्णमेतादृशं
करमपारायणमिलस्यार्थः । शखामेदस्तध्ययनमेदात्सूतरभेदाद्वा वैनयन्तीकरे-
रुपोद्वातग्रन्े प्रपञ्चितः ।
एतच्छाखाध्येत्‌ऋषिपरम्परा, रएतच्छाखायाः शङुनिृषभदक्षस्वरूपत्वं
चोक्तं काण्डानुक्रमणिकायाम्‌-
५ वैशम्पायनो यास्कायेतां शाखां प्राह पैङ्गये ।
यास्कः पेद्किस्तित्तिरय उसाय प्राह तित्तिरिः ॥

४ १ख, घ, इ, "यबा ।२ख, घ, ड. पारशब्ये।
2१

३०६ भट्रगोपीनाथदीक्षितविरचिता -[शासाध्यतर्षिपरम्परा)
( शा्तायाः रकुनिवृक्षवृषभस्वरूपम्‌ )
उखः शाखामिमां प्राह आत्रेयाय यशखिने ।
तेन शाखा प्रणीतेयमात्रेयी इति प्रोच्यते ॥
यस्यां पदकृदात्रेयो वृत्तिकारस्तु कुण्डिनः ।
तां विद्वो महाशाखां मद्रमश्चुवते महत्‌ ॥
त्रिदषीर्षाणमकौ पं नवात्मानमषटपुच्छम्‌ |
द्वार्भशत्पक्षं समन्वीक्ेच्छ्कुनि बह्मप॑मितम्‌ ॥
` उत्तमोषनिषदोऽध्य िरोऽकाविपो भुवनस्य पतेमैव यान्यातमा पतः ।
कठविहितानि विदुः पृच्छेऽष्टौ यदपि च शेषं तौ पक्षौ ॥

मन्रात्मा परमुङ्गोऽष्टास्य उपनिपत्ङ््‌ ।
विध्यङ्ग ऋषमः स्वविचतुरहोतृटामवान्‌ ॥
श्नाखाद्यादि विपाप्मानं विधिमन्नमयं प्तकम्‌ ।
समान्तमेतं पन्थानं दिव आहुर्मनीषिणः ॥
रहस्यमूढ ऋक्परणो यजुपपुप्यप्रवाल्वान्‌ ।
पामाथरछछन्द शाखो विप्रभ्रमरपेकितः ॥
यत्तकरमेफलः श्रीमान्त्राह्मो वृक्षः साक्षादेषः ।
यस्तं विद्ात्सहरषिमिर्विप्रः प स्वगेच्छेदाप्वा कीर्तिम्‌ ” इति ॥

र्ममेकीमूय स्थिता वेदास्तत्त्ेदाध्यायिनः सकल वेदाध्ययनं क्ुमसमरथा-
नहषटाऽधीतत्रेदत्वसिद्धये जगदुपकाराय च बेद्ग्यासेन वेदा ग्पस्तासत्तच्छा-
खापरिच्छिननाः कृताः ।

ततः स भगवरान्वेशपायननाश्ने स्वशिष्याय यजुर्वेदं भाह । ततः स
वैशम्पायनो यास्कनाभ्ने पुनय एतां तैत्तिरीयश्षाखां भाह । स च यास्कः
पेङ्ये । पटिङ्गव इत्यपि पाठः । स चास्पत्मत्रानुगुणः ।

ततः वैङ्गिकषिस्ित्तिरये । स चोखाय । स चाऽतरेयाय। यश्षखी
ल्ात्रेयस्य विरेषणम्‌ ।

यश्ञस्वित्वमेवाऽऽह--“ तेन शाखा प्रणीतेयमत्रेयी इति प्रोच्यते '” इत्यनेन ।

तेनाऽऽयेणेयं श्राखाञन्येभ्यः प्रणीताऽध्यापिता सत्यात्रेयीति संगं
प्राप्त्रती । एताटशं यश आत्रेयस्य । यस्याः श्ाखाया आत्रेय ऋषिः पद.
कृ्धपरति । एत्तिकारः कुण्डिन ऋषिर्भवति । एताष्शी तां महाशाखामधीत-
वन्तो विद्रंसो पद्ध कल्याणमश्ववते ।

[शालायाः शकुनिवृषभवृक्षप्वरूपम्‌ पंसकाररस्नपाख । ३०७
( सलक्षणं पुनरपनयनस्य त्रैविध्यम्‌ )

अथेतच्छासात्मकस्य वेदस्य शकुनिदषभखरूपमाह-- त्रिहीर्पाणमिलया-
रभ्य चतुरहोतृललामवानिलयन्तेन । तरक्ीर्पाणमर्छासं नवात्मानमषपुच्छं
दारिश्तपकषमेता्शं शकुनि समन्वीकषेत्‌, यो जानीयात्स ब्रह्मणः संमतं
बरह्मरोकं गच्छेदि यर्थः । ब्रह्मसंमितमितिपाठे शकुनेधिशेषणम्‌ । उत्तमा
उपनिषदः शीक्षा ब्रह्मविदधगुरिति परभ्षत्रयम्‌ । एतासापुत्तमलं॑तु बादव्येन
प्रहमह्ानोपयोगित्वात्‌ । अर्को भवग्यकाण्डे अंसौ स्कन्धौ यस्य । भुवनस्य
पतिः भरनापतिः “ प्रजापति भुवनस्य पतिः " इति श्रुते; । भरनापतर्यानि
नव काण्डानि शाखादिं याजमान वेत्यादिना नवाऽऽहुः कस तद्रि
शयन्तेनोक्तानि तानि तस्याऽऽत्मा । कटश्षाखापरवतेकेन मुनिना परोक्ता-
नष्टौ काठकानि पु्छे पुच्छप्थाने विदुः । वेदबिद्‌ इति शेषः । यदपि च शेपं
काण्डं शेषभूतानि काण्डानि दवात्रिशनत्तानि पक्षौ तस्य शकुनेः ।

इति शकुनिसरूपम्‌ ।

अथ हषभस्वस्पम्‌ |

मव्रातमा मव्रभाग आत्मा यस्य । घर्मो ग्यकाण्डे ते ङ्गे यस्य । शष्ट
काठकानि आस्यं पुखं यस्य सोऽस्य; । उपनिषदः ककुश्रस्य । विध्यङ्गो
ब्राह्मणान्यवकशिष्टान्यङ्कानि यस्य । चतुहोतारशित्ति;ः खगिलयादयो मत्रा
सम्राह्मणा रुामानि भूषणानि यस्य । एतादशमृषभखसूपं यो बेद स खवि-
त्छरगविद्धषेदिय्॑ः । शाखा स्वशाखाऽभ्या येषां ते स्वशाखावा अन्ये
वेदास्त आदिं यस्य तम्‌ । अत्र तदुणसविज्ञानवहूवरीहिङ्ेयः । विपाणमानं
िगतकरपषमर्‌ । बिधिमश्रमयं मत्रव्राह्मणात्मकम्‌ । सकं सृखसहितम्‌ ।
समो प्रैपम्रहितोऽन्तः प्रान्तो यस्य । एतादशं दिवः स्वरमस्य पन्थानं मार्ग
मनीषिण ऋषय आहुः । बेदाध्ययनतटुक्तकमौचरणमेत्र स्गेस्य पन्था
इति तात्पर्याथैः ।

अथ वरक्षस्वस्पम्‌ ।
रहस्यमुपनिषदो पृं यस्य । षः पणोनि यस्य । यजुषि
एष्पाणि भ्रषाङानि च यस्प। सामान्यथर्वाणः खन्धाः शाखाश्च यस्य ।
विपरा एव श्रमरास्तैः सेषितः । यज्गकर्माण्येव फलानि यस्य । श्रीमा
ञ्शोभावानेष ब्राह्मो ब्रह्मरूप एव साप्नाद्धवति । यस्तं वृक्षं बिद्यालानी-
यात्स कषिभिः सहितो विभोऽस्िं्ोके कीति पुण्यां कीतिमाप्त्रा प्राप्य

३०८ महगोपीनायदीक्षितविरचिता -- [वेदार््यादिपरिज्ञानफटम्‌]
( वेदाध्ययनमुहूतैः )
स्वः स्वर्ग गखेदिदर्थः। स हपिरिपर इति पाठे स. श्रुषिङ्रषितुखयो विष
इत्यर्थ; । हेति निपातोऽवधारणाथः ।
ऋषिपरिन्नानफरपप्युक्तमनुक्रमणिकायाम्‌-
५ एतानृषीन्यजुर्वेदं यः पठन्वेद वेदवित्‌ ।
ऋषीणामेति सायुज्यं पारक्यं ब्रह्मणस्तथा " इति ॥
यो वेद्‌ वि्यजर्ेदं पठनेतानुक्ताटषीन्बेद स ऋषीणां सायुज्यं ब्रह्मणः
सारोक्यं चैतीलयथः। सर्वोऽपि वेदः सार्थोऽध्येतम्यः।
तदुक्तं पराश्रेण--
५५ ज्ञातव्यः प्षैवेदार्थः सर्वकर्मप्रपिद्धये ।
पाठमात्रमधीयानः पङ्कं गोरिव सीदति " इति ।
पङ्क कद॑मे ।
यास्कोऽपि--“ यदगरहीतमविज्ञातं निगदेनैव शब्यते।
अनघ्नाविव शुष्कैधो न तञ्ज्वरति कर्दिचित्‌ ।
स्थाणुरयं भारहारः किलाभूदधीत्य वेदं न विजानाति योऽथम्‌ ।
योऽथे्ञ इत््कलं भद्रमश्रुते नाकमेति ज्ञानविधूतपाप्मा ? इति ॥
मीमांसकैरपि सारयवेदाध्ययनम्‌ ° अथातो धर्मनिज्ञाप्ता ' ‹ अथातो तब्रहमनि-
ज्ञाता ' इति पूर्वोत्तरमीमां सादिभ्रतयोः सूत्रयो््यार्यावसर उक्तम्‌ ।
यञरवेदस्वरूपं त्रिभाष्यरत्ने-
^“ यजुर्वेदः पिङ्गाक्षः कृशमध्यो वृहद्रलः ।
वृहत्कपोटः कृष्णाङ्पितास्नः कर्यपगोत्रजः " इति ।
चरणव्यृहे परादेशमात्रत्वपप्युक्तम्‌ ।
अथाध्ययनयुहूतः संग्रहे-
^“ उत्तरायणगे पूर कुम्ममापतं विवर्जयेत्‌ ।
विद्यारम्े ्रतोदेशे सरे चैव विशेषतः " इति।
स्एृतिसारे-
८८ विद्यरम्मो तं क्षोरं न भवेत्तु गलग्रहे इति ।
गलग्रहास्तूपनयनकारनिरूपण उक्ताः ।
वारानाह मार्कण्डेयो विचारम्भं प्रकय-
““ वारे दिनेशश्गुस्ञवृहस्पतीनां विद्वानपती मवति "' इति ।
दिनेशः सूरः । भृगुः कः । सुद्नो षुधः। ।

[वेदशाज्ञाचध्ययनमृहूैः] संस्काररतमाखा । ३०९
( वेदाध्ययने नक्षत्रवारादि )
वसिष्ः--“ रविवारे तु पूर्वाह्न वियारम्भो विधीयते ।
चन्द्रवारेऽपराह्न तु विद्या गुवीं विधीयते इति ॥
नक्षत्राण्याह पहे्वरः--
“८ हस्तादित्रितयं तथा निर्तिमे पूर्वान्लभेप्वधचिमे
मित्रं च मृगादिपृशचमु शुभः प्रारम्भ आयः स्मृतः ।
विद्यानां हरिभत्रये च दिवते सुरेभृगोवा दिनेऽ-
नध्यायास्यतदाद्यव्भिततिो केन्द्रितः सद्ररैः ” इति ॥
हस्तादि त्रितयं हस्तचित्रास्वातयः। निककरीतिभं मूलनक्ष्नम्‌ । पूर्वा पुर्वातरयम्‌ ।
अन्यम रेवतीनकषत्रम्‌ । अनिभमथिनीनक्षतर्‌ । मित्पेमनुराधानक्षमू । हरि
भत्रयं श्रवणधनिष्ठाश्चततारकाः । सूरिवरहस्पतिः । भृगुः शुक्रः । अनध्यायदिः
न्यनध्यायाद्रदिनानि च वैया केन्रस्थानस्थितैः सद्ररैः शुमग्ररयु-
तैरतर्युतासु तिथिषु च विद्ानामाधः प्रथमः प्रारम्भः करैम्य इयर्यः ।
अन्यच्च राजपातेण्डः
“८ विद्यारम्भः प्रशस्तो मवति मधुरिपौ प्राषोपे शशाङ्क
शसते तीक्षणदयुतौ च त्रिदशपतिगृरावुदरते चाथ शुके |
सखाध्याये पिहपरस्यं खरकिरणयुतं देवपूयं विहाय
हक्रादिलज्ञवारे त्रिदशपतिगृरौ कन्दरस्य न पपे ” इति ॥
मधरिपश्रिष्णः । तस्पिनपराप्रवोपे सति । शशाडशन््रससिन्शस्ते। तीक्ष्ण-
दतिः सपस्तसमि् प्रशस्ते सति । तरिदशपतिगुरवरहस्पतिस्तसिमज्छुकरे चोद्भतेऽ-
नस्तगो सति । खरकिरणः सूय॑स्तेन यतं देवपृ्यं ब्रहस्पति सिहस्थं विहाय
स्वाध्याये स्वाध्यायदिवसे । शुक्रादित्यवुधान्यतमवारयुते ्रिद्शपतिगुर्वैह-
स्पतिस्तसिमन्केन्द्रसेस्थे च सति वि्ारम्भः प्रशस्ता भवतीः । न पपे
न निषिद्धस्थानस्थिते ।
« अनध्यायाः प्रदोषाश्च पष्ठी रिक्तासतथैव च ।
वरनीयाः प्रयत्नेन विद्यारम्भे तु प्मैदा '! इति ॥
अक्तरारम्मे वक्ष्यमाणो यो गणपतिहरिल््मीरुरपूनादिविषिः सोऽत्रापि
कायः।
शास्रविरेषे वारविश्षेषमाह दृतिहः-
५ स्वेदश्च शाज्ञाणि चाभ्यतेत्ूयवापतरे ।
कामशालतं महातन्नं रोगं वेष्णवं तथा ॥

३१० भहगोपीनाथदीक्ितविरविता-- वदशाखरायध्ययनमृहूतः]
( अध्ययनारम्भकलि क्षुते न हानिकृत्‌ )
अङ्कशाखं मिषा खरं चान्दरेऽद्वि सततं रमेत्‌ ।
द्रां कुरघ्रं च रणवादम्निशच्कम्‌ ॥
अख्रशचप्रयोगं च कुगवारांशकोदये ।
योगशाखं महातच्रमदरतं ब्रहमन्ठिकम्‌ ॥
गीतकाचं च नृत्यं च कामशाच्रं च सोमने।
सषैवेदान्षडङ्गानि जीववारे समारभेत्‌ ॥
मङ्गलं नृ्यवादित्र श्रीकामं श्रीप्रतिषठितम्‌।
पूनाङ्गवदवेदाथमारभेच्ुक्रवापरे ॥
शुम वाऽप्यदाभं वाऽपि न स्परेच्छाक्लमर्वने |
विद्यारम्मो यदि स्यात्तु मन्दवारांशषकोदये ।
पुराणमपि नाकाय नराणां तु न संशयः '” इति॥

कापशालनं प्रसिद्धम्‌ । महातत्रं मच्रशासनम्‌ । रोगघ्रं भिषक्शासम्‌ । वैष्णवं
विष्णमन्रपूजादिमरतिपादकम्‌ । मरहातत्रशषब्दो गोवरीवर्दन्ययेन वैष्णवाति-
रिक्तपरः । तथाशब्दः सूय॑वासरान्वयाथैः |
८ कामशाखं मन्नं रविवारे समभ्यतेत्‌ "' ।
इति वाक्यान्तरसवादात्‌। अङ्गशास्ं परायुद्रिकम्‌ । ्षुदरशाहंबौदादिशाकम्‌।
कुरुप्माभिचारिकशास्म्‌ । महातत्रस्वेन सूयंवासरेऽभ्यासः प्राप्तः स एत-
स्मि्ंशे न मवति । करं तु कुजवासर एतस्याभ्यासः कतव्य इति । रणशब्देन
मटशाख्म्‌ । अघ्वशस्मरयोगस्यप्रे पृथगुपादानात्‌ । वादो व्यवहारशासञमू ।
अभनिश्ास्लमभ्ियच्रनिर्माणादिशासनम्‌ । एतेन शिरपं सर्वमुपलक्षणीयम्‌ । योग-
शालं प्रसिद्धम्‌ । महातत्रं सांस्यशाज्ञन्यायशास्धमंशान्नादि । अतं वेदा.
स्तशासम्‌ । ब्रह्मैष्टिकं यलाश्रमधममरतिपादकम्‌ । गीतकं नारदादि प्रणीतं
संगीतशास्रम्‌ । दृत्यं भरतप्रणीतम्‌ । मङ्गलमटकारादिशाद्चम्‌ । भरीकामं
भरीप्रदायकम्‌ ।
अध्ययनारम्भकारे शषुतं न हानिषदिलयक्तं प्रतापमापैण्डे उयोतिनि-
बन्धे च-
८८ भेष््ये वाहनारेहे आप्ते शयनेऽशने ।
विद्यारम्भे बीजवपि क्षुतं हानिकरं नहि " इति ॥
इयध्ययनारम्भकाटः।

[ अध्यापकधरमीः ] संस्ाररत्नमाला । ३११

अथाध्यापकपर्माः ।
तत्र यमः--“ सतते प्रातरत्थाय कृतनिलक्रियो गुरुः ।
प्राणायामत्रयं कुाच्छिप्यमध्यापयेतततः इति ॥
मनुरपि--“ अध्यापयिष्यमाणस्तु यथाकालमतन्दितः ।
अधीष्व मो इति ्रृयाद्विरामोऽप्तिविति चाऽऽरमेत्‌ " इति]
अध्यापयिष्यमाण इत्यत्र गुरुरिति शेषः। आरमेदिलत्रान्तरमावितो णिच्‌।
तेन दिष्यमारमयेदिलर्था लभ्यते । अथवाऽऽरमेदिति यथा्चुतेव । अध्याप-
नानिवर्तेतेयर्थः ।
स्फृतौ--“ एकः श्रोता दक्षिणतो निषदद्रौ वा मूरयाप्रस्तु यथावकाशम्‌ ” इति ।
अस्याथः--एकः श्रोताऽध्येता दक्षिणत उपविेदथवा द्रौ शिष्यौ । अथ
वा भूयांसो बह्वः शिष्या यथावकाश्चमनियम उपवेशन इति ।
स्पृत्यन्तरे--“ भप्त तु समाप्रीन आचान्तः प्रा्ुखो गुरः ।
प्रणवं प्रक्समुचायं शिप्यमध्यापयेत्द। ” इति ॥
त्रैव“ अभ्यातत दुतां वृत्ति प्रयोगार्थे तु मध्यमाम्‌ ।
शिप्याणामुपदेशार्थं कुयारत विन्बिताम्‌ '” इति ॥
अभ्यासार्थे वेदाभ्यासं दुतां त्वरितं इत्ति जानीयात्‌ । प्रयोगार्थं
कमी मत्रपाठे मध्यमां हत्ति जानीयात्‌ । शिष्योपदेशार्थ हिष्याध्यापनाथे
विलम्बितां इत्ति जानीयादिलथः ।
याज्गवल्कयः--“ कृतज्ञाद्रोहिमेधाविदुचिकल्पानपूयकाः ।
अध्याप्या धर्मतः साधु शक्तािज्ञानवित्तदाः इति ॥
कृतयुपकारं जानन्तीति कृतज्ञाः । अद्रोदिणो द्रोहरहिताः । मेधाविनो
धारणावन्तः । गुचयः शुद्धाः । कस्पा नीरोगाः । अनसूयका गुणिनां दाषा-
नाविष्करणशीलाः । शक्ताः शरशरूषायाम्‌ । आप्ता अप्रतारकाः। ब्गानदा विधा.
दाः । वित्तदा अर्पणपूरवमथंदातारः । धर्मग्रहणमर्थोपलक्षणम्‌ । नन्वर्थतोऽप्य-
ध्याप्य इति न संगच्छते । भृताध्ययनमभूतकाध्यापनयोः प्रायधित्तस्मरणात्‌।
तथा च पराश्रप्रायधित्तकाण्डे विष्णुः-
५ भ्रुतकाध्ययनं कृत्वा भरतकाध्यापिनस्तथा ।
अनुयोगप्रदानिन तरीन्पकषान्याककं पिबेत्‌ "” इति ॥
६ मेवम्‌ । रतिसंकरपपू्वकमध्यापनं प्रतिषिद्धमितरस्य दृत्तिहेतुतेनावि-
रोधात्‌\

३१२ भषटगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [ अध्यापकषमोः ]

अत एव मनुः-
““ धमोर्थौ यत्र न स्यातां दशरूषा वाऽपि तद्विधा |
तत्र विद्या न वक्तम्या म्युपं वौजमिवोखरे ” इति ॥
विहिताननुषठात्े नास्तिकाय वा विच्यादाने धमीभाव इत्यथः ।
यमोऽपि--“ धर्मार्थो यत्र न स्यातां न शुशरषाऽपि त्विषा ।
विद्या स्ह मर्त्यं न वियामुखरे वपेत्‌ " इति ॥
अनन्तरोदाहूतमूतकाध्यापनं कृतेतिवाक्यगतस्यातुयोगशन्दस्यार्थो मिता-
षरायाम्रू-“ अधीयानस्य विप्रादेसिरष्कारोऽनुयोगः '' इति ।
मन्गानदोऽप्यभ्याप्य इत्याह--
“ आचार्यपुत्रः दरश्पुक्ञनदो धाभिकः शुचिः ।
आप्तशाखोऽदः पापुस्वध्याप्यः स्यात्तु धभैतः '” इति ॥
असृयङ्ादयो नाध्याप्या इत्याह विचैव-
“ विद्या हवै ब्राह्मणमाजगाम गोपाय मा शेवपिष्टेऽहमस्ि |
अपूृयकायानृजवेऽयताय न मा व्रूया वीयंवती तथा स्याम्‌ " इति ।
शुतयन्तरे तु-अपूयकायान्रजवे शठ।येति पाठान्तरम्‌ । असूयकायानृन-
वेऽयतायेत्यत्रायतायेति पदच्छेदः । विव्रा ब्राह्मणं प्रत्याजगाम पश्चात्तं परार्थ
यामास । हे ब्राह्मण त्वं मां गोपायानधिकारसकाशाद्रक्ष । ते तव शेवधिनि-
पिरहमसि । निधियंयाऽभीमदाता तथाऽहमस्मीलयथेः । प्ाथ्यमाह--अप्र-
यकायेल्यादिना । जातं निश्वयं गुर पभदश्य॑तद्दषणारथमेरैदं पर्येण यतमानो
हेत्वाभासोपन्यासक्षीो दुष्टोऽप्रयकः । गुरुक्तिः सर्वाऽपि यथार्थवेति ज्ञानं
विश्वासः । स नास्ति यस्य सोऽबिश्वासोऽनूञ्श्च । गुरुक्तेसमनन्तरमेव जात-
निश्चयोऽपि यः पूवैमेवेतज्ज्ञातचरमिति, इदानीमपि न ज्ञातमिति वा पदै
यितुं यतते स श्ट; । अयतायेतिपठेऽशुचय इत्यथः । तेन पाठद्रयमपि तंग्रा-
ह्म्‌ । एतादृशाय पुरुषाय न मां ब्रूया; । तथा तथा सति बीर्यवलयभीष्टफल-
दात्री स्यां नान्यथेति श्ुख्थः।
नारदः“ गुरुभ्रुषया विद्या पुष्कटेन धनेन वा ।
अथवा विद्यया विद्या चतुरं नोपरम्यते ' इति ॥

चतुर्थं साधनम्‌ ।
विष्णुः--“ नापरीक्ितं याजयेननाध्यापयेन्नोपनवेद्यदि तु यः
पराह यस्तु एच्छति तयोरन्यतरः प्रेति दोषं चाधिगच्छति '” इति । `

[अध्यापकषर्माः] संस्काररत्नमाला । ३१३

मरतीलस्य मरणं गच्छतीयर्थः |
धरमसूत्रे--“ शयानश्ाध्यापनं वर्मये्न तस्यां शथ्यायामध्यापये-
दयस्यां सह शयीत " इति ।
दिवा नक्तं च शयानस्याध्यापनपतिषेषः । सस्य तु धारणार्थम्धीयानस्य
न दोषः । यस्या शय्यायां मायया सह रात्रौ शयीत तस्यां शय्यायामासी-
नोऽपि नाध्यापयेदिति व्याख्यातमुञ्ज्वाङ्ता ।
अन्यच्च तत्रैव-
^ प्रवचनयुक्तो वर्पारारदन्त भेयुनं न चरेत्‌ '' इति ।
परचचनमध्यापनं तेन युक्तो पर्पास॒ शरदि च मेथुनं वर्जयेदिति व्याख्यातं
तेनैव ।
तथा--“ अनध्यायो निशायामन्यत्र धर्मोपदेशाच्छिप्येम्यो मनप्ता
वा स्वयमूध्वमर्धरात्रादध्यापनं नापररात्नमुपोत्थायानध्याय
इति संविशेत्‌ '” इति ।
निश्ायामनध्यायोऽध्ययनमध्यापनं च न कुर्यात्‌ । रिष्येभ्यस्तु धर्मोपदे-
शोऽुहायते, । निश्ायामनध्यायस्य प्रतिप्रसवो मनसा वा स्वयं चिन्तये.
दिति। उ्वंमधरातरादध्यापनमिल्ययमपि प्रतिप्रसवः । निशायाः षोडशना-
दिका आरभ्याध्ययनं भवति । रत्रस्तृतीयो भागोऽपररात्रम्‌ । उर्वमर्धरात्रा-
दुपोत्थायोत्थायाध्यापयेत्‌ । नापररात्रं संविशेनन शयीत । यद्यपि तसिमन्न-
एम्यादिरनध्यायः प्राप्तो मवति कि पुनः स्वाध्याये ।
तथा च मनुः-
«न निक्चायां परिभ्रानतो ब्रह्माधीत्य पुनः खपेत्‌ ” इति।
( व्याख्याते तेनैव । )
तथा-“ न समावृत्ते ्मादेशो विद्यते " इति ।
समाृतरिष्यं रलयाचार्येणसमादेशो न देय इदं त्वया न कर्तव्यमिति ।
यथाऽसमाहत्तद शायां दीयत उदङुम्भमाहरेति । नैमित्तिके खेच्छया करणे न
भतिषेध्य इति व्याख्यातं तेनैष ।
तथा--“ तस्षिनुरोर्वत्तिः पुतरमिवनमतुकाङ््ष्पवेधरमप्वनपच्छा-
दयमानः सुयुक्तो विचयं ग्राहयेन्न चैनमध्ययनवित्नेनाऽऽत्पकर्यप्व्यु-
# धनुश्विहान्तग॑तं सवैपु्तकरेषु वर्तते, परं तवतरानुपयुक्तम्‌ ।

1
0

३१४ भट्गोपीनाथदीक्षितबिरचिता-- [अध्यापकधर्मीः]

पर्ध्यादनापत्छन्तवास्यननतेवाती मवति विनिहितात्मा गुराकनपुण्य-
मापद्यपानः ' इति ।

तसिमन्नन्तेवासिनि गरोत्तिपरकारो वर्षयते । एनं शिष्यं पुत्रपिवाभ्या-
हितः स्यादिल्यनुकारृक्षन्सर्वेषु धर्मेषु करिचिदप्यनपच्छादयन्नविगूहयन्सुयुक्तः
सष्बहितस्तत्परो भूत्वा विद्यां प्राहयेत्‌ । न चेन शिष्यमध्ययनविघ्रेनाऽऽत्म-
प्रयोजनेषूपरुन्ध्यादनापत्सु । उपरोधोऽस्वतश्रीकरणम्‌ । अनापत्सितिवचना-
दाप्ध्ययनविधातेनाप्युपरोपे न दोषः । आपच्मान इल्यन्तर्माषितो ण्यर्थः ।
योऽन्तेवासी बिनिहितासा द्वयोराचार्थयोपरिनिहितासमा गरावनैपुण्यमापाद-
यति नायं भदेयः सम्यगुक्तं इति सोऽन्तेवासी न भवति स ल्याञ्य इृय्थ
इति व्याख्यातं तेनैव ।

तथा-“ अपराधेषु चैन स्ततमृपाटमेतामित्राप्तोपवापरोदकोपस्पशे-
नान्यद्श्ैनमिति दण्डो यथामात्रमानिषृ्तेः ” इति ।
अपराधेषु कृतेष्वेनं शिष्यं सततपुपाटमेरनि(ते)द पयुक्तं त्वया टृतमिति ।
अभिन्नासो भयोत्पादनम्‌ । उपवासो भोजनेऽन्नाटमः । उदकोपस्पशनं शीत
उदके सपनम । अदशनं यथाऽपावात्मानं न पश्यति तथा करणं ग्रहेश
निरोधः । सवत्र प्यन्तास्रलयः । इत्येते दण्डाः रिष्वस्य यथामात्रं
यथापराध तदनुरूपं व्यस्ताः समस्ताश्चाऽऽनिषतेः, यावदसौ नतोऽपराधा-
# भप (० $+ भ
न्निवतैते तावदेते दण्डा इति व्यारुयातं तेनैव ।
शिष्यताडनप्रकारो पनुनोक्तः-
५ मायां पुत्रश्च दाप्तश्च शिष्यो भ्राता च सोदरः ।
प्राप्तापराधास्ताञ्याः स्यू रज्ज्वा वेणुदरेन वा ” इति ॥
अन्न सोदरविशेषणाद्धिननोदरे भ्रातरि ताडनं प्रतिषिद्धं भवति।
दृद्धगौतमोऽपि-
^“ शिप्यशिष्टिरवभेनाराक्तो रण्नुवेणुदलाम्यां तनुम्यामन्येन घत्र्ञा
शास्यः " इति।

शिष्टः शासनम्‌ । अवधेन प्रहारं विना । प्रहारं विना श्ासनासंभवे
म्रहारेणेव शासनम्‌ । तच्च रज्तेणुदलाभ्यां तदुभ्यां सृक्ष्माभ्यां न तु स्थूला-

१ ग. “सौ ततो" । २ ग. ध. "व । आदिलयपुराणे--“ लाडने वहवो दोषास्ताडने बहवो
गुणाः । लाडने जायते मृसंस्ताडने पण्डितो भवेत्‌.” इति । रि" ।

[अध्येतृषमीः] संस्काररत्नमारा ।

३१५

भ्याम्‌ । तनुभृतरज्जुबेणुदलव्यतिरिक्तेनान्येन पाषाणखण्डादिना यः शिष्यं

हन्ति प्रहरति राज्ञा स शास्य इत्यथैः । एतच्च रिरसि न कार्यम्‌ ।
तथा च मनुः-
“५ पृष्ठतस्तु शरीरस्य नोत्तमाङ्गे कथचन ।

अतोऽन्यथा तु प्रहरंशरोरस्याऽऽपोति किसिषम्‌ " इति ।

उत्तमाङ्गं शिरः ।
यपमः--“ योऽर्थ पन्द्िनोऽध्यायान्पटयेततु विधानतः ।
अनध्याये च ते प्राहदविषटविकं बुधाः ” इति ॥

अध्याया वेदा; । अनध्याये चेदत्र चकारः पूर्वर्धस्थ्य द्विनोऽध्याया-

न्पारपेदिलयस्यानुकपषणा्ैः।

षसिष्रः- “यो हि विद्यामधी््याधिने न पप्रददाति न प धर्ममाग्भवति" इति ।

विधादानस्य फलमाह संवतैः-

¢ विद्यादानेन महति बह्मलोकं महीयते ” इति ।
इति संकषपेणाध्यापकधर्मा; ।

अथ सं्षपेणाध्येतृधमोः।
तत्र मनुः“ अध्येप्यमाणस्त्वाचान्तो यथाश्ञाखमुदस्ुखः ।
कृतत्रह्ाज्ञरिशचैव टपुवाप्ता जितेन्दियः '” इति ।
अनर द्विराचमनमुक्तं कुमपुरागे--
^ स्नानान्तेऽध्ययनारम्मे काप्तश्वाप्तागमे तथा । '
चत्वरं वा इमक्ञानं वा समागम्य द्विजोत्तमः ।
पंध्ययोरुमयोप्तद्रदाचान्तोऽप्याचमेत्ततः ” इति ॥
ब्रह्माज्ञलिखरूपं तु स एवाऽऽह--
“५ पंहत्य हस्तावध्येयं प हि ब्रह्मज्ञ; स्मृतः " इति ।
संहत्य संहतौ इत्वे यथः ।
अन्राऽऽदाबुपसंग्रहणपुक्तं पर्मसूत्र-

“५ उदिते त्वादि आचार्येणाध्ययनाय समेदयोपपंग्रहणम्‌ " इति ।

तत्कारस्तूपनयनप्रकरण रउक्तः।
१. प्विक्रवि(यि)कं।

३१६ भटगोपीनायदीतितविरचिता- [अध्येतृषर्माः]

एतचान्तेऽपि कृतैष्यय्‌ू-
५ ब्रह्मारम्भेऽवप्ताने च पादौ ग्रामौ गुरोः पदा ” इति मनूक्तेः ।
ब्रह्म वेदस्तस्याऽऽरम्भ इत्यर्थः ।
अध्ययनारम्भ ओंकारोऽपि वक्तव्यः, “ ओंकारः ख्॑द्वारं तस्माद्रमा-
ध्येप्यमाण एतदादि प्रतिपद्यते ” इतिधसूत्रात्‌ ।
ओंकारः प्रणवः । ब्रह्म वेदः । एतदादि, ओंकारादि । प्रतिप्रत आर-
भते । अन्यत्स्पष्मिति व्याख्यातमुज्ञ्वलाङृता ।
भारद्राजशिक्षायाम्‌-
५ मशानुवाकायारमम पविपरगोच्को हरिः ।
न संधिः प्रणवे नित्यं विरामे रितो भवेत्‌ " इति ।
मभ्नाशानुवाकाश प्रभ्नानुवाकाः। तेषु य आवः प्र्ोऽनुषाको वा तस्याऽऽ-
रम्भ इयः । पर्नादुवाकारम्भ इद्येतावदुच्यमाने सर्वपश्नायुवाकारम्भे वक्ष्य-
माणो विधिः स्यात्स मा भदित्येतदथमाचग्रहणम्‌ । सविस्धोचकथ सवि-
सर्गोश्चकः । सविसगेः प्रथमैकवचनान्त इत्यथः । उच्च एगोचकः । उदात्त इति
यावत्‌ । एतादशो हरिशब्दः पभश्नानुवाका्ारम्भे वक्तव्यः । प्रणपेऽग्रे सति
नित्यं सदा हरिशब्दे संधिर्न कर्तव्य इयथः । बिरामेऽवसानेऽध्ययनस्मापतौ तु
हरिशष्द उच्चक उदात्तो न भवति किंतु निदं सदा सरितः, अन्यस्वरित
एव भवेत्‌ । सध्यभावोऽप्यत्रास्तयेवेति।
पणवानन्तरं व्याहूतीस्तदनन्तरं सावित्रीं चानुत्रुयात्‌ ।
५ प्रणवं प्राकपरयुज्ञीत व्याहूतीस्तदनन्तरम्‌ ।
साविभ्याश्चानुवचनं ततो वृत्तान्तमारमेत्‌ » इति संवर्तोक्तेः।
इत्तान्तोऽध्ययनम्‌ ।
णवात्पूर्वं प्ाकूलदभासनोपतेशनं पवित्रैः पावने प्राणायामत्रयं
चाऽऽह मनुः-
^ प्र्टान्प्ुपाप्रीत परत्रैव पावितः।
प्राणायामेल्िमिः पूतस्तत ओंकारमर्हति ” इति ।
प्राङ्लाः भागप्रा दभाः।
परि्रपावनं गौतम आह--“ प्राणोपसपर्शनं दर्भैः "” इति ।

१इ. ध्वे तत्र वि" । २३. स्येव। प्र

[अध्येतृधर्माः] संसकाररतनमाख । ३१७

भाणाः शीर्षण्यानि च्ुरादीनीन्धियाणि तेपामुपसपर्शनं द्मा्जनमिति
हरदत्तः ।
अध्ययनान्तेऽप्याकारो वाच्यः ।
^ प्रणवं ब्रह्मणः कुर्यादादावन्ते च पदा " इति मनृक्तैः ।
ब्रह्मणो वेदस्य ।
भर्मिं स्पृष्टा विरामः कायैः । तदुक्तं स्मृदयन्तरे-
“ ओकारं प्रथमं कृत्वा ततो ब्रहम प्रवतत ।
अकरं च पुनः कृत्वा मू सष्रा समापयेत्‌ " इति ।
अध्ययनमिति शेषः ।
अध्ययनसमापतावप्युपसंग्रहणं कर्तव्यं रिप्येण व्रह्मरम्भावसानयोरगुरोः
पादोपसंग्रहणं कायंमिति विष्णक्तेः ।
(कव्यास्तरिक्षायाम्‌-
“ काण्डप्रशनानुवाकान्ते दशाष्टौ पश्च मात्रिकः ।
न्थानां तु प्मापतौ तत्रिगुणः काह उच्यते " इति ।

% धनुशिदान्तमैतग्रन्थस्थाने ड, पूस्तकेऽन्यथा प्रन्धः स॒ यथा--“ आरण्यकाध्ययने विशेषः ।
प्रवग्यसूत्र--“ भध्येष्यमाणो मद्न्तीरुपसदृस्य प्रथमानुवकिन शान्ति कृत्वाऽ्धीयीताधीय वोत्त-
मेनैवं कर्म॑सु यत्र क चाशान्तिकृतं पद्येसुनरेव शान्ति कृत्वाऽधीयीत न प्रवग्यायोपनिष्कम्याप्रविश्य
प्राममन्यदधीयीत ” इति । भद्रप्रपाठकाध्ययने विशेष उक्तः श्ुतौ--“ प्रवग्येवदादेशः । अरुणाः
काण्डक्रपयः । अरण्येऽधीयीरन्‌ । भद्रं कर्णेभिरिति द्वे जपित्वा । महानाम्नीमिर्दक २ सस्यद्यं ।
तमाचा्थों दधात्‌ । शिवा नः शंतमेत्योपधीरालमते । सुमृडीकेति भूमिम्‌ । एवमपवमंम्‌ । ेनुद॑क्षिणा ।
कभ्सं वासश क्षौमम्‌ । अन्यदा खुङ्कम्‌ । यथाशक्ति वा । एव स्वाध्यायधर्मेण । अरण्येऽधीयीत ।
तपस्वी पुण्यो भवति । तपस्वी पुण्यो भवति ” इति । आदिद्यते विधीयत इदयादेशोऽनुषेयोऽैः।
स च प्रकग्यवद्‌व्रावगन्तन्यः । परवग्याध्ययनादौ ये धर्मस्तेऽतराप्यनुषेयाः । ते च प्रवग्य॑धर्मः सूत्र-
कृता सूत्रिताः --“ संवत्सरमेतद्व्रतं चरेदेतस्मन्संवःसरेऽधीयीत ययेतस्मिन्संवत्सरे नाधीयीत
यावद्ध्ययनमेतद्‌नतं चरेत्सवत्सरे पर्यवेते सिलेऽच्छदिदेऽप्निषूपसमाधाय संपरिस्तीर्य मद्न्तीर्प-
स्पृरेय ” इयाद्यः । तनेतान्धरमानाचरेत्‌ । अरुणाख्या अत्र कण्डऋषय, । तेऽपि होतव्या इत्यथैः ।
अयं होमो व्रताम्‌ । सोऽयमारुणकेतुकाख्यो मरन्धोऽरण्य एवाध्येतव्यः, न तु भ्रामे । अध्ययनोप-
क्रमे शान्यर्थं भद्रं कर्णेभिरिति द्वै ऋचौ जपेत्‌ । आपमापामित्येतामिर्महानाप्नीमिक्रभ्भरध्येतारं
माणवकमुद्कं स्यशैयेत्‌ । ततस्तं माणवकमाचा्यो दयात्‌ । व्रताय नियुभ्रीत । शिवा न इति मच्र
णोषधीः स्पृरोत्‌ । सुमृडीका सरस्वतीतिमन्नेण भूर स्परेत्‌ । यथाऽध्ययनल्योपक्रमे सवेमेतदनुषठि-
तम्ेवमध्ययनस्यावसानेऽपि सर्वमेतदनुतिषटेत्‌ । स्वाध्ययनसमाप्तावाचार्याय घेनदैक्षिणा देया । भोज-
नार्थं कोस्यपात्रं देयम्‌ । प्रावरणार्थ क्षौमं॑वल्रं देयम्‌ । तदशक्तावन्यत्का्पासमयं शुकवल्ं देयम्‌ ।
अल्यन्तमशक्तौ यथाशचक्ति किमपि देयम्‌ । एवमुक्तेनाध्ययनधर्मेण युक्तः सत्रण्ये गुखमुखादरन्धमधी-
यीत । एवमधीयानो त्रतनियमानुष्ठानात्तपोयुक्तो भवति । अभ्यासोऽयं मङ्गल इति व्याख्यातं विदया-
रण्यश्रीपादैः । अन्यदृप्याह ” इति ।

३१८ भटगोषीनाथदीकषितेविरचिता-- [अध्येतृषरमीः]

काण्डादीनां समाप्तौ विरामकालाः कमादकशादिमाग्रा भवेगुः । काण्डान्ते
यथा-जनदुसियासु । प्रभ्ान्ते यथा--कलखयाति। अनुवाकरान्ते यथा-
पदून्पाहि । ्रन्थानां समाप्त विरामे तत्काण्डविरामखिगुणः कार्चिशन्ाप्र
इल्यः । यथा समुद्रो बन्धुः । येभ्यशरैनसाहुः । ओम्‌, इति ।

सवसंमतरिक्षायामपि-

५ प्माप्तावनुवाकस्य मात्राणां पश्चकं स्मृतम्‌ ।
अष्टौ दरति विज्ञेय प्रभरे काण्डे यथाक्रमम्‌ ॥
त्राणां तु समापो ततरिगुणः काठ हृष्यते ।
वेद्स्योपक्रमे विद्वानवपानेऽप्यतन्द्रितः ॥
उचवरेसणवं ब्रह्म रक्षाये छन्दां स्फुटम्‌ ।
आदावनुक्ते घछ्लवति परस्ता िक्षीयैते ॥
प्रारम्मकश्चतर्मात्रो वेदस्यः स्यात्दुरधकः |
अध्ययनानुवाकान्त्यः कर्मा्श्च त्रिमाप्रकः ॥
प्रारम्माद्याः करमान्नादा मत्राणुद्यणुमात्रिकाः ।
वेदरम्मे तुयो नादो मकारो मात्रिको मवेत्‌ " हति ॥
तश्र ग्रन्थः । स्वति च्यवते । विशीयेत इत्यत्र वेद इति षः ।
कारीर्यायध्ययने वरतविरेषः काण्डाुकरमणिकायाम्‌-
५ अक्षाराठ्वणं भूमौ मेन पएशुवदहिनः ।
चतूरात्रं तु भुञीत कारीयध्ययने व्रतम्‌ ॥
कारीरीत्रतवच्चापि कटात्रतमिहोच्यते ।
न तत्र पड्ुवदुञ्ञ्यान्न च भूमाविति स्थितिः ॥
कलात्रतं तु यत्परोक्तमभ्चिकाण्डे तदुच्यते ।
पावित्रेम्यः प्रभरत्यध्वैमो (मो)षध्यनुवाकादिति ।
पसमित्कडापं ज्यहमाहरन्ति [च] मृगरिश्याम्‌ " इति ॥

कारीयां मारतमसि मरुतामोज इलादयश्चत्वारोऽनुवाकास्तदध्ययन एतषरतं
भवतीलय्थः । कारीरीव्रतवदेव कलाव्रतं कलासंज्ञकं तरतं यदुक्तं तदश्निका-
ण्डेऽभनिकाण्डाध्ययने भवति । अनेन समैसिमनप्यभ्िकाण्डे माप्तौ नियममाह-
सावित्म्य इत्यनेन । सावित्राः, युज्ञानः प्रथमं मन इयाय अष्ट मच्रास्तेभ्य
आरभ्य या जाता ओषधय इत्यनुवाकपर्यन्तानामध्ययन एतदरतं भदति ।
गृगारेषटः, अगरमन्व इत्यनुवाकस्तस्याध्ययन इृटयर्थः।

[अध्येतुध्ः] संस्काररत्नपाडा । ३१९

वैशवदेषमत्राध्ययने व्रतविशेष उक्तो धर्मसू्र--

“८ तेषामुपयोगे द्वादशाहं ब्रह्मचर्यमधःशय्या क्षारट्वणमधूमां्त-
वजैनं चेत्तमस्येकरात्रमुपवापसः " इति ।

तेषां होमानां बलीनां च ये मच्रास्तेषापुपयोगे नियमपूषैके ग्रहणे द्वादशाह
ब्रह्मचर्यं परयुनवजैनमधःशय्या स्थण्डिलश्ायिलं प्षारलवणादिवर्जनं च
भवति । उपयोक्तरेव व्रतम्‌ ।

अन्ये तु पल्या अपीच्छन्ति, उपयोगः प्रथपप्रयोगः । तत्न पटल्या अपि
सहाधिकार इति वदन्तः । उत्तमस्योत्तमेन वैहायसमितिवक्ष्यमाणस्य ये भृताः
प्रचरन्तीलयस्यैकरात्रयुपवासः कव्य इति व्यारयातमुञज्वलकृता । असि-
न्व्याख्यान उपयोक्तुरेव व्रतमिल्यारभ्य वदन्त इति मतान्तरमदशैनम्‌ । नियम-
पकं ग्रहणं गुरो; सकाशाद्वि्ाग्रहणं तदथमिययः ।

भद्रपपाठकाध्ययने विशेषः सेवत्सरमतद्रतं चरेदित्यनुतराक उक्तः।

मर्यपरपाठकाध्ययने विकेषः परवग्यसूत्र-

“ अवान्तरदीक्षां व्याख्यास्याम उदगयन अआपपुयमाणपक्षे पुण्य
नक्षत्रेऽपराहे केशरमश्रणि वापयित्वा प्राचीमुदीचीं वा दिशमुपनि-
प्कम्य सिलेऽच्छदिदर्ोऽशचिुपपतमाधाय सपरिसीरयं चत्त ओदुम्बरीः
मिध भादरा अप्रच्छित्ाम्राः प्रादेश्मातरी्रैतन्वक्ता अम्याधाप्रयति
पृथिवी समिदिवयेतैः प्रतिमन्रमपने तपते ततं चरिप्यामीलेतै्यास्पं
देवता उपतिष्ठतेऽयेनर सर्वेपामनुवाकानां प्रशीरमिव्याहारयति प्रथ-
मोत्तमयोवी ततः पमीस्य वाचं यच्छल्यथास्याहतेन वापतप्ा प्रदक्षिण
मुख शिरो वेष्टयित्वाऽसतमिते प्रामं प्रपादयति वाग्यत एतार् रत्रिं
तिष्ठत्यास्ते वा श्वोभूते प्राचीमुदीचीं वा दिशमुपनिष्क्रम्य सिरेऽच्छ-
दिदेऽभ्िमुपपतमाधाय सेपरिस्तीयै वयः पुपणी इति मुखं विवेष्ठ य
उदगात्त्चषुरित्यादित्यमुपतिष्ठतेऽेन५< षट्तयममिविदरंयति सप्ततय-
मित्यकेऽभनिमादित्यमुदकुम्भमदमानर दिरण्यं वत्सं महानम्यार पमी
्रीण्यादितोऽभिविदर्योत्तराण्यमिविदशयत्यथास्य बरह्मचरयम॑धि नित्यं
न नक्त भुञ्जीत यदि मृञ्जीताकञ्वलितं मुञ्जीत न मृन्मयं प्रतिषयीत न ल्चिया
न शरदेण सभेत न च्छत्रं नोपानहौ धारयेन्न चक्रीवदारोरेन पमान-
मीकषेत नापपातरं न हम्योणि न शवं न स्रायान्नाञ्जीत नाम्यज्ञीत

+ १ ग, भच्छि' । २ग. "ताभ्यक्ता। ३१. “मभिनि'।

१२० भगोपीनाथदीक्षितविरचेता- [अध्येतृधर्माः]

॥ १९ ॥ अष्टमीं पर्वाणि चोपवसेन्न च पंविरेदेतसिन्नेव संवत्स-
रेऽधीयीत पुनर्याकदध्ययनमेतद््तं चरेत्संवत्सरे पथवेते प्राचीमुदीचीं
वा दिशमुपनिष्क्रम्य सिहेऽच्छदिदशेऽभिमुपपतमाधाय संपरिसतीयं चोः
समिरित्यवृत्तेः समिधोऽम्याधायाऽऽदिय व्रतपत इलावृक्तदवता
उपतिष्ठते गुरवे वरं द्वा केरादमश्रूणि वापयतेऽधास्य
स्वाध्यायमधि निलयं नानृत्छष्टाध्यायोऽधीयीत न नक्तं नामिदोपं
ब्ह्मचर्यमाप्य न दतः प्रक्षाल्य न माश्सं भक्षयित्वा न केशान्प्रविध्य
न केशङमश्रूणि वापयित्वा न स्नातो नानुषप्ति न स्लग्वी नाक्तो
नाभ्यक्तो नाऽऽ नाऽ नानपवृ्टे नाम्ने न च्छायायां न पर्यावृत्त
आदित्ये न हरितयवान्प्ेक्षमाणो न माम्य प्ोरन्ते नाऽऽरण्यघ्य
नापामन्ते नादयुतमुतपतितं न लोहितं दृष्ट नाप्पात्रं न हर्म्याणि न
दावं न शरीराणि प्राचीमुदीचीं वा दिशमुपनिष्क्रम्य सिलेऽच्छदिर्-
ऽपनिमुपप्तमाधाय संपरिसतीयै दरभष्वापीनो दर्भान्धारयमाणः परा-
चीनमधीयीत वरं वा दच््वोपापतनेऽध्येप्यमाणो नान्या वाचो वरेदध्य-
ष्यमाणो मदन्तीरुपद्एरय प्रथमेनानुवाकेन शान्ति कृत्वाऽधीयी-
ताधीत्य चोत्तमनैवं कमेषु यत्र क चाशानिकृतं पदयेत्पुनरव शालि
कृत्वाऽधीर्यत न प्रकर्यायोपनिष्कम्याप्रविदय प्राममन्यद्धीयीतान्य-
दधीयीत "इति ।

केशश्दैस्यादन्तत्वासूवनिपतेऽपि केकपूर्वकवपनस्याऽऽसुरत्वेन थुतौ
निन्दितल्ान्न तथा वपनं फ तु इमशुूवकमेव वपनम्‌ । सिख अटतः ।
अच्छदिदंशो यत्र गृरहच्छदींपि न दृर्यन्त एताद्रे देश इत्यथः । संपरिस्ती-
यैलयत्रलसंशब्दाद्रहुल्दर्भैः परिस्तरणं न तु दभसंख्यानियम; । यथारूपं
यथाछिङ्गम्‌ । अथशब्दः कालाग्यवधानार्थः । प्तः, आदी; । अभिव्या-
हारयति पाठयति । अक्तौ प्रथपोत्तमयोरनुबाक्योरादी षा पाटयति ।
ततः, अभिग्याहरणोत्तरम्‌ । संपीरयेयत्र नेत्रे इति शेषः । अथशब्दः काला-
उ्यवधानायैः । अहैतम्‌--“ ईषद्धौतं नवं शेतं सदशं यत धारितम्‌ » इतिलक्ष-
णलक्षितम्‌ । परिभाषयैव भरादक्िण्ये सिद्धे पुनवचनं शिरोवेष्टनस्य लोकरीति-
सिद्धसेन परिभाषाया अप्रहृत्तिः, तथा चाप्रादक्िण्यमपि कदाचिदिलयाशङा
वारयितुमनुकूरवाची वा प्रदक्षिणषब्दः । प्रपादयति प्रापयति । एतां रातिम्‌ ।
यसिमन्दिन तदन्तं करम ॑कृतं तदीयां रातरिमिलय्थः । “ काराध्वनोरयन्तप-

१ कृ. "ब्दस्य पूव" । २ क. ग. आवृत्तः । ३ ख. घ. “हतं धौतम्‌ । परि" । » ग. एवैत ।

[अध्येतृधमीः] सैखाररतनमाखा । ३२१

योगे, इति सूत्रेणालन्तसंयोगे द्वितीया, तेन कृत्लां रात्रं तिषटदि््थः सिद्धो
भवति । अश्क्तावास्ते । अत्रापि वाग्यत एतां रात्रिमित्यनुवरपते । मुखं विवे-
येति वचनान्युखस्येव विवेष्टनं न तु शिरसोऽपि । षदतयपिलयत्र संख्याया
अवयवे तयप्‌ । एवं सप्तयमित्यत्रापि । महानरन्या वत्सतरी कुमारी वा ।
वत्सं महानग्न्यां चेदयेतावतेव सिद्धे महानरन्या९ सप्तमीमिति वचनं षट्तयपक्षे
महानरन्पाया एवामाव इति मदशैनाधम्‌ । आदितः क्रमेण । अभ्यभिुखं
संमुखमिति यावत्‌ । एनमिति शेषः । अथीदेव कमे सिद्ध इदं वचनमदमा-
दिषृत्तरेषु पदार्थेषु क्रमनियमो नेति प्दशेनाथैम्‌ । अष्ाङ्मैयुनलयागो ब्रहम-
चर्यं तदाचरम् नक्तं भेञ्गीतेलादिधमाननुतिषरत्‌ । नित्यप्ररणाययदा कदाचि.
दशक्तिवक्ेन भोजने न दोष इति गम्यते । नित्यं नक्तं यदि युज्ञीततदा
दभोुकैरपयवस्वास्य भुज्जीत । न मृन्मयं प्रतिधयीत गन्मयपात्रेण जल्पानं
न कुयौत्‌ । न किया न प्रेण संभाषेत । न स्जिया भद्रेण च संभापेतेत्येकेन
नेव सिद्धौ द्वितीयनलो वचनादेवं श्ञायतेऽन्यत्र सिया सह कदाचित्संभा-
षणे नातीव दोषः । अत्र तु कदाचिदपि स्ियाऽपि सह भाषणं
नैव कामिति । चक्रीवदरदमादि नाऽऽरोहेत्‌ । सामान्यनिपेधादेवा-
त्रापि निषेधे सिद्धेऽत्र वचनं करपाङगत्वार्थ, तेन भरन्त्यादिना ग-
भाय्यारोहणे गदरमाच्रारोहणनिमिचकपायधित्तेन सह क्ाङ्गलोपपरायधित्तम-
प्यत्र भवति } एवमन्यत्रापि । समाजो जनसमहः। अपपात्राश्चण्डालाः। तानपि
नेक्षेत । हर्म्याणि एृहाणि नेक्षेत । न च शवमीतेत । न सलायादिल्यनेन निम-
त्नरूपल्लाननिपेधः । पवाणे पौर्णमास्यमावास्यादीनि । संवेशनं निद्रा ।
एतसिमिभेव वत्सरेऽधीयीत । यसिन्संबतसर एतदत्रतमारब्धं तस्मिनेव संबत्स-
रेऽनुवाकादीनापध्ययनं कतैव्यमित्यथैः । एतदत्र यावदध्ययनं तावत्न
करैव्यम्‌ । पुनःशब्दादेतसिमननेव वत्सरे कालान्तरे एनरेतदध्ययने यावदध्ययनं
वतं करत्यमू । अध्ययने कृत्ले कृते मध्ये विरामे न व्रतम्‌ । कि तु, अध्य-
यनसमानकालिकमेव व्रतमिति । संबरसरे पयवेते गते । आषटतरिपरीतैः ।
स्वाध्यायमधीलत्र निलशब्दोऽन्वेति । स्वाध्याये निदं सवदा प्रहणधारणा-
ध्ययनयोर्धष्यमाणा धर्मा भवन्ति । नानुत्ष्टाध्यायोऽधीयीतेति । उत्सजैनो-
तरमेवाध्ययनमेतस्य कर्तव्यं न तु ततपुपाकर्मणि कृतेऽपीर्यथैः । उत्सर्जनो-
त्तरं यावहुपाकम तावदनध्यायसच्वेऽपि षचनादध्ययनम्‌ । अथवा नोत्छष्टोऽनु-
शष्ट; । अध्यायो वेदः । अनुत्सृष्ट उत्सजैनविधिनाऽनुत्छषटोऽध्याय एत्यति-
रिक्तो वेदो येन सोऽतुत्मृष्टाध्यायः । एतादृशः सन्नाधीयीतेति । एतद्तिरि-
मेद भागस्योत्सर्जने जात एवेतदध्ययनं कतैव्यमिति । नक्तं रप्र । अभि-
४१

३२१ भटरगोपीनायदीप्षितविरचिता- [अध्येतृधरमीः]

दोषै, दोषा रात्िस्तस्या अमि पूर्वतन घटिकाद्रयासमके दिनान्तातमके काटे ।
प्रविष्य कङ्तादिना प्रसाध्य । नानुरिश्नो गन्धादिना । न सरग्वी मारावान्‌ ।
नाऽडद्रं नान इ्येतदयं देशविशेषणम्‌ । अश्र इति सति सप्तमी । अनरे
सति नाधीयीतेलर्थः । न च्छायायां नाऽऽदिलयानभिसंवद्धे देशे। पर्यात्ेऽहो
मध्यभागात्‌ । हरितग्रहणादितरयवगरक्षणे निषेधो न । न ग्राम्यस्य पशोरन्ते
नारण्यरयेलयत्र पशोरन्त इत्यतुवतैते । उभयत्राधीयीतेति शेषः । द्वितीयनम्‌व-
चनप्रयोजनं न श््रेण संभापेतेदयत्र यथोक्तं तथाऽपि द्रष्टव्यम्‌ । नाद्यतमि-
लयत्र मांसमिति शेषः । लोहितं रक्तम्‌ । उत्पतितमरिति छोहितविशेषणम्‌ ।
षटेतयु्तरत्राप्यनुवषैते । अधीयीतेति रेषः । शररीरब्देनास्थि । एतषदोनेऽप्य-
नध्यायः । एतेषां निषेधानां जनरहिते महारण्य एतस्याध्ययनं कतेग्यमिति
फलम्‌ । पराचीनमप्रिममध्ययनमदेशम्‌ । परथमानुवाकपमभृति क्रमेण पैत्र संव-
त्सरे पथैबेत इत्युपक्रमादितीये संवत्सरे भथमसंवत्सराधीतानुवाकादीनामुत्तरा-
्भूतमन्ुपसमाधानादिके इमश्रुवापनाम्ते कृते नानुत्सृष्टाध्यायोऽधीयीतेत्यादि
निपेधान्परिपालयन्नप्रिमपदेशाध्य यनार्थमभ्निमुपसमाधाय संपरिस्तीयं दर्भेष्वा-
सनो दभान्धारयमाणोऽग्रिसमीप एवाग्निमं प्रदेशमधीयीतेय्ः। दर्भष्वासीनो
द््भान्धारयमाण इत्यत्र भिरेषवचनादन्रैतावदेव, नान्ये केशस्मष्रवापनान्ताः
भ्ागुक्ता धर्मी; । कटपान्तरमाह । वरं वा दर्वौपासने वरं दा वौपासने
ओपासनसमीपेऽधीयीत । एतच वरदानमौपासनसमीपाध्ययनविषये । भवा-
शब्दस्य वरदानेऽन्वये वरदानस्य वैकल्पिकत्वम्‌ । ओपासनपदा्ेऽन्वयो वा
वाशब्दस्य । अयं च पक्षो दूरे गन्तुमशक्तस्य । तचौपासनं गुरोरेव सस्य
वदभावात्‌ । अथवाऽतरौपासनदाब्दो ज्ञापनार्थ; । उपनयनमारभ्याप्यग्िधार-
णपरस्तीति ।

उक्तं च बौधायनेन-
५ उपनयनादिरञचिलमौपापतनमिलयाचक्षते पाणिग्रहणादिरिटेके " इति ।

उपनयनमारभ्य धारणे विवाहहोमस्तत्रैव । अग्रावौपासनत्वसिद्धिदारेले-
तस्य विवाषृोमसंकलट्पवाक्ये छोपः । उपाकर्मोत्सजेने अपि तत्रैव । ओपासन-
शब्दो ग्रहलक्षको वा । अध्येष्यमाणोऽध्ययनं करिष्यमाणोऽन्या वाचोऽध्यय-
नातिरिक्ता वाचो यावदध्ययनं न वदेत्‌ । अध्येष्यमाणो मदन्तीस्तप्ना अप
उपस्पृश्य नमो वाच इति प्रथमनाुत्राकेन शान्ति कृत्वाऽधीयीत । अधी

# एतदाय॒शक्तस्येयन्तं क, पुस्तक एवाधिक्म्‌ ।

[अध्येतृधमीः] संस्काररत्नमाला । २२१
( प्रपाठकाध्ययने विरेषः )

चोत्तमेन शं नो वात इत्यनुबाफेन शास्ति र्यात्‌ । प्रपाठकमध्ये विरामेऽप्य-
तमा श्चान्तिः । उपक्रमे प्रथमा । एवं ध ५
स्वपि । नन्वेवं कम॑स्विति वचनं प्रवग्येभपाठकोक्तमन्रसाध्यकपस पवर्यसंभ-
रणपवारोद्रासनरयष्टकाढकुलायिन्युपधानादिषु शानितप्रापणार्थम्‌ । न चैवं भव-
ग्यपचारे पुनधिधानं व्यथैपरिति चेत्सत्यम्‌ । संभरणोद्रासनादिषु शाम्तिकर-
णस्य कृताकृतत्व्योतना्थत्वेन वैयथ्यौ भावात्‌ । यत्र क़ च यत्र कूत्रचिदशान्ति-
कृतं शान्िरहिते पयेत्‌ शान्तिविरहितं पठितं कप वा कृतमिति जानीयात्‌।
तत्र शान्ति कृतवा पुनरधीयीवं कम च कुया । यथक्ञानितङरतं पयेदिस्येता-
वतव सिद्धे यत्र क चेति वचनं परिभाषाम्‌ । तेन सवारण्यकमपाटकाध्ययन-
विषयेऽपि पुनरध्ययनं तच्छानितपूतकं सिद्धं मवति । न प्रवग्याय परवरग्यभपा-
ठकाध्ययनार्थं प्रामाद्वदिरपनिष्कम्यापरविरय प्राममन्यदध्ययनान्तरं नाधी-
यीतेलर्थः । अन्यदधीयीतेलस्य द्विरुक्तिः प्रपाठकसमानि्ोतनाथा ।

इति प्रपाठकाध्ययने विशेषः ।

विष्णुः-)“ नापररात्रमधीत्य शयीत "' इति ।
स्एृलन्तरे-८ प्रदोपपश्चिमो यामे वेदाम्यापतेन योजयेत्‌ ।
यामद्वयं शयानस्तु ब्रह्मभूयाय कल्पते " इति ॥
अत्र प्रदोपशब्देनाऽऽद्यामो ग्रहः । पश्चिमरब्देनान्यः। उत्तत्र याम-
द्यग्रहणात्‌ ।
ुनषयेवाष्येयमन्यथा दोष इत्याह प्यास्ः-
५ ्रचमर्धर्चमथवा पादं वा पदमेव वा ।
गृह्णाति योऽननृज्ञातः परस्मात्पठतो द्विनः ॥
स ब्र्मलियङ्द्धिपरो नरकं प्रतिपद्यते ' इति ॥
मनुः“ नाविसपषटमधेयीति न शुद्ननपनिषौ ।
न निशाने परिथानतो बरह्माधीलय पुनः खपेत्‌ " इति ॥
बेदाध्ययनकाटे रजसखलासंभापणमवर्यं पराप भवति चेत्तदा रि
कतैव्यमिल्याकाङ्पतायां धसर
५ ब्रहमाधयेप्यमाणो मल्वद्वापतेच्छन्संमाितुं ब्राह्मणेन समाप्य
तया संमपित तेमाप्य तु बाह्मणेनैव सेमाप्याधीयीत '' इति ।

~~ = 5

1 १ग.घ. ड. न्तयद्यः। २क.ख. त्‌! नप्र ।

३२४ भटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [अध्येतृषरमीः]

यो बेदमध्येष्यमाणो मलवद्वाससा रजस्वलया सह संभाषितुमिच्छति
स पूर्व ब्राह्मणेन संभाषणं कृत्वा प््ात्तया सेभाषेत, संभाष्य पुनत्राह्मणे-
नैव सेभाष्याधीयीतेति व्याख्यातमुञ्ञ्वरङृता ।
व्यासः--“ मेखठानिनदण्डानां धारणेरह्यचारिभिः ।
वेदः इत्लोऽपिगन्तन्यः सकज्ञानाद्धिजातिभिः " इति ॥
सर्वहानादिति चतुध्य्थे पञ्चमी । सह्तानार्थमियर्थः।
विधाधिगमोपायमाह नारदः-
“५ अहेखिविक्षणाद्धीतः सौदित्यान्रकादिव ।
राक्प्तीम्य इव ज्ञीभ्यः स॒ विद्यामधिगच्छति '” इति ॥

सौहित्यं पापम्‌ ।
विघ्रहेतूनप्याह स एव-
५ द्यूतं पुस्तकङश्रुषा नाटकाप्क्तिरेव च ।
लियस्तन्द्रा च निद्रा च विद्याविघ्नकराणि पट्‌ इति ॥
दूतमक्षकरीडादि । पुस्तकशुश्रषा पुस्तकस्य एराणादेः बुधूषा श्रोतुमिच्छा
पस्तकसेवनमात्रं बा । नाटकासक्तिनांटकशा्ने लोटपता । सियः सवेदा
स्ीषु रतिः । तन््राऽऽलस्यम्‌ । निद्रा प्रसिद्धा । एवमन्यान्यपि लोकतो षिद्ा-
नाश्रकराण्यवगन्तव्यानि ।
स्शृलय्तरे--“. पु्कप्रययाधीतं नाधीतं गुरपनिधौ ।
राजते न समामध्ये जारगभे इव च्ियाः '' इति ॥
( #अन्यच्च-“ यत्कीटेः पाभिः -छष्षषद्मीकः क्रियते महान्‌ ।
न तत्र बरप्तामध्यमुयोगस्तन्र कारणम्‌ ॥
सहस्रगुणिता विद्या शतशः परिकीर्तिता ।
आगमिष्यति जिहुम्र स्थं नि्नमिवोदकम्‌ ॥
हयानामिव जालानामर्धरात्रादिश्चायिनाम्‌ ।
नहि विद्यायिनां निद्रा चतरं नेतेषु तिष्ठति ॥
नान्नपानविम्बी स्यान्न च नारीनिबन्धनः ।
सुदूरमपि विदारी प्रनद्ररुउहंप्तवत्‌ '” इति ॥

% धनुश्विहान्तगैतो ग्रन्थो ड. पुस्तके नास्ति ।
१द.ति।बि'।

[अध्येतृधरमीः] संस्काररत्नमार । ३२५

शुशूषया रहिताया विधाया निष्फलतमुक्तं नारदीयरिक्तायाम्‌--
« शुश्रुषाविरहिता विदा यद्यपि मेधागुणेः समुपयाति ।
वन्ध्य यौवनवती न तस्य विद्या स्फटा मवति '' इति ॥ )
अध्ययनकना शृद्ान्नं वर्मनीयमिलयाह पराशरः--
“ शद्रान्रपपुष्टस्य ह्यधीयानस्य नित्यशः ।
जपतो जुहतो वाऽपि गतिर्वा न विद्यते " इति ॥
ऊध्वौ गतिः स्वगेगतिः।
आपत्कारेऽब्राह्मणादषप्यध्येतव्यमिलयाह मनुः -
५ ञत्राह्मणादध्ययनमापत्कठे विधीयते ।
अनुवरज्यादिशशरुषा यावदध्ययनं गुरोः » इति ॥
( #अब्राह्मणास्त्रियद्श्याद्रा । अनुव्रज्या दुश्ूषेयनुगमनमानरे कार्य
न पादपक्षालनादि । इयं चाऽऽपद्राह्मणाध्यापकाभावरूपऽध्येतुः ।
गीतमोऽपि--
^“ आपत्कस्पे।ऽाह्मणाद्राह्मणस्य विद्योपयोगोऽनुगमनं दभ्रुषाऽऽ
माषैः " इति ।
अब्राह्मणादा समापरित्युभयत्र पदच्छेदो द्रष्व्यः ।
गरुढपुराणे--“ आहुः समस्तविद्यानां वेदविद्यामनुत्तमाम्‌ ।
अतस्तद्‌तुरस्येव रामः स्व्गीपवगैयोः `” इति ॥
महाभारते-“ यो त्रूया्चापि शिष्येभ्यो धर्म्या राह्म सरखतीम्‌ ।
पृथिवीगोप्रदानाम्यां स तुल्यफलमश्रुते '' इति । )
एतदध्ययनमुपाकमं कृत्वा करैव्यमिलयाह काष्णीजिनिः-
५ नभोमापते नमस्ये वा समुपाङ्ृत्य सूत्रतः ।
द्विनर्छन्दास्यधीयीति मापासश्चाधंमितान्‌ ? इति ॥
सूत्रतः सूत्रोक्तपरकारेण ।
वेदाध्ययनं कतमशक्तस्येकदेशाध्ययनपप्यनुजानाति पराश्रः--

«८ अश्निकायीत्परिभरष्टाः सेध्योपाप्तनवजिताः ।
वेदाक्चिवानधीयानाः स्व ते वृषलाः सूताः ॥
तस्माद्वृषठभीतेन बराह्मणेन विशेषतः ।
अध्येतम्योऽप्येकदेशो यदि सर्वो न शक्यते " इति ।

# धनुश्विहान्तमीते इ, पुस्तके नास्ति

३९६ मटगोपीनायदीक्ितविरविता-- [अध्येतृघमीः]
( मन्दवुद्धित्वहरं विधानम्‌ )
दषलभीतेन हषलत्वभीतेन ।
रघुव्यासः--“ ऋकपाद्मप्यधीयीत मर्मिणोक्तेन धर्मवत्‌ ।
न तेव चतुरो वेदानन्यायेन कथं चन ” इति ॥
# वेदविस्मरणे दाष उक्तो वराषह्पुराणे-
“५ जातायामपि विद्यायां विस्मरेत्परितां श्रुतिम्‌ ।
अनधीत्य प्रमादेन मृतो गर्भतां नेत्‌ ॥
यद्धदोत्थवणीनां पठितानां च विमृतिः।
तावद्वर्षाणि भृङ्क स खरयोनिं द्विजोत्तमः " इति ॥
जातायां वेदविद्यायामपि । अनधीलयाऽनध्ययनेन हेतुना यदि पटितामपि
श्रुति विस्मरे्तदा स्वाचारसंपन्नोऽपि द्विजोत्तमः श्रलयक्षरंसंरयवपैपरयन्तं खर-
योनि प्रामोतील्थः ।
इति संकषपेणाध्येतृधरमाः।
अध्ययनधमास्तु पाणिनीयरिक्षापरातिशख्यभारद्ानरिक्षादिषपु द्रष्टव्याः ।

अथ प्रप्गान्मन्दुबुद्धिवहरं विधानम्‌ ।
तत्र ऋग्विधानम्‌--
“५ जेष्टापिधानामनच्रं च जपेदृशशदिनं प्रति ।
वग्देवी मातृका तस्य निहुम्रे वतते सदा ॥
ओष्ठामन्नेण जुहुयद्वियाश्रीस्तत्छुले स्थिरा ।
त्रिमधुं चाष्टपाहस्ं प्रतिवर्षं तु फा्गुने ” इति ॥
तरिमधुमियत्र पुस्त्मार्षम्‌ । आज्यं क्षीरं मधु चेति मधुज्रयं, तच्च मिश्चितमेव
न तु पृथक्‌ । एतद्रगयत्रयं तोटनेन समपमाणं दृलेव ग्राहम्‌ । संभव आज्य-
क्रे गोरेव पर्ये । अष्टसाहस्मषटसंस्यंसाहसमष्टाधिकसाहस्ं बा । प्रतिप
पित्र वर्ंर्याया अनुक्तत्वाचावच्छक्यम्‌ । अस्य मच्रस्य ब्रह्मा, ऋषिः ।
अनुषटष्ठन्दः । नकुली सरस्वती देवता ।
ध्यानमू-“ विकाप्तमानि हृत्पद्मे स्थितागृापदायिनीम्‌ ।

री

परवाक्स्तम्मिनीं निदा स्मरामि नकट सदा ” इति ।
# एतत्प्रभृति प्राप्रोतीययं इयन्तं ड. पुस्तके नास्ति ।

१ ख, घ, "तमोऽक्षः । > ग. "रव" । ३ ख. शख्यया ता । ॥

[ मन्दबृद्धित्वहरं विधानम्‌] संस्काररतनमाछा । १२७

मच्रस्सु-“ ॐ ओष्ठापिधाना नकुटी दन्तैः परिवृता पिः।
पवये वाच ईशाना चारु मामिह वादयेत्‌ '' इति ।

अयमेव मत्रो बालामप्रेण संयुक्तः कार्यः । तत्राऽऽ्दायेकं बीजम्‌, पथिरि-
त्यनन्तरं दितीयम्‌, अन्ते तृतीयम्‌ ।

धारणाभिदद्र्थं नमो बरहण इत्यस्य मरस्य न्यासपूर्कं भिपुरासिद्धानते
श्रुतधरीमाहातम्ये पुररणमुक्तम्‌ । अस्य मत्रस्यानिराकरण ऋषिः । बृहती
छन्दः । धारणासरस्ती देवता ।

“सुरापः सेवितपादपङ्कना करे विराजत्कमनीयपुस्तका ।
विरश्चिपत्नी कमटापतनस्थिता सरस्वती नृयतु वाचि मे सदा " इति ध्यानम ।

अयमपि मभ्रो बालामत्रेण संयुक्तो नक्तव्य॑ः ( जपितव्यः ), शधं धार-
णाप्रदो भवति । तत्राऽऽय्प्रणवोत्तरं प्रथमं वीजम्‌, भूयापस्रमित्यनन्तरं द्विती-
यमू, अन्त्यपरणवोत्तर तृतीयम्‌ । अनेनाभिमन्रितं जलं प्रा्नीयात्सारख-
तप्रा्निः ।

गीरवागैन्थां तु यश्छन्दपामृपम एति शीक्षाप्पाठटकस्थमत्रस्य रक्षं परश्रण-
क्तम्‌ । कलौ चतुर्गुणं भोक्तमितिवचनाचतुगणं पुरशरणम्‌ । तच्च पश्चात्मकं
अऽयात्मकं श्चत्पकं वेति तात्रिकपरिभाषासिद्धम्‌ । विना विशेषवचनं काम्या-
दिप्रयोगेऽप्येतादृहमेव । यादशी स्यात्पुरधया विनियोगोऽपि तादृश इति स्थल-
विशेषे तश्रान्तरे दहेनात्‌ । प्रकृते पिेषवचनाभावात्पुरश्ररणजपसंख्येवं । अब्र
यन्रपुजान्यासादिकस्या ऽऽकादक्षितत्वेन सपएतया वक्तव्यत्वेऽपि “ मन्रशाच्ं
गोपनीयम्‌ '' इति कुंन्निकातन्रवचनादनवस्थाभयाचातुक्तिरिति शेपम्‌ ।

हति मन्दबुद्धितवहरं रिधानम्‌ ।

अथ संक्षपेणानध्यायाः ।
तजोशना--“ अयने विषुवे चैव शयने बोधने तथा ।
अनध्यायं प्रकुर्वीत मन्वादिषु युगादिषु " इति ॥
अयने दक्षिणायनसृत्तरायणं च यसिन्दिने तमरेस्यथः । जात्यमिपायं वैक
घचनभू । एवं रिषुव इत्यत्रापि । पिपुत्रे तुखामेषौ । शयनं हरेः रयनदिन-
मापादशुङैकादशी । बोधनं हरेः परवोधनदिनं कातिकगृषैकादशी ।

१ घ, व्यः । अने' ।

३२८ भटगोपीनाथदीतितविरचिता- [अनध्यायाः]

अयनविषुवप्रयुक्तानध्याये विहेषः स्पृत्यन्तरे-

«५ निक्चाद्रयं दिवा रात्रौ पक्रमे वाप्रद्रयम्‌ ।
अनध्यायं प्रकुर्वीत अयने विषुवे तथा " इति ॥

दिषाऽयनविषुवसंक्रान्तौ राशिद्रयम्‌ । रात्रावयनविपुवसंकरान्तौ दिनदय-
६७
मनध्याय इत्यथः ।

मन्वादयः संश्हीता देमाद्रौ-

८ तिथ्यग्नी न तिथित्तिथ्याशे कृष्णेमोऽनछो ग्रहः ।
तिथ्य्को न रिवोऽश्वोऽमातिथी मन्वादयो मधोः ” इति ॥

तिथ्यप्री | न । तिथिः। तिथ्या । कृष्गेभः। अनलः । ग्रहः । तिध्यर्को।
न । शिवः । अश्वः । अपातिथी । परन्वादयः । पथोः । इति पदानि ।

तिथिः एूणिमा । अ्निस्तृतीया । मधोतैत्रादारभ्य क्रमः । चेतरस्य पूषिमा-
हृह्तृतीये इयथः । न, वैशाखे पन्वादिर्नास्ति । ज्येष्ठस्य तिथिः पूणिमा ।
आषाढस्य तिथ्या पूणिपाशुढद षम्य । श्रावणस्य दृष्णेभः कृष्णपक्षाषएमी ।
भाद्रशुकृपकषस्यानस्तृतीया । आविनशुहृपक्षस्य ग्रहो नवी । कातिकस्य
तिथ्यको पूणिमाशदवादरयौ । न, मागेीपे मन्वादिर्नास्ति । पौषशुक्कस्य
रिव एकादशी । माधद्ुहृपकषस्याश्वः सप्तमी । फालुनस्यामातिथी दरशपूणिमे।
एता मधोभरैत्रादारभ्य क्रमान्मन्वादयो हेया इलः ।

पद्मपएराणेऽपि-

“५ अश्वयुकुङ्कनवमी कार्तिकी द्वादशी पिता ।
तृतीया चैत्रमाप्तस्य तथा माद्रपदस्य च।
फार्गुनस्य त्वमावास्या पौपस्मैकादश्षी पिता ।
आषादस्यापि दशमी माघमापतस्य पपतमी ॥
श्रावणस्याष्टमी कृप्णा आषादस्य च पूर्णिमा ।
काशिकी फाल्गुनी चै प्ये(ज्े)ष्ठी प्श्चदशी तथा ॥
मन्वन्तरादयग्चैता दततस्याक्षयकारिकाः " इति ॥

अश्वयुगाभिनः । भाद्रपदस्य चेल्यत्र चकारः ितेखस्यानुदररय्थः । तथा-
शब्दो ादरपदस्येलत्रापि तृतीयान्वयार्थः । आषादस्यापीलत्रापिक्म्दः सिते.
त्यस्पानु्यथैः । अयमपिशन्दो माघमासस्येत्यत्रापि योज्यः; । तेनात्रापि
सितेत्यस्यानुषङ्; सिध्यति ।

[अनध्यायः] संस्काररत्नमाला । ३२९
८ युगायादयः )
युगादयो षिष्णुषुराणे-
“'वैशासमाप्तस्य पतिता तृतीया नवभ्यो कातिकगहयसे ।
नभस्यमापतस्य च कृष्णपते योदश पञ्चदशी च मर » इति ।
नभस्यो भाद्रपदः।
मनुः, अनध्यायं प्रढृत्य-
“ अमावास्याचतुर्ददयोः पौरणमास्यष्टकामु च ” इति।
हारीतः--“ प्रतिपत्मु चतुरदयामषटम्यां पर्वणेर्योः ।
शरोऽनध्यायेऽद्य श्रया नाधीयीत कदचन '› इति ।
प्रतिपरिस्तत्यादिपूर्पं प्रतिपदादिष्वनध्याय इतिभिन्ना्थविधायकं न तु
गबोऽनध्याय इत्युत्तराधैनेका्थक्म्‌ । अन्यथा सूर्योदयोत्तरं किचितमतिपदन-
न्तरं द्वितीया । एताह्से विषये तत्पररात्रावनध्यामे माप्त एतन्निषेधस्य प्रय-
्यापत्तः । श्वोऽनध्याय इति युगादिमन्वरदियुक्तानध्पायपरम्‌ । तथाचश्व
एतादशानध्याये परात्रौ नाधीयीतेत्यथः । च इत्युदयानन्तरमनध्यायतिषि-
ससे । तदनन्तरं स्वाध्यायतियिसत्ते तु न पूर्रश्बामनध्याय इति शिष्टाः ।
यप्‌ः-“ अष्टमी हन्त्युपाध्यायं शिष्यं हनि चतुर्दशी ।
हन्ति पशचदशी मेधां तस्मदिता विजयेत्‌ " इति ।
स्वाध्याय इति शेषः ।
आर राप्रायणे राप प्रति हनृपद्राक्यम्‌-
“५ प्रा समविन तन्वङ्गि त्वद्वियोगाद्धिकरशिता ।
प्रतिपत्पादशीलप्य विद्येव तनुतां गता " इति ।
स्मृतिरत्नावस्याम्‌-
“८ चतुरं यदा प प्रागताषटृश्यते खेः ।
अनध्यायं प्रङ्कुवीत प्रयोदरयां तु धर्मवित्‌ ॥
अभितश्वेदनध्यायस्तत्राप्यके प्रकरुषैते ।
पंदेहेऽपि त्वनध्यायं मन्वते हि द्विजोत्तमा; " इति।
उक्ततिथीनामहोरात्ानध्यायनियामकपरिमाणं स्ृत्ययेषारे-
“ उद्येऽस्तमये वाऽपि मुहूत्रयगामि यत्‌ ।
तदिनं तदहोरात्रमनध्यायं विदे। विदुः ॥

१क.ख.ग. घ. "थैः यमः।
न्ष

३१० भटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [अनध्यायाः]
८ प्रदोषानध्यायः )
केचिदाहुः कविह्‌श यावत्तु दिननाडिकाः ।
तावदेव त्वनध्यायो न तक्षिश्च दिनान्तरे '” इति ॥
दिनं चान्द्रं तिथिरिति यावत्‌ । यच्रस्िन्दिन उदयेऽस्तमये वा पुहुतंत्रय-
गोम्यनध्यायादिनं तिपिभवेतत्तसमन्दिने तदहोरात्रमनध्यायमनध्यायरूपमेव
विदो ईुधा विदुरित्यथः । ( दिनान्तरे तिध्यन्तरे ।
4 प्रतिपेक्षमात्रेण कलामात्रेण चाष्टमी ।
दिनं दूषयते सरव सुरा गम्यघटं यथा " ॥
इति वचनं तत्माच्याचारमूरकं जेयम्‌ ।
काठादशें स्मृतिः-
५ चतुमीस्यद्धितीयासु वेदाध्यायं विवेयेत्‌ » इति ॥
ता आह गाग्यैः--
५ शुचवूर्ज तपस्ये च या द्वितीया विधकषये ।
चातुमस्यद्वितीयास्ताः प्रवदन्ति मनीषिणः '' इति ॥
विधृक्षय इत्यत्र बहुत्रीहिः । विपूषक्षयः कृष्णपक्षः । आषादबुत्तरा काति.
क्युत्तरा फाल्गुन्युत्तरा चेलयथः । )
त्रयोदृश्यादिभरदोषे तु नाध्येयमिलस्िनरथ पौराणं वाक्यम्‌-
«८ मेधाकामच्रयोददयां सतम्यां च विशेषतः ।
चतुर्या च प्रदोषेषु न स्मरेत्न च कीर्तयेत्‌ " इति ।
न स्मरेदियनेनान्यानध्यायेभ्योऽत्र दोषाधिक्यं ध्वन्यते ।
जयोदयादिदरैविध्ये निर्णयो ब्रह्माण्डपुराणे-
« रात्रौ यामद्वयादर्वग्यद्ि पयेत्रयोद्षीम्‌ ।
प्रदोषः प्त हि विज्ञेयः सकस्वाध्यायवर्जितः ॥
षष्ठौ च द्वादी चैव अर्थरात्रोननाडिका |
प्रदोषे न त्वधीयीत तृतीया नवनाडिका ' इति ।
अर्भरात्रोननादिकाऽरथरात्ादघदिकयेकयोनेलर्थः । अनेनेदशस्थले पु-
दिनि एव मदुोषमयुक्तोऽध्ययननिषेधो न तुत्तररात्रिपुखे सप्तम्यादिसष्वेऽ-
पीति नियम्यते ।

* धनुश्चिहान्तगैतो ग्रन्थो नास्ति इ. पुस्तके ।

१क. ^त्‌। तस्मिः । स्ख. ग. घ. ड, "गामियद्‌" । ३ख. घ. द, तद्‌ । * ख.
ज्ञानवन्तो । ५३, ^ते । ज्यो? ।

[अनध्यायाः] संस्काररत्नपाला । १३१

बृहन्पनुना प्रकारान्तरेण प्रदोष उक्तः-
“५ चतुय च त्रयोदस्यां सप्तम्यामूरपरात्रतः |
अर्वाड्नाध्ययनं कुया यदीच्छततस्य षार॑णम्‌ '' इति ।
स्यार षिगेषः--
८ चतु्यौः पूर्वत्र तु नवना ईषु द्रि ।
नाध्येयं पर्वरतरे स्यात्सप्तमी च घरयोदशी ।
अर्षरात्रपुरा चेस्यान्ना्येयं पर्वरत्रफे ” इति ।
उयोतिनिवन्धे-
“ अरकतरकत्रितियिषु दिवेः स्यात्तदग्रिमेः |
रागय्ार्ग्रहरैः प्त प्रदोष इति स्मृतः " इति |
अग्रिमैरकतर्कनितिथ्यग्निमैदिनेरित्यर्थः। अर्को द्वादशी । तर्कः षष्ठी ।
तिस्टूतीया । दरादृहया रात्री परथमं रातरयधं याप्रया्मके तन्मध्ये अयोदश्ी-
संबन्धधरेत्तदा थदोप इत्यथैः । एवं पष्टया रात्रौ प्रथमसार्धप्रहरमध्ये सप्तमी.
संबन्धे । तथा तृतीयाया रात्रौ मरथमप्रहरमध्ये चतुथी संवन्ध इति । रिष्टास्ति-
दानीमेतदेव स्वी कुषैनित ।
गलग्रहेष्वप्यनध्याय उक्तो बृहस्पतिना-
¢ पुत्रजी पितमिच्छेचेन्नाधीर्यीत गदग्रहे '' इति ।
पुत्र जी वितमिच्छेचेदि तिव चनात्पुत्रिण एव गदग्रहेष्वनध्यायो नेतरस्येति ।
गलय्रहास्तूपनयनकाटनिरूपण उक्ताः ।
उ्योतिनिवन्धे-
“ अष्टकम च वीप युगमन्वन्तरादिषु ।
अनध्यायं प्रकुर्वीत य(ल)था सोपपदाखपि ” इति।
अयं च सोपपदानिषेधो न यञुवदिनाम्‌-
५ वेदत्रतोपनयने खाध्यायाध्ययने तथा ।
न दोषो यजुषां पोपपदाखध्यापनेऽपि च " |
इति स्मृत्यन्तरोक्तेरिति केचित्‌ । महानिबन्पेष्वदशेनादिदं निग्ूलमिखन्ये ।
अस्मिन्कसपे त्वस्त्येव तेषापपि निषेधः । तास्तृपनयनपरकरण उक्ताः ।
धरमसूत्र-५ श्रावण्यां पौणमास्यामध्यायमुपाङृल माप
परदोषे नाधीयीत " इति।

४ १क, 'मघप्यराः। २ क. ग, रणाम्‌ ।३क.ख,चनिः ।

३३२ भट्गोपीनाथदीपितविरविता- [अनध्यायाः]

प्रदोषोऽत्र प्रथमो रात्रिभाग इस्युञ्न्वलङ्तैः । पूरैरात्निरिति माधवः ।
ग्रहणाध्ययनधारणाध्ययनयोरयं निषेधः । प्रदोषग्रहणाद्राज्रावप्यध्वे न दोष
इत्युज्ञ्वलाकृतः । उपाकर्मोत्तरं उयहमेकाहं वाऽनध्यायः कायः।
तदुक्तं गृष्चे-“ उयहमेकाहं वा क्षम्य यथाध्यायमध्येतम्यमिति वदन्ति ' इति ।

्षम्याध्ययनाद्विरम्येलय्थः । अयमनध्यायस्त्वनिलय इत्यत्र ज्ञापकमुत्समेन-
प्रकरणे वक्ष्यते ।

धर्मसूत्र--“ तैषीपक्षस्य रोहिण्यां विरमेदधपश्चमास्अतुरो माप्तानित्येके "

इति ग्ृष्ठोक्तेन बिकल्पः । अनयोः पक्षयोः पञ्च मासानधीते । अधः पचमो
येषां तेऽधपञचमाः । अर्थाधिक्गांश्तुरो मासानधीयीतेलयेवपेके मन्यन्ते । अस्मि-
नपे भोष्पामुपाकरणं शाल्ञान्तरदशेनादुत्सजेनेस्य चामरतिकषः । उत्सर्जने
च कृते श्रावण्याः प्राक्डुक्कपक्षेषुं धारणाध्ययनं वेदस्य कृष्णवकतेषु व्याकरणा
यङ्गाप्ययनं श्रावण्यापुपाहृत्यागरृहीतस्य प्रहणाध्ययनमिति व्याख्यातमुञ्ज-
लाता ।

गौतमः--“ तिलोऽष्टकाल्ि्लोऽमि वापिकम्‌ " इति ।

उपाकरणादर्वं प्रागुस्सरजनाद्रदध्ययनं तद्वाषिकं तदभि तस्याऽऽदावन्ते
च यत्कर्म क्रियते त्न निराज्रमिलथः।

जओशनसे व्यक्तोऽयमथः--

“ उपाकरणे चेत्प्ने च उयहमनध्यायः ” इति ।

माने च--“ उपाकर्मणि वेत्र त्रिरत्र क्षपणं स्मृतम्‌ ” इति ।

प्षपणमनध्यायः । सषेऽप्येषम्‌ ।

अष्टका आश्वलायनमूत्रे-

¢“ हेमन्तशिशिरयोश्वतुर्णामपरपक्षाणामषटमीष्वष्टकाः ^” इति ।
महालयान्तमताष्म्यष्कालवेन संश्दीता हारीतिन--
५ तथा मह।खयाष्टमी इति ।

माध्याः पौणंमास्या योऽपरपकषस्तस्पाषटमीमेकाऽषटकेावक्षव इयेतत्मूत्र-

स्थकग्रहणेन कवापिताधाऽऽचार्येण ।
धमसूत्रे-“ मातरि पितर्याचायं इति द्वादशाहाः " इति ।
मातरादिषु मृतेषु दरादशषाहमनध्याय इत्यथैः । अयं विधिशहस्थानापपि ।

१ख.घ,द्‌, तुः। उपा । टग. धृ, इ, नस्याप्र | ३ क, पुस्षधा । ग दः
पक्षप्यन्या । ५

3135

[अनध्यायाः) संस्काररत्नमाखा । ३१६

केचिदाशौचं तावन्तं कारमिच्छन्ति । नेति वयम्‌ । अनध्यायपरकरणादिति
उ्याख्यातमुञ्ज्राकृता ।
याङ्गवसक्यः-- अयहं प्रतेष्वनध्यायः शिप्यत्विगुरुबनधुषु ।
उपाकर्मणि वोत्सर्े सशासाश्रोत्रिमे तथा ॥
सेध्यार्गाजितनिर्घातमूकम्पोक्कानिपातने ।
माप्य वेदं दयुनिशमारण्यकमधीलय च ॥
पशचदर्यां चतुर्दर्यामष्टम्यां राहुमूतकरे ।
ऋतुपंधिषु मुक्त्वा वु श्राद्धिकं प्रतिगृह्य च '' इति ॥
४,
निघात आन्तरिक्ष उत्पातध्वनिः । चुनिदमहोरात्र्‌ ।
यत्त -“ यहं न कीतैयेद्र्य राज्ञो राहोश्च सूतके |

इति राहुमूतकविपये त्यहानध्यायकीतैन तद्स्नास्तपिषयम्‌ । ऋतुसंपिषटरतु
संधिगतासुं मरतिपत्सिति विद्गानिश्वरः । श्राद्धिकं परतिग्ृद्य चेस्येतत्पार्वण-
विषयम्‌ । एको दिष्टभो जनाद मन्वादिभिर्यदयक्तेः ।
अन्यच स एव-
“ पशुमण्डुकनकुटश्ाहिमारजारमूषकरः ।
कृतेऽन्तरे तहोरात्रं शक्रपरति तथोच्छ्रये '" इति ॥
श्च क्रपातोच्छरयकाटस्तु-
५ आशधिनङ्ृप्णपञ्चम्यामिन्दरध्वनोत्यापनं प्रिनयदशम्पां तद-
वरोपणम्‌ ' इति ।
धमेसूत्रे--“ शवगरदमनादाः सटावृकयेकप्कोटूक शब्दाः स
वादितशब्दा रोदनगीतामशचन्दाश्च " इति ।
ठुनां गर्दभानां बहनां नादा बहुवचननिर्देशात्‌ । सलाद्की हकावान्तर-
जातिविशेषः । करष्रलयन्पे । छिङ्गस्यातरिवक्षितत्वाप्पुंसोऽपि ग्रहणम्‌ ।
५ इन्द्रो यतीन्प्ाखतृकेम्यः प्रायच्छत्‌ " इत्यादिदशेनात्‌ । एकसफ़ एकवचनः,
शगालः । उलूको दिवाभीतः । एषां शब्दाः । वादितानि वीणाबेणुगृदङ्गा-
दीनि तेषां च शब्दाः । रोदनश्षब्दा गीतशब्दाः सापश्नब्राश्च । एते भरयमा-
णास्तात्कालिकानध्यायहैतव इति व्याख्यातमुर्ञ्वाकृता ।

१ ख. “निः । अयं च राहसूतकनिमिसकल्यहमनप्यायो भ्रस्तविषयः । भहोरात्रमनध्यायो
रवीन््रोप्हणे भवेदित्ययमहोरात्रानध्यायस्तवेतदतिरि विषयः । श्रा" । २ घ. ड. “ति वचनं तद्ग ।
३. ढः. “सु ्राः।

३१४ भहगोपीनाथदीत्षितविरथिता- [अनध्यायाः]

तथा--“ सेदश्चैने चारण्ये इमशने सर्वतः शम्याप्राप्त्शानवच्छ-
पतितौ " इति ।

अरण्ये च यावति पदेशे शवशण्डालो वा दृश्यते तावत्कालमनध्यायः ।
इ्मशानेऽध्ययनं वर्जयेत्‌ । सर्वतः सर्वासु दिक्षु शम्याप्रासादर्वागिल्थः।
पथपीनिरदेशाद्वागिति गम्यते । शद्रपतितसकारेऽपि शम्यापासादर्बादनाध्ये-
यमिति व्याख्यातं तेनैव ।

तथा- ५ प्रोदकयोश्च पाण्योः " इति ।

र्वसत्रादधक्तेलतुवतति । परोदकाषद्रौ पाणी याव्रत्तावन्नाधीीतेति

व्याख्यातं तेनेव ।
तथा--^ एष्ठाष्ढः पानां नाधीयीत तावन्तं कालम्‌ '” इति ।

हस्तयश्वादीनां पशुनां पृष्ठारूढः पृषठासीनः समाधीयीत तावन्तं कारमि-
त्यथ इति व्यारूयातं तेनैव ।
याब्गवल््योऽपि-
५ श्करोषटग्दमो्कप्ामबाणातैनिखने |

अमेध्यशवशरद्रान्त्यदमशानपतितान्तिके ॥
देशेऽदचावात्मनि च विचुत्नितपत्र ।
मुकंत्वाऽऽदरपाणिरम्भोन्तर्रात्रेऽतिमास्ते ॥
पांडव च दिग्दाहे पध्यानीहारभीतिषु ।
धावतः पूतिगन्धे च शिष्टे च गृहमागते ॥
खरोषटयानहस््श्वनैवृकषेरिणरेहणे ।
सपत्रिशचदनध्यायनेतांसात्कालिकानिवदुः ' इति ॥
सामान्यारण्यकसामानि । वाणो वंश इति किजञनिश्वरः । शततन्तुर्बीणति
हरदत्तः । आतैः पीडितः । अमेध्याः सूतिकराद्यः । स्तनितं गजतम्‌ ।
संध्यागर्जने व्रिदयुति च विशेषो धर्मसूत्र-
५ सेधावनुनिते रात्रि खम्रपया(यीन्तां व्रि्युतयुपव्युष यावता वा
कृप्णां रोहिणीमिति शम्याप्रा्ाद्विनानीयद्ेतप्मिन्कले वि्योतमाने
सपरदोपमहरनध्यायो दहे चापररात्रे लनयिलुनोधैमधरात्रादियेके "' इति ।
संधौ संध्यायाम । अनुस्तनिते मेधगजिते सर्वा रात्रि नाधीयीत । संषौ

१६. द, 'वश्व्टाः। २क.ख.ग.घ. ट, दहे । *

[अनध्यायः] संखाररलनमा। १३१९

विधुति सवया खभरपया (वीनतां रातिम्‌ । इदं च साय॑सध्यायाम्‌ । उषः समीप-
मुप्युषं तत्र विचुति सल्यापपरेदुः सप्रदोपमहरनधय॒ाय। प्रदो षावुध्वमध्ये-
यमू । यावता कालेन शम्याप्ासादवागवस्थितां गां कृष्णामिति वा रोहिणी-
मिति वा विजानीयात्तसिन्कार उपव्युपे बा विचरोतमान इलयन्वयः। रत्र
स्तृतीयभागोऽपररातरस्तस्य तधा बिभक्तस्याऽऽयांशो महारात्रः । तदन्त्यो
दहः । तसिमिन्दहे ऽपररात्रे स्तनयित्मुना मेपगजननिमित्तेन सप्रदोषमहरन-
ध्यायः, अरभरातरादु्व॑मनन्त॑ररातराव्धिरित्येक आचायौ मन्यन्ते । खपकषसतु
दह एव । इदं च वर्तो ज्ञेयमिति ग्याख्यातमृज्जवलाकृता ।
हारीतस्तु--““ परायंतष्यास्तनिते रात्रिः प्रातःपध्यासलनितेऽहोरात्रम्‌" इदयाह्‌।
बिदयूति विशेषमाह गौतपः-
“ विद्युति नक्तं चापररातरात्रिभागादिप्रवृत्त प्रवम्‌ '' इति ।
परवरा बिुत्पपररात्रावधिरनध्यायः । दिनतृतीयांशोत्तरं तस्यां सत्यां
रात्रिसमाधिपय॑न्तम्‌ । अधरतरे मध्ययामद्रय इति विततनेश्वरः । मध्यदण्डवतु-
एय इति निर्णयामृतः । एतद्रपौतिरिक्तविपयम्‌ । वर्पासु तु तात्कालिक इति
व्यवस्था वोध्या |
धमेपत्र-“ छदं पत्वा खम्रपर्यनतम्‌ " इति ।
छ्पित्वा वमनं कृत्वा स्वमरपरथन्तं नाधीयीतेति व्यारूयातमुज्जवखाङकता ।
अत्राऽऽपस्तम्बेन विशेष उक्तः-
५ छर्दयित्वा खमरानते घृतं वा प्रार्य " इति ।
विप्णुः--५ न वादित्रशब्दे न शुद्रपतितयोः समीपे न देवताय-
तनडमक्षानचतृप्पथरथ्यामु नोदकान्ते न पौठोपहितपादो न हस््यशवोषटू-
नोगोयनिषु न वान्तो न विर(रिक्तो नानीर्णी न पश्चनखान्तरागमने ” इति ।
पीटोपहितपादः पीढठोपरिस्थापितपादतलः । यानेष्वि्यत्राऽऽसीन इति
शेषः । वान्तः कृतव्रमनः । विररि)क्तः डृतपिरेकः । अजीणीं भुक्तपाक्पये-
न्तम्‌ । पञ्चनखाः श्वाद्यः।
मनुः--“ शयानः प्रोढपदश्च त्वा चेवावप्ियकाम्‌ ।
नाधीयीताऽऽमिषे जग्धवा पृतकान्नं तथेव च "' इति ।

भौदपादः पादोपरिषादतलः । आस्नारूढपादो वेति हरदत्त।

१ख. धृ, इ, नन्तरं रा ।

२१६ भषगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [अनध्यायाः]

स्मृत्यन्तरे- ^“ न विवादे न कलहे न सेनायां न सङ्गरे ।
न भुक्तमात्रे नाजीर्णे न वमित्वा न पूतके ॥
रुधिरे च सुते गात्राच्छल्रेण च परिक्षते '” इति ॥
अधीयीतेति शेषः ।
हेमा्र स्पृतिः--
५ यज्ञे चानुबन्ध्यान्तं दीक्षितस्यत्विनां च " इति ।
मनुः-“ यहं न कीतय सपिण्डीकरणे तथा इति ।
सपिण्डीकरणे ठते सत्यनन्तरं उ्यहमनध्याय इत्यथः ।
स्पृतिसंग्र--
५ उदके मध्यरात्रे च वरपमूतरे च विप्तभिते ।
उच्छिष्टे श्राद्धमुक्तौ च मनप्ताऽपि न चिन्तयेत्‌” इति ।
सृतितारे-
“८ प्वकुत्ितगन्धेषु परिविषे प्तमाघु च ।
अभ्यङ्ग स्ानकाठे च महाखेदेऽतिकम्पने ॥
गोविप्ररोधने स्श्रद्धेषु श्राद्धपङ्किषु ।
दमशाने शद्रपपके मखादीनां निदशेने ॥
रोदने व्याकृ देशे जपस्थाने महालये ।
महोत्पतिषु च तथा खाध्यायं वजयेदूनुधः " इति ॥
सर्मश्राद्धष्िलयनेन श्रादधकर्ुरभ्ययननिपेधः । श्राद्धपद्विष्विलनेन श्राद्ध-
भोक्‌रध्ययननिपेधः । सप्तमीनिरदेशात्तत्ततकाले ।
धर्मो्योते --“ फन्या(न्य)पत्तिान्म््यान्यचान्यच्छरद्धिक मेत्‌ ।
प्रतिगृह्याप्यनध्याय इति बोधायनोऽत्रवीत्‌ " इति ॥
यमः--“ आगतं चातिथि दृष्ट नाधीयीत बुद्धिमान्‌ ।
अम्यनृज्ञापितस्तस्मन्नध्येतवथं प्रयत्नतः " इति ॥
तसिन्नतिथ्यागमनसमयेऽभ्यनुङ्गापितोऽतिथिना ।
आरण्यमार्नारा्न्तरागमने विशेषः स्मृदर्थसारे-
¢ आरण्यमाजीरपरपनकुटपश्चनलदेरन्तरागमने त्रिरात्रम्‌ । आर्‌
ण्यशवशुगारवानरदेद्वीदशरातरं, खरएवराहोषटचण्डालपूतिकोदक्यदिमी-
सम्‌ । शशमेषशवपाकादेः पण्मापत, गनपारपिहग्याघ्महापातकि-
कृतरदिरबदम्‌ ? इति।

[अनध्यायाः] संस्काररत्नमाख । ३३७
( भनध्यायाध्ययने दोषः )

अन्यश्च--५ शोभनदिने चानध्यायो विवाहुप्रति्ठोत्यापनादिष्वा पमि;
सगोघ्राणाम्‌ » इति ।
विवाह इत्युपनयनोपलक्षणम्‌--
तथा--““ श्रवणद्भादकषीमहामरण्योः प्रतद्वितीयायां रथप्ठम्यामाकान्ञे
शवदशंने चाहोरात्रम्‌ "' इति ।
महामरणी पहाटयान्तेता । मरेतद्वितीया यमद्वितीया ।
कौ“ ेष्मातकस्य च्छायायां शासम्ेरमषुकस्य च ।
कदाचिदपि नाध्येयं कोविदारकपित्थयोः '” इति ॥
शेप्मातके भाषया “ मकरी " इति प्रसिद्धम्‌ । शरमणिः ५ पावरी ”
हृति भाषया प्रसिद्धः । पथुक्रो भाषया “ मोहा” इति प्रसिद्धः । कोषि-
दारः कथनारः। |
आने शङकपक्े पूलनक्षतरे पुस्तकस्थापने फते तदारभ्य पुस्तकविसनन-
परयन्तमनध्यायः ।
तुक्तं देवीपुराणे-
“ नाध्यापयेन्न च रिसेखाधीयात कदाचन ।
पुस्तके स्यािते देवि विद्याकामो द्विनोत्तमः " इति ॥
एवमन्येऽप्यनध्याया पमसूत्रादौ द्रष्टव्याः ।
अनध्यायाध्ययने दोप उक्तो बृहन्नारदीये-
“ अनध्ययप्वधीतानां प्रनां प्रत्तां यश्चः श्रियम्‌ ।
आयुप्यं बलमरोग्यं निकृन्तति यमः खयम्‌ ॥
अनध्याये तु योऽधीते तं विद्याद्रहमघातकम्‌ ।
न तेन पह भाषेत न तेन सरह प्रविशेत्‌ ” इति ॥
““ चतुरयष्टमपरवप्रतिपत्सेव वदा ।
दमधप्तामनध्यायस्वन्तरागमनेषु च ॥
तत्र वि्पृतिरीलानां बहुवेदप्रपाठिनाम्‌ ।
चतुदरयष्टमीपपरतिपदितेषु च ॥
वेदाङ्गन्यायमीमांपताधर्मशाख्राणि चाभ्यतेत्‌ " ॥

१३. देवी ।

३३८ भहृगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [अनध्यायापवद्‌ाः]

इति हेमायुक्तानध्यायपकरणस्थस्मृतिवाक्यवदोन कलौ पुरुषान्दुरमेधसो
मन्यमानाः शिष्ट वेदाध्ययन एतानेवानध्यायान्नियमेन खी कुर्न्तीति ।
इत्यनध्यायाः।

अथानध्यायापिवादाः।
तदं पर्मसू्रम्‌-
५“ विद्यं प्र्नध्यायः श्रुयते न कर्मयोगे मच्राणाम्‌ ' इति।
विया प्रति वेदाध्ययनं परल्नध्यायः भूयते न एनः कर्मयोगे मच्राणामन-
ध्यायो हेतुरित्यथं इति व्याखूयातमुरजवलाङृता ।
आपस्तम्बीयपरिभाषासूत्र-
“ स्वाध्यायेऽनध्यायो मन्राणां न कमेण्य्यान्तरत्वात्‌ ” इति ।

9 = क +
मनुः- ^ वेदेपकरणे वेवे स्वाध्याये चापि नैलयके ।
निरोधो नाप्त्यनध्याये होममनच्रनपेषु च " इति ।

वेदोपकरणान्यङ्गनि । जातावेकवचनम्‌ ।
राणे--“ नैत्यके नास्यनध्यायः तंष्योपा्तन एव च ।
उपाकर्मणि कर्मान्ते होममन्नेषु नैव हि ॥
अनध्यायम्नु नाङ्गेषु नेतिहाप्तपराणयोः |
न प्मेशाचेप्वन्येषु परवण्येतानि वर्भयेत्‌ ॥
एष धर्मैः प्मात्ेन कीर्तिते ब्रह्मचारिणाम्‌ ।
ब्रह्मणाऽभिहितः पूवमृषीणां भावितात्मनाम्‌ ।
अधीयीत सदा प्रवा ब्रह्मवियां पमाहितः ॥
सावित्री शतरुद्रीयं वेदान्तांश्च विशेषतः ।
अम्यपतेत््ततं युक्तो भस्मस्नानपरायणः ” इति ।
सदेतयनेन प॑सु प्रतिपत्सु चापि ब्रह्मविद्राया अनध्यायो नेति सूच्यते ।
स्यृतिरतनावल्याम्‌-
५ अल्पं जपेदनध्याये पर्वण्यल्पतरं जपेत्‌ ।
नित्ये जपे च ताच्रे च क्रतौ पारायणे तथा ॥

१क.ग. "दोपाक। २क.ग, घ. इ. 'दोपाक ।

[काण्डव्रतोपाकरणम्‌] संस्काररत्नपारा । ३३९

नानध्यायोऽसति वेदानां प्रहणे ग्रहणे स्मृतः |
देवतार्चनमचराणां नानध्यायः स्मृतस्तथा ॥
नानध्याये जपेद्वेदाच्रद्रं चैव विशेषतः ।
पौरुषं पावमानं च गृहीतनियमासते " इति ।
यदि मयेदमपटिता न भोक्तव्यमिति नियमस्तदाऽभयेयमिलयर्षः ।
सृदय्थसारे--" चतुरददयटमोपरवप्रतिपदवनतेप तु।
वेदाङ्गन्यायमीमाप्ना धर्मशाखाभि चाम्येत्‌ ' इति ।
धर्माद्ोते-“ स्तोराणां रोद्रमच्राणां पेतृकराणां च नैलके |
जपहोमादिकार्येषु नानध्यायो न कामिके "' इति ॥
इति संस्काररत्नमाखायां ब्रह्मचारिधमीध्यापकराधयेतपर्ममन्दु-
द्धिखहरविधानानध्यायतदपवादाः ।
इलयोकोपाहश्रीमत्साग्निचिदाजपेयपोण्डरीकयाजिसरवतोमुखया-
जिगणेशदीक्षिततनूजमगो पीनाथदीक्षितव्रिरचितायां
सत्याषाढरिरण्यकेिस्मातसंस्काररत्नमा-
टायां सप्तमं प्रकरणम्‌ ॥ ७ ॥

मभयाष्टमं प्रकरणम्‌ ।

, अथ काण्ड्रतोपाकरणम्‌ ।

“4 तत्रेदं सूत्रम्‌-- काण्डोपाकरणे काण्डवितर्मे च पतदपतस्पतिमदुतं

प्रियमिन्द्रस्य काम्यम्‌ । सनिं मेधामयापिष खाहेति काण्डपिद्वितीय

इमंमे वरुण तवा यामि खंनोअघ्रप्ततवंनोओप्रे त्वमग्रे अयाऽत्ति

प्रनापते यदस्य कर्मणो ऽत्यर स्मिति चातरैके जयाम्यातानात्रा्ूमृत

इत्युपनुहति यथापुरस्तात्‌ '” इति ।

अस्या्थः- नव पटश्च चत्वारि बा काण्डानि, तत्र पराजापलयं सौम्यपा-
मेयं वैश्वदेवं स्वाय॑भुवमारुणम्‌ । सांहितीरदेवता उपनिषदो वारुणीर्देवता उप-
निषदो याङ्विकीरेवता उपनिषद इति नवरपक्षे काण्डानि । षटूपक्ष आरणा.
नतानि षट्‌ , पश्चपकते स्वायंमुवान्तानि पश्च, चतुष्पक् वेश्वदेवान्तानि चत्व.
रीति । तेषामनुकरमणं काण्डानुक्रमणिङायां दर्व्यम्‌ । तेषां काण्डानागुपाकरणं

१३, "दं धमसू” । २ इ. "त्वार ! तेः ।

३४० भषगोपीनाथदीकषितपिरविता-- [काण्डरतोपाकरणम्‌]
( तस्प्योगः )
काण्डोपाकरणं तसिमन्काहोपाकरणे, काण्डव्रतारम्भ इ्यर्थः। काण्डानां विसर्गः
काण्डव्रतविसगै शयथ; । तस्मिन्मसाधनीदेवीहोमान्तं ढृत्वा सदसस्पतये
हुत्वा काण्डषिभ्यो जुहोति । अमत्रास्वपुषै स्वाहेति यथादेवतमितिवचनात्‌ ।
प्रजापतये काण्डर्षये स्वाहा । सोमाय काण्डर्षये स्वाहा । अप्रये काण्डपये
स्वाहा । दिभ्यो देवेभ्यः काण्डपिभ्यः स्वाहा । स्वयंभु काण्डषये
स्वाहेति यथाकाण्डं जुहुयात्‌ । ततो वारुण्यादिसिवष्टृदन्तं यथोक्तमुपहोमाथ।
यथापुरस्तादित्यनेन सिषडृतः पूतर॑लं होमतरिधिश्र माप्यते । अथवा सदसस.
तिद्ितीयः काण्ड्िभवतीत्य्थैः । अस्मिन्कल्पे काण्डा्िहोपानन्तरं सदसस-
तिहोषः। अत्र द्वितीयवचनं प्रसिद्धस्य काण्डरपः परायम्यार्थम्‌ । प्र॑सिमिनस्पे
द्वितीयवचनं सदसर्पतिरेव काण्डर्षि भूदित्येतदर्थम्‌ । वारण्यानुक्रमणमा-
घारवभ्भियमार्थम्‌ । कुचिग्याहतिहोमविधानमेव तथा । यथापुरस्तादिति
वचनं जयहोमे राष्भृद्धोमे च मच्रविषये पक्षान्तरस्यापि सप्खादुपनयने यः
परिष्दीतः पक्षः स एवात्रेति ज्ञापनार्थं सिविष्तः प्ाकर्तव्यतार्थं च । नतु
समावतैनादाबन्यतरानुवादेनेवाऽऽघारवनियमे सिद्ध उभयानुबादो व्यर्थं इति
चेम । तस्य नियमार्थत्वात्‌ । तथा हि । यत्रोभयातुबादः समावतैनादौ तत्रो-
भयसहितमेवाऽऽघारवत्तत्रं नियतमिति । तेनोभयानुवादातिरिक्तस्थरे यथ्-
दननूदितं भवति तस्यानियमः सिध्यति । काण्डव्रतोपाकरणोत्सगेयोर््या-
हृतिहोमानुवादाभावान्न व्याहूतिहोमनियपः । चतुर्थीहोमे संवादाभिजयने
शूलगव मासिश्राद्धाषएकाश्राद्धादावाग्रहायणीकरमणि च वारुण्याय्रतुवरादाभा-
वान्न वारुण्यादिनियमः । बिटदनदोमे शाच्ञान्तरोक्तेषु कमसु चाऽऽघारवत्त-
च्रत्वपक्षंऽपि व्याहृतिहोमवारुण्या्यनियम उमयानुतरादा भावात्‌ । अथवा यत्र
व्याहृतिहोमवारुण्यादिहोमानु्रादो नास्ति तत्रैतयो नि्त्तिरेव । तेन पूत तत्र

{र्व [4 कके) ५

परसाधनीदेवीहयोमान्तपृततेरं तश्रं सिषदादीति दरष्व्यम्‌ ।

अथ प्रयायः।
आचार्यों ब्रह्मचारिसहितः कृतनिलयक्रियः प्राञ्जख उपविरयाऽऽचम्य
प्राणानायम्य देकारौ सेकीर्यस्यायुक्रशम॑णो ब्रह्मचारिणः प्राजापत्यका-
ण्ठाध्ययनाधिकारसिद्धिद्ारा श्रीपमेशरमीलं माजापलकाण्डव्रतोपाकरणं
करिष्ये । तदङ्गं गणपतिपूजनं पण्याहषाचनं माद्कापूननं नान्दीश्राद्धं च

१ ह, गस्मिन्पक्षे का । रग... णदपेयःप्रा। 3 ग.घ, इ, 'स्मन्नपि कल्ये)
भ्क. ख,ग. घ. पूर्वत्‌ । ५ कृ, "तरत" ।

[काण्डरतोपाकरणम्‌] संस्काररत्नमाख। ३४१
( प्राजापल्यकाण्डप्रयोगः )

करिष्य इति संकंरप्योक्तयीत्या कुर्यात्‌ । अनर सिता प्रीयतामिति विरोषः।
एवं सर्वषु व्रतेषु ।

अत्र ब्रह्मचारिण उपाकरणाङ्गत्वेन वपनं क्तानं च कारयित्वा तस्मै नूतन-
कटिसूत्रकच्छोपवीताजिनोत्तरीयदण्डां सतृष्णीं दसा पुराणान्यप्तु॒निष्िषि-
दिति केचित्‌ ।

तत उद्येखनादिष्रिधिना स्थण्डिलसस्कारं विधाय समुद्धवनामानं श्रोत्रिया-
गारादाहूते लौकिक मरतिषठाप्य प्रज्वारय ध्यात्वा समिन्रयमादाय श्रद्ध
एदीलयादिपराणायापान्तं इत्वा प्राजापल्यकाण्डव्रतोपाकरणहोमकर्मणि या
यक्ष्यमाणा इत्यादिग्याहूयन्तं परसराधनीदेव्यन्तं वोक्त्वा प्रपानहयमे सदससप-
तिमाज्याहुत्या यक्ष्ये । प्रजापति काण्डपिमान्याहुया यक्ष्य इति बदेत्‌ ।
अथवा प्रजापति काण्डपिमाज्याहुत्या सद सस्पतिमाज्याहूत्येति विपरीतम्‌ ।

तनोऽहेमे वरुणमिलादि स्वदोमेऽपि सिष्तमित्यादि बाऽ्ाधा-
नोत्कीतितपन्तानुसारेण व्पाहृतिहोमान्तं भसाधनीदेषीहोमान्तं वा कृत्वा प्रधा-
नहो कुयौत्‌। सदसस्पतिमद्तमित्यस्य यािकयो देवता उपनिषदः सदसस्प-
तिगायत्री। माजापल्यकाण्डवरतोपाकरणप्रधनाज्यहोमे विनियोगः--“ ॐ सद-
प्स्पति° पिपर खाहा । पदपस्तय इदं ० । ॐ प्रजापतये काण्डपेये खाहा | प्रना-
पतये काण्डषय इदं ° " व्रिपरीतं बा । इत्यन्वाधानोत्कीतितपक्तानुपारेणाऽऽहु-
पद्यं हुं पे वरुणेद्यादिहोपहोपं समापयेत्‌ । जयादिहोमा वैकरिपकाः ।
ञत्र्र्रहणपुपाक्ररणे यदि जयायुषहोमोऽनुष्रिस्तदोरसजैने कतव्य एव,
तत्राभावरेऽप्यत्राप्यभावं इत्येतदथेम्‌ ।

अय ब्रह्मचा्र व्रतपत इत्यादिभिरुपनयनोक्तरीत्या देवतोपस्थानं इत्वा
गुरषे बरं दशात्‌ । नात्र शिददनहामः।

तत आचार्यो ब्राह्मणभोजनं कृत्वा भूपर्ौ दक्षिणां च द्वा क्मसाद्रु-
ण्याय तरिष्णु स्मृत्वा कर्मश्वरायापयेत्‌ । अधीते काण्डे तस्यैबोतसर्ननम्‌। उपा-
करणवत्स्म्‌ । तमरैतवाचन्विशेषः । अस्यागुक्रशमंणो ब्रह्मचारिणः प्राजापत्य-
काण्डाध्ययनार्थं खीकृतस्य भाजापलकाण्डवतस्योसजनं करिष्य इति संक-

रपवराक्यम्‌ । प्राजापत्यकाण्डवरतोत्सनेनहोमक॑णीत्यन्बाधाने, भराजापत्यका-
ण्डव्रतोर्स्जनप्रधानाज्यहोमे विनियोग इति बिनियोगवाक्ये । उपाकरणे

१ ग. ध्‌. कल्पोक्त" । २ क. ग, यतये । अ । ३ क. 'दिनाऽन्वा' । * क. “तिमि ।
५. "धानो । ६ क, "जने हो" ।

३४२ भहगोपीनाथदीक्षिततिरचिता - [काण्डतोपाकरणम्‌]
( सौम्याभ्नेयकाण्डयोः प्रयोगः )
यादि जयादिहोमाः ता भवेयुसदाऽतापि कार्याः । अचारिषमश्षकमराधी-
त्यूह उपस्थानमन्नषु । अन्यत्समानम्‌ ।
इति प्राजापलयकाण्डव्रतम्‌ ।

जथ सोम्यकाण्डव्रतम्‌ ।

सौम्यकाण्डाध्ययनाधिकारसिद्धिद्रारा श्रीपरमेश्वरमीतयर्थं सौम्यकाण्डव्रतो-
पाकरणं करिष्य इति संकर्पवाक्यम्‌ । सौम्यकाण्डव्रतोपाकरणहोमकरमणीति
सदससपतिमाञ्याहुलया सोम काण्डपिमाञ्याहुल्येति सोमं काण्डपिमाञ्यादूलया
सदससतिमाज्याहुत्येति विपरीतं वेति चान्वाधाने सौम्यकराण्डव्रतोपाकरण-
धानाज्यहोमे विनियोग इति तिनियोगवाक्ये | अन्वाधानो्कीतितपक्षानुसा-
रेण सदसस्पतिहोमानन्तरं तत्पं वा सोमाय काण्डषये स्वाहेत्याहुतिः।
सोमाय काण्डर्षय इदमिति त्यागः । व्रतग्रहणान्तं प्राजापत्यक्राण्डव्रतोपाक्र-
णवत्‌ । सौम्पकराण्टेऽधीत उत्सर्जनम्‌ । सोम्पकाण्डाध्ययनार्थं स्ीकृतस्यं
सौम्यङण्डव्रतस्योत्सर्जनं करिप्य इति संकस्पवाक्ये । सौम्यकराण्डव्रतोत्स्ै-
नहोमकर्मणीत्यन्वाधाने । सौम्यकराण्डव्रतोत्सजेनप्रभानाञ्यहोमे विनियोग
इति विनियोगवाक्ये । अचारिषमशकमराधीत्युपस्थानमत्रेषु । अन्यत्सर्वं
सौम्यकाण्डव्रतोपाकरणवत्‌ ।

इति सोम्यकाण्डव्रतम्‌।

अथाऽभ््ेयकाण्डत्रतम्‌ ।

आप्रेयकाण्डाध्ययनाधिकारसिद्धिदरारा श्रीपरमेश्वरभीलथमात्रेयकाण्डव्रतो-
पाकरणं करिष्य इति संकटयवाक्ये । आप्रेयकराण्डव्रतोपाकरणहोमकमणीति
सद्सस्पतिमाज्याहत्याऽपिं काण्ड्िमाज्यारदूत्येति, अश्रि काण्ड्िमाञ्या-
हृत्या सदसस्पतिमाञ्याहूटेति विपरीतं वत्यन्वाधाने । आग्रेयकाण्ड-
व्रतोपाकरणप्रधानाञ्यहोमे विनियोग इति विनियोगवराक्ये । अन्वा-
धानोत्कीतैनानुस्ारेण सदसस्पतिहोमानन्तरं॒तत्पूवं॑वाऽप्रये काण्डर्षये
स्वाहिद्याहुतिः । अग्रये काण्डरषय इदमिति लयागः । अन्यत्स॑ भाजापत्यका-

१क. शस्यकाः। २४. ड. “व प्राजापलयक्राः। ३क. "या यक्षयेऽि। * क, "हुया
यक्ष्य इति, ।

[ काण्ड्रतोपाकरणम्‌ ] संस्काररत्नमाला । ३४३
( श्वदेवस्वायंमुवकाण्डयोः प्रयोगः )
ण्डवरतोपाकरणवत्‌ । आग्नेयकाण्डेऽधीत उत्सर्जनम्‌ । आग्रेयकराण्डाध्ययनार्थ
सीकृतस्याऽऽगरेयकाण्डव्रतस्योत्सर्जने करिष्य इति संकरपवाक्ये । आप्रेयका-
ण्डव्रतोत्सजेनहोमकर्मणीलन्वाधाने । आप्नेयकाण्डव्रतोत्ससनप्रधानाज्यहोमे
विनियोग इति विनियोगवाक्ये । अचारिपमकश्षकपराधीत्युपस्थानमत्ेषु ।
अन्यरसपैमाम्ेयकाण्डव्रतोपाकरणवत्‌ ।

इलया्रेयकाण्डव्रतम्‌ ।

अथ वेश्वदेवकाण्डव्रतम्‌ ।

वैश्वदेवकाण्डाध्ययनाधिक्रारसिद्धिद्राया भीपरमेषरभीय्थं वैश्वदेषकाण्ड-
व्रतोपाकरणं करिष्य इति संकरपवाक्ये । वैन्वदेवकाण्डव्रतोपाकरणहोमकर्म-
णीति सद्सस्पतिमाभ्याहुलय। बिष्वान्देवााण्डर्पीनाञ्याहूलयेति, विधा-
्देव्ान्काण्द्पीनास्याहुया सद मस्पतिमाञ्याहुस्येति विपरीतं बेत्यन्वाधाने ।
वैश्वदेवकराषण्डत्रनोपाकरणपधानाञ्यहोमे विनियोग इति विनियोगदाक्ये ।
अन्वाधानोत्कीतनानुमारेण सदसस्पतिहोमानन्तरं तत्परं वा गिष्वेभ्यो
देवेभ्यः काण्दपिभ्यः स््राहेद्याहुतिः । विष्वेभ्यो देवेभ्यः काण्ड-
पिभ्य इदमिति दागः । अन्यत्सर््रं॑प्राजापलयकाण्डव्रतोपाकरणवत्‌ ।
वैष्वेदवकाण्ठेऽपीत उत्सर्जनम्‌ । वैश्वदेवकाण्डाध्ययनार्थं स्वीकृतस्य
वैश्वदेषरकाण्डव्रतस्योत्सनैने करिष्य इति संकरपव्राक्ये । वैश्वदेवकाण्ड-
वतोतसजेनहोमकर्मणीलयन्वाधाने प्रैवदेवकाण्डवरतोत्सर्जनपरधानाञ्यहोमे विनि-
योग इति विनियोगवराक्ये । अचारिपपक्षकमराधीत्युपस्थानम्ेषु । अन्यत्सर्वं
वेश्वदेवकाण्डव्रतोपाकरणवत्‌ ।

इति वैग्वदेवकाण्डव्रतम्‌ ।

अथ स्वायंमुवकाण्डव्रतम्‌ ।
सायंभुवकाण्डाध्ययनाधिकारसिद्धिदरारा श्रीपरमेश्वरपीलय्थं स्वायंभुव-
काण्डव्रतोपाकरणं करिष्य इति संकरपवाक्ये । स्वायंभुवकाण्डव्रतोपाकरणहो-
मकमेणीति सदसस्पतिमाज्याहुतयं खयं भ॒वं काण्डपिमाभ्याहत्येति, स्वयं
भुवं काण्डषिपाञ्याहूत्या सद सस्पतिमाज्याहुत्येति विपरीतं वेलयन्वा-

-------~-~ ~- ~~~ =

, १क. "या यक्ष्यति ।२क. (दुला य्य इति। क. या चक्षय घव । «क.
दूत्या यक्ष्य हति ।

३४४ भदरगोपीनायदीकषितविरविता--[काण्डत्तोपाकरणम्‌]

( सर्वेषां तश्रेणोपाकरणप्रयोगः )
धाने । स्वायंभुवकाण्डव्रतोपाकरणपधानास्यहोमे विनियोग इति बिनियो-
गवाक्ये । अन्वाधानोत्कीतैनानुसारेण सदसरपतिहोभानन्तरं त्प्र॑वा
स्वयंभुवे काण्डर्षये स्राहेत्याहुतिः । स्यंभुते काण्डषय शदमिति त्यागः ।
अन्यत्सर्वं पराजापत्यकाण्डव्रतोपाकरणवत्‌ । स्वाय॑मुत्रे काण्डेऽधीत उत्सर्ज-
नम्‌ । स्वायंभुवकाण्डाध्ययनार्थं॒स्वीकृतस्य स्वायं य॒वकाण्डवरतस्योत्सर्ननं
करिष्य इति संकल्पर्वाक्ये । स्वाय॑भुवकाण्डव्रतोत्सर्जनहोमकमेणीत्यन्वा-
धाने । स्वायं भुवकाण्डव्रतोत्सजेनपरधानाज्यहोमे विनियोग इति बिनियोग-
वाक्ये । अचारिषमशकमराधी्युपस्थानमत्रेषु । अन्यत्सर्वं स्वायं॑मुपरकाण्ड-
व्रतोपाकरणवत्‌ । एतत्काण्डस्य पाक्षिकत्वं तु भागेवाक्तम्‌ ।

मावृदतोऽप्येवमाह- “ स्वायंभुवं काण्डं पश्चममेके "' इति ।

केषांचिन्ते स्वरायंभुवकाण्डं पञ्चमं पृथक्‌ । केषांचिन्मते पृथद्न भवती-
लर्थः। अप्रथक्तवपकेऽन्त्ये वेश्वदेवकाण्डेऽन्तरमावो ङ्यः ।

जथेतेषां तन््रणोपाकरणप्रयोगः ।

ब्रह्मचारिणा सहाऽऽचार्यः ृतनिलयक्रियः प्राष्य उपविषश्याऽऽचम्य
आणानायम्य देशकाटौ संकीर्यास्यायुकशमेणो ब्रह्मचारिणो वेदाध्ययना-
पिकारसिद्धिद्रारा श्रीपरमश्वरमीत्ययं पमराजापत्वसौम्यप्रेयश्वदेवाख्यकाण्ड-
चतुष्टयव्रतोपाकरणं तक्रेण करिष्य इति संकरप्य गण्षपूननादिनान्दीभ्रा-
दान्तं कुयात्‌ ।

सायंभवकाण्डस्यानन्तभावपक्ते मराजापत्यसौम्यप्रेयैश्वदेषस्वापंमुबारय-
काण्डपश्चकवतोपाकरणं तन्रेण करिष्य इत्येवं संकस्पः।

नान्दीश्रादधोत्तरं ब्रह्मचारिणा वपने स्लानं च कारयित्वा तस्मै नृनन-
कटिमूत्रकच्छोपवीतानिनात्तरीयदण्डान्दखा पराणान्यप्तु निक्षिपेदिति
केचित्‌।

तत उद्धेखनादि विधिना स्थण्डिलसंस्ारं परिधाय सयुद्धवनामानं ओति-
यागारादाहृतं रौकिकमभ् मरतिष्ठाप्य प्रज्वार्य ध्यात्वा समिन्रयमादाय श्रद्ध
एहीतयादि माणायामान्तं त्वा प्ाजापलसम्या्रयवैश्वदेवार्यकाण्ड चतुष्टय
व्रतोपाकरणहोमकर्मणि या यक्ष्षपाणा इत्यादिग्याहृयन्तं प्रसाधनीदेवी-
होमान्तं वोक्त्वा प्रधानहोमे सदसस्पतिं परनापति काण्ड सों काण्डषि-
म्र काष्ट विश्वान्देवान्काण्ठर्पधिकेकयाऽऽञ्याहत्या यक्ष्य इति भजापति

१ कं, "वाक्यम्‌ । स्वाः । २, इ. "देव्यन्तं त्रो" ।

[काण्डानामुपाकरणम्‌] संस्ाररत्नपाख । ३४५
( तश्रेणोपकरणाप्रयोगः )
काण्डर्षि सोमं काण्डपिमभ्रि काण्डम विष्ानेवानकराण्ड्पीन्पदस्पति चैक
याऽऽज्याहुत्या यक्ष्य इति व्रिपरीतं बा । अङ्गहोमे वरुणं द्राभ्यामिलयादि ।
स्वायंभुतरकराण्डस्यानन्तमावपक्षे प्राजापल्यसं।म्यम्नयवे्वदेवस्वायंभवास्य-
काण्डपञ्चकवतोपाक्रणहोमकभणि या यक्ष्यमाणा इत्यादि व्याहलन्तं प्रसाध-
नीदेव्यन्तं बोक्ता प्रधानहापे सदमस्पति प्रजापति काण्डर्षि सोमं काण्डपि-
म्नि काण्डपिं विश्वा्देवान्काण्डरपीन्सयंमुवं काण्डा चैकेकयाऽऽञ्याहुलया
यक्ष्य इति प्रजापति काण्ड्पि सोमं काण्डपिपप्निं काण्डर्षि विन्वान्देवान्काण्ड-
पीन्स्रयंभुवं काण्डं सदसस्पतिं चक्तंकयाऽऽज्याहत्या यक्ष्य इति विपरीतं
वा। अङ्गहोम वरुणं द्राभ्याप्रियादि । व्याहृतिदोमान्ते प्रसाधनीदेवीहेमान्ते
वा प्रधानदहामः।

स यथा-सदसस्पनिमिलयस्य याङ्गिक्य उपनिषदः सदसस्पतिर्गायत्री । काण्ड -
चतुषटसत्रनोपाकरणपरभानाज्यहोमे तरिनियोगः । स्वायंभुवक्राण्डस्यानन्तभावपकत
काण्डपञकवनोपाकरणप्रधानाज्यहोमे विनियोग इति तिनियोगताक्े वरिगेषः।
ॐ प्दपरस्पति ° पिपर स्वाह । सदसस्पतय उदं ° । ॐ प्रापतये काण्डषैये स्वाहा ।
प्रनापरतये काण्डपय इदं ° | ॐ सोमाय काण्डर्षये स्वाहा । सोमाय काण्डपय इदं ° । ॐ
अग्नये काण्डपये स्वाहा | अग्नये काण्डरषय इदं ° । ॐ विधम्य देवम्यः काण्ड-
पिम्यः स्वाहा | तरिशवम्यो देवेम्यः काण्डर्िम्य इदुं° "

स्वायंतकराण्डस्यानन्तमावरपक्षे सयंभुप्रे काण्डपये स्वाहेति प्याहूतिः
स्वयंभुतरे काण्डपय इदं न ममति त्यागः।

काण्डिहोमानन्तरं बा सदसस्पतिदोमः। इति प्रधानहोमं कृत्वेमं मे बरूणे
त्यादि स्वं होमरेपं समापयेत्‌ । जयादिहोपे विकरपः । जिद ्रहोमो नात्र ।

ततो व्रह्मचारी, अपने व्रतपत व्रतं चरिप्यापीत्यादिभिरुपस्थाय गुखे वरं
दात्‌ ।

ततो व्राप्मणभोजनं भूयक्ीदक्षिणादाने(१) च विधाय कर्मसादुण्याय विष्णु
संस्मृत्य कर्मश्वरायापेयेत्‌ ।

इति तग्रेणोपाकरणप्रयोगः ।

१क. °तिषोः1 रके. ^तिसोः! ३. इ. .रगमिः। "्घ, इ. श्िश्यो देवता उ" ।
५१. इ. दं ° । स्वयभवे काण्डर्षये स्वाहा । स्वयंभुवे काण्डषय दृदं° । स्वा' ।

186

३४६ भटटगोपीनाथदीक्षितविरविता-- [काण्डानामृतपर्जनम्‌]
जथोतसर्जनम्‌ ।

आचायो नादौ परश्षस्तदेशे ब्रह्मचारिसहितः ृतनिलक्रियः पाश्ुख
उपविर्याऽऽचम्य प्राणानायम्य देशकालौ सेकीलयीपुकरमेणा ब्रह्मचारिणा
वेदाध्ययनार्थं स्वीकृतस्य प्राजापल्यसौम्याप्नेयवेशवदेवारूयकाण्डचतुष्टयव्रतस्यो -
त्सर्जनं तत्रेण करिष्य इति संकरस्य गणे्चपूजनादि नान्दीश्रादधान्तं कूर्यात्‌ ।
स्वायंभुवकराण्डस्यानन्तभावपक्े स्वीकृतस्य भाजापत्यसौम्य्नयवेश्वदे बस्वरायं-
भुवाख्यकाण्डपश्चकव्रतस्योत्सर्जनं तश्रेण करिप्य इति सेक्रसपवाक्य ऊहः ।
नात्र वपनादि ।

तत उद्ेखनादि ्रिधिना स्थण्डिलसंस्कारं व्रिधाय सपुद्धवनामानं श्रोत्रि
यागारादाहृतं लोकिकमभि प्रतिष्ठाप्य प्रज्वाल्य ध्यात्वा समित्रयमादाय श्रद्ध
एहीत्यादिपाणायामान्तं कृत्वा प्राजापत्यसोम्यामनेयवेष्वदेवाख्यक्राण्डचतुषएटय-
व्रतोत्सजनहोमकभणि या यक्ष्यमाणा इत्यादि ग्ाहृत्यन्तं प्रसाधनीदेव्यन्तं
बोक्ता प्रथानदोमे सदसस्पति प्रजापति काण्डर्ि सोमं काण्डधिपप्निं काण्डर्षि
विश्वान्देवान्काण्डरषीशचिकेकयाऽऽज्याहुत्या यक्ष्य इति । प्रजापतिं काण्डपि
सामं काण्डपिमप्नं काण्डर्षि विन्वान्देवान्काण्डपीन्सदसस्पति चक्रकयाऽऽज्या

हत्या यक्ष्य इति विपरीतं वा । अङ्कहापे वरुण द्राभ्यामित्यादि

स्वायं भ॒वकाण्डस्यानन्तमीवपक्षे प्राजापत्यसौम्यामरयतरश्वदे वस्तराय॑भुवाख्य
काण्डपञ्चकवतोत्सननहोमकमणि या यत््यपाणा इत्यादि व्याहन्यन्तं भरसा-
धनीदेव्यन्तं बोक्त्वा प्रधानहोमे सदसस्पति प्रनापति करण्डमिं सोपं काण्डपि
मनि काण्डर्षि विन्वान्देवान्काण्ड्षीन्सायंमुवं काण्डर्षि चककयाऽऽञ्याहुत्या
यक्ष्य इति । प्रजापति काण्ड सोमं काण्डपिममि काण्डपि विष्वन्देवान्का-
ण्डषीन्स्वयमुवं काण्डपि सदसस्पतिं वचक्रकयाऽऽज्याहुत्या यक्ष्य इति
विपरीतं वा ।

अङ्गहोमे वरणं द्राभ्यामिलयादि । व्याहूनिटोमाने प्रसाधनीदेवीहेमान्ते
वा प्रधान दहेपः

स यथा- सद्‌ सस्पतिपिल्यस्य याह्िक्यो देवना उपनिषदः सदसस्पतिः
गायत्री । काण्डचतुषयव्तोत्सननप्रधानाज्यहोमे त्रिनियोगः

स्वाय मुवकाष्डस्यानन्तभौवपसे काण्डपश्चकव्रतोत्सजनपमधानाज्यहामे
विनियोग इति विनियोगवाक्ये धिश्ेषः।

१. द. "दणमिः। २ क. "देवीलन्तं । ३ ष. ट, "णमि ।

[काण्डानापुतर्जनम्‌)] संस्काररलमारा । १४७

८७४ सद्प्स्पति ° परिष स्वाहा । प॒द्रपसपतय इदं ° । ॐ प्रापतये
काण्डर्षये स्वाहा । प्रनापतये काण्डरषय ददं ° | ॐ सोमाय काण्डपये
स्वाहा । सोमाय काण्डपय इं ° । ॐ अग्नये काण्डर्षये स्वाहा । अघ्रये
काण्डय इदं ° । ॐ विधम्य देवेभ्यः काण्डर्पषिभ्यः स्वाहा । विश्वम्यो
देवेम्यः काण्डर्षिम्य इदं ° " |
स्वायंभुवकाण्डस्यानन्त्मावपपते सवमु काण्डम सहेति पषएटयाहुतिः ।
स्वयंभुवे काण्डर्षय इदं न मेति त्यागः।
काण्डपिहोमानन्तरं वा सदपसतिहेमः । इति प्रधानहोमं कृता;
इपर मे वरुणेदयादि सर्वं होमरेषं समापयेत्‌ ।
उपाकरणे यदि जयादिशेमाः कृता मपरेयुसदाऽाि कायाः । नात्र
रिद महोमः ।
ततो ब्रह्मचारी, अपने तपते वरतमचारिषमिलयादिमिरदरैवतोपस्थानं कला
व्रते विञ्य गुरवे वरं दद्यात्‌ ।
तत आचार्यो ब्राह्मणभोजनं मृयसीदक्षिणादानं च शरिधाय कम्र
ण्याय विष्णं संस कर्मे्रायपेत्‌ ।

9

अथाऽऽरुणकाण्डस्पानन्तमावरपक्ते प्रयोगः ।

^. 41

आरुणकाण्डमध्येप्यमाणच्चिकालस्तायी मवेत्‌ । एकस्मिन्न दित्ोपोप्य
हितीयऽदहि नक्तं मुल्लीत । ठतीयेऽदोरात्रगपोप्य चतुर्थेऽदहि दिवा युक्त्वा
पश्चमेऽदवि नक्तं युञ्जीत । इत्ये चतुरथकाटपानमक्तो भरेत्‌ । पानं क्षीरादि
्रिपयम्‌ । भक्तोऽत्नम्‌ । अशक्तावहरह्वां भक्षमक्नीयादिति । एतदुभयमपि
भतिदिनं कालद्रये सी क्रियते ।

५ तम्मादिरहय मनुप्येम्य उपहियते प्रातश्च सायं च " इद्यास्राततरात्‌ । एत-
सर्तुमशक्तौ प्रतिदिनं भिक्षिा तद्रतं भृज्ञीत । नादिभ्यः पत्रेणप
उद्धत्य वचेण शोधयित्वा ताभिः सर्मुदककायं कुवीत न हु नादौ । न
चापां संग्रही भवेत्‌ । भिक्षापात्रादस्यत्र [यो] भ्ष्यादिवस्तुसंग्रहस्तयुक्तो न
भवेदिति माप्यकाराः। संग्रहः संचयः । ओदुम्बसीभि; समिद्धिरभरिपरि चय
कुयात्‌ । अग्यादि भ्योऽरणान्तेभ्यो हेमं कुया । रवग्यकाण्डोकतान्धमांन-
प्युतिछ्ठत्‌ । एतादश वतं भद्रमपाठकाध्पयनदिनमारभ्य संबत्सरपयेनतं मास-

१क.ग. "गः । अङ्।२घ. त्‌ । मद्रप्पाढकान्ध।

३४८ भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता-[आरुणकाण्डो पाकरणप्रयोगः]

दूयपर्न्तं बा कुर्यात्‌ । भद्रभपाठकाध्ययनसमापतावप्युदगयन आपुयैमाणपक्षस्य
पुण्ये नक्षत्र आचारं प्राप्याभिवाद्ाऽऽरुणकाण्डमधीहि भो इति तं भाथैयेत्‌ ।

तत आचार्यस्तेन सहारण्यं गत्वाऽऽरणकाण्डवतं चरेति तमनुना-
नीयात्‌ ।

ततोऽध्येता तमाचार्यमभिवाय केशरमश्रखोमनखानि वापयित्वा दन्तधा-

॥ [+ ¢ ४
वनं ठृताऽहते वाससी परिधायाऽऽचम्यारणान्काण्डषस्तषयामीति तप॑येत्‌ ।
न वा त्ैणम्‌ ।

तत आचार्यो ब्रह्मचारिसहितः प्राड्यख उपविहयाऽऽचम्य प्राणानायम्य
देशकालौ संश लास्यापुकशमणो ब्रह्मचारिण आरुणकाण्डाध्ययनाधिकार-
सिद्धिद्रारा श्रीपरमेग्वरपीत्ययमारुणकाण्डव्रतोपाक्ररणं करिष्ये, तदङ्गं गणप-
तिपूजनं पुण्याहवाचनं मातृक्रापूननं नान्दीश्राद्धं च करिष्य इति संकरप्यो-
क्तरीत्या कुयीत्‌ ।

अत्र वा वपनं(न) द्न्तथावनादितपणान्तम्‌ । नृतनकटिसृत्रकच्छोपवीता-
निनोत्तरीयदण्डांसष्णीं ब्रह्मचारिणे दसा एुराणान्यप्त॒ निक्षिपेदिति केषा-
चिन्पतेऽत्रापि भवति ।

तत उद्टेखनादिविधिना स्यण्डिलसंस्ारं परिधाय सपुद्धवनापानं श्रोतरि.
यागारादाहूतं लौकिकमपि पतिष्ठाप्य प्रज्वाल्य ध्याता समित्रयमादाय श्रद्ध
एह्ीलयादिप्राणायामान्तं कृत्वाऽऽरुणकाण्डव्रतोपाकरणहयमकरमेणि या यक्ष्य-
माणा इत्यादि प्रसाधनीदेव्यन्तं व्याहूत्यन्तं वाक्त्वा प्रधानहामे सदसस्पति-
माज्याहुत्या यक्ष्य इति । अरुणान्काण्डर्पौनाञ्याहूत्या यश्य इत्यत्कीतैयेत्‌ ।
विपरीतं बोत्कीतैनम्‌ ।

ततोऽपि वायु सथं ब्रह्माणं परजापपिं चनद्दरपसं नक्षत्राणि ऋन्सवरसरं
वरुणमरणं चेकेकयाऽऽज्याहुलया यक्ष्ये । अङ्गदोमे वरुणमिलयादि अन्वाधा-
नोत्कतितपक्षानुसारेण प्रसाधनीदवीहयमान्ते व्याहूतिहोमान्तं वा कृता
भधानहोषं कयात्‌ । सद सस्यतिमिलयस्य याङकियो देवता उपनिपदः सद्ससप-
तिगौयत्री | आरुणकाण्डव्रतोपाक्रणप्रधानाज्यहोमे व्रिनियोगः--

५

“५ ॐ सदपरस्पतिम ° पिषर स्वाहा । पदपस्पतय इदं० । ॐ
अरुणेभ्यः काण्डपिम्यः स्वाहा । अर्गेम्यः काण्डर्पिम्य्‌ इदं ०"

१क. लमु ।२ष. ष्द््दंच तूष्णी ।

(आरुणकण्डोपाकरणप्रयोगः। संस्काररललमटा । ३४९

विपरीते वाऽन्वाधानोत्कीततितपक्षानुसारेण हुत्वाऽप्नये स्वाहा वायवे स्वाहा
ूरयाय स्वाहा बरह्मणे स्वाहा प्रनापतये स्वाहा चन्द्रमतते स्वाहा नक्षत्रेभ्यः स्वाहा,
ऋतुभ्यः स्वाहा पवत्सराय स्वाहा वरुणाय साहाऽस्णाय साहा । एकादश्त्रत-
होमानाज्येन जुहुयाय्थारिङ्गं लागः ।

पुनममामिलयतुवाकस्थमन्राणामरुणा ऋषयः सूर्यो देवता प्रथमस्यानुष्धिती-
(४ € [+
यस्य द्विपदा शिषटुपतृतीयस्य द्विपदा गायत्री चतुथेस्यानुषप्‌ । उदुम्बरसमिद्‌ा-
धाने विनियोगः--

५ ॐ पूनमीमेति० भेतु मा ” दृयेकां समिधमादधाति । ' ॐ यन्मेऽच
रेतः० चदापः › इति द्वितीयाम्‌ । ८ ॐ इदं ततपुनरा रचे › इति तृतीयाम्‌ ।
“ ॐ यन रेतः प्र° जपं कुर " इति चतुर्थीम्‌ ।

तत इमं म इलादिहमशेषं समापयेत्‌ । जयादुपहोमा केकसिपक्राः । न
्रषटदनरहोमः ।

अथ ब्रह्मचारी अग्ने व्रतपत इल्यादिमन्रचतुष्टयस्य सोप ऋषिः। अग्न्यादयः
क्रमेण देवताः । यज्गुः । उपस्थाने त्रिनियोगः--“ ॐ प्न त्रत ° प्यामि, वायो
नतपते ०, आदि ° व्रतानां ” इत्येतरग्न्पादीलुपतिषते।

न नक्तं मृञ्जत न हरितयवानयेक्षमाण इत्याद्यः परवरगयधर्मा अत्रापि
भवेयुः ।

तत आचाय दूर्बादरमान्धारयमाणसतूष्णीं मदन्तीरपसृश्य), भदरं कर्णेभि.
रित्यनयोः शञान्तमन्रयोररुणा ऋषयो देवा इनदरो दृद्धश्रवाः पूपा विश्ववेदा.
स्ता्योऽरिषनेमिवृहस्पतिशरेति देवताः । गिषटष्ठन्दः । ॐ शान्तिः
शान्तिः श्ान्तिरित्यस्यारुणा व्रह्म यज्ञः । शान्त्यर्थं ॑जपे प्रिनियोगः-
“4 ॐ मद्रं कर्ण शान्तिः '” इति शान्ति जपिता भद्रं कर्णेभिरिति द्रयो-
मत्रयो; पू्वहष्याटुक्तवा जपे तरिनियोग इति विनियोगं च स्मरा ५ ॐ म्र
कर्भेमिः । खक्ति न हृद्रो ° दधातु ” इति द्रे ऋचौ पटित्वा, आपमापामिति
पश्चानां पहानाश्नीसंजकचपरूणा ऋषयः । तत्तद्विरोपणविरिष्टा आपो
देवताः । अनुष्ष्न्दः । मदन्प्युदृकस्पदीने पिनियोगः--“ ॐ आपमापाम°
दीपत '› इति पश्वमिरमहानान्नीमिकग्मिर्मदन्त्युदकं सृशेत्‌। अन्तेवासिनाऽपि
र्वादभधारणादि मद न््युद्कस्पश्नान्तं कारयेत्‌ ।

१. इ, सिनमपि ¦

१९० भटगोषीनाथदीक्षितविरचिता-[आरुणकाण्डत्तोपाकरणप्रयोगः]

ततो भद्रं कर्णेभिरिल्यारभ्य दृं काण्डमध्यापयीत ।

ततस्तूष्णीं मदन्तीरुपस्पृश्य पुनभदर कर्मभिरिति शान्ति ढता, शिवा नः
शेतमेत्यस्यारुणा ओषधीरेकपदा गायत्री । ओषध्याम्मने विनियोगः--
५ ॐ शिवा नः शंतमा भव " इत्योपधीरारभते ।

सुडीक्ेलस्यारुणा भरमिद्िपदा गायत्री भरम्पालम्भने विनियोगः--
५3ॐ सुमृडीका ° शि" इति भ्रुमिमामते । एतदन्तमन्तेवासिनाऽपि कारयेत्‌ ।
अत्र वाऽङ्कहोमादितच्र समापनम्‌ ।

किष (

ततोऽन्तेवासिना सह गृहपागय तेन भिक्षाटव्धेनानेन ब्राह्मणभोजनं
कारयेत्‌ । एतत्काण्डस्यान्तर्मावपकषे काण्डपिसदसस्पतिहोमौ पृथङ्न स्तः ।
अघ्रये स्वारैत्याया आहुतयः समिदाधानादिकं च वेशेपिकरसवाद्धवत्येव ।

वसतुतस्खनन्दमाव एव युक्तः । “ ॐ अरुणाः काण्डमयः ' इलेतच्छर-
तिस्वरसात्‌।

एवमहरदर्टेखनादि काण्डपिसदसप्पतिहोमबरन मम्यालम्भनान्तं कर्पाऽऽ
संबत्रादा मासदरयाद्रा कतैव्यम्‌ । मद्रपरपाठक्राध्ययने जातेऽपि सव-
त्सरपयन्तं मासद्रयपर्यन्तं वा व्रतं कतग्यमेव । स्वीहनतपक्षानुपारेण व्रतं समा-
प्योत्सर्जनं कुर्यात्‌|

ततरैतावानविरेपः। आरुणकाण्डाध्ययनारयं स्वीकृतस्या ऽऽरुणकराण्डव्रतस्यो-
र्सजनं करिष्य इति संकल्पवाक्यम्‌ । आरुणकाण्डव्रतोतसमेनहोमकपणी-
लन्वाधाने । आरूणकराण्डत्रतोत्सभनप्रधानाञ्यहोमे भिनियोग इति
विनियोगवाक्ये । काण्डपिसदसस्पतिहोमानन्तरपग्न्यादिदेवताभ्यो होमः ।
उपाकरणे यदि जयादिहोमाः कताः स्युस्तदाऽजापि कायां एव । आिय-
चरत° मचारिषं° रधीलयादिलपुपतिष्ठते । वायो व्रतपत इति वायुम्‌ ।
ञ्ने व्रतपत इत्यभ्निम्‌ । व्रतानां व्रतपत इति व्रतपतिपश्निम्‌ । एतेषामरप्यादि
एवदेव । आचार्याय शिष्यः वसं कौपं कापीसजं वा वासो पतं च दधात्‌ ।
अशृक्तावेतदन्यतममेकं दात्‌ । अलयरक्तावन्यद्धान्यादि वा । स्वाध्याये
कमेण्यारम्भे सपरा च शान्ति कर्यानम्येऽवस्येवेच्छान्ति कृतवाऽस्ेत्‌ ।
पुनः शान्ति कृतवोपक्रमेत्‌ । प्रषग्यवदादेश इत्येतदन्तं वरतं कमाद्गं नाध्य-
यनाङ्गमिति मते प्राजापलकाण्डव्रतोपाकरणोत्सजनवदुपाकरणोस्सजेने ।
केशरदमश्वरोमनखवापनादिसानान्त आरुणकाण्डाध्ययनाधिकारार्थमारग-

१, इ. भवन्तु ।

[आरणकाण्डव्रतप्रयोगः] संस्काररलनमाखा । ३५१
( त्रताकरणे प्रायश्चित्तम्‌ )

काण्डव्रतोपाकरणं करिष्य इति सेकटपवाक्यम्‌ । आरुणकाण्डव्रतो
पाकरणहोमकमणि० सदससपतिमाज्याहत्याऽरुणान्काण्डषीनाञ्याहत्येति ।
अरूणान्काण्डपीनाज्याहुलया सदसस्पततिमाज्याहुप्येति विपरीतं बेति
चान्वाधाने । आरणकाण्डव्रतोपाकरणप्रधानाज्यहोमे विनियोग इति
मिनियोगवाक्ये । अन्वाधानोत्कीतितपक्षानुप्तारेण सदससपतिहोमानन्तरं
ततपूं वाऽरुणेभ्यः काण्डपिभ्यः स्वाहेत्याहूतिः । अरगभ्यः काण्डपिभ्य

= 9 श

इदमिति लयागः । इति होमे विशेषः । अन्यत्समानम्‌ ।

ततो द्वादरभधारणादिमहानान्नीमिरुद्कस्प्नान्तं कतवा भद्रमपाठक-
ध्यापयेत्‌ ।

ततस्तृष्णीं मदन्त्युपसशेनादि भूम्यारम्भनास्तं दृबादरम॑धारणादि भ्रम्या-
लम्भनान्तं यावदध्ययनपहरहः कतेव्यम्‌ । न प्रयहं होमः । अधीतेऽस्मि-
न्काण्ड उत्सर्जनम्‌ । आरूणकाण्डाध्ययना्थं स्वरीकृतस्याऽऽरणकाण्डव्रतस्यो-
त्स्नं करिष्य इति सेकलवाक्ये । आरुणकराण्डवरतोःसरजनहोमकर्मणीटय-
न्वाधाने । आरुणकरण्डव्रतोतसजनपधानाज्यहामे भिनियोग इति पिनि.
योगवाक्ये । उपस्थानपत्रेषु अग्रे व्रतपत इत्येष एव प्रथमो मत्रः।
नाऽऽदिलय व्रतपत इति । अन्ते कंसादिदक्षिणादानमिति प्रयोगः । यद्रा
टस्याद्वि्याक्राठे व्रतम्रतं चेत्तदाऽए्रत्तरसहष्पष्टोत्तरशतं वा गायत्याऽऽ-
ज्याहृतीहुता कृच्छर भायधिततं त्वा ऽऽरुणकेतुक्य प्रथमाहारे व्रतं चरिता
नियपपुत्रकमाचायसकाश्नात्सकृतपाटकपीलयाभ्नि प्रयुड्यात्‌ । आरुणकेतु
कस्याकतेग्यतायापपि प्रायश्ित्तपूतरकमुक्तनियपपुवकमाचायंसकाशात्सद्रखपा
ठक्राध्ययनमावहयकमू ।

इदयारुणकाण्डव्रतपयोगः ।

ततः सांहितीदेवतोपनिपदादीनामनन्तमावपक्ष एतान्यपि पृथक्पृथगुपा-
कृत्यात्सुजेत्‌ । एतदध्ययनं शान्त्युत्तर “ यरढन्दपामपभो विश्वरूपः । छन्दो-
म्योऽध्यमतात्‌ ” इत्यारभ्य “श्रतं मे गोपाय '' इत्यन्तं पटित्वा श्षिष्यमपि
पाठयित्वाऽध्यापनं कुयात्‌ । अन्ते पुनः पटित्वा पाठयित्वा शान्तिः

१ इ. “धीते तस्मि" ।२ ख. ड. शिष्येणापि।

१५ भ्गोपीनाथदीकषितिरचिता -- = [काठनि्णयः]
( गोदानसंस्कारः )
एतेषु व्रतेषु वक््यमाणचौलक्ालनि्णेयवत्काटनिर्णयो दरषव्यः,
५ ग्रहनक्षत्रवारांरवर्गोदयनिरीक्षणम्‌ ।
चोख्वन्न पमा्यातं पगोदानत्रतेषु च '' इति श्रीधरोक्तेः ।
ब्तेषु च व्रतेष्वपीलयर्थः।
स्वकाले व्रतोपे परायधित्तमाहात्रिः, व्रतलोपं परकृय-
५ पिता श्राताऽपरो वाऽपि प्राजापलयत्रय चरेत्‌ ” इति ।
वटोरशक्तौ पित्रादीनामनुष्रानं शक्तौ तु तेनेव कायम्‌ ।
इति काण्डवरतोत्सजैनम्‌ ।
अथ गोदानम्‌ ।

त्च शह चौटातिदेशसोकयार्थमग्र उक्तमपि समार्तनातमाकत-
व्यत्वादतरैवोच्यते । न च गोदानातिदेश एव्र चौले कुतो न टत
इति तु न शङड्नीयम्‌ । गोदानसंस्कारस्य चीलोत्तरभावितयोत्तरस॑स्कारस्य
प्॑संस्कारे चौरेऽतिदेश्षासं भवात्‌ ।

तच गोदानं एषे

५ एवं विहितः पोडरो वपं गोदानकरमम सशिखं वापयति शिखा-
मन्रावरिनष्टीत्येकेषामश्चिगोदाने वा मवति गुरे गां ददाति " इति ।

यथा चृडाकर्मैवं िहितमुपनीतस्य पोडरे वपे गोदानकये स्यात्‌ । त्रैतावानि-
मेषः । सरिखं शिखाभिः सह यथा स्यात्तथा रिरःस्थितान्केशान्वापयति मध्य-
मामपि शितां नावशिनष्ठीलयथैः । मध्यमां श्िखामत्रावशिन्ठी्येकरेषां मतम्‌ ।
अ्निकरायेमेव गोदानं यस्य सोऽप्निगोदानः। अभ्रिगोदानो वा कुमारो भवति ।
उपसमाधानादि पुण्याहवाचनान्तमध्िकायमेव वा भवतीलय्थः । गुरव आचा-
याय गामुभयकस्येऽप्यन्ते ददाति । न चाम्निगोदानो वा भवतीत्येतत्समीपे
विहितत्वात्तत्कस्प एवैतहानमिति वाच्यम्‌ । गोदानस्योभयकसयेऽपि भतत
बाधकाभावेन समीपविधानरूपहेतुनेतत्कस्पाङ्गतनियमसाधनस्यापरयोजकत्वात्‌।
न चैवप्िगोदानो वा मवती्येतस्मातपरमेव गुखे गां ददातीति परटि-
तव्यम्‌ । उत्तरकस्पे त्वनषटवेततामरोतीति वाच्यम्‌ । अग्निगोदानो वा भवती-
त्यनेन वपनस्येव गोदानस्यापि प्रं बाध एव परापित उत्तरकसपेऽनुदततरेवास-
भवात्‌ ) एतच्लोपनयनादध्वं षोडशे वर्षे कायम्‌ । चोखवदसिन्नव काल उपा-
छ्य चरितव्यमिति ।

[गोदानपंसारः] संस्काररत्नमाखा । २५३
८ गोदानसंस्कारप्रयोगः )

मनुरपि--“ केशान्तः षोडशे वरये ब्राह्मणस्य विधीयते ।
राजन्यबन्धो द्वौ विशो वैश्यस्य व्यधिके ततः » इति ॥

राजन्यबन्धुः क्षन्रियः। यधिकरे चतुर्विंश इलः ।

याज्ञवस्कयोऽपि--“ केशान्तश्चैव पोडरे "' इति ।

केशान्तो गोदानाखयं कं गर्भादारभ्य षोडशे व्ये ब्राह्मणस्य भवति ।
एतच द्ादशवापिके वेदत्रते बोद्धव्यम्‌ । इतरसिमन्यतते यथासंभवं दरष्टवयम्‌
राजन्यवेश्ययोस्तृपनयनकालबरद्राविशे चतुरश वा द्ष्व्यमिति विज्ञनिश्वरः ।
गोदानमिति कर्मनामपेयं तत्मख्यन्यायात्‌ । एतच यथारशक्तिब्ह्मचर्यपेऽप-
छृष्य समावतेनास्ागेव कत्यं न तु पोडश्वर्पपतीक्ेति वोध्यम्‌ ।

अथ प्रयोगः|

आचार्यो ब्रह्मचारिसहितः कतनिलक्रियो वक्ष्यपाणचौरोक्ततिथ्यादि-
काले प्राश्ुख उपविहयाऽऽचम्य प्राणानायम्य देशकालौ संकी्यास्यामुकश-
मेणो ब्रह्मचारिण आयुषर्चोमिदद्धिद्रार श्रीपरमे्वरपीलय्ं गोदानसंस्काराख्यं
कर्मं करिष्य इति संकरप्य गणपतिपूननादिनान्दीश्राद्धान्तपुक्तरीला याव्‌ ।
अत्र केशिनः प्रीयन्तामिति विशेषः, चौरषम॑त्वादेतस्य ।

तत उद्ेखनादिविधिना स्थण्डिटसंस्कारादि परिधाय तत्र सू्यनामानं
टौकिकमिं प्रतिष्ठाप्य परज्वा्य ध्यात्वा समित्रयमादाय श्रद्ध एदहीलयादिभा-
णायामान्तं कृत्वा गोदानहोमकमणि या गक्ष्यमाणा इलयादि स्पाहूस्यन्तमु-
क्तवाऽङ्गहोमे वरुणमित्यादि । नात्र वेशेपिकदोमः । जयादिहोमा वैकरिषकाः।
व्याहृतिहोमवारण्यादिहोमा अत्र॒ नियताः । एषमिति चौरातिदेशातसं-
स्थाजपान्तं समानम्‌ ।

ततसिददन्रहोमे पुण्याहादिवाचनान्तं विधाय प्रजापतिः भरीयतामिति बदेत्‌।

ततोऽगओः पशास्सरस्थाने ब्रह्मचारिणयुपवरेश्य स्वयं तदक्षिणत उपविर्याने-
ब्रह्मचारिणो बोत्तरतो धृतानडुहगोमयां ब्रह्मचारिमातरं धृतानडुहगोमयं यं
केचन ब्रह्मचारिणं बोप्रे्योणशीताभिरद्धिरन्दनादिवपनान्तं वकष्यमाणची-
लोक्तरीत्या कुयात्‌ ।

अपैतावान्विशेषः । चौठे यथाचारं धृतामिः शिखाभिः सह मध्यमकि-
खाया अपि वापनम्‌ । अथवा पमध्यमकशिखामवशेषयेत्‌ । सरिखं वापयतीत्य-
किखानां भृग्वादीनां शिखाधारणं विधातुपुवादः । न तु सर्वेषां सशषिखवप-

१ ध, "द्वान्त कृतोक्त* । २ ग. ध. “यतामि'। ३ क. यंक ।

ध

३५४ भटगोपीनायदीक्षितविरविता--[गोदानपेस्कारपरयोगः]
( ब्रह्मचारित्रतलोपप्रायधित्तम्‌ )

नविधिः । तथा च भरग्बादिगोतरिव्यतिरिक्तानां सर्वेषां मध्यमरिखामवशेष्यैव
वपनम्‌ । भृग्बादिगोत्निणां तु मध्यमर्िखाया वपने बिकरप इति शयम्‌ ।

ततः केशसंयमनादिकं वक्ष्यमाणचौलोक्तरीत्या कृतवा सपिष्मन्तमोदनं
नापिताय दचखाऽऽचार्याय वरं दधात्‌ ।

ततो ब्राह्मणभोजनं भूयसीदक्षिणादानं च विधाय कसाद्ुण्याय विष्णु
सेस्मृल्य कमेश्वरायापयेत्‌ ।

अग्निगोदानो वा भवतीत्यसिन्पते पूर्ववर्संकस्पपभृति जषटदन्रहोमं पुण्या-
दादिवाचनान्तं कृत्वा वरदानव्राह्मणमो जनाव काय न तु वपनम्‌ । एतस्य
कालात्यये चौलवत्मायधित्तं कृत्वा कर्तव्य[स्वमेव न तु चौटवस्मायशित्तेन
चरिता्थता । एतस्योपनयनोत्तरभाविल्वात्‌ ।

इति सैस्काररतनमालायां काण्ड व्रतोपाकरणोस्सर्जनगोदानप्रयोगः ।

इत्योकोपाहश्रीमत्साभिचिदाजपेयपौण्डरीकयाजिगणेरदीक्षि-

ततनूजभहगोर्पीनायदीक्षितवरिरचितायां सत्याषाद-
दिरण्यकेरिस्मातंसंस्काररत्नमालायामष्टमं

प्रकरणम्‌ ॥ ८ ॥
अथ नवमं प्रकरणम्‌ ।

जथ बौधायनसूराटपारेण व्रह्मचारिित-

अ [क
ठ पिप्राथात्वत्तम्‌ ।

प्वदुस्तदिने वा ब्रह्मचारी देशकालो सक्रीलयं मम भिक्षाग्निका्यलोपजनि-
तदोषपरिहारद्रारा श्रीपरमेशरमीदर्थं वौधायनोक्तमायधिक्ताञ्यहोपपू्कड-
ख्टरत्रयामितं भरायधित्तमहमाचरिष्य इति संकरः ।

कुच्छरत्रयाचरणाशक्तौ तु, अयुक्परतयास्नायेनाहमाचरिष्य इति संकल्प.
वाक्य उहः । एवं शौ चाचमनसंभ्यावन्दनलोप्रद्रादिस्यशनकौ पीनक टिसूत्रय-
जञोपवरीतमेखलाजिनदण्डादिल्यागदिवास््रापच्छत्रोष्णीषादिधारणपादुकाध्यारो-
इणोद्रनातुरेपनाज्जनाभ्यञ्जनजलक्री डाचरतगीतनृत्यवाय्ा्चभिरतिपाखण्ड्या-
दिसंभाषणपर्ुपितमोजनादिव्रतलोपे तत्तक्निमित्तानुारेण .संकटप उरहनीयः।

तत उद्धेखनादिना स्थण्डिलसंस्कारं रिधाय तत्र बिण्नामानं भरोत्रियागा-

१. नोक्तं प्राः।

( बरह्मचारित्रतलोपप्रायधित्तम्‌ ) संख्ताररत्नमाण। ३९५९

रादाहूतं लोकिकम्नं प्रति्ठाप्य प्रञ्वार्य ध्याता समित्रयमादाय भ्रद्ध एही-
ल्यादिप्राणायामान्तं कृत्वा ब्रह्मचारिवतलोपप्रायशित्तहोमकमणि या यक्ष्य-
माणा इत्यादि प्रसाधनीदेग्यन्तं व्याहूत्यन्तं बोक्ता प्रषानहोमे-- अनि
धानु सूर्य प्रजापति चैक्ेकयाऽऽञ्याहुत्ा यक्ष्ये । अग्रिमत्नि पृथिवीं महान्तं
चैकैकयाऽऽज्या०, वायु वायुमन्तरिप्तं महान्तं वेकैकयाऽऽभ्याहुतया० । सूरथ-
मरादित्यं दिवं महान्तं वेकैकयाऽऽज्याहुत्या० । प्रजापति चन्द्रमसं नक्षत्राणि
दिशो महान्तं चैकैकयाऽऽञ्याहुत्या य्य इति स्त्र महान्तमित्यस्य रथान
महदिति वा । अरिं विश्वेदसं तरिभावसुं शतक्रतुं चेकरंकयाऽऽज्याहुलया
यक्ये । अनि दराभ्यामाज्याहुतिभ्यां यक्ष्ये । अभ्नि वायुं सूपं पजापति चक्ष
कयाऽऽज्याहुल्या यक्ष्य इत्यक्ला लिषटकद्धोमे- अग्नि सििष्कृतं हुतरेषा-
श्याहुत्या य्य इत्यादि अद्गहोमे--वरुणं द्वाभ्यामित्यादि वोक्त्वाऽन्वा-
धानोत्कीतितपक्षानुतारेण प्रसाधनीदेवीहोमान्ते ग्याहृतिहोमान्तं वा कृता
पधानहोमं इर्त्‌ ।

व्यस्तव्याहतीनापगपनिकरपिः। समस्तव्याहूतीनां प्रजापतिक्रपिः । अभरिवा-
युमूयंप्रनापतयः क्रमेण देवताः । गायद्युप्णिगनुषटबृहत्यः करमेण च्छन्दसि ।
ब्रह्मचारिवतछोपप्रायधित्तप्रपानाञ्यष्ेमे विनियागः-

“ ॐ भूः स्वाहा । अग्नय इदं ° । ॐ मुवः स्वाहा । वायव इं ° ।
ॐ पुवः स्वाहा । पूयौयेद्‌ ° ॐ मृभृवः सुवः स्वाह । प्रजापतय इदं ° |
भूरभ्रय इत्यादिमच्र चतुष्टयस्य याह्गिक्यो देवता उपनिषदः । मघ्रोक्ता
ददता यञ्गुपि । ब्रह्मचारिवतलोपायश्ित्तप्रधानाज्यह्ेपे विनियोगः-
“4 ॐ भूरपनये च° प्रू ° महते च स्वाहा । अभ्येऽप्ये परथिन्ये महते
चेदं ° | ॐ मुवो वायवे चा० ते च वाहा । वायवे वायवेऽन्तरिक्षाय
महते चेदं ° । ॐ सुवरादित्याय च द्वि° ते च स्वाहा । सूर्यायाऽऽदि-
त्याय दिवे महते चेदे० । ॐ मूभूवः सुवशचनद्रमते च नक्षत्रेभ्यश्च
दिग्भ्यश्च महते च स्वाहा । प्रजापतये चन्द्रमपते नक्षत्रेभ्यो दिभ्यो
महते चेदं° "

पाहिनो अग्र इत्यादिमत्रचतुष्टयस्य याङ्घिक्यो देवता उपनिषद ऋषयः ।
मथमस्याप्निः । द्वितीयस्य विश्ववेदाः । तृतीयस्य विभावसु; । चतुथंस्य शत.

१४, इ, ग्यस्तानाः 1 २ ख, षिः।

३५६ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता-[ह्मचरित्रतोपप्रायश्चित्तम्‌]
( आपूषिकत्रेण प्रयोगः )
क्रतुः । एकपदा गायत्री छन्दः । ब्रह्मचारिव्रतलोपमायथित्तपरानाज्यहोमे
बिनियोगः-
“८ ॐ पाहि नो अग्न एनपते स्वाहा । अग्नय इदं ° । ॐ पाहि नो विश्च-
वेदे स्वाहा । ॐ विश्ववेदम इदं ° । ॐ यज्ञं पाहि विभावपो स्वाहा ।
विभावप्तव इदं ° । ॐ सर्वं पाहि शतक्रतो स्वाहा | शतक्रतव इदं ° "”
पुनरूजेति दयोरपमरभिगांयत्री । ब्रह्मचारित्रतरोपमायधित्तपरधानाज्यहोमे
विनियोगः-
ॐ पुन जा निवर्तस्व ° विश्वतः स्वाहा । अभ्नय इदं ° । ॐ पह
रथ्या निव° स्परि स्वाहा । अग्नय इद° " ।

पुनम्यस्तसमस्तव्याहूतीनां पूतवहष्यादिकं स्मृत्वा ताभिरादुतिचतुष्टयं
दत्वा कृच्छ्रत्रयं परायश्ित्तमाचरेत्‌ । अशक्तौ गोदानाश्न्यतमपरलाश्नायेन ।
ततोऽन्वाधानात्कीतेनानुसारेण सिवषटकृदादि वारुणीहोमादि वा दहोम-
षं समापयेत्‌ । होमशेषं समाप्य वा कृच्छ्रत्रयं कुयात्‌ । न त्रि्दनहीमः।
अथाऽपपूविकतन््रेण प्रयोगः ।
पवंवत्संकरपपरभृति ताः सवाः परिग्रदीष्यामीलयेतदन्तं कृत्वा) प्रधान
होमे--अभ्ि बाय सूयेमिलयावेकेकयाऽऽअ्याहुलया यक्ष्य इलयन्तं पूवेवदुक्त्वा,
अन्वाधानसमिधोऽभ्याधायाश्रि परिस्तीये याव्दुपयुक्तानि पात्राण्यासताद्
पवित्रकरणादि भरणीताव्जं पवित्रे अप्रावाधायेलन्तं कृत्वाऽदित इलयाचैः
परिषिच्य तष्णीमेकां समिधमभ्याधाय पूषेवत्मधानाहतीदैतवा डच्छरत्रयात्मकं
प्रायभित्तं॑चरित्वा परिस्तरणानि विसृज्यादितेऽन्वपभ्स्या इयावरैः
परिषिच्य ब्राह्मणान्तमोज्य वरष्णुं सेसमरेत्‌ । होमरेपसमाप्त्यनन्तरं वा
ढुर्रतरयम्‌ ।
इति बौधायनसूजानुारि ब्रह्मचारिव्रतरोपपरायित्तम्‌ ।
देवलस्तु-“ काठातिक्रमणे कु्यातपरायश्चिततं विधानतः ।
कच्छ द्वादशरात्रं तु हुत्वा चाऽऽग्याहुतीः शतम्‌ ॥
अष्टाविंशतिर्टौ वा करमाकुर्या्नतानि हि ।
म्यत्यये यावदरम्यसतं वेदं तावत्पुनः पेत्‌ इत्याह ॥
अयं च होमो गायत्या ।

१क.ख. ग, शत्रयग्राः । २ क, स्मेेत्‌।

[ह्मचारिव्रतरोपप्रायशित्तम्‌] संस्काररतनमारा । ३५७
( अभिकायेभिक्षालोपे मधुमांसाशने च प्रायधित्तम्‌ )
५ प्रत्येकं कच्छरमेकेकं चरित्वाऽऽभ्याहुतीः शतम्‌ ।
हुत्वा चैव तु गायत्या ज्ञायादित्याह शोनकः " ॥
इृत्या्रायनोक्तः ।
अत्र भायधित्ते लानसमानकतकत्वश्रवणाद्वरोरेव कर्वुत्‌ । पायशित्तो-
तरकाटमेतानि समावरतनेन सह कतैव्यानीति प्रयोगपारिजाते । तत्र पूं
पृग्यम्‌ । एतच्च भायधिततं बुद्धिपूविपयम्‌ ।
यत्तु मरूक्तं--““ वेदोदितानां निलयानां कर्मणां समतिक्रमे ।
स्ातकत्रतरेपे तु प्रायकचित्तमभोजनम्‌ "' |
इति तदबुद्धिपषैविपयम्‌ ।
अभ्निका्यभिक्षालोपक्रिषये स्मृत्यथंसारे--
^“ छरालाऽष्टोत्तरप्हश्ं गायत्रीनपः कार्यः|
भिक्षाटोषेऽषटोत्तरशतम्‌ " इत्युक्तम्‌ ।
एतच्च सषृ्ोपविषयम्‌ । बोधायनोक्तं तु ्ादिषष्ठन्तरोषे ।
अत उर्ध्व तु-““भेक्षा्निकार्ये लक्ता तु सक्तरात्रमनातुरः।
कामाक्कीणै इत्याभ्यां हुत्वा चाऽऽन्याहुतिद्रयम्‌ ॥
उपस्थानं ततः कुया मा परिश्वन्त्वनेन तु " |
इति याज्ञवर्कयोक्त द्रव्यम्‌ । एतच्च कायेग्यासङ्गादिनाऽग्यादिलयागे ।
तदभावे तु--“ अकृत्वा भेक्षचरणमप्तमिध्य च पावकम्‌ |
अनातुरः सप्तरात्रमवकरीर्णित्रतं चरेत्‌ '” इति पनृक्तम्‌ ।
ब्रह्मचारिणो पधुपांसाशने भायशित्तयुक्तं श्ञातातपेन-
५“ ब्रह्मचारी तु योऽश्रीयान्मधु मंप तथेव च |
प्राजापलयं चरेत्कृच्छ्रं मो्ीहोमेन शुध्यति ” इति ॥
मोजजीहोमः पुनरुपनयनम्‌ ।
देवलः“ ब्रह्मचारी यदाऽश्रीयान्पधु मांप्रमकरामतः |
त्रिरात्रोपोषितः पम्यग्रात्रिमेकां जटे वपेत्‌ '” इति ॥
अन्यश्च -““ भिक्षाटनमङ्कत्वा यः तेवकान्नमुपाशरुते ।
` अल्नात्वा चैव यो भुङ्के गायञयष्टतं जयेत्‌ ॥

१ इ, 'युत्रयाऽष्टः ।

३९८ भटगोपीनाथदीक्षितविरविता-[ह्मचारिवतलोपप्रायश्चित्त्‌ ]
( अनृतवदनक्षौचाकरणादिषु प्रायधित्तम्‌ )
सूतकाननं नवश्राद्धं मापनिकान्नं तथैव च ।
नरहमचारी तु योऽश्नीयत्रिरात्रेणेव शुध्यति ” इति ॥
बरृहयमस्तु-“ माप्िकादिष योऽश्रीयादपतमापतत्रतो द्विजः ।
्निरात्रमुपवापोऽत्र प्रायश्चित्तं विधीयते ॥
प्राणायामशतं कृत्वा धृतं प्रिय विशुध्यति ” इति ।
एतदङ्नानविषयम्‌ ।
्ानपुषैके तु स एवाऽऽह--
५५ ब्रती कामादयदा भुङ्के श्रद्धे सूतक एव वा ।
प्रानापलयं चरेत्ृच्छरं व्रतशेषं समापयेत्‌ '' इति ॥
अनृतषद नमायशित्तमाह ग्गः-
५ अनृतं यदि वे ब्रूया्िजो मोहादनापदि ।
त्रिरात्रमेकरात्रं वा ब्रह्मचर्यनतं चरेत्‌ ” इति ॥
शौचाकरणमायधित्तमापस्तम्ब आद--
“५ मूत्रोच्चारं दिनः कृत्वा ह्यकृत्वा शौचमात्मनः ।
मोहादुकंतवा त्रिरात्रं तु यवान्पीत्वा विशुध्यति ॥
मूत्रं कृत्वा द्विजो मागे समृतिभरंशा जलं पिबेत्‌ ।
अहोरात्रोषितो मृत्वा पश्चगव्येन दुध्यति "” इति ॥
त्रपदं पुरीषादेरुपटक्षणम्‌ ।
विष्पूमोतसगेकाले यदि कर्णे यज्ञोपवीतं ममादात्र धृतं तदा भरद्ान आह--
उपवीतमधृत्वा यो मलमूत्र समुत्सृजेत्‌ ।
उपवीते तदुत्सृज्य पश्वादरन्यन्नवं तदा '” इति ॥
अधृत्वेलत्र कणे इति देषः ।
“4 पवित्रं दक्षिणे कर्णे कृत्वा विप्ूत्मृत्स॒नेत्‌ "
इति स्मृयन्तरोक्ते; । तदेयनन्तरं धारयेदिति पेषः ।
स्एृतितारे--“ कृत्वा यज्ञोपवीतं तु पृष्ठतः कण्ठटम्नितम्‌ ।
विप्मूत्रं तु गृही कर्याद्वा कर्णे समाहितः " इति ॥
एतच्च कणे निधानमेकवल्ञविषयभू, यथेक्वस्नो यक्षोपवीतं कणे ढृत्वा
ृभरपुरीषोरसग कुयादितिशङ्णक्तेरिति माधवः।

१ ष.पूर्वैतु।

[ह्चारितलोपप्रायधचित्तम्‌ ] संस्काररत्नमाला । ३५९
( अनुद्कमूत्रपूरीषकरणे प्रायधित्तम्‌ )
अनुदकमृत्रपुरीपकरणे सुषन्तुः-
“ अनुदकमूत्रपुरीषकरणे पद्यः स्नानं
धृतकुशहिरण्योदकपानं च " इति ।
षतयुक्तं कुशस्तावितोदकं घृतयुक्तं दिरण्यस्रावितोदकं च पिवेदिलर्षः ।
घृतकुशदिरण्योद कपानस्य परायशित्तात्वाद्धोजननिटृततिः ।
“८ पुरीपमृत्रोत्परगे तु कुर्यादनुदकं यदि ।
एकाहं क्षपणं कृतवा पनं स्नानमाचरेत्‌ "” ॥
इति जातूकण्यैवचनसंवादादयमर्थो लभ्यते । सचैलं सानं कृखकाहं क्षपणं
चरेदिल्यन्वयः । क्षपणमुपोषणम्‌ । अथवा पानशरब्दस्य घृत उदके चान्वयः ।
तेन पृतपाशनं पृथकर्तव्यं भवति।
यचङ्गिरसोक्तम्‌-
“५ अनुदकमूत्रपुरीपकरणे पचे स्नानं म्याहृतिरोमश्च ' इति ।
तद्‌कामतो दर्व्यम्‌ ।
मरीचिः--“ ब्रहमूतरं विना मूङ्धे किणं कुरतेऽथवा ।
गायंतयष्टहसरेण प्राणायामेन शुध्यति '! इति ॥
स्रधा जलाभ्रे वेगस्य च पराप्तौ वेगधारणं निषेधति मनुः-
“ देशे कालं पसाप्ता्य अवस्थामात्मनस्तथा ।
धर्मशौचेऽनुतिषेत न कुर्याद्ेगधारणम्‌ ” इति ॥
धरमरौचेऽनुतिषतेलनन परकृतिभावाभाव आर्पः।
+ ^
अथाककीणिप्रायशित्तम्‌ ।
तत्रेदं धर्मसूत्रम्‌-
५८ गरईमेनावकीर्णी निकरोति पाकयज्ञेन
यनेत त्य शूद्रः प्रक्नीयात्‌ '› इति ।
यो ब्रह्मचारी स्ियपुपेयातसोऽवक्रीणी गर्दभेन निक्षतिं यजेत पाकयत्ेन
स्थाटीपाकतिधानेन । तस्य गर्दभस्य सपिष्मद्धविरुच्छष्टं श्रः प्राश्नीयात्‌ ।
तेन ब्राह्मणं विद्यावन्तं परिवेवरे्टीलयस्यापवाद इति व्याख्यातमुर्ग्वराङृता ।
वाधूलमैवानसावपि--
“ यो, ब्रह्मचारी ख्ियमुपेयात्सछ गर्दभं परशुमाह-
भेत भूमौ पशुपुरोडाशश्रपणम्‌ ' इनि।
१ इह, य्याऽ्ट' ।

३६० भटरगोपीनाथदीक्षितविरविता-- [अवर्कीिप्रायश्चित्त्‌]

मनुरपि--“ अवकीर्णी तु काणेन गर्दभेन चतुष्पथे ।
पाकयज्ञविधानेन यजेत निक्तं निशि " इति ॥
परायशित्तसूत्रेऽपि-
“ यो ब्रह्मचारी क्लियमुपेयात्स गदैमे पदुमाटमेत भूमवेककपां

पषूपुरोडाशं श्रपयित्वाऽप्लवदनश्वरनित नेक्रतः प्राजापत्यो वा रकषो-
देवत इयेकेषां यमदेवत इव्यकेषाम्‌ " इति ।

आहिताभिग्रह्मचयैकाले सियुपेयात्तस्यायं विधिः । आहितागन्यधिका-
रात्‌। अथवा परसिदधत्रह्मचारिण एव ग्रहणं रुढेवंीयस्त्वात्‌।

उक्तं च ब्रह्मचारिधर्मषु-

८ गदभेनावकीर्णी निक्तिं पाकयज्ञेन यजेत ' इति ।

न सैवमस्याऽऽन्थक्यं देवताविकट्पाथेत्वात्‌ । न चाऽऽहितागन्यधिकारे
वचनातुपपत्तिः । देबतामेदभ्रौतभयोगवरिधानार्थत्ेनो पपत्तेः । तस्मा्रहमचर्याथ-
त्वेऽपि न दोषः।

तवुक्तं भरदागेन-

“ यो ब्रह्मचारी च्ियमुपेयादिति कस्यायं वाद
आदहितश्निरिलयेकेऽनाहितप्नेरिलपरे '” इति ।

तत्र त्वाहितरव्ातपलयादि प्रायथिततं द्रषग्यम्‌ ।

यथोक्तम्‌--“ त्रतयेऽहनि मां नाश्नाति न चियमुेति यदि दीक्षितोऽव-

किरेत्‌ " इत्यादि ।

भूपातियनेनाप्यायतनपध्ये प्रकृतितो हविःश्रपणं प्राप तद्वापित्वाऽनेनाए्या-
यतनाद्वहिः श्रपणं विधीयते। तेनाग्न्यायतनाद्वहिरककं कपालमङ्गारोपरि संद्थाप्य
तदुपयङ्गारं निधाय वेदेनाङ्गारानध्यृहेत्‌ । अथत्राऽऽयतनमध्य एव भूमी न भस-
नीद्येतदर्थम्‌। न च भूपात्रिति कपाटवाधनाथ॑मिति वाच्यम्‌ । एककपाटपदषैय-
ध्योपत्तेः। एकस्पिन्कपाले संस्कृतः एरोडाश एककपाटस्तं तसिन्कपाले भ्रपयेत्‌।
भपयित्वाऽप्छवदनिषेपापएरोडाशाङ्गावदानेरेयुः । न सैकादश्चावदानान्यव-
द्यतीति श्रुयाऽवदानशब्देनाङ्गानामेवर बोधनेन कथमत्र तदितरपुरोडाशषपरचा-
रेऽपामधिकरणत्वपिति वाच्यम्‌ । श्रपणोत्तरभावित्वेन परोडाश्रमचारेऽप्यपा-
मधिकरणत्वे बाधकाभावात्‌ । न चेवं पुरोडाश्षमचार पएर्राप्छस्तङ्गमचारस्तु

१. इ, "ता्निरि"।

[अवकी्िप्रायशित्तम्‌] संखाररलमाखा । ३६१

लोकिकाग्नाविति वाच्यम्‌ । अवदानैरितिबहुवचनवैयर्ध्यापत्तेः। न चैव पुरोडा-
शाङ्गमचारवेवाप्छास्ताम्‌ । वपायास्तु श्रपणपूषभाषिताह्लौक्षिकाप्राेव भचार
इति वाच्यम्‌ । पुमाभ्य पुरोडाशे निषैपतीतिभुतिषिहितपक्षे वपाप्रचार-
स्यापि पुपुरोढ्शश्रपणानन्तरभावितवसं मवात्‌। वस्तुतस्तु बपाया अदानश्च-
ब्देनाग्रहणादम्रवेव होमः । अस्ति चात्र साधकम्‌ , यदि वपा हविरवदानं
वा स्कन्देदिति वपायाः पृथग््रहणं कत्वाप्रययस्वरसश्च । अप्स्विति वचनं
भरर्ति प्राप्स्याम मचारस्य बाधनार्थम्‌ । प्रयाजादीनामप्सेव प्रचारः प्रधान-
सदेशत्वादङ्गानाम्‌ । न चावभृथवद्यत्राऽऽपस्तत्र गच्छन्तीतिवचनाभावान्न गम-
ननियमः। तेनोत्तेदिस्थानेऽपः संस्थाप्यापि कम भवति । तत्नावभूथ इव बेदे-
ध्मादीनामर्थटु्तानां नित्तियधार्यं मन्राणामृहथ द्रष्टव्यः वपाया अग्रौ प्रचा-
रपकषेऽपि प्रयाजादीन्यप्सवेव “ विप्रतिपिद्धधम।णां समवायि मूतं स्यात्सभित्वम्‌ ”
इति जेमिनीयसूत्रात्‌ । “ म॒ष्यलादरुयस्तम्‌ ” इल्याचायेक्तिश । तथा च तिरो-
येऽनकेपामनुग्रहो न्याय्य इति सिध्यति । पञ्चदशरात्रेऽगरिष्ूसथममहस्तत्र नान्नै-
काहामिषटदधमनिदेशादाप्रेयी सुब्रह्मण्या, ततो ज्योतिरादित्यह एकाहे ज्योति-
रादिचोदकादेन््री । साऽवशिषरैकार्दशस्वहःसु द्रादक्ाहापिदेश्दैन्येष्र । तत्रो-
पसत्काटीनसुव्रह्मण्यायां तच्ररतायामरनियपः। पुख्यलाद्राऽग्िषटुद्मानुग्रह इति
प्राते भयोऽनुग्रहयन्द्रीति भाप्यटरत्‌ । बापिर्कैकरारस्तु - “८अन्यदेवत्ययाऽन्प-
देवतायाः संसकारापिदध्मदेनाऽऽहानंस्यैव युक्तत्वादतो नेतदुदाहरणं किलग्रये
दात्रे पुरोडाशमष्टकपालं नितरपदिन््राय प्दत्रे पुरोडाशमेकादशकपालं दपि
मध धृतमापो धानास्तत्संखषटं राजापलयं पदुकराप इति। तत्राऽऽ्ेयस्य धानानां
चाऽऽग्रेयविकारलादविरोधः । रेन्धस्य दध देद््ाप्रसांनाय्यगिकारत्वाददीध-
मत्वम्‌ । मधुषुतापां तांशुयाजव्रिकारतवातपौणमासीधपकलम्‌ । तत्र सहमयोगे
वारजधरव्रधन्वन्मन्रयोराज्यभागयोरन्यतरानुषएानं युखूपत्वादेन्द्रदधोसतद्धमानुग्रह
इति प्राप्ते भृयसां मध्वादीनां वात्घ्रानुग्रहाय ताते कार्या” इत्याह ।

न च “ जधिकश्च गणः प्राधारणेऽत्रिरोधात्कांस्यमोनिवदमुस्येऽपि ' इत्येतद-
पिकररणस्य प्रतिः, तथा चैकस्य द्रावापृथिवीयेककपालपुरोडशीयपुष्पित-
वाषिपः स्वोहिशेन ग्रहणमिवात् वैपरीत्यमस्त्विति वाच्यम्‌ । एतस्य न्यायस्य
परस्परावरिरोध एव प्रतेः, प्रे विरोधस्यैव स्धेनैतस्य न्यायस्यासं-

१गधृ.ड.श्ु।वि'। र्घ.ङ. न्याप्यः।पः।३गवघ.ड. दशाहः । ४ क.
'्ककृततु ^ अ । ५ ग. घ. ह. "नस्पेव । ६ क..नात्तत्स' । ७ क देन्रंद्‌"।८ क. "कया । ९क.
'स्यानवतारात्‌ । इत्यमयं न्यायः-- जः।

५६

३६२ भटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [अवर्कीणिपरायश्चित्तम्‌]

भवात्‌ । स च न्याय इत्थम्‌-- आग्रयण देन््रागवश्वदेव्ावापृथिव्यानि
ह्ीपि । तत्र धावापृथिव्ये वेग्वदेविकपमगतद्यावापृथिव्यतिकारत्वासु-
षितं षिः प्राप्तम्‌ । इतरेषां त॒ बर्हिमात्रम्‌ । तत्र मुख्यत्वाञ्रुय-
स्ता पुष्पितमेव ब्रह्ममति भप्त पुष्पितवरग्रहणेऽप्यन्येषामवैगुण्याद पु
प्पितग्रहणे द्यावापृथिव्यस्य वैगुण्यादयुप्पितस्यैव नियमः । यथा शिष्यस्य
कस्यिगुरुच्छिष्मोजननियमामुरोपेन गुरोः कांस्यमोजननियमे न कथिद्रिः
रोध इति सिद्धान्तः प्रकृते तथात्वामावाननात्र कास्यमोजिन्यायः । अवधिक-
रणकौ प्रचारो द्वावरन्यधिकरणक एक इतयस्तयवधिकरणकमचारस्यानेकत-
मिति । अथवा वपाप्रचारो नास्ल्येवात्र ।
तथा च भरद्राजः--“ यो ब्रह्मचारी लियमुपेयात्स रौद्रं गद
भमाभेत तस्यावदनिरपपु प्रचरन्ति नास्य वपया प्रचरन्ति न परपु
रोडाशो मवतीडान्तो भवति शंयुवन्तो वा नेतः प्रानापल्यो वा ” इति । `
सूचकरृता निक्रतिपरजापतिरक्षोयमान्यतमदेवताया एप्र॒व्रिहितत्वादुदरदे-
वता नात्रा । एवं पुपुरोडाज्ननिपेधोऽपि न, भूपा्रेककपालं परुपुरोडाशं
श्रपयिसेति तस्य विहितसात्‌ । असिन्करमणि निक्रतिः मजापती रक्तंसि
यम इ्येतासां देवतानां मध्येऽन्यततमा देवता । प्रायधित्तमूत्र आलमेतेतिपरयो-
गाागः पराप्यते । निक्रैतिदेवतलपकष धमर पाक्रयङ्गस्य विधानात्पाकयतन-
विधिः । परायचधित्तसत्रव्रिधानात्प्ुपक्षोऽपि । प्रजापल्यादिरेवताखपक्ते पशुपक्ष
एव । अयं च पाकयङ्ञविधिलकरिकाभापेव | “ पाकयज्ञविधो टोकिकाप्नाववकी-
धिप्रायक्चितम्‌ " इति मानवत्‌ । प्रायशचित्तसूत्रोक्तरीलया विध्यनुष्रानेऽपि
री क्गिकाप्रीन्स॑स्थाप्य तेष्ठेत यागो न स्वाधानम्‌ › निषादरथक्रारवदाचाय-

[धदष्प्रायश्नित्तम्‌] संस्काररतनमाखा । ३६३

छायनसूतरे रा्रौ यागनिपेधात्‌ । न चैतदेव निशि कतैव्यतायाः प्रापकम-
रित्वति वाच्यम्‌ । पाकयङ्गषिधानेनेलेतद्विरोधापत्तेः । निक्रते रक्नोधिपति-
त्वात्‌ । निक्रतरदेवतात्वपक्ते चाप्येवमेव । रकतादेवतातपक्षेऽपि तथा । रक्षसां
रात्निसं चारि्वात्‌ । मनु्चने पाकयज्गशंग्दे साहचर्याश्निधातोः प्रयोगो
गोणेः। तनेति विहाय तस्येतिवचनेन पशुधरमपतेऽपि ब्रकर्वकमेव पाश्ननमिति
बोध्यते । यदि पाकयज्तच्र एव दृ्रकतकपमाशनपिषं भतरेत्तदा तत्रेति पाक-
यज्ञतच्रकमेव कप निदिदयेत । अतः पाडुकतश्रपकतेऽपि शृद्रकर्मकमेव भाशनम्‌।
हांरीतेनात्र विशेष उक्तः
“्रीप्ववकरीर्णी निकरत्ये चतुप्पय गरदमेन पहना यजेत पाकयत्तथ-
मेण ममो पदपुरो डाशश्रपणमप्त्ववदरनिः प्रचयं जुहोति कामावकरर्णोऽ-
स्म्यवकीर्णोऽसि काम कामाय स्वाहा कामामिदरगवोऽस्म्यमिदुग्बोऽसि
काम कामाय स्वाहेति " [ इति । |
अवदानप्रचारोत्तरमेताभ्यां मच्राभ्यां होम उक्तः । कतिधाअवकरीर्णीलय-
स्मिन्ण्े तु, अपतवास्यायां रात्रावमिप्रणयनोपसमाधानपूर्वकं कामावकरी-
णोऽसि कापाभिद्रग्धाऽस्पीदयेताभ्यापाञ्येनाऽऽदूतिद्रयं तदनन्तरं प्रयता-
ञ्ञटेरीपत्तियेग्भृनस्य सं मा सिश्चन्तिल्नेन प्रणीतामरहधिरमिमत्रणं वरदानं
चोक्तम्‌ ।
इत्यवरकी णिपरायध्ित्तम्‌ ।

अथ शदषटप्रायधित्तम्‌ ।
तत्र पराश्षरः-"“ ब्रह्मचारी शना दषटख्यहं सायं पयः पिबेत्‌ ।
गृहस्थस्तु द्विरात्रं वाऽप्यकाहं चाय्िहोत्रवान्‌ ॥
नमरू्वं तु दस्य तदेव द्विगुणं भवेत्‌|
स्यदतत्रिगुणं वक्त्रे मस्तक तु चतुगणम्‌ '' इति ॥
एतत्रायथितं नष्टेन स्व द्विगुणे कायम्‌ ।
तथा च हारीतः-
^ उपकूर्स्तु यः कृयत्कामतोऽकमतोऽपि वा ।
तदेव द्विगुणं कुयाद्र्मचारी तु नैष्ठिकः " इति ॥

१ ख. शशष्दपता° । २ घ. इ. "णः । तिविदहायस्येः । ३ ग. ध्यस्येः। ४ इ. हरिते" ।
५क.ष्केचचः। ६ क. नद्ि।

३६४ भट्रगोपीनाथदीक्षिततिरचिता-[कणण्डव्रतलोपप्रायश्चित्त्‌]

शचातातपः-“ आरूढो नैष्ठिकं धर्म यस्तु प्रच्यवते पुनः।
प्रायश्चित्तं न तस्याति येन द्धो भवत्त॒ सः " इति ॥

अस्मिन्वाक्ये पुनरितिश्रवणादभ्यासे प्रायश्चित्तं नास्त्येव तस्य कितु

सर्वदा सोऽश्ुचिरवेति ।
अथ काण्डव्रतरोपप्रायधित्तम्‌ ।

कृतनिलयक्रियो ब्रह्मचारी पराड्युल उपव्रिरयाऽऽचम्य प्राणानायम्य देश-
कालौ संकी पम काण्डव्रतलोपजनितप्रलयवायपरिहारद्रारा श्रीपरमेश्वरपी-
लर्थं परतिकाण्डत्रतं होमपुतकमेकेकटृच्छरार्मकं परायश्ित्तमहमाचरिष्ये । अश्च
क्तौ त्वमुकपरलयान्नायेनाहमाचारेष्य इति संकल्प्याेखनादिव्रिधिना स्थण्डिल
संस्कारं व्रिधाय तन्न विण्नामानं टोकिकमभि प्रतिष्ठाप्य भ्रञ्वास्य ध्यात्वा
समिन्नयमादाय श्रद्ध एदीलादिप्राणायापरान्तं कत्वा काण्डव्रतलोपप्रायति
त्होमकरमणि या यक्ष्यमाणा इत्यादि व्याहूत्यन्तं प्रसाधनीदेष्यन्तं बोक्ता
प्रधानहोमे प्रतिकाण्डव्रते सवितारं गायत्रयाऽषटोत्तरसहस्रसंख्याभिरत्तरशष-
तसंख्यामिराऽऽञ्याहुतिभिर्यये । अङ्कहोमे वरुणमिलयादि अभि सिष्करतं
हुतशेषाज्याहुल्या यक्ष्य इत्यादि वोक्लाऽन्वाधानोत्कीतितपक्षानु्ारेण
व्याहृतिहोमानतं प्रसाधनीदेवीहोमान्तं बा कृत्वा प्रधानदामं कुयात्‌ । गायत्र्या
विश्वामित्र ऋषिः । सतिता देवता । गायत्री छन्दः । काण्डव्रतलोपप्रायधि-
तप्रधानाञ्यहोपे विनियोगः । “ॐ तत्सवितषरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि । भियो यो
नः प्रचादयात्खाहा "' इति प्रतिक्राण्डव्रतं गायत्या यथोक्तसंख्ययाऽऽहुती
शंहुयात्‌ । सवित्र इदमिति ल्यागः

ततः प्रलकं इच््ात्पकं प्रायतत विदध्यात्‌ । अशक्तौ गोदानाग्रन्यतम
प्रत्याञ्नयेन। तत इषं मे वरुणेदयादि सिष्करदादि बा होपरेषं समापयेत्‌ । न
तरिद्तरहामः । ततां ब्राह्मणभोजनं विधाय कमेपादरण्यापय विष्णुं संस्पृत्य
कर्मश्वरायापयेत्‌।

आपूविकप्ेण वा प्रयोगः|

€ श [8 [3 |
पूषवस्संकल्पमभृति ताः सर्वाः परिग्रहीप्यापीत्येतदन्तं कृता प्रधानष्ेमे
पतिकराण्डव्रतं सवितारं गायत्याऽषटात्तरसहस्तसंस्याभिरषटोत्तरशतसंस्याभि-

१ग. विरटनामाः ।

[यत्ञोपवीतनाक्प्रायश्चित्तम्‌] संस्काररतनमाश । ३६५

वौऽऽज्याहुतिमियेक्ष्य ॒इत्युक्तराऽन्वाधानसमिधोऽभ्याधायाप्रि परिस्तीयं
यावदुपयुक्तानि पात्राण्यासाद्न पवित्रकरणादि पतत्रे अप्रावाधायेयन्तं
कृत्वाऽदितेऽनुमन्यस्वेत्यादिभिरभि परिषिच्य तुष्णीमेकां समिधमभ्याधाया-
न्वाधानोत्कीतितसंख्यया गायत्याऽऽहुतीरहुता प्रतिकाण्डव्रतं इच््रातमकं
भायित्तं कृत्वा परिस्तरणानि विषञ्यादितेऽन्वपभ्स्था श्यादिमिः परि
पिच्य ब्राह्मणान्स॑भोज्य परष्णु संस्मरेत्‌ ।

ततः श्ुमे दिने काण्डव्रतोपाकरणं कता काण्डाध्ययने जाते काण्डव्रतोत्-
जनं कृतवा समावर्तन ड्यत्‌ ।

इति काण्डव्रतलोपपायश्चित्तमू ।

अथ यन्नोपवीतनाशप्रायश्चित्तम्‌ ।

यज्ञोप्ीते ब्रटिते करेरधस्तादतेऽभ्यङ्गोदधिखानपित्पावक्षयाहान्विना
्षालनामपि कण्ठादुत्तारिते पृत्रप्रीपोत्सगंकाठे करणे यज्ञोपवीताधारणे
रक्त श्प्मसुरापांसषिप्पूत्रादिभिरूपहते तस्य यागं करता प्रायधित्तहोमं कृता
सतनं यज्ञोपवीतं धारयेत्‌ । स च यथा-पायधित्तहोमकतां शदत्सू्रं बासो
वा यज्ञोप्रीतार्थे धृलला सालाऽहतवस्रपरिधानादि कृता पराद्य उपप्र
इयाऽऽचम्प प्राणानायम्य देश्काकौ संकीलं॒यज्ञोपवीतनाशजनितप्रलयवा-
यपरिदहारद्रार श्रीपरमेषवरमीदयथं प्रायधित्तहोमं करिष्य ईति संकसप्य
स्थण्डिलं गोमयेनोपलिप्योद्ेखनादिषरिधिना संस्कारं विधाय लौकिक
विण्नामानमग्नि मरतिष्ठापयापीति प्रतिष्ठाप्य प्रज्वास्य ध्याता समिन्रयमादाय
श्रद्ध एहीत्यादि प्राणायामान्तं कला यज्ञोपीतनाशषपरायधित्तहोमकम॑णि
या यक््यमाणा इलयादि व्याहृत्यन्तं प्रसाधनीदेव्यन्तं बोक्ता प्रधानहोमे
गात्या सवितारमष्टोत्तरसदश्चसंख्याभिरषटोत्तरशतसंख्यामिर्ा धृताक्तपिला-
हुतिभियं्ष्य इत्युक्तवा ऽ्गहोमे वरुणं द्राभ्यामित्याद्रभ्रिं चिष्टृतं हृत-
रेषाहुत्या यक्ष्य इत्यादि बोक्लाऽन्वाधानोत्कीतेनानुषारेण व्याहृतिहोमान्तं
परसाधनीदेवीहोमान्तं वा कृत्वाऽऽञ्यपयप्नकरणकारे तिरानापमपि पयंप्रिक-
रणम्‌ ।

ततो गायन्याः, पू्रब्यादि स्मृत्वा यज्ञोपवरीतनाशपरायित्तातिर्होमे
विनियोग इति विनियोगं च स्मृता विकनिष्ठा तु हषी स्यादित्येष॑रूपया
देषीमुद्रया, ऋऽव्यौ कनिष्ठातर्जन्यावितरे साङ्क्े मीरिति मृगीतिगृगीण्रया वा

१६६ भेटगोपीनाथदीक्षितविरचिता-[यज्ञोपवीतनाशप्रायश्ित्तम्‌ ]

( उपवीतस्य कण्टादत्तारणनिषेधापवादौ )
धृताक्ततिखानायत्याऽषटोत्तरसर्षगषटोत्तरशतं बा दुत्वा्गहोमादि सिट
करदादि वा सर्व होमगेषं समापयेत्‌ । नात्र द्रदनहोमः । कर्मणः सपूणैता-
सिद्धये गरे गां खा ब्राह्मणभोजनं कृत्वा षिष्णु संस्मरेत्‌ । अथवाऽऽपूषिक-
तश्रेण होमः।

शासाविशेषेणोपवीतस्य क्षाटनार्थं कण्ठादुत्तारणनिपेधापवादमाह
देवलः-
८ मन्तं स्थिते काये यस्य यज्ञोपवीतकम्‌ ।
नोद्धरेच ततः प्रज्ञो य इच्छेच्छ्रेय आत्मनः ॥
पकरचोत्तारणात्तस्य प्रायत्रित्ती भवेद्धिजः ।
तैत्तिरीयाः कठाः काण्वाश्चरका वाजपतपिनः ॥
कण्ठादृत्तर्य सूत्रं तु कु क्षालनं द्विजाः ।
बहवृचाः सामगाशचैव ये चान्ये यजुषाः स्मृताः ॥
कण्ठादुत्तर्य सूत्र तु पुनरह॑नित छियाम्‌ ।
अम्यङ्गे चोद धिच्नाने मातापित्रोः क्षयेऽहनि ॥
कण्ठ दुत्तायं सूत्रं तु कुरव क्षालनं द्विजाः " इति ॥
आथर्वणानां तृत्तारणं कृताकृतपर्थात्‌ । संस्कियां मत्रेणोपवीतान्तरधारणम्‌।
अभ्यङ्ग इत्येतद्राक्यचोदितवरिषये्नेवेषा व्यवस्था जेया ।
ततो तरूतनयज्ञोपवीतधारणं कृता द्विराचम्य संभ्योपासनादि नियं कप
र्यात्‌ । एहस्याश्रमिभिवानपस्यशेदमेव मायश्चित्तं कायैम्‌ ।
अत्र मलं स्मृतिरत्नावरयाम्‌-
“ उपवीतविनाश्े तु गायत्या जुहुयात्तिटान्‌ 1
अष्टोत्तरपहसं वा अषटोत्तरदातं तु वा '' इति ॥
हारीतस्ु मनोव्रातपतीमिथतस् आज्याहूनीहुता पुनः प्रनीयादिलयाह ।
“ॐ मनोज्योति° या इष्टा उप °गरृतेन खाहा ' इत्यनयकाऽऽहुतिः । ॐ तवमम वरत”
यद्रो वयं प्र० व्तानुतिश्रदू्रतपा अदराम्यः० ' इद्येतामिस्तिधभिव्रातपनीभिस्ति्च
आहुतयः । इयेता आहुतीहत्वा पुनरनृलनं यज्ञोपवीतं समत्र पारयेदित्यथैः ।
एतचाराक्तस्य हेयम्‌ । यज्ञोपवीत वामस्कन्धावरोहिते कूरस्थानं गते पणिव-
न्धस्थानं गते वा तथयह्नोपदीते पूतरस्थाने निवेहय यथाक्रमं त्रिवारं षदशरारं
दरादशवारं बा प्राणायामं कुर्यात्‌ । वामदस्तग्यतीते तु तवङ्गोपबीतं पूर्वद्ि-
खज्यान्यानि पूरवद्धारयेत्‌ । (आकण यद्गोपीतान्तरससख एततपायश्वि्तं नेति
+ धनुधिदन्तगतं क. पुस्तक एव ॥ ` ।

[कमण्डटुमङ्गपरयक्ित्त्‌] संस्वाररत्नमाटा । ३६७

( समावर्तनसंस्कारः )
केचित्‌ । विनाशस्य निमित्तत्वासायश्ि्तं भवलेबेलयन्ये । ) यः कोपेन षला-
त्कारेण वा स्वधृत यज्ञोपवीतं छिनत्ति चेतपूर्वन्नयतन्तुमात्र धृत्वा नघादौ
सात्वाऽन्यानि यज्ञोपवीतानि पषैवदरपृत्वा चिन्न एद्रिषजेत्‌ । ठेदनपापवि-
शुद्छथमषटोततरसहमं गायत्रीं जेत्‌ । अत्र महापातक्रय॒क्तस्तु तत्पातकमायशि-
त्करणपयन्तं संस्कृतं यज्ञोपवीतं विहाय छाक्रिकं सत्रं पारयेत्‌ । त्राह्मणत्रुव-
कानीनकुण्डगोलकवरात्यक्ष्ठयवकीणिनस्तरसंस्ृतं यज्ञोपवीतं धारयेयुरिला-
हिकपारिजात ।

जीणेस्य परिलयागे धिरेषस्ततरैव-

“4 जीण सरिदव्धितथकाचन्यतमेद्के पमद्रं गच्छ स्वारेतिमन्नेण
प्रणतेन ग्याहृतित्रयेण वा त्रिमृनेन्‌ " इति ।

जथ कमण्डलुमङ्गप्रायधित्तम्‌ ।
तत्रेदं वौधायनधर्सुत्रम्‌ --

“५ भगे कमण्डटो व्याटिभिः शरत जुहुयाज्जोद्वा मुमिभूमिमगा-
न्माता मातरमप्यगात्‌ । मृयास्म पत्रैः पदमिर्या नो दरि स्र भिद्यतामिति
भिन्नमभिमन्ञ्य कपालानि पगृह्याप्पुं निक्षिप्य सावित्री दशावरं जपित्वा
पृनरवान्यं गृहीयादेततते वरुण पुनरेतु मामेम्‌ " इति ।

अथ समावर्तनम्‌ ।
त्रदं ग्यम्‌“ अधीत्य वेद५ स्नानम्‌ "' इति । वेदो पत्रब्राह्मणातपकरः ।
“८ मचतरत्राह्मणयत्ेदनामपरेयम्‌ ” इति सत्रात्‌ । कमेबिधानं ब्राह्मणम्‌ । अ्थवा-
दादीनां तु ब्राह्मणरेपत्वम्‌ । ^ कमविधानं व्राह्मणं तच्छेष पवाद निन्दा
प्रशा परङृतिः परकश '' इति सूत्रात्‌ ।

भद्रादिदश्षपरभ्नानामरण्येऽध्येतव्यस्रादारण्यक इति संज्ञान तु पथक्षश्चन
वेदभागोऽयम्‌ । सानशब्देन समावतेनमू्‌ । धथ॑सूत्र वि्ेषः-- “वरया स्नाती-
लयेके तथा त्रतेनाद्टाचत्वारिशत्परिमाणेन विद्या त्तेन च '› इति बेदरि्ा चिद्या
तया संपन्नः स्नानं कुरयादिलेके मन्यन्ते । अष्टाचत्वारिकशद्ध हणं शक्तस्य
चतुर्वि्षतिरिलयादेरपलक्षणम्‌ । अष्टाचत्वारिशदादिपरिमाणेन [त्रतिन वां
संपमः सायादसंपनोऽपि विद्यया । बिच्रा व्रतेन च) षिग्रेति ! पूपा पूङ्‌ '
इत्यादिना दृतीयान्तम्‌ । विद्यया व्रतेन चोभाभ्यां संपन्नः सायादिति चके

३६८ भटरगोपीनाथदी्षितपिरचिता- [पमाव्ैनंछारः]

मन्यन्ते । एवमधीलय वेद सानं तयाख्यास्याम शल्यत्र वेद मित्युपलक्षणं
व्रतस्य ।
अत्र याङ्नवल्क्यः--
५ वेदं व्रतानि वा पारं नीत्वा हुमयमेव वा ।
अवि्ुतत्रह्चर्यो रक्षण्यां ल्ियमुद्रहेत्‌ " इति ॥

अन्न व्रतशब्देनाऽऽचार्यकुखवास्यश्चाति क्षारं खवणमिल्यादयो ब्रह्मचारि
धपा उच्यन्ते । तेषु हि कारपरिमाणस्य श्रुतत्वात्‌ । हश्यते च तेषु व्रतशब्दः ।
यथा व्रतेषु समथः स्याद्यानि वक्ष्याम इति । न तु वेदव्रतानि । तेषां तत्तत
देश्ञाध्ययनशेषतया तदभाेऽभावादूदं व्रतानि वेतिषिकसपानुपपत्तेः । अतः
काटव्रिशेषावच्छिन्नानि व्रतानि बेदपुभयं वा पारं नीतवेल्यथे इति व्याख्या-
तमृन्जलाकृता । “ जातपुत्रः कृप्णकेशोऽप्नीनादधीत ' इतिशरुतिविरोधपरि-
हारायाष्टाचतवारिश्तमिति पक्ष आधानानधिकारिणि पक्षान्तराणि त्धिका-
रिणीति व्यवस्थां केचिदरदन्तीलयपि तेन मातृदततन चोक्तम्‌ ।
मनुः--“ वेदानधीत्य वेदौ वा वेदं वाऽपि समाहितः ।
अिपुनत्रह्मचर गृहस्थाश्रममाविरेत्‌ " इति ॥
एवं चाधीलय वेद्‌ सलानमिलयत्र वेद मिलकवचनमवितक्षितम्‌ । एतच्च सानं
गु बरं दा कायम्‌ ।
तथा च याज्ञवख्यः--
५ गुरवे तु वरं दत्वा स्नायीत तदरनृज्ञया ।
वेदं वरतानि वा पारं नीत्वा हयुभयमेव वा ।
अविषुनव्रहमचर्यो लक्षण्यां श्ियमुद्रहेत्‌ `” इति ॥
अत्रापि वेदमिलेकवचनमविवक्षितम्‌ ।
वरखस्ूपे विशेषोऽत्र पनुनोक्तः-
५ स्नास्यंस्तु गृरुणाऽऽत्तप्तः शक्तया गृषर्थमाहरेत्‌ ।
क्षेत्रं हिरण्यं गामश्रं छत्रोपानहमन्ततः ॥
धान्यं वपति शाकं वा गुरवे प्रीतिमावहन्‌ "' इति ।
आत्तः समावर्तनायानुह्वातः । पत्र सस्यवत्‌ । छत्रोपानद्रम्ययोः सहित-
योरेबोपादानं दद्रोपादानात्‌ । वासांसि त्रीणि । एतेषां मध्य यदेव गुरोः परियं
तदेव दव्ादिलयाशयः । गुर भीतिमाबहननिलनेन दानमन्तरेणैव गुरोः प्रीती
केवलं तद्नु्गयेव समावर्तन कुर्यादपि सूच्यते ।

[समावर्तनसंस्कारः] संस्काररतनमाखा । ३६९

अत एवोक्तं संग्रहे-
५ तेनोक्तं च तथा कृत्वा स्नानं शिष्यः समाचरेत्‌ ।
अलमर्थेन मे वत त्वद्‌ गुणेरसमि तोपितः ।
गृहानगच्छानुजानामीलनुज्ञातो ऽथवा ऽऽ चरेत्‌ " इति ॥
तेनोक्तं गुरुणोक्तम्‌ । एतदहानं गुरुभीलयरथं न विचयानिष्कयः । वेद्तिधारईस्य
मूरयस्यासंभवात्‌ । तथा च च्छन्दोगश्रुतिः--“ ययप्यस्मादिव्छमद्िः परि.
गृहीतामन्नेन पूर्णा द्यद्ितदेव तते मूयः " इति । इग पृथिवी । एतद्वियग्र-
हणम्‌ ।
तापनीयश्ुतिरपि-
५ सद्तद्वीपवती मूमिदेक्षिणायं न कल्पते "' इति ।
माधवीये हारीतोऽपि-
“८ एकमप्यक्षरं यस्तु गुरुः रिप्ये नियोजयेत्‌ ।
पृथिव्यां नासि तद्रभ्यं यदत्ताऽप्यनृणी मवेत्‌ '› इति ॥
आहिताभिशेदरः “ यदश्वं प्रतिगृहीयात्तदा निप्करयम्य षष्ठां
द्वादशांशं वा ब्राह्मणाय दत्ता यावतोऽश्वान्प्रतिगृह्णीयात्तावतो वारणान्‌
चतुष्कपालान्नि्षपेत्‌ " इतिश्रुतिविहितापश्वपरतिग्रषटि कूर्यात्‌ ।
गृषठगिमांस्तु तत्स्थाने स्थालीपाकान्र्यत्‌-
“ अश्चप्रतिग्रहं कृत्वा चरेचान्द्रायणत्रयम्‌ ।
लक्षत्रयं वा गायत्या जपेद्विदरान्प्माहितः ॥
त्रिगुणं वाचयेदरेदं शतं विप्रश्च भोजयेत्‌ "
इत्यरुणस्मत्युक्तस्य शक्तौ सत्यां सपुचयः । दातुरियमिष्टिरिति
मीमां सतकमतं तु न सत्यापाहमूत्रानुसारिणामिष्टम्‌ । “ ऋतिजोऽश्वमतिग्रह
वारुणी ” इति काम्येषटिपकरण ऋत्विज एव तस्या त्रिधानात्‌ । ऋत्विज इति
पष्रयेकवचनम्‌ । एकलमत्राविवक्षितयुदेश्यगतत्वात्‌ । ग्रहं संमा्ीतिवत्‌ ।
बेदाध्ययनोत्तरं तद्थमधिगम्येव समावर्तने कन्यम्‌ ।
५ वेदानवेदांस्तथा वेदो वेदं वाऽपि समाहितः ।
अधीत चाथिगम्यार्भं ततः स्नायाद्िनोत्तमः "” इति कौपोक्तेः ।
परथमं बेदानितिवचनं चतुषटराभिायं, दवितीयं तित्वाभिपायम्‌ । अथैमधि.
गम्या बञातवेल्थेः ।
१स. घ. ड, 'दिलामः। २ख. ड, इला ।

१७० भटगोपीनाथदीकषितविरचिता-- (पमावर्तनपंस्कारः]

( समावर्तनकालः )

उक्तश जेमिन्यादिमिः प्रथमसूत्र एवाथ्ञानं विनाऽध्ययनमाेण समावरै-
नाधिकाराभावः।

एवं च विद्यास्लातकव्रतस्नातकयोरुभयोरपि स्नानादपू्वं वेदाथत्नानमाव-
इयकरपिति सिद्धम्‌ ।

तत्र स्लातकसिषिषः । विद्रास्लातको व्रतसलातको विध्याव्रतस्लातकश । अत्र
वरतशब्देनाक्षारलवणारित्वादिरूपा ब्रह्मचारिषमां उच्यन्ते । एतत्कालस्तु
“ अष्टाचत्वारिदाद्वषीणि चतुषिष्डाति द्वादश यावद्रहणं वा » इति गृह्य उक्तः ।
“अधीत्य वेद५ स्नानम्‌ " इत्यस्मिन्सूत्रे सानं व्याख्यास्याम इद्येतावता सिद्धे
धील्य वेदपितिवचनमध्ययनप्रधानं सानं न कालप्रपानमितिख्यापना्म्‌ । तेना-
तिक्रन्तेऽपि व्रतकाटे सति संमवेऽधी्येव स्नातव्यमिति । अत्यन्ताशक्तायेव
व्रतमात्रेण स्लातव्यमिति । विद्यास्नानं विद्यात्रतस्तनानं च प्रशस्तं व्रतमात्रस्लानं
गहितमिति । ब्रह्मचयस्य विव्ायेत्वाच्छतिविशेपाच्च पूजायां फटव्रिशेष इति
मातृदत्तः।

गोभिरग्र्े- ५ त्रयः स्रतिका मवनित वि्यास्नातको व्रतन्नातको
विद्यात्रतन्नातक इति तेपामुत्तमः श्रेष्ठः ›' इति ।

कामं तु यार्तिकस्येतिसृ्रव्याख्यावसरे ककेः-- यज्ञं वेदेति याज्ञिकस्तप्य
कमं स्नानं मवति षटङ्गमथतोऽनधिगम्यापीति। हरिहरोऽपि- साङ्ग बेदमधी
त्यावबुध्य स्ञायादित्येकः पक्षः । मत्रव्राह्मणास्मकं बेदमधीत्याववुध्य ल्ाया-
दिति द्वितीयः । ग्रन्थपधीत्य यज्ञविदां चाभ्यस्य स्ञायादिति वृतीयः। यत्ति.
दादिरहेण प्रन्थमात्रेऽपीते न सलायादिति निषेध इति चेति।

अर्धतकार्ः ।

तत्रेदं गृ्म्‌--“ उदगयन आपूयमाणपक्षं राहिण्यां मृगशिरसि
पिप्य उत्तरयोः फल्गुन्योहसते चित्रायां विशाखयेकतेषु सायात्‌ ' इति ।

उदगयने मकरादिषु षटसु राशिषु श्रविष्ार्थमारभ्य साधचतुदशसु नक्ष

षु स्थित आदिय आपु्॑माणपक्षे यानि रोदिण्यादीनि विशाखान्तान्यनु-

न्तानि नेतराणि तेषु सायात्‌ । वाशब्दः सञानस्य विकसपार्थः स्नायान्न

षा स्लायादिति । तेन यस्य कमेस्वधिकारो नास्ति तस्य सेष्ठिकव्रह्मचरयमेव

वा स्यात्‌ । अनुक्रमणादेव सिद्ध एतेष्वितिवचनं रोदिण्यादिष्वसंभवे तादश
ष्वन्यष्वपि पुण्येषु लायादिति व्याख्यातमेतन्मातृदत्तेन ।

[तमावौनपंसकारः] संछाररत्नमाला । ३७१
( समावतैनकालः )
बोधायनपूत्र-“ रोरिष्यां तिष्य उत्तरयोः फदगुनयोईसो
चित्रायगिन््रे विशाखयोवा स्रायात्‌ ' इति ।
पं अेषठा । दक्षिणायने वितराहेऽपि समावर्तनमुदगयन एव । मध्ये माता-
पित्रनुङ्गाग्यवधानस्य सूत्रकृतेषोक्तत्वाततेनेबोद गयनस्य तस्य विहितत्वात्‌ ।
“4 वशवदेवं गृहस्थस्य प्रातरारम्भणं भवेत्‌ ।
स्रातकेनापि तत्कायं परथक्पाको भवेद्यदि ' इति ।
वैश्वदेवपरकरंणे वक्ष्यमाणप्रयोगपारिजातधृतशौनकवचने गृहस्थसातकल्-
रूपावस्थाद्रयपदशीनस्य निरथेकलापत्ते; । वदनां स्नातकपर्माणां स्पृतिषु
पदशषैनस्य स्वतनव्रनक्ष्रादिकार्विधानस्य च वैय्यापततेश ।
«४ अनाश्रमी न तिष्ठेत दिनमेकमपि द्विनः "|
इति निपेधस्त्वविरागिणो वरिवाहनिष्त्तिनिपेधपरः। पातापित्रनुङ्गायां सलया-
मसति बिरागे विवाहः कतव्य एव न तु विवाहानिवर्तैतेति । उक्तं चैतच्छरया
“ आचार्याय प्रियं धनमाहृल्य प्रनातन्तुं मा व्यवच्छेत्पीः '” इत्यनया । आवार्या.
याऽऽचायार्थ प्रियमिषटं धनमाहूत्याऽऽनीय दखाऽऽचार्येण चानुङ्गातोऽनुरूषा-
स्दारानाहृत्य प्रजासंतानं मा व्यवच्छेत्सी; भरजास॑ततेप्निच्छित्तिने कतेव्या ।
अनुत्पद्यपानेऽपि पुत्रे पु्रकाम्यादिक्मेणा तवुसपत्तौ यनः कर्तव्य इत्यभि
प्राय इति विदरण्यश्रीपदिर्व्याख्याता । मातापित्रुज्ञा तु “ समाधत्त आचारय
कुछान्मातापितरे बरिभूयात्ताम्यामनुन्ञातो भार्यामुपयच्छेत्‌ " इत्यनेन सत्रेणोक्ता ।
अत दतस्मात्सूत्राद्रवधानसिद्धेः समावतेनविवाहयोरव्यवधानं दृरापास्तमेव ।
पारिजाते श्रीधरः--
‹वागीशादितिपौप्णपोम्यदिनक्ृनेचोत्तरारोहिणी-
गविन्देपु शशाङ्मानुगुरुविच्छकरांशदोरादिपु ।
रिक्तां पर्वं तथाष्टमी प्रतिपदं में च कीटं हार
हित्वा रुद्धियुतेऽमेऽद्वि विमले कुर्यात्समावर्तनम्‌ " इति ।
वागीशः पुष्यनक्ष्रम्‌ । अदितिः पुनर्॑सू । पौष्णं रेवती । सोम्यं गमाशिर;।
दिनष्ृद्धस्तः । मेत्रपनूराधाः । उत्तरा उत्तरात्रयम्‌ । गोविन्दः श्रवणः ।
दाशाङशनद्रः। विद बधः । अंशदोरा उक्तानामेव । रिकताश्रतुथौनवमीचतुरश्यः।
परव पद्यम्‌ । कीटो टथिकः । हरिः सिंहः । शुद्धियुते ग्रहविशेषाक्रमणदोष-
शरन्ये । अहि विपे गुरुञुक्रास्तादिदोषनुन्पे ।

१कश्स्यवि'। २ क. ^रणस्थव'। ३ ध, ह, 'खूपव्यवः। ग. घ. ड, एव तः ।

१७२ मटगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [पमाव्तनपस्कारः]

( समावतैनकालः )

मदनरले नारदः-

« अथोत्तरायणे जीवशुक्रयोदैरयमानयोः ।
द्विजातीनां गुरो्भहान्निवृत्तानां यतात्मनाम्‌ ॥
मित्रोत्तरादितीञ्यान्त्यहरीन्दुरविधातृषु ।
मप्वेन्दुज्ञाय॑ुकवारटमनंरकेषु च ॥
अथवा बीजनक्षज्रवारलांशकेष्वपि ।
प्रतिपत्परिक्ताष्या अष्टमी च दिनक्षयम्‌ ॥
हितवाऽन्यदिवसे कार्य ्मावतैनमण्डनम्‌ " इति ॥

बी जनक्षत्राणि बीजावापनक्षत्राणि।

वसिष्ट--“ स्नानं मध्याहकाठे तु रोरिण्यां कारयेच्छुमम्‌ ।
पर्वाह तदभवे च कुर्यात्स्नानं यथात्रिधि " इति ॥

इदं तु ब्रह्मचारिकरैकमेव । समावर्तनात्पाकरमाण्याचार्यक्वंकाणि याव-
ुक्तं ब्रह्मचारी करोति । समावर्तनं तु ब्रह्मचारिकदैकमेव । अपील वेद ला-
नमितिसूत्रेऽधीलेतिक्तवापत्ययेनाध्ययनसलानयोः समानकरवकलस्योक्तत्वात्‌ ।

अथ प्रयोगः।

ब्रह्मचारी साङ्गसा्थवेदाध्ययनव्रताभ्यां संपन्नः साङ्गसाथवेदाध्ययनमात्रसं-
पन्नो वा वेदाध्ययनमात्रसंपननो वा व्रतमात्रप॑पन्नो वा परिपारितब्रह्मचारि-
नियमः कृतकाण्डत्रतोपाकरणोत्सजेनगोदानः ृताध्यायोपाकरणो गुरं
दक्षिणान्नादिना सेतोष्य तेनानुङ्गात उदगयन आपुयंमाणपषे रिक्तापर्वाषटमी-
परतिपन्नतिरिक्तद्वितीयाच्न्यतमतियौ भानुसोमवुधगुरुभुकरान्यतमे वरि तदशहे-
र्यां रोदिणीमृगतिप्योत्तराफल्गुनी हस्तचित्राविशाखान्यतमे सूत्र विहिते नक्षत्र
तदसंभवे पुनव॑सनूराधाञ्येष्रभ्रवणोत्तरामाद्रपदारेवलयन्यतमे श्ास्रान्तरोक्त
नक्षत्रे मेषरृधिकसिहमिननरमरे गुरुटुकरास्त्ासयवाधक्यमरमासवक्रातिचारदि-
नक्षयादिदोपशन्ये दिवसे ञयोतिवित्मोक्ते सुपृदूप आचा्॑ग्रह उदकसभीपे वा
गोष्ठे बा स्नानापरपर्ांयं समावर्तैनाख्यं कमं कुर्याद्‌ । यदा गोरे तदा दणवल्रा-
दिगो पच्छा यथा सूय॑किरणानामपि दशनं न भवति तथा सम्यक्-
दिना परिभरिल सूर्योदयात्मागेव तत्र परविहय तत्रैव स्थं कं ङृता रात्री
बहिगन्तव्यम्‌ । कृतनित्यक्रिय उभयक्रारेऽभिकाय॑क्रियापपते प्रातरप्रिकार्य
करत्वा माख्ुख उपविश्याऽऽचम्य प्राणानायम्य देशकालौ संकीस्ये मम शह-

[समावतैनपेस्कारः] संस्काररलनपाडा । ३७३
( समावर्तनप्रयोगः )

स्थाश्रमाधिक्रारसिद्धिद्वारा शीपरमेश्वरभीर्य्थं समार्वनाख्यं कर्म॑ करिष्य
इति संकर्पं कुयौत्‌ ।

ततः पिता पूत्रसमावर्तनाङ्गभृतं गणपतिपूननमिल्यादिनान्दीश्राद्धान्तं कर्मो
क्तरीदया कुर्यात्‌ । अत्र श्रीः प्रीयतामिति विशेपः । इन्द्रः प्रीयतामिति षा ।

अथवा नान्दीश्राद्धुमातरं पितृक गणपतिपूजनएण्याहवाचनमातृक्रापूजनानि
तु स्वयमेव कायीणि । मातृकापूननस्य नान्दीश्राद्ध ङ्गत्पकते तदपि पितृकरमैक-
मेव । पितृसस्वेऽपि स्वयमेव वा गणपतिपूजनादि नान्दीश्रादन्तं शुयीदिति
केचित्‌ ।

ततो ब्रह्मचार्येवोटेखनादिविधिना स्थण्डिलसंस्कारं विधाय तत्न पावकना-
मानं श्रोत्रियागारादाहूतं छोकिकमघ्निं प्रतिष्ठाप्य प्रज्वास्य ध्याता समित्रय-
मादाय श्रद्ध एदील्यादिपराणायामान्तं कृत्वा समावर्तनहोमक्मेणि या यक्ष्यपाणा
इत्यादि व्याहूलन्तयुक्त्वा प्रधानहोमे-जातवेदसमगप्नि पटाशसमिधा यक्ष्ये ।
अग्निं वायुं सूर्यं प्रजापतिं चैकरैकयाऽऽञ्याहूत्या यक्ये । अग्निमाज्याहुत्या
यक्ये । अङ्गहोमे वरुणमिल्यादि । पात्रप्रयोगकाले लौकिका प्रावुष्णीडृता अपः
शीता अपः श्षुरमानटुहं शकृदरपना्थं कुशमोौदुम्बरं प्रादेशमात्र दन्तधावना्-
माद्र काष्ठं येनकेनचिद्वनधुननेनाऽऽनीतं सुरभिद्रव्ययुतं केवलं वा चन्दनं येन-
केनचिद्धन्धुजनेनाऽऽनीते अहते वाससी चिहकरणेन लक्षितदिणोत्तरभावे
येनकेनचिद्वन्धुजनेनाऽऽनीते सूत्रभरोते कुण्डले सूज्परोतं सवर्णामिच्छादितं
चान्दनं बादरं वा मणिमादर्ं छत्रं वैणवं दण्डपुपानहौ सरजं जिककुत्संजञक-
पैतनातपल्ननमभावे कजल मेत्येतान्पासाय ग्रामप्वेशार्थ रथाच्न्यतमं वाह्‌-
नमपि पाजसर्मीपे यथक वा संस्थाप्य दर्व्यादीनि होमोपयुक्तानि
पात्राणि पाशी समिधं चाऽऽपादयेत्‌ । पराशसमिदासादनास् बा
गराममवेशा्थरथाचन्यतमराहनस्य पात्रसमीपे यथावकाशं वा संस्थापनम्‌ ।

ततो ब्रह्मवरणादि । पात्मोक्षणकाल उपङक्स्य रथा्न्यततमवाहनस्यापि
भोक्षणं कायर्‌ । ततो दवीनिषएपनादिव्याहूतिषोमान्तं समानम्‌ ।

ततो रशेपिकपधानहपः-- ॐ इम९ स्तोममर॑ते जातवेदपे रथमिव पेमहे मा म-
नीषया । मद्रा हि नः प्रमतिरस्य प्तश्सचप्ने सख्ये मा रिषामा वयं तव स्वाह" इत्या-
सादितां पलाशं समिधमादधाति । जातवेदसेऽप्रय इदं ० । सूत्रकारपठित-
त्वाद् स्वाहाकारः । व्यस्तव्याहूतीनामभनिक्रषिः । समस्तव्याहृतीनां परना-
पतिकरषिः । अप्िवायुसूर्थमजापतयः क्रमेण देवताः । गायत्युष्णिगुषटन्बु-

क

१ग.्वग.। रग.घ.ड. तेसू'।

३७४ भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [समावर्नप्रयोगः]

हयः क्रमेण च्छन्दांसि । समावरतनवैशेषिकमधानाज्यहोमे विनियोगः ।
इति स्मृत्वा ताभिशतस्च आञ्याहुतीसहुयात्‌ ।

तत; ॐ व्यायुषं जमदग्ने; कयपस्य उयायुषं यदूवानां उयायुषं तन्मे अस्तु उयायु-
ष९ स्वाहा । अग्नय इदं ° ' इति प्रधानाहुतीहत्वा, इमं मे वरुणेत्यादित्रिष्टद-
नहोमे पण्याहवाचनान्तं कृत्वा प्रजापतिः प्रीयतामिति वदेत्‌ । अत्रा्रेतिव-
चनं धिदयाव्रतस्लानविद्याललानयाजयादयो वेकसिपका एव स्युः । व्रतमत्र
स्ञाने तु निलया एवेलेतदथम्‌ ।

ततोऽग्रे व्रतपते व्रतमचारिषमिलयादीनां चतुणा मत्राणां विनवे देवा
ऋषयः । अभ्निवायुसूरयत्रतपतयः क्रमेण देवताः । यजूषि । उपस्थाने भिनि
योग! । ' ॐ अग्न व्रतपते व्रतमचारिषं° राधि ' इलयभ्निषएपतिषएते । । ॐ वायो
ब्रतप ° ' इति वायुम्‌ । ॐ अदित ब्रन ° › इत्यादित्यम्‌ । ॐ व्रतानां व्रत °" इति
वरतपतिमू । इति चतुभिम॑व्ेषत्ोक्ता देवता उपस्थायोपनयने स्वीकृतानां व्रहम-
चयाश्रमविहितव्रतानाुत्सगी कुयीत्‌ ।

उदु त्यं चित्रमिति द्वयोः सोप ऋषिः । आदिलयो देवता । प्रथपस्य गायत्री।
द्वितीयस्य शिष्‌ । आदिस्योपस्थाने विनियोगः । ॐ उद्‌ त्यं जातत्रेदपर ° सूयम्‌”
ॐ चित्रं देवानामुदगादनीकं ° स्तस्थुषश्च' इति द्राभ्यामादि लयपुपतिष्रते । उदुत्तमं
वरुण पाशपरम ° च्छरथायेतिमन्रस्य वामदेवो विनवे देवा वा वरुण एकपदा
स्वरादजगतीं । उत्तरीयवासोनिधाने विनियोगः । 3 उदृत्तमं वरण पाश्चमस्म°
च्छाय [ इति ] उत्तरीयं वासो निदधाति ।

ततोऽन्येनाहतेन प्रहता वाससा करीरं प्राहृलय द्विराचम्यावाधममिलयस्य
वापदेषो विश्वे देवा वा वरुण एकपदा खराइजगती । अन्तरीयवासोनिधाने
ब्रिनियोगः । ॐ अत्राधमं वरुण पाजञमस्म ° च्दरृथाय › [ इति ] अन्तरीयं वासो
निदधाति । अन्तरीयं वासो नामाधरीयं कौपीनाच्छादनं बासः। विमध्यपमि-
त्यस्य वामदेवो विश्वदेवा वा वरुण एकपदा स्वराइजगती । मेखलछानिधाने
विनियोगः । ॐ विमध्यमं वरणपारामस्म ° च्छधाय ' [ इति | मेखलां विष्ठस्य
निदधाति । अथा बयमादित्येलस्य वामदेवो विश्वे देवावा वरुणो द्विपदा
ष्टुप्‌ । दण्डनिधाने विनियोगः । “ ॐ अथा वयमा० स्याम [ इति ] दण्डं
निदधाति ।

ततोऽनिनवासोमेललादण्डानप्मु तूष्णीं ्ास्यान्तरीयवासोऽथिने ब्रह्म
चारिणे दघात्‌ ।

(समावर्तनप्रयोगः] संस्काररत्नपा । १७९९

ततोऽपरेणाम्नि प्राख्ख उपविरय अषुरो नामापि खभितिसते मिता नमस्ते अस्तु
मामा हिभ्सीः' [ ¶ति | क्षरं संमृशति । तं तृष्णीं वष्र प्रदायाऽऽपादितासु
करीतासखप्स्रासादिता उष्णा अप आनीय ॐ हिवा नो मवथ ससहे" इति ता
अपोऽभिमरश्ति । अभिपशेन एवायं त्रः । न तु मिभ्रणे। सभ्स्पृशच इति मनत्र-
लिङ्गात्‌ । आप उन्द्न्त्विलयस्य सोम आपो द्विपदा गायत्री । दक्षिणगोदानोः
न्दने भिनियोगः । ' ॐ आप उन्दन्तु° वरचे ! इति दक्षिणं गोदानमुनत्ति ।
ओपध इत्यस्य सोम ओपधीरकपदा गायत्री । दक्षिणगोदान उरध्वाग्रक्दनि-
धाने विनियोगः । ॐ आपपर त्रायखेनम्‌ [इति ] दक्षिणगोदानपेश आसा-
दितं कुशमूर्ध्वाम्रं निदधाति । स्वधित इत्यस्य सोमः सधितिरेकपदा गायत्री ।
्षुरनिधाने विनियोगः । ॐ खयिते मेन५ हिष्पीः ' [इति ] तदुपर्यासादितं श्रं
निदधाति । देवरश्ररियस्य सोमो देवशरूरेकपदा गायत्री । सकरशकेशवपने विनि-
योगः । (ॐ देवश्ररेतानि प्रवपे ' [ इति | सकुशान्केशान्पति । उन्दनादिवष
न्तं कपे नापितस्य साम्यात्‌ । यस्य कस्यचिन्मन्रविदो व्राह्मणस्याऽऽचा
यैस्य वा तथाते । नापितस्य मव्रपठनाधिकरारस्तु दोग्धुः सांनाय्यदोहनादि
ष्विव वचनसामध्यात्‌ ।

ततो “ॐ यलकरेण मचयता सूपेशपा वपति केशदमश्चव्चया मसं मा न आयुः
प्रमोषीः ' इति वद्नारं समीक्षते । ततो वप्ता इपश्रपपक्षकरेशलोमनखानि क्रमेण
$ (~ + € थ €
शिखां विहाय वपति । वपनकतोऽत्र स्लानं कुयात्‌ ।

ततः सातकस्य भित्रजनः कधिदासादितमानडहं शकृदादाय तन्रोप्रानि
इपश्चवादीनि निधाय) ' ॐ इदमहममप्यामूप्यायणस्य पाप्मानमवगृहामि ' [ इति |
गोष्ठ उदुम्बरे दभेस्तम्बे बा गई छृत्वा तत्राऽऽनइुहेन शकरसिपडेन सह तानि
शरक्षिप्य मृदा गतै प्रपूरयति । अयुष्येलयस्य स्थाने प्रीविभक्त्यकरवचनोत्तरश-
म॑शब्दान्तं व्यावहारिकं नाम ग्राद्य्‌ । आगष्यायणस्येलस्य स्थाने तु ष्ये.
कवचनान्तं गोजनाम । यथा--इदमहं देवद त्तश्मणो वसिष्टस्य पाप्मानमव-
गृहामीति ।

अथ स्नातकः करञ्जकरकादुद्रतनेन शरीरमलं दृरीकृल्य ॐ अन्नायाय व्यूहध्वं
दी्युत्वाय व्युहध्वं ब्रहमवर्चपताय व्युहध्वं दीर्घायुरहमन्नादो ब्रह्मवचद्री मृयाप््‌ ›
[ इति ] आसादितेजोदुम्बरेण काषेन दन्ताञ्शोधयेत्‌ । ततो द्रादश्च गण्डुषां
सतषणीं कुयात्‌ । तत आचार्योऽन्यो वा, आपो रि ति म्॒रत्रयस्याभ्निविषव
देवा वाऽऽपो गायत्री । दिरण्यवणां इति मच्रचतुष्टयस्यापिरापलिषटप्‌ । एवमा

३७६ महगोषीनाथदीकषितविरयिता-- [पमार्वतनप्रयोगः]

नारुवाकमत्राणां मजापतिक्रषिः । प्वमानसुवनैनादयो चिक्गाक्तासतत्तन्म्र-
देवताः । गायत्यादीनि च्छन्दांसि । सञापने विनियोगः। आपो हिष्ठा मयो-
भष इति तिष्टमिदिरण्यवर्णाः शुचयः पावका इति चतषभिः पवमानः सुव-
सैन इयेतेनानुबाकेन चोष्णक्षीताभिरद्धिः स्ञापयति । परेरणमात्रमाचार्यकतकं
म्रोचारणपूवैकं सानं तु सातककर्तैकमेव वा। तत्तन्मन्रसमुदायान्ते पवमानानु-
वाकान्ते वा सानम्‌ । केचित्तु प्रतिमत्रं सानमिच्छनिति । तन्न । होमन्यतिरि
क्तसंख्यायुक्तकमेविधौ ' एकमच्राणि कर्मणि ` इति परिभाषाया अप्रतेः ।
पवमानानुवाके संस्यायुक्तत्वामावेऽपि पवमानः सुवर्जन इति चैतेनाुवाकेने-
यनेन कृत्सस्यानुवाकस्यैव करणत्वस्योक्तेनं॑प्रलयेकं मन्राणां करणतेति
द्रष्टव्यम्‌ ।
ततो द्विराचम्य तूष्णीं लौकिकं वासः परिधाय द्विराचम्य कटिमूत्रं कौपीनं
च विस्रस्य पर्ञातं निधायाऽऽसादितं चन्दनपिष्टं जखेनाभ्युकष्य तेन पणी
भकिप्य (ॐ नमो ग्रहाय चामिग्रहाय च नमः शाकजंजभाभ्यां नमस्ताभ्यो देवताभ्यो
या जगिग्राहिणीः ' [ इति | देवेभ्यः प्राचीनं नमस्काराञ्जलि करोति ।
“५ अप्रा यो गन्धो गन्धर्वेषु च य्श्च: ।
दैभ्यो यो मानुषो गन्धः प्र मामाव्शितादिह " ॥
[ इति ] तेनाञ्जलिना मुखमारमभ्यानुलोममात्मानं छिम्पति ।
तत आसादिते अहते वातस जलेनाभ्यक्ष्य परिहितं पुत्र वासः परित्य-
ष्याऽऽस्ादितयो्वाससोर्मध्य एक वास आदाय प्रदक्षिण संवे ॐ पोमस्य तनू.
रति तनुवं मे पाहि खा मा ततूरावदि शिवा मा तनूराविश › इति प्रदक्षिणं वेष्टितं
वासो नीविकटपनादिभकारेण परिदधाति । ततो द्विराचम्य तेनैव मत्रेणो्तरी-
यसंक्नकं वासः परिदधाति ।
ततो द्विराचम्य म्ातं निहितं किमू कौपीन चाप्सु प्रक्षिपेत्‌ । अत
उर्व कटिपरत्क्ोपीनधारणं न कार्यम्‌ ।
अथापरेणार पाखुत उपविश्याऽऽपादितं चन्दनं बादरं बा सुवर्णाभि-
च्छादितं मणिमासादिते कुग्डटे चाऽऽ्दाय दमेण प्वध्याप्रौ पारयन्‌-
“ ॐ आयुष्यं वर्च॑ः रायस्पोषमे ्भिदम्‌ । इद५ दिरण्यमायुपे
वचैते जेत्रायाऽऽविदातां मा खाहा । ॐ उच्चरात परतनाप्ताह ५
समाप्राहं धनंनयम्‌ । सर्वाः प्मप्रा ऋद्धयो हिरण्येऽसिन्तमाभनाः
साहा । ॐ शनमह हिरण्यस्य पितुरिव नामाग्रमिषम्‌ । तं मा हिर-

[समाषर्तनप्रयोगः] संस्काररत्नमार । ३७

प्यवर्चपं करोतु पुरुषु प्रियं ब्रहमवर्चप्िनं मा करोतु सवाहा । ॐ

प्रियं मा करर देवेषु प्रियं मा ब्रह्मणि कु । प्रियं विश्येषु श््रषु

प्रियं मा कुरु राजपु साहा । ॐ इृयमेपप्रे त्रायमाणा सहमाना

सरस्वती । सा मा हिरण्यवचैमं करोतु पुरुपु प्रियं ब्रह्मवर्च॑तिनं मा

करोतु स्वाह '

इति पू्वावशेपितेनाऽऽज्येन दर्व्या पञ्चमिव्तरैसतदुपर्यभिजु्ेति । हिरण्या
येदमिति लयागः । अन्त्स्यौषध्या इदमिति बा लागः। नात्रः परिपेको
मणिकृण्डलसंसारत्वात्‌ ।
तत पएरे पवभिरेत्रः स्वाहाकाररहतिः सन्ते मणिकुण्डले च सहैव

रिः प्रदक्षिणपुदृपात्रे सम्पक्मक्तालयति सङ्रनमग्रदविसुष्णीम्‌ । ' ॐ विरानं च
स्वरानं चामिष्टीयौ चनो गृहे । लक्ष्मी र्टूप्यया मुखे तया मा पस्मृनामस्ि' [इति]
दक्षिणे कणे दक्षिणं कुण्डलं प्रतिपुश्वति । ॐ ऋतृभिष्रऽऽपेरायुपे वरयते सवत्प-
रध्य धायप्ता तेन परजनुगृहणति ' । इति ] दक्भिणकर्णस्थं कुण्डलं यथा न पतति
तथाऽपिदधाति | ' ॐ प्रिराजं च खरानं चाम््ठर्या च नो गृहे । लकषम राषष्य
या मुखे तया मा सश्सृनाममि › [इति] ब्रामे कर्णं उत्तरं कुण्डलं प्रतिमुञ्चति 1
ॐ कऋतृमिष्राऽऽकैवैरयुपे वते सेवतप्रस्य धायपरा तेन पर्नुगृहु।ति ' [इति] सम्य-
कणेस्थं कुण्डले पू्ैवदपिदधाति । अत्र काण्डानुसमय एव ' युक्तानि तेका-
पवर्गाणि › इतिसूत्रात्‌ । ॐ इयमोपपर त्रायमाणा सहमाना सरस्वती । पा मा दिरण्यव-
चं करोतु पृरपु प्रियं ्हमवचीतिन मा करोलपशोऽपि ' इति ग्रीवायापभिदेपसं-
स्कृतं मणि वध्राति । " ॐ शमि ग्ुममारोह शोभयन्ती मुखं मम । मुखं च मम
शोमय मूयास्पं च मे कुर्‌ । यामाहरजमदिः श्रद्धाय कामायाघ्ये हमं तां प्रतिमु-
खेऽहं मगेन सह वचा ' [ इति ] द्वाभ्यापासादितां स्रजं धारयति । ॐ यदा-
जन तरेककुदं जात हिमवत उपरि । तेन वामाज्ञेऽहं भगेन परह वचेपरा मयि पर्वतप्‌-
रुषम्‌ ' । इस्यासादितेनाञ्जनेन द्वाभ्यां हस्ताभ्यां युगपदक्षिणी अनक्ति । तेन
वापिति द्विवचनलिङ्गात्‌ । केचित्तु यदाञ्जनमितिमत्रेण दा्षिणेन हस्तेन सम्य.
मनक्ति । एतेनेव मत्रेण दतषिणम्‌ । सव्यस्या््णः पूमञ्ञनं ' सम्य हि प
मनुष्या आञ्जते ' इतिश्रुतिसिद्धमिति वदन्ति । तेषां द्विवचनटिङ्गविरोषः
स्फुट एव। यन्मे मन इत्यस्य सोम आदर्शोऽतुषटप्‌। आदश आ्परक्षणे बिनि-
योगः । “ॐ यन्मे मनः परागतं यद्रा मे अपरागतम्‌ । राज्ञा सोमेन तद्वयमस्मापु धार
यामपि इदयात्मानमादरसेऽओक्षते । भारुवार आदशविक्षणनिपेध एतस्य

१. ड, के रोभः।

४८

4; [44

३७८ भषटगोपीनाथदीक्षितविरविता- (समावर्तनप्रयोगः]
( रथाश्वयोरुपर्यारोदणम्‌ )

वैधतवान्न परवरतते भयाणकाटिकादशपरेक्षणवत्‌ । देवस्य सरेलयस्य मच्रस्य वाप-
देवः प्रजापतिवा सविता यजुः । वेणवदण्डप्रतिग्रहणे विनियोगः । “ॐ देव्य
त्वा सवितुः प्रप्वेऽश्चिनोबहुम्यां पृष्णो हस्ताम्मां प्रतिगृह्णामि ' इत्यासादितं
वैणवं दण्डं प्रतिगरह्यति । अर्थादन्यो यः कश्चन दण्डप्रदाता। ' ॐ इन्द्रस्य वोऽ
स्यश्िनौ मा प्रत्‌ › [ इति ] सकरन्पत्रमुक्ला तप्रयं दण्डं सोदकेन हस्तेन
तरिरुन्माष्टि । उच्छन्देनेवोध्यंमाजनपिद्धौ पुनरूप्नग्रहणं दण्डव्िशेषणार्थम्‌ ।
एवं चोर्ध्वं दण्डं पुत्वोध्वं माष्ठीत्यथेः सिद्धो भवति । सोदकेन हस्तनोन्मा-
जनं तु ' ॐ विप्णारमनप्रा पृते स्य इत्यद्धिरन्माष्ट ' इत्येतत्सूत्रेऽद्धिरिति विधानं
स्वंत्ोन्माजनमेबोदकरैरनुमाजेनादिकं तु कवचेन हस्तेनेति वैनयन्तीढृत-
व्याख्यानात्‌ । पवित्रयोरुपार्जनं तु बचनादद्धिः।

तत्‌ः 42 वेगृकजयाप््पाद्रपतस्तस्करान्पर पपाच्धापदाचक्षा।त पिश्षाचानपारषयाद्ध-
यान्न दण्ड रक्ष व्िशस्माद्धयाद्रक्ष सवेतो जहि तस्कराननप्नः प्वेृकेषु जायपे त्र
सपत्नहा जहि रान्नुगणान्सवान्पमन्तं मघवानिव ' [ इति | सङ्रन्प्रमुक्त्रा शिरस
उपरि प्रदक्षिणं दण्डं त्िर्भामयति । ॐ प्रत सथो देवते मा मा पैताप्म्‌ ' [ इति ]
उपविष्ट एवोपानहौ युगपदध्यवरोहति । सदेव पत्रो द्विवचनचिङ्गात्‌ । युगपः
द्ध्यवरोहणासंभवे मच्राह्तिरनायत्या । द्विवचनं तृपरववदुत्वव्रयथाकथचिने-
यम्‌ । अत्रापि सङदेव वा पत्रः | ' ॐ प्रजापतेः शरणमसि व्रह्मणश्छदिः ` इति
च्छत्रं मतिगृह्वाति । अत्राप्यर्थादन्यो यः कश्चन प्रदाता । ॐ योमे दण्डः परा-
पतद्विहायपतोऽपि.मृम्धाम्‌ । इमं तं पुनरादद्रेऽयमायुपे च वदाय च ' इति दण्डं एन-
रादतते यदि गीतो हस्तात्पतेत्‌ । इदं च दण्डधारणं याव्रलीवं मधुपकंसमा-
प्त्यन्तं वाऽऽवहयकरम्‌ ।

अथोपक्लूप्रमन्येनाऽऽनीते रथमन्वं हस्तिनं वाऽऽरुद प्राप प्रविशति ।

तत्र -- “ॐ रथ॑तरमसि वामदेव्यमपि वृहदम्यङ्ौ न्यङ्कावभितो रथं
यो ध्वान्तं वातम्रमनुप्तनरन्तो दृरेहेतिरिन्द्ियान्पनत्री ते नोऽ्नयः पप्रयः
पारयननु । अयं वामश्विना रभोमादुःखे मासते रिषत्‌ । अरिष्टः
स्वस्ति गच्छतु वरिविघरन्नमिदापतः । इह पृतिरिह विधृतिरिह रम-
ताम्‌ '” इति रथारोहणपत्रः।
“ ॐ अश्वोऽप्नि हयोऽप्ति मयोऽस्यलोऽपसि नरोऽस्य्वाऽपति
प्रति वाञ्यति वृषाऽपति नृमणा अपति ययुनीमत्ि " ।
इ्येकाद शभिरणनामात्प॑तैरश्वारोहणम्‌ ।

[पमावतैनप्रयोगः] संस्काररतनपाला । २७९
( मधुपकप्रयोगः )

«५ ॐ इन्द्रस्य ता वज्ञेणाम्युपविदशामि वह कां वह धियं
माऽभिव्ह हस्तयति हस्तियशममति हलि वचपममि द िगशपति(सी)
हसिवचपत मूयापम्‌ ' । इतिमत्रेण दृस्यारादणम्‌ ।

यद्‌। गोटे कषे तदा रा्निपधैन्तं तत्रैव स्थित्वा रथाग्न्यतपं बाहनपारद्
रामं भविरेत्‌ । यदा तु गहे कमे तदा रथाचन्यतमे यानमारुद् तदानीमेव यत्र
पूजां करिष्यन्तो भवन्ति तत्र गच्छेत्‌ । याद तु शह एव पनाक तदा बाहना-
रोहणाभावः । सूयंदशैनपरतिपेथो गो्करणपन्त ए ।

ततः-- ॐ सथ््वन्तु दिशो मयि समागच्छतु सनताः सव कामा

अभियन्तु नः प्रिया अभिघ्ठवन्तु नः प्रियाः !

दति सटृन्पत्रमुक्तवा दिश उपतिष्ठते ।

ततो यत्र पूजां करिष्यन्तं भवन्ति तत्र गच्छति । गच्छन्न बा ॐ यशोऽपि
यशोऽहं त्यि मूयाप्रममृकशमन्‌ ' [इति] यः पां करिष्यन्भवति तमाभिपुख्येन
समीपं गच्छन्यानादूवरुद्चानवरुद् वा सम्यरगीक्षते।

जथ मधुपक |
नकः समायननदिने सश्र पत्यागताय स्ञातकाय शयनामनादिमदावा-
सस्थानं कलयित्त्ा कृतयानावरोहणं पञ्यं प्राञुखपुपतरेहय नियतसख्यदभेमयं
कूच प्रकरप्यं पाव्राथा अपा मीयसि पात्र सभत्य प्रहतरण पाज्रणापद-
ध्यात्‌ । एवरप्या्यानामाचपना्ानां च पृथक्पातरयो; सेमरणमपिधानं च ।
नात्र कांस्यपात्रनियमः।
ततो हमीयसि कांस्यपात्रे दध्यानीय मध्वानयति । ततो घृतमिति
तिष्तं मधुकर कृता मरहत्तरण पिधाय सूत्रेणाऽभ्ेष्टयेत्‌ । दापि मधु धूतपापः
सक्तं इति पाङ्को वा । अस्मिन्पक्षे दध्यादीनां मिश्रणे नास्ति क्रमः । प्रतं
त्वन्त एवाभिषारणेरूपसात्‌ । पाङ्पक्षेऽपि हसतायस्यानयन्‌ं वषयसाऽपे-
धानं च कृत्वा सृगषएनं कायम्‌ । त्रि्तपाङ्योरसंभवे मधुसंमवरे मधुसंखषटे
भुपकेः । प्रयो वा मधसंसृषएटममाव्र उद्कमितिधमसूतराक्तपरकारेण वा
परकरपयेत्‌ ।

ततो गां वसं यज्ञोपवीतद्रयं यथाविमभवमाभरणानि मादयादीनि रोपक्र-

१क. “मनीयाथीः। स, 'मनीग्ानां । २ग. घ, इ, वर्षाीयता। 3 क. ख. तसू

३८० भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [मधुपूर्कप्रयोगः]

रपयेत्‌ । सति संभव उदीचीनप्रतिषीवणमेरकासनं बहुगुणमुत्तरदशवाससाऽऽ-
च्छादितं पृज्यस्योपवेशनार्थ कटपयति । एतदासनकल्पनं गृहस्य मध्ये ग्रहू-
स्यैशानमागे प्ागग्रान्दर्भानास्तीयं तेषु द्रव्याणामास्ादनम्‌ । यावन्तः
पृञ्यास्तावन्लयासनादीनि । पतिपात्रेकेकः कूच आपरादनार्थम्‌ । पात्रपदा-
नकाले पात्ररयाधस्तादुपरिषटा्च परिग्रहण द्रौ कूच । एतां च सर्वपात्रारथो ।
अयं च बौधायनोक्तो विशेषः । वश्कुण्डलसखगादिदानमपि वौधायनीयमेव ।

पूमकः पूज्यस्य दक्षिण उद ङ्ख उपविश्याऽऽसम्य प्राणानायम्य देश्षकारौ
सकी, इमं तकं मधुपकण पूनयिप्य इति संक्रसपं कूर्यात्‌ । उक्तकूचीरि-
द्र्यजातेन सहाऽऽदातुरमिपायानु्कलो भूत्वोचेभूतया वाचकं भ्ाहेति प्रदाने
वरिधिः। पूजकः-ॐ अधे इति रिः सकरा प्यं प्राह । कुरुतेति पएञ्यः । पृनकः
ॐ क्च इति त्रिः सकृद्वा पराह । पृञ्यः- युक्च इत्युक्त्वा हस्ताभ्यां प्रतिग्रह
"ॐ रा्टमृद्याचायापन्दी मा त्वचोपम्‌ " इत्युदगग्रे क्च पाञ्युख उपविशेत्‌ ।
ततः पूजकः-ॐ पाच्मिति चिः सनरद्रा पराह। सुपाद्यमिति पूज्यः । ततः पूजकस्य
दासो वा दासी वां तदीयत्राह्मणो वा एज्यस्य पादौ प्रक्षायति। तत्र ब्राह्मणो
दक्षिणं पादप्रेप्रकषार्य स्यं प्रक्षालयति । कषत्रियैद्ययोस्त्रनियमः। दासो
दासी वा चेत्सन्यमेवाग्रे ततो दक्षिणम्‌ । अत्र सातं द्विराचमनम्‌ । योऽस्य
पादौ पर्षाटयतीलनेन पर्नाटने कमनियमः परदर्यते । तेन व्राह्मणकर्ैकपपि
भक्षालनं भवति न तु शद्रः शद्रा वेति द्वयोरेव कतैत्वं नियतमिति सिद्धं भवति ।
मक्तालयितृहृस्ताभि पदेन विधानेनेद मप्यवगम्यते भक्षालनमन्यकरुकमेतरेति ।
ततः पूनकः-। ॐ विराजो दोहोऽप्रि मयि दोहः प्ये विराजः ' [ इति ]प्रक्षाल-
यितुहस्तावमिगृश्षति । ॐ मपि तेन इद्धियं वीय॑मायुः कोति यज्ञो वटम्‌"
[ इति ] आत्मानं प्रत्यभिगृश्याप उपस्पृशेत्‌ ।

ततः पूजको ऽध्य अपो गन्धमास्यवस्यजञोपीतद्रयारंकरणसहिता गृहीता,
ओमध्य॑मिति रिः सकृद पराह । पृञ्यः- स्वध्यमिल्युक्तवा ॐ आ मा गन्यङ्प्ता
सपन तेनकता वर्चा पयप्ता चतं मा कुरु प्रिय प्रनानामभ्रिपतिं पञ्चूनाम्‌ ' [ इति ]
गन्धपार्यवन्नयज्ञोपवीतद्पाटंकरणसदितपञ्ञलौ पूजकेन किंविनिनीयमान-
मर्यादं परतिगृहाति ।

तन आत्मानं गन्धमार्यषसकुण्डलस्रगादिमिरलंदरत्यावरिष्टमध्य॑जलं पूज
काय प्रदाय (3ॐ पमुदर वः प्रहिणोमि ° मत्पयः, [इति] तजलं पूजकेन निनीयमानम-
हुमन्रयते । गन्धादीनापप्य॑नलेन सह दानि बोधायनसूत्रमूिका मातृदत्तोक्तिः,

अ

--------~न

१क. ख. (कस्तदाषो । २क.ख.वापू'।

[मधुरफ्रयोगः] संस्काररतनमाटा । ३८१

रदरसन्धमाष्यकारोक्तिशच गूलम्‌। ततः पूनकः-'ओमाचमनीयमिति रिः सद्र
पराह । पूज्यः स्वाचमनीयमित्युक्त्वा, अपृतोपस्तरणमसीत्यस्य या्तिक्यो
देवता उपनिषदो नलं यजु; । आचमने वरिनिरोगः । " ॐ अमृतोपसतरणमति '
[ इति ] पूनकदत्तनलार्धेनाऽऽचामति । नात्र शुद्धाचमनम्‌ । पूजकः-ॐ मघु-
पकं इति त्रेः सङृदरा माह । पूज्यः सुमधुपफ इत्युक्तवा देवस्य सत्यस्य
जापतिः सविता यज्ञः । मधुपकीप्रतिग्रहणे विनियोगः । ॐ देवस्य ता सवितुः
प्रपवेऽधिनोबम्यां पूष्णो हस्ताभ्यां प्रतिगृह्णामि ' [ इति ] आकाञ्चवताऽञ्ज-
लिना प्रतिष्् ' ॐ प्रथित्यास्त्वा नाभे प्रादयामीडायाः पदे [ इति ] तं भूमौ
प्रतिष्ठाप्य ॐ यन्मधुनो मधव्यं परममन्नाय५ रूपं तनाहं मधुनो मधव्येन परमेण रूपेण
परमो मघत्योऽन्नादो मृयापतम्‌ ' [ इति }) अङ्नोप॑पध्यमयोपकनिष्ठिकिया
चाङ्कट्या मधूपर्कमारोडयति सकृ्त्रेण द्वसतृप्णाम्‌ । “ॐ तेजते ता श्रियै यते
वठायान्नाच्ाय प्रा्नामि ' [ इति | मत्राहच्याऽङुषठनोपमध्यपयोपकनिष्ठिकया
चाङ्कस्या त्रिधुपरक प्राश्नाति । हस्तं परक्षार्य रातय उच्छिष्ं प्रयच्छति ।
तदभावे सर्व प्राश्नीयात्‌ । लोकविद्िषत्वादिदानीं स्वस्येव प्राशनम्‌ ।
ततोऽपृतापिधानपसीलयस्य याहिक्यो देवता उपनिषदों जलं यजुः ।
आचमने विनियोगः । "ॐ अमूनापिधानमापि ' [ इति 1 सर्वेण पृत्राचपनशिष्टन-
लेनाऽऽचामति । ततो मुखं हस्तं ॑च प्र्षास्य स्मात॑माचमनं लोक्षिकजलेन ।
ततः पूनकः-'ॐ गोरितित्रिः सढृद्रा पाह।पूज्यः-सुगौरित्युक्तवा ॐ गोधेतुरभव्या
माता रदराणां दुहिता वसूनाम स्वप्ाऽऽदिलयानाममृतस्य नामिः प्रु चं चिकितु जनाय
मा गामनागामदिति वधिष्ट । पिबनृदरकं तृणान्यत्त । ओमृत्सृनत' इति पटित्रा तागू-
स्छजेत्‌ । मघ्रलिङगाद्रौरत् हेमेव । तस्या हननपकषे ॐ गौरस्यपहतपाप्माऽप पाप्मानं
जहि मम चामृप्य च हतं मे द्विषन्त हतो मे द्विषन्कररुन ' इति पटित्वा परिचा-
रकैः संस्कृते तन्मांसं मुञ्जीयात्‌ । उत्सरगपकषेऽन्येनानिपिद्धेन मांसेन । कलौ
गोबधस्य निपिद्धलरादुस्सम एव करतेव्यः । अन्यमांसाशनमपि न भवति ।
तस्यापि कलो निषिद्धत्वात्‌ । मांसस्थाने माषसहितमन्नं देयम्‌ । पूजको माष-
सहितमन्नं संसृ सिद्धेऽन्न ॐ भूतमिति रिः सह्दरा प्राह । पञ्यः- ऽ तस्पुमूतं
विरान्नं तन्मा क्षयि तन्मेऽश्ीय तन्म ऊनं धात्पुमृतम्‌ › इति पटित्वा ब्राह्मणा-
न्भोजयतेति परलयाह्‌ । तत्र ब्राह्मणाश्रल्रारो नानागोत्राः । ' चतुरो नानगोत्र
ज्राह्मणान्भोजयतेत्येव ब्रूयात्‌ › इति बौधायनोक्तेः । ततः पूजको ब्राह्मणयुक्त-
शिष्मन्नं स्ञातकाफ ददाति । पृज्यः- ॐ चोसते ददतु एथिवी परतिगृहतु एथिषी

१ग. घ. ड, मानम्‌ ।२ध. द. पक'।३ग घ. इ. "पक

३८२ भट्गोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [मधुपकैप्रयोगः)

ते ददातु प्राणः प्रतिगृहात्‌ प्राणत्त्वाऽदनातु प्राणः पिवतु ' इति पूजकेन दत्तमन्नं
परतिग्रह्णाति।

इनद्राभ्री म इयस्य सोम इनद्राग्यादयोऽनुष्टप्‌ । अन्नाशने विनियोगः ।
(ॐ इन्द्रास्नी मे वैः कृणुतां वचैः सोमो बृहस्पतिः | वर्नो मे विश्च देवा वर्चो भे घत्त-
मश्विना [ इति ] यावत्कामं प्राभचाति । यदि पाज शेषो भवेत्तदा तं रातये
भरयच्छेनिखनेद्रा । कलौ रातय उच्छिष्टदानस्य रोक्रगहिततान्निखननमेव ।

ततो युखादिकं प्क्षास्य द्विवारमाचामेत्‌ । अत्र वा गन्धादीनां दानम्‌ ।
भक्त्य बद्धयगानि(णि) कुण्डल्युगानि सरगरंकरणपिति च दद्यादेकधनं षष्ठौ
हीं च दथ्यादिलेके । प्राखधुपकोद टंकरणपके समामनन्तीति वाधायनोक्तम्‌ ।
इदपपरक्षणं गन्धादीनाम्‌ । एकथनं पृख्यं धनम्‌ । पष्ठौही चतुव प्रथमप-
सृता गोः । पूतेन गन्धपाटयादिदानप्रतिपेधमुक्ललाक्तं दव्रच्रातनापि) तान्युष
रते कर्मणि दातव्यानीति । उपरते समाप्ते मधुपकौख्ये कमणि सतीलयथैः।
भोजनान्तो हि मधपकेः । अनेनेव प्रकारेर्णासवगाचायेन्वशुरवेवाह्यादिभ्यो
मधुपकंदानम्‌ । यं रातिं मदधीनः स्यादिति यः कामयेत स स्वयं भुक्लाऽऽ-
चम्य तस्य व्रतोच्िष्टस्य ट) भ॒क्तवरत आचान्तस्य रातेदंक्षिणं हस्तं ग्रह्वाति
८ ॐ यद्षिन्भूतं च भव्यं च सर्वे छोका इह चिताः । तेन त्वाऽहं प्रतिगृह्णामि
त्वामहं ब्रह्मणा त्वामहं गृह्णाम्यपौ ' इति मत्रेण । अ्रासापिलत्र रातेरनान्नो

क +

ग्रहणम्‌ । इद्‌ च हस्तग्रहण काम्य कापयताति वचनात्‌ ।

ततः सातकः कर्पते तस्मिमावसथे रात्रिश्ेस्सित्रा खश गच्छेत्‌ ।
यदा तु पिताऽ्धयापयिता ग्रामाद्रहिनंद्याद्‌। गृहादररस्ये गोष्टे वा चेतलानं तदा
छत्रधारणान्तकमानन्तरं रथाद्रम्यतमे यानमारद्च पितृष्हमागच्छेत्‌ । पित्रति
रिक्तेऽध्यापयितरि वु तद्रहे लानं कृतवा रथाद्न्यतमं यानमारुद्य पितृश्रदं गन्त-
वयम्‌ । पित्राऽपि सरातकस्य पुत्रस्य सखहागमने मधरुपकपूना कायां । पिता
मधुपकेणाहेयेदिति मनुवचनात्‌ । एवमन्येरपि स्नातकस्य मधुपकपूना काया ।
यदिदं यानारोहणं दिशाुपस्थानं पूजकनिरी क्षणं च समत्रमुक्तं तत्समाव-
नाङ्गतात्लातकस्थैव भवति निगादीनाम्‌ । अत एवाऽऽचा्येग पूजकनि-
राक्षणात्तरं कम(न्तराधिकाराय)ऽयशब्द; प्रयुक्तः ।

ततः सतक ब्राह्मणमोजनं भूयसीदक्षिणादानं च विधाय कमसादुण्याय
विष्णु संसमृल कर्मु्रायापयेत्‌ ।

[मधुपकदरविध्यम्‌)] संस्काररतनमाख। ३८३
( मधुपर्कयोग्याः )

जथ मधुपर्कविषये प्रिचिदुच्यते ।
मधुपक द्विषिधः । गोसहितस्तद्रहितश्च । तत्र गोहितो वरेदाध्याय्याचा
यौदीनाम्‌ । तत्रेदं धमसूत्रम्‌ ' गामधुपकादा वेदाध्याय्याचाय ऋलिक्लातक श्वरुरा
राजा वा धर्मयुक्तः ' इति । गाश मधुपकेशच गोमधुपकां ताभ्यापह योग्य इल्यः
एतादृशे समास मध॒पक्रान्तगेतगारपक्षयाऽपिकरा गदया भवति । वेदाध्यायी
त्याचायादििशेषणम्‌ । यव्राचायादयः कृत्लव्रेदाध्यायिनस्तदरेव मधुपक्राद्‌

धिका गोर्देया नान्यदेति । एतेन ज्ञायते वेदैकदेशाध्यायिनोऽप्याचार्यादयः
स्ुस्तेऽपि केवरटेन पधुपर्केण पूज्या एतेति ।

अथवा गवा युक्तो मधुपक गोपधुपक्र इत्येवं समासः । मधपर्कशात्र मख्य-

हस्या मधुपकंपरदानान्तः । अस्पिन्पक्त मधुपकन्तगैतगोरप्यभाव्रः । अधिको
दानाभाव्रस्तु सुतराम्‌ । अन्यश्च धमसूत्रे विरोपः--' आचा्यीयासे स्नातकाय
शषराय राज्ञ इति परितिवत्सरादुपतिषठव्य गे मेधूपकंश्च ' इति । पूर्ति
पणविकशषिषठानामाचायादीनां संवत्सरोत्तरं प्राप्तानामेतेषां गोय॒क्तपधपकेण
पूना कार्येलयथ; । अनेन सूत्रणावधिप्रदशनं क्रियते । वि्यास्लतकवि्याव्-
तस्नातकाभ्यापेव गेर्देया न केवलव्रतस्लातक्राय । उत्तरसूत्रादिदं ज्ञायते--
पत्सूत्र धरँप्ेष्रवादिधमसंपत्तिपरयुक्तो मधुपक इति । तत्र धर्मोपदेषएषधुपक
उपनयनोत्तरपृलि नो बरणोत्तरं सातकस्य समावतैनान्ते श्वगरस्य देवकोत्या-
पनान्ते राज्ञोऽभिपकान्त इति द्रष्टव्यम्‌ । प्रतिनिमित्तं नेमित्तिकरपमितिन्यायात्‌ ,
रिवजो हत्वा यथुपकरमाहरेदिलयाश्रखायनसत्रात्पुनः पुनयन्न इति च्छन्दो-
गमसूत्राच्च प्रतियज्ञं संबरसरोत्तरं देवभतपित्मृतानामृचिजां कर्मन्यतिरिक्त-
काट उपस्थितिः संभवति न मनुष्यभूतानां कमेव्यतिरिक्तकाल एतेपापृति
क्त्वासंभवात्‌ ।

अन्यानपि मधुपकौहौनाह नावालिः--

^“ वरिवाह्यमृतिवजे चेव श्रोत्रियं गृहमागतम्‌ ।
अहयन्मधुपेण स्नातकं प्रियमेव च ” इति ॥
दौधायनोऽपि-“ अयेतेऽध्यी ऋतिवकशशुरपितृव्यमातुलाचाया
राना सातकः प्रियागतोऽतिभिरिति प्रवतसरं परयागतेम्य एतेभ्य एव
ुर्योदधिवारे वरायाथ्विम्यः कर्मणि कर्मणि ददाति ' इति ।
अर्या अघ्याही मधुपरंपएूजाहा इति यावत्‌ । पितृग्यमातुलबिवा्यमिया-
१४.ड. प्रियो वरोऽतिः ।

३८४ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [अत्यातुरसमावर्तनम्‌]

तिथीनां सूत्र इतिशब्देन संग्रहो द्रष्टव्यः । भिवाहमस्य तु केवलं मधुप एव न
तु गोरधिका ।

ऋतिगभ्यो देयानां गवां संख्याविशेष उक्तो बौधायनय्र्े--' नानाम.
हव्विग्यो गाः प्राहैकां होत्रकेम्यः सर्वेभ्यो वैकां विभवात्‌ इति ।

उतसगपकषे विरेष उक्तस्तेनेव--“ तस्यामृतपृशायां मेषमजं वाऽऽहमत आर-
ण्येन वा मांसेन न त्वेवामांसोऽ्बः स्यादशक्तो माषान्नम्‌ ' इति ।

अन्यच्च तेनेवोक्त-- ' महयेदतिजमाचार्यं चाऽऽत्मानं वा एप महयति यः
स्वमृत्विनमाचार्थं च महयति ' इति ।

महयति पूजयतीलयैः।

अथायातुरस्य समावतनानुकरपः।

ततराऽऽपस्तम्बः--' अथैतदपरं तूष्णीमेव तीर्थे स्ञतवा तूष्णीं प्मिधमादधाति '
इति।

व्याख्यातमेत्सुदर्शनेन-““अथापरमेतदविधानयुच्यत इति शेषः । तीर्थ
पुण्यनय्ादौ । समिधं पाडाशीम्‌ । एपकाराच्वासिमन्विधौ नान्यक्किविदनु-
षेयम्‌! इति ।

प्रयोगस्तु-्रह्मचारिशिङ्गानि खादीनि यक्ला तीथे तृष्णीं स्लात्रा वासो-
न्तरपरिधानादि कृत्वा श्रात्रियागारादभिमाहूलय यत्र क चायि विधिनोपसमा-
धाय तत्र प्रजापति मनसा ध्यायंस्तष्णीमेव सपरिधपरादधाति । केश्मश्रुवपना-
दिकमन्यदप्यविरोधि तृष्णीमेव कते्यमिति । अत्र क्रमः-- सकरस्य मेखला-
दीनि त्यक्तवा वपनं ततस्तीरे सानमिति । परिधानादीलयादिपदेन द्विराचमनं
तिखकधारणं च । वपनादिकमिलयादिषदेन नखनिह्कन्तनमिति ।

समावतनस्य फलटमाहाऽऽ्वलायनः--“ महामृतं स्नातको भवतीति विन्नायते '
इति । सातको हि महद्धतं भूयते । कथं पुनः सातकस्य पहस्म्‌ ।

उच्यते--““ दवैश्च।पि मनुष्यैश्च तिर्यग्योनिभिरेव च |
गृहस्थः पेग्यते यस्मात्स्माज्ज्येषठो गृहाश्रमी ' इति स्मृतेः ॥
“ यः स्नातकः प्र मवति महाभृतम्‌ ' इति श्तिरपि ।
स्मृत्यन्तरं च- “ एथिग्यादिपश्चकवदुपकारान्करोति यत्‌ ।
देवा मनुष्याः पितरः र्वे वेनं समाश्रिताः ॥
विद्या विद्यायिनश्वापि शिष्याः शृश्रूषवस्तया ।
जहाहि केदविज्ञानं पूम॑मन्वादयोऽपि च ॥

(पिकेपेण सरातकषमीः] संस्ाररत्नमाटा । ३८५

स्नातकस्येव माहात्म्यं महामृतमयं यतः |

यथा मातरमाश्रित्य सर्व जीवन्ति जन्तवः |

तथा गृहस्थमाश्रिलय पर्वे जीवन्ति मिभरुकाः " इति ॥
इति संस्काररत्नमालायां समावतनसंस्कारमयोगः ।

इयोकोपाहश्रीमतसाग्निचिदाजपेयपोण्डरीकयाजिसर्वतोमुखया-
जिगणेशदीक्षिततनूजमभदगोपीनाथदीक्षितविरचितायां
सलयाषाटहिरण्यकेशिस्मातैसंस्काररत्नमा-
लायां नवमं प्रकरणम्‌ ॥ ९॥

अथ दशाम प्रकरणम्‌ ।

[कषक ॐ
अथं पक्षपण स्नातकधमाः।
तत्रेदं धर्भम॒जरम्‌--“ मा्ाटि्तमुख उपरिपतकेशदश्ररक्तोऽम्यक्तो वेटिन्यप-
वेटिनी काश्युक्युपानही पादुकी " इति ।
माछी मारयवान्‌ । आरि्तमुखक्चन्द नादिना । पुखग्रहणमुपलक्षणम्‌ ।
° मृखमम्रे बराह्मणोऽनुिम्पेत्‌ ' इत्याश्रलायनोक्तेः । सुगन्धिभिश्न्दनादिमिद्र-
व्यैरुपलिप्तानि संस्कृतानि केशरपधरूणि यस्य स उपटिप्षकेशदमशरुः । अक्तोऽ-
स्नेनाक्ष्णोः । अभ्यक्तस्तेटेनाङ्गेषु । वेष्टिनी वेष्टितशिरा; । करिपरदेशो
दितीयेन बास्सा वेष्टितो यस्य सोऽपवेषटिनी । कञचकमेव कायुं तदरान्का-
कौ । उपानद्रानुपानही । पादुके दारुमये पादरक्षणे तद्रान्पदुका । एवं-
भूतो भवेदित्यथं इति व्यार्य।तमूञ्जलाङ्ृत। ।
अत्र यत्पादकरारोहणमुक्तं त्ीवततृकस्य ज्ये्ठघातुपतश्च निषिद्धम्‌ ।
पादुके चोत्तरीयं च तन्या रौप्यपररणम्‌ ।
न जीवपिपतृकः कुरयाञञयेठे भ्रातरि जीवति ”
इति स्पृत्यन्तरवचनात्‌ ।
अन्यच्च धरमसूतर-“ पर्वात्रागान्वापति बभयक्कृष्णं च खाभ-
त्रिकमनूद्धाप्ि वापर वपतीता्रङृष्टं च शक्तिविषये '' इति ।
सर्वान्छुसुम्भादीन्नागान्वासति षजेयेत्‌ । न केनचिदरक्तं वासो बिेपात्‌ ।

३८६ भटगोपीनाथदीक्षितविरसिता- [स्रातकषर्माः]

स्वाभाविकं स्वभावतः कृष्णं कम्बलादि तदपि न वसीत । उद्धासनक्षील-
मुद्धासि तदन्यदनृद्धासि। छन्दसो दीधः । एवभ्रतं वासो वसीताप्कृष्ट
निकृष्टे जीण मखव्स्यटं च तद्विपरीतमपरङृषटं, तादशं च वासो वसीत शक्ति-
विषये शक्तौ सत्यामिति व्याख्यातमुज्ज्वल कृता ।
अन्यच तत्रैव--“ बाहुभ्यां च नदीतरम्‌ " इति।
एमसृतद्रभयेदित्युवषैते । तरं तरणं बाहुभ्यां नदीतरणं बर्जयेदिलैः ।
बाहुभ्यामितिवचनात्पुवरादिना तरणे न दोष इति व्याख्यातं तेनैव ।
तथा-- ^ न नक्तं स्नायान्न न्नः स्नायात्‌ " इति, तथा- "न नम्रां ल्लिय-
मीकषेत ” इति । एतच्च मेधुनादन्यत्र ज्ञेयम्‌ ।
‹ अन्यच परधुनान्न नग्नां खियमीक्ेत्‌ " इलयाश्वलायनाक्तः।
तथा--“ उपेतः खरीणामुपेतस्य चोच्छिषटं वन॑येत्‌ '” इति।
उपेतः कृतोपनयनः समाषत्तः स्लीणामुपेतस्य चोच्छिषठं न भृञ्जीतेति
व्याख्यातं तेनैव । बाहुभ्यां च नदीतरमितिगीतमपूत्रे नदी ग्रहणं तडागाचु-
पलक्षणाथम्‌ । वाहुग्रहणं तु विवक्षितमिति हरदत्तः ।
आश्वखायनः-- ५ वपति न धवेत्न वृक्षमारोहेन्न कूपमवराहेत्‌ “ इति ।
धर्मसूतर-“ वत्सतन्तीं च ने परे गच्छेत्‌ ” इति । वत्सतन्ती वत्सवन्धन-
रञ्ज: । बत्सशब्दौ गोजातेरपलक्षणमिति व्याख्यातमून्ञ्वरक्ता । एतं
गौतमोक्तिग्याख्यावसरे हरदत्तोऽपि ।
अन्यच्च-- “अघि ब्राह्मणं चान्तरेण नातिक्रामेद्रह्मणांश्च नञ्चिमपश्च युग-
पद्धारयेदस्नीनां च संनिवापं वजयेदवचनास्तिमृखमग्निमाहियमाणं
नाप्रतिष्ठितं ममो प्रदक्षिणी कुवीत पृरषठतश्चाऽऽलसनः पराणी न
संछछषयेत्‌ › इति ।
ब्राह्मणां शेयत्र चकारो ऽन्तरेण नातिक्रामेदित्यनुकषणाथः । वचनाभाव
एकसिमन्नसरावरन्यन्तरस्य संनिषापो निवपन वजयेत्‌ । मरतिमुखमभिपुखमाहि-
यपमाणपग्नि भूमावप्रतिष्ठितमस्थापितं न प्रदक्षिणी कीत । आत्मनः सस्य
पृष्ठतः पृष, चकाराच्छिरसि पाणी हस्तौ न संद्छेषयेत्‌ । युगपन्न योजये-
दिये; ।
देवलः“ अग्नौ न प्र्िपदश्चिमद्धर्मं शमबेत्सदरा ” इति ।
सदेतिवचनाद्रहदाहादिके निमित्ते न दोष इति गम्यते ।
धर्मसूत्र--“ पदा पादस्य प्रक्ाटनं वर्जयेत्‌ ” इति ।

[सातकषमाः] संखाररस्नपारा। ३८७

तथा--“ नतेनखच्छेदनवादनस्कोटनानि षटीवनानि चाक्रारणात्‌ ” इति ।
बृह्ारदीये--“ न सेहताम्यां पाणिभ्यां कण्डुमेताऽऽत्मनः शिरः ।
मद्रं मद्रमिति ब्रयाद्धद्रमित्येव वादयेत्‌ ॥
दुष्करं विवादं च न कु्ीत्केननितसह ? इति ।
कृषके फटशन्यम्‌ । एं विवादोऽपि वर्जनीयः ।
स्मृत्यन्तरे“ ्टीवनामूकशङन्मूतररेतांस्यप्ु न निक्षिपेत्‌ ।
पादौ प्रतापयेन्ना्नो न चैनममिटङ्चयेत्‌ ॥

न ~
ए

जलं पितरन्नाञ्ञहिना शयानं न प्रनोषमेत्‌ |
निः क्रीडेत धर्मद्ेम्याधितेवा न पंत्रेत्‌ " इति ॥
एनपप्निम्‌ । जलमिति पेयपात्रोपलक्षणम्‌ । नाञ्जलिना पििदिति गौतमेन
पेयविशेषानुपादानादिति कथित्‌ । तन्न । सामान्यस्यापि गोतमीयस्य विशे
पेण यात्ञवरसफीयेनोपसंहत शक्यसात्‌ । अतो जलमेवाज्ञछिना न पेयं नतु
पानमात्रमिति ।
शयानं शरं न प्रबोधयेत्‌ ।
“नेकः स्वप्याच्छूगृहे परेषां न प्रबोधयेत्‌ " इति मनृक्तेः ।
अन्यच्च-““ नेन्द्रधनुरिति परस प्रतरयान्न पततः घ्चक्षीत शङ्खावन्तरेण
नातिक्रमेदुचयन्तमस्तं यन्तम।दिदं दीने वजयेत्‌ '" इति ।
पततस्तारादीनि ज्योतीपि न सेचक्षीत न कथवेत्परसे ।
अन्यञ्च--““ अस्तमिते स्नानं पा्यशषमाप्तनं पादुके दन्तप्क्षाटनमिति
वज॑येत्‌ '› इति ।
अन्यच्च" विषमारोहणावर्‌हणानि वरयेत्‌ ,› इति ।
अन्यच्च--“ नावे च सांशयिकं तृणच्छेदनरोषटविमदननिष्ठीवनानि चाकारणात्‌"
इति । मलनमेतस्या भविष्यति क्रिमित्येवं यद्विषयं आपनः संशयः सा
सांशयिकं । एतादृशीं नावमारोहणे बजेयेत्‌ ।
अन्यञ्च-- ५ न चे|दके निरीक्षेत ” इति।
आङ्गिराः--“ मायया प्रह योऽश्नीयादुच्छष्टं वा कदाचन ।
न तप्य दे] पमिच्छन्ति नित्यमेव मनीपिणः " इति ॥
इदं च व्रिवाहबिषयं दोपासपत्वविषयं वा ।
५ न श्राय मतिं दचान्नोच्छिषटं न हविष्कृतम्‌ ।
न चास्योपदिरोद्धमं न चास्य व्रतमादिशेत्‌ '” इति ॥

३८८ भहगोपीनाथदीकितविरचिता- [लतकः]

अत्र मतिनींविशान्ञादिविषया । धर्माधुपदेशनिषेषस्य पृथगाश्नानात्‌ ।
अत्र हरदत्तः-- न श्र्रायाच्छिष्टं दथ्यादिदयत्र एृहस्थशृद्राय नोच्छ्षटिं दधा-
दिति विवक्षितम्‌ ।
“५ उच्छिष्टमन्नं दातव्यं शुद्रायागृहमेधिने ।
गृहस्थाय तु दातव्यमनुच्छि्टं दिने दिने ” ॥
इति व्याघ्रवचनादिद्याह।
शुद्रायोपदेश्षनिषेधोऽपि साक्षादुपदेशविषयः।
५ श्रावयेचचतुरो वणन्करिखा बराह्मणमग्रतः '' ।
इति ब्राह्मणद्रारकोपदे शस्य विदितत्वात्‌ ।
वसिष्ठः--“ स्नातकानां द्वितीयं स्यादन्त्वापतसयोत्तरम्‌ ' इति ।
एतद्धारणं नित्यम्‌ । ‹ बहूनि चाऽऽगुप्कामस्य ' इति देवलवचनाद्वदून्य-
प्युपवीतानि धार्याणि !
बहूत्वावधिमाह कदयपः--
५ जीमि चत्वारि पशाष्टो गिणः स्युरपि वा '” इति ।
अन्न त्िपभृति दश्षपर्यन्तमधिकथारणे फलभूमा करप्यः।
माधवीये कौम--“ यज्ञोपवीरतद्ितयं सोदफं च कमण्डलुम्‌ ।
छत्रं चोष्णीषममलं पादुके चाप्युपानहौ ॥
रोक्मे च कुण्डटे वेदं कृत्ेशनखः शरधिः
स्वाध्याये निल्ययुक्तः स्याह िमौस्यं न धारयेत्‌ ॥
शृङ्धाम्बरधये निलयं सुगन्धप्रियद शनः ।
न जीणैमल्वद्राप्ता भवेत्त विभवे सरति ॥
न रक्तमृर्वण चान्यधृतं वाप्ना न कान्थकम्‌ " इते ।
पादुके दारूमये पाद्रक्षणे । रौक्मे परिमण्डलाह्ृती कुण्डले । वेदो दर्भ-
यष्टिः । वेद मिल्यनन्तरं विश्रयादिति शेषः । त्तं कतनेन हस्तां नीतं न तु
वपनेन “न समतृत्ता वपेरन्‌ › इति निषेधात्‌ । केशग्रहणं इपधरूपलक्षणम्‌ ।
‹ कत्तकेशनखदमश्वुः ' इति मनृक्तेः । स्वाध्याये वेदाध्ययने निलययुक्तो भवेत्‌ ।
वदिमासयमित्यस्य माल्यं निमारयं स्वशरीरादृदतं चन्दनपष्पादि नने धार-
येत्‌ । रितु बह्िस्त्यजेदित्यथेः । उल्वणं शरीरपीडा बहुपूटयं वा । अन्यध-
तमन्येन परिहितम्‌ । कन्थिका कन्था तां च न धारयेदिल्ंः । असति वाधक
एते धमा ब्रह्मचारिग्स्यादिक्ताधारणा बेयाः

[सतकथर्माः] संस्काररत्नमाडा । - ३८९

सातकेनापि वैश्वदेवः कार्वः।
“८ वैश्वदेवं गृहस्थस्य प्रातरारम्मणं भेत्‌ ।
स्नातकेनापि तत्कार्य परथक्पाको गृहे यदि " ॥
इति प्रयोगपारिजति शौनकोक्तेः । एवमन्येऽपि धमा धर्मसूते गौतममूतर
स्मृतिषु चोक्तास्ततोऽतरगन्तव्याः ।
पुराणे-““ येनास्य पितरो याता येन याताः पिनामहाः |
तेन यायात्सतां मागमेवं गच्छंसरिप्यति ॥
एषोदिता गृहस्थस्य वृत्तिधिप्रस्य शाश्वती "' इति ।
एतेषापुटङ्घने ज्ञानतोऽज्ञानतो वा कृते गोतमायुक्तं उयहमेकाहं बोपोषणं
परायधिततं हेयम्‌ ।
विवाहार्थं काम्यजप उक्त ऋग्विधाने--
“८ पुषुम प्रनपत्ृक्तमथ प्म्यक्रिशवाटये ।
अयुतं प्रनपेदधारया पडमिमातैठमेन्नरः " इति ॥
प्रजापतिः चियां यश इत्यादीन्यसौं मे कामः समृध्यतामिलयन्तानि जरयो-
विशातिवाक्यानि विवाहार्थं जपेत्‌ । तयोरविशतिसदस्रं जपः पद्मिपासिषि-
वाह भवति।
अथवा विष्वावसुगन्धरवराजमत्रं जपेत्‌ । तस्य संक्ेपेण जपप्रकारः।
अस्य श्रीगन्धर्वैराजविषावरसुमनत्रस्य संमोहन ऋषिः । गायत्री छन्दः ।
भ्रीगन्धर्राजो विन्वावसुर्देवता । भायीलाभारये जपे विनियोगः । अस्य श्रीग-
न्धवैराजविन्वावसुपन्रस्य संमोहनाय ऋषये नम इति शिरसि । गायत छन्दसे
नम इति गुले । श्रीगन्धवैराजाय विश्वावसतरे देवतायै नपर इति हृदि । भायी-
लाभार्थं जपे विनियोगाय नम इति सर्वाङ्गे । सपरणयेन षट्दीषभाजा कामेन
करषडङ्न्यास ।
अथ ध्यानम्‌-
हेमाम्भोरुहभूषिते रथवरे पुण्डक्षभिः करिपिते
कड।र्रनि रक्तपाणिकमरैः कन्याजनेः सेवितम्‌ ।
गन्धव धिपति परसमहटयं विश्वावसुं यः पुमा
नपचरं तस्य जपेद्यमेत नियतं कन्यामसौ कारक्षिताम्‌ ।
विश्वावसुमिखेतृदनन्तरं ध्यायेदिति शेषः । इति ध्यानम्‌ ।
५ तारं कामं गणेदं च धरण्याचं तिरोयुतम्‌ ।
सवदि जहपतेर्नीनं तु क्षिरसा युतम्‌ ॥

३९० भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [सातकथमः]

आप्ययुगखह्विवीजं च जविश्वेति वपो तथा ।
ममाभिधरणीबीनं शिरोयुक्तं पितां तथा ।
कन्यां भायां प्रयच्छेति द्विरस्वन्ते प्रकीतितः " ॥
इतिवचनसिद्धं मन्नं ततो जयेत्‌ । अन्तेऽपि कामवीजप्रणवपुटितशचच्छीधः
फलमद्‌ः । जलाशयनिकटस्थवच्छायायां मलयञ्छखश्रत्वारिशत्सहस्रं जपेत्‌ ।
तत्राऽऽदौ पुरशवरणं पञ्चात्मकं अपास्तं वा कृताऽनन्तरं तथेत प्रयोगं
कुयौत्‌। एतदर्थ विवाहगौयादिमन्रपयोगोऽपि द्रष्टव्यः ।
अप्रिये यजुर्विधाने-
“ विश्वकर्मन्हविषेति सूचीं ठोह। दशाङ्कखाम्‌ ।
कन्याया निखनेद्रारे साऽन्यसमे न प्रदीयते ” इति ॥
विश्वकर्मन्हविषा वावृधानः खयं यनखेत्येका, ऋक्‌ । अस्या अभनिकरषिः ।
भिषपडन्दः । विश्वकप देवता । चतुशत्वारिश्त्सद्तं जपः ।
इति संस्काररत्नमालायां सं्ेपेण सतकथपीः।
इयोकोपाश्रीमत्साग्निचिदाजपेयपोण्डरीकयाजिस्वतोमुखया-
जिगणेशदीक्षिततनूजमषगोपीनायदीक्षितविरचितायां
सलयाषाटहिरण्यकेशिस्मातंसंस्कारतनमा-
लायां दशमं प्रकरणम्‌ ॥ १० ॥

अथेकादशं प्रकरणम्‌

अथ समाद्रत्तस्य केचन काम्यविधयः।

योऽयममालयमनेवासिने कमेकरं वा कामयेत नित्योऽनपक्रमणीयो मम
स्यादिति स पर्बाह्ि सातः शुदधवस्रः दृत्समहरनश्नन्ब्राह्मणेनेव संमाप-
माणो निक्चायामष्मे मर्ते प्ररोषान्ते वा प्रासुख उपव्रिश्याऽऽचम्य
प्राणानायम्य देशकालौ संकीत्यं ममामालस्यान्तेवासिनः क्ेकरस्य वाऽन-
पक्रपणीयत्वसिद्छर्थं श्यकं कमं करिष्य इति संकटप्य यदुदेश्यकमनपक्रम-
णीयत्वं तस्याऽऽवासं गला जीवतः पशोः गृह उदकं गृहीता ॐ प्रि त्वा गिरं
इहमिईं परिशरातुः परिप्वसुः परि सर्वेभ्यो ज्ञातिभ्यः परिषीदः षेप्यपति शश्वत्परिकुषि-
ढेन पंकमेणाविच्छिदाकटेन परिमीदरेऽपति परिमीदोऽष्ूटेन › इति मव्राभ्यां गुङग-
च्द्रिणोदकं भस्राययभ्नावसथं त्रिः प्रदक्षिणं परिक्रामति । सठृन्मन्राभ्यां

[जातकस्य काम्यध्माः ] सं्ताररलमाटा । ३९१

द्तष्णीम्‌ । तजञीवणुक्ग गृहाद्वहिः केनयिदप्यपरिगृहीते देशे गुप निधापयति
स्थेयं वा निदधाति ।
यस्यामालयादय उच्छिषटनिमितत दरेयुः सः-
‹ अनुपरहृदनुषहमरेनिर्तो योन्यवीवृधः । रेन्धो वः परिकरोशः परि-
क्रोशतु स्वेदा । यदिति मामिति मन्याय माया देवा अवत्तम्‌ ।
इनः पशो नवः पषिक्तवा महयं पुनरुराजतु ' [ इति ] तान्सर्यत
आहृयेत्‌ ।
ततः स्वरागारं प्रविहयद्धेखनादिव्रिधिना स्थण्डिलसंस्कारं विधाय तत्र
पावकनामानं छकिकाभ्नि मतिष्ठाप्य प्रज्राल्य ध्याता समित्रयमादाय श्रद्ध
एहीतयादि प्राणायामान्तं कृत्वाऽपालयस्यान्तेवासिनः कर्मकरस्य बाऽनपक्रपणी-
यत्वसिद्धर्थं होमकर्मणि या यक्ष्पमाणा देवता तां परिग्रहीपष्यामि। इन्द्रमाज्या-
हया यक्ष्ये । एतां देवतां सद्यो यक्ष्य इत्युक्ला समिधोऽम्ाव्रभ्याधाया्ि
परिस्तीयप्नरत्तरतो दभन्संस्तीयं तत्र पात्राण्या सादयेत्‌ । दर्वी गर्तवत्फलकरं
वाऽऽञ्यस्यारीं प्ोक्षणीपात्रमुपत्रेषं संमागद्‌ मानवञ्वलनद मान्वहिराञयं
सधरकीं प्रदेशमाजीं समिधं चेल्ासाद् पतिर कृत्वा प्रोक्षणीः संस्कृत्य दर्वी
निष्टप्य संमृज्य पुननिष्प्य निदधाति । यदि तु फलक्मासादितं न तु द्वी
तदा तस्यापि निषएपनादि ।
ततः संमागदभानभ्युक्ष्याम्रावनुपहयाऽऽ्यविछापनादि पित्रे अप्रा्रा-
धायेत्यन्ते कृताऽदितेऽनुमन्यस््रेत्यादिमिरग्रि परिपिच्याऽऽप्तादितां सप्रशं
समिधं तृष्णीमप्रावभ्याधाय, आवर्तेन वतेयत्यस्य सोम इन्द्रः पङ्कः । अनप-
क्रमणीयत्वसिद्धर्थं होमे विनियोगः। ॐ आवतेन वर्तय नि निवर्तन वरतेन नते-
बुद्‌ । पृम्याश्चतसः प्रिदषस्ताभिरावतया पुनः सराहा ' [ इति | आसादितेन दबी-
फलकान्यतपेनेकामाञ्याहतिं जुहोति । इन्द्रायेदमिति ल्यागः।
ततः परिस्तरणानि विष्ञ्य साङ्गतासिद्धचर्थं सवपभ्ायशित्तं हुत्वाऽदि-
तेऽन्वम\ स्था इत्या; परिषिच्य संस्थाजयेनोपस्थायाप्नि संपूज्य विष्णु
संस्मरत्‌।
कणति निप
अथाऽऽवारवत्तन््ेण प्रयागः ।
उटेखनादिमाणायामान्तं॑कृतवाऽनपक्रमणीयत्वसिद्धघर्थदयेमकर्मेणि या
यकष्यमागेलयादि भ॑साधनीदेषीहोमान्तं व्याहूत्यन्तं वोक्त्वा धानहोमे, इन्द्र
माञ्याहत्या यक्ष्य इत्युक्ताऽश्रं सिषं हुनिष्टा्याहुत्या य्य इत्यादि,

३९२ भटगोपीनाथदीक्ितविरचिता-- [लातकस्य काम्थविधयः]

अङ्कहोमे वरुणपित्यादि वा प्रसाधनीदेषीहोमान्तं व्याहृतिहमान्ते वाऽन्वाधा-
नोत्कीरतनानुसारेण दत्वा सधकी(क)समिदःभ्याधानान्ते पूतैवस्मधानाहुतिं
हुत्वा स्वष्टडदादि, इषं मे बरणेल्यादि वा कमशेषं समापयेत्‌ । न शर्दन्न-
होमः । न वाऽत्राऽऽघारवत्तत्रम्‌ ।
जथाऽभग्िहोत्रिकतन्त्रेण प्रयोगः।
उलेखनादि बिधिना केवलेन धरमसूत्रोक्तेन तिधिनेव वा स्थण्डिलतंस्कारं

भिधाय टौकिकाभनि तत्र मृतिष्ठाप्य भ्रज्वालय ध्यालाऽ्र परिस्तीर्योततरेणाभ्ि
द भान्प॑स्तीयं तेषु सुक्लुबौ वा फलकसुषौ वाऽऽज्यसथारीं परोक्षणीपात्रमुप-
वेषं संमारीद भीनवज्वलनद्‌ भौनाज्यं सेघ्कीं परादेशमात्रीं समिधं चाऽऽसाय
पवित्रकरणादि पवित्रे अम्नाबाधायेलन्तं कृतवाऽतनि तृष्णीं परिषिच्य सुचि

द्व्य फलके वा चतुरवारमाज्यं सुत्रेण गृहीत्वा सेध्रकीं समिधमाधाय)
आवतैन वर्तयेलस्प सोम इन्द्रः पङ्कः । अनपक्रमणीयत्वसिद्धथहोमे बरिनि-
योगः । ‹ ॐ आवर्तन वर्तेय ° रावर्तया पुनः स्वाहा ' इति जुहोति । पुनः सकृद
हीत्वा ' ॐ अभ्य छिष्टकृते ख्वाहा ' इति सुहोति । अग्ये चि्ट०।

. ततः स्थालीस्थमाज्यं पात्रान्तरे गरहीत्वाऽगिहोत्रवन्रिः प्राश्य होमसाधनं
दर्भः परषालयति । ततः परिस्तरणानि विसज्य विष्णुं संस्मरेत्‌ ।

>
। अथ दरयृप्रः।

जारी दारगुश्निकम करिष्य इति संकल्प्य जारी स्थरला(लोदुढ चर्णानि कर
पित्वा तान्यादाय ॐ इन्द्राय यास्यशेफमदिकमन्यम्यः पृरपम्यो ऽन्यत्र मत्‌, इति
मत्रेण सूप्ताया व्यभिचारिण्या योन्याएपवपेत्‌ । देशान्तरे जिगमिषुगेतत्क्त-
व्यम्‌ । देशान्तरादागत्य वधुपूतरेण योनि पर्षालयेत्‌ । उपगमनसमथा योनि.
भेवतीत्युपदिशषन्याचायाः । जारोऽस्पास्तीति जारी। दारगुश्चिदरेषु स्वयां
परपुरुषसंमवटुक्रासंमवरूपा गुद्तिस्तदर्थम्‌ । ददा गंलिकाख्यसरीषपविश-
षस्य नाम । या शतचरणा नाम । स्थूगा(ल)षटेयत्र स्यगा(लोढारिकेयाप-
स्तम्बपाठः । सोऽप्येतदथेक एव । सा च शतचरणा द्विविधा । प्राम्याऽऽरण्या
च | तयोरारण्या स्थूला प्राम्या तु तन्वी । तन्व्या निदसय्ं स्यृरेति विरेष-
णम्‌ | चृणोनीति वहुवचनाद्रहव्यः । तासामहमादिना महता प्रहारेण मायेमा-

„ भकस. वौ दर्वघुवौवा। रग. घ. इ. “री, आचम्य प्राणानायम्य दा ।३ क. ल.
सागारिकान्ू" । ग, "लद्द" । “ इ. "दाशृ्णाः ।

[पण्यपिद्धिः] संस्काररत्नमारा । ३९३

णानां चृणानि कारयित्वा सुप्ताया योनादुपवपेत्‌ । एवं ठते परपुरुषस्य
योनिरुपभोग्या न भवति । पनरागद स्वोपभोगयोग्यलरार्थं बश्रपतरेण कपि
कागोमूत्रेण परक्षारयेत्‌ । अनेनोपभोगयोग्या भवति ।

स्प चेतदापस्तम्बेनोक्तम्‌-

“ अपमेप्पुः परेषां स्यृल्य(लोढरिकाजीवनूर्णानि कारयित्वोत्तरया
सुतायाः संबाध उपकपेत्तिद्धयर्थं बभुमूतरण प्र्षाङ्यीत "” इति ।

असंमपरेपसु; परपुरषदक्रासंमवेप्युर्जोवचूणीनि जीवन्तीनां स्प॑लदारिकाणां
चृणौन्यन्येन कारयितराऽवज्यामिव धन्वनेलतया सुप्ठाया भायीयाः संबापे
योनाबुपवपेत्‌ । स्वशुक्रसं भवसि द्धे वश्ुपूत्रेण कपिलागोमूत्रेण प्क्षाटयीतेति
व्यारुयातं तद्धाप्ये । अ्ञ्यामियापस्तम्बानामेव । स्वसूत्रे मच्रस्य सात्‌ ।

श
अथ पण्याप्रादः।

महर्विक्रय आशुविक्रयश्च पण्यसिद्धिः । प्ण्यसिद्धर्थ कै करिष्य इति
संकरप्योटेखनादि विधिना स्थण्डिलसंस्कारं विधाय लौकिका्िस्थापनं तत्र
कुमीत्‌ । ओपाघ्ने होमक्रियापक्े नोटेखनादिस्थापनान्तं करं ।

ततः समिन्नयपादाय श्रद्ध एरीलयादिपाणायापान्तं कृता पण्यसिद्धघर्थहे-
मकर्मणि या यष्ष्यमाणा देवतास्ताः परिप्रहीप्यामि । यद्रो देवाः प्रपणमिति
मत्रेण देवान्सोममभिमिनदरंबरहस्पतिमीशानं च सवहोमाहैपण्यद्रव्यैकदेशद्रग्या
हृत्या यक्ष्ये । एता देवताः सच यक्ष्य इत्युक्ता समिधोऽभ्पाधाया््चिं परि
स्तीयत्रिर्तरतो दर्भानास्तीये तेषु दवीमाज्यस्थालीं परोक्षणीपातरुपतरेषं संमागे
दर्मानवज्वननदभौन्वहिः पालनी समिधमाज्यं होमद्रव्यं चाऽऽसाद पवित्रक
रणाद्याञ्यसंस्कारान्तं कुयात्‌ । आञ्यपयंग्निकरणकाले होमद्रव्यस्यापि पयंत्न
करणम्‌ । नात्र सधकी(क)समिदम्याधानमव चनात्‌ ।

ततो होपद्रव्यपमिघार्यतनः पश्वाद्वहिरास्तीयं तत्र होमद्रन्यमासायादित-
इत्यादिभि परिषिच्य ॐ यद्रो देवाः प्रपणं चराम देवा धनेन धनमिच्छमानाः ।
तसिन्ोमो रुचमादधात्वभिरिन््रो बृहस्पतिर शानश्च स्वाहा ' इति दर्व्या होमाैप
प्यद्वयैकदेशमुदभृत्य तेनैकामाहुतिं जुहोति । देवेम्य॒सोमायश्नय इन्दराय
बृहस्पतय ईशानाय चद्‌० ।

१क. ख. स्थलाढा"।

३९४ भट्रगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [कोधोपशमनम्‌)

( संवादाभिजयनम्‌ )

ततः परिस्तरणानि विसृज्य सवैप्रायधिततं हृत्वाऽदितेऽन्वमप्स्था इयादि-
भिरं परिषिच्य तं संपूज्य संस्थाजपेनोपस्याय करमश्वरायापंयेत्‌ ।

अथवा यावद्विक्रेतव्यं तावदपादाय विक्रयार्थं जिगपिपुरेतामाहुतिपाञ्येन
हुता गच्छेत्‌ । अस्मिन्पकतेऽन्वाधाने स्होमारहैपण्यदरवयैकदेशद्रवयाहुत्येत्ये-
तस्य स्थान आज्याहुस्येति वदेत्‌ । पण्यद्रव्यैकदेशद्रव्पस्य नाऽऽसादनपर्यप्नि-
करणे आज्यहोपपक्ष इति द्रष्टव्यम्‌ । आपपूर्भिकतन्रेण वा प्रयोगोऽत्र । एतच्च
वै्यक । आपदि पण्येन जीवतां विराणां प्त्रियाणां च ।

नि
अथ क्रोधविनयनम्‌ ।
तच्च बरवतः कुध्यतः क्रोधस्योपशमरूपम्‌ । क्रोधविनयनारूयं कमं करिष्य
इति संकरप्य, “ॐ या त एषा ररास्व ततूमैन्योगदरस्य नाक्षिनी । तां देवा बरहमचा-
रिणो विनयन्तु सुमेधप्तः । यत एतन्पुखे मत रराटमुदिव विध्यप्नि । अव द्यामिव
धनिनो हृदो मन्यु तनोमि ते । अहर्घौश्च एथिवी च विवे क्रोधं नयामि गर्भम-
श्तयो इव इति क्रुद्धं बलवन्तं पुरुषपमिपत्रयते।

जथ संवादामिजयनम्‌।

द्रव्यविषयो ज्ञानवरिषयो वा व्रिवादः संवादस्तस्याभिजयनम्‌ । अभिभूय
परतिवादिनपात्मनो जयं य इच्छेत्स एतत्करम कुर्यात्‌ । पराजितः पुरषः प्रया-
सन्ने पराजयकाले कस्यां चिनिशायां गृहमध्य उपविहयाऽऽचम्य प्राणानायम्य
देशका सकी सवादामिजयनाख्यं कम करिष्य इति सेकर्प्योटेखनादि-
विधिना स्थण्डिलसंस्कारं विधाय लौकिका तत्र मरतिष्ठापयेत्‌ । ओंपासने
होमक्रियापक्ष नो्टेखनादि स्थापनान्तम्‌ ।

ततोऽग्निं परज्वाद्य ध्याता सपिन्रयमादाय श्रद्ध एीलयादिप्राणायामान्तं
कृत्वा सेवादाभिजयनहोमकणि या यक्ष्यमाण देवता इत्यादिग्याहयन्त-
मुक्त्वा प्रधानहोमे, अभ्मिमवनिहेतिमत्रेणाऽऽज्याभ्यक्तकरगीरवी जत्रयात्पकरद्र-
व्याहुलया यक्ष्य इत्युक्ताऽ्होमे वरुणमिलयादि अग्रि सिष्टकृतं हुतशेषाज्या-
हुत्या य्य इत्यादि वाऽन्वाधानसमिदभ्याधानान कृखाऽप्रे परिस्तीर्य
बरह्मासनं कट्पयित्वाऽऽत्मन्यगनि गृदीत्वोत्तरेणाभनि दभौन्संस्तीय तेषु दवीमा-
श्यस्थारीं प्रणीताप्रणयनं पोक्षणीपात्रमुपतेपं संमागेद भांनवञ्वलनद्भानाज्य-
मिध्मं बहिबीजत्रयं चेलयासाश्र ब्रह्माणं दक्षिणत उपवेहय पवित्रकरणादि

[संवादमिजयनम्‌] संस्काररत्नमारा । ३९५
( नैमित्तिकानि कर्माणि )
व्याहृतिहमान्तं कुयात्‌ । आज्यपरयप्निकरणकाठे बीजत्रयस्पापि परयप्निकरण-
मिति विरेषः।
ततो व्याहृतिद्येमान्त आसादितं करवीर्ीजत्रयं सस्छृताज्येनाभ्यक्तं
कृत्वा ‹ ॐ अव जिह्व निजिह्िकाव त्वा हविषा यजे यथाऽहमुत्तरो वद।म्यधरोकदपौ
*वद स्वाहा ' इति तेन वीजत्रयेण हस्तेनैकामाहुति जयेति । अग्नय इदं न मम ।
अप्ताविलस्य स्थाने प्रथमया विभक्या वादिनो नान्नो ग्रहणम्‌ ।
ततोऽ्गहोमादि सिष्टकृदादि वा दोमदोपं समापयेत्‌ । अन्राऽऽभ्यनैव
खिष्व्‌ ।
ततः-' ॐ आ ते वाचमा्याददे मनप्या९ ह्यादयि । अङ्गादङ्गतते
वाचमाददे यत्र यत्र निहिता वाक्तां त आददे । रुद्रनीररिखण्डवीरक-
मणि कर्मेणीमं मे प्रतिवादिनं वृक्षमिवानिना जहि । अधोकदाधरोव-
दाधस्तादधुम्यावदर अधेोप्रतिरिव कूटेन निनस्य निहतो मया तत्सलयं
यदहं व्रवीम्यधते मत्पद्यखामुकशरमन्‌ '
इति वादिनपमिवीक्षपाणो जपति । अत्राप्यसोश्न्द्स्थाने वादिन एव
नापग्रहणम्‌ ।
“ ॐ हिरण्यवाहः सुमगा जितक्ष्यटकृता मध्ये देवानामापरीनाऽय
मह्यमवोचत्छाहा ' ।
इति सभायां सेभातरितं पुरुषमासीनं इचित्पदेश उपस्पृशञ्चपति ।
ॐ मम परे ममापरे ममेयं प्रथिवी मही । ममा्निशे्रशच दिग्यमध-
मपराघयननिव ' ।
[ इति ] समभ्यान्पुरपानमिवीक्षते । एवं कुणः प्रतिवादिनमभिजयस्येव ।

अथ नैमित्तिकानि कर्माणि ।
तमद गृम्‌--“ दर्शे चन्द दष ' इयादि ।
सिनीवाद्यास्यामपमावास्यायाममागास्यासमीपवतिन्यां प्रतिपदि वा चन्दर
मसं दृष्टा कमर्थं शुद्धोऽप्यप आचम्याञ्जलिनाऽपो धारयमाणः, आप्यायस्व
सन्त इत्यनयोरभिकऋरषिः । सोमो देवता । परथमस्य गायत्री । द्वितीयस्य तरिष्प्‌।
नबो नवो यमादिला इत्यनयोविश्े देवा आदित्याचचिष्ए । चन्दरपस उप
स्थाने विनियोगः । ' ॐ आप्यायस्व समेतु ते° संगथे ' । ' ॐ पन्ते पया

# ' वदा ' इति क. पस्तकशोधितपाटः ।

३९६ भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [नैमित्तिकानि कर्माणि]

ति पिष्व "| ' ॐ नवो नवो मवति ° दीर्धमायुः । ॐ यमादिव्या उ स्य
गोपाः › इति चतद्धभिश्न्द्रमसमुपतिष्ते ।
मपि दक्षक्रतू इति मन्रस्य प्रनापतिदकषक्रतू यजुः । जपे विनियोगः । ॐ मयि
दक्षक्रतू " इति जञ्जभ्यमानो जपति । इदं च परुपार्थं कपी च । सवेषमित-
दवति । भरौतेऽपीदं कार्यम्‌ ।
८ ्िगिनपि क्जो नमस्ते अस्तुमामारहिष्पीः "
इत्यन्यस्पोत्तरीयवाससः भान्तनाधिक्षिप्तो जपति । पुनः पुनजंपतीतिवचनं
कर्ममेदबोधनारथम्‌ ।
ततस्तस्य वाससस्तन्तुमाच्छिद्य पुखवातेन तुष्णीमेव प्र्वंसयेत्‌ ।
“ ॐ ये पक्षिणः प्रवदन्ति बिभ्यतो नित्र्नैः सहं ।
तेमािषेन शमेन तेनपोन्दन्तु वचा ?।
इति पक्षिणा तन्त्रेण पुरीषेण बोपरिक्षिप्ो जपति । तदरख्ादिना प्रगृज्या-
द्विस्तत्स्थानं प्रपषालयीत ।

“ॐ दिवो नु मा बृहतो अन्तरिक्षादपा९ स्तोको अभ्यपतच्छिवाय समि-
द्दियेण मनप्ताऽहमागां बरह्मणा गुप्तः सुकृता कृतेन " । इत्यविज्ञातेनो-
दकबिन्दुनोपरिक्षिक्षो जपति ।

“५ ॐ यदुवृक्ाग्रदम्यपतत्फटं यद्वाऽन्तरिकषात्तदु वायुरेव । यत्रा वृक्ष-
स्नु वे यत्र वाक्त आपो वाघन्तां निक्ति परतः" । इति यादि
फलमविज्ञातमुपरि पतेत्तदा जपति ।

“ ॐ नमः पैथिषपदरे वतप रद्राय नमो सद्राय पिष » ।
इति चतुष्पथमवक्रम्य जपति ।
“ ॐ नमः पशुपदे वतिषवे रुद्राय नमो रुद्राय पदु " |
इति शष्ृद्धताववक्रम्य जपति ।
८८ मः पपपृते विषते रुद्राय नमो रुद्राय प्पेमृते "
इति सर्पाधिष्ठानलद्घने जपति ।
“५ ॐ नमोऽन्तरिक्षपदे वतिषवे रुद्राय नमो रद्रायान्तरिक्षपतदे ” ।
इति यदि पण्डीमूतो वात आगच्छेत्तदा जपति ।
“ ॐ नमोऽप्मुषदे वेषे रुद्राय नमो रुद्रायाप्सुषदे '' ।

१ क, पतयन्ति । ख,ग. घ. ड. पएृथिनिषदे । ३ ख, ग. घ. ड. पथिविषदे ।

[नैमित्तिकानि कर्माणि] संस्काररतनमार । ३९७

इति नदीपुदकवतीपवगाह्च जपति ।
“५ ॐ नमस्ते वातिषवे रुद्राय नमो रुद्राय तत्पदे " ।
इति पूजनीयं संनिहितदेवताकं देशं यङ्ञमरमि हकं पुराणं बाऽभिलक्षित-
माक्रम्य जपति ।
यदि मूयोदयकारे खाप कुपत्तदा संपूर्ण तं दिवसमनश्चन्ाग्पतस्ि्त्‌।
इदमेव प्रायश्चित्तम्‌ । रान्तस्य व्याधितस्य च नेदं भवति ।
यद्यस्तमयकाले स्वापं कुर्यात्तदा तां संपूर्णा रात्रिमनश्नन्वाग्यतस्ति्त्‌ ।
अराक्तस्योभयत्रानशनमातर प्राणायामो वा । समाप्ते यत्ने यूषं नोपसृशेत्‌ ।
अनूबन्ध्याया अकरणेऽभृथादारमभ्य नोप्पृशेत्‌ । यदि स्पृशेदेष ते वायो,
इति पठेत्‌ । एतवकयुपस्प् । दयोयृपयोः स्पे तु-एतौ ते वाग्‌ इति पठे्‌।
वष्टूनां यूपानां स्पशं तु--एते ते वायव इति पठेत्‌ ।
«' चैत्यवृक्षन्ितिर्यपशचण्डालः सोमविक्रयी ।
एतांपतु ब्राह्मणः सृष्ट स्वाप्ना ल्माविशेत्‌ " इति पराशरोक्तेः ।
सानमादौ कृताऽनन्तरं पाठः कार्य; । ब्राह्मणग्रहणं पत्रियादीनाषुप-
लक्षणम्‌ ।
““ अनिहतं परं परित शकृनैरदितं च यत्‌ ।
मृगस्य शतमकष्णया तद्िपव्यो मयामप्नि " ॥
इती देशं प्रल्यध्वानं गन्तुमारभपाणो जपति ।
“ ॐ उद्रातिव शुने सताम गायति बरहमपुर इव सवनेषु शभ्पपि।
सखस्ि नः शकुने अस्तु रिवो नः पुमना मव " ॥
इ्यनिषे शकुनयुपम्य तदो पश्षमना्थं जपति । साम गायसीतिखिग्गा्रा-
कश्रवण एवेद मित्यके । अस्य सुलर्थत्वास्सकरत्रेयन्ये ।
यदेतद्भतानीलयस्य सोम एकको भूरिगनृषटप्‌ जपे बिनियोगः। “ॐ यदेत-
दुतान्यन्वाविदय देवीं वाचं वदति । द्विषतो नः परा वद्‌ तानमृत्यौ मृत्यवे नय "
इलेककं बादयमानं मति जपति । सृगालो मृगराष्दं कुर्वाण एकमृगि-
त्युच्यते ।
ततोऽपरे अग्निना संबदस््रेयस्य सोमोऽभिरेकपदा भूरिगगायन्री भूरिगनु-
टववा यर्वा । उरमुकनिरपने बिनियोगः “ॐ अघन अग्निना सेवर मृलयो मृत्युना
संवदस्व । इतयधस्तादुपरिष्टा्ाऽधदीपतपुरुकं यत्र शब्दं करोति तां दिशं

१ ग. घ. इ. श्रेयवैर्ययोरप" । २ ल, ग, घ, ठ, भवाम'।

३९८ भहगोपीनाथदीक्षितविरविता-- [नैमित्तिकानि कर्माणि
( अशुभस्वप्रददोननिमित्तको होमः )

परतिनिरस्याप उपस्पृश्य, बिभूरसीलयनुवाकमष्राणां सोमो मघ्रोक्ता देवता
यजुषि । एकसुको पस्थाने विनियोगः ।
“ॐ विभूरपति प्रवाहणो रदरेणानीकेन पहि माञ्मे पहि मामा
मा हिश्सीः १। ॐ वह्िरप्ति हन्यवाहनो रौ ° २ । ॐ श्वात्रोऽसि
प्रचेता रौ° ६। ॐ तुथोऽपि विश्वेद रौ ° ४ । ॐ उशिगक्ि कवी
रौ ° ९। ॐ अङ्घारिरपषि ब॑भारी रौ ° ६। ॐ अवस्युरपति दुवघ्वात्रो °
७। ॐ शुन्ध्यूरति माजाडीये। रौ ° ८ । ॐ पम्राडपि करान्‌ रौ °
९। ॐ परिष्योऽपि पवमानो रौ १०। ॐ प्रतक्ताऽतति नमस्वात्रौ °
११। ॐ अपमष्टोऽप्ति हग्यूरो रौ ° १२ । ॐ ऋतामाऽतति
पुवश्याती रो° १२ । ॐ ब्रहम्योतिरपि सुवर्धामा रौ° १४। ॐ
अनोऽप्येकपाद्रौ ° १९ । ॐ अहिरति वुधियेो रौ ° १९ ”
एतैः पोडशमिमेतररेकखफुपतिषठते । उ्ुकाभावे लुप्यत एतत्‌ ।
यदीषित इत्यस्य सोम इन्द्रानी निचुत्रिषटुए्‌ । जपे विनियोगः-- “ॐ यदी-
पितो यदि वा स्वकामी । भयेडको वदति वाचमेकाम्‌ । तामिन्द्राभ्ी ब्रह्मणा संविदानो ।
शिवां नो राति कृणुतं गृहेषु ” । इति सालाष्रकीं शब्दं कुर्वाणां भरति जपति ।
आरण्यङनी सालावृकी । जातिमात्र विवक्षितं न स्सीत्वमित्यके ।
प्रसायं सक्थ्यावित्यस्य सोमः शकुनिगायत्री । जपे विनियोगः-- "ॐ प्रतार्य
सक्थ्यो पतति सव्यमक्षि नेषि च । मेह कस्य च नाम मत्‌ "› दृत्यनमिमेते शकु
निशब्दे जपति । शङुनिध्वाडक्षः ।
५ ॐ हिरण्यपक्षः शकरुनिर्देवानां वपरतिगमः । ग्रामं प्रदक्षिणं कृत्वा स्वत्ति नो

| जवन

वद्‌ कौशिक "' इत्यनमिपरेते पिङ्गलकब्दे जपति ।

अथाशुभखप्रदशननिमित्तको होमः।
अश्ुभस्वमदशेननिमित्तं होपं करिष्य इति सेकरप्योेलनादिविधिना
स्थण्डिलसंस्कारं विधाय तत्र पावकनामानं लौकिफाति परतिष्ठापयेत्‌ । ओषा
सने होपक्रियापक्षे नोटेखनादिस्थापनान्तं कम॑ ।
ततोऽगनि प्रज्वाद्य ध्यात्वा समित्रयमादाय श्रद्ध एदीलयादिभाणायामान्तं
छृखाऽ्ुभस्वमदशेननिमित्तहोमकरमेणि या यक्ष्यमाणा देवतास्ताः सर्वाः
परिग्रहीष्यामि । अग्निम्ीनवैश्वानरं दिवं चैैकयाऽऽज्यमिभिततिखाहस्या

१ ड. रिवामस्मभ्यं फ" ।

[नैमित्तिकानि कर्माणि] संस्काररतनमाखा । ३९९
( भ्ुभस्वप्रददननिमित्तको होमः )

यक््ये । एता देवता सयो यक्ष्य इत्युक्ला समिधोऽभ्याधायाग्रिं परिस्तीर्था-
मरत्तरतो दभौन्संस्तीयं तेषु दीमाञ्यस्थालीं परोक्षणीपातरयुपेषं संमागदमा-
नवज्वलनदभानवरकां समिधमाज्यं तिलशवाऽऽसाद्येत्‌ । हस्तेन होमपकष
न दव्यौसादनम्‌ ।

ततः पवित्रकरणादि पतत्रे अग्रावाधायेत्यन्तं कुर्यात्‌ । आज्यपर्यम्िक-
रणकारे तिलानामपि पर्यभ्िकरणम्‌ । हस्तेन होमप्े दरवीस्थाने दक्षिणं हस्तं

व्येनाऽऽनज्यस्थाहीं च सहैव निधाय परोक्षणीपातरएपवेपं सपाद भौनवञ्व-

छनद मीन्व्िरेकां समिधमाज्यं तिलांश्च दक्षिणहस्तनैवाऽऽसादयेत्‌ । सव्यः
हस्तेन कतुमशक्यत्वात्‌ । पवित्रकरणादि पात्रमोक्षणान्तं कम॑ दक्षिणदस्तेनेष ।
तत्राऽऽदौ द्वीस्यले दक्षिणहस्तमुत्तानं निधाय सपग्रित्रेण सब्यदस्तेनान्ये-
नाऽऽनीताभिः परोक्षणीपात्रस्यामिरद्िर्वक्षिणं दस त्रिः प्रोक्ष्य सपवित्रेण
दक्षिणदस्तेनाऽऽज्यस्थास्यादिपोक्षणम्‌ ।

ततः सव्यहस्ते सेमा्गदभीन्शृहीता दक्षिणं हस्तं संमारभदर्भाशच सैव
निष्टप्य सव्यहस्तन जुह्व भेदेक्षिणं हस्त संमृज्य पननिष्प्यापरः पशचादक्षिणं
हस्त सैस्थाप्यैतेनैव संमार्गद भीनप्नौ प्रहरति ।

तत आज्यविलापनादि परित्रे अम्राबाधायेत्यन्तं॒दक्षिणदस्तेनेव कृता
तिलान्तेस्कृताज्येनाभ्यज्यानेः पशाद्रहिरस्तीयं तत्र तिलान्निधायाग्नि परि
पिच्य तृष्णीमेकां समिधमभ्याधाय दर्व्या धृताक्तांसिटान्सकृदुपहलय,

पुनमामिलिद्धियमिलयस्यारुणा अग्निरतुषटूप्‌ । अश्रुभ्मदशेननिमित्तशग-
होमे विनियोगः । “ॐ पुनममेतिन्दियं पुनरायुः पुनर्भगः । पत्रीह्मणमैतु मा पुन-
्रविणमेतु मा स्वाहा ” अग्नय इदं० | “ ॐ अगते पिग्णियाप्रो अग्नयो यथास्थानं
कल्पन्तामिहैव स्वाहा ” । अग्निभ्य इदं न मम। “ॐ पुनम आत्मा पुनरायुरागात्पुनः
प्राणः पुनराकूतमागात्‌ । वैश्वानरो रदिममिवीवृधानोऽन्तसतिष्ठतु मे मनोऽगृतस्य केतुः
स्वाहा ” वश्वानरायेदं न मम । “ ॐ यदन्नमद्यते सायं न प्रातरवति कुषः । पर्व
तदस्मान्मा हि्सीर्म हि तदे दिवा स्वाहा" दिव इदं न मम । इत्यत्रैसिे-
शतक्त आहुतीर्जुहुयात्‌ । हस्तेन वा होमः

ततः परिस्तरणानि विसृज्योत्तरपरिषेकं कृत्वा विष्णुं तेस्परेत्‌ । आधा-
रवत्तघ्रेण वा होमोऽयम्‌ । अत्र व्याहूतिहोमवारुणीहोमादि वैकरिपकम्‌ । न
तर्द महयोमः । अन्यत्समानम्‌ ।

अयानो देव सवितधिशवानि देव सवितरिति्राभ्यां सूर्योपस्थानपपि कार्य

४०० भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [अद्धुतप्रायश्चि्तानि]

बौपायनोक्तेः । अनयो्िशपे देवा ऋषयः । पर्या देवता । गायत्री छन्दः ।
सूरयोपस्थाने विनियोगः । इत्यृष्यादि द्रष्टम्यमू ।

अथाद्तप्रायतित्तानि ।

तत्र सूत्रमू-“ कुप्तवा कपोत उपाकिक्षनमध्वगार उपाविकषदवोरगा षथे-
त्यूणा व्यरोक्षदसमीक उदै्षीदियेवंहपाणि '› इति ।

कुप्ठवा कोपं कृत्वा । कपोत आरण्यपारावतः। उपाविक्षदध्यासितवानगार

इति शेषः । मधुकरीभिमेक्षिकराभिः क्रियमाणं मधु अगार उपाविक्षदुपविष्टम-
भवत्‌ । गौत्सादन्या गाधरैपीत्पीतवती । स्थूणा व्यरोकषीद्रहोपरि रूढवती ।
वरमीक उदै्षीदह उद्रूतमभवत्‌ । इत्येवंरूपाणि, एवपरकाराण्यद्भृतानि । एता
स्यन्यानि च यस्य गृहे भत्रनिति स वक्ष्यमाणं कप कुयादिल्यथः

कता परवाह सातः शुदधवस्रोहः क्षान्तो ब्राह्मणेनेव संभाषमाणो शृहमध्य
उपवि्याऽऽचम्य प्राणानायम्य देशका सकी ममागारे कपोतप्वेश्सूचि
तारिष्परिहारारा श्रीपरमे्वरभरीलर्थ शोक्तं कमे करिष्य इति संकरप्य गृह
मध्य एवोदेखनादिव्रिधिना सण्डिटषं्कारं व्रिधाय तत्र वरदनामानं लौकि-
काचि मरतिष्ठापयेत्‌ । ओंपासने होमक्रियापक्षे नोलेखनादिपरतिष्ठपनान्तम्‌ ।

ततोऽग्निं प्रज्वाल्य ध्याला समिन्नयमादाय श्रद्ध एहीलादिप्राणायामान्त
कृत्वा कपोतपेशस्चितारिषटपरिहारारथे होमकर्मणि या यक्ष्यमाणा इत्यादि
व्याहूत्यन्तपुक्त्वाऽङ्गहाम वह्णामलययाद्‌ व्याहु(तहपिान्त कृत्वा वारुणीहो
मादि पृणपात्रदानान्तं कुयात्‌ । अत्के जयाभ्यातानानिल्यसिमन्सुतरेऽतेतिवच-
नमेवरूपेषु महत्स्यद्धतेष्वव यथा स्युनांदधतेष्वस्पेष्विदयेतदथम्‌ ।

ततस्िदद होमं एण्याहवाचनान्तं कुयात्‌ । ममागारे मध्रपवेशनसूचितारिष्
परिहारदारा श्रीपरमेश्वरमीयय गृह्योक्तं कम करिष्ये । वत्सन्यतिरिक्तगोकृत-
गोस्तनपानसूचितारिष्टपरिहारद्रारा श्रीपरमेश्वरप्रीययं गृद्योक्तं कमे करिष्ये ।
मप गृहे वर्पीकोद्रतिमूवितारिष्परिहारदयार श्रीपरमेन्वरपरीर्य्थं गह्योक्तं कमं
रिष्य इति तत्तनिपित्तानुसारेण संकराः कायीः।
गौरगो धयेदित्येतसिन्न्ते विरोषः। ७४ इदान वः प्रस्यापयतामधिनावमिरकष-
ताम्‌ । वृहस्पतिर्वो गोपालः पुषा वः पुनरुदाजतु"' इति गाः प्रतिष्टमाना अनुमन्रयते।
पूषा गा इत्यस्य विश्वे देवाः पूषा गायत्री । गाहुमन्रणे विनियोगः ।

१ क. 'तानिष्ट' ।

[अद्धुतपूचितारिषटशानिः) संस्काररत्नमाला । ४०१

८ ॐ पूषा गा अन्वेतु नः० नोतु नः” हृल्यनेन मत्रेण बा प्रतिष्रुमानानां गा-
मनुमन्रणम्‌ ।

“८ ॐ इमा या गाव आगमन्नयकष्मा बहूमूवरीः । नय इव स्लवन्तु समुद्र इव निषि-
श्चतु ' इति गा आयतीः प्रतीक्षते ।

ॐ परस्याः स्य सर्स्या वो मूयाप्याच्युताः स्थमा मा च्योहुं माऽहं मगवती
भ्यक्ठयोषीः '” इत्यागतयेकत्रावसिथिता गा अनुमच्रयते ।

ऊजां वः पहयामि सहस्रपाषमित्यनयोरभिगां यजुः । गोषएठगतगोपरतीक्षणे
विनियोगः। “ ॐ ऊनी वः परयाम्यू ° रामः ' “ॐ सहखपोपं ° यः श्रयन्ताम्‌ '”
इति द्वाभ्यां गोषएठगता गाः प्रतीक्षते ।

अथवा सहस्रपोषं व; पृष्यासमित्येतावानेवर पत्रो न तु श्रयन्तामिर्ये-
तदन्तः।

ततो गवां मध्य उद्ेखनादिविधिना संस्कृत आयतने पावक्रनामानं
लोक्रिकाि प्रतिष्ठाप्य परज्वास्य ध्यायेत्‌ । ओपास्नने होमक्रियापक्षे नो्ेख-
नादि प्रतिष्ठापनान्तम्‌ ।

ततः समिन्रयपादाय श्रद्ध एदीत्यादि प्राणायापरान्तं इता वत्सग्यति-
रिक्तगो्तगोस्तनपानसूचितगवारिपरिहारार्थहोमकर्मणि या यक्ष्यपाणा
इत्यादि ग्याहृत्यन्तमुक्त्वा भधानहोमे, जातवेदसं द्वाभ्यां पय आहुतिभ्यां यक्ष्ये ।
पावकं दवाभ्यां पयओआहुतिभ्यां यक्ष्ये । अङ्ग होमे वरूणपित्यादि प्रित्राभ्या-
धानान्तं कम कुयात्‌ । तत्राऽऽज्यपयभ्रिकरणकाले पयसोऽपि पमग्निकृरणमिति
विशेपः

तत; परिधिपरिधानादिष्याहूतिद्येमान्तं कमं कुर्यात्‌ । ततः प्रधानहोपः ।
उदहीप्यख मानो हिशसीदित्यनयोरयाङ्गिकमो देवता उपनिषदो जतेदा
अनुष्ुप्‌ । गोकृतगोस्तनपानसूचितगवारिष्परिहाराथकमभधानपयोहोमे विदि

योगः । “ॐ उद्दीप्यस्व नात० शो दिश स्वाहा '' जातवेदस इदं न मम । “७ मा
नो हिरपीजात ° पातय खाहा '” जातवेदस इदं न मम ।

अपामिदं न्ययनं नमस्ते हरस इत्यनयोरमिः पावको बहती । गोढृतगो-
स्तनपाचसूचितगवारिष्टपरिहारार्थकर्ममधानपयो होमे विनियोगः । “ॐ अपामिदं
म्य वो मव खाहा ” प्वृकायेदं न मप । “ॐ नगस्ते ह० भव खाहा " पाव
कायेदं न मम।
५१

४०२ भटगोपीनाथदीक्षितविरवचिता- [विवाहः]

तत इषं मे वरुणेतयादि । आज्येनैव खिषटङत्‌ । अथ(आस्योध््दाभा-
वात्पयसेति केचित्‌ । पूरणपात्रदानान्तं समानम्‌ । नात्र तरिदन्नहोमः।
ततोऽग्नि संपूज्य ब्राह्मणभोजनं भ्रयसीदक्षिणादानं च विधाय कर्मता
ण्याय विष्णुं सेस्मृत्य कर्मे्वरायापयेत्‌ । पूर कर्म॒गौर्गो धयेदित्येतदद्धतसू-
चितस्य गोखापिनोाऽरिष्टस्य परिहाराय । इदं तु तत्मूचितगवानिषटपरिहाराय
विधीयते ।
यदि द्वावेव गावौ तदा मत्रेषूहः । इन््रग्री वां बृहस्पतिना गोपालः पूषा
वां पुनरुदाजतु । पूषा गावौ । इमे ये गावावगमतामय्मे बहुसूर्यो सस्ये
स्थः सभ्स्थे वां भूयास्थोऽच्युते स्थो मा मा च्योषाथां माऽहं मगवतीभ्यां
च्योषीः । उना षां पर्याम्ूर्ना मा पदयत॑० सहस्रपोषं शं पुष्यासमिले-
वपूहः ।
अथवा बहुवचनान्त एव मत्रा; पूजायताद्‌ । अत्रात्ग्रहणं बहूनां गवा-
मनिष्टपरिहारा ह्येप एव जयादयः स्यु गोद्रयानिष्टपरिहारा्ं इटेतदर्थम्‌ ।
इति संस्काररत्नमाटायां काम्यविध्यादि ।
इयोकोपाहश्रीमत्साभिचिद्धाजपेयपोण्डरीकयाजिसर्वतोमुखया-
जिगणेशदीक्षिततनूजमगोपीनायदीक्षितविरचितायां
सलयाषाददहिरण्यकेशिस्मातंसंस्काररत्नमा-
लायामेकाद प्रकरणम्‌ ॥ 9१ ॥

भ द्वादश प्रकरणम्‌ ।

अथ वाहुः ।
ततरेदं शम्‌--
५ पतमावृत्त आवार्कुटान्मातापितरौ वरिगयात्ताम्यामनुज्ञातो मा्या-
मुपयच्छेत्सनातां नञचिकां ब्रह्मचारिणीमप्तगोत्राम्‌ " इति ।

उपनयनप्रभृति ब्रह्मचार्याचा्याधीनः सन्हृतविद्य आचार्यङुलात्समाहत्तः
खातक इत्यथः । स मातापितरौ शुधूषयन्धान्याहरणादिना बिभूयात्पोषयेत्‌ ।
मातापित्रधीनः स्यादिलयर्थः । लात इलयेतावत्येव वक्तभ्ये समादत्त आचार्-
फुलादितिवचनं स्नातस्यापि विद्याया भ्रेयःभुतार्थं॑पुनराचायंडुल एव

[विवाहः] संस्काररत्नमाखा । ४०१
( प्रजोत्पादनार्थं विवाहस्याऽऽवदयकता )

संवसेन्न मातापित्रोरभरणमितिख्यापनार्थम्‌ । ताभ्यां मातापितृभ्यामतुङ्गातो
भार्यामुपयच्छेत्सी कुयात्‌ । कीदशी सजातां सवर्ण समानाभिननाम्‌ ।
नश्रिकां मेयुनाहीम्‌ । ब्रह्मचारिणीमकृतपैधुनाम्‌ । समानं गोत्रं वरेण यस्याः
सा सगोजा न सगोत्राऽसगोत्रा तामसगोत्राम्‌ । सगोत्रत्वमसगोत्रत्वं च परवर-
काण्डे वक्ष्यामः । ताभ्यामनुक्गात इतिवचनपननुज्ञातस्य दारसंग्रहमतिषेधा-
थम्‌ । कृतदारस्यापि पितुरलुङ्गामन्तरेण नास्ति चोदितेषु कर्मसु रहत्तिरिति
व्यारूयाते मातृदत्तेन ।
माधवीये मनुः-“ गुरुणाऽनुमतः लनात्वा समावृत्तो ययाव्रिधि ।
उद्वहेत द्विजो मायां सवर्णा लक्षणानितताम्‌ " इति ॥
विवाहस्य फलं देवपित्रणापाकरणम्‌ । तथा च शरुतिः -- जायमानो वै ब्रा
णल्िमिरेणव| जायते ब्रहमचरयेणपिभ्यो यज्ञेन देवेभ्यः प्रनया पितृम्य एप वा अनृणो
यः पूत्री यज्वा ब्रह्मचायिपी ` इति।
बौधायनोऽपि-
^ प्रनाकामस्योप्रेशः प्रननननिशत्ता प्मास्येल्धिनावृचतुः--
आयुषा तपप्ता युक्तः स्वाध्यायेऽ्यापरायणः ।
प्रनामृत्पादयेदयुक्तः स्वे सवे वर्णे नितेन्दियः |
ब्राह्मणस्यणैपंयोगल्ििर्भवति जन्मतः ॥
तानि व्रिमुच्याऽऽत्मवान्भवति विगुक्तोऽधर्प्तचयात्‌ ।
सखाध्यायेन ऋषीन्पूज्य सोमेन च पृरंदरम्‌ ॥
प्रजया च पितृनपरवाननृणो दिवि मोदते ।
पत्रेण लोकाञ्जयति पैत्रेणाऽऽनन्दमश्चते ॥
अथ पूत्रस्य पौत्रेण नाकमेवाधिरोहयेत्‌ ' इति ।
विज्ञायते च जायमानो वै बराह्मण्ञिमिक्रणवा जायते ब्रहमचरयेण-
विभ्यो यज्ञेन देवेभ्यः प्रजया पितृम्य इलेवमनृणपतयोगं वेदो दशै-
यति बन्धनमृणमोक्ं प्रनायाश्वाऽऽयत्तं पितृणां चानुकषशब्दश्च प्रनां
ददयत्यनूत्सन्नप्रनावान्मवति यवदनं प्रनाऽनुगृह्णीति तावदक्षय्यं रोकं
जयति पततपुत्रमुत्पा्याऽऽत्मानं तारयति सप्तावरान्सप्त परान्षडन्याना-
त्मपत्तमान्पपपत्रमधीच्छाम इति यस्मास्प्रनासंतानमुत्पा्य फटमवाम्रोति
तस्मादात्मवानप्रनमुत्वादयेदात्मनः फल्लामाय तस्पात्सतपुतरे चोत्पा-

१ ग. “वानूजा" ।

४० भहगोपीनायदीक्षितविरचिता- [विवाहः]

( प्रजोप्ादनस्याऽऽवक्यकता )
दयाऽऽत्मानमेवोत्पादयेदिति विज्ञायते चाऽऽत्मा वै पुत्रनामाऽपतीव्येवं
द्वितीय आत्मा जीवता द्रष्टव्यो यः पुत्रमुत्पादयति प॒ तथा भवति
तस्मानाऽऽत्मा कविदकषत्रे समृत्स्षटम्य आत्मानमवमन्यते हि यथाऽऽ-
त्मानमतपाद्यात ततथा भवति तस्माद्‌ाईदत एव स्षत्रमान्वच्छत्मवण
सेस्कृतमुपदेशेन तक्षिन्दारे प्ेयोगेन प्रजामत्पादयेदौपधमच्नरपतयोगेन
च तस्योपदेसेन श्रुति; सामान्यनोपदर्यते प्वव्णेभ्यः फल्व-
त्वात्‌ " इति ।

प्रजेति समाख्याऽभिधा प्रजनननिर्ैत्ता प्रजननेनैव निर्धत्ता निष्यादिता ।
मजाया इति पष्ठघन्तमध्याहायंमू्‌ । जाया एवेदं हेतुगर्भं विशेषणम्‌ । यतः
प्रजा पुत्रादिरूपा प्रजननेनेव निष्पादिताऽत एव प्रजति । प्रजायाः प्रजनन
संबन्धं पिनोरपत्तेरभावात्तस्य च कषेत्रं विना सवयवासंभवादवदयं विवाहः
कतव्य इति फलितोऽथः । युक्तो विदहितकाल एवोपगमनेन । जितेन्द्रिय इल
नेन ऋतुकालिकामु रात्रिषु पमरतिरात्यनेकवारं गमनं व्यात्रत्येते परस्रीगमनं
च । जन्यत उत्पत्तेरारभ्य तानि ऋणानि विपच्य दृरीकृ्य । विपुक्तोऽधमे
संचयादिलयत्राधर्मसंचयादिति पदच्छेदः । ऋणापाकरणे कृतेऽधम॑सपदायादि
क्तो भवति । तत आशत्पवानासस्रूपलाभवानभवतीलथैः । पूञ्येलत्र समा
साभावेऽपि क्त्वो व्यवादेशम्छान्दसः। खाध्यायेन स्वाध्यायोऽध्ययनं तत्सा
धनेन ब्रह्मच्ेणेत्यथः। सोमेन सोपद्रव्यवता यागेन । प्रदर शब्द स्तत्तत्कमेसं
वन्धिदेषतोपलक्षकः । पुरदर इन्द्रः । इन्द्रस्य भूपिष्ठभाक्स्ेन देवताधिपति
त्वेन च पुख्यत्वाद्भहणम्‌ । पितरसर्वानिलत्र सर्वग्रहणं दे वपित्रणामपि ग्रहणा
यम्‌ । एतेषां पूजनेनैतैः कमभि संतपणेनारृणः सन्दिि स्वगे मोदते हर्ष-
युक्तो भवति । खोकान्देवलोकान्‌ । नाकः स्वगे; । एतेस्िभिः कमेभिक्रणत्र-
यापाकरणं भवतीलत्र श्रुति दश्षंयति- विज्ञायते च जायमानो वा इत्यादिना ।
एवमेवप्रकारेणावृणसंयोगमन॒णसंयोगतं, नान्य उपाय ऋणत्रयापाकरणेऽ
स्तीति वेद एष वा अनृण इ्यादिरूपो दशंयति बोधयति । बन्धनमृणमोक्षमि-
लेतत्प्रं खस्येति शेषः । ऋणानपाकरणं बन्धनम्‌ । ऋणमोक्षगृणापाकरणम्‌ ।
एतदयं परजाया आयत्तं प्रजाया अधीनमू। प्रजायां सल्यागृणमोक्षस्तस्यापसलां
धनमित्येतसनाया अधीनमिति तदर्थः । प्रनाया इत्येतदनन्तरमृतशश्ष-
शब्दोऽवधारणायैः । पितृणां च पितृणामपि । अनपाङृतर्णानां पितृणामपि
वन्धनमोक्षो प्रजाया आयत्त भवत इलः । प्रजायाश्वाऽऽयत्तमिलयनेन प्रजो

= ~~~ ~

१क, "ण दैव ।

[विवाहः] संस्काररतनमारा । ४०५
८ प्रजोत्पादनस्याऽऽवर्यकता )

त्पादनस्याधीनता दशिता । अनुकरषशब्द एकांशभूतः शब्द्‌ भरजैकां शपतः
त्ररूपशब्दः प्रजां दशयति नतु केवहपुत्रमात्रं वृते कितु गौण्या हस्या
कन्यारूपां परजामपि ब्रूत इति । परनोत्पादने कृतेऽनुत्सन्नपजावान्भवति । परनो-
च्छेददोपो न भवतीति तात्प्यीथः । यावद्यावत्कालमेनं परजोत्पादकं प्रनाऽ-
नहते तस्पिनननु्रहं करोति तावत्कालपक्ष्यं लोकं जयति । बही भजा
जाता चद्धदुकालमक्षरयलोकजयः । सवलया चैत्छरपक्ालमक्षय्यलोकजय
इत्यथः । पुत्रस्य समीचीनत्व एवाऽऽमनस्तारणं नान्यदेति सत्पदेन सृच्यते।
केवलमात्मतारणमेव न) किं तु अन्येषामपि तारणमित्यसिन्न्थे ब्रह्मवादिनां
संमति दशयति सप्नावरानिलयादिनाऽधीच्छम इत्यन्तेन । यतस्तरणं ससुत्रा-
धीनमतस्तमेवाधीच्छाम इति ब्रह्मवादिन आहुरिति शेषः। उपतहरति--
यस्मासप्रनाप्तानमिव्यादिना । यस्मास्रजासंतानपुत्पाग्र फलं यथोक्तं फरमा-
ओति तस्मासजामवश्यपृत्पादयेत्‌ । संतानशब्द्‌ः संततिबाचकः । संतानश-
वदस्य परयौयतां दशेयितुं संतानवचनमू । अथवा संतानश्ब्दः भरजाबाहुसा-
वयक च्रोतयितुपर । एष्टम्या बहवः पुत्रा इत्यस्ति चात्र सतिरपि । फकं
यथोक्तम्‌ । आत्मवान्वलवान्‌ । फललाभाय यथोक्तफललाभाय । यस्माद्र
ज्ञायते च- आत्मा वै पुत्रनामाऽसीतिश्चतिस्तस्मास्सप्पुत्रं चोत्पाच्राऽऽत्मान-
मेवोत्पादयेदिलन्वयः । एमे च जीवता पुरूपेण पुत्रो द्वितीयः सस्याऽऽ-
समव द्रष्टव्यः । यो यथा पृत्रयुत्पादयति स तथा भवति । सत्पत्रोरपाद्ने
सन्नेव मवति । अस्पुत्रोत्पादने त्वसन्नेव । अक्षेत्रे स्वीयकषत्रातिरिक्ते
निषिद्धे बलात्कारेणोपभुक्ते च क्षेत्रे । अक्षेत्रे यः पुत्र उत्पाद्यते स आत्माव-
मान एव यस्मात्तस्मात्सक्षत्र यथोक्तकाल एवाऽऽत्मानपुत्पादयेत्‌ । केवलम-
वमान एव न, फं तु निषिद्धपेतरे पत्रोत्पादने तदपतवमपीटर्थः । आदित
आदौ भिबाह एव पत्रं भार्यामनुलक्षीृवेवरेच्छेसनोत्पादनाय । अनेन
परीक्षा संगीता भवति । सवर्णं सजातीयम्‌ । आदित इत्यस्य प्रथममिलयथः।
सा्बिभक्तिकस्तसिः। तेन कषत्निपवेश्यजातीययोः कन्ययोरपि भार्यासेन सग्रहः
सिद्धो भवति । उपदेशेन विधिना विवाहविधिना संस्कृत पेत्म्‌ । दारशब्दः
पुंलिङ्गे वते । एकवचनं छान्दसम्‌ । तसमन्दारे सवर्णे संस्कृते संयोगेन संब-
धेने वरिधिपूषैकपेधुनेन । यदि संयोगे सत्यपि भरजोत्पाद्नं न भवति तदोष
धसंयोगमव्रसंयोगावपि करव्यो । संयोगः भयोगः । तस्यौषधमन्रसंयोग -
स्पोपदेशेन वै्यकमश्रशाद्लोपदेरेनैव, क्ञानमिति शेषः । शरतिर्जायमानो वा

१ग. एवं ।२क. “न शान्नेण सं" । 3 क. स्कृतम्‌। भ्क-न।यः।

४०६ भह्गोपीनाथदीक्षितविरचिता -- [विवाहः]

( परिणेयालक्षणम्‌ , सापिण्ड्यलक्षणम्‌ )
इत्यादिश्रुतिः सामान्येन समानानां भावः सामान्यं साधर्म्यं वेदाध्ययनवख-
रूपं तेन हेतुना सर्वर्णेभ्यः सर्पवर्णाथा द्यते । ¢ ब्राह्मणः श्रियो वैश्यो
वाऽपाङ्कुयदिणत्रयम्‌ ” इत्यादिस्पृततिषििति शेषः । ॥

यथपि जायमान इति शरुतित्रीह्मणत्व॑पुरस्कारणेव दयते तथाऽपि वेदाध्य-
यनवखरूपसाधम्यंमादाय सै्रणेभ्यो भवति । सर्वेषां फलवखात्फलेच्छाव-
सात्‌ । अथवा जायमान इति शतिः केवलं सामान्ये ब्राह्मणत्वजातिमात्रसा-
मान्पे नोपश्यते नैव पवते । कितु बरह्म बेदस्तदध्ययनवल्स श्रिषु । कुतः सर्वै-
वर्णेभ्यः फलेच्छावखादिति ।
का परिणेयेत्याकादक्नायापाह याङवसक्यः--
“ अविघुततरह्यचये रकषण्यां क्ियमुद्रहेत्‌ ।
अनन्यपूर्विकां कान्तामप्तणिण्डां यवीयप्ीम्‌ ।
अरोगिणीं भ्रातृमतीमप्तमानार्षगोतरनाम्‌ " इति ।
रक्ष्यं बाह्माभ्यन्तरलक्षणेयुक्ताम्‌ । तान्यप्रे वक्ष्यन्ते । या दानेनोपभो-
गेन वा पुरुषान्तरपूविका न भवति साऽनम्यपूषिका । अपुनभूरिति यावत्‌ ।
मनोदत्ता वाचा दत्ताऽ्ं परिगता सप्तमं पदं नीता भुक्ता शएृदीतगर्भा प्रसूता
चेति सप्त पुनम्वेः। तत्राऽऽव्रानां तिष्टणामन्पेन परिणयनं भवतीलयप्र वक्ष्यते ।
कान्तां वरस्य चकषुमनसोरानन्दकारिणीम्‌ । असपिण्डा सापिण्ड्यरहिताम्‌ ।
तत्र चन्द्िकापराकैमेधातिथिमाधवपभृतयः--' एकस्यां पिण्डदानक्रियायां दातु-
त्वपिडभाकत्वलेपमाक्त्वान्यतरपंबन्धेनान्वयः परापिण्ड्यम्‌ › इत्याहुः ।
तत्र मत्स्यपुराणम्‌-
^ ठेपभाजश्रतुर्थायाः पितायाः पिण्डभागिनः ।
पिण्डदः सपतमस्तवेषां प।पिण्ड्यं परप्तपोरुषम्‌ "' इति ॥
मा्ण्डेयवचनमपि-
८ पिता पितामहश्चैव तथेव प्रपितामहः ।
पिण्डपंबन्धिनस्त्ेते विज्ञेयाः पुरुषाञ्जयः ॥
टेपपतबन्धिनश्वान्ये पितामहपितामहात्‌ ।
्रमप्युक्ताञ्लयस्तेषां यजमानस्तु प्तमः ॥
इत्येष मुनिभिः प्रोक्तः संबन्धः पप्िपौरुपः " इति ।

१ क, "त्वसामान्येन द" । २ ग. घ. रेण सामान्येन द । 3के, पपि स । ४,
"व्णीथी भः ।

[विवाहः] संसकाररत्नपार । 9०७
{ सापिण्ब्यनिणैयः )

अयमथः-- सप्तानां पुरपाणामेकपिष्डक्रियानुपेशः सापिण्ड्ये हेतुः । तथा
चैकस्य देवदत्तस्य स्वकीयैः पित्रादिभिः षद्भिः पत्रादिभिः षद्भिश्च सह
सापिण्ड्यम्‌ ।

नन्वेवं भ्रातृपिदव्यमातुलभागिनेयादिभिस्तद्धायौदिमिश्च सह सापिण्ड्यं
न स्यादिति चेत्‌ । न । उदेर्यदेवतैक्येन क्रिैक्यस्यात्र विवक्षितत्वात्‌ । तथा
च देवदत्तकतंकपिण्डक्रियायां ये देवतासेनामुप्रविशन्ति तेषां मध्ये यः कोऽपि
शरातृपितृग्यमातुखादिकर्कपिण्डक्रियायामप्यनुप्रविशतीलयस्ति तैः सह सापि-
ण्ड्यम्‌ । भायीणापपि भवेकवैकपिण्डदानक्रियायां सहाभिक्रारितात्सापि-
ण्ड्यसिद्धिः।

ननु सहाधिकारसिद्धामिदं स्यात्त्रेव कं मानािति चेत्‌ । न । पाणिपरहणादि
प्हत्वं कर्मषु तथा पण्यफटेपु चेति ध्सुत्रवचनेन,

५८ तस्पात्ाधारणो धर्मः श्रुतौ पः पहोदितः " ।

इति मनुवचनेनोद्राहकाट एवानयोवैचनेन द्रव्यसाधारण्यं प्रतिपादितम्‌ ।
धमे चार्थे च कामे च नातिचरितम्पेल्यनेन न ह्यमयसाधारणमेकेन यक्तं
शक्यते । तसमाद्रव्यसाधारण्यान भत्र सह विभजेदिति बिभागपरतिषेधा-
नास्ति भिन्नयोः करैत्वमिति तघ्ररतनेन, सहत्वं कमसिति सद्रहणं न बली.
वैवत्समानाधिक्ञार इतिपरद्ैना्ंम्‌ । ततश्च भत्राऽसौ वक्तव्याऽहं दानादि
वतैयामि समपि संकरं फुषिति तयाऽपि तथैव कतैव्यमन्यथा दोष इयपरा-
केण, स्मृतिनद्धिकहिमाद्विमाधवादिभिश्च सहाधिकारस्प सिद्धान्तितत्वात्‌ ।
न चैवमपि भगिनीपितृष्वस्ादिभिने स्यादिति शङ्कथम्‌ । अविभक्तधातृणां
उयप्सयैव कतैतवेन कनिष्ठानां सापिण्ड्यपिद्धयर्थं योग्यताया इवात्रापि शर-
णीकतं्यत्वात्‌ ।
ननु-"“ यन्ना्ना पातयेत्तिण्डं तं नयेद्रह्म शाश्वतम्‌ ” ।
इतिवचनसिद्धगयाश्राद्धदेवतात्ववतां मित्रादीनाम्‌ ,
तथा--“ परवामावे तु नृपतिः कारयेत्तस्य सिथतः " ।
इतिमाकण्डेयपुराणद्राजञोऽपि भराद्धकतैसखेन सापिण्ड्यापत्तिरिति चेत्सलयम्‌ ।
° सक्तमातश्चमादूध्य पितृतो मातृतस्तथा ' इत्यादिवचनानुरोधेन पित्रादिसंष-
न्धिषु केषुचिदेव .सपिण्डश्नब्दस्य योगरूढ्यङ्गीकारेणाऽऽप्यभावात्‌ । विज्नाने-
श्वरमदनपारिजातकारमभृतयस्तु-- एकशरीरावयवान्वयरूपं सापिण्ड्यमाहुः ।
भवन्ति हि एकस्य पितुरेकस्या मातुवा शरीरस्यात्रयवाः पृत्रपौ्ादिषु साक्षा-

४०८ भट्गोपीनायदीतितविरचिता- [विवाहः]

( सापिण्ड्यनिणैयः )
त्यरम्परया वा शुक्रशोणितादिरूपेणानुस्यताः । विधात्वयवान्वयातिपरसङ्गप-
रिहारसतु प्षैवत्कतेव्यः।

« सप्तमासश्वमदू्वं पितृतो मतृतस्तथा ”
इयेतस्य वचसो निष्ठृषटोऽथैः शास्रान्तरवचनाञ्ेयः-
८ वध्वा वरस्य वा तातः कृटस्थादयदि सप्तमः ।
पश्चमी चेत्तयोमौता प्तापिण्ड्यं विनिवतैते ” इति ॥
यतः संतानभेदः स कूटस्थो परपुरुष इति यावत्‌ । तमारभ्य वध्वा
वरस्य वा तातः पिता सप्षमो यदि भवेत्योषैभूवरयोयैदि कूटस्थात्पथमी माता
7 1 * (~ 0 (*
भवेत्तदा सापिण्ड्यं निषटत्तं भवतीति । निगलितायथस्तु पितुदरारकसारपण्ड्य-
विचारे सप्रपादूरभं सापिण्ड्यनिषटत्ति; । मातृद्रारकसापिण्ड्यविचारे तु पश्च
मादध्व॑मिति। ।
संग्रदीतोऽयमर्थो वि्वरूपनिवन्धे-
^“ एवमुक्तप्रकरेण सक्तमातितृतस्तथा ।
उरधयैमेव विवाह्यत्वं पञ्चमान्मातृतस्तथा ॥
संतानो मिद्यते यस्मातूर्वनादुभयत्न च |
तमादायैव गणयेद्भरं यावच कन्यकाम्‌ " इति ॥
अत्रोदाहरणं यथा- कूटस्थो ग्रटपुरुषो देवदत्तः १ तत्पुत्रो ब्रह्मदत्तः २
तत्पुत्रा विष्णुदत्तः २ तत्पुत्रः रिवदत्तः ५ त्युत्रौ मित्रदत्तः ५ तत्पुत्रो हर-
दत्तः ६ त्पुत्रो यज्ञदत्तः ७ तत्पुत्रः श्रीदत्तोऽष्टम इति पितद्रारफं सापिण्ड्यं
वरविषये ।
गरूलपुरुषो दे्रदत्त एव १ तत्पुरुषो मातृदत्तः २ तत्पुरुषो सद्र
दत्तः ३ तत्पुरुषो भानुदत्तः ४ तत्कन्या श्रीदेवी ५ तत्कन्या श्रीदत्तमक्ता ।
ति मावृद्रारकसापिण्ड्यं वधूविषये ।
अतरा्टमः श्रीदत्त; षष्ठी श्रीदत्तमक्तामुदरहेत्‌ । परपुरूषमारभ्य मध्ये
कन्यासंततावप्येवमेव । वेपरीत्येऽप्येवम्‌ ।
यत्तु वसिष्ठः-- “ पञ्चमीं समीं चैव मातृतः पितृतस्तथा ” इति ।
उद्रहेदिति शेषः । ।

# इः. पुस्तके इत आरभ्य वाक्यत्रये तशपुरुषक्षम्दस्थाने तसपुत्रशम्दो वतैते ।

[विवाहः] सस्काररतनमाणशा । ४०९
( सापिण्डयनि्णयः )

यच्च विष्णुपुराणमर--
^ पञ्चमीं मातृपतताच्च पितृपक्षाच्च सप्तमीम्‌ ।
गृहस्थ उदहेत्कन्यां न्याय्येन विधिना नृप " इति ॥
तत्प्मीं सप्तमीमतील्योति व्याख्येयम्‌ । सप्तमात्पचमादृर्य, वध्वा वरस्य
वा तात इत्यादिषवचनानुरोधात्‌ ।
“ पञ्चमे सक्षम चैव येषां वेवाहिकी करिया ।
क्रियापरा अपि हिते विज्ञेयाः शद्रा गता" |
इत्यपरा मरीचिवचनाच् ।
यसु षदटत्रिशन्पते--
“८ तृतीयां मातृतः कन्यां तृतीयां पितृतस्तथा ।
विवाहयेन्मनुः प्राह पारशर्योऽङ्गिरा यमः " इति ॥
यदपि पेठीनसिः-
«८ श्रीनतीत्य मातृतः प्श्चातीत्य पितृतः" इति ।
यदपि स्पृयणेवे वचन॑--
५ कन्या चतुर्थी च वरश्च पञ्चमो वरश्चतरभो न तु पञ्चमीं वहेत्‌ ।
फिञये वहेत्पश्चमपष्ठयोवां कन्या तृतीयाऽपि तथा चतुर्थी! इति ॥
यद्पि पराश्षरवचनं-
“ चतुर्थीमदरहेत्कन्यां चतुर्थः पञ्चमोऽपि वा ।
पराशरमते षष्ठीं पश्चमो नतु पञ्चमीम्‌ ” इति ॥
यान्यपि ज्राकख्वच॑नानि-
“८ चतुर्ीमुदरेत्कन्यां चतुर्थः पश्च च वा ।
वहेत्सबन्धिनीं षष्ठौ पञ्चमो न त प््चमीम्‌ ॥
भवेतां पूरवनात्पुत्रो तयोरपि च संततिः ।
पश्चमः पश्चमी कन्यां न तत्र वरयद्िजः ॥
कन्ये दव पूर्वनात्स्यातां संततिः स्यात्तयोरपि ।
पश्चमः पश्चमीं तत्न वरः कन्यां समुद्रहेत्‌ ॥
कन्यापुत्रो तु संभूतो पूवनात्सेततिस्तयोः ।
यदि स्यादवरयेत्तत्र पञ्चमः पश्चमीमपि " इति ॥

१ग. घ, शमोऽपिषा।
४५२

४१० भ्गोपीनाथदी्तितविरचिता-- [विवाहः]
( सापिण्ड्यनिणैयः )

धे क ०.

५ दशभिः पुरुषैः रयातच्छर्नियाणां महाकुलात्‌ ।

न
कि

उद्वहेत्सप्तमादृष्वै तदमव तु सप्तमीम्‌ ।
पश्चमी तदमवि तु पितुः पक्षे त्वयं विधिः ॥
सक्मीं च तथा षष्ठ पश्चभीं च तथेव ।
एवमुद्वाहयेत्कन्यां न दोषः शाकटायनः ॥
तृतीयां वा चतुर्थी वा पक्षयोरुभयोरपि ।
विवाहयेन्मनुः प्राह पाराशर्योऽङ्गिरा यमः ॥
इति चतुर्धिरशतिमते द्शपुरुषविख्यातभरोतरियकुतिषय एव सप्तम्पादीना-
मर्युद्राह्यतोक्तेस्तत्पराण्येतानि वचनान्यत्यन्तापद्विषयाणि वेति जेयम्‌ ।
संबन्धविवेके शूखपाणिः-
८ पृश्चमात्सप्तमाचा्वागपि त्रिगोान्तरिता विवाह्या |
° अपत॑बन्धा मवेन्मातुः पिण्डनैवोदकेन वा ।
सा विवाह्य द्विजातीनां ्िगेत्रान्तरिता च याः
इति बृहन्मनूक्तेः।
‹ संनिकरवैऽपि क्त्यं तिगोत्रात्परतो यदि '
इति देवोक्तं " इति ।
अस्योदाहरणम्‌- परपुरुषो यज्ञदत्तः १ तत्पुत्रो बिष्णुदत्तः २ ततपुत्री
रद्रदत्तः ३ तत्पुत्रो ब्रह्मदत्तः ४ तत्पुत्रो हरदत्तः ५ तत्पुत्रा मित्रदत्तः ६
तत्पुत्रः शिवदत्तः ७ तःपुत्रः श्रीदत्त; ८ इति वरविषये ।
वधूविषये परपुरुषो यज्ञदत्तः १ तत्कन्या लक्ष्मी वासिष्ठा २ तत्कन्या
सरस्वती नितुन्दगोत्ा ३ ततन्या गौरी कौण्डिन्या 9 त्वन्या श्रीदत्तमक्ता
५ श्रीदत्तेनेयं विवाह्य । एतच दाक्षिणालया न मन्यन्त इति नवीनाः ।
वस्तुतस्तु-“ पश्चमे स्तमे चैव येपां वैवाहिकी क्रिया |
क्रियापरा अपिहिते विज्ञेयाः शूद्रतां गताः '”
इति निषेधवाक्यविरोधादिदमप्यापद्विषयमेवेति युक्तम्‌ ।
चतुर्विशतिमते-
«५ अपतपिण्डा च या मातुरप्तगेत्रा च या पितुः ।
सा प्रशस्ता द्विजातीनां दारकर्मणि पेयुने ” इति ॥

[विवाहः] संस्ाररत्नमाल । ४११
( सापिण्ड्यनि्णेयः )
वरिरोषः सृलयन्तरे-
< परापत्नमातुमेगिनीं तपतां च विवर्जयेत ।
पितृव्यपत्नीमगिनीं तत्पुतां च विवर्भयेत्‌ ॥
गाय्रया उषेषटुशच कन्यां नेवोद्रेद्िनः ।
गुरोश्च कन्यां शिष्यस्तु नोद्रहेत कदाचन " इति ।

अन्योऽपि विरेषः--

« धातरीपुत्री धात्रीमगिनीमिषटपुत्रीमिष्टमगिनीमिषटमातुरपुतां य्येषठ-
भ्रतृभायौमगिनीं खमार्यप्होदरामिषटपितृमगिनीमिष्टमातृमगिनीं पितृ-
व्यपतनीमगि् स्नुपाभगिनीं सापतनमातृमगिनीं च नेद्रहेत्‌ ” इति ।

गृषपरिशिषटेऽपि-अथ विवाह इ्युपक्रम्यादिरदरपवन्धामुषयच्छरतेतयुक्त्वा

देपत्योमियः पितृमातृप्ताम्धे विरुदधपबन्थो यथा भायास्पुर्दृहिता पितव्यपतनीख-
स्ता चेति।

अस्याथः-- यत्र॒दैपलयोषेधूवरयोः पितृमातृसाम्यं वध्वा वरः

पितृस्थानीयो भवति वरस्य वा वधूमीतृस्थानीया भवति तादृशो विवाहो विर-
द्रसंबन्धः । तत्र यथाक्रमपुदाहरणदरयम्‌ । भायीसखसुईुहिता शालिकापत्री,
पितृव्यपतनीस्वसा पितृग्यपत्नीभगिनी चेति । विरुदधसंबन्धविषय उदाहरणा-
न्तरमपि द्रष्टव्यम्‌ ।

नारदः“ प्रत्ुद्राहो नैव कार्यो नेक दुहितृद्वयम्‌ ।

न वैकजन्ययोः पुोरेकजन्ये तु कन्यके " इति ॥
स्वस्य कन्या यस्य पुत्राय दत्ता ततकन्यकायाः खपत्रेण प्रिणयनं
शत्युद्राहः ।
समन्तुः--“ पितृपल्यः स्रं मातरलद्धतरो माहुालद्धगिन्यो
मातृप्वप्ारलहुहितरश्च भगिन्यस्तदप्रलानि मागिनेयान्य-
न्यथा प्तकरकारिणः स्युः " इति ।

अत्र च यावद्रचनं बाचनिकमिति न्यायात्परिगणितेष्वेव सापिण्ड्यं न तु

सप्तपादिपरयन्तमिति केचित्‌ ।

अन्ये तुदेश्यतावच्छेदकानां पितृपतनीत्वतद्वातृत्वादीनां भेदेन वाक्यभे

दात्तन्निष्यै लक्षणंया सपत्नमातामहकुले चरुष्पुरषं सापिण्ड्यमातिदेशिकं

१६. ह्‌, ^तू।गा।

८ 1.६4.

४१२ भट्रगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [विवाहः]
( सापिण्ड्यनिर्णयः )
विधीयते । अतश्च मातुलादिषदुहितृष्विव तत्ुतरष्वेपि सापिण्ड्यातकन्यायाः
सापरनमातुखपुत्रेण न विवाह इल्याहुः ।
मातुलकन्यापरिणयनं तु येषामाचारस्तेषामेवेतरः कुषैनयुष्यति ।
तथा च बौधायनः--५ पञ्चधा विप्रतिपत्तिदिणतस्तथोत्तरतो यानि
दक्षिणतसतान्यनुव्यास्यास्यामो यथैतदनुपेतेन सह भोजनं खिया सह
भोजनं परयपितमोजनं मातुरपितृष्वसृद्हितृगमनमिल्यभोत्तरत उणीवि-
क्रयः सीघुपानमुमयतोदद्िः्यवहारः सायुधीयकं समुद्रयानमिति
तत्रेतर्‌ इतरसमन्ुरवनदुष्यति तत्तदेशप्रामाण्यात्‌ ›' इति ।
इतरो दाक्षिणाय इतरसिम्त्तरदेशे मातुरसंबन्धं कुषैन्दुष्यति न स्वदेशे ।
तथेतर उदीच्य इतरस्मिन्दक्षिणदेश्न ऊणाविक्रयसीधुपानादिकं दुन्दुष्यति
न स्वदेशे । कुतः । देशपरामाण्यादेदनिवन्धनलादाचारमामाण्यस्पेल्थः ।
बृहस्पतिरपि -“ उदृहयते दाकषिणालेमीतुरुस्य सुता द्विनैः।
मत्स्यादाश्च नरः पूवं व्यमिचाररताः जियः ॥
उत्तरे मयपाश्चैव स्रया नणां रनखलाः ।
सजाताश्वापि गृहन्ति आातृमा्याममर्तृकाम्‌ ॥
सवैदेशेप्वनाचारो रथ्यातामबूचर्वणम्‌ " इति ॥
देवलोऽपि--“ यस्िन्देे त्वनाचारो न्यायदृष्टः सुकस्ितः ।
प्त तसिनेव कर्ैव्यो नान्यदेशे स्र ईसििः ॥
यसिन्देे पुरे प्रमे तरैवि्ये नगरेऽपि व। ।
यो यत्र विहितो धतं धर्मं न विचारयेत्‌ '” इति ॥
ननु रिष्टाचारमामाप्ये स्दुदितृविवाहोऽपि प्रसज्येत प्रजापतेराचरणात्‌ ।
तथा च शरुतिः“ प्रनापर्तव सवां दहितरमभ्यध्यायत्‌ '" इति । मैवम्‌ ।
“ न देवचरितं चरेत्‌ " इति न्यायात्‌ ।
अत एव बोधायनः--
“ अनुष्टितं तु यदेवैमुनिमिर्यदनुषठितम्‌ ।
नानु्ेयं मनुष्ये्तु तदुक्तं धर्ममाचरेत्‌ " इति ॥
प्रत्युत दोषोऽभिहितः क्षातातपेन-
^ मातुरस्य सुतामूदु। मातृगोघ्रां तथेव च ।
समानप्रवरां चैव तयक्त्वा चान्द्रायणं चरेत्‌ ' इति ॥

[विवाहः] संस्वाररलमाश । ११३
( सापिण्ड्यनिणेयः )

सगोतराविवाहे प्रायधिततं सूलयथसरे--
५८ इत्थं सगोघरप॑द्धविवाहविषये स्थिते ।
यदि कश्िज्जञानतलां कन्यामृदप्गच्छति ॥
गुरुतल्पत्राच्डुध्येद्भस्तजोऽन्पयतां ्रनेत्‌ ।
मोगतस्तां परित्यज्य पाटयेजननीमिव ॥
जनज्ञानदिन्दः शुष्येत्रिमिगैरमसतु क(का)र्यपः › इति ॥
एेन्दवानि चान्द्रायणानि । बहुवचनान्नीण्यधिकानि वा। के(का)्यप इत्यत्र
स गभैः क(का)इयपः करयपगोतरो भवति । ८ प्व; कारयप्यः प्रनाः " इति-
भरुतेरियथेः।
एतदर्थमेव परवरङ्गानपावरयकमित्यक्तं तेनैव--
५ ज्ञातव्याः प्रवरा ब्रह्मप्तायुज्यश्चेतितोऽन्यथा ।
गुरुतरपमहादोषचण्डालोत्पात्तिशङ्कया '' इति ॥
तियिते बौधायनः-
५ तगोत्रां चेदमल्योपयच्छेनमातृवदेनां बिभ्रयात्‌ '' इति ॥
तस्यां प्रनोत्पादने प्रायाधित्तमाह स एव--
५ प्रना जाता चेक्कृच्छरन्दपादं चरित्वा यन्म आत्मनो मिन्दाभू-
तपनरभ्िशवकषुरदादित्येताम्यां जुहुयात्‌ " इति ॥
एतचाङ्गानतः पूेमपतयत्युपक्रमात्‌ । ज्गानोत्तरं भोगे तां परिलयनेत्‌ ।
कृच्छराब्दपादस्यैन्दवानां च शक्ताशक्तत्येन व्यवस्था द्रष्टव्या । मला तु गुर-
तस्पव्रताच्छुद्धिः ।
सपिण्डायामपलात्पादने ब्ृहयमः-
५ प्पिण्डापत्यदारेषु प्राणल्यागो विधीयते ' इति ।
अपलययुक्ता दारा अपदयदाराः । सपिण्डाश्च ताश्च ताः (ते चते) तेषु।
मण्डनोऽप्याह--“ गोत्रायां प्रजां जातां चण्डलेषु विनिक्षिपेत्‌ ।
गुरुतल्पव्रतं कृत्वा तां रकेज्ननीमिव ॥
उदह्याज्ञानतपतुस्यगोत्रां चान्द्रायणं चरेत्‌ ।
परिणीतप्तगोत्रायामन्ञानाजनितः सुतः ॥
क(का)रयपो न तु चण्डालः पितुः ङच्छराव्दपादतः ।
मिन्दाहुती द्व जुहयाद्रतान्ते दीक्षपावके ” इति ॥

१ख. ड. श्व्रादिविः।२ ख. ग. ड. बन्धति" । ३ ख.ड, "व्दभेदकः ।मिः।४ ग. ध.
ष्कः । मि" ।

ण कवय 1"

४१२ भषटगोपीनाथदी्षितविरचिता- [विवाहः]
( सापिण्ड्यनिणंयः )
उदृह्ाज्ञानत इत्युत्तरवाक्येऽज्ञानत इति श्रवणात्पूर्वतर॒ज्ञानत इत्यतः
सिध्यति । परिणीतसगोत्रायामिलयस्मिन्वाक्येऽप्यज्ञानादिःत्युक्त्या च्ञाने तु
गर्भश्वण्डाट एव पितुः भरायशित्ते नास्येव कि तु एृतमाय एव स इति सूचितं
भवति । यवीयसीं वयसा वपुषा च न्यूनामू । तच न्युनत्वं विबाहकालकथने
वक्ष्यामः । अरोगिणीमचिकिरस्यरोगरहिताम्‌ । भ्रावृमतीं ज्येष्ठः कनिष्ठो बा
राता विद्यते यस्याः सा ताम्‌ । अनेन पुत्रिकाकरणशङ्ा निरस्यते ।
अत एव मनुः-“ यस्यास्तु न मवेद्धाता न विज्ञायेत वा पिता ।
नोपयच्छेत तां प्राज्ञः पृतरिकाधर्मशङ्कया '” इति ॥
यस्याः पिता पूत्रिकाकरणामिप्रायवानिति न ज्ञायेत तां नोपयच्छेत । यत्र
तु नैवाऽऽशङ्ा तामधातकामप्युपयच्छेतेटभिप्रायः । न वि्नायेत वा पिते-
त्युक्तषैरेण सह संपरतिपत्ति विनाऽपि पितुः संकस्पमातरात्कन्या पुत्रिका भव-
तीति गम्यते ।
अत एव गीतमः-
“ अभिसंधिमात्रालुत्रिकेत्येकेषां तत्॑रायानोपयच्छेदभ्रातृकाम्‌ ” इति ।
अभिसंधिगृढेकस्पः ।
मनुरपि--“ अपुत्रोऽनेन विधिना सुतां कुर्वीत पृत्रिकाम्‌ ।
यदपत्यं भवेदस्यां तन्मम स्यात्स्धाकरम्‌ "” इति ॥
वरेण सह संप्रतिपत्तौ पुत्निकाकरणं स्पष्टमेव विङ्गायते ।
सा च संप्रतिपत्ति्व॑सिष्न दरदिता-
“ अघ्रातृकां प्रदास्यामि तुभ्यं कन्यामरंकृताम्‌ ।
अस्यां यो जायते पुत्रः स्मे पुत्रो भवेदिति" इति ॥
अयं च तदानपन्रः । अस्याश्च पृज्रिकायाः सखपित्रादिभि; सह साप्ण््य-
सगोत्रत्वानित्तिः ।
अत एव रौगाक्षिः-
८ मातामहस्य गोत्रेण मातुः पिण्डोदकक्रियाः ।
कुत पुत्रिकपृत्र एवम।ह प्रनापरतिः ” इति ॥
तदेवं तात्पर्यम्‌ पुत्रिकां श्मानः पुत्राथीं ्रातुपतीपरेवोपयच्छेतेति ।
एतच्च कल निषिद्धं कलवय पारात्‌ ।
असमाना्षगोत्रनामिति । समाने आर्पगोत्रे यस्य तज्नाता या न भवति

[विवाहः] संस्काररत्नमाछा । ४१५
( गोघ्रप्रवरनिर्णयः )

साऽपमानार्षगोप्रना ताम्‌ । ऋेरिदमारप पवरः । असमानपवरजामसमानगो-
जां वेदथः । यस्या वध्वा येन वरेण सह मवरैक्यं गोनैक्यं बा नास्ति सा
वधू्तेन सह विवाहमरईति । कविदरात्रमेदेऽपि भवरैक्यमस्ति । तद्था-
वापलमौनमौकादीनां भिन्नगोत्राणां भागैवतैतहन्यसाकेदसेति भवरस्येक्यात्‌ ।
तत्र विवाहमसक्तौ तद्यवच्छेदायासमानारपनामितयुक्तम्‌ । कनित्मपरभेदेऽपि
गोतरक्यम्‌ । तद्रथा--आङ्गिरसाम्बरीपयौवनाग्येति मांधाताम्बरीषयौवना-
शेलत्राऽऽङ्गिरसमांधातपवरमेदेऽपि योवनाश्वगोत्रमेकरम्‌ । अतस्तत्र विवाहो मा
भूदित्यसमानगोत्रनापिप्युक्तम्‌ ।

अथ गोत्रप्रवरनिर्णयः।
तत्र बौधायनः“ विश्वमित्रो जमदधनिमरद्रानोऽथ गौतमः । अत्िवपनिष्ठः
कड्यप इलेते सक्त ऋषयः । सपतानामृषीणामगस््याएट-
मानां यदपत्यं तदरो्मितयाचक्षते '' इति ।
अत्रापल्यपदं केवहपुत्रापलयपरं न भवति रितु पौत्रादिपरमपि । अत एव
पाणिनिः--' अपद्यं पौत्रप्रमृतिगोतरम्‌ " इलयाह ।
ननु केवलभृगुगणेषु यस्कादिषु केवछाङ्गिरोगणेपु हरितादिषु च सपतष्-
पलयत्वामावाद्रोत्रसवं न स्यादिति चेन्न ।
५ एक एव कऋपियीवत्परवरप्वनुवतते ।
तावत्समानगोत्त्वमन्यत्र भृद्बिरपां गणात्‌ " ॥
इति बौधायनोक्तपयुदासादुपपस्या तत्सिद्धेः । परप्षिसंभावनायां हि पयु
दासो भवति । यथा यजतिषु ये यजामह करोतीति सामान्यवाक्यादनूयानेषु
ये यजामहुमाप्निसं भावनायां नानूयाजेष्वित्यनेनानूयाजग्यतिरिक्तेष्वितयेवं पयु-
दासः क्रियते तथाऽत्रापीति । सप्तानागृषीणामगस्तयाष्मानां यदपत्यं तदरोत्र-
पिति सूत्रं तुन रक्षणपदशेकं किंतु अयोगव्याटृत्तिपात्रप्रदकमिति न पूरो
त्रसूत्रविरोधः । अत एव वित्ञनेश्वरमाधवमदनपार्नितादिषु गोत वैश्षपर-
म्परापरसिद्धमित्युक्तम्‌ ।
उक्तं च भटपादैरपि- समानेऽपि ब्राह्मण्ये कुण्डिनोऽत्रिरितिस्मरणलक्षणं

ॐ अन्न क, पृस्तकटिप्पण्यां वेततेति पाठः ।

१ ग. "द्तसे' ।

0 |

४१६ भहगोपीनाथदीसितविरचिता- [विवाहः]
( प्रवरनिरणयः )

गोत्रमिति । एवं च यत्राभियुक्तानां गोत्रत्वमसिद्धिस्तदो्रमिलेव निर्व गोत्र

लक्षणं मच्रत्वादिवत्सिद्धं भवति । एतेन वसिष्ठादीनां गोत्रत्वानुपपत्तिः)

अस्मदादीनां परम्परया तदपत्यत्वेन गोत्रत्वापत्तिशच परिता भवति । यान-

धिृत्य परवरा आश्नातास्तादशा गणा उनपचाशत्‌ 1

तथा च बौधायनः-
« गोत्राणां तु सहलाणि प्रयुतान्यवुदानि च ।
उनपश्ाददेवेषां प्रवरा ऋषिदशनात्‌ " इति ॥

अथ प्रवराः ।

तत्र परवरसूत्रस्य पराचीनव्यास्यानानुपलम्भात्तद्यास्यानसहितं प्रवरसूत्ं
प्रदरे । तत्र परतिङ्गासुत्रमिदं --' प्रवरान्वयाख्यास्यामः ' इति । एतच प्रतिङ्गा-
नमग्िपाणां भा॑दच्यावनाप्रवानोषैजामदग्नयेलादीनां प्रवर इतिसंक्ञासिद्धध-
थम । परत्रियन्तेऽेधिशेषणत्वनोत्कीत्येन्त इति प्रवराः । तान्ब्याख्यास्याप
एकत्र संश कथयिष्यामः । अग्ेविशेपणत्वेनोत्कीतैनं तु ‹ अग्रे महा९ अपि
ब्राहमण मारत › इद्यादी्िगरेषु प्रतिपादितम्‌ । विवाह उत्कीतैनं तु खविरेष-
णत्वेनैव । अन्यस्यासंभवात्‌ । विवाह आर्षगोत्रोचारणं तु वाचनिकं, तश्च
सपरवरत्वसगोत्रत्वशङ्कानिवारणार्थमृषट्थं च मवति । शान्त्ादिकमयु तु
वाचनिकं कुत्रचित्‌ । कुत्रचिदाचारमराप्तम्‌ ।

भवरणे कर्त्यमिल्यस्मम् श्रुति प्रदशयति--

° अर्धं वृणीते बन्धोरेव नैत्यथो संतत्या इति विज्ञायते ' इति ।

आर्षेयमृषेरपत्यमाहषनीयमभनि यजमानेनोत्पादितत्वाच्जमानस्यपिसंतान-
स्वात्तं हृणीते ाथैयते तदरोत्रस्वायेति । एवं सति बन्धोरेव नैति पृषैपिसंब-
न्धान्न च्यवते । अथो अपि च संतदै प्रेषां पूर्वनानामातमनश्च संतानायेति
विङ्गायते, श्रुतिरिति देषः ।

देषैमुष्यैथाऽऽर्पेयवरणं न कर्तव्यं फ तु ऋषिभिरेदेतद्े शति
दकयति- |

५ न देवैभनुषयैरा्षेयं वृणीत ऋषिभि.
रेवाऽऽ्ये वृणीत इति विज्ञायते ” इति ।

१ ङ. "वैनं मनु ।

[विवाहः] संस्काररत्नमाख । ४१७
८ गोत्रभ्रवरनिर्णयः )

न देवैः परनापत्यादिभिरारषैयं हृणीते न वा मुष्यैधिदरिर्ेवदत्तादिभिर-
यं हृणीते रितु ऋषिमिर्वसिष्ठादिमिरमन्रहमिमिरेवाऽऽ्पयं इणीत इति षिक्ञा-
यते श्रुतिरिति शेषः।

आपैयोचारणकनैग्यताविषये शतिं दश्चयति-

“५ आर्पैयमन्वाच् कऋपिणा हि
देवाः पुरुपमनुबुध्यन्त इति विज्ञायते ' इति।

आर्पेयमन्वाच््े । कस्मात्‌ । ऋषिणा पूरैनेन कीतितेन देवपपिद्धेन
तदपलयं पुरुषं देवा अनुबुध्यन्ते भोज्यान्नोऽयं तद्पत्यतादिति जानन्ति
दीलयथः।

सखस्याऽऽपेयवरणं परियञ्यान्यस्याऽऽ्पयवरणे दोष इत्येतदर्ये शररत
दयति-

«५ यो वा अन्यः सन्नन्यस्याऽरपेयं वृणीते मर वा
अस्य तदपिरिषं वीतं वृङ्क इति विज्ञायते " इति ।

यो परै यजमानोऽन्यगोत्रः सन्नन्यगोत्रस्याऽऽ्पपेण प्रहेणीते सवै सएव
ऋषिरस्य यजमानस्य तदिष्टं यागफलं वीतं ब्राह्मणत्पणादिफलं शङ ग्हा-
तीत्यथः ।

अर्पेयसंख्यानियमाथिक्ं चतुर्वरणप्वातिपवरणनिपेधिकां च शर्पि
दैयति-

५ एकं वृणीते द्वौ वृणीते ष्रीनवृणीति न चतुरो
वृणीते न पृश्चाति प्रवृणीत इति विज्ञायते ' इति ।

एकमार्पेयं दृणीते, एकमपि संकी तदपल्यममिं हृणीते । तथा द्रौ हृणीते
बर्टूणीत इल्यत्रापि । चतुरो न हृणीते पश्चातीय पडादीन्न दणीत इत्यरथः ।
आत्मीयानागृषीणां बहूनामनियमेन वरणपराप्तौ सलयमेकं इृणीत इलयादयः
संख्यानियमविधयः । न चतुरो हृणीते न पथाति प्रणीत इत्येतद्‌्यामुष्या-
यणविषयम्‌ । ष्वायणस्य गोन्द्रयस्यापि ब्ार्पये चतुर्णा वरणपरसक्तिः ।
व्यार्पेयते तु षण्णां पथ्यते श्यर्पेयादिसंनिपाते सप्तादीनामपि बरण-
भ्रसक्तिः।

तन्निपेधार्थपुक्तं-८ न चतुरो वृणीते न पृशवाति प्रणीते › इति । ‹ बरीनवृणीते

मन्रकृतो वृणीते यथपि मन्रङृतो वृणीते इति श्रुतिपनुषटय पत्ते ' अव्परार्षयप्य
५३

४१८ भट्रगोषीनाथदीक्षितविरचिता-- [विषाहः]

( गोत्रप्रवरनि्णंयः, गवः )
हानं स्यादधिकारात्‌ ' इत्यासिन्नधिक्रणे मीमां सकास्तु जीन्णीत इत्ययमेव
विधिः । एकं दृणीते द्रौ हृणीत इत्युभयमवयुलयारुवादः । अन्यथा वाक्यमे-
दापततेः। न च ओ्ीन्टृणीत इल्यत्रापि वाक्यभेदतादवस्थ्याद्िधिलासंभव इति
वाच्यम्‌ । विरिष्टविधाने वाक्यमेदामावेन विधित्वसंमवात्‌ । स्तुलयर्थोऽयमेकं
हणीत इत्यादिरनुवाद्‌ः । एकवरणद्विवरणे अप्रशस्ते अपि यदा करतैव्ये तदा
तरिवरणस्य ्कषस्तस्य कतंव्य॑त्वं किमु वक्तव्यमिति स्तुतिः । चतुमिपेधपश्चा-
तिक्रमनिषेधाभ्यामपि त्रिखमेच स्तूयते, न च तयोनिपेधो विधातव्यः । प्रस-
क्लयमावादेव तद प्रत्तेः । चतुरादयोऽत्यन्तवरिटम्बकारित्वाद प्रशस्ताः । तितं
तु न तथेति प्रशस्तम्‌ । तस्मात्कमण्यथिकरुर्वन्यजमानस्रीनेबोच्ारयेनन न्य॒नं
नाप्ययिकपिति तात्यां इलयाहुः ।

एकर्वेयादीनापमपि मनुवत्पक्षाश्रयणेनाधिकार इति तच्ररले । असमानार्ष-
गोत्रजामितियाज्ञवरयोक्तमविवाहभयोजके समानप्रवरत्वापरपर्यायं समाना्षलं
दविविधमेकमवरसाम्यं द्वितरिप्रवरसाम्यं चेति । तत्राऽऽ््ं भृगबङ्किरोगणव्यातिरि-
क्तेपु । द्वितीयं भृग्बङ्गिरोगणेषु । तत्र पञ्चपरवराणां त्रिप्रवरसाम्यं त्रिपरवराणां
द्विमवरसाम्यपमविवाहपरयोजकमिति मन्तग्यम्‌ ।
“ पञ्चानां त्रिपु प्तामान्यादविवाहक्िषु द्रमः ।
शङ्गिरोगणेषवेवं ेपेप्येकोऽपि वारयेत्‌ '” इति वचनात्‌ ॥
शेपेष्मेकोऽपि प्रवरः समानधेत्तद्विवाहं वारयेदिलभः ।

अप प्रवरणना।
तत्राऽऽदौ भृगवः ।
तत्र सूत्रम्‌-- “ूगृनेवार व्याख्यास्यामो जामदग्या वत्ते पर्चापैयो मगे-
वच्यावना्नवानोर्वजामदम्येति जमदश्िवदुववदमवानवच्यवनव-
दुगुवदिति वयर्पियमु हैके रमवौवनामदम्येति जमद्मिवदुषै-
वद्भगुवदिलयेष एवाविक्कतो जामाद्येतिशायनविरोदितमाण्डन्या-
वटमण्डुबेद्रेतवाहप्राचीनयोग्यानामथाऽऽषटिपेणानां पशचार्यो
मामव््यावनाम्नवानाष्टिपेणानूेलयनूपवदृ्टिमेणवद्‌परवानवचपवन-
वदधृगुवदिति या्षेयमु हैके मार्मवाषटिवेणानुपेलनूपवदष्िषिणव -
दरगुषदियथ वीतहव्या यास्कवाधूमौनमोकरजतवाहस्तषां
उयार्पेयो मर्गवैतहम्यप्तविदपेति सवेदेोवद्वीतहभ्यवभरगुवदि-

१ क. ग. घ्‌, “न्यते र" ।

[विवाहः] संस्काररत्नपार । ४१९
( गोत्रप्रवरनिणेयः )
त्यथ वन्याः पा्थ्तषां उयो मा्मकैन्यपार्ेति पैथवद्रेनव-
गुषदिल्यथ गात्समदाः शुनकासतपामिकर्षियो गात्पमदेति
होता गृत्समदवदिलयध्वभरथ व्यश्चा मित्रयुवसतेषामेकार्षयो
वाध्यश्नेति होता वषटयश्चवदि्यध्वयुः › इति ।

एवकार इतरेषां व्याष्स्य्थः । अग्र आदौ व्याख्यास्यामो वक्ष्यामः प्रापा-
न्यादिति शेषः । भृगोः प्राधान्यं तु महर्पीणां मेगुरहम्‌" इति भगवद्राक्या-
मोक्षेषु भगोवासुदेवां शताश्रवणादाधानमत्रेु भृगृणामेवाऽऽदौ पार्थक्येन
मन्नकथनाच ।

अथवा) एवकारोऽग्रब्देनान्येति । अग्र आदावेव ये भृगुं प्राप्ता मृगव-
स्तान्वक्ष्यामः, न व्मुष्यायणत्वेन पश्चाद्धगुत्वपापन्नानिति । ज्ायुप्यायणाना-
यत्तरत्र वक्ष्यमाणत्वात्‌ ।

जामद्ग्या वत्सा इत्यत्र वत्सानां जामदग्न्य दति विशेषणमनापदग्य-
वत्सनिराकरणार्थं पञ्चावत्तितप्राप्य्थं जापदरन्याप्रीप्ाप्टय्थे च । तेषां जाम-
द्ग्न्यवत्सानां पश्चर्पेयः परवरः, भा्गवच्यावनामवानौव॑जामदग्न्पेति । अयं
च होतुरमतो ऽवौश्चो होरैतिवचनात्‌ । अमतो मूरमृतादपेरारम्यावीश्वोऽ्
ग्जातान्मन्रदशः । क्रमेण तदपल्यसंवन्धेन प्राथयते तमप्निमियथः। जमद प्निवहु-
ववद्‌मवानवद्यवनवद्धगुवदिल्ययं प्रवरोऽध्वर्योरत उर्धवान्मत्रङृतोऽध्वयुषैणीत
इतिवचनात्‌ । अतो यजमानादूर्वान्व्रहम्मिरव्यवहितानां परूटभूतान्दएकमेण
संकीटय तद्रतद्रदितिसादर्यसंवन्धेनाधि दर्ण।ते प्राथयत इत्यथः । एष एव
भवरक्रमविशेपो हो तुरध्वर्यशाऽऽध्यायपरिसमाप्रेः सवेत्रोपदष्टव्यः । उयापयमु
हैके ब्रवत इति शेपः । ज्यार्पेयं परवरमेक आचायां व्रत इत्यथः । उ हेतिनि-
पातोऽवधारणाथो बाक्यालंकारार्थो वा । तं प्रवरं दशयति मामेवोनामद
ग्येति जमदिवदर्ववदधगुवदितीति । एनमेत प्रवरमन्पेष्वतिदिशति- एष एवावि
क्रतो जामाल्येति्ञायनेत्यादिना प्राचीनयाोग्यानापिल्यन्तेन सूत्रेण । एषाऽनन्तराक्तः
पशचार्पेयह्यार्पेयो बा जामास्यादीनां नवानां भवतीद्धः |

अथाऽऽषटिपिणानामित्यत्राथशब्यः पृथगय॑ गण इतिङ्गापनार्थः । एवं
सत्र । अन्यद्वतार्थम्‌ । अथ वीतहन्या इलयारभ्य पृथदेनवद्भुबदि दन्तं
[^ €
सूत्रं स्पष्टाथम्‌ ।

१ ग, पृथुवः |

४२० भषटगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [विवाहः]
( गोतरप्रवरनिर्णयः, गौतमाः )

चतुधिधा हि शुनकाः । केचिच्छुनकादेवजाताः । केचिद्रत्स मदादेवनाताः।
केविद्धगोरपत्यं एररसमदस्ततो जाताः । केचिद्धगोरपल्यं श्ुनगोज्रस्तद पलं
गृत्समदस्ततो जाताः । तत्र शृत्समदादेव ये जातास्तेषामेवायं प्रवरो नान्येषा-
पित्येतदर्थ मृरसपदद््ापीप्रापणार्थ च गात्समदा इति विशेषणम्‌ । इतरेषां तु
सूत्रान्तयोक्ताः प्रवरा जेयाः । तत्राऽऽद्रानां शौनकेलेकार्पेयः परवरः । तृती-
यानां मागवगार्त्समदोति वेयः । चतुथीनां भागीवशौनदोत्रगात्समदेति
उया्पेय इति । एकार्पेयेऽगुतोऽवौश्चो होताऽत उध्वीन्मत्रकृतोऽध्वयु्रेणीत
हत्यनयोध्िध्योव्यंवस्थापकत्वाभावादग्यवस्थापराप्तौ दोत्रध्वर्ु्रहणं तद्धि-
तान्तो होतुः प्रवरो वल्लयान्तोऽध्वर्योरित्येवं व्यवस्यतिप्रदशेनार्थम्‌ । मित्र-
युवं वाध्यश्वा इति विशेषणे वाघ्यचवदटाप्ीपाप्त्यथम्‌ । वाध्रयश्वेति होता
वध्यन्ववदिल्ध्वर्ुरिदत्र होतरध्वयुग्रहणयुक्तग्यवस्थायास्तत्रैव भापतिशङा-
निरासाथेम्‌ । इतीमे भृगवो व्याख्याताः ।

उक्तानुभापणस्येद्‌ं प्रपोजनमविचमानभगुशब्दानापपि श्ुनकमित्रयुवां
मृगत्वं यथा स्यादिति । तेन भगणां लेति यथष्यीधाने भागैवो होता मवती-
त्यादौ चोपप्वेशसिद्धिः । जामदग्न्यवत्सानां जामास्यादीनां च परस्परम
विबाहुः । परवरेक्यात्सगोत्रतवाञ्च । एवमाष्टिपिणानापपि त्रिप्रवरसाम्यात्‌ ।
यद्यपि जिप्रवराण्िपेणानां नान्येः सह द्विपवरसाम्यं तथाऽपि पञ्चार्पेयसंग-
तमपि परचरसाम्यमेप्वविवाहमयोजकम्‌ । वत्सा विदा आणिपिणा इत्येतेपाम-
विवाह इति बौधायनोक्तेः । अनामदग्न्यवत्सािपेणाभ्यां सप्रवरत्वाद-
परिवाहः । वीतहव्यादीनां तु स स्वं गणे हिला परस्परं पेष सह विवाह्य
भवदेव, दित्िपवरसाम्याभावात्‌ ।

इति भरगुगोत्रमवरकाण्डम्‌ ।

जथ गोतमगो्रपवरकाण्डम्‌ ।
तत्र सूत्रमू- ५ अथातेऽङ्िरप्तामयास्या गोतमास्तेपां उयर्पिय आ्धिरपाया-
स्यगौतमेति गोतमवदयास्यवदङ्गिरोवरि्यथौतथ्या गौतमा-
सोषा उया्पेय आङ्किरसोतथ्यगोतमेति मोतमवदुतथ्यवदङ्खरो-
वदिलयथोरिजा गोतमालेषां यापय आङ्गरपौक्षिनकासीकतेति
कक्षीवदरदुरिजवदङ्गिरोवदित्यथ वामदेवा गे।तमास्तेषां ज्या्षेय
आङ्धिरप्तवामदेववाहदुक्थेति वृहदुक्थवदवामेववदङ्गिरोवदरिति ?६ति ।

[विवाहः] संस्काररत्नमाटा । ४२१

( गोत्रप्रवरनिणैयः, मरद्राजाः )
अत्रातःशब्दो हेत्वर्थे । यतो ' भृगृणां लाऽङ्गिरप्तां व्रतपते व्रोनाऽऽदधामीति
मृद्गिरप्तामादध्यात्‌ ' इति श्रुलेकस्मिन्ेव वाक्ये भृगुगोत्रिणामाधानम्रं पू
मुक्त्वाऽनन्तरं गोतमादिगोत्रिणापाधानपत्र उक्तः । अतो हेतारिलयर्थः।
अङ्गिरसामिति निषारणे पष्ठी । अङ्गिरोगणानां मध्ये येऽयास्या गौतमा अङ्गि-
रसस्तेषां उयार्पेयः प्रवरो भवतीलयथैः । अयास्या इति विशेपणपयास्य
उद्वाता भवतीलत्र येऽयास्यगणपठितास्तेपामेव ग्रहणाय । उतथ्या ओरिजा
वामदेवा इलयादीनि गोतमविशेषणानि सांकयेनिवारणा्थानि । अन्यतस्‌ ।
एषां सर्वेषां गातमाङ्गिरसां परस्परमविबाहः । गोतमस्य व्रियमाणतया सत्तया

वाऽनु सगोत्रलास्मायेण द्वित्रिपरवरसाम्याच्च ।
इति गोतमगोतपवरकाण्डम्‌ ।

अथ मशराजगोत्रप्रवरकाण्डम्‌ ।

ततर सूत्रमू-- “अथ भद्रानानां उपारथैय आद्भिरमवाहस्लयमारद्वाजेति भर-
द्वानवदूवृहस्पतिवङ्गिरोवदित्येप एवाविक्रतस्ुथ्यानितरेदयौ-
जयानानां सवपा च सम्भमस्तम्बश्दानामथरक्षणां पश्चर्ेय
आङ्धिरपवारैसपत्यमारद्राजवान्दनमातवचपिति मतवचोवदन्दन-
वद्धरदवाजवदनृहस्पतिवदङ्गिरोवदिति व्यर्पियमु हैक अङ्गिरए-
वान्दूनमातवचपतति मतवचोवद्वन्दनवदद्खिसेवित्यथ यामुप्या-
यणानां कृषानां यथा शैङ्गरैरिरयो मदद्राजाः बृह्गाः
कताः रोरिरयस्तेषां पञ्चा्पेय आङ्धिरसवारहस्पत्यमारदा-
जकात्या्िठेलयक्षिलवत्कतवद्धरद्ाजवद्‌बृहस्पतिवदद्िरोवरिति
उा्पयमु हैक आङ्गिरप्रकात्याक्षिटत्यक्षिटवत्कतवदङ्गिरोव-
दित्यथ गणां यर्येय आङ्भिरसगाग्थशम्येति चिनिवदव्-
वदङ्खिरोवदिति भारद्रानम्‌ रैकेऽङ्गिरप्तः स्याने मारद्राजगाग्ै.
शैन्येति हिनिवदवर्गवद्वरद्राजवद्िव्यथ कपीनां चयार्पेय आङ्ग
रततमादाय्यवोरु्षय्येव्यरक्षय्यवन्महय्युवदङ्खिरोवदरिति तरघ्वां
ल्तिटो विदुः शालः पतज्जटिर्मतीनद्रकीनटन््रः कपेरटव्रिषाः
प्रनाः " इति ।

त्थ्य आश्चर्य ओर्जयान एतेषां, स्तम्भदाव्दो य्नामसु वतैते ते स्तम्भ-

१ इ, 'स्तुतयाभ्निः । २ ग. "सीदन । ३क. ख. घ. तु भ ।

४२२ भटगोपीनायदीक्षितविरचिता-- [विवाहः]
( गोत्रप्रवरनिणेयः, भरद्राजाः )
शब्दा । स्तम्बशब्दो यन्नामसु वतैते ते स्तम्बकब्दाः । एतेषां चैषोऽनन्तरो-
[न ¢ वित +
क्तह्यारपेय एव प्रवरो भवेदित्यथेः । प्राभ्यां गोत्राभ्यां ग्यपेज्नाद््ापुष्या-
[> न (^. [क ॥
यणानि कुलानि । यथा शौक्गरेशिरय इति पुरातनं व्यादुष्यायणकुलम्‌ ।
हृदामीतनानां द्विगोत्राणां द्रयोरपि गोत्रयोरविनाहं वक्तं दृान्तत्वेनोदाहतं
शङ्गा भरद्राजाः कताः सिरो विश्वामित्रा । भारद्वाजस्य शरुङ्गस्य बीजादै-
[क (५ [+ भ १. ~
श्वामित्रस्य चेशिरेः क्षेत्र उत्पन्नाः शोौङ्गशेशिरय इत्युच्यन्ते । तत्संततिजातानां
पञ्च्पेयः प्रवरो द्रष्टव्यः । आगङ्गिरसवारहैस्पत्यभारद्राजकालयाक्षिरेति होतुः ।
अक्षिटवत्कतवद्धरद्राजवद्‌ बृहस्पतिवद ङ्गिरोवदिलयध्वर्योः । चयार्पेयमक आङ्ग
रसकालयाक्षिरेति हतुः । अक्षिवरत्कतवदङ्गिरोवदि यध्वर्या; । असिन्व
जनयितुः पूवैः परवरः भतिग्रहीतरपरो यथोक्तस्तथाऽन्येष्वपि पु्रिकापुत्रदत्तक-
[‰ [93 ् सु न वि नित (~ (¬
क्रीतृतरिमपुत्रादीनापपि द्रयोरपि गोत्रयोः प्रवरो वेयः । शाङ्गशेिरीणां च
न्तत्वेनोपादानात्‌ । सैषां द्रपुष्यायणानां गोत्ह्यसंवन्धिवरणपसक्तौ
व्यवस्थामाहाऽऽ्वलायनः--
८ तेषामुमयतः प्रवृणीत एकमितरतो द्वावितरतो द्वौ वेतरतलीनि-
तरतो न हि चतुर्णा प्रवसोऽस्ति न पञ्चानामतिप्रवरणम्‌ "' इति ।
एकमितरतो द्रावितरत इति च्यारभेये दरौ बेतरतल्लीनितरत इति पश्चाषये ।
ततर पूवं कस्य प्रवर इत्याकादक्नायां कालयायनलगाक्षी आहतुः--
५ पूरैः प्रवर उत्पादयितुरु्रः प्रति्ररीतुः ' इति ।
एवं वक्ष्यमाणेष संकृलयादिष्वपि दरष्व्यमू । गर्गाणां भरदरानल पाक्षिक
मरद्राजवरणादेव सिद्धम्‌ ।
यद्यपि कपीनां पाठः केवछाङ्गिरोगणपध्ये सरेषु सतरपुस्तकरेषु दश्यते
तथाऽपि स॒ नाऽध्दतव्यः । गोतरप्वरम्रीप्रयोगपारिनातस्प्यर्प्रारादि-
वहुग्रन्थविरोधाद्वहुस्पृतिपुराणसूत्रविरोधात्‌ , भारद्रानैः सह विवाहः केव-
लाङ्गिरोभिः सह विवाह इदेताद्शस्य शिष्टाभिमताचारस्यान्यथालापत्तेशच ।
र ¢ न (~
अथवा दर कपी हेयौ । एको भरद्राजगणस्यः । अपरः केवलाङ्गिरोगणस्थः ।
तथाच पण्डनः-
“५ मारद्वानप्रवरणे केचिदाहुः कपी प्रथक्‌ '' इति ।

१क. ढ्‌. "तरतः प्र ।

[गोनप्रवरनि्णयः] संस्ाररलमाखा । ४२३
८ अत्रिविश्वामित्रकश्यपाः )

जथात्रिगोरपरवरकाण्डम्‌ ।

तत्र सूत्रमू-“अथात्रीणां उयार्पेय अत्रेयाननानपतदयावाशचेति शावाश्चवदर्थना-
नप्तवद्त्रिवरित्यथ गविष्ठिराणां व्यर्पिय अत्रेयार्चनानत्तमा-
िषठिरेति गविष्ठिरवद चैनानप्तवदजरिवदितयेष एवातरिकृतो वाम-
रथ्यसुमङ्कलवीजवापानाम्‌ ›' इति ।

गतार्थम्‌ । अरीणां सर्वैपामविवाहः सगोचत्मात्समरषरत्राच ।
दृतयत्िगोत्रमवरफरण्डम्‌ ।
[भ न
अथ विश्ामन्रमात्रप्रवरकाण्डम्‌ ।

तत्र सूत्रमू-- “अथ विश्रामित्राणां देवराताश्चिकितकाटववमनुतन्तुबभरुयन्ञव-
ल्व लोन््ेमरिवृहदिपंशिलवारकितारकायणाटावतासतेषां
उपयो तरश्वामित्रदैवरातेदलेत्युरटवदेवरातवद्धिश्वामित्रवदि-
त्यथ प्रोमतकामकायना्तपां अयार्भेयो वेश्यामि्चेमाधुच्छन्दप्र-
धा्नजय्येति = धनेजयवन्पधुच्छन्दोवद्विशवामि्रवरित्यथाएका
छोहितास्तेषां वयर्थेयो वैश्वामित्रा्टफेलष्टकवद्विश्वामित्रवदि-
त्यथ पूरणाः प्रारिधापयन्दत्तेषां दयर्ियो वेश्वामित्रपीरणेति
पृरणवद्विधामित्रवदिल्थ कतासतेपां अर्यो वेश्वामित्रकात्या-
क्षिखेयक्षिखवत्कतवद्विधामित्रवद्विययाधमपणाः कुशिकासतेषां
उयाययो वैश्वमित्रावमर्पणकेशिकेति कृशिकवदपमर्षणवद्विा-
मित्रवदिति '' इति ।

गतार्थम्‌ । विध्वामित्रगणानां परस्परमविवाहः सगोत्रत्वात्सपरवरत्वाच ।
हृति विष्वामिन्रगोतप्रवरकाण्डमू ।
जथ कश्यपगोप्प्रवरकाण्डम्‌ ।

तत्र सूत्रमू--“ अथ कर्यपानां उपियः कार्यपावत्सारनेभूवेति निधरुववदव-
तारव्तश्यपवरिसेप एवाविक्तो धोम्याभिपेण्यमाठराणामय
रेमाणां व्या्पेयः कादयपावत्साररम्येति रेभदवत्सारवत्कर्यप-
वदत्यथ शण्डिहानां द्यरपियो दैवला्षितेलयपनितवदेवहवदिति
उगर्पेयमु रेके कारयपैवलापितेलप्नितवदेववत्कश्यपवदरिति
दयर्ियास्वेवं न्यायेन '' इति ।

१. ्देवध्रवसदूवतरसेति देवतरसवदेवश्नवोवद्विभामित्रवदिलथाजामाः। २ ग, घ. रेभ्यव' ।

४२४ भ्गोपीनाथदीक्ितविरचिता-- [विवाहः]
( गोत्नप्रवरनिणेयः, वतिष्ठाः )

सर्वेऽपि द्या्भेया एवमनेन प्रकारेण शरार्पेया एव भवितुमैनि न शण्डिल
एव । तसमादृषएटकानां लोहितां च श्या्षयाणां व्या्पेयतलमेव द्रव्यम्‌ । बर्षिया
एव सरे शण्डिल भवितुमदैन्ति न यापय इति केचिद्याचक्षते तदनुपपन्नम्‌ ।
“ अतयायस्य हाने स्याद्धिकारात्‌ ” इतिनैमिनीयन्यायविरोधात्‌ । अन्यद
ताम्‌ । कदयपानां पररपरमविवाहः । कश्यपस्य त्रिपमाणतया सत्तया
वाऽतुतेः सगोज्रस्वार्सप्रवरतवाच ।

इति कदयपगोत्रप्रवरकाण्डम्‌ ।

अथ विष्गोपरप्रवरकाण्डम्‌ ।

ततर सूत्रमू-“एकर्पिया वासिष्ठा अन्यत्रोपमन्युपराशरकृण्डिनेम्यो वापि-

ठति हेता वसिष्ठवदित्यध्वयुरथोपमन्यूनां उर्पियो वाति-

हदरममदामददरपमो इत्यामरदवपुवदिन्दप्मदवद्विष्ठवदित्यथ

पराशराणां उयर्पियो वासिषठशक्त्यपाराशर्येति पराशसच्छ-

क्तिवदरपतिष्ठवदित्यय कुण्डिनानां उयो वाप्िष्ठमे्रावरुणकौ-

णिन्येति कुण्डिनवनिमित्रावरणवद्वपतिष्ठवदित्यथ पंकृतिपूतिमा-

पतण्िनां उपेय शाक्त्यपांकृत्यगे छििीतेति गखिीतवत्सं-

करृतिवच्छरुक्तिवदिति " इति ।

उत्तरत्र विधानादेवोपमन्युपरभृतीनां अयार्पेयतरे सिद्धेऽन्यत्रोपमन्युपराशर-
कुण्डिनेभ्य इति वचनं केवलं वसिष्मेदा न सट्रयादयस्तेषां ब्यामुष्यायण-
स्वादितिरदशनार्थम्‌ । वासिप्मैत्रावरुणकौण्डिन्येलसिमन्यत्ररे पित्रावरुणसं-
कौ कौविदपी मत्रहशौ दर्टव्यौ न प्रसिद्धौ देवताविरेपौ । न देतैनं मनुष्यै
रार्धयं णीत इति निपेधात्‌ । तयोश्च मित्रावरुणयोः संहतयोरेवपिलमनर द्रव्यं
न प्रलेकम्‌ । न चतुरो वृणीत इति चतुर्णा वरणपरतिषेधात्‌ । मत्स्यपुराणे
मित्रावरुणयोर्दयौशरमे तपस्यतोरागतापुव्ं दषवतो; श्र समरं चित्तो-
यपूणे कलशे गृहीतं ततो वसिष्ठो जातो वसिष्ठाच्च कुण्डिनो जात इति च
त्वात्तयोः संहतयोरेषधित्वं पितृत्वं चेति द्रष्टव्यम्‌ । एषां वासिष्ठानां परसपरम-
विबाहः सगोत्रत्वास्समरवरत्वाच् । संकृयादीनां यामुष्यायणानां वतिष्रतं तु
विषएटगणमध्ये पादाद्रापिष्स्य शक्तेषैरणाच ।
इति वतिष्ठगोजपवरकाण्डम्‌ ।

[अगस्यप्ररकाण्डम्‌] संसकाररतनमाला । ४२९
( क््रियादीनां गोतरप्रवरनिणैयः )

जथागस्त्यगानप्रवरकण्डम्‌ ।

[तनन सूत्रमू-]“अथागस्तीनामेका्पेय आगस्येति होताऽगस्तिवदिलयध्व्
ल्यापेयमु हैक आगसत्यदादच्युेध्मवाहेतीष्मवाहवहृदच्युत-
वद्गस्िवदिति "” इति ।

अगस्तीनां सर्वेषां परस्परमविवाहः सगोत्रल्रात्सप्रवरत्वाचच ।
इत्यगस्तिगोजपरवरका्डम्‌ ।

अथ कषत्रियप्रवरकाण्डम्‌ |
[ततर सूत्रम्‌--] “अय क्षत्रियाणां उयार्पयो मानढपौरूरवसेति पुरूरोवदि-
खवन्मनुवदित्यथ यदि ह पापीः प्रतृणीरननेक एवैषां प्रवरो
यच वे प्रथकप्रवृणीरन्येषामु ह मच्रकृतो न स्युः पपुरोहित-
प्रवरास्तेऽथ येपां स्युरुरोहितप्रवरास्ते सपुरोहितप्रवरास्तवेवं
न्यायेनेकार्थया विशो वात्पप्ति होता वत्सप्रवदित्यष्व्यः" इति ।
द्िषिाः क्षत्रियाः सार्पा अनार्पाश् । तत्र यादि साषा आर्पेयवन्तो
राजानः पर्णीरंस्तदै पां रवर उक्त एक एव भवति । यथ्ेते पृथगेव प्रवृणी-
रन्पुरोदितपरवरानेव भवरृणीरन । येषां राज्ञां मच्रकृत ऋषय आर्षेया इति
यावत्‌, न स्युनं भवेयुस्ते सपुरोहितमरवरा श्या; । येषां राजञां यदि मध्रह़ृतः
स्युरपुरोदितपरवरासते जेयाः । मत्रकृतो राजानः सपुरोहितपरवरास्त्ेवमेतस-
कारेण न्यायेन भवन्ति नान्यथा । कोऽसौ न्यायोऽभिमतः । उच्यते-
सर्वेषां पुरोहितस्य बरि्यमानत्वात्तेन च विना कमोनधिकारातपुर एनं हिति-
मेतःस्मं नयतीति परोहितशब्दग्युत्पत्तेः । आत्मीयपरवररपक्षे सर्वेपां समानप-
वरत्वादविवाहः परसञ्येतेति न्यायः । अयमेव न्यायो वैश्यानामपि द्रष्टव्यः ।
( % मन्रकृदरतां सवैराज्ञामपुरोहितप्वराणामपि विवाहमात्रे सपुरोहित[प्रवर]-
त्वमेवेति फलितोऽयः । ) राजभ्योऽपितानां दत्तानां ब्राह्मणानां रानां ये
परवरास्त एव तेषाम्‌ । एषं प्राह्मणेभ्योऽपितानां राज्ञां ब्राह्मणानां ये प्रव-
रास्ते तेपामिति।

# धनुिदान्तगतप्रनथस्थाने ड. पुस्तके“ एं च प्रिव कषत्रियाणां प्रस्यानां च पौर-
दिव्य प्रवरेक्यप्रयुक्त एव निषेधो न नु स्वप्रवरक्य प्रयुक्त इति सिद्धम्‌ । कमणि वरणादौ भवत्‌
विकल्पः । उक्तसृत्रस्य करमधिकारे प्रवृत्तः । सोऽपि व्यवस्थितः । एषां कुले यादशं वरणमागतं
तथैव करमृचितमिति विगरेप्वपि व्यवस्थाददौनात्‌ ”” इति प्रन्यो वर्तते ।

१कृ. कृता ।

४२६ मह्रगोपीनाथदीक्षितविरचिता-[पू्रोक्तगोत्रपरवरनिरणंयः]
८ अनाज्ञातवन्भूमां भीनभवरनिणैयः )
तथा च सूत्रमू--““ तथा ब्राह्मणाना राजापितानां राज्ञां वा
बाह्मणापितानाम्‌ "' इति।

अथानान्नातबन्धूरना मातप्रवरकाण्डम्‌।
तत्र सूत्रमू-' अथानाज्ञतबन्धोः पुरोहितप्रवेणाऽऽचायप्रदेण वा › इति |
न, आसम्य्ञातो बनधरयेन सौऽनाङ्ञतवनधुस्तस्यानाङ्गातवन्धोः । असुपर्ात-
वन्धोरिति दशंपूण॑मासपकरणस्थस्य प्रवरवरिधायकस्य सूत्रस्य पाठः। न सम्य-
कपङ्गातो बन्धरयैन सोऽसंप्र्ञतवन्धुरिति तद्विरहः । अरथरतु स एव । तस्य पुरो-
हितस्य पूर्वोक्तस्य प्रवरेण धर्मोदेष्टाऽऽचायैस्तस्य वा प्रवरेण प्रवरणमिलयंः।
ननु-“ यो वा अन्यः पन्नन्यस्याऽऽ्यं वृणीते
प्रवा अस्य तदपिरिष्टं वीतं वृह्के' ।
इति निषेधस्य जागरूकलात्कयं पुरोदिताचायप्रवरमवरणमिति चेन्न ।
एतस्य प्रवरक्नानससख एव प्रहृत्ेः ।
सार्थवणिकमार्ैयं दशैयति--
° अथ ह ताण्डिन एकर्पियर पार्ववणिक समामनन्ति मान्त्रेति
होता मनुवदिलयध्वयुमानस्यो हि प्रना इति हि ब्राह्मणमिति हि ब्राहम-
णम्‌ ' इति ।
ताण्डिन आचायौ एकार्ेयं मानवेलेवैरूपं प्रवरं सावर्ण सर्वेषा वणानां
ब्राह्मणादीनां समामनन्ति तत्र हेतुभूतां शरुतिमुदाहरन्ति- "मानव्यो हि प्रजा
इति हि ब्राह्मणम्‌ › इति । हि यस्मादेवं तेत्तिरीयश्चाायां ब्राह्मणं प्रलक्षमेव
पट्यतेऽभ्िचयन उखाप्रकरणे--“ मानव्यो दि प्रनाः › इति तस्मादित्यथैः ।
दिरक्तिः प्रभसमाश्षिद्योतनाथा । एतत्सूत्रं वैशेपिकपवरनिषेधपरं न भवति
कि तु सावर्वाणिकमवरस्तुतिपरम्‌ ।
नन्वेव कृतसषमेकेषां अवरं प्रतिषिध्य पुव्रदित्येतद्विदधातीत्येतस्सूरषिरोध
इति चेन्न । अत्र ्रतिपेधशब्दे नापाशस्तस्यैगोक्तस्वात्‌ । एवं च दत्लवैशेषि-
कपरवराणामपराशस्त्य उक्ते सावैवणिकरपं प्रश्षस्तत्वमर्थात्सिद्धं भवति । वेषे
पिकाः परवरा दुक्ङगेया वहुभयासलमभ्या् तस्मान्न कार्याः । अयं तु लघुतर-
परयत्नरभ्यत्वाककर्तव्य इत्येवं सार्ैवणिकस्य प्रवरस्य प्रशस्तत्वम्‌ । कथं पुन-

ग षा ग्नि 1 2 ठत म्य प्रवरस्य मः ॥

(स्मृत्युक्तो गोत्रप्रवरनिर्णयः ] संसाररस्नमाहा । ४२७
( बौधायनमतानुसारिगोत्रप्रवरनिर्णयः
रयममिपरायो गम्पत इति चेत्‌ । अन्यथा पवरराध्यायानारम्भपरसङ्गात्‌ । आर्‌
भ्यते चायम्‌ । अय च प्रवरः श्रातकमव्ररणामिवादादिष्येव न विवाहे । अन्यथा
समानपवरत्वाद्विवाहामावप्रसङ्गात्‌ ।

पुरोदितगोत्रमवस्योराचार्यगोतरप्ररयोधाज्ञाने तु सृलन्तरे-
“ आचार्यगो््रवरानमिन्ञपतु द्विः खयम्‌ ।
दत्वाऽऽत्मानं तु कसमेचिततद्रोचप्रवरो मवेत्‌ › इति ।
अत्राऽऽचायग्रहणं पुरो्ितोपलक्षणम्‌ । आचायेशब्देन निपेकादिक्रिया-
कता द्विज इतिश्रवणाद्राह्मणक्षत्रियरश्यानां पिधिः

यत्तु--“ गोत्रस्य त्वपरिज्ञाने कादयपं गोत्रमुच्यते '
हति ततपुरोदिताचाययोर्गोतराङ्गाने सलयेव विव्ाहमतिरिक्तपिपयम्‌ ।
हृति सृुतरोक्तः परवरनिणंयः।

अथ स्मयनुसारेण प्रवरास्तदहणाश्च ।

तत्र भगवो द्विविधाः । जापदग्न्याः केवछाश्च । जामदग्न्यौ द्री, षर-
बिदौ । केवला; पद्‌ । वत्सा वैन्या वीतहग्या आष्टिपेणा बाध्या गासं
मदा इति । तत्र द्विविधा अपि वत्पा्तत्रेणोच्यन्ते । पर्ष्डेया परण्टुकेया
माण्डव्याः काँतिया आलेखना दाभायणाः श्षाकराक्ष्या दैवतायना श्ौनका-
यना पाधृकेयाः पापिकाः साकाः प्त्तायना; पटाः यङ्कलायना दीर्धवेपक्रयो
वाह्मकयो ्ैश्वानरयो वैहीनरयो वैरोहिता वाह्या बाधा गोषएायनाए्ीकयः
कादाटृत्ला वादधुतकाः कृतभागा रएेतिक्ञायना ज्ञानायनाः षणिनयो
दर्मीकिः सथौरुपिण्डायनः सैवातवा जिदहीतयः सावावांकायना वार-
यनाः सौङृतयो मण्डवः सौविप्वयो हस्ताग्रहः शौद्धकयः शौकयो वैक्णां
द्रोणकजिहय ओरसयः कम्वलोद्रयो वाकारकृतौ वेहटयः साङ्वा; कास्त-
म्बराः कारवास्तामसा विरूपाक्षा रृकाश्वा उचेमन्यवो द्वैमलया आयायणाः

पांकायणाः काहायना वानयद्रायाननः शङ्गरवाश्वाद््रपसा गङ्गया नीपेया

१ क. श्यते । मा*।२ख. घ. श्टेस्वना । ग. "टेश्रना। ३द. प्रत्तायनाः ।« स्र.ग.
दाध्वप । ट. दापने! ५ स. ग. वाध्रा। ६ क, वान्मिकिः। ऽग. इ, शौद्रः । < ह. पारमा
यः; ९ छ, वायन“ । १० इ, नोधेया ।

४२८ मटगोपीनाथदीकषितविरचिता- [समत्युक्तो गोत्रपरवरनिर्णयः]
( कालयायनलैीगाक्षिमतानुसारिगोतरप्रवरनि्णैयः )

ष्‌ न, शः त
याहिया जाबालिवहुमित्रायणा आपिकशटयो वैश्वपुरयो लोहितायना दक्षा
१.
माढायनाः श्ारद्तायना रनतबाहा बरसा वात्सायनाः

एतावन्तो बौधायनोक्ताः।

अथ कारयायनरोगाहष्यक्ताः ।

नौरायना वागायना अनुमातकयो जेदह्यतयो जीवन्तयः काम्बलोदरयो
द्ैहायना रेखायनयः! र्पाप॑तयः पाण्य उच्यमानाः साल्यकर्णयः
काराकयस्तारकेशिन कतमागा आर्तभाग ओंजीहिता आतिथयः
स्थौपाङ्गिरयः स्थौखाः सौरा वर्पो देषमतयो गाग्यायणा गेद्यायना
गोष्ठायना वैशम्पायना गह्वाः सांकृतयो वाणकेया पेतिका-
यना श्रा भस्य लाक्षया लाङचयो लालाय आव्य आङ्गावयः
सैष्पिकयः सालक्रायना नैकषयः शाकस्याः पाकानुम्तंयः कनिष्णयो जैद्या-
त्रिनय आहमक्रमाः कांचहस्तय आनुरोमिनः कर्व घ्रप्षाः क्रोओाक्षयः सोर
ध्वजयो बध्यात्केया निरीणयो वासयः सादनाः स्योयाः स्यन्दनयः
कटेरणयो रवेरणयो यौगोटयो रमीध्योदा मात्स्या नडायना वैरायणा
वैन्या रौहिलयायानिः ढृपानीटुः सावणिः पिकस्ररो विष्णस्तौलकेशिमेहिनो
बीतिनः फेनयास्तरिनः रिखापत्तिजन॑लधिः सेनानित्छरतलः पैङ्लायनिद्धिवः
पतिकरषभः सुतः पटतः पटवः कोपियङ्ञो मित्रयङ्ञ आमिरायना हापत्तिमैक-
णिनिर्भाह्कायनिलीक््मणः शाल्यायनिास्यायनिः कौटि; सौक्तिः कोटरः
साप्षी सानद्रपणिनेकुनिहो जिहाशृन्यः केलेरििकिश्वरिः सा्व्िरनैपि्यो
रो्टषिगरेवणिः पोणेसेगन्धि काशद्िभृरसौमदायनाः सुमतयो मण्ड-
चित्राः शोक्रायणास्तवाेयाः कोवहुण्डयः शौनायनाः शीकरपौणयो ब्रीहिम-
तयो मायामती राभेवाक्षः कोनो मौद्रस्यः कौरवचः सांतपनायना गेहि-

१ ख. यज्ञिया । २ ड. “लिबंह्‌। ३ ड. "वाव" । * इ, वत्स्यायनाः । ५ ड. नलायना ।
६ ह. पार्षितः। ७ ड. अजिदीता । ८ ड. गाल्वः। ९ग. ड. भ्राघ्रेयाः । १० ख. सैष्णिक।
ग. सैष्यक । ड. सौष्पिक । ११ उ. "तयो जक । १२ ग.गनिष्रयो । १३ टश्ाधरक्षाः । १.क.
वाल्यत्के* । ग. बाध्यत्तेयाः। १५ ठ, स्योपाः । १६ ढ. मवोदाः । १७ ड, भ्नाराः ।
१८ क. रण्वाः । स. रव्यभि । ग. "वध्व । १९ उ, परमसौतभिः । २० ग. द, शृ
लः । २१ ङ. स्वातुम । २२ ठ. कोह २३ ग. शालरपौ\ २५ ड (पेयो । २५ ड, "नो मादरः ।
२६ स. वरघचः । ग. वरववचः ।

[विवाहः] संखाररत्नमारा । ४२९
( गोत्रप्रबरनिणैयः, भृगवः(१) )
मेहि; किरुषः स्तन्वत ओंलन्धिवीयगिरापणिः दयेमैयागतिनै्यिः शोक-
कणि्मिडायनः।
7 दृयते वत्साः ।

तरं ये जामनग्न्या बत्सासतपा पश्च पवराः, भार्मवच्यावनामवानौषजाम-
दग्न्येति । त्रयो वा, भागेवप्रेजामदग्न्पेति ।

ये त्वजापदग्न्या वत्सस्तेषां त्रयः, भागेवरयावनामवानेति ।

अथ नामर्दग्न्पा बिदाः ।

विदाः शला अवयाः भराचीनयोग्या अभयदानाः काण्डरथा वैनभृतः
पुरस्त्य आकीयणो नाएरायणस्ताम्रायणः ऋौ्ायणः कापः पौलप्ो वेदभ-
द्भयजातासतकायना भोजा चरादन्तयाः छेक्ायना मृज्ञायनाः ।

दृति विदाः।

तेषां पञ्च प्रवराः । मार्गवच्यावनाम्रवानोयवेदेति । अरयो वा, माग.
जापद्ग्न्येति ।

अजामदर्न्यविदानां भार्गवो्वजामदग्न्येति तरय इति कालयायनः ।
वत्सानां मार्मवरस्यावनामरवानेति ज्य इयपि तेनैवोक्तम्‌ । पथम्रवरेषु विदे पु
जमदशरेः सत्तयाऽतुव्रृ्तिः।

[५
, अय वेन्याः।
वैन्याः पार्था बाष्कराः देताः ।
हूति वन्याः ।
©. न (^
दयैता इति केचित्‌ । तेषां त्रयः, मागववेन्यपार्थेति ।

अथ वीतहग्याः।
वीतहव्या यौस्का मौनो मौको वाधृलो वर्षपुष्पो भागरेपो भागव्िहेयो दु्दिनो
भाष्ये दैवजायनो बार्कछेयो मध्यमेया वासय; कोशाम्बेयाः कौबिस्याः
सत्यकयाचित्रसेना भागुरिक्छ्पो माधा मसला जीवन्तायना अर्रेखयो

वुकारमकयो मदौकधो वारेया गैरिकषित। देर्चित्ताः पाटवाः पौष्पावता
र धि 995 छ. [3 [3 १३
गोदायनाश्वण्डमोदनो भागलिर्मागवित्तिः पिलि; खलिः काश्यपिः समदा.

१६, 'नपाग। २ क. नेक्ररूयि. 13 इ. श्रजा'। * क 'द्गन्यवि'।५ड. भ्राजः ।
६क.ख.ग दैताः। ५ ख. यस्काः । < मध्यमे । ९. क्रौविल्याः । १० ड. गौरिक्षिताः।
११. ता दीर्घः ॥१२ख. ग. पष्यव" । ड. पौष्णाव" । १३ इ, दपपिवलिपिः।

४१० भहगोपीनाथदीक्षितविरविता-- [विवाहः]
( गोत्रग्रवरनिणेयः, भृगवः(१) )

गपिः सौरिज्वरिभागान्तपः सानु्वयो मादायनाः शाटंकायनास्ताकौ! पराव-
स्याः शराक्षराक्षिः कौटिस्यो विकेमिर्वाहियो दायो दीर्धचित्ताः ।
इति वीतहन्याः ।
यस्का इति केचित्‌ । एतेपां त्रयः, भागेववेतहन्यसविदसेति ।
अथाऽऽ्िपिणाः ।
आ्टििणा नेक्रथयो प्राम्यायणयः काणायनाशान््रायणाः पौरकखायनाः
सिद्धाः सुमनायना गौराभिर्दङ्मीयो मागपथो नैकपिरापस्तम्विवरिमः काद
मायनिगौरमिरनूपो वदायनिः कविराश्भिः।
इत्यािपेणाः ।
तेषां पञ्च प्रवराः ।
मागेवस्यावनापर्वाँनाटिपेणान्रेति । जयो वा, मार्गवाष्िपेणानुपेति । केचि-
देष्वपि जमद्ेः सत्तयाऽत्तिमाभरिलय जापदर्न्यलमाहुः । तत्समृयथसा-
रादिविरुद्धम्‌ । पञचावत्तिता चैषामजामदग्न्यतसेऽपि वाचनिकी । “वत्सा बिदा
आपणाः '' इत्युक्तवा “ एते पश्चावत्तिनः '' इति वौधायनवचनात्‌ । अवि
बाहो वस्सबिदाभ्यां संहाऽऽषटिपेणानां पाक्षिकतिपमरवरसाम्यात्‌ ।
वात्स्यानां चयः । भा्गवच्यावनामरवानेति । वत्सपुरोध्ोः पश्च, मागीव-
स्यावनाप्नवानवात्सपौरोधसेति । वेजवनिमथितयोः पश्च, भाग॑वच्यावनाम्रवा-
नवेजवनंमथितेति । एतेऽपि एचित्‌ । एतेषां परस्परं पएृवाक्तंश्वाविवाहः, पवर
साम्पाद्‌।
अथ वाप्यश्ाः।
वाध्यश्वा रेपर्यानाः सपिष्डिनाः सुरभिनया पार्या महावार्यास्ता्या-
यणाः कैतवायनाः खालायनाः शाकदायना पैत्रेयाः सचर्ां द्रीणायना
रौक्थायना अंपिश्ला# आटिकरायना दंसनिहा रौप्यैः सात्यण्डिन,

# क. पुस्तकेऽत्र “ आपिच्छला. "" इद्यपि वर्दिंख्खितः पाटः ।

9 (त, हेयो

१८. भागतः । २ इ. "पः स्वानुस्वपो । ३ ग. भिवाहियो । क. शभिरबहेयो । * ह.
दीधेचित्तः । ५ ग. यास्कः । ६ ख. ग. "षयो । ७८. "वाटि । ८ ख. ड. सहपाः। ९ ख.
छ. "धसयोः प" १< क. 'नमाथि। ११ क. राना. । १२ ह, सापिण्डानाः । १३ क. साचा ।
१८७ रास्थायः। ५२. आपिदलाः। ५६ द्‌, व्रणा सा'। + छ, ० सासा ।

1.20
[विवाहः] सकाए्रत्नमाश । ४३१
( गोतरप्रवरनिभेयः, अङ्गिरषा.८२))
पिण्डिकाक्षा मौदायनाः कापिक्ञायनाः शाडया; साक्षिता मित्रयत आपिशा-
यनाः पाटिकायना पित्रयुवो दिवोदासाः ।
इति वाध्यन्वाः।
मित्रयु हति केचित्‌ । दिवोदासा इलन्ये । एपपिको पाध्यशवेति । प्रयो
षा, भागववाध्यश्वदैबोदासेति ।
ग्रतस(गास्स पदानां गात्समदेत्येकः भवरः । परन्यवीतहव्यवाध्यन्षगात्संम-
दानां स्रस्वगणं हित्वा परस्परं पूर्वैश्च सह विवाहो भवत्येव । दविति(जपरवर-
साम्याभावात्‌ ।
तदुक्तं स्मृयर्थसारे-
“५ यस्का मित्रयुवो वन्याः श्ूनकाः प्रवैैतयतः।
स्वंस्वं हित्वा गणं सर्वे वरिहेयुः परस्परम्‌ "' इति ॥
अन्न यस्का पित्रयुवः शुनका इटयेकपक्षाभिपायम्‌ । प्रवरेक्यतः स्वगणं हि-
त्वेति संबन्धः । कविखधिकं गणद्रयमुक्तम्‌ । बेदविश्वञ्योतिपां ज्यः, भागैव-
वैदरश्व्योतिपेति । शाठरमाठराणां जयः, मार्गवश्षादरमाठरेति। अनयोः
परस्परं पूर्वेथ विवाहैः ।
मण्डनोऽपि--“ नमदनरमरद्ाजो विश्वामित्रोऽतरिगौतमी ।
विष्ठः कडयपेऽग रेषां यप्वनुवतनम्‌ ॥
येपां तुल्यषिमृयप्त्वं नोद्रहन्ति मिथश्च ते " ॥
षति परिभाषापुक्त्वाऽऽह-
“ मगुणां वीतहत्यासप्रासिवाहो न परस्परम्‌ ।
वीतहव्यादयः स्वं स्वं गणं हित्वा परवरैः ॥
विवाहं कुवते सरवे तम्य प्राकपटिता अपि ।
टोगान्ञीणां दिवोदाप्तः वतहम्याः प्व्िणः " षति ॥
हति भृगवः ।

अथाङ्गिरसः । (र)
ते त्रिविधाः । गीतमा भारद्रजाः केवलश्च तत्र गौतमाङ्गिरस पप्तं ।

१८. छ. "ति । वीनद्व्यवेन्यमान्समदवाप्यशानां । २ ग "हः | माण्ड! ३ ग, (िणाम्‌”
इ । , ह. त्रिधापि)

४३२ भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [विवाहः,आङ्गिरपाः८२)]

( भयास्यशदरन्तकोमण्डाः )

आयास्याः शरदन्तः(न्ताः?) कौमण्डा दीषेतमसः कारेणुपारयो बषामदेवा
ओंशनसाध ।
४ 2 विन ४७०१

आयास्याः भरोणित्रधा पृढर्थाः सलक्षयो वेदेहाः कौमारवत्यास्तौण्डद्‌-
१ ५ ^
भर्दैवक्िः सात्यमुग्रि; कोबाह्मा बौभ्या नोकरिः स्वस्तेषफिः कीटाठैपिः कास-
णपः कशोरयः काशिवाजः साप्षीकः पाथिवाः ।

हत्यायास्याः ।
वेषां ज्रयः, आङ्किसायस्यगोतमेति ।

अथ श्ररन्ताः।
रहन्ता आभिजिता रोहिण्याः क्षीरकरम्भाः सौपुचयः सौयामुना ओप-
विन्दवो रेहूगणा गणपा मारषण्याः क्षौटेया नैकरयः करभोगिष्याः सैन्धवा
गाखवाः साङ्गराः सौमिनयः पौष्पिण्डवो मालाः काण्डवाः कारोहाः काश्च
घारयो मान्यथा इषवो रोहितायना अङ्गारकाः क्रौलायनाः कासतीष्णयोऽर-
णयः पाथिवा मौदहायनाः स्कान्दाः सरावाः कौटिस्या वासमूलयो बासपु-
ष्पयो वासस्तेवयो वासधूपयः काचाक्षयः क्ष॑या बारणंयाः करेय उतथ्या
षोधयोनगाः सुगोमाक्षयः प्षीरषाष्टकियो राद्धकणैयः सोौपु्रयः सामलोम-
कयः पौष्कनितयो भागत्राश्वण्डाडकाः सुतपाः सुरेषिणो रोदिणायनयः
क्रौष्टायन॑य आरूणायनयः सौदामनयः कासोषाः कौशरया रौहिणेयाः कारा-
धनयो प्ररो वासवः पुष्यवन्तो याविका रेचय ओकान्याः पेटिकाः शौन
रयः श्रोछापयः खरिका नैकर्षयस्तेदेया बास्बोगः ।
एति शरद्रन्ताः।
तेषां त्रयः, आङ्गिरसगोतमशारद्न्तेति ।

वि अथ कौमण्डाः।
कोमण्डा मामन्थरेषणा मांसुरक्षाः काषटरेखय आज्ञायना वाञ्ञायनाः
काक्षीवता ओश्चिजा मासुरेखयो वारियः।
इति कौमण्डाः |

१ इ. "णिविधा । २ स्र. ङ. शटयकटूयो । २ ह. "ल्पः का । ग. कटोरयः । ड. काटो-
रयः 1 ५ ख. रग" । ग. राहूगणाः । ६ ड. ण्या नै 1 ७ ख, पौष्पिण्डव, । ग. पौष्प्रडयो ।
इ. वैष्पिदयो । < ग, भावलाः । ड. भागलाः । ९ ग. '्तोक्षयो” । १० ठ. क्षमा । ११ ग,
“णवः क । ङ, "णयः क" । १२ ठ, “नयोऽर्‌* । १३ इ, मन्या: । १४ ख, ठ, ररेस्वय ।

[गोत्नप्रवरनिर्णयः] संस्काररत्नमाला । ४३३
॥ भाद्ट्राजाः(३) )
(क [+ भा) = =>
तेषां पञ्च, आङ्गिरसोतथ्यकाक्षीवतगेतमक् मण्डेति ।
दीयतमसां, पञ आङ्गिरसोतथ्यकाक्षीवतगोतमैधतमतेति । अरयो वा,
आङ्किरसातथ्यदेघतपसेति ।

[ अथ कारेणुपालपः । ]
करिणुपालयो बास्तव्याः व्रेतीयाः पौञ्िष्ठा ओदनायना पाधृष्षारा
आजगन्धाः ।
इति कारेणुपाख्यः।
तेषां जयः, आङ्किरसगौतपकरिणुपाठति ।
वामदेवानां त्रयः। आङ्गिरसवरामदेग्यगैतमेति । अन्ययो्॑लययो वा ।
आङ्गिरसवापदग्यवाहेदुक्येति बा ।
[ अथौश्चनसाः । ]
ओशनसा दिष्पाः प्रशस्ताः सुरूपाक्षा महोदरा सिकताः सुवृध्या
निहता गुहः ।
इत्यो शनसाः ।
तेषां तरयः, आङ्गिरसगौ तमौश्ननसेति ।
अन्येऽपि । ओतथ्यानां जयः, आङ्गिरसोतथ्यगोतमेति । आओशिजानां त्रयः ।
आङ्गिरसौशिजकाक्षीवतेति ।
आयास्यौशिजानां पश्च । आङ्गिरसायास्योकिजगोतपकाक्तीवतेति । रद्र
गणानां जरयः, आङ्गिरसराहूगणगोतमेति । सोपयजानां भयः, आङ्गिरससो-
मराज्यगौतपेति । वृहदुक्थानां त्रयः, आङ्गिरसवाहैदुक्थगोतपेति । क्रीवतां
पञ्च, आङ्गिरसौतथ्यगेतमीरिजकाक्षीवतेति । रायुत्राणां जयः) आङ्गिरसरायु-
गौतमेति । एषां सर्वेषां गौतमाङ्गिरसां परस्परमविबाहः । गौतमस्य त्रियमा-
णतया सत्तया वाऽनुद्रत्तेः सगोत्रत्रासायेण द्वितरि(ज)परवरसाम्याच ।
दृति गोतमाः ।

जथ भभाणिष्ाजाः (२,
ते चत्वारः | भारद्वाजाः कषयो गगा रोक्षायणाश ।
१क, °्ति। अया'।२ग. ^्रः। भर" ।

०३४ भटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [गो्रप्रवरनिर्णयः]
( भारद्राजाः(३) }

माोद्राजाः क्षाम्यायणा मेङ्गहा देवाचा इदहव्याः प्राखंश्यो
वाहच्छन्नां बह्मोगां वासीतायनासतदेहा आला ओक्षाः शूरः पारिण-

देयाः केश्याः शौद्रय उरूढाः खारग्रीवरय ओपसयोतय आश्रिवेश्याः
शवा गोरिवायनाः खेटकः स्तनक्णां ऋक्षा माणमिन्याः कद्रौदकाः सौ
लापा वैखा; खौरडा देवयोनयो भरुण्डेया भैन्दादयः सौरंभराः शृङ्गा देव-
माय इषुमरत्ता ओद्मेषयः प्रावाहणेयाः कस्माषपा राजस्तवयः संधापटृतयः
परार्दरायां वरमोकयो रद्राङ्गपथा; शाल्द्रलयो वेदचेला दृलायना नृय,

श्नटाखयः श्ञाहेखयः काक्षा वाषकलाः सेदयकरेयाः कांडायनाः काण्डिन्पा
ब्रह्मस्तम्भा राजस्तम्भा अभ्निस्तम्भा वायुस्तम्भाः सूरय॑सतम्भाः सोमस्तम्भा
विष्ण॒स्तम्भा यमस्तम्भा इन्द्रस्तम्भा आपस्तम्भाः । ये चान्ये स्तम्भशब्दा-
न्तास्तेऽपि । आरणाः सिन्धवः कौमुदगन्धयः शिखायना मात्रेयायणा भामाण्ाः
कृक्षाः कौकाक्षयस्तदुन्दयो दारभयः शामेया मरस्यक्राथाः कारुणायनाः
कारुपथयः करिषायः कावरस्या वालिक्ञायनाः सौहयो वाराहो
विविषयः शिलामलयः वैलाः शारेकाथ॑नो जेह्यरायनयः साए्कयो सोभाय-
नय आपस्तवयो घोतासक्रयो जित्यद्रोणयो बाद्यगच्छयो व्यष्टकथः साग्र
वयो वाजपृष्टयः भरवाहयो दर्डीदीकयस्तृणकणंवः काजयो देवाङ्गरयो हारिक-
णयः सपौटयः सौगेया मालोहराः खगखछायनाः सौविष्टा हाटोदराः
साल्यमूग्रयो टेखायनाः कारुणायना्रेला रक्षाः किकायना बाटलक्षा गोरिव;
सौपथाः सौभराः सोीवुद्धयो पोरकुलिका विङ्गिराः कुपिया माराहलाः
श्रीपथा अपिना निद्राङ्वधाः रेखेया माधुक्वयाः काण्डण्या आवया पथुन-
मतयः केरुलेत्रयाः खारणादयाो देव्स्थानयः शादो गोखपिङ्गलयो गङ्ञो-
दयाऽधिकारग्ीवयोऽयर्म्बकयो पापायणाः शक्रा; काजाः सौवि; कमु

१, श्रा बह्योः । २ ख. योगाः कसी । ३ ड. गा वसी । भग. ह.
शेद्धय ।५ख. “रूढा रवार । ड. “रूढा रवारिप्री । ६ स “ज्वकापा। ७ ड. भद्राद' ।
८ इ. हरयो । ५. "यो बल । १० ग. दालप्तयः । ठ. शालल्यः । ११ ग. ठ. कौण्डाय' ।
१२ छ. "षायणाः का । १३ ग. ह. यनयो जे'। १५ “यनः साः । १५ ख. लाम्भाय'।
१६ क. भायस्त" १५ ख. यो वाह्य" १८ इ.शादिक। १९ ख. उ."लोदराः । २० ख.“वाः सौभ
२१ ह विकाराः। २२ इ. मधूक । २३ ख. ह. रया रवार । रम्स.योव'। २५. छ,
गोरवपि' । २६ ग, भम्बकायो । ह. “म्बहयो । २७ इ. शाः काम ।

[विवाहः] संस्काररत्नमाला । ४२५
( गोत्रप्रवरनिषैयः,भारद्ाजाः(३) )
कायनाः सिन्धवः सारा्रयो बाह्यः । सामस्तम्बयः सोमस्तम्बयो
ब्रहमस्तम्बय आश्वलायनो मार्कण्डेयः कुक्ाः सोङ्गपः।
इति भाराः ।
तेषां प्रयः) आङ्िरसवाहैसलयमारद्राजेति ।

[ अथ कपयः । |

कपयः स्वस्तितरबो विन्दो दण्डिनो दिकष्शक्तयः पतञ्जलयो भूयतिन-
स्तैरेषयो पैतकय ऊध्व राजकेशिनः कटसिनः कण्वा; करीतपो वान्यायना
आमावास्याय॑नाः कालायनाः कपेतराः सखरेदतरा जलसिथयः रईुसीदैरयः
सौजटयः सामवयः सख्यः क्षण्याः सावस्थायनयः।

इति कपयः।

तेषां त्रयः । आङ्किरसामहय्यवौरक्षययेति । आङ्गिसामहय्यौरक्षय्येति वा
पाठः । आङ्धिरसामदीयवौरक्षयसेयाश्वलायनपाठः।

केचित्तु-- आङ्गिरसवाशस्पल्यमारद्राजेति । आग्गिप्तवारहस्पलयकरापेयेति
पक्षद्रयमाहुः ।

[ अथ गर्गाः । ]

गर्गाः साम्भरायणाः सस्ीनयो माधरायणा वाह्यो भ्राषटृतो ध्राप्र
धरतो भ्राविन्दवः कोष्टफयः सौयाएुना भरानिनाक्षयो होत्रापचयः साप
चया बात्स्यतरायणाः साम्भाद्‌ा बस्सचतुरायणाः काण्वायनाः सांसर्यायनाः
कानायनाः कैवलायनाः कौण्डायना भारमता वेशङ्गाः पैस्वकायना विश्वाय-
षकायनाः क्रौलिनो मधरावहाः सीपरिारा षाकयः शालायनयः साह
नयो माथुरांचरा देन्धरारयो रोपष्तो वांसायनाः शारायणाः श्यामायना
रामिनो(गोः) भाङ्गिनः कारिण आस्मिन; क्रीडिनो राचारता भाबिद्‌
ओपमरकटाः काषायनाः कौञ्जपयः शार्ङ्ञायनाः कोलाच्चाः श्यामाः ।

इति गर्गाः ।

१ग. ्यना माः । ड, "यनयो माः।२ क. पि । भर । ३ क. ख. "यनः क गक.
कुशीद्दयः। ५ उ. 'दैतर' । ६ क, 'जदयः । ७ द. ^रससा" । < द. "रपा" । ९ ठ.
“रसस । १० ङ. "रवा" । ११ क. करो्कयः । ख. करोषटरकयः । १२ ख. 'पञ्चयो षां । १३.
“या वत्पातः। १४ ड, सापारिः । १५ इ. 'राचारा । १६ ख, "तो वापा" । १७ ख. "विय भौ ।

४२६ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [विवाहः]
( गोत्रप्रवरनिर्भय"मारद्राजाः(३) )
तेषां जयः; । आङ्किरसरैन्यगाग्येति । भारद्राजगाग्यैन्येति वा । सैन्येति
कचित्पाठः । पश्च वा प्रवराः, आङ्गिरसवारस्प्यभारद्राजरेन्यगार्येति।
आङ्गिरसगैन्यगार्म्यति बा । तित्तिरः कपिभुवरः खण्डिताः । इटयेतेषां गर्गाणां
जयः, आङ्गिरसरैन्यगाग्येति । आङ्गिरसतेततिरकापिमुपरेति वा ।
[ अथ रोक्षायणाः ]
रोक्षायणाः कपिलाः श्वलाः शिफिला पिमिण्डयः कौथुमा अग्निनिहाः
कणौ; सुताः ।
इति सक्षायणाः।
तेषां पश्च । आङ्गिरसवारस्पलयभारद्राजवान्द नमातुवचसेति । जयो वा ।
आङ्गिरसवान्दनमातुवचसेति । आपथरवां पञ्च । आङ्गिरसवाहसलयमादद्रान
मौन्रवरतमयुेति । अयं गणः कचित्‌ । एषां मारदरानाङ्गिरसां परसपरमवि
वाहः । त्रियमाणतया सत्तया वा भरद्राजानुषटत्ेः सगोत्रतासायेण द्विभवर-
साम्याच ।
इति भरद्राजाः ।
केवलाङ्गिरसः षट्‌ , हरिताः कुत्साः कण्वा रथीतरा विष्णुषद्धा युद्रखाश्र।

[ अथ हरिताः । |
हरिताः शङ्कद्मयः सौमां मादा नेयगवा मतायवा बाोदरा महेदरा
नेमिभ्रयो मिश्रोदकाः कातपाः करीषवः कोलयः परीलयः पोटलयः परल
यत्सा माधातवो माण्डकारयः खाण्डायना माण्डमालयो गतरेरणयो मत्स्यमा-
लयो गाणगारयो प्द्रगारयः कुत्सा हंसा दस्तिबायपाः पङ्खाः पिङ्गाः पार-
शिनो दादरा हास्तिन कोमारहारिता इलाः ।
इतिं हरिताः ।
तेषां त्रयः । आङ्गिरसाम्बरीपयौवनाशरेति, मांधाजाम्बरीपयौवना-
श्वेति वा ।
करुःंसानां अयः । आङ्गिरसमांधात्रकौत्सेति ।

१ ढ्‌. भ्मात्रवः 1 २ ड. 'राभुः। ३. मागानै'। * इ, मत्स्या। ५ग. श्यो गावेः।
६ ख. इ. दादंला । ग. दान्दला ।

[विवाहः] सस्काररतनपाणा । ४३७
( मोत्रप्रवरनिणयः, केवलाङ्गिरसः )

[ अथ कण्वाः} ]
कण्वा ओपमकेटायनाः वाप्कडाः पाला हस्तिनो माञ्जिभाजयो मौनि
गन्धां वीजिवाजयो वाजश्रवाश्वा भारुण्डा मरुण्डा रमण्यः सना मकंटा
गहभाः भाकासराः शाकटायनः गोदायनाः शानायना रमायणा शबेरिणो
नारीणा आयादयशतुराः श्यामायनयः।
इति कण्वाः ।
तेषां जरयः । आङ्किरसाजपीटक्राण्ेति । आङ्गिरपधोरकाण्वेति वा ।

| अथ रथीतराः । |
रथीतरा हस्िदाः सिकाहायना नेतिरक्षयों मैरयो भिलीभायनाः साव-
हवा भक्षा हमगवा वेरूग्पा विरूपा आङ्खष्ठा अणटदं्राः पृषदश्वा ।
९ात रथ।तराः।
तेषां जयः । आङ्किरसमैरूपपापदन्वेति । आशद्विरसवैरूपराथीतरेति वा ।
अष्टादेषूरैरूपपार्द्श्वति वा । अन्योव्य॑लययो वा
विप्ण्॒द्धाः शठा मषणा मद््रणा भद्रणा भद्रया वादरायणा बात्सप्रायणा
साल्यकयः साल्यकायना नितुन्दिनः स्तुलया भारुण्या वेहोढया देवस्थानयः
त्रिणाश्छत्रिणा दो्रीणाः पुत्रिणा जतृणा वचत्रिणाः कणाः शाम्बरायणा
ओपमीतय ओपगवयः कुशमिवद्र्सावरनाः सावनायां बाच्यायनिनः काय.
म्भायनिनः।
इटयते विष्णुद्राः
तेषां जयः । आङ्गिरसपौरकुत्स्यत्रासद स्येति । जासद्‌स्पवेति केचित्‌ ।
प्रदम सालयपग्रयो दिरण्यस्तम्बयो हंसनिद्वा देवजिद्वा आलवार विडा-
टदर॑योऽगन्यादयः; सनयश्छत्रहयास्तारणाः कायभासिता हिरण्याक्ष दीघ
जङ्या हिरण्यगम्‌। भिन्दयः
इति मद्राः

# अत्र यकारररहितोऽपि प्राटो वदििखिताऽस्ति क. पुस्तकं ।

१ग न्धा र्बजिः। २ ट. श्धवमे। भा । ३ द. भष्डाः । ४ द, रमणाः । ग,
रमण्याः । ५ ड. सणाः । ९ इ. गर्दभाः। जस. श्यनारा'। < ख. ररिणानाः । ड. रिणा
आः! ९ ख. श्यना मै" १० ख. श््षवीवा ११ ड. इयेते। १२ स. ग.यो वाद्‌" 1 १३ ख.ड,
वैदोडा । १४ ग, ट, होत्रिणाः । १५ इ, कालम्भाः । १६ ग, "ला चिडा । १७ इ. (द्य आगन्या

४३८ भट्रगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [विवाहः]

( गोत्रप्रवरनिणेयः, अत्रयः(*) )

तेषां रयः । आङ्किरसमाम्याशवमौदस्येति, ताक्षयभाम्यौश्मोद्वल्येति बा ।
आङ्किरसता्ष्मौद्भर्येति वा । एषां केवलङ्गिरसां स्वं सं गणं हित्वा पर
सपरं परैरङगिरोभिशच विवाह ए सगोत्रतवामावाद्वितरि(्र)पवरसाम्पाभावाच ।
हरितङ्कुत्सयोस्तवविवाहः पाक्षिकद्धिमवरसाम्यामावात्‌ । हरितकुत्सपिद्गशङद-
भैभैमगवानामिलयाश्वलायनेन समैरवरसाम्योक्तेश ।
पण्डनः--“ मरद्वानातपुराऽन्योन्यं न विवाहोऽङ्गिरोगणे ।

आश्वछटायनपाठे तु गौतमेषु स्थिता अपि ॥

विवाहं गौतमैः कुर्युः एपदशचषवंशनाः ।

बहुपाठानुपतारेण भरद्वाजा हि ते सृताः ॥

क्षाः स्युः परषदश्वाः स्यू रथीतरप्तगोत्रिणः ।

उश्षिजा वामदेवाश्च तथा दीेतमादयः ॥

गौतमा एव विज्ञेया उपवर्पीदिपाठतः ।

्रीयते ये्मद्राजो नोद्रहनिति मिश्च ते ॥

कपिरोऽपि भरद्वाजो व्याडिवापिषठवाक्यतः ।

भरद्वानप्रवरणे केचिदाहुः कष प्रथक्‌ ॥

भरद्वाजोऽपि गर्गेप्रप्याप्म्बादिपाठतः ।

विश्वमिनरमरद्रनिनेद्वाहः शुद्धरेरिरैः ॥

अन्येऽपि ये द्िगोत्रोत्यासतेऽपि ताम्यां न कुषे ।

नान्योन्यं हरितः कुत्सः सर्व्ेर्वथारचि ॥

शिष्टा्वज्निरपः खं खं गणं हित्वा परावरः ।

परवरद्वाहमहनिति गोघरपरवरमेदतः " इति ॥

षति केवटाङ्गिरसः।

अधारयः 1४)

ते च चतवारः--अत्रयो गविष्ठिर बाद्ुतका पृद्रलाश्च।

अत्रय भूरयद्छान्दयश्छान्दाोगेयाः पौष्िका मोहटयः.सौपाटगलाश्छा-
गास्ृणविन्दयो भाग॑तयो मीरस्चो व्यालय सापव्यौनयः कौमार्यानयो
दाक्षायणः सतदेहा गायितपा ओडदालकयो द्रोणमभावा गौखिग्ीवयो गाप्ष्ठिराः
हौशुपाखाः कृणाजेया गोरात्रेया क्ातरया नीलत्रेयाः शवेतात्रेयाः इयामात्रेया

१क.ख.ग. ते चत्वा । > ड. दखाङ्गेयाः। ३. माल्यो । “ ख. वग्ययः। ५६.
'व्यायनः काः । ६ कामया" । ७ ख. साक्षत्रयाः ।

[विवाहः] संस्काररतनमारा । ४३९
( गोतरप्ररनिणेयः, भत्रय.(*) )

महात्रेया गेया बेयाः शौब्रेया वामरथ्याः श्ेतमावाः शोदरेया गोपवनाः
कालापचया नीछायना आनङ्कयो मानङ्गयो दौरङ्गयो सौरङ्यो गौरङ्यः पष्पयः
सौपुष्पयः साकेतायना भारद्राजायना इनद्रा्तिथयः ्रास्चरव आहायनाः पव
नाशाः किकिदीवयः शौनककणयः सौश्रतयो गौरग्रीवः रैर॑ज्ञयो नैत्रौयणाः
शवेकयो बाहुनेत्रा वैहमित्रा जानुकयः पनञ्जनो भागमादनाः सांस्पेयाः सारा-
यणाः सौक्तचरा अरधैपथा गौधन्याः कालमिह उद्वरग्रीवयो वैडालयः शाक-
लायना गौणीपथा बैलर्दा भैवपादा अर््यायरणा वादर्यायणा मागा बाहु
स्तयो भागलेयोऽरुणात्रया दत्ततयाः रैस्वयः करायणा नीक्षायना दर्यां
बुयादूला बापरथा वैचानकयः शौधूलकयो निकल,
इतयत्रयः

तेषां त्रयः, आत्रेयाचनानसदयावाश्वेति ।

गविष्ठिरा दक्षयो भठन्दना ओणेनाभयशनरारेया वैजवापयो पौञ्केशाः
पुबीतिथयः श्यामुष्पय; शिंदछयो ब्रह्मपुप्पयो वाध्रयपुष्पवैः सौएष्पयः
काप्णेशायक्र दिरण्यपष्पयः कालाकतयः कालदीर्षयो दक्षयो बलयो प्रतयः
पाष्णेयः कटुकयो पेतराण्याः रिरीपकाः ।

इति गविष्ठिराः।

तेषां जरयः । अत्रेयाचैनानसगाविष्ठिरेति । आत्रेयगाधिष्ठिरपौर्वातियेति वा ।

वाद्धुतकरानां जरयः । आत्रेयाचनानसवाद्भतकेति ।

मुद्राः श्रालिसंधय अणवा वौधाप्षा वैतव्राहाः किरीषयः शारिमता
गौरिता गौरकयो वाजवताः।

इति महाः ।

प्रौतिथय इति केचित्‌ ।

तेषां त्रयः । आत्रेयाच॑नानसपौ्वातियति । एचितन्ये पश्चाऽऽप्नाताः ।
अतिथयो वामरथ्याः समङ्गा बीजवापा धनंजयाध्रेति । आव्रानां चतुणी-
मातरेयार्यनानसातियेति । आत्रेयाच॑नानसगाग्िष्ििति बा । सुपङ्गलानामात्र
यसुपङ्गलश्यावा्वेति वा । धनंजयानामात्रेया्च॑नानसधानंजय्येति । बालया

~

१३. "जयो । २ख. श्व्राणाः | ग. श्रायिणाः।३ ख, त्वाहमित्राः । * इई. “ज्ञयो
भाः। ५. इ वल्दा।६ख ष्दाअ'।७ इ. भगपा'।८ ख. "णा वाद्‌ । ९ ख. लेपोऽए।
ग. "छेया अर । १० ख, न्तात्रैयाः । ११ ह ध्या: दध । १२६. श्यो व्याधयः । १३ख. य
काः । १४ दह प्रक्षय: । १५क. ग. ण्याः । इ" । १६ द. भर्णवाः । १७ क. "ति । केचि
१८ ख. लेयाः कौ" ।

१४० भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता- विवाहः]
( मोत्रप्रवरिभयः, विश्वामित्राः(५) )

॥।
हालेयाः कौदरेयाः शेदरेया वापरथ्या गोपवनाः । इतयत्रः पुत्रिकापुत्रः । तेषां
त्रयः। आत्रेयवामरथ्यपौननिकेति । अत्रीणां सर्वेपापरिवाहः सगोत्रला-
त्सप्रवरत्वाच ।
इृत्रयः ।

अथ विधामित्राः।(५)

ते दश, कुशिका रोहिता रोक्षकाः कामक्रायना अजाः कता धनंजया
अधपपणाः पूरणा इन्द्रकोशिका्रेति ।

कुशिकाः पाणेजङ्धा बारक्या ओदरयो माणयो ब्ृहदप्रय आपय
आहय आपत्रप्याः कामन्तकरा वद्धकथाध्चिकिताः कापकायनाः श्ालङ्ा-
यनाः कास्यायना लौका गौराः सौगन्तव्या यमदूता आनामननास्तारकाय-
णाश्ोवला जावालयो याङ्गवस्क्या परितण्डा नुबलयः सौशूतय ओपगहनय
उदपरयो रायाः इयामेयाध्रतरयास्तारोचतरा मयूरः सांम्याधित्रतवयाः
साततायना मनवसलन्तः सान्तवः पक्षा नाटशब्दा वाञ्रव्याः कारापा
उत्सरथो देवराता ओटकय उल्का वभ्रवाः शाला विक्ारः कालवचाः
सेन्धवायनाः सौरधयः कारीपयः सेला ओरोप्याः पार्योदरयः क्षरयः
पडर्टया गालवा वैकृतयो वेतण्डा वैटकश्ङ्वः श्यामायनाः काटा बाटखिस्या
यंजयः सौमेया आश्वलायना आवाहा उल्ला जेमिनयः सातय अपरया
साक्षयो ववा इमेव वारक्यः शालवताः ।

इति कुशिकाः ।

तेषां जयः । वेश्वामित्रदेवरातीदलेति ।

लोहिताः कृटुकयाश्वाक्रवर्णायनास्तन्तायना वाह्कयोऽषएकाः ।

इति ठोहिताः । रोहिता इति केचित्‌ । अका वा । तेपां द्रौ वैश्वामि

त्राषटकेति । त्रयो वा । वामित्राएकलोदितेति । अन््ययोव्यययो वा । बेश्वा
मित्रमाधृच्छन्द्‌ साष्कति वा । रक्षकाः स्वरद्रहछा रेवणाः। इति रोक्षकाः ।

रेवणा वा।
तेषां तरयः । बरेन्वापित्ररोक्षेरेकणेति । वेश्वामित्रगाथिनंसणेति बा ।

१ढ. दोधियाः । २ क. पय । ३ ग. 'हयोऽपप्यण्याः काः । ८ ड. लोकाः । ५ड. "रा
सोम । ६ ग. "मत्स्याधि" । ७ ग. ६. बाभ्रवः । ८. टयो गाः। ९५. ग. इ. वलः ।
१० इ, पाजयः । ११ड. मेषाः । १ स. वमेति। ड. "वनति । १३६. नरेव |

[ विवाहः ] संस्काररत्नमाला। ४४१
( गोत्र प्रवरनिणेयः, विश्वामित्रा: (५) )
कामकायनां देवश्रवसा दैवतरसाः श्रौमता अ्यामकायनाः।
इति कापकायनाः । श्रौमता वा।
तेषां त्रयः । वैश्वामिगरदेवश्रवसदैवतरसेति ।
अजा भार्ममित्रा माधुन्छन्दसाः । शयना; ।
तेषां चयः । वेन्वामित्रपाधुच्छन्दसाजेति ।
कता ओदुम्बरयः रैशिरयस्तेकायनाः स्तोक्षायनयस्तादर्थीयनयः काला-
यनयः करीराभयो लवकयाः शालङ्कायना मौञ्चहायनां गाङ्गायनयः
काटयो वेदमानयो गोदायनयो मोदायनयो वेदायनयो वेनायनयो राम-
णयो रातकयो माज्ञायनयः
इति कताः
तेषां त्रयः । वेश्वामित्रकात्यात्कीलेति, बैश्वामित्रकाल्याक्षिरेति वा ।
धनंजयाः पाथिवा बन्धुरा मन्दकाः पाणिलाभचैत्रेयाः परिकुरयः।
इति धन॑नयाः।
तेषां रयः । वैश्वामित्रमाधुच्छन्दसधानेजय्येति । वैशवामित्रमधरृच्छन्दपा-
घमर्षणेति वा ।
अधपर्पणानां जयः । वैशवामित्राधपर्षणकौरिकेति ।
पूरणानां परिधापयन्तानां च दवौ, वैश्वामित्रपौरणेति । तरयो वा, वैषामि-
जदैवरातपौरणेति ।
इनद्रटकौ)शिकानां दरौ । वैश्वामिवद्धकौ रिकेति ।
इविदन्येऽप्येकादशोक्ताः । आङमरय्याः साहा गाथिना वैणवा हिर-
ष्यरेतसः सुवर्णरेतसः कपोतरेतसः शालङ्कायना धरृनकोरिकाः कथका रोदि
णाधेति । ।
आशपरथ्या पोटमुखाः कामुक्रायनाः काप्रलायना बन्धुखा; पाणिनयो
नैतुखाङ्कल्यः कौशिकाः ।
इतयामरध्याः । कुशिका इति केचित्‌ । अना इलन्ये ।
तेषां जयः । वैेन्वामित्रारपरथ्य्वा्रूलति ।

१ग. श्नादेवः। 2 ख. स्ताप्स्याय ।ग. 'स्ताक्ष्माय । द. 'स्ताप्तत्याय ।३8€. ना
गङ्गा । ड. गाद्न ।५उ. यारत ।६ इ. यान्तु ।५ख. इ, वागृलं ।
५६

४४२ भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [ विवाहः ]
८ गोत्रप्रवरनिषैयः, करयपाः (६) )
साहुला माहुखा राहुलः काहुलाः फगुला ओभा ओदलाः शाता-
तपाः कापलायनाः सातवव्रयो जातवयः।
इति साहुखाः।
तेषां जयः । वैश्वामित्रसाहुरमाहुेति ।
गाथिना ओदाटकय उदवासा रोवश्वका आब्येद्रला रेषौवाः।
इति गाथिनाः । रेवा इति केचित्‌ । उदेणव इत्यन्ये । हयेशवा इपरे।
तेपां जयः । वैन्वामित्रगायिनरणवेति । रेणुपेति एचित्पाठः ।
वैणवानां रयः । वैश्वामित्रगायिनवेणवेति ।
हिरण्यरेतसां द्री । वैश्वामितररैरण्यरेतसेति ।
सुवर्णरेतसां द्रौ । विश्वामित्रसौवणेरेतसेति ।
कपोतरेतसां द्रौ । वि्वामित्रकापोतरेतपेति ।
शारङायनाः शालाक्षा ोदहिताक्षा रोहिता जहवः।
इति शालङ्कायनाः । कौशिका वा । जहो बा । तेषां जयः । वै्वामित्र-
शालङ्कायनकौरिकेति ।
घृतकौशिकानां द्रौ, विश्वामितरघूृतकौशिकेति ।
कथकाः क्रथक्रा आर्दूघया उदृणयाः ।
दति कथकाः ।
तेषां तरयः । वैव्वामित्रकाथकक्राथकेति ।
रोहिणानां जयः । वै्वामित्रमापुच्छन्दसरौ हिणेति ।
विश्वापित्रगणानां परस्परमविवाहः । सगोत्रतवास्सप्रबरस्राच्च ।
इति विश्वामित्रा; ।

अथ कश्यपाः। (8)
ते जरयः । निधरुवा रेभा; शण्डिछाश्च।
निधरवाः कयपा अष््गिरयो यण्टरीं रेतिश्ञायना आदरन्या वैरिपरा धूम्रा
धूम्रायणाः सौम्या पम्यायणाः सौबकता राप्रायणा्ैवक्यः परा्चैयो होगा
आतपाः पाच्चायनिका मेषान्तकयः सागसयो माघसररावयो वार्षकयः सैन्धवयः

१क. फणुलाः । २ ड. ओदलाः 1 २ ड" णवः 1इ' । ४ ड. "गुव इ" 1 ५ ख. ग. द्री,
वैश्वा! ६ क. ख, ग. शायङ्का । ७ ख. "दयया । < उः "भाः शाण्डि" । ९ ड, मण्डरा । १० ड.
“रा एति' ।

[विवाहः] संस्काररत्नमाटा । ४४३
( गोतरप्रवरानिणयः, कदयपाः (६) )
सांयस्या अघरायंणार्डागर्याः सौनयः स्थौरकेशचयः पारपकय ओपाव्या
लाक्षायणाः करोष्टवो जायनयः सद्रायणा रोहितायना मितकम्भाः पिङ्गाक्षय
ओदुख्य आरम्णाः पाया वैकणयः कोपीतकेया धूमलहाणयः सुरा गोगि-
रिवायना महाचक्रेयाः परठीनस्याः पानस्या विषगणा दीक्षमाणयो भारन्दनाः
शाङ्मित्रया हरिव्याजा पास्स्यारमणयः साविभ्रवसो ( % वैशम्पायनाः सैर-
ङ्यः कासछ्य उल्कायनयो माजलायनाः कासक्रायना देवा होतारः सच-
क्रयः खरेना अयःस्धूणा भागुरयाः पाथिक्रया गोमयना हिरण्यवाया अग्नयो
देवयः सौर्या मुसल आविग्रण्या उदरीमच्रिता वैकर्णयः स्थूलविन्द्व आप्रा
यणा मांपकास्तेतिकायना अआपप्रतिमा साराहरेयाः; कारञ्चाक्केतां नयाः
सेकयो भोरधनाधेत्रगा आदूगायका देवयानाः सोपयागा। रैतहयः काचायना-
श्क्रधमिणो महाचक्रपर्मिणः भ्रैपयणा ईकारो दाक्षपाणयो हास्तयो दासयो
वातस्यपाणयो हस्तछायना आश्ववातायनाः कासीरकाः खगादा आप्निशमो
यणाः केकसेयाः काश्वहायना ) विहायना दस्त्याः सातु्चुता हरितायना
मागाः सोममुवो ब्गानराधाः श्यामाः पक्षा वभ्रवो वानिवाहायनां बाहका-
यना भामया गोष्ठायना बात्स्यायना बष्ियना नागर्चिरसः शोकया ज्ञान-
हस्तयो भवनन्द॑यो भावनन्दयः प्रतिश्रवाः प्रातिथेयाः कानार; काण्ड

वायनः परमयः श्वाक्रायणाः कौपीतका मारीचाः कापेया नकयो वैणीवा
भिक्षयः।
इति निघाः ।
तेषां तरयः । कारयपावत्सारमैधरुषेति । एष एव पौम्यामिपेण्यपाठराणाम्‌ ।
रेभाणां जयः । कारयपावत्साररेमेति । रेभ्येति वा पाठः।
काण्डाः कोहलाः पापकास्तापिका ओदमेवाः सोदानवाः साचसाः

करेयः कोकण्टयस्तक्षिमाहया महाडक्यः कोशया म(जायना माणवेशाः

# एतचचिहान्तर्गतो प्रन्थः ख. पुस्तके पुनरपरे वसिष्ठान्तग॑तपराशरेषु प्रमादात्यपितो ऽसि ।
तत्राप्येतत्स्पष्टी करिष्यते ।

१ ख. व्यस्य । २. पिदगक्षः । ३. गौरि" । * ड. दाक्षमाणया ।५ क. (स्थूणो
भाः। ६ ग. श्लाअविः। ५ ड. "ता. मान्‌" । ८ क.“वताश्वे' । ९ इ. शुक्रहयः । १० ड. दकररयः।
११क. ण्यो वाः। १२ ड. “वो वोजिः। १३. “ना भौमनयागो'। १४. वाराः । १५ ड
न्दयः प्रः । १६ क. "तिष्ठवाः । १७ ख. वेणवा । ग वेणीवा । १८ ह. का वापि" । १९ ड.
सावचः । २० इ, हयः कांश ।२१ग. यामा

षष भटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [ विवाहः]

( गोत्रग्रवरमिर्णयः, वचिष्ठाः (७) )
खाबैभायनो गाङ्गायना बात्सभारयो गोभिखा बेदायना वात्स्यायन ब्‌
दरयो भागुरयः खादन्तीयुखा हिरण्यवाहवो नेदाहा गोपूत्रा वाक्यशगं
जानन्धरयो धन्वन्तरय एकखण्डा गदं भीमुखां आजवंशास्तृणविन्दवः
कोकिलाः पेप्पलादयो नरुधवा गौशिटाः शब्गायना जीना; पिषप्पराः
शिजाः केशिखा पुज्ञमयूराः पेदानवाः कावयः कोरण्डजा उत्तराः सुजात
पुराेरलाः सुकेतवः हका बहुमिण्डा दैपुटा पैटायना महाकोरटयः कह
लासो महता धवलाः कराताः पयेश्वा भूजाजलयः प्रिवारिणः

त इति शण्डिलाः ।

तेषां द्री, देवखासितेति । जयो वा । कारयपदैवरासितेति । काईपपावत्सा-
रश्चाण्डिव्येति वा । अन्त्यस्थाने देवलो वा । असितो वा कायपासितदे-
वरेति वा । अन्लययो्य॑ययो वा । शाण्डिल्यासितदेवरेति वा । शाण्डि-
रेति कचित्पादः । असितदेवरश्नाण्डिस्येति वा ।

केर्यपानां परस्परमविवाहः) कर्यपस्य त्रियमाणतया सत्तया वाऽनुतेः
सगोत्रत्वात्सपरवरत्वाच ।

इति करयपाः ।

ल |)
अथ वरिष्ठः । (७)

ते चत्वारः । वसिष्ठाः कुण्डिना उपमन्यवः पराशरश्च ।

वसिष्ठा मैतारकवयो रकयः सारवला गौरिश्रक्र्॑ा आश्वलायनाः कषि-
प्रखाः शौकिवक्षा व्याघ्रपादा वाह्मकार्यनो माया नयाम्या जातुकर्या
रौधाभधाः कौभोजयः कौलायनाः सुबाह्म दीरीताः काण्डवृद्धयः सौपव-
त्सायना आलम्भायना छोमायनाः सस्त्याकषिताः पाष्णिकायनाः पाणे
वल्का देवना गारव्या विन्वायना वाहकथयोऽवक्रितयो वस्वपाजयाः पूति
माषाः समवा ओंपवना ओंपगवा वैष्णवाः । सात्लछायना ओदुरोपा

१३. श्यनागाः) २. नैदेदा।३ड. खा अजव्राः । “ इ. लवा । ५ ग.
गीशिलाः । ६ ड, रिन्नाः । ७ ग. कौदण्ड' । ८ ग. 'टुपिण्डा ।. ९ ड, चटायना । १० ड. कुला ।
११ घ. महन्ता । १२ ग. पार्यश्वा । १३ ग. द्रौ, देवः । १४ ग. "वत्सा आ" । १५ ग. कपिष्टलाः।
१६ ख. श्यना गा । ड. श्यनयो गा । १७ इ. "नयो न' । १८ गमाः कौ" १९ ग. हरिताः ।
ङ. दारिताः । २० ग. देवप्ता ।

[ विवाहः ] संस्काररत्नमाखा । ७७९्‌
( भौोत्रप्रवरनिणेयः, वसिष्ठाः (७) )

गोपायना धोवयो यालिसया वाग्रयथा आयःस्यणा ब्रह्मएरेयाः खस्तिकाः
पाण्डुखयो गोधिरयो मारोहवयो ब्रह्मव्या; शौलयः पौरिश्रवसो याज्ञ-
वस्व्या रावणेयो मौख्यः कौरय ओपलोना ओं श्छायना मिथोवलयाश्षण्डा-
लयो गौरिल्यो व्यालोहयः स्यामनाश्वाः सुपाचयो दासध्या ्रलिषथा
आजगैनाक्षयः।

इति वसिष्ठाः ।

५

तेषामेकः । वसिष्ठेति । जयो बा वासिदैन्धममदाभरदरस्िति ।

कुण्डिना रोदितायना गुगुलयोऽगवत्या नेकणंय ओपवस्था आश्मरथा
वाहवाः कौङ्कोसयाः साङ्गतिनः कापः परका नवग्रापा दिरण्याक्नायणाः
वैप्पलादयः सौगयोक्षिता माध्यंदिनाः सोपयक्षयः सौस्थ्यो धृतयो नेषा
लोभायना गोबना विध॑कषयो मेत्रावरुणाः ।

इति कुण्डिनाः ।

तेषां जयः । वासिष्मैत्रावरुणकौण्डिन्येति ।

उपमन्यव आओदलया माण्डलेखयः कापिज्जला जाछागतास्तपोलोकासै्वणीः
पाणागिरयः सादाक्षरा मौलाल्यो महाकण्वायना वाररिखा ओद्रहनायना
वलायना भागवित्तायनः कुण्डोदरायणा लाक्ष्मणेया बीकेयो वारकय आल-
वचाः कपिकिशाः 'शौ काल्यः शाकधियो दाकायना वटेखला टम्बायना बरह्म
चर्याः शाकोहयाः सरावणाः कण्वायनाः काटाक्षा दशेरकाः कष्णास्तरायणाः
पालङ्कायना उद्वाहः कौरव्याः करीधिना मानेया ब्रह्मवलयो माशरावलाः
सांख्यायना गोरथाः सुहाका; श्यामयो राध्येया ओपटेखयो गोपोदनयः
कौमाराः काण्डोदरयशचक्रदमैयः कौरपृ्यः कौट्थलयो व्याद्रायणा रोकषदै-
मयो नौदयो बाहुल्यः कापायना भागुरायणाः शाकियो चक्रायाः
पायश्रवसो मारायणाः पादकायर्नाः सराम्भायना ातुहयो भागहयः कोरछ-
कशायनाः।
इत्युपमन्यवः ।

१ग. धोतवो । २ ग. याक्तिस" । ३ ख. आश्राय" । ग. आश्वलाय' । * इ. भ्रालि-
सया । ५ ग. "सिषठन्रः । ६ ह. श्धत्थो नै" । ७ क. पेव्का । ड, प्रटकरो । ८ ग. सौरस्थो ।
९ ङ. वरैशुङ्गा 1 १० ग. धरण्या पा। ११ ख. वाह्यकेयो । १२ ठ. रैखठ्यः । १३ ख. इ,
ब्रह्मचर्यः । १५ ड, करोधिनो । १५ ड. "दन्तयः । १६ ड. कापु" । १७ ग. पुर" । १८ इ.
“मयो । १९ ग. नाहल । २० इ. म॒चकाः । २१. “नाः स्कम्भाः। २२ ड. ^रदक ।

४४६ भहृगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [तिवाहः]
( गोच्रप्रवरनिणेयः, अगस्तयः (<) )

तेषां ्रयः। वासिषन्रममदाभरसो, हृति वसिति वा } आभरद्रसग्येति
कवित्पाठः। वासिष्ठाभरदरसैन्रममदेति वा । आव्यो््य॑त्ययो वा ।

पराशरा; काण्डुशया बाजयो वाजिमन्तयो भेमतायना गोबारयः भैगे-
हया वैकलयः पक्तयः कौडचादयो हा्॑श्वयः रपा; पनयो गोपयः+# स्यातयो
आरुणय आट्क्या वानरयाः काच्छ्रायनाः कौपतयः कृष्णाजिनाः कापि
सखाः स्वाप्यायनयः श्ेतपरपयः दौष्करसादयो गग्यादयसताेयाः श्रौतुहयाः
सहचोरयो नेनयाः पाथेयाः कारजायनाः कौष्णीयनाः शोकयो बीष्ण्यायनाः
कपिश्रोताः सम्मन्पा माण्डिकाः शानपातयाः पटिका वधिकास्िरपृषयंः
साखायनाः पषोमयो हयावयः शिवय इषीकदस्ताः ।

इति पराशराः ।

तेषां त्रयः । वासिष्ठशाक्यपाराशयैति । एषां वसिष्ठानां परस्परमविवाहः

सगोत्रत्वारसप्रबरत्वाञ्च ।

इति वसिष्ठाः ।

अथागरस्याः( स्तयः) । (८ )

त एकादष, भ्रगस्तय इध्मवाहः साम्भवाहाः सोमवाहा यज्ञवाहा
दर्भवाहाः सारबाह्यः पणणमासाः पारणिनो हिमोदकाः; पाणिकाश्च ।

अगस्तयः करम्भयः के्षस्याः सुमरेधसो मयोभुवो गाधरायणा; फुटस्तयः
एलहा; कतवः कणीदा मर॑देन्धाः

इयगस्तयः ।

तेष; । आगस्लेति । त्यो भ्रौ । अगस्लदारदचयुतैऽमबाहेति । अग
स्तयमाहेन्द्रमायोयुतरेति वा ।

इ्पवाहा विशालायाः स्फौटायना ओपदहनयः कटमाषा दण्डयो छाव-

# एतदग्रे ख. पुस्तके कदयपान्तगौतनिधरुवेषु धनुशिहान्तगेतविदयमानो प्रन्थः पुनः प्रमादा-
त्पतितोऽस्ति ।

१ ड. सिष्ेन्रः । २ ड. दरस्वि । ३ग. प्रोगेहया । ४ ग. कल्याः ।॥५दह
परयः 1 ६ ग. परष्णर' । ७ इ. काष्ण्यायः । ८ क. वाघ्याय । ड. वाद्रू्ाय। ९
काविरपूययः । १० ह. "य; शाल्वाः । ११ ग. अगस्ययः । १२ ग. तणौटा । १३ ख. यदेद्राः ।
१४ग. (कः । अग १५ ग. डः, वा। अगः। १६ ग. ति । अगः । १७ ख. स्पराकायना।
ह. स्पारायना ।

[वाहः] स॑स्काररतनमाला । ४४७
( गोत्रप्रवरनिर्णयः, द्विगोत्राः )
णयो रग्यारदण्डयो बैरणयो दुण्ठोद्रयः सैवपथयः शारमातपा भौक्जिरुताः
पादोहता हारिगरीवी रोहिष्या मोसलयः सैवगः साम्भरायणाः त्रकर्णायना
वीगीयणा आचया; श्षालङ्कायनय उपक्रल्मकायनयो वारिणयो यवाल्यायनयः
्षोमिनयो राशयः साकाक्षयस्तण्डयो लाञ्यायनयो हदोगयो मादुराक्षयः
पण्ठोद्धनाः कुण्ड्याक्षय उपेकूटा अददाः शेवायुधाः परहता वरलोरन्दय
ओकुला वैरण्डयो गोन्यादयो दामाः सीम्यानया ब्राह्मण्याः पुत्रयो बासि-
पार्यणाः श्ारगरः स्फाण्टावचनाः ।
इतीध्मवाहाः ।
तेषां ज॑य; । आगस्यदादैच्युतेध्पवाहेति दार्व्यति बा पाट; । एको बौऽऽ-
गस्तयेति ।
साम्भवाहानां साम्भवाहान्लौ पूत्रप्रव । आगरयद्‌च्युतसाम्भवाहेति ।
एवं सोपवाहादीनां चतुर्णौ तत्तननामान्त्यौ पूर्वाबिव ।
पूर्णपासानां पारणिनां च त्रयः । आगस्तयपौणिमासपारणेति ।
दिमोदकाः । अक्राः शक्ताः शक्ता हंसाः श्वासा हेमचर्चयः ।
इति हिमोदकाः।
तेषां त्रयः । आगस्दैमचयिरैमोद केति । ,
पाणिका विमितेटयः। मामितेकलयः । पिनौमकाः । नन्दयोनियः।
विटयः।
इति पाणिकाः।
तेषां जयः । आगस्त्यपैनामकपाणिकेति ।
अगस्तीनां सर्वेषां परस्परमविवाहः) सगोत्रत्वारसपवरतवाच ।
इत्यगस्तयः ।

अथ हिगात्राः।
शौद्गदोदिरयः संदृतयो छौगाक्षयश ।
तत्र भरदराजच्छ्गदि्ामितस्य रैरिरेः कषत्रे जातः शेङ्गशेशिरिनामा

१ ग. मुंडोद" ड. मुदोद" । २ ग. मौजिल'।! ३क.ख मार्गी । * ड. हृ्रोगः। ५ ड,
अपकूला । ६ ग. अम्बुदा! 1 ७ ग. सौम्यानयो । < ग. यथाः शा । ९ क. ख. स्फाण्डायनाः ॥
१० कः ष्यः । अग । ११ ग, दाज्यँति । १२ गरवाऽग¡ १३ ड. विमलयः । १४ इ, "नानकाः।
१५ ङ, किएयः ।

१ भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [विवाहः]
( गोतप्रवरनिणैयः, द्विगोषाः )

तदरोत्राणां पञ्च । आङ्गिरसवारैस्पयभारद्रानकाल्यात्कीरेति । आङ्किरसवा-
ईैस्पयमारद्ाजशेङ्गगरिरेति वा । त्रयो वा, आङ्गिरसकालयात्कीरेति।
आवो भरद्राजो वा । भारद्राजकाल्यात्कीरेति । कालयाक्षिकेति वा षपाटः।
एषां विश्वापित्रभरद्राजाभ्यां नानयः।

सैकृतयः पृतिमोषास्तण्डयः शम्बवो मैमगवाः सौपवना जानकयः सैराधा
रतव्या ऋषनयो वारायणयः सहयो गाङ्गयो लोक्षयस्ताखा नागहया भिा-

तयो विभीतकास्तेलयः परिभवा वेयाघ्रपच्याः भ्रौतायनाधान््रायणा मह्टकाः
श्ञालायना आरण्या हारिनियाः पौला आघ्रयः ।
इति संङृतयः।

तेषां र्यः । शाक्लसांकृल्यगौरिवीतेति । अन््योव्यल्यो वां । शक्ल.
गीरिवीतसांकृदयेति । आशङ्िरसगोरिवीतसांटृस्येति वा । एषां संृतीनां
वसिष्ठत्वमस्ति, सलयाषाढापस्तम्बादिमिषसिष्टगणमध्ये पाठा । बासिठशक्तः
पाक्षिकवरणाच्च । तेनैषां सवैवासिरैरह्वासिषटरटोगाक्षिमिश्च सहाबिवाहः
सगोत्रत्रात्किचिपवरसाम्याच । केवलाङ्गिरोभिरप्यविबाहः । बौधायनेन
केवलाङ्गिरोमितरिवागितव॑सिे् सह संकृतिमिरविवाह इत्युक्तम्‌ । केचित्त
केवलाङ्गिरोगगेधिवाह एव॒ सगोत्रत्वाभावाद्ित्रि)मवरसाम्यामार्वीचेति
वदन्ति । प्रयोगपारिजति तु काश्यपैरप्येषामविवाह इत्युक्त, ततर देतुभिन्य
इति नग्याः।

लोगाक्षयो दार्भायणा मैत्रवादयो दरहकाखेयाः कापुटयः फैलयाः कंसपा-
त्रा्राङकायनयां नित्यराः, ताद्य ओदकयः कोनामयः सौतयः सैतिकयः
भरा निशयः एषिकंयः सौयुखिकयः सैरन्धयो बोषणयः कालकयः सौर-
न्धयो राजवाहवोऽनश्वयो भिगुरयो राजवनयः सैरयः स्विरोदबाहयो राज-
सवकयः सौरङ्प्रयः पिङ्गक्षयः काकुलयः शाकल्यो रावफाल्यः सैकयः कौमु
धयः शरश्न्ता ओौपपलकयः सौतपाः

इति छोगाक्षयः।
तेषां जयः । कारयपावत्सारवासिष्ेति । कादयपावत्सारासितेति बा ।
१ ट. 'माषस्त । २ ड. सेपवना । ३ क भ्यो बिभी। ४८. या, राक्टयः।५द. वा।

शक्य” । ६ ट. १त्‌ । आङ्गिरसम्रवरा्च । ७ ट. 'रोगणेरवि। < ट. "वाञ्च । प्र । ९ ख. कर्याः ।
१० ग. "कयाः सौ" । ११ ड.“खियः। १२ ख. ग, सौरन्ध्रयः। १३ ख. सामु । १४ ड. रद्र ।

(गोप्रवरनिणयः] सं्ारर्लमाल । ४४९
(द्विगोत्राणां गोत्रप्रवरनिणेयः )
वासिष्ावत्सारकारहयपेति वा । एतेऽहसिष्ठाः । नक्तं करयपाः । एष। बसि.
एकरयपाभ्यां संकृतिमिश्वातिवाहः सगोत्रता केधित्समवरत्वादपि ।
पारिजातधृतसंग्रहस्मृलयथेप्तारयोस्तवन्ये षटक्ताः । देवरातानां जयः । वैष्वा-
मित्रदेवरातादटेति । एषां जमदभनिविश्वापित्राम्यामकविवाहः ।
“८ जमदरञ्चिगणस्यापि विश्वापित्रगणस्य च ।
न दरेवरातगोत्रेण विवाहः स्यात्परस्परम्‌ '' इति संग्रहः ॥
बौधायनादिमिजीमदग्नयेषु देवरातस्यापठितत्वाज्ञादग्न्यतरं चिन्त्यमिति
केचित्‌ ।
अन्ये तु--“ ओर्ेवमूचीकस्य सत्यवलयां महायशाः |
जमदश्िस्तपे वीर्या जज्ञे बरह्मविदां वरः ॥
मध्यमश्च शुनःशेपः शुनःपुच्छः कनिष्ठकः " |
ह्युक्तवा--“ देवरद श्रूनःरोषो विशामित्राय मामवः ।
देतैरततः प्र वै यस्मादेवर्‌तस्ततोऽमवत्‌ '” ॥
इति हरिवंशे देवरातस्य जमदभ्रिसंवन्धकथनाजामद्रन्यत्वमुपपन्नमित्यादुः।
धर्ममदीपे तु--““ मातामहैः शुद्धजामद्नदेवरातनां न विवाहः » इत्युक्तम्‌ ।
धनेनयानां वे्वामित्रमाधुच्छन्दसधानंजय्येति । एषापत्रिवि्वापित्राभ्या-
मवरिवाहः।
जातुकण्यीनां वासिष्ठात्रेयजातुकरण्ेति । एपामत्रिवसिष्ठाम्यापिवाहः ।
वामरथ्यादीनां प्रोक्तानामभिपुजिकापूत्राणामनिव्रसिष्ठाम्यामत्रि्ाहः ।
अत्रिविश्वामित्राभ्यामिति केचित्‌।
कपिलानां पञ्च । आङ्किरसवाहस्पतयभारद्राजवान्दनमातवचकेति । एषां
विश्वापित्रभारद्राजाभ्यामवित्राहः । न च कपिलस्य विश्वामित्रसबन्धे माना-
भावः । वैश्वामित्रं देवरातं प्रकटय तस्यते कापिटेयवाभ्रतवा इयतरेयि(य)
ब्राह्मणगतकापिलोक्तेहिङ्गविधरया मानत्वात्‌ । कपिलानां विन्वामित्रतामाव
कापिलानां वर्वामित्रत्वानुपपत्तेः
कतानां जयः । वैश्वामित्रकालयात्कीटेति । एषां विनश्वामित्रभारद्राजाभ्या-
मविवाहः
एवमिदार्मतनानुमपि दत्तकादीनापुत्पादकपालकमोः पित्रोगोतजपरवरा
वज्यां इति प्रबरमञ्जयादयः
१ग. दैवः । २ ड तादीनां ।३ग भर” । * इ. "विधाया ।

५ # ।

४५० महगोपीनायदीक्षितविरविता-- [गोत्रप्ररनिणैयः]
(द्विगोत्राणा गोतरप्रवरनिणयः )

मण्डनः“ आविश्वामित्रमात्रेया नोद्रहम्ति चते मिथः।
द्विगता वामरथ्या्या अत्रे पुत्रिकापुताः ॥
विश्वामितैरत्रिमिश्च न विवाह्यो धनंनयः।
यद्वा धनंजयौ भिन्नौ शब्दमात्रं न भिदे ॥
विश्वामित्राः कर्यपान्तास्तेषां नान्यप्तमन्वयः ।
कदयपाः स्युषर्िष्ठान्तस्तेऽन्योन्यमविवाहिनः ॥
वसिष्ठः करयपैरनाल्ति टौगाक्षीणां विवाहिता ।
विष्ठाः स्युरगस्यान्ता नोपयच्छनिति ते मिथः ॥
विधायैरङ्गिरोमिश्च विषरप्यशेपतः ।
पंक्तीनां द्विवशत्वाननास्ि वैवाहिकी क्रिया ॥
तथेव जातूकण्यीनां वप्निठरतरिभिः पह ।
तण्ड्यादिवर्ज स्वरव संकृतीनां विवाहिता ॥
नान्योन्यमप्यगस्तीनां राजादि गुरुगोत्रतः ।
स्वगो्ायनमिन्ञानां विप्राणामियमेव दिक्‌ ॥
गुवेशाविदन्यस्मे स्वं दत्ता तत्कृखो भवेत्‌ ।
यद्रा स्वप्रवराज्ताने जमदभ्ीनुपाश्रयेत्‌ ॥
गोत्रकार्यषु सपु कितु नेवोदररेत्कनित्‌ ।
मानेति तु सरवैपां यद्यपि प्रवरः परमः ॥
तथाऽपि तेन साम्येन न विवाहो निषिध्यते ।
प्रवरे ये विकल्पाश्च ते चोद्धाह्या व्यवस्थिताः ॥
तैया व्यवस्थया चिन्त्यो प्तमानप्रवरेतरौ ।
ये स्वयं कलिपतं यक्षं कृमारा न स्मरन्ति रि ॥
तेषां तदनुप्रारेण प्मोत्रत्वािचिन्तनम्‌ ।
सत्याषाढे वदत्यतदन्ये तृस्यविकरपनम्‌ ॥
आचायौन्तरपाठानामीषद्धदेऽप्यमिननता '' इति ॥

इयं उयवस्था कषत्रियविपयिण्येव पूर्वत्र तस्यैवोपक्रमात्‌ । अयमेव न्यायो
वैश्यानामपि । गणसंदेहै त्वविबाह एष ।

ति प्रवरनिर्णयः ।

१ ट, 'जादिगु" । २ ढ. वंशवि' । ३ ड, तथा ।

[गोतरप्रवरनिणयः] संस्ाररत्नमाला । ४५१
८ मातुलगोत्रनिणंयः, दत्तकगोत्रनिणैयः )

अथ मातृगोत्रनिर्णयः ।
तत्र स्मृतिवचनम्‌-
“ मातुटस्य सुतामूदू मातृगोत्रं तथेव च ।
पमानप्रवरां चैव त्यक्वा चान्द्रायणं चरेत्‌" इति ॥
अयं च मातुगो्ाविवाहनिपेधो गान्धरवादिविवाहोढारतानां सर्वेषामेव ।
ब्राह्मादिविवाहोढासुतानां सर्वेषां न, भितु माध्यंदिनीयानामेव मातृगोत्रं
माध्यदिनीयानाम्‌ ' इति वचनात्‌ । शिष्टाचारोऽप्येवमेत ।
केचिक्छेतस्य वचनस्य निग्ूतात्प्ेषां मातृगोतरमैनपिलयाहुः । यक्तं तु
शिषटाचारसदषतवचनान्माध्वंदिनीयानामेव तद्रमैनम्‌ ।
हति पातूगोतरनिणेयः ।

ध

अथं दृत्तकस्य विवाहाद्युपयोगिगोत्रादिनिणयः ।

तत्न यद्यपि यश्च प्रतिग्रहीता जातकमीदिमिशडादिभिरबा संस्छृतः स एक
गोत्रः
एतदमिपेलैव-“ गो्रिक्ये जनयितुं मनेदृत्तिमः पुतः " ।

इति शासनमपि प्रत्तम्‌ । एतदन्यस्तु प्रतिग्रहीत्रोपनयनमात्रसंस्कृतस्तदुकत्तर
प्रतिग्रहीता वा देवरातवद्धिगोत्र एषेति व्यवस्था निवन्धकाररक्ता) तथाप्येषा
व्यवस्थाऽभिवाद्नश्राद्धादिगतगोत्रनिदेशाथा । विवाहे तु दत्तकमात्रेण बीजि-
मतिग्रहीत्ोः पित्रोरगोतरपवरवर्जेनं कायैम्‌ । प्रवरमञ्जयांदिनिवन्पेषु तन्निषधो-
क्त रिति कास्तुमे।
„ दत्तकमीमांसाकारसतु दत्तकमातरे गोवदयवजंनं न कितु न्ापप्यायणे दत्तक-
विशेषे [इलाह] । तथाहि । द्विविधा दत्तकादयः । निलन्रागष्याणा अनिद-
द्यपुष्यायणाश् । तत्र नित्यश्चापष्यायणा नाम ये जनकपतिग्रहीतृम्यामाव-
योरयं पुत्र इति संमतिपन्नाः । अनिरयग्याुप्यायणास्तु ये च्रडान्तैः संस्कारे
जनकेन संस्छरेता उपनयनादिभिश्च प्रतिग्रहीता) तेषां गोत्रहयेनापि संस्कृत
त्वादस्यापुप्यायणत्वं परं खनिलयम्‌ । जातपात्रस्येव परिग्रह गोवरदरयेन सस्का

राभावात्तस्य परिग्रहीतगोत्रमेव । तदिदं सवेमभिप्रलयाऽऽह सत्यापादः

% मातृगोत्राया द्रिवाह इति विग्रहः । + आदहेलयिकम्‌ । भपिदिरातीयत्रातिदिशन्निति
वा पाठ्यम्‌ ।

१क्‌. विषये । त ।

४५२ भटरगोषीनाथदीक्षितविरचिता--[गोत्रगरवरनिर्णयः]
८ दत्तकस्य विवाहायुपयोगिगोत्रप्रवरनिणयः )
८ नित्यानां दामृष्यायणानां द्रयोः " इति सूत्रेण निस्यद्यापुष्यायणानां गोर्ये
प्रवरसंवन्पपुक्ला तमेषानिटष्वतिदि शति, 'दत्तकादीनां तद्‌ द्यामुप्यायणवत्‌ '”
इति सूत्रेण ।
व्याख्यातं चैतच्छवरसखामिभिः-
५८ द्यामुप्यायणप्रपङ्गनानित्यानाह दत्तेति । ताक्देव नोत्तरप-
ततौ । प्रथमेनैव सस्कराराः परिग्रहौ चत्तदोत्तरस्य पूतरलात्तनेवो-
त्रत, तथा पितुग्येण चेकरापरेण ये जातास्त परिग्रहीनुरेव ' इति ।
अस्य भाष्यस्यायमर्थः । यो गो्रद्रयेन सेस्कृतस्तस्यव्र गो बरदयसवन्धो
नोत्तरस॑ततेः । जनक्गोजसंबन्धे किं कारणमिलयाह- प्रथमनेति। प्रथमो जन-
कस्तन॑व सेस्कृतत्वात्‌ । सेस्काराश्च चाखन्ताः ।
¢ पितुगत्रिण यः पूतः पम्कृतः पृथिवीपते |
आचृदान्तं न पत्रः स्र पुत्रतां याति चान्यतः" ॥
हृति कालिकराएुराणात्‌ । व्याख्याते चेत्ागेव । अन्यस्यासाधारणीं पुत्रतां
न याति कितु श्रागुप्यायणो भवतीति । प्रथमेनासंस्कारे कथमित्यत आह ।
परिग्रदीत्रा चदिति । परिग्ररीजेव जातकपीदिसवेसंसकारकरणे चोरादिसंसा-
रफ़रणेऽपि वोत्तरस्य परिग्रहीतु गोत्रम्‌ । तत्र हेतुः पृतरलरात्पस्कारकरणे
पथमस््ात्‌ । ब्रामुप्यायणसंततौ चावे्तिनगोत्रपाह तेति । परिग्रदीत्‌-
गोत्रेणैवोत्तरसेततेगेत्रमुभयत्रापि । सगोतरपरिग्रहमाह--तभति । जनकपरि
ग्रहीत्रोरेकगोत्रतेऽपि परिगरदी्व व्यपदेशः परिग्रहसंस्कारकरणादिति ।
यत्तु--“' गोत्रसितिथे जनयितुं भनेदतिमः सुतः » इति
ततपरिगरहीजरेव जातकर्मादरिसर्वसंस्कारकरणपकषे वेदितव्यम्‌ । ये तनिलय-
श्रमृष्यायणा दत्तकादयस्तषां गोबरयम्‌,
८ द्यपुप्यायणफ ये स्युदत्तकक्रीतकादयः |
गोत्रद्ेऽप्यनृद्वाहः रङ्गरोरिरयोधा "'
इति पारिजातस्मरणात्‌ । गोत्रदप जनकगोतरे परिग्रहीतृगोत्रे च ।
दत्तकादीनां च व्रापुष्यायणलत
“५ इद नल्यानां द्यामुप्यायणानां दत्तकादीनां द्यामुप्यायणतत्‌ "
इति सलयापाढवचनं प्रमाणम्‌ । प्रवरमञ्जयापप्यनेनेवाभिप्रायेणोक्तम्‌ ।
दत्तक्रीतकृतरिपपुतरेकापु्ादीनां यथासंभवं गोत्रयं सपरतररमस्तयेवेति । एतावता

१ग. द. सैऽनि।२ग. ट. भवेह । ३ ख. "दीनामनियानां द्तक्रादीनां ।४ग. यप्र ।

(गोत्रप्रवरनिर्णयः] संस्काररत्पाला । ४५३
( दत्तकसापिण्ड्यनिणयः )

्विगोत्राणां गोजदयं समरवरं विवाहे बज्यमिल्याह | तत्र युक्त ग्राह्यम्‌ । न चदा
न।तनसूनपुस्तके एततसूतरस्पवाद्रशनातकथपेतस्य सत्यापाठी यत्वमिति वाच्यम्‌ ।
अतिभामाणिक्रेन पीपांसामाप्यकृता श्वरस्वरामिना सल्यापीटयलेन परत्व
व्याख्यातत्वेनतद्‌नुरोषेनेदानींतनसूतरपुरतक एततसत्स्योच्छिक्ननाया ए

कर्पनात्‌ । सकप्क्रण्डपुच्छनमिद्यमियुक्तप्रवादो ऽप्यस्ति । दविगात्रस्य जन
कपतृगत्रवर्जनात्रधः कचिद्‌ पादानीपनुपलम्भाव्रावद्ङ्गानं वमनम्‌ ।

हति दत्तक्रगात्रानणंयः |

अथ दुत्तकपांपण्यनिर्णयः |
गौतमः --“ ऊर्वं सतमायितृनपुम्यो वीनिनश्च मातृबनयुम्यः प्म्याः इति ।
उक्तं च--““ वुरेवाद्नाता च कनोयस्य विम्य "|

इतिवातिकव्याूयानाव्रसर्‌े न्यायात दृततकवरिपयमेनदरिलङ्गीकृत्य
कुन्त्या जनक्कुटे साप्तपुरपं साप्ण्ड्यिपिति । व्याख्यातं तद्विपयतरनेव
सापिण्ड्यमीपांसायाम्‌ । अतः कलद्रमेऽपि साप्तपृरपसापिण्ड्रं प्रतीयते ।
पदीनसिस्तु - ^ तरीन्मातृतः प्श्च॒ पितृतः पुरपाननीलद्रहत्‌ " इत्याह ।
व्याख्यातमेतद्‌परार्के- दत्तङादिपत्रान्पितुपक्षनो निव्रत्तपिण्डगोत्रार्पयान्परलेत-
दुच्यते पश्च पितृत इतीति । अतश्च प्रनिग्रहीतपितृकुल साप्तपृरुपं सापिण्ड्यं
प्तीयत । प्रतिग्रहीतूमातापितृकुरयोसिषुरुषं सापिष्ड्यमिति प्राञ्चः ।

अत्र व्यत्स्थाक्ता सापिप्ड्यदीपिकायाम्‌-- दत्तक्रीतादीनां जनकगोत्रेणो-
पनयन कृते जनक्कुले साप्पुरूपं सापिण्ड्यम्‌ । प्रतिग्रहीतृपातापितकृजे निष।
प्यपिण्डलक्षणं त्रिपुरुषं सापिण्ट्यम्‌ । प्रतिग्रहयतृगोज्रणाप्रनयने तत्रे साप्र
पुरुषमिति ।

उपनयनमातर कृते पाञ्चपुरुषम्‌ । जातक्रमादरपनयनान्ते करते साप्तपृरष
भिति पठीनतिवचःसाफरयाय व्याण्ययम्‌ |

न केवल दत्तकस्य प्ररणयनाथपवप साप्ण्ल्यपिन्यासः) [कतु तत्सत-
तस्तातपत्राद्‌ कुरान; सह सवन्धपसमबानणेयायपपि । अन्यधा पाथसुभ-
द्रयारदत्तयाः सवन्यासमवङङ्ाया आचायकतुकपिन्यासस्य तदपपत्य
सथरया गतिमायाषिन्यासस्याटग्रकतापत्तः

१ग, वणकाः । २स.ग. भेक । ३ ग. (गुदैवाः |

४५४ भद्रगोपीनाथदीकषितविरचिता -- [दत्तकपतपिण्ड्यनि्णयः]

( दत्तकरस्याऽऽशौचनि्ैयः )

यादृशस्य दत्तकस्य यथा सापिण्ड्यमुक्तं तत्स॑ततेरपि तथेव तद्वोध्यम्‌ ।

अत एव्र यन्मदनपारिजातेऽ्प्युक्तं दत्तपत्याः सुतस्य मातुः प्रतिग्रहीतरपितू-

$ [+ 9 [ते

मातृकुले त्रिपुरुषं सापिण्ड्यम्‌ । दत्तपत्रसुतस्यं सननक्कुले पश्चपुरुषमिति,

तदपि पू्ाक्तरीसया दत्तकविरेपसंततिविपयस्वेन व्याख्येयम्‌ ।
हृति कैस्तुभोक्तद त्तकसापिण्ड्यनिणेयः ।

जथ प्रसद्गादत्तकस्याऽऽश) चनिणयः।
दृ्करपुतरस्य जन्ममरणयोः पूरवापरपित्रोचचिरात्ं सपिण्डानामेकादम्‌ [आशौ-
चम्‌] । यद्सपिण्ः पूत्रीकृतः--
^ वेनिकादभिपतनन्धादनृरध्यदवं उयहम्‌ " हूति वचनात्‌ ,
५ परपूर्वषु मायासु पत्रेषु कृतके च ।
मतमान किरातं स्यारेकाहसतु प्रपिण्डगः ' ॥
इति माधवीये हार्‌ हवचनाच । तादृशेन दत्तेन पित्रादिपरणे त्रिरात्र
कार्यम्‌ -
५ दत्तकश्च स्वयं दत्तः करतरिमः क्रीतणएच।
सूतके मृतके नेव व्यह्‌ाशोचस्य भागिनः ॥
इति शुद्धितसे व्राह्मवचनात्‌ ।
सपिण्डस्य पुत्रीकरणे तु सपिण्डपरणादिनिमिततं दत्तस्य तन्परणादिनि-
मित्तं सपिण्डानां दङरात्रमेव निविवादरम्‌ । सापिण्ड्यं च पूर्वोक्तरीलया व्यव
स्थितपाशौचदहेतुः ।

„ दततकपु्रस्य जननमरणयोः पूर्रापरपित्रोखिरा्र सपिण्डानापेकाहमिति
कोरतुभीयवाक्यस्पायमथेः। दत्तकपुत्रसयेखतर संस्कारानन्तरं गृहीतस्य दकस्य
पुत्रो दत्तकणुत्र इति तत्पुरुषेण पूर्रीपरपित्रोजेननाशौ चस्य संदायनिषतति-
वतीलथैः ।

तथाऽऽह्‌ परीचेः-
^ तके मृतके चेव त्रिरात्रं परपृ्षयोः ।
एकाहस्तु सपिण्डानां त्रिरात्रे यत्र वे पितुः " इति ॥
यदा तु पितुचखिरात्रं तदा सपिण्डानामेकाहं इटर्षः ।

१. स्यजः। २ड. हदारितः। ३ ड. "हमिय'।

संस्काररत्नमाखा। ४५५
( जनकप्रतिप्रदीुदैश्यकदत्तककःवैकपिण्डद्‌ननि्ैयः )
५ अनौरपेपु पुत्रेषु जतिषु च म्रनेषु न।
परपुवाप्र॒ मायाप प्रपतापु मृताप्र च॥
त्रिरात्रारिप्यते शुद्धिः " ।
हलयस्यायपथः--अनौरसेष्वितीयमधिकरणसप्तमी । भनीरसेषु द्त्तकादिषु
तत्र जातेपृत्पन्नेषु पुत्रपत्पन्नवालकेषु सत्सु मृतेषु ससु च परः प! परतिर्यासां
ताः परपरबास्तासर जारासक्तासिति यावत्‌ ।
तथा च प्रजापतिः
“५ अन्याश्चितेषु दरिषु प्रपत्नीमुतेषु न ।
गोत्रिणः स्नानदुद्धाः स्युल्लिरत्रणेव तततिता ” इति ॥
षटयाश्नोचनिर्णयः।

अथ जनकप्रातेग्रहाटदश्यकदत्तककतरकपिण्डदाननिणयः।

मनुः--““ गोत्ररिक्थे ननयितुन भनदृत्तिमः सुतः ।
गोत्रिथानुगः पिण्डो व्यपैति ददतः खधाम्‌ " इति ॥
एतच जनकस्य पुत्रस ।
पवरमञ्ज्या कालयायनरोगाक्षिभ्यां सष्ठ चेतदुक्तम्‌-

५ अथ ये दत्तककरीतकृतिमपुतरिकापूुत्राः परपरिररेणाऽऽर्पया
जाताप्ते द्यामुप्यायणा मवनिति यथा शोङ्गशेरिरीणां यानि चान्यानि
पमत्पन्नानि कुंटानि भवन्ति " ।

यादिना दयोः पित्रोः प्रवरानुक्लोक्तम्‌#--

“ अथ यदेषां खामु मार्याखपत्यं न स्याद्रिकथं हरेयुः पिण्डं
चैम्यक्िपरपं ददयुयदयमयोरनं स्यादृमाम्यामेत दवुरकसमि्धराद्धे परथगु
दिदयेकपिण्ड द्वावनुकीतयेल्यतिप्रहीतारं चात्पादमितारं चाऽऽतुतीया-
त्पुरुषात्‌ "' इति ।

हेमाद्रौ काप्णाजिनिः--
५ यावन्तः पितृवरगाः स्युावद्ध्दत्तकादयः ।
प्रतानां योजनं कुयुः खकीयेः पित्रभिः पह ॥
द्ाम्यां सह पितुः पुत्राः पौत्राम्तवकेन तत्समम्‌ ।

# उक्तमिर््याधिकम्‌ ।

१क.स्ल. ग. पूत्रास'।

४५६ भटरगोपीनाथदीकषितत्रिरचिता - [विवाहः]
( विवाहकाटनिणैयः )
चतृर्पृरुपे छन्दस्तस्मादेषा त्रिपृरुषा ॥
साधारणेषु कलपु त्रिशेषो नास्ति वगणः !! इति ।
अस्यार्थमाह हेपाद्रिः--दत्तकादयो जनकपालकयोः कुटपरेतानां स्ववर्गीमैः
सपिण्डनं युः । दत्तकानां पुत्रास्तु पितुद तक्रस्य पितृभ्यां जनकपालकराभ्यां
सखपितापहाभ्यां सपिण्डनं दुयुः | तेषां पत्राः स्वपितरं दत्तकरेन पितामहेन
तजनकेन च सपिण्डयेयुः । चतुर्थोऽपि तत्कुरस्य एव, तेपां परपौत्रस्तु
दत्तस्य प्रपितामहस्य पालककुरस्थं चतुर्थं योजयेन्न वा । छन्द इच्छा ।
दशमहालयादौ तु द्योः पित्रोः पिनामहयोः भपितापहयोतां श्राद्धं देयम्‌ ।
तत्र दयोः पित्राच्रोः पृथकरिपण्डदानं) द्रयादशेनेका वेति । श्रद्ध गात्रं तु
पाटकस्य, विव्राहाद्‌ं तूभयोरिलयादि परवरदपणादिषु ज्ञेयम्‌ ।

अथ विवाहकारुः।
तत्र मदनरत्ने नारदः-
“५ युमाऽव्दे जन्मतः स्रीणां प्रीतिदं पणिषीडनम्‌ ।
एतत्पंपामयृमेऽढ्दे व्यलयमे नाशक्ृत्तयोः " इति।
पुमां युमेऽन्दे स्रीणापयुम्रऽन्द्‌ इत्येषैरप व्यलयये । तयो्वधूवरयोः पाणि-
पीडनं नाश्करद्धवती लेः ।
पराश्ञरमाधवीये समृलयन्तरे तु -
८ गमीधानाजन्मतो वा पञश्चमाव्दात्रं श्ुमम्‌ ।
कुमातैवरणं दानं मेखटबन्धनं तथा '' इत्युक्तम्‌ ।
पथमान्द्रात्परमिति । पञ्चमाग्दात्परं यदयं वर्प तेत्र कुमारीवरणादि
शुभं भवतीः । तेन युगमेऽब्दे जन्मत इत्यनेन न विरोधः ।
बौधायनः--“ ददयादुणवते कन्थां निकां बहमनारिणे ।
अपि वा गुणहीनाय नोपरुन्ध्याद्रनस्हाम्‌ ' इति ।
यत्त मनुनोक्तम्‌-
“ काममामरणात्तषठहहे कन्यतमत्यपि ।
न चैवैनां प्रयच्छेत गुणहीनाय कर्िनित्‌ ' ।
हृति तद्रुणवरति संभवति गुणहीनाय न दव्रादिलेवंपरं न तु सवरथा गुणदीन-
निषधपरम्‌ । नो चेदपि वा गुणदीनायेति वोधायनोक्तः कसो निविषयः

१ग. कटप्र । < इ. तत्रापक |

[विवाहः] संस्काररत्नमाख । ४५७
( विवाहकालनिर्णयः )

स्यात्‌ । ऋतुमस्यापि तिषदितिषचनगुक्तरीत्या न सरथ तालर्षवत्‌ । अतो
नोपरुन्ध्याद्रनस्वलामिलयनेन न षिरेषः।
अत एव वसिष्ठेऽपि-
^ प्रयच्छक्नञचिकां कन्यामृतृकालमयायिता ।
ऋतुमत्यां हि तिष्ठन्त्यां दोपः पितरमृच्छति " इति ।
कन्याशब्देन लललाच्मिमानरहितवयोयुक्ता पिपिक्षता ।
तथा च माधवीये पएराणम्‌-
“ यावन्न गृहतेऽङ्गानि कन्या पुरुपपतनिधौ ।
योन्यादीन्वगृहेत तावद्धवति कन्यका '' इति ।
अमरस्तु नग्निकराऽनागतातैतरेत्याह ।
स्मयन्तरे--““ पडन्दमध्ये नोद्रा्या कन्यका वतप्रद्यम्‌ ।
सोमो मृड यतसतद्वद्न्धवैशच तथाऽनटः " इति ।
एतन्पूलमृता भरुतिरपि--
“ सोमः प्रथमो विविदे” इल्यारभ्य “ तृतीयोऽभ्निटे प्रतिः " इलयन्ता ।
नन्वस्य विरोधो ब्रह्मपुराणे गौतमीमाहात्म्ये भानुतीथवरणने विष्टिभानु-
संवादे दयते-
५ चतुयद्रत्रादर््व यविन्न दश्मालययः |
तावद्विवाहः कन्यायाः पित्रा कार्यः प्र्ल्तः '' इति ।
सद्यम्‌ । एततपराणवाक्यं शरद्राविपयं न व्राह्मण्यादिविषयमिलयविरोधः ।
सक्तमवर्पं विपमत्वाारदादिभिः सीषिवाहे नाङ्गीकृतं तस्मात्स्ैवर्णानाम-
विरद्धमष्टमनवरमदशमवरपेषु द्युद्रहनम्‌ ।
ननु नवमवषस्य ग्रहणं विरुद्धं युग्मेऽव्दे जन्मतः स्रीणामितिनारदवचन-
षिरोधादिति चेत्सत्यम्‌ । “ नववर्पा तु रोहिणी ” इति नवरवरषाया रोदिण्याः
५ वैकुण्ठो रोहिणीं ददन्‌” इति वक्ष्यपाणमरीचिषचने रोिणीपरदाने फल -
विरेषोक्त्या नव्रपवर्षस्यापि विवाहकाल्लेनोक्तत्वात्‌ ।
वयोविरेषेण दातुः फलव्िशेपमाह मरीचिः -
“ गौर ददत्नाकप् वैकुण्ठे रोहिणी ददन्‌ ।
कन्यां ददन्चरहटोके रोख तु रनस्वद्यम्‌ '' इति ।
वसतीति रोषः ।

# र हिणीरशब्दोऽधिकः ।

४५८ भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [विवाहः]
( विवाहे मासादिनिर्णयः )
गौर्यादिकषन्दार्थो यमेन दशितः -
« अष्टवषी मेद्रोरी नववर्ष तु रोहिणी ।
दवरपा भवेत्कन्या अत उध्वं रनस्वा ” इति ।
सैवर्तोऽपि--“ अष्टमे तु मद्री नवमे नमनिका मवेत्‌
दशमे कन्यका प्रोक्ताऽत उध्वं स्याद्रनखडा '' इति ॥
देवरः“ कुटशीलवयोधृत्तरूपाठ्यां नमनिकां शमाम्‌ 1
व्रिधिना तु वरः कन्यामुद्रहेदात्मनः माम्‌ ॥
सक्ाग्दात्कनम्यकानाभ्नी रेशवी स्याच्छुभाचिता ।
तामष्टादशवर्पीयो विवहेद्विधिवत्पुमान्‌ ॥
याऽटवषी मवद्रोरी पु्रपेत्रप्रवथिनी ।
पञ्चव्िशतिवर्ीयस्तां कन्यामुदरहद्िनः ॥
रोहिणी नववपौ स्याद्धनधान्यविवरिनी |
तामृद्ररेत मतिमान्वकरामाथ्षिद्धये ॥
ऊध्वं दशाब्दाया कन्या प्रग्रनोदशना्त प्ता ।
गांधारी स्यत्समृदराह्या चिरं जीवितूमिच्छता " इति ॥
इति विबाहकालः ।

[ क क ~ (~
अथ विवाहे मापरादिनिर्णयः।
तत्र मासा उक्ता वाल्स्येन--
^“ माघमा मदेव्यदा कन्या सौमाग्यपयुता ।
फाल्गुनोट। भतेत्सा्वी वैशास पत्रिणी भवेत्‌ ॥
धरयुक्ता भवेऽज्यष्ठे धनिनी काक्तके भवेत्‌ ।
देवपूनारता नित्यं मापे स्यात्पोमदेवते " इति ॥
धनिनी स््रातश्मेण धनरंग्रहवती । निलमिलनेन भर्वादिषुशरपान्याततिः
सूच्यते । सोमदेवतो मागशीषः ।
मदनरत्ने नारदः-
^“ माघफा्ुनेशालम्येष्ठमापाः शुभप्रदाः ।
कार्तिको मर्महीर्षश्च मध्यमाितरेऽधमाः ॥
न कदाचिद्शक्िप। मनेराद्रप्रवेशनात्‌ ।
विवाहदेवतानां च प्रतिष्ठां चोपनायनम्‌ " इति ॥

[विवाहः] सस्काररःनपारा । ४५९
( विवाहे मासादिनिर्णयः )
अत्र यद्यापि शेषा निन्दितास्तयाऽपि मानोराद्रपरेशनादििति पुनःश्ुलाऽ5-
पादोऽभ्यनुह्ञात इति नवीनाः । अत्र च विधिनिपेधाः सौरमापराभिप्रापेण ।
यथोक्तं गर्गेण--
^ पनोरो मापो किाहारौ यज्ञादौ परवनः स्मृतः " इति ।
करयपेन चान्द्रमानमप्युक्तम्‌-
“ उपवाप्ततरतोद्राहयात्रक्षौरोपनायनम्‌ ।
तिभिवपादिटिलिनं चान्द्रमानेन गृह्यते " इति ॥
इतरे चैत्रापादश्रावणभाद्रपदाभ्विनपौषाः ।
ज्योतिष्मकाशे व्यासः--
““ माघफास्ुनेशासे यचदा मर्मर ।
ज्येष्ठे चाऽऽपादमापते च सुभगा वित्तपंयुता ॥
श्रावणे वाऽपि पौषे वा कन्या भाद्रपदे तभा।
ये्शवयुका तकेषु याति भयेधव्यतां भूवम्‌ " इति ॥
पृथ्वीचन््रोदये भरद्राजः-
मावफालुनैशासम्ेषठापादमृगामिषाः }
पडते पृनिता मापात्ातुवर्यस्य नित्यशः " इति ॥
अत्र विहितप्रतिषिद्धानामापादादीनां व्यवस्थामाह पदनरले षसिष्ठः--
« परौपेऽपि कर्यान्मकरस्ितेऽ नेत्रे मतेन्मपगतो यदा स्यात्‌ ।
प्रश्षसलमापाटक्तं व्रिवाहं वदन्ति गगा मिगुनस्ितेऽ् " इति ॥
देशाचारा्यवस्था ।
आपस्तम्बः--“ परै ऋतवो विवादस्य रैरिरौ मारौ
परिहाप्योत्तमं च नैदाव्म्‌ " इति।
रौशिरौ मासौ माघफारणुनौ । तदाप उत्तमो मास आपा; । एतदर्ज
नव मासा मुख्यः काल इति सुदशनमाप्येऽण्डविलायां ब्रह्मव्रिातीथरोक्तम्‌ ।
बौधायनसूतरेऽपि--
५८ स्वे माप्ता विवाहस्य जुचितपस्तपस्यवनमिल्यक्रे " इति ।
शुचिरापाढः । तपा माघः । त्पस्यः फालुन; । अत्र स्मृद्युक्ताना

॥ छ ४
क# स्वाधप्य्रननतात्तद्‌ ।

१ से यदृत्यद्य।

४६० भदटगोपीनाथदीधितविरचिता- [विवाहः]

( विवाहे मासादिनिणैयः )
मासानां सृतरोक्तानां मासानां च परस्परविरोधादेशाचाराद्चवस्या । सूत्र
विहितानां श्रावणादीनां स्वासुरादिषिषयसं द्रष्टव्यम्‌ । देश्ाचाराग्यवस्था ।

चण्डेश्वरः--“ मर्गे मापि तथा पये क्षीरं परिणयो व्रतम्‌ ।
उयेषठपतरहुहिष्रो्तु यतनन परिवनयेत्‌ ॥
कृत्तिकास्थं रविं त्यक्त्वा ज्येषठपुत्रस्य कारयेत्‌ ” इति ।
“५ ज्येष्ठमास्यादयपत्रस्य शमं वनं छिया अपि " ।
इतिनिपेधो बभूवरयोरन्यतरञयषटत्वे न परवैते ।
५ ज्येष्ठस्य ज्येष्ठकन्याया विवाहो न प्रक्स्यते ।
तयोरन्यतरे ज्येष्ठे ज्येष्ठमासः प्रशस्यत ॥
द्रौ ज्येष्ठो मध्यम प्ोक्तविकज्येषठं पुखावहम्‌ ।
उयेषठत्रयं न कुर्मीत विवाहे स्प्तमतम्‌ ” इति पिदिरोक्तेः ॥
ज्येष्ठा कन्या ज्येष्ठो वरो उयेष्टमास इति च्येषत्रयमर्‌ । स्येष्ानक्ष्रेणापि
उयेषतरयम्‌ , उयेषठानक्षत्रं ज्येष्ठो मासो ज्येष्ठा कन्यावरोवाज्येष् इत्येवंबा
उयेत्रयम्‌ । ज्येषएटचतुष्टये उयेपरतरयस्य सद्धावान्निपेधपर्ृततिरस्लयेव । ज्येष्स्य
वरस्य उ्यषटकन्यायाश्च ज्येष्मासे वरवराह्ये न प्रशस्यते । तयोर्मध्येऽन्यतरव्ये-
तवे तु प्रशस्यत इतयथेः।
नारदः“ जन्ममापरे च ननम न जन्मदिवसेऽपि च ।
आदगर्भुतस्याथ दुहितुरा करग्रहः ” इति ॥
करग्रहो विवाहः ।
आश्वलायनः--“ उदगयन अपूर्यमाणपक्षे कल्याणे नक्षत्रे चोलकर्मोपन-
यनगोदानविवाहाः ्ावकाल्मेके विवाहम्‌ ' इति ।
कर्पाणं ज्योतिःशास्ाविरोधीति इत्तकरत्‌ ।
ज्योतिरनिवन्पे--
“५ तर्षकालिकमिच्छनति विवाहं गौतमादयः '” इति ।
एतच्च सार्वकालिकत्वमासुराद्धरम्यविवाहविषयमिति केचित्‌ । आसन्नतु-
काषटकन्याविषयमिलन्ये ।
कात्यायनः -- “उदगयन आपूर्यमाणपके पुण्याहे कुमार्याः पाणि गृह्णीयात्‌? इति ।
नारदः--““ शरुष्प्ं प्रश्ेपतन्ति विवाहे गौतमादयः » इति ।
अन्न शृ्कपक्षप्राशस््योक्स्याऽसंभे दृष्णपक्षस्यापि ग्रहणमिति सूच्यते ।

[विवाहः] संस्काररत्नमार । ७६१
( विवाहे तिथयः )

से ऋतवो विवाहस्येत्यापस्तम्बसूत्रव्यास्यापसरे सुदरशनेनापि पूरवप-
नियपाभाव उक्तः ।
तिथय उक्तां भरद्राजेन-
८५ प्रतिपदहुःखननमी द्वितीया प्रीतिवर्भिनी ।
सौमाम्यदा तृतीया स्याचत्ीं चारथनाक्िनी ॥
पश्चम्यां ुखवित्तानि षष्ठी गिप्रदायिनी ।
विदा्ीटपुखापतिः स्यात्सप्तम्यामफटाऽटमी ॥
नवमी शोकफटदा आनन्दो दशमीदिने ।
पृदैकादशी ज्ञेया प्रफटा द्वादशी सता ॥
मानपुत्रो त्रयोद्दयां चतु्दरयां तु दःतदः ।
विवाह इति शेषः ।
फटे बहूतिधं पश्वदर्यां चैव विशेषतः ” इति ।
पञ्चदश! पूणिपा ।
“८ विवाहमारम्य चतुधिमध्ये श्राद्धं दिनं दर्चदिनं यदि स्यात्‌ ।
वेधव्यमापनोति तदाऽ कन्या जंवित्पतिशरेदनपल्यता स्यात्‌ ” ॥
इति ज्योतिनिवन्धवचनाद्माया विवाहदिवसान्तमापनिपेषे सिद्ध
सुतरां तत्र विवाहनिपेधस्यापि सिद्धेः । चतुरथीशन्दस्य हस्वतरमाेम्‌ । शराद्धं
तदयुक्तं दिनमिति विताहमध्ये श्राद्धस्यैव निपेधो न तु तद्रहिततत्तियिमात्रस्य ।
अन्यथा-“' वृत्ते विवाहे परतस्तु कुर्याच्छ्राद्धं खधाभिनं तु दूषयेत्तम्‌ ” ।
इति शास्रस्य निविपयत्वापततेः । तं व्रिवाहविधिम्‌ । दश्षदिनमिति सखर्-
पेण तिथिनिपेधः । र्था सत्येव पृथगुपादानस्य साथक्यात्‌ । अयमेव विषय
उपनयनादिष्वपि जेयः “ये वा भद्रं दूषयन्ति खधामिः " इति श्रुतौ सामा-
स्यत उक्तेः । एतत्सवेमतिसंकटे जेयम्‌ ।
ज्योतिनिवन्धे भयोगचिन्तामणो च व्टः--
५ अत्रापि कृष्णपक्षस्य दशमीमविव।हिकाम्‌ ।
वदन्त्यन्ये तु दशमीमुमयोरकिवाहिकाम्‌ " इति ॥
अत्रापयक्तासु तिथिष्वपि । अग्रिवादिकां मिवाहानरहामू । उभयोः पक्षयोः।
विहितमरतिषिद्धव्व्रहशम्या विकलः ।

१६. न्ता भार'। २ ड. वित्तप्रः। 3 ख.ग. इ, ्तेः। द्‌" ण्ड. ध्याचस' |

५६२ भटरगोपीनायदीक्षितविरविता- [विवाहः]
( विवाहविष्ितनक्षत्राणि )

जथ नक्षत्राणि ।
तत्र-“ अद्वः पश्चपु काटेपु प्रातः संगवे भध्यंदिनेऽपराहे प्रायं तेषु यत्कारी
स्यातुण्याह एव कुरते " इल्यतत्मरत्रव्याख्यानावसर्‌ पातदत्तः
८ पुण्यानि तिथिवारनक्षत्राणि काठक्तानविहितान्युपद्रेयानि प्रदर्शनार्थ
त्वाचैतस्य विधानस्येति । नक्षत्रेप्वपि यान्येव देवनक्षत्राणि । तेपु
कुत यत्कारी स्यात्‌ । पुण्याह ए कुरते । ययुण्यं नक्षत्रम्‌ । तद्र
टकृतोपव्युपमिल्यादिधुतेश्च देवनक्षत्राणि ज्योतिःशाखविहितविवा-
हनक्षत्राविरोधीनि प्रशस्तानि द्रष्टव्यानि । देवस्य सवितरिति
प्रकृल-पमानस्याहः पञ्च पुण्यानि नक्षत्राणीति शरुतेप्वन्तराटेषु चतुरोऽ-
-छीटान्कालात्रातरि च वर्जयित्वा यत्कैव्यं करम तत्कर्तुं शीटं यस्य म
यत्कारी सर्वाणि कमणि तेप्वेव कलपु कतैव्यानील्थः । प॒ पूण्याह
एव प्रशस्त एव दिने कुरुते । तत्र प्रागुरयादेका नाडकोर््व चेका पभात-
रित्युच्यते । प्र्मपमाहश्तुमोगान्तादेका नादिकोर्ध्व चैका पर संगवः।
्रद्धितीयाहशवतुमागान्तारेका नादिको्य चैका प्त मध्येदिनः।
प्राततृतीयाहशचतुमागान्तादेका नाडिकर्ध्वं चैका परोऽपराहुः । प्रागस-
मयदिका नादिकं चैका प्त सायम्‌ । अयं सवैकमेणां कामे न
विवाहस्यैव । यत्कारी तिवचनाद्धोराणामेवायं क्कि इति वाशब्दो
ज्योतिज्ञौनप्रपिद्धकाटविकलपाथः " इति व्याख्यातवान्‌ ।
चतुर्थो भागधतुभीगः । अहमथतुरमागोऽदशतुमोगः। परथमश्रासावहशतुभीग्र
मथमाहशतुभागः । प्रथमाहतुमागस्यान्तः परथमाहश्रतुभागान्तः । तस्मात्‌ ।
इयेवं समासः । एवमग्रेऽपि ।
आपस्तम्बो विबाहं परकृयाऽऽह--
^ सवण पुण्योक्तानि नक्षत्राणि ” इति ।
यानि ज्योतिषे पुण्योक्तानि श॒ुभफलपरदसनोक्तानि नक्षत्राणि तानि
ग्रह्माणि । नक्षत्रग्रहणस्य प्रद ना्थतरात्तिथ्यादीन्यपि पुण्योक्तानि स्ी-
ण्युपसंहतैव्यानीति सुदशेनेन व्याख्यातम्‌ ।
आश्वलायनोऽपि--“ कल्याणे नक्षत्रे "' इति ।

१क. ख. मध्याहेऽप" । २ख. न्‌ । अपिः) ग. न्‌ । वधायनः। रोहिणी मृगीषमृत्तरा
फल्गुना स्वातीति विवादस्य नक्षत्राणीति । चतु" । ड. "न्‌ । वौधायनः । रिणी मृगशीषमुत्तराः
फल्नी स्वातीति विवादस्य नक्ष्राणीति । आपस्तम्बो विवाह प्रकृःयाऽऽह । सर्वाणि पुण्योक्तानि
नक्षत्राणीति । चतु" । ३ इ, परि । यानि ।

[विवाहः] संाररत्नमाखा । ५६१
{ विवादविदितानि नक्षत्राणि )
छन्दोगसूत्रेऽपि--“ पुष्यनक्षत्रे दारान्ुवीत '' इति ।
नक्षत्ग्रहणाततिथ्यादयवेक्षया नक्त्रमावहयकमिति तद्धष्यम्‌ ।
तान्युक्तानि कालायनेन--
५ त्रिपृ्तरादविषु स्वातौ पृगशिरमि रोरिण्यां बा” इति ।
^“ उत्तराफलगुनीहस्तचित्रा इति त्रीणि । उत्तरापाहाश्रवणधनिषएठा इति
जीणि '' उत्तरपरोषएएपदारखलयभ्विन्य इति तरीणि इति हरिहरः ।
पारिजाते ब्ृहस्पतिरपि-
^ सोम्यौतृकहस्ताश भेतरमूराधिताप्वाः ।
तरीप्युत्तराणि पौष्णं च रोहिणी च शुभप्रदाः ॥
अन्याश्च सर्वा व्योः स्युाराः पाणिप्रहे पदा '' इति ।
हेमाद्रा्रपि--“ हस्तोत्तराणि वायव्यं भेत मूं च रेवती ।
रोहिणी परौम्यप्व्यि च शमं पाणिग्रहं पदा '' इति ।
वसिष्ठोऽपि “मृलेत्तराेतृकपौप्णमत्रपरानेशचन्द्राकप्रमीरणेपु ।
पदा प्रशस्तः सलु कन्यकाना पाणिग्रह वेधविवनितेषु '! इति ।
उत्तरोत्तरात्रयम्‌ । पैतृकं मघाः । पीप्णं रेवतीनकषजम्‌ । प्राजेदं रोहिणी ।
चन्द्रो ग्रगरिरः । अर्को हस्तः । समीरणः स्वाती ।
आपस्तंम्बवोधायनौं --
यां कामयेत दृहितरं प्रिया स्यादिति तां निषटयायां दृ्ासियेव
मवति नेव तु पुनरागच्छतीति व्राह्मणवेक्षो विपरिः '' इति ।
इयं भुः परिया स्यादिति यां दुहितरं पित्ता कामयेत तां निष्ायां स्वाती
वराय दध्यात्‌ । सरा तस्य प्रियेव भवति । नेव तु नेव च रोगदारि्रादिना
पीड्यमानाऽपि न पुनः पितृगेहमागच्छतीति सशर एवास्याः सैऽथीः
सेपदन्त इति ब्राह्मणावेक्षो विधिः । अत्रापि पूर्वनतस्मारतपण्योक्तनकषतरपरिकरप
इति सुदर्शनेन व्याख्यातम्‌ ।
इन्यकानिष्वाशव्दपटततिनिमित्तमाहतुरवोधायनापस्तम्बी--
^ इन्वकाशन्रो मृगक्िरति । निश्वाशब्दः स्वति '' इति ।

१द."गीतियु"। २. ती। प्राः ।३क. ख. पस्तम्बः--यां।४क. ख. मादाऽऽ
पस्तम्बः-^“ इ" ।

पेद भषगोपीनायदीक्ितत्रिरचिता-- [विवाहः]
( विवाहविदितवासराः, प्रह्व च )
वासरादि अ्योतिनिवन्धे-
८८ गुर्शुकरेनदुपुत्राणां दिनेषु परिणीयते ।
या कन्या प्ता भवेन्नित्यं मलुश्चित्तानुवतिनी ।
अक्फिमोमवाराणां दिनेषु कलहप्रिया ।
सापत्यं प्मवापोति तुषारकरवापररे
क्षीणेननुः फलन्ञाय द्वीिनादाय मागैवः ।
जीवः पुरुषनाश्ाय यदि पाणिग्रहो मवेत्‌ ?› इति ।
जीवभागेवावपि पीणौ निषिद्धौ परिङेयौ । अत्र दिनेष्विलयमिधानादरा-
जावभ्यनुज्ञा गम्यते ।
तथा च स्परन्ति-“ न वारदोषाः प्रमवनिति रात्रौ ” इति मदनपारिजाते ।
निणैयामृते सृलन्तर--
“५ शनैश्चरदिने प्रापे यदा रिक्ता तिथिमेवेत्‌ ।
तस्मिन्विवाहिता कन्या पतिपरततिवर्धिनी " इति ।
नृतिहः--“ बुधशुकेन्दुजीवानां वारेषु शुभदं मवेत्‌ 1
शुभानामंशकं श्रषठं वगौदि च विवाह्के '' इति ॥
उ्योतिनिबन्पे गगः--
^“ स्रीणां गुरुबलं श्रेष्ठ पुरपाणां सेषलम्‌ ।
तयोश्वन्द्रबे श्रेष्ठमिति गर्गेण मापितम्‌ ॥
जन्मत्रिदरशमारिस्थः पूजया शुभदो गुरुः ।
विवारेऽथ चतुर्ाटद्रादशस्थो मृतिप्रदः " इति ॥
उ्योततिनिवन्ध--
^“ विवाहे गभपरस्करे खीणां विभू मवेत्‌ ।
इतरत्र तु मः स्यादिति विद्रसरभापितम्‌ '" इति ॥
मदूतचिन्तामणावप्येवम्‌ ।
ञ्योतिःसागरे-
५ कन्याचापे तथा पिहे करके शुक्रो यदा भवेत्‌ ।
न दोषः पष्ठरुकरस्य पाणिग्रहे शुभावहः '' इति ।

१. इ. ज्योतिनिब'।

[विवाहः] संखाररलमार । ४६९
( विवादे प्रहबसम्‌ )}

श्योतिनिबन्धे-

५ प्रायेण पैत्र विरोकयन्ति चान्द्रं टं गोचरतो विद्धम्‌ ।
ठोके यतश्नद्रवलं प्रधानं शचेषु मुरयं खल्‌ र्नमेव ॥
एकतस्तु ग्रहाः सवं एकतः शशकाज्छनः ।
ततोऽधिकतरशवन्द्रसतस्माचन्द्रं परीक्षयेत्‌ '' इति ॥

ततस्तस्मात्‌ ।

बृहस्पतिः--“ स्ञपचापकुरीरस्थो जीवोऽप्यकुभगोचरः ।
अतिशोभनतां दयाद्विवाहोपनयाद्विषु ” इति ॥

लद्धः- “ द्वादशदश्मचतूर्थे जन्मनि पष्ठ्टमे तृतीये च ।
प्रति पणिग्रहणे जवि वेधन्यमाभ्नोति " इति ॥
गगः--““ स्पत्रापि शमं दयाद्रादशान्दात्परं गुरुः ।
पञ्चपष्ठान्दयोरेव शुमगोचरता मता ॥
प्तमात्पश्चवषु खोचस्वक्षगत यदि ।
अशुभोऽपि शमं दवाच्छृमदर्षषु करि पुनः॥
रजस्वहायाः कन्याया गुरुशुद्धि न चिन्तयेत्‌ ।
अष्टमेऽपि प्रकरीव्यो विवाहन्निगुणार्चनात्‌ ॥
अकरगुवरबिलं गौर्या रोरिण्यकवला स्मृता ।
कन्या चन्द्रवबटा प्रोक्ता वृषटी रस्ते ” इति ॥
मदनरले गैः --
“५ चन्द्रताराबलं मुख्यं देपत्योः पाणिपीडन ।
म्यं गुरुव वध्वा वरस्येठं सतम्‌ "' इति ॥
विवाहे मुख्यकाटे तयोव्॑छालाभे पूना कायां ।
५ विवाहे बमावदयं दृप्योगृरुपूर्ययोः ।
चेत्पूनां यत्नतः कयाहू्बलप्रदता तयोः " ।
१ति तज्ैव नारदोक्तेः । चैदिल्यस्य दुरवशेतयत्रान्वयः ।
गुरुपजाप्रकारं तु शरानितिरत्नमालायां वक्ष्यामः । रतेरपि पूजां तजर ।
लद्टः--““ बृहस्पतौ शोमनगोचरस्ये वरिवाहमिच्छन्ति हि दाक्षिणायाः |

रवौ श्रमस्य प्रवदन्ति गौडा न गोचरा मावके प्रमाणम्‌ इति ॥
५५९

४६६ भटरगोपीनाथदीक्षितपरिरचिता- [विवाहः]
( विवा प्रहबलम्‌ )

ज्योतिनिवन्धे दृद्वगागयैः--
८ मीने धनूषि प्रिह च स्थिति पप्तुरंगमे ।
्षोरमत्र न करतेष्यं विवाहं गृहकमं च "” इति ॥
सष्तुरेगमः सूवैः।
उ्योतिग्रन्थे -“ पिहस्थ मकरस्थं च गुरं यलेन वर्जयेत्‌ ।
प्िहस्येऽपि मवापस्थं गुरं यत्नन वर्जयेत्‌ ॥
अन्यत्र सिहमागे तु विवाहाद्वि विधीयते ' इति ।
लः“ नमदापूरवमगे तु शोणखोत्तरदक्षिणे।
गण्डक्याः पश्चिमे तरि मकरस्था न दोषभाक्‌ '' इति ॥
पराशरः“ गोदामागीरथीमध्ये नोद्राहः सिह गुरो 1
मवरास्ये पदेशेषु तथा मीनगते रो इति ॥
कालनिणैये--५ शान्तिं पोटिकं यत्रापरे द्राहपकम्‌ ।
न कुरयात्िमाङस्यं तिदस्य च बृहस्पतौ ' इति ।
माण्ठव्यः--“ इष्टपूर्त च चोलादिप्कारा वस्तुक च ।
अन्यानि दुभकमाणि न कुर्याल्िहगे गुरौ ” इति ।
ञ्योतिनिवन्धे--
^ प्िहे गुरौ परहनवांशकोध्यं मोदावरीदक्षिणकूरजतिः ।
उद्वाहकारत्ययदोपर्मीतेः कार्यो विवाहश्यवनो ब्रवीति " इति ।
ञ्योतिःसंग्रहे-“ मागे गौ डदेरो च सिन्धुरेशे न कोङ्कणे ।
रतं चृडां रवाह च वमेन्मकरे गुर" इति ।
रकरस्थतायां विवाहे विशेषो देवीपएराण-
५८ मकरस्थो यदा जीवो वजयेत्पश्चमां शकम्‌ ।
शेषेष्वपि च मागेषु विवाहः शोभनो मतः " इति ।
एवं गुरोः तिहस्थसवेऽपि विवाहविषये विशेषमाह राजमतेण्डः--
““ पिहराशौ तु पिहांशे यदा भवति वाक्पतिः ।
सवैदेशेष्वयं त्याज्यो दृप्योनिषनपदः ” इति ।

------------

१ ह. पाराशरः । २ क. ग. "पूवक" ।

[विवाहः] संस्काररतनमाला । ४६७
( सापवादः सिहस्थनिषेधः }
सिहांश इत्यत्र नवां शक्रपेण सिहांशो बोध्यः ।
अत एष“ पिहेऽपि भगदेवले गुरो पुत्रवती भवेत्‌ " इत्युक्तम्‌ ।
भगदैवत्यं पर्वे फल्गुन्यौ । भगदैषत्यपथमपादस्य सिहां्त्वेन परस्लि-
ज्यत्वात्तद्यतिरिक्तं भगदेवलयं प्राहम्‌ ।
तथां च माण्डव्यः--
“ मघा(घ)रक्षं परित्यन्य यदा पिह गुरुमत्‌ ।
तत्राढ्दे केन्यका च।ढा पुमगा पुप्रिया भतेत्‌ " इति ।
अतरतैवचनैः सिदस्थगुरौ मथानक्षत्रपरिलयागेन यत्परिणयनं प्रतिपादितं
तन्पाध्यां पौणमास्यां तदवप मथानक्षत्रामव्रे बोध्यम्‌ । अन्यथा सिंहे गुरौ
परिणीतेतिवक्ष्यमाणवरचनेन विरोधः स्यादिति ।
तथा च ज्यीतिषे-
८ गुरौ हरिस्ये न विवाहमाहहं शेतगरंप्रमुवा मृनीन्द्रः ।
मघायुता स्याद्यदि नेव माधी तदा च कन्यद्रहुनं वदनि " इति ॥
तथा--“ म्यां यैदा मघानस्युः हे गुरुरकारणम्‌ " इति ।
अकारणं विवाहऽनिपेधक इयर्थः ।
अत्‌ एव--“ प्रहे गुरो परिणीता पतिमात्मानमात्मजान्हनित ।
कमशच्िषु पित्रादिषु वपिष्ठगगादयः प्राहुः ''
इलयादि राजमार्ण्डादौ पघादिनक्षत्रत्रयेऽपि विवाहे भक्तो दोपोऽतरिरुद्‌-
तयासंगच्छत इति विभावनीयम्‌ ।
अत्र च गोदावर्युत्तरतीरमारभ्य भागीरथीदक्षिणकलं मयाद्य यो गोदा-
वरीमागीरध्योरन्तरालवती देशस्ततरैव सिंहस्थो गरूष॑ञ्यं इदयाह लटः--
“ गोदावयुततरतो यवद्धागीरथ्याल(धीतटं याम्यम्‌ ।
तत्र विवाहों नेष्टः पिहस्थे देवपतिपृ ५ " इति ॥
अ्थाद्रोदावरीदक्षिणतदे भागीरथ्युत्तरदेशे च विवाहे सिहस्थगुरुदोषो
नास्तीति ।
तथा च विष्ठः--
¢ भागीरथ्युततरे कूटे गौतम्या दक्षिणे तथा ।
विवाहो वत्रतबन्धो वा प्िहम्थेभ्ये न दुप्यति '” इति ॥

| % क्रियाविशेषणम्‌ ।

१क.ख,ग. श्या माः।२ग. ह, स्योत्तिषे। ३ क, ख, यदि।

४६८ भदगोपीनायदीक्षितविरचिता-- [विवहः]
( विवाहकाटनि्णैयः )
कुलं तीरम्‌ । इज्यो गुरुः ।
एवं मेष्ये सूर्ये सिदहस्थगुरुदोपो नास्तीति दाक्षिणालसंप्रहे ज्योतिनि-
बन्धे पठन्ति-
^“ मद्गटानीह कुवन्ति रहस्य वाक्पतिर्यदा ।
भानो मेषगते स्म्यगित्याहूुः शौनकादयः " इति ॥
तथा नारदेन देशभेदेन समसप्तकदोपोऽपि पिवाह उक्तः-
“५ समदृष्टिगुरोः शरुक्रसन्माप तु प्रयत्नतः ।
विवाहादि न कुर्वीत नर्मदातीर उत्तरे " इति ॥
शौनकः -“ एकरादिगतै पूर्यजवो स्यातां यदा पुनः|
ब्रतमन्धविवाहादि शुभकमािं त्यत्‌ '” इति ॥
एतचेकनकषत्रावच्छेदनैकरारिगततवे बोध्यम्‌ ।
“ एकराश्िगतो स्यातामेकर्षविषये यदि ।
गुवादियो तदा वाग्या यज्ञद्ाहारिकाः करियाः ''
इतिवचनैकवाक्यत्वात्‌ ।
अत एव-““ गुवारित्ये दशहि तु तरतेद्वाहादि वर्जयेत्‌”
इत्यनेन यत्करमवर्जनयृक्तं तद्धित्ननक्षत्रविपयं बोध्यमिति । यदि चैकरक्षष-
टितविशेषवचनसहकारेण युन्यन्तरोक्तसामान्यवचनस्याप्येकस्येव निपेधविषेः
करपनालाघवात्तदेकवाक्यत्वानुरोधेन विशेपविधिपरवं कल्प्यते तदा विभिन्न-
नक्षत्रविषये तयोरेकराशिस्थत्वं बोध्यमिति नवीनाः ।
वारस्यः-^ गुरुमारमवयो मन्यि बाल्ये वे वार्पकेऽपि च ।
त्रत द्वादप्रतिषठादि शुं कर्म विवर्जेत्‌ " हति ॥
भज्योतिषसिष्ठः-
५ या्रोदवाह प्रतिष्ठां च गृहच तरतारिकम्‌ }
वर्येदयत्नतश्चैव जवि वक्रातिचारोे ” इति ॥
ृयचिन्तापरणो--
“८ तथा मटिम्टुचे मापि पुराचर्येऽतिचारगे ।
वापीकूपतडागाद्िक्रियाः प्रागुदितास्त्यजेत्‌ ॥

# अत्र क. पुस्तके टिप्यण्याम्‌ ^ बहस्पतिस्तु-- ययेकस्यापि मृदत्वे सुभकमं न दोषकृत्‌ ।
द्रयोभदत्व एवोक्तं दोषद गुरुदाकयोः । द्विजन्मादिुभे कारये शुक्रमौद्य न दोपृङृत्‌ । त्रवणिकाना-
मेवोक्तं दोषद गुरशुकयोः ” इति प्रन्थो वतते ।

[विवाहः] संस्काररलमाखा । ४६९
( विवाहे कालनिर्णयः )
अतिचारगते जीवे वक्रे चैव वृहस्पतो ।
कामिनी विधवा प्रोक्ता तस्मात्तौ परिवर्मयेत्‌ " इति ॥
तत्रैव --“ अतिचारगतो जीवः पूर्वभं नैव गच्छति ।
समचरेऽपि कर्माणि नैव तत्रैव पस्थिते › इति ॥
तथा--"“ अतिचारगतो जीवस्तं रादि नेति चेदि ।
टतः पैव्परो ज्ञेयो गितः स्वकर्म '' इति ॥
पूरवैराशिशेषमतिक्रम्य रादयन्तरसंचारोऽतिचारस्ते प्राप्नो गुरुः पुनस्तं
राशि यदि तैति तदा लुपः संवत्सरः सर्वकमेसु गितो ज्ञेय इदयर्थः।
अस्य सवैरागिसाधारण्येन पापतो कचिद्पवादमाह च्यवनः-
८५ यद्वि भवेदतिचारगतो गुम पुनरेति निजग्रथमस्थितिम्‌ ।
भवति टूपतपमा सपडुम्भयेवृपभयृशिकयोयेदि न स्थितः " हति ।
मदनरलेऽपि-
“ यदराऽतिचारं हि गुः करोति कुम्भारिपरस्यो वृषमीनपस्ः ।
नाऽऽयाल्यप्तो यदि पूर्वराशचि शरुमाय पाणिग्रहणं विषः '” रति ।
द्शमासमोगानन्तरमेकादश्षमासभोगानन्तरं वेतरेष्वप्यतिचारे लुप्रब्ददोपो
नास्ति ।
तदुक्तं च्यवनेन-
८ माप्ान्दरौकादशच वा प्रमृज्य र्दा राशिमुतति जीवः ।
ृङ्के न पूर्व च पुनस्तथाऽपि न दुपतपवत्सरमाहुरायौः ” इति ॥
अयं च लु्नाब्ददोषो देशमेदेनैवात्रिमतेन ।
तथा च स्पृतिसंग्रहे-
¢ लुपाञददोपोऽतरिमतेन मध्ये प्ोमोद्धवायाः सुरनिन्नगायाः " इति ।
सोमोद्धवा नमंदा । सुरनिन्नगा गङ्गा ।
वक्रातिचारयोरपवादमाह राजमातण्डः--
८८ वक्रा तिचारगे जीवे वजयेत्तदनन्तरम्‌ ।
्रेद्वाहादिचूडायामष्टारतिवाप्तरान्‌ `” इति ॥
वक्रातिचारयोरष्टाविशतिवासरवजनमलन्तसंकटविषयकं बोध्यम्‌ ।
५ प्राग्राशिगतजीवस्य चातिचारल्िपक्षकः '' इलयनेन गुरोस्तादश्ातिचारे पक्ष-

जयपर्यन्तमेव तत्कर्मवर्नस्योक्तत्वात्‌ ।

9७9 भटरगोपीनाथदीकितविरचिता- [विवाहः]
( विवाहे काठनिर्णयः )

हौयीतः--“ अतिचार्गते जीवि वृषिऽटी मीनकुम्भयोः ।
यज्ञद्हादिकं कुर्यात्तत्र कालो न दुप्यते ” इति ॥
दीपिकायम्‌-
५ त्रिकोणजायाधनलामराशञो वक्रातिचारेण गुरः प्रयातः ।
यदा तदा प्राह शुभे विरुघ्रे हिताय पाणिग्रहणं वततिष्ठः ” इति ॥
त्रिकोगेलयादिकमर्थात्पाणिग्रहीतुरव । त्रिकोणं नवमः पञ्चमश्च रारिः।
जाया सप्तपरािः। धनं द्वितीयो राशिः । लाभ एकादशो रारिः। तत्रेवथः।
त्रयोदशदिनपक्षनिषेधमाह व्यासः--
५ च्रयोद्श्ञदिने पक्षे विवाहादि न कारयेत्‌ ।
गगौदिमुनयः प्राहुः कते मृतयप्तदा भवेत्‌ ? इति ॥
आदिशब्देनोपयनादि । विवाहे दंपत्योः, आदिषपदोपात्त उपनयन उप्‌-
नेतुः, चौरे शिशोः, इत्यादि द्रष्टव्यम्‌ ।
प्षयपक्षः कदा पततीलयपेक्षायां मदनरले-
८ पृक्षस्य मध्ये द्वितिथी इते यदा तदा भोर रवकराल्योगः ।
पक्षे विनष्टे सकट विनष्टमि्याहुराचायवराः समस्ताः ॥
त्रयोदशदिने पक नूनं संहरते जगन्‌ ।
अपि वरषप्हस्ेण कालयोगः प्रकीर्तितः " इति ॥
इते गते । ‹ पक्षस्य मध्ये द्वितिथी पतेतां तदा म्वद्रौरवकाटयोगः › इत्येवमपि
कुञवित्पाठः । पतेतां क्षयं गच्छत इत्यथैः ।
्षयमासनिषेधो दीपिकायाम्‌-
५ काम्यादिष्वसिलेषु करमघु परिलयाभ्यौ क्षयाख्योत्तरापक्रामी '” इति ।
पञ्चकनिषेधो व्यवस्था च ज्योतिनिबन्धे-
“५ गततिथ्या युते टप नवमक्तावजञोषकम्‌ ।
्रिप्श्चद्विखप्यं चेतयश्चकं नै तदा भवेत्‌ ॥
एकावशेषे मृत्युः स्याद्रो परकीितः ।
चतु तु भवेद्राजा षु चोरः प्रकीितः ॥
रोगोऽष्टमु प्तमास्यातः शेषं निप्पश्चकं स्मृतम्‌ ।
मलयु विवाहविच्छुक्रंध्यापु परिजैयेत्‌ ॥ ,

9१

१ द, दारितः। २ ग. ड, योरगः। प।३ड. च)

[विवाहे काठनिर्णयः] संस्काररलपाा । ४७१
( चन्दरूययोरहणरुद्धः )

वविं परिलनेद्धौमगृहारम्भदिनेषु तु ।
राजानं खामिपिवेनदुमन्ददयुष॒ परियनेत्‌ ॥
धराजगुरुयात्रा चोरं तु परिवज॑येत्‌ ।
रोगं परित्यनेदरके रात्रो मौज्ञीनिबन्धने ॥
मृत्युः सवैतर वयः स्यादिति केनिन्मनीषिणः।
वतमाना तिथिटग्रं हम्ययात्रानतेषु तु ॥
अन्यत्रेता तिथिर्न मेषादीन्यपि केचन |
बरिष्ठ यदि लग्र स्यात्तदैतदोषकृत्न हि ” इति ॥
एतत्पचकम्‌ । ( वरं तु टथरूनातफे- )
“ अधिपयुतो दृष्टो वा बुधजीवनिरीक्षितश्च यो रषिः ।
स भवति बहवान्यदा युक्तो दृष्टोऽपि वा शेषैः " इति ।
क अरव ॥१
अथ विस्तरेण चन्दरसूययोग्रहणगुद्धिः कम्पादिपयुक्ता शुद्धिश्च विचायते ।
च ट ५ ¢ ए
तत्र परस्तेऽसते ग्रहणात्ुत्रं दिनत्रयं बज्येम्‌ । प्रस्तेऽभ्युदिते तु प्रहणात्परतो
दिनत्रयं ब्य्‌ । ग्रस्तास्तग्रस्तोदययोरम्रेऽपि चद्धपूर्ययोः खण्डग्रासे
५ क 9 [ना [> का + र [द (^
परव त्रिदिनं पशा्रिदिने च मिितैकेकसिमिन्स्थरे षददिनानि षर्यानि ।
(~ (० ठ
एतस्मिन्नेव विषये संपणग्रासे तु प्र „ सक दिनानि परस्ताच्च सप्त दिना-
नीति मिित्वा चतुरश दिनानि वर्ज्यानि ।
तथा च ज्योतिःसंग्रहे बृहस्पतिः--
८ ग्रस्ता त्रिदिनं पूवं पश्चाद्स्तोदये तथा |
खण्डि त्रित्रिदिनं निषे सप्त सप्त च ” इति।

% धनुशचिहान्त्मतग्न्थस्थाने ग. इ. एस्तकयोधियमने श्रन्थो यथा--” प्रकारान्तरेण पञ्चकं
स्योतिमाधवीये--“ तिधिवारं च नक्षत्रं रप्र धुवकमिधितम्‌ । नवभिस्तु हरेद्धागं शेषं पञश्चकपञ्च-
कम्‌ *” इति । तिथयोऽत्र पक्षद्वयेऽपि तत्तत्पतिपद।दय एव ग्राह्याः । न तु शुष्घप्रतिपदादय इदय-
भियुक्ता ज्योतिविदः । नक्षत्राण्यश्चिन्यादीनि । मेषादि लप्नम्‌ । प्रवा एव ध्रुवाः । स्वार्थं कमर
सयः । तत्र रवा उक्तस्ततरैव--“ श्रीण्यमनवेदपटूमपततुवाणाभिलोचनाः । इन्दिया््यो ज्ञेया
मेषादीनां ध्रुवाः कमात्‌ ” इति । आपरश्चयः । वेदाश्चत्वारः । तवः पटू । बाणाः परब । लोचने
द्धौ । इन्दियाणि पञ्च । ऋषयः सप्त । ध्रुवकमिधितं प्रुवकरसंयोजितम्‌ । इदं लपनपरिशेषणम्‌ । रेष
भेकम्मादिरेषं मृतयुवहथादिपश्चङं भवेदियर्थः । अत्रापि संकटे प्रकारान्तरमृक्तं तनैव--“ दशा राज्ञि
तस्वरेऽषट मृखौ चत्वार ईरिताः । रोगि पश्चदश प्रोक्ता वद्ौ दवादश कीतिताः । एतैर्योगे पुनधै-
कादिरेषे सवैभा यजेत्‌ ” इति । राजपश्के पूर्वक्तप्रारेणाऽऽगतेऽपि दशाद्का योजनीयाः ।
योजनायां सल्यामपि पुनरपि पश्चकमागतं चेत्सर्वथा लजेदिलथैः 1 एवं तस्करेऽष्टवियादिषु ज्ञेयम्‌ ।
एतस्याप्यसंमवेऽतिसैकटे दानमुक्त गालवशहितायाम्‌---“ अमरौ चाऽऽज्यं॑चोरसंजञे सुवर्णं रोगे
ताम्र पावे रौप्यदानम्‌ । तैल देयं नैधने पक्के तु शुभ कूर्या्कमं चास्मिन्न दोषः ” इति । ल्घु
जातक एतदपवाद उक्तः ” इति ।

४७२ भटटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [विवाहे कालनिर्णयः]
( कम्पादिङृदधिः )

तथेति निदिनमिलधेः।
तथा करयपः--“ ग्रसोदये परो दोषो ग्र्ातेऽ्वाकशशीनयोः।
चयुनिशार्धं तूमयं तत्खण्डाखण्डव्यवस्थया ' इति ।
युनि शयनेन दिवाखण्डे निशाखण्डे च सूयेस्य चन्द्रस्य च प्रसा-
स्ताभ्युदययोरसंभवेनैव तयोरभावः सूचित इति । उभयं तदित्यादि । दिनेषु
सण्डग्रास ए्ैकसिमन्स्थले पूर्मज् परत्ापि दिनत्रये दिनत्रये दोषः, संपूणे-
ग्रासे तु पू्॑परस्ता्च सप्दिनेषु सप्तदिनेषु दोष इत्युभयं तदिलेतदर्थो
वोध्यः, बृहस्पत्तिवचनेकवाक्यत्वात्‌ ।
अत एव- “ चन््रसरयोपरागेषु उयहं प्रा्रतु शुभं लेत्‌ ।
प्प्ताहमशमं पश्वात्समतं ग्रहणपूतकम्‌ "^|
इति वचनेन यत्पर ऽहे शुमवर्मनमुक्तं ततसंकटविषयकं सर्ग्रासविषयकं च
वोध्यम्‌ । परत्र सप्तरात्रोत्कीतैनात्‌ । यक्तिविषये पूरा खण्डग्रासविषयकम्‌ ।
तद्धिपय एव पूण्रासतविषयके पराधमिति । अहं प्रागशुभं लनेदितिपाठे
माक्तयहपरुभं भवति तस्मिन्रहुभे यहे स्यजेत्‌ । किमित्याकार्क्षायां
योग्यतया शुभमिति शेषः । यहं पराकतु गरुम लयजेदितिपाठे तग्रिममहुभपदं
तयहमिःत्यत्राप्यन्वेति । शभपदं त्वस्येति तरेयम्‌ ।
अत्र च कमेभेदेन शक्तमेदेन च दिनमयादामाह भोजराजः-
५ अनिष्टे त्रिविधोत्पति परहिकापनुदरेने ।
सप्तरात्रे न कुर्वीत यात्रोद्राहादि मङ्गटम्‌ ॥
एकरात्रं परित्यज्य कुर्यात्पणिप्रं प्रहे ।
प्रयाण सप्तरात्रे तु त्रिरत्र तरतवन्धने ” इति ॥
त्रिविधेति । दिव्यभौमनामसेलय्थः।
अयं चोत्पातादौ सप्तरातरनिपे्षैः स कषत्रिषरैशयविषयकः ।
तथा च भृगुः
“ कम्पादौ त्रे वैद्ये च सकताहं बराह्मणे ऽयहम्‌ ।
शूद्रे त्वथदिनं प्रोक्तं सर्वकारेषु वे भृगुः ' इति ॥
अनिष्ट इतिकीतेनाच्छमोर्पाते सप्तरात्रे न कि तु तत्रैकरात्रम्‌, धुभोता-
तप्र दिनमितिवचनात्‌ ।
# एतद्वाक्यमधिकं प्रतीकग्रहणं बा ।

१ग. ड, शक्तिभेः । २ ड. धः क्षुः |

[विवाहः] संस्काररत्नमाला । ४७३
( विबाहि कालनिणैयः )

तत्र बरुभोत्पातो यथा षराहसंहितायाम्‌-

“ चण्डानिमहीकम्पपध्यानिर्घातनिखनाः ।
परिवेषरनोधूमरक्ताकीस्तमयोदयाः ॥
दुमेभ्योऽनुरसलनेहमधुपुष्पफले द्रमः ।
गोपक्षिमदवृद्धिश्च शुभाय मधुमाधवे '” इत्यादयः ॥

रहे चन्द्रसूर्ग्रहणे । अत्र सप्तरात्रं सर्मग्रासे संकटविषयकं बोध्यम्‌ ।
अङ्गिराश प्रासमेदेन वज्यदिनमाह--

५ पवग तु सक्ताहमधेगराते दिनत्रयम्‌ ।
्रिदयेकाङ्कलतो मराति दिनमेकं विवर्जयेत्‌ "' इति ।

वसिष्ः पुनराह--

५ प्रते दिनान्यष्टौ पर्वैकायपु वर्जयेत्‌ ।
षड्ूदिनानि त्रिमागोनि अर्धमरासे चतृरिनम्‌ ॥
चतुर्थ त्रिरात्रं स्याहहणे चन्द्रसूर्ययोः " इति ।

कार्यस्याऽऽवह्यकत्वे तु राहुदू पितस्थठे बरज्यदिनयुती उक्ता पुनिमत-
भेदेन श्योतिनिबन्धे-

५ पुश्च दिनानि वंतिष्ठल्िदिनं गश्च कोरिकस्तेकम्‌ ।
यवनाचारय्य मृहूतं पश्च मुहूतीनि दूषयति राहुः " इति ।

अत्र प्रहेकारे युकम्पादिसमाहरिऽधिकदिनानि षर््यान्याह भोनरानः-
८५ ग्रहे रवीनद्रोरवनिप्रकम्पे केत्‌द्रमोस्कापतनादिदोषि ।
त्रे दशाहानि वदन्ति तज्जञाख्योदशाहानि वदन्ति केचित्‌ "इति।
प्रत श्युपटक्षणं विवाहादीनाम्‌ । अत्र प्रहणसमये भूकम्पादीनां भूयसां
समाहारे जयोदश्षाहमशुदध, तदस्यसमाहारे दश्चाहमिति बोध्यम्‌ ।
गर्मः--“ दिग्दाहे दिनमेकं तु प्रहे पपत दिनानि च।
भूकम्पे च प्तुद्ते उयहाणि परिवर्जयेत्‌ ॥
उल्कापाते च त्रिदिनं धृमे पश्च दिनानि च।
वज्नपाति दिनं त्वेकं वर्भयेत्सर्वकर्मु ” इति ॥
अत्र चानि निबिधोत्पात इल्नेन सप्त दिनानि वज्यौन्यक्तानि । गगण
षु दि्दाहोत्ातवजपातयोरेकदिनवजेनक्तम्‌ । यत्र च पूर्वं मतभेदेन
नयूनाधिकमुक्तं तत्र विरोधस्तु तत्तत्कमणां सपेक्षनिरपे्षत्रेन परिहरणीयः ।

१ इ. "हणका' ।

७ भटगोपीनायदीपितविरचिता- [विवाहः]
{ विवाहे कालनिणयः )

तथा च राजमातण्डः-

५ उक्तानि प्रतिषिद्धानि पुनः स्मावितानि च।
सयिक्षनितेक्षाणि मीमांघ्यानीह कोविदैः '” इति ।

अस्यार्थः-- उक्तानि सामान्यविधिना तत्काले कर्तव्यत्वेन प्रतिपादितानि
तान्येव कर्माणि विशेषतो निपेधविधिना कालेयत्तादिना निषिद्धानि ।
अथ पुनरपि तान्येष तत्काटन्यूनकालेयत्तादिना संभावितानि कर्तव्यत्वेन
प्रदिपादितानि । सपिक्ेत्यादि । सापेक्षाणि निरपेप्ताणि कालान्तरापेक्षाविशि-
नि काटान्तरापेक्षाशुन्यानी ल्यः । अपेक्षा चात्र कालान्तरकतेव्ययोग्यता-

निश्वयः । सोऽपि स्वसामर्ध्याधीनः । सामध्व॑मप्यत्र कालान्तरतत्तक्मौपयो.
गिकसमग्रीसमवधानकदयोग्यतावलबद्िघोपस्थिल्यभावयोरन्यतररूपं पर्मवस-
कम्‌ । मीमंस्यानि बिचारणीयानि, कालान्तरकरतम्यत्वयोग्यतानिश्रयविषय-
त्वरूपसपपिक्षत्वेन तादृशाभावरूपनिरपक्षतवेन च विचारणीयानीति यावत्‌। तथा
च यदि कतेव्यक्मणां सापेक्षत्वेन कान तदाऽपिकविषयनिपिद्धेतरसिमन्दिने
तेषामनुष्ठानं, यदि च निरपेक्षप्वेन क्षानं तदा स्वसपविषयनिषिद्धेतरस्मिन्‌ ।
अथ च व्यापकनिषिद्धमध्येऽनुषठाने कतैन्यमिति तात्पर्यार्थः ।
तथा्ि--“ उदगयन आपृयंमाणपक्षे कस्याणे नक्षत्र
चोलकर्मोपनयनमगेदानविवाहा; ।

इदयाय्याश्वलायनग्हणाचुक्तोपनयनादिकममणां यथाविधिविष्ितो्रायणे
चिदपि दिवसे भ्रिविधोत्पातादयन्यतमत्वेऽपि तथाविधसामान्यतः परापर पूर्वो-
क्तेन “ अनिष्टे तरिविषोत्पति प्रिरिकापूनुदशेने ” इत्यादिना वचनेन तत्तत्कमंणां
सप्रदिनपर्यन्तं निपेषपुक्त्वा पुनः ““ एकरात्रं परि्यन्य " इत्यादिवाक्यान्तरेण
मुनिना विघाष्टोपनयनयोरेकरात्निराप्रनिपेधगुखेनेकरात्रा्तिरिक्तदिनानां
सप्नाहाभ्यन्तरवतिनापप्यभ्यनुङ्ञानं कृतं सपेक्षलनिरपेक्षत्वविचारेणेवेति ।
एवमन्यत्राप्यष्मिति दिक्‌ ।

अद्टुतसागर एतदपवादः--

“५ अथ दिवसत्रयमध्ये मृदु पानीयं यदा मवति |
उत्पातदोपशषमनं तदैव शं प्राहुरा[चा]यीः " इति ।

संबन्धतते-“ मूकम्पादेने दोषोऽस्ति वृद्धिश्राद्ध कृते सति ” शति ।

--------- -

१ कृ. ह, "त्कमौपयौगि। २ क्ष, 'मोपपिक। ३ क, चौटोप ।

[विवाहः] संस्काररलमाला । २७५
( विवाहे कालनिणेयः )

देशभेदेन विवाहादिषु होटिकराष्टदिनवर्जनपप्युक्तं ज्योतिनिवन्धे--
“ इरावत्या विपाशायाः शतदूषासीरभूमिषु ।
तथा त्रिपुष्करे देशे विवाहादिषु वजयेत्‌ ।
होठिकाप्रादिनान्यष्ट शुम्भं मतिमाज्ञनः " इति।
षरावत्यादिनयश्च पधिमदेशे मरिद्धाः। होलिका फटगुनपूणिमा, ततः
पाण्दिनाष्टकं वयेदिलय्थः।
तथाऽ्वौचीनग्रन्यस्थं पचमपि--
“८ विपादोरावतीतीरि शतदरवाश्च त्रिपुष्करे ।
विवाह्‌।दि शमं नेष्टं होलिकाप्राग्दिनाएटकम्‌ › इति ।
ज्योतिनिवन्धे-“ चूडात्रतविवाहादि गृहरम्भपरवेशनम्‌ ।
जनान प्रसूते तु न प्रकुर्वीत पतया " इति ॥
( भकारागृतसंग्रहे- अन्येषु क्षयवत्सरो न भकृतपक्षोऽब्दपरथो तथा
पश्चाहानि तु माप्योर्दिवप्तयोरभकषत्रयोर्योगयोः ॥
यामारथं घटिकादवयं करणयोरछ्द्रये नाडिक
सध्यायां घथिकात्रयं तु धचकि त्यज्धि तु हेषौ निशः ॥ )
सर्वत्रामृतसिद्धियोगस्य प्राह्मतायां विवाहादिषु कस्यचिन्निषेथ उक्तो
उ्योतिनिषन्धे-
“ विवाहे गुरुपप्यो च प्रयाणे शनिरोहिणीं ।
मोमाधिन्यौ प्रवेरो च पण्माप्रान्मरणं धुवम्‌ " इति ॥
ऽयोतिष्मकाशे--“ अरवक्पो इश नाञ्यः संक्रान्तेः पृण्यदाः परतः ।
उपनयनव्रतयात्रापरिणयनादौ विवर्ज्यासताः इति ॥
अत्र वरतदाब्देन बेद्॒रतम्‌ । आदिशब्देन सर्व णुमकमे शृते ।
नारदः“ मू १बाणद्नवरहसतार् रतददिख १ ० दि परवताः७ ।
वेदा४ वसु<शिवा१ १दिलया१२ घतचन्दरो यथाक्रमम्‌ ॥
यात्रायां युद्धकरयेपु घातचन्दरं विवयेत्‌ ।
विवाहे सरवमाह्गस्ये चीटादौ व्रतबन्धे ॥
धातचनद्रो नैव चिन्त्य इति पाराशरोऽत्रवीत्‌ " इति ।

* धनु्िहान्तर्गतो प्रन्थौ ड. पूस्तकर एव ।

४७६ भटगोषीनायदीप्ितविरचिता- [विवाहः]
( सविरोषा विवाहभेदाः )

[क वदेत
विवाहभेदाः ।
अथ विवाहमेदाः सविरेषा उच्यन्ते । तत्रेदं र्मसूत्रमू-
५ वन्धुशीश्रतारोग्याणि बुदध्वा प्रजां पहत्वकरमम्यः प्रतिपादयेद्राह्य
विवाहे शक्तिविषयेणाठंकृल्य दद्यादयं दुदितृमते मिथुनौ गावो देयो
देवे यज्ञतश्न ऋषे प्रतिपादयेनिमिथः कामान्प्र(तपरं)वतैत प गान्धर्वो
यथा्चक्ते द्रव्याणि दा वहेरन्प आसुरो दहितृमतः प्रोथयित्वा
वहेरन्प राक्षसः "' इति।
ब्रह्मणा खष््ठो बह्मस्तस्पिन्िवाहे वरस्य वन्ध्वादीन्वुदध्वा परीक्ष्य प्रजां
वुहितरं सहत्वकर्मभ्यः सह कर्तव्यानि यानि कर्माणि तेभ्यस्तानि कतु
प्रतिपादयेत्‌ । शक्तिविपयेणेति बिभक्तिप्रतिरूपकोऽयं निपातो यथाशक्ती-
त्यस्या द्ष्व्यः । यथाशक्त्यलरल्य दच्ादिदलयेप ब्राह्मो विवाह; । परना-
सहत्वकरमभ्य इतिपाठे भजार्थं सहत्वकरमाथं चेति ।
फपिभिष्े विवाहे मिथुनौ गावौ देयौ द्वीगौः पुगोश्च दुदिवृमते देयो,
एष अर्षो विवाहः।
दमश्े विवाहे यक्गतत्रे वितत ऋरिवने कम कुर्ते कन्यां दचादेष दैवो
विवाहः ।
यत्र कन्यावरौ मिथो रहसि कामाद्रागात्ररपरं सावतेत मिथुनी भवतः
स गान्ध विवाहः । समो दी्छान्दसः । अत्र संयोगादुत्तरकालं विवाह-
संस्कारः कतैव्यः।
यत्र विवाहे कन्यावते यथाशक्ते द्रभ्याणि दक्वा वहेरन्कन्यां स॒ आरो
विवाहः । कन्याये हके्रादिदानेन विवाहो नाऽऽसुरः।
परमथ्य यत्न वहरन्स रक्षपो विवाहः ।

५५ हत्वा भित्वा च शीषीणि रुदतीं रुदन्यो हरेत्स राक्षप्तः ” इत्या्रायनः।
अत्रापि विवाहसंस्कारः । द्रौ चापरौ विवाहौ शाल्लान्तरेषुक्तौ ।
तत्राऽऽश्लायनः-

“५ सह धर्मं चरत इति प्रानापलः सुप्तानां
प्रमत्तानां वाऽपहरेत् पैशाचः '' इति ।
ताविह पृथदनोक्तौ ब्राह्मराक्षसयोरन्तभीवादिति व्यारूयातगुज्ज्वलाकृता ।

१क. ग, प्रजासः।

[विवाहः] संस्काररत्नमाला । 9७७
( सविशेषा विवाहभेदाः )

बनधुशीलेत्यारभ्य भरतिपादयेदिखन्तं ब्राहमषदैवविवारेषु नियतमासुर
त्वनियतं तस्येच्छाधीनत्वात्‌ । इतरेषु तु नैतत्‌ । प्रतिपादनाभावेन परीक्षाया
अप्यमावात्‌ । अलंकृ दद्यादिलत्र ददातिः परतिपादना्थं॑एव । पूर्वत्र
भरतिपादयेदिलस्येवोपक्रन्तत्वात्‌ । दुहितृमते मिधुनगोदानं विबाहहो-
मानन्तरम्‌ ।

तथा च बौधायनः-

^ पूवं छाजाहूतिं हुत्वा गोमिथुनं कन्यावते दद्यात्‌ ” इति ।

देवे यज्ञ तिज प्रतिपादयेदिलेतावतेव सिद्धौ तब्ग्रहणस्वरसान्महतः
सौमिककर्मण एवात्र ग्रहणं नेषिकपाज्गुकयोरिति । प्रतिपादयेदितिवचनाई-
विज इेकस्मा एव प्रतिपादनाच्च नेयं तग्रतेवन्धिदक्षिणा । तिन एय-
्ासगो्रासपिण्डो यः कश्चनविवकसेपरदानत्वेन जेयः ।

एतच प्रतिपादनं प्रथानदक्निणादानानन्तरम्‌ ।

तथा च बौधायनः-

^ दत्तिणापु नीयमानाठन्त्वयुषिने दधात्‌ " इति ।
अत्र प्रतिग्रहे मच्रविशेप उक्तो बौधायनेन-
५ अथ यदि दक्षिणाभिः पह दन्ता स्यात्तां प्रतिग्रहीयाप्रनापतिः
लियामिति षड्मिरनुच्छन्दप्तम्‌ " इति ।

दक्षिणाभिः सह दत्तेति वचनमपि कन्याप्रतिपादनस्य यागदक्षिणातवं
नेलत्र लिङ्गम्‌ । अयं च परतिग्रहमन्रविशेपोऽस्माकमप्यविरुदधः । न च तात्रीणां
दक्षिणानां दश्षयतीतिसूतरविरोष इति वाच्यम्‌ । एतस्य प्रतिग्रहमव्र-
विशेषस्य दक्षिणाप्रतिग्रहमकरणे सूत्रकारेणापटितस्य ताश्रीणां दक्षिणानां
दशयतीतिसूत्रविषयकत्वासं मवेन व्रिरोधामावात्‌ । दीक्षितो न ददातीति
निषेधो यहतत्रे कन्यापरतिपादने न वतैते वरिधानवलात्‌ । प्रतिपादनं तु
कृत्लेन कन्यादानोक्तविधिना कायम्‌ । कन्याप्रतिपादनाङ्गपृतहिरण्यादि-
दानस्य तु ददातिविहितत्वान्निपेधोऽस्तयेव । ( -+पण्याहवाचनादिकं कन्या-
वरणं बाग्दानं मधुपर्कश्च निवतेते। ) एतेषां षण्णां त्राणां विश्वे देवा
रषयः प्रजापल्यादयो देवता आच्ाः पञ्चानुष्रम आपस्तत्सल्यमाभरननिति
गायत्री कन्यामति्रहे विनियोग इतयप्यादि दर्व्यम्‌ ।

+ नुशिहान्तमतो ग्रन्थः ख. पुस्तके नास्ति ।

५७८ भदगोपीनायदीक्षितविरविता-- [विवाहः]
( सविशेषा विवाहभेदाः )
आश्लायनेन त्वष्टौ भेदा उक्ताः । आदानां चतुणा फलविरेषधोक्तः--
५ अलक्त कन्यामुदकपूर्वा द्यदिष ब्राह्मो विवाहस्तस्य नातो द्रादशा-
वरान्द्रादश परान्पुनात्युमयत ऋविने वितते कर्मणि दवादलंकृय पत
दैवो दशावरान्दश परानपुनात्युभयतः परह धर्मं चरत इति भाजाप-
त्योऽष्टावरानष्ट परान्पुनात्युभयनो गो मिधुनं दच्वोपयच्छेत पत॒ आरः
सप्तावरान्सप्त परान्पृनात्युमयतो भिथः परमयं कृत्वोपयच्छेत प गान्धर्वो
धनेनोपतोप्योपयच्छेत प॒ आसुरः पूप्तानां प्रमत्तानां वाऽपहरत
पैशाचो हत्वा मिवा च शीर्पाणि रुदतीं सदद्वयो हरेत राक्षसः " शति ।
तत्राऽऽ्राञ्नयः प्रशस्ताः । उक्तं च धर्मसूत्रे-
५ तेषां त्रय॒ आद्याः प्रशस्ता यथा युक्तो
विवाहुस्तथा युक्ताः प्रना भवन्ति "' इति।
तेष्वपि पूषैः प्रः भ्रयातुततरेपृत्तरः पापीयानिति ।
आपस्तम्बोऽपि--“ पुवः पर्वोऽतिशयेन प्रशस्तः ” इति।
वणीनुपर्व्येण विवाहनियम उक्तः स्मृत्यन्तरे
५८ चत्वारो बराह्मणस्याऽभ्याः शस्ता गान्धर्षरक्षपती ।
राज्ञस्तथाऽऽपरो वैश्ये शद्रे चान्त्यस्तु गितः '' इति ॥
अन्यः पैशाचः । गितो न कस्यापि प्रशस्त इत्यथः ।
एतत्सर्व बौधायनोऽप्याह--
“ अष्टौ विवाहाः श्रुतशीटे विज्ञाय ब्रह्मचरिगेऽधिने ददाति स ब्राह्म
माच्छायाक्ृत्थैनया सह धभ॑श्चय॑तमिति प्राजापलयः पूवं लाजाहुतिं
हृत्वा गोमिथुनं कन्यावते द्यात्स आर्षो दक्षिणापु नीयमानासन्तचु-
तिने सर दैवः प्रकामेन पतकामायां मिथः संगमातत गान्धर्वो धनेनोपतो-
प्याऽऽसुरः प्रसद्य हरणाद्राक्षसः पूपं मन्तं प्रमत्तं वोपयच्छेदिति प
वाचकते चतारः पू ्ाह्णप्य तेष्व पूरः पूः ्ेयातुरेषमु-
त्तरः पापीयानत्रापि पष्ठप््तमौ प्त्रियधमीनुगते तत्प्र्ययत्वा्त्रियस्य
पञ्चमाष्टमो वैश्यशुद्राणामयन्नितकलत्रा हि वैदयशुद्रा मबन्ति कर्षणशु-
्रुषापिकृतत्वादरन्धर्मप्येके प्रशंपनित सषा सनहानुगतत्वा्यथा युक्तो
विवाहस्तया युक्ताः प्रजा मन्तीति विज्ञायते › इति ।
तत्मल्ययलवात्तदधीनतवात्‌ । अयन्रितकलत्रा अनियतक्ृलत्रा पिधिविरहि-
१क. नतां वाप । २ क. 'पीयासतत्राः ।

[ विवाहः ] संस्काररत्नमाला । ५७९
( सविशेषा विवाहमेदाः )

तपरिग्हीतकलत्रा इति यावत्‌ । हिप्यये । कषैणाधिष्ृता वैया; शुभूषाधि
कृताः श्रा; । पश्ाचस्यान्तयत्वं तु मनुवाक्यसिद्धम्‌।
अन्यविवाहासंभवे ब्राह्मणादीनां पंशाचमप्यनुजानाति वत्सः-
५ प्वोपायेरपाध्या स्यात्ुकन्या पुरुषस्य या ।
चौर्येणापि विव।रेन प्ता वरिवाह्या रहःस्थिता " इति ॥
यतु-“ आसुरवदार्पोऽपि पापीयान्करयक्रीतत्वाविशेपात्‌ ।
अत एव करयपः-
५ क्यक्रीतातुयानारीन सता पल्यभिधीयते।
नप्तादैवेनप्ता पिव दाप तां कवयो ददुः "” शति ॥
यपोऽपि--“ कन्याविक्रयिणो मूरा रहःकिछिषकारिणः।
पतन्ति नरके बेरे दहन््याप्र्मे कुम्‌ " इति ॥
एतच्चाऽऽत्पार्थं धनग्रहणे । कन्यार्थे तु न दोपः
यथाऽऽह मनुः--
“ यातां नाऽऽद्दते शर्क ज्ञातयो न स क्िक्रियः।
अर्हणं तत्कुमारीणामातरशंस्यं तु केवलम्‌ " इति ॥
आनूशेस्यमपापित्वम्‌ ।
मनुः--“ ब्राह्मो दरैव्तयैवाऽऽपैः प्रानापलयस्तथाऽऽपुरः ।
गान्धर्वो राक्षपतभचैव पैशाचश्वा्टमोऽधमः " ॥
दयष्ठौ भेदानुक्ला तेषां रक्षणान्यमिधाय तेप्वापंस्य क्यक्रीतत्वाद्धम्पं-
त्वमियभिप्रेयाऽऽह--
८“ पृश्चानां तु घ्रयो धम्य द्वावधर्म्यौ स्मताविहं ।
पेशाचश्चाऽऽपुरप्रेव न कर्तव्यो कथचन " इति ॥
बराह्यादीनामास॒रान्तानां मधये ब्राह्मदवपराजापत्याञ्चयो धम्याः क्रयाभा-
वात्‌ । आर्पासुरौ द्वावधरम्यो क्रयक्रीतत्वात्तयोरप्याुरः पैशाचवदापयपि न
कर्तव्यः " इति ।
तन्न । प्श्वानौपितिवचनस्य मतान्तरोपन्या्षपरत्वात्‌ । कुत एतत्‌ । यतः

स्यपेवोत्तरत्र गोमिथुनस्य शुर्कतं मतान्तरणानूच्र निपेपति-
“ आरे गोमिथुनं शस्कं फेनिदाहूमृषैव तत्‌ ।
अल्पो वाऽपि महान्वाऽपि क्रप्रते तावतैव प्रः” इति ।

१क.ग. ड, "रण्यं । २ख.ग. इ. (नामपि वः।

४८० भहगोपीनायदीक्षितविरचिता- [सविशेषा विवाहभेदाः|
( विवाहप्रतिकूलनिणैयः )
गोमिथुनं शुखकमिति यकेिदाहृस्तन्पृपैव । नहि तस्य शुरकत्वं संभ
वति । शरक पृरल्यमिति पयीयौ । क्रथसाधनं हि पृट्यं देश्काखादपेक्षयाऽल्पं
वा महद्वा भवति । प्रकृते तु परिमाणं नियतम्‌ । अतः स आरपस्तावतेव
गोमिधुनेनैव संपद्यते न तन्यथाऽतः कर्यविक्रयत्वाभावाद्धम्ये एवाऽऽषः ।
अत एव देवरः-
५ परै विवाहाश्चत्वारो धम्यास्तोयप्रदानिकाः ।
अद्ाटका ब्राह्मणाहीश्च तारयनित द्योः कुम्‌ '' इति ॥
आरपविवाहे नक्षत्रमाहाऽऽपसम्बः--
« मघामिगौवो गृह्यन्ते ” इति ।
आपे दुहितृमते मिथुनौ गावौ देयातरिति वचनादार्पे विवाहे बरेण दीय
मानौ गरौ बुहितृमद्धिमघासु शृहयन्ते । एतदुक्तं भवति । आपैतरिवाहं मघासेव
र्यात्‌, न ब्राह्मादिवक्तरान्तरेऽपीति । फलुनीभ्यां व्यू(व्यु)हयत इति, तत्र
वधर; फल्गुन्योरेष उयर(गयु)ष्यते नीयते खग्हान्नतु तां तत इति वचनाद्राह्मादि-
वत्तदानीमेवेति सुदशनेन व्याख्यातम ।
दुविवाहे मोजनादिनिषेधस्ततपरायधित्तं चोक्तं पारिनते-
“८ अधर्म्यषु विवाहेषु भोजनं चानुमोदनम्‌ ।
तामबूढं वाहनं चैव वर्जयेतरमथा द्विनः ॥
आपुरे तुपवापतः स्यादवन्धरवे च त्रिरात्रकम्‌ ।
रक्षते चैव पैशाचे चरचान्द्रायणं तथा " इति ॥

प्रतिकूखनिर्णयः।
अथ प्रतिकूलनिर्णयः सूलन्तरे-
८“ वधूवरार्थे घटिते निश्चिते वरस्य गेहेऽप्यथ कन्यकायाः |
प्रियेत कश्चिन्मनुनोऽथ नारी तदा न कुः खल मण्डनं ते ” इति ॥
घटितं सबन्धः सुनिधितो वाचा निथितः । वाम्दानविधिना निशित इति
गोषिन्दाणेवे । श्दं च सुश्ब्दाल्भ्यते ।
ऽ्योतिःसागरे-
^ वाङनिश्वये कृते पश्वातितरौ निधने गतौ ।
तयोसतत्परतिकूटं स्यान्नान्येषा तु कदाचन " इति ॥

१ ह, “्यक्रिय' ।

----------~

[विवाहः] संस्काररत्नमाा । ४८१
( विवाह प्रतिकूलविचारः )
टैदधवसिष्ठ--“ वरवध्वोः पिता माता पितृषयश्च सहोदरः ।
एतेषां प्रतिकूलं स्यान्महाविघ्रप्रं भवेत्‌ ॥
पिता पितामहश्चैव माता चैव पितामही ।
पितृव्यः स्री सुतो भ्राता भगिनी चाविवाहिता ॥
एमिरेव विपनैश्च प्रतिकं बुधैः स्पृतम्‌ ।
जन्येरपि विपन्सतु केषिटूनुर तद्धयेत्‌ " एति ॥
( शचकारारपितापहः । द्वितीयचकारः पपितामहीसमुचचया्थः । )
माण्डव्यः“ वाग्दानानन्तरं माता पिता भ्राता विपद्यते ।
विवाहो नेव कर्तव्यः खर्व॑शहितमिच्छता " इति ॥
तेन हया बा सहेति शोषः । वरप तिके बराथ तां न सी कुर्यात्‌ ।
बधूप्े परतिङूठे तस्म वराय न दथादिति विवाहो नैव कतैव्य इलयस्यार्थः।
नतु विवाह एव न कर्तव्य इति ।
संकटे परहत्तिपरकारमाह पेपातिधिः-
“८ वाग्दानानन्तरं यत्न कुठयोः कस्यचिन्मृतिः ।
तदा संवत्परादुध्वं विवाहः शमदो मवेत्‌ ॥
पुरुषत्रयपयैन्त प्रतिकं खगेत्रिणाम्‌ ।
प्रवेशनिर्गमौ तद्वत्तथा मुण्डनमण्डने ॥
प्रतकमीण्यनिषयं चरेन्नाम्युदयक्रियाम्‌ ।
आचतुरथं ततः पुति पश्चमे शुमदं भवेत्‌ '” इति ॥
स्प्रतिरत्नावल्याम्‌-
०५ पितुरब्दमिहाऽऽशोचं तदर्थं मातुरेव च ।
मप्त्रयं तु मा्यायासतदर्षं घरासुपृत्रयोः ॥
अन्येषां तु सपिण्डानामशौचं माप्तपमितम्‌ ।
तदन्ते शान्तिकं कृत्वा ततो छश्रं विधीयते " एति ॥
3
पित्रोरब्दमिहाऽऽशौचमिति कचित्पाठः । अत्र॒ मरातुपदं साप
त्नमातुपरमिति केचि । एतन्धते पित्रोरब्दमित्ययमेव पाठोऽभिमत इति

# धनुषिहान्तगीतो प्रन्थः क. ख. पुस्तकयोनास्ति ।

व
१ ह. वसिष्टः। २ ङ.श्लेतां वरार्थनः।३ख.[. ङ. द्द्‌ सपः।* क. त्‌ । पराद्‌
कोयुयां तु द्रयोरपीटुक्तम्‌ । भ" ।
६१

४८२ भषटगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [विवाहः]
८ विवाहे प्रतिकूलविचारः

9 ० 6 ऋ थ
गम्यते । हयोरषीलन्ये । अविशेषादित्याशयं; । एतन्पते पितुरब्द मित्येव
पाटः । पित्रोरब्दमितिपाे प्र्यमातुरब्दं सापतनमाहुरब्दार्भम्‌ । पितुरब्दमिति-
पाठ उभयोरप्यम्दारधमेवेति भेदः ।

ज्योतिष्पकाशे-
^ ्रतिकूलेऽपि कतैव्यो विवाहो माप्तमन्तरा ।
शानत विधाय गां दत्वा वाग्दानादि चरेतुनः " इति ।

स्पृयन्तरे-“ प्रतिकृरे न कव्यं दघ्न यवदतृत्रयम्‌ ।
्रतिकूटऽपि कर्तव्यं केऽप्याह्बहुपष्र ।
प्रतिकूरे सपिण्डस्य मासमेकं विवर्येत्‌ ।
विवाहस्नु ततः पशचात्तयोरेव विधीयते " इति ।

तयोमिधितघटितयोवधूषरयोः । वध्वा वराटामे वरस्य बध्वछाभे संकटे
सति नान्यां वधूमन्यं बरं वा पेक्षेदिते)ति तात्पपाधः।
ऽ्योतिःसागरे-
^ दुर्भक्षे राषटूमङ्गे च पितरोव प्राणप॑शये ।
नि रि ^. भ
प्रोढायामपि कन्यायां नानु प्रैती्ष्यते '' इति ।
अन्यत्रापि“ दीधरोगामिभूतस्य दूेश्थितस्य च ।
उदापीनस्थितस्यापि प्रातिर्यं न वियते ।
सैकटे प्तमनुप्रा्े याज्ञवल्क्येन योगिना ।
शान्तिरुक्ता गणेशस्य कृत्वा तां ाभमाचरेत्‌ ।
अकृत्वा शान्तिकं यस्तु निषिद्धे रति दारणे ।
प्रकरोति शुभे कर्म विध्सतस्य पदे पदे '' इति ।
असिपिन्वाक्ये सामान्यतः शुभं कर्मेतिश्रवणादुपनयनस्यापि विनायक
(~ (~ = (~ [र £ धष न
शान्तिूमैकमेवानुषठानमिति केचित्‌ । अन्ये तु शभकम॑शब्दो विवाह एवोप-
1 ¢ [8 ५ म,
संहियते तेन शान्तिपूवको विवाह एव भवति । उपनयनं तु नेव भवतीलयादुः।
उपनयनं तु शान्तिमन्तरेणापि भवतीति पर ।
वसिष्रः--“ प्रतिकूले तु संप्रति विवाहं नेव कारयेत्‌ ।
अन्ते दोषत्रिनाशाय कुर्याच्छानिमिमां शमाम्‌ '› इति ।

१ ग, ड. "पील्युक्तम्‌ । अ । २ ख. "य: । ज्यो" । ३ क. ग. प्रतीक्षते ।

[विवाहः] संस्काररतनमाखा । १८३
( विवाहे प्रतिकूलनिषैयः )

स्मृतिचन्दिकायाम्‌-

^! कृते वाद्निश्चये पशवममत्य्र्वस्य गेत्रिणः।
तदा न मङ्गलं कार्यं नारीवेषव्यदं धुवम्‌ " इति ।

अन्यत्रापि ~" वामनाननरं यत्र कयोः कषयनि ।

अत्र यथि कश्चिदिति गृतिभवति कर्पचिदिलविशेणोक्तं तथाऽपि
पितामह्यादीनामित्र मातामह्चादीनामपि मरणस्य प्रतिकूलदोषनिमित्तत्वेन
चिद तंनात्‌, अविवाहिताया भगिन्या इव विवाहिताया प्रणस्य तथा-
स्वानुक्तेः, मेधातिथिवाक्मे स्वगोत्रिणामिति चन्दिकावाक्ये म्यस्य गोत्रिण
इति च कीर्तनात्‌; वध्वा वरस्य वा सगोत्रसपिष्डेषु त्रिपुरुषान्तेते मयं
एते प्रतिकूखदोष ईति मन्तभ्यम्‌ । सजी वरस्य द्वितीयारिवरित्राहसमये पूर्वोढा ।
गुतस्तस्यां पूर्रेप्पत्नः । एनत्पौत्ोपलक्षणप्‌ । एवं पितृव्यग्रहणं त्पुत्रस्य ।
एवं च वरमारभ्य जनङ््रिपरुपी जन्या श्रिपुरूषी कूटस्थमारभ्य संतानमेदे
च तरिपुरुष्यत्र बोद्धव्या । वधूवरयोः समानशहे तन्परणे कंचित्कालं भरती-
यैव विवाह इति तदा न कयुरिलयादिशग बोध्यते । तयोस्तसमतिकूं
स्यादिति कालमतीक्ताशचान्तिभ्यामसमाषेयो दोषो द्रयोयुगपन्परणज इलया-
दायः । अत एवोक्तं नान्येषां तु कदाचनेति । अन्येषां सपिण्डानां तयोः
रप्यकैकपरणजस्तु समापेय इारयः।

दद्धवसिष्ठवाक्ये चतुर्णा मरणस्य महाविघ्रपदत्वकथनं तत्र प्रतीक्षासहिता
केवला वा विनायकशान्तिरितिकयना्ंपर्‌ । अत एव तद्विधिवाक्यशेपे श्रान्य-
करणे पदे पद्‌ १ति विघ्नस्य महस्रं परदशिनम्‌ । एभिरेष निपर्ैरिति काल-
परतीक्षासदहितायाः श्रीपूजनादि शानेनिपित्तमेतन्मरणमेतरेल्ाशयः । अत एव
माण्डव्यवाक्ये नैव कतैव्यो निमित्तानन्तरमिति व्याख्येयम्‌ । एवं इद्ध
वसिष्टवाक्यमपि ।.

पतीक्षा च सामान्यतः संवत्सरषटतत्रयं मासमात्रं वेति पक्षत्रयं मेधातिधि-
वाक्यसरितस्मृल्न्तरवाक्याद्वोद्धव्यम्‌ । रत्नावलीवाक्य आदौचशब्देन
मतिकूलढृतं मिवाहानभिकारमात्रं पतीक्षातातपयेकं बोध्यम्‌ ।

महारुरुब्यतिरिक्तमरणङरतमतिकूलामात्रे परथमान्देऽपि सपिण्डीकरणमा-

१ क.ग. धापणोः। २ ख. स्य । पु । उ ग. ीकू ।

४८४ भष्टगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [विवाहः]

८ विवाहे प्रतिकूलविचारः )
सिकपकरष त्वा विवाहो भवति । महागुरुमरणकृतमतिकूलाभावि बु हयि-
निमित्तमन्तरेण सपिण्डीकरणापक हद्धिदैवपित्येष्वनपिकार एवेति दरष्टवयम्‌।

ततर पितर्मरगे संकटतारतम्येनानन्तरोक्तं पक्षत्रयम्‌ । मातुमैरणे संबत्स-
रां मासमात्रं वेति पकषदरयम्‌ । भायामरणे मासत्रयं मापस्तमत्रं वेति । रात्‌
मरणे पत्रमरणे च सार्धमासं मासमाग्रं वेत्येवं पकषदरयम्‌ । पितामहयादिसपि-
ण्टान्तरमरणे तु मासमेव मतीक्षेति व्यवस्था । यदि गुणवत्तरमातृपरण ऋतु-
्रयमती्तया न प्रितोषस्तदा संवत्सरपतीक्षाऽपि कायां ।

एवं गुणवत्तरभार्यादिमरण शरतुत्रयमतीक्षाऽपीलयाश्येन तयोरपि पक्षयोः
सापान्यविध्युपपत्तिः।

पितृमाद्पितृभ्यसोद्राणां चतुणा मरण उक्तव्यवस्थया मतीक्षान्ते विना-
यकशान्तिः । अन्पमरणे तदन्ते शान्यन्तरम्‌ । एतच्च शान्तिद्रयं षान्तिरिल-
मारायां वक्ष्यते ।

यदा ततिसकटवशन सवत्र निमित्ते मासादिकपतीक्षाया असैभवसदा
तन्पध्येऽपि रिचित्कालं प्रतीक्ष्योक्तव्यवस्थयाऽर्पतरां शान्ति छृत्वारगां
द्वा वाग्दानादि पुनश्वरेदिति श्योतिष्पकाश्वाक्यटृतो विशेषः । नतु
चिदपि प्रतिषट्ले पर्वाशौचादिनिमित्तेन निषत्ताशौचस्यापि सथो विवे
भततिरुचिता । यथा सगोत्रसपिण्टे पुरूषत्रयपरयन्तमेव भतिकूलस्प निपेष-
निमित्त्वम्‌ । एषं मवमण्डनयोनिगीममण्डननिपेषनिमिततस्वमपि तेष्वेताब-
त्पयेन्तमेवेति पुरुपतरयेतिमेधातिधिवा्यायेः । स्वगोत्रिणामाचहु्थमिखनुषद्-
भ्पाथंिद्ये मेतक्पण्यनिपर्येलस्य भिन्ना्थकस्यापि वाक्यस्यानन्तरं
पाठः । इले चतुष्पुरुपपयनतं मेतोदेशेन विहितानि कमीण्यनिरव््यासमाप्याऽऽ-
भ्युदयिकं नाऽऽचरदिलयरथः । मेतश्योहेशविरिष्टनि कर्मागील्येताष्शा-
य॑स्तु सपिण्डीकरणोत्तरमासिकासंग्रहापतनिग्रस्त्वात्परिलक्तः ।
एतेषापत्पत्तिबिलायां मेतोदेेन विहितानामपि तच्छम्दोरेशरहिता पुनरा-
एत्ति; पाटधायनिनोक्ता-
^ प्पिण्डकरणादवौगपङृष्य कृतानि तु ।
पुनरप्यपङ्ृष्यन्ते वृदध्युत्तरनिपेधनात्‌ » हति ॥

। ११, कना । ^ ग. णांच च । 3 क. पपि कंविः। ४ ग. श्वमण्ड । ५ म,
ममृण्डः ।६ग “भ. । षगोः।

[विवाहः] संस्काररलनमाखा । ४८९
( विवाहे प्रतिकूलविचारः )
ृवरध्युत्तरनिपेधनादिति यद्यपि हेतुस्तथाऽपि सव्यं हि मरतुष्याः परथप-
पञ्चत इतिवदप्रापतपपिक्रला्िषैः कल्पनीय इति नवीनाः ।
काल्यायनः--“ निभ्रलय वृद्धतरं तु मासिकानि न तन्नयेत्‌ ।
अयातयामं मरणं न भवेत्पुनरस्य तु " इति ॥

दद्धिकमात्तरं मासिकानुषठाने मृतस्य मरणमयातयामे भरेत्‌ । सूतनमिव
भवेत्‌ । तच माङ्गलिक्षकपेणः पूरव मृतस्य माङ्गलिककमोत्तरमापद्यमानमनुचित-
मिति भाव इति नवीनाः।

केचिन्नवीनाः-“ ता वा मतृपुत्रो वा प्तषिण्डः रिष्यएवा।

पहपिण्डक्रियां कृत्वा कुयादम्युदयं ततः "

इति ठपुारीतवाक्ये धावृशिष्याधुक्तेनं नान्दीभराद्धञ्यदेवतामात्रपरोऽप-
कं इति । अस्मिन्मते घाभ्रादिमरणे तत्सपिण्डनमासिकानामपकर्प बिना न
नान्दी श्राद्धमिति ।

अन्ये नवीनास्तु यस्याऽऽभ्युद्यिक्रश्राद्धान्तगेतदेवताभूतस्य सपिण्डनं
चिना न तननिर्वति तस्यैवेह वाक्ये सपिण्डनं बिधीयते, आकादिक्षतविधा-
नात्‌ । अन्यथा भिम्नजातीयगुरोरपि सपिण्डनं शिष्येण कार्यं स्यादियाहुः ।
एतेस्मिन्मते तु पद्विनाऽपि भवतीति भेदो द्रष्टव्यः ।

सकल्दाक्षिणात्यमभृलयनेकशिष्ट चारसंवादान्नान्दी भाद्धेऽयदेवतामात्रपरोऽ-
पकषे इति द्वितीयमतमेव युक्तम्‌ ।

मेतकर्माण्यनिरवलयेलभ्र यद्यपि मेतकर्मभिः सहाऽऽभ्युदयिकक्रियाया मग
छापरपर्यायायाः समानकर्वकतं पतीयते तथाऽपि तदसति कमन्ते पुख्यं

सति तु परेतकमैसु प्रयोजकक तामादायोपपादनीयम्‌ । शइत्यमेव हि-
“ वध्वज्जलावुपस्तीयै भाता भरातृस्धीनीयो वा द्विीजानावपति ” इटयाश्रायन-

सत्रे इततिषटदादिभिस्तु तुपपायते, विवाहम उपस्तरणस्य वरकर्कतव
रानावपनस्य भराभ्ादिकतैकतवं विच्छिन्संभाना्थं तु तौनहोमस्यापि
वरकवैफत्वं वद द्धिः ।

एवं नान्दीभाद्धदेवतातसिद्धर्थ सपिण्डीकरणापकरषपरतवेन प्राभिमत-
वचनेऽपि समानकर्तकतवमित्थमेव खीकारयम्‌ ।

१ क. "ति । एति । २ ख. ठ. "तन्म" । 3 ख. "स्थानो वा । * क, ख, तवं । ५ क.
ख. 'शोजादो । ५

४८६ भट्गोपीनाथदीक्षितविरचिना-- [विवाहः]
८ विवाहे प्रतिकूलपिचारः )
तद्यथा कश्ारयायनिः-
८ प्रेतश्राद्धानि पर्वाणि प्पिण्डीकरणं तथा ।
अपकृष्यापि कुर्वीति कर्तु नान्दीमृषं द्विनः " इति ॥
रघुहारीतोऽपि-“ भाता वा भरातरो वा पिण्डः शिष्य एव वा |
सहपिण्डक्रियां कृतवा कुर्यादभ्युदयं ततः ›' इति ॥
मृतस्य कन्यादाने हि तस्य उयेष्ठकनिषएभ्रातरावधिक्रारिणौ कन्यायाः
पितुपितामहभ्रात्रभावात्सभवतः।
५ पिता पितामहो भ्राता पक्रुल्यो जननी तथा ।
कन्याप्रदः पूतना प्रकृतिस्थः परः परः ” इतियात्त्ररक्यवचनात्‌ ।
तस्य सपिण्डीकरणे तु कनिषटस्यैवाधिकारो न ज्येष्स्य।
५ पुत्रस्य पिता दवान्नानुजस्य तथाऽग्रनः।
अपि स्नेहेन कुर्यातां प्तपिण्डीकरणं विना "!
इति सपिण्डीकरणस्य ते प्रति विशिष्य निषेधात्‌ । अतो येपरस्य सपिण्डी-
करणे परयो जककतकल्वं कनिष्ठस्य पृरूयकतैकतामङ्गीकृलयैवोक्तवचनयोः समान-
करकत्वपुपपाद नीयम्‌ । एवं चानयेोप्रैचनयो्देवतात्वसिद्धिपयोजनासंकीरव-
नाद्धिपेया्थक्याच मृरेक्यलायवानुरोधेन प्रेतकर्माण्यनिवर्वेति दृषणमद्ीपयो-
गोदाहूतवचनायेपर लवं स्व कर्ुपुचितमिति कौस्तुमे ।
अन्यच्च तत्रैव । पितामहे प्रपितामहे षाऽकृतसपिण्डने सति पितरि मृत
ओौचित्येन तयोः सपिण्डीकरणोत्तरं पितुः सपिण्डीकरणकरतन्यतायां पराप्नाया-
मपि यदा तथाञनुषएरनेन पितुः सपिण्डीकरणकाङातिक्रमो भवति `तदा
न्यायतः काटातिक्रमेण तयैव तत्करतव्यतायां प्राप्तायां वचनेनाहृतसपिण्डी-
करणाभ्यामपि ताभ्यां पितुः सपिण्डीकरणे कतैव्यतया विदितम्‌ ।
यथाऽऽह कात्यायनः-
“ अपस्कृतौ न सं्कायौ पवौ पौत्रपरपौतकरैः ।
पितरं तत्र पस्कृयादिति शातातपोऽत्रवीत्‌ ॥
पापिष्ठमपि शुद्धेन शृद्धं पापक्ताऽपि वा |
पितामहेन पितरं संछयादिति निश्चयः " इति ॥
असंस्छृतावदृतसपिण्डीकरणौ । एवां पितामहमपितामहौ । पापिष्रपङृतसपि-
ण्डनं पितरं शुद्धेन ृतसरपिण्डनेन पापकृताऽकृतसपिण्डनेने वा पितामहेन सह
शृदधं निदत्तेतावस्थं ्पादितयः ।

[विवाहः] संस्काररत्नपाखा । ४८७
{ विवि प्रतिकूलविचारः )
एवं छते द्शराद्धमपि तादृशाभ्यां सह कर्ववपमित्यपि तेनैबोक्तम्‌-
“५ पितुःपपिण्डतां कृत्वा कुयौन्मापतानृमापतिकम्‌ " इति ।
एवै च दरश्राद्धवितितवान्ान्दीश्राद्धऽपि ता्शयोरदेवताखसं मेऽपि
पाङ्गलिकविवाहाग्रतुरोधन तयोः सपिण्डीकरणं कृतैव माङ्गलिकं कपम॑कार्थं
तयोशचतुष्पुरुषान्तरगतत्वात्‌ ।
अत एव शुभागम एव सपिण्डीकरणापकषैनिमित्तस्रेन कालाद पल्यते--
५ एकादशे दवादशेऽद्वि चिषे वा तरिमाति वा|
पष्ट वेकादरो वाऽढ्दे संपूण वा दुभागमे ॥
सपिण्डीकरणस्येत्थमषटौ कालाः प्रकीर्तिताः ।
सापो कतीर्युमावादयौ प्रते साग्नावनन्तरः ॥
आनर्त द्वितीयायाः प्त काटाः प्रकीर्ताः '' इति ॥
५ अनन्तरचिपक्षः '› इति “ शुभस्य विवाहादेरागम उपस्थिते पतति ' इति
च तत्रैव व्याख्याय परूलवाक्योदाहरणमित्थं कृतम्‌-
« प्रहाभारते--' प्पिण्डीकरणं कुया नमानस्तवनशचिमान्‌ ' |
इत्युपक्रम्य ' एकादशोऽपि वा माति मद्भरे स्यादृपस्थते ' इति '' [इति 1]
८ अत्र च दममद्वटशब्दाम्यां विवाहायवोक्तमिति प्रतीतन नान्दीश्रादधप्रतीति-
नै सुतरां तदेवतात्वस्य ” इत्यपि तत्रव ।
सपिण्डनापकरय ततपैतनमासिकानामवषिषटानाममि निषत्तिः । तदुत्तरकतै-
व्यमासिकानामप्यवरिषएठानां नित्तिर्चनादिति शरव्यम्‌ ।
८५ प्रेतकर्माण्यनिवतय ” इति वाक्यात्‌ ,
५ भ्राता वा ्रतृपुत्रो वा प्तपिण्डः शिष्य एव वा।
सहपिण्डक्रियां कृत्वा क्यादम्युदयं ततः " ॥
इति वाक्याच्च चतुष्पुरुपप्थन्तं यस्य॒ कस्प।गि सगोज्रसपिण्डस्य तत्पुर
पोपितेऽपि व्यवहितोऽपि सपिण्डः परेतस्य प्रतश्राद्धसपिण्डीकरणमासिकानि
डृतवैव दृद्धिशभादधं कुर्यादियभैः।
५ प्रेतश्राद्धानि पवि सपिण्डीकरणं तथा ।
अपकृष्यापि कुर्वीत कर्तु नान्दीमुखं द्विजः ” ॥
इति हेमाद्िटिखितक्चाव्यायनिवचोऽप्येतदृरधकपेव, परतकर्मणां यावतः पुर-
क, -व्यमपि। २ ल. त °॥

४८८ भटगोपीनाथदीतितविरचिता- [विवाहः]

( विवाहे रजोदोषनिणैयः )
षान्पति नान्दीएलाुरोधेनावश्यकतैठयता श्रिहिता तान्पस्येवापकषविधावपि
शब्दसापञ्ञस्यात्‌ । सपिण्डीकरणस्य सत्यपि परतश्राद्धत्व आहितारन्यादिषि
पयत्वेन ग्यवस्थापितत्रिपक्षादिकाव पेनाप्यपकपषंसि द्यं पृथग््रहणम्‌ ।

^ पपिष्डीकरणादवीगपकृष्य कृतानि तु ।
पुनरप्यपकृष्यन्ते वृदभयुत्तरनिपेधनात्‌ '”
इति शाव्यायनिवचोऽपि तावत्पुरुपविषयमेव पुनरपीत्यक्तस्तान्परतयेव संभ-
वादिति कौस्तुभे ।
स्वरितस्य यावत्सास्थ्यं प्ट न कार्यम्‌
तथा च गगैः--“ उवरस्योत्पादनं यस्य मं तस्य न कारयेत्‌ ।
दोषनि्गेमनात्यश्वात्छस्थो धर्मं माचरेत्‌ " इति ॥
कस्यचिलकुलजस्य परारीरेऽतिदारुणज्वरोत्पत्तौ निशयोऽपि न कायैः ।
तथा चस एव-
^“ केचिदूनुगृहस्थस्य कस्यचिदारुणो ज्वरः ।
तावन्मङ्गछकार्यस्य न कार्यो निश्चयो वुधैः " इति।

इति प्रतिकूविधिः ।

जथ रजोदोषनिर्णयः।
भाधवीये-“ प्रारम्मात्प्रागिवाहस्य माता यदि रखा ।
निवृत्तिस्तस्य कतैव्या पहत्वशरुतिचोदनात्‌ " इति ॥
तस्य रनोदोषस्य निषत्तिः कर्ैव्या कमर्थं शुद्धिः प्रतीक्षणीयेलथेः।
विवाहारम्भातपाग्यदि माता रजस्वला भवेत्तदा तस्पाः शुद्धौ सलयामेव विवाहः
व्यो न तु तां परिलयञ्येति तात्पयार्थः । अन्न हैतुमाह-- पहत्शरुतिचोद
नादिति । यचप्यन्न सामान्यतो नित्तिस्तस्य कतैव्येत्युक्लया चतुर्थदिवसे
रजोनिषत्तौ सत्यां चतुर्थदिनेऽपि िवाहः कतव्य इति प्रापतं तथाऽपि-
८५ दैवे कर्मणि फते च पञ्चमेऽहनि शुष्यति " ।
इति वचनेन प्रथेपरदिन एव सर्वैकमीधिकारस्योक्तत्वात्तदिनमारभ्यैव
विवाहेऽभिकारो न तु चतुदिनमारभ्यापीति जेयम्‌ ।

१क.नच'।

विवाहः] संाररलनमार । ४८९
( विवाहे रजोदोषनिणैयः )

मारम्भकशब्दार्यो विष्यनोक्तः-
५ प्रारम्भो वरणं यन्ञे संकल्पे व्रतप्रयोः ।
नान्दीमुसं विवाहारो श्राद्धे पाकपरिक्रिया ” इति ॥
नान्दीएुखं नान्दीश्राद्धम्‌ । विवाहादाविलयादिषदेनोपनयनादि शठे ।
पाकपरिक्रिया पाकारम्भः । पाकपोक्षणमिति केचित्‌ ।
^ प्रारब्धे सूतकं न स्यात्‌ ” इतिवचने सूतकमिति पृतकस्यप्युपलक्षणम्‌ ।
मेातिधिः-““ चोठे च ब्तबन्धे च विवाहे यज्ञकर्मणि ।
मार्या रनस्वछा यस्य प्रायस्तस्य न शोमनम्‌ ॥
वध्वा वरस्य वा माता मवरेद्यदि रनस्वडा ।
तस्याः शुद्धेः परं कायं माङ्गल्यं मनुरतरवीत्‌ ॥
उद्वाह्तनूडापु माता यदि रजस्वटा ।
तदा न मङ्गलं कार्यं द्धौ काये शुमेप्पुमिः " एति ॥
गर्गोऽपि--““ यस्योद्वाहादिमाङ्गल्ये माता यदि रनस्वला ।
तदा न तदप्कर्तव्यमायुष्कषयकरं यतः '” इति ॥
एतेषु चनेष्वविशेषात्सापत्नमातुरपि ग्रहणम्‌ ।
बृहस्पतिः--“ वैधव्यं च विवाहे स्याजडत्वं बतन्धने ।
नरृडायां च रिशर्म्य या्रप्रवेशयोः '” इति ॥
यदि विवाहादिभारम्भोत्तरं रनः, भ्रारम्भास्रागपि रजसि सथा पृह्तान्त-
राङाभो वा, तदा शान्ति कृत्वाऽनन्तरं कमं कारयमेव ।
यथोक्तं कपटिकारिकायाम्‌-
५ ूतिकोदक्ययोः शुद्धये गां दथादधोमपूकम्‌ ।
प्रति कर्मणि शुद्धा स्यादितरसिन्न श्यति ॥
अङमे पुमृहूर्तस्य रनेदोष उपस्थिते ।
प्रियं संपूञ्य तक्कुर्यात्पाणिग्रहणमङ्गटम्‌ ॥
हैमी माषमितां पयां श्चीूक्तविधिनाऽ्चयेत्‌ ।
्रत्युचं पायं हत्वाऽमिपिच्य शुभमाचरेत्‌ ” इति ॥
श्लोकमेदेन प्ाप्तपदोक्तारम्भस्य पुहू्तान्तराराभस्य च भ्रवणान्न परस्पर.
सपेक्षत्वमिति कौस्मुमे ।
१ क. ग, "णमिति कै मि ब॒" ।

६२

१९० सटगोपीनाथदीक्ितविरचिता- [विवाहः]
( विवाहे रजोदोषनिणेयः )
सूतिकोदक्ययोः शद्धे गां दचादधोमपुरवकमितिवचनपतिपादिता दशु
दिवसविषयिणी दरषटव्या । अत्र शुद्धिशब्देनाधिकार उच्यते । तथा च--
अधिकाराय गां दधरादधोमपूषैकमित्यरथो भवति । होमपषकमिति बिषितो होमः

कुदमा(ष्मा)ण्डैरव, कपदिकारिकामु पूर्वत्र तस्यैवोपक्रमात्‌ ।
रनस्वकाविषये-
५८ दैवे कर्मणि फिर च पञ्चमेऽहनि शुध्यति " ।
हृति बचनसिद्धस्य चतुर्यदिवसेऽनधिकारस्य बाधोऽनेन क्रियते ।
सृतिकाधिषये तु ५ विरातिरत्रंपुपमोतेन सीननमी ” इनेन मरतिपा-
दितस्यानधिकारस्यात्र षाधः।
हयं पी शुद्धिः संकटविषये द्रष्टव्या ।
रजोदीनादिसंभावनायां नान्दीश्राद्धस्यापटृष्यानुष्ठाने विधिः स्ृयन्तरे-
“५ एकवाल विवाहे दश वाप्राः।
्िषट्चौरोपनयने नान्दीश्राद्धं विधीयते ” हति ॥

चौले त्रयो वासरा उपनयने षदवासरा श्यः ।
ति रजोदोपनिणेयः ।

जथ विवाह आश्योचपति निर्णयः।
याहवसक्यः--“ दाने विवाहे यत्ते च सङ्परामे देशविष्वे ।
आपद्यपि च कष्टायां तथः शौचं विधीयते " इति ॥
विष्णुः“ व्रतय्ञविवाहेु शराद्धे होमेऽचैने जपे ।
प्रारब्धे सूतकं न स्याद्नारब्पे तु पूतकम्‌ '” इति ॥
पारम्भश्ब्दार्थस्तु परागेवोक्तः।
विवाहे सथः शौचं केषामित्येक्ायां ब्रह्मपुराणे सचःशौचं प्रकृय-
«५ दातुः प्रतिग्रहीतुश्च कन्यादाने च नो भवेत्‌ ।
विवाहयिष्णोः कन्याया छंजनहोमादिकमणि ” इति ॥
अत्र दातुपतिग्रषीतग्रहणं संस्कायसेस्कारकयोरुूपकक्षणम्‌ । चकाराहातू-
पत्नीकन्ययोगरहणम्‌ । ॑
व

१क. स. छ. एाजाहो' ।

[विवाहः] संस्काररत्नमाखा । ४९१
( विवाह आश्ञौचपाते नियः )
आरम्भामावेऽप्यग्रे पुहुतान्तरालामे साम्यां च टएृतायां सृतकिनोऽप्य-
पिकारोपायमाह पारिजति पिष्णुः-
^“ अनारब्धविशृचर्थ कूष्माण्डहुयादधुतम्‌ ।
गां ददयातपश्वगव्याशी ततः एष्यति सूतकी " इति ॥
अनारन्धविशुख्यर्थमित्यनेनैव सिद्धे ततः शुष्यतीति पुनर्वचनमतिसकटे
विवाहाथुपयोगिपाकपरिवेषणादावपि शुद्धिङ्गापनाथंमिति नवीनाः । सूतकीति
जननाश्नौचवन्तं पत्येबेदं पवर्त त्यपि केचिन्नवीनाः ।
संग्रे-“ पंकटे पतमनुप्रप सूतके समुपस्थिते ।
कूदमा(प्माोण्डीमिर्तं हत्वा गां च दधात्पयखिनीम्‌ ॥
चुदोपनयनोद्वाहप्रतिष्ठादिकमौ चरेत्‌ ।
यदैव पूतकप्रातिस्तैवाम्युदयक्रिया ” हति ॥
एवं शूद्िपर्वकविवाहायनुष्ठाने सदङ्कलेन संकरिपताननमोजने न दोष
ष्त्याह बृहसतिः--
८८ विवाहोत्सवयज्ेु त्वन्तरा मृतपूतके ।
पर्व॑ेकरिपतान्ेषु न दोषः परिकीर्तितः » एति ॥
एृतकसूतकमध्ये विवाहाचनुष्ठान उक्तशुद्धिपूरवकमारग्ध इति पर्वायः ।
नान्दीभ्राद्धोत्तरं सूतकादौ विवाहाधारम्भोत्तरमपि संकरिपतान्ने षिषः
पटतिशन्पते-
५‹ विवाहोत्स्वयञेु त्वन्तरा मृतपूतके ।
परैर प्रदातव्यं मोक्तम्यं च द्विनोत्तमैः " इति ॥
परैरसगोतैः ।
स्पृतिकोयुद्ामपि-
५ विवाहोत्वयनञेु भारब्ये सूतकं यदि ।
साङ्गं तत्कर्म कतैव्यमन्रदानादिकं परैः '' इति ॥
पषैसंकरिपतान्नमोजनसमये सूतकपाप्तौ विशेपः पटमिशन्पते--
^“ मृञ्ानेषु तु विप्रेषु लन्तरा मृतपूतके ।
अन्यगेहोदकाचान्ताः सवे ते शुचयः स्मृताः " एति ॥
भोक्तभिरपक्तशेषस्त्याज्यः पकोपः सूतकिभिर्मोक्तव्य इद्यापायः ।

१क.ग. इ. वृदमाण्डे'। २ द .मारभेत्‌ ।

४९१ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [विवाहः]
( समानकरियािचारः )
भोजनार्थे तु पभुक्ते यदि कश्चिन्प्रियेत वै ।
प मुक्तेचछिष्टरेषं परित्यज्य प्माहिताः ॥
साचम्य परकीयेण तेयेन शुचयो द्विनाः " इति ब्रह्मपुराणात्‌।
वहुन्रसभरणसंपादिनां धारणाशक्तावाह विष्णुः-
न देवप्रतिष्ठाविवाहयोः पू्रततभृतघ्रमारयोः " इति ।
3 अव + (4
देवपरतिष्ठाविवाहयोः पतरसंभृतसामप्रीकयोरपक्रमात्मागपि ततर्तुरापरौचं
न भवतीलयथः । एतदुक्तं भवति, यावति कले संभृतवहुसंभारधारणं कर्तु
शक्यते तावत्कारमध्ये मरतिष्ठायिवाहाङ्गभूतं कालान्तरं यत्र न भ्यते तदि
षय एवायं संकटपास्मागाश्चोचाभाव इति ।
तिङ्गामद्ीये बौधायनः-

«८ स्थाटीपाकातूरवै षध्वा यदि मृतिः स्यात्तामन्वारम्य स्थाटीपाकं
कृत्वौपाप्तनाभ्िना दाहयेदररस्य मातापितरोयैदि मृतिः स्यादुत्तरशेपं
समाप्य पश्चातेतृमेयिकमाचरेदप्ताविव उ्येषठशवतकङ्कणं कन्यास
बद्ध्वा तद्धिपरीतमाचरेत्‌ ” इति ।

हति षिवाह आश्षौचनिर्णयः।

[4 [493
अथ समानक्रयावचारः।
सारावस्याम्‌--“ एदरपरपूनानामेकसिम्वत्परे सदा ।
विवाहं नैव कुर्मैन्ति कुन तु ततोऽन्यथा ” इति ॥
ज्योतिध्रिवरगे-“ एकोदरयोभैरय।रकरिनाद्राहतो भवेन्नाशः ।
नदयन्त एकदिने केऽप्याहुः संकटे च शुभम्‌ › शति ।
शाङ्गेपरीयेऽपि--“ नधन्तरेऽपे शुभदं एुरेटरेषे '' इति ।
स्ृलयन्तरे-“ विवाहस्तवेकनातानमेकसिमिनुदये कुरे ।
नाशं करोल्येकवर्ष स्यादेका विधवा तयोः " इति ।
उदयो ठप्रम्‌ ।
पारिजाते ग्गैः--“ भातूयुगमे सपय भरातृखसतोश्च युग्मे \
न जातु मङ्गं कार्यमेकसिन्मण्डपेऽहनि ” शति ।

१ग.सव। २. पूर्वैसंः ।३क.ग. इ. ्योःसं'। गग. शति। रि्गोभः।

[विषाहः] संस्काररतनपाख । ४९३
( समानक्रियाविचारः }

भावयु्मस्य स्वसुयुग्मस्य भातृखसृयुग्मरय चैकसिमन्नह्येकसिमिन्मण्डपे
मण्डनं न फुयौदित्ययैः। एत वचनं सारावरीवचनेन समानोद्रविपयनि-
मेषस्य प्ाप्तलात्तद्धि्नविषयम्‌ ।

म्दरतने नारदः“ एकमातृजयेरेकवतःरे पृरष्नियोः |

न पतमानक्रियां कर्यान्ातृभेदे विधीयते " हृति ।

न समानक्रिपामिलनेन दोषो द्रयोरतवन्धौ दरपोकिाहौ षा न कुर्या.
दिति बोध्यते । मातृभेदे विधीयत ह्येतेनेकस्य पसो बिबाहदुयमप्येकदिने
निषिद्धं मातुमेदामावात्‌ ।

अन्यं ऽ्योतिर्रन्थे -

ठ नैकस्ि्वतपरे कार्थ गेहेदाही कर्थवन » इति ।
गेहशषब्देन गेहारम्भः प्रवेशन पषठते । ।
विशेषमाह स एष--“ पत्रोद्राहात्रं पूत्रीिवाहो = ऋतुत्रये ।
न कारय व्रतृद्राहानमङ्गे नाप्यमङ्गटम्‌ ।
विवाहशरैव कन्यानां पण्माप्राम्यन्तरे यदि ।
सपश त्िमिवरमलत्रैक। विधवा मेत्‌ " इति ।
मङ्गलं विवाहादि । अप््गलं ्राद्धादि ।
इ्योतिनिबन्पे-“ मातृयज्तकरियपूव सेठ कृता तु मङ्गघम्‌ ।
तुश्रयं पुनयव्रित्न कुयाहवुमङ्गलम्‌ ” इति ।
सये्मङ्गलं(ले) विवाहोपनयने । टुपङ्गकं चौटादि । अनेन षचनेन
समावतेनमपि निपिध्यते तस्यापि कयुपरङृललादिति केचित्‌ । अन्ये तु पितरा
दिकतृकपतरादिसंस्कारपरं न तु स्वकतृकखपस्कारपरम्‌ । समावतैनस्य स्वकर.
करवान्नायं निपेधस्ततरेति प्राहुः । अत्र प्माणाभावाचिन्तयमेतत्‌। एवं च विवा-
होत्तरपुपनयनोत्तरं वा, ऋतुत्रयाद््वाक्चौटं न काय॑मिल्युक्तं भवति ।

तथा च मदनरनेऽत्रः-

“कुले ऋतूत्रयादुरवाख्ण्डनान्न तु मुण्डनम्‌ ।
प्रवेशानिर्ममं चैव न कु्यानमङ्गछत्रयम्‌ ।
पत्रीपरिणयदध्वंपुत्रस्योद्राहनक्रिया ।

„ न दृष्टा स्वान्मातृमेदे गृहमेदेऽपि चैव हि ” हृति ।

१क. स. शच“ मै०।२ ठै) गृहारम्भः ।

४९४ भहभोपीनायदीक्षितविरचिता- [विबाहः]
( घमानक्रियाषिचारः )
अत्र कुठे पुषन्रयपर्यन्तमेव |
तथा च पेषातिथि-
५ पुरषश्रयपरयन्तं प्रतिकुं स्वगोत्रिणाम्‌ ।
प्रवेशनिर्गमौ तद्वत्तथा पुण्डनमण्डने " हति ।
मण्डनगुष्डनषाष्दायैः कात्यायनेनोक्तः--
८ मुण्डनं चौटमितयक्तं ब्रतोद्राहौ तु मण्डनम्‌ ।
चठ मुण्डनमित्युक्तं वर्भयदरणात्परम्‌ ।
मौञ्जी चोभयतः कायौ यतो मौज्ी न मुण्डनम्‌ ” हृति ।
चौलस्य पुण्डनपधानत्वादिति तदाशय! । पौष्श्यां पुण्डनमङ्गं न प्रधान-
परति मौञ्जी न पण्डनमिलयस्याऽऽ्रायः । बरणात्परं कन्यावरयो्वरणो त्रं
कन्यावरयोरवरणमभरतीति यावत्‌ ।
भेषानिर्गमरबष्दार्थः कात्यायनेनोक्तः-
५ पुत्रोदवाहः प्रवेशषास्यः कन्योद्वादसतु निर्गमः ” ¶ति ।
संहितासारावस्याम्‌-
५ न मण्डनानमुण्डनमृष्मिषटं न पुत्रयोर्मण्डनमेकवरप ।
न पूविवाहो्वमतुत्रयेऽपि विवाहकार्य दुहितुः प्रकुर्यात्‌ " इति ।
मदनरत्ने षसिष्ठः-- ।
५८ न पुविवाहोरध्वमतुत्रयेऽपि व्िवाहकार्थ दुहितुः प्रकर्या ।
न मण्डनाचापि हि मण्डनं च गेश्रैकतायां यदि नान्दमेदः।
एकोदरभातृविवाहकरतयं खसु पाणिग्रहणं विषेयम्‌ ।
षण्माप्तमध्ये मुनयः पमूनु मुण्डनं मण्डनतोऽपि कार्यम्‌ ” इति ।
मिहिरः“ पुत्रोपनयनादृष्वं ष्माप्ताम्यन्तरं तथा ।
पु्रोद्राहं न वुरबीति विवाहा द्रुतबन्धनम्‌ इति ।
एतदपवादस्तत्रैव--
८५ क्ुतुत्रयस्य मध्ये चेदन्याब्दस्य प्रवेशनम्‌ ।
तदा श्येकोदरस्यापि विवाहस्तु प्रशस्यते ” इति ।
अत्र तुष्देन विवाहमिश्भमेकोद्रविषयं मङ्गटद्रयमन्दभेदेऽपि न भव-
तीति ज्ञाप्यते ।

१.३. ग. इ, "व्रतु ।

[विवाहः] संस्काररतनमारा । ४९९
( समागक्ियाविचारः )
सारावरयाम्‌-
५८ फारगुने वैश्रमति तु पुपरोद्वाहोपनायने ।
मेदादन्दस्य कुर्वीत नर्त्रयविङ्घनम्‌ ' इति ।
सकटे गर्मः--८ पूत्रीपरिणयादूष्वं यावदिनचुष्टयम्‌ ।
पुञयन्तरस्य कुवीत नोद्वाहमिति पूरयः ” इति ।
परिणयो विवाहः ।
कपदिकारिकाऽपि-
“ उदवाष्ठ पृम्री न पिता विदध्यासपतयन्तरस्योद्रहनं कदाऽपि ।
यावचचतरथं दिनमच्र प्व समाप्य चान्योदृहनं विदध्यात्‌ ” इति ।
अत्र चतु्दिने क्यपः-
८८ मौज्ञीबन्धस्तथोद्राहः षण्माप्ताम्यन्तरेऽपि वा ।
पत्युद्ाहं न कुर्वीत विभक्तानां न दोषकृत्‌ "' एति ।
अ्रोत्तरत्र पु्युदराह न कुर्वतिति भवणातपू्वत्रद्राह पत्रस्य द्रष्टव्यः । अतरै-
षमथैः-मौज्जीवन्धस्तयोद्राहः षप्मासाभ्यन्तरेऽपि कतेग्यः, परं तु पण्मासा-
भ्यन्तरे पुरोदराहातपरं पुषुदराहं न कुवीत) यदि विभक्ता भ्रातरस्तदा ष्पा
साभ्यन्तरे पुग्ोद्ाहे्रं पुण्यद्राहकरणे न दोष इति । एतवाति्तकटे
द्वयम्‌ ।
यत्त श्योतिर्निवन्षे पेषातिधिः-
५ पृथ्मातृनयोः कार्यो विवारस्तवेकवाप्रे ।
एकसिन्मण्डे कार्यः एेदिकयोस्तथा ।
ुष्पपषटिकयोः कार्यं द्नं न रिरस्ययोः ।
मगिनीम्यामूमाम्यां च यावत्स्तपदी भवेत्‌ » इति,

हत्करतभेदाभिपायम्‌ । कायं इति कर्ममतयये दवाभ्यां त्रिभिरियन्वयसंभ-
वात्‌ । उदाहृतगर्गवाक्ययोः कपदिवाक्ये चैककतीरं भरति निषेधो क्ञायते ।
कुयोत्कुर्ीत न पिता विदध्यादितिशाब्दैस्तयेव प्रतीतेः । अतश द्राभ्यां मु -
भ्यामेकसमन्नपि शप्र एकस्मिन्नपि गे भिम्नोदरयोधिवाहः कायैः ।
भेदेनैव पण्डपपरतिष्ठादिभेदः। एकः कता तु दिनचतुष्टयेन एं विवाहं समा
प्योत्तरं कुयोत्‌ । अतिसंफटे तेकस्मिभ्रपि दिने मण्दपदेवतामतिष्ठायमेदेऽपि
एभेदेन वेति व्यवस्था षोध्या ।

४९६ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [विवाहः]
( समानक्रियाविचारः )

तथा च वसिष्रः-
८ द्विशोमनं तेकमृरेऽपि नेष्टं शुमं तु पश्वातरवमिर्िनै्तु ।
भवदयकं शोमनमुत््वो वा द्वरेऽथवाऽऽचार्थविमेदतो वा " एति।
अत्रोत्तरार्थ भिन्नोदरसाधारणं शयम्‌ ।
चतुथदिनादर्वागिषये वसिष्-
५ एकल्घ्ने दविरप्रे वा द्र गृहे यत्न शोमने ।
तयोरेको विनष्टः स्यादरधेते न यथास्थितम्‌ '” इति ।
यत्र दरे शोभने दधो विवाहाव्रियथे इति चिन्तामणौ ।
अतिसंकट एकोद्रयोरप्येकाहे कर्तव्यतोक्ता उ्योतिषिवरणे--
५ न प्रतिषिद्धं ठं संप्राप संकटे महति ।
एकोदरपंमवयेरेकाहे भिज्मण्डपे काले " इति ।
यमेयोसतु विशेषः स्मृ्न्तरे-
“ एकसिमन्वत्परे चैव वापतरे मण्डये तथा ।
कव्यं मङ्गं स्सोर््ीतोर्यमरजातयोः '' इति ।
गाग्यः-- ५ एकसमिन्वार प्रत कुर्या्यमटनातयोः ।
क्षीरं चैव वाहं च मौञ्जीबन्धनमेव च ” इति ।
एतचाभ्यनुङ्ञापरं न तु नियमविधिरिति दरष्म्यम्‌ ।
इति समानक्रियाविचारः।

{विनीत ~
अथ सक्षपण कन्यादृातूनणयः।
तत्र याङ्वसक्यः--

« पिता पितामहो भता सकरस्य जननी तथा |
कन्याप्रदः पुवैनाशे प्रकृतिस्थः परः प्रः ।
अप्रयच्छन्तमभ्नेति भरणहत्यागतावृती ।
गम्यं त्वमवे दातृणा कन्य कुयात्तयं वरम्‌ " इति ।

श्राता कन्यायाः।
स च संस्कृतः ।
८ अपरसकृतासतु सेस्काया श्रतिः पूर्वप्कतैः ।
भगिन्यश्च निनाद॑शादत्तांऽशं तु तुरीयकम्‌ ” इति तेनैवोक्तत्वात्‌ ।

क. ग, "मलयो ।

[विवाहः] संस्काररतनमाखा ।
( कन्यादादृनिर्णयः ) ५
य्नतीया कन्या तजातीयस्य परस्य यावान्भागस्तस्य चतुय॑॑शं भलयेकं
भगिनीभ्यो दत्वा ता; संसकतेव्या इत्यथः । भगिन्यश्रेलयत्र चकारो भराठभिः
पूैसंस्छृतेरिखस्यानस्यथैः । पूसंस्करौरिलनेनालुपनीतस्य श्रातुरयिकारो
व्यावल्यते ।

,अन्र शूठपाणिः-- पवरफै्ात्रादिभिः पितुर) वैतकादेव धना-
दस्ता भरातरो नातकमादिसंसकारः संसकायी; । भगिन्योऽपि खाद्-
नाचतुथभागं दच्छा तेनेव धनेन व्रिवाहास्यसं सारेण संस्ुयीतू(सकार्याः )
[ इति |।

बृहस्पतिना तु-
“ समांशा मातरस््वेपां तुरीयांाश्च कन्यकाः " ।

इत्यनेन पितृधनाचतुर्थाशदरखमुक्तं तदपि संसकारार्थमेव । चतुर्थौरेन
विवाहासंभवे यावता धनेन संभवति तावदेयम्‌ ।

यथा देवलः--
५ कन्याभ्यश्च पितृद्रभ्यादेयं वैवाहिकं वु ।
अपुत्रकस्य कन्या वा धर्मना पुत्रवद्धरेत्‌ " इति ॥
स्ववित्तानुसारेणेद्याह विष्णुः--“अनृढानां तु कन्यानां खवित्तानुप्ारेण सं्कारं
कयत्‌ ' ईति । सकुरयो दायाद्‌ । दायादेष्वपि संनिहित एवाधिक्नारी ।
भकृतिस्थः पातिलयोन्मादादिदोपरहितः । अत्र प्रकृतिस्थग्रहणादपङृतिस्थेन
पित्रादिना ृतमप्यदृतमेव ।
“ खतन््रो यदि तत्कार्यं कुरयादप्रकृतिं गतः ।
तदप्यकृतमेव स्यादखातन्त्यस्य हेतुतः '” ॥
इत्यपरा नारदवचनात्‌ । पितृत्वादिना स्वतश्रोऽपि सननपकृतिस्थत्वेन
हेतुना परतश्रो यदि भवति तदा तत्छरृतं बाग्दानादिकायमकृतमेव वेदितव्यं
यदि तस्मिन्वरे पतनीयदोषा अचिक्िस्यरोगा वा भवेयुः । वरे प्रतनीयदो-
पाद्यमावे हु तथवोपरितनं कमं मकृतिस्थः कयात्‌ । यदा त्वभ्रृतिस्थदत्ताया
विवाहसंस्कारो निरवूदस्तदा प्रधानकर्मणो निष्यन्नलेनाधिकारिमारवैकलया-
तत्रापि न सर्वात्मना भत्यावतनीया कन्या ।
एवं तद्वनधिक।रिणा कृतमप्यकृतमेवेदेतद्विरुधयेतेति वेत्सत्यम्‌ । तद्विरोध.

= वका 4 ` ~ क, ग. ड, इयाह । स" । ख. इति शूलपाणिः । स" ।

६१

४९८ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [विवाहः]

( कन्यादातृनिणैयः )
परिहाराय परिषेसुषिवाह शव तां भलयाहटय पुनस्तस्रा एवाधिकारी दचाव्‌ ।
तत्र च पुनविवाहोऽपि परिवेनतुविवाहवदेव श्ेय इति मदनपारिजाते । यदि तु
सप्तपदीक्रमणान्तं जातं मवेत्तदाऽधिकारिदातृरूपाङ्गवेकस्येऽपि नाऽऽदत्ति-
विवाहस्य । अङ्गानुरोधेन पधानात्तेरन्याय्यत्वादिति केचेत्‌ ।

नारदोऽपि दातृनाह--
“ पिता दय्यात्छये कन्यां भराता वाऽनुमते: पितुः ।
पितामहो मातुश्च स्कुस्या बान्धवास्तथा ॥
माता त्वमवे सर्वषां प्रकृतौ यदि वतैते ।
तस्यामप्रकृतिस्थायां कन्यां दद्युः खजातयः " इति ॥
अत्र पितग्रहणं पितामहोपलक्षणम्‌। अत्र पित्रमावे पितामहस्तद भावे भ्राते-
देवं क्रमो द्रष्टव्यः । उदाहूतयाज्नवस्क्यवचोनुरोधात्‌ । सढुल्या दायादा
बान्धवा मातुपक्षीयाः स्वजातयो ब्राह्मणादयः । यस्य वणेस्य या कन्या तजा-
तीया अधिकारिण इत्यथैः ।
मदनपारिजाते कात्यायनः-
“ सखयमेवोरपीं ददयापित्रमवि स्वबान्धवाः ।
मातामहस्ततोऽन्यां हि भाता वा पर्मनां सुताम्‌ " इति ।
ततोऽन्यामौरसीभिन्नाम्‌ । धमेजां नियोगाससेत्रनां मातामहो माता मातुलो
वा दध्यात्‌ । तेनौरसीदाने पितृबन्धु सत्सु मातामहादीनां नापिकारः।
अस्यापवादस्तत्रव--
८८ दीर्प्रवास्युक्तेषु पौगण्डेषु च बन्धुपु |
मता तु प्तमये दद्यादौरपीमपि कन्यकाम्‌ " इति ॥
पौगण्डो व्यवहारा्समथः । समये रजोदश्चनोचितसमयापुवैकाले ।
मनुः--“ यदा तु नेव कश्चित्सयात्कन्या राजानमात्रजेत्‌ " इति ।
उक्त सकलाधिकार्यभावे सयं वरयेत्‌ ।
५ गम्यं त्वमवे दृतृणां कन्या कुर्यात्स्वयं वरम्‌ '” इतिवचनात्‌ ।
५५ पुत्रि प्रदानकारस्ते न च कश्चिद्वणोति माम्‌ ।
स्वयमन्विच्छ मतीरं गुणैः सदशमात्मनः " ॥
इति भारते साविच्युपार्याने पित्रतुङ्गयाऽपि स्वयवरणयुक्तं ततस्षज्ञियाधि-
कारत्वात्तद्विषयम्‌ । गम्यं गमनाईं सावर्यादिगुणयुक्त मिथः ।

[विवाहः] संस्काररतनमारा | ४९९
( कन्यादाठनिणेयः )

अनाथाया! कन्याया धर्माथविवाहकरणं तत्फलं चोक्तं पराणान्तरे-
“५ आत्मीक्तय सवर्णेन परकीयां तु कन्यकाम्‌ ।
धर्म्येण विधिना दातुमप्गोत्रोऽपि युज्यते ॥
अनाथां कन्यकां दष्ट यो ददयात्सदशे दरे ।
द्विगुणे फटमाम्नोति कन्यादाने यदीरितम्‌ " इति ॥
अतोऽन्यदीया कन्याऽन्येनापि धर्मार्थं देया ।
कन्याया रजःपराप्स्यनन्तरं दाने दोषमाह शाव्यायनिः-
५ माता च जनकश्चैव येष्ठो भराता तथैव च ।
त्रयस्ते नरकं यान्ति दृष्ठ कन्यां रजघ्लाम्‌ " इति ॥
मरीचिरपि-“ यस्तां विवाहयेत्कन्यां ब्राह्मणो मदमोहितः ।
अष्॑माप्यो हयपङ्कयः प उक्तो वृषटीपतिः " इति ॥

हारीतोऽपि-“ पितुर्गेहे तु या कन्या रजः परयलयपसकृता ।
सा कन्या वृषी ज्ञेया तत्पतिर्वृपडीपतिः " इति ॥
असंस्छृताऽविवाहिता ।
तत्र प्रायधित्तपूर्कं विवाहमाह शौनकः--
«८ कन्यामृतुमतीं शुद्धां कृतवा निष्कृतिमात्मनः'।
पिता ऋतृन्पपुञ्यास्तु गणयेदादितः सुधीः ॥
दानावभि गृहे यल्नात्पायेच्च रजोवतीम्‌ ।
ददयात्तदतुप॑स्या गाः शक्तः कन्यापिता यदि ॥
दातव्येकाऽपि यत्नेन दानि तस्या यथाविमि ।
दद्याद्वा ब्राह्मणेप्वन्नमतिनिखः प्रदक्षिणम्‌ ॥
तस्यातीतर्ुप्येषु वराय प्रतिपादयेत्‌।
उपोष्य त्रिदिने कन्या रात्रो पीत्वा गवां पयः ॥
अदृष्टरजते दया्कन्याये रलनमूषणम्‌ ।
तामुद्रहन्वरशापि कूदमाण्डुहुयाद्धृतम्‌ ” इति ॥
निष्कृतिमासनः कृतवा कन्यां चरुमतीं शुद्धां कृतवा वराय प्रतिपादये-
दिलन्वयः । खणुत्रयाः खकन्यायाः । तस्याः कन्याया दाने कतैव्ये यथा-
विधि गोदानविर्धिना शक्तेन तदहतुसंख्या गावो दातव्या; । अशक्तेन तव-
इयमेकाऽपि गौगोदानविधिना देयेलर्थः। उपोष्येति शोकेन दृष्टरजस्कक

९०० भटगोषीनाथदीकषितपिरविता- [विवाहः]
( कन्यादातृनिर्णयः )

न्याया उपवासत्रयान्ते गग्यपयःपानपूरषक गोदानं विधीयते । अ्टरजपे
कुमाय सरत्नमुषणदानेन विवाहयोग्यतोच्यते । तापुदरहन्निखनेन बरस्य
कूरमाण्डहोपेन तदुद्राहयोग्यता प्रतिपाद्यते ।
कन्यया गोदानोत्तरं पादहृच्छ्रमपि कतैव्यम्‌ ।
¢ कन्यका तु विवाहात्पराग्रनप्ता चेत्परिघरुता ।
पादङ्च्छरेण शद्धा स्यात्पाभिग्रहणकर्मणि " ॥
इति हेम्री सूलन्तरोक्तेः ।
वौधायनस्तु-
“५ अथ यदि कन्योपसाद्यमाना वोह्यमाना वा रजखला स्यात्ता-
मनुमन्रयते--पुमांसौ मित्रावरुणौ पुमांप्ाव्िनातुमो । पुमनिन्द्रश्
सूर्यश्च पुमांसं वधेयतियमित्यथ द्वाद्शरात्रमरंकृय प्रारयत्पश्च-
गम्यं ततः शुद्धा मवति " इलाह ।

उपसायमाना दात्रा दीयमाना । उह्यमाना वरेण पाणिग्रहणेन । वाशब्द
दयपुभयोः प्राधान्यं चयोतयितुम्‌ ।
तस्या उपसाद्यमानाया उद्यमानाया वा पत्तने स एवाऽऽह--

“ अथ यदि कन्योपप्ता्यमाना वोह्यमाना वा ॒पतेत्तामत्थापयेदुद्‌-

स्थदेव्यदितिधिश्वरुप्यायुर्यज्पतावधात्‌ । इन्द्राय कृण्वती मागं मित्राय
वरुणाय च "' इति ।
होमकाठे रजोदशेने तु यज्पाशवः--
५ विवाहे वितते तन्रे होमकार उपस्थिते ।
कम्यामूतुमतीं दृष्ट कथं कुर्वन्ति याज्ञिकाः ॥
स्ापयित्वा तु तां कन्यामर्च॑यित्वा यथाविपि ।
युज्ञानामाहूतिं हुत्वा ततस्च प्रवतैयेत्‌ » इति ॥
युञ्जानः रथं मन इत्येकेनखंग्रेण साध्याऽऽहुतियज्ञानाहुतिस्तां हते-
लैः ।
यदा तु दात्रभावेन रजोदश्नं तदा बिदोषमाह बौधायनः-
५ त्रीणि वीण्युतुमती काङ्केत पितृशाप्तनम्‌ ।
ततश्वतुर्थ वरवे तु विन्देत पदृशे प्रतिम्‌ ॥
अविद्यमाने पदृदो गुणहीनमपि श्रयेत्‌ ” इति ।

[विवाहः] संस्काररतनमारा । ९०१
( कन्यादाठनिणेयः )
मनुरपि- ५ ब्रीणि वषीण्युदीक्षित वारी ऋतुमती परती ।
उर्व तु कालदेतस्माद्वनदेत सदशं पतिम्‌ ॥
अदीयमाना मतीरमधिगच्छेचदि खयम्‌ ।
नेनः किचिदवभ्नोति न च यं प्ताऽपिगच्छति ” इति ।
अदीयमाना दात्रमावादाुपे्षणाच्च । सा य भतीरमधिगच्छति सोऽपि
तैनोऽधिगच्छरीति माधवेन व्याख्यातम्‌ ।
यज्ञ विष्णुवचनम्‌--
^ ्रतुत्रयमपस्यैव कन्या दुर्यात्सरयं वरम्‌ '' इति ।
तद्रुणवदरछामे वेदितव्यम्‌ ।
स्वय॑वरणे विशेषमाह मनुः-
“५ अकारं नाऽऽददीत पितृदत्तं स्वयंवरा ।
मातृदत्तं भ्रातृदत्तं सतयं स्याद्यदि तं हरेत्‌ " इति ॥
कन्यादानफलमाह स एव--
‹ नाशचिहोत्रादिभिस्तत्स्यादरक्षातो ब्राह्मणस्य वा ।
यत्कन्यां विधिवदत्ा फटमाभ्नोति मानवः › इति ।
रक्षातो रक्षणेन ।
सारंकारकन्यादाने फलविशेपमाह संवर्वः-
° कूकुदश्चशचमेधी च प्राणदाता मयेषु च| `
समे यानि रथा एषां जयो पै नात्र संशयः ' इति ।
कूकुदशब्दः--' पत्कय््ृतां कन्यां यो ददाति स कूकुदः ' इति कोशरा-
त्सत्कारपवकालंकारयुतकन्यादातरि रुढः । कूपद्‌ इति पाठेऽप्येः स एव ।
वैवादिकमदानुक्तं छन्दपएुराणे-
८ वेवाहिकप्रदानं हि यो ददाति दयापरः ।
विमानेनाकैवर्गेन किङ्किणीजाटमाछिना ।
महेन्द्रमवनं याति सेव्यते ह्यप्परोगणेः इति ।
वैवाहिकं विवाहोपयोगि द्रग्यव्ञालंकारादि । न चेदं फरश्रवणात्काम्य-
मेवेति वाच्यम ।
‹ वैवाहिकप्रदानं यो न करोति नराधमः।
पाषीयान्प हि जायेत प्व॑खोकविगर्हितः

१ग. कन्या +>

५०२ भषटगोपीनाथदी्षितविरविता- [विवाहः]
( दत्तापहारः )
इत्यमदाने दोषश्रवणात्‌ । अतो दशेपू्णमासवन्नियं काम्यं च ।
अन्यस्य धर्मार्थं विवाहकरणे फलयुक्तं महाभारते-
‹ ज्ञात्वा स्ववित्तपतामथ्यैमेकमुदाहयेदिनम्‌ ।
तेनाप्याम्नोति तत्स्थानं शिवभक्तो नरो धुरम्‌ ' इति ।
अपराके दक्तोऽपि-
‹ मातापितृविहीनं तु पंस्कारोद्वाहनादिमिः।
यः स्थापयति तस्येह पुण्यपतरयो न विद्यते › इति ।
कन्याग्रहे मोजननिषेधो भविष्ये--
४ ञप्रजायां तु कन्यायां न मञ्चीत कदाचन ।
दौहित्र्य मुखं दृष्ट किमथमनुशोचति ' इति ।
न भुञ्जीतेतयत्न कन्यागृह इति शेषः ।
अपराकं आदिद पुराणेऽपि-
अप्रनायां तु कन्यां नाश्नीयात्कन्यकागृहे ।
ब्राहमदेयां न वै कन्यां दच्वाऽश्रीयात्कदाचन ।
अथ मुञ्जीत मोहाचत्प याति नरकं धुवम्‌ इति ।
ब्राह्मविवाहविधिना दातुं योग्यां कन्यां दा कदाऽपि तस्या गे नैवा-
श्रीयादिलयर्थः । अत्राप्यप्रनायामिलयुषञ्जनीयम्‌ ।
शाकलकारिकास्रपि-
‹ दुदहित्रन्नं न भून्जीयादयावत्तस्या भवेत्पुतः ।
अन्यथा यस्तु मृज्ञीत दानं तस्य वृथा भवेत्‌ ।
कन्यायास्वप्रसूताया यस्तन्न मूञ्ञते यदि ।
अधे स केव भृङ प्राजापलयेन शुध्यति ' इति ।

अथ दत्तापहरः।
तत्र याङ्गवसक्यः--

‹ दत्तामपि हरतपूव श्रयाश्चद्वर आत्रनेत्‌ › इति ।

पैवरपिक्तया भ्रयान्गुणेवैरिष्ो वर आव्रनेदागच्छेधेदूरववराय दत्तां
ाचा दत्तामपि कन्यां हरेत्‌ । तस्मै न दध्रादिलयथेः।

[विवाहः] संस्काररतनमाला । ५०३
( दत्तापहारः )
अत एव प्रतिश्चत्यवसरे स्मयते िषै-
“ अव्यङ्गे ऽपतितेऽहवीवे दश्चदोपविवभिते।
हां कन्यां प्रदास्यामि देवा्चद्धिनपनिषौ ' इति ।
दश दोषाः संग्रह उक्ताः-
“ उन्मत्ता पृत्तिहीनाश्च तथाऽपस्मारदूषिताः |
दूरस्याः कुष्ठिनो मखी मेक्षमर्गानुपारिणः ।
शूरा अवेद्या निवृत्ता दक्षदोषयुता वराः ।
तथा षण्डाश्च पतिताश्चक्षुःश्रोत्रविविताः।
वजनीयाः प्रयतनेन कन्यादात्रा न संशयः ' इति ।
निषत्ता विवाहात्‌ ।
यन्तृ मनुवचनम्‌-
¢ एतत्तु न परे चक्रुर्नापरे जातु प्ताधवः ।
यद्न्यस्याम्यनुज्ञाय नरस्यान्यस्य दीयते ' एति ।
यत्च नारदवचनं--
° सकृदंशो निपतति सकृत्कन्या प्रदीयते › इति ।
तदोपरहितवरविषयम्‌ । दोपरहितवरतः कन्याया अपहारे दण्ड उक्तो
याङ्गवस्क्येन-
' प्ङृत्प्ररीयते कन्या दरंसतां चोरदण्डभाक्‌ ' इति ।
तां कन्यां हरतथोरस्य यथा दण्डस्तथैव दण्ड इद्थः।
नारदोऽपि-- ' दत्तां न्यायेन यः कन्यां वराय न ददाति चेत्‌ ।
जदुषटश्ेदररो राज्ञा र दण्ड्यलत्र चोरवत्‌ ' इति ।
अदृषटशरेदिलनेन दृष्टाय न देयेति गम्यते ।
उक्तं च गोतमेन-
प्रतिश्ुलाप्यधर्मपयुक्ताय न दयात्‌ ' इति ।
ु्ेनापि यदि पाणिग्रहणं सक्षपच्न्तं कृतं तदनन्तरं ततो नेव ग्राह्मा ।
अत एव नारदः-
‹ खीपुंसयोस्तु संबन्धाद्वरणं प्रागिधीयते ।
वणाद्रहणं पाणेः बन्धोऽयं त्रिलक्षणः ।

१ इ, 'णब्यशोरदण्डव' ।

६०४ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [विवाहः]
( दत्तापहारः )
तयेरनियतं प्रोक्तं वरणादोषदशषनात्‌ ।
पाणिग्रहणिका मच्रा नियतं दारलक्षणम्‌ ।
तेषां निष्ठा च विज्ञेया विद्वद्धिः सप्तमे पदे " इति ।
अस्याथः-द्वी¶सयोः संबन्ध; संभोगस्तसास्माग्बरणं तदनन्तरं पाणि-
प्रहणं च भवति । एवं संबन्धल्जिटक्षणः । वरणं पाणिग्रहणगुपभोगश्चेति
्रीणि रक्षणानि यस्य स संबन्धच्चिढक्षणः । ्षीपुंसयोरिलत्राचतुरेति सूत्र
णाकारान्तता । गान्धर्वादिषुं नायं क्रमः । तयोः द्ीुंसयोः कन्यावरयो-
रिति यावत्‌ अनियतमनियमः, इतोऽपि न परिणीयते बाग्त्ताऽपि न दीयत
इत्येवंरूपः । तत्र हेतुः--बरणादोषदशशनादिति । वरणादुर्ध्वं कन्यावरयोरन्योन्यं
दोषदशरेनात्‌ । अनेन विवाहादुध्व नानियम इत्युक्तं भवति । ततर नियमे हैतु-
माह पाणिपरहणिका मचा इति । तैतैरुतपादिततंस्कारयोने परिलयाग इलय्ः।
पाणिग्रहणमत्रोत्पादयसंस्कारावधिमाह-- तेषामिति ।
निष्ठा नियता स्तिः ।
“५ वरणाद्रहणं पाणेः संस्कारो द्यभनिरक्षणः ।
तयोरनियतें प्रोक्तं वरणं दोषदर्शनात्‌ " ।
इति पाठे तु पणेग्रहणं यत्ोऽभरिलक्षणः संस्कारः, अग्निचिहितो होमादि-
निष्पायः संस्कारः । तयोधैरणपाणिग्रहणयोमेध्ये बरणमेव दोषदशनादनियते,
न पाणिग्रहणं, तस्मादर्वाक्पातित्वानुपपत्तरिलयर्थः ।
यप“ नोदकेन न वा वाचा कन्यायाः पतिरुच्यते ।
पाणिग्रहणप॑स्कारात्पतिः स्यात्सप्तमे पदे '” इति ।
अनेन सप्तपद्याक्रमणात्माग्बरमरणे वैधव्यं नेति गम्यते ।
उक्तं च वसिष्रेन-
“ अद्धिवीचा च दत्ताया भ्रियते यदि वै वरः ।
न च मन्नोपनीता स्याल्ुमारी पितुरेव सा ” इति ॥
सा पितुरेव न प्रतिग्रहीतुरित्यथैः । सा च देवराय प्रदेया । तदभावे तद्रो
त्राय । तदभावेऽन्यस्मै । एतत्सर्व देश्ाचारादुसारेण भवति ।
बरादप्हूतायां तु विरेषमाहतुय॑मवसिष्ठौ- ।
“ बाद्पटता कन्या मनरैयेदि न पंस्कृता |
अन्यस विपिवदेया यथा कन्या तयैव प्ता " इति ॥

[विवाहः] संस्काररत्नमारा । ५०९
( दत्तापहारनिणंयः )
देवलः“ गान्धर्वादिविवाहेषु पुनर्वैवाहिको विधिः ।
कर्तव्यश्च विमिररगः समर्थाश्निप्ताक्िकः ' इति ॥
गान्धवादिषिवाहष्वनुष्िवमपि विवाहहोपपवेतनं त्रिधि पुनः कृत्वाऽपि
साध्यं विवाहृहोमादिके कतव्यमिर्यथः। हामादिसप्तपद्यन्ता मच्रा विवक्षिताः
तत्रैव भार्यात्वोत्पत्तेरिति माधवः
बहुभ्यो वाग्दाने कात्यायनोक्तो विशेषो दरषए्व्यः-
८ अनेकरेभ्यो हि दत्तायामनुढायां तु यत्र वे।
वरागमश्च सर्वेषां ठमेताऽऽदिवरस्तु ताम्‌ इति ॥
सर्वेषां गुणवतां बराणामागमे सत्याग्र एव वरसतां कन्यां लमेते्यथः ।
आद्यवरव्यतिरिक्तानां सर्वेपापागपे यो दूरादागतः सतां मेत ।
तथा च चद्धिकायम्‌-
“ पश्चाहूरादागतो यः स हि प्रतिटमेत ताम्‌ '' इति ।
पश्चादाद्वरखामासंभवनिणयानन्तरं दूरस्थो वरस्तां कन्यां प्रतिलभते
त्यथः । आध्रस्य दोषवक्छे परस्य गुणवखे परस्मा एव देया-
¢ कुलश्षीटविरीनस्य पश्चाद्धि पतितस्य च ।
अपस्मारिविधर्॑स्य सेगिणां वेपधरिणाम्‌ ॥
दत्तामपि हरत्कन्यां सगोत्रोढां तथेव च " इति वसिष्ठोकतेः।
^ दत्तामपि हरस्व धरया आत्रनत्‌ "| ,
हृति याङ्ञवल्क्योक्ते् । पथाद्राग्दानोत्तरं पतितय्येः्यथेः । सगोत्रोढा समर
वरेणोढा ।
वरणोत्तरं वरस्य देश्ान्तरगमने नारदः-
८८ प्रतिगृह्य तु यः कन्यां वरो दशान्तरं व्रन्‌ ।
्ीनृतून्समतिक्रम्य स्ता चान्यं वरयेदररम्‌ "' इति ॥
प्रति्ह् बरयितेत्यथः ।
शुल्कदातुर्देशान्तरगमने कालयायनः--
८८ प्रदाय हकं गच्छेः कन्यायां च्रीधनं तथा ।
धाया सरा वर्कं तु देयाऽन्यस्े विधानतः » इति ॥
शुरकं कन्यागटृयम्‌ । खीधनं कन्याभरीतये दत्तम्काररव्यादि ।

१य दढ, ध्यः । वगु |

६०्द्‌ भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- विवाहः]
( दृत्तापदारनिणैयः )

गुरकदमरणे मरुवसिष्रौ-
“५ कन्यायां दत्तशुल्कायां ्रियेत यदि शुर्कदः ।
देवराय प्रदातम्या यदि कन्याऽनुमन्यते ” इति ॥
यात्गवस्क्यः--“ महादोषे तु वित्ति पूवं सक्तपदीविधेः ।
मरणं वा विजावेत देयाऽन्यस्मै न दोषमाज्न ॥
बछादुद्राहिता कन्या दातव्याऽन्यवराय च " इति ॥
महादोषाः कारिकानिवन्धे-
“५ अन्धो मूकः क्रियाहीनश्वापस्मारी नपुंसकः ।
दूरस्थः पतितः कुष्ठी दीधरोमी वरो न सन्‌ „ इति ॥
दूरस्थोऽपि गुणवचखेन बहुभिः परिङगातरेत्तदा न दुरस्थत्वं दोषः ।
तवुक्तं स्पृत्यन्तर-
“८ गुणवानिति विज्ञातो दृरस्थोऽपि हि सन्वरः " इति ।
वसिष्ठः पाणिग्रहणोत्तरपप्यन्यस्मे देयेत्याह--
५ पाणिग्रह कृते कन्या केवलं मन्रततस्कृता ।
प्ता चेदक्षतयोनिः स्यात्पुनः संस्कारमर्हति " इति ॥
एतच करौ निषिद्ध्‌-
५८ देवरा घुतोत्पतिर्मधुपरके पशोर्वधः ।
अक्षतायाश्च कन्यायाः पुनर्दानं परस्य च"! ॥
इति फषिवञ्य॑भकरणे बृहस्ारदीयवचनात्‌ । परस्य परस्मा इत्यथः ।
वाग्दानोत्तरं कन्यादोषोपलम्मे श्रदीताया अपि त्याग उक्तो मनुना-
¢ विधिवत्परतिगृह्यापि लनेत्कन्यां विगर्हिताम्‌ ” इति ।
विगहितां दृष्टम्‌ ।
नारदः“ नादुषटं दूषयेत्कन्यां नादुषठं दूषयेद्वरम्‌ ।
दोषे सति न दोषः स्यादन्योन्यं त्यनतोर्हयोः '” इति ॥
कन्यादोषास्तेनेव दर्िताः- |
५“ दीकुत्सितरोगाती व्यङ्गा संसपषठमेथुना ।
धष्टाऽन्याहितमावा च कन्या दुष्टा प्रकीतिता '” इति ॥
अन्यस्िनपुरूष आहितः कृतो भावोऽभिलाषो यया सा ।
अदृष्टायागे दोषमाह याङ्ञवल्क्यः-
५ अदृष्टं च लयजनदरण्ड्यो दुषयंसतु मृषा शतम्‌ " इति ।

[विवाहः] संस्काररत्नमारा । ५०७
( वधूवरयोः कुलपरीक्षणम्‌ )
यस्तु कन्यादोपमनभिधाय मयच्छति स रान्ना दण्ड्य श्याह नारदः-
५ यस्तु दोषवतीं कन्यामनारूयाय प्रयच्छति ।
तस्य कुर्ानरुपो दण्डं परवाहप्तचोदितम्‌ '” इति ॥
पणशतद्रयं सप्तयधिकष पूवसाहसम्‌ ।
यत्तु याङ्गवख्येनोक्तम्‌-
“ अना्याय द्दह दण्ड्य उत्तमप्ाहप्तम्‌ ” इति ।
तदोषयूृपस्त्वाभिपरायम्‌ । उत्तमसाहसं साशीतिपणसाहसनम्‌ ।
उक्तं च पभाययित्तपरकरणे तेनेव -
“ सताशीतिपणप्ताहसखो दण्ड उत्तमपताहपतम्‌ ” इति ।
इति दत्तापहारनिणेयः ।

अथ कुटपरीक्ता।
तत्नाऽऽ्खायनः-
^ कुटमम्रे पएरक्ेत ये मातृतः पितृतशचेति यथोक्तं पुरलात्‌ " इति ।
ये मातृतः पितृतश्च द शपुरषं समनुष्ठितविवातपोभ्यां एण्यैश्च कर्मभिरयेषा-
पुभयतो नात्राह्मण्यं निनयेयु; पितृत इत्येक इल्यसिनपूत्रे यथोक्तं तथाऽऽ्दौ
कुं परीकेतेलथैः ।
मनुः--““ उक्तमैरत्तमो निलयं सबन्धानाचरदिह ।
निनीयुः कुखमृत्कर्पमपमानवतां लजेत्‌ " इति ॥
उत्तमलक्षणं तेनेवोक्तम्‌-
५ विदुदधाः कर्मभिश्चैव शरृति्मृतिनिदक्षिनः ।
अविष्ुतत्रह्मचयी महा कुटप्तमनिताः ॥
पतुष्टाः सजनहिताः साधवस्तत्वदशिनः ।
रागद्वेषामषैटोममानमोहविवभिताः ॥
अक्रोधनाः सुप्रपतादाः कायाः सेबन्धिनः तदा '” इति ।
वञ्य॑कुलान्युक्तानि देवटेन--
जग्रना येषु वंशेषु खीप्रनाप्रपतवास्तथा ।
परतिल्यश्च जियो यत्न तानि यतेन वर्जयेत्‌” इति ॥

अग्रजा इति सरी [पजा]पसवविशेषणम्‌ । यत्रं येषु फुेषु, तानि कुलानि ।

५०८ भद्रगोपीनाथदीक्षितविरविता- [विवाहः]
( कन्यारक्षणानि )
मनुरपि--“ महान्त्यपि समृद्धानि गोजाविधनधान्यतः।
खीसबन्धे दशेतानि कुखानि परिवर्जयेत्‌ ॥
हीनक्रियं निप्पुरुप निच्छन्दो रोमदयाश्म्‌ ।
क्षयामयापस्मारीमि धित्रिकष्ठिरुटानि च "' इति ॥
हीनक्रियं विहितक्रियाविरदितम्‌ । इदमुपलक्षणं निषिद्धवजनस्य । निष्पु
रुपं पुंखसवरहितम्‌ । निश्छन्दो बेदाध्ययनरदितम्‌ । रोमशं परूढरामप्तवा-
ङ्गम्‌ । अशेसमिल्यादिपदैस्तत्द्रीगवन्ति कुखान्युच्यन्ते ।
स्मूलन्तरे-“ कुविवाहैः क्रियाेपर्वदानध्ययनेन च ।
कुटान्यन्रुरतां यानित ब्राह्मणातिक्रमेण च ॥
शिल्पेन व्यवहरेण शद्रापलयैश् केव; ।
गोभिरेश्च यानैश्च कृप्या राजोपपवया ॥
अयाज्ययाजनैश्रैव नास्तिक्येन च कर्मणा ।
कुटान्यकृटतां यान्ति यानि हीनानि मन्तः " इति ॥
दारसंग्रहफलमृतसंततौ दोपानुत्तिपरिहारायषा कुलपरीक्षा । “ एलनु-
रूपाः प्रजाः प्रमवन्ति '' इति हारीतवचनात्‌ ।
इति कुटपरीक्षा ।

जथ कन्यारक्षणानि ।
तत्राऽऽपस्त॑म्बवोधायनी--
८“ बन्युशीटलक्षणसंपन्नमरोगामुषयच्छेत " इति ।
अत्र सेपन्नामिति प्रस्येकममिवध्यते । बन्धुसंपन्ना प्रशस्ताभिजना ।
शीटसंपन्नाऽऽस्तिक्यादिगुणाचिता । रक्षणसंपन्ना गृढगुट्फलादिरक्षण-
युक्ता । अरोगा क्षयापस्मारकुष्ठा्चिकित्स्यरोगरदहिता । एतादशीं कन्यागुप-
यच्छेतोदरेदिति स॒दशनेन व्याख्यातम्‌ ।
प्रयोगपारिजाते शानकोऽपि-
““ ठब्धाभ्यनुज्ञो गुरुतो द्विजो लक्षणपयुताम्‌ ।
बद्धिशीटगुणोपेतां कन्यकामन्यगोत्रजाम्‌ ॥
सातमनोऽवरव्षा च विवहद्विपपूर्वकम्‌ '' इति ।

१ क. ख. 'स्तम्बः---' ब ।

[विवाहः] संस्काररतनमाखा । ५०९
( कन्याटक्षणानि )
अवरवर्पामिति पदच्छेदः । अवरवषी न्यूनवषी । तत्र रक्षणानि दवििधानि।
वा्यान्याभ्यन्तराणि च।
बाद्मलक्षणान्याह मनुः--
“ अव्यङ्गाङ्गीं सोम्यनास्नीं हंपवारणगापिनीम्‌ ।
तनुलोमकेशदती मृदङ्ग खियमुद्रहेत्‌ " इति ॥
लोमान्युरोगतानि तनूनि सूक्ष्माणि लोमानि, तनवः केशा दन्ताश्च यस्याः
सा तनुरोपकेशदती ।
शरातातपः--“' हप्गतिरमेचवणा मधुपिङ्गटटोचना |
तादशी वरयेत्कन्यां गृहस्थः सुखतरृदधये `" इति ॥
नारदोऽपि--“ मृगाक्षी मृगगुह्या च मृगभ्रीवा मृगोदरी ।
हंपहलिगतिनीरी राजपत्नी मत्रिष्यति ॥
मदुमापाच या नारीं मृदुपादतला तथा ।
नारी कुमुदव्णाभा राजपत्नी भविप्यति » इति ॥
एवमन्यान्यपि बहूनि लक्षणानि सापुप्रिकतिलकहस्तसजीवनादिसायुद्विक-
शासगरनयेषु द्रष्टव्यानि ।
वजेनीयकन्या आहाऽऽपस्तम्बः--
“सूतां सुदतीं निष्कातां वरणे परिवर्जयेदृत्तां रुपं बोतामृषभां
दारां विनतां विकटा मुण्डां मण्डूपिकां संकारिकां रतां पाटीं मित्रा
खनुनां वषकारीं च वर्जये्नकषत्रनामा नदीनामा वृक्षनामाश्च गर्हिताः
सर्वश्च रेफटकारोपान््या वरणे परिवर्जयेत्‌ " इति ।
वौधायनोऽपिकमाई--
^ नक्षत्रनामानदीनामवृक्तनामापततनामाप्रेप्यनामापक्षिनामापिशा-
चनामाश्च गर्हिताः " इति ।
सपं निद्रिताम्‌ । रुदतीं रोदनकारिणीम्‌ । निष्कान्तां मलिनां परिव
येत्‌, अलयन्तं वेयेत्‌ । दत्तामन्यस्मै वाचा प्रतिश्ुतापुदकपूर्वं बा प्रतिपादिताम्‌ ।
गप्ापदशेना्यं कञुकादिमिरवरृताम्‌ । रक्यमाणां वा दौःशीरयादिशङ्या ।
-ओतां पिङ्कलाक्षीं बभुकेशीं बा विषमद्षठि वा । ऋषमामूषमप्रधानामृषभस्येव
करीरं गतिः कङुच्छीलं वा यस्याः [ ताम्‌ ] । शरभां शीणेदीरि सवरगातेषु

१क, ख. ग. रातां

९१० भहरगोपीनायदीक्षितविरचिता-- [विवाहः]

( कन्यालक्षणानि )

नीललोश्नीं वाऽरूपां वा निष्प्रभां वा । विनतां कुिताङ्गीम्‌ । विकटां विक-
टजद्धां बा । युण्डामपनीतकरेशां वा । मण्डुषिकामस्पकायामरुणदन्तां वा पण्ड्‌
कत्वचं वा । केचित्तु वामनां दग्धाङ्गं वेति वदन्ति । सांकारिकां गभस्थायां
यस्यां पाता मत्रस्थसंचयनं करोति तां कुखान्तरस्य दुहितृ्वं गतां बा ।
शरतां रमणकीलां कन्दुकादिकरीडापियामियथः । ऋतुातामिति केचित्‌ ।
पाटीं वत्सकषत्रादिपालिका मिल । मित्रां बहुमित्राम्‌ । स्वनुजां शोभना
अनुजा यस्याः । केचित्त वरजन्मसवत्सर एव पश्चाजातामिति वदन्ति ।
वर्षकारीं वराद्रैणाधिकामलन्तं स्रवन्तीं वा। परिवजैयेदिलनुपङे सलयपि
पुनर्मजयेदिति वचनं ब्राह्यादिषु सवष्वासां प्रतिषेधार्थं दततेतरासामनिषेधार्थं
वा । नक्षत्रनामेव नाम यासां ता नक्षत्रनामाः । एकस्य नामकब्दस्य रोप उषु
खशम्दवत्‌ । एषषुत्तरयोरपि विग्रहः । रोहिणी चिनरेयेवमादयो नकषत्रनामाः।
गङ्केेवमादयो नदीनामा । शिशुपेदयादयो दृक्षनामाः । गिता बजंनीयाः ।
रेफो वा लकारो वा यासां नाम्ुपान्य उपपेलरथः । यथा गौरी श्रारे-
लादि । व्यक्तं शिष्टम्‌ । अत्र चकारेण गर्हिता इत्यतुकषणादासां बजैनीयत्र
सिद्धे वरणे परिवजयेदिति पुनर्वचनं व्यर्थ, न, सुग्रहत्वा्थम्‌ । अथवा या
एता रेफरकारोपान्ा गौरी श्रारेत्यादयः । याश्च प्रकारान्तरेणापि रेफलका-
रोपान्याः स्मृलयन्तरेणोक्ताः सगोत्रा समानप्रवरा पुंश्रीति तास्ता वरणे
परिवर्भयेदितिङ्गापनार्थमिति व्याख्यातं सुदर्शनेन । यद्यपि धिग्रह शरोभना
अनुजा यस्या इति सामान्यतः स्वनुजश्ब्दारथो माष्यदता प्रदरितस्तथाऽ-
प्यत्र सख्नुनशब्दः स्ीलिङ्गः सावधारण एव द्रष्टव्यः । तेन शोभना अनुजा
भगिन्य एव इयर्थो निष्पद्यते । नातो यस्यास्तु न भवेद्भाता तां नोपयच्छेत
लयनेन विरोधः ।
मनुरपि-- “ नोद्रहेत्कपिटां कन्यां नाधिकाङ्गीं न रोगिणीम्‌ ।

नाटोमिकां नातिडिमां न वाचाटां न पिङ्गराम्‌ ।

नकषवृक्षनदीनाम्नीं नान्लपर्वतनामिकाम्‌ ।

न पकषयहिप्े्यनाम्नीं न च भीषणनामिकाम्‌ ” इति ।

उदरहेदिति शेषः । कपिलां रक्ततण्डुलवर्णा्‌ । पिङ्गलापभ्निवर्णामू्‌ । अन्त्यां
म्रेच्छनाम्नीम्‌ ।

% सवेपुस्तकेषु रातामिति पाटः । ॥

५ ठ, ब्राह्मणादिः ।

[विवाहः] , संस्काररत्नमारा । ५११
{ कन्याटक्षणानि क्षणानि

आभ्यन्तरलक्षणान्यप्यापस्तम्बेनोक्तानि-

५ शक्तिविषये द्रव्याणि प्रतिच्छननन्युपनिधाय रूयादुपसपुशेदिति नानाबो-
जानि संमृष्टानि वेद्याः पन्ता शङच्छमशानेष्टमिति पूवेषा-
मुपस्पशेने यथाटिङ्गृद्धिरत्तमं परिक्षते ” इति ।

शक्तिः सामथ्यंम्‌ । विषयोऽकाशः । अस्यामृद्धिपरीक्षायां वरतत्नी-
याणां सापध्यैस्यावकाश(े)सेभवे सति यदीयकन्या तदीयाभेमां पक्षा.
ुषगच्छेयुरित्ययैः । यत एवात शक्तिमिषय इत्याह, अत ॒एवेयमृद्धिपरीक्षा
ज्यौतिषादिभिरवकरिपकी न तु निलया । द्रव्याणि व्ष्यमाणानि पृष्ठेषु
पच्छन्नाम्येकेकस्पिन्माजने निधाय कन्यासमीपे च कृत्वा तां ष्यात्‌, एषां
एृतिपण्डानामेकमुपस्पृशेति । कानि तानीलयाह नानावीजानि व्रीहियवादि-
वीजानि, संसृष्टानि एकस्मिन्पिण्डे परक्षप्तानि, वेद्याः सौमिक्या आहूता-
नपांसृन्सेत्रात्सस्यसंपन्नादाहूतं लोष्टम्‌ । अविष प्रसिद्धे । पूर्वेषां चतु्णा-
युपस्पशने यथायोग्यमृद्धिः । नानाबीजानाुपस्प्ने परनासमृद्धिः । ववा
पांसूनागुपरपद्ेने यत्नसमृद्धिः । पेत्रलोष्स्पशने सस्यानां सदधि; । शकृत
उपसपदमने परूनां समृद्धिः । कद्धिनिश्वया्टिवाहकरतम्यतानिश्चय इयर्थः ।
उत्तमं शपशानलोष्ं परिचक्षते गरैन्ते शिष्टाः । नायापलोरन्यतरस्य वा
मरणलिङ्गत्वादिल्थं इति व्याख्यातं पुदशनेन ।

एतावत्कतुपधक्तं परयंहतुरापस्तम्बयोधायनौ --

^“ यस्यां मनशचकषुषोिबन्धस्तस्यामृदधिनेतरदाद्रियेतेलेके ” इति ।

यस्यां कन्यायां वरस्य पनसशचक्षषोश्च निवन्धो नितरां बन्धनं, यस्या-
मासक्लयतिशयान्मनशवक्षुषी निबद्धे इव तिषेते इयथः । तस्यां जायायां
सलयगरद्धिषमौदीनां, नेतरहुणदोपाुदरनमाद्विेतेत्येक आचायां चुप
इति व्याख्यातं ुदरेनेन । नेतरदाद्वियेतेलयं निषेधः सुप्तादिरेफलकारो
पान्ल्यान्तानामेव, न तु धमेमूत्रोक्तानां सगो्समवरसपिण्डानामपि । एत-
दथमेव धर्मसू्र सगोत्रादिषिवाहनिषेधः कृतो न तु शूत्र । तथा च सगो-
आदिविबाहनिषेधोऽस्स्येव । एवं च यो निषेधः खसूत्रोक्तं सगोत्रादिविबाह-
निषेधं बाधि नाईति सृत्ान्तरोक्तं सगोत्रा विवाहनिषेधमीकषतुपपि नाति
तस्तं बाधितुम्‌ । अतः सल्यापाढादिमूत्रोक्तसगोतरादिविवाहनिषेधवाधनशङव

१ क, ख. "्दयाहाऽऽपस्तम्बः--*“ य' ।

९१२ भट्रगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [विवाहः]

( वरलक्षणानि )
न मातुश्च योनिसंबन्पेभ्य इति सलयाषाद पस्तम्बसूत्रयोशकारः समरवरपित्‌-
सपिण्डयोः समुच्चयार्थः । तनैतयोरपि निपेधोऽस्स्येव ।

ठक्षणान्यवह्यं परीक्षणीयान्यन्यथा दोष इत्युक्तं बौधायनेन-
^“ वजयेत्सरवया कन्या अद्मा रक्षेश्च याः।
मतुरायुहैरन्येता आटप्यादपरीक्षिताः » [ इति ] ।
इति कन्यालक्षणानि।

अथ वररक्षणानि।
तत्राऽऽपस्तम्बः--“' श्रुतवानिति " इति ।
शुतपध्ययनं तेन सेपम्नः। विदुष एवोक्तकर्माधिकारात्‌ । इत्येव॑भूता वर-
संपत्‌ । एवैभूताय वराय दद्यादिल्यथं इति सुदशनः ।
वौधायनः--“' बन्धुशीट्लक्षणपपन्नः शरुतवानरोग इति ” इति 1
आश्वायनः“ बुद्धिमते कन्यां प्रयच्छेत्‌ " इति ।
यमः--““ कुलं च शीटं च वयश्च रूपं विद्यां च वित्तं च सनाथतां च।
एतागुणान्प्त परीक्ष्य देया कन्या वधेः शेपमचिन्तनीयम्‌ ” इति ।
नाथशब्देन पोषकाः पित्रादय उच्यन्ते ।
यत्त चन्िकायाम्‌-
“८ ब्राह्मणस्य कुं ग्राह्यं न वेदाः सपद्क्रमाः |
कन्यादाने तथा श्रद्धे न विद्या तत्र कारणम्‌ » इति।
तक्न्यादानादौ ब्राह्मणस्य कुटप्राधान्यप्रतिपादनपरं न तु लक्षणान्तर
निषेधपरम्‌ ।
लेक्र-““ दातम्या श्रोत्रियायैव ब्राह्मणाय तपखिने ।
सक्षदधीतवेदाय विधिना ब्रह्मचारिणे » इति ।
अत्र ब्रह्मचारिण इल्यस्यायमर्थः--अस्रितिप्रहमचरयैगेव प्रथमविवाहः
कायैः । ब्रह्मचर्ये स्वकिति यो ब्रह्मचारी स्ियपुपेयात्स गदभ पशुमारमेते-
त्यादिना विहितं भायधित्तं कृता कन्यापुद्रेदिति ।
कात्यायनः--“ उन्मत्ताः पतिता्ैव कुष्िषण्टस्वगोतनाः ।
चक्ुःरोत्रविहीनाश्च तथाऽपस्मारदूषिताः ।
अविद्यैव दूरस्था मेक्षमागानूप्ारिणः ।
शूरा निवृत्ताक्रतेम्यो न देया कन्यका बभे: '' इति।

[विवाहः] सस्काररत्नमारा । ५१३
( वरलक्षणम्‌ )
पराकश्षरोऽपि--“ कन्यां ददाति वृद्धाय नीचाय घनचिप्पिया ।
कुरूपाय कुशीदाय स प्रतो नायते नरः '' इति।

( # ब्रह्मवैव्तेऽपि-

«५ व्राय गुणहीनाय वृद्धाय ज्ञानिने तथा ।
दरिद्राय च मूर्खाय रोगिणे कुत्सिताय च |
अ्यन्तकोपयुक्ताय चालन्तदरमुलाय च ।
पङ्कुटायाज्गहीनाय चान्धाय बधिराय च।
जडाय चेव मूकाय छ्वीवायादयन्तपापिने
ब्रह्महत्यां टभेत्सोऽपि यः स्वकन्यां प्रयच्छति ।
शान्ताय गुणिने चैव यूने च विदूपेऽपि च ।
वेष्णवाय पूतां दत्वा दशषवापीफढं लेत्‌ ।
यः कन्यापालने कृत्वा करोति विक्रयं यदि ।
विपदा धनलोभेन कुम्भीपाकं प गच्छति ।
कन्यामूत्रं पुरीपं च तत्र भक्षति पातकी ।
कृमिमिद॑शितः काकैयीवदिन्दराश्चतुर्दश ।
तदन्ते व्याधयोनो च ठमेज्न्म सुनिश्चितम्‌ ।
विक्रीणाति माप्मारं वहत्येव दिवानिशम्‌ '” इति।

हृद्धपदमलयश्क्तपरतालक्षकम्‌ । ज्ञानिपदं विवाहानिच्छुपरतारशक्षकरम्‌ ।
पङ्कुलः पादहीनः । अलन्तपापिने महापात्तकयुक्तायेलथः । अपिशब्दास-
तिग्रहीतुरपि दोषः । वैष्णवाय विष्॒भक्ताय । विष्णुषग्दः शिवाधूपलश्षकः ।
विपदा विपदूपदेतुना षनलोमेन चेद्ध । )

याङ्घवस्कयः-- ५ एौरव गुणर्युक्तः सवणैः श्रोत्रियो वरः|
यत्नात्परीक्षितः पंस्ते युवा-धीगाज्ञनप्रियः "' इति ।

अत्र भ्राठृमरानन्यपूर्वत्वयवीयस्त्वरूपगुणत्रयभिन्नाः सवे गुणा अति-
दिश्यन्ते । सवण; समानवणेः । असपिण्डादिगुणातिदेश्ादुभयतःसापिण्ड्य-
निद्ृत्तिरभिमेता । तेन वरनिरूपितं कन्यायां कन्यानिरूपितं च वरे पृथगेव
सापिण्ड्यं न तु व्यासञ्यटत्ति उभयनिरूपितमेकमिति नवीनाः ।

# धनुिहान्तग॑तो प्रन्धः ख. पुस्तके नास्ति ।
६५

५१९ भटरगोपीनाथदीक्षितविरविता- [विवाहः]
( परिवित्यादिस्वरूपम्‌ )
पस्स्परीपोक्ता नारदेन-
““ यस्याप्षु वते बीजं हादि मूत्रं च फेनिलम्‌ ।
पुमान्स्यालक्षणेरर्विपरीतस्तु षण्डकः ” इति ।
बीजं रेतः । हादि ध्वनिमत्‌ । फेनिले फेनवत्‌ ।
परीक्षाकारणमपि तेनेवोक्तम्‌-
, ५ अपया च्यः घृष्टाः कीके्ं बीनमरह॑ति ।
त्रं हि बीजिने देयं नानीनी केत्रमह॑ति “ इति ।
सागुद्रिकशास्रे-
^“ पूर्वमायुः परीक्षेत पश्चाहक्षणमादिशेत्‌ ।
आयुरहीननराणां हि रक्षणैः किं प्रयोजनम्‌ " इति ।
एवमन्यान्यपि लक्षणानि सामुद्रिकतिलकादौ द्रष्टव्यानि ।
इति वरलक्षणम्‌ ।

खथ परिवित्यारिखरूपं तसरायथित्तं च ।
तत्र मनुः“ परिवित्तिः परिवेत्ता यया च परिकिन्दति ।
वे ते नरकं यान्ति दातृयाजकपञ्चमाः ” इति ।

यया कन्यया परिषिन्दति पुरुषः सा कन्याऽपि नरकं यातीलथैः । दातु-
याजकप्श्चमा इत्यत्र दाता च याजक दातृयाजकौ तौ पञ्चमो पञ्चसंस्या-
पूरको येषां परितरित्तिपरेत्तकन्यानां ते दातयानकपश्चमा इति समासः ।
दाता च याकाश दातृयाजका; । ते पञ्चसंख्यापूरका येषामित्येवं वा
समासः । याजक ऋषविक्‌ । अथवा याजकश्वासौ प्रथमश्च यानकपचमः।
दाता च याजकपथमश्च दातृयाजकपश्चमौ तौ येषु ते दातृयाजकपथमाः ।
दातृयाजकौ सर्देऽपि ते पूर्वोपात्ता्च नरकं यान्ति गच्छन्तीलर्थः ।
परिवित्यादिस्वरूपं तेनेगोक्तम्‌-
“4 दाराभिहोत्रसयोगं कुरूते योऽग्रे स्थिते ।
परिवेत्ता स॒ विज्ञेयः परिवित्तिस्तु पू्वनः » इति ॥
अत एव गगैः--
५८ मोदे तिष्ठति ज्येष्ठे न कुर्याद्‌ रपंग्रहम्‌ ।
आवप्तथ्यं तथाऽऽधानं पतित्वन्यथा भवेत्‌ › इति ॥

[विवाहः] संछाररत्नमाला । ५१५
( परिविप्यादिस्वरूपम्‌ )
सोदर्ये उ्यष्ेऽनृढे तिष्ठति सतीलर्थः ।
तथा च भपनुः-
५ अग्रजे ब्रह्मचयस्ये योऽनुनो दारपम्रहम्‌ ।
कुरते परिवेत्ता स परिवित्तिस्तु पूर्वनः " इति ॥
पितृव्यपुत्रभिनोदरादीनां न दोष इत्याह शातातपः--
^ वितृम्युत्रप्ापत्नपरनारीपुतेषु च ।
उयेषटष्वपि च तिष्ठसपु भ्रत्णां तु कनीयपताम्‌ ।
दारश्रिहोत्रपयोगे न दोषः परिवेदने ५ इति ।
सापत्नाः सापत्नमातृनाः । परनारीसुता व्यभिचारादुखन्ना दत्तका-
दयो वा।
गीतमोऽपि--“ मिन्नोदरे दत्तके च पितृभ्यतनयेऽग्रने ।
दाराभिहोतरेयोगे न दोषः परिेदने " इति ॥
इदमपि प्रथपविवाहाग्न्याधानादौ ।
तथा च मण्डनः-
“ दृशि पेर्णमातेष्टिं सोनेज्यामम्निपग्रहम्‌ ।
अश्चिहोतरं विवाहं च प्रयोगे प्रथमे स्थितम्‌ ॥
न कुर्याजनके ज्येष्ठे सोदरे वाऽप्येति ” इति ।
अनुज्ञयाऽऽधानं भवतीदयाह सुमन्तुः-
५५ तिष्ठद्धाता यदि ज्येष्ठ आधानं नैव चाऽऽश्रयेत्‌ ।
अनुज्ञातस्तु कुर्वीत शङ्खस्य वचनं यथा " इति ॥
आज्ञयाऽऽधानाय्येव भवति न विवाहः ।
तदाह दारीतः--
५ सोदराणां तु सरवैषां परिवेत्ता कथं भवेत्‌ ।
दरिस्तु परिविद्यते नश्निहोत्रेण नेन्यया '› इति ॥
दारस्तविखत्र तुशब्दोऽवधारणा्थः।
कन्याविषये गगेः-
एकमातूप्रूतानां पुत्रिणीपरिवेदने ।
दोषः स्यात्सवर्भेषु न दोषो मिन्नमातृषु ” इति ॥

# अयं वृद्धमनुः स्यादिलनुमीयते, एतदरथकमनुव्चनस्य पूर्व टिखितत्वात्‌ ।

५१६ भट्गोपीनाथदीक्षितविरचिता- [विवाहः]
( परिवित्यादिस्वरूपम्‌ )

सोद्यधरातृिषये कायायनः--

५ देश्ान्तरस्थान्टीां श्च शद्रतुल्यान्पहोद रान्‌ ।
वेरयासक्तान्कुवृपणान्पत्ितानतिरोगिणः ॥
जडमूकान्धवधिरङनवामनतेखकान्‌ ।
अतिवृद्धानमार्या्च कृपिपतक्ताननुपस्य च ॥
धनवृद्धिप्रपक्तांश्च कामतोऽकारिणस्तथा ।
कृहकोन्पत्तरोगां शच परिविन्दत्न दुष्यति '' इति ॥

दीवा; स्रीसंमोगविषयेऽधष्टाः । बृ्रतस्याः शृद्रषमिणः । वे्यासक्ता वेश्या
सखभिरताः । कुटृषणा; कुत्सितदटपणाः । पतिता ब्राह्मण्याच्युता; । अति-
रोगाः प्षयापस्मारकुष्रादयस्तदरन्तः । जदाद्यो वामनान्ताः परसिद्धाः । चेटका
भप्नपादाः । अतिषटदधाः परसिद्धाः । अभार्या नेष्ठिकव्रह्मचारिणः । कामतोऽ.
कारिणो विवाहादिच्छया निवृत्ताः । कुहकाः परश्चनाय वृथोद्योगपराः ।
कुहकपदस्थाने कुटिल इति कचित्पाठः । अत्र ये सर्वात्मना विवाहानधिका-
रिणः कीवादयस्तेषु सत्सु काठविज्ञेपमन्तरेणापि परिषेदनान्न दोषः । ये तु
कालान्तरे संभावितविवाहाधिकारा देशान्तरस्यविरक्तेश्यातिसक्तशर्रतुरयकृ-
पिसक्तराजपरतन्रधनद्धिमसक्तकामतोकारिङुहकतस्छरास्तषु सत्सु वध्यमा-
णकारगरतीक्षणं कृत्वा परिषेदनं कुषैतां न दोषोऽस्तीति देमादिः।

देशान्तरगतज्येष्ठसोदरविषये प्रतीक्षावधिमाह वसिषएठः-

५ द्वदशष्टो वा वपीणि च्यष्ठम्रातरमनिविष्टमप्रतीक्षमाणः
प्रायश्चित्ती मवति" इति।

अत्र देमाद्रिः--धरपाथमरथा्यं वा देशान्तरगतस्य ज्येष्ठस्य द्वादशवर्षं
प्रतीक्षा । ।

तथा च स्मृतिः-

५ द्वादशैव तु वर्पाणि स्यायान्धमर्थयोगतः।

न्याय्यः प्रतीक्षितुं अत्रा श्रयमाणः पुनः पुनः '” इति ।
धरमाथ॑योगत इति विधाया अप्युपलक्षणार्थम्‌ । अत एव गौतमेन " नषे
मतैरि इति भक्रम्य ' द्वादश वर्षाणि ब्राह्मणसख विदयाप्तबन्येन › इति भार्याया
भतैमतीक्षणकाल्मुक्ताऽभिदहितम्‌--' भरातर चैवं ज्यायति यवीयान्कन्याग्याधे.
ये्टिषु › इति।

१८ मग्रः ।

[विवाहः] संस्काररत्नमाखा । ५१७
( परिवित्यादिप्रायधित्तम्‌ )

नष्टे भतेरि कुत्र गत इल्यज्गाते भतैरि । अलन्तदुरदेशान्तरगत इति यावत्‌ ।
विद्यासंबन्धेन विदयाग्रहणारथं देशान्तरगते भतैरि ब्राह्मणमार्यया दवादश वर्षाणि
पतीक्ष्य तक्करियादि कार्यम्‌ । एवं व्राह्मणः कनिष्ठो ज्येष्ठे भ्रातरि विचाग्रह-
णार्थ देशान्तरगते द्वादश वषाणि प्रतीक्ष्य पिवाहागन्याधनेष्ठीः कुत्‌ । कायी-
न्तरार्थ देश्ान्तरगमने तु दशाष्टौ वेति पकषद्रयम्‌ । अत्रेदं बिवक्षितम्‌ । देशान्त-
रगतस्य स्वाभिमतं कार्य निर्व॑लय प्रयागमनसंभाषनानिदत्तौ तदुत्तरकारं कनि-
छेन दाराभ्भिहोत्रसंयोगे क्रियमाणे परिवेत्तत्वरूपो दोषो न भवतीति । एवमेव
विरक्तवेहयातिसक्तादिष्वपि च कियन्तमपि कालं तथेवावस्थितेषु तत्सभाव-
त्वावधारणेन विवाहसंभावनानिषत्तौ तदुत्तरकालं कनिष्ठेन विवाहादौ क्रिय-
माणेन दोषः।
अनेनैवाभिप्रायेण स॒मन्तुनाऽ्प्युक्तम्‌-
“५ व्यप्तनापरक्तचित्तो वा नासिको वाऽथवाऽग्रनः ।
कनीयान्धरमकामस्तु आधानमथ कारयेत्‌ " इति ॥
आधानग्रहणं विवाहस्याप्युपलक्षणार्थम्‌ । छ्ीवादयस्तु स्वभावतः स्बेथा
िवाहानरहतवाक्कियन्तमपि काठं न प्रतीक्षणीयाः । द्वादशेति पुरुः पक्षः ।
अष्टावियनुकखः ।
गर्गोऽत्र विशेषमाह--
८५ प्रोपिते तु प्रतीक्षेत वर्षत्रयमपि वरन्‌ ।
प्रोषितं यद्शुण्वान्यव्दादनते प्माचरेत्‌ ॥
आगते तु पुनस्तसिन्पादं वा डद्धये चरेत्‌ " इति ॥
पादं पादङृच्छरपर ।
का्प्णाजिनिः--
“ उन्मत्तः किंर्विपी कुष्ठी पतितः टीव एव वा ।
राजयक्ष्मामयावी च न न्याय्यः स्यात्मतीक्षितुम्‌ '” इति ॥

अथतस्रायधित्तम्‌ ।
तत्र वसिष्ुः--“ परिवेत्ता च दाता च कृच्छरतिक्ृच्छौ चरित्वा
तसम तां द्वा पुनर्मिविशेत्तां चेवोपयच्छेत '' इति ।
अत्रापराके कनिष्ठनोढां ज्येष्ठ उद्वहेत्‌ । अशास्नीयविवादेन कनिष्ठनिरू-
पितभार्यास्वानुसपत्तेजय्ोद्ाहयोग्यतवात्‌ । कनि्स्छन्यापद्रहेदिति ।
[11 ग

५१८ मषटगोपीनायदीक्षितविरचिता-- [विबाहः]
( परिवित्यादिप्रायधित्तम्‌ )
हारीतेन जयेष्स्यान्दव्रतमुक्ताऽन्योद्राह एवोक्तः--
“८ ज्येष्ठस्य समन्द तां कन्यां ज्यष्ठायोपपादयेयुः,
स तामनुमान्यान्यया निविरदेवं धर्मो न दुप्यते ” इति ।
तस्मात्परिषेत्ता ङच्छराति्च्छरत्तरं स्वोढां ज्येष्ठाय ब्रह्मचार्याहतमैक्षवहुरु-
परिभवपरिहारा्थं निवेद्य तेनानुङ्गातां तामेवोद्रहेदिति वासिष्ठाय; । अकरवं
व्यवस्था । संनिधावकामतः कृच्छातिडच्रौ याब्गवस्कीयं व्रतचतुष्टयं च वणै-
शक्तयादपे्या योजनीयम्‌ । कामतः संनिधौ कन्यापित्रा्नु्गातोदराहे तु
मानवं अमाप्षिकमिति ।
यत्तु सुमन्तुः--“ परिवित्तिपरिवेत्तकन्यादातृयानकानां द्वादशरात्रं सक्तुप्रा-
शनं ब्राह्मणतपैणं च पुनभवमाचक्षते न मूयश्चैनामभि-
गच्छेत्‌ '› इति तच्छर्रपरम्‌ ।
यत्त यमः--“' इच्छो द्वयोः पासे कन्यायाः च्छर्‌ एव च |
अतिकृच्छ्रं चरेदाता होता चान्द्रायणं चरेत्‌ '' ॥
इति तदज्ञानतः कषत्रिपविषयम्‌ । दयोः प्रित्तपरितरिस्यो; मरलेकं दवी
कृच्छर ।
अग्रेदिधिषूसरूपं देवलेनोक्तम्‌--
« ज्येष्ठायां यद्यनूढायां कन्यायामृह्यतेऽनुना ।
या प्ताऽदिपिपूञेया पूवी तु दिधिषूः स्मृता " इति ॥
एततमायश्ित्तमाह वतिष्ः--
“ उग्रदिधिपृपतिः कृच्छं द्वादशरात्रं चरित्वा निविशेत्तां चेवोपयच्छेदि-
पिपूपतिः इृच्छरतिङृच्छरौ चरित्वा तसमै द्वा पुननिविरेत्‌ ' इति।
अप्रेदिधिषूपतिः पाजापलं चरित्वा तामेव येषं पश्वादन्येनोढापुदरहत्‌ ।
दिषिपृपतिस्तु छृच्छ्यतिङृच्छौ चरित्वा खोढां ज्येष्ठं कनीयस्याः पूवंविवो्
दखाऽन्यापुदरहेदिति मिताक्षरायां कखतरौ च |
व्याख्यान्तरमपि सूलयसारे-
““ कनिष्ठापतिद्रादशरात्रं कृतवा तां स्वोढमिव ्यष्ठोद्राहे जात उद्वहेत्‌ ।
जयष्ठापति्तु ङृच्छरातिङृच्छरौ कृत्वा स्वोढां कनिष्ठापतये ब्रहमचायौटत-
भे्षवन्निवे्य तदनुन्तातां तां च्येषठमेवोद्रेत्‌ " इति ।

१. इ. कृत्वा ।

[विवाहः] संस्काररत्नमाण । ९१९
८ कूटानि )
अपरा तु-अग्रदिधिपूपतिस्थाने दिधिपूपतिरिति पठितम्‌ । दिषिषुपति-
स्थाने त्वग्रदि धिषुपतिरिति । तथा च परायश्ित्तपिकृल्पः।
इति परिवित्यादि खरूपं तत्मायधित्तं च ।
कर
अथ कूटानि ।
तत्र मत्कृता; शछोकाः-
कूटान्विचायेव कृतो विवाहः शुभदो भेत्‌ ।
अन्यथाऽनिषटकृ्यस्मादतस्तान्वकष्यतेऽ(तरपहेऽ) धुना ॥ १ ॥
गजक्ष्मासंख्यकाः क्या यथ्यप्युषिभिरीरिताः।
तजाप्यावकयकाः कूटास्तेरेवाष्ट परकीतिताः ॥ २ ॥

वर्णो वह्यं च नक्षत्रं योनिः खगगणौ तथा ।
रारिनाडीति कूटाः स्युवटिनोऽ यथोत्तरम्‌ ॥ ३ ॥
गजक्षपर्ष्वं गुणेकत्वं शुभद़त्स्यायथोत्तरम्‌ ।
कषषककांयो विप्राः क्षत्रा अजगृगौ धनुः ॥ ४ ॥
वैश्या दषाङ्गनानक्राः शुदरा युगतुखाघराः ।

वरो वर्णोत्तिम इह भवेचेच्छुभदस्तथा ॥ ५॥
वणोँत्तमा वरात्कन्या चेत्स्यादश्ुभदं तदा ।

नृराशेजंलजा भक्ष्याः शेषा वर्या हरिं विना ॥ ६ ॥
सिहस्य स्वे वश्याः स्यू राशयो वृकं बिना ।
नृराशेः कमकरमीनरसिहा अरातयः ॥ ७ ॥
व्हयमक्ष्यादिकं सर्व जञेयं लोकपिद्धितः।

वध्रूभाद्ररभं गण्यं बरभात्कन्यकेकम्‌ ॥ ८ ॥

= = ज ¢.
कायं उभे नवहूते शेषा वहीपुपकेदाः ।
वसिष्ठात्रिपरभरतिभिरनिष्ठाः परिकीतिताः ॥ ९ ॥

अन्वेभमेषसर्पाहिन्बौत्वनासुमुगुन्दुराः ।

उन्दुरो गौश्च पदिषीप व ॥ १० ॥
व्यप्रणेणश्वकपयः सपायेदिरिप्‌ कपिः ।
सिहाश्वसिहा गौदैस्तीत्यजिभाव्रोनयः स्मृताः ॥ ११

५१६ महगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [विवाहः]
( परिवित्यादिस्वरूपम्‌ )
सोदर्यधरातृतरिषये कालयायनः--

५“ देशान्तरस्यान्ह्वीवांश्च शद्रतुस्यान्पहोदरान्‌ ।
वेश्यासक्तान्छुवृषणान्पतितानतिरेगिणः ॥
जडमुकान्धबधिरकुढनवामनखेटकान्‌ ।
अतिवृद्धानमार्याश्च कृपिप्क्तानुपस्य च ॥
धनवृद्धि प्रपक्तांश्च कामतोऽकारिणस्तथा ।
कहकोन्मत्तरोगां शच परिविन्दतन दुष्यति '” इति ॥

ह्ीवाः स्रीसंमोगविषयेऽधृष्टाः | बररतस्याः बृद्रधमिणः | वेश्यासक्ता वेश्या
स्वभिरता! । कुटषणाः कुत्सितट्रषणाः । पतिता ब्राह्मण्याश्युता; । अति-
रोगाः प्षयापस्मारकुष्ादयस्तदरन्तः । जदादयो वामनान्ताः परसिद्धाः । सेटका
भप्रपादाः । अकिदद्धाः परसिद्धाः । अभाया नेष्टिक्रह्मचारिणः । कामतोऽ.
कारिणो विवाहादिच्छया निवृत्ताः । कुहकाः परवश्चनाय वृथो्योगपराः ।
कुहृकपदस्थाने कुटि इति कवचित्पाठः । अत्र ये सवात्मना षिवाहानधिका-
रिणः बाद यस्तेषु स्स काटविशेषमन्तरेणापि परिवेदना दोषः । ये तु
कालान्तरे संभावितविवाहाधिकारा देशान्तरस्थविरक्तवेशयातिसक्तशर्रतुर्य़
पिसक्तराजपरतच्रधनृद्धिपसक्तकापतोकारिषधुहकतसरास्तषु सत्सु वध्यमा-
णकालमरतीक्षणं कृत्वा परिषेदनं कुवेतां न दोषोऽस्तीति हेमाद्रिः ।

देशान्तरगतज्येष्ठसोदरविषये प्रतीक्षवधिमाह वसिषए्ठः-

^ द्वादशाष्टौ वा वपीणि ज्येषठभरातरम॑निविष्टमप्रतीक्षमाणः
प्रायश्चित्ती मवति" इति।

अत्र देमाद्विः--पमी्थमर्थार्थं वा देशान्तरगतस्य ज्येष्ठस्य द्वादशवर्ष
प्रतीक्षा ।

तथा च स्मृतिः-

^ द्वादशैव तु वर्षाणि ज्यायान्धमोर्थयोगतः ।

न्याय्यः प्रतीक्षितुं रात्रा श्रयमाणः पुनः पुनः " इति ।
थंयोगत इति विद्याया अप्युपटक्षणाथम्‌ । अत एव गौतमेन " ने
मतेरि › इति प्रक्रम्य ' द्वादश वपीणि ब्राह्मणस्य विय्यप्तबन्ेन ' इति भायांया
भ्मतीक्षणकाटपुक्ताऽमिहितम्‌ू--' मातरि चेवं ज्यायति यवीयन्कन्याग्यापे
यष्टिषु इति ।

१८ मप्र ।

[विवाहः] संस्काररत्नमाटा । ५१७
( परिवित्यादिप्रायधित्तम्‌ )

नष्टे भतैरि कुत्र गत इलयङ्गाते भतैरि । अलयन्तदूरदेशान्तरगत इति यावत्‌ ।
विधासंबन्धेन विदयाग्रह्णाथं देशान्तरगते भतेरि ब्राह्मणमार्यया दवादश वर्षाणि
पतीक्ष्य तक्कियादि कार्यम्‌ । एवं बराह्मणः कनिष्ठो ज्येष्ठे ्ातरि वियाप्रह-
णार्थं देशान्तरगते दवादश वर्षाणि पतीक्ष्य मिवाहाग्न्याधनेषठीः कुयात्‌ । कायी-
न्तरार्थ देशञान्तरगमने तु दशाष्टौ वेति पकषद्रयम्‌ । अत्रेदं विवक्षितम्‌ । देशान्त-
रगतस्य स्वाभिमतं कार्थ निवल प्र्ागमनसेभावनानिदत्तौ तदुत्तरकालं कनि-
हेन दाराश्रिद्यत्रसंयोगे क्रियमाणे परिवेततत्वरूपो दोषो न भवतीति । एवमेव
विर्तवेश्यातिसक्तादिष्वपि च कियन्तमपि कालं तयैवावस्थितेषु तस्स्वभाव-
त्वावधारणेन बिवाहसंभावनानिदत्तौ तदुत्तरकालं कनिषरेन विवाहादौ ज्रिय-
माणे न दोषः।
अनिनेवाभिपरायेण य॒मन्तुनाऽ्पयुक्तम्‌--
५ व्यप्तनाप्तक्तचित्तो वा नास्तिको वाऽथवाऽग्रनः ।
कनीयान्धरमकामस्तु आधानमथ कारयेत्‌ " इति ॥
आधानग्रहणं गिवाहस्याप्युपलक्षणारथम्‌ । ह्ीबादयस्तु स्वभावतः सरवेथा
विवाहानरईत्वार्कियन्तमपि कां न प्रतीक्षणीयाः । द्वादशेति मुर्यः पक्षः
अष्टाविलयतुकसपः ।
गर्गोऽत्र विरेषमाह-
८ प्रोषितं तु प्रतीक्षेत वरषत्रयमपि त्वरन्‌ ।
प्रोषितं य्यशुण्वानख्यन्द्रादन्ते समाचरेत्‌ ॥
आगते तु पुनस्तस्षिन्पादं वा दद्धये चरेत्‌ " इति ॥
पादं पादृच्तरप्‌।
कारष्णाजिनिः-
“८ उन्मत्तः क्रिलिषीं कुष्ठी पतितः टीव एव वा ।
राजयक्ष्मामयावी च न न्याय्यः स्यात्प्ती्षितुम्‌ " इति ॥
अयेतत्मायधित्तम्‌ ।
तत्र वसिष्ठः--५ परिवेत्ता च दाता च छृच्छरतिङच्टरौ चरित्वा
त्त तां दत्वा पुनरमिविरेततां चेगोषयच्छेत '' इति ।
अत्रापराके कनिषटेनोढां जयेष्ठ उदरहेत्‌ । अश्ा्लीयविवादेन कनिष्ठनिरू-
पितभा्याखातुलत्तयषोदराहयोग्यतवात्‌ । कनिष्स्छन्यामुद्हेदिति ।
१ग.ड, भ्रू । तथाच काः।

५१८ भहगोपीनायदीक्षितविरविता-- [विवाहः]
( परिवित्यादिप्रायधित्तम्‌ )
हारीतेन ज्येष्रस्याग्दव्रतमुक्तवाऽन्योद्राह एवोक्तः--
८८ ज्येष्ठस्य समातेऽढरे तां कन्यां ज्येष्ठायोपपादयेयुः,
स तामनुमान्यान्यया निविरोदेवं धर्मौ न दुप्यते ” इति ।
तस्मात्परिवित्ता कृच्छातिङृच्छरोत्तरं सवोढां ओयेष्ठाय ब्रह्मचार्याहतमैक्षवहुर-
परिभवपरिहारारथं निवे तेनानुङ्ञातां तामेवोदरहेदिति वासिष्ठाः । अतव
व्यवस्था । संनिधावकामतः बृच्छाति्च्छरौ याज्ञवल्कीयं वतचतुष्टयं च वणे-
शक्तयायप्या योजनीयम्‌ । कामतः संनिधौ कन्यापित्रा्नुह्गातोद्राहै तु
मानवं तरमाक्तिकमिति ।
यत्तु सुमन्तुः--“ परिवित्तिपरिवे्तकन्यादातृयानकानां द्वादशरात्रं पकतुपरा-
शनं ब्ाह्मणतप॑णं च पुनमवमाचक्षते न मृयश्चैनामभि-
गच्छेत्‌ '' इति तच्छरपरम्‌ ।
यत्त यपः--“ इृच्रौ दोः पिये कन्यायाः ङृच्छर एव च |
अतिकृच्छ्रं चरेदाता होता चान्द्रायणं चरेत्‌ " ॥
इति तदङ्गानतः क्षत्रियविषयम्‌ । दयोः पणित्तुपरिषिस्योः प्रयेकं द्रौ
कृच्छ्री ।
अग्रेदिधिषृस्वरूपं देवलेनोक्तम्‌-
“५ उयेषठायां ययनूढायां कन्यायामृह्यतेऽनुना ।
या सताञ्दिपिपूर्ञेया पूवी तु दिधिषूः स्मृता इति ॥
एतत्मायश्ित्तमाह वसिष्ः-
“ अग्रदियिपृपतिः कृच्छर द्वादशरात्रं चरित्वा निविशेततां चैवोपयच्छेदि-
पिपूपतिः कृच्छरतिङच्छरौ चरित्वा तसमै दत्वा पुनमिविरेत्‌ '" इति।
अग्रेदिपिष्पतिः पराजापल्यं चरित्वा तामेव ज्येष्ठं पशचादन्येनोहापुदरहत्‌ ।
दिषिपुपतिस्तु कृच्छ्मतिषच्छ चरित्वा स्वोढां जये कनीयस्या; पूव॑विबोदे
दखाऽन्यापुदरहेदिति मिताक्षरायां कस्पतरौ च ।
व्याख्यान्तरमपि स्पृयसार-
^ कनिष्ठापरीद्वीदशरात्रं कृत्वा तां स्वोढमिव ्ये्ठोद्वाहे जात उद्वेत्‌ ।
ज्येष्ठापतिस्तु ङच्छरतिङृच्छरौ कृत्वा स्वोढां कनिष्ठापतये ब्रह्मचायीटत-
भेक्षवन्निवेय तदनुज्ञाता तां ग्येष्ठमेवोद्रहेत्‌ " इति ।

११. ट. कृत्वा |

[विवाहः] संस्काररतनमाखा । ५१९
( कूटानि )
अपरा तु- अग्रेदिभिपूपतिस्थाने दिधिपूपतिरिति पठितम्‌ । दिषिषुपति-
स्थाने त्वग्रेदिधिषएपतिरिति । तथा च प्रायधित्तवि२पः।
इति परिविच्यादिस्वरूपं ततपायधित्तं च ।

` अथ कूटानि।
तत्र मत्कृताः शछोकाः-
कूटान्विचार्येव कृतो विवाहः शुभदो भेत्‌ ।
अन्यथाऽनिष्ङृचस्माद्तस्तान्वकष्यतेऽ(नब्रपेऽ)धुना ॥ १
गजक्ष्मासंख्यकाः कूटा यथयप्युषिभिरीरिताः ।
तत्राप्यावहयकाः कूटास्तेरेबा्टो भरकीिताः ॥ २ ॥

वर्णो वद्यं च नक्षत्रं योनिः खगगणौ तथा ।
रारिनांडीति कूटाः स्यु्वछिनोऽतर यथोत्तरम्‌ ॥ ३ ॥
गनक्पोर्ध्व गुणैकत्वं शुभकृतस्यायथोत्तपम्‌ ।
पषपककांङयो विपाः क्षत्रा अजगृगौ धनुः ॥ ४ ॥
वैश्या षाङ्गनानक्राः शरुदरा यु्मतुखाघराः ।

वरो वर्णोत्तिम इह भवेचेच्ुभदस्तथा ॥ ५॥
व्णोत्तमा वरातकन्या चेत्स्यादश्ुमदं तदा ।

नृराशेज॑टजा भक्ष्या; शेषा वर्या हरिं विना ॥ ६ ॥
सिंहस्य सरवे वश्याः स्यू राशयो वृश्चिकं बिना ।
नूराशेः कर्कमकरमीनसिहा अरातयः ॥ ७ ॥
वहयभध्यादिकं सर्व ज्ञेयं लोकपरिद्धितः।
वधूभाद्ररभं गण्यं बरभात्कन्यककषेकम्‌ ॥ ८ ॥

कार्यं उमे नवहूते शेषा वहीपुषवंताः ।
वसिष्ठातिपभूतिभिरनिष्टाः परिकीतिताः ॥ ९॥

अन्वेममेषसर्पादिश्वौत्वनासुमुगुन्ुराः ।

उन्दुरो गौ महिषीपशुमुज्हिषास्तथा ॥ १० ॥
व्यप्रिणेणश्वकपयः सपायहिरिप कपिः ।

सिहाश्सिहा गौरैस्तीत्यनिभाव्रोनयः स्पृताः ॥ ११॥

५२० भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [विवाहः].
( कूटानि )
क्रमादिभद्संख्याका व्ैरभावोऽशुनोच्यते ।
सिहेमौ महिषाश्वौ चौतृन्दुरौ श्वमृगौ तथा ॥ १२॥
कपिमेषौ च गोव्याप्रौ नकुखाही मिधस्त्वरी ।
वरवध्वोरिदं वैरं विचायं स्वैथा वुः ॥ १३॥

मौमशुक्रुधाभ्नारकबुधदुक्रकुजा गुरः

शनिः शनिरगुरधेति मेषाद्रार्यधिपाः स्पृताः ॥ १४॥
कुनेन्दरिस्यारातयोऽरी शनिशुक्रों समो बुधः
हिमांशोस्त्वकसोम्यौ च मित्रे शेषा ग्रहाः समाः ॥ १५ ॥
कुजस्य हृदो शेया हिपरकम्यकंमूरयः।

शशषैधः शुक्रशनी उदासीनो परकीतिती ॥ १६ ॥
बुधस्य मित्रे शरुक्राकों रजनीशोऽस्य वै रिपुः ।
बृहस्पतिशनिध्ष्माजा उदासीनाः परकीतिताः ॥ १७॥
सूरेमित्राणि दिनहृद्रननीड्ृच्डुजाः स्पृताः ।

रिपू सौम्यसितौ हयस्य समः स्यादिनकृत्सुतः ॥ १८ ॥
कवेः सोम्यशनी मित्रे शत्र शरिरवी स्मृतौ ।
उदासीनी समारूयाताकङ्गारकब्हस्पती ॥ १९ ॥
दनेभित्रे क्रुधो देषटारोऽकाग्जभूमिनाः।
बृहस्पतिरुदासीनो मन्द चारस्य कीतितः ॥ २० ॥

अतवगुदृगसावित्रस्वातीपष्याः पुनरवसू ।

मतरश्रवणरेवलय एता देवगणाः स्मृताः ॥ २१॥

भरणी रोदिणी चैव रौद्रं पवजय तथा ।

भानि त्रीण्युत्तराल्यानि(णि) मनुष्याः पारेकीतिताः ॥ २२ ॥
श्यष्ठामृरमाश्वेषाविश्ाखाता्रवारुणाः ।

कृत्तिका च धनिष्ठा च राक्षसाः परिकीतिताः॥ २३॥
स्वगणे तुत्तमं विदयान्मध्यमं दबमानुषम्‌ ।

दैवासुरे तु कहो मद्यु्मानुषर क्षसे ॥ २४ ॥

भवेद्धिव्ययके नेःस्वं षडष्टस॒ पिपद्धवेत्‌ ।
अनपल्यत्वमथाङ्क रेषे तु शुभदं भवेत्‌ ॥ २५ ॥

विवाहः]
( कूटानि )

६६

संस्काररलनमाङा ।

शषेऽप्यसि विदोषः सोऽधुना सर्वं उदीर्यते ।
वेदभेदा एकभस्य स्योतिषिद्धिरुदीरिताः ॥ २६ ॥
मिन्मेकराशि स्यदेकर्प भित्नराशिकम्‌ ।
एकराश्यु्तमिन्नाङ्पि सेकराद्युक्षपादकम्‌ ॥ २७ ॥
अन्त्यं तु निन्दितं हेयमवरशषटे शुभं भवेत्‌ ।

सममं सत्यतुगजे पृषककांङ्गनादि चेत्‌ ॥ २८ ॥
यदि स्यातपष्ठसहितं तदैतच्छुभदं स्पृतम्‌ ।

देषस्तु समभस्तस्मात्पष्री भ॑वति वै तुला ॥ २९॥
तया तु सहितं प्रायं तत्पद्योभित्रभावतः ।

अष्टमे समसमं तत्पत्योररिभावतः ॥ ३० ॥
्दरीदशे तु समभ दवितीयसहितं यदि ।

तदा भवेच्छोभनदं विपरीतपमसरस्पृतम्‌ ॥ ३१ ॥
विषमोऽप्यङ्गनायुक्तः सिहः भरेषठः प्रकीतितः।

स्येषठा गरलं हस्त आद्र शततारा पुनस्‌ ॥ ३२ ॥
पूव मद्रोत्तरा(र)फल्गुन्यश्विन्यौ नाडिकाऽऽदिमा ।
पुष्यो मृगक्षिरधित्राऽनूराधा भरणी तथा ॥ ३३ ॥
धनिष्ठाऽऽ्या तथाऽऽषाडा पू फाल्गुनिका तथा ।
उत्तरा भाद्रकाशरेति मध्यमा नाडिका स्मृता ॥ ३४॥
कृत्तिका रोहिणी स्वाती मघाऽऽश्ेपाविश्ाखिके ।
अन्त्याऽऽषाढा वैष्णवं च रेवतील्यन्लनाडिका ॥ ३५
एकनाञ्यां विवाहेत्तदा मरणमीरितम्‌ ।

वध्वा भवेद्यलामो वणँविपरादिभिस्तदा ॥ ३६ ॥
पार्वनाड्यां प्रकतेव्यं गोदादक्षिणदेशकरे ।

स्थेया मध्यमा नादी वर्जनीया विचक्षणैः ॥ १७ ॥
बाणनन्दं द्विव्ययं तु ग्रहमैत्या शुभं स्मृतम्‌ ।
षदभिर्वश्यादिभिः भोक्तं शुभदं तु षडष्टकम्‌ ॥ २८ ॥
यदा वधूर्मरगणा वरो रक्नोगणो भवेत्‌ ।

सलयोः सत्कूटमेऽयोस्तन्मेरनं शुभदं तदा ॥ ३९ ॥

१ग. ङ, भवतु । '

९५२१

५ब्‌

भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [विवाहः]
( कूटानि )

यदा रक्तोगणा स्री स्यात्पुमान्नरगणस्तंदा ।
हुभवह्यादिकरः पट्भिर्दूरमधुनोच्यते ॥ ४० ॥
स्रीभात्पुरुषनक्षत्र समीपे स्यात्तदा न सत्‌ ।
तेरोदुरत्योः शरुमकृदेतदेव परशीतितम्‌ ॥ ४१ ॥

दयक ताम्रं सुवर्णं च गौटैषश्च षडष्फे ।

बाणाङ्के रौप्यकास्ये तु नाञ्येकतवे गवादिकम्‌ ॥ ४२॥

नुः भरष्ये बणेयोरेक्ये गुणस्तत्रैक उच्यते ।

पुरुषस्य कनिष्रसवे गुणाभावः समीरितः ॥ ४१ ॥
वरयभक््ये तव्षगुणो जाल्या ज्ञेया तु भक्षयता ।
गुणद्वयं मिथो येत्य वैरमध्ये गुणो नहि ॥ ४४॥
अरिवश्ये गुणस्त्रेको मनुष्याणामली रिपुः ।
रोकमरसिद्धितः सिहस्याप्येप रिपुरीरितः ॥ ४५॥
भवेद भयतः सद्धं तदा ज्ेयास्यो गुणाः ।
एकतथेत्तदा श्रध ताराभवे गुणो नहि ॥ ४६ ॥
योनिक्टेऽतिसुहृदोर्ुणाश्वलरार ईरिताः ।

पित्रोस्तु त्रयः पोक्ताः स्वभावे दरौ गुणौ स्पत ॥ ४७ ॥
समयो्ुण एकः स्यान्मदै(हावै)रे गुणो नदि ।
सिहेभयोमहैरं तथा वश्रद्विजिहयोः ॥ ४८ ॥
गोग्याघ्योमृगधुनोरोतून्दुरकयोस्तथा ।
अजकप्योरश्वकार्योः स्वभावगुणमीरितम्‌ ॥ ४९ ॥
कदाचिदेकयोनिष्वप्यरितवं स्यात्परस्परम्‌ ।

गजयोः सिहयोरोत्वोः शुनोपरषक्यारपि ॥ ५० ॥
एवमयं मेत्यमपि लोकयीतया विचक्षणैः ।
एेकाधिपत्ये मैच्ये च मिथः पश्च गुणा इह ॥ ५१ ॥
चत्वारः सममत्र सयदरैयोः साम्ये गुणास्रयः।
मित्रैर गुणभ्रैकः सपर गुणाधैकम्‌ ॥ ५२ ॥
परस्परं सेययैरं गुणाभाव विनिर्दिशेत्‌ ।

ना देवो मनुजा स्ञी स्यात्संग्रह्ास्तत्र षड्गुणाः ॥ ५३ ॥

१७, स्तथा।णु' रग. ईमिवं।३ख. ग. छ. णैः एका'।

[विवाहः] संस्काररलनमाख।
( जन्मराशिनामरायोर्निणंयः ) .

वैपरीले पञ्च गुणा गणसाम्ये तु षड्गुणाः ।

दैलयो ना देवता स्ली चेत्त्ैको गुण रितः ॥ ५४ ॥

अवशिष्टे गुणाभावो वसिष्ठाः प्रगीततितः 1

ुष्कृटे चे्योनिमेतर सीदूरं स्पात्तदाऽव्धयः ॥ ५५ ॥

एतदयं न चेत्तत्र गुणाभावः प्रकीतितः।

अनयोम॑ध्य एकं स्याक्तरैको गुण इष्यते ॥ ५६ ॥

मैकपादे गुणाभावो ज्योतिषिद्धिरिदोदितः।

सति नक्त्रक्टे तु वरदरं भयोनिजमर ॥ ५७ ॥

वैरं च स्यात्तदा ङेया गुणा रसमिता वुधैः ।

नक्षत्रैक्ये मिन्नराश गुणाः पश्च प्रकीतिताः ॥ ५८ ॥

अवदिष्टे सुकूटे तु ग्रह्मा; सप्त गुणा वुः ।

नादीमेदे गुणा अष्ठषनुक्ते तु गुणो नहि ॥

संक्षेपेण मयोक्तानि कूटन्यष्टौ यथापति ॥ ५९ ॥
इति कूटानि ।

अथ जन्मराशिनामराश्योिर्णैयः।

श्यो तिनिवन्पे--“ विवह सवैमाज्गल्ये यात्रादौ ग्रहमोचरे ।

जन्मराशेः प्रधानत्वं नामरारि न चिन्तयेत्‌ ।
देशे रामे गृहे युद्धे सेवायां प्यवहारके ।

नामराशेः प्रधानत्वं जन्मा न चिन्तयेत्‌ ।
काकिण्या वर्गशुद्धौ च दाने चूते ज्वरेदये ।
चरे पुनरमूवरणे नामरशचः प्रभाता " इति ।

५२९

यदि वधूवरयोर्मध्य एकस्य जन्पर ज्ञातपरेकस्य न जातं तदा शुद्धिमेखना-

दिकं कथमवरोकनीयमिलाकाद्क्षायां शाङ्गधरीये-
५ विवाहधटने चैव ठभ्नजं म्रहजं बलम्‌ ।

नामर्षाचिन्तयेत्सर्वं जन्म न ज्ञायते यदि " इति ।

नामावाक्षरसिद्धं यहृक्षं नक्षत्रं तस्मादलं! । नामााप्तरेण नक्षपरि-

ज्ञानं तु वक्ष्यपाणावकहढाचक्रादिति ज्ञेयम्‌ ।

ग. पैत्रे

५२४ भटगोपीनाथदीक्षितविरविता- [विवः]
ह ( मण्डपादि )

अथं मण्डपाद्‌।
तत्र वसिष्ठः--“ षोडशारत्निकं कुर्याचतुद्ररोपशोमितम्‌ ।
मण्डपं तोरणेयुक्तं ततर वेदं प्रकहपयेत्‌ ।
अष्टहस्तं तु रचयेन्मण्डपं वा द्विषद्करम्‌ " इति ।

दविषट्करो दवादशकरः ।
अन्यत्रापि--“ मङ्गटेषु च सर्वेषु मण्डपो गृहमानतः।
कार्यः पोडगराहस्तो वा न्यूनहस्तो दशावधिः।
सम्मेश्वतुभिरेवातर वेदिमध्ये प्रतिष्ठिता '› इति ।
गरहुमानत इत्यस्य महति ग्रहे महान्पण्डपः । अपे न्यून इयर्थः । दश्षाव-
पिरेति न्पूनताया अवधिः। अतो वसिष्ठक्तोऽषहस्तो मण्डपोऽलन्तापद्विषयः।
दश्षहस्तं तु रचयेदित्यपि कूत्रचित्पाठः; । असमिन्पाठे संनिहितवचनविरोधा-
भावः स्पष्ट एव । स्तम्भेशवतुभिरिखत्र युक्तेति शेषः । इदं च वेदिविशेपणम्‌।
इयं च वेदिर्देवङस्थापनाथां ।
पारिजाते नारदः-
“५ हस्तोच्छितां चतुरसेश्वतुरशरां समन्ततः ।
सतम्भश्तुभिः सुछकष्णां वाममागे च सद्मनि ।
समां चैव चतुर्षु सोपनिरतिशोभिताम्‌ ।
प्रागुदक्प्रणां रम्भालम्भेहसिषकारिभमिः।
विचितनेणङ्कितैः कुम्ेधिवियेसतोरणाङरैः ।
शङ्गारपुष्पनिकर वर्णकैः समरंङृताम्‌ ।
विप्रशीरवचः पुण्यखिमिरदपि्मनोरमाम्‌ ।
वादि्रमीतनृल्ययदयानन्दिनीं शुभाम्‌ ।
एवेविधामाररृकेन्मथुनं साभिवेदिकाम्‌ "” इति ।
अत्र भमाणं संस्का्यायाः कन्यायाः ।
“ कन्याहसतेः पञ्चभिः सक्तमिवी कार्या वेदिः कूर्मृषठोन्नत। प्रा ।
हर्म्ये रम्ये निगमाद्वाममगे जायापत्योरारिषैः सम्भयुक्ता » इति ।
आविषेरिति च्छान्दसम्‌ । एतेन वरममाणस्या्र कैथिद्धाहतोक्ता स
निरस्ता द्रष्टव्या । प्रागुद क्पवणा प्रागुदङहनिश्ना । सर्वेषां वृतीपान्तानां पदानां
समषंकृतामित्यनेनान्वयः । पादुमयैः काषटमयेमीतिकैवो हस्िशुकादिभिः सम.

[विवा] संस्काररत्नमारा । ५२५
( मण्डपादि )
नतात्स्थापितैरृतामिलथैः । विचित्रेण वर्गनाङ्िताथिहिताः कुम्भासतैरलं-
कृतापिलयः । शङ्गारस॑पादकानि मालतीमभतिसुगन्धिपुष्पाणि तेषां
निकराः सगृहासतेः षोभिताम्‌ । वणेकैनीनावर्णैः शोभिताम्‌ । पण्याशीर्ष-
चनैरित्यनेन दैपत्योर्ेधारोहणकाले वितरैराशेषो देया इति घोटते । त्रिभि-
दीपैवेयाः पुरोभागे स्थापितैमेनोरमाम्‌। वादित्गीतरलयावैदयानन्ददायिनी-
मित्यनेन दैपत्योर्वेदयारोहणकारे बादित्रगीतद्रलादिकं कारणीयमिति सृ्यते।
साभ्निवेदिकामित्यनेन दैपत्योर्े्ारोदणा्ूं होमोपयो गिनामग्न्यादीनापुपक-
रपनं वेद्यां कार्यमिति सूच्यते । एतच साभ्रीयस्य वेदिकाया विरेषणत्वपपे।
मिथुनस्य साश्रीति विशेषणं भिन्नं पदं बेदिकापदात्‌ । एतसिमन्पक् आरोदण-
समयेऽर्वेदिकायापुपकस्यनं ज्ञेयम्‌ । एव॑विधागुक्तिशेषणविशिष्टं वेदिं मिथु-
नपारुरकषेत्‌ । वध्वा सैव वर आरोहणं ुपादिलयैः ।
केशवार्कोऽपि-
५ वेदिकां विरचयेद्यथा तथा स्यादियं प्रविशतः प्रदक्षिणा ।
स्यरजनाश्रययवोप्िवर्णकाः षण्नवननिदिवतेषु नाम्रतः " इति ।
यवोकषिरङ्करारोपणार्यं कमं । जनाश्रय मण्डपः । ' मण्डपोऽलवी जनश्रयः '
शलयपरः।
मण्डपादिनिरमाि दिनान्याह नारदः-
८८ नवत्रिषष्ठो नववारकः शुभो न वर्णैकेनापि विवाहमण्डपः » इति ।
नवमे तृतीये षष्ठे च दिवसे नववारको न भुभः। नववारकोऽङ्कुरारोपणमू
व्णकेनानुकट्पतया विवाहमण्डपनिमाणपपि नवमादिदिनेषु न शुभम्‌ । पुर्य-
कटपेन तक्निपीणे त्वेतेषु दिनेषु सुतरां न कार्य॑मिल्याश्यः । विवाहारथो
मण्डपो व्णकेनैव क्रियपाणो न शुभोऽन्यार्थस्तु बणकेनैव क्रियमाणोऽपि शुम
हति केचित्‌ ।
देवकषमनोहरः-
“५ चित्रा विद्ाखा श्ततारकाऽधिनी ज्येष्ठामरण्यो शिवभाश्चतृष्टयम्‌ ।
हित्वा प्रशस्तं फलौलेरिकप्रदानकं कण्डनमण्डपादिकम्‌ '" इति ।

रिवभपा्ीनकषत्े तदारभ्याऽऽष्धेषान्तं नक्षत्रचतुष्टयं हितेयथैः ।

* एतद्छारूयानारोधेन पूर्मं शकऽपि नन्दिनीं शुमामिखत्र नन्ददायिनीमिलेव पाठो
रटव्यः । १

५२६ भह्रगोपीनायथदीक्षितविरचिता- [विवाहः]
( मण्डपादि )

हेमाद्रौ व्यासः-
५८ कण्डनदछनयवारकमण्डपमूदरेदिवणैकान्यसिलम्‌ ।
तत्पबन्धि गतागतमृक्षे वैवाहिके कुर्यात्‌ '” इति ।
यवारकं भाषया ' चिका ' इति।
ऽयोतिनिबन्धे नारदः-
५८ कतव्य पङ्रेष्वादौ मङ्गखायाङ्कराषणम्‌ ।
नवमे सप्तमे वाऽपि पश्चमे दिवैऽपि वा ।
तृतीये बीजनकषत्रे शुभवारे शुमोदये ।
सम्यग्गृहाण्यलेकृल्य वितानध्वनतोरणैः ।
सतह वादरित्रनृयायेर्गत्व प्रागुत्तरां दिशम्‌ ।
तत्र मृत्तिकताः क्ष्णा गृहीत्वा पुनरागतः ।
मूरििकता पृत्पां सवः ।
म्मयेप्वय पुत्रेषु वैणवेष्वथ वा क्षिपेत्‌ ।
अनेकवीजपतयुक्ता तोयपुष्पोपञ्ञोमिताम्‌ '” इति ।
ज्योतिनिवन्धे विशेषः--
“ यस्याङ्धं यददोऽङ्गिनो गदितमे कुर्यादिहेन्दो्ं नाऽऽलोक्यं
तु विवाहतखूयदरि९नवा९्व प्राड्न कु्यादिदम्‌ ” इति ।
अस्या्थः--यस्य कर्मणो यदङ्गम्‌ , अद्‌ इदमङ्गिनो मुख्यस्य गदित उक्त-
नक्षत्रे यात्‌ । इहासपक्ङ्गमते कर्मणि, इन्दोरस्य वलं नाऽऽलोक्यं न
विचारणीयम्‌ । तत्र विवाहे विशेषः । विवाहतो विवाहदिनासाश्यरिनवाहि
तृतीयपषठनवमेऽदि, इदमङ्गं विवादाङ्गं न कुयात्‌ ।
तत्र विवाहाङ्गं नवविधम्‌ । तदुक्तं ज्योतिनिवन्प-
८ दलनं कण्डने चैव व्यज्ञनं मोदकानि च।
यवारं मण्डपो वेदिः कुङ्कमं वर्णकं तथा " इति ।
“ कार्यं विवाहाङ्गमिदं विवाहये्युञ्ञन्ति नत्रन्दुबराबलं बुधाः ।
पष्ठ तृतीये नवमेऽहवि ददतः पर्व न वर्णो न यवारमण्डपो'” इति।
शाङ्गपरीये--
८ दृनकण्डनमण्डनवेदिकागृहपंमार्जनवारकमण्डपाः ।
करतठ्ग्रहमध्यगतागतं तदलिरे विदधीत विवाहम ।

५१ ङ, मण्डपेष्वा* ।

[विवाहः] संसाररत्नमाा । ५२९७
( ैषग्यपरिहारोपायः )

विवाहृलयं निलिठं विवाहमे विोकयेन्नातर बलं हिमधुतेः।
नवन्िषषेऽह्वि विवाहपूषैतो न वर्णको मण्डपौटमङ्गलम्‌ ' इति ।

दलनं गोधुमादेः पिष्करणम्‌ । कण्डनं तण्डुलादैषशराघातादिना-शोधनम्‌ ।
श्यञ्जने प्रादि । मोदकानि घृतपाचितान्नानि । यवारो(रं) यवारकः(कं)
‹ चिकप्ता ' इति । वारक इल्यपि पाठः । वारको मङ्गलकलशः। ण्डपो नना-
श्रयः । वेदिवेधूवरयोरुषेशानार्थं चरम्‌ । फुकमं गन्धादि । वरण तरण.
गेरिकचित्ररेखनादि । अनेन मार्जनोपरेपनादिकमपि संपराहमम्‌ । निचि.
कमनन्तरोक्तम्‌ ।
अथ कन्याया जन्पकाटिकग्रहादिमूचितवैधन्यपरिहारोपायः कर्मविपाके-
५ ब्राह्मणं सराधुमामच्य संपूज्य विविषार्हणेः ।
तस्मे ददाद्विषानेन विप्ुमति चतुर्भुजाम्‌ ॥
द द्धवर्णा पुवणेन वित्तशक्त्याऽथवा कृताम्‌ ।
रुचिरां निर्मितां शङ्खगदाचक्राठनपयुताम्‌ ॥
दधानां वाप्ती पीते कुमुदोत्पलमाडिनीम्‌ ।
सदक्षिणां च तां दय्यान्मच्रमेतमुदीरयेत्‌ ॥
यन्मया प्राचि जनुषि घरन्या(ल्या) पतिप्तमागमम्‌ ।
विषोपविषशश्रायेईतो वाऽतिविरक्तया ॥
्रापरुबन्त्या(लया) महाघोरं यशःसौस्यधनापहम्‌ ।
वैधव्यायतिदुःसोघनाशाय सुखरग्धये ॥
बहुपौमाग्यरुञ्ध्ये च महाविष्णोरिमां तनुम्‌ ।
मुवणैनिमितां शक्तया तुम्यं पंप्रददे द्विन ॥
अनघाऽद्याहमस्मीति त्रिवारं प्रजपेत्ततः।
एवमस्ति तप्योकति गृहीत्वा स्वगृहं विशेत्‌ " इति ॥
सुवर्णदब्दोऽत्र जातिवादी । परिमाणं तु परतदधतदरथान्यतमं शक्या
हेयम्‌ ।
जथ प्रयोगः।
कन्या सलानाचमने कृता देशकाली सेकीलं वैधग्यहरं महाविष्णुमूति
दानं करिष्य इति ्षैकरप्य गणेशं सेपूञ्य साधं विनीतमध्ययनसंपन्नं बराह्मण
माय तमाचा्॑त्वेन वृत्वा विविधैरुपचारेयेथाविभवं सेपूञ्य तद्धस्तनान्नयु

५२८ भहगोपीनाथदीक्षितविरविता-- [विवाहः]

( वैधन्यहरप्रतिमादानविधिः, कुम्भविवाईः )
तारणं प्राणप्रतिष्ठा षोडशोपचारैः पूजने च कारयेत्‌ । वस्नापणकाठे पीते
वाससी दापनीये । पुष्पाषणकाले कुमरदोतलमालाऽपि दापनीया ।

पूजान्ते देवं प्रणम्य--
५ यन्मया प्राति जनुषि च्रन्ा(त्या) प्रतिप्तमागमम्‌ ।
विषोपविषश्रायेहतो वाऽतिविरक्तया ॥
प्षुबन्त्या(ल्या) महाघोरं यशःसोख्यधनापहम्‌ ।
वैषन्याचयतिदुःसलौवनाशाय भुखरन्धये ॥
बहुपोमाग्यटब्ध्ये च महाविष्णोरिमां तनुम्‌ ।
सुव्णेनिभितां शक्तया तुभ्यं प्रददे द्विन " ॥
इति परित्वा तां ब्राह्मणाय दधात्‌ ।
ततः सूतवर्ण दक्षिणां दसाऽनपाऽद्ाहमस्पीति शरद्‌ । एवमस्तिलयाचा-
यैञ्िवारं प्रतिश्यात्‌ ।
ततो यथाषाक्ति ब्राह्मणान्भोजयित्वा केश्वरायापयेत्‌ । एवं छते बिवा-
हयोग्या भवति ।

इति बैधव्यहरपतिमादानव्रिषिः ।

अथ कुम्भविवाहः ।
अथवा वैधन्यपरिहाराय कुम्भविवाहः कायैः । स चोक्तस्ततरैव--
^ विवाहातपवदिवते चन्द्रताराबखनिते ।
विवाहोक्त तथा ठप्ने कन्यां कुम्भेन चेोद्रहेत्‌ ॥
मूत्रेण वेष्टयेतपश्वाहूशतन्तुविधानतः।
कुम्भमाटंकृतं देहं तयोरेकान्तमन्दिरे ॥
ततः कुम्भे च निःसार्य प्रमञ्य प्तरिछाश्षये ।
ततोऽमिपेचनं कुर्यातपश्चपलववारिमिः ” इति ॥
आ समन्ताचन्दनपुष्पादिभिरंढृतं कुम्भं कन्यादेदं च वेषमेदिल्न्वयः।
तयोस्तदुभयसंबन्धिनि मन्दिरे ।
अथ प्रयोगः ।
कन्याबिवाहकर्ताऽऽचम्य भाणानायम्य देशकालौ सकीत्य॑ममास्याः
कन्याया वैधव्यहरं दुम्भविवाहं करिष्य इति संकरप्य गणेरपूजनादिनान्दी-

[विवाहः] संस्काररतनमारा । ९५२९
( वाग्दानविधिः )
श्रादधान्तं कृता वरुणविष्णुप्रतिपयोरग्नुत्तारणं कृत्वा ही द्ौरिलयादिषि-
धिना कुम्भस्थापनम्‌ । तस्मिन्कुम्भे वरुणप्रतिमायां कृतप्राणप्रतिष्ठायां वरूण.
पूजनं च विधाय कृतप्राणमतिष्ठायां कलशे स्थापितायां विष्णपतिमायां विष्णु
संपूज्य प्राथयेत्‌-
“५ वरुणाङ्गस्वरूपाय जीवनानां समाश्रय ।
पतिं जीवय कन्यायाश्चित्रं पुत्रसुखं कुर ॥
देहि विष्णो वरं देव कन्यां पाटय दुःखतः ” इति ॥
ततो विष्णुरूपिणे कुम्भायेमां कन्यां श्रीरूपिणी समपैयामीति समर्प्य
परि तेलयादिमिवै््यमा्णेवेटनमत्ेरधस्तादुपरिषटाच मत्रावृ्ा कुम्भं कन्यां
च परिविष्य कुम्भं निःसार्य सलिलाश्चये पभञ्जयित्वा(्य) पशचपटबैः शुद्न-
ङेन समुदरजयेष्ठा इयादिमवरे; कन्याममिषिच्य ब्राह्मणान्भोजयेत्‌ ।
इति कुम्भविवाहविधिः ।

अथ वाग्दानविधिः।
करयपसंहितायाम्‌-

“५ अथातः सप्रवक्षयामि कन्यावरणमुत्तमम्‌ ।
सम्यक्तस्याः प्रदानं च पुत्रपौत्रप्रवधनम्‌ ॥
पञ्चाङ्गशुद्धिदिवपे चन्द्रताराबहानिते ।
विवाहोक्तेषु करेषु कुजवनितवाप्तरे ॥
माप्ता्यदिवपतं स्किमष्टमीं नवमीं तथा |
त्यक्त्वाऽन्यदिवसे गन्धलक्तण्डुलफलादिमिः ॥
सहवृद्धद्विनगणो वरयेत्कन्यकां सतीम्‌ ।
तथेति ततिता कन्यावरणोक्तर्षवासरे ॥
रयाप्दानं कन्यायाः खस्तिवाचनपूर्वकम्‌ ।
कुटशीट्गुणोपेता सुहूपाय वराय वै ॥
ततस्तस्मै कन्यकां च शुष्ठाम्बरविभूषणाम्‌ ।
द्चानमङ्गलघोपश्च विप्राशीर्भचनः सह ॥
आदौ कृत्वा शचीपूजां पश्चात्सर्वं समाचरेत्‌ ।

, पुणा पदमपतराहतीं दिव्यन्चषल्रशोमिताम्‌ ॥

१ ड, °रणान्तं क" ।
| ।

५३० भटगोपीनाथदीक्षितविरविता-- [विवाहः]
( वाश्दानप्रयोगः )
पषैरक्षणप्ुक्तां सवामरणमूषिताम्‌ ।
अनरधयमणिमाढामिमीपतयन्तीं दिगन्तरम्‌ ॥
विलासिनीपहसौवैः सेग्यमानामहरनिज्ञम्‌ ।
ध्यात्वा प्रणम्य तां देवीं कुमारी(री) प्रार्थयेत्ततः ॥
देवेन्द्राणि नमस्तुभ्यं देवेन्द्रप्रियमामिनि ।
विवाहं माग्यमारोग्यं पुत्रां च देहि मे इति ॥
नक्त्राण्युक्तानि ज्योतिनिवन्धे-
^ विशक्षपरवत्रयकर्णयुग्माधिन्यसित्रश्च विवाहमेवा ।
प्रयङ्मुखस्तां वरयेत्कुमारीं फलादिभिः प्रावदनां सुवेषाम्‌ " शति।
वि्वधमुत्तराषाढाः । पूर्वात्रयं पूवा(व)फटगुनीपएरवापादापू्वावीपोष्पदाः ।
कणेयुगमं श्रवणं धनिष्ठा । अत्रिः फत्तिकाः मैनमैुर्योपाः ।
स्मृलन्तरे--“ कुयद्रैवाहिके मापि वाग्दानं द्विनपत्तमः ।
पिप्ये वैवाहिके चैव मण्डपादि समाचरेत्‌ ” इति ॥
पिष्ण्यं नक्षत्रम्‌ ।
वरस्यापि वरणमाह चण्डेष्वरः-
“५ उपवीतं फलं पुष्पं वाप्तांसि विव्रिधानि च ।
देयं वराय वरणे कन्यापित्रा द्विजेन वा "› इति ॥

अथ तस्मयोगः।

उयोतिधिदादिषटे शुभे पृषतं वरपित्रादिरि्वन्युदृद्मान्यजनपुरन्धरीभिमा-
ङंलिकत्यंघोपेथ सहितः शकुनदशेनपूवंकं कन्यागृमेलय पराङ्गण उपविशेत्‌ ।

ततो द्ध; कश्चित्कन्यापितरं प्रति ब्रुयात्‌ । अस्य पूत्रो वरोऽस्ि तदर्थ
भवत्कन्यां याचितुं सुहृद्धिः सहायमागतः । मवद्धिः स्वीयैः सह विचा
कन्यापूननाथमेतेभ्यो ऽलुङ्गा देयेति ।

ततः कन्यापिता मान्यजनेष्वन्ध्वाचनु्ां शदीत्वा दत्ता मया पूजनाथमनु-
हेति तेभ्योऽनु्ञां दधात्‌ ।

ततः कन्यायाः पुरोहितादिश्तुष्पादे शभ्रषस्राच्छादिते पीठे “ ॐ अनृक्षरा
ऋन० स्तु देवाः” “ॐ देधी वाचमन० सुष्टतैतु ” इतिमच्राभ्यां भाख्खीं
द्वस सालंकारां सुवेषां कन्यागपवेशयेत्‌ ।

` भग. गाढा । पूः । रग. ड, कृत्तिका । २ ढ, मनुर । र ग ग्धा । स्मृ । पू। रग, इ. छृत्तिका।२ ड. भनूरां । * ग, राधा । स्मू ।
५ क, शभव्‌" ।

[विवाहः] संस्काररत्नमारा । ५३१
( वाग्दानप्रोगः )

ततो वरपिता कन्यायाः पुरोभागे प्रयुव उपविश्य कन्यापित्रादिस-
मीपे गणपलादिस्मरणपएवेकमुकमवरान्वितामुकगोनोसन्नायागुकपपौ ायापुक-
पौत्ायामुकपु्रायायुकरामणे वराय, अमुकपरवरान्वितायुकगोतोत्पन्ामणक-
मपौतरीममुकपोत्रीमयुकपतरीमणुकनान्नीं कन्यां भार्यात्वाय दृणीह इति कन्या-
पितरं परति वदेत्‌ ।

दाता भारवष्टवन्ध्वा्नुमति गीवा पूर्ोक्तमनूवाननूद् वा दणीध्वमिति
बेत्‌ । एषं पुनदविः । ततः प्रदास्यामीति दातोचैलिषेदत्‌ ।

ततो वरपिता कन्याञ्जलि कुङ्कमगन्धेनारुिष्यष्टवन्ध्वादिभ्यः परा्थयेत्‌ ।
ते च पहारक्षमीरियमिति ष्युः ।

ततो वरपिता कन्याभालं चन्दनेनानुखिप्य स्वपक्षीयसवासिनीमिनींरा-
जनं कारयेत्‌ ।

ततस्तण्डुङा्षतांस्तस्या भारे संयोज्य युवं वल्राणीति वह्लाणि दाऽ
रशन हिरण्यमिति भूषणानि दवत्‌ ।

ततो याः फलिनीरिति फे; संपूज्य तस्या हस्ते फलताम्बूगादि दा
सुमुखशरेयादिदेशकाटसंकीतनान्ते कन्यापूजनं करिष्य इति संकरपं कुर्यादिति
शिष्टाः । नैव संक इति तु युक्तम्‌ ।

कन्यापितुस्त॒ कन्याया बाग्दानमहं करिष्य इति संकल्पः । नायमपि संकर
षति ठु युक्तम ।

तत उभौ गणपतिषूननं यथाचारं कलशे वरुणपएूननं च पुर्यातां विसर्जनं
च । अत्राऽऽचारशरतस्रस्तिवाचनमपि ।

ततो वरपिता कन्याया दक्षिणत उदख्यखो वामतः प्राछुलो बोपविरय
कन्यां गन्धाक्षतपुष्पवस्रादिभिः पूजयेत्‌ ।

ततः कन्यादाता वरपितरं पराद्युखमुपत्रेश्य स्वयं तस्थ परतः प्रयञ्जुख उप-
विहय त॑ गन्धताम्बूखादिभिः पूजयेत्‌ । स च दातारम्‌ ।

ततो दाताऽऽचाराद्धदिद्राशवण्डं गन्धाक्षतयुतानि पश्च दृढानि पूगीफ-
लानि च हीत्वाऽपुकमवराम्विताएुकगोजोत्पन्नायामुकमपौायामुकपोत्राया-
मकपुत्रायामुकदा्णे वराय,अघुकपरवरान्वितापुकगोजोत्पमनाममुकमरपो जीममुक-
पोीममुकस्य मम पुत्रीमपुकनास्नीं कन्यां ज्योतिविदादिष्ट पुतं दास्य इति
वाचा सप्रदद इण्युक्तवा,--

१ डः, 'खण्डग' { *

५३२ भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [विवाहः]
( वाग्दानप्रयोगः )
“ अग्यङ्गेऽपतितेऽङ्कीने दशादोषविवजिते ।
द्मां कन्यां प्रदास्यामि देवा्िद्धिजप्॑निधो » ।
इति वरपित्रादिवल्मान्ते निक्षिप्य नयं प्रनामिति परतिष्ापनमश्रेण वक्लपान्ते
बद्ध्वा ग्रन्थि चन्दनेन चचैयेदियाचारमाप्तम्‌ । पितामहकरैके बाग्दाने
पोत्री मित्यतः पूर्ममेव ममेति वदेत्‌ । एवं सङ्कट्यत्वेन भपितामहकदेके भपौत्री-
मिलतः पूवं ममेति । भ्ात्रादिक्ैे तु ममेति नैव कुतापि।
ततो हरिद्राखण्डं गन्धाक्षतयुतानि पञ्च दृदपृगीफलानि च तथैव वरपित्रा-
दिशहीत्वाऽपकपवरान्वितामुकगो ्रोत्पन्नाुकरम॑वरविषये भवन्तो निशिता
भवन्तु, इति कन्यापित्रादिवस्प्रान्ते पूषैवतमक्षिप्य ग्रन्थि चन्दनेन चर्चयेत्‌ ।
ततो दाता--“ वाचा दत्ता मया कन्या पुत्रार्थ स्वीकृता त्वया ।
कन्यावलोकनविधौ निभितप्ं पुसी भव ” ।
इति वरपितरं भरति वदेत्‌ ।
^ वाचा दत्त त्वया कन्या पुत्रां स्वीकृता मया |
वरावोकनविधो निधिस्त्वं सुखी मव ? ।
इति वरपिता कन्यापितरं परति वदेत्‌ । पौत्रादिविवाहे पौतराथं॒रात्रथ
मित्रार्थ सकुटयारथमित्युभयत्र यथायथमूहः। अथवा वरायै स्वीकृतेलेव सत्र ।
ततो ब्राह्मणाः शिवा आपः सन्तु । सौमनस्यमस्तु । अक्षतं चारिष्टं चास्तु।
दीर्धमायुः श्रेयः शान्तिः पुष्टसुष्िधास्तु । एतदः सल्यमरस्त्विति वदेयुः ।
ततो दाता विबाहसौभाग्याचमिषद्र्थं शचीपूननं कारयेत्‌ । संकरपमप्य-
चेच्छन्ति केचित्‌ ।
«८ सुवर्णा पद्मपत्राक्षी दिव्यन्चगरललशोमिताम्‌ ।
सर्षलक्षणपंयुक्तां स्वमरणमूषिताम्‌ ।
अनध्यैमणिमालामिमीप्तयन्तीं दिगन्तरम्‌ ।
विटापिनीपहसरयैः सेव्यमानामहरनिशम्‌ " ।
इतीन््राणीं ध्याता सिततण्डुलपुञ्च आबाहनाययुपचारः पूजनं वध्वा
कारयेत्‌ ।
ततः-- ^ देवेन्द्राणि नमस्तुभ्यं देवेनदरप्रियमामिनि ।
विवाहं माग्यमारेभयं प्राम च देहि मे ” इति प्रार्थनां कारयेत्‌ ।

१ ख, निश्चिन्ता ।२ क. ख, ड." श्चिन्तस्त्वं । २ क, ख, इ, श्विन्तस्ं ।

[विवाहः] संाररतनमाण । ५३३
( वरस्य वधृगहं प्रति गमनम्‌ )

ततः पृरन्धरीभिनीराजनादिमाङ्गलिकं कार्यम्‌ । विप्राश्च गन्धताम्बूला-
दिभिः पूजिता आशीम॑वरान्पेयुः । ते च-- ॐ पतमिद्धपय श्रय ° महते सौमगाय।
ॐ वनस्पते शतवह्शो ° य महते पोमगाय २ ॐ सदिव्ये नदी ण महते सोभ-
गाय ९ ॐ नथै प्रनां मे° छताम्‌ । ॐ तदस्तु मित्रा० प्तादनाय । ॐ गृहा त
प्रतिष्ठ सूक्तं तत््ति ° '” इति च पेत्‌ ।

इति वाग्दानप्योगः।

अथ वरस्य वधू्रह्‌ प्रति गमनम्‌।

तद्विधिः श्ोनकेनोक्तः-

¢ पुण्ये मुहूत कुवीत विवाहं विधिवद्धिनः ।
तत्राऽऽम्युद्यिकं श्राद्धं कुयात्छत्ति च वाचयेत्‌ ।
अपरेचुः कृतललानो धृतोताम्बरो वरः ।
मूषितो गन्धमाद्याधैः शक्रुनन प्तमन्वितः ।
त्राह्मणान्भोनयित्वाऽन्ते कृतपुण्याहवाचनः ।
कृतकोतुकबन्धश्च मित्रबन्ध्वादिपयुतः ।
यानं यथाहमारुह्य गन्तव्यं च वधूगृहम्‌ ।
तस्य द्वाराहदिः स्थित्वा प्राड्मुलोऽभिमृलागतैः ।
तस्य वधृषदस्य ।
गृहीतपूणकुम्भादिपाणिमिवनिताजनैः ।
कृताम्युद्रमनो गेहं प्रविशेत्सह बन्धुभिः '' इति ।
आभ्युद्पिकं श्राद्धं कुत्‌ । खस्ति वाचयेदिलयत्रानतमांवितो गिन्जेयः।
अन्यथा नान्दीश्राद्धं पिता कुयादियनेन बिरोधापततेः ।
नान्दीश्राद्धं पिता कुयीदिलत्र नान्दीशराद्धग्रहणं सखस्तिवाचनादेरुपरक्ष-
णम्‌ । तथैव शिष्टसमाचारात्‌ । नान्दीश्रादधमात्रं पिक्कैक स्वस्तिवाचनं
तु बरकरौकमेवेलयसिमन्मत आभ्युदयिकं श्राद्धं कुयादित्येकचैव .णिन्ेयः ।
कृतपुण्याहवाचन इतिवचनादधगृहममनकाले वरेण प्चवाक्यः पण्या
हवाचनं काय॑मिति केचित्‌ । अनुबादोऽयमिलन्ये ।

, इति वरस्य वधूं प्रतिगमनम्‌ ।

९५३४ भहगोपीनायदीक्षितविरचिता-- [विवाहः]
( सौरीहरपूजाविधिः )

अथ गोरीहरपूननविषिः ।
संग्रहे“ ट्राहे मातृकाः पूज्याः पूज्या गौरी हरानिता ।
पीठे वे तदटमि तु सुश्क्णे तण्डुलानिवते |
पङ्कजं कारयित्वा तु तत्र गौरीहरौ यजेत्‌ ।
करैः करौः कायाः पिधानोत्तरपङ्किकाः ॥
दिशां चतं कोणेषु स्थापयेत्तण्ुलोपरि ।
प्रतिमां परुहेभ्ना तु कादर हरौ ततः ॥
तत्न-- पट्द्रयेन रौप्येण कुर्यानन्दिनमग्रतः ।
अशक्तस्तु तदर्धेन पदेन शक्तितोऽथव। ॥
अछा कुङ्कुमाये्तु टेठयित्वा प्रपूनयेत्‌ ।
ध्यात्वा मन्रेण देवौ द्वौ भक्त्या संपूजयेतसुभीः ॥
पिंहाप्नस्यां देवेशीं पवीटेकारप॑युताम्‌ ।
पीताम्बरधरं देवं चन्द्ार्भकृतशेखरम्‌ ॥
करेणाधः पुधापूर्णं कृशं दक्षिणेन तु ।
वरदं चामयं वामेनाऽऽदछिप्य च तनुप्रियाम्‌ ॥
एवं ध्यात्वाऽऽपू्य मैरी पुण्यमाजस्तथा च्ियः ।
कन्यां समुद्रहेत्पश्चाद्यथोक्तविविना धुवम्‌ ” इति ॥
एूनामन्रसत्रव--
^“ ओोशेहरौ महेशानो पर्वमङ्गल्दायकै ।
पूजां गृह्णीतां देवेशौ मङ्गटं कुरुतां पदा " इति ॥
तथा--“ कन्यदेहप्रमाणेन सप्तविंशातितन्तुमिः ।
वत्िकां दीपयेतपश्वाद्रतपपत्तिहेतवे ॥
भोजनीया ब्राह्मणाश्च सुवातिन्यः सुपूजिताः ।
दशाष्ट पश्च युग्मं वा हिरण्येनाथ तेपयेत्‌ " इति ॥
विवाहे वधूवरयोः सह भोजनमाह संग्रहकारः-
« मात्रा प्होपनीतस्य विवाहे मायैया सह ।
मुञ्जीतान्यत्र सह चेत्पातित्यं प्रा्रयान्नरः " इति ॥
हेमाद्रौ मायधित्तकाण्डे गालबोऽपि-
“ एकयानप्तमारोह एकपात्रे च मोजनम्‌ ।
विवाहे पथि यात्रायां कृत्वा विप्रो न दोषभाक्‌ ॥
अन्यथा दोषमाभोति तत्र चान्द्रायणं चरेत्‌ " इति ।

[विवाहः] संस्काररत्नमाटा ।
( षटीस्थापनम्‌ )
समृतिरत्नाकरे शाकलः--
“ परिरक्षन््ह्मचर्य पह शथ्याप्रनाशनैः ।
वध्वा परह वेत्त यावदिनचतुष्टयम्‌ " इति ॥
संग्रह-“ एकाप्तनं चैकशय्या एकपात्रे च भोजनम्‌ ।
एकत्र मङ्गलं स्ानमेकवाहनरोहणम्‌ ॥
क्वाह एतानि मद्रिपरो न दोपभाक्‌ ” इति ।
मिपर्रहणं क्ष्रियैश्ययोरुपलक्षणम्‌ ।
अत्राहतवल्े विशेषमाह कर्यपः-
«५ अहतं यच्ननिगुक्तं वापर प्रोक्तं खयंमुवा |
शस्तं तन्माङ्गलिक्थेषु तावत्क न सर्वदा " इति ॥

जय छग्रघटीस्थापनम्‌।

५ प्रागुदक्प्रवणे देर गोमयेनोपटेपिते ।
मन्मयं कुण्डिकायुमं स्थापयेदव्रणं शुमम्‌ ॥
कुड्कृमाक्तेन सूत्रेण परिवेश्च परस्परम्‌ ।
खच्छेन षारिणा पूर्णं तण्डुटानामथोपरि ॥
निश्चले पटक पश्वत्कुडिकायां नोपरि ।
स्थापयेद्धटिकायच्ं सूर्यतिम्बानुदशनात्‌ ” इति ॥

धरिकालक्षणमाह्‌ वामनः--

८८ दशापलसिद्धकमले सुपूक्ष्मान्ते पडङ्लेच्छरये ।
द्रादशाङ्लपरिणाहे षष्या परैः पूरिता घटिका ॥
चतुरङ्लशद्यकाचृ्तं कुयातपुवणैपदिन ।
तत्परिमि्या शद्रे तटस्थिते शोमना धटिका ” इति ॥

९१९

सुमृष्ष्मोऽन्तो यस्य तत्‌ । पोडकमापपरिमितं सुवर्णं तस्य पादश्तुर्थीशो

माषचतुष्टपपरिमितः।
नारदोऽपि-““ षडङ्कटमितोत्पेधं द्वादशाङ्करमायतम्‌ ।
ुर्यात्कमट्वत्ता्रपातरं तदशमिः परैः ॥
भापत्रयन्येशयुतखर्णवृत्तरहाकया ।
वेदाङक्टः समितया तया विद्धमतिस्फुटम्‌ '” इति ॥

९२६ भटगोपीनाथदीक्षितविरविता- [विवाहः]
( षटीयच्रघ्रमण्फम्‌ )

“८ ताम्रपात्रे वारिपर्णे मृत्ात्रेऽप्ययवा दभे 1

मण्डलारपोदयं वीक्ष्य खेस्तत्र विनिक्षिपेत्‌” इति[च] । तत्र जछे।
५ मुख्यं त्वमपि यन्राणां ब्रह्मणा निर्मितं पुरा ।

मावामावाय दप; कारप्ताधनकारणम्‌ ” ॥

इति घटिकापात्रनिक्षेपणमत्रः ।
इति घरिकास्थापनम्‌ ।

जथ पटीयन््रभ्रमणफरम्‌ ।
ऽ्पोतिनिबन्धे--
“८ यदूपं प्रथमं करोति घटिका पूर्वादिदिक्षु क्रमा-
त्मौमाग्यं निधन यद्ोविरहितं युक्तं च रोगैः कमात्‌ ।
कन्या वह्मतामुपेति नियतं या निश्च सर्वदा
स्यात्साध्वी घुतवित्तबन्धु्हिता नन्दलयलं मूतठे " इति ॥
ग्रन्थान्तरे --८ प्रायितता स्ता घटी तोये यां दिशं प्रति गच्छति ।
पर्वीशादिफं करुयीत््थिता मध्ये धनप्रद ॥
सोभाग्यं निधनं नार्या अपमृल्युहनानिता ।
म्तः प्रिया च वया च मान्या वित्तपुखानिता ” इति ॥
प्रथिता मुख्यं त्वमप्नि यच्नाणामिति पत्रेण प्राथिता ।
अन्यच्च-“ उत्तेशानपू्वापु घटी पणी शुभप्रदा ।
दिक्च शेषाघु कन्याया म्ना वेषन्यदायिनी ” इति ॥
सप्रपिमते विवाहपटले--
्रपूजयेदैवविदं सशक्लया गन्धादिपुष्पाम्बरदक्षिणाभिः ।
सेपूजिते देवविदि प्रते तुष्यन्ति सवी प्रहदेवताश्च ' इति ॥
देवविषग्रमदाता ।
तद्क्षणं व्यतिरेकेणाऽऽह संवतैः-
“ अन्धः धित्री च कुनखी हीनाङ्गः पद्कुरेव च ।
ठदनप्रदो मवेत्र कुटक्षयकरं हि तत्‌ ” इति ॥
यत्र लग्रपरदाने । तटटस्नपदानम्‌ ।
लप्रकाटलक्तणुक्तं नारदेन-
५ स्वस्थे नरे सुखाप्तीने यावत्सछन्दति लोचनम्‌ ।
तस्य त्रिशाचमो मागस्तत्वरः परिकीतितः ॥

[विवाहः] संस्काररत्नमाला । ९३७
( षदीयश्रस्यापनप्रकारः )
तत्पराच्छतमो भागलटिरि्िमिधीयते ।
चुटेः सहस्रमागो यो प्रकारः प्र उच्यते ॥
देवोऽपि तं न जानाति किं पुनः प्राकृतो जनः।
पत कारोऽप्यन्यका्ो वा पू्वकर्मवशाद्धवेत्‌ ॥
निमित्तमात्रं देवन्तलदवशाचच शुमाजुमम्‌ ' इति ।
बृहरपतिस्तु-“ ऱमग्रहोदयक्षा वा शुमषडवर्ग एव वा ।
वेदुविज्ञानवाक्यं च महान्तः मद्‌ गुणाः ? इति ॥
वेदविज्ञानवाक्यं चेत्येतद्रेषा व्याख्यातं पारिजाते - वेदस्य विज्ञानं येषा
ते वेदविज्नानाः, वेदवेदाङ्गत्छङ्ञानास्तेषां वाक्यम्‌ । अथवा विजानन्तीति
वि्ञानाः । ' कृल्युदो बहूलम्‌ ' इति निमित्तकतैरि द्युट्‌ । वेदस्य विज्ञाना
वेदविङ्ञाना इति स एवाथः । तेषां वाक्यं तु सुपृदतपसितवलव॑रूपमिल्ः।
अपि च-जेदैविज्ञायत इति वेदथिङ्ञानो वेदवे लक्ष्मीपतिः । बहुखग्रणा-
त्कर्मणि स्युर्‌ । तस्य ष्मीपतेशरणस्मरणरूपं वाक्यं तदेव क्प्रमिलयादि ।
एतदुक्तं भवति ।
महू्तकाले सुपहूमस्तु ।
“ तदेव ट्र सुदिनं तदेव ताराबलं चन्द्रबरं तदेव ।
विद्याबलं दैवबलं तदेव रषष्मीपते तेऽधियुगं स्मरामि ”
इति चोक्त्वा मुहु दव्ादिति । गन्धादीलत्राऽऽदिशब्देनालंकारप्ररणम्‌ ।
सकट गोधूलिकलप्रपवृत्तिरुक्ता ्योतिनिषन्धे-
५ घटीलघ्नं यदा नास्ति तदा गोपूहिकं शुभम्‌.
शद्रादीनां बुधाः प्राहं द्विनानां कदाचन ॥
टश्रुद्धिर्यदा न स्याचौवने समुपस्थिते ।
तदा वै स्वैवर्णानां सं गोधूरिकिं शुभम्‌ '" इति ॥
मथमविवाहे नान्दीश्राद्धं पितकवेकमेव-
८ नान्दीश्राद्धं पिता कुयादाघे पाणिप्रहे पनः ।
अत ऊर्ध्व प्रकुर्वीत स्वयमेव तु नान्दिकम्‌ " इति ॥
पित्रभवे पितापहाव्रन्यतमः । सर्वेपामभावे स्वयमेवेति निवन्धकृतः ।
रेणुकारिकायु षिरेषः-
“ उक्ते काठे विवाहाङ्ग कुर्यान्न न्दीमुखं पिता ।
देशान्तरे विवाहशत्त्र गत्वा भवेदिदम्‌ " इद्र ॥

9 ग, "णुकाकाः । ,

५३८ भटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता- ` [विवाहः]
( विवाहप्रयोगः )

ग्रामान्तरे गरिवाहेदित्यपि फचित्पादः । नान्दीपुखमिति स्वस्तिवाचनम-
ण्डपदेवतास्थापनादपलक्षणम्‌ । गरहपवेशस्थाखीपाकादिकं तु खण गत्वेव ।
इदानीं तु तत्रैव कुर्वन्ति तच्छिथिलम्‌ ।

[यि क्‌
अथं विवाहप्रयागः ।

कन्यादाता सुप्ते गृ्ाङ्गण उक्तलक्षणं तोरणादियुक्तं मण्डपं कृत्वा तत्र
वधृहस्तचतुष्रयपरिमाणां हस्तसप्रकदस्तपथकान्यतरपारिमाणां वा समचतुरभरां
हस्तमात्रौरछ्वायां सोपानयुतां सुश््ष्णागक्तलक्षणां वेदिं कुयात्‌ । वरपित्रा तु
स्वग्रह उक्तलक्षणो मण्डप एव कार्यो न वेदिः

ततो यथाकालं वैवाहि ज्योतिषिदादिषटे शरुमे पुहर्तं कन्यापक्षीयपुरन्ध्यो
वधू सुगन्धितेरयवारहरिद्ादिगङ्गलदरव्येरुदतेनपूवेकगुष्णोदकेन यथाचारं
संलाप्य तच्छष्टरव्येरदरतंनपूैकं तथैव बरं संस्लापयेयुरिलयाचारः।

ततः कन्यादाता पिवाहदिने तपपुवैदिने बा पूर्वाह्न कृतमाङ्गलिकल्लानो
धृतमाङ्गलिकवेष उपरिपने रङ्गवद्िकायुक्ते प्राङ्गणे शर चवस्नाच्छादिते पीटासने
पराय उपविश्य स्वस्य दक्षिणतः कृतमाङ्गलिकसनानां ध्रतमाङ्गखिकवेषां पलनीं
तस्या दक्षिणतः कृतमाङ्गलिकसनानां धरतमाङ्कलिकव्रेषां कन्यां चोपवेदयाऽ5-
चम्य प्राणानायम्येष्टदेवतागु्वादीनपस्कृल देशकालो संकीय॑ममास्या अग-
कनाम्न्याः कन्याया व्राह्यव्रिवाहविधिना विवाहसंस्कारं करिष्य इति संकल्पं
कुयात्‌ । मास्याः कन्याया भतरं सह धमपरनोत्पादनद्रव्यपरिग्रेष्वधिकार
सिद्िद्रारा श्रीपरमेन्वरपरील्ययं ब्राह्मदिवाहविधिना विबाहसंस्कारं करिष्य
इयेवं वा संकल्पः । पितामहस्तु मास्या अयुकनाम्न्याः पाज्या इयेवं वदेत्‌ ।
परपितामहस्तु प्रपोत्र्या इति। शातृपितृव्यादयस्तु भगिन्या धातुकन्याया
इयादि संबन्धानुसारेणं वदेत्‌ । अथवा--अपुकप्रबरान्वितामुकगोबोत्पन्नोऽपु-
कराम ऽहं मम समस्तपितृणां निरतिशयानन्द ब्रह्मलोकावाप्त्यादिकन्यापत्िषा-
दनकल्पोक्तफलावाप्तये मया परिकर्पितेन बरेणास्यां कन्यायापरत्पादपिष्यमा-
णसंतला द्रादशावरान्द्रादश परान्युरुपान्पतरितरीकतुमात्मनश्च लक्ष्मीनारायणपरी-
ल्यथमपुकनाम्न्या अस्याः कन्यायाः प्रतिपादनरूपं विवाहं करिष्य इयेवं
संकरः । अस्मिन्पक्षे कन्याप्रतिपादने संकल्पो न कायैः । वरपिता तु-अस्या
युकरर्मणः पुत्रस्य विवाहसंस्कारं करिष्य इयेवं संकल्पं कुर्यात्‌ । अस्यापुक
शर्मणः पुत्रस्य देवपित्य्णापाकरणसिद्धिद्रारा श्रीपरमेन्वरभीलयर्थं वित्राहसं
स्कारं करिष्य इयेवं संकरः ¦ पितामहस्तु पौतरस्येति बदेत्‌ । भपितामहस्तु

[विवाहः) संस्काररत्नमाखा । ९३९
( विवाहप्रयोगः )
प्पौत्रस्येति । रातुपितन्पादिस्त घरातुरतृपतरसयेतयादिसंबन्धादुस्ारेण । वस्तु
तस्तु स्वस्य विवराहसंस्कारं करिप्य इयेवं बरक एव संकरप इति युक्तम्‌ ।
न च पितुः सस्तिवाचनायङ्गकगलासंकसोऽपि तत्कर एति वाच्यम्‌ ।
मधानानुषठातुवेरस्येव पधानसंकल्पकर्वकताया उचितत्वात्‌ । पाणिग्रहणं हि
भधानम्‌ । तच्च वरकर्तकम्‌ । अतो वरकर्क एवायम्‌ ।

^“ नान्दीश्राद्धं पिता ुर्यदाचे पाणिग्रह पुनः " ।

इतिवचनान्नान्दीश्रादधपात्रं पितृकरतैकम्‌ । नान्दीश्राद्धशब्देन ' सस्तिबाच-
नमप्युपलकष्यत इति केचित्‌ । स्वस्तिवाचनाद्रीनां वहिभूतत्रपके प्रधानसंकसो
वाग्दानातप कन्यादानास्पर्वे बा कन्यादाता कतैव्यः । वरेण वधृषहगमनात्पूप
कतैव्यः । स्वरस्तिवाचनादीनां बहिभृतत्वपक्ते कन्याविवाहं कतुमादौ पण्याह-
वाचनमिलयादिसंकल्पः कन्यादात्रा कतैव्यः । वरपित्रा तु मतपु्रपरिबाहर्थ
पण्याहवाचनमिल्यादिसंकसः कायः । कन्याविवाहस्य वरपक्षसंपाचरैवाहि-
कसपप्रीदानसदितक्रियायां वरपक्षस॑पावरवैवाछ्किसामग्रीदानसदितं विवाह.
संस्कारं करिष्य इति संकरपे षिशेषः ।

ततो गणपतिपूजनं पुण्याहवाचनं मातृकापूननं नान्दी श्राद्धमङ्करारोपणं ग्रह
मखं मण्डपदेवतापतिठापनं च कुर्यात्‌ । वरपिताऽपि गणपतिप्ूननादि कु्ात्‌।
अत्राप्निः परीयतामिति विशेषः । अथवाऽङ्कुरयोपणग्रहमखो प्र पृथगेव यथा-
वकाशं कार्यो । न तु नान्दीश्राद्ोत्तरकतैव्यतानियमः ।

तत उभावपि मण्डपदेवतापरतिष्ठापनानन्तरं किवाहाङ्गदेवताकरुख्देवताभीलर्थ
यथाचारं दविजसुवासिनीङुमारादीन्यथाक्रालं यथोपपमनानेन भोजयेताम्‌ ।
एवमन्येऽपि दद्धपारम्पयौगता उचावचा देशधमां प्राम; कुलधमीथात्र
कव्याः । एतच सूत्रकृता ज्ञापितमस्ति-! अत्र बीजन्यधिश्रयन्त › इलनेन
सूत्रेण । आशलायनेन तु स्पष्टमतम्‌ - (अम सटूचावचा जनपदा गरामधर्माश्च
तान्विवहि प्रतीयात्‌ › इति । आपस्तम्बेनापि--' अवृतश्चाऽऽ कनाम प्रतीयेरन्‌ ›
इति । आ्टतः क्रिया वेैवादिक्यः । अव्रिशेपात्सपत्रका अमत्रकाध । ताः
स्वा आस्ीभ्यः सवणौभ्यः सकाज्ाद््रगम्य म्रतीयेरनछुीरानिवोढारः । सम
शका ग्रहृपूनादयः | अपरत्रकरा इन्द्राणीपूजनादयः | ताव यथाजनपदं यथा
वभ यथाग्रामं यथाङढं यथाद्ीपुंसं व्यवस्थिता एव न सवौः समुचिता इति
सुदशेनेन व्यार्पातम्‌ ।

# अत्र ' उक्तम्‌ " इति रेषो ज्ञेयः

९४० भटगोषीनाथदीितविरचिता- [विवाहः]

( वरबरणम्‌ )

शाङ्यनः - ५ जातं कृतमङ्गलं दरमविषवाः सुभगा युवत्यः कुमार्ये वेम
प्रतिपादयन्ति ताप्तामप्रतिकूढः सखादन्यत्रामक्ष्यपातकेम्यः ” इति ।

अविधवा इत्युपलक्षणम्‌ । रिष्टद्िना अपि ब्रह्मघोपपूैकं कन्याहे बरमा-
नयन्ति । तासां स्लीणामप्रतिकूलोऽनुकूलो वरः स्यात्ता यचत्कारयन्ति कुखाचा-
रमर्थाद्विरुर ततु र्यात्‌ । सर्वमेवोक्तं कुयीदिति न, अभक्यपातकेभ्योऽ-
न्यत्र, अभक्ष्यभक्षणे येन च पातकं भवति तन्न कुयात्‌ । काथन स्ियोऽस्मि-
अवसरे का्मेणादिकं ङुेन्ति तद्यतिरिक्तं यद्यत्कारयन्ति तद्विषेयमिति
तद्गाष्यम्‌ ।

अन्यच्चाहाऽऽपस्तम्बः-- “४ तथा मङ्गलानि " इति।

शहदुन्दुमिवीणावादित्रसैपवादनानि कुरस्लीगतिानि फेशदमश्चवादिकरपना-
हतायित्रवासोधारणगन्धानुरेपनस्सग्धारणापदातिगमनचित्र्वजादीनि शिष्-
चारभसिद्धानि मङ्गलानि विवाह उपतंहतैव्यानीति सुदशनः ।

ततः कन्यादाताऽश्वादियानयुतः समङ्गखवादित्रपोषः सलेकृतः सष्ठ.
नधदद्धमान्यजनपुरन्ध्यादिसदहितः सपत्नीको वरण्रहमागलय भराख्ुखं वरमुप-
वेश्योद गुखस्तस्य दक्षिणत उपविर्य पत्नीं खदक्षिणभागे तयेवोपवेशयि-
स्वाऽऽचम्य प्राणानायम्योक्तरीत्या गणपति संपज्य यथाचारं कलक्षं
संस्थाप्य तत्र वरुणं संपूज्य दयोधिसर्जने कुर्यात्‌ । कन्याषिवाहाङ्गमूतं॑बर-
पूजनपहं करिष्ये, तदङ्गं गणपतिपूजनं वरुणपूजनं [च] करिष्य इति सेकस
कुन्ति तदूषितमेवोपनयनमरकरणे ।

अथ वरवरणम्‌ ।
तत्र कन्यापितोदगयन आपूयपाणपकते पण्ये नक्षत्रे यु्मान््राह्मणान्वरान्वर-
निशया प्रहिणोति-
“ ॐ प्र सु मन्ता धियपरानस्य प्क्षणि वरेमिर्वरा५ अमि षु प्रप्ीदतः।
अस्माकमिन्द्र उमयं जुजोषति यत्सोभ्यस्यान्धपो बुबोधति" इत्यनेन मघ्रेण।
ततो गच्छतस्ताननुमन्रयते- “ॐ अनृक्षरा ऋजवः पन्तु पन्था येभिः प्ला०
ममस्तु देवाः ” इति । वरनिश्वयं त्वा तेष्वागतेषु यसमन्कर्रिमधिच्छुमे मुदं
कन्यावरणातपू्वमनन्तरं वा यः कथिवृद्धः कन्यापक्ीयो वरपितरं पति बरूयात्‌।
एतस्य कन्या वधूरस्ि तस्या; कन्यायास्त्वतपुत् भतैत्वेन सीकर त्वत्समीपे
१क. ड, "थोविः।

[विवाहः] , संस्कारररनपाखा । ९४१
( षरवरणम्‌ )
सृहद्धिः सहायमागतो भवद्धिः स्वीयः सह विचार्थ व्रपूजनार्थपनुदगेतेभ्यो
देयेति ।

ततो वरपितां पित्रावरनुमलया दत्ता मयाऽनु्गेति । ततः पुरोहितादिश्रतु-
ष्पादे शुभ्रवत्राच्छादिते पीटसने-“ ॐ अनृक्षरा० ॐ खलति न इन्द्रो ° "
इति मच्राभ्यां पाद्ुखं शुङ्वंसं साटंकारं सुषेषं वरमुपमेशयेत्‌।

ततस्तदुपवीतफल्पादि भूषणगन्धवासोभियंथाविमवं संपूजयेत्‌ ।

ततः कन्यापिता वरस्य पुरोभागे प्रयद्युख उपविश्य वरपित्रादिसमीपे
गणपयादिस्मरणपूषैकमर्‌ अगुकमवरान्वितामुकगो तरो न्नाया अयुकपपीत्या
अपुकपोत्या अमुकपुत्या अपुकनाम्न्ये कन्याया अमुकमवरानितामुकगोजो-
त्पज्नममुकमपीजममुकपोजममुकपुत्रमयुकश्माणं मरतृत्वाय दृणीमह रइत्युपवीता-
दिभि्शुपात्‌।

वरपिता सर्वेषामनुमति गृहीत्वा पूरयोक्तमनृच्ाननूय वा दृणीध्वमिति
वदेत्‌ । एवं पनद्विः । बाढमिति स्वनुमतिपूषैकं वरपिताऽ्री कुयात्‌ ।
वरणीयेयं कन्येति पित्रादिभिरनुज्ञायां दत्ताया खी करोमीति वरो प्रयात्‌ ।
इदानीं सीमान्ते ब्रपूनं यत्छव॑निति तदेषेदम्‌ । ततरैवानया यला वरबरणं
कतैव्यमू।

ततो वरस्य पादौ पर्षार्य गन्धपृष्पाक्षतनीराजनवज्ञादिमियथाविभवं
संपूज्य यथाचारं दुग्धादि पाश्ननं तेन कारयित्वा नारिकेलफटं हस्ते दादि
लयाचारमराप्म्‌ ।

ततो वरः कृतनिलक्रियः खलकृतः सरग्वी दातृदत्तवक्लादिभूषित इषटदेव-
ताकुल्देवतारुरवादीममस्छृलय मम वधृगृहगमनकर्मेणः पुण्याहं भवन्तो दुवन्त्वि-
लयादिभिः पुण्याहवाचनं कृताऽकृता वा यथाविभवम्वायन्यतमयानमारुह
सितच्छत्रः स्वधितैः सुभूषितैहातिवान्धमैरियमेव सा येलयादिमश्रपारपर्रा-
हणैः पुरन्धरीभिर्जलकुम्भदर्पणकन्यापुष्पक्षतदीपमालाध्वनलानमङगलवादि
तरधोषैगैलयदधिनतंकादिभिश्च युतो वधूं गत्वा दारदेशे भालः स्थिता
नीराननपूणंुम्भहस्ताभिः पुरन्रीमिः भ्रुच्ातामिनीरानितोऽन्हं विश्य
मण्डपमध्ये हरितेषु दर्भ संस्थापिते सोत्तरच्छदे चतुषयादभद्रषीठे ा्ुख
उपविशेत्‌ । अत्र शिष्टः कन्यावरणं कन्यापूननं वाग्दानं च कुन्ति ।

१ग. प्ता पुत्राः ।,

५४२ भटगोपीनाथदीक्षितविरविता- [विवाहः]
( मधुपर्कः )

अथ मधुपर्कः।
स च वरशाखया कतव्य इद्युक्तं श्परिशिष-
८ वरस्य या भवेच्छाखा तच्छखागृ्यचोदितः ।
मधुपः प्रदातव्यो हान्यश्चा्ेऽपि दातरि " इति ।

अत्र बर इलच्य॑स्योपटक्षणम्‌ । जयन्तेन तु यजमानशाखयैव मधुपर्क
उक्तः । वस्तुतस्तु सलयापादसूतराटुसारिभिः सूत्रोक्तं एव मधुपर्कः कायं इति
युक्तं परतिभाति । मधुपकैमरयोगस्तु समावर्तन उक्तः । आगतं कन्याथिनमिमं
बरं मधुपकेणाहैयिष्य इति संकटपवाक्ये विशेषः । यदि तु गहयपरिशिषएटमेव
शिष्टैराचारानुरोषास्स्वी करियते तदाऽऽश्वलायने वरे तच्छाखीयमधुपरककविषेर-
पेक्षितत्वात्तसयोग उच्यते । तत्रायं कमः । पादारथमध्यर्थं पश्रवत्रिराचमन-
जलार्थ शुद्धर्थाचमनीयार्थं च पात्रचतुष्टयं॑मधुयुक्तदध्याख्यमधुपरकसदहितं
कांस्यपात्रं पञचविशतिदर्भूरथोपुखत्रैवामावर्तेन यथा वेणी मवति तथाओ्े
गुम्फितेरमे ग्रन्थियुतैधिष्टरं च संपाचयाऽऽगतं कन्याधनं सञातकं वरं मधूुपेणा-
हेयिष्य इति संकरस्योपकलिपितं विष्टरं-विष्टरो विष्टो विष्टर इति तनिक
परतिग्ृह्तामिद्यासनायं वरहस्ते दयात्‌ । वरः प्रतिगृह्णामीति परति)

अह वप्मेलस्य वामदेवो विष्टरोऽतुप्‌ । विष्टरोपवेशने विनियोगः । ॐ अहं
वप्मं प्नातानां ° मिदि ' इत्ुदगग्रे विष्टर उपविशेत्‌ । विष्टरं मत्रेण प्या
माक्रम्य तृष्णीयुपविशेद्रा ।

0 + ॥ [स ~ (^ = । ५ [+

ततोऽचेकेन-पाचं पाश्च पाद्रमिति त्रिनिवेदितं पायं वरः प्रतिग्रहीयात्‌ ।
स्त्र निवरेदनानन्तरप्ैकः प्रतिगृद्तामिति वदेत्‌ । मधुपकषमतिप्रह्यति-
रिक्तस्थले प्रतिगरहामीलवच्यंः।

ततोऽचेकस्तेनोदकेन वरस्य दक्षिणसब्यौ पादौ क्रमेण प्रक्षालयेत्‌ । ततो
वरो टोक्रिकजलेनाऽऽचम्य गन्धपास्यफलादिसयुक्तम्यपर््यमध्यमिति त्रिनि-
वेदितमध्यंमञ्ञलिना मतिगृ तृष्णीं निनयेत्‌ ।

तत॒ आचमनीयमाचमनीयमाचमनीयमिलर्चेन भ्रिनित्रेदितमाचमनीयं
प्रतिग्रह तस्येकदेशं षीत्वा, अगृतोपस्तरणमसीलस्य बापदेषो नटं य्न; ।
जलपाने विनियोगः । ॐ अमृतोपस्तरणमसि इति पीत्वा लौ किंकजटेनाऽऽचा-
मेत्‌। मधुपर्को मधुपो मधुपक इलयचंको मधुप निवेद प्रतिगृह्यतामिति वदेत्‌।

ततोऽच्यैः- मित्रस्य त्ेलस्य वामदेवो मधुपं विराथ्यनुरवा । पधुपकौ-
वेक्षणे विनियोगः । ॐ मित्रस्य त्वा चकुषा प्रतीक्ष ' इल्यानीयमानं मधुपकष-

[विवाहः] संस्काररत्नमाला । ५४३
( मधुपकंः )
मवेक्ष्य, देवस्य त्वेयस्य वामदेवः सपिता यजुः । मधुपर्कमतिग्रहे विनियोगः ।
ॐ देवस्य त्वा पवितुः प्रप्तवेऽशचनोरबहम्या पूष्णो हस्ताभ्यां प्रतिगृहामि ' श्यर्च-
केन निवेदितं मधुपर्मञ्जछिना प्रतिगृह्णीयात्‌ ।

ततः मधु वाता इति ठचस्य राहुगणो गोतमो विषमे देवा गायत्री ।
मधुपकेकक्षणे विनियोगः । ॐ मधु वाता ऋतायते० मवन्तु नः ३ इलयज्ञलि-
गतमधुपर्कपात्रस्थं मधुपकमवेकषेत ।

ततस्तत्पात्रं सव्यहस्ते धरत्वाऽङ्कष्टानामिकाभ्यां मधुपर्के त्रिः परृक्षिण-
मारोड्य) वसवस्त्वेलयादीनां वामदेव ऋषिः । वसवो र्द्रा आदिल्या विशव
देवाश्च क्रमेण देवता यजूषि । निमाभेने विनियोगः । “ ॐ वप्रवस्त्वा गायत्रेण
च्छन्दसा मक्षयन्तु [इति] पुरस्तान्निमाषि । ॐ रुद्राप्वा तष्टुभन च्छन्दसा भक्ष-
यन्तुः [इति] दक्षिणतः । अत्रोदकस्परशे विकरः । “ ॐ आदियाप्त्वा जागतेन
च्छन्दपता मक्षयन्तु ' [इति| पश्वात्‌। ॐ विश्च तवा देवा आनुषटुमेन च्छन्दा मक्षयन्तु '
[इति] उत्तरतः। ततः --ृतेभ्यस्स्वेल्यस्य वामदेवो मधुपकों यजुः । मथुपर्ग्रहणे
विनियोगः । ॐ भूतेम्यस्त्वा [इति] मध्याक्किचित्किचिद्दी्वा तूष्णीं रिर्य
क्षिपेत्‌ । प्रतिग्रहणं मत्राततिः । तुष्णीं ग्रहणं सपत्रं क्षिपणमिति वा । अस्मि
नपे क्षेपणे विनियोग इति व्रिनियोगवाक्ये विषः ।

ततो मधुपर्कपात्रं भूमौ निधाय मधुपककदेशं गृहीता, विराजो दोहेऽसी-
त्यादिमव्रतरयस्य वामदेवो मधुपक यजुः । मधुपकैमाशने विनियोगः। ॐ विराजो
दोहोऽप्ति' [इति] प्रथमं प्राश्य लौकिकरजटेनाऽऽचम्य पुनस्तथैव गरदीला " ॐ
विराजो दोहमश्षीय ' [इति] द्वितीयं प्रार्य टोकिकरजटनाऽऽचम्य पुनस्तथैव
गृहीत्वा ॐ मयि दोहः पद्ययै विराजः [इति] तृतीयं प्रार्य लौकिकजले-
नाऽऽचम्य पधुपकेशेपमुदच्छखो ब्राह्मणाय प्रयच्छेत्‌ । लोकविद्ष्त्वादिदानी-
मप्स्रेव क्षिपेत्‌ । ततः-- अगृतापिधानमसीलस्य वामदेवो जढं यजुः । नल-
पाने बिनियोगः । " ॐ अमृतापिधानमप्ि ' इति पूर्वाचपमनशिषटा अपः रिचि.
त्पीला लौकिकजटेनाऽऽचम्याऽऽचमनीयरेषं सवं॑गृीता, सलं यक्ष
इत्यस्य वामदेवो जलं यज्जः । जलपाने बरिनियोगः । ॐ प्यं यज्ञः श्रीभयिश्रीः
श्रयताम्‌ › इति सर्वं परीत्वा लोक्षिकजटेन द्विवारमाचमनं कुयोत्‌ ।

ततोऽर्चको गौगरमोरिति गां तिरनितरदयेत्‌ । ततः पृन्यः-- माता सद्राणा-
मित्यस्य भार्गवो जमद मिरगोखिष्टप्‌ । गोरुत्सजैनाङ्गशूते जपे विनियोगः ।
ॐ माता रुद्राण दुदिता० प्र टु वोचं ° पिष्ट ' इति जपित्वा “ ओमुतमृनत '
इत्युक्त्वा विष्टजेत्‌ । |

५४४ भटृगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [विवाहः]

( गोरीहस्योः पूजनम्‌ )
ततो दाता गन्धमार्यवह्मुग्मोपवीतयुग्मामरणादिभिरयथाविभवं॑पूज-
यित्वा माषविकारमूतव्यञ्जनसदहितान्नेन तं भोजयेत्‌ ।
विष्टरलक्षणं परिरिष्टे-

“ पञ्चाशता मवेद्रह्मा तदर्धेन तु विष्टरः ।
उर्वैकेशो मवेद्रह्मा रम्बकेदास्तु विष्टरः ।
दक्षिणावतैको ब्रह्मा वामावस्तु विष्टरः ।
पञ्चविशतिदरमाणां वेण्यमे परन्थिपूषिता " इति ।
पथाशदर्थं पशच्विशतिः । तावत्सर्यैदरभेविष्टरो मवतीयर्थः । केशा
अग्राणि नि्माणकाल उरध्वौनि यस्य । लम्बानि रम्बमानान्यधोपुखानि
निमीणकालेऽग्राणि यस्येति । धूपे दध्यलामे क्षीरम्‌ । मध्वलाभे सर्पि
गुडो वा । स्वाभाव उदकमिति ज्ञेयम्‌ ।
इत्याश्रलायनीयो मधुपर्कः ।

जथ गोरीहर्योः पूजनम्‌ ।
अथ कन्या साता परिहिताहतवस्रा गहान्तः पूजिते स्थाने विदिष् मृन्पयै
स्िभिसिभिः कल्डः पिधानोत्तरः प्रणीः इत्वा समन्तात्मत्रेणाऽअ्ेष्टय
तन्मध्ये सूतेष्टितोपला(ल)सहितां दृषदं निधाय तदुपरि श्रेततण्डुलाक्षतपुञ्ध
पङ्जं कृत्वा तत्र पलादयन्यतममितां ब्राह्मणकृताग्न्युत्तारणसंस्कारप्राणप्रतिष्ठा
हैमीं गोरीहमतिमां स्थापयित्वा तदग्रे परुद्रयतदर्धतदरपान्यतमपरिमित-
रजतनिपितं ब्राह्मणकृताग्नुत्तारणसंस्कारपाणपतिषठं नन्दिनं संस्थाप्य कुक
मादिना भित्यादौ गौरीहरौ ठेखयिला-
५“ पिहापतनस्यां देवेशीं सर्वाटंकारपयुताम्‌ ।
पीताम्बरधरं देवं चन्दरार्धकृतशेखरम्‌ ।
करेणाधः सुषापूरणं कलशं दक्षिणेन तु ।
वरदं चामयं वामेनाऽऽश्िप्य च तनुप्रियाम्‌ " इति ध्याता,
““ गौरीहरौ महेशान सर्षमङ्ल्दायकौ ।
पूजां गृहणतां देवेशौ मङ्गलं कुरुतां पदा "
इति मत्रेणाऽऽवाहनादिषोढशोपवारेः सौभाग्यादिकामनया पूजयित्वा
नन्दिनं पूजयेत्‌ । विसर्जनं तु विवाहान्त आचारात्‌। „

१ क, देष ।

[विवाहः] संस्काररत्नमाला । ५४५
( मररुशटोकाः )
ततो देवेन्राणीं तत्रैव भतिमायाम्षतपुञ्ञे वा पूनयित्वा,
५ देवेन्द्राणि नमस्तुभ्यं देवेन्दरप्रियमामिनि ।
विवाहं माग्यमारोग्यं पुत्रहाभं च देहि मे
इति समाथ्यं सौभाग्यादि मार्थेयमाना तत्रैव तिन्‌ ।
ततः कन्यापिता कन्यया दीपं भज्वलपित्वा(य्य) ब्राह्मणान्सुवासिनीश्च
पूजयेत्‌ । तेभ्यो दक्षिणां च दधात्‌ ।
इति गौरीहरयोः पूजनम्‌ ।

तके ब्राह्मणाः स्वलंकृते मण्डपे वेहमनि वा यथाचारं समङ्गलगीतनृलयवा-
दित्रादिषोषे क्रियमाणे एृषीपरभागयोर्हस्तान्तरालं स्थरं विहाय परस्यपरि.-
मितसिततण्डुलद्रौ राशी कृत्वा मध्ये उयोतिषित्ृतकुङ्कमस्वस्िकाङ्कितमन्तः-
परं राश्योध्य उत्तरदशं धारयेयुः ।
ततो वन्धुननः पूर्वराशावद्मनि तण्डुलजीरफयुताञ्जणिकां परयश्ुलीं बध
पथिमराशौ पीठे तण्डुलजीरकयुताञ्जसिकं भाखुखं वरं चावस्थापयेत्‌ ।
आश्वलायनो वरश्रेपराद्खी वधूः प्रययो वरः । इत आरभ्य यावदन्तः-
पटनिःसारणं द्विना मच्रपाठं पुरन्ध्यो मङ्गलगीतानि कुः ।
प्रस्थपरिपिततं तण्डुलानां यमेनोक्तम्‌-
«५ आरुह्य तण्बुहप्रस्थमीकषत्प्रल्मूखां (ली) वधूम्‌ ” इति ।
ततो धूवरौ मनसेषटदेवतां ध्यायन्तौ समाहिती तिषताम्‌ । असपन्रवस
रेऽवकाश्चानुरोधेन ज्योतिविदो मङ्गल श्छोकान्प्युः ।
वत्र पत्रता; षट श्टोकः-
देवो विघ्रमिनाक्षनो गणपातिध्यातिश्च चिन्तापह्‌-
दन्नलया हूतविध्का अपि सुरा जाता हरानादयः ।
योऽजाविधचसुसंज्ञया च करगे संस्थापितो मण्डपे
सिद्धा शछेषणद्षितः स उभयोः कु्यास्सदा मङ्गलम्‌ ॥ १॥
वात्सस्यातिपतरौ कपोल्युगुं स्वस्याऽऽगतौ चुम्बितुं
दृषटराऽऽकुश्चितमास्यपघ्नममलं सेषत्सितं सत्वरम्‌ । ,
अन्योन्यं रिवयोस्ततः सुवदने युक्ते अभृतां तयो
रित्थ॑“येन विनोदितौ स भगवान्डरयात्सदा मङ्गलम्‌ ॥ २ ॥

१क, ख्‌, ग, प्रज्वाल" । *
९९

५४६

भगोपीनायदीक्षितविरषिता- [विवहः]
( मङ्गरश्येकाः )

विघ्नेशो विबुधधिभि्गणपरतरदेतेयजोपद्रवा-

तैः पाथित ईरोऽपि कुतुकावृ्वा वपुः रेशवम्‌ ।
पा्लयोकसि शेशवानि चरितान्यस्युत्कटान्याचर-

देवो हषयतीशवरौ स भगवान्कु्यात्सदा मङ्गलम्‌ ॥ ३ ॥
योऽपणीङ्य॒तरपके स्थित उभौ पीत्वा स्तनी सत्वरं

शुण्डाप्रेण युखेन षाऽऽश युगपद्वाखो विभृविघ्रराद्‌ ।
सरास्यः कुतृकाद्धिमाचटयुतोत्सङ्गाद्धरोत्सङ्गके

गच्छन्ना् हरन्मनः स शिवयोः कुर्यात्सदा मङ्गलम्‌ ॥ ४ ॥
यो देवस्य शिवस्य ताण्डवविधौ हषीन्मदायाऽऽगतेः

कूजद्धि भ्रमरेयुतं कममल स्वीयं धुनानो विभुः ।
कुन्वरगु सुभाषणं स्वलदथो हास्यं तनोतीश्वरो

नाव्यं चैव मुदावहं स भगवान्कुयास्सदा मङ्गलम्‌ ॥ ५॥
यो विघ्रोडुपनायनामिधविधौ दत्तेऽद्विपुत्रया शुभे

पातर भिक्षितुमाहूतेषु विवुधेव्रहयारवीन्द्रादिमिः ।
नानोपायनकरेषु तत्र सुरराददपं वि(व्य)पास्य क्रमा-

द्र्ान्बणिन आचरलहरहः कुर्यात्सदा मङ्गलम्‌ ॥ ६ ॥

भ्रीमान्कारयपगोत्रजोऽरुणरचियैः पिहराशीश्वरः
पट्ञ्याश स्थसुशोमनो गुरकरुजाव्नानां च मित्रं रविः ।
दैत्येणमन्दरिपुः कलिङ्धजननश्चा्ीशवरौ देवते
मध्ये वर्ुलौन्धिकामुवदनः कुर्यात्सदा मङ्गलम्‌ ॥ १ ॥
चन्द्रः कर्कटकप्रमुः पितरविश्वाऽऽतरेयगोत्रोद्छ-
आऽऽतरेय्यां चतुरश्रगोऽप्पतिदिशास्यश्चब्रुमादिवतः ।
षटूपप्तामिदशैकशोमनफठो ज्ञारिः कुजा्कप्रियः
कारिन्दीतयदेशजो हिमकरः कुर्यात्सदा मङ्गलम्‌ ॥ २ ॥
भौमो यामिमुखोऽरुणो यमदिशि च्यन्ते स्थितोऽवनतिनः
स्वामी वृशिकमेषयोः सुरगुरोरकस्य चेन्दोः प्रियः ।
ज्ञारिः परटूननिफटप्रदश्च वमूधास्कन्दौ करमदैवते
मारद्रानकुणोद्धवः ्षितिषुतः कुर्यात्तदा मङ्गरम्‌ ॥ ३ ॥
ज्ञः पीतो मगधश उत्तरमुखश्चाऽऽत्रेयगोजोद्धवे
बाणस्योत्तरगः प्रियो रविपतितौ शक्रः स वै शीतगोः ।

[विवाहः] संस्काररत्नमाख । ५४७
मरईरश्काः )
कन्यायुग्मपतिरदशाष्टगमचतुःषण्ने्रगः शोभनो
विष्णु द्वावधिदरैवते च शिनः कुर्यात्सदा मङ्गलम्‌ ॥ ४ ॥
जीवः पिन्धुपतिविपिः पुरपरतर्देवो षनु्ीनयेोः
स्वामी त्वाङ्गिरपसथोत्तरमुखो दीर्ध स्थितश्रोत्तरे |
ूर्यनुक्षितिजग्रियो बुधपतितो शत च पीतप्रभो
बाणदद्रिषु चाङ्के च शुभदः कु्यातदा मङ्गटम्‌ ॥ ९ ॥
शुक्रो मागेवगोत्रनः पितरुचिः प्राचीमृखः पूर्वतः
पश्चास्े वणिजो वृषस्य च पतिर्मोास्यदेशोद्धवः ।
इनदराणीन्द्रमुदेवतो ज्ञरविजौ राती अरातिः शशी
सू्ैः सप्तदशके च श्मः कुर्यात्तदा मङ्गलम्‌ ॥ ६ ॥
मन्दः कृष्णहचिश्च वारुणिमुखः पौराष्रूनः कादयपः
स्वामी वे मृगकुम्मयेर्भुगतुषो मित्र रवीन्दू सिप ।
स्थानं पञचिमदिक्प्रनापतियमे देवै स्थितः कार्मुक
पटतरिस्थः शमकृच्छनी रविमुतः कु्यात्तदा मङ्गरम्‌ ॥ ७ ॥
रादू राठिनपूभ॑वोऽथ दितिजः कृष्णश्च शुरपा्नो
यः काटाहिपुदैवतो यमदिशावक्त्रश्च नीटप्रमः ॥
रक्ोदिक्प्यकरालरकुटिल्हतयेठीनसेर्वरानः
पटूत्रिष्यः शुभङ्ृच बरपतिः कु्यत्सदा मङ्गलम्‌ ॥ ८ ॥
केतुरभैमिनिगोत्रजोऽनिलदिशाप्र॑स्थः कुनेनदुप्रिय-
्ित्रविड्ध्वजपीटगो यमदिश्चावक्रः कराटास्यक्ः ।
बह्मा चैव तु चित्रगु्पतहितो यस्याधिदेवः कदः
पटूतनिस्यश्च सुेदिदेशजनननः कुर्यात्सदा मङ्गटम्‌ ॥ ९ ॥
एवमन्यानपि पङ्गल श्टोकानवकाशानुरोषेन पठेयुः ।
ततः- ५ तदेव ठघ्ं सुदिनं तदेव ताराबलं चन्द्रबलं तदेव ।
विद्याबलं देवबलं तदेव ठक्षमीपते तेऽङ्घ्रियुगं स्मरामि । ॐ प्रतिष्ठा ”
इति ऽ्योतिधिदा पठिते विभाः स्योऽन्तःपटमुदगपसायं वधूषराभ्यां पर-
स्परं सुमहते निरीक्षणं कारयेयुः । ।
ततो वधूवराभ्यां परस्परमज्ञरिस्थतण्डुलनीरकावकिरणं कन्यापूर्वकं कार
येयुराचारात्‌। “
ततो द्विजा ऋक्व वेलयादीनि सण्डानि प्रजापतिः सोम रानानपश्रनतेः

९४८ भटगोपीनाथदीक्षितनिरचिता- [विवाष्टः]

( कन्यादानम्‌ )

लनुबाकं पिरे व्याघ्र इ्ुवाकमसे देवप इति चतुरो मश्च पठेयुः ।
तत्तदन्तेऽक्षतारोपणं चाऽऽचारात्‌ ।
अथं कन्यादानम्‌ ।
अत्र रात्रावपि सानमाह दृद्धयाज्ञवस्क्यः--
८ ग्रहणेोद्राहतकान्तियात्रातिप्पतेषु वै ।
खानं नेपित्तिकँ ज्ञेयं रात्रावपि तदिष्यते „ इति ॥
घ्यासः-“ महानिशा तु विज्ञेया मध्ययामद्रयं निधि ।
तस्यां खानं न दरुवीत काम्यनैमित्तिकाहते ॥
प्रदोषे पश्चिमे यामे दिनवत्स्नानमाचरेत्‌ ” इति ॥
मध्ययामयोस्तु विशेषमाहात्रिः-
८ रात्रौ स्नानं यदि भवेत्दयन्नरं समाचरेत्‌ ।
स्वणौङ्कलिकरो विप्रो वह्विना वा विना भरेत्‌ '” इति ॥
भरयोगदपंणे स्पृयन्तरे-
^ कन्यादानं निश्षीये चेदिवा भोजनमिष्यते ।
काटे स्नानं प्कुर्वीत कन्यां ददद्रराय तु » इति ॥
विवाहे प्रथानद्रयं कन्यादानं पाणिग्रहणं च । आं कन्यापितरं प्रति।
कन्यादानस्य प्राधान्यं तु-
५ ब्राह्मे विवाहे शक्तिविषयेणारंकृत्य दात्‌ ›› इति धर्मसूत्रात्‌
« अकल कन्यामुदकपुव दच्यदिष बराहमो विवाहः ।
इ्याश्वलायनसूत्राच्च दानविवाहशब्दयोः सामानाधिकरण्यप्रतीतेः ।
पाणिग्रहणस्य तु-
^ पाणिग्रहणदिरम्रिलमपास्नमित्याचक्षते ” इति सूत्रात्‌
« पाणिग्रहणादपि गृहमेधिनेर्रतम्‌ " ।
इति धरषसत्राज्च भराधान्यं केयम्‌ । चौटकर्मोपनयनगोदानविवाहकालानभि-
धाय तेषां पुरस्ताचतघ्र आञ्याहुतीजुहुयादित्येतदाश्वरायनसूत्रमष्यत्र
मानम्‌ । अन्यथा तच्छब्देन.परामृष्टाद्िवाहात्पवेमुक्तस्य होमस्यापंगत्यापरेः ।
न हि कन्यादानास्पुरस्तादेव.ता आहुतयः सन्ति ।

[विवाहः] संस्काररत्नमारा । ९५४९
( कन्यादानम्‌ )

स्शृलयथैसारे हदवसिष्ठः-

^“ नान्दीमुख विवाहे च प्रपितामहूर्वकम्‌ ।
नाम सेकीतेयद्विदरानम्यत्र पितृपुषकम्‌ ” इति ॥

नान्दीपुखे प्रपितामहपूर्वंकलं यच्छाखायां पिहितं भवति तद्विषयं नास-
तत्रविषयम्‌ । अस्मृ्र तस्य॒ विधानाभावा्जतघरचौण्डपाचार्थरामाण्डा-
रादिभिरानुरोम्यस्ययोक्तताच ।

केचित्त नान्दीपुख इति बिवाहविरेषणम्‌ । पित्रादिभयोजकतेन ह्षस-
पादक इति तदर्थः । चर्त्वं इत्याहुः ।

अनया रीलया नान्दीुखे पपितामहृपूंकतवस्यापा्िरव । असिन्पते
राक्षसादिविवाहस्य हषेसंपादकसाभावान तत्र परपितामहपूवकलम्‌ ।

व्याप्तः--“ मुक्त्वा समुद्रहेत्कन्यां सावित्रीग्रहणं तथा ।
उपोषितः सुतां द्यादकचिताय द्विजाय तु '” इति ॥
भुक्त्वेति मधुपकाङ्गभोजनपरम्‌ ।
मदनरत्न ऋष्यभृङ्ः-
“ वरगोत्रं समुचायं प्रपितामहपर्वकम्‌ ।
नाम संकीपैयेदधदरान्कन्यायश्रैवमेव हि ॥
तिष्ेसूरवमुखो दाता वरः प्रय्युखो मवेत्‌ ।
मधुपकौधितायेनां तसे दचात्पदक्षिणाम्‌ ॥
उदपात्रं ततो गृह्य मन्रेणनां प्रदापयेत्‌ ।
गौरी कन्यामिमां विप्र यथाकति विमूषिताम्‌ ॥
गोत्राय शर्मणे तुभ्यं दत्तां विप्र समाश्रय ।
भूमिं गां चैव दामं च वाप्तांपति च खशक्तितः ॥
महिषीं वाजिनशरिव दद्य(त्छर्णमणीनपि ।
ततः स्वगृह्यविधिना होमा कम कारयेत्‌ ॥
यथाचारं प्रदेयानि मङ्गं करकाणि च ” इति ॥

सर्त पितपूरवकत्वस्यैव इष्टत्वात्मपितामहपूषैकत्वविधानम्‌ ! एवमेबेलनेन
गोत्ोचारादिकं कन्यायामप्यतिदिश्यते । पराश्ुखो दाता, उद्ुलः भतिग्रही-
तेतिदानपरिभाषामाप्स्य बाधनार्थं तिष्ठतु इत्यादिकम्‌ । शेयर समा-
साभावेऽपि क्त्वो दयषादेशदछान्दसः। दाप्रयेदित्यन्न स्वायं णिच्‌ । मङ्गं

९५० भटरगोपीनाथदीक्षितविरविता-- [विवाहः]

( कन्यादानप्रयोगः )
मङ्गलसूत्रम्‌ । करकाणि मून्पयपात्राणि । चकारात्सौमाग्यद्रभ्याणि सुवाति
नीभ्यो देयानीत्यथः

प्रयोगदपणे स्पृलन्तरे--
५ खाते पमुत्कील वरस्यापि तथेव च ।
नाम संकीतैयेदधिद्वान्परपितामहपू्वकम्‌ ॥
कन्यायाशरैवमेवोक्तवा मधुपर्काचिताय तु ।
स्वयं पुवेमुललिष्ठ्प्रयख्ूखवराय तु ॥
कन्यां सदक्षिणां दद्य्रूमि वप्ता वाजिनः ।
महिषीं गां च दाप च द्यात्खर्णमणीनपि ” इति ॥
स्मृयन्तरे तु-“ तिठदुदशो दाता प्राखुखप्तु वरो भवेत्‌ ” इत्युक्तम्‌ ।
नात्र प्रतिग्रहमश्र; । अयज्गसंबन्धित्वात्‌ । तच्रसंवन्धिदक्षिणानामेव भ्रति
ग्रहः समन्रको नान्यासामिति दितं चासि सूत्रठृता-
ताच्रीणां दक्षिणानां दशयति ” इत्यनेन । तत्रे यागः ।
५ देवा वे वरुणमयाजयन्‌ " इति श्रुतौ तस्यैवोपक्रमात्‌ ।
मनवे त्पमिति प्रति्रहमन्रस्तु वाजपेये दासीप्रतिग्रह उपयुञ्यते । तत्र-
संबन्थितात्‌ । न तु देवे बिवाहेऽप्युपयुज्यतेऽतत्रसंवन्धित्वात्‌ । अत्रापि रति
पादयेदितिवचनसखे यन्मातरृदत्तेन देवे दक्षिणाभिः सह दत्तायां मनवे तसप-
मिति प्रतिग्रह इत्यक्तम्‌ , तदत्तरग्रन्थविरुद्धमिति प्रतिभाति । न ममेयपि न
भवति । धर्त्रे मरतिपादयेदिति वचनात्‌ । एवं च-ॐ खस्तीति ॐ तथेति
वेतयुक्त्वा परतिग्रहीयात्‌ ।

अथ प्रयोगः।
कन्यादाता बरदत्तवक्ञाभरणादिरदहितां खदेयवस्चाभरणाद्र्ृतां इती
तव्ञपरिधानां कन्यां वराय दयात्‌ । अदमानं निष्कारय पीठे कन्यापुपवेश्य
वधषरयोमध्यपरदेश्षस्य दक्षिणत उदद्ष उपविश्य दक्षिणतः; पत्नी पुषे
इयाऽऽचम्य पवित्रपाणिः भराणानायम्य देरकारौ संकीरयापुकपवरान्वितापु
कगो्रोत्पननोऽगुक्षशषमी ऽहं मम ॒समस्तपितणां निरतिशयसानन्दब्रह्मरोकावा-
प्यादिकन्याप्रतिपादनकरपोक्तफटावाप्तयेऽनेन बरेणास्यां कन्प्रायायुत्यादयि-

म ग. निष्कास्य ।

3 >
[विवाहः] संस्काररत्नमारा । ¬ ५९५१
( कन्यादानप्रयोगः )

प्यमाणसंतला दवादशावरान्द्राद्च परान्पुरुषान्पविन्ीकतुमात्मनश्चं॑रक््मीना-
रायणप्रीतये ब्राह्मविवाहविधिना कन्यापरतिपादनं करिष्य इति संकसपं
यात्‌ । यद्यं संकरो तरिवाहारम्े छृतस्तद्‌ा नात्र कार्यः ।
तत; सपत्नीक उत्यायोदच्युख एव तिषटन्तीं परययुस कन्यां दक्षिण-
दस्ते धृत्वा--
« कन्यां कनकपंपत्ां कनकामरर्युतम्‌ ।

दास्यामि विष्णवे तुम्यं ब्रह्मटोकनिगीषया ॥

विश्वंभरः सर्वभूताः साक्षिण्यः समैदेवताः ।

द्मां कन्या प्रदास्यामि पितृणां तारणाय च " ॥

इति पटित्वा कास्यायन्यतमे तैजसे पातर भा्छखेन तिष्ठता वर्णं गृहीते
तिषठन्ाः परेयख्ुख्याः कन्याया दक्षिणे हस्ते हस्तद्रये वा सयवाक्षततुलपी-
पतरकुशसदितमुदकं क्षिपंस्रयोदश वाक्यानि पठेत्‌ । आश्वलायनो वरो दाता
यापो विपरीतं वा तदा वध्वा हस्तोऽप उपरि वरदस्त इद्येवमाश्ररायन-
रील्या वरदस्तोऽधो वधृहस्त उपरीलेवं याजञपरीत्या बोपर्यधोभावो द्रष्टव्यः ।

ततः कन्या तारयतु, पण्यं वर्धतां, रिवा आपः सन्तु, सौमनस्यमस्तु,
अक्षतं चारिष्टं चास्तु, दीर्घमायुः श्रेयः शानतः पृष्सतुष्टिधास्तु, तिथिकरणयु-
हू्तनक्ष्रसंपदस्तु, यच्छरेयस्तदस्तु, यत्पापं तत्पतिहतपस्तु, पुण्याहं भवन्तो
वन्तु, स्व॑स्ति भवन्तो व्ुवन्तु, ऋद्धि भवन्तो बुषन्तु, श्रीरसत्विति भवन्तो
दुषन्तु, इति ।

ततोऽपुकपरवरान्वितापुकगो तोत्पन्नोऽयुकश्मा ऽहं मम॒ समस्तपित्णामि-
ल्यादि प्रीतय इयन्तं पुषैवदुकत्वाऽपुकमवरान्वितामुकगोग्रोत्पन्नायागुकमपौता-
यामुकपोत्रायामुकरुत्रायापुकरमेणे कन्याथिने श्रीधररूपिणे वराय, अपुकपव-
रान्वितामुकमोजोत्पनाममुकमपौतरीमपुकपो ्रीमयुकरस्य मम पत्रीममुकनान्नीं कन्यां
वराधिनीं श्रीरूपिणीं यथाशक्ललेकृतां भनापतिदैवत्यां भरनासहत्वकर्मभ्यस्तु-
भ्यमहं मतिपादय इत्युक्त्वा सयवाक्षततुलसीपत्रकुशयुतं जलं वरदस्ते क्षिपेत्‌ ।
गान्ध्ैराक्षसवैशाचेषु नेवं भतिपादनं तेषां दातृम्यापारनिरपक्षलरात्‌ ।

ततो बर ॐ स्वस्तीति ॐ तथेति वा परतिगृहीयात्‌ । अत्र दातुम ममेति
न भवाति । एवं वरस्य प्रतिग्रहमन्रश्च न । एवं कन्या तारयलिलयाचां खस्ती-

१ ख. ड, ¢ श्रील" । २ क. श्वाऽन्येन येनकेनचित्कांस्या । ३ क. ग. शरे धृते प्रा" ।
४ क. "ण तस्मिन्पात्रे गू । ५ ख. इ. ्रादूमुख्याः । ६.ग. ह. स्वस्ति ।

९५५२ भटगोपीनाथदीक्षितविरषिता- [विवाहः]
( कन्यादानग्रयोगः )

लन्तं बारदयं पनः कार्यम्‌ । पितामहस्तु दानं कुरवन्पौत्रीमितयतः पूर्व ममेति
वदेत्‌ । सकुट्यत्येन प्रपितापहः कुर्बनभपौत्रीपियतः पूर्वं ममेति वदेत्‌ ।
आात्रादिर्दानं कुर्नपुरुषत्रयसंकीतैनमेव र्यात्‌ । ममेति न कापि वदेत्‌ ।
जननी चेहानं कुयोत्तदा[ऽगुकगोत्राऽमुकनाम्न्यहमिति विकारः। भरेगोत्र-
मेवेत्थं सा वदेन्न गो्ोत्पमेति । पिवृगोत्र नैव षदेत्‌ । मातामहमातुरादिः
संबन्ध्यन्यो वा यः कशिद्राह्मणो गोत्रान्तसीयः कन्यादानं श्न्सगोतं स्ववि-
ेषणतेन सेकीरट्यामुकदा्मणः कन्यापितु; समस्तपितणां निरतिश्येलयादि
वदेत्‌ । आत्मनश्ेलयत्र कन्यापितुशेति । जननी वेदानक्ी तदा मद्धः सम-
स्तपित्णां निरतिश्षयेद्ादि बदेत्‌ । आत्मनभेलत्र मद्धर्ु्ेति । आत्मनधेति
द्वितीयाबहुवचनान्तमिति कस्ये कन्यापितृशरेति कन्यापितरं चेति वा । अत्र
कन्याविशेषणतयेन कन्पापित्गोत्रसंकीतैनमेव कार्थम्‌ । अगुकस्य प्रपौत्रीमि-
त्यादिषु कन्यापित्रादिनामान्युचचारणीयानि । मम वशकुटे जतिति वक्ष्यमाणे
छोकेऽपि ममेत्येतस्य स्थाने कन्यापितनापेव प्ष्ठयन्तं बदेच ।

यदि दत्तकः कन्याया दानं कु्यात्तदा प्रतिगृहीतो येन तदरोत्रमेव स्वस्य
कन्यायाश्च विरेषणत्वेन वदेत्‌ । प्रतिग्रहीटपितृतत्पितृपितामहानां नामानि
कीर्तयेत्‌ । दत्तकन्यादानेऽपि स्वगोतरस्यैव कन्याविशेषणत्वेन संकीतनम्‌ ।
छोके जातेलत्र दत्तेति वदेत्‌ । एवं दत्तकवराय कन्यादानेऽपि येन भरति
गृहीतस्तदीयमेव गोादि ।

ततः--“ गौरीं कन्यामिमां विप्र यथारक्ति विभूषिताम्‌ ।
गोत्राय शर्मणे तुम्यं दत्तं विप्र समाश्रय ।
कन्ये ममाग्रतो भूयाः कन्ये मे देवि पार्धयोः |
कन्ये मे पृष्ठतो मूयास्त्वदानान्मोक्षमभरुयाम्‌ ।
मम वंशे जाता पाता वत्सराष्टकम्‌ ।
तुभ्यं विग्र मया दत्ता प्पौतप्रवरधिनी ” इति कन्यां निवेदयेत्‌।

न्यूनवापिक्यां तु गौरीमिलयस्य पदस्य छोपः। मया कन्यामिमां विप्र
यथारक्तितिभूषितामियेव वा प्रयोगः । पाता व्षसक्तकं पालितेयं षड-
व्दकपित्यूहश्च यथायथम्‌ । नववापिक्यां तु गोरीपितिपदे रोहिणीमित्ये्‌,
रोहिणीं कन्यामिमां बिभेति पाटिता नवव्ैकमिति च । दशवापिक्यां तु
गोरीरोषिणीपदस्थाने कन्यामितयहेत्‌, कन्यां कन्यामिमां पिमेति पाछिता

[विवाहः] संस्काररत्नमाला । ५५३
( कन्यादानप्रयोगः )
दशवषैकमिति च । गौरीपदलोपः पू्मवद्नापि । अत्र वपं जन्मत एव । ततो
धर्मे चार्थं च कामे च नातिचरितव्या त्वयेयपिति श्रावयेत्‌ । ततो षरो वाक्यार्थ-
मङ्गी कुर्याातिचरामीति ।
ततो दाता कृतस्य कन्यादानकर्मणः साङ्गतासिद्छं यथाविभवकरिपत-
मिदमभिदैवलयं रण्यं दक्षिणात्वेन तुभ्यमहं संपरदद्‌ इति वरहस्ते दखा न
ममेति षदेत्‌ । वरस्तु सप्दशृत्वोऽपान्य,
देवस्य स्वेस्यस्य प्रजापतिः सविता यजुः । दिरण्यपरतिग्रहे विनियोगः ।
ॐ देवस्य त्वा प्तवितुः° णेऽभरे हिरण्यं ते° ठु ' इति परतिगृहीयात्‌ । यद्वियद-
क्षिणाप्रतिग्रह एव सावित्रमन्रो नान्यत्रेत्येतत्कस्पे तु न सप्तदश्त्वोऽपाननं
तत्र परतिग्ृहणामीदेव प्रतिग्रहः ।
ततो दाता जरपात्रभोजनपात्रगोपदिष्यश्रगजदासीदासमृश्चय्यालंकारादि
यथाविभवं संकर्पपूषेकं वराय दधात्‌ ।
तत्र दानमघ्राः-
“ परापवादेशून्यादमकष्यस्य च भक्षणात्‌ ।
उत्पन्नं पापं दानेन ताम्रपात्रस्य नयतु ”
इति ताघ्रपात्रस्य नरपानार्थस्य ।
“५ यानि कानि च पापानि कामोत्यानि कृतानि तु |
कास्यपातरप्रदानेन तानि नश्यन्तु मे सदा "|
इति कांस्यपातरस्य भोजनाग्रथस्य ।
“५ अगम्यागमने चैव परदाराभिमशनम्‌ ।
रोप्यपात्नप्रदनिन तानि नश्यन्तु मे पदा "! ।
इति रौप्यपा्स्य जलपानार्थस्य भोजना्थस्य च ।
^ जन्मान्तरसहस्षु यत्कृतं पातकं मया ।
सवर्णपात्रप्रदानिन तानि नद्यन्तु मे स्तदा ” इति स्वर्णपात्रस्य ।
“ यज्ञप्ताधनमूताया विश्वस्याघोघनारिनी ।
विश्वूपधते देवः प्रीयतामनया गवा ” इति गोः ।
«८ इन्द्रादिलोकपाटानां या राञ्यमहिषी प्रिया । *
महिषाघुरस्य जननी सराऽसतु मे सरवकरामदा » इति महिष्याः ।
ॐ

१ श, नन्मतो ग्भतो वाऽपि । त" । इ, नन्मतोगभेतोऽपि वा । त" ।

७9

` भटगोपीनाथदीकषितविरचिता- [विवाहः]
( कन्यादानप्रयागः )
“८ महार्णवप्तुत्यनन उचेः्रवपत पत्रक |
सोपरस्करस्त्वं विप्राय दत्तः शान्ति प्रयच्छ मे "|
इति खटीनाद्यपस्करसदिताश्वस्य ।
५ सुप्रतीक गजेन्द्र त्वं परस्वत्याऽमिषेचितम्‌ ।

®

इन्द्रस्य वाहनं शश्वत्सवैदवेः सुपूजितम्‌ ।
विप्र तुभ्यं ददामीमं तेन शानि प्रयच्छ मे " इति गजस्य ।
५ इयं दासी मया तुम्यं श्रीवत्स प्रतिपादिता ।
सदा कर्मकरी हया येथेष्टं मद्रमस्तु मे ” इति दास्याः ।
“५ अयं दाप्तो मया तुभ्यं श्रीवत्स प्रतिपादितः ।
पदा कर्मकरो हयो मम शानत प्रयच्छतु '” इति दासस्य ।
«५ ्व्तस्याश्रया भूमिर्वरहेण स्मृदधृता |
अनन्तप्तस्यफल्दा मम शानित प्रयच्छतु '” इति भूमेः ॥
५ अनूनं शयनं नित्यमनुनां श्रियमु्तिम्‌ ।
सौम्यं देहि मे निदं शय्यादानिन केशव "” ॥
इति सोपस्करायाः शय्यायाः ।
८८ पतौवर्णं हस्तवलयं रपकानिपुलप्रदम्‌ ।
विभूषणं प्रदास्यामि विमूषयतु मां प्रदा ” ॥
इति वलयादिभूषणानाम्‌ ।
८ हिरण्यगर्भ मृतं सौवर्णं चाङ्कटीयकम्‌ ।
सवेद प्रयच्छामि प्रीतोऽसतु कमलापतिः » इलयङ्कीयकस्य ।
८५ क्षीरोदमथनोद्धूतं शुभदं कृण्डल्द्रयम्‌ ।
प्रिया पतह प्तमद्धतं ददर श्रीः प्रीयतां मम ” इति कुण्डरयोः ॥
“ हिरण्यगर्भगरमस्थं हेमबीजं विभावपतोः ।
अनन्तपुण्यफलदं मम शान्ति प्रयच्छतु ?' इति हिरण्यस्य ॥
“ असुरेषु समुद्धूतं रनतं पितृवह्वभम्‌ ।
तस्मादस्य प्रदानेन रुद्रः पंप्रीयतां मम " इति रजतस्य ।
, अथेतेषां प्रतिग्रहमन््राः।
ॐ देवस्य त्वा प्त णे रुद्राय गां तया ०' इति गोः । तृणं प्रदाय प्रतिग्रहः । ॐ
देवस्य ता° णे प्रजापतये महिषीं तया °' इति महिष्याः । यमाय महिषीमिति वा ।
रसस न्वा० णे वरणायाशचं तेना° ' इत्यश्वस्य । तृणं प्रदाय प्रतिग्रहः ।

[विवाहः] संस्काररतनमाल । ९५५

( कन्यादानोत्तरं कतैव्यम्‌ )
“ ॐ देवस्य त्वा° णे हिमवतो हलिनं तेना० इति गजस्य । ॐ प्रजापतये दाप
तया० › इति दास्याः। 3 प्रनापतये दाप तेना › इति दासस्य । "ॐ मनवे तल्पं
तेना०" इति शय्यायाः । ^ ° क्षिणेऽप्रोम्योऽदकरणं तेना ०? इत्यरंकरणानामू।
भत्यंकरणं मृचराहृत्तिः । ‹ °णऽ्थे हिरण्यं तेना° › इति हिरण्यस्य । स्त्र
सावित्रान्वाधी (१) । सर्वेपां मजापतिक्रःपिः सविता देवता यनुःछन्द्‌ः । परति-
प्रहणे विनियोग इतयष्यादि । मदिपीदासीदासपरतग्रहणमव्राणं तु वामदेव
पिङ्ञयः । उत्तानस्त्वेयवशिषएटानामप्राणिद्रव्याणां मतिग्रहणम्‌ । अत्रापि
सावित्रान्वाधीस्त इति केचित्‌ । एतस्य पनापतिरषिः । आङ्गीरसो देवता ।
यजुश्छन्दः । प्रतिग्रहे विनियोग इ्युष्यादि द्रष्टव्यम्‌ । परतिदरग्यपतिग्रहं सप्त
दशकृत्वोऽपाननम्‌ । परतिगरहवामीलेव वा सर्वेषां परतिप्रहः। असिन्पकते नापान.
नतृणपरदाने । अत्रापि भवत इति केचित्‌ ।

ततः कन्यादाता कन्यादानक्पणः साङ्गतासिद्धर्भं यथाविभवं ब्राह्मणा-
सुवासिनी यथोपपन्नेनान्नेन भोजयिता भूयसीं ब्राह्मणेभ्यो गन्धादिपून-
नपू्ैकं दा कमेसादरण्याय विष्णु संस्मरेत्‌ ।

इति कन्यादानप्रयोगः ।

अतः परं कतैव्यमुक्तं स्पृतिसंग्रै--

५ अब्छिङ्गामिक्रम्मिरपो युतं हेख्नाऽभिमन्य तत्‌
तामिराघ्ीनोऽभिषेकं दपत्योदविन आचरेत्‌ ॥
आ नः प्रनामित्येताभिक्रीभिश्वतसभिस्ततः ।
समुद्रेति चतघ्मिरापो हीति त्रिभिस्तथा ॥
दुग्ाक्तं शेतसूत्रं च कृतवा द्विगुणमेव तत्‌ ।
वरवध्वोः कण्ठरे कट्दिशे तथेव च ॥
प्रदक्षिणं पञ्चवारं चतुवीरमथापि वा ।
देशानीं दिशमारम्य अच्छिन्दन्वेष्टयेत्ततः ॥
य्सत्र कण्ठदेशस्थमधो निप्काशयेत तत्‌ ।
रज्यित्वा कुङ्कमेन कृष्णो्णास्तुकया युतम्‌ ॥
ढं तु रननीलण्डं बद्ध्वा पूरेण तेन तु ।
वपुवमप्रकोष् तु वधीयते वरः ॥

१ के, श्धीस्त । स" । २ ग, इ."आङ्गिर' ।

५५६

भटरगोपीनायदीक्षितबिरचिता-- [विवाहः]
( कन्यादानोत्तरं कर्तव्यम्‌ )

नीटोहितमन्नेण रक्षणा्मिरं स्मृतम्‌ ।
यत्सत्र कटिेशस्थमूध्व निष्काशयेततु तत्‌ ॥
रक्जयित्वा कुङ्कमेन कृष्णोणीस्तुकया युतम्‌ ।
द्दंतु रजनीखण्डं बद्ध्वा सूत्रेण तेन तु ॥
वरदक्षप्रकोष्ठे तु बध्नीयात्मुददं वधूः ।
प्रोक्तो मशः स एवात्र तुष्णीं वा बन्धनं स्मृतम्‌ ॥
तेजते पात्र आनीते क्षीरे गव्यं धतं ततः।
क्िविदातिच्यान्यपात्रे शु्ठानादरक्षतान्सिपेत्‌ ॥
तण्डुलाञ्शारिपेमृतांसत्र द्विः क्षीरमानयेत्‌ ।
वध्वज्ञटिस्याज्जहिना द्विः क्षीरेण वरस्ततः ॥
उपस्तीरयक्षतन्दुग्धाभ्यक्तान्दिस्त्र निक्षिपेत्‌ ।
अथामिषाये प्राखद्विः पयपेयेवमेव तु ॥
दाताऽन्यो वा प्र्रु्वीताज्ञहावपि वरस्य तु ।
अ्ञव्योषरवध्वोस्तु निदध्यात्काश्चनं द्विनः ॥
तदज्ञरी युतौ कृतवा वदेदराक्यचतुष्टयम्‌ ।
कन्या पुण्यं तथा श्ञान्तिसिथीति क्रमशः पठेत्‌ ॥
मगो यज्ञः श्रियो धर्मः प्रजा यश्च इति क्रमात्‌ ।
मच्रैः शिरसि कूर्यातामक्षतारोपणं ततः ॥
आद्यो वध्वाः परः पद्यर्वध्वाः स्यान्न तृतीयक्रः ।
तुयैः पत्युः पञ्चमस्तु वध्वा अन्त्यो नुरेव तु ॥
एवं त्रिवारं कुवीत विपरीतमदः पुनः ।
तृष्णीं च सक्ं ज्ञेयं वरपर्वमिदं स्मृतम्‌ ॥
चतरवारमिदं कार्यमिति केचितपूचिरे ।
मगो मे काम इल्यादीन्मन्रान्नेच्छन्ति केचन ॥
स्वरिरस्थं ततः पुष्पं समादाय ततो वरः ।
क्षीर आस्ये च पृष्ठाभ्य वरस्तेन ल्टारके ॥

, वध्वाः कुवीत तिलकमेवं दुरयद्ूलतः ।

निक्षिपतां पुष्पम कण्ठयोस्तु परस्परम्‌ ॥
व्ञद्रयं कञ्चुकं च पत्रं मङ्गरपंज्ञकम्‌ ।
अषैयेयुः पुवाप्नन् वधै तां च वधूं वरः ॥

[विवाहः] सं्काररतनमाग । ५५७
( अभिषेकादिप्रयोगः )

कृतवचरपरीधानां संस्मरजिष्टदेवताम्‌ ।

तरेण मङ्गटास्येन कण्ठदेशे विभूषयेत्‌ ॥

माङ्गस्यतन्तुनेतयेष मश्रोऽत्र कथितो बुधः ।

इतरपणेः पश्वत्त्त्गेषु भूषयेत्‌ ॥

वधूवरो प्रकुर्यातां गणेशस्य तु पूजनम्‌ ।

सोभाग्याचमिवृद्यथं महाटक््म्यास्तथैव च ॥

पभैलयाश्र तथा शच्याः पूजनं तु समाचरेत्‌ ।

सौमाम्यार्थं वायनानि प्रदात्ुप्तमाहिता ॥

दिनत्रयं परकुयातां त्रतस्याऽऽचरणं ततः ” इति ।

® क [3 वियु

अथाभषकादप्रयागः ।

पुरोधाः--आपो हि एवेति मग्रत्रयस्पापनिधिश्वे देवा बाऽऽपो गायत्री ।
अवभिमश्रणे बिनियोगः। “> अपो हि टा मयोमुवः० चनः” इति खयितक-
छदास्थाः सुवर्णयुता अपोऽभिपछय ताभिः सदिरण्यङुशवूर्वापटवाभिर-
भिषिश्वत्‌ ।

आ नः प्रजामितिचतसृणां सूर्यासावित्री सूर्यासावित्री । आवे दरे नगौ ।
अन्दे द्रे अनुष्टुभो । समुद्रज्येषठा इति चतखणां वसिष्ट आपसिषुष्‌ । आपो
हि ति मच्रत्रयस्याप्निवित्वे देवा बाऽऽपो गायत्री । सर्वेषां वरवध्योरभिषेके
विनियोगः । “ ॐ आ नः प्रजां जनयतु° वृषु । “ ॐ समुद्रज्येष्ठाः ” “ ॐ
आपोहिष्ठा ” इल्यमिपेकं कुर्यात्‌ । र एवामिपेकं कुयादिति कथित्‌ ।

ततः पुरोधा दुग्धाक्तेन द्विगुणेन बेतसूत्रेण वधूवरयोः कण्ठदेश पेदानी-
मारभ्य पथवारं चतुवरीरं बा भदक्षिणं संतरे वधूवरयोः कटिदेशे तथैव
वेष्टयेत्‌ ।

ततरते शिष्टखीकृता मच्राः- "ॐ परि त्वा गिर्वणो गिर इ ० ध्वमध्वरम्‌ " इति।
ॐ महीनां पयोऽपि वि थे दुग्धम्‌ ” इति याजुषो मन्रोऽपि पठनीयः ।

ततः कण्ठदेशस्थं सूत्रमधो निष्कादय ङुङकपाक्तं कृष्णोरणासतुकायुतं च
कृतवा तेन ददं हरिद्राखण्डं बदुध्वा तद्वधूवाममकोषटे बरो बपरीयात्‌ › नीललो.
हितमिलयस्प सूर्यासावित्री सूयासावित्यटुषटप । हस्ते कडूणवन्धने बिनियागः।
“ॐ नीटलोहितं ४० बध्यते '” इत्यनेन मत्रेण ।

ततः कदिदेशास्ं सतरुपरि निष्का दुङ्कमाक्तं कृष्णोणांस्तुकायुतं च

५५८ भटगोपीनाथदी्षितविरवचिता- [विवाहः]
( अक्षतारोपणम्‌ )

कृता तेन ददं हदराखण्ं बद्ध्वा वरस्य दक्षिणपकोषठे वधूषभ्रीयात्तेनैव
मत्रेण तुष्णीं वा ।

अथ वधूवरौ परसपरमायुपर्थनकरपक्षतारोपणं कुर्याताम्‌ 1 तद्यथा-तैनते
पात्र आनीते गव्ये क्षीरे फिचिदघृतमासिच्य पात्रान्तर आदर्षतदुकृश्षालि-
तष्ुलानोप्य वरः क्षालिताज्ञषटिः क्षारितवध्वज्ञलो तेन घृवयुतक्षीरेण स्वह-
स्तदयाइगुलिमिष्निरपस्तीयं द्विवारं तयैव तण्डुानोप्य तयैव क्षीरेण द्विर-
भिधारयेत्‌ ।

ततो वराज्ञावप्येवं दाताऽन्यो वा कुयात्‌ । ततो दातैव तदज्जर्योः
सुवर्णं निधाय वराञ्ञखिवध्वज्ञरीं सेयुतौ इत्वा कन्या तारयतु, पृण्यं वधां,
शान्तिः पुषटसतुषटासतु, तिथिकरणमुदतेनकषत्संपदस्तु, इति वाक्यानि पठेत्‌।

ततो वधूः--ॐ भगो मे कामः स्रष्यताम्‌' इलज्लिस्थानक्ततान्वरमूधंन्या-
रोपयेत्‌ । ॐ यज्ञो मे कामः समृध्यताम्‌ ' इति वरः स्वराञ्टिस्यानक्षतान्वधृपू-
धनि । एवं द्वितीयं तृतीयं च । तत्र द्वितीये ॐभ्रिमरो मे कामः परमृध्यताम्‌ ! इति
वध्वा मत्र; | "ॐ धर्मो मे कामः समृध्यताम्‌ इति व्रस्य । तृतीये तु ॐ प्रना
मे कामः समृध्यताम्‌ › इति वध्वा मच्र; । ॐ यशो मे कामः समृध्यताम्‌ ' इति
रस्येति विशेषः ।

ततो वधूराञ्चरि द्विरुपस्तीयं द्िसतण्डरेरापूय द्विरभिघारयेत्‌।

ततो दाताऽन्यो वा पूरवबदर्वज्ञरिमापूरयेत्‌ । ततो दातैव पूरैवदधिरण्ं
निधाय वध्वज्ञछि षराञ्जलखौ निधाय परववदराक्यानि पेत्‌ ।

ततो वरः--ॐ यज्ञो मे कामः प्मृध्यताम्‌ ' इति वधृमूर्धन्यञ्जछिस्थानक्षता -
नारोपयेत्‌ ।

ततो वधूः--ॐ मगो मे कामः समृध्यताम्‌" इति वरपूधन्यज्ङिस्थानक्षता-
नारोपयेत्‌ । एवं दवितीयं दतीयं च । तत्र द्वितीये धरम म इति वरस्य मत्रः।
भियो म इति वध्वाः । तृतीये तु यशो म इति वरस्य। पनाम इति वध्वा
इति विशेषः।

अथ वरो वध्वज्ञरि पूर्ववदापुयं दात्राऽन्येन वा खाञ्जलावाप्रिते वधृमू-
धन्यञ्जलिस्थानक्षतांस्ूष्णीमारोपयेर्‌ । तृष्णीं बरमृनि वधूः । एवं सक्तवार-
मततारोपणं कर्थं चतुर्वारं वा । केचिद्धगो म इत्यादीन्मत्राजेच्छन्ति । अस्मि-
नयके तूष्णीमेव सप्तवारं चतुर्वीरं बाऽक्षतारोपणं भवति। ,

१क. ग. तु, दक्षिणाः पन्तु, बहु देयं चास्तु, पु' ।

[विवाहः] संसकाररतनमाला । ५५९

( तिलककरणकलुनुकीपरिधानमङ्गलमूत्रवन्धनादि )

ततो वरः स्वरिरःस्थं पुष्पमादाय धृतयुतक्षीर आव्य तेन वध्वा रारे
तिलकं यात्‌ । एवं वधूरपि स्विरःस्थेन पुष्पेण वरललाटे तिलकम्‌ ।

तता वधूः स्वकण्ठस्थां पुष्पमालां वरकण्ठे क्षिपेत्‌ । दर; खकण्ठस्थां
वधुकण्ठे ।

ततो बरपक्षीयसुवासिन्यो बधूव्ररौ प्रा्धखादुपमेदय नीराजनपूर्वकमाचार-
पाप्षटपुत्रीसंजकं वलदरयं सकथुफं मङ्गलसूत्र च वध्वै समर्प्यं तयोरेकं परिधा-
पयित्राऽ(प्या)परमुक्तरीयं कारयेयुः । ततः कश्चकीं परिधापयेयुः ।

ततो वरः“ माङ्गद्यतन्तुनाऽनेन म्तैजीवनहेतुना ।
कण्ठे बध्नामि सुमे प्ता जीव शरदां शतम्‌ " ॥

इतिमत्रणेटदेवतां संस्मरस्तत्सूतरं वध्ूकण्ठे बध्नीयात्‌ । आयुप्यं वचस्यमि
त्यादिमत्रेस्तां भूषयेच ।

ततो हरिद्रखण्डयुतानि पश्च पञ्च पूगीफलानि दृटान्याचाराह्टइकयुतानि
पाते निधाय वध्ररावावाहनादिदक्षिणान्तरुपचारिगेणानां त्वाऽऽ तू न इन्द्रेति
मच्राभ्यां विवाहव्रतरक्षणार्थं गणपतेः पूजां कुर्याताम्‌ । अत्र ब्राह्मणेभ्यो गण-
पतिप्रीतये यथाविभवं दक्षिणा देया ।

ततः पुरोधा विवाहवतरक्षकं गणपतिमनुसपूल्य हरिद्राखण्डयुतौ साक्ततौ
लकौ तयोषसपान्ते पृथक्पृथग्बधीयात्‌ । वधूप्ररौ विबाहव्रतसमाप्यन्तं
तद्धन्थिदयं न विखनेताम्‌।

ततः पररोधाः-- 3 नीटलोहितं भवति कृत्यापतक्तिर््यज्यते । एधन्ते अप्या ज्ञातयः
परिर्बनयेषु वध्यते ' । बृहसामेति मत्रेण च तयोरत्तरीयान्तौ मिथो वध्रीयात्‌ ।

ततः सभाया दाता शृद्धाः पुरन्ध्या ज्ञातया बान्धवाश्च क्रमाययथाचार.
माशीभिराद्रक्षतारोपणं कयः ।

ततो बधः पात्रस्थसिततण्डलपञ्त्रय उदक्स॑स्थं नाममत्र्महारध्ीं पार्वतीं
शचीं च कऋमेणाऽऽबाह्न दतिणानौरपचारै; पूजयेत्‌ । वरेणापि पूजनं कार्य
मिति केचित्‌ ।

ततो वधूः सौमाग्यायमिदद्ये महाल्मीपामतीरचीपरीयथ हरिद्राजी-
रकसौभाग्यदरव्यपूरितवंशपात्रवायनदानानि सुवासिनीः संपूज्य ताभ्या दयात्‌।

तत्र मच्राः-- ल््मीप्रिया च लक्षमीदा लक्ष्मीव सुननग्रिया ।

सोमाग्यदा वरलीणां हरि श्रीः पदासु मे ।
इति हददरादानमत्रः ।

५६० भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [विवाहः]
( जीरकदानादि )

^ नरा नो जायते यस्मानमण्डनं इुमकर्मपु ।

तस्माजीरकदानेन प्रीयतां गिरिजा मम › इति जीरकदानम्रः।
^“ कञ्चकीवस्युभेश्च तथा कणौवतंपरकैः ।

कण्ठपूत्रेश्च मृषामिः प्रीयतां निमिनन्दिनी ' ।

इति सौभाग्यदरव्ययुतरू्षबायनदानमग्रः । एतानि सदक्षिणानि देयानि ।
ततो द्विनैराशिषो दैयाः। ॐ नवो नवो मवति°' ॐ यथा ह तद्र ' भा नो अरा-
तिर०? ॐ भद्रं कर्मेमिः० ४१ (#ॐ अघ्ातृप्त वरुणापतिघ्नीं बृहस्पत इनद्रापुतरघनीं
ृकमयन्तामस्ये प्वितुः सवे इति वरो वधूं समीक्षते । ‹ ॐ अपोरचकषुरपतिध्येधि
रिवा पदुम्यः सुमनाः सुवचीः । वीरसूर्देवकामा स्योना शं नो मव द्विपदे शं चतु-
पपदे › इति वध्वेक्षमाणो वरो जपति । ॐ इदमहं या त्वयि पतिघ्यर्कष्मसता
निदिशामि ' इति वधू मृते दर्भेण संमा । दर्भं निरस्याप उपसृरय “ ॐ
मि्नोऽप्ि' इति वधूं दक्षिणहस्ते गृह्णाति । (ॐ एकमिषे विष्णुस्त्वाऽन्वेतु द्व उर्जेर
होत्राभ्यो विष्णुस््वाऽ्वेतु ' इति वध्र बेदिरूपदेवयजनमुदरानयति । ॐ पताऽपि
सप्तपदा अभूम सख्यं ते गमेयर सस्यान्मे मा योष९ पस्थाने मा येष्ठाः › इति
सप्तमे पदपुपसग्ृह्य जपति ।

( + ततः सतूरयधोषो वरो वध्वा सह वें प्रा्ख उपविशेत्‌ । बधृस्ततो
गौरीहरसमीपं गत्वोपविरेत्‌ । ) निरीक्षणपथ्रति वायनदानान्तं शिष्टः कचि-
हेश मध्ये कुर्वन्ति । चिन्पण्डपे। पपूरयमोमवृह्पतिशनैश्वरवरिपु मध्वग्हे
देपलयोः परस्परं निरीक्षणं न भवति । सोमवधशुक्रवारेषु मण्डपे न मवति । कालस्य
तत्र निवाप्रात्‌ ' इति जउ्योतििबन्धोक्तमिदानीं रिष्ट न खी कुवन्तीयत्र
हेतुं न षिग्मः।

अस्तु दे विशेषेण वारविशेषेण वा निरीक्षणे विशेषः । तथाऽपि कन्या-
दानं तु मण्डप एव कर्वैवयं, प्रधानस्य कन्यादानस्य मण्डप एव करणस्य युक्त-
त्वात्‌ । अन्यथा तन्निमितेः सकरैकपधानकमैण्यसंबन्ध एव स्यादिति युक्तं
चेद्रा्यमू्‌ । )

# धनुचिहान्तगंत्न्यस्थाने क. ख. पुर्तकयोः ^ ततः सतूर्यैधोषो वरो वध्वा सह वेया
प्रादमुख उपविशेत्‌ । वधुस्ततो गौरीहरसमीपं गत्वोपविशेत्‌ * इति भ्रन्यो वतैते । ग. पुस्तके तु

अघ्रातू्रीमियादि्यसंगह्य जपतीलन्तो प्रन्धो नास्ति । + धनुिहान्तगतो प्रन्थो ग. पुस्तके! युक्तं
चेदृपरा्यमियनन्तरं वतेते ।

१ग.इ.'गवानि'।

[विवाहः] संस्काररत्नमाखा।
( विवाहहोमः ) । । ४

अथ विवाहहोमः।

व्र आचम्य्‌ माणानायम्य देशकालौ संकीत्यं॑मपतिशहीतवधुदेश्यक-
मायौत्वसिदिपूैकाग्नावौ पासनत्वसिद्धिदरारा श्रीपरमेशवरमीलर्थं॑भिवाहहोमं
करिष्य इति संकरपं कृत्वा स्थण्डिलोेखनादि कला तत्र योजकनामानमपि
परतिष्ठापयामीति मधितं वधूवरयोर्वे्ारोहणात्पूतरमेव सुवासिन्या श्रोत्रिया
गारादाहूत्य वेधा उत्तरतोऽधोभागे स्थापितं लोक्काभ्रि बा प्रतिष्ठाप्य
मरञ्वास्य ध्यात्वा समित्रयमादाय श्रद्ध एदीलयादि भ्राणायामान्तं कृत्वा
विवाहहोमकर्मणि या यक्ष्यमाणा इत्यादि व्याहूर्यन्तपुक्खा मधानहेमे--
अभि वरुणं वेकेकयाऽऽज्याहुत्या यक्ष्ये । अपि गािपत्यमेकयाऽऽज्याहत्या
यक्ये । अग्निमकयाऽऽञ्याहुत्या यक्ये । दिवं वायुमशिनौ सितारं वृहस्पति
विश्वान्देवांधेकेकयाऽऽञ्याहुला यक्ष्ये । अग्न द्राभ्यामाज्याहुतिमभ्यां यक्ष्ये ।
अङ्होमे वरुणं द्वाभ्यामाज्याहुतिभ्यां यक्ष्ये । अग्नि वरुणं चेकेकयाऽऽज्या-
हया यक्ष्ये । अग्नि वरुणं वैकेकयाऽऽग्याहुलया यक्ष्ये । अप्निमयसमेकयाऽऽ-
ञ्याहुत्या यक्ष्ये । प्रजापतिमेकयाऽऽज्याहूलयया यक्ष्ये । लानहोमे--अ्रि
तिष्ठभिलीजाहुतिभिर्यषये । अग्नि स्िषटकृतमेकया हुतशेषाञ्याहुला यक्ष
इति वदेत्‌ । यत्र यत्र सूत्रकृदथ सौविष्तीं जुहोतीलयथशषन्दपरयोगं करोति
त्र तैदरव्येण सिवटकृत्‌ । अन्यत्र त्वाञ्येनेति । न हयत्राथब्द्‌ः सूत्रकृता भ्रयु-
क्तोऽस्ति। अतोऽत्राऽऽज्येनैव सिषटकृदधोमः ।

ततो जयोपहोमे चित्तं चिक्तिमित्यादि कामं गन्धर्षमा्थानप्सरसः, भष
नस्य पति चैकैकयाऽऽज्याहुत्या यक्ष्य इलन्तयुक्सवा, प्रायवित्तहोमे--अग्नि
तरिभिरिदयादि । पात्रासादने मादेशमात्रमदमानं वरीहयदिवीनानि सपलवषुद्‌-
कपूर्ण सुमभूपितं कलशं द्ींमाज्यस्थालीं प्रणीताप्रणयनं परोक्तणीपात्रमुपवेषं
सेमारगदभानिषध्पं बहिरञ्चलनदरभानाञ्यं लाजांश्च पुगपदेवाऽऽसादयेत्‌ ।

ततो ब्रह्मोपेशनादि । पात्रसंमार्मकारे वष्वञ्जलिसमागाथ कावित्संमामै-
दरमनवरोषयेत्‌ । आज्यपर्म्रिकरणकाटे लाजानामपि तेन सह पयग्रिकरणम्‌।
परिषधिपरिधानान्ते लानान्दर््याऽभिषार्याऽऽञ्यागन्योमध्येनाऽऽनीयाऽऽज्य-
स्योत्तरतो बरिष्यासादयेत्‌ । ॥ |

ततः ¢“ ॐ ुमञ्गटीरिय वधूरिमा< समेत पयत । सोमाग्यमस्यै दत्वायाथास्तं
स

१, ग. ड, श्ये ला"! २च, श्ये ला । 3 ह, तत । » ख. ग, ड, च. 'धीरप्ब ।
७१

५६२ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [विवाहः]
( विवादष्टोमः )

१
विपरेतन » इति वधमीकषानदेशतो बान्धवैः समानीयमानां सुतं समीक्षते ।
शत आरभ्य पाणिग्रहणान्तं कमे सुयुहूतं एव कतैव्यं प्रधानत्वात्‌ ।

ततो वधृरगरीशानदेशच उपविरय कपाङ्माचमनं कृत्वाञओओेणाग्नि दक्षिणतो
गत्वा पदयर्दक्षिणतः भराङ्छुख्युपविश्य दक्षिणेनैव हस्तेन पततिमन्वारमते । अपरे-
णाम्नि दक्षिणतो गमनमिति केचित्‌ ।

अथ वरस्तदन्वारन्यः परिषेकादिव्याहतिहोमान्तं ठृत्वा प्रपानषेमं
रयात्‌ । ॐ अश्रित प्रथमो देवताना\ प्ोऽप्ये परना मुशतु मृत्युपाशात्‌ । तदय
राजा वरुणोऽनुमन्यतां यथेय९ खी पौत्रमघं नरोऽदात्छवाहा ' अप्रये बशणाय चेदं
न ममर | ' ॐ इमामश्िल्लायतां गार्हपलः प्रजामस्यै नयतु दीषधमायुः । अशुन्योपस्था
जीवतामस्तु माता पौतमानन्दममिप्रु्यतामिय९ स्वाहा ` अग्नये गाहैपयायेदं
न मम । ॐ माते गृहे निशि घोष उत्थादन्यत्र त्वदरदत्यः संविशन्तु | मा त्वम्विके
रूर आवधिष्ठा जीव पतनी पतिके विराज प्रजां परयन्ती मुमनस्यमाना९ खाहा!
अप्रय इदं न मप । ॐ चोसते एष्ठ\ रक्षतु वायुषूरू अश्विनौ च स्तनं यतस्ते
पुत्रान्विताऽभिरक्षतु । आवाप्तपतः परिधानादघृहस्पतिररिे देवा अभिरक्षन्तु पश्वा-
त्खाहा' दिवे वायवेऽधिभ्यां सवित्रे ब्रहस्पतये विश्वेभ्यो देवेभ्यश्ेदं न मम ।
ॐ अप्रजस्तां पौत्रमृत्युं पाप्मानमुत वाऽवम्‌ । शोीप्णैः खजमिवोनमुचय दविष्यः प्रतिमु-
शमि पाप स्वाहा अग्रय इदं न मम । ॐ देवकृतं ब्रह्मणं कट्पमानं तेन हनि
योनिषदः पिशाचान्‌ । करव्यादो मृल्यूनधरान्पादयामि दी्मायु्तव जीवन्तु पुत्राः
स्वाहाः अरय इदं न मम । इति पटुपरधानाहुतीर्वारुणीजिहायां ज्वारा-
मध्य एव वा हुत्वा; इमं॑मे वरुणेलादि षडाहुतीहुंतवोत्तरपरिधिसंधिमगर-
णाऽऽसादितमहमानं निधाय) ७ॐ आतिषठेममदमानमदमेव त्वर स्थिरा मव । प्रमृणीहि
दुरस्यन्सहस् एतनायतः' [ इति ] तत्र दक्षिणपादोपक्रमेण वधूं पराद्धखीमा-
स्थापयति । ततोऽशमानं निष्काशयेत्‌ ।

१ग. न्ते । अभ्रातृघ्नीं वणापतिप्रीं बृहस्पत इनद्रापुत्रप्रीं क्ष्यन्तामस्यै सवितुः
सवे ” इति वरोऽवक्षते । ˆ अघोर चक्षुरपतिध्येधि दिवा पशुभ्यः सुमनाः सुवचः । वीरसूर्देवकामा
स्योना शं नो भव द्विपदे शं चतुष्पदे ” इति वध्वेक्षमाणो वरो जपति । “ इदमहं या त्वयि पति-
दन्यलकषमीस्तां निर्दिशामि › इति वधूं मुस दर्भेण समष्टि । दभं निरस्याप उपस्परय ° मित्रोऽपि *
इति वधूं दक्षिणहस्ते गृहाति । “ एकमिये विष्णुरत्वाऽन्वेतु द्वे ऊर्जे” दोश्राभ्यो विष्णस्तवाऽन्वेतु *
इति वधू वेदिस्पदेवयजनमुदानयति । “ सला ऽसि सप्तपदा अभूम सख्यं ते गभेय५ सख्यान्मे मा
योष९ सख्यान्मे मा योष्ठाः ° इति सष्टमं पदमुपसंगृष्य जपति । ई" ।

[विवाहहोमः] संस्काररत्नमारा । ५६३
( पाणिप्रहमे काम्यान्नयः पक्षः )

अथ पाणिग्रहणम्‌ ।

वरो ष्योतिषिदादिरे सुएुरतेऽपरेणामि दरभरारिद्रयं पूरवापरमुदगग्रमास्तीर्यं
5 परखति प्रदमिव पुमे वाजिनीवति । तां त्वा तरिवध्य भूतस्य प्रनायामस्यग्रतः ।
गृह्णामि ते सुप्रजास्त्वाय हस्तं मया पत्या जरदषटिय॑थाऽप्त्‌ । मगो अर्यमा सविता
पुरन्धिर्मह्यं त्वाऽदुर्गाहंपयाय देवाः ' इति द्वाभ्यां पूतरदर्भराश्ाववस्थितः पलय-
ख्युखो वरोऽपरदर्भराशाववस्थितायाः प्राद्ुख्या भार्याया हस्तं गरहमीयात्‌ ।
अथवा पूर्वदरभरागाववस्यितायाः प्रयच्छुर्या भार्याया अपरदर्भराश्ाववस्थितः
भाशछुखो वरो इस्तं गृह्यात्‌ ।

अथ कस्याद्य पक्ताः।

यदि कामयेत पुमांसं जनयेयमिलयङ्खएठसदितमेव हस्तं गृरहीयात्‌ । न तित
राङ्कलिग्रहणम्‌ । यदि कामयेत स्तीरेव जनयेयमिलङ्ुि्तदितमेव हस्तं
ग्रहीयात्‌ । न खङ्ुधग्रहणम्‌ । यदि कामयेतीभयं जनयेयमिति, अमीव छोपा-
नयङ्कषठं सहाङ्कुलीमिग्हीयात्‌ । इति काम्यास्रयः पक्षा; । ततीयः पक्षो
निलोऽपि ।

ततस्तस्या भार्याया आल्मानमप्रेण स्थिताया दक्षिणम॑सं पृत्वा भरस्व्यं
स्वस्य दक्षिणतः प्रयद्ुखी यथा स्यात्तथा प्रतिनिवलय,
“ ॐ अधोरचक्षुरपतिल्येधि शिवा पाम्यः सुमनाः सुवचौः । जीवपूवीरपूः
स्योना शं न एषि द्विपदे शरं चतुष्पदे । तां नः पुपञ्छिवतमामेरयस्व
यस्यां बीजं मनुष्या वपन्ति । या न उरू उद्ती विस्रयति यस्या-
मुशन्तः प्रहरेम शेपम्‌ । सोमः प्रथमो विविदे गन्धर्वो विविद उत्तरः।
तृतीयोऽगनिषटे पतिस्रीयोऽहं मनुष्यनाः । प्तोमोऽददादन्धवीय गन्ध-
वोऽप्रयेऽददात्‌ । परुश मह्यं पुतराभाभिर्ददालथो त्वाम्‌ । अमूह-
मसि सरा तं चैरहं प्रथिवी त्वम्‌ । पामाहमक्तवे तविहि संभवाव
सह रेतो दधावहै । पुरे पुत्राय वेत्तमै रायस्पोषाय सुप्रजास्त्वाय
मवीययेमां त्वमिन्द्र मीदुः सुपुत्रा सुभगां कुर्‌ । दशास्यां पृत्राना-
धेहि पतिमेकादशे कुर " ।
इति षदभिर्मवैस्तामभिमन्रयते । अथवा तायुत्तरेण गत्वा परसन्यमाहरत्य
तस्या दक्षिणोऽदै; स्वस्य समीपे यथा मवति तथा तस्याः पश्राद्धागे
भाश्ुख; स्थित्वा सखस्य दक्षिणतः प्रयद्छुली * यथा स्यात्तथा मरतिनिवर्लय,

५६४ भट्गोपीनाथदीक्षितविरविता- [विवाहः]

( विषाहोमः )
अपोरचधुरित्यादिभिः षडभिर्त्रैरमिमत्रयेत्‌ । प्रयद्छुखी चेसाश्युती
कार्या । अस्मिन्पक्ष उत्तरेण पश्चाद्भागे गमनं नासि ।

ततो भारी यथास्थानम तदज्चटि परक्षार्यावशेपितान्स॑मागेदभौ-
नयृहीतवा वध्वज्ञछि तैद मैरी निष्टप्य दर्वीवत्तेदभेषध्वज्जलि सेमृज्य पुरननि-
एष्य दर्भष्वञ्जि निधाप्य संमागदभीनमो्याग्रौ प्रहुय संमृष्टं वध्वज्जरि
सव्यहस्तेन धतरा दक्षिणहस्तेन तस्मन्नञ्जलो दन्याऽऽग्येनोपस्तीयै ५ ४
इमा्जानावपामि समृद्धिकरणान्भम । तुभ्यं च सैवननं तदस्निरनुमन्यतामयम्‌ " इति
मच्रा्रया द्विवारं वर एव छाजानावपति । त्रिः पञ्चावत्तिनः ।

ततस्तृष्णीमभिधायै शूषैस्थान्प्त्यञ्य-- “ॐ हयं नारयपनूतेऽप्नो टाजानावपन्ती।
दर्युर्तु मे पतिरेधन्तां ज्ञातयो मम॒ खाहा ” [ इति ] आसीनायास्तस्या
आसीन एव दवीस्थानीयाज्ञलिना कायतीरथेनाग्रो जुहोति । अग्नय इदं न
मम । ५ निवैपणपर्चवणटानहोमनि्यहोमान्कायतीर्ेन कुर्यात्‌ ” इति वौधाय-
नोक्तः कायतीरथेन होमः । कनिष्ठयोभूलमदेशः कायं तीर्थ, “ खस्पा्कस्यो-
मूड कायम्‌ ” इति कोशात्‌ ।
मत्रायणीयपरििष्टेऽपि--
“ अङ्कल्यग्रेनं होम्यं तयेवाञ्जटिमिदतः ।
अज्ञटेवौमपार््न लाजहोमो विधीयते ॥
वाममागस्तु नारीणां देवभाग इति स्मृतः '! इति ।

इदं च वरकतृकखम्‌,--“ अथग्रहणे प्रिमापारथम्‌ । आघ्राति तचे स्व
जरैवमवदानधरमो मवति ?' इत्येत्राख्यानुसारेण ।

५“ अथग्रहणमावपनेऽन्यकरतृकतवस्यापनारथ, प॒ च भरता अतृस्यानीयो वा"

इत्येतद्यास्यानुसारेण तु अत्र चरात्रादिः कतां जेयः । मश्रस्तु रिङ्गविरोषा-
दरस्यैव न भात्रादेः ।

न चाऽऽवपामीलेतद्रिरुध्यत इति वाच्यम्‌ । अन्तमा वितण्यरथस्य तत्र विव-
क्षितत्वेन विरोधाभावात्‌ ।

तत; “ ॐ उदायुषा स्वायुपरोदोषधीना रतेनोत्पज॑न्यस्य शप्मेणोदस्याममृता
अनु इति भार्याभुत्थाप्य “ॐ विश्वा उत त्वा वयं धारा उदन्या इव । अतिगा.
देमि द्विषः ” इति स्वयमेव मन्रधुकत्वा भार्यासहितः पात्रसाहितमाधि षदक्षिणं
परिक्रामति । प्रलिङ्गा्ररस्य मध्रपदनम्‌ ।

[विवाहः] संसकाररतनमारा । ९५६५
( विवाहहोमः )

„ ततः एनरपस्तरणलाजावपनादि परिक्रमणान्तं दवितीयं तृतीयं च । तृतीये
शरुपंसथानां भ्रल्यज्ञनं नास्तीति विशेषः ।

तत आज्येनैव सिष्ठकृतं हुत्वा नयादीञ्हुयात्‌ । यथापुरस्तादितिवचनं
जयहोमे राष्रभृद्धोमे च मच्रविषये पक्षान्तरस्यापि सचादुपनयने यः परि-
गृष्टीतः पक्षः स एवातेतिङ्नापनारथम्‌ । उपनयने जयहोममच्रविषये यथापुर-
स्तातप्षद्ये पव एव यथा प्रकार उक्तस्तयैवात्र कायं इत्येतद्थमेव वाऽ न
तु पुरस्तास्छिष्टटृत इत्यस्यापि पराक्निः । तृतीयं परिक्रम्येलयनेन दयप्मत्ययेन
सिषटकृति तृतीयपरिक्रपणाव्यवधानस्योक्तसवेन सििषकृतयूवंकारत्वस्य बाधि-
तत्वात्‌ । अत्रेतिवचनं विपरस्यानिन्दितेपु िवाहिषेव यथा स्यादिलयेतद्थ्‌ ।
एतेन दृतीयं परिक्रम्य जयादीन्हुतरा चिष्कृद्धोपम इति कारिकाृदुक्तः
क्रमः परास्तः ।

ततः शुलवपहरणादि सैस्थाजपान्तं कमे समापयेत्‌ । नात्र तरददन्नहोपः ।

ततोऽपरेणाभिमाचारात्सप्तक्षतपस्नान्पाक्सेस्थानुदक्संस्थान्वा कृत्वा दक्षिणं
पादं प्रक्रम्य सब्येनानुपक्राम मा सव्येन दक्षिणमतिक्रामीः) इति भार्या
संशस्य तस्या दक्षिणं पादं प्रगृष्यापरगृ्य वा सप्रखक्षतपुज्ञेषु यथाक्रमं
भार्यया विष्णुक्रमान्करामयति स्वयमपि करामतीत्येके। मश्रयक्ता वर एव
लिङ्गात्‌ । ७४ एकमिषे विपणुप्त्वाऽन्वेतुण इति प्रथमं व्रिप्णुक्रमं क्रामयति । > दे
उर विप्णु्तवाऽन्वेतु ' इति द्वितीयम्‌ । ॐ चीणि व्रताय विप्णुत्वाऽनवेतु ' इति
दृतीयम्‌ । ॐ चतवारि मायोभवाय विप्णृष्वाऽनेतु ' इति चतुथम्‌ । ॐ पञ्च पडुम्यो
(विष्णस्त्वाऽनवेतु ' इति पञ्चमम्‌ । ॐ पदूयस्पोपाय विप्णुस्तवाञन्वेतु ' ईति पष्‌ ।
“ॐ पपत पतपतम्यो होत्राभ्यो विष्णुस्त्वाञन्केतु ' इति सप्तमम्‌

ततः “ॐ सखायो सप्तपदा बभूव सख्यं ते गमेय५ सस्यत्ते मा योप पतस्यान्मे
मा योष्ठाः › इति तथैवावस्थापितपादायां भायोयां वरो जपति ।

ततोऽस्या दक्षिणं पादं खदक्षिणेन पादेनाऽऽक्रम्य दृक्षिणेन हस्तेनास्या
दक्षिणप॑समुपयुपरयन्ववमूश्य ॐ मम हये हृदयं ते अस्तु मम चित्तं चिततनान्वेहि
मम वाचमेकमना जषस्व वृहस्पतिस्त्वा नियुनक्त मद्यं मामेवानृप््रमस्व मपि
चित्तानि सन्तु ते मयि प्तामीच्यमस्तु ते मह्यं वाचं नियच्छतात्‌ ' इति तस्या हृदय-
देशममिगृशषति ।*ॐ प्राणानां गरन्थिरपि स्माविन्चप्तः' इति तयैतर नाभिदेशषम-
भिमृङूति ।

८५६६ भट्रगोपीनाथदी्षितविरचिता- [विवाहहोमः]
( वधूप्रवेशः )

ततस्तामपरेणाभरि ाद्शुखी मुपवेश्य तस्याः पुरस्तास्रलयङ्मुखस्िषठन्नापो
हि देति मक््रयस्याभ्निधिश्वे देवा वाऽऽपो गायत्री । हिरण्यवणी इति मत्र
चतुष्टयस्याभरिरापचचिषटुपए्‌ । पवमानानुवाकस्य प्रजापतिक्रीपिः । पवमानसुव-
जनादयो लिङ्गोक्ता देवताः । गायत्यादीनि च्छन्दांसि । सर्वेषां माजेने
विनियोगः । ॐ आपो हि छठा ° ३ हिरण्यवर्णाः ० ४ पवमानः सुवजै ° त्या पुनातु "
इति सकुशपटवेनाऽऽसादितकलशोदकेन सर्वान्ते तत्तन्मच्रसमुदायान्ते वा
भार्या माजैयति । रतिमघ्रमिति केचित्‌ ।

ततो दृद्धबाह्यणा ज्ञातिवान्धवाः सुवासिन्यथाऽऽकञीःूतकं॑वधूपूर्ष-
न्यासादितानि वब्रीह्ादिवीजानि ॐ या जाता ओषधयः › इत्यादिभिर्त्रेयेथा-
चारमारोपयन्ति ।

ततोऽगेः पश्चादुपविश्य विभूति धृत्वाऽत्नि संपूज्य कृतस्य विबाहहोमकर्मणः
साङ्गतासिद्धर्थमाचायौदिभ्यः पूजनपूर्वकं दक्षिणां द्वा यथाविभवं बराह्म-
णान्सुवासिनीश्च भोजयेत्‌

ततोऽसमे देवास इयाग्रा आरिषो द्विजा दधुः । ततो वरः कपेसाद्ुण्याय
विष्णं संस्मरेत्‌ ।

इति विवाहृहोमः ।

ततो वध्रवराविश्ुविकारारटबणं चानश्षन्ती वस्राभरणादिमि्येयाविभव-
मात्मानमटेकु्ाणौ वजितमैधुनावधःशायिनौ सह वसतः । एतच वरतं पाणि-
ग्रहणदिनमारभ्य ज्ञेयम्‌ ।

अथ वधूप्रवेशः।
तत्र नारदः“ आरम्याद्वाहदिवप्तात्पष्ठे वाऽप्यथवाऽष्टमे ।
वधूप्रवेशः सेपत््ये दशमे दिवसे दिने ।
तथा मपि च वपे च तत ऊर्ध्वं न शोभनम्‌ " इति ।
दृद्धवसिष्ठोऽपि-
“ षष्ठेऽष्टमे वा दक्मे दिने वा विवाहमारभ्य वधूप्रेश्॒ः ।
, पश्चाङ्कशुद्धिदिनं विनाऽपि विधानपद्रोचरगेऽपि कार्यः " इति ।
स्मृत्यन्तरे तु-
“ वधुप्रवेशः प्रथमे तृतीये शुभप्रदः पञ्चमकेऽथवाऽह्ि ।
द्वितीयके वाऽथ चतथके व। पष्ठ वियोगामयदुःखद; स्यात्‌ '' इत्यक्तम्‌ ।

[विवाहः] संस्काररत्नमाल । ५६७
( वधृप्रवेशः )
स्एतितागरे--
८ वधूप्रवेशो न दिवा प्रशस्तो नवप्रवेशो न निशि प्रशस्तः ।
रात्रो दिवा स्या्ञ गृहप्रवेशः स कीतितः स्याल्िविषः प्रवेशः '” इति ।
रात्री दिवा स्यादिति विरीणेसजीकृतसृहमवेशविषयम्‌ । रत्री दिवा
स्यात्त गृहपवेश इत्यनन्तरं कतव्य इति शेषः ।
स्पष्पेतदुक्तं ञ्योतिनिवन्पे-
५ वधुप्रवेशास्तु निशि प्रशस्तो नवप्रवेशस्तु दिवा प्रशस्तः ।
रात्रो दिवा जगृहपरशः प्रोक्तो मरद्वानमुनीनद्रमष्यैः ' इति ।
रत्नमाखायाम्‌--
^ हस्तेन्दूमेत्रशरवणाधितिप्यपौप्णश्रवषठाश्च पुनर्प्र च ।
्रष्ठानि पिष्ण्यानि कृतप्रयाणे ल्यक्त्वा त्रिपश्चादिमपर्ततराः ।
चित्राविशाखानिटपतापयाम्यवायत्यपितयेशरदैवतानि ।
यत्राखनिष्टन्यपराणि मानि स्मृतानि नेष्टानि न निन्दितानि " इति ।
इन्दुमंगशिरः । धिष्ण्यानि नक्षत्राणि ।
यदतसंग्ररे-“रेततीदस्तमित्राधिरोहिणीचान्द्रवाप्ताः |
वीप्यत्तराणि मूलं च वैष्णवं शततारका; ।
पैतृकं च तथा श्रेष्ठं प्रवेशनविध तथा ।
रिक्ताः पव्टमी विधिषिज्यीः दोषाः शुमावहाः ॥
गुमांरो जुमवरिपु शुभदे शुभांशके ।
निशि प्रवेशापपत्तो दिवा वा शोभनो मतरेत्‌ " इति ॥
व्यव्रहारतचे--
“ पीप्णात्कमाच्च श्रवणान्च युग्मे त्रये मूलमघोत्तराघु ।
प्ये च भेत्रे च वधूप्रेशो रिक्ते व्यर्करुने च शस्तः " इति ॥
-कभे रोदिणीनकषत्म्‌ । वयरकुजे रविभौमवारव्यतिरिक्तवाेषित्ययैः।
स्णृयन्तरे--"“ दिनक्षयारिदोपेषु वध्वा वेशो गृहे न पत्‌(न्‌) ” इति ।
वेशः पेशः । ।

१क.,ख. ्ताराः*ई३'।२ख.ग, उ. च. "सराः त्री ।

५६८ महगोषीनाथदीक्षितविरचिता-- [विवाहः]
( वधूप्रवेशः )
दिनक्षयादिरक्षणमृक्तं भ्रीपतिना-
८ यश्चेकः सृषाति दिनत्रयं च वारो
देवज्ञैरवमदिनं तदुक्तमर्यिः।
यैः +-द्धवति तिथिच्ेण चाहं
्िदयु्यक्प पुनरिदं द्वयं च नेष्टम्‌ ” इति ॥
युग्मदिने प्रवेशस्तु षोडशदिनमध्य एव ।
तदुक्तं तत्रैव-
^“ विवाहमारम्य वधूप्रवशो युग्मे तिथो पोडशवापरान्ता्‌ ।
तदूर्ध्वमतिपु च पञ्चमान्तात्ततः परस्तान्नियमो न चासि '' इति ॥
तत्रापि विशेषमाह नारदः-
५ मे वर्धं समे मापि यद्वि नारी गृहं त्रनेत्‌।
आयुप्यं हरते भतः सता नारी मृतिमापरुयात्‌ '” इति ।
अन्नापि वज्यमासा उक्ता ब्हस्पतिना-
“' कुटीरकन्यकाकुम्मे दविनेरो न विरेद्हम्‌ ।
ग्रामं वा नगरं वाऽपि पत्तनं वा नराभिष " इति ॥
ञ्यातिप्पकाशे--
^ परष्ठसथं दक्षिणस्य वा भृगुं कृत्वः विशेत्सदा ।
पुरतो वामतद्चापि प्रतिशचकरं न वै विशेत्‌ ॥
निगीमान्नवमे मसि तयेव नवमे दिने ।
रिक्तासु निन्वयोगेषु मानुमानुजवारयोः ॥
अग्रदक्षिणमागस्ये चन्द्रे शस्तं न वेशनम्‌ '” इति ।
नवपदिननवपमासनिषेधस्य देशव्यवस्थोक्ता कारप्रदीपे-
८ गब्यूतिहीने त्वथ नेव निर्ममान्माते दिनि वा नवमे पुनविरोत्‌ " इति ।
गव्यूतिः क्रोशद्रयम्‌ ।
प्रतिशक्रापवादमाह र्ः-
« खमभु(म)वनपृरप्रदेशे देशानां विवे तथोद्राहे ।
नववध्वा गृहगमने प्रतिह्ुक्रविचारणा नास्ति ” इति ॥

* तिथिन्नयमिलर्थः । + स्पा भवतीति क. पस्तकदोधिवुपाठः ।

१ख.य्‌।२्ख.ग, ह, च. शयित्रये'।

[विवाहः] संखाररत्नमाखा ।
( वपूप्रवेशः )

भर्त्र सह गमने प्रतिशुक्रदोषो न ।
तदुक्तं भीमपराक्रमे-

^“ खामिना नीयमानायाः प्रतिशुक्रो न विद्ये '' इति।

मस्यपुराणे-
“ चतुःशाटं चतृद्वीरमरिनदैः पैतोयुतम्‌ ।
नाम्ना तत्पपैतोमभद्रं न ततर प्रतिशुकरता |
कादयपेपु वततिष्पु मृग्याङ्िरसेषु च ।

भादद्रानेषु वा्स्यषु प्रतिशुक्रो न त्रियते » इति ॥

ज्योतिःसागरे-
“ परप्णादिवह्विपादेषु यावन्तष्ठति चन्द्रमाः ।

तावच्छक्रो मवेदन्धः पेमुतं गमनं शुमम्‌ » इति ॥

तत्रैव वचनान्तरम्‌--
५ सवलादिमुानेषु यावति चन्म
रवल्यादमृगान्तपु यावात्तष्ठति चन्द्रमाः ।

तावच्छुको भवेदन्यः समुसं गमनं शुमम्‌ " इति ॥

अत्र भगुगु्स्तापवाद उक्तो माण्डव्येन-

५ निल्ययाने गृहे जीर्णे प्राक्चनान्तषु सप्तपु ।

वधू्वेशमाङ्गस्ये न मौव्वं भूगुनीवयोः " इति ॥
भृगुः शुक्रः । जीवो गुरुः । आचारः परं नास्ति ।
ञ्योतिष्मकाशे--
«५ वामे शक्रे नवोदायाः सुखं हानिश्च दक्षिणे ।

धनं धान्ये च पृष्ठस्य सर्वनाशः पृरःत्थितेः ॥

नवोदायासतु वेषव्यं युक्तं परमुखे शरणौ ।

तदेवं वित्ुध्ञेयं केवलं तु द्विरागमे ॥

पर्वतोऽम्युदिते इक्र प्ररायादक्षिणापरे ।

पञ्चादम्युदिते चैव यायादूरेत्तरे दिशौ " इति ॥

५६९

तथा माद्रपदमारभ्य पुर्वीदिदिश्च पतिदिशं मासत्रयं कपाटं जेयम्‌ । चैत्र.
मारभ्य पूरवी््टदिक्षु पुर्यदिशि मासद्रयं विदिक््वेकं मासं क्रमेण कण्टके

जानीयात्‌ । एतद्रयं ग्रामान्तरे नववधूगमने वर्ज्यम्‌ ।

१. इ.च. रतुना-।
७२ ॥

८७० भटरगोपीनाथदीषितविरचिता- [विवाहः]

( गृहप्रवेश प्रयोगः )

उ्योतिनिषन्धे-
५ कविज्ञवारे खगृहादधुवष कान्तप्रयाणं न कदाचिदेव |
धनस्य नाचः कविवासरे स्यात्पत्रस्य नाशो धुवपोम्यवापतरे " इति ॥
भन्यश्च--“ विवाहात्प्रथमे पोषे आपदि वाऽधिषाक्करे ।
महे वनैव चैत्रे तातगृहे तथा " इति ॥
उयोतिनिवन्धे-“ उद्वाहात्रथमे शुचो यदि वतेद्धर्गृहे कन्यका
हन्यात्तज्ञननीं क्षये निजतनु ज्येष्ठे पतिश्येष्ठकम्‌ ।
पौषे च शद पति च मलिने चैत्रे खपित्राह्ये
तिष्ठन्ती पित निहन्ति न ममं तेषामभवि मवेत्‌ " इति ।
जयन्तः--५ मार्गहीर्े तथा मावे मापे ज्यषठपक्ते ।
सुप्रशस्तो भद्ेरमध्वेशो नवयोपिताम्‌ " इति ॥

अथ द्िरागमनम्‌ ।
ऋस्नोचचये--“ माघफासगुनवैशासे शपे शमे दिनि ।
गुवादरित्यविशुद्धौ स्यानिवयं पल्या द्विरागमः ' इति ॥
बादरायणः-- ^“ नीहारांडदिनोत्तरादितिगुरुत्रह्मानुराधाधिनी-
शक्रे मास्वरवायुविष्णुवररुणत्वष् प्रशस्ते तिभो ।
कुम्भानाछ्िते सरो गुभकरे प्रापतोदये मातर
देवेञ्यनविदां दिने नववपूवेदमप्वेशः शुभः '' इति ॥
देवेभ्यो गुरुः । इनः सूयं; । विद्वुधः।
अथ गृहपरवेश्प्रयोगः।
दिवाहृहोमानन्तरं वधृवान्धवाः पितुगरहाञ्ज्योतितिदादिषटे सुप्ते तां भार्या
वरं च रथादियानेन वरग ग्रामं वा नयेयुः । यदि ग्रामं प्रति गच्छतोरैपत्यो-
ममे हेमपात्रे शकटं वा भिवरेत तद्‌ाऽन्वारब्धायां वध्वामापूतरिकतग्रेणाऽऽघा-
रतघ्रेण वा ˆ ॐ यहते चिदभिश्रिषः, इडामग्ने पु इमं मे वरुण, तत्सा यापि) त्वं नो
ञे, प्तत्वंनो अग्ने, त्वमग्रे अयाति' इति सप्राहुतींहूयात्‌ । आव्रस्े्रो मघ

# निबन्धरिरोप्रणौ कालव्रिधाने--“ नीराहांदावत्तरादितिगुरुखष्टानुरधाश्रिनीशुकाहस्कर-
वायुवारणहरितवष्ट शस्ते तिथौ । कुम्भाजालिगते रवौ इभकरे प्राप्तोदये भागवे जीवाकास्फु-
जितां दिने नववधूवेरमप्रवेशः शुभः ” एतादृशः पाठः ।

१ इ. च. जन्यन्र।

[विवाहः] संसाररलनमाय । ५७१
{( गृहप्रवेशप्रयोगः )
वान्देवता । द्वितीयस्याप्निः । इतरेषां प्रसिद्धा देवताः । ततस्तस्य संधानं
कृत्वा रज्ञवादेभन्थि बद्ध्वा स्रस्तिपद वतो मब्राञ्ञपेत्‌ । ॐ अभिन्ययख सदि-
रस्य पारम्‌ ' इति संधाने मत्र उक्तः शाङ्गायनेन ।' ॐ दयश्चिदशं न वाजिनम्‌ !
इति ग्रन्थिवन्धने । स्वस्ति नो मिपरीतापिति पर्चसृक्तजपोऽपि तेनोक्तः ।
विवाहा सवरमेकस्मिन्पात्रे भस्मना सह निक्षिप्य जायापल्योः पृष्ठतो हरन्ति।
अयं चाभनिपिवाहहोममारभ्य यावज्नीवं धार्यः । सूत्रे निलग्रहणेनैव यावजीवं
धारणे सिद्धे धायं इति वचनं प्रयाणव्पतिरिक्तस्यरे स्थलान्तरे केनचिनि.
मित्तेनामेनैयनं चेलयक्षमेव नयनं न तु समारोप इदयेतदर्थम्‌ । अपस्तम्बाना-
मप्येवम्‌ । प्रयाणे तु यदि प्रयाय।दव्याख्याततमातन्नरण्योां समिधि वा समा-
रोपणमितिसूत्रात्समारोप एव न तु प्रलत्ननयनम्‌ । खण्डस्य कषेपङृत्वक्स्पे शक-
टादिना प्रस्यक्षनयनमेव कायं समारोपोऽपि गा। समितसमारोपोऽत्र प्र
नास्लेव । धारणं तु यज्ञियैः कारैगोमयपिण्डैवां कायं नतुतुषैः।

तदुक्तं संग्रह

५ धार्योऽभिगेमियैः पिण्डिः कषवं यज्ञियः ।
सैथ न तुराय इति वद्रप्रमापतिम्‌ '' इति ॥
पारिनाति- ५ न तुधीरयेदभनिम्‌ "इति ।

स चेदनुगतस्तदा तदनन्तरमेव मथितव्यः । श्रोत्नियागाराद्राऽऽहरणौषः ।
यदि पूर्य मथितो मतरति तदाऽवक्षाणेम्योऽधिमधितव्यः। अवक्नाणं तदभनिस्थं
किचिदग्धं काष्रम्‌ । यद्यसमर्थान्यवक्षाणानि स्युस्तदा तद्धस्मनाऽरणी संस्पृश्य
मथितव्यः। यद्माहूतस्तदाऽऽहरणीयः । परायधित्तसूत्रऽक्षाणानीति वहुवचनं
य्ेकस्पादव्रक्षाणादृग्निर्नोसद्यते तदाऽन्यस्मान्पयितव्यः । ततोऽप्यनागमने
परस्मादिति न तु यावन्लयवक्षाणानि तेभ्यो मथितव्य इति। सर्वैभ्पोऽवक्षाणे-
भयो ऽनुत्पत्तातरेवारणीमन्थनें न सेक वक्षाणमन्थनादतुखत्तावनन्तरमरणींमन्थ-
नमिति । ययपि गृह्यसूत्र इदं नोक्तं तथाऽप्यव्रिरुद्तवाद्ा्म्‌ । अविरोधिना-
मपेक्षितश्रौतविधीनां मासु श्रौतमूत्रमध्ये गृान्ननवलाछ्वभ्यते।

` « अनुगतो मन्थ्यः शरोत्रियागारद्वाऽऽहार्यं उपवातशवानुगते मायौयाः प्यव "!
इत्यतुगमनप्रायित्तसत्रम्‌ । चशब्दो मन्धनाहरणाभ्यापुपतराससमुच-
याः । अनुगताधिकारे पुनरतुगतवचनं प्राग्व च षिवाहपरिसमप्तिरेतस्राय-
धितं भेदिलेतदर्थम्‌ । तस्मात्सर्षत्रानुगते मन्थनेनाऽऽहरणेन बोत्पाद्योपव-

१कृ. च. 'याद्रघाद्याः ।

५७२ भेहगोपीनाथदीक्षितविरवचिता- [विवाहः]
गृहपरवेशश्रयोगः )

स्तव्यमिति । नैतदस्ति । निलग्रहणादेव सिद्धात्‌ । इदं तहि भयोजनमतुगत
इदमेव प्रायथित्तं स्यान्नान्यदिति। तेनास्तन्यदप्यन्यत्र प्रायश्चित्तमिति गम्यते।
नि तत्‌, अपि वोत्तरया लुहुयान्नोपवसेदिलयापस्तम्बेनाक्तमू । उत्तराऽयाश्वाप्र
हृतयेषा । तत्नानभिशस्तीशेलेतावान्विकार इति मावदत्तो व्याख्यातवान्‌ ।
एतद्धाष्यस्वरसान्रष्टापहारादिनाऽभिविच्छेद्‌ उपवासाहुलयातमकमेव प्रायश्चित्तं
न केवटपुपवास आदुतिरवेति । अत्र माष्ये-अनुगमनव्यतिरिक्तस्थल उपवा-
साहुलयात्मकमायधित्तमदशनेनान्यस्याष्टादशाहुत्याच्यासमकमायधित्तस्य केष-
कत्वं मद ितमन्ययेदमपि प्रदतं भरेत्‌ । सर्वस्य प्रायधित्तातिरिक्तभागसय
ेपकत्वं नेति तु तस्मन्ष्याणि कर्माणि क्रियन्त इत्येतस्य पाणिप्रहणादि-
रभिस्तमोपासनमिलाचक्षत इत्येतत्खण्डस्य परतीकपद शंनाञज्ञायते । तस्यौ-
पासनेनाऽऽदिताभितवं पार्वणेन चरुणा दशपूणमासयानित्वं चेति कथि-
दाचा्यो वक्ष्यतीति वरैजयन्तीकरृदुक्तिस्वरसात्त सर्व॑स्य खण्डस्य पेपकता
जञायते । एवं च पुनःसंधानव्रिभिरे क्ेपकोऽन्यो न क्िपक इति भाष्य
कृद्रन्थात्‌ । वैनयतीक्रदरन्थानु सरवैमपि खण्डं क्ेपकमिति । उभयग्रन्यतः
पुनःसेधानविषेरेव क्षपकसम्‌ । एतत्सूरिभिनिपुणतरं विभाव्य यदक्तं
तद्वाघ्यम्‌ ।

ततोऽन्यतरमग्रि गोमयोपचते सेस्छृतायतने स्थापयित्वा पतिरपवसेत्‌;
भाया वा । मरोपिते पलयो मायाया उपवासः । अहन्यनुगत आसायपुप-
वास्त: । रात्राव्रनुगत आप्रातरुप्वासः । उपवासासाम््यादावुपनयनप्रकरणो-
क्तमयाधेत्याहुत्यासके परायधिततं सकमायधित्तहोमश कर्तव्यः । दिषोपवासे
सायमेव टुप्होमः कायः । रात्रावुपवासे प्रातरेव । उपवासमात्रमेववा न तु
होमः । आहूुतिपकषे तु परायश्ित्तदोमानन्तरमेव । यदि प्रतिः भोषितः स्वस्या-
ओपवासासामर््यं तदा होमाथमृलिनं हत्वा तेनायाश्चग्न इलयाहुति हावयेत्‌।
अऋत्विगमावे स्वयमेव जुहुयात्‌ ।

अथ वरः सखश्ृदरारं पराप्य दक्षिणं पादमग्रेऽतिहर देहलि माऽथिष्ठा इति
भार्या संशास्ि । सा दक्षिणं पादमग्े कृत्वा देद्ीमनयिष्ठायेव गच्छति । `

ततो गृहं भविष्य ततपरवा्यश्ञालायामग्न्यायतनं परिकरय तत्पशचात्स-
भायः भाद्सुस उपविश्याऽऽचम्य भाणानायम्य देशकालौ संकी मम विवा-

,१ कृ. न्विचार ।

[विवाहः] संस्काररत्नमाला । ५७३
( एपरवेशप्रयोगः )
गरेगहत्वोतपादनदवरा ` श्रीपरमेशवरभी सरथ गरहमेशारुयं कर्मं करिष्य इति
संकल्पं कुयात्‌ । न वा संकरः ।
ततो गणेशं सपज्योद्ननादिसंस्ृत आयतने विवाहा तूष्णीं परतषाप्य
प्रञ्वछितं कुयात्‌ ।
ततोऽपरेणापिं खोहितमानडुहं चमै प्राचीनग्रीवमुत्तरलोमाऽऽसतीर्य
“ ॐ इह गावो निषीदन्तवहाशच। इह पुरुषाः ।
इहो सदस्तदकषिणोऽपि पूपा निपीरतु ” |
इति तस्मिञ्ञायापती पमाइमुखावुद दुख बोपतिदातः। पराइमुखत्वपकषे पत्यु-
दक्षिणतो भार्यां । उदइमुखत्वपक्षे तस्य पृषतो वामभागे वा । उभयोर्मन्रः।
अत आरभ्य नक्षत्रोद पयन्तं वाग्यतावासाते । आनहुहचर्माभारे ता्ण-
तरपो ग्राह्यः ।
तथा चाऽऽश्वलायनस्पृतिः-
८ गृहुपरवेशे ऽनडहशव्मास्तरणमिप्यते ।
तस्यामवि तु ताण॑स्य तस्पस्याऽऽस्तरणं मेत्‌ '' इति ।
तस्पोऽत्राऽऽसनम्‌ । उदितेषु नक्षत्रेषु वध्वा सह प्राचीपदीचीं वा दिश-
युपनिष्करम्य तया सहैव पराइमुख उदद्णखो वा, देषी; पदु्ीरित्यस्पाध-
स्याभिदिशस्धिषप्‌ । उपस्थाने विनियोगः । ' ॐ देवीः पदुवीरुर्णः करणुत विशे
देवास्त इह वीरयध्वम्‌ › इति दिश उपतिष्ठते । वहुवचनलिङ्गात्सहृन्मश्रः ।
मा हास्म हीत्यस्य पादस्या्निनक्षत्राणि त्रिष्‌ । उपस्थाने बरिनियोगः।
मा हास्म हि प्रनया मा तनूमिः ' इति नक्षत्राणि सङृन्मन्रपुक्लवोपतिष्ठते ।
सर्वेषां नक्षत्राणामुपस्थानासंमवाय्रावन्ति दष्टिगोचराणि भवन्ति तेषापष-
स्थानम्‌ । अशक्यत्वात्सकृन्मन्रः ।
मारधामेत्यस्य पादात्पकस्य मत्रस्यामिशन्द्रमासिषूप्‌ । उपस्थाने तरिनि-
योगः । ‹ ॐ मारधाम द्विषते सोमराजन्‌ › इति चन्द्रमसम्‌ ।
“ ॐ सप्तषैयः प्रथमां कृत्तिकानामरन्धतीं ये भुवत ह निन्युः ।
षटकरत्तिकामुस्ययोगं वहन्तीयमस्माकं भ्राजलव्टमी " ।
इति सप््षीनरुन्धतीसदितानुपतिष्ठते । बहुवचनलिङ्गात्सटनमत्रः ।
५५,ॐ भुवकषितिधुवयोनि्ैवमसति भुवतस्थितं
तवं नकषत्राणा मेथ्यप्ति प्त मा, पाहि एतन्यतः ।

५७४ भट्गोपीनाथदीक्षितविरचिता- [विवाहः]
( एप्रवेशस्थालीपाकः )

नमो बरह्मणे दुवायाच्युतायस्तु नमे ब्रह्मणः पुत्राय प्रजापतये नमो
ब्रह्णः पुत्रेभ्यो देवेम्यख्रयल्िष्दम्यो नमो ब्मणः पुत्रपोत्रेम्योऽङ्गि-
रोम्यो यस्वा भुव्रमच्युत९ सपुत्र सपोतरं ब्रह्म वेद परुवा अस्मि
पत्राः पौत्रा भवन्ति परप्यान्तेवापिनो वप्ननं॑कम्बडानि क्प
हिरण्य सियो राजानोऽन्नमभयुमायुः कीरतिर्चो यशो बं ब्रहम-
वर्चप्मन्ना्यमिलेतानि मयि सर्वाणि भवाण्यच्युतानि सन्तु । पुवं
त्वा ब्रह्म वेद धरुवोऽहमसिर्छौकेऽस्िश्च जनपदे मूयासमच्युतं त्वा
ब्रह्म वेद माऽहमस्मालोकादस्माचच जनपदाच्योपि द्विषन्मे भ्रातृव्योऽ-
स्मादस्माह्छोकाद्रस्माच्च जनपदाद्यवतामचेष्टं॑त्वा बरह्म वेद माऽहम-
स्माह्योकादस्माच्च जनपदाचेष्टिपि द्विषन्मे भ्रतृन्योऽस्माह्लोकादस्मा्च
जनपदाचेष्टतामत्यथमानं त्वा ब्रह्म वेद माऽहमस्माह्लोकादस्माच्च जन-
पदादयमिपि द्विषन्मे भ्रत््योऽस्माह्ेकादस्माज्च जनपदराद्यथतां नम्पं
तवा पर्वप्य वेद्‌ नम्यमहमस्य जनपदस्य मूयाप् मध्यं त्वा सर्वस्य वेद
मध्यमहमस्य जनपदस्य मयाप्तं तन्ति ला सर्वस्य वेद तन्िरहमस्य
जनपदस्य भूयापतं मर्थ तवा स्वस्य वेद्‌ मेध्यहमस्य जनपदस्य मूयापं
नामि त्वा प्प्य वेद नामिरहमस्य जनपदस्य मूयामं यथ। नाभिः
पराणानां विपूवानेवमहं विपृत्रानेकशतं तं पाप्मानमृच्छतु योऽस्मि
यं च वयंद्धिप्मो मूयारप्ति ममेकरतानपण्यान्यागच्छन्तु ' इति
धवरुपतिषएते ।

नक्षत्रादीनाम्ादिपरतिवन्धेनादेनेऽपि तस्यां तस्यां दिशि तं तपुपस्येय-
५ €
पदाथमनुलक्तीकयोपस्थानं कायम्‌ ।

तत उपस्थानदेश एव मनस आहादफेन वचसा भार्या संभाष्य पुनः
शालां भरविदयाऽऽस्तृतमानडुदं चरमाभ्यु््य निरस्याप उपसपृहय भार्यया सहा-
परेणा प्राशु उपविशति ।

अथ ग्रहप्रवेशस्थारीपाकः।

वरः सभायं आचम्य प्राणानायम्याश्नि भञ्वारय ध्यात्वा समित्रयमादाय
श्रद्ध रदीलयादिप्राणायापान्तं कृत्वा गृहपेशाङ्गप्रताम्रेयस्थारीपाकयागकमणि
ये यक्ष्यमाण देवते ते परिग्रहीष्यामि । अग्निमेकया चवीहुया यक्ष्ये । अग्नि

[विवाहः] संस्काररतमारा । ५७९
( हप्रवेशस्थालीपाकः )

सिष्टकृतमेकया हृतरेषचबाहुतया यक्ष्ये । एते देवते सथो य्य इत्युक्ता
व्याहतिभिरप्नौ समिधोऽभ्याधायाप्नि परिस्तीयोत्तेणाप्र दर्भानास्तीयै तेषु
शूर्प इृष्णाजिनपुलूबलं मुसलं चरुस्थालीं मेक्णे तण्डुलपरखन्दनाय पातर दवी-
मराज्यस्थालीं मोक्षणीपात्रं हविरासादनार्य दभातुपवेषं संमागदर्भानवस्वलन-
दर्मानाञ्यं समिधं चाऽऽसादयेत्‌# ।

व्रीहीणां तत्मतिनिधित्वेन विहितानां सतुपाणामोपधीनां च सर्वथाऽमावेन
सिद्धतण्डुलग्रणे पत्नी, अवहननकारे तण्डुलान्सपृष्ट्रा कृष्णाजिनास्तरणादि
्रिष्फटीकरणान्तं कमे मनसा करमेण मिभावयेदङ्गतनिर्हाय । अथवा सवी
बाहठश्ेष्टा अपि कतैव्याः । प्के कृप्णाजिनोटल्पुसलानां नाऽऽसादनं,
द्वितीयकस्पे त्वस्त्येव कृष्णाजिनाय्यासादनम्‌ ।
® ततः पिते कृत्वाऽपरेणायनि शूषं निधाय तस्िन्पवित्रे निधाय त्ष्णी
चतुरो पयुषठीनिरू(रप्यैकव्राह्मणमोजनपयीपरान्चीहीनन्वोप्योत्तरेणाप्रि निर-
््रीहिमच्छयं निधाय प्रोक्षणीः संस्कृय शूप॑स्थान््रीहीनमो्ष्य पात्राण्यत्तानानि
कृतवा प्रोक्षति ।

(+ऋपमे च प्रर्यदाने परूटयम्‌ । ) ततः प॑ट्यग्रेरत्तरतः कृष्णाजिनं षह.
†धिशसनं त्रिरवधूय प्रत्य्रीवपुपरिष्रलोम तदास्तीयं तस्य भसल्मदेशुपसमस्य
ततरोटृषलं संस्थाप्य तस्मिन्वरीहीनोप्याऽऽसीनेन मूसटेनावहत्योलृखरस्य पुर-
स्ताच्छरष निधायोटृललस्थास्तण्डखान्छूपं निक्षिप्य कृप्णाजिनस्योत्तरतस्षि-
निष्पूय तुषान्मध्व॑सयिघवा(स्य) तांस्तुषान्दक्षिणहस्तेन दृष्णाजिनस्याधस्तादुप-
वपत्यनिरीक्षन्‌माणा)।

ततो दक्षिणहस्तेनेव निक्षिप्तंस्तुपाननिष्पीस्यापर उपस्पू्य +विषिच्य प्रस्क-
स्दनाथं आसादित पाते प्रन्दयित्राल्) तानादापोटृखले परक्षिप्य त्रिष्फ-
लीहृत्य त्रिष्फटीकरणानि कृप्णाजिनस्योत्तरतो निक्षिप्य तण्टुलान्पक्षारयाप्रः
पथाज्निवरपति।

५ # अत्र क. पुस्तके टिप्यण्यामग्रे टिखितो मरन्थो वलते“ मेक्षणादिस्थालीपाकविदिष्टपा-
त्राणां दवद्ासादनादिषिरेषविचारस्वायुरव्ापनम्रयोग द्रष्टव्यः ” इति । + धनुधिहान्तगंतमधिकं क.
ख. पुस्तकस्थम्‌ । † क पृस्तकरिप्पण्याम्‌-“ अठोमप्रदेशः * इति # क. पृस्तकरिप्यण्याम्‌--
^“ भसत्प्रदेशं गदस्थानं प्रयक्संस्थमधस्तान्मांसभागेन सह मांसभागस्य यथा सधानं भवति तथा
द्विगणं कुर्यात्‌ । ” इति । + क, पुस्तकरिप्पण्याम्‌---“ शोधयित्वा ” इति ।

-#+-- स

१. च. हणे, अः 1२. निर(रोप्य | ३ द्‌. च. ब्ल्याञ्त्र।

९७६ भटगोपीनायदीक्ितविरचिता- [विवाहः]
( गृहप्रवस्थालीपाकः )

ततो वरः भरक्षालितांस्तण्डुलांधरध्थारयामोष्य मेक्षणेनाऽऽलोड्यारौ श्रष-
पितवा द्वी मेक्षणं च संमृञ्याऽऽज्यव्रिलापनादिपवित्राभ्याधानान्तं कुयात्‌ ।

ततराऽऽञ्येन सह चरोरपि पर्यग्निकरणं, चरुस्थाल्यां तण्डुलनितिपादूवमेव
वा दवीसंमागादिपवित्राभ्याधानान्तम्‌। अप्रः पशादमीस्तरणपकते तदन्तं ता
दर्भष्वाञ्यं निदध्यात्‌ ।

यजिधातोः प्रयोगो यक्ष्य इदव॑रूपागूरणमात्पाप्यथं इयेतसिन्कस्पे
दोम्राह्मणपरिषेषणपयांपतान्वीहीन्यरदीस्वा पलन्याऽवधातेन निष्यादितान््रीहि-
तण्डुलान्सोदकायां स्थासयां निक्िप्याप्नौ श्रपयति । नात्र निर्वापपोक्षणकृष्णा-
जिनावधूननादिशौतधमीः । कृप्णाजिनासादने कृताङ्ृतमं । आस्तरणाभावरे
पातेष्वासाद्नमपि न । परयप्निकरणं तु करैव्यमेव । तत॒ आसादितान्दभी-
नेः पशवादास्तीयं तत्राऽऽ्यं निधाय शृतं चरं दर््याऽऽज्येनाभिषार्योदगु-
दास्याः पश्वादास्तृते बरहिष्याज्यस्योत्तरत आसाद्यातनि परिषिच्य तूष्णीं
सादितां समिधमाधाय पेक्षणेनोपहत्य प्रदीपतेऽपरौ नुद्येति । ॐ अप्नये खाहा !
इति भार्यान्वारब्धो जुहोति । अग्नय इदं न मम ।

पुनभूय उपहत्य ॐ अग्नये सिष्टकृते स्वाहा ' इति भायान्वारन्धोऽससक्तां
प्ाहुलयोत्तरार्पर्वापे जुहोति । अग्नये सिषक्त इदं न मम॒ । अत्र य्यप्य-
यशब्दो नास्ति तथाऽपि क्त्वाप्रययाचरुणा सिषटद्ोमो भवति ।

ततो मेक्षणमप्ो शर्षिपेत्‌ । न वा मेप्तगपक्ेपः |

ततः परिस्तरणानि विज्य व्यस्तसमस्तग्याहूतिभिश्चतसः परायश्ित्ताहुती -
हुसोत्तरं परिषेकं कृतवा संस्थाजपेनाधरिमुपस्थाय तं संपूज्य ललाटे विप्रति
धृत्वा हविःरेषेण ब्राह्मणं विद्यावन्तं भोजयेत्‌ । हविःशेषनाशे ब्राह्मण-
भोननाभावः।

ततः कृतस्य कमेणः साङ्गतासिद्धय आचार्यायाऽऽसादितपृषमं तम्मूयं
वा दच्वाऽन्येभ्यो भूयसीं च द्वा यथाविभवं ब्राह्मणान्संभोज्य कर्म॑साद्रु-
ण्याय विष्णुं संस्मरेत्‌।

पल्येव कत्रीं पुख्येतिकल्पे पत्नी वरादानाधमृषभं तन्मूरयं वा संपाव्र
स्वमागरेयस्थाखीपाकेन मां याजयेति तं प्राथयेत्‌ ।

ततो बरोऽन्वाधानादिपात्रमोक्षणान्तं कुर्यात्‌ ।

= १

१. पापृर'।२घ. म्‌ पः। ३ द. क्षिपेत्‌ ।

[विवाहः] संस्ाररत्नपाखा । ९७७
( गृम्रवेषस्थालीपाकसृत्रन्युख्या )
ततः कृष्णाजिनावधूननादितण्डुरक्षाटनान्तं पत्नी ।
ततः भ्रषणादिल्यागदान्वर्ज समाप्टन्तं कमै वरः दुरयात्‌ । यागदाने
पत्नी शूर्यात्‌ ।
इति प्या पुरयकरैतवपकषे प्रयोगः ।
अथवा पात्रासादनान्ते ृष्णाजिनमास्ती यौनासतीयै वा पर्यवहननं
कृतवा त्रष्फटीकृल फलीकरणान्युततरतो निरसेत्‌ ।
ततो वरो दवीसंमागीदिपवित्राभ्याधानान्तं दभास्तरणपसे तदन्तं कृत्वा
श्तं चर दर्याऽऽ्येनाभिपार्योदरुदरास्यापः पश्वादर्मेषु दभौस्तरणाभावपते
भूमाव निधाय परिपेकादि समानम्‌ ।
ततः पतिपुत्रवतीभिः सुवासिनीभिः तनीराजनौ दंपती द्विजेभ्य आशिषो
ग्रहीत्वा दितौ तिषरेताम्‌ ।
ततो महारक््मीपूननादिकमाचारपाप्रं यच्दस्ि तत्स ॒पुरन्धीमिः
कारणीयम्‌ ।
इति गरहभवेशस्थाीपाकपयोगः ।

= _ ® $ ४ १
अ्थताहषयक सूत्र व्यास्यायतं ।
तत्र सूत्रमित्थम्‌--

“५ अथैनामाभ्नेयेन स्थाढीपाकेन याजयति पलन्यवहन्ति श्रपयि-
त्वाऽमिारयोदवस्याम्रये हुत्वाऽ्ये चिष्टक्ृते जुहोति तेन ब्राहमणं
विद्यावन्तं परिवेवेष्टि योऽस्यापचितो मवति तस्मा ऋषभं ददाति ” इति ।

अथेति प्वेशानन्तरं पूर्रात्नावेव क्रिया स्यादधरात्रोत्तरं मा भूदिलेत-

रथम्‌, यत्र दिगादुपस्थानानन्तरमापरयेन स्थाटीपाकरेन यागं करोति तत्रवैनां
पतनी याजयति पल्यामन्वारन्धायां बुहोति नान्येषु स्थालीपाकरेष्वि्येतदर्थं
च । याजयतीत्येतदनन्तरं बर इति गेषः।

= अथैनां याजयतीति वचनादेवं ज्ञायते पल्नयेव यप्र वरस्तु कऋरिकरभृत
इति । तेन त्यागदाने खीकरके एव । अत एवास्येतीदमः प्रयोगः संगच्छते ।
नच तस्या भतैधनदानेऽधिकाराभावात्कथमेतदिति बाच्यघ्र । अनुज्ञया
दानेऽप्यधिकारस्य सर्मतत्रसिद्धत्वात्‌ । नन्वेनां याजयतील्येव वक्तव्यं यत

।
१क.ग. ड, च, ्वज्यं सः।२ख. ड, स्तयं नाऽऽस्ती"। ग. च. स्तयं वा ।
७३ ४

५७८ भटरगोपीनाथदीक्षितविरविता-- [विवाहः]

( एहम्ेशस्थालीपाकसूत्रन्याख्या )

उत्तरत्राप्रये हुसेति विधानादग्रेयत्रं सिद्धं, स्थालीपाकेनेति त्ववहन्ति
श्रपयिसेति विधानास्सिद्धमतः क्िमथमिदमधिकमारभ्यत आप्रयेन स्थाढीपा-
केनेति । उच्यते-आप्रेय एवात्र प्रधानदेवता नाभिः स्विष़्दितिख्याप-
नार्थ । तेन परथमदेवताहोमानन्तरं हविदृपि चिषकृदूपदटितीयदेवतार्थं न
हविरुत्पत्तिः फ स्वाज्येनैव रोम इति सिध्यति । उत्तराधपृवार्पेऽसंसक्तामि-
तराभिराहुतिभिसुहोति मधानावदानतो ज्यायोऽबदानपिस्येते धर्माश्च सिद्धा
भवन्ति ।

स्थालीपाकेनेति वचने सूत्रान्तरेऽपरिदेवतोषिशेनासमिन्स्थाीपौकयागकम-
ण्याज्येनापि होप उक्तः स मरा भूदित्येतदथंम्‌ ।

अथवा स्थाखीपाकेनेलेव व्रिधायकं श्रपयितेति तु श्रपणाभिघारणयोर-
ष्यवधानायानुवादः । तेन सुगतावस्थातः पूररमेव प्वित्रपरहरणान्तं कर्मेति
सिथ्यति।

चरुणेत्येतावतेव सिद्धे स्थाटीपाक्रेनेति वचन यत्र स्थारीपाकदाग्देन
विधानं ततरैवाऽपपिकतच्रव्रिधिरितिङ्गापनाथेम्‌ । तेनान्यत्राथादाधार-
वत्तश्रं सिध्यति । प्रायचित्तेषटस्थानीयचरुहोमे स्ापूरविकतश्रमव । तत्रापिय
आहितात्रेः पएरोडाश्षास्तेऽनाहितप्रः स्थाीपाक्रा इति शास्रान्तरेऽपि
स्थारीपाकशब्देन विधानात्‌ ।

अथवा स्थारीपकरेनैव यत्र होमो न द्रव्यान्तरेणापि ततरैवाऽऽपूतरिकतनत्र-
विधिरितिङ्गापनायेम्‌ । तेन चर्देन पिहिते केवचरहोमेऽप्यापूथिकं तत्र.
मेव भवति ।

हुधातुं परिलज्य यजिधातो; प्रयोगो याव्रदुपयुक्तशरौतधर्मपराप्त्य्थः ।
तेन निबपादीनां इृप्णाजिनावधूननादीनामवहननधर्माणां प्राप्तिः सिद्धा
भवति ।

अथवा यजिधातोः प्रयोगो ग्य इदयेवंरूपागरणमात्रपराप्टर्थः ।

पल्यवहन्ति स्थालीपाकार्थान्ीहीन्‌ । साऽवहन्तीति वक्तव्ये पल्यत्-
हन्तीति वचनं पल्येव ृष्णाजिनात्रधूननादितष्डुखप्रक्षाछननिनयनान्तं करोति
नतु शरौतवत्रिष्फलीकरणमात्रावघातमित्येतदरथम्‌ । श्रपणादिफै तु बरकरैक-
मेव नतु पत्नीकर्तम्‌ । एतदर्थमेव परन्यव्ह्येति द्यप्प्र्यं परिलञ्य
परन्यवहन्तीति प्रयोगः कृतः ।

१ग. च. "पाके या।

[विवाहः] संस्काररतनमारा । ९७९
( गृहप्रवेशस्याटीपाकसूत्रम्या्या )
अथवा परन्यघहन्तीतिवचनमनन्तरोक्तेन पधरव्ाधुपस्थानान्तेन विधिना या
स्वीकृता सैव पत्नी, अन्यथा नेत्येतद्म्‌ । तेनाऽऽपुरादिषिवाहोढाया न
यन्ञयुक्तत्वमिति सिद्धं भवति ।

असि चात्र स्पृतिः-
^ क्रयक्रीतातुयानारीन पता पल्यभिधीयते।

१ (५ १ ~ क
नस्तादवेनप्ता पिव्ये दाप तां कवयो वरुः” इति!

“५ अधम्योहा तु यानारी नता पल्यभिधीयते।
न भ = 6
दैवे पिव्येन पता योग्या दाप्ीवत्कवयेो त्रिः " इति ।

अपरम्यदिाऽधर्म्येण विवाहैनोहा । स्वरत जुहोतीति परित्यञ्याप्रये
सिते जुहोतीप्येवं बचनाना्नैवात्र होमो न यदस्येत्यनेन । तेन स्थाटी-
पाकरेषेण, ब्राह्मणं विद्यावन्तं श्रताध्ययनसंपनं परिवेषटि भोजयतीस्यथेः ।
ब्राह्मणग्रहणं त्रियवदयनिषटर्यधम्‌ । परिविवेषठीतिवचनवलाद्धोमव्राह्मणभोन-
नपयाप्त्वरः कायः ।

अथैनां याजयतीति वचनमन्यारम्भसिद्धर्थप्‌ । अस्पिन्पक्षे वर एव
त्यागदानकती । योऽस्यापचितो मवति तस्मा ऋपमं ददातीति सतरमसि-
न्कलप इत्थं व्याख्येयम्‌ । योऽस्य स्थाटीपाकयागस्य क्रपचितस्तस्मा एत-
द्ागस्य कती, ऋषभं ददाति न तु स्थालीपाकयागान्तराणां कती ।

अथवाऽस्येतिषष्ट्या अथमिति विपरिणामः । योऽयं रोके विद्ाभिनन-
संप्याऽपचितस्तस्मा अयमेततस्थालीपाककता, कपमं ददातीति ।

केचित्तु तेन ब्राह्मणमित्यादि योऽस्यापचितो मवति तसा कषमं ददाती-
त्येतदन्तं सूत्रमेकं कर्वन्ति, तेपां मतेऽपचित एत्र भोजयितव्यः । तस्मा एप
शरषभो दातव्य इति ।

यदा लतिसंकटे शाच्वान्तरवशेन रात्रौ विवाहस्तत्राप्यर्षरात्रास्माक्चे्त-
दाऽऽनडुहे चभैण्यप्रिहयानन्तरमेव दिगादुपस्यानादिस्थालीपाकानतं सर्वं कमै
कार्म । यदर्धराजोत्तरं तदोपवेशनपूतरैकं दिगायुपस्यानादि कृत्वा श्वोभूत
एव स्थारीपाकः कायं इति द्रव्यम्‌ ।

तदाहाऽऽलायनः-

५८,अर्भतरे व्यतीते तु पेदयः प्रातरेव हि ।
गृहप्रवेशनीयः स्यादिति वेदविदो, विदः " इति ।

९८० भहगोपीनायदीषितपरिरचिता-- [विवाहः]
। ( परिणीपूजनं दानं च )

ग्रामान्तरे वधृष्हं चेत्तदा तद्भामं गत्वा तन्न स्वीयं ग्रहमस्ति चेत्तत्रैव मण्ड-
पादि कायम्‌ । अभावे खत्वसंपादनपर्वकमन्यश्हे वा । अयं च स्थालीपाकः
भयाणादिविषिपू्ैकः स्वश एव कर्तव्यः । न श्वशुर्णहान्यश्हयोः। शिष्टा-
स्त्विदानीमेतयोरपि कुन्ति

ग्रहधेशस्थालीपाकोत्तरं प्रथमदशंपूणमासस्थालीपाकायुष्ठानासाक्समा-
रोपो न का्ः।

चरुस्वरूपं सारसंग्रहे-

५ अञ्चिगैतोप्मा सुखिन्नो हयदग्धोऽकटिनश्चरः ।
न चातिशिथिः पाच्यो न च वीतरपो भवेत्‌ " इति ।

अयमेव सवेस्थालीपाकानां प्रकृतिः । दर्शपू्णमासस्थाटीपाकौ स्ेतषिकति-
भूतादेव ।
इति गहमवेशविधिः ।

जथेरिणीपूजनं दानं च ।
मण्डपप्रतिष्ठादिनात्पाणिग्रहणदिनादरा चतुर्थ दिवसे रात्रो तत्र भद्रादिसं-
भवे दिने वा दिष्टाचारमाप्ं बरमात्रेऽमावे तत्समाये वा कन्यादातरैरिण्यास्य-
वैशपात्रदानं कार्यम्‌ ।
| “५ सवस्रफडताम्बलं द॑पययोर्वशवर्धनम्‌ ।
देरिण्यास्यं वंशपा्न पकः परिपूरितम्‌ ॥
करक रद्रपंस्थे्तु सुवर्भेन समन्वितैः ।
एतावदैरिणीरूपं कतैव्यं किठ पूरिमिः ” इति ।
सद्रसंख्येरेकादशसंस्यैः ।
एवं संपाद्य सभार्य आचम्य प्राणानायम्य विवाहसंपूरणफलावाक्षये वरस्य
तत्ितरमात्रादीनां तत्पक्षीयाणां च यथाविभषे गन्धपृष्पवल्चादिभिः पूजनं
र्यात्‌ । अत्रापि संकरपं कुवन्ति । गणेशं संपूज्य वरतत्पितृमातृपक्षीये "यो
यथाविभवं गन्धपुष्पसमपेणपूषेके पदपीदुक्खवन्नादि दा इृतकन्यादानसं-
पुणंफलावापिवंशाभि्टदधिद्वारोमामदेश्वरभीलर्थमैरिणीपूजनं वरमात्ने तत्समये
वैरिण्याख्यवंशपान्दानं च कुर्यात्‌ ।

१च. "्वैकाम॑स्थाः।२ख.ग.ड,च.नेरिः।

[विवाहः] संस्काररत्नमाख । ५८१
( देरिणीपूजनं दानं च )
१
तद्यथा--““ एेरिणि त्वमुमा देवी महेशो गिरिजापतिः ।
अतस्त्वां पूजयिष्यामि ररिणीं सकामदाम्‌ ॥
सवचां च सदीपां च शैः पोडशमिर्युतम्‌ ।
वरमत्र प्रदास्यामि कन्यादानस्य सिद्धये " ॥
इत्युक्त्वा तस्मिन्वंशपात्र उमामहेश्वरौ संपूज्य तद्शपात्रं बरमात्रे तत्समायै
वा दधात्‌ ।
तत्र पश्राः--““ वंशो वंशकरः श्रेष्ठो वंशो वंशसमुद्धवः ।
अनिन वैशदानेन तुष्टो वृद्धि करोतु मे ॥
वंशपात्रमिदं पुण्यं वंश नातिप्तमुद्धवम्‌ ।
वंशानामुत्तमं दानमतः शानत प्रयच्छ मे॥
वंशपात्राणि प्रवाणि मया स्ेपादितानि वै ।
उमाकान्ताय दत्तानि मम गोत्रामिवृद्धये ॥
वंशवृद्धिकरं दानं सोमाग्यादिपमन्वितम्‌ ।
वन्ेणाऽऽच्छादितं पणं फलहेमप्मन्वितम्‌ ॥
सर्वपप्क्षयकरं नानाद्गवयस्त पूरम्‌ ।
दानानामुत्तमं दानमतः शानत प्रयच्छ मे ” इति ।
ततः सदीपं वंशपात्रं बरंतत्पितुमात्रादीनां शिरसि स्वयं धारयेत्‌, खस्ति
नो मिपीतां खस्ति न इन्द्र इति द्वाभ्यां परतिमश्रम्‌ ।
ततो दातैव कन्यां एहीसवा वरपित्रादत्सङगे पृथक्पृथगुपेदय पार्थयेत्‌--
^ पपतवषौ वियं कन्या पुत्रवत्पाहिता मया ।
इदानीं तव पुत्राय दत्ता स्नेहेन पाट्यताम्‌ ” इति ॥
षद्वापिक्यां तु पदवरसरा त्वियं कन्ये्यूहः। अष्टवापिक्यादिपु तु-अष्ट-
¢ ^. 4 © [1 = ०४
वपा रिवियं कन्या नववर्षा त्वियं कन्या दशवर्षी लियं कन्येत्येवं यथायथम्‌ ।
एवै पत्रायेलत्रापि पौत्राय खतरे बान्धवाय भित्रायेति।
„ व्रमात्रायुत्सङ्गे वधूमाता कन्यां तयैवोपेहय पारथयेत्‌ ।
ततो वरमा्रा बधूमा्ादिततय्षीयसुवासिनीभ्यः सकश्ुकश्षद्रवंशशुवाय-
नानि वध्वा दापनीयान्याचारात्‌ । एवमन्यदपि यथाऽऽचारम्प्तमसि तथा
कायम्‌ ।
=
१ख.ग. ड. च. रेरिणी। २कृ. पस्य त'।

५८१ भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता- , [विवाहः]
( चदुर्थीकम )
ततो दता करमसाद्ुण्याय विष्णुं संस्मरेत्‌। एतश्च सर्वै सपतनीकेना युक्तैव
कार्यम्‌ । |
एतदकरणे दोष इयेतदर्थे वचनं पटन्ति-
८ वंश्दानं विना यस्तु मण्डपोद्रापतनं यदि ।
अज्ञानात्कुरुते मृढो दंपत्योः क्षयमायुषः ” इति ॥
वस्तुतस्तु महानिबन्धेष्वद्शेनादनाकरमिद्म्‌ ।
अन्यच श्षाकलकारिकासु-
^ दुप्योर्वापपी दा पृनयेदैरिणीं ततः।
वंशपात्रं तथा कन्यां व्रमात्रे नििदयेत्‌ ॥
वंशदानं चतुरथेऽद्वि कन्यादानाङ्मिप्यते ।
रात्रो कुर्यत्तृतीयेऽरे दुयोगेऽपि न दुष्यति ॥
पातो वा वैधृति स्याचतुथेऽहनि चेदि ।
ततरैवापररात्रे स्यादैरिणीपूननादिकम्‌ " इति ॥
चतुर्थऽहन्येव पातयेधृती स्यातां वेदपि तदा कारयमेव नान्यत्रलेतत्ता-
तपर्याथः।
वस्तुतस्तु भाचीननवीनग्रन्येष्वेतस्यादशनाद्नाद्रणीयम्‌ ।
इयैरिणीपूजनं दानं च ।

अथ चतुर्थीकमं ।
तत्रेदं गृठमू--“ चतुथ्यामपररातरेऽचनिमुप्तमाधाय प्रायश्चिततपर्यनतं कृत्वा
नव प्रायशित्तीजहोतीत्यादि प्रायश्ित्तिपयन्तं कृत्वा प्त त्वं नो अग्र,
इत्येतदन्तं कृत्वा प्रायश्चित्त इलेता नव प्रायश्चिततीजंहोति'” इति।

मातृदत्तः-परायधिक्तिपयंन्तं पेत वचनं सपस्तव्याहूतीनामनादिष्पपा-
यथित्तित्वबोधनाथंम्‌ । तेनानुक्ते पभरायधित्ते समस्तम्याहतिमिर्होम इति
सिध्यति । अत एव सर्वरायधित्तमिति सेन्ना । तेन समस्तव्पाहूतिपयेन्तमेव
कृत्वा नव भायश्ित्तीः प्रधानीभूता आहुतीजहुयात्‌ । अत्र प्रायथित्तित्वगो-
धनं चतुर्थीकर्मणः प्रायधित्तकमेत्वेन परायधित्तकर्ममध्य एव प्रायधिततिसं-
ाब्ापनस्य युक्तत्वा्छतम्‌ । चतुथीकमेणः भायधित्तकर्मतं --अगे प्राय-
शित्त इलयादिमव्रलिङगाज्ेयम्‌ .। पूषैव्याख्याने भरसिद्धग्याहृतिहोमानन्तयै-

[विवाहः] संस्काररतनमार । ५८१
( चतुरधीकर्मप्रयोगः )
परिलयागः) इमं म इल्यादीनां चतुर्णामेव भरायथधित्तसंजे्यज्न विनिगमका-
भावः, अङ्गहोमस्य मध्ये भधानारुष्रानस्याश्चतस्य कल्पनं चेति दोषाः ।
असपमदीयन्याख्याने तु नैते दोषाः । पर्युत शाघ्लान्तरपरसिद्धाया याश्षिकप-
सिद्धायाश्च सवहासे समस्तव्याहृतिहोमस्य भसकमायभित्तित्वसंहामिद्धिर-
पिकेति द्रष्टन्यमिति युक्तं प्रतिभाति,

अथ प्रयोगः।

पाणिग्रहणदिनमारमभ्य या चतुर्थीं रातरिस्तस्यां तिभागावशिष्टायां वरः
सपत्नीकः साता प्राड्युख उपविरश्याऽऽचम्य प्राणानायम्य देशकालौ सकी
मास्या भायीयाः सोमगन्धर्वाग्नयुपयुक्तत्वदोपपरिशरदरारा श्रीपरमेषरपी-
लयं चतु्ींहोमं करिष्य इति संकस्पं कुयात्‌ । अयं च संकट्पो न चतुर्थीक-
मान्तो वित्राह इत्येतसिन्कसे । ।

ततो गणेशं संपृज्य शिखिनामाऽयममिरिल्यभिध्यायनभ्रं भञ्वार्य चतवा-
रीति ध्यात्वा समिन्नयमादाय श्रद्ध पएहीलादिभाणायामान्तं कृत्वा चतुर्थी-
होमकपमेणि या यक्ष्यमाणा इलयादिव्याहूलन्तयुक्त्वाऽ्नि मरायधित्ति वायुं
परायश्ित्तिमादिलयं परायश्ित्तिपादिल्यं प्रायधित्ति वायुं परायधित्तिमर पराय-
धित्तिमधि परायशिक्ति वायुं प्रायश्चित्तिमादिलयं प्रायधित्ति चैकेकयाऽऽज्या-
हत्या यक्ये ।

अङ्गहोमे वरुणं द्राभ्यामिलयादि, अग्नि खिषङृतमिलयादि वा समिदभ्पा-
धानान्तं कुर्यात्‌ ।

मधि संस्ावहोमे-- अग्नि वायुं सूर्य प्रजापति च संस्रावाञ्येनेति वदेदिति
केचित्‌ ।

एतच स्वषटकतः पूरमङ्गहेमकरणपक्ते तद्र वा द्वयम्‌ । पात्रासादने
सेपातावनयनार्थं पात्रुदकुम्भं दवीमाज्यस्थारीं प्रणीताप्रणयनं परोक्षणीपाज-
मुपवेषं सेमार्गदभनिध्यं बाहिरवज्वलनदभानाज्यं चेल्यासाद् ब्रह्मवरणादि-
व्याहृतिहोमान्तं कृत्वा नव प्रधानाहुती्जहुयात्‌ ।

५ ॐ अग्ने प्रायश्चित्ते तवं प्रायश्चित्तिरपि ब्राह्मणस्त्वा नाथकाम उप
धावामि याऽस्यै घोरा तनृलामितो नाशय स्वाहा ” अप्रये प्रायि
तय इद न मम।

~~~ ~~
८ भ
# ^“ सर्वप्रायधित्तिसंज्ञायाः सिद्धिः ” इति पाठोऽत्र युक्ततरः ।

९८४ महगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [विवाहः]
, ( चतुर्थीकमेप्रयोगः )
«५ ॐ वायो प्रायश्चित्ते त्वं प्रायश्चित्तिरि ब्राह्मणस्त्वा नाथकाम उप-
धावामि याऽस्यै निन्दिता तमृप्तामितो नाय साहा" वायते प्राय-
धित्तय इदं ० ।
५ ॐ आदित्य प्रायश्चित्ते वं प्रायश्चित्तिरपि ब्राह्मणस्त्वा नाथकाम
उपधावामि याऽस्यै पति्नी तमृस्तामितो नाशय स्वाहा " आदिः
लयाय प्रायधित्तय इदं ०।
एता एव पुनव्युत्रमेण-
“५ ॐ आदिय प्रा वायो° अघ्ने प्रा "|
पुनः पएर्वातुक्रमेण--
५ ॐ अप्र प्रा० वायो प्रा° आदित्य प्रा° "|
नवप्रधानाहुतीनां होमान्त आज्यविन्दूनपूवासादिते संपातावनयाथ पाते
पक्षिपेत्‌ । नवाहुतिहोमानन्तरं तस्संपाताञ्यं दव्यौ भाय॑या पप्र नुहोति-
ॐ मुभेगं त्वयि जुहोमि स्वाहा » अग्नय इदं ० । “ॐ मुवो यश्ञस्त्वयि जुहोमि
स्वाहा "” वायव इदं ०। “ॐ वः श्रियं त्वयि जुहोमि स्वाहा "” मूर्यायेदं०।
५८ भूवः सुवक्तिविषिं तवयि नुहोमि स्वाहा प्रजापतय इदं ० ।
इत्याहुतिचतुष्टयं मूर्धि हुवेम म इयादि सिषकृदादि वा संस्थाजपान्तं
समानम्‌ । नात्र शदत्रहोमः।
तत आसादितं जलपूर्णं डुम्भमप्रः समीपे निधायोदकुम्भसदितं तै प्रद-
क्षिणीकृत्यापरेणाम्नि शयनस्थानं कस्पपित्वा परिश्रिलयय तत्र प्राकक्षरस्का-
युदकिक्रस्कां वा भार्या शाययेत्‌ । अत्र वाचनिकपुदक्रिरसं शयनम्‌ ।
-- “ॐ अमि त्वा पञ्चराखेन हिवेनाभिद्धिपावता । सहसेण यश्षसिना ।
हस्तनामिमृशामसि पूप्रनास्वाय ” ।
[ इति | तस्या योनि दक्षिणेन दस्तनाभिमृशति ।
“५ ॐ स नान्न; ९ हृदयानि सै नामिः सं त्वचः स ला कामस्य
योक्त्रेण युज्जान्यविमोचनाय » इति संगमं करोति।
“ ॐ मामनुत्रता मव सहकच्यौ मया मव । या ते पतिघ्नी तनूारघ्री त्वेतां
करोमि शिवा त्वं मह्यमेष क्षुरपविजारेभ्यः '' ।
[ इति ] तां पर्यालिङ्गति ।

,१ क, “मान्ते होमान्त ।

[विवाहः] संष्ाररत्नमाखा । ५८५
( देवकौत्थापनं मण्डपोद्रासनं ब )
५ मधु हे मधिवदं मधरु जिह्वा मे मपुवादिनी ।
मुते मे सारघं मधु दस्पु सवनात कृतम्‌ ॥
चाक्रवाक५ पेवननं यत्नदीम्य उदाहृतम्‌ ।
यद्क्तो देवगन्धरषसतेन वनिन स्वके " ॥
इति द्वाभ्यां स्या मुखेन मुखं ज्रषति( ते ) । इृदमुपगमनमावश्यकं स्ीस-
सारत्वात्‌ ।
ततः कर्मणः साङ्गतासिद्धर्थमाचायीय दक्षिणां दखाऽन्येभ्यो भूयसीं
दा कर्मसाहण्याय विष्णु संस्मरेत्‌ ।
राचीनरीत्या प्रयोगे तु--अन्वाधाने व्याहूलयनन्तरमङ्होमे वरुणं श्राभ्या-
माञ्याहुतिभ्यं यक्ष्ये, अरं वरुण वेकयाऽऽञ्याहुलया यक्ष्ये, अप्रं वरुणं
चैकयाऽऽञ्याहुत्या यक्ष्य, इत्युक्त्वा प्रधानदेवतोटेखः । अनन्तरमयासम-
भनिमियादि । एतदनुसारेण होमः, इत्येतावान्विशेषपो द्रष्टव्यः । अन्य
र्समानम्‌।

[>

इति चतुर्थीकषं ।

अथ देवकमण्डपोहापतनम्‌।
तत्र देवकोत्थापनस्य काठः--
५८ समे च दिवे कुयौदेवकोत्थापनं बुधः ।
पष्ठ च विषमं नेष्टं मुकवा पृश्मप्त्तमो '' इति ।
समेषु पष्ठ विषमेषु पश्चमसक्षपापिरिक्तं दिनं नात्रमियथः।
दिवसरसंख्या ज्योतिनिवन्धे--
८ प्रतिष्ठादिनमारम्य यावत्योडशा वाप्तराः ।
देवकोत्थापनं कार्यमद्राहे च त्रे दश " इति ॥
उदराहि षोडशदिनानि, मौड्जीवन्धे दश दिनानि दाल इलरथ; । एतेषु
दिवग्नेषु पथमसक्षमातिरिक्तं विषमं दिनं समेषु पं दिनं च व्यित्वाऽव-
रिषेऽ्यतमदिवसे स्थापितदेवतानाषु्रासनं पण्यांहादिवाचनं चोपनयन-
वत्डुयात्‌ । ,
मण्डपबिसर्जनं तु मिवराहदिनमारभ्य यानि नव्रषषठदिनानि तानि. वनै.

क

[-

१ग. ड, च, चेकेक । २ ग, च, वेकैक । 7 च. “प्याह ।
७.४

९८६ भटरगोपीनायदीत्षितषिरचिता- [विकरः]

, ( विवाहनिमित्तेन ब्रज्यौनि )
यिखेतरदिने कार्यम्‌ । पण्याहवाचनाभिषेकान्ते एरोधास्तच्छाखादिके वंश
पाते निधाय तदुपरि प्रकषक्षामिषेकजलं सकुटुम्बस्य कर्ठैः शिरसि रिषि.
व्किचित्स्ञावयेत्‌ ।

“ॐ प्रेति चेति चे रागच्छति'" इति प्षावणकाठे पठेत्‌ । एवं पुनद; । एत-
चाऽऽचारात्‌ ।

ततः कती शिरसि बद्धाञ्जलिः, अस्मदोतरे षटसु पसु मासेसु शोभनानि
सन्त्विति भवन्तो ब्रुवन्त्विति द्विनान्वदेत्‌ । ते च तदरोत्रे षटसु षटसु मासेषु
शरोभनानि सन्तिति प्रतिब्रूयुः ।

ततो द्विनानान्धपृष्पफलताम्बूखदक्षिणाभिः संपूज्य तदाशिषो गृह्णीयात्‌ ।
एवं वरपित्राऽपि देवकोत्थापनं कार्थम्‌ । ।

यतु मुदर्तमारपण्डदीकायां विवाहदिनमारभ्य नवत्रिषष्दिवसेषु्रासनमपि
न कायमिलयक्तं तन्मण्डपस्य नतु देवकादेरिति द्रष्टव्यम्‌ ।

इति मण्डपोद्रासनम्‌ ।

क श ® ॐ ९ ¢
अथ विवाहानिामत्तन व्यान ।
त्र मातृकास्थापनमारभ्य मातुकोदरासनपर्वनतं कानिचिद्यानि कानिचि
त्ुकत्तरमपि व्यानि ।
तत्राऽऽद्यानि दृद्धमनुः-
“ अपप्तम्यं स्वधा यात्रा श्ीताद्धिः स्रानमेव च ।
सपिण्डा नेव कुर्ीरन्यावन्मातृविप्त्जनम्‌ '” इति ॥
अत्रापसन्यस्वधाशब्दाभ्यां तदरत्कार्य दैकष्यते । अपसव्यमिलयनेनैव सिद्ध
स्वपाशब्दोपादानं स्वधा पितृभ्यः स्वाहेति पितृयङ्गसहचरितवैशदेवनि-
पेधायेष । आचारसंबादलामात्‌ ।
«५ प्रतदाहो दधिन्नानं जानं शीतेन वारिणा ।
वैश्वदेवः स्वधङ्कलयं ब्रह्मयज्ञ उपोषणम्‌ ॥
वेदस्याध्ययनं चैव वेदस्याध्यापनं तथा ।
सरीमातिक्रमणं नैव देवकोत्थापनावयि ' ॥
हृति ध्ममदीपवचनाच्च ।

१क, पिका २क..पि। तः।३ग. इ, च. रभ्यते। » क, ज्ञातं ।

विषाः] संकाररत्नपाा । ९८७
( विबाहनिमितेन वज्यौनि )
यद्यपि स्वधा पितृभ्य उरभवेतिस्वथाङान्द दप्पितृकरमेच्यादायपि वपते
तथाऽपि तत्र निषेधो न मवतैते भ्रौतस्य पाबरयात्‌ । एषमाहिताप्रिकतुंकषि-
ण्डपितृयङ्गेऽपि ।
यद्यपि देवकोत्थापनावधिककरमण्यमान्तमावस्येव निषेषेन देवकोत्थापन-
स्यापादिवप्तात्मागेव जायमानत्वेन निपेधावसरो नासि तथाऽपि केनवितपम-
तिबन्धेन देवकोत्थापनमात्र न जायते तदैतद्रषटवयम्‌ ।
संग्रहे-““ निलश्राद्धं चाध्ययनं स्नानं शीतेन वारिणा ।
प्रारब्धे मञ्कटे नेव मण्डपोद्रा्ननावधि " इति ॥
नियभ्राद्धं प्रायिकं श्राद्धम्‌ ।
गाग्येः-- ५ नान्दीश्रद्धे कृते पश्वायकनमातृविपर्मनम्‌ ।
दशंश्राद्धं क्षयश्रादधं स्नानं श्षीतोदकेन च ॥
अपततव्यं स्वधाकारं निलश्राद्धं तेद च ।
नह्मयन्ञं चाध्ययनं नदीप्ीमाविङ्घनम्‌ ॥
उपवाप्तं रतं चैव श्राद्धमोजनमेव च ।
नैव कुर्युः पिण्डाश्च मण्डपेदवाप्नावधि " इति ॥
( # संसकारदर्पणे स्मृलयन्तरे-
“ मृतण्ड भप्मपुण्डुं च स्नानं शीतोदकेन च ।
नैव वर्यः पिण्डाश्च मण्डपोदवाप्तनावधपि ” इति ॥
बेदान्तभवणगीतापाठादिकमपि शिष्टा वर्जयन्ति । )
स्पृलन्तरे--“ विवाहे मेखटाबन्पे वर्पमर्थं तदेकम्‌ ।
गेहारम्भप्रेशौ च वर्भयेत्स्वदा बुधः ” इति ॥
नात्र यथासंरूयमिति केचित्‌ ।
बृहस्पतिः-- ^“ तीर्थे विवाहे यात्रायां सङ्ग्रामे देशविषरे।
नगरप्रामदारे च खट्ट दृप्यति ” इति ॥
( +ेग्रहे- “८ विवाहादिकमाङ्गस्य प्रतिष्ठायां महोत्स्वे ।
आप्तमाति न गन्तव्यं सूतके मृतकेऽपि च » इति ॥ )

# धनुिहान्तग॑तं क, पुस्तके नास्ति । + धनुशिद्ठन्तगंतं फ, पुस्तके नास्ति ।

५८८ भहगोपीनाथदीक्षितविरविता- [विवाहः]
( विवाहोत्तरं षरज्यानि )

अथ तदुत्तरं वर््यानि ।
योगयाङ्ञवल्क्यः-
५ न स्नायादुत्सवेऽतीते माङ्गद्यं विनिवर्त्य च ।
अनुव्रज्य सुहृदन्धूनच॑पित्वे्टदेवताम्‌ » इति ॥
का््णाजिनिः--“ विवाहनतचूडापु वर्षमथ तदर्भकरम्‌ ।
पिण्डदानं मृदा स्नानं न कुयाततिहतपणम्‌ '' इति ॥
बरतयुपनयनम्‌ ।
हेमाद्रौ स्योतिष्पराशषरः
५‹ विवाहे विहितान्मापतस्यजेयुदरीदशेव हि ।
सपिण्डाः पिण्डनिवीये मेज्जीबन्धे षडेव हि ” इति ॥
कचित्तिप्रसवपाह स एव--
५ महालये गयाश्राद्धे मातापित्रोः क्षयेऽहनि ।
यस्य कस्यापि म्यस्य पिण्डीकरणे तथा ।
कृतोद्राहोऽपि कुर्वीत पिण्डनिर्वपणं पदा” इति ।
गयाश्राद्धपदं स्तीयैश्रादधोपलक्षणम्‌ । क्षयाहग्रहणं निलानामषएकादि
श्रादधानापएपलक्षणम्‌ । नन्वेवं महारपेऽपि पिण्डनिवरपणसिद्धौ महालयग्रहणस्य
व्य्थत्वापत्तिः । अतः प्षयाहग्रहणयुपलक्षणमिति वक्तुपशक्यपिति चेन्न । पहा-
ये पिण्डदाननिषेधेन काछान्तरसद्धावात्कालान्तरे महालयानुष्ठानं स्यात्तन्मा
भूरि तु स्वकाल एव सपिण्डको महाटयः कर्तव्य इयेवं तस्य साथक्य-
संभवाद्‌ । सपिण्डीकरणग्रहणं नवश्राद्धषोडकश्श्राद्धोपलक्षणम्‌ । मातापितरो
रिति क्षयाहविशेषणं हविरुमयत्ववद्विवक्ितं तेन भ्रादृपितृन्यादिवापिङेऽपि
पिण्डदानं कायमेव ।
वौधायनोऽपि-
५ विवाहे चोपनयने चौले चैव यथाक्रमम्‌ |
वर्धं तदर्धं च नेलयेके तितर्पणम्‌ ' इति ।
एतत्मतिमसवस्तु त्षणपरक़रणे वध्यते ।
मदनरत्ने सलन्तेर-
, ५ पिण्डान्पपिण्डा नो दद्युः प्रेतपिण्डं विनाऽत्र तु|
पितृयज्ञे च यज्ञे च गयायां दद्युरेव ते ? इति ।

१ग. च, “निवौप। २ ग. ¶निवोपः । ३ ड. श्राद्धे षो । ४ क, “न्तरेऽपि- पिः ।

[विवाहः] संस्काररत्नमाखा । ५८९
( विवाटोत्तरं वज्यौनि )
पितृदे पिण्डपितृयङञे । यज्ञे पिष्टां सौमिके मखे च । ते सपिण्डाः ।
सलयव्रत;--“ पित्रेव मृताहे तु गयायां च भहारये ।
कृतोदवाहोऽपि कुर्ीत पिण्डनिर्वपणं सुतः '" इति ।
उयोतिनिबन्पे-“ अम्य्गे सूतके चेव विवाहे पुत्रजन्मनि ।
माङ्गल्येषु च वेषु न धार्यं गोपिचन्दनम्‌ '' इति।
एतच मासपरयन्तम्‌,--
“ विवाहादौ माप्तमेकं न धार्य गोपिचन्दनम्‌ "' ।
इति ज्योतिनिबन्धवचनात्‌ ।
स्मूलयन्तरे--“ एत्वा विवाहं व्रत्बन्धनं च वर्षं तद्ध न च तीर्थयात्राम्‌ ।
षरं च पिण्डांल्िलयुक्तकर्म न चैव कय नराः सपिण्डाः '' इति।
ज्योतिष्पदीपे--
^ स्नानं पचै तिटमिश्रकरम प्रतानुयानं कटशप्रदानम्‌ ।
अपू्वतीर्थामरदर्शनं च विवर्जयेनमङ्गरतोऽग्दमेकम्‌ ।
माप्तपट्कं विवाहादौ वतप्रारम्मगे(णै) न च ।
भैत्तस्योदयापनं नेव नैव कुर्यादुपोपणम्‌।
जीर्णमाण्डादि न त्याज्यं गृहपंमारजनं तथा ।
उर्ध्वं विवाह्‌त्पुत्रस्य तथा च त्रतबन्धनात्‌ |
आत्मनो मुण्डनं नैव वर्ष वपीरेमेव च ” इति ।
पुत्ग्रहणेनात्र पृत्यपि श्यते । प्नं क्षौरम्‌ ।
कतेनं तु भवयेष,
५ मण्डनस्य निषेधे तु कर्तनं वे विधीयते " ।
इति स्मृयन्तरवचनात्‌ ।
(+ स्मृतिरत्नाकरे संग्रहे--
विवाहोपनयेर् तु वर्षं वपर्मेव च|
* ्रतप्रारम्भणं नैव व्तस्योद्यापनं तथा ।
न कयातिष्डनिरवापं न दचोत्करकाणि च ।

# दृद्मर्धं क. स, पुस्तकयोनस्ति । + धनुशिहान्तग॑तं क. स. पुस्तकयोनो स्ति ।

।
१ ग. गनिर्वाप । २ ग. "यात्कार'।

५९० भगोपीनायदीक्षितविरविता- [विवाहः]
( पुनर्विवाहः )
देवोत्छवं तथा कला ष्‌ व्षार्धमेव च । ॥
मङ्गलत्परतो गेहच्छादनं चैव वर्जयेत्‌ " इति ।
विवाहाब्दे पुत्रस्य पुष्या वा निवाकः पित्रादेभौया गभिणी चेत्तदा
दोष उक्तः स्यन्तरे-
५ उद्वाहाढ्दे गर्भिणी चेत्समारया हानिर््य्ग्मनाशो मश्च ।
तच्छन्तरथं खर्णनिष्कत्रयेण कृत्वा मत्योराङृति पूञ्य दद्यात्‌ ' इति ।
पुञ्येलत्र समासामाप्ेऽपि क्त्वो स्यवादेशम्डन्दसः। दचादिलत्र ब्राह्म-
णायेति शेषः । )
इति व्यानि ।

अथ प्रपङ्गारपुनविंबाहः।

तत्र विवाहे कृते पश्चाग पश्वाङ्गशुद्धिराहियादिना दुष्टमिति ज्ञातं चेत्तदा
ज्योतिःदाल्ञोक्तकारविरेषे पुनधिवाहं कुयात्‌ ।
भीधरीये दरतिहः-
८८ पुनविवाहं वक्ष्यामि द॑पलयोः शुमवृद्धिदम्‌ ।
सप्न्दुल्सयोरदष रहतारादिप्तमवे ॥
अन्येप्वशुभकल्षु वुष्टयोगादिप॑मवे ।
विवाहे त्वथ दप्योराशौचादिप्मुद्े ॥
अत्राऽऽशोचश्चेन ग्रहणं ग्राहं त्राप्याशौचस्य सात्‌ । भरान्दैतत्‌ ।
आदिषषब्देनोसखाता शन्ते । रु्वांशौ विषयं वा ।
तस्य दोषस्य शान्यर्थं परवैवाह्यिष्यते ।
अयनं चोत्तर श्रेष्ठं वधते तु विशेषतः ॥
आषादमार्गशीर्षौ दौ वर्यौ शेषाः शुभावहाः ।
विवाहोक्त्ंतिथ्यंशराशिवारारिवर्गकाः ॥
करणा योगंज्ञानि प्रहगोचरयोगकाः ।

१ग. च. गेहं छाद्‌" ।२ग. ननं नैव। 3 ग. ति । वजये वि"। * प्प. प्तः पुत्राः ।
५क. स, ग, 'व्देनात्र प्र ।

[विवाहः] संस्काररत्नमाख । ९९१
{ द्वितीयादिविवाहनिमित्ताति )
तस्मिनिविवाहप्तमये शुमदांश्च तथैव तु ॥
परवाह पर्वा च विवाहः शुमदो भवेत्‌ '› इति # ।
हृति पुनविवाहविषयः।
+अथ दितीयादिकिवाहनिमित्तानि ।
तत्रेदं पमेसूत्रम्‌-
“ धकप्रनासंपन्ने दरि नान्यां कुषीतान्यतरामवे कायौ प्रागम्याधे-
यादाधाने पतती करममिः बध्यते येषमितदङ्गम्‌ " इति ।
शीतेषु गार्हषु सार्तेषु च करप शरद्धा शक्तिश्च पर्संपत्तिः प्रजापततिः
पतरवत्छमेवभूते दारे सति नान्यां कुवीत, अन्यां नोद्रहेत्‌ । अन्यामिति
सरीलिङ्गनिदेशानुसारेण भार्यामिलनुषञ्यते । धरमभरजयोरन्यतराभावे कार्यो-
रह्मा । तत्रापि भागग्न्यापेयाननोध्वेमाधानात्‌ । एतदरथमेवेदं वचनम्‌ । उभय
सेपत्तौ न कार्थरयुक्तेऽम्यतराभावे काय लस्यांशस्य प्राप्तत्वात्‌ । यदाँ चान्यत-
राभावे काया तदा का शङ्का । उभयाभावे कार्येलत् प्रागग्न्यापेयादिलयत्
"हेतुः । आधाने सतीतयादिः । आधाने सती विमाना कपैमिः संबध्यतेऽधि-
क्रियते । कैर्येषामभिहोतरादीनामेतदाधानपङ्गमुपकारकं तैः । अत्र दारे सती-
तिवचनान्मृते तस्सिन्मागृरध्यं॑चाऽऽधानात्सलयामपि पुतरसपत्तौ ध्म॑संपर्यर्थ
दारपरिग्रहे कव्यमेव ।
तथा च पनुः--
५ मार्यै -ुरवमारिण्ये दसाऽ्ीनन्यकरमणि ।
पुनदीरक्रियां कुर्यालुनराधानमेव च " इति ॥
याङ्गवल्क्योऽपि--
५ आदरह्धिधिवहारानश्रीरैवाविरम्बयन्‌ » इति ।
ननु भ्ागगन्याधानात्कममि; संवध्यते गा्चैः समते तत्किमुच्यत आधाने
सती कर्मभिः सेवध्यत इति । सल्यम्‌ । अस्मादेव हेतुनिर्देशादवुमीयते भाग-
“ अन्न क. पुस्तकरिप्प्याम्‌- ~> भयं च पुनिः पू्वोयोर्वभूवरयोः । अव्र एनविवादे
वाग्दानं नास्ति । अपने: सिद्धत्वाद्ोमोऽपि नास्ति । दानं पाणिग्रहणं चाऽऽवत॑त इति ंस्कारथोते” ।
इति भन्थो वर्तते । + एतदुपरि क. पुस्तकरिप्यण्याम्‌-“ अथ च्रीणां प्रथमपष्ठवधारणम्‌ । तदुक्त

ज्योतिषे-हस्तादिपशमृगपषमदल्षमेषु विष्णुद्रये बुधदिने गुरदाक्रवारे । ब्रीणां शुभं , पथमपहवधा-
रणं स्यात्पाणिग्रदोक्तसमये खल पीतवन्ैः ” इति प्रन्थो वतते ।

१ ग. यवे । अ । २ च, श्रा सक्तिः । ३ क, "दा वाऽन्यः ।

५९२ मष्गोपीनायदरीितविरषिक्र-- [पिवाहः]
( हितीयादिविवाहनिमित्तानि )

ग्याधानात्सलयामपि प्मसपत्तौ मनापो च रागान्धस्य कदाचिदारग्रहणे
नातीव दोष इति । यच्राहितात्रेमौया कपु श्रहधाना शक्ता वा न भवति
पुत्राश्च मृता अनुत्पन्ना वा तदा कर्तव्य एव विवाह इति व्यारूयातमृञ्ञव-

टाढृता ।
रतयं विवाहान्तरे पिरेषः--
८ एकामुत्करम्य कामारथमन्यां वों य शच्छति ।
प्तम्स्तोपयित्वाऽयः पर्वोढामपर वहेत्‌ » इति ॥
याङ्गवरक्यः--“ आज्ञापंपादिनीं दक्षां वीरपु प्रियवादिनीम्‌ ।
त्यजन्दाप्यस्तृतीयांशमद्रव्यो मरणं लिये इति ॥
सधनो धनतृतीयांशम्‌ , अधनोऽशनाच्छादनात्मकं भरणं दाप्य इल्यः ।
या त्वेतावता भरणेनापरितुष्टा एृहानिगच्छेां प्याह मनुः-
“ अधिविन्ना तु या नारी निरगच्छद्रोषिता गृहात्‌ ।
सा पद्यः संनिरोद्धम्या त्याग्या न कुरपंनिधौ " इति ॥
अधिदनीयोक्ता याङ्ञवखपेन--
^ सुरापी व्याधिता धृती वन्ध्याऽधेश्यप्रियवदा ।
सीप्रमूश्चाधिवेत्तव्या पुरुषद्रपिणी तथा ॥
अधिविन्नाऽपि मव्य महंदेनोऽन्यथा मतरत्‌ " हति ।
अधिवेदनं भायौन्तरपरिग्रहः । सुरापी मपी । युरापानेऽधिेदनमात्रं न
कतु यागोऽपि) ५ तथा महति पातके ” इति त्यागहेतुत्वेन तस्य स्पृतावभि-
धानात्‌ ।
“ पतव्यर्षं शरीरस्य यस्य माया पुरां पित्‌ ” इति वचनाच ।
अत एव मनुः-
“‹ मद्यपाऽप्तलवृत्ता च प्रतिकृला च या मवेत्‌ ।
व्याधिता चाधिवेततव्या िपा्घ्ी च सर्वदा ” इति ॥
व्याधिता दीर्धरोगिणी । असल्यद्त्तेति पदच्छेदः ।
ब्रहमपुराणे-“ धर्मे विघ्नकरी मार्यामसततीं चातिकोपनाम्‌ ।
त्नजेद्धम॑स्य रक्षार्थं तथेवाप्रियवादिनीम्‌ '” इति ।
त्यजेदधिषिन्देत्‌ । न तु भोगं परित्यजेदिति माधवः।

१ क. ख, इ, ° वेदिनी! ।

[विवाहः] संस्काररत्नमारा । ५९३
(मृतपलनीक्य द्वितीयादिषु, व्रिवहिषु विशेषः )
अधिवेदन प्रतीक्षाकारं मनुराह-
५ वन्ध्याऽषटमेऽधिवेद्याऽव्दे दशमे तु मृतप्रना ।
एकादशे शखीजननी स्स््वप्रियवादिनी " इति ॥
संग्र तु-“ उ्रनां ददमे वेषं सीप्रनां द्वादशे लनेत्‌ ।
मृतप्रनां पञ्चदरो सदयसतवप्रियवादिनीम्‌ "' इत्युक्तम्‌ ॥
कालयायनः--“ सदारोऽन्यान्पुनर्दारानुद्ोदुं कारणान्तरात्‌ ।
यदीच्छेदभिमानकर्वन्क होमोऽष्य विधीयते ॥
स्वाप्नविव भवेद्धोमो गोकिके न कदाचन " इति ।
मण्डनोऽपि-“ आदायां विद्यमानाया द्वितीयामृदरहेयि ।
तदा वैवाहिकं कर्म कु्यादाव्तथेऽचनिमान्‌ '' इति ॥
सदश्नमाप्य तु द्वितीयविवाहहोमो लोक्षिक इत्युक्तम्‌ । एतचासंमते)
ग्रामान्तरे विवाहे ग्तरस्ततराभावाछौकिकाम्ावेव विवराहहोमः।
मृतपत्नीकस्य द्वितीयादिविवाहे कालविशेष उक्तो उ्योतिरनिवन्धे --
^ प्रमदामृतिवाप्तरादितः पुनरुद्ाहविधिषैरस्य च ।
विषमे परिवत्सरे शुभो रुगु चापि मूतिपरदो भवेत्‌ '" इति ॥
चस्त्वर्थे । अपिरेवकारार्थकः ।
तृतीयमातुपीविवाहस्य निषेध उक्तः संग्रहे
५ तृतीयां मानुषौ चैव चतुर्थौ यः मुदरहेत्‌ ।
अनधान्यादिना्षः स्याद्विववा साऽथ वा मत्‌ ” इति ॥
मात्स्ये“ पुतरपोजादिपप्नः कुटुम्बी साभनिको नरः ।
उद्रहेश्रोतिपतिद्यथं तृतीयां न कदाचन ॥
मोहादन्ञानतो वाऽपि यदि गच्छेत मानुषीम्‌ |
नदयल्येव न संदेहो गर्गस्य वचनं यथा '' इति ॥
तृतीयमर्कविवाहं कृतव चुर्यादिषु माटुपीषिवाहः कायः--
, ५ चतुथादिविवाहार्थं तृतीयेऽकं समदररेत " इति ब्रह्मपुराणात्‌ ।
( शरत्राह्च--५ आदिलयदिवते वाऽपि हस्तत वा शनैश्वरे ।
शुभे दिने च पूर्वहि कुरयादकेमिवाहकम्‌ ॥

ग
% धनुधिहान्तगतो प्रन्थो नास्ति क, ख. प्तकयो. ।

॥

१२. च. चुगठे।
।
94

५९४ भहगोपीनाथदीक्षितविरविता-- [विवाहः]
( अकेविवाहुप्रयोगः )
आमात््ाच्यामुदीच्यां वा सुपुप्पफरप्तयुतम्‌ ।
परीक्ष्य यत्नतोऽधसतात्स्यण्डिादि यथाविषि ॥
अर्ककन्याप्रदानाभमाचा्यं कर्पयेतपुरा ।
अर्कपंनिधिमागत्य तत्र स्वस्त्यादि वाचयेत्‌ ॥
नान्दीश्राद्धं हिरण्येन अष्टवगान्प्रपूनयेत्‌ ।
पुजयेन्मधुपर्केण वरं दाता तु शक्तितः ॥
यज्ञोपवीतं वस्रं च हस्तकणोदिमृषणम्‌ ।
स्वशाखोक्तेन मार्गेण मधुपरेण पूजयेत्‌ ” इति ॥
खशाखोक्तेन दातृशाखोक्तेन ।
« मण्डपो मातृका देवालयः सरतृगणास्तथा 1
गगेशदुसेमेशाःकुपम्यटगकाः » ॥
इति स्मृतिदर्पेण उक्ता अष्टवगीः । )

जथ तस्य प्रयोगः|
कताऽऽदित्यवारे हस्तनक्षत्रे शनिवासरे वा यसिमन्करिम्चिच्छुभदिने वा
पाह प्रामासराय्यापुदीच्यां बा दिशि विश्मानं सुपुष्पफलशाखाव्यं चैक्षण-
मकप परीक्ष्य लात्वाऽलकृतोऽहतवासा आरक्तगन्धादिभूषितोऽ्फसंनिधि-
मागत्य तं संस्ताप्य वाचसा संव्रेएयाऽऽरक्तगन्धादिभिभुषयित्वाऽककन्या-
दानाथेमेकं विममाचार्यतवेन परिकलप्याकंसमीप एव मधुप्षपर्यन्तं स यथा
दृषटिगोचरो न भवेत्तयोपविदयाऽऽचम्य प्राणानायम्य देशकारौ संकी
मम तृतीयमानुषीविषाहसूचितदोपनिरसनपूकतृती यपानुषीषिवाहाधिकारसि-
दधदरारा श्रीपरमेश्वरपीयथं स्वस्य तृतीयमकविवाहं करिष्य इति संकरप्य
तदङ्गं गणपतिपूननं पुण्याहवाचने मातुकापूजनं हिरण्येन नान्दीश्राद्धं च
विधायास्योत्तरतो होमार्थ स्थण्डियुपकल्पयेत्‌ ।
ततो दाता वरेणोपकदिपतया मधुपसामग्योष्णीषादिभिर्हस्तकर्णादिभि-
भूपणेवाकेमतिग्रहीतारं पूजये । रतिप्रहतृश्षासया मधुपः स्साखया बा।
ततः प्रतिग्रदीता--
५ त्रिोकवाश्षिन्पपताश्च च्छायया प्रहितो खे ।
` ततीयोद्वाहनं दोषं निवारय सुखं कुरु ”

१ ग, “वीतवः। २ ड. च. कषेतरज्ञाः कु । २ ढ. सलक्ष" । * क. ग.,"ससाऽञवे । ५ ङ.
च. नंना।६ड., च. ^त्‌। दातृशाखयैवान्न मधुपर्कः । त" ।

[विवाहः] संस्काररतनमाल । ५९५
( भकविवदप्रयोगः ) ,
इयर्गस्य एुरतसिषठमरय सेमाध्य नवसेण का्पासतन्तुभिश्च तं संवेष्य,
आ सलेनेलयस्य विश्वे देवाः सविता तषट । पूजायां बिनियोगः--^ॐ आ
सद्येन रजप्ता° विपरयन्‌ ” इति च्छायया सहितं रत्रिं तत्राऽऽवाहैतेयैव मत्रे-
णाऽऽसनाय्याचमनीयान्तारुपचारान्समप्य, आ सदयेनेलस्य विष्वे देवाः
सविता शिषटुप्‌ । आपो हि षेति मच्रत्रयस्यामिषिशरे देवा वाऽऽपो गायत्री।
अभिषेके विनियोगः--
“ॐ आ ससेन रनप्ता ° विपदयन्‌, ५ॐ अपो हि ०” इति।
स्वान्तेऽभिषिच्याऽ5ऽ सेनेदेतेनैव मत्रेण वस्लोपवीतमार्पगन्धपृष्धूप-
दीपैः संपूज्य गुहौदनं निषेव ताम्बूखादि समर्पयेत्‌ ।
«८ मम प्रीतिकरा येयं मया खष्टा पुरातनी ।
अरकना ब्रह्मणा दृष्टा प्ाऽसाकं प्रतिरकषत "
इय प्रदक्षिणी दुरैनपटित्ा-
“ नमस्ते मङ्गले देवि नमः परवितुरा्ने ।
त्राहि मां कृपया देवि प्र्नी त्वं म इहाऽऽगता ।
अकरं तवं ब्रह्मणा पृष्टः पव प्राणिहिताय च ।
वृक्षाणामादिमूतस्तवं देवानां प्रीतिवर्धनः ।
तृतीयोद्वाहं पाप॑ मृत्युं चाऽऽ विनाशय ।
आयुर्देहि यशो देहि प्रां देहि परानपि ।
देहि मेऽ$ प्रियं पुटि खस्थेऽ स्थिरो मव " ।

इति पुनः प्रदक्षिणां कूर्यात्‌ ।

ततोऽकेकन्यावरणमू । परति्रहीतृपक्षीया अमुकभवरान्वितागुकगोत्रो्पत्ा-
यापुकमपौत्रायाएुकपौजायामुकपुत्रंय काशयपगोप्रापादिलस्य पौत्रीं सवितुः
पौतरीमकरय पत्रीमिमामर्वकन्यां ृणीमह इति वदेयुः । दणीध्वमिल्ाचायः
भतिवदेत्‌ । एवं पुनिः ।

-ततो वरः सुपरते “ॐ खस्ि न इ वृद्धश्रवाः ०५ “ॐ अष्टौ देवा ककः
सोभ्याप्ः०” इति मघ्नौ पनर निरीपेद्‌त) ।

तत॒ आवार्धपुखैराशीरघोषषद्धिदटिनतोऽकषकन्यादानार्थ केलिपितमाचायं
ससमरीप आहूयोपविर्य तस्मात्तां विधिव्मतिगहीयात्‌ ।

१क.ख. श्र ।२ग. “हि कामाभ्परियं। ३ च. श्रायामुकशमणे वराय का।

५९६ भष्रगोपीनाथदीधितविरचिता- [विवाहः]
प ( अर्कविवाहृप्रयोगः )

स विधिर्यैथा--

आचायः संकल्यप्वकं पूर्ववज्ामगोजादिकमुचायेमामनान्नीं कन्यां तृतीय-
मानुषीविवाहसूचितदोषनिरसनपूर्कतृतीयमानुषीविवाहाधिकारसिद्धये तुभ्य-
महं संम्रदद इति दधात्‌ ।

प्रतिग्रहीता मतिश्हामीति परतिग्ह्ीयात्‌ । एवं पुनिः ।

तत आचायैः प्रतिग्रहीतारं भाथयेत्‌--

“५ अकैकन्यामिमां विप्र यथाशक्तितिमूषिताम्‌ ।
अमुकगोत्रायामुकरमेगे तुम्यं दत्तां विप्र पतमाश्रय » इति ।

ततः प्रतिग्रहीता तृष्णीमेव विवाह्वकङ्णवन्धनपूर्वकमञ्ञव्यक्षतारोपणं
त्वा यावत्न सूत्र तावदासलनतिमब्ेण गायञ्या वाऽकं॑संेष्टयेत्‌ ।
एतस्यष्यादिकं पुेवत्‌ । संवेष्ने धिनियोग इति विनियोगे विशेषः । गायत्या
ऋष्यादिके तु संध्याप्रकरण उक्तम्‌ । संवेएटने विनियम्‌ इति विनियोग-
वाक्यम्‌ । तूष्णीमेव संवेष्ट्य जपेदिति वा । अस्िन्कस्ये जपे विनियोग इति
विनियोगवाक्ये विशेषः ।

ततस्तत्सूत्रं एनः पश्चा ृलाऽ्कस्य वापखन्धे- बृहत्सामेलस्य मच्रस्य
विश्वे देवा इन्द्रो जगती । अकंस्छन्पे सूतरवन्धने तद्परि भस्मप्रपेपणे च
विनियोग इति स्ता, “ ॐ वृहत्साम० रक्ष ' इति वदुध्यैतेनैव तस्मिन्सूत
भस्म प्रक्षिपेत्‌ ।

ततस्तां नीराज्य(नीराजयित्वा) यथाविभवं भूषणेभुषयेत्‌ ।

ततोऽकैस्य भ्रागादिदिक्ु करमेण मही द्यौरिति भरमि सपृषटरा, ओषधय इति
तण्डुलपुज्ञान्छृत्वा, आजित्रेति कलकान्संस्थाप्य, तथेवाऽऽग्ेयादिषदिश्ष
सेस्थापयेत्‌।

ततः स्थापितानष्टौ कटशान्त्येकं वस्सूत्राभ्यां ेष्टयिखेमं मे गङ्ग इति
हरिद्रागन्धयुक्तशीतलजटेनाऽऽपूयं तेपु प्रयेकं गन्धादिकं तत्तन्पनरनिक्षिप्य
पूणपात्ररपिदधाति) सत्र मच्रात्तिः।

ततस्तेषु नाममत्रेणैव महाविष्णमाबाह्याऽऽसनाचैरुपचारैः ¶नयत्‌ ।

ततोऽकैस्योत्तरत उपकसिपतस्य स्थण्डिलस्य पृश्रादुपदिष्या् संसृवानस्थ-
ण्डिटस्योद्धननोघेखनादि विधिना संस्कारं विधाय तत्र योजकनामानं रकि
कमन प्रतिष्ठाप्य प्रज्वास्य ध्वात्वा समिन्नयमादाय श्रद्ध एहीयादि भ्राणाया-

१ क. श्योगे विशेषः । तू" । २ च. संपूजयेत्‌ । ३ ग. द. च. स्यो ।

[विवाहः] संसकाररलमारा । ९५९७
( अकेविवादप्रयोगः )

मन्तं कृत्वाऽफविवाहहोमक्मणि या यक्ष्यमाणा इयादिव्याहृयन्तं ५भसाधनी-
देव्यन्तं वोक्त्वा प्रधानहोमे वहस्पतिप॑पिमवरं वायुं सूरय प्रजापतिं कैकैकयाऽऽ-
उ्याहुलया यक्ष्य इत्युक्तवा । अङ्गहोमे वरुणं द्राभ्यामिलयादि अश्रि सिषं
हृतशेषाज्याहुलया यक्ष्य इत्यादि वा व्याहूतिहोमानतं परसाधनीदेवीहोमान्तं
वाऽन्वाधानोत्कीतितपक्षानुसारेण दर्त्‌ ।
ततः प्रधानहोमः । सं गोभिरित्यस्याङ्गिरा वृहस्पति । अर्कषिवाह-
प्थानाज्यहोमे बिनियोगः-
“ॐ सं गोभिराङ्धिरसो नक्षमाणो मग स्ेदर्यमणं निनाय ।
जने मित्रो न दंपती अनक्ति वृहस्पते वानय्ुरिवाऽऽनो स्वाहा" ।
बृहस्पतय इदं ० ।
यसै स्वेत्यस्य वामदेवोऽप्िलिषटप्‌ । अरकबिवाहपरथानाज्यहोमे विनियोगः-
ॐ यस्मे त्वा काम कामाय वयं सम्राञ्यनामहे ।
तमस्मम्यं कामं द्ताऽपेदं त्वं घृतं पिव खाहा अग्नय इदं ०।
व्यस्तसमस्तव्याहतीनां भिश्वामित्रो जमदभिर्भरदराजो भूगुरिति क्रमेण
ऋषयः । अगमिर्वायुः सूयः प्रजापतिरिति क्रमेण देवताः । गायग्युष्णिगनुषु-
वहतीति कमेण च्छन्दांसि । अकेविवाहमधानाज्यहोमे िनियोगः--
३४ मूः खाहा ' अथ्नय इद्‌ ० । ८ ॐ मुवः स्वाहा ' वायव इदं ० । ^ ॐ छः
स्वाहा ' । सूर्यायेदं ० । “ ॐ मूभृवः स्वः स्वाहा ' । प्रजापतय इदं |
ततोऽन्वाधानोत्कीतितपक्षानुसारेणाङ्गहोमादि स्तिषटृदादि बा सरव
होमशेषं समापयेत्‌ । नात्र शद्‌ ्रहोमः।
ततोऽ प्रदक्षिणीकृलय--
“८ मया कृतमिदं कर्म स्थावरेषु जरायुणा ।
अर्काप्यानि नो देहि तत्प ्न्तुमहेपि " ॥
इति तं संध्य, दं नो वात इति शान्ति पठित्वा गोयुग्ममाचा्यीय दस
तरेभ्योऽपि विपभ्यो यथाक्षक्ति दक्षिणां दव्रात्‌ ।
तत आचारः स्थापितकुम्भस्थामिरद्धः सारकं भतिग्रहीतारमभिषिभवेत्‌ ।
° ततः प्रतिग्रहीता तानि वासांसि स्यक्तलाऽन्यानि धारयेत्‌ । दक्तानि

वासांस्याचार्यस्य ।

| 3

=
# अत्र क. पुस्तकयरिप्पण्याम्‌--“ आश्वलायनानां चश्ुष्यभावः ” इति वतैते ॥

१्‌. मर्भि।

५९८ भटरगोपीनाथदीक्षितविरविता-- [विवाहः]
( अभ्निद्रयसेसर्गविधिः )

ततः पञ्चमदिषसे पूवद संपूर्य विष्ञ्यातनि संपूज्य एण्याहादि वाच-
पित्वा ब्ाह्मणान्संभोञ्य भूयसीं दसाऽफैमूषणवल्ञादि ब्राह्मणाय द्वा कमे-
सा्ुण्याय विष्णुं सेस्मरेत्‌।

ततो मानुषीं पिधिनोदरहेत्‌ । अयं च॑ बादूचो होमविधिरिदानीं बौधायनो-
क्तहोमविधेरनुपलम्भादुक्तः।

अयं चाैयिवाहः कारयपगोत्रिणो न भवति गोतरक्यादिति केचित्‌ । अत्र
गोतरैकयं न दोषायेदयन्ये । कारयपगो्ो वरः स्वगोत्राविरुदधगोत्रिणमाचारयं
परिकल्प्य तस्माद परतिगृहीयात्‌ । आचायेस्तु सर्यण दत्तां विभाव्य वर-
णादौ कारयपगोस्थाने स्वगो कन्यापिशेषणतवेन सं कीत्यीऽऽदित्यसवित्र-
कैशब्दस्थाने स्वपितामहपि्ोः सस्य च करमेण नामानि सेकीतैयेत्‌ । एवं
रीत्यैव कार्यपगोत्रवरस्यार्कविवाहो निर्वाह्यो भवतीति युक्तं वेत्स्वीकार्य
सूरिभिः।

इत्यक$विवाहः ।

£ ®

अथाग्निदयप्गविषिः ।
तगरदं बीधायनसूत्म्‌- ।

“५ अथ यदि गृहस्थः दारो द्वितीयां मार्या विन्देत कथं तत्र कुर्यादिति
जयषठमा्याविवाहहोमो यदि दूरे शोकिकामो यस्िन्काठे विनदरीऽम्री
तते द्वादशाहं त्रयोदश्चाहं वोमावपि परिचरेदपराभनिमुपपतमाधाय संप-
रिसीर्याऽऽज्यं विराप्योतपूय सुचि चतुगंहीतं गृहीत्वा द्वितीयायां मायौ.
यामन्वारन्धायां जुहोति नमस्त ऋषे गदा० एवान्रहमन्तवेदस्तु खहित्-
थायं ते योनिकैतविय इति तं समिधि समारोपयेत्‌ पएरवीधिमुपपमाध-
याऽऽनुहयान उदबुध्यसवेति द्वाम्यां तां समिधमाधाय संपरिसीर्यं सुचि
चतुगृहीतं गृहीत्वा द्योमौ्ययोरमवारन्धयोस्तदमिमुशति यो बरहम ब्रह्मण
इत्येतेन सूक्तेन जुहोति चैतेन तत आऽग्निमुलात्कृला पक्तान्नुहोति
समित संकल्पेयामिति पृरोतुवाक्यामतूच्य म्न पुरीप्येति याज्यया जुहो-
त्यथाऽऽहुतीजहोति पुरीप्यस््वमित्याऽम्तादनुवाकस्य खिष्टङ्प्रभृति
तिद्धमः.पेनुवरप्रदानादथाम्रेणा्ि दर्भ्तम्बे हतशेषं॑निदधाति ब्रह्म

१क.ग. ड, चब ।२ग. निबौधो। ३ ग. विन्दते। ४ के. तोञ्परी त । ५च.
"थास्सप्रियमिः ।

[विवाहः] संस्काररत्नमार। ५९९
( गृहयमद्यसेसगंपरयोगः ) ,

जज्ञानं पिता विराजामिति द्वास्यमिवमनुष्ठानतन्रता परिति्यतीलाह
मगवान्वोधायनः " इति ।

अ
अथ प्रयागः।

कता द्वितीयविवाहहोमकारे वें स्थण्डिलं कृतोठेलनादिसेसकारान्वि
धाय तत पूर्वमा्योया ग्रहयाभ योजकनामानमश्नि प्रतिष्ठापयामीति प्रतिष्ठाप्य
तत्र द्वितीयविवाहहोमः कायः । परतिगृहीतायां वध्वं भा्याखसिद्धिदर-
त्येतावनेवोेखः । गष्ापेरसांनिध्याछोकषिकाग्ौ क्रियायां तु [न] मबलेतस्पा-
पयु्ेवः । यसिन्काले दराविष्यग्री संनिहितौ भवतस्तत आरभ्य द्वादशाहं ्रयो-
दशाहं वोभावप्यश्री होमादिभिः पृथक्परिचरत्‌ ।

ततस्तदग्रिमे दिने प्रातहेमद्रयानन्तरमश्निदयसंसरग र्यात्‌ । इदं च परिचरणं
द्रादशाहमध्ये तरयोदशाहमध्ये वा स्थाटीपाकस्यापराप्षी जेयम्‌ । यदि त्वन्वार-
म्भणस्थाङीपाकः कतैन्यो भवति तदा तं कृतैव कायैः ।

ततः प्रा्ुखः पत्नीभ्यां सहोपविर्याऽऽचम्य प्राणानायम्य देश्कारौ
संकील्य मम गृ्याभनिसाध्यानां कर्म॑णा तत्रेणानुष्ठानसिद्धिद्रारा श्रीपरमेष्वरमी-
र्थं गृष्ामिद्रयसंस्महं करिष्य इति संकल्प्य तदङ्गं गणपतिपूजनं पण्याहवा-
चनं मातृकापूजनं नान्दीश्राद्ध च विदध्यात्‌ । इन्द्रादयः प्रीयन्तामिति तत्र
विशेषः ।

ततः स्थण्डिलद्रयपुदक्संस्थं कृतवा स्वं खपभ्नि पर्नीभ्यामानीतं स्थण्डिल-
योरुत्तरतः पृथदनिधाय दक्निणस्थण्डिस्योटेखनादिसंस्कार विधाय तत्र
दितीयाविवाहाभि संस्थाप्य प्रञ्वास्य परिस्तीर्योत्तरतो दभौन्संस्तीयै खुवं दवी-
माञ्यस्थारीं भोक्षणीपात्मुपवेषं संमागदर्भानवज्वलनद भौनाज्यं समिधं चाऽऽ-
साद प्वित्रकरणाद्याञ्यसंस्कारान्तं कृत्ाऽऽसादितां समिधमभ्याधाय सुत्रेण
दर्यां चगृहीतं गहीत्वा द्वितीयभार्यान्वारण्धो नमस्त ऋषे गदेलस्य सोप
इन्द्रो बृहती । होमे विनियोगः । ॐ नमस्त ऋषे ०न्तवेदस्तु स्वाहा ! इति
जुहोति । इन्द्रायेदं ० ।

ततः सादिया(रा)चन्यतमसतमिषं शुद्धोदकेन मोक्षय तसया समिधि द्विती-
यभार्यान्वारब्धः, अयं ते योनिरिलस्याग्निरभिरतषटप । समारोपणे विनियोगः।
ॐ अयं ते०रयिम्‌ › इति तं समारोपयेत्‌ । ।

ततस्तां समिधं द्वितीयभार्याहस्ते दचखोत्तरस्थण्डिटस्योद्धननादि कृता तत्र

१ ~. ला रग. तं बुष 1 क. लन्तेवि। =

६०० महृगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- (विवाहः)

, ( ग्यम द्रयसर्गप्रयोगः )
प्रथमविवाहाभ्ि संस्थाप्य भरञ्वरयिला(प्रज्वारय), आजुहान इदयस्याभिरमि-
खिषटप्‌ । उदू बुध्यसाप्र इयस्याभिरमिसिषटप्‌ । समारूढाप्रिकसमिदभ्याधाने
विनियोगः--ॐ गजुहानः सु प्रसीदत ' ॐ उद्वृध्यस्वा °तन्तुमेतम्‌ ' इति समा-
रुढाग्िकां समिधमभ्याधाय परिस्तीयं परिषिच्या्ठङृतय पूरसंसृतादाज्यादन्य-
मा(दा)ज्यं संसृत तस्पात्पर्वाज्यादरा सरेण दर्व्या चतुहीतं गृदीत्रा-यो
ब्रह्मा ब्रह्मण इ्यष््चैनाऽपयुष्यकरपपठितेन धृतसृक्तेन पत्नीभ्यामन्वारब्धस्त-
दाञ्यमभिमृशति ।

“ॐ यो ब्रह्मा ब्रह्मण उञ्जमार प्राणेश्वरः कत्तिवाप्ताः पिनाकी ।
ईशानो देवः स न अयुरधातु तसमै जुहोमि हविषा पतेन ॥ १ ॥
विभ्राजमानः सरिरस्य मध्याद्रोचमानो पर्मैरुचिय आगात्‌ ।
स॒ मत्युपारादपनुच घोरादिहाऽऽयुे ने घृतमन देवः ॥ २ ॥
ह्यज्योतित्रह्यपत्नीपु गर्भ यमादधात्पूररूपं नयन्तम्‌ ।
पुवणरम्पं गृहकर्ममचैन्तमायुपे वधैयामो घृतेन ॥ ६ ॥
परियं दकष्मीमम्विकामोपलाज्गां पष्ट च यामिन्द्रमेनत्युदाहुः ।
तां विदां ब्रह्मयोनि९ सरूपामिहाऽऽयुपे त्यामो घृतेन ॥ ४ ॥
दाक्षायण्यः सर्वयोन्यः सयोन्यः प्स्चशो विश्वरूपा विह्पाः ।
सप्ूनवः सपतयः सयुथ्या आयुपे नो व्रृतमिदं जुषन्ताम्‌ ॥ ९ ॥
दिव्या गणा बहुरूपाः पुराणा आयुषछिदो नः प्रमथन्तु वीरान्‌ ।
तम्यो जुहोमि बहुधा प्रृतेन मा नः प्रना९ रीरिषो मोत वीरान्‌ ॥ ९ ॥
एकः पुरस्ताय इदं बभूव यतो बभूव भुवनस्य गोपाः ।
यमप्येति सुवन सांपराये प्र ने हविधृतमिहाऽऽयुेऽत्त देवः ॥ ७ ॥
वपूनद्रानादिलयान्म्तोऽय स्ाध्यानुमन्यक्ागन्धवीश पितृ विश्वान्‌ ।
मगूनपपीस््चिरपोऽथ सर्वीनृत९ हुत्वा खायुप्याहयाम शाश्वत्‌ » ॥ ८ ॥
इल्यभिमूयैतेनेव सूक्तेन मर्यं स्वाहान्ते तदाज्यं जुहोति । ब्रह्मण इदं °
१ । देवायेदं० २। ्योतिष इदं० ३ । विवाया इदं ० ४ । दाक्षायणीभ्य
षटदं० ५। दिब्येभ्यो गणेभ्य इदं० ६ । देवायेदं० ७ । वसुभ्यो रदरेभ्य
आदित्येभ्यो मर्यः साध्येभ्य ऋभुभ्यो यक्षेभ्यो गन्धर्वेभ्यः पितृभ्यो
धृगुभ्यः सर्णभ्योऽङ्गिरोभ्य इदमिति क्रमेण लागः।
प्र समत्रकपरिपेकेऽ्ोत्तरः परिषेकः कायः ।

१. प्रज्वालयिता ।

[विवाहः] संस्काररत्नपाला । ६०१

( विषाहापिद्रयसंसगंप्रयोगः,)

ततश्त्वारि शूङ्गेति ध्वात्वा सपित्रयमादाय श्रद्ध एहीयादि प्राणाया-
मन्तं कृत्वा श््ाग्िदयसंसगेहोमकमेणि या य्ष्यमाणा इत्यादि व्याहृ्नतं
परसाधनीदेग्यन्तं वक्त्वा, भरधानहोमे-- अधि परोतुवाक्यायाञ्याभ्यामेकया
चर्वाहुतया यक्ष्ये । अतनि जातरेदसौ पृथिव्यादीनभिं वैश्वानरं चैकैकयाऽऽभ्या-
हुस्या यश्य । निक्ेतिं पश्चभिराज्याहुतिभिरयकष्ये । उद्कसपशः । इन्दरमे-
कयाऽऽज्याहुतया यश्ये । भमिकरषकरूपामि पद्भिराञ्याहुतिमिरय्षये । काम-
दुषं सीतां चैकैकयाऽऽज्याहुला य्य इत्युक्ता, अन्वाधानोत्कीतितपक्ानुसारे-
णाङ्गहोमे वरुणं द्राभ्यामिल्यादि, अश्न खिषटकृतं हुतकेषचर्वाहुल्या यक्ष्य इत्यादि
बा, आसन्यशिग्रहणान्तं कृत्वोत्तरेणामनि द भान्संस्तीये तत सुप द्वीमाग्य-
स्थारीं प्रणीताप्रणयनं प्रोक्षणीपात्र चरुस्था्टीं पक्षणं बर्पं दृष्णाजिनयुद्-
खलं पुस्पुपवेषं संमागेद मानिष्पं बहिरषञ्वलनदभानाञ्यं चाऽऽपादयेत्‌ ।

ततो ब्रह्मवरणादि । चरुकस्येन चरं श्रपयित्वा खुवरदर्व्यो समृज्याऽऽञ्य-
सेस्कारं कुर्यात्‌ । तत्र पयंभिकरणकाटे चरुणा सहाऽऽञ्यं पर्य॑तनि दर्यात्‌ ।

ततः परिधीन्परिधाय शृतं चरूमभिघार्योदगुद्रास्य बहिषि निधाय परिषे-
कादिव्याहूतिहोमान्तं ॒प्रसाधनीदेबीष्ोमान्तं॑बाऽन्वाधानोक्कीरतनादुसारेण
कृत्वा परथानहम कुर्यात्‌ । दर्व्यागपस्तीयं मेक्षणेन मध्यातो चरोर-
ङ्ुलपवंमात्रमवदाय, पञ्चावत्ती वेतपश्वाधौतृतीयमवदाय, सुवेणावत्तमभिधार्थं
शोषं प्रल्यञ्य पनीभ्यामन्वारब्धः)

समितमिलयनयोरम्निकरषिः । अभिर्दैवता । शृ्यापरिदरयसंसगमधानचरुहोमे
विनियोगः । ॐ स्मित संकल्पे ° न्याकरम्‌ ' । ॐ अग्ने पु° पेहि खाहा ' इति
पुरोनुबाक्यायाज्याभ्यां जुहोति । अग्रय इदं ° ।

अथवैकश्त्येन भथमामूचपुक्त्वा जिमात्रं प्रणवं संयोज्य तेन सदेकश्-
स्येन द्वितीयागृचयक्त्वाऽन्त्यं खरं एषयित्वा स्वाहाकारेण जुहुयात्‌ ।

यथा--' ॐ परमितः संक ° स्यमानो । इषमूरजममिप्तं° त्तान्याकरोदमगने पुरी °
तवं नः। इषमूनं यजमानाय पेही स्वाहा ” इति ।

पञश्चावत्तिनस्तु-

४ ५ जामदम्या वत्पैत्िदा आष्टिपेणास्तयैव च ।

मोियावना ओः पञ्चावत्ति ईरिताः " इति ॥
पुरीष्यस्त्वमिलयादीनामष्टादक्चानां मच्राणामभरक्रीषिः । प्रथमस्या्रिद-

१. ग. ड, च. प्रोक्षणं । २ क. 'त्कीर्तेतपक्षानु" । ३ क. ख. ग. च. "त्सविदा । ग,
ड. “गवच्यावः । ५ च. "वाच्यव ।
४६

६०२ ‡ भहगोषीनाथदीक्षितविरचिता- [विवाहः]

(.विवाहाभिद्रयसेसगेप्रयोगः )

बता, द्वितीयस्य जातवेदसी, ठतीयस्य पृथिव्यादयः, चतुर्स्यापि-
वैश्वानरः, पथमादीनां पशचानां निरतिः, दक्षमस्येनद्रः, एकादश्षादीनां
पण्णां भूमिकपैकरपोऽप्निः, सप्दशस्य कामधुक्‌, अष्टादकस्य सीता । प्रथम-
स्यानुषटए्‌ । द्वितीयस्य पञ्चपदा पङ्कः । तृतीयस्य ज्िटप्‌ । चतुयस्यानुष ।
पञ्चमादीनां षण्णां त्रिष्टुप्‌ । द्रादशत्रयोदश्षयोगीयत्री । चतुर्दशस्य शष्‌ ।
पश्चदकशस्य पथपदा पङ्कः । षोढशरस्य त्रषटप्‌ । सप्रदशस्य विरादनुषष्‌ ।
अष्टादक्षस्य शिषटप्‌ । श्ह्ामिद्यसंसगेमधानाञ्यहोमे विनियोगः--

५ ॐ पुरीप्यस्त्व° पदः साहा " अग्नय इद्‌ ° ।

५ ॐ भव तं नः० मद्य नः खाहा '" जातवेदोभ्यामिदं ०।

५ ॐ मतिव पूत्र मुच्नतु स्वाहा " पृथिव्यादिभ्य इदं ० ।

५ ॐ यदस्य परे ° वैश्वानर स्वाहा ” अप्य वैश्वानरायेदं ०।

५ ॐ नमः सुते नि° रोहयेम^ स्वाहा '” निरतय इदं ° ।

८८ ॐ यतते देवी ° प्रमुक्तः स्वाहा '! निकरैतय इदं ° ।

५ ॐ यस्यास्ते अस्याः करूर° विश्वतः सवाहा '' नि्तय इदं ° ।

५ ॐ भपुत्न्तम० तुम्यमस्तु साहा " निकरैतय इदं ०।

“ ॐ देवीम ० विचष्टे सवाहा ” निररतय इदं न मम ।
पससूदकस्पशः ।

“ ॐ निवेशनः सेगमनो ° पथीना^ स्वाहा ” इन्दरायेद्‌ ० ।

५ ॐ पवरत्ा दधातन ° महित स्वाहा ” भूमिकरषकरूपायाग्नय इदं ।

^“ ॐ निष्ृताहावम व२९० अक्षित स्वाहा " भूमिकषकरूपायाग्नय इदं ०।

५ ॐ पीरा सूञ्नन्ति ° सुभ्नया स्वाहा ” भूमिकर्षकरूपायाग्रय इदं ० ।

५ ॐ युनक्त सीरा० मायात््वाहा » भरमिकर्षकरूपायाम्नय इदं ० ।

५ ॐ लङ्गं पवीर५० वाहन५ स्वाहा ” भूमिकर्षकरूपायाग्नय इदं ०।

५ ॐ शुनं नः फाला ° मस्माप पत्तः स्वाहा " मूमिकषैकरूपायाग्रय इदं ०।

५ ॐ कामं कामदुधे धुक्ष ° प्रनाम्यः स्वाहा ” कामदुह्‌ इदं ° ।

“५ ॐ धृतेन पीता मधुना पमक्ता० म्यववृत्स् स्वाहा ” सीताया इदं ०।

ततो दव्यागुपस्तीर्य मेक्षणेनेव चरोरुत्तराधादङ्गषटपर्वतोऽधिकमवदाय)
पशावत्ती चेह्िरवदाय द्विरमिधायं न हविः प्रत्यमिधार्यति--“ ॐ यदस्य
कर्मणोऽल्रीरिच ° प्मैयित्र स्वाहा ” इत्यैशान्यां जुहोति । अग्नये सिष्कृत
ष्दंन मम।

[विवाहः] संस्काररतनमारा । ६०३

( विवादाभनिद्रयसंसगं प्रयोगः+)

ततो पेक्षणमनुप्रहूय संस्रवेणाभिञहोति । न वा मेक्षणपरहरणम्‌ । अयं
चावदानधर्मो भाप्यकृदभिपतः । अन्येषां मते तुन । अवदानधर्माभे
खवासादनं नास्ति ।

ततः शखप्रहरणादि समानम्‌ । अत्र दक्षिणा घेनुः । दक्षिणादानोत्तरम-
रेणा दर्भस्तम्बं निधाय, व्रह्म जज्ञानं पिता विराजामिलनयोभेश्रयोधिष्वे
देवा ब्रह्म चिष्टुप्‌ । हुतरेपस्थापने विनियोगः - 9 ब्रह्म जज्ञानं प्रथमं ° विवः
ॐ पिता विराजा० वधरयन्तः इति द्वाभ्यां तत्र हुतपं संस्थापयेत्‌ ।

ततोऽश्नि संपूञ्य भस धरता भूयसीं दसा यथाविभवं ब्राह्मणान्संभोज्य
करमसदुण्याय विष्णुं स्मरेत्‌ ।

अत्र केचित्पृथगौपासनाभ्रिषारणहोमादिष्वशक्तस्यायं विधिः, शक्तस्य तु
पृथगेव धारणादीति वदन्ति तन्न । अदकार्येपु शरास चिनेच्छया
पक्षान्तरस्वीकारस्पायुक्ततवात्‌ । तदा पृथग्धारणपुरःसरहोमादिषोधकरास्-
स्याभाव्रात्‌ । शाख्रामवेऽपीच्छया शाद्धविरुदधपक्षाभ्रयणे दोषदशेनात्‌ ।

तथा च संग्रहे

“५ बधायनाद्विमिः प्रोक्तं विधानं धर्मनिर्णये ।
तदन्यथा हेतुवदैः कुर्वनगच्छल्यधोगतिम्‌ ॥
आयुपा च प्रदीयेत गुैधिकषेषदोपतः ” इति ।
9

तथा च व्रतं समाप्य हादशाहं ्रयोदशादं वा पृथगमरिधारणं तत्र होमं च
र्यात्‌ । अन्यतरस्या मरणदशायां तु, ओपासनातरि विभज्येके भागं तदीय
एवायमभ्निरिति विभाव्य तेन भागेन तां सस्यात्‌ । रिद्यमानमायाभ्निमाग
एतरोपासनादि चरेत्‌ । आस्मायंमौपासनागन्येकदे शधारणमिति पक्ष तत्राप्य
मेगौपासनहोमादि ।

इति संस्काररत्नमारायामकमिवाहासिदयसंसगेमयोगः ।
इलोकोपाहश्रीमत्साभिचिद्याजपेयपौण्डरीकयाजिसवतोमुखया-
जिगणेशदीक्षिततनूजभगोपीनाधदीक्षितविरचितायां
सलयापाटहिरण्यकेशिस्मातसंस्काररत्नमा-

ठायां द्वाद प्रकरणम्‌ ॥ १२ ॥

१च.भंकु।

६०४ भटगोपीनाथदीक्षितविरपिता- [ओपाएनहोमः]
अथ प्रयोदशं प्रकरण ।

जथोपासनहोमः।
तत्रेदं शह्ममू-“ निलय पाय प्राततरौहिमि्ैवैवा हसेनैते आहुती नुहोलभरये
स्वाहा प्रनापतये खाति सो पूर्वा प्रातरके पतमाम-

नन्ति ” इति ।

निस्य सदा परय सायेप्ातत्रहिभियैवी हस्तेनैव वक्ष्यमाणे आहुती
जुहोति । फे ते। अग्नये सादा प्रजापतये स्वाहेति । परातहोमे सुदेवां
सूर्याय स्वादेटेवंरूपां पृरवामप्ये स्वाहिलयाहृतिस्थान एक आचार्या बद्न्तीति।
निलयग्रहणमत उध्वं पवंशब्दयोरनुरृयर्थं तेन गृहमवेदानीयास्मागपि होमः
भ्रात्यदिकत्वरूपनिदयता च सिध्यति । अन्यथा गृहुमवेदानीयोत्तरयपादानानि-
यमेन गृपवेशनीयोत्तरभावित्वं पवस्मेव क्रिया च स्यात्‌ । अथवा निलग्रहणं
यावज्नीषिकलार्थम्‌ , अग्महो्रदीनात्सायेभात्हौमयोजीणेस्य वा विरमण-
मिरयेतदपि स्यात्तस्मा भूदिति । एतेनेदमपि ज्ञायतेऽभनिहोत्रकारोऽस्यापि
कालः; । अग्निहोत्दव्यसंस्कारवद्रव्यसंस्ारः । सायमारम्भो न प्रातः । उद्ध-
रणकाटश्वास्य प्रादुष्करणकार इति।

उक्तं च बद्टवैः-
“ तस्याम्निहोत्रेण प्रादुष्करणहोमका व्यास्यातो » इति ।

असिमन्पकषेऽत उर्वैमित्यपिकारासमागगृहणेशनीयान्नासि होमः। य एव
विवाहापरिसपाप्ततारूपो हेतुः स्थाटीपाकराभावे सायेप्रातर्होमाभावरेऽपि स
एवेति । एतेन ज्ञायते गृहपवेशनीयान्तो विवाहः संगमार्यं॒चतुर्थीहोम इति।
हस्तग्रहणं दवींनिस्यथंम्‌ । एते इतिवचनमाहुलोनियमार्थं तेन द्रव्यस्यानिय-
माद्मनिहोजद्रव्याणां दशानामेकं स्यात्‌ ।

9

तदुक्तं बदवैः--“ होम्यं तु मांप्तवजं कमं तु ब्ीहियवतिरैः ” इति ।

योग्यतयैवाऽऽहृतिसेपरल्ये सिद्ध आहुतिषचनं नयमाथम्‌ , आहुती एव
केवले स्यातां नेतरत्तश्रमिति । अस्मिन्करपे परिस्तरणपरिेकयोरपि निषत्तिः ।
हस्तप्रेणापि $दाचिद्धोपः स्यात्स मा मरत्‌, किंतु जुदबद्धस्तोत्तरपान्ेनेव
होमो नियत इतिङ्गापनार्थ चेति ।

१ ग. होम्या । च, सौम्यं । २ ड. च काम्यं ।

[ओपाप्तनहोमः) संस्काररत्नमाछा । ६०५
( भगिभ्रोदरणङ्रालः ) ,

अग्निहोत्रोद्रणकालः भ्रौतसूत्रे-
“ अधिवृकषपूरय सायमञ्निहोत्रायोषति प्रातरमनिहोत्राय " इति ।
पू्ैसतरादद्धरतीलयनुकृष्यते । कालद्रयसंबन्धेन नामदयमिदम्‌ । प्रधानस्य
साङ्गस्य कालादूर्वतन एव काठेऽनुदितेऽनसमिते चोद्धरणमित्यर्थः । दृकषान-
धृत्य सूर्यो वैते नाधस्तान्नोपरिष्टात्स काटोऽपिषपषमूर्यः । तत्र सायपपरि-
होत्रर्थुद्धरणम्‌ । एवपुषसि मातरपिरहोतरथम्‌ । सृ्॑रब्देन किरणा रक्षणयो-
च्यन्ते । उदयो्तरं होमपकषऽप्युषस्येवो दरणम्‌ । एवं सायमस्तोत्तरं होमपक्ेऽ-
प्यथिक्षमूये एषेति श्ेयम्‌ ।
यैखानसस्तु-
५“ सायमथिवृक्पूरयेऽर्थासतमिते वा प्रातरपि प्रागुदयद्धा '” इत्याह ।
कालयायनस्त्वनस्तमितानुदितयोरिदयाह । असंभवे तदपि ग्राह्यम्‌ । एतच
सूत्रं यः प्रधानस्य कालः सोऽङ्गानामितिपरिभाषावाधनाय ।
होमकालोऽपि श्रौतसूत्र
५ प्रथमासतमिते स्रायमश्निहोत्रं जुहोति नक्षत्रं रृषट प्रदोषे वोपपि प्रातर-
धिहोतरं पुरोदयमृद्िते वा यहि वाक्प्रवेत्तई होतम्यमियेकेषाम्‌ ” इति ।
पषैसू्ेणोद्धरणकार उक्तस्ततोऽन्यो होमकारोऽनेन दरतः । तेन श्रायते
पध्ये विरामे संध्योपास्तावपि न दोषः । भ्रथमास्तमयो नाप सृयादश्नाव्यव-
हितोत्तरः कारस्तत्र नक्षत्रदशने वा घटिकद्रयात्मकरननीपुखरूपे प्रदोषे वा
सायमग्निहोत्रं जुहोति । तरिषिधोऽपि साय॑काक एव । तथा प्रातःकालोऽपि
विकारं पूरमुदयात्‌ , उदयाव्यवहितपूषैकाठे बोदिते वेति तरिधा । तत्र मात
रिहोजम्‌ । यदा बाकयक्षिणां प्रकटा भवेत्तदा प्रातरग्निहोत्रं होतन्यमिलेके
श्रासिन इति प्रैजयन्तीकृता व्याख्यातम्‌ । ( #“ अनुदितहोमिभिरघ्यं दन्ता
सू्योदयातपष हृस्वा गायत्री जपितग्या । उदितहोमिभिस्तु जपित्वा होत-
व्यम्‌ ' इति आचाररले पृथ्वींचन्द्रः । )
उद्धरणे दुहिवृस्तुषयोरपि कतुंखपुक्तं कात्यायनेन-
५ दुहित्रा स्तुषया वाऽपि विहारो न विर्ध्यते '” इति ।
° एतञ्च होमकर्रुदधरणासंभवे ेयम्‌ । विहारे विहरणयुद्धरणमिति यावत्‌ ।
उदितादिषु काठेषु होपमाह मतुः-
“ उदितेऽनुदिते चैव समयाध्युषिते तथा ।
सर्वथा वति होम इतीयं वैदिकी श्रुतिः ” इति ॥

% धनुधिहान्तैतं क, ख. पुस्तशयोनास्ति ॥

६०६ भहगोपीनाथदीक्षितपिरचिता- [ओषाप्ननहोमः]

, ( अप्निहोतरोद्वरणकालः )
एतेषां खरूपयुक्तं कात्यायनेन-

५ रेखामात्रस्तु ददेत रद्विमभिस्तु दिवाकरः ।
उदितं त॑ विजानीयात्तत्न होमं प्रक्पयेत्‌ ॥
रात्रेः षोडशके भागे ग्रहनक्षत्रभूषिते ।
काल त्वनुदितं ज्ञात्वा तत्र होमं समाचरेत्‌ ॥
तथा प्रमातप्तमये नष्टे नक्षत्रमण्डले ।
रवियावन्न ददयेत समयाध्युपितः प्र तु " इति ॥

9

उदितस्योत्तरावधिश्द्धिकायां कालयायननोक्तः--
५५ हस्तादुरध्वं रविर्यवद्विरि मिच्वा न गच्छति ।
तवद्धोमविधिः पण्यो नान्योऽ््युदितहोमिनम्‌ " इति ।
अस्तमितसखरूपमप्युक्तं तेनैव--
^“ यावत्प॒म्यड्न माव्यन्ते नभस्ृक्षाणि पवतः ।
लोहितत्वं च नयेति तावत्तायं तु हूयते " इति ।
गौणकाटमाहतुवैवानसाश्रलायनौ--
«८ प्रदोषान्तो होमकाः सायं पेगवान्तः प्रातः '” इति ।
दोषो रात्रः पूर्वधतरथो भागः सोऽन्तो यस्य । केषांचिन्मते पश्चम(मी)पष्ठों
नाडिके प्रदोषशब्देनोच्येते । तदन्तो वा होपकरालः । संगवः पचधाविभक्त-
स्याह द्वितीयो भागः । दिवसस्य द्वितीयो याम इति देवत्रातोक्तिस्तु भागा.
भिभरायेण । एतच सूत्र गौणकाटविधानपरम्‌ । प्रदोषसंगवरयोर्गोणकालयो-
मन [१ ¢ 4 ०
रनाप्यपि होमे नेतत्मायश्चित्तम्‌ । सवेमरायधित्तं तु भवद्येव ।
गरह्यपरिशिष्टेऽपि-- प्रदोषान्तो होमकाल सायं स्गवान्तः
प्रातरनातर तच्रमिष्यते ' इति ।
भरदोषसंगवयोः स्वरूपमाहाऽऽश्रखायनः--
^ पृश्चादस्तमयात्कालो यो मवेत्रिमुदूत॑कः |
स्र पायं होमकारश्च प्रदोषान्त उदाहतः ।
यस्तु षण्नाडिकः काटः पश्चादेवोदयाद्रषेः ।
प होमकाले विप्राणां स्ंगवान्त इति स्मृतः " इति ।

१स.ग. ड, च." ठः सैः ।

, [ओषाप्नहोमः]' संस्काररत्नमाला । ६०७
( गौणकालातिक्रमप्रायधित्त्‌ , होमद्रव्याणि )
एतद्वौणकारातिक्रमपायश्ित्तमाह स ए-
८ तमतिनीय चतुरृहीतमाभ्यं जुहुयायदि पायं
दोपावसर्नमः खाहा यदि प्रातः प्रात्लर्ममः खाहा " इति ।
यत्तु पाविग्रहमम्‌- ।
“५ अथ यदि गृद्येऽप्नी सरायंप्रात्होमयोरग्यं होतारं नाधिगच्छेत्कथं कुर्या
दाप्तायमाहुतेः प्रातराहुतिनत्विलयप्रातराहूतेः सायमाहुतिः " इति ।
यत्तु वौधायनवचनम्‌--
“ आप्तये कर्मणः प्रातराप्रातः प्रायं करेण आहूतिनातिपयेत पार्वणं पर्व-
णान्तरात्‌ " इति ।
यच्च निदानसूत्रम्‌-
५ ्वेमहः प्रातराहुतेः स्थानं सवी रात्रिः प्रायमहूतेः पूणः पक्षो दशस्य
कृष्णः पक्षः पूर्णमाप्तस्य » इति।
तद्राष्रभशादिमहापत्तिविषयम्‌ ।
परथपोपासनह्नेमे विशेषमाह श्रौनकः--
५ यदि रात्रौ विवाहायिरुतत्नः स्यात्तथा परति ।
उपक्रम्योत्तरस्याह्वः सायं परिचरेदमुम्‌ ” इति
स॒दर्शनभाष्ये तु यदि राग्रौ नवनादिकाप्येऽग्युतपत्तिस्तदा तदेष होमा-
रम्भः । तदुत्तरं चेत्परदिने सायमारम्भ इत्युक्तम्‌ ।
अथ होमद्रव्याणि।
तत्र व्रीहयो यवा वा युख्याः | “ निल५ स्तयंपरातत्र भिर्या हस्तेन
आहुती जुहोति ” इति गृरह्मोक्तत्वात्‌ ।
चन्द्रिकायां स्मृयन्तर-
५ हविस्तु तरिविधं प्रोक्तं कृतं चैव कृताकृतम्‌ ।
अकृतं च क्रमादेषां रक्षणं सम्यगुच्यते ।
कृतमोदनप्तकत्वादि तण्डूलादि कृताकृतम्‌ |
र्यादि चाकृतं प्रोक्तमिति हव्यं त्रिधा बुधैः " इति ।
अकृतं पक्तास्य होतग्यम्‌ । तथा च च्छान्दोग्यगरृहमम्‌ -“ अप चेसन्नास्य
नुहुयात्‌ › इति ।

र न ट
१ ग. ्यादिलयासा' । ड. च. '्यायत्त्वासाः । २ स. ग. इ. च. कृतं ।

६०८ भह्टगोषीनायदीक्षितविरविता-- [ओपाप्रनहोमः]
( होमद्रव्याणि )
स्पृल्यन्तरे-“ शाचिदियामाकनीवारा व्रीहिगोधूमयावकाः ।
एतेषां तष्डुहा होम्या यावनाछाः प्रियंगव ' इति ।
स्गृल्यन्तरे--“ नीवाराः शायश्चापि गोधूमा ब्रीहयो यवाः ।
खरूपेणेव होम्याः स्युः खह्पेणेव ते तिराः ” इति ।
गृह्परिशिषट--' पयो दधि प्तषि्यवागूरोदनसतण्डुाः सोमलेमापो ब्रीहयो
यवाक्ति्ा इति होम्यानि इति, ( + तण्डुला नीवारद्यामाकयावनारानां,
त्रीहियवगोधूममियंगवः सखरूपेणापि होम्याः, तिखाः स्वरूपेणेव, तैलं च
ॐतिरजतिलातसीकुमुम्भानामिति । ) यावनालाः ' नोधठा ' इति हेमाद्रिः ।
स्पृतिमारर-
“ यवामावे तु गोधुमासततो वेणुयवादयः ।
छन्दोगवचनाचैव जुहूुयाद्धविरत्यये ॥
फं वा यज्ञवक्षस्य त्पत्रमथवा ढम्‌ ” इति ।
व्रीहियवौ व्यता सवीण्यनुकसपद्रग्याणि । तजाऽऽदौ ब्रीहियवयोैष्ये
यद्रव्यं प्रथमप्रयोगे शृरहीतं तदेव सर्वेषु भरयोगेषु ग्राह्यम्‌ । तदलाभे प्रतिनिषि-
रेव ग्राह्यो न तु विहितं द्रव्यान्तरमिति परतिनिधिप्करणेऽभियुकतेरक्ततवात्‌ ।
“८ परिगृहीतविषये प्रकरमान्ञ नियम्यते "' इति सूत्रं रमाणम्‌ ।
अभियुक्तोदाहूतं वचनमपि-
८ हं काटोऽनुनिरवापि देवताश्रपणं तथा ।
आदौ ये विधृताः पक्षा एव स्युः पदैव हि " इति ॥
रूपं रूपवद्रव्यमिलयरथः । हचिद्रव्यपिल्येव पाठः । आग्रयणे ग्रावापृथिष्य
एककपाल आभ्य वेत्ति । वायव्यं पयो यवागृर्े्यादीनि रूपोदाहरणानीति
केचित्‌ । रूपं दाक्षायणदशपूर्णमासस्वरूपादीलन्ये । रूपं क्रियारूपम्‌ । अरिष्ट
इत्यद्धिरमिगरशति सकृत्रिवैत्यादि, इति परे । प्रथममते-- व्रीहिमि्वेेला-
दीनि समातान्युदाहरणानि । द्वितीयमते-आपएृविकत्वाघारवश्चादि । दतीय-
मते तु बहुन्येतादशान्युदाहरणानि । पथिज्यासंवत्सरे भाष्यात्तिएुखयोव-
लादीनि श्रौतानि कारोदाहरणानि । उभौ कालौ सायं सायं वेदयादीनि

+ धनु न्तग॑तं न समीचीनाथेकम्‌ । * जातिला आरण्यकृष्णतिलाः । भतसी जवस,
कुसुम्भः कदी, इति भाषया प्रतिद्धा ।

१ क, °पेणैव हो" । 9

[ओपासनहोमः] संस्काररनमारा । ६०९

सतीन । सस्काखा पौणमासी अहकाला वोदितेऽनुदिते बा जुहोततयु
भयोदाहरणानि । अनुनिर्वापोदाहरणं तु श्रौतमेव । पौर्णमासानन्तरं ्रेमृा-
जुनिर्वाप्यपकषो्रीकृतशरेतकतैभ्य एवेति । उपांशु याजदेवता विष्णुः परजापतिर
गरीषोमौ वा सांनाय्येन मेनं वा निरूढः पडुरनरापनः सौः पराजापलयो वेदे-
वमादीनि श्रौतानि देवतोदाहणानि । अग्नये साहा सूर्याय स्वाहेति बेयेव-
मादीनि सातीनि । आग्रयण इन्दरा्ी अग्नीद्रौ वेति तृभयोदाहरणम्‌ । भ्रष-
णोदाहरणं तु श्रौतमेव । हवरिःश्रपणमाहवनीये गाहैपले वेति । एवमादिषिक-
दपस्थले यः पक्षः पूवमङ्कीकृतः स एवाऽऽन्तं स्वीका इत्यथः ।

अत्र केचित्‌--इदएपलक्षणम्‌ । तेन व्याहूतीभिर्वाऽन्वादधातीलयादिषु
विकट्पस्थटेषु सर्वेष्वपि नियमः सिध्यतीलयाहुः । अस्मिन्मते स्मातोदाहरणं

+ १

जयाभ्यातानराष्रदुपहोमादिकं ङ्ेयम्‌ ।
अन्ये तु प्रपाणाभावेनोपलक्षणपरतामन्याय्यां मन्यमानः परिगणितेष्वे-
वायं नियमो नान्यत्रेति वदन्ति । सायंहोमद्रव्येणेव प्रातर्होमः । एकफल-
कत्वात्‌ ।
मण्ठनोऽपि--“ पतायंहोमे तु यद्रभ्यं तदेव प्रातरिप्यते " इति ।
एवं करनियमोऽपि सेथासंभवे यजमानं बिना ।
तथा च गदाधरभाष्ये--
५ श्रौताभ्निमथवा स्मार्त पतायंप्रातहुनेद्िनः ।
एक एवेति बहवो ज्हय॒र्छोकिको मवेत्‌ " [ इति । ]
मद्नरत्ने-“ एक एव हुनेदभि सरायप्रातद्िजोत्तमः ।
सायमन्यः प्रातरन्यो नुहुयाष्टोकिको भवेत्‌ ” [ इति ॥ ]
स्एतिसारे--“ सायं प्रातश्च जुहुयादेक एव हुताशनम्‌ ।
यदन्यो जुदयासपातः स वृथाऽशनिभवेदपुवम्‌ ॥
सायं प्रातश्च जुहुयादाहतीनां चतुष्टयम्‌ ।
एक एवाभिहोत्रं च स्मातीि च विशेषतः "” [ इति । |
¶
गदाधरभाष्ये स्पृतिसंग्रद-
“ यजमानं विना नान्यो जुहुया्रातराहुतिम्‌ ” इति । ,

१क. ध्येयः ।

६१० भहगोषीनाथदीक्ितविरचिता-- [ओपाषनहोमः)
। ( अवदानप्रमाणम्‌ }
एतदतिक्रमे समस्तव्याहतिभिः प्रणवेन चाऽऽज्याहुतिहोतव्या-
५ कपालनाकशने चैव ऋ वि्रन्यविपर्बये ।
पविच्रनाशे वेदे च यत्किचित्पात्रमेदने ॥
आज्याहुतिश्च होतव्या ग्याहत्या प्रणवेन च '' इति ॥
ऋत्विजां च विपयय इति याह्या प्रणवेन चेत्येवं पाठद्रयाङ्गीकारे द्रव्य-
विपर्यये समस्तव्याहृतिहोममात्रम्‌ । व्याहृत्या प्रणवेन वेतिपाटङ्गीकारेऽपि
समस्तव्याहूतिहोम एवात्र नियत; । ^ अयं च द्रव्यकर्तृनियमः समुदायसंकल्पपक्ष
एव › इति प्रयोगार्णवे । भरातरम यजमाने कतैरि नायं नियम इति केचित्‌ ।
होमद्रव्यस्य सेस्कार उक्तो बौधायनय््े--
५ होमद्रव्यमवद्योत्य दमा प्रत्यस्य परथभ्नि कृत्वाओ्मेः
पश्चात्कूर्चे निदध्यात्‌ '” इति ।
होमापपर्व समिदाधानमवद्यं कतैग्यम्‌ । “ नाप्तमित्के नुहयाद्यदपतमित्के
जुहुयादहुतमेव तद्भवति " इति श्रुतौ “ नाप्तमित्के जुहुयायदप्तमित्के जुहूयायथा
हानिहेऽत्नं दचयात्ताटक्ततत्मा्समिद्वत्येव होतम्यम्‌ ? इति बौधायनगृष्ये च दोष-
श्रवणात्‌ । अनन्तरमपि समिदाधानं पाक्षिकमुक्तं छन्दोगपरिरिषटे-“ उपरि-
टादपि स्मिन्धनमेके ” इति । एक इतिवचनात्पाक्षिकत्वम्‌ ।
अवदानप्रमाणयुक्तं स्मृल्यथसारे-
५ प्रस्थघान्यं चतुःषष्टेराहूतेः परिकीतितम्‌ ।
तानां च तदर्धं तु तण्डु व्रीहयः समाः ” इति ॥
पस्थपरिपितधान्यस्य चतुःपष्वंश्च इलः ।
पस्थरक्षणं संग्रहे-
५ पलं च कंडवः प्रस्य आढको द्रोण एव च}
धान्यमनषु बोद्धव्याः करमहोऽमी चतुर्गुणाः ” इति ॥
पटलक्षणमपि तत्रैव--
^“ पलद्वयं तु प्रतं मुष्टिरेकषलं स्मृतम्‌ " इति ।
बोधायनस्त्‌--
^ ब्रीहीणां वा यवानां वा हातमाहुतिरिष्यते ” इत्याह ।
तसंख्यधान्यस्येकाऽऽहुतिरिलथः ।
उत्तराहतिस्त विबिद्धिका, काया श्रौतभेक्तत्वादस्य ।

[ओपासनहोमः] संस्काररलनमाछा । ६११
( अवदानपरिमाणम्‌ )
अगस्लयः--“" द्बद्रग्यस्य मानं स्याद्धारा गोकर्णदौधिका " इति ।
छन्दोगपरिषरिष्टे-
^ घान्याहुतिद्धौदशपवैपूरिका पृतादिना चेतमुववकत्रपूरिका ।
देवेन तीर्थेन च हूयते हविः छङ्गारिणि सधिषि तत्र पाके"ईति॥
द्ादशपर्वपूरकद्रव्यासंभवे टोडरानन्दे शब्गः--
4 आद्रीमलकमात्रा वै ग्राहय (सा) इन्दु स्मृताः ।
तथेवाऽऽहुतयोऽग्नौ च हौ नार्थे या च मृत्तिका ' इति ॥
होमे विशेषः संग्रहे
‹ अङ्कुल्यगरेनै होतव्यमकृतवाऽङ्कलिमेदनम्‌ ।
अङ्क्युत्तरपार्न होतन्यमिति तु स्मृतिः ” इति ॥
वौधायनोऽपि-
“' निवपणपस्तवणलानहोमनिल्यहोमान्कायतीर्थन कुर्यात्‌ » इति ।
निदहोम ओपासनादिः ।
गोभिटीये विशेषः-
५ न मुक्तकेशो जूहूयान्नानिपातितनानुकः ।
अनिपातितनानोस्तु राकषपैियते हविः ” इति ॥
एतच्च सरवहोमविषयम्‌ ।
आचाररसने यान्नवस्क्यः--
८ हुत्वाऽचिूैदैवलाज्ञेन्मन्रान्तमाहितः » इति ।
स्मृतिप्रदीपे तु--
“ उपतिषठेदभिपूर्यो तत्तन्मचरेः समाहितः ” इत्युपस्थानयुक्तम्‌ ।
तेन विकल्पः । साय॑होमेऽप्निदैवल्मव्रजपोऽमिदै यैरुपस्थानं वेलयेतदन्य-
तरतकार्थमू । ्ातरहोमि तु सू्ेषलयमन्रनपः सू्ेदंषलरूपस्थानं बेलयेतदन्यतर-
दिति । असिन्होमे कतां स्वयमेव । आचार्येगान्येपामतरिधानादाश्रायनेन
रपषटतया स्वस्यैव युरुयकरत्वाभिथानाच । अराक्तावसांनिध्ये कायेव्यासक्तो
बा, ऋतिगादयः।
तथा च दक्षः--“ ऋषिपुत्रो गुरुता भागिनेयोऽथ विट्पतिः ।
एतैरेव हुतं यत्तु तद्धतं खयमेव तु '” इति ॥
पुत्रस्थाने पल्रीलयपि पाठः । स चाऽऽश्लायनानामनूकल; । “स्वयं
पल्यपि वा पुः कुमार्यनेवा्ठी वा इति तस्मात । न सलाषादसूत्रानुसा-

६१२ भटूगोपीनाथदीकषितविरचिता-- [ओपापतनहोमः]

रिणामतुकूल; ५ न जी जुहुयाननाुपेतः ” इति धर्मसूतरे निषेधात्‌ । अत दैव
छमारीकठंकहोमोऽपि न । अयं च निषेधो द्विजनियमार्थ इति व्याख्यातारः।
विदपति्जामाता ।
माधवीये होतुतारतम्यमुक्तम्‌-
“ अन्यैः शतहुताद्धोमदिकः शिष्यतो वरम्‌ ।
पत्रैः शतहुताद्धोमादेको ह्यात्हुतो वरम्‌ " इति ॥
काल्यायनः--““ नातिवृद्धो मवेद्धोता नाल्पवि्यो न बारिशशः ।
नाऽऽतोँ नापिस्कतश्चैव अञ्िहोत्रारिकर्मपु ॥
नरकं हि पतन्त्येते जहतः स॒ च यस्य तत्‌ ।
तस्मद्वैतानकुराहो होता स्यदवेदपारगः " इति ॥
वैतान इत्युपशक्षणं स्मारतकर्मणः।
गोपालः“ असपविचैरवियैवा हुते पल्या हतेऽपि वा ।
जुहयादभिहोतरं च लोकिकामावनापदि ॥
विल तान्व्यात्दतिभिः के पृणौहूतीष्टिके ' इति ॥
प्णाहुतीष्योरत् समुचय इति व्याख्यात्‌ । इष्टि तन्तुमती । बौधाय-
नोक्तेः । स्माते तु, इष्टस्थाने चरुः । एतचानापद्विषयम्‌ । आपदि तु ब्राह्मण-
मात्रस्याऽऽविवज्यार्थं वरणेऽनादिषटमायश्ित्तेषु आज्यस्थास्याः सुषेणोपहत्य
जुहोति भनापतये खाहा दिरण्यगमीय स्वाहा भृगृणां पतये खाहाऽ्गिरसां
पतये स्वरिति सर्वैभायथित्तं च । भ्रगरृणां पतये स्वाहाऽङ्गिरसां तपसे स्वाद-
त्येवमपि पाठः । कार्यग्यासक्ताव्रपि पर्वणि तु स्वयमेव ' पर्वणि यजमानः
स्वयमचिहोतरं नुहेति ' इति पर्णि स्वकर्ैकत्वनियमात्‌ । यद्यपीदं भौत
तथाऽपि श्रौतमध्ये समातान्नानवबलात्समातेऽपि भ्यते । न चैव बपनमपि
पर्वणि प्रातीति वाच्यम्‌ । ' यज्वनः पर्वणोः क्षौरम्‌ › इति वचने यज्वग्रहणे-
नाऽऽहितङ्ेरेव पणि क्षरं न स्माताश्रिमत ईइयेतादृशाथैस्यैव बोधनात्‌ ।
यदि त्वशक्तिरसांनिध्यं वा तदाऽन्यो जुहुयदेव न तु सवथा रोगे
निलयत्वात्‌ । ,
शक्तौ सांनिध्ये वा पर्वणि सयमज॒हतः प्रायथिततं बृहसपतिराद-
ˆ ` «“ आहिताश्चिरपस्थानं न कुर्यायस्तु पवैणि ।
चतौ न गच्छेद्धायां वा सोऽपि कृच्छरारपमाचरेत्‌ '' इति ॥

१स.ग. ड्‌. ल. एवैवं ङ| २ग. इ, च. धृतये ।

[ओपासनकशेमः] संस्काररत्नमाखा । ६११
( ऋतिवग्लक्षणम्‌ )
अब्रोपस्थानग्रणं होमोपरक्षणम्‌ । ऋत्विगादिभिरयं होमो दंपलयोः
संनिधाने सलयेव कायैः । अभावेऽन्पतरसंनिधाने । उभयोर्यसंनिषाने हुत-
मप्यहूतं भवति ।
तदुक्तं सत्य्थसरे-
५ अपतमक्षं तु होतव्यं देपल्योैत्विगादिभिः ।
दरयोरप्य्तम्ष चेद्धकडधुतमन्थ॑कम्‌ " इति ॥
स्ृत्यन्तरे--“ तनि यजमानः स्यादुदेशल्ागकारकः ।
तदभावे तु पत्नी स्यादुदेशत्यागकारिणी ॥
#तदभवे तु पुत्रः स्यादुदेशत्यागकारकः " इति ।
यजमानस्योन्पादे परल्यां चहैपलां भसूतायां बा नानुङ्ञा पल्याः।
“ अप्तेनिधौ तु पल्याः स्यादध्वर्युलदनन्ञया ।
उन्मादे प्रवे चरतो कुर्वीतानुन्तया विना "” ॥
इति मदनपारिजाते स्मृतेः । एतस्मादेव वचनाज्ज्ञायत ऋत्विगादीनां
होमार्थमनू्गाप्षाऽस्तीति ।
अस्ति च स्ष्टं कोम वचनम्‌--
५ ऋत्विक्पुत्रो ऽथवा पतनी शिष्यो वाऽपि सहोदरः ।
प्राप्यान्तं विशेषेण जुहयात्त॒ यथाविधि " इति ॥
विशेषेणेति वचनं ममाऽऽवदयकं कार्यं ॒किचिदस्ति पम काचिदापदस्ि
त्वया होमः कार्यं इति विरेषतोऽतु्गपिक्षणार्थम्‌ ।
अन्यच्च स्मत्यर्थसारे-
५ नोपवापरी प्रवापने स्यात्पत्नी धारयते ततम्‌ ।
र्वा यजमानो हि त्यने्दिखः शुषिः " इति ॥
तदिद्छखो यस्यां दिर्यश्नयो भवन्ति तदिगमिगव इत्यर्थः ।
ऋतिग्लक्षणपाहाऽऽचलायनः--
ऋत्विजो वृणीतेऽनयूनानतिरिक्तङ्गन्ये मातृतः पितृतश्वति

[3

यथोक्तं पुरस्ताचुन ऋत्विजो वृणीत इत्येके " इति ।

# इदमर्धं क. ख. पुस्तकस्थम्‌ ।

१ म. इ, च. आचाररले स्मृखथसारे ! २ ढ, "नोऽपि य ।

६१४ महगोपीनाथदीकषितविरविता-- [ओपाप्नहोमः]

( ऋतििग्छक्षणम्‌ )
लाव्यायनद्राह्मायणावपि-

५ ऋत्विगार्पेयोऽनूचानः साधुचरणो वामम्यन्यूनाज्गोऽनतिरिक्ताङ्गो
दरयप्ततोऽ(मोऽ)नतिकपणोऽनतिश्वेतः ' इति ।

भ्रपाणे द्यं द्रयं समं यस्य स द्रयसत(म) इत्यभिस्ामिषन्विभ्यां व्याख्या
तम्‌ ।
वाप्रोऽपि--“ आर्षेयं वृणीते यः खानृषीज्ञानाति ” इति ।
एतेनापरज्ञातबान्धवानां नि्टततिः ।
बौधायनोऽपि-
^ अथतिविजां वरणं विज्ञायते ब्राह्मणा अंविनो । योनिगोत्र-

्रुतवृत्तपतप्ा अश्चिगुणाङ्गा अत्रिकिणिनो न परिखातिक्रान्ता
नान्तमा नान्तजा नाननूचाना न हाेयवाठेयपुत्निकापुत्रपरेत्रहो-
ठकानीनानुजावरद्धिपवराः " इति ।
तथा-“ योनिवृत्तविद्याः प्रमाणमित्येक इति तांेद्वृणीताग्यापननाङ्गा-
नेव वृणीत " इति ।
योनिः परिषुद्धयोनिः। गोत्रं सदेश । शरुतमध्ययनम्‌ । इत्तमाचारः । तैः
सपना युक्ताः । अविगुणाङ्गा अब्यापन्नङ्गा; । अत्रिकिणिनः) त्रयः किणा
येषां ते त्रकिंणिनः । किणा आघातादिना देहगतानि विद्वानि । अत्रलय-
त्रिकिणशब्देन महयुद्धसंनाहाथीसफोटनज्याघातमारादिवहनैरुत्पन्नाः किणा
विवक्षिताः । एतादशक्रिणत्रयमध्य एकेनापि किणेन युक्ता न भवेयुरिखरथः।
इदमुपलक्षणम्‌ । अविंहितकारयेषु मृयोभ्यासजनितचिहयुक्ता न भवेयुरिति
बोध्यमू्‌। न परिषा(खा) तिक्रान्ताः परिधा(ला) मर्यादा समुद्रवेला तामति-
कान्ताः समुद्रयायिनो न भवेयुरिलः। नान्तगाः। अन्ते देश ्रयन्तदेश् ्टेच्छ-
देशमिति यावत्‌ । तं गच्छन्तीयन्तगास्ते न भवेयुः । अन्तवर्णं गच्छनित ग्र
सिं गच्छन्तीति यावत्‌ । ते न भवेयुरिलन्ये । अन्तमिल्युपलक्षणम्‌ ।
अगम्यां ज्जियं ये गच्छन्ति तेऽपि न भवेयुरिति द्रष्टव्यम्‌ । नान्तनाः। अन्तजाः
एर्षोक्तदेशनातास्ते न भवेयुः । शदरसियापु्पन्ना न भवेयुरिलन्ये । नानन्‌-
चाना अनूचाना अश्रोत्रियास्ते न बरणीयाः । हेन ठृषि कृता वं
जीवन्ति ते हाठेयाः। बारपर्णापकीणेकादिकं विक्रीय ये जीवन्ति ते वारेयाः ।

१ ग, .रिघातिः ।

[ओपसननहोमः] संछाररत्नमाा । ६१५
( ऋविग्टक्षणम्‌ )

कन्यादानसम्ये -

« अस्यां यो जायते पुत्रः समे पुत्रो भविष्यति ??

हत्यभिसंधानेन दत्ताया पुत्रिकायां जाताः पुत्रिकापुत्राः । परतरे जारे.
णोत्पनाः परकषत्राः । विवाहसमय एव गभस्थत्वेन मात्रा सह दत्तः सहोढः ।
कन्यायामकरिवाहिता्यां जातः कानीनः । अनुजस्य गुणभूतो ञयेष्रोऽनुना-
वरः । एकस्मिन्गोत्र उत्पन्नोऽपरस्मिनोतरे दत्तो द्विमवरः । एतान्हारेयादी-
दृखिक्ेन न दृणीत इर्यः । योनिः परिजुद्धयोनिः । हृत्माचारः । विया
वेदिकविद्या च प्रमाणं वरणप्रयोजकमियेक आचार्या वदन्तीलर्थः ।
तान्योनि्त्तविय्यासंपनान्यदि इृणीत तदाऽन्यापननाङ्गानेव हृणीते इति
व्याख्यातं भाष्यदृता ।

धरमसूत्रेऽपि--“ नाननूचान्तिनं वृणीते न पणमानम्‌ » इति ।

साङ्गस्य वेदस्याध्येता प्रवक्ता चानूचानः । नानूचानोऽननूचानः । एतार-
श्षमृलिजं न णीते । नाप्येतावहेयमिति परिभाषमाणमिति व्याख्यातपु-
उञ्वङाकृता । धर्मसूतरे वचनमौपासनहोमपार्वणस्थारीपाकवैश्वदेवादिषु
ऋलिकठैकताऽपि पक्षऽस्तीति प्रदशेयितुम्‌ ।

आपस्तम्बोऽपि--

^ ब्राह्मणाना्थयानूतिजो वृणीते यूनः स्थविरान्वाऽनूचानानूष्व-

वाचोऽनङ्गहीनान्‌ ` इति ।

ब्राह्मणानामािविज्यमिलनेनैव सिद्धे पुनर्बाह्मणवचनमादरार्थम्‌ । अथवा
तस्पाद्वाजपेययाञ्यालििजीन इति श्रतेः क्षत्रियस्यापि वाजपेययाजिनः मराति
रत्र शङ्किता निरस्यते । बाल्षृद्धयोः प्रायः क्रियासु पाटवं न स्यादिति
युवस्थविरग्रहणम्‌ । उध्वैवाचः पटुस्थानकरणा इति रुद्रदत्तः । ब्राह्मणवचन-
माप्यपि क्षन्नियादिनिषटस्य्थमिति मीमांसकाः ।

८८ द्विजोत्तमानामाल्विज्यं न तु कषत्रियौै्ययोः ।
ब्राह्मणा्विज्यनियमः कत्वर्थेनापि हि स्मृतः ” इति मिश्राः ।
रामायणेऽपि-- “क्षत्रियो याजको यस्य चण्डालः स विशेषतः ।
कथं सदसि मोक्ता हवित्तप्य सुरषैयः "' इति ।

एतेन कत्रिमादिहृचयुपजीविनोऽपि निरा़ृता इति नवीनाः । गभिणी-
रजस्वरपतिब्रणं न कतेव्यमू ।

६१६ भटगोपीनाथदीक्ितविरचिता- [ओपापतनहोमः]
( ऋषिर्लक्षणम्‌ )
तथा च प्रायधित्तदणे स्पृतिः-
“५ रनखलाऽङ्कना यस्य गभिणीं वा यदा भवेत्‌ ।

न यज्ञे वरणे योग्य गावो मुनिरनवीत्‌ " इति ।
यज्ञशब्देनाऽऽधानादिकमीणि शन्ते । एतच स्पातैकमोपलक्षणम्‌ ।
रुद्रस्कन्धभाष्ये-

८ रजखलायां मार्यायामा्िवज्य श्राद्धमोजनम्‌ ।
यात्नामम्बुनिधिन्लानं वजयेत्तत्पतिः सदा ।
गर्गः-- क्षुरकर्म तथाऽऽतिविज्यं यात्राम(चा)म्यज्गमेव च ।

देवता्च(ची) परगृहे स्ागरख्ानमेव च ।

श्राद्धमुक्ति च(क्तिश्व) व्यं स्याद्यदि पतनी रना ।

शाव्यायनिः-- रजस्वछापतियात्रामाव्विन्यं श्राद्धमोजनम्‌ ।

पिनधु्ञानं तथाऽभ्यङ्ग क्षुरकर्म च वर्जयेत्‌ ।

तत्र ऋखिनस्िविधा देवमूताः पितुमूता मनुप्यमूताश्च । तत्र स्वेनैव
करणि कर्मणि वृतस्ते देवभूताः । ये तु पूतरैता एव कर्मणि प्रव-
न्तेते पितरमूताः। येतु खेनेव सवैकममीरथं सकृदेव वृतात्ते मनुप्य-
मूताः ” इति ।
तत्रेदानीं मनुष्यभूता एवरिवजः । आशौचं तु पितुभूतदेवभूतानामेवर्धिवजां
न मनुष्यभूतानामिति द्रष्टव्यम्‌ । होमे पर्या अपि सांनिध्यमपेक्ितम्‌ ।
° पतयरनो यज्ञपेयोगे ' इति पाणिनिस्मरया पत्नीशब्दस्य यत्नसंयोग एवो.
त्पन्नत्वात्‌ । ' अप्म्षं तु होतव्यं द॑पत्योमतिवगादिमिः › इतिवचनाच ।
असंनिधाने सर्वपायशित्तं होतग्यम्‌ । अनालम्भका चेन्न दोषः । प्रवसति
यजमाने यदाऽनारम्थ॒का तदा तया गृहान्तरान्तरितया न स्थातव्यं कि
त्वोपासनाभ्रिग्रदसमीपे बदिरेवेस्यभ्निहेत्रहोमप्रायध्ित्तपकरणे व्याख्यातारः ।
श्रौतस्मातेहोमयोः पए्वीपरभावे पक्षद्रयमाह भरद्राजः--
८ होमं वैतानिकं कृतवा स्मार्तं कुयादिचक्षणः ।

समतीनां वेदमूलत्वात्समातं केचित्पुरा विदुः '” इति ।
उ(ओ)पासनमरंसा भरद्राजसूत्र--

“ येयशवर्ेबलादीश्वराः खान्देहान्परियज्यान्येषां देहान्परविदय पुनरास-
देहान्प्रलयागच्छन्ति, न च तेन दुज्ञायते, ओपापनेऽप्नयो विनि(निवि)्
ओपाप्तनो(नो) यजमाने ,तस्मादौपापतनात्न प्रमदितम्ये यथ ऋऋषम ऋष-

[ओपापतनहोमः] संस्ाररस्नमाखा । ६१७
( ओपसनहोमाकरणे प्रयवाघ्रः )
भायां वत्तं जनयव्येवमोपा॑नेऽिहो्रं व्यापन्नं भयो जनयति, ओपा-
सनस्यैवैषा सेततिर्दशचिहोत्रं तद तथान कुर्यान तरित पाप
ना्चिहोत्रयोविवेचनमुमयं कृहुयादपापतनमश्चिहोत्रं चाथापि व्रत्तायते
पतत पाकयज्ञसंस्था ओपापने चतुर्दशाभिहोत्रे " [ इति ]।
ओपासनहोमं प्रशसलङ्गिराः-

“ यदूयात्काञ्चनं मेरं परथिवी च प्रपरागराम्‌ ।

तत्सायंप्रतहोमस्य तुल्यं भवति वा न वा '” इति ।
अकरणे प्रयवायमाह गगः -

५ कृतदारो न तिष्ठेत क्षणमप्य्निना बिना ।
तिष्ठेत चेद्धिजो त्रा्यस्तथा च पतितो तेत्‌ ।
यथा ख्रानं यथा संध्या वेदस्याध्ययनं यथा |
तेवो पासनं कार्यं न स्थितितद्वियोगतः।
योहि हित्वा व्िवाहाभ्रे गृहस्थ इति मन्यते ।
अन्नं त्य न भोक्तव्यं वृथापाको हि प्त स्मृतः।
यत्र नाश्नन्ति वै देवाः पितरोऽतिथयस्तथा ।
वृथापाकः प विज्ञेयो न तस्याद्यत्कथचन ।
वृथापाकस्य मृञ्चानः प्रायश्चित्तं समाचरेत्‌ ।
प्राणायामशतं कृतवा घतं प्रार्य विशुध्यति ” इति ।

प्रतिप्रसवमाह स एव-
« पितरृपाकोपजीवीं च भ्रातृपाकोपजीवकरः ।
ज्ञानाध्ययननिष्ठो वा न दुप्येता्चिना विना " इति।
बौधायनेन विधुरस्य मिवाहासामर््येऽना्रमित्वदोपपरिहारायोपाय उक्तः--

५ अथातो म॒तपत्नीकस्य विवाहापरमैस्य होमविधिं व्यास्यास्याम्‌
प्रणवेन लौकरिकत्नि परिगृह्यन्वभनिरुपपराम्रमस्यदिलयानीय षष्ट
दिवीति प्रतिष्ठाप्य ततपरवितुसला५ सवितुरया नो देव पवितरि्ानि देव
सवितरिति चतखमिश्चतः समिधोऽम्याधायान्निम्कयपिप्तन जुहु
याद्वमह्रहुः कट प्रणवादिहोमान्तं क्रयादाविवाहादापन्योपदा-
मरणादनाश्रमदोपो नास्तीत्याह भगवान्बोधायनः '' इति ।

१ख.ग ड. च, -सनोऽमि' ।
\9 ८

६१८ भहगोपीनाथदीक्षितषिरविता- [ओपाप्ननहेमः]

{ ओपासनषहोमप्रयोगः )

शाकलेन तु पार्वणस्थालीपाकाग्रयणकर्मणोरपि क्रियोक्ता--
५ स्थालीप्ाकद्रयं दर्यत्तयैवाऽऽग्रयणं च हि ।
्ुयादिव्याहुराचार्यास्तसमनेव हृतादने '' इति।
भारद्राजीयपितृपेधसुत्रेऽपि--
५ दारकर्मणि यद्यशक्त अआत्माथमन्यापेयं कुर्या शपूर्णमाप्तावाभ्रयणं
च दोषाणि कर्माणि न मवन्ति " इति ।

अर्धाधानिनाऽपि दरपु्णमासस्थारीपाकौपासनहोमा न कर्वव्या इति

केचित्‌ । कतैव्या इलन्ये !
जथ प्रयोगः|

पाणिग्रहणोत्तरं एरहमवेशनीयास्मागनन्तरं बा यावज्ीवमस्तमितनक्ष्रदश्चन-
भ्रदोषान्यतमे गुख्यकाटे चतु विभक्ताया रत्रेरा्रभागात्मके गौणकाले वा
सायंहोमः । प्रातर्होपस्तूषःपुरोद योदितपक्िवाक्मवद नकाान्यतमे पुख्य-
काठे पञ्चधा बरिभक्तदिवसस्य प्रथमभागद्रयात्मके गोणकाठे वा । पुरुयकार
एव प्रथमारम्भ इति केचित्‌ । गोणकालेऽपीलयन्ये। वस्तुतस्तु गौणकालो विशे
पतो विहित एव ग्राह्यः । अन्यथा तृतीयादिषु प्रथमपाप्रेणस्थाठीपाकरारुष्ठाना-
पत्तेः । न शत्र गौणकाटस्य विषतो विधानं क्ति तु स्वकालादुत्तरो गौण
इति सामान्यतो विधानम्‌ । ओपासनहोमादौ तस्ति विशेषतो गौणकारस्य
विधानम्‌-

^ प्रदोषान्तो होमकाल तायं पंगवान्तः प्रातः " इति।

अतः भरथमौोपासनहोमः परदोपसंगवात्मके विहिते गोणकाछेऽपि भवति ।
सुद शैनेनाप्येतदमिपेलबेतथगुक्तम्‌--यदि नव नाड्यो नातीताः स्युस्तदा भथ.
मोपासनारम्भ इति । सायमेवोपक्रमः। सायंपातरेकमेव द्रव्यमेक एव कती ।
पर्णि स्वयमेव जुहुयात्‌ ।

सपत्नीकः कर्तीऽऽचम्य प्राणानायम्य देशकालौ संकीत्यं श्रीपरमेश्वरभी-
रयर्थ सत्यधिकारे यावन्ीवं साथपातरौपासनहोमौ होष्यामीति संकल्पं कु्यात्‌।
अभ्निह्रहोमारम्भोत्तरम्ाधानिनाऽप्यौपासनहोमो न कार्यं इत्येतन्मर्ैमेव
मया स्वी करिद्रत इति निधिते तु अगनिहोत्रहोमारम्भपू्वतनकालपर्षन्तं सायं-
आतरौपासनहीमौ होष्यामीति संकल्पे विशेषः । वस्तुतः करणपक्ष एव युक्तः।

ततो शणेशे संपूज्य पुण्याहादि वाचयित्वाऽप्निसुयंप्रनापतयः प्रीयन्तामिति

१ख.ग. ह, च. "लः सं ।

[ओपापनहोमः) संस्काररतनमाख | ६१९
( भौपासनहोमभ्रयोगः )

वदेत्‌ । परातरप्यमरदेवेतात्वपकषेऽभरिपनापती परीयेतामित्य॒हः । एतदन्तं परथमप-
योग एव न तु प्रतिप्रयोगम्‌ ।

ततः पुनराचमनप्राणायामदे शकालसंकीतैनानि कृत्वा श्रीपरमेश्वरभीलयर्थं
सायेप्रातरोपासनहोमी होष्यामि । इदानीं सायमौपासनहेमं व्रीहिमिरहष्या-
मीति संकरपं करथात्‌ । यत्रैरिति यवपकषे । अथवा सायमौपासनहोमं त्रीहिभि-
धमै होष्यामि प्ातरोपासनहोमं वरीहिभिधतररवी होष्यामीति भिन्नौ संकलपौ ।
अस्मिन्पक्षे न द्रव्यक्यकर्तरैकयनियमः । उभयपक्षेऽपि संकरपवाकये द्रग्योेखो
न वा करैव्यः।

ततश्वत्वारि शङ्केति ध्यात्वाऽधि परिस्तीयं होमद्रव्यमपररत्तरतो निधाय
तवुपरि पागग्रां मादेशमात्रीमेकां समिधंदेवा प्रागग्र प्रदेश्चपात्यौ समिधौ
निधाय दक्षिणेन दस्तेनौपासनाप्नौ भञ्वछितैदभरवाचीनञ्वारैरूपरि ज्वल-
यित्वा ज्वलितान्दभौन्सग्यहस्ते ग्रहीता दक्षिणेन दभीग्र अङ्कषपर्वमात्र तस्थि-
म्क्षिप्य प्रञ्वछितान्दरभान्दषिणेन हस्तेन बहिनिरस्पाप उपपृश्यान्यान्दर्भा-
नादायौपासनाग्नौ प्रज्वलितः पर्यभि एता तानपि दरभान्वदि्भिरस्याप उपसपू-
इयानः पश्वाकछूचै होमद्रव्यं निदधाति । न वा दभाग्रमत्यसनं पूत्रान्तरीय-
त्वात्‌ । अस्मिन्पक्ष उपरिज्बलनोत्तरं सव्यहस्ते ग्रहणं न । श्रौतमक्तलात्पयंपि-
करणं तु भवत्येव । एवै कूर्चे निधाने च । तैत; पूत्रैपरिषेकं कुपौत्‌ । ततो
विषाहृष्ोम उक्तेन प्रकरेण दक्षिणं हस्तं संृञ्य यस्त्वा हदतयभ्रिमभ्यच्यै
तृष्णीं होमदरव्योपरिस्थां समिधं परागप्रामञ्मावाधाय द्रादशपैपरिमितं होम-
द्रवयं संसपृषटाङ्कखिदक्षिणहस्ततले शहीत्वाऽप्रे स्वाहेति जलन्त्यां समिधि
पूरा ्ङ्कलपरिमितं परेशं स्यक्त्वोत्तरपार्वेन जुहोति । अश्नय इदं न मम ।

ततः पूवहुतितोऽधिकमवशेषितं होमद्रव्यं सथैमादाय प्रजापति मनसा
ध्यायन्जापतये स्वाहेति मनसा मत्रगुचारयनपूरवाहतितो अङ्कुलपरिमितं प्रदेशं
स्यक्तोत्तरपा्ेनेव जुहोति । प्रजापतय इदं न मम । द्रषद्व्यहोमे तु द्यां
सुषेण वा होमः।

“ततो द्वितीयां समिधमादध्यात्‌ । न वा द्वितीयसमिदाधानम्‌ । अस्मिन्पक्षे
परयभिकरणकाल एप्रैव समित्‌ ।

ततः परिस्तरणान्यगेरत्तरतो विषज्योत्तरपरिषेकं कुयात्‌ । न वौ परिस्तर-
णपुषैपरिषेकपरिस्तरणविसर्गोत्िरपरिषेकाः ।

१ख.ग. ङ. च. ततो,।

६२० भटगोपीनाथदी्षितविरचिता- [ओपासनंहोमः]
( ओपासनदोमप्रयोः )

ततोऽभनिभरधेल्ादिम्रत्रयस्याभ्रिक्रैषिरप्रिदेवता । गायत्री छन्दः । प्रजापत
इत्यस्य विश्वे देवा ऋषयः । प्रजापतिर्देवता । त्रिष्टष्ठम्दः । उपस्थाने विनि-
योगः । ॐ अश्चिध दि० त्वाम ° अयमश्चिः० › इति त्रिभिमत्रेरमिमुपस्थाय
ॐ प्रनपिते न° › इति प्रजापतिपुपतिष्ठते । (# जप एव वा । अस्मिन्पक्षे जपे
विनियोग इति विनियोगवाक्ये विक्ञेषः । ) ततः संस्थाजपं कृत्वाऽ्ि सेपृज्य
भस प्रत्वा श्रद्धां मेधामिति संमाथ्यं नपस्छृत्यानेन सायपीपासनहोमेन
श्रीपरमेश्वर; प्रीयतामिति कर्मे्वरायार्षयेत्‌ । प्ातरौपासनहोमे तु परातरौपास-
नहोमं व्रीहिमिहोष्यामीति संकर्पः । य्रैरिति यवपक्षे । अग्नये स्वाहा सूर्याय
स्वाहेति वेति परवाहुतौ देवताविकरपः । अप्रदेवतात्वपक्े सायंदहोमवदेवो-
पस्थानम्‌ । सूयस्य देवतात्वपक्षे तु--उद्रयमुदु ल्यं चित्रमिति मघ्रत्रयस्य सोम

(~.

ऋषिः । सूर्य देवता । प्रथपस्यानुष्टप्‌ । द्वितीयस्य गायत्री । तृतीयस्य व्रिषटप।
उपस्थाने विनियोगः । ॐ उद्वयं = उदु लं ° चित्रं ° › इति धिभिरमत्रः सूर्योप-
स्थानं कृतवा परजापत्युपस्थानादि समानम्‌ । तत्र पाततरोपासनहोमेन श्रीपर-
मेश्वरः भीयतामितीश्वरार्पणराक्ये विशेषः । पयोहोमे तु पयोधिश्रपणा्ं बहिः
रङ्गारनिरूहणं रखा ततराधिभरित्य सुव्परिमितजलप्रयसनं कायेमेवर स्वसूत्रोः
क्तत्वात्‌ । श्रौतभक्तत्वादनत्र भाप्निः । दधिसोमतण्डुलानां तु अङ्गारेष्वधिश्रयणं
प्रतिपेकथ न । ' यदन्यदविश्रयणात्यतिषेकाच् तदधस्तण्डुलाना५ सोमस्य च क्रियते ›
इति वचनात्‌ । दध्यत्र लौकिकम्‌ । तण्डुलास्तु व्रीहीणां तत्रैव सावेजनीनप-
सिद्धेः । सोमस्य रस एव न वही । पुतीकास्तु यागाथ एव पतिनिपिर्वाच-
निको न सर्वत्र । एतेषु दभोग्रदयपरलसने विकरपो त्रीहियववत्‌ । यवागवां तु
पर्व प्रतिषेकः पश्ादवेक्षणम्‌ ‹ परतिपेकं यवागू श्रपयति ` इति सूत्रव्याख्यावसरे
वैनयन्तीकारोक्तः । एषमेबोदने । यवागशब्देन शिथिर ओदन उच्यते ।
तण्डुलवद्यवगोपूपमामियगुव्रीहितिरेषु । तैले दभोग्रयमत्यसने विकरपः ।
आब्ये तु द॒भौगरदयमत्यसनं नियतमिति द्रष्टव्यम्‌ । सखस्यासामध्यैऽस्मिन्नौ-
पासनहोम ऋत्विजं तामहं इण इति होमारथमृतिजं इता तेन कारयेत्‌ ।
त्यागस्तु स्वक्ैक एव पल्या वा । पर्या अनधिकारे तु तदनुज्ञाभवेऽप्य्‌-
त्विजो वेति द्रष्टव्यम्‌ । अत्र मध्ये मरायशित्तहोमः परति चेत्तदा होमर्थाने
हाममन्नजप एव । अनाञ्यवति कमणि जपः । आञ्यवति होम इति व्याख्या-

# धनुधिहान्तगैतं क. ख. पुस्तकयोरेव ।

[पमश्हेमः] सस्काररत्नमाखा । ६२१
( पक्षहोमविधिः )

तृभिरुक्तत्वत्‌ । दीक्षायां यहीतायां न दीक्षितो जुहोतीति निपेधात््हुसमा-
प्रिपयन्तं न हापः।
इत्यौपासनहोमः
१ वि
अथ प्रसङ्गप्पमस्यहामः।
तत्र पमरनापतिः-
८ सायंप्रातस्तनौ होमावुभो पता

स्ायंप्रातस्तनो होमावृमो साये समस्य तु ।

आपन्नो जहुयात्तत्र समिदेकाऽथवा द्वयम्‌ ॥

परायंहोमस्य मुस्यत्वात्तदीयं तन्नमिष्यते ।

चतस्र आहुतीः कु्य्त्र दवे स्ायमाहुती ॥

दे प्रातराहुती सायंहोमे चैका समियदि ।

समिच्करृता द्वितीया चेत्सा भवेत्प्रातराहूतौ ॥

दिः परा्ंहोमवन्मृज्याद्रिः प्रातहोमवत्छंचम्‌ ।

उपस्थानं सरकृत्कार्यं शेषं प्रकरृतिवद्धमेत्‌ ॥
केनिद्रे आहुती हुत्वा सवेश्यैव निमीस्य वा ।
[^ ^ क्क वि अ „५ | क [3
विच्छियेवं तु तो होमो कुयाद्रे आहुती ततः ॥
गुवापदि प्मस्यन्ते प्रातः सव कदाचन ।
यावन्तो ऽ समस्यन्ते सवं स्रायमुपक्रमाः ॥
प्ातःकाछपिवर्गीश्च न तु प्रातरुपक्रमाः '› इति ।

1

"कात्‌ स
अथ पक्षहामविरधः।
तत्र मण्डनस्मृत्यर्थसारौ -

«५ आमयाग्याप्निमानापद्रतो वाऽध्वगतोऽपि वा ।
राषटमङ्गे धनामवे गुरुगेहे वपन्नमि ॥
अन्येप्वेवप्रकारेषु निमित्तेष्वागतेषु च ।
समास्मञ्चिहोत्राणां यथाप्मवमाचरेत्‌ ॥
निमित्तानामिरैतेषां निरदिदयेकं यदुच्यते ।
तत्वेषु निमित्तेषु जानीयात्प्रतिपादितम्‌ ॥
पक्षहोमानरोषान्वा शेषहोमानथापि वा "' इति ।

मामका

१८. च, श्तुवम्‌ । २ ख. ग. ट. च. "वं तन्तुदो" ।

६२२ भटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [पक्षहोमः]
( आलस्यादिना .समस्यहोमकरणे प्रयवायः )

अभिहोत्राणामित्यनेनाभिहोत्रहोमतुस्यत्वादौपासनहोमानापपि ग्रहणम्‌ ।

‡ य आहित्नधरमः स्यात्त ओषपाप्तनिकस्य तु › इ्युक्तेः । अशेषान्पक्षत्यादी,
नपक्षान्तावधिकान्‌ । शेषान्यिकचितपुवौ वधिकान्‌ ।
यत्ञ-““ तृतीयायां चतुर्था वा पञ्चम्यां वा परत्र च।
तदादीनां तदन्तानां होमानां शेषसंत्तिता ' ॥
इति त्रिकाण्डीवचनातृतीयाया एव पूवोवधित्वं न तु द्वितीयाया इति
वदन्ति तत्पामरमतारणमात्रम्‌ । एतस्य वचनस्य त्रिकण्ल्यामनुपलम्भात्‌ ।
परीचिः--“ शरीरापद्धवे्यत्र भयाश्च प्रजायते ।
यथाऽन्यास्वपि चाऽऽपत्सु पक्षहोमो विधीयते ॥
हुतेषु पक्षहोमेषु मध्ये तस्माननिवतेते ।
होमं पुनः प्रङ्कयाचेन्न चप दोपकृद्धवेत्‌ " इति ॥
चेदिखनेन विकरः सूच्यते । पक्षहोमग्रहणं रोषहोमोपरक्षणमित्या-
चाररले ।
बौधायनोऽपि-“ अथाऽऽपचघ्निहोत्राणां पमाप्तो राष्ट्विभरमे व्याभिपीडा-
यामध्वगमनप्रसङ्गे गुरकुरवाप्तपिक्षायां मातृपितृकरत्रपुत्रा-
दयतयये बलवतो निरोधादौ देशकालद्रग्यानुपपत्तौ चाल्-
न्तापत्मु " इति । ।
अश्निहोत्राणामभ्निहोतसंबन्धिनां होमानाम्‌ । राष्रविभ्रमो राष्विक्षोभः।
विशिष्ट आपिर्व्याधिमीनसं दुःखं, पडा बाहं दुखम्‌ । अल्ययो नाष; । वल-
वतो निरोधो बलवत्कर्तैको निरोधः । बलवति निरोधादावरितिपाठे बरवख-
चिश्चेषणं निरोधादीनां दरष्व्यम्‌ ।
मण्डनोऽपि-- “ आपदेवावधिसतत्र न पक्षगणनावधिः ” इति ।

आस्यादिना समस्य्टेमे दोषमाह गोपालः-
८५ नैतजञामितया कार्य न रागान्न च लोमतः।
नेतर्च्छाक्त दधानस्तु कुर्याच्छरद्धाटुरापदि ॥
अनापद्याचरनि्या तन्तुपत्या यजेत स्तः " इति ।

जामिताऽऽलस्यम्‌ । श्क्तिमाञ्ञामितया रागेण रोभेन वा तैतत्समस्व-
होमविधिमनुतिषटेत्‌ । आपदि त्वनुतिष्ेदेव । अनापदि यथनुतिषटेत्तदा तन्तु
मलेष्या यजेदिल्थः।

[जौपापनहोमः] संस्काररलमाखा । ६२१
( पक्षहोमप्रयोगः )
अत्र तन्तुमतीषटिस्थाने तान्तुपतः स्थारीपाकः ।
५ य॒ आहितद्नः परोडाशस्तेऽनाहितरेशचरवः " |
इति शा्ञान्तरात्‌ ।
यजञपा् तु-“ अनातुरोऽप्वापती च निचनिन्तो निरुपद्रवः ।
पक्षहोमे तु यो दययात्स चरेत्पतितत्रतम्‌ `” इति ॥
पु प्रायशचित्तमनभ्यासविषयम्‌ । य्पार्थक्तं तभ्यासग्रिपयमिति
व्यवस्था । समुच्चय इति केचित्‌ । एषं सेततं पप्तरयं न कतैभ्यम्‌ ।
तथा च पण्डनः-
५ तृतीयेऽनन्तेर पक्षे समाप्ते न समाचरेत्‌ ? इति ।
तथा--५ कृच्छ्रेणापि विनि्वृय तत्र होमान्दिने दिने ।
पक्षान्तरे पुनः कामं पक्षहोमादिमाचरेत्‌ ” इति ॥
सम्थेतदसेमवे स एवाऽऽ--
4 आपच्चेदनुवरतैत यावज्जीवं कर्थचन ।
यावन्नीवमविच्छित्नानपक्षहोमान्पमाचरेत्‌ " इति ॥
यत्त॒ चद्दिकार्या-
५ यदि पक्षहोमेन पकषत्रयमतीयालयुनराधानम्‌ '' इति तद नापत्तिपरम्‌।
विशेषः स्प्रतिमार-
५ पकथौपवपतथ्याहे सायं होमः एृथमतेत्‌ ।
तथेव यजनीयेऽहि प्रतहोमो भवेतयृथक्‌ " इति ॥
मण्डनः परवोपवापतशूनयं चेरा केनपि हेतुना ।
तदा ततायंहोमोऽपि पुवैः सह समस्यते " इति ॥
अथ प्रयोगः।
आपन्निमितं परतिपत्साय॑काटमारभ्य चतुर्दसीसायेकाढपयैनतमुकसंस्या-
कौन्सायपीपासनहोमानापननिमिततं द्वितीयापरातःकाटमारण्य्‌ पोणेमासीमातः-
कारपरयनतमरुकसंस्ाकान्धातरौपासनहोमां पष्य तत्रे देप्यामि ।
ततरेदानीमापन्निमित्तं प्रतिपत्सायेहोममारमभ्य चहुद्ीायकाटथन्वमषुक
संस्याकान्सायमौपासनहोमासतग्रेण तव्रीहिमि्यैवैवां होष्यामीति सायम्‌ ।
पि पा

१ख.ग. ड. च. “नः पूर्वो ।

६२४ भह्टगोपीनायदीक्षितविरविता-- [ओपापरपहोमः]

( पक्षहोमप्रयोगः )

आपन्निमित्तं द्वितीयाप्रातःकालमारभ्यामुकपवेप्ातःकारपर्यन्तमपुकसस्याका-
स्भातरौपासनहोमांस्तश्रेण व्रीहिमिरयवैवां होष्यामीति प्रातः । भित्रसंक-
स्पपक्े तत्रेदानीमियन्तं नासि । शेषहोमविधौ तु अयुकदिनसायंकालमारभ्य
चतुर्दशीसायेकाटपर्यन्तमपुकसंसर्यान््ायमोपासनहोमां सत्रेण व्रीहिभिरयवै्वा
होष्यामीति सायम्‌ । अमुकदिनपातःकारमारभ्यामुकपर्वप्ातःकालप्वन्त-
मपुकसंस्याकान्परातसोपासनहोमांस्तव्रेण व्रीहिभियेतरैवा होष्यामीति प्रातः ।
अथवाऽऽरभ्येलन्तं न कुतजापि देत्‌ । यदा तु केनचिन्निमित्तेन भाविपर्वण्य-
न्वाधानामावनिश्वयस्तदा ततसायंहोमस्यापि पूर्वः सह समास इति केचित्‌ ।
एवमप्यापततिनं गच्छेेतपुनः पक्षान्तरेऽपि तयैव कुर्याद्‌ । तृतीये पक्ष आपत्तौ
सलयामरपि न पक्षहीमसमासः। कितु शेषहोमसमास एव । एवं शेषसमस्य-
योरपि । यदि कदाचित्पक्षहोमद्रयानन्तरमल्यावरयकतया गमनपरसक्तिस्तदा
आाहिकत्यादिकसमस्यहोपो प्रतिपदिने कृत्वा ग्रामान्तरं गत्वा शेषहोमाः
कायां इति केचित्‌ । यदि सायेपक्षहोमानम्तरमेव रेषहोमानन्तरमेव वा
तस्यामेव रात्रौ प्रातःकालाद वागेव महदा(हा)पत्तिस्तदा तत्काल एव निी-
लनेन दिनव्यवधानं भाववितवाऽग्रन्पुनः प्रातःकालवद्िहूय परातर्होाः
समस्य कायौः । सायं महत्यापततिरेत्सायमेव कारद्रयहोमान्कुयीत्‌ । मह-
दा(हा)पत्तिनिमित्तमपृकदिनसायंकाटमारमभ्य चतु्दशीपरायंकारप्न्तपयुक्र-
संख्याकान्सायहोमानसुकदिनपरातःकाटमारम्यापुकपव्रातःकारपयंन्तममुकसं
रूयाकान्मातर्होमांशच सायमेव समासेनापुकद्रव्येण होष्यामीति संकरस्य
यथोक्तविधिपुषैकं सायकाटिकपाहुतिद्रयं हला कंचित्कालं विरम्य निमी-
स्यानन्तरमेव प्रातःकालिकमाहुतिद्रयं होतव्यम्‌ । अरर्दवतास्वपकषे संपरतिपन्न-
देवताकत्वेऽपि निमीलनधर्मेण व्यवधानातपृथगेवाऽऽहुतिद्रयम्‌ । भातमै-
हल्यामापत्तौ तु महदा(हा)पत्तिनिपित्तमयुकप्रातः काटप्न्तमयुकसंर्याकान्पा-
तह मानमुकदिनसायैकारमारभ्य चतुदशीसायंकाटपयंन्तपयुकसंख्याकान्सा-
यंहोमांश्च प्रातरेव समासेनापुकद्रग्येण होष्यामीति संकरप्य यथोक्तषिधि-
पकं प्रातःकालिकमाहुतिद्यं प हुवा कंचित्कां विरम्य सायंकाटिक-
मराहुतिद्यं होतव्यम्‌ । अत्रापि विरामेण व्यवधानात्पृथगेव प्रातराहुतिद्रयम्‌' ।
यदा तु दीधकाल महत्तरापत्तिसंभावना तदा यावज्ीवमविच्छिनान्पक्षहोमा-
कुयात्‌ । समेतरऽऽपर्यवसानमेवावधिने पक्षगणनावधिः । पक्षहोमे शेषहोमे
वा कृते यदन्तरा आप्िवर्तेत तदा प्रा्धुतानां वैकल्पिकी कतैव्यता ।

१ इ, घ, 'क्षद्रयहोमान" । २ क, ड. च. "मेऽप्यवः । ख, ग. भमेऽप्यम्य' ।

[पर्षगसारीपाकः] संस्काररत्नमार । ६२५
( परवनिणैयः )

पक्षहोमादौ छते सत्युद यास्तमययोः परादुष्करणाभावेऽपि न परायधित्तं तस्य

होमा्थत्वादिति द्वाः ।
इति संस्काररत्नमाखायामीपासनहोमपक्षहामरोषहोपपरयोगः ।
हलोकोपाश्रीमत्साग्निचिद्वाजपेयपोण्डरीकयाजिसवैतोमुखया-
जिगणेशदीक्षिततनूजमश्गोपीनाथदीक्षितविरचितायां
सल्याषाटदहिरण्यकेरिस्मातैसंस्काररत्नमालायां
त्रयोदशो प्रकरणम्‌ ॥ १३ ॥

अथ चतुदैशं प्रकरणम्‌ ।

अथ पार्वणस्थारीपाकं वक्तुमादौ पर्वनिर्णय उच्यते।
तत्र तयोः क्रमः श्रौतसूत्र पूवा पोणंमासयुत्तराऽमावास्या ' इति ।
सर्वत्र दशपू्णमासौ निदिष्ठौ दशपुर्वो, तत्र पाठक्रमेणेवोभयोरनुष्टाने प्राप्त
इदं सत्रमारभ्यते । ' अस्पाचरूतरम्‌ ' इति दशशब्दस्य पूैनिपातेऽपि पूर्वा
पौर्णमास्येवेलर्थः । भुतावप्यारम्भणीयापरकरणे सारस्वतहोमार्थवादे “य
एनयोरनुोमं च ` इृ्यादिना ‹ तस्रतियमम्‌ ' इदन्तेनानुखोममरतिरोमयोः
खरूपं प्रदहयं ‹ यतीर्णमासीं पूवीमाठमेत प्रतिलोममेनावारमेत ' इ्यादिना पएर्ण-
मासस्य पृवी[न[ृष्ठाने दोषमभिधाय तहोषपरिदहाराय सारस्वतहोमविधिरिति
छत्रा एवा पौरणमासयुत्तराऽपमावास्येतयेव क्रमः परदितः । अत्रानुमत्रणसूक्त-
बाकदेवतायास्यादीनि बहूनि लिङ्गान्यपि । पार्वणस्थाङीपाकयोरप्येवमेव ।
तहुक्तं परौनकदौधायनाभ्याम्‌--
« पौर्णमासी तु संप्राप्ता या विवाहादनन्तरम्‌ ।
तदोपक्रम्य कुर्वीत स्याटीपाकं तु पकसु ।
तत्र यद्यप्यमावाघ्या विवाहानन्तरं पतेत्‌ |
तथाऽपि पौणमास्यादिस्थाटीपाककरिया स्मृता '' इति ।
स्पृयन्तरमपि-
चलुर्होमतः पूर्व प्राप्यते यदि पूर्णिमा ।
तत्रैव यागः कर्त्यो ह्न्वाधानपुरःरः " इति ।
तत्र विवाहूशेमानन्तर स्थारीपाकारम्भात्पूवैमधिमासादिकं चेत्तत्रापि
॥

६२६ भटृगोपीनायदीक्षितविरविता- [पर्षैणस्या्टीपाकः]
। ( पर्वनिणैयः )

कतैव्यतोक्ता संग्-
८ पर्षणेष्टिं चाऽऽग्रयणं सेध्योपास्तनकर्म च ।

अञ्निहोत्रं पाकयक्तानन्यान्यपि मदिम्टुचे ।

कुयनिलयानि कर्माणि न प्रारम्भ इति स्थितिः ' इति 1
स्एृत्यन्तरेऽपि--“ मछिम्टुचे मासि पौषे नान्वारम्भणमिष्यते ।

गुरुमागवयेर्ब्ये चनद्पूर्यग्रहे तथा '” इति ।
एतद्रचनद्रयमारस्यादिना खकाटानुपक्रान्तस्थारखीपाकादिपारम्भविषयम्‌।

कारपाप्रस्याऽऽरम्मे न दोषः ।

तथा च गगैः-

“८ नामकर्म च दर्शेष्टि यथाकारं समाचरेत्‌ ।
अतिपाते प्ति तयोः प्रशस्ते माप्नि पुण्यमे " इति ।
नामकर्मग्रहणं निलनेमित्तिकस्मातैकरमोपरक्षणम्‌ । दरे्रहणं निलयते
पित्तिकशभरौतकर्मोपलक्षणमिति प्रयोगपारिनातेपाद्यादयः।
मण्डनस्तु--“ आधानानन्तरं पोणैमापी चेन्मटमाप्तगा ।
तस्यामारम्मणीयादि न कुवीत कदाचन ” इलाह ॥

‹ नियमत ऊर्ध्व पर्वखाशनेयेन स्थाटीपकेन यजते › इति सूत्रेण पौर्णमास्यमा-
वास्यात्मकेषु पैस्वगरेयस्थारीपाकानुषटानपुक्तम्‌ । तत्र तयो; पौणास्यमावा-
स्ययोः स्वरूपं गोभिर आह--

“ यः प्रमो विप्रकर्षः पूरयाचन्द्रमसोः सा पणै-
माप्त, यः परमः संनिकर्षः साऽमावास्या " इति ।

दीशन्दो दश्यते योगिभिरेव चन्द्रमा यत्रेति व्युत्पर्या मलुष्यैनै दयते
चन्द्रमा यत्रेति विपरीतलक्षणया वाऽमावास्याया एव वाचकः । ' दशैः पूर्य
गमः › इतिकोशात्‌ । सूरयन्धो; संगमो यत्रेयथेः।

तत्र पूणिमानिर्वचनं मस्सयत्रहमाण्डएुराणयोः--

“ कलाक्षय व्यतिक्रान्ते दिवा पूर्णौ परस्परम्‌ ।
चन्द्रादिलो पराहे ठु पर्णतातपूिमा स्ता " इति ॥

पराह सूरगास्तमयकारे यथाऽऽदिलयः संपूर्णमण्डलः समस्तमेति तथोक्तर-
षणे चन्द्रः सपूणमण्डलः सघरुदेतीतिषटान्तदाटौन्तिकभावविवक्षया चन्द्रादिल-
योरुपन्धीसः ।

१ ग. यजेत्‌ ।

) [पावैणत्याढीपाकः] संस्काररत्नमाहा । ६२७
( पथैनिणेवः, राकाकुहनुमतिसिनीवालीनां लक्षणानि )
अमावास्यानिर्वंचनं मत्स्यवायुत्रहमाण्डपुराणेषु --
५ अमा वतेामृेषु यदा चन्द्रदिवाकरौ ।
एषा पञ्चदशी रत्रिरमावास्या ततस्तु स्ता ” इति ॥
अमा सदैल्ः।
श्तौ तु निरवंचनान्तरयुक्तम्‌-
५ अमा वै नोऽद्य वघ वप्तीतीन्द्रो हि देवानां
वसु तद्मावास्याया अमावास्यत्वम्‌ '” इति ।
ते च पोणमास्यमावास्ये प्रलेकं दविविपे अनुमती राका च सिनीवाली
कटूथेति ।
एतस्सरूपं कटकश्चाखायापतरेयत्राह्मणे च-
« या पूर्वी पौर्णमाप्ी स्राऽनुमतिर्योत्तरा प्ता राका या
र्वाऽमावास्या ता पषिनीवाटी योत्तरा पता कुहूः " इति ।
एतासां रुक्तणमयुक्त बृहदरसिष्ठेन-
“ राका पेपूर्णचन्द्रा स्यात्कलोनाऽनुमति; स्मृता ।
पौर्णमासी दिवा दृष्टे शशिन्यनुमतिः स्मृता ॥
रत्रिदृष्टेपुनस्तस्िन्तेव राकेति कीतिता ।
दृष्टचन्द्राममावास्यां पतिनीवाटीं प्रचक्षते ॥
एतमेव कुहूमाहुष्टचन्द्रं महर्षयः " इति ॥
तत्र कुटूमिन्नानां तिषणां रष्वक्षरोचारणपरिमितः कालः सेधिरिप्युस्यते।
कुषठास्त्वक्षरद्यपरिमितः ।
तथा च हेमाद्रौ मगवतीपुराणम्‌-
«५ अनुमल्याश्च राकाया; िनीवाद्याः कहूं विना ।
एतां द्विवः काटः कुट्रमात्रा कुहूः स्मृता ” इति ॥
छवस्वरूपं माधवीये सृलन्तर-
। “ टष्वक्षरचतुर्मागस्तुटिरित्यभिीयते ।
बुष्डरियं छवः प्रोक्तो निमेपप्तु दव्यम्‌ ” इति ॥
तथा च खबद्रयं लघ्वक्षरं भवति । रष्वक्षरो्ारणपरिमिते' कांड एकः
पर्वणो भागो द्वितीयः परतिषदस्तदुभयं मिखितं संभिमैवति । इद्रतिपदोः
संधिस्तु ह्‌" ईलक्षरदयपरिमितः।

६२८ भट्गोपीनाथदीक्षितविरविता- [पर्िणस्थाढीरपाकः]
( प्रवैषिणैयः, यागकालाधियेकः )

तथा च मत्सयव्रह्माण्डपुराणयोः--
५ कुष्िति कोक्िछनोक्ते यावान्काछः प्माप्यते ।
तत्काटपत्ञिता चेषा अमावास्या कुहूः स्मता " इति ॥
इति संधिस्वर्पे ज्ञाते संधौ यजेतेतिशुतेः सधौ यागः प्राप्तस्तस्य वातिप-
कमलेन कमानुष्टानायोग्यत्वात्संपिश्ब्दः संधिपाश्वदरयं रक्षयति । तथा च
संधिपाश्वदरये संधौ यजेतेतिशवति्यागं विधत्ते । अत एव शरुखन्तरम्‌ - संपि-
मभितो यजेत ' इति ।
हेमाद्रौ बोभायनोऽपि-
५ सूकषमत्वात्संधिकाट्य संर्विषय उच्यते ।
सामीप्यं विषयं प्राहुः परवेणाथ परेण च "” इति ॥
अनन पूरवपरशब्दा भ्यां करमेण संधेः पूर्वं पदिन परं परतिपदिनं च क्रमेणा-
भिधीयते ।
तत्र त्सस्य पर्वणः प्रतिपद ग्रहणे प्राप्ते नियममाह इृदशातातपः-
“ पर्वणो यश्चतुर्थोऽद आद्याः प्रतिपदः ।
यागकाटः सर विज्ञेयः प्रातरक्तो मनीषिमिः » एति ॥
यागकारविवेकमाह गोमिलः--
“ आवर्तने यदा संधिः पर्व्रतिपदो मैवेत्‌।
तदहर्याग इष्येत परतशरतपरेऽ्टनि » इति ॥
तथा--“ पर्वपरतिपदोः संधिरवौगावर्तनाचयरि ।
तक्षिन्रहनि य्टभ्य पूवयुस्तदुपक्रमः '” इति ॥
रौगाक्षिः- ५ पूर्वहि वाऽथ मध्यह्वि यदि पर्वं समाप्यते ।
उपोष्य तत्र पुवेचयुस्तदह्याग इष्यते ” इति ॥
स्णृयन्तरेऽपि-
“ आवतने यद्‌ संधिस्ततः पूर्वमथापि वा ।
तप्षिन्नहनि यष्टव्यं परतश्रत्परेऽहनि ॥
आव्तनास्रः संधिर्यदि तक्िन्रुपकरमः।
, पर्ुरिषटिरित्येव परवद्यविनिर्णयः ” इति ॥
तथा--“ अपराह्ंऽथ वा रात्रौ यदि पर्व समाप्यते ।
ˆ उपोष्य तस्ि्नहनि शोमूते याग इष्यते '” इति ॥
एवाह आवतैने वा संधौ तस्मिभेवाहनि यागः । पूवेधरन्वाधानादि। आवः

[पाषैणस्वटीपाकः] संस्काररत्नमारा । ६२९
( पषैविणैयः )

पैनादूर््वं संधो तु तस्पिमनहन्यन्वाधानादि परेधुर्याग इति निष्टृ्टोऽधः । आव-
सैनशब्देनाहो मध्यतनसंधिरूपः काल उच्यते ।
“ आर्तना पूर्वाह्णो ह्यपराहखतः परः ।
मध्याहृसतु तयोः संधिर्यदावर्तनमुच्यते ' ॥
इति मद नरतनोदाहृतवचनात्‌ ।
तयोः पूवोहापराहयोः । स च संधिहूपरिमित इति .केषिद्‌ । निषी-
न्यायनेेतेषामाश्चयः ।
भौतसूत्रेऽपि परवनिर्णय उक्तः-
५ पूरवो पौणेमापीमुपवतेतसपूर्णा वा पूवाममावास्यां यदहवां न दयते ' इति ।
अथैतस्य सूत्रस्य स्पृतिपवेनिणयानुरोषेनारथो वण्यते । पूर्वा चतुर्द॑शीयुक्ता-
युपवसेधादि परेदुरसंपर्ेग्निपसूत्रपयांरोचनयाऽ्थात्सिध्यति । संपुर्णा वेति ।
यस्याः साम्येन बिहितया प्रतिपदा संयुक्तामिलयथीरस्यात्‌ । दरा विभक्तस्य
दिवसस्य भरथमार्षव्यापितवेन स्थितामिस्येः । तथाचा(च) संपूणी चेत्परा ।
इतरथा पूरेयथाद वगम्यते । अ्रैवावान्तरभेदेन सद्स्कालो हेयः । एवं पूवा-
ममावास्यामिलयत्रापि समानम्‌ । यदह न दृश्यत इत्यत्रापि धरवयुक्ता यसि-
न्दिने [न] दृश्यतेऽमावास्या तत संपृणीममावास्यामिलयाङृष्य योज्यं पूववत्‌ ।
अत्रोपवासशब्देन नाशनाभावः। दंपती अश्नीत इत्यनेन विरोधात्‌ । कितुपवा-
सशब्देन जायापल्योरेकवारं भोजनयुच्यते । प्म वक्ष्यमाणत्वात्‌ ।
अथवा--“ उपावृत्तसतु परेभ्यो यस्तु वाप्तो गुणैः प्रह ।
उपवाप्तः स॒ वि्तयः ” ॥
इति स्पृरृतिसिद्ध उपवासरब्दाथो राह्म इति वैजयन्तीकृता व्याूयातम्‌ ।
तत्र ‹ पर्वणो यश्चतुर्थाशः › इत्यनेन वचनेन परवंणथतुर्थोऽशचः प्रतिपदक््ोऽ-
शाश्च यागकाटतवेन विहिताः । तत्र यद्यावरपने ततः पुरा वा संधिभेवति तदा
परवणथतुर्थाशो यागकालः । उषःकाले सधौ प्रतिपदः ्रथमांशो यागकाटः ।
निशीयसंधौ द्वितीयांशः, रातरिपरारम्मे संधौ ठृतीयांश् इति ।
* नन्वनेन न्यायेनापराङ्े संधौ परतिपचतुथीशस्यापि यागकालत्वं स्यादिदि
चेन्न ।
५ न यष्टव्यं चतुर्ऽरे यामैः प्रतिपदः कचित्‌ ।
रक्षंति तद्विुमपन्ति श्रुतिरेषा सनातनी ” ॥

१क. ग, पुवायु

६३० भटरगोपीनाथदीितविरविता-- [पषैणस्थाशपाकः]
४ ( पव॑निणैयः )
इति चतुर्था यागस्य निषेधात्‌ । एतादृशे विषये याग॒एव इुप्येतेति
चेन्मेवम्‌ ।
हृदधश्ातातपेन प्रतिपरसवामिषानात्‌--
“४ संविरयत्रापराह स्यादयागं प्रातः परेऽहनि ।
कुर्वाणः प्रतिपद्धागे चतुर्थेऽपि न दुष्यति ” इति ॥
एवं तं प्रतिषेधो निधिषयः स्यादिति वेन्ेवम्‌ । सथ्ारविषये चरि-
तार्थत्वात्‌ ।
तं च विषयं द्शेयति कालयायनः--
५५ संधिशरत्संगवादूर्ध् प्राक्पयावर्वनाद्रवेः ।
सा पौर्णमापरी विज्ञेया पदस्कारविधौ तिथिः " इति ॥
संगवावर्तनयोरन्तरा पौर्णमासीपरतिपदोः संधौ सति पूर्वोदाहुतषचनैः
संधिदिनाप्प्दुरन्वाधानादिकं परापरं तच्च सवस्काखवाक्येन संपिदिन उत्क
ष्यते । ‹ सद्यो वा सर्वै करोति सदयस्कालायाम्‌ ' इद्येतत्मूजमप्यत्राुकूलं हेयम्‌ ।
वैजयन्तीकारैस्तयैव व्याख्यानात्‌ । तत्र सद्यस्काबिधिरन्वयरूपः । प्रतिपचच-
तुर्थाशिमिषेधो व्यतिरेकरूपः । एवं च सति निपेधवाक्यं सावकाशं भवति ।
अयपेव न्यायोऽमावास्यायामपि। परं तु सद्यस्ारता तत्र नासि । संधिशेदि-
त्यस्मिन्वाकये पौणेमास्या एष ग्रहणात्‌ । चन्द्रदशेनदिने यागनिपेधस्त्वायते-
नादुषै तस्मिन्वा संधौ सति द्रष्टव्यः । एतच यथाश्रुतमाधवग्रन्थारैनयन्ती.-
कारग्रनाच द्रष्टव्यम्‌ । हेमाद्रिस्तु--““ अपराहपषावपि परदिने प्रतिपचतुर्थाशे
चन्द्रोदये च स्ति द्वितीयादिष्वल्यनाक्षये सति पूर्वु्ागः '" इत्याह । आवतैने
तस्व वा संधौ च्रमाद्यदि यागो न कृतः वितु शुङृपरतिपदि कृतस्तदा पमराय-
धित्तमाह कालयायनः--
५ यजनीयेऽद्वि सोमशरदरारुण्यां यदि र्यते ।
तत व्याहृतिमिरहुतवा दण्डं दद्यद्भिजातये " इति ॥
संधिकसयनपरकारस्तु माधवेनोक्तः--
«वृद्धिः प्रतिपदो याऽसि तदर्षं पर्वणि क्षिपेत्‌ ।
्षयस्यार्षृ तथा क्षिप्ता संषििणीयतां सदा » इति ॥
कालयायनोऽपि-
^ ५ पह्वि घटिका न्यूनास्तयेवाभ्यधिकाश्च याः
कृत्वा तदर्प पूर्वसिन्हापवरद्धी प्रकयेत्‌ " इति ॥

[परषणस्पाटीपाकः] संस्काररत्नमाखा । ६२१
( पर्ैनि्णयः )

यदा पूर्दयुरमावास्या यावद्वटिका परुः प्रतिपदपि तावद्धरिका तत्र
यथस्थित एव संधिङ्गेयः । यदा तु रतिपदः क्षयः पणो शृद्धिस्तदा दृच्छर्ष
प्रतिपदि संयोज्य संपिरगेयः । यदा तु पवेणः क्षयः प्रतिपदो दद्धिस्तदा
द्रं पणि परक्षिप्य संधि कल्पयेत्‌ । तत्र हासदद्धिसमीकरणेनाऽऽवर्न
तस्पर्वं वा यदि संधिस्तदा तस्मिननहन्येव यागः । परतः संधिशरेत्परेऽहनि
याग इति।
पर्वमध्य इष्टितमापननिषेथ क्तो पतुना--
^ प्रतिपद्यप्रविष्टायां यदि विष्टिः समाप्यते |
पुनः प्रणीय ङत्ेषटिः कर्तम्या यागवित्तमेः " इति ॥
विकेपो निणैयमदीपे गोभिटेनोक्तः--
८ आवतैनेऽयवा तत्प्राग्यदि परव प्माप्यते ।
चन्रं पहन एव स्यात्सर्वं द्विजाशनम्‌ ” इति ॥
एतस्मादचनाञ्जञायते । आवतैनादूध्वं संधौ नैतत्‌ । तथा च पूर्वमेव द्विना-
शनं भवति । ग्रषयामे्नायं नियम इति मदनपारिजाते ।
अथ स्थारीपाकविषये शृयसूत्रम्‌--
“ नित्यमत उर्व पर्वखवन्नयेन स्थारीपाकेन यजते ” इति ।
अतो गृषपवेशस्थारीपाकादुध्वमनन्तरं निलयं पवन आग्नेयेन स्थालीपाकेन
यजते । अत उध्वैमितिवचनं दी्त्वादध्वनोऽन्यथा वा प्रागागतेऽपि
पर्वणि स्थारीपाको मा प्रदिति । एतेनेदमपि ज्ञातं भवति भागपि चतुथी-
होमादागते पर्षणि तु भवेदेवेति । अन्तरेणापि निलयते सिद्धे निलमितिवचनं
यावजीवाथ दा्ि्दरषीणि इृत्वोत्सरगो मा भूदिति । कः भरसङ्क उत्सगंस्येति
चेत्‌ । ददीपूणमासभक्तत्ादस्य|द्रा निबदरषैता यावज्ञीविकतया विकटपत
इत्याशङ्कयेत । एतच हापयति पर्वणयुपोष्य भरतिपदि क्रियां पौणंमास्या-
मारम्भं च।
तदुक्तं बटवैः-
५ तस्य दशपूर्णमाप्ताम्यामुपवामस इध्मावरिषोशच संनहनम्‌ " इति ।
धर्मेषु चेतदेव वक्ष्यति- ।
८ पर्वसु चोमयोरपवापसः ” इति ्रकृत्य ५ शोमूते स्याठीमाक, " इति ।

१
~

१ख.ग. ठ, च, थावस्थि”। २ ग. ट, च, तत्र ।
1

६३२ भह्गोपीनायदीकषितविरचिता -- [पार्वणस्याीपाकः]
( प्वैनिणैयः )

नियमत उरध्वमेवं पर्मस्िलेतावतैव सिद्ध आप्नेयेन स्थारीपाकेन यभत शति
वचनमाप्ेयेन स्थारीपाकषेन यजत एव नर्षभदानमितिनियमा्थम्‌ ।
अयेतिकर्तव्यता धर्षसत्र-
५ पर्ष चोमयोरूपवाप्त ओपवसलमेव काठान्तरे मोजनं तृिश्वा्स्य
यचैनयोः प्रिये स्यात्तदेतस्मिन्नहनि मूञ्जीयातामधश्च शयीयातां पैथुन-
वर्जनं च श्वोमूते स्थाटीपाकः " इति ।

पक्षसंधिः परमै । इह तथुक्तमह्यते । तेषु पर्वसूभयोर्दैप्योरूपवासो
भोजनलोपः। कारयोर्भोजनमित्येतत्पू्व॑तनसूत्रात्‌-

“५ सायं प्रातर्िजातीनामश्चनं श्रुतिचोदितम्‌ ” इति शतेशवाविशेषेणोभयोरपि
काठयोभोजनपाप्तावाह-- ओपवस्तमिति । यत्कालान्तर एककाटे भोजनं
तद्यौपवस्तमेषोपवास एव । तदपि दिवा न रात्रौ । श्रौते तथा दशेनात्‌ ।
५५ त्रेतां रात्रिमश्नाति " इति । चकारोऽनुक्तसमुचयार्थः । पर्वसु यदेककाले
भोजनं तज यावततुप्यन्नं मुञ्ञीयाताम्‌ । धान्यग्यञ्जनादिषु मासरवणादि-
वर्जं यदेनयोर्दपलयोमेनसः भियं स्यात्तदेतस्मि्हनि पयेदिने भुज्ञीयाताम्‌
अधो भूमौ न खदरादौ । पेयुनवर्भनमप्येतस्मिरहनि ुयतिाम्‌ । श्वोभूते द्विती-
येऽहनि पात्रासादनमारमभ्य स्थालीपाकः कायं इति व्याख्यातयुज्स्वराङृता ।
पात्रासादनमारभ्येत्यनेन पात्रासादनपूतैतनं कमम पूर्वसिमिन्नहानि कतेवन्यपिति
बोध्यते । छन्दोग्यगोभिदगृषये विरेषः--

“न प्रवसन्लुपवेदित्याहुः पतन्या नतं मवतीति यथा कामयेत तथा कुर्यात्‌, इति ।

एतदष्यशक्तौ खीकायेम्‌ । पर्वणि वज्यान्पदा्थानाह्‌ भरद्रानः--

^ विव्येचयक्ष्यमाणः खरीतैटामिषवृक्षजम्‌ ।
कठहं विक्रय चैव प्रहापं बहुमाषणम्‌ ॥
तौर्यत्रिकं वृथाश्षय्यां परान्नमनृतं तथा '” इति ॥

आमिषं मांसं माषादिकं च। दक्षजो नि्यासः। स च श्वेतोऽप्यत्र निषिद्धः।
‹ य एव रोहितो यो वा त्रश्चनानिरयेषृति तस्य नाऽऽइयं काममन्यस्य › इति श्रुतिस्तु
वरतातिरिक्ताशने शेतनि्यासाभ्यनुङ्गापरा । तौयेत्रिकं वाघम्‌ । अलृतवदनप्य
५ निषे सिद्धे पु्नानपेषः कमाङ्गत्वा्थः । तेन श्रौतं प्रायश्धित्तमत्
कार्यम्‌| .

जाबालिः -“ शाकं मां मपूरं च चणकान्को द्रवस्तथा ।
मापृन्मधु परां च षरयेदौपवस्तके '” इति ॥

[पा्णष्यालीपाकः] संस्काररत्नमाखा । ६३३
( बतस्थस्य वज्यावज्योनि ) ।

मधुरब्देनात्र क्षौद्रं एते ।

म्यस्य तु--“ न मयं ब्राह्मणः पित्‌ '› इटयनेनैष निपेधसिद्धः । आओपव-
स्तकं पेदिनम्‌ ।

कात्यायनोऽपि-

“५ छवणं मधु माप्तं च क्षारा येन च हूयते |
ओपवस्ते न मुञ्जीत धान्य.रत्रौ न कंचन इति ॥

्षारशब्देन यस्य भक्षणे टालोत्पद्यते तद्रव्यमुच्यते । येन हूयत इत्यनेन
यागसाधनत्वेन स्वीकृतं द्रव्यमपि न मक्षणीयमित्युक्तं भवति ।
वाधूलबौधायनवैखानसाः
^“ वेमेवेतदहः कोशीधान्यं व्येदन्यत्र तिटेम्यः '' इति ।
तिलबन्पूदानामपि ग्राह्यवमुक्तं कात्यायनेन-
तिटमुद्राहते रव्यं स्ये गोधूमकोद्रवौ ।
चणकं देवधान्यं च सर्वशाके तयेक्षवम्‌ ॥
सर्थक्षारं यवक्षारं टङ्कणक्षारमेत्र च ।
ब्रतस्थो वजयेनिल्यं सामुद्रं छवणं तथा ” इति ॥
अत्र सायुदरस्योपादानात्सेन्धवमानसादेरनिपेधः प्रतीयते । तस्य हषि-
प्यलात्‌ ।
तथा चोक्तम्‌-
“८ मुन्यन्नानि पयः सोमो मारं यच्चानुपस्छृतम्‌ ।
अक्षार वणं चैर प्रकृलया हविरुच्यते " इति ॥
अक्षारलवणं सैन्धवमिति सर्वनिबन्धकाराः ।
ब्रह्मपुराणेऽपि--
८८ मेन्धवं लवणं चैव यच्च मानपतपंमवम्‌ ।
पवित्रे परम द्यते प्रलक्षमपि सर्पिषा " इति ॥
छन्दोगपरिषिष्टे कालयायनः--
^ पूर्णमास्याममायां च अधःखापो विधीयते ।
अनहिताघ्ररप्येष पचाद्चविधीयते '” इति ॥

न ¢

बोधायनः“ पर्व न चाधीयीत न स्ियमुपेयात्

हि

रक्षःपिश्ाचान्यमिच।रवन्ति भवन्ति " इति।

८०9 ]

६२४ भ्गोपीनायदीक्षितमिरिता-- (पर्णत्पारोफकः]
॥ ( तरतस्थस्य वज्यौबरज्यानि )
सूत्रे-“ पोर्णमास्यां प्रातरारो जायापती सरिर्मश्रमश्चीतो यदन्यन्मा-
पेम्यश्च न सुहितो स्यातां प्रावत्सापाकरणादमावास्यायां
कामं सुहितो स्याताम्‌ ' इति ।
सुहितौ तप्रो । पौणमास्यां न सहितौ स्यातापमावास्यायां तु युहितावपि
स्यातामितीत्थं यो विशेषः सन स्थारीपाके | वृ्चिशाश्नस्येलयविरेषेणोक्त-
स्वात्‌ । सपिमिभितमेवादानं कुमशक्तेन दधिमिशरितं बाऽप्यरितव्यम्‌ । दधा
पयसा वेद्यापस्तम्बवचनात्‌ । अयं च रागप्ाप्र एव निदेऽशने सपिरादिनि-
यमः क्रत्वर्थो विधीयते । अशनं तु पुरषार्थमेव । तेनासामथ्पीदिना यच्श्नं
कर न शक्यते तदा नियमानुग्रहाथपानं न कतेव्यमिति पिद्भूतिः।
भतेखाम्यप्याह--
८ अदानं क्षुतपरतिधातार्थ, तस्याक्षिन्काे नियमः प्त्यामिच्छायामतो
नाऽऽवर्तेत इष्टिबहुत्वे " इति ।
वहीनां पर्नीनामयुरूयाऽनाटम्भुका चेत्तदा यागः कर्तव्य एव । अष
चेदनालम्भुका तदा न यागः कर्तव्यः ।
तदुक्तं हेमाद्रौ गौतमेन --
“५ यजनीयेऽहि संपराते यस्य भार्या रनघला ।
यागं तत्र प्रकरी ज्येष्ठा चैन्नेवमाचरेत्‌ ” इति ॥
वसिष्ठोऽपि--““ बहीनामपि पत्नीनां ज्येष्ठा चेद्रनपाऽन्विता ।
नापरध्य प्रकुवीत यननं हि विचक्षणः " इति ॥
कनिष्ठामपरध्य यागः कत्य इति सवर्थार्सिद्धं भवति।
असि च पाद्मं वचनम्‌-
५ बही नामेकपत्नीनां कनिष्ठा रनपाऽन्िता ।
अपरध्यापि कुवीत यजनं विधिपूैकम्‌ » इति ॥
उ्येष्ठातोऽ्याः सवां अपि कनिष्शब्देन ग्राह्याः । न सन्तिमेव ।
अत एव--““ बहीनामपि पत्नीनाममुख्या रनप्ताचिता ।
अपरुध्यापि कुत यजनं विषिपूकम्‌ " ॥
इति स्मृत्यन्नरेऽमुर्पेत्ुक्तम्‌ ।
उयेष्पल्या पुख्यतवं तु पार उक्तम्‌-
५ ज्येष्ठा पत्नी तु मुख्या स्या्ज्ञे दानेऽरथने गृहे ।
तया कर्माणि द्वस्तु यथोक्तफटमागमवेत्‌ ” इति ॥

(पषा्वाटीपाकः] संस्काररत्नमाला । ६१५
( पवेणस्यालीपाकप्रयोगः )
कौर्मेऽपि-“ ज्येषठपल्या विरहिते कृतं यत्त॒ जनाधिप ।
तत्सव विफलं याति गजपुक्तकपित्थवत्‌ " इति ॥
वसिष्ठोऽपि--“ ज्येष्ठया सरह कर्माणि कुर्यात्तेन मृपते ।
तया सह्‌ कृत केम प्षफटं जायत नृणाम्‌ इति।
उयेष्पल्या राहित्येन कर्मकरणे यो दोष उक्तः स तस्या वि्यमानतर
दष्टव्यः। येष्ठायां मृतायां विद्यमानास॒ या ज्येष्ठा सा पृल्यस्मेन द्रष्टव्या । एवं
च विद्यमानञ्येष्ठाव्यतिरिक्ताः पत्नीरपरुष्यापि यागः कतैव्य इति सिद्ध
भवति । एतेन बहीनां परत्नीनामेकाऽप्यूतुमती चेन्न यागः कायं इति परास्तम्‌ ।
एतच्च प्रथपप्रयोगग्यतिरिक्ते-
५ प्रकरान्तमञ्चिहोत्रादि कर्मे यच्छरतिचोदितम्‌ ।
आरतवाभि्टनां नारी विहाय कुरे द्विः "
इति काल्यायनवचने प्रक्रान्तमिति श्रवणात्‌ ।
५ ज्येष्ठा वाऽथ कनिष्ठा वा पत्नीं यदि रजस्वला ।
प्रथमे चेत्प्रयोगे स्थौ ्नोपरोधस्तदा मतः "
इति स्मृल्यन्तरेऽभिधानाच ।
यक्रान्तपारग्धपेकवारमनुष्टितमिति व्याख्यातारः । येतु प्रारब्धं सक-
सपादिना प्रक्रन्तमिलथै वदन्ति तन्मते संकरपोत्तरं प्रथपपयोगेऽप्युपयेष
इति द्रष्टव्यम्‌ ।
अथ प्रयोगः।
कती शुहचतुशयां प्रातरौपासनहोपानन्तरमपासनेः पशरात्सपतनीक
उपविरश्याऽऽचम्य प्राणानायम्य देशकारौ संक्रीले सत्यधिकारे यावल्नीवं
दशपू्णमासस्थालीपाकाभ्यां यक्ष्य इति संकरं कुर्यात्‌ । दशपूणमासे्टयार
म्भोत्तरं न पार्वणस्थाङछीपाकावित्येतन्मतमेव स्री क्रियत इति निश्चिते साति
सल्यधिकारे दरशपू्णमासेष्टयारम्भपूैतनकाटपयेन्तं॑दशपूर्णमासस्थालीपा-
काभ्यां यक्ष्य इति संकल्पे विशेषः ।

° ततो गणपतिपूजनादिनान्दीश्राद्धानतं कुयात्‌ । अत्रा्निः प्रीयतामिति
विदोषः । अथवा पधानसंकर्पादपू्मेव गणपतिपूजनपुण्याहादि वाचनमातृका-
पूजननान्दीश्राद्धानि कृत्वाऽनन्तरं भ्षानसंकंसपः कायैः ।

तत आरम्भारथं चतुरहोतृसारस्तहोमावन्वारम्भणस्थाटीपाकं "दुरात्‌ ।
१ ग. स्यान्नाप।

६३६ भहगोपीनाथदीक्षितविरविता-- [पाषैणस्थारीपाकः]

( अन्वारम्भणस्थारीपाकप्रयोगः )

[9

यच्पि चतुरोतृहोमादिकं श्ये नोक्तं तथाऽपि दशपूणमासस्थालीपाकयोदैयै-
पू्णमासेष्टिन्यायसाम्याकतेषांविदशपूरणपासधर्पाणां मातृदत्तेनोक्ततरात्तदुपल-
षणेन चैतेषामप्यत्र प्राप्निः । शिष्टाचारश्ाप्यत्रास्ि ।

आचम्य प्राणानायम्य देशकालौ सेकीलं दर्शपूर्णपासस्थाटीपाकावा-
रममाणशचतर्ोतारं सग्रहं होष्यामीति सैकटप्योत्तरेणाभ्ि दर्भान्संस्तीयं तेषु
रुचं दर्वीं वा सुवमाज्यस्याटीं मोक्षणीपातरयुपवेपं संमार्मदर्ानवज्वलनद म -
नाञ्यं समिधं चाऽऽसाद्य पवित्रकरणादि पवित्रे अग्रावाधायेलन्तं कृताऽप्नि
परिस्तीयै तूष्णीं परिषिश्वेत्‌ । न वा परिस्तरणपरिषेकौ ।

ततोऽभनिपदरत्य सुचि दर्व्या वा सकृद्गदीत्वाऽऽसादितां समिधमभ्या-
धाय; पृथिवी होतेलयस्य चतुरहोतृपमन्रस्य वाचस्पते वाचो वीरयेणेतिग्रहसं ्गकमग्र.
सहितस्य परजापतिवराचरपतिब्रह्या यजुः । होमे विनियोगः । ॐ एरथीवी होता°
बृहस्पतिरुपवक्ता › इति मनसोक्तरा “ ॐ वाचस्पते वाचो ° मिन्द्ियाय स्वाहा '
इत्यमेद॑क्षिणतसतिषञ्जहोति । वाचस्पतये ब्रह्मण इदं न पम ।

ततः परिस्तरणससतर तान्युत्तरेविष्जेत्‌ । ऋष्यादिम्मरणे बिकरपः । ततः
सारस्वतहोमौ दशपूर्णमासस्थाटीपाकावारममाणः सारस्वती होमौ दोष्या-
मीति सेकरप्योत्तरेणाभ्नं दर्मान्स॑स्तीयं तेषु सुवं दश्री वा सुवमाज्यस्थारीं
मोक्षणीपात्रएुपतरेषं संमा्गदभानवज्वलनदमान्समिद्रयमाञ्यं चाऽऽसाच् पवित्र
करणादि पवित्रे अग्ाव्राधायेलनतं कृलाऽपरं परिस्तीयं तूष्णीं परिषिश्वेत्‌ ।
न वा परिस्तरणपरिपेकौ ।

ततोऽश्रिमलेकरय सु्रेण सुचि दर्यां वाऽषवारं द्विवौ श्दीतवाऽऽसादितं
समिद्रयपग्नावभ्याधाय, पणा पश्चादिलयस्य सोमः पूर्णमाससिष्प्‌ । होमे
विनियोगः । ॐ पणौ १० मादयन्ता< स्वाहा › इलयधौभ्येनारदक्षिणतस्तिषनु-
होति। पू्णमासायेदं न मम।

यत्ते देवा अदधूरिलस्य सोमोऽमावास्या तरिषुप्‌ । होमे विनियोगः ।
ॐ यत्ते देवा अ० सुवीर स्वाहा › इत्यवरिष्ेनाऽऽज्येन तथैव जुहोति । अमा-
वास्याया इदं न मपर । ऋष्यादिस्मरणे विकस्य; । परिस्तरणसच्े तान्युततरे
विजेत ।

अथान्वारम्भणस्थारोपाकप्रयोगः।
दतपूणमासस्थालीपाकावारभमाणोऽन्वारम्भणस्थालीपाकं फरिष्य इति

[ाग्यालीपाकः] = संस्काररतनमाला । ६३७
( अन्वारम्मणस्थारी पाकप्रयोगः म

संकरप्यािं प्रज्वारय ध्यात्वा समित्रयमादाय श्रद्ध एष्यैलयादि भाणायामान्तं
कृलाऽ्वारम्भणस्थालीपाककमैणि या य्यमाणा देवतास्ताः सर्वा परपर
ष्यामि । अ्राविष्णु एकया चर्वाहुत्या यक्ष्ये । सरस्वतीमेकया चर्बाहुतया
यये । सरस्न्तमेकया चर्बाहुत्या वक्ष्ये । अरिं भगिनमेकया च्वाहुलया
यये । वेशेषिकजयोपहोमे-- चित्तं चित्तिमित्यादि पजापति चैकैकयाऽऽ्या-
हया य्य इत्यन्तपुक्त्वा, सिष़्द्धोमे- अरं स्वं हुतेषेण यक्ष्य
इल्यादि सपिद्भ्पाधानान्तं कृलाऽगिं परिसतीर्योततरिणाभरि दर्भान्संस्तीर्य तेषु
सुभं दवीमाज्यस्थालीं मोक्षणीपाजमुपेषं - हविरासादना्थनरमाज्यरं कृष्णा-
निनपुष्रूवलं पुटं चरुस्थालीचतुष्टयं मे्षणचतुषटयं संमागेद भानवज्वलन-
दमानाज्यं समिधं चाऽऽसादयेत्‌ ।

^ पमोप्य व्बुद्धारं जयात्‌ ” इत्याश्चायनसूत्राच्छरूलगवे चर्त्रयस्य पयसि
स्थाटीपाकं श्रपयिसेत्येकजेव शरपणददीनाचैकैव वा चरस्थाटी, एकमेव
मक्षणयुद्धरणारथं पात्रचतुष्टयमेकमेव वा महदिति पाजासादने विशेषः ।

ततोऽपरे; पश्ास्स्स्य पुरतः शुं निधाय तस्मिन्पवित्रे संस्थाप्य दक्षिण
हस्तेन परतिदैवतं तुष्णीं चतुरथतुरो पृषटीसतां तां देवतामभिध्यायनिरुप्पाचा-
वापं कृत्वाऽपररत्तरतो हविः संस्थाप्य प्रोक्षणीः संस्कृ पत्रेण प्राणिना
हविल्धिः प्रोक्ष्य पात्राण्युत्तानानि कृत्वा जिः स्वाभिः भक्षति ।

तत पल्यप्ररत्तरतः टृष्णाजिनात्रधूननादि फलीकरणान्तपात्रेयस्थाटीपाक-
वल्ुर्यात्‌ ।

ततो होमकती निर्प्रहविपः सम॑ भागवचतुषटयं कृत्वाऽयमग्नाविष्णभ्यापयं
सरखत्ये, अयं सरस्वतेऽयमग्रमे भगिने, इति क्रमेणामिमूृर्य चतघषु स्थाटी-
पूदकमानीय तत्र कमेण भागवतुषटयमोप्याभ्रौ स्थाटीरधिश्रयति । यत्ेकेव
स्थास्यासादिता स्यात्तदा तस्यामेव श्रपणपर्यापपुदकमानीय सर्वं हविस्तस्या-
मोप्याप्नावधिश्रयति । न वा निर्वापादि कितु पल्याऽवघातमातं कारणीयम्‌ ।
पर॑पिकरणं तु क्ैयमेवेति पक्षान्तरम्‌ ।

-ततः सुवं दर्वी मेक्षणं च संगृज्याऽऽज्यसंस्कारं दुर्यात्‌ । तत्र हविवा
सहाऽऽञ्यस्य पयंप्निकरणमिति विषः ।

तत आसादितान्दर्मानमेः पशवादास्तीय तत्राऽऽग्यं निधाय मृतांधरुनक्र-
मेणाभिषार्योत्तरत डदवौस्यागेः पश्वाुदक्स॑स्थं वहिष्यासाद यति । एकत

६स.ग. ड, च. ततः श्टः।२ख. ग. इ, षृ, रास्योद' ।

६३८ भटरगोपीनाथदीक्षितविरवचिता -[पर्वणस्थालीपाकः |
( अन्वारम्भणस्थालीपाकप्रयोगः )

भ्रपणपक्त एकस्यैव चरो; सखात्तमेकवारमेवाभिधायाऽऽसादितेषु चतुषृदध-
रणपाेषूपस्तीयं तेषु तं समश उदय, अयमग्रापिष्णभ्याम्‌ । अयं सर्त्यै ।
अयं सरस्वते । अयमप्रये भगिने, इति क्रमेणादक्संस्थमिदानीं देवता निदि
शत्‌ । यदा तूद्धरणपातरमेकमेषाऽऽसादितं तदैकस्मिननेष पाते देशभेदेनोपसत-
रणयुद्धरणं च ।

ततोऽदितेऽनुमन्यस््ेलादिभिः परिषिच्य तृष्णीं समिधमाधाय प्रपानहोपं
रयात्‌ । पथमेन धृ्याकारमेक्षणेन प्थपचरोरुपहत्याग्राविष्णुभ्यां स्वाहेति
जुहोति । अग्राविष्णुभ्यामिदं न मम।

ततो द्वितीयेन मेक्षणेन द्वितीयचरोरुपहस्य सरस्वत्यै स्वाहेति परथमाहुतैः
पुरस्ताञ्जुहोति । सरखत्या इदं न मम ।

ततस्तृतीयेन मेक्षणेन वृतीयचरोरुपहत्य सरस्वते स्वाहेति द्वितीयाहुतेः
पुरस्ताञ्जुहोति । सरस्वत इदं न मम।

ततश्चतुथन मेक्षणेन चतुथंचरोरूपहत्याप्रये भगिने स्वाहेति वतीयाहुतेः
पुरस्ताञ्जुहोति । अध्ये भगिन इदं न मम । एकस्थाटीपक्ष एकस्यैव मेक्ष-
णस्याऽऽसादितत्वाततेनैव ग्रहणम्‌ ।

ततो दर्व्या ेशेषिकजयोपहोमं कुर्यात्‌ । तत्र विरेषः । सुषेण दव्यी
द्रादशग्रहीतं ग्रहीत्वा द्वादश्च जयाञ्जुहोति। ते च सामान्यप्रयोग उक्ताः पुनः
सटृ्रहीत्वा ॐ प्रनापतिजे° मूव स्वाहा ' इति जुहोति । परनापतय इदं न मम ।

ततस्तेन तेन मेक्षणेन तस्य तस्य चरोरुत्तराधात्सषृदुपहत्या्नये सिष्फते
स्वहितीश्ान्यामसंसक्तामितरामिराहुतिमिर्होति । अग्रे सिष्ृत इदं न
मम । एकं मेक्षणं चेततनैव ग्रहणम्‌ । ततो मेक्षणपरहरणं कृताकृतम्‌ ।

ततः परिस्तरणानि विषञ्य समस्तव्याहूतीभिः भायधित्तहोमं कृत्वोत्तर-
परिषेकं ठृत्वा संस्थाजपेनोपस्थायापनि संपूज्य मस धृत्वाऽऽचायाय मिथुनो
गावौ दक्षिणां दच्वाऽन्येभ्यो भूयसीं दा ब्राह्मणान्भोजयित्वा कमैसादु-
ण्याय विष्णुं संस्मरेत्‌ । ॥

एते च चतुहदिहोमसारस्वतहोमान्वारम्भणस्याीपाका; ताता ।
सूतऽनुक्तवात्‌ ।

इलन्वारम्भणस्थाखीपाकप्रयोगः ।

[परवग्रस्यारीपाकः] संस्काररत्नमारा । ६१९
( पैणस्थालीपाक्योः योगः }

अथ पार्वणस्थारीपाकयोः प्रयोगः।

अन्वाधानदिनेऽनाहिताभरिरौपासनहोमानन्तरमाहिताम्िश्चोपवसथीयदिवस-
कमैमाप्त्यनन्तरं सपत्नीक आचम्य प्राणानायम्य देशकालौ संकीत्व श्रीप-
रमेशवरमीयं सत्यधिकरारे यावल्लीवं दएणंमासस्यारीपाकराभ्यां यक्ष्य इति
संकरं कुर्यात्‌ । दशपू्णमासेष्वारम्भोत्तरं पार्बणस्थालीपाङौ न कार्याभित्ये-
तन्मतमेष स्वी क्रियत इति निशिते सति देपूणमासेष्छौरम्भपूर्वतनकाल-
पयन्तं दरीपूणंमासस्थारीपाकाभ्यां यक्ष्य इति संकल्पे विशेषः । बस्ुतस्त
करणपक्ष एव युक्तः ।

ततो गणेशे संपूज्य पण्याहादि बाचयिताऽग्निः प्रीयतामिति वदेत्‌ । एत-
दन्तं प्रथमप्रयोग एव न तु प्रतिप्रयोगम्‌।

ततः पुनराचमनपाणायामदेश्चकाटसेकीतैनानि कृता श्रीपरमेश्वरषी-
लर्थं दरशपू्णपासस्थाखीपाकाभ्यां यक्ष्ये । तत्रेदानीं पणेमासस्थारीपाकेन
श्रो यष्टाह इति सकसपं कुयात्‌ । स्पे सयो य्य इति । दे तु दशै
स्थालीपाकेन श्वो यष्टाह इत्येतावानेव संकटपः । दरस्थाङीपाकस्तु श्हकार
एव । पूर्णमासस्थालीपाकेन यष्टाहे दग्ेस्यालीपकिन यष्टाह इति भिन्नी
वा संकलपी ।

एवं संकरप्याप्रि प्रज्वाल्य ध्यात्वा समित्रयमादाय श्रद्ध एहीलयादि
प्ाणायामान्ते कृत्वा पूरणमासस्थालीपाकयागकमणि ये यकष्यमाणे देवते ते
परिप्ररीष्यामि । अग्निमेकया चकीहुत्या यक्ये । अर्भ सिष्कृतमेकया हुतशे
षाहुला यक्ष्ये । एते देवते श्वो यष्टाह इत्युक्छा व्याहृतिभिरन्वाधानसमि-
धोऽभ्यादध्यात्‌ । सदःपत सवो यक्ष्य इति । एव द । ततर दशेस्थारी-
पाकयागकरमणीति विशेषः ।

ततोऽपि परिस्तीय पात्रासादनायर्थद्मादििछखा पुष्टि वद्ध्वौपासनगे-
रुपरि यथा न पतति तथा निदधाति । श्रौते चटलात्सायंहोमोत्तरं वा परि-
सरणम्‌ । अस्मन्दिने दंपती मापमांसर्वणक्षारादिवनै सपिभिश्रमकक्ती
दभिपिश्रं पयोमिभरं बा येन धान्येन यक्ष्यमाणस्तद्धान्यवरजं चाश्नीतः । अदा-
क्तावेतदष्यश्चीतः ।

ततः श्वोपरते प्रातरौपास्नहोमानन्तरं भ्रौताभिमांभेदिषचत्तरपृत्तरेणा्

१ क. "भौन्सेस्तीः ।

६४० . भहगोषीनाथदीक्षितविरचिता-- [पा्षणप्थाीपाकः]
( पावेणस्थारीपाकयोः प्रयोगः )

कृष्णाजिनयुटृखलं युसलं चरुस्थालीं मेक्षणपुपवेषं हविरासादना्थं॑दभान्पं-
मागदभीनवज्वलनदर्भानाञ्यं समिधमित्यासाश् पवित्रे कृत्वाऽपरेणाभ्िं शू
निधाय तस्मिन्पवित्रे निधाय तृष्णीं चतुरो पष्टीननिरुप्योत्तरेणाभि व्रीहिमच्छ
निधाय प्रोक्षणीः ससत्य ूपस्थान्वीदीनमोप्य पत्राणयुत्तानानि कृता
भोक्षति ।

ततः पल्यगेरत्तरतः कृष्णाजिनं वर्हििशचसनं त्रिरवधुय प्रल्ग्प्रीवयुपरि-
छा्धोम तदास्तीयं तस्य भसत्पदेशञमुपसमस्य तत्रोटलछ संस्थाप्य तस्मिन्वरी-
हीनोप्याऽऽसीनेव युप्टेनावहत्योटूरस्य पुरस्ताच्छरम निधायोटखलस्था-
स्तण्डु ज्रं निक्षिप्य कृष्णाजिनस्योत्तरतसिनिष्पूय तुषान्पध्वंसयिलवा (स्य)
तांस्तुषान्दकषिणहस्तेन दृष्णाजिनस्याधस्तान्निक्षिपत्यनिरीक्तन( माणा ) ।
ततो दक्षिणदस्तेनैव नििप्रंसुषान्निपीड्याप उपसृदय तण्डुलानि
विच्य भ्रछन्दना्थ आसादिते पात्रे भरसकन्दयित्वा(न््र) तानादायोलूखले
प्रक्षिप्य त्रिष्फलीकृत्य फटीकरणानि कृष्णाजिनस्योत्तरतो निक्षिप्य तण्डुला-
म्पर्तास्याग्ेः प्ासक्षाखनोदकं निनयति ।

ततः क प्क्षाछितांसण्डुलांश्रस्थाल्यामोप्य मेक्षणनाऽऽलोड्य श्रप-
यला दर्वी मेक्षणं च सेमृज्याऽऽञ्यविलापनादि पवित्राभ्याधानान्तं कुर्यात्‌ ।
तत्राऽऽञ्येन सह चरोरपि पयग्रिकरणमू ।

तत आसादितान्द मीनगनः पश्वादास्तीयै तत्राऽऽ्यै निधाय शतं चरं
द््यीऽऽञ्येनामिषार्योदगुदरास्यप्नेः पशादास्तृते बरिष्याज्यस्योत्तरत आसा-
द्याप्नि परिषिश्वेत्‌ । अथवा पात्रासादनान्ते कृष्णाजिनमास्तीरयानास्तीयं
वा पर्याऽवहननमात्रं कारयिता त्रष्फटीडत्य फटीकरणान्युत्तरतो
निरस्येत्‌ ।

ततो द्षींसेमागीदि पवित्राभ्याधानान्तं दरमास्तरणपक्षे तदपि कृत्वा शृतं
चरं दव्यीऽऽञ्येनाभिषार्योदगुदरस्यात्नेः पश्वादरभेषु दभीस्तरणाभावपक्े भूपा-
वेव निधायाम्नि परिषिशेत्‌ । एतस्रयोगदरयं सर्वेषु स्थालीपाकेषु जेयम्‌ ।

ततस्तृष्णीं सादितां समिधमाधाय मेक्षणेनोपहत्य प्रदीपरेऽ्री जुहोति ।
ॐ अग्नये, खाहा ' इति भायान्वारन्धो जुहोति । अप्रय इदं न मम । पुनय
उपहत्य, ^ अस्नये खिष्टकृते खाहा ' इति भार्यान्वारन्धोऽसंसक्तां एवाहुलयो-
न

१ख.ग.&. च, तु स्वयमेव ब्ीदीन्भक्षात्य चर । '

[पप्रैणस्थाटीपाकः] संस्काररतनमाख। ६४१
( दपूणंमासस्याटीपाकप्रयोगृः }
तरार्षपूवीर्थे जुहोति । अघ्रे सिवष्टकृत इदं न मम । अन्वारम्भो न बा ।
ततो मेक्षणमस्नौ क्षिपेत्‌ । न वा प्रषः ।

ततः परिस्तरणानि विखञ्य व्यस्तसमस्तव्याहूतिभिशतस्नः पायधित्ता-
हृतीहसवोत्तरं परिषेके कृत्वा संस्थाजपेनाभ्निुपस्याय तं सेपएू्य रलटे
विभूति धृत्वा भ्रयसीं दक्षिणां ब्राह्मणेभ्यो दा ब्राह्मणान्संभोज्य विष्णुं
सेसमरेत्‌ । नात्रषैमदानम्‌ । समिदभ्याधानादिः प्रयोगः प्दितपरयोगमकार-
दयेऽपि समानः । “ अभ्नेयेन स्थाीपाकेन यजते ” इति पुनवचनाज्ज्ञापकात्‌ ।
५ अत्‌ उर्ध्व दक्षिणावरमुपोषिताम्यां पवमु कार्यः " इत्यापस्तम्बोक्तेश्च । एवमेव
द । अत्र संकल्पा चेत्स्ीरनस्वला तदा द्वितीयादिनिषिद्धग्यतिरिक्त-
पश्चमादिदिवसे बदकालं सथस्कां वाऽन्तरितं पौणपासस्थारीपाकं कुर्यात्‌ ।
प्रथमदशपू्णमासस्थालीपाकयोराशौच आरम्भो न भवति । न चासगोत्रेण
कारणीयावेताविति वाच्यम्‌ । मथमप्रयोगे मुख्यद्रव्यालामेनानारम्भ इव युख्य-
कतरयिकाराभाववशेनानारम्भस्यैव युक्ततखात्‌ । दैस्थाटीपाकस्तवन्तरितोऽपि
द्हकाल एव काथः अनेकभार्यस्य विच्मानासु भार्यासु मध्ये ज्येष्ठा चेद्धाया
संकस्पासपर्व रजस्वला तदा स्थाटीपाकः पश्चमादिदिवसेषेव कायः । संक-
रपोत्तरं रजस्वखा चेत्तदा तां गरहान्तरे संस्थाप्य स्थालीपाकः सकाठ एवं
करतम्यः । प्रथमे प्रयोगे तु.संकलपादुत्तरमपि सर्वासामसर्वासां वा पत्नीनां
रजोद्ने दोपू्णमासौ नैव भवत इति केचित्‌ । मवत इलम्ये ।

यदि विवाहोत्तरं दशपू्णमासस्थारीपाकयोरमुष्टानं न कृतमनन्तरमभिषि-
च्छेदः, बहुकालोत्तरं पुनः संधानं यदा क्रियते तदा दरंपृणमासस्याङीपा-
कयोरारम्भकाठे रजोदोपषपरसक्तिः । यदा वा दश्बाषिक्यादिवधरलामे विवा-
कालेऽपि रजोदोषपसक्तिस्तत्र पथमारम्भो न भवति । एवमाग्रयणस्थारी-
पाकादिष्वपि ।

यदि स्वकारे दर्रणमासस्थाटीपाकावनारन्धौ तदे विशरषटष्ठिदेवतोदशेन
स्थारीपाकाञ्श्रपयेत्‌ । श्रपणकाले प्रयमतृतीयच्रारूपरि गतं पण्डपादायेनदर

चरो प्रक्िपेत्‌ ।

तत आपूिकतत्रेणेवाऽऽज्यसस्कारादि परिषेकानतं ढत्व तूष्णी समिध-
माधाय, ‹ ॐ अम्मय स्वाहा । ॐ इन्द्राय सवाहा । ॐ सोमाय स्वाहा '\इत्याहु-
कित्रयं हृत्वा खिद्रं तश्रपापूषिकधरमेण इयात्‌ ।

६४२ भटटरगोपीनाथदीकितविरविता-- [प्वणस्थाीपाकः]
८ आग्रयणम्‌ )

प्रथमे दशंस्थारीपाकेऽतिपन्न आगामिदशे बि्रष्स्थालीपाकं कृत्वा
स्वकाले स्थालीपाकं कूर्यादित्येके ।

विभ्रष्स्थाङीपाकं कृत्वा गौणकाटेऽमि मयमदस्थारीपाकानुष्ठान-
पित्यन्ये ।

पथिकरदैानयाविव दुर्यान तु तरि्रष्स्थारीपाकमित्यपरे ।

मम तु पौ्णमासस्थाटीपाकारम्भेण दशस्थाङीपाकस्याऽऽरन्धतवान्न विभ
एस्थारीपाक इति युक्तं प्रतिभाति । अन्यथा पृथगन्वारम्भणस्थारीपाकाऽ-
प्यारम्भनिमित्तः स्यादिति ।

पिण्डपितृयज्ञारम्भात्पव यद्वि पत्नी रजस्वला तदा्ग्रिमदर्चे समहोतारं
हुत्वा पिण्डपितृयज्ञ आरन्धव्य इति शतद्रयीव्याख्यायाम्‌ । एवमाशौचेऽपि ।

इति दरशपूणमासस्थालीपाकपरयोगः ।

अधाञभ््रयणम्‌ |

तच्च यद्यपि ग्रे नोक्तं तथाऽपि “ चतुःशरावमोदनं पक्त्वाऽऽग्रयणदेवताम्यः
सिष्टङृचतुर्थीम्यो हत्वा तव्यञ्जनं मोनयति " इतिश्रौतसूत्रोक्ताङुकस्पाभितग्ह्यो-
क्तसामान्यस्थालीपाकविधिना कतेव्य ए(म)व । आचारात्‌ । सूत्रकारेणारुक्त-
त्वार्छृताछरृतः(म्‌) । करणपक्षे प्रतिसंवत्सरं श्रौताग्रयणारम्भपयन्ते कतेव्य
ए(मेःव न तु तदनन्तरम्‌ । अकरणपक्षे नवान्नमक्षणे दोषोऽपि नासि । विधा-
नाभावात्‌ । आचारानुरोधराक्तरणं वरम्‌ ।

तस्य कालः श्रौतसत्रे-

“4 यदीष्या यदि पशुना यदि समिन तेरमाव्रास्यायां पौणमास्यां वैव यजेत '' इति।

अत्रामावास्यपोणमासीक्षब्दाभ्यां तदुत्तरवतिन्योः प्रतिपदोरपि ग्रहणमिति
वेजयन्तीकारः । एतत्समानार्थक आपस्तम्बमसूतरे रामाण्डारस्त्वमाबास्यापौणे-
मासीशब्दाभ्यां तदन्तयक्षणो गृष्यते, तेन तद्रत्यहोराते भवतीत्याह ।

माधरोऽपि--“ दृयादितिकृतिः सर्वा पवण्यवेति निर्भयः » इति ।

अत्र देवनक्षत्राणि रेवतीं चाऽऽह वौधायनः--

५ अपरि वा देवनक्षत्र रेवत्यां वाऽऽग्रयणेषटि कुर्वीत " इति ।
देवनक्त्रे कभेकतेग्यताविषमे शरुतिरपि--
“८ यान्येव देवनक्षत्राणि । तेषु कुमीत यत्कारै स्यात्‌ । पुण्याह एष॑ कुरते ” इति।

[पाैणस््ारीपाकः] संस्काररतनमारा । ६४३

( आग्रयणम्‌ ) ४

रेवतीनकतत्रे कर्मकतंव्यतातरिषयेऽप्यस्ति शरुतिः --

५ तसमाद्ेवत्यां पनां वीत । यत्किनावौचीन पोमातमैव भ॑वति इति ।

देवनक्षत्राणि कानीत्यपेक्षायां ततरबोक्तम्‌-

५ कृत्तिकाः प्रथमम्‌ । विशाखे उत्तमम्‌ । तानि देवनक्षत्राणि " इति ।

एतानि नकषत्राण्यापयेमाणपक्षान्त्मतीन्येव प्राह्माणि न तु कृष्णपक्षन्त्प
त्यपि । तेन शुक्पक्षान्तवेतिनकषत्रेप्वेव विकृतिमेवति । तत्र पर्वणः सपू्ण-
त्वेऽपराहसधो वा तदिने प्रृतिपधानानुष्राना भावादिति कृतवा प्रकृतेरुप
मः कायः । यदीष्येतिवाक्यविदितकालछामादिति मीमांसकानां याश्गि
कानां च संम्रतिपन्नमेव । प्रहमधौ त्वौदयिक्पभेणः परकरलयवरद्धलात्पत्र-
परवण्येबोपदिष्पवैकारुलवानुरोषेनातिदेशपराप्त भातःकालं जहकालतावद्वाधिखा
बिकृलयनुष्ठानं युक्तमिति मीमांसकाः।

याहिकास्तु- आवतेनतत्पुसध्योः प्रकृलमुष्रानानन्तरं संधिदिन एष
विष्टलनुष्ठानं कतैव्यमिति वदन्तीति काटतसविवेचने ।

आग्रयणे विशेषः श्रुतावुक्त आग्रयणेषटि परकृय--

« यसिमिन्कालेऽमावास्या तपयत तयेद्टेतया यजेत यदि

पोणेमापी स्यात्तये्टाऽथ पौर्णमास्या यनेत " इति ।

आवरतनातपू्वमिति शेषः । सेपयेत पायात्‌ । तयाऽमावास्यया । एत.
याऽञ्ग्रयणेष्टया । यदि पौणेमास्यावतनकाटात्पू्रं प्ररुपात्तयाऽऽग्रपणे-
छेषा पौणेमास्या यजेतेति ।

मण्डनोऽपि-

५ अकनात्प्ाग्यदि पर्परधिः कृत्वा तु तसििन््क्पिं विकलाः ।
तदैव यागः प्रतो यदि स्यात्तसिनिकृलाः प्रकृतेः परेयुः " इति ॥

अस्यार्थः-आवर्पनात्पश् यदि पसंधिस्तसिमिन्संधिदिने प्रथमतः प्रकृतिं
कृत्वा पश्चाद्िकृतिं कुयात्‌ । यदा खादतेनात्पर; सपिस्तदा संविदिन वि-
-तिरेव भवति प्रकृतिस्तु परेदयरेषेति । भूतंस्रामिकपदिस्वाम्याद्‌ याऽप्यवभाहुः ।

तत्राऽञ्ग्रयणं तरिविधं व्रीदयग्रहृणं यवाग्रयणं शयामाकाग्रयण चत ।

तत्र सूत्रमू--“' वरीहीणामग्रपाकस्य यना तथा इयामाकराना

यवानामग्रपाकस्य यजनते ” इति ।
अग्रपाकस्तत्काटपाकः ।
१क. सु. इः, च, भवन्ति ।

६४४ भष्रगोपीनाथदीक्षितविरविता-- [पर्ेणस्यारीपाकः]
( आग्रयणम्‌ )
एतेषां काटा वैखानसापस्तम्बभरद्राजेरक्ताः--
८८ ्ारदि व्रीहिमिर्वपन्ते यौेषैषासु इ्यामक्रेः " इति ।
तत्र यवाग्रयणं कृताढृतम्‌ । तदुक्तं वैजयन्त्यां धाच्ये--“ यवग्रयणं कृता.
कृतम्‌ ' इति । एतच्च नवान्नाश्ननाधिकारा्म्‌ ।
तथा च सूत्रम्‌--
५ आग्रयणेष्टि व्याख्यास्यामस्तया नानिषट नवाना-
मोषधीनां फटन्यस्माति ्राम्याणामारण्यानां च › इति ।
तयाऽऽग्रयणे्याऽनिष्टरा नवानां प्राम्याणामारण्यानां चौषधीनां फलानि
नाश्नातील्ः।
एतत्सर्व मण्डनेन रपषटक्तम्‌-
५ इयामाकान्वैणवान्नीदीन्यवान्वाऽऽग्रयणात्पुरा ।
न भूङ्जीतेति विस्पष्टं यन्ञपार्ं निरूपितम्‌ ॥
कोशीषान्यानि शाकानि वृक्षादीनां फलानि च ।
अनिष्टऽऽग्रयणेनापि काममेतानि भक्षयेत्‌ ॥
कोशधान्येषु वा किचिदमोज्यमवगम्यते ।
भरद्राजादितिद्धान्तान्मुदमापतिान्यपि ॥
नवेषु च नवान्नानि नाचादाग्रयणात्पुरा ।
त्ीहिरयामाकनीवारान्यवान्वेणुयवानपि ॥
कारीरं गोधूमान्कङ्निति विजयेत्‌ ।
अन्यानि कामममश्नीयादिति गर्गेण माषिततम्‌ ॥
हरिमन्थकलायानां फट नाश्नन्ति केचन ।
यानि चान्यानि भक्ष्याणि प्रोक्तानि समनन्तरम्‌ ॥
, तान्यप्यपक्तावस्यायामश्नीयौत्कामतः सुधीः ।
अपक्तधान्यमात्रोपटक्षणं हरिता यवाः ” इति ॥
संकष॑काण्डस्य भाष्यकारेण वाशतम्‌--
“ धान्यान्तरं यवप्रख्यं भारद्रानीयमाष्यक्रत्‌ ।
अन्रवीद्धरितयवं न पुनरहीतरं यवम्‌ ॥
तेन तद्वर्ममन्यानि फलान्यपि न भक्षयेत्‌ " इति ।

१ ग, ढ, च. ष्ृच्ये । २ ख. ग, ढ. च, "यात्करमेतः ।

[पर्वणस्याठीपाकः] संस्कारररनमाला । ६४५
( भआप्रयणम्‌ ) (

हरितमन्थाश्रणकाः । कलायाः सतीनाः । एतासामोषधीनां फलं चणकक-
ठायरूपं केचनाऽऽचायां नाभनन्तीलरथः । आग्रयणाूर्व नवामराशननिपेध
उभयोः समः।
तथा च पण्डनः-
“ नवाशननिपेधोऽयं दपत्योरुमयोः समः "' इति ।
नवस्रूपमष्युक्तं तेनेव -
“ नवस्यावध्यपेक्षत्वादधुनाऽवपिरूच्यते ।
करियहूरे पुराणत्वं नवत्वं कियदन्तिके ॥
सस्यानामवधि््यै(ज्यैीष्ठी प्णमापी प्रिद्धितः।
अधिनी पौर्णमाक् तु भवेदत्रोत्तरावधिः ॥
ताद्दयोरमयोः पेर्णमास्योरमध्ये यदुद्धवेत्‌ ।
धान्यं तन्नवमित्याहुस्तत्कलाग्रयणं प्रति ॥
तदेव च पुराणं स्यादूघ्व खा्रयगेष्टिपः ।
यथाऽऽग्रयणशान्ञेषु नवत्वं तदपेक्षणे ॥
ये कारास्तस्य बुद्धिस्थाः खान्योन्यावधयो मताः ।
प्रावृटूकारत्परं पकं शराग्रयणेन च ॥
ऊर्वं वस्न्तातनिष्पन्नं प्रावृडाम्रयणेन च ।
यसमिन्ना्रयणं कु्याहतो तदतुपंमवम्‌ ॥
धान्यं तत्तवमित्याहुरधः पकं पुरातनम्‌ ” इति ।
इदं चार्थाधानिन आहिताप्रेरपि न भवति । भ्रौतिनैव सिद्धेः ।
मण्डनोऽपि--“ इति हुवा सकरपकण्डिमिन्यीयपताम्यतः ।
अथीदिदमपि प्रोक्तमर्थाधाने कृते सति ।
्रोताम्रयणमेवास्य न स्मातीम्रयणं गतरेत्‌ '” इति ।

स्वस्य करणाश्क्तौ ढृताग्रयणेन ऋपिविजा कारणींयः ।
" तदाह पण्डनः--

«८ अङ्कताम्रयणो नास्य ऋत्विगाग्रयणे भवेत्‌ ।
अञ्चिमानिति शङ्खेन धर्मशान्रे निरूपितम्‌ ” इति

१च. "तः । तथाः!

६४६ ` महगोपीनाथदीक्षितपिरचिता-- [पाेणप्याीपाकः]
( ब्रह्याप्रयणस्थारीपाकप्रयोगः )
नवाभ्नाश्ननाकरणेऽपि करणपश्ष इदं कार्यमेव ।
५ प्रतित्तवत्परं सोमः पदः प्र्यनं तथा ।
कर्म्याऽऽग्रयणेष्टिश्च चातुर्मस्यानि चैव हि ।
एषामसेमे कुयादिष्टि वैश्वानरीं द्विजः " इति याङ्ञवस्क्योक्तेः ।
ततर प्रथमाग्रयणं तु परषण्येव । द्वितीयादौ त्वनियमः ।
जथ प्रयोगः| |
उक्तकारे मरातरौपासनं हुत्वाओओः पथात्सपत्नीक उपविशयाऽऽचम्य
प्राणानायम्य देशकाटौ संकीलयं मम सपत्नीकस्य नवानां व्रीह्यादिषान्यानां
भनाधिकारसिद्धिदरारया श्रीपरमेश्वरमीलर्थं व्र्यग्रयणस्थारीपाक्रं करिष्य
इति संकरपं कुर्यात्‌ । यरि तु केनापि निमित्तेन नवाज्ञमाशनं न करोति
तदा श्रीपरमेश्वरपीत्य्ं व्रीह्याग्रयणस्थाटीपाकं करिष्य इत्येवं संकद्पः । यदि
तु यस्पिन्व्षे यस्य धान्यस्यानुत्पत्तिस्तदा तसिमिन्वपे तदीयाग्रयणस्य लोपः ।
परथमाग्रयणं गुरुर॒क्रास्तपलमासादिषु न भवति । द्वितीयादिपरयोगेष्वपि शुद्ध
काललामेऽस्तादौ न कायम्‌ ।
ततो गणेश संपूज्य पुण्याहादिवाचनं माृकापूजनं नान्दीश्राद्धं च कुर्यात्‌|
तत्ेनद्रागन्याद्यः प्रीयन्तामिति वदेदिति परथमे प्रयोगे विशेषः ।
ततोऽभ प्रज्वार्य ध्यात्वा समित्रयमादाय श्रद्ध एद्ीत्यादि प्राणाया-
मान्त कृत्वाऽऽग्रयणस्थाटीपाककर्मणि या यक्ष्यमाणा देवतास्ताः स्वाः परि-
गरहीष्यामि । इन्द्रापरी निन्वान्देवान्धावापृथिष्यौ चैकैकया नवव्रीह्ेकचवा-
हुल यध्ये । छिषकृदोमे- अग्नि सिष्डतं हुतशेषचगीहुस्या यक्ये । एता
देवता; सद्यो यक्ष्य इत्युक्त्वा व्याहृतिभिरन्वाधानसमिदभ्याधानं कुयात्‌ ।
परस्तात्सिष्कृतोऽज्यानी हेम इत्यसिमन्पक्षेऽन्वापाने प्रधानदेवतोटेखान-
न्तरमभ्यानीहोमदेवतोेखः कायः । स यथा । अञ्यानीहोमे--इन्दरमाज्या-
हुस्या यक्ष्ये । दयावापृथिग्यावाज्याहुत्या यक्ष्ये । ग्रीष्मं हेमन्तं वसन्तं शरदं
वर्षाश्वाऽऽञ्याहुस्या यक्ष्ये । इदुवतसरं परिवत्सरं संवत्सरं चाऽऽज्याहुत्या
यक्ष्ये । देवान्पितुं चाऽऽञ्याहुलया यक्ष्य इत्युक्त्वाऽप्नि सिषटकृतं हुतशेष.
चर्बाहुला यक्ष्य इत्यादि समरदभ्याधानान्तं कुर्यात्‌ ।
ततोऽ परिस्तीर्यत्यादि । पात्रासादने दर्वीमास्यस्थाटीं पोक्षणीपान्-
ुपवेषं चतुरावपरिमितचरभ्रपणपर्याां चरुस्थाटीं मेक्षणं निरवापाथगेकं

१क. श्क्ये। भ'। {

[पप्रणप्यालीपाकः] संस्काररत्नमाखा । ६४७
( ्ीह्यप्रयणस्यालीपाकम्योगुः )

शरावं संमागैद भौनवञ्वलनदरमानाञ्यं समिधं चेलयासादपेत्‌ । मेक्षणमहरण-
पके श्षरावासादनोत्तरं मेक्षणासादनम्‌ ।

ततः पवित्रे इृत्वाऽेः पश्चाच्छरयं निधाय तस्मिन्पवित्रे पागप्रे संस्थाप्याऽऽ-
सादितं क्षरावपादाय व्रीहिभिः पूरयित्वा तेन शपे सर्वा देवता अभि-
ध्यायमिर्वपति । एवं पुनखिवारम्‌ ।

तत उत्तरेणाग्निं निरुप्वीदिमच्छ्पं निधायाज्यानीहोमं कुर्यात्‌ । स यथा ।
उत्तरेणाग्निं दंभीन्तंस्तीयं तेषु श्चं सुपरमाज्यस्थारीं पोक्षणीपात्रषपतेषं संमा
गदरभानवञ्बलनद मौन्होमपयाप्माज्यं पञ्च समिधश्चाऽऽसाद् पूर्वकृते एष
पितरे गहीत्वा प्रोक्षणीः संस्छृलयाज्यानीहोमार्थानि पात्राण्ुततानानि कृत्वा
प्रोष्य सुवश्चचोनिषएटपनादि पुनराहारमाज्यं त्रिरुपपूयेप्येतदन्तं कृत्वा पवित्रे
हाते निदध्यात्‌ । अन्यकरणपकषेऽस्त्येव प्रहरणं नाग्रे: परिस्तरणं पूर्वकृतपरि-
स्तरणेनेव सिद्धः ।

ततस्तुष्णीं परिषिच्य सुचि सुषेण पश्च गृहीत्वा पञ्च सपरिधोऽभ्याधाय
वातायुधायेत्यादीनां पक्चानां मत्राणामभनिक्रषिः । भरथमस्येन्द्रो देवता ।
द्वितीयस्य ावापृथिव्यौ । ठृतीयस्य ग्रीष्मो हेमन्तो वसन्तः शरद्रषीश्च ।
चतुरथस्येदुबत्सरः परिवत्सरः संबत्सरथ । परथमस्य देवाः पितुश्च । सर्वेषां
जगती छन्दः । होमे विनियोगः । इत्यष्यादि स्मरेत्‌ । न वष्योदिस्मरणम्‌त्र ।
ॐ दातायुधाय०° त्रिधा सवाहा ` । इन्द्रायेदं न मम । ८ ॐ ये चत्वारः रसरवे
स्वाहा ' द्यावापृथिवीभ्यामिदं न मम । ॐ ग्रीप्मो हेमन्त° स्याम स्वाहा? ।
ग्रीष्माय हेमन्ताय वसन्ताय शरदे वर्पाभ्यश्चेदं न मम । ॐ इदुवत्राय ° हताः
स्याम स्वाहा इदुवत्सराय परिवत्सराय संवत्सराय चेदं न मम । 3 मद्राः
्रेयः० स्योनः स्वाहा ' । देवभ्यः पितवे वेदं न मम । इति पञ्वाज्यानीर्र
दैक्षिणतलिष्ठन्हुत्वा स्थाटीपाकपातरतः परोक्षणीपात्रमादाय प्रोक्षणीः संस्कय
हविष्मोक्षणादि चतुःशराघपरिमितचरश्रपणान्तं कुर्यात्‌ ।

ततश्र्वभिधारणादि बहिष्यासादनान्तं कृत्वाऽदित इलयादिभिरभ्रि परिषि-
च्याऽऽसादितामेकां सपिधमभ्यादध्यात्‌ ।

तेतो मेक्षणेन चरोरुपहत्य ॐ दन्द्रा्िम्यास स्वाहा › इति जुहोति । इन्द्रा
भिभ्यामिदं न मम । ॥

ततः पुनस्तयैवो पत्य ॐ विभ्यो देवेभ्यः स्वाहा ' इति जुहोति । विन्वेभ्यो
देषेभ्य इदं न मम॑ । पनस्तयैवोपहत्य ॐ चावाध्यिवीभ्या९ स्वाहा , इति
स

१ ड़, च, म। ततः पु,

६४८ भहगोपीनाथदीक्ितविरविता-- [पाधेणस्यारीपाकः]
(.यवाग्रयणस्थालीपाकप्रयोगः )

। द्यावापृथिवीभ्यामिदं न मम । अत्र वाऽञ्यानीहोमः। असिन्प्े
नाऽऽज्यसंस्कारः । संस्छृताज्यस्य सात्‌ । प्रयाहुतिसमिदभ्याधानं भव-
ल्येव । इध्यस्याभावात्‌ । अञ्यानीहोमस्याकरणमेव वा ।

ततो मेक्षगेनोत्तराादधय उपहत्य ॐ अभ्रये लिष्टकरते साहा” इतीकान्यामि-
तराहुतिभिरसंस्पृषट जुहोति । अग्नये खिषटदृत इदं न मम । ततो मेक्षणमतुप-
ह्रेम्न वा प्रहरणम्‌ ।

ततः परिस्तरणानि विज्य द्या व्यस्तसमस्तव्याहूतिभिधतसरः भायि-
त्ताहुतीहुताऽदितेऽन्वमश्स्था इल्यादिभिरुत्रपरिषेकं कृतवा संस्थाजपेना्नि-
मुपस्थायाति संपूञ्य भस्म पृताऽऽचायौय दक्षिणां द्वा कपैसाहुण्याय विष्णुं
संस्मरेत्‌

ततो हुतशेषमिभितेन सव्यञ्जनेन नवान्नेन ब्राह्मणान्संभोञ्य स्वयं पराणा-
हुतिभ्यः प्रार्‌ }

भद्रान्न इति मत्रस्य विश्वे देवाः पितुष्‌ । नवत्रीद्यम्नाशने विनियोगः ।
ॐ भद्राः श्रेय ° स्योनः ' इति मत्रमुक्तवा प्राणाहूल्यादिविधिना नवान्नप्िष्टव-
न्ध्वादियुतो भज्ञीत । हुतशेषमिभ्रान्नस्य भुक्तस्य वमने भ्षितेडाभागवमनमा-
यथित्तमेव कायम्‌ ।

तचाऽऽधानदीपिकायाम्‌-

«“ इृडामागे भक्षिते तु वमनं वे भवेद्यदा ।
आमिगींरभिरिमं मन्नं दशवारं जपेत्तदा ॥
स्नानं कृत्वा मार्जनं च तस्य दोपप्रश्ान्तये '” इति ॥

पर्वं सानं शुद्धर्थ तुष्णीं कृत्वाऽऽमिगीभिरिति मत्रेण एनः खानं मार्जनं
च त्वा दशवारमाभिरितिपश्रनपः कायः ।

५ अनेन माननं कृत्वा तस्य॒दोपप्रशान्तये ” इति पाठे तु--आभिः
रिति मत्रेण मानं कृतैतस्यैव मत्र्य दशवारं जपः कायै इति प्रयोगो
द्षव्यः । पूर्वं खानं त्वथेसिद्धम्‌ । अयमेव पाठो युक्तः । 1

इति व्रीह्याग्रयणस्थाटीपाकः ।

अथं यवाग्रयणम्‌।
तच वसन्ते । तत्र यवाग्रयणस्थारीपाकं करिष्य इति संकरपवाक्यम्‌ । वृतः

[पार्वणस्थाहीपाकः] संस्काररत्नमाखा । ६४९
( इ्यामाकाप्रयणम्‌ )

नयवमयश्चरः । ' एतमु सयं मधुना संयुतं यवम्‌ › इति ` मद्रात्नः श्रेयः ? इत्यस्य
स्थाने मच्र इति विशेषः । अन्यत्समानम्‌ ।
एतपु त्यमित्यस्य मच्रस्य विश्वे देवा यवान्न॑ जगती । सूतनयवान्नपादाने
विनियोग इति ऋष्यादिकं ्ेयम्‌ । एतच यवाग्रयणं कृताकृतम्‌ ।
अथ र्यामाकप्रयणम्‌।
इयामाकाग्रयणस्थालीपाक करिष्य इति संकलपवाक्यम्‌ । नूतनश्यामाकमय-
, अरः । सोमो देवता । खिष्टृ्वितीयम्‌ ।
अशनिः प्रथमः प्राश्रास्िलयस्य मश्रस्य विग्वे देवाः श्यामाकानमनुषर्‌ ।
मूतनश्यामाकान्नाशने वियोगः । ' ॐ अञ्चः प्रथमः प्रा चर्षणिः ' इति नूत-
नश्यामाकान्नाशनमन्र इति विशेषः । समानमन्यत्‌ ।
अथवा इयामाकाग्रयणसिद्धर्थ पावैणस्थाछीपाक्रे वा शयामाकतृणमयं वहिः
करैव्यम्‌ । अथवा नूतनहयामाकानावे द खा तस्याः क्षीरेण सायंपरातरौपाप्नन-
होमौ होतव्यौ । तेनैव तत्सिद्धिः । वरीदयाग्रयणस्थालीपाककरणाशक्तौ नवैवं
हिमिरेव पावैणस्थारीपाको कायो । अथवा नवान्वरीदीनातरे दा तस्याः
्षीरेण सारयपरातरौपासनहोमौ होतव्यौ ।
अनुकसयान्तरमप्याह मण्डनः--
५‹ गृह्ये बौधायनेनोक्तं नवेषटिशचेन संमवेत्‌ ।
नाह्मणे मोजनं ददत्रयौद्व वैश्वदेविकम्‌ '” इति ॥
इदं च सूत्रोक्तानुकलपासंभवे सेयम्‌ । इदं चाऽग्रयणं मटमासास्तादिषु न
भवति । शुद्धकालस्य सेभवात्‌ । परातनधान्याभावे त्वत्रापि भवति । यदि
दैवान्मानुषाद्रा परतिबन्धाच्छरत्काल आग्रयणं न जायेत तदा हेमन्ते रिभिरे
वाऽतीतपाग्रयणं कुयात्‌ ।
इल्याग्रयणस्थारीपाकः ।

जथ गर्भाधानम्‌ ।
तत्राऽऽदौ परथमरनोदश्ने मासपक्षादीनां फलमुच्यते ।
तत्र मासफलं विधानमारायां वाराहै--
«५ आदत विधवा नारी चेत्रमाते भवेदुधुवम्‌ ।

वेशासे बहुपुत्रा स्याञ्जयष्ठे रोगातुरा मवेत्‌ ॥
८२

६९० भहगोषीनाथदीक्षितविरविता-- [गमाषामप्रकरणम्‌]
( मासपक्षतिपिफलानि )
आपदि त्वनपत्या स्याच्छरवणे धनिनी मवेत्‌ ।
मद्रे तु दुर्भगा छ्वीबा ह्याधचिने च तपस्विनी ॥
कार्षिके विधवा बाला मर्भे बहुप्रना |
पेषि स्यातपशचरी नारी मावर पुसुखानिता ॥
फाद्गुने सुलपंपन्ना प्रथमर्तौ फं स्पृतम्‌ ” इति ।
पक्षफलं स्मृतिचद्दिकायाम्‌-

५ शुङ्कपक्े घुशीढा स्या्कृपणे प्ता कुल्टा भवेत्‌ ।
कृष्णस्य दक्षमी यावन्मध्यमं फलमादिशेत्‌ ॥
एकादस्यारिषु फटमधमं परिकीत्ितम्‌ ” इति ।

तिथिफलपपि तत्रव-

८ वैधव्यदा हि प्रतिपदह्ितीया पूत्रवर्धिनी ।
सोभाश्यदा तृतीया च चतुथी सुखनािनी ॥
पश्चमी पुखदा चैव षष्ठी संततिनारिनी ।
सप्तमी घननाशाय पूत्रप्ोमाग्यदाऽष्टमी ॥
नवमी ह्ेशदा खीणां दशमी च सुखप्रदा |
एकादक््यथेनाश्चाय द्वादशी रतिवर्थिनी ॥
घ्रयोदशी तु शुभदा दुर्भगा च चतुर्दशी ।
पोणमापती त्वमावास्या दुःलरोगविवर्धिनी ” इति ॥

ज्योतिग्रन्थान्तरे तु-

५ आद्यतौ सुभगा नारी प्रतिपतपु रनघछा '› इति । तथा-“ पप्षमी धनव-
धिनी ” इति । तथा--“ अष्टम्यां राक्षप्तौ नारी "” इति । तथा--“ एकादश्यां
लाना । द्वादश्या दुर्भगा नारी ” इति । तथा- ^ पै्मास्ां पत्रिणी ” इति
भरतिपदादिद्रादश्यन्ततिथिषु विपरीतफलमुक्तम्‌ ।

अत्र प्रतिपद्यूणिमासमीपस्यैव ग्राह्या । “ वेषम्यदा हि प्रतिपत्‌” इत्यत्र
त्वपासमीपस्था प्रतिपद्धाश्चा । तस्याशन्द्रक्षयाविरशेषेणामातुस्यत्वात्‌ । सप्रमी-
निपेषे इृष्णा ग्राह्या । एवपषटम्येकाद शीद्ादश्ीप्वपि हेयम्‌ । पौणमासीनि-
त पौणैपासीपू्वापरंः । तस्य भद्रारूपत्वात्‌ । विधिस्तवितरांश इति

म्‌ | «* ५

१ ख्‌. ग. इ. च. सुतान्वि" ।२ग. ड. च ^रः। यदि मद्रान जायेत दश स्या्चौरिका
धरवमितिवचनात्‌ । वि" ।

[गमीष्नप्रकरणम्‌] संस्काररत्नमाख । ` ६५१
( वारनक्षत्रफलानि )

वारफलं विधानमारायां बाराहै-

८ आदित्ये विधवा नारी सोमे चैव मृतप्रना ।
आत्मनो घातिनी भौमे बुष कन्यप्रपूमेेत्‌ ॥
गुरौ पृद्रवती नारी कन्यपून्रप्रपूर्भृगौ ।
पैश्िस्यकारिणी मन्दे मरम श्रियेत स्ता " इति ॥

सा रनोवती । नारदीये तु-

८५ रुग्णा पतिन्त दुःखी पृत्रिणी मोगमागिनी ।
पतिप्रिया छेशमागी मूय॑वारादिषु क्रमात्‌ ” इत्युक्तम्‌ ।

मृतप्रजेति छृष्णपक्षसोपवारषिषयम्‌ । पतिव्रतेति शृपसोपवारविषयम्‌ ।
नातो विरोधः ।

नप्षत्रफटं वाराहे--

“ अश्विनी परलदा सीणां भरणी कामवधिनी ।
कृत्तिका दैन्यद ज्ञेया रो हिणी पुखदा भतेत्‌ ।
मृग्तु काममोगाय पुखदं रुददैवतम्‌ ।
अदित्यक्षं पुषं दवारम सुखवधनम्‌ ।
आश्ेषाः पुखनाशाय मघा वेधम्यदाः स्मरताः ।
पृवी फल्गृनिका पुत्रकन्यापुखकिवर्थिनी ।
उत्तरा ह्यधैनाशाय हस्तः पूतरपवधनः।
चित्रा विध्रतनुं नारीं कुरुते नात्र सशयः ।
खाती शमाय नारीणां विशाखा सुखनारिनी
अनराधाऽधमोगाय भयेष्ठा म्वियोगदा ।
शमं बाऽप्यह्मं मूलं पूत्रापादाऽथनाशिनै ।
पूखदा चोत्तराषाढा श्रवणः पुवः ।
धृनिष्ठापश्चकं ्ञीणां प्रथमत सुखप्रदम्‌ '” इति ।

रनमालायां तु-
“५ क्रादिपश्चोत्तरमृलपूषविष्णुत्रयाश्वीज्यविषीन्दुभेपु ।
आदं रजः पौल्ययतायुर्थं सोमागयवृद्धि कुरुतेऽङ्ख नानाम्‌. ।
पर्वा्रये याम्यभनेगधिष्ण्य वैधव्यमस्या विदधीत नूनम्‌ ।
मयो; शोकमथादितेभं कन्धा तथेनदरेऽप्यनले दरिद्रिणी '' इत्युक्त ।

६५२ महगोपीनाथदीक्ितथिरचिता-- [गभौषानप्रुकरणम्‌]
( योगफलम्‌ )

करादिपश्चकं हस्तचित्रास्वातीविकाखानूराधानकषत्राणि । उत्तरशब्देनो-
त्रा्रयम्‌ । ईश आद्र । रेन येष्ठा । अनलः दततिका ।

ग्रन्थान्तरे विशेषः--

« आद्रे दलमवामूलनां पैशक्रपौष्णानाम्‌ ।
चरमे यद्वि पुष्पवती कटय वन्ध्या मृतप्रजा मवति '' इति ।

दस्नावधिनी । सष आश्वेषाः । शक्रो ज्येष्ठा । पौष्णं रेवती । अत्र केषु.
विननकषत्रेषु परस्परं फलविरोधोऽस्ति स शृङङ्ष्णपक्षान्तगतत्वेन व्यवस्थाप-
नीयः । कुभं फलं शरुहपक्षान्तगतनक्षत्रविषयं) निषिद्धं फलं ृष्णपकतान्त्गत-
नक्त्रविषयमू । इति नक्षत्रफलमू ।

जथ योगफरम्‌ ।
उयोतिनिबन्ये वसिष्ठः-

“ आद्यतो दुगा नारी विष्कम्भे चेद्रनस्ा |

न्ध्या स्यादततिगण्डे च शे शुटवती भवेत्‌ ।
गण्डे तु पुश्चली नारी व्याघति चाऽऽत्मघातिनै ।
वजे च स्वैरिणी प्रोक्ता परते च पतिघरातिनी |
परिवे मृतवन्ध्या च वैधृतौ पतिमारिणी ।
शेषाः शुमावहा योगा यथानामफ्लप्रदाः ' इति ।
ग्रन्थान्तरे विशेषः-

८ अमपेक्रान्तिवि्ठादौ म्यतीपति च वैधृते ।
परिपर्य तु पूवीर्थे षदृपदूगण्डातिगण्डयोः ।
म्याधति नव शठे च नाड्यः पृशचतदरने " इति ।

वजेनीया इति शेषः ।
एतेषां फलानि त्त्रैव-

५ वैषव्यमर्धहानिं च सुतनाशं महद्धयम्‌ ।
वैधव्यं शवुवृद्धि च दारिचं क्षीणजीवनम्‌ ।
तेजोहानिं दुरभगत्वमेषु पुष्पवती कमात्‌ इति ।

इति योगफलमर्‌ ।

१क, इ, तरशः । २३. च, कृचिकाः ।

[गमीषान्‌प्रकरणम्‌) संस्काररत्नमाला । ६५१
( करणल्नफलानि )

अथ कृरणफट्म्‌ ।
“ बवे पुष्पवती नारी वन्ध्या वा विधवा भवेत्‌ |
बाले पत्रिणी नारी कचे प्रमदा मवेत्‌ ।
तैतिरे सेमतवती गरे नारी विनश्यति ।
नष्टप्रना वणिक विद्यां घनविवर्भिता ।
शाकुने(नो) च चतुष्पादे नारी भैषव्यमाप्नुयात्‌ ।
नागेन रमते नारी कित्र विधवा मवेत्‌ ” इति ।
इति करणफलम्‌ ।

अथ टप्रफलम्‌ ।
उयोतिरनिबन्े षतिष्ः-
“५ व्यमभिचारवती मेषे वृषभे परमोगिनी ।

मिथुने धनमोगाल्या कटे व्यभिचारिणी ॥

पुत्राढ्या पिंहराशो स्यात्कन्यायां श्रीमती तथा ।

विचक्षणा तुढायां तु वृश्चिके तु पतित्रता ॥

दश्वरिणी धनुष्प्र परे चैव पतित्रता ।

मकरे मानहीना च कुम्मे निधैनवन्ध्यता ॥

माने विटक्षण रघ्ने ग्रह॑स्था विवाहवत्‌ " इति ॥
धनुषः पूर्वभागे दुश्वारिणी परभागे पतित्रतेय्थः । ग्रहसस्था प्रहपूना विवा-

हत्‌ । शक्या द्वितरिगुणा भवतीः ।
उ्योतिनिबन्पे वाराहे तु--
“ आत्मप्नी भूणहा मेषे वृषे पुत्रवती भवेत्‌ ।

द्रे कन्या परमूनौश मृतापल्या च करकट ॥

िहे वैधव्यमाम्नोति कन्यायां कीप्रमूभवेत्‌ ।

तुरायां बहुपुत्राव्वा दृष्टकर्मरताऽछिनि ॥

चपि पत्रधनाद्य। स्यान्मगे दुश्वारिणी मरत्‌ ।

सकृत्परजावती कुम्भे मीने चारपप्रना भवेत्‌ " इत्युक्तम्‌ ॥
अरिष्िथिकः। अटिनीलयाषमयोगः । अत्रापि शु्दृष्णपक्षान्तगतत्वेन

पवंवद्वस्था ञेया । इति ठक्नफलम्‌ ।

„ १ ड. च, "ति । अथ तिथिनक्षत्रादिेधिफलम्‌ ° दुर्मगा सर्वसंधिषु ' इति । भथ रमन" ।
२ ग. ककेच।,

६५४ महगोपीनाथदीक्षितविरविता-- [गरमाधानप्रकरणम्‌]
( ्रह्वेलाग्रहण्रूणां फलानि )

जथर्तृदर्शनरुप्रे सपमस्थानस्थितग्रहाणां फङानि ।
नारसिष्टीये-“ र्नस्य परप्तमस्थाने सूरयो वेषव्यकारकः ।
चन्द्रः सतपुत्रदो ज्ञेयः सोमाग्यं च लमेटूभुवम्‌ ॥
पुत्रहानिकरो भौमे बुधः प्तपत्रदो भेत्‌ ।
बृहस्पतिर्भनायुष्यं शुकः सापत्नक्रारकः ॥
शनैश्वरे तु वन्ध्या स्यादराहौ तु मरणं भुवम्‌ '” इति।
इत्यतुदैनलमे सक्तमस्थानस्थितप्रहाणां फडानि।

भ
अथ वटम्‌ ।

ततैव-- ५ प्रातकाठे रजः खरीणां प्रथमं शोकवर्धनम्‌ ।

संगवे पुखपततत्यै मध्याहवि घनपत॑तती ।

अपराहे धनावाप्िः सायाहे मध्यमं फलम्‌ ।

परराम पुखायाछं मध्यरात्रे धनक्षयः ॥

पररात्रेऽयेनाराश्च प्रथमत फठं स्मृतम्‌ ।

महद्धयं संध्ययोः स्याद्र्थहानिस्तथैव च?” इति ॥

अन्यत्र तु--“ छाम चैव तु पूर्वहि मध्य मध्यमं फलम्‌ ।

भपरहि तु वैधव्यं पूर्वरात्रे शरमं मवेत्‌ ॥

मध्यरात्रे मध्यमं स्यात्परत्र शुमान्यकम्‌ " इत्युक्तम्‌ ॥
शुभान्यकमशुभमरं । इति वेराफलम्‌ ।

अथ ग्रहणफटम्‌ ।
मार्गवः--५ प्रपूतियैदि जयत प्रहणे चन्दरूर्ययोः ।
संक्रान्तौ च तदा ज्ञीणमादौ च ऋतुदशैने ।
इत्थं संजायते यस्तु तस्य मृतय संशयः ।
व्याधिः पीडा च दारिद्यं शोकश्च कलहो मवेत्‌ " इति ॥
यस्य प्रमूतिस्तस्य यस्य सिया ऋतुदर्षनं तस्य चेतयः । पएतन्निमित्तकशा-
न्तस्तु शरान्तिरत्नमारायां वक्ष्यते । इति प्रहणफल्म्‌।

। अथ द्रष्फलम्‌ ।
५५ पुरध्या दृदयते यत्न रजः ्लीणां पाय तत्‌ ।
विशस्तया तु यदृष्टं रजो वैषम्यं स्मृतम्‌ ॥

---~~~---~-र

१, ङ. च. “म्‌ । भन्रापि इ्कपक्षङृष्णपक्षपरत्वेन न्यवस्था द्रष्टव्या ।“द' ।

[गमीधानप्रकरणम्‌) संस्काररत्नमाल् । ६५4९
( प्षपरिष्ितवल्नरजसां फलानि )
रजः परयति वेत्कन्या पुमान्वा ततपुखं भवेत्‌ ।
स्वयं दृष्टं तथा ज्लीणामात्मवाताय कते » इति ॥
ुर॑धी सौभाग्यवती स्री । विदास्ता विधवा । इति द्रष्टम्‌ ।
अथ प्र्रफट्म्‌ |
५ माता पृच्छति चेद्य्थं पिता प्रच्छति चेतपुखम्‌ ।
इयालो दारियमाप्नोति स्वपा चेदायुषः सुखम्‌ ॥
पिदृष्वप्ता घनं याति सोदरा विपु घनम्‌ ।
प्रष्टा भराताऽऽयुषः क्षण्यमिदेवं छमतेऽङ्गना '” इति ॥
व्यालः पृच्छति चेत्तदा रजोवती दारि्माभोतीलः। पितृष्वसा पिव्‌-
भगिनी पृच्छति चेत्तदा धनं याति धनं प्रामोतीलयथैः ।

अथ परिहितवकघ्रफलम्‌ ।
५ सुमगा श्तवन्ञा स्याननववस्ञा पतितत ।
दुर्भगा जीर्णवन्ञा स्यात्पुभगा क्षोमवन्निणी ॥
ठोदहिते तु भवेद्रन्ध्या चित्रवर्णे तु पूत्रिणी ।
कृष्णे तु विधवा नारी रजस्येतत्तु रक्षणम्‌ " इति ॥
इति परिहितवल्लफलम्‌ ।
अथ रजःफलम्‌।
५ प्रथमत फलं स्रीणामुच्यते रजपोऽधुना ।
सुभगा पूत्रपयुक्ता शुवे तथाऽऽतैवे ॥
शश्तरोगितप्तंकाशे यद्राऽलक्तकपतनिमे ।
पत्रकन्यापरपूतिः स्यात्रीले तु स्यान्मृतप्रना ॥
कपूर त्रियते प्यः पिङ्गले च मृतप्रना ।
कृष्णे तु विधवा नारी रज्येवं विनिर्दिशेत्‌ ॥
शोणिते बिन्दुमत्रे तु खैरिणी तवस्पश्चोणिते ।
वरा मध्यस्लवा स्यात्त दुर्भगा बहुश्ोणिता ॥
रक्ते रक्ते भवेत्पूतः कृष्णे च मृतपुधिका ।
पिच्छहामे भवेद्रन्ध्या काकवन्ध्या च पणण्डुरे ॥
पति च सैरिणी प्रोक्ता मुमगा गुजवणेके ।
तिन्दूरामे मवेत्कन्या रनःशोणितरक्षणम्‌ ” इति ॥
3
१. ङ, च. सोदरी । २ क. ख, ग. %ति । अन्यच परन्ान्तरे-प्र' । ३९. ष. "ति । ई ।

६५६ भष्गोपीनाथदीक्षितविरचिता-[गभीधानपरकरणम्‌]
( उत्पातरजोनिन्दुकार्यकरणसमयस्थानानां फलानि )

रक्ते रोहिते रक्ते रक्तवणे सतीर्थः । इति रजःफलम्‌ ।

अथात्पातफटम्‌ ।
५८ से्यासूपडे विश्चामदुमं प्रथमातैवम्‌ » इति ।
इत्युत्पातफलम्‌ ।
अथ विन्दुसंस्याफरम्‌ ।

८५ प्रापनोति बिन्दुनैकेन सोमाग्यं तु रजोवती ।
्विनिन्दुना मवेद्धोगो भवेद्रोगखिनिन्दुभिः ॥
दारिचमधिकेषु स्याद्रनस्येतत्त लक्षणम्‌ '' इति।

इति बिन्दुफलम्‌ ।

अथ कार्यकरणसमयफलम्‌ ।
देवरातः--“ पमार्जनीकष्ठतृणाशचिशपीन्हस्ते दधाना कुल्या तदा स्यात्‌ ।
तर्पोपमोगे तपति स्थिता चृ रजो माग्यवती तरा स्यात्‌ ” इति।
ग्रन्थान्तरे--“ शुष्ककाष्ठतुषैः शषैमार्जन्यादयशुमेयतम्‌ ।
देशे इमे था दृष्टे तथा स्यास्रथमाततवे ॥
मुक्तौ तस्पे च याने च तपनीये च धार्मिके ।
शुमोपकरणेधुक्ते इुभे्ग्रहते ॥
शमं स्यादनुकूक्षे राशौ स्यात्लगपतयुता ” इति ॥
इति कार्यकरणसमयफटय्‌ ।

अथ स्थानफटम्‌ ।

^ गृहमध्ये एावातिगृहद्वारे वियोगता ।
शय्योत्था सुखदा भूयाद्धनं चापलयपतततिः ॥
पितृगृहे रजो दैन्यं विदधाति पितुः कुे।
देवस्थाने पितुः स्थाने निन्यस्थानेऽन्यवेरमनि ॥
मर्गे मतूवियोगे च बैन्यागारे मृतप्रना '› इति ।
देवस्थानं देवाखयमू(यः) । पितृस्थाने इमशानमू । निन्धस्थानं कुस्सितस्था-
नम्‌ । अन्पवेरम भृश्हादन्यद्ुहम्‌ । इति स्थानफलम्‌ ।

१क्र.ख. ग. ्यैः। अ ।२कं. ख. ग. मम्‌ । इति परिहितवन्नादिफलम्‌।अ'। रेक
ग. "यैताम्‌। * ड, यदा । ५ इ. बन्धागारे ।

[गमाधानप्रकरणम्‌] संस्काररत्नमाला । ६५७
( पवैवसाधारणा नियमाः ) ,
तिथ्यादिफलेपृत्तरोत्तरं विशेषमाह देवरातः-
“५ तिथिरेकगुणा प्रोक्ता नक्षत्रं च चरमुणम्‌ |
वारस्तु पतणो ज्ञेयो मापश्वा्टगुणः स्मृतः ॥
वचं दशगुणं विदयादृशनं च ततोऽधिकम्‌ ।
अशमं चेद्रनः स्रीणां प्रथमरतौ हि दशयते ॥
विधानं तत्र कतेम्यमरिष्ट्ं विशेषतः ” इति ।
विधानं शान्तिः । सा च शान्तिरत्नमालायां वक्ष्यते ।

£ £
अथ सवठानयमाः।
तत्रेदं ग््यम्‌--
“५ त्रिरात्रं मल्वद्वापरपता ब्राह्मणव्या्यातानि व्रतानि चरति " इति ।
मलवयदरस्ं तेन सहिता व्रतं चरतीलय्थः । अथवा मल्वद्रौससा रजस्वला
मलवद्राससेति तीया प्रथपार्थे । पलवद्रासा इति पाठस्तु युक्त एव । “ तस्मा
न्लवद्वासप्ता न पवेत ” इत्यादीनि व्राह्मणोक्तानि व्रतानि चरतीत्यथः ।
मखः, रजो विद्यते यदपसतन्मलवत्‌ । एतेनैव ज्ञायत एकवैव रजखला
सानप्यन्तं भवेदिति । श्रुतौ पर्णेन पानस्यैव निपेधनात्पे भोजनस्य निषेधो
नास्तीत्यवगम्यते । एतन्मूरपपरे प्रदशेयिष्यते । तच परा्ञादियज्ञियषक्षम्य-
तिरिक्तमाचाराञ्जेयम्‌ ।
( # स्मृतिमञ्ज्याम्‌-
८८ तस्मादुदक्यया साधमेकगेहे न संविरेत्‌ ।
प्रतिग्रहे च सेवादमस्या अन्नं च वर्जयेत्‌ ॥
रजस्वलां पतिर्गच्छेचण्डालो जायते हुतः ।
अरण्ये तां यदा गच्छरेत्तजः स्तेनस्तदा भवेत्‌ ॥
परा्ुसीं तां गच्छेचेत्तञजनो(जना) हीतमुली मवेत्‌ ।
परा्छुख्या उदक्याया जातः परोऽप्यपगल्मकः ॥
आतिवे यदि स्ता खाति तज्नातोऽप्मु मरिष्यति ।
तेठेनाम्यज्ञनं कु्यत््ठसेमी प्रजायते ॥

# धनुधिदान्तर्मतोऽयंगरनयो ड, च, पुस्तकयोः, विषठोऽपीलारभ्य--तिसो रीरि
चरेदितीलयन्तग्रन्ादनन्तरं वतते ।

--------

१ क, ग, दान्तिः, र' । २ क. ग. रासा । ३ क, ग. पुनः ।
८३ +

६५८ महगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [गमीधानप्रकरणम्‌]
, ( स्तुसाधारणा नियमाः )
अपि प्रटिेद्धूमिमस्पायुर्नायते खल; ।
ने्रयोर्ञनं कुर्यात्काणो वाऽन्धः प्रनायते ॥
दन्तानां धावनं कुर्याज्जायते इयावदन्तकः ।
नखानां कृन्तनं कुरयातछुनसी जायते सुतः ॥
रञज्वारिकच्छेदनं चेत्कुय्धीबः प्रनायते ।
तन्तुमिः खनते रजञ्जुम हन्धनमृतो भवेत्‌ ॥
ऋतो पतरेऽन्नमश्रीयादुन्मादी जायते सूतः ।
सर्वे शारवि मुञ्जीत वामनोऽपौ प्रनायते ” इति ॥
“वतौ पत्रेऽपः सराऽश्रीयदुन्मादी जायते सुतः ।
खर्वपात्रेऽपः साऽश्नीयाद्वामनोऽसौ प्रजायते ”
इत्यपि कचित्पाठः । अयमेव पाठः श्रुलनुगुणत्वाचुक्तः ।
एतस्माद्रादह्मणवाक्यात्सोभाग्यवरलया रजस्रछाया एव्र सलानप्ररेखनदन्त-
[+ [+ जक €. ©
धावननखनिकृन्तनतृणादिच्छेद नरज्ज॒सगपणेसाधनकपानखवरेपात्रसाधनक्रपान-
रूपा धप निषिद्धाः! न विधाया रजस्वलायास्तत्र भरजोत्पत्तेरेवाभावेन
प्रजागतदोषाणामसंभवात्‌ ।
अभ्यङ्गादिकं तु षिधतरावेनैव निषिद्धमिति यद्यपि प्राप्तं तथाऽपि-
“८ विधवाया रनोवल्या अपि स्नानादयो नहि "

इति स्मृतिदपेणस्थगाटववचनात्तस्या अपि स्ानादयो धर्मा निषिद्धा
एषेति ज्ञेयम्‌ । आदिशब्देन प्रखेखनादि ।

न

भोजनकुतृहटे मावप्रकाशे-

“4 आर्तवल्लावदिवपताद्धवेत्सा ब्रह्मचारिणी ।
दायीत दरमशय्यायां पदयेदपि पतिं न च।
करे शरवे पर्णे वा हविष्यं जयहमाचरेत्‌ ।
अश्रुपातं नेखच्छेदमम्यङ्घमनुरेपनम्‌ ।
नेत्रयोरञ्चनं खानं दिवाघ्ठापे प्रधावनम्‌ ।
अत्युचश्ञठ्दश्रवणे हसनं बहुमाषणम्‌ ।
आयापतं मूमिखननं प्रवाप्तं च विवर्जयेत्‌ » इति । )

१ख, इ, च. "तः । ऋतौ रञ्ज्वादिकच्छेदं कुर्या" । २ क. ग, प्रसं ।

[गमीघानप्रकरणम्‌ ] संस्काररत्नमाला । ६५९
( सवैताधारणा नियमाः )
वसिष्ठोऽपि-
८ त्रिरात्रं रजघ्वलाऽशुचिर्भवति प्त नाञ्न्यान्नाम्यञ्ज्यान्नाप्पु ज्ञायादधः
शयीत न दिवा स्प्या्न्चि शशेन रज्नुं पूनेन्न दन्तान्धावयेन्न मांघ-
मन्षीयान्न ग्रहाननिरीक्षत न हपेत्रा्टों भरचिद्राचेरखवैण ति.
दञ्ञलिना वा पिवेलोदेनाऽऽयतेन वा विज्ञायते ' इति ।
अष्ुचिरिति पदच्छेदः । नापु स्ञायात्‌ । नैमित्तिके साने पराप्ते निमन-
नरूपं सानं नैव कुर्यात्‌ ।
अत एव पराशरः
५ ज्ञाने नैमित्तिके प्राप्ति नारी यदि रनप्वहा |
पात्रान्तरिततोयेन खानं कृत्वा त्तं चरेत्‌ '?
इृत्युदतोदकेन सलानमाह । असर्वेण महतेलथः । सौहैन ताम्रेण ।
दक्षः-“ अज्जनाम्यज्चने ज्ञानं प्रवा दन्तधावनम्‌ |
न कुर्यातपार्तवा नारी ब्रहाणामीक्षणं तथा ।
दिवानिद्रा च ताम्बरूहं ताद्रन्तादिवन्धनम्‌ ।
एवमृक्तप्रकारेण तिस्रो रात्री्रतं चरेत्‌ " इति ।
( # अत्र नियस््ानं निषिध्यते । )
गगैः--“ आहारं गोरपतानां च पष्पारंकारधारणम्‌ ।
अज्ञनं कङ्कतं गन्धान्पीठशय्याधिरोहणम्‌ ।
अ््िस्प्नं नेव वर्मयेत्सा दिनत्रयम्‌ ' इति ।
कडतं केशपसाधनम्‌ । पीठं च य्या च पीटश्ये तयोरधिरोहणमिति
विग्रहः । अत्र पीठशयययोग्रहणात्सोपानारोहणे निषेधो न । सा रजस्वला ।
स्मृद्यन्तरे-““ मू काप्णायपे पाण। शरवि इश्व एव वा|
रजघ्वछा त॒ मञ्जीत छदन त॒ नल पतेत्‌ " इति ।
अत्रिः--“ वनेयेम्मधु मां च पात्रे खव च भोजनम्‌ |
गन्धमाल्यं दिवास्वापं तामबूटं चाऽऽस्यशोषनम्‌ ।
द्भ शारवि मुञ्जीत पेथं चाञ्चटिना पित्‌ "' इति ।
अखवंपहस्य पात्रम्‌ । आस्यशाधनं पखश्ाधनम्‌ ।
८८ गन्धमाल्यं दिवास्वापं ताम्बढं कांस्यभाजनम्‌ "' ।

% धनुधिहान्त्मतं इ. च. पुस्तकयोनासित ।

१ क, "स्यभोज'।

६६० भटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [गभीधानप्रकरणम्‌ ]
( रजस्वषाविशेषधर्मप्रयोगः )

इति देवरातवचनपाठः । कांस्थभाजननिपेधेन सौवणंराजता्भ्यनुक्षा
गम्यते ।
विश्वपकाशे--“ दिवास्वापमलकारं क्रीडां शिद्पक्रियां तथा ।
गृहकर्म च ताम्बहमध्वानं रात्रिमीजनम्‌ ।
उयोतिषां दर्शनं स्पशं परप च दर्शनम्‌ ।
हप्तनं जस्पनं चैव वभैयेश्च रजस्या ? इति ।
जपनं बहुभाषणम्‌ ।
जथ प्रयोगपारिनातकृतरनस्रविशेषधर्म-
प्रयोगः प्रदर्श्यते ।
तेलाभ्यङ्ग दन्तधावनं नखङ्कन्तनं नेत्राञ्जनं तन्तुना रज्ञवादिकरणं तच्छे
दनं ताट्रन्तादिवन्धनं मुक्ताफटरत्नानां माखाकरणं भवि टेखनपरपश्षराव-
पणपात्रभोजनं मधुधृतक्षारद धिचन्दन(भक्षणं ) गन्धपुष्पभूषणं(णोधौतवस
धारणं ताम्बुटसेवनं ग्ररे्षणं दिवास्वापं चाङुर्वैती शौचादिशोधनं सान
मग्िसपशंनमन्यरजस्रलाशर्रान्यजनश्वुषुटादिस्परोनं चाकुरवैती कांस्यपात्रे
विश्चाटमून्मयपात्रे वा प्षीरदधिघतवनितपनं यज्ञाना गपनागमनकारे
पादुके उपानहौ वा प्रत्वाऽगच्छन्ती लौहैनाऽऽयतेन पत्रेणाञ्जलिना वा
जलं पिबन्ती स्लानदिवसे पष्टिप्तिकाभिः शौचं दन्तधावनपषेकं संगवे सानं
कृत्वा पतिगखमिषटदेवतां वाऽवटोकयेत्‌ , इति ।
असपशब्दस्य शरावपणंशब्दयोरन्वयः । तेनारपपणेस्य निपेधो न तु महतः
कदरयादिपणस्येति ।
भथमर्तो विशेषः पयोगपारिजाति स्मृतिचन्दिकायाम्‌-
५ उद्राहिताङ्गनायाश्च प्रथमे त्वापतैवे ततः ।
अक्षौराप्तनं कृतवा तश्षिसतामुपवेशयेत्‌ ॥
हरिद्रागन्धपृष्पादीन्ददु्ताम्बरूटकं सनम्‌ ।
आशिषो वाचयेयुस्ताः पतिपुत्रवती मव ॥
दीपर्नीराजनं कुर्यात्सदीपे वाप्रयेदमृहे ।
अपुप्हैवणं द्रगुडमिश्रं तथा हतिः ॥
दवाद्राह्यणपूत्रीम्यस्ताम्यो दयात्त॒ भोजनम्‌ ” इति ।

१ क. स्यभोज' । > ग. ड. च. मुदरान्गुड' ।

[गमीघानप्रकरणम्‌] संस्काररत्नमाखा । ६६१
( रजोदोषविधिः, जानविधिः )

जथ रजोदोषावधिः।
मदनपारिजाते परीविः-
“4 शुद्धा मतुश्चतर्थेऽह्वि ज्ञानेन स्वी रजस्वला ।
देवे कर्मणि पिव्ये च पृश्चमेऽहनि शुध्यति » इति ॥
उपगमनाहौ भवतीति पूर्वाधैः । इदं च रनोनिषटत्तौ जेयम्‌ । ५ गम्या
निवृत्ते रति नानिवृत्ते कथचन `” इ्यापस्तम्बवचनात्‌ । उत्तरार्धं तु कमानधि
कारं प्रतिपादयति । यद्यपि मरीचिवचनेन स्वेषु ्रौतिषु स्पार्तपु दैवपित्रयक
मसु चतुथदिवते रनोनिषटत्तौ सल्यामपि कमी प्रतिपादितं तथाऽपि
“ रनस्युपरते साध्वी सनन सखी रजस्वला "' ।
इति मनुतराक्ये मदनपारिजातिन साध्वी गर्भाधानादि वरिदितकर्मयोग्येत्या-
दिषदोपादानेन परधानानुरोषेन तदधिक्रारसंपरचयर्थशान्तावरप्यधिकारस्य प्रद्‌-
शवितत्वात्‌, एषं शरौतेषु दशदिषु चतुर्थऽहन्यपि टुदधिः ।
“ चतुर्थेऽहनि गोमू्मिश्राभिरदधिः स्नाता प्रक्षालितानि
तान्येव वाप्तोयोक्त्रनालानि पुनमचरेषोरयेत्‌ "' ।
इति सोमप्रकरणे वौधायनवरचनात्‌) यदा त्रिरातरेणेतिवचनाद्रनखलायाः सान-
दिवसेऽपि शौतकमाणि क्ैव्यान्येव न तु पञचमेऽहन्ये्रेति नियम इति भाष्य-
कारोक्तेशच रजोनिषटत्तामेव चतुर्थेऽहन्यधिकार इति पायथित्तचन्दिकायाम्‌ ।
एषगुदाहूतमदनपारिजातग्रन्थ आदिपदपुपनयनादेरपि ग्राहकं; तत्रापि वक्ष्य
माणभीसूक्तहोमपूतैकामिपेकेण चतुर्थेऽहन्यथिकारसंभवात्‌। एतचान्यदिनान-
ुकरखतायाम्‌ । तदुकूढतायां तु सान्तपूत्कमेतपश्चभेऽदन्येवेति बौध्यम्‌ ।
इति रजोदोपावधिः
¢
अथ प्षानावाधः।
स्मस्य्थसारे-“ त्रा्णी रनप्वला चतुयऽदवि पष्टिपमृतनिकाभिः शौचं
र्यात्‌ । कषत्रिथारिक्धियः पादन्युनमृत्तिकामििधवा द्विगुण-
मत्तिकाभिस्ततो मठे प्रक्षास्य दन्तधावनपूवेक त्च
सगव स्नायात्‌ "” इति ।
अश्रिः--“ रजघ्वखा चतुर्थेऽहि मृत्तिकापष्टिमिः प्रथक्‌ ।
शौचं कृत्वा यथान्यायं दन्तानां धावनं तथा ॥
करता तु संगवेऽतीते सचेलं स्नानमाचरेत्‌ ।
मस्मगोमयमृद्धिश्च संैरन्यतमेन वा ॥

६६२ भट्रगोषीनाथदीक्षितविरविता- [गर्माषानप्रकरणम्‌]
, ( ज्ञानविधिः)
सनालवंऽशुकं परिच्छद गन्धपुष्पैरलंकृता ।
आचम्य पुष्यरादित्यमचैयित्वा यथोचितम्‌ ॥
द्रं वरं प्रमो मह्यमिदानीं दातुमहपि ।
इत्युक्त्वाऽऽयन्द्रमविन प्रायतत सकं पतिम्‌ ॥
ऋतुस्नाता तु या नारी य॑ स्नेहान्नरमैक्षते ।
तादृशं जनयेतूत्रं पतिमेव निरीक्षयेत्‌ ” इति ॥
कात्यायनः“ न निषेव्यमुदक्यामिः स्नानं माट्यानुटेपनम्‌ ।
हस्ते वा मृन्मये पत्रे दिवैव रघुमोजनम्‌ ॥
हविष्यं मधुरं चान्नं कटूतिक्तादिवनितम्‌ ।
एकान्ते प्राक्डिरा मूमावा्तृतायां शयीत सा ॥
चतुर्थे दिवते स्नायादातुरा कोष्णवारिणा ।
चतुर्थे दिवते स्नात्वा मक्त्याऽऽदिल्यं समीक्षते ॥
मतरं देवरं वाऽपि शदुरं नान्यमीक्षयेत्‌ " इति ।
सूलयन्तरे तु-
“५ चतु्ेऽहनि कुवीत स्नानमम्युदिते रवो ”
इत्युदयानन्तरमेव सनानयुक्तम्‌ । तेन विकरः । म्र्योदयापू् स्नाना-
चरणं तु दुराचार एव ।

रजस्वछायां नैमित्तिकस्नानप्रकारमाह व्यासः-

१. + अ न

५ स्नाने नैमित्तिके प्राप्ति नारीं यदि रनष्ठहा ।
पातरान्तरिततोयेन स्नानं कृत्वा तं चरेत्‌ ॥
सिक्तगात्रा भवेदद्धिः साङ्गोपाङ्गा कथंचन ।

न वह्ञपीडनं कुयात्नानयद्वासो विधारयेत्‌ ” इति ॥
॥।
उ्वरादिपीडिताया रजस्या बुद्धिपकारमादोशना-

“ उवरामिभूता या नारी रन्ता च परिघ्ुता ।
कथं तघ्या भवेच्छौचं शुद्धिः स्यात्केन कर्मेण ॥

१द. च. “दो पराशरः-भातुरे ज्ञानमु(उ)लन्ने दशकृत्वो ह्यनातुरः । क्षात्वा ज्ञात्वा स््रो-
देनं ततः शुध्येत्स आतुर इति । तत्र प्रतिन्ञानमातुरस्य वासो विपरिववैनीयम्‌ । तदादात्निः--
भतुरे ल्नानमु(उ)पपमे दशल ह्यनातुरः । वासोमिर्दशभिशचैव परिधाय यथाक्रमम्‌ । दवात्तु
शक्तितो दानं पुष्याहेन विशुध्यतीति । उश । एतादश एव ग. पुस्तके पाठः । परं तु आहो परा-
शर इतिस्थाने, आह पराशर इति वर्तते ।

[गमीघानप्रकरणम्‌] संस्काररत्नमाला । ६६३
( र्जोदरशनमध्ये पारणाप्रप्तौ विचारः )

चतुर्थेऽहनि सप्रति सएशेदन्या तु तां ल्यम्‌ ।

स्ता पचेहाऽवगाह्यापः स्नात्वा स्नात्वा पुनः स्परत्‌ ॥
दशद्वादशकृत्वो वा द्याच(चा)मेच् पुनः पुनः ।

अन्ते च वाप्तत्तं त्यागसततः शुद्धा भवेत्तु प्ता ॥

दद्याच्छक्त्या ततो दानं पुण्याहेन विशुध्यति ।

आतुराणां च सवपामेवं इुद्धिविधीयते '” इति ॥

इति स्नानविधिः ।

थ रशं ध्य शह
अथ प्रसङ्गाद्रनोदशनमभ्ये पारणाप्राप्ो विचारः ।
तत्र कष्यद्यङ्गः--
८८ सुप्रवृत्तेऽपि रन्ति न लाञ्यं द्वादशीव्रतम्‌ '' इति ।
दरादशीव्रतपिस्युपलक्षणम्‌ ।
५ प्रारन्धदीधतपप्तां नारीणां यद्रनो भवेत्‌ ।
न तत्रापि व्रतस्य स्यादुपरोधः कदाचन ' इति सलयत्रतोक्तेः ।
सलयव्रतवचनस्यायमथः--नवरात्मासोपवासादिदीधकाटसाध्यकाम्यत्रत-
[न ५ [9 ॥ क्प (~~ दिकं
वती नारी मध्ये रजः पश्यति तदोपवासादि कुयादेव तदिनसाध्यपूजा
तु प्श्मेऽहनि कुर्यात्‌
“ पञ्चमेऽहनि शुद्धा स्यादवे पत्ये च कर्मणि ”
इति वचनादतिक्रान्तपूजादानादि पञ्चमेऽदानि कुर्यादिति माधवोक्तेः।
हेमा्विस्तु-“ गभिणी मूतकी चैव कुमारी वाऽथ रोहिणी ।
यदाऽशुद्धा तदाऽन्येन कारयेत्मयता पतती ”
इति पादममेवं व्याचख्यौ--रिङ्गस्याविवक्षितसाप्पुमान्वा स्री वाऽबुद्धा-
वुपवासपूजादियुक्ते वरते स्वयमुपोष्य पूजाच्न्येन कारयेदिति । तिथ्यादिनियत-
काररषपिहितष्यवम्‌ । अन्येषु तु कोरिादिवतेषु पञचमेऽहनीलादि । िवे-
"3 (० + [०
कुदश्यादौ पर्थपाश्ौचपाते मासान्ते पारणापत्तिमीसोपवासान्ते पच॑षाशोच-
पाते जीवनासंभवश् ।
यत्तु-“ नियमस्था यदा नारी प्रपर्येदन्तरा रजः
उपोप्य चतुरो(तञ्लो) रात्रीः सरातवा शेषं चरेदरतम्‌ ”

१ क, धारौ" । २ क. "धाः ।

६६४ भटगोपीनाथदीक्ितविरचिता--[गमौधानप्रकरणम्‌)]
( ननानानन्तरमपि रजवे रुधिविचारः )

इतयङ्गिरसो वचनम्‌ । यच्च हारीतवचनं--
८ नियमस्था यदा नारी रनः पदयेत्करथचन ।
त्रिरात्रं तु कषपेदुध्व व्रतशेपं समापयेत्‌ ''
इति तद्विधवोपवासविषयं, तासां तत्र भोजननिषेधादिति केचित्‌ ।
अन्ये तु सयव्रतवचने दीष॑तपसामितिविकेषणोपादानाद्रादश्षी वतव्यति-
रिक्तसकरैकाहोपवासविषयोऽयं निषेधः । त्रिरात्रनवरात्रादिदीधैव्रतेषु तु
रजोमध्य एव पारणेयाहुः ।
अपरे तु दीर्षतपःशब्देनेकाहोपवासस्यापि ग्रहणं, नक्ताचयेक्षयेतस्यापि
दीयेतवात्‌ । तेनैकाहोपवासस्यापि रजोमध्य एव पारणेलयाहुः ।
आश्चौचमध्ये तु सर्वाऽपि पारणा भवति ।
“ काम्योपवापत प्रकराने तवम्तर मृतपरतके ।
तत्र काम्यतरतं कुयदानाचैनविवनितम्‌ ”
इति माधवीये कौमेक्तिः ।
८ व्रतयज्ञविवाहेषु श्राद्धे होमेऽचैने जपे ।
प्रारब्धे सूतकं न स्यादनारव्ये तु सूतकम्‌ '' इति विष्णुक्तेश्च ॥
रद्रयापरे -“' सूतके पारणं कुर्यातनवम्यां होमपू्वकम्‌ ।
तदन्ते मोजयेद्धिधान्दानं दवा शक्तितः ” इति ॥
नवम्यामिति वरतान्तरोपलक्षणम्‌ । तदन्ते सूतकान्ते । भारम्भस्त॒ विबाहम-
करण उक्तः-- प्रारम्भो वरणं यज्ञे › इतिवचनेन ।
इति पारणाविचारः ।

अथ स्नानानन्तरमपि रजःसषि श्रुदिविचारः।

प्रयोगपारिनाते बृहस्पतिः--
“ रागं रोगजं चैव द्रव्यजं काठनं तथा ।
यद्रागरोगद्रग्योत्थं तद्रकतं प्राह भार्गवः ॥
कालनं तु रजःसज्ञं तस्मात्तत्रैव पराऽशुचिः ” इति । +
अङुचिरिति पदच्छेदः । तत्रैव काले रजस्येव सा द्वी त्रिरात्रमरुविरभ-
वतीलथेः।
एतेषां 'टक्षणानि स एवाऽऽह-
८ अर्वाकपरूतेरुतपननं मेदो वन्ध्याङ्गनामु यत्‌ ।
तद्रागनामिति प्रोक्तं मजामेदपतमुद्धवम्‌ ॥

[गमोषानप्रकरणम्‌)] संस्काररत्नपाखा । ६६९

पित्तादिदोषवेषम्यादपङृ्यत्प्वीति 1
तद्रोगजं रमुदिष्टमय द्रव्यजमुच्यते ॥
भवेयद्धातुवेषम्यहेतदरव्योपभोगजम्‌ ।
त्यजं समृदिष्टमथ काल्नमुच्यते ॥
आरम्य चाऽऽतैवदिनिकर्विशतिवापरे ।
मापतादूर्ध्वं रनो यत्स्या्तत्कालजमुदाहतम्‌ ॥
रजस्वहा यदा नारी पृनरेव रनखला ।
सा विंरातिदिनादूध्वं त्रिरात्रमदचिवेत्‌ '" इति ॥
स्मृदयर्थतरि विरेषः--
८ प्तदशदिनमध्ये पुना रजोदर्शने स्नानमात्रम्‌ । अ्टादश्च एकरात्रम्‌ । उन-
विशे यहं, विंरातिपरशति त्रिरात्रम्‌ " इति ।
एतच यस्या विशतिदिनोत्तरमेव प्रायशो रजोद्शनं तद्विषयम्‌ ।
कदयपः--“ रजस्वला यदा नारी पुनरेव रजस्वरा ।
अष्टादशशाहात्प्रावाऽपि अरुचिः स्यत्रिरात्रकम्‌ ॥
एकादशे त्वहोरात्रं द्विरात्रं द्वादशेऽहनि ।
उर त्रिरात्रं विज्ञेयमिति कैण्डिन्यमापितम्‌ " इति ॥
.एतच वचने यस्या यौवनावस्थाभेदेन षोडश्चदिनालसागेव परासर्येण रजो-
दशनं तद्विषयम्‌ ।
सृलयथेसारेऽपि-
५ घ्रयोदशदिनाद्ध्व प्रायो रजोवतीनमिकादशदिनादर्वागशुचित्वं नाति।
एकादशयदिन एकरात्रं, द्वदने द्विरात्रमृध्वं त्रिरात्रम्‌ '' इति।
भयोगपारिजातेऽप्येवम्‌ । इदमपि षोढशतैनिक्चाः स्ीगामितित्रचनात्लान-
दिषसात्परं ङ्गेयम्‌ ।
रोगजे रजसि नाश्ुचितेलयाह बृह्पतिः-
५ रोगेण यद्रनः स्लीणामन्वहं हि प्रवते ।
नाङ्ुचिः स्यात्ततस्तेन यतो वैकारिकं मतम्‌ " इति,॥
विकाराजाते वैकारिक । रोगेणेति वचनं रागनद्रम्यजयोरपरषणम्‌ ।
अन्वहुमिति श्रवणान्मध्ये व्यवधाने यदि भरायो विश्षतिदिनोत्तरमेव सा रजोवती
तदा वंशतिमशति तिराजरपूनविसे यदम्‌ , अष्टादश एकरात्र सपतदशदिनपयन्त
८

६६६ भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [गमीषानप्रकरणम्‌)
( रजोदशेनदिनध्यवस्या )
खानमानमिति पूरवोक्तव्यवस्थाऽतर देया । यदि तु षोडशदिनास्ागेव भ॑ चरयेण
रजोवती तदा त्वेकादश एकरात्र द्वादशे द्विरात्रं त्रयोदशपशति तरिरात्रमिदयेषां
व्यवस्था । यदि तु कदाचिसरथमरजोदशनमारभ्यैवान्वहं रजोद शंनं तदाऽप्येष
एव प्रकारः।
रोगे रजस्यपि कमाधिकारस्तु रनोनिरटत्तवेव-
“ पाध्वाचारा न तावत्स्यात्स्नाताऽपि खी रनस्वरा ।
यावत्परवर्तमानं हि रजो तैव निवत » ॥
इति श्राद्धहेमादरी शक्तः ।
सृतिकाया रजोदशेने विशेषमाह प्रनापतिः--
^ प्रसूतिका तु या नारी स्नानतो विंशतेः परम्‌ ।
आर्तवी रनपता प्रोक्त प्राक्त नैमित्तिकं रजः ॥
तत्तु नैमित्तिके न स्थादाशोचमिति सूरयः " इति ॥
बृहस्पतिः--“ निःसंदेहं परिज्ञाते आतिवेऽशुद्धिकारणम्‌ ।
सदेहमात्रे शदधिः स्यादित्युवाच प्रजापतिः " इति ॥
पवेत्रा्ुदधिरिति पदच्छेदः।
(कयमः--“ म्यप्तनात्कायैकरणानिद्राविस्मरणादपि ।
रजःसावमविज्ञाय परा शुचिः पूर्वकर्मपु ॥
ज्ञाता्ञतेषु देषु अनुक्तेष्वशुभेषु च ।
पुण्याहवाचनं कू्यादधिप्राणामनुशाप्तनात्‌ '” इति ॥)
अथ रजोद््शनदिनब्यवस्था ।
तत्र करयपः--“ अर्रात्रादारथरात्रं दिनं स्यात्सूतकारिषु " इति ।
आःपरातरमरातरपर्न्तमित्यथः । आदिपदेन ऋतुयते ।
याह्ञवसयस्तु-
८ रारि कुर्यत्रिमागां तु द्वौ मागे पूर्वगामिनो।
उत्तमोऽशः प्रमतेन युज्यते %तुपूतके " इत्याह । ।
अत्र संध्यभाव्र आषः। रत्नौ रजसि जननादौ च रात्रि त्रिमागां हृत्वाऽऽ-
चभागदरये चेत्पूषदिनं ग्राह्यम्‌ । प्रतशरेदुत्तरं दिनमिखथेः।

१६. च. प्रायेण ।

[गमीधानप्रकरणम्‌। संसकाररत्नपाला । ६६७
( उदकषयथोर्ोन्यस्पशे श्गद्ादिस्परोने च शुदधिप्रकारः )

स्मृयन्तरे तु-
५ रात्रावेव समुत्पन्ने मृते रनति सूतके ।
ूेमेव दिनं आहं यात्ञम्युदितो रविः ” इत्युक्तम्‌ ।
पएर्वरतेरन्ला्मारभ्योत्तररत्रेः पएूवपर्यनतं दिने, तरिधा बिभक्ताया रात्र
स्ठतीयभागमारभ्योत्तररात्रेरा्मागद्रयपयेन्ते दिनं, सू्ोदयमारभ्य सूरयोदय-
पर्यन्तं दिनमित्येवं पक्षत्रयं सिद्धम्‌ ।
तथच देशा्वस्थिते तेयम्‌-
५ व्रयाणामपि पक्षाणां व्यवस्था देशमेदतः ” इति संग्रहक्तेः ।

इति रजोदश्चेनदिनव्यवस्था ।
क कि 4 [44 ध
अथ प्रपङ्जद्न्यान्यस्पय श्वश्युद्राद्सपशन च
शुद्धिपरकारः ।
ततर स्मृतिपञज््या हदवसिष्ठः-
५ उद्क्ये दवे तु संपषटे प्व चेकभर्तृके ।
तयोः स्नानं प्रिथःस्प्े पश्चगभ्यं ततः पित्‌ ॥
सवणैयोनिंबन्धे पतगोत्रे च रजखठे ।
मिथः सृष्ट त्वमल्या तु स्नानमात्रेण शुध्यतः ॥
मत्या त्वमु(भूोक्तिरेकाहं पश्चगग्याशनं ततः ।
उदक्ययोर्यदाऽन्योन्यमबन्धप्तवर्भयोः ॥
सपे त्वमलया स्नात्वा च तसिन्नाय च्छुविभवेत्‌ ।
मत्या तु ना्यादाद्धेभुक्ता केत्मरतिवाप्तरम्‌ ॥
उपोषणं तदा केचिद।हुसतदिनपंस्यया ।
उपोषणे न शक्ता चेत्समं दानं समाचरेत्‌ "” इति ॥
रूप्यमाषदानपुपवासपमरलयान्नाय इति शरपाणिः । नाचान्न भुञ्जीयात्‌ ।
अत्र पश्चगव्यादानपप्युक्तं कर्यपेन-
८ रजखटा तु संसृष्टा ब्राह्मण्या ब्रह्मणी यदि ।
एकरात्रं निराहारा पञ्चगव्येन शुध्यति ” इति ॥
एतद्चाक्रापतः ।
५ सपषटर रनखशराऽन्योन्यं ब्राह्मण्या ब्राह्मणी तथा ।
तावत्तषठे्निराहारा त्रिरात्रेणेव शुध्यति " ॥

६६८ भटगोपीनाथदीक्षितविरविता- [गभीषानप्रकरणम्‌]

( उदक्ययोरन्योन्यस्परं श्वसद्रादिस्पशेने च रृद्धि्रकारः )

इति पराशरोक्तं तु कामतः।
क, क थन 7४ [4
सपल्योरेकगोत्रयोश्च सश्च वसिषएः-
“५ सृष्टे रजखलेऽन्योन्यं सगोत्रे चैकमरतृके ।

कामादकामतो वाऽपि प्रः स्ननिन दरुध्यति(तः) " इति ॥

रजस्वठेऽन्योन्यमिल्यतर पकरातिमावाभाव आर्षः ।
असव्णासप्े पराशरः-

५ सृष्ट रजस्वटेऽन्योन्यं ब्राह्मणी क्षत्रिया तथा ।
त्रिरात्रेण विङ्द्धिः स्याद्याघ्रप्य वचनं यथा ॥
नखला तु पंद्ष्टा वैश्या च ब्रह्मणी च या |
पश्चरत्रं निराहारा पश्चगव्येन श्यति ॥

रनखला तु संघ शद्रा च ब्राह्मणी च या ।

षड्रात्रेण विडद्धिः स्याद्राहमण्या(ष्याः) कामकारतः ॥

अज्ञानतश्वरेदषं ब्राह्मणी पर्वनातिषु ? इति ॥

अत्र यथा व्राह्मणीरजस्ल्योः स्यश्च उपवासः पश्वगव्याश्चनं च तथाऽ.
न्यासापपि सव्णरनखशास्पये तदेव । यथा ब्राह्मण्याः क्षत्रियास्यश्चे जिरातर

तथा कष्नियाया वैश्यास वैरयायाः ब्रद्रासप्े ।
तथा च मवदेवनिबन्पे स्पृतिः--
५ रनस्वछा तु या नारी अन्योन्यमुप्तद्यशेत्‌ ।
पवणी पञ्चगव्येन तिरात्रमपतवर्णका " इति ॥

[कैक

पश्चगव्येनोपवाससहितेनेति भवदेवः
तथा च श्ञातातपः
५ रजखले उमे नार्यावन्योन्यं शतो यदि ।
स्वर्णे तु निराहार पशचगव्याक्षनं ततः '› इति ॥
यसु ठैदवसिष्ठः--
५ सयषट्र रनखलाऽन्योन्यं ब्राह्मणी क्षत्रिया तथा ।
अ्ंङृच्छुं चरेतपृवी पादकृच्छ त्वन्तरा ॥
परवा ब्राह्मण्यनन्तरा क्षत्रिया ।
सृष्टा रजस्वखाऽन्योन्यं ब्रह्मणी वैश्यना तथा ।
पादहीनं चतपव पादश्च्रं त्वन्तरा ॥

१. "णीतथा।पः। रच. "णीतथा।षः। ३ ख. ग. बृहद्रसिष्टः ।

[गमीधानप्रकरणम्‌] संस्काररत्नमाला ।
( उदकाभ्योन्यस्े भग्रादि्पयेन च शुद्धिप्रकारः )

पवी ब्राह्मण्यनन्तरा वैद्या ।
सषा रनस्लाऽन्यान्यं ब्राह्मणी श्रना तथा ।
छृच्टमेकं चरेत्पूवी शूद्रा दनिन शुष्यति, इति ॥

दानं पादहृच्छरस्मम्‌ ।
ृष्रा रज्वटाऽन्योन्यं कषत्रिया शुदरना तथा ।
उपवातक्िभिः पूष अहोरात्रेण ठृत्तरा ॥

पतर त्रिया । उत्तरा शद्रा ।
सृष्ट रजखलाऽन्योन्यं कषत्रिया वेदेयजा तथा ।
त्रिरा्राच्छुध्यते पूवा अहोरत्रेण तृत्तरा ॥

पवा पत्रियोत्तरा वेश्या ।

“५ शपृष् रनखलाऽनयोन्यं वैश्या श्रा तयैव च ।

त्रिरात्रच्छध्यते पूवी अहोरात्रेण तृत्तरा » [इति] ॥

पूर्व वेशया । उत्तरा ब्रद्रा ।
एतच कामतः सपर्शे ।
‹ वणानां कामतः स्पशे विधिरेष सनातनः ' |
इति वाक्यशेषात्‌ ।
पतितचण्डालादिस्परे पायधित्तमाहतुवहसतिददवसिष्ं -
८ पतितान्यश्चपाकेन पष्यष्टा चेद्रनस्वटा ।
तान्यहानि व्यतिक्रम्य प्रायश्चित्तं माचरेत्‌ ॥
प्रथमेऽद्वि त्रिरात्रं स्याद्ितीये वहमेव तु ।
अहोरात्रं तृतीयेऽ चतुथ नक्तमेव तु "' इति ॥

६६९

तान्यहानि रजस्वलात्रतवन्ति अहानि व्यतिक्रम्योपवासेनेति शेषः । अत्र

सर्मत्र पश्चगव्यपाश्ननमपि कपैम्यमिति भवदेवः।

यत्त॒ बोधायनवचनं--
« रजखला तु पंसष्टा चण्डालान्यश्ववायतैः ।
तावत्तठिननिराहारा यावत्काठेन शुध्यति ” ॥
इति, तदशक्ताया अकामे वा।

# अयमितिशब्दोऽनपेक्षितः ।

६७५ भटगोपीनाथदीक्षितविरविता-- [गभीधानप्रकरणम्‌ ]
( उदक्यान्योन्यस्पषे शवषदरादिस्पशंने च शूद्धिप्रकारः )
यतत धातातपः-
५ उदक्या सूतिका वाऽपि शवान्त्यं संसपशेदि ।
त्रिरत्रेणेव शुष्येतेतयाह वार्प्यायणिमुनिः "” इति ।
तथा सयन्तरम्‌ू
“ चण्डाल(छ)श्पचैवीऽ(चं वाऽ)पि अत्री (यी) स्पृशते यदि ।
त्रिरात्रोपोषिता मृत्वा प्श्चगन्येन शुध्यति " इति ॥
तथा कालयायनः-
५ चण्डालेन तु सं्ष्टा कदाचितज्ली रनखटा ।
तान्यहानि ग्यतिक्रम्य प्रायशित्तं समाचरेत्‌ ॥
त्रिरात्रमुपवापतः स्यात्पश्चगभ्येन शोधनम्‌ ' ।
इति, तदेततपथमदिनविषयम्‌ ।
उपवासासमर्थायां त्वङ्गिराः-
^“ चण्डालः श्वपचो वाऽपि यद्यत्रेयी सशे्दि(तदा ) ।
अकालकृटधरतेत पञ्चगव्येन शुध्यति ' इति ॥
पश्चगव्यपानं तु सानानन्तरं हेयम्‌ ।
चण्डालेन सरैकटृक्ता्यारोहणे पराशरः-
५ एकवृक्षप्तमारूढा चण्डाठेन रनखडा ।
अहोरात्रोषिता भूत्वा पञ्चगव्येन शुध्यति " इति ॥
श्वादिस्पक्े विशेषमाह यपः-
“ रनखडा तु ंखृष्टा शुना जम्बूकवायतैः ।
निराहारा भवेत्तावद्यावत्काटेन शुध्यति " इति ॥
एतद्कामतः ।
कामतस्तु रनसख्लानुषटतौ बृहस्पतिः-
५ शुना चोच्छिष्टयाऽशदरा पंघयष्टा यहमाचरेत्‌ ।
अहोरात्रं तृतीयेऽष्ि परतो नक्तमाचरेत्‌ '” इति ॥
परथमदितीयदिने श्वादिस्परे शह, वतीये दिनेऽदोरात्र, परतभतुर्थेहि
नक्तमित्य्थः । अत्रापि तान्यहानि उ्यतिक्रम्पेति योज्यम्‌ ।
बौधायनः-“ रजस्वला तु संघ्टा माम्यकुकरूकरैः ।
श्वभिः स्नात्वा विवत्ताव्यावचन्दरस्य दशैनम्‌ " इति ॥ `
१ च. जम्बुक । +

[गमीधानप्रकरणम्‌] संस्काररत्नमाखा । ६७१
( उदक्याम्योन्यस्पक्ं श्वददादिस्यरोने च शुदधिप्रकारः )

च्रदेनं नक्तमितयथेः । एतदशक्ताया्तुरभदिनविषयं षा । रजकादि-
सं तु श्सपथ॑समानमेव, तयोः समानत्वादिति बरपाणिः।
यत्तु प्रचेताः-
“५ र्नस्वटय तु पष्ठ शुना चण्डालराप्तमः।
पञ्चरात्रं निराहारा प्श्चगभ्येन शुध्यति '› ॥
इति, तत्कामतोऽभ्यासे । भोजनकाले श्वान्त्यजादिसपं तु बौषायनः-
“५ रजसा तु मूञ्जाना श्वान्त्यनादीन्प्पेयदि ।
गोमूत्रयावकाहारा षडत्रेण विशुध्यति ॥
अशक्तौ काञ्चनं दचाद्धभ्यो वाऽथ भोजनम्‌ "” इति ॥
स्शयन्तरे-“ पएष्पिणी सेसृतेन्मोहादद्द्धं वा नरं कचित्‌ ।
स्नानादर्वीद्न मुञ्जीत मुकवा कृच्छं माचरेत्‌ ॥
सृषटरोदकया पश्चनखान्िशफेकशफान्पशुन्‌ ।
अण्डजानि च प्रवणि ना्यदास्नानवाप्रात्‌ " इति ॥
उच्छिष्टयो; परस्परं स्पश त्वत्रिः-
“ उच्छिष्टोच्छिष्टपसपष्टा कदाचितल्ली रनखटा ।
कृच्छ्रेण शुध्यते पुवी शूद्रा दानेन इाध्यति " इति ॥
दानं पादङृच्छ्रतमम्‌ । अत्र पूर्वाशब्देन ब्राह्मणकषत्रियवैऽयस्ियोऽमि-
धीयन्ते । तेन रजस्वलयोः समानजातीययोत्राह्मणीकषश्रियावियामां परस्परं
सपे प्राजापत्यम्‌ । अप्तमानजातीययोः स्पे तवकैकदद्धिरूहनीया । ताद्श-
शद्रयोः परस्परं स्पशे तुपवाससहितपाजापत्यान्नायदानेन शुद्धिः । एतञ्च
कामतः । अकामतस्तदधमू ।
शूलपाणिस्तु-
«५ उच्छिष्टेन तु सृष्टा कदाचित्ल्ी रजसा ।
कृच्छ्रेण तु विदध्य श्रद्रा दानेन शुध्यति '” ॥
इति पपाट । उच्छिष्टेन चण्डालादिनेलय्थः। अत्रापि दानं पादहृच्छरषमम्‌।
एषु रनस्लात्वमेव निमित्तम्‌ । अतो न पत्रियवश्यपोत्राहमण्यादि(णी )-
भ्यो विशेष इत्यपि शूखपाणिः।
उच्छछष्टद्िनससपशे तु मार्कण्डेयः--
५ द्विजान्कथचिदुच्छिष्टन्प॑सशेचेद्रनस्वरा ।
अधोच्छिटे त्वहोरात्रमू्वोच्छिषटे तहं क्षिपेत्‌ " इति ॥

६७२ भह्रगोपीनायदीक्ितविरधिता-- [गमाषानपरकरणम्‌ |
( उदक्यान्योन्यस्पे शरगुदादिस्परने च शुद्िप्रकारः )
अधौच्छिषट इत्यत्र सेधिरापः । अधोच्छिष्पत्रियादिस्प् ब्राह्मण्या
अधिकं कसस्यम्‌ । एवं हीनाया उच्छि्टोत्तमस्प न्यूनम्‌ ।
भोजनकाले रजस्वलान्तरं दृष्ट्रा पुनर्भोजने त्वापस्तम्बः--
“ उदक्या यदि वा मुङ्क दृषटरऽन्यां तु रजस्वराम्‌ ।
आस्नानकालं नाश्नीयात्श्वगग्यं ततः पितरेत्‌ ” इति ॥
एतच्च कामत इति ूरपाणिः।
भोजनकारे चण्डालदशने त्वत्निः-
“ रजस्वला तु भुञ्जाना चण्डां यदि परयति ।
उपवापत्रयं कु्यात््राजापत्यं तु कामतः ' इति ॥
रजस्रलाया आश्ौविरपे श्ातातपः--
५ आतवामिष्ुता नारी सरेचच्छवसूतकम्‌ ।
ऊव त्रिरत्रात्स्नानात्तां तरिरात्रमुपवाप्तयेत्‌ ' इति ॥
अत्रिः-“ आतैवामिष्ुता नारी मृतसूतकिनं सरत्‌ ।
अभुक्त्वा च चरेत्कृच्छ्रं मक्त्वा तु उयहमेव तु ” इति ॥
आश्ोचिस्प्ं सानातयाप्रनोदीने मार्कण्डेयः--
“ मृतमूतकिपस्पशे ऋतु दषा कथं मवेत्‌ |
आ्नानकाठं ना्षीयाद्ुक्त्वा चान्द्रायणं चेत्‌ ' इति ॥
आस्नानकालपरयन्तं चतुथदिनपवन्तम्‌ ।
मदनरत्ने समत्यन्तरे--
५ अप्रायत्ये समुत्पन्ने मख्वद्रपना यदि ।
अभिषेकेण ¬ मुक्तिः स्यादिनत्रयममोजनम्‌ " इति ॥
अभिषेकेण युक्तिः सथः सनेन भोजनम्‌ । इदमर्क्ताया षालापत्या-
विषयं वा । शक्तायास्तु तरिरात्रयुपवासः ।
बन्पुमरणश्रवणादी व्यासः-
“ मल्वद्रूपनायास्तु अप्रायलयं मवेधदि ।
अभिषेकेण शुद्धिः सादमुक्तिश्च दिनत्रयम्‌ '' इति ॥
अत्रापि पुषैबध्यवस्था । दिनत्रयमिलयवशिष्टकालोपलक्षणम्‌ । अप्रायत्यं
धन्धुमरणादिना।

+ मुक्किरित्यश्र भुक्तिरियपि पाटः समवेत्‌ ।

1 [गमौधानप्रकरणम्‌] संस्काररत्नमाला । ६७१
( नां शद्धिपरकारः )
पश्वादिसपरे करयपः--
“ स्ष्रोदक्या पञ्चनखान्दिशकेकशफान्पन्‌ ।
अण्डजानि च पतवणि अनशः स्नानवाप्तरात्‌ ” इति ॥
अनशोऽनश्चनम्‌ ।
श्वादिरदंशे पस्यः--
“८ रजस्वला यदा दष्टा शुना जम्बुकरापमैः ।
पश्चरात्रं निराहारा पश्चगव्येन शुध्यति ॥
उर्ध्व तु द्विगुणं नमेषैक्त्रे तु बिगुणं तथा ।
चतुगुणं स्मृतं मूध दंरोऽन्यत्राहुचिरमवेत्‌ ” इति ॥
अन्यत्र रजस्वलावस्थाया इति शेषः । यत्र यत्र लानं दिनत्रयमध्ये
विहितं तत्र प्रक्तेन नैमित्तिकसतानपरकारेण कव्यम्‌ ।
इति रजस्रङायाः शुद्धिविचारः ।

जथ प्रसङ्गाद्रनस्वरर्ष्टचेतनाचेतनानां शुद्धिपरकारः ।
तत्र चेतनानां सचेलं सानम्‌ । अचेतनानां पीदीनां पर्षारनम्‌ ।
रजस्वलासपृष्टचेतनस्पद आचमनम्‌ ।
५ नरो रनस्वटास्ृष्टः सचैलं स्नानमाचरेत्‌ ।
अचेतनां सया सष्टान्षाच्येच्छुद्धवारिणा ॥
उदक्यास्पष्टपंस्पे शुद्धिराचमनेन हि " ॥
इति स्मयन्तरोक्ते; । उदक्या रजस्वला । एतचाकामतः ।
कामतस्तु--““ दिवाकीर्िमुदक्यां च पतितं सूतिकां तथा ।
शवं तत्साटिनं चेव सृष्ट स्नानेन शुध्यति » ॥
इति मनूक्तं लानमेव तस्यापि ।
दतीयस्याप्याचमनमाह सेवतः--
“ तत्स्परिनं शेचयस्तु स्नानं तस्य विधीयते ।
उ्वमाचमनं प्रोक्तं द्रव्याणां प्रोक्षणं तथा " इति ॥
एतदप्यकामतः । कामतस्तु लानमेव ।
तथा च गौतमः--
“ चण्डाठपूतिकोदयाशवस्पशिनक्ततस्परयपसराने

प्रचैरस्नानच्छुध्येत्‌ , इति ।
८५

६७४ भटटगोपीनाथदीक्षितविरविता-- [गमभीधानप्रकरणम्‌]
( र्मा; )
एवं चतुर्थस्यापि।
“ उपसपृरयाशुचिष्ं तृतीयं चापि मानवः ।
हस्तो पादौ च तोयेन परक्षास्याऽऽचम्य शुध्यति '” इति देवलोक्तेः।
अपिशन्दात्पश्चमादीनामपि ग्रहणम्‌ ।
अगुदधस्योदक्यादिसपश तु स एवाऽऽह-
4 अङ्ुद्धः स्वयमप्येतानशद्धांस्तु यदि खृरेत्‌ ।
स डुध्यत्युपवा्तिन तथा कृच्छरूण वा पनः " इति ॥
सृत्यसरे--“ परिवेषणे रजोद्टौ ततृष्टत्नस लयागः । अन्नाधारे
चण्डालपूतिकोदक्यादिष्ट रजकादिशयषटे च जले निक्षि-
प्याश्चिमकं वा दशेत्‌ ” इति ।
इति रजस्वास्पृष्टचतनाचेतनानां शद्धिप्रकारः ।

जथ प्रपङ्कासेक्षपेण स्रीषर्माः।
तत्र मनुः--“बाल्ययोवनवलया वा वृद्धया वाऽपि योषिता ।
न स्वातच्येण कत्य किचित्काय गृहेप्वपि ॥
पितरा मर्त सुतेनापि नेच्छेद्विरहमात्मनः ।
एषा हि विरहेण खी गरिता खकुटद्रये ॥
सदा प्रतिष्ठया माव्यं गृहकार्येषु दक्षया ।
सेस्कृतोपस्करतया म्यये चामुक्तहस्तया " इति ॥
मनुः“ पिता रक्षति कौमारे मता रक्षति यौवने ।
पत्रो रक्षति वार्धक्ये न स्वातच््यं कचित्त्ियाः ॥
मक्षमम्योऽपि प्रमादेभ्यः सियो रक्ष्या विशेषतः ।
द्वयोर्हि कुलयोः शोकमावहेगुररक्षिताः इति ॥
भासे-“ यानं दुजेनपपर्मः पलया च विरहोऽटनम्‌ ।
स्वापोऽन्यगेहे वाप्तश्च खोणां वे दूपणानि षट्‌ ॥
नैता ङ्प परीप््ते नाऽऽशङ्का वथपति स्थितिः ।
सुरूपं वा कुरूपं वा पुमानित्येव मृज्ते ॥
शाय्याप्तनमठेकारं कामं क्रोधं तथाऽऽज॑वम्‌ ।
द्रोहभावं कुका्यं च खोम्यो मनुरकल्पयत्‌ ॥
न कश्चिद्योषितः शक्तः प्रस्य परिरक्षितुम्‌ ” इति ।

[गीधानप्रकरणम्‌] संस्काररस्नमारा । ६७९
( ब्रीधमौः ) |
ब्ीणां दोषा अप्युक्ताः एराणे-
“ अनृतं साहं माया मूैत्वमतिरोभता ।
चिः ५ ¢ [| 2.
अशुचितवं निरयं जीणा दषाः स्वमावनाः » इति ॥
याहव॑रक्यः--“ सं्कृतोपरा दक्षा टषट व्ययपरारी ।
कुयाच्छृुरयोः पादपेवने मतृततरा ॥
लीमिभनृतचः कायमेष धर्मः परः न्नियाः |
आ शद्धः सपरतीक्ष्यो हि महापातकदूषितः '” इति ॥
वि ४4 य [के $ ¢ ध
महापातकादिदूषितो भती याव्रतप्नतं शुद्धो न भवति तावत्प॑नतं संगमा
दू 6 9 म
भत्रीऽऽद्रताऽपि न तद्रचोऽद्गी यदेवं भोजने, इति तात्पयीरषः ।
मनुः-““ विशीलः कामवृत्तो वा गुणी प्ररिविजितः ।
उपचार; क्चिया पाष्या पतततं देववत्पतिः ॥
पूजनीय इति शेषः ।
नास्ति ज्लीणां एथम्यत्ञो न त्तं नाप्युपोषणम्‌}
शुश्रुषयति मतीरं तेन खग महीयते ॥
पत्यौ जीवति या नारी उपोष्य व्रतचारिणी ।
आयुष्यं हरते मदुररकं चाधिगच्छति ” इति ॥
अयं चोपवासनिपेधो मासोपवासधारणापारणादिवतोपवासपरो न तु
{~ (~ १
गौरयादिवरतकुरुधर्मोपवा सपर इति निवन्धकाराः । युक्तं चेतत्‌ । अन्यथा हरि.
तालिकादिसौभाग्यकारकवतकुःलधर्मोपतरासाचरणोच्छेदा पत्तेः ।
याज्ञवल्क्यः“ सरीधर्मिणी त्रिरा तु स्वमुखं नैव द्शेयेत्‌ ।
स्ववाक्यं श्रावयेन्नापि यावत्स्नाता न शुध्यति ॥
सुस्नाता भतृवद्नमीेन्नान्यस्य कसनित्‌ ।
अथवा मनसि ध्यात्वा पति मानु विष्टेकयेत्‌ ॥
हदं कुङ्कुमं चैव सिन्दूरं कजं तथा ।
पाकं च ताम्रं माङ्गल्यामरणं शमम्‌ ॥
कुपासकं ताुटन्तादि ।
केशसंस्कारकवरीं करक्विमूपणम्‌ ।
मर्तरायुप्यमिच्छन्ती दूषयेनन कवित्सती ॥

१ख,ग. इ, च. 'वत्क्थोऽपि-सेः। रग. द्धोमः।

६७६ भटरगोपीनायदीकषितविरविता-- [गमोषानप्रकरणम्‌]
| ( ज्ञीषर्माः )
मतृदिद्रेषिणीं नारीं न संमापेत करहिचित्‌ ।
नेकाकिनी कचिदरयानन नभ्रा स्नाति वे कचित्‌ ॥
नोलूखछे न मुप्तटे न वधैन्यां दषद्यि ।
न यच्रके न देहल्यां सा खरी चोपविशेत्कचित्‌ ॥
उक्ता प्रत्युत्तरं द्ाननारी क्रोधेन परयता ।
सा शुनी जायते ग्रमे शगार निर्जने वने ॥
अतिवादो न कर्वभ्यः करहु दृरतस्यनेत्‌ ।
गुरूणा संनिधौ कापि न व्रूया, च षै हसेत्‌ ॥
ताडिता ताडितं चच्छेत्पा ग्याघरी द्विपदंशिका ।
मतारं या समुत्छज्य मिष्टमश्नाति केवलम्‌ ॥
ग्रमि प्ता सूकरी वा स्याच्छ्री वा पुरीपमुक्‌ '” इति ।
योगी--“ करीडाशरीरपंस्कारं समाजोत्सवदशेनम्‌ ।
हस्यं परगृहे यानं लयजेतप्रोपितमतुंका ” इति ॥
देवलः--५ पतिप्रियहिते युक्ता स्वाचारा विनितेद्धिया ।
इह कीतिमवाभ्नोति प्रेय चाप्युत्तमां गतिम्‌ ' इति ॥
स्मृन्तरे-““ तीथस्नानाथिनी नाशे पतिपादोदके पिनेत्‌ ।
शोकरादपि विष्णोव पतिरेवाधिकः ल्ियाः " इति ॥
स्कान्दे--“ प्रातःकले तु या नारी दयादर्घ्यं विवस्वते ।
सप्तजन्मनि वेध्यं सा नारी नैव दयति ॥
कृत्वा तु मण्डलं बहे सूर्यं तत्राक्षतादिभिः ।
पूजयेत्सततं या वे तस्यास्तुष्यन्ति देवताः ॥
प्रातःकले तु या नारी शुचिभूतवा समाहिता ।
पूजयेद्रारदेशं तु सर्वन्कामान्मश्रुते ॥
न ददाति यदा नारी ज्येष्ठायै प्रलयहं बम्‌ ।
मोज्याननेन यथाशक्ति पा प्रय नरकं नेत्‌ ॥
अक्दयमेव नारीभिर्ज्ष्ठाया बछिकर्मणा ।
प्रीणनं प्रयहं कार्यं पुत्रपोत्रधनेप्सुभिः ” इति ॥
भारते-“ दशा जनपदाः शिवशटाश्चतुष्पथाः ।
वनिताः केशरूखिन्यो भविष्यन्ति कटो युगे ” इति ॥

१ कृ, ख. च. प्री द्रीपः।

[गमीषानपरकरणम्‌] संस्काररत्नमाला । ६७७
( ब्नीषमौः ) ४
अस्यार्थमाह परषुरामः--
“ अट्धमननं शिवो वेदः शुं विक्रय एव तु ।
केराश्च मगमिल्याहुरेदतच्वाथंदरिनः " इति ॥
भविष्यन्ति कलौ युग ईल्यनेन निन्धत्वमदर्ने तात्पर्यम्‌ ।
एवै च स्ीभिव्यभिचारो व्यं इति प्रकृताः ।
५ मती देवो गुरुमत धर्मेतीत्रतानि च |
तस्मात्सर्वं परित्यज्य परतिमेकं समर्चयेत्‌ ।
पत्यो मङ्(क्त) तु या भुङ्के हयाप्ीना चापि चाऽऽपतिि ।
विनिद्रिते विनिद्रा मासी ज्ञेया पतिव्रता ॥
आतीऽऽ्ते मुदिते दष्टा प्रोपिते मलिना कदा ।
नम्रीमूता या मन्ता प्ता खरी ज्ञेया प्रति्रता ” इति ॥
शग; --“ प्रमा न त्वरितं त्रनेन्न परपुरुपं पेभापेत न हास्यं कु्यादागु-
रफाद्वाप्तः परिदष्यान्न सनावनातृतौ कुर्यान मतरं तदन्धूनवा
दिष्यान्न गणिकाधूतीदिमिः सहैकत्र तषेत्‌ " इति ।
अनाषरतावनाच्छन्नी ।
स्मृयन्तरे-“ मुङ्के मृक्ते तु या पत्यौ तस्मिसिष्ठति तिष्ठति ।
निद्रिते च विनिद्राति प्रथमं परिुध्यते ॥
अनटंङृतमात्मानं प्यर्नो दशयेत्कनित्‌ |
कार्यार्थ प्रोपिते पलयो स्यादटेकारवजिता ॥
न च तन्नाम गृहीयात्तस्याऽऽयुप्यविवृद्धय ।
आकरुष्टाऽपि न चाऽऽक्रोशेत्ताडिताऽपि प्रसीदति ॥
इदं कुर कृतं स्वामिन्मन्यतामिति वक्ति च
इदं धिति पत्योक्ते खामिन्ृतमेव मन्यतामिति या वक्ते सा पतिव्ते-
सथेः।
आहूता गृहकर्माणि लक्त्वाऽऽगच्छति पत्वरम्‌ ॥

आगच्छतीति पदच्छेद्‌ः ।
पूजोपकरणं सवमप्पु संशोधयेत्सयम्‌ ।
उदकं पत्रपुष्पादि पूजार्थं संमरेत्वयम्‌ ॥
तेवेत मर्ूरच्छिष्टं पिष्टमन्नफलादिकम्‌ ।
्रहाप्रसाद इत्युक्त्वा पतिदन्ं प्रतीच्छति '" इति ॥

६७८ भह्गोपीनाथदीक्षितविरविता- [गभीधानपरकरणम्‌]
( ल्लीधमीः )
खीशूदविजवन्धूनां बेद श्रवणेऽनधिकारः ।
तथा च पुराणम्‌-
५ लरीशुद्द्भिनजन्धूनां त्रयी न श्रुतिगोचरा ।
इति मारतमास्यातं कृपया मुनिना कृतम्‌ " इति ॥
द्विनाच्द्ायां जातो द्विजबन्धुः । यदीयश्चवणेऽनधिकारे किमु वक्तव्यं
पठनानधिकारे ।
सुतसंहितायाम्‌-
“ अन्ये च ब्राह्मणा विष्णो राजानश्च तथेव च ।
वैदयाश्च तारतम्येन ज्ञानाम्यात्तेऽपिकारिणः ॥
द्विजल्ीणामपि श्रौतक्तानाम्याप्ेऽधिकारिता ।
शुद्राणां च विरक्तानां तथा स्रीणां महामुने ॥
पिद्धान्तश्रवणं परोक्तं पुराणश्रवणं बरधेः " इति ॥
सिद्धान्तः स्मृ्थः।
रामायणेऽपि-
५ पठद्धिनो वागृषमत्वमीयात्मु्श्रियो मृपतितां समीयात्‌ ।
वणिग्ननः पुण्यफलत्वमीय च्छरण्वस्तु शूद्रोऽपि महस्वमीयात्‌ » इति ॥
इदमपि विप्रदारेष ।
तवुक्तं भविष्ये -
५ देवाचा पुरतः कृत्वा ब्राह्मणांश्च नृपोत्तम ।
श्रोतव्यमेव बरद्रेण तथाऽन्येशच द्विजातिभिः » इति ॥
स्मृयन्तरेऽपि--
५ श्रावयेचचतुरो व्णान्डृत्वा बाह्मणमग्रतः ” इति ।
पुराणश्रवणविधानादेव तदन्तमततैदिकमत्रश्रवणेऽपि न दोषः ।
तदुक्तं वातिके-
८ तानिव वैदिकान्मन्नान्भारतादिनिवेशितान्‌ ।
विहाय मन्रनियमं रोकबुच्या प्रयुज्ञते '” इति ॥
यद(्र)प्यरृषटेतुसं न वैदिकत्वं॑विनाऽस्ति तेन स्तोत्रादेरपि वेदे सं
करप्यते तथाऽपि वचनाहोषाभावः । एवं च शुद्रस्य विपरद्ारेण पुराणश्रवणेन
ज्ञानमिति ।

१क. वंसिद्ंश ।

५ संस्काररत्नमाछा । ६७९
नन्वेवं ्रवणविधो श्रावयेचतुरो बणीनिल्युकते्रिनानापपि मत्रभ्रवणमेव
स्यान्न पाठ इति चेत्‌ ।
अत्र ब्रूपः--“ अध्येतव्यं ब्राह्णेन वैद्येन कषत्रियेण च ।
निषेकादिदमशानान्ताः "' ॥
इत्यादिवचनेभ्योऽध्ययनस्यैव कर्माङ्गम्‌ ।
शरवणं तु फटविशेषार्थम्‌ ।
५ य इदं शृणुयान्निलं यश्चापि परिकीर्तयेत्‌ ।
नाशुमं प्ाप्ुयात्किचित्पोऽमुतरेह च मानवः '” ॥
इत्यादौ चण्डीपाठदौ च फलशुतेः।
“ य इद्‌ श्रावयेदविद्रान्धरिनानपर्वप्ु पर्ष ।
अश्वमेधफलं तस्य तद्धवाननुमन्यताम्‌ "" इति याङ्गवल्क्योक्तेशच।
पुराणाध्ययनश्रवणयोषिधानेऽप्यध्ययनं ज्ञानद्वारा कमौर्थत्वादृषार्थ श्रवणं
तषटा्थमेव । शूद्राणां तु विपरीतं श्रवणं ज्ञानद्रारा कमौयतवदृष्टाथं फलाै-
त्वाद्यं च ।
अध्ययनं तु नास्येव ।
८८ श्रोतव्यमेव द्रेण नाध्येतव्यं कदाचन » इति वचनात्‌ ।
५ मुगतिमियाच्छृवणान्ु शुद्रनातिः " इति हसिविशोक्तेध ।
एतेन पुराणविष्णसहस्रनामचण्डीस्तोत्रादिपठेऽधिकारोऽप्यपास्तः।
यत्तु सहस्रनापप्रतिपादके सतोत्र-
“५ वेदान्तगो ब्राह्मणः स्या्षत्रियो विजयी मवेत्‌ ।
वैश्यो धनप्तमद्धः स्यच्छदः सुखमवाभरुयात्‌ " ॥
इति वचनं तदपि श्रवणपरमेव । आहुश्च श्रीमच्छंकराचार्या एत्याख्याने-
° शद्रः घुखमवाप्नुयात्‌ इत्यत्र श्रः श्रवणेनेवेति ।
गणपतिसहस्चनापप्रतिपादके स्तोत्र तु-
८५ स॒क्कत्पेन संिद्धः लीजुद्रपतितैरपि ।
सहछनाममन्रोऽयं जपितम्यः शुमाप्तये "' ॥
इति वचनादधिकारः। एवमन्यत्रापि । कं बहुना शद्रकदृकखानदाना-
वादौ द्विजस्यैव पौराणमघरपाठः । वद्रस्य तु श्रवणमात्रम्‌ । सीणामतुपनी-
तानां शद्राणां, च स्थापनेऽपिकारो न । ।

६८० भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [गमीधानप्रकरणम्‌)
| ( गमौधार्कालः )
“ स्ीणामनुपनीतानां शरद्राणां च नरेश्वर ।
स्थापने नाधिकारोऽत्ि विष्णो शेकरस्य षा ” ॥
इति वचनादिति केचित्‌ ।
विष्वादिप्रतिषठायां शद्रस्य विकर्ष इ्यन्ये । पूजा च स्परशरषिता । रिव.
पञ्चाक्षरादयो मत्रा नमोन्ता जेयाः । एतन्पूटं भूदरमकाशकमशटाकरादौ द्रष्ट
व्यम्‌ ।
अत्र यानि श्रुद्रपराणि वाक्यानि तानि स्लीपराण्यपि हेयानि ।
५ ली द्राश्च सधमीणः '” इतिवचनात्‌ ।
इति संक्षेपेण द्रीधर्माः ।

जथ गभाधानकाः।
तत्रेदं पषैसूत्रमू-
“ ऋतो च संनिपातो दारेणानुव्तम्‌ '” इति ।
रजोदरेनदिनमारभ्य पोडशाहोरात्रपरिमित ऋतुः । तत्र॒ संनिपातः
संयोगो दारेण कर्तव्यः । छान्दसमेकवचनम्‌ । बहुवचनान्तो हि दारश्ब्दः।
शाञ्चतो नियमो वतं तद नुरोधेनेदर्थः ।
क्रतुदिनसंख्यामाह मनुः-- ,.
« ऋतुः स्वाभाविकः ज्लीणां रात्रयः षोडश स्मृताः ।
चतुभिरितरैः सार्षमहोमिः परह गितः ॥
युग्मापु पुत्रा जायन्ते क्ियोऽयुग्माघु रात्रिषु ।
तस्माय पुत्रा ंविरोदातेवे खियम्‌ » इति ॥
अत्र रात्रिग्रहणादिवसप्रतिषेधः।
तथा च श्हृङिखिती-
“८ नाऽऽतैवेऽपि द्विवा नेत्‌ " इति ।
या्ञवसक्यः--“ पोडदातुर्िशाः सीणां तक्सिन्युगमाप संविशेत्‌ ।
्रहमच्ये च पर्वाण्या्याश्चतस्नो विवर्जयेत्‌ ” इति ॥
स्रीणां.पोडकच निशा ऋतुगरभग्रहणयोग्यः कालः । तत्र सर्वासु युग्मासु गमन-
माव्यकं, युग्मासििति बहुवचननिर्देशात्‌ । यत्र श्राद्धादौ बरह्मच विहितं

१, "णं चामरे ।

[गौधानपरकरणम्‌ संस्काररत्नमाखा । ६८१
( गभाधानकालः )

तत्रप्यतो गच्छतो न ब्रह्मचरयस्वलनदोषः । पर्वाणीति बहुलेनाष्मीचतु्-
शयोग्रहणपिति विङगानेश्वरः ।
यस्तु हेमाद्रौ शिवरहस्ये-
८५ दिवा जन्मदिने चैव न कुर्यानोधुनं रती ।
श्राद्धं दवा च मुक्त्वा च प्रेोथी न च पर्ष " ॥
इति श्राद्धदानभोजनदिवसे स्रीगमननिपेषः सोऽनरतुबिषयः । दशीदौ तु
न भवलयेव । पर्वणां पयुद स्तत्वात्‌ ।
« ऋतुस्नाता मवेन्नारी चतुर्थे दवत ततः |
चऋतुकारस्तु निर्दिष्ट आपोडशदिनावयि ॥
तत्रायुग्मदिने खी स्यात्पुमान्युग्मदिने भवेत्‌ " |
षति पाममीयहिवगीतास्थवचनन्याख्यानावसरे व्यङ्ूटदीक्षितास्तु-
५८ यन्त॒ ऋतौ गच्छेदेवेति नियमस्य श्राद्धादौ ्रहमचर्यविधानस्य च परस्पर-
परिहरण रन्धावकास्य सामान्यविरोषभावानापन्नस्यैकत् प्र्क्तो कि
बाध्यमिति संशये गच्छतोऽपि न ब्रह्मचर्यस्य भङ्ग इत्याशयेन ब्रहमचये
चेति मूटमिति विङ्गानेश्वरेण व्याख्यातं तचिन्लम्‌।
‹ ऋतुकाटनियुक्तोऽपि नेव गच्रेत्लियं कचित्‌ › ।
इति श्राद्धपरकरणस्थवृद्धमनुवचनव्रिरोधात्‌ । तसमात्नाऽऽपवेऽपि दिवा
नेदिति शद्भटिखितस्मतिं प्रति मूलतयोपन्यस्ते श्राणं ब्‌ एते प्रस्क-
न्दन्ति ये दिवा र्यां संज्यन्ते बरह्मचेमेव तचद्ात्रौ संयुज्यन्ते '
इत्याथणश्रुतिवाक्य इव या्ञवसकयसपृतावपि ब्रहमचर्ोक्तिरथ॑वादह्-
पेति माषवाचारयप्रभृतीनां म्ना एव प्राः '' इल्याहुः ।

पोडशदिनरूपोऽवधिः पोडश्षदिनावधिस्तमभिग्याप्येत्यापोडशचदिनावषि।
तथा च रजोदशेनदिनमारभ्य पोडशदिनात्मक ऋतुकालो निर्दिष्टः । उस्र
कारैरिति शेषः । एवै स्थिते नारी चुदिवस ऋतुलाता भवेत्‌ । ततश्रतु्-
द्विवसानन्तरं तत्र्तीवयुग्मदिने पञ्चमादो सी स्यायुग्भदिने षष्ठादौ पुमान्भवेत्‌!
यद्यपि रजोबाहुल्यादिकं स्ीत्वादौ हेतुतयोक्तं तथाऽप्ययुग्मायां रजोबाहुये
युग्मायां शुक्रबाहुर्ये च ताबदविरोध एव । यदा तवयुग्मायां शरुक्रवाहुस्यं तदा
तु पुमानेव भवति कितु यातिः । कालरूपनिमित्तकारणपिक्षयोपादानकार्‌-

१, कृत्वा!
८६ ४

६८२ भद्रगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [गमीधानप्रकरणम्‌]
, ( गभौधानकाटः )
णीमभूतस्य रजसः प्राबल्यादिति विह्गानेश्वरमभ्रतयः । एवे युग्मायां रजोबाहु-
ट्येऽपि ह्येव पुरुषाकृतिरभभवतीयपि बोध्यम्‌ । अत्र च पोडशदिनात्मकमृतुं
निर्दिरय चतुथदिवसानन्तरमेव पुत्राद्युत्पत्ति बदताऽऽच चतुष्टयं॑वञ्य॑मिति
सूचितम्‌ ।
तथा च याज्गवसक्यः--
५“ पोडशतूर्बिशाः स्रीणां तसतिन्युगमापु विशेत्‌ ।
ब्रह्मचर्ये च पवीण्याद्यश्चतस्रो विवर्जयेत्‌ " इति ॥
युगमास्वपि प्रतिषिद्धेतराखेव गच्छेत्‌ ।
ताशोक्ता मनुना--
८ ताप्ामादयाश्चतलस्तु निन्वा एकादशी च या ।
श्रयोदशी च शोषाः स्युः प्रशस्ता दश रात्रयः " इति ॥
एकाद शीजयोदर्याहृतोनं पक्षस्येति मदनपारिजति ।
यत्तु-“ चतु्या स्नातां प्रयतवखामलक्ृतां ब्रह्मणसेमाषामाचम्योपहयते » ।
इति ग्रृद्योक्तं चतुर्थ्यां रात्रौ गमने, यच्चाऽऽपस्तम्बोक्तं-
« चतुरथीप्रभृयापोडशीमृत्तरा युग्मा प्रनानिःश्रेयपरमृतृगमनमित्युपदिशन्ति ” ।
इति, यच हारीतोक्त- ॥
“५ चतुर्थेऽहनि स्नतायां युग्मा च गमाधानं तदुपेतं ब्रह्मगर्भ संदैधाति " ।
इति, तद्रनोनिषटत्तौ ज्ञेयम्‌ ।
५ स्नानं रजस्वरायास्तु चतुर्थेऽहनि शस्यते ।
गम्या निवृत्ते रजसि नानिघृत्ते कथचन ” इल्यापस्तम्बोक्तेः ।
^“ रजस्युपरते प्राध्वी स्नानेन स्री रनखला » इति मनृक्तेश्च ।
वस्तुतस्तु स्वसूत्रे स्पष्टतयोक्तस्य चतु्थीगमनस्य स्मृला संकोचोऽल्यन्तातु-
चितः । तथा चानिषटत्तेऽपि रजसि चतुय गमनं भवत्येवेल्ययमेव कल्पः
साधीयान्‌ । मनुवचने साध्वी गमनाईेति माधवः । एवं चानन्तरोक्ते मनुवचने
चतुथी निषेधो रजोनिषटत्तिसद्धावपरः। अनन्तरोक्ते शारीतवचने युग्मासिलयनेः
नेव चतुर्थग्रहणे सिदे पृथगुपादानं पुख्यतवद्योतनाथैमिति श्ेयम्‌ । एतदपि
रजोनिटत्तावेष ।.
पर्वाणि वर्जयेदिति या्गवस्कयेनोक्तम्‌ ।

१ इ. संभवति । २क. ख. च. "द्धति।

गमीधानप्रकरणम्‌।] संस्काररत्नमारा। ८
छ क ररत्नमारा ६८३
तत्र तानि कानीलयेक्षायां ब्रह्मपुराणे-
^ चतु्ह्य्टमी चैव अमावास्या च पूर्णिमा |
पवीप्येतानि राजेनद्र रविपंकरानिरेव च ॥
तैरल्रीमां्मोगौ च प््वेष्ेेपु प पमान्‌ ।
विण्मूत्रभोजनं नाम प्रयाति नरकं नृप ” इति ॥
चकारादेकादश्या ग्रहणम्‌ । एतेषु पवैसु ।
मनुरपि- “ अमावास्यामष्टमीं च पर्णमाप चतुर्दशीम्‌ ।
ब्रह्मचारी भवेज्नियमप्यृतो स्ातको द्विनः " इति ॥
ध॒तिरपि- ५ नामावास्यायां च पौर्णमास्यां च ियमुपे-
याचयदुपेयातिरिन्दियः स्यात्‌ " इति ।
याङ्गवलक्यः--“ एवं गच्छन्नरियै क्षामां मघां मृं च वर्जयेत्‌ ।
पुष्य इन्दौ सकृत्त लक्षण्यं जनयेत्पृमान्‌ " इति ॥
षामा ठका । एतच क्षामत्वं रजस्वरराव्रतेनैव भवति । नो चेदस्पक्तिग-
भोजनादिना कारये रनक्तयाथमू।
तथाच बहस्पतिः--
“८ ज्ञियाः शुक्रेऽधिके खी स्यातपुमान्ुंपोऽथिके मत्त्‌ ।
तस्माच्छुक्रविवृद्यर्थ ननिग्धं म्यं प्रकल्पयेत्‌ ॥
रष्वाहारां चयं कु्यीदेवं संननयेतमुतम्‌ " इति ।
मनुः--“ पुमानपपोऽधिके शुक्रे सी भवलयधिके ज्ियाः।
प्मेऽपुमानयुक्ियौ वा क्षीगेऽद्ये च वपययः '' इति ॥
अपुमान्नपु्कः । पुक्ियौ वा यदि बीजविभागः।

तदाह यमः--“ यदि संमोगका्े तु पुरषो रागमोहितः।
द्विधा समृतपूजच्छरकं यमकं तत्र जायते " इति ॥
क्षीणे निःसारे, असे च बिपैयो गभाग्रहणम्‌ । मघां मूलं चेति चकारः
शाख्ान्तरोक्तवञ्यनक्षत्राणां समुचयाथः । सुस्थे शुभस्थानस्थिते। इन्दं चनद
सङ्देकस्यां रातौ न द्विसिर्ेलथैः ।
नारदः“ उपवीती युगमतिथो न नञ्नः कामयेत्जखियम्‌ ।
ुत्राथी पृरषस्यकत्वा पर्वमूराहितृकम्‌ '' इति ॥

६८४ भटरगोपीनाथदीकषितविरविता-- [गमोषानप्करणम्‌]
( गभाधानकाङः )

तराथ पुरुष एतानि नक्षत्राणि यक्ता युतयो गच्छेदिलयथेः । अहि.
राश्वेषाः । पैतृकं पधाः।

ग्राह्मतिथय उक्ताः भ्रीधरेण-

“'पृषठष्टमीं पञ्चदशी चतुर्थौ चतुशीमप्युभयत्र हिता ।
शेषाः शुभाः स्युसिथयो निषेके वाराः शशाङ्कायपतिन्दुनानाम्‌ '” इति ॥

उभयत्र पकद्रये। निषेको गभीधानम्‌ । शशाङ्कः । आयो गुरुः । सितः
शुक्रः । इन्दुजो बुधः ।

नक्षत्राणि रलनमालायाम्‌--

८ विप्णुपरजेशरविमित्रतमीरपोष्णमूोत्तरावरुणमानि निपेककार्ये ।
प्यानि पुष्यवघुरीतकराधिचित्रदिलश मध्यमफला त्रिफलाः
सयुरन्ये(याः) ” इति ॥

विष्णुः श्रवणम्‌ । भजेशो रोहिणी । रविः । मित्रोऽनुराधाः। समीरः
स्वाती । पौष्णं रेवती । मूलं प्रसिद्धम्‌ । उत्तराशब्देनोत्तरात्रयम्‌ । वरुणम
शततारकानक्षत्रम्‌। निषेककारये ग्भाधानकार्ये, एतानि पृज्यानि । पुष्यः
प्रसिद्धः । वसवयधविष्ठाः । शीतकरो मृगशीषेम्‌ । अनिनावन्विनीनक्ष्रम्‌ ।
चित्रा भसिद्धा [+आदित्य॑त्ये) वुनवसू । एतानि मध्यमफलानि । अन्या
अवशिष्टास्तारा विफरा इत्यथः । पलस्य विदितप्रतिषिद्धल्वादिकरप इति
केचित्‌ । वस्तुतस्तु मरस्य पूज्यत्वं चिन्तयमेव ।
दृद्धवसिष्संहितायाम्र-
५ पौष्णद्भये पेतृभयाम्यपतारपविष्णुद्धये नेव च जन्मभेषु ।
उत्पातपापग्रहदूषितेषु न कायमाधानमनिष्टलगरे » इति ॥
अनिष्टग्रानि पेषद्टधिकपकरङुम्भाख्यानि । भ्रवणरेवत्योपिदितमरतिषिद-
त्वाद्विकलपः । अत्र जन्पत्रयमपि व॑ ।
तथा च प्रयोगपारिनाते ब्रहस्पतिः-
«श्राद्धं पियं चिकित्सां च भेभुनाम्यज्ञने तथा |
चौटोपनयनादीनि वजयेततु भिजन्मपघ्ु " इति ॥
तरिजम्भानि जन्मनक्षत्र ददमैकोनविते च । जन्मनक्षत्र) तदूर्बोत्तर नक्षत्र
इति केचित्‌ । `

१.३. च.

[गमौधानप्करणम्‌) संस्काररत्नमाला । ६८५
( जनीणामनैकतव, ऋतुयौगपये गमनकरमः ) |
उयोतिवैसिष्ट-
८ उपशवे वेधृतिपातयोञ विष्यािके पारिषपृमणे ।
संध्या परस्वपि मातुपत्नोतेऽहि पतमीगमनं विवरम्‌ इति ॥
ज्यौतिषे-““ दिनेषु युमेषु च वक्ष्यमागेयेगिः पार्थी खपततीमुेयात्‌ ।
दिनेष्युग्मषु च कन्यकार्थ हित्वा तु गण्डं तिधिल्प्रमागान्‌ '' इति ॥
मातापिजोशच श्राद्धदिवसपूवदिवसोऽपि वर्यं इटयकतं पुूर्मार्दण्डे ।
एतच्च गुरुणुक्रास्तादावपि कायम्‌ ।
५ उत्सवेषु च सर्वषु सीमन्त ऋतुजन्मनोः ।
सुरापुरेऽययोग्चैव मौढयदोषो न व्रियते » ॥
इति ज्योतिनिबन्धे भूगृकतेः । चकारादतिचारादीनां ग्रहणम्‌ ।
मलमासेऽप्येतद्धवति ।
५ अमाप॑क्रानिविष्यादौ प्रापतकलिऽपि नाऽऽचरेत्‌।
गभौधानादिकर्माणि निम विवर्मयेत्‌ ' इति ग्गोक्तेः ।
ल्रीणामनेकत्व ऋतुयौगपये गमनक्रममाह देवलः
५ योगपये तु तीर्थस्य विप्रादिकरमशो बनेत्‌ ।
रक्षणार्थमपुत्रां वा ग्रहणक्रमशोऽपि वा " इति ॥
तीथेमृतुः । तच्चौगपये, अपुत्रां परथमं गच्छेत्‌ । सवोसापपत्रसे पुत्रे वा
वणंक्रमेण प्रहणक्रमेण वेदथः । प्रहणक्रमः पाणिग्रहणक्रमः
तथा च कहयपः-“ योगपये तु तीर्थस्य विवाहक्रमशो ब्रजेत्‌ " इति ।
ऋतौ गमनं शरुतावुक्तम्‌- ऋतौ भार्यापुेयादिति ।
ऋतावगपने प्रायधित्तमाह बृहस्पतिः-
“ आहितासिरुपस्यानं न कुर्यायस्तु पर्वणि ।
अतौ न गच्छेयो मार्या सोऽपि कच्छर्माचरेत्‌ " इति ॥
.ऋहतुरत्र सानदिनमारभ्य त्रयोदश दिनानि । परचमदिनमारभ्य दवादश
दिनानि वा।
यज्ञ संवर्वः--“ तो नेपेति यो मार्या नियतां व्रतचारिणम्‌ ।
नियमातिक्रमात्तस्य प्राणायामशतं स्मृतम्‌ ” इति; तदकामतः ॥

मख, ड, च. गण्डास्तिथिः। २क. ख, ग. ड. "मासं वि" ।

६८६ भ्गोपीनाथदीकषितविरविता- [गमधानग्रकरणम्‌]

( स्वास्थ्ये, ऋतौ गमनसाऽऽ्वश्यकता )

एतच्च समानदेशतिषयम्‌ ।
«८ ऋतृस्नातां तु यो मार्या संनिधौ नोपगच्छति ।
घोरायां भूणहत्यायां युन्यते नात्र संशयः” इति पराशरोक्तेः ॥

संनिधावित्युक्लयाऽसंनिहितस्य न दोष इत्युक्तं भवति ।
देवलः--५ यः स्वदारानृतुस्नातान्घ्थः पत्नोपगच्छति ।
भरूणहत्यामवाभोति प्रजा प्राप्ता विनदति "' इति ॥
स्वस्थ इति वचनादस्वस्थस्य न दोष इत्युक्तं भवति । सूतकादिषु ऋताव-
गच्छतो न दोषः ।
तथा च परनुः--“ सूतके बन्धने विप्रो हभ्यकन्यादिवनितः।
नैनप्ता छिप्यते तद्रहतावगमनादपि ” इति ॥ एनसा पापेन ।
व्यासः--“ व्याधितो बन्धनस्थो वा प्रवाततष्वथ पर्व ।
ॐतुकाठे तु नारीणां भणहत्या न युज्यते ” इति ॥
ऋतुकाल इतयनन्तरमगमन इति शेषः । योऽयमृतौ भायांगमननियमः
सोऽजातपुत्र परेव । ‹ जायमानो वै ब्राह्मणज्िमिक्रणवा जायते ब्रहमचरयेणधिम्यो
यत्तेन देवेम्यः प्रजया पितृभ्यः ' इतिश्तिगूखकसेनास्योपपत्तेः श्रुलन्तरक-
स्पनाया अन्याय्यत्वात्‌ ।
तथा च मनुः--“ ज्येष्ठेन जातमात्रेण पुत्री मवति मानवः ।
पितृणामनृणश्ैव स तप्मात्सवैमहेति ” इति ॥
कमेपुराणमपि- ५ ऋतुकालाभिगामी स्याचावत्ुत्रोऽभिनायते " इति ॥
एवं चैकपत्रोत्पादनेन शाल्ार्थस्य कृतत्वादाटण्ये च जाते न पुत्रान्तरो-
त्पादनमावश्यकमू, इति । केचित्त ऋतोनिमित्ततवासतिनिमिततं नेमित्तिकया-
हृत्तिरुचिता ।
स्मरन्ति च--
“ एष्टव्या बहवः पुत्रा यद्येकोऽपि गयां नेत्‌ "' [इति] इत्याहुः ।
ऋतुकाले भार्याया अपि मरतां भति गमनं नियतमन्यथा दोषः ।
तथा च संग्रहे“ ऋतुस्नाता तु या नारी मतरं नानुमन्यते ।
स्ता मृता तु भवेन्नारी सूकरी च पुनः पनः '' इति ॥
यमोऽपि-“ ऋतुस्नाता तु या नारी मतरं नोपगच्छति ।
तां म्आममध्ये वि्याप्य श्रूणघनीमिति बाप्तयेत्‌ '” इति ॥

[गमीधानप्रकरणम्‌] संस्काररत्नमारा । ६८७
( भदरतुगमनादिविचारः )

शूणभ्रीयमिति तां सयं ग्राममध्ये विख्याप्य परकटीकृलय पृथग्बासयेदिल्यु-
राधायः । अत्रापि संनिधाविति जेयम्‌ । मायभरित्तं तु पवोक्मेव हेयम्‌ ।
व्याभितादीनां स्लीणामपि भतार पत्य॒तावगमने न दोषः । अनन्तरोदाहूत-
व्यासवाक्ये पुटिङ्गस्याविवक्षिततवात्‌ ।
अदरृतावपि गमनमाह शरुतिः-
८ ता अत्ुवन्वरं वृणामहा ऋत्वियासनां विन्दामहै काममाविजनितोः
संमवामेति तस्मादतियात्लियः प्रजां विन्दन्ते काममाविजनितोः सम-
वन्ति वारे वृतः ह्याप्ताम्‌ ” इति ।
ऋस्वियादतुकालिकापुरुपसंवन्धात्‌ । आविजनितोः भूतिप्न्तमू । संभ-
वन्ति मिथुनी भवन्ति ।
धमैसतरेऽपि-“ भन्तराटेऽपर दार एव ब्राहमणवचनादरा पशनम्‌ » इति ।
याङ्गवल्क्योऽपि--“ यथाकामी भवेद्राऽपि ्लीणां वरमनुस्मरन्‌ ।
खदारनिरतश्चैव कियो र्या यतः स्मृताः ” इति ॥
वरमिन्द्रदत्तवरम्‌ ।
बृहृस्पतिरपि--“ ऋनुकालामिगमनं पूमिः कार्यं प्रयत्नतः ।
सदैव वा पर्ववर्ज्य द्लीणाममिमतं हि तत्‌ " इति ॥
विष्णुपराणेऽपि- ५ इति मत्वा खदरिषु ऋतुमत्मु नरो तरेत्‌ ।
यथोक्तदोषहीनेषु सकामेष्वनृतावपि ” इति ॥
यसतु--“ ऋतो नेपेति यो मायीमनृतो यश्च गच्छति ।
तुस्यमाहुरतयोः पापमयोनो यश्च पिश्चति ” ॥
इति बौधायनेनानृतौ गमननिपेध उक्तः स स्लियाः कामाभावे जेयः ।
कासांचिन्निषेधमाह व्यासः-
« नास्नातां तु ्ियं गच्छेन्नाऽऽतुरां न रनखलम्‌ ।
नानिष्टं न प्रकुषितां नाप्रशस्तां न गर्भिणीम्‌ ॥
वृद्धां वन्ध्यामदत्ता मृतपल्यामपृष्पिणीम्‌ ।
बहुपुत्रवती चैव गमने परिवर्जयेत्‌ ” इति ॥
छद्वादिदोपरहिता भरास्ता । न भशस्ताऽशस्ता तां वर्भयेदिलर्थः ।
शृद्धां सरजस्कामपि अशक्तं गरभधारणे । पुषििणी, ऋतुमती । तदन्याऽपु-
षिणी । अप्रक्षातैवा गतार्तेवा च गमनेऽनेन निषिध्यते । __
१ ह, अनन्त" । ।

६८८ भटटगोपीनाथदीक्षितविरविता-[गमीधानप्रकरणम्‌ ]
( ऋतुविशेषेण संभोगनियमादिविचारः )
बहुपुत्रवतीपित्र बहुपत्रब्देनेकादशप्रथृतिरेव संखा ग्राह्या ।
५ दशास्यां पुत्रानाधेहि " इति रिङ्गात्‌ ।
रतुविशेषेण संभोगनियमः कामश्षाते-
^“ पक्षजिदपे हेमन्ते नियमन्यतुषु उयहात्‌ ।
लियं कामयमानस्य जायते न बलक्षयः ” इति ॥
यत्त वागद्रीपे-“ त्यहाद्रपन्तदारदोः पकषदरषैनिदाघयोः |
सेवेत कामतः कामं हमन्ते रिरिरे बली ' ॥
इत्युक्तं, तत्र बलीलयमिधानेन दृष्टाथसवोक्तेयंथाबलं ग्यवस्था ।
रतिदेशमाह पैठीनसिः--
^ संवृते देशे भेथुनायाऽऽहयीत '” इतति । संहते परिभिते ।
देशाविशेषनिषेधो षिष्णुपुराण-
८८ देवद्धिजगुहूणां च व्यवायी नाऽऽभ्रमे मवेत्‌ ।
चैत्यचत्वरंरेषु न चैव च चतुप्पये » इति ॥
देवद्विनगुरूणामाश्रमे व्यवायी न म्रेदिलन्वयः। व्यवायो परधनं तदस्या-
स्तीति व्यवायी ।
रतिसमये दीपसांनिध्यमुक्तं रतिभरकाशे-“ दाण्मभीपे रतिं कु्यीत्‌ " इति।
ज्योतिनिबन्पे--““ दीपेऽप्रदीपे यः ङ्गं करोति मनुनो यदि ।
यावञ्जन्म दरिद्रत्वं लमते नात्र संशयः '' इति ॥
अयं च दीपो भारवयैव प्रज्वालनीयः ।
तुक्तं ततरैव--“ र्येव दीपं प्रज्वास्य पत्युशचित्तानुवतिनी ।
नमस्छृय तु मतीरं रमयेत्पह तेन तु ” इति ॥
दीपे शलाकां प्रज्वासय तेन दीपप्रज्वाटनं कार्य न तु साक्षादीपे।
« दीपेन दीपं प्रज्वास्य दर्री(्रो) व्याधिमान्मवेत्‌ "' ।
इति रेके दोषस्योक्तः ।
दीपलोपनं परुषस्य निषिद्धम्‌ ।
“4 दीपप्रोपनं पुंसां कूदमाण्डच्छेदनं शियः ।
अचिरेणेव काठेन वंशच्छेदो भवेदूधुवम्‌ " इति वचनात्‌ ॥
एतच सार्वत्रिकं दरष्वयम्‌ ।

१ ग, सीतिषु ।

[गमीषानप्रकरणम्‌ ] संस्काररत्नभाटा । ६८९
( दीपविस॑जने नियमः )

ज्योतिनिवन्पे । ( # आचारभकारो सम॑तिसंग्रे--
५ कृशचुकोत्थेन मरता दीपं नैव निवारमेत्‌ ।
आननोत्थेन वातेन हस्तपरंनातवायुना ॥
विसजेति पमुच्चायै छोपयेदीपमच्चलात्‌ ।
तावच्च तूष्णीं स्थातव्यं यावच्छेषः प्रशाम्यति " इति ॥

विसजेलत्र दीपः संबोध्यः। हे दीप विष्ठज ज्योतिरिति विष्ठनेयस्याथः।
अथटादश्चटेन । शेषो दीपशेषः । )

८५ प्रदोषकाले या नारी पतिपङ्ग समाचरेत्‌ ।
आयुष्यं हरते मतुः प्ता नारी नरकं त्रनेत्‌ ॥
पादो लद्मतनुश्चैव उच्छिष्टं ताडनं तथा ।
कोपं(पो) रोषं च(पश्) निर्मतप(त्पः) संयोगे न च दोषभाक्‌ ॥
कशयुफेन सम नारी मर्व: पतङ्ग समाचरेत्‌ ।
्िमिर्वैशच मध्ये वा विधवा मवति धुवम्‌ ॥
ताइपत्रमिरत्कणा यदि भेधुनमाचरेत्‌ ।
पश्चमे तमे वर्ष वेधग्यमिह जायते ॥
कामातुरेण पतिना संयोगे यदि याचिता ।
निवारयति तं नारी बालरण्डा भवेत्सदा ॥
(+ऋतुस्नातां तु यो मार्या संनिधौ नोपगच्छति ।
घोरायां भ्रूणहत्यायां पितृभिः सरह मज्ति ॥)
कु्कुमं चाञ्जनं चैव ताम्बूढं सिन्दुरं तथा ।
पौतवं च कुपुमं संयोगे च शुभावहम्‌ ॥
नमस्छृत्वा(लय) मतृपादौ पश्चाच्छय्यां प्माविरेत्‌ ।
नारी सुखमवाम्रोति न चेहुःखस्य मागिनी ॥
गठत्ताम्बरूहवदनां न्नामाक्रन्दरोदनाम्‌ ।
दुर्मुखं (खी) च श्ुधायुक्तां संयोगे परिवर्भयेत्‌ ॥
भवुंच्छिष्टं सदा मोज्यमन्नं ताग्बूलमेव च ।
उच्छिष्टं न तु मृञ्ञीत गृहस्थो ह्यधरं विना ॥

% धनुिहान्तगीतो मन्थः क. ख. पुस्तकयोनास्ति । + धनुधिहान्त्तो ° भरन्थः ल. इ.
च. पुस्तकेषु नास्ति । †

। १ ग. “शे-क । २ च, स्मृखथंसं' ।

६९० भष्टगोपीनाथदीकषितपिरविता - [गभीषानप्रकरणम्‌]
। (ऋतुगमने विशेषः )
दीपेनाऽऽत्मतनुच्छायां भर्श्चोपरि चैत्यजेत्‌ ।
तो दंपती दरिदरत्वमध्ुवीतां विनिधितम्‌ " इति ॥
स्नाने तदुत्तरं च विशेष उक्तः स्एृतिसंग्ररै-
५ कोष्णेन वारिणा स्नायात्सनाताऽऽदौ रविमक्षयेत्‌ ।
ततो मती प्रक्षितव्यः कुर्यात्तव माषणम्‌ ' इति ॥

क्रुतुगपने विशेषो गृ्सूत्र-
“८ चतु्यार स्नातां प्रयतवच्रामटंकृतां ब्राह्मणसंमापामाचम्योपहृयते » इति ।

सातां कत्लानाम्‌ । मयतवस्चां शद्धवक्ञाम्‌ । अलंकृतां गन्धारंकारिभूषि-
ताम्‌ । बराह्मणसंभाषामकोटिदव्राह्मणेन सम्यग्भाषा भाषणं यस्याः सा तामू।
एतादृशीं स्ियमाचमनं डता समीपमाहयत इटर्थः।
(%ज्योतिग्रन्ये--“ ताम्बूटमादौ चवित्वा मार्याप्गं समाचरत्‌ " इति ।
शौनकीये--“ एकपुगं पद श्रेष्ठं द्वप निप्फलं भवेत्‌ ।
अतिश्रेष्ठ त्िपूगं च अधिकं नेव ददयते ॥
दवा्िशलर्णकं चैव ददयात्परवमहीभूने ।
चतुर्विंशतिपण च सामन्तानामुदाहतम्‌ ॥
दशाष्टपणकं जेयं जामतणां विशेपः ।
द्वादशपणं विदुषे बैनधुनां दशपभैकम्‌ ॥
अष्टपणं च सर्वेषां सामान्यं तु्रपणैकम्‌ ।
तिपर्णं तु न दातव्यमेकपरणं तथेव च ॥
षटूप्णं तु प्रदातव्यं रिपूणां तु विरेषतः।
एकदवित्रिचतुष्पश्चषड्मिः पगे; फठं कमात्‌ ॥
पणैमूढे मवेद्याधिः पणभ्रे पापप्ंमवः |
चरणप्णं हरत्ययुः शिरा बुद्धिविनाशिनी ॥
उर्व विकटं धारय प्णमेकं तथैव च |
अङ्कष्ठन्रूणेटेपं च चि(वि)तं घनदायकम्‌ ॥
अनिधाय मुखे पणं पुं खादति यो नरः ।
सदा जन्मदष्री (दः) स्यादरन्ते न स्मरते हरिम्‌ ॥

# धनधिहान्तगेतो ग्रन्थः क. ग. पुस्तकयोरेव ।

१. इ, च. 'टिल्येनाकुटिस' । २ ग, वधूनां ।

.[गमीषानप्रकरणम्‌] संसाररतनमाला । ६९१
( ऋतुगमने विशेषः, संभोगङ्काले नियमाः )
तर्जन्या नूर्णमादाय ताम्बूढं न तु खादयेत्‌ ।
यदि वा खादयेन्मृढो रोरवं नरकं त्रनेत्‌ ॥
कनिष्ठानामिकामध्यातर्जन्यङ्कष्ठयोगतः ।
शोको हानिल्तथा मूत्युरनेशवयायुषी क्रमात्‌ ॥
अङ्केन तु लेपेन पतवैपिद्धिप्रदायकम्‌ ।
जयच्ञीवस्रलामादि भविष्यति न पश्यः ॥
वामहस्तेन खादेन्न ख्ीस्तेम तथेव च ।
यदि वा खादयेन्मुढस्तस्य रक्मीविनश्यति ॥
दिवा खदिरप्तारेण तम्ब तु सुशोभितम्‌ ।
राश्नो सदिरपतारेण शक्रस्यापि भियं हरेत्‌ ॥
परातःके फलपिकयं चरणौधिक्यं तु मध्यतः |
निरि पर्णाधिकं भक्षत्तस्य रक्षपीविवभरते ॥
क्रमुकपतारं त्रिवारं द्विवारं पणेप्तारकम्‌ ।
लादिरेण स्तरैकं च उल्कषेत्सर्वदा बुधः " इति ॥ )
संभोगकाठे सिपमकश्कां कृतवा भोगं कुर्यत्‌ ।
८ सकश्चुकरतिं कृत्वा स्तैढं खानमाचरेन्‌

इति रतिमकासे मायरित्तशरवणात्‌ । पैयुनकाले तजैन्यां रौप्यं चेततत्परि
ल्याञ्यं शिखा च विसजेनीया ।

८८ तर्जनीं रोप्ययुक्तां ्रह्मग्रन्थियुतां शिखम्‌ ।
भोजने पेथुने मूतर कुर्वनकृच्छरण शुध्यति ”
इति संग्रहे परायश्ित्तश्रवणात्‌ ।
संभोगोत्तरकृत्यं धर्मसूते--“ उदकोपस्पशंनम्‌ ” इति ।
उद्कोपस्पदीनं सानम्‌ । एतचतुकाल इति व्यारपातपुञ्यलादृता ।
परशशरोऽपि--“ ऋतौ तु गर्मशङ्कित्वात्छानं मेधूनिनः स्मृतम्‌ ” इति ।

एतच सानमशिरस्कम्‌ । ऋतुगमननिमित्तकलानं प्रय --

५ अहिरस्कमेव मजनं कुयात्‌ ” इति बृहद्रसिषटोक्तिः ।*

अरतौ तु र्सूत्र--
१८८ हेपान्प्ज्ञास्य पादौ चाऽऽचम्य प्रोक्षणमङ्गानाम्‌ " इति ।

६९२ मदगोपीनायदीक्षितविरिता-- [गभीधानपकरणम्‌]
( भायोगमने नियमाः )
पराशरोऽपि-“ अनृतौ तु यदा गच्छेच्छौचं मूत्रपुरीषवत्‌ इति ।
ज्लीणां तु न सानपादभक्षारने । तासामश्ुचितवामावा्‌ ।
तथा च दृद्धशातातपः-
५ उमावप्यज्ुी स्यातां दैपती शयनं गतौ ।
शयनादुत्थिता नारी शुचिः स्यादह्ुचिः पुमान्‌ ” इति ।
गर्भोतपत्तावाहात्रिः-
५ पण्मापतान्कामयेन्मर्ल्यो गर्भिणी स्ियमेव हि ।
आदन्तजननादृध्ैमेवं धर्मो न हीयते ” इति ॥
एवकारः षण्मासानिलयनन्तरमन्वेति । न चैवं “काममाविजनितोः संमवम्ति”
इत्यनया श्रुत्या पभरसवपर्थन्तं गमनस्याभ्यनुङ्ञातत्वादनेन विरोध इति षाच्यम्‌ ।
तत्र प्रसवापरपयोयविजननशम्देन “ अत ऊर्व प्रतिः स्यात्‌ इति पारिभाषि-
` कस्यैव विजननस्य ग्रहणान्न विरोधः । आदन्तजननादूष्वं बालके जाते तस्य
दन्तनननादुरध्यं गच्छेन्न तु ततः पूवैमिलर्थः ।
मात्स्यकरयपाभ्यां वषदरादशकादुष्वंमृतोरमाप्तावपि गमनयुक्तम्‌-
““ वदरादशकादुध्वं यदि पुष्पं बहिनेहि ।
अन्तः पुष्पं भवत्येव पनपतोदुम्बरादिवत्‌ ॥
अतत्र प्रकुर्वीत सखीपङ्गं बुद्धिमा्रः " इति ॥
व्षद्रादशषकादितिश्रवणादर्थापूवं गमनं निषिद्धमिति हेयम्‌ ।
चतुर्थीकमंसंबन्धिगमनं तु भवयेव तस्य वैधत्वात्‌ ।
आश्वलायनः“ दी्षितस्तु मारयते पित्रोः प्राग्वत्सरादिजः ।
नेयाद्धार्या प्रयलेन ऋतावप्यथितो बुधः ” इति ॥
नेयान्न गच्छेत्‌ । अधितः प्राथितः । भोगार्थं भायंयेति शेषः।
^ प्राप्रनोदशेनात्पलीं नेयाद्रत्वा पतत्यधः ।
व्यथीकारेण शुक्रस्य बरद्महत्यामवापरुयात्‌ ' ॥
इति दक्षाश्रलायनाभ्यां निषेध उक्तः स वहष्टचादिविषयः। तेत्तिरीयैस्तु
रागपराप्तौ गमनं कार्यमेवेति सुदशेनः ।
त्रिरात्रमध्ये रनसखलागमने मायधित्तमाह याज्गवस्क्यः--
५ त्रिरात्रान्ते धृतं प्रार्य गत्वोदक्यां विदरुध्यति '› इति ।

१ख.ग. ह. च. ध्यज्ञेःपि'।

[गमीषानप्रकरणम्‌) संस्काररत्नमाखा । ६९१
( गमौषानाकरणे मायधिक्त््‌ )
त्रिरात्रान्त उपवासत्रयान्त इटयर्थः ।
“ रनखलां तु यो गच्छेदुपवाप्तत्रयं चरत्‌ ।
ग्वा घृतं प्तमन्नीयात्ततः पापात्स मुच्यते ? इति मरीच्यक्तेः ॥
स रजस्वलागामी । एतचाकामतः । कामतस्तवाह्‌ संवपैः--
५ रजस्वलां तु यो गच्छेद्रभिणी पतितां तथा ।
तस्य पापिरुद्धवर्थमतिकृच्छरं विशोधनम्‌ "' इति ॥
अयं च गभिणीगमननिषेधोऽनन्तरोदाहूतात्रिवाक्यानुरोषेन सप्तममासमार-
भ्यैव प्रवति ।
ग्भाधानाकरणे प्रायधित्तमाहाऽऽग्बलायनः--
“८ गमोधानस्याकरणात्तप्यां जातस्तु दुप्यति ।
अकृत्वा गां द्विजे द्वा कु्ां्वनं पतिः ” इति ॥
अकृत्ेयनन्तरमपिकब्दोऽध्याहायैः ।
५ प्रायश्चित्ते कृते पश्चादतीतमपि कर्म वे ।
कार्यमिलेक आचाया नेदन्ये तु विपश्चितः " ॥
इति वचनसंवादात्‌ । गां द्विनाय द खाऽदरखाऽपि गाधानं परति; पवनं
कुर्यादित्युत्तराधार्थः । एतच प्रायश्चित्तं केवलस्य गभांधानस्य युखूयकालान-
तिक्रान्तेन केवलेन पंसवनेन सह क्रियायां; पुस्यकालातिक्रान्तेन पंसवनेन
सह क्रियायां तु पूर्राक्तं इृच्छरात्मकं जेयम्‌ । अथवोभयत्रापि समुचयः ।
एतच गर्भाधानं पासादिडुभाङ्ुभफलानि विचायं खस्पे दोपे एर शान्ति
कृत्वा शुम मुहू कर्तव्यमेव न तु शुभकालिकिखयिन्षा । भ्रभूतदोपे तु परथमतों
शान्तिमेव ृतवाऽगर श्॒भकालिक ऋतौ प्ते कायम्‌ ।
तथा.च ज्योतिर्वसिष्ट- ।
^ प्रमूतदोषं यदि हर्यते तत्पुष्पं ततः शान्तिककरममं कार्यम्‌ ।
विवर्जयेचचैव तथेकशय्यां यावद्रनोदशैनमृत्तमेऽहि ” इति ॥
, ऋतौ मभूतदोषलवं नामानेकदोषवं महादोपवं वेति द्रष्टव्यम्‌ । महादो-
षास्तु वैधव्यप्रदत्वकुटिलस्वसंततिनाशकत्वादिरूपाः।
उधोतिष्करश्यपोऽपि-
८८ तिथिवाप्तरपिष्ण्येषु पुप्यं दुष्टेषु दश्यते ।
गमनं वर्जयतततर पुनः श्तु दशनात्‌ '” इति ॥
१ ग. ज्योतिष्प्रका क्य

६९४ मषटगोपीनाथदीतषितपिरचिता- [गमीधानप्रकरणम्‌]
, ( गभौधानप्रयोगः )

अर परभृतदोषे शुभकालिकत्वपिक्षाया विधानादभभूतदोषे तसिमभेवर्त
शान्तकरमोततरं गरभाधानाुष्ठानमभ्यनुहञातं भवति । तच्छान्तिकमं शान्तिरत्न-
मालायां द्रष्टव्यम्‌ ।

अथ गर्भाधानप्रयोगः।

तत्र रजोददोने सति त्रिरात्रं रनस्वला स्री, आञ्ञनाभ्यञ्जननिलयस्ानदिवा-
सखापागन्यादिस्परेरज्जुसर्गबहिगंमनपरेखनच्छेदनदन्तधापनर्मांसाशनग्रहवीक्ष-
णदेवतावीक्षणा शछीलाचरणताम्बूलमक्षणतारुट्तादिवन्धनवल्नान्तरधारणपी-
ठशययाधिरोहणहदिदरागन्धमार्यादिधारणकांस्यपात्रमोजनगुखकशोधनक्रीदा्षि-
र्पक्रियाग्रहकमाध्वगमनरात्रिभोजनश्निरोषरेखननखनि्न्तनपरपुरुषावक्षणह-
सनबहु भाषणवहु भोजनादीनि वरयेत्‌ । त्रिराश्रपशुचिसितष्ेत्‌ । दग्धे शरावे
मुञ्जीयात्‌ । पेयमञ्जिना पिवेन्महता मृन्मयेन वा पात्रेण ताम्रेण वा । प्रथमतो
तु हदिदरागन्धमास्यादिधारणे ताम्बृ्मक्षणे च न दोष इति विशेष; । अन्य-
त्समानम्‌ । स्मारतगाह्यो; कर्मणोः पञ्चमेऽहनि स्लाताऽधिकारिणी भवति ।
भोति कणि चतुरथऽहन्यपि साताऽधिकारिणी ।

कती रजोनिषटत्तौ सल्यां चतु्यीदिज्रयोदश्यन्तास्वेकादशीज्योदशीरहितास
रात्रिषु मध्ये, अन्यथा पञ्चम्यादिषु मध्ये यस्यां कस्यांचिद्राजरौ षष्ठचष्मी चतुर्थी.
चतुदैस्येकादशीपूणिमामावास्याव्यतिरिक्तायां यस्पांकस्याचिद्िष्यादिरहितायां
क्षयाहादिश्राद्धासवद्धायां च तिथौ रविभौमदनेथरव्यतिरिक्ते यसिन्कर्सि-
धिद्रासरे श्रवणरोदहिणीहस्तानूराधास्वातीरेवत्युत्तराशततारकास्येषु नन्मनक्ष-
त्रभिन्नेषु नक्षत्रेषु यसिन्करिमधिन्षत्र उत्पातपापग्रहेरदुपितेऽतिसंकटे पृष्पभर-
विष्ठामृगशीषधिनीचित्रापुनरवस्वन्यतमे नक्षत्रे वा भुभस्थानस्थिते चन्द्र मेष-
दधिकमकरकुम्भग्यतिरिक्ते रपे च गर्भाधानं कुर्याद्‌ ! तत्र युग्मासु पत्रा ।
अयुग्मासु कन्याथी । नात्र गुरुुक्रास्तपटमासादिनिषेधः ।

[9 वे भ

कती ज्योतिर्ितभोक्ते सुमहते भरातः कृतनिलक्रियः सभां आचम्य
प्राणानायम्य देशकाखौ संकी ॒ममैतद्धार्याधिकरणजनिष्यमाणसर्वगर्भसं-
स्कारातिशयसिद्धिबीजगभेसमुद्धषैनोनिवर्णकषेत्रसंस्ारसिद्धिद्रारा श्रीपरमे-
शरमीयधेमस्या गर्भाधानं करिष्य इति संकरप्य तदङ्गं गणपतिपूजनं पण्याह-
वाचनं मात्कापूजनं नान्दीश्राद्धं चोक्तरीलया दुर्यात्‌ । अत्र ब्रह्मा प्रीयदा-
मिति विकेषः। ।

[गमीषानप्रकरणम्‌ संस्काररत्नमाला । ६९९
गभीधीनप्रयोगः )
ततो रात्रावाचाररतनमालोक्तरीलया शय्यां परिकरप्वाहतवच्ां सुगन्धानु-
लेपनां ताम्बूादिना सुषासितवक्तां पएषैमासयैपरपणेधालंरतां सगन्धं
भिरात्रतरतेनाटपभोजनेन वा कृशां पथमं रिषटेनाकुटिरेन ब्राह्मणेन शुद्धभावेन
कृतसंभाषां शय्यामारूढां स्वयमपि तथैव पभरस्वाऽऽचम्य निवीती भता त्म.
न्यां रौप्यं धरत चे्तज्निष्कादय शिखां विसस्य, ‹ ॐ विषरयोनिं कस्पयतु ०
पतगा मव ' इत्येतैः सुरतार्थं समीपमाष्येत्‌ । ततस्तां दीप्समीप एव वामभागे
शय्यायां ्ाययिला,
५ ॐ सं नान्नः प्त हृदयानि प्रं नाभिः सं त्वचः ।
सत्वा कामस्य योकरेण युञ्ञाम्यविमोचनाय '” इति सुरतं करोति।
“५ ॐ चाक्रवाकर संवननं यन्नदीमभ्य उदाहृतम्‌ ।
यचयक्तो देवगन्धर्वसेन संवनिनो स्वके ” इति गुखमीप्सते ।
« ॐ मूः प्रजापतिनाऽप्युषमेण स्कन्दयामि वीरं धत्वा " ।
(५ ॐ भूवः प्रजापतिनाऽत्य॒षमेण स्कन्दयामि वीरं धत्खापरी " ॥
५“ ॐ सुवः प्रनापतिनाऽत्यषुमेण स्कन्दयामि वीरं धत्लाप्तौ
इतः प्रतिमत्रं रेतोऽवस्कन्दयेत्‌ । अधिकं चेतुष्णीमेवावस्कन्दनीयम्‌ ।
एतेषु मत्रष्वसावितिपदं निष्कादय तत्र भायीया; संबुद्धा दान्तं नाप
गरह्म्‌। यथाऽपुक्रद इति । नानाविधसुरतमरकारास्तु पचसायकादिकायश्षा-
सप्रन्यभ्यो द्रष्टव्याः । यदि कामयेत स्रीरित्ङ्कलीरितिवचनात्स्ीणामेव नन-
नायोपगमनं चेत्तदा रिङ्गविरोधाद्राक्यशेषविरोधाच मच्राभाव इये ।
अन्ये तु जातिनिरदेशत्पुिङ्गस्याविवक्षितत्वाहुहितृएुत्ादिपुंनननस्य विध
मानत्वाद्रा लिङ्गाथवादात्रिरोधान्न मच्राभाव इलाहुः।
ततो यज्ञोपवीलयरिरस्वं लानं कृतवा निष्कारितं त्जनीधृतं रौप्यं एुनस्त-
जनयां धृत्वा शिखां बद्ध्वा पौराणाचमनपराणायाम कृत्वा विष्णुं ससमरेत्‌ ।
ऋतुग्यतिरिक्तकारे गमने तु पादम्तालनाङ्गमोक्षणे एव न स्नानम्‌ । रेपः
्षारनं स्वत्रापि । ततः पृथकशयनौ भवतः । भायीयास्तूभयत्राप्यगुचिता
ञै्ास्ति । ऋतुव्यतिरिक्तकाले स्वेच्छातो न गच्छेत्‌ । सरीच्छया गच्छसु नेव
वुष्यति ।
ततः श्वोभूते निलयनिवर्तनानन्तरं ब्राह्मणेभ्यो भूयसीं ५ द्वा देवता
विष्ज्य ब्रह्मणान्भोनयेत्‌ । अन्यदपि कुलाचार चे्ततस्व, कंतैव्यम्‌ ।
त

१ क, 'रत्नोक्त । २ ग. ^स्प्यासंह' ।

६९६ भहगोपीनायदीक्षितविरचिता -- [गभाषानपरकरणम्‌]

( गभाधानप्रयोगः )
नान्दीश्राद्धोत्तरं वा देवताविसजेनम्‌ । ब्राह्मणमोजनभूयपरीदानादिकं तु
द्वितीयदिन एव । परधानातपूषैमेतत्करणस्या लयन्तविरुद्धत्वादेतेषां प्रथानोत्तरा-
त्वस्यैव सर्वत्र दृषटत्वात्‌ । स्वीषयुपगमनानि समत्राणि भवन्तीत्याज्ेयो मुनि-
मन्यते । प्रतिप्रधानं गुणाषत्तिरिति तदाशयः । बादरायणस्तु यद्टिवाहोत्तरं
चतुर्थ्यां राऽ्यापुपगमनं यच रजोदशीनोत्तरं चतुथ्यौदि प्रपगमनं तदेव समश्रकं
नान्यदिति मन्यते । प्रथमस्य स्ञीसंस्काराथंत्वाद्वितीयस्य गमौधानाथतवादि
लयाय । यदि दैवाचतुीक्ै न कृतमृतुशच ्रा्षस्तदा पूर्वृच्छरमकपायधि-
पूर्वकं चतुथौकम कृत्वाऽनन्तरं गमौधानसंस्कारः कर्तव्यः । वुषटपासादौ
प्रयमरजोदर्चने ताम्बृहमक्षणादिमङ्गलाचारं न कुयात्‌ । द्वितीयादौ शुमशान्ति-
पूरकं कुर्यादिति केचित्‌ । प्रथमे वुष्टरजोदशेने द्वितीयं भती्षेत्‌(त) । तस्मन्नप्य-
शुभे विस्तारेण शान्ति कुर्यादिलयप्यन्ये । प्रथम एव यथाशक्ति शान्ति चरत्‌ ।
द्वितीयादावप्यशुमे विस्तारेण शान्ति कृत्वा मङ्गलचार गभीधानं च कुया-
दिल्यपरे । तृतीयेऽपि दुष्टेऽतिविस्तारेण शान्ति कृत्वा गभाधानं कुर्यात्‌ । न
तु प्रथमद्वितीययोः शान्ति कृत्वाऽपीति बहवः । ततर युक्तं ग्रामम्‌ । अत्रेकस्ि-
ज्प्यश्ुमे परमृते दोषे वक्ष्यमाणा शान्तिः काय । द्वि्राव्रशुभसंनिषाते तु
तत्मूचितवहवुमनिरासाथेषकष्यपाणाहुतिसंस्याविद्वा काया यथाशक्ती-
त्यादि ज्ञेयम्‌ । इति गर्माधानप्रयोगः ।

एवं कृतेऽपि गभीधाने यदा गर्भो नोत्पद्यते तदा भरतिवन्धकीमूतमेतनिद-
स्यथ नारायर्णवछिनागवबली कार्यो । तत्र यद्यपि वौधायनसूतरस्यैव यरर्वैदिना-
मभ्यहितसेन प्राहयतवं तथाऽपि नागवटिपत्रसयेदानीमनरानुपलम्भौद्वा्च एव
नागवलिपरयोगः परदश्यते । बौधायनोक्तनारायणवलिविधिसखेऽपि संनियोग-
शिषटत्वाद्वाईटच एवोच्यते । (# बौधायनसूत्रोक्तरीत्या क्रियमाणे त्वधनरती-
यन्याय आप्तेति | ) /

अथ नारायणवदिग्ह्यपरिरिष्म्‌-

५ अथ नारायणविरवाकवत्सराच्लुदधे कठे शुङ्कैकादरयां स्नातः शुचौ

देशे विष्णुं वेवखतं यमं च यथावदभ्यर्च्यं तद्रे तिमिश्रान्मधुघ्रषु-

# धनुधिहान्वगेतपरन्थस्थाने ख. पुस्तकेऽन्यथा प्न्य: स यथा--““वौधायनसूत्रोक्तस्येदानी-
सतीव प्रचाराभावान्‌^” इति ।

9 क. "णना । २ क. ख. “जुषाम"। 3 क. “म्भाद्रट्वृ । ५ स. ड. च. श्वृच्य प" ।
५ क. त्वार । ६ ख. ठ, 'हुवृच्य ए"! ५ ग. विगृह्य । ८ ग. शिष्टे । अ*।

[नारायणबरिप्रयोगः] संस्काररलमाखा । ६९७

तान्दश पिण्डान्वष्णुरूपं प्रतं ध्यायन्कादयपगोत्ापो विषणुदैवतायं
ते पिण्ड इति दक्षिणाग्रपु दर्भेषु दक्षिणामुखः प्राचीनावीती पराचीनेन
पाणिना दत्वा पिण्डानध्यादिभिरम्यच्यं प्रवाहगान्तं कृत्वा नां
क्षिपेत्‌, अथ रात्रावयुमान्तरह्मणान्निमच्येपोपितः श्वो मध्यंदिने
विष्णुमम्यच्यैप्रतमदिरय ब्ाहमणनेकेदि्टविधिना भोजयित्वा त्रप
ब्राह्मणप्तमीपे पिण्डविपिना निनयनान्तं तृप्णीं क्रत्वा विपणे ब्रह्मणे
शिवाय सपरिवाराय यमाय च विष्णो अयं त पिण्ड इत्येवं चतुरः
पिण्डान्मक्तशेपेण दक्षिणपतस्थं दस्वाऽथ पञ्चमं कादयपगोत्र देवदत्तेति
प्रेतं ध्यात्वा तदूषाय विपणो अयं त इति ददयादथाऽऽचान्तान्दक्ि-
णया पतेप्यैकं तेषु गुणवन्तं विशेषतो व्रामरणगोहिरण्यैः प्रेतरू-
दधया तोषेदथ तैः पवित्रपाणिभिः परेताय कारयपगोक्रौय ते तिदयो-
दकाञ्चटिरिति तिरोदकं दापयित्वऽनेन नारायणत्रलिकि्म॑णा भगवा-
निविप्णुरिमं देवदत्तं श॒द्धमपापमहं करोतिति वाचयित्वा विपूनेदेष
नारायणवरहिकस्प एवमन्यामपि खामिमतदेवतां यमद्वितीयायामम्यच्थै
विधिमिमं कुर्यात्सोऽप्यनमपापं करोति न तु पुण्यकरतोऽपि बह्धिमिनम-
कृत्वा पाररोक्रिकं कुयात्कृतं नोपतिषठतेऽन्तरिकषे विनश्यति तस्मा्यथा-
संमवमपि कुर्यात्‌ " इति ।
देवदत्तेति तत्तन्नाप्न उपलक्षणम्‌ । प्रेतस्य नापाङ्गाने कारयपगोत्र विष्णु

म 9

रूप प्रतेदयेवं ध्यानम्‌ ।
अथ प्रयोगः ।
कती शरठैकादरयां नदीतीरादिश्ुचौ देशे स्रानादिनिलक्रियान्त आचम्य

प्राणानायम्य देशकालौ संकीलं पदीयकुलामिवृद्धिभतिवन्धकमेतस्य भतत्व-

१

निषस्य्थं नारायणवलि करिष्य इति संकरप्य कलश्स्थापनविधिना स्थापित

हीम

कटशद्रये सुवणेनिपितप्रतिपयाविष्णुपावाहयामि वैवस्वत यममावाहयामीति
क्रमेणाऽऽबाह्म परुषप्रक्तेन यमाय सोममिति च क्रमण पाडशापचारः . सपूञ्य
ततपुभागे रेखायां दक्षिणेग्रकुशास्तरणान्ते न्धतां विष्णुरूपी मेत इति दशस
स्थानेष दक्षिणसंस्थमपो निनीय तत्र पधुधृतयुनान्दश पिडान्तिलान्कार्यप-

१ ग. श््मणमेको' । २ क. श्रयितिति'। ३ ग.ड. त्वा तेन। *्ग.न्च. कसर ।
५दस.ग. उ. च. श्मिय'।६ग.ड. तिक्र ।७ख.ग.ड.च णात्र । < ग. ति

कुशस्थने द* । ९ क, “र्थाने द्‌” । १०ख.ग.उ.च. यम ।
८८

६९८ भदगोपीनायदीक्षितविरचिता- [नागबदिः]

गोत्राभुकमेत विष्णुदैवतायं ते पिण्ड इति दक्षिणायुखः प्राचीनावीती दक्निणा-
रेषु कुशेषु पराचीनेन पाणिना सव्यं जान्वाच्य विष्णुरूपं मेतं ध्यायन्दधात्‌।

ततो गन्धादिभिरभ्यच्यै प्वाहणान्तं कृत्वा नादौ क्षिपेत्‌ । तस्यामेब
रात्रौ श्वः करिष्यमाणश्राद्धे क्षणः क्रियतामिलेवं पञ्च ज्ीनेकं वेत्येवमयुगमा-
न््ाह्मणाऽभाद्धोदेशेन निमन्त्योपोषणं कुर्यात्‌ । श्नोभृते पध्ये विष्णुमभ्यच्य
मेतं॑विष्ण॒रूपिणयुदि्येकोदिष्टविधिना पादपक्षाटनादिवृ्तिपश्नान्तं कृत्वा
बराह्मणसमीपे पिण्डपितुयङ्गवदु्ेखनायुदकनिनयनान्ते तुष्णीं कृत्वा विष्णवे
बरह्मणे शिवाय सपरिवाराय यमाय च नाममग्रैधतुरः पिण्डान्द्वा विष्णो
अयं ते पिण्ड इति विष्णुरूपं मेतं ध्यायन्पश्चमं पिण्डं दखाऽचनादिप्रवाहणान्तं
तृष्णीं ृतवाऽऽचान्तान्त्राह्मणान्दक्षिणया संतोष्य तेष्वेकस्मै गुणवते मेतबुद्धा
वह्ञाभरणगोदहिरण्यादि दसा, एकपक्षे तस्मा एव दा, भवन्तः प्रेताय तिलो-
दकाञ्जखिदानं कुर्वन्त्विति वदेत्‌ । ते च पवित्रपाणयः सकुशतुलसीपत्रतोया-
स्रि परेताय काहयपगोध्रायापुकरशमगे विष्णुरूपिणेऽयं तिलतोयाञ्जलिरिति
दधुः ।

ततो व्राह्मणान्वाचयेत्‌ , अनेन नारायणवलिकर्मणा भगवानिवष्णुरिग॑ मेतं
शुद्धमपापमरह करोत्विति । ततो विपरास्तथाऽस्त्विति पत्यूचुः (परति्रयुः)। ततः
केता लाता भुञ्ञीतेति । इति नारायणवदिपयोगः ।

अथ नागवरिः।

[3

ततर शौनकः--५ अथ वक्ष्यामि पस्य पंस्कारविपिमूततमम्‌ ।

पिनीवास्यां पौणमास्यां कारयेद्धिभिवत्ततः ॥
पश्चम्यामथवा कुर्यादा छेषाघु दिनेऽय वा ।
कृतत्व विप्रः पूर्वजन्मनि वा पदि ॥
स्नात्वाऽऽगलय ततो ब्रह्मदण्डं दद्याद्वि जातये ।
ववे प्रख्यापयेच्ापि चत्र धतुर्द॑श ॥
वधेऽस्मिज्ञन्मनि कृते रोहदण्ड द्विजातये ।
दचात्पापविशुद्धयर्थ श्रोत्रियाय कुटुम्बिने ॥
विप्राय दण्डमृस्यं वा ह्यमावे पतति दापयेत्‌ ।

° साक्षद्रधात्कमकर्ुरेतदेव प्रदापयेत्‌ ॥
निष्क्रयं दविनिष्कं वा निष्कमेकं कनीयपतम्‌ ।
अनुमल्यादिकवूणां निप्कमर्थ तद्रधेकम्‌ ॥

[नागब] संाररतनपला । ६९९

वित्तशाव्यं न कुवीत दवाद्वित्तानुपारतः।
अनुत्तां च गुरोरुब्धवा पं्छु्यात्तदनन्तरम्‌ ॥
्रियगुत्रीहिगोधूमतिलपिष्टेन वेकतः ।

एकत एतदन्यतमेनेकेन पिष्टेन वेयर्थः।

करत्वा सपाकृतिं तेन नवश निधाय च |
अनेन वक्ष्यमाणेन मन्रेण प्रार्भम्दहिम्‌ ॥
एहि पूरव मृतः पपं अस्मिन प्माविश ।
संसकाराथमहं सक्या प्राथैयामि समाहितः ॥
वख्ोपवीतगन्धाचैरक्तैः कुमुमादिमिः ।

कतौ पुष्पाज्ञलि द्वा प्रणिषद्य हरेदहिः ॥
्रक्षाटिताङ्घ्रिपाणिस्तु ह्याचम्योपविेदरुवि ।
कुयात्सस्कारप॑कं प्राणायामपृरःतरम्‌ ॥
यज्ञोपवीतिना कार्यं पूषपतस्कारकरम तु ।
लोकिकं प्रतिष्ठाप्य समिदाधानमाचरेत्‌ ॥
ततोऽगनेरथिदिग्मागे मूमिं सप्ो्ष्य वारिभिः ।
विरतिं कृत्वाऽय संस्तीयं कुरर मेयकाग्रकैः ॥
परयकषयतनि परिस्तीयं परिषिच्य प्मचैयेत्‌ ।
कृत्वेधमाधानपर्यन्तं पटपात्राप्तादनादिकम्‌ ॥
आघारौ चक्षुषी हूत्वा सर्पिपराऽथ यथाविपि ।
स\ गृहीत्वा यत्नेन चितिमारोपयेतपुधीः ॥
अपः स्पृष्ट स्यृशेच्छरत्रे गत्वा चा्िप्तमीपतः।
सुवेण जुहूयादाज्यमगरो व्याहतिमिज्ञिमिः ॥
सर्प्ये जुहुयादाज्यं म्याहत्या तु समस्तया ।
आउ्यरोषे सवेणैव पैदेहे निषेचयेत्‌ ॥
समसतामिर््याद्तिमिः पाणिना चमप; ।
तमम्युक्ष्यन्चे रक्षेति चितावर्चिं समर्पयेत्‌ ॥
सुवं तत्र निधायाथ यत्तपात्राणि बर्हिषा ।
चिति प्रदक्षिणं कृत्वा प्रणिपत्य क्षमापयेत्‌ ।
उपतिष्ठेदद्यमानं नमोऽस्तु सपेमनच्रतः ॥
ज्ञानतोऽज्ञानतो वाऽपि कृतः सरपैवधो मया ।
प्वनन्मनि वा 4 तततर् तवं मल मे ॥

७००

भटगोपीनाथदीक्षितवरिरचिता-- = [नागवरिप्रयोगः]

इति संप्राथ्यं नागेन्द्रं स्ात्वाऽऽगलय पुनः पुनः ।
क्षीराज्येन ततश्चा प्रोक्ष्य ग्याहतिमिलिभिः ॥
हुते सर्पे जटेनापनिमभिषिश्वेत्ततः परम्‌ ।
नास्थिपचयनं कुर्य्पनात्वाऽऽचम्य गृहं ब्रजेत्‌ ॥
ब्रहमचयादिकं कार्य तरिरा्रच्छुद्धिरिप्यते ।
चतुर्थेऽहनि संप्रति सचे स्नानमाचरेत्‌ ॥
पृतपायप्तमकष्यश्च द्विजानष्टौ तु मोजयेत्‌ ।

कती नामपविप्रानर्चयेदवक्षयमाणकेः ॥
सर्पोऽनन्तस्तथा शेपः कपि नाग एव च ।
काटिकः शद्पाटश्च मूधरश्च प्रकीतितः ॥
पादुप्रक्षाटनं कुय॑दिभिनीमपरः पृथक्‌ ।
गन्पुष्पक्षतधृपदीपाचेरर्चयेदिनान्‌ ॥

एवं कृते विधाने वे प््संस्कारर्मणि।
सपैहि्ताकृतातपापान्मुच्यते नात्र संशयः ॥
कुषठव्याध्यादिभिमुक्तः परवैथा मेषं विदम्‌ ।
आयुरासेग्यवेधर्य प्राप्य कामानवाप्नुयात्‌ '' इति ॥

अथ प्रयोगः ।

गुरुजुक्रास्तादिरहिते काटेऽयनद्रयेऽपि पौणंमास्याममावास्यायां पञ्चम्या-
माश्छेषायुक्तदिने वा कुयात्‌ । तत्राधिकारार्थ चतुर्दशङृच्छात्मकं रायि
चरेत्‌ । तस्य भरयोगः-उक्तदिनात्परेयुसतदहयव वा समस्तसंपदिति पर्षदं
मदक्षिणीकृट नत्वा निष्कत्रयं निष्कद्रयमेकं निष्कं वा पापतारतम्येन पषदग्र
निधाय, अनुपत्यादिकतैते निष्कमर्धं तदर्धं वा शक्लनुसारेण निधायामुक-
शर्मणा मयेह जन्मनि जन्मान्तरे वा ज्ञानादज्ञानाद्रा कृतेन सर्पैवयेन जनि-
तस्य दोषस्य परिहारार्थपनुग्रहं दत्वा भायधित्तमुपदिकशन्तु मवन्त इति परार्थ
येत्‌ । ते चोपदिशाम इति प्रतिव्रयुः |

क

ततः क्ता --“ स्वे धर्मविवेक्तारो गोप्तारः सकला द्विना ।

५ _ ^ £ [3
मम देहस्य पृशुदधि कुवेनतु द्विजपत्तमाः ॥
वेष

" मया कृतं महाघोरं ज्ञातमन्ञातकिरिनपषम्‌ ।

१क,. ख, त्वा तदग्रे निष्कं तदर्धं वा निधाया।

[नागबदप्रयोगः) संस्काररस्नमाला । ७०१

प्रपाः क्रियतां मह्यं शुमानुन्ञं प्रयच्छथ ॥
पूञयेः कृतः पवित्रोऽहं भवेयं द्विनप्त्तमैः " ।
इति श्ोकान्पदित्वा मामनुगहन्तु भवन्त इति पदं भणमेत्‌ ।
ततः कतां निवन्धपूजनं पपेत्पूननमनुवादकपूननं च कुर्यात्‌ । अनुबादृकाय
भृतिरूपां यथाशक्ति दक्षिणां दयात्‌ ।
ततोऽनुबादकोऽपुकरमणा त्वयेह जन्मनि जन्मान्तरे बा ज्ञानाद्गानाद्रा
कृतेन सपेवपेन जनितस्य दोषस्य परिहाराय पपदुपदिएचतुदंशङृच्छाचरणप्‌

वैकयथाविधिसपैसंस्कारं कृत्वा सं शुद्ो निरद्रबो भविष्यसीत्युप-
दशः
ततः कर्ता, ओमिलङ्गीरय पपदं नमस्य विसर्जगेदनुबाद्कं च ।
तत आचम्य पाणानायम्य देशकालो संकीलयापुकशर्मणा मयेह जन्मनि
जन्मान्तरे वा ज्ञानादरज्ञानाद्रा कृतेन सर्पवधेन जनितस्पं दोषस्य परिहारार्थं
पपदुपदिष्टवतुदेशद्रच्छत्पकं मायश्चित्तपपुकप्रयभ्नायद्रारा करिष्य इति
संकरप्य,
“५ यानि कानि च पापानि व्रह्महत्यपिमानि च।
केशानाश्रिल्य तिष्ठन्ति तस्मातकेशान्वपाम्यहम्‌ '' ||
इति शिखाकक्षोपस्थवजं +केशदमश्रुनखरोमाणि वापयित्वा
«५ आयुर्ं यद्रो वनैः प्रनाः परुवप्रनि च ।

न, =

ब्रह्म प्रज्ञां च मेधांचत्वं नो देहि वनस्पते" ॥

इति वनस्पति भ्ा्यं तस्मासादेशमात्रं कां ृदीला,-
“ मुखदुर्मन्धिनाश्चाय दन्तानां च विशुद्धये ।
छीवनाय च गात्राणां करवेऽह्‌ दन्तधावनम्‌ ' ॥
इति तेन काष्ठेन दन्तान्संशोध्य द्वादश गण्डुषान्करतवा वक्ष्यपाणात्सनन-
रीत्या भरमगोमयमत्तिकाखानानि विधाय पञ्चगव्यैः कुशोदकेन च तत्त्मत्र
स्नानं कृत्वाऽऽपो हि देति चिभिपत्रंः शुद्धोदकेन स्नात्वा वक्ष्यमाणलानाव्‌-
ना लानं कुयात्‌ ।

+ क. पृस्तकातिरिक्तपस्तकेषु दमश्रुशव्दो नास्ति । क. पुस्तकेश्पि त घटिशिखितो
टदयत ।

* १ग. ष्द्कप्रभति य° ।२ख. शस्य संततिप्रतिबन्धकीभतस्य दो। ३ क, "दिष्टं चर।
गक, ववं य" १५ स. शस्य संततिप्रतिबन्धकी भूतस्य दो" । ६ क. दिष्टं च ।

७०२ भहट्गोषीनाथदीकषितमिररिता-- [नागवत्प्रियोगः]

(# कती जीवतित्रादिकभेत्तदा केशसंर्षणार्थ पूर्वोक्तं प्रायि द्विगुणं
कुयौत्‌ । तत्र कमः-प्रधानमायश्ि्तसंस्येन केशसंरक्षणार्थं भायथित्तेन सह
चतुरैशङृच्छमत्मकं प्रायथित्तपहं करिष्य इति संकरप्य भस्मल्लानादि
कुर्यादिति । )

ततो विष्णुपूजनविष्णुश्राद्धगोदानव्याहूतिहोमपथगव्यहोमान्दुरयात्‌ । तत्र
विष्णुप्रजनमिदं विष्एरितिमत्रेण विष्णुश्राद्धसिद्धथं विपरानाद्रूय सेपूज्य
तेभ्यश्चत्वार्यामाम्ानि दधात्‌ ।

विष्णुश्राद्धस्य पुख्यविधिस्तु श्रादधप्रकरणे वक्ष्यते ।
जीवत्पितृकस्य तु न विष्णुश्राद्धमिति केचित्‌ ।

ततो विप्रं गां च संपूज्य तस्मै यथाविभवकरिपितोपस्कारसदितां गां दशात्‌ ।
गोरभावे तन्पूस्यं वा ।

ततो ग्याहूतिहोमः--कतीऽऽचम्पोटेखनादिसंस्छृत आयतने लौकिक
मधि विण्नामानमभनि प्रतिष्ठापयामीति प्रतिष्ठाप्य प्रज्वारय ध्यात्वा समित्रय
मादाय श्रद्ध एदीलयादिपराणायामान्तं कृत्वा सर्षसस्काराधिकारायपरायधित्ता-
क्भूतहामकमणि या यक््यपाणा देवतास्ताः सवीः परिग्रहीष्यामि । प्रथमया
व्याहूत्याऽग्नि सप्तभिराज्याहूतिभिः, द्वितीयया व्वाहूलया वायुं सप्तभिराञ्या-
हुतिभिः, ठृतीयया अ्याहूा सूर्यं सप्रथिराज्याहुतिभिः, समस्तव्याहृतिभिः
प्रजापति सप्तमिराज्याहुतिभिरयक् । पञ्चगव्यहोमे--अंग्रिमेकया पश्चग-
व्याहुलया सोपमेकया पचगबग्याहूत्या विष्णुं तिषटभिः पचगव्याहुतिभी
रुदरमेकया पशचगव्याहुस्या । अन्रोदकरपशैः। सवितारमेकया पश्चगग्याहुटा
वरह्मैकया प्गव्याडत्या परमास्मानमप्नि वा प्रणवेन चतुर्भागेन यावल्य
आहुतयो भवन्ति तावतीभिराहुतिमिय्॑षये । एता देवता; स्यो यक्ष्य
इत्युक्तवा समियोऽप्रावाधायाभर परिस्ती्यत्तरिेणाभनि दभौन्संस्तीयं॒तेषु दर्वीं
सप्तपत्ातमकान्हरितान्कुशानाञ्यस्थारीं पश्चगव्यार्थं ताम्रपात्रं प्रोक्षणीपात्र
युपवेषं संमागंद भानवञ्वलनदरभान्व्िरकां समिधमाञ्यं पच गव्यानीदयासाच
पवित्रे त्वा पोक्षणीः संसद पात्राणि पञ्च गव्यानि च परोक्ष दवीं सं
पत्रातकान्डशां शच संमऽ्य तततन्पत्रैः पच गव्यानि पवित्रान्तरिते ताम्रपात्र

हि धनुश्चिहान्तमैतो प्रन्थः ख. ड. च. पुस्तकेषु नास्ति ।

१,क. ^राथप्राः।२क.अप्निषः। ३क. सोमप) '

[नागबरिप्रयोगः] संस्कारर्नमारा। ७०३

एकीृत्य देवस्य सेति सप्तस॑स्येः कुररुदकं तसिमन्स्ावयित्वाऽऽपो हि ति
त्रिमिैत्ैराङोढयेत्‌ ।

तत आज्यविेपनादि । आञ्यपयैभिकरणकाले पश्चगव्यस्यापि पर्वमि-
करणम्‌ । पवित्राभ्याधानान्तेऽमेः पशादविरास्तीये तत्राऽऽभ्यस्थालीं प्ग-
व्यपात्रं च निधाय तदुत्तरतो दवीं सप्रपत्रात्मकान्कुशां्च निधायादित इति
परिषिच्य आसादितं समिधं तृष्णीमभ्याधाय द्या सप्तवारमाहत्ताभिर्न्य-
सताभिः समस्ताभिश्च व्याहूतिभिराज्याहुतीरुहुयात्‌।

ततः सप्तपत्रात्मकान्कुशानादाय तैरुदंत्योदत्य जुहोति । अम्रये सराह
सोमाय स्वरहितिद्रयोकीमदेवो विषे देवा वा ऋषिः । अभ्रिसोमौ
करमेण देवता । यज्ञ; । इरावतीत्यस्य सोमो रिष्णुचिष्टुप्‌ । इदं विष्णु
रित्यस्य सोमो विष्णुगायत्री । विष्णोकमित्यस्य सोमो विष्णुलिषप्‌ । मा
नस्तोक इदयस्याभिषिन्रे देवा वा रद्रचचिष्टुप्‌ । तत्सवितुरित्यस्या गायप्या
विन्वामित्रोऽग्निश्चषिः सचिता देवता गायत्री छन्दः । व्रह्म जङ्गानमिलयस्याभ्नि
धह शिष्‌ । प्रणवस्यामिः परबरह्मपिः परमातमाऽप्नि्वा देवता गायत्री छन्दः
सर्वेषां पश्चगव्यदोमे विनियोगः-

“ॐ अग्नये स्वाहा › अग्नय इदं ० । ॐ सोमाय स्वाहा ' सोमायेदं ° । ॐ हरा-
वती ° यूः स्वाहा › विष्णव इदं ० । “ॐ विष्णोनुकं वीयीणि० गाय स्वाहा ›
विष्णव इदं ० । ॐ मा नस्तोके त° विधेम ते स्वाह! इदरायेदं ०। अप उपस्पृश्य ।
ॐ तत्प्वितु ° यात्छाहा ' सवित्र इदं ० । ॐ बरह्म जज्ञा ° वः स्वाहा ' ब्रह्मण
इदं ० । “ ॐ स्वाहा ” इति प्रणवेन यावतीमिरोहृतिभिश्वतुथमागष्ेमो
भवति तावतीर्‌ हुतीसौः कुरौरेव जहुयाद्‌ । परमात्मन इदं ० । अग्रय इद्‌-
मितिवा।

ततोऽवशिष्टं पञ्चगव्यं प्रणवेनाऽऽखोड्य प्रणवेनाभिपत्रेय वरतग्रहणं करिष्य
इति द्िजैनपृष्टा कुरुष्वेति तेररङ्ञात आसनाद्वदिरूपविदय प्रणवेन सर्वं पिवेत्‌।

ततो शखहस्तपादान्भक्षाद्य द्विवारमाचम्याऽऽसन उपविश्य (+ततः चिद
छृदादिहोमशेषं समाप्य ) पषदुपदिषटचतुदं शकृच््ात्मकमायश्चित्तमाचरेत्‌ ।

# मध्यपदलोपिसमासेन साधुत्वम्‌ । + धनुधिहान्तगंतो प्रन्थः क. पुस्तक बहिलिखितोऽस्ति
त्यतिरिक्तपुस्तकेषु तु नास्त्येव ।

, १ क. 'भिव्यीहः।२च. "दय ।३क. "मित्र षिः स । च. क्षिः सं ५ग.
्हया्रिः।& ग, य प ।७ ग. "राज्या । ८ ग, "राज्या । ९ ग. इ. च. 'जन्सटा।

७०४ भट्गपीनाथदीक्षितविरविता- [नागवल््रियोगः]
( दशदांनमच्राः )
द्रव्यदानस्य प्रस्याभ्नायत्वपक्ते कृच्छरसंस्याकगोनिष्कयद्रव्यमग्रे निधाय
तत्संपूञ्य विप्रान्पूज्य परषदुपदिष्टचतुदशकृच्दरपंस्याकगोनिष्कयदरन्यं
नानानामगोत्रेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो युष्मभ्यं संप्रददे दातुपहुन्छञ्य इति वा
दयात्‌ ।
ततः पूर्ववश्याहतिहो मविष्णुपूजनविष्णुश्ाद्धगोदानानि दुर्यात्‌ । नात्र
पथचगव्यहोपः ।
ततो गवे रासं दा शक्तो सटां गोभृतिरदिरण्याज्यवस्रधान्यगुडरी-
प्यलवणात्मकानि दश दानानि सदक्षिणानि पूजनपूषेकं विपभ्यो दा मया
यत्कृतं भरायथिततं तद च्छद्रमरितवति भवन्तो बरु्न्तविति विप्ानमार्थयेत्‌ ।
ततस्तैरच्छिद्रमस्त्विति भुक्ते कर्मसादरुण्याय विष्णुं संस्मरेत्‌ ।
इह जन्मनि चेःसाक्षादरये(धो) विप्राय रोहदण्डं दश्यात्‌ । तस्य प्रयोगः ।
देशकाौ सेक्रीलयं ममैतजन्मदृतसर्पवधजनितदो पपरिहाराथमिमं लोहदण्डं
निष्करयद्रव्यं वाऽपुकर्मणे ब्राह्मणाय तुभ्यम सैपरददे न ममेति विग्रहस्ते
जटसदितं दसा कृतस्य रोहदण्डदानस्य सेपूणेतासिद्धय इमां दक्षिणां
संप्रदद्‌ इति दक्षिणां दचाऽनेन लोषदण्डदानेनानन्तः प्रीयतां न ममेति
वदेत्‌ ।
अथ द्रदानमनराः।
५ गवामङ्गपु तिष्ठन्ति भुवनानि चतुरश ।
यप्मात्तस्माच्छिविं मे स्यादिह छोके परत्र च " इति गोः ॥
^ पवैस्याश्रया मूमिरवराहेण पमुदधृता
अनन्तप्तस्यफलदा मम शानत प्रयच्छतु " इति भमः ॥
“५ तिला; पापहरा नियं विष्णुदेहपतमुद्धवाः ।
तिलदानेन सर्व मे पाप नाशय केशव » इति तिखानाम्‌ ॥
« हिरण्यगर्भगर्मस्थं हेम बीजं विभावः ।
अनन्तपुण्यफलदमतः शानत प्रयच्छतु ` इति हिरण्यस्य ॥
“ कामधेनोः समुद्रं देवानामुत्तमं हविः ।
आयुरविवर्धनकरमान्यं पातु सदैव माम्‌ " इत्याञ्यस्य ॥
५ शारण्य सरवडोकानां टन्जाया रक्षणं परम्‌ ।
पुवेषधारि व्च त्वं सदा शान्ति प्रयच्छ मे '” इति व्लस्य ॥

१ इ, च. ^त्‌ । अस्मज्नन्म' ।

[दशदुनमच्राः] संस्काररत्नमाखा । ७०५

^ धन्यं करोति दातारमिष्ट छोके परत्र च ।
तस्मात्प्दीयते धान्यमतः शानित प्रयच्छ मे ” इति धान्यस्य ॥
“ प्रणवः सर्वमन्राणां नारीणां पाक्ती यथा ।
तथा रतानां प्रवरः दवेक्षरपो मतः ॥
मम तस्मत्परां शान्ति ददस्व गुड पदा " इति गुडस्य ॥
शिवनेत्रोद्धषं रूप्यं परितृणामतिवह्मम्‌ ।
मम तस्य प्रदानेन शान्तिरस्तु सदैव हि ” इति रीप्यस्य ॥
५ यस्मादन्नरपताः स्वे नोत्कृ्टा खवणं विना ।
तस्मात्तस्य प्रदानेन शान्तिरस्तु सदा मम ” इति ठवणरय ॥
इति दानमन्राः ।

८ पयस्िनी सवता गौदतिम्योपस्करानिता ।
निवतनोन्मिता मूमिस्तदर्धेनोमिताऽथवा ॥

तद्भेन निवतेनार्पेन ।

अथवा गृहपयापता प्रदातव्या सुलक्षणा ।
कृष्णा द्रोणत्नरयमिता #अथवाऽऽदकप्रमिताः ॥
प्रस्थद्वयमिता वाऽथ दाने देय्तिटाः शुभाः ।
प्रदातव्यं निष्कमितं देयं निष्काधेमेव वा ॥
तदर्मथवा तस्याप्यर्षं देयं हिरण्यकम्‌ ।
सप्रस्थाढकमात्रं स्यादूधृतं प्रस्थमितंतुवा॥
प्रादेशमात्रकटशद्वयमानं पुतं दमम्‌ ।
एककुम्ममिते वाऽपि दाने देयं सुनिर्मटम ॥
वाप्ततं जितयं दद्यादेकं वच्रमथापि वा ।
परिधानाय पर्या्तमहतं सुदं मृदू ॥

क्षौमं कार्पापतमथवा वच्रं दाने प्रकीर्मितम्‌ ।
तिर्द्विगुणितं धान्यं गृडः यतरयोन्मितः ॥
प्रदेयं हेमवहाने स्वमानेनैव रौप्यकम्‌ ।
गुडवह्छवणोन्मानं द्रम्यमानं प्रकीर्तितम्‌ ” इति ॥

# अत्र “ अथवा द्रोणसंमिताः इति क. पुस्तके शोधितः पाठोऽस्ति ॥

4 छ. 9
„ १ग. डच. घान्यं।र्ख.ढ.च.भ्‌।प्रा। २व..च. म्‌ । परि ।,* ठ.

नमू । च. मधु4५ कं, रूप्यकम ।
८९

७०६ भ्गोपीनाथदीक्षितविरचिता-- ¦ |नागबहिध्योगः]

दशहस्तेन दण्डेन ब्िशषण्डा निवर्तनम्‌ । सुलक्षणोषरषत् वदिदोषरहिता ।
५ पटं च कुडवः प्रस्थः ” इति वचनतो द्रोणादकमस्यरक्तष्नां दष्व्यम्‌ ।
“५ चतुःसोवणिको निष्कः '” इति निष्कलक्षणम्‌ । स्वमानेन राजते माषमानेन ।

इत्थं पर्वं रिधायोक्तदिने स्पसंस्कारं कुयौत्‌ । कर्ता भातः डरता, नेलक्रियः
संभृतसंभारः पुण्यतीर्थादिमशस्तरेशं गत्वा सपत्नीकः परिहितधो वासाः
प्राणानायम्य गुवां टब्धवा मिश्रितैः मियंुत्रीहिगोधूमतिरपिषठैरेतदर व्रतम.
पिनि वा सर्पति कृत्वा शपे निधाय सर पाथपेत्‌- *

५ एहि पूवं मृतः पर्प असमिनिषष्टे समाविश ।
सैस्काराथमहं मक्त्य प्राथेयामि पतमाप्ततः ' इति ॥
ततः-- ॐ मुजङ्गेशाय विद्महे सथैरानाय धीमहि ।
तत्तो नागः प्रचोदयात्‌ " ॥

इति गुजंगगायत्याऽऽवाहनादिषोडशोपचारैः पनां कृत्वा पृष्पाञ्जि
दा परणिपत्य भोः सरपं बि गृहाण ममाभ्युदयं कुधिति वरटि समव
हस्तौ पादौ पर्नास्याऽऽचामेत्‌ ।

ततः प्राणानायम्य सैकसपं कुयौत्‌ । मयेह जन्मनि जन्मान्तरे वा ङ्ञाना-
दज्ञानाद्रा कृतेन सर्पवपेन जनितस्य दोषस्य परिहारार्थं सप॑संस्कारकमम
करिष्य इति संकरस्योहेखनादिना सेस्कृते देशे लौकिका प्रतिष्ठाप्य
भञ्वारयं समित्रयमादाय श्रद्ध एहील्यादिभाणायामानतं कृता सपसस्कार-
होमकमणि या यक्ष्यपाणा इलयादि प्र्राधनीदेब्यन्तं व्याहूर्यन्ते बोक्ता
परपानहोमे-अप्नावतनि वायुं सूर्य चैेकयाऽऽ्याहूया यध्ये, सरपपुखे सप्रल-
व्याहृतिभिः प्रजापतिपरकयाऽऽज्याहुलया यक्ष्य इत्युक्तवा समिधोऽओ्रावाधा-
यागररय्यां दिशि भूपं जलेन भोक्ष्य तत्र चितिं कृत्वाऽ्रि चिति च
तृष्णीं परिषिच्याऽऽय्रकद भैः पिण्डपितृयङ्वत्परिस्तीयौगररत्तरतो दभौ-
नास्तीयं तत्र पात्राण्यासादयेत्‌ । दवींमाज्यस्थाटीं भोक्षणीपात्रमुपवेष-
मिध्मं बहिः सेमागेद भानवज्वलनदभानाज्यमित्यासाच परित्रे कृता पोक्षणीः
संसृत्य पात्राणि प्रोक्ष्य दर्वीं संगृज्याऽऽञ्यं संस्कृत्य परिधीन्परिधायादिष
इति परिषिच्येध्मं मत्रेणाभ्याधायाऽऽधारायरन्वाधानोत्कीतेनातुसारेण प्रसा-
धनीदेवीहोमान्तं व्याहृतिहोमान्तं वा कुयौत्‌ ।

१. शल्य ध्यात्वा सः । २ ड. च. °धिच्य दक्षिणाप्रागत्रैदैर्भैः परिस्तीर्य । ३. !टीं
प्रणीतानां ग्रो । ^

[नागवह्िप्रयोगः] स्काररत्नमारा । ७०७

ततः सर्प एदीर्वा चितावारोप्यापः सृष्टा श्रोत्रे सृष्टऽ उपस्पृरयाभि-
समीपमेल प्रधाना कुषौत्‌ । ॐ मूः स्वाहा ' अग्रय इद०। ॐ भुवः सवाहा !
वायव इदं न मम । (ॐ पुवः स्वाहा ` सर्यायेदं न मम । इति दव्यौऽग्रौ
व्याहृतिमिराज्येनाऽऽदुतित्रयं ज्हुयात्‌ । ' ॐ मूः सुवः खाहा › इति चतुर्था
सरपपुखे जुहुयात्‌ । प्रजापतय इदं ० । ऋष्यादिस्मरणं पवत्‌ । व्यस्तानां
व्याहृतीनां होमे विनियोगः, समस्तव्याहूतीनां सर्पमुख आञ्यहोमे विनियोग
इति विनियोगवाकये । न च वध्यीदयः । आञ्यरेषं दर्व्यैव स्ैदेहे निषेच-
येत्‌ । तैतः समस्तव्याहूतीनां प्रजापतिः भजापतिबहती । अभ्यक्षणे विनि-
योगः । न वष्यादयः । हस्तगृहीतैथमसनलैः समस्तव्याहतिभिः पाणिनाऽ.
भुय रक्षाण इत्यस्य विने देवा रक्षोहाऽमिगौयन्री । चितावध्रिकषपे
विनियोगः--“ॐ अग्ने राणो ° रोदह इत्यायतनस्यमप्नि स्वं॑चितो प्रक्ि-
पेते । न वष्यीदयः ।

ततो द्वी परिधीन्पात्राणि वरहिधापर ्रहूत्य तमप प्रदक्षिणीकृत्य सपं
नमस्छृत्य सप क्षमस्ेति क्षपाप्यो(पयित्वो)पस्थानं कुयीत्‌ । नमो अस्तु
सपभ्य इति मन्रतरयस्याभिः सपा गाय॒त्री । सर्पोपस्थाने मिनियोगः । नमो
अस्तु सर्पेभ्यो ० इति जिमि्मत्रेरपतिष्ठते । न वष्यादयः ।
«५ ज्ञानतोऽज्ञानतो वाऽपि कृतः पर्षवधो मया ।
प्वनम्मनि वा पपै तत्परत्वं कषमस मे " इति पार्थेत्‌ ॥
ततः पौराणमव्रैः प्रार्थयत्‌ । ते चेत्थम्‌--
५ कर्कोटक नमस्तेऽस्तु शङ्कपाछ नमोऽस्तु ते ।
नागराज महादेव तव रूपाणि ते नमः ॥
अफणाः फणिनो ये च सविषा निवरिषाश्च ये ।
सवै सपो वैटेशायाः ण्यमू्ते नमोऽस्तु ते ॥
त्वयेयं जगती खामिन्घ्रफणामण्डलोपरि ।
धृतैकदेशे ह्यणुवत्तस तुभ्यं नमोऽस्त त॥
त्वया भगवते श्रीमद्वापुदेवाय निर्विषम्‌ ।
स्वभोगेनैव पर्यङ्कमायसतं भोगिनां वर ॥

१ ग. 'होमान्तं कु २ ख. कये विशेषः । ऋष्यादयो न वा । आ । ङ. च. "क्ये । भा ।
३ कै. ततोऽस" । ४ ख. "गः । ऋष्यादयो न वा । ह" । ड. च. गः । ह" । ५ ड. चत्‌) त +
९ ख. ते । ऋषनौद्यो न वा। करा" । इ. च, ते । जञा" ५ स. "वटश्‌" । ८ ढ, च, पुषपमू ।

७०८ महगोपीनाथदीक्षितविरधिता- [नागबदियोगः]

भाहि राहि महामोगिन्पर्वोपद्रवदुःखतः ।

संततिं देहि मे पुण्यां निष्टां दीषेहिनीम्‌ ॥

प्रपन्नं पाहि मां मक्त्य कृपालो दीनवत्र ।

ज्ञानतोऽन्ञानते वाऽपि कृतः सरषैवधो मया ॥
जन्मान्तरेऽथैतसिन्मल्पवरथवा विमो । ॥

तत्पापं नाशय ्िप्रमपराधं ज्मख मे ” । इति संमरा्थयेत्‌ ।

अफणाः सर्पाये च फणिनो ये च सविषा निषिषाश वटेश्या्च ये सर्वे
सपा नागराज तव सपाणि ते तुभ्यं नम इयथः ।

ततः सचैलं लानं इृत्वाऽप्निसमीपमागत्य समस्तव्याहतीनां -अजापतिः
प्रजापतिरहती । चिलयग्निमोक्षणे विनियोगः । न वष्यीदयः। भूर्भुवः सुव-
रिति क्षीराञ्येन तपनि परोक्ष्य सर्प हुते जटेन तमुपकमयित्वा(य्य) जले प्रवा-
हेत्‌ । नास्थिसंचयनम्‌ ।
ततः लात्वाऽऽचम्य शदे व्रजेत्‌ । तरिरात्रमाशौचं ब्रह्मचर्यादिकं च ।
बोधायनमते तेकाहमाशौ चमिति ग्रन्थकृतः । अत्र करुरेवाऽऽशौचम्‌ ।
“ भाशोचं पिण्डदः -करयाज्नतु तह्धुगौत्रनाः » इतिवचनात्‌ ।

असिन्कर्मणि न प्राचीनावीतम्‌ ।
५ चतुर्थेऽहनि सपरा सचैलं स्नानमाचरेत्‌ ।
धृतपायप्तमक्ष्यसत द्विनानो तु मोजयेत्‌ ॥
कती नामपैिपानूनयेत्ुप्माहितः '” इति ।
चतुथैऽहनीप्युपलक्षणम्‌ ।एकाहाशौ चपकषे द्वितीये भवेदिलयथः ।
अपरेद्युः प्रातः सचैरं सातः -ढृतनिलयक्रियः सुसातानष्ठौ ब्राह्मणानाहूय
सरपस्थाने क्षणः क्रियताम्‌ । ॐ तथा भामोतु भवान्पामवानीति। एवमग्रेऽपि।
अनन्तस्थाने° शेषस्थाने° कपिटस्थाने° नागस्थाने° कालिकस्थाने० शङ्गपा-
लस्थाने० भुधरस्थाने° इति क्षणं दत्वा चतुरश्रमण्डलोपरि गन्धाक्षतयुतजे-
[1 ¢ ५
नैतैरेव नामभिः पादं दद्यात्‌ । सपं इदं पाद्यमिलादि ।
ततस्तेष्वाचानतेषु ‰स्वयमाचम्य यथाक्रमं पाकुखानुद क्संस्थानुपवेश्य

< ४

* संप्राथेयेदियधिकम्‌ ।

१स.ग. इ. च, दुःखितः। सड. च.शः।भू'।

[नागबहिप्रयोगः] संस्काररत्नमाटा । ७०९

ूर्मुवः सुवः इदमासनमास्यतामित्यादि, स्वैर दभैयरूपमेवाऽऽसनं
दला दर्द्रयान्तततेष्षटस पतरेषवप आसिच्य गायता युगपदाभिमश्य तृष्णीं
यवानान्धं पुष्पं च परक्षिप्य सवाहाऽ्यो इति निवेद्य सदं तेऽ्यपरिदध्योदकं
देवतीर्थेन दयात्‌ । एवमनन्तेदं तेऽध्यंमिलादि । सरपैप ते गन्धोऽनन्तैष ते
गन्थ इलयादि । सर्पेमानि पृष्पाणीत्यादि । सैष ध्रप इत्यादि । सैष दीप
इ्यादि । सर्पैदं वह्ममित्यादि ।

ततः पात्रष्वन्नादि परिविष्य परिषेष्य वा गायत्र्या प्रोक्ष्य कुशयवनलं

4 क 4 ग 4 ५.4 धि

गहीत्वा सपीयेदपन्रं परिविष्टं परिवेक्ष्यमाणं चाऽतकृतेदास्यमानं खाहा संप-
दतां न मम । एवमनन्तादिभ्यः। ्रहमापणं° येषामन्नपुदिषटं तेषामक्षय्या
वृष्षिरस्तु । अनेन ब्राह्मणमोजनेन सपादयः प्रीयन्तां न मम । इति सकुशय-
वनटमुसजेत्‌ । ततो ब्राह्मणा भुज्ञीरन्‌ । नात्र वलिदाननिषेधः ।

ततः कतीऽऽचान्तेषु करेषु प्रागग्रान्द्भान्संस्तीयं तेषु इुग्धमिश्रौदनेन
सर्पायेमं बङि समपंयामि, अनन्तायेमं बहिमिदयादि । ततो बरीनान्धपुष्यव-
त्ादिभिः पूजयेत्‌ ।

ततो ब्राह्मणेभ्यस्ताम्बूढसुवणीदिदक्षिणादानम्‌ ।

ततस्तानकषमाप्य(पयित्वा) परणम्यानुत्रज्यापरतीकष॑मेय सुवरणनागदानं कुर्याद्‌।

^ इति पस्य पकारं कृत्वा नागबं ततः।
द्वा छर्णमयं नागमपराधात््मुच्यते ? इतिवचनात्‌ ।

आचार्य संपूञ्य खर्णनागमावाहनादिषोडशोपचारैः संपूज्य पराथेत्‌ ।
तत्र मन्राः--“ बह्ोके च ये पपी: शेषनागपुरोगमाः । नमोऽस्तु तेभ्यः
सुप्रीताः प्रपतनाः सन्तुमे पदा ॥ १ ॥ विष्णुोके च ये पी
वापुकिप्रमूलाश्च ये । नमोऽस्तु तेम्यः मु ॥ २ ॥ रुद्रलोके
च ये सर्पा्क्षकप्रमुखासतथा । नमोऽस्तु तेम्यः पु° ॥ ६ ॥
खाण्डवस्य तथा दाहे खरग ये च समाश्रिताः | नमोऽस्तु तेम्यः घु
॥ ४ ॥ सरपप्त्रे च ये सर्पी आस्तीकेन च रक्षिताः । नमोऽस्तु त्यः
पु ॥ ५ ॥ मल्ये चैव ये सपीः कर्कोटमुखाश्च ये । नमोऽस्तु तेभ्यः
घु° ॥ ९ ॥ धरठेके च ये प्रपा वैतरण्यां समाहिताः 1 नमोऽस्तु
तेम्यः प° ॥ ७॥ पतमुदरे चैवये प्पौः परते चैव पंसथिताः।

(०
$१ख.ग. च. "वःस'।२ख. ड. च. संपद्यन्तां। ३ग. श्षभेय ।

७१० महगोपीनाथदीक्षितपिरविता- [नागवर्परियोगः]

नमोऽ्तु तेम्यः भु० ॥ ८ ॥ ये पपी; पर्वतेषु दरीरतषिपु
संस्थिताः । नमोऽस्तु तेम्यः घु० ॥९॥ ग्रमे वा यदि वाऽरण्य
ये पपीः प्रचरन्ति हि । नमोऽस्तु तेभ्यः प° ॥ १० ॥ पृथिव्यां चैव
ये स्पा ये स्पा बहिस्थिताः । नमोऽस्तु तेम्यः पु ॥ ११॥ रपरा-
तठे च ये पपी अनन्ताया महाविषाः । नमोऽस्तु तेभ्यः पु ॥ १२॥
एवं स्तुत्वा तु नगेन्द्रमाचायीय निवेदयेत्‌ ” । [ इति । `
देशकालौ सकी कृतस्य सप॑संस्कारकर्मणः साङ्गतासिच्छर्भमिमं सुवर्ण-
मयं नागं सकलटश्षं सवसं सदक्षिणं तुभ्यमहं संपमरददे न मम, इति दखाऽनेन
सुवणनागदानेनानन्तादयो नागाः प्रीयन्तामिति वदेत्‌ ।
तत आचार्याय गोदानं देयम्‌ । गामाचार्यं च संपूञ्येमां सवस्सां कृष्णां
गां सुवणेशीं रोप्यखुरीं ताभी) कांस्यदोहां सव्र सदक्षिणां एष-
भयुतां तुभ्यमहं सपदद इत्याचायीय दध्यात्‌ । अनेनानन्तादयः भीयन्तामिति
वदेत्‌ । गोरमावे परटयं देयम्‌ । तत आचायः शुद्धोदकेन सकुटुम्ब यजमानम
भिषिशचेत्‌।
ततः कर्ता मया यत्कृतं कम तत्सरवपच्छिद्रमस्त्विति भवन्तो बुषन्त्विति
प्राथ्याच्छिद्रमस्त्विति तै; प्रयुक्ते कृतस्य कर्मणः साङ्गतासिद्धये ब्राह्मणमोजनं
भूयसीदानं च विधाय, यस्य स्मर्या । प्रमादाक्छु° इति विष्णं संस्परयः
अनेन सरप॑संस्काराख्येन(ण) कर्म॑णा सपौधिनाथोऽनन्तः प्रीयतामिति वदेत्‌ ।
ततः सुहुत भोजनं कुर्याद्‌ ।
जीवतिपतृकस्य नारायणवछिनागवली न भवतः ।
इति नागवरिप्रयोगः ।
एवमपि फरासिद्धौ पहाणबोक्तो विधिः काषः ।
स च वायुपुराणे-
“ चतुविधा च या वन्ध्या भवेदरत्वियोजनात्‌ ।
अनपत्या भवेद्रन्ध्या मृतवत्साऽपरा स्मता ॥
सवद्धमी तथेवान्या काकवन्ध्याऽपरा भवेत्‌ ।
वक्ष्ये तस्याः प्रतीकारं तत्खरूपं निबोधय ॥
हिरण्येन यथाशक्ति सवत्सां कारयेदृदाम्‌ ।
-धेनु पटेन वत्सं च पादेन गुर्रत्रवीत्‌ ॥

क,ख. "तू । ईः ।

[व्यालुहरं सुवणधेनुदानम्‌] संस्काररर्नमाा । ७११

हिरण्येन यथाशक्तीति । “ परेन वा तदर्धेन तदर्धेनापि वा पुनः » ॥
इति परिमापोक्तपरकारेण कुर्यादिलर्थः । घेतुं परेन वत्सं च पादेनेति
एर्पकरपपरदशनार्थम्‌ ।

घेन रोप्यलुरां रत्नं तस्याः पृच्छे नियोजयेत्‌ ।

धण्टां गरे निबधीयातप्वतपां प्राशयुखः सुधीः ॥

चन्दनागसकपूरगन्धमास्यैः सुशोभनैः ।

उपचरः पोडशभिनेविं पायपं भवेत्‌ ॥

मोदकांश्च तथाऽपूपानगुडं छवणमेव च ।

जीरकं च पुविस्तीरणे शे वेणुमये ददे ॥

धेनोरेकं प्रदातव्यं ब्राह्मणल्लीपु चैव हि ।

पडष्टो दश वा दचात्तदनन्तरमेव च ॥

.उपचारैः पोडशभिरित्यत्र पूजयेदिति शेषः । मोदकादिभिः परिपूरितमेक
पं धेनोः पुरतः स्थापयित्वोक्तदरव्यपरिपरितानि शूर्पाणि दशाष्टौ षड्वा
सभवकामभ्यो ब्राह्मणीभ्यो दच्यादिलयथं इति महार्णवः ।

व्राह्मणं सर्वशा्नाथकुशाटं सववेदिनम्‌ ।
विद्याविनयसंपननं शान्तं चैव जितेन्धियम्‌ ॥
अल्पं प्ैजनप्रियं कल्मपवर्ितम्‌ ।
आहूय भक्ता संपूज्य वचचेन्धपुप्पकरैः ॥
तेनैव कारयेत्पूनामादितो पेनुवत्योः ।
होमं च कारथत्त्र पमिदाज्यचद्त्कटम्‌ ॥
सोमो घनुमिति मनर पमुचार्यं ततः पुनः ।

पूजायामप्ययमेव म्रः । अत्र सेयोगपृथक्तवन्यायेन धेतुरपि देवतेति पहा-

णवः । अत्र समिदादिभिः पयेकमषटोत्तरसदस्रोमं इयात्‌, उत्कटं कारये-
दिल्यमिधानादिल्यपि सः।

प्राखायोपविष्टाय प्रदयात्तामुदब्रुखः ।

मन्रेण तस्य विधिवत्पुच्छं हस्ते निधाय च ॥

येनुयीऽङ्गिरपां पत्रे प्रविष्ट पुरमेश्च या ।

दुहिता या मया मानोरप्नश्च वरुणस्य च ॥

यावै गावः प्रवतैनते वनेषूपवनेषु च |

प्रीणन्तु तामुगृहं पुत्रपोत्नप्रदाः घुखम्‌ ॥

७१२ भहगोपीनायदीकितविरविता- [वन्ध्यालहरा्युपायन्तराणि]
( हरिवशभवणविधिः )

प्रयच्छन्तु दिवारात्रमविच्छेदं तथाऽन्वये |
एवं दता तु तदानं प्रणिपत्य विप्रजयेत्‌ ' इति ॥
इति वन्ध्यात्वहरं सुवणधेनुदानम्‌ ।
उपायानतरमपि-
^ निक्ेपाहरणाचैवानपत्यस्तु प्रनायते "” इत्युपक्रम्प--
“५ अरुण उवाच--वृथा गृहं धनं धान्यमपुत्रं जन्म निष्फलम्‌ ।
ममोपरि दयां कृत्वा प्रायश्चित्तं दस्र मे ॥
मूयं उवाच-तीर्थयत्र प्रकतैम्या रेवातापीपमुद्धवा ।
एकेनापि तु व्लेण दपतीस्नानमुत्तमम्‌ ॥
श्रवणं हरिवंशस्य ब्राह्मणोद्राहनं खग ।
अष्टोत्तरशतं विप्राम्िष्टाननेन तु तषेयेत्‌ ॥
ईशावास्येतिमन्रेण जपं कुर्यात्सहछचकम्‌ ।
दशांशहोमप्तहितं कूरयाचच विधिवत्ततः ॥
पदोस्तु रक्षप॑स्यकैः दिवं संपूज्य यत्नतः ॥
कलौ पाथिवरिङ्गपूजनस्य महापुण्यजनकत्वात्तवरूपस्य रिवस्य पमपूजन-
मतीव प्रशस्तम्‌ ।
स्वणेषेनुः प्रदातव्या परवत्सा सुरमिस्तथा ।
मृतकुम्भं वेनतेय ब्राह्मणाय निवेदयेत्‌ ॥
एवं कृते वेनतेय अपत्यं जायते कट '” इति ॥
¢ € ¢
अथ हरवरश्रवणावाधः ।
कती उयोतिषिदादिषटे पूते विनायकशान्ति विनायकपूनां बा स्वशक्लय
सुसारेण विधायोदगयने दक्षिणायने वा वैशाखकातिकाद्न्यतमे हमे मासे
ज्योतिषिदादिषटे शमे युहूष आरम्भादपरष यथाशक्ते गोरिरण्यदानती्थयाजा-
चन्यतमप्रान्नायद्वारा परायश्चित्तं विधाय देशकालौ संकी पूर्वजन्मोपानितपा-
पजन्यानपलयत्वदोषपरिदहारपूवेकनीरोगदीघोयुरकषय्यसगणपुत्रपाध्चिकामावावां
दंपती हरिवेशं भ्रोप्याव इति संकल्पं कुयात्‌ । अनया पन्या सह हरिव
ष्य इत्येवं घा संकरपः।
यदि सेकस्या भायौयाः पुत्रोऽसि, एकस्या नास्ति, तदा ममैतस्याः

१क.्मु।

[हरिंशश्वणप्रयोगः] संस्काररलनमाला । ७१३

पल्या दीरघायुरनीरोगां्षय्यसुगुणपुत्माप्येऽनया प्या सह हरिवंशं शरोष्य
इति संकरः कार्यः ।

ततो गणेशपूननपुण्याहादिवा चने कृत्वा दिरण्यताम्बूलपुगीफलसहितकरोऽ-
पुकगोत्रमषुकशमणं त्वां हरिवंशश्रावयितृतन हण इति टला इतोऽसीति
तेनोक्ते चरणक्षालनाध्येवसद्रयोपवीतद्रयुद्रिकाङण्डलायाभरणचन्द्नाक्षतपु-
प्पादिभिस्तमभ्यच्यै तदक्षिणकरमूले बृहत्सामेति रकषावन्धनं क्यात्‌ ।
ततः श्राषयित्रैवमेव दंपतीहस्तयो रक्तावन्धनं कार्यम्‌ । िपास्तु वामहस्ते
रक्षाबन्धनम्‌ ।
ततः मतिदिनं त्रायन्तामिल्यथरापो हि एादिभिश वैदिकैभतरैः स॒रास्से-
२ $ न्द, ७. (3
लाः पोराणमग्रश्च सुस्नातां खलती दंपती आचम्य,--
५ नमस्ते मगवन्ग्याप्त सर्वशाखार्भकोक्ि ।
ब्रह्मविप्णुमहेडानां मूर्त प्त्यवतीपुत " ॥

इति व्यासं नमस्कृ शुचौ देश आसनयोः प्राञ्ुखावुपधिद्य परमेश्वरं
ध्यायन्तौ तदेकचित्तौ ब्रह्मचर्यादि नियमपूर्वकं गृण॒याताम्‌ । वाचकोऽपि नियम-
परक प्रतिदिनं नारायणं नमर्कृलेलादिमङ्ग्टोकान्परित्वा-नारायणाय
नमः, नरोत्तमाय नमः, सरस्व देव्यै नमः, व्यासाय नमः, गणपतये नमः,
बरह्मणे नमः, विष्णवे नमः, शिव्राय नमः) गुरुभ्यो नम इति नमस्कृ वाच-
येत्‌ । दंपती प्रतिदिनं वाचक पुस्तकं च पजयेताम्‌ । ग्रन्धसमाप्ती वाचकाय
सुवर्ण क्षौमं वश्व गोदानोक्त विधिना सलकरतां सापर्करां सवस्रां सवत्सां
पयस्विनीं गां च दयात्‌ ।

ततः श्रोता विष्णुगायत्याऽ्ोत्तरसहस्ं धृताक्ततिरहोमं कुयात्‌ ।

तस्य प्रयोगः।

आचम्य पाणानायम्यार्यायतनोछेपनाचपनि्िष्ठापनानत कुर्यात्‌ । अत्र
घलवर्भेननामाऽश्निः । ततोऽन्वाधानम्‌ । समित्रयमादाय श्रद्ध पद्रीयादि
भाणायामान्तं कृत्वा हरिवंशश्रवणाङ्गपरतहोमकर्मणि या यक्ष्माणा इत्यादि
व्याहरन्तं परसाधनीदेव्यन्तं बोक्ता, प्रभानहमे विष्णुं नारायणाय विग्रह
इति विष्णुगायत्याऽषटोत्तरसहखसंख्यामिरृताक्ततिलादुतिभियशष्य इत्युक्त्वा,
अङ्कहोमे वरुणं द्राभ्यापाञ्याहुतिभ्यामिलयादि, अग्नि सिषं ` हुतरेषधता-

१ ग, च, छेखना । २ ह, च. “छृतमेक्या हु" ।

७१४ महगोषीनाथदीक्षितविरचिता-- [ा्िवरिङ्गपूनन्‌विरिः]

क्ततिलाहुलया यक्य इयादि वा । पात्रासादन आज्येन ` सह तिरानामप्या-
6 ्
सादनम्‌ । आज्यपयपनिकरणकाले धृताक्ततिलानामपि पयं्रिकरणम्‌ ।

तत आञ्योद्रासनादि व्याहृतिहोमान्तं परसाधनीदेवीषोमान्तं बाऽन्वाधा-
नोत्कीर्वनानुसारेण कृतवा परधानहोमं ङुर्यात्‌ । नारायणायेत्यस्या विष्णुगा-
यत्या याह्निक्यो देवता उपनिषदो विष्णुरनषटए, होमे विनियोगः, श्य
ष्यादि स्पृतवोक्तसंख्यया धरताक्तैस्िले्होमः कार्यः|

ततोऽन्बाधानोत्कीतनानुसारिणाङ्होमादि सििष्दादि वा सर्वं होमरोषं
समापयेत्‌ ।

तत एकं मिथुनं श्रावयितारं च भोजयिता न्यूनं संपूर्णमस्त्विति भरावयि.
तारं बदेत्‌ । तथाऽस्त्विति भ्रावपिता । ततो दंपती रक्नाबन्धनं विश्वस्य
वुगाक्तं त्वा शृदधोदके निक्षिपेताम्‌ । श्रावयिताऽपि रक्षाबन्धनं विस्लस्य
दुग्धाक्तं कृता शुद्धोदक निक्षिपेत्‌ ।

ततः श्रावपितृयुहृयुती दंपती युज्ञीयाताम्‌ । ततः स्वे यथायं गच्छेयुः ।

षति हरिवेशश्रवणविषिः।

> 9

ध ® _ ®
अथ सक्षपण पाववार्ङ्गपूजनाकाधः ।
तत्र तिथितखे भविष्यपुराणे-
५ मद्धस्मगोशकृतिपण्डतान्नकांस्यमयं तथा ।
कृत्वा लिङ्गं प्तृत्यूञ्य वतेत्कस्पायुते दिवि '” इति ॥
नन्दिपुराणे-“ आयुप्मान्बलवाञश्रीमानपुत्रवान्धनवान्पुली ।
वरमिष्टं मेलिङ्ग पाथिवं यः पतमर्चयेत्‌ ॥
तस्मात्त पाधिवं सेयं टिङ्गं सवाथप्ताधकम्‌ इति ।
शिवधर्मे--“ वाहुकानि च लिङ्गानि कारयेत्पाथिवानि च ।
सहचपूजनात्मोऽपि ठभते वाञ्छितं फलम्‌ " इति ॥
तत्रैव कालकौपु्ाम्‌-
“५ अक्षादल्पप्रमाणं तु न हिङ्गं कुत्रचिन्नरः।
कु्वीताङ्क्ठतो हस्व न कदाचित्समाचरेत्‌ '” इति ॥

अक्नोऽशीतिरक्तिकाः । ५ ते पोडशक्षः ” इत्यमरात्‌ । अङ्कषब्देनाङ्कष
बहतपपरन्धरुच्यते ।

[पापिवुदिङ्गपूनाविषिः] संस्काररतपाला । ७१५

५ अङ्कुष्ठाङ्करिमानं तु यत्र यत्रोपदिश्यते ।
तत्र तत बृहत्पवग्न्थमिरमितुया्दा ” इति च्छन्दोगपरिशिष्टात्‌ ।
अङ्कष्ठमानमङ्कलिमानं चेत्यथैः । `
तत्रैव गौतमः- ८ रात्रावृदलः कुयीदिवका्ं पैव हि ।
शिवार्चने सदाऽप्यवं शुचिः कुर्यादुदसुलः » इति ॥
सदा दिषा रात्रौ त्यथः ।
तत्रैव सेङ्गे--५ विना भस्मबिपुण्टेण विना रुदराक्षमाट्या ।
पूनितोऽपि महादेवो न स्यात्तस्य फलप्रदः ॥
तस्मान्मृदाऽपि कर्तञ्यं लहे वै तिपृष्टूकम्‌ ' इति ॥
ॐ दं नप इति रद्राकषानत्येकमभिपछय मालां धारयेदित्यप्युक्तं ततैव ।
तत्राधिकारारथं ततैव पथाक्षरमच्र उक्तः-
५५ अपवित्रः पवित्रो वा पर्वावस्थां गतोऽपि वा ।
महापातकयुक्तो वा मच्रस्याप्य जपे सदा ॥
अधिकारी भवेत्प इति देवोऽ्रवीच्छिवः " इति ॥
मद्रहणविधिः शिवपुरागे-
( “ # शुचिदेशपतमुदूतां मृदमाहारथेत्ततः ।
धमषूषयि नमः-- इत्येतेन च मन्रेण मृदमादाय यत्नतः ।
संशोध्य मृत्तिकां तत्र स्थापयेदधिपिवतपूमान्‌ ।
अथवा कृष्णपक्षस्य चतुददयां समानयेत्‌ ॥
पुनश्च माप्तमात्रेण ह्याहरेत्तावदेव हि '” इति । )
एनाविधिरदेवीपुराणे-
« मृदाहरणपंघटपरतिष्ठाह।नमेव च ।
स्नपनं पूननं चेव विप्रजनमतः परम्‌ ॥
हरो मदेश्वरपरैव शुहपाणिः पिनाक प्रक्‌ ।
पञ्ुपतिः शिवश्चैव महादेव इति क्रमात्‌ "' इति ॥

नामक्रमेणानन्तयेक्तानि कमीणि कार्याभित्यथैः।

% धनुशिहान्तरगतो भरन्थो इ. च. पुस्तकयोः । + संधिर्गुक्तः । आर्पो वाऽसंषिः ।

१८.च. तिद

७१६ भहटगोपीनाथदीक्ितविरचिता-- [पाधिवरिश्गपूनापरकारः]

यद्यप्यत्र नामान्येव विनियुक्तानि तथाऽपि-
¢ ध्यात्वा प्रणवपर्वं तु ततसतप्मात्समाहितः ।
नमस्कारेण पुष्पादि विन्यतेच प्रथक्यूथक्‌ ›' ॥
इति सामान्यवाक्यानमोन्तता ज्ञेया ।
नन्दिपुराणे-“ गोमूहिरण्यव्ञादिजदिपुष्पनिवेदने ।
ज्ञेयो नमः शिवायेति मन्रः सर्वाथपाधकः ॥
सर्वमन्रापिकश्चायमोंकारायः पडक्षरः " इति ।
वस्नादीत्यादिपदेनेतरोपचारग्रहणम्‌ ।
विसर्जनातप वामावरतेनाषमतिपूजोक्ता भविष्ये-
« पृ्या अष्टौ हरस्यैताः पु्वादिक्रमयोगतः।
आश्नेयन्ताः प्रपूज्यासतु वां लिङ्ग शिवं यजेत्‌ " इति॥
एता वेधां, लिङ्गे रिव यजेदित्यथैः।
अत्र प्रसिद्धैव पराची । ५ न प्राचीमग्रतः शेमोः " इति ्रयामरे निषेधात्‌ ।
(ततो जपं कुर्यात्‌ । स चोक्तः िवपुराणे--
५ यथाशक्ति जपं कृत्वा तर्पणं तदशांशकम्‌ ।
मार्जनं च दशांश च कुर्याच्छरवहितेच्छया ' इति ॥
तपणमाजेनयोरसभवे चतुगुंणो द्विगुणो वा जप इति सामान्यतः) ।
रेके“ लिङ्गद्वयं प्रतिदिनं मदिकामिः प्रपूजयेत्‌ |
अषयेदूगु इनवेद्यमेवं संवत्परं षधीः ॥
टिङ्गस्य पूजनं कररयातपत्र उत्पद्यते शुभः " इतति ॥
अथेतत्पूनाप्रकारः ।
देशा संरी भ्रीसाम्बपदाशिवपरील्थ पाथिवरिङ्गदयपूननमहं करिष्य
इति संकरप्य पूनासामग्रीं स्वसमीपे निधाय िमृतिरद्राक्षषारणं कृताऽऽसन-
विध्यादि विधाय, नमः शिवायेति पञ्चाक्षरेण, ॐ नमः शिवायेति षडक्षरेण
वा करषदङ्गन्यासान्ृतवाः
८ सर्वाधरे धरे देवि त्वद्रा मृत्तिकामिमाम्‌ ।
, लिङ्क वे प्रगृहणामि शोभना भव प््षदा " ॥

# धनुश्विहान्तगेतो प्रनथो नास्ति ड. च. पुस्तकयोः

१क. न्यासौ कृता

[परिवटिङगपूनाप्रकारः] संस्काररतनमारा । ७१७

इति भूमि पाथ्ये, "(ॐ हराय नम इति शोधितां ुदधदेशस्थं गदं ततो
गीता) जलं निक्षिप्य) ॐ पदे्राय नम इति घट्या मूलेन छि कृता
रिति तन्भस्तकेऽक्षताननिधाय) ॐ शरूपाणये नमर इति मरतिष्ठाप्य भाण
` विधाय ध्यायेन्निलयं मदेशमिति शारदोक्तरीदया शिवं ध्यात्वा, ॐ पिनाकधृषे
नमः भीसाम्बसदाशिवेहाऽऽगच्छेह संनिहितो मवेलावाहयेत्‌ । सर्वत्र पूलम-
व्रसपुचयः । पूलमत्रेणेवाऽऽसनं पा्मध्य॑पाचमनीयं च दखा, ॐ प्ुपतये
नप इति स्ञापनीयं दा शिवाय नम इति वह्वादिगन्धान्तानुपचारान्दचा
मलिकपुष्पाणि दा बिखपत्राणि समप्यं धूपदीपौ दचा नानोपहारादी-
लुं च निवे फलताम्बूलदक्षिणा दा नीराञ्य पृष्पाज्ञरिं दवात्‌ ।
रावाय क्ितिपरतैये नमः । भवाय जलमूतैये नमः । रद्राय तेनोपूषये नमः ।
उग्राय वायुमृत॑ये नमः । मीपायाऽऽकरशमूरतये नमः। पदुपतये यजमानमूर्मये
नमः । महादेवाय सोममूतैये नमः । ईशानाय सूर्मूतंमे नमः । इलएटमिर्णि्ग-
वेद्यां प्रसिद्धपरागादिदिक्ष्वमदक्षिणमष्मूतीः पूजयिता यथाशक्ति परमत्र
नप्तरा(जपित्वा) (+तदशांशतपेणं माजेनं च कुर्यात्‌ । असमे तत्स्थाने चतु-
गुणो द्विगुणो वा जपः केवरं जपमात्रमेव वा । )
ततः पुववत्करषडङ्गन्यापान्छृला धयायेजिलमिति प्रद्धाला)
५ गृह्यातिगृह्यगोप्ता तं गृहाणास्मत्कृतं जपम्‌ ।
पिदधिभ॑वतु देवेश वत्मप्तादान्मपि सिरा '" ॥
इति जपं नित्य स्तोत्र सुखा,
( ८ # ताककप्वद्रत्राणप्त्वचचित्तोऽहं प्रदा मृड ।
कृपानिभे इति ज्ञात्वा भूतनाथ प्रपीद मे ॥
अन्नानाद्यदि वा ज्ञानाजपपनारिकं मया ।
कृतं तदस्तु सफलं कृपया तव शंकर ॥

% धनुधिदान्तरमतग्रन्धस्थाने क. ग. पुत्तकयोरन्यथा पाटः स यथा--ॐ शिवायादृग्‌-
भ्यां नमः । ॐ भवाय तर्जनीभ्यां = । ॐ शर्वाय म्यमाभ्यां ° । ॐ पशुपतवेऽनामिकाम्यं* ।
८ महादेवाय कनिष्टिकाभ्यां ° । ॐ ईशानाय करतल्करगृरष्ान्यां० । एव॒ हदयादिषुं । एं
न्यासौ क्यात्‌ । ततः श्रीमते नम इति सुषर शोभिता द्रदेशस्थां मूर गृहीत्वा, ॐ हराय
नम इति तामाहृदय ” इति । + धनुधिहान्तग॑त ढ, च. पृस्तकयोनासिति । # धनुश्चिान्तगतं ख.
ट. च. पुस्तकेषु नास्ति ।

+ १ क. ग. श्यं । करूरगौर ° । कैलासपीठासनमण्यसंस्थं मक्तनेन्यादिमिः तेन्यमानं मक्त
सिदावानलमप्रमेयं देव ध्यायामीति रिव । २ ह. च. "ति ध्यात्वा ।

७१८ भष्गोपीनायदीक्षितविरविता- [पाथिवरिङ्गपूनुप्रकारः)

अहं पापी महाननाय पावनश्च महान्भवान्‌ ॥
इति विज्ञाय देवेश यदिच्छति तथा कुर " ॥

इति संराध्यं ) वक्ष्यमाणममिलापषाष्कं पुत्रपाप्तयर्थं पठित्वा प्रदक्षिणान.

मस्कारान्कररयात्‌ ।
ततः-““ यथेदानीं च देवेशा कृपार्थं समुपागतः ।
तथा त्वया पुनरदृव समागन्तन्यमेव च ॥

ॐ महादेवाय नमः " इति विषधज्य कर्मैशवरायार्पयेत्‌ । पएतचैकसंवत्सरप-
यन्तं ब्रह्मचयेयुक्तः पतिस्तथापृता परनी वा प्रतिदिनमविच्छेदेन पूरं पाथिव-
गणपतिपूजनं पाथिवस्कन्दपूजनं च विधाय कुयौत्‌ । पजनान्तेऽभिलाषाएक-
पाठः संवत्सरपर्यन्तं कार्यः ।

स॒ च पाठ इत्थमू-““ विश्वानर उवच--

एकं ब्र्ेवाद्ितीयं प्रमत्तं रलयं सलं नेह नानाऽल्ि किंचित्‌ ।
एको देवो न द्वितीयोऽवतप्ये तस्मादेकं त्वां प्रपचे महेशम्‌ ॥ १ ॥
एकः करता तं हि पर्वस्य शंभो नानारूपोऽप्येकरूपोऽप्यषूपः 1
यद्रतपरत्यम्ब्वकं एकोऽप्यनेकस्तस्मान्नान्यं त्वां विनेशं प्रपचे ॥ २ ॥
रजौ षः शुक्तिकायां च रप्यं नैरः पुरलम्मृगास्ये मरीचौ ।
यद्वद द्विप्वगेष प्रपश्चो यस्िञ्ज्ञते तं प्रपये महेशम्‌ ॥ ३ ॥
तोये शेलयं दाहकत्वं च वद्ौ तापो मानौ शीतमानै प्रपादः 1
पुष्पे गन्धो दुग्धमध्ये च परपि्यैत्तच्छंमो सं ततस्तां प्रपये ॥ ४ ॥
शाग्दं गृह्णस्यश्चवास्त्वं हि निपेरप्राणस्तवं व्यङ्प्रिरायाति दूरात्‌ ।
पक्षः परवेस्त्वं रज्ञोऽप्यनिहः कस्त्वां सम्यमरेस्यतसतवां प्रपये ॥ \ ॥
नो वेदस्त्वामीश्च सा्षादधिकेद नो वा विष्णो विधाताऽद्िरस्य ।
ने योगीन्द्रा नेन्दरमुस्याश्च देवा भक्तो वेद त्वामतप्तवां प्रपये ॥ ६ ॥
नोते गों नापि जन्मापि नाऽऽख्यानो वा रूपं नैव शीट न देशः ।
इत्थमूतोऽपीश्वरसत्वं त्रिटोक्याः प्तवीन्कामानपूरयेखद्धने त्वाम्‌ ॥ ७ ॥
त्वत्तः पर्ष त्वं हि सर्व स्मरारे त्वं गौरीशस्तवं च नधरोऽतिशान्तः ।
त्वं वै वृद्धस्त्वं युवा त्वं च बालस्तत्कि यत्तं नास्यतस््वां नोऽसि ॥ < ॥
सतुखेरि भूमौ निपपात विप्रः पत दण्डवद्यावदतीव हृष्टः ।
तावत्स बाहोऽसिलवृद्धवृद्धः प्रोवाच मृदेव वरं वृणीहि ॥ ९ ॥

१. च, तः-ञ ॥

[पाथिदिननपूजापकारः] संस्काररस्नमारा । ७१९

` तत उत्थाय हृष्टात्मा मुनिविश्वानरः कृती ।
प्र्त्रवीत्किमज्ञातं सवै्तस्य तव प्रमो ॥ १०॥
सवीन्तरात्मा भगवान्स सरवप्रदो भवान्‌ |
याश्चा प्रति नियुक्ता मां किमीरे दैन्यकारिणीम्‌(णी) ॥ ११ ॥
इति श्रुत्वा वचस्तस्य देवो विश्वानरस्य ह ।
चेः श॒चित्रत्याय डाचि सिलाऽतरवीच्छविः ॥ १२॥

नट उवाच--

त्वया श्ुवेः(चे) शुचिप्म्यां योऽमिलाषः कृतो हदि ।
अचिरेणेव काटेन पत मविष्यलयपंशयम्‌ ॥ १६ ॥
तव पुत्रत्वमेष्यामि शुचिप्मत्यां महामते ।

ख्यातो गृहपतिना्ना शुचिः परवामरप्रियः ॥ १४ ॥
अमिलाषष्टकं पुण्यं सतोत्रमेतत्वयेरितम्‌ ।

अम्दं त्रिकालपटनात्कामदं रिवप॑निधो ॥ १५ ॥
एतत्सोरस्य पठनं पुत्रपोत्रधनप्रदम्‌ ।

सर्वशान्तिकरं वाऽपि सर्वापत्परिना(णाश्चनम्‌ ॥ १६ ॥
सर्गापवर्गपेपत्तिकारफं नात्र परंशयः।

भातरत्याय सुस्नातो लिङ्कमम्य्यं शाँमवम्‌ ॥ १७ ॥
यैषं जयन्निदं स्तोत्रमपुत्रः पुत्रवान्भवेत्‌ |

वैशसे काके मातरे विशेषनियमेधृतः ॥ १८ ॥

य पदेत्त्ञानपतमये छमते प्तकलठं फलम्‌ ।

कार्तिकस्य तु माप्तस्य प्रपताददहमव्ययः ॥ १९ ॥
तव त्रतवेष्यामि यस्त्वन्यस्तत्पटिप्यति ।
अभिटापाष्टकमिदं न दयं यस्य कस्यचित्‌ ॥ २० ॥
गोपनीयं प्रयत्नेन महावन्ध्याप्पूतिङत्‌ ।

लिया वा पुरुपेणापि नियमालिङ्गपंनिधौ ॥ २१॥
अब्दं पतमिदं स्तोत्रं पृत्रदं नात्र संशयः।
इत्युक्त्वाऽन्त्दषे बाहः सोऽपि विप्रो गृहं गतः '"॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे काशीखण्डे वीरेश्वरस्तातरं संपूर्णम |,

ध 1 6, त 9
१ क. ववीद्रचृः। बा । २ ग, वर्पमेकमिदं । ३ क, पं पठन । * क, मि वत्तोऽन्य ।

७२० भ्रगोपीनायदीक्षितविरचिता - (तैतानगोपालमश्नविधिः]

लथ संतानगोपारमन््रविषिः।
तत्राऽऽदौ संक्षेपेण गुरलक्षणं नारदपचरत्रे-

५“ ब्राह्मणः पर्वकारुन्ञः कुरयत्परवष्नुग्रहम्‌ ।
तदमावाद्विजश्रेष्ठः शान्तात्मा भगवन्मयः ॥
माितात्मा च सभैन्ञः शाखज्ञः पत्कियापरः |
पिद्धित्रयप्मायुक्त आचार्यत्वेऽभिपेचितः " इति ॥

त्सारे रुद्रयापले--
( “+ न पत्नीं दीक्षयेद्धती न पिता दीक्षयेत्सताम्‌ ।
न पुत्रं च तथा भ्राता भ्रातरं नैव दीक्षयेत्‌ " इति ॥
अन्यच्च तत्रान्तरे )
५ बही दीर्षूत्री च विषयादिषु लोुपः ।
हेतुबादरतो दृष्टो वागादी गुणनिन्दकः ॥
अरोमा बहुरोमा च निन्दितशरमततेककः ।
कालदन्तोऽपितोष्ठश्च दुमेन्धिश्वाप्तवाहकः ॥
दृष्टटक्षणपरपन्नो यद्यपि स्वयमीश्वरः ।
बहुप्रतिग्रहाप्तक्त आचार्यैः श्रीक्षयावहः ' इति ॥
तच्रराजे--“ (%ुन्दरः सुमुखः खच्छः सुलभो वहुतन््रवित्‌।
असंशयः सेशयच्छिन्निरपेक्षो गुरुमतः ॥
सोन्दर्यमनवदयत्वं छपे पुमुखता पुनः।
समरपर्वामिमाधित्वं स्वच्छताऽनिद्यवृत्तिता ॥
सौटम्यमप्यगर्वतवं पतोषो बहुतच्रता ।
अपरंशयस्तत्वबोधस्तच्छित्त्प्रतिपादनात्‌ ॥
नैरपेकष्यमविच्छेत्ता गुरुत्वं हित्वेदिता ।
एवंविधो गृरुजञेयत्वितरः रिष्यदुःखदः ' इति ॥
अनिषटत्तितेति च्छेदः । बहुतत्रता बहुतप्र॑वित्तेदर्थः ।
तथा--““ चतुभिराचेः सहितः श्रद्धावान्सुस्थिराशयः।
अटुन्यः स्थिरगात्रशच पर्यकारी जितेन्धियः ॥

# एतक्षरभ्याय प्रयोग इयेतस्मात्माग्वियमानो म्रन्थो नास्ति च. पुस्तके । + धनुश्ि-
ह न्तगेतो पन्थो .नासिति इ. पुस्तके । * धनुधिहान्तगंतं इ. पुस्तके नास्ति ।

“ १, 'त्सुतम्‌। २ क. “गेन्धश्वा । २३ क. "श्रवत्ते" । ग. “श्रत्ते ।

[शिष्यः] संस्काररतमाखा । ७२१

आल्तिकी दढभक्तिश्च गुरौ मने सदैवते ।
एवंविधो भवेच्छिप्य इतरो दुःखङ्द्‌ गुरोः " इति ॥
चर्तभरायैरिति सुन्दरत्वादिभिः ।
शिष्यपरीक्षाकाटस्तत्रैव--
“ एकद्ित्निचतुष्पशचवर्षाण्याछच्य योग्यताम्‌ ।
मक्तियुक्तान्गुणांश्चामि क्रमादरणे सप्ेकरे ॥
पश्चादुक्तक्रमेणेव वदंद्वियामनन्यधीः ›' इति ।

ससंकरेऽनुटोमजातिसहिते वर्णे । ब्राह्मणादिवर्णेषित्यथः । एकवर्पं
ब्राह्मणस्य योग्यतापरीक्षा क्षत्रियादिषु तु श्रादिवत्सरपरीक्षेर्थः ।
अथ सिष्यधर्माः |
मुरुयतया स्वपरकाशमात्मानमनुसंदध्यात्पूज्येषु पराच्छुखो न भवेत्‌ । श्ररीरम-
यमसू गुथ धारयेत्‌ । तदुक्तं कुयात्‌ । तद्रचसि युक्तायुक्तं न विचारयेत्‌ ।
परधने स्पृहां न कुयात्‌ । आत्मस्तुति परनिन्दां ममस्पृचनं परिहासं धिक्षा-
रमाक्रोशं ्रासोत्पादनं चन विदध्यात्‌ । गुरुपरमगुर्वाः सममागमने प्रथमं
परमगुरु णमेत्‌ । तदग्रे गुषेनुमत्या तन्नि ( तदनुमत्या गुरुनति ) कलयेत्‌ ।
एतानन्यांशरान्त(ऽऽचा)राननुतिषेत्‌ । इति संक्षेपेण शिप्यधमाः । )
ज्ानोन्नयने--“ निवीयं तु पितुम॑न्रं तथा मातमहप्य च।
सोदरस्य कनिष्ठस्य वेरिपक्षाश्रितस्य च ॥
प्रमादा्यदि वाऽज्ञानातिपतुदक्षां समाचरेत्‌ ।
परायश्चित्तं ततः कृत्वा पुन्दीकषां समाचरेत्‌ '” इति ॥
पितुरिव्युपलक्षणं मातामहादीनापमपि । भायश्चित्तं सगुतगायत्री जपः स्त्र
तथा दशनात्‌ । सिद्धमत्रग्रहणे तु नायं निषधः ।
तथा च सिद्धयापटे-
“५ यदि माग्यवरोनैव सिद्धत्रियां रमेपिय ।
तदैव तां तु दीक्षेत लक्ता गुरुविचारणाम्‌ "' इति ॥
सिद्धमत्र न दुप्यतीति तच्रान्तरवचनाच ।
पण्यतीयं उपरागे सति पित्रदेरपीएमन्रो ग्रा एत्र ।

# एतदादिप्रतिपदि द्वितीयायामिलतः प्राक्तनत्रन्थो नास्ति स. पुस्तके ।

१ क, य, "स्वदि । २ ग, कल्पयेत्‌ ।
९१ ध

७२२ महगोपीनायदीक्षितविरयिता-- [मशवगरहणे विषोषः]
( मन्रोपदेशाभिकारिणः )

तथा च वैशम्पायनसंहितायां व्यासवचनं श्नोनकं परति-
«५ प्रपन्हदयः स्वस्थः पिता मे करुणानिधिः । `
कुरुत महातीर्थं सूर्यपर्वणि दत्तवान्‌ '” इति ॥
परकरणान्मश्रमिति संबध्यते । कनिष्ठस्य स्वपिक्षया न्युनवयस्कस्य कस्यापि।
तथा रौवागमे-- ५ भिधुम्यश्च वनस्पेम्यो विम्यश्च महेश्वरि ।
गृहस्थो मोगमन्रा(मोक्षाधीं मन्रदीकषां न चाऽऽचरेत्‌॥
लयक्ताम्नयः क्रियाहीना यतयो ह्यपरिहाः।
वनस्थास्तादशा एव वणीं न्यूनाश्रमी यतः |
अतस्तेषां नाधिकारो मच्रदाने महेश्वरि " इति ॥
नयूनाश्रमी गृहस्थापेक्षया गारस्थ्यस्य द्वितीयाश्रमत्वात्‌ । एतेन श्हस्था-
दतिभिरपि मश्रग्रहणं न कायेमिदयवगम्यते ।
अत एव सारसंग्रहे-
“ तपस्वी सत्यवादी च गृहस्थः स्वस्थमानप्तः "” इति गुरुरक्षणपुक्तम्‌ ।
शिवसद्धावेऽपि--“ दीक्षायां न गुरुषवेन यतीन्वैवानप्ान्मिये ।
वृणुयाद्धोगमेक्षाथीं गृहस्थो वर्णिनं तथा '” इति ॥
वैखानसा वानप्रस्थाः । वणीं ब्रह्मचारी ।
अत्र स्लीणामप्यधिकारः।
५“ वैदिको मिश्रितो वाऽपि विप्रादीनां विधीयते ।
तान्चिको विप्रमक्तस्य शरदरस्यापि प्रकीर्तितः ॥
स्वागमोक्तेन मर्गिेण खीवररश्ापि पूजनम्‌ ।
करव्यं श्रद्धया विष्णोश्चिन्तपित्वा पतिं हदि ॥
खीणामप्यधिकारोऽस्ति विप्णोराराधनादिषु । ।
पतिप्रियरतानां च श्रतिरेषा सनातनी '” ॥ इति पश्मपुराणवचनात्‌ ।
५ न वैदिकं जपेच्छदः च्ियश्चैव कदाचन ।
नमोन्त(नतः) शिवमच्र(तरो) वा वैष्णवं (वो) वेष्यते बुधैः ”
इति याद्गवस्कंयवचनात्‌ ।
५ हघुयामा काटरात्रिरगेपाहो जानकीपतिः ]
छिन्नमस्ता च मातङ्की त्रिपुरा कालिका शिवः ॥
उग्रतारा भेरश्च देया वणेचतृष्टये ।
मृगीदृशां, विशेषेण म्रा एते सुपिद्धिदाः' ॥ इति मत्रपकाश्चादिवचना।

॥,

१. "ति ब्रह्म्‌" ।

[मशरदरहणे विशेषः] संस्काररत्न
( मच्राणां व्यक्तिविशेषः ). ५ ५९१

(#अयात्रप्रसङगद्वालयोवनवार्थक्येषु सिद्धिमदा पत्राः क्रमेण पर्वन

“५ बीजमन्रास्तथा मना माछामन्रा इति तरिधा ।
बीनमच्रा दशार्णान्तास्ततो मन्ना नलावपि ॥
च भ
विंशलधिकवणी ये मालामच्रस्तु ते समृताः ” इति ॥

एत एवावस्थान्तरेष्वपि द्विगुणजपास्सिध्यनिति ।
अथ प्रसङ्कान्पत्राणां व्यक्तिविशेषः-

५ वषडन्ताः फडम्ताश्च पुमांपो मनवः स्मृताः ।
वौषटृष्वाहान्तिमा नार्यो नमोन्ता नपूप्रकाः " हृति ॥

एतेषां विनियोगसु-

^ वह्योच्चाटनरोधेषु पुमांपतः पिदधिदायकाः ।
षद्रकमैरुजां नाशे सीमनाः शीप्रपिद्धिदाः ॥
अभिचारे स्मृताः ङीवा इत्येवं मन्रयोजना ' इति ॥ )

अथ गुरोरलामे मत्रग्रहणपरकारः शारदातिरकादिपु-

«५ गुरोरछामे मच्राणां प्रहणक्रम उच्यते ।
कृष्णपक्षे त्रयोदश्यां दकषिणामूत्िप्निषो ॥
ठिखित्वा राजते पत्रे ताह्पत्रेऽथवा पनः ।
मच ते स्थण्डिरे स्थाप्य पूजयित्वा महेधरम्‌ ॥
पायप्तादि निवेद्यं च दत्वा तं प्रणिपल्य च।
शातङ्ृत्वः पठेन्मन्रं दक्षिणामूतिषनिषो ॥
सवेषां चैव मखाणामेवं ग्रहणमिष्यते " इति ॥

अथवा--५ नास्तु सिन्धुगामिन्यासीरे चोत्तरत. स्थिते ।
स्थण्डिलं कारयेत्तत्र शची देशे शुमे पिनि ॥
तारपत्रे ठिखित्वाऽय मनं तत्र निधाय च।
आवाह्य मास्करं तत्र यथाविधि मुपूनयेत्‌ ॥
तत्संनिषावष्टशतं १३दशिकतो यथा ।
एवं गृह्णीयान्मतिमानपर्वोऽयं विधिः स्मृतः ” इति ॥

* धनुधिहान्त्तो प्रन्थो ड, पुस्तके नास्ति ।

७२

भट्रगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [मन्रगरहषकाढः]
अथ काटः।

५ मन््ारम्भस्तु चैत्र स्यात्तम्तपुरुषार्थदः ।

वैशाखे र॑त्नकामः स्याञ्ज्येष्ठे च मरणं मवेत्‌ ॥
आषाढे बन्धुनाशः स्यात्पृणीथः श्रावणे भवेत्‌ ।
प्रनानाशो मवेदधाद्र आभरिने रत्नपंचयः ॥

काके मच्रपिदधिः स्यान्प्ागेहीषे तथा भवेत्‌ ।
पोषे तु शतुपीड स्यान्मौघो मेधाविवर्भेनः ॥
फारगुने सवैकामाः स्युमेलमासं विवनैयेत्‌ " इति ।

मलमासग्रहणं क्षयमासो(सस्याप्यु)परक्षणमर ।

५ प्रतिपदि द्वितीयां तृतीयायां च ३ श्ुतिः।

चतुर्थ्या वित्तनाशः स्यात्पश्चम्यां बुद्धिवर्भनम्‌ ॥
षष्ट्यां ्तानक्षयः सोयं लते सप्तपीदिने ।
अष्टम्यां बुद्धिनाशः स्यान्नवम्यां वपुषः क्षयः ॥
दक्षम्यां राजपतोमाग्यमेकाद्इयां श॒चिभवेत्‌ ।
द्रादरयां सषपिद्धिः स्यात्रयोदहयां दरिद्रता ॥
तिथैमयोनिभरतर्दश्यां हानिर्मासावसानकगे ।

मासावस्रनकमपावास्या ।

पूणिमायां पमवृद्धिर्मच्राणां ग्रहणे स्मृताः ।

पूणिपाबब्देन पूणिमोत्तराधमेब ग्राह्यं न तु प्रम्‌ । तस्य मद्रातेन सामा-
न्यतः सवकम निषिद्धसवात्‌ ।

रविवारे मवेद्धित्तं सोमे शानितभवेकिल ।
आयुरङ्गारको हन्ति सौन्दर्य सौम्यवासरे ॥
गुरुषारे भवेज्ज्ञानं शुके परौमाग्यपीरितम्‌ ।
शनैश्वरे यशोहानिरिति वाराः प्रकीर्तिताः ॥
अबिन्योः पुखमाभरोति भरणीषु मृतिभवेत्‌।
कृत्तिकास मवेदुःखी रोहिण्यां वाक्पतिभेवेत्‌ ॥
मृगक्षीषे सुखावातिराद्रीयां बन्धुनाश्चनम्‌ ।
पुनवस्वोर्धनादयः स्यात्पुष्ये शत्रुविनाशनम्‌ ॥

--------------२--~

१ क. रतिकाः। २ग. ड, ^न्मापेमेः। ३ ग. धनब ।

(मन्नग्रहुणकाटः]

संस्काररत्नमाछा । ७२५

आश्ेषासु मेनृयुदैःसानमक्तिमैषासु च ।
सौन्दर्य पूवेफल्गुन्योः प्राति च न संशयः ॥
ज्ञानमुत्तरफदगुन्यो हस्ते च धनवान्भवेत्‌ ।
चित्रायां ज्ञानसिद्धिः स्यात्छात्यां शत्रुविनाशनम्‌ ॥
विशाखयोः पुसं चाुराधासिष्टमिवर्धनम्‌ ।
ज्येष्टायां पुतहानिः सन्यूले कीतिर्पम्‌ ॥
एर्वाषाहाः; कौतिदाः स्युरत्तरा अपर कीर्तिः ।
शरवणे च भवेुःखी धनिष्ठासु दशिता ॥

द्धिः शतमिषगमे स्यादूर्वा(धीमाद्रपदे पुसी ।
उत्तराय रेतपौर्यं रेवत्यां कीर्तिवर्धनम्‌ ॥
शुभः िद्धिस्तथाऽऽयुष्मान्धुवयोगस्ततः परम्‌ ।
प्रीतिः सौमाग्ययोगश्च वृद्धियोगश्च षणः ॥
पुकमा च धृतिः तिद्धो ब्रहम देनद्र्च शोमनः।
वरयाणन्च शिवश्चैव मच्राणां ग्रहणे शुमा: ॥
मन्राणा ग्रहणे रेषा अशुभाः परिकीतिताः।
ववबालवौतिला(ल) कौलवे वणिजं तथा ॥
करणानि शुमान्येव सतन्रेषु मामिनि " इति ॥

वैदम्पायनसंहितायाम्‌-
“५ मन््रादयारम्भणं मेषे पनधान्यप्ररं भेत्‌ ।

कर्वटे सर्वपिद्धिः स्यात्कन्या टक्मीप्ररा नृणाम्‌ ॥
तुलायां सिद्धिः स्यतत्वैटामश्च टिके ।
मकरं पत्रं पराहुः कुम्भो धनप्तृद्धिदः ॥
इतराणि तु छ्नानि स्युरनिषटफछानि हि ।

शुक्तपक्षे शुमा दीक्षा दृष्णेऽप्यपश्चमीदिनात्‌ ॥
भूतिकः पिते पे मुक्तिकभिः पतितेतरे " इति ।

, अत्र गुरुभार्गवमौढ्यं चनद्रतारालुकूरयं र्स्य परहवलादिकं च विचार्यम्‌ ।
ह्वल तु-“ तरिषडायगताः पापाः शुमाः केनदत्रिकोणगाः ।

दीक्षायां तु शुभाः सरव रनधस्याः सर्वनारकाः ”' इति ॥

आय एकादज्ञस्थानप्‌ । पापाः पापग्रहा रविभोमश्निराडुकेतकीणेन्दवः

१ख.ग. ड. णे योगाः बुमदाः प ।

७२६ भहगोपीनायदीक्षितपिरचिता-- [मशग्रहएकाठः]
( कणधनचक्रम्‌ )
पापयुक्ताः सौम्या । शुभाः गरुभग्रहाः, अक्षीणेन्ुपापयोगरहितदुधगुरुभगवः।
केन्द्राणि प्रथमचतु्सप्तमदशमस्थानानि । त्रिकोणे नवमपश्चमस्थाने । स
पापाः शरुमाश्र ग्रहा उक्तस्थानगता दीक्षायां शुभा एव । अत एव रन्धेऽ्म- '
स्थाने स्थिता यदि सवे नाश्का इति योजना ।
अथोक्तकाठमन्तरेणापि दीपाः कारस्तत्रान्तरे-
५ विषुवेऽप्ययनद्धद् पंक्रानतयां दमनोत्पवे ।
दीक्षा कार्या त्वकाठेऽपि परित्रे गुरूपषणि " इति ॥
विषुषे तुखामेषसं्रमयोः। अयनद्दे ककमकरसंकरान्त्योः । संकरान्तयां तदन्य-
संक्रान्तिषु । दमनोरसवे चैनर्पौणिमादिषु दमनकरणकपूजादिने । पवित्र श्राव-
णपूणिमायाम्‌ । गुरुपवैणि गुरोर्भन्मव्याश्िदिनयोः।
अन्य्ापि-“ सत्तीाकैविधुग्रातपुण्यारण्यवनेषु च |
मश्रदीक्ां प्रहु्वीणो माक्षीदीन्न शोधयेत्‌ '' इति ॥
प्रकारान्तरं च-“ स्व वारा ग्रहाः सर्वे नक्षत्राणि च राशयः।
यस्मिन्नहनि संतुष्टो गुः सरवे शुभावहाः ॥
सतषट च गुरौ तस्य पतुष्टाः पवैदेवताः ।
गुहं संतोषयेद्धक्तया द्वयमेव तदा मवेत्‌ '” इति ॥
दयं भोगमोक्षौ । एवकारोऽप्यथेः ।
अधिकारिभेदेन काले यथा-
५ मुपलूणां सदा काठः स्रीणां कारपतु परवद » इति ॥
अथणेधनचक्रम्‌- “५ नामादक्षरमारम्य यावन्मच्रादिमाक्षरम्‌ ।
गणयेन्मातृकावर्णक्रमेण गुणयेत्रिभिः ॥
विभक्तं प्तिः शिष्टो नामरारिरुदीरितः ।
एवं मच्ाणमारम्य यावन्नामादिमाक्षरम्‌ ॥
गणयित्वा त्रिभिहत्वा विभनेत्सपतमिः सुधीः ।
मन्रराशिः स्मृतः शिष्टः पूषैवद्धनिता(त)णिता ॥
यद्वा मन्राक्षराणीह खरग्यञ्ञनरूपतः।
प्रथक्ल द्विगुणयेदो येत्ाधकाक्षरः ॥
तादशेर्टमिर्भक्ते मन्रराशिरुदाहतः ।
एवं नामारणपघोऽपि द्विगुणीकृ योजितः ॥
म्रव्ैर्टमक्तो नामराशिः स्तो वुः ।

[िद्विशोषनपकारः] संाररत्नमाला । ७२७

भणिता धनिता चात्र पूरववत्परिकीर्िता ॥
उक्तान्यतरमार्गेण शोधनीयमृणं घनम्‌ ? इति ।

( अथ प्रपङ्गसिदारिशोधनप्रकारः।

“८ उर्धवामिश्च तिरश्वीमी रेलाभिः पचपश्मिः।
कोषठपोडशकं कृत्वा मातृका्णः प्रपूरयेत्‌ ? ॥

यथा-“ एकःत्निदरदर १नवशटङ्‌रनिगमा४कं {२१ङ्कि ! ०१६-
ण्नाग <मूष १ ९मनु१ एवाणरहयेऽपुरतिथ्याम्‌ १५ ।
कामे १९ क्रमादकथहप्भृतीन्मनीपी वणीनमारिततु
पोडदा[केषु चन्री्‌ ” इति ।

अस्या्थः--रदर एकादशं कोष्टम्‌ । दृरितीयम्‌ । निगमात्‌ । अका
दरादक्म्‌ । पङ्किदशमम्‌ । नागोऽ्म्‌ । भूपाः षोडशम्‌ । कामच्लयोदक्षम्‌ 1
एकादिकामान्तेषु प्रथमं क्मादकारादीन्सवरान्‌ ततः कादितान्तान्‌ ) ततस्था-
दिसान्तान्व्णान्विलिरूय ततः प्रथमकोष तृतीय एकादशे च हक्नान्विरि-
खेदिति।
५ विदिगतेषु कोष्ठानां चतुपकेषु चुध्विह ।
ब्‌ ¢ न ^ |
यत्र साधकनामादिव्णस्तत्िद्ध संज्ञकम्‌ ॥
प्रादक्षिण्यक्रमेणास्माचतुप्कत्रितयं परम्‌ ।
स्ाध्यं तथा पुतिद्धं च शनुशवतयमिधीयते ॥
एककिश्चतुप्केऽपि यसिन्को्े यदक्षरम्‌ ।
तदायुक्तकरमेणेव पिद्धपाध्याद्रिकल्मना ॥
एवं ाध्यचतुष्कादौ ततुस्यस्यानकोष्ठतः ।
पाध्यसिदधः साध्यपताध्य इयाद्यस्याः क्रमान्मताः ||
सिद्धसिद्धभृलपर्यन्त(1) पोडशसकषसु यत्र यस्य मनोराश्यो वणः सोऽपि
तदाहय इति स्प्टोऽथैः ।
ˆ # घनुधिदान्तमैतग्न्थस्थाने इ. ुस्तकेऽम्यथा प्रन्थः स यथा--^ नात्र तिद्धारिवक्रवि-
चारः । तदुक्तं सिद्ान्तशेखरे--एकत्रिप्सपतणैनवर्ाक्षरान्विते । द्वात्रिंशदक्षरे मच सिद्धार्सत्रैव

शोधयेत्‌ । ये च बौद्धाश्च जैनाश्च गोपाला वैष्णवाश्च ये । सिद्धसाध्यसुसिद्धारिविचारपरिव्जिता
इति ” इति ।

१ख.ग.अघ्र। २क. ख. दिवे ।

७२८ मषटगोषीनायदीक्ितदिराचिता-- [शोषनफडामि)
( प्रकारान्तरेण ऋणधनशोधनम्‌ )

जयेतेषां फरनि ।
“ पतिद्धः सिध्यति काटेन साध्यः पिष्यतिवानवा।
ुपिद्ध्तसक्षणादेव अरिं निङृन्तति ” इति ॥

तश्रराजे-“ सिद्धपिद्धो जपात्तिष्येद्िगुणात्िद्धपाध्यकः ।
तिद्धः सृतिद्धः सैपर पिद्धारिर्न्ति गोत्रजान्‌ ।
पाध्यतिद्धोऽतिपङेशात्साध्यपताध्योऽतिदुःखङृत्‌ ॥
साध्यः सुिद्धो मजनात्प्ाध्यारिः खन्नियं हरेत्‌ ।
पुिद्धपिद्धोऽर्धनपात्कलं द्ाययेप्पितम्‌ ॥
सुषिद्धप्ताध्यो जापयैः द्धम स्यादतोऽन्यथा ।
सुद्धे च पुिद्ध्ु पु्नन्मक्तश्रमः ॥
तस्मात्तं सरवपतिद्धीनां साधने योजयेन्मनुम्‌ ।
सुिद्धारिररोषेण खकरुरं मारयेद्धुवम्‌ ॥
अरििद्धः सुतं हन्यादरिपराध्यस्तु कन्यकाम्‌ ।
तत्सुपतिद्धस्तु पत्नीं खामयेरिः साधकापहः " इति ॥

संपातेः प्रापनिमात्रात्‌ । जापा्रैरियादरश्व्देन होमतपंणव्राह्मणभोजनानि
शन्ते ।

अथ प्रकारान्तरेण इणधनश्चोधनम्‌ ।
“५ द्विगुणीकृल्य साध्यस्थं स्वरव्यज्ञनमण्डलम्‌ ।

पाधनास्याजुषा तेन मेलयित्वाऽष्टमिररेत्‌ ॥

रोषः साध्यस्य राशिः स्या्योजयेत्पाधकोऽन्यथा ।

पाधिकापिकरेषप्तु ऋणी साध्यः शुभावहः ॥

शोधितो न्युनरोषः स्याद्रणैलक्षनपच्छमः '” इति ।

साध्यो मत्र; । तेन खरव्यञ्जनसमुदायेन । अन्यथेति । साधकनामगतं
स्वरव्यञ्ञनसमूहं द्विुणीकृत्य साध्यगतस्वरग्यञ्जननिकरेण संमेदयाष्मिरईस ।
शोषं साधकरारि जानीयादि यथः । शोभित इत्युक्तेन सिद्धारिक्रमेण शोधि
तोऽतुकूलो मद्रो यदि साधकात्यूनशेषः स्यात्तदा यावत्या वर्णसंर्यया

ता ताबह्पननपादिनणैमपाङृल पुरथरणादिकं कुर्यादिलर्थः । यस्य मत्र
रारिरधिकः स ऋणी हेयः । प्रह्म एवायम्‌ । यस्य मच्ररािन्यनः स धनी
लाञ्याऽयम्‌ । भ्रकारान्तराणि चान्यतोऽबगन्तव्यानि ।

( सपर्ब मन्रे कतैग्यताविरोषः ) संखाररलनमाला । च|

अथैतदपवाद्‌ः सीमसिद्धान्तरतनाङ्गसारणदरयामलागसिंहितासिदान्ते-
सरादिवचनगतो पुनरुक्तः सेग्रते- |
“ एकाक्षरे तथा कूटे तेपुरे ख्रीपतमकिते ।

स्वपररब्ये नृिहारकैवराहाणां मनुप्वमि ॥

प्राप्तादे प्रणवे तदरत्सपिण्डाक्षरमन््रकरे ।

मृत्युंनये च पाशाय वेप्णवे चण्डनीयके ॥

व्योमत्थारिनि मायायां मालामन्नेप्वोरफे ।

एकत्रिपश्चपटूपपेमाङ्करुदराक्षरेषु च ।

नपूपके च दन्तार्णे कारिकारयामटामन ।

पिद्धकाटीचण्डिकयोरमन्रे राममनुप्वपि ॥

गोपाटमातुकामन्रे हरवहमया प्रह ।

श्रीविद्या सिद्धविद्या च मातङ्गी मुवनेश्वरी ॥

पद्मावती ममी दत्तत्रयश्च पार्वती |

मित्रेशेङ्क्षपष्ठीश चयीनन्दमनुप्वपि ॥
सप्तप्रणवमन्त्राणां हरिदरोच्छि2यारपि ।

आमु पुमुखी चेव रेणुका च रखती ॥

कुम्भोद्धयाऽरणवश्चैव मतङ्गगणिकस्य च ।

शात्राणां च मन्नाणां वृद्धनक्तमनुप्वपि ॥

कुरागतानां मच्राणां पिद्धद्रीमेव शोधयेत्‌ ।

वहुरूपाहये मचे जेनवेोद्धमनुप्वपि ॥

पिद्धारित्वादिधनितामृणितां च न शोधयेत्‌ '” इति ।
कूटे कूटाक्षर मत्र । द्वीसमपिते सरीविशेपसमपित इत्यथः ।
तथा च तग्रान्तरे-

८ साध्वी चैव सदाचारा गुरुभक्ता जितेन्द्रिया ।
सर्ममन्रार्थतचचनज्ञा पुशीटा पूजने रता ॥
गुरुयोग्या भवेत्सा हि विधवा परिनिता ।
क्ञियो(या) दीक्षा शमा प्रोक्ता मातुश्वा्टगृणा स्मृता " इति ॥

स्वम्ररग्परे केव्यताविक्षेषपो यथा--
“५ खप्रट्न्पे त॒ कटर गुरोः प्राणं निवेदय च ।

१ग. (नायिके। रक री च शया" । ३ ग. वेणुका ।
९२

७१० भष्ट्गोपीनाथदीकषितबिरविता --[खमलन्बे मे करैन्यताविरोषः]
( पुर्धरणदाष्दाधैः )
कलशे गुरोः प्राणं निशितं भावयेत्‌} गुरमावनां कलशे कुर्यादिति याष्रत्‌ ।
वटयत्रे कुङ्कुमेन टिलित्वा ग्रहणं शमम्‌ ।
ततः इद्धिमवापरोति अन्यथा विफटं भवेत्‌ ” इति ॥
श्दं तु सद्रोरभावे । तत्संभे तु तत एव गृह्णीयादिति । प्रापादे प्रासा.
दबीजाव्ये । पाश(शोबीजम्‌ । व्योमव्यापिनि हकारादौ । मायायां हृदेखा-
याम्‌ । अङ्क नवा्षरे । दन्तार्णेद्वानिशदक्षरे । इदद्रच्छिष्टयोसद्रणपलोः।
अणु(मनुरमत्र इति।
ॐ केषांचिन्पत्राणां शापाभाव उक्तो वातुलागमे-
५८ पुरा शापविहीनं च वतते मच्रपश्चकम्‌ ।
भ्रीविद्यापाटुवं मन्नं नृततिहाकवराहकम्‌ " इति ॥
तत्रान्तरे तु-“ मन्रादिषु सर्वेषु हृहेखाकामनीनकम्‌ ।
श्रीबीजं वा विनिक्षिप्य नपेन्मन्नरस्य विद्धये ॥
तारसंपुटितो वाऽपि दुष्टमन्रोऽपि सिध्यति » इति ।
हिरण्यगभसंहितायां च-
“ खनामादिवर्णैः खमित्रा्षरवा मनु संपुरीकृलय येऽनुस्मरनति ” इति ।
स म्रस्तेषां सिध्यतीति शेषः । अनुस्मरणं जपः ।
प्राणां संरारादिकं तु शारदातिटकसोभाग्यरत्नाकरादिग्न्येषु दष्टग्य-
व्यम्‌ ।)
आदौ मच्रसिद्धये पुरश्रणमवश्यं कर्ब्यम्‌ । तथा च वैशम्पायनः--
५ पुरश्चरणप्॑पननो मनच््रो हि फल्दायकः ।
किं होमैः ग जपश्चैव रं मन्रन्याप्तविस्तरः ॥
रहस्यानां हि मन््राणां यदि न स्या्पुरक्िया ।
पुरस्य हि मन्नराणां प्रधानं बीजमुच्यते ॥
वीर्यहीनो यथा देवि परकर्म नक्षमः।
पुरश्चरणहीनस्तु तथा मन्नः प्रकीर्तितः ” इति ॥
पुरथरणकब्दनिरक्तिवीयवीयसंहितायाम्‌-
“५ 'साधनं मूटमनच्रस्य पुरश्चरणमुच्यते ]
ˆ पुरतश्चरणीयत्वाद्विनियोगाछ्यकर्मणाम्‌ ॥
पुरतो विनियोगस्य चरणाद्वा तथोदितम्‌ ” इति ।
#अत्र ू्रीपरमगसभावा्किितुटितमिति भाति।

[पुरशुणपकाङ्गानि] संछ्ाररल्नमारा । ७११

विनियोगरक्षणं तु मन्नतन्रपकाशे-
^“ धर्माथेकाममेक्षाणां शाच्ञमार्गेण योजनम्‌ ।
पिद्धमन्रस्य संप्रोक्तो विनियोगो विचक्षणैः ॥
पुरश्चणपरवोऽपतो विनियोगो विनिभितः।
फटाय मन्वा वा राजपेवा यया तथा ॥
चरणालूर्वमेवःसो पुरश्ररणमुच्यते '” इति।
एतेन विनियोगारूपकमंसामथ्यननकरकरिया, रेदिकापुष्मिकमव्रासशुदधि-
हेतुक्रिया वा पुर्रणमित्युक्तम्‌ ।
अथ पूटमत्रोद्धारो मश्रसयष्यादिन्यासो ध्यानं जपसंस्या पूजाविधिश्रोस्यते-
“५ अथ पुत्रपदं वचि कृष्णमन्रमनष्टमम्‌ ।
देवकोीपुतवणान्ते गो विन्दपदमुचरेत्‌ ॥
वासुदेवपदं प्रोच्य पतरद्यन्तं जगत्पतिम्‌ ।
ददि मे तनयं प्रोच्य कृष्ण त्वामहमीरयेत्‌ ॥
शरणं.गत इत्यन्तो मनर द्वातरिशदक्षरः ।
नारदो मुनिरस्योक्तोऽनुषट्ठन्दः सरमरितम्‌ ॥
देवः सुतप्रदः कृष्णः पदैः पर्वेण चाङ्गकम्‌ ।
विजयेन युतो रथसितः प्र्तमानीय प्मृद्रमध्यतः ॥
अददत्तनयाद्धिजन्मने स्मरणीयो वसुदरेवनन्दनः ।
ठक्षं जपोऽयुतं होमल्तिटैमपुपशुतैः ॥
अचौ परवौदिता चैवं मरः पुत्रप्रो नृणाम्‌ '” । इति ।
मन्नङौमुच्ामादौ काम्बीजयोगोऽपयक्तः । तत्रान्तरे खन्तेऽपि ।
अत्र तपैणपार्मनव्राह्मणमोजनान्यऽपि कार्णागि-
८ जपो -होमस्त्पणं च मार्जनं विप्रमोजनम्‌ ।
मश्रविद्धसतु पश्चा पुरश्चरणमीरितम्‌ || इति मत्क ुध्ायुक्तेः ।
एततसंख्याऽप्युक्ता तत्रैव--
५ होमो जपदशांरेन तदशन तरणम्‌ ।
मार्जनं तदशन तदशाशेन भोजनम्‌ " इति, #

अङ्गन्यासचक्रादिकं तु गोपाल्दज्ञाकरमव्रविधानवत्‌ ।

1

१ख.ग. ङ. संप्र" ।

७३२ भट्रगोपीनायदीक्षितविरविता-- [पुरश्रणकतुंषमीः]

तथ्रा-““ आचक्राय हृदारूयातं विचक्राय रिरोऽपि च ।
पुचक्राय शिखा पशचत्रेटोक्यरक्षणं ततः ॥
चक्राय कवचं प्रोक्तमपुरान्तकशब्दतः ।
चक्रायाज्ञमिदं कुर्याद ङ्गानां पञ्चकं मनोः ” इति ॥
तन्नान्तरे तु-“अघुरान्तकचक्राय नेष्यं सुदर्शनचक्रायाखम्‌ " ।
शटयेवमङ्षदकयुक्तम्‌ ।

अथ चक्रम्‌ ।

“ अग्यादिकोगेप्वभ्यच्यं टदायङ्गचतुष्टयम्‌ |
दिशंैस्वल्ं दरेष्व्टौ महिषीः परिपूनयेत्‌ ॥
रुक्मिणी सत्यभामा च नस्नजित्तनयार्कना ।
मित्रविन्दा लक्ष्मणा च जाम्बवती सुशीलिका ॥
महिष्योऽष्टौ सुवणीमा विचित्राभरणस्नः ।
दटम्रे वसुदेवं च देवकीनन्दगोपतिम्‌ ॥
यशोदां बलभद्रं च सुभद्रां गोपगोकिकिाः ।
इन्द्रादीनपि वज्ादीन्पूनयेत्तदनन्तरम्‌ ॥
मन्व दशार्णोक्तान्प्रयोगान्विदधीत च ” इति ॥

अङ्गपषट्कपक्ते संनिवेशस्तत्रान्तर एवोक्तः--

५ अग्नयाद्विकोणेष्वम्बच्यं हृद्‌।यज्गचतुष्टयम्‌ ।
दिशाघु ेत्रमम्य॑च्यं सवैदिकषवज्मर्चेत्‌ `! इति ॥

५ क ॐ. टै £
अथु सक्षपण पुरश्वरणकत्रयमाः।
तश्नसारे--“ अधःशायी हविष्याशी मौनी चैव जितेन्द्रियः ।
अपूयादम्भरहितः पुरश्चरणमाचरेत्‌ '” इति ॥
व्यासः-- “प क्षीराहारी फलाशी वा शाकाहारी हविप्यमुक्‌ ।
भिक्षाशी वा जपे कुर्याजपं चा(पश्वान्द्ायणादिकम्‌ ॥
वणं क्षार्मम्डं च गृञ्जने कांस्यमोजनम्‌ ।
ताम्बूढं च द्विमक्तं च दुःसंवापतं प्रमत्तताम्‌ ॥
,शुतिस्मृतिविरुद्धं च जपं रात्रो च वजैयेत्‌ › इति।
११, शाश । २ ग. ^श्यच्॑ ह । ३ग. श्स्यर्च्यसः । ज्र, ्यमाक्‌। ५ खः
“उजपचा' 1 ६ क. 'मल्वं गू । । ^+ ण

८ ८ „ पुर,

( पुररणकदधमौः ) संसारररनमाला । ७३९

दुःसंबासो दुः संह संवासः |
मव्रतन्नपकाशे-“ मृशय्या ब्ह्मचारितवं मौनचर्याऽनपृयता |
नित्यं त्रिषवणं स्नानं कषुद्रकर्मविवर्जनम्‌ ॥
नित्यपूजा नित्यदानं देवतास्ुतिकीर्तनम्‌ ।
नैमित्तिकार्चनं चेव विश्वाप्नो गुरुदेवयोः ॥
जपनिष्ठा द्वादरोते षमीः स्य्मच्र्िद्धिदाः इति ।
एवमादौ) नियमान्ुरश्रणकृचरेत्‌ । [ इति । ]
वरह्मचर्यमष्टविषमेयुननित्तिः ।
तदुक्तं दक्षेण-५ स्मरणं कीतिने केटिः प्रेक्षणं गृह्यमापणम्‌ ।
स॑कद्पोऽध्यवप्तायश्च क्रियानितवत्िरव च ॥
एतनेेधुनमषटाङ्ग प्रवदन्ति मनीषिणः ।
विपरीतं बह्मचर्यमेतदेवाष्टलक्षणम्‌ " इति ॥
अभिकाषा(प)पूर्वकं स्मरणकीतेनगरेक्षणानि निपिद्धानि । केलिः परिहा-
सादिबाष्ेष्टा । गुद्यभाषणं संभोगार्थं रहोमन्रणम्‌ । संकरो मानसं कमे ।
अध्यवसायः संमोगनिश्वय; । ्रियानिष्टत्तिः क्रियानिष्पत्ति; ।
त्रिषवणल्लानं तु शक्तपरम्‌ ।
८५ स्नानं त्रिषवणं प्रक्तमशक्तौ दविः सकृचरेत्‌ '" इति वेशम्पायनवरचनाप्‌ ।
्षद्रकमं तु-५ दम्द्रेषो तथोत्सार उच्चि भरमार ।
व्याधिश्रति स्पृतं कुद्रम्‌ ” इति नारायणीयोक्तम्‌ ।
निलयं पूना तत्कमेव जपविधानात्‌ । नैमित्तिकाचैनमयनादौ विशेपपूना ।
सा चोक्ता पच्रतन्नरपरक्े-
५ अषटोत्तरसह्नं तु कृत्वाऽन्तयगमादरात्‌ ।
जपेत्प्रतिदिनं यत्तु नित्य एप जपः स्मृतः ॥
अयने विधु चैव ग्रहणे चन्दरम्ैयोः ।
द्वदशयां पौर्णमास्यां तु तेषु नैमित्तिको जपः ॥
निल्यत्रिगुणितः सोऽथ पूना चैव हरेस्तथा '' इति।
हरेरिति स्वेष्टदेवतोपलक्षणम्‌ ।

* इतिशब्दो ऽधिकः ।
0
%.क्, ग. मौनं चा्यीऽ' । २ ग. 'वणस्ना" । ३ क. ष्दौचनि'।

।

७३१ भष्ट्गोपीनायदीक्षितमिरविता-- पपुरधरणकूतपमीः]
आरब्धे पुरथरणे मध्य आश्ञौचेऽपि न जपवाधस्तदुक्तं विष्णुना-

ए क ६4 ् च र्‌
५ व्रतयत्ञविवहिषु श्राद्धे हामेऽरचने जपे ।
प्रारज्धे सूतकं न स्यादनारन्पे तु सूतकम्‌ " इति ॥

भारम्भकषब्दार्थसतु विष्णुनोक्तः--

«५ प्रारम्भो वरणं यन्ते सेकल्पो ब्रतपत्रयोः ।
नान्दीमुखं विवाहादौ श्राद्धे पाकपरिकिया " इति ॥

मश्रमदोदधौ --“ आदौ देवं वशीकर्तुं पुरश्रणमाचरेत्‌।
तथादौ निर्जने स्थानि मृमिग्रहणपू्वकम्‌ ॥
नवधा तां धरां कृत्वा पृीदिषु प्मारिवेत्‌ ।
कोष्ठेषु सप्त वर्गाश्च कक्षो मध्ये तथा स्वरान्‌ ॥
्ेत्रनामादिमो वर्णो यत्र कोष्ठे मवेत्ततः ॥
उपविरय जपं कुर्यन्नान्यकछिन्दुःखदे स्ये ।
आमध्याहं जपं कु्यादुपांशुं वाऽय मानपम्‌ ॥
हविष्यं निशि मूञ्ञीत्‌ त्रिःजनाप्य(य्यचटनस्तथा ।
व्यग्रताटस्यनिषठीवक्रोधपादप्रसारणम्‌ ॥
अन्यमाषान्त्यजेक्े च जपकाटे तयनेत्पुपीः ।

अन्यभाषा चान्त्यजाण्डारस्तस्यक्षा चान्यभाषान्त्यजेप्े । अन्येन सह
भाषणमन्तयनस्येक्षणं च वर्जयेदिलय्थः ।

खीशुद्रमाषणं निन्दां ताम्बूहं शयनं दिवा ।
प्रतिग्रहं नृल्गीते केोरिल्यं वर्जयेत्सदा ॥

भूशय्यां बरह्मचयं च त्रिकालं देवतार्चनम्‌ ।
नैमित्तिकार्चनं देवस्तुतिं विश्वा समाश्रयेत्‌ ॥

प्र्यहं प्र्यहं तावन्नैव न्यूनाधिकं कचित्‌ '” इति ।

नवकोष्ठकं चतुर भरं कृत्वा तस्सिन्पूवदिश्मारभ्य कादीन्सप्त वर्गानन्ते ठं षं
च प्रिणिखेत्‌ । एवं मध्यफोष्े नव कोषन्छृत्वा पूर्वादितः सरयुग्पं ितेत्‌ ।
ेत्रनामाच्यवणों' यस्िन्कोषठे भवेत्तत्र पुं तदधस्तात्करमेण हस्तपाश्वपादपु-
च्छदिकं केयम्‌ । त्र पुख उपविश्य जपं कुयात्‌ । नान्यस्मिन्हसतपा्वादिषु ।

^~

॥

१ स्ञ, होमाचै"। २ ग. "े। आर" । ३ क. “वन्न तश्यूना" \

[परकारातरेण कूमेवकरम्‌] संसकाररत्नमाखा । ७३९
( अरिमित्रविचारः ) ,
तत्र-“ उदस्ुखः कामस्तु निष्कामः प्राञ्चखो जपेत्‌ ।
अभिचाराकं यमि नेक्रये(ते) मारणं सृतम्‌ »
इति वचनाद्यथाकामम्‌ ।

अथ प्रकारान्तरेण कूरमचक्रम्‌ |
सपीकते भूतले भराक्मत्यगायता दक्भिणोत्तरायताश्वतप्चधतस्रो लेखा
विष्टर नव कोष्ठानि विधाय तत्र, पूरवदिभादुकषणयेन क्रमेणा कोणेषु
कचटतपयश्ला(छा ()ख्यानष् वर्गानकारादिसखररदरयं च॒ भिशिख्य पध्य-
कोषे श्रीकारं विरिसेत्‌ । अथवा प्यकोष्े खराः प्रागादिक्रमेण । इदं च
कूमचक्े पेत्रग्रामहमेदात्रिषिधम्‌ । तत्र ेप्रामयोस्तत्न्नामाचक्षरयक्तं
कोषं पुखं कमस्य । एतदेव दीपस्थानमुच्यते। यहे तु शृहपतिनापावक्षरयु-
कोष्ठं मुखम्‌ । तत्पाशवदरयगते कोषय हस्तौ, तदधः स्थितं कुप्री, तदधः
स्थतं तु चरणौ, कुक्षिमध्यगतं कोषं पृष्ठ, चरणमध्यगतं कोषं पुच्छमिति
विवेकः । एवमुक्तपरकारस्य क्षेत्रादौ विभावितस्य कूपस्य पसे एषे बाजे
होमे च सवीथत्िद्धिः । करयोः स्तनो (1) । कोष्ान्तराण्यनुपयुक्तानीति ।
कुपचक्रानावरयकतोक्ता कतिपयेषु स्थठेषु ।
यथा--““ कुरुक्षेत्रे प्रयागे च गङ्गाप्तागरपेगमे ।
महाक च कारयां च दीपस्थानं न चिन्तयेत्‌ ” इति ॥
दीपस्थानोपलक्षिततवात्कुमेचक्रमपि दीपस्थानमित्युक्तम्‌ ।
इह चक्रे चोक्तेषु कोष्ठेषु रिपस्थानं पिचिन्य तत्यागपूषमवशिष्टमितर
स्थानयुपादेयम्‌ ।
अरिमित्रविचारो यथा--
५८ अद्रयस्य यकरण ठकारस्यापि तेन ध ।
लद्धयस्य प्र(प)करेण पकारस्यापि तेन च ॥
ओद्रयस्य पकरेण षकारस्योयुगेन च ।
जकारस्य टकारेण ज्ञकारस्य खकारतः ॥
उकारस्य छकरिण फकारखे धकारतः |
भकारस्य तु रेफेण यकारस्य सकारतः ॥
असित्वमेषां वणीनामन्येषां मित्रमावना " इति ।
५ १. "ृततछे । ९ क. गोन वर्गान° । ३ क. थं द्वयं च । * स. च । द्र । ५ ल,
श्य धका । ॥

७३६ भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता - [आपनभूतशच्यादिषिचारः]

पुरथरणारम्भात्याखश्रसिद्ध्मयुतत्रयं गायत्रीजपः काः ।
तदुक्तं मघ्रकोमुयाम्‌-
^ सवैमनचरप्रपिद्यरथं गायत्री च्युतं जपेत्‌ '” इति ।
आसनविधेरावश्यकत्वयुक्तं सिद्धान्तेखरादौ -
५ आसनं प्रोक्ष्य पूज्य जपं तत्र पमाचरेत्‌ ” इति ।
तत्र तसिन्नासने ।
आसनमाह नारदः--“ कुशाजिनाम्बु्तं चतुरङ्लमूध्वतः।
चतुरश्रं द्विहस्तं च पुं मृदु निर्मलम्‌ ॥
आपनं कल्पयित्वा तु नपकर्म समारभेत्‌ ” इति ।
अजिनान्याह वैशम्पायनः-
^ स्वैपतिद्े व्याघरचम ज्ञानिच्यै मृगानिनम्‌ ।
वलराप्तनं रोगहरं वेतरजं श्रीविवर्भनम्‌ ॥
कौशेयं पिकं प्रोक्तं कम्ब दुःखमोचनम्‌ " इति ।
वसुमाकिकिं न तु कार्पासमयम्‌। `
“५ आप्तने का्पीप्तमये जपो भवति निष्फलः '! |
इति ब्रह्मयामले [काप।समय चासने दोपश्रवणात्‌ ।
भूतशुद्धिरप्यवश्यं कतैन्या ।
“५ मृतरुद्धिविहीनेन कृता पूजाऽभिचारवत्‌ ।
विपरीतं फं दद्याद्भक्त्या पूनने यथ। " ||
इति फुम्भसंमव्रेन तदकरणे दोषस्योक्तत्वात्‌ ।
पाणप्रतिष्ठापनपप्यक्तं सारसंग्रह--
५ भूतशद्धि विधायेत्थं ततो वे स्थापयेदपून्‌ „ इति ।
असृन्धाणान्‌ ।
अन्तरमातृकाषदिमातुकान्यासावपि तत्रव-
^“ कृत्वाऽन्तमौतृकान्याप्ं बहिन्यापतं ततश्वरेत्‌ "' इति ।
षहिन्पासो षदिमीतृकान्यासः।
न्पासस्याऽऽवहयकत्वुकतं गौतमीये--
५ ध्यानं नपाचेनाहोमाः सिद्धमन्रकृता अपि ।
` अङ्गविन्याप्विधुरा न दास्यन्ति फटान्यमी '?:इति ॥
१ कृ, °चैनदो' ।

-----------। ~~

.द्ालक्षणानि] . संस्काररत्नमाला । ७३७

कपिपरात्े--“ ऋषिच्छन्दोदेवतानां विन्यातेन विना यदा ।
जपः पप्तापितोऽप्येष तत्र तुच्छकं भेत्‌ " इति ॥

अथ मुद्राः ।
तत्र बहिन्यीसमुद्रा दक्षिणामूतिसंदितायाम्‌--
^ पु्पैरनामया वाऽपि मनप्रा वा न्यतेदणू्‌ इति ॥
अत्रैवं उ्यवस्था । पृष्दैवतापूतौ । अनामया सदेह । मनसा परूलाधारा-
दिचक्रेषु, ततर करस्पशसंभवात्‌ ।
अनापया साङ्खष्टया--“ अङकष्ठानामिकाम्यां तु न्याप्तः र्त्र पेमतः " ।
इति पद्यवाहिनीवचनात्‌ ।
अङ्गन्यासमुदरासतु तत्ररानादो -
^ प्रप्तारितिमनङ्कषठं तजेन्यादिचतुष्टयम्‌ ।
हदि मूर्धनि चङ्कषठहीनो मुष्टिः शिखततटे ॥
चकाराद्धदये देवमूषनि ।
स्कन्धमारभ्य नाभ्यन्ताद्‌शाङ्गल्यप्तु वमणि ।
तर्जन्यादित्रयं नेत्रे नेत्रद्वये द्वयम्‌ ॥
प्रपारिताम्यां हस्ताम्यां कृत्वा तालत्रयं सुधीः ।
तर्जन्य्ख्ठयोरमे स्फाटयन्वन्धयनिशषः ॥
एपाऽचमुद्रा सप्रोक्ता विप्णोरेताः प्रकीर्तिताः " इति ।
ऋष्यादिन्यासमुदरा अपि तत्रव
“५ ऋ्पिच्छन्दोदेवतानां न्याप त्वङ्लयः स्खताः ।
चतस ऽङ्कष्ठरहिता इति विद्रस्रमापितम्‌ " इति ॥
अथाऽऽवाहन्यादिमुद्राः-
« हस्ताम्यामज्ञि वदध्वाऽनामिकामृटपर्वणोः ।
अङ्को निकषितं मद्रा तलावाहनो मता ॥
अधोमुली तियं चेतस्यतस्थापनीति निगद्यते ।
शयमावाहनी युद्राऽ्थोपखी चेत्स्यापनी गुदर भरेदिर्यथः । एतेनैव ज्ञायते
आषाहनी पुद्रोत्तानदस्तेति ।
उच्छ्तिङ्षठमधयोसतु संयोगासंनिषापनी ।
अन्तः प्रवेशिताङ्कष्ठा सैव संरोधिनी मता ॥

७१८ भटगोपीनायदीकषितविरविता- . [पदरात]

अङ्कष्गर्पुष्दयं संरोधिनीलयैः ।
उत्तानमृष्टिुगुा संमुखीकरणी मवेत्‌ ।

उत्तानौ पुष्टी संमुखीकरणी पुरे; ।

देवताङ्गे षडङ्गानां न्याप: स्यात््करीकृतिः ।

सकलीकरणी पुदरेयथः।
संनिरोधेन मुदरायास्तजन्यौ सरे यदा ।
अवगुण्ठनमुद्रेयममितो भामिता मता ॥
अन्योन्यग्रथिताङ्ष्ठा प्रपारितपराङ्रिः ।
महामुदेयमुदिता परमीकरणी प्रिये ॥

करयोरङ्कष्ठौ संपरथ्येतराङ्ककीः पसारयेदिति महापुरेययैः ।

इयमेव परमरीकरणीत्युच्यते ।
वामाङ्करीनां मध्येषु दक्षिणा अङ्कुटीरथ ।
नियोज्य तजनीं दक्षां मध्यया वामया तथा ॥
दक्षमध्यमया वामां तर्जनीं च नियोजयेत्‌ ।
वामयाऽनामया दक्षां कनिष्ठां विनियोजयेत्‌ ॥
दक्षयाऽनामया वामां कनिष्ठां च नियोजयेत्‌ ।
विदिताऽधोमुसी चैषा पेनुमदरा प्रकीतिता ॥

हयमेवामृषीकरणीत्युस्यते ।
कनिषठानामयोः ए स्यादङकृ्ठपतु तजैनी ।
कुणि मध्यमा लृज्वी मुदराऽपावङ्करृशामिधा ॥

ऋल्वीं मध्यमां इता तर्जनीं मध्यम(मा)पणि संयोज्याऽऽकुश्येदि लथेः।
वामङ्खषठ तु संगृह्य दक्षिणेन तु मुष्टिना ।
कृतवोत्ताने तथा मुष्टिमङ््ठं तु प्रप्ाद(र)येत्‌ ॥
वामङ्कस्यस्तथाऽऽछ्छिष्ठाः संयुक्ताः पुप्रसारिताः ।
दकषिणाङष्ठके भना मद्रा शङ्प्य भूतिदा " इति ॥

८ दक्षस्यानाभिकाङ्कषमध्यमम्राणि योजयेत्‌ ।

शिष्ट द्वे उत्थिते कुयोनमृगमद्ेयमीरिता ” इति ॥

.-_- --______-_-__--_----_________-__~_~__

१ ड, प्रसाचरेत्‌ ।

[षाशव्दा्थः] संसकाररलनमाला । ७३९
( जपमाललक्षणानि ) ,
यद्राश्षब्दा्थस्तत्रसारे-
“ मुदं खरूपामाय देहद्रारेण चाऽऽत्मनः।
या ह्प॑यन््ययत्नेन मुद्रालाः शक्तयो मताः ॥
मोचयन्ति ग्रहादिभ्यः पापं द्रावयन्ति च|
मोचनं द्रावणं यस्मा्मुदरा शालेषु वणिता ' इति ॥
जपदेशो वायवीयसंहितायाम्‌-
` « मूर्स्य्ेगरोरिन्दोदीपस्य ज्वितस्य वा ।
विप्राणां वा गवां वाऽपि सनिभौ श्यते जपः ॥
अथवा निवसत्तत्र यत्र चित्त प्रसीदति ।
गृहे जपः पमः प्रोक्तो गोष्ठे दशगुणस्तु सः ॥
आरामे च तथाऽरण्ये परहखगुण उच्यते ॥
अयुतं पवते पुण्ये नां रक्षगुणस्त॒ सः 1
कोटिं देवादय प्राहुरनन्तं शिवपनिषो ' इति ॥
शिर्वग्रहणं स्वेष्टदेवोपलक्षणम्‌ ।
योगयाह्गवस्क्योऽपि--“ अग्न्यगारे जखन्ते वा जपेदेवाट्येऽपि वा।
पुण्यतीर्थं गवां गोष्ठे द्विजकेत्रेऽथवा गृहे " इति ॥
शङ्खोऽपि--“ गृहे त्रकगुणं जप्यं नद्यादौ द्विगुणं स्मृतम्‌ ।
गवां गोष्ठे दक्षगुणमम्यगारे शताधिकम्‌ ॥
तिद्धतीषु कषेत्रेषु देवतायाश्च संनिधौ ।
प्तरक्तशतकोधनामनन्तं विष्णप्रनिषौ " इति ॥
विष्णुरिति स्रष्टदेवोपलक्षणम्‌ ।
कूम पुराणेऽपि--५ गुष्चका रक्षप्ाः सिद्धा हरन प्रमं यतः।
एकान्ते तु शमे देशे तस्माजप्यं पदा चरेत्‌ » इति ॥
अथ जपमारख।
, सा भरिषिधा । मातृकाक्षरमयी, द्द्रक्तादिमणिमयी) दकषिणकरपर्ममयी
चेति।
तत्र प्रथमामाह सारसंग्रहकारः-
« अकारादिक्तकारानैबिनदुवन्मातृक्षरः ।
अनुलोमविलोमस्ेः हृतया व्णमाटया ॥
ह १ ख, ग. चवप्रह[:] स्वे" ।

७९० भष्गोपीनाथदीकषितविरविता-- [जपमाछरक्षणानि)

प्रसेकं वैर्णयुष्बच्रा जघताः स्युः पिप्रपिद्धिदाः ।
वेरिमच्रा अपि गृणा सृपिद्धायासतु क्क पुनः ” इति ॥

तलकारस्तन्रप्रकाशे-“ ब्रह्मनाडीगतानादिक्षान्तवणानिमान्य च।
अरणं विन्ुयुतं कृत्वा स्ेष्टमन्रं जपत्मुधीः ॥
अकारादिषु सेयोज्य तथा कादिषु च क्रमात्‌ ।
्षार्णं मेरमथो तत्र कल्पयेऽजगदीश्वरि ॥
तदा दिपिभवेदक्षमालार्धशतपस्यया ।
अनया सर्वमन्राणां जपः सर्वाथप्ताधकः ॥
क्षकारं मेरुपंधाने टकारादिविलोमतः।
एकैकान्तरितं मत्पदं फटप्रदम्‌ " इति ॥
= [न ५ ¢
यर्दा प्राया(लय)दिकोऽष्टत्तरसदपष्टात्तर श्तं वा जपः कायस्तदा-
८ वर्गाष्टकविभेदेन भवेदष्टोत्तरं शतम्‌ " ।
इति भ्रकारो जेयः । अक्षमालाशब्दस्ततरैव पुरुः ।
उक्तं च शारदातिलके-
“ आिक्ान्ताणेयोगित्वादक्षमाटेति कीतिता ” इति ।

्ञानार्णवेऽपि--“ अकारः प्रथमो देवि क्षकारोऽन्लस्ततः परम्‌ ।
अक्षमाहेति विस्याता मातृकावर्णूपरिणी ” इति ॥
वगोैनपस्तदिष्टातादि संर्यावसाने कार्यः ।
६
तदुक्तं मातृकाणेते--“ आरभ्याकारमादौ मनपति परिजपेन्मातृकां ्ावस्नानां
धृत्वा तचचवप्तानं पुनरपि च पठेदन्तमेवावरोहं ।
छान्तानष्टौ च वरगस्तदनु परिजपेदमुय एवावप्तने
ह्यन्तं पहारमृक्तं परुपतिगदिता यामहे माछ्कियम्‌'' इति॥
धृत्वा मेरुस्थाने । अवसानं क्षक्राई; । गन्तान्कचरतपयशेगख्यान्‌ ।
तदनृषिष्टसैख्यासमाप्तयनन्तरम्‌ । अवसाने, उदिष्टशतादिसंख्यावसाने +
एवोऽवधारणे ।

१क. वणौयु"। २ग. वृणा । ३ ड. मनच्रं जपेः । * ट. दाशे" । ५ क. टकाजप उदि
६क.ख.ग. “पे मातू" । ५ ख. ग. “दे । लान्ता । ८ क. ख. ग. "रः । लान्ता । ९क. ख. ग.
"शलाल्या" । +

[जपमाललक्षणानि] संस्काररत्नमारा । ७४१
द्वितीया तु सारसंग्रहै-

^ अथ वक्येऽक्षमाटाया विधानं मन्निकम्पया ।
पञ्चविशतिभिः प्रोक्ता मणिभिशक्तदायिनी ॥
निशदधिपेनदा सप्तविशलक्ेसत पर्वदा ।
अमिचारकरी पञ्चदश्षमिः कस्िता तु स्ता ॥
चतुप्पश्चाशदक्षेः सा काम्यकर्मसु पिद्धिदा ।
अषटोत्तरशतेः कृपा सवामी्रदा मता ॥
मणयः शङ्खपतभूताः प्रोक्ता रक्ष्मीप्रदायकाः।
मक्तिप्रदाः स्फटिकजा पद्मा्षाः पुष्टिवर्धना: ॥
मक्तिमुक्तिप्रदाः प्रोक्ता सुद्रक्षाः पर्ै्तिद्धिदाः ।
पुत्रजोवभवाः पृत्रपशुधान्यप्तमद्धराः॥
विदरुमोत्यास्तु मणयो घनपतोमाग्यवद्यदाः।
मौक्तिका मुक्तिदाः प्रोक्ताः सवपपप्तमृद्धिदाः ॥
पापपहाः कुश्षमयाः कामदाः स्व्णरूप्यनाः इति।

दायैतः--““ शङ्करूप्यमयी माटा काञ्चनी वननोत्पटैः ।
पदमाक्षकेशच रुद्कषविद्ुमेमणिमेोक्तिकैः ॥
राजतेनद्रक्षकैर्माडा तयेवाङ्कखिपर्षमिः।
प्जीवमयी माटा शस्ता वे नपकर्मणि '› इति॥

गोतमोऽपि--“ अङ्गल्या जपतस्यानमेकमेकमुदाहतम्‌ ।
रेखयाऽषटगुणं पतरतरशगुणाधिकम्‌ ॥
शातं स्याच्छङ्घमणिभिः प्रवटश्च सदस्रकम्‌ ।
स्फाविर्पशपाहचं मौक्तिकेटै्षमुच्यते ॥
पद्मषदशरक्षं तु सौवर्णैः कोटिरुच्यते ।
कुशम्रन््या च रद्र्षिरनन्तफटमुच्यते ” इति ॥

गोपारस्य तु प्नाक्षमाराऽतीव प्रशस्ता ।

+

«८ मोनी शान्तः शचिदन्तः पद्मवीजक्षमाल्या । ,
जपेत्माहितमना गोषारस्य मनुं सदा ” इति गौतप्रोक्तः

~=

१. हारितः।

७४२ भहगोषीनायदीक्षितविरचिता- [जपमाराल्क्षणानि]

भिभरणे निषेध उत्तरत्र“ इनदर्षियैदि जप्येत रुदरक्ैः 'स्फारिकैस्तथा ।
नान्यन्मध्ये प्रयोक्तव्यं पूत्रजीवादिकं च यत्‌ ॥
यद्न्यततु प्रयज्ञीत मारायां जपकर्मणि ।
त्य कामं च मोक्षं च न ददाति प्रियंकरि ॥
जन्मान्तरे जायतेऽपतौ वेदवेदाङ्गपारगः ।
मिश्रीमावं ततो याति चण्डः पापकर्मभिः “ इति॥

मणिसंर्यामाह प्रजापतिः-- “अष्टोत्तरशतं ुयाचतु्वशचा धिका तथा।
सप्तविशचतिका कायौ ततो नेवाधिका हिता ॥
अषटोत्तरशता माछ उत्तमा पता प्रकीतिता ।
चतुप्पञ्चारिका वत्स मध्यमा सता प्रकीर्तिता ॥
अधमा प्रोच्यते नित्यं सक्तविशतितस्यया '' इति ।

अयुतादिसंख्यजपे तु-“ न सण्डां कारयेन्माां जपकर्मणि मानवः " ।

इति माराखण्डननिषेधादेतासां माखानां जपसाधनतासंभवेन रततस्य-
मणिधटितमालाया विधानाभावेऽप्यनायत्या(पस्या) शतसंर्यमणिधटितैव
माराऽज् कस्पनीया ।

५ अयुतादिनपे परोक्ता मालाः शतप॑स्यकेः ” इति वचनादिति केचित्‌ ।

नपे तु--अयुतादिसंख्यजपे शसं र्यवणैमाखेव द्रष्टव्या न तु मणिमयी ।
एतस्या माराया अखण्डाया अत्रासंभवात्‌ । इतसंख्यपणिमालाप्रतिपा
दकवचनस्य निभूरत्वाचेलयाहुः । अष्टोत्तरसदस्रजपे तु बणपरयी करमयी वा
मारेति । सा च्रे वक्ष्यते ।

गोतमः--“ अङ्कषठ मोक्षदं वियातत्नी रुनाशनी ।
मध्यमा घनकामायानामिका पौष्टिक तथा ॥
कनिष्ठा रमणी प्रोक्ता जपकर्मणि श्नोमना ।
अङ्केन नपञ्ञ(पेज्न)प्यमन्यैरङहिमिः प्रह ॥
अङ्कुष्ठेन विना जप्यं कृते तदफठं भवेत्‌ " इति ।
शेवागमे-“ तन्या न सूरोतमूत्रं कम्पये् च पर्येत्‌ ।
न सशेद्रामहस्तेन करभ्र्टां न कारयेत्‌ ॥
" अक्षाणां चालनेऽङगषठेनान्यमक्षं न पेसपृशेत्‌ ।

१३. रिकं तः। २ इ. "तिका काः |

[भाटापंस्कारकालः] संस्काररत्नमाखा । । ७४३

पका सदा विदाने भव विटङ्पयेत्‌ ॥
परिवतैनकाटे च पेपर नैव कारयेत्‌ ।
करिः खटलटाश्च्े दोकमाने चहन्मतिः ॥
चछिति चैव विद्वेषः स्फुटिते व्यापिप्तमवः।
हस्तच्युते महाविघ्नः सूत्रच्छेदे विनयति " इति ॥
चरिते मध्यमातोऽङ्कुरयन्तरगते । स्फुरिते पणा । सूत्रच्छेदे गुणच्छेदेऽ-
पीटय्थः।
तथा--५ कति धुते च नुम्भायमिकमाव्ैनं नेत्‌ ।
प्रमादात्त्नीसर्शो मवेदावर्तनं लजेव ॥
आवर्तनं मश्रस्य ।
जपे निषिद्धस॑स्पशे क्षालयित्वा पुनभषेत्‌ " ति ।
अन्यच्च“ उदट्धिते तथा मेरौ पतिते वाऽ्षसूत्रके ।
प्राणायामत्रयं कृत्वा घृतं प्रार्य विदुध्यति " इति ॥
( #अन्यच--“ गङिता चेत्करान्माला छिना सपृष्टाऽथवा भवेत्‌ ।
क्षास तां पञ्चगव्यैरमिमृर्य ततस्तु ताम्‌ ॥
अष्टोत्तरशतं मूटमन्रस्य जपमाचरेत्‌ ” इति । )
जप्रैतस्या मालायाः संसकारकारः ।
पत च योगिनीतन्रे- ८ द्वदर्यां वरप्णवी माला कतम्या पाधकोत्तमैः ।
मननज्नेविप्णुभक्तैस्तु दिम्यमागे प्रयत्नतः इति ॥
दिम्यमागः पहः ।
सूत्रमपि ततरैव--“ कपीतिवष्णवी माढा पपूत्ररथापि वा इति ॥
करा्पाससूत्रे विशेषस्तत्रै--“ ततो द्विननद्रपण्यसरीनिभितं गरन्थिवनितम्‌ ।
त्रिगुणं तरिगणीकृय स्रं प्रक्षाल्य यत्नतः " इति ।
(+तब्ान्तरे-- ५ ब्रह्मण्या च सुवापतिन्या तदमविऽम्यवणेया ।
कापीसनिर्मितं सूत्रं बिगुणं त्रिगुणीकृतम्‌ ॥
रकषाट्य तत्र मायां मणीनयुकया नियोजयेत्‌ ” इति ॥
अन्यच्च --“ सूतरमतरषु तृ सथौस्यमानयोनि्मो न हि ” इति।
कापसन्यतिरिक्तषुमूत्रषुं।
१८. ल. ग्‌. वियान्मे' । २ख.^त्‌।जः।३क. यमान ।४ख, पु । मालार 1

७४४ भष्टगोषीनायदीक्षितविरचिता-- [मायाः संस्कारः]

जथैतस्या माखायाः संसारः । )
पारारचनापरकारः पापर-“ गोपुच्छावयवाकारामक्षमालां विधाय च ।

वाराहसंहितायाभ्‌-“

मर्वा्यं योजयेदक्षमेकमुटाग्रसूत्रफे ॥ +
ग्रन्थि कुयीततदग्रेण कीर्तिता चाक्षमाछिका " इति ॥

अक्षान्यथोक्तान्पंहल विविधान्दोषवर्जितान्‌ । `
प्षाहितान्पश्चगव्येन पश्चवेदान्तविद्यया ॥

सधोजाता्ैः पञचघ्रह्यमष्रैरिल्थः।

तत्नचिन्तापणौ-- ५

अन्यत्रापि ऋय 11

आरोपयेद्धेमपूत्रे द्विगुणत्रिगुणीकते ।

सत्रे वा राजते क्षौमे शणकेशादिवभिते ॥

कारपातति वा यथालाभं क्षाहिते परिशोधिते ।

पृष्ठेन प्रषठमागं च मुखेन मुखमेव च ॥

परस्परं तु संनद्धा मणयः सदश्ाः शुमाः।

तरेण वा सुवर्णस्य मध्ये मध्ये च सान्तराः" इति ॥

कुशोदकैः पश्वगन्धा प्रक्ाव्येत्मुधीः ।
अश्चत्थपत्रनवके मां स्थापयेत्ततः ॥
मातृकास्तत्र विन्यस्य परय्योजातादिपश्चमिः ।
अभिनय ततो माडां पञ्चगव्येन वारिभिः ॥
प्रथमेन तु मच्रेण तां मालं क्षालयेत्पुनः ।
उद्वौयद्धितीयेन चन्दनेन सुगन्धिना ॥
गुगगुल्वगरुमिर्मालां तृतीयेन सुधुपयेत्‌ ।
कस्तूरीचन्दनायेस्तु चतुर्थनानुटेपयेत्‌ ॥
सवान्मणीन्पश्चमेन मन्रेण त्वभिमन्त्रयेत्‌ ।
तृतीयेन ततो मेरुं शतवारं हि मन््रयेत्‌ ॥
ततस्तैः पञ्चमिरमन्रेमीां पम्यक्प्रपूजयेत्‌ इति ।
मणिमेकैकमादाय सूत्रे तत्र नियोजयेत्‌ ।

मुखे मुखं तु संयोज्य प्रष्ठ पृष्ठं तु योजयेत्‌ ॥
प्रोक्तपंख्यान्यमेकाक्षं मेरुत्वेनाग्रतो न्यत्‌ ।
एकेकमणिमध्ये तु ग्रन्थिबन्ध प्रकल्पयेत्‌ ॥
मातृकासतत्र विन्यस्य प्वगन्यैः समाहितः ।.

[महापार] संस्काररत्नमाला ।

गायेऽपा मूहमन्रेण परथोजातादिमिस्तथा ॥

प्रक्षाल्य तैरेव मचेरमिमच्य सुपूपयेत्‌ » इति ॥
(शरन्थान्तरे तु षिशेषान्तरमुक्तं माखासंसरे-

^ प्राणानां स्थापनं कुयात्त्राऽऽवचष्टरवताम्‌ ।

इ्टदेवतां यदीयमश्रनपस्ताम्‌ ।

मूढेनाम्यच्यौमिमक्य मातृकाश्च मूलतः ।
मादकावर्गेपरूरेन च मालामभिमश्रये्ैः।

आन्याहुतीर्ट शतं मृेन जुहुयात्ततः ।

पंपाताज्यं तु मालायां प्रयाहुति विनिक्षिपेत्‌ ॥

होमाशक्तौ तु मूणेन माया अमिमन्रणम्‌ ।

होमपंस्यद्धिगुणितपस्यया साधकशवरेत्‌ " इति ॥ )

तच्रान्तरे--“ पकाल प्रयोक्तव्या नियमेन पुमेधप्ता ।
परटृष्टिगता माहा निष्फला जपकमणि ॥
जपकेऽक्षमालां तु गुरेऽपि न दक्षयेत्‌ ।
मध्यमानामिकाङ्कगृरीत्वा नपमाचरेत्‌ ' इति ॥

उत्तरतब्रे--“ जपादौ पूनयेन्मालां तोयेरभ्ुक्ष्य यलतः ।
निधाय मण्डट्यान्तः सव्यहस्तगतां च वा |
हृष्टमच्रण मादायाः प्रोक्षणं परिकीर्तितम्‌ ॥

ॐमां मले महामाये प््शक्तिस्वरूपिणि ।

चतुरव्स्त्वयि न्यस्तप्तस्मान्मे प्िद्धिदा मव ॥
पूजयित्वा ततो मालां गृहीयादक्षिण करे ।
बीजं गाणपतं पूर्वमृचचायं तदनन्तरम्‌ ॥
अविघ्ं कु माटे त्वमिति तां प्राद्धिनः।
मालां खद्धदयासतने धृत्वा दक्षिणपाणिना ॥
देवी बिचिन्तयज्ञाप्यं करुयाद्रामेन न स्पृशेत्‌ ।
जपान्ते तां नमस्कृ निदध्यान्मम्तके ततः ॥
त्वं माले सदेवानां प्रीतिदा शुमदा मम ।
शिवं कुरुप्वमे मद्रे यशो वीर्य च सवदा ॥

% धनुशिहान्तग॑तो प्रन्थनबुटितो इ. पुस्तके ।

१ख, ड. क्षाल्यैत' । २ ख, "णितं घ" । ग. गितः तं ।
9
॥ १ ्

७४९

७४६ भषटगोपीनाथदीप्षितविरचिता-- [तृतीया कमार]

पुष्करं शिसिनीजस्थं सूक्ष्मम वितं मवेत्‌ ।
आकाशशशिपयुक्तं पिये हृदयपंयुतम्‌ ॥
एष पश्चक्षरो मश्रो माहायाः परिकीर्तितः ।
ग्रहणे स्थापने चैव पूजने विनियोजयेत्‌ इति ॥
पष्करं हकारः । शिखी रेफः । सृकष्मसृकष्मा ““ कारः ” । आकाश
शिभ्यां बिन्दरधचन्द्राभ्यां युतम्‌ । सिद्धे स्वरूपम्‌ । हृदयं नम १ति।
( # जपान्ते तां मालां न धारयेत्‌ ।
तदुक्त तत्रैव--“ न धारयेत्करे मूध्नि कण्ठे वा जपमालिकाम्‌ ।
जपकटे जपं कृत्वा पदा शुद्धप्थठे क्षिपेत्‌ " इति ॥
अन्यचच(थोविरेषस्तव्रान्तरे-
५ यन्मन्रस्य जपार्थं प्ता(स्योद्या मारा प्रसृता तया ।
तन्मच्रस्येव कुवीत जपं नान्यस्य कस्यचित्‌ '' इति ।
अन्योऽपि तत्रान्तरे विशेषः-
८८ शिवमन्रण सप्रथ्य शक्तिमन्तं जपेदपि ।
शक्तिमन्नण ंम्रथ्य शिवमच््ं जपेच्छिवे ॥
धुेण मातृकामिवी प्रथ्यन्ते मणयो यदि ।
तदा सरवेऽभिनक्तम्या मनवो माछ्या तया ” इति । धुरः प्रणवः।
५ प्रमादाद्रहिता हस्वान्माला छित्नाऽथवा मवेत्‌ ।
ष्टा वा स्या्निषिद्धेन मूलमष्टशतं जपेत्‌ ” इति ॥ )

जथ तृतीया कमार ।
५ मध्यमाया मध्यमूलपवेणी त्रिदशेश्वरि ।
मेरुं कृत्वा जपं कुर्यत्तजमीमूढकावपि ॥
अनामामध्यपरवादि प्राद्तिण्यक्रमेण वै " इति ।
(+ अष्टोत्तरदताष्टोत्तरसहस्रादिसंस्योपयुक्ता करमाखा भैरवीतप्रे-
^ अनामामध्यमारम्य कनिष्ठानुक्रमेण तु ।
मध्यमामूलप्यन्ता करमाला प्रकीर्तिता ' इति ॥
गौतमोऽप्याह--“ कनिष्ठानामिकाङ्गषठमध्यमामिर्यपेत्सदा " इति ।

# धनुधिहान्तगंतो प्रन्धो ङ. पुस्तके । + धनुधिहान्तमेतो म्न्थो इ. पुस्तके नास्ति ।

१ ड. श्ष्मा्िते। २ ह. सिद्धो ।

{नपविषिः] संस्ाररतनपारा । ७४७
( वाचिकोपांदुत्वयोलंक्षणम )
अनामापध्यपूलकनिष्पूलमध्याग्रानामाब्रमध्यमाग्रपध्यपरलपर्यन्तमिति नवसु
पसु गणनायां कृतायां नववारं मत्रजपो भवति । एतं द्रादश्वारं पुनः
` पुनरावतैनेनाष्टोत्तरशतजपो भवति । द्रादशोत्तरपरताृरा ्टत्तरसदस्रनपो
भवति । इत्थपयुतादिष्वप्यूहनीयम्‌.। )
क [क
जथ जपविधिः ।
कपिटपश्रात्रे--“ एकचित्त प्रशान्ताताऽप्यकषपूतरकरः शुचिः ।
ू्र्ीगोन्नतः शान्तः कण्डूममीठनवर्मितः \
स्तविपतगं समात्रं च परनि पक्षरं सुम्‌ ।
न दतं नाति विधानत क्रमाननच्रं जपेत्सुधीः '' इति ॥
गयास्ः-- न च करामन्न च हनन पार्भमवटोकयन्‌ |
नापाश्ितो न जस्प॑श्च न प्रावृतरिरासथा ॥
न पृदरा पादमाक्रम्यनचैव हि तथा करौ |
न चाप्माहितमना न च पश्रावयज्ञपेत्‌ '› इति ॥
षोधायेनोऽपि-“ नाभेरपस्तु पसक करमयुक्तो हि वर्भयेत्‌ " इति ।
व्यासोऽपि--“ पके न मापेत व्तहोमादिकेषपु च ।
एतेष्वेवाप्रक्तपतु यथा गच्छन्दिनोत्तमः ॥
अभिवाद ततो विप्रं योगं कषमं च कीतैयेत्‌ » इति ।
गौतमोऽपि-“ कोषं मोहं क्षतं निद्रां निषठीवनविनुम्भे ।
दशने च शवनीचानां वरजयेऽनपकम॑णि " इति ॥
दृरसिहपुराणे--“ त्रिविधो जपयज्ञः स्यात्तस्य भेदं निबोधत ।
वाचिकश्च उपाशुश्च मानपतद्धिविधः स्मृतः ॥
प्रयाणं जपयन्ञानां प्रेयान्स्यादुततरोत्तरः " इति ।
दाचिकोपांुत्वयोरुक्षणं एराणेऽभिहितम्‌-
^ यदु्चनीचखसः शब्दैः स््टपदाक्ेः ।
मन्रमृचारयेदवाचा वाचिकोऽयं पः समृतः ॥
शनैरचवारयेन्मन््रमीषदोष्ठौ प्रचारयेत्‌ ।
अपररशरुतः (चित्स उपांशुनपः स्मृतः " इति ॥

१.क. “यनस्तु- ना" । २ इ, 'वराक्त' ।

७४८ ` भहगोपीनायदीक्षितविरचिता- [नप्िधिः]
८ जपलक्षणम्‌ )
विश्वामित्रेण मानसस्य लक्षणटुक्तम्‌-
धिया यदक्षरश्रेण्या व्णा्र्णं पदात्पदम्‌ ।
शव्दायैचिन्तनं भूयः कथ्यते मानप्तो जपः '' इति ॥
भरयाणां तारतम्यं च तेनेवोक्तम्‌-
५ उत्तमं मानपरं जप्यमुपांडु मध्यमं स्मृतम्‌ ।
अधमं वाचिकं प्राहुः सर्वमन्रेु वै द्विजः(नाः) ॥
वाचिकस्येकमेकं स्यादुपांशु शतमुच्यते ।
प्रह मानतः प्रोक्तो मनवत्रिभृगुनारदैः " इति ॥
नपरक्षणमाह कुम्भसभवः-
« गुरोटैन्धस्य मन्रस्य शश्वदरावतनं दि यत्‌ |
अन्तरङ्गक्षराणां च न्यापतूरवो जपः स्मृतः " इति ॥
अङ्गेति सुतीक्ष्णसंबोधनम्‌ । अक्षराणामन्तरावततनं जप इति संबन्धः ।
वायवीयसंहितायाप्रू--“ एवमुक्तविधानेन विलम्बत्वरितं विना ।
उक्तपंस्यं जपं कु्यात्पुरश्ररणपनिद्धये ॥
देवतागुरुमन्नाणमकयं तेमावयन्धिया |
जपेदेकमनाः प्रातःकाान्मध्येदिनावपि ॥
यत्परस्यया समारब्धं तत्कम्यं दिने दिने ।
यदि न्यूनाधिकं कु्ादरतथ्र्टो मवेननरः ” इति ॥
अयं च जपो दि्रैव का्ः।
५ दिवा चैव जपं कुर्यातपौरश्चरणिको विधिः ।
इति फेत्कारिणीतन्रे दिवापदामिधानात्‌ । ‹ जपं रात्रो चिवरजयेत्‌ ' इति
कुम्भसंभवेन राजिजपनिषेधाच् ।
देशकाङादपद्रवसभावनायां नायं नियमः।
५ यत्परर्यया समारव्यं प्रत्यहं तावदेव हि ।
जपकमे पर््वीतोपष् नियमो नहि ” इति तक्रान्तरषचनात्‌ ॥
तत्रापि चतुभागपयेन्तमेष जपित) ष्यं न परश्मभौगे ।
५ राक्षत नाम बेडा सता गरिता सर्वकर्मसु " ॥

१ स. ग, मू्‌-" विया य । इ. भू- विधाय" ।२ख.ग. इ. 'तन्यम्‌। १" ३ घ.
ग, इ. "भागस्य “ रा" ।

[जपविद्िः संस्काररत्नमाखा । ७४९

इति मःस्यपुराणे निन्दितत्वात्‌।
वैशम्पायनः--“निरनतयत्ििः प्रोक्तो न दिनं व्यतिरङ्घये्‌ ।
दिवपतातिक्रमत्पुपो मन्रसिद्धिभवेन हि ॥
यावतसंल्यं जपेदहवि पू्स्मिसतावदेव तु ।
दिनान्तरेऽपि प्रनपेदन्यथा तिद्धिरोधकृत्‌ ” इति ॥
केत्कारेणीतग्रे-“ जपकारे यदा पदयेदशुधि मच्रगित्तमः ।
प्राणायामं ततः कृत्वा नपरोपं समापयेत्‌ ॥
यदा चैवं मवेन्मच्री खयमप्यशनिः पुनः |
स्नात्वाऽऽचम्य यथापूव म्प कृता पुनर्जपेत्‌ " इति ॥
न्यासोऽधिकारसंपादफः । एतेन पूतरोत्सरगादरावशुचित्वसं मवशेतलानम-
न्यथा प्राणायामकरषटङ्गन्यासान्छरत्वा शेपं सम्रापयेदिति प्रतीयते ।
कपिरपश्चरत्रे-““ कक्षेपादथवाऽऽरप्याञजपहोमारचनान्तरा ।
उत्तिष्ठति तदा न्याप्रं षडङ्गं विन्यपेसुनः '” इति ॥
गौतमः- ५ ध्यानार्चनजपानां च प्राणायामाखयन्लयः ।
आचन्तयोर्विधीयन्ते नाप्षिकापुटचारिणः " इति ॥
योगयाङ्गवल्कंयः-“ यदि वाग्यमोपः स्याञ्जपादिषुं कदाचन ।
ठयाहरदरे्णवं मच स्मरद्वा विष्णुमव्ययम्‌ "' इति ॥
वैष्णव मनर इदं विष्णुरिति ।
संवर्तोऽपि--“ रोकवातीदिकं श्रुत्वा श्रुत्वा च पृ(षरपं वनः ।
सख्यां त्रिना च यञ्जपं तस्पर्वं निष्फलं वेत्‌ '” इति ॥
(+गौतमोऽपि--“ गच्छतक्लिषठतो वःऽपि सेच्छरया करम कुर्वतः |
अदेवा विना पंस्यां तत्स्व निप्कटं भवेत्‌ ? इति ॥ )
नारदः“ संस्यापृत निनेदरवयर्नपपंस्यादशांशातः।
यथोक्तकुण्डे जुदया्यथाविधि प्माहितः ॥
अथवा प्रत्यहं जप्तवा जुहूयात्तु दशांशतः '" इति ।
(रक्तान्ते रक्तान्ते होमादि, इलयपि तत्रान्तरे । होमाशक्त ब्राह्मणानां
पुरशरणनपसंस्याद्विुणो जप इति र्यः पक्षः । होमसंख्याद्ियुणो जप इति

+ एतचिहान्तमेतो भन्धो इ. पुस्तकातिरिक्तपुस्तकेषु नास्ति । * धनुद्िहान्तयते प्रन्यो .

पुस्तके नाप्त ।

१क. ग. न्यासतष" । २ क, ग. 'क्षान्तलक्षान्तद्े' ।

७९० ` भहगोपीनाथदीकषितषिरपिता-[पतानपरदगोपालमश्पुरश्रणप्रयोगः]

गौणः । क्षत्रियादीनां तनरिगुणादिजपः । एवं त्पणेऽपि 1 द्विनभक्तस्य शूद्रस्य
दिजल्लीणां च होमपरतिनिधिर्ज॑प एव । तेषां होमे तु नाधिकारः । ब्राह्णमोः
जनस्य तु न कापि प्रतिनिधिरिति कल्पसूत्रे दर्व्यम्‌ । ) दोमानन्तरं त्षणादि ,
कार्यम्‌ ।
तदुक्तं म्तत्रपकाशे-
“ एवं होमे समाप्याथ तर्यदेवतां जले}
आवाह तदशांशेन तपैणादमिपेचनम्‌ ॥
तर्पयामि नमश्चेति द्वितीयानेटपूर्वैकम्‌
दवितीयान्तमिष्ं मृतकर्मण इषटदेवताया नाम शीता तषैयामि नम इति
तपयेदिल्ः।
मूढान्ते तु पदं देयं पिश्वामीत्यमिषेचने ।
ततो नानाविधैरजै्त्येद्धिनपरत्तमान्‌ ॥
इष्टरूपान्पमाराध्य तेम्यो ददान दक्षिणाम्‌ ।
यनं संपूणैतामेति बराह्मणाराधनान्रुणाम्‌ ॥
देवताश्च प्रप्ीदनित प्यते मनोरथाः '" इति ।
( भसर्वेऽपि मत्रा गुरुपुखादवगम्यैव जप्तव्या नान्यथा ।
“८ पुस्तके टितितान्मन्नानवलोक्य जपेत यः ।
पर जीवन्नेव चाण्डालो मृतः श्वा वै मविप्यति ”

इति सांख्यायनतन्ने गुरुएुखावगमं विना जपस्य निषेधात्‌ । )
अथं प्रयोगः।

कती सपत्नीकः! सुकातः कृतनिलक्रिय आदौ शरीरशुद्ध्यर्थमेनसो
+गुरुलाधवानुसारेण सवैमायश्चित्तं विधाय निधिघ्रतासिद्धयं विनायकशान्ति
्रहातुकूल्या्ं ग्रहे मच्रसिद्धथमयुतज्रयं गायत्रीजप च कृत्वा शुभे दिने
शुचीन्मन्रवतो विप्रानाहूय तैरनुब्नातो देशकालो सकी शरीसंतानमदगोपाल-
टृष्णंीतिपूतैकमन्रतिद्धर्थ पुरश्वरणमहं करिष्य इयेवं श्रीसंतानप्रदगोपाल~"
ृणदे वतामन्रसिद्धिद्वारा सेतानप्रदगोपादृणदेवताभील्थं॑पुरशरणपहं

# धनुधिड़ान्तगेतो भरन्थो नास्ति ङ. पुस्तके । + गीरवलाषवेदयादि तु युक्तं पितुम्‌ ।

१. न्वप्र।२ड, च श संतानप्रदगोपालमश्रमर'। ३ इ, च. “्देवताम" । “ इ.»
रिष्ये । तत्नाऽऽदौ निषि ।

॥।

[पतानपरदगोपठमकचपुरश्रणम्रयोगः] संस्काररतनमाछा । ७९१
ˆ“ ( भसनविधिः )

करिष्य शेवं वा संकरप्य निविघ्रतासिख््यं गणपतिपूजनं पुण्याहवाचनं
मातृकापूननं नान्दीश्राद्धं चोक्तरीला कुयात्‌ ।
तत आचम्य प्राणानायम्य शुचौ देशे ' नवधा तां धरां कृतवा ' इत्यादि.
विभिना कलपते स्थल आसनार्थं कुशा अजिनं चैटमिति क्रमादुपयुपयीस्ती
गायता पूलमत्रेण चाभ्युक्ष्य पृथ्यीतिमच्रस्य मेरुपृष्ठ ऋषिः ईर्पृष्ठो देवता
सुतलं छन्दः । आसन पिवेशने विनियोगः । ॐ एथि त्वया धृता टोका ° चाऽऽ-
पनम्‌ । अनन्तासनाय नमः । विपलासनाय नमः । पद्मासनाय नमः । ूर्मा-
सनाय नमः । योगासनाय नमः । आधारशक्तिकमलासनाय नमः । प्ये
परपसुखासनाय नमः । इृयासने पराञ्ख उपगरिरय स्वस्तिकपदमान्यतरासनं
वप्रीयात्‌ ।
तलक्षणे गौतमीतत्रे-
“ जानूर्वोरन्तरे सम्यक्कृत्वा पादतले उपे ।
भ नुकायो वपेद्योगी स्वत्तिकं तत्प्रचक्षते ॥
उर्वोरपरि विन्यस्य तथा पादतले उमे।
पद्माप्तनमिति प्रोक्तं योगिनां हछयंगमम्‌ " इति ॥

ततः--“ उर्वकेशि विरूपाल्ि म॑पशोणितमोनने ।
तिष्ठ देवि शिखाशन्धे चामुण्डे हपरामिते "” ॥

इति चापुण्डां संमा््यं । स्वरिरसि-गुं गुरुभ्यो नमः । दक्षिणां से-गं गणपतये
नमः । वामे(वामांसे)- दुर्गायै नमः । दक्षिणजानुनि-कं पेरपलाय नमः ।
बौमनानुनि-सं सरस्वत्यै नमः, इति नरमस्टृत्य । अम्‌, आत्मने नमः । सं
स्वात्मने नमः । रं रज आत्मने नमः । तं तमआत्मने नमः।

५८ नमोऽस्त्वनन्ताय नमोऽस्तु वेधे नमो वद्िष्ठाय नमोऽस्तु शक्तये ।
पराशरायाथ नमोऽस्तु शाश्वते नमोऽस्तुते प्तत्यवतीपूताय ।
नमो गुरुभ्यो गुरुपादुकाभ्यो नमः परम्यः परपादुकाभ्यः ।
आचा्यतिदधेश्वरपादुकाम्यो नमोऽप्तु रक्ष्मीपतिपादुकाम्यः ।
नमो हव्यो नमो अर्भकेभ्यो नमो युवभ्यो नम आशिनेम्यः।
यजाम देवान्यदि शक्नवाम मा ज्यायः शंसमृत देवाः" ईति नमसुात्‌ ।

१ग.ननाः। २६ टरं च करिष्य इति संकल्पोक्त' । ३क.कर्मा। ४ ग. ड, बद्ध
ज ॥ ॥ ©. 49
चा ५ख.ग. ड. च. वमे । ६ ड. “मस्कु्यात्‌ ' भँ ।

७५२ भहगोपीनाथदीकितविरचिता- [तशुद्धिः

““ अपपषन्तु ते मूता ये मूता भूमिपंस्थिताः ।
ये मूता विघ्नकर्तारस्ते नयन्तु शिवाज्ञया ॥
अपक्रामन्तु भूतानि पिशाचाः प्पैतोदिशम्‌ ।
सर्वेषामविरोधेन ब्रह्मकर्म समारभे ”

इलनेन वामपादपाष्णिघातत्रयेण पाथिवाचिघ्रांसालत्रमेणाऽऽन्तरिकषा-
न्दिव्यदृष्यवलोकनेन दिव्यानिवघ्रं्ोत्सायै “ सवैमूतनिवारणाय सशराय
सशार्घाय सुदर्शनायाज्रानाय हुं फट्‌ " इति दिग्बन्धं विधाय परितोऽगनिपा-
कारं विचिन्य ग्रतशुदधि कुर्यात्‌ । ।

सा यथा-पूटाधारस्थितां विसतन्तुनिभां विवखभां प्रसुप्भुनगाकारं
सार्धननिवलयां खयंभूलिङ्गबेष्टिनीं कुण्डलिनीं ध्यात्वा मूलाधारासरणवेन युजं.
गीमिव तागत्थाप्य प्रणवेनोध्वुखं विकसितं हृतपशरं कत्वा तत्रं जीवात्मानं
षट्चक्रमेदक्रमेण ब्रह्मरन्धं नीत्वा ससद लगतचिन्दुरूपे परमात्मनि संयोऽय
हंसः सोऽहमितिमन्रेण परमार्मनेक्यमावमापादयेत्‌ ।

पादादिजानुपर्नतं पृथिवीमण्डलं चतुरश्रं स्वणेवर्णं वजराज्छितं निषठत्ि-
कलं ब्रह्मदैवलयं बीजयुक्तं ध्यायेत्‌ ।

स्योनेलयस्य मध्रस्य याह्विक्यो देवता उपनिषदो भूमिगीयत्री । भूमिनम-
स्कारे विनियोगः । “ ॐ स्योना एथिवि भवा नृक्षरा निवेशनी । यच्छ नः शे
सप्रथाः । छं भूम्यै नम इति नपर्छुयौत्‌ । #ऋग्ेदिनां तु स्योना मेधातिधि-
भूमिर्गायत्री । भूमिनमस्कारे बिनियोगः । “ ॐ स्योना प्रथिवि मवा नृक्षरा
निवेशनी । यच्छा नः शम॑ प्प्रथः "| ठं भूम्यै नमः।

जान्वादिनाभिपयन्तमम्बुमण्डलमर्षचन््राकारं श्ुधवर्ण पद्मदरयलाञ्छितं
भरतिष्ठाकटं विष्णुदैवत्यं व॑वीजयुक्तं ध्यायेत्‌ । अप्सु पर इलस्य विनवे देवा
आपोऽनुषटुप्‌ । अम्बुनमर्कारे विनियोगः । “ ॐ अप्सु मे सोमो° मेषजी "।
वम्‌, अम्बुने नमः छऋग्बेदिनां तु - अप्तु मेधातिथिरापोऽनुषटप्‌ । अम्बुनप-
स्कारे विनियोगः । “ॐ भप्पु मे पमो ° मेषजीः " । वमर्‌ , अम्बुने नम इति ।

नाभ्यादि हृद यपर्थन्तं तेजोमण्डलं त्रिकोणं रक्तवर्ण स्वस्तिकरान्छिदं
बिद्याकलं शिवदैवत्यं रंबीजयुक्तं ध्यायेत्‌ । अनि दतमिलयस्य प्रजापतिरप्नि-

% ऋर्ेदिविषयकविशेषदशं को प्रन्थो नास्ति ङ. पुस्तके । एवमग्रेऽपि ।

१. प्प्सुमेमे'।

[ृतशुद्धिः] सं्काररत्नमाखा । ७५१

गयत्री । तेजोनमस्कारे विनियोगः । “ ॐ अग्न दूतं वृणी ° यज्ञस्य सुक्रतुम्‌ " |
रं तेजसे नमः । ऋरषोदिनां तु-अपिं दूतं काण्वो पेषातिधिरमिगायत्री।
, तेनोनमस्कारे विनियोगः । “ ॐ अचि दूतं वृणीमहे° पूकरतुम्‌ " । र
तेजसे नम इति।

द्दयादि भरूमध्यपर्वन्तं वायुमण्डलं एत धूम्रर्ण पटू विन्दुलाञ्छितं शान्ति-
कलमीशानदेवत्यं यंबीजयुक्तं ध्यायेत्‌ । वायो हतमिलयस्व रिश्वे देवा
वायुरनुषटए्‌ । बायुनमस्कारे विनियोगः । “ ॐ वायो शत९० पानपा "| यं
वाये नमः । ऋगषेदिनां तु--तव वायो व्यश्च आङ्गिरसो वायुर्गोयत्री। वायु-
नपर्कारे षिनियोगः । ८ ॐ तव वायतृ० वृणीमहे " । यं वायवे नम इति ।

भूमध्यादाव्रह्मरन्धर॑माकाशमण्डलं एतं शु्वर्णं पिधुलाञ्छितं शान्यती-
तकं सदारिषदैषत्यं हवीजयुक्तं ध्यायेत्‌ । धृतं धृतपावान इलस्य सोम
आकाशो यजुः । आकराक्ञनमस्कारे विनियोगः । “ ॐ घृतं घृतपावा ° ताञ
रिक्षाय "' । हम्‌, आकाशाय नमः । ऋमेदिनां तु, आदिदरस्स आकाश्रो

गायत्री । आकराश्चनमस्कारे विनियोगः । “ ॐ आिद्यत्नस्य० ते दिवा " । हृ,
आकाशाय नम इति ।

पद्धस्तपायुपस्थवाचः क्रमातपृथिव्यादिषु म्यसापि । गमनाद नरेचनानन्दव-
चनानि क्रमा० । प्राणरसनचकषुःखर्नभ्रोतराणि क्रमा० | गन्धरसरूपरपशर-
शब्दान्क्रमा० । समानोदानव्यानापानप्राणन्करमा° । एवं विन्यस्य पञ्च
गुणां [ पृथिवीं ] षडुदूयातपरयोगेण रं ६ अम्बनि प्रविलापयामि । अम्ब
चतर्युणं पथोद्पातमयोगेण व॑ ५ अग्रौ प्रविलापयामि । अनि तरिगुणं चतुर
दूघातप्रयोगेण रं ४ वायौ प्रविलापयामि । वायु द्विगुणं तरिरुदूातपरयोगेण वं
आकाशे प्रविलापयामि । आकाङमेकगुणं द्विश घातमयोगेण हं २ अर्हैकारे
परिापयामि । तपहैकारं महत्ते प्रविलापयामि । तन्महत्तचं रतौ प्रविला-
पयामि । तां भ्ङृति परब्रह्मणि परविापयामि । इति भविरापयेत्‌ ।

ततः--“ ब्रह्महत्यारिरस्ं च खमैलतेयमनद्रयम्‌ ।
सुरापानददा युक्तं गुरुतल्यकरिद्वयम्‌ ॥
तत्पं्मिपदद्रदमद्धप्रयङ्ग पातकम्‌ ।
उपपातकरोमाणं रक्तशमशरुविोचनम्‌ ॥

१; ्यादि्रिः | रग. ग्धप्थन्तमा?।२३ख.ग. च. भ्म द्विगुणं त्रिर्द्षा"।
९५

७५४ भष्गोषीनाथदी्षितविरचिता- प्राणप्रतिष्ठा]

अधोमुखं कृष्णवर्णमङ्कषठपरिमाणकम्‌ ।
सहुचमधरं करुद्धं वामकुक्षौ विचिन्तयेत्‌ '' इति ॥
ततो यमितिवायुबीजेन षोडश्चवारमाषतेन पापपुरुषं संशोष्य रमिलयप्रिवीजेन
षष्टिवारमाहटतेन संदह्य यमितिवायुषीजेन द्रातिशद्रारभात्ेन तदस दकि
णनासापुटेन बहिनिःसायं वप्रिल्यमृतबीजेन पोडश्षवारमाटत्तन तद्धस्मागृतेन
संाग्य रछमितिभूमिबीजेन षोडशवारमाृत्तेन घनीमतं देहं विभाग्य हमिलया-
काशवीजेन षोडदावारमाृत्तेन देवताराधनयोग्यतां विभाव्य ब्रह्मणः सका-
श्ात्कृतिः पकृतेमेहत्तं महत्त्ादहंकारोऽदंकारादाकाश आकाशाद्ायुवा-
योरश्निरगररापोऽद्यः पृथिवी पृथिव्या ओषधय ओषधीभ्योऽन्नमन्नद्रेतो
रेतसः पुरुषः स वा एष पुरुषोऽन्नरसमय इति सृष्टिक्रमं विभाव्य प्रणवेन
हत्य्ममूःवयुलं विभाव्य हंसः सोऽहमिति मत्रेण जीवासानं हृतभरे समागतं
विभाव्य कुण्डलिनीं स्रस्थानगतां वरिभावयेत्‌ ।

अथ प्राणप्रतिषए।
अस्य श्रीप्राणप्रतिष्ठापत्ररय ब्रह्मवरिष्णुशिवा ऋषयः । ऋगयजुःसामानि
च्छन्दांसि । चैतन्यर्पां पमराणशक्तिदेवता । आं बीनम्‌ । हीं शक्तिः । करीं
कीरकम्‌ । प्राणप्रतिष्ठापने भिनियोगः। ब्रह्मविष्णरिवेभ्य आषिभ्यो नमः

शिरसि । ऋग्यजुःसामभ्यष्छन्दोभ्यो नमो मुखे । चैतन्यरूपाये प्राणदक्तिदे
बताये नमो हृद्ये । आं वीजाय .नमो गृ । हीं शक्तये नम; पादयोः । कीं
क्षीलकाय नमो नाभौ । भाणप्रतिष्ठापने विनियोगाय नमः स्वङ्गे। ॐ आं
हीक्रींअकंसंगं यं ङं । आकराशवायगप्निसरिलपृथिन्यात्मन आं हृदयाय
नपः। ॐआंहीकरंरंचंछंज स्न नं शन्दस्पशेरूपरसगन्धात्मने ई शिरसे
खाहा।ॐ्आंदींकींडदंठंडंदंणे श्रोत्रसक्चक्षनिहाघ्राणात्मन ऊ
शिखाय वषट्‌ । ॐआंहींक्रांएंतंथंदं धंनं वाक्पाणिपादपायुपस्थात्मन
एकचायहुं। ञआंद्वीक्रांओंपंफवंमभं मे वचनादानविसगैग॑मना-
नन्दात्मन ओं नेत्रत्रयाय वोषट्‌। ॐआंश्िकरींअयंरंलंवंशंषंसंदहं
खं प्तं पमनोबुद्धयदंकारचित्तानन्दात्मने, अः अस्ायफट्‌ । इति षडङ्गेषु तत्तन्पु-,

# गमनविसर्गयादिग्यत्यासेन पाठो युक्तः
१६. ्पापराप्रा।२्गकौ।३क. ठ, क्रिलकम्‌। ४. "ये परायै प्रा।५ग. क्रौ।

६ ल. ह. किलकाय | ऽग्र -क.ग.ङंक्रो ह्रींञंभओं।आः। ९ग.्रौं । १०ग.,
को। ११. क्रो! १२क. ढ्‌. "णिपायू। १३ ग. क्रो । १४ ग. कर|

[अमपत्कान्याप्त] संसाररत्नमाला । ७५९५

्रामिर्विन्यस्य नाभ्योदिपाददयाग्रान्तम्‌, आं नमः । कण्ठादिनाभ्यन्तं दह
नमः । प्ादिकण्ठान्तं क्रीं नमः ।

ठतो दयेव यं, त्वगात्मने नमः । र, अम्रगात्मने नमः । लं मा्ातमने नमः।
ष मेदआत्मने नपः। रो» अरथ्यात्मने नमः। प॑ मज्ातमने नमः। सं शुकारने
नमः । हं, ओजआत्मने नमः । ठं जीवात्मने नमः । क्षं परमासने नमः।

ततो हृदयकमटे यं नमः । आप्रेये रं नमः। (प्रे लं नमः । पश्चिमे वं
नमः । ईशाने शं नमः । नते पं नमः । उत्तरे सं नमः । दक्षिणे हं नमः । )
कर्णिकायां क्षं नमः । इति बिन्यसेत्‌ ।

ततः समरस्तमा्कामिधादिचरणावधिव्यापकन्यासं विधाय,

५ रक्तान्धिपोतारुणपयपंस्थां पाशाङ्गुशाविक्षुशराप्रवाणान्‌ ।

शूं कपालं दध करमर रक्तं त्रिनेत्रं प्रणमामि देवीम्‌ '" इति ध्यायेत्‌ ।

वामाधुध्वंयोराय्े तदाध्रधःस्थयोरन्ये तदाचधःस्ययोरपर इत्यायुधस्थिततिः।
शरासो धनुः ।

ततो हृदि दक्षदस्ततलं निधाय, ॐ आंहींकोयंरंखंवंष्षओंत्तं
संहंकंप्तंसः, दीं ओं दंसः, पम प्रणा इह प्राणाः) पुनरोमिलयाग्रजपान्तपु-
क्त्वा-मम जीव इह स्थितः, पुनस्तयबोक्तवा--मम सर्वन्धियाणि, पुनस्तयै-
वोक्त्वा-मम बा्नश्चकषुःश्रोत्रत्वग्धाणपाणा इहाऽऽगलय सुखं चिरं तिष्ठन्तु
स्वाहेति भाणमरतिषं कुयात्‌ ।

मम सर्वेद्धियाणि वायनश्चशषुःश्रोत्रत्ग््ाणपाणा इत्येकमेव वा ।

ञआंहींकरंयंरंलंवंशंषसं ह दंसः सोऽहमिलेवं वा प्राणपति
छ्ठापनमच्रः ।

५ ॐ अपनीते पृनरस्मापु च० मृद्या नः स्वति ” इति पठेत्‌ ।

ानाणवे तु --आं सोऽहमित्येतावतैव माणमतिषनोक्ता । गभोधानादिपशच.

दशसंस्कारसिद्धर्थं पश्चदश्वारं प्रणवं जपेत्‌ । इति प्राणमतिष्ठ ।
अथान्तममातृकान्यासः ।
तत्र मातृकाभिः प्राणायामत्रयं कृत्वा मातुकान्पासं कयत्‌ । तत्र खरैः

# धनुधिहान्तगैतप्रन्यस्याने क. पुस्तके रोधिते। प्रन्थोऽन्यथा वतैते, स॒ यथा--“ वायग्ये
ले नमः। पूर्वे वं नमः। पश्चिमे शो नमः । ईशाने धं नमः । नैते सं नमः; । उत्तरे ह॑ नमः।
दक्षिणे ढं नमः ”” इति । तत्र युक्ततरो प्रह्म सुधीभिः । र
4

११. कौं ।२ड. हृदयेयं। २ ड.च,. प्राण।

५७९६ भहगोपीनायदीकषितविरचिता-- [अनत्मातृकानयाप्त]

पूरकः कादिभिः कुम्भको यादिभी रेचके इति पराणायाभक्रमः । इत्थं प्राणा
यामत्रयं कृता, अस्य श्रीमातेकामत्रस्य> ब्रह्मण ऋषये नमः शिरसि । गायत्र
छन्दसे नमो एते । मातृकासरखलयै देवतायै नमो हृदये । हरभ्यो बीनभ्यो
नमो गुदे । स्वेभ्य; शक्तिभ्यो नमः पादयो; । व्यक्तये कि(की)ल- `
काय नमो नाभौ । मातुकरान्पासे भिनियोगाय नमः सङ्गे । ॐअंकंसं
ग॑षंङंआं अङ्खु्ठाभ्यां नमः। ॐदइंचंछंजं्चनं ई तन्नामभ्यां नमः

ञइुंटंठंदंदेणं ड मध्यमाभ्यां वषट्‌ । पतयद पंनंषएं जनामि
काभ्यां हृम्‌। ॐओंप॑ंफंवंमंमरं ओं कनिष्ठिकाभ्यां वीषद्‌ । ॐ अयं
रंलंवंषषंसदहंठंप्ते अः करतरकरपृ्ेभ्यः पट्‌ । अंकंखंगंषंदः
आं हृदयाय नमः । ॐ दइृचंछेनंद्गं गं ई रिरसे स्वाहा।ॐ टं ठं
ढंणे ऊं शिखाय वषट्‌ । ज्षुंतेयंदंधंनं एं कवचाय हूं । ॐओंपं
ठ

फवंभमं ओं नेतरतरयायदौष्‌ । ॐअयंरंछंवंशंषंसंहं
अन्नाय फद । सवाभिमतुकाभि्िर्व्यापकम्‌ ।
अथ ध्यानम्‌-
«५ पञ्चाशदरणैमेदेषिहितवदनदोःपादहुतकुकषिवक्षो-
देशां भास्वत्कपदाफटितशरिकलामिन्दुकुन्दाबदाताम्‌ ।
अक्षसक्कम्भचिन्तालिखितवरकरां त्रीक्षणां प्रसंस्था-
मच्छाकलपामतुच्छस्तननधनमरां भारती तां नमामि ' ।
दक्षिणोध्वकरमारभ्य दक्षाधःकरपयन्तमायुधस्थितिः । चिन्ताटिखितं
पुस्तकम्‌। एवं ध्यात्वाऽन्तपातकान्यासं कुयात्‌ । तत्राऽऽदौ कण्ठस्थे विशदध(दवि
चक्रे षोहशदले पवरादिपाद्षिण्येन। ॐ अं नमः। ॐ आं नमः।ॐ अः नमः।
इति विन्यस्य हृद यस्थेऽनाहतचक्रे द्रादशद छे पवोदिपरादक्षिण्येन। ॐ कं नमः ।
ञ्ध्खंनमः। ञगंनमः। ञपेनमः। ॐनमः । ॐच नमः| ॐ
छनमः। ॐजनमः। अन्नपः। अनंनपः। उदं नमः,। उठ
नमः । इति विन्यस्य, नामिपण्ठटस्ये मणिपरचकरे दश्षदले पूरवादिप्रादक्षि-
ण्येन । ॐ इं नप; । ॐ ठं नमः । ॐ ण नमः| ॐ तं नमः। ॐ यं नमः।
ड्द नमः। अधप नमः| नं नमः| ॐप॑ंनपः | ॐ फं नपः । इतिं
दिन्यस्य लिङ्गगृरस्थे खाधिष्ठानचकरे इददरे पुवादिपरादक्षिण्येन । ॐ वं

9 ¢

नअ;

५ # एतस्मात्परं बिनियोगवाक्यं त्रितमिलयनुमीयते ।

१क.नमः।२क.नमः। क. इ.दट्म्‌ । 3 क. नमः। भक्‌. नमः ।५ क. "दिक
मेण । ॐ |

|

[बहिमुतुकान्यतः] संस्काररलनमाटा । ७९७

नमः। जभ नमः ॐपंनपः। ञ्य नमः| ॐरं नमः| ॐ षटं नपः |
इति विन्यस्य पूलाधारस्य पूलाधारचकरे चतुर्दले पुवीदिभादक्षिण्येन । ॐ वं
नपः। ॐ श्चं नमः । ॐ पं नमः । ॐ सं नमः। र्ति विन्यस्य श्रमध्यस्थ
आङ्गाचकर द्विदले दक्षिणवामक्रमेण । ॐ हं नमः | ॐ क्षं नमः । इति
विन्यस्य बहि्ातकान्यासं इयात्‌ ।

^“ पञ्चाशष्ि पिमिविभक्तयखदोःपन्पध्यवक्षस्यलां
, भाखन्मौिनिवद्धचन्द्रशकलामापीनतुङगस्तनीम्‌ ।
यदरामक्षगुणं सुधाल्यकल््ं विवा च हस्ताम्बुजे
विध्राणां विशदप्रभां त्रिनयनां बाग्धेवतामाश्रये।

इति ध्यात्वा, ॐ नमः, शिरसि । सर्वत्राऽऽदौ तारः । आं नमः, मुखहत्े।
ह नमः, दक्षिणनेत्रे । ई नमः, वामनेत्रे । डं नमः, दक्षिणश्रोत्रे । उं नमः,
वामश्रोत्रे। श्र नमः, दक्षिणनासापुटे । कँ नमः) वामनासापुटे । खं नमः
दक्षिणगण्डे | ठटं नमः, बामगण्डे । ए नमः, उध्वष्ठि । एं नपः) अधरोप्रे।
ओं नमः, ऊरध्वदन्तपङ्गौ । ओं नमः, अधरदन्तपह्नौ । अं नमः, शिरसि ।
अः नमः, ग्रीवायाम्‌ । कं नमः, दक्षिणवाहुरू्े । सं नमः, दक्षिणकृपैरे ।
गँ नमः, दक्षिणपणिवन्े । पै नमः) दर्तिणकराह्विपूलेषु । ड नमः, दक्षि
णकराङ्करयगरेषु । चं नमः, वामबाहुमूके । छं नमः) वापकूपरे । नं नमः,
वाममणिवन्पे । शे नपः, वामकराङ्कलिमूलेषु । जं नमः, वामकराङ्कत्यगरषु ।
ठं नमः, दक्षिणपादूले । ठं नमः, दृक्िणजानुनि । डं नमः, दक्निणगुल्फे ।
दं नमः, दृक्षिणपादाङ्कलिम्रूटपु । णं नमः) दक्भिणपादाङ्गलय्रेषु । तं नमः,
वामपादपूले । थं नमः, वामजानुनि । दँ नमः, बापगुरफे । धं नमः) वाम-
पादाङ्करिमूरेषु । नं नमः, वापपादाङ्कस्यग्रपु वि नमः, दक्षिणया । फं
नमः, वापपार्मे । वे नमः) पृषे । मं नमः) नाम्‌ । मनप जठर्‌ |
नमः, हृदि । रं नमः, दक्षिणांसे । ठं नमः, ककुदि । व नमः, वामाति [
शं नमः, हृदादिदक्षिणकराग्रान्तम्‌ । पं नमः, हृदादिवामकृरग्रान्तम्‌ । सं
नमः; हृदादिदक्षिणपादाग्रान्तम्‌ । हं नमः; हृदादिवामपादात्रान्तम्‌ । ठ
भमः, हृदादिगृहयान्तम्‌ । क्षं नमः, हदादिग्रषान्तम्‌ । अङ्ष्ानामिकाभ्यामय
न्यासः । आचक्राय हृदयाय नमः । विचक्राय शिरसं साद्य । सुचक्राय शि-
खाये बषट्‌ । रैलोक्यरक्षणचक्राय कवचाय हम्‌ । आसरान्तकचुक्रायान्ञाय

१च. मराधारे।२क. ख, च. ^न्तच।

७९५८ भगोपीनाथदीक्षितविरविता-- [पंतानप्रदगोपाल्मन्न्यप्ारि]

फट्‌ । अङ्गषदकपतेऽसुरान्धकचक्राय नेत्रत्रयाय वौषट्‌” । सुद्र्ष॑नचक्राया-
लाय फट्‌ । इति भरयोगः।

अथ मूटमन््रन्यामः।
५ ॐ हीं देवकीपुत गोविन्द वापुदेव जगत्पते ।
देहि मे तनयं कृष्ण त्वामहं शरणं गतः "

शयेतेन पृहमत्रेण प्राणायापं ढृत्वा, अस्य श्रीस॒तप्रदगोपाटङकष्णमश्रस्य
नारद ऋषिः । अनुषटुष्डन्दः । सुतप्रदो गोपालृष्णो देवता । पृजानपादौ
विनियोगः । अटी देवकीसुत गोबिन्दाङ्कष्ठाभ्यां नमः । ॐ वासुदेव जग
तपते तजेनीभ्यां नमः । ॐ देहि मे तनयं कृष्ण मध्यमाभ्यां नमः। ॐ ता-
महं शरणं गतोऽनामिकाभ्यां नमः । ॐ कीं देवकीसुत गोबिन्द वासुदेव नग-
त्यते । देहि मे तनयं दृष्ण खाप शरणं गतः कनिष्ठिकाभ्यां नमः । ॐ डी
देवकीसुत गोविन्द हृदयाय नमः । ॐ वासुदेव जगत्पते शिरसे स्वाहा । ॐ
देषि मर तनयं ढृष्ण शिखाये वषट्‌ । ॐ त्वामहं शरणं गतः कवचाय हुं । ॐ
छी देवकीसुत गोविन्द वासुदेव जगत्पते । देहि मे तनयं कृष्ण त्वामहं शरणं
गतः, अन्नाय फट्‌ ।
अस्य श्रीसुतप्रदगोपाृृष्णमश्रस्य नारदाय ऋषये नमः शिरसि । अनु-
हष्डन्दसे नमो पुस । सुतमदाय गोपालकृष्णाय देवतायै नमो हृदये । पएना-
जपादौ विनियोगाय नमः सर्वाङ्गे । इति तत्त्पुद्रामिभिन्यस्प मूलेन त्र्या.
पकं एत्वा,
“ विजयेन युतो रथघ्यितः प्र्मानीय पमुदरमध्यतः ।
अदद्‌ (दा)त्तनयान्दिजन्मने स्मरणीयो वपुदेवनन्दनः ” इति ध्यायेत्‌ ॥
तत्रान्तरे तु भकारान्तरेण ष्यानयुक्तम्‌-
^ सतनं धयन्तं जननीमुखाञने विलोक्य मन्दसिमितमुञ्ञ्वलाङ्गम्‌ ।
सयशन्तमन्यं सनमङ्कहीम्यां बन्दे यशोदाङ्कगतं मुकुन्दम्‌ '” इति।
५ शङ्कुचक्रगदापदमधरं इयामं चतुमनम्‌ ।
देषकीतनयं कृष्णं पीतवाप्तप्तमच्युतम्‌ ॥
समर॑यन्तं विप्राय नष्टानानीय बालकान्‌ ।
मयूरवरिशिरसं ध्याये सौदामिनीनिमम्‌ " इद्यप्यन्यत्र ॥

१ क. च, न्तच'।२ख.ड.च.ॐ्दे। रेच ष्टमे्ः। ,

५4 १ चण

तीनदगोपावमश्रन्यातादि] संस्काररत्नपाला । ७५९

एतेषामन्यतमेन यथाकामं ध्यात्वा मानसोपचारैः संपूज्य करशाराषनं

र्त्‌ । शदनलपूरितं कलशं सवथाममागे संस्याप्य कलकय पुषे विष्णुरि-
, लादिना तस्मन्छुम्ेऽङकशुद्रया ती्ाम्यावाहयेत्‌ । कर्शं गन्धपुष्पाकततैः
एष्य तद्षिणतः प्रतारित शहपाधारपतर सैस्थाप्य करशोदेन श पू
पितवा शुद्र पद्ये,
४ “ ॐ पाञ्चजन्याय विद्महे पावमानाय धीमहि ।
, तन्नः शङ्खः प्रचोदयात्‌ "

हति शङ्गायत्या तं गन्धपुष्पाक्षतैः संपूज्य तदुदकं विचित्रे प्रक्षिप्य
शङ्खारिकिचिदुदकं पात्रान्तरे एृहीत्वा तेन जेन पूजाद्रव्पाणि भरमिपात्मानं च
भक्ष्य जगवध्वनिमघ्रमातः सखाहेति षण्टां संपूर्य,

“ आगृमाथं तु देवानां गमनार्थं तु रक्षप्तम्‌।
कुरु षष्टे शुभं नादं देवताहवानटाज्छनम्‌ " इति वादयेत्‌ ॥

ततो पष्ठी द्ौरि्यादिषिधिना कलशं संस्थाप्य शुद्धजलेन पूरणादिपूरण-
पात्रनिधानान्तं कृत्वा तत्र वरुणमावा्य संपूजयेत्‌ ।

ततस्तदुपंरि पीतं वस्ञमास्तीयै, (# व गुरपुस्तान-
टापांस्यार्मकेनाषएगन्धेन › कस्तूरी चन्दनकेशरागरमांसीगुक्त कपूरणुषठासकेना-
गन्धर्व बा सकणिकरमष्टदरं विङिख्य देवता आव्राहयेत्‌ । तत्राऽऽ-
वाहनपरकारो यथा-प्रमाधः । ( ~पुवादिदिक्षु | ) आधाररूपिष्यै शक्तये
नमः । कूमीय नमः । देपाय नमः । वराहाय नमः । मण्टुकाय नम; । कारा-
्िरद्राय नमः । धरण्यै नमः । हृन्दावनाय नमः । इति प्माधः।

अथ मश्चके--आगरेयादिचतुदिशु । धर्माय नमः । ज्ञानाय नमः । श्रा
ग्याय नमः । देशर्याय नमः । ततः पूर्वादिचतुषिशु । अधमय नमः । ङ्गा
नाय नमः । अतरराग्याय नमः । अनैश्वयाय नमः।

तदुपरि प्देवताः-- कन्दाय नमः । नाराय नमः । क्िकायै नमः।
पत्रेभ्यो नमः।
“ ततः कणिकायाम्‌- सूर्याय नमः । सोमाय नमः । दरोमध्येऽ्ये नमः ।

# धनुशविहान्तगैतं क. पुस्तके नास्ति । + धनुधिहान्तग॑तं शोधितं नृतनमेव क. पुस्तक
एवास्ति ।
व
¢ ४। ~, ६) ¢. ४
ख. इ. च. "व्यक । रक. हतं पू ।३क. पयैहतं । ४ ग. इ. च. नमत ।

७६० भष््मोपीनाथदीक्षितविरविता-[संतानप्रदगोपठमबन्यप्तादि]

पत्रेषु पर्वादिक्रमेण । विमलायै नपः। उत्कषिण्यै नमः । ज्ञानायै नमः।
क्रियायै नमः| योगाय नपः । प्रह्ये नमः । सलाये नमः । ईशानायै नमः ।

देवस्य पुरतः अनुग्रहायै नमः । इति षीठदेवता आवाह्न मध्ये वहि.
मण्डले श्रीगोपालकृष्णमावाहयेत्‌ । तद्यथा-ध्यानोक्तरक्षणोपेतां यथाशक्ति.
सुवणांदिधातुनिमितां गोपालकृष्णप्रतिमां विधाय पूर्तः सेततदुग्धोदकधाराभ्यां
यथाशाखमनन्य्तारणं कृत्वा पूर्वोक्तरीलया प्राणप्रतिष्ठा विधाय प्रतिमाया
दक्षिणपा्् स्थिता देवस्य पुरतो नानोपहारबलि संस्थाप्य तैजसे पत्र
गव्यं धूतं निक्षिप्य सुवणैदालाकाभ्यां तचधु्देव हितमिलयनेन चित्रं देवाना-
परिनेन वा देवस्य नेत्रे उन्परीरय ५ ॐ अञ्चन्ति त्वामध्वरे ° उपस्ये » इत्यनेन
दाभ्यं मध्यमाङ्कुरिभ्यामुमे सदेव मधुनाऽभ्यञ्य पञचामूतेः शुद्धोदकेन च
स्ापयित्वा स्वाभिपरखीं प्रतिमां वहिमण्डले संस्थाप्याधोपुखं हृत्पश्नं बायु-
बीजेनोन्ुसं हानारेण विषितं च भावयित्वा दसः सोऽहमिति हृतपद्स्यं
भीकृष्णमात्मानं वदन्नासारन्धमागेण खाज्ञटिस्थपुष्ये समागतं विभाग्य
मूलमन्रुचा्यं तत्पुष्पं प्रतिमायां विनिक्षिप्य, आवाहनी स्थापनी संनिधा-
पनी संनिरोधिनी संमृखीकरणी संकटीकरण्यवगुण्ठनी परमीकरण्यमृतीकर-
णीति नव पुदराः भदशयेत्‌ । ततो नय पजामिति प्रतिष्ठाप्य नमस्कुर्यात्‌ ।

अथाऽऽरणदेवताः-आभ्रेयादिकोणेपु परादक्षिण्येन-आचक्राय नम
आचक्रमावाहयामि । चिचक्राय नमो विचक्रमावाहयापि । सुचक्राय नमः सुच
क्रमावाहयामि । जेोक्यरक्षणचक्राय नमः, तैलोक्यरक्षणचक्रमावाहयामि ।

ततः पूवादिचतुदिश्च भरादक्िण्येन-- असुरान्तकचक्राय नमोऽसुरान्तकच-
क्रमावाहयामि । षट्पक्े- असुरान्तकचक्रानन्तरं सुदशेनचक्राय नप; सुद्‌-
रीनचक्तमिति सवेदिक्िविति विरोषः।

,ततः पत्रेषु पवीदिभादक्षिण्येन--रुकिमण्यै नमो र्क्रिम्णीमावाहयामि ।
सल्यभामाये नमः सत्यभामामाबाहयामि । नाप्रनित्ये नमो नाप्ननितीमाबाह-
यामि । अर्कजाये नमोऽकंजामावाहयामि । मित्रविन्दायै नमो मित्रविन्दामा-
वाहयामि । लक्ष्मणाय नमो क्ष्मणामावाहयामि । नाम्बवत्ये नमो नाम्ब
वतीमावाहयामि । बुश्षीखाये नमः सुश्षीटामाबाहयामि ।

ततो दलेषु पू्रीदिक्रमेण भदक्षिणम्‌-पसुदेवाय नमो वसुरेवमाबाह-
यामि । देवक्यै नमो देवकीमावाहयामि । नन्दगोपतये नमो नन्दगोपतिम-
वाहयामि । यदोदाये नमो यश्ञोदामावाहयामि । बरमद्राय नमो बलभद्र

[गालारेष्कारहोमविधिः] संसकाररत्नपारा । ७६१

पावाहयामि सुभद्रायै नमः सुभद्रामावाहयामि । गोपेभ्यो नमो गोपानाबा-
हयामि । गोपिकाभ्यो नमो गोपिका आवाहयामि ।

ततः भरागादिक्रमेण सखखदिशु-इनद्राय नम इनद्रमावाहयामि । अरय
नमोऽभ्रिमावाहयामि । यमाय नमो यपमावाहयामि | निकरैतये नमो नि्ति-
माबाहूयामि । वरुणाय नमो वरूणमावाहयामि । वायते नमो वायुपाबाह-
यामि । कुबेराय नमः कूषेरमाबाहयापि । ईशानाय नम ईशानमितीन््राद््ठ
लोकपाछानाबाहयेत्‌ ।

ततस्तत्तत्संनिधौ वज्नाय नमो वज्नमाबाहयामि । शक्तये नमः शक्तिमागा-
हयामि । दण्डाय नमो दण्डपावाहयापि । सदाय नमः खडुमाव्राहयामि ।
पाशाय नमः पाशचमावाहयामि । अङ्कुशाय नमोऽङ्कुशमाबाहयामि । गदाये
नमो गदापावाहयामि । त्रिशूलाय नमद्िशूरमावाहयामि । इति वज
दीन्यायुधानि ।

इत्यावरणदेवता आबाह्च नय परनामिति प्रतिषाप्य मृलमत्रेण पीगव्रणदे-
वासितं देवं पोडशोपचारेभक्या पूजयिता मालासंस्कारं कुत्‌ ।

स यथा--कुशोदकेन पश्चगव्येशच गायत्या सद्ोजातावैः पशचमिर्रपमेन च
मालां रक्तास्य पद्मकारवत्संस्थापितेऽन्बत्थपतरनवकरे मालां निधाय) अं आं इई
इल्यादिमातृका विन्यस्य पुनगीयत्या सव्रोजातावैः पथमिरत्रमू्ेन पगव्यैः
्क्ास्येतेरेबाभिमशय सवोजातमितिमत्रेण पर्गव्यः बुद्धोदकेन च म्रा
ट्या पुनः प्रक्षारय वामदेवायेति सुगन्धिचन्दनेन विग्रुप्य, अपोरेभ्य इति
कृष्णागुरुगुगुरात्रैधूपयित्वा ततुरुषायेति कसती ङूमागैरुिप्य, ईशान
इति सरवान्मणीनभिमच्रयेत्‌ । प्रतिमणि मत्रा्त्तिः । तनोऽपोरेभ्य इत्यनेन
मेरे शत्रारममिपत्रय, ॐ आं हीं क्र यमित्यादि सोऽदमिलयन्तमुक्त्वा
मालायाः राणा इत्याचूहेन प्राणपति कृत्वा मव्रदेवतां गोपालं तत्राऽऽवाह्र
मूलेनैव संपूज्य पलेन भात्कामिश्वामिमत्रेत्‌ ।

जथ मारसंस्कारहामविषिः ।

आचम्य प्राणानायम्य स्थण्डिल्करणादि कृवा व्वधननामानं लोकि
का स्यण्डिके प्रतिष्ठाप्य परज्वास्य ध्याता समित्रयमादाय,शरद्ध एद्रीयादि
पराणायामान्ते कृत्वा मालासंस्कारहोमकर्मणि या यक्ष्यमाणा ,देवतातां
परिग्रहीष्यामि । परमत्रेण मत्रदेवताग्ेत्तरशतसंख्याकराभिराज्याहुतिभि-

१क.ख.ग.च.श्यदो।

७६२ भट्रगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [मालापंस्कारहोग्िषिः]

यक्ष्ये । अग्नि स्विष्टकृतं हुतरोषाञ्याहुस्या यक्ष्य इत्युक्तवाऽन्वाधानसमिद्‌-
भ्याधानाव्रापूषिकतत्रेण प्रधानह्ोमातपरतने कमं कुयात्‌ ।
ततः-“ ॐ ह्वीं देवकीमुत मोविन्द वासुदेव जगत्पते ।
देहि मे तनयं कृष्ण त्वामहं शरणं गतः खाहा " ॥
इति पलमत्रेण्टोत्तरशतमाञ्याहुतीन्हुयात्‌ । प्रल्याहुति संपाताज्यं
मालायां निक्षिपेत्‌ । अग्रये सिषे स्वाहलयेकां हुतरेषाञ्याहुति हुत्वोत्तर-
परिपेकाय्ापूषिकतत्रणोत्तराङ्गानि(णि) कुर्यात्‌ । होमाशक्तौ होमसंख्या-
द्िगुणसंख्यया मूटेन मालाभिमन्रणम्‌ । ततः- दीं सिद्धै नम इति मत्रेण
मालां देवताभावनया संपूजयेत्‌ । इति माासस्कारः।
ततः--“ ॐ मां मले महामाये पर्वशक्तिखरूपिणि ।
चतुरगस्वयि न्यप्तस्तसरन्मे पिद्धिदा मव, ह सिद्ध्ये नमः» ॥
रति मालां नमस्कृ हीं सिद्धये नम इति दक्षिणकरे गीत्वा भगणपति-
वीजपुचाय, अव्र कुरु माठे त्वमिति संप्राध्यं॑वस्रादिनाऽऽच्छादितां
मालां स्वहृद्यसमीपे धरताऽङुषमध्यमाभ्यां मणीनावतैयन्यथोक्तबरह्मच्या-
दिनियमवानुन्नतगात्नो मनसोपांशु वा मध्याह्नं यथाशक्ति जपं कूर्यात्‌ ।
आरम्भदिवसे याबर्संखूयं जपः छृतस्तावस्संख्य एव प्रयहं कार्यः । उपद्रब-
संभावनायां दिवसचतु्थभागपयेन्तपपि जपः कर्तच्यः। न तत्र संख्यातिक्र-
मरदोषः । जप्षमाप्नौ तां मालां दरीं सिद्धे नम इति नमस्य,
५८ त्वं माहे सपदेवानां प्रीतिदा शमदा मम ।
शिवं कुरुष मे द्रे यक्षो वीर्य च स्वेदा ही सिद्धये नमः "
इति मालं शिरसि निधाय सुगुप्रस्यले निदध्यात्‌ ।
ततो मखेन प्राणानायम्य पुववत्करन्यासाङ्गन्यासान्छृता पू्ववद्धाला
देषे.पश्चोपचारः संपूज्य,
५८ गृहयातिगृह्यगेप्ता तवं गृहाणास्मत्कृतं जपम्‌ ।
सिद्धिभवतु देवेश तवत्मप्तादान्मयि स्थिरा " ॥
ति जधारया देवस्य दक्षिणहस्ते जपं निवेदयेत्‌ ।
यद्यन्यदीयं जपं करोति तदा मयीयत्र यजमान इत्यहः । एवं परश्रण-

# अत्र क. पुस्तकटिष्पण्याप्‌ ““ ॐ ग गणपतये नमः ” इयतति ।

१ख.ग. ड, च, "त्‌ । ॐ ।

[मा्कषकारहोमविषिः] संखाररलमाटा । ७६३

समा्निपयंन्तं प्रत्यहं देष संपूज्याऽऽसनविध्यादि पृतिसंस्कारावाहनमाला-
संस्कारवजं जपनिवेदनाम्तं कम॑ कुर्याद्‌ । सपे पुरधरणे होमं कुयात्‌ ।

स यथा--आचम्य माणानायम्य गणेश संपूज्य ब्रह्मादौन्तवा पूजयेत्‌ ।
अत्र पुण्याहवाचनपपि केवित्कुरवनि ।

ततो देवस्य पूजां विधाय कुण्डकरणोेपनायप्िस्थापनान्तं शूर्पात्‌ । अन
बहवर्षननापाऽप्निः।

ततोऽन्वाधानम्‌ । समित्रयमादाय श्रद्ध एदीलयादिपाणायामान्त कृता
सुतप्रदगोपालृष्णमन्रनपदशां शह्येमकरमणि या इत्यादि प्रसाधनीदेग्यन्तं
व्याहृतं बोक्ता प्रधानहोमे--सुतपदगोपालकरष्णं मृलपग्रेण जपदशांश-
ख्याभिराच्यक्षीरमध्वक्तत्िलाहुतिभिय॑षये । पीठदरैवता आरणदेवताभ्रेकैक-
याऽऽज्यकषीरमध्वक्ततिराहुलाऽऽज्याहत्या वा यक्ष्ये । अग्नं सिट हुतरे-
पुदरव्याहुत्या यक्ष्य इलयादि । अङ्गहोमे वरणं द्राभ्यामिद्यादि वा । पात्रासा-
द्न आज्येन सहं क्षीरमधुतिलानापादयेत्‌ । ततो व्रह्मोपेशनादि । आग्यप-
यंभिकरणकारे तिलानाज्यक्षीरमधुभिरभ्पक्तान्कृता तेपापप्याज्येन सह पर्व-
प्रकरणं कुर्यात्‌ ।

ततः परिधिपरिधानावन्वाधानोकीतनानुसारेण प्रसाधनीहोमान्तं व्याहू-
तिहोमान्तं वा कृतवा प्रधानहोमगृतिविभमिः कारमेव्‌।

भ्रस्विजो द्विराचम्य कृतन्यग्नानुक्ाः कृतप्राणायामापनविधिभृतशृद्धाच-
ष्यादिन्यासाः प्रा्ुखा उदब्छला वा मृगीपुदरया सात्रधानमनसो हों कुयुः।
तिलाश्वुलकमिताः शतसंख्या वा । आज्यं करष्॑रपाणम्‌ । कपेस्तु दशगुज्ञामि-
तपापपोढदाकममाणः । अनं प्रासमितम्‌ । अनेकदिनसाध्ये होमे तु रतिदि-
वसं याचित्स॑ख्यय वहिरक्षणपूषकं दुभदिने समाधिं कुयात्‌ । भरतिदिनं
होमाधन्तयोः अधानदेवताङ्गदेवताः पूजयेत्‌ । आरम्भे समापिदिनेऽति मलम
वरेण स्वाहाखधासदितं पएनयेत्‌ । समाप्ते मधानदोमे स्वयमेव पीदेवताभ्य
आवरणदेवताभ्यश्रैैकमाज्यक्षीरमध्वक्ततिलाहुतिमाग्याहिं बाऽन्वाधाना-
शत्कीतितपक्षादुसारेण हुत्वा हुतशेषेण सिष्टकृदावङ्होमादि वाऽन्वाधानोतकी-
तैनाहुसारेण क्याद्‌ । भायधित्तहोमाकरणपपते चदे तत्करणे तदन
वा पूर्णाहुतिं हुता होमरेषं समाप्य दवस्योत्तरपनां कुयात्‌ ।
च , १क.ददि। पा रख.ग.च. ष्टम" ।३ग. त केपांति" । * क. कतिचिः। ५ क,
ग. ह, च. "र संस्थाप्य व|

७६४ भष्गोपीनाथदीक्षितविरविता- (मालापंस्कारहोमदिषिः]

तत ऋत्विनः सपत्नि यजमानं कलशोदकेनाऽऽपो हि पएायैननैरमि-
षिश्चेयुः।

ततो यजमान ऋतिविभ्यो रिरण्ये तन्निष्क्रयं बा यथाविभवं दक्निणां
दश्वा गुखे पीठसहितां प्रतिमां दखा होमकमेष्रायापेयेत्‌ ।

ततो परलमच्रुक्खा सृतपरदं गोपा्ृप्णं तपयामि नम इति दीपदशनसेन
दुेन जेन वा तर्पणं कृता पूलपन्नान्ते सुतपरदं गोपालकृष्णपभिषिश्चापि
नम इति तर्षणद शाशेन माजेनं विधाय मानेनदशांशेन ब्राह्मणान्भोजयेत्‌ |
स्वस्य परथरणक़रणाशक्त वेतस्रयोगाभिङ्गेनाऽऽचायेण कारयेत्‌ । तस्मा एव
मरतिमां दात्‌ । यत्र होम एव भरयोगविशेषे फलम्रदत्वात्मधानं न पुनर्जपाङग
तत्र ब्राह्मणमोजनसंख्या तश्रे विभेषानुक्ता स्मृ्युक्ता प्राह्ला । तत्र लक्षहमे
षथ्यापिका नवरक्षती युरयः पक्षः । वि्ञलयधिका पथशती परध्यमः। दश्षा-
पिका त्रिदाल्यधमः । यत्र प्रधानदेवताङ्ग्वेन स्पृतितत्रोक्तयोरबरिरोपे सपुच्चय-
पक्षपाश्रिलय ग्रहा अपि पूज्यन्ते ततर वैदङ्गब्ाह्मणभोजनपपि कार्म । ततरोत्तमे
पक्षे विश्चलयधिका सप्ती ब्राह्मणानां मोजनीया । मध्यपपक्ते चत्वारिशदु-
त्तरं शतत्रयम्‌ । अधयके दशाधिक शतपति । कौ चतुगणं पोक्तमिति्रच-
नाचतुरुक्षार्मकं पुरथरणं इत्वा काम्यप्रयोगे कुयात्‌ । तत्र ममापल्योत्पत्तिष-
न्धकीमूतसकरदोषनिहत्तिसंततिकषेमसुपुत्रमाद्िद्रारा प्तपरदगोपालष्ृष्णपरी-
लं चतुरक सृतप्रदगोपालकृष्णमन्रजपगरहं करिष्य इति संकल्पवाक्ये
विरेषः। आचार्यपक्ष आचा्द्रारा करिष्य इति संकरप उरहैत्‌ । स्रीकर्ैक-
जपपक्षे होमादिकमाचार्यादिदार । अत्राष्ठोत्तरशतसंख्याकान्विभान्भोजयेत्‌ ।
अन्यत्समानं पुरशरणवत्‌ । तान्निकदोमविधिस्त॒ मत्कृते सापान्यहोमविधो
द्रष्टव्यः ।
~ (+ अय पुर्रणकौरे विदितानि-मनःस्थर्यशतौ चमौनमव्रार्थचिन्तना-
निरवेदश्रद्धोत्साहसतोपेन्दियनिग्रहब्रह्मचयगुरपणतित्रिकालदेवताचेनपवेविशेष-
निमित्तकबिशेषायंनदे वस्तुतिदेवविश्वासगुरुविश्वासमध्यपजवजपलारपन्ावी -
मोजनमितैकवारहविष्यभोजर्मरात्रिमोजनपक्षालितदमीस्ती णधौतवस्सचयननि-°
पवणलानादीनि । अशक्तौ तु प्रातःलानमात्रष्‌ ।

+ धनुश्विहान्तगेतं ख. पुस्तके त्रुटितम्‌ ।

१ख.ग. ड, च. जपदशंरेन । २ क. तच्रेण प्राः । ३ क. ग. "कालि" । ४ 7. "न

[पतति ओषषिरूपा उपाया] संस्काररत्नमाटा । ७६९

अथ निषिद्धानि-अमियानृतमाषणदम्भोन्पादचरनव्यग्रताटस्यनिष्ठीवन-
क्रोधपादपसारणताम्बृखवपनदिवास्वापकरज्ञविभीतका्कस्तहि(दी)च्छायाक-
मणकोटिसयनृत्यमीतप्रतिग्रहादीक्षितद्चीशूद्रपतितनास्तिकादिसंभाषणचण्डाला-
दीक्षणबहेकमटिनव्रस्ेपारणकाम्यकमाविहितकपेकास्यपात्रभोजनासत्सङ्गोष्ण-
जटसतानकथुकोष्णीषधारणप्राणिदिंसापादुकायानशय्यारोहणनप्नत्वकुशरहित-
करत्वातिभोजनादीनि । विभीतको बेहडा इति । स्नुहि(दी) निग(ब)डङ्ग इति।
कांस्यपात्रमोजननिषेधात्सौवणीदीनामन्येनानुपमुक्तानामभ्यतुज्ञा गम्यते ।
भोज्यभक्ष्याणि तु शृकेकविधंन्नहेमन्तनीवारफङ्ुपष्टिका यवाः व्ानवहता
गुडवजितमक्षत्रं॑कृष्णतिलगुद्कलायकन्द रिशेषनारिकेरकद छीलखवखीपनसा -
प्रापलकाद्रैकसापुद्रलवणानुद्‌धृतसारगब्यपिष्पलीजीरकनारङगादीनि ।

निषिद्धानि तु-गुडकरिमखवणपयुपितनिःसेहकीरादिवृपितकाञ्जिकणज्-
नटृन्ताकशिघ्रुबिस्वकरज्ञलश्ुनपलाण्डमूटकादीनि । तैटपकमापमस्रचणक्रगो-
धृमदे वधान्यादीनि च ।)

इति संस्काररत्नमाटायापनपलयत्वहरविधानहरिवशश्रवणविषि-
पाथिवपूननविधिसंतानगोपाकरष्णमत्रविधयः ।

इतयोकोपाहश्रीमत्साग्निचिदाजपेयपोण्डरीकयाजिसवैतोमुखया-
जिगणेशदीक्षिततनूजमदृगोपीनाथदीक्षितविरचितायां
सल्याषाठहिरण्यकेरिस्मातसंस्काररतनमाटायां
पञ्चदरां प्रकरणम्‌ ॥ १५ ॥

अथ पोडशं प्रकरणम्‌ ।

व्यासेनौषधिरूपा अप्युपाया उक्ताः
८५ अङ्कोडमुल्क्छं तु चूणयदू गुइप्तयृतम्‌ ।
काकाण्डमितमश्रीयातपत्रिणी पहप्ता भवेत्‌ ॥
क्षीरयृक्षाङ्कुरं गृह्य पपायेत्वा प्रय पिबेत्‌ ।
देवोद्रङृतो दोषो विनदयति शुम ठमत्‌ ॥
_„__~__----------~-~
१ क. ग, "टचर्वणदि'! २६. च. निगडग । रग. शुष्पैक"। ४ क. "्धानान्न" । धम,

शून ।

७६६ मगोपीनाथदीश्षितक्िरविता-[पततिदा ओपध्यादिरूपा एपायाः]

उत्तमं कणिकामृढं पेषयित्वा पयः पिबेत्‌ ।
सा पायप्तान्नं नाश्वीयासुत्रिणी सहा भवेत्‌ " इति ॥
्षीरदक्ाङ्करो बराङ्करः । कणिका गोकणीं ।
८ नागकेशरसंयुक्तं जीरकं गोघृतेन च ।
त्रिदिनं या पिवरन्नारी प्ता ग्भ ठमते धुवम्‌ '” इति ॥
तीर्थरूपगुपायमाह पराशरः-
“५ महारथे महायोगे महानयं तु संगमे ।
पलाशस्य दरः सानं कर्यासूत्रपुलाधिनी '” इति ॥
द्‌ ५० 4 ति

देवरातश्च-“ पटाद्दरप्ताहस्रत्पावित्रेण इडं प्रति ।

स्पयेत्प्पतित्रेण एकादरयां प्रजाधिनी " इति ॥
( # बौधायनग्ृ्येऽपि-

. ^“ अथ प्रनाधैहोमः पूर्वपक्षे पुण्ये नकषतरेऽमावास्यायां विषुवेऽयने वा
नदीतीरेऽशवत्थस्य च्छायायां वा गोचर्ममात्रं चतुरश्रं स्थण्डिछं कृत्वा
ब्राह्मणानन्नेन परिविष्य पुण्याहं स्वसत्युदधिभिति वाचपित्वा प्राच्या
दिशि ब्रह्माणं प्रतिष्ठाप्य पाश्चयोर्वातारं दक्षिणतो विधातारमूत्तरतस्तत-
स्तानर्चयेतपूरव ्रह्मणमावाहयामि प्रनापतिमावाहयामि परमेषठिनमावा-
हयामि हिरण्यगभमावाहयामीत्यकाह्य प्ाविन्या पादं ददाति पाक्त्ा
निवेद्येत्तेरव नामधेयः शृष्ठमन्नं ब्रह्मणे मूद्रान्नं पातुः पीतान्नं विषातु-
स्ततः पराविन्याऽप आचमय्य प्रणवेना्टशचतं हृत्वा ब्रह्माणमुपतिष्ठते
नमो वाचे नमो वाचस्पतय इत्यभनिमुपतिष्ठते नमे ब्रह्मणे सप्तवित्प्तनि-
हश्च प्तषाऽप्निः प्रतिष्ठितः सतिप विश्वमूतानि को हाश्चिः प्रतितिष्ठति
तत््वमप्नि विश्वमप्नि योनिरसीत्यथ क्ञियमाहूय साक्ठ्पा पलपर्णैर-
प्हसैः स्नापयित्वा पुरुषसूक्तेन जुहूयातततप्पतेन मूर्धि जुहुयात्णवेन
नमष्ुयादध्वयुं च वखकरण्डलाभ्यामटं करोति ततः सता गर्भिणी मकती-
त्याह भगवान्बोधायनः ” इति ।

पार्योत्रंह्मणः । तान्त्रहमधातृिधातन्‌ । पातारमाबाहयामीलेवं धातृषि
' # धनुधिहान्तगेतो प्रन्थो नास्ति क. ख. पुस्तकयोः ।

१.च.'ल्लासावि'। २ ड. ^कित्यै यद्‌" । च. १ित्ययद्‌" । ३ ड. च. ब्राह्मणं ।,* द॑
भाजम्य । ५ग. ङ. ^तवा ब्राह्मण । ६ ग. ड. व द्विश्च! ७ ग. ड. शम्भ ।

तपुषविषानम्‌) संसाररएनपाला । ७६७

९ =, + न
धानोरावाहनादि । निवेदनं नेवेधस्य । अष्टसहतैरष्टापिकसहसै; । अन्य.
त्व्टेम्‌ । )
नीचपेहनस्य वाजीकरणमुक्तं बडवाचार्येम-
«८ वाजीवातिछो येन यात्यप्रतिहतो यतः ।
तद्वाजीकरणं नाम देहस्योन्करं परम्‌ " इति ॥
तस्रयोगश्च तेनेवोक्तः-
£ मह्ातकवृहतीफल्दाडिमकल्कप्रपापितं कुरते ।
टिङ्ञोन्मदैनं वि(नवि)धिना कटुतैलं वाजिरिङ्गामम्‌ ” इति ॥
वैयकग्रनये -“ पिताश्वगन्धापिनधत्यच्छागक्ीरैतं पचेत्‌ ।
तदयेपान्मर्दैनालिङ्गवृदधिः परैनायते परा '' इति ॥
सिता शकंर । अश्वगन्धाऽऽछन्दः । सिन्धत्यं पेन्धवम्‌ । एवपन्येऽयु
पाया वेदयक्ग्रनथपश्चसायकादों द्रष््याः । एवमपि फलापाप्नौ दत्तकपुत्रस्वी
कारं कुर्यात्‌ ।
अथ दृततपुपरविधानम्‌ ।
तद्विधिवोधायनसत्रे-

«८ पुतरपरतिग्रहविधिं व्यारयास्यौमः शुक्रशोणितपेमते मातू(ता)पितृनिमि-
ततक्तस्य प्रदानपसियागकिक्रयेषु मातापितरौ प्रभवतो न त्वेकं पत
ददयात्प्रतिगृह्णीयाद्वा प॒ हि पतानाय पत्रेषां न चरी पुत्र
दयासरतिगृहीयाद्वाऽन्यतानृत्तानाद्धतुः प्रतिग्रहीप्यतरुपक्खयते द
वापरप्ती द्वे कुण्डठे अङ्कटीयकं चाऽऽचार्यं च वेदपारगं कुशमयं बहि
पर्णमयमिध्ममित्यथ बन्धुनहूय मध्ये राजनि चाऽजेदय परिषदि चागा-
रमध्ये ब्राह्मणानन्नेन परिविष्य पुण्याह खसत्यद्धिमिति वाचयित्वाऽथ
देवयजनोहेखनप्रशरतया प्रणीताभ्यः कृत्वा दतु; समक्न गत्वा पृत्रमं
देहीति मिक्त ददामीतीतर आह तं परिगृहति धर्माय तवा गृहामि
सते ता गृह्णामीत्ययेनं वश्लाभ्यां कुण्डलाम्यामङ्कलीयकरेन चाल-
करल परिधानप्रशयाऽश्निमुतात्कृता पकन्बु(ज्())हाति यस्ता हदा
कीरिणा मन्यमान इति पुरोनुवाक्यामनूच्य यते त्व९ पुकृते जतवेद्‌
इति याज्यया जहोत्यथ व्याहनीर्दतवा चिषटकृसमथेति सिद्धमा धनु-

€ ५ 6,
१ क. स्याम एकः डुः । ग. "स्याम एव शु" । च. स्यामः शोगितरुक्षं' ।२ ब. "दि
वाऽ्नी

७६८ महगोपीनाथदीक्षितव्रिरचिता-- [दत्तपुत्रिषान्‌]

वरप्रदानादक्षिणां ददाल्येते च वाप्तपी एते कुण्डले एतचाङ्करीयकं
यधेवं कृतवौरपरः पूत्र उत्ते तुरीयमागे प्रमवतीलयाह मगवान्बोधा-
यनः इति ।

मातापितृनिमित्तकः शुक्रगोणितसंभव इलयन्वयः । मातापित्निपित्तक
लयनेन प्ेत्रजादिव्याटत्तिः । इदं च संभवविशेषणम्‌ । शक्रशोणिदरसंभव
हृलयनन्तरं यस्येति देषः । एतेनौरसस्येव प्रदानपरित्यागविक्रया नान्येषां
दत्तकादीनामिति मुच्यते । मातापितरौ प्रमवत इति । मातापितरो दाना-
पिकरार शृलाशयः । स हि संतानाय पूर्वेषाम्‌ । हि यस्मात्स एकः पुत्र
रेषां संतानाय भवत्यत एकं पुत्र नैव दच्ादियथे; । अङ्गुलीयकं चेत्यत्र
चफारश्छत्रादिसयुचयार्थः । कुशमयं बहिरिति परतिनिधिरनेवात्र भवतीति
क्ञापनार्थम्‌ । एवं पणेमयमिध्ममिलयत्रापि । मध्य इति । बन्धु्मकषं राजन्या-
वेदनं कायैमित्याश्चयः । अङ्कुलीयकमिलयनन्तरमनुपक्तेन ददार्तवयनेन पुत्र
संबन्धिवलदरयकुण्डलाङ्कली यकदानं बिधीयते । च्िया तु मे््रनुजञया ग्राहः ।
सा च सधवाया एव दृष्टार्थत्वात्‌ । विधवायास्तु तां विनाऽपि पतुस्तदभतर
ज्ञातीनामाज्गया भवति ।

अत एत्र-““ रतेत्कन्यां पिता विन्नं पतिपुत्राप्तु वाके ।

अभवे ज्ञातयस्तेषां न खातन्त्यं कचित्लियाः ,' ॥

इति याज्ञवसकयेनावस्थाविशेष एव भुः पारतचरयमुक्तम्‌ । तदभावे बार्ध-
कादिना तस्याक्षमतायां वा पुत्रादीनापपि।
कालयायनेनापि--“ नारी खल्ननुन्ञाता पित्रा म्री सुतेन वा ।

विफलं तद्धवेत्तस्मायत्करेतयो्वदेहिकम्‌ " ॥

इत्यवस्थाविशेष एव पितृभतरीचुङञोक्ता । ओध्वदेहिकं पाररौकरिकम्‌ ।
यरूणमवस्थायां भतुरनु्ञा पराप्ता सैवाजानूदते न त्वपू्री विधीयतेऽतो विध-
चा या भरना षिनाऽप्यधिकार इति नवीनाः । परिणीत उत्पन्नुत्रोऽपि च
दत्तको भवतीति द्रैतनिणेये । यत्त दत्तकीमांसादौ इद्धगौतमीयं,

५ दृत्तुत्रे यथानति कदाचित्ैरपो भरेत्‌ ।
पितूर्ित्तस्य सरस्य मवतां समभागिनौ " ॥

इति षचनं .तहत्तकस्य गुणव ओरसस्य च निगुंगतरे वेदितव्यम्‌, यथा-

१क. “जञा प्रमागेवा' । \ च, वत्वे वे" ।

(रतृकपत्रप्रहणविचारः] संस्काररत्नमाला । ७६९

जात इति विशेषणात्‌ । यथा गुणानां जात समूहो यरिममिति यथाजातो
एणमूहवानित्यथेः । यथाशब्दस्य गुणपोगे साधये शक्तत्वात्‌ ।
अत एव पनुः--“ उपपन्नो गुणेः पर्वैः पत्रो यस्य तु द्तिमः।

स हरतैव तद्रिक्थं संप्राप्ोऽप्यन्यगोच्तः "

इत्यौरसाभावे सर्रिक्यग्रहणमुक्तथान्‌ । तदक्तमवौरसे सलरथोशहरत्म्‌ ।
परिप्रहविध्यभावे विशेषमाह स एव--

^ गविधाय विधाने यः परिगृहाति पुत्रकम्‌ ।
विवाहविधिमाजं ते कयन घनभाजनम्‌ '› इति ॥

परिग्रहविधि विना परिग्हीतस्य बिवाहमात्रे काथ न धनदानपिखर्भः ।
सतु तत्र पल्याद्य एव धनभाजः । रिध विना तस्य पतरलवातुतपादात्‌ ।
अत एव दृद्धगौतमः--“ स्वगोत्रेषु कृता ये स्यु॑तक्रीतादयः पुताः

विधिना गोत्रतां यान्ति न सापिण्ड्यं विधीयते " इति ॥

विधिनैव गोत्रतां यान्तीति नियमः । दानादिगरिधीनां दत्तकादिरक्षगान्त-
गतत्वेन स्वरूपनि्वाहकत्वात्‌ ।

यथोक्तम्‌--“यमद्धिः पुत्रमापदि" इति । आप द्ध णं सकलदानविषेरुपलक्षणं,
तेन च पतिग्रहविधिरप्याक्षिप्नो भवति । संप्राप्ोऽप्यन्यगोत्त इति मानवात्‌ ।
सम्पभिधिना पाप्तमि(प् इोलयथः । एतद्मिमेत्यैवं च वसिष्ठेनापि तस्य दान.
विक्रयपरित्यागेषु मातापितरो प्रभवतत ह्युपक्रम्य परिग्रहमिधिरमिदहितः ।
मनुत्राक्ये कीतादय इत्यादिशब्देन कृत्चिमापविद्धस्वयंदत्तानां ग्रहणम्‌ । तस्मा-
देषां पञ्चानां पत्राणां बौधायनादृक्तविपिपर्हणेव पुत्त्रं नान्यथेति ।
विस्तरस्त्वन्यत्रानुसंपेयः ।

तन्न पश्चवाधिकस्ततो न्यूनः पितृगेत्रेणाङृतनरूडश्च परिग्राह्य; । नाधिक्व-
यस्कः कृतचूडशच । ततन पत्रो शरातुराः । तदभावे सगोत्र: सपिण्डोऽपि यः
कथित्‌ । तदभावे तवसगोत्रः सपिण्डः । तदभागे त्वसपिण्डः सगोत्र; ।' तद्-
भवे खसपिण्डोऽसगो्रोऽपि । तत्रापि भागिनेयदं हिजमादष्वस्ीयपितृषवसी-
यवर्जं ुतरत्वबुद्धनरईश्ातृपितव्यमातुलवज च । त्रयाणां वणानां स्समानवर्ण
एव । तत्रापि देशमेदपयुक्तगरजरैवादिजालया समानजातीय एत्र । सर्वोऽपि
सथ्रातृक एव ञयेष्ठभिन्नशवेति । अत्र प्रमाणं पाचीननवरीनग्रन्थेषु द्रष्व्यम्‌)
विस्तरभीलया न पदशयते । ^,

१क.ग.ष्वव'।२क. ख, त्रत । ३ कर “त्वजा ।
५७

७७० भहगोपीनायदीकषितविरचिता-- [पत्तकपुभररहणपयोगः]

८ # अत्र नक्षत्रादिकमुक्तं व्यवहारसारे--
५ हस्तादिपश्चकमिषगवसुपुष्यमेषु सूर्य्षमाजगुरुमागेववापरषु |
रिक्ताविवभिततिभिष्वलि्ुम्भश्तिहवृपेषु वै मवति दत्तपरिग्रहोऽयम्‌"” इति
दस्तादिपश्चकं हस्तचित्रास््रातीविशासानूराधाः । भिषगनिनी नक्षत्रम्‌ ।
घमु; धषिष्ठाः । प्षपाजो भौमः । अन्यत्सषटम्‌ । )
अथ प्रयागः।
एर्वे; कृतोपवासो वाससी कुण्डले अद्गुरी यकं छतरयुष्णी षमाचार्य धमस
युक्तं वेदपारगं कुदमयं बहिः पालाशमिध्पमन्यां होमसामग्रीं च संपा शिष्ट.
निष्टञ््ातीन्वन्धरश्राऽऽदहूय तान्संपूर्य तत्समक्षं राज्ञि सभासत्सु च निवे
तेरुजञातः पवित्रपाणिराचम्प प्राणानायम्य दे शकाटौ संकीलयै ममापरजत्वपु-
क्तेतृकणौपाकरणसिद्धिपैनामनरकत्राणसिद्धिदारा श्रीपरमेशवरपीलर्थ पुतप-
तिग्रहं करिष्य इति संकरप्य तदङ्गत्वेन गणपति संपूज्य बन्धुवर्गेभ्यो बाह्य
णेभ्यथामदानं कृता पुण्याहवाचनमातृकापूनननान्दीशराद्धाचायेवरणमधुपका-
देणानि कुर्यात्‌ । (+ सीकर्तकमतिग्रहे तु मद्धतमेम चेति संकटपवाक्ये
विशेषः । गणपतिपूनना्राचायैवरणान्तं ब्राह्मणदरारा कारयेत्‌ । ) पुत्रपतिग्र
हङ्गमूतहोमाथंमाचार्यं त्वामहं हण इत्याचार्यवरणवाक्ये विशेषः ।

द्‌

तत आचाय आचम्य प्राणानायम्योद्ेखनादिस्थण्डिसंस्कारं विधाय
तत्र बटवधंननामानं रोकिकमभि प्रतिष्ठाप्य प्रजवास्य ध्यात्वा समिश्नयमादाय
द्ध एहीलादिप्राणायामान्तं कृत्वा पुतरमतिग्रहाङ्गभूतह्येमकमणि या यक्ष्य-
माणा इत्यादि मसाधनीदेव्यन्तं व्याहूयन्तं बोक्तवा वैरेषिकपधानहोमे-
अति चर्वाहुलया यक्ष्ये । अपरि वायु सूय भरजापति चैकैकयाऽऽज्याहुलया यक्ये।
अग्नि सिषटृतं चरुशेषाहुत्या यक्ष्य इत्यादि । अङ्गहोमे वरुणं द्राभ्यापिलादि
वा । पत्रासादने खुवं दबीमाज्यस्थाखी प्रणीताप्रणयनं प्रोक्षणीपात्रं चस्‌-
स्थारीं मेक्षणे शूर्प कृष्णाजिनमुदटूखछं मुसलयुपवेषं बासोद्रयं कुण्डले अद्गुरी-
यकं छरुष्णीषं संमागद मानवञ्लनदर्मान्पणेमयमेवेध्म कुशमयमेव ब्िराजयं
च सदैवाऽऽसादयेत्‌ ।

# धनुश्िहान्तर्गतौ भ्रन्धो नास्ति क. ख. पुस्तकयोः । + धनुशचिहान्तगेतो भ्रन्थो नास्ति
क. ख, पुस्तकयोः ।

१क, स.ग्यज्ञाती^२्स, ग. ङ, च. "दिसं ।३ग. ड. च. दैवसां।

[उतकपतरहणपरयोगः] = सं्कारतनाला । ७७१

॥ 1

ततः पविज्रकरणादिपणीतापरणयनान्ते कत्वा विरमति । ततः भरति
हीता बराह्मणेवनुवरगेथ सह दातुः समक्षं गतव तत्प्ीप तिषठन्पुत्रं मे देद्ीति
भिपेत्‌(त) ।

ततो दाता ददामी्युक््वाऽऽचम्प प्राणानायम्य देश्कारौ संकील श्रीप-
सेश्वर पत्रदानमहं करिष्य इति सकलप्य गणपति संपूर्य यथाविभवं
वल्गन्धादिमिः मतिग्रहीतार सेपूस्येमं पुत्रे तव वैरूकर्णापाकरणपुनामनर-
कनाणृतिदधिद्राराऽऽत्मनश्च श्रीपरमेश्वरपीटयर्यं तुभ्यमहं संपदे नमम
भतिषृहातु पुत्रं भवानिखन्ते मतिग्ररीतृहस्ते साक्षतं सतुलसीपत्ं जटं किेत्‌।
त्रिरिति केचित्‌ । ( #सिये दाने सिम पुत्रं सदधरस्तव सेति दानवाक्ये
दाजोहः कारव; । ) ततः प्रतिग्रहीता ॐ देव्य त्वा सवितुः प्रपवेऽधिनोनी-
भ्यां पूष्णो हस्ताभ्यां धर्माय त्वा गृहामि पेतत्यै त्वा गृह्णामीति दस्तदरयेन
मतिग्ह्य स्वा उपवेश्य मर््यानिपेत्‌ ।

ततो युव वह्लाणीदयस्य विश्वे देवा वस्रवशषिषटप्‌ । वस्रपरिधाने विनियोगः ।
ॐ युवं वराणि पीवा वत्ताये ० पचे ” इत्यासादितयोवीससोमध्य एकं परि-
धाप्यैतेनेव मत्रेण द्वितीयपुत्तरीयं कारयिवा तूष्णी पुप्णीपं बद्ध्वा ङुङ्कुमादिना
तिलकं छृत्वा डुण्डलाभ्यामङ्कलीयकेन चालंकृल सति बिमबेऽन्येरि
भूषयित्वा छत्रेणाऽऽच्छादितं बाटं दृलगीतवाध्रैः खि न इन्द्रो वृद्धश्रवा
अष्टौ देवा व्तवः पतोम्याप्त इति द्वाभ्यां समृहमानीय + हस्तपादानन्ता-
सयाऽऽचम्य्नेः पर्चान्मातुरुस्सङ्ग उपवेशयेत्‌ ।

तत आचार्यः शपे चतुरो पुष्ठीननिरू(र)प्येर्यादि चस्कल्पेन चरं ्रपयित्वाऽ-
भिषायोास्य परिषेकाचन्वाधानोत्कीतैनारुपारेण प्रसाधनीदेवीहोमान्तं
व्याहूतिहोमान्तं वा कृतवा प्रधानहोमे कुयात्‌ । दर्व्या शुेणोपस्तीयं चरूप-
वदानविधिना मेक्षणेमैव द्विरवदायावत्तममिघायं शिष्टं हिः प्रयञ्य
यत्वा हृदेतिदयोधिमने देषा अम्निचिषटप्‌ । पूत्रमतिगरहवैदोपिकमधानचद्होमे
विनियोगः । “ॐ यत्वा हा कीरिणा० मदयाम्‌ ” इति पुरोदुवाक्यामनूच्य
“ॐ यसम त्व सुकृते नात्वे० ते खस्ि घछाहा " इति याज्यया जुहोति । अप्रय
' इदं ० । अथवाऽपिद्यसंसगोक्तेन पुरोनुताक्यायाञ्याधमेण होमः ।

तत॒ आज्येन व्यस्तसतमस्तव्याहृतिभिशतघ्च आ्याहुतीहयात्‌ ।

# धनुधिहान्तमतो म्नो नास्ति क. ख. पुस्तकयोः । + दस्तपादमिति तृष्चितम्‌ ।

१ क्र, "मीपं ति"।२ ख. ड. च. 'सिद्छ्थमास' ।

७७२ भगोपीनायदीक्ितविरचिता-- [ततकःपत्र्रहणप्रयोगः]

एतासागष्यादिकं तु प्रागुक्तमेव । पुत्रपरतिग्रह्मैरेषिकमधानाञ्यहोमे विनियोग
इति विंनियोगवाक्ये विशेषः ।

ततः सवष्कृदादि, अङ्गहोमादि बा होमशेषं समाप्याऽऽचार्याय धेनु
दध्याद्‌ । ते एव वाससी कुण्डले अङ्ुीयकं चं । घेनुदानं न वा।

3
ततो दश त्रीन्वा ब्राह्मणान्भोजयेत्‌ । ।
ततोऽपि सेपूर्य कर्मणः संपूर्णतां वाचयित्वा कर्मसादण्याय विष्णु स्मरत्‌।

एवं दत्तकपुत्या अपि स्वीकार उक्तविधिना कायः । दानप्रतिग्रहविधिषु-
हेदयगतपुंस्त्वाविवक्षणात्‌ । इतिहासपुराणेषु कुन्त्या दकत्तकल्वोक्तेश ।

एवं भत्रनह्गया सियाऽपि रथकारवत्समच्रकमेव ग्रहणं कार्यमिति केचित्‌ ।
अन्यत्रानुज्ञानाद्धतुरितिप्रतिप्रसत्रेन प्रधानाधिकारसिद्धावधिकृताधिकारेण
होममन्रादिप्राप्री स्ीशद्राणाममव्रकमिति मत्रपयुदाससिद्धेरमव्रकपतिग्रहसि-
दविवस्त्वन्तरपतिग्रह्मदि लन्ये । यद्यपि मेधातिथिना भार्यालवदश्रूपं दत्त-
कल होपरसाध्ययुक्तं खियाश्च होमासंभवस्तथाऽपि व्रतादिवद्धिथद्रारा दयेमादि
कारयेदिति हरिनाथादयः । जीवतो भतरनुजञां गदीखा तदभिप्रायं वा
्ञास्वा विधवयाऽपि ग्राह्म इति कौस्तुमे । दत्तकमीमां सोदाहूते “ अथोद्षेत्रन-
कृत्रिमपत्रिकापुत्रसीद्वारनापुरादूढजदक्षिणाजानां पित्रोश्च ” इति सलयापाहसूत्रे
स्रीद्ारजस्य गोतरदरयसंबन्धोऽभिहितः ५ मातुरुत्तरं पितुः प्रथमम्‌ " इति सूघ
णेति । पितृगोत्रसेबन्धश्च पुत्रेन । पुत्रं च पित्रनङ्ञानेनेवं न परिग्रहेण)
व्रतस्य तन्न द्ीकवृकत्वात्‌ । ऊढः सषोढः । स्रीदरारजः सिया याचितः
सरीसत्ताकः; । यद्ग दक्षिणात्वेन प्राप्तायां कन्यायां जातो दक्षिणाः । अन्ये
प्रसिद्धाः; इति श॒वरस््रामिनः

नतु सूत्रङृता ^“ न खामित्वस्य भा्यीयाः पुत्रस्य देशस्य कारस्या्नदैवताया
क्ण; शब्दस्य च प्रतिनिधििदयते ” इति पुत्रमतिनिधिनिराकरणादत्तकपुत्र-
स्थीकरणमनुपपन्नमिति चेन्न । तस्य “ तन्तवे ज्योतिष्मतीं तामाशिपमाशापते ”
इत्यादौ पितापत्रीयसुव्रह्मण्याहानादौ च पुत्रप्रतिनिषि इृत्वाऽऽशीरादेसन-
भवचननिषर्ययेत्वात्‌ । अन्यथा “ पतरप्रतिनिषीनाहुः ” इत्यादिवहुस्पृति-
विषु्रापततेः । “ तामारिषमाशासे तन्तवे ज्योतिष्मतीमिति ब्रूयायस्य पुत्रो जातः

१क.ख.^त्‌। क्‌" ।२क.ख.ग.च।तः।३ग. च. जीन्ब्राह्मः। * च. "धिका ।
५क.ग. व्‌, प" ।

[पुनःपंषानव्चिारः] संरकाररत्नमाला । ७७३

स्यात्तेन ब्रहवी परो नायते” इति शुतिरप्यागीरारंसनै प्मति-
निधि ठृत्वा न कतव्यपिलयत्र साधिकेति दर्व्यम्‌ ।
इति पुत्रभरतिग्रहविधिः ।

जथ पुनःसयानम्‌ ।
तज श्यसूत्रमू--““ द्वादशाहं विच्छिन्नः पुनरापेयः प्रतिस॑-
ख्याय वा पतवान्होमाजचहुयात्‌ ” इति ।
दरादशाहं विच्छिन्न इत्यत्र होमशेदिति देषः । तथा च द्राद्ञाहं होषवि-
च्छेदे पुनरभ्निराधेय इत्यथः । अथवा तावरसंस्यान्सायमातहोान्पतिस-
ख्याय गणयित्वा समस्यविधिना जुहुयादिलयः । ना पुनरभ्नरापेयः ।
अयं च पक्ष; संकटे ।
अन्यान्यपि निमित्तानि गद्य उक्तानि-
५ यदि पार्वणो विच्छिद्येत तस्िन्पाथिकरतेन याजयेदि द्वौ पश्ानरपा-
थि्तो यदि वदूनुनरभियो यदि नाशो विनाशो बाञ्ेरभिभिरभ्रो
ससष्टे वा पुनराधेयः " इति ।
पार्मेणः पर्वसु भवः स्थालीपाकः । तस्मिन्निति निमित्तसप्तमी, तनिमि-
तमित्यथः । नाश इत्यत्ाभेरिति शेषः।
५८ मायौयां प्रोपितायां चेदुदेत्यकोऽस्तमेति वा ।
तस्य स्यात्पुनराभरेयम्‌ "”
इत्यादिषचनपोक्तनिमित्तानि विशब्देन प्राह्माणीति सूच्यते| योऽग्रस-
सखेपि तस्य नाञ्च स षिनाशशब्देनोच्यते । वस्तुतस्तु-अधिक्रमेद प्रयाग-
वैनयन्त्यामधृततरात्‌ ।
दातद्य्याम्‌--
५ विहारकाहे यदि कर्यदोषासत्नी तु प्रीमानमतील गच्छेत्‌ ।
निःपेश्योऽभनिः सहु नाशमेति गृहस्य सीमाऽत्र विवक्षिता स्यात्‌ " इति ॥
` प्रण्डनः--“ अ््निहोत्रेण रहितः पन्थानं शतयाजनम्‌ ।
आहिताः प्रयायाचेदधिरोत्रं विनदयति ” इति ॥

अग्मिहेत्रेण सहित इत्यपि केषुचिपुस्तकेषु पामे दश्यते ।

१ख. ग, "स्मिन्पथिः । २ ग. 'रपथि।३स.ग. संस्पृष्टे ।

७७४ भहगोपीनायदीक्षितविरविता-- [पुनःसंपानविषारः]

तथा--५ अब्दं स्वयमनुहन्यो(चो) हावयेदत्विगादिना ।
तस्य स्यातुनराषेयं पतितरष्िरथापि वा " इति ॥
तथा--“ मच विना समारूढोऽरण्योरात्मनि वा यदि ।
तत्न ज्वहनश्ानििः स्यादप्तमाहूढशान्तिवत्‌ ॥
जङूढोऽपि यथाश्चाल्लमवह्ढो न शाखतः ।
तृतीये होमके तु संपात पृनराहितिः ” इति ॥

अरण्यात्मग्रहणं यष्यविहितसमारोहणाधिकरणीमतायाः समिध उपलक्ष-
णम्‌ । ज्वरनोऽग्निः । र

तथा-^ मायायां प्रोपितायां नेदुरेयकोऽसतमेति वा ।

तस्य स्यात्पुनराघेयमन्ये त्वाहुरिहान्यथा ॥

ज्येष्ठा चेदग्निप्युक्ता गच्छन्त्यन्या यथारुचि ।

यजमानेन सहिता यद्रा ता एव केवलाः ॥

प्रोषितः स्यादषःशायी त्वह्युपायी त्वमेथुनः।

वदम्बौधायनस्त्वत्थमेका चेदभिपरनिधो ॥

इतरासां यथाकामं प्रवाप्तमनुमन्यते ।

इत्युक्तं भवमौष्येऽपि प्रत ्ोकेष्वपीसितम्‌ ॥

एकस्यामप्यतिष्ठन्त्यामञ्चिहोत्रसमीपतः ।

पतिसतिष्ठति चेदश्चिनाशो नेत्यपरे जगुः ॥

सेध्यावदन्यदाऽप्यभ्नीन्हित्वा चेदंपती गते ।

ग्रामान्तं वाऽय सीमानतं तत्रेकेऽ्रीनातानिदुः ॥

अन्ये ्रामान्तरं गत्वा न त्वतिक्रममात्रतः |

सन्नि त्वतिक्रमादेव केवलान्नारामन्ुवन्‌ ॥

यदोमावप्यतिक्रम्य पमां प्र्यागतौ पुनः ।

उदयास्तमयातत्र न नाशोऽत्रति केचन ॥

छन्दोगपरिरिष्टोक्तहोमकाछात्ययेऽनः ।

सीमातिकरान्तयोनदयेननोदयास्तमयादिति ॥

विनाऽप्निमिर्यदा पत्नी नदीमम्बुधिगामिनीम्‌ ।

अतिक्रमेत्तदाऽप्रीनां विनाशः स्यादिति श्रुतिः ” इति ॥
छन्दोगपरि शिष्टं कर्ममदीपस्तवुक्तो यो नवनाडिकात्मको होमकारस्तदलये

सत्यनलोऽप्न्येत्‌ । उद यास्तपयहेतुना नेति । इदमपि पक्षान्तरम्‌ ।

१ग. च. “च्छत्यन्या । २ क, "भाष्ये च प्रेः। +

[ुनपानविचारः] संस्काररस्नमाला। ७७५

तथा--“ पल्यम्तरेऽथवा पत्थो हुताशनपतमीपगे ।
तदा पत्नी यथाकाममतिक्रमेन्नदीमपि " इति ॥

असपुद्रगामिनीमिति केचि । इदं च होमकालेऽनागमने ।
भरयाणपकरणे त्रिकाण्डमण्डनः--

५ जयेष्ठा चेहवहुमार्यस्य ह्यतिचारेण गच्छति ।
पुनराधानमत्रैक इच्छन्ति नयकोविदः " इति ॥

अतिचारण मर्वरण्यसहायेन ।
पूनराधानपरकरणे स एव-

८८ पत्नी सीमामतिक्रामेद्धिना मत्रीऽप्निमिः सह ।
तत्र नाक्चे परे त्वाहु्मया्नि न दुष्यति ॥
विहायाग्नीन्मार्यशचत्सीमामृलङ्प्य गच्छति ।
होमकाटात्यये तस्य पुनराधेयमिष्यते ॥
जलेन हेतुना वद्विरूपशान्तो यदा मवेत्‌ ।
कतैभ्यं पुनरावेयमग्नावनुगते सति ॥
अप्तमाधाय चेत्छामी सीमामङ्घ्य गच्छति ।

अप्तमाधानमनुगतप्रायधित्तविधिनाऽनुत्पादनम्‌ ।
सूकररापतमकाकरुगटिः भकुदुरकुकुटमर्र्शुर।
अन्त्यजपातकिमिः कुणेवौ पूतकयाऽपि रजस्वछ्या वा ॥
रेतोमूतरपुशैषेवा पूय्चशेष्मशोणितैः ।
विषठास्थिमांप्तमलामिरन्यर्ाऽपि जुगरप्सितैः ॥
सआरोपितारणीसपरे कृतेऽ स्पशेनेऽपि वा ।
आत्मारूढेषु मजेद्वौ वदेद्वा पतितादिभिः॥
अथवा योषितं गच्छेदनृतौ काममोहितः ।
वद्न्येषु निमित्तेषु केचिदभिविनाशनम्‌ ॥
तत्नारणीगते वहवो दुष्टे स्यात्पुनराहितिः।
इतरेषु निमित्तेषु त्वगन्यापेयं प्रचक्षते ॥
यद्र पूर्वोपघतिषु पुनसतवेति पतमिन्धनम्‌ " इति ॥

% अत्र क. पुस्तके कुककमेति पाठः । तदुपरि ^ कुकुभो लावा इति सिद्धः "* इति टिप्पणी च ।

१ख.ग.ङ्‌.च.प्त्‌।प्र। २ क. रा बोदक्याप ।

७७६ भट्रगोपीनायदीक्षितविरचिता- [पुनःपंषानविषार्‌ः]

गाहे कर्मणि पुनराषेयाभावादयुनःसंधानमेव ।
रजस्वलास्परीविषये शोभिरोऽपि--

५ अञ्चि रनखवला चेती पंरोदभिहोत्रकम्‌ ।
इृष्टिर्टाकपाटेन कार्यी तन्तुमतेऽग्नये ॥
चण्डालपतितोदक्यापूतिकाकुणपारिभिः।
संपगेऽपि विनाशः स्यादादधीतेति केचन "' इति ॥

सर्वाभिरपश एव पुनराधानमिति व्यङ्टेशः । ज्ञानाङ्गानषता व्यवस्थेलन्ये।

उक्तं च महाभारते-“ रनखला चेच्छरौताश्निमन्ञानात्सशषते यदि ।
इृषिरष्टाकपाटेन कतिन्या शुचयेऽप्नये '' इति ॥

अत्र श्रौतमिलभ्रिविशेषणादन्नानतः स्माते स्पर्शेऽपि पुनःसंधानमेव । साप्षा-
त्परम्पराङृता व्यवस्थैव युक्तेति बहवः । चण्डाटस्पर्े पतितस्य चाऽऽधान-
मेवेति केशववरदराजादयः । सूतक्युपस्परशे शवस्य चैवमिति केषित्‌ । मानु-
षासिथिस्पश्ं पुनराधानमेव । इतरास्थिस्प्शे तु शरुचीषटिपात्रमिति केचिदिति
भरायशित्तसारकारादयः।

` मण्डन;--““ रजेदेपे समुतनन सूतके मृतके तथा ।
पवप्त्भिमानिग्रः पुनराधानमति ॥
बहीनामपि चेकस्यामुदक्यायां न तु जेत्‌ ।
शिक्येनेद्वाहयेदग्रीनपुनराधानमरंति " इति ॥
एकाकिनी यदा पत्नी वद्विमादाय गच्छति ।
अर्चिना परे तवहर्मयाद्याने न दुष्यति ॥
न रुच्यैकाकिनी पत्नी प्रयायादच्चिमिः सह ।
राष्टधंशादिपप्राप्तावुदितं यानमीदशम्‌ ॥
न काप्यारम्भणं केचिद्धोगाक्ष्याचनिनन्धनात्‌ ।
. उदक्या चेदधवेतपत्नी प्रसूता शप्रप्वन्त्यपि ॥
अन्वारम्भविकस्पत्वासुनराधिमै तन्मतात्‌ ।
जयषठाऽन्वारमते पत्नी बहुमायैस्य नेतराः ॥
आपदयश्निषु दीप्यत्पु मापतरथं चेन्न हूयते ।
सवैहोमानतिकरान्तनपकतने प्षहोमवत्‌ ॥

८

न्द

# कृ. पुस्तके ““ प्रवसःययपि ” इति शोधितः पाठः ।

१क. ख. गोपालोऽ* । २ क, “मू । नावान्वा ।

[पनराषाननिमित्तानि) संस्काररतनमाछ । ७७७

समस्य नुहुयात्पश्वादिष्टिस्तन्तुमती मवेत्‌ ।
न तत्र पुनराधेयमिति कैषीतकी शतिः ॥
वत्सरं वत्सरार्धं वा होमलोपे मतान्तरम्‌ ।
आप्त्काे न नयन्ति दीप्यन्ते वेदुताशनाः ” इति ॥
प्रायधित्तकुत्हङे--“ सरोषटवृषमं नारी स्मारु्याथवा पुमान्‌ ।
योजने योजने कृच्छरमश्िश्वापि विनरयति " इति ॥

यङपार्ै--“ गजेष्टवृषमं नारी प्मारद्याथवा पुमान्‌ ।
योजने योनने ङच्छरमभिश्चापि विनरयति » इति ॥

अयं च गजारोहणनिषेषो राजब्यतिरिक्तपरः। राज्ञो गजारोहणस्य
बहुषु पुराणेषु दशनात्‌ ।
“ यस्यच्छत्ं हयश्चैव कुञ्ञररोहमृद्धिमत्‌ ।
रेन्द्रस्थानमुपाघ्रीत तस्मात्ते न विचारयेत्‌ "
इति मार्कण्डेयपुराण । चकारात्तप्कृच्छपनःसंारादिकस्य सपुचयः ।
खरोष्रहषभारोदणनिषेधो निरमरेरपि ।
८ यदि चे द्विनो गच्छेदारुदयषटर खरं वृषम्‌ ।
पुनस्तस्य क्रियाः कायः शिखाया वापरनेन च ॥
आदौ तु विधिना च्यन्दं प्रायश्चित्तं समाचरेत्‌ "
इति स्वतघ्रनिपेधस्य ससात्‌ । गजारोहणनिषेषस्तु तथानिपेधाभावा-
सस्य न भवति । एवं च समावर्वनोत्तरमौपासनाग्नयु्पत्तेः भरागनारोहणे
यिप्रस्यापि निषेधो नास्तीति सिद्धं भवति । गनारोहणे तप्न्रच्छरुनःसं-
स्कारादिकस्य समुचयो न भवति । यदि बे दिनो गच्छेदित्यनन्तयोदाह-
तवचने खरोष्रटषभारोहण एव ताहरच्छयुनःसस्कारादिकस्य विहितत्वात्‌ ।
यज्पार्श्रै-“ ना्निकार्यस्य वेढायां प्रवतत च प्रवणि |
न विना च निमित्तेन क्रीडार्थं तु न नेत्‌ ॥
आहिताभनिस्तु यो लोमास्मवापतं पर्वसंधिषु ।
करोति पुनराधानं प्रायश्चित्तमतावृत। " इति ॥
तथा--“ आहिता्चिस्तु यो मोहादनुगच्छेच्छवं यदि ।
तदाऽ्चीनां विनाश्चः स्यादिति प्राहुर्मनीषिणः ” इति ॥

१ क. प्राय्ित्तदीपि(धि)तौ ।

७७८ भदगोपीनायदीक्तितविरचिता - [अभ्िल्ागप्रायक्ित्तानि]

इदमन्यगोत्रपिषयम्‌ ।
“ आहिताभ्चिः(मेः) प्रमादाद्राप्रेतानुगमनं यरि ।
अग्निनाशं विजानीयात्षिण्डि तु न दोषकृत्‌ " ॥
इति प्रायथित्तकेदावीकारोक्तेः ।
५ आहिताग्नेः प्रमादाचेच्छवानुगमनं तदा ।
अञिनाशं विजानीयात्सगोत्रषु न दोपक़रत्‌ " ॥
इति प्रयोगदरपणे स्मृतिवचनान्च ।
वाहिनीपतावपि--“ अप्तपिण्डरावानुगमने शवस्पशे च पुनराधानम्‌ " इति ।
आहिताग्निग्रहणं साप्रिकोपलक्षणमिति केचित्‌ । एवमन्यान्यपि निमित्तानि
तत्रैव द्रष्टव्यानि ।
नदीरग्दपहत्तिनिपित्तमपि ततरवोक्तम्‌-
“ कूद्रयान्तराढं तु नदीशब्देन नोच्यते ।
कितु तदेशवर्यव लप॑घो नदी मवेत्‌ ॥
अष्टो धनुःपहखाणि न प्रवति यज्ञलम्‌ ।
नदीशब्दामिषेयत्वं तस्येच्छनिति न सूरयः ॥
एकेन नामधेयेन शतयोजनगामि यत्‌ ।
उदकं ततनदीशब्दवाच्यमित्यपरे जगुः " इति ॥

[+3

इति संकषपेण पुनराधाननिमित्तानि ।

अथाग्नियागप्रायचित्तानि ।
तत्र स्पृतिः--“ नािक्याद्रा प्रमादाद्वा आटस्याद्वा कथचन ।
विच्छेदेऽपनेः प्रकतैवयं प्रायश्चित्तं तु तयथा "” इति ॥
मनुः--“ अगनिहोञ्यपविध्या्ि ब्राह्मणः कामकारतः ।
चान्द्रायणं चरेन्मापरं वीरहत्याप्तमं हि तत्‌ " इति ॥
अपविध्य त्यक्तवा । मासमपविध्येलन्वयः ।
यत्तु हारीतः- ^“ सवत्परोत्सन्नेऽभिहोत्रे चान्द्रायणं कृता पुनरादध्याद्धि-
वषोतप्े सोमायनचानद्रायणे कुयात्रिवर्पतसन्ने संवत्रं
कृच्छरूमम्यस्य पुनरादध्यात्‌ ” इति, तदकामतो हेयम्‌ ।
शृङ्कस्तु-“ अगयुत्सादी संवत्सर प्रानापत्यं चरेद्वा च दयात्‌ " ।

१ च, शब्दे प्रः ।२फ. न चेोच्य।

[अग्गियागप्रयश्रित्तानि] संस्काररत्नमाखा । ७७९

इति त्रिवर्षोत्सादे गोदानमप्यधिकमाह । विष्णुरपि-
^ वेद्म्युत्पादी त्रिषवणज्ञाययधःशायी सवत्र भेण वतयेत्‌" इति।
व्याघ्रः--“ मापतद्रयं तयोर्हि त्यजेदेवं समाचरेत्‌ ।
नज्िक्याल्ृच्छरमेकं तु होमद्रग्यं ददाति च " इति ॥
तयोः भमादारस्ययोः । होमद्रभ्यं यावत्काछं होमो न ृतस्तवद्धोपप-
यपम्‌ । तथा च भरदानग्र्ैे-
“५ यावत्काटमहोमी स्यात्तावद्रम्यमरेषतः ।
तदूनं चैव विप्रेभ्यो यथा होमस्तथेव तत्‌ " इति ॥
नातूकर्णयोऽपि--“ अतीतकां जुदूयादमनो विप्राय वा खयम्‌ ।
दद्विदविदे सम्यकृत्वाऽऽधानं पुनद्विनः » इति ॥
अत्र होम इति स्थाटीपाकोपलक्षणम्‌ । यद्रप्यभिषिच्छेदे सति होमादाव-
धिकाराभावेन दोपामावाद्धोमलोपपायधिततार्थस्यं होमद्रव्यदानस्याप्ाप्रिसत-
थाऽपि व्याघ्रवचने नास्तिक्यादितिश्रवणानास्तिकयतोऽप्निव्िच्छेद एव होम-
ोपपायधित्ताथेहेमदरव्यदानं कार्य नेतरयोरिति ज्ञेयम्‌ । एतच होपद्रव्यदानं
भौतामनिलयागे न मवतीति माधवः । उभयल्यागेऽपि युक्तमिति नवीनाः ।
मरासचतुष्टयलयागे तु व्याघ्र एवाऽऽह--
“ चतुष्टये तु सपूरणे माप्तानां तु हुताशनम्‌ ।
त्यकत्वाऽतिङृच्छरं कुर्वीत ततः पपा्मुच्यते " इति ॥
स्मृयन्तरेऽपि--“ योऽग्निं जति नाल्तिक्या्रानापतयं चरेद्रिनः।
मापतद्ये तथा कुयादतिकृच्छरं चतुष्टये ' इति ॥
मासचतुषटयेऽति्चछरमिलय्थः । षण्मासल्यागे पराकः। अत उध्वम्दपर्यनतं
पयोव्रतम्‌ ।
तथाऽऽदोदना-““ षष्माप्तंस्यजते यो वै पराकं तु समाचरेत्‌ ।
उर्व पयोव्रतं कु्यान्मापरमेकं माहित. ॥
वपर्यन्तमेवाऽऽदूमुनयः शंपतिततरता; '' इति ॥
मासपट्कादृध्वं यावत्संवत्सरं याज्ञवल्क्योक्तान्युपपातकसामान्यप्रायतिः
त्तानि जातिशक्तिगुणादयपेक्षया योजनीयानि ।

१क. शस्य हौम्यद्रः।ख.ड.च. प्स्यदौमः।२क. ख. च. '्दौम्यद"। इ. ध्यदामः।

“३कृ. ख. च. श्व दौम्यद्र । ड, “च हौमः।
| ।

७८० महगोपीनाथदीक्षितविरचिता--[अभिलागप्रायशित्तनि)

संवत्सरादुध्वं तु पनुः-“ ऊर्व सैव्परादर्भ यस्जेत्स पोत्रम्‌ ।
दविमानिकं ततः दुरया्िमा्िकमथापि वा " इति ॥

अत्र दरपासिकनैमासिकयोः कालास्पर्वमदष्वापेक्षया विकल्पः । एतानि
च सर्वाणि प्रायशित्तानि नास्तिक्यादशषिपरिलयागे । यदा तु ममाद्ास्यजति
तदा भरद्राजश्हे विशेषः-
< प्राणायामशतमा तिरात्ादुपवाप्तः स्यादा विशतिरात्रादत रउर््वमा |
पषटिरात्रात्तिघतो रात्रीरपवतेदत उर्वैमा संवत्तरासराजापल्यं चेदत ,
उर्ध्वं काठबहुत्वे दोपत्रहुत्वम्‌ " इति ।
इदमेवाकामतो ग्याभिलयाग इत्यपरा ।
अत्रैव विषये स्कान्दे-“ हुताशनं तु यो वप्रः प्रमादात््यनति प्रमो।
प्राणायामशतं दुर्यदुपवाप्मथापि वा " इति ॥
कूमैपुराणे--“ षषटराशर वयजेद्चि प्रमादच्छुगु मे प्रमो ।
उपवाप्तं ततः कु्ात्राजापल्यं ततः परम्‌ " इति ॥
तत इत्यनेन भ्रिरातनमुच्यते । मासदयमभ्भिल्यागे जिरात्रमुपवासः संवत्सरम-
प्रियागे प्राजापलयमिति । स्कान्दे तु द्रादशाहातिक्रमे उ्यहमुपवासः। मासाति-
क्रमे द्रादश्ञाहूपवासः। संबत्सरातिक्रमे मासमुपवासः पयोमक्षणं वा कूदमा-
प्टीमिहोयः क्रमेणोभयं वेत्युक्तम्‌ । इदं च कामतः । उपवासाशक्तो माप
पयोमक्षणम्‌ । संवत्सरानन्तरमधिककाातिक्रम उभयमिति मदनपारिजति ।
आस्यादभ्रिपरिलयागे स्न्तरम्‌-
५ आटस्येन यद्‌ा वाह द्वादश्चाहाप्परं तदा ।
उपवापतत्रयं कुर्यात्श्चानमाप्तात्तयेव च ॥
उपवापतो द्वादश्चाहं षण्मापतातिक्रमे तथा ।
माप्तं पयोनतं इूर्याद्रत्सरातिक्रमे तथा ॥
मापतोपवाप्तः कर्ैष्यः पयो वा मक्षयेत्तथा |
कुदमाण्डहोमः कर्ैष्यः कमेणोमयमेव वा ॥
द्विमाप्तं वा त्रिमाप्रं वा काडास्पत्वमह्वतः ।
पयो्रतं चात ऊर्घ्वं बहुकाछात्यये प्ति ॥
परायश्चि्तवहुतवं स्यादेवमा वत्सरत्रयात्‌ ।

१ कं, जातः । आच्स्ये ।

[इच्छयरीनां उक्षणानि] संस्काररतनमाा । ७८१

त्रिध वर्षमेकं तु प्राजापल्यं चरेद्रतम्‌ ॥
एवमेवापिकेऽपि स्यात्क जे चैव ततोऽधिकम्‌ ” इति ।

अथ प्रसद्गास्सक्षपेण इच्छादीनां रक्षणानि ।
ततर कृच्छरलक्षणं पर्मसूत्र-
५८ ञ्यहमनक्तारयदिवाशी ततच्यहमयाचितव्रतच्यहं नाश्नाति किंचन » इति ।
कुच्टह्रादशरात्रस्य विधिरयम्‌।
मुना्ुक्तमू- ^ उं प्ातच्यहं सायं उयहमय्ादयाचितम्‌ ।
उयहं परं च नाश्ीयातप्राजापलयं चरन्दिनः " इति ॥
याङ्गवलक्येनाप्युक्तम्‌--“ एकमक्तेन नक्तेन तथैवायाचितेन च ।
उपवापेन चैकेन ठपुङच्छ्‌ उदाटतः ॥
यथाकथंचित्रिगुणाः(णः) प्रानापलः प॒ उच्यते '” इति।
टधुकृच्छर उदाहृत इत्यन पादङृच्छरः भकीतित इति पागन्तरम्‌ । खघुच्छर-
स्यैव धिुटच्छर इति संगान्तरम्‌ । यथाकथंचिदित्यनेनानुोमः प्रतिलोमो
दण्डकरितवद्‌ा्ः खस्थानविषटद्धो वेति स्मृयन्तरसिद्धं पक्षचतुष्टयं संगृहते।
्राससंख्यापरिमाणे आहाऽऽपस्तम्बः-
५ सायं द्वाविशति््रप्ताः प्रातः षड्विंशतिः स्मरताः ।
चतुविशतिरायाच्याः परे निरशनास्रयः ॥
, क्कटाण्डप्रमाणाः स्युर्यथा वाऽऽप्यं विशेत्युखम्‌ इति ।
अनयोः पक्षयोः शक्ताशक्तपरत्वेन व्यवस्था । पाराशर तु-
“ सायं तु द्वादश प्ताः प्रातः पश्चदशच समृताः ” इति पूर पितम ।
चतुरधिशतिमते तु-- प्रातस्तु द्वादश माप्राः पतये पञ्चदशैव तु ।
अयाचिते तु दवावष्टौ परं वै मारतानः "' इति ॥
आसां च संख्यानां शक्ताशक्तपरत्वेन व्यवस्था ।
कृच्छरसंवत्सरलक्षणरुक्तं पर्ममूत्र-
५ एवमेवाभ्यस्येत्प॑वत्परं स कच्छूपेवत्परः "' इति ।
पूर्वसूत्र ढृस्द्द्ादशरात्रविधेरक्ततवात्तस्यवंशब्देन ग्ररणम्‌ । अभोज्यभो-
जनाभ्यासेऽयम्‌ ।
अतिद्धस्छलक्षणमाह्‌ याङ्गवसक्यः
५ एष एवातिङृच्छः स्यात्पाणिपूरान्नमोजनः " इति)
१क. मुनाक्तः। त्य ।२दड.च्‌. मू-ए)

७८२ ` भहगोपीनायदीकषितविरविता-- [इच्रदीनां रक्षणानि]

अत्र येषु नवदिनेष भोजनं प्राप्त तत्र पाणिपुरानं नियम्यते । पाणिपूरमे-
कप्रासपरिमितमन्‌ ।
५ एकेकं ्राप्तमश्नीयाश्यहागि(दहानि ) अणि पूर्ववत्‌ ।
यहं चोपवतेदन्यमतिङृच्छरं चरन्दरिनः ” इति मनुक्तेः।
छृच्छूलक्षणमपि तेनेवोक्तमू-
“‹ कृच्छरतिङ्च्छरः पयप्ता दिवस्तानेकविक्षतिः(म्‌) " इति ।
पत्रपुटकादिना ग्रासपरिमाणं छृतैकयरासपयौप् दुग्धमेकविशतिदिने-
प्वभ्रीयात्‌ ।
प्राजापत्योक्तदवारविशषत्यादिसंख्यया वा यावता प्राणधारणं मवति ताव-
देति मद नपारिजातः । पयोऽ जलम्‌ ।
“ चरेतकृच्छतिङृच्छं तु पिबेत्तोयं तु शीतलम्‌ " इति ब्रह्माण्डपुराणात्‌ ।
अभक्षः कृच्छ्राति्च्छ इति गौतमोक्तेथेति भवदेषः।
पराकटक्षणमाह्‌ यान्नवस्कयः--
«५ द्वादश्चाहोपवापेन पराकः परिकीर्तितः '” इति ।
मासोपवासटृच्छरमाह जावाछिः-
“५ अनश्नन्माप्तमेकं तु महापातकनाशनम्‌ " इति ।
योविकडर्दपाह शङ्ः--““ गोपुरीपायवानश्चन्मापतमेकं समाहितः ।
रतं तु यावकं कुर्य्सैपापापनुत्तये ” इति ॥
तपतदृच्छ्रमाह्‌ मनुः-“ तप्तकृच्छ्रं चरन्विप्रो जरक्षीरघरृतानिछन्‌ 1
प्रतिञ्यहं पिबेदुष्णान्कृत््लायी समाहितः '” इति ॥
स्शृयन्तरे तु--“ तपतक्तीरवरताम्बूनामेकेकं प्रत्यहं पिबेत्‌ ।
एकरात्रोपवापतश्च ततङृच्छर उदाहतः ” इत्युक्तम्‌ ॥
. प्षीरादीनां परिमाणणुक्तं पराशरेण--
““ षट्पलं तु पिबेदम्भल्िपटं तु पयः पिबत्‌ ।
पलमेकं पिबेत्सपिसतप्ङच्छरो विधीयते " इति ॥
त्ङृचरपुक्तवा शृङ्टिसिती--“ एष एव शीतिः शीतङृच्छः ' इति ।
सांतपनपाह शङ्कः-“ गोमूत्रं गोमयं क्षीरं दधि सर्पिः कुशोदकम्‌ ।
एकरा्ोपवाप्तश्च छृच्रं सांतपनं स्मृतम्‌ ” इति ॥

१क.ख. ग, नियम्य ।

(हच्छदीनां रक्षणानि।) संस्काररलमाला। ७८३

यतिसांतपनमाह सै एव-
^ एतदेव ञयहाम्यस्तं यतित तपनं स्मृतम्‌ » इति ।
, यततिसांतपनमिति संज्ञामात्रम्‌ । तेन न यतिमात्रस्यैवाधिकारः क्षिं तु
सर्वेषाम्‌ ।
महासांतपनमाह या्नवस्क्यः
^ परथक्सोतपनदरव्यैः षडहः सोपवाप्तकः ।
सप्ताहेन तु कृच्छ्रोऽयं महापतांतपनः स्मृतः " इति ॥
यमः--“ एतान्येव च पेयानि एकैकं च यहं यहम्‌ ।
अतिपतंतपनं नाम श्वपाकमपि शोधयेत्‌ » इति । दरादक्षाहोऽयम्‌ ।
५ यहं पिबेत्तु गोमूत्रं यहं वै गोमयं पिवेत्‌ ।
ज्यहं दधि यहं क्षीरं उयहं सप्तत; शुचिः ' [ इति ] ॥
( पश्चदश्राहोऽयम्‌ ।
जाबालः--“ +पण्णामेकैकमेतेषां त्रिरात्रमुपयोजयेत्‌ ।
यहं चोपवपेदन्त्यं महापतांतपनं विदुः ” ) इति ॥
एकविरायहोऽयम्‌ ।
तुरापुरूषटच्ट्माह शङः-- “८ पिण्याकाचामतक्राम्बुपक्तनां प्रतिवाप्तरम्‌ ।
उपवापतान्तराम्याप्तानुडा पुरुप उच्यते " इति ॥
आचाम ओदननि्षावो मण्ड इति यावत्‌ ।
वजटृच्छ्रपाहाङ्गिरा-- ५ गोमूत्रेण समायुक्तं यावकं वोपयोजयेत्‌ ।
एकाहेन तु ङृच्छरोऽयमुक्तस्तवङ्गिरपा खयम्‌ ॥
सवैपापहरो दिव्यो नाम्ना वज्ञ इति स्मृतः ” इति ।
पव॑मक्रान्तदपितक्रपिक्षया विकट्पः।
चानदरायणमाह यमः--““ व्ये्िण्डेकैकं शङ्के कृष्णे च हाप्तयेत्‌ ।
एतचन्द्रायणं नाम यवमध्यं प्रकीर्तितम्‌ ॥
एकेकं हाप्तयेलिडं शे कृष्णे च वधयेत्‌ |
एततिपीलिकामध्यं चान्दरायणमुदाटतम्‌ ॥

*# धनुशिहान्तगतो म्रन्थः क. पुस्तकातिरिक्तपुस्तकेषु नास्ति । + अत्र कु. पुस्तके ^“ षटं
कुरोदकसादियेनेति प्रायधितेन्दुरेखर उक्तम्‌ ” इति टिप्पणी ।

१ख.ग.इ. च. तप्तानि । २ ग, ड, "कं चोप ।

७८४ भटगीपीनाथदीकषितविरविता-[ङृच्छरदीनं प्रयान्नायाः]

परील्लीनिण्डान्समश्नीयाज्नियतात्मा शदत्रतः ।
हविष्यस्य वै मापृषिचान्द्रायणं स्मृतम्‌ |
चतुरः प्रातरश्षीयाचचतुरः सायमेव च ।
पिण्डनितद्धि बाानां शिदरचान्द्रायणं स्मृतम्‌ ॥
पिण्डानष्टौ समश्नीयान्मापं मध्यंदिने रवौ ।
यतिचान्द्रायणं द्येतत्सर्वकरमषनाशनम्‌ इति ॥ `
शिघ्रुचान्द्रायणमिति संह्ामात्रमर । एवं यतिचानदरायणमिलयपि। यवपिषी-
सिकामध्ययोस्िथिददधौ हासे वा ग्रासानामपि'हासषृद्धी। ` `
तथा च विष्णुः--“ गप्तानास्याविकारमन्षीयात्तांधन्द्रकलामिवद्धौ क्रमेण
वरभयेद्धानौ च हाप्तयेदमावास्यायां च नाश्नीयात्‌ '” इति ।
सापान्यचाद्द्रायणमाह विष्णुः-
“५ यथाकयंचितिण्डानां तिस्रोऽशीतीरशीयात्सामान्यचान्द्रायणे ” इति ।
प्रतिदिनं संख्यानियमादरेण पातेन चत्वारिशदुत्तरशतद्रयं प्रासानश्नीया-
दिलयथः। पिपीलिकामध्ययवपध्यभिन्नचान्द्रायणेषु दिनान्तरेऽप्यारम्भो न
प्रतिषेष । ।
प्रासपरिमाणमाह यात्वसक्यः-
“ तिथिवृ्या चतिषण्डज्चुषे शिरूयण्डंमितान्‌ इति । शिखी मयूरः ।
चान्द्रायणं प्रकृ पराशरस्तु-4ुद्कयाण्डप्रमाणं तु आ वै परिकल्पयेत्‌? इति ।
शङ्स्तु--“ आद्रीमल्कमातराप्तु माप्त इन्दुरते स्मृताः " इति ।
इन्दुव्रतं चान्द्रायणम्‌ । एतेषां च परिमाणानां शक्ताशक्तपरतेन व्यवस्था ।
एकादरश्यादौ निलयप्राप्न उपवासश्ान््रायणविधिना बाध्यते । एतस्य “ धमार्थ
च चरेदेतचन्द्प्येति पोकताम्‌ ” इति काम्यत्वात्‌ । रशुनभक्षणादिनिमित्े
विरितस्विन नेमित्तिकत्वाच् । काम्यस्त्वेकादश्यादुपवासोऽन्यद्वारा कारणीयः।
प्रतिनिधिना कृतेऽपि फलपाकः कालयायनादिभिरुक्ततवात्‌ । अयं चेक।दश्या-
दयुप्वासवाधो न सामान्यचान्द्रायणे, ततर प्रतिदिनं ग्रासग्रहणनियमामावात्‌ ।

अथ संक्षेपेण प्रप्याप्रायाः।

चतुभिशतिमते--.“ इच्छो देव्युतं चैव प्राणायामश्तद्भयम्‌ ।
तिलहोमपहलं तु वेदपारायणं तथा ॥
विप्रा द्वादक्ञ वा भोज्याः पाककेष्टिस्तथैव च ।
अन्या वा पावमनिष्िः पमान्याहूर्मनीषिणः » इति ॥

[इृच्छरदीनो प्रयान्नायाः) संस्काररत्नमासा । ७८५.

पराशरः-“ कृच्छर देग्ययुते चैव प्राणायामशतद्वयम्‌ ।
पुण्यतीरथेऽनाद्रशिरःलानं द्वादशप॑स्यया › इति ।

अनादररशिरःखानमिति पदच्छेदः ।

अपरा स्मृयन्तरे-“ पतमिद्धुतं हवि्धान्यं तिटान्वा मारताशनः।
हुत्वा द्वादश्नसाहलं गायज्या कृच्छूमाश्रयात्‌ ॥
द्वादशैव पहखाणि जपेदेवीमुपोभरिः ।
जछान्ते विधिवन्मौनी प्राजाप्योऽयमुच्यते " इति ॥
दादशसाहसरं द्रादशसंस्यसाहसं द्वाद शाधिकसाहस्नमिति केचित्‌ । जलान्ते
जटसमीपे ।
याज्ञवरक्योऽपि--“ यत्र यत्र च संकीर्णमात्मानं मन्यते जनः ।
तत्र तत्र तिलेहोमो गायत्या वाचनं तथा ” इति ॥
संकीण पापयुक्तद्‌ ।
अपरार्दे--“ उपोप्य श्रद्धया युक्तसिटपात्राणि परमतः ।
द्रादशव्रह्मवादिम्यः प्राजापल्येन तत्समम्‌ ॥
सखयमाहृत्य यो मूध्नौ तृणमारानुपोषितः।
दथद्गोमण्डटे कृच्छ्रे द्वादशैव न संशयः ॥
अन्नदानहिरण्येन द्वादश ब्ाह्मणाञ्डुचीन्‌ 1
तपयेन्मारुताज्ञी च ्रोत्रियान्कृच्छर उच्यते ॥
प्राणायामदातं कृत्वा द्वात्निशोत्तरमातिपु ।
अहोरात्रोपितक्तिष्टतपराञ्चुखः कृच्छर उच्यते ॥
नमस्कारपरहस्राणि द्वादरोव दृढव्रतः ।
गोविप्रितृदेवेषु कुयौत्कृच्छजयं भवेत्‌ '' इति ॥
तिपात्राण्युक्तानि कौरमे--“ तिलपात्रं त्रिधा प्रोक्तं कनिष्ठोत्तममध्यमम्‌ ।
ताम्रपात्रं दशापं जघन्यं परिकीर्तितम्‌ ॥
द्विगुणं मध्यमं प्रोक्तं त्रिगुणं तृत्तमं स्मृतम्‌ "इति ।
भारो द्विसदस्चपरपरिमितः ।
वसिषटुः--“ गोमूत्रेण समायुक्तं यावकं चोपयोजयेत्‌ ।
कृच्छरमेकाहिकं प्रोक्तं दृष्टमङ्धिरपा स्वयम्‌ |
निदयाप्तीनो दिवा तिषठेत्रिरात्रं मारुताशनः ।
पराजाप्यं मरिनानीयात्कूरमाण्डेबहुयाद्धुतम्‌ '' इति ॥

७८६ भहगोपीनायदीक्षितविरचिता- [पुनःतथानम्‌]

माधवीये स्मरलयन्तरे--“ प्राजापलयं चरन्विप्रो यद्शक्तः कथचन ।
. अहानि पश्च विप्राग्यान्भोजयेत्सम्यगीप्पितान्‌ ” इति ॥
अत्र कपिञ्ञलाधिकरणन्यायेन पश्चस्वरप्यहःसु अ्रयञ्लयो विपरा भोज्या,
इति फेचित्‌। पश्चसंख्याया देहटीदीपन्यायेनोमयतरान्वयः । तेन पश्च विप्र
भोजनीया इत्यन्ये ।
सपृदय्थसारे-“ सदैकादशिनी च्छो द्वादशांशे निवनात्‌ ।
योजनं सिश्ुगातीरे परतहोमशतद्रयम्‌ "' इति ॥
निवतनरक्षणं तु-“ दशहस्तेन दण्डन तरशदण्डा निवतनम्‌ " इति ।
निवर्तनद्रादशांशभूमिदानेन कृच्छर इलः
माधवीये-- ५ प्राजापलक्रियाशक्तौ धेनुं द चात्पयश्षिनीम्‌ ।
घनोरमवे दातव्यं तुयं मूल्यं न संशयः " इति ॥
मदनरलने ब्राह्--““ गवाममावे निष्कः स्यात्तदर्धं पादमे्वे वा » इति ।
चतुरिशतिमते-“ प्राजापत्ये तु गामेकामतिकृच्छरे तथा द्वयम्‌ ।
पराके तप्तातिङृच्छे तिखस्िखस्तु ताः स्मृताः ॥
अष्टा चान्द्रायण ज्ञयासिल्लो वा श्क्त्यपक्षया ” शते ॥
स्पूलर्थसारे तु-“डुपवापतः प्राजापलयप्रल्य्नायः। एकविप्रमोजनमुपवापस्येति च
इति । पृक्षिवधे नक्तं रूप्यमापकं वा दद्यादिति हारीतोक्ते रूप्यमाषकदानं
नक्तस्येति शूरपाणिः।
शूपाणिरेव-“ चान्द्रायणं तु दु्वाणाः कुर्युः इच्छरूलतुष्टयम्‌ '' इति ।
तथा--““ चान्द्रायणपराकाम्यां निष्कृतिं यो न शक्नुयात्‌ ।
स करोत्यात्महुइष्य्ं प्राजापत्यस्य पञ्चकम्‌ '' इति ॥
कृच्छ्ातिषृच्छरे धेनुचतुष्टयमिति भवदेवः । अत्र गुरुघुपक्षाणां शक्तादाक्त-
.परत्वेन व्यवस्था । इति प्रयान्नायाः ।

अथ पुनःपधनम्‌।
तत्र नक्षत्राणि--“ कृत्तिका रोरिणी मृगशीषे पुनर्वम् फलुन्यो हसध्चित्रा विशाखे
अनूराधाः श्रोणा प्रोष्ठपदाश्वोत्तरेऽग्यायेयनक्षत्राणि ” इति। ”
कृततिकावहुवचनान्तेनैकमेव नक्ष्रम्‌। अनूराधाः, रोष्पदाः, एनस्‌,
परिकराः ) फलुन्यौ विशाले स्ीरिङ्गे । स्पषटान्यन्यानि । ¢ अमावास्यायां
१ अ. दृक्छरेद्रा। २ क. शन्पुमाती। ३ क. “व्यं मूल्यं तुल्यं न । शक. वच" ई
५बे. । । ।

[ुनः॑भानप्रयोगः] संसाररःनपाला । ७८७

र्णमस्यामापू्यमाणपते वा पुण्ये न्त्र ” इति । आपूर्यमाणः पक्ष पूर; पप्तः ।
आपूर्यमाणपक्ष इत्यनेन पूण॑पासग्रहणे पुनस्पादानमतिशयार्थ तसपतिपद्रहणार्थ
- च । आपूर्यमाणपक् इत्यनेन पुण्ये नक्त्र इति समुच्चीयते । वाशब्दस्यात्ान-
न्वयात्‌ । आषाहे मासि पुनःसंधानं न कर्तव्यम्‌ ।
« आदधीतानरानविप्रो नाऽऽषदि माति कर्हिचित्‌ ।
मद्रे मासि न राजन्यो नाऽऽधिनेऽप्यूरनः कचित्‌ " इति कालयायनोक्तेः।
उनो वैश्यः । विस्तरस्तु शरौ त॑ञ््ेयः । विच्छिनसंधानस्य मैमित्तिक-
तान्निमित्तानन्तरमधिमासेऽपि करणएुचितं नातिपननस्प नातेष्टिषह्‌ ।
अमुनैवाऽऽदयेन दीपिकायापुक्तम्‌-
५ यन्नेमित्तिकमञ्निन्नुगताग्याधानमर्चापु वा
सेस्कारादिविोपने सतति पुनः प्रोक्तं प्रतिष्ठारिकम्‌ ।
दहिष्यादि च यत्सछकाटविगमे गौणं विधानात्परं
टृप्येताधिकमाप्ति तद्धितनुयात्‌ " इति ॥
अथवा विवाहोक्तान्येव नक्षत्रादीनि ग्राह्माणि । अस्मिन्पक्षे विबाहृहोमीय-
प्रधानाञ्यादुतिषटकं लाजाहुतित्रयं चाय्रेद्ाहुलयोपवासेन वा समुचितं
द्रष्टव्यम्‌ । न्यायतोऽप्येवम्‌ । यदि तु स्था पुज्रा्यभावस्तदा म्रलिङ्गषि-
रोधादाज्याहुतिपट्काभाव एव । रानाहुतित्रयमात्रं कर्तम्यम्‌ । पूरव
वदाहुलया उपवासस्य वा समुचयोऽतराप्यस्ये्र । वस्तुतस्तु शुभकमीनुक्‌ -
लानि सामान्यनक्षत्रादीन्यन्न ङ्ेयानि । अस्मिन्कस्पे विवाहहोपीयाहुतिषन्ं
छाजाहुतित्रयं च न । अपंकरात्सर्वत्दमेव युक्तम्‌ । समेपक्ेषु निपित्तान-
न्तरकरणपक्ते न नक्षत्रायपेकषेति दर्व्यम्‌ ।

अथ पुनःपेधानप्रयोगः ।
कर्ताऽऽदौ होमसामग्रीं स्थाटीपाकार्थं चरस्थारयादिकमंग्यायतनस्

समन्तासरिभ्रयणायानि च्छदीषि, उद्म्बरशाखाः पक्षता वा सिकतो-
पासूत्करवरभीकवपासूद वराहविहतककरादिरण्यशकलटरजतशकलपुष्करपर्णाश्व-
स्थोदुम्बरपराशदमीषिकङतपटवानशनिहतदक्षकाषं चोपकरपयेत्‌ । सिकताः
परसिद्धाः । उषाः(षः) क्षारमृत्‌ । आचृत्करं वन्याऽऽवृत्कीणी मृत्‌ । अभाव
, उत्ीणी ग्राम्या । वरपीकशब्देन रोम । तस्य वपा वपाकारा , मुच्यते ।
सूदो हदत्‌ । तदभावे कुटीरम्‌ । वराहबिहत अआरण्यवराहोस्कीणां पृत्‌ ।

पैक. 'ताभिनाशे । वि । २ क. "मन्यान्याय* । ३ ग. ह. च. शथौदीनि। च क़. वारीव ।

७८८ भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [पृनःसंधानपरवोगः]

शराः ूदरपापाणाः । भाषया काडर इति परसिद्धाः । रकठस्वसूपं हु
सृतौ-“ यवारथं ुटिरिव्युकत द्व घटी शकल स्मृतम्‌ " इति ॥

पुष्करपर्णं कमलिनीपरणम्‌ । अश्वत्थादयश्चत्वारः प्रसिद्धा; । विकङ्तः
सकण्टकटृक्षः । भाषया सुतवी इति प्रसिद्धः । अशनिहतो विचुद्धतः।
अभावे वातहतः । एवं सामग्रीं संमारांश्च परिकरप्य समिन्नाशादिनिित्ता-
नन्तरं रात्रौ चेत्समिन्नाशादिनिमित्तं तदा द्वितीयदिने ्ातस्तस्यातिक्रमे
रुमे दिने इत्तिकारोहिणीमू्गशीषपुनर्वमू(सु)पूव धै)फस्गुन्युत्तस(र)फ-
सुनीहस्तचित्राविशाखानूराधाश्रवणोत्तरा(र)परोदान्यतम आधानोक्तनकषत्र
शुभक्मारुकलसामान्यनकषत्ान्यतमनक्षत्रे वा प्या सह प्राणानायम्य देश-
कालौ संकीत्यं मप नास्तिक्यादेतावत्काटपयन्तं गृद्यभरिविच्छेदजनितपरय-
वायपरिहार्रारा श्रीपरमेश्वरभी लर्थमेतावत्मायशित्तपहमाचरिष्य इति संकरं
छुयात्‌ । भमादेन विच्छेदे तु मम॒ भमादादेतावत्कारपयेन्तमिति ।
ममाऽऽलस्यादेतावत्पयंन्तमित्यारस्येन विच्छेदे । एवं संकरप्याभिविच्छेदका-
छगणनया प्रायश्चित्तं दंपती सह कुरुतः । अशक्तौ भत्यान्नायद्रारा ।

तत्र नास्िक्याद्रादशाहपर्न्तं पराकः । ततोऽब्दपरयन्तं मासं पयोव्रतम्‌ ।
अब्दे पूर्ण देमासिकं तेमासिकं वा व्रतम्‌ । ततः प्रतिवष॑मेतस्येवाऽऽत्तिरिति।

भ्मादान्निरात्रमभ्निषिच्छेदे माणायामरतम्‌ । द्वाविंशततिरात्रपरयन्तमेकदिन-
मुपवासः । मासद्रयपयन्तं तरिरात्मुपवासः । अब्दे प्राजापत्य इति।

आटस्याहादशाहं विच्छेदे तु उयहयुपवासः । मासातिक्रमे द्रादशाहमुप-
वासः । प्मासातिक्रमे मासं पयोव्रतम्‌ । संवत्सरातिक्रमे मासमुपवासः
पयोभक्षणं कूरमाण्डहोमो वा, सयुचचयो वेतेषाम्‌ ।

प्रयोगपारिजाति सवतरापिकगुक्तम्‌ दाद शाहपयेनतं त्यहमुपवासः ।
भातपर्नतं द्रादशाहमुपवासः । अन्दपरयन्तं मासं पयोव्र॑त्‌ । द्विवर्षपर्यन्तं मासं
पयोव्रतं चान्द्रायणं च । अ्दपर्यन्तं चान्द्रायणं #सोमायनं च । तवृष्वेमन्द-
छच्छरं धनिनो गोदानं चेति ।

नास्तिक्यादभिषिच्छेदवरेन टुक्तानां सायप्रातहोभानां दपू्णमासस्थाः

# अत्र क. पुस्तके रिप्पण्याम्‌ “ गोक्षीरं सप्तरात्र तु पिबेत्स्तनचतुटयात्‌ । स्तनच्रयात्सप्त-
रात्रं सप्तरात्रं स्तनद्वयात्‌ । स्तन'तथेव षटात्रं त्रिरात्रं वायुमुग्भवेत्‌ । एतत्सोमायनं नाम त्रत
करेमषनारानमिति प्रायश्चित्तेन रोखर उक्तम्‌ ” इति ।

------------------«

१च. तो-यावाः। २ग. “न्तं चान्द्रायणं सोः। ३ क. च्रतं चाः

[नभपनानयेगः] संखकाररत्नमाला । ७८९

रीपाकानां च पर्याप्तमिदं व्रीहयाधन्यतमे होमद्रव्यमाज्यं च तमिष्कयदरव्यं
बाऽपुकेभ्यो ब्राह्मणेभ्यः संपदद शति संकरप्याभनिविच्छेदकारगणनया
. दयात्‌ । आग्रयणकरणप्षे दशंपूणमासस्थालीपाकांनामित्यनन्तरमाग्रयणस्था-
लीपाकस्य चेस्यूहः । एतच प्रायथिततं विच्छेदोत्तरं कारविलम्बे यकृताभरि-
्संसगों यजमानस्तद्‌ाऽग्निदूयविच्छेदस्यापि तत्तत्काटगणनया प्रायधितत
काय॑ । नास्िक्याद्विच्ेदरद्धोपद्रव्यदानं स्थाटीपाकद्रन्यदानं च । अना-
रव्यस्थारीपाकस्य यजमानस्य विचरष्स्थाङीपाक्पात्रं न लुप्स्याटीपाकदर-
व्यदानम्‌ । अनारब्धत्वात्तेषाम्‌ । संकर्पवाक्ये दशपू्णमासाग्रयणस्थाली-
पाकोटेखोऽपि न ।

ततः सपत्नीकः पुनराचमनपराणायामदेशकाटसेकीतेनानि कृत्वाऽपुकेनिमि-
तेन विच्छिन्नस्य गदया; पनःसंधानं करिष्य इति संकरप्य गणेशं संपूज्य
कृतभस्मोत्सगोंपरेपनमरन्यायतनं परिभित्य फटा्न्यतमेन तारम्रशकलयुक्तेन
पवंवदु्धिख्यागोक्षणोत्तेचनोदकनिधानानि कृत्वाऽभ्यादिनोद्धलयावोक्ष्य
सिकता न्युप्योदुम्बरशालाभिः एपतशाखाभिवी प्रच्छाय सिकतोषासूत्करव-
टमीकवपामुूदषराहथिहतकर्करा इति भौमान्‌, दिरण्यरनतशकलपुष्करपणाश्च-
त्थोदुम्बरपलाशशमी विकड्ताशनिहता इति बानस्पलान्संभारंसष्णीम-
गन्यायतने भक्षिपेद्‌ । सवेषां भौमानामटामे सिकताग्रहणं, वानसपल्यानाम-
लाभे तशवस्थग्रहणम्‌ । एवं संभारांसतृष्णीं प्रक्षिप्य स्वयोनित उत्पञ्मतनिमा-
हृल भवः सुवरोमिलरन्यायतने प्रतिष्ठाप्य भञ्वारय ध्यात्वा समित्रयमादाय
श्रद्ध एहीर्यादिभाणायामान्तं कृत्वा विच्छननगृह्ाश्िएुनःसेधानहोमकमेणि या
यक्यमाणा इत्यादिग्याहूत्यन्तमुक्त्वा वेरेपिकमरधानहोमे--मिन्दबन्तमभ्रिमा-
उयाहुस्या यक्ष्ये । अश्निमिनद्र बृहस्पतिमज्िनौ चाऽऽञ्याहुत्या यक्ष्ये । तन्तु
मन्तमग्नि तिसखभिराज्याहुतिभियश्ये । अग्निमभ्यावतिनमा० । अ्निमद्धिर-
सप््र० । अपन द्वाभ्यामा० । अभिमा० । बायुमा० । सूथेमा०। प्रजापतिमा$ ।
अयासमभ्रिमा० । मनस्वन्तमभ्निमा ° । प्रजापतिमा० । स्तवन्तमभ्निमा० ।
वाचस्पतिं ब्रह्माणमाज्याहुत्या यक्ष्ये । अङ्गहोमे वरुणं द्वाभ्यामिलयादिव्या-
हूतिहोमान्तं छत्व वैसेषिकमधानहोमं कुर्यात्‌ ।
यन्म आत्मनः पुनरभनिरिति द्रयोर्मत्रयो; सोम ऋषिः । प्रथमस्य मिन्दवान-
न

॥॥

१ग. द. च. "कादीनां 1२ क. "कानः। ३६. च. ्यभ्नि"। ४ क. ख. “सगैको यः।
५ क, स. शवदधौम्यद्" । ६ ग. ट, च. ्रकलशायु।

७९० भहगोपीनायदीकषितविरचिता- [पुनभेधानप्रोगः]

पि्दैवता । द्वितीयस्याभिरिन््रो बृहस्पतिरण्विनौ च देवताः । परथमस्य गायत्री
छन्दः । दवितीयस्यानुषट्छन्दः । विच्छिनरगहामिपुनःसंधानवैरेपिकप्धानाञ्य-
होमे विनियोगः । “ ॐ यन्म आत्मनो मिन्दा० विचर्षणिः खाहा "” पिन्द्व-
तेऽप्नय इदं ० | “ॐ पुनरथिश्वकषु° मकयोः खाहा ” अग्नय इन्द्राय बृहस्पतयेऽ-
भ्यां चेदं । ।

तन्तं तन्वशचदवुष्यस्वागरे जयसिष्डा्न्तय इति पत्रत्रयस्याग्निक्षिः । तन्तु
मानमिर्देवता । प्रथमस्य जगती छन्दः । द्वितीयस्य चिषटष्छन्दः ।
तृतीयस्य जगती छन्द; । विच्छिननगृह्याभिपुनःसंधानवेशेपिकमधौनाभ्यहोमे
विनियोगः । “ ॐ तन्तुं तन्वत्रनपतो० जन खाहा " तन्तुमतेऽप्नय इदं ० ।
“3४ उद्नुभ्यखाग्ने ° मेत५ खाहा ' तन्तुपतेऽग्रय इदं ० । “ॐ प्रयज्ञिध्रात्तन्त
खाहा ” तन्तुपतेऽप्रय इदं ° ।

अद्गेऽभ्यावतिनिल्यादीनां चतुर्णा मत्राणाममिकपिः । प्रथमस्याभिरभ्या-
वतीं देवता । द्ितीयस्यािरङ्गिराः । ठृतीयचतुरथयोरग्निः । प्रथमस्य पञश्चपदो-
ष्णिक्‌ । द्वितीयस्य पञ्चपदा महावृहती । वृतीयचतुथंयोगायज्री । बिच्छिम्-
हयाभनिवेरोषिकमधानाऽयहोमे विनियोगः-- “ॐ अग्चेऽम्यावतति° घनेन स्वाहा "
अप्रयेऽभ्यावर्तिन इदं ० । ८ ॐ अने अङ्गिरः० मा कृषि स्वाहा ” अम्रयेऽङ्गिरस
इदं ० । “ ॐ पुनरूजा ° वितः स्वाहा ” अग्नय इदं ° । “ ॐ सह रय्या नि°
स्पा स्वाहा " अश्नय इदं ० ।

व्यस्तसपस्तव्याहूतीनां पूर्ववहष्यादि, विच्छिन्नेत्यादि विनियोगवाक्यम्‌ ।
ॐ भूः स्वाहा ” अग्रय इद्‌ ० । “> मुवः स्वाहा ” वायव इदं ० । “ॐ सुवः
स्वाहा ” सूर्यायेदं ० । “ॐ मूर्ुवः पुवः स्वाहा ” प्रजापतय इदं० । अया्राप्न
इत्यस्य वामदेबोऽया अग्नि; पङ्कः । विच्छिन्गृ्याभिवेरोषिकपधानाज्यहोमे
विनियोग । “ॐ अयाश्व्ने ° मेषन९ खाहा " अयसेऽप्रय इदे० ।

"मनोज्योतिरैषतामिलयस्याभिर्मनस्वानपरिसिषप्‌ । विच्छित्रगृहयापिवैरेषिक-
धानाञ्यहोमे विनियोगः । “ ॐ मनोज्योति० धृतेन स्वाहा ” मनस्वतेऽ-
भय इदं०।

रजापत इत्यस्य चिन्वे देवाः प्रजापतिसिषप्‌ । बिच्छिन्ग्ाग्निेरेषिकप-
धानाज्यहोमे विनियोगः । “ ॐ प्रनापते न त्वदे° रयीणा९ स्वाहा ' प्रनाप-
तय इदं०।

१ खस्य निनचरदनुषटप्‌ 1 द्वि" । २ ख. “स्य पक्तिः । तु" ।

॥

(नपषानपरयोगः] संस्काररत्नमाखा । ७९१

सते अप्र तयस्याभिः सक्तवानम्निजगती । विच्छिमगृहवािमैरोषिकधा-
नाञ्यहोमे विनियोगः । ॐ सप्त ते अग्न ° पूतेन स्वाहा › सप्रवतेऽग्रय इदं ० ।
चित्तिः शुगिति दश्दोसंश्कस्य वाचस्पते विधे नामननियादिग्रहसंक-

भागसहितस्य प्रनापतिवाचस्पतिर्बह्मा य; । विच्छिन्नगरहयामिवैरोषिकप्रपा-

नाज्यहोमे विनियोगः । “ ॐ चित्तिः सुक्‌० नुम्णं ध्सराहा › पाचसपतये
ब्रह्म इदं ° । इ्यष्टादशाऽऽहुतीहुखा, इमं मे वरुणेयादिसंस्थानपान्तं इलो-
क्तरीया त्िदन्रहोषं कृता पएण्याहखस्त्ययनद्धिवाचनं विधाया्निः भीय-
तामिति वदेत्‌ ।

ततः पाषैणस्थाङीपाकवदमनयस्थालीपाकं सच एव कृत्वा वासपती भेतु-
मनड्बाहं तनिष्कयदरव्यं वा ब्राह्मणाय दक्षिणां दवत्‌ ।

ततो यथाविभवं ब्राह्मणान्संभोज्य भूयसीं दसा करमसाह्ण्याय विष्णु
संस्मरेत्‌ ।

५ प्रातरहोमोऽङ्गमूतत्वादकषेऽपि विधीयते ।
इति केचिद्‌ गृह्यविदो नाङ्गत्वमिति केचन "' ॥

इति प्रातरौपासनहोमस्य पएनःसंधानाङ्गभूतसवेन विदितकालासचखेऽपि
क्रियेति केचिद्हयकारा आहु ।

अन्ये तु प्रातरौपासनहोमस्य पुनःसंधानाङ्गभतत्वे भरमाणाभावान्नानिहित-
कले क्रियेति । येषां मतेऽ्रतवं तन्मत अग्रेयस्थालीपाकारपमेव करत्य; ।
येषां मतेऽङ्गत्वं नास्ति तन्पतेऽन्तःपाती थमो होमो ना्त्येव । निलयस्य
काटप्ाप्रसय परातर्होपस्याुष्ठाने विकरः ।
तत्र कारिकादयमू-“ आधाने पुनराधान सतायंकाढ उपक्रमः।

स्थाडीपाकं पौणमास्यामारमेत विचक्षणः ” इति ॥
“ पुनराधानदिवते हूयेे प्रातराहुती ।
ततस्तु पायमारभ्य होमान्कारे समाचरेत्‌ ” इति ॥

इदानीं परचुराचारः सायुपक्रमविषय एव । यदि संसगंविषेः भाद्राव-
प्यप्री विच्छिन्न तदा प्राणानायम्य मम विच्छिन्नस्य परथमण््यपरः पनःसंधानं
करिष्य इति संकरप्य तदीयविच्छेदपरायशित्पूवेकं अयेष्पल्या सह तदीय.
मनि संधायैवमेव कनिष्ठया तदीयमग्नि संदध्यात्‌ । तक्र भथपग्रह्ामेरिलत्र
द्ितीयश्् रिति विशेषः । वस्सुतस्तृपवासाहुलात्मकमेव भायथित्तं युक्त,

१ क, 'दौमानु' ।

७९२ भहगोपीनायदीक्षितविरचिता- [साथिकस्य प्रमाणविषिः]

मत्ोक्ततवात्‌ । पाणिग्रहणादिरित्येतत्सणडं तु ्ेपकमव्यारयानात्‌ । अनुगु
भार्यायाः पटयरैलेतत्सूत्रस्थभाष्यलिङ्गात्‌ । तस्योपासनेनाऽऽहिताभिलं
पार्वणेन चरुणा दरपूर्णमासयाजित्वं चेति कशिदर्ष्यत्याचा् इत्याधानपरकरणे
कश्चिदिति वैजयन्तीकारोक्तेश्च । स चोपवासो दिवाकमेत्वादासावं द्रष्वये।
आहुतिस्त्वयाश्चाप्र इति।

इति संस्काररत्नमाङायां पुनःसंधानम्‌ ।
इयोकोपाहश्रीमत्साग्निचिद्याजपेयपोण्डरीकयाजिसर्वतोमुखम्रा-
जिगणेशदीक्षिततनूजमदगोपीनायदीक्षिताधिरचितायां
९९५।१५।उहिरण्यकेशिस्मातंसंर्वगररत्नमा=
लायां षोडशं प्रकरणम्‌ ॥ 9६ ॥

अथ सप्तदशं प्रकरणम्‌ ।

अथ प्रयाणविधिः ।
तत्रेदं शहमम्‌--“ यदि प्रयायाद्यार्यातमात्मन्नरण्योवी समारोपण९
प्तमिधि वा समारोपयेदरणीकल्पेन खादिरी पालाश्यो-
दुम्बयौश्वत्थी वा यत्रावघ्येत्तसिश्रोत्रियागारादभि-
माहत्याऽऽजुहवान उद्नुध्यस्ेति द्वाभ्यां यस्या समा-
रूदस्तामादधाति व्यास्यातो होमकस्पः '” इति ।
अस्या्ैः--यदि प्रयायासयाणं दुर्या्तदा व्याख्यातम्‌ ५ ऋते गृहस्य
प्रवा ग्यार्यास्यामः ” इतिखण्डस्थेनायं ते योनिरित्यारभ्य लोकिकमभि-
माहूत्य तस्मिशुपावरोहयत इत्यन्तेन सूत्रेणोक्तम्‌ । आत्मनरण्योवां समारोपणं
कुयादिस्यथेः । यदि भ्रयायात्तस्य भ्यारूयातो विधिरित्येतावदुच्यमाने
वास्तोष्यतिहोमावसितहोमावपि भाषुतस्तभिदस्यर्थमेवं सूत्रकरणम्‌ । अभिना
भायैया च सह गमनं प्रयाणं ताभ्यां विनाऽन्यत्र ग्रामान्तरं एकरात्रावमो
वासः वासः । आतमन्नात्मनीत्यथेः । सुपां सुटृगिति सप्तम्या लुक्‌ । “ अथो
लल्वाहु्यदरण्योः समारूढो नयेत्‌ " इत्यादिना भरुतावात्मसमारोपस्यैव
संस्तवादात्मममारोप उक्तः । अरण्योयेथा समारोपकरपस्तेन कल्पेनेत्यर्थः।

१ क. प्त्रे तथा पाः। २ कफ, “न्यः । भश्रक्कस्त्व । २ च, "तेन ए" ।

[पगनक्गस्य प्रयाणवरिधिः] संरकाररत्नमाठा । ७९३

करपः भकारः । समिथि वा समारोपयेदितयुक्तं तत्र समि्नियममाह--तदि-
रीति । खदिराचन्यतपकतस्यत्यथेः । यत्र यसिन्देशेऽवस्यद्रासं कर्यात्तसिन्देशे
भ्रोतियागाराच्छरत्रियण्हादभिपाहृत्याऽभजुहान उदुवुध्यस्वेतिद्राभ्यां माभ्यां
यस्यां समिधि समारूढोऽभिस्तां समिधं तसिमिनप्राबादधाति। व्याख्यात उक्तः।
“नित्यमत उष्वैभ.सायंप्रातरित्यरम्य सौरीं पूरव प्रातरके समामनन्ति" इति सूत्रेणेति
रोषः अथवा व्याख्यातः श्रुतौ होमकल्पो वास्तोष्पतिहोमक्नरप इत्यर्थः ।
असिमनपकषेऽवसितहोमनिरयर्थ पूवैतर गुरुसूत्रं दष्टम्यम्‌ । एतस्य पपकत
समित्समारोपो नास्त्येव । आत्पसमारोपार्मणसमारोपावाकाङकषितस्वेन भरौत-
मूत्रासाषुतः । इयं प्रा्निसतु श्रीतमध्ये स्मातीन्नानात्तिद्धा ।
छृतात्मस्मारोपणस्य धर्म उक्ता बौधायनेन-
“ आत्मनि समारूदेषु न खदिन्न पिबेतनोपरि शयीत नप्प निमञ्ज्यान्न
मेथुन त्रनेदिति कामं खदेत्कामं किनत्कामं ववेवोपरि शयीत न
त्ववाप्प निमजयान्न मेधुनं नेत्‌” इति ।
उपरि खद्रादौ । नाप्सु निमञ्ञ्यादिति निपज्नस्यैव निषेधो नतु
स्लानस्य । द्विविधं दि स्नानम्‌ । निपजलनरूपपापुवनरूपं च । तत्र निमल्-
नमप्सरन्तधानरूपम्‌ । आपवनं तु शीतोष्णाभिरद्धिः सात्वाऽऽचम्याऽऽ-

क्‌ क

पवन्त इत्यादिना विहितं शरीरमक्षालनरूपम्‌ ।
अत एवावभ्रयेष्टो--
“ पत्नीयजमानौ स्नातावमजन्तावन्योन्यं पृरष्रे प्रधावतः ”
इति सूत्रे मजनब्यतिरिक्तप्रकारकसानोक्तिः संगच्छत । मल्ने कृते तु
पुनराधानम्‌।
तथा च पण्डनः--“ अत्मारुढेपु मजेद्रा वदेद्रा पतितादिभिः।
अथवा योषितं गच्छेदनृतौ काममोहितः ॥
वदन्तयेषु निमित्तेषु केचिदश्चिविनाश्ञनम्‌ ।
यद्वा सरवोपधतिषु पुनस्तवेति समिन्धनम्‌ `" इति ॥
आत्मारूटेष्विति समत्ातुवपैते । असिन्याक्ये निमल्लनपतितादि संभाष-

णारृतुकालिकयोपिद्वमनैरभ्रिविनाशस्य पाकषिकतवोकतेरितरेष नेवाभिषिनाश्
इत्यथाद्वगम्यते । मेधुनमलने विहायान्यनियमातिक्रमे मनस्पतीमन्रनपः

१कृ. "क्तं स॒।

७९४ मटरगोपीनाथदीतितविरविता- [साभिकस्य प्रयाणृषिषिः]

भायशित्तमिति प्रदीपा । अत्र मयुनमलनग्रहणं;पतितादिसंमाषणोपलक्षणं
मण्डनेनैकवाक्यत्राय । आतमसमारोपणकोएुथामापसम्बः--

५ यद्यग्न्यारूढा समिदप्पु॒निमज्येच्यात्मरूढाभ्िरप्पु निमजेच्छिरो
दक्षिणं पाणि वा निमज्ञयेतुनराधानकारणे मतीद्येके ” इति।

मुखे समारोपणपक्षे शिरसो निपजननिषेधः । हस्ते समारोपणपक्षे इस्त-
निमलनस्य निषेध इति व्यवस्था द्रष्टव्या ।

भायधित्तसार आत्मसमारोपं भरकय-

“५ अहे निमञ्ञ्य न स्नायान्नोपेयाश्च ्ियं तथा ।
कृत्वा मूत्रपुरीषे तु चिरं नाऽऽसीत्‌ चाडुचिः '” इति ॥

बौधायनः --“ अथ यद्ात्मप्तमारूढेष्व्रत्यं चरेदरणिनाशोक्तदोषोःवा मरे.
दग्न्याधेयमरणिविनशेन विनाश उक्तः ” इति ।

अस्यायममिप्रायः--अरण्योरूपयाते तयोरत्सग॑एवोक्तसतद्ाराऽग्रीनं
नाशस्तत्र समारूढत्वात्‌ । तथा पाण्योरंप्यरणीसाम्यदध्याऽरणीनाशोक्तदोषो
घा भवेदगन्याधेयपित्युक्तम्‌ । न त्वन्तरात्मनि दोषसंभवः । तत्र तु यदि
ुदिपूमभकष्यमक्षणादिरूपमव्र्याचरणं दूर्यात्तदाऽऽत्मनो दोषः पुनरुपन-
यनादिकारणरूपः स्यात्‌ । तत्र समारूढत्वादग्रीनामपि विनारस्तदैव एनरा-
धानमिति। शरीरस्य त्वायतनस्थानापनत्वाच्छ्ादिस्परेऽपि ल्ानादिनैव
शुद्धिः । अन्यथा गायप्यादिमन्राणामपि नाशः स्यात्‌ । आत्मनः सरवव्या-
पिते सत्यपि स्थौनविशेष एव समारोपिते सप्तभिः पञ्चभिक्निभिगी केष
नैररणी समिधं वा संवेष्य गच्छेत्‌ ।

उक्तं चैतवङ्गपाशवे -“ सप्तमिः पश्चमिर्वाऽपिः त्रिभिर्वा वषटधुते ।
अरणी न प्रदुष्यते पतितादिप्मागमे » इति ॥
अरणीवत्समिधोऽपि केयम्‌ । वेष्न्रव्याणि तु शौनकेनोक्तानि--
८ अभिनं कम्बलं दमी गोकेशाः शाणमेव च ।
त 8
मूजीपत्रं ताटपतरं सप्तधा वेष्टन स्मृतम्‌ ” इति ॥
पपत भूरजपत्रतालपत्रयोनिततिः । भ्रित्वपक्षे गोकेशशाणमूर्जपत्रतालप-
त्राणां निषृततिरिति जेयम्‌ ।

१च. नाशोन।२क. °रर। ३क. स्थानोपविष्ट । ग. स्नानविशेष । *ख. क. शिध्येषं ,
ज्ञे । ग. "मिधेऽपि। ५ क. ख. "ति । अथ। । #

[पथिकस् प्रयाणप्रयोगः] संरताररतनमाला । ७९९

अधप्रयोगः। ,

पयास्यन्प स्वीकृते अरणी ीत्वाऽयं त इदयस्याग्निजतिषेदा अभिलि-
टप्‌ । समारोपणे विनियोगः । ॐ अयं ते योनि रयिम्‌ ' इति पल्यन्वारभ्ध-
सयोरप्नि समारोपयति । ततो निषासस्थले शुद्धदेशेऽरणी निधायानन्याय-
तनं संपाद्य; उपावरोहैलस्य विश्वे देवा जातवेदा अगभ्निसधिषटुप्‌ । उपावरोहणे
विनियोगः । ‹ ॐ उपावरोह जातवे° दुरोणे ' इति पलयन्वारब्धः प्रागस्तमया-
न्मन्धनेनोपौवरोह्य पुष्टं कृत्वाऽऽयतनसंस्कारं तवा तपरं स्थापयेत्‌ । मन्थ-
नकालेऽन्येन मन्थने क्रियमाणे याबदग्नरमन्म तावदरणी संस्पृशन्नासते । यचु-
त्पादनपरयत्नो निष्फलस्तदा पुनमंश्नपुक्त्वा यत्नः कायैः । श्रो यजमानस्यैव ।

आत्मसमारोपे तु-या ते अरे य्ियेखस्य विश्वे देवा अभ्रिसिषटुए।
आत्मस्षमारोपे विनियोगः । ॐ या ते अग्रे यज्ञिया तनू° क्षय एहि ' इलया.
त्मनि समारोपयति ।

ततो निवासस्य प्रागस्तमयाच्छुद्धे देशेऽरणी संस्थाप्य तयोरुपाषरोह
जातवेद इृत्युपावरोहति । आत्मसमारोपो नाम दक्षिणदस्तस्यामरौ प्रतपन-
मिति केचित्‌ । हस्तदरयमरतापनमिखन्ये । तृष्णीमेव पताप्य मश्रेण तपष्पाणं
युखे शृष्वीयाद्‌ । मत्रेण प्रताप्य तृष्णीं पुखे गृहणीयद्त्यपरे । आतसमारोप
उपावरोहणं नाम नासिकया श्वासमोचनम्‌ । एतचोष्पणो युखे ग्रहणमिति
पे । हस्तप्रतपनमात्रपक्े तु प्रेण संसनमिति जेयम्‌ । अरण्योयंदि न
स्वीकारस्तदा भोत्नियगृहा्ठौकिकम्िमाहटय संरृतायतने संस्थाप्याऽऽत्माङ-
दनसतेनेव तरेण तत्रोपावरोहणं र्यात्‌ ।

समित्समारोपे तु खादिरपलाशोदुम्बराश्वत्थान्यतमदृक्षस्य समिधं एी-
त्वाऽयं त इति तस्यां समारोप्य यत्र निवसेततत्र शुद्धे देशे श्रोतियागारादाहूतं
लौकिकाभ्नि संस्छृतायतने संस्थाप्य प्रञ्वारय, आ जुहान उदवुध्यस्वेति
दाभ्या समारूढाभ्रिकं समिधं तस्मिन्नाधाय नियहोमं क्यात्‌ । „ "

व्याधिते भरोषिते वा यजमाने समारोपार्थमृतिवज हृत्वा तेन कारणीयः।
तदकामे भार्ययाऽपि । यजमानस्य स्वसंस्कारव्यतिरिक्तकर्मयु भवेदेव परति-
निधिरिति स्थापितत्वात्‌ । तस्यामप्ययोग्यायां पुत्रादिना कायः । आत्मस-

# अत्रान्निपदस्थाने वामदेवपदमपेक्षितम्‌ ।

५ १ ख, िरुषट्ः।ग. ड. च. भिन्नि'।२ख.ग. ड, च. वेदानि,

७९६ भदगोषीनायदीक्षितविरचिता-[पिग्निक्य परवातुविषिः]

मारोपो यजमानेन पल्या वा कायैः, न तु ऋतिवकपुत्रादिभेः। आपदि भया-
णपाप्तावसंनिहिते च यजमान ऋत्विजाऽरणीपमारोपः कायः । भायाऽऽत्म-
समारोपो वेत्यादि ज्ञेयम्‌ । अरणीसमित्समारोपे--अयं ते योनिरिलययं मघ्रो
श्रमात्र पटठितोऽन्यथा पठितो वा तदा न समारोपसिद्धिः। समारोपभ्रमेणो-
पेितस्यापरेरमुगमनेऽतुगतप्रायथित्तविधिनेवाभिरुत्पा्यो नावरोपविधिना ।
अन्यथोत्पादने पएनःसंधानमेव । अरन्यनुगमनिमित्तकमभ्निसंधानं प्रोषिते यज-

माने परल्यत्विजा कारणीयं द्रादशाहासाक्‌ । उर तु यजपानागमनोत्तरं पुनः-
संधानमेव । तत्र संकल्पत्यागौ पल्न्यैव कार्यो । समिन्नाशादिनिमित्तकभमिसं-
धानमपि यजमानागमनोत्तरमेव । यजमाने प्रोषिते पलन्याप्रतुपल्यापप्यनुगतेऽ-
गावनुगतप्रायधित्तायममिरथापनादिपरायधिततमृखिजा कारयमेव । आशौचे
समारोपावरोपौ न भवतोऽगुचित्वात्‌ । न चिना कारणीयापरेताविति वाच्यं,
मन्ररिङ्गात्‌ । खपरसूत्रतयास्यनिभ्यश्च सस्यैव कै्तायाः इछपरत्वात्‌ ।

यदि तु समारूढः पवण्याशौचं परामोति तदा पनःसंधानमेव । यहि
श्रान््या तस्यपनेः पुनःसंथानमटृसैव तत्र संरारङ्गदोमादि करोति तदा
स्मरणोत्तरं सवमायधित्तं जुहुयाम एनः प्रधानक्रिया । प्रामसीमातिकरमसमये
नधतिक्रमसमये च दंपती अरण्यन्वारम्मं कुरुतः। अकरणेऽपनिणोकिकः। नाना-
सीपास्वपि परथमान्लययोरिति केचित्‌ ।

आपदि यजमानासंनिधौ भार्येवान्वारमते । अनेकासु भार्या सतीषु
उयेषठाया एवानारम्भ आवरयकः)

५ उयेष्ठाऽन्वारमते वहं बहुमा्यस्य नेतराः " इति संग्रहोक्तेः ।

नान्वारम्भः पल्या आत्मसमारोपे । अपरोपितेऽपि यनपाने होपकरारे

पल्या ग्रामान्तरगमने न्तिक्रमे च लौकिकतवमेवागेरिति ज्ञेयम्‌ ।

इति प्रयाणविधिः ।

। अथ प्रवाविषिः।

तत्रेदं सूत्रमू-ऋते गृहस्य प्रवासं व्यारूयास्यामोऽ्ीन्सपपेक्षैयादि
भार्या समीक्षत दयन्तम्‌ । अत्र यावदुपयुक्तं सूत्रं तावत एव व्याख्या भद-
शेते । मा पगामेति मब्दरयमुक्ला विहारदेशमागच्छति । अग्नीनां सकाशे
समीपे वाच॑ यच्छति । असकाशे यसिन्पदेशेऽ्रीनां छदीष्यदृदयानि भवन्ति
तत्र गला बच विखजते । वतकाले व्रताचरणं कर्ैव्यमिलयाह-- त्तकचेषु

१ क, कतेव्यतायाः। २ ग, "रे यस्मि ।

[पिरपय प्वासविषिः] संस्काररलपाला । ७९७,

रतै चरतीति । परादुष्कीरणमश्ति नाभ्रीयादा होमादिल्यादि ततम्‌ । एतद-
तीती कार्यमिलयाह--ऋतु प्त्युपतिषठत इति । परवासविलम्बे परतयूतु प्रवासो.
पस्थानं कु्यान्मासद्रये मासदय इयर्थः । यच्नुपस्थिताग्रि प्रति प्रवास आप-
येत भाष्ुयात्तदेहैव सननिल्नेन विहारामिएुलस्त्रवोपस्थाय गच्छेत्‌ । प्रोष्य
प्रवासं त्वाऽऽगतोऽग्रीनामसकाशे यस्पातदेशादग्रिमे प्ेशेऽप्रीनां छदीषि
दृश्यानि भवन्ति तत्र स्थितो वाच॑ नियम्याभ्रिसमीषं गत्वा वाचं बिखजेत्‌ ।
कः पुरुषः श्रेयांसं महान्तं पृज्यं पुरूपं विषु विशेषेण स्वपन्तं बोधयतीति
लोकप्रसिद्धिः; अतोऽेसतु सुतरां को बोधयिता । अपरादुष्कृतस्यैव भस्मच्छन्-
स्यैवातरेरपस्थानमित्येकेषामाचार्याणां मतं तचाभयकराभ्यामेव । अपादुष्डृ-
तोपस्थानं भरकृत्यैवोक्तत्वात्‌ । अल्पोपस्थानिषिरेवात्रोपयुजञ्यते न पैः ।
तस्य बहम्निविषयत्वात्‌ । अप्रादष्छृतानामिति बहुषचनं भरोत उपयुज्यते,
तत्रा्नीनां बहुत्वास्मवासं करिष्यन्नमय॑करामयं मे कुरु ससि मेऽस्तु भव-
सस्यामील्युपस्थान कुर्यात्‌ । प्रोष्य तु--अभयंकराभयं मे काषः सस्ति
मेऽस्तु प्रावात्स्यमिति । ततो गृहामा बिभीतेद्यादि मायां प्माक्षत इत्यन्तं
कुर्यात्‌ ।
मौनवरिषये पक्द्रयमुक्तं मण्डनन--
८ अग्न्यन्तिकं समारभ्य तावन्मौनी प्रतिष्ठते ।

यावच्छपि दृरयन्ते हव्यवाहनप्तम्ननि ॥

चध्ुग चरताऽग्नीनां जायते यावदन्तरा ।

तावत्येव मवेन्मौनमिति सांस्यायनाश्षयः ” इति ॥

अरण्यारोपितेऽप्नौ प्रवास्मप्तौ स एव-
“५ अरण्या पितोऽप्यञ्चिरमयंकरमन्रतः ।
उपस्थेयोऽप्रणेयत्वाद्धस्मपंछन्नवहिवत्‌ "' इति ॥
असिन्विषये पक्षान्तरमप्यक्तं तनेव--
५ युद्राऽरणिगते वह प्रवपेदािजेत वा ।
उमयत्राप्युपस्थानं नास्ति कोषीतैकिशुतेः ›' इति ॥
उपस्थाय प्रथासं न करोति चेत्तदाऽप्यागतोपस्थितिः कार्यैव ।
तथा च स एव- प्रवत्स्यामीत्युपस्थाय वद्वि न प्रवपेयदि ।
आगतोपस्थितिं चात्राप्याह कौषीतकी श्रुतिः" इति ॥

५ १ च. अन्लयोपः । २ क. "तकी श्रतिः ” इ ।

७९८ भदगोपीनायदीकषितबिरविता--[पाभ्निकस्य प्रवपदविषिः

परवासनिमित्तेन प्रवर्स्यामीति संकरप्य भरवासं यदि ने करोति तदाञ््यु-
पस्थानं कायमेव ।
तदाह सत एव--““ उपस्थानं हि सेकरप्य प्राकंप्रवाप्ताजिवते । ॥
उपस्थातम्यमेवेति प्रक्रमन्यायिनो विदुः ॥
आगतोपस्थितिलव्रापीष्टा कोषीतकिश्रुतेः " इति ।
यदि राजादिपुरुषा उपस्थानायावसरं न देथुस्तदेदैषेत्युपस्थानं इता
गन्त्यम्‌ ।
तथा च स एव-“ बखाद्रानादिपुरुषा यजमानं नयन्ति चेत्‌ ।
न प्रयच्छनेयुपस्थानावरं कररचेषटिताः ॥
तदा कर्याुपस्थानं तदेशगत एव सन्‌ ।
हदैवेत्यादिमन्रेण सवभ्नीनां च तन्रतः '” इति ॥
शे तु-- इदैव सन्तत्र सन्तं तेत्ययमेव मघो ग्राह्यः । न सिरैव सन्त्र
सतो बो अग्नय इति । अग्निरकत्वात्‌ ।
यदि तु यत्र कुत्रापि स्थितस्य प्रवास आपग्रेत तदाऽप्येष एव विधिः ।
तथा च मण्डनः-५ आगमिष्यामि चायेवेलनुपस्थाय निर्गतः ।
देवात्तत्र स्थितः कु्यादिदमेवेति केचन ” इति ।
यदि तु यत्र कुतापि स्थितस्य प्रवासमाप्नौ विसृत्य विधिनं कृतस्तत्ाप्येष
एव कायो विधिः। ।
तथा च मण्डनः--“ विस्मृतेऽपि यदा यातस्तत्राप्येष विधिभवेत्‌ ” इति ।
बुद्धिपूषं दपौदनुपस्थाय निगमे स एवाऽऽह-
५ बुद्धिपरवं यदा दरपदनुपस्थाय निर्गतः ।
अना्ञातजपं कृत्वा तत्राप्येष विधिमेवेत्‌ ” इति ॥
` एषोऽनन्तरोक्तः, शरैषेतयुपस्थानरूपः ।
अत्र मनखतीहोमोऽपि भरद्राजसूत्रव्याख्यातृभिरक्तः-
५ यद्युपस्थानमकृतवा प्रवातं करोति तदा मनखती जुहोति ” इति ।
आगतोपस्थितेरकरणेऽपीदमेव प्रायश द्रष्टव्यम्‌ । इृहेतयपस्यानपक्े मा
भ्रगामेत्यस्य लोपः ।
वाग्यमस्य विकसधोक्तो मण्डनेन--
५ इहेत्युपस्थानपकषे मा प्रगामेति दुष्यते ।
वाग्यमस्य न छोपोऽत्र माप्यकरिण दर्ितः ॥

[पापनिस्य प्रवापविषिः] संस्कोररतनमाश । ` ७९९

जन्यै त्वाहर्मश्नटोपो मौनछोपोपरुक्षणम्‌ ।
इृहेतिपसे नास्यन्यदिति नारायणोऽत्रवीत्‌ '” इति ॥
इदैवेत्युपस्थाय गत ऋतुनिमित्तकपुपस्थानममयंकरे गेव कामिति केचित्‌ ।
इरषेलनेनैषेखन्ये । आगतोपस्थितिरनहेवेलनेन । तथा च मण्डनः--
, ५ इहैवेति गतस्यापि नाऽऽगतस्य तदिष्यते ” इति ।
अत्र प्रत्येत्योपस्थानं त्वभयंकरेणेव ।
दक्षरात्राभिकमासे मनखतीहेम उक्तः सते-
^ मनोऽ्योतिजषतामिव्यधव्ुराहतिं नुहोति यदि दशमीमतिप्रवतति ” इति ।
मण्डनोऽपि-“ प्रप्य भूयो दशरात्राजजुहोतीलाश्चायनः " इति ।
छहाभिगमनादिकं पनसतीहोमोत्तरमेव कार्यम्‌ ।
तथा च मण्डनः--“ हुते मनस्वतीहोमे गृहामिगमनारिकम्‌ ” इति ।
अयं मनस्तीहोमः परादुष्छृतोपस्थानान्तरमते(त इ )ति नाभय॑करोपस्थाने
नापीहितयुपस्थान इति भाष्यञ्त्‌ । अन्ये तु होमारथगुदधते पनसतीमिच्छन्त ।
सूत्रक्रमोऽप्येतादश एव । संवत्सरातिमवासे तु पवित्रष्टिः ।
तथा च पण्डनः--“ संवत््रमतिप्रोष्य पएवितरेष्या यजेदिति ।
बोधायनादयः प्राुनच्छन्ती्टिमथापरे ॥
इष्टिं यत दरया्तत्र हुत्वा मनस्वतीम्‌ ।
पुनरविहत्य कृववेष्ट गृहामिगमनादिकम्‌ ॥
इष्टिपर्याप्तकाख्शचत्तसिन्नहि न रम्यते ।
तदैव सर्वं कतैम्यमिषटिमात्रं परेऽहनि " इति ॥
गरहये चििष्टिस्थाने चरः, (४ य आहितभ्ेः पुरोडश्ास्तेऽनाहितनेश्वरवः "?
इति शराज्ञा्‌ । ) ऋत्वतिप्रवाते व्रातथृती कैशचिदुक्ता । अत्रापि मनखलाः
सपुखयः । भत्वतिप्रवासे व्रतभृत । संवत्सरातिमरवासे पवित्रष्टिः |
तदुर्त सूजान्ते- |
““ यदयतुमतिप्रवेदरातमूत्या यजेत यदि पवत्सरमतिप्रवेत्पित्षठा '" इति ।
भू्रान्तरे तु--“ यदि संवत्सरमतिप्रवतेतपविश््ठा वैश्वानयो वा यजेत" इति ।

पके वैश्वानर्यप्यक्ता । सर्वत्र मनोज्योतिरिति समुच्चीयत इति व्ाखूयातारः।

# धनुश्िहान्तमैतप्रन्थस्थाने ग. च. पुस्तकयोरन्यथा पाठः स यथा--' येऽमुत्र चरवो
स्ययदेवतं याज्यापुरोनुवाक्यवयोऽमुत्र वषट्कारः स इह स्वाहाकारपुरोडशास्तरदित इति बौधा-
यनर्यात्‌ । कमुत श्रौतकरमेणि । १ह एषे ” इति ।

८०० महगोपीमाथदीकषितविरविता- [पश्निकष्य प्रवापूप्रमोगः]

चन्िकायां पैटीनसिः--“ प्रस्वटीकृतधर्ैस्य पीड्यमानस्य दाक्तिमिः।
माप्तद्वयं प्रवाप्रोऽक्षि परतो नाऽऽहिताभ्निवत्‌ " इति ॥
मासद्रयस्योप्षनाहितात्रेराहिताभिवतमवासो नास्तीलः।
अत्र होमार्थ द्विजं पकलप्य पवेदितयक्त कमपुराणे-
५५ निक्षिप्याध्चि खदारेषु परिकरप्यत्विजं तथा ।
प्रवतेत्का्यवानििपरो वृथैव न चिरं षेत्‌ ” इति ॥
अत्र कार्यवानिति धनाथीं न तु तीथीच्ीं ।
तथा च पण्डनः--“ धनमर्जयितुं युक्तः प्रवाप्ो हयप्निहोतिणः।
धनेहि संमवेदिन्या तीर्था्थं तु न नेत्‌ '' इति ॥
तीथाधकरणे कारणमाह स एख-
^ ब्रह्मा विष्णुः शिवः पूर्य गोरविप्राः पितृदेवताः ।
अञिहोत्रिगृहे सन्ति तीथोनि च तपाति च " इति ॥
मध्ये दीर्थपापरौ सानं कतैम्यमेव, #
८ घनाद्यथं त्रजम्भामे यदि तीर्भमवाप्रयात्‌ ।
शानो ठमते स्रतु न तदर्थ एृथग्रनेत्‌ ' इति ॥
प्रयाणे मध्ये नौकाधिरोहणाप्तौ मृत्र्ण शूप निधाय तत्रारणी संनिधं
वा संस्थाप्य तपतीं वाऽन्वारभ्येशवपारं ({) गच्छतामिति विरेषः।
जथ प्रयोगः।
भासं करिष्यन्नाचम्य प्रवासं कतुपुपस्थानं करिष्य इति संकरप्यः
अभयंकरामयं मे कुरु स्वस्ति मेऽस्तु प्रस्यामीति भस्मच्छन्नमेवाप्निपुपस्थाय
८माप्रगाम पथो वयं मा यज्ञादिन्द्र सोमिनः । मां तस्युनों अरातयः । उद
स्मा उत्तरां नयान्न षृतेनाऽऽहुत । रायस्पेपिण प्त्खृन प्रनया च वबहून्ृषि '
[२ति] तस्मादेशाद्रच्छति । इत आरभ्य वाचं यच्छति यावच्छदीष्यह्दयानि
भवन्ति, अभ्निवौ भवलयदहयस्तावत्पयन्तपनम्तरं वाचं विद्ते ।
मध्ये वाग्यमरोपे-इदं विष्णरिति वैष्णव्युग्न( वर्ने )प॑समस्तन्याहु-
तिजपं च कृतवा पुनर्वाचं यच्छति । शं परल्यागमने यदा उदींषि दृद्यानि'
भवन्ति, अश्रिवा भवेदश्यस्तावत्पयन्तं बाच यच्छति ।
ततो शृहगतो -हस्तपादमक्षालनं कृत्वाऽऽचम्य वाचं विसृज्य, “ अमयंकरा-
पतसे क्िचलुदतम्‌।
५ १क. ख. "ति। अथ । २३, "र्यश्च ।

(्ािककस्य प्रवापप्रयोगः] संस्काररलमाटा । ८०१

मये मे कार्षी; खलति मेऽस्तु प्रावात्स्यम्‌ ” इति भसच्छन्नमेवामिमुपतिषएते ।
एतञ्च परवासस्येनरतीहतौ कतेग्यम्‌ । अत्र तसमादेशद्धमनाभावेऽपि केवल-
युपस्थानपात्रं कतैव्यं बतकाठे बताचरणं च । यदि तु यत्र कुत्रापि स्थितस्य
प्रवास आपयेत तदा तत्रैव तिष्न्खागन्यमिमुख इदेव सन्तत्र सन्तं॑त्वेयस्य
विश्वे देवा अभ्निखिषटुए । उपस्थाने विनियोगः। ५ ॐ इरैव स्तत्र पन्तं त्वाञ्े
रार नेरेणोपत्ठे » इत्युपस्थाय गच्छेत्‌ । यदि राजादिपुरुषा बलान्नयन्ति,
उपस्थानावसरं न प्रयच्छन्ति तदा तदेशगत एवोपस्थानं कुयीत्‌ । भवासादा-
गतं उंपस्थानानन्तरं गृहा मा बिभीतेलयादि कुर्यात । तच्च वास्तुशमननिरूपणा-
नन्तरं वक्ष्यते । उपस्थाय नित्य एनस्तदहयेव परलयागमने भवेदेवोपस्थानम्‌।
भवासादागतस्य शरहमवरेशोत्तरं यथारौचङ्ञानं तदाऽप्यागतोपस्थिति-
भवलेव ।
यथाऽऽह भौतग्रन्थे मण्डनः-
८ रजोदोषे समृत्पम्े सूतके मृतकेऽपि च।
निलयं नेमित्तिकं कु्यात्काम्यं कम न रचन " इति ॥
अतेनैवागतिकमवासगपनेऽपि न दोषः
यत्तु -““ रजोदोषे स्ुत्पन्ने सूतके मृतकेऽपि वा ।
परव्तजश्निमाचिप्रः पुनराधानमरहति ” ॥
इति तदभियुकतस्य गमननिेधकम्‌ । अन्यथाऽग्िमतपदतैय्यपततेः । यानि
तु सूतकादौ पभरवासनिषेधकानि तानि स्मातेविषयाणीति प्रायश्चित्तुतूहसे ।
केविसु--आत्पसमारूढाभरिकस्य गमननिषेधकमिलयाहुः । वस्तुतस्तु रजोदोषे
समुत्पन्न इ्येतद्रचनेऽभिमानिल्नन्तरमपिरब्दस्यान्वयः कायैः । तथा च यथाऽ-
भरियुक्तस्याऽऽत्मसमारूढाभिकस्य च गमननिषेधकं तथाऽभ्रिविरदितस्यापीति ।
एवं च शिष्टाचारोऽप्यनुग्दीतो मवति । ।
आश्नौच आगतोपस्थानं शमेन भवतीति केचित्‌ । एतस्यापि श्रौततवा-
दवलेवेलन्ये । ।
अरणिपकषेऽरण्यारूदस्याप्यमेभरमच्छन्नवदिवद भयंकरमव्रेणोपस्थानं भवति।
एवं समिदारुदस्यमरेषुद्योपस्थानमङ़ृतैव निगमने परलयामुमनानन्तरं मनसती-
होमः सर्मभायश्चित्तं च । अमल्या गमनेऽनाङ्गातत्रयजपः स्ैभायश्चित्तं च ।

* , १च,१त्‌। एतः। २ क. ग, 'तिकाप्र । ३ क. प्निसंयु" ।

८०२ भगोपीनायदीत्ितविरविता -[अन्तरितस्याटीपक्मुमोगः]

अलयागमनोपस्यानाकरणेऽपीदमेव पायितम्‌ । दशरात्राधिकमवासे मनस्वती
होतव्या । ऋत्वधिकपग्रातेऽप्रये वतते चरः । संवत्सरातिपरवासे पविष्ट
देवताभ्यो जुहुयात्‌ । ततराप्रये पवमानाय चरुः सरस्वत भियाया आज्यम्‌ ।
अप्रये पावकाय चरुः । सवित्रे सत्यपरसवायाऽऽज्यम्‌ । अभ्रये शुचये चर ।
वायवे नियुत्वत आज्यम्‌ । अग्रे व्रतपतये चरः । विष्णवे शिपिविष्टठायाऽऽ-
ज्यम्‌ । अग्मये वैश्वानराय चरः । दधिक्राव्ण आञ्यम्‌। स्थालीपाकोक्तंरी-
लयाऽऽधारवत्ततरेणैव यथाक्रमं होमः । अथवा वैश्वानरस्थालीपाक एव कार्थः।
उभयत्रापि भनस्वत्याः सपुचयः । यस्यां दिर्यम्निम॑वति तदभिगुखः स्थिता
होपसंबन्धयुपस्थानं कुयौत्‌ । पत्यौ पोषित पल्न्यौपासनहोपपार्वणस्थारीपाक-
पिण्डपितुयज्गनेमित्तिकपायधित्तान्युतिग्रारा कारणीयानि । उदेशत्यागमात्र
स्वकलैकम्‌ । स्वयं यदि ररजोषती प्रसृता वा तदा लयाग ऋत्विनैव कारणीयः।
आग्रयणं तु-अगनिहोतरीं वै नानाऽऽदयिला तस्याः क्षीरेण जुहुयादियनुकस्े-
नैव । पुनःसंधानग्हदाहादिनिमित्तकस्थाटीपाकास्तु पलयागमनपयन्तं न कायैः
(यीः) । परायथित्ता्स्यालछीपाकपराप्तौ पृणीहुतिः । प्रवासस्य निमित्तं तु धनं
विद्याच, नतु तीथादिकप्‌ । पदयरधनार्जनार्थ प्रवासं कर्ुंमशक्तौ पल्याऽपि
भवासोपस्थानमकृत्यैव तद्र्थं प्रवासः कतव्य एव । होमसंबन्ध्युपस्थानं
तु तयान कार्यम्‌ । व्रताचरणं तु भवल्येव । सर्वोऽपि प्वासवरिधिगौ् कृता-
तः । तत करणे सभ्युदयः । अकरणे प्र्यवायाभाव इति ज्ञेयम्‌ । करणप
स्ैथा कतैव्य एव । इति प्रवासव्रिधिः । ।
अथान्तरितस्थाटीपाकप्रपोगः।

कती पाथिकृतेन स्थालीपाकेन सहाुकस्थालीपाकेन यक्ष्य इति संक.
रप्याभ्नि प्रज्वाल्य ध्यात्वा समिन्नयमादाय श्रद्ध एहीलयादिमाणायामान्तं कृता
पथिद्त्सदहितांन्तरितापुकस्थारीपाककर्मणि या यक्ष्यमाणा देवतास्ताः स्वः
परिग्रहीष्यामि, अगन पथिकृतं चाहा य्य, आ चवोहुत्या यये, अग्न
सिष्टृतं हुतशेषचर्वाहुया यक्ष्ये, एता देवताः सशरो य्य इत्युक्वाऽन्वा-
धाँनसमिधोऽ्रावभ्याधायातरि परिस्तीय, अग्रेरत्तरतो दभान्स॑स्तीयै तेषु दरवी-
माञ्यस्थाडीं भोक्षणीपात्रमुपवेषं चरस्थाखीद्रं मेक्षणदयं ब्रूष इृष्णाजिनयुद्‌-
सलं मुसलं संमागैद मानवञ्लनदमौनाञ्यं समिधं चाऽऽसादयेत्‌ ।

* रजस्वरेति तु युक्ततरम्‌ ।

१क, कतैन्यम्‌ । २ख.ग.ङ.च. प्तंचः। ३ ख. ण, ड, च, "धाने कृत्वाऽपि प ।. ,

[अनेरतिस्ाटीपाकप्रयोगः] संाररत्नमारा । ८०३

असभवेन समोप्यैतं ब्युद्धारं जुहुयादितयाशररावनोक्तपकषौन्तराङ्गीकारे
तरेव चरस्थाटी, एकमेव मे्षणपुद्धरणपात्रद्यमेकं पेति विरेषः ।

ततः पचित्रकरणादि चर्द्रासनान्तं समानम्‌ । व्युदधृल जुहुयादिलेतस्मि-
न्पते-अयमग्नये पथिष्तेऽयमप्रय इति निर्देशः ।

ततोऽपि परिषिच्याऽऽसादितां समिधं तृष्णीपभ्याधायाऽऽसादितेन प्रथप-
चस्पे्षणेन परथमचरोरपहत्य, ' ॐ अनये पथिकृते ए्ाहा ' इति जुहोति ।
अप्नमे पथिढृत इदं ०।

ततो द्वितीयचर्पेक्षणेन द्विती यचरोरूपहय, “ ॐ अभ्रये स्वाहा ` इति
जुहोति । अग्नय इदं ० ।

ततो दरोशव्बोरुत्रा्पात्सषर्सङ्त्त्नमेक्षणेन दर्व्या श्हीता, “ ॐ अनये
छिष्टकते सवाहा ' एतीशान्यां पवीहुतिभ्यामसंसक्ता जुहोति । अप्रये सिषं
छत इदं ० ।

एकत्र भ्रपणपक्न एकमेक्षणंस्यैव स्ात्तेनेव द्रयोधर्षोः कौरस्येनोपहस्य
होमः कार्यः । वहुदैवते कर्मण्यसंयवादर्व्यो मेक्षणेन शदीत्वा तया होमः का्थैः।

ततो मेक्षणप्रहरणं ठृत्वाऽङृत्वा वा परिस्तरणवरिसर्मव्याहूतिहञेपोत्तरपरि
पेकाभरिपूजनसंस्थाजपोपस्थानव्राह्मणमोजनभूयसीदानविष्णुस्मरणेश्वरार्पणानि
शुयौत्‌ । अथवा केवलं पायिषत एव्र करैव्यः। न त्वतिक्रान्तकालः
प्राृतोऽपि ।

यद्यं स्थालीपाक उत्तरपरवण्यपि न इृतस्तदा प्रतिपदादिषु पादङ्च्छत्म-
कपायथित्तपरवकं वैश्वानरस्थाटीपाकं केवलं वा पाकृतेन स्थारीपाकरेन समान-
तत्रं वा ृत्वाऽनन्तरमेव पाधिषतः स्थाछीपाकोऽन्तरितद्विरीयस्थारीपाकेन
समानतश्रः केवलो वा कतव्यः । अथवा वैग्वानरपायिृतावेवासमानतक्रौ
कतेष्यौ ।

वदि द्वितीयोऽप्ुत्तरपवणि न कृतस्तदा प्रतिपदादिष्व्धदरच्छर॑ चरित्वा
वैश्वानरपाथिषृतौ पराकृताभ्यां स्थाटीपाकाभ्यां समानपन्री केवलो वा कृलै-
तावेव स्थारीपाकौ तृतीयेन स्थालीपाकेन समानत्र केवलौ वा दुरयात्‌ ।

यदि दृतीयोऽषयुत्तरपर्वणि न कृतस्तदा पुनःसंभानमेव ।

उत्तरस्थारीपाकपर्यनतं पूर्वस्य गौणकालः । एतदतिक्रम एव पाथिकृतादि
परायश्चित्तं न पुख्यकालातिक्रमे । इत्येकः पक्षः।

१क. श्षाङ्गी । > क. णपः ।

८०४ भटरगोपीनाथदीकषितविरविता-- [गृहस्थस्य गृहकरणप्करणम्‌]

मुख्यकाछातिक्रमेऽपीदं भरायधित्तपिति द्ितीयः प्षः।
आक्षौचादिमखेन ` भार्याया रजस्वरात्ेन वाऽप्वन्तरितस्थारीपाको
द्वितीयाचतु्थीपञचम्यष्टमीनवमीचतुर्दशीषु न कर्तव्यः ।
उक्तं चैतलयोगपारिजात आश्रलायनेन-
८८ नातीतिटिश्चतररां चतुर्थ्या मध्यपश्चके ।
नवम्यां च द्वितीयायां कार्या आहूतयस्तया » इति ॥
मध्यपश्चके, मध्ये पक्षमध्येऽषम्यामिलथैः । पश्वे पञश्चमदिषसे पञम्या
मिल्थः । न च पध्यं च तत्पश्चकं च मध्यपकं ततर, तथा च षष्ठयादिद
शम्यन्तानां निषेध इति वाच्यम्‌ । तथा सति नवम्युपादानवैयध्यापत्तरिति
केचित्‌ ।
नवम्युपादानस्य दोषातिशयपतिपादनात्वेन साथक्यसंभवान्न+ प्स
म्यषटमीदशषम्यन्यतमतियिष्वप्यसंभवे क्रियायां न दोषः । नवम्यां तु स्ेयेवा-
क्रियेलन्पे । आहुतयः स्थालीपाकाहुतय इत्यथः ।
सायणीये प्रनापतिः--“ दर्शश्च पूर्णमासश्च लुपतोऽथ द्वयमेव वा ।
एकस्य पादङ्च्छंस्याद्रयोरर्ं प्रकीतितम्‌ ” इति ॥
श्यन्तसितिस्थाटीपाकमरयोगः ।

जथ ग्रहस्थस्य ग्रहकरणमर्थपराप्रे तदुच्यते ।
तत्रेदं शषसूतरम्‌--
“ शालां कारपिप्यनुदगयन आपूर्यमाणपक्षे रोहिण्यां तरिषु चोत्तेषु " इत्यादि ।
अत्र मासनियमो नारदैनोक्तः-
^“ सोम्यफारगुनवैशालमाधश्रावणका्िकाः ।
मापः सुगृहनिमणि पुतरारोग्यधनप्रदाः "” इति। सौम्यो मार्गशीर्षः ।
* बारादिकपप्यक्तं ततरैव-
« आदिलमेोमवर्जं तु वाराः समै शुमावहाः ।
नद्रादित्यबलं ठव्ध्वा ठरे श्ुमनिरीक्षिते ॥
सम्भोच्छरयादि कतैव्यमन्यन्ु परिवर्मयेत्‌ " इति ।

+ अयं न दोष इद्यत्रल्ो षा नराब्दोऽधिकः । अयं नशब्दो नाऽऽसीत्कपुस्तके स चं
शोद्धा पथात्केनचिष्ठिखितोऽस्ति ।

१क.श्येवनन्रि। २ क. स्येह ।

[गृहमिपरंणधरयोगः] संस्काररलमाला । ८०९

नक्षत्राणि गर्गेणोक्तानि-
५ ज्युत्तरामृगरोहिण्यः पुष्यमेतरकरत्रयम्‌ ।
धनिष्ठाद्धितयं पौष्णं गृहारम्भे प्रशस्यते '” इति ॥

करत्रयं हस्तचित्रास्वातयः । धनिष्ाहितयं पनिष्ठाशततारकानक्षत्रे ! पौष्णं
रेवती.। विस्तरस्तु श्ान्तिरत्नपाायां दरष्व्यः ।

9 अथ प्रयोगः।

कर्तोदगयने शङपकषे रोरिष्युत्तरा(र)फलगुन्युत्तराषादोत्तरा(र)पोष्पदान्यतमे
नक्षत्रेऽसंभवेऽन्यस्मिन्नपि ञ्योतिःशाश्रविहिते नक्षत्रे ज्योतिषिदादिष्टे गदते इत
निक्रिय आचम्य प्राणानायम्य देशकाल संकी शाणं कारयिष्यन्होमं
करिष्य इति संकरप्य गणेशपूननादिनान्दीश्रादानतं कुर्यात्‌ ।

अत्र शाराकरणकर्मणः पुण्याहं भवन्तो हुबन्त्विल्यादिवाक्येषु बास्तो-
ष्पतिः परीयतापिति पुण्याहेदेवतो्धेखवाव॑ये च विशेषः ।

तत ओपासनाधिं प्रजवारय ध्यत्वा समित्रयमादाय श्रद्ध एदीत्यादिप्राणा-
यामान्तं त्वा शाटाकरणाङ्गभूतहोपकपेणि या यक्ष्यपाणा इल्यादि्याहृत्य-
न्तमुक्त्वाऽङ्ृहोमे वरुणं द्राभ्यामित्यादि व्याहूतिदहोमान्तं कृत्वाऽङ्होमनयाचु-
पहोमादिसंस्थानपान्तं तवा तिदज्रहोमपुण्याहादिवाचने छूर्यात्‌

तत्र श्ञााकरणहोमकर्मणीलन्याधानवाक्ये विशेषैः । अत्रापि वास्तोष्पतिः
भ्रीयतापित्येव । नास्त्यत्र वेशेषिकहोमः। जयाद्यस्ते च(स्त्वत्र) वैकरिपिकाः।

ततोऽहतं वासः परिधाय द्विराचम्य देवस्य तवेत्यस्य सोमोऽग्निव विश्वे
देवा वा सविताऽधियेजुः । अभ्यादाने विनियोगः । “ॐ देवस्य त्वा वि ° माद-
देऽधिरपि नरिरति ` इत्यधिमादाय, परिषिखितमित्यस्य सोपोऽवटो यजुः
परिटेखने विनियोगः। ॐ परिटिखित५र० अपि कृन्तामि, [इति] रिः भदक्षिण-
मर्द परिलिखति सङृनपन्रेण द्विसतष्णीमू । एवं मरत्यवटं यावद्धिरषरेः मयौजनं
तावतः खात्वा वटसबन्धिपांसूञ्काखाया अभ्यन्तरं प्रकिरति । उच्छरयणक्र-

[^ १ +> भणे ठ +

मोऽवटानां क्रमः । "ॐ इहेव धगां निमिनोमि शालां क्षेमे तिष्ठति घृतमुक्षमाणा । तां

त्वा शले सुवीराः स्वीरा अरिषटवीरा अनुपतंचरेम॑ । ' इति दारस्थणयोदक्षिणां
स्यूणामुच्छरयति । उच्छिता कृ ]त्वाऽवटे स्थापयतीस्यथेः ।

9.

१कं क्येषु च। र्ण, षः । तत्रा ।३कन्ख.ड. म । द्रा । * क, क, डः
क्षिणा स्थः । ्

८०८ भहगोपीतायदीरितंपिरविता-- [गृहपेशु्मोगः]

छृत्वाऽगरतो द्विजवरानय पूर्णकुम्भं दध्यक्षताम्रदढपुष्पफढोपशोभम्‌ ।
द्वा हिरण्यवप्तनानि तथा द्विजेम्यो माङ्गल्यशान्तिनिरुयं सगृहं विरो " इति॥
तथा -“ वास्तुपूजामङृत्वा यः प्रविशेज्नवमन्दिरम्‌ । `
रोगान्नानाविधान्धेशानशरुते पवंकयन्‌ " इति ॥

अथ प्रयोगः ।
५५ गृहा मा निमीत मा वेषीट्वमूरज बिभ्रत एमि ।
उजं बिभद्ूसुवनिः सुमेधा गृहानेमि मन्ता मोदमानः ॥
येषामभ्येति प्रवपतननेति सोमनो बमुः।
गृहानुहयामहे ते नो जानन्तु जानतः ॥
उपहूता इह गाव उपहूता अजावयः ।
अथो अन्नस्य कीलाट उपहूतो गृहेषु नः ॥
उपहूता मूरिपखाः खायः स्वादुपमुदः ।
अरिष्टाः सरवपूरषा गृहा नः सन्तु सवदा ॥
ऊर्जस्वन्तः पयस्न्त इरावन्तो ह सामुदः ।
अनया अतृष्या गृहा माऽसमद्विमीतन ॥
इति धृतपू्णकुम्भसुवासिनीपुरःसरः सेष्टदेवतः सङुटुम्बो गृहसमीपं गच्छति
“ ॐ क्षमाय वः शान्दे प्रप शिव९ शमम शंयोः शंयोः ” ।
इति ज्योतिषिदादिषटे वूं गृहं भषिदति । ्रवेशानन्तरमस्मिन्दिने कलं
नैव करोति । । |
“५ ॐ गृहानहर पुमनप्त प्रपयेऽवीरघर। वीरवतः सुशेवान्‌ ।
इरां वहन्तः भुमनस्यमानाक्तेष्वह५ सुमनाः संविशामि "” ॥
इति गृहमथ्य उपविशति ।
^ ॐ विश्वा उत त्वया वयं धारा उदन्या इव | अतिगाहेमहि द्विषः ” [इति]
भार्या समीक्षते । भार्यादरिते स्ये युवाभ्यामित्यूहः । मार्याबहुतवे यष्मा-
भिरिति । नैतदहरागत इत्यत्राऽऽगत -इति वचनं प्रामान्तरादागतस्यानाहिता-
्ेरप्येतत्यवेशचनविधानमितिख्यापनार्थम्‌ । तसमाक्तनगृहपवेशषने प्रामान्तरादाः
गमने चेदं विधानम्‌ । केचिन्रूतनगृहमवेश एवेच्छन्ति । तन्न । ग्रहानीक्षेताप्य-
नाहिताभिरिदयाश्ररायनसूत्रेऽनाहितङ्नरपि प्रामान्तरादागतस्य भरवेशनदै-

१. ग, तृषा । २ ग, शरेष्ठदेवतः । &. च. स्वेष्देबतः। ३ क. सुमृदूते । * क. ४,
षीरत॑मः।.५ च. "तिन्वास्या" । ६ क, शद्‌" ।

(म

पपतुः] संस्काररत्नमाला। ८०९
नात्‌ ! भे त प्रामान्तरादागमन एवेच्छन्ति । तदपि न । उक्तं गृहमपदन-
मिसा्वलायनपूत्रविरोधात्‌ , तस्ादुभयाथतैव युक्तेति जेयम्‌ । सजी कृतग्ह-
प्मेपऽ0दं विशानम्‌ । एकस्याः शालाया दरयो सन्नीकरणे तु-उक्तविधा-
रन तथ+ दशं शमयित्वा प्रेद; कतेष्यः ।

ततो गणरपापूजनं पुण्याहवाचनं च कार्यम्‌ । अन्यदपि कुराचारमप्ं
चेदपि कतैन्यप्‌ ।

इति संस्ाररत्नमाछायां बास्तुकरणवास्तुशमनवासुपवेशपभरयोगः ।

-सयोकोपशश्रीमत्साभिचिद्धाजपेयपोण्डरीकयाजिसर्वतोमुखैी-
जिगणेशदीक्षिततनूजमषगोपीनायदीक्षितवरिरचितायां `
सलयाषाटहिरण्यकेशिस्मातंसंस्काररतनमा-
खायां सप्तदशं प्रकरणम्‌ ॥१७॥

पमाप्रोभं ग्रद्यस््प्रथमप्रश्रः ॥ १॥

'्ा्िमगपदिदमत्र संसकाररत्नमालाया; परवार्थम्‌ ।

1116 ।\(1 | ,3 1/4.
९9 बनल ।५७ा -
0 | `" (> ४
= = ५.1१. .5- च

19

+ ` ॥

> 133