१६ 0नन५१6४ 5451
[,, 3-1-4१, ५५) ६14}; 3
[ (` ] १ च, 2१२ ०.

भ्न्थनाम । प्रल्यम्‌।

० आ
२९ उपनिषदां समृच्चयः-मानारायणरकराननृरृतेरोपिकासहितिः६ १२
६० नमिंहपुवां्रतपनीयोपनिपतू-मध्यायुयेता। ,.. १ १२
६१ बृहदारण्यक पनिषन्पिताक्षरा-ीनिन्यानन्दुमूनिषिरकिता। २ १२९
३२ एेतरेयव्राह्मणम-सावणमाप्यसमेतम्‌ । मागद्रयामकम्‌ ...१० १०
६३ धन्वन्तरीयनिधण्टुः-भाविन्वन्तरिविरकितः। वेचकमन्थः ६ (
३४ श्रीमद्धगवदृगीता-गकमाप्यपिता | ,,, ,..' २ .
३४ श्रीमद्धगवदीता-सवीकरफरमाप्येपिता । ,.. ,.. ६ ४
३५ संगीतरतनाकरः-राङ्गदेवहनः सरको द्िभागः। गानराखम्‌। १० ४
३९ तेत्तिरीयारण्यकम-सायणमाप्यममेतं मागद्रयासकम । ९ १
३७ तेततिरीयवाह्मणम-मायणमप्यममेतं भागत्रय।सकरम्‌ |... १४ ८
४८ एतरेयारण्यक्म-सायणमाप्पमह्िम्‌ | ... ,.. ३ ०
६९ संस्काररत्नमाल्य-मापीनाथमदूट्रिराचता । भागद्रसालिका। १२ ८
४० संध्यामाप्यसमृस्वयः-खण्टगजनरीकरप्णषण्डिरादविपरणीतः। २ ०
४१ अधिपृराणपू-महःपव्यासप्रणीतिम्‌ | मदापृयणम्‌ ,., ५ ४
४२ तततिगीयमंहिना-सायगमाप्यसमेन। ! भागनवक्रामिका । ४८ १०
४३ वैयाकरणमिद्धानकारिकाः-मदजीपीक्ितख्नौः सीकाः। ० १२

४४ श्रीमद्धगवदीन्ध-साचमाष्यसेमता । ~ 2 ८
४५ श्रीमद्धगवद्रीता-मधृसुदनशरीपरह्तटःकेपिना। भ ्
४६ याज्ञवल्कयस्प्रतिः-अपराकहनरीकारहिता मागदुयान्मिका । १३ 9
४७ पातञ्जलागसत्राणि-माध्यवृिनयौ समाति । ,. ३ °
४८ स्मृतनिां समृच्चयः-अङ्खिरःपमूतिमपरविनिस्पन्यानकः | ५ ०
४९ वायुपुराणमू-महर्षिवयासप्णीरम । महापुगणम्‌ । ,., ४ १२
५० यतीन्द्रमतदी पिका-श्रीनिवा९द्‌ सिहता । प्रकागर्ीकोपेता । १
५१ सर्वदर्ानसंग्रहः-माधवाचयिपर्णनः। ˆ = 2

५२ श्रीमद्णरमीता-नीटकण्टस्तर्दकोपेता । ,.. ... २ ` ०.
५३ सत्याषाटश्रातम्‌त्रम्‌- सत्याष्ठतिरविदं मागददकातसकम्‌ ।२८ ५
५४ मत्स्यपुराणम्‌-पीमदैपायनमुनिप्रणीतम्‌ । महापुराणम्‌। ६ ०
५५ पुरुषार्थचिन्तामणिः-भषमरङतयुपाहविष्णुमहतः। ४ °
` ५६ नित्याषोडर्चिकाणवः-मस्छररायोनीतरीकासहितिः | ३ ८

| क | [३]
न्थनाम । | मूल्थप्‌ ।

० आण
५७ आचारभूषणम्‌-हिरण्यकेश्याहनिकमोकोपाहत्यम्बकटतम्‌ । ४ ६
५८ आचारेन्दुः-परटिरव्युपाह्यम्बकविरवितः । . ¢ ०
५९ श्राद्धमज्ञरी-रेककरोए़हवापुमटविरविता । . २ <
६० यतिधर्मसं्रहः~-विपरशवरसरस्वतीठतः । ... ॥ १ १२
&१ गोतमगप्रणीतधमंसूजभ्‌-हरदत्ङ्तदीकासमेतम्‌ । . २

[4
६२ ईरदाकेनकटप्रश्रमुण्डमाण्डुक्यानन्दवह्वीमगपनिषद्‌ः-सदीकाः२ ८
६३ छ न्दोग्योपनिषत्‌-रङ्खरामानुजविरवितप्रकाशिकेपिता। ३ १२
६४ व्हदारण्यकोपनिषत्‌-रङ्गरामानुजविरचितप्रकाशिकेोपिता
६५ शाङ्ायनबाह्यणम्‌-कगवेदान्तगंतव प्करटगाखीयम्‌ । . ..
६६ काव्यप्रकाङाः-उदचयोतयुतपदीपसहितः

६७ ब्रह्मसूजाणि-रीषिकासमेतानि ।

६८ बृहद्रह्यसंहिता-नारदपश्चरावान्वर्गता ।

६९ ज्ञानार्णवतन्बमू-ई्रपीक्तम्‌ । तस्र रान्चग्रन्थः ।

७० स्प्रत्यर्थसारः-प्रीधरावार्थविरवितः । ।
७१ बरहयोगतरङ्गिणी-त्रिमहमदटविराविता मागद्रयोपेता। १
५२ पारमाषन्दुर्‌खरः-उदयनाथरतगदाख्यदाकायतः ।

७३ गायजीपुरश्चरणपद्धतिः-भीमन्छंकराचाय॑विरविता ।

४४ द्राह्यायणगरह्यसचग्रात्तिः-रुद्रस्कन्द पणता ।

७५ ब्रह्मसूजमाप्यार्थरतलनमाला-पुत्रह्ण्यविरविता ।

७६ ईरकेनकटठोपनिषदः-दिगम्परानुचररूतम्याख्यापमेताः ।
७७ वेदान्तसत्रमुक्तावाठेः-त्रहञानन्दसरस्वतीविरविता । ... २
७८ जिस्थलीसेतुः-नारायणमदरविरपितः ।

७९ छन्दोग्योपनिषत-मि्क्षरन्पाख्यासमेता ।

८० वाकयवृतिः-भ्रीमच्छंकराचायछ्ता सरीका ।

८१ आश्वलायनश्रौतसू्मू-नारायणस्पवृत्तिसमेतम्‌ ।

८२ बह्मसूजवात्तः-हरिदीक्षितविराकैता ।

८३ संक्षपरारीरकम्‌-ग्याख्यसिहितं मागद्योपेतम्‌ ।

७४ अदवेतामोदः-अम्येकरोपाहवासुदेव शाचिप्रणीतः । ,,*
८५ ज्योतिर्निबन्धः-रुरमहाटभीरिवराजविरवितः । ,,*

० ~ ~~ ~ न्ड _-& ~~ ५
2
७ ० (€

"+ च ~> ~ ९

~ ४ =^ + (ट ०0 ९ ५

11६ 111705४4] 5457
धर्वितिः ।, 1, + 8, (1614011 ¬

आनन्दाश्रमसंस्कतम्न्थविंलि५०^०.
्न्ाङ्ः ३९

भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता

सस्काररत्नमाख ।

उत्तरार्धम्‌ ।
( ग्र्यसूत्रस्य हितीयः प्रश्रः )
( द्वियो भागः)
पुस्तकमेतत्‌
वे श्ा० रा “ काश्चीनाथ श्चाघ्नी आगाशे
इप्येतेः, वे° शा रा०“ बाबा शाघ्नी
फडके › इप्येतेश्च संसोधितम्‌ ।
तच
हरि नारायण आपरे
इत्यनेन
पुण्याख्यपत्तन
आनन्दाथ्मपमुद्रणाखय

आयसाक्षरैधदयिता
प्रकाशितम्‌ ।

शाखिवाहनशशकाब्दाः १८२१
चखिस्ताव्याः १८९९.

( अस्य सर्वैऽधिकारा रानशाप्तनानुप्ारेण खायत्तीकताः )
मूटयं रूपक चतुष्कमाणक चतुष्करं च ( र१४अ०४ )

अथ संाररलमारान्तर्मतविषयानुक्रमगिका ।

विषयाः
मङ्गलाचरणम्‌
सूत्रभाष्याथवलोकनपूरवैकसंस्काररत्नमाल-
विरचनप्रतिज्ञा...
प्रन्थरचनाप्रयोजनम्‌ ,
व्रिद्रसरार्थना
संस्काराः
गौतमसूत्रोक्ता गभौधानाद्यशचत्वारिशत्सं-
सकारा दयाद्योऽावात्मगृणाश्च, एतै-
युक्तस्य ब्रह्मसायुज्यप्रात्तिकथनम्‌, दर्बो-
धसंस्कारनामा्थङ्थनम्‌, दयादिरक्षणम्‌
वैवानसोक्ताः सप्त पाकवज्तसस्थाः, अ्ति-
रःस्मृत्यक्तपश्चपिशतिर्म॑स्काराः
संस्कारनिदयत्वक्रथनम्‌, नैमित्तिकसंस्का-

रक्रथनम्‌ ॥
दद्रस्यामच्रकाः क्रिया इलयत्र ज्ञापकम्‌,

ख्रीणां विवाहमिन्नाः संस्कारा अमन््रका
इलयधेप्रतिपादिका स्मृतिः, त्ैर्वणिकाना-
मेव होमविधानम्‌
संस्ारफछानि
परिभापाकार्किाः
धनिकादिलक्षणम्‌
दक्षिणाथद्रव्येयत्ताम्यवस्था
मुख्यकल्पसमर्थनानकत्पाङ्गकिरे फलाभा-
वकथनम्‌ , वित्तशाग्य दोषोक्तिः
कुशाहरणादिविधिः
कुशग्रहणकालः, प्रय दर्भच्छेदनासंभभर
कालान्तरक्रथनम्‌
४.१ [व्व
कुशच्छेदनविधिः
केदनीयकृशवक्षणम्‌ , लयाज्यकुशाः

००५ १०५

प्न्थश्षोधनार्थं

००५

१०५

०००४

411 107705१४
5 [५1 4।
#
धिम्‌
पुवाधेम्‌ ।
ष्टम्‌ विषयाः पृष्ठम्‌
१ अल्याज्यकुशाः, द्वि जैहेस्ता्यां"नङ्पन्यि-
युतदर्भपपित्रके- धार्ये इत्यर्थकाश्रिवच-
१ नम्‌, वतुलग्रन्धितरहममरन्ध्योलक्षणम्‌ ... १७
पवित्रलक्षणम्‌, पविच्रदभसंद्या, प्रवित्र-
पातप्रायाश्चत्तम्‌ ५ ४५ 4४
> |परवित्रतयागे.- विशेषः, कुशप्रतितिषयः,
यज्ञियपात्रश्क्षा यज्ियपात्रलक्षणानि च,
खुवनुब्रोलक्षणम्‌ भ १९
आज्यस्थाली लक्षणम्‌ न्न "9
सघग्टक्षणम्‌ २१
कपाठलक्षणम्‌ „= २२
शम्यालक्षणम्‌, मण्डनोक्तं स्वलक्षणम्‌ ,
| चरुस्थार्ललक्षणम्‌ , मेक्षणलक्षणम्‌, ... २३
* पात्रञ्यद्धपकारः .... २४
द्रव्यशुद्धिपकरारः -. ~ २४
द्रव्य प्रतिनिधिनिह्पणम्‌, दक्षिणामानम्‌ ,
५ वरारकताम्रराप्यक्रमुवरणरजतभदन
मानस्य वश्चविधल्रकथनम्‌ , पचदिधिमा-
नेन गवादिम॒ल्यकथनम्‌ , ... २५
७ मत्यामावे प्रतिनिधिनिरूपणम्‌, कमीदौ
१ मणेशपूजनस्याऽऽवदयकता, पूजाया
१३ द्ंविध्यम्‌, 5 ... २७
स्वस्तिवाचनम्‌ = ब
"| वैदिके ताचिक्े च कर्मण्यादौ स्वस्तिवाच-
नस्याऽऽवस्यकता २८
ए संग्रहोक्तस्वस्तिवाचननिमित्तानि, वणान्‌-
॥ २९

'ा +
१६ स्वस्तिवाचनातपवंकतंम्योक्तिः,
१६ लयो; परिमाणम्‌

सारण वाधावरषः ०५
प्रत्यप

२ विषयानुक्रमणिका ।

विषयाः पृष्ठम्‌ विषयाः
दक्षिणकलशचालनानिषेधः, कलदाधातवः अप्नेररण्यादिजत्वेन प्रदीप्तबहुलाङारमय-
पञ्च रत्नानि च, पञ्च पष्ठवास्तवचश, त्वेन च योग्यत्वकथनम्‌, अभि प्रणयन-
सवौषधिगणः ... „ल „= ३१ पात्राणि... 9

कमेदेवता बौधायनोक्ताः ... “~. ३२ अभिस्थापने वाग्यमनियमः, कमैविरो-
पुण्याहवाचनविधिः ३२ पतोऽभिनामानि"* “* ४

भक्षतश्न्दा्थैः ... “ज ... ३३ ध व ए
र गोग .... ३४ अग्रोक्षितेन्धनानिषेषः, भभिपरवोध
+ १ नियमः, अगनरवेणुस्पशौनिषेध ४

त 1 अभिप्रवोधने व्यनि, प्रतिष्टपितभर्प-
कलकद्टयेऽपि वरुणावाहनमिति केषांचि- स्थानविधिः, अभिध्यानावङ्यकता, परि-
न्मतस्य प्रद्नम्‌ ,, „+. सतरमादििषिः ..* ४
अभिषेकमन्राः ... .. ... ३, 1 ब्रह्मायतने कुशस्त-
ही ल, रणदिविधिः . इ
नान्दीभादतिभिः + ।इध्मकाषटसंस्या तत्सेनहने च
नान्दीघ्राद्धकालः... ५ सम इषमतकषः, परिभिस्वरूपम्‌
नान्दीध्रद्धाधिकारिणः ... ६ इधमपरिषीनां परिमाणम्‌... ।
नान्दीधाद्पावैणविचारः ५ ४ दुल्बकरणम्‌, पात्रासादनादिविधिः, ब्रह्मो
मातुकापूजनपयोगः .--- ४३ पवेशनादि
वैश्वदेवकरणे रोषः ,. „+ भथ व्रह्मालामे प्रतिनिधिः, पवित्रकरणादि
नान्दीश्राद्धपरयोगः .... ४४ प्राक्षणीसंस्कारादि 1 ६
अभ्युक्षणलक्षणम्‌ , आज्यविलापना
कुमो त १
वेऽस्कुरारोषपणस्याक्षियो्ति . भ्िकरणे तृणनिरसनविरेषः, परिभिप-
रिधानारि ६४

अभिषुखविधिः ए पराप परिषेकादि
गन्यायतनदेशादि, भृगुरप्रमाणम्‌ -.. *९ समिदधोमे विरोषः, वधारणे विशेषः

साङ्गायतनोक्िः, अग्न्यायतननिमौणप्र- सोम्यमरियतरथलक्षणम्‌ , आघारहोमादि
कारः, स्थण्डिलमानम्‌ 2 ५० कमेसमद्विसंपादकमृत्तरं तश्रम्‌
सुममाणम्‌, अरलिप्रमाणमू्‌, प्िकताल अगनेजनहवायां दोमकपत्यत्वप्रतिषादनम्‌
शा व ५१ जिह्वानामानि, उत्तरपरिषेकादि
सिकतादोषाः, च्छायमानम्‌, प्ाक्परिषेचनातकर्तव्यानां धर्माणामुक्ति,
भाहतिमानेन कुषडस्यण्डिकमानम्‌ .. ५२ प्रायध्िततहोमकालः श
अगन्यायतनस्कारः, आयतनस्य गोम- अभिपूजनम्‌ , भस्मारणारि =.
येनोपकलेपनादिकं तारणं च... ... ५३ ि

रेखलेबनप्रकारः, अवोक्षणादि ... ५ अग्रिुखपरयागः ....
उद्धननेष्टेलनादिविचारः... ..“ ..* ५५ आचारप्राप्तमन्वाधानम्‌ ... „^+

रेखलिलनसाधनानि, अवोक्षणक्षणम्‌ ,. ५६ अन्वाधानसमिदधोमः, आत्मनयोरहणम्‌
अप्िस्थापनकिधिः .... ५४७ परिधिपरिमाणम्‌ , ब्रह्मणो वरणम्‌ ...

श्ण्म्‌

५५७

६०५

६१

६२
६३
६४
६५

६६
६७
६८
६९

9
७१
७२
७३
॥
७६

४४५७

७८
७९
७९
८१

€

121

७62८ 119 पजन्य दत +

| .1> - + १141481, ~;

विषयायक्रमणिका । ३
विषयाः पृष्ठम्‌ विषयाः श्यम्‌
दुवादिसमार्जनायाज्योद्रासनान्तः प्रयोगः ८५ प्रायधित्तम्‌, भौपासनदयमे देवताषिप-
परिषेकायुत्तराघारहीमान्तः प्रयोगः <६ यये प्रायधित्तम्‌ * १०२
सामान्यवैशेषिकप्रथानहोमौ, उत्तरङ्गाणि < हविदोषाः ४ ,..१०३
जयोपहोमः “^ ~ ८७ हविदोपि मायभित्तम्‌ ....१०४
अभ्यातानहोमः ... “ ८८ इविरुत्सेकमायभित्तम्‌ .... १०५
रषरशत्सषटढद्धोमौ ८९ यागान्वाधानयाेध्ये सूर्यचन्रप्रहणे! प्राय
परायश्ित्तहोमः ९० धित्तम्‌, वानस्पत्यपात्रभेदने भ्रायि-
४ त्म्‌, म॒न्मयपात्रभेदने प्रायधित्तम्‌,
नतो सवादित्रः - १ यर्व्कचित्पात्रमेदे प्रायधित्तम्‌, निरूढा-
पूणेपात्ररक्षणम्‌ ~“ ~ ९२ मेरविनाशने प्रायश्चित्तम्‌ ... ५१०
सर्वदर्विहोमाणामेष कल्प इतिसूत्रव्याल्या ९३ स्विष्टकृदाहुतेः प्रधानाहृतिसंसगे प्रायाश्े-
अग्निमुखसंबन्धिविशेषरिचारः ९४ ततम्‌, भन्वाधानोत्तरं स्वो स्वाम्य
म 1 धित्तानां तविजां रेतःपाते प्रायधित्तम्‌, प्रारव्ध-
केमसधानायमायावत्तान कमणि नैमित्तिकविरामे प्रायधित्तम्‌ ... १०६
सेग्रहकारिकाः - ९७ अन्तरागमनप्रायधित्तम्‌ ....१०६
परयक्षातीन्दियभेदात्मायश्ि्ैविध्यम्‌ , अन्वाहितामरः प्रयाणम्रापतौ कतैव्यताक-
प्रायधित्ताहुतिलक्षणम्‌ थनम्‌ . १०६

भ्रायित्तक्रालः, प्रायित्तवरिशेषानुक्तौ स्वै-
प्रायध्चित्तकथनम्‌ , पात्रानुक्तौ होमसा-
धनकथनम्‌

ईष्टिस्थाने स्यारीपाकः, पूणा हृतिप्रकारः,
प्रतिनिधिस्वीकारः, मश्रस्वराक्षरादिलो-

हुतौपासनाहृतिद्न्यस्कन्दने प्रायथित्तम्‌ ,
पयौपासनहुतौ स्थाल्याः सवणे प्रायधिः
षम्‌ , दोमक्राला्यये प्रायधत्तम्‌

होमविच्छेदे प्रायश्चित्तम्‌ , भस्तमित्रान्त्या
होमे प्रायधित्तम्‌ , उदितश्रान्या होमे

पप्रायशित्तम्‌ ५९| प्रायधित्तम्‌ 3५६४
परिस्तरणादीनां दादच्छेदोपधातविनाहा पूर्वाहुतेरुपयुं्तराहुतिस्कन्दे प्रायधित्तम्‌ ,
नेषु प्रायधित्तानि, इध्मसमिधां न्यना प्रादुष्करणकालस्यातिक्रमे प्रायधित्तम्‌ ,
धिकरत्वे प्रायध्ित्तम्‌ , अग्न्युपघाते प्राय ओपासनहुतौ द्वितीयाहुतिविस्मरणे प्राय-
श्ित्तम्‌ , अम्रौ स्वयंप्रज्वछिते प्ायश्चि शित्तम्‌, भौपापनाहतेः स्वकलिऽनारम्मे
त्तम्‌ , प्रणीतादीनां स्कम्दनरोषल्लवेषु प्रायशित्तम्‌ ५ १०९
प्रायश्चित्तम्‌ , आयतनाद्राहिरग्न्यत्सर्पणे पिण्डपितृज्ञादयय प्रायधित्तम्‌, भौपासना-
प्रायश्चित्तम्‌ . *** १०० म्मेगैमने प्रायश्चित्तम्‌ , अपोढ वतमाने
भ्रौतगृह्यभनिसानिध्यादायतनादङ्गारस्य मुख्य.गन्यनुगमने प्रायधित्तम्‌, शान्तिका-
बरिष्पतने कस्मावतित ददयज्ञान प्राय- दावग्न्यनुगमने प्रायशित्तम्‌ , उपनयनेऽ-
धित्तम्‌ , निर्वापादृध्व॑माज्यस्कन्दने गन्यनुगमने प्रायश्चितम्‌, विवदहिऽग्यनु-
प्रायधित्तम्‌ क -* १०१ गमने प्रायश्चित्तम्‌ ००११०

निवौपरादावविदितदेवतायोजने आयि
त्तम्‌, स्वाहाकाएप्रदानयोविपर्यासे प्राय-
धित्तम्‌ , अवदनद्रग्ययागदेवमच्रविपय॑ये

अपरैः कुणपोदक्यादिभिः संसर्गे प्रायधित्तम्‌,
गृह्याभिद्रयसंसरगे प्रायशित्तम्‌ , एथग्गत।-
ग््येकदेशस्य लोकिकामिना श्रौताधिना

विषयाः
वा संसर्गे प्रायश्चित्तम्‌, वनदाहाभितंसर
प्रायधित्तम्‌, रषाभिसंसर्े प्रायधित्तम्‌ ,
सूतिकानलसंसम प्रायधित्तम्‌, ैुतानल-
संसर्गे प्रायथित्तम्‌ , स्थालीपाकतिपत्तौ
प्रायधित्तम्‌
पर्वैणि त्रतरपे प्रायधित्तम्‌ , परवण्यायौ ऽ-

विषयानुक्रमणिका।

पृष्ठम्‌ विषयाः पृष्ठम्‌
अधिदेवतावाहनस्थापने ०५.१७९
प्रत्यधिदेवतावाहनस्थापने ... १४२
करतुसेरक्षकदेवतावाहनस्यापने... ...१४ब्‌
लोकपालाबाहदनस्थापने इ ०.०१

.,१११ प्रहपजने वल्लगन्धपुष्पधुपदीपा ,.१४७

म्रहपूजने नेवेयफलादि प्रदानम्‌ , कलश्-

श्रुपाते प्रायधित्तम्‌ , पवित्रस्य विनाशे स्थापनम्‌ १४८
प्रायधित्तम्‌, हिरण्यस्य विनाशे प्रायाश्चे- कल्दाराधनम्‌ ,.. ...१४९
ततम्‌ , स्वकीयगृहदाहे प्रायश्चित्तम्‌ , अन्वाधानम्‌ ... १५१
प्रातःज्ञानं विना होमे प्रायाधित्तम्‌ , लोकपालादिदेवताबलिदानम्‌ ... 0
सुतकान्नस्यादने प्रायधित्तम्‌ , भायाया आदित्यादि्रददेवतावलिदानम्‌ 4
गोवौ युग्मभरमूत्व प्रायश्रितम्‌ “ ११२ क्तुसैरक्षकृदेवताबलिदानम्‌ ... ...१५८
स्नातकस्य गोयुगमग्रसूत्वे प्रायश्चित्तम्‌ , षत्रपालबलिदानम्‌ , परणादतिहोमः ...१५९
स्वस्य तशब्द्रुतौ प्रायश्चित्तम्‌ स्थाली- प्रेयोप्रहणम्‌ , यजमानाभिषेकमण्राः ... १६१
पाके त्वतिक्रान्ते प्रायधित्तम्‌ , अन्यापरौ विभ॒तिधारणम्‌, ऋलिग्भ्यो दक्षिणाप्रदानं
स्वयैयजने स्वाप्नावन्ययजने वा प्रायश्चि तन्मध्राश्च ५ - 9
० „ “११९ उत्तरपूननपीठदानाविसर्जनानि, आज्यावे-
प्रायश्चित्तमच्राणामृष्यादि -..-११४ क्षणदाने . १६३
मिन्दादिगणः ..११८ उपनयनप्रकरणम्‌ १६४
द्गादिगणः ,... १४९ उपरनयनाधिक्रारिणिः,दृद्राणामुपनयनाभाव-
ध दि = स _ | प्रदकनम्‌, उपनयनस्य त्रह्मजन्मत्व-
शास्नान्तराक्तपरायाश्त्तान १२ कथनम्‌ ... ध छि
्रहयन्ञः ....१२३ ल्नीणामुपनयनप्रतिषेधः, द्गीणां विवाहस्यै
काम्ये मण्डपकुण्डदिनिलयत्वकथनम्‌, ... १२३ वोपनयनरूपतवकथनम्‌, ब्रह्मवादर्नीनां
कुण्डमण्डपयोनानां लक्षणानि ... ,.१२४ स्ीणामुपनयनस्य युगान्तरविषरयत्वप्र-
सापवादमभ्रिचक्रम्‌ ,-१२५ द्नभू ९.१५
आहुतिपातः ..१२९ उपनयनक्रालः ....१६५
म्रहुपीटरचनाप्रकारः ,.१२६ उपरनयनपदस्य योगरूढत्वप्रदशंनम्‌ १६६
नाममनच्रलक्षणम्‌ , देवतामूलमच्रस्वरूपम्‌ ... १२८ काम्योपनयनक्रालः , उपनयन कालातिक्रमे
ग्रहमखभरयोगः .. १२९ प्रायधित्तम्‌ ०० १६७
आचार्योदिवरणम्‌ उदकोपस्पशनावर्यकता, स्वस्य पितपि
१३० तामहयोरनुपनीतले ब्ह्मतुलयत्वकथनम्‌

कुण्ड।वयवेषु देवतानामावाहनम्‌

सवेतोभद्रमण्डल्देवतावाहनम्‌ १३१

मण्डलदेवतापूननम्‌
अग्न्युत्तारणपवकप्राणप्रातष्ठ
नघग्रहायावाहूनस्थापने

१०४

००१३८

तेषरामभ्यागमनादिवजनग्रदशनम्‌ , एतै-
षामिच्छतां प्रायधित्तोक्तिः, उदकोप-
१२९ स्पर्शनमन्ना „ १६८
१३७ स्वस्य पितामदादीनां ्रयाणां चानुपनी
तते सर्वेषां इ्मसानतुल्यत्वं पुवेवदभ्या-

विषयानुक्रमणिका)

विषयाः पृष्टम्‌
गमनादीनां वरजनं प्रायशध्ित्तं च धर्म-
सूत्रोक्तम्‌ . १६९
उपनयनेऽयनादिनिर्णयः ,.. १७
उपनयने ज्येषठपूत्रस्य ज्येष्ठमासनिषेधः १७
उपनयने विदहिततिथयः १७२
उपनयने वारनिर्णयः, उपनयने शाखाधिप-
वण।धिपबलावद्यकता ... ... १७५
उपनयने चन्द्रताराबलायभवे दानं गुखब-
लावहयकता च... १७६
उपनयननक्षत्राणि ५ न

१.७८

उपनयने योगकरणदिनभागव्यवस्था ...
उपनयने निमित्तविशेषेण निपरेधः, उपनय-
नदिने एूवेसंध्यायां मेषगर्जने सवस्यैवोप-
नयनक्ियाककापस्य निपरषे प्राप्ते नान्दी-
श्राद्धोत्तरं वेदारम्भरदितसर्वोपनयनस्य

क तंव्यतोक्तिः ... द ., १७९
उपनेतारः ८ ..१८०
पित्रादुक्ताधिका्यभावेऽन्ये कतौरः,
आचार्यादिशब्दा्थः .-. १८१
मातुगेरीयस्तवम्‌, भविदरत्कर्तैको पनयने
दोकषीक्तिः ... ध ... १८२
अ टपनत्रोरधिकारसिद्धशै प्रायधित्तम्‌ ,
आचायेस्य गायग्युपदेशाधिकारा्ं द्राद-
शसहख्रगायत्रीजपादि १८३

उपनयनोपयोगिपदाथनिरूपणम्‌ १८४

सण्डपपरिमाणं वेदिपरिमाणं च १८
उपनयने मात्रा सह भोजनम्‌ १८५
उपनयने मेखलाजिनद्ण्डोपवीतकारिसूत्र-

कोपीनधारणविधिः .. १८६
यज्ञोपवीतनिर्मौणधारणयोधिरोषः =... १८०
सूत्रोक्ते उपवीतनिमौणधारणविधी,

संक्षिप्तो यज्ञोपवीतधारणविधिः ... १८८
कौपीतकिशाखास्थयज्ञोप्वीतधारणमच्रः,

यज्ञोपवीतशब्दाथं व , १८९
ब्राह्मणस्य विहितं वासः १९०
अदतलक्षणम्‌, वासोधारणानन्तरमाचम-

नावद्यकता, उत्तरीयार्थमजिनधारणम्‌ ,

विषयाः णृष्ठम्‌
प्रावरणपयौप्तोत्तरीयाथोजिनासंभवे न्यून -

परिमाणविधिः ... ५२५ १९१

मेखलालक्षणम्‌, मेखलानुकल्पः... += १९द्‌

दण्डे विदहितवृक्ाः, दण्डलक्षणानि ... १९३
कचैलक्षणम्‌, उपनयनारम्भोत्तरं मृतके
प्राते विसेषः, चिवृद प्रहे मसूत्रं सन्याख्या-
नम्‌ । ०० १९५
तरिवृदन्नद्योमविचारः १९५
उपनयनपरयोगः .... --१९७

७
अधिकारसिद्छर्थं बदूपनेठकटैकप्रायधित्तम्‌ १९५

| स्वरितवाचन।दि मण्डपदेवतास्थापनान्तम््‌ १९८
मण्डपदेवतापूजनप्रतिष्ठापनादि क १९६
वेदिनिर्माणतकारः $ ५. २००
मातृमोजनादि, पुराणोक्ताचमनम्‌ , उप-
नयनहोम।थमभि प्रतिष्ठापनादि „= २०१
ब्रह्मवरणादिपरिधिपरिधानान्तम्‌ , उपी-
तधारणम्‌ , उपनयनदोमः ... रण्ये
अरमारोहणादि मेखलाबन्धनान्तम्‌ २०३
कृष्णाजिनपरिधानादिदधिप्राशनान्तम्‌ २०४
कुमारावेक्षणादि माजेनान्तम्‌ , प्रधानो-
पनयनम्‌ ...
प्रधानो पनयनविस्मरणेऽछिलक्रमावृ्तिक-
थनम्‌ , आचाराये यन्ञेनेतिमच्राशी-
दानविधिः, कृमारदक्षिणहस्तग्रहणम्‌ ,
आचार्यकनरृकः कुमारोपदेशः ~ २०६
हदयालम्भादि कपक्रादिदेवताप्रदानान्तम्‌ २०७
पुनरुपनयने विशेषः, ब्रह्मचारिकर्वृकसमि-
दापानप्रयाग 64
अग्न्युपस्थानादि, गुरवे वरदानम्‌, वरप्र
तिग्रहणमच्रः, सूयौय कुमारसमपैणम्‌
स॒योपस्थानम्‌ , कुमाराय दण्डभिक्षापात्रप्र-
दानम्‌, आचायकतकं कुमारस्य भिन्षा-
चर्यप्रवततनम्‌, त्रिश्रदन्नहयोमप्रयोगः ...
उ्याहृतिदहोमवारुणीदोमादिसहितो दहोमप्र-
योगः, आपूर्विकतच्रेण त्रिवृदन्रहोमः. ~
कुमाराय त्यहत्रतोपदेशः, कुमार करतृकमा-
चायाभिवादनं तत्पकारश्व
कुमाराय गायत्युपदेशः,

२०५

२१२

२१४

ब्राह्मणभोजनं

विषयाः प्रष्म्‌
भुयसीदक्षिणादानं च, कालगप्राप्तमध्या-
इसंध्याकरणप्रततिपादनम्‌ ...
संध्यास्वरूपम्‌, ब्रह्माभिन्नमायत्रीदेवताचि-
न्तनविधायकं व्यासवचनम्‌ „ २१६
सेध्यास्वरूपं पराशर्रोक्तम्‌, संध्यात्रैवि-
ध्यम्‌, संध्यान्नयकरणविधिः, कालमेदेन

२१५

५०५

देवताया नामादिभेदो वणैभेदश्च ... २१७
संध्यादेवताध्यानम्‌ , संध्याक्रालनिर्णयः... २१८
सध्यागौणकालः, संध्यदेरानिर्भयः २१९

सध्यापरयागः ,...२२०
आचमनप्रकारो धमेसुत्रोक्तः, त्राता

स्वरूपम्‌ ... + „ २२०
भाचमनीयोद्ककथनम्‌, वणविशेषेणाऽऽ-

चमनप्रकारः, अ.चमनीयोद्कम्रहणप्रका-

रपरिमाणकथनम्‌ ... २२१

चमने मनच्रविरेष इृद्ियोपस्पशनं च

द्विराचमननिभमित्तानि, आभायामलक्ष-

णम्‌ छ ॥ क २
मतभेदेन संध्यासंकल्पस्य परैविध्यम्‌ -.- २२३
सध्याङ्गमाजैनप्रकारः ०: १४
संध्य।यां समच्रकमुदकपानम्‌, पनमाज-

नम्‌, पापपृषषस्मरणपृर्वकं तद्रदिरनिःसा-

रणाथैमघ्रमर्षणम्‌ २२५
अष्यैदानप्रकारः... स म->2६
जलाभावे रजसाऽघ्यदानम्‌, अर्ध्य॑दाने

विदोषः ४ क २२५

गायत्रीजपः २५७
आसनानि ५ ४ २२८

गायत्री कल्पोक्त उपवेशनमश्रः, ऋष्यादि,
जपे गायग्याः प्रणवव्याहतियुतत्वे प्रमा-

णम्‌... ५०6 ... २२९
गायत्रीजपसंख्या, प्रातःसंध्यायां जप
विरेषः, जपमालालक्षणन्‌, = २३०
जपस्य त्रैविध्यं तदक्षणं च, वाचिको
शुमानसानां तारतम्यम्‌ ... ... २३१.
मानप्तजपस्य फलम्‌, जप नियमाः ,.. २३२

आच्छादन भआद्रवल्ननिषेधः, मनःसंतो-

विषयातक्रमणिका ।

विषयाः पृष्टम्‌
पादीनां जपसंपत्तिहेतुत्वकथनम्‌ , गाध-
त्रीमच्राधैः ... २३३
जपकवुनियमाः २३३
जपादिषु वाग्यमलेपे प्रायधित्तम्‌, जपे

संख्यां विना निष्फलत्वकथनम्‌ २२५
गायत्रीजपे देशनियमः, गायत्रीजपप्रशंसा २३५
जपसमाप्तौ जपनिवेदनम्‌ , गायत्नीविस-

जंनप्रकारः, प्रातःसंध्योपस्थानम्‌ .., २३६
मध्याहसंध्यासायंसंप्योपस्थाने , दिग्दिक्प-

व्युपस्थानम्‌ , अत्र वा गायत्युद्रासतनम्‌ २३०
संध्थोपासनप्रह्ंणा, सापवादः संध्याया

अकरणे प्रयवायः ६ ... २३८
क्वि -संध्याहानेरदोषः , संध्याकाठातिक्र-

मप्रायश्चित्तम्‌ ... ५८ ,., २३९
एकादायतिक्रमे प्रायधित्तम्‌, सेध्याका-

लातिक्रमेऽन्यः कालः ... ८५ २५०
संध्यायामन्यथाकरणे स्माते प्रायश्वित्तकू-

तूहणेक्तप्रायश्चित्तम्‌ व ,.. २५१

कमप्राप्रलादादा मध्याहम-
ध्यापास्ननप्रयोगः ..२४१
, भाचमनप्राणायामौ „ १४१
संकल्पमार्जन।दि ... . .., २१२
पापपृरपात्सारणादयासनाविध्यन्तम्‌ „ २५३
आत्माम्युक्षणन्यासगायत्रीजपाः रष
ूर्योपस्थरानादि समाप्तयन्तम्‌ ,. २५५
सायसंध्याप्रयोगः ..-२४६
प्रातःसेध्याप्रयोगः ..-२४७
भोजनविधिः ..२४८
भाजनकतंनियमा 3 „ २५९

तेलयच्रादिशब्देषु जायमानेषु भोजने प्राय-
धित्तम्‌ , पीतवशषितोदकम्रारने चाना
यणम्‌ , प्राणाहूत्यत्तरं दक्षिणभाग उद्‌-
कपात्रासंस्थापन प्राणायामनत्रयमष्टरतं

` गायत्रीजपश्च, भोजने चण्डालपतितरज-

स्वलावाक्यध्रवग एकाहमुपवासः, उद्‌-
कपानकठे भोजनपात्रे मुखादुदकपतने
प्रायितम्‌ , ब्रह्मचारिणो माष्रमुदक्षार-

विषयानुक्रमणिक्रा।

विषयाः
लवणादिरदितान्नस्य काँस्यव्यपिरिक्त-
पात्रे भोजनविधिः, वटादिपत्रेषु भोजने
प्रायधित्तम्‌ ...
जीवसितृकस्य प्राणाहुतिपरयन्तमेव पाश्र-
धारणम्‌ , अजीवत्पितृकाणां यावद्धोजनं
पात्रधारणम्‌, भोजन दक्षिणमणिवन्पर
जलपत्रं संस्थाप्य वामहस्तेन जलप्रा-
दानम्‌, उच्छिष्ा्तभाग्भ्य उच्छिष्टानदा-
नम्‌, दत्तोच्छि्टान्नोपर्युदुकदानम्‌ , एकप-
ट्क्त्युपविष्टानां मध्ये कर्मिधिवुत्थिते
शिष्टमोजनपात्रस्थान्नयागः, रसंक्रटेऽ-
गन्यादिना पद्धिमेदविधानम्‌ , भो जनपतरे
लवणरेषे जटेनाऽऽप्रावनप्‌ , एावनाभवि
प्रायधित्तम्‌, भोजनपात्रनिष्कारनान-
न्तरं रुखप्रभ्षाखनारिविधिः
भोजनानन्तरं करणीयो विधिः
परितरेषे शकादीनां स्थानानि, वटिदाना-
करणे प्रायश्चित्तम्‌, आपोश्चनाकरणे प्राय-
धित्तम्‌, भोजन परस्परं स्पर्शे प्राय
धित्तम्‌ ... त
यज्ञोपवीतं विना भोजने प्रायधित्तम्‌ ,
भमोजनकरठे रेतोमुत्रपुरीपोत्पर्गे प्राय-
श्चित्तम्‌
भोजनकराठेऽदाचितादिदोषे प्रायधित्तानि

सिद्धात्ने केश्षकोटादिपाति प्रायाध्चेत्तम्‌, कीटा-
दिभिः सदैव पकान्नस्य वजनीयत्वम्‌... २

कविच्छादिस््ृान्नयागाभावस्तच्छुद्धि-
प्रकार, दुद्रस्वामिकभाजने भित्रभा-
लने च भोजने प्रायधित्तम्‌, परिवेपणे
रजोदृष्टौ तत्स्यषटान्नयागः, मूम्नानस्य षुत
मस्तकप्ोक्षणपूवैकमादिलजन्मममिस्म-
रणम्‌ 1 ५६
अभिकायसंज्ञकं समिदभ्याधानम्‌
ब्रह्मचारिक्कं सायंप्रातः समिदभ्याधा-
नम्‌... ~ 4;
अकृताप्निकायंस्य तत्करणे गौणक्रालः
सलक्षणः समिदाहूरणनिग्रमः
सायंकालिकाभिकायप्रयोगः ...

ध्रम्‌

,.. २५५
„ २५८

* २५९

,.. २६०

७

विषयाः पृष्म्‌

ब्ह्मचारिकतुके पित्रादीनामुपसंग्रहणामिवा-

दने प्रातरभिकार्ये विशेषः... .. २६२

२५० उपनयनामिनाशप्रायथित्तम्‌ , आपूर्रिकत-
चरेण तत्प्रयोगः द ... २६३
चतुधदिवसीयोपनयनाङ्गानि ... „ २६१
मण्डपोद्रासनम्‌ , मोटनाचारप्र्रः २६५

संस्कारान्नमोजनप्रायशित्तम्‌ २६६

संस्कारलोपप्रायधित्तम्‌ ,., २६८
सस्कारलोपप्रायधित्तप्रयोगः ,,. २६९
अन्तदितिसंस्कारकरणे तत्संकल्पः „ २७१
" अन्तरितसंस्कारप्रयोगः .. २७२
.ज्यष्ठपस्कारादूरवै कनिष्ठसंस्कारकरणे प्रय
वायः 4 भ „ २७४
` विकलाद्गोपरनग्रनम्‌ क ,,. २७५
२4१ पुनरुपनयनम्‌, सलक्षणं पुनदपनयनस्य
„ २५२ जैविध्यम्‌ ५४ .५, २७७
पनरपनयनकारणान १७७
गृञ्ननपदाथविचार ४४ „ २७८
प्र्यन्तदेशगमने सापवादः पुनःसंस्कारः २७९
पुनरपनीतक्ुंकपुनशुदाहसकल्प . २८१
प्रायधिततभूतपुनदपनयनप्रयोग . २८३
„ २५८ स्क्षपेण ब्रह्मचारेधमाः ....२८५
२५५ भिक्षाचरणम्‌ ... प „ २८८
पात्रक्षाल्ननियमः ‡ ... २८९
६ बद्मचर्यलक्षणम्‌, ब्रह्मचारिणो प्राधा
नियमः „ २९०
पात्रनियमः ... न .. २९१
गरदाश्रषाफलम्‌ ... ५ वि
काण्डव्रतानि २९६

प्राजापरलयादिकाण्डानामनुक्रमणी २९७
प्राजापत्यं काण्डम्‌ , सौम्यकाण्डम्‌, भाने
यकराण्डम्‌ ... „ २९५७
वैश्रदेवकाण्डम्‌ .. „ २९८
स्वायमृवे काण्डम्‌ , आदणं काण्डम्‌, साहि
व्यो देवतां उपनिषदः, याङ्घिक्यो देवता
उपनिष्रदः, वारुण्यो देवता उपनिषदः
६१ दिवाकीत्यानि

२९९
२००

५१९

विषयानुक्रमणिका ।

[1
मिषयाः प्रष्ठम्‌ विषयाः पृष्टम्‌
काठकानि > 4 . ३०१ द्यः ,.. 4-" 4 ०. ३२८
सारस्वतपाठसंबन्धिन्या्यायिक्ा --* ३०२, युगादयः ,.. ३२९
वेदाप्ययनस्याऽघवह्यकता ... ... ३०३ प्रदोषानध्यायः ..* „ ३3०
पञ्चधा वेदाभ्यासः ,,९ ३०४ गलग्रहादिष्वनध्यायाः =... ,५ 33१
स्वशाखाद्यागपूवकपरशाखाध्ययने दोषः, संध्यागजने वियति च विदेषः ... ३३१
तैत्तिरीयडाखाध्येतृच्छषिपरम्परा, एत- अनध्यायाध्ययने दोषः ... ... ३३५
च्छालायाः रकुनिवृषमवृक्षप्वल्पाि ..“ ३०५ अनध्यायापवरादाः ...३३८
वेदायध्यादिपरि्ानफऽम्‌, यलुवव्वल काण्डत्रतोपाकरणम्‌ ५४. 2
1 5 । प्रजापयकाण्डतरतोपाक्रएणप्रयोग „ ३४०
वेदाध्ययने वारनक्षत्रादि, अनध्यायदि-
६ सौम्यकाण्डत्रतोपाकरणप्रयोगः, आपनेयका-
नानि, शाघ्नविशेषरे वारविरेषः र
बेदशाब्नायध्ययनमहृतंः, अध्ययनारम्भ- त ५
ववि, ५; वैश्वदेवकराण्डतेतोपाकरणप्रयोगः, स्वायं-
छ भृवकराण्डव्रतोपाकरणप्रयोगः... ,.* ३४३
अध्याप्कषमाः -.~ “रे ११ एतेषां तत्रेणोपाकरणप्रयोगः ,.. . ३८४
मृतिसेकल्पपूर्वकाध्यापनस्य प्रतिषेषः ..“ ३११, काण्डानामुत्सर्जनम्‌ „.. ... ३५६
अध्यापनानहोः „.* -"३१२ आदणक्राण्डस्यानन्तर्भावपक्षे प्रयोगः ... ३४७
शिष्यताउनगप्रकारः -*“ ३१४ व्रताकरणे प्रायधित्तम्‌ , सांहितीदेवतोप-
विद्यादानफलम्‌ ३१५ निपदादीनामनन्तभौवपक्षे वरिरोषः ... ३५१
संक्षपेणाध्यतृधर्माः.... ३१५ व्रतकरालनिर्णयः ,...३५२
ब्रह्माञ्ञलिस्वरूपम्‌, आदावृपसंग्रहणम्‌ ..- ३१५ स्वक्रठे व्रतलोपे प्रायचित्तम्‌ , गोदानं
अध्ययनारम्भेऽवसाने चोपसंग्रहणविधिः, | स्कारः... १ > . ३५२
अध्ययनारम्भ ओंकारोच्चारणविधिः .-- ३१६ गोदानसंस्कार प्रयोगः श ३५३
काण्डायन्ते विरामक्रालः, ३१४ ब्रह्मचारित्रतलेोपप्रायधित्तम्‌ ... ,.. पग
कारीर्यायध्ययने ्रतविरेषः ... ~ ३१८ आपूर्विकतच्रण प्रयोगः ... ३५६
वैश्वदेवमन्राध्ययने व्रताप, मद्रप्रपा- अभिकायमिक्षालेपे मधुमांसाशने च प्राय-
उकाध्ययनें व्रतविरोषः, प्रवगप्रपाटका- धत्तम्‌ 4; ... ३५५
ध्ययने विशेषविधायकं प्रवगधसूत्रम्‌ --. ३१९ अनृतवदनशैचाकरणापपु प्राय.चत्तम्‌... ३५८
प्रवग्यसूत्रन्याष्यानम्‌ ०३२० अनुद्कमूत्रपुरीप्रकरणे प्रायश्ित्तम्‌ , अव-
रात्रेराय्यान्त्ययामयेर्विदाभ्यासंविधिः ..-३२३ कीर्णिप्रायधित्तम्‌ ... ... ,-. ३५९
विद्यापिगमोपायः, विघ्रहेतवः ... .- ३२४ श्वद्षटप्रायधित्तम्‌ ३ ,,, ३६३
शशरषारहितप्रियाया निष्फटत्वम्‌ , भाप- काण्डव्रतलोपप्रायश्ित्तम्‌ ... ० ३६१
क्रालेऽत्राह्मणादप्यध्ययनकिधेः, वेदा- य्ज्ञोपवीतनाशप्रायश्चित्तम्‌ ... ... ३६५
ध्ययनं कतौमशक्तस्येकदेशाध्ययनानृज्ञा ३२५ उपीतस्य कण्ठादुत्तारणनिषेधापवाद्‌ः ..- ३६६
बेदावस्मरणे देषः, मन्दवृद्धित्वहरं विधा- जीरणेष्य परिय गि विशेषः, कमण्डलुमङ्ग-
नम्‌ ... 9 २ ० ३२९६ प्रायधित्तम्‌ ... 8 ३९५.
ेपेणानध्यायाः ....२२७ समावर्तनम्‌... ३६७
अयनविषुवग्रयुक्तानध्याये विषः, मन्वा- समावतनकालः ... ०४६ ५ ३७०

विषयानुक्रमणिका । ९

विषयाः पृष्ठम्‌ विषयाः पृष्ठम्‌
समावर्तनप्रयोगः ,.. इ, ... ३०७ वसिष्ठगोत्रप्रवरकाण्डम्‌ ... भरम

रथायार्य प्रमि प्रवेकः ... ,,, ३७८ अगस्यगोत्रप्रवरकाण्डम्‌, क्षत्रियादीनां
मधुपः... .... ..२७९ गत्रमवरानणेयः =. “भय
१८० अनाज्ञातवन्धूनां गोतरभ्वरकाण्डम्‌ .“. ४२६

मधुपकरग्रयोगः ५ ध ्‌
सधुपक॑विषये विचारः, मधुपशदैविध्यम्‌, बेोधायनमतानुसारिस्तयक्तो गोतरप्रवर-
मधुप़योग्याः.. 6 ३८३ निणय ध ध
अल्यातुरस्य समावतंनानुकल्पः, समावतं- कात्यायनटीगाक्षिमतानुसारिगो् प्ररनि-
नस्य फलम्‌ ,„ २८ | णयः ९4 व ..„ ५२८
संक्षेपेण स्नातकधमाः ...३८९ येगवः 99
ज्नातकस्य वैश्वदेवः, विवाहा काम्यजपः, वत्साः, जामद्गन्या बिदाः, वन्याः, वीत-
हव्या; ८ 9 ` `

विश्वावसुगन्धरवराजमन्रजपप्रकारः .. ३८९

[१ +र) पेण ~ 5 ‡ अ 4
समावृत्तस्य केचन काम्यविधयः =... ३९० आथा, वाल्यशवा ३०

दारगापिः 6 ५४ ... ८९२ अङ्गिरसः ~= ४०००४३१
पण्य्षिद्धिः ... 4 -.. ३९५३ यास्याः, शारद्न्ताः, कौमण्डाः ,,, ४३२
क्रोधविनयनम्‌, संवादाभिजयनम्‌ ... ३९ करेणुपालयः, ओशनसाः, गौतमाः ..- *३३
नैमित्तिकानि कमणि ... ... ३९५ भारद्राजाः, कपयः, गगौ; ... ... *३५
अशुभस्वप्रदरननिमित्तको होमः ..- ३९८ क्षायगाः, केतवसगिरसः, हरिताः ... ३६
अद्भत प्रायाशचत्तानि ... .“ *** ४०० कण्वाः, र्थीतराः, विष्णुव्रदराः, मुद्रलाः ४३७

विवाहः क ....४०२ अत्रयः ८ ^+ 98६
विवाहस्य देवपितृच्टणापाकरणफलम्‌ , गविष्ठिरः, मुद्राः । ... *३९
प्रजेत्पादनस्याऽऽवद्यकता “~ ४०३ विश्वामित्रा ४४०

परिगयालक्षणम्‌ , सापिण्ब्यलक्षणम्‌ ... ४०६ ८
पिय छथः ५ ०९७ शिका लोहिताः, रक्षकाः... ,,, ५४७९
व्र, कामक्रायनाः, अजाः, कताः, धनजयाः,

मातुलकन्यापरिणयनविचारः ४१२ अआदमरथ्याः .. „^ ^ २४१
सगोत्राविवराहे प्रायधितम्‌, तस्यां प्रजो- साहाः, गाथिनाः, शालदायनाः, कथकाः ४०२

त्पादने प्रावरधित्तम्‌, सपेण्डायामपयो- कृरयपाः.... ~ .~ ४४२
त्पादने प्रायधित्तम्‌ 1 -.. »१३ निध्रुवाः ध 4 ... ग्भ्य
सूत्रोक्तो गोजपरवरनिणेयः ४१९ रेभाः, शण्डिलाः.. ... ५३
प्ररनिणैयः ... ज ५१६९ वसिष्ठाः... ~ -.. ४४४
अर्पियोचारकणव्यताविषये श्रुतिः .. »१७ कुण्डिनाः, उपमन्यवः .. ० फण्प
प्रवरगणना ,... ...४१८ पराशराः, अगस्तयः, इध्मवादाः ^ ४५६
हिमोद्काः, पाभिक्राः ... .. ४७

भृगवः... ००० ०० ००० ४१८ चर
गोतमगोत्रप्रवरकाण्डम्‌ ... ... ५२० प्रगतिः ४४७

संङतयः, लोगाक्षयः २५ ... ४८

भरद्राजमोत्रप्रवरकाण्डम्‌ ... ध,
्विगोत्राणां गोग्रवरनिणैयः... .. ५४९

भत्रिगोत्रप्रवरकाण्डम्‌, विश्वामित्रगोत्रप्र क
प्रवरशण्डम्‌, कद्पगोत्र प्रवरकाण्डम्‌ २३ माठगोत्रनिणयः ,,,,४५१

१४

विषयानुक्रमणिका

विषयाः पृष्ठम्‌ विषय); पृष्ठम्‌
क न क , - ज
दत्तकस्य विवाहादयपयोगिगोत्रा- आद्यानां चतुर्णा फलविशेषः, वर्णानुपूर्व्येण
दिनि्भवः ४५१ वानव ^ =
ट ` | अन्यविवाहासंभवे ब्राह्मणादीनां वैशाचा-
¶ #
दत्तकसापि उ्यनिणैयः ४५२ नञ व ८६
दत्तकस्याऽऽकौचनिणैयः .... ५५९ आर्पविवाहे नक्षत्रविधिः, दुधिवाहे भोन-
जनकरतिमरहीतरदेदयदत्तककतकपिण्डदा- नादिनिधस्ततरायधितते च, प्रातिकूलनि
दाननिणयः ... दथ ..„ ४५ णयः > 425 **८०
~~ ^ ह
वयोविशेपेण कन्यादातुः फलधिशेषः ... ४५० सवेपिकूलर्िमततेु
ओयादिशब्दार्थः, विवाहे मासादितिणयः ५५८ वान्त्वारि “४२
हि तिथय ६७ सपिण्डीकरणापङपादिविचारः व
निरिति „६२ ्रितस्थ -यावतस्वासप्यं॑मद्गलनिषेषः,
विवाहे वाराषेद्पेण फलविशेषः, गुव दे १ वि ० व
वो ५६५ ववाह आश्चिपाते निणेयः „ ९०
विवाह मुष्के ग ्बलासमे पूजा- समानक्रियाविचार ५९२
विधि , मण्डनमृण्डनशब्दार्थः, प्रवेशनिगमशब्दार्थः ४९४
सिंहस्थे मक्ररस्थे च गरौ विवाहे विरेपः ५६६ ८.८ 4.
शपि ५ तोक्तिः, यमल्येस्वु विशेषः, कन्यादा-
शः श्‌ ४ तनिणय न
गुरुभागवयोर्मोव्यिवाल्यवारधरु विवाहादि-
निषेधः, मलिम्डवेऽतिचारगे गुरौ च व
तवावत = 2 वान को धमौधंपिवाहकरणं
“ तत्फटं कन्य £ न्तरं
ल्षसंवत्सरनिभेयः, वकरातिचारयोरप्वादः *६९ `^. ८ ज ५
व दाने दोपः, तत्र प्रायश्ित्तपू्ैकं विवाहः *९९
व 1 हमिकाठ रजेदरोने प्रायधित्तम्‌, यदातु
वी च 3१. दात्रभात्ेन रनोदशनं तदा विशेषः .. ५००
कम्पादिशद्ध ॥ , ५७२, स्वयं वरणे विशेषः, कन्यादानफलम्‌ , साट
ग्रासमेदेन वज्यंदिनानि, प्रहणकाले भूक- कारकन्याद.ने फट, वेवा्िक-
म्पादिसमाहारेऽधिकदिनवज्यंता ४ 2;
देशमेदेन विवाहादिषु दोखिका्टदिनवजं- अन्यस्य ध्म विवाहकरणे फलम्‌,
नम्‌, चातुमौस्ये वरज्यसस्कागः, अमृत- कन्यागृहे भोजननिषेवः, दत्तापहारः... ५०२
सिद्धियोगस्य प्राह्यतायां विवाहादिषु 9. 0
कस्यचिन्नियेधः ० .. ५७५ वदहुभ्यो वाग्दाने कात्यायनेनोक्तो विशेपः,
सविज्ञा बिबाहमेदाः ४७६ वरणोत्तरं वरस्य देशान्तरगमने नियः,

र ५ दाल्कदातर्देशान्तरगमने नियः ... ५९५
ब्राह्मविवाहलक्षणम्‌ , आधपिवाहलक्षणम्‌, (शी तिव =
एतियय भरतविषाः श निर्भयः, वरस्य महादोषाः, ह
णम्‌ , आमुरविवाहलक्षणम्‌, राक्षसि. भ. १ स
वादलक्षणम्‌ , प्राजापलयमिवाहनकषणम्‌, | कुलपरक्षा, वज्यकुलानि .." ५५ ५०७

स [9
,.. ५६ कन्पालक्षणाने -.०५९०८

पसाचवित्राहलक्षणम्‌

विषयानुक्रपाणिका । ११
विषयाः पृप्रम्‌ विषयाः प्रष्म्‌
बाह्यलक्षणानि, वर्जनीयकन्याः ... ५०९ दानमच्राः ,.. ६ ... ५५३
आभ्यन्तरलक्षणानि ४ ,. ५११ प्रतिप्रहमश्राः ... ४ ,,. पपु
रलक्षणानि ५१२ कन्यादानोत्तरं क्षम्यम्‌ ... ... ५५५
पत्वपरीक्षा, परीक्षाक्ारणम्‌ , पूवैमायुषप- अभिपेकादिप्रयोग .. ५५७
रीक्षा भ ... ५१४ भक्षतारोपणम्‌ १ .. ५५
परिविर्पादिस्वरूपम्‌ ...५ १9 ।पलककरणकच्च।१।९धानमङ्रटसूत्रवन्ध-
देशान्तरगतज्येषएसोदरविषये अरतीक्षावधिः ५१६ नादि.“ ५९
परिवित्यादिप्रायधित्तम्‌ ,, ५१५ जीरकदानादि 4 ६
अम्ेदिधिषूस्वरूयम्‌, अप्रेदियिपूतरतिग्राय- विवाहहयेमः -*" ५६१
चित्तम्‌ + ५१८ पाणिग्रहणम्‌ ..५६ १
कूटानि ५५५ ---५१९ पाणिग्रहणे काम्याघ्नयः पक्षाः ... ५६३
जन्मरारिनामराहयोरमिणंयः.... „ ५२३ सप्तपदक्रमणम्‌ ... प ... ५६५
मण्डपादि "^ क . परण वधृपवेशषः ,...५६६
मण्डपादिनिमाणि दिनानि “५ दिनक्षयादिलक्षणम्‌ , षोडशदिनमध्य एव
१ ५९९ युग्मदिने प्रवेशः, वभूष्रवेश वज्यमासाः,
कन्याया जन्मक्रालिकम्रहादिपूचितवेव्य- नवमदिननवममा पनिपेधस्य देशव्यवस्था,
परिदारोपायस्तस्योगश्च "“* ५२७ प्रतिदुक्रापवादः... ... ... ५६८
कुम्भविवाहः ० -.-५२८ भृगगरव॑स्तापवादः... =. ... ५६९
तत्मयोगश्व ... ५२८ द्विरागमनम्‌, गृहप्रवेशब्रयोगः .,. ५७४
वाग्दानविधिः ,..५२९ गृदपरवेशस्थालीपाकः =. ^ ५७४
वाग्दानाविदितनक्षत्राणि, वाग्दानम्रयोगः ५३० प्या मुख्यकठेत्वपक्षे प्रयोगः ~ ५७६
वरस्य वधूं प्रति गमनम्‌... .. ५३३ गृहप्रवेशस्थालीपाकसूत्रव्याट्या .. ५७५
गौरीदरपूनाविधिः, विवादे वधूवरयोः चरस्वरूपम्‌, एेरिणी¶जनं दानं च॒... ५८०
सहभोजनविधिः ... ... ५३४ एतद्‌करण दोषः ,,. ५८२
अहतवन्ने विशेषः, लप्रघरीस्थापनम्‌ , चतुथीकर्म ,...५८२्‌
घटिकालक्षणम्‌ ,.* ˆ __ “* ५३५ चतुरथकि्मप्रयोगः ... „+ . ५८३
म ८ देवकमण्डपोद्रा्तनम्‌ = ..-५८५
क्षणम्‌ ध ९६. ५
सकट गोधूलिकलमनप्वृत्तः, प्रथमविवाहे देकोत्यापनकासः, दिवसस्य .., ५८५
नान्दी्नाद्धस्य पितृकतुकत्वम्‌ ... ... ५३७ विवादनिमित्तेन वन्यानि “^ ... ५८६
विवाहमयोगः 0. स
वरवरणम्‌ ,.. ४ व ॥
९ * _ द्वितीयादिविवाहनिमित्तानि ... ... ५९१
शदुपका -**५४९ य्े विवाहान्तरे विशेषः, भधिवेदनीया-
विष्टरलक्षणम्‌ , गौरीहरयोः पूननम्‌ ... पण्ण रक्षणम्‌ त
1 * ५ अभिवेदने प्रतीक्षाकालः, मृतपत्नीकस्य
कन्यादानम्‌ .*५४८ द्वितीयादिविवाहे कालविरोषः, ततीयमा-
. ५५० नुषीविवाहनिपेधः, तृतीयमकंविवाहं

कन्यादानप्रयोगः...

रर्‌

विषयाः परष्ठम्‌
कृत्वैव चतुथादिषु मानुषी विवाहविधानम्‌ ५९३
भकंविवाहृप्रयोगः .,. ,.. ५९

भमिद्रयसंस्मिधिः 5 „ ५९८
अमिद्रयसंसर्गप्रयोगः शः „ ५९
ओपासनहोमः .... ....६०९

अमिहोत्रोदधरणकालः, उद्धरणे दुहितृशु-
योरपि कर्तृत्वम्‌ , उदितादिकल्षु दोम-
विधानम्‌ ... ध
उदितादिस्रूणम्‌ , ओौपासनहोमगौणकालः,
प्रदोषसंगव्रय,: स्वरूपम्‌ ... ... ६०६
गौणकालातिक्रमप्रायधित्तम्‌, प्रथमौपास-
नहोमे विशेषः, होमद्रम्याणि ... ६०७
परिगृदीतद्रन्यविषये रूपादुदादरणानि ... ६०८
कर्तृनियमः ... ६०९
करठनियमातिक्रमे प्रायधित्तम्‌, दोमद्रव्यस्य
संस्कारः, अवदानग्रमाणम्‌, प्रस्थादि-
लक्षणम्‌ - ४ . ६१०
होमे विरोषः, होम ऋतिगारिविपिः ... ६११
दोतृतारतम्यम्‌ , रक्तौ सांनिध्ये वा
परवेणि स्वयमजुहवः प्रायशित्तम्‌
देपव्योभयोरप्यसंनिधाने हतस्य निष्फ-
लत्वम्‌ , छविवग्लक्षणम्‌ ... . ६१३
देवभूतपित्भूतमनुष्यमूतमेदेन त्रिवरिधाना-
सरुतिजां लक्षणानि, श्रौतस्मातदोमयोः
पुवौपरभवरे पक्षद्वयम्‌, भौपासन्रदंसा ६१६
जौपासनहोमग्रहेसा, भकरणे प्रत्यवायः,
प्रतिप्रसवः, विधुरस्य विवाहासामर्थ्यंऽ-

६०५

००१ ०००

६१२

१०५

नाश्नमित्वदोषपरिदहायेपायः „ ६१७
। क
आपास्तनहामप्रयागः .... ६१८

प्रसङ्गात्समस्यदहोमः, पक्षदोमविधिः ... ६२१

आलस्यादिना समस्यदोमकरणे दोषस्त-

त्परायधित्तं च ... 2 ... ६२२

पक्षदोमगप्रयोगः ,.. 83 ,.. ६२३

दषहोमप्रयोगः ,.. ... ६२४

परवैनिणेयः, विवाददोमानन्तरं स्थालीपा-

कारम्भादूवैमधिमासादिकं चेत्तत्रापि

कतैव्यतोक्तिः ,,, ७ ... ६२५

चौणेमास्यमावाघ्ययोः स्वरूपम्‌, मत्स्य -

विषयानुक्रमणिका ।

विषयाः
रह्माण्डपुरा णोक्तं पूणिमानिवैचनम्‌ =... ६२६
मतस्यवायुत्रह्माण्डपृराणोक्तममावास्यानि-

वचनम्‌, राकाकृहृनुमतिपिनिालीनां
लक्षणानि, ठ्वस्वरूपम्‌ ,.. ५ ६२७
यागकालिवेकः .... ....६२८
्रौतसूत्रोक्तप्वनिणंयः ... .. ६२९
सधिकल्पनप्रकारः क ... ६३०
पर्व॑मध्य इष्टिसमापननिषेधः, स्थारीपाक-
विषये गृष्सूत्रम्‌ ... ६३१
स्थालीपकेतिकर्तन्यता धर्मसुत्रोक्ता,
पर्वणि वज्यण्दाथौः "५
व्रतस्थस्य वज्यावज्यीनि .. ... ६३३
रजस्वलानिर्णयः... ५“ ६३४
पवैणस्थालीपाकरप्रयोगः ... ... ६३२५
अन्वारम्भणस्थार्कापाक प्रयोगः ... ६३६
पानणस्थालीपाकयोः प्रयोगः ... ६३९
आग्रयणम्‌... “^ ६४
आग्रयणकालः ... षि ३

अग्रयणे विशेषः, ब्रीह्यात्रयणयवाग्रयणद्या-

माकाग्रयणमेदेनाऽऽग्रयणस्य अैविध्यम्‌ ६५३
त्रेविधाग्रयणकालः स+ ... ६४
आग्रयणादर्व नवान्नाशननिषेधः, नवस्व-
रूपम्‌... व क , अमस दष
बरीह्याग्रयणस्था्खीपाकप्रयोगः ~ ६५६
यवाग्रयणस्थाटीपाक प्रयोगः .., ६१५८
दय माकाग्रयणस्थालीपाकम्रयोगः, आग्र-
यणानुकल्पः ०० = ६४९
ग्मीधानम्‌ .. ६४९
प्रथमरजोदशने मासपक्षादीनां फलम्‌ ,
मासफलम्‌ ... + .., ६४९
पक्षफलम्‌, तिथिफलम्‌ ... ५, ६५०
वारनक्षत्रफलान ... „^ ... ६५१
योगफलम्‌ ६ ... ६५२
करणलम्मफलानि... भ ... ६५दे
ऋतुदशेनलप्ने सप्तमस्थानस्थितप्रहाणां
फलानि, वेलाफलम्‌ , प्रहणफलम्‌, द्रषू-
फलम्‌ १ ४ ... ६५

विषयानुक्रमणिका । १३
विषयाः पृष्ठम्‌ विषयाः परष्म्‌
्षटूफलम्‌ , परिषितवज्ञफलम्‌ , रजःफलम्‌ ६५५ अशद्धस्योदक्षयादिस्पशचै प्रायधित्तम्‌,
उत्पातफलम्‌ , विन्दुसंख्याफलम्‌ , कार्यक- ज्नीधमौः ... ६५४
रणसमयफलम्‌ , स्थानफलम्‌ ६५६ घ्नीणां दोषाः ४ ,. ६५७५
तिष्यादिषतेगृत्रोत्तरं॑विशेषः, सवै अहृकरूका जनपदा इतिवचनस्याथेप्रदशैकं
नियमा ४ ६५७ परुरामवचनम्‌ „ ६५५
प्रयोगपारिजातकृतर जस्वलाविशेषधमग्र- गभापानकिं .. ....६८०
योगः, प्रथमर्तौ वरिरोष ६६० ऋतुदिनसंख्या ... „ ६८०
रजोदोषावधिः, रजस्वलायाश्तुर्ैऽङि पर्वब्दारभ ... ६८३
ज्ञानविधिः ^ ६६१ गर्माधाने प्ाहमतिथयः, नक्षत्राणि... ६८४

रजस्वलाया नैमित्तिकस्नानप्रकारः, ज्वरा-
दिपीडिताया रजस्वलायाः दद्धि प्रकारः ६६२
रजोदशैनमध्ये पारणाप्रापतौ विचारः ... ६६३
ज्ञनानन्तरमपि रजःल्रावे इुद्धिविवारः,
रोगजादीनां लक्षणानि ... द
समृत्यथैसारे विशेषः, रोगे रजसि अगु-

स्रीणामनेकत्व ऋतुयौगपदे गमनक्रमः,

ऋतावगमने प्रायश्ित्तप्‌ .. „ ६८५
स्वास्थ्य ऋतौ गमनस्याऽऽवद्यकता ... ६८६
अनृतुगमनादिविचारः „^“ ... ६८७

* ऋतुविरशेषरेण संभोगनियमः, रतिदेक्षः,

देशविरोषनिषेधः, रतिसमये दीपसांनि-

चित्वाभावः ... ६६५ ध्यपेक्षा ... ६८८
रोगजे रजस्यपि रजोनिवृत्तावेव कमौपि दीपषिसर्जने नियमः .. ६८९
कारः, सृतिक्राया रजोदरैने विशेषः जननि तदुत्तरं च विशेषः, ऋतुगमने
रजोदशचनदिनग्यवस्था ~ ६९६ विशेषः, ताम्बृलविधानम्‌ ,.. „ ६९०
उदक्ययोरन्योन्यस्पर्शे श्वदर्ादिस्पशेने संमोगकाते नियमाः, संमोगोत्तरङृलम्‌ ६९१
च दुद्धिप्रकार “ ६8 भार्यागमने नियमाः, वद्रादशकरदूध्व-
सपलन्योरेकगोश्रयोश्च स्पर्शे विदोषः, अस मृतोरपराप्ठावपि गमनम्‌, त्रिरात्रमध्ये
वर्णास्पशँ विशेषः -.. ६६ रजस्वलागमने प्रायशित्तम्‌ „ ६९२
पतित चण्डालादिस्परञे प्रायधित्तम्‌ .-. ६६९ गर्भाधान।करणे प्रायधित्तम्‌ „ ६९३
चण्डलिन सदहैकवृक्षायारोहणे प्रायधित्तम्‌, गभीधानप्रयोगः.... ६९४
शवादिसपे विषः .“ "“* ६५० यदि दैवाश्तुथीकरम न कृतमृतुश्च प्राप्त
भोजनकाले श्वान्यजादिस्प्ं प्रायश्चित्तम्‌, स्तदा करणीयम्‌, नारायणबलिगृह्यप-
उच्छिष्टयोः परस्परं स्पशं प्रायश्चित्तम्‌, रिशिष्टम्‌ ६९६
उच््छि्टद्विजसेस्परे प्रायथित्तम्‌ ... ६५१ नारायणबरिप्रयोगः „.. ६९५
भोजनकाले रजस्वलान्तरं दृटा पुनर्भौ- नागरि; ६; . ६९८
जने प्रायधित्तम्‌ , भोजनकाले चण्डाल- द

दरौने प्रायधित्तम्‌ , रजस्वलाया आश्ौ- नागवलिग्रयोगः, सवेभायश्चित्प्रयोगः
विष्ये प्रायश्चित्तम्‌, आशौचिस्पशे ्राच्योदच्याङ्गसदितः = ७००
जञानातराप्रजोदरन प्रायथिततम्‌, बन्धु लोहदण्डदानप्रयोगः, दशदानमश्राः ^„ ५०५
मरणभ्रवणादौ शुद्धिप्रकारः . ६०२ सर्पसंस्कारकम ... .... ७०६
पश्वादिस्पर्शो प्रायधित्तम्‌, श्वादि्दशे तदुत्तरदिनकर्म ७०८
भ्ायधित्तम्‌, रजस्वलास्पष्टचेतनाचेत- वन्ध्यात्वहरं सवणेधेनुदानम्‌..* ७१०
नानां शृद्धिप्रकारः . ६७३ वन्ध्यात्वहराण्युपायान्तराणि „ ७१२

१४
विषयाः पृष्ठम्‌
हरिवंश्भ्रवणविधिः ... ७१२
हरिवंशक्रवणमप्रयोगः „+ ७१३
पार्धिवलिक्रपूजनविधिः ५ ७१४
विङ्गपूजनाधिकारार्थं पश्वक्षरमश्रजप-
विधिः, मदुप्रहणविधिः „ ७१५

9 ८

पार्थिवलिद्गपूज प्रकारः ... ,,. ७१६
अभिलाषाषएकस्तात्रम्‌ ... ७१८
संतानगोपालमश्रविधिः, गृरुलक्षणम्‌ ,
शिष्यलक्षणम्‌ ,, ७२०
शिष्यपरयक्षाकालः, शिष्यधमौ „ ७२१
मण््रोपदेशाधिकारिणः ,. ७२२
वालयौवनवाधंक्येषु तिद्ध पदमश्राणां

करमेण प्रदरीनम्‌ , मश्राणां ग्यक्तिविशेषः,
गुरोरलामे मच्रप्रहणप्रकारः „ ७२३
म्रग्रहणकाटः .... .... ७२४
उक्तकाल्मन्तरेणापि दीक्षाः कालः,
अधिकारिभेदेन कालविधानम्‌, ऋणध-

नचक्रम्‌ ् ,.. ७२६
सिद्धारिशोधनप्रकारः „ ७२७
शोधनफलानि, प्रकारान्तरेण ऋऋणधनशो

धनम्‌ =>? ४ ,,, ७२८
एतद्पवादः, स्वप्रलब्ये मन्रे कर्तेव्यता-

विशेषः ् ... ७२९
केषांचिन्मश्राणां ज्ञापाभावः, मन्रतिद्धये

पुरश्चरणम्‌ , पुरश्रणशब्दाथैः =... ७३०
विनियोगलक्षणम्‌ , मृलमनश्रोद्धारादिविधिः,

पुरश्चरणपच्राङ्गानि -.. ७३१
भङ्गन्यासचक्रम्‌ ,.. „ ७३२
पुरश्चणकतेधरमाः ..-७३२
भारन्पे पुरश्चरणे मध्य आश्नौचेऽपि जप-

बाधाभावः, प्रारम्भशब्दार्थः „ ७३४

प्रकारान्तरेण कूमेचक्रम्‌, कतिषयस्थलेषु

कृमेचक्रानावदयकता, अरिमित्रविचारः ५३५
भासनम्‌ तदुद्यादिविचारः, न्यासस्याऽऽ-

बश्यकत्वम्‌ „ ७३६
मुद्ालक्षणानि ४ „ ५७३५७

यद्रारन्दाथः, जपदेशः, जपमालालक्षणानि ७३१

विषयानुक्रमणिका ।

विषयाः शम्‌
अक्षमालास्वरूपम्‌ ष ५५, ७४०
शद्राक्षादिमणिमयमालाविधानम्‌ ७४८१
मिश्रणे निषेधः, मणिसंख्या, भयुतादि-
संख्यजपे विशेषः ५५६ ,.. ७५२
माटासंस्कारकालः ...७४३
कापांसमूत्े विशेषः .. ७४३
माखायाः संस्कारः, भालारचनाप्रकारः... ७४४
करमालालक्षणम्‌ ... ... ७४६
नपविधिः ,...७४७
०० ७४७४

वाचिकोपांदुत्वयोलक्षणम्‌
मानसजपलक्षणम्‌ , जयाणाँ तारतम्यम्‌,

जपटलक्षणम्‌ ... ५८ ७४८
होमारक्तौ द्विगुणजपः ... ,-~ ७४९
दोमानन्तरं तपणादि, सवैम्नाणां गुरमू-

खादवगमस्याऽऽग्रश्यकत्वम्‌ .. ७५०

संतानपरदगोपारपन्नप्रश्चरण-

प्रयागः .... ....७९५९०
भआसनविधिः „ ७५१
भ॒नङ्द्धिः ५ ७५
प्राणप्रतिष्ठा ,.. ७५४
भन्तर्माठकान्यास ... ५५५
बहिर्मातक्नान्यासः ,„ ७५७
मलमश्नन्यासः, प्रकारान्तरेण ध्यानम्‌... ५५८
मालासंस्कारहोमविधिः „ ७६१
मुल्यजपप्रकार ७६२

पणप्रकारः, पुरश्वरणकाले विहितनियमाः ५६४
पुरश्चरणकाठे निषिद्धानि, संततिदा ओष-

धिहूपा उपायाः न .,, ७६५
तीथेकूप उपायः .. . ७६६
नाचमेहनस्य वाज।करणम्‌ ... ७६७

दत्त्रवरिधानम्‌ -"-७६७
दत्तकपुत्रग्रहणविचार ~ ५६९
द्त्तकपुत्रप्रहणप्रयाग = ७७०
दत्तकपुत्याः स्वीकारः, विधवया भत्रनु

ज्ञया पूत्रस्वीकार „ ७५७२
पनः संधानम्‌ , पुनराधाननिमित्तानि ... ५५३

अभ्रिल्यागप्रायथित्तानि “७७८

विषयानुक्रमणिका । १५
विषयाः पृष्टम्‌ विषयाः ष्ठम्‌
मासचतुष्टययगे प्रायधित्तम्‌ + ७७९ साभिक्रस्य प्रयाणप्रयोगः , ७९५

परित्यागे प्रायधित्तम्‌
कृच्छ्ादीनां लक्षणानि
ृच्छरलक्षणप्‌ , भराससद्यापरिमाणे, कृच्छर

७८१ प्रवासपराकतौ विशेष

मौनविषये पक्षद्वयम्‌, अरण्यारोपितेऽप्रौ

„, ७९७
प्रवासनिमित्तेन प्रवत्स्यामीति संकल्प्य

संवत्सरलक्षणम्‌, अतिकृ च््लक्षणम्‌ ... ५७८१ प्रवासं यदि न करोति तदाऽप्युपस्था-
मनुक्तं छच्छरूलक्षणम्‌, पराकलक्षणम्‌ , नावहयकता, यदि राजादिपुरुष्रा उप-
मासोपवासङृच्छम्‌, यावकङ़च्छरम्‌ , तप्त- स्थानायावसरं न दयुस्तदेदैवेत्युप्थानं
कृच्छ्रम्‌ , क्षीरादीनां परिमाणम्‌, सात- कृत्वा गमनम्‌ , वद्धिपूतं दपौदनुपस्थाय
पनम्‌ ... .. १ ०“ ७८२ निमे प्रायश्चित्तम्‌ , वाग्यमविंकल्पोक्तिः ७९८
यतिसांतपनम्‌ , महासातपनम्‌, तुलापुर- द्शराजाधिकम्रवरासे मनस्वतीदोम ७९९
षटृच्छरम्‌, व्जहृच््रम्‌ , चान्द्रायणम्‌... ७८३ तीथायकरणे कारणम्‌ , साभिकस्य प्रवास-
सामान्यचान्द्रायणम्‌, प्रासपरिमाणम्‌, प्र्ोग ८०९
क "““ ०८, अन्तरितस्थालीपाकपरयोगः ८०२
तिलपात्राणि 5 ४ (त तं
निवर्वनलक्षणम्‌ , पनःसंधाननक्षत्राणि ,.. ७८६ गर्स्यस्य बृकरणम्‌ › गृहकप्य मासान
, यमः, गहकरणे वारादिकम्‌ ८०
पृनःसधानप्रयागः ७८७ गृहकरणे नक्षत्राणि, गहनिमीणप्रयोगः ,.. ८०५
शकलस्वरूपम्‌ .... ६ ... ७८८ वास्तुशमनप्रयोग, ,.. ८०६
साभ्रिकस्य प्रयाणविषिः ...-७९२ गृहपवेश्ः .... ८०७
कृतात्मसमारोपणस्य धमौः ... .. ७९३ गृहप्रवेशकालः ..- ८०७
भरणिवे्टनद्रग्याणि . ७९४ गृहमवेकषप्रयोगः .. ८०८
€
उत्तराधम्‌ ( ८११ )
विषयाः पृष्टम्‌ विषयाः पृष्ठम्‌
पुंसवनम्‌ ८११ गर्मि्णीपर्ाः ~ ~ ८१५
पंसवनकालः, गभौमिग्यक्तिकालः ८११ गभिगीपतिषमाः ... ८१७
नक्षत्रान्तराणि, पनक्षत्राणि, *** <१२ वपनग्रेतविधानापवादः, उक्कनियमानां
पसवनस्य गुरुकास्तयोरपि करणविधिः ८१२ सप्तममासादृध्वै विधानम्‌ .. ... ८१८
„ ८१९

मलमासेऽपि पुंखवनस्य करणविधिः

पंसवनपयोगः
पुंपवनवैशेषिकम्रथानहोमः ...

०००५

~. ८१३ गसैवृद्धपुपायः ... ॥ि
...८ १३ गर्भरक्षणोपायः, गर्भिण्या गभैल्ञावहरोपायः ८२०

„ ८१५

सीमन्तो्नयनमर्‌ ... „~ ८२०

१६ विषयानुक्रमणिका ।

विषयाः श्टम्‌ विषयाः एषम्‌
सीमन्तोन्नयनकाल ~“ ~“ ८२० उक्तदिनेषु सवैनिषेधानादरे पराप्ते तदपवादः,
सावनादिलक्षणम्‌ , तिथयः, पक्षच्छिद्रास्त- सर्वदिनेषु विरेषान्तरम्‌ ... ... ८५१

द्ज्यो नाडिकाश्च (१ ~ ८२१ कुल्देवतासंबद्वनामविधिः, मासनामविधिः ८५२
वाराः, नक्षघ्रानि ८२२ सीणां मासनामानि, सविशेषं व्यावहारिकं

सीमन्तोन्नयन प्रसूतायां विशेषः, अत्र नाक्षत्रं च नाम ४४ ८५६
भोजने आयधित्तम्‌, सीमन्तोभ्रयनप्र ग्यावहरिकनाप्नि विक्षेषः, वेणभेदेन दामी.
योग 2 ८२३ न्तादिग्यनस्था ४ ८५५

परसवनघीमन्तोन्नयनयोस्तश्रेण प्रयोगः... ८२५ ज्नीनाप्रि विरोषः, ह्लीनाप्नो दान्तत्वविः
सूतिकाग्हम्‌ „... ८२६ धानम्‌, नक्षतरनात्नविध्यम्‌ ... ८५६
सूतिकागृदभवेशकालः, सूतिकागहप्ेश रोरेममरज्येचिष्वितिश्टोकस्या्थैः =... ८५७

विधिः, सुखभ्रसवोपायः .... र ८३६ अभिजित्छरूपम्‌ ..“ ८५८
उपायान्तरम्‌ , सुखप्रसवाथे यणम्‌ ,.. <२७ नक्षत्रदवताः ,.. ,., ८५८
यमलयोः संस्कारक्रमार्थ, ज्येष्टलकनिष्टल- चुचेचोला इ्यादिपदयानामथे -.. ८५९
िण॑यः ५ ... ८२८ चृक्रभूगिलयादीनि नामानि ५, ८६०
जातक... ... .. ८२९ नामकरणपरयोगः .... ८६१
पत्रजन्मनिमित्तारौचस्य पूर्वावधिः ... ८३० लिया नामकरणप्रयौगः ... ८६३
खतीतजातकर्मणः कालान्तरम्‌ ... ८३१ प्रवास्तादागतस्य विधिः... ८६४
भआाशौचापगमे जातकर्मानष्टाने नक्षत्राणि द्रादशाब्दादर््व प्रवासादागतस्य मेटनाव-
खद्रादिनक्षत्राणि ० "“ <३३ लेोकनविधिः .., „=. ., ८६५

जातकर्मभरयोगः .... ^. ८३४ पवासादागतस्य मेलनावलोकनप्रयोगः ... ८६५७
, ८३६ सूतिकायाः स्तन्यवधैनविधानम्‌ = ^.“ ८६९

मेधाजननम्‌ *
जन्मलम्दुटस्थानाश्थितप्रहपीडानिवृत्तये | दोलारोहणम्‌ “= *"* ८७9
न पुत्या भपि जातकमैकरणे = धपानम्‌ .... „~~ ८७१
] र ^ "८ दुरधलक्षणम्‌, गवां स्वरूपम्‌, दुग्धपाने
जातकमाशैक्षेचारः क -“" २८। नक्ष्ादिकम्‌ 4, "9

सूतकिनां कमेनियमाः ... ८३९ प्रथमकञचकधारणम्‌ , जलपूजनम्‌

सूतके शतके च संध्योपासने विदोषः ८५० कर्णवेध 2५६ ८७२
प्रहणक्नाद्धादावाशौचापवाद ५ २. कविका अ 2.49
ऋत्विजां मधुपकोत्तरमाशौचाभावः ... ८५२ तिथिवारनक्षत्रादि ... „.. ८५
्रम्यविषय भारौचाभावः ..~ ,.. ८४४ सुचीन्यवस्या तलममाणं च कर्णवेधविधिः ८७
सूतिकाशुद्धिः, जननादिषु कतेव्यमर्‌ ... ८४५ क्णवेधपयोगः , ,... ८७९

पप्रीपूनाप्रयोगः .... ... ८४७ तानतदाधन्‌ ध ६

सूतकाननानम्‌ ... “~ „^ ८८ नवनीतप्राशनम्‌, आयुवधौपनम्‌, शत्यं
नापकरणम्र्‌ ... ~ ८४९ जयपूजनातिधानम्‌ ,,, ८७७
००० धि ¬ 1 5 वधौपनादेने वज्यांनि श ०, ८७८

नामकरणकाढठः ...
काठान्तरम्‌ .. .. „. ८५० आयुषर्धापनपरयोगः ... ८८*

(८८८

विषयानुक्रपणिकरा । १७
विषयाः प्ष्म्‌ विषयाः प्ष्म्‌
शवोदप्र्यना ~ ८८३ भक्षरस्वीकृतिमारभ्यानध्यायवजैनम्‌ ... ९०७
व ‡ ८८४ बालानां बाकुरुदधपुपायः „, ५०८
यावलोकरनम्‌, निष्कमणम्‌... ,. ८८६
भत्र सहोमप्रयोगविधिः अनुपनीतधमां - ९०८
सूयौयवलोकननिष्कमणप्रयोगः 1 वारपितृधरमा „ ९१०
मृतसंजीवनमष्रः ... ८८८ शमदभायचिततम्‌ ०० ९११
बौधायनसूतरोक्तहोमसदितः प्रयोगः ... ८८९ ध , ९१द्‌
भूः पर गवकमंप्रयोग „ ९१२
मयुपवेशनम्‌ , शल
ूम्युपेशनकालः ५ शलगवाङ्गमूतं अतिपः त
१ ` “१ क्त्रपतिदेवताकस्यालीपाकः „ ५१५
अन्नपात्ननम्‌ „ ८९१ 6
भन्नप्राश्षनकालः ... .. ०९२ |११ब६ब्‌ १५
भन्नप्राशनविधिः ... ू १.५ ८९३ ब महायज्ञाः, पञ्चमहायज्ञलक्षणम्‌ ... ५१८
जीविकापरीक्षा .... .... ८९३ 1 ९२०
अन्नपाश्नपयोगः ... ८९४ (ग 2
पि 0 ्श्वदेवस्य निलयत्व कथनम्‌ , वैश्वदेवसंकः
नय इनत ल्पविचारः, वैश्वदेवदेशनिणैय ... ९२५
९७|| वैशदेवकालनिर्णयः ~. ९२६
(श नैवे्यपमर्पणादू्व वैश्वदेवकरणे विशेषः... ९२५७
चृडाकमैकाल ५२ „(+ रिनि्भयः
सूनोमातरीलत्मिन्वाक्ये साक्षान्मातुरेव वैश्वदेवाधिकारिनिणयः.... ९१०
ग्रह्मत्वम्‌, मातरि गर्भिण्यां रजस्वः मुख्यस्य करणाशक्तौ प्रतिनिधिकथनम्‌ ५३३
खायां च कतैग्यताविचारः, मण्डनान्मु- ग्रवासविषये विचार ., ९३४
ण्डनादिनिषेधः „ ९०० | वैशवदेवाभिनिणैय ,., ९३५
प्रवेशादिस्वरूपम्‌ , भारम्भोत्तरं सूतके वैश्वदेवारम्भकालः „ ९३६
प्राप्ते विशेषः, चाकरणे पक्षद्रयम्‌ वैश्वदेवपाककतौरः „ ९३०
्ुरविषये विशेषः, चौले भुक्तवतः प्राय- यश्वदेवेऽग्न्यायतनविचारः ... „ ९३९
चित्तम्‌ र , ९०१ |वैशवदेवविदितहविदरन्यविचारः „ ९४०
त ~ ५०२ हविष्याणि . ९४१
चृढाकपपरयोगः ... ... ९०२ |अदविष्याणि „क
अक्षरस्वीकारः .... -. ९०४| क्षारगणः . ९४३
ध “ ५०*| वैन्बदेवे निषिद्ु्न्याणि ९४४
जनार्दनस्वापकालः .... ०९ नता 1
भक्षरारम्मप्रकारः -.. ९०५ बतलोपे प्रायिकम्‌ २
श ती ९०६ | होम्यद्न्यस्याधिश्रयणादिकम्‌ „ ९४
„ ९४७

अक्षरस्वीकारपयगः

. ९०६६ [वैशवदेवदोमप्रकारः

१८ विषयानुक्रमणिका ।

विषयाः परष्ठम्‌ विषयाः पृष्ठम्‌
वैश्वदेवे सिटकृदादिलोपप्रायधित्तम्‌ , पन्च- नाकरणे प्रत्यवायः, बहुषु भिक्षकरष्वागते-
महायज्ञठोपप्रायशधित्तम्‌ ,.. ,.. ९४८ ष्वकक्तस्य कतैव्यम्‌ , यतिभिक्षाप्रदान-

इपिषोऽभावे रम्याणि, भवदानसधनानि, प्रकारः, सति संभवे बहलमैक्षप्रदानम्‌ ९६५
हस्तेन होमे विशोषः, हामकके सम्य- स्वेथाऽन्नाभावे तृणभुम्यादिदानम्‌ , वैश्वदे-
पागेषटेदि निधानम्‌ ६ ०. ९४९ वावसान उपस्थितानां चण्डालादीनामपि

बलिहरणम्‌ = ~ ~ ९४९ भोज्यतम्‌, गोभ्यो प्रसपरदानम्‌ , पाक-
भवदानवल्योः प्रमाणम्‌, ब्लीनामाद्रामल- भाण्डस्यलेपप्रतिपत्तिः, पञ्चयज्ञाकरणप्रा-
कप्रमाणलम्‌ , बलिदानप्रकारः „ ९५० यचित्तम्‌ ... -- ५६६
जनिहरणे केषांचिन्मते यागाभावः ... ९५२ उपवााद्यसामर्ध्यं मनस्वत्येकाहुतिः, ग्य

वैहयसबलिः .... ~ ९५३ श्यं लोपे प्राय्ित्तम्‌, दश्षाहद्रादशा-

वैश्वदेवस्य जीवति कस्वाप्यावश्यकत्वम्‌, हलोपे परधम ++
जीवलितृकस्य विरोषविचारः, अनपि वेन्वदेवप्रयोगः .... ~ ९६८
कस्य विशेष „ ९५ प्रथमप्रयोगे गणपतिपूननादि 9.
पश्वदेवकाटनिर्णयः .... ९५४ वैश्वदेवोत्तरं नैवेथसमरपणामीते कल्पे
सनतरश्वदेवकालः, बैश्वदेवानन्तरमेव पिण्ड- ५ ६ 1
पियज्ञािकरणम्‌ , दरोशरादवस्य पिण्ड- । प्रातःसायंैशवदेवतव्रमयोगः ९७२
पितृयज्ञान्तर्यम्‌ य व, अविभक्तषु ज्येष्टस्याधिक्रारः, तस्याश-
वैश्वदेवेऽनभिकस्य त्रथः काला; 9 क्तावसंनिधाने वा तदाज्ञयाऽन्यस्याधि-
ृद्धिभाद्ादिषु वैशवदेवकालविशेषः ... ९५८ कए, बलिदरणस्व व्यजनाश्मरतवादि १५५
वेशवदेवपाकानिर्भयः क ९५९ जले वरवदेवपयोगः .... ९७४
मनष्ययङ्गः .... ९६०। अनम्निकरतकर्शदेवपरयोगः, वैशवदेवसि-
मनुष्ययजञसवसूपम्‌ ८ दधर्थ वेशवदेवमच्रजपः ... ..~ ९७
अतिध्यभ्यागतयोलंक्षणम्‌ ... ... ५६५ पिण्डपितुयङ्गः --.“ ..* ९७५
भिक्तादिलक्षणम्‌.... . ९६० पिण्डपितुयज्ञकाल ६ .. ९७५
प्रासपरिमाणम्‌ , गृहाङ्गणेऽतिथिनिरीक्षणाय पिण्ड पितयत्नप्रयागः ^. ९७७
प्रतीक्षाकाल . ९६१ अमावास्यायां पल्या रजस्वलात्वे विचारः ५८३
अतिथिलक्षणम्‌ .... ९६२ पिण्डपितृयज्ञस्य मुख्यकाले द्वितीयादि
भतियेभोजनीयतम्‌,द्ण्यस्य भोजनीय- । प्रयोगाभावे गौणकलि कतैन्यता =... ५८१
त्निन्दा, मूसभोजनीयतवनिपेधः, पण्ड मासिश्राद्धमासिकश्राद्‌-
तस्य भोजनीयत्वप्रशंसा ,.. ... ९६२ विचारः .... ..~ ९८५

सायं गृहागतप्यातियेर प्रत्याख्येयता, दूरा- देवानां प्राप्तिः, बाह्मणलक्षणम्‌ ५. ९९०
ध्वपदव्यावदय॑म्‌ , स्वगृहे राज्ञ भागमने श्राद्धपाकापिः ति

त्याप्याततिथ्यकतंन्यता ... + ६६३ भाष्यकृदुक्तः संप्रहः ४ ९९५
सभतिपिसत्काराकरणे प्रत्यवायः, सतिथि- विश्वै देवा 3५ ... ६९६
सत्कारभशसा, भिक्षुकयोयैतिम्रह्मचारिणोः माधिश्राद्धापरौकरणापमिनिणंय ... ९९५
सदा पएज्यत्वम्‌ .. ५६ हतावदिष्प्रतिपत्तिः ... ०,.१००५

बेशवदेवातपशं तदागमने विरेषः, भिक्षादा- ब्राह्मणानां भोजनशाके पर्वरस्पर्शे

विषयानुक्रमणिका। १९

विषयाः पृष्ठम्‌ विषयाः पृष्ठम्‌
प्रायधित्तम्‌ , पात्र उच्छिष्टपतने प्राय- पौणमास्यां मृतस्यामावास्यायां महालय-
श्चित्तम्‌ , विप्रस्य भोजनकाले गुदष्लवणे श्राद्धम्‌ ॥ १०१३
प्रायधित्तम्‌ , श्राद्धविप्रवमने प्रायधित्तम्‌ १००१ मदालयध्राद्वदेवतासंप्रहः, महालये ऽनेकः
पिण्डदानात्प्राग्वमने पुनःश्राद्धम्‌ १००२ ब्राह्मणनिमश्रणारर्स्य विशेष १०१५
पिण्डोपधति प्रायध्ित्तम्‌ ..~ ,,५१००३ मरिधवाक्कश्राद्धनिणेयः १०१४
वेश्वदेवकालः ^ “१००४ महालये विश्वदेवनिर्णयः, महालयस्य
आदितापनेविशेषः, अनादितभनिरववदेव- नियतयाऽनुषठाने तु पुरूरवा्रैवौ ...१०१६
कालः, श्राद्धरोषभक्षणकालः, श्रद्धदिनः अएकान्यषकानिर्णयः ....१०१७
आवद्यकोपवासग्राप्तौ रोषाघ्रणम्‌ ...१००१ | मृतमातृक्य जवा
भद्धकतृभोकनियमा ‡ -. १००४ तृकस्य ध्राद्वावर्यकता „.. १०१७
भायोतैवयोडशदिनश्राद्धदिनसंनिपाते अनकमातृकत्वे विदोषः, भत्र सुवासिनी
विशेषः, अपुत्रकरखीकतैकश्ाद्धस्य पक्च- भोजनम्‌ ..~ .- -.१०१८
मेऽहि करणम्‌, भायारजस्वसात्वाया- सेंन्यस्तपितकस्य महालयघ्राद्धे विरेषः १०१९
क वित वक. मघात्रयोदशीश्राद्धम्‌ ..., १०२०
ददीसांवत्सरिकश्राद्धदिने पल्या रजस्व- चतुदयामपमृतयहनानामेकोदि म्‌ ,.-१०२०

त्वे विचारः, अमदन; परिमाणम्‌ ,
आपत्मु प्रतिनिधिकथनम्‌ , आर" तन
मृताहातिक्रमे तदाश्ौचान्ते कर्तम्यता १००६ आदितप्नदश एव महालयत्राद्म्‌
अशक्ता साकद्पिकविधिः १००७ आश्विनद्कृप्रातप्राद्‌ मातामह
सांकल्पिकस्वरूपम्‌, सांकल्पिके निषि- श्राद्धम्‌ -.. “~ १०२१
दानि 2 ,,.१००७ तिघ्रादधे पिशेषः 3 .,.१०२२्‌
नीथश्रद्धे बराह्मणपरीक्षानिषेषः, यत्रायं

अपमृत्युनिमित्तानि ---१०२१

१०२१

श्रयाव्दककतेव्यताद्‌- कानिपेषः,
विचारः ह १००८ गच्छतो गमनारम्भे यात्रात्तर गृहप्रवेश
सयाहश्रादस्याऽध्व्रद्यकता ना | च. ह ४ ध मध्य तीर्था ५
न्त श्र प्तः ००००
एकोदिषटस्वरपम्‌... ,., ..१०१ रपत भदधदिकर्तव्यता
परोप्रपदी प्रसङ्गतो गतस्यार्धृ तीथ॑फलम्‌ , तीर्थद्रव्य-
भ्र पए्पदाश्राद्धम्‌ ०००० १ 9 ४ ४, सत्यात्रनह्मणप्राप्तौ सद्यःश्राद्धम्‌ । गङ्गा
११ “> “१०१ दिनिद्राप्तौ श्राद्धकालायनियमः, आशै-

महाटयश्राद्धम्‌ ... १०११ चेऽपि तारधशराद्धकर्वव्यता, मरेऽपि
महालयश्रादधे पक्षाः ध .,,१०११ कर्तव्यता, जीवदिितक्याप्येतत्कार्यता१०२१

वज्य॑तिध्यादिकम्‌ , तदपवादः, पितृमृतादे अपुत्राया विधवायास्तीध्राद्रादिकतन्यता,
निषिद्रदिनेऽपि सङृन्महालयः ...१०१२ कनुपनीतस्यापे कतन्यताविधानम्‌ ,

भायां रजसखलायां विचारः१०१२ भाद्धेऽचनादिविशेषालः ६६ ...१०२५
पक्षशनाद्रकण्णेऽपि नन्दादिषु पिण्डनिषेधा- व्यताप्रातलक्षणम्‌ .... १०२५
भवः ००० १०१३ गजच्छायारक्षणमप्‌ 4 , © २६

चतुर्दश्यां तस्य प्रहाखयश्रा- उक्तकाले श्राद्धाकरणे प्रायश्ित्तम्‌, ...१०२०
द्वविचारः; .... ....१०१२ षण्णवतिश्राद्धसंग्रहः) क्षया

२० विषयानुक्रमणिका।

विषयाः प्ष्ठम्‌ विषया पृष्ठम्‌
हात्नि निणैयः .... .... १०२७ जीवतिलृककर्तृकपितामहायुहशश्ना दधान
श्राद्ध पिण्डप्रमाणम्‌ ... ...१०२८ णेय ट १०५५

पिण्डदाननिषिद्धकालः ....१०२८ ददीश्राद्धापरपयीयमासि
सपिण्डभ्राद्धनिषेधापवादः. ““ "१०३० श्राद्धपरयोगः .... .... १०५६
अन्वारोहणे निणैयः ... १०३१ पवित्रधारणम्‌ , संक्रल्पप्रकारः ,..१०५५
सहगमने सर्वत्र श्राद्वार्थमेकः पाकः ..-१०३२ प्रयमनिमच्रणप्रकारः ,.. १०५
भन्वारोदणे विशेषः ६८ ,..१०३३ निर्ण
५ पाककर्मृनिर्णयः .... ....१०५९
१ १
पावेगेकोदिटयो युगप : _ **१०३४। जलानयनम्‌ , यवोदकतिलोदकार्थ पात्र
सापान्यतः भराद्धतिथि- ह्यम्‌, ब्राह्मणप्रदक्षिणादि १०६०
नि्ण॑यः १०३७ नीवीकरपनम्‌ त १०६१
दशेश्राद्धतिथिनि्णंयः ...-१०३८ पाक्रग्रोक्षणम्‌, पायस्थानं मण्डलकरणं च
सांवत्सरिफशराद्धतिथिनिणेयः १०४२ तृतीयनिमनश्रणम्‌, दैवपितयत्राह्मणपा-

एकोदिष्टनिणैयः ... ध १०४५ य॒म्‌, ४ ,.१०६२
आपश्राद्धकालः, हिरण्य दैवपित्यत्राह्मणोपवेशनम्‌ ... ...१०६४
देववि प्राभ्यामासनदानम्‌ ... ,.१०६६
भद्वकालः, शृदधिश्राद्स्य सवाह ण
निमित्तानि ~ १०४४ विश्वदेवावाहनम्‌ , विश्वदेवध्यानशरोकाः ...१०६८
ृद्धिपूतंशब्दाथैः ... अरध्यादि उ ध ...१०६९
आधानादयङ्गमूतनान्दीश्राद्धकालः १०४५ पि्यत्राह्मणानामासनादि ... ...१०७०
प्रायधित्ता्थभूतं विष्णु्राद्वम्‌... १०४६ पात्रासादनम्‌ + १०७४
2 निषिद्धक्ालः व + अगनौकरणहोमपकारः .... १०७५

्रद्धेऽपराङ्कस्य प्राशस्यम्‌, साय प
गौीगकारस्वम्‌ ष । 4 | परिवेषणम्‌ भ + १०७६
सायाहस्याप्यतिक्रमे दर्षश्राद्धमासिकश्रा अन्ननिवेदनम्‌ ... “१०७७
द्योर्लोपः प्रायधित्तं च, सांवत्सरिक- आश्रावणसूक्तानि ----१०७९
श्राद्ध वायाहस्यागिकमे विशेषः ,,,१०४८ पिण्डदानम्‌ ... १०८१
भरादधविघे निणेयः प १०४८ दक्षिणादानम्‌ , आरापरहणम्‌ ...१०८५्‌
श्राद्धमोजने भायश्ित्तानि १०५० पिष्दग्रतिपत्तिः .... ....१०८६

क १०५२ सद्यःपक्षमाभरिलय मासिकः

भ्रःदधाङ्गतपणे विधिः ६ ...१०५३ पोगः ८८

जीवत्पिठकस्यापि मातुताहाद्धोत्तरदिने द्धस्य प्रयागः... १०
तद्रगमात्रस्य शुक्टतिलैस्तपंणम्‌ ... १०५४ त ८ र ४ ४५
नान्दीभ्राद्धादौ तरपणनि- व 0

षेधः .... ... .... १०९८५ उद्क्राज्ञलयः, पिण्डदानम्‌ ... .१०९९

विषयानुक्रमणिका। २१
विषयाः व पृष्म्‌ विषयाः प्रष्म्‌
भआदितापेरवैधरदेवकालः, गरहयामिमतो वैशर- ५ 9
देवकालः 0 दधित्ाद्धमयोगः ग
विधुरादे््देवकालः 4 ४ ९
6 ए नान्दीधाद्रे साभिकस्य पिण्डदानावदयकता११२२
साकिर्पकविधिना दशभरा" निलश्राद्धरयोगः ....११२३
द्पयिः ५ (4 .११०२ माध्यावपश्राद्धम्‌ ...११२४
आपश्राद्धुप्रयागः ११० माध्याव्ैशब्दव्युत्त्ति ...११२५्‌
हिरण्यश्रादधमयोगः, आबदि- अषटकाश्राद्ाङ्गभूतपर्वेुःश्राद-
कश्राद्ध्‌..-- 0 ११०४ प्रयोगः .... ...११२५
पितृ्यादीनामेकोदिषराद्रमयोः "११०५ पूरवयःश्राद्ायुपयोगिपरायश्ि-

अन्वारोहणश्राद्धपरयोगः,
श्राद्धसंपाते तत्रेण श्राद्ध

प्रयोगः ...- ....११०६
अतिकरान्तश्राद्ध प्रयोगः ,,.११०७

अनुपनीतस्वीकरैकश्राद-

प्रयोगः .... ....११०७
प्र्रपदीश्रद्धप्रयोगः ...११०८

महालवश्राद्धप्रयोगः ...-११०९

चतुददयां पोणैमास्यां वा मृतस्यामावा-
स्यायां मदाल्यधाद्धम्‌ ,..११०९
देवायर्थ ब्राह्मणव्यवस्था ...१११०
अर्पयपाच्रव्यवस्था, पिण्डदाने रेखाकरण-
स्यवस्था १५. 0 ,,११११
विधवाकवृकश्राद्धपयोगः १११२
नवमीश्राद्धपयोगः १११३
क्षणाध्यादिपुं सापत्नमानुव्यैवस्था ...१११६३
दवादद्यां कर्तव्यसंन्यस्तपित्रुदेदयध्राद-
प्रयोग र १११५
मघात्रयादशीश्राद्धप्रयोगः १११४
शसरहतचतुद शी भ्राद्धपयोगः १११५
(3 [^ [क
दाहित्रपरतिपच्छाद्धमयोगः ,,
तीर्थश्रद्धमयोगः.... १११५
यात्रागमनकाले घृतघ्राद्धप्रयोगः, यात्रो-
त्तरश्राद्धप्रयोगः, युगादयादि्रादधप्रयोगः १११६

त्तानि ...११३०
कपाटमेदनप्रायधित्तम्‌ ,०,११३०
पुरोडाशमेदनपरतनप्रायरधित्तम्‌ , कम्पन-
खण्डना प्रायधित्तम्‌ ...११३१
अषएकाश्राद्धपयोगः ....११३१
अन्वाधानादि ध .,.११३२
द्वितीयादिषु तिसृस्वष्टकासु द्रव्यविधिः ...११३३
अन्वषए्काश्राद्धपयोगः .-..११३३
भ्रवणाक्म -... ११३९
भ्रव्रणाक्रम॑परयोगः ११३६

यथाविष्ितागन्युपसमाधानम्‌ , पात्रासादने

धानादिदरन्यासादनम्‌ ...११३६
वटिदानम्‌ .... ११३७
दिशामुपस्यानम्‌ ... .,.११३८
© [न
आग्रहायणीकमप्रयोगः ....११४०
श्रतणाकमोप्रहायणीकर्मणोरकरणे प्रायधि-
त्तम्‌ ...११८१
उपाकरणम्‌ ... ११४२
उपाकरणकालः ... ..११५२
प्रथमोपाकर्मोत्सि्जमयोमु्यकाल एव
कार्यता ११४३
तत्छालव्यवस्या, पणैमास्याः सदोषवे

११४

हस्तस्य ग्राह्यम्‌ , पुत्राहविधानम्‌
परवेनिर्णयवदेव दस्तनिणयप्रदरनम्‌ , पौै-
मस्यां रक्रान्तिग्रहणादिसच्वे विचारः ११४५

9१

धृष्टम्‌

०००११४५७

विषयाः
गुरुटुक्रास्तादिनिपेधः

नदीनां रजोदोषवरिचारः ११४८
रहमकूचविधिना पश्चगन्याशनम्‌ , प्वग-
य्याङ्ननिमित्तानि, उपाकर्मोत्सजनाभ्यां
्रह्मराव्दवच्यस्य वेदस्य शुद्धिः -..११५९

्रह्मकूचंविधिसूत्म्‌ ...११५०
पटप्रमाणम्‌ , कपिलाखरू-
पम्‌ -.“ ११५१
काण्डसंल्या ६ ११५२
ब्रह्मचारिविषये विशेषः, यज्ञोपवीतस्य
दोमदानधारणानि ,..११५३
यज्ञोपवीतदानफलम्‌ ४ ,..११५ग्‌

उपाकरणस्य किचिदध्ययनवतौ ऽप्यावद्य-

कत्वम्‌ , श्रावण्यामभ्यद्गविघानम्‌ ...११५५
व्रह्म चहोपप्रयोगः ....११५५
आपूर्धिकतत्रेण ब्रह्मकूोमप्रयोगः .-- ११५८
उपाक्रणप्रयागः -.“ ११५८
अन्वाधानम्‌ ...११५९
प्रधानहम ५ .,११६०
इपे त्वे्नुवाकादिकाण्डादय ..-११६१
उयदहमेकाहं वाऽनध्यायः ...११६२
सभादीपदानम्‌ ... ११६२
सभादीपदानोदयापनम्‌ ...११६३
उत्सर्जनम्‌ „११६३
उत्सजनकाल ०..११६३
उत्सजजनविधिसूतरं सव्याल्यानम्‌ = ,..११६

भस्मगोमयस्नत्तिकाल्ञानानि, उपाक्र्मदिन

उत्स्जनक्रियाविधानम्‌ १
उत्सजेनप्रयोगः .... ११७
भस्मादिन्नानमन्राः ...११७०
वरुणग्राथनादिमन्राः ...११७३
अघमर्षणम्‌ , मार्जनादिमन््राः ...११७५
ज्ञानाङ्गतर्पणम्‌ , वघ्नधारणम्‌ ०११७५
भ्मधारणविधिः... ..११७६
देवधषिपिद्पूननपरयोगः .... १ १७६

विषयानुक्रमणिका ।

विषयाः ष्म

देवर्षिपित्रतर्पणम्‌ , उत्सजेनाङ्गमूतदोमारथ
स्थण्डिलकरणादि ,,११७८
वेद पारायणोपाकरणोत्स-
नने, „~ ..११५७९
कलशस्थापनं तत्र सविशेषं बरह्मपूननं च ११८०
वेदपारायणोपाकरणप्रयोगः ११८२

वेदपारायणोपाकरणहोमः, कलदास्थापनम्‌ ११८२
तत्र ब्रह्मपृजनम्‌ , अध्ययनधमौः, वेदपा-

॥।

रायणोत्सर्जनप्रयोगः ...११८३
निदयन्नानतर्पणे ... .,११८
त्पणीयपितरः ..११८४
तर्पणविधिः ११८५

| पात्रे विषः, रिक्तदस्तेन तपणकरण-
निपेधः स ८४ ,,११८८
दर्भषु विशेषः, तिलग्रहणे विद्ेषः ...११८९
वणमेदेन तिलानां विनियोगाषैरेपः, पित-
तर्पणप्रकारः ...११९०
नामग्रहणे विशेषः, गोत्रे विशेषः, जीवति.
दकस्य नि्यतर्पणानिषेधः, जीवत्पितू-
ककरलंङतपणे विशेषः ...११९१
जीवतपितक्यापसव्ये विरेषः, तिथ्यादि-

| विशेषेण तिकतर्षणनिषेधः ... .,११९२
। तर्षणनिषेधप्रतिप्रसवः ...११६३
जीवत्ितुकस्य कृष्णतिलतर्पणनिषेधः, सति
सभवे काण्डर्पितर्पणस्य करणीयता,
अव्रसानान्नलिः ११९५
विस्तरेण कतुमसम्थस्य सं
तपणम्‌ ....११९४
संक्षिप्ततपणस्य प्रकारान्तरम्‌ ११९५
यमत्पणविधिः .. ११९५

यमतप॑णप्रकारः, यमतर्पणे कुर्वतः फलम्‌ ,
माघद्ृह्कष्टम्यां भीष्मतपणम्‌ , बाह्मणस्य
भीष्पतर्पणनिषेधः, भीष्पतर्पणप्शंखा,,. ११९५

दे वर्पिपितृतपणाकरणे परलवायः ११९६

विषयानुक्रमणिका। २९

विषयाः पृष्ठम्‌ विषयाः पष्म्‌
तर्पणानन्तरं वल्ननिष्परीडनम्‌, वल्ननिष्पी- पणम्‌ , काण्डषिनामानि ... ...११९९
उनस्य स्थले कव्यता ... ..११९६ जीवत्पितृकस्य तु एकपल्यन्तानामेव तर्पणम्‌,
भ्रातःल्ानादिप्रयोगः, बरह्मयज्विधिः, बरह्म- अवसानाश्नालिदानम्‌, एतावत्करुंमसम-
यज्ञपरयोगः ~ „~ **११९७ स्य संक्षप्ततपणप्रकारः, सूर्यायादका-
श्रीताचमनम्‌, वेदपटनप्रकारः, आरण्य- क्लिदानमच्रः ... ,५+ „१२००
काध्ययने विशेषः, अनध्याये ब्रह्मयज्ञस्य यमतर्षणप्रयोगः .... १२००
स्वल्पता, वेदान्तरायध्ययनसतत्वे पठ- यमन मकाोकी, भीष्मतप्णमन्नः ,.. १२०१
नकम; = "११५८ प्रन्थकर्तृिरवितं गणेशस्तोत्रम्‌ ...१२०२
बहमयजो्तरं म्याहसयोत्र वा देवरषिपि- ्रन्थशोधनार्थ विदरत्रर्थनश्तोकः, विया-
रम ११९९ गणपत्िकण्ठयोजितसंस्काररलमालाभ्रका-
त्पणप्रयोगः .... .... ११९९ शनप्रार्थनाशोकः, विद्यागणपतिप्राथना-
ऋपितपैणानन्तरं सति संभवे काण्डर्ित- श्रोकः, प्रन्थनिर्माणकालप्रदशकश्चोकः... १२०३

समाये संस्कारलमारान्तर्गतविषयानक्रमणिका ।

अथ संस्काररललमाखया उत्तराधंम्‌ ।

ध

अथात्र गृद्यसूत्रस्य दितीयः प्रश्र आरभ्यते।

तत्र पुंसवनम्‌ ।
तच्च श्ष्-५ अथातः पु्तवनं तृतीये मस्यपूर्यमाणपे पुण्ये नक्षत्रे ” इति।
सीमन्तोत्तरं पंसवनकयनं तु कारानिद्यत्वमूचनार्थ॒परतिगर्भमाटत्तिसि-

यर्थ च ।
गर्गैः“ व्यक्ते ग्भ भवेत्कार्यं सीमन्तेन प्रहाय वा ” इति ।

व्यक्ते गर्मेऽस्ति गभं इति निशिते । पुंसवनानुषततौ नारद!-
५ चतुर्थे माति षष्ठे वाऽप्यष्टमे वा शमे ईने" इति।
बृहरपतिः--“ तृतीये मापि करैम्यं गृटेन्यत्न शोमनम्‌ ।
गृटेशतुर्थमाते तु ष्ठे वाऽप्यथ वाऽष्टमे ” इति ॥
गृष्टिः स्समसूता । याज्ञवल्कयः“ पुषः पवनं स्पन्दनात्पुरा ” इति ।

स्पन्दनं चटनम्‌ ।
तस्य कालः शारीरके--^तस्माच्चतर्थे मापि चटनादावमिप्रायं करोति" इति।
गर्भाभिव्यक्तिकालो ब्ृहस्पतिनोक्तः--
“५ गर्भो व्यक्तस्तृतीये स्याचचतरथे माति वा भवेत्‌ " इति ।
अश्र मासः सावनो ्रा्नः | तदुक्तं वसिप्रन-
“ चतुर्थ स्तावने माति पठे वाऽप्यथ वाऽष्टमे " इति ।

सावन इत्यस्य पष्ठाएटमयोरपि संवन्धः।
-५ मापि प्रोक्ताः त्रिया याः स्युस्ताः सर्वाः परौरमानतः ” ।
इलयस्यापवादः । मदनरले कालविधाने-
८८ कुया प्रतिद्धिविषये गभे तृतीयेऽथवा
माति स्फीततनौ तुषारङ्किरणे पृप्येऽथवा वैष्णवे ॥
हित्वा कर्कटक नयुग्ममबरामन्येष्वरिक्तातिषौ
शुद्धे नैधनधाननि शुकराशभदिन्मन्निणां वासरे ” इति ॥

८१२ भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- पं्रवनप्रकरणम्‌]

भसिद्धिविषये व्यक्ते । गम॑विशेषणमेतत्‌ । रफीततनुः पूणवलः । एता-
दशस्तुषारकिरणधन्द्रः । वैष्णवे श्रवणनक्षत्रम्‌ । करकैटकः करकैः । युग्मं
मिथुनम्‌ । अवला कन्या । अन्येषु मेषटरपतिहतुलादहृशिकधनुमेकरकुम्भमीन-
ल्त्रेप । यद्यपि “ कन्यायां न प्रशेपननिति इमदृ्टियुतेऽपि च ” इति ब्ुहस्पति-
वाक्ये कन्याया एव निपेपरेनेतरयोः प्राधचिगेम्यते, तथाऽपि सर सीमन्तेन सहा-
नुष्ठानत्रिषय एवेति पृथ्वीचन्द्रोदये। अरिक्तातिथाविति सामान्यतो निषे
धऽपि नवमीं स्वयैव वर्ज्या ।
“८ सिकताश्च पर्व नवीं त्यक्तवा प्तवने कुमाः "|
इति स्पृत्यन्तरे नवम्याः पुनरूपादानात्‌ । नेषनधामाष्मस्थानं तस्मि-
ञ्शुदधे प्रहदहीने । शशभृचन्द्रः । विद्धः । मत्री बृहस्पतिः । एतेषामन्यतमस्य
वापतर इषेः । पूणंवलत्वस्य समया लटेनोक्तः
५ प्रतिपत्पवरदश्चाहं मध्यवलः शीतगुः पिते पक्षे ।
पंप्णबटः पूणे; कृप्णप्षे पञ्चमीं यावत्‌ " इति ॥
प्रतिपत्या यस्मिन्स प्रतिपपर्वः । प्रतिपदमारमभ्येत्यर्थः । स चासौ
दश्चाह्ेति कमंधारयः । शुक्मतिपदादि शु्छदशमीपर्यन्तं मध्यवलः । शृ्कै-
कादश्चीपारमभ्य दृष्णपश्चमीपयन्तं पणः । कृष्णपष्ठीमारभ्यामावास्यान्त-
मधमबल इति त्वथात्‌ । पारिजाते बृहस्पतिः
५“ गुहशक्रतुधन्दूना द्रप्करणा दवत्तारकाः।
तेपामुदयहोरा च पुंवेऽतिशुमावहा ' इति ॥
द्ष्काणो राशेस्छतीयोऽशः । नकषत्रान्तराण्यप्याह गर्गः--
«कुर्यासुंप्वनाख्यं तु पृनामप्ने शमे दिने " इति ।
पंनक्षत्राणि तु तेनेबोक्तानि--
८ पनाम श्रवणक्तिप्यो हस्तशरैव पुनर्म ।
अभिनितप्रोपाचेव अनूराधा तथाऽशयुक्‌ ” इति ॥
इदं च चन्द्रताराबटे कायम्‌ । पुंसवनं प्रकृत्य-
^“ बहो पपनने दंपलयोश्द्रनाराबहानिवते '' इति नारदोक्तेः।
एतञ्च गुरशुक्रास्तयोरपि कार्यम्‌ ।
^“ मापतप्रयक्तकार्येषु मृढत्वं गुरुशुक्रयोः ।
न दोषङत्तदरा माप्तदक्षणो बलवानिति »

[पप्वनप्रयोगः] संस्काररतनपरा ।

इति ब्रृहस्पतिस्मरणात्‌ । वतीये मासि कर्तव्यं चतुर्थे मासि करतव्यमिलया-
दिमासरूपो विहितः कालो गुरुयुकरास्तनिषेधतो वटवानिलथः ।

एतच मटमासेऽपि कतेग्यम्‌ ।
“‹ वुद्धिदास्यं पुंवाचं प्रेतकर्मानुमािक ।
मलमातिऽपि कुर्वीत '' इति जातुकण्यस्पमरणात्‌ ॥
“गर वारपूपिके भये श्राद्धकर्मणि मतके ।
प्तपिण्डकरणे चैव नापिमापरं विवर्जयेत्‌ '” इति यमोक्ते्च ॥
एतस्य प्रतिगभमाहततौ ज्ञापकं तु पृररपक्तमेव । युक्ता चेयमात्तिर्ग-
संस्कारत्वात्‌ । सीमन्तवल्थमगभौया इति वचनाभावाचच । अरिषन्कर्मागि
पत्युरभावे देवरादिरपि कतां । तथा च सलयत्रतः-
^ मृतो देशान्तरगतो मतां कीर्तेः पुरा ।
देवरो वाऽथवा वंदयो गृर्वीऽपि समाचरेत्‌ '” इति ॥

आश्वलायनोऽपि--“ पयो मृते वा संन्यस्ते पतिते वा विदरेशके ।
तद्रो त्नेन श्रेष्ठिन कर्याः पूप्वनादयः " इति ॥

किष
अथ प्रयः।

तृतीये मासि चतु्थारिषु वा दषे पक पष्यपुन्वस॒हस्ताभिनितोप्रपदानृरा-
धाचिन्याख्यान्यतमे पुनकषत्रे गुरडुकवुधसोपान्यतमतवरासरे व्यतीपातादिकुयो-
गरहिते दिवसे चन्द्रतारानुषूस्ये कायम्‌ । नात्रास्तपलमासादिनिषेधः ।

कती भ्योतिश्रिदादिटे मुदे इृतनित्यक्रियः पराख्छख उपवरिव्य स्वस्य
दक्षिणतो भा्यापुपरेदयाऽऽचम्य प्राणानायम्य देशकालौ सकल ममास्यां
भायौयां तिच्रमानगभ॑पुस्तवपतिपादनवी जगर्म॑सयुदधपरैन निवरहैणदरारा श्रीपरमे-
श्वरमीलय्थं पंसवनाख्यं क करिष्य इति संकरप्य गणपतिपूजनं पृण्याहवा-
चनं मातृकापूननं नान्दीश्राद्धं चोक्तरीत्या कुर्यात्‌ । अनर परजापतिः प्रीयता-
मिति विशेषः । देवरादिभिस्तु मार्यायामिलयेतस्य स्थाने भ्रातृपल्यां वंश्यायां
शिष्यपट्यामिति यथा्ग्रहः कायैः ।

ततोऽग्रि भ्ज्वरारय ध्यात्वा समित्रयमादाय श्रद्ध एहीत्यादि भाणायामान्तं
करता पुंसवनहोमक्मणि या यक्ष्यमाणा इत्यादि व्याहृत्यन्तमुक्त्वा वैशेषि-
कमधानहोमे--धातारं चतभिराज्याहुतिभिरय्ये । अङ्गहोमे वरुणं द्राभ्या-
मित्यादि । पात्रातादने- यतं सर्षपी धान्यमापौ बा गोदधिद्रप्सं वटशशाखाग्रं
पिष्ट घृतेन संमिश्रं तस्य रसं कौरेयवल्लार्थककोशकर्तारं मि पिष्रा भियं

८१४ भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [पुंपवनाङ्गवैशेषिकप्रधानहोमः]

गुविकारेणीदनावल्लावितद्रव्येण मिश्रं तद्रसं वोत्तरपर्वस्य गषस्यागिघ्ाभ्रः
सकाशाच्छकलं ग्रहीत्वा चूणीदत्योदकेन पध्रतेन वा मिश्रयित्वा तद्राऽऽसाद्य
द््वीमाज्यस्थाटीं मणीतामणयनं भोक्षणीपातपुपवेषं संमाग॑दर्भानिध्मं बहिरव-
उ्वलनद भौनाज्यमित्येतान्यासादयेत्‌ । निर्मन्ध्यस्यमरप्रमस्पौष्ण्यस्य वा दक्षिण-
नासिकाच्रि भरणयनपक्षे येन चां इतिवचनादरण्योरप्यासादनं परोक्षणं च ।
लौकिकराभ्निधरूमपणयनपक्षे लौकिकामेरासादनमान्रं कर्तव्यं न तु पोक्षणम्‌ ।
अग्रेरपरि जटपातने दोषदश्नात्‌ । उत्तरपूर्वो यूपो युपैकादशिन्यामेव संभ-
वति । उत्तरपुव॑त्वं चोत्तरषेपेक्षया ज्ञेयम्‌ । वचनायुपर्पशो न दोषाय ।
यज्गसमाप्तेः प्राग्वा ग्रहणम्‌ । ततो ब्रह्मवरणादि सामान्यप्रधानान्तं कमं

समानम्‌ |
अथ वैरोपिकप्रधानहीमः ।

धाता ददासििति चतुर्णा तरिश्वे देवा ऋषयः । धाता देवता । प्रथमस्य
गायत्री । द्वितीयस्य जिषटुप्‌ । तृतीयस्यानुषटप्‌ । चतुरस्य ्रिषटप्‌ । पुंसवनवैगे-
पिकपरधानाञ्यहोमे विनियोगः ।

धाता ददातु नो रयिमी ° नत्स्वाहाः धात्र इदं न मम। ॐ धाता प्रनाया०
भेम स्वाहा › धत्रिडइदं न मप । ॐ धाता ददातु नो रयि प्रा धप्तः स्वाहा
धात्र इदं न मम । ॐ घता ददातु दा° जोषाः स्वाहाः धात्र इदं न मप। इति
चतघ आहुती हृतेमं॑मे वरुणेत्यङ्गहोमजयायुपहोमादि संस्थाजपान्तं त्वा
जिवुदन्नहोमं पुण्याहादिवाचनं च रिधाय परजापतिः प्रीयतामिति वदेत्‌ ।

ततोऽपरेणाभनिुपरिवद्धशुधवपुखीवतानस्याधस्तात्करमार्थत्वेन ल्लातां शुद-
वलनां गन्धभूषणादिभिरलंछृतां शिष्टाकुरिलव्राह्मणेन कृतसंमाषणां भार्या
पराञ्युखीयुपवेहय ‹ वृषाऽप्ि ' इति तस्या दक्षिणे हस्त आसादितं यवं वितुषं
प्राश्चं निदधाति । ' आण्डौ स्थः इति तस्याभित आस्तादिती द्रौ सर्षपौ
धान्यमाषौ वा स्थापयति । सकृदेव मच्रो द्विवचनलिङ्गात्‌ । सूत्रे धान्यग्रहणं
परिमाणमापनिवृ्यथैम्‌ । ‹ श्ववृत्तत्‌ ' इति यवसर्षपोपयासादितं गोदयिदरप्सं
प्रक्षिपति । द्रप्शब्देन दध्र उपरिस्थो घनीमृरतांऽश्च उच्यते ।

ततस्तष्णीं प्रायति । ततः-- ॐ अमि ष्टाऽईं दशमिरभिमृक्ामि दशमास्याय
सूतम › इति टकृत्ुद्धाचमनायास्तस्या उदरं हस्ताभ्यामभिगृशति । दश्षभिर-

भिृश्ामीति मत्रलिङ्गाद्धस्तदरयेनाभिमश्चनम्‌ । न्यूनाङ्कलेरभिकाङ्केवा कर्द-
शभिरितिपदस्य लोपः । उहो वा नवभिरेकादक्ञभिरिति ।

[गरमिणीधाः] संस्फाररत्नमाछा । ८१५

ततो धृतसंमिश्रमासादितं षराङ्कररसं भियंग्योदननिन्तापितदरव्यमिभचितं
कोशेयवज्ञाय॑कको शकारिकरिमिवू्णैरसं बोदकेन धृतेन वा मिभ्ितुत्तरपरयु-
पाश्निष्ठाभिशकलमूष्षपन्रणं वा उृतस्वोरमूलोपधानाया भार्याया दक्षिणनासि-
काष्र मवेशयेत्‌ । अथवाऽऽसादितारणीभ्यापमि मथित्वा तस्य धृमंवा
किचित्मवेशयेत्‌ ।

ततोऽग्नि संपूज्य ब्राह्मणभोजनं भ्रयक्तीदानं च विधाय कर्म॑साह्ुण्याय
विष्णं संस्मरेत्‌ । देवरादिभिस्तु लौकिकाप्रावेव पुंसवनहोमः कारवः ।

इति संस्काररत्नमालायां पुंसवनप्रयोगः ।
इत्योकोपाहश्रीमत्साग्निचिहाजपेयपौण्डरीकयाजिगणेशदीक्षि-
ततनूजभहगोपीनाथदीक्षितविरचितायाः सत्याषाढ-
हिरण्यकेरिस्मातंसंस्काररतनमाखाया उत्तरार्धं
प्रथमं प्रकरणम्‌ ॥ १ ॥

मथ द्वितीयं प्रकरणम्‌ ।

अथ गर्भिणीधर्माः।
पाये गभिण्यधिकारेऽदिति प्रति कश्यपः--
८ नावस्करेपूपविशेन्मु्रोटखलादि प ।

अवर्करेषु मार्जन्यादिषु । नोपस्छरेष्विति पाठ उपस्करदब्देन शूर्पादि
यम्‌ ।
जलं च नावगाहेत शून्यागारं विवर्जयेत्‌ ॥
वल्मीकं नाधितिष्ठेत न चेोद्धि्नमना मवेत्‌ ।
विटिलेन्न नेमिं नाङ्गारेण न मस्मना ॥
न शयालुः सदा तिषठद्यायामं च विवर्जयेत्‌ ।
न तुषाङ्गारमस्मास्थिकपषेषु समाविदोत्‌ ॥
वर्जयेत्कटहं गेहे गात्रमङ्गं तथैव च ।
न मुक्तकेशा तिष्ठेत नादुचिः स्यात्कदाचन ॥
न शयीतोत्तररिरा न चैवाधःशिराः कचित्‌ ।
न वख्रहीना नोच्छिष्टा न चरद्रचरणा तथा ॥

८१६

भविष्ये-“

५4

भटगोपीनाथदीकषितविरचिता- [गिणीधमीः]

नामङ्गल्यं वरेदराक्यं न च हास्याधिकरा मवेत्‌ ।
कुर्याच्छशुरयोनिलयं पूजां माङ्गल्यतत्परा ॥
तिठतप्प्तन्नवदना स्तदा महिते रता » इति ।

संध्यायां नैव भोक्तव्यं गरिण्या वरवर्णिनि ।
स्थातव्यं न च गन्तव्यं वृक्षमृहे च सर्वदा ॥
न दुर्मुखी सदा तिष्ेत्वट्वाछायां विवर्जयेत्‌ ।
सरवौषधीमिः कोपेन वारिणा स्नानमाचरेत्‌ ॥

ईषदुष्णं कोष्णम्‌ ।

#-।

माकण्डयोऽपि-

स्पृयन्तरे-“

कृतरक्षा सूमृषा च वास्तुपू जनतत्परा ।

दानज्ञीरा तृतीयायां पर्वा नक्तमाचरेत्‌ ॥

गर्भिणी कुज्ञराध्वादिरैलहरम्यादिरोदणम्‌ ।

व्यायामं श्ीघरगमनं शकटरोहणं यजेत्‌ ॥

शोकं रक्तविमोकं च साहसं कुकुटाप्तनम्‌ ।

व्यवायं च दिवास्वापं रात्रौ जागरणं लनेत्‌ ॥

अतिरुक्षं तु नाश्नीयादत्यम्हमतिभोजनम्‌ ।

अस्युप्णमतिशीतं च गुवांहारं परियिजेत्‌॥

इतिवृत्ता भवेन्नारी विशेषेण तु गर्भिणी ।

यश्च तस्यां मवेतपुरः स्थिरायद्धपरयुतः ॥

अन्यथा गभैपतनमवाप्नोति न संशयः ” इति ॥

५ वृक्षम, च नाऽऽक्रमेन्न प्राकारं पयोनिषिम्‌ ।
परिलां च न चाऽऽक्रमेदवला गर्भधारिणी ॥
गर्मरक्षा.सदा कायौ निलयं शौचनिपेवणात्‌ ।
्रशस्तमन्नट्खनाच्छस्तमास्यानुखेपनात्‌ "' इति ॥

“ भृभ्यां चेवोचनीचायामारोहश्चावरोहणम्‌ ।

रीप्रतरणे चैव शकटातेहणं तथा ॥
उमरोपधं तथा क्षारं मेथुनं भारवाहनम्‌ ।
कृते पुंसवने चैव गर्भिणी परिवर्जयेत्‌ " [ इति ] ॥

गभग्रहणं च भ्रमादिरिक्ररवेदितव्यम्‌ ।रीतगभौयाः सयः श्रमो ग्ानिश्च
जायते । पिपासाऽऽयासः सरिथिस्यन्दनं शुक्शोणितयोरदुसंबन्धो योन्याः

स्फुरणं वेल्यादि ।

[गर्मिणीपतिषमाः संस्काररत्नमाटा । ८१७

(ॐ अन्यच्च भयोगारणे स्यृलन्तरे--
“ दानं पक्ता्नमिक्षायाः परिवषृणमेव च ।
पचनं च न कर्तव्यं गर्भिण्या पतपैथेैव तु ' इति ) ॥
इति संक्षेपेण गभिणीधमीः ।
अथ गर्मिणीपतिधमाः।
८ गर्मिणीवाज्छितं द्रभ्यं तस्यै ददाद्यथोचितम्‌ ।
सूते चिरायुपं पुत्रमन्यथा दोषमर्ह॑ति ” इति ॥
याह्नवरस्क्यः--“ दोहदस्याप्रदानेन गर्भो दोषमवाप्रुयात्‌ ।
वैरूप्यं मरणं वाऽपि तस्मात्कार्यं प्रियं खियाः ” इति ॥
दोहदं गभिणीमियम्‌ । स्मृतिविन्तामणौ--
“८ पुरो मार्या गर्भिणी यस्य चेतसया्ूनोश्रीढं क्ौरकमीऽऽत्यनश्च
गेहारम्भः सम्मप॑स्थापनं च वाधिस्नानं नैव कुर्याच यात्राम्‌ ” इति।
वाधिः समुद्रः।
दक्षः--“ ऋतुद्ये व्यतीते तु न कुर्यन्मौज्ञिबन्धनम्‌ ।
अग्न्याधानं गयाश्राद्धं वपनं च विवर्जयेत्‌ ” इति ॥
कारबिधाने--“ क्षौरं शवानुगमनं नखङृन्तनं च
युद्धं च वा्तुकरणं त्वतिदूरयानम्‌ ।
उद्वाहमौ(ओ)पनयनं जल्यर्वगाह
आयुष्यो मवति गर्भिणिकापतीनाम्‌ " इति ॥
वगाह इत्यत्र, अपेत्युपसर्गावयवाकारस्य भागुरिमतेन रोपः । क्षौरं वप-
नमू । तच्चात्र कतेनस्याप्युपरक्षणम्‌ ।
“८ नोदन्वतोऽम्मप्ति यान्न च दमश्वादि कर्तयेत्‌ ।
अन्तवल्याः पतिः कुर्वननप्रनो मवति परुषम्‌ ” इति क्रतुस्मरणात्‌ ।
यत्तु--““ वपनस्य निपेभेऽपि कर्तनं व विधीयते '”
इति स्पृलन्तरवचनं तद्रभिणी पतिभिन्नानां जीवत्पितृकादीनां यो वपन-
निषेधस्तत्र कतैनवरिधानपरम्‌ ।
संग्रहे--“ दहनं वपनं चैव पर्वतारोहणं तथा ।
नाव आसेहणं चैव वर्जयेद्रभिणीपतिः ” इति ॥

# धनुशिहान्तर्गतो ग्रन्थः क. ख. पुस्तकयोनौस्ति ।

१ख. इ. च, ^त्मजघ्य । गे" ।

८१८ भहगोषीनाथदीक्षितविरचिता-- [गभिणीपतिषमः]

स्पृल्यन्तरे-“ गर्भिण्यामपि मार्यायां विवाहेऽप्यथवा त्ते ।
सपिताऽपि कपेत्केशान्गौतम्यां तिहगे गुरौ "” इति ॥
विवाह इत्यन्न निषटत्तेऽपीति सेषः । एवं व्रत इत्यत्रापि । गौतम्यामिति
गौतम्यसंनिहितदेश्षनित्र्थम्‌ । सिहगे गुराविति तीर्थयात्रान्तरोपरक्षणम्‌ ।
“५ विवाहे तरतवन्धे च गर्भिणीपतिरेव च ।
मुण्डनं सतीर्येषु कु्यादिवाविचारयन्‌ ' ॥
इति स्फृतिद्पणधृतसंग्रहव चनसंबादात्‌ ।
स्पृत्यन्तरे--“ पिन्धुल्नानं दुमच्छेदं वपनं प्रेतवाहनम्‌ ।
विदेशगमनं चैव न कुर्याद्र्भिणीपतिः "” इति ॥
म्ेतवाहनमित्यनेन मेतविधानपप्युपलक्ष्यते । ज्योतिनिवन्धे गाख्वः-
^ प्रव्यक्तगमापतिरब्धियानं मृतस्य वाहं क्षुरकं सङ्गम्‌ ।
तथेव यत्नेन गयाद्ितीर्यं यागादिकं वस्तुविधिं न कुर्यात्‌ ” इति ॥
आदिशब्देन व्रतो्ापनादीति शुद्धिदर्पणे ।
दक्षः--““ मुण्डनं पिण्डदानं च प्रेतकरम तथेव च |
न जीवतिितृकः वुर्यादरभिणीपतिरेव च ” इति ॥
पिण्डदानशब्देन भ्राद्धमुपलक््यत इति केचित्‌ ।
वपनप्रेतविधानापवादस्तत्रैव-
““ कषोरं नेमित्तिकं कुर्यान्निपेपर सत्यपि धुवम्‌ ।
पित्रोः प्रेतविधानं च गमिणीपतिरेव च » इति ॥
एते च नियमाः सप्तममासादूर्वं भवन्ति।
८ वपनं मैथुनं तीर्थं वर्जयेद्रभिणीपतिः ।
श्राद्धं च सप्तमान्माप्रादु्वं नेव समाचरेत्‌ ” इत्याश्वलायनोक्तेः।
अतर केचित्‌-सप्तममासोत्तरं यो वपनादिनिषेधः स दोषातिश्चयार्थः।
तेन तपपू्व॑पपि शक्ती सत्यां बपनादिनिपेधपरिपालनमस्तेबेलयाहुः । (# ऊर्ध्व
नैव समाचरेदितिवचनात्सप्तममासादूर्वं कदाचिद्रपनादिकरणपस्तीति गम्पते।
दक्षः--““ माप्तपटके भ्यतीते तु न कर्यान्मज्ञिवन्धनम्‌ ।
अग्न्याधानं गयाश्राद्धं वपनं च विवजंयेत्‌ " इति ॥
संसकारदपणे सलयत्रतः--“ ऋतुत्रये व्यतीते तु न दुरयानमो ज्ञिबन्धनम्‌ ।
अग्न्याधानं गयाश्राद्धं वपनं च विवर्जयेत्‌ '› इति ॥

# धनुश्चिहान्तगगतो ग्रन्थः क. पुस्तक एव ।

(गर्भदध्युपायः) संस्काररएनमाखा । ८१९

संकटवशेन शक्ताशक्तपरतया वा व्यवस्था यथशयथं बोध्या । ) तीर्थं तीर्थ-
यात्रा । श्राद्धं श्राद्धभोजनमिति केचित्‌ । पित्रोः क्षयाहश्राद्धादिकं तु सप्तम-
मासादुध्व॑मपि भवति ।

५ पित्रोः क्षयाहं दर्शं च गयाश्राद्धं महालयम्‌ ।
अहणान्वष्टकाश्राद्धे कु्याद्रभवतीपतिः *” इति सत्यव्रतोक्तेः।

एतच्च निलयानां युगादिशाद्धानापुपलक्षणम्‌ । पिण्डयङ्गोऽपि भवत्येव ।
निलत्वात्‌ । मुण्डनं पिण्डदानं चेत्युदाहृतदक्षवाक्ये पिण्डदानशब्देन भाद्ध-
मुपलक्ष्यत इति पते श्राद्धस्यैव निषेधपराप्तौ पित्रोः क्षयाहमिति सल्यव्रतवाक्येन
नित्यभाद्धानां प्रतिप्रसवः करियते । पिण्डदानश्न्देन पिण्डदानमेव निषिध्यत
इति मते पित्रोः क्षयाहादिश्रादधष्वपि पिण्डदाननिपेषः।

( # न च-“ पिण्डनिर्वपणं कार्यं तस्यामपि नृप्तत्तम "।

हत्यान्यषटक्यविषय एव गभिणीपतित्वपयुक्तो यः पिण्डदाननिषेधः प्राप्तः
स नास्ति, इति निबन्धकारलेखनादान्वषएक्यग्यतिरिक्तसावस्सरिकादिस्थके
कथं पिण्डदानप्रातिरिति वास्यम्‌ । अपिशब्देन सांवत्सरिकादीनामपि संगृदी-
तत्वेन तत्रापि तत्पातिसंभवात्‌ । न चापिशचव्दस्य पिण्डनिर्पणशब्देऽन्वया-
त्कथमेतदिति वाच्यम । संनिहितपदान्वयसंभवे व्यवहितान्वयकलपनस्यानुचि-
तत्वात्ावतसरिकादिषु गभिणीपतिकरतकपिण्डदानाचारस्य बहुशो दएत्वाच,
इति केचिद्‌ । वस्तुतस्तु -- एतन्मतेऽपि क्षयाहादिश्राद्धेष्वपि पिण्डनिपेधोौ
नैवासि । )

८८ श्राद्धं च सक्तमान्मापतादूर््व नैव प्माचरेत्‌ " ।

इत्याश्वलायनवचनस्थश्रादधशब्दः श्राद्धमोजनपर इति मते श्रादधकरणस्यै-
तस्मादेव बचनात्पाप्तत्वातिपत्रोः क्षयाहमितिवचनं सपिण्डकत्वविधानार्थ दरष-
व्यम्‌ । यथाचारं व्यवस्था । इति गर्भिणीपतिषर्माः ।

जथ गरभदरद्ध्युपायः।
५ वरी विश्वा च गन्धा च मधुकं भङ्गराटप्तमम्‌ ।
अजादुग्येन पानं तु नाया गर्मस्य वृद्धिकृत्‌ ” इति ॥

बरी शतावरी । विश्वा शृण्ठी । गन्थाऽश्वगन्धा । भाषया “ आकन्द ?
इत्युच्यते । मधुकं ज्येष्ठमध । भङ्गराद्‌ , भाषया माका ' इति ।

~~

# धनुथिहान्तगतो प्रन्थः क. पुस्तक एव ।

८२० भटहगीपीनाथदीकषितविरचिता-(गर्भरक्षणोपायगर्मल्ावहरोषायो]

( सीमन्तोभ्रयनम्‌ )

जथ गर्मरक्षणोपायः।
शाङ्खायनग्-“ चतुरे माति गर्रक्षणं ब्रह्मणाऽश्निः प्विदान इति
पट्स्याटीपाकस्य हुत्वाञक्षीम्यां त इति प्रत्यृचमाज्य-
लेपेनाज्गान्यवमूजेत्‌ ” इति।
बरह्मणाऽगनिः संबरिदान इति राक्षोघ्नम्‌ । रक्षोहाऽभिदेवता । शाक्नान्तरो-
्तत्वाटौकिकाक्नाविदं कायम्‌ । इति गर्भरक्षणोपायः।
अथ गरभिण्या गर्भसतावहरोपायः।
तत्रेदं श्म्ू-“ यदि गैः स्वेदुर्देणस्याः पाणिना तरिरूष्वं नामेरुन्मा्टि
पराश्चं तवा नार्वश्चं त्वष्टा वध्नातु बन्धने । स्र ऋतू
नुपवेहय दशमाप्रो अवीरहेति ” [ इति ||
यदि गर्भो गपिण्याः स्वेत्तदा तस्या नाभेरूध्यं यो देशो गभौवस्थिति-
योग्यस्तं स्वेन पाणिना परश्च त्वेति मच्रेण तिरन्माष्टि । उर्ध्वापवरग संमृजी-
तेल्थ; । सष्देव म्रः । यतरैकस्मि्द्रव्य इति सूत्रात्‌ । नैमित्तिकमिदं कर्मं ।
ओषधमपि--““ पीत्वा तण्डुकतोयेन तण्डुटीयनटा ऋतौ ।
पतद्गमा च या नारी स्थिरगभौ प्रजायते ॥
शर्कराथच(यव)तिछः समांशकेमीक्षिकेण सह भक्षितैः ज्याः ।
नासि गर्मपतनोद्धवं भयं पापभीतु(ति)रिव तीैतेवनम्‌(नात्‌) '” इति ॥
तण्डुखीयजटा तण्डुलजाग्रटम्‌ । माक्षिकं मधु ।
इति गर्भिण्या गभन्ताबहरोपायः।
अथ पीमन्तोत्रयनम्‌ ।
तत्रेदं शहयमू--“ अथातः सीमन्तोतनयनं प्रथमगमायाश्चतुये मास्यापू्॑-
माणपकषे पुण्ये नक्षत्रे ” इति ।
प्रथमगर्भो यस्याः सा मरथपगभा तस्याशथतुर्ये गर्भमासे पुण्ये नक्षत्र स्रीसं-
स्कारत्वाल्स्िया अनुकूले । परथमगर्भं इति वाच्ये भथमगर्माया इतिवचनं
स्ीपाधान्यख्यापना्ंम्‌ । तस्मादयं स्ेगरमार्थं आधारसंस्कार इति द्रष्टव्यम्‌ ।
देजवापः--“ अथ सीमन्तो्यनं चतूर्थे मापि पश्चमे ष्ठे वा ' इति ।
शाङ्ञायनगृहमे--“ स्मे माप्त प्रथमगर सीमन्तोन्नयनम्‌ » इति ।
याहवल्क्यः--“ षष्ठेऽष्टमे वा सीमन्ते '" इति ।

१ ङ. च. श्यमे गः!

[पीमन्तोत्तयनम्‌] संस्काररतनमार। ८२१

अत्रिः--“ आपानाद्टमे माति सीमन्तोन्नयनं मेत्‌ ।
नवमे माति वा कृ्यायावद्ुमविमोचनम्‌ » इति ॥
शङ्कः--“ गभ्न्दने सीमन्तोन्नयनं यावद्वा न प्रप्तवः " इति ।
अत्र मासः सावनो ्रा्ठः।
“ सीमन्तः पावने मापि चतुर्थेऽप्यथवाऽष्टमे ” इति वसिष्ठोक्तेः ।
बृहरपतिस्तु सौरं मासमाह सीमन्तं प्रकृलय--
“ सोरेणेव चतुर्थे स्यान्माते पषठेऽषटमेऽपि बा ” इति ।
सावनादिलक्षणमुक्तं श्रीधरीये-
५ त्रिशदिनं सावनमाप्तमाहूनाक्तरमिन्दोरमगण्रमेण ।
दशौव्धं माप्तमुशन्ति चान्द्रं सौरं तथा म्करराशिमोगात्‌ " इति ॥
अत्र शुहृपक्ष एव युख्यः । आपूैमाणपक्ष इति गृ्ोक्तसात्‌ । असंभवेऽ-
न्द्यंशं विना ठृष्णपक्षो ग्राह्यः । तथा च बृहस्पतिः-
५ शष्ठपतषः दामः प्रोक्तः कृष्णश्वन्दत्रिकगं विना " इति ।
तिथयः कालबिधाने-
५“ पृक्षच्छिद्राश्च रिक्ताः पित्तिथिमपहायापराः स्युः प्रशस्ताः ” इति ।
पक्षच्छद्रासतदरज्या नादिकाथ वसिष्ठ आह--
“ चतुर्दशी चतुथी च अष्टमी नवमी तथा ।
पष्ठी च द्वादशी चैव पक्षच्छिद्राहया इमाः ॥
क्रमादेताघ्ु तिपिषु वर्जनीयाश्च नाडिकाः ।
मृताष्टमनुत्वाङ्कृदशशेषास्तु शोभनाः ” इति ॥
भूतानि पश्च । मनवशवतु्दश । तानि पञ्चविंशतिः । अङ्का नत्र । कश्य
पस्तु षष्रयष्टमीद्रादशीनामेव पक्षच्िद्रात्वमुक्त्वा सर्वसाधारण्येन दशैव घटिका
वर्जनीया शलाह-- ।
^ अष्टमी द्वाद षष्ठी पक्षच्छिद्रास्तु तामु च।
मङ्गले पदा त्याज्या न्यूनं हि दश नाडिकाः " इति ॥
उभयत्रापि घटिकास्तिथेरा्ा एव । प्रथमातिक्रमे कारणाभावात्‌ । अन-
न्तरोदाहूतकालविधानवाक्यस्य वसिष्ठोक्तपक्षच्छिद्रा ख्यतिथिपरत्वे पक्षच्छि-
द्रासवेनैव चतुध्यीदीनां निपेधे सिद्धे रिक्तात्वेन पुनिषेधो दोषातिकशयार्थः।
कइयपोक्तपक्षच्छिद्रारयतिधिपरतवे तु चतुर्यादीनां पक्षच्छिद्रात्वाभावाद्रिक्ता-
त्वेन निषेध आवरयक्‌ एपेति द्रष्टव्यम्‌ । पितृतिथिरमावास्या । अपरा अन्या

८२२ भष्टगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- (सीमन्तोन्नयनम्‌

उक्तापेक्षया । शुकृपतरे चतुर्यीचतुरर्योः पक्षच्छिद्रातेन रिक्तात्वेन वा निषि-
द्योः पौर्णमास्या केषांचिन्मतेन ग्रह्ठत्वुक्तं काठनिणये-
८८ दामे निश्ानाये चतुर्थी च चतुर्दशीम्‌ ।
पोणेमापतीं प्रशसन्ति केचित्सीमन्तकर्मणि "” इति ॥
पौर्णमासी साहचर्याचतुथीचतुदश्यौ शुक्पक्षसंबन्धिन्यावेव प्रा ।
वारानाह्‌ बृहसतिः--
^“ पुरुषग्रहवाराः स्युः शमाः सीमन्तकर्मणि ।
मध्यौ स्नीग्रहवारौ तु वर्जयेततु नपुंपरको ” इति ॥
पुरुषग्रहा रविभौमगुरवः । स्रीग्रहौ सोमश्‌ । नवस शनिदुधौ ।
उक्तं च ज्योतिनिबन्धे-
८८ पुरुषा रविगुरुमोमा नपुंसकास्यो बुधोऽर्कपुत्रश्च ।
न्यौ भूगुचन्द्रमतौ अ्रहस्वमावस्थितिः कथिता ” इति ॥
नक्षत्राण्याह ब्हस्यतिः--
५ रोहिष्यैन्दवमारित्यपप्यहस्तोत्तरात्रयम्‌ ।
पौष्णं वेप्णवम चेव सीमन्ते दकं स्मत्‌ '” इति ॥
एन्दवं मृगशिरः । आदित्यं पुनर्मम ।
कालविधाने--““पीमन्तोत्नयनं कायं शुमांशे शुभट्श्रके ।
कुरीरमृगकन्याश्च वर्ज्या; शेषाश्च शोमनाः » इति ॥
कुलीरः ककः । मृगः सिहः।
«५ कुटीरं मिथुनं कन्यां हित्वा शेषाः श्रमावहाः ” ।
इति वृहस्पतिनोत्तरा्धं पठितम्‌ । ग्रादिकं तु ज्योतिःशाल्नादितोऽबगन्तग्यम्‌।
नारदः“ विपरक्षत्रिययोः कुर्याद्वा सीमन्तकरम तत्‌ ।
वेशयशदरकयोरेतदिवा निश्यपि केचन "” इति ॥
एतच सङृदेव कर्तव्यं न तु परतिगभम्‌ ।
भथमगभधारसंस्कारकत्वस्यैव ज्ञापितत्वात्‌ ।
“५ सक्कश्च कृतप्तस्काराः सीमन्तेन द्विजलियः।
यं यं गरम प्रसूयन्ते स पर्वैः प्छृतो मवेत्‌ ” ॥
इति हारीरोक्तेथ । अप्र द्विजग्रहणाच्छ्ः मतिगर्भमाववनीयम्‌।

(सीभन्तीक्यनप्रयोगः] संस्काररत्नपाखा । ८२

सीमन्तोभ्यनातपरषं भसूताया विरषमाह गाग्येः--
“ यदि समन्ततः पूर्व प्रसृता स्यात्तु मामिनी ।
पेटिकायां तदा जातं स्थाप्य पंस्कारमाचरेत्‌ "" इति ॥
अत्रापि गुरुशुक्रास्तममासाधनिषेधोऽमासंक्रान्लयादिनिपेषः कर्जन्तरवि-
भिश्च द्रष्टव्यः ।
अत्र मोजने पायभित्तयुक्तं धौम्येन-
“५ ब्रह्मौदन च सोमे च सीमन्तोन्नयने तथा ।
जातश्रादधे नवश्राद्धे मुक्त्वा चान्द्रायणं चरेत्‌ ” इति ॥
अन्न ब्रह्मीदनाङ्गभोजनमिव सीमन्ताङ्कभोजनमेव निमित्तत्वेन विवक्षितम्‌ ।
अतस्तदिने तब्रहे भोक्त; मायश्चित्तमिति पारिजातोक्तिरपास्ता । सोपसाह-
चयाद्रह्मौदनमरन्याधानाङ्गमूतं ्राह्ममिति केचित्‌ । वस्तुतस्तु सोमसीमन्तोभन-
यनादिपषुं यथा केवलमभोजनार्थं पर्स्तं प्रति परायधित्तविधानं तत्सदशकेवल-
ब्रह्मौदन भोजनार्थ मततं भेषरेदमपि परायशचित्तमित्येव वक्तव्यम्‌ । अन्यथा
, वैरुप्यापततेः । एताश ब्रह्मीदनमाश्चलायनोक्तोपनयनसंबद्धमेव । अगन्याधा-
नाधङ्गभूतव्रह्मौदनं न तथा । तत्र भोजनातिरिक्तस्य भरभरतकर्मणः सखेन
केवरतदर्थततेरभावात्‌ । न च सांतपनात्मकसंस्तारभोजनपायभिततेनैव
तस्सिद्धावेतत्मायभित्तविधानं व्यथमिति वाच्यम्‌ । अत्राऽऽपदि प्राणायामो-
पवासयोः सामान्यतः पराप्तयोबाधनायत्वेन सा्थक्यसंभवात्‌। एवं च ब्रह्मौ-
दनग्रहणेनाऽऽश्वरायनादुक्तस्यौपनायनिकब्रह्मीदनस्यैव ग्रहणं युक्तम्‌ । शद्‌
च ज्ञानतः । अङ्गानाद्धोजने तु छग्िधानोक्तम्‌-
८५ अरा इवेजपेन्मन्नं शतवारं शिवाख्ये ।
सीमन्ते च यदा भूङ्क मुच्यते करिलिपत्ततः '” इति ॥

अथ प्रयागः।
सावने सौरे वा चतुर्थे मासि पश्चमे षषे सप्तमेऽष्टमे नवमे वा यावद्रमवि-
मोचनं तावत्परयन्ते काठे वा शु्ठपकषेऽसेमवेऽन्त्यां श्रिते हृष्णपक्ते चतुर्थी-
पष्यषटमीनवमीदाद श्ीचतुदंश्यपावास्याव्यतिरिक्ततिथावेतदसंभवे चतुदंशी-
चतुध्यषटमीनवमीषष्ठीदरादशीनां क्रमेण पञाष्टौ चतुदैश्च पशचनिश्षतिर्मव
दशेत्याश्ा घटिकाः साधारण्येन दश्च घरिकाबा विहाय तास्रपि रवि-
भोपवैन्यतमे वासरे संकटे सोपृगबन्यतरेऽपि वासरे रोहिणीमृगरिरः-

१४. ख. च. मिनि) षेः।

८२४ भहटगोपीनाथदीक्षितविरचिता- (पीमन्तोन्नयनप्रयोगः]

पुनर्वपुष्यहस्तोत्तरात्रयरेवतीश्रवणान्यतमे नक्षत्रे कररपिहमिधुनकन्या-
व्यतिरिक्ते लगे दिवैव कार्यम्‌ । नात्र गुरुशुकरास्तमलमासादिनिषेधः।

कर्ता स्योतिरषिदादिषटे मूतं कतनिलयक्रियः प्रा्युख उपविश्य स्वस्य
दक्षिणतो भायमुपतरेहयाऽऽचम्य प्राणानायम्य देशकालौ संकीत्यं ममास्यां
मर्यायां विद्यमानस्यास्य पभथमगर्भस्य जनिष्यमाणसर्वगर्माणां च बीनगर्भ-
समुद्धषैनोनिवणेतरससकारद्रारा श्रीपरमेश्वर्मालर्थ सीमन्तोनयनाख्यं कमे
करिष्य इति संकर्य गणपतिपूजनं पुण्याहवाचनं मातृकापूननं नान्दीश्राद्धं
चोक्तरीत्या कूर्यात्‌ । अन्न धाता मीयतामिति विशेषः । देवरादिभिस्तु एषैव-
दुहेन संकरः कतैग्यः ।

तत ओपासना्नि मङ्गलनामाऽयमिलयनुसंदधन्पञ्वालय ध्यात्वा समित्रय-
प्रादाय श्रद्ध एहीलयादि प्राणायामान्तं ठृत्वा सीमन्तोन्नयनहोमकमणि था
यक्ष्यमाणा इत्यादि व्याहूत्यन्तयुक्त्वा, वेशेषिकमधानहोमे- धातारं चतशभि-
राञ्याहुतिभिर्य्षये । अङ्गहोमे-- वरणं दराभ्यामिलयादि । पात्रास्तादने त्रिन्रेतां
शललीयुदुम्बरफटस्तबकं वटफलस्तवकं वा दवींपाञ्यस्थाटीं प्रणीतप्रण-
यनं पोक्षणीपातमुपवेषं तेमागद मौनवञ्वरनदभानिध्मं ब्राज्यमिस्येता-
न्यासादयेद्‌ ।

ततो ब्रह्मवरणादि व्याहूतिहोमान्तं त्वा पधानहोमं कुर्यात्‌ । धाता ददा-
त्विति चतु्णी मश्राणां विनवे देवा ऋषयः । धाता देवता । मथमस्य गायत्री
छन्दः । द्वितीयस्य त्रिष्टुप्‌ । वृतीयस्यानुषटप्‌ । चतुथैस्य त्रिष्टुप्‌ । सीमन्तोज्नयनवै-
शेषिकपरधानाञ्यदहयेमे विनियोगः । ॐ धाता ददातु नो रथिमी ° नत्खाहा ' धात
षद न मप । ॐ घता प्र° पेम खाहा ' धात्र इदं न मप । ॐ धाता ददातु नो
रथिप्रा० पः खाहा' धात्र इदं न मम। ॐ घाता ददातु दान षाः घ्वाहा पात्र
ष्दं न मम । इति चतस आहुतीदतवेमं मे वरुणेयङृहामादि संस्थाजपान्तं
समाप्य शरिषटदमहोमं पुण्याहादिवाचनं विधाय धाता प्रीयतामिति वदेत्‌ ।

ततः कमा्थत्वेन कृतस्नानां शुद्धवलाङ्गमूषणादिभिरलंकृतां शिष्टाङटिल-
प्ाह्मणेन कृतसंभाषणां भार्यामपरेणाभिमुपरिबद्धशुभ्रवतुटवितानस्याधस्ता-
त्माञ्युखीमुपवेश््य तस्याः परस्तासत्यश्खस्तिप्र्ासादितां निश्वेतां श्रल्टीं
गहीत्वा तयाऽऽसादितमुदुम्बरफटस्तवकं वटस्तबकं वा शृदीत्वा, व्याहृतीनां
जापतिः मरनापतिषरैहती । राकामहमिति दयोिश्े देवा जगती । सीमन्तो-
श्रयने विनियोगः । ॐ मूभवः सुवः, राकामह५ सुहवा पु ° मुक्थ्यम्‌ । यातत राके °
रराणा › इति तया शरस्योर्ध्वं सीमन्तमुभयेत्‌ । केशान्विभजेदित्य्ः ।

(पुंसवनसीमन्तोन्रयनयोपस्तन्रेण प्रयोगः) संस्काररतलनपाणश । ८२५

«ॐ सोम एव नो रानेवाहुवीह्यणीः प्रना विवृत्तचक्रा आप्ीनासतीरे तुम्यं
गङ्गे विश्वा उत त्वया वयं धारा उदन्या इव । अतिगाहेमहि द्विषः ”

इति भा्याममिमन्रयते । अत्र गङ्गान्यतिरिक्तनदीसमीपनित्रासे तु यस्या
नवाः समीपे निवासस्तन्नाम सेबुद्धा ग्राहम्‌ । गोदाकृष्णयोः समीपे निवापे
तु भागीरथीवद्ङ््‌ इत्येव । एतयोरपि गङ्गापदमहत्तिनिमित्ततवस्य तन्माहात्म्य-
` योदैगैनात्‌ ।

ततो ब्राह्मणभोजनं भुयसीदानं च । तत आशिषो सषीत्वा कर्मसाहुण्याय
विष्णु संस्मरेत्‌ । देवरादिमिर्टोकिकाम्ावेवायं होमः कायं; ।

इति सीमन्तोन्नयनपयोगः ।
अथ पंप्वनसीमन्तोत्रयनयोस्तन््रेण प्रयोगः ।

तत्राऽऽदावालस्यादिनाऽङृतपं सवनस्य सतरविहितकालातिक्रमदोषपरिहा-
रा्थं लौफिकाप्नी ग्याहृतिह्नेमादिभिः सहितेन रहितेन वाऽऽधारवतत्रेणाऽऽ-
पूधिकतत्रेण वा त्वं नः स त्वं न इ्यावाः पूर्ैवत्सप्नाऽऽहुतीः समस्तन्या-
हतिभिरेकामाहूति च हुताः अशक्तौ केवलां समस्तञ्याहतिभिरेकमिवर वा
हुत्वा गोदानादन्यतममल्यान्नायेन पादशृच्छरमालस्येनाकरणेऽहृच््रं भाय-
धिक्तं चरित्वा पुंसवनं सीमन्तेन सह कुर्यात्‌ । तस्यापि सूत्रोक्तकालातिक्रमे
तस्मनेबाग्नौ द्विवारं पूरवोक्ताहुतीहता प्रतिसंस्कारं पाद्च्चपर्षङच्छरं वा
आयथित्तं कुयात्‌।

तत आचम्य प्राणानायम्य देशकालौ संकी ममास्यां भार्यायां विध्र-
मानगर्भस्य प॑स्तप्रतिपादनवीजगरभसयुद्धरैनोनिवरहणद्रारा श्रीपरमेश्वरमी-
त्यर्थ पुंसवनं ममास्यां भार्यायां विद्यपानस्यास्य भथमगर्भस्य जनिष्यमाणस-
गर्भाणां च बीजगरभसमुद्धषैनोनिवर्दणद्रारा पषेत्रसंस्कारद्रारा च श्रीपरमे-
श्वरभीलयर्थं सीमन्तोन्नयनं च तत्रेण करिष्य इति संकल्पः । पुंसवनसीमन्तो -
सयनकर्मणोः पुण्याहं भवन्तो बरषन्तु । पुंसवनसीमन्तो्नयनकरममगोः खस्ति
भवन्तो वुवन्तु । पंसवनसीमन्तो्यनकमणोक्रद्धि भवन्तो व्ुषन्तु । घवन-
सीमन्तोक्नयनकममणोः श्रीरस्त्विति भवन्तो बु्रन्तु । इति ॐ्याहादिवा-
क्यानि। द्वितीये परतिबचनवाक्य कऋध्येतापिति विशेषः । पुंसवनपीमन्तो-
स्रयनकमणोयां यक्ष्यमाणा देवतास्ताः सर्वाः परिग्रहीष्यामीलन्वाधानवाक्पे ।
गणेशपुजनादिवलिकरणपुण्याहादि वाचनान्तं तत्रेणेव । वेशेषिकधात्रीचनुषट-
यहोमस्यापि नाऽऽत्तिः । संमरतिपननदे गतात्‌ ।

१ ङ, "वताकत्वा- ।

१०

८२६ भह्रगोपीनाथदीक्षितविरविता-[पतिकागहप्रवेशस्य कारविधी]
८ य॒खप्रसवोपायः )

ततो दथिद्रप्सादिपाशनं सीमन्तोज्नयनादिकं च क्रमेण कायम्‌ । आसन्न
परस्व एतयोपुख्यकालातिपन्नयोरपि मलमासादौ क्रिया भवलतरानन्यग-
तिकत्वात्‌ । इति पुंसवनप्तीमन्ता्नयनयोसतत्रेण प्रयोगः।
श (न विषति वि ® ~ = कष्य
अथ घ्युतिकाग्रहं तसप्वराकाटः प्रवञ्चावाधश्चच्यत।
ठ्योतिर्बसिष्ठः--“ रेन्यां तु विक्रमस्यानमभ्नेय्यां पचनाखयः ।
याम्थां तु शयनस्थानं नेऋत्यां सूतिकागृहम्‌ ॥
बार्ण्यां भोजनगृहं वायव्यां पशुमन्दिरम्‌ ।
कौनेय तु धनस्थानमीशान्यां देवतागृहम्‌ " इति ॥
पवेश्कालो ग्गेणोक्तः--“ रो रिण्यैन्दवपोष्णेषु स्वातीवारणयोरपि ।
पुनर्वो पूप्यहस्तधनिषठाञ्युत्तरापु च ॥
भेत्रे वव्रे तथाऽन्या सूतिकागासेशनम्‌ ” इति ॥
तथा-“ अहेऽनुकूरे राशो तु रिक्तापष्ठष्टवजिते ।
सर्वे वाऽय शुभाः केन्द्रे पापाश्च त्रिषडायगाः ॥
हमांशे शुमदृष्टौ तु सूतिकागृहवेशनम्‌ " इति।
आय एकादश्षस्थानम्‌ । एतच संमते ।
५ परूतिंमे कारे सय एव प्रवेशयेत्‌ ” इति तेनेबोक्तत्वात्‌ ।
भवेशविधिः पाग“ प्रविरेत्परतिकापंज्ं कृतरक्षं समन्ततः ।
मुमूमौ निमितं रम्यं वा्तुवि्याविदारैः ॥
प्रद्धारमुक्तरद्वारमथवा पृददं शुभम्‌ |
अथवोत्तरदरारमिलन्वयः।
देवानां बराह्मणानां च गवां कृत्वा च पूननम्‌ ।
विप्रपुण्याहशब्देन शङ्कुवाद्यरवेण च ॥
प्रमूता बहवस्तत्र तथा डशक्षमाद्यः ।
टचा विश्व्तनीयाश्च प्रविरोयुगृहं जियः ” इति ॥
क
अथ सुखप्रतवापायः।
तरको ग्य“ विजननकले क्षिप्परप्तवन९ शिरस्त उदकुम्भं निधाय पत्त-
स्तूयन्तीमथास्या उदरमभिमृशति यथैव वायुः पवते यथा
समुद्र एनति । एवं ते ग्म एजतु सह जरायुणा ऽवरषैत्वि-

[सखप्रपतवोपायः] संस्काररत्नमाणा । ८२७

विजननकारे भपतवकाठे । क्षिप्रं मसृयते येन कर्मणा तक्तिप्रमसवनं तद-
क्ष्यते । शिरस्तः शिरसः समीप उदकुम्मं निदधाति । पततः पादयोः समीपे
रयन्तीमवकातां निदधाति । केचित्त-ओषथिविशेष इत्याहुः । पत्त श्तयत्र
पद्धावदछान्दसः। उद्रामिमरशो मश्रेण तृष्णीमवमाजनमिति भथमे व्याख्याने।
. उदराभिपरशंस्तूष्णीं मग्रेणावपाजैनमिति द्वितीयन्याख्याने । पूव॑न्पाख्यानेऽ-
परिरोषादेव व्याख्यानान्तरं ठृतं इत्तिकृता ।
यथाऽऽहुटपादाः--“ पूर्वव्यास्यानतोऽन्यस्य द्यपि प्रयोननम्‌ ।
पुर्वत्रपरितोपो वा विषयाग्यापिरेव वा " इति ॥
अन्रापरितोषोऽवसपैितिरिङ्गानुपपत्तिरूपदो पवशेन । सूत्रेऽथशब्दोऽनि-
त्यत्रख्यापनायैः । तेन काम्यमिदे न पुंसवनवनिलयम्‌ ।
कभ्विधाने-- प्रमन्दिने प्रमूयन्तयां जेद्र्प्रमोचमीम्‌ ।
इनदरं च मनप ध्यायेन्नारी गर्म प्रमुञ्चति " इति ॥
दास्रान्तर उपायान्तरम्‌-
“८ हिमवत्यु्तरे पार शरी नाम यक्षिणी ।
तस्या नृप्रशब्देन विद्ल्या मवतु गर्भिणी स्वाहा "” ॥
अनेनैरण्डतैलं महिषीक्तीर िभरितमभिमन्त्य पाययेहुदरे लापयेचेति ।
्न्थान्तर तु-दिमवस्ु्तर पां इत्यमुं मत्रं नपननेकविशतिाङ्करैस्तिछते-
लमेकपटं प्रदक्षिणमावतेयन्नटशतं जपित्वा तत्तैलं रकिचित्पाययित्वा शेषं
योन निपेचयित्वा्य) दुताङ्करान्केरेप्पगहैदिप्ुक्तम्‌ ।
“८ वृषस्य मृं यदि नाभियोनिप्रलेफितं सरी शटिति प्रे ।
तथा कटित्थः कदटीमुकन्दो वेगात्स कुरुतेऽङ्गनानम्‌ ” इति ॥
पः ˆ अडकत्रा › तस्य मूलम्‌ । एवमन्येऽप्युपायाः शाद्ान्तरे दरष्टव्याः।
यत्रपप्ुक्तं यत्रपरकाशे-
“ गजाथिरेदा उदडुराटूशराङ्का रपर्पिपक्षा इति हि क्रमेण ।
छिसेतप्रपूतेः प्मये गृहेऽदः सुखेन नारयः प्रपवन्ति शीघम्‌ ” इति ॥
अस्याथः- गमिष्या नार्या दृष्टिगोचरे देशे समं चतुरश्र संसाध्य तस्य समा-
तरव कोषएठकान्कृलेशानोत्तरवायुकोषटेष्व्मतृती यचतुर्थानङन्करमेण रिखित्वा
पवेमध्यमपश्चिमकोषटषु पभथमपश्चमनवमाङ्न्करमेण विलिख्याऽञपरेयदक्षिणनैक-

# अत्र क. पुस्तकटिष्पण्यां रैवालमिति वर्त॑ते ।

१ ढ. च. “सूयते ।

८२८ भट्रमोपीनाथदी्ितविरचिता--(यमल्यो्ज्षटलकनिषटवनिरभयः)

तकेषु ष्ठसप्तपद्वितीयाङान्करमेण तरिरिखेत्‌ । अद इदं यरं प्रसूतिसमये
सूतिका ेखनीयम्‌ । एतहशनेन सुखेन शीघ्रं नार्यः भसवन्तीति ।
प°

उत्तरण

पथिम°
इति युखपरसवोपायः ।
अथ यमख्योः संस्कारम ग्येषठसकर-
निष्ठसनिणयः ।
तत्र मनुः--““ जन्मज्येष्ठेन चाऽऽहानं सुत्रह्मण्यास्वपि स्मृतम्‌ ।
यमयोश्चैव गर्भेषु जन्मतो ज्येष्ठता मता ” इति ॥

अस्याथः--सूब्रह्मण्याख्यो मच्रो उ्योतिष्टोमादाविनद्राहमानार्थं प्रयुज्यते ।
तत्र वपायागोत्तरकाछीनेषु सुत्रह्मण्याह्वानेषु सनापग्रहत्वव्िधानासथमपुत्रेण
पितरमुदिर्याऽऽहानं क्रियतेऽपुकस्य पिता यजत ईति । एवग्रषिभिः स्पृतम्‌ ।
यथा दायविभागे मातृतो ज्येष्ठं न फ तु जन्मत एव ज्येष्ठं तयेव सुब्रह्म-
ण्याहान इत्यपिक्ञब्दाथः । तथा यमलजातयो्गभं एककालं निपिक्तयोरपि
जन्मक्रमेण उयेष्ठता स्पृतेति ।

स्प्रतितचे देवरोऽपि-

“५ यस्य नातस्य यमयोः परयन्ति प्रथमं मुखम्‌ ।
सेतानः पितैव तस्िञज्ये्ठं प्रतिितम्‌ '” इति ॥

अस्यायः--यमयोरमध्ये यस्य जातस्य पथमं मुखदर्शनं स उ्येष्स्तसिमन्सं-
तानः पितरश प्रतिष्ठिताः । तत्र ज्यषटयं च पतिषठितं भवतीति।

श्रीभागवते तु-

८८ प्रजापतिर्नाम तयोरकाषीयः प्राक्खदेहा्मयोरनायत ।
ते वे दिरण्यकशिपुं विदुः भरना ये तं हिरण्या्षमपूत साऽग्रतः " ॥

इत्यनेन पशवादुत्पन्तस्य ज्ये्ठचयुक्तम्‌ । व्यार्यातमेतच्छीपरेण--यमयो-
मध्ये यः स्वदेहात्मथममजायत तं यथा हिरण्यकशिपुं प्रना विदुः, सा दितिः
थमं यमसूत तं हिरण्याक्षं यथा विदुस्तथा नाम कृतवानिल्थः । यदा दहि

| ५८८८ †
[जातकर्म] संस्काररत्नमारा ।

गर्मापानसभये योनिषुष्पं विद्रीयं द्विषा विभक्तमादिपश्चाद्धातेन प्रविश्षति
तदा यमौ भवतः । तयोश्च पितृतः प्रवेशक्रमविपयंयेण मातृतः भस्रतिः।
“५ यदा विद्द्िषा बीजमृतपुप्पं परिक्षरत्‌ ।
द्वौ तदा मवतो गर्भौ सू्तरवेशविपर्ययात्‌ '' ॥

इति पिण्डसिद्धिस्पमरणात्‌ । अतः स्वदेहात्प्ं यो जातस्तस्य हिरण्यकाक्षे-
पूरिति दितेः प्रथमप्रसूतस्य हिरण्याक्ष इति नाम कृतवानिति । अत्र देशाचा-
न्द एत [1 न्त न
राद्यवस्था । अत्र उयेषक्रमेणेव सरकारा उक्ता धर्मपकाशे यमौ प्रकृय--

८ सं्कारासतन्र कर्तव्यास्तत्करमेणेव स्भदा "” इति ॥
तत्क्रमेण उयेष्र्रमेण । इति यमलयोज्येष्त्वकनिषस्वनिर्णयः ।

अथ जातकर्म ।

तत्र “ जतिऽदमनि परह निधाय ' इत्यादिग्रृ्यसूत्रम्‌ । अत्र जात इति वचन-
मित आरभ्य शिरःसमीप उदकुम्भं निदधातीलन्तस्य कर्मणो नातकर्मेति-
संहं गमयति । सप्रमीनिरदेशपरयोजनं जन्मानन्तरमेव क्रिया स्यान्न तवाश्षौच-
` निष्टस्यपे्षलयेतदर्थम्‌ । उत्तरमधरं येषामिति वहुव्रीहिः । यथावस्थितं विपर्यस्य
यथाऽधसताद्िरण्यमुपरिष्टादर्मा तथा कृतेष्वियथ; । उपनि्ैरन्त्यौ पासनमति-
हरन्ति सूतकाभरिर स एष उत्तपनीय एव । नासिमन्किचन करम क्रियतेऽन्यत्रो-
दूपनादिति । उपनिर्हैरणवचनं तस्मिन्गृह्याणि कर्माणि क्रियन्त इतिवचनस्य
जायापतिक्मा्थत्वासनासंसकारेष्वौपासनस्याप्राघ्िः स्यात्सा मा भृदित्येतद-
थम । उक्तं च बौधायनेन-तस्िन्जापस्कार इति । सूतकसंवद्धकर्मार्थोऽग्निः
सूतकाभरिः सूतककर्व्योदधृपनार्थोऽश्रिरिति यावत्‌ । स॒ एषोऽभिरुत्तपनीय
एव कपारसंतापाभरिरेव भवति । आम्बरी षोऽभिरुत्तपनीय इत्येके । एवकार-
करणं कैिननिमन्ध्यस्य विहितस्य नि्टस्ययंम्‌ । अस्मिन्सूतकाप्रावुदधरपनादन्य-
त्किमपि न कम क्रियत इति । जातकर्म सचैलं सानं कृत्वैव कतैव्यम्‌ ।

तत्र वातिष्ः--“ जातमात्रकुमारस्य मृखमस्यावलोकयेत्‌ ।

पिता ऋणाद्धिमुच्येत पत्रस्य मुखदश्षनात्‌ '” इति ॥

जातमात्र इल्यनेन जननाग्यवहितोत्तरकाटे युखावररोकनं व्रिधीयते ।

ञ्योतिरवसिष्ठः-- ५ श्रुत्वा जाते पिता पुत्र सैं स्नानमाचरेत्‌ ।
उत्तराभिमुखो मृत्वा नयां वा देवखातके » इति ॥

अनेन श्रवरणाव्यवहितोत्तरकाठे स्नानं विधीयते । अत्रासंनिधौ श्रवणान-

८२२

८३० महगोपीनाथदीक्षितविरविता- [जातकर्म]

न्तरं सानम्‌ । संनिधौ मूला्जातस्य पुखदशेनानन्तरं स्नानमिति व्यवस्था
बोध्या । उत्तराभिमुख इति विशेषणं प्रबाहाभिपुखत्वादिवाधनाथम्‌ ।
संवर्पैः--“ पुत्रे जति पिता सदयः सचैलं स्नानमाचरेत्‌ ।
«‹ स्पशचयोमग्यस्ततः पश्चादित्याह भगवान्मनुः ' इति ॥
एतेषु वसिष्ठादि वचनेषु पुत्रपदगतं पुस्त्वमविवक्षितम्‌ । अनुवाच्यगतत्वात्‌ ।
तेनात्र हयपत्येऽपि पितुः स्नानमावश्यकम्‌ । सृतिकावर्ज पित्रादीनां सर्वेषां
सपिण्डानामरसपृश्यत्वं नास्त्येव । अतो न तेषां स्नानमपि।
यदाहाङ्गिराः-- सूतके सूतिकावं संस्पशो न निषिध्यते " इति ।
नद्यादिषु गमनाशक्ती सांख्यायनः-
८ दिवा यदाहृतं तोयं कृत्वा स्वर्णयुतं तु तत्‌ ।
रात्रिस्नाने तु सप्रति कु्यादनरप्तनिभौ '” इति ॥
एतच रात्रावपि कार्यम्‌ । तथा च वसिषएटः-
८ पुत्रजन्मनि यज्ञे च तथा पक्रमणे रेः ।
राहोश्च दशने स्नानं प्रशस्तं नान्यदा निशि ” इति ॥
अत्र संक्रमणनिपित्तस्नानस्य रात्रं विधानं दिवास्नानासंमवे रत्रेगाण
कालत्ववोधनारथ॑म्‌ । वहुमित्रैचनेः सवेसंक्रमेषु दिवैव पुण्यकारत्वोक्तेः।
अथवा--“ रात्रौ संक्रमिते मानौ रिवा कुर्यान तत्कियाम्‌ ।
विष्णुपदं धनुर्मीनि "|
इत्यादिवचनैरत्यन्तवाध आनर्थक्यपरसङ्गात्‌ ‹ आनयैक्यप्रतिहतानां विपरीतं
बलाबलम्‌ › इति व्िकस्पे सत्याचारतो व्यवस्थेति द्रष्टव्यम्‌ । एतच्च जातक-
माऽऽश्ौचान्तरमध्येऽपि कायम्‌ ।
यथाऽऽह प्रजापतिः-- ५ सूतके तु समृत्पन्ने पत्रनन्म यदा भवेत्‌ ।
क््तात्काटिकी शुद्धिः पृ्ीशौचेन पष्यति ” इति ॥
एतञ्च जाताश्चोचपरम्‌ ।
८ मृताक्ञौचस्य मध्ये तु पुत्रजन्म यदा भवेत्‌ ।
आशोचापगमे कार्यं जातक यथाविपि ' ॥
इति वसिष्ठेन गृताशौचतरिषय एवोत्कषोक्तेः । एतेन स्पृत्य्थसायोक्तो
विकर्पोऽपि व्यवस्थितो जेयः ।
पुत्रजन्मनिमित्ताशौ चस्य पर्वावधिमाह जेमिनिः--
५ यावन्न च्छिद्यते नालं तावन्नाऽऽप्नोति सूतकम्‌ ।
छिन्ने नाले ततः पश्चात्मूतकं तु विधीयते ' इति ॥

(जातक्म] संखाररलनमाखा । ८३१

हारीतः--“ जातकर्म ततः कुर्यासुतरे जाते यथोदितम्‌ '” इति ।
ततः स्नानानन्तर । यथोदितं स्वगृदयोक्तषिधिनेत्यथः । नाल्च्छेदासा-
ग्जातक्मे कर्तव्यम्‌ ।
` तदुक्तं मनुना--“ पराङ्नालच्छेदनातपुो जातकर्म विधीयते ” इति।
हारीतोऽपि- ८ प्रङ्नामिच्छेदनात्स्तारः पृण्या्ानकूर्वनि
च्छिन्नायामाशौचम्‌ इति । नाभिर्नालम्‌ ।
अभवे कालान्तरमाह जावाटिः-
“८ जन्मनोऽनन्तरं कार्यं जातक यथाविधि ।
देवादतीतकां चेदतीति सूने मेत्‌ '” इति ॥
विष्णुधर्मोत्तरे--“ अच्छिततनाटे कर्वम्यं श्राद्धं पै पुत्रजन्मनि ।
आशोचोपरमे कार्यमथवा नियतात्मभिः ' इति ॥
अत्र पुत्रशब्दः कन्योपलक्षकः ।
^ प्रादुमवे पुत्रपुत्यो्रहणे चन्दरपूर्ययोः ।
तात्वाऽनन्तरमात्मीयान्पितञ्ध्राद्धेन तर्पयेत्‌ इति काष्णाजिनित्रचनात्‌ ।
अत्र नान्दीश्राद्धमामेन देस्ना वा कार्यम्‌
“4 अमद्रग्येण न्ना वा पितृणां श्राद्धमाचरेत्‌ ।
जातश्राद्धे न दातव्यं पक्रानं ब्राह्मणेष्वपि ' ॥
इ्त्यादिलयपुराणात्‌ । बृहारदीये विकर उक्तः--
५ जति पुत्रे पिति राला पतचैरं जातकर्म तु ।
र्या नान्दीश्राद्धं वै स्वस्तिवाचनपूर्वक्रम्‌ ॥
हेस्नाऽथवा तु धन्येवी नान्दीश्राद्धं प्रकल्पयेत्‌ ।
अन्नेन कारयेद्यस्तु स चाण्डाटपतमो मतरेत्‌ '' इति ॥
हेमाद्रौ संबतसु हेनेवाऽऽह-
८८ पुत्रजन्मनि करवीत श्राद्धं हनव बुद्धिमान्‌ ।
न पक्तेन न चाऽऽमेन कल्याणान्यमिकामयन्‌ ” इति ॥
पुरुषार्थे जातश्राद्ध आमहेन्नोधिकट्पः । जातकमङ्ग्राद्धे(दध) तु रेश्नमे-
लविरोधः । एतच रात्रावपि कार्यम्‌ ।
“पुत्रजन्मनि यात्रायां श्वय दत्तमक्षयम्‌ ” इति व्यासोक्तः ।
दिनान्तरे क्रियमाणे जातकर्मणि तु अन्ननैवेतद्धवति ।
अन्यथा--“ जातश्राद्ध नवश्राद्धे मक्त्वा चाद्द्रायणे चरेत्‌ '› `

<८श्र महगोपानायदीकषितावैरविता-- (ना

तन शना शः शण शििवापः/ कि
भोततिरमापि तदहःकतन्यमाह हारीतः

« जति कुमारे पितिणामामोदत्पुण्यं तदहस्तस्मात्तिलपूणानि पत्राणि
सहिरण्यानि बह्मणानाहूय पितृभ्यः खधा कुयासजापतये च "' इति ।

व्राह्मे-“ देवाश्च पितरश्चैव पत्रे जति द्विजन्मनाम्‌ ।
आयानित तस्मात्तदहः पुण्यं पृज्यं च सर्वदा ॥
तत्र दद्यत्सुव्ण च भूमिं गां तुरगं रथम्‌ ।
छत्रं च गन्धमाल्यं च शयनं चाऽऽप्तनं गृहम्‌ " इति ॥

बृहय्याङञबलयः--“ कुमारजन्मदिवपे विवरे: कार्यः प्रतिग्रहः ।
हिरण्यमूगवाश्चादिषान्यक्ाय्याप्तनारिषु ॥
तत्र सवे प्रतिग्राह्यं पक्तान्नं तु विवभयेत्‌ ।
भक्षयित्वा तु तन्मोहाद्धिजश्चन्दरायणं चरेत्‌ ॥
सूतके तु स्रकुट्यानां न दोषो मनुरत्रवीत्‌ '” इति ।
वसिष्रः-“ दत्ता गोमूहिरण्यादि ततो टमं निरीक्षयेत्‌ ।
टमेव प्रशे्तनि ज्योतिःशाखविदो जनाः ॥
अरिक्तपा्णदवज्तच्छणुयातुत्रजन्मनि " इति ।

ततश्च दैवज्ञोक्तदुःस्थानस्थितग्रहपीलर्थं॒शक्त्योचितदानानि कुयात्‌ ।
सेकसपपूर्वकं जपपूजादौ ब्राह्मणानियुज्ञीतिलयादि शक्त्यनुसारेण कतेब्यम ।
पितुः पातिल्यादौ विकेषमाहाऽऽष्लायनः-
^“ पृ्यौ मृते वा पतिते पन्यसे वा विदेशगे ।
तदरोत्रजेन श्रेष्ठेन कार्याः पुंप्वनादयः ॥
दीक्षन्ते दीक्षितो मर्ता जातक्ृल्यादिकं चरत्‌ ।
पं्तवनादिकमाणि त्रीणि श्रेष्ठो न कारयेत्‌ ॥
अङृतेऽन्यक्ृते कर्मण्यापतपर खास्थ्यमागतः ।
दानिर्बाह्मणवाक्यैशच पुत्रकर्मोत्तमं चरेत्‌ " इति ॥
ष्ठेनेति तादश एव भरतिनिधिरित्येवम्ंम्‌ । दीक्षितेन तु दीक्षाकाले सय
मपि जातकं न कार्यम्‌ । नापि तत्मतिनिधिनाऽन्येन । किंत्ववभरथान्ते
बिष्ठषटदीक्षः स्वयमेव कुर्यादिलयेः । अत्र तरीणीत्याश्वलायनानामनुङलं, तेषा-
मेवानवरोभनरूपद्तीयसंस्कारसाद्‌ । न चाऽऽश्लायनातिरिक्तविषयेऽपि

[जातकर्म] संस्काररत्नमाटा । ८१३

` जातकरमसंस्कारमादाय त्रीणि भरेष्ठो न कारयेदित्येतस्य वचनस्य प्रतृततिर-
` स्त्विति वाच्यम्‌ ।
८५ शरेष्ठः कनिष्हस्तेन जातकर्मादि कारयेत्‌ ” ।
इति वसिष्रवचनविरोधापत्तेः । अकृत इति निषिद्धप्रतिनिधिना कृतमिय-
कृततामापन्नं कर्मातिक्रान्तं केनापि निमित्तेन कंचित्कालं खयं कतपसमर्थोऽपि
नान्येन कारयेत्‌ । सस्थ्योत्तरं दानसहिताभिर््राह्मणाग्रीभिः सोत्क्ष पत्रस॑-
स्कार द्यादिल्यथः । महारोगात॑सतु सत्यपि सामर््ये खयं जातकं न कुर्यात्‌।
५ रोगार्दितस्तु तत्का स्पशन्नन्येन कारयेत्‌ ।
यावत्छरस्धयं मवेत्तवन्नाऽऽचरेर्जातकक्रियाम्‌ ” इत्याश्वलायनवचनात्‌ ।
आश्नौचापगमे जातकमुषठाने नकषत्राण्याह वसिष्ः--
“ मूदुधुवक्िश्रचरेषु भेषु चारिक्तपरवारुयदिनेषु कार्यम्‌ |
शुभग्रहाणां दिनवर्गटमने तञ्जातकर्मं त्वथ नामक्र्मं " इति ॥
मृदरादिनक्षत्राण्याह्‌ श्रीधरः--
८“ रोहिण्युत्तरमं स्थिरं गिरिवामृहेन्द्रोरगा दारुणं
्िपरं चाधिदिनेरपुप्यमनटनराग्रं तु साधारणम्‌ ।
उग्रं पूर्वमघान्तकं मृहुमृगत्वाषटान््यमत्रं चरं
विष्णुप्वातिशतेडुवस्वदितयः कुर्युः स्वेत्ताफलम्‌ "” इति ॥
उत्तरशब्देनोत्तरात्रयम्‌ । गिरिशमाद्र । पेन््रं जयेष्ठा । उरगमा चेषा ।
अधिनावध्िनी । दिनेशो स्तः । अनलः टत्तिकाः । देन्द्राप्रं विशाखे ।
क ¢ 9, 9 # =
एवशब्देन पूर्वात्रयम्‌ । अन्तकं भरणी । तवर चित्रा । अन्त्यं रेवती । मेव्-
मनूराधाः । शतोदु शततारानकषत्रम्‌ । वयुशब्देन धनिष्ठाः । अदितिः पुनस्‌ ।
एतच जन्मदिवसेऽमासंक्रान्टयादिस्ये न कार्यम्‌ ।
“ अमापेक्रान्तिविष्याद प्राप्तकटेऽपि नाऽऽचरेत्‌ '' इतिगगोक्तेः ।
एतचाधिके मासेऽपि कायम्‌ । तथा च कालादुरशेऽयिमाते कर्तव्यानि
अहृ -“ सीमन पुरे शराद्धं द्रवितो जातकर्म च '” इति ।
एतो सीमन्तपुसवो । यपेनाप्ुक्तम्‌--
¢ गमे वाधक मृद श्राद्धकमणि मापषके ।
प्पिण्डीकरणे नित्ये जातनामारिकर्मप ॥
प्ीमनते पृते चैव नाधिमापतं विवभेयेत्‌ ” इति ।
१०५ “

८३४ महगोपीनायदीक्षितविरचिता-- [जातकरमप्योगः]

गर्भे गभीधाने । वा्धुषिके द्रव्यप्रयोगपयुक्तद्रव्यादाने । भ्रत्य सेवाप्रयु-
क्तथनग्रहणे । एतच्च युख्यकाटेऽनुषठाने । तस्यातिपाति तु शुद्धकाल एव ।
«4 नामकर्म च दर्शेष्टि यथाकालं समाचरेत्‌ ।
अतिपति सति तयोः प्रशस्ते मापि पुण्यभे '” इतिवचनात्‌ ।
नामकरमेत्युपलक्षणमितरसंस्काराणाम्‌ । नात्र गुरुगुक्रास्तनिषेषः ।
५ उत्सवेषु च सर्वेषु सीमन्त ऋतुजन्मनोः।
पुराुरे्ययोश्चैव मोव्यरोषो न विद्यते "” ॥
इति उयोतिर्मिवन्पे भ्रगृक्तः । चकारान्मल्मासातिचारादीनां ग्रहणम्‌ ।

अथ प्रयोगः।

जातमात्रे पुत्रे ग्रटज्यष्रादावनुत्पननस्य तस्य पखं कुल्देवताङ्गल्टद्धप्रणा-
मपूैकमालोक्य नय्यादाबुदख्छुखः सायात्‌ । तदसंभवे एह वाऽऽहूताभिः
सरणयुताभिरद्धिः सायात्‌ । रात्रावनटसंनिधौ ।

ततो द्विराचम्य प्रागङ्तसध्यावन्दनकरेतपणेसध्योपासनं कुर्यात्‌ । अथ
शवेतवस्मास्यादिभिरटंृतः पवित्रपाणिरङकननालच्छेदमपीतस्तन्यमन्यैरस्पृष्ं
मात्रा क्षालितिमलं मात्रशक्तौ सृतिकास्पृष्टया यया कयाऽपि कुशल्या चखिया
्षालितमलं कुमारं मातुरुत्सङ्गे प्राख्युखं संस्थापयित्वा(प्य) स्वयं भराञ्जुखो
देशकालौ संकीलयं ममास्य कुमारस्य गरभाम्बुपानजनितसकलदोषनिवर्णा-
यर्मधावर्चोभिषटद्धिवीजगभसमृद्धनोनिवरहणद्रारा श्रीपरमेश्वरमीलर्थं जातक
करिष्य इति संकरप्य गणपतिपूजनं पुण्याहवाचनं माठ्कापूजनं तत्रेण पुर-
पा्थेकाङ्गमूते नान्दीश्राद्धे च कुर्यात्‌ । जीवत्पितृकस्य तु शराद्धदयं पृथगेव
भवति । स्वरूपभेदात्‌ । तत्र मातृकापूजनस्याङ्गत्वपक् तदपि पृथगेव । अन-
्त्वपकषे तु सकृदेवाऽऽदौ । यदि त्वङ्गमूतनान्दीश्राद्स्वैवाङ्गं मातृकापूनं न
पुरषाथकनान्दीश्राद्धस्यङ्गमिति मते पुरुषा्थमादौ हृत्वा मातकापूजनं
छृतवा द्वितीयं कार्यम्‌ । तत्राऽऽ्दौ पुरूपार्यं पितुः पितृमातृमातामहवर्गकं
नान्दीश्राद्धं कृत्वा पश्ात्स॒तसंस्कारमयुक्तं सखीयमातृमातामहवीकं कार्यम्‌ ।
सर्वेषां जीवने संछाराङ्गश्राद्धलोपस्येब विहितत्वातपुरूषाथकमेव श्राद्धम्‌ ।
अथवाऽऽदौ पुरुषा्कमनन्तरं संस्काराङ्गकम्‌ । उद्वाहे पुत्रजनन इत्येतद्राक्ये
पत्रजननशब्देनाङ्गभूतनान्दीश्राद्धस्यापि ग्रहणमिल्सिमन्मते प्रधानस्यैक-
त्वाह्रयोस्तव्रेणेवानुषठानम्‌ । अथवा संकरपातपर्मेव पुरुषार्थं नान्दीश्राद्धं कतै-
व्यम्‌ । केचित्तु संकरपातपर्मेव तत्रेण नान्दीश्राद्धदरयं कार्यमित्याहुः ।

[जातकर्मप्रयोगः] संसकाररत्नभाटा । ८३५

८“ नेकः श्राद्वदवयं कुर्यात्समानेऽहनि कुत्रचित्‌ " ।
इति निषेधस्तु काम्यश्राद्धपरो ज्ञेयः । न सोष्यन्ती जातकर्मेतिवचनपाप्नोऽ-
्भूतनान्दीश्रद्धनिपेषश्छन्दोगविषयः । नान्दीश्राद्धं युगपत्राह्मणभोजनष-
याप्तमामं हिरण्यं वा स्वाहा न ममेति समर्पणवा्ये पिरेषः।
ततोऽहमनि परशं निधाय तदुपरिष्टाद्धिरण्यं तानि विपरीतानि इता तदु-
परि हस्ताभ्यां कुमारं पाशं पारयति-
“ ॐ अरमा मव परदभव हिरण्यमस्तृतं भव । वेदो वे पुत्रनामाऽति जीव
त्व९ शारदः शतम्‌ । अङ्गद ङ्कात्संमवति हयादथि जाय्ते । आत्मा
वे पुत्रनामाऽति स्त जीव शरदः शतम्‌ '' इति ।
गर्भे निगते जरायु्नाम गरभवेष्टनपुटकं किचित्ह्वीणामुदरान्तरगतं तद्दि केन-
चिस्कारणेन न निगंच्छति न पतति तदाऽञ्नलिनोदकमादाय, “ ॐ तिक्देव
पद्यस्व न माभसमस्षि नो दमवपय्स्त खपयात्‌ ' इति मूर्भानमस्या [अ [्रपि-
शति । नेमित्तिकमिदम्‌ ।
तत ओपासना्ि सूतिकागारे चेद्रहिरुद्धननादिसस्कते देशे संस्थाप्यो-
त्पनीयमाम्बरींपं वाऽग्निं सूतिकागारे नीत्वा संस्थापयेत्‌ । एकं कपालं
सतप खा तसिमिज्छुष्कगोमयचर्ग भक्षिप्यं भजवल्येदेप॒ उत्तपनीयः । अम्ब.
रीषं भरर तज्त्योऽभ्निराम्बरीपः।
ततस्तमधि परिस्तीयं सपत्रं परिषिच्य--
ॐ शण्डो मर्क उपवीरः शण्डिकेर उल्लः ।
च्यवनो नदयतारितः स्वाहा '” नात्र यागाः ।
ॐ आङ्खिन्विटिखन्ननिमिषन्क वदन्त उपश्रुतिः स्वाह। ।
ॐ अर्यम्णः कुम्भी शत्रः पात्रपणिनिपुणिः स्वाहा ।
ॐ आच्रीमृखः सर्षपारुणो नरयतादितः स्वाहा ।
ॐ केशिनी श्वोमिनी बनाबोजोपकारिनी । अपेत नदयतादरितः स्वाहा ।
ॐ कोवेरका विश्ववापो रक्षोरानेन प्रेषिताः ।
अमान्मजातयो यन्तीप्न्तः परिजनाङ्ृतान्सराहा ।
ॐ एतान्हतेतान्बध्ीतेलयं ब्रह्मणो दूतस्तानभ्िः पर्यप्रत्‌ ।
तानिन्द्रप्तान्हस्पतिसतानहं वेद बराह्मणः
प्रमृशतः कूटदन्तानििकेशाैम्बस्तनान्स्वाहा ।

१क. प्य ज्वाल" । > ख. प्रज्वारः |

८३६ भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [जातकर्मप्रयोगः]
८ मेधाजननम्‌ )

ॐ नक्तचारिण उरसशान्स्यूलहस्तान्कपटपान्प्वाहा ॥
ॐ पूर एषां पिते्युचैः श्राव्यकर्णकः ।
माता जघन्या गच्छनिति(न्ती) ग्रामे विषुरमिच्छन्ती स्वाहा ॥
ॐ नक्तचारिणी स्वपता संधिना प्रेषयते कुम्‌ ।
या स्वपत्सु जागिं यस्यै विजातायां मनः स्वाहा ॥
ॐ ताप्तां तं कृप्णवतीने क्ञोमान५ हदयं यक्रत्‌ । अग्ने यक्षीनि निर्दह स्वाहा '”
इत्येकादशमिः स्वाहाकारानै्तरैः प्रतिपत्रं हस्तनेवाङ्कारेषु कणानावप-
स्युद्पनारथम्‌ । सूत्रऽकारेष्वितिवचनं उवालाकाष्वत्तानिषटस्य्मू्‌ । आवपती
तिवचनं हस्तेन प्रेपारथम्‌ । उद्ुपनाथमप्येतत्स्वाहाकारवच्ाद्धोमकर्मेव ।
तेन परिस्तरणपरिपेकभावः सायंप्राततःपषश्रोक्तो भवति । परिस्तरणपरिषेक-
अतिषेधपप्े सकृदिरैवोद्पनम्‌ । अथवा सायमेवोपक्रम्य सारयप्रातदंशाहसुद्ध-
पनभूम्यारम्भने काये । केचित्परिस्तरणं तृष्णीं परिषकं चेच्छन्ति । परिस्त-
रणपरिषेकाभावपक्षे न त्याग ईति केचित्‌ ।
ततः पाणी पर्षाट्य “ ॐ यत्ते सुशीमे टदयं दिवि चन्द्रमपति श्रितम्‌ ।
तस्यामृतत्वस्य ने पहि माऽहं पोजमघ५ सदम्‌ ॥
केदते भूमि हृदयं दिवि चन्द्रमति चितम्‌ ।
तथाऽमृतत्वस्येशानो माऽहं पोत्रमथ रुदम्‌ " ॥
इति द्वाभ्यां मूमिमालमते । जातकर्मोच्कर्पऽपि कुभारमनवलोकयनुद्धुपनमातरं
कर्तव्यमेव, रक्षणार्थत्वात्‌ । माप्याद्प्यवं प्रतीयते । भूम्यालम्भनपप्युद्ुपनसं-
वन्धित्वात्कायम्‌ ।
अथ मेधाजननम्‌ ।
दर्भेण हिरण्यं प्रबध्य गोधूतेऽन्त्थांय प्राकिशिरसमन्येन पार्थमाणं कुमारं
धृतं प्राश्चयति-- ॐ मू%चस्त्वयि जृहोमि स्वाहा । ॐ युवो यज््‌<पि त्वयि जुहोमि
स्वाहा । ॐ पुवः पतामानि त्वयि जुहोमि स्वाहा । ॐ मूर्मवः पुवरथवङ्गिरसस्त्वयि
जुहोमि स्वाहा ” इत्येतैशतुभिः मतिमन्रम्‌ । नात्र त्याग इति मातृदत्तः।
इति पेधाजननम्‌।
ततः पत्नियै त्वेति दयोमंत्रयोविशवे देवाः कुमारखिषटष्‌ । सूरयैगृतमित्यस्य
विश्वे देवाः कुमारलिषटुप्‌ । कुमारस्लापने बिनियोगः । “ ॐ क्षेत्रियै तवा
निक्रत्यै त्वा० इमे । शं ते अभ्रिः सहा ° भवन्तु । पूर्मं तम० पाशात्‌ "|

१ख. इत्यपि ।

[ जतिकर्ममयोगः] संस्काररतनमाला । ८३७

इत्येतैरष्णदीताभिरद्धिः सर्वान्ते कुमारं सलापयति । प्रतिमश्रमिति केचित्‌ ।
या दैवीरित्यस्य विनवे देवाः कुपारखिषटष । माधुसङ्ग आधापने विनियोगः।
“ॐ या देवीश्चतस्ः प्र° रवैः", इति मातुरुत्सङ्गे हुपारमाधापयति ।
ततस्तूष्णीं दक्षिणं स्तनं परक्षास्य “ॐ मा ते पुत्रः रक्षो हिभीरमा धेनुरतिष-
रिणी । प्रिया धनस्य मूया एधमाना से वशे” [ इति ] आधापितं कुषारमभि-
मन्रयते । उभयोर्बाऽभिमन्रणम्‌ ।
“ॐ अयं कुमारो जगं धयतु पर्वमायुरेनु ।
तस्मे स्तनं प्रप्रायघछाऽऽयुः कीर्तिवरचो यशो बलम्‌ '' ||
इति दक्षिणस्तनं पाययति ।
तत उत्तरस्तनं तृष्णीं पक्षास्येतेनेव मन्रेण पाययति ।
५ ॐ नामयति न रुदति यत्र वयं वदामो यत्र वाऽमिमृशामति "”
इत्युभौ स्तनावनेन मत्रेणाभिमृश्षति । परतिस्तनं मब्रात्तिः ।
“ ॐ आपो गृहेषु जाग्रत यथा दतरेषु जाग्रष । एवमस सुपुत्रायै जाग्रत » |
इति सूतिक्रायाः शिरसः समीप उदकपूर्णं कुम्भं पिहिताननं निदधाति ।
भिपरपसवार्थकाकुम्भादधिन्न एव कुम्भोऽयम्‌ ।
ततो जन्मलग्रदुषएटस्थानस्थितग्रहपी डानिष्टत्तये दानजपादि कारयेत्‌ । ततः
(~ नके (~ ~~ ति ¢ [अ
पितृन्मजापति चोदिर्य सदिरण्यानि पिलपूणपात्राणि व्राह्मणेभ्यो दधात्‌ ।
[९ [> भहा + सक्र ~+
विम सति सुवर्णभूमिगोरथतुरगच्छन्रशयनासनश्दादिकं दग्रात्‌ । पकान्नभ-
पणे चान्द्रायणं भायश्ित्तम्‌ ।
ततो भूयसीं दक्षिणां दा विप्रश्गिपो हीतवा कपेसाद्रुण्याय विष्णु
संस्मरेत्‌ ।
ततो नाल्च्छेदादि यथाचारं कार्यम्‌ । एतच्च पितरि ग्रामान्तरं गते नष्टे
पितरपेक्षया उ्येएटपितृग्पादिः कनिष्ठो भात्रादि्वां स्तनाभिमदौनवजे सर्व
[१३ न ॥ © [३
कुयात्‌ । अथवाऽभिपश्ेनस्थाने समीक्षणं कतेग्यम्‌ । प्रहणपूला श्वेषाव्यती-
पातादिषु जनने द्रादइयामेव श्रान्तिरत्नमालोक्तरीलया तत्तहोषपयुक्तां क्रान्ति
[4 € र (व 4
विधाय जातकर्मनामकरणे सह कतैव्ये । यदि द्वादश्यां सावकाशः सुमुहतः
कारो न छभ्यते तदाजन्येषु श्ाख्चान्तरोक्तेषु कारेषु शान्ति विधाय जातक-
पैनामकरणे सहैव कतैव्ये । जननाशौ चान्तरससेऽप्येतत्कार्य॑म्‌ । गृताश्तौच-
पखे त्वाक्ौचापगम एव । पत्या अपि जातकं कार्यम्‌ । नाभकरणपरकरणे

८३८ भट्रगोपीनाथदीत्षितबिरचिता-- [जातकमीदिषिधारः]

जातकर्मादि भरागुपनयनात्सर्थं कप तुष्णीं कर्तव्यमिति माद्दत्तोक्तेः । “ आतरृतैव
कुमायः ' इलयाश्ररायनोक्तेः ।

५ तूप्णीमेताः क्रिया; खराणां विवाहस्तु समच्रकः "”

इति याङ्गवल्कयोक्तेशच । एता जातकर्मादिचृडान्ताः ।

^“ जातस्य जातकमदिक्रियाकाण्डमशषतः ।
पुत्रस्य कुर्वति पिता श्राद्धं चाम्युदयात्मकम्‌ ”

इतिवचनेऽनुवाद्यविशेषणत्वातपस्त्वमविवक्षितम्‌ । तेन कन्याया अपि
संस्कारङ्गमाभ्युदयिकं समत्रमेव भवति । मत्रवधे मानाभावात्‌ । यत्त पुंनात-
कर्मादिसंस्कारादुक्त्वा याज्ञवस्यवचः 'तृप्णीमेताः क्रियाः ्ीणां विवाहस्तु सम-
रकः इति तत्मधानाङ्गमन्रवाधपरम्‌ । यत्र प्रथमान्तपदोपात्तलं तत्र प्रधान
एव तृष्णींस्वविधिनाङ्ग इति । आथवैणा वै काम्या इष्टयस्ता उपा
क्रियन्त इलयत्रोपांडुत्वमिव । एवं च हद्धि भाद्धं समन्रमेव भवतीति द्रष्टव्यम्‌ ।
यमयोस्तु जातके जननदिने नैव भवति । तस्य यमलजनननिमित्तकशान्ति-
पवैकस्यैवानुषटेयतवादाशौचे तस्या अनृष्टानानधिकारात्‌ । किंतु नामकर्मदिन
एव जातके भवति । नापकर्मदिवसस्यैव ततकाललान्न तु तपुर, तत्कारस्या-
शौचावरुद्धत्वात्‌ । न चैकाद्शषदिवसस्याशौचानवरुद्धतेन तजन जातकमानुष्रा-
नेऽधिकारोऽस्त्यवेति वाच्यम्‌ । तत्र कतुंरधिकारसचेऽपि सदहाधिकारिण्या
भायौया अधिकाराभावेन तदनुष्ठानस्य सवथेवासंमवात्‌ । न च द्राददेऽहनि
नामकमापिकारषदेकादगेऽहनि जातकर्मण्यधिकारोऽस्तिति वाच्यम्‌ । नामकर्म
वद्त्र तथाविधवचनाभावादेकादशेऽहन्यस्पृ्यत्वरक्षणाश्ो चस्यानिवृत्तत्वाच ।
तत्र जातकर्मेनामकरणे तत्रेणेव काटैक्यात्‌ । न चैवं जातकमेदरयं नामकरणदयं
चापि तत्रेणैव कर्ैव्यमुक्तहेतोरिति वाच्यम्‌ । उयेष्कमेभैव संस्कारकर्त॑ग्यतोक्लया
तत्राभावस्यैवावगमात्‌ । ज्येष्ठे कृत्लसाङ्गसं्तारसंपादनं दृतवैव कनिष्ठ
साङ्गसस्कारसंपादनस्योक्तताच । अन्यथोपनयनादावपि तच्रापत्तेः । शान्ति-
संस्कारयोस्तश्रं गेव भवति । शान्तर्दोषनिव्रहणायकल्वेन संस्कारस्य दोषनि-
बैणोत्तरमेवारुष्ेयत्वेन स्वरूपविरोधात्‌ । अत एव॒ गणपतिपूजनपुण्याहवाच-
नमा्कापूजननान्दीश्राद्धान्यपि पृथक्पृथगेव ।

५ नकः श्राद्धद्वयं कुर्यात्समानेऽहनि कुत्रचित्‌ " |

१ ड, च. “स्योचितलाः ।

[सूतकिनां कर्मनियमाः] संस्काररतनमाखा । ८३९

इति निषेधस्तु काम्यश्राद्धपरः । एकस्येव श्राद्धस्य पुनरावृत्तिनिषेधपरो
वा, न तु निलनेमित्तिकपरः । अन्यथा सांवत्सरिकद शादीनां निलयानां ग्रह-
णगजच्छायादिनेमिक्तिकानां च संनिपातेऽन्यतराननुष्ानापत्तेः । द्वितीयकस्पे
काम्यश्राद्धदयपपि भवति । न च दिनभेदेनैव कर्मद्रयमनुष्ेयं किमर्थमयं प्रयास
इति वाच्यम्‌ । विंशतिरात्रमासान्यतपकालखातपर्र तस्या अधिकारस्येवाभावेन
विहितनामकरणदिनव्यतिरिक्तदिने शान््नुष्ठानासंभवात्‌ । तदुत्तरं तु भव-
ल्यव । तस्या अधिकारसखात्‌ । इति जातकं
अथ सूताकना कमानयमाः ।
तत्र विष्णुः-“ आशोचे होमदानप्रतिग्रह्वाध्याया निवर्तन्ते
नाशते कस्यचिदन्मश्रीयात्‌ "” इति ।
शृगुरपि-“ लानं प्रतिग्रहो होमः स्वाध्यायश्च निवे ।
पूतके मृतके चेवाप्पश्न मृतकेऽधिकम्‌ ” इति ॥
अत्र होमशब्दो वैश्वदेवाख्यहोपपरः।
५ ेध्यामिष्टिं चह होमं यावजीवं समाचरेत्‌ ।
न सनेत्पूतके वाऽपि लजन्गच्छेदधो द्विनः" इति पुरस्तयोक्तेः
दृष्टः पूणमासाख्या दशांख्या च । चरः पार्वणस्थालीपाकश्रवणाक्रमीदः
हाम अपासनहामः । सलाननिपेधः समच्रकस्लानस्येव न तु स्नानमात्रस्य ।
^“ स्ध्या्ननि लयजनििप्रः सप्ताह च्छद्रनां बेत्‌ ।
त्मानं च पथ्यां च पूतकऽपि न पत्यनेत्‌ ” इतियमस्मरणात्‌ ॥
पिण्ड पितृयज्ञपावेणस्थाटीपाकोपासनहोमा अप्तगोत्रेण कारणीया इत्यक्त
जातुकर्ण्येन-
सूतके ठु समुत्पन्ने स्मार्तं क्म कथं भवेत्‌ ।
पिण्डयत्तं चरं होममप्तगोत्रेण कारयेत्‌ " इति ॥
हारीतः-- ५ कम वेतानिकं कार्यं स्नानोपस्परशनात्स्वयम्‌ ।
जन्महान्योधितानस्य त्यागस्तु न विधीयते '' इति ॥
गोभिलः--“ अधिहोतरस्य होमार्थं शुद्धिसतातकराछिकी समता " इति ।
स्ूलन्तरेऽपि--“ प्रेति कर्मणि तत्का स्नातः शुद्धिमवाप्तुयात्‌ ” इति।
पठीनतिरपि-
^“ नित्यानि निवतरनैतानवर्ज शान्नौ चैकेऽ्य एतानि कर्य: ” इति।
१क्वैवस्या। 1.1

८४० भट्रगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [सृतकिनां कर्मनियमाः]

यमोऽपि--“ शिवविष्षवर्चनं दीक्षा यस्य चाथिपरिग्रहः ।
श्रौते कर्मणि तत्कालं स्नातः शुद्धिमाप्नुयात्‌ ” इति ॥
मघरमुक्तावल्याम्‌--“ जपो देवार्चनविधिः कर्यो दीक्षान्वनरः ।
नालति पापं यतस्तेषां सूतकं वा यतात्मनाम्‌ '” इति ॥
नारदः“ अथ सूतकिनः पूजां वक्ष्याम्यागमचोदिताम्‌ ।
लावा नित्यं च निर्बल मानस्या क्रियया तुवै ॥
बाह्यपूनक्रमेणेव ध्यानयोगेन पूजयेत्‌ ।
यदि कामी न चेत्कामी नित्यं पूर्ववदाचरेत्‌ ” इति ॥
रामार्चनचद्िकायाम्‌--“ अशुनिर्वा शुचिवीऽपि गच्छंलिष्ठन्छपन्नपि ।
मच्रेकसमरणो विद्वन्मनतैव सद।ऽभ्यपित्‌ "' इति ॥
मरीचिः“ दशं च पूर्णमासं च करम वैतानिकं च यत्‌ ।
मूतकेऽपि त्यजन्मोहातपरायश्चि्ती मवेद्धिनः ” इति ॥
अकिकिन्दान्मृतके ।
संध्योपासने विशेषमाह पुरस्यः--
^ सूतके मृतके चैव संध्याकरम प्तमाचरत्‌ ।
मनसोचारयेन्मन्नान्प्राणायाममूत द्विजः " इति ॥
पराणायामृत इति न मानसत्वस्य पयुदासः । युखनासिकासंचारिषायुनि
रोधेन तन्मन्रे तस्य सिद्धत्वात्‌ । कंतु मत्रष्वेव । तथा चामश्रकः प्राणायामः
कायं इत्युक्तं भवति । अत्र यद्यपि प्राणायामन्यतिरिक्तं सर्व मानसमत्र
कतेन्यमित्युक्तं तथाऽप्यध्येदाने मन्रोचारो द्रष्टव्यः
“८ सूतके पताकया त्वज्ञलि प्रक्िप्य प्रर्तिणं
कृत्वा सूर्यं ध्यायन्नमसपुर्यात्‌ ” ॥
पैदी ~. ~ हर ६
इति पंठीनसिस्मरणात्‌ । सावित्रयाः प्ाप्नत्रात्पुरस्तयोक्तमानसत्वनिष्टर्यथं -
मेवात्र सावित्रीग्रहणम्‌ । सूतक्रग्रहणं मृतकोपलक्षणम्‌ ।
भारद्ाजेनायमेवारथः स्पष्ठीकृतः--
८ सूतके मृतके कुरयात्प्राणायामममच्रकम्‌ ।
तथा मा्जनमन्रास्तु मनपतोचार्य मार्जयेत्‌ ॥
गायत्रीं पम्यगुचचायं सूर्यायां निवेदयेत्‌ ।
मार्जनं तु न वा कायमुपस्थानं न चैव हि " इति ॥

(सूतकिनां कर्मनियमाः] संस्काररलमाखा ।

दशवारं गायत्यपि जप्यत्युक्तमाश्वलायनसलतपोभ्याम्‌-
«५ आपन्नशवाराचिः कले तिष्ठन्नपि जरेदश " इति।
आपन्न आपद्भस्तः । अशुचिराश्रोचवान ।
यत्तु चन्दिकायां जवाशिः--
“ तेध्यां पञ्च महायज्ञन्नतयकं स्मृतिकर्म च ।
तन्मध्ये हापयेत्तेपां दशाहान्ते परिक्रिया "' इति ॥

तन्मध्य आङ्नौचमध्ये ।
यच्च विष्प्राणं--
«‹सविकाटमुपास्या तु सैध्ययोः पाथिवे्यते ।
अन्यत्र पूतकाशोचविभ्रमातुरभीतितः " इति ॥
यच संवरैः“ सूतके कर्मणां त्यागः सध्यादीनां विधीयते " ।
षति ततपूर्णसंधयापरम्‌ । “ अरध्यान्ता मानप्ती सध्या कुंशवारिविविता
इति शुदधिपदीपे च्यवनोक्तेः।
एतचाध्यौन्तत परेण जपान्तत्वेन भिकररपत इति केचित्‌ । अन्ये तु
स्ानाशक्तस्य श्रुदरादिसश्चनिमित्ताशौ चपरमिदं सृतकरमृतकयोरर््यानतलति-
धानान् सूतकमृतकाशौ चपरमिलयाहुः । वरेन्वदेवस्य तग्निपाध्यत्वेन ^“ प्रत्यू-
हेनाग्निपु क्रियाः ” इति सामान्यतो मनुवरचनार्तव्यसपराप्नावपि-
“८ विप्रो दशाहमापीत वैश्दैवतरििरजितः "' ।
इति विशेषेण संवतेवचनेन नि्टततिः।
यद्यपि--“ पञ्चयज्ञविधानं तु न कुयानमृतिजन्मनोः "
इति तनेवोक्तेः पूतरनिपेधो व्र्थस्तथाऽपि यस्यां शाखायां वन्वदेवभिन्रा
देवयज्ञादय उक्तास्तदर्थोऽयं निषेधो जेयः।
स्मृलन्तरे--““वेशवदवे व्रहमयज्ञं तथा श्राद्धं च सूतके ।
न कु्यासवयमन्थेवा कारयेत्न च सर्वथा '' इति ॥
स्एृतिभास्करे--““ कुयत्िञ्च महायज्ञानिलयं वे प्रुतकं मिना " इति ।
सूतकमिति मृतकोपलक्षणम्‌ ।
सपरलयथसारे-“ सूनकारो नियन्नानवच्दानापोहानप्राणाहूल्यादयो मुनि-
नियमा अश््यस्पशन्लानादिकं चेति स्वं कर्त्येव '' इति ॥
आदिशब्देन मृतकमपि एते । माणाहुतिसाहवयांद्रलिदानशब्देन भोज-

१०६

८४२ भषगोपीनायदीतितविरविता- (पूतक्िना कमनियमाः]

नङ्गवलिदानं प्रम्‌ । भाणाहुलयादय शलत्रऽऽदिषन्देनोत्तरापोशनाः
दिकं षु निल्सलानमक्गतप॑गसहितमेव कायम्‌ ।
ॐ, अघरयस्शने वान्ते अश्रुपति शश्रे मगे ।
स्नानं नैमित्तकं काथ दैवपितयतरिरभितम्‌ ॥
उदरपकैः सयात कु्ादललपीडनम्‌ »
इति अस्पृहय्पशादिनिमित्तकलान एव त्पणावङ्गप्युदासात्‌ । काम्थ-
स्यापि कस्ययितमतिपरसवं पुलस्त्य आह सवःशौचमिदयतुत्ौ-
“ स्ांनिहितयमुपसपदय राह्स्ते दिवाकरे ।
सत्रधर्मप्रवृत्तस्य दानकर्मफटैपिणः ” इति ॥
संनिहिततीयें खात्वा राहुग्रस्ते काम्यदानं कुयात्‌ । तथाऽन्नसत्रपत्तोऽ-
पीति व्यारूयाते पारिजाते ।
जमद्श्रिः--८ सूतके मृतके चैव जाह्याः पतटिठे स्थितः ।
नाभिमात्रे जटे स्थित्वा कर्यादाननपादिकम्‌ '” इति।
इदमपि काम्यग्रिपयमियपि तत्रैवोक्तम्‌ ।
ग्रणश्राद्ादावप्याशौचापवादमाह व्याप्रः--
^ स्ा्तक्रमेपरिलयागो राहोरन्यत्र मतके ” इति ।
ठेङगेऽपि- “सूतके मृतके मैव न दोषो राहदर्शने ।
तावदेव मवच्छरद्धर्यावन्मुक्तिन दश्यते '” इति ॥
टृद्धशातातपः--“ यदा भोननकष्े तु अशुचिभवति द्विनः।
भूमौ निक्षिप्य तं माप्तं जातवा पिपर विध्यति ॥
भक्षये्यदि तं मप्तमहोरत्रेण श्भुध्यति ।
अशित्वा पषमेवान्नं त्रिरत्रेण विशुध्यति ” इति ॥
इदमविशेषात्मूतकादि परमिति शुद्धितचे शूरपाणौ च ।
पटूव्रिशन्पते-“ उमाभ्यामपरिज्ञति सूतकं नैव दोषङ्त्‌ ।
एकेनापि परिज्ञते मोकतुरदोषमुपावहेत्‌ ” इति ॥
उभाभ्यां भोक्तमोजयित्भ्पाम्‌ ।
माधवीये मात्स्ये--“ सूतकान्ते नरः खात्वा पूजयित्वा जनार्ईनम्‌ ।
दानं दत्वा विधानेन रतस्य फट्मभुते "” इति ॥
* क, पूस्तकटिप्पण्यां -- रे इमशरुकाये । भगे बैन इति वरते ।

[सृतकिनां कर्मनियमाः] संसकाररत्नमाखा । ८४१

अन्यत्रापि-“ सूतकात्पाक्पमारञ्धमनेकाहं तु यद्रतम्‌ ।
कायिकं तत्त कुर्वीत न तु दानार्चनं जपम्‌ ॥
सूतकाहे तु यत्किचिदानाचन्तरितं भवेत्‌ ।
मूतकानन्तरे व्वह्वि तत्कर्तम्यमतन्दरतैः '' इति ॥
्िशच्छोकयाम्‌ - ^ तत्ततकर्थष सजित्रतिनृपनृपवदीक्षिततविकस्देश-
भरंशापतस्वप्यनेकश्रुतिष्ठनमिपक्ाररिल्पातुराणाम्‌ ।
सेपरारज्येषु दानोपनयनयजनश्राद्धयुद्ध्रतिष्ठा-
च्‌डातीथी्थयात्राजपपरिणयनायुतपवेप्वेतदर्थ ” हृति ।

नाक्गौचमिति शेषः । पूत्रोपक्रमात्‌ । सत्रयनप्त्रवान्‌ । पुख्यसन्स्य
दीक्षितपदात्सिद्धेः । वती) अनन्तव्रतादिनियमवान्‌ । टपा राजानः । ठृष-
वन्तो दृपतुस्या राजभृताः । दीक्षितः संजातदीक्षः । तस्यावशृथात्पतमेवाऽऽ-
शौचाभावः। तदादि त्वाशौचमस्त्येव । ‹ पैतानोपापतनाः कायाः ' इतयनेना-
वभृयादेैतानत्येन कर्तव्यतायां प्राप्तायां -

“८ तदरदहीतदीकषस्य तरेवि्यस्य महामते ।
स्नानं त्ववभृे यावत्तावत्तप्य न सूतकम्‌ ”

इृतिवचनेऽवभ्रथासाक्सृतकाभावोक्लया तदादौ सूतकसद्स्याथीदेष
सिद्धेः । ° पैतानोपाप्तनाः कायौः ' इलयनेनेव्र सिद्धे ‹ ऋत्विजां दीक्षितानां च !
इति पुनदीक्ितग्रहणं याजमाने स्यंकरठ[क [तवार्थं सानपराप्टर्थ वेति पराञ्चः ।
दीक्षणीयासंसछृतस्य प्रागव्र्यार्ममराप्ल्थं दीक्ितग्रहणमिति नवीनाः । यत्त
शरारम्भो वरणं यत्ते इति तदसिक्परम्‌ । ऋत्विजां मधुपकोततिरमाशचामावः।
यत्र मपुपर्को नास्ति तत्र दोपोऽस््येव । आधानेषटिपुवन्धादौ मधुपक वैक-
स्पिकाः । ्योतिषटोपादौ नियत इति केचित्‌ । स्त्रापि नियत इत्यन्ये । यत्र
समन्रकं वरणं ततैव मधुपः । यत्र च विधानं तन्नापील्परे । भीते कर्मणि
यजप्रानस्य तत्कालं सानाच्छद्धिः । लागातिरिक्ते श्रौते स्मतं वाऽन्यस्यैव
कर्ततवम्‌ । श्रौतो होमः गुप्कान्नेन फलेन वा कार्यः । स्पते त्वं ब्रीहया-
दिकं हावयेत्‌ । तदभावे कृताटृतं तण्डुलादि हारयेत्‌ । श्रौते समारोपप्रत्यव-
रोहयोराशौचापवादाभावादनन्यकर्तकत्वाचैतावाशौचे न मवतः । अन्यथा
पुनराधाममपि स्यादिति केचित्‌ । एतन्मते परवणि समारूदेष्वभ्निपु प्रयवरो-
हणेऽधिकाराभावात्प्वगि प्र्वरोहणाकरणे पनराधानस्यैवोक्ततास्पुनराधा-
नमेबेति ।

१ क. भनग्राप्तिः स्याः ।

८४४ भट्रगमोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [सूतकिनां कर्मनियमाः]
“ निदं तैमित्तिकं कुर्यात्काम्यं कर्म न फरंचन "|
इति मण्डनवचनात्मलयवरोहणमाश्ञौचेऽपि भवती लयेतन्मते न पुनराधानम्‌ ।
स्मार्ते तु समते पुनःसंधानमेव । स्वदेश धंश आपत्सु च नाऽऽदौचं, शिसिपि-
द्यादीनां सदः शौचम्‌ । एतदनन्यसाध्यकमेण्येव न तु पचयङ्गादाविति मिता
प्षरायाम्‌ । भिषजो वचाः । काखः सप्कारावराः । जिस्यिनश्रैछनिर्णेन-
कायाः । आतुरस्य व्याधिनशचा्थे दानादौ । संमरारम्पेषितिं दानाचुत्स-
वान्तानां विशेषणम्‌ । तुलादान भरारम्भो नान्दीश्राद्धं संकरो वा । उपनयने
नान्दीश्राद्धम्‌ । यजनं तडागोत्सगेकोटिहोमादि । तत्र भ्ारम्भ ऋतिग्षर-
णम्‌ । श्राद्धं दशादि । तत्र मारम्भः पाकपरक्षणमर्‌ । युद्धारम्भः सिद्धः ।
अतिष्ठायामारम्भो नान्दीश्राद्धं संकल्पो वा । चृडायामारम्भो नान्दीश्राद्धम्‌ ।
तीर्थाथयात्रा तीर्था्था यात्रा तत्र संकरो धृतश्राद्धं बा । जपः पुरशरणादिः,
स्तो्रपाठः, अविच्छेदेन संकरिपतहरिवंशश्चवणादिश्च । एवं देवपूजादि ।
काटनियमाभात्रे तु स्तोत्रपाठहरिवंशश्रवणादि देप्रपूनादि च हेयमेव ।
उत्सवो रथयात्ादिः। एषु च नाऽऽ चमित्यथेः । एतदर्थं एतन्निमित्तमाशौचं
नास्ति । एतदन्यनिमित्तु त्वस्त्यबेलर्थः । अयं चाऽऽशौचाभागोऽनन्यगति-
कत्व आर्तो च ज्ञेयः । सवैत्र मूरमाकरे स्पष्टम्‌ ।
द्रव्यविषय आक्षौचाभाव्रमाह मसचिः--
५ लवणे मधुमां च पुष्पमूलफलेषु च ।
शाककाषटतृणेप्वप्ु .दपिप्तपिःपयःसु च ॥
तिलोषथाजिने चैव पक्तापके खयंग्रहः ।
पण्येषु चेव स्वषु नाऽऽशौचं मृतसूतके इति ॥
पकापके स्वयंग्रहः । स्वयमेव स्वाम्यनुज्ञया ग्राह्यं नान्यद्ध(ह)स्तादिति
नियम इत्यर्थः । पकं टद्दुकादि । अपक तण्डुलादि ।
एतद न्नसत्रपरम्‌ ।
“५ अन्नपततरप्रवृत्तानामाममन्नमगरितम्‌ ।
मुत्वा पक्रजनमेतेषं त्रिरात्रं तु वती मवेत्‌ " इत्यङ्गिरोषचनात्‌ ।
पकान्नमोदनादि न तु भक्ष्यमिति निबन्धकाराः।
षठशीतौ--“ क्षपर्गाचयप्य चाऽऽशौचं यस्यातिक्रान्तकाङ्ता ।
तदीयस्य पदार्थस्य नाऽऽशञौचं विद्यते कचित्‌ '” इति ॥

१३. च, प्रयक्षसि।

[पतिकाशुद्धिः] संस्काररत्नमाखछा । ८४५

शुद्धिते शध्येदित्यनुत्तौ विष्णुः--८ प्रोक्षणेन पुलकम्‌ "' इति।
पुत्रजनने सृतिकाया वितिरात्रमनधिकारः; । कन्याजनने तु मासप-
यन्तम्‌ ।
` तथा चपैठीनाषिः-
८८ सुतिकां पृत्रवतीं विंहतिरात्रेण कर्म कारयेन्मातेन खीजननीम्‌ › इति ।

दज्ञाहपयन्तमाशोचेनेव कमानपिकारपरापरजेन्मपरभृति गणनायां विश्ञतिरात्न-
मापस्तपदयोः पराप्तदशाहांरेऽनुवादोऽवरिष्टदिनां शे विधिरिति विध्यनुत्रादवैरू
प्यापत्तेमासाशौ चवन्तं श्रं भरल्ान्थक्यपसङ्गाच यस्य यावद्‌ाश्चौचं प्रां तदुत्त
रमेव विंशतिरात्रं मासं च कमानधिकार इति केचिद्रदन्ति। अन्येतु यत्रहि
एकेनैव पदेन साथ एकं पदार्थं त्युदिश्यतेऽन्यं च प्रत्युपादीयते तत्र वैर-
प्यम्‌ । यथा वाजपेयेन स््राराज्यकामो यजेतेति यजिपदे । इह तु दशादोत्तर-
दिनेष्वधिकानधिकारमात्रवोधनान्न तत्‌ । अन्यथा द्रादशाहीनस्येलत्रापि प्रहर
तितस्तिषटणापुपसदां ्प्ेस्तदंशेऽनुवादोऽधिकांे विधिरिति वैरूप्यं स्यात्‌ ।
अतो जन्मपरमूत्येव विशतिरात्रं मासं च यावद्माप्राहःकमोनधिक्रारो बोध्यत
ह्याहुः । इति सूतकिनां कमनियमाः ।

अथ सतिकाश्युहिः।
तत्र स्पृतिः--“ द्विजातिः सूतिका या स्यादशाहेन तु शुध्यति ।
त्रयोदरोऽदवि संप्राप्ते शद्रा रुध्यल्यपंरायम्‌ ' इति ॥

अस्पृदयत्वनि्टत्तिरमोच्यते । कर्मानधिकारस्तु द्विजातिद्लीणां पुत्रपमूनां
विशतिरात्रान्ते । कन्याप्रमूनां तु मासान्त इति द्रष्टव्यम्‌ । इयं च दशादशु-
द्विनं सल्यापाढमूत्रानुसतारिभिरादरणीया ।

८५ द्वादरयां मातृतो सातः शुच्यगारं कुर्ैनित "” ।

इति सूत्रेण द्वादरहयामेवाऽऽ्चोचनिवत्तराचार्येणोक्तत्वात्‌। प्रमृतिदिनमारभ्य
विशतिरात्रमासौ प्राह्ातरिति षडशीतौ । असपृद्यत्लक्षणाशोचनिषत्तियंस्मि-
न्दिने तदारभ्येति त्रिशच्छलोक्याम्‌ । उत्तरमताङ्गीकार आचार्येण द्रादश्या-
मिवाऽऽशौचनिवृततरक्तत्वात्तदारम्यैव विशतिरात्रमासो प्रह्मौ ।

इति सूतिकाञुद्धिः।
[कद्‌ है ह
अथ जननादषु कतन्यमुच्यतं ।
व्यासः--“ सृतिकावाप्तनिल्या जन्मदा नाम देवताः ।
ताप्तां यागनिमिततं तु शद्धिजैन्मनि कीतिता ॥

८४६ भह्गोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [जननादवु कर््यम्‌]

परथमे दिवे षष्ठे दक्षमे चैव पर्वदा |
त्िप्वाशशौचं न कुर्वीति सूतके पुत्रजन्मनि ॥
दद्यान्न प्रथमे हेम षष्ठे वा सप्तमेऽपि वा ।
बलिदानं तु दशमे ह्यज्नदानं प्रशस्यते "” इति ॥

बलिदानश्चब्दस्य ष्सप्नमपदयोरन्वयः । तुशब्दो दश्षमपदोत्तरमन्वेति ।
अयमाश्चोचाभावो दानविषय एव न संध्यादिविषयः। अन्नदानं सगोत्राणाम्‌।
अन्येषामाशौचाननस्यामतिग्रा्त्वात्‌ । सप्तमेऽपि वेत्यत्र्ापि वाकब्दात्पश्चम-
स्यापि ग्रहणं शिष्टसमाचारात्‌ । सूतिकाया आवापो गहं तदेवाऽऽख्यो शं
यासां ताः । सूतिका एव जन्मदानां देवतानां पूजनं कतैव्यमिति तात्प-
यायः । पुत्रजन्मनि पुत्रजन्मनिमित्तम्‌ । पुत्रजन्पनीलयत्र पूत्रशषब्दरेन पु्यपि
गरहयते । तथा च कन्याजन्मन्यपि जन्मदानां देवतानां पूजनं कतैव्यमिति
सिध्यति । अत एव श्रीधरीये-

५ विडोषात्कन्यकायाश्च कतेव्यं मङ्गलं नवा"

इति विशेषात्कन्यकाया मङ्गछं न वा कतैव्यमिति विकस्य उक्तः । एतेन
पुत्रजन्मनि विरषान्पङ्कलमावरयकमिति सिध्यति । मङ्गलं जन्मोत्सवजःमदा-
पूजनादि ।
वारतन्रे--“ उत्पन्नस्य तु वारस्य ष्ठे वा पञ्चमे दिने)
विघ्नेशो जन्मदा षष्ठीदेवी जीवन्तिका तथा ॥
प्रदोषे पूजनीयाश्च गन्धपुप्पादिदानतः।
केणिकापृरिकाश्ेव(मिश्व) कृशराननैरतयैव च ॥
प्रणवादिव्याहृतिमिर्ममोनतैः पूजनं प्रथक्‌ ।
पित्रोवाङ्स्य रक्षा स्यादन्येषां च न संशयः ॥
अपूजिताश्च या देन्य पीडयेयुः कुमारकम्‌ ।
कुङ्क्टुमेनाथ गन्धेन कुड्यपंस्थाः प्रक्पयेत्‌ ॥
पीठे वाऽक्ततपुज्ञादौ पुरुषाः शक्तपाणयः।
चियश्च गानं कुर्वल्यो जागूयुलतां निशां पराम्‌ ॥
गृहं धृपा्िदीपैश्च संयुतं कारयेत्ततः।
सूतिकया गृहे शचं स्थापयेनमुशटं तथा ॥
सर्पपान्पर्षतो दयाहरिदियश्च पृप्कटः ।

१ च. न्मुसलं।

। | * ८५८ क
पष्टीपूनप्रयोगः] संस्काररत्नमाला ।

विपरम्यश्चैव ताम्ब्दक्षिणादििकमर्षयेत्‌ ॥
हिरण्यवन्ञशय्यारि यथावित्तं प्रदापयेत्‌ › इति ।
देवी जीवन्तिका तथेत्यत्र तथाशब्दात्सकन्दस्य शले भगवलयाश्च पूजनं
संण््ते । मिताक्षरायां माङण्डयोऽपि-
५ रक्षणीया तथा षष्ठी नश्चा तत्र विशेषतः ।
रात्रौ जागरणे कार्यं जन्मदानां तथा बिः ॥
पुरुषाः शखरहस्ताश्च नृत्यगीतिश्च योषितः ।
रात्रो जागरणं कुरयदशम्यां चैव मतके ” इति ॥
चरन्दात्पश्चम्पपि दृयते । देशाचारतो व्यवस्थितानि चैतानि पएूजादि-

नानि ।
जथ प्रयोगः।

पश्चमे पठे च दिवसे प्रदोषसमये स्लात्वा. गन्धमास्यभूषित आचम्य
भाणानायम्य देशकालौ संकीलयं ममास्याः सूतिकाया भायायाः रिशोश्व
सकलानिष्टनिरसनपूषकायुरारोग्यैषर्याभिषद्धिद्रारा श्रीपणेन्दरमीलर्थं घ्र
ह्यस्य जन्पदानां पष्ठीदेव्या जीवन्तिकायाः स्कन्दस्य शस्रे भगवद्याश्च पूनन-
महं करिष्य इति संकल्पं कुर्यात्‌ । ममास्याः स्रतिकाया चातृपल्याः
भमास्याः सूतिकायाः सपायास्तच्छिशोधेति भरतपल्यादावन्यकत्रा यथा-
यथगूहेन संकरपः कायः ।

. ततः कुड्यादि छिखिनपरतिमास्वक्षतपुस्नेषु वा क्रमेणाऽऽवाहयेत्‌ । ॐ विघ्रे-
श्षाय नमः ' विघ्रेशषमात्राहयामि । ॐ जन्मदाम्या नमः जन्मदा आवाहयामि ।
ॐ पष्ठदव्ये नमः पद्रिदेवीमावाहयापि। ॐ जीवन्तिका नमः' जीवन्तिकामा-
बाहयामि । ॐ स्कन्दाय नमः' स्कन्दमावाहयामि । राज्ञे ॐ मगवत्ये नमः?
भगवतीमाबाहयामि । इल्यावाद्य) ॐ वित्ेरजन्मदापष्ठदेवी जीवनितिकस्कन्दमगव-
तीम्यो नमः इति षोडशोपचारैः पूजयेत्‌ ।
वतः प्रा्थना--“ सविघ्रहरोऽपि त्वमेकदन्त गजानन ।

पष्ठीगृहेऽचितः प्रीतया बाठं दीर्घायुषं कुर्‌ ॥
टम्बोदर महामाग सर्वपद्रवनाशन ।
त्वप्त्ादाद्विननेन चिरं जीवतु बालकः '' इति विघ्रः मार्थपेत्‌ ।
“८ वरदाः सायुधा युयं जन्मदा इति विश्रेताः ।
शक्तिभिः पह बां मे रकषतात्राहि नागरे" इति जन्भदाः परा्थयेत्‌।

८४८ भटगोपीनाथदीतितविरचिता- [सूतिकाज्ञानम्‌]

५ शक्तिस््वं प्ैदेवानां छोकानां हितकारिणी ।
मातर्बामिमं रक्ष महाषषठि नमोऽस्तु ते ॥
गोरीपुत्रो यथा सकन्दः शिकत रक्षितः पुरा ।
तथा ममाप्ययं बाढः पष्ठिके रक्षक्ष्योतां नमः "'
इति पष्ीदेवीं परारथयेत्‌ ।
“ का्िकेय महाबाहो गै रीद्दयनन्दन ।
कुमारं रक भीतिम्यः पहि देव नमोऽस्तु ते” इति नदं पर्थयेत्‌।
५ अप्षिस्तु सूतिकागारे देवीभिः परििारिता ।
रतां कुरु महामागे परवेपिद्रवनारिनी ॥
अयं मम कुलोतपननो रक्षां पादयोस्तव ।
नीतो मतर्महाभागे भिरं जीवतु बालकः ॥
रूपं देहि जयं देहि मगं मगवति देहि मे ।
पुत्रान्देहि धनं देहि सर्वकामांश्च देहि मे ॥
शान्तिरस्तु शुमं चास्तु प्रणम्य त्वां सुखाय तत्‌ ।
यतः मायते पापं तत्रैव प्रतिगच्छनु ? ॥
ति भगवतीं प्रार्थयेत्‌ । तत आवाहितदेवतानां सदीपान्दपिमापभक्तवली -
न््रमेण देयात्‌ ।
ततो ब्राह्मणेभ्यो यथाचारं ताम्बरृच्दक्भिणादि दयात्‌ । नन्माज्गौचमध्ये
अथमपञ्चमपष्टदशमदिनेषु पकाननमिन्नदानपरतिग्रहयोनं दोपः । परुषाः श.
हस्ताः सियो गीतकारिण्योऽस्यां री जागरणं कुयुः । सूतिकाग्रहं च
धूपाभिदीपदासरएुशरविभृतियुतं कार्यम्‌ । सपंपादिप्रिशिरणकान्तिसृक्तपाग-
दिकमपि यथाचारं कर्तव्यम्‌ । इति प्ीपूना ।

अथ सुतिकास्नानम्‌ ।
उ्योतिनिवन्धे-“ करनद्रमागानिटवाप्तवान्तयमत्रेन्दवाधिरुवमेऽदि पुम्‌ ।
दिने त्वरिक्ते शुभमामनन्ति प्रमूतिकालानविषिं मुनीन्द्राःइति।
करो हस्तः । इन्द्रो ज्येष्ठा । भागं पत्रीव)फल्युन्यौ । अनिलः स्वाती ।
घासवं श्रविष्ठाः । अन्दं रेवती । मैत्रमनूराधाः । देन्दवे मृगरिरः । अधिना-
विनी नक्षत्रम्‌ । धुवभानि रोहिणी, उत्तरात्रयं च । अरिक्ते रिक्ताभिने
दिवसे । अयं च विधिद॑शाहान्तर्मतस्लानपरः। न तु सूतिकायाः शुद्धयै

१, भवः । २ख. ड, च. दत्वा त्राः ।

(नामकरणम्‌ ] संस्काररत्नमारा । ८४९

सानपरः । नापकरणस्य सूनङान्तकर्तव्यताविधानेन मध्य एतेषां नकषत्रादी-
नामवकाशासंमषात्‌ ।

अथ नामकरणम्‌ ।
तच सूतफनिवृत्तौ सत्यां कार्यम्‌ ।
८५ सूतकान्ते नामकरमं विधेयं खक्रुहोनितम्‌ "' इति नारदोक्तेः ।

“ आशौचे तु व्यतिक्रान्ते नामकर्म विधीयते '' इति श्ङ्णोकतेश ।

सा च सृतकनिषटतिद्रीदशेऽहन्येव । ' द्वददयां मातापुत्रौ सातः श्ुच्यगारं
कर्वन्ति ' इतिसूत्रेण स्रानागारशुद्धादिकं द्वादशेऽहि बिदधताऽऽचार्यिणैकाद-
शेऽहचप्यासौ चसचवोधनात्‌ । एतच्च मातापुत्रयोः पितुस्तत्छुरीनानां च ।
सूते मातूग्रहणं मातुरेवाश्ौचपक्षमाभिलेति मातृदत्त आह । वैजयन्तीकारका-
रिकाकारादयश्वाप्येवमाहुः । वस्तुतस्तु मातापुत्रयोरव न तु पित्रादीनाम्‌ ।
सर्वस्मृत्यव्िरोधेन व्याख्यानसंमवे तद्रिरुदस्यैकादशेऽदहवि पितुरप्याशौचं
त्छुखीनानां चेत्येताद्दाग्याख्यानस्यायुक्तत्वात्‌ । न चैवं मातुरप्येकादशेऽ-
हयाशौचससवोधनं स्स्छृतिविरुदधमिति वाच्यम्‌ । सर्भसपृतिनिरुद्धस्यापि
मातापुत्रयोरकादेऽथाशौचस्य ‹ द्वदरयां मातपूत्रौ सातः शुच्यगारं कर्व-
न्ति ' इतिस्पष्टाथैकसूत्रमतिपादितस्ानागारगुदधितरिधानवललभ्यत्वात्‌ । न च
मातापत्रयोरपि बदहुस्पयतुरोधेनैकादश्यामेवाशौ चित्तिः सानं तु द्वादश्यां
पुनरद्य कर्तव्यमिति वाच्यम्‌ । शुद्धिरूपे द संभवत्यदृष्कटपनायोगात्‌ ।
‹ स्नातायां नाम दधाति › इत्यापस्तम्बसूताद्दएर्थतस्यैव पतते । न च दएा-
कस्य स्ानस्य स्पृतित एव सिद्धतवाद्विेरवध्य॑पिति वाच्यम्‌ । तस्य द्राद-
कीविधायकल्वेन वैयथ्यामावात्‌ । न चैवमेकादेशेऽद्वि पितुराश्नौचस्य निटत्त-
सेन कमेण्यधिकृतत्वात्त्ैव नामकरणातुष्रानं युक्तमिति ब्राच्यम्‌ । पितुरधि-
कारित्वेऽपि सहाधिकारिण्या भार्यायाः संस्कायंस्य चञ्ुचिलेन नामकरणस्यै-
कादशेऽहन्यनुषएानस्यायुक्तस्वात्‌ । जाततकर्मणस्तु तथात्वेऽपि निपित्तमावस्या-
दनुष्रानम्‌ । अतः समन्रकलानसंपृ्णसभ्यावन्दनादीन्येकादशेऽहि पित्रादिभः
कतेव्यान्येबेति युक्तं मतिभाति । स्नात इत्यत्रान्तमवितो णिच्‌ । तेन साप-
यत इत्यर्थः । खियाविति शेषः । कुर्वन्तीत्यत्र परिकपमिणः क्षियो वेति शेषः।
° द्वाद्यां मातापुत्रौ स्नातः शुच्यगारं कुर्वन्ति ' इति सर्ववर्णभसूतिकासाधार-
णम्‌ । सूत्रकृता विरेषातुपदेशात्‌ । अतः कषत्रियादिभसूतिकानामपि दराद्या-
मेव शुद्धिः ।

१०७

८९० भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [नामकरणम्‌]

कालान्तरमप्युक्तं पारिजाते बृहस्पतिना--
५ द्वादशे दशमे वाऽपि जन्मतो दिवे शुम ।
षोडशे विंशातो चैव द्वाविंशे वर्णतः क्रमात्‌ ” इति ॥
दकमेऽतीत इत्यथः । तनैकादशदिनेऽनुष्ठानं सिध्यति । अयं च कटय
सल्याषाढसूत्रातुसारिणां न भवति । मातापत्रयोरशुचित्वेन तत्र तस्यासं-
भवात्‌ ।
“ षोडशेकोनर्विशे वा दवर््रिशे वणतः क्रमात्‌ ” इति कचित्पाठः।
एकाददद्रादश्षौ ब्राह्मणस्य । पत्रियस्य षोडशः । वैश्यस्य रि्तिः।
्रर्विश्ः शुद्रस्येति वर्णतः करमादित्यस्या्थः ।
भविष्ये-““ नामधेयं दशम्यां तु केविदिच्छन्ति पार्थिव ।
द्वादरयामपरे प्ाहमाि पूर्णे तथा परे ॥
अष्टादशेऽहनि तथा वद्न्न्ये मनीषिणः "” इति।
अत्रापि दशरम्यामतीतायामिल्ः।
गोभिटसूत्े-“ जननादशरात्रे व्युष्टे शतरात्रे वत्सरे वा नामकरणम्‌ " इति।
वयुष्टेऽतिक्रान्ते । व्युष्ट इत्यस्य नोत्तरयोरन्वयः । अन्नपाशनपूर्वभाविनो
नामकरणस्य संवत्सरात्मकोत्तरकाले क्रियायां तदाचुत्कर्षन्यायेना्नमाशन-
मपि संवत्सर उत्कृष्यते । संवत्सरान्त्यदिवसे नामकरणवदनपराश्नस्यापि
क्रिया भवति । दिनस्य विहितत्वात्‌ । अत्र सूत्रोक्तकाव्यतिरिक्ताः कारा
असंभवे द्रष्टव्याः ।
मनुः“ नामधेयं दशम्यां तु द्वादश्यां वाऽपि कारयत्‌ ।
पुण्ये तिथो मृहूते वा नक्षत्रे वा गुणाचिते ” इति ॥
कारयेदिति साथे णिच्‌।
^ ततस्तु नाम कुवीत पितैव दशमेऽहनि '' इति विष्णुपुराणात्‌ ।
ततश द्रादश्चदिनान्तकाटेषु न पुण्यतिधिनक्षत्रचन्द्राुकूस्यादिगुणादरः ।
गुख्यकालातिक्रमे पुण्यतिथ्यात्मक एकः स्तत्र; कालः । नक्षत्रात्मक एकः ।
उभयोः स्ातन््यं ज्ञापयितुं बाशब्दद्रयोपादानम्‌ । ब्राह्मणादेरुक्तकाङे नाम-
करणं कुतो न मटमासगुरुशुक्रमोल्यादिनिपेषादरः ।
तदुक्तं दीपिकायाम्‌-
५ गर्माधानमृतं च चौटविधितः प्राजातयागं विना

[नामकरणम्‌] संस्काररत्नमार । ८५१

कुच्छरप्वाग्रयणं गनेन््पुरतर्छायामषानङ्गयोः ।
तीयनदुक्षययोश्च पित्यमधिके मास्येवमाधाचरेत्‌ " इति ॥
तथा पारिजाते बृहसयतिरषि-
“4 यस्यां क्रियायां यश्चोक्तः कारो माप्तदिनैरपि ।
तश्यां न दोषो मूढत्वं वक्रं वा जीवशुक्रयोः " इति ॥
दिनैरिति ततीयेत्थ॑भावे । मासातमना दिनात्मना बा यो नियतः काटस्त-
सिन्क्ियपाणायां तस्यां गरूदत्वादि न दूषणमिल्य्थः । वक्रं वक्रत्वमित्यर्थः।
एवमुक्तदिनेषु स्निपेधानादरे भापते तदपवादमाह गर्गः-
५ व्यतीपति च संक्रान्तो ग्रहणे वधृतवपि ।
श्राद्धं विना शमं नेव प्र्तकटेऽपि मानवः ” इति ॥
कुर्यादिति शेषः।
तथा--“ अमापेक्रान्तिविष्टयादौ प्राप्तकाेऽपि नाऽऽचरेत्‌ " इति।
एतच सर्षसंस्कारविषयं दर्व्यम्‌ ।
नारदः-“ देशकाोपघातायेः कालातिक्रमणे यदि ।
अनस्तगेज्ये च षिते तत्का चोत्तरायणे ” इति ॥
सर्भदिनेषु विशेषान्तरं वृहसपतिराह--
^ पूवीः प्रष्ठ इत्युक्तो मध्याहो मध्यमः स्यतः ।
अपराह्न च रारि व वर्जयेन्नामकर्मणि " इति ॥
यथोक्तदिने त्वहृतस्य नापकर्मेणः काटान्तरे क्रियमाणस्यापेकषितसिध्या-
दिनिर्णयः।
पारिजात दर्सिहः-“ रिद्राह्याः पर्वं नवीं हित्वा शेषाः शुमावहाः » इति ।
चतु्थीषष्ठयषमीदरादशीचतुर्दरयशिषद्राः । द पणी, नवमी चेष्टौ तिथी-
विहाय भेषास्तिथयो नामकमंणि शस्ता इत्यथः ।
वतिष्ठः--““ वुपेन्दुपतितजीवानामंशके दिवप्तोदये ।
ेष्काणे कालहोरायां नामकर्म प्रशस्यते "” इति ॥
पष्ठयन्तस्य सक्तम्यन्तेषु रत्येकमन्वयः । अंशको नवांशो रशेः । उदयो
र्म । द्रेष्काणो राशेस्तृतीयांऽशः । कालहोरा वारपषत्तिमारभ्याहोरात्रसंब-
६ भागमेदाः। दिविसोदय इत्येकवद्धावः । ततश्रलारो वासराः प्रशस्ता
इत्यथः ।

८९२ भटरगोपीनाथदी्षितविरचिता- [नामकरणम्‌]

पारिनाते--“ मित्रादिलमघोत्तरारातमिषक्खातीधनिष्ठाच्युत-
परानेशाधिशशाङ्गैष्णदिनकृतुष्यषु राशौ स्थिरे
छ्रां पञ्चदशीं विहाय नवमीं शुद्धेऽष्टमे मार्मव-
ज्ञाचा्यमृतपादमागदिवपि नामानि कु्ाच्छिशोः ” इति ॥

मि्ोऽनूराधाः । आदिल पुनर्वसू । उत्तरा उत्तरात्रयगर्‌ । श॒तभिषक्शत-
तारकाः । अच्युतः श्रवणः । भजे रोहिणी । अभिनी अन्विनीनकषत्रम्‌ ।
दाशाङ्गो गृगरिरः । पौष्णं रेवती । दिनकृदधस्तः । राशौ स्थिरे एषसिहटथि-
ककुम्भटत्नेषु । तेभ्य एवाषटमस्थाने । कीदओे, उद्धे । अरिषटमूचक्रग्रहानाक्रा-
स्तत्वं शुद्धत्वम्‌ । भागेवः शुक्रः । ज्ञो धः । आचार्यो वृहस्पतिः । अमृतपा-
दशवन््रः । एषां भागाख्यांशे दिविसाख्यवासरे । प्रलेकमन्वयः । भागदिवस-
मिलयेकवद्धावः । नामानीतिबहुवचनमेकरिकोवंदूनि नामानि कार्याणीतित्ना-
पनार्थम्‌ । ततरेवंके) शङ्ृटिखिताभ्यायक्तम्‌--
^ कुटदेवताप॑वद्धं पिता नाम कुर्यत्‌ ” इति ।
कुटपुज्या या देवता तत्संवद्धमिलयथः । अस्यां व्याख्यायामनादिर-
चारो मूलम्‌ । एकं गर्गेणोक्तम्‌--
“५ माप्तनाम प्रकुवीत बालकस्य पिता ततः ।
कप्णोऽनन्तोऽच्युतश्चकी वैकण्डोऽथ जनादंनः ॥
उपेन्द्रो यज्ञपुरुषो वाघुरवस्तथा हरिः ।
योगीशः पुण्डरीकाक्षो माप्तनामान्यनुक्रमात्‌ " इति ॥

अत्र मा्गशीषादिरेव क्रमः|
^“ चेत्रादिमापतनामानि वैकण्ठोऽथ जनार्दनः ।
उपेन्द्रो यज्ञपुरुषो वासुदेवो हरिस्तथा ॥
योगीशः पृण्डरीकाक्षः कृप्णोऽनन्तोऽच्युतस्तथा ।
चक्रीत्येतानि नामानि क्रमादाहु्मनीपिणः " ॥
[^ प । ¢ श न
इतिमद्नरत्नादाहूतगगवचः संवादात्‌ । सूृत्यन्तरे तु अन्यान्युक्तानि-
“ केशवं मार्गशर्े तु पये नारायणं वि. ।
माधवं माघरमाति तु गोबिन्द फाल्गुने तथा।
चेत्र विष्णुं तथा विचयद्रेशाले मधपूदनम्‌ ।
त्रिविक्रमं तथा ज्येष्ठ आषादे वामनं विदुः ॥

[नामकरणम्‌] संस्काररत्नमाखा । ८९५१

श्रावणे श्रीधरं विद्धि डषीकेशं तु मद्रके ।
अशध्िने पद्मनामं तु उने दामोदरं विदुः '” इति ॥

ब्वीणां मापतनामान्याह बृहस्पतिः-
«८ वाद्धेवी मार्गशीर्षे तु पौषे पावती भवेत्‌ ।
श्रीदेवी माघमा स्यात्सावित्री फारगुने समृता ॥
भेत्माते मवेहतिः कल्याणी माधवे मवेत्‌ ।

माधवो वैशाखः ।
सत्यभामा स्मृता ज्येष्ठे शुचौ पुण्यवती भवेत्‌ ।

शुचिराषादः ।
नमस्षि स्याद्रूषवती माद्र इन्दुमती वेत्‌ ।

नभाः श्रावणः । माद्र भाद्रषदः।
चन्द्रवत्याधिने प्रोक्ता ठक्षमीः कार्तिक ईरिता ।
एतानि माप्तनामानि स्युः स्लीनामकृतौ धुवम्‌ " इति ॥
मासाथात्र चान्द्राः । तत्रैव चैत्रादिश्चब्दानां गुख्यसरात्‌ । ते च शकादिष-
ष्णान्ता एव । एतादशचान््रमानस्यैव पुरूयत्वाद्राह्मणेन चैतदेव विशेपेणाऽऽ-
द्रणीयम्‌ ।
“4 अमावस्यापरिच्छिनो मातः स्याद्राह्यणस्य तु ” इतिवचनात्‌ ॥
सविशेषं व्यावहारिकं नाक्षत्रं च नाम गृह्य उक्तम्‌-
“८ पुत्रस्य नाम दध्याददकषरं चतुरक्षरं वा घोपवदाचन्तरन्तस्थं दीधा-
भिनिष्टानान्तं यत्र॒ वा खित्युपस्सद्धि प्रतिष्ठितमिति विज्ञायते,
पिता मतिलम्रेऽभिन्याहरेयातां विज्ञायते च मम नाम प्रथमं जातवेद
हति द्वे नामनी कु्यद्वज्ञायते च तस्माद्धिनामा ब्ाह्मणोऽधैक इति
नक्षत्रनाम द्वितीय स्याद्न्यतरदुह्य ५ स्यादन्यतरेणेनमामन्रयी-
रन्‌ 1 इति |
ुत्रस्यास्य नाम संन दध्यात्‌ । कीदशमिलयाकादक्नायां बक्तरमियादि । दर
अक्षरे परिमाणं यस्य तद्‌ क्षरम्‌ । चत्वायक्षराणि परिमाणं यस्य तचतुरक्रम्‌।
अक्षरशब्दोऽन् स्वरेषु वतते यथा चतुवि शत्यक्षरा गायत्रीति । घोषवत्सवे-
वर्गेपथमद्वितीयेभ्योऽन्यद्रज्ञनमादिर्यस्य तद्धोषवदादि । अन्तरमध्येऽन्तस्था
यरल्वास्तषामेको यस्य तदन्तरन्तस्यम्‌ । दीरषश्वाभिनिष्टानश्च दीयीभिनिष्टानौ
तावन्ते यस्य तद़ीाभिनिष्टानान्तम्‌ । अभिनिष्टानो विसजैनीयः । अभिनि-

८९४ भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता- (नामकरणम्‌ ]

ठान इति तु भमादपाठः। यौगपयेनासंभवादीरघान्तं विसर्जनीयान्तं वेत्यर्थः ।
केविद्ीपात्परं विसर्ग मन्यन्ते । यस्मिननान्नि स इत्युपसगैः स्यात्तद्वा दध्यात्‌ ।
अस्मिन्पक्षे नास्ति पोषवदादिकं लक्षणम्‌ । तन्नाम प्रतिष्ठितं लोक इति हि
यरमाद्वङ्ायते श्रुतिरिति शेषः । नाश्जि प्रतिष्टितत्वं नाम नामवतो विशेषतो
दीर्ायुःपदाद्त्वम्‌ । उपसरगग्रहणमपातिपदिकस्य केवरस्य स॒ इत्यक्षरस्य
निवृरयर्थ सुषुषादिषु मतिष्ठितत्वं मा भूदिति । सुशब्दोपादानुपसगान्तरनि-
ठस्यर्थम्‌ । धावा देवः, वीरयायी बलिवरः, निणीः, नववयाः सुदः सुश्रीः,
इयेवमादीन्युदाहरणानि । तन्नाम पिता माता च परथममभिन्याहरेयाताम्‌,
उच्चारयेयाताम्‌ । विज्ञायते हि मम नामेलयेतस्मिन्मत्रवर्णे पिता माता च दधतु-
यदग्र इति । तस्मादादौ ताभ्यापुच्वारयित्यममुकोऽयमिति । ततः पुण्याहा-
दिवाचने ब्राह्मणैरुचारणीयम्‌ । द्रे नामनी कयत्‌ । नेकमेव । कुतः । विङ्गायते
हि तस्माह्िनामा ब्राह्मणोऽरधक हति पिष्णियग्याधारणवाक्येषे । अधुको
वर्धनशी इत्यथ; । अस्यानुवादत्वाद्राह्मणग्रहणं त्रैवणिकपदश्चनार्थम्‌ ।
नामाधिकारे पुननीमग्रहणुक्तलक्षणमिदं नामानिलयमितिङ्गापनारथम्‌ । तेन
घोषवदा्नियमेन संख्याद्यनियमेन च चतुर्णा वणीनां क्रमेण रार्मवर्ममृति-
दासान्ततं, पुषैपरुषनामक्रिया, ऋष्यनूकलं, देवतानूकत्वं, कृदन्ततानियमो,
दृद्धतद्धितपतिषेधः, स्वीणामयुगक्षरत्वमिति सिद्धानि भवन्ति । तस्माद्धिनामा
आआह्मणोऽर्धुक इति श्रतिसिद्धयोरनान्नोरेकस्य नान्नो नक्षत्रनाम द्वितीयं स्यात्‌।
टृत्रिमयोनीन्नोरन्यतरन्नाम गृह्यमन्येरविदितं स्यात्‌ । मातापितरावेव तजा-
नीतः । उपनयनप्रभृति कुमारोऽपि जानीते । अन्यतरेण गु्यादन्येन नानेन
कुमारं लौकिकेषु वैदिकेषु च कमस्वामत्रयीरन्‌, संबोधनादिना ग्यवहरेयुः ।
येन व्यवहेरेयुस्तस्य नक्षत्रनाम द्वितीयं स्यात्‌। यज्ञ द्विनामा ब्राह्मणोऽगरुक इति-
श्ुतिसिद्धनामद्वयमध्य एकमेव व्यावहारिकं द्वितीयं नाक्षत्रं तयोश्वान्यतरन्नाप
व्यावहारिकं नाक्षत्रनाम वा गुह्यं स्यात्‌ । अन्यतरेण गृद्यादन्येनेनं लौकिकेषु
व्यवहारेष्वामन्रयीरज्निति केषांचिवाख्यानं तत्को षीतक्युक्तव्यावहारिकनाम-
दयविधानादश्ैनगररकत्वादुपेष्यम्‌ । तत्रैकं जातकमदिने नामकरणदिन एव
वा प्राक्स्वस्तिवाचनात्का्यं मातृदत्तोक्तेः ।

सोमयाजीलयपि नाम कार्यमिति श्य उक्तम्‌-
“ सोमयाजीति तृतीयं नाम कुर्ीतिति विज्ञायते ” इति ।
यः सोमेनेष्टवान्त सोमयाजी । स एतयोर्नाश्नोस्तृतीयं नाम सोमयानीति

[नामकरणम्‌] संस्काररत्नमाखा । ८५९

दर्थः । एतस्य विनियोगो हौत्र एव । इतरयोस्तवत्रानयत्र चेति श्यम्‌ ।
.व्यावहारिकनान्नि विशेष उक्तः शङंङिखिताभ्याम्‌--
« घोषवदायन्तरन्तस्थं पं्ामिकारान्तं ल्ीणामिव
कृते नानि शुचि तत्कुछं मवति ” इति ।
पतञ्षटिः-“ अवृद्धं त्रिपुरुषानूकमनरिप्रतिष्ठतं
कृतं कुर्यान्न तद्धितम्‌ ” इति ।
यत्राऽऽद्यस्याचो दृद्धिस्तदरद्धमिति पाणिनिपरिभापितं हदं तदधिश्रण-
द्धम्‌ । नापकरुचखिपुरषान्पितामहादीननु कायल्यमिधत्त इति ज्रिपुरुषानूकम ।
पितामहादितितयान्यतमं नाम कार्य॑मिलयर्थः । कृतं कृदन्तम्‌ । तद्धितं तद्धि-
तान्तम्‌ ।
, यत्त प्रयोगपारिजाते कपिलसंहितावचनम्‌-
“ एकादशेऽद्वि विधिवन्नाम कुर्यातकुटोचितम्‌ ।
देवतानां विशेषेण पिनो नाम शस्यते ॥
नैव कार्यं नृपादीनां नाम जीवनहेतुतः ।
पूर्वैः प्रस्य वर्ण्य हीनस्यापि न धारयेत्‌ ” ॥
इति, तदपि नामकः पितरोनामिलेवं व्याख्येयं पातञ्जटेनाविरोधाय ।
अतश्च पित्रादिः कता स्वनामैव करोतीति केषांविदनाचार एव ।
वसिष्ठः--“ तट्‌व्यक्षरं वा चतुरक्षरं वा विवर्जयेदन्त्यलकाररेफम्‌ ।
तन्माप्तनामारिकमेव चिन्द्यं स्फुटं वदेदक्षिणकर्णरन्भे '” इति ॥
बाटस्येति शेषः ।
- व्यावहारिकं नाम प्रहृ यमः-
^ शमं देवश्च विप्रस्य वर्म राजा च मूमुनः।
गो दत्तश्च वैदयस्य दासः शद्रस्य कारयेत्‌ "' इति ॥
भूतिर वैऽयस्येत्यपि पाठः।
बौधायनोऽपि--“ शर्मान्तं ब्राह्मणस्य वर्मान्तं क्षत्रियस्य
| गातं वैरस्य दात्तान्तं शूद्रस्य ” हृति ।
` (ॐ# वासिष्ठसूत्रेऽपि--“ मान्त बराह्मणस्य येन व्यवहियते " इति । अनेन
्षत्रादिनान्नां श्मान्तता व्यावल्यते । )
# धनुधिहान्तगंतं क. पुस्तक एवं ।

८५६ भटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [नामकरणम्‌]

सीनान्नि विशेष उक्तः पारखरेण-
५ अयुगक्षरमाकारान्तं श्िये तद्धितम्‌ '” इति ।

तद्धितं तद्धितान्तम्‌ ।
गोमिटेन दान्तत्वमप्युक्तम्‌--“ अयुगक्षरं दान्तं नाम च्ीणाम ” इति ।
अत्र केचिद्‌--अत्र दान्ता नामान्तरगतदाकारेण यदोदा शमदेलादि ।
अन्ये तु नामान्तगेतदाकारेण दान्तता न, किं तु नामातिरिक्तदाकरिणेव
0 देले 1 च १
दान्तता । यथा पावेतीदा गङगादेल्येवं भरयोग इत्याहुः । एतन्मते यशोदा
श्देत्यादिषु यशोदादा श्मदादा, इति प्रयोगो ज्ञेयः ।
यमेनान्योऽपि विशेष उक्तः-
¢ स्रीणां तु सुखमक्रूरं विस्पष्टार्थ मनोरमम्‌ ।
माङ्गल्यं दीववर्णान्तमाशीर्वादामिधानवत्‌ ” इति ॥
यशोदेलयायुदा।हरणानि । स्रीणां परुषाणां च देवाखयगजादीनां नाम
न कायम्‌ ।
तदुक्तं ान्दे--“ देवाल्यगनाश्वानां वृक्षाणां वापिकूषयोः ।
स्वापणानां पण्यानां चिह्वानां योषितां नृणाम्‌ ॥
काम्यादीनां कवीनां च पश्दीनां विशेषतः ।
गजप्रप्नादयज्ञानां नाम नैव प्रदीयते ” इति ॥
वापीश्दस्य हस्व आः । नक्षत्रनाम त्रिविधं, जन्मनक्षत्रनाम जन्मनक्षत्र-
देवतानाम जन्पनक्षत्रपादचतुष्टयग्रताक्षरायाक्षरकं नामेति । तत्राऽऽवस्वरूपं
मावृदत्त आह-- नक्षत्रनाम क्रि तत्‌) जन्मनक्षतरमङृतिकं तज्रजातार्थतद्धिः
तान्तम्‌ । यथा रौहिण इत्यादि । ˆ अप्तावप्ताविद्यद्विश्य नामनी ' इल्याला-
यनसूत्रव्याख्यानावसरे देवत्रातोऽपि ‹ तत्र जात इत्यििनर्थे तद्धित उत्पत '
इति प्रकरलय ' तस्मादेवं प्रयोगो मवति अनुराधो देवदत्तः › इति । तथा बौधा-
यनेन ‹ पुत्रस्य नाम गृह्णाति › इति प्रलय ' रौहिणाय तिप्याय ' इति यथानु-
श्षासनं विनियोगोऽभ्यधायि । तथोपनयनप्रकरणस्थस्य-
५ को नामासीति नामषेयं पृच्छति तस्याऽऽचार्योऽमिवादनीयं नामधेयं
कल्पयित्वा देवताश्रयं नक्षत्राश्रयं गोत्राश्रयमप्ेके
इति च्छन्दोगसूत्र[स्य] व्याख्यानावसरे तद्धाष्यकरृतोक्तं (नकषत्राश्रयं
फट्युननामाऽपति › इति ।

[नामकरणम्‌] संस्काररत्नमारा । ८५७
तत्रोक्ततद्धितान्तानां नक्षत्रनाश्नां सपरहाथः शोकः भयोगवैजयन्त्यां
सुदशंनभाष्ये विद्यारण्यङृतबौधायनीयदशैपूणणमाससूत्रमाष्ये चोदह्तः--

५ ररेममृज्येचिषु वृद्धिरादौ उत्प च वाऽन्त्यश्रवशाशवुष्ु |
शेषे नाऽऽरम्वाः कपरः स्वरोऽन्त्यः स्वाप्वोरदीधः सवित इष्टः '” इति ।

अस्याथः-- रोहिणी रेवती मधा म॒गर्र्ष ज्येष्ठा चित्रेलेतेषु आगयाक्षर-
निर्दिेषु आदावाद्याक्षरे हृद्धिभेवति । ' नक्षत्रेभ्यो बहुलम्‌ ` इति बहुखग्रह
णाजातार्थ्त्ययस्य लुगभावः । रूपं च रौहिणः, रेवतः, माघः, मागेबीषः,
शवः, चेत्र इति । उत्वे च । प्ोषपदेलयत्र ठकारात्परे पकारे च दृद्धिभवति।
° जे प्रोष्ठपदानाम्‌ " इत्युत्तरपदषृद्धिरियथः । पूत्रैवचच टुगभावः । रूपं च
भोष्पाद इति । वाऽन्त्यश्रवश्षायुक्ु । अन्त्यमाञ्नानतः । अपभरणीलयथः
शवः भरेत्रणः | शः शतभिषक्‌ । अश्वयुगिल्येतेषु चतुषु किकरपेन द्धिः
तत्र श्रवणापभरण्योंदूल्ग्रहणादेव लुको विकल्पः । अश्वयुक्शतभिषनोस्तु
‹ वत्पशालामिनिदशवयुक्ठतमिपने वा ' इति सूत्रेण । रूपं च-अपभरणं
आपभरणः । श्रवणः श्रावणः । शतभिषक्‌, शातभिषजः । अश्वयुगाश्वयुन
हति । शेषेषु न । उक्तेभ्योऽन्येषु नक्षत्रेषु न इद्धिः । यतोऽत्र ' श्रविष्ठाफद्गुन्य-
पुराधाछ्ठातितिप्यपुनवसुहस्तविशाखाषारवहृखबुक् › इत्यनेन " नक्षत्रेभ्यो बहु.
रम्‌ ` इत्यनेन च दुगमव्रति । ` टृक्तद्धितदकि ' इति स्ीप्रययनिरत्तिः ।
भत्र बहुखशब्देन पर्यायमूतानां टृत्तिकानामपि ग्रहणम्‌ । रूपं च ठृत्तिक्रः,
तेष्यः, फल्गुनः, आशछेषः, हस्तः, विशाखः, अनुराधः, अषाढः, भ्रिष्ठ
ति। आर्म्बोः कपरः स्वरोऽन्त्यः। आरमम्बारादराप्रलयोरन्तयः स्वरः कशब्दपरो
वति । ' पूवाहपराह्रीमूल › इत्यादिसूत्रेण बु्प्त्यये ‹ युवोरनाको ' इति
स्याकादेशे / यस्येति च › इत्यनेनाऽद्राशन्द्रान्त्याकारलोपे च कृत
रको मूलक इति रूपद्रयं सिद्धं भवति । आरित्यत्र रेफग्रहणमा शरेषाग्रहण-
कारेण मा भृदित्येतदथंम्‌ । स्वराप्वोरदीधेः सविसर्गं इष्टः । स्वाप्वोः स्वाती-
नवस्वोरन्यः स्वरो हस्वः सपिसगधेष्ः । ` श्रव्रष्ठाफद्गुन्यनुराधा ' इत्या-
लु सविसगत्वं च । पूेसरीपरत्ययनिषटत्त हट्ड्धादिरोपाभावात्‌ ।

प्य तुकारान्तत्वादिति । रूपं च स्वातिः पुनवेसुरिति। स्वातीति सदी
7सुनवेस्वो द्वित्वेन च पुमवेसू इति सदीर्घत्वपरसक्तेरदीषत्वयुक्तम्‌ । एवं
विशतिनक्षत्रसंबन्धिनाश्नां सिद्धिः । नकषत्रष्टिष्वमिजितः पृथगाश्नानेऽपि
निनाऽपि ' वत्सश्ाखमिनिदश्वयुक्‌ ' इति तत्महृतिकयोरभिनजिदाभिनजित
नान्नोरनुशिष्टयोरपि शोके योऽनादरस्त(रः स त)स्य नक्षत्रान्तरेऽन्त-

५५८

८५८ भटगोपीनायदीक्षितनिरचिता- [नामकरणम्‌]

मौवाच्न्नाभनेव व्यवहारसौकयांदिति बोध्यम्‌ । आहतं तु मातृदततेनाऽऽभि-
जित इति नक्षत्रनाम, तस्यापि स्वीकारः । अभिजित्स्वरूपं ब्राह्मणेऽभिहि-
तम्‌--* अभिजिन्नाम नक्षत्रमुपरिष्टादषाढानामवस्ताच्छरोणायाः ' इति ।
विवृतमेतद्रसिष्ठन-
“५ अमिनिद्धमागमेतदरै्देवान््यपादमविलम्‌ ।
आदयाश्चतललो नाञ्यो विज्ञेया हरिमप्य वुधैः " इति ॥
ैवदेवमुत्तराषाढाः । चतस्न इति पथदशषांशोपलक्षणम्‌ । दरयोर्कषज्रयो-
द्धिक्षयालोचनेन पादपश्चदशांशावमिनिदित्यथेः । स्रीणामेतान्येव नक्षत्र
नामानि स्ीप्रत्ययान्तानि कार्याणि मातृदत्तोक्तेः । कृत्तिका रोहिणी मार्गै
शीपीं [आ्रिका] एुनकसू(सुः) तिष्याऽऽशछेषी(षा) माघी फा(फ)सगुनी
दस्ता चेत्री(विघ्रा) स्वरातिरव्ञाखी(व्रिश्ञाखा) अनुराधा ग्येष्ठा(ज्यष्ी) मूयि
काऽषाहा) [अभिजित्‌] आभिनिता(ती) श्रावणी भ्रवणा श्रविष्ठा शतभिष-
क्शातमिषजी ्रोष्प(पा)दी ररे)वती, अशवयुगाशयुजी, अपभरण्या(णाऽ5)-
पमरणी, इत्युदाहरणानि । जन्मनक्षत्रदेवतानाप ज्यांतिषे-
८८ नक्षत्रदेवता एता एतामिर्यजतकर्मणि ।
यजमानस्य शालक्तैनाम नकषत्रजं स्मृतम्‌ " इति ॥

एतच्छब्दपरामृष्ठा नक्षत्रदेवतास्तु-
५ अग्निः प्रजापतिः सोमो रुद्रोऽदितिरवंहस्पतिः।
सर्पाश्च पितरश्चैव मगशरवार्यमाऽपि च ॥
पविता त्व्टाऽथ वायुश्न्दरामनी मित्र एव च ।
इन्द्रो नितिरापो वै विशव देवास्तथैव च ॥
विप्णुवं्तवो वरणोऽज एकपात्तथेव च |
अहिवुध्यस्तथा पूषा अधिनौ यम्‌ एव च?! इति।
एता देवताः ृत्तिकापश्रति ज्ञेयाः । अभिनिदेवता तु ब्रह्म भ्रुतिती
यम्‌ । अत्र कृत्तिकादावुत्पम्नस्याऽभ्रेयः प्राजापल्य इत्येवमादीन्युदाहरणानि।
एतानि यज्ञकर्मण्येव विकल्पेन प्रवर्तन्ते ।
तृतीयं तु परिशिष्टे
“ तदक्षरादिकं नाम यस्िन्धिष्ण्ये यदक्षरम्‌ " इति ।

अप्तरपिटेकवचनं पादाक्षराभिप्रायेण ।

(| ग
[नामकरणम्‌] संकाररलनमाला । “^€ `` “^ ८५९

तानि ज्योतिषर्-
५ नुचेचोखा पेष्वादये डिदलेलो यमस्यमे।
अ (पे) इउणएवहविमेचओवविवु तथाकमे॥
वेवो (वृ), कि मृगः स्यतःकुष ङ च्छ हितस्य भे।
केकोह (मि०) हि त्वदितिमे हृहेहोडाश्च पृष्यभे ॥
डिदुडेडो (कण) क्मेसर्पिममिमू मे मघामिते।
मोटटिदुत्थाभागे टे (पि) ये पप्य्यमषके॥
पुषणटास्तथा हस्ते पे पो (क०), र रच चित्रभे।
रररोतास्तथा खातौ तितु ते (त°), तो द्िैवमे॥
ननिन्‌नेक्रमन्तैनेनोययियु वृर), इतीन्द्रमे।
येयोममिचम्रूछाख्ये शवुधफादा जलस्य मे॥
भेन) मोजजिचवि्वकषजु जे जो खभिजिद्धवेत्‌ ।
लिखुखेष्ीशुतौज्ञेयाग गि (म) गृ गे च वासवे ॥
गोपतासिप््‌ जलेशक्षसेमोद (कुर), दि अजेकमे।
दुषक्षजास्तथोपान्तये दे दो च ची(मी ०)ति पौष्णभे ॥
इति प्रोक्ता इमे पये वणां नामादिनाः स्पुटा; ।
ज्ञेया मेपादिरा्ीनां नवमिनेवमिः पदैः " इति ॥
आद्यम्िनीनक्षत्रम्‌ । यमस्य नक्षत्रं भरण्यः । वहिभं कृत्तिकाः । कः
भजापतिस्तस्य नक्षत्रं रोहिणी । दिवस्य ममाद्रीनकषत्रम्‌ । अदितिभं पुनर्वसू ।
सा्पमाश्छेषाः। भागे भगदैवतं पू्वा्)फलरुनीनक्षत्रम्‌ । अरयमर्षत्तरा(र)फ-
दुनीनक्त्रम्‌ । द्विरेवभं विश्षाखानक्षत्रम्‌ । मैत्रमतूराधाः । इन्द्रम ज्येष्ठाः ।
जलस्य भ॑ पूर्वाषाढा । विश्वक्षमुत्तरापाढाः । शरुतिः भ्रवणनक्षत्रम्‌ । वासवं
भरविष्ठा; । जलेशो वरुणस्तस्य नक्षत्रं शतदारकाः । अनेकमं पूर्वा धैोषठ-
पदाः। उपान्लयुत्तरा(रोपोषएपदाः । पौष्णं रेवतीनक्षत्रम्‌ । इतराणि परसि-
द्ा्थानि।
५५ इति प्रोक्ता इमे पचे वणौ नामादिनाः स्फः "
इत्युपसं हारादायेऽशिन्यां पदेषु चरणेषु ये चु इत्यादयो वर्णासदादीनि
नामानि कायौणीति परतीतेरज्योतिषिदां नक्षज्रतचरणङ्नानफलानि सन्तु

# अत्र भपेति क. पृस्तकशोधितः पाठः ।

१ ख. ड.चग्सताः।

८६० भगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- . [नामकरणम्‌]

तान्यपि नामानि । यदि नामकरणमकरणे इचिदृह्ग्रन्ये तादृशं नक्षत्रनाम
कार्यमिति स्फुटो ब्रिधिरभतेत्तदाऽपि सूक्तपराकरादिसंबद्धकर्मानधिकरतजात्य-
न्धविषयोऽसताविति ज्ञेयम्‌ । तदधिङ्ृतान्मति व्याकरणानुसारिनक्षतरनान्नामे-
वाऽऽवरयकताया दरितत््रात्‌ । अत्र प्रसङ्गत्तान्यपि नामानि छिस्यन्ते-
चुक्रथ॒क्‌ १, चेतोहरः २, चोष्यप्रियः ३, रब्धव्रि्ः ४, छिपिद्कुशलः ५) छुब्धः
६, ठेखनकरुशलः ७, खोकपरियः ८, अच्युतः ९, इडापतिः १०; उपेन्द्रः ११,
एकनाथः १२, ओषधीपतिः १३, वसुमान्‌ १४, विष्णु; १५) वृन्नन्तवासुदेबः
१६, वेदाध्यायी १७, बोकारमियः १८, करुणाकरः १९) किपींरवणै; २०
कुरुपतिः २१, घनहयामः २२, उकारप्रियः २३, छत्रपतिः २४) केशवः २९)
कोमलाङ्गः २६, हरः २७, दिमाद्रिजामक्तः २८, हुंकारन्त्‌ २९, हेमस्तषी
२०) हाता ३१, डमरुकस्वरमियः ३२, टिण्डिमसररमियः २२, इण्डुमवरांकरीं
३४, उकारमियः ३५, डोकारमियः ३६, महादेव; ३७) पित्रपरियः ३८)
मृतिसेवी ३९; मेखली ४०, मोहितारातिः ४१, टरणत्कारकृत्‌ ४२)
दिपणहव्‌ ४३, दटुकारादिधातुङ्गः ४५८) टेकारमियः ४५) टोकारो-
चारी ४६, परशुरामः ४७, पितृसेवी ४८, पुरपोत्तमः ४९) पान्तनामभक्तः
९4०) णान्तक्रीडः ५१, ठन्नन्तक्षीरप्रियः ५२) पेयमियः ५३, पापकः ५५)
रघुनाथः ५५) रिरंसावान्‌ ५६, रुचिमान्‌ ५७, रेवतीरमणः ५८) रोहिणीशः
५९, तकदुशलः ६०, तिक्तमियः ६१, तुच्छीकृतारातिः ६२, तेजखी ६३)
तोमरपाणिः ६४) नरपतिः ६५; निधिपतिः ६६, तृतनक्रान्तिः ६७, नेता
६८, नोशब्दार्थपालकः ६९, यज्ञे्रः ७०, यिकारान्तनामा ७१, युक्तेकु.
शलः ७२, येकारष््‌ ७ॐ, योगकुशलः ७४, भगवत्सेवी ७५) भिन्नरागः
७६, 1वुधसेवी ७७, धर्मचारी ७८, फाणितापियः ७९) दक्रानिनादमियः
८० भेदितारातिः ८१; भोगनिपुणः ८२, जनमोहनः ८३, जितामित्रः
८४, जुगुप्सावान्‌ ८५, जेता ८६, जोपणकर्तां ८७, खलश्ासकः ८८,
खिल्येत्ता ८९, खरवदधीशः ९०, खेलनशाली ९१, भखान्तक्रत्वनुषएाता
(खोकारप्रियः) ९२, गणपतिः ९३, गिरीशः ९९) गृहकमां ९५) गेकारकत्‌
९६, गोपीनाथः ९७) सामप्रियः ९८, सिद्धिपतिभक्तः ९९) सू्यभक्तः
१००, सेवाप्रियः », सापानृष्टाता २, दमुनारिः ३, सेसो दा दीति षरे
तृतौयचरणस्य दामादर इति नाम । दिवाकरः ४) दुश्ष्यवनः ५, थया)

+ भूजगसूषणमक्त इति क. पृस्तकृशोधितः पठः । * क. पुस्तके सोन्तक्रतनुष्टतेति
शोधितः पः ।

; [नामकरणप्रयोगः] संसाररत्नमाा । ८६१

न्तदेवतापूजकः ६, रियः ७, भमन्त(कार)भरियः ८; देवतापूनकः ९,
दोरापियः १०) चरित्रवान्‌ ११, चित्रखेखनकुशलः १२) इति ।
नाश्चि आचमषरं म, इति संयुक्तं तत्राऽऽ्रो वणैः पकारस्तस्माद्धं ज्ञेयम्‌ ।
पियवचा इत्यत्र पिङारः, त्रिविक्रम इटयत्र तिकारः; दुद्‌ इलयत्र दुकरार
इृयादि दष्टम्यम्‌ । उक्तं च स्वरदासे-

“५ पंयोगाक्षरजे नान्नि ज्ञेयं तत्राऽऽदिमाक्षरम्‌ ” इति ।
नामाचाक्षराभाखरशास्रे-“ सप शमौ वतौ चैव ज्ेयवेतो परस्परम्‌ " इति ।

अथ नामकरणप्रयोगः।
व्यतीपातादिकुयोगरहति जन्मतो द्वादशे दिवसे मातापुत्रयोः स्ञानानन्तरं
यैः सूतिकागारं खननसेचनोपटेपनैः शुद्धं कारयित्वा सूतिकाभ्नि वहिनि-
ष्काशयित्वो(दयो)पासनामिमानीयोद्धननादिसंस्छृत आयतने संस्थाप्य नाम-
करणं कुर्यात्‌ । द्वादशे दिवसेऽसंमवे व्यतीपातादिकुयोगसनवे वाऽश्ादशेऽ-
हनि मासे शतरारे संवत्सरेऽतीते बोक्तायां यस्यां कस्यांचिुण्यतिथी वा
केवरे पण्ये नक्षत्रे वा कायम्‌ । स्नानप्रतिकागारुद्धी तु द्रादशयामेव । स्व-
कारे नामकरणक्रियायां तु गुरुरुक्रास्तमटमासादि निषेधो नास्ति । कर्ता होम-
सामग्रीं तरिद्दन्ं कांस्यपात्रं सुवर्णशचराकां चोपकरस्य ज्योतिर्विदादिषे युद
भाख्छुख उपत्िर्य स्वस्य दक्षिणतो गरदीतवालकां भायोपुपत्रेश्याऽऽचम्य
प्राणानायम्य देशकालौ सदीयं ममास्य कुमारस्य बीजगर्भसमुद्धवेनोनिषदै-
णायुर्मर्चोभिषदधिव्यवहारसिद्धिद्रारा श्रीपरमेश्वरपीलर्थं नामकरणाख्यं कमे
करिष्य इति संकरप्य गणपतिपूननं पएण्याहादि वाचनं मातृक्रापूजनं नान्दी-
राद्धं चोक्तरीत्या ङुर्यात्‌ । तत्र सत्रिता प्रीयतामिति ब्रिेपः।
तत ओंपासनार्धि पाथिवनामाऽयमिति ध्यायन्पज्वीस्य चत्वारि श्ङ्गेति
म्यात्वा समिन्नयमादाय श्रद्ध एदीद्यादि प्राणायामान्तं कृत्वा नापकरणह्येम-
प्मिणि या यक्ष्यमाणा इत्यारि व्याहूलन्तसुक्तवा भधानहोमे धातारं चतसु-
मराञ्याहुतिभि््॑ये । अनुमति चतप्रभिराज्याहुतिभिर्यहये । राकां दाभ्या
प्ञ्याहुतिभ्यां यक्ष्ये । सिनीवालीं दराभ्यामाञ्याहुतिम्यां क्ये । ्रयोद्श्ा-
कुदूमेकयाऽऽज्याहुलये धिकम्‌ ।
ततोऽङ्गहोमरे वरुणं द्राभ्यामिल्यादि व्याहूतिहोमान्तं ठता पधानहोमं

१६, च, 'योषटेनाः । > क. ख. च, "ण्याट्वा ।

८६२ भहगोपीनाथदीक्षितविरविता- [नामकरणप्रयोगः]

धाता ददातु न इति चतुर्णा विश्वे देवा कषयः । धाता देवता । प्रथमस्य
गायत्री । द्वितीयस्य तरिषटप्‌ । तृतीयस्यानुषटप्‌ । चतुर्थस्य त्रिष्‌ । अनु न इति
चतुर्णा विशवे देवा ऋषयः । अनुपतिरदेवता । पथमद्वितीययोरनुषटय्‌ । तृतीयच-
तुर्थयोचिषटप्‌ । राकामहमिति दयोविषवे देवा ऋषयः । राका देवता । जगती
छन्दः । सिनीवारीति द्रयोरविश्वे देवा ऋषयः । सिनीवाली देवता । अनुष्टुप्‌
छन्दः । सर्वेषां नामकरणपधानाज्यहोमे विनियोगः । (ॐ धाता ददातु नो
रयिमी ° नत्स्वाहा › धात्र इदं न मरम। ॐ धता प्र० म स्वाहा" धात्र इदं
न मम। ' ॐ षता ददतु ने रयिं प्रान्तः स्वाहा › धात्रडइ्दंनमम । "ॐ
धाता ददा° जोषाः स्वाहा ' धात्र हदं नमम । “ॐ अनु नोऽदानुमति° यः
स्वाहा ` अनुपलया इदं न मम । ' ॐ अनिवदनु० षः साहा ' अनुपतय इदं न
मम । ॐ अनुम° च्छतु स्वाहा ' अनुमतय इदं न मम । ‹ ॐ यस्यामिदे°
यच्छतु स्वाहा ' अनुमा इदं न मम॒ । "ॐ राकामह६० मुक्थ्य^ स्वाहा !
राकाया इदं न मम । “ ॐ याते राके घु° रराणा स्वाहा ' रक्राया इदं न
मप । । ॐ पिनीवाहि पृष्टे हवि नः स्वाहा ' सिनीवास्या इदं न मम । "ॐ
या सुपाणिः° जुहोतन स्वाहा ' सिनीवास्या इदं न मम । अन्वाधानं कुहा
उत्कीतेनं कृतं चेत्तदा कुहु मित्यस्य विशवे देवाः कुदरखचिषटुपए्‌ । नापकरणपधाना-
ज्यहोमे विनियोगः । ॐ कुदूमह५ सुमगां ° विधेम स्वाहा › इति त्रयोदश्याहु-
तिरहोतिव्या । कुदा इदमिति त्यागः ।

ततोऽङ्गहोमजयाद्पहोमादि रिददननहोमीयुष्याहादिवाचनानतं कृत्वा
मजापतिः प्रीयतामिल्युक्त्वा नामकरणे कुयात्‌ ।

तत्राऽऽदावेकं गुप्रं नामास्मिनेव दिने पुण्याह्मदिवाचनात्पागेव दुमे
गत मातापितृभ्यां का्ृमगुकरोऽयमिति । जातकरमदिने वा । तत्र कुयोगससे
तु नामकरणादिन एवैतन्नाम कायम्‌ । एतच्च नाम मातापितरावेव मौज्ञीवन्ध-
नपयन्तं जानीतः । अनन्तरं पुत्रोऽपि जानीते ।

ˆ तत आचारात्तण्डुखान्कांस्याद्यन्यतमे पात्रे परसा सुवर्णशचलाकया श्रीग-
णपतये नम इति छिखित्वा नामानि चिचेत । तत्राऽऽदौ बराह्ञान्तरमाप्
कुठ्देवतानाम व्याडीश्वरयोगेश्वरीभक्त इति ।

ततः शरा्नान्तरमाप्तं जन्पकालिकमासनामर दकृष्णोऽनन्त इति यथामासं
ततो व्यावहारिकं यक्षरं चतुरक्षरं वा पोषव्रदाचन्तरन्तस्थं दी्ान्तं विस-
गन्तं बा सविरगदीषौन्तं वा सु इत्युपसम॑परवं वा स्वशनिपुरपवावि देवतावा-

[निमकरणप्रयोगः) संस्काररत्नमाखा । ८३३
` क्निया नामकरणे विशेषः )
_अयुषिवाचि वा कार्थम्‌ । एतच ब्राह्मणस्य शमान्तममुकरामेति । दीान्तत-
विसगान्तत्वपकषे शमान्तता नासि ।

ततो जाताधिकारव्रिहिताणादिप्रलययान्तं जन्मनक्षत्रपकृतिकं कत्तिक
हृ्यादि । एतानि नामानि लिखिता श्रीगणपतये नम इति मातुरुत्सङ्गस्थस्य
बालस्य दक्षिणे कणं उक्त्वा ल॑ कुखदेवतानान्ना व्यादीश्वरयोगेश्वरीभक्तोऽ-
सीति कथयिलैतन्नाम सुप्रतिष्ठितमस्त्वति भवन्तो वरुषन्त्विति विपरान्वाचयेत्‌।
साम सुप्रतिष्ठितमस््विति विभाः प्रतिव्रयुः ।

ततः कुख्देवतानास्ना व्या डीश्वरयोगेशवरीभक्तोऽयं भवतः सर्वान्त्राह्मणा-
नभिवादयत इत्युक्लाऽऽ्युष्मान्भवतु व्याडीश्वरयोगेश्वरीभक्त इति विप्रैर
क्तेऽस्मै व्यादीन्वरयोगेश्वरीभक्ताय पुण्याहं भवन्तो ब्रुवन्त्विति त्िर्भिभान्वाच-
येत्‌ । ॐ असतु पुण्याहमिति त्रि्विपराः । एवमस व्याड्रयोगेश्वरीभक्ताय
छस्त्ययनं भवन्तो वन्तु । असमै व्याडीश्वरयोगेश्वरीभक्ताय ऋद्धि भवन्ती
वन्तु इति स्वस्तययनद्धिाचनम्‌ । ॐ अस्तु खस्तययनम्‌ । ॐ अरुद्धि-
रिति प्रतिवचने । मासनान्ना कृष्णाऽसि । मासनाश्नाऽनन्तोऽसि । मास-
नान्न दृष्णोऽयं भवतः०। मासनाश्नाऽनन्तोऽयं मवतः० । अस्मै कृष्णाया-
नन्ताये्यादि यथायथं मासनाम्न्यूहः । व्यावहारिकेण नास्नाऽपुकोऽयं भवत
इृल्यादि व्यावहारिके नान्नि । अगुकशचमाऽयं भवत इति शमीन्तत्वपक्े । नाप्ष-
रेण नान्न कृत्तिकोऽसि रौदहिणोऽसील्यादि यथानक्षत्रम्‌ । नक्षत्रेण नान्ना
कृत्तिकोऽयं भवतः ° । रौहिणोऽयं भवतः० इति नक्षत्रनान्नि । पुण्याहादिवा-
चनं त्रिष्वपि समानम्‌ ।
ततो ब्राह्मणभोजनं भूयसीदक्षिणादानं च विधाय त्रिपरारिषो गृहीत्वा
कमसाहुण्याय विष्णु सेस्मरेत्‌ । इति पुंसो नामकरणम्‌ ।

| अथ श्रियाः
-; तत्र विकेषः । अस्याः कुमार्या इति संकस्पवाक्यम्‌ । नान्दीश्राद्ध
बिकटपः । करणप समत्रमेव तत्‌ । न होमः । स्वस्तिवाचनान्ते नामानि
ह" । भक्तेल्यावन्तं कुलदेवतानाम । वाग्देवी पद्मावती श्रीदेवी सावित्री
मृतिः कल्याणी सत्यभामा पुण्यवती रूपवतीन्दुमती चन्द्रवती लक्ष्मीरिलयेतानि
#सनामानि मार्गदीरपादिक्रमेण । घोषवदादीत्यादिनियमरहिते तद्धितान्त-
धैकारानतं वा अक्षरं पशचाक्रं सप्तपतरं वा नकषनहक्तपक्षयादिनामन्यतिरिक्त

८६४ भटगोपीनाथदीक्षिततिरचिता- [प्रवाप्रादागत्य विधिः]

व्यावहारिकं नाम कायम्‌ । नक्षत्राणि तु पूवमेव परदितानि । नात्र
नाम । नाममत्रेमैव पूजादि । वैदिकमच्रवर्ज सर्व पुंवत्‌ । इति खियाः।

दिविधमप्येततितुरसंनिधौ पितामहादिः कुलददधः कुर्यात्‌ । ° पिता नाम
कुर्याद्यो वा कुरवद्धः ' इति श्द्गस्मरणात्‌ ।

यदाऽऽटस्याजातकरम न कृते तदा नामकभदिने जातकर्मकालात्ययनि-
मित्त लौकिका व्याहूतिदयोपवारूणीहोमादिभिः सहितेन रहितेन वाऽऽधार-
वत्तत्रेणाऽऽपूरिकत्रेण वात्वंनः सत्वं न इत्याद्याः सप्ताऽऽदहुतीः समस्त-
व्याहूतिभिरेकाहुतिं च हता गोदानादन्यतमपलान्नायेना्ड्च्छं भायशिततं
चरिताऽनन्तरं ५९ नामकरणं च कमेण कुयात्‌ । यदा तु जननकाले
छुयोगस्तदा तदोषोपकपनाय विहितां शान्ति कृत्वोभयं कमेण कुर्यात्‌ ।
व्याहृतिहोमाधङररछे अप्यत्र कार्ये इति केचित्‌ । तत्तहो पोपश्चमनशान्तयस्तु
श्ान्तिरत्नमालायां वक्ष्यन्ते । गणपतिपूजनपुण्याहादिवाचनमातृक पूजनना-
न्दीभ्राद्धानां तत्रमे ।

इति संस्काररत्नमाटायां नामकरणतिधिः।

इत्योकोपादश्रीमतसाग्निचिद्याजपेयपौण्डरीकयाजिस्वैतोमुखया-
जिगणेशदीक्षिततनूजमगोपीनायदीक्षितविरचितायाः
सलाषाटदहिरण्यकेशिस्मातसंस्काररत्नमाखाया
उत्तरार्धे द्वितीयं प्रकरणम्‌ ॥ २ ॥

अथ तृतीयं प्रकरणम्‌

अथ प्रवाप्तादागतस्य विपिः।

तत्रेदं श्रहयम्‌--' प्रवापादेलयाऽऽगते वा पूत्रममिमृशति ' इत्यादि । प्रवासा-
देल पुत्रममिग्ृ्ति । पुत्र वा प्रवासादागतपमिगृशषतीलर्थः ।

तस्य प्रयोगः- पिता प्रवासादेल्याऽऽगतोपस्थानं कृला गृहा मा बिभीते-
त्यादित्रिधि विधाय “ॐ सोमस्य त्वा दुप्नेनाभिमृश्ाम्यन्नेसतेजपत सूर्यस्य वर्चा ›
इति पूत्रमभिमृशति । ˆ ॐ पानां तवा हकरिणामिनिघरम्यपतावायुषे वचेते हुम्‌ '
इति मषधन्यभिजिघ्रति । असावित्यत्र तस्य संबुद्धा समान्ते नाप ग्राह्यम्‌ ।

ततोऽपनिरायुष्पानिति पञ्चानां सानुषङ्णां मत्राणां विनवे देवा अग्न्यायु-
प्मदादयो यजुँषि। हस्तप्रहणे विनियोगः । ॐ अश्निरायुप्मान्प वनस्पतिभिरायुप्मा-
नेन ° । पम आयुप्मान्त° । यन्त आयुप्मान्प । त्रह्माऽऽयुप्त्तद्राहमणे° । देवा

[प्रवाप्ादागतस्य मेटनविषिः]) संस्काररत्नमाखा । ८६५

८ अवलोकनविधिः )
आयुष्मनतसतेऽमृ° › एतैः पञ्चभिः पर्यायैः सस्य दक्षिणेन हस्तेन पत्रस्य
दक्षिणं हस्तमुत्तानं साङ्गं गह्वाति ।

तत आयुष्टे विन्त इत्यस्य विश्वे देवा आयुधा अश्रिरनुष्रए। अप्रा पृथि
व्यामिलयस्य वामरेवोऽग्न्यादयो यजुः । पुत्रस्य दक्षिणे कर्णे जपे विनियागः।
ॐ आयुषे विश्वतो दध० । ॐ अघन एरथित्यां प्रतितिष्ठ वायावन्तरिक्षे सूर्थे दिवि
या खस्तिमधिर्वीयुरादिलश्नन्रमा आपोऽनुपंचरन्ति ता< खत्तिमनुपंनरापतौ प्राणख
ब्रह्मचारयभूरप्रौ ' इति मश्रद्रयं पुत्रस्य दक्षिणे कणे जपति ।
आयुर अग्न इत्यस्य विवे देवा आयदा अश्निसिषटप्‌ । अग्नौ पृथिव्यामि-
लयस्य वामदेवोऽगन्यादयो यजु; । पुत्रस्योत्तरे कर्णे जपे षिनियोगः । ॐ आयुर्दा
अप्र । ॐ अग्नौ पएरथित्यांर' इति पत्रदरयं पत्रस्योत्तरे कर्णे । एतच यथा पुर-
स्तादिलनेन प्राप्यते । प्रागुपनयनादरे तत्या दिलयेके । यावजीवमित्यपरे । दुि-
तुरपीदं स्यात्तप्णीप्‌ । पवासादे यत्यादिकं परतिप्रवासं ज्ञेयम्‌ ।
मध्ये द्रादशाब्दरपयन्तं परस्परमवलोकनं देवान्न जातं तदाऽऽदावलोकन-
विधि कृत्वा पुत्राभिमरनादिकं कार्यम्‌ ।
स च विधिः सूर्यारुणसंवादे--
८ दृपती पितृपुत्रौ च स्वप्तारौ भ्रातरौ तथा ।
अत्र भ्रातृशषब्देन सपत्नभ्राताऽपि ।
( + पितव्यप्रत्पुत्रौ च तथा ्ठसीयमातुषौ ॥
मातामहदृहितृजौ स्वन अरत्नौ तथा । )
पृत्िकापितरौ चैव भगिनीभ्रातरौ तथा ॥
दवादकचान्दे म्यतीवेतु दूरदेशं गतो यरि।
एतेपामेकमेकोऽपि नान्योऽन्यमव्टोकयत्‌ ॥
हृच्छनिति केचिदाचार्या अन्योन्यमव्होकनम्‌ ।
शिवाल्येऽथ वा तीर्थं स्नात्वा प्रजास्य दीपको ॥
शिवं पपृज्य विधिम तौ देवमध्यतः |
धृत्वा कस्यमयं पात्रं प्वरृतं रत्नपृरितम्‌ ॥
शान्तिद्मन्रघोपैश्च पतरितस्तद्विटोकयेत्‌ ।
आननं चेकमे(ए)कस्य दृष सम्यकररिवं यजेत्‌ ॥

+ धनुिान्तगंतश्टोकस्थाने ख. ड. च. पुस्तकेषु ˆ पितृम्यमातुली वैव दोहित्रो भाग्नि-

यकौ ° दयप वर्तते ।
१०९

८६६

भटगोपीनाथदमीक्षितविरचिता-- [प्रवापरादागतस्य मेटनविषिः]

ब्राह्मणाय ततो दयात्तत्पात्रं दक्षिणायुतम्‌ ।
अन्येम्यस्त्वथ विप्रम्यो ददाद्वित्तानुप्तारतः ॥
तेभ्योऽपि दक्षिणां दस्रा पूजयेच्च पुनः शिवम्‌ ।
नत्वा देवं द्विनान्ूर्यमागल्याथ स्वमन्दिरम्‌ ॥
ततो त्याहतिमिर्होमं शतमष्टोत्तरं तिः ।
कृत्वाऽथ मोजयेद्धिपरान्यथावित्तानुमारतः ॥
बान्धवैः सह मुञ्जीत सर्वारिषप्रशान्तये ।

इत्यं यः कुरते मर््स्तस्यारिष्ं न विद्यते ॥
आयुष्कामो नर्रैवमकृत्वा नावलोकयेत्‌ ।
परवावलोक्रितानां तु तरिधिरेष उदाहतः ॥

न चैवदृष्पर्वाणामिति प्राहुर्मनीषिणः '” इति ॥

ग्रनथान्तरेऽपि--“ दंपती पितपुत्रो च खमपतारौ भ्रतरौ तथा ।

पापत्न्र।तरो चापि मगिन्यो वा तथा्रिधो ॥

तथाविधौ सापत्नभगिन्यौ |

पितृव्यत्रातूपुतरौ च मागिनेयकमातृर। ।

द्वादशान्दे व्यतीते तु दूरदेशं गतौ यदि ॥
एतेषामेकमकोऽपि नान्योऽन्यमवलोकयेत्‌ ।
ददानालुटनादः स्यात्तयोरेकस्य वा मृतिः ॥
पुण्यक्षेत्रे गयादौ च दोपो नान्योन्यदशने ।

कास्य रलेदकेः पूर्णे दिवम मध्यतः टे ॥
दृष्टाऽन्योन्यं ततो देवद शने नैव दोषभाक्‌ ” इति ।

रत्नोदकपुणे कांस्यपात्रे परस्परमवलोकनं कृत्वाऽनन्तरं देवदश्ने कृते सति
न दोष इल्यः ।

अन्यत्रापि--“ द्वादशाब्दे व्यतीते तु न कुर्यद्धतृद शनम्‌ ।

पित्रोः पुत्रस्य नैवाऽऽहुमेहाहानिकरं भवेत्‌ ॥
दर्शनं यदि कुर्वीत शिवं पूज्य शिवाल्ये ।
नारिकेढं स्फोटयित्वा अन्तःपटव्रिधानतः ॥
मुखावलोकनं कुर्य्छु्यादारिङ्गनं ततः ।

एवं कृते विधाने तु दोषशानिमेविप्यति " इति ॥

[प्रवाप्तारागतस्य मेटनविधिः] संसकाररतनपाटा । ८६७

गणेश्रएराणे चद्द्राङ्कदोपाख्यानेऽपि-
५८ स्वयं जगाम शितिरमिन्दुमत्या नपोत्तमः।
कारयामाप्त स विधिं द्रादशागददशर्दिनः॥
पुण्याहवाचन कृत्वा गणशाचनपृवकम्‌ |
पूज्य शंकरं प्म्यद्धिनांश्च दक्षिणादिमिः ॥
बभज्ञ श्रीफठे तयक्त्वा ततस्तत्पुरतो ययो ।
ददश तव्ेन्दुमतीमिन्दोः शेपकल्यमिव " इति ॥
स्वयं चन्द्रङ्कद इन्दुमल्याः शिबिरं जगापेयन्वयः। स राजा द्रादश्ाब्द्‌-
हरीददशान्दपरयन्तादशेननिमित्तकमेखनविषिद्रोदरिनैः शास्रौरव्ाह्मणेिधि
मेखनवि्धि कारयामासेद्यन्वयः । अथ विधिमाह- पुण्याहवाचनं कृलेल्ा-
दिना । गणेशा चनपूर्वकमिति पएण्याहवाचनविरशेषणम्‌ । गणेगाच॑नं गणेशपूननं
पत्रं यस्य तत्‌ । ततः शंकरं साम्बं शिवं द्विनाञ्शास्गान्ब्ाह्मणां्च संपूज्य ।
केरिदयपेक्षायां दक्षिणादिभिरिति । अत्राऽऽदिश्चब्यो मुख्याथवराची । दक्षिणा
प्रख्या येषां ते दक्षिणादयः पाद्रादय उपचारा इत्यथः । एतेन दक्षिणाया
आवरयकत्वं द्योतितं भवति । अथवा शंकरं सम्यक्षोडशोपचारेः संपूञ्य
द्विजान्दक्निणादिमिरुपचारेः पूजमेदिलय्थः । दक्षिणादिभिरित्यनेन द्विनपूनन
इतरोपचाराणामनावदयकरतरं ध्वन्यते । अत्राऽऽदिशब्देन प्रदक्षिणानमस्कार-
भार्थनारूपाः पदाथा ग्राह्याः ।
ततो देवसमीप एव श्रीफलं नारिकेटफलं वभञ्ज स्फोटितवरान्‌ । प्रकृते
स्फोरयेदिति ्रिधिरुनेयः । ततस्तत्स्फुरटितं नारकिकफटं लयक्त्वा पुरतः
स्वग्रहं यय। चन्दराङ्गदः । भ्रकरते गच्छेदिति विधिर्यः । ततस्तत्र गहे, इन्दु-
मतीमिन्दोः शेपकलामिव हरशां ददशं । प्रृते परयेदिति विधिरनेयः । इन्दु-
मत्या दुःखेन ठृरत्वाछृशां ददशत्युक्तिः । तस्यं दःषं भतुरमरणशङ्न्-
तमू । इदं च ठृशत्वविशेपणं सद्धावाभिप्रयेण । एवं च द्रदशाब्दपयन्तं
भतेरि प्रासं गतेऽपि यस्यास्तव्रक्राटपर्यन्तं सुवरा्तायाः श्रवणान्परणशङ्-
छृतदुःखामाविन ृशत्वाभावेऽप्ययं विधिर्भवस्येवेति दरष्व्यम्‌ ।
इति परस्परमेलनविधिः ।
जयेतस्रयोगः ।
पूनाह्ठेमादिसामग्रीसदिता कतरो ब्राह्मणैः सह शिवालयं गत्वा प्रस्पर-
मीक्षणं यत्न न भवति तावति(तोः) दूरपदेशयोः स्वस्वसामग्रीं निधाय दस्त-

८६८ भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता-[प्रवापतादागतस्य मेनप्रयोगः]

पादान्मक्षास्याऽऽचम्य पररपरमनीक्षन्ती हिषसमीप उपविश्य शिवं नमस्कर-
लयाऽऽचम्य प्राणानायम्य देशकालो संकीत्यं द्रादशाब्दपर्थन्तादशैनसूचितस-
वानिष्परिहारदारा श्रीपरमेन्वरमीतयर्थं द्रादक्नाग्दपर्यन्तादरेननिमित्तकावलो-
कनविधि करिष्य इति संकरप्य गणेशं संपूज्य पुण्याहवाचनं कुरुतः । तत्र
दादशशाब्दप्यन्तादरननिमित्तकावलोकनाख्यस्य कर्मणः पुण्याहं भवन्तो श्रव
न्तित्यादिभयोगः । साम्बदिवः भरीयतामिति समपणवाक्ये विेषः।

तत उभौ परस्परमनवलोकयन्तातरेव शिवसपीपे दीपौ परज्वाल्य साम्बरि-
वाय नम इति शिवं संपृज्येतद्विधिन्नान्ाह्मणान्पूनयेत्‌ ।

ततः षिवाग्र उभयोर्मध्ये द्िजैरन्तःपटं धारयित्वा बरिखवफलं नारिकेटफलं
वा भङ्क्त्वाऽऽत्मनोर्देवस्य च मध्ये सघ्रृतं रत्नगुक्तं स्वस्वकरांस्यपात्रं संस्थाप्य
शान्तिपाठसदहितौ पात्रस्य द्रबीमृते तस्मिन्नाज्ये परस्परं मुखनिरीक्षणं कु्यी-
ताम्‌ । अथवोभौ सं सवं कांस्यपात्रं शुद्धोदकेन पूरयित्वा रत्नं तत्र निक्षिप्य
तस्मिन्परस्परं युखनिरीक्षणं कुयतिाम्‌ । मृखनिरीक्षणोत्तरं वा फलभङ्गः ।
रत्ननिकषेपणं कृताकृतम्‌ । ततः पटं निःसायं परस्परमारिङ्गनं कुर्याताम्‌ ।

ततः पुनः साम्बशिवं संपूज्य दक्षिणायुतं स्वस्वपात्रं ब्राह्मणाय दा
विभवारुसारेण ब्राह्मणेभ्यो दक्षिणां द्वा पश्चोपचारेः पुनः रिष संपूज्य
सष्टङगं प्रणम्य द्विजान्ूर्यं च परणम्य ग्रहमागच्छेतामू ।

ततो हस्तपादप्र्षाटनं कृत्ाऽऽचम्य प्राणानायम्य प्राक्पवणाद्यन्यतमे देशे
स्थण्डिटकरणादि छृत्वा वरद्नामानमभर प्रतिष्ापयामीति तसिमन्स्थण्डिलेऽ्ि
प्रतिष्ठाप्य प्रज्वास्य ध्याला समिन्रयमादाय श्रद्ध एहीत्यादि प्राणायामान्तं
कला द्रादशाग्द पर्यन्तादशंननिमित्तकाव्रलोकनविध्यङ्गभततिलहोमकर्मणि या
यक्ष्यमाणा इत्यादि प्रसाधनीदेव्यन्तं॑व्याहूर्यन्तं बोक्त्वा वैशोपिकरपधान-
होमे प्रजापतिं समस्तव्याहृतिभिरष्टो ्रशतसंख्यघरताक्ततिटाह तिभिर्य्य
इत्युक्त्वाऽग्नि स्िष्टकृतं हुतशेषेण यत्य इत्यादि अङ्गहोमे वरुणं द्राभ्या-
मित्यादि वा पूत्ान्तानुसारेणोक्लाऽन्वाधानसमिदभ्याधानादि । पात्रासादन
आज्यासादनोत्तरं तिलछानामासादनम्‌ । आज्यपरयग्निकरणकाके तिलानां
पयंमिकरणम्‌ । होमकारे स्थाटीगताज्येन तिलानभ्यज्य मृगीयुद्रया होमं
कुर्यात्‌ । सवेण दर्व्यापुपस्तीये तिखानुत्तराधात्सड््हीत्वा द्विरभिघार्य यद-
स्थेति पूषैवञ्जुहुयात्‌ । इमं मे वरुणेत्यादि वाऽन्वाधानोत्कीतितपक्षाुसारेण
कुयात्‌ । कमशेषसमाप्ता तम्र संपूज्य भस्म श्रत्वा गच्छ गच्छेत्यप्रि विद्ध
नेत्‌ । एवपुभौ सति सभे होमं इता ब्राह्मणेभ्यो प्रयप्ीं दक्षिणं रचा

[पूतिकायाः सन्यवर्धनविधानम्‌ ]संस्काररत्नपाखा । ८६९

विभवानुप्तारेण ब्राह्मणान्भोजयित्वा सहृयुतादरुभी सह ॒युज्गीयाताम्‌ । लिया
हेमो नास्त्येव । दंषलयोः परस्परावलोकनरिषौ तु एकमेव कांस्यपात्रं
पसिमन्नेव सहैवावलोकनं तदक्षिणायुतं मत्रव देयम्‌ । तदानकाटे पल्यन्वा-
रभेत्‌(त) । एकत्र निवसतोः पितृपुत्रयो श्रात्रोः पितृन्यभ्रातृपुत्रयोध ज्येष्ठ
सैव वा होमः कार्यः| तत्र पितुः पृत्रपुखनिरीक्षणे मम॒ पुत्रस्य च द्रादशा-
ष्ुपर्यन्तादर्ननिमित्तकावरोकनविध्यङ्गमृतमषटोत्तरशतं व्याहृतिभिस्िठेहोपमं
करिष्य इति संकट्पवाक्ये विषः । एवं श्रात्रादि पदम्‌ । अयं चावलोकन-
विधिरटृुर्वाणां नैव । पुण्यक्षेत्रे गयादौ तु परस्परदशने न दोषः ।
इत्यवटोकनविधिः समाप्नः ।
अथ सूतिकायाः स्तन्यवर्धनविधानम्‌ ।

शि्ुरक्षारत्ने -“ सूतिकायाः स्तनक्षीरमकस्मत्लीयते यदि ।

विधानमेतत्कर्तव्यं यद्रक्ष्यामि निवोध तत्‌ ।

रेवतीग्रहनामानं पूजयेत्प्रयतः शुचिः ।

ब्रहयृक्षस्य पैठे च स्थापयित्वाऽच॑येतपुधीः ॥

व्रह्म; पलाशषक्षः ।

कृप्णधततूरुष्पेसतु धूमः कप्णागुरोः शुभैः ।

धूपयेद्ौपदरानेन ग्रहं नीराजयेत्तथा ॥

रक्ततण्डुटमक्तेन गृदयुक्तेन चैव हि ।

महिपीपर्षिपा चैव पूरिकाः; पाचयत्सुधीः ॥

सुधाफटानि नैतरे्यं पायप्तं च विोपतः।

सुधाफलानि मधुरफटानि आम्रफटादीनि ।
सकष च तामूं परटव्ग प्रदापयत्‌ ॥
म्दचादित्य्थः।

सुगन्धं चन्दनं तत्र ध्वजान्पक्त समाहरेत्‌ ।

रूप्यंवाहेम वा तन्न बटिपात्रे निधापयेत्‌ ॥

होमं च विधिवत्कृत्वा जुदूयात्तिर्प्रपिपा ।

होमं पूरवाङगहोमम्‌ ।
अ्टोत्तरपहसखं वा अथवाऽष्टाधिकं शतम्‌ ॥
जुहुयात्प्रयतस्तत्न मनच्त्राच्रक्षोनिवारणान्‌ ।

रा्ोत्ानिलयेः। ते च दृगुष्व पान इत्यादयः ।

८७० भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [रोखरेहणम्‌]

जयेच्छानित द्विजैः प्ता्थं शं न इल्यादिमन्रवित्‌ ॥
यत्प्रधानं हपिस्तत्त प्रोक्तं स्िष्टकृतो वुधैः ।
एर समाप्य विधिवद्धवनं मन्रविद्टरिनः ॥
प्रायं मकतया ग्रहं धीमात्रेवतीनामषेयकम्‌ ।
दयद्धिप्राय मेधावी ग्रहं तं दक्षिणायुतम्‌ ॥
सपीठं च सवच्रं च नैवेद्यं चैव पर्वशः ” [ इति ]।
दानमन्नः-““ नमस्ते मगवन्देव रेवतीग्रह शोभन ।
अदेशा तव दानेन स्तन्यं वेय मे स्तदा ” इति ॥
अत्रास्मच्छब्दपयोगाहानं भार्याकरकम्‌ । दध्रादियत्रान्तभावितो गिच्‌।
तेन दापयेदिस्य्थः । भायंयेति कषेषः । अथवा म इत्यनन्तरं भायांया इत्य-
नुषङ्गो बुद्धिस्थो ज्ञेयः । यथा ममापने वर्च इत्यत्र ममेत्यनन्तरं यजमानस्येति
तथाऽत्र दरषटन्यम्‌ ।
“५ ततः समुदरज्येषठेति अभिषेकं समाचरेत्‌ ।
आचारयादीन्पूनयीत पश्चाद्भाद्णमोजनम्‌ ॥
मक्तोच्छि्टेन तस्यास्तु स्तनावल्पयेत्ततः ।
कुमारीमृलकन्देन हरिद्रासयुन च ॥
रक्षितो सनै प्शवा्िम्ेदक्षक्रमेण तु ।
एवं कृते विधाने तु बहृक्षीरं प्रजायते " इति ॥
कुभारी कोरफड) इति भाषया प्रसिद्धा ।
“५ विदारिकिाकन्दरप्तः दुग्धः शतावरी वा कुरुतेऽङ्गनानाम्‌ ।
प्रदुगधमक्ताशनतत्पराणां पयोधर प्राज्यपयःसमुद्रौ " इति ।
विदारिकाकन्दो भोयकोहरी) इति भाषया प्रसिद्धः । प्राज्यपयःसमुदरा
वित्यनन्तरं भवत इति शोषः । इति सूतिकास्तन्यवधनविधानम्‌ ।
किकी विप्‌
अथ दृलखारहणम्‌।
पारिजाते ब्रहसतिः-“ददरोहस्तु करत॑म्यो वारस्य द्वादशे दिने
षोडशे दिवते वाऽपि द्वा्िशे दिवपेऽपि वा "' इति।
द्विश दिवस इत्यपि पाठः ।
भविष्ये--“ अभीष्टे पुण्यदिवते चन्द्रताराबलाचिते ।
मदुधुवक्षिप्रमेपु माता वा कुलयोषितः ॥
योगरायिहरिं स्मत्वा प्राक्शीपं विन्यतेच्छिम्‌ " इति ।

[दुग्धपानम्‌] संस्काररलनमारा । ८७१

रेवतीचित्रानूराधा प्रहूनि । रोषिण्युत्तरात्रयं च धुवाणि । हस्तापिनी-
पृष्याभिनितः क्षिप्राणि ।
उयोतिर्मिवन्भे --“ करत्रये पष्णवपौप्णमे चादितिद्रये चाधिनकपूतषु ।
कुर्याच्छिशूनां नृपतेश्च तद्वद न्दोलनं वै सुखिनो मवनिति " इति॥
तत्रैव विशचेपः-“ आन्दोलरोहणे पमो द्वादशो दिवः शुमः।
रयोदशस्तु कन्याया न नकषत्रविचारणा ” इति ॥
दाहशो दिवसः एोडशदिवसस्योपलक्षणम्‌ । जन्मदिवसाद्राद्ये षोडशे
वा दिवसे पसः । योदश कन्यायाः । अन्यस्िन्वा ज्योतिःशास्रोक्तमृवृधु-
वक्षिपरनक्षत्रादियुने शुभकाल यथाचारं कुलदेवतापूनां विधाया्क्रतं शिं
हरिद्रा्यचकरनायां दोहायां पात्राद्राः सौभाग्यवरत्यः कुटीनाः स्िषो
योगशायिनं हरिं संस्मृत्य गीतवाच्ादिधोपे क्रियमाणे प्ाकिहिरसं शायपेयुः।
इति दोटारोहणम्‌ ।
अथ दुगघपानम्‌ ।
भ्रीरीये--“ एकरतरिशे वापर वा द्वितीये जन्मे वा शुद्धच्प्रेऽनुकूरे ।
शङ्क क्षीरं संनिदध्याच्छरानां वक्त्रे धात्री पूर्यपूनां विधाय", इति॥
शङ्खं इति ततीयार्थ सप्तमी । धात्री पूज्यपूजां विधाय रिषूनां वक्त्रे शङ्गेन
कषीरं संनिदध्यादिल्यन्वयः । संनिदध्यात्पाययेत्‌ ।
दुग्धलक्षणं मेधातिथिनिवन्ध--
“गवां च दुग्धे प्रथमं विदध्याद्वादस्य पुष्टये च तदुक्तपर्िः ।
त्यक्ला महिप्यादििपयश्च स्पिस्त्यक्तवाऽन्धकारं च व्िलकनीयम्‌ ' इति ॥
गवाँ सवसं सरश्वरः-
^“ ताम्रगोस्नु विरेपेण श्रेत मध्यमा म्मृना ।
कनिष्ठा कपिद्य गोप्तृ कृष्णा(प्णा) गौस्तू(गां तू) किर्नमेन्‌ ” इति॥
अत्र नकषत्रादिकमाह ेसिहदः-
“ उत्तरात्रयहस्वौ च त्वाषटूतैप्णवतापवाः ।
पौप्णािनो मवस््रातीवरुणादितिजीवनम्‌ ॥
रोहिष्यन्दवमेतराशच दुग्यपाने शिशोः श्भुमाः ।
पष्ठीरिक्ताएटमीदर्शा व्य विष्टिः स्थिराणि च ॥
जीवहुक्रन्दतीम्यानां वारवग।दयाः ग्रूभाः '' इति ।
त्वाप चिना । वेप्णवं श्रवणः । वासवं धनिष्ठाः । पौष्णं सती । अनि.

८७२ भटगोपीनायदीक्षितवरिरचिता -[प्रथमकञ्चकधारणं जल्पूननं च]

( कर्णवेधः )
नावभ्विनीनक्षत्रम्‌ । वरुगः शतनारकाः । अदितिः पुनर्वसू । जीवनं पूर्वा
पाटा: । अत्र पलं चिन्त्यम्‌ । देन्दवं पृगिरः । मेत्रपनूराधाः । एकतरिशे
दिवसे द्वितीये जन्मनक्षत्रे बाऽन्यस्मिन्वोक्ते नक्षत्रे परएीरिक्ताएमीद शव्यतिरि-
क्ततिथां बुहस्पतिगुक्रचन्द्रवुधान्यतमे वासरे कुन्देवतापूननं विधाय
माताऽन्या वा संमाग्ययुता रिषं दक्षिणरिरसं प्राक्रिशिरसं वा पृत्वा शद्धेन
गोक्षीरं पाययेत्‌ । इति दुग्धपानम्‌ ।

अथ प्रथमकरञ्चुक्रपारणम्‌ ।
योातिर्मिवन्पे--“ अधिनीत्वाष्ूपौप्णेज्यमिवोत्तरकरानिहे ।
पितपतम्येज्यतवारेपु जयापृणादिने तथा ॥
शुभे मूष पूाहन चन्द्रताराक्ाच्वित ।
हिशुनां धारयेत्त्र कश्चुकं चित्रवणकम्‌ ।
नीटवर्णं शिद्युनां च मुख्यं प्रभमकञ्चम्‌ '' इति ॥
इञ्यसिनिप्यः । करो हस्तः । अनिटः स्वाती । सितः शुकः । जयास्तृती
या्मीत्रयोदशयः । पणाः पश्चमीद शमीपश्चदश्यः । यद्प्यव्रिश्ेषात्पश्चदश्ञी
त्वेनामावास्याया अपि प्राप्चिस्तथाऽपि तस्याः श्ुभक्मेयु सामान्यतो
निषिद्धत्वास्याञ्येति दरव्यम । एतं पृणमास्याः पूत्रािमपि लाज्यमर्‌ । तस्य
भद्रासन निषिद्धत्वात्‌ ।
अथ नटृप्ूजनम्‌ ।
तच पुहदर्तचिन्तामणौ-
“ कवीउयासतवैतरापिमात्ते न पपे जलं पृजयेत्मृतिकामापू्न ।
नुधेन्द्िज्यवरे विरिक्तानिथो हि श्रुनीज्यादितीनद्रकनेकत्यमेत्रे इति॥
कविः शुक्रः । इज्यो गुरुः । तयोरस्ते, चत्रेऽधिमासर परापे च नंन
पूनयेदित्यथेः । अनेनावरिएा मासा अभ्यनुज्ञाता भवन्ति । मासप्रतां मास-
समाप्तौ सत्यां कार्यं न प्रथम मासि। विरिक्तातिथौ रिक्तामिनति्ौ । शरुतिः
श्रवणः । इज्यस्तिप्यः। अदितिः पुनव्रेसू । इन्दुमगरिरः । अर्को हस्तः ।
ने कलं मलम्‌ । मत्रमनूराधाः । इति जल्पूननम्‌ ।
अथ कणवधः।
तत्र बरृहस्पतिः-“ जन्मत दकम वाऽदवि द्वादशे वाऽय पौडशे ।
सप्तमे मापि वा कुर्यादशमे मानि वा पनः" इति ॥

[कवेधः] संस्काररत्नमाटा । ८७२
मदनरले--“ परथमे प्षमे वाऽपि अष्टमे दशमेऽथ वा ।
द्वादशो वा प्रकुर्वीत कर्णरथं शुभावहम्‌ ” इति ॥
गर्गः--"“ मातेऽष्टमे सप्तमे वाऽप्यष्टमे वत्परेऽथ वा ।
कक्षे पौषमापेवातैत्रे वा फाल्गुनेऽपि वा ॥
किध प्रशंप्तनि शृष्कपकषे मे दिने '' इति ।
व्यव्रहारोचये बिशेषः--
न जन्ममातेन च चैरपौपे न मद्रपते न हरौ प्रमृते ।
द्िनिनरिकिनच विष्टदृ्ट कर्णस्य वेधं मृनयो वदनि"! इति ॥
अयं च जन्ममासनिपेधो द्वितीयादिवपेगतजन्ममासव्रिपयः । न त्वाद्व-
पेगतविपयः । ।
^ प्रथमे जन्ममाति तु कणवेधं शमं विदुः "
हनिवचनेन तस्य विहितत्वात्‌ । चैत्रस्य निषेधो मीनाक॑विषयः । पापस्य
निषधा धनुरक्विपयः।
“ मीनम्थिते सौ चैत्रे पापि चापम्भिते तथा।
क्रं नैव कूयारिति प्रुमनपिणः '' ॥
हतिऽ्योतिःसागरवचनात्‌ । अनन्तरोदाहूतगगेवाक्यगतकातिकविधिस्त्‌
बोभिन्यु्तरभागविषयो रव्य । भाद्रपनिपेभो दोपाधिक्यवोधनाधः ।
मदनरले ब्रदस्पतिः--
८८ एकाददयष्टमीपवरिक्ता वर्या: शुभावहाः ।
दिष्टाच तिथयः सवाः कप्य चान्त्यत्रिकरं त्रिना '' इति ॥
वारानाह स एव--“ मन्दरमूर्यवाराः म्युवम्याः कर्ण्ेधने |
गृरुशुकरन्टूनेन्दरनां पृञ्या वारांशकोदयाः " इति ॥
मन्दः शनिः । आरो भामः । इन्दुनो बषः । नकषत्राण्याह्‌ स एव--
““ पोम्याद्रायेत्तरारित्यहम्तनित्राधितरप्णुमम्‌ ।
श्रविष्ठा रेवती चव गुमान्येनानि वेधने ' इति ॥
सौम्य मृगरिरः । आर्यो गुरुस्तस्य नक्षत्रं पुष्यः । वेधने कणतरेधने ।
चण्डेश्वरेण स्रालयप्युक्ता-
“ हस्नाशचिनीस्वातिपुनवमू(प) च तिप्यनदूनित्राहरिरेवितीपु

1
13

।
चन्द्रेऽनुकुले गुरुगुकरवारे कर्णा नु वेध्यावमटे च ठ्ने ” इति ॥

१ख. 'तचण्यप्याह्‌ ।
११;

८७४ भटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [कणवेषः]

अपहे ग्रहदोपशुन्ये । राश्चय उक्ता नारदेन-
८“ वृषभे मिथुने मीने कुरे कन्यकामु च ।
तुचे तु करवीत कणवेधं शयुमद्धये ॥
मेषश्च मकरश्चैव मध्यमौ गृरुचादितौ ।
पिहवृ्धिककुम्माश्च अधमाः परिकीतिताः " इति ॥
बृहस्पतिः“ अष्टमस्था ग्रहाः सव नेष्टाः स्युः कणव्रेधने '' इति ।
श्रीपरीये--“ हरकरवसुचित्रासौम्यपोप्णोत्तराधि-
न्यदरितिषु तु घरारीर्िहवर्ने सुल्मरे ॥
शरशिगुरुबुधकाग्यानां दिने पवरिक्ता-
रहिततिधिपु शुद्धे नैधने कणतरधः " इति ॥
अगस्त्यः--“ योश्च पध्ययो्े न कूर्यात्कणवरेधनम्‌ ।
रात्रावपि तथा ठग नक्षत्रनिभिप्ंधिपृ ॥
कणव्रेधं न कुर्वीत कुयाचेच्छेदनं मवेत्‌” इति ॥
छेदनं नाशः ।
संग्रहे--“ दिनच्छद्राव्यतीपातविष्ििधृतिविते ।
शिशोरजातदन्तस्य माचुत्सद्नगनस्य च ॥
पतौचिको वेषयेतर्णौ सूच्या द्विगुणमूत्रया » इति ।
सुवोधे--“ शातकुम्भमयी सनी वेधने तु शुभप्रदा ।
राजती वाऽऽयसती वाऽपि यथाविभवतः शुभा " इति ॥
शातकुम्भं सुवर्णम्‌ ।
मू चीन्यवस्था(स्थां) तत्पमाणं चाऽऽह बृहसपतिः-
५ ततोवर्णी राजपुत्रस्य राजती विप्रवैरययोः ।
शदरस्य चाऽऽयमरी सूची मध्यमा्टा्कलतिका " इति ॥
वारस्य मध्यमाङ्कुलिमध्यपर्ममिताङ्गुलेना्टाङ्केय्थः।
योतिर्णरे--““ शङ्तमूतरप्मायुक्तताम्रसू च्याऽथ वेधयेत्‌ ।
वेधाततुनीयनकषत्र क्षारयेदूप्णवारिणा " इति ॥
यस्मिकक्षत्े कर्णवेधस्तस्मामक्षत्रात्तृती यनक्षत्र उष्णोदकेन क्षालनं करतव्य-
पित्युत्तराधरथः । श्यं च ताम्रसूची सर्वेषां वैकरस्पिकी ।
विधिर्हपरिशिषट-

श [क

“ अथ कणवेषो वरे तृतीये पञ्चमे वा पूष्यनदुचित्राहरिरेवतीषु परीहि

[कणिवेषप्रषोगः] संसकाररलनमाखा । ८७९
प्राछ्युल उपविदय दक्षिणकर्णममिमन्रयते मद्रं कर्मिरिति प्त्यमप्े-
वम्‌, यदि रोदिति कुमाराय मधुरं दत्ता ब्राह्मणमोजनम्‌ "” इति।

विष्णधर्मोत्तरे--“ पुवाहं पूजनं कृतवा केशवस्य शिवस्य च ।
तरह्मणश्चनद्रसूर्याम्यां दिगीशानां तथेव च ॥

नाप्त्ययोः परखल्या ब्राह्मणानां गवां तथा ।
गुरूणां मण्डनं कृत्वा तत्र दस्रा वराप्रनम्‌ ॥
तत्रोपवेशयेद्धातरीं पृतश्ठाम्बरां तथा ।

अछकृतं तदुत्पङ्गे बाढं धृत्वा तु पाऽनिता ॥

धृतस्य निश्चलं सम्यगरक्तकरपङ्किते ।

विध्येदनात्रृते देशे पङृदेवात्र टाधवात्‌ ॥
प्राक्षिणोऽथ वामोऽस्य मिपमरामस्तु योषितः ।
शिशेर्विवर्धनं कार्यं यावदामरणक्षमम्‌ ॥

कणवेधरिने विप्राः स्ावत्सरनिकरत्सको
पुज्याश्चविधवा नायः पह्दश्च तथा द्विनाः ” इति ॥

सूयंचन्द्राभ्यापिति पर्थ चतुर्थीं । मण्डनं संमाननम्‌ । अकृतं तदत्ङ्ग
शत्यनन्तरमुपतरेशयदिलयनुषञ्यते । सा धात्री । अन्विता सावधाना । निश्वकं
यथा स्यात्तथा सम्यक्‌ । अलक्तकरसचिद्ठिने वेधस्याने । अनाना देशोऽ्ग-
णादिस्तत्रोपविष्टो भिपग्वेधकः । खायपरेन कौशल्येन । प्ाक्पर्र दक्षिणः ।
अथानन्तरं वामः । अस्य शिशोः पुंसः । योपित; चियास्तु वापः पुम्‌ ।
अर्थाद्नन्तरं दक्षिणः । एवं कमेण मेधयेदिति परागदक्षिणोऽथ वामोऽस्येत्याद्‌-
रथः । शिशोरिलयनन्तरं कणच्छिद्रयोरिति शेषः । सांबत्सरिको(रो) दैवक्षः।
, चिकित्सको वेधकः ।
देवलः--“ कर्णे रवेदाया न विरद ग्रनन्मनः।

तं(तां) दृष्ट यं यानि पृण्योताशच पुरातनाः " इति ॥

एतच पुरुपपरं द्रष्टव्यम्‌ ।
विनि
अथ प्रयागः।
जन्मदिनादशमे द्वादशे पोडवो वा दिवसे सप्माएमदश्षपदरादश्ान्यतममासि
दवितीयायष्टान्तान्यतमवन्सरे वा फालानमीनाकरदितयत्रधनर्करदितिपौपवोपि-
नयुक्तरभूतकातिकान्यतममास), एतेषु मासेप सवेयेवासंभवे मीनाफविशिषएैज-
धनुरकषिशिष्टपा पशयन्यादिवोधिन्यन्तमासव्यतिरिकतेमासे, एकादश्यष्मीपरष-

८७द भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [कणरधप्रयोगः]
( ताम्बूलभक्षणम्‌ )

रिक्तादृष्णपस्ैकादश्यादिपश्चदिनव्यतिरिक्तायां व्यतीपातवरिष्यादिरहितायां
तिथौ गुसुक्बुधसोमवारान्यतमे वारे मृगशीपादरीपप्योत्तरा(रफल्गुनीहस्तचि-
जओत्तरापादाभ्रवणधनिष्रोत्तरा(र)परोएपदापुनवैसुस्वातीरलयसिन्यन्यतमनक्षत्े
हृपममिथुनकककन्यातुलाधनुमीनान्यतमलग्र, एनद संभवे सिहटधिकङुम्भग्यति-
रिक्ते मेषमकरान्यतरटप्े बाऽष्मस्थग्रहरहित दवितीयादिषर्पेषु कणंवेधक्रियायां
जन्पमाप्तव्यतिरिक्तोक्तमासे ज्योतिरिदादिषटे शमे काटे पूरन एत्र गणपति-
पूजनं कृत्वा केशवरिवव्रह्मचन्द्रमूरयनद्रादि दिगीशनासलयसरस्तीङ्ुलदेवता-
गोब्राह्मणान्गुरथ यथाविभवं संपूजयेत्‌ ।

भद्रं कर्णेभिरियस्य मच्रस्यारुणाः काण्डक्रषयः । देवा देवता । त्रिष
ष्ठन्दः । शिशोः कणद्रयस्याभिमच्रणे विनियोगः । (ॐ भद्रं कर्णेभिः
दणु यदायुः! इति मातुरत्सङ्गस्थस्यालंकृतस्य पराद्युखस्योदद्छुखस्य वा
शिशोभेन्रात्या दक्षिणं बामं कर्णं चामिमन्रयते । सिया: कणेवेषने नाभिप-
चरणम्‌ ।

ततः शिशोः कुशेन वेधकेनाङ्गणादौ स्थिल्ला सु्रणौव्रन्यतममूच्याऽलक्त-
काङ्कितपरदेशे दक्षिणं कर्णं बेधयेत्‌ । एवं वामम्‌ । कुपार्यास्तु पूरं वामतरेधनं
पथादक्षिणवरेधनम्‌ । वेधनक्तरात्ततीयनकषत्र उप्णोदुकेन क्षारं कायम्‌। सिया
यथाऽऽभरणधारणक्षमता भवति तथा वर्धनीयौ । पुंसस्तु सूथरद्ििपवेशयोग्य-

रन्धपर्यनतं वर्धनीयौ । टस्बकर्णता तु निपिद्धा ।

ततस्तस्िन्नेव दिने देवज्ञं वेधं सौभाग्यवतीः सियः सुहदो द्विजां
संपूज्य विपराशिषो सृष्वीयात्‌ । अष्टमे वर्षे कणवेधक्रियायां चृडाकर्मापि तदन
न्तरमेव, तस्थिन्नेवर वषै उपनयनेन सह पृथग्बेति द्रष्टव्यम्‌ । ब्रीणां तु नासि-
काभरणधारणार्थं नासिकावरेधनं विवाहानन्तरं कविदेे कुर्ैन्ति कचित्ततपू््‌।
अत्र सूमृदू्तावलोकनं ज्योतिषिद्योऽवधा्य कतैव्यम्‌ । इति कणेवेधनम्‌ ।

अथ ताम्बरूमक्षणम्‌ ।

चण्डेश्वरः--“ साधमाप्तद्ये दयातता्बूं प्रथमं शिशोः ।
कपूरादिकप्तमिशरं किटिप्ताय हिताय च ॥
मृटारकचिश्रकरतिप्यहरीनद्रमेपु पौष्णे तथा मृगरिरोदितिवापतेषु ।
अर्वन्दुजीवमूगुोधनवापतरेषु ताम्बूठभमक्षणविधिरमनिभिः प्रदिष्टः ” इति ॥

चित्रशब्देन चित्रा । बोधनो बुधः । इति ताम्डूलभक्षणम्‌ ।

[नवनीतप्राशनम्‌ ] संस्काररत्नपारा । ८७७

( आयुवंधौपनम्‌ )
अथ नवनीतप्राक्चनम्‌ ।

श्रीपरः--“ त्िधतृपष्योत्तरवायुपौप्णहरितरियदरिल्शशाङ्कमेषु ।

श॒भोदये चैव तथा सुरेन्यभृम्जवारपु शुभे च पक्षे ॥

मातुः शिशोघरनदुबछं विचार्य पूर्वाहकषे च शमे मूहू ।

शिशोः प्रदेयं नवनीतमन्न माति तृतीयेऽपि पमे दिनि च ” इति ॥
विधानृक्ष्देन रोहिणी । अन्नशन्द्रः । शुभः पक्षः शृङ्कपक्षः ।

जथाऽऽयुवंधापनम्‌ ।
तचोक्तमादिलयपुराणे--“ स्वश्च जन्मदिवते स्नातो मङ्गलवारिभिः।
गुरुदेवासिविग्रांश्च पुनय प्रयत्नतः ॥
स्वनक्षत्रं वित्तपं न तथा देवं प्रजापतिम्‌ ।
संपूज्य मानुंवरघ्रेशं मार्कण्डेयं ममि तथा ॥
पतिं गुडप॑मिश्रमज्ञल्यर्धमितं पयः ।
पिविदायुप्यवरदधयर्थं ततो दचात्तिरान्पृतम्‌ ” इति ॥
सर्वैरित्यत्र वान्धवैरिति शेषः । स्नातः स्नापितः । अथवा बान्धवैः सह
स्नात इयर्थः । मङ्गरयुक्तानि वारीणि मङ्गलवारीणि तैः । पृष्पाक्नतराजा
मङ्गलानि । पुष्पयुक्तमकं वारि । अक्षतयुक्तमेकरम्‌ । छाजयुक्तपेकरम्‌ । तत्तन्पङ्-
लपदार्थयोगङ्ृतो वारिभेदः । एष्पाक्षतलाजमिभ्रितमेकसिनपाते, सं भरणीयम्‌ ।
एपरमेवान्यस्िन्पात्र्ये, इयेवं वा मङ्गलवारिहृतं संपादनीयम्‌ । चकारोऽ-
वधारणार्थः । स च स्नात इत्यनन्तरं योज्यः । जन्मदिवसे स््रमङ्गटवारिभिः
स्नात एव गृरवादन्पूजयेदिस्यथः । अथवाऽलंकारधारणकुलदेवतानमस्ारम-
गुषयार्थः । गुरुदेवाभ्निविपांपेत्यत्त्यश्चकारः कुख्देवताग्रहणा्थः ।
“ गुरुदेवामनिविप्ास्नु पूजयेच्छुख्देवताम्‌ '› ।
इत्यायुवधापनं प्रकृत्य व्राह्मोक्तेः ।
त्यं नयपूजनमपि कर्तव्यपित्यक्तं ब्राह्म एव--
“ मृत्युनयं समम्यच्यं तथा नक्षत्रदेवताम्‌ ।
मार्कण्डेयं च द्रौण्यादीन्पूज्य प्गृडं प्रयः ॥
पतिर प्राशयेदायुरमिवृद्धवर्थमेव तु " इति ॥
अञ्जल्यथमितमिति न्यूनलव्यावृत्य्थ, तेनाधिकपाने न क्षतिरिति केचित्‌ ।
नियम इत्यन्ये ।

८७८ भदटरगो्पीनाथदी्षितविरचिता- [आयुरवधीपनम्‌]

भषिष्ये--“ प्रतिप्वत्परं रयान्ार्कण्डेयस्य पूजनम्‌ ।
्रोण्यादींशच तथाऽम्यच्य पा्यगन्धादिभिसततः 4
ृष्पाज्ञटि समर्प्याथ प्राथयेद्रमुत्तमम्‌ ।
ब्ाह्णेम्यसततो दद्यात्तिडन््षीरं घृतं गुडम्‌ ॥
नीराजितो ब्राह्मणांश्च तोषयेद्धोजनादिमिः ” इति ॥
प्रतिसंवत्सरमितिवचनामित्याधिकारः । द्रौणिरत्थामा । नीराजित
इत्यत्र सुषासिनीभिरिति शेषः । ब्राह्मणां त्यत्र चकारः सुवासिनीप्रहणार्थः।
आदिशब्देन दक्षिणानपस्कारादि ग्रहणम्‌ ।
व्यवहारनिर्णये--“ नवान्बरधरो मूता पूनयेच चिरायुषम्‌ ।
माकण्डेयं नरो भक्त्य! पुनयेतप्यतस्तदा ॥
ततो दीर्वायुपं ग्यां रामं द्रौणि कृपं विम्‌ ।
प्रहादं च हनूमन्तं विभीपणमथार्नयेत्‌ ॥
स्वनक्षत्रं नन्मतिर्िं प्राप्य पपूजयेन्नरः ।
पष्ठी च दपिभक्ते>े वर्प वर्षे पुनः पुनः इति ॥
ब्रह्मपुराण आयुतर्धापनं प्रकृय--
«पूर्वन चैव जन्मे स्नात्वा नयां नरोत्तमः ।
मध्वाज्यद्पिपंयक्ता दू म्युनयेन च ॥
जुहुयाद्वै प्रहस तु शतमष्टोत्तरं तु वा ” इति ।
मातृदत्तेन “ तु-इह केचिजन्मनक्षत्रे भराक्सेवत्सरालतिमासं नक्षत्रहेम-
पिच्छन्ति तत उध्वं संवत्सरे संवत्सर इति जन्मनक्षत्रे नक्षत्रदेवताको होम
उक्तः सोऽपि कायः । इदं च मलमासे न कार्थम्‌ ।
५ उपाकर्म तभोत्सर्गः प्रपवाहोत्वोऽषटकाः ।
मापवृद्धौ परे काय वर्जयित्वा तु पैतृकम्‌ " इति पराशरोक्तेः ।
भसवाहे वर्धापनकर्ममयुक्त उत्सवः प्रसवाहोत्सव इल्य्थः । अस्मिन्दिनि
वज्यान्युक्तानि स्कान्द-
“ खण्डनं नखकेशानां मेधुनाध्वगमौ तथा ।
आमिषं कलहं हिरं वर्वृद्धौ विवर्जयेत्‌ " इति ॥
अध्वगमः प्रवासः । तैयुननिवृत्तौ श्रीवृद्धिरिति रुद्रधरः । आमिषलयागे
जन्मान्तरीयश्रोत्रियत्वं फलमिति निवन्धकारा इति सदानन्द कीतिचन्द्रोदये ।

१८. च. क्षत्रजः,

[आयुरवर्ीपनम्‌] संस्काररत्नमारा । ८७९
हृद्धमनुः-- ५ मृते जन्मनि पंकरानतौ श्राद्धे जन्मदिने तथा ।
अस्ृदयस्पकशने चैव न स्नायादुष्णवारिणा '” इति ॥
मसीविः-“ पम्पां रिवर च गृहे जन्मदिने तथा ।
भूत्यपुत्रकलतरारथी न कुर्यत्तिछतपणम्‌ '” इति ॥
भृलयपत्रकत्रार्थीतिभ्रवणादेतत्कामस्येव परुषस्य निषेधो नान्यस्येति
नवीनाः । न कुर्यात्तितपणमिति तिलयुक्ततपणस्यैव निपेधोऽयं न तु केव.
हतपणस्येति द्रष्टव्यम्‌ ।
हीपिकायाम्‌-“ ृतान्तकुजयोरवरे यस्य जन्मनिभिभवत्‌ ।
अनृक्षयोगपप्रा्तो विघ्स्तस्य पदे पदे " इति ॥
कृतान्तः शनिः । कुजो भौमः । अनक्षयोगो जन्मतिथौ जन्पक्षीभाव्रः।
एतद्विघ्परिष्रारार्थं बारयागानुसतारेण शनिमव्रजपो भोौममश्ननपो वाऽटोत्तरस-
हरं कर्तन्यः।
८ यदि जन्मदिने मन्दो भौमो वान च जन्मभम्‌ ।
प्रोक्तं तत्र महावर तत्नाशाय प्रमानेत्‌ ॥
शानिमन््रनपं मृमिपुत्रमन्त्रनपं तु वा।
वारयोगानुमारेण ह्य्टाधिकप्तस्रकम्‌ ”
इति ज्योतिःसागरवचनात्‌ ।
ऽ्योतिग्रनथे-“ प्रौयारयेदिन मृक्ता दरेयाऽृकषे तु काश्चनम्‌ '' इति ।
जपेन सरैतद्ानस्य विकस्पः सयुचयो बा ।
जन्पतियदिनद्रयसच निर्णयो बृहदा जमा्तण्डे--
“८ घचद्रये जन्मतिभिरयदा स्यात्कुयत्तदा जन्ममपयुां तु|
अपंगताऽनेन दिनद्वये चेलयूज्या परा या मवतीह यत्नात्‌ » इति ॥
ठ पसरो दिनम्‌ । नक्षत्रं तूद्रयव्यापि ग्राह्यम्‌ । तथा च सदानन्दकीरतिचन्द्रो-
दये बौधायनः--
^“ यस्ति सविता ततनक्षघ्रदिनं स्मृतम्‌ "' इति ।
तथा च नकषत्रयुक्तपूरवाहनवतितियिग्रहणं, तदस्त पूर्वाहगामिनी प्राघ्मा ।
दिनद्ये नक्षत्रयोगेऽपि परव ।
तदुक्तं ृत्यत्राणत्र-
^ युगाय वपवृद्धिशच सप्तमी पार्मनीप्रिया ।
रवेरुदयमीततन्ते न॑ तत्र तिभियुग्मना ” इति ॥

८८० भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [अआयवर्वीपनप्रयोगः]

र्वाहमोऽत्र जेभा विभक्तस्य दिवसस्य पूर्वभागः । अत्र सौरमानेन वत्सर-
मासदिनानि प्राह्माणीति उ्योतिग््था इति व्रोते । चान््रमानेनेति सदानन्द्‌-
कीतिचन््रोदये ।

“ प्रतिपंवत्सरं यत्नात्कतैव्यश्च महोत्सवः '” इतिवचनात्‌
^ प्रतिपतंवत्रं कु्यन्मारकण्डेयस्य पूजनम्‌ ? ।

इति पूरवादाहूतमविष्यवचनाच नित्याधिकारः । महोत्सवः स्वेष्टदेवता-
मुदिश्य वरल्यगीतवाचयादिपूवैकपुजारूपः कर्तव्य इत्यर्थः । इयं च पूना षोडशव-
पपरयन्तं पित्रादिभिः कायौ । ततः स्वयं कुर्यादिति सदानन्दकीरतिचन््रोदये ।

अथाऽऽदियपुराणमविष्यपएुराणव्रह्मपुराणमातु-
वित क _ क क क
द्त्ताक्तवधानकङिय प्रयामः ।

कती कृतनित्यक्रियः पुष्पाप्नतलाजात्मकमङ्गलद्रन्ययुतवारिभिः सातः
सर्वोपधियुतजलपूरितसुमूपितकलशोद केन च रिण स्नापयित्वा श्काम्बरध-
रोऽलंकृतः कौतुकमावरध्य प्राख्युख उपविश्य स्तरस्य दक्षिणतो गरहीतवालकां
भायापुरेश्याऽऽचम्य प्राणानायम्य देशकालौ संकीलयं ममास्य शिशोरायु-
रभिषटद्धिद्रारा श्रीपरमेश्वरमीलर्थमायुपररधापनाख्यं कर्मं करिप्य इति संकरप्य
गणपतिपूननपएृण्याहवाचनमातुकापूजननान्दी श्राद्धानि कृतीद्धननादिषिधि-
नाऽगन्यायतनसंस्कारं विधाय तत्र वल्वर्धननामानं टकिकम्धि प्रतिष्ठाप्य
भज्वाल्य ध्वात्रा समित्रयमादाय श्रद्ध णएहलादि प्राणायामान्तं कृता, आयु-
वंधांपनदोमकर्मणि या यक्ष्यमाणा देवतास्ताः परिग्रहीप्याभीयादि प्रसाधनी-
देव्यन्तं न्याहूलन्तं वाक्त्वा परधानहयमे मृत्यु नयं मृत्यु नयमत्रेणष्टोत्तरसदस्रसं-
स्याभिरषटोत्तरशतसंख्याभिवा मध्वाञ्यदध्यक्तदर्बाहुतिमि ष्ये । अपुकजनम-
नक्षत्रदेवतामेकया चर्वाहुलया यक्ष्ये । जन्मनक्षत्रोपहोमदे वतावैकेकयाऽऽञ्या-
हृत्या यक्ष्ये । अधि सिक्तं हुतशेषांहुलया यक्ष्य इल्यादि । व्याहृत्यन्तत्व-
पक्ष-अङ्कहोमे वरुणं द्वाभ्यामित्यादि राष्रमदन्तपुक्त्वा जन्पनक्षत्रोपहोमदेवता-
भकेकयाऽऽञ्याहुत्या यक्ष्य इत्युक्तवाऽग्नि स्तिष्कृतं हुतशेपाहुला यक्ष्य
इत्यादि । पात्रासादने सुवं दवींमाज्यस्यारीं प्रणीताप्रणयनं पोक्षणीपात्रमुपतेषं
चरस्थाटी मेषषणं ५ दृप्णाजिनमुलखलं मुसलमिध्पं बहिः संमाग॑द भानवस्ब-
ठनदभानाय्यं दूरा मधु दधि चेति युगपदेव यथासंमवमाज्यं दूता मधु
दधि चैवाऽऽसादयेत्‌ । पेक्षणस्य प्रहरणप्षे मुसलासादनोत्तरपुपतरेषमेक्षणयोरा-

१क.द्ेधा। २ ख. ड. च. त्वे्ेखनाः। ३ क. 'पाचर्वाहुः।»* इ, च. पि वेद्यासा'।

[आयुर्वधापनप्रयोगः] संस्काररत्नमाखा । ८८१
सादनम्‌ । यथपि मेक्षणस्यैव स्वरोषेन विनियोजकतं नोपेषस्य तथाऽपि
ददता्थपुपवेषस्य मेक्षणसाहिलयम्‌ । वारषेतवसामान्यादुपवेषस्येव मेक्षणताहित्यं
नान्यस्य चरुस्यारयाद्रन्यतमस्य पात्रस्य ।

न च द्वीपरणीताप्रणयनपोक्षणीपात्रोलृषलपुसलेष्मानां मध्ये यस्य कस्य-
वित्पाजस्यापीच्छातः साहिल्यमस्तु वाक्ष॑खसामान्यस्यैतेप्वपि सचवादिति
वाच्यम्‌ । दव्यीदीनां वद्धकमत्मेन मेक्षणसाहिलासंभवात्‌ । सुवस्य तु दर्व्या
सहैवाऽऽसादनं मवति । श्रौते सूचा सहाऽऽसादनस्य त्वात्‌ । दव्यौः
सुपस्थानीयत्वात्‌ । पोक्षणीपात्रस्य सर्वपातरभोक्षणसाधनत्वनभ्यहितलात्स्बा-
धिकपात्रासादनपूर्वभावित्वं परोक्षणीपात्रासादने । न चैवं सुषासादनप्वमा-
विल्वं पोक्षणीपात्रासादनस्य कुतो न करप्यत इति दङ्गनीयम्‌ । कण्ठरवोक्त-
पात्रग्यतिरिक्तपाजासादनप्राप्कस्य येन चार्थं इति वचनस्य दर्षी कुर्चमाज्य-
स्थारीं प्रणीताप्रणयनपिति कण्ठरवोक्तपात्रासादनानन्तरभूतसेनाऽऽधिकपा-
प्रासादनस्य कण्ठरवोक्तपात्रासादनपूर्॑भावित्वस्य वक्तुमशक्यत्वात्‌ । शरषस्यैव
ङृप्णाजिनेन सादिदयं शम्याया अत्राभावात्‌ । एकारथसंवद्धत्वाच । एवमु-
टृखलपुसरयोरपि द्रष्टव्यम्‌ । इध्मस्य वहिःसाहित्यं श्रोते एतात्‌ । तस्मा -
दर्थादुपवेपस्यैव मेक्षणसादित्यं सिद्धं भवति । एवं पात्राण्यासाय व्रह्मवरणा-
दिचरुक्पेन चरे श्रपयित्वा सखुवरदर्व्या संमृञ्याऽऽ्यसंस्कारं कुर्यात्‌ । तत्र
पर्यश्रिकरणकराटे चरुदूवामधुद धिभिः सदाऽ ऽज्यस्य परमग्निकरणमिति विशेषः ।
ततः परिधीन्परिधाय शयनं चरुमभिपरा्योदिगृद्रास्य वर्िपि निधाय मधुना
स्थास्याग्येन द्रा च दुक अभ्यञ्य चरोरुत्तरतो बरहिपि निधाय परियेकादि
मसाधनीदषीहोमान्तं व्याहृतिद्यमान्तं बाऽन्वाधानोत्क तितपक्षानुसरिण कृत्वा
प्रधानहामं कुयात्‌ ।

त्यम्बकं यजामह इति मृत्युं नयमन्रस्य विश्वे देवा ऋषयः । मृल्युनयो
देवता । अनुष्प्डन्दः । आयुपरधापनपधानटूर्वाहोमे विनियोगः । ॐ उयम्बकं
पनामह० तात्खाहा ' इति मध्वाञ्यद्ध्यक्तदूवाहुनीरणट तरसहस्रपष्टो तरशतं
धाऽन्वाधानोक्कीतितपक्षानुसारेण जुहुयात्‌ । तत्र प्रत्याहुति दूर्वाणां जयं जयं
शत्यम्‌ ।

ततः सवेण दु््पापुपस्तीये चरोम॑ध्यादङ्गपर्वमाजमवदाय तथैव पृतररषा-
(वदाय द्ेणाभिघायं स्याछटीगनं त्रिः प्र्यनक्ति । पथवनत्ती चेत्पथार्धा-

तृतीयमवदानम्‌ ।
१११

८८२ भषट्गोपीनाथदीकषितविरविता-- [आयुरवधीपनप्रयोगः]

ततो बालकजन्मनकषत्रदेवतायाः पुरोनुवाक्या याज्यां चोक्लाऽन्ते खाहा-
कारमुक्स्वा जुहुयात्‌ । तत्राभिनैः पातु कृत्तिका इत्यारभ्य नकषत्रदेवतानां
याऽ्यापुरोदुवाक्याः कमेण । तत्राभ्निनः पालिविति बाक्यचतुषटयं पुरोदुवाक्या ।
यस्य भन्तीति तदग्निपं बाक्यचतष्टयं याज्या । परजापते रोहिणीति तदग्निपं
वाक्यचतुष्टयं पुरोनुवाक्या । रोहिणी देव्युद्रगादिति तद्ग्निमं वाक्यचतुष्टयं
याज्या । एवमग्रेऽपि क्रमेण पुरोनुवाक्या याज्याश्च द्रष्टव्याः । प्रकृते पौणमा
स्यमावास्योदैशेन होमस्याभावरात्तदरीयाः पूरणा पथा पृथ्वी सवर्चा निवेशनी यत्ते
देवा अदधुरिति पुरोनुवाक्या याज्याश्र दक्तव्या; । तत्र यद्वालकजन्मनकषत्र
तदीयपुरोनुवराक्यायाज्यासंजकमन्राभ्यां होमः कार्यः । एतेषां सर्वेषां मव्राणां
पिश्वे देवा ऋषयः । अग्निः परजापतिः सोमो रद्रोऽदितिर्बहस्पतिः सपाः पित-
रोऽय॑मा भगः सविता त्वष्टा वायुरिदराप्री मित्र इन्द्रो निक्रैतिरापो विशवे देवा
विष्ण्र॑सवो वरूणोऽज एकपादहिबुध्यः पूषाऽश्िनौ यम इति क्रमेण सप्ति
शतियाञ्यानुवाक्यामश्राणां सप््विशतिर्दवताः । आय्यायाः पुरोनुवाक्यया
अनुषरपछन्दः । आ्राया याज्यायास्िषण्डन्दः । द्वितीयादिपुरोनुवाक्यानां
याज्यानां च सर्वैपा(वासां) तरिष्रपछम्दः। आयुतररधापनप्रधानचरुहोमे विनियोगः।
इत्येतेषां मच्राणामृप्यादि । एतन्मध्ये वाखकजन्मनक्षत्रमात्संवन्धिमनत्रयोकषि-
देवताछन्दोविनियोगान्स्पन्वा ताभ्यां पत्राभ्यां होमं कला वारुणीहामादि-
राषरभृदन्तानामन्वाधान उत्कीर्तनं कृतं चत्तदा राष्रभृदुपहोमान्तपुपहोमाञ्जहु-
यात्‌ । तत्र सर्वेपामपोममन्राणां विश्वे देवा लिङ्गोक्ता [वा] देवता यत्रुपि ।
आयुषरधापनोपहोमे बरिनियोग इत्यृप्यादि । पएतेपूपहोमेषु यद्वालकजन्मनकषत्ं
तत्संवन्ध्युपहोमाङ्जहूु यात्‌ # । तत्र केषांचिन्मते यथालिङ्गं यागाः । आददरीम-
घामृहनक्षत्राणां क्रमेण रुद्रपितृनि कतिदेवलयल्वात्तद्धोमान्त उदकरपरैः कारवः ।
एवमाद्रीमघानकषत्रएनुपहोमान्तंतयो रुद्राय स्वाहा पितृभ्यः स्वादिति दयोरुप-
हयेमयोरप्युदरकस्पशेः ।

ततः स्वजन्मनक्षतरेषटििठितोपहोपान्हुत्वाऽन्वाधाने प्रसाधनीदेग्यन्तमेवो-

# भत्र क. पुस्तकरिप्पण्यां--तयथा--ॐ भम्रये स्वाहा, भप्रयदृदं न मम । ॐ
कृत्तिकाभ्यः स्वाहा कृत्तिकाभ्य हद्‌ न मम । ॐ भम्बायै स्वाहा । ॐ दृलायै स्वाहा । ॐ
नितल्यै स्वाहा । ॐ भध्रयन्द स्वाहा । ॐ मघयन्लै स्वाहा । ॐ वधंयन्दै स्वाहा । छ
चृपुणीकायै स्वाहा । एवमग्रेऽपि प्रतिस्वाहाकारं प्रथक्प्रथखच्रास्तत्तदनुवाकान्ते द्रव्याः । अत्र
लानुवाकानां वानी, इति नाम्ना व्यवहवियते(हारः) । इति वतते ।

१क. भान्त्विति। २ क, पश्रालपृथ्वी ।

[आयुरवधापनप्रयोगः) संस्काररत्नमारा । ८८३
त्कीतितं चेत्तदा सििष्णदादिहयेमशेषं समापयेत्‌ । प्याहूलन्तोतकीतैने तु--
अङ्गहोमादिहुतशेषेण सिषटङदोमः । दूर्वाणां नेव सिषम्‌ । न्‌ तदम.
होमः । ततो गुरं देवेभ्यो नम इति देवांथ संपूज्या विपरा पूजयत्‌ । ततः
भतिमासक्षतपुञ्ञेषु वा क्रमेण व्ष्यमाणदेवता आव्राहयेत्‌ ।

उयम्बकं यजामह इयस्य विश्वे देवा मृत्युनयो नष्‌ । आवाहनादरौ विनि-
योगः । ४० उपम्बकर यनामहे ° मृतात्‌ ' ' ॐ मृत्यु नयाय नमः । मृ्युंनयमावा-
हयामि › इति प्रतिपयापक्षतपुज्ञे वा मृत्युनयमावाह्ः

या दिव्या आप इति मन्रदरयस्य विभ्वे देवाः पूर्रापाहानक्षत्रदेवता आप-
सिष्य । आवाहनादौं विनियोगः । ˆ ॐ या द्विव्या आपः० याश्च कृप्या या
मवन्तु › ‹ पुत्ीपाढानक्षत्रदेवताम्योऽद्धयो नमः पू्जपादानक्ष्रदेवता अप आवाह-
यामि # › | ॐ भमुककृदेवतायै नमः, अमृककृदटेवतामावाहयामि । ॐ जन्मनक्ष-
श्राय नमः, जन्मनक्षघ्नमावाहयामि । ॐ वित्तपाय नमः, वित्तपमावाहयामि । ॐ देवाय
प्रजापतये नमः, देवं प्रनापतिमावाहयामि । ॐ मानव नमः, भानुमावाहयामि ।
ॐ विघेशाय नमः, विघ्रेशमवाहयामि । ॐ मार्कण्डयाय मुनये नमः, मार्कण्डेयं
मुनिमावाहयामि । ॐ अश्वत्थाम्ने नमः, अश्रत्थामानमावाहयामि । ॐ व्ये नमो
बरिमिवाहयामि । ॐ व्याप्ताय नमो व्यासमावाहयामि । ॐ हनूमते नमो हनूमन्तमा-
वाहयामि । ॐ विभीषणाय नमो विभीपणमावाहयामि । ॐ कृपाय नमः कृपमा-
वाहयामि । ॐ परशुरामाय नमः परजञुराममावाहयामि । ॐ प्रह्दाय नमः
हादमावाहयामि । ॐ पष्य नमः पष्ठौमावाहयामि › इति प्रतिमास्वक्षतपुञ्चेषु
बराऽऽवाह्न पौडशोपचारंः संप्ूम्य नमस्कुर्यात्‌ । पष्ठये दधिभक्तनैतरे्यम्‌ । तत-
लदुत्तरतः कलशमभिपेकार्थ स्थापयेत्‌ । मदी य; पृथिक्रीलयादि । तत्र षरुण-
बाह्न पूजयेव्‌ ।

^ भस्मिज्ञन्मदिनं भक्त्या पृ

८

जितोऽपि मया गुरो ।

प्रपन्नः शरणं त्वाऽह्‌ दीवमायुः प्रयच्छमे' इति गुरोः पराथना ।
“ अभ्मिज्ञन्मदिने भक्त्या मो देवाः पूनिता भया ।

शरणं वः प्रपन्नोऽस्मि दीरवमायुः प्रयच्छत ” इति देवानां प्रार्थना।
“ अिज्ञन्मदिने भक्त्या पूनितोऽपि मयाऽन ।

प्रपन्नः शरणं त्वाऽहं दीधरमायुः प्रयच्छ मे ” इत्यपरः प्रार्थना ।

* भत्र क. पस्तकटिप्पण्याम्‌---^“ एतदब्देत्रतावादनलेखनं नक्षत्नान्तरदेवतानामप्युपलक्षणं
न स्वस्वजनमनक्षत्रदेवताया आवाहनमनत्र स्थले कर्तव्यमिति ज्ञेयम्‌ ”“ इति वतैते ।

८८२ भषटगोपीनाथदीक्ितविरचिता- [आयुवर्धापनप्रयोगः]

ततो बालकजन्मनक्षत्रदेवतायाः परोनुवाक्यां याज्यां चोक्ताऽन्ते खाहा-
कारयुक्ता जुहुयात्‌ । तत्राभिनैः पातु त्तिक इत्यारभ्य नक्षत्रदेवतानां
याञ्यापुरोनुवाक्याः करमेण । तत्रामिनः पालिति वाक्यचतुष्टयं पुरोनुवाक्या ।
यस्य भान्तीति तद्रिपं वाक्यचनुष्टयं॑याज्या । प्रजापते रोहिणीति तदग्रं
वाक्यचतुष्यं पुरोनुवाक्या । रोहिणी देव्युदगादिति तदरग्निमं वाक्यचतुष्टयं
याज्या । एवमग्रेऽपि क्रमेण पुरोनुवाक्या याज्याश्च द्रष्टव्याः । प्रकृते पाणमा-
स्यमावास्योदैशेन होमस्याभावात्तदीयाः पर्णा प॑था पृथ्वी सुवचा नितरेशनी यत्ते
देवा अद पुरिति पुरोनुवाक्या याज्याश्च क्तव्याः । तत्र यद्धालकजन्मनकषतर
तदीयपुरोनुवाक्यायाञ्यासंङ्ञकमन्राभ्यां होमः काथः । एतेषां सर्वेषां मघ्राणां
विश्वे देवा ऋषयः । अग्निः परजापतिः सोमो स्दरोऽदितिरबृहस्पतिः सपाः पित-
रोऽव॑मा भगः सविता त्वष्टा वायुरिन्राप्री मित्र इन्द्रो निक्रैतिरापो विश्वे देवा
विष्णावंसवो वरूणोऽज एकपादहिरध्यः पृषाऽशिनौ यम इति क्रमेण सप्र्धि
शतियाज्यानुवाक्यामच्राणां सप्विशतिदेउताः । आद्याया पुरोनुवाक्याया
अनुष्पछन्दः । आद्राया याज्यायाचिषए्छन्दः । द्वितीयादि पुरोनुबाक्यानां
याज्यानां च सर्वेपा(वासां) त्रिष्रपम्दः। आयुप्ेधापनप्रधानचरुहोमे विनियोगः
इत्येतेषां मच्राणामूप्यादि । एतन्मध्ये वालकजन्मनक्षत्रमातरसंवन्धिमन्रयोकषि-
देवताछन्दोतिनियोगान्स्फल्वा ताभ्यां पत्राभ्यां होमं ढृतरा वारुणीहीमादि-
राष्रभदन्तानामन्वाधान उत्कीर्तन कृतं चत्तदा राष्रभदुपहोमान्तमुपहोमाञ्जहु-
यात्‌ । तत्र सर्वेपापुपटोममन्राणां विश्वे देवा लिङ्गोक्ता [वा| देवता यतपि ।
आयुत्रेधापनोपहोमे वरिनियांग इव्यप्यादि । एतेपषहोमेपु यद्भाटकनन्मनक्षत्र
तत्संवन्धयुपहोमा्जहुयात्‌# । तच्च केषांचिन्मते यथाचिक्गं यागाः । आद्राम
धामृलनक्षत्राणां क्रमेण रुद्रपितनि तिदे बल्यलवात्तद्धोमान्त उदकस्पशैः कार्थः।
एवमाद्रामयानक्षतरुपहोमान्तगंतयो रुद्राय स्वाहा पितृभ्यः स्वाहिति दयारूप-
होमयोरप्युदकसशः

ततः स्वजन्मनकषत्रषटििितोपहोमान्हुत्ाऽन्वाधाने परसाधनीदेव्यन्तमेवो-

# भत्र क. पुस्तकरिप्पण्यां--तयथा--ॐ भप्रये स्वाहा, भप्तय ददं न मम । ॐ
कृत्तिकाभ्यः स्वाहा कृत्तिकाभ्य इदं न मम । ॐ मम्बायै स्वाहा । ॐ दृलायै स्वाहा । उॐ
नितल्यै स्वाहा । ॐ भभ्रयन्दै घ्वादा । ॐ मधयन्दै स्वाहा । ॐ वर्षन्त स्वाहा । ०
चृपुणीकायै स्वाहा । एवमग्रेऽपि प्रतिस्वाहाकारं पएथक्टयदच्रास्तत्तदनुवाकान्ते द्रश्न्याः । भत्र
लयानुवाकानां वानी, इति नाप्ना व्यवहियते(हारः) । इति वतते ।

१क भान्त्विति। २ कर. पन्चात्प्रथ्वी ।

[आयुरवध।पनप्रयोगः] संस्काररत्नमारा । ८८

त्कीपितं चेत्तदा सिष्ृदादिहोपशेषं समापयेत्‌ । व्याहयन्तोत्कीतने तु-
अङ्कषहोमादि हुतशेषेण स्विटकृदधोमः । दवाणां नव सििष्टृतम्‌ । न तष्टदम
होमः । तता गुर द्वभ्यां नम इति देवां संपूज्या विपां पूजयेत्‌ । ततः
मतिमास्वक्षतपूञ्ञेषु वा क्रमेण वक्ष्यमाणदेवता आव्राटयेत्‌ ।

उयम्बफ़ं यजामहे इत्यस्य विश्वे देवा मृ्युनयोऽनुषरप्‌ । आव्राहनादौ विनि-
यागः । † ॐ पम्बरक यजामह ° मृतात्‌ › ! ॐ मृत्युनयाय नमः । मृल्यंनयमावा-
हयामि › इति प्रतिमायापक्षतपुञ्मे वा मृत्यु नयमावाह्य,

यादिव्या आप इति मन्रदरयस्य विन्वे देवाः पूवीपाढनक्षतरदेवता आप-
लिष्रप्‌ । आवाहनादौ विनियोगः । ' ॐ या दिव्या आप्ः० याश्च कृप्या या०
वन्तु ” ‹ पूवौपाढनकषत्रदरेवताम्योऽद्धयो नमः पू्पाटानक्षत्रदेवता अप आवाह-
यामि # › | ॐ ञमुङ्कुदेवतायै नमः, अमुककृरेवतामवत्राहयामि । ॐ जन्मनक्ष-
श्राय नमः) जन्मनक्षत्रमावाहयामि । ॐ वित्तपाय नमः, वित्तपमावाहयामि । ॐ देवाय
प्रनापतये नमः, देवं प्रनापिमावाहयाभि । ॐ मानव नमः, मानुमावाहयामि ।
ॐ विधरेशाय नमः, विघ्रेरामावाहयाभि । ॐ माकृण्डयाय मुने नमः, मार्गण्डयं
मुनिमावाहयामि । ॐ अश्वत्थाम्ने नमः, अश्वत्यामानपाव्राहयामि । ॐ बलये नमो
वटिमावाहयामि । ॐ ग्याप्ताय नमो व्यापतमावाहयामि । ॐ हनुमते नमा हनृमन्तभा-
वाहयामि । ॐ विभीषणाय नमो विभीपणपव्राहयाभि । ॐ कृपाय नमः कृपमा-
वाहयामि । ॐ परङ्रामाय नमः परञुराममावाहयामि । ॐ प्रहाय नमः
परहादमावाहयामि । ॐ पष्य नमः पष्ठीमावाहयामि ' इति प्रतिमास्क्षतपुस्भेषु
वाऽऽबाह्न पोडशोपचारेः संपूज्य नमस्कुर्यात्‌ । प्ये दधभिमक्तनैवरेद्म्‌ । तत-
स्तदुत्तरतः करशममिपेकार्थ स्थापयेत्‌ । मह द्य; पृथित्रीयादि । तत्र षरूण-
माबा पूनयेत्‌ ।
“५ भस्िज्ञन्मदिं भक्त्या पनित ऽप्षि मया गुरो ।
प्रपन्नः शरणं लाऽहं दीमायुः प्रयच्छ मे '" इति गुरोः प्रा्थना |
“ अस्िञ्ञन्मदिने मक््या भो देवाः पूनिता भया ।
शरणं वः प्रषत्नोऽसि दीर्धमायुः प्रयच्छत '' इति देवानां पराधना।
“५ असिञ्जन्मदिने मक्त्या पूनित।ऽनधि मयाऽनट ।
परप्नः शरणं त्वाऽहं दीधमायुः प्रयच्छ मे ” इत्यपरे; पाथना ।

# भत्र क. पृस्तकटिप्पण्याम्‌--“ एतदय्देवतावादनलखनं नक्षत्रान्तरद्वतानामप्युषलक्षणं
तेन स्वस्वजन्मनक्षत्रदेवनाया आवाहूनमज स्थले कर्तम्यमिति ज्ञेयम्‌ ”” इति वर्तने ।

८८४ भट्रगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [आयुर्ापनप्रयोगः)

“८ मत्यंनय महादेव पूनितोऽस्मन्दिने मया ।
शरणं त्वां प्रपन्नोऽप्षि दीर्मायुः प्रयच्छ मे ” इति मृ्युनयस्य ।
५ जस्िन्दिने पजिताऽसति जन्मनक्षत्रदेवते ।
प्रपन्नः शरणं त्वाऽहं दीर्धमायुः प्रयच्छ मे " ॥
इति जन्पनक्षत्रदेवतायाः।
जन्मनक्षत्रदेवतानां बहुत तु--
५ असिन्दिने पूजिताः स्थ जन्मनक्षत्रदेवताः ।
प्रपन्नः शरणं वोऽहं दीषमायुः प्रयच्छत "' इत्यृहः ।
^“ कुटरक्षणकवूत्वाद्वशरुना कुख्देवता ।
अस्मिन्दिने पूनिता त्वं दीर्वायुप्यं प्रयच्छ मे " इति कुख्देवतायाः।
५ भो जन्मप्रद नक्षत्र अस्मिञ्चन्मदिने मया ।
मकतया संपूनितमति दीवमायुः प्रयच्छ मे '' इति जन्मनक्षत्रस्य ।
५ वित्ताधिप कुवेर त्वं यक्षाधिप महामते ।
मह्यं प्रयच्छ दीर्वायुर्धनं धान्यं च वर्धय ' इति वित्तपस्य ।
० मसिमञ्चन्मदिने देव पूनितोऽति प्रजापते ।
दीर्धमायुः प्रयच्छ तवं पुत्रान्पांत्रांश्च देहि मे '' इति परजापतेः ।
“ अस्मिन्दिने मया भक्त्या मानो त्वं पृजितो ह्यपि ।
दीर्धमायुः प्रयच्छ तवं मां च तेनछिनं कुरु '' इति भानोः।
५ द ¢ = क ^ एन
५ त्वं पूनितोऽपि विघरेश दीवमायुः प्रयच्छ मे।
अविघ्नेन तु कायाणि षिद्धि नय गजानन इति विघ्रेशस्य ।
= $ [म
ततो मार्कण्डेयं भार्थयेत्‌ ।
“५ आयुप्यद्‌ महामाग सोमवंशममृद्धव ]
तपोधन मृनिशरेष्ठ मारकण्डय नमेञम्तृ ते ॥
मार्कण्डेय महाभाग प्राथये लां करताञ्जदटिः।

ष [8 €

चिरंनीवी यथा त्वं भोसतथा मां कुरु वरे मुने " इति मार्कण्डेयपरार्थना ।
५ द्रोणपृत्र महामाग चन्द्रतेनःप्मप्रम ।

मवत्वं मम बलद ह्यश्वत्यामन्नमोऽम्तु ते '' इत्यश्वत्थामप्रार्थना ।
^ दैतयेनद्रकटपतमृत बहे दाता हरेः पुरा ।

प्रत्रः शरणं त्वाऽहं दीधैमायुः प्रयच्छ मे " इति बहिपरायना ।

[आयुरवर्थीपनप्रयोगः] संसाररतनमारा । ८८९

“ भविष्यं सपरतं चैव व्यतीतं ज्ञातवान्मुने ।
पराशरात्समुदूत त्वं व्याप्ताऽऽयुप्परदो मव ' इति व्यासप्ार्थना ।
“ अञ्जनीगम्तमूत कपीन्द्रसचिवोत्तम ।
रामभ्रिय नमस्तुभ्यं हनूमत्रक्च मां सदा '› हृति हनृमस्ा्थना ।
“५ विभीषण नमस्तुभ्यं दृङ्काधिप महामते ।
आयुरारोग्येशव्यं देहि पौट्यनन्दन "” इति विभीपणपरार्थना ।
८५ द्विजेन्द्र मारताचार्य सर्वशास्रविशार्‌द ।
शरणं त्वां प्रपन्नोऽस्मि कृप त्वं करुणां कुरु » इति कपपरार्थना |
4 रेएुकरेय महावीर्य कषत्रियान्वयनाशन ।
आयुः प्रयच्छ मे राजज्ञामद्गन्य नमोऽस्तु ते ” इति परषुरामपराथना ।
““वेप्णवेन्रासुरेन्र तवं प्रहादात्रा्ितो मया |
दीर्धमायुः प्रयच्छ लं पदाऽऽहादं च देहि मे ” इति प्रहादस्य ।
५ शक्तिस्त्वं सदेवानां पष्ठिके पूजिता मया ।
दीर्धमायुः प्रयच्छ लं वटं पुष्टि च वर्भय '' इति पृष्रयाः।
ततस्िलगुसंमिश्रमञ्जस्यर्षमितं दुग्धं श्दीला-
“८ पतिं गृपतमिश्रमज्जल्य्भमितं प्रयः ।
आयुप्यस्यामितवृद्यर्थ किमि द्विनमंनिषो '” इति प्राश्नीयात्‌ ।
पततो ब्राह्मगेभ्यस्तिलान्क्षीरं धृतं गुडं च दसरा सौभाग्यततीभिः पुत्रव-
तीभिः स्लीभिनीराजित आचाराद्यथाविभवं सजनवन्धसृहुन्पूनां स्ववाहन-
पूजां च त्वा स्थापितकलशोदकेन ब्राह्यणेरमिपेकं कारयित्वा रथापितदे-
वतानायुत्तरपूजां विधाय अतिमा चेत्तामाचायांय दसा ब्राह्मणान्पुवासि-
नीश्च भोजयित्वा तदाशिषो गरदा स्वजनवन्ध्वादिमिः सह भञ्जीयात्‌।
अस्मन्दिने हविष्याशी भवेत्‌ । अस्मिन्दिने नखकेशनिदरन्तनमवासमेधुन-
केलहादि वभेयेत्‌ । एवं बारकस्यापि यथायाग्यम्‌ । एतच्च जन्मनक्षत्र
जन्मदिने वाऽवाकसंवत्सरातसतिमासं कायम्‌ । तत उर्व प्रतिसंवत्सरं
बारयावस्थायां पित्रादिनेतक्कार्यं तस्यायोग्यत्वाठ्‌ । याग्यतायां तु खस्याऽऽ-
युवेधापनं स्वेनैव कार्यम्‌ । तत्र ममाऽऽयुरभिषद्धिदररिति संकरपवाक्य उदः
पित्रादिकतेके तु महं प्रयच्छ दीघायुरिलयत्र, अस्मं भरयच्छेत्यूहः कायः । तथा

माम्र्यन्न तथपापत्यहा मार्रण्डयप्रा्थने | भूव त्र प्रपद्यत भव त्वमस्यात्‌
अश्वत्थामपार्भने । ' प्रपन्नः शरणं त्वाऽहं दीर्धमायुः प्रयच्छ मे, इत्यस्मिन्नर्थे

मः रारणं लाऽयं दद्ययुषिम्य मोः ' इद्धं बहिमाथेने । एतपतरकषमं

८८६ भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [सुयोवलोकनम्‌]
( निष्क्रमणम्‌ )
सदेति हूमत्माथने । अस्मीतयत्र, अस्तीति कृपपरार्थने । आयुः परयच्छ म
इलयत्र, आयुः प्रयच्छास्येति परशुराममाथने । व्यासविभीपणयोयेयास्थित
एव पाठः । पित्रामीयेतस्य स्थाने परा्ञयामीच्युहो दुग्धपराश्ने ।
हृलयायुतररथापनपरयोगः ।

अथ सूर्याविलोकनम्‌ ।
भ्रीपरीये--“ माति तृतीये दिवपे दिनं शिशुं चतुर्थे शशिनं च भेनुम्‌ ।
विोकयित्वा च विधिः(पिप्रयुक्त काटे गृहानिष्कमणं व्रिदध्यात्‌ ' इति ॥
तृतीयपदं देहठीदीपन्यायेनोभयत्रान्वोति । तेन तती यमासवचतृतीयमेव दिनं
ग्राम्‌ । तृतीयमासे तृतीयदिवसे सुमृदूर्तऽस्य शिशोरायुरभिद्धिबीजगमंसपु-
वैनोनिवर्णद्रारा श्रीपरमष्वरभीलयर्थं सूर्यावलोकनसंस्कारं करिष्य इति
सेकरप्य गणपतीषटदेवतापूजनपरैकं सोत्सवं शिशुना दिनेशदरशनं कारयेत्‌ ।
ततश्चतु्े मासि शुमे काटे च्रं धेनुं च दशेयत्‌ । तत्र विधिः सूर्यावरो-
कनरिधिवत्‌ } पूर्यावरोकनसंस्कारमित्येतस्य स्थाने चन्द्रमेन्ववरोकनसंस्का-
रमिति सेकर्पवाक्य उदः । अथवा सर्पाचवरलोकनसंस्कारो निष्करभणेन
संहैव कारयः।
जथ निप्करमणम्‌ ।
बृहरपतिः--“ अथ निष्क्रमणं नाम गृहात्प्रथमनिगमः।
अकरतायां क्रियायां स्यादायुःश्रीनाशनं शिशोः " इति ॥
वाराहे- द्वादशेऽहनि कतैव्यं शिरोनिप्कमणं गृहात्‌ ” इति ।
द्वादशेऽहनि निष्करमणक्रियापक्े सूर्याद्यवलोकनसंसकारोऽपङृष्यैव कर्वव्यः।
मासे तृतीये दिवस इत्यनन्तरोदाहूतश्रीधरीयवाक्यस्वारस्यात्‌ ।
यपः-- ^“ उपनिप्करमणं कूर्याचनुर्थ मसि पावने '' इति ।
महुतसप्रहे-“ युषठपक्षः शुभः प्रोक्तः कृप्णशान्तयत्निकं तिना ।
रिक्तपषठटय्टमीदशदरादशीश्च विवयेत्‌ ॥
चत्वार्ययमतस्रीणि वेश्वात्रीणि च बुध्यमात्‌ ।
भेत्रमाद्यपुष्यौ च रोहिणी च शुभावहाः ॥
वृषालिनेषा वञ्यीः स्युस्तयेवाधोमृश्वानि च ।
स्तां तु वाखरगाशच मदाः मूरयासतथा ॥
उपनिप्करमणे शस्ता मातुलो वाहयेच्छिशुम्‌ '” इति ।
अमत उत्तरा(र)फटगुनीतः । वैश्वादुत्तरापाढातः । बुध्न्यभादुत्तरा(र).

[निष्क्रमणम्‌] संस्काररतनमाला । ८८७

9
मोष्ठपदरक्षतः । आदित्यं पुनरवसू । अरिरदैधिकः । अधोपुखानि पला टेषामि-
भोग्राणि । सतां शुमग्रहाणाम्‌ ।
विभिरले-“' दिक्पालचनद्मूर्याणां दिशां चैव यथाक्रमम्‌ ।
विधाय पूजनं विप्रान्प॑मोज्य तदनन्तरम्‌ ॥
शिशोः संरक्षणार्थं तु देवान्पपरा्भयेत्ततः।
गृहीत्वा मूषितं बां बाह्यदेवाटयं व्रनेत्‌ ॥
तनः संपूज्य तं देवं रतां कु्याच्छिशोसतः ।
मृतेशानं गणेशं च पूनयिलवा प्रतपयेत्‌ ॥
देव प्रदक्षिणीकृ प्रणम्य गृहमात्रनेत्‌ ! इति ।
निष्कमणसमये मङ्गलदशनं कारणीयम्‌ ।
^ द्विजांश्वाऽऽदशैपु्वणि मङ्गटानि परो नयेत्‌ ” इतिवचनात्‌ ।
द्विजानादरपूवांणि मङ्गलानि च पुरो नयेदिखन्वयः।
तानि च वरिधिरत एवोक्तानि-
“५ दर्षणः कटशः कन्या तथा पुमनप्तोऽन्नताः ।
दीपमाहा ध्वजो छानाः प्रोक्तं मङ्गलाष्टकम्‌ ॥
विवहि निप्करमे कार्य वृद्धौ पर्न समागमे ।
उक्तेषु च या्रायां प्रशस्तं मङ्गलाष्टकम्‌ "' इति ॥
समागमे स॒हदाजादीनां परस्परं समागमे ।
वौधायनेनात्र सहोमः प्रयोग उक्तः--
“ चतुर्थे माम्युपनिप्करमणं त्राह्मणानन्नेन परितरिप्य पुण्याह स्वसत्यद्धि-
मिति वाचयित्वाऽथ देवयननोदेखनपरभत्याभिमृलाक्करृता सवक्त्या-
त्रयं जुहोति खस्ि नो मिमीता० सस्ति संत्रापेप्वमयं नो अस्तु
स्वलि न इन्द्रो ° वृहस्पतिदृधाविलष्टामिरनुच्छन्दपरं धिि्टकृत्प्भरति
पिद्धमावेनुवरप्ररानादथोपनिष्कम्य बाह्यानि चित्रियाण्यम्यच्यं त्रिवृ-
ताऽननेन ब्राह्मणान्प॑पूज्याऽऽशिषो वाचयित्वा प्रदक्षिणीकृत्य स्वान्यू-
हानानयन्ति " इति ।
ग्रामाद्वहिःस्थापितानि बाह्लानि । चिज्रियाणि देवताः । च्रहता त्रिप्रकाः
रेण । स्वरान्टृहानानयन्तीति बहुवचनेन सर्वैः सवन्धिभिः स्वश शिशोन-
यनं कतेव्यमिति बोध्यते ।

१ख.च. धमु ।अ'।२ख.ड. च, नं कर'।

८८८ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता--[पूर्यायवरोकननिप्कमणप्रयोगः]

गरहपरिरिष्टेऽपि-“ एवं निष्क्रमणं चतुर्थे मस्यपूर्यमाणयनने पुण्ये नक्षत्र
सक्ति वाचयित्वा सुस्नातमल्क्ृतं कुमारमादाय स्ह
भारयाजञातिवान्धैः पुरंधीमिश्च मङ्गलतूर्यघोषेण सरिशु-
गृहानिप्कम्य देवतायतनमेल तां देवतामुपदरिरम्य-
च्याऽऽशिपो वाचयित्वाऽऽयतनं प्रदक्षिणं परीत्य
गृहमियातपंवन्िगृहान्वा नीत्वाऽऽनयेत्‌ ” इति ।

अथ प्रयोगः|
करता द्वादशेऽहनि साने चतुरे मापि वा शु्कपत्षे कृष्णपक्तेकादरयादिपस-
दिनरिक्तापष्टयएमीदशदराद शीव्यतिरिक्ततिथाबुत्तरा(र)फ्गुनीहस्तचित्राखा-
सयुत्तरापाहाश्रवणधनिष्ठौत्तरा(रोप्रोष्पदारेवलयष्िन्यतूराधापुनर्वसुपएष्यरोहि-
ण्यन्यतमे नक्षत्रे चन्द्रबुधगुरशुक्रान्यतमे वारे मेषट्रषमषटथिकन्यतिरिक्ते ल्मे
विष्ट्यादिरहिते शुभे काठे सभार्यः सरिषगुः कृताभ्यङ्गस्लानः प्राख्यु उपवि-
इयाऽऽचम्य प्राणानायम्य देशकालौ संकीलं ममास्य रिशोरायुरभिदद्धिवी-
जगर्भसमुद्धवेनोनिवरणद्रारा श्रीपरमेश्वरमीत्ययं सूर्यायत्रलोकनं निष्क्रमणं
च सह करिष्य इति संकर्प्य गणपतिपूननादिनान्दी श्राद्धान्तपुक्तरीस्या
कुयौत्‌ । तत्र सविता प्रीयतामिति विरेषः ।
ततः पराच्याशरषटदिक्पालानां चन्दरसूर्ययोदिकषं च नाममत्ररयथाक्रमं पूजां
कृता व्राह्मणान्संभोञ्य शिष्ुमलङृलय स्रय॑स्य चन्द्रस्य पेनोध दर्शनं कार
यिला मत्रान्पमेत्‌ ।
« दिक्पालानां च पू्मन्धोः प्राच्यादीनां दिशां तथा|
निक्षेपार्थमिमं दत्तं ते तां रक्षन्तु वदा ॥
अप्रमत्तं प्रमत्तं वा दिवारा्मथापि वा।
रक्षन्तु स्तते सवे देवाः शक्रपुरोगमाः "'
इति शिशुरक्षणार्थं देवान्प्राप्य द्विजज्ञातिवान्धरैः पुरंप्रीभिर्मङ्गलतूर्ययो-
पेण च सहितो द्पंणकलदाकन्यापुष्याक्षतदीपमाराश्जलाजात्पकमङ्गलाष्टक-
दरव्यपुरःसरं षिष्ण़रिव्रगगेशशायन्यतमालयं गत्वा तत्र देवं संपूज्य नानोपहा-
राज्निवे्र गोमयानुहिप्रि चतुरभरे देशे धान्यानि निधाय तत्र शि्ुमुपवेश्य मन्नेण
रक्षां फुया्‌।
उयम्बफपित्यस्य मृत्युनयपन्रस्य गिन्वे देतराह्यम्बकरो मृत्युंनयोऽनुष्टए्‌ ।
ज

५4

णे व्रिनियो 7 हौं ॐ जूं ॐ प्तः ॐ भूः ॐ मुवः ॐ सुवः ॐ

वारखकरक्षण विनियागः। “ ॐ ह्‌।

(पूर्यायवलोकननिप्कमणप्रयोगः]संस्काररनमाटा । ८८९

ज्यम्बकं यजामहे सुगन्धि पुिवर्धनम्‌ । उवीरुकमिव बन्धनान्मत्यामृक्षीय माम॒तात्‌ ।
3 सुवः ॐ भुवः ॐ भूः ॐ पः ॐ जं ॐ ह ॐ । इत्येवरूपं मृतसंजीवनमत्र
पठन्विभूत्याऽकषतवा मधि खले च रकां कुयौत्‌ ।

तता भूतेशानगणश्याः पूननं कृत्वाऽपृपादयुपहारान्सपप्यं शिशुं भक्ष्यादि
भिस्तोषयित्वा विप्रारिषो ग्रहीत्वा देवं प्रणम्य प्रदक्षिणं च चिष्ना सहितः
करता देवरतायतन प्रदाक्षणं परलय स्वण्रदमागच्छेत्‌ । अथवा मातुलादिगरं
परत्यादौ नीला स्वश प्रत्यानयत ।

ततो ब्राह्मणेभ्यो दक्षिणां दा संभोज्य म्रयसीं दक्षिणां दसा कर्मपादु-
ण्याय विष्णुं संस्मरेत्‌ ।

ह 9
जथ बोधायनस्ु्रोक्तहोमसहितः प्रयोगः।

॥ि संकरपपभूति नन्दश्राद्ानत छत्वोद्धननदि ्रिधिनाऽम्यायननसंस्कारं
विधाय तत्र वछ्वधेननामानं लाकिकमभनि प्रतिष्ठाप्य प्रज्वादय ध्यात्वा समि
त्रयमादाय श्रद्ध पएदीत्यादि प्राणायामान्तं करत्वा निष्क्रमणहोमकमणि या
यक्ष्यमाण देवतास्ताः परिग्रहीप्यामीत्यादि प्रसाधनीदेव्यन्तं ग्याहृलयन्त
वोक्त्वा प्रधानहोमे-अश्विनौ भगं देवीमदितिं पृषणं चावापृथिष्यो
चाऽऽञ्येन, वायुं सोमे भुवनस्य पतिं बृहस्पतिं सेगणमादिदयां धाऽऽभ्येन
विनश्वान्देवान्वैन्वानरं वसुमयिपरभरन्देवात्रद्रं चाऽऽञ्येन । उद्कस्पशः । मित्राव-
रुणो पथ्यां रेवतीमदितिं चाऽऽञ्येन। इन्द्रं द्ध्व पषण विश्ववेदसं ताक्ष्य
परिषएनेमि ब्रहस्पति चाऽऽञ्येन । देवानाज्येन । ताक्ष्यमरिएनेमिमान्येन । अहा -
मुचमाङ्गिरसं स्वस्त्यात्रेयं तक्ष्य चाऽऽज्येन यक्ष्य इत्युक्तवा प्रसाधनीदेन्यन्त-
त्वपक्षे- अग्नि सिषं हतशेपादलया यक्ष्य इत्यादि, ग्याहन्यन्तत्वपश्षऽङ्ग
होमे वरुणं द्विरित्यादक्त्वाऽन्वाधानसमिदम्याधानादिप्रसाधनीदवीहामान्तं
उयाहूतिहामान्त वाऽन्वाधानाक्ततपक्नानुसारण कृता मरधानदहाम कुयात्‌ 1
° उॐॐ स्वस्ति नो मिमीतामध्िना० मुनतना स्वाहा: अगशिभ्यां भगाय द्व्या
अदिये पूष्मे द्यावाप्रथिवभ्यां चदं न मम । (3 सखस्तथ वायुम भवनु न
स्वाहा ` वायव सागराय भवनस्य पतय सवेगणायाऽऽद्ल्भ्यश्वद्‌ न मम ।
८ ॐ विश देवा नो° पत्वंहसः खाहा ` विश्वेभ्यो द्वेभ्या वन्वानराय वसः
वेऽ्य ऋभ॒भ्यो दूेभ्यो रुद्राय चेदं न मम । उदकस्पर्शः । ॐ खनति भित्रा
वरुणा० खाहा ` मित्रावरुणाभ्यां पथ्या सला अदितये चदं न मप।

१च. हौ र२ड्‌.च, क्षिणांच।३ ड, च कला यामयाप्रस्पनोटेष्ठना" ।
११२

८९० भटगोपीनाथदीक्ितविरचिता-- (मूम्युपवेशनम्‌]

: ॐ खलति न दनो वृद्ध ° वृहस्पतिदधातु खाहा ' इन्द्राय दृद्धशरवरसे पएष्णे
विश्ववेदसे ता्ष्यायारिष्नेमये बृहस्पतये चेदं न मम । “ॐ खलति पन्था०
पगमेमहि खाहा ` देतरेभ्य इदं न मम । ' ॐ खस्त्ययनं तक्ष्य ° मिवाऽऽरुहेम
खाहा ' ता््यायारिषटनेमय इदं न मम । ' ॐ अंहोमुच० अस्तु खाहा ` अंहो-
मुच आङ्गिरसाय खस्त्यात्रेयाय ताक्ष्याय चेदं न मम । इदयष्टावाज्याहुतीहु-
त्वाञ्गहयमादे सिष्टृदादि वा -पवान्तानुषरिण कर्मशेषं समापयत्‌ ।
ततो ब्राह्मणाय घें दाऽ संपूज्य दिगीशपूजनादि पूरैवलुर्यात्‌ ।
इति निष्क्रमणम्‌ ।
क
अथ मम्युपवशनम्‌ ।
पत्रपुरागे-“ पश्चमे तु तथा मति "ममौ तमुपवेशयेत्‌ ।
अचर सर्व ग्रहाः श्रेष्ठा ममे राम विशेषतः ॥
तिथिं विवजेयेद्रिक्तां शस्तानि जुणु मानिमे।
रामेति भोतृसंवोधनम्‌ । म इत्यनन्तरं गदत इति शेपः । म इयत्रापादा-
नस्य शेषत्वविवक्षायां पष्ठी ।
उत्तरात्रितयं सोम्यं पुप्यक्षं शकरदेवतम्‌ ॥
प्रानापल्यं च हस्ताख्यं शस्तमाश्चनमित्रमे ” इति ।
सौम्यं मृगः । शक्रदैवतं ज्येष्ठा । वद्वि वतमिति पाठे कृत्तिकाः । भाजा-
पलं राहिणी । आशिनमथ्िनीनक्षतरम्‌ । मित्रभमनूराधानक्षत्म्‌ ।
मदर्तसग्ररे--“ शुपक्षः दभः प्रोक्तः कप्णश्वान्यत्रिकं त्रिना ।
रिक्तास्तिथीर्वम॑यित्वा शिष्टाः स्ुभृमिवेरने " इति ॥
तनैव --“ वराहं पृजयेदेवं एथिवीं च तथा द्विनः।
पूजनं पूतैवत्करत्वा गुरुदेवद्विन्मनाम्‌ ॥
मूभागमुपटिप्याथ कृत्वा तत्र तु मण्डलम्‌ ।
शाङ्खपुण्याहश्दैन तं तत्रैवेपवेदायेत्‌ ॥
तं वालम्‌ । तेव प्ण्डल एव ।
र्नं वसुधे देवि सद सर्पगतं शभे ।
आयुप्प्रमाणं निखिलं निक्षिपस्व हरिप्रिये ॥
अचिरादायुपस्त्वस्य ये केचित्परिपन्थिनः ।
जवितारग्यवित्तषु निईदस्वाचिरेण तान्‌ ॥

+ परवोक्तानुसारेेति क पुस्तफशेधितः पाठः ।

[मूम्युपवेशनप्रयोगः] संख्काररतनमाखा। ८९१
( अन्नप्राशनम्‌ )
धारिण्यशेषमूतानां मातस््वमधिका ह्यपि ।
अजरा चप्रमेया च स्भूतनमस्कृता ॥
त्वमेवारोपनगतां प्रतिष्ठा चाऽऽश्रया यमि ।
कुमारं पाहि मातस्त्वं ब्रह्मा तदनुमन्यताम्‌ ॥
तस्योपवेशनं करत्वा भूमौ ब्राह्मणपूजनम्‌ ।
ततः कृतवा ततः कार्यं उत्पवः पू्व्िभेः ? इति ॥
उत्यो नीराजनमिति व्याख्यातं पारिजाते ।
कती पश्चमे मासे शुक्कपकषे टृप्णपकषेकादर्यादविपश्चदिनरिक्ताव्यतिरिक्तति
थाबुत्तरा(र)फल्गुनीमृगशीषपुष्यङ्रत्तिकाज्येष्ारोिणीहस्तोत्तराषादानूराधोत्त-
रा(र)पोष्पदाधिन्यन्यतमे नक्षत्रे यसििन्करसिमशिद्रारे षिशेषतो भौमवारे
पुत्रहन चन्द्रतारके शमे ल्मे देशकालौ संकरीदयास्य रिक्ोरागुप्याय्रभित्र-
द्विद्रारा श्रीपरमेश्वरमीदरथं मरम्युपतरेशनसंस्कारं करिष्य इतिं संकरप्य गणेश्च-
पजनं पण्याहवाचनं दत्वा वराहपृथिवरीगुरूदेवद्विजान्पूज पित्वा भ्रमिपुपटिष्य
तत्र रङ्गबह्टीमण्डलं कृतवा शङ्घतूरयादिमङ्गटधोषे क्रियमाणे पण्यादशब्देन
नीराजितं वालं तस्मिन्मण्डल उपवेशयत्‌।
तत्र मश्राः--“ रकेनं वमूपरे देवि प्रदा पैगतं शमे ।
आयुष्प्रमाणं निखिलं निक्षिपस्व हरिप्रिये ॥
अचिरादायुपस्त्वस्य ये केचित्परिपन्थिनः ।
जीवितारोग्यवित्तेषु निदेहस्ताचिरेण तान्‌ ॥
धारिण्यरोषमतानां मातस््वमपिका ह्यपि ।
अजरा चाप्रमेया च स्ैमूतनमस्छृता ॥
त्वमेवाशेपनगतां प्रतिष्ठा चाऽऽश्रया द्यति ।
कुमारं पाहि मातस्त्वं ब्रह्मा तदनुमन्यताम्‌ " इति ॥
एोमेतरपरमावुपवेशयिला(इय) ब्राह्मणान्पूज्य वाटं पुत्रवत्तीमभिः सुवासि-
नीमिर्नीराजयित्वाऽऽ(ञ्याऽऽोकिषा वाचयित्वा ब्राह्मणान्सभाज्य कमप्तादर
ण्याय विष्णुं संस्मरेत्‌ । कुपायां अप्येवम्‌ । तत्र ‹ रेनां वपुर दतर सद सर्वगतः
चमे › ‹ अचिरादायुषस्त्वस्याः " ‹ कुमारीं पाहि मातस्तवम्‌ › इत्यहः ।
इति भम्युपवेशनम्‌।

अथातप्राशनम्‌ ।
तत्रेदं गृषमू-“ अप पे मस्यततपाशिनमापूवेमाणपते पुण्य न्त्र " इति ।

८९२ भटगोपीनाथदीक्षितषिरचिता- [अन्नप्राशनम्‌]

नारदः --“ जन्मतो मापनि पष्ठ स्यात्सौरेणोत्तममन्नदम्‌ ।
तदमव्रेऽष्टमे मापे नवमे दमेऽपि वा ॥
द्वादशे वाऽपि कुर्वीति प्रथमान्नाानं परम्‌ ।
वत्सरे वा पुरम केचिदिच्छन्ति पण्डिताः ” इति ॥
सौरेण पषनेन्वयः । न चाप्ययमेत्र नियमः ।
“ वालात्मोजनवरिधौ गृरदक्रमोख्यवास्यप्रयुक्तमशुभं त्धिमाप्रोपः ।
नास्त्येव प्रावनविधाविह मापि षष्टे युग्मे च मापि परतः शुभचन्द्रपक्षे '”
इति विधिरत्ने सावनमानेनापि पष्रमास्स्य विधानात्‌ । गुम इति चन्दर
विशेषणं चन््राुकृल्यापेक्षणा्थम्‌ । चन्द्रस्य पक्षः शुकृपक्षः । तत्रापि परतः
परस्मिन्पश्चम्याः परभाग इत्यथैः । नवममाससन्‌ स्रीत्रिषयः।
८ नरस्यान्नाशने युगं स्रीणामननाशनेऽयुनम्‌ '” इति गगेक्तेः ।

अयुनमिति पदच्छेदः ।
शहटोगाक्षी--"“ सवत्सरेऽचप्राशनं दन्तेषु जतेषु वा " इति ।
देवलः --“ षष्ठे मास्यष्टमे वाऽय पूमां ल्रीणां च प्रचये |
पक्षम मापि वा कार्यं नवान्नपानं गरुभम्‌ '' इति ॥
तिथीराह नारदः पक्षयेरुमयारुक्तं कृष्णे चान्तयत्रिकं बिना ।
अयुनलिथयः श्रेष्ठा नवमीपरवैवभिताः ॥
युग्मापु दशमी प्रोक्ता द्वितीया चान्नमोजने " इति ।
अयुजो विषमाः । वारानाह करयपोऽनपाशनं प्रकृय--
“८ सूयाकिमोमवारांशच वयक्त्वाञन्यसिस्नु व्र '” इति ।
आर्जिः शनिः । नक्षत्राण्याह ब्हस्पतिः-
4 ेध्ादितीनह्तधिताटूवामकरप्णताः ।
रोहिणीमेत्रतिप्याश्च वारुणं चोत्तरात्रयम्‌ ॥
वायव्यं च दुभा दयेतास्तारा अन्नाशने सदा ” इतिं ॥
श्रीधरीयेऽन्या अप्युक्ताः-

५ आद्विलयतिप्यवघुपोम्यकरानिढाधिचित्रानविप्णु्ररणोत्तरपौप्णमित्राः ।
वाटान्नमोजनविधरौ दक्षमे विशुद्धे द्रां विहाय नवीं तिथयः शुभाः स्युः" इति।
आदिदयं पुनर्वसू । वसवः श्रविष्ठाः । सौम्यं मृगरिरः। करो हस्तः ।

अनिः खाती । अजो ब्रह्मा तननक्षत्रं रोदिणी । विष्णुः श्रवणः । वरणः

[अन्नप्राशनम्‌] संसकाररत्नमारा । ८९३

कततारकाः । उत्तराशब्देनोत्तरात्रयम्‌ । पौष्णं सती । पिवरोऽतरराधाः ।
अन्यत्पिद्धम्‌ । ज्योतिर्णवे विशषः--
“८ जनमक्षं श्रक्षयं विदयात्कर्मत्े चापि परौम्यदङ्‌ ।
आधाने च बाहानां मोजनं रोगनाशनम्‌ » इति ॥
एतानि तु संग्ररै-
८ जन्मदं जन्मनक्षनं दशमं कर्मपज्ञतम्‌ ।
एकेनविङमाधानम्‌ ” इति ॥
यत्ञ--“ पटबन्धनचोलान्नप्रारने चोपनायने ।
+शुमदं जन्मनकषत्रम्ुमं लन्यकर्मणि "
इति नारदतरचनं तत्षन्नियतरिषयम्‌ । प्रबन्धन साहचयात्‌ । जन्पर्षे विक
इति प्रयोगपारिजति । पारनव्रिधिमाह विष्ठः--
८ देवतापुरतस्तप्य घाञ्युतत ङ्गगतस्य च ।
अरकरतस्य दातव्यमन्नं पत्रे स काञ्चने ॥
मध्वाञ्यशक॑र्‌पेतं प्राशयेतपायप्ं तु तत्‌ " इति ॥
धात्री माता । स कता । आश्वलायनोऽपि विशेषमाह--
^ पतोदं तेनस्कामो दध्योदनमिन्धियकामो मध्वोदनमायुप्कामो दमि.
मधुग्रतमिश्रमन प्रयन्तर्भकामो मवतीति विज्ञायते '' इति ।
करयपसंदितायाम्‌--
५ बालकं प्राञ्खं कृत्वा प्रक्षये विधानतः ।
खर्णदव्याऽथवा रौप्यदर््या वा मङ्गट्खनैः "' इति ॥
इदं च कुमाय अप्यमच्रकं कायम्‌ ।
अत्र जीविकापरीक्षा माकण्डेयेनोक्ता-
८८ देवाय्रतोऽथ विन्यस्य रिल्पमाण्डानि पशः ।
अख्ाणि चेव शखराणि ततः पद्येत्न लक्षणम्‌ ॥
# भत्र ययपि ^ अशुभं जन्मनक्षत्रं शभदं त्वन्यकर्मणि ” इदयेव पाटः पुस्तकेषु वर्तते
तथाऽपि अयं प्रन्थकारासमत एवेति ज्ञेयम्‌ । अन्यथा पुर्वोत्तरग्रन्थासगतेः । अतः, दुभदं जन्मनक्ष-

चरमशुभं ठन्यकर्मणीति पुरुपाथचिन्तामणौ पाठ इति क. पएुस्तकरिप्पणीस्थ एव पाटोऽन्तः
स्थापितः । सर्वपस्तकस्थपारप्तु ठेखकम्रान्तिमूठक इति द्रष्टव्यम्‌ ।

१. च, जन्मभं।

८९४ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [अन्नप्राशनप्र्रोगः]

प्रथमं यत्छशेद्यटस्ततो भाण्डं छ्य तदा
जीविका तस्य वालस्य तेनेव तु मवरिप्यति ' इति ॥

शिल्पस्य लेन[स्य [माण्ड(ण्डवस्तु टेखनी म्चीपात्रादि । अघं बाणधनु-

रादि । शख खदगादि ।
अथ प्रयोगः|

जन्मतः षष्ठे मासेऽसंमतरेऽष्माद्रन्यतमे समे मासे दन्तेषु जातेषु वा पूर्णे संव-
त्सरे वा शु्ृपकषेऽन्तयत्रिकव्यतिरिक्ते कृष्णपक्षे वा नव्रमीपवैवनितायुगमतिथौ
दक्षमीद्रिती यान्यतरतिथौ वा चन्द्रबुधगुरुमुकरान्यतमे वारे रोदिणीगृगशिरः-
पुनव॑सएष्योत्तरा(र)फ्गुनीहस्तचित्राखालनूराधोत्तराषाहाश्रषणधनिष्ठाशत-
भिषगुत्तरा(र)पोष्टपदरिवत्यज्विन्यन्यतमे नक्षत्रे ज्योतिषिदादिषटे दते कार्यम्‌|
ुमायासतु सपमनवमेकादश्न्यतमो विषमो मासः पषात प्रामः । पठ
माधि क्रियायां गुक्रास्तमटमास्तादिदोषो नास्ति । करता प्राश्य उपविश्य
स्वस्य दक्षिणतो भाया संस्कार्यं चोपवेयाऽऽचम्य प्राणानायम्य देशकालौ
सेकीलं ममास्य शिश्लोपीत्गभमलपाश्चनेनो निवैणवाजगर्भसमुद्धैनोनिष्णा-
न्नायब्रह्मवचसतेजहन्दियायुरमिद्िद्रारा श्रीपरमेश्वरमीलयर्थमन्नपाश्चनाख्यं
कै करिष्य इति संकरप्य गणपतिपूननपुण्याहवाचनमातृकापूनननान्दीभ्रादा-
न्युक्त रीत्या कुयात्‌ । तत्र सविता प्रीयतामिति विशेषः ।

ततः हुचिनामाऽयमभिरिति ध्यायन्रोपासनात्नि परञाल्य ध्यात्वा समित्रय-
मादाय श्रद्ध एदील्यादि प्राणायामान्तं कृल्वाऽत्नमाशनहोमकर्मणि या यक्ष्य-
माणा इटयादि व्याहूलन्तमुक्ता, अङ्गहोपे वरुणं द्विरिलयादि । पााप्ता-
दने दधि मधु रतं पायसमन्नमाञ्यासादनोत्तरं सादयेत्‌ ।

ततो व्रह्मवरणादि चिदनदोमीयपुण्याहवा चनान्तं ङुर्यात्‌ । अस्मिन्पुण्या-
हवाचने भजापतिः प्रीयतामिति विकेषः। नात्र भधानदामः। जयादयः
करताङृताः |

ततः स्वदक्षिणतो मातुरुत्सङ्गस्थं पराद्छुखं रिषं सुवणेदव्या रौप्यदर्व्यी वा
मङ्गलघोपपूरकमासादितं दधि मधु घृतमिति त्ृतसतिमत्रं भाश्चयति-
ॐ मूृर्त्वयि दधामि ? इति प्रथमम्‌ । (ॐ भुवस्त्वयि दधामि › इति द्वितीयम्‌ ।
& वस्वि दधामि इति ठृतीयम्‌ ॐ अपां सोपधीना५ रपं प्राशयामि शिवा-
स्त आप ओषधयः सन्त्वनमीवास्त आप ओषधयो मवन्तु ' इत्यासादितं दपि मधु

1 ष,६. ब. द्विपो ग।

(शिगयुरक्षणविधिः] संस्काररत्नपाला । ८९९

धरृतमासादिते पायते निक्षिप्य काश्चनाचन्यतमे पात्रे तत्पायसं निक्षिप्य मङ्क-
लधोपपूत्ैकं स्वणदन्यां रोप्यद्ग्या वा किचिदेकवारं पाश्चयति । ततो यथे
मराशयति । अथ वा मधुद्धिधृतमिश्रमननं प्राशयति ।
ततस्तन्यखं॒मक्षास्य तं भूमावुपवरेहय तद्गरेऽल्शच्रपुस्तकादिशिरपानि
विन्यस्य खेच्छया शिषुरयसृशेत्साऽस्य जीकरकिति परीक्षां कुर्यात्‌ । इदं च
कुमायो अप्यमत्रकं होमरहिते कार्यम्‌ । इत्यननमाशनम्‌ ।
~ @
जथ दरशुरक्षणावाधः ।
यदि वारस्य प्रमादाद्धि परतनादिना भीतिरुपजायते तदा पाथिवं रनः
परिग््य शिशुरिरः पदक्षिणं कुर्वनििप्णुस्तरां पूतः पालित्यादिमिर्मत्रे रघन
कुयात्‌ । एप च रक्ताविधिः शकटभञ्जने नन्दगोपेन भीतोऽयं शिद्चारिति
बुद्धया यदुनन्दनस्य कृष्णस्य ठतः ।
तथा च शिष्ुरक्षारले-
नन्दोऽङ्कमेनमारोप्य मूरेएून्परिगृह्य च ।
रिरः प्रदक्षिणं चर्वन्मन्नमेनं जजाप ह ॥
विष्णुस्त्वं पूतः पातु रुद्रो रक्षतु दक्षिणे ।
ब्रह्मा च पश्चिमे पातु चन्द्रो रक्षत्वथेत्तराम्‌(रे) ॥
उपरिष्टात्तथा पूर्यः पायाच्चाघश्च वासुकिः ।
पायदुर्वमधो वत्प(तप) शिष्टाः काष्ठाः समीरणः ॥
स्वसि करोतु भगवान्पिनाकी वृषमध्वनः ।
गावो रक्षन्तु पवतर मूमो पातु प्तदाशिवः ॥
एवमुच्चार्य नन्दस्नु कृष्णं पसप स्तः ।
एष मन्त्रो हि बालानां रक्षाये परिकौर्तितः '” इति ॥
भागवरतेऽपि--““ गोप्यस्तूर्णं समभ्येत्य जगृहुर्नात्तश्रमाः ।
यद्ोदारोहिणीम्यां ताः समं भाटस्य सरतः ॥
रक्तां विदधिरे सम्यग्गोपुच्छश्रमणादिभिः।
गोमूत्रेण स्रापयित्वा पुन्गोरजप्ताऽभकम्‌ ॥
रक्षां चकरुः सशक्रता द्वादशाङ्गेषु नामभिः ।
गोप्यः प्ंसृष्टप्रिला अङ्गेषु करयोः प्रथक्‌ ॥
न्यस्याऽऽत्मन्यथ वाटस्य बीजन्यासतमकुवैत ।

११, तप। २३ सुध

८९६ भट्गोपीनायदीक्षितविरचिता- {शिरुरक्षणविधिः]

अभ्यादजोऽङ्परि मणिमांस्तव जान्वथोरू यज्ञोऽच्युतः कटितटं नठरं हयास्यः ॥
हृत्केशवस्त्वदुर ईश इनस्तु कण्ठं विष्णर्मनं मुखमुरुक्रम ईरः कम्‌ ।
चक्रयग्रतः सहगदो हरिरस्तु पश्वाच्तत्पाश्चयोषनुरपी मधुहाऽजनश्च ॥
कोणेषु शङ्ख उरुगाय उपथुयन्द्रस्तक्षयः सितो हलधरः पुरुपः प्मन्तात्‌ ।
इन्द्रियाणि हपीकेदाः प्राणात्नारायणोऽवतु ॥
शरतद्रीपपतिधित्तं मनो योगेश्ररोऽवतु ।
एृ्षिगमस्तु ते बुद्धिमात्मानं मगवान्परः ॥
क्रीडन्तं पातु गोविन्दः शयानं पातु मायवः ।
त्रजन्तमव्यद्विकुण्ट आपतीनं त्वां श्रियः प्रतिः ॥
मुज्ञानं य्तमुक्पातु पैग्रहमयंकरः ।
डाकिन्यो यातुधान्यश्च कूमाण्डा येऽर्मकग्रहाः ॥
मूतप्रतपिशाचाश्च यक्षरक्षातरिनायकाः ।
कोटरा रेवती ज्येष्ठा पृतना मातृकादयः ॥
उन्मादा ये ह्यपस्मारा देहप्राणेद्धियद्रहः।
स्व्रदृष्टा महोत्पाता वृद्धवाटग्रहाश्च ये ॥
स्वे नडयन्तु ते विष्णोनमित्रहणमीरवः
इति प्रणयवद्धाभिगेपिभिः कृतरक्षणम्‌ ॥
पाययित्वा सतनं माता संन्यतेशयदात्मजम्‌ '” इति ।
द्रादश्ाङ्गप ख्छारादिषु केशवरादिद्रादशनाममिः । अनाचान्ता एव प्रथ-
ममतिसंश्रमेणेव रतां कृत्वा फिंचि्टब्धाणासाः पुनस्तत्पर्यण वीजन्यासम-
कुवतयाह-- गोप्य इति । संस्पृषटसटिा आचान्ता आत्मनि प्रथममङ्गषु
करयो पृथगजायकादक्ष्बीजानां मध्य करशद्धां जीणि करयोः संधिषु

चत्वारे चत्वारे तथाऽट््न्यादावकेकस्मिननङ्गऽजाद्यक्रकं वीजं न्यस्य वाटस्या-
प्यङ्गपु तथवाद्धुवेत । अद्ध जड्घी । जानु जानुनी । भजं भुजौ । कं शिरः ।

चक्रसदितां हरिस्तवाग्रताऽस्तु । सहगदो गदासहितो हरिस्तत्र पश्वादस्तु ।
त्वत्पाश्वयाधनुधंरो मध्ृहाऽसिधरोऽजनशथ । शङ्खधर उरूगायश्वनुप्कोणेषु ।
क्षितावधस्तात्‌ । आत्मानपहकरारम्‌ । सन्यवशयत्‌; शाययामासरात्‌ श्रषरण
व्याख्यातम्‌ । इति शिश्चुरक्षणविधिः

१ख. च. ९रित।

[दन्तपरवषैदोषपरिहारोपायः] संस्काररत्नपारा ।

|५॥ न
८९७
८ कटिसूत्र बन्धनम्‌ )

अथ बारुस्य द्न्तसंवरषदोषे तसरिहायेपायः।
माक्षण्डेयपुरागे--“ दन्ताकृरिः प्रपूतानां बालानां दरानस्थितः ।
करोति संघर्षमति चिकी्पःपहागमम्‌ ॥
षाकानां दशनेषु स्थितः स ॒दन्ताकृष्टदुःसदस्याऽऽगमं करुमिच्छुः पूरवम-
तिसंघर्ष दन्तानां करोतीलथः । दुःसह इल्यलक्षम्या ृलयोश्च पु्रस्तत्पौन्रो
दन्तारृष्टिः ।
तस्योपदामनं कार्यं सूतस्य पितसरपषैः ।
शयनस्योपरि किमपि च दशनोपरि ॥
मासं मासप्॑न्तम्‌ ।
सुवर्चीषभिस्नानात्ता सच्छाच्नक्रीनात्‌ ।
उषट्कण्टकखङ़ासिक्षौमवच्रावधारणात्‌ ” इति ॥
ब्रह्मसोचलीति भाषया वङ्गारे सिद्धा । उषरकण्टकम्‌ " उष्टकटारिया !
हृति भाषया प्रसिद्धम्‌ । खद्गः प्रसिद्धः । अस्थि गजदन्तादि शुच्यस्थि।
खद्गास्थी्येकमेव वा पदम्‌ । तदा खदगमृगास्थीत्य्थः । क्षौमवस्ने वद्ध्वा
तस्य कण्ठेऽवधारणाच संघपदोषापक्षमनं भवतीलर्थः ।
इति दन्तसंधषदोपपरिहारोपायः।
अथ करिघुत्रवन्धनम्‌ ।
तच स्दती--“ गृहस्थः कुरूते कर्म वैरिकं वाऽथ तान्रिकम्‌ ।
कटिन्धनक्तयुक्तं तत्सर्वं निप्फलं मत्रेत्‌ ” इति ॥
अस्मादेव वचनादुपनयनातामैदिकताच्निककरमण्यनधिकारस्तावत्पयन्तं
कटिबन्धने न दोष इति गम्यते । तच्चाऽऽखलायनोक्तम्‌--
५ रौप्यं कार्पीप्तजं हैमीं पटमृतरङ्ृतां तु वा ।
वर्जयेत्कर्मकलि तु काची विप्रः प्रयत्नतः '' इति ॥
इति करिसूत्रवन्धनम्‌ ।
अथ चूडाकर्म ।
तबरेदं श््यमू--““ तृतीये व्ये चूडाकर्माऽसपूर्यमाणप्च पुण्ये नक्षत्रे ” इति ।
अत्र माददत्त आह--“ उदगयनमप्यत्राऽऽचारदूमराह्यम्‌ " इति ।
आश्खायनेन तु स्पष्मेवोक्तम्‌-
“५ उदगयन अपूर्यमाणपक्षे कट्यागे नक्षत्रे चोलकर्मोपिनियनगोदानविवाहाः " इति ।
११३

८९८ भट्रगोपीनाथदीक्षितबिरचिता- [चूडाकर्म]

चैत्रमासस्यात्र वज्य॑त्वपुकतं देवरातेन-
८ चैत्रमासं वर्जयित्वा चौं स्यादुत्तरायणे ” इति ।
यमः--“ ततः संवत्सरेऽपूणे चरडकरम विधीयते ।
द्वितीये वा ततीये वा नूडाकरम व्रिधीयते ' इति ॥
अपूर्णं इति च्छेदः । अयं च प्रथमद्ितीयसंवत्सरविधिः श्राखान्तरपर
एव । न सत्याषादमूत्रानुसारिपरः । आचाय॑विहिततृतीयवरपात्पकचौटका
लतः पूतैतनकाटग्रहणस्यायुक्तत्वात्‌ ।
बहस्पतिः --“ तृतीयेऽब्दे शिशोगमौऽजन्मतो वा विशेषतः ।
पश्चमे सक्तमे वाऽपि लिया पंमोऽथ वा स्मम्‌ '” इति ॥
अत्र तृतीयादि विषमं स्रीएुसयोरुभयोरपि पुर्यम्‌ । चतुरथादि समं खनु
कल्पः । तत्रापि जन्पतस्ततीयादि गृख्यं गमभेतस्त्वगुख्यं, तेन गभाष्मेऽषम
वाऽढ्द्‌ इातवन्न तुल्यावकखः। अत पव नारद
^ जन्मतस्नु तृतीय चच्छरष्ठमिच्छन्ति पण्डिताः |
पश्चमे स्ते वर्धे जन्मतो मध्यमं भवेत्‌ ॥
अधमं गतः स्यात्तु दशमैकादशेऽपि वा " इति ॥
केनविसतिवन्धेन चौलोपनयने ददामवषेपरयन्तमेकादकवषेपयन्तं वा न
जाति तत्र दक्षमेकाद्शेऽपि वेयेतस्य संभवा स्यः । गभतस्नृतीये पञ्चमे
सक्षमे वा वरे चौटमधमं भवेदित्यधमं गर्भतः स्यादिलेतस्याथंः।
हृत्तशते-“ न जन्मपिप्ण्ये न च जन्मापि न जन्मकाटीयदरिने विदध्यात्‌ ।
न उयेष्ठमामि प्रथमस्य सूनोसतथा सुताया अवि मङ्गलानि" इति ॥
चण्डश्वरः--“ मर्गे मापि तथा ज्येष्ठे क्षरं परिणयं तरत्‌ ।
ज्येष्ठपृतरदुहित्रोम्तु यत्नेन परिवर्जयेत्‌ ॥
कत्तिकास्थं रविं त्यकत्वा ज्येष्ठपुच्स्य कारयेत्‌ ।
उत्सवादिषु कार्थषु दिनानि दश वजयेत्‌ ›' इति ॥
क्षौरं चौलम्‌ । परिणयो विवाहः । वतपुपनयनम्‌ । धर्मभ्रकाशे नारदः--
^ द्वित्रिपञ्चमसक्तम्यामेकादहयां तथैव च ।
दशम्यां च ्रयोदर्यां कायं चौं विजानता ॥
पक्षच्छिद्रा्च नवमीमादां पञ्चदङीं तथा ॥
हित्वा तु तिथयः वीः प्रशसतश्ोटक्मणि " इति ॥

१३.च.च।२३,च. परि चेदेः।

[चूक] संस्काररतनमाला । ८९९
पकषच्िद्राः सीमन्तमकरण उक्ताः । आया प्रतिपत्‌ । परशचदशी पूणिमा ।

अपावास्यायास्तु स्रामन्यशास्रादेव निषेषपसिद्धः।
व्याप्नः--“ तिपि प्रतिपदं रिक्तां विष्टिं चैव विवर्जयेत्‌ ।
वारं शनेश्वरादिल्यमौमानां रात्रिमेव च ” इति ॥
शन्यादीनां वारं वजैयेत्‌ । रात्रि च वर्जयेत्‌ । रातरिश्ब्दोन सर्वा रात्रयो
ग्ाह्माः। न तु शन्यादिवारसंबन्धिन्य एवेति । अन्यथा पृथरुपादानवेय्या-
पत्तेः । बहस्पतिवरेषु बणंवरिरेषेण विगोषमाह--
८ पापग्रहाणां वारेषु विप्राणां शुमदं सेः
त्रियाणां क्षमामूनोदटजुद्राणां शनेः शुमम्‌ ” [ इति ] ॥
बृहसपतिः--“ हस्ताधिविप्णुपोप्णानि श्रविष्ठादवियपुप्यभम्‌ |
सौम्यनित्रे नवक्षोर उत्तमासतारकाः सताः ॥
त्रीण्युत्तराणि वायव्यं रोहिणी वारुणं तथा ।
्षैरे षण्मध्यमाः प्रीक्ताः रेषा द्वादश गर्हिताः " इति ॥
व्यासः--“ नक्षत्रे तु न कुवीत यस्मज्ञातो मप्रन्नरः।
न प्रोष्ठपदयोः कार्यं नैवाऽऽ्येये च मारत ” इति ॥

आग्नेयं टृत्तिकाः ।
वापिए्रः--“ वृषमश्च कृटीरश्च यमकन्यातुखाघराः ।
मकरशरैव मनश्च कषुरकर्मणि पूनिताः ॥
मेषे दुःखी मुगेन्दे च वृश्चिकं ग्यप्नं महत्‌ ।
राजवन्धश्च धनुपि शुमयुक्तं न दुप्यति `" इति ॥
कुटीरः कफः । यमं मिथुनम्‌ । घटः ढुम्भः। मृगिद्धः सिह । अयं च
कुम्भविधिर्गलयन्तराभावे ।
५ कुम्भः कुुविनाशाय कथितः ्षुरक्मणि ।
दृमेरहोऽधवा युक्तो न कुम्मः शुभकृत्सदा " ॥
इति ज्योतिनिवन्धे तन्निषेधात्‌ ।
ञ्योतिःसागरे--“ वारनकषत्रयोगेषु शुभेषु करणेषु च।
हस्तत्रयं मृगरिरः श्रवणत्रयं च पुप्याश्चिनी च शुममानि पुनर्वपी च ।
तेरे तु कर्मणि हित्ुरयक्षणे च युक्तानि चेडूपतिन। यदव शसतारा ” इति ।

१. च. वारादौ।२स. ड, च शनौ ।

९०० भट्रगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [चूडाकर्म]

अत्रिः--“ अब्दायनुमाप्ताने वर्षते च दिनक्षये ।
कृप्णपकषे गते क्षरे तस्याऽऽरोग्यं न वियते ” इति ॥
ञ्योतिर्नारदः--“' सूनोमातरि गर्भिण्यां चूडाकर्म न कारयेत्‌ ।
पश्चाठ्दास्रागोर््वं तु गर्भिण्यामपि कारयेत्‌ ॥
पहोपनीत्या कुयाचत्तदा दोपो न त्रियते ” इति ॥
अत एव्र कैश्िदुदाहृतस्य सूनोमीतरि गभिण्यां मौज्ञीचड न कारयेदि-
त्यस्य वचसः सम्रतेऽपि प्रयेकमेव निषेधो न सहितयोरिति द्रष्टव्यम्‌ ।
पश्चान्दानि पूर्यन्ते यस्मिन्दिने तत्पश्चाब्द्म्‌ । अथोर्ध्वं पश्चाब्दावुरध्म्‌ । अत्र
सहशब्देन चौरोपनयनयोरव्यवधानं दितं भवति । ।
भ्कारान्तरेण निपेधापवादमाह वसिप्रः-
८८ गभे मतुः कुमारस्य न कुर्यचचोलकर्मं तु |
पश्चमाप्ादधः कुयीदत उर्य न कारयेत्‌ ' इति ॥
पश्च मासा गभसंवन्धिनः पूयन्ते यस्मिन्दिने तत्प्मासम्‌ । ‹ सूनोर्मातरि
गण्या तूकम न कारयेत्‌ ' इत्यस्मिन्विपये ‹ पञ्चमाप्तादधः कुर्यात्‌ ' इत्ययं
प्रतिप्रसवः । ' अत उर्ध्वं न कारयेत्‌ ` इति वसिष्वचनवोधितनिपेधव्रिषये
‹ अथोर्ध्वं तु गपिण्यामपि कारयेत्‌ ' इति नारदवचनवोधितोऽयं प्रतिप्रसवः ।
सनो मीतरीलयसमिन्वाक्ये माता साक्षान्मातव ग्राह्या । न तु सापत्नमाता ।
८ गृपिप्यामपि मर्यायां सुनोश्वोटं न कारयेत्‌ ।
मिन्नमार्यासुनस्येह न दोपश्चौलटकर्मणि " ॥

इति परयोगदपंणे स्पृत्यन्तरपचनात्‌ ।
स्पतिरत्नाकरे स्ृयन्तरे--““ सूनोः सापत्नमाता चेद्धवेवर्भवती तदा ।
चोटोपनयने कुर्यादि्याहुः पूर्वपूरयः "' इति ।
मातरि रनसलायां हृद्धगाग्येः--
५ विवाहवतनूडाप्रु माता यरि रजस्वला ।
तस्याः इृद्धेः परं काय माङ्गल्यं मनुरत्रवीत्‌ "' इति ॥
परमनन्तरम्‌ । यदा चौलादिमारम्भोत्तरं रजःपारम्भासागपि रनसि
सर्वथा मुहर्तान्तरामावो वा तदा शान्ति कृता कायमि्युक्तं विवाहमकरणे
तत्रापि जेयम्‌ ।
काल्ायनः--“ कटे ऋतुत्रयादवीण्डनात्न तु मुण्डनम्‌ ।
प्रेशानिगेमो नेष्टो न दर्यानङ्खटत्रयम्‌ ” इति ॥

[चूडाकर्म] सं्ाररलनमाला । ९०१

ऋतुत्रयं षण्मासाः । कुलं श्रिपुरुषम्‌ ।
^“ पुरुपत्रयप्यनतं प्रतिं स्वगोत्रिणाम्‌ ।
शरवेशनिगमे तद्वत्तथा मण्डनमृण्डने " इति मेधातिथ्युक्ते; ।
भवेशादिस्वरूपमाह कालयायनः--
^“ पुत्रोद्हः प्रवास्य कन्येद्राहस्तु निर्गमः ।
मुण्डनं चौटमित्युक्तं नतोद्वाहौ तु मण्डनम्‌ '” इति ॥
षद्धमनुः--““ एकमातृ नयरेकवत्सरे पृरुपश्चियोः।
न समानक्रियां कु्यान्मातृमेदे व्रिषीयते '” इति ॥
तथाऽऽरम्भोत्तरं सूतके मापे संग्रहै--
““ कृदमाण्डीमिरतं हूत्वा गां च दद्यात्पयखिनीम्‌ ।
चृटोपनयनोद्राहप्रतिष्ठादिकमाचरेत्‌ ” इति ॥

चूढाकरणे पकषद्रयमूक्तं श्र -
“५ उप्त्वा यथोदि(चिफेतं चूडाः कारयन्ति यथपि वा" इति ॥
उप्त्वा बपनादनन्तरं यथोचिते यथाङखधर्ं चूडाः कारयन्तीदेकः पक्षः।
यथपि यथाप्रवरम्‌ । एकार्षियस्येका । ्यार्पेयस्य दे । त्यार्पेयस्य तिस्नः।
पश्चापेयस्य पञ्चेत्यपरः पक्षः । उप्त्वोतिवचनं छेदनमात्रं मा भृदिस्येतदरथष्‌ ।
वस्तुतस्तु--उप्तमेतिवचनं गिजन्तेन संबन्धार्थम्‌ । तेन यश्यूडानां कारयिता
पित्रादिः स एव वपनकर्तेति सिद्धं भवति। इदानीं तु ताश्षरिक्षाया
अभावाट्ोकविद्धिषटत्वाच समच्रकं चेष्टामत्र त्वा नापितेनैव वपनं कार
यन्ति शिष्टाः; । क्षुरतिषय विरोषमाह षट्गुरुशिष्यः-
«५ शुरस्य निलयं टीहत्वात्ता्नत्वाचेह टीहगीः ।
गृह्यन्तरेषु बहुषु कषुरस्ताप्रमयो यतः इति ॥
सौल मुक्तवतः मायशित्तमाह पराशरः--
८ निृतते मडाहोमे तु प्राङ्नामकरणत्तथा |
चरेत्सांतपनं मुक्त्वा जातकपेणि चैव हि ॥
अतोऽन्येषु तु मुक्तवाऽन्नं संस्कारेषु द्विजोत्तमः ।
नियोगाहुपवापेन शध्यते निन्यभोजनात्‌ ” इति ।
अत्र ब्रह्मौदनाङ्गभोजनमिव चृडायङ्गमो जनमे निमित्तत्वेन विवक्षितम्‌ ।

१क. ख. द. चूडो ।

९०२ भटरगोपीनाथदीक्षितिरविता-- [चूडाकर्मप्रयोगः]

अतस्तदिने तदहे भोकुः मायधित्तमिति केषांचिदुक्तिः परास्ता । चौरोत्तर
विकेषः स्पलन्तरे-
५ विव।हमौञ्जीचौरोर्ध्वं वर्षमर्धं तदर्थकम्‌ ।
पिण्डान्पपिण्डा नो दचुर्गयायां दद्युरेव ते ” इति ॥
ते सपिण्डाः ।
अथ प्रयामरः।

जन्मतस्ततीये वर्पेऽभावे जन्मतः पश्चमे सक्षम वा गतो ददाम एकादशे
वोदगयने शुङ्धपक्षेऽन्त्यत्रिकं विना डृष्णपक्षे वा पष्रयषमीदादशीप्रतिपत्पूणि-
मास्यतिरिक्ततिथौ शनिरविभौमव्यतिरिक्ते वासरे जन्मनक्षत्रभिन्नेऽभिनी-
मृगशिरःपुनवैसुपुष्यहस्तचित्राश्रवणधनिष्ठारेबलयन्यतमनक्षत्रेऽसभव उत्तरा-
जयस्वातीरोहिणीशतमिषध्ष्वपि जन्ममासानन्तवेतिनि व्यतीपातादिरोपरहिते
दिने ज्योतिषिदादिष्टल््रादौ सखमा(स्रनोमा)तर्यगभिण्यां पञमतवरपादूध्वं गभि
ण्यामपि कायम्‌ । अत्र तृतीयवर्े क्रियायामपि गुरुशुक्रास्तमलमासादिनिपेधोऽ
स्त्यव । शुदधकाललामर्वभवात्‌ ।

कर्ता प्रा्छख उपविश्य सरस्य दक्षिणतो भार्यां संस्कार्यं चोपरेश्याऽऽ-
चम्य प्राणानायम्य देशकालौ संकीर्यास्य कुभारस्य बीजगैसयुद्धषैनो निव
णायुवर्चोभिषद्धद्रारा श्रीपरमेश्वरमीत्यर्थं चूडाकमं करिष्य इति संकरप्य गण-
पतिपूननपुण्याहवाचनमातृकापूजननान्दीश्राद्धाङ्करासेपणान्युक्तरीलया कुर्यात्‌ ।
अत्र केशिनः प्रीयन्तामिति विशेषः

ततः सभ्यनामाऽयमपनिरिलयनुसंद धन्नापासनायि प्रज्वाल्य ध्यात्वा समि-
छ्रयमादाय श्रद्ध एदीलयादिभाणायामान्तं कृता चडाकर्महोमकमणि या यक्ष्य-
माणा इत्यादि व्वाहूल्यन्तमुक्त्वाऽङ्कहोमे वरुणं द्िरित्यादि । पात्रासादने दवीं

ज्यस्थाखीं प्रणीताप्रणयनं पोक्षणीपात्रं शीता अपो वदिरत्युप्णीङता अपः

साग्रकशचतुषएटयं क्षुरमुपतेपं संमा्गदभोनिध्मं वदहिरवञ्वटनद्‌ भीनाञ्यमित्ति
पात्राण्यासादयेत्‌ ।

ततो ब्रह्मवरणादि जिद्‌ ्पुण्याहवाचनान्तं कुर्यात्‌ । अत्र मजापतिः
मरीयतामिति विशेषः । नाजर भरधानहोमः । जयादयो वैकरिपकाः ।

ततोऽ पात्छस्माने ढुमारगपवरेहय स्यं तदक्षिणत उपविह्यमः कुमा-

4

रस्य वोत्तरत ध्रतानदुहगोपयां कुमारमातरं तान इुहगोमयं यं कंचन ब्रह्म-

१ घ इ, च, "थपरो। र ३. प, दिप ।

[चृडाकर्मप्रयोगः] संस्काररत्नमाखा । ९०३

चारिणं वोपवेश्याऽऽसादिता अत्युष्णा अप आसादितास शीतासु भिश्र-
यित्वा ता आदाय, आप उन्दन्त्वि्यस्य सोम आपो द्विपदा गायत्री यजुर्वा ।
गोदानोन्दने विनियोगः । ॐ आप उन्दन्तु ° वर्धते" इति ताभिर्दक्षिणं गोदा-
नपुनत्ति । आद्र करोतीप्यथेः । गवि पथिव्यां दीयते स्वापार्थमङ्ग गोदानं,
तानि मतुप्ये चत्वारि । ओप इत्यस्य सोम ओषधयो यजुः । कुशनिधाने
विनियोगः । ॐ भपधे चायखेनम्‌' [ इति ] आसादितेषमेकं कुशमध्वाग्रं त्र
निदधाति । खधित इत्यस्य सोमः कुरो यजः । श्ुरनिधाने विनियोगः ।
ॐ सखयिते मेन हिष्सीः ' [ इति ] तज्ाऽऽसादितं कषुरं निदधाति । देवशरूरि-
त्यस्य सोमो देवधर; । वपने विनियोगः । ॐ देवशरूरतानि प्रवे ' इत्योप-
धिना सह दक्षिणमदेशस्थान्केशान्वपति । एवमवशिषटगोदानत्रयेऽपि । तत्र
वपनपन्रेपु विशेषः । येनावपदित्यस्य सोमो वप्तारसिषए्‌ । षने विनियोगः ।
ॐ येनावपत्सविता क्षुरेण स्तोमस्य राज्ञो वरुणस्य विद्वान्‌ । तेन ब्रह्माणो वपतेदम्योजे
मरय्ा वर्चा सरघृजाथ › इति पथिममदेश्चस्थकेदावपने मग्रः । “ॐ येन पूषा
वृहस्पतेरमेरिनरस्य चाऽऽयुपेऽवपत्‌ । तेन तेऽहं वपाम्यमृकशर्मन्‌ ' इत्युत्तरपदे शस्थ-
केशवपने । अत्र संसकरर्यस्य नाम ग्राह्यम्‌ । ॐ यथा उ्योक्च सुमना अपतत्‌ ।
ज्योक्च सूर्य दशे › इति पूर्वपदेशस्थकेशवपने । अत्र सहायग्रता अन्येऽपि
वकारः । ब्रह्माणो वपतेति बहुवचनलिङ्गात्‌ । एवं च कारयन्तीतयत्रत्यमरयोज-
ककर्तैगतं बहुवचनमप्युपपते ।

ततो वपनानन्तरं नापितेन यथा्भुलधर्म यथाप्रवरं वा त्रडाः कारयेयु॑पन-
कतरः । नापितस्तदनुप्ारेण चडाः ढुर्यात्‌ । एका चेन्मध्ये । द्र चेन्मध्येपुर-
स्ताचच । तिस्तपरेत्पशचान्पध्ये पुरस्ताच्च दक्षिणतो मध्य उत्तर इत्येवं वा । पश्व
चेत्पतिदिश्ं मध्ये च । केचन भृगवः सशिखाः । केचन गुण्डा एव ।

ततः कुमारस्य यः कश्चन वन्धुजनस्तस्मिज्छकरत्पिण्डे तान्केशानन्तभूता-
न्टृत्वा ॐ यत्र पूषा ब्रहस्पति सरिता सोमो अधिः 1 तेभ्यो निधानं बहुधा व्येच्छ-
ज्नन्तरा द्यावाएथिवी अपः सुवः › इति गोष्ठ उवुम्बरे दर्भस्तम्बे वा निखनति ।
अव्रटं खात्वा तस्मिन्सकेदां शारतिपण्डं भक्षिप्य मृदा भच्छादयतीत्यथः ।

ततः ढृतशुदधस्तानः कुमार आचायीदीन्मणमेत्‌ । तत आचार्यो बराह्म-
णेभ्यः पुण्याहवाच्केभ्योऽन्येभ्यश् दक्षिणां दचात्‌ । सूत्र एकवचनं जातो ।

ततः सपिष्मञुरमोदनं नापिताय ददाति । ततो ब्राह्मणभोजनं भृयसीद-
्षिणादानं च कृतवा विपारिषो शीता विष्णं संस्मरेत्‌ । एतच्च स्रीणामपि ।

९०४ भटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [अक्षरस्वीकारः)

' शुद्र ठु शिलां छि क्रोधदररागयतोऽपि वा । प्रानापलयं प्हुवीताम्‌ '
इतिपायधित्तविधिषङात्‌ । एतत्परिग्रहपक्षे । अत्र देदामेदाद्वस्था द्रष्टव्या ।
स्रीणां केशधारणमेव शिखाधारणम्‌ । एतचामध्रकमेव स्रीणां कायम्‌ ।
° तृष्णीमेताः क्रियाः स्रीणां विवाहस्तु पतमन्रकः ' इतिवचनात्‌ । होमोऽपि
न । ' ब्ीणामहोमकास्तु स्युर्विवाहस्तु प्तमन्नकः ' इति गोभिरोक्तेः ॥
इति संस्काररलनपाणायां चृढाकरणप्रयोगः।
इत्योकोपाषश्रीमत्साग्निविदाजपेयपौण्डरीकयाजिगणेरादीक्षि-
ततनूजमभषगोषीनाथदीक्षितविरचितायाः सत्याषाट-
दिरण्यकेरिस्मातंसंस्काररत्नमाटाया उत्तरार्थे
तृतीयं प्रकरणम्‌ ॥ ३ ॥

भथ चतुर्थं प्रकरणम्‌ ।

जथाक्षस्वीकारः।

तत्र कालादि श्रीधरीये-

“ उद्गते माखति पञ्चमेऽढदे प्र्ठिऽक्षर्वीकरणं शिशुनाम्‌ ।

सरस्वतीं विघ्नविनायक च गुडौदनादैरमिपूृञ्य दुरयात्‌ "' इति ॥
शिदुभिः प्र्मे वर्प भाक्त उदगयनेऽक्षरस्तीकरणं कर्वन्यमित्यर्थः ।
विषभिरत्नेऽपि-““ बारृस्य पश्चमे वर्प प्राप्त माने खगादिगे ।
आरमेताक्षरवि्धि शुभ काले यथोदिते ” इति ॥

बृहस्पतिः-- ^ द्वितीयजन्मनः पूर्वमारमेताक्षरान्पुधीः ' इति ।
द्वितीयं जन्म मौड्गीबन्धनम्‌ ।

०८ मातुर्न विजननं द्वितीयं मौज्ञिबन्धनात्‌ ।

= न, क,

बाह्मणक्षत्रियविशस्तस्मादेते द्विजाः स्मृताः ›' इति याज्ञवल्क्योक्तेः

र
विश्वामित्रेण विशेष उक्तः
८५ प्राति च पश्चमे वर्ष तप्रसुतते जनार्दने ।
विचारम्भ्तु काम्यो यथोक्ततिथिवापररे " इति ॥

१३. च, "दितम्‌ " ६।२क. स, विशामि््रयि ।

[अन्षरस्वीकारः] संस्काररत्नमाला । ९०५

ननाईनखापकालो विष्णुधर्मोत्तरे
५ आपादश्कद्वादरयां शयनं कुरते हरिः ।
निद्रां यजति काक्िक्यां तयोः संपून्यते हरिः " इति ॥
गृर्सिहः--“ अक्षरखीकृतिः प्रोक्ता प्रति पञश्चमह्‌।यने ।
उत्तरायणगे सूर्ये कुम्भमासरं विवर्जयेत्‌ ॥
र्ृपक्षः शभः प्रोक्तः कृष्णश्चान्यत्रिकं त्रिना ” इति ॥
बृहस्पतिः-“ विद्यारम्मो त्रतेदेशः क्षीरं चैव विदोषतः ।
गलग्रहे न कतत्यं यदीच्छेतपुत्रनीवितम्‌ " इति ॥
गलग्रहास्तुपनयनपकरण उक्ताः । गलग्रहान्तगतायाञ्योदद्याः प्रतिम
सवमाह देवरातः-- ८ चरयोददयक्षरे श्रष्ठा " इति ।
मारकण्डयः--“ वरि दिनेशमृगृपृज्ञवरहस्पतीनां विद्रानपतौ भवति यो हि तिमू-
ढनुद्धिः । चन्दे च चन्द्रतनये च कृशे च पर्व) विघ्नो
सवेदवनिजे रविजे व्िनाक्शम्‌(शः) " इति ।
वसि्रश्वाऽऽह-“ दिवपतंशोदया वन्य यलेन कुनप्रीरयोः ।
प्रष्ठा] सषितज्ञजीवानां मध्यमाश्न्द्रमूर्ययोः ॥
रविवरे तु पृषे विद्यारम्भो विधीयते ।
चन्द्रवरिऽपराह्नि तु विद्या गुर्वीं विधीयते ॥
रत्नो विवजयेननिलयं संध्ययोश्च विशेषतः " इति ॥
स॒ज्ञो युधः ।
महेश्वरः --““ हस्तादिच्चितये तथा निक्रतिमे पूर्वान्त्यमे चाधिमे
मिचर्षं च मृगाद्रिषच्चमू शभः प्रारम्भ आद्यः स्मृतः।
विद्यानां हरिभत्रये च दिववे सूरेर्मृगोवा दविनेऽ-
नध्यायाख्यतदायवभ्निततिषौ केन्दस्थितैः सदेः ” इति ॥
राजमातैण्डः-- ^“ विद्यारम्भः प्रशस्तो मवति मधुरिपौ प्राप्तोपे शशङ्के
शस्ते तीक्ष्णयुतौ च चिदश्पतिगुरावृद्धते चाथ शुक्रे ।
स्वाध्याये प्रिंहपंस्थं खरकरिरणयुतं देवपृज्यं विहाय
शुकरादित्येज्यवरि त्रिदपतिगुर केन्द्रस्य न पे » इति ॥
न 0
अक्षरारम्भप्रकारस्तु माधवीये माक्ण्डेयेनोक्तः--
५५ अम्यङ्गप्नानपुवं तु गन्धवच्ादिमूपितः।
© 5
शाक्या पुव्णप्य पतचारद्रणेकादिसेन्‌ ॥

भ

1)

९०६ भटरगोपीनाथदीक्षितविरविता-- [अक्षरखीकारपयागः]

पूनयित्वा हरि कमी देवीं चेव सरस्वतीम्‌ ।
खत््ासूत्रकारांश्च खविद्यां च विशेषतः ॥
एतेषामेव देवानां नाप्ना तु जुहूयादघृतम्‌ ।
दक्षिणामिद्िनेन्द्राणां कर्तव्यं चात्र पूननम्‌ ॥
परा्खो गुरूराप्तीति वारण्यभिमृं रिशरम्‌ ।
अध्यापयत प्रथमं द्विजातिभिः पूपूनितः '' इति ॥

अनेन गुरुप्ूजनमपि करतन्यमिति सूचितम्‌ ।

सरस्वतीपूजनादिपकारमाह पारिनति गमैः-

५ स्नात्वा शुचौ पमे देर मोचर्ममात्रमषटिप्य कतं स्थण्डि कृत्वा
पलक्शाखया मृदं खनित्वा तत्र प्रखठतीमावाहयेत्‌-मुवनमातः
पर्ववाव्मयरूपे, आगच्छाऽऽगच्छेति । ततः प्रणत्रेनाऽऽपनार्घ्पपा्ा-
चमनीयल्नानवरल्नगन्धपुप्पाक्षतधपदीपपायमगुडौदननतरेयपतमर्पणनमस्का-
रान्करृला विवशं संपुञ्याऽऽनार्यं दाक्तितो वच्राटेकारादिभिः पून
यित्वा सरस्वतीविघ्नश्ाचार्यान्निः प्रदक्षिणीकृत्य प्रणवपत्रकमक्षरमार-
मेत्‌(त) | तत आचा्यादिवन्दनं कला प्ररखलादीनावाहनक्रमेणोद्वा-
पयेद्वियावृद्धिमवति " इति ।

विष्णुधर्मोत्तरे“ ब्राह्मणानां गृखूणां च देवनानामनन्तरम्‌ ।

ततः पूज्य त्तेन धात्रीं राम गृहं तथा" इति ॥

गुरूणां सित्रादीनाम्‌ । धात्री माता । गुरुराचार्यः । रामेति श्रोदृसंबोधनम्‌।
इलयक्षरस्वीकारः
थ प्रयामः
कुमारमभ्यङ्कलानपूवकं स्नापयित्वा गन्धादिभिरख्करय यथोक्त मुहु
आचम्य प्राणानायम्य देशकाला संकी ममास्यापुकशपरणः पृत्रस्याप्षरार-
म्भायं माकण्डयगगादुक्तविधि करिप्य इति संकरस्य तदङ्क गणपतिपूजनं
विधाय पनः कृपारण सह सललास्रा श्रुचा सम दशर गचमपात्र यथाप-
यापं वा स्थलं गोमयनोपल्प्य संकतं स्थण्डिलं तत्र कृता पलादशा-
खापरमेन स्थण्डिलमध्ये मृदं खनित्वा पलाशशाखां तत्रैव रोपयित्वा तत्र
सरस्वतीमावराहयेत्‌ "ॐ मुवनमातः प्त्रवाच्चयरूपे, अआगच्छाऽऽगच्छ " इति
मघ्रेण । ततः प्रणत्रेनाऽऽसनाध्यादिनमस्ारान्ताुपचारान्द्रात्‌ । जत्र

१ख. "टंततव्र क|

[अक्षरघ्वीकारप्रयागः] संस्काररलमाटा। ९०७

नैवेवं पायसं शुडादनश्च । ततो हरिं लकमीं विप्रं च नामपत्रैः सन्य
ॐ खविचयापूत्रकिमयो नमः, ॐ छवि्ये नमः हृति नाममत्राभ्यां सविधामत्र
कारान्स्रवियां च संपृज्य स्थण्डिलकरणादि । वल्वर्धननापाऽतरापिः । समि-
ज्रयमादायेलयादि प्राणायामान्तं कृत्वाऽक्तरारम्भायहोमकरमणि या इत्यादि
साधनीदेग्यन्तं व्याहूलयन्तं वोक्ला प्रधानहोमे सरस्वतीं हरिं लक्ष्मीं विघ्रं
स्वविद्यामूत्रकारान्स्वविधां चा्टषएसंख्याकराभिषृनाहुतिभियष्य इत्युश्लाऽ-
होमे वरुणं द्विरिल्यादि अग्रि स्िकृतमिलयादि वा पएत्रान्तानुसारेणोक्ला
समिदभ्याधानादि भसाधनीदेवीहयमान्तं व्याहृतिद्मान्तं बवाऽन्वाधानो्ती-
तितपक्षानुसारेण त्वा मधानहयमं कुर्यात्‌ ।

° ॐ परस्वे घ्वाहा । ॐ हरये स्वाहा । ॐ द्ये स्वाहा । ॐ विरशाय
स्वाहा | ॐ स्वविद्यापूत्रकरिम्यः स्वाहा । ॐ स्वायै स्वाहा ' इलयेतैर्नाप-
भिस्सत्तदेवतोदेशेनाष्टाषएसंस्याका धृताहुतीयुहुयात्‌ । स््रि्यासूतरकारेभ्यः
स्ववरियाये चन वा होमः। ततोऽ्होमादि खिषकृदाे बा पूत्रान्तानुसारेण
होमशेषं समापयेत्‌ । न चिद ्रहोमः । आपूविकतत्रेण वा सवां होमः । खस्य
कतमसंमवेऽक्षरारम्भा्थदहोमा्थमाचार्य साप हण दृलयाचार्यं दत्वा संपूर्य
तेन हों कारयेत्‌ ।

ततोऽक्षरमवक्तारं प्राख्युखमासीनं शक्तितो वल्लालेकरारादिमिर्यथाविमवं
संपूज्य शिष्टन्ब्ाह्मणान्संपूञ्य तेभ्यो यथाविभवं दक्षिणां दा कुमारेण सह
स्वा आवाहितदेवताच्िः प्रदक्षिणीढरल कुमारेणाक्तरमवक्त्रभिबन्दनं कार
पिला क्रमेणाऽऽवाहितदेवता उद्वासयेत्‌ ।

ततः कुमारो व्रह्मणान्ितृमात्रादीन्गुरं च संपूज्य नपरकृटय प्राष्ुखस्या-
क्षरपवक्तुः समीपे प्रत्यद्छुख उपत्रिहाक्षरपवक्तारं नमस्कुयात्‌ ।

, ततोऽकषरमवक्ताऽऽयुप्पान्विद्ावान्भव सौम्या इत्याहिषो दसा परणव्र-
पकं लेखयेच । “ ॐ नमः सिद्धम्‌ ' इति पुत्रं पाठयित्वा ठेखपित्वाऽकारा-
दक्षराणि पाठयेदेखयेचेति संप्रदायः । इति प्रयोगः ।

अक्षरखीङृतिपारभ्यानध्यायवर्जनमुक्तं मार्कण्डेयेन--
८ प्राति तु पश्चमे वयँ विद्यारम्भं तु कार्ेत्‌ ।
ततः प्रभृत्यनध्यायान्वर्जनीयाविवजेयेत्‌ '” इति ॥

वजेनायानेत्यानष्टमाचतुदंर्याद न । विद्रारम्मशचात्राक्षरपरिचितिः

९०८ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [बानं वाकशुद्धयुपायः]
( अनुपनीतधमौः )

अथ बालाना वाक्ल्युदद्यपायः।

५ वचा ब्राह्मी च मण्डूका घनं(नः)कुष्ठं सनागरम्‌ ।
धृतेन परिदेयं च चूर्णं वाक्पटृकारणम्‌ ॥
गुडनिकाऽपामारगश् बरिउङगं शङ्खपुप्पिक। ।
विष्णुक्रान्ता वचा पथ्या नागरं च शतावरी ॥
र्ण ध्रनेन संमिश्रं चिष्चाद्ज्ञां विवर्धयेत्‌ ।
त्रिभिर्दिनैः सहस्तेकं -छोकानामवधारयते ॥
त्रिकटु त्रिफा धन्या यवानी शतमूचिका ।
वचा ब्राह्मी तथा भङ्गी चूण प्मघु टेहितम्‌ ॥
वाक्पटुत्वं च वाहानां वीणावाद्यप्तमस्वरम्‌ ” इति ।

वचा वेखण्डमू । ब्राह्मी प्रसिद्धा । मण्टुकाऽस्तप्णी । घनो नाम पूस्ता ।
कु भरसिद्धम्‌ । नागरं शुण्डी । गूढचिका रुग्ेी । अपामा आघाडा ।
विडङ्गं वायविडङ्गम्‌ । शङ्कपुष्पी श्वेतुष्पी प्रसिद्धा । विष्णुक्रान्ता भसिद्धा |
पथ्या हरीतकी । सर्म हरीतकीग्रहणे दलं ग्राह्ममिति वैच्कपरिभाषा ।
त्रिकटु शुण्ड मिरे पिप्यदटी । पन्या धणे । यवानी ओंवा । अन्यानि प्रसि-
द्धानि। हिरडा बेहडा आवन्कदी त्रिफला ।
अथ संक्तपेणानुपनीतधर्माः।

तनेदं र्मसूत्रमू-““ आऽनप्राशनाद्मौ नाध्रयता भवन्यापदि पेवत््रा-
दिल्येके यावता वा दिशो न प्रतिजानीयुरोपनयनादि-

लयेकेऽत्र द्यधिकारः शेर्भवतीति प्ता निष्ठा
स्मृतिश्च " इति ।

व्यारुयातमेतदुज्ञ्वलाङृता--अन्पादाना्याग्ग्मा वागा अपयता न
भवन्ति रजस्रलास्पोऽपि । यावत्संवत्सयो न पूर्येत तावन्नाभयता गभी
आपदीत्येके मन्यन्ते । यव्रदिग्भागङ्गानं नास्ति तावन्नाप्रयता भवन्ति।
उपनयनादर्बाहनापरयता इत्येके मन्यन्ते । तत्रोपपत्तिः-- अन्न श्धिकारः
शासैभवतीति । यस्मादजोपनयने विधिनिपेधशासचैरथिकारो भवति । इति-
करणं हेती । सा निष्ठा । उपनयनमपि परागृशतस्तच्छन्दस्य निष्ठादाब्दसा-
मानाधिकरण्यात्त्ीलिङ्गता । सा निष्ठा तदुपनयनपवसानमनधिक्रारस्येति ।

८.9

१६.३१, भाष ।

[अनुपनीतधमीः] संखाररलनमाखा । ९०९

स्मृतिश्च, असिमनन स्मृतिरपि वरति भरागुपनयनातकामचारफामवादकामभन्ता
इति । (# माधवीये वरिप्युपुराणे-
“ भक्ष्यामक्षये तथा पेये वाच्यावाच्ये तथाऽनृते।
अक्सिन्काटे न दोपः स्यात यावन्नोपनीयते ” इति ॥
गोतमो ऽपि--“' प्रागुपनयनात्कामनार्कामवादकाममक्षाः '! इति ॥)
कामचार इच्छागतिः। कामवादोऽशछछीलादिभापणम्‌ । कामभक्षः पर्मुषि-
तादिभक्षणम्‌ । एतदपवादस्तक्ैव स्मृलन्तरे--
“५ स्यात्कामचारभकषोक्तिर्महतः पातकादते " इति ।
महापातक तु पित्रा रात्रा वा प्रायधित्त कर्वव्पम्‌।
तदुक्तं जातृक्यन-“ अनुपेतसतु यौ विप्रो मय॑ मोहातिप्रियदि
तस्य कृच्छर्यं कार्यं पित्रा भरात्राऽपि वा तथा" इति ॥
अन्यच्च-- “वैश्वदेवं पुरोडाश्चमधिमध्ये तु यद्धनम्‌ ।
प्रमादाच्छुराकषैनिित्रा रक्ष्यः प्रयत्नतः '” इति ॥
आचारविषय आह वसिष्ः-
“न ह्यस्य विद्यते कर्म रचिदामेोञ्जिवन्धनात्‌ ।
वृत्या शृद्र्मस्ताव्यवद्वेदो न जायते ” इति ॥
गौतमः--“ यथोपपादितमूत् पुरीषो मवति न तप्याऽऽचमनकलपो त्ते
न त्र्मामिव्याहरे(हारये)दन्यत्र सखधानिनयनात्‌ "” इति ।
यथोपपादितेयनेन दिवा सेध्यासु्रख्खलवं रात्रौ दक्षिणामुखत्वमिलयादि-
नियमाभावो ज्ञाप्यते । कसपग्रहणादितिकतैय्यताया एव निषेधो न त्वाचम-
नस्य । अन्यथा न तस्याऽऽचमनं तरिद्यत इत्येव वरेयात्‌ । अत एव ‹ शुध्यर-
न्ती च श्र पक्त्छ्टामिरन्ततः ' इतियाज्ञवस्क्यवचौव्याल्यातव्रसरे विङ्गाने-
श्वरेण चकारादनुपनीतो ऽपीट्युक्तम्‌ ।
रजस्वरादिस्प्ये तु पारिजाते स्पृतिदीपिक्रायां व्यवस्थाक्ता-
“५ किशोरम्युक्षणं प्रोक्तं बाटस्याऽऽचमनं स्मृतम्‌ |
रनस्वटादिस्प्ये तु नमेव कुमारके ॥
प्राक्चूडाकरणाह्दः प्रागन्नप्राशनाच्छिदः 1
कुमारकस्तु विज्ञेयो यावन्मोञ्जीनिनन्धनम्‌ ?› इति ।
विङ्गानेश्वरोक्तमनुपनीता चमनमकुमारावस्थायां बोध्यम्‌ । रजखलादि-

# धनुधिहान्तगंतं . च, पूस्तकयोनीसिति ।

९१० भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [बाटपिनृधमीः]

सवर्शनिमित्तलानविपेस्तत्तननिमिक्ताचमनविपेश्च साहवरयद्दीनात्‌ । अन्यत्र
ल्यादिना पितृकरम॑णि दाहादावनुपनीतस्यापि मच्रोच्ारणे मवरतीति ज्गाप्यते ।
तदपि कृतचदस्य त्रिवषस्य च ज्ञेयम्‌ ।
^“ अनुपेतोऽपि कु्मीत मच््वततूमेधिकम्‌ ।
यद्यठ कृतच डः स्याद्यदि स्याच्च त्रिवत्सरः ” इतियुमन्तक्तेः ।

एतक्चोरसविषयम्‌ ।
“८ पित्रोरनुपनीतोऽपि विदध्यारौरपः सुतः ।
जोध्वेहिकमन्ये तु स्कृताः श्राद्धकारकाः ” इति स्कन्दात्‌ ॥
८ नामिन्याहारयेद्रहय यावन्मौज्ञी न बध्यते |
मच्नाननुपनीतोऽपि पठेदेषैक ओरमः " इति
छृतशौचमपि नाभिहोत्रादिपु निगयुयात्‌ ।
तदाह गौतमः--“ न त्वेनममनिहवननच्हिरणयोर्नियुच्यात्‌ ” इति। तस्य म्री
नत्वादियभिप्रायः।

न च मव्रान्प्राहयित्वा विनियोञ्य इति शङ्नीयम्‌ । ^ न ॒ब्रह्मामिन्याहार-
येदन्यत्र स्वधानिनयनात्‌ › इति गौतमेन ‹ नामिन्याहारयेद्रह्म सघानिनयनाते '
इति सुपन्तुना च पत्रोच्चारणस्य निपेधाद्विशेपवचनामावाच् ।

उपनयनकर्मण आरम्भात्मागेव कुमारसेवन्धिकर्मोपयुक्तमत्रान्कुमारं पाठ-
येत्‌ । इति( अन्यथा ) कमकाले मश्राध्ययनासंमेन तत्साध्यस्य करपणोऽ-
प्यसंमवापत्तेः । न चाऽऽवचार्येण तदा वाचनीय इति वाच्यम्‌ । तादशत्रिपे-
रषाभादात्‌। तदैव वाचयीत वा । इयनुपनीत्ाः ।

अथ बार्पितृधरमाः।
विच्ण॒धर्मोत्तिरे--“ अपथ्यं न च बाटानां तथा मामव पर्यताम्‌ ।

परयद्धिः पित्रादिभिरपय्यं निवारणीयमिल्यर्थः ।

नाठकाश्चानुनेयाः स्युधर्मकमेः सदा नरैः ॥

तेषां मोज्यप्रदानेन गोदानफटमाप्ुयात्‌ ॥

तेषां क्रीडनकं दत्त्वा मोदते नन्दते दिवि।

तरमात्र्वप्रयत्नेन बाहान्त्रे तु मोजयेत्‌ ॥

अमूक्तवत्सु बाटेपु न चाश्नीयात्कदाचन इति ॥

धपसत्रेऽपि-“ अति्थीेवाग्र मौनयेत्ुमारानागपयुक्तन््ीशवामतकनीः " दृति ।

दद्रयमधिकं समन्त॒वचने तदमावरात्‌ । तत्स्थाने यावन्मौ्गी न वध्यत दूति वा पान्यम्‌ ।

सुमन्ृक्तशच ।

[खग्रदप्रायश्रित्म्‌ ] संखाररत्नमारा ।
रोगसंयुक्ता ये केचन । अन्तर्वल्यो गरभिण्यः।
इति संसारमालायां पद्धतौ वारपितृधमाः।

अथ श्ग्रहुप्रायधित्तम्‌ ।

शवग्रहोऽपस्मारः । उन्मत्तः सारमेय इत्येके । अथवा येन शर हीतः श्वेव वदति
श्ववग्याचष्े स शवग्रहः । पहाव्याधिश्वायं) तस्य नाशाय परायश्चित्तं भेषजं
वक्ष्यमाणं कं कव्यम्‌ । कर्ता कर्माङ्गलेनाधिकं यज्ञोपरीतं धत्वाऽऽचम्य
नूतनेन शरावेणादकमाह्य कितवसमभायां मध्येऽधिद्रनमुद्रत्याबोक्ष्य विभी-
तकरान्यथा्थकयुप्य प्रतिदिशं व्रिभज्य पुनस्तानिकधा कृता यथा तेषु शाय-
यितुं श्रक्यते तथा तान्प्रसाये सभाया उपरिषएटत्णेराच्छाय्ेकत्र मर्गं
कृत्वा तेन मार्गेण ग्रहगृहीत कुमारं सभामध्ये प्रवेश्य तेषु तिभीतकेपत्तानं
श्राययितवा दध्ना छवणोदकमिभ्चितेन तं प्राक्षति-
८ कुररः सुकरः कुररो नीख्रन्धनः । ओट्व इत्तमुपाहयतार्भिमच्छ-
बलो अथो राम उलृम्बरः । सारमेयो ह धावति समुद्रमिव चाकशत्‌ ।
विग्रं निप्कं च रुक्मं च शुनामग्रर पुवीरिणः । सुत्रीरिणः सज पृने-
कवाल्य मून शुनक पृजच्छत्‌ । टकश्च पप्रम्ङ्कश्च तृखश्च वितूलश्च ।
अजुनश्च ोहितश्वोतमृन त्र रितिन्न लं पिशंकरो हतः । अमी एके
सरस्यका अवधावति तृतीयस्यामितो दिवि । -छ्दये हि सीपरम सतार-
मेय नमसते अस्तु परीप्र । दूत्या ह नाम वो माता मण्डककोहवः
पिता। छदये हि पतीप्तरम सारमेय नमसे अस्तु पीपर | दु ह नाम वो
माता मण्डाकको हवः पिता | छ्द्रये हि सीसरम प्तारमेय नमल
अस्तु पीपर । समश्वा वृपणः परो न प्रीप्तरीदतः । ऋय हि परीप्तरम
सारमेय नमस्ते अस्तु सीसर । संतक्षा हन्ति चक्रिणो न सीप्तरीदतः ।
छढये हि सीप्तरम स्तारमेय नमस्ते अम्तु सीसर "” इति।
एतैः भरतिपन्नं तस्य कुमारस्य दक्षिणतः मोक्षणसमये यः कथन परुषः
कास्यं ताडयति। सूत्र बहूवचनमनयतकतुकत्वाथम्‌ । प्रधानञऽभ्युक्षण पवेत
मन्नाः। न त्वङ्गभूते कांस्यताडने । अभ्युक्षणस्य पधानं तु दुमारसंसकार
त्वात्संनिषल्योपकारकत्वाच ।
ततो वरं हृणीप्वेति कता दरूयात्‌ । ततः कुमार एत्राहं वरं हण इति बदेत्‌।

१ च, वयन" ।

९१२ भटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [शूलगव कमै]

कुमारमेवाहं इण इति पठेऽन्यो यः कश्चन प्रविक्ता । एवं वार्थं भरातरम
ध्यंदिने सायं च कव्यम्‌ । इति श्वग्रह्मायधित्तम्‌ ।

अथ श्ूरुगव कम।

शुर षव गवां भवतीति शूलगवो रुद्रः । स यस्य देवता तच्छौ(चछ्र)

गवं कपे । गवाटुपतापशान्तयर्थं कत॑न्यमर्‌ । तद्धितामाव्र आर्षः । अआपएषं-

णप पुण्ये नक्षत्रे देशकालौ स्मृत्वा गवामुपतापशान्लर्यं॒शूलगतरारयं कर्म
करिष्य इति संकर्प्य गणेशं संपूर्यापासनार्थिं प्रज्वाल्य ध्यात्वा समित्रयमा-
दाय श्रद्ध एील्यादि माणायापान्तं त्वा श्रूखगवहोपकरमणि या यक्ष्यमाणा
इत्यादि ग्याहूलन्तमुक्त्वा पमरधानहोमे-- मवं देवं बुलगतरदनेनाऽऽहुला, रद्र
देवं शू० । अत्रोदकस्पदौः । शर देवं शू०, ईशानं देवं श्र०, पशुपतिं देवं
शु०, उग्रं देवं शु भीमं देवरं श०; महान्तं देवं शु ०; भवस्य देवस्य पत्नीं
म्ीदुष्योदैनाहूलया, र्द्रस्य देवस्य पत्नीं मी०, दावस्य देवस्य पत्नीं मी०,
ईशानस्य देवस्य पत्नीं मी ०, पुपतेर्देवस्य पत्नीं मी०, उग्रस्य देवस्य पत्नीं
मी०, भीमस्य देवस्य पत्नीं मी०, महतो देवस्य पत्नीं मी०, जनयन्तमष्वारं
जयन्तोद्नाहुलया यक्ष्ये । अगि सििष्कृतं हूनशपसर्वोदनेरेकदेश्ाहुत्या यक््ये।
भायधित्तहोमे । अमि द्राभ्यामिलयादि। पात्रास्रादने सुत्रं द्वीमाज्यस्थारीं
प्रणीताप्रणयनं प्रोक्षणीपात्रं चरुस्थालीं तरपं कृष्णाजिनमृटृखलं पुसलं कुय्यर्थ
कुशांस्रीण्युद्धरणपात्राणि त्िरत्पत्राणि चान्दनमनुेपनं वष्यमुदकमखण्डय-
वानखण्डतण्डुलान्वा गोमयं दू वास्तम्वम्‌ , उदुम्बरपलाशशमीविकड़ताश्त्थ-
शाखागोवाखानुपतरेषं मेक्षणं संमागेदमानवञ्वटनद भानिध्मं वहिदुग्धमाञ्यं
चेति पात्राण्यासादयेत्‌ । मेक्षणस्य प्रहरणपक्ष उपव्रेषण साकं मेक्षणासाद
नम्‌ । ( # अप्रहरणपक्षे चरस्थास्या सह । ) अत्रापि वोदगग्राः पश्चाद्पुरस्ताचच

[> [॥ क 4.3

भवन्तील्ययमेव पक्षो नियतः, संपरिस्तीर्येति संशब्दाज्ज्ञापकात्‌ ।

ततो ब्रह्मवरणादिप्रणीताप्रणयनान्तेऽपरेणाधि शुर्पं पवित्रे निधाय शृकग-
वाय मीहुप्ये जयन्ताय चनुरशतुरो पृष्रीन्तरीदीनिरू(रूप्य प्रोक्षणीः संस्कृ
बीदीन्पाक्य पात्राणे पोक्षति।

# धनुच्वि्ठान्तगंतो भ्रन्थो नास्ति ख. ड. च. पुस्तके ।

१य्‌. इ. च. 'दनेन,।२ख.ड. च. दतेन, र" । ३ स. ड. च. ष्दनेन यः।स,
च. ^तं सर्वेरोदनैर्यक्षये । ५ ख. द. च. "पि द्विरसियाः।६ क. प्रोक्षणीं ७ ख. ड. च. ण्ठी
क्षण ब्रू 1 ८ क, रीत्त्रा । ५ ख. ह. च, पस ।

ड
(3
भम

[ूकगवास्यकरमपयोगः] = संकाररलपाहा । ९१३

ततः कृष्णाजिनास्तरणादि स्वयमवाव्रहत्य त्रिप्फलीकृल्य पयसि भ्रपयति।
नवा नवपाद्‌। कि तु पयप्नान्वी ीनपृदीत्वा पल्याऽघातं कारायत्वा

तजिष्पमनांस्तण्डुलान्सक्षीरायां स्थास्यामोप्य श्रपयति । कृष्णाजिनासादनमत्र

कृताम्‌ । पय्निकरणं तु कतव्य ।
ततः सुवदव्यां संमृज्याऽऽज्यसंस्कारं कुयात्‌ । तत्राऽऽज्येन सह चरोरपि

परय॑िकरणम्‌ ।

ततः द्यूतं चर खरेणामिघायाद्रास्य बर्हिषि निधायापरेणापिं दरे कुरी
दक्षिणोत्तरे प्राद्र ईत्वा, " ॐ आ त्वा वहन्नु° रर्षोदिम्‌ ' इति दक्षिणस्यां
कुय्यां शूटगवं रुदरमावाहयति ।

तत उत्तरस्यां कुट्यां मीहुषीमावाहयामीति शरगवस्य पत्नीं मीहपीमा-
बाह्म तयोः कु्योरन्तराछे जयन्तमावाहयामीति शूखगवस्य पुत्रं जयन्तमावा-
हयति ।

केचितु- आ त्वा वहन्त्िलनेनैव शर्बो हमियेनस्य स्थाने मीहूपोरम्‌ जय-
न्तोरेम्‌, इति यथायथमरहितेन मीहुपीजयन्तयोरावाहनं कार्यमिति वदनत ।

तत आवाहनक्रमेणेताभ्यो देवताभ्यस्ीखीनुदकाज्लीन्द यान्‌ । ततस्निषू-
दधरणपत्रेष्पस्तीयं स्थालीपाक त्रिषु पात्रेषु व्युदधुयामिघरारयति ।

ततः, ' ॐ उपसयृशनु मद्वने स्वाहा ' इति मत्रमुचायं शूरगवाय
मीहुषेऽयमोदनो न मपेस्युक्त्वा तत्संनिधाव्रोदनं स्थापयति । ' ॐ उपम्प्शतु
मीद्षी यादप्यै स्वाह। ' इति मन्रयृचायं शूखगवस्य प्ये मरीदुप्या अयमोदनो
न पमेत्युक्लवा द्वितीयमुद्रनमोदनं शुखगपस्य पलन्या मीदुप्याः ~संनिधौ
स्थापयति । "ॐ जयन्तमपम्प्रशनु जवन्नाय स्वाहा ' इति मत्रमुचायं शृटगव्रस्य
पुत्राय जयन्तायायमोदनो न मेत्युक्त्वा तूनीयमुदधृनमाद्नं शूखगवपुत्रस्य
जयन्तस्य संनिधौ स्थाप्रयति।

ततः परिधिपरिधानादिव्याहतिहोमान्तं कृत्वा प्रथममेिनमानीय सुत्रेण
दव्यापुपस्ताय तस्पादादनान्सक्षणन द्ररव्रदायामपाय हावः प्रत्यज्य “ 3

भवाय देवाय स्वाहा ' इति जहाति । भवाय दवायद्‌०> । एकर धनः परनरव्दाय
“ ॐ रुद्राय दवाय स्वाहा ` ' ॐ हाव्राय दवाय स्वाहा ` (ॐ ईशानाय

देवाय स्वाहा ' : ॐ पद्रापतमे देवाय स्वाहा › (ॐ उग्राय दवाय स्वाहा ›

+ सर्वपृस्तकरेषु “ संनिधावेोदनं स्थाप्रयति इति पाठः ।

१ख. ह. च, तत्र चरुणा सष्टाऽऽज्यस्य।पः। २च. गला।
११५
॥

पीनाथदीधिति -- {बौह्यविहाराख्यं शूलग-
९१४ भट्रगोपीनायदीक्षितविरचिता क त व

‹ ॐ भीमाय देवाय स्वाहा ' ‹ ॐ महते देवाय वाहा ' इदेतैजहेति । यथा-
खङ्गं यागः । रुद्राहुसयुत्तरमुदकसपरः ।
अथ द्विपीयमोदनमानीय तयैव जुहोति । † ॐ भव्य देवस्य परल्यै स्वाहा '
° ॐ रुद्रस्य देवस्य पत्यै स्वाहा › ‹ ॐ श्वस्य देवस्य पल्ये स्वाहा ' "ॐ ईशानस्य
देवस्य पल्न्यै स्वाहा ' ' ॐ पुपतेरदेवप्य पत्न्यै स्वाह। ” “ ॐ उग्रस्य देवस्य
पत्थे छाहा ? ' ॐ भीमस्य देव्य पलनयै स्वाहा › ‹ ॐ महतो देव्य पलः
स्वाहा " इलयतञ्ंहोति । यथालिङ्गं यागः ।
अथ तृतीयमोदनमानीय (ॐ जयन्ताय स्वाहा › इ्येतेनाष्वारमाष्तेना्टाऽ5-
हुतीस्तयैव जुहोति । जयन्तायेदमिति लयागः।
ततः सुपे दर्याुपस्तीर्यं सर्वेभ्य ओदनेभ्यः सङरःसटृत्समवदाय सहैव
दर्व्या निधायाभिघायै स्िषरद्धरमेण जुहोति “ ॐ अमनगे छिष्टकृते खाहा '
इति । अग्नये सिषक्त इदमिति त्यागः। सहैव दर्व्या निधानं समवदायेतिक्ा-
ब्दान्न भ्यते ।
परिकर्मण इध्माधानसमयेऽ्रदक्षिणतशोत्तरतथाऽऽत्मीया गा यथा दूय-
मानस्य हविषो गन्धं प्रातुं शक्तयस्तथा स्थापययुः।
ततः शुखपरहरणादिहोमशेषं समापयेत्‌ ।
ततः-- ॐ स्वस्ति नः पृणमुखः परिक्रामन्‌" इति मत्रेण कुख्यादि सहितपप्नि
भदक्षिणं परिक्रम्य नपस्ते सद््यस्य परश्स्याप्निकऋपिः । रुद्रो देवतां । (प्रथ
मानुषाकमत्राणामनुष्रवादीनि च्छन्दांसि द्वितीयानुवाकादिनवमानुबाकान्तानां
मच्राणां यञ्नः। दशमानुत्राक्रमनत्राणामास्तारपङ्गयादीनि च्छन्दांसि । एकाद-
शानुवाकमश्राणामनृष््ठन्दो यनुश्च । ) गुलगवोपस्थाने विनियोगः । “ ॐ
नमसते रद्र मन्यते ° जम्मे दधामि › इति गरखगवयुषतिषएठते । सातुपङ्ररमत्रेरिति
केचित्‌ । प्रथमोत्तमानुवाकाभ्यां वा ।
२1 [3 ति ५ ~ वि त
जथ वाडयावहारास्य शट गवाङ्गमत प्रातपात्तकमाच्यत्‌।
परागासादितानि त्रिश्त्पटापर्णानि वौड्यानि तेषां विहारो विहरणं
नानादेशेषु स्थापनम्‌ । ' ॐ गृहपोपस्पृश गृहपाय स्वाहा › " ॐ गृहप्युपपक्च
गृहप्थे स्वाहा “ ॐ द्वारपोपग्ृश द्वारपाय स्वाहा ' “ ॐ द्वारप्युपस्यश द्वरप्यै

* धनुधिहान्त्गतग्रन्थरथाने इ. पुर्तकेऽन्यथा प्रन्थः स यथा--“ महाविराटछन्दः ”
इति ।

१. च. "ता । श्रर।
१

बौच्यविहाराघ्यं दू- \ .
(भ प्रतिपत्तिकर्म स्ाररत्नमारा । ९१५
४

^< व्र ि & 1. न
साहा ' इति चलुभिपरेषलारि एकसिदेश एव सु देषु [बा |

समीपे स्थापयति । ४
| 1 (स भ स मरोषिम्यः सराहा"
॥ हा 3 अन्वाप्रारण उपश्परशतान्वा-

स्ारिम्यः स्वाहा ! ^ ॐ प्रयुव उपषशत प्रयुलद्धयः स्वाह। ' " ॐ विचि.
नवन्त उपश्शत विचिनद्धयः स्वाहा ! “ ॐ स्मश्नन्त उपद्यशत ्मश्रद्धयः
स्वाहा ' इति षद्भिः ष ।

ततोऽन्यस्पिन्पदे शे । ॐ देवमेना उपस्पृशत देवपेनाम्यः स्वाहा! एतेन दश ।
प्रतिप मन्राहत्तिः । ॐ या आख्याता देवसेना याश्चानाल्याता उपस्पशत ताम्यः
स्वाहा ' एतेन दश । प्रतिपर्णं मच्रा्त्तिः। अयेतेषामेव पर्णानां शचराका-
संतदनेन पुरं त्वा तसिन्सु्रेणोपस्तीयै, ओद्नरोपत एकं पिण्डं कृला
पुटेऽवधायाभिषायं तमादाय कोशद्रयायिकमध्वानं शत्रोर्गोः संचारमूमि वा
गत्वा ८ ॐ निषङ्गिण उपद्यृश निपङ्गिम्यः स्वाहा ' इति करसिमिधिवृकषे तं पुटं
बध्नाति । “ॐ निषङ्गि्ुपसृश निषङ्गिणे सराहा ' इल्येकवचनान्तं पाठं
केचिदाहुः ।

नमो निषङ्गिण इल्यस्याप्री रुद्रो यजुः । पटोपस्थाने बिनियोगः-" ॐ
नमे निषङ्गिण इषुधिमते तस्कराणां पतये नमः ' इति वद्धं पुटमुपतिष्ठते ।

ततो होमदेशं प्रत्ये दस्तपादपरक्नालनं कृत्वाऽऽचम्याऽऽसादिते चान्दना-
नुेपनवर्योदके आसादितानखण्डयवानखण्डतण्डुलान्वाऽऽसादितगोमयदूर्वा-
स्तम्बोदुम्बरपलाशशमी विकङ्ताश्त्यशाद्धा गोवाला्ेकीषल गाः मोक्षति ।
तत्र पुंगवमेवाऽऽदौ प्रोक्षति परश्चादितराः । रितो मरेलेतावान्पोक्षणमत्रः ।
वीप्सा परतिद्रन्यमाद्तिम्राप्टर्थम्‌ ।

केचित्तु शिवो भव रिषो भवेदेतावानेक एत्र मच्र इत्याहुः ।

ततः कर्माङ्गत्वेन ब्राह्मणान्मोजयित्वा भमादादिति विष्णुं सेस्मरेत्‌ । एवं
करते शूलगमो रुदः भीतो भवति । शिवो हैव भवतीति वचनाद्‌ ।

अथ तसिमन्दिनेऽनन्तरमेव क्ेत्रपतिदेवताकः स्थारीपाकः कायः । सच
शुलगवाङ्गमूत एव । तदर्थ भज्वलितमन्नि कृता ध्ययेत्‌ । नात्रान्वाधरानमनमि-

# एतेन शिवो भरेति द्विवारमपेक्षितं पृवंत्रेति भाति ।

१ख. ड. च. १ देशान्तरे स्था" । > ख. ड. च. ति । एवमुत्तर त्राप्युत्तरः। ^“ धो" ।

दख. ङ. च. “टू । दे“ ।

टगोषी हि चिता-- (बौच्यविदाराष्यं शृलग-?
९१६ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता त ध

साध्यत्वात्‌ । अपरैः परिस्तरणे परिकट्पः । पतो ऽओेरत्तरतो दरभानास्तीयं तेषु
दर्वीमाज्यस्थाटीं भोक्षणीपात्रं चरस्थाटीं शप दष्णाजिनगुरूखलं मुसलं

चत्वारि सप्त वा पलाशपणान्युपवेषं मेक्षणं संमा्दर्मानवञ्वलनदर्भानाञ्यं
चेति पात्राण्यासाय्र पवित्र कृत्वाऽ््ः पश्चाच्यं निधाय तस्मिन्पवित्रे निधाय
षे्रस्य पतये चतुरो पफरीननिरू(रुोप्य तृष्णीं किचिदन्वोप्य प्रोक्षणीः संकर
हविः पात्राणि च प्रोक्षेत्‌ ।

ततः कृष्णामिनास्तरणादिफलीकरणान्तं पल्येव कुर्यात्‌ ।

ततः कर्ता चरुस्थालीं सोदकामौपासनाग्रावरधिश्रित्य तस्यां तण्डुखानोप्य
श्रपयति। न वा निर्बापादि। कितु प्याप्तानरीदीन्यरहीत्रा पल्नयाऽतरयातं
कारयित्वाऽवघातनिप्पनां सतण्डुरन्सोद कायां स्थास्यामोप्य श्रपयति। कृष्णा-
जिनासादनं तारतर ।

परय॑भनिकरणं तु कर्तव्यमेतर । ततो दर्वी मेक्षणं च संृञ्याऽऽज्यं संस्कुर्यात्‌ ।
तज्राऽऽज्येन सह चरोः पर्यपनिकरणम्‌ । ततः इयूतं चरुमभिघार्यादगुद्रास्य
द्वी मेक्षणमाञ्यं दभु पलाश्पणानि चाऽऽ्ाय गवां मार होमार्थं देष
दर्भैः परिस्तीर्य तदुत्तरतो दर्भेषु दर्व्यादीनि निधाय चपदरेश्स्य पधानी
कृतवा तत्राऽऽपादितानि प्रटाश्चपर्णानि संस्थाप्य (ॐ ला वहन्तु
हत्याय कषत्रस्य पतोदेम्‌ ' इति तेपु क्षत्रस्य पतिमाव्रा्टयति ।

ततस्तुप्णीुदकाज्ञटि दा ' ॐ उपम्पृशतु कषत्रस्य पतिः क्षेत्रस्य प्रते
स्वाहा ' इति दृतं चरं तत्संनिधौ स्थापयति ।

ततश्वरुमभ्याहत्य होमदेशं परिषिच्य मेक्षणेनोपहत्य, “ ॐ लि्रस्य पतये
स्वाहा › इति परिपिक्तं देर जुहोति । क्षेत्रस्य पतय इदं ।

अयंच होमः संनिधौ चरुस्थापनादनन्तरं क्ञटित्येव कार्य नतु मध्ये
काटविटम्बः कायेः। ^ नर्ते यजते पाको देवः? इतिवचनात्‌ । नूर्ते शीयं
यजते कृतः स देवः पाक्रः पचनशीटस्तीक््णस्तस्मादेतरेति मातदत्तः । पाको
वाखा बालव्रहमनशाच्छाय क्षत्रस्य पतय अव्राहनात्तर क्षिप्र शध्रवख्दय्या-
दित्यथं इति सुदशनः

ततः पुनभय उपहत्य ॐ अनये छिषटङने स्वाहा ' इति जोति । अग्नये

ध.

सिषे इद ० । दर्व्येव वा होमः । अस्मिन्पत्ने न पेक्नषणस्य समाः । ततो

ख.द.च. ्टींमेक्षणंदर। रख. ह. च. गानि" । ३क.प्म्‌। तततो । भ्ख,
ड, प शणपायं वप । ५६ च्‌. कतः । प्रादाः ।

[वेश्वदेवप्रकरणम्‌] संखाररलमारा । ९१७

मक्षणमनुप्रहेत्‌ । न बा प्रहरणम्‌ । ततः परिस्तरणानि विघ्ज्योत्तरपरिषेकं
कृता -े्रस्य पतिनेति द्रयोषितवे देवा ऋषयः सेत्रस्य पतिर्देवता । प्रथम
स्यानुषटप्‌ । द्वितीयस्य त्रिष्‌ । उपस्थाने विनियोगः । ‹ ॐ केत्रस्य प्रतिना०
ॐ तरस्य पत मधुमन्त ० › इति द्वाभ्यां पत्रस्य पतिमुपतिष्ठते ।
ततो हुतदिष्टमन्ं कवितिचिदुपादाय ये कुः सुरयाः सपिण्डा
भवन्ति ते मश्नन्ति +त्तानां स्रीणां न भवति तासां कुलान्तरसंक्रान्तत्वात्‌।
ततः शान्ति पटन्ण्दं प्रलये हस्तपादपक्नालनं कृत्वाऽऽचम्य ब्राह्मणा-
स्भोजयित्वा विष्णुं संस्मरेत्‌ ।
कोपीतकिनाऽवाजसनेथिनां ,च ब्राह्मणे चतवाच्छ्रौतेवेदं न सपा्तम्‌ ।
अत एतद्धृपे श्रातं प्रायधित्तं कायमिति मातृदत्तः।
इति संस्काररत्नमाटाख्यायां पद्धतौ श्रलगवप्रयोगः।
इ्योकोपाहश्रीमत्साग्निचिदाजपेयपौण्डरीकयाजिस्वतोमुखया-
जिगणेशदीक्षिततनूजमटगोपीनायदीक्षितविरचितायाः
सलयाषाटहिरण्यकेशिस्मातैसंस्काररत्नमाटाया

उत्तरार्धे चतुर्थ प्रकरणम्‌ ॥ ४ ॥

अथ पञ्चमं प्रकरणम्‌ ।

र्‌
ग [7 = 6 न, स (ए
अर्थ मासन्राद् वक्तरमादा वश्वदवपिण्डतप-
~ ® क
त॒यन्ञावाभवायत 1
५ पक्षान्तं करम नित्यं वैश्वदेवं य साभिकः।
पिण्डयज्ञं ततः कुर्यात्ततेऽन्वाहार्यक वृधः ?
(> ननि १५६ भक । > श्र ~¢ श _ $
इति रौगां्िणाऽन्वाधानोत्तरं मासिश्राद्धात्पू्ं च वेश्वदेवपिण्डपितुयज्नयोः
कतंव्यताविधानौत्‌ । न च पर्वेणस्यालीपाकन्वाधानाव्यव्हितोत्तरमेव कुता
नाभिहिताविति वाच्यम्‌ । तत्रानयोरभिधाने स्थारीपाक्रमयोर्गसोक्यव्याया-

+ अत्र क. पुस्तकटिप्पण्याम्‌ “^ िवाहितकन्यकानाम्‌ ”* इति ।
१ख.ड,च.श्य “पक्षाः रच. दौ पषा । ३३. वदेति" । भक. तु।५च.

ग्ुक्तकमानुसरिण वैशरदेवपष्डपितुयङ्ञावभिधयिते । न च । ६३. क्षिवाक्योक्तक्रमानुसारेण

मातिपरादासूव वशेवितृचञावमिषीयते। ततरा" ७ स. 'नान्मापिघ्ाद्ं वमा वैदेवः

पिष्डपिटय्ञाबभि्पायते । न चान्वाधानोत्तर"। ८ च, गकमग्या ।

९१८ भहगोषीनाथदीक्षितविरचिता- [वैश्वदेवप्रकरणम्‌]

तापत्तेरतोऽतरैवाभिधीयेते । तत्र वैश्वदेवस्य देवयज्गादिरूपत्वात्तदथं पञ्च यज्गा
उच्यन्ते ।
तत्र यमः--“' ब्रहमयन्ञो देवयज्ञः पितृयत्तलभरैव च |
भूतयज्ञो न॒यज्ञश्च पर यज्ञाः प्रकीर्तिताः ” इति ॥
एतत्स्वरूपं श्रुतावय्युक्तम्‌--
८ पश्च वा एते महायज्ञाः पतति प्रतायन्ते तति
सं ° तद्रह्य यज्ञः परतिष्ठते " इति ।
भनुः--“ अध्यायनं बहमयज्ञः पितुयज्सतु तर्पणम्‌ ।
होमो दैवो बटिभौतो नुयज्ञोऽतिथिपूननम्‌ '” इति ॥
८ # अयं कर्ममात्रविधि् क्रमस्य । एतयज्ञचतुषटयं त्ैश्वदेवपद वाच्यमिति
केचित्‌ । दवयङ्गभूतयङ्गपितयज्ञानां जरयाणां तद्राच्यत्वमिति माधत्रः।
“८ पौरुपेण च सूक्तेन ततो विष्णुं पमचैयेत्‌ ।
वदेवं ततः कुर्ादधलिकर्म तथैव च "' इति नारतिहात्‌ ॥
५ स्मारयतु ततः स्नातो विपिनाऽऽचम्य वाग्यतः |
परविदय सुमिद्धेऽसौ वदेवं समाचरेत्‌ "
इति ब्राह्मोक्तशच वैश्वदेवयङ्गमातं वरेश्वदेवपद बाच्यमिलन्ये । विन्वे(शष)देव-
देवताकलयागघटितसमपुदायसंवन्धेन वैश्वदेवस्य देवयज्गमुतयक्तयोः सचाद्रामेव
वाच्याविल्यपि परे । ) अध्यायनमध्ययनं छन्दसो दीधः । तर्पणं पितृत
णम्‌ । पितृश्राद्धमिति यावत्‌ ।
यतः स एवाऽऽह--
““ सख्वाध्यायेनाचयीतपीन्हेमिरेवान्यथातिपि ।
पितृञ्राद्धेन तनतनभूनानि बलिकर्मणा ” इति ॥
पितुयज्ञे विकरपमाह काल्यायनः-
५ वितृयन्ञो मवेच्छरद्धं पिन्यो बलिरथापि वा ”' इति ।
निलयश्राद्धं पित्यज्ञः । अथवा वैन्वदेवमध्ये स्रधा पितरभ्य इति यो वलि-

[म

दीयते स पितुय्ग इत्यथः ।

च भयं धनुधिहान्तग॑तो प्रन्थः क. ख. पुस्तकयेरेवास्ति स च न च परवगेत्यादिप्न्यालूवं
पठितुं यत्तः । भासीच क. पस्तके तत्रैव । स च केनविच्छोषयितराऽैवापकरपितः ।

१ च, मनरपि-- “भ. ।

[वैश्वदेवप्रकरणम्‌] संस्काररतनमाटा । ९१९

बौधायनोऽपि--“ पिनूनदिश्थैकं बाह्मणं मोनयेदपि वा दक्षिणेनाभि दक्षि-
णामरान्दमान्प॑सतीयै तेषु पिण्डं ददाति पितम्थः खधाऽ-
सतिवत्यपि वाऽपस्ततितृयज्ञः संतिष्ठते '' इति ।

एतन्मते देत्रभ्यः खदहिलयादरिमन्र्रयसाध्याः क्रमेण देव्यज्ञपितृयजञमृत-
यज्ञा वैश्वदेवतो भिन्नाः । तत्रोपयुज्यते पितृभ्यः स्वधाऽस्त्वि्ययं मच्रः ।
सूत्रकृता त देवयन्नादिजयस्य भिन्नतयाऽनुक्तत्वारैधदेव एव यज्त्रयमन्तम-
वति । तत्र स्वधा पितुभ्य इति मत्रस्यैव पितृयङ्गसाधनतवं द्रष्टव्यम्‌ । न चैवं
सति देवेभ्यः स्वराहेदयादिमत्रत्रयस्य कुत्र विनियोग इति वाच्यम्‌ । पडाहु-
त्यादिरौद्रबस्यन्तकर्मण्यशक्तौ मन्रत्रयेण यज्गत्रयं कर्ैव्यमिलयेवंरीलया विनियो.
गसंभवात्‌ । न च शब्दस्यं न मरतिनिधिभ्रिद्यत इलयनेन विरोधः, मन्रस्यापि
शब्द रूपत्वादिति वाच्यम्‌ । यथारूपमितर इत्यनेन षिनियोगस्याऽऽबरयकः
सिद्धेऽन्यन्न विनियोगासंभवेनानायल्या परतिनिषित्वेन विनियोगस्वीकारात्‌ ।
न वेतन्पच्रविनियोगबलादिवयङ्गमूतयङ्गपितृयज्ञानामेव वैश्वदेवाद्धि नत्वं स्वीका-
यम्‌, किमिति मतिनिधित्वेन सूत्रविरुदधो विनियोगस्ीकार इति वाच्यम्‌ ।
देवेभ्यः स्वाहाक्षार ईलयसिमन्पूत्र उज्ज्वलाकारेणामेदस्येव दित्वात्‌)
रोदरान्तताया एव सूत्रकृता स्प्ठतयोक्तत्वाचं देवयङ्घपितयङ्गभरतयज्ञानां वेश्वदे-
वभिन्नत्वस्य वक्तुमशक्यत्वात्‌ । तत्रामेदपदशंको ग्रन्थ इत्थम्‌-वैश्वदरवेन
यक्ष्यपाणेन बलिहरणपकारेण मृतेभ्योऽहरहवैल्िय एप भरतयत्नः। मनुष्ये-
भ्यश्च यथाशक्ते दानं कतैव्यमेष मनुप्यय्गः । देवेभ्यः स्वाहाकारेण भरद्‌ा-
नमा काष्ठात्‌ । अश्नीयाभपरे कामपि तावदयं वर्वदेबोक्तपरकारेण । एष
देवयज्ञः । केदिरैश्वदेवाहूतिभ्यः पृथक्मूतामिमां मन्यन्ते । दरपेभ्यः सराहिति
मश्रपिच्छन्ति । देवयज्ञेन यक्ष्य इति संकटपपिच्छन्ति । वयं तु न तथेति ग्र
एवावोचाम । केचिदाहुः--आ काषएठादितित्रचनाददनीयाभावे भोजनलोपे
यथाकथं चिदरैश्वदेवं कर्मं कर्तव्यं पुरुपसंस्कारत्वादिति । अपरे स्वशनीयसं-
स्कार इति वदन्तो भोजनछोषे वैश्वदेवं न कैव्यमिति स्थिनास्तचिन्त्यम्‌ ।
पितृभ्यः स्वधाकारेण भदानमोदपात्रात्‌ । अन्नायमभावर उदपात्रमपि तावहेयं,
पात्रग्रहणात्सहपात्रेण देयमेष पितृयज्ञः । ^ स्वाध्यायस्नस्य त व्रिषिः -इल्यार-
भ्योक्तो निलः साध्याय एप ऋषियज्ञः । इतिशब्दः समाप्ता । इयत महा
यज्ञा इति । न चायगुपदेशक्रमोऽनुष्ठान उपयुज्यते । अदुष्रानं तु व्रह्मयत्ना

१ च. -ाः। अत्रो" । २क. स. ठ, “सय प्रः । २ च. इयेततूत्र' । » च. "तेन रौ" ।
५ स. इ. ख वैश्वदेवेन ।

९२० भहगोपीनथदीक्षितविरविता-- [वैश्वरेवप्रकरणम्‌]

देषयङगो भूतयः पतयो पतुष्ययङ्ग श्युम्जलाङ्दाह । वस्तुतस्तु --अकृत-
मातरा उदकान्तं गत्वा प्रयतः शुचौ देशे स्वाध्यायमधीयीतेति व्रह्मयक्सूज-
सरसादिदमेव सिध्यति । सूर्यादयमरभृति भोजनात्पाग्यावान्काटस्तन्मध्ये
बरह्मयङघः कर्तव्यो न तु प्रातरेषरेति नियमः । तथा च प्रातरेव ब्रह्मयङ्गानु्रा-
नेऽयं कपो नोपयुञ्यत इति जेयम्‌ ।

अग्रं च देयमिलेततपतरस्थं देवपितृभुनमनुष्येभ्यः । चकारादेते मच्राः
देषेभ्यः स्वाहा पितृभ्यः स्वधाऽस्तु भूतेभ्यो नमो मनुष्येभ्यो हन्तेति मनुष्ययन्ग-
व्यतिरिक्तं व्याख्यानं विरुद्धं केनचित्मकिप्तपित्युपे्षणीयम्‌ । मतान्तराभिमरा-
येण षा नेयम्‌ । आस्तां वा मतान्तराभिप्रायेण । अग्रं च देयमिलयत्रलयचका-
रेण संग्रहो देवेभ्यः स्वाहिलयादियङ्गत्रयस्य । अत्राप्ययभिः स एव द्रव्यं च तदेव
भकरणाद्वौधायनोक्तशेति द्रव्यम्‌ । देवेभ्यः स्वाहेदयेतस्पा एवाऽऽहुतेः पृथ-
क्त्वनिराकरणं पितभ्यः स्रधाञऽस्तु मुतेभ्यो नम इत्यभयोरुपलक्षणम्‌ । एवं
सेकटपपरदशैनमपि पितृयज्ञेन यक्ष्ये भूतयज्ञेन यक्ष्य इत्यनयोः संकखयोः ।

(+ अथ पितृयज्ञो भवेच्वद्धं पत्यो बछिरथापि वेति कात्यायनेन निल.
शद्धनापि पते पितृयैङ्गपिद्धेदंरितत्यात्तदर्थं नित्यध्राद्ुविधिरमिधीयते।

तत्र माकैष्डेयपुराणम्‌-
५ कुर्यादहरहः श्राद्धमन्नाचेनोदकरेन वा ।
पितनुदिरय विप्रास्तु मोजयेद्धप्रमेव वा " इति ॥
अत्र विशेषमाह परचेताः-

“५ नाऽऽमन्रणं न होमश्व(मं च) नाऽऽवाहनव्रिप्रजने ।
न पिण्डदानं न सुराय कुयादविजात्तमः ॥
उपवेदयाऽऽमनं ददात्प॑पूज्य कुमृमादिभिः ।

निर्दिदड्य भोजयित्वा चिदत्र वरिसजयत्‌ ` [इति] ॥
न सुरान्विन्वे(श्व)देवान्‌ । र दक्षिणाम्‌ ।

+ धनुधिहान्तमेनग्रन्थस्थाने च. पुस्तकरेऽन्यथा प्रन्थः त यथ--^ देवयज्ञेन यज्ञेन यक्ष्य
हति ्ेकल्पप्रदरोनमपि-पितृयज्ञो भवेच्छरद्र पिन्यो वदिरथापि वरेतिकात्यायनौक्तनिलश्राद्धविधिस्तु

राद्ध प्रकरणे वक्ष्यते ” इति ।

१३, च, इति । अप्रं । २ क. “योः । देवयज्ञेन यक्ष्य इनि परि । ३ क, स. "यज्ञा्ि' ।

[वेश्वदेवप्रकरणम्‌ ] संस्काररत्नमाखा । ९२१
( निदश्नाद्धविधिः )

८“ नाऽऽवाहनं खधाकारः पिण्डा्नौकरणारिकम्‌ ।
बह्मचयादिनियमो भिश्च देवास्तथैव च ॥
तत्पटरषौरुपिकं ज्ञेयं दक्षिणापिण्डवभ्भितम्‌ " इति ।

दक्षिणादानस्य विदहितपतिपिद्धत्वाद्विकसपः ।
मत्स्यपुराणे--“ जप्यकं मोनयद्धं परीनुदिरय पिनस्तथा » इति ।
जीनिति भातामहादीनामपि पद्चनार्थम्‌ ।
स्मृत्यन्तरे -““ नित्यश्राद्धं प्रवक्ष्यामि अध्यावाहनवर्मितम्‌ ।
अदरैवे तद्विजानीयादृक्निणादानवर्जितम्‌ " इति ॥
स्मृतिसंग्रहे--“ नित्यश्राद्धे त्यजेदेवान्मोन्यमनन प्रकल्पयेत्‌ ।
दत्वा तु दक्षिणां शक्या नमस्कारंरविसर्जयेत्‌ ॥
एकरमप्याशयेद्धिप्रं पण्णामप्यन्वहं गृही ” इति ।
भोऽ्यमन्नं स्वस्येति शेषः ।

५ नित्यश्राद्धे ततो दचाद्धङ्के यत्स्वयमेव हि
हतिव्रह्माण्डपएराणात्‌ । अनेन तैटादनुङ्ञाऽपि कृता मवति ।
देवल ः--“ अत्तं मोजयन्वप्रं स्वगृहे सतति स्रपिपि ।

परत्र निरयं घोरं गृहस्थः प्रतिपद्यते ॥

मिष्टमन्नं तु यो भुक्त्वा पश्चत्कदक्षनं ल्ब ।

बराह्मणं मोजयचिप्रो निरये चिरमावसेत्‌ " इति ॥
अग्र कात्यायनोऽनुकस्पमाह-

“८ एकमप्याशयेदधिमं पितृयज्ञामेसिद्धये ।

सङ्धैवं नासि चेदन्यो मोक्ता भोज्यमथापि वा ॥

अप्युद्धत्य यथाशक्ति रविचिदस्नं यथाविप्धि ।

पितृम्य इदमिष्युक्त्वा स्वघ्राकारमुद्दाहरेत्‌ '' इति ॥
एततुजतान्ने बाद्मणायेव द्‌दयात्‌ । तदभावे गोभ्यः ।

तथा च कू्मपुराणे-
५“ उद्धत्य वा यथाङ्क्ति किचिदन्नं समाहितः ।

वेदतत्त्ार्थविद्रपे द्विनायेवोपपादयेत्‌ ” इति ॥
तथा--५ सर्वेपामप्यमवि तु दत्तं गोम्यो निवेदयेत्‌ " इति ।
~~~ ~~
१व. निदंश्रा।
११६

९२२ भट्रगोपीनाथदीक्षितविरयिता-- [ैशवदेवप्रकरणम्‌]

यदा गवापप्यलामस्तदा विष्णक्तम्‌-
“ भि्षुकामवे गोभ्योऽननं दद्यादग्नौ वा प्रक्षिपेत्‌ ” इति ।
मनुष्ययङ्ञेऽप्येवमेव प्रतिप्तिकर्मेति मदनपारिजाते ।
अत्राप्यदक्तौ मलृक्तम्‌--
“ दद्यादहरहः श्राद्धमन्नायेनोदकेन वा |
पयोमूलफठैर्वाऽपि पितृम्यः प्रीतिमावहन्‌ ” इति ॥
पयः क्षीरम्‌ । एतच नित्यश्राद्धं श्राद्धान्तरे कृते न नियतम्‌ ।
तथा च परकरेण्डेयः-
८ नित्यक्रिया पितरा तु केनिदिच्छनिति मानवाः ।
न पितृणां तथेवान्ये शेपं पूर्ववदाचरेत्‌ " इति ॥
नित्यक्रिया नित्यश्राद्धम्‌ । पित्णां तथेव तस्मिन्दिने श्राद्धान्तरं चेत्तदा
नैतच्करद्धं का्यमित्यन्य आहुः । सें वेदेवादिकम्‌। अत्रैवं ग्यवस्था-यत्रा-
मावास्यानान्दीपुखश्राद्धादिषु निलश्राद्धदेवता इष्टा भवन्ति न तत्र निल-
श्राद्धं, यत्र च सांवरत्सरिकादिषु नेष्टा निलश्राद्धदेवतास्तत्र कर्तम्यमिति ।
तथा च चपकतारखण्े-
५ नित्यश्राद्धं प्रकुर्वीत प्रसङ्गाघत्र(न्) पतिष्यति ।
श्राद्धान्तरे कृनऽन्यत्र नित्यत्वा्तन्न हापयेत्‌ ›' इति ॥
इति प्रसङ्गानिलयग्राद्धविधिरुक्तः । )
( भरपिननृहिदयेकं व्राह्मणं मोजयदपि वा दक्षिणिनाश्चि दक्षिणाग्रान्दमा-
न्सतीयं तेपु पिण्डं ददाति पितृम्यः प्वधाञम्नु " इति वोधायनोक्तेः)
¢“ पितृयज्ञो भवच्छरद्धं पिन्यो बहिरिथापि वा "
ईति कालयायनोक्तेश्च श्राद्धवलिदानयोतरिकस इति केचित्‌ । अन्ये तु
सधा पितृभ्य इत्यत्र देवपितणामेव देवतात्वं न मनुष्यपितरणाम्‌ । तेन श्राद्ध
मनुप्यपितिणामेव देवतातराच्छराद्धवदिदानसमुचचयसिद्धिरिलयाहुः । बोधायन-
काल्यायनवचनयाः पितृशन्दोऽ्निष्वात्तादि पितृपर एत्र वक्तव्यः । अन्यथा
विषयस्य भिन्नत्वेन विक्रस्पानुपपत्त; । पित्राद्युदृश्यकरं निलयश्राद्धं भिन्नमेव ।
यद्यपि श्राद्धशन्दरस्य मृतपिनुदेश्यकत्वसख एव युरूया प्हत्तिस्तयाऽपि जीव-
* धनुधिदहान्त्गतं इ. पूस्तक्रे नास्ति ।

१ क. "मियेक आः । २ च. 'येदिलनन्तरोदाहतबौधायनवचनायितृयज्ञो । ३ च. इलयन-
न्तरोदाहूतकरायायनवचनाश्च प्रा" ।

[वैश्वदेवप्रकरणम्‌] संस्ाररत्नमारा । ९२३

च्छराद्धविष्णुश्राद्धयोस्तदमावेऽपि भ्राद्श्ब्दपततिदशेनौदत्रापि सी क्रियते
गौण्येव । सधा पितृभ्यः पितृभ्यः स्रधाऽस्तित्येतस्यैव स्वपित्रादुेश्य॑तावि-
करपान्यथाऽनुपपस्या स्वीकार्येत्यवं रीत्यैव समुचचयवादिमतनिर्वाहः । श्राद्ध-
स्याभिष्वात्तायुदेश्यसवे पित्रायुदेश्यकश्रादधं स्मृतिवरिदितमपि ृतपितृकेण भिन्न-
मेव कार्यम्‌ । तदपि येषां सूत्रे नोक्तं भवति तैरपि कृतं चरैशि्यम्‌ । अकरणे
मरल्यवायाभावः । बलिदानस्य पित्राचुदेश्यकते जीवितस्य बलिदानलोप
एव । तत्र देवयह्नभृतय्गाभ्यामेव तत्सिद्धिः ।
अथवा “ येभ्य एव पिता दद्यत्तम्यो दच्यात्छयं मुतः "

हति वचनात्तितामहादीनुदिश्य वा पितृयज्ञः कायैः । पित्रादरित्रयाणामपि
से तदा खोप एतेति तन्मते द्रष्टव्यः । ) वेष्वदेवस्त्रात्मसंस्कारायं एव । न
च ' गृहमेधिनो यदशनीयस्य होमा बखयश्च इतिवचनादुभयारथ्वं शङ्नीयम्‌ ।
परस्परविरोधात्‌ । अम्नसंस्कारसे हयत्नस्य पाधान्यं वेग्वदेवस्य गुणत्वं पुर-
पार्थे तु तद्रिपय॑यः । तथा च सति-- एकस्येव युगपत्माधान्यं गुणत्वं च
विरुध्यते । त्चन्नसंस्काराथतमेवास्तु मा मुदरात्मस॑स्काराथतमिति चेन्न ।

“ महायन्नैश्च यत्तैश्च ब्राह्मीयं क्रियते तनुः "

इति मनुवचसाऽऽकाष्ठादिति विशेषवचसा चाऽऽतमसंस्कारार्थत्वस्यैवाव-
गतेः । यत्‌, ° यदशनीयस्य होमा बरयश्च ' इत्युदराहूतं तदन्यथाऽप्युपप्ते ।
तत्र होमा बयशेत्युत्पत्तिविधिः । यद शनीयस्येति विनियोगः । अहरहर्भूतब-
लिमुष्येभ्यो यथाशक्तिदानं देवेभ्यः सराहयकार आ काएालिदभ्यः स्वधा-
कार ओदपात्राहषरिभ्यः स्वाध्याय इत्यधिकारः । गरहमाधिनो ये होमा बलयश्च
तेऽशनीयस्यानस्येति योजना । युषां सृदटगिति यच्छन्दोत्तरस्य जसो टु ।
किचामंस्कारपक्षे प्रतिपाकमादहत्तिः प्रसज्येत । प्रतिप्रधानं गुणाहत्तिरिति
न्यायात्‌ । तस्पौतपुरुषाथैत्वमे न्याय्यम्‌ ।

अत एव गृ्यपरिरिषटेऽभिहितम्‌-

५५ प्रोषितोऽप्यात्मपंस्कारं कु्यादेवातरिचारयन्‌ इति ।
५५ ( शरपरायं प्रातरैरेवः कर्तम्यो बलिकर्म च ।
अनश्षताऽपि सततमन्यथा किस्विषी भवेत्‌ ” ॥

# धनुधिहान्तगैतो ग्रन्थो नास्ति ख. ड. पुस्तकयोः ।

१ च. “नात्तत्राण । २ च. “भ्यः स्वादा पि। ३ च. धयकता'। ४च. ^व्कारार्थते प्र" ।
५च. शस्मादालमतंस्काराय' ।

९२४ भटगोपीनाथदीक्षितविरविता-- [वशवदेषप्रकरणम्‌]

इति काट्यायनवचनेनाशनाभावेऽपि कतैव्यतोक्ता ।
८ महायज्ञेश्च यज्ञैश्च ब्राह्मीयं क्रियते तनुः ।

इति मनुनाऽप्यातमसंस्काराथेत्वमेव प्रतिपादितम्‌ । )

गोभिरोऽपि-

““वदेकम्मिन्काहे व्रीहियवौ पच्येयातामन्यतरस्य जुदयात्कृतं मन्येताथ यये-
कस्मिन्काले पुनः पुनरन्नं पच्यते सक्रदेव बहि कुर्वीत ययेकसिन्काठे
बहुधान्यं(ऽन्नं) पच्येत गृहपतिम(म)हानपतादेव बह कुर्वीति ” इति ।

अयमर्थः नानाद्रव्यपाके पुनःपाके वहूनामविभक्तभरा्रादीनां पृथक्पा-

केऽपि चैकस्मादेव द्रवयात्सकृदेव शहपतिपाकादेव होतम्यमिति । गहपति
सख्योऽधिकारी ।

मनुरपि--“ वेशवदेवे निवृत्ते तु यचन्योऽतिथिरात्रत्‌ |

तस्मा अन्नं यथाशक्ति प्रदयान्न बहि हरेत्‌ " इति ॥

निषत्ते भोजनानन्तरमिलयः । माधग्रोऽप्येवम्‌ । पुरुपार्थतरे वैश्वदेवाख्यं
कम न प्रतिपाकमावतेनीयं मवतीति विज्गानेश्वरोऽपि ।

उञ्ञ्वलाकृताऽपि- आ कादिति बिेपवचनादशनी याभावेन भोज-
नलोपेऽपि यथाकथं चिदर्वदेतर कमं करतैव्यमेव पुरुपसंस्कारत्वादिति केबि-
दाहः, अपरे तशषनीयसंस्कार इति वदन्तो भोजनलोपे वरैशवदेवं कर्मन
कर्वव्यमिति स्थिता इति मतद्वयं मदर्य द्वितीयमते चिन्त्यस्वोक्त्या स्वस्या-
मिमतमात्मसंस्कारायतवपेत्रेति दरषितम्‌ ।

एवं चोदाहूतस्पृतीनां निबन्धानां चाऽऽत्पसंस्कारार्थत्वमेव मुख्यमन्नपर-

स्काराथंतवं त्वानुपङ्गिकमिलयत्र तात्पर्यं न स्वन्नषंस्कारा्थता नास्त्येवेलयत्र
तात्पर्यम्‌ । यथा फटेच्छयाऽऽरोपितादात्मदरक्ताच्छायागन्धावानुपङ्गिकौ तद्रद-
अति द्रष्टव्यम्‌ । पश्चसूनादोषपरिदारोऽपि देवयज्ञायनुषएरानेन भवति ।

तथा च कूर्मपुराणम्‌-

^“ वैश्वदेवः प्रकर्तव्यः पश्चमुनापनुत्तये ›' इति ॥
यमोऽपि--“ पश्च सूना गृहस्यस्य वर्तन्तेऽहरहः सदा ।
कण्डनी पेषणी च॒द्धी जट्कुम्भ उपस्करः ॥
एतानि वाहयचिप्रो बाध्यते वै मुहुर्मुहुः ।
एताप्तं पावनार्थाय पञ्च यज्ञाः प्रकीर्तिताः " इति ॥

१च, ध्य महायः।

[वेश्वेवप्रकरणम्‌ ] संस्काररतनपाखा। ९२५
( वैश्वदेवदेशनिणयः )

सूना रिसास्थानानि । कण्डन्युटटादि । पेषणी दपदुपहादि । चटी पाक-
स्थानम्‌ । जलकुम्भ उद्कककशः । उपस्करः शृपादि । अवस्कर इतिप
माजेन्यादि द्रष्टव्यम्‌ । एताः मनाः स्वस्वकार्ये प्रापयन्वाध्यते पापेन यु्यत
इत्यथैः । न च कण्डन्यादिनिमिततश्रवणान्नैमित्तिकलं महायन्नानामिति वाच्यम्‌ ।
अहरहरिति वीप्सयाऽऽकाषएठादितितरचनेन भोननरोपेऽपि कतैव्यतापरतिपाद
नेन च सूत्रहृता निल्यत्वस्येव मरनिपादनात्‌ ।

° पश्चयज्ञत्िधानं तु गृही निलयं न हापयेत्‌ ” एति दानं,
५ ततः पश्च महायन्ञन्कुरयादहरहर्यृही "

हृति संवर्तेन च स्पषएटतयाऽभिधानाचं । ततःपदेन विवाहोत्तरत्वमुच्यते । अन्न
ग्ररीतिश्चवणाद्रहस्थानापेतवर व्राह्मणादीनापधिकारः । अत आत्मसस्ा-
राथमनुष्टिते सति तेनेव पथसूनादोपपरिहारोऽ्नषंस्कारथ सिध्यति । (तेनै
कादश्यादावुपवासेऽपि वैश्वदेवानुप्रानमत एव सिध्यति । यानि सेक्रादश्या-
दावन्नस्य दोपपतिपादकव चनानि तान्युपवासव्रिधिस्ताव्रकफलसेन चरिनार्थानि
न दै्देवनिषटत्तिपराणि । तेऽपि पुप्पफलजपजलकराप्रादीनामनिषिद्धलं
स्वीकृत्य पुप्पादिभिः श्रीश्षमाराधयतस्तनैव वैश्वदेवकरणे न कापि हानिः।
एवं चैकाद द्यादौ वैश्वे वादिनिलकरमहानौ मनृक्तस्य सामान्यपायधित्तस्यो-
पवासरूपस्याऽऽचरणेन निलयनेमित्तिकसंनिपाते प्रसङ्गसिद्धि मन्वानाः ्रिय-
माणोपवासं प्रायथित्ताथमेवाऽऽचरन्तः प्रायो भवन्ति युख्यस्य मरायधित्ता-
न्तरस्याविधानादिति द्रष्टव्यमिति सुस्थम्‌ ।)

अत्र केचिदात्मसंस्कारारथं वैश्वदेवं करिष्य इति संकस्पं कुवेनित । केचितु .
पश्चसूनादोपपरिदारार्थमन्नसंस्कारार्थमामसंस्कारार्यं च वरैदवं कम॑ करिष्य
इति संकल्पं वदन्ति । अन्ये तु-श्रीपरमेन्वरमीलर्थं॑वै्वरेवै कमे करिष्य
इत्यव सकल्पान त्वात्मसंस्कारसिद्धयमेत्येवं सकस रत्याः

अथ दद्यः ।

स च स्मृतिमञ्जपामू--““ गृहस्य मध्यदिग्मागे वैश्वदेवं प्रमाचरेत्‌ ।
ततस्तत्पुरतोऽगारदवारे वैहायसं लयनत्‌ ' इति ॥

# धनुधिहान्तमेतं ड. पुस्तके नास्ति ।

१क.स. कठः २ख.ढ.नसः। ३ स.उ.श्च।अत । ण्स. तु श्रीः ।
५ क, "देवक" । ६ क, त्येवं सं" । ७ च. कल्प इति । युक्तस्त्वयमेव संकसयः । भ' ।

९२६ भटगोपीनायदीषितविरचिता-- (वैधरेवकाटनिर्णयः]

एतश्च होप एव, बलिहरणे सूत्रकृता देशविशेषाभिधानात्‌ । एतच पच-
नाप्नौ होम एष नौपासनाग्रौ होमे, तस्य नियतस्थानत्ात्‌।
अथ कारूः।
तत्राऽऽश्वलायनः--““ अथ सायं प्रातः सिद्धस्य हविप्यस्य जृहूयात्‌ "” इति ।
सूत्ङृताऽपि नक्तमेवोत्तमेन वैहायस इत्यनेन सूत्रेण सौयं भरातः कर्ैम्य-
तोक्ता मवति ।

स्पृतिमज्ज्या वर्िहपुराणे-

८५ द्विवा यामद्रयेऽतीते सानं माध्याहिकं चरत्‌ ।
पौरेण च सूक्तेन ततो विष्णुं मचयेत्‌ ॥
वैश्वदेवं ततः कुरयाटिकर्म तयेव च ।
भ्‌।नयदतिय पश्वाद्धाजनं स्वयमाचरत्‌ इति ॥

( # अत्र तत इतिपश्चमीश्रुला वैश्वदेवस्यव देवपूजानन्तर्यं प्रतिपाद्यते ।
आतिथ्यस्य वेन्वदेवानन्त्यं तु सषएमेवोक्तम्‌ । देवपूनानन्तरमातिथ्यं ततो
वैश्वदेव इति पराश्रोक्तक्रमस्तु दुल: पाठक्रमापेक्षयाऽयेक्रमस्य वरीयस्तवात्‌।
एतच शरतिलिङ्गमूरव्यवस्थापितम्‌ । तस्म्र्रेव एव प्रथमं कतैव्यः पश्वादा-
तिथ्यम्‌ । आतिथ्यशष्देन मनुष्ययज्ञ उच्यते । अनया रीत्या वेदपागेऽप्यनु-
एृटीतो भवति- देवयज्ञः पितृयज्ञो भूगयज्नञो मनुष्ययज्ञो ब्रह्मयज्ञ इति ।
स्मर्ता पाठो बटीयानिति वरिरोधाधिकरणन्यायेनावगम्यते । तस्मादपि मनु-
ष्पयङ्गदर्देवस्य मराथम्यम्‌ । देवपूजोत्तरं वैश्वदेवं इति सवंनिषन्धा अपि ।

«५ + विप्णोरतिवेदितान्नेन य्टग्यं देवतान्तरम्‌ ।

पितृम्यश्चापि तदथं तदानन्त्याय कल्पते ” इति पदमपुराणवचनात्‌

“ पितृशेषं तु यो दद्याद्ुतशषं तु विप्णवे ।
रेतोदाः पितरस्तस्य मवन्ति डेशमागिनः '” ॥

इति पश्वरातराचच पूर नैवरेदयसमर्पणं ततो वैश्वदेव इति केचित्‌ ।

अन्ये तु--“ वैश्वदेवविर्िं कृत्वा विष्णेनि्रयमप॑येत्‌ ” इति व्यासोक्तेः,

# धनुधिहान्तर्गतप्रन्थस्थाने ड. पुस्तकेऽन्यथा प्रन्थः स यथा--““ तेन देवपृजोत्तरं वैश्वदेव
हति सर्वनिबन्धाः । तमेवं(नं) बैश्वदे वशेषेण कृयन्नास्य शेषेण वैश्वदेवं कुया दिति बद्वृचपरिरिषोक्तेरा-
श्वलायनानामेवाऽस्दौ वश्रदेवस्ततो देवपजेयेवं वा कमः ® इति 1 + एतत्प्रशतीदमपि साधक-
मिखन्तो भ्न्थशव. पुस्तकेऽत्र नास्ति । किं तवेतस्मापपूर्वव्तिस्वयमाचरेदिति प्रन्थात्परतो वतते ।

१७. च. सायंप्रातःकाठौ सूचितौ । स्मृ" । २ ख. "स्य प्र अपि तमेवत्र ।

[वैशवदेवकाडनिर्णयः] संाररत्नमाला । ९२७

^ वेशवरेवविशृद्धोऽपो विप्णवेऽनं निवेदयेत्‌ » इति पनृक्तेः,
“८ तमेवं(न) वेश्वदेवरेपेण कुर्याजनस्य शेषेण वैश्वदेवं कुर्यात्‌ ”
हति बह्टचपरिशिष्टक्तेः,
^“ वैश्वदेवं पुरा कृत्वा नैवेयं विनिवेदयेत्‌ ।
अङृत्वा वैश्वदेवं यो नैवेद्यं विनिवेदयेत्‌ ॥
तदत वे न गृहन्ति देवा विष्ण्वादयो धुम्‌ ”

इति स्पृतेशाऽऽदौ वैश्वदेवस्ततो नैवेद्नितरेदनमिलेव करम इत्याहुः ।

अघ्र यथासप्रदायं व्यत्रस्था । प्रथमः क्रमो रामाचनचद्धिकाकारादिभि-
िघ्ष्णवैराहतःवात्तत्परः । द्वितीयस्तु प्मातेपरः । भयोगपारिनातारिभि-
स्तदनुरोधेमैव मयोगस्य मदर्शनात्रवस्थितो वा संमदायः।

नेवेद्यसमपणात्पपर वैश्वदेवकरणे विशेष उक्तः भरयोगसारे स्मृयन्तरे-

८८ देवाथमन्नमृद्त्य वैश्वदेवं प्माचरेत्‌ ।
नेवेदयमपयेत्यश्राननयन्ञं तु ततश्चरेत्‌ " इति ॥

नतरेधसम्पणातप् वेन्देवकरण इदमपि साधन(क)म्‌ । 3)

रत्िविपयेऽपि तत्रव-
८ रात्रो तु देवं नीराज्य वैश्वदेवं प्माचरेत्‌ "” इति।

उभयत्र वैन्वदेवानुष्ठानासंमवरे प्रातरेव द्विरास्या सह वा कार्यः|

यथोक्तमाश्वलायनेन-

^ प्रातरेव द्विरावृ्या कुर्याद्रा ग्रह तौ द्विनः "" इति ।

( # अत्र प्रातःकाटः पूत एव ग्राह्यः, सर्वैपां कल्प(ल्पा)नां प्रथमप्रयोग-
मारभ्यैव पतेः सवत्र ददोनात्‌ । एं चात्रापक्रपं एव सायवेदेवस्य
भवति । उत्तरः(र)परातःकालेऽनुषएरानस्य तु सामान्यश्रा्लादेव सिद्धेन विध्य
पक्षेति द्रष्टव्यम्‌ । ) प्रातरेव द्विराष्टत्तिपक्षे प्रातवे देवं करनं कृत्वा पश्वात्संक-
स्पमथृतितिधिना सायं वैश्वदेवे कुयात्‌ । ततो मनुप्ययज्ञादिसहत्वपकषेऽपि संप्र
तिपन्नदेवताकत्वात्सकृदेव कायः । तत्र प्रातःसायंवेष्वदेवाख्यं कमद्रयं तश्रेण
करिष्य इति संकस्पवाक्ये विशेषः । प्रैहायसवलिस्तु तत्रपक्षेऽपि सायरेनवदै-
वान्त एव यथाव्स्थितपाठेन देयः । भोजनाभावेऽपि परातर्वदेवस्यालोपव-

#* धनुधिहान्तर्गतो ग्रन्थश्च. पूस्तक एव ।
१ ख. ^्वा निले चाभ्युदये तथा । स्वाभीष्टदेवतादिम्यो नैवेयं त्रिनिवेद्येत्‌ । तद्‌" ।
२्च.रप्नौतुत'।३क. ख. ड. "यत्रां" । ग क. सदितं।

९२८ भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [वैशवरेवकारनिर्णयः)

त्षाय॑मोजनाभरेऽपि सा्तरै्वरेवस्य न रोपः । अत्र केचित्पातेव वैश्वे-
वद्रये तप्रेण कृतेऽपि सायं भोजनकरतव्यतायां एनरपि सायेवैश्वदेवः कर्तव्यः ।
उदाहरन्ति च वचनम्‌--
“५ प्रातरेव कृतेऽपि स्यद्रिशवदेवद्ये वृषैः ।
प्तायं पत्या वुमकषायां वैशेवं पृनश्रत्‌ " इति ॥
तजनिर्ृलं विरुद्धत्वाभिवन्धेप्वदशेनाचेति नव्रीनाः । ै्वेवस्यान्रसंस्कारक-
स्वमात्रमिति पके सावभोजनामपरनिशयदशायां सायैनदेवस्यवाभावरापुन-
रिति विरुद्धम्‌ । आत्मसंस्कारकत्वमात्रमितिमतेऽशक्तिवशेन प्रातरनुष्रितेन
सायवे्वदपेनैवाऽऽत्मसंस्कारस्य सिद्धतादुनर्िधानमेव किरुद्रम्‌ । उभयसं
स्फारपैतवं पै्वदेवस्येनिमतेऽप्येकेन॑व सायेतनवरवदेतेनो भयसंस्कारकतसिद्ध-
स्तहापताद्‌ वस्थ्यमित्येवं वचनस्य विरुद्धं द्रव्यम्‌ ।
भात्वैषदेवकप दैवाद्विस्मृतमपि अस्तात्तरं सौ यममिहोत्रहोपादोपासनहे-
माद्रा प्र स्मृनं चेत्तदा वैश्वदेवमादौ क्षटिति छता सयमाधेदयत्रहमिमोपास-
नहोमे वा कुर्यात्‌ ।
तथा च यङ्ञपार््वं -“ अक्रते शदे चेदस्तमेति गमस्िमान्‌ ।
वैश्वदेवं तनः कृत्वा सरा्यहोमं प्माचरेत्‌ ” इति ॥
यदाहु होमोत्तरं स्मरणं तदाऽपि सायरै्वदेवासाक्पृथगेव मातरववदेवः
कतेव्यः । न तु त्रम्‌ ।
तथा च रपृतिभाररे-
५ अक्तो वैशवदेवश्चदिवा राधो तमाचरेत्‌ ।
पृथगेव प्रकूर्वीति न तु तच््रमिहेप्यते ' इति ॥
दिवा वैश्वदेवो न छृतथेत्तदा तमन्तरितं राजौ पृथगेव दयात्‌ । इति पर्वा
धीरो द्रएम्यः । यदि तु सा्यतरशवदेषोत्तरं स्मरणं तदा द्वितीयदिने प्रायधि-
मात्रम्‌ । भसारयवशवदेवस्याप्यग्निमवश्वदे बासाक्स्परणं चेत्तदा पृथगेव
कतेव्यता । अतो वैश्वदेवघेदिन्युद्राहनवाक्यात्‌ । रात्रौ वैश्वदेवो न छृतशे-
तदा तमन्तरितं दिवा पृथगेव कुयीदित्यव योजनाऽस्मिन्विषये द्रष्टव्या ।
यदि त्वग्निमवैन्वदेवोत्तरं स्परणं तदा तद्प्रिमदिने परायधित्तमात्रं # कार्यम्‌ |
# एत्ति प्राय्चित्तमाजं करतव्यमियन्तो प्रन्ः ख. ह. पृस्तक्योनौ स्ति । क. पुस्तके तृ
दिप्पणीकूपेणाधो लिखितोऽस्ति । » क. पस्तक्रटिप्यण्यां कर्तव्यमिति पाठः ।

१ चे, 'तिष्षऽप्यत् । २ च, कलक्षभये' । ३ च, तायंहमादूतं । ४ च, सवम कु ।

कि © []
[३श्वदेवकाछनिर्णयः] संस्काररतनमारा । ९२९

(# त्ोपवापासक्तं कार्थम्‌ ।
^“ अङ्कृत्वाऽन्यतमं यत्नं यज्ञानामयिकारतः ।
उपवापेन शुष्येत प्रकपस्यपु चैव हि " इतििचनात्‌ ॥
सवैथोपवासं कतुमसमर्थस्य मनस्वलयेकाऽऽहुतिर्भवति ।
तदुक्तं परायधित्तमकारे-
८५ एतेभ्यः पश्चयजनेम्यो ययेकोऽपि च दप्यते ।
मनस्वव्याहूतिसतत्र प्रायश्चित्तं विधीयते ” इति ॥ )

यदा सायं समशककर्मकतणामभावस्तदा पत्नी सायममव्रफं वि हरेत्‌ ।

तथा च परनुः--““ प्रायमन्तप्य सिद्धस्य पतल्यमच्रं व हरेत्‌ ।
वैश्वदेवं हि नामैतत्सायं प्रातर्िधीयते " इति ॥

अत्र वैश्वदेवं हि नामेतदिलयेतत्पयन्तमेकं वाक्यम्‌ । सायं प्रातश्रिधीयत
इत्यपरं वैश्वदेवस्य कालद्येऽपि कतैव्यताप्रिपायकम्‌ । अतः सायमेव पर्या
वलिष्टरणरूपवेन्वदेवाधिकारः । वटिष्टरणं ठृत्सगरशवदेवकर्मोपलक्षणमिति केचि-
द्यन्ति । [ तन्न! ] न स्री रुहुयादिलनेन वैश्वदेर्ेहोमस्य स्रीकरतैकत्वनिषे-
धाद्धोमलोपेन विहरेणस्यापि लोपे केवलविषरणस्य परम्परयाऽपि विषे-
(-्व)देवार्यदे वतासंबन्धास भवेन वैश्वदेवं हि नामैतदितिवरचनवोपिततैश्वदैव-
[शब्द्‌ ]वाच्यत्वासंमवात्‌ । अतः पत्नीव्यतिरिक्तवक्ष्यमाणकर्र॑भावरे लोप एव।
वैश्वदेवसिदधिस्त पत्नीकर्तकभायधित्तनैव । संवन्धोपलक्ितत्वविवक्षायां तु
षलिहरणादिकं भवदेव । केचित्त वलि हरेदियेकवचनाद्रहायसवलिदानमातर
च्चिया कार्य नान्यदिति, तन्न । स्मृत्यन्तरे “रात्रौ पत्नी बहीन्हरेत्‌' इति वदहुवच-
नेन सर्वेषामपि बलीनां रात्रौ विदितत्वेनात्रापि तयै वक्तपुचितलात्‌ । एक-
वधंनस्य जात्यभिपरायेणैव स्मरत्यन्तरानुरोधेन नेतपुचितत्वात्‌ । यत्त॒ नक्तमेवो-
त्तमेन वैहायस इत्येतस्मिन्सत्रे नक्तं बहायस एवरेतयेग्रकारं योजयित्वा परुषे.
णापि नक्तं वैहायसवटिमात्रमेव करतैन्यमिति केथिदुक्तं तदप्याच्लायनादि-

सूत्रविरोधादेवकारस्य ठ्यव्रहितान्वयकर्पने समाणामावाचोपेश््यम्‌ । तेन
५ ध <> <> ४ „न~ (~ ~. दधः
छत्सलमपि बलिहरणं परुषेण सिया वाऽपि राता कतव्यमेवेति सिद्धम्‌ । एतच

1 न्‌थिहान्त्गतो ग्न्धश्च. पुस्तके नास्ति ।
१क. श्च्रकंक'। २ क.ख. छ. रः । तेनव" । ३ क. ख. र. “ण व्वदेवस्याप्युपठक्ष-
णार्धमि"। ४ क. पवस्य ।५क.ख. ड. शरणादिलोपः ।के'। ६ च. स्णेपः 1५७ क.ख. ड,
'देवधा० । ८ क. ख, ड. श्लामावाः। ९स. ड. तु प्राः । १० च. चनं तु स्मृखन्तरानुरोधेन
जायभिप्रायेणैव नेयम्‌ । य” ।
११५७

९१० भटरगोपीनायथदीक्षितविरविता- [ ै्देवाविकारिनिभणयः]

ैषरेवास्यं कयै दिवा द्विस्तथा राजावपि द्वित कर्तव्यम्‌ ।
८ धर्मविन्नाऽऽचरेत्स्नानमाहिकं च पुनः एनः ।
तर्पणं व्हमयज्ञं च ैशरेवं च नाऽऽचरेत्‌ ” इति विष्णुस्मरणात्‌ ॥
(# रागतः प्रापतस्यात्र निषेधः । )
भः (न $ # ५
पेषदेषणिहूती पायं प्रातः, पएश्वयतनां(्ा)सु पिक ।
यथाऽऽह जमदनिः--
८ वैश्वदेवं दिवा रात्रौ कर्याद्टिदटटतिं तथा ।
महतः पश्च यज्ञमनु दिवेवेल्याह धर्मतरित्‌ "' इति ॥
येषां शाखिनां व्रह्मयज्ञव्यतिरिक्तानां महायज्ञानां वैश्वदेवे बरिहूतौ
चन्तमीवः, तेषां दिव वैश्वदेवाख्यं कमन रात्रौ । यदि खशाखायां
कालद्रयकर्तव्यतायां विधानं रङ्ग वा नास्ति । अस्िच स्वश्षाायां सृत
नक्तपेवोक्तमेन वैहायस इति रात्रावपि वैन्वदेवकतेग्यतायां विधान । ये
भूताः प्रचरन्ति दिवा नक्तं विमितिमनत्र लिङ्ग च। अनो रात्रावपि भवतीति
ध्यम्‌ । देवेभ्यः स्राहिलयादय एव देवयङ्गाः, वैश्वदेवस्तु भिन्न एपरेति मते
वैश्वदेव एव सायं भवति न तु देवेभ्यः स्वाहित्यादियङ्ञ्रयमिति ज्ञेयम्‌ ।
श. €
अधाधिकारिनिर्णयः।
तत्र नारदः“ रात्रणामतरिमक्तानमिको धर्मैः प्रवते ।
विभागे सतति धर्मोऽपि मत्तां परथतप्थक्‌ "› इति ॥
व्यासः--““ हामाग्रदानरहितं न मोक्तव्यं कदाचन ।
अविभक्तेषु सेचष्टप्वकेनापि कृतं कृतम्‌ इति ॥
एकेन मुख्येन ज्येष्नेति यावत्‌ । कृतमिलनन्तरं भवेदिति शेषः ।
स्मृलयन्तरेऽपि--“ सर्वैरनमतिं कृत्वा ज्येष्ठनव नु तत्कृतम्‌ ।
द्रव्येण चाविभक्तन संवरेव कनं मतरत्‌ " इति ॥
क्ाककः-““ एकपाकेन वसतामेकं देवाच॑नं गृहे ।
वेश्वदैवं तथैवेकं विभक्तानां गृहे गृह ›' इति ॥
एकपाकेन वसतामविभक्तानामित्यथ इति कधित्‌ । तन्न । अस्य वक्ष्यमा-

> एतद्वाक्यं क. पुस्तक टिप्यण्या लिखितमस्ति ।

१क.ख.ढ.^्त्‌। वै" ।२च. शंन भवेत्‌। अ" । ३क.ख. सूत्रं ।गख.ड. म्‌ ।
स*। ५. "तो द्विरपि। ६ च. "ण वाऽ्वि"।५च.प्स्यवि'।

[वैशवदेवाधिकारिनिर्णयः] संस्काररत्नमाटा । ९३१

णाशवरायनवचनाटुरोधेन [ विभक्ता [विभक्तपाधा{ण्यस्यैव कक्तपुचित-
त्वात्‌ । विभक्तानामि्यस्यानुवाद्‌ कत्वेन संकोचकत्वायोगात्‌ । “ अविभक्त
पखपयकेनापि कृतं भेत्‌ इति व्यासोक्तेशच । अतः पकेक्य हवाविभक्तानां
यङ्गैक्यम्‌ । न चेवं कदाचित्पाकमेदे भेदापत्तिः । वसतामित्यनेन बहुकालिकि-
पाकैकयोक्तः । “ यचेकस्मिन्कटे वहुषाऽं पच्येत गृहपनि्(म)हानप्तरिव बरहि
हरेत्‌ (कुवीत) इति पूदाहूनगोभिरवचनाच ।

आश्वकायनः-- ५ व्ततामेकपाकेन विभक्तानामपि प्रभुः

एकस्तु चनुरो यतञन्दुयादव्यज्ञूर्वकान्‌ '' इति ॥

वाग्यङ्नो ब्रह्मयज्ञः, तत्पेकानित्यतदुणसंविह्नानो वदत्रीहिः । तेन देव-
यत्नादीनामेनैककर्दंकता न ब्रह्मयज्ञस्य । स तु पृथगेव कयः । एतत्सर्मेकप्र
मवासविपयम्‌ ।

्रामान्तरे तु स एव विशेषमाह-

५ अविभक्ता विभक्ता वा प्रथक्पाका द्विजातयः ।
कुयुः प्रथक्पठभग्यत्तान्मोजनास्मरामिने दिने » इति ॥

( # न चैतदप्येकग्रहविपयमरित्वति वाच्यम्‌ । ' ययेकस्मिन्काठे कहुषाऽनं
पच्येत गृहपतिम॑(म)हानप्तादेवे वहि हरेत्‌(कुीत) ' इति गोभिटवचनेन विरो
धापत्तेः।
आश्वखायनस्मृतिः--“ एकपाकारिनः पवा संसृष्टा श्रतरोऽपि च ।

वैश्वदेवं नते कृयुरेकः कुयासििनैव हि ॥
वैश्वदेवं कचित्कर्तु न शक्रोति पिनैव हि ।
पितुरेवाऽऽत्तया कुयत्पुतरो भ्राता परोऽपि हि ॥
एकान्ताशिषु पूत्रेषु भ्रतप्वेकच सत्प च ।
तत्रैको वैश्वदेवः स्थात्‌ ' इति । )
स्पृतिसमुचचये--“ वैश्वरेवः क्षयाहश्च महालयविधरि्तथा ।
देशान्तरे प्रथक्ार्यो दरीश्राद्धं तथेव च ' इति ॥

(+ एतच ज्यषएठकनिष्ट्राठसाधारणं दरषव्यम्‌ । पृत्रेणापि मे ग्रामान्तरे
वा पाके सति पृथक्ा्यं एव ।

* धनुशिष्ठान्त्यती प्रन्थो नात्ति ख. ड. पुस्तकयोः 1 + चनुचिहान्त्गतो न्यो नास्ति

ख. ड. पुस्तकयोः ।

५, भणला।२स, एव तिः | 3 च. भवति।४च. "कह्वाः । ५ ठ. प्रामै-
कगृहवा । ६ च. गृहान्तरे ।

९१२ भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [ वैशदेवाधिकारिनि्णेयः]

«५ यद स्याद्धिन्नपाक्षी ग्रामे मामान्तरेऽपि च ।
वेश्वदेवं एथकरु्याितर्यपि च जीवति "” इति श्चाकलोक्तेः ॥)
यस्य तु उयेष्ेनाृते वैश्देतेऽन्नं सिध्ये्तेन तूष्णीम िचिल्सिप्लवा
भोक्तव्यम्‌ । तथा च पृथ्वीचन्द्रोदये गोभिलः--
५ यस्य त्वेपामग्रतोऽनं पिध्येत्स नियुक्तं वहो तरविद्धतवाऽशनीयात्‌ ” इति ।
ग्रास्मात्रमिति व्याख्यातारः । ( # इदं च कनिषएटभ्रातुः कदाचित्पाकभेदे
नेयमिति पृथ्वीचन्द्रः। नियुक्तं भोज्यम्‌ । किचिद्धासमात्रम्‌ ।
तथा च॑ ) सेग्रहेऽपि-
3
“ वैशवरेव्मे तु कुकुराण्डप्रमाणं(गकम्‌ |)
सप्रहल्य प्रपिमभनौ क्रिखिपान्त विमुच्यते '” इति ।
(+ एतदपि (१) प्रथममन्नसिद्धौं अयेपरेन कृते वदेते पश्वात्कनिप्रस्य पाक-
र ग + निधय [ष्ण
भेदे तेनाहुत्वैव भोक्तव्यम्‌ । अयं चा्नक्ेपस्तृष्णीमेतेति निवन्धकाराः ।
पाकासाध्ये जपोपवासादावविभक्तानामप्यधिकारः।
५: प्रथगप्येकपाकानां ब्रह्मयज्ञो द्विजन्मनाम्‌ ।
अ्चिहोत्रं सुराचचा च संध्या नित्यं प्रभवेत्‌ '”
इतिप्रयोगपारिजात आश्वलायनोक्तेः । अत्र सुराचायाः पार्थक्यविधानं
कु्ागतपरत्तिमातिरिक्तमतिमापरम्‌, तेन न शाकलवचनविरोधः । पाकमेदे तु
साऽपि प्रतिमा पृथक्पृथगेवेल्य्थसिद्धम्‌ ।) स्वीणामप्येवम्‌ ।
५ जियो श्राप्माचमन्नं परतद्ुतमय्नौ प्रास्य भृज्ञीयुः * इति स्मृयन्तरोक्तेः ।
यतः(च्तु) “खरी वादांश्च कारयेत्‌ ' इति तद्विधवापरम्‌ । ^“ विधवा
कारयेच्छरद्धम्‌ '' इृतिस्मृतिरत्नावस्यादुदाहनश्राद्धवदिहापि तस्याः भयो-
जकत्वात्‌ । तथा-- एते यज्ञा जीवरत्पिठ्कस्याप्यावरयकाः।) मृतपितुकस्येवेति-
विशेपानुपलम्भाव्‌ ।
> धनुधिहान्तर्गतो मन्धो नास्ति ख. छ. पुस्तकयोः । + सनुधिदान्त्गतो ग्रन्ो नास्ति
ख. ठ. पुस्तकयोः । # धनुधिदान्तगैतग्रन्थस्थाने क. च. पुस्तकयोरन्यथा प्राटः स यथा-““ इदं
च पिधवापरमिलाचाररले । य्या गृहे न कोऽप्यस्ति तादशविधवाप्रमिधाचारदपगे । नास्ति
स्रीणां एथग्यज्ञः , न खी जुहयादिति निषेधौ समच््रकवैश्रदेवपरी द्रश्व्यौ । घ्वी वालांश्च कारयेदिति
प्रयोज्वकतू यक्तं तदपि समत्रकशदेवपरं व्यम्‌ ” {ति ।
1
१च. च स्मृयन्तरे “ वै" । २ च. "वभव कु । ३क. स. (मवे । ४ क. दे ना'।
५य्‌, ततेः।पर।

[वैश्वदेवोधिकारिनिर्णयः] संख्ाररतनमाला । ९६९

“यदि स्याद्धित्रपाकाश्नी ग्रमे ममान्तरेऽपि च।
वशवदेवं धरथकयीत्पितर्थपि च जीवति " इति शाकलोक्तशर ।
तत्र पित्रयवलिवंज्यं इत्यके ।
केचित्त--“ येभ्य एव पिता दद्यात्तेभ्यो द्वात्स्वयं सतः? |
इति वचनात्पितृयज्ञोऽपि कतव्य पितामहादीतुदिष्येत्येकरे(लयाहृः) । अन्ये
तु-अग्निप्वात्तादीनुदिरस्यव पित्रयवलिः कतेव्य इति वदन्ति ।

आश्वछायनः-
५ परृथगप्येकपाक्रानां बरह्मयत्तो द्विजन्मनाम्‌ ।
पूतकावेस्त्वशुद्धात्मा न कुर्यान्न च कारयेत्‌ " इति ॥
यत्तु हरदत्तः--“ सूतकमध्येऽपि व्रह्मयज्ञमिन्नाश्लरो न त्याज्याः ।
° तनितान्यज्ञानहरहः कुर्वीत › इति । / सूकरे कर्मणां
त्यागः सध्यादीनां विधीयते ' इत्यादिना वापितानां प्रति-
प्रसवेनैव पाक्यम्‌ । ब्रह्यन्ञस्तृ न भवति । ‹ तस्य द्वाव-
नध्यायो यदात्माऽुचियदेशः ' इति श्रुतेः " इत्याह,
तन्न । “ पञ्चयज्ञविधानं तु न कुर्यन्मृतिजन्मनोः '” इति देव॑टे तन्निषेधात्‌ ।
^“ अहरहः दुर्वी ” इति तु संध्यावन्दनादिवननिलयतामातज्रवोधकरमिति ।
मुख्यस्य करणाश्क्तावाहातिः-
«८ पुत्रो श्रताऽथवा ऋविक्शिप्यश्चज्ुरनानुन्ः ।
पत्नी श्रोचिययाज्याश्च दृष्टास्तु वलिकम॑णि ' इति ।
( # हटा इत्यत्र प्रतिनिधित्तरेनेति शेषः । विकर्मणीतिवचनाद्रलातरेव
प्रतिनिधिरिति मदनरत्ने । विपदं वेन्वदेवोपठक्षणमिति पृथ्वीचन्द्र
५न खी जुहुयात्‌ "' इति नियेधाद्वलिमात्रं प्नीकवफे न हीम इति सल्या-
पाढादिसूत्ानुसारिणामू(णः) । आस्वलायनानां तु पत्नीकलृको दामोऽ-
प्यस्ि । ओपासनहोमस्याऽऽग्वलायनेन विहितत्वात्‌ । ऋतिवक्साहचयात्सा-
भिकपरमित्याचारादर्चः । एते प्रतिनिधयः प्रवासादिविपय इति चद्िका।
वस्तुतस्तु सदा शऽपि स्वव॑कतखिकलयः । “ खयं वेकैतन्याबदहे क

# धनधिहान्तगंता ग्रन्था नास्त ख. इ. पुस्तकयाः ।

इ. च्यः लपादव्दव्भमिवयहुः । व्ततस्तु अवितितृकषः फिवलिरपि कतव्यः ।

९३४ महगोपीनाथदीपितविरचिवा-- [ परधदेवाधिकारिनिर्णयः]

न्वहं ह(छीन्ह)रेदपि वाऽन्यो ब्रह्मणः ” इति गोभिष्टोक्तेः । अपि वाऽन्यो
बराह्मण इति, अशक्तिका्यग्यासक्ति्िषये दरष््यम्‌ । अन्धो ब्राह्मण इलत्र-
सिविक्तयेन हतः शिष्यादिर्वेति द्रष्टव्यम्‌ । निरमरेस्तु स्वकवैरतमेवेल्याचारा-
दशैः । पुत्राद्योऽपि पुख्यानुङ्ञयेव कुयुः । ) पत्नीकतैको होमस्तु शाखान्तर -
वरिषयः। न स्री जुहुयादिति निपेधात्‌ । एतेऽपि पुख्यानुङ्गयैव कुगः ।
तथा च कदयपः--“ पुरो भ्राताऽयवा श्िप्यः वुर्याञ्ञयेष्ठाम्यनृज्ञया |

शुरो मातुदो वाऽपि वैशदेवहृतिं पदा "' इति ॥

( % वैश्वदेवहुतिर्वेषदे बरहम: । ऋतिक फते तु तस्याऽऽ्दौ वरणं ङा
तेनतिविजा वै्वदेवः कारणीयः ' नवत याजययुः ' इति निषेधात्‌ । कर्मस-
माप्त तस्मै दिरण्यं गौव दक्षिणा देया । वरणभरणाधीनं हि ऋत्विकत्वमि-
सयुत्विगधिक्ररणे मीमां सकोक्तेः । भरणं दक्षिणादानम्‌ । असंभवे पृणपात्रं वा
देयम्‌। ° पाकयज्ञेषु पृणपातरे दक्षिणां दयात्‌ ' इति च्छन्दोगमूत्रात्‌ । )

मरवासविषये बौधायनः--
५ प्रवापरं गच्छतो यस्य गृहे कती न विद्यते ।
पश्चानां महतामेषां सह यज्ञैः स गच्छति "' इति ॥
भवां गच्छतो यस्य गे पश्चान महतां यज्ञानां मध्य एषां बुद्धिस्थानां
देवयज्ञादिमटुष्ययङ्गन्तानीं चतुर्णा कतां यदि विते तद्‌ पख्यः कर्ता, यत्न
॥ ४४ ्े (¬ 9 (~
देवयज्नभूतयज्ञपितयङ्गमनुप्ययङ्ैः सह न गच्छतीलययैः । न च यथाश्चतं विद्यत
इत्यनेन ननोऽन्वयं परिलयञ्य किमर्थं गच्छतीलयनेन दृरस्थेनान्वयः क्रियत
(~ ह म [ज (^ ज [+ ^>
इति वाच्यम्‌ । गृहे कमते यङ्ग: सह गमनस्या्त एव सिद्धत्वेन विधितैय-
्यापत्तेः । ( + अथवा कतशव्देन पुरू्यः कता ग्राह्यः । वासं गच्छतो यस्य
श्रतुरहे मुख्यः कर्ता न विद्यते तदा देवयङ्ञादिभिः सह गच्छति । प्रवासे
(३ 4 = (~ न्ह
पृथग्वेशवदेवः कर्तव्य इत्यथः । ) पञ्चानां महतामेपामिलयत्रत्येतच्छब्दस्य

विभिन्नायेकत्वकस्पनं तु पश्चानां महतां मध्ये व्रह्मयज्ञस्यापि पराप्षतवेन तजर
चान्यकर्ैकताया एवाभावेन पच्चानामेषां महतां यज्ञानां गहे कर्ता यादि विद्यते

* धनुधिद्ठान्तगेतो प्रन्थो नास्ति ख. ड. पुस्तकयोः । + धनुधिदान्तग॑तं नास्ति
से. पुस्तके ।

१क.श््योवा वत्रा । २ क. श्नं यज्ञानां महतां बुद्धिस्थानां मध्य एषां चतुर्णां दे" ।
३च, शरादीनां । क नांक।५क. स. ता, एतदः ।

[वरशवदेवभ्निनिर्णयः] संस्काररत्नमाढा । ९१९

तदा पमि: सह न गच्छरतीत्ये(%तादशोऽ्थ निषपवेत, स ॒चासगतो
भवदिति तामेति ङ्ेयम्‌ । प्ेव्याख्यान यज्घसहितगमनाभावपयानिका सत्ता
तु ्नात्रतिरिक्तस्य करदरटव्या । वैन्वदेवः क्षयाह्ेतिस्पृतिसएुचयवाक्यायु
राधात्‌ । एतद्वाक्यं चंत्समृलं तदवेतन्नान्यदेति द्रष्टव्यम्‌ ।
वीधायनः--“ प्रवासं कुरत नेतयदनमुपैयो ।
न चदुत्पदयतेऽन्नं तु अद्धिरेतान्पमापयेत्‌ 11 इति ॥ )
[+ £
अथाथिनिणयः।
तत्रेदं धर्मसूतरम्‌--
“ ओपापतने पचने वा पदूमिरचेः प्रतिमच्रं हरनेता आहुतीर्ृहुयात्‌ " इति ।
अ्रोञ्ञ्वटाकृत्‌-- यत्र पच्यते स परचनाशिः । ओंपासनवतामौपासने
विधुरस्य पचन इति व्यवस्थिता विकरः । अन्ये तु तस्यगिकरस्पं मन्यन्त
इत्याह । सवीधानिनोऽपि पचन एवर्त्यणिखायाम्‌ । सर्वाधानिनो देवयज्ञो
लुप्यत इति तु रापाण्डारः । सुदशेनस्तु वेश्वदेवाथं धमशाचक्त ्रिधिनाऽमि-
रेपसषमाधातन्य इत्याह ।
यत्त॒ पाधवीयेऽङ्गिराः-
“८ शाटाम्नौ तु परचदननं टोक्रिके वाऽपि निल्यशः।
यस्मिन्न पचेदन्नं तस्मिन्होमो विधीयते " इति ॥
यचच कर्ममदीपे-“ पातम तु निलयं समदय हुताशनात्‌ (नम्‌?) ।
शेपं महानपि कृत्वा तत्न पाकं प्तमाचरेत्‌ ॥
पाकान्तेऽ्नि समाहत्य गृह्यान तु पनः क्तिषेत्‌ ।
ततोऽस्मिचैश्वरेवादि कमं कु्यादतद्धितः " ॥
इति तत्कालयायनपरम्‌ । (+ ॐ अन्यापरिपकं नाश्नीयादिति तद्र्ाश्नातिनिषे
धात्‌। एवं च कातीयानां श्ालाग्नो पाकस्तत्रव होमः । अन्यापनिफकं नाश्रीया-
॥ धनाध्रहान्तमतग्रन्थस्थाने ख. पस्तकड्न्यथा अ्रन्धः स यथा---“ तस्य सवस्यासंगला
पतया छतमिति ज्ञेयम्‌ । एतच वैश्वदेवः क्षयादश्ेतिस्मतिसमुस्वयवाक्यविरोधमात्रातिरिक्तपरं द्रष्ट
व्यम्‌ * इति । +रुतत्प्रभुलथाऽऽरम्भक्रार इत्येतस्मान्पूर्वं विमानस्य म्मन्यस्य स्थानेऽन्यथा भ्रन्यो
ह. पुस्तके स यथा--““ तधां सत्रे पराभिपक्र नाश्चीयादिति निपधरात्‌ । सामयाचारेकधममध्य प्रातस्य
वैश्वदेवस्य पाठादप्योपासनास्ना हामेअपरि लाकक्छामरार्वव पाकर नौपासनाप्नाविल्वगम्यते ° इति ।
* धनुशिहान्त्ग॑तं ख. पुस्तके नारित ।

८

१ क, शोऽन्यो नि।२क. दैवत" । ३ क. "पच्यते । ४ ख. "यम्विला' । इ.
"लन्विलाः । च, “व्यण्डविला' ।

९१ भटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [वैशवदेवारम्भकः]

दिति निषेधोऽपि दीमकरणे परगसैषर एव । अन्यापरिपदमपि ततपुरषरूपम-
न्यस्वामिकरभ्िपाकनिपेधपरं न तु कमधारयरूपं शालामिभिात्निपकनिषेधप-

रम्‌ । तेन न लौरिकापिषकाशने निपेध इति । ) ५ ओप पचे व॒ षदुमिः
राधः प्रतिमच्रं हस्तनैता आहुतीईहोति ” इत्यसमिन्सूत्र ओपासनेन सह परच-
नस्य मिकरफरणमेव ज्ञापकम्‌ , ओपासे पचनंतधर्मो नास्तीति । यचोषा-
सने(#ऽपि पचन॑त्वधमे इष्टो भवेत्तदा पचन इत्येव्ाविशेषाद्‌व्रयात्‌ । )
+ एताकौरौपासनलौकिकरूपपचनयोः पराप्तौ विकल्पो व्यथः स्यादत ओपा-
सने पचनं नास्तीत्येव सूत्रखरसात्सिद्धं भवति । पचनग्रहणात्केवर्ली-
क्रिकाभिव्याषत्तिः । एतच पाकामिघसे, तदभावे तु लौकिकाग्नौ भवदेव ।
सदशनेन खीद्रतस्य एृद्यामिपरतिनिधित्वस्येव लौकरिकायिपरतिनिधितस्यापि
स्वीकारे वाधकाभावात्‌ । रामाण्डारमते तु नैतत्‌ । शाकपत्रतण्डुलफलोमे तु
रिधानवलादेव लोकिकाभिपा्षिनं तु परतिनिषित्वेनेति ।

अथाऽऽम्भकाः ।

( भ चद्धिकायां संवर्तः--
“ ततः पश्च महाय्ञन्कुयादहरहद्विनः ” इति ।

ततो विवाहानन्तरमिल्यथः । ) स च विवाहात्पू्रं दायविभागे जाते सति
चतुर्थीहोमानन्तरमेव नान्यथा । विवादवतपध्ये तदारम्भस्यायुक्तसात्‌ ।
+पाणिग्रहणादयि शहमेधिनोव्रैतमिति सूत्रे पाणिग्रृद्यते यिन्कर्मणि तताणि-
ग्रहणं चतुरथीकर्मान्तो विवाह इत्यथः । तदादि] पूर्वोऽबधियस्यां क्रियायां
सा तथा । क्रियाविशेपणत्वान्नपुंसक[स्व]म्‌ । तत्मश्रति तदुपलक्षितकार्टमा-
रभ्य तस्मादूर््य एपेधिनोगहस्थाश्रमवतोयनियतं कर्तन्यम्‌ । जातावेकवच-
नम्‌ । तदुच्यत इति, उञ्ञ्वलाटरन्राख्यानाच ।

केचित्तु गृहमवेशस्थालीपाकोत्तरमेव वैवदेवारम्भमिच्छन्ति । तत्न । उदा-

# धर्नव्ठान्त्तं नास्ति ख. पुस्तके । + पएनावतेद्यारिप्रतिनिधित्वेनेनीयन्तो ग्रन्थः क.
ख. पुस्तकयोर्नास्ति । ग॒ च क. पृम्नके दिप्यण्यामस्ति । एतत्स्थाने न क. पृस्तकेऽन्ययथेव स
यथा--“ केवरं पचनग्रहणे । आपाने पाकस्य टोक्रतोऽसिद्धत्वेन तस्य पचनम्रहणेनेति । ओपास-
नग्रहणानि ययुच्यते तदापासने न लौकिके वा पचन इत्ति पचनत्वधर्मस्योभयत्राप्यविरेषेण यः (१)
कृतः स्यादिति द्रव्यम्‌ । प्रचनग्रदणात्रवलर्टाक्रिकाञिव्यावृत्तिः”° इति । ख. पुस्तकेऽपि तत्स्थोऽ-
यमेवोपासन इयन्तं ब्रजविता । ># पनृशिदान्तर्मतो प्रन्थो नास्ति ख. पुस्तक । + वक््यमाणप्र-

न्थानुरोधेनात्र “ पाणिग्रहणादि ” इति युक्तमिति भाति ।

१च.सक्रे। रच, नत॑नाः; च, नल्वमिट मः । ८ च. 'लग्रभृति उत्तरक्रालमाः।

[ वेश्वदेवपाककर्तारः] संस्काररत्नपाला । ९३७

हतसूत्रव्याल्यानवरिरोधात्‌ । पर्णौपासनहेमोसु- अ उरम्‌ " इति
वचनाद्रहमवेशस्थाी पाकोत्तरभाविखम्‌ ।
रुभे दिने चन््रावानुकर्येऽयमारम्भः कायैः
“ प्रशस्तेऽहनि कतैव्यं शुम कर्म सदा वरैः
अनुकूटे तया चन्द्र इति गगादिमापितम्‌ "

इति ञ्योतिनिवन्धवाक्यात्‌।

तत्न मातरेव प्रथमोपक्रपः, सूत्रहरता रौद्रवल्यन्तं वैन्वदरेवं बिधायानन्तरं
^“ नक्तमेवोत्मेन वैहायपतः " इति विधानेन परातरुपक्रपस्थैव द शिनत्वात्‌ ।
५ये भूताः प्रचरन्ति दिवानक्तं वटिभिच्छन्तः'' इतिमश्र प्रातःसा्यवाचकयो-
िवानक्तपदयोषैध्ये प्र दिवाग्रहणीत्‌ ।

“^ वैश्वदेवं द्विनः कु्यात्सदा काल्द्वयेऽपि न ।
आरम्भो वैश्वदेवस्य दिवा चैव विधीयते " इत्याश्लायनस्प्तेश्च ।

आश्वटायनसूत्रहर्तिष्देवत्राताभ्यापपि-- ८ अथ सायं प्रानः मिद्धस्य हवि-
प्यस्य जुहुयात्‌ '› इत्यस्मिन्सूत्रे दिवाचारिभ्य इति श्दिवा नक्तंचारिभ्य इति
[दिवा] नक्तमितिपत्रलिङ्गक्रमानुसारेण प्राततरुपक्रम एव साभितोऽस्ति ।(+अत्र
शृदरस्याप्यधिकारो मच्रव्िशेपश्च “ नमस्कारेण मन्रेण पञ्च यज्ञान्पमाचरत्‌ '” इति
श्रं प्रकृलय याज्ञवल्क्येनोक्तः । स्रीणां नास्यथिकारः “ न सखीणां प्रयग्यज्ञः
इति याज्नवस्क्योक्तेः “न स्री नुहुयान्नानुयतः ” इति धमसूत्राच्च । )

टै
अथ पाककतारः।
तत्रेदं धर्मसूतरमू--“ आर्याः प्रयता वेशवदरतरेऽन्न < स्स्कतरिः स्युमापां काप
्षवयुभित्यमिमुलो ऽन्नं व्जवेत्कशानङ्गव।सश्वाऽऽटम्याप
उप्पृशेदार्याधिष्ठिता वा इ्राद्राः सरस्कतारः स्युस्तपा५
स॒ एवाऽऽचमनकल्पोऽधिकमहरहः केशद्मश्चुटाम-
नखवापनमुदकोपस्पशनं च पह वापतप्राऽपि वाऽष्टमी -
पतरेव पर्वसु वा वपेरन्‌ '' इति ।
आर्यासवांणकाः । थयताः शुद्धाः । अन्नं भक्ष्यं भोज्यं पेयादिकं संस्कुयुः।
न स्वयं नापि सियः। भाषा शब्दाचारणम्‌, कासः कण्डे पुरुपुराश्चन्दः)
क्षवथुः श्चुतमित्यन्नाभिपुखो न कुर्यात्‌ । संस्कारः स्युरितिवहुवचनोपक्रमाद्‌-

# अत्र दिवाक्ष्दोऽपिकः । + धनुधिहान्तग॑नो प्रन्धो नास्ति ख. ढ, पुस्तकयोः ।

१च. रवप । २ क. ख. 7. णाच । आश्वलयननूत्र" ।
११८

९३८ भटरगोपीनाथदीकषितविरानिता-- [वैश्वरेवपाककर्तारः]

कवचनं प्रयेककतरभिपायेण । केगादीनातमीयानन्यदीयासाऽऽलम्य सृषट्राऽप
उपसृशेत्‌ । नेदं सानं र ताह सनम्‌ । केशालम्भ एवमप्युपस्परनं विहि
तम्‌ । इदं तु वचनं तत्रोक्त वेकदिपकं सङ़दायुपसयकनं मा मृदिति । आयति.
वािकास्तेरधिष्ठिताः गर्वा संस्कारः स्युः ्ष्तत्रादमस्येति गम्यते ।
तेपां प््राणामन्नपंस्कारेऽधिङतानां स एवाऽऽचमनकलो बेदितन्यः । यस्या
पचति) यदि ब्रह्मणस्य हृदयंगमाभिरद्धिः । यदि क्षत्रियस्य कष्टगताभि-
रद्धिः, यदि वेदयस्य तादृगताभिरद्धिः । इद्धिमोपसपशनं च भवति ! बुरा
पचन्तः भरत्यहं केशादि वपेयुः । इदमेपामधिकमार्यभ्यः सदैव वाससा स्नानं
कव्यम्‌ । आर्याणां तु परिदितं वामो निधाय कौपीनाच्छदनमात्रेणापि
स्नानं भवति । शृद्राणामपि पाक्रादन्यत्र | अपि वाऽष्रमीप्ेव वपेरन्केशादीन्प-
वैस्वेव वा प्रलयं वा वपेरन । अन्तर्माविनण्यर्थाद्रापयेदि लयर्थं इति व्याख्यात-
मुज्ज्वटाटरता । आयाभावे स्वयं खिया वाऽपि पाकः कायः ।
तदुक्तं स्मृतिसारे--
५ आर्याः स्युः पाककरतारः स्वयं पलन्यथ वा पचेत्‌ ” इति ।
८ ॐ स््रयपाकरशब्दस्य पारिभाविक्रत्वं स्मृनिरत्नाकररे--
^“ स्वटस्तन स्वयेपाकः पल््या वा पच्यते यदि।
पुत्रेण पच्यते वाऽपि स्वयपाकः प्रकोर्तितः ॥
परपाक्रनिवरृत्ताऽपि गरुश्ययुरमानृद्धाः |
पिचव्यः श्चात्रियो भ्राना एषामन्नं न हि त्यजन्‌ ॥
उपाभ्यायस्यिनश्च आनायैस्य मृगस्तथा ।
शिप्यस्य चव यज्चान्नमपरान्नं प्रकीर्तितम्‌ ” इति ॥
नापि सिय इतीयमृज्ज्वलखान्रदुक्तिस्त्वार्यमंभवे ज्ञेया । अन्यथा रेखारेख-
नसूत्रे पके तु सिया न भवतीतिपृवक्तिविरोधपरिहारो न स्यात्‌ ) ।
अयं च शृद्रक्कः पाको युगान्तरविधयो द्रष्टव्यः ।
^° ब्राह्मणादिषु शरद्रस्य पचनारि क्रियाऽपि च "|
इति कलिवस्यंपाठात्‌ ।

-------~

# धनुधिह्ान्ततम्रन्थस्थाने क. ख. ठ, पुस्तके्वन्यथा प्रन्थः स॒ यथा--“ उञ्ज्वलकृता
रवरेलनपे र तु लिया न मव्तस््ाि क्षिय एच रन्ध जवम हेयः । अन्यया

एव पा्नधविरोधापततः ” इति ।

११, पयः| त्रा।

[वैशवरेवेऽ्यायतनविषारः] संराररत्नपाला । ९२९

मरन्यायतनं स्पृतिपंग्र- |
८ वेशे प्रकुवीत कुण्डे वा स्थष्िटेऽपरि वा ।
अरत्निमात्रं तत्कार्य विंशङ्कटमेव वा ॥
प्ररेशमात्रमथवा चतुरश्रं मन्तः " इति ॥

भ शव न {
स्पृतिसारे-“ वेशदेव प्रषवीत कुण्डम्टादशाङ्लम्‌ ।
मेखछच्रयपतयुक्तं द्विमेखटमथापि वा ॥
स्याद्‌ कमेखलं वाऽपि चतुरश्रं परमन्ततः ।
अपि ताम्रमयं प्रोक्तं कुण्डमन्र मनीषिभिः ” इति ॥
तत्रैव --“ न चुल्ल्यां नाऽऽयपे पत्रे न भमोनच खे ।
वैश्वदेवे प्रकुर्वीत कुण्डे वा स्थण्डिद्ऽपि वा ' इनि॥
र्‌
अपि बेत्यनन्तरं कुयादिनि शेषः । कुर्यास्स्थण्डिलकुण्टयोरिन्यपि पाठः
कुत्रचित्‌ । चुल्ल्यामायक्ते पत्रे भूमौ खरवा न वैष्वदेवं भक्ुवीनं वितु
कण्ठे वा स्थण्डिलेवा कुयांदिल्यथंः। अत्र चुद्ध्यायसपात्रचपरनिषेधा-
त्कुण्डस्थण्डिरासंभवेऽपकमृन्मयपात्रकुण्ट।करतिरदहिततास्रादिपात्रपकमृन्मयपा-
्राणामभ्यनुज्ञा गम्यते ।
५८८ ऋवैश्धदेवं प्रकररवीति स्वशाखाप्रिडिनं तनः ।
सस्कतानैव्ध वितििहतविप्यन्यज्ञनानिितैः ॥
तैरेवानेषकि दद्याच्छेपमाष्ठाव्य वारिणा ।
क्रतापप्तव्यः स्वधया सव दक्षिणतो हरेन्‌
इति व्यासोक्तश्च । संस्छृतानि पकानि । चस्त्वर्थे । हव्रिप्यव्यञ्ननानिनः।
हविष्यरूपाणि व्यञ्लनानि तैीररेत्यर्थः । वैन्वदेवं भकुर्वीतत्यनेन टोमान्मकं
कर्मोच्यते । तेरेवानषवरि दचादिति पृथुगृपादानात्‌ ! दविप्यव्यञ्जनाचितरि-
स्युभयतरान्वेति । तेन हविप्यरू4पत्राद्न्वितेनानेन दामः सिध्यति । यत्तु

बटखावव सूपस्रस्जनावधानं तदहूविप्यव्यज्ञनामिप्रायम्‌ । तस्यापि हृविप्यत्वे
ष्मा भवात तनाति द्रव्यम्‌ । अथवा ववव्र सृप्रससजनावरधाननव्र हम
हविष्यस्यापि सूपस्य संसं इति द्रव्यम्‌ । सृपग्रहणं प्श्राखाकायुपलक्तणम्‌।

बौधायनेन तेषामपि संसगपरिधाना्‌ । पत्रादीनामि विष्ये तेषामपि हमि
%# धनुधिहान्तःतो परनथो नास्ति स. ड, पु्तकोः। अयं च न पूर्वापरसतः।

१ च. पति । प्रायधित्तेमद्रौ-“न। रट. ^ चरेदि। ३ च. पपात्राः । ४ च,

परोभी भि्ी।

९४० भगोपीनायदीक्षितविरचिता- [ वैशेवविहितहविव्यविषारः]

्रिनियोगो बावे विनियोगो वेति षरिकरः सूपन्यायेन पत्रादिष्वपि
दरहिव्यः| अत एवाऽऽश्र्टायनेन पुस्यव्यञ्चनपाधारण्येन सिद्धशब्दः प्रयक्तः।
अत एव पुरूयान्नाभवे हविष्यरूपग्यञ्चनहोमः सृत्युक्तः संगच्छते । यदि
हविष्यरूपव्यज्जनसरसे तस्य होमो न स्पात्स्युक्तः । प्रस्यान्ामावे केवल-
दविष्यरूपव्यञ्जनहोभो विप्रेन । दवरिप्यग्यज्जनान्वितैरिति विशेषणं सप-
त्नीकतवविशेपणवत्सद्धावाभिमप्रायं ज्ञेयम्‌ । तेन हविष्यव्यज्ञनान्वितताया न
नियमः । यदि तु पत्रशाकादेव्य॑ञ्लनस्यैव लाभो न त्वन्नस्य तत्र नाश्रहीतवि-
शेषणन्यायेन स्मृतिमिश्च वरिशेष्यस्यालामेवदोन वाधरेऽपि विरेषणीमृतकरेव-
व्यञ्जनेनेव होमः । एवमेकाद्रयादावपि द्रष्टव्यम्‌ । )

यत्त वेश्वदेपरं भरकय--

उपरिष्टात्स्थते पात्रे क्रिया चृहयाममि स्पृता ” ।

इति संग्रहनान्ना पठन्ति केचिद्रचनं तन्निप्रंटमापद्विपयं वा बोध्यम्‌ । वैश्व-
देवः शतानन हविप्येणेव कायैः ।

“५ अथ सायंप्रातः प्िद्धस्य हविष्यस्य जुहुयात्‌ "

# इत्याश्टायनाक्तः । ( + आश्वल्ायनसूत्रे सिद्धश्चव्दः पकतापरः ।
तेन दध्यादिग्याष्रत्तिः । व्यापतवचने हत्िप्यव्यज्जनान्वितैः ५ इत्यनन सामुद्र
सैन्धवल्वणान्वितेन होमः भामति । ‹ न क्षारलवणहोमो क्रियते तथा वरान्नपंच-
टस्य ' इति सलयापादापस्तम्बोक्ती अपि निरपेक्षलवणनिषेन यदपि
व्याख्यातुं शक्येते तथाऽपि--

५५ जुहु यात्सर्पिषाऽम्यक्तं तैटक्षारविवजितम्‌ ।
दध्यक्तं पयस्ताऽभ्यक्तं तदमवेऽम्भप्ताऽपि वा +»

इति व्यासोक्तो कवणसंख्ष्टस्यापि निचेधः भामोत्येव ।

*# ज॒हयादिलयतस्मात्परं स्मृखन्तरे हविष्याण्युक्तानी लये तस्मान्पूरव विद्यमानस्य प्रन्थस्य स्थाने
ट. पुस्तके विद्यमानो प्रन्थो यथा--“ इद्याश्रलायनोक्तेश्च । यद॒पवासवशेन कन्दमृरफलादहारस्तदा
तेनैव वैश्वदेवः कार्यः । शाकं वा यदिवा पत्रं मृलंवायदिवा फलम्‌ । सेकल्पयेयदादारस्तेनैव
जहुयादपीति गृह्यपरिरिष्टात्‌ । गृहमेधिनो यद्रानीयस्य होमा वलयशवेति सूत्राच्च । गृहमेधिनो यदश-
नीयं पक्मपक्तं वोपस्थितं तस्यैकदेरोन दमा बख्यश्च वक्ष्यमाणाः कर्तव्याः । स्वग: पृष्टश्च तेषां
फलमिति न्यास्यातमृज्ज्वटाकृता । पक्रमभिसंयोगानातपाक्रमोदनादि । एनद्धिन्रमयपक्तं फलादीति
षवयप्‌ । एतदपि हविष्यं जेयम्‌ । न क्षारलवणहोमो वियते तथाऽज्ञसंघस्येयदवि-

ष्यहोमनिषेधात्‌ । ” इति । + धनुधिहान्तगंतं नपि ख. पुप्तके ।

१, सस्य ।

[ वशेदेवविहितहविङ्रष्यविचारः] संफाररलनमाला । ९४१

५ जुहूयाद्यञ्नन्षारवर्जमनं हुताशने "

दति तु केवरव्यञ्जनपरमिति फेषित्‌ । तत्र । यञ्ननशब्धस्य प्षारषदपा-
हच्यादहविष्यग्यञ्जनपरतासंभमेन केबलन्यञ्जनपरपवोपवणेनस्य सपरत्यमिद्ध-
स्यानुचितत्वात्‌ । अथवा पु्याननसखे फैवलव्यञ्ञनहोमनिपेधपरमिदं वचनं

द्रव्यम्‌ ।

हविष्याणि स्मृतौ - “ दैमन्तिकं परितासििननं घान्यं मुदधा यवाक्तिटाः ।
कटायकङ्कनीवारा वास्तूकं हिटमाचिका ॥
पटिका कालशाकं च मृटकं केमुक्ेतरन्‌ ।
कन्दः पैन्धवप्तामुद्रे गव्ये च दधिपतरपिषी ॥
पयोऽनुदृतपारं च पनप्ताम्नो हरीतकी ।
पिप्यटी जीरकं चैव नागरं चैव तिन्तिणी ॥
कदली लवी धात्री फलान्यगुडमेक्षवम्‌ ।
भतेटपक्तं मुनयो हविप्याणि प्रचक्षते ›' इति ॥

‹ हैमन्तिकमित्यनेन वाधिकव्यावृत्तिः । पितमित्यनेन दयाम्यवृक्तिः । असित्र-
मित्यनेन खिन्नग्यावृत्तिः, › इत्याचाररले । पिताछिन्नं गौडेषु प्रमिद्धो धान्यवि-
शेषः । प च हेमन्तोत्पन्न एव हविप्यः › इति स्मृतिकसतुमे । " रेमन्तिकं धान्यं
कटमासदपि पितं शेतमसिननं हविष्यम्‌ ' इति व्रते । ‹ अहत्िप्यमपि प्तिता-
छिन्नं सद्धविष्यं भवति ' इति भोजनकृतूहटे । धान्यं व्रीहयः । कलायाः
सतीनापरप्यायाः, मठर, इति परसिद्धाः । कुटित्था इति केचित्‌ ।
कङ्कः ८ काङ्ग, इति भाषया प्रसिद्धः । नीवारा देवधान्यम्‌ । वास्त्‌-
कम्‌, “ चाकवत › इति प्रसिद्धः पत्रशाकः । दिल्मोचिका गौढेषु
^ हिटातता " इति भसिद्धः त्रश्ञाकः । पटिका: पष्टिदिनैर्यदुत्पद्यते धान्यं
तत्‌ । कालशाकः ( +पर्वतदेशे भसिद्धः शाकः । ) केमुकं गौडेषु °केम्बु
इति भसिद्धम्‌ । प्रलकं [ सिद्धम्‌ ] । कन्दः सूरणः । नागरं शुण्ठी । नागरङ्गं
च तिन्तिणीलययमपि पाटः । अस्मिन्पाठे नागरङ्शब्देन नारिङ्ग ज्ञेयम्‌ ।
तिन्तिणी चिश्चा । ख्वटी “ राय आवद्ी ' इति महारा प्रसिद्धा । ' हर-
फरिवडी ' इति प्यदृशे प्रसिद्धा । आरपक्ृमित्युक्तानां हविष्याणां विशेष
णम्‌ । हविष्यमपि तलप चेद्हविष्यं भवतीलर्थः । )

* साप्रया “ कदीनिम्प ” इति वैयके प्रतिद्र॒ इति क, पुस्तकटिप्प्याम्‌ । + धनुिहा-
स्ततो प्रनधी नापि क, स्ते ।

९४२ भटरगोपीनाथदीकषितविरचिता- [ ैशरेवविहितहविदरग्यविचारः]

सूच्कृताऽपि शतामेन हो उक्तो धरभमतर--
८ गृहमेधिनो यदशनीयस्य हापा वयश्च " इति ।
हमोधिनो यदशनीयं पकषमपक बोपस्थितं तस्यैकरेशेन हेषा वलय
वक्ष्यमाणाः कर्तव्याः, स्वगैः पृष तेषां फटिति व्यास्यातपुज्जलाङ्ता ।
पकममिसंयोगाजातपाकपादनादि । एतद्धि्नमपकं फलटादीति द्रष्ग्यम्र्‌ ।
तेच शता[ शृता | हतरिप्यमेव होमस्राधनमिल्यपि दितं सूतरहता निपेध-
मृखन ˆ न क्षारलवणहोमो त्रियते तथाऽयत्तप्चष्टस्य ' इति ।
यद्ुपवासवशेन शाकपत्रगरटफलाहारस्तदा तेनेत वदेव कार्यः--
५शकंवायदिवा पत्रं मृता यदिवा फलम्‌ ।
पकस्पयेदयदाहारसतनव जहुयादेमि ” इति गरृष्यपरिरिष्टात्‌ ॥
वरि्वप्रकाशे--“ अन्नेन तण्डुटेवाऽपि फटेनाद्धिरथापि वा ।
वेशवदेवं प्रकुर्वीत जयेन्मच्रानधापि वा '' इति ॥
मश्रान्वे्वदेवमच्रान्‌ । ( # अरं व्यवस्था। शाकाय्याहारे शाकरादिभिः।
भोजनेऽनेन स्यूतेन । भजिनान्नमक्षण तण्डुैरपकरतर । स्वंथाऽदानाक्रणेऽद्धिः।
अतिसंकटेन जलस्याप्यभावे वैन्वदरेवमनच्रजप इति । उदकेन वैश्वदेवक्रियाया-
मुदक एव कार्यो नाग्नौ ।
« अन्नेन तण्डु ऽन्न जद्ेनाप्सरपि वा चरेत्‌ ।
वेशवदरेवं फटैर्वीऽपि मन््रा जप्या असंभवे ' इतिसंग्रहवचनात्‌ ॥
“ अद्धिरञ्जटिना जटे ?' इतिव्रह््यमाणचतुर्िंशतिमताच । पकानमतिग्र-
देऽपि तेनेव वैश्वदेवस्तस्य पाकमयोनकत्वात्‌ । ृद्ररव्पेन वैष्देवादि न
कायम्‌ ।
^“ आमं शुद्रस्य य्करिचिच्छराद्धिकं प्रतिगृह्य च।
तत्सवं भोजनायाङं नित्ये नेमित्तिके न च '› इतिपर्‌चरिशन्पतात्‌॥)
स्मृत्यन्तरे हविप्याण्युक्तानि--
५ गोभूमा ब्रीहयग्चैव तिदा मृद्धा यवास्तथा ।
हविष्या इति विज्ञेया वैश्दवादिकर्मपु ” इति ॥

# धनृशचिहानतम॑तो पन्थो नास्ति स. इ, पुस्तके । तत्स्थाने च ख. पुस्तके “ भयं च मत्र
जपोऽतिसंकटे ” इति प्रन्थोऽप्तीति दरष्व्यम्‌ ।

१क.पु, तक्म

' ९

[वैवरेविदितहविररयविचारः] सं्ताररलमाला- ९४२

एवपन्यन्यपि सतिभ्यो जेयानि । अहिप्याणि सृदन्तरे-
^“ कद्रवं चणकं मां ममूर्‌ं च कुटित्थकम्‌ ।
तारं च टतणं एवं वेदवे कि्भपेत्‌ " इति ॥

( # “ कन्दः तेन्धवपमुद्र " इत्यनेन सैन्धवसामुद्रयोिष्यतेन प्राय

द्यापि तथाप ' न क्षाखणह्‌।मा विद्यते ' इति धपसूत्र (क्षारं च द्वण प्व
शरेवे विजयेत्‌ › इति स्थृलन्तरे च तयोनिपधासिरत्तिरेव । अत एव सर्व॑-

ग्रहृण स्मृत्यन्तरे कृतमिति द्रव्यम्‌ । ) एवमन्यान्यप्यदहविप्याणि स्मृतिभ्योऽ-
बगन्तव्यानि । विस्तरभयान्नोच्यते(न्ते)। ( + निषिद्धं वर्जयिता हमिप्याभावे
यात्रनालादयो ग्राह्याः । यदन्नः पृरुपो टके तदन्नास्तस्य देवताः ' इतिवचनात्‌ ।
इत्याचारमदीपे । ) अहविप्यद्रन्पेण तत्संसरैन वा होमो न कार्यः, रितु
तप्णीं भस्मागन्यायतनादुत्तरतोऽपोद् तंसिमन्टोतव्यम्‌ । तदुक्तं धर्मसूत्रे-

५ ध्रखणहयमा विद्यते तथाऽयत्ञपंस्टम्याहतिप्यस्य ह्म उर

चीनं मस्मापाह्म तम्मिज्ञहुयात्तद्धुनमहुतं चाम्ना भवति '' इति ।

यद्धक््यमाणं परयता लाङोत्पदयते तल्षारं गुडादि । लवणं प्रसिद्धम्‌ ।
तत्संसृष्टं न होतव्यम्‌ । तथा--अयत्नं कुलित्थमापायन्नं तत्संसषटस्यान्नस्य
होमो न विद्यते । वरान्नमिल्यापस्तम्बः। अथ यस्यैवविधमेव भोजनमुपसिथतं
तस्य कथं भोजनं तत्राऽऽह--अहविष्यस्य होम उदीचीनमि्यादि । ओपासा-
त्पचनाद्राऽ्ेरूदी चीनं भस्मापोद्योप्णं तास्मिनभस्मनि जुदुयादरै्वदेवहोममन्र-
मात व्याख्यातय्रञ्ञ्वन्ादरता | ( अ एकामाद्रूति त्प्णा जहुयाद्लन्य [नतर
न्धकारा$ 1) उष्ण भस्पत्यस्यङ्ग(रमाध्रनपुप्म भस्पत्यथः।
तथा च वाोधायनः--““ अद्कारान्मम्मामिश्राम्नु उद्धत्यात्तरनाऽन्ानत्‌ ।

~ {~

जहयद्भश्वदवं त यदि ल्लारादिमिःश्तम्‌ ' इति ॥

(+ यत्त--णहव्रिप्याणामभव तु क्षारारिनिरपीप्यते ' इत्याचारम्रदीप स्पृत्यन्त-
रत्रचनं तदपि शब्दस्वरमात्क्षारादिभिरपीप्यते किमु वक्तव्यं कन्दमररादिभिः
रिलयननाभव्रे मृटादि होमकतैव्यताबोधक्रम्‌ । उदरौ चीनमुप्णं भस्मापोदचत्यतेन
विधिना क्षारादिभिरपि होमः कतैव्यः । तनव वेश्वदेत्रसिद्धिरिलयवपरं बा।)

# ल. ड. पुस्तकयोरनास्ति घनुधिदान्तगतो ग्रन्थः । + धनुधिदान्तनो ग्रन्थो नास्ति च. इ.
पुस्तकयोः । * धनुधिद्रान्त्गतो प्रन्धः ख. प्रस्तके नास्ति ड. पुस्तक नु तत्स्थानेऽन्ययेव वर्तने स
यथा--““एतेन निपे्रेन वैश्वदेवदयेमे हविष्यविधरिः भिद्रौ भवति” इति । + धनुधिहान्तर्गतो भ्रन्थो

नक्षि च. ह. पएष्तक्योः।

१, तिदिद्राति।२च. न्यपि निद्रनिप्म। क. च, €, वाणप्तु ह्य ।

९४४ भहगोपीनाथदीभितविरचिता- [ वेशवदेवविहितहवि्रभयविचारः]

्नारगण उक्तः संग्रहे
““ तिद्धुदराहते रनयं सस्ये गोधूमकोद्रवौ ।
श(शुोक्तं च देवधानयं चेत्येष क्षारगणः स्मृतः " इति ॥

यद्ष्यमाणं पतो लालोपपश्रते तसनारं गुडादीद्युञ्जलाङत्‌ । अयं च

्षारहनेमनिषधो गोधरूपव्यतिरिक्तपरः। गोपुपा व्रीहयशचति पबादाहूतस्पयन्त-
रवाक्ये तेषां वैदे होमसाधनतवेन ग्रहणात्‌ । गजुोक्तं पयुंषितम्‌ ।
( शजगिर्ीणेऽपि-“ रिवु्राटो शेव्यं पष्य गोधूम रव ।
चीनकं देवधान्यं च शमीधान्यं तथेक्षव[म्‌] ।
खिन्नधान्यं तथोख्य मृ क्षारगणः स्मृतः ।
जुहुयादयज्ञनक्षारवर्जमन्नं हुताशने " इति ॥
चीनकाः कलायाः । उखर्यपुखरभूमिभवं मूलम्‌ ।
वैन्वदरेवे निषिद्धदरव्याण्युक्तानि कारशीखण्ड--
“८ निप्पावान्कोद्रवान्मापान्कटायांश्चणकांम्त्यनेत्‌ ।
तैलपक्तं च पक्तान्नं सर्वं छणयुकूल्यजेत्‌ ॥
आढकोश्च मपूराश्च वर्तुलान्ररासथा
भुक्तशेषं पयुधितं वश्दरेवे विवर्जयेत्‌ '” इति ॥
निष्पावा बहवाः । कलायाः “ मठर ` इति प्रसिद्धाः । आढक्यस्नुवर्यः ।
वरटा धान्यविशेपः ) । हविष्याहतरिप्यसखे तु--एकद्रव्यदृतेन वै्वदेवेनेतर-
हविष्यान्नसंस्कारसिद्धिवद हविष्याननस्यापि संस्कारसिद्धनेत्‌। कितु सव
मप्य्नमहविष्यं तदेति दरष्व्यम्‌ । ( + एतेन फलादिना वैश्वदेवं कृत्वाऽर्ब-
मसंस्कृतमेव तद्धोज्यपिति, गरहमेधिनो यदशनीयस्य होमा बरयश्ेलयापस्तम्बे-
नोक्तेस्तेनेव काये इति मतद्वयं निरस्तं द्रव्यम्‌ । ) अत एव भरकरणं परि-
त्यज्य पृथगुक्तं, सूचङ्ृता । अत्र व्रतविज्ेप उक्तो धरमसूत्र--
^ तेषामुपयोगे द्वादशाहं ब्रह्मचर्यमधः शय्या क्षारख्वण-
मधुमांसवर्ननं चोत्तमस्यैकरात्रमुषवाप्तः ' इति ।
तेषां होमानां वीनां च ये मच्रास्तेषापुपयोगे नियमपृत्रक ग्रहणे द्रादशाहं

# धनुश्विहान्तमेतो प्रन्थो नाति ख. ढ,. पुस्तकयोः । + धनुधिहान्तर्ग॑तो भ्रन्यो नास्ति
स. ह. पुस्तकयोः ।

१क.ख. ड, "रगुण । २क.ख. इ. ^रगुणः । २ क. ख. ह, पेषः सगो" । * क. रणे
ति'। ५ क, शैवच।छघि'। ६. श्रमं । ऽच्‌, यगोद्रा |

[वेशवदेषकर्तृनियमाः] संखाररलमाटा । ९४९

ब्रह्मचर्य पयुनयर्जनमधशय्या स्थण्डिढशापिलं प्ारलयणादिवनं च मवति ।
उपयोक्तरेव वतम्‌ । अन्ये तु पलन्या अपीच्छन्ति, उपयोगः प्रथमभयोगस्तन
च पटन्या अपि सहाधिक्रार इति वदन्तः । उत्तमस्योत्तमेन वैहायसमिति वक्ष्य-
माणस्य ये भृताः प्रचरन्तीत्यस्यकरात्रमुपवासः कतेग्य इति व्याख्यातपुञ्च-
लङ्रता | नियपपूत् ग्रहण गुरः सकाशाद्रव्मप्रहण तदथरप्रयथः।

तथा च वौधायनः-
८ तेषां ग्रहणे द्वादशरात्रं बरहमचरयमधःशय्या क्षरवणमधु-
मांतवर्जनं घ्रयोदरोऽहन्ुत्मस्येकाहमुपवाप्ः » इति ।
उञ्ञ्वलाङ्ृन्मते खध्ययनाङ्गता । अन्येषां मते कमाङ्गतेति मतद्रयं ज्ञेयम्‌ ।
नियमं विनाऽधीतवेश्वदेवमत्रस्य वेश्वदेवनुषएठनकराटे वे्वदेवमत्राध्ययनाङ्गमूत-
जतानाचरणनिमित्तमायधित्तानुषएठानपवकं वंदे्वारम्भः।
भरायधित्तं तु-- प्रत्येकं कृच्छरमेकैकं चरित्वाऽऽज्याहुतीः शतम्‌ ।
हूत्वा चैव तु गायञ्या ल्लायादिल्याह शौनकः '”
षति स्मृ्यक्तं वेदवतलोपपरायधित्तमेवात्र सेमानन्यायात्‌ । स्ानपदं तु
तत्तन्पत्रसाध्यकर्मोपलक्षणमिति । एवं चाग्नये स्वाहेयादिमच्राध्ययनार्थं व्रत-
मेकं ये भता इतिमच्राध्ययनार्थमपरमिति व्रतद्रयलोपनिमित्तं भ्राजापलद्रयं
गायत्याऽऽज्येन शतद्रयहोमशवेति परायश्चित्तं चरित्वा दायविभागे जाते सति
मशस्तेऽहनि वैश्वदेवं समारमेत्‌[न] ।
वतस्य कमीङ्गत्रपकषेऽधीतमन्रोऽपि वेष्वदेवारम्भकाले व्रतद्रयं कुर्याद्प्रेति ।
धर्मसूत्र--“^तिद्धेऽने तिषठनमूतमिति खामिने प्तरयाततसुमूलमिति प्रतिवचनः" इति ।
सिद्धे पक्ेऽन्ने तिषटन्पाचको भूतमिति भ्रत्रुपात्‌ । कस्म यस्य तदन्नं तस्मै
स्वामिने । भृतमिति निप्पन्नमिलय्थः । तस्युभ्रतमिल्यादि[:] प्रतिवचनो मनत्रः।

तदन्नं सुभूतं सष निप्पन्नमिति व्यारूयातमुञ्ज्वलाङ्रता । तत्सुश्रतभिल्यादि-
पदद्‌ापादानात्तत्सुभ्रत विराडनमित्येनस्य मच्रस्य मतान्ग्रहणमतादात काचत्‌ ॥
स्वयंकवंके पाकर म्मतित्रचनयोर्योपः।
(# पलन्या; पाककरणोत्तरं भूतमतिवचना्पर््र रजाद्‌।पे विशेपरछन्दोगप-
रिशिषे-
५५ म॒तप्रवाचनं पत्नी सद्यः प्तानहिता मवत्‌ ।
रजोरा(रो)गादिना तत्र कथं कुर्वन्ति यात्तिकाः ॥

% धनुधिदान्तगतो ग्रन्थो नास्ति क. ख. ड. पृस्तकेदु ।
१ख. वानुष्रानार्‌ । २ च. साजात्यातर्‌ ।
१११

९४६ अहगोपीनायदीक्ितविरविता-[वैेवविहितहवि्रवक्रिवारः]

महानतेऽ्माक्ुयत्सिवणा(?) तत्र वाचयेत्‌ ।
परणवाद्यि वा कुर्यत्काल्यायनवचो यथा ” इति ॥
("भ © $
आङ्यास्स्यापरयातिलरथः । पणवाद्यपि वा कुयात्‌ । पणवं प्रतिवचनसि-
दर्थ पठत्‌ । आदिशब्देन व्याहूलादि । )
हौ(होःम्ब्रव्यसापिधयणादिकपुकतं पर्पपू्रे-
“८ परोक्षम्‌ पभ्स्कृतमप्रावि्नियाद्धिः प्रोकेत्तदेवपवित्रमित्याचक्षते ” इति ।
यदि शृदराः परोक्षमन्न सस्कृयुः, तदा तत्परोक्षमननं सछृतमाहूतं खयमग्रा-
वभिभ्रयेत्‌ । अधिभ्रित्याद्धिः पराक्ेत्‌ । भोक्षितमननं देवपवरित्रमिल्याचक्षते ।
देवानामपि तत्पवित्रं फं पुनर्मनुष्याणामिति व्याखूयातपुज्ञ्वलाङृता । द्तम-
सरम्नी स्वयपधिश्रयेत्‌ । अधिश्रयैणं पुनरग्ररुपरि स्थापनमात्रमन्नसहितस्य
पात्रस्य । अधिभ्रिदयेत्येतदनन्तरं संस्कृतमित्येतत्पद पुष्यते । अप्रावधि-
रित्य सैस्छृतं तत्पोक्षेदिल्यन्वयः । संस्छृतमिलत्रामिघरिणेति शेषः ।
तथा च कालायनः--““ उद्धत्य हविराहिच्य हतरप्येण घरृतादिना ।
स्वशाखावियिना हूत्वा तच्छेषेण विं हरेत्‌ '” इति ।
हविष्येण घृतादिना परृतादन्यतपद्रव्येणोदतं हविरासिच्याभिधायं तेन
हविषा जहुयादिलथंः । आदिकन्दग्राह्मद्रव्याण्याह व्यासः--
“‹ जुहुयात्सरपिपाऽम्यक्तं तैटक्षारविवर्जितम्‌ ।
दध्यक्तं पयप्ताऽभ्यक्तं तदभावेऽम्भपताऽपि वा ” इति ॥
( # यस्तु--“ जुहयात्सपिषाऽम्यक्तं गव्येन पयप्ताऽपि वा ।
क्रीतेन गोत्रिकरिण तिह्तटेन वा पुनः ॥
पपरक्ष्य पयप्ता वाऽपि नानक्तं जृहयादपि ।
अन्नेदा यवगोधृमश्ालयो हवनीयकाः " ॥
इति बृहत्पराकश्रोक्तस्नैरविधिः स॒ आज्यप्रतिनिधित्वेन तैरोपादानपरः ।
तच तिलतैलमेव । तेन सपिरभावे तिलतरमात्रस्य ग्रा्यता नान्यस्येति द्रष्ठ-

व्यम्‌ 1) जयं च देतरपविन्रसंस्कारो यदि शद्रा इत्युक्तया शदरकर्तुकपाकपक्ष
एवेरयुञ्ञ्वाट्ृन्मतं गम्यते । परोक्षसंस्कृतत्वेनास्ावननत्रयमधिभ्रित्येति जिद-

दन्नहोमे केवलं परोक्षसंस्छृतस्यस्यैव देबपवित्रसंस्कारदेतुत्वपदकषनाद श्रदरपकेऽ-
> धनुधिहान्त्गंतो भरन्धो नारिति क. ख. ड. पुस्तकेषु ।
१३. च. त्यद्विरवोक्षे। सर्च. "यणमपने।३क. ख ड, मेषः । ४ क.
वस्वै ।

[पेवहोमप्रकारः] संखाररलपारा । ९४७

प्यमेऽयं संसारो भवतीति पानृदत्तमतं गम्यते । ततर युक्त प्राहम्‌ । (परोक्ष
मित्यत्र स्वरस्येति रषः । स्वस्य परोक्षममलक्षं संस्कृतम्‌ । अन्यैः सस्छृतमिति
यावत्‌ । तथा च सग्यतिरिक्तैः संस्छृतमतरमप्रावधिभ्रियेलथां निषतरो
भवति । स्वयमेव संस्छृतं चेत्तदा नायं संस्कार इत्येत एव सिद्धम्‌ । न च
सस्य परयत एव यदि प्रकतं सृतं तदा नायं संवारः कष्य
भषेत्‌, संस्कारस्य तदा प्रयक्षत्वादिति वाच्यम्‌ । इष्ठापत्तरिति मातृदत्तमता-
नुगणोऽथः। यदि श्वाः परोक्षमने सेस्छुरिलयुञ्यटाष्दरन्थस्ररसतस्तु
ृद्रकतैकपाको देवपवित्रसरारे न केवरं निमित्तं फि तु ््रक्तकपाओेऽपि
यदि तेन पाककत्री शृद्रेणपहयता पाचितं चेत्तदैव पवित्रसररारो नान्यथा ।
स चापदयता पाचितस्यान्नस्येवेति विशेषोऽवगम्यते । पाङेऽपदयत्तायां हेतु-
व्यग्रवित्तत्वादिङ्गेयः । यदि श्रूद्रा इत्यनन्तरं सस्येति पदं यदि योज्यते
तदाऽयमर्थो भवति । यदि श्रद्राः सखस्यापलक्षमन्नं संस्वुर्युस्तदाऽयं संस्कार
इति । एषं च स्वस्य प्रत्यक्षं शरैः कृतेऽपि पक्रे नायं स्कार इल्यथा-
स्सिध्यति । उञ्ज्वलाृन्मते यथा पाककाऽपदयता पाककरणेऽयं दे वपतित्र-
संस्रारस्तथा परोभ्षमिल्त्र स्वस्येलयस्यान्वयवत्स्वेनेलस्याप्यन्वयसभवरा-
तस्वकतैके पाङेऽपि स्वेनापदयता पाचितानस्यैव संस्कारो न सामान्यतः
सर्वस्यान्नस्पेति । एवमार्यकर्तकेऽपि पाके । अपहयत्कतक इति यदुच्यते
तदा तु स्वकतैफेऽपि पाक एतादृशेऽपि विपये देवपवित्रसंस्कार इति परोक्ष-
पि्येतक्ति यायामेवान्वेति न सन्ने तस्य प्रलक्षत्वेन तत्रान्वयासं भवात्‌ । अन
एव मातृदत्तेन परोक्षसंस्कृतत्वेनाम्नावन्नत्रयमथिभ्रित्येति संस्कार एव परोक्ष-
शब्दस्यान्वयः कृतः । एतेष्वर्येषु युक्तायुक्तसं सद्धिविचायं युक्तं तद्धादम्‌ ।)
देवपवित्रसंस्कारामात्रेऽपि धृतसंस्कारार्थं हविष्यान्नेन सह तत्स॑सर्गस्याऽऽ-
वरयकत्वादपरताभ्यक्तताऽन्स्याऽऽवहयकी यदशनी यस्येलनेनेत्भ्यते ।

होमभकारो धर्मसू्े-

५ ओपाप्तने पचने वा पड़भिरायैः प्रतिमच्रस हस्तनैता आहुतीर्जुहुयात्‌ '' इति ।

पड्भिरायैः, ॐ अस्ये स्वाहा, ॐ विन्वेभ्यो देवेभ्यः स्त्राहा “ॐ धुत्राय

भूमाय स्वाहा, ॐ ध्ुवक्षितये स्वाहा, ॐ अच्युतक्षितये स्वाहा, ॐ अ्नये

स्विष्टकृते स्वाहा, इत्येतैः । एते मनच्रा उपनिषद्धगे पठिताः।
यथपि सोमाय स्वाहेति पाठे न परितं तथाऽपि हविष्केषु सर्वत्र तस्य

# घनुधिहान्तग॑तो पन्थो नासि ख. इ. पुस्तकयोः ।

९४८ भहगोपीनाथदीक्षितविरवचिता- [ ेशरेवे सिष्टङदादिषपप्रायश्ित्त्‌]

रतिरिति वदन्तः सोपाय सहेति द्वितीयां जहति । चिएकखात्तपपि सपं
षति, अये छित खाहिति । आचार्थसु-अप्ये सहिलादिखिष

दन्ताः पडाहुती्नयते । हतग्णं र््यािनि्र्थम्‌ । केषिहु- सूयी
साह्य भरनापतये स्वाहेति द्रे आहूती जहति । ओआपासनदेवताभ्यश्रेयाश्वल-

यनस्रणादिति व्यास्यातपएञ्यर करता ।
वदन्त इत्यत्र केचिदाचाया इति शेपः । पड़भिरायैरिल्यनेन पठितमश्राति
रिक्तमव्रसाध्याऽन्याहुतिनास्तीति खमतं प्रदितं मवतीलयाचायस्तुं षडाहु
तीमन्यत र्त्यस्य व्याख्यानस्य तात्पर्यां । षडभिरादंरिति संख्यया प्रधान-
तुस्यत्वं स्वि्कृतोऽवगम्यते । तेन सिष्टृदाहुतिविस्मरणेऽपि तदुत्तरं भोज-
नासाक्स्मरणे सवप्रायधित्तं हुत्वाऽन्युपसमाधानादि विधिना विस्मृता सिष्
कृदाहुतिहातन्यात [सद्‌ भवति । भोजनानन्तरं स्मरणे परदुः सवपाय-
शित्त हुतवोपोषणं कुयात्‌ । उपोपणाश्क्तीं मनसल्याहुतिः । एवं विनि

स्मरणेऽपि ।

एवं पश्चमहायज्षखोपेऽपि ।
५५ अकरृत्वाऽन्यतमं यन्ञं यज्ञानामधिक।रतः ।
उपवाततिन शरष्येत पाकप्स्थामु चेव हि ” हति वचनात्‌ ॥

सू्यांय स्वाहा भजापतये स्वरेति केचिञ्जुहतीलयत्र सूत्ररिरोधोऽस्वरसो
र्व्यः । धर्मसूतरे-- (उभयतः परिपेचनम्‌' इति, यथापुरस्तादन्वमर्स्थाः मासा-
वीरिति मन्रान्तान्सनमतीतिश्द्योक्तविभिना, अत्रानुक्तत्वादिति व्याख्यातमु-

वखाकरता | स्थेदश्रिहोमाणामेषप कट्प इततिप्राप्नस्य ङत्स्ततच्रस्य पारस्सख्या
यमिदं वचनम्‌ । उभयतःपरिपेकमानं कतेव्यं॑नेतरद्द्योक्तोद्धननादिकं तत्र
मिति। एतच दविहोमशब्दस्य रूढत्वपक्षे । अन्यथा त्वपूर्वविधिरिति द्रष्टव्यम्‌ ।
रखारुखनावोक्षणोत्से चन विधानान्यप्यत्र न भवन्ति यथोपदेशं कुरुत इति

वक्ष्यमाणत्रि शेपव चनेन तेषां वाधात्‌+ ।
+ एतस्मादनन्तरं ट. पुस्तक्रेऽधिको त्रन्थः स चथा---““ एतदर्थमेव गृह्य ए्ेपां विधानं परि

व्यज्य धमूत्रे कृतमिति द्रष्टव्यम्‌ । ताग्नमयकुण्डादौ रेखाठेखनासंभवादवोक्षणादिक्मेव ” इति ॥
एवे च. पुरस्तकेऽप्यधिक्तं किचित्तयधा--“ उदककार्य तु येन केनापि शुद्धोदकेन ”” इति ।

१क.ख. ड, स्तु इलारभ्य प०।२ क. स, इ, “नस्याथेः। 3 च. श्वित्तमौपासनापरी हु ।
४्ख. वतीति।५स.इ. त्‌ । एवंपः। ६च.प्रे।सू'। ४ख.नति।रे'। ८ क. ष,
ट. न बा।

[वेश्वरे बरिहिरणम्‌] सं्ाररलनधारा । ९४९

[अ गे <पापै त "राका,
चतुर्विशतिपते हविषोऽभपे द्रव्याणि, अवदानसाधनाति वाक्ताप-
“ अलामे येन केनापि फट्ञाकोद्कादिमिः।
भ (^ भ 0 ० ,
पयादधिषुतः कुयद्िधदेव वेण तु ॥
हसतेनान्नादिमिः कृयीदद्धिरज्ञटिना टे " इति ।
् किक भ # @ ^ भ
हतन हे पिषेषः पिषिष-
“५ उत्तानेन तु हस्तेन अङ्कल्यप्रेण पीडितम्‌ ।
परहताङ्कटिपाणिस्तु वाग्यतो नुहयाद्धव्रिः ” इति ॥
+ होमकाले सव्यपाणेहदि निधानपुक्तं स्मतिमज्ञर्ाम्‌ -
“८ संकल्पयेद्यदाहारस्तनेव जुहुयादमि ।
पाणिना जृदरुयाद्धम्यं हदि सव्यं निधाय वे " इति ॥
गोभिीये--“ न मुक्तकेशो जृहुयान्नानिपातितजनानुकः ।
अनिपातितनानोम्तु राक्षप्ैहियत हविः " इति ॥
अथ ब[रुह्रणम्‌ ।
तत्र विशेषो धरमसूत्रे-
“‹ वीनां तस्य तस्य देशप॑स्कारो हस्तेन परिम्‌-
ज्यावोक्षय न्युप्य प्चात्परिपेचनम्‌ ” इति ।
वीनां तस्य तस्य वेदे कास्य संस्कारः कर्तव्यः । कः पुनरसौ । हस्तेन
परिमाजंनमवोक्षणं च । तत्कृता वीनां निवपन न्युप्य पश्चात्परिपेचनं कर्त-
व्यम्‌ । उपदेशादेव सिद्धे प्रधाद्भहणं मध्ये गन्धमाल्याद्रिदानाथमिलयाहुः ।
तस्य॒ तस्येति वचनं सत्यपि संभवे सकरदेव परिमाजंनमवोक्षणं च मा
भरत्‌, एकरस्मिन्देदो समवेतानामपि पृथक्पृथग्यया स्यादिति उ्याख्यातमुञ्ज्व-
खाता ।

अन्यच धर्मसूत्रे--
“ एवं बलीनां देश देर स्रमवेताना‰ स्क्रत्सक्रदन्ते परिषेचनम्‌ "” इति ।

यथा पण्णामादुतीनां परिपेचनं तच्रविभवात्‌, एवं व्यो ऽप्ये कदे शसमवेता
उत्तरैव्रद्यसदन इत्यादयस्तेषां तदन्ते परिपेचनं प्राप्रं पश्चात्परिपेचनमित्यनेन
विहितं सङ्त्सर्थान्ते सङ्कत्सङ्कत्कर्तव्यं न भरदयेकं पृथगिति । असल्यस्पिन्सूत्र
पूवस्य तस्येततिवचनाद्यथा परिमार्जनमवोक्षणं च मत्यं पृथग्मवति तथा परि-

+ एतदादिहरिरितीयन्तो ग्रन्थो नास्ति ड. पृस्तके
१, द्गषटतरे । च, नां तचरं परिपिचवि' । ३६, च, यदन्ते ।

९९० भद्रगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [वैश्वरेवे बरिहरणम्‌]

पेचनमिति स्यात्‌ । अत्र बोपदेशवशादेव य एकदेशबलयस्तेषामेव सदन्त
परिपचनं न यादच्छिक्य(क)समवाये, तेन यथर्पाच्छयाऽगारस्योत्तरदेशः
शय्यादेशषः कृतस्तथाऽपि कामरिङ्गस्य पृथक्परिषेचनं मेप्रतयेवेति व्यास्या-
तपुज्ज्वलाकृता । शय्यादैशस्तु ग्रहस्य दक्षिणतो नियतः ।
तथाऽऽह उयोतिनिवन्पे र्टः-
५4 लानं च पाकः शयनं च भोज्यं गजाख्यो वाजिगृहं धनस्य ।
देवस्य पवारिरिशि करमेण मध्ये पमा मृपनिवेदानाय » इति ॥
अन्यत्रापि--^ वरिक्रमस्थानं पचनं शयनं सूतिकागृहम्‌ ।
मोजनं पाभाण्डारमीशान्यां देवतगृहम्‌ " इति ॥
ज्योतिर्षसिष्ठोऽपि--“ देन््थां तु मिक्रमस्थानमाश्नय्यां पचनाटयः।
याम्यां तु शयनस्थानं नैऋत्यां सूतिकागृहम्‌ ॥
वारुण्यां मोजनगृहं वायग्यां प्ुमन्िरम्‌ ।
कौनेयो तु धनस्थानमीशान्यां देवतागृहम्‌ '' इति ॥
शिखपशाह्ने चवम्‌ ।
अवदानबस्योः रपाणं सृल्यथसारे-
“८ अङ्कषठपवमा्रं स्यादवदानं ततोऽपि च ।
ज्यायः खिष्टक्ृवाज्यं तु चतुरङटप्मितम्‌ ॥
कुकटाण्डकमात्रं तु वहिरित्यमिधीयते ” इति ।
बलीनामाद्रमखकपमाणत्वमृक्तं छन्दोगपरिशिष्टदीकायाम्‌-
५ प्राणाहूतिं बिं चेव आद्रामिखकमानतः ” इति ।
कुर्यादिति शेषः।
बलयः सति सूपे तत्संखषटेनानेन कार्याः ।
तदुक्तं धर्मसूत्रे--“ सति सष(वे)पतपृेन कायाः › इति ! सति सूपे तत्संखष्टा
बल्यः कार्याः । अन्ये त्वन्धेरपि व्यज्ञनैः संसर्ममिच्छन्ति ।
तथा च बौधायनः--“ काममितरेषु › इति । एष एव व्यञ्जनसंस्कारः।
व्यञ्जनसंखृष्टेनान्ेन षयः कार्याः सति सेभव इत्थमिति व्याख्यातमुञ्ज्व-
ङाढृता ।
बैिदिनपकारो धरमसूत्रे-
५ अपरेणाभनिर सपतमाषटमाम्यामुदगपवमुदधानपनिधो नवमेन मध्येऽगा-

१ च. एष्य । २ क, स, द, तत्कारो ।

[वैश्वदेवे बरिहरणम्‌] संस्काररतनमार । ९९१

र्य दकषमैकादशाम्यां प्रागपरवमृ्तर्वयेऽगारपयो्तशुरभः शयया.
देशो कामछिङ्गेन देहल्यमन्तरिकषरद्गनोत्तेणापिधा्यामतत्रहप्दने
दकषत; पिृरङ्ि ्राचीनारीयवाचीनपगिदय्रो उत्तरो यथा-
देवतं तयोनाना परिषेचनं धर्ममेदाजक्तमेवोत्तमेन वैहायप्तः ” इति ।

अपरेणाप्िम्रः पशचात्स्तपा्पाभ्यां पाय साहा्रपाय सराहिलेताभ्यां
बलिहरणं कतैव्यम्‌ । उद्गपवर्भे न मागपवर्गम्‌ । उद्रकं यत्र धीयते तवुदधानं
मणिकार्यं तस्य संनिधा नवमेनाद्यः खहिलेन मध्येारस्यं । दशमैका-
दृशाम्यामोपथिवनसतिभ्पः स्वाहा रक्षोदेवजनेभ्यः स्वाहैत्येताभ्यां भागपव-
ग्‌ । अगारस्योत्तरपुवापे गृषाभ्यः स्वाहाऽपतानेभ्यः स्वाहाअपानपतिभ्यः
सराहा सवैभूतेभ्यः स्वाहेत्येतैः, मागपवरगमित्येव । कामाय स्वाहेति शय्या-
देशे । देही दरारस्याधस्तात्‌ । तस्याधोेदिकेत्यके । अन्ये त्वन्तदरारस्य प्रह-
णमिति । तत्रान्तरिक्षाय स्वाहेति । येना(ययाऽ)पिधीयते द्वारं साऽपिधानी
कपाटं तद्गैटमिलयन्ये । तत्र--यदेजति जगति यच्च° यन्ना्न स्वाहेति । उत्त-
रब्रहयसदने । अगारस्येत्यनुततेस्तस्य यो ब्रह्मसदनार्यो देशो बास्तुिचाप-
सिद्धः, अगारस्य मध्ये(ध्यं), त्रोत्तरै; पृथिव्ये सराहाऽन्तरिक्षाय खाहा दिषे
स्वाहा सूर्याय स्वाहा चन्द्रमसे स्वाहा नक्षत्रेभ्यः स्वाहेन्राय सख्ाहा बृहस्पतये
स्वाहा मजापतये स्वाहा ब्रह्मणे स्वाहेत्येतैः, प्रागपतवर्ममेव ।
अपर आह--मध्येऽगारस्येत्यत्र देशस्योपयुक्ततवाद्रह्या यत्र सीदति
गार्षेषु कर्मसु अग्नेदैक्षिणतः स ब्रह्मसदनस्तत्रेति ।
अनन्तरार्णां वीनां दक्षिणतः स्वधा पितृभ्य इत्यनेन वरि कुर्यात्‌ ।
भाचीनावीत्यवाचीनपाणिश्च भूत्वा दक्षिणपाणिषुत्तानं कताऽङ्ष्ठतेन्यो-
रन्तरारेन पिवृवटेरुत्तरतो रौद्रो वलिः । यथादे्तं पराचीनावीत्यवाचीन-
पाणिरिति नायुवर्तत इत्यर्थः । नमो रुद्राय पञयुपतये स्वाहेति मच्रः ।
अत्र यद्यपि पडुपतिलिङ्गमप्यस्ति तथाऽपि रद्रस्यैव विज्ञेपणमिति रौद्र
इति व्यपदेशयत्वेनोपपंन्नं देवतास्मरणैमवि रद्रायेत्येव कुन्ति । रुद्राय पञ्ुप-
तय इत्येके । केचित्तत्तरो मच्रो रौद्रः स पशुपतिदेवत्य इति व्याचक्षते । तेषां
देयः भ्राग्बोदग्बा पित्यात्‌ । तयोरनन्तरयोरन्त्ययोरेकसिमन्देशे समवेतयोरपि
नाना पृथक्परिवेचनं करव्यं कुतो धर्ममेदात्‌ । पितयं स्यादपदक्षिणं परिषेच-
नमितरस्य दैवत्वासदक्षिणमिति । उत्तमेन ' ये मूताः प्रचरनित नक्त बिनि

१य,इ, च. श्छ भोष। २९. स, "पदे ।३क, ख, इ, "णमिति ।

९५३ भहगोपीनाथदीक्षितविरविता-- [वेश्वदेवे बरिहिरणम्‌]

च्छन्तो रईदषातु स्वाहा ” इत्यनेन नक्तम्‌ । ‹ ये मूताः प्रचरन्ति दिवा बछिम्‌ !
इति दिवा । एतं पदस्यागेन मत्रपाठः । आश्वलायनोऽपि--“ दिवाचारिम्य
इति दिवा नक्तचारिभ्य इति नक्तम्‌ › इति ।

(# विहरणे त्यागो न, हरणमा्रोक्तेः। यजतिञषटोतिचोदितत्वामावाच ।
अन्यथा तरपणेऽपि त्यागापत्तेरिति केचिदाहुः । अन्ये तु सृक्तवाक्षकरणला-
न्यथानुपपर्या प्रहरतेयागकस्पकत्ववद त्रापि चतु्थींनिर्दैशान्यथानपपर्या हरते
यागार्थस्वौचित्यादिति पाहुः । अपर आहुः-एवक्रारो भिन्नक्रमः। नक्तयुत्त-
मेन बिरि(रषे)ति तदन्यतराणां रात्रं नित्तिरिति व्याख्यातपुञ्ज्वाङृता।
अदित इ्यादिमत्रसाभ्यपरियेकलरूपध्मस्य गायकर्मसेव सोक्तिरेतचोभ-
यतः परिषेचनमित्यस्यापूर्विधित्वकल्पे । परिसंख्याकलपे तु ग्यकम॑णामेवेतः
तकर्ममृतितवाद्ाद्यकमसिप्युक्तिरिति द्रष्टव्यम्‌ । शय्यादेश उत्तरेण देहस्या
उत्तरेणोत्तरेणापिधान्यापिेवं वक्तव्ये कापलिङ्गनान्तरिक्षटिङ्गेनेल्येषं वचनं
ज्ञापयति स्वाहान्तेन चतुध्यन्तन कामपर्यायक्ञब्देन तथामतेनान्तरिक्षशषब्दे-
नापि पे दानपस्तीति । स्मराय स्वाहाञनङ्गाय स्वाहेति । अकात्राय स्वाहा
नभसे स्वाहेति । स्वधा पितृभ्य इत्येतावानेव म्र; । न तु साहान्तः। उञ्ञ्व-
छाङृताऽपि स्वधा पितभ्य इदयेतावानेव मत्र प्रदर्शितोऽस्ति । एतेन ज्ञायते
स्वाहाकारपाये नास्तीति । य्स्ि तदा पित॒भ्यः स्वाहेतिमघ्रान्तरामिपराये-
णेव स योज्यः । अस्मिन्कस्पे यज्ञोपवीतिताऽपि द्रष्टव्या । अयं च करपी
जीवत्पितफ़विपयकः । स्वधा पितृभ्य इतिमत्रान्त एव पित्यविर्दृयः) न तु
स्वधाशब्दान्ते । अन्यथा पत्रस्य करणत्वव्याघातापत्तेः । ननु खधाश्चब्दस्य
दानाथैत्वात्तदन्त एव बटिदानमस्तिति चेत्सत्यम्‌ । मच्रान्त्य(न्त)स्थस्वषाश्च-
ब्दान्त एव दानं न मध्यस्थान्त दत्यनायल्यात्या स्वीकारात्‌, स्वधाश्च
व्दोचारणोत्तरत्वमादायापि दाना्थकरवस्य यथाकथंचिमिर्वाहसंभवाचच। स्वधा-
शब्दान्ते दाने तु करणत्वं नेव निवहति। अतो मत्रान्त एव दानमिति
सिद्धम्‌ । द्वितीयवेश्वदरे त्रे एनस्तस्य तस्येव देश्षस्य वल्यधिकरणस्रात्तस्य पूर्व- .
कत्र श्वदेववरिग्यापृतत्वेन तत्र द्वितीये श्वरेवसंवन्धिपरिमाभेनादिषर्मविशिष्र-

वलिद्‌ानासंभवरास्पूवैवङिनिप्काशनम्थसिद्धम्‌ । देवयज्ञादिपु य्नशब्दभयो-
गेऽपि विचददृष्टी नैव मवतः । तयोः श्रौतयज्न विषयत्वात्‌ । ओोषाद्धतवरि

% धनुधिहान्तगतो ग्रन्थो नास्ति स. ह, पुस्तकयोः ।

१य. ततो।२क. श्रोगे]

[वैश्देते बलिहरणम्‌] संसकाररत्नमाला । ९५३

हरेदिति मतुरचने शेषादुतवरिक्रणविधानाच्रेषनापे शोप इति न भ्रमि
तव्यं, परतिनिधित्येन द्रव्यान्तरोपादानसिद्धः । आश्रयिकर्मणः सिष्टकृन
आञ्येनेव । अन्यधा शेषस्य द्रव्यत्वमिद्धये देवय्ञात्तिपमङ्गादरिति उच्छ्र
हृलाः। शेषं दक्षिणा निनयेदिल्याश्वलायनसूत्र द्विनीयाशेपपदश्रतिभ्यां भनय-
्ञशेषपरतिपत्तितया भूतयत्नाङ्गतपरतीतेः दोपनाये रोप एतेति यथपि प्रतीयते
तथाऽपि पितयत्तपिद््ं मरतिनिधिपुपादाय पितुयङ्गः क्न्य एव्र सलयापाद-
सूत्रानुसारिभिः सूत्रकृता प्रतिपत्तित्वस्यानुक्तेः । व्राह्मणमोजनं वा पित॒यज्ञ-
त्वेन कर्तव्यम्‌ ) । नक्तमेव वंहायसः । रात्रतरै वेहायप्तः कर्मव्यः । रात्रावा-
काञ्च एव दृयः। द्वा भमा।

तथा च बौधायनः--“ अथाऽऽकाशच उस्तिपनित ये मनाः प्रचरनि नक्तम्‌ ''

( £ स्थृतिरत्नाकरे नात्रकण्यस्त॒--
“५ वायपेम्यो बहि रात्रौ नैव दय्यान्महीतते ।
ये मूताः प्रचरन्तीति पत्रे दद्यादि मुषीः " ॥
इति पात्र वलिदानमाह ।
सपृत्यन्तरे--“ द्विनो गृहवीन्दत्ता नेव परमेत्कदा चन ।
स्वयं नैवोद्धरन्मोहादुद्धारे श्रीविनर्यति ' इति ॥
पृथ्बीचन्द्रोदये--“ अनुदधत्य बदीनक्न्प्ाणायामान्पडाचरन्‌ ।
स्वयमुद्धरणे चैव प्राजापत्यं समाचरेत्‌ ॥
वटीन्येष्देववरीन । दर्द त॒ भायधि्ाटुकतः
गायञ्यष्टशतं नैव प्राणायामत्रयं तथा ।
मायशचित्तमिरं प्रोक्तं नियमातिक्रमे स्ति "' ॥
इति सामान्यपरायश्ित्तमेव ।
८८ विप्णुस्मरणमेव स्यात्सर्वदोपनिवहकम्‌ " ।
र्ति वचनाद्विप्॒स्मरणमात्रं वा ।)
धमस्रत्रे -“ एनानव्यय्रा यथापदशं ङुरु 1

^

एश्च '' इति ।

# धनश्चद्रान्तगतप्रन्थस्थान ख पुस्तकऽ्य म्नन्धः स ग्रथा---“ अपर आह 1 एवक्रारा भिन्न
क्रमः ) नक्तमत्तमेन वालरिति तदन्यनराणां रात्रा निवृन्निरिति व्प्राद्टयरातमन्ज्वन्ाङना इति 4

क. पुस्तके त्वयं परन्योऽपि दिषितोऽस्ति तदुपरि धनुधिद्ान्तगतोऽपि प्न्थोऽप्ति ।

१क. ज्यनव। \च. 'धित्तविशेषान्‌"।
१९०

९५४ महगोपीनायदक्षितविरविता - [वेशदेवे जीवलितृकस्य विशेषः]
( अन्निकस्य वरशदेवे विरेषः )

य॒एताननन्तरोक्तान्दोमान्वटींशराव्यप्रः समाहितमना भृत्वा यथोप
[ शपे शानतिक्रमेण कुरते तस्य निलः सैः पष्ट । निलयाः स
पष्टिसयुक्ता इति यत्पू्मुक्तं तस्याथव्रादता मा भूदिति पुनवचनम्‌ । पुष्ट
स्पा निलयातरव भवतः; त प्रपि कपन्तरवाधनपराति गादस्यातिपुञ्जः-
टाकता । एतानग्यग्रः करने निलयः स्वरगेः पृषटित्येतावतेव्‌ सूत्ाक्तकमां
नतिक्रमेणालुष्ठानकतुरेव नित्यस्वगपषटिसिद्धिरित्येतादशा्थसिद्धौ यथोपदै.
दाचनं यावदत्र विषं तात्रदेव कनेव्यम्‌ , नान्यत्परिस्तरणादि, नाप्यन्य-
च्छाच्चान्तरोक्त पाका दक्षितमवरिरुद्धमापि ध्यानसमिदभ्याधानादीतिज्ञापनार्थम्‌ ।
एतन ज्ञायते सति समत्रेऽन्यत्र श्ास्रान्तरथाक्तमाकाङूक्षितमविरुदधं चेत्तदपि
कदाविदुपसंहतंव्यमिति । ( भषएतदन्नो वैश्वदेवः । अयं च जीवतपितृकस्या-
प्याव्रहयकः । ृतपिद्करयेवेतिविरेषपानुपलम्भात्‌ ।
“५ यदि स्याद्धिन्नपाकाङी ग्रमे ग्रामान्तरेऽपि च।
वेश्वदेवं प्रथक्रर्यालितर्यपरि च जीवति ” इति शाकलोक्तेश्च ।
वेश्वदेवस्य पितयज्गसाध्यत्राजवितितृकस्य तोप तद्रटितस्य कणोऽपि
छापप्रसक्ताविदं वचनम्‌ । तत्र पित्वा वजयित्रा कृत्पवरिषटं कमं
कतेव्यमिल्यकरे ।
अन्ये तु--“ येम्य एव्र फिना देदात्तभ्ो ददात्यं मुतः " |
दृति वचनात्ितामहादीनुदिश्य पितृयन्नोऽपि कतव्य दृत्ाहुः।
परे तु--अप्निष्वात्तादीन्देवपितनुदिश्यव पित्रयवद्धिः कतव्य इति वदृनि।)
अनभिकस्य विशेषमाह वसिषएरः--
८८ अनसिक्स्नु यो विप्रः सोऽन ग्याहनिमिः खयम्‌ ।
हुत्वा शाकटमनच्रश्च रिष्टाद्धनवचि हरेन्‌ "' इति ॥
अनश्चिको भायाभात्रेन श्रोतस्मानाप्रिपरिप्रहाधिकारयुन्यः। शकररप्रहरण-
साधनं॑मच्रा देवकरनस्येनसोऽयजनमसि स्वाहत्यारभ्य--एनस एनसोऽय-
जनमसि स्वाहेत्यन्तः । एनच शकटप्रहरणं ज्योतिष्टोमे विहितम्‌ ।
कपप्रद्‌पि--“ अग्न्यादिगातमनाक्ता होमः शाकल एव च।
अनञचिकस्य त्वप्येप युज्यते बरङिमिः सह "” इति ॥

# धनुधिान्तगतो ग्रन्थः क. च. पूृस्तकरयोरेव । अयं च नातीव संगतः ।
१ख. “न्यः । शाक्लम"। २ क. नशाकलमः। ३ ख. “यन्ता नारायणोपनिषद्रता एका-
द्श मन्राः । क्म ।

[अनश्चिकस्य वैश्वदेवे विशेषः] संाररत्नमारा । ९५५

अग्न्यादिरभनिवाय्वादिदेवत्यः, भूरादिग्याहूतिकरणक इत्यर्थः । अपिरेव-
कारार्थः । अन्निकस्य स्रेष एष युज्यत इत्यन्वयः ।

पिष्णुरपि-“ अन्नं प्याहतिमिर्हृता ततो मनश शाकैः ।
पराजापत्यं हविहत्वा पूजयेदतिथिं ततः " इति ॥

भाजापत्यं हविरिति भरनापरतये सख्राहित्येकामाहु्ति हुतेत्यथः। पुजयेद-
तिथ तत इति तु स्काटीनमनुष्ययज्गानुतरादमात्रं न तु दोमानन्तरमेव
तदविधिः।
समृतिसारे--" अनभिकस्य विप्रस्य होमः शाकटमच्रकरः |

मृतपिञ्यवटी पश्वादि पूजयेत्ततः " इति ॥

मृतपित्रयवलीं स्वस्ोक्तपकारण । पर्येकजात्यमिप्ामेण द्विवचनं, तेन
सर्वेऽपि बल्यः कायाः । नातो युज्यते विभिः सहैत्यनन्तरोदाहनकरममदी-
पवचनेन सह विराधः ।

केचिनु भूतेभ्यो नमः पिस्य; स्रधा नम इत्येव भरूतपित्यवटिरणं
द्विवचनस्वारस्यादिति वदन्ति ।

सपूत्य॑थंसारे--“' स्नातको बरह्मचारी वा प्रथतरपाको वैश्वदेवं कुयात्‌ " इत्युक्त-
त्वात्तयोरप्यनेनैव प्रकारेण वैश्वदेवो जेयः । (+नियमं विनाऽधीतव्रलिहरण-
मत्रधेद्रलिहरणमनत्राध्ययनाङ्गभूतवतानाचरणनिमित्तमायथित्तानुष्ानपू्कमयं
वैश्वदेवः कायैः । प्रायधित्तं तु प्रागुक्तमेव । सूत्रोक्तवैश्वदेवानुष्ानकाले
पुनः षडाहूतिमन्राध्ययनाङ्गमूतव्रतानाचरणनिमित्तं मायधित्तं कृत्वा सूत्राक्तो
वेनवदेवः कार्यः । सदैव वरैतसरायश्ित्तदरयं कार्यम्‌ । वस्तुतस्तु ब्रह्मचारिणो
वैश्वदेवो न भवति । “ मैस्षण वर्तयेन्निल्यम्‌ ” इति व्रह्मचारिभकरणे मनूक्तेः
“ यतिश्च ब्रह्मचारी च पक्तन्नख्वामिनावुनौ ” इति पराश्ररोक्तेश्च तस्य पाका
भावात्‌ । पश्चयङ्गाधिकारे शृदीतिशङ्कसपरणाच । न च सातकस्यापि गही.
(दित्वाभावानाधिकार इति वाच्यम्‌ । “ स्नातकेरापि तत्कार्य एथतपाको भवे-

+ धनुधिद्ान्तर्भतो भरन्थो नास्ति ख. ड, पस्तक्योः ।

१ख. ह. भन" । २ च. स्मृ्यन्तरे । ३ ख. ड. 'रेणेति केचित्‌ । मूते" । ४ ड. 'रणमि-

यन्धे । स्मृ । ५ ख. 'दियनेन(न्ये) । स्मृत्यथेसारे व्रयोगपारिजते शौनकः--“ वेश्वदेव(वे) एृद-

स्थस्य प्रातरारम्भणं भवेत्‌ । स्नातक्ेनापि तत्कामं प्रथक्पाङो भवेयदि ” इति । स्मृ । 6 ख,
'त्यन्तरे-लाः ।

९९६ भटगोपीनाथदीक्षितविरविता-- [वैशवरेवकाटनिर्णयः]

यद » इति शौनकेन स्पष्टतया तस्याधिकारपरतिपादनात्‌ । यत्तु सूत्यै.
सारे--“ स्नातको व्रह्मचारी च प्रथक्पाकी वैश्वदेवं कुयात्‌ ' इत्युक्तं तदापत्का-

लकं बोध्यम्‌ । इति वेश्वदेवविपिः । )
थ ण्ह ^~ £
अथ वश्वदवकारनणयः।
तत्र सर्तरषदेवकालमाह लौगाक्िः-
“८ पक्षान्तं कम निर्व वशवदेवं तु प्रायिक ।
पिण्डयन्ञं तनः कुयात्ततोऽन्वाहायक्रं बुधः '” इति ॥
पक्षान्तं क्मास्नाधानम्‌ । अन्वाहार्यकरं दशेश्राद्धम्‌ ।
पक्षान्तपिण्डपितयज्ञयोपेध्ये विधानादत्र वैश्वदेवस्य साभिककतुंकलागगति
पनः साश्रिकरशष्दापादानस्य वेयर्थ्यापानात्साप्निकशब्दरोपादानमन्वाधानपि
ण्डपित्यज्गकतुरौपासनाश्रिमतो निदच्यथमिति हेमाद्विमदमपारिजातादयः।
नव्रीनास्तृक्तरीदयेवराविरेपेण भ्रातस्मातांध्िमतोरुभयोरपि वैग्वदेवकतंकत्वा-
वर्गमात्साधरिकपद स्यामुवादकत्वमत न तु स्पानाभ्निमन्निततक्रलं श्राताप्िमत
एव निवतेकरस्वेन वेपरीलयस्यापि युवचनादृतो ऽनुवाद कल्पेत युक्तमिद्याहुः ।
देवलोऽपि वेश्वदेवानम्नरमेव पिण्डापिनृयङ्ञादिकतव्यतामाह--
५ अने पेशवदेवे तु स्याटीषकरः प्रकीतितः।
अन्यत्र पिण्डयन्नाततु मोऽपराह्न विधीयते '' इनि ॥
अभ्र स्थारीपाकशब्देन स्थादटीपाककर्पाण्युच्यन्ते । एतानि कर्माणि वैषव-
देवात्पत्रेपेव कतेव्यानि । पिण्डपिनयज्ञस्यापि स्थारीपाक्रसाध्यस््ेन तस्यापि
पवेत कतेग्यतायां राप्नायामपवादोऽश्यतरति, पिण्डपिनुयङ्गादन्यत्रे्यथंः ।
दशेश्राद्धस्य पिण्डपितयज्ञानन्तर्यमाह मनुः

^ पिण्डयन्ञं तु निवेल्यं विप्रश्वन्द्रक्षयेऽ्चिमान्‌ ।
पिष्डान्वाहायकं श्राद्धं कुयान्माप्नानमापनिकम्‌ '' इति ॥
इमानि लौगाक््यादिवचनानि एकदिनपसक्तानामन्वाधानादीनां क्रमा-
काडृन्लायां तन्मात्तमेव विद्रधते न कमपि पदाथ तेन कदा चितिण्ड पितृयज्ञस्यो-
त्तरदिनकर्वव्यत्वेऽपि न क्षतिः । यानि श्राद्धापूरव वैन्वदवकर््यतामतिपाद-
कानि वचनानि तानि सवामि दौगाशष्यादिषचनानुसारेण सामिकरविषयाणि
व्य्रस्थापनीयानि । तस्या(जा($))प्यकादश्ञाहशराद्धे पथादेव ।

१च. ¶तेः पापिः।२क.स,ढ. ति।स्थु।

[वेवदेवकाटनिर्णयः] = संाररतनमाहा । ९५७

“८ पप्रा पा्णश्राद्ध एकोदिषे तव च।
जग्रतो वैश्वदेवः स्यातयश्चदवकादशेऽहनि ” इति परिरिष्टात्‌ ।
< श्राद्धा्यागिव कुर्वि वैश्वदेवं तु पाकः|
एेकादशाहिकं मुक्त्वा तत्र ह्यन्ते विधीयते " इतिशाटङ्कायनवचनाच ।
एवं साधरिकस्य श्राद्धासागेव नियमाद्रानि श्रादधमध्ये वरिकरिरान्ते ब्राह्मण-
विस्तजेनान्ते च वेशवदेवविधायकानि तान्यनयित्रिपये व्यवतिष्ने। न चाभि
मद्नग्निमद्विषयं पक्षत्रयमविशेपादिति वाच्यम्‌ ।
५ वैश्वदेवमङृतवैव श्राद्धं कुर्यादनमिकः ।

^

लोकिकञ््ौ हुते शेषः पित्णां नोपतिष्ठति '' ॥

हृति वसिष्ठेन विरेषामिधानात्‌ ।

अनधिकस्य जयः काटा वैशवदे बे-एकः श्राद्धमध्येऽपरो वदिदानान्तेऽन्यो
्राह्मणविस्रजैनान्ते ।

तत्र मध्यकतंव्यता ब्रह्माण्डपुराण--

“८ पेश्देवाहुतीरसरावर्वश्वाह्यणम। जनान्‌
जुहुयाद्धृतयज्ञादि श्राद्धं करत्वा तु तत्ममृनम्‌ '' इति ॥

अर्बाग्राह्मणमोजनादिलयनेनार््रीकरणानन्तरं वैखदेवाहती जहुयादितय्तं
भवतीति हेमाद्रिः । अत्र भूतयङ्गादेः श्राद्धानन्तरफतेव्यतावरिधानाद सिमिन्भयोगे
यानि भूतयज्ञोत्तरभावीनि कर्माणि संवन्धक्रमानि तानि तदायतकपन्यायेनो-
त्कृष्टानि भराद्धान्ते कपैग्यानि न तु मृतयङ्गात्पु्ैमाव्रीन्यु्कषटव्यानि । स च
न्याय इत्य नंमिनिनाक्तः--“ अङ्कानां मु्यकाटत्वा्यधाक्तमुत्कर्षः स्थात्‌ ”
इति । अग्रीपोपीये पश्चा हविरासाद्‌नोत्तरं प्राप्तानां प्रयाजानां तिष्ठन्तं पशु
प्यजन्तील्यपकर्षः श्रुतः । तथा सवनीयेऽनुयाजानामाभिमारतादृध्वमनूयाजेश्
रन्तीत्युत्कषः। स तावन्पात्रस्येवति पप्र प्रयाजमात्रापकरपं आधारानन्त्स्य
परकृतिमाप्तस्य वाधापत्तवेदधक्रमस्य प्रयाजान्तकराण्डस्यापकपः । एवमनयानमा-
जस्योत्कर्ये सक्तवाकपाग्भावितवस्य परकृतिपाप्तस्य वाधापत्तेवद्धक्मस्यानूया-
जादिकाण्डस्योत्करषं इति सिद्धान्त इति न्यायः । यच्छाखायां बिहरणा-
दिकमेव भूतयङ्ञादिकं तेषां वटिहरणादिकस्यंवोत्कषः

येषां तु बलिहरणादिव्यतिरिक्ता भृतयज्ञाद्‌ यस्तेषां वदहिवैचिव्यतिरिक्तमू-

तयत्नतरधिकानां बिह्रणाद्‌नामपि भ्राद्धमध्य कतेन्यता मवरताति ववर; ।

१ क. वहमु । 2१. स, इ, टुक्तमिति।

९५८ भ्रगोपीनाथदीक्षितनिरविता-- [पवदेवकाटनिर्णयः]

दश्यते च पू्वेयुभिमन्रितेषु ब्राह्मणेषु श्राद्धापरिसमाप्राेव सायंमातरदोमकरण-
मिति मदनपारिनाते।
द्वितीयः कालो भविष्यपुराणे-
५ पितृनप॑तप्यै वििषद्रलिं दत्तवा विधानतः ।
वश्वरेवं ततः कुयातश्ाद्र्यणमोजनम्‌ ” इति ॥
वरिशब्दार्थस्ततैवोक्तः--
“ ये अञनिदग्धामन्रेण ममौ यन्निक्षिषेदुधः।
जानीहि तं बिं वीर्‌ श्राद्धकर्मणि सर्वदा " इति ॥
तृतीयो पत्स्यपुराणे--“ उच्छेषणं तु तत्िष्ठयावद्धपरा विप्रभिताः ।
वेशवदरेवं ततः कु्यातनिवृतते पितृकर्मणि '” इति ॥
भविष्येऽपि--“ कत्वा श्राद्धं महावाहो ब्राह्मणांश्च विपन्य तु ।
वैश्वदेवादिकं कर्म ततः कुर्याततराधिप "' इति ॥
मतुररि-“ उच्छेषणं तु तततिष्टेयवद्िप्ा तििजिताः ।
ततो गृहव्िं कुयादिति धर्मो व्यवम्थितः " इति ॥
अत्र बङिशब्दो वैशवदेवपदशना्थं इति मेधातिथिः(यि)(ऋकैको ( !)।
काकवलिपर इति दिवोदासः । यत्तु गोविन्दाणवरे वचनम्‌-
^ याजुपाः स्रामगाः पर्वं मध्ये जूति बहव्रुचाः ।
अथकद्धिरसस्त्वन्ते वैश्वदेवे त्वयं विधिः ” ॥
इति तद्धेमाग्यादिग्रन्येप्वद शंनानिरमृयम्‌ ।
तैत्तिरीयाणां साभ्निकानां स्ैत्राऽऽ्दो वश्वदेवः परश्च यज्गा्च। अन्ते वेति
सुदरशनभाप्ये ।)
द्धिश्राद्धादिषु वैन्वदेवकाटविशेषः स्मृलयन्तरे--
^ बृद्धावादौ क्षये चान्ते दर्यो मध्ये महाच्ये। तौ
एको निवृत्ते तु वैश्वदेवो विधीयते ”' इति ॥
क्षये चेत्यत्र चक्रार आदिपदानुकर्षणार्थः । इदं निरभिकविषयम्‌ , दर्शोऽ-
प्यन्त एपरेति भरयोगतरैनयन्तीकारादयः । ( + एतदचनानुक्तेषु श्राद्धपु तन-
भक्स्य पूवोक्तास्रयः सामान्यतः काटा ज्ञेयाः । )
५ धनुधिहनततो प्रथो नपि ख. २, तकयोः । + धनुधिहाम्तीतो परन्धो न्ति
ख इ, पुस्तकयोः ।

१ दध २7.६३. क ११, ति।१। "क, रूष ।

ॐ, भ, ¢ ¢ ४
(वेशदेवपाकानिणयः] संखफाररसनमाडा । ९५९

अथ वेशवदेवपाकनिर्णयः ।
तत्र निल्यश्राद्धस्य वेश्वदूवस्य चकर एव पाकः । निदयश्राद्धे नियमरिरेषा-

२.८

भावात्‌ । नवश्रादधेष्वेकपाकशङ्केव नास्ति, आशौचम्मे वैदेनिपेधातं ।
ए्कादशाहादिकशरादधं तु पृथक्पाकः श्राद्धरिष्टा्खय व्राह्मेभ्यो देयलरात्‌ ।
तथा च द्वलः- एकाद तु हप तु ्राह्मणम्यः समुत्मनन्‌ '' इति।
दशाद। तु खागाक्षिः- वैश्वदेवे न पवर्थ न द्क ैश्यदत्रिकम्‌ " इति।
इतरदितरार्थ न भवतीति पृथक्पाकः कर्नव्य इत्यथः । ( # एतेन दा्ै-
श्वदविकयारेकः पाक इति ककहरिहरयामतमपास्तम्‌ । ) न दाशंमिलयत्ं
दाशंशब्देन तद्िकृतिभृतानि नित्यनंमित्तिकरकाम्यश्राद्धानि लक्ष्यन्ते । वेन्वदे-
विक्रमित्यत्र वेश्वदेवश्ब्दन भूतयज्गादयः। अयं च पथक्पाक्रां वेन्वदरेवस्य
शरद्धात्पू्ं मध्ये वा वेन्वदेवानुषएठाने न तूत्तरत्रानुषएराने ।
तथा च पंठीनसिः--““ पितृपाकात्समुदधत्य वेशवदेवं करोति यः।
आरं तद्धवच्छरदधं पितृणां नोपतिष्ठति '” इति ॥
नन्वेतद्रचनपुत्तरकाटेऽपि निपेधङं तदाऽपि तस्य पितृपाकरत्वात्‌ । मेम्‌ ।
उत्तरकाले पितृसंवन्धस्य निष्टत्तत्वात्‌ । यदुदेशेन परिकल्पितं यद्धविस्तस्य
तदुदेशेन त्यागे कृते तदुपभोगसमनन्तरमेव तत्संवन्ध निषटत्तनयांय्यत्वात्‌ । एव-
मेव शिषएाचारोऽपि दश्यते । अनेनाभिपायेण पंटीनसिरेवाऽऽद--
^ श्राद्धं निवेल्य तरिधिवद्धश्वरेवादिके ततः।
कुयाद्धिन्तां तनो दय्याद्धन्तकराराद्विकं तथा ?' इति ॥
अनर प्रथमस्ततःरब्दो हेतुपरः । द्वितीयस्तु भराद्धावरिषटनारः । एवं
चायमर्थः संपययते--
^ पितृपाकात्मुद्धत्य वरश्वरेवं करोति यः ।
आमरं तच््येच्छ्द्धं पितणां नोपतिषठति ॥

इति यतः श्राद्धात्पर्वं मध्ये बा निपेधस्ततस्तस्माद्धेनोः श्राद्धं निवस्य तत-
स्तच्छिष्टान्नप्रैशवदेवादिकं कर्तव्यमिति ।

चतुर्विशतिमते स्पषटमेनोक्तम्‌ -
८८ श्राद्धाने श्राद्धशेषण वैश्वदेवं ्तमाचरेत्‌ ” इति ॥

ॐ धनुधिदानततं ख, ड, पए्तकयोनाति ।

१ च. रषु ठेक'। २ च. ्वस्यनिः।३च. "त्‌ । एकाद्शादिक । ४ क. ड, च. दृशं ।
५क.ध्रद्ग। ६ चेष ।

९६० भह्गोपीनायदौक्षितविरचिता- [मनुष्ययज्ञः]

पठीनसिवचनस्थादिश्चन्देन नित्यश्राद्धपपि गृ्ते । तेन नित्यश्राद्धस्य
पञ्चयज्ञानन्तःपातिते श्राद्धपाकङेपेण पृथक्पाकेन वा नित्यश्राद्धं वैश्वद्त्रा-
त्पागव ।
अत्रोभयत्रापि मारक्ण्डेयः--" तनो नि्यक्रिगां कूर्यात्‌ ' इति । ततः श्राद्ध
कषात्‌ । निद्यक्रिमा निलयश्राद्धादि । तथा ' प्रथक्पाकेन नव्यः स्यात्‌ '
इति । यदि व्राह्मणत्रिस्जनान्ते वेश्वदवस्तत्पाकशपण । इनरत्र तु पृथगिति
निणेयः । इति वश्वदूवपाकनिणयः ।
अथ मनुप्ययन्नः।
तत्रेदं धमसूत्रमू-" अग्रं च देयम्‌ › इति । चकारोऽप्पर्थं । ब्राह्मणेभ्यो
भोजनदानामपथस्तग्रपरिपमितपप्यन्नं दव्यादिति । `" मनुप्येम्यो हन्त ' इति
मत्र वहूुवचनात्रिप्रभूनयः । अशक्तव्रकोऽपि । अभावे गोभ्यो द्रात ।
° अतिधिम्या देयमन्नं गाम्या वा तदरलामनः ' इतिं स्पृतिदषपणे स्मृयन्तरक्तिः।
अस्पिन्कस्ये मत्रोप एव । एकशवेष्िमो लभ्यते तदाऽपि मश्ररोप एव ।
पूजार्थं वा वहुवचनम्‌ । अर्सिन्पक्न न पत्रहोपः । अतिथीनामेवाऽऽदौ
भोजनं पाक्कुपारादरीनाम्‌ ।
तथा च धमसूत्रम्‌--
“ अतिथानवाग्र माजयत्कुमारात्रागप्रयुक्तान्सरत्चान्तवत्नीः '' इति |
अतिथीन्वक््यति तानवाग्र भोजयेन्‌) न स्वयं स्सा मञ्जी प्राक । एव-
मतिथिव्यतिरिक्तानन्पानपि भोजयितव्यान्पश्चाद्धाजयेत्‌ । कुमारात्रोगसंयु-
्तान्तरीधान्तवैत्नीः । ये च शृहवतिनः कुपरारादयस्तानप्यग्र भोजयेत्‌ । आप-
स्तम्बस्तु-' बाटान्वद्धात्रागपगरन््ताखीश्वान्तवत्नीः › इत्याह । अत्रान्तवरेत्नाग्रह
णादेव स्रीग्रहणे सिद्धे पुनग्रहणं स्वघ्ादीनापपि ग्रहणाथमिति व्याख्यातपु-
उ्ञ्वलाकरेता । स्वस्रादीनामपि ग्रहणाथमिलयत्र गृहवर्तिनामपीति शेषः ।
मनुप्ययज्ञस्वरूपं तु श्रुतावृक्तम्‌--
¢ यद्राहमणेम्योऽन्नं ददाति तन्मनुप्ययज्ञः संति '” इति ।
काल्यायनोऽप्याह-- ^ नृयज्ञोऽनियिपननम्‌ "' इति ।
नच वक्ष्यपाणक्षणस्यातिथरनिलयतया मनुप्ययङगस्य कथं नियतेति
वाच्यम्‌ । पृज्यमानव्राह्मणानिष्ठातिपितस्य फलाधिक्याथतया तत्कालसमाग-

१क.ख.ड. चृ" ।२ च. एनदभव्रे। ३ क. ड. १त्‌ । अध्मिः। * च. स्मिन्कसे
न 1५ क. 'यूनमेवा"। ६ क. विला पञ्चाः । ५ क्र, (वरिक्ष्यत।

[वश्वदेवेऽतिथिपूननम्‌] संसकाररत्नमाला । ९६१

त्राह्मणभोजनस्यैव मतुष्ययज्ञत्वात्‌ । ' यद्रा्णेम्योऽन्ं ददाति तम्मतुप्ययत्तः
संतिष्ठत ' इति श्रुतिरपि सामान्यतो ब्राह्मणसंभदानकरानदानस्यैव मनुष्यय-
ज्ञत्वमाह ।
समन्परवेश्देवान्त उपस्थितस्याभ्यागततवं (स्य ल)क्तपरतिग्रहस्यातिथिल-
[मन्यस्याभ्यागततर [षाह
५ त्यक्ताः प्रतिग्रहाः सर्वं येन विप्रेण धीमता ।
उपस्थितं वैश्वदेवमतियि तं प्रचक्षते ॥
एतदन्यत्र संप्राप्तं विप्रमम्यागतं विदुः '” इति ।
. वेश्वदेवातिरिक्तकाटे तस्मिन्न दिने संमा विभमभ्यागतं विदुः । तमेव
वैश्वदेवकाल उपरि्थितमतियि बिदुरिल्यथः । तथा च वेश्वदेवक्ौल उक्त
लक्षणरक्षिताभ्यागतातिथ्योरन्यतरस्य वा भोजनं मनुप्ययज्नः । तदभाव
ब्राह्मणभा जनमात्रं मतुष्ययन्न इति तात्पयाथः ।
बौधायनोऽपि--“ अहरहव्ाह्मणेभ्योऽनं ददयानमृटफटश्चाकानि
वेत्ययैनं मनुप्ययन्ञं समाप्नोति "' इति ।
काष्णाजिनिरपि--“ भिक्षां वा पुष्कं वाऽपि हन्तकारमथापि वा ।
अपतमे न वै दद्यादुदपात्रमथापि वा '› इति ॥
पष्कलमग्रमिति पर्यायौ ।
छूर्मपुराणे--“ हन्तक्रारमथाम्ं वा भिक्षां वा शक्तितो द्विजः ।
दद्यादतिथये नियं बुध्येत परमेश्वरम्‌ '” इति ॥
भिन्षादिरक्षणं मनुराह-
८ ्राप्नमात्रा मवेद्धिक्षा अग्रं माप्तचतुष्टयम्‌ ।
अग्रं चतुर्गृणीृत्य हन्तकरारोऽभिधीयते "' इति ॥
्रसपरिमाणं स्मृत्य्थसारे ।
“८ अङ्गष्टपर्वमात्रा तु आहुतिः परिकीर्तिता ।
आहुतिद्धितयं प्रासो मयराण्डाक्तिसतथा " इति ॥
अतिथिनिरीक्नणाय एृहाङ्गणे कंचि्ताटं पिष्दिल्युकतं मारण्डयपएुराणे--
५५ आचम्य च ततः कृयादपान्ञा द्वार वछकनम्‌ ।
महूपस्या्टमं मायमृरीकषयो ह्यतिथिभवेत्‌ ' इति ॥

१ क. विद्रिलयर्थः 1 त । ख. ड. विदुरिल्थः । तथा" । २ ख. "कठिऽभ्यरागतोक्तसक्षणल-

क्षितातिथिभोः। 3 च. भ्नंवामः।४च. °वे केवलत्रा ।
१२१

९६२ भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [वैश्वदेवेऽतिथिपूननम्‌]

विष्ण॒पुराणेऽपि--“ ततो गोदोहमातरं तु तषत्काटं गृहाङ्गणे ।
अतियिग्रहणार्थाय त्वं च यथेच्छया ” इति ॥
तत्र कीदशोऽतिथिरित्याकादक्षायामाह वेयाव्रपव्ः--
« सषुधातस्तषितश्चैव स्नातो गृहमुपागतः ।
परयत्नेन तु संपूज्यः सोऽतिथिः खगपरक्रमः ” इति ॥
पराश्रोऽपि--“ इष्टो वा यदि वा द्ैप्यो मूर्वः पण्डित एव वा ।
सप्र वेधदेवान्ते सोऽतिथिः स्व्गप्कमः " इति ॥
इषः सख्यादिः ।
तस्य च भोजनीयं याङ्नवल्क्येनाक्तम्‌--
८ मोजयेचाऽऽगतान्काले स्खिपंवन्धिवान्धवान्‌ " इति ।
प्यस्य भोजनीयं मनुना निन्दितम्‌-
८५ काममम्यचयेतनिलयं नातिरूपमपि त्वरिम्‌ ।
द्विता हि हविमुक्तं मवति प्रेप्य निप्फटम्‌ इति ॥
एवं सल्यरिमित्रविवेकः श्राद्धादौ यथा क्रियते तमैवातिथावपि तत्मसक्तौ
तन्निराकरणायेषो बा यदि वा द्रेप्य इत्युक्तम्‌ ।
मखे भोजनीयत्वं स्णृयन्तरे निषिद्धम्‌-
नष्टश्च वत्र वेदशाखत्िवर्िते ।
दीयमानं रुदन्तं किं मया दुष्कृते कृतम्‌ ` इति ॥
पण्डितस्य भाोजनीयत्वं मनुना म्रंसितम्‌--
५ श्रोत्रियायैव देयानि हव्यकव्यानि दातृभिः ।
अर्हत्तमाय विप्राय तस्मै दत्तं महाफटम्‌ " इति ॥
एवं सति श्राद्धादाविव वैश्वदेवान्ते पण्डितमसविवेकपरसक्तौ तन्निराक-
रणायोक्तं परः पण्डित एव वेति । वैन्वदेवान्तिकरन्देन देवयङ्गभृतयन्ञपि-
ब्ृयज्ञानापुपरि पृहूताएटमभागपरिमितः काल उच्यते ।
तथा च मकैष्डेयपुराणम्‌--“ मृहूतैस्या्टमं मागम्‌ ” इति ।
अत एव तस्मिन्काले समागमनपेवातिधिलक्षणं नेतरद्विादि । संकरम्य-
तेऽनेनेति संक्रमः । स्वगैस्य संक्रमः स्वर्गसंक्रमः । स्वर्मभाक्षिरिति यावत्‌ ।
तथा चाऽञश्मेधिके--“' क्चुतिप्रापाश्रमारतीय देशकाख्गताय च ।
सत्कृत्यान्नं प्रदातव्यं यत्तस्य फटमिच्छता " इति ॥

१ के, प्रपादः--क्षु" । > च. "ति । पारा ।

[वैशवरवेऽतियिपूननम्‌] = सं्ाररतलमाढा । ९६३
पराशरः--“ दूराु(ध्वो)पगतं श्रातं वैधदेवमुपल्ितम्‌ ।
अतिथि तं विनानीयान्नातिपिः पूर्वमागतः '' इति ॥
दरा्वोपगतं ग्रामान्तरागतम्‌ । श्रान्तं शुपापरिपीडित ।
अत एव व्यासः--^ दूरादाश्रमपप्रापषः धुततप्णा्रतपीडितः।
यः पू्यतेऽतिधिः सम्यगपूर्वः क्नु सः ' इति ॥
नाकतथिः पूषमागत इति तस्मननेवातिधिरनत्तियुरिलरथः ।
तथा च मनुः--“ एकरात्रं हि निवन्नतियिर्ाह्णः स्मृतः ' इति ।
वैशदेवमुपस्थितमिति दिवसाभिमायम्‌ । सायं तु परन्वेवकारे कारान्तरे
वा प्राप्नोऽतिथिरेव ।
तथा च पनुः--“ अप्रणोद्योऽतिथिः सायं सूर्योढो गृहमेधिना ।
कलि प्रा्ठोऽप्यकष्े वा ना्यानश्चनगृहे वतेत्‌ " इति ॥
सूर्योदोऽस्तं गच्छता सूर्येण देश्चान्तरमागमनारक्तिपुत्पाच् ग्रहं प्रापित
इयर्थः । अस्य शृहस्थस्य, अतिधिरिलयभ्यादारः।
याङ्गवल्कयोऽपि--““ अप्रणो्योऽत्िधिः पतायमपि वा मूनृणोदकः " इति ।
प्रचेता अपि--““ यः सायंकेधरेवानते सायं वा गृहमागतः ।
देववत्पुननीयोऽपत सूरयोढः सोऽतिथिः समृतः '" इति ॥
सायं वेत्यत्र वैश्वदेवासूर्वमिल्याहारः ।
दूराध्वपदन्यावलयमाह वैयात्रप्ः--
८ अचिन्तितमनाहूतं वेशदेवे व्यवभ्ितम्‌ ।
अतिथिं तं विजानीयानेकम्रामनिवापिनम्‌ '' इति ॥
पराश्रः-“ अतिथि तत्र संप्र पूजयेत्खागतादिना ।
तथाऽ<पतनप्रदानेन पादप्रशषाटनेन च ॥
श्रद्धया चान्नदानेन प्रियप्रशोत्तरेण च ।
गच्छतश्चानुयानेन प्रीतमुत्पादयेद्गृही ” इति ॥
स्वगे राज्ञ आगमने तस्याप्याततिथ्यं कार्यम्‌ । तथा च मरकण्डयपुराणे-
यस्य च्छत्रं हयश्चैव कुर्जरारोहमृद्धितम्‌ ।
देन््स्थानमुपापीत तस्मात्ततन विचारयेत्‌ ” इति ॥

१ च. प्तृपाश्रः। २क, भकरारिभिः। यः । ३ क. श्रपाद्;ः । अ" । ४ क, ख

“ज्रोरो।

९६४ भटगोषीनाथदीक्षितविरचिता-- (वेश्वदेवेऽतिथिपूननम्‌]

तत्सत्रियत्वं न विचारयेत्‌, ्त्रियतवश्ङ्कां न कुर्यात्‌ । सोऽप्यतिथिवदेव
पूजनीय इद्र्थः।
अतिथिसत्काराकरणे परलयवायमाह पराशरः-
८ अतियि्यस्य म्नाशो गृहात्प्रतिनिवपते ।
पितरस्तस्य नाश्नन्ति दश वर्षाणि पश्च च॥
काषठमारप्रहसेण प्रुतकुम्भङ्चतेन च ।
अतिधिरयस्य मन्नाशस्तस्य होमो निरर्थकः " इति ॥
आश्वमेधिके--“ साङ्ोपाङ्कांस्था वेदान्पटतीह दिने दिने।
न चाऽऽतिथ्यं(नातिथि) पूजयति वृथा प्त पठति द्विनः॥
पाकयजनेमहायज्ञैः सोमपस्थामिरेव च ।
ये यजन्ति न चाचैनिति गृहेप्वतिभिमागतम्‌ ॥
तेषां यशोभिकामानां दत्तमिष्टं च यद्धवेत्‌ ।
वृथा मवति तत्प्वमाशचया हतया हतः ” इति ॥
अतिथिसत्कारं प्रशंसति स एव-
५ सूक्षत्रे वापयेीनं सुपात्रे निक्िषेद्धनम्‌ ।
सुक्षेत्रे च सुपात्रे च प्रदत्तं न विनश्यति '” इति ॥
श्नातातपः--““ स्ाध्यायेन्रिहोतरेण यत्तेन तपमा तथा ।
न चाऽऽप्राति तथा टकान्यथा त्तिथिपूजनान्‌ '” इति ॥
तथा--“८ न प्च्छद्रो्रचरणे न स्वाभ्यां त्तं कुलम्‌ ।
चित्ते व्रिभावयेततं वै व्यापरं खयमुपागतम्‌ '” इति ॥
अतिथिलक्षणादिकमेतःस् धर्ममूतरेऽप्यक्त पस्ति, तस्य वहुतरव्यास्यानसा-
पे्षत्वात्तेन सदैव प्रद्शंनऽतिविस्तरः स्यादतो न प्रददर्यत ।
भिक्षुकयोर्यतिव्रह्मचारिणोः सदा पृज्यतमाह पराशरः--
` ५ अपूर्व सूतरनी विप्रो ह्यपृत्श्वानिथिसतथा ।
वेदाम्याप्रतो नित्यं चयेऽपुवी दिने दविने ” इति ॥
सुषु वतं सुव्रतं मोक्षहेतुयतिधमः सोऽस्यास्तीति सुत्रती । वेदाभ्यासरतो
ब्रह्मचारी । यथाऽतिथिः पृज्यस्तयेतावप्यतिथिव्रसल्यहं प्रज्याव्रिय्थः।
याङ्गवस्क्यः--“ सत्कृलय भिक्षवे भिक्षां यः प्रयच्छति मानवः ।
गोप्रदानप्तमं पुण्यं तस्याऽऽह मगवान्यमः "' इति ॥

१ सख, इ. "यमप्याद सएव-अ। २ ड. "ति । अतिः । ३ क. यज्ञाऽभि.।

[वेश्वदेवेऽतिपिपूननम्‌] संस्काररलमाला। ९६५

भिश्ुतिब्रह्यचारी च ।
यदि वैश्वदेवा मिक्ुरागच्छति तदा कथमिलयाकार्पनायां वरसिहपुराणे-
अकृते वेश्च तु भिश्ुके गृहमागते ।
उद्धृत्य वेशवदेवा्थं भिक्ां दत्ता वरिपत्मयेत्‌ ” इति ॥
( + पुराणान्तरेऽपि--“ अक्तते वेशवदरतरे तु भिक्षुके गृहमागते ।
नेवेचार्थं च होमा्भमुदभृत्यातिमिमर्ययेत्‌ ' इति ॥)
याददरैशवदेवपर्याप्रपनं भवति ताव्रतृयकत्वा नेवेययार्थं द पृथगुदभरलावश्ि-
शटदन्ाद्धिक्षां दखा भिषक विसर्जयेदित्यथः ।
भिश्चकशब्दोऽतिस्यादीनापुषरक्तकः--
“५ यतिश्च ब्रह्मचारी च विदारी गुरपोषकः ।
अध्वगः क्षीणतरत्तिश्च पडते भिश्षुकाः स्मृताः " इति ॥
अकरणे प्रत्यवायमाह पराशरः-
«५ यतिश्च ब्रह्मचारी च पक्रत्रखामिनानुभो ।
तयोरन्नमदत्वा तु भुक्ता चान्द्रायणं चरत्‌ " इति ॥
यतिब्रह्मचारिग्रहणं विवार्थ्यादीनापुपलक्षणमिति केचित्‌ ।
बहुषु भिशकरेष्वागतेष्वशृक्तेन रिं कतंव्यमित्याकादक्षायामाह पराशरः-
^ दद्याच भिक्षात्रितयं परिव्राडतरह्मचारिणाम्‌ ।
इच्छया वा ततो ददयाद्धिमवे सरति चान्यतः '` इति ॥
अन्यतोऽन्येपामपीत्यथः ।
यतिभिक्षापदानपरकारमाह स एव --
^“ यतिहस्ते जं ददाद्ध्षं दयालयुनजटम्‌ ।
तदनं मेरुणा तुल्यं तजटं सागरोपमम्‌ '” इति ॥
एतच भक्षं सति संभरे वहुलं दातव्यम्‌ । तदुक्तं व्रह्मपुराणे--
“ यः परातरपूरणीं भिन्षां यतय संप्रयच्छति ।
विमुक्तः सैषपेम्यो नापर दुगतिमाप्रयात्‌ '' इति ॥

+ धनुधिहान्तर्गतो ग्रन्थो नास्ति क. ख. ड. पुस्तकेषु । # एतदनन्तरं च. पुस्तकेऽग्रिको

ग्रन्थः स यथा--““ वियार्था(?) व्रह्मचारी (2) भिन्नोऽपि ब्रतकादिः । अध्वगो यस्य पाकसामप्रीवै-
कल्यं तादशो ग्राह्यः । क्षीरा(णोवृत्तिः, अनध्वगोऽपि साम्ीविकलः । एते मिक्षायां पक्रान्नेऽधि-

कारिणः ”” इति ।

१क्‌.ख, €. क्षुदः ।

९६६ भ्टगोपीनाथदीषितपिरविता--[पश्चयन्ञाकरणप्रायश्चि्तम्‌]

सर्वथाऽन्नाभावे धर्मसूत्रे-

“५ के सखवामिनमनाथिनं न प्रल्याचक्षीयातामभवे तृणानि भृमिस्दक
कल्याणी वागियेतानि वे पततोऽगरि न क्षीयन्ते कदाचन ” इति ।
एतत्फलमपि तत्रैव--“ एषं वृत्तावनन्तटोकौ मवतः " इति ।

( # वैश्वदेवावसान उपस्थितानां चण्डालादीनापपि मोज्यत्वपुक्तं
पराशरेण--
^ पापो वा यदि चण्डो व्रः पितू्त्कः। ,
वैश्वदेवे हि संप्राप्तः प॑मोऽयः सोऽप्यपंशयम्‌ ” इति ॥
बृहमारदीये--“ अन्नस्य शुधितं पात्रं पानीयस्य पिपापितम्‌ |
द्रभ्यदनि प्रकतैम्यं विशेषात्पातरवीक्षणम्‌ ' इति ॥ )
गोभ्यो ग्रासमरदानमुक्तमूष्यगृङ्गण--
^ गवां अपं च कुर्वीत नियमेव समाहितः ।
गवां कण्डयनं स्पश मापमाहिकमेव च इति ॥
( + पाकभाण्डस्यरपप्रतिपत्तिधमसूत्रे--' यत्र मुज्यते तत्समृद्य निहयावाक्ष्य
तं देशममेतरम्यो ठेपान्प॑गृह्यादधिः समृज्य शुचौ देशे रुद्राय निनयेदेवं वास्तु शिवं

मवति ' इति ।
पश्चयङ्नाकरणमरायधित्तयुक्त सैमन्तुना-
^ अक्रत्वाऽन्यतमं यत्तं यज्ञानामधिकरारतः ।
उपवापेन शुष्येत पाकपंस्यामु चेव हि " इति ॥
# अकृत्वाऽन्यतमं यन्नमिलयेकत्वश्रवणादेकयङ्नलोपमिषयमिति केचित्‌ ।
अत्रकृत्वस्याविवक्षितत्वाद्धित्या(्रा)दियज्गलोपेऽप्येतस्रायधित्तं भवययेवेयन्ये ।
व्याप्तः--“ अक्त्वा तु महायन्ञानमुक्त्वा चान्द्रायणं चरेत्‌ ” इति ।
अत्र वहुत्वमप्य विवक्षितं ब्ेयम्‌ ।
मिताक्षरायां बरृहस्पतिः-“ अरनिरवत्य महायज्ञन्यो भृङ प्रयहं गृही ।
अनातुरः सति धने कृच्छर्धेन विध्यति इति ॥
# धनुधिहान्त्गतो भ्न्थो नास्ति ट. पुस्तके । + भनुधिहान्तर्मतो म्रन्थो नास्ति ख.
पुस्तके । ‰% एतदादिनिष्कपं इयन्तप्रन्थस्थाने ड. पुस्तकेऽन्यथा ग्रन्थः स यथा--“ एतद्व(दतर)-
द्विपूषैकाकरणविषयम्‌ । वुद्धपर्वे तु--अङृत्वा प्रच यज्ञस्तु मुक्त्वा चान्द्रायणं चरेदिति

द्रष्टव्यम्‌ ”* इति ।
१च. "घातुकः! रच. ति गो*। ३ ड. "ति! पञ्च । षक. लप्र । ५क. म्रेभ्यो।

६ च, संसज्य । ७ इ. स्मतौ ।

[ पश्चयज्ञाकरणप्रायधचित्तम्‌] संस्काररत्नमाखा । ९६७

उपवासाच्सामर्ये मनसखरलयेकाऽऽहुतिरहोतव्या । तदुक्तं मायथित्तमकाशे--
“४ एतेभ्यः प्ञचय्ेभ्यो ययेक्ोऽपि च हीयते ।
मनखलयाहूतिसतत्र प्रायश्चित्तं विधीयते ” इति ॥
मनस्वती धरतपदान्ता तस्या एव भायधित्ताथैत्वस्य स्तर दशनात्‌ ।
द्ये च्यदं छपे तु बोधायनः
“४ द्महं वाऽपि अहं वाऽपि प्रमादाङ्घतेषु तु ।
तिख्तन्तुमतीर्हुत्वा चतन्लो वारुणीजपेत्‌ '' इति ॥
अव ते हेड उदुत्तपपिमं मे वरुण तखा यामीति चतस्नी वारुण्यः।
दश्ादृद्रादशाहरोपे तु स एवाऽऽद-
“ द्श्ाहं द्वदश्चाहं वा निवृत्तेषु तु सषैतः।
चतस्रो वारुणीरहुत्वा काय॑स्तन्तुमते चरुः " इति ॥
अत्वं व्यवस्था मनस्वत्याहुतिरेकाहाहुतिविच्छे ।
५ द्यहं वाऽपि यहं वाऽपि प्रमादादकृतेषु तु ।
तिसतन्त॒मतीहुत्वा चतस्नो वारुणीमपेत्‌ " ॥
इति तु नवदिनपयन्तम्‌ । तदूर्ध्वं तु दशाहं द्वादशाहं वेति वचनसिदधो
वारुणीचतुष्टयजपः) तन्तुमते चरुश्च । इदं चाधांधानिना स्पाताभिमता च नत्र
कतैव्यम्‌। एकादशीपयुक्त भ्रान्तिमता तु नित्यहोमलोपपरयुक्तवक्ष्यमाणपरायश्चिततं
विधाय कार्यम्‌ । सवीधानिनाऽनश्निमता च लौकिका पतिष्ठाप्य कार्यम्‌ । एत-
चाभोजने सति । भोजने तु-अटरत्वा तु महायङ्ञानितिव्यासवचनसिद्धं
चान्द्रायणम्‌ । चादौ दरगुण्यादि नेयम्‌ । अबुद्धपुतरे उपतापः । बुद्धिप्र
दक्तो सत्यापेकैकटोपेऽनिवतयं महायज्ञानिति इृच्छधम्‌ ।
५ पिण्डयन्ञात्यये चैव वैश्वदेवात्ययेऽपि च ।
अदने पतितान्नस्य चर्धानरो मेत्‌ " ॥
इति कात्यायनोक्तः स्थालीपाको बा । अस्याप्यश्क्तौ पृणाहुतिरिति द्र
व्यम्‌ ।
ब्राह्य--““ शुनां च पतितानां च श्वपचां पपरोगिणाम्‌ ।
वायप्तानां क्रिमीणां च शनकैर्ि्िपेहुवि " इति ॥
दानक्ैः शनेः । अन्नोत्स्ममनव्रो विष्णुपूराणोक्तोऽग्रे परदश्यते ।
गीतायाम्‌-“ यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो मुच्यन्ते सर्क्रिखिषैः ।
भूञ्ञते ते त्वरं पापा य प्रचन्ात्मकारणात्‌ " ॥

इति करणे फलातिशयोऽकरणे प्ररयवायश्च स्मयते ।

९६८ भटगोपीनाथदीक्षितनिरविता-- [वैशवदेवप्रयोगः]

अत्र यज्ञो वैश्वदेव इति श्रीधरस्वामिना व्याख्यातम्‌ । तेन साभिकेनिरभि-
करैश्च भोजनलोपेऽपि येन केनापि दर्पेण यथाकंचित्पञच महायत्नाः कर्तव्या
एवेति निष्कः । )

भ, ५ [वि
अथ वश्वदृवप्रयागः । ॥

तर दायविभागे सति वेश्वदेवाधिकारः, । दायतरिभागो व्िषाहातूर्वं चेष-
तर्थीहोमानन्तैरमेव गुरुुक्रास्तमटमासादिरहति चनद्रानुकृल शमे काले
परथमारम्भः । तावत्पयन्तं तृष्णीं प्रासमात्रमनमग्नो परक्षिप्य भोक्तव्यम्‌ ।
यदि चतु्थींहयेमोत्तरं केनवित्मतिवन्धेन देवकोत्थापनं न जायते तदा देवको.
त्थापनानन्तरमेवाऽऽरम्भो भवति ।

“4 वैश्वदेवः खधाकर्यं ब्रह्मयत्ञमुषो पणम्‌ ।
, सीमातिक्रमणं नैव देवकोत्थापनावभरि " ॥

हृति धमेपभरदीपे देषकोत्थापनास्प् तननिपेधात्‌ ।

अत्र प्रथमे प्रयोगे गणपतिपूननदुण्याहवाचनमातुकापूनननान्दीश्रादा-
न्यपि प्रधानसेकसपासपत्र कार्याणि । सिद्धेऽने पाककता वैश्वदेवकतारं वरूया-
दूतमिति, तत्म्भूतं विराडन्नं तन्मा क्षायि तन्पेऽदीय तन्म ऊर्जं धास्ततमुभूत-
मिति परतिवचनः(म्‌) । तत्सुमूनमित्येतावदेव वा प्रतिवचनम्‌ । यदि स्वय-
मेव पाककर्ता तदं वचनमतिव्रचनयोर्लोप; । सिया अप्येवं मत्रलोप एव ।
क्तीऽरन्यायतनस्य पश्चासाख्ख उपविश्याऽऽचम्य प्राणानायम्य देशकालो
सेक्रीलय श्रीपरमेश्वरभीलर्थ सिद्धान्नेनापुकाप्रौ पा्ववदेवेन यक्ष्य इति प्रातः
सैकसपं कुयात्‌ । तयेव सायवैशवदेतेन यक्ष्य इति सायं । अथवा (भमातरवै-
श्वदेवं करिष्ये सायंषैश्वदेवं करिष्य इत्यवं संक्रल्पौ । केचित्त-- मम कण्डनी-
पेषणीचुर्टीसंमार्जनीग्रहटेपनादिदिसाजन्यदोपपरिदारपूर्वकानसिद्धातमसंस्ा-

# धनुधिदान्तर्गतग्नन्धतस्याने च. पुस्तकेऽन्यथा ग्रन्थः स यथा--““ सिद्धानेनामुकामरौ वैश्व-
देवं करिष्य इति वा संकल्पः । द्रव्यागन्योरुदेशेन वा प्रातरेवाप्रृष्य तच्रेण होमे तु प्रातःसायं-
वश्वदेवाभ्यां तन्नरेण यक्ष्ये । प्रातःसायवशररेवौ तन्नेण करिष्य इत्येवंभूतयोः संकल्पयोरन्यतरः

सेकल्पः कार्मः ? इति ।

१ ड. श वश्रदेवकरतवश्देवाधिकारे सनि चतुर्धीहोमानन्तरम्‌ , अनधिक्रारे दायविभागो-
त्तरं गु ।२क.र्वं चनु ।३क. ख. नन्तरंगु"। * च. "दिव्यतिरिक्ते च" । ५ख. इ. "के
काः। ६ च. शुदे । ७ ख. द. म्भः । यदि।८च. "ति कमलाकरमभष्कृताचारप्रदीपोदाहतधर्म-
य्रदीपवचनेन दे" 1 ९ ड. च. “नः । यदि। १० च. ष्दा प्रश्चप्रः। ११ख. ङ. (पः । कः । १२
च. ्थप्रा।१३क.ख.म्‌। प्रा | १२ क. स, कल्पमिच्छन्ति। के ।

[वैशवदेवप्रयोगः] संस्काररत्नमाखा । ९६९

रसिद्धिद्रारा श्रीपरमेश्वरपी ययं वैश्वदेवं करिष्य इति सेकरस्पं कुर्वन्त
तरेव तत्रेण होमे तु प्रातःसायवेश्वदेवी त्रेण करिष्य इति संकल्पः । )
ततः पचनाप्र हमकतंव्यतायां तमभि कुण्ड आनीय गरृहपध्यभागे सैस्याप्य
मरज्राटयत्‌ । आपासनाग्रां होमे तस्व मञ्ालनमात्रं नाऽऽनयनम्‌ । ततोऽश-
नीयादन्नाद्धविष्यान्नं दामाथपुद्रन्य मूपसंखएठं सवेव्यज्ञनसर्यषएं वाऽ
वलिदानार्थं पितृयज्ञार्थं च पृथक्पृथगद्धलय सवव्यञ्जनतदितपेवान्नं मन॒ष्यय-
्ा्थुद्धरेत्‌ । यदि तु विप्राणां तरिपरस्य बौदरपूतिपयन्तमनं दातुं साम्ये
मस्ति तदा तद्धोजनपयापरमन्नं पृथगुद्धरत्‌।
वेन्वदेनोत्तरं नेत्रेयसमपणमितिकय्ये नत्रे्राथपपि पृथगुद्धरणीयम्‌ । ततस्त-
दुद्धतं सर्वमन्नमप्रावधिभरिल्याभिवरयेद्रास्याद्धिः भोक्षदिति देवपवरित्रसस्कार
संस्कृतं कुयात्‌ । अयं च मस्कारः गृद्रकनृकपाक्पक्न इत्युज्ज्वसाक्रन्‌ । देवप-
वित्रसंस्कारामावरपन्षऽप्यमिद्ारणं भवत्येवं । मातुदत्तमते तु परन्ननिपन्नला-
दयं संस्कार इति, तन्मत आयकरनृकपाकपक्षऽपि भवति ।
तः--अद्रितेऽनुमन्यसरेल्याद्ेभिर प्रि परिषिच्य यद्धोपं हदि सव्यह-
स्ततटं निधाय, (+अप्रय सराहदयादिमत्राणां याज्ञिक्यो देवता उपनिषदः
स्वयंभूर्वा, ऋषिः । मन्रोक्ता देवताः । यजुषि । होम वन्विहरणे च यथायथं
विनियोगः, इत्युक्त्वा देवयज्ञानां पृथक्रतेव्यतायां दूवभ्यः स्वाहत्यादिमत्र-
जयस्यापि पत्रवय्रञुंपीलयनेनप्यादि स्मृन्वा दैवयज्ञादिषु विनियागं चाभिसं
धायये भृता इद्यस्य याङ्ञिक्यो देवना उपनिषदः स्वर्रवा, ऋपिमृनानि
पटिपतिश्च देवता चिष्रपन्दः । सपेभूतवटिपदाने विनियोग इति* च
स्मरलवा । )व्यञ्जनरदितमागाट कुएपवमात्रमादाय संहनाङ्कुलिनात्तानेन द क्षिण-
हस्तेन जहाति । ॐ अम्मय खाहा ' अग्नय इद्र 2 | ॐ विश्व्या दवम्यः खहा '
विन्वेभ्यो देभ्य इदं० । ' ॐ धुत्राय ममाय सखाहा' द्रुव्राय भृपायद्र० ।
ॐ धुवतितमे खाहा ? श्ु्रक्षितय इदं ° । ॐ अच्युततित ताहा ' अय्यतत्षि-
तय इदं० । ॐ अम्रपे विष्टक्रग स्वाहा ' अप्रय स्ि्करत इद्र । इति

+ धनयिद्वान्तर्गतो ग्रन्था नास्ति ख. ड, पुस्तकयोः । अय च ग्रन्थः क. पुस्नकञ्त्र नास्ति

फ त्वेतदर जुदोर्वाल्यतर्यानन्तरम्‌ । * एतत्पद्त्रयं नास्ति क. पृस्तके ।

१ङ. तत आयने प। २ च. तमे तस्य प्रज्वाटनमात्र, कुण्ड आनयनं गरदमध्यमागे

सेस्थापनं च न । ततोऽ" । २३द. भमभिमानीयप्रः। चट. नम्‌ । ५ क. संप्प्रष्र। ६ च.
गरष्रमन्नं। ७ कर.ख. द. मननंदाः।८च. श । दे 1 ९च.व। तत- 1१० च गद्‌ वाम” ।
ड. "नदह ।

११च. व्यज्ञवेनृयज्ञमृतयक्तमनु्ययक्ञेपु तरिनियोग न्निति । १२ क. ख. इ.
१२२

९७० भटगोपीनाथदीक्षितपिरचिता-- [वेश्वदेवप्रयोगः]

( % पटादुतीहुतवा-- ) अदितेऽ्वमध्स्था इत्यावरैरत्तरपरिषेकं र्यात्‌ ।
ततो वलिदशमद्धिरम्तेन परि्रज्यावोक्ष्य वा न्युप्य गन्धमारयादिभिरभ्यच्यं
परिपिभेत्‌। एवं सर्भवटिपु । एफदेशसमतरेतानेकवलीनामपि मारजनागोक्षणे
पृथक्व, परिपचनं तन्ते सढरदेव । ततोऽपरेणाश्रं ॐ धर्माय खाहा* ॐ
अधर्माय खाहा' इतयुदगपवर्ं दात्‌ धपाविदं ० अघमायेदं ° । परिषिच्य) ततोऽ
दक्षिणत उदधानसंनिधौ --४ अन्यः खाहा' अद्य इद ० । परिषिच्य, अगारस्य
मध्येद्राभ्यां मागपवर्गम्‌-ॐ जओपधिवनम्पतिम्यः खाहा' ओषधिवनस्पतिभ्य इदं १।
32 रक्षोदेवजनेभ्यः स्वाहा › रक्षोदेवजनेभ्य इदं ० । परिपिच्य, अगारस्यात्त-
रपूर्वदेशे ॐ गृह्यम्यः स्वाहा › शदवाभ्य इदं ° । ॐ अत्सानिम्यः स्वाहा ' अव-
सानेभ्य इदं ० । ‹ ॐ अवप्तानपतिम्यः स्वाहा ' अव्रसानपतिभ्य इद्‌ ० । ^ ॐ
सरवतेम्यः स्वाहा ' स्म्रतेभ्य ददं । इति चतुभिः प्रागपवर्गं, परिषिच्य;
अगारस्य दक्षिणभागे शय्याद्ेशे ॐ कामाय स्वाहा' कामायेदं ° । इत्येकेन ।
परिषिच्य, देहस्यामेकेन -- “ॐ अन्तरिक्षाय स्वाहा! अन्तरिक्षायेदं ° । परि-
पिच्य, कपादसंनिधौ " ॐ यदेनति जगति यच्च चेष्टति० नाश्नो भागोऽयं नाशन
स्वाहा › अप्रिधानायेदं० । वायव इदमिति बा । परिषिच्य, अदनेदक्षिणतो
ब्रह्मसदने ॐ प्रथिव्ये स्वाहा! पृथिव्या इदं । ॐ अन्तरिक्षाय स्वाहा अन्त-
रिपतायेदं ० । ‹ ॐ दमे स्वाहा ' दिव इदं ० | ॐ पर्याय स्वाहा' सूायेदं ° ।
ॐ चन्द्मते स्वाहा ' चन्द्रमस इदं ० । ॐ नक्षत्रेभ्यः स्वाहा नक्षत्रेभ्य इदं ०।
ॐ इन्द्राय स्वाहा! इन्द्रामिद्‌ ० । ॐ वरृहस्पतये स्वाहा! बृहस्पतय इदं ° । (ॐ
परनापतये स्वाहाः भरजापरतय इदं ० । ॐ ब्रह्मण स्वराह।' ब्रह्मण इदं । इत्येत
दाभिः प्रागपवर्गं, परिषिच्य, पितृयजञा्यादन्नादादाय, एतद्वलखीनां दक्षिणतः
माचीनावीती प्रसव्यं परिमृन्यावरकष्य दक्षिणं पाणिषु्तानं कृत्वाऽङ्षठतजन्यो-

* धनुधिदान्ततम्नथस्थाने च. एस्तऽन्यथा ग्रन्यः स यथा--“ प्रडाहृतीरजृहयात्‌ । अत्र
मध्य एव स्विषकृदादृतिर्नँशान्याम्‌ । क्षीरादिदरवद्रव्येण होमे तु सुवस्तःसाधनम्‌ । एवं वलिष्वपि ।
एतस्य होमस्य स्वकरकत्वे लयागाः कृताकृताः । स्वस्यासंनिधौ प्रलया लागाः कार्याः । पल्यसं-
निधौ होमकर्वेव । कत्विक्तृकल्वादो वु तंद्रा तेन वैश्वदेवः कारणीयः । कर्मसमाप्तौ हिरण्यं
गोवा पूर्णपात्रं वा तस्स दक्षिणां दयान्‌ । ततः -- इति । क. पुस्तकेऽपि सिवषटकृत इदभमि-
लनन्तरम्‌-“ अव्र मध्य इयादिदयादिलन्तो म्रन्थो बहििितोऽस्ति ।

१ क. ख. ड. वदेशऽदनिः ॥ २ क. हा । इ ।३ क. "माय स्वाहा । अधर्मायेदं० । परिः।
ड, 'वोक्ष्यावाचीनपागिुला द्‌ ।

[वेश्ेवप्रयोगः] संस्काररत्नमारा । ९७१

रन्तराटन ॐ स्वधा पितम्यः' पितृभ्य इद्‌० | प्रसव्यं परिषिच्य यङ्गोपवी-
ल्प उपस्पृशेत्‌ ।

+ स्वधा पितृभ्य इति मच्रान्त एवं पितरयवणिद्रयः । न तु खधाङ्ूब्दान्ते ।
अन्यथा पश्रकरणत्वभ्यायातापततेः । खधारव्दरय इवि (दौनाभरल्ात्खा
पतरन्य इदयतातरानव मन्रः,नतु स्वाहान्तः। उञ्ञ्यटाद्रुता स्वधा पितृभ्य दले.
तावानेव मन्न; प्रद्‌ शितोऽस्ति। एतेन ज्ञायते स्वाहाकारपाठो नास्तीति । यद्यस्ति
तदा पितुभ्यः स्वादैतिमन्रान्तराभिप्रायेणैव स योज्यः । अस्मिन्कल्ये न (त)
यज्नोपवीतिता च द्रष्टव्या । अयं च जीवत्ितृकविषय । एतदन्त एव वाछि-
दानं मत्रान्तस्थस्वधास्राहाशब्दान्त एव पठनम्‌(१) । अनमध्यतस्थानत इत्यना-
यत्यान() स्वीकारात्‌ । अन्यथोमयतः पाश आपयेत ।

तततस्तदुत्तरतः परदक्षिणं परिमृज्याबोकष्य भृतयज्ञाथीदन्नादादाय ॐ नमो
रुद्राय पशुपतये खहा ` टृत्यकरन । रुद्राय पश्ुपतय इदं ० । ततस्तं प्रदक्षिणं
परिपिच्याप उपस्पृशेत्‌ । न वा लयागाः

^ दवव्रको दौ च चत्वारः प्रलेकं त्रितयं तथा ।
दश वैक इति जेयं स्यानमेदायथाविषि

हति परिपेककरमसंग्रहः । ततो ग्र्ारं गत्वाऽवोक्ष्य (ॐ ये गुनाः
प्रचरन्ति दिर नक्तं बटि० परतिर्दधातु स्वाहा" इति भूमौ वष्ट द्यास-
रिषिश्वेच । दिवाचारिभ्थो भूतेभ्यः पपतम चेदं । नवरा
त्यागं; । ततो गरदरारेऽतिथिमाकारक्षन्गोदहनकालपर्यन्तं स्थितराऽतिथी निभा
ह्शक्ती सल्यामभ्यागतां शच ग्रहमानीय स्वयं दस्तपादान(दं पोक्षास्याऽऽचम्य
तयैव तेषामपि ‡्दस्तपादान्क्षास्याऽऽचम्याऽऽसने भराञ्यखानुपतरेश्य निवीती

वा मनुष्ययज्ञेन यत्य इति सकल्पं कुयात्‌ । केचित्त मनुप्ययन्गं करिप्य
इत्येव सकल्पमिच्छन्ति । ततस्तानति्थीन्यागतां श संपूज्य नितरील्येव मनु-
ष्येभ्यो हन्ता मनुष्येभ्य इदं न पमेत्युत्सञ्य तान्भोजयेत्‌ । अतिथित्रयाभाव

एतदायापदेतेखन्तं प्रायः पर्व॑ंमागतमेव । > मध्यमपदलोपिना समासेन निर्वादः ।

१७. "त्‌ । तदुत्तरतः। च. (त्‌ । जीवत्पितरक्ेतिितृम्यः स्वाहतिमन्रेण यज्ञोपवीती
आचीनावीती वा बलि दयात्‌ । ततस्तदुत्तः। २ ख. धये दन्तये वलिदानंस्तु मन्ना । ३ ख.
प््थन्रह्मस्व“ । ४ ख. श्यलयन । ५६. ष्टा ।ए। ६ क. ख. न्‌ । नमोर'। ७क.ख. द्द्‌ ।
म्रः । ड. ्दं० । इदेकेन । प्र । ८ ख. रिम्ुज्याप।९ख. त्‌ । द्वा ।ड. त्‌ । ये ॥
१०क. ख. ध्यं धर्म्मः 1 ११ क. ख. ड. वा व" । १२ च. गः। ततः परिश्रित्‌ । त। १३ क
ख. शप्रानम्यागतान्गृह" । १४ इ. च. यक्ष्ये मनुष्ययज्ञं करिष्य इत्येवं वा सेकल्प्य तान । १५ क

ख. था न्सधरू ॥

९७२ भषगोपीनाथदीक्षितवरिरचिता-[प्रातःपायंवेदेवयोस्तन्रेण प्रयोगः]

एकस्मा अपि देयं मत्रेण । तत्र बहुवचनं पूजार्थत्ेन समर्थनीयम्‌ । सर्व-
याऽनिथ्यमात्रे त्रिरिभ्यो देयम्‌ । तेपामप्यभावरे गोभ्यः । तासापप्यमावेऽप्री
होतव्य॑मिति रिष्टः । उभयत्र मच्ररोपः । अथवा वहूनां सनक्रादीनामहै
स्यताद्भहूवचनम्‌ । तेनेकविपे तदभवरेनं गवादिषु च॑ दाने यथापटितमत्रेणैव
दानमिति युक्तम्‌ । एवं सायमपि (होमान्ते होमात्पृष वा पूववटीनिष्का्च-
पिला(श्य)) रद्रौनतं कृता (+ "ॐ ये मुताः प्रचरन्ति दिवा नक्तं विमि
च्छन्तो व्ितु° दानु स्वाहा" नक्तं चारिभ्यो भरतेभ्यः पुष्टिपतये चेदं०।
इत्याकाशे वच्िपुलक्षपन्दय्यात्‌ । अथवा ) ! ॐ य मूताः प्रचरन्ति द्विवा नक्त
बह्ि० दधातु स्वाहा, दिवाचारिभ्यो नक्तंचारिभ्यश्च मतेभ्यः पुष्टिपतये
चेदं० । इति नक्तमेवाऽऽकशि विर्यं; । केचित्त विभज्य त्रिनियोगमि-
च्छन्ति । ये मृताः प्रचरन्ति दिवा वलिमिति प्राततः । ये भृताः प्रचरन्ति नक्तं
व्टिमिच्छन्त इति रात्रावरिं । अस्मिन्पक्त-अयं बदिद्िवा भमौ देयः ।
सायमाकार इति दरषव्यम्‌ । अन्येतु सायवरेष्वरेवेऽयमेव वटिनं पूर्वोक्ता
बय इत्याहुस्तदरुपिनमधस्तात्‌ । तनो दृद्धातुरवारगुंतिथिभ्रलान्भो जनयिता
स्वयं प्राञ्ुखो मुज्गीत ।
र्‌ कीन
अथ तन्तरण प्रयाग्रः।

परातःसायंवे्देमाभ्यां तत्रेण यक्ष्य प्रातःसायतरन्वदेतरौ तेत्रेण करिष्य
ईल्येतदन्यतरं संकरस्य कृत्वा संप्रतिपन्न्ताक्रतवार द्रां सङ्करं कुर्यात्‌ । .
ततो वहायसवलिः, ये भूताः प्रचरन्तीति यथापरितमत्रेणाऽऽकराश एव देप; |
दिवाचारिभ्यो नक्तंचारिभ्यश्च भरतेभ्यः पुष्टिपतये चेदं न समति ल्यागः।
ततो मनुष्ययज्ञ इति प्रयोगक्रम इति । ( # देवय्नादीनां पृथकररणकल्ये येषां
मते देवयङ्ञादयो भिन्नास्तन्पते ) रोद्रवर्यन्त देषयङ्ञेन यंह्य इति संकरसप्य
पत्ेपरिपकं कृतवा द्यमायादन्नादङ्कुष्पतरमात्रमन्नमादाय ० दवम्यः स्वाहा' इति
तस्मिन्नेवाम्ना जहाति । दवेभ्य ददं ० । तत उत्तरपरिपेकं कूत््रा भाचीनाव्रीती

%# धनुचद्रन्तियता अन्ध नास्तक. ख
पुस्तकं । ॐ धनुद्वद्रान्तगनग्नन्थस्थान च. प्स्तकऽन्यथा प्रन्धः स यथधा-- भथ

पुस्तक्पु । + धनु्वहान्नर्गतो म्रन्थो नासि

फ. ख इड
देवयज्ञभुनयज्ञपिनृयज्ञानां परथक्षरणकस्ये प्रयोगः ” इति ।

१क.ख. चव्यम्‌ । उ । ट. चव्यम्‌ । वः। २क. वैगः।९फ.ख. ग. च यः|
च. "ति।ए। ५. द्रान्ते | ६ अ. ति सायमेः। ७च. (काश एवायं बः । < च.
यः।नदिविा।न च भमौ । अन्ये।९क.ख. इ. देवौ ।१०क. ख. ड, इति संकल्पः । संप्र ।
११ च. "वतत्वा । १२क.ख.ड.ष्व।तः। १३च.ध्यः। नभमौ। दि । १४. यक्ष्ये

देवयक्गं करिष्य इ' । १५ च. 'दटृगुः।

[ सारयप्रतरेवयोसन्रेण प्रयोगः ]संस्ाररतनमाछा । ९७१

पितृयज्ञेन यक्ष्य इति संकरस्य पित्र्थाद्नादादाय ॐ पितृम्यः स्वधाऽस्ु ' हत
पुवपित्यत्रखः पुरस्तातिपतयवलिधिभण ददाति । पितृभ्य इदं 2 । प्रसव्यं परि
पिच्य यज्ञोपवीती भृत्वा भृतयन्नेन यक्ष्य इति संकर्प्य पर्पावर्थान्नरेपादादाय
“ॐ भूनम्यो नमः › इति रोद्रवरेः पुरस्तादश्रत्परिपिञ्चच । भूमभ्य दृ

भूता इ्येततपू्वं वोत्तरपरिपेकंः, एतदनन्तरं वेति प्रयोगक्रमो दरएव्यः। अथवा
पडाहुतयादौ पूतेपरिपेकः । देवेभ्यः स््ाहेलन्त उत्तरपरिपेकः । न मध्यभुनौ
परिपेकों । सायंतरेश्वद्‌वस्य सरकारे क्रियायां देवभ्यः स्वाहे्यादि तयं न
भवति । स्वे वलयः कुकटाण्डप्रमाणाः । अवरिभक्तेषु वेर्न, तस्याशक्तावसं-
निधाने वा तदाङ्ञयाऽन्यनापि" विहिनकतर वैश्वदेवः कार्यः। तत्तत्स्थान वलि.
दानाशक्ताक्मेः पाद्वोमयनोपलिक्नायां भूभौ यत्र यत्र यत्स्थानं भवति तदनु-
सारेण तत्तत्स्थानानि कसपमित्वा वलिदानं कुयात्‌। पूर्ववदेव परिषेकः । वरह्मव
ट्यन्तानां वलीनां सदेव वा परिपेकः संविमवात्‌ । अस्ति च सूत्रं ' तपां त्रिभ-
वन्ति तन््रमङ्गान्यविभवन्त्यावतेन्ते › इति । पक्त्र चेचक्र कारं व्थजनाकारं बा बरि-
हरणमिच्छन्ति कचित्‌ । कुषेन चेदानीपेतदनुसारेणतर शिष्टाः । यत्त बन्वदेवकरा-
रिकासु यथषटं वैश्वदेव उक्तः कृमाकरतिवटिद्रणं चोक्ते तत्मूत्रवुर्यथयोरत्गाने
नेव स्वकपोटकसिपतत्वाद्वान्तप्रटपितपिल्युपेक्षणीयम्‌ । परवासेऽप्येवमू । वेश्व-
देवसूत्रस्वरसात्‌ , व्यजनाक्रारमायाति पनरपि मृग्यं च सुधीमिः । भरजापतये
स्वा्ेलयादिमत्रत्रयस्य प्रजाकामपारमेष्टचकामधनकामेषु क्रमण त्रिनियोगो
द्रष्टव्यः । एतेषां होमो रोद्रबस्यन्ते । ( + तत्तत्कामनानुसारेणाऽद्‌ौ संकरसपं

+ धनधिहान्त्गतो प्रन्यश्.. पस्तकं एव । क. पुस्तकेऽपि वद्िष्िप्यणीरूपेण लिखितो भ्त
एतद्भन्यस्थाने क. ख. ह. पृस्तकेष्वन्ययथां ग्रन्थः स॒ यथा--“ अग्रौ देवयज्ञाय॑नात्नन देवयजञा्दीनां
भिन्नत्वमिति कल्पे भनेभ्या नम दन्ते वश्वदेवप्रकरणस्यत्वाद्राध्रायनाोक्तेध दामस्तनापद्रश्रन्याति
सुस्थम्‌ । मिताक्षरायां वरस्पतिः--अनिरवर्यं मदायन्ञान्धो भद्ध प्रदं गदी । अनानुरः सति धने
कृच्छार्यन विध्यतीति । चान्द्रायणकरृच्छाधयोः शक्ताशक्तपरन्वेन व्यवस्था । गातायाम्‌-- “यज्ञादि
छिन: सन्तो मुच्यन्ते सवक्रिल्विध. । मन्ते ते सघ्रं पापा य परचन्व्यात्मक्रारणात्‌ ति करणे
फलातिश्चयोऽकरणे प्रयवायश्च स्मर्यते । अत्र यज्ञो वैश्रदेव इति ध्रीधरस्वामिना व्याद्यातम्‌ 1 तन
साभिक्र्निरभिकरैध भोजनलोपेऽपि येन केनापि द्रव्येण यथारचिः्पय महायज्ञाः कतेव्या एवेति
निष्कर्षः ”” इति । |

१ च. यक्षे पितृयज्ञं करिष्य इति वा पूर््तकल्यानुसारेण सं" । २ च. यक्ष्ये भृतयज्ञं करिष्य
इति वा रथमसकल्यानसारेण सं"। ३ च. चयान्‌ । भूतेभ्य इदं ° । तनः परिषिवेत्‌ । वै । च. कः॥
त*।५च. त्रितयं । ६९. शन तदाः।७क.ख इ. पिरवे । ८ख. ङ. "माततत । च. मौ
स्वगे यन्न तत्स्था? । ९ च. विभवात्‌ । १० क. ख, ड. व्यञ्जना" । ११ च. “विदानं केचिदि
च्छन्ति । क । १२ख. त्‌ ।य'। १३. ङ्‌. भ्‌।व'।१४च. म्‌ । प्रजाप । ५५ च

व्यः। रौ. ।

९७४ भटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता - [जटे वैशवदेवप्रयागः]

( अनन्निककर्तकवश्रदेवप्रयोगः )
करत्वा तदनुसारेण तसिमिननेवाप्रौ परिपेकपुपरकं देवयक्न्थेनानेन प्रजापतये स्वाहै-
ल्यादिपत्रर्ेमः कायः । तत उत्तरपरिपेकः । अथत्रा पडाुलयादौ पूर्र॑परिपेक
एतद्धोमान्त उत्तरपरिपेको न मध्यभूताः(तः) परिषेकः । वैग्वदेवप्रकरणस-
त्वात्‌ । एतद्धोमे तस्व्नेस्तस्यान्नस्य च मािरएव्या । देवयङ्नादीनां पृथकर-
णकल्पे भतेभ्यो नम शईृत्यन्त एने दामाः ।

अथ जर वश्वद्वक्रयाया प्रयागः।

शद्धजलसमीये मा्युख उपविद्याऽऽचम्य प्राणानायम्य दे शकारो सकी
श्रीपरमे्रभीत्यर्थ जले जल्ेनामुकरवेश्वदेवं करिष्य इति संकरप्य, अञ्जलिना
पडाहुतिमच्रेवलिमत्रये भरता इतिमत्रेण च जं दच्ात्‌ । नात्र पूर्ोत्तरपरि-
पेको । नँ परिमार्जनादयो बहिषरणधमौ असंभवात्‌ ।

जथानयिक्कलकवेशवदेवपरयोगः।

श्रीपरमेन्वरभी त्यथमनग्निकविदितवे्वदेवविधिना वैश्वदेव करिष्य इति
सकर्प्य पूपरिपेकान्ते हस्तनाऽऽहुतीजुहुयात्‌ । ॐ भूः स्वाहा' अग्नय इदं ° ।
° ॐ मुवः स्वाहा › वायव इदं ० । ‹ ॐ पुवः स्वाहा सूर्यायेदं ० | (ॐ मूर्मृवः
सुवः स्वाहा › प्रजापतय इदं ० । 3 देवकृतस्थेनपरोऽवयननमपि स्वाहा, । ॐ मनु-
प्यकृतस्थेनपतोऽवयजनमति स्वाहा ' । " ॐ पितृकतस्थेनपतोऽवयजनमप्रि स्वाहा ' |
° ॐ आल्मकरतस्यैनपोऽवयजनमपि स्वाहा ' । ˆ ॐ अन्थक्रृतस्यैनप्ोऽवयननमपति
स्वाहा ' | ८ ॐ अम्मत्कृतस्थैनप्तोऽवयजनमक्नि स्वाहा” । ( ॐ यद्विवा० ति
स्वाहा ' । ^ ॐ यत्स्वप० ति स्वाहा ' । (ॐ यत्पुपु° ति स्वाहा" । (ॐ
यद्धिद्वा° सि स्वाहा? | “ॐ एनस एनप्ोऽत्रयजनमपि स्वाहा ? । ॐ प्रनापतये
स्वार्हा ' । इति पोडशाऽऽहुतीञ्चहुयात्‌ । अग्रय इदमिति देवकृतस्ये्याचेकाद्‌-
शशाकलमच्रहोमत्यागः । एताभिः षोटज्ञाहू तिभिरम्रये स्वाहदयादिषडाहुतीनां
वाधः । तत उत्तरपरिपेकवटि[कहरणादि समानम्‌ ।

इत्यनमिककतैकमैश्वदेवप्रयोगः ।
वेशवदेवसिद्धर्यं वेषवदेवमत्रनपमहं करिष्य इति संकल्प्य) अप्रये साहि

# क, पृस्तकरटिप्पण्यमेषेतचिदहान्त्गतो प्रन्थः । च. पुस्तके तु व्रटितिः 1

[वन म

१ क. धकाः) वै" 1 २ क. स्यात्रे तस्याः | ३ क. तीमः । ४क. श्र्े॥ ५क.
नमा।६के. "हा । प्रजापतय इदं । ई* ।

[पिण्डपितृयज्ञः] संस्काररत्नमाखा । ९७६

ल्ादीन्ये मूता इ्लन्ता]न्सवौन्प्रान्मनसा जपेत्‌ । एतस्प(च) स्था जलस्या-
प्यभावे ज्ञेयम्‌ । )
इति संरकारर्नमालायां वेष्देववरिपिः ॥
इयोकोपाहश्रीमत्साग्निचिदाजपेयपोण्डरीकयाजिसर्वतोमुखया-
जिगणेशदीक्षिततनूजमदगोपीनायदीक्षितविरचितायाः
सलाषाटदहिरण्यकेशिस्मातैसस्काररत्नमाटाया
उत्तरार्धं पञ्चमं प्रकरणम्‌ ॥ ५ ॥

अथ षष प्रकरणम्‌ ।

अथ पिण्डपित्रयन्नः।
तत्रेदं सूत्रमू--“ सोऽयमेवं विदित एवानाहिनागेलत्र यानि श्रपणयक्तानि
(2१ * ^ न श ^-^ ~^ +

तन्यापाप्नन क्रयन्तरतिप्रणात जहूुतानुहातं याम्मन्नु-

होति तमपनिष्ठेऽत्र गाहपल्यप्रवादः परिप्यते " हति ।
सोऽयं पिण्डपितयज्न एवप्रकारणाक्त एवानाहिताप्रेरपि भतरति । त्र
यानि श्रपणसंगुक्तानि तान्यापासन क्रियन्ते । होमस्न्रतिप्रणीतेऽपि वान
तत्र पाकः । तन्समवेतनिवापपात्रासादनाद्रीनि तान्योपासने नियम्यन्ते ।
अतिप्रणीत आदनी जोति । एकोर्पुे भरणीते तत्रैव होमः । तथा च होम-
समय एव प्रणयनम्‌ । यस्मिञ्जहोति तमुपतिषएते । अनिप्रणीनपेवरोपतिषएत
इत्यथ | तत्र भाप्यक्रता व्याख्यात यास्पञ्जदटाताति गरुूनदशा'दरेकस इति।
गरुनिदेरस्यास्ति फलम्‌ । दाक्षणा पिण्डपितृयज्ञे करतञऽष गाहपत्यस्याप-
स्थानवद्‌पासनस्यमा मादतर्यवपथं यास्मानटयाद्युक्तम्‌ । अत्र गाह्ष्रत्यम्‌-
वादः परिदुप्यते माहैपत्यपद्‌ टुप्यते नोह एतस्यापि पिण्डपितृयज्ञस्य परकृनि-
त्वात्‌ । नापि लक्षणया व्यारूया । प्रकृने गाहैपतयपुपिषुन इति सति ब्रिधौ
हद्धया गापलयपपतिष्त इति द्वितीयाभश्रुतिषवटेन ग्यास्या । प्रकते यसि-
ञ्रहोति तपरपतिष्त इत्येव विधो द्राराभाव्रा्ठोप एत्र गादषलयपदस्येति युक्त-

मिति व्याख्यातं बेजयन्तीकरना । एतत्ताटस्तत्रव मूतर-
५ अमावास्यायामपराह्ने पिण्डपितयत्तेन यननेऽधिवृक्षमर्य वा यदहः पुर
साचन्रमपं न पदयनित दृरयमाने तूपाप्य श्वोभूते यजते '' इति।

१च. "थः अत्र माठदत्तेन व्याः । > क, प्ह्धया। ३ ख. इ. मने ।

९७६ भहगोपीनायदीक्षितवरिरचिता-- [पिण्डिनृयज्ञः]

संत्ान्तरातसतत्रकाटविधानात्संस्ारेषु परथगमिधानाच्च निलयोऽयं नच
काम्यः कर्मान्तरम्‌ । यद्यपि यजतिः श्रूयते तथाऽपि न यागो निङ्गातया
सेङ्गया यजेरन्याथत्वम्‌ । पिण्डः पिण्डदानेन सहितः पितृभ्यो दवेभ्यो यज्ञो
होमः स पिण्डपितृयज्ञः । पिण्डा मानुषेभ्यः पितृभ्यो दीयन्त इति प्रसिद्धम्‌ ।
तदिदं पिण्डदानं पिण्डज्ब्देनोपलक्ितम्‌ । तेन सहमात्रो देवरूपपितृहोप-
स्योक्तः । तेन पिण्डद्रानहोमयोरभमयारपि प्राधान्ययुक्तम्‌ । तेनास्य कमणो
दैवल्वं पित्र्यं चास्ति । ततस्तु जीवततितुः पिण्डद्रानलोपेऽपि होमेनेव
तत्सिद्धिरसोमयाजिन इवाऽञेयापांशुयागाभ्यां पौणेमाससिद्धिः । अत्र
दानहोमासक्े कपमेणि न ददतिः योगो नापि जुोतेः । अत एव सूत्रान्तरे
श्रुयन्ते च पिण्डपितृयङ्ञन चरन्तीति सामान्यप्रयारगः । अतः सूत्रकृता यज्ञ
शब्देन सह्रतः शाखान्तरीया यजतिरव भरयुक्तः साङ्गयज्ञविधिवद्त्रापि
साङ्गकमविधानाज्जहोतिददालयोरनुगतप्रदानमात्रस्रापान्यवाची । तत्रोभयोः
पाधान्येऽङ्गानि कि पिव्याणि प्राचीनावीतितलक्षणानि तद्विपरीतानि दैवानि
वेति संदह स्वनियमपराप्नौ परयागेण न्पायमाहाऽऽचार्थस्तस्यामिगप्रायो
वण्यते । तत्र पितृतन्रस्य यृखतः ््रत्तस्तस्य वचवच्म्‌ । कथम्‌ ।
अपां मेध्यमिति वरहिराहरणं पित्र्मे्र । परिस्तरणानि तु प्रथगेव
परिभाजनीयः। यदा न पिण्डदानंतदा न वहिराहृरणं प्रयोजनाभावात्‌ ।
परिस्तरणा्यं परिमोजनीयाहरणं तु कनव्यमेव । तस्पराद्धोमालाचीनं सवेमुभ.
यामपि फितघ्र्मेणेव कायम्‌ । परिस्तरणान्यप्युमया्यान्येव । देवानापुभयेषां
निवासाथसंस्तवात्‌ । तस्पा्पाचीनावीनीं प्रत्राञ्ध्वयुः कमाणि सवोण्यापि
कुयात्‌ । समानकतंकत्वादङ्गपरधानयोः । प्रथमं प्रधानेऽप्वयुं हापक्रतारं वक्ष्य
यनो ऽध्वयुरव तत्राङ्गानां कना । दक्षिणाप्वगाण्यप्रदक्षिणं चलयादि द्रितं
ज्ञेयम्‌ । अत एवोक्तं दक्षिणाप्राग्ररिति। होमाथपपविषटोऽध्वयुरुपवरीतीत्या-
द्याह । अपराहरशब्दस्य कारवाचिन्वात्तत्समभिन्याहूतस्तदपाक्षना ऽपावास्या-
दिक्न्द्रोऽपि काटपर्‌ एव । तत्रेव युख्यत््रा्च । यजति(ने) चरतीदयर्थः ।
आपस्तम्बेनाप्युक्तं चरन्तीति । अपराह्गोऽत्र नव्रधातरिमक्तस्याहोऽपरो भागः
सवितुः प्रसव इति निरूपिनः। यदा मासिके श्राद्धऽथिकारी तद्‌ दरेधात्रिभाग-
माध्रित्यापराह्वा ग्राह्यः । अन्यथा पिण्डपितृयज्ञानन्तरं क्रियमाणस्य काललोपः
स्यात्‌ । अन्यस्य तरेधा त्रिभागः । अथिदक्षमूर्ये वा, रृक्षानपि सूर्यो यत्र स

१क.ख.भ्योयः।२क.च. चाप्नीनि। ३कर.च. ग. क्रतः।अः। «स, ड.
च. मेक! ५4क. ख. द. "रनीति।

(पिण्डवितृयज्ञपरयोगः। संस्काररत्नमाडा । ९७७

तथा । तत्रामावास्याशब्दस्य पञ्चदश्यां परतिपदि च रटत्तेनिय॑मानाह-- "यदहः
पुरस्ताचन्द्रमपं न परयन्ति ' [ इति ] प्रयक्षेण क्षास्रेण वा नाभ्रादिव्यवधानेन
तत्न संधिमतीत्य्थः । यदि दश्यते तदाऽऽह--' दद्यमाने तृषेप्य शोमूते यजते '
[ इति ] । उषित्वा सत्यसति वा पवैसंधी परदिनेऽपराहेऽधिवृकषसूये बा यजत
इति व्याख्यातं वैजयन्तीकृता ।

आपस्तम्बसूत्रेऽपि -“ अमावास्यायां यदहश्नन््रमपतं न परयनि

तदहः पिण्डपितृयज्ञेन चरन्ति ” इति ।
पिण्डैयक्तः पितृयज्ञः पिण्डपितृयङ्नः । स च कर्मान्तरं न तु द्ीशेषः। यथा
वक्ष्यति--" पितृयज्ञः खकालविधानादनङ्गं स्यात्‌ ' इति । तं च यदहन्द्रमसं न
परयन्ति पञ्चदर्यां भरतिपदि वा तदहः कुरुते यद्‌ हस्तयोः संधिस्तद्‌हरित्य्थ
इति सद्रदत्तः । रापाण्डारोऽप्याह--“ पिण्डपितरयत्त्तु पपंधिमदहोरात्राप-
राह्ने " इति । ‹ अमावास्यायामपराह्ने पिण्डपितृयज्ञः ` इत्यस्िन्नाश्वलायनसूत्र
वृत्तिकारोऽपि-

« अमावास्याश्चब्दः प्रतिपत्पश्चदहयोः संविवचनोऽप्यत्रापराह्शब्दसम-
न्वयाततद्रहोरात्रे वीते । तस्यापराह तूर्ये मागे पिण्डपितृयज्ञः कायैः ।
ओपवसथ्ये यजनीये वाऽहनि यदा त्वहोराच॑धो तिधिसंधिः स्यात्त-
दौपवसथ्य एवाहनि क्रियते ” इति ।

अध्वर्ुरुपवीतीत्यत्राध्वयु्रहणमनादितापररप्यध्वर्युकतुंकत्वार्थमिति भाष्य
रत्‌ । वैजयन्तीृततु कतिपयानां दविहोमधर्माणां पिण्ड पितृयज्तमरकरणस्थेन
विशेषविधिना वायेऽपि कर्तुरध्वयोरवाधं स्मारयितुमध्वधृरित्युक्त मिलयाह ।
तेनानाहितामनेरप्यध्वयुवरणमावहयकम्‌ । अश्चक्यत्वात्तरकरणे तु यजुररेषमाय-
धित्तमनाङ्नातजपो वा कायैः ।

जथ प्रयोगः ।

कर्तीऽपमावास्यापतिपत्संधिमति दिनेऽपराहे प्राचीनावीती ताचमनप्राणा-
यामः परथमप्रयोगेऽसतिकाधक उक्ते काठे यावजीवं पिण्डपितृयङ्नेन यक्ष्य इति
संकल्पं कुर्यात्‌ ।

ततः पुनराचम्य पिण्डपितृयज्ञेन यक्ष्य इति संकरस्य, असिमिन्पिण्डपितृङ्ेऽ-
ध्वर्यु तवामहं ण इति दृणुयात्‌ । ऋत्विजं त्वामहं ण इदयेवं वा वरणम्‌ ।

१. च. "यममाट। २च. मातृदत्तः।
१२२

९७८ भ्गोपीनाथदीकषितविरचिता- (पिण्डपितयज्ञप्रयोगः]

तदभावे स्वयं वा कुर्यात्‌ । ऋलिक्षकेऽपि होमान्ते कर्मणि 'तदरसाचीनावीत-
यज्ञोपवीते यजमानस्यापि भवतः । पिण्डदानं तु यजमानकर्मैकमेवं । अध्व
` प्राचीनावीत्येव “ अपां मेध्यं यत्ञिय५० शतम्‌ ` इति सन्रृलरयत्नेन प्ले; सह
वहिराच्छिनत्ति। अप उपस्पृहय तृष्णीं बद्‌ध्वाऽऽहूत्यानधो निदधाति ।
तृष्णीं परिस्तरणायर्थन्यान्दरमान्सप्रखानेवाऽऽच्छि् वद्ध्वाऽऽहूत्य बाह

समीपऽनधो निदध्यात्‌ ।

ततः प्रस्ताद्षिणार्दक्षिणतः पागग्रैः पथादभिणव्रैरततरतः प्रागग्रैः
परागादिपदक्षिणे यथावदेवाभ्नि परिस्तणाति । नात्राधरोत्तरमावनियनः । पूवर
परिस्ततस्वेऽपि धर्मभेदात्परिस्तरणं कारयमेव । पिण्डपितुयङ्गपरिस्तरणदभाः
प्नाताः कायाः । पिण्डपितुयज्ञसमापता तेषामेव निष्काक्षनम्‌ ।

तत उत्तरेणाग्निमुत्तराग्रान्दर्भान्स॑स्तीयेरकशः पिण्डपितुयज्नपात्राण्यु्ताना-
न्पेव प्रयुनक्ति । स्फ्यं थारी मेक्षणं शूषं कृष्णाजिनमुटृखं मुसलमिति पाग-
पवर्गाण्युद गपवर्गाणि वाऽऽसादमेत्‌ । सूत्रे पिण्डपितृयज्ञाधिकारे पुनः पिण्ड-
पितियज्ञपाज्ाणीतिवचनमेतदर्थानि मिन्नान्येव पात्राणि संपादनीयानि न दाश-
पाणपासकः; कायासाद्धारातख्यापनाथामात वजयन्ताद्रत्‌ । पात्रणस्थारख-

पाकीयरपि न कायसिद्धिरित्यपि द्रष्टव्यम्‌ ।

ततोऽपरेणान्नि त्रीहिमन्छक्रटमवस्थाप्य शकटाभावे स्फ्ये पात्रीं निधाय
तत्र व्रीदीनोप्येक्रद ममयं पवित्रं कृत्वादगग्रं स्थारीमखे निधाय शकटस्थत्री-
टिमभिः पा्ीपक्षे पात्रीस्यवीटिभः स्थाखीं प्ररयित्वा स्थाटीगरखतोऽधिकान
परि राशींभृतान्दस्तन रकटस्यत्रीदहिपु- पात्रीपक्ष पाजीस्यव्रीहिषु निःसार्य
पवित्रमपातयन्पितृभ्यस्त्वा जुषएं निवेपामीति श्प सक्रदेव निषेपति । तत
स्तप्णीं दक्षिणिना(न) [दक्षिणा दक्षिणापूर्वेण दृक्षिणापरेण वा परत्यगुद-
गगरी कृप्णाजिनमास्तीयं तत्ाटखरं स्थापयति । दाक्षणापर््रण दक्षिणापरेण

>, (~~.

वेत्येतात्रतेव सिद्धे दक्षिणेन दक्षिणाभिमितिवचनं शकटस्य दक्षिणापूरेण द्षि-
णापरण दत स्यात्तन्पा मदित्यतदथम्‌ ।

तत अभ्नेययमिगुषी तिष्ठन्ती पत्नी मुख्यैव तस्मिभरुटखये वरीदीनोप्या-
वनित । तदमव तस्या अयोग्यते च कनिष्ा । ततस्तृषाणां निःसारणं
कृत्वा स्वास्तुपानिगमय्य सकृदेव कणपरेमोकार्यं फली करोति ।

>

१च. व । तताश्ध्र ।२च. ति उदाटयतात्यथः। अ।३ च. नवत्ाटथाप यपल्य
ताच्वद्ध्वाः। ४क.ख. ड. पनिः।५ ड. च. प्स्थात्यासः। ६ च. शनि । पितृतीर्पेनेति

वैचित्‌ । त ।

[पिण्डपितृयज्ञप्रयोगः) संसकाररत्नपारा । ९७९

ततः कर्ता फलीकरणान्यप्ररत्तरतो निक्षिप्य त्ड्टान्सक्रसक्षाटय स्थारया-
मुदकमानीयाप्रावधिश्चिलय तत्र तण्डुरानोप्याप्नौ अजीवनण्डदमिवं चरं श्रष
यति । जीवतण्डुका अक्रिशीणास्तण्डखा यिशर ताटश्चमननिपाक्मिर्लर्थ
इति वेजयन्तीजरन्‌ । ततो यस्मिन्करस्पििदनिपिद्ध पात्रे नवनीततमानीय पम
कृतनवेकपवित्रेण सकरृदुत्पय तेन नवनीतन पातरस्यनानन्परेनाऽऽ्येन वा
तेनव पात्रणामिघायात्तरत उद्वास्य परशादासादयति। आज्यनाभिघारणपक्ष
उत्पवनामवानिवापत्तरमवाप्रां पवित्रस्य प्रहरणम्‌ । नवनीतेनाभिघारणपक्ष
उत्पवनोत्तरं प्रहरणम्‌ । अग्न्यायतनस्योत्तरतस्यनेद्र ।
ततः भराचीनावीत्येकेकस्फयाया वेदेर्दक्षिणतः समीप एत्र स्थण्डिलं करत्वा
गोपयेनोपरिप्योद्धुय पटर्खा छिखित्वाऽबोक्ष्याषोक्षणशिष्मधं ज स्थण्डि
लस्य पुरत उत्तरतो बास्सिच्य, (+अन्यच्छुद्धमुदकं तत्पात्र आनीय तत्पात्रं
स्वस्योत्तरतो निधाय तेनोदककार्य कुर्याद्‌ । यसिमिन्कस्मिधित्पात्रे वा स्थाप-
.नमतिप्रणीताम्नेः । अस्मिन्पक्षे न स्थण्डिलकरणादि । उदककार्य तु येने.
नापि चरुद्धोदकेन । ततो ) "ये रूपाणि प्रतिमुश्वमाना अपराः सन्तः खधया
चरन्ति । रा परो निपरो ये भरन्मनि्टानप्मालणनोकत टोात्‌ ' इलौषासना-
मरेकोपुकं ध्रपायत्पराचीनः हृता खखायुं यसिमन्कस्मिधित्पात्रे वा निधाय
भ्रञ्वार्य तप्र परस्तृणातति । अथाध्वरय॒स्तद भाव यजमान एव यज्ञोपवीती
भृत्वा होम कुयात्‌ । दक्षिणं जान्वाच्य मक्षणन स्थान्दीपाक्रंकदेशमुपदत्य
पस।माय पितपाताय स्ववा नपः? इति पिततीर्थेन भ्रथमापाहूात ज॒ गति ।
सोमाय पित्रपीतायेदं न मम । ुनस्तयंव स्थाखीपाककदेशमुपहत्य ˆ यमाया-
ङ्गिरस्वते पित्रमते खधा नमः" इति द्वितीयां तथेव । यमायाङ्गिरस्वते पिनृमत
इदं न मम । (अग्नये कञ्यवाहनाय जिटने स्वधा नमः" इति याने मरक्षण
द्वितीयाहुल्यवशेपितानि संछप्रानि सिक्थानि तेस्तृतीयामाहुति तथत्र जुहाति।
अग्रयं कव्यवाहनाय स्वष्करत इद्‌ न मप | प्रधपाहातत्तवान्धासक्यानापाप
हम इति काचत्‌ | आस्मपिन्पक्षे म्रथमाहातिस्वान्धपक्षणत्तषटश्नानि स्िक्थाच
पात्रान्तरे निष्ठितानि प्रितीयाहुलकरेपितमेक्षणस्यतिकेषु [ मिश्रयित्वा |
तेन त्‌(तेस्त तीया तिह्येतव्या । अवक्षेपणमपेस्य भागस्याते सप्रदायः |

> अत्र क. पृस्तकटिप्यण्यां “ पुराणत्रीहयो येपां वीजमुप्रं प्रराहति । तेभ्यो मे तण्डला
जाता विञेया जीवतण्डटाः । इति भत्रावरुणपरिशिष्टे “ इति वतते । + धनुध्विहान्तगतं ख. ड
पुस्तकयोनासि ।

१. श्लर्षः। त'।२ च. स्थण्डि! ३ख ठ.्सुनिः।४क. ख. ड, पुनः स्याः ।

९८० भहगोपीनायदीक्षितविरचिता- [पिण्डपितृयन्ञप्रयोगः]

अस्मिन्होमे पिततीर्थस्पानियमः । अतिप्रणीत एवायं होम इति वेनयन्ती
कृत्‌ । ओपासनेऽतिपरणीते वेति विकरप इति भाष्यदरत्‌ । आपासनाभ्रा
होमपकषे तु नातिप्रणीताप्नेः परिस्तरणम्‌ । द्वितीयाहुयवशेषितसंलग्रसिक्था-
भावे खोप इति केचित्‌ । स्थारीपाकात्कानिचित्सिक्यान्युपहलय तेन
तू तेस्त )तीयामाहुति जुहोतीलन्ये । उभयपकषेऽपि प्रायधित्ताथंमनाज्ञातत्रय-
जपविष्णुस्मरणे कर्तव्ये । ततस्तष्णीं मेक्षणमनुपरहरति । ततः प्राचीनावीती
‹ अपहता असुरा रक्षाशि वेदिषदः › इत्यवहननदेशे दक्षिणापवरगामाप्रेय्यप-
वगा वा वोद सह्ृत्स्फयनेकरेखयाद्िख्य ' उदीरतामवर ° हवेषु ' इदयाद्भरवी-
षति । भोक्षणीसंस्कारनिष्टसयर्थमद्धिरित्युक्तम्‌ । (सङ्ृदाच्छिननं ब० गेः सह
इति सङरदाच्छिननेन वहिषा वेदि९ स्तृणाति ।

ततस्तत्र स्थारीपाकमासादयति । तदृक्षिणत आज्ञनमभ्यञ्जनं कशिपूपव-
हेणपुदकुम्भं च बर्हिष्येव प्रतिष्ठापयति । आञ्जनं कजटम्‌ । अभ्यञ्जनं
तैलम्‌ । दघ्न उपारितनः सेहो वा । कदिषु मश्च: सतूटिकः । उपवरणं शिर-
स्यु(उ)पधानम्‌ । उदकेन पणेः कुम्भ उदकुम्भ । जीवतिपतृकस्य नतत्‌ ।
तस्य पिण्डद्‌ानाभावात्‌ । एतावतत्विगिविरमति ।

अथ यजमानः भाचीनावतिी सव्यं जान्वाच्य सङृदाच्छिने वहित अवा-
चीनपाणिदंक्षिणापवर्गोखरीनुदकाञ्ञटीनिनयति । ° मार्जयन्तां पितरः सोम्यासः ›
इति भथमम्‌ । “माजयन्तां पितामहाः सोम्यप्तः › इति द्वितीयम्‌ । ‹ मार्जयन्तां
पपितामहाः सोम्यासः › इति ठतीयम्‌ । "^ पितरमुकशमेन्नवनेनिङ्क््व ' इति प्रथमम्‌ ।
^ पितामहामुकशमंननवनेनिङ्क्षव › इति द्वितीयम्‌ । श्रपितामहामुकश मैनवनेनिङ्कष्व
इति ठतीयमिलयेवं बा ।

ततो निनयनसंस्ृतेषु स्थानेषु क्रमेणावाचीनपाणिस्रीन्पिण्डान्डृतान्ददाति।
° एतत्ते ततामुकश्मन्ये च त्वामनु › इति पित्रे पिण्डं ददाति । ‹ एतत्ते पितामहा-
गृकश्मन्ये च त्वामनु ' इति पितामहाय । ‹ एतत्ते प्रपितामहामुकशर्मन्ये च
लवमतु ' इति प्रपितामहाय । तृष्णीं चतुरः पिण्डः । तं कृताकृतः ।
एतद््यं निनयनमपि तुष्णीं कतैव्यम्‌ । अथ यदि नामधेयानि न जानीया-
तदा ' पधा पितृभ्यः प्रथिवीषद्धयः ` इति पित्रे पिण्डं द्रात । सधा
मितृम्योऽन्तस्लिपद्धयः ' इति पितामहाय । ‹ छधा पितृभ्यो दिविष्द्धयः ' इहि

+ अत्र ' पिण्डान्कृत्वा तान्‌ ‡ इति क. पुस्तकशोधितः पाटः

१च,सवदकृ'।

[ पिण्डपितृयक्ञप्रयोगः] संस्ाररत्नमाश । ९८१

पितामहाय । यदि कतां द्विपिता स्यात्तदा ‹ एतदव ततावमुकरार्माणौ ये च
युवामनु › इलकस्मिन्पिणडे पितरौ दरावु्यारयेत्‌ । एतद्वां पितापहाविति पिता-
मेहो द्रौ । एतदा भपितामहाविति मपिता्॑हौ द्रौ । अत्रापि नामाज्ञान उभयोर-
भिध्यानं तत्र कबन्धा पिदृभ्य इलयादिभिरेव दानम्‌ । जीवतितृकशसिता-
महमपितारमहाभ्यां दात्‌ । जीवत्तितामहः पितृमषिनामंहाभ्याम्‌ । जीवस-
पितामहः पितृपिताभहाभ्याम्‌ । अथवा जीवन्तमतिक्रम्य न ददातीतिनिपेधा-
न्मक्तणपहरणान्तमेव कुर्यात्‌ । जीवत्ितुः पिण्डदानपरभृति उत्तरं लुप्यते ।
दिपितुरेकस्मिञ्जीवति पिण्डदानप्रयुखं कमं दप्यत इति व्याख्यातारः । उक्त-
रीलया पिण्डान्निधोय बहिषि स्थापितादुदङम्भादधमुदकं पातान्तरे श्दीत्वा
तेनैव बा ‹ अपो देवीः स्वया वन्दमानाला वो गच्छन्तु पितरः स्योनाः । ऊर्ज
वहन्तीः सतमक्षितोदकाः क्षीरमुदकं पृतं मधु पयः कीटा प्रिसतुतः स्वा स्व तप-
यतमे सित्‌ ` इति जीनुदपातान्निनयति । रत्येकं त्रिरिति केचित्‌ । सक़ृत्स-
कृदिलन्ये । चतुथे पिण्ड तुप्णी मिति केचित्‌ । “अत्र पितरो यथाभागं मन्दध्व-
मनुखधमातरृषायध्वम्‌ › इत्युकत्वाऽप्रदक्षिणं पराडगवतेते । ‹ स्वाहप्मणोऽत्यथिप्ये!
इत्यष्माणमृद्यन्तमनुपन्रयते । व्याषत्त उप्मण्यव्याष्त्ते वा “ अमीमदन्त पित-
रोऽनुख्वधमारपायीपत › इत्युक्त्वा थयेतं पिण्डसंमुखो भवरेत्‌ । ततो यः स्थार्यां
शेषस्तमवघ्रेण भक्षयति । भक्षणवबुद्धिः कार्यलर्थः । उदकस्पशेः । विनि
ष्कार्य दस्तनोपस्पृशति वा । अस्मिन्पक्षे नोदकस्पीः । रोगनिटत्तिकामो
योग्यान्नकामो वा चेत्स रा्नीयात्‌ । यथारुचिदोपेणान्ना्ाय समर्थऽप्यन्नं
नाश्नाति सोऽपि भरा्चीयात्‌ । अत्राञ्जनाभ्यञ्जने वासश्वासुपिण्डं ददाति।
“आङ्घव पितरमुकरशर्मन्‌" इति पितृपिण्ड आञ्जनं ददाति । “ आङ््व पितामहामु-
कशर्मन्‌ " इति पितापहपिण्डे । ' आङः प्रपितामहामुकशमेन्‌ ' इति प्रपितामह
पिण्डे । प्रयेकं तिः । सङृन्पत्रेण द्विस्तुप्णीम्‌ । एवं मलयेक्रमिति भाप्यन्रत्‌ ।
गरहणं चतुर्थपिण्डनिदत्यथैमित्यन्ये । तदा सकृत्सकदेव । (अभ्व परिमुक्त,
इत्यायुदेन पितृषिण्डादिष्वम्पञ्नमाञ्ञनवदयात्‌ । दविपितृकस्य तु --जाजपा
पितरवमुकरामणेो ! इलयुहेनाऽऽज्ञनदानम्‌ । ! अभ्यज्ञाधा गिरवमुकशम१'
इत्यायूरेनाभ्यज्जनदानम्‌ । नामा्ञाने केवटेस्ततपितामहपपितापदशन्देर

दानम्‌ ।

१क.ख.ड.्ेद्रा।२क. ख. ह. मह्योः। ए०।३क. ख. इ. महयोः । अ ।
क. ख. द, शमहयो्$्याः । ५ क.ख. ट. 'महयोः । जी । ६ क.स, ट. महयोः ।
भः।५०क, ख, ङ. ्धायोद" । < च. यथा पराडावृत्स्तथेव पि ।

९८२ भटरगोपीनाथदीक्षितविरविता-- [पिण्डपितृयन्तप्रयोगः]

ततो दशषाम्णास्तुकं वा छा ! एनानि वः पितरो वाप्ताशस्यतो नोऽन्य-
ततरो मा यदम्‌ › इति सङ्ृन्पत्रेण पिण्डपु क्षिपति पूर वयसि । छिचखेतिवच-
नादरलितयोनं ग्रहणम्‌ । प्शचाशदरपाद पर्वे वयः । तत उथ्वपुत्तरं वयः।
तत्रोत्तरं चेद्रयस्तदा सखस्य दक्षिणपक्राष्स्थं हदयस्थं वा खेप च्छा
न्यस्यति । न दज्ञा नो्णास्तुका । आश्वलायनेन स्वं लोमेतिस्वशब्दग्रहणात्ख-
कतके पिण्डदान एव लोमदानं नाशक्तिवरेन प्रतिनिधिकरतेके । तत्र तु दशो-
णास्तुकेव वा देयेति केचिन्ाख्यातारः ।

ततः ° नमो वः पितरो रपाय पि० शुष्माय पिति० जीवाय पि° त्वधायै परि
मन्यवे पि° घोराय पि° ' इति सानुषङ्कः पदभिनमस्कारः प्रलकं सह्कद्रोपरति

[+

छते । सप्तभिरिति वंजयन्तीकृत्‌ । अस्मिन्पक्षे ( # “ नमो वः पितरो रप्राय०
शप्माय० जीवाय> स्वधाय मन्यवे व्रोराय० ६) नमो वः पित्रो रसाय नमे
वः पितरः शुप्माय नमो वः पित्रो जीवाय नमो वः पिनरः स्वधायै नमो वः पितरो
मन्यवे नमा वः पितरो घोराय पितरो न° मूयाप्तम्‌ ` इत्येवं सप्त मन्ना द्रष्टव्याः ।
यथापाठपटित एकर एव मच्र इति केचित्‌

तत उदकुम्मस्यमंषेमुदकं स्व पात्रान्तरे रीता तेनैव वा“ ऊर्मम्वती
स्वथया वन्दरमाना° पितन्‌ ' इति ननुदपातानज्निनयाते । चतथ पिण्डं तुप्णा
पूवेवदिति केचित्‌ । “ उत्तिष्ठन पितरः प्रेतपूर् यमस्य पन्धामनुयाता पुराणम्‌ ।
धत्तद्स्मापु द्रविण यच्च मद्रप्रणा तरतदायधा दवतप्तु + शत पितृणापृत्थान
भावयञ्चपति । “परेन पितरः स= मदन्ति ` इति प्रवाहणं भावयञ्जपति। पना-
हणं समीचीनेयनिः पितणां पितृलोकं भरति नयनम्‌ । “यन्तु पितरो मन्ता जवेन'
इति पितृलोकमापणं भावयञ्जपति । । मनोऽन्वाहूामहे ° महि ' इति तिष्ठमि
मनस्वतीभिः स्वलोकस्थान्पितनुपतिष्ठने । “ अक्षन्नमी० हरौ । प्रजापते न
रयीणाम्‌ › इति प्ङ्किप्राजापत्य(भ्यां प्रत्यति । पितन्पापायेला(य्य) तस्मादा
त्प्रत्यागमन भावयञ्जपतात्यथः । पाङ्त्वन ज्ञान कमाङ्गम्‌ । ज्ञानाभाव आपास-
न्रौ यजुष य्ग्रषप्रायावत्ताथमाज्य सस्करृत्य भव इत्याज्याहात कमसमा-
प्त्यन्तं ज॒हुयात्‌ । तताऽततप्रणाताग्नः पश्चाद्रत्वा ' यदन्तारक्ष° दनतः प्रमुश्चतु

% धनुधिद्रन्तर्मतं च. पस्तकरे नास्ति ।

१ च. श्ुकयोरन्यतरदेव देयमिति । २ च. इयनुष्करहितो मत्र: पगे दर्यः । य॑ ।
३च. "मरि । ४ ®. ख. ड, “लाभ्यामतिप्रणीताप्रेः प्शवादुपस्यानार्थं गच्छति ।

प्विः।५क.ख.ट्‌. तू। "यः|

[पिण्डपितृयन्ञप्रयोगः] संख्ाररतनपारा । ९८३

द° मननपतम्‌ ' इत्यतिपरणीतमग्निुपतिष्ठते । भाष्य्दरीलयौपासनापरौ होमकरणे
तस्येबोपस्थानम्‌ । “ अभृन्नो दनो हविषो नाता अवाटृढ्यानि सुरमीणि कृता ।
दाः पितृम्यः स्वधया ते अक्षन्प्रनानननमन पुनरप्येतु देवान्‌ › इल्यतिपरणीतमपिमौ-

पासनाप्ना मेखयति ।

ततः पात्राण्यद्धिरभ्यकषय द्व दरे आसाद्रनस्थानाचाल्यति स्फ्यस्थार्यौ शूरष-
कृणाजिने उलूखलमुसले इति ।

ततः स्थारयां पण्डान्निक्षिपति । मध्यमं पिण्डं प्रज्ञातं निक्षिपति । चतुर्थ
पिण्डपक्षे तमपि ।

ततः स्थाखीतो मध्यमं पिण्डमादाय (अपां लोपधीना रपं प्राशयामि मत-
कृतं गर्भ धत्स्व › इति मध्यमं पिण्डं पटन्ये प्रयच्छति । पल्यनेक्त्वे वं पिण्डं
विभज्य परतिपरिनि दद्यात्‌ । ˆ आधत्त पितरो गं कुमारं पुप्करसखरनम्‌ । येह
पृरुपोऽपत्‌ › इति सा प्राश्नाति । परन्यनेके सर्वा अपि मत्रेण प्राश्नीयुः
इदं च नित्यं कामपदाभावात्‌, उति वजयन्तीन्रत्‌ । पटन्या रजस्या भस्‌.
तयाऽऽश्ाच्वत्या भक्षण न कायम्‌ | भक्षणाभावादानमपि न । अनजातरज-
स्काय गतरजस्कायं च पल्य न दद्यादाति रुद्रदत्तः। 'ये समानः: स ये
स्नाताः ' इति द्वाभ्यां सकृदाच्छिन्नान्यभ्युकष्योपासनाग्नी क्षिपति । ततः
स्थाटीस्थान्पिण्डानप्मु प्रक्षिपति ब्राह्मणं वा भाजयति । पल्याः पिण्डभक्ष-
णायोग्यतायां तमपि पिण्डमेतयैव रीत्या मतिपादयेत्‌ ।

तत उपवीती भूत्वा कर्मेषरापणं कुर्यत्‌ । पिण्डपितृयज्ञ एकोरणुकस्य परण-
यनप्रभूत्या समापना यदेव ज्ञाते तदैव तद्धस्म निप्कार्य गोमयेन तद्ृशयु-
छिप्य रेखारेनादयत्सेचनान्तं करता पनस्तनेव मत्रेण योनिनस्तस्मिन्स्यानेऽ
प्रिमतिप्रणीयकोस्पुकनाश्प्रायधित्तं करिप्य इति सकस्प्यापासनग्रा सस्ता
ज्येन ॐ ममृवः मुवः स्वाहा › इत्य क्रामाहाति जुहुयात्‌ । यद्यमात्ास्यायां पत्नीं
रजस्या तदा तां गृहान्तरे संस्थाप्य तस्मिन्नव दिनेऽपराह्न पिण्डपितृयङ्नः
कायं दाते रद्रदत्तः। रामाण्डारस्तु पचमादवत्तादा सवप्रायास्रत्तपतवरकपनातापषः
ण्डपितयन्गं कयादिल्याह । प्रथमे पिण्ड पित्रयङ्ग पलना याद्‌ रजस्रला तदार
मदरशे सप्नहयेतारं हत्वा पिण्डपित्रयज्ञ आरन्धव्य इति शनद्रयीव्याख्यायाम्‌ ।
अत्र प्रयपपिण्डपितियङ्ग्रहणाद्वितीयादिप्रयाग परल्यां रनसहायापाप्‌ ए्डि-
पितयज्ञो भवत्यतरेति गम्यते । सूतकप्रतिवन्धस्तु सवत्राप्यावेशिएट इति द्रव्यम्‌|

^ क 0
५ च. य सर्वाभ्यः पएलीभ्यो २०।२ च, शत्ानभ्युः। ३ च, ति। प्रक्षेपणे मन्रः । त ।
४्ट,च., भू। य'।

९८४ भट्रगोपीनाथदीक्षितविरािता-- (पिण्डितृयज्ञप्रयोगः)

आगामिदशे सप्तहोतारं सवैपरायश्ित्तं च लुहुयात्‌ । यदि पिण्डपितयहस्य
द्वितीयादि पयोगः केनापि निमित्तेन पुरुयकटे न जायेत तदा गौणकाछे
कतेव्यः । त निदानसूतरम्‌--' सर्वमहः प्रातराहुतेः स्थानं सर्वा रात्रिः सायमा-
हतेः + पूर्णः पक्षो दशस्य कृष्णः पक्षः पूर्णमासस्य › इति । अत्र केषांचिदुपादानं
तुल्यन्यायानां पराप्यथैमर । तेन चातुपास्यप्वणां पोराग्रयणस्य पिण्ड पितृय-
ञस्य च परकालात्माक्मायधिततपूरविकरा क्रिया भवतीति पूर्तः ।

अन्ये तु यावद्रचनं वाचनिकमिति न्यायेन निदानसूत्रोपात्तानामेवेष काल-
व्यपदेश इति । तेन पिण्डपितृयज्ञस्य न गौणकाटेऽनुषएानमियाइः ।

आगामिदग्ैपयंन्तं पूषैपिण्डपितृय्गस्य गौणकाटस्तत्राप्यननुषटान आगा-
पिदश सप्तहोतारं सर्वमायत्तं च जुहुयात्‌ । गोणकालेऽनुष्टनेऽप्येतस्ाय-
चित्त पर्वं कार्यमेव । तचेत्थम्‌- दशे पिण्डपितृयज्ञापपर्वं देशकालौ सेकीर्ल
पण्डिपितृयङ्ञलोपप्रायित्ता्थं सप्तहोतृहोमं समस्तन्याहतिहोमं च करिष्य
डति सकरप्य होपोपयुक्तपात्राण्यासाय्य पवित्रकरणाश्याज्यसंस्कारान्तं इत्वा
खरेण दर्व्या चतुगरदीतं शृहीत्वाऽ्मेरपरिस्तृतत्वे तं परिरतीरयेकां समिधमभ्या-
धाय, महाह्रिरियस्य ग्रहस॑जगक़मत्र हितस्य स्वय॑मूत्ाचप्यतित्रदह्या यजुः ।
पिण्डपितरयज्ञलापपायधित्ताज्यदोमे विनियोगः । ४ महाहवि ° प्रयिव्ये स्वाहा ”
इति जुहोति । वाचस्पतये ब्रह्मण इदं न ममं ।

ततः समस्तव्याहूनीनां परजापतिः भ्रजापतिवरेहती । पिण्डपितयज्ञलोपपा-
यथित्ताज्यहयेमे विनियोगः । (ॐ मृमूवः पुवः स्वाहा इत्येकामाहुतिं जहोति।
भजापतय इदं न मम । ततोऽनाज्ञातजपादि दुर्यात्‌ । तंतोऽन्तरितपितृयङ्तन
सह प्रा्रितृयङ्गादि समानम्‌ । ( #असििन्पकषेऽन्तरितपितृय्गेन सरैतेन पितू-
य्न यक्ष्य इति सेकरपः । केवलं प्रा्तपितृयज्ञाय्ेव नान्तरितपितृयज्न इत्यपि
पक्षान्तरम्‌ । यदि स्थाङीपाक्रः पूतरमनन्तरं पिण्डपितयत्गस्तत्र स्थाटीपाका-
सपरमेवान्तरितपिण्डपितरयज्ञमायशित्तं कुयात्‌ । पर्देयुरन्वाधानपक्ते द्वितीयदि-

+ भत्र क. पुस्तकरिप्पण्यां ° पुत्रः ° इति वर्तते । # धनुधिद्वान्त्गतप्रन्स्थाने च. पुस्तके
“सचा दोमप्षे द्विदोमधमेण होमः । शष्यादिस्मरणे विकल्पः । एतन्न प्रायभित्तं पिण्डपिठयज्ञायये
सप्तटोतारं ज्द्रयादिति बौधायनोक्तम्‌ ) कालयायनोक्तं तु--“ पिण्डयज्ञात्यये चैव वश्वदेवात्ययेऽपि
च । भोजने प्रतितान्नस्य चररध्रानरो भवेत्‌ इति वैश्रानरस्थार्टापाकात्मकम्‌ । तद्रा कार्यम्‌ ?
इति प्रन्थो वर्तते । इ. पुस्तके तु धनुधिहान्तर्गतो प्रन्थो नास्ति ।

१च. ्याद्ुचिवाचः। २ च. म । उद्रानेत्येतदन्तं मनसा पा(पोठनीयम्‌ । त!
३६. च. ततः प्राः।

(मातिश्राद्धमाकिकश्रद्धे] संस्काररल्नमाखा। ९८९

वसपात्रासादनास्ागरा )। आगामिदशस्याप्यतिक्रमणे पृषपिण्डपितृयज्लोप-
पायश्चित्तमवराग्निम दय कायन तु तदूनुष्रानम्‌ | जीत्रपितकस्य तु होमान्त-
मेव कमं न प्ष्डदरानावुत्तरम्‌ । पिण्डदानाभावान्मङदाच्छिन्नामावः ।
अतिप्रणीत हामपक्षऽतिप्रणीतमलने प्रापितस्य पिण्डपितुयज्ञयाजमानमच्रजपे
विकस्पः ।
तथा च पण्डनः--' परिनुयज्े याजमानं जषन्यकरे न चापरे ' दृति ।
आहितापिकरतुके पिण्डपितृयज्ञे तु मक्षणाधानोत्तरमतिप्रणयनम्‌ । दक्षि-
णाप्नौ श्रपणहोमां । यदन्तरिक्षमितिमत्रेण गाहपः्योपस्थानम्‌ं । असिन्मव्र
न गाहेपत्यपदलोप इति विशेषः । अन्यत्समानम्‌ ।
इनि संस्काररत्नमालायां पिण्डपितृयङ्नपयोगः ॥
इत्योकोपाद्श्रीमत्साग्निचिदाजपेयपोण्डरीकयाजिगणशेदीक्षि-
ततनूजभदगोपीनाथदीक्षितत्रिरचितायाः सत्यापाद-
हिरण्यकेरिस्मातंसंस्काररत्नमाटाया उत्तरे

प्रं प्रकरणम्‌ ॥ ६ ॥

अथ तप्तम प्रकरणम्‌ ।

अथापाव्रास्याया कतव्य पासध्राद्धमास्कथ्राद्धाःपक ध्राद्‌ गय॒चयते । ततर
धपमसृत्राक्तं मासश्राद्‌ गरद्याक्तं मासक्रम्‌ । अनयामदुम्तु धमरृत्र सन्ना
रकरणात्पनःकाटापदानान्पृथम्धरपापरादनाच । न च पितरा दव्रतल्या-
दाना धपांणामाक्रादरक्षितत्वान्मासिकराथन्वमत्रास्तवनि वाच्यम्‌ । गरद्याक्तरव
धमराकराट्क्षायाः श्ान्तत्वन पितम दत्रतलयाद(ना तदथन्वाभावान्‌ । नच
तच दरव्याणि-विदमापा वीह्यिवा आपा मृद फलान च! इत्यतस्य द्रव्य
शेपविपेः ‹ प्रयतः प्रमत्तमनाः मष्टो मानयत्‌" इति कनेप्रमात्रिधरेत्राह्मणनक्नषण-
विधः प्रवद्यनिवदनादिधपाणा च गयाक्त मासिकधराद्धसप्यत्रहयापाक्षततटवन
तदथत्संभवानपनरा दवता ब्राह्मणस्वाहवनासाथ इव्यनयामूतापनुददयक्रा
पिप्रस्वाकराराङ्को द्रव्यत्यागः भाद्धामातश्राद्धुलक्षणपातपादनाधनवनापिया
गात्कथ कमेमद्‌ इति वाय्यम्‌ । तथा सत्युपास्थातलाय्वात्तततर वक्तव्य वृर्‌
१क ख. ड. प्रणयन । रक. म्‌) तत्र मच्रे।३क.ख. ड. घ्रग्र । ग्के.ख. ड.
सिकं धमनतरेक्तं मामिघ्रादरम्‌ । ५ ख. द्यणोक्तल। ३ ल. इ. दुष्व';५ क. ख, दृूराम्नानस्य।
१२१

९८६ भट्गोपीनाथदीक्ितनिरचिता--[ मातिश्राद्धमापिकरश्रादे]

विधानस्य निरहेतुक्त्वापएत्तेः । न चैतेषां पाक्षिकत्वेन प्राप्तये दूरविधान-
मिति वाच्यम्‌ । तत्र द्रव्याणीत्यादिविपेरावहयकत्वेन पाक्षिकतरासंम-
वात्‌ । (नचैवं तत्र द्रव्याणील्यादिविधरावर्यकत्वेन पाक्षिकत्वासंभवेऽषि
उद्धरिष्यापील्यादितरिपगक्राङन्नामावेनानावहयकत्वात्पाक्षिकत्वसंभवः । तथा
च दूरवरिधानस्य साथेक्ये सिद्धे किमर्थं मदृकरस्यनपिति वाच्यम्‌ । तथा
सत्यपि ) (+ यानिगोतमच्रामवन्धान्ना्थापिक्षो भो जयेदित्यस्योभयत्रोपादाने
य्याीपत्तेस्तदवस्थत्वेन साय॑क्यासंभवेन,)एतेन माध्यावरपं व्याख्यातम्‌ › यथा
मासिक इति वचनाभ्यां माध्यावपू्रेयुःघाद्धाएकान्यषएकान्यतिरिक्तश्रादधषु
सांवत्सरिकादिषु मासिकश्राद्धातिदेशस्य निरासननरस्य प्रकृतिभूतस्य श्राद्धा
न्तरस्य चाभात्रेन सावन्परिकादीनापङ्कहीनतपरिहारा्थं च मासिकश्राद्ध
भिन्नस्वकस्पनाया आवछयकल्वात्‌ । न चाऽऽस्तामङ्गदीनता । तादृशस्य कमण
एवाभावात्‌ । (नच सावत्सरिकधराद्धादीनामङ्गदीनत्वपरिहारस्य दश
श्राद्धेनेव संमत्रे किमयं मासिश्राद्धस्याद्गदहीनत्वपरिहाराथं मेदकस्पनमिति
वार्यम्‌ । स्मृत्युक्तत्वाव्रिरेपाद्रिरोधामावान्‌ , अस्तति बाधके पर्मिकरपनातो
धमकरपनाया व्दीयसत्वाच मासिध्राद्धदशेश्राद्धयारमेदस्यव करनी यतया तनं-
वाङ्गदीनत्वपरिहारसंभवात्‌ । अमति वाधक ईति विशेपणान्न मासिभ्राद्धपासि-
कयोरमेदापत्तिः । तत्र व्राह्मणटक्षणस्योमयतरोपादानवेयथ्यापत्तरेव वाधक
त्वात्‌ ) । अततोऽवरदयं भदो .ऽङ्गीकतव्य एत्ति सिद्धम्‌ । एवं च एद्योक्तं मासिकं
गृ्योक्तधाद्धानां प्रहिः । धर्मसत्रोक्तं मासिश्राद्धं र्मशासरक्तानां महाटया-
दीनां शास्रानरोक्तानां सांवन्सरिद्ादरीनापिति व्यवस्थाया वक्तु शक्यत्वेन न
सांवत्सरिकादिप्वङ्गहीनन्वापरत्तिः । नन्वस्तु गृाक्तमासिकभ्राद्धान्मासिभ्रादधं
मिन, परं तु तद्रिकृति् पङरनिर्वा । न ताव्रदाच्ः । ग्चयानुक्तानां श्राद्धानां
परिसंख्यातत्वेन मासिकविदतित्वामावात्‌ । नापि दशश्राद्धविक्रतित्वं तस्ये.
वानुक्तेः । न द्वितीयः । कृत्ाङ्गापदेशाभावात्‌ । न च यात्रन्लयङ्गान्युपदिएटानि
तावद्धिरेवाङ्गः कृर्सनाङ्गापदेशोऽस्तविति वाच्यम्‌ । होमे देवतामत्रतिकरतेव्यता
नापनुक्तत्वेन कृत्सताङ्गोपे श संभवान्‌ । न चार होमामावः । अतिसष्र उद्धरे
उजहु याचति होपाथानुङ्गाविक्पविधानन तत्सत्सपदशनात्‌ । न चेवमस्तु हमः
तत्र देवतामत्रेतिकतेव्यतास्तु पितरो देवता, अप्रास्वमुप्मं स्राहेति सवेद

# ध्नुःश्रद्रान्तगता ग्रन्धानास्तख । ड्‌. प्स्तक्रयाः । + घनाश्चदहान्तमत्‌ नास्ति ख.
पस्तके । # धनुाव्वहन्तगत ख पुस्नफे नास्त ।

१ ह. "पत्तेः। ए"1 २क.ख. ड. धमाः।३ख. ड. त्वाच्च ।न। णच. शराभावाः।
५ च. म॒ष्यैस्वाः।

([मापिश्राद्धमापतिकश्चद्ध) संस्काररलनमाा। ९८७

विहोमाणामेष कलप इति सूत्रः क्रपेण सिध्यन्तीतिं नातः कृत्लाङ्गोपदेशासं-
भव इति वाच्यम्‌ । एतस्य होमत्रिधेत्रिलम्बोपस्थितत्येन दुवख्त्वात्‌। न च
पिण्डपितृयज्ञस्थहोमव्िधिरवात्, केवलपिठसवभित्वेन शप्रो पस्थितसात्‌। तथा
चन कृत्साङ्गापदेशामाव इति वाच्यम्‌। पुल्यपिण्डदानस्येवानुक्तसेन ृत्सो-
पदेशस्य सवेथाऽमात्रेन प्रकृतित्ासंमवस्य दुरुद्धरस्वात्‌ । न च पिण्डदाना-
भाव एवास्त्विति वास्यम्‌ । आपरपक्षिकसवत्सरिकादिपु तदभावापत्तेः । न
चतेष्वपि पिण्डदानाभावोऽस्त्विति वाच्यम्‌ । तथा सति युगादिश्राद्धपु पिण्ड-
दाननिपेधानुपपत्तेः सक्रलस्मृतिसृत्रनिवन्धरिषएाचार विरोधापत्तेति चेन्न ।
मासिश्राद्ध जुहुयाचेलयत्रल्ेन चक्रारेण प्िण्डदानस्यापि सृत्रक्रना संगरदमीनः
स्वात्‌। न चेत्मिन्पण्डदाने मासिकशराद्धीयपिण्डदानविध्यसंमवरेन कथमेतदिति
वाच्यम्‌ । पिण्डपितृयज्ञता हामविधिप्राप्निवत्तत्रयपिण्डदानस्यापि पराप्ता
वाधकाभावात्‌। आतिदे रिकवचनामावात्कथपेनयोः प्राप्तिरिति चन्‌ । दत्वा
पितृयज्ञवत्‌। 'दयद्रुक्तपु विप्रेषु चरौनििण्डानितृयज्ञत्‌' इति स्मृति इति गृहाण।

स्तुतस्तु सृत्रकरेता मासिश्राद्धस्य धमेसत्रे प्रणयनातस्मृत्युक्तस्यव सकररविधे
गरहयतवं मद रितम्‌ । पनिङ्गातं चासि पूं सामयाचारिकान्धरमान्व्यास्यास्याम
इति । नातो होमपिण्डदरानहीनता । एवं च स्पृतिसिद्धधरमानिद्रशस्य स्मृतित
एव सिद्धन्वान्न सांवत्सरिकादिष्वपिण्डकत्वाद्रापत्तिः । सूत्रे पितरो दूवना
बराह्मणस््ादवनीयाथं दृत्येतदुपादानं तु मूनयिब्देदयको विप्रस्वीकाराङ्गको
द्रव्यत्यागः धाद्धमितिश्राद्धस््रूपपरदशनायेम्‌ । स्मृतित एव तिदादिद्रव्या
णामपि प्राप्नात्त्र वचनं तिटमापरव्रीहियवानापावर्यकत्वाधम्‌ । आपा प्रतं
फटानि चति तु अतिसंके तिलादिश्रादधद्रव्यारामे फरमृन्ान्यपि तावत्ि-
तभ्यो देयानि, एतेपामप्यलामे श्राद्धदिन उदृकमपि तादय, तनव श्राद्ध
सिद्धिरितिपद नायम्‌ । उद्धरिप्याम्यप्रा च करिप्यामीलयादिधमाणापत्र वच-
नमशक्ती पिण्डदानरहित एतावाननुकस्पस्तत्ैत एव धमां अवदयका इति

धायितुम्‌ । ननु --अतिसृषएट उद्धरेञ्नुहुयाचेत्यादिकमेबास्तु किमथ मत्रापा-
दानमिति चेन्न। स्पृतिष्वामन्रणानङ्ञामन्रयोरनेकविधत्वदशेनन सर्वेपामापर
प्राप्तौ तत्रेतातेव विवक्षितावितिप्रदश्चना५ तस्यात्रापादानान्‌ । एवमप्यादौना-
मपि विवक्षितार्थमदशनाधमवोपादानं द्रव्यम्‌ । ( # पितरो दवतलयादरीना-
परपादानं त अशक्तौ पिण्डदानरहिन एतावाननुकख इति बोधयितुम्‌ । ) इम
स्याप्यशक्तौ ब्राह्मणभाजनमात्रं कतेग्यम्‌ । एतज्ज्ञापयिनुमव दापविशपविधेः

# धूनाश्चहान्तगत च. पुस्तक नात्त।

१ख. ढः. ति वा । २ च. नविधेरपि।

९८८ भटरगोपीनायदीक्षितमिरचिता--[मापिश्राद्पापतिवश्रद्ध]

पूं खो मोजयेदधितिमोजनविध्युपादानमिति द्रष्टव्यम्‌ । तत्र दशश्रादधमेव
मासिश्राद्धं स्मृव्युक्तत्वाविशेषाद्विरोधामावाच । संसथातवं तु श्ीक्तस्य मापि-
कस्यैव । अष्टकाद्विसंस्यामांनिध्याल्रथमोपस्थितलवादितरमंस्थावदृ्चान्तगंतल-
लाभाच्च। न च वौधायनेनामाग्राद्धस्याङ्गिरमा पावणश्राद्धस्य तथात्वोक्तः
कथयेतदिति च्यम्‌ । मःसिकशराद्धस्याप्यमायां प्रणि चानृषटेयत्वेनामाश्राद्ध-
त्वपा्वणश्रादधल्वपपंदरूयाकरान्ततेनात ग्रहणे वाधकामावात्‌ । म च दशश्राद्धा.
परपर्यायं धम॑सूत्रोक्तं मासिश्राद्धमेव संस्थान प्रात्र॑ दृशं्राद्ध-
स्यैव सथैस्पृतिपु तथान्वोक्तेरिति वाच्यम्‌ । तस्य गरृश्यान्नगतत्वाभाेन
संस्थात्वामावरस्थेव कसयनान्‌ । न चवं वन्दरत्रस्य संस्थां न स्यात्‌,
गरदयान्तगतत्वाभावाद्िति वाच्य्‌ । ट्टापत्तः । न चतवं सैस्थासु पटूल्वापत्तिः)
इष्टापत्तौ गोतपादुक्तसप्रसंर्याव्पायान इति वाच्यम्‌ । गरखगवस्य गद्ान्तम-
तत्वेन तनैव सप्तसंख्यापरणसेमवेन सप्तसंख्याव्याघातस्य मुदूरपराहनल्वात्‌ ।
न च शुल्गत्रस्य सेस्थात्र कि प्रमाणमिति वाच्यम्‌ । गोतमादिस्मृतीनामेव
तत्र प्रमाणत्वात्‌ । न च सूत्रकृता रितो देव भवतीति काम्यत्वपरतिपादना-
स्कं काम्यस्य शूगवस्य संस्थात्वमिति वाच्यम्‌ । वौधायनगौतमाद्यक्तसं-
स्थात्वबटेन निल्यत्वस्यापि कस्पनान्कामपदामावरान्‌ । अक्रमणि दोषो यपां
लोके करमप्युपाटम्भस्तानि नियतानीनि सूत्रणापरि निलत्रसिद्धव्॑तं शक्य-
वाच । येषापक्ररणे दोपः । टाक्रशब्दन समृनिमररसूत्रान्नरादि रपं लास
श्रयते । ताष््गे शास्रे येषां कर्मणापक्रण उपाम्भो निन्दा ताके नियता-
नीति हतस्य सत्रस्यार्थः । आस्त च सस्थानामकरणे ज्ञाचाननरे दो पश्रवणं
"यो ह्येकविरातिपस्था न करोति स पपीयान्मवति ' इति । पापीयस्त्रादेव तस्य
छके निन्दाऽपि । तस्य निन्दितस्य त्वधरः पतनम्‌ । आह च याङ्गवल्क्यः--
५ व्िहितस्याननुष्ठानानिद्धिनम्य च सेवनात्‌ ।
अनिग्रहाचेन्धियाणां नरः पतनमृच्छति '” इति ॥

ननु केथिदाचायेनेदेवस्यापि संस्थात्नेन परिगणनात्कैचिन्ञ गृखगवस्यैव ।
सथा च संस्यातस्य शूरगववेश्वदेवयोरूुभयोरपि दएत्वादुभयोरपि संस्थात्र-
मस्तु इति चेन्न । तथा सति संस्थासु अषत्वापत्तः । ‹ वेश्वरे येतरीस्थने
समामनन्ति ' इति सत्रस्ररसतोऽन्यतरस्येव सेस्यासपरनीतेश्र । नन्वस्तु वैन्वदे-
वस्य शूगन्रस्य वा सेस्परालं गोतमीयवोधायनीयवचनानुरोषेन मासिकश्राद्ध-
मासिश्राद्धयास्तमयोरप्यमात्रास्यानुप्रयत्वरूपपनुगततं धम॑मादाय संस्थास्वमस्तु

१३.च. 'तिसूत्रम्‌।२क ख. ड, "यर्म ।

[माधिध्राद्धमपिक्श्रद्धे] सं्ाररलनमाटा। ९८९

पवानुप्रेयत्वरूपमनुगतं धममादाय दशपरणेमास्तयारिवेति चेन्न । द्श्पूणमासयाः
पवोनुषटेयत्वरूपानुगतधमस्यातिप्रसक्ततसेन तमादाय द्रयारकसंस्थात्निबाहा-

भतेनैकापुवरेजनकत्वरूपपनुगनं धमेमादायैव द्रयोरेकसंस्थात्वस्य निर्बाह्च-
स्वेन प्रकृते तादशानुगनधमांसंभवेन मातिक्ध्राद्धमासिश्राद्धयोरभयोरकसं-
स्थात्वस्य वक्तुमशक्यत्वात्‌ । नहि द्योः श्रादयोरकापरवैजनकरतरे भमाण-
मस्ति । येन द्रयोरपि सस्थालं वक्तव्यम्‌ । एं च मामिक्रश्राद्धस्यैव पवो
क्तदतुभिः सस्थात्वं न दशापरपयायमासिश्राद्धस्मेति सिद्धम्‌ । ननु निलयानां
संध्यात्न्दनादिकमणां संस्थानां च कर विङ्पः प्रयवायनिवनंकवस्याभय-
जापि तुस्पत्वादिति चनसलम्‌ । सस्थाजन्यफरपु वजालस्वीकारण विनानी-
यफल जनक्रत्रूपविरेपस्य संस्थास्ेव सच्न तमादाय संध्यादन्दनादिनि-
लयकमेना विशेपसिद्धः । अथवा संस्थाश्ब्दा खा यागरूढा वा पङ्नादि-
पदवत्‌ । सम्यक्स्था स्थितिः स्वर्गे लके यन क्रमेणा सा संस्थनि यागाधः
संध्यावन्दनादिष्वतिप्रसङ्गपरिदाराय रूदिरपाति द्रष्यम्‌ । दशश्राद्धापरपग्राय-
मासिश्राद्धस्य निलयं तु स्पूनिष्यकरगणे प्रत्यवायश्रवणात्‌ “माति मप्रि
काम्‌ ' दत्यापस्तम्बसूमर व्रीप्ाश्रवणच । अन एव प्रतिदशमनुष्रानम्‌ ।
मासिक्रभ्राद्धस्य नियतं त॒, ! अक्रमणि दपा यपां टाक कमण्युपाट्म्मस्नानि
नियतानि ` इति सूत्रात्‌ । मानुदत्तोऽप्येतस्ादेव स्त्रानासिकश्रादधम्य निलयं
साधितवान्‌ । तत्र मासिकश्राद्धस्य ' सङरत्करणमिच्छन्ति परकयज्ञपु केचन '
इति वचनालसतिदशं यस्मिन्कस्मिधिदर्थेवा क्रिया । पाकरयत्नपु पाकयज्ञ
संस्थासु ।

उभयत्र पार्वणत्रं तु पर्णि मवरमिति योगात्‌ ^ अमायां क्रियो यद्र तन्याव-
णमुदाह्लम्‌ › इति वचनाच्च । ' तचीनुदिदय तु यत्तद्धि पाणं मुनये परिदरः ' इति-
वचनसिद्धपाव्रेणसं तु माध्यावपादिधाद्धसाध्रारणम्‌ । नत्राऽऽद्‌। पितृयन्ना्तर्‌
दशश्राद्धं कला मात्तिक्रं कायम्‌ ।
८ पितयज्ञं तु निवत पिप्रचन्द्रक्षधऽननिमान्‌ ।
पिण्डान्वाहायकं श्राद्धं कुयान्मातरानमामिक्रम्‌ ''
इतिमनवचनात्िपिण्डपितयज्नमासिश्राद्धापरपयांयद्‌गराद्धयारय्यवधान

सिद्धेऽ्थान्मामिकश्राद्धस्य द श्ानन्तयंम्‌ । पिण्डानां पिण्डपितुयन्नाधानापनु पा-
दाहियते क्रियत इति पिण्डान्राहायक दशेभ्राद्धम्‌ । (श्रयास्तत्रं बा । अत्राप-

----------- ~

» धनुचिदहान्तगतं ख. ड. पुस्तक्रयानाल्न ।

---------- - ~ += ===

१च.मेद्ः।२क.च निः। ३च. ्दौ योगरूटः पः। » क. 'तिव ।

९९० भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [मधिश्राद्धमाप्तिकश्राद्ध)

राहो द्वेधाविभक्तस्याहो द्वितीयमाग ए ।) मासिश्राद्धसत्रं चित्यम्‌।
° मापिश्राद्धमपरपक्षस्योत्तमेऽहनि ' इति । कर्तव्यमिति शेषः । उत्तमेऽहन्यमा-
वास्यायाम्‌ । अपराहवोऽत्र प्रशस्तः काटः । तदुक्तं धमते“ अपरा
श्रेयान्‌ " इति । मासिश्राद्धऽपराहः भ्रयान्परश्चस्त इव्यथः । मासिकश्रा-
द्वसूर् ग्रष्ठ --' अमावास्यायामपराह्नं मामकम्‌ ` इति । मासि मव श्राद्ध
मासिकं तदमावास्यायां तिथावपराहन कतव्यपिलयथ॑ः । स्वेषु ृष्णपक्षस्यामा-
वास्याग्यतिरिक्तेष्वयुग्मदिव्रसेष यस्मिन्कस्पिथिद्िव्रसेऽपि वा पाक्षिकी श्राद्ध-
कतेव्यतोक्ता गृ्ै--। अपरपन्षस्य वाऽयुक््वहःपु ' इति । अपरपक्षस्यायुक्ष्व-
सु वेल्यन्वयः । अत्राप्यपराह् इत्यतुबतेत । वाशन्द्रात्पाक्षिकत्वम्‌ । एतदेव
कृष्णपक्षश्राद्ध मित्युच्यते । धमसूत्र पुनः कृष्णपक्षश्राद्धुपदशनं फलं प्रद्शंयि
तपन॒वादः । प्रथमेऽहनि खीपरा्तित्तमित्यादिकं तु तिथिविशेपेण फलविशेषं
पदशनायम्‌ । पासिकशाद्धविधिस्तु -पितभ्योऽन्नः संस्छृत्यलयारम्य सुत्रीरा
ईत्यन्तेन सूत्रेणोक्तः । उत्तरत्र षरिनियागादेव पित्रथतासिद्धां पितृभ्योऽनस
संस्टृत्येयत्र पितृग्रहणं पित्रादित्रय एव संप्रहानपदाथा अत्रेति न, कितु

येऽपि स्मृत्युक्ता अङ्गता: प्रधानीमताश्र संप्रदानपदाथां अत्र सन्तीतिङ्गा
पनाथम्‌। तेन शाघ्चान्तरपाक्तानामङ्गमृतानां देवानां प्रधानीमूनानां माताम-
दादीनां चात्र पराप्निः सिद्धा भवनि । एवमष्कादिपु । अथवा पितुग्रहणस्य
ययोजनं मातामहादीनां प्रापणमात्रम्‌ । देवानां परा्षिस्तु यथोपरेशं कुरुत इति
वचनन वेश्वदेवग्यातिरिक्तसले शाघ्लान्तरोक्तोपसं हरस्य ज्ञापितत्वाद्धवाति ।
अत्र करणऽएटकादिप्वपि करणं नान्यथेति द्रष्टव्यम्‌ । दक्षिणाग्रानितिवचनं
गग्रत्रोदगग्रस्वयावाधनायम्‌ । व्राह्मणानामन्रयत शुचीनागन्तुकसहजदोप-
रहितान्नियमवतश्च मच्रवता विद्यावतो नियमवत इटयक्र । समङ्गान्संपृणाङ्गान्‌ ।
अयुनचचिपभरध्रलययुगमसंख्याकान्‌ । इदं च पितृतिपयम्‌ । देवविपये तु समसं
ख्यत ब्राह्मणानां स्पतितो द्रषव्या । योनिगोतरम॑त्रासंबन्धार्‌ , योनिगोतरम्
रात्मनोऽसंवन्धात । ( + योनिसंवन्धा मातुमातापह्यदयः । गोत्रसंवन्धाः

+ धनुध्विहन्तगतस्थाने च. पुस्तकरे--“ योनिगात्रमनच्रासंबद्धानति पाटः सुपाटः । संबद्धा
संवन्धविशि्टः । योनिसंवन्धो मातल्मातामहादीनाम्‌ । गोत्रसंब्न्धो गोप्राणाम्‌ । मनच्रसंवन्ध ऋत्वि
किङष्याचायादानाम्‌ । एतब्यतिरििक्ता चे भवित तानामन््रयत इयथः *” इति वर्तने ।

१ख. ङ. धिदयुग्मदिवते वा। रच. रापः ।३ ख. द्धविधानं सवतिधथिषु श्राद्धवि-
धानाय । प्रथ" । इ. "द्रविधानं महाटयश्राद्धविधानाय । प्रथः । * क. ख. ढ. यमि । “^ ख. ङः
विधायकम्‌ । ६ च. इतीलयः। ७ क. च. शविः।८<-च. प्ताः सं ।९ च. देवतानामत्र ।
१० च. °ति । मातामहादीनां प्राप्तिस्तु वैश्वदेवप्रकरणे य“ । ११ च. ^रस्यापि प्र्षे कतेन्यत्वस्य
ज्ञाः! १२ख., ह. "ति। द्‌^।१३क. ख. ड. मन्रः।

[मापिश्राद्धमाप्तिकश्राद्ध] संसकाररत्नमाखा। ९९१

सगोत्राः । मश्रसंवन्धा ऋतिक्शिष्याचार्यादयः । एतग्तिरिक्तान्‌ । ) यदि
योन्यादिसंबन्धरहिता त्तादि गणहीना एव लभ्यन्ते तदा दत्तादिभिर्युक्तः
सोदर्योऽपि भोजयितव्य इत्यादि धर्मसत्रतो ज्ञेयम्‌ । अत्र सोदर्यापिश्च-
व्दाभ्यां गुणवन्तो योन्यादिसंवन्धिनोऽपि भोजयितव्या इति सूचित ।
तथा च मनुः--“ एष वै प्रथमः कल्पः प्रदाने हव्यकव्ययोः ।
अनुक्ल्पस्त्वथं जेयः सदा पद्धिरनृष्िनः ॥
मातामहं मानकं च खघछलीयं श्वशुरं गुरुम्‌ ।
दोरितरं ततिं वन्पूमृतिग्याञ्यांश्च मोजयेन्‌ '' इति ॥
नार्थापेक्नो भोजयेत्‌ । अ्थापेक्षः पयोजनापिन्नः भयोजनमपेक्षपाणः। असि-
न्भोजित इदं मम कार्म भविष्यतीति बुद्धया न मोजमेदित्यथः। अपिपरपसमा-
धायेति। अग्निरोपासना्चिः । सव।ध्रानिनो विधुरादेर्याकरिका्चिरेव। दाकरिकराप्र
होमेऽयाधेत्यादि विधिनोत्पाय्य तमन्नि होमाथंमपसमादधाति । श्राद्धपाङम्तु
रोकिकाप्रावेव न तु ग्यप्र । नचाग्रोकरणस्यापासनाप्निसाध्यन्वात्तदर्थस्य
पाकस्यापि यः प्रधानस्य काटः साङ्गानां स देशः स कना साऽग्रिरिति परिभा-
पया तत्रव क्रियाऽऽस्तामिति वाच्यम्‌ । सृतव्रकरनाऽत्नमंस्ारव्राद्मणनिमव्रणोत्त-
रम्नयुपसमापानस्योक्त्या परिभापावाधस्य ज्ञापनात्‌। आं पासनं पचने वा पद्‌
भिरा; प्रतिमत्रं हस्तमेता आहृनीजंहोतीति वेशवटबमकरणस्यसृत्र ओंपामनेन
साकं पचनस्य विक्रस्पक्ररणेनापासने पचनत्वमेत्र नास्तीति ज्ञापरितन्वेन परिः
भाषायाः पहत्तरवामावाच। अतो छोक्रिकाप्नवव पाको न गृच्याश्नाविति । एवं
मासिभ्राद्धादिप्वपि जेयम्‌ । दक्षिणापागग्रैदभः परिस्तीर्यति । तनस्तमि
परिस्तृणाति परस्तादक्षिणप्रदक्षिणनः भागतः पशथादक्षिणात्ररु्तरतः प्रागग्र
रित्यथः । दक्षिणापागप्रेयी तदमिगुखप्रेरिन्येवं बा । एकपवितरेणाऽऽज्यं
सस्कृत्येति वाच्य एकपवित्रान्तितायामाञ्यस्याल्यापाज्य < सर स्करृत्येनिगुर-
नि्दश्ः परदशनार्थः । तेन प्रणीनादिपवितरकायमपि तेनेव स्यादिति । प्रसमं
पारेषिच्येति । देव सवितरित्यनेन यः परिपेकस्तं पसव्यं परिपिच्येत्यथः ।
एतामेव दिशममभ्यपः प्रसिञ्चति । एतामेव दक्षिणामेव दिशं प्रत्यप प्रसि
श्चति, यथा दूरं गच्छन्ति तथाऽञ्नटिनाऽपः सिति आपो देव्रीरित्यनेन ।
एतच्छन्दस्य सर्वनामत्येन प्रमिद्धिवाचित्वािितृकमणि दक्षिणाद्रद्धि पित्‌
णाम्‌, एषा वे पितृणां दिगित्यादिषु श्रुतिषु तस्या एव प्रसिद्धन्ादेतच्छ

१ ख. ड, नो दक्षिणापनिः । विषुरादिः पूवेक्तविधिः। २ ख. ढ. न्त्‌ । ययपासनाप्ना
पाकर इष्टः स्यात्तदाऽप्िमृपसमाधायान्नं सेस्छृत्येव ब्रुयात्‌ । अ' ।

९९२ भहगोपीनायदीक्षितविरचिता -- [मापिश्राद्धमाप्तिकश्राद्ध)

रेन ग्रहणम्‌ । एवकारकरणमावाहनमपि तामेव दिश्षपभिगुखीङृम्य कर्तव्य
मितिङ्गापनारथम्‌ । अथ नापपरेेतहोतीस्यत्राथशब्दः पूर्वेण संवन्धाथैः । तेन
पितृपितामहमपितामहनामधयहमः सिध्यति । जुहातिवचनं द्विपितृकस्यापि
होमाभ्यादरततिनिदत्पर्थम्‌ । यन्म पितामही यन्मे भरपितापहीलस्योहपदशेनार्थ
त्वात्पितृ्न्दरेऽपि पिततापहपपितापहशन्दराभ्याग्रहः कार्यो यथायथम्‌ , पितामहा
घङ् प्रपितामहो ङ्कामिति । ब्ह्मन्नमिति मच्रः संनमतीलेनस्य प्रदशनाथत्वा
दन्स्य ईर्या इत्यत्राप्य॒हः । अत्रक वणयन्ति-प्व्ानुक्राननाः पोडशाऽऽज्या-
हुतीरन्नस्य जुहोतीति । अपरे तु--आनन्तयाद्रहऽऽ्यमिलेतासामेव तिम्मणा-
मिति । उदौच्यानामपि पाटः । पतरं ते पठन्ति-अथाऽऽज्यस्य जुहोति
वहाऽऽभ्यं जाततर इति । तत्राथक्षन्द आज्यस्य ग्रहणं च, एवमन्नस्य जुहो.
तील्यत्र तासामेन संप्रत्ययाथम्‌ । अथ सौविष्कृतीं जुहोतीतयत्राथब्दः पूर्रेण
संनिहिनेनान्नहामेन संबन्धार्थः । तनान्नैव सिष्करद्धोमः । एवमन्नस्येलनुवर-
तेनादमेन खिषटकृतमिति व्याख्यानम्‌ । अथशव्दो यत्र यत्रायक्ब्स्तत्र प्रधा-
थदरव्यणेव सिष्रकृद्धोम इिङ्गापनाथः । सवदत्िहामाणापेप कल इति
सूत्रव्याख्याद्रूयपध्य पूवव्याख्यापक्न वारुणीहोपादिपापिः साधिताऽस्ति तनि
एप्यर्योऽप्यथशब्दो द्र्व्यः । द्वितीयय्याख्याने त्वपाप्निरेव
ततो यज्ञोपवीती परिपिकादिकमशेपं समापयेत्‌ । सिषटरद्धोमस्य प्रदर -
नाथेत्वान्‌ ।
अथान्नममिगरशति-एमितरी ते पार्तविति । अथ प्राचीनावीती ब्राह्म
णम।जनाथमन्नममिमृक्ति पृथि्री त इत्यतः । अथशब्दो दोमाथादन्नादस्या-
ननस्यान्यत्वख्यापनायः । प्राण निव्रिदयल्यननानखनाङ्गष्रनान्ुपस्पशेयाति प्रनि-
परपमावदय मत्रम्‌ । यञ्च नान्तराद्मणान्व्ह्मणि म दृत्यनन सर्मीक्षते । सकरदव
मच्रः । विभवादूतरानं धनं वा दतिणा । यथाध्रद्धमन्नं धनं च ददातीति
पथद॒ःश्राद्धऽन्तधनदानयारुभयादक्षिणास्राक््या परकरनाव्न्यतरस्यतद्‌ तिरिक्तस्य
वासओआदेवां दर्निणात्वस्याथादवगमात्‌ । तेन दक्षिणाद्रानमपि सूतरतरिहित-
मवात्र । तता गच्छतोऽनुपरव्रज्य शपमनत्गाप्यानुगतस्ताचिप्रान्पदक्षिणीकृलय
म्रलयेलाद कुम्भं सपृन्दमेपृष्टि चक्रारादाञ्जनादिसामग्रीं ग्रदीत्वाऽरेदेक्षिणपृत्रे-
मवरान्तरदशं गत्वा तत्रापविश््य प्राचीनावीती द्निणाग्रान्दभोन्सरस्तीये तेषु
दभप्ववाचीनपाणिरवाचीनस्तियिगावतितः पाणिर्येन निनयनव्रेखायां सोऽता-
चीनपाणिः । निनयनं दृक्षिणदस्तन पित्पण तीर्थेन कायमिलयर्थः। अवा-

१ च. क्या |

[मासिश्राद्धमापिकश्रद्धे] सं्ाररत्नमाला। ९९३

चीनी तिर्वगावतितौ पाणी कृताञ्जली येनेलेताश्पे विग्रहेऽञ्जछिना निनयनं
पववदव । अवाचीनो दक्षिणः पाणियेस्याञ्टेरितयेवं विग्रहेऽञ्नछिभूतस्य
दक्षिणस्य पाणेरवाचीनताऽधरता कार्येति स एवाथः । एवंभूतेन दक्षिणेन
पाणिनाऽ्नलिना वा दक्षिणापवगखीनुदकपरणानज्च रीन्पारजयन्नामित्येतैखि
भिरमत्रखिपु देशेषु निनयति रेचयति प्रतिमत्रमसाववनेनिदृक्षेयतेसिमि्ा ।
असाविलयत्र तत्तन्नामग्रहणं संबुद्न्तम्‌ । एवं पातापहपाप्ेणे तेप्वा०
ददाति । तषु निनयनस्थनिप्ववाचीनपागिरध आद्र्तो दक्षिणपाणियेस्याङ्क
छ्रभागस्य दक्षिणं पा्वेमधो यस्य पाणेः सोऽवाचीनपाणिः । एवंभूतो दक्षि-
णापवगानिपिण्डान्टृतान्ददाति । कथम्‌ । एनत्ते ततासागपरिति पित्रे पिण्ड
ददाति । एतत्ते पितामहासराविति पिनापरहाय । एतत्ते प्रपितापहासाविति
भरपितापहाय । असाविलयत्र संनुद्धयन्तानि पित्रादिनामानि ग्रा्माणि, नात्र
गोत्रवसुरूपादिशब्दोचारणम्‌ । सूत्रकरेणाविधानात्‌ । केचिद्जापि दुर्बनति ।
सर्वेषु ये च स्ामिलयनुपङ्गः । तत्र तेप्ववाचीनपाणिद्‌क्षिणापवगमेतत्ते ततासा-
विति पित्रे पिण्डं ददातीययेवं छघरुना सिद्धं पिण्डान्ददातींति पृथगचनं चतुथ-
स्यापि निनयनस्थान एव दानाम्‌ । इतरथा चीनितिवचनात्तत्र निनयनं न
स्यात्‌ । प्रपितामहात्परांस्ीतुदिदय त्प्णीं चतुरं पिण्डं द्दात । स कृताकृत
वैकरिपक इत्यथैः । अप्रदानपक्षे विपि टपनिमानेनं कायम्‌ । तुप्णीग्रहणं
मच्रनिटर्यथम्‌ । अवचनादेवर तत्सिद्धिरिति चेन्न । निनयनादीनामव्रिरेपाप-
देशान्पन्रपरसङ्कात्‌ । मधरानस्य तृरप्णविचनाततद्रशवतित्रात्तेपामपि त्रप्णीकलम्‌ ।
अथ यद्रि नामधेयानि नर सतरीरा इति । अथ यदि पितणां नामधेयानि
न विद्यान्न जानीयात्तदा स्वधा पितभ्यः पृथित्रीषद्य इत्यतः पित्रादिभ्यः
पिण्डान्दश्रात्‌ । नामधेयानीत्येकशे पनिद; । तेनेकस्य द्रयोस्रयाणां वा
नाश्नो विस्मरण एतैरेव दानम्‌ । अथशब्दः पृथगधिकारायः पूर्वपा मत्रार्णां
व्यतिषज्य क्रिया मा मृदित्येनदथंम्‌ । कुतः । अस्मिन्पक्ष मानयन्ता-
मित्येव निनयनमश्रा मप्रेयुरथात्‌ । अत्राञ्ननाभ्यञ्चने ब्रासधानुषिण्डं
ददाति। अतरेतिवचनं काटनियमायम्‌ । कालान्तरे पिण्डपितरयज्न दशनात्‌ ।
तेन ज्ञायते तत्रोक्तः पिण्डदानकाटोपायां द्विपितकरादंनापिहापि मवर्तीति।
अञ्जनाभ्यज्जनयोरेव समासवचनं क्रमनियमाथम्‌ । तयोरनुपिण्डमितित्रचना-
चनुर्यऽस्याप्राहिराशङ्कयेत तक्न्रचयर्थं॑ददातीःुच्यते । ह्वामावा-
दष्ष्वासाविति िराञ्जनमनुपिण्दं ददाति । त्प्णीं चतुर्थं । त्िग्रदणं प्रति
१ ड. "त्तपाणिदक्षिणा* । २ च. “णडन्कृता ददा" । ३ क. ट. च. धविरिषः।४ क. ख

च. चतुधम्‌ । त्रि" ।
१२५

९९४ भहगोपीनायदीक्षितविरविता-[मातिश्राद्मापिकशदे)]

पिण्डं प्रितार्थम्‌ । अभ्यदृक्ष्वासावम्यदृक्ष्वासातिति तिक्िरभ्यज्जन-
मनुपिण्डं दद्यात्‌ । तृष्णीं चतुथे । तेटमभ्यञ्जनं मस्तु वा । दध्न उपरितनः
सेहो मस्तु । अविदिते नामधयानि टुप्यन्त, ततादिभिः शब्दै ब्रह्मविष्णु
रदरशग्दर्वोपरक्षयेत्‌ । एतानीतयात्मनो वाससो दश्षाग्णास्तुकां षा कम्बलस्य
च्छि छिखाऽनुपिष्डं क्षिपति । तृष्णीं चतुरे । पञ्चाशदरपरयनत पूर वयः
अत उरध्वैपत्तरं वयस्तत्र स्वं टापोरस्थं प्रकोप्रस्थं वा छि छिखाऽ्तु-
पिण्डं तनेव मत्रेण क्षिपति । न दशा नोणास्तुकरा । तृष्णीं चतुर्थ । छिचेति-
वचनं पतितस्य ग्रहणं मा भ्रदित्येतदरथम्‌ । अन्यतरवचनादेव सिद्धे पूर्वोत्तर
ग्रहणं वयसित्वं केपांचिदिदोक्तं तन्मा भृदित्येतदयंम्‌ । एतदन्तं मातामह
पिण्डेप्वपि 1

अथ पात्र क्षास्यर तिष्टत । अथ यत्र पिण्डार्थमोद्न उद्धतस्तत्पात्र
संक्ताल्योदेन सम्यक्भक्षास्य पुत्रान्पौत्रानित्यनेन तेनोदकेनं बगदयंस्य
पिण्डांतु्पिण्डदानपक्े तावप्युपगम्य प्रसव्यं परिषिच्य तत्पात्रं न्युन्जं
कृत्वा पाणी व्यत्यस्य पाण्यारङ्कदीनां व्यतिषङ्गं त्वा दक्षिणयुत्तरपुत्तरं च
दक्षिणं वहिभृनपूष्ठा पाणी कृन्वलयकं । ए्वभतन नपस्ाराज्ञलिना नमो वः
पितर इत्यतनमस्कारेः सवान्पितनुपतिषएठन । पडते नपस्काराश्वतुथ्यन्तास्तेषु
सर्वेपु पितरो नमो व दृव्यादरनुषङ्कः प्राक्माजापल्यायाः । यथापाठमेवेति
केचिन्‌ । तत उदकान्तं सूरा इति । तन उदकसमीपं गत्वा, एष ते तत,
एप त पितामह) एषं ते प्रपितापहेलयतेः प्रनिमत्रं अरीनुदकाञ्जटीन्दक्षिणाप-
वगान्निनयति पित्रादिभ्यः। एवं मानापहादरिभ्य उद्ेन । तत इति वचनं
तरप्णी चतुधमिलाशङानिषटस्यथम्‌ । प्रलेदयादकान्तात्कस्मिधित्पाज्र उदक
मासिच्य प्रातिषटितं स्थाटीनिप्कास तस्मिनिक्षिप्य परायात) इलयनेनापपरव-
तयति । पिष्डानां समीप सर्वानिपितनुषहिदय पिणं समीपे दक्षिणापवगी
निनयतीलयथः । प्रदयेदनिवचनपुदर काज्ञलिदेश एवोपप्रवतनं मा भूदित्येत-
थम्‌ । एगदन्तं ठृत्वा सवतः शेपं समव्रदाया्चीयादि सेतत्कतव्यम्‌ । अब्र
पुनः कृन्सपिण्डदानविधिप्रद शनं पित्यज्ञाक्तानापुद्रपातनिनयनपराडावतनो-
प्मानुमत्रणोपपयावतेनशेपावघ्रमक्षणकम्यजञेपाश्चनपुनरुदपातनिनयनोत्थापन-
भ्रबाहणसत्ताधनमनस्वत्युपस्थानप्रलयागमनगाहपल्योपस्थानोस्युकप्रयसनपान
ल्याहरणपिण्डम्रलयवधानपाशनार्थपत्नीसंपरदानकपिण्डपदानपत्नीकरतैकमाशन-

१क. "तुम्‌ । ते । २ ष्‌. न सर्ववरगदरयानां पिण्डानुप" । ३ ख. च. यपि ।* क,ख.
च. 'तितिषे्या । ५ द "पे वगंदयपितुनदिरय द" ।

[मतिश्राद्धमापतिकशरद्धे) संसकाररत्नपाखा। ९९५
( तत्र माष्यकृदुक्तः संप्रदः )

सषदाच्छिन्नाभ्युक्षणाम्याधानानां परिसंख्यार्थम्‌ । अत्र पित्रणां स्वरोकगमनं

तु परायातेल्यनेन भवति । अपः पिण्ड नम्यवहरति व्राह्मणं वा भोजयतीति ।
पिण्डमतिपत्तिस्तु अत्रापि भवलयाकाङक्षितत्वात्‌ ।

अथ भाष्यङृदुक्तः संग्रहः प्रदर्शध्यने।
अत्र काटनियमनिमित्ता द्रव्यनिमित्ताश्च फलव्रिशेपास्तिथयो विधयश्च
धर्मपुक्ताः । यथा प्रथमेऽहनि सीप्राय(१) मिलयादि तिदमापत्रीहियवा उदी
च्यदृत्तिस्तवासनगतानामिलयादीनि तानि परक््याणि । तृनीयमामत्रणं) त्रयाणा-
मेकैकस्यकेकस्चयस्यो वा पुरुषा उक्ताः । ते च त्िप्रभृनयः पट्‌म्योऽयुनोा
ग्राह्याः । द्धौ फटमभरयस्त्वम्‌ । सर्वेपामेकः परनिपिद्धः । दभिक्नऽरक्तस्य बा
सर्वेषामेकोऽपि । वेश्वदरेवपुतकं च परितणां भाजनं, दरू देव जीनिपत्य, एकक
मुभयत्र वेति विरोधाभावादिच्छातस्तस्यापि संग्रहः । तथा सति पत्रं व्व
वानाम पश्चातिपतयानामश्रयते | ब्राह्मणानां गुणदापवरावरं च धर्पपुर्तं
तदप्युसकष्यम्‌ । पूतरयुव्राह्मणेभ्यो निवियात्तरेयुः प्रातः पुननिवेयम्‌ । षव
तृतीयमापमनत्रणं कृत्वा उपश्रुणि वापयित्वाऽभ्यज्ननं स्नापनीयं च दच्ा
सापयति। आज्यसंस्कारान्ते भाचीनावीतिना व्राह्मणान्करृतपाद्‌शोचाना-
चान्तान्दतेष्वासनेपूदर ख्खन्मागपतरमान्‌ , पित्रे पितामहाय प्रपिनामहायेनि
सेकरप्यकरैकस्य ओस्ीन्वा मरागपवगेपुपवेशयेन्‌ । मरामोतु भवानिति करना
नुयात्‌ । परामवानीतीतरे प्रयाहुः । यदि सनिति व॑श्वदेवाम्तानपि पाद्छरवा-
पूवं पितृभ्य उदगपवगे द्धक्रमेणोपवेशयति । पित्ये यिकरियते तन्मतं वैष
देवेऽपि परथमं कतैव्यमिति तिोदक्रवर्जं यज्ञोपवीतिनंव । प्राचीनार्बील्यक्रप
वितान्तिते तैजसे मृन्मये वा पाेऽप आनीय तिानोप्य च्छादयति । नास्य
प्रचारनम्‌ ।
ततस्तिरोदकं पाजान्तरेणोपादायाऽऽसनगतानां हस्तेष्वानयनि- अपुष्प
स्वधाऽप्मै स्वपरेति । पितर्थष पित॒नाम गह्णाति । पितापदहार्थपु पितामहस्य ।
प्पितामहयेपु भपितामहस्य । एकत तस्येव दस्त अीण्युदपात्राणि त्रयाणां
नामानि गृहीत्वा निनयति ।
ततः शुद्धोदकं प्रयच्छति । एतस्मिन्कारे गन्धपुष्पधूपदीपाच्छाद्‌नादीनां
[दाने] तेभ्यः कतैव्यम्‌ । ततोऽनुपरकीयं तिखान्‌ ' उद्धरिप्याम्यत्रौ च करिप्यामि'
इति ब्राह्मणानामच्रयते । काममुद्धियतां काममग्नौ च क्रियतामिति तैः प्स्युक्तो

१ इः. नोप्यापिदधाति ।

९९६ भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता--[मापिश्राद्धमाप्तिकश्राद्ध]
८ विश्वदेवपरिगणनम्‌ )

हामाथमन्नपुद्धल्य निधाय यज्ञोपवीती परिधानादि प्रतिपद्यते । एवमपि
शास्रान्तरे छं परागुपसमाधानादुपवेशनाध॒द्धरणानतं कायम्‌ । परवद्राह्मणेभ्य
सिखोदकं प्रदाय शुद्धोदकं चाने प्रदायाङ्गष्नोपस्पश्चयति-- प्राणे निविशये-
त्नेन । तृप्तान्व्राह्मणान्मधु वाता इदयेतत्तचं यज्ञोपवीती श्रावयेत्‌ । अक्षनपीम-
दन्तेलेतां च स्वधापुक्लराऽन्यान्यपि शाघान्तरदर्शितानि कायोणि । युक्त
वत्सु शेषादन्नाकिचिदुपादाय निहितरशेपेण सह पिण्डान्निषायावसिषएपाचा-
नेप्वायेष्वन्नं परकीयं तेभ्यस्तिलोदकं पूववत्यदाय शुद्धोदक च । ततोऽक्षता-
न्पदाय यथाशक्ति दक्षिणां दसराश्षय्यमारित्वति वाचयित्वा तिरोदकरेषं
निनीय स्वधाऽस्तिति त्रयात्‌ । अस्तु स्वपेतीतरे । तत उत्थाप्य प्रसाद्रोपसं-
गर तान्धुक्तवतो गच्छतोऽनुप्र्रज्येयेतदन्तो भाप्यक्ृुक्तः संग्रहः । तत्र देवा
अस्माभिः सृत्रादेव साधिताः । एवं दक्षिणादानमपि । अत एतयाोनिल्यमेवा-
लषएठानम्‌ । इतरेषां भाप्यक्रदुक्तानां शक्ता सल्यामनुषठानम्‌ । भाप्यकृता त्रिप्रा-
यमेके श्राद्धमुपदिशन्तीतिमत्रसिद्धं धरिवारमध्यंदानं स्थटत्रय उक्तं तद्वधाय
नसूजानुसारेण । एवमन्येऽपि स्मृत्यक्ता धमाः शक्तौ सलयागुपसंदहायाः ।

,(+ अथ विश्वे द्वाः

हृमाद्रावादिलयपराण-
५ व्िशरे(धोदेवौ कुररः स्वाि्िपु की
नियं नान्दीमुख श्राद्धे वमुप्तत्यौ च पेन ॥
नवान्रटम्भने देषो कामकारो प्रैव हि ।
अपि कन्यागते सूं काम्ये च धुरिलोचनौ ।
परूरवद्रवौ चेव व्रि देवास्तु पर्णे '' इति ॥
एतद्पवादो हेमाद्रौ शातातपः(पनोक्तः)-
“५ निलयश्राद्धमरदैवं स्यद्वेकोदिष्ठं तयैव च ।
मातृश्ादधं तु युगं स्याद्धैवं प्रञ्चमैः परक ।
योजयदैवपृवाणि श्राद्धान्यन्यानि यत्नतः ?' इति ॥
अत्रेकोदि्े नवभरादधद्रादश्ािकमासिक्रव्यतिरिक्तं ज्ञेयम्‌ । मैमित्तिके
कामकाटात्रितिरचनेनेतेषु देवव्रिधानात्‌ । नमित्तिकमकोदिष्टं नवश्रदधद्रादशा-
हमासिकादींति हेमाद्रिणा व्याख्यानाच्च । अन्ये तु नमित्तिकं सपिण्डीकरण-

+ धनुधिहान्तर्गतमरन्थो नास्ति ड. पुस्तक्रे ।

१. "गे-“ म" । २ स, श्राद्धाः । च, श्रद्वा । ३ क, द्वद" ।

[मपिश्राद्धमापतिक्राद्धे] सराररलनमाखा । ९९७
( मादिश्राद्धप्नीकरणाभिनिर्णयः )

माहुः । इष्ट, इष्टघराद्धेषु । इषटिशराद्धमाधानसोमयागादौ क्रियमाणमिति
केचित्‌ । कमाङ्गश्राद्धपिष्टिशराद्म्‌ । कमाक्ग्ादं तु-
५ निषेककांटे सोमे च प्रीमन्तोन्नयने तथा ।
जेयं पुपवने श्राद्धं कर्माङ्गं वृद्धिवत्कृतम्‌ "'
इतिवचनापाततं ग्राह्ममिति दमाद्रिः । पुरूरव आद्रवयु#(स।) सत्यो च(विग्वे
देवास्तु ) पाथण इति सान्तोऽपि कचित्पाठः ।- पृरूरतोपाद्रमस विषे देवा
इति व्युत्पत्तिवादे द्वितीयदेवनाम मादि ( + फरहितमिकारवच्च ) पठितं तत्न
मूलं चिन्लम्‌ )
अथ मापिश्रादरग्रोकरणाग्िनिर्णयः ।
तचासरीकरंणं सर्वाधानिना दक्षिणाग्नौ काय॑म्‌ । अर्थाधानिना स्मार्ताप्नि-
मता चग्ह्यमरौ । पोपितक्रतैकामश्राद्धे कदाचिद्धौकिकागन्यमाते द्विनपाणा-
बुदके वेति । तदुक्तं विप्णुधर्मोत्तरि--
“५ आहिता्िस्नु जृहयादक्षिणेऽ्नो समाहिनः |
अनाहिताभिश्चोपप्तदेऽन्यभवे द्विनेऽप्म्‌ वा" इति ॥
अत्राऽऽदहिताभचिः सवाधानीति केचित्‌ । अस्मिन्मतेऽधाधरानिनो ग्र्याप्निम-
द्धावात्तत्रेवाप्राकरणं न दक्षिणभ्राविति । आहिताः सव्ाधान्यधाधानीं
चेल्स्मिन्मते तु श्द्याप्निसद्धावेऽपि दक्षिणाभ्रारेव नतु गृ्याप्रं । पिण्डपिनृयक्ञम-
करणे दक्षिणाप्रो जुहोतीतिवचनादग्ौकरणयपकरणे च याज्ञवस्क्येन जुहुयात
तुयज्ञवदि तिस्मरणादि ति । अतिदे शेनोपदेशवाधा न्याय्य इति शमुशङ्गधरमभ-
तयो दक्षिणागन्यधिकरणत्ववादिनः। देमाद्विरप्येवम्‌ । तनेतन्पते सवाधान्यधा-
धान्याहितागन्योरमावास्याधराद्धे विहृतदक्षिणाभिसद्धावादक्षिणाप्रातरेवाप्राकर-
णहामः । तिथ्यन्तरध्राद्धे तु विहूतदक्षिणप्ररसंभवे सवाधानिनां लीजिकाप्रा
वधाधानिनथोपासनास्नाव्रपरीकरणहोम इति। उपदे गेनातिदि शवाधं मन्यमानो ऽप-
राकस्तु पितयज्ञवादेत्यतिदे शसामान्यवचनं कमे स्पानमित्युपदेशसामान्यतच-
नानुरोधेन दक्षिणाभिव्यतिरिक्तप्रादृतपदायविपयम्‌ । अताऽधाधानिनो गद्या
मातरेव होमः, [इत्याह] । स्मत्यथसारचन्िका[कार]विज्नानेश्वरादयोऽप्येत्रम्‌ ।
एतन्पतमयुक्तम्‌ । फटचमसनव समस्य शरास च कुशानां गृद्चाभिसखेऽपि
दक्षिणाभिना तद्भाधस्यंवाचितत्वात्‌ । आदिताग्ररमावास्याभ्राद्धं विहूतदक्षि-

% क. पृस्तक्रे "पौ वससलयौ च पा इति शोधितः पाटः। + धनुधिक्षान्तगंतमसंगतम्‌ ।

१ क. ° रेफः इति दोधितः पाटः । च. दि पुरः ।२ ड. ^रणमनादिताभिना ।

९९८ भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता-[मापिश्राद्धमातिकश्रद]
( मासिश्राद्धाप्नौकरणाभ्निनिभेयः )

णापिसद्धावादक्षिणाप्नावेव होमः । तिथ्यन्तरश्राद्धे तु विदहूतदक्षिणाम्नेरभावा-
दौपासन इति यवुक्तं तव्रेषां सूत्रे दक्षिणा्रेरुद्धरणपक्षस्तत्परम्‌ । स्वसूत्रे तु
नित्यं गा्ईपत्यदक्षिणाग्री धार्यते इति वचनेन दक्षिणप्रेधारणस्यैव सर्वदा
विहितत्वेन तिथ्यन्तरश्राद्धेऽपि तत्रैवा्नौकरणहोम इति ज्ञेयम्‌ । यद्यपि स्मातै-
मपरौकरणं श्रौते दक्षिणाप्रौ न युक्तं तथाऽप्याहितामिरतु जुहुयादितिवचनाद्-
वतीति हेमाद्विमाधवचद्धिका[कारा रयः । मासिकश्राद्धस्य ग्रद्योक्तत्वा्रह्याप्रा-
वेव होमः। न दक्षिणाप्रौ । गहयाप्रेरमावे तु लोकिकाभरातिति दर्व्यम्‌ ।
५ अग््यभावः स्मृतस्तावद्यवद्धा्यां न विन्दति ” ।
इतिवचनात्‌ ।
५ अननयर्थो रीक्रिके वाऽपि जुहुयाकरमपिद्धे '' ।
इति वायुपुराणवाक्यात्‌,
“ साभिरौपापतनेऽनश्चिर्नौ कुर्वीति लोके ।
पाणौ होमं प्रशे्तन्ति न त्वापस्तम्बश्षामिनाम्‌ ॥
स्नातका विपरा वा स्युगरदि वा ब्रह्मचारिणः
अभ्नोकरणहोमं तु कुयुतते टोत्रिकेऽन्ठे " ॥
इतिवचनाच तैत्तिरीयेत्रद्यचारिस्नातकविधुरटाकिकाभ्रातरव होमः कार्यः।
आपस्तम्बपदं सल्यापाढादुपटक्षणे, समानन्यायत्वात्‌ । सर्वाधानिनो श्मोक्त-
मासिकशराद्धेऽपि विश्वमकाशवचनाटौकरिकाभ्रौ होमो भवल्येव, न तु छोप इति
यम्‌ । अयं होमो लौक्रिकाप्रावयाध्रेयाहुति हला कायैः ।
तदुक्तं बृहन्नारदीये-
“५ नष्टा्चिदूरमार्यश्च पार्वणे समुपस्थिते ।
संधायार्चि ततो होमं कृत्वा तं विखनेत्पुनः ›' इति ॥
अयाशरेति तत्कालेऽ्भ संधाय हुत्वा तं लयजदित्य्थः।
““ नष्टाचिदरमार्यश्च पवेणे समुपस्थिते ।

अयाश्रे्य्ि प्॑घाय कृत्वा होमं विरमेत्‌ "' ॥
इतिस्मृत्यन्तरसवादात्‌ । नष्टाभि्विधुरो दूरभाय॑ः भरवासी । नष्टाभिरिति
सातकव्रह्मचारिणोरपलक्षणमिति केचित्‌ ।
विश्वपरकाश्चेऽन्या अप्याहुतय उक्ताः-
“ अयाश्च्ने मनोज्योतिर्दतृष्यग्याहतीसतथा ।
हुत्वाऽप्नौकरणे तत्र कृत्वा तं विपजेतपुनः " इति ॥

१. च, भगन्यर्थो । ह, भरन्य्थं ।

(मापिभाद्धमातिकश्रद्धे) भंस्काररलमाण ९९९

मनोञयोतिरिलययं पत्रो धूतेनेतिपदान्तः । तस्यैव सर्मत्र पायधितार्धत्व-
दशैनात्‌ । उदुवुध्य, उदवुभ्यसराग्र इति मग्रः । व्याहृतयो व्यस्ताः समस्ता
वा । रौकिकमेरप्यलामे द्विनपाण्यादिषु ।
तदुक्तं पत्स्यपुराणे-
“ अम्यमवे तु विप्रस्य पाणौ वाऽ केऽपि वा ।
अनकर्णेऽशकर्णे वा गोष्ठे वाऽथ रिवानिके " इति ॥
अत्र यद्यपि अभ्यमवे तु विप्रस्य" इति सामान्यत उक्तं तथाऽपि प्रकृतत्वा-
त्संनिहितपरित्यागे कारणाभावात्‌,
पिच्य यः पद्किमुधन्यस्तस्य पाणावन्चिकः
हूत्वा मनच््रवदन्येषां तूष्णीं पत्रेषु निक्षिपेत्‌
इति काल्यायनोक्तेश पित्रथैतिपरस्येति गम्यते । प्रधानस्य प्रत्यङ्गमाते-
भिपेधात्यद्धमर्धन्य इनिवचनायैकरस्य प्रथमोपव्िष्स्ैव । यत्रप्यत्र हस्तशब्दः
साधारणस्तथाऽपि ! ब्राह्मणस्य द्तिणे हस्ते होतभ्यम्‌ ' इतिश्रुतेः, ' दक्षिणाचा-
रेण कर्भ्यम्‌ ? इतिसूजान्तरात्‌, ' पाणौ दयन्त दस्तिणे ' इतिगाग्यस्मृतेश्च
दक्षिणहस्त एव होमः । अनग्निकः श्राद्धकर्ता मासिकश्राद्धं चेदरक्षिणहस्ते
सोमाय पितृमत इत्यादिमिः पोडशमत्रैः पोडशाऽऽज्याहुतीस्तरेव म्रः पोड-
शाननादूतीः, अन्त्ैखिभिरसाहुतितरयमेव वा, मासिश्राद्धं चेतििण्डपितृयङ्गाहु-
तित्रयमेवानेन हुत्वाऽरिषटमनं पद्विपूरधन्याद्न्येषां पित्यविप्राणामेव पात्रेषु
विमञ्य निदध्यात्‌ । शेषपरतिपत्ताविद मपिधास्यते । अजकर्णाश्कर्णयोदंक्षिण-
योरेव ग्रहणम्‌ । ' एकाङ्गवनने द्तिणं प्रतीयादनदेरे ' इलयाश्वलायनोक्तः ।
शङ्कः--““ अप्प चैव कुशस्म्बे अर्चि कात्यायनोऽत्रवीत्‌ ।
रजते च सवर्णे च नित्यं वस्ति पावकः "` इति ॥
ब्राह्मणपाणिरेव भरथमोऽनुकरपः । न च जखाजकर्णादीनां निरवकाशतया
समविकरप इति वाच्यम्‌ । व्राह्मणाभावे विधीयमाने दमेवदुश्राद्ु तेपां साव-
कातवात्‌ । पाणावपौकरणहोमेऽपरि भाङृता धर्माः सर्वेऽपि कायः पाण्यषि-
करणकामिहो्वत्‌ । समिन्धनरूपकाथेस्यामावादिष्माभावः । इध्ममेक्षणवि-
भाभ्यनुहञा न सन्ति । पिव्यतिपपायि परिस पुष्य बमेनोपसतीयं दिः
णेनावदाय पुनवमिनाभिधारय जहुयादिति स्पृलथ॑सारे । ्मृतिचन्िकाकारसतु
विपराभ्यतु्ञा नासीरम्‌ । अन्रि्दाभयं शीता मवत्छेवा्रकरण-

१३. मभिधाः।

१००० भटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [मातिशराद्धमापतिकश्राद]
८ हुतावरिष्टग्रतिपत्तिः )

मिति पूर्ववत्तथाऽस्त्वितिशौनकग्र्विरोधात्‌ । मेक्षणाभावोक्तिरपि मेक्षणक्रा-
यऽन्यस्य विध्यभावादयुक्ता। परिसमृहनपर्यु्षणसद्ावोक्तिथायुक्ता । पासान-
रसनलक्षणस्य दृष्कायेस्य छोपात्‌ । नियमादए्मात्रस्य चाप्रयाजकतवादित्याह्‌।
यदा तु प्रभराभ्यनङ्गासद्धावस्तदा स्वमूत्रानुसारेणेव प्रभाभ्यनुज्ञावचने द्ध
रिष्याम्यद्नौ च करिष्यामि काममुद्धियतां काममस्नौ चः क्रियतामिति । जलपा-
ण्यादिषु होमेऽपि परश्षपरतिवचने यथावस्थिते एव । एतेषां प्रतिनिधित्वेन
रतिनिधिपु तच्छन्दनिगम इतिन्यायेन पुख्यश्ददततेरनपायात्‌ ।
विरेषमाह क्यपः--““ अनश्चिको यदा विप्रः श्राद्धं कुया प्व॑णम्‌।
अग्नौकरणवत्तत्र होमो देवकर मत्त्‌ '" इति ॥
यमोऽपि--“ अपत्नीको यदा विप्रः श्राद्धं ्रर्वीत पावणम्‌ ।
पित्यविप्रैरनज्ञातो(त) ेशयदरेवे तु हूयते '” इति ॥
भोः पित्रयतरिपरा भवदनुज्ञयोद्धरिप्यामि देवतरिप्रपाणावस्नौ च करिष्यामी
त्यामय कामयुद्धियतां कामं देवविभकरऽप्नां च क्रियतामिति तेरतुङ्गाता देव-
विप्रकरेऽप्राकरणहामं कुयादित्यथः ।
अथ हुतवाशटप्रातपात्तः ।
तताग्रा हापपक्लाऽऽह्‌ यान्नवदक्यः
^“ हुनरेप प्रदयात्त भाजनपु प्गाहितः ।
धाटामोपपन्नपू रौप्येषु तु वरिरोपतः ” इति ॥
अत्र रौप्येष्वितिवचनात्पैतृकविभरभाजनेषििति गम्यते ।
तथा च यमः--““ अ्नोकरणशेषं तु पित्येषु प्रतिपादयत्‌ ।
प्रतिपाद्य पित्णां तु न दयद्धैशवदेविके ” इति॥।
अत्राधिशव्दः पाण्याद्यधिकरणोपलक्षकः । अभ्नोकरणशब्दस्य नामधेयत्वात्‌।
तया च पद्किमृषन्यपिच्यपाणौं होममुक्त्वाऽऽह कात्यायनः
“ हुत्वा मच्रवदन्येषां तृप्णी पत्रेषु निद्षिपेत्‌ " इति।
अन्यशन्दस्य मरकृतसजातीयवचनात्पित्रयपङ्कयपविषएविपरपात्रेष्विति कभ्यते।
अत एवाऽऽह्‌ यपः-
“५ पित्यपाणिहुतोच्छेपं पित्यपात्रेषु निक्षिपेत्‌ ।

<

अप्नीकरणरेपं तु न दचाद्रश्चदेविके ” इति ॥
अन्न पित्यपाणिग्रहणए्पलक्षणम्‌ । अतो वै्वदेिकप्रिनपाणौ होमेऽपि

(~

रोषस्य पितृपत्रेष्वे म्षेपो न दूपत्रेषविति

(मािश्राद्धमापिकश्रदधे) संछाररस्नमाला। १००१
( प्रायश्चिप्तप्रकरणम्‌ )
परस्परस्परशे शङ्गः-“ श्राद्धपङ्कौ तु मृञ्ञानो बाह्यणो ब्राहमणं श्रत्‌ ।
तदन्नमव्यजन्भुक्त्वा गायश्यष्टशतं जपेत्‌ " इति ॥
पदन्नं पात्रगतमननं मुञ्खीयादेष न तु लेत्‌ । ततः परायधिततार्थं गायग्री-
मषटोत्तरदातवारं अपेदित्यथः। अत्र श्राद्धपङ्कारितिश्रवणाच््राद्धव्यनिरिक्त-
भोजने स्यं परित्याग एवेति षध्यते । तदन्नपत्यनन्नित्यनेन स्परशोत्तरमन्य-
दनं न गृह्णीयादिति बोध्यते ।
यदि पात्र उच्छिष्टं पतेत्तदा तु परिल्याग एव--
“५ उच्छिष्टमिश्रमन्नं नद्धरेत्पात्रगतं तदा ।
नेवान्नं तच मोक्त्यमृपवासरं द्विवाऽऽनेन्‌ ।
रात्रो चेत्तत्र कर्तव्य उपवाप्रो मनीषिभिः ॥
यदि स्वस्यापि संस्पक्षस्तम्योच्छरिटस्य वै तद्रा ।
न भञ्जीत द्विव रात्राविति केचित्पमूचिरे " ॥
इतिस्थृतिपंग्र्ोक्तः।
उच्छं परस्य । तत्र रात्रौ ।
विप्रस्य भोजनकाले गुदस्रवरणं चेत्तदा किं का्यमित्यवेक्नायां पृथ्वीचन्दो-
दये भद्राजः-
८ भुञ्ञनिषु तु व्िपरिषु प्रमादात्छवते गुदम्‌ ।
पादकृच्छ्रं ततः कृत्वा अननं तरिप्रे निकेदयत्‌ "” शति ॥
क्षणपायादि बरिधिना पुनः श्राद्धं कुर्यारित्यथः।
विप्रस्य त्वापस्तम्ब आह--
“५ मुज्ञानस्य तु विप्रस्य कदाचित्खवते गुदम्‌ ।
उच्छ्ि्टमशुचित्वं च प्रायश्चित्तं कथं भवेत्‌ ॥
आदौ कृत्वा तु वै शौचं ततः पच्चादुपन्प्रेत्‌ ।
अहोराज्नोषितो मृत्वा पश्चगभ्येन शुध्यति '” इति ॥

मूत्रकरणेऽप्येतदेव जेयम्‌ ।
भद्धविपरवमने द्षः--
“ केतितस्तु यदि श्राद्धे मोजनं मुखनिःमुतम्‌ ।
तदैव हमं कुर्वति खा विप्रः समाहितः ॥
प्राणादिपश्षमिमेवेहमं दरातरिशातंस्यया ।
ब्राह्मणस्तु ततः कृता वरनप्राङञनमाचरेत्‌ '' इति ॥

१२६

१००२ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता--[मापरिश्राद्धमापिकश्राद्ध)
( प्रायधित्तप्रकरणम्‌ )

केतितो निमत्रितो तिपः श्राद्धे भोजनं युखनिःखनं यदि कु्द्रमेदितिं
यावत्‌ । तदैव स्नाल्वा स्ोपासनामौ लोक्िकि्ौ वा त्रिः श्राद्धकर्ता भराणाय
स्वाहा, अपानाय स्वाहा) व्यानाय स्वाहा, उद्रानाय स्वाहा, समानाय
स्बाहा, इ्येतेः पथभिमेतर्त्रिशचत्संख्यया होमः क्रायः । अनादेश्च आज्यं
भरतीयादितिपरिभापयाऽऽञ्येन । अगं पञजमिमत्रैः प्रतिपत्रं द्राभिशचत्मख्य
येति केचित्‌ । एलन्मने षष्यधिकरतमाहुनयो भवन्ति । अन्ये तु-पथमिमे-
्रद्रातरिशत्संख्ययाऽऽदुनीजुहु यादिति ययाश्रुतमवायं बणयन्ति । एतन्मते
दरात्रिशदेव । आहूतिपन्रयर्वपम्यं तु-अन्ताह्ोपौ वित्द्धिरवेतिन्यायेन परिदर-
णीयम्‌ । परे तु यावज त्रिशत्संख्ययेति पाठपाहुः । एनत्पाठे वैषम्यं न। ततः
श्रद्धकतेकनेकहामानन्तरम्‌) ब्राह्मणः श्राद्धमाजी, कृता, एतंमत्ररुक्तसंख्यं हामं
कृन्त्रत्यथः। तुशब्दः पृत्रापक्षया वरक्षण्याथः। तच व्रलक्षण्यं वि्पविधिकरनमिति
तदथं तं विधिमाह घृतप्राशनमाचरदिति । यदि श्राद्धकतुः श्राद्धभाक्तुरब
वाऽयं घरूनपाश्चनान्तो विभिभेतेत्तदा विपरत्राह्मणपद योरन्यतरस्य वयथ्यापत्तिः
स्यात्‌ । अन उभयोरप्ययं विधिभेवति । न च विनिगमनाविरदाद्धोमघ्रुतपा-
दाने श्राद्धकर्तुः, दोममात्रं तु श्राद्धमोकतुरिति वेपरील्यमेवार्त्विति वाच्यम्‌ ।
घूनप्राशनस्याटषएठायेतवक्हमनजातद।गन्ध्यपरिद्यरस्य दृषएाथेस्याप्यत्र संभवेन
तस्याप्यत्र करपनात्‌ । अतः श्राद्धमोक्तविपयकर्वमेव । पिण्डदरानोत्तरं वमने
श्राद्धस्य नाऽऽ्रततिः । पिण्डादानाल्माखमने तु पुनः श्राद्धम्‌ । तदुक्तं पृथ्वी
चन्द्रीदये स्प्रतिसंग्रह --
५ अङ्रते पिण्डदाने तु मृज्चाना व्राह्मणो वमेत्‌ ।
पुनः पाकाल्मकरतत्यं पिण्डदानं यथातिप्रि '' इति ॥
पिण्टदानं श्राद्धम्‌ ।
“५ अते पिण्डानि नु परिता यदि वमेत्तदा |
पुनः पकर प्रकुवींत श्राद्धं करर्या्धात्रिधि
इति तत्रवोक्तेः । तच्च पनः श्राद्धं श्राद्धदिन उपवासं कृत्वा परेऽहनि
कार्यम्‌ । तदुक्तं स्मृतिसंग्रहे-
^“ पित्रथानां त्रयाणां हि पिता चद्रमत यदि
तददिने चापवाप्तः स्यात्पुनः श्राद्धं परऽहनि "' इति ॥
तथा--“ वमन वा तिरक वा ताहून परिवजयत्‌ '' इति।
तिरेको ुदस्ावः। एतद्रचमद्रयं निमृलम्‌ । समरलत्वेऽपि न मासिकानिि
कतिपयम्‌ । मासिश्राद्धमांवत्सरिकमोवान्तात्रामेन तसिमननेर दिने कायम्‌ ।

[मापिश्राद्माषिकशराद्धे] संस्काररत्नमाला। १००३
( प्रायश्चितप्रकरणम्‌ )
५ श्राद्धे द्विजानीनामामन्राद्धं प्रकीतितम्‌ ।
अमवास्यादिनियते मापर्वत्सरादो '” इति मरीन्यो(च्यु?क्तेः।
आरब्धं श्राद्धं समापनीयमेव ।
“ आरव्यं च प्तमापयेत्‌ '” इतिवचनात्‌ ।
केचितु ब्राह्मणान्तरखामे पक्कान्नेनैनसिमिन्दिन एव कुर्यात्‌ । अकृते पिण्ड-
दाने च्वितिपूत्ँक्तवाक्यात्‌ । शराद्धविघ्रे द्विजातीनामिलत्र श्राद्धविघ्रपदं
मायरनोदरनरूपत्ित्रपरमिलयाहुः । ब्राह्मणास्तु त एव संमदानसरेन
स्वीकाय। इति केचित्‌ । अनेकपराधानिके यागे यस्य कस्यचित्मधानस्य वकरसये
पनः साङ्गक्रियाथोहवनीयान्तरपणयनवद्विमान्तरमे्रेयन्ये । श्राद्धे पिण्डदान-
मेव प्रधानमिति करकः । विप्रभोजनमपीति मेधातिथिः । भोजनपिण्डदानाग्रौ-
करणानीत्युज्ज्लाकारकपदि्रतैरामाण्डारहरद्‌ तहेमाग्यादयः । तत्र येषां मे
भोजनस्याङ्गत्वं तेनाऽ ऽत्ति; कर्मणः कार्या । दोमवरैकरय उज्ञयनाकारादि-
मते पनरात्तिः श्राद्धस्य । तस्यापि तन्मते प्रधानस्रादिति । बस्तनम्तु भाज-
नपिण्डदाने एव पधाने नाप्रकरणमिति । भाजनप्िण्डद्‌ान्तैकस्ये पुनः
श्राद्धविधानवदरपरोकरणवरकरसये तदद शनात्‌ । केवलमो जनेन केव्पिण्डदानेन
वा श्राद्धसिद्धिवत्केवटहोमन श्राद्धसिद्धदशेनाच्च । तथा च होमवरकल्ये
प्रायधित्तमात्रं कर्तव्यंन तु पुनः श्राद्धमिति द्रव्यम्‌ । वन्वदेविक्रविप्रवमनें
होम एव नाऽऽढत्तिरङ्त्वात्‌ । पितामहादि विपरवमनेऽपि नाऽऽद्रततिः । अश्रने
पिण्डदाने चितिवचने पितस्युक्तेरिति केचित्‌ । तस्यापि पधानल्वातिपतव-
दिति तु युक्तम्‌ ।
पिष्डोपयाति हेमाद्रौ परायधित्तकाण्ड जात्क्यः--
५ श्दगाटखरैः पिण्डः स्पृष्टो मित्रः प्रमादतः ।
केतेरायप्यनाशः स्याप्रतस्ते नवपरप्तपात ॥
तेद्‌पपारहाराथ प्रजाप प्रक्टपगत्‌ ।
पुनः स्रात्वा तदा कता पिण्डं दद्यायभातिभि ` इति ॥
काकसंस्प तु न दोपः । पिण्डोपघातं प्रक्रम्य--
“८ धनस्य च प्रिनाशः स्यात्काकंस्पदानं विना "'
इति तत्रैव श्योकगौतमोक्तेः । स्पृतिदपणेऽत्रिः--
« मा्जरिमृषकस्पशे पिण्डे च विदरीकृने ।
पुनः पिण्डाः प्रदाततयास्ञेन पाकेन तत्क्षणात्‌ '" इति ॥

१००४ भष्ट्गोपीनाथदीक्ितत्रिरचिता-- [मापिधाद्धमापिकश्रदधे)
( वैश्वदेवकालशेषप्राशनकालकिचारौ, कतृभोकृनियमाः )
बौधायनः-- श्वचाण्डाटादिभिः ष्टः पिण्डो यदुपहन्यते ।
प्राजापत्यं चरितवाऽय पुनः श्राद्धं समाचरेत्‌ ” इति ॥

जय वैश्वदेवकारः।
तत्राऽऽदितितरेरधिरेषः-- `" पक्षान्तं कर्म निर्व वैश्वदेवं च स्ताप्निकः।
पिण्डयज्ञं ततः कुयत्ितोऽन्वाहार्यकं बुधः '” इति ॥
अत्र साग्िक्रपदेनाऽऽदितामियृष्न इति हैमाद्िः । नकीनास्तु साभ्रिकपदेन
भ्रौताभिमान्टदयानिमांथ शृत इत्याहुः । अनाहिनाम्रस्तु- अग्रौकरणानन्तरं
षलिदानोत्तरं वा वैश्वदेव इति । अत्र गरं वर्वदेवभकरणे परदितम्‌ । अत्र
पृथक्पाकरेनेत वै्वदेवहोममातरं कला श्राद्धसमाप्यनन्तरं वेन्वदेवाथाननेनैव बरि-
हरणादि कर्वव्यम्‌ । यदा त्वन्ते तद्‌। श्राद्धशोषेणैव । आहिताग्नेः सर्वेषु श्रादध-
प्वकादशादिकं मुक्ता शराद्धारम्भात्मागेव वैचदेवः।
श्राद्धासरागेव दुर्वीत वैश्वदेवं तु पताप्निकः |
एेकादशाहिकं मुक्त्वा तन्न ह्यन्ते विधीयते "
इति सालङ्गायनिवचनात्‌ ।
समवदाय शेषं पराक्नीयादिलयनेन शेषस्याशनं विषितं तच दिपरैव कार्य
न रत्रौ ।
^ न रात्र शेषमश्नीयात्‌ ' इति स्थतौ निषेधात्‌ ।
तस्िन्दिन आवदयकोप्वासपरा्घ ञेपाघ्राणं काम्‌ । तत्रापि भाङनम्यव-
हारस्य शास्ाभ्युपगतत्ात्‌ । तन्नेव पारितं नेवापाक्ितमिलयर्थवादेनाप्युमय-
विधित्ववोधनात्‌ । तावताऽपि शाल्ला्यसेमवराच । चतुर्यादिरातरित्रतेषु दिवा
दोषपाघ्राणं कृत्वा रात्रौ पनां प्रिधाय पृल्फरादिकं भक्षयेत्‌ । रात्रौ भोजनस्य
तस्मिन्दिनि उपवासस्य च निषेधात्‌ ।
“८ उपवाप्रनिपेषे तु किचिद्धकष्यं प्रकल्पयेत्‌ "
इतिवचनेन फलगमृलादि क्षणस्य विदितत्वात्‌ । केचित्तु रात्रा्रपि रेषा
प्राणमाहुः । शेषनाशे मोजनलोप इति केचित्‌ । परतिनिधिभृतेनाननेन भोजनं
कायंमिलन्ये ।
^“ दन्तधावनताम्बूलतैटाभ्यज्ग ममोजनम्‌ ।
रत्योषधपरान्नानि शआद्धकर्ता विवर्भयेत्‌ ॥
पृनरभोजनमध्वानं मारमध्यायप्तंगमम्‌ ।
दानं प्रतिमहो(ह) होमः(म॑) श्राद्धमृर्मयेदिनः ॥ ??

[मासिश्राद्धमात्निकश्ाद्ध] संस्काररत्नमाहा। १००५९
( भार्यातिवषोडशादिनश्राद्धदिनसंनिपाते विचारः )
( भार्यारजस्वलालायापत्सु विशेषः )
इत्यादिक्भोक्तनियमाः श्राद्धरत्नमालायां दरष््याः ।
श्रादधदिनेषु यचतुमलया मायायाः पोडशद्विनं पतेत्तदा तप्र विशेषमाह
वसिष्ठः
“५ एकाददयां यदा राम प्रतिप्वत्रं द्विनम्‌ ।
म्यां ऋतुमती चैव कथं धमः प्रवते ॥
श्राद्धं कुयारत कुर्यादाघ्राय पितृपवितम्‌ ।
जदतुमला ऋतुं ददयादधेरातरादनन्तरम्‌ " इति ॥
तथा श्राद्धकरः परया , रजस्वलायां प्रवासादौ च तदिन एवान्ननैव
कायम्‌ । तदुक्तं माधवीये लोगाक्निणा--
८५ पुप्पवत्खपि दरिषु विदे शस्थोऽप्यनश्निकः ।
अननेनेवाऽऽब्दिकं कुयाद्धेसना वाऽऽमेन न क्विन्‌ '” इति ॥
अुत्रकस्रीकतुकश्राद्धं तु पञ्चमेऽद्ि भवति । तदुक्तं तत्रैव शयोकगौतमेन-
“ अपूता तु यदा मार्या परप्रति मनुरान्दिकि।
रजस्वा भवेत्मा तु कु्या्॑ततपश्चमेऽहनि '” इति ॥
दरश्चश्राद्धाचनेनेव कार्यम्‌ । तदुक्तं कालिकापुरागे-
“५ माप्तिकानि पिण्डानि अ(आमावास्या(स्यं) तथा ऽऽब्दिकिम्‌ ।
अन्नेनैव तु कर्ममयं यस्य भार्यां रजसा ” इति ॥

हदं चापतरासतिषयम्‌ । तथा चोश्ना-
५ अपत्नीकः प्रवाप्ती च यस्य भायी रजस्वटा ।
सिद्धान्नेन न कुर्वीत आमं तस्य विधीयते " इति ॥

एतदपि पाकासंमवरे । तथा सुमन्तुः--
“५ पाकामविऽपिकारः स्याद्विपरारीनां नरापिए ।
अपरत्नीनां महाबाहो विदेशगमनादिभिः ॥
सदा चैवतु शृद्राणामामश्राद्धं विदूर्ुपाः।
आत्मनो देशकराटाम्यां विषते समुपस्थिते ॥
आप्नप्नौ तीर्थे च प्रवाते पुत्रनन्मनि।
चनदरमूयगरहे चेव दद्यादरामं विशेषतः " इति ॥
मरीचिः“ श्राद्धविघ्रे द्विजातीनामामश्राद्धं प्रकीर्तितम्‌ ।
अमावास्यादिनियतं मापतप्तवस्प्रा रते " इति ॥

१००६ भट्गोपीनाथदीक्षितषिरचिता - (मातिश्राद्धमापिकश्रादधे]
८ आपत्सु प्रतिनिधिकषनम्‌ )
र्शसतबरसरिकश्राद्धदिने यादि पत्नी रजस्वला तदा पञ्चमेऽदवि कार्यमिति
हेमाद्रिः । तस्मिनेव दिने कर्तव्यमिति माधत्रपयोगपारिजातकारादयः । आम-
श्राद्धाशक्तौ हेमश्राद्धं कुर्यात्‌ ।
८ दुम्यामवे द्विजामावे प्रवपे पुत्रजन्मनि ।
हेमश्राद्धं परकुर्वीत यस्य मायां रजस्वटा " ॥
इतिस्शलन्तरवचनात्‌ ।
आमदेन्नोः परिमाणगुक्तं स्एयन्तरे--
“ आमं तु द्विगुणं दचाद्धमं दचाच्चतृगृणम्‌ ” इति ।
्विगुणामान्नदानाश्चक्तौ सममप्यामं दव्यादिद्युक्तं परघद्टके । चतुर्गुणदिरण्यः
दानाशक्तौं द्विगुणं समं॑बा दिरण्यं दद्रादित्यपि तत्रैव । देश्नोऽप्यसंभे
भ्राद्धकाण्ड स्मृयन्तर--
५ तृणानि वा गवे दद्यालिण्डान्वा तिधिपृतकम्‌ ।
तिलोदकैः पितृन्वाऽपि तपयेत््ानपूरकम्‌ ॥
उश्रिना वा दहत्कक्षं श्राद्धकाटप्तमागमे ।
तसिमश्वोपवतेदहवि जपेद्वा श्राद्धमंहिनाम्‌ '' इति ॥
श्राद्धसंहिता स्ेमन्रसदितिः श्राद्धकरः । क्न पव॑तदर
बृहमारदीये--
५५ द्रग्यामावे द्विजामावे अन्नमात्रं तु पाचयेत्‌ ।
पेनृकेण तु सृक्तन होमं कुयाद्विचक्षणः ॥
अल्यन्तद्रव्यदून्यशवच्छकत्या दयात्तुणं गते ।
सरात्वा च विषिवद्धिपरः कुर्याद्रा तिलत्पणम्‌ ॥
अथवा रोदन कुर्वन्नत्युचेत्िनन वने ।
दरिद्रोऽहं महापापी वदनिति विचक्षणः " इति ॥
आश्ौचेन गृताहातिक्रमे तदाशौचान्ते कार्यम्‌ । तथा च ऋष्यशङ्गः--
^“ देये पितणां श्रद्धे तु आज्ञौचं जायते यद्रि ।
तदाऽऽशौने व्यतीते तु तेम्यः श्राद्धं प्रदीयते '' इति ॥
आब्दिकदिने ग्रहणं चेत्तस्पिननेवाहनि श्राद्धमपरहिऽन्नादिना कार्यमित्युक्तं
प्रयोगपारिजाते गोमिलेन-
^“ दर्शे रविग्रह पित्रोः प्र्याव्दिकमुपध्िते |

~
=
न+
-2
=
स

१८, द्धम द" ।

(मधिश्रादधमातिकश्रद्धे) संक्राररत्नपारा। १००७
( अशक्तौ सांकि कविधिः )
अन्नेनापमतरेहेस्ना कुर्यादरमेन वा पुनः " इति ॥
“ अन्ननेवाऽऽञ्दिकं कु्यद्धन्ना वाऽऽमन न कचित्‌ '' ।
^~ १) [93 [अ (~ ^ (~ (~ 0
इति तु प्रहणदिनातिरिक्तविपयमिति निणयामृने |
यत्त॒ --“' ग्ररणात्ु द्वितीमेऽद्वि रनोदोषात्तु पञ्चमे "”
षति वचनं तन्महानिवन्धेष्वुपरम्भानिधूरमिति नवीनग्रन्थे।
[93 भा + + [व = [अ
विस्तृतपावेणप्रिधिना श्रद्धकरणाशक्तौ त्रिवाहादि निमित्तेन पिण्डदराननिषेमे
च सांकसपविधिरुक्तः स््ृूयन्र-
५ वरण्डो यत्र निर्व्ूत मव्रादिपु कर्थचन ।
सकसितं तदा कार्यं नियमाद्रा्यणारिमिः " इति ॥
अत्र कथचनेत्युकत्याऽशक्तिकृतपिण्डदाननिदरत्तिरनुशह्ते ।
रृग्रहे--““ अङ्गानि पितृयज्ञस्य यदा कर्व न शक्नुयात्‌ ।
सकल्पश्राद्धमेवासर कू्यादध्यादिवजितम्‌ " इति ॥
सांकसिपकसरूपयुक्तं संवतेन--
“८ समग्रं यस्तु शक्नोति कर्व नेह परावणम्‌ ।
अपि सकल्पतरिधिना काठ तस्य व्रिधीयत ॥
पत्रे माज्यस्य चान्नस्य त्यागः प्रकल्प उच्यन।
तत्पगुक्ते विपिर्यम्तू स॒ तेन व्यपद्यत ॥
तावन्मात्रण पव्रद्धं शराद्धं प्तकल्पमुच्यते " इति ।
अत्र यद्न्निषिद्धं तदाह व्यासः-
“ पांकस्पं तु यदा कुर्यान्न कुर्यात्पत्रपूरणम्‌ ।
नाऽऽवाहुना्नौकरणे पिण्डांत्ैव न दापयेन्‌ '' इति ॥
दापयेदिति सार्थे णिच्‌ । पात्रपूरणपयपात्रपूरणम्‌ । आग्राहननिपेधः
समच्रकरावाहननिपेधपरः । तेन त्ण्णी मव्रलेवेति हेमाद्रिः । स्मृलयन्तरे तु
५ व्रिकिरं न च दाप्यत्‌ ' इति तुरीयः पाद्‌; ।
वसिष्ठः“ आवाहनं खधाश्ग्दं पिण्डाद्चोकरणे तथा |
वि्चिरं पिण्डदाने च परांकसय पद्िनयेत्‌ '” इति ॥
पिण्ड उच्छिषटपिण्डः।

१ख.इ.च त॒मणणः। २ ष. 'ल्पिरुतं"। ३. च. सातिस्य।

१९८ भ्गोपीनाथीक्ितत्रिरविता--[मपिश्नाद्धमिकशरदधे]
८ प्रलयाष्दिककतैन्यतादिविचारः )

हेमाद्रौ ृद्धक्ातातपसतु-
“‹ पिण्डनिरवापरहितं यतत श्राद्धं विधीयते ।
स्वधावाचनलोपोऽत्र विक्रिरस्नु न टुप्यते ” ॥
इति विकिरस्यालोपपाह ! तेन विहितप्रतिपिद्धताद्रिकयः।
य्याघ्रपादः--“ अङ्गानि पितृयज्ञस्य यद्रा कतुं न शक्नुयात्‌ ।
स तदा वाचयेद्धिपरा्सकल्पात्तिद्धिरम्त्वति " [ इति ]।
प्रयाग्दिककतेव्यतामाह नातकर्ण्यः--
^ पितूवगैस्य कुवीत शराद्धं पार्वणवतपुनः ।
कुवीत दशवच्चरद्धं मातापित्रमृतेऽहनि "' इति ॥
अपुत्रसा(स)पत्नपातृमातामदहीस्पत्नीपितृन्यमाहुलज्यष् ्रातणामपि तिने
कायम्‌ ।
« अपुत्रस्य पितृत्य्य श्राद्धं पितृवदाचरेत्‌ '” इतिवचनात्‌
५ पत्नीभ्यः परस्परम्‌ ” इति वचनात्‌
^ पितृत्यथरामातणां पल्या मातामहम्य च ।
मातामह्या मानुटस्यापुतरत्व श्राद्धमाचरेत्‌ " इति वचनाच ।
एतथेको दिवि धिना मानापहमातापहीपात्णव्यतिरिक्तानामेव ।
मातामहस्य तत्पल्याः श्राद्धं पर्ैणवद्धत्रेत्‌ '! ।
इति चतुरधिशतिमतात्‌ । पितृव्यश्रातृमातृणामकोदिएमेव ।
«^ पितृव्यत्रतृमातृणमिको दिष्टं न पावैणम्‌ ? इतिवचनात्‌ ।
माना सपत्नपाता । पल्या अप्येकोदिष्मेव ।
“८ पितृष्यम्रातृपत्नीनां मातुरेव तु पाणम्‌ '› इतिवचनात्‌ ।
पित्रोः सांवत्सरिकश्राद्धेऽप्यकोदिषटविधिरक्तो यमेन-
““ सपिण्डीकरणं प्रतिपतवत्परं सुतैः ।
मातापित्रोः एथक्रायमेको दिष्टं क्षयेऽहनि '” इति ॥
शातातपस्तु-“ सपिण्डीकरणादृध्वं कुयत्पावेणवत्दरा ।
प्रतिप्तवत्रं विद्रादछागल्योदितो गिषिः " इदयाह ॥
अत्र देक्षाचाराग्यवस्थितविकरप इति विज्ञानेश्वरः ।
५।भ्रातु्ज्ेष्ठस्य कुर्वीत ज्येष्ठा भ्राताऽनुनस्य च ।
दैवहीनं तु तत्छुयादिति षमविदववीत्‌ " इति ॥

१क्‌. इ, ता सापः |

[मापिश्राद्धमापिकश्रद्धे] संस्काररत्नमाला। १००९
( प्रयल्दिकतंग्यतादिविचारः )
देवहीनमेकोदिष्टम्‌ । ज्येष्ठो भ्राताऽनाघगर्भजः । तथा च शातातपः-
५ अनादज्येष्ठगर्मस्य भ्रातुर्नेव तु पार्वणम्‌ ।
कते पिण्डनात्त्येलेवं धर्मविदो विदुः ” इति ॥
आच्गर्भे तु पावेणमेकोदिष्टं वेलयथः।
यतु द्धपाराशरः--“ अपुत्रस्य पितृब्यस्य तत्पुत्रो भ्रातृजो मवेत्‌ ।
म एव तस्य कुर्वीत पिण्डदानादिकक्रियाम्‌ ॥
पार्वणं तेन कार्य स्या्पत्रवद्धातूनेन तु ।
पितृस्थाने तु तं कृत्वा शोपं पृतरैवदुचरेत्‌ '”
इत्ति, तदेशाचाराग्रवस्थितं ज्ञेयमिति पृथ्वीचन्द्रोदये ।
श्राद्धदीपकलिकायां चतुर्वतिमते तु-
^ सदा पितृत्य्ातृणां ज्येष्ठानां पार्वणं भतेत्‌ ।
एकोदिष्टं कनिष्ठानां द॑पलयोः पार्वणं मिथः ॥
अपृत्रस्य पितृम्यस्य भरातुशचैवा्ननन्मनः ।
मातामहस्य तत्यल्याः श्राद्धं पार्वेणवद्भतेत्‌ '' इत्युक्तम्‌ ॥
अत्र दंपद्योः पार्वणं मिथ इति पल्याः पार्वणविधानं पूर्वेणेकोदिष्टविधा-
नेन विक्रस्पते । सा च व्यवस्था देश्षाचाराद्यवस्थितेति भराद्धपदीपे । पल्याः
कर्वृतरेऽपि पार्वणमेव ।
^“ सवीमति स्वयं प्यः स्वमतणाममच्रकम्‌ ।
सपिण्डीकरणे कुयुतः पपैणमेव च " ॥
इति छौगाक्षिस्थृतेरिति निर्णयामूते । अन्ये तु-- एतत्पाक्िकपार्वेणपरम्‌ ।
“मरुः श्राद्धं तु या नारी मोहात्पावेणमाचरेत्‌ ।
नतेन तृप्यते मती कृत्वा तु नरकं नेत्‌ " ॥
इतिवचनं क्षयाहे पाकिकेकोदिष्टक्ेमार्थ न पार्घणनिपेधा्म्‌ । स्वमवैर-
भृति त्रिभ्य इत्यनेनापि विरोधो नेदयादुः।
पचेताः--“ सपिण्डीकरणदूध्वमेकोदिष्ं विधीयते ।
अपुत्राणां च परवेपामपत्नीनां तैव च ” इति ॥
अपत्नीनां ब्रह्मचारिसातकादीनामिति देमाद्रिः।
माकरण्डेयपुराणे--“ प्रतिरवत्सरं का्मेकोदिष्ं नैः ्ियाः ।
मृताहनि यथान्यायं तृणां तदरदिहोदितम्‌ ” इति ॥

१च. प्रसद्गाथ।

१०१० भटगोपीनायदौक्षिततिरचिता--[प्रलान्दिककरपनयतादिविचारः]
( क्षयाह्राद्धस्याऽऽवदयकता )

वतिष्ठः--“ प्तपिण्डीकरणादध्वं यत्त॒ यत्र प्रदीयते ।
भ्रात्रे मगिन्यै पुत्राय खवामिने मताय च ॥
मातामहस्यापूतस्य शराद्धं वे पितृवद्धवेत्‌ '' इति ॥
एतचाऽऽवहयकत्वार्थ न तु पा्वेणायंमिति हेमाद्रिः ।
सृतयन्तरेऽपि-- ५ पितग्यभ्रातपुत्राणामेको दिष्टं न पाणम्‌ '” इति ।
अत्रिः--“ भ्रात्रे मगिन्ये पुत्राय श्वरे मातुाय च।
पितव्य गुरवे श्राद्धमकाटिष्ट न पवणम्‌ ' इति ॥
श्वशुर श्वशुराय । पितृव्ये पितृव्यस्य(व्याय) । (#न च सपिण्डीकर्‌-
णाद्व यत्रतु) यत्र प्रदीयत इतिषटद्धवसिषएवचनादमावास्यादिष्वपि
श्राद्धपरसक्तिरिति वाच्यम्‌ ।)
^“ पितृत्यसरातृमातृणामपुत्राणां तथैव न
मातामहम्य पुत्राय श्राद्धादि पितृवद्धवत्‌ "'
इति जातुकण्येवाक्यस्य क्षयाहप्रकरणस्यत््न [क्षयाहपरतया तत्सदश्षवसि-
वाक्यस्य | तत्परत्वात्‌ । तत्रत्यश्राद्वशन्दस्य क्षयाहपरताया एव हेमाचादि
भिरुक्तत्दाच । अत एव्र क्षयादश्राद्धमतराऽऽवह्यकं नान्यत्‌ । एवं च पित्रादि-
वगचतुष्यस्य पाव्रणे, सप्रत्नमातृपितव्यादीनामेकादिष्टमव । परल्या एकािषटं
पावेणं वा । केचित्त पितरव्यथ्रातमपलनपात्रादिभ्राद्धं पवेणमाचरन्ति । तत्र

[ॐ

मल पितुत्राद्‌ति पात्रमवस्यातद् इति दर्व्यम्‌ । सवित्सराद्क विभक्तः

पृथकायम्‌ ।
विभक्तस्नु प्रथां प्रतिम(माँवत्रादिकरम्‌ ।
एकेनैवाविभक्तंयु कृ ससन तत्कृतम्‌ ” इति पेर्दीनसिस्मृतिः तेः) ॥
सावःसरिकात्पवाणि मासिकरान्येकत्रव । तदाह ल्षुहारीतः--
८ सपिण्डीकरणान्नाति यानि श्राद्धानि पौडन्।
परणक्तवे न सुताः कुः प्रथग््रभ्या अपि क्रचित्‌ " इति ॥
"' अववक्ततवत्सरारन्थष्टः श्राद्ध कुयात्परमत्य तत्‌ ।
उध्वं पपिण्डीकरणा्त्वं कुयुः प्रथक्रप्रथक्‌ " इति व्यासोक्तेः ॥

# धनुधिद्रान्तगतो म्रन्थः सवप्रस्तकेप तल्परत्वादियन्तम्रन्धात्पर्‌ वतते । तथाऽपि, अथा-
नरेधेनतरैवपिक्षित दाति अत्रव संग्र्नः।

१८. "तृथ्यगु।२ ड. "ति । एकवचनं छान्दसम्‌ । न चैवममावास्यादिष्वपि श्राद्ध प्रसक्ति
रिति वाच्यम्‌ । पिदरद्यघ्रा । ख. "त्सरिकारि । ८क.ख.च,. निस्मृतेः अ" । ५क. ल,
च. "ति । संविभक्तधनेष्वपीत्युशनोवचनाच्च । व्या ।

[प्रष्ठपरीश्राद्धम्‌] संस्काररत्नपारा । १०

=

५ नवश्राद्धं प्तपिण्डं च श्राद्धान्यपि च पड ।
एकेनेव तु कार्याणि संविमक्तयनेप्वमि `" ॥
इत्युशनोवचनाच ।
एकादिष्टस्वरूपमाह मनुः-
“ एकमृदिद्य यच्दद्धमेकादिषं प्रकरनम्‌" इति ।
तत्र विश्गषमाह याज्ञवस्क्यः
^ एक।दृ£ दृवह्‌नमकराव्यकपविच्रकम्‌ |
आवाहनास्न।करणरहिनं त्वपपत्यवन्‌ "' इनि ॥

अथ प्राएटपदीभ्राद्रम्‌ ।
तत्र ब्रह्मपुराणम्‌--““ नान्दीमृसरानां प्रत्यव्दं कन्यारारिगते रे ।
पोणमाम्यां प्रककव्यं वराहवचनं यथा '' इति ॥
नान्दीमुखकश्दाय॑स्त्रेवोक्तः
५“ पिता वितामहश्चव तथव प्रपिनामहः |
त्रयो हयश्रुमृखा ह्ये पितरः संप्ररीर्गिताः ॥
तेम्यः परतरा ये च प्रनव्रनः सुमेधिनाः |
तेतु नान्दीमुखा नान्दी समृद्धिरिति कथ्यत " इति ॥
एतच्च प्रत्यब्दपित्युक्तः पक्षश्राद्ध सङ्रन्महाटयपक्षे चाऽऽवदयकमिति परयो.
गपारिजाते । अत्र मातामहा अपि कार्याः । ˆ पिता यत्र पूज्यन्ते ' इति
वचने पितृशब्दस्य साधारणत्वादिति केचित्‌ । जनक्यटिनमपुदरायवाचिन्वा-
दत्र तादशसमुदायाभावराप्पितरो यत्रतित्राक्यस्यात्राप्रत्तिरियन्ये ।
महाटयेऽपि श्राद्धं कायमित्य॒क्तं पृथ्वीचन्द्रादयादा दद्धमनुना--
५ आषाढीमवधिं कृत्वा प्रश्चमं पश्षमाध्िताः।
काङ्शन्ति पितरः क्विष्टा अन्नमप्यन्वहं नदम्‌ "` इति ॥
हृद्धमतः--“ मध्ये वा यदं वाऽप्यन्ते यत्र कन्यां बनद्रतरिः ।
स्र पक्षः सकटः श्रष्ठः श्राद्धपो इशक प्रति ' इति ॥
मार्कण्डेयः“ कन्यागते सवितरि दिनानि दश पश्च च।
पार्वणेनैव विधिना तत्र श्राद्धं विधीयते ” इति ॥
अन्येऽपि पक्षा ब्राह्मे-- ६,
“५ अश्वयुकक्रष्णपक्षे तु राद्धं कुयहिने दिने ।
तरिमागहीनपक्षं वा तिमागं त्वधैमेव वा "इति ॥.

१क.स.च. "णि ।ए।

न

१०१२ भेटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [परोष्ठपदीश्राद्धम्‌]

त्रिभागमिल्यनेन पश्चम्यादिपक्ष उच्यते । तथा च सतिः--
५ मोजगीं तिथिमारम्य यावचनदराक्ंगमम्‌ " इति ॥
भोजगी तिथिः पथमी । चद्ाकषसंगमेऽमावास्यायां तावत्पयन्तमिलयथः ।
अर्भमिलयष्टम्यादिपक्षः । जिभागमिति दशम्यादिपक्षः । तिभागदहीनमिति
चतुर्दंशीसदितपतिपदादिचतुषटयवरजनाभिप्रायेणेति करपतरः । अशक्तस्त्वेक-
दिन एव कुर्यात्‌ । तदुक्तं हेमाद्रौ नागरखण्डे--
“८ आपषाढ्वराः पश्चमे पक्षे कन्यापतस्यं दिवाकरे ।
यो वै श्राद्धं पितुर्दयदेकस्मिन्नपि वासरे ॥
तस्य संवत्सरं यावत्संनुष्टाः पितरो धुवम्‌ '? इति ।
तत्र वज्य॑तिथ्यादिकयुक्तं पारिजाति वसिषेन-
^“ नन्दायां मागवदिने चतुर्दश्यां विजन्मघु ।
एषु श्राद्धं न दुर्वी गृही पुत्रघनक्षयात्‌ '' इति ॥
त्रिजन्मनक्षत्राणि जन्मनक्षत्रे दशमैकोनविशे च । एतच सदृन्महाटय-
विषयम्‌ ।
“८ सक्ृन्महाल्ये काम्ये पुनः श्राद्धे वर्प च ।
अतीतविषये चैव सरवमेतद्िवारयेत्‌ " ॥
इति पृथ्वीचन्द्रोदये नारदोक्तेः ।
एतदपवादः संग्रहे--“ अमापति मरण्यां च द्वादश्यां पक्षमध्यकर |
तथा तिथिं च नक्षत्रं वारं च न विचारयेत्‌ "' इति ॥
पराशरमाधवीये मद नपारेजातादिषु चैवम्‌ । निणयदीपिकायां तु पित्मू-
ताहे निषिद्धदिनेऽपि सषन्महाखयः कार्थं इत्यक्तम्‌ । स्शृयन्तरे-
«५ आपाद्याः पश्चमे पक्षे कन्याप्रस्ये दिवाकरे ।
मृताहनि सितुर्यो वे श्राद्धं दास्यति मानवः ॥
तस संवत्सरं यवत्सतष्टाः पितरो धुवम्‌ ” इति ।
काल्यायनोऽपि-- “या तििरयस्य मासस्य मृताहे तु प्रवते ।
सरा तिथिः पितृपक्षे तु पूजनीया प्रयत्ननः ॥
तिथिच्छेदो न कर्तव्यो विनाऽऽशोचं यदृच्छया ।

पिण्डश्राद्धं च कर्तव्यं विच्छित्ति नैव कारयेत्‌ " इति ॥

१ स, च, षिच्छिन्ं ।

[महाठ्यश्राद्निर्णयः] संस्काररत्नमाटा । १०१३

अत्र विनाऽऽशरीचमिति वचनातिितृमरताहे सकृनमहमखयपक्षपरिग्राहिणो
भार्यायां रजस्वलायामपि तिने महालयश्रादधं भवत्येवेति केचित्‌ । वस्तुतस्तु
यावदृधिकद शनादितिक्रालान्तरस्य सखादनिपिद्ध दिनान्तर एव प्रहाटय-
श्राद्धं कायम्‌ । तत्रापि रजस्वटायां तु कालान्तराभावात्तत्रव श्राद्धं पश्चम-
दिने वेति मतद्रयं दशादिवदत्रापि दर्व्यम्‌ ।

पक्षराद्ुकरणेऽपि न नन्दादिषु पिण्डनिपेध इल्याह पराशरमाधवरीये
काप्णाजिनिः--

८ नमस्यस्याप्रे पक्षे श्राद्धं कु्यादिने दिने ।

नेव नन्दादि वर्ज्यं स्यानैव निन्वा चनररी " इति ॥

यत्त- ८ प्रतिपत्प्भृतिप्वेकां वनीयित्वा चतुरशीम्‌ "

इति याज्ञवल्कीय [तत्‌] पश्चम्यादिपक्षविषयम्‌ । पृथ्यीचन्द्रोदयमदनपारि
जातादिषु चैवम्‌ । निणयदीपे तु नन्दादिनिपेधः प्रयहमिननश्राद्ध विपयः । पोड-
शाहव्यापिश्राद्धपमरयोगेकते तु प्रदह पिण्डदानं कायमिलवोक्तम्‌ । तदयमयेः
संपन्ः-पोटश्ाहव्यापिभ्राद्धेक्ये न पिण्डनिपधः। मृताहे सकरृन्महालयेऽपि ।
तथा परलयं श्राद्धमेदेऽपि । व्यतीपातादौ तथा । अन्यत्र मृनाहातिक्रमे च
पिण्डनिपेध इति । चतददर्यां रतस्य त ' श्राद्धं शत््रहतस्येव चनुददयां समा-
चरेत्‌ ' इतिवचनेन शखहतस्यव तत्र श्राद्धनियमेनतरपां चतुदंर्यां श्राद्धनि
पेधे सिद्धेऽथीदमावास्यादिष्वितरेष्वनिपिद्धेषु दिनेषप्वनुषएरानम्‌ । एतचापरपक्ष-
प्रयुक्त श्राद्धविषयम्‌ ।

५ प्रतपक्े चतुदहयामकोदिष्टविधाननः ।
दैवयुक्तं च यच्छद्धं पितृणां दत्तमक्षयम्‌ "' ॥
इतिवचनादिति पारिजातः । नबरीनास्तु-एतस्य वचनस्यानिरदि्टमृरकस्वे-
नेकोदिं देवहीनमिल्यादिवचनानां कथमेतेन वचनन वाध इति चिन्त्यमि
ल्याहुः । पौर्णपास्यां मतस्य महाटयश्राद्धममावास्यायां कनग्यमिति कास्तुमे ।
तस्या महाटयान्तगेतत्ाभावादिति तदाशयः । न च प्ाप्ठपद्रा सह पाडशत-
संपादनस्य हेमाद्रिणोक्तत्वात्तस्या आपि मदालयान्तगेतत्वमस्तीति वाच्यम्‌ ।
तस्य पक्षस्यैव विरुद्धत्वेन निगृटस्वेन च हेयत्वात्‌ । कथं तिं पोडशत-
संपाद्नमिति चेत्‌ ।
“५ अहःपाडशकं यत्त श्कप्रतिपदरा पतह ।
चन्द्रक्षयाविशपण साऽपि दश्ात्मकरा स्मूता ''

१०१४ भटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [महाटयश्राद्धदेवतापग्रहः]

इतिवचनपरतिपादितदुककपतिपदेति गहाण । तिथिष्टदौ षोढकशत्वसंपादन
[^^ ¢ म्ण €
मिति माधवाचायाः । एतच श्राद्धमन्ननेवर कायम्‌ ।
तथा च गाखवः--““ मतां च पिण्डं च गयाश्राद्धं महारयम्‌ ।
आपन्नोऽपि न कुर्वीत श्राद्धमामेन कर्हिचित्‌ ' इति ॥

अत्र देवताः संग्रह
“५ ताताम्बात्रितयं स्पत्नजननीं मातामहारित्रयं
सन्नि खीतनयादि तातजननीस्वभ्रातरः माक्ञियः ।
ताताम्बात्ममगिन्यषत्यधवयुगनायापिना सद्गुरः
दिप्याप्ताः पितरे महाटयतियौ तीर्यं तथा तपण ' इति ॥
सस्रीतिपाठे मातापदादीनां सपत्नीकानामिस्यृहः । ततस्वीति पठे माता-
महीरस्य स्र पृथगेव ।
“५ महाटये गयाश्राद्धे बृद्धो चान्वष्टकामु च ।
नवरैवतमत्रें दोषं पाटपौरुपं दू: ॥
ञेयं द्वादशरैवतयं तीर्थ प्रोष्ठे मामु च।
महालये गयाश्राद्धे वृद्धौ चान्वष्टकामु च ›'॥
इति स्मृतिभ्यां पक्षद्रयस्याप्युक्तत्वात्‌ । अनर शन्ताशक्तत्वेन देश्ाचाराद्यवस्था
हेया । नवदैवतमिति वचनं पा्भेणत्रयमत्रतिद्‌ शेनार्थं न त्वेको दि्टनिवरतकम्‌ ।
एवं द्वाद शदैवत्यमितिवचनमपि । तातजननीसभ्रातरस्तत्तिय इतिपाठे पितु-
स्यमातृटभ्रातृपत्नीनां पृथग्देवताल्रम्‌ । तत्तद नन्तरं पृथगुटेख इति परधटके ।
अपत्यधवयुगिलयत्र सापल्यायाः सधवराया इद्युटेखः । शिष्टं सष ।
यतु- ^“ आपाद्यः पञ्चमे पे श्राद्धं कुयादिने दिने ।
उदिश्य नकरदैवत्यमित्येवं मनुरवीत्‌ ॥
अयेकसिन्दिने कु्यात्पर्वानुदिश्य यत्नतः ।
महाठ्यात्मकं श्राद्धं तद्रयापरशं मवेत्‌ ' ॥
इति धर्मपहत्तौ वचनं तजनिरुटमेव । महानिवन्पेष्वदशनात्‌ ।
महाल्येऽनेक्त्राह्मणनिमच्रणाक्क्तस्य विशेषः स्मृत्यन्तर--
“ एकसमिन्त्ाह्मणे सर्वानाचायान्तान्प्रपूजयेत्‌ '” इति ।

विधवायास्तु विशेषः संग्रे--
८ चत्वारि पर्थृणानीह विधवायाः पदैव हि ।

[विधवाकर्तृकश्राद्धनिर्णयः] संस्ाररतनमाखा । १०१५

स्वमदश्चश्रादीनां मातापितरोथेव च ॥
तता मातामहानां च श्राद्धदानमुपक्रमेत्‌ " इति।

शह प्रहालयं । सरेत्यनन सांबत्सरिकव्यतिरिक्तं गयाश्राद्धादावप्येवं पा्-
णानिनतु स्वभत्रायुदेश्यकपापरेणमाजमिति बोध्यते ।
तथा-- ^ श्वश्रूणां च विरेपण मातापह्यास्तथेव च "' इति ।

अराक्तौ तु स्पृतिरल्नावस्याम्‌--
“ स्वमतूप्रभ्तित्निम्यः स्पितम्यस्तयैव च ।
विधवा कारयेच्टादधं यथाकराटमतन्दिता '” इति ॥
एतस्व वरिधवाकरुकं श्रादधमपुत्रते ।
““ अपूता पूत्रवत्वत्नी पूत्रकमं प्तमाचरेत्‌ "' इतिवचनात्‌ ।
अत्र स्वपितुरपुत्रपौत्रवख एष तत्पावेणमिति दिवोदासतीये । भर्वुमीतामह-
पावणेन मह पट्रेवत्यम्‌ । अपुत्रा पुत्रवत्पत्नीतिवचनस्य वनितापरकरणानुरो
धाच्द्राद्धक्रियातुस्यतोक्ल्या पुतरकनुकश्राद्धवदेव मातामदहादीनामपि प्रापणात्‌ ।
अत्रादेरयत्वं पित्रादीनां तन्ातापहादीनां च पितरत्वादिना। यं प्रति येन
रूपेण संबन्धिना नां (तं) परति तनव सूपणादृहयतवादिति केचित्‌ । अन्ये तु--
अपुत्रा पुतरवदितिवचनंदशश्राद्धादिषु पत्रकर्कश्राद्धदेवतामातरपरापणाना(ची)म्‌।
उदेश्यता तु स्वस्वसंवन्धानुमारणतरेयाहूः । वस्ततस्तु स्वमनशशुरादीनामिति-
वहुवचनाद्धतैमातापदादीनां प्ाप्निः स्रस्वरसवन्धानुषारेणोद्ररयता चेति द्रष्ट
व्यम्‌ । स्वस्य भतं च श्वलुरत् तावाद यपां त इति विग्रहः । असमिन्कस्े
भता चद्ुरो भतैः पिना । आदिपदग्रा्यो मतुः पितामह इत्येवं पावणम्‌ ।
वहूवचनग्राद्या भतेमतापहादयः । स्वस्य भना शवदरादयेति विग्रहे भतुरका-
हषलापत्तिद्र््या । न च सांवत्सरिकादौ मतुः पक्ष एकोदिष्त्वमपि दृष
मस्ति तद्द्‌ जाप्यस्त्विति वाच्यम्‌ । पावेणधमंतविरोधन सावत्सरिक्वदेकादिष्ट
त्वासंभवात्‌ । न च महालये यथा विरुद्धयोरप्येकतराुष्ठानं तथाऽननाप्यस्तिति
च्यम्‌ । महाय च स्पष्टं वचनामावातर्‌ । अस्तु ता पक्ष एकादिष्त्वमपि
सांवत्सस्किवदिति यदभ्यपेयते तदा भतुः पित्रपितामहपपितामहानां देवतात्वं
द्रव्यम्‌ । अस्मिन्नेव कस्ये ्वश्रूवादिच्या उदेदयत्वं सं भवति । पूवत चशरूणा-
मितिवहूवचनमपि संगच्छते । पवक द्विवचने वद्रुवरचनं द्रषव्यम्‌ । वस्तुतस्तु

५ श्श्रणां च विदशेपेण मातामह्या च "|
इनिवचनस्य समृरत्ं मृग्यम्‌ । स्वमात्रादिपावेणचतुषटयमपुप्रविषयकमिति

१०१६ भटगोषीनाथदीक्षितविरचिता- [महालये विश्वदेवनिर्णयः]

नवीनाः । पितम्यायेकोदिष्नां तु पुत्रवत्तस्या अपीति प्रघषके। विधवा
स्वयं संकरं कृताऽन्यद्राह्मणद्रारा कारयेदिति प्रयोगपारिजाते । अत्र धृरि-
लोचनौ विश्वे देवाः ।
^ अपरि कन्यागते श्रद्धे काम्ये च भूरिोचनो '' ।
दृत्यादिल्यपुराणात्‌ ।
अत्र कन्यागत इत्युपलक्षणम्‌ ।
“ आदौ मध्ये तथाऽप्यन्ते यत्र कन्यां रविर््नेत्‌ ।
स पक्षः प्रकटः पूज्यः श्राद्धपोडशकं प्रति ” इतित्रचनात्‌ ॥
तथा च कन्यागते कन्याग[त]त्वोपरक्षिते माद्रपदापरपक्षश्रादधे पूरिखोच-
नाविल्यथं इति हेमाद्विः । अन्ये तु कन्यागत इलयनेन कन्यासंक्रमणस्य साक्षा-

(~ (

निपित्तत्रवाधनेनोपलक्षणतवे प्रमाणाभावाक्कन्यासंक्रानिनिनिमित्तकरे श्राद्ध
एव ध्रिषोचनौ न पहारयश्राद्ध । तत्र तु पुरूरवाद्रैवातरवेति [आहूः|। कन्या
संक्रान्तिनिमित्तकं श्राद्धं तु पर्टपदीश्राद्धम्‌।
“ नान्दीमुखानां प्रब्द कन्यारारिगने खौ |
इतिव्रचनेन कन्यारारिनिमित्तत्वस्यैव बोधनात्‌ । इदं च म्रहालयश्रादधं
नित्यं काम्यं च।
८ वृश्चिके समनूप्राति पितरो दैवतैः सह ।
निश्वस्य प्रतिगच्छनिति शापं दत्वा सुद्राणम्‌ "' ॥
इतिकाप्णाजिनिव्रचनेनाकरणे प्रल्यत्रायस्योक्तस्रात्‌ ।
८८ पुत्रानायुलथाऽऽरोग्यमेश्र्यमनुं तथा ।
पराप्नोति पञ्चमे करवा श्राद्धं कामांश्च पुप्कखान्‌ ” ॥
इति तत्रेव जावाडिवचने फलश्रवणाच । पश्चमे पश्चमे पक्षे पहाटय
इत्यथः । एतस्य पञ्चमत्वं तु-
^“ आपादयाः प्श्चमः पक्षः स महाटय्नत्तकः "”
इतिवचनसिद्धम्‌ । पदालयस्य निल्यतयाऽनुषएठाने तु पुरूरवाद्र॑वामेवे । काम्य-
तयाभनुएठाने तु काम्ये तु धुरिलाोचनातितिशाघ्ाद्रिलोचनपरेबेति ।
आश्वलायनः--“ अन्वषटकामु नवभिः पिण्डिः श्राद्धमृदाहनम्‌ ।
पित्रादि मातृमध्यं च ततो मातामहान्तक्रम्‌ ' इति ॥
ब्रह्माण्डऽपि--“ पितृणां प्रथमं दयान्मात्रणां तदनन्तरम्‌ ।
ततो मातामहानां च आन्वष्टक्ये क्रमः स्मृतः ” इति ॥

[अष्टकान्ष्टकानिर्णयः] संस्काररत्नमाछा । १०१७

हेमाद्रौ छागयेयः--
५ केवदाम्नु क्षये कार्या वृद्धाव प्रकीर्तिताः ।
अन्व्टकामु मध्यस्था नान्त कायाम्नु मारः "' इति ॥
दीपिक्रायां तु मातृयजनं तन्वषटकास्तादिन इ्युक्तम्‌ ।
हेमाद्रौ ब्राह्येऽपि --“ अन्व्टकामु कमशो मतुपू तरिप्यत ' इति ।
अत्र श्ालाभदन व्यवस्यति पृथ्वीचन्द्रोदये । जीवत्पिनृकवरिषयमिति नि्भ-
यद्रीपे । एनच निलयम्‌ ।
५ अष्टकान्वष्ट कसि ल्स्तथेव च नृपोत्तम ।
एतःम्न्‌ श्राद्धकादान्ते नित्यानाह प्रनापतिः ॥
श्राद्धभतेप्वकुवाणो नरकं प्रतिपद्यते " ॥
इति हेमाद्रा विप्णुधमोत्तरात्‌ । अन एवेदं स्वतत्रं भधानं नाएकाङ्ग, परेव,
श्राद्धं लषठकाङ्गमेव) फएल्वरमंनिधावरफकं तदङ्गमिति न्यायादिति केचित्‌ ।
अन्य तु-अन्व्कःतः पृथगव्रदं मानुः श्राद्धमिति परास्तं, व्मघतरेन मर
क्यादन्वष्कापदाविशेपाच । तनान्यत्रान्ष्काश्राद्धम्याङ्गस्याप्यत्र परधानलं
वचनादिल्याहुः । ईयभेवान्वषकाऽक्षययनवरमी साभाग्यनवमीनि व्य्रहियने
पामरः । न तत्र करममेे पमाणं पिचिदस्ि । अनीत्ितकरेण शक्तो सलया-
मतस्यामष्म्यापषएटकाध्राद्धमपि कनेन्यम्‌ । एनस्या अष्टम्या अषएकालं गाने
नाक्तम्‌ तयथा महारयाए्मौति । स्मृन्तर्‌ऽपि--
५ प्रो्टपयएटका मृयः पिताक मविप्यति '' इति ।
एतदङ्गमृनत्वात्प्ेदयुःश्राद्रान्वषएकाश्राद्धऽप्येतस्मा अन्वषएकायाः प्रधानी
भूनन्वणकानुष्ठनिन प्रसङ्गसिद्धिरिति द्रव्यम्‌ । अत्रव नतरेम्यां मूनमातृकरस्य
जी व्रतपितकरस्य श्राद्धमावदयक्म्‌ । तदुक्तं निणयामून मत्रायणीयपरिरिषए--
^“ आन्तष्टक्यं गयाप्रात्रा सत्यां यच्च मृनऽटान।
मानुः श्राद्धं पृयककुयालितयपि च जीवति '' इति ॥
अत्निपराणे-“ अन्वटकामु वृद्धौ च गयायां च क्षथऽहनि ।
॥ अत्र मनुः प्रथक््राद्धमन्यत्र पतिना स्ह ” इति ॥
यथा जीवितस्य स्वा अन्वष्टका आव्हयकास्तथेयमप्याव्रहपक्री --
सवीसामेव मातणां श्राद्धं कन्यागते रवो ।
नवम्यां हि प्रदाततयं ब्रह्मटव्यवरा यतः "' ॥
दृति हेमाद्रौ सुमन्क्तेः । अत्र सवरासामित्युक्तेः स्वमातरि जीवन््यामपि

१८८

१०१८ भटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता- (अनेकमातृकत्व विरोषः]

सपरनमातृभ्यो दधाद्‌ । तन्मरणे सति तस्मै ताभ्यश्च दात्‌ । तच पार्वण-
मेव कुर्यात्‌ ।
“५ आन्वषटक्यं च यन्मानुर्मयाश्रादधं महाट्यम्‌ ।
पिनपत्नीषु च श्राद्ध स्वं पावणवद्धवत्‌ " ॥
इति बृहन्मनूक्तरिति भ्राद्धदीपकचिकायाम्‌ । अन्पे तु-पित्ग्यभ्रातमा
तृणामितितराक्यादेकाद्षटमतर न पात्रणमिल्याहुः ।
तत्र विद्ाषः--"“ अनेका मातरो यस्य श्राद्धे चाऽऽपरप्षिक ।
अर्यदानं प्रथक्ुर्यादिण्डमेकं तू निवपेत्‌ ' इति ॥
यन्पातु्जनन्या आन्वषएक्यं गयाश्राद्धं मदहालयश्राद्धं च पार्वणवद्यथा तथा
पितपत्नीपु जननीव्यतिरिक्तासु सवास्वपि श्राद्धपान्वषटक्यारि तत्सवं पाषे-
वदते भवदिति वाक्याथः | ' पिनृव्यभ्रतमातणामक्रादहूष्ट न पविणम्‌ ' इतिवचः-
नेन पराप्तस्य पत्रेणधपेस्य वाधोऽनेन क्रियते । पितृपत्नीषु पितृपत्नीनामि
लयथः। श्राद्ध इल्यत्र तीथं इति कुत्रचित्पाः । पिण्टो(ण्ड) ब्राह्मणाय देयं भौज्यं
वर्हिपि प्रदेयं च, एफ़ तु निर्वपेत्‌, मात्रोतु)दशनकमव दात्‌) द्विवचनादि-
नाऽनेकमात्ुदशेन दव्मादिलययंः। तत्र प्रकारः- अस्मिन्पक्षे सपत्नमात्रणां मात्र-
नन्तरमेव निर्देशः सेकस प्षणादिपु च । मातुपात्रेणेऽनकव्राह्मणपक्ष- अस्म
न्मात्रोरमुकगोत्रयारमुकामुकद पोतरसुरूगयारित्हः । तथेवाऽऽपरनाक्षय्ययोः ।
गन्धादिप्रदानेषु अस्मन्पातरापरमुकायकद अगुकगोत्रे वसुरूपे एष युवां गन्ध
इत्यादि । अन्दाने मातृभ्यां दाभ्यां गोतराम्यां वसुरूपाभ्यामिदमन्मित्यूहो
मातद्विखे । बहते तु अस्मन्पात्रणां दानां गोत्राणां वसुरूपाणां, मातरो दाः,
गोत्राः, वसृरूपाः । म्रातुभ्यः) दम्यः) गात्राभ्यः) वसुरूपाभ्य इत्यहः ।
एवं पिण्डद्रानेऽपि । आन्वष्क्यं च यन्पातुरित्यनन्तरोदाहतव्रहन्मनूक्त्या
महारये यदि सपत्नमात्णां पवरेणश्राद्धं क्रियते तद्‌ ऽप्येवमव । एतचाश-
क्तिवरिषयम्‌ । राक्तस्तु -पृथक्त्रह्मणभोजनं पृथक्पिण्डद्‌ानं च कुयादिति
प्रधट्रके । अत्र सूवासिनीमाजनपुक्तं मकरेण्डयपुराण-
“ मानुः श्रद्धतु सपरा ब्राह्मणः पह भाजनम्‌ ।
सुतरातिनीम्थो दातव्यमिति शातानपोऽत्रवीत्‌ ॥
भ्रमर मृता नारी सरह दाहेन वा स्ना ।
तस्याः स्थनि नियुञ्जीत वरैः प्रह मुवापिनीम्‌ इति ॥

0
१ क. "णवच्छदरं।

[पन्यस्तपिनृकस महाठ्यश्राद्धे विशेषः] संस्काररत्नमारा । १०१९

एतच्च सवरत्सरिकादिष्वापि, मातुः श्राद्ध इति सामान्यतः श्रवणा-
दिति केचित्‌ । जत्र भरमरणोत्तरमिदं न कार्यमिति केचिदाहुः ।
पठन्ति च-- श्राद्धं नवम्यां कुर्वति मने मतैरि कुप्यते ' इति ।
अन्ये तु--पएतस्य वचनस्य निग्रैरस्वात्वामे्रलयाहुः ।
भद्धदीपकरलिक्रायां व्राद्य-
५ पितमातृक्रलोतन्ना याः काश्चित्त मताः त्रियः।
श्राद्धाह्‌।स्तस्तु [त्तयः श्राद्ध तेषा(लापरं) प्रदे।यते '' इति ॥
अत्र देशाचाराद्रवस्था । इदं चानुपनीतेनापि कायम्‌ । तदुक्तं गृल्पाणौ
मरात्स्ये-अमावास्याऽष्टका कृप्णपन्न इल्यमिधाय--
“ एनच्चानुषनीतोऽपि शुयात्सवपु पतरम ।
श्राद्धं प्राधारणं नाम प्तवकरामफट्प्रदम्‌ ॥
मायात्रिरहितोऽप्येततपरवापरस्पोऽपि निक्षः " इति ।
जीवत्पिनृकेणाप्येतच्छरद्धं मातृक्षयाहशराद्धवद्‌ विशेपात्सपिण्डमेव कायैम्‌ ।
यचु-“ मृण्डनं पिण्डदानं च प्रतकरमं च सहः ।
न जीवलिनृकः कुरयू्विणीपतिरव च ” ॥
इति दक्षवाक्यस्ेन केनचिद्धि खितं तद्वक्षस्पतौ निवन्धान्तरे चादशंनादना-
करमिति केचित्‌ । मात्रतिरिक्तपरमित्यन्य । ' अन्व्टकाम च स्रीणां श्राद्धं कर्थ
तमेव च › इत्युपक्रम्य “ पिण्डनिवपणं कार्य तस्यामपि नृमत्तम › इतिवचनं श्राद्ध
तरिधिना पिण्डदाने भ्रापते पुनवचनं यस्य जीवत्पिनृकरतवगुविणीपतित्वादिना
पिण्डदानं निषिद्धं तस्यापि प्राप्यमिति नर्बीनाः
संन्यस्तपितृको महाल्यश्रादधं द्रादश्यामेव कुयात्‌ ।
तदुक्तं वायवीये--“ पेन्यापिनोऽप्याल्दिकादि पुत्रः दुर्यायथाविधरि ।
महालयं तु यच्छरद्धं द्रादश्यामेव तद्धवेन्‌ '” इति ॥
पप्यर्थसारे--“ एकोदिषटं ठे पिण्डमशौचं परतसत्करिया(म्‌] ।
न कुर्यातपार्पृणाद्न्यद्रह्यीमूनाय भिक्षवे ॥
त्िदण्डग्रहणादेव प्रतत्वं नेव जायते ।
एकादशाहे संप्रा कव्यं पार्वणं ततः ” इति ॥
वपनमपि न कर्तव्यमिति केथिदुक्तं ततिपरलम्‌ । परमहंसस्य बापिकादिकः

#

मिन ऊा्ंमिति गृलपाण्यादयः।

१०२० भटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [मघात्रयोरशयां विहितं श्राद्धम्‌]

बौधायनः-- ^ ब्रहमनिषठे च संन्यस्ते ितर्मुपरते श्रते ।
सपिण्डीकरणं नैव कर्तव्यं तु पुनादिभिः॥
पर्य सेन्यप्रनादेव प्रेतत्वं नेव जायते ।
एकोदिषटं न कतव्य परन्यस्तानां कदाचन ” इति ॥
शनक; --“ व्र्मीमूने च सैन्यस्त तते च निधनं गते ।
न तस्य सूतकं काय पृन्च(न च) पिण्डोदकक्रिया ॥
व्र्मीमूनस्यात्र पिः कतैव्यं नेव त्रिद्े ।
दशहि नु व्यतिक्रान्ते पुत्रः क्यात्‌ पावणम्‌ " इति ॥
तथा--^ परनि यदा पुत्रो यति खपितनाशनम्‌ ।
कयात वपनल्ाने नोदक नैव च क्रिया" इति ॥
सपिण्डविषय आशना -
यतौ मुने च वपनं नोदकं मैव च क्रिया।
नाऽऽशौचं व शोकं न(कथ्) बन्धूनां गोतरिणामपि " इति ॥
अनुभाविनां तु परिव्रापनमित्यनेन सपिण्टानामपि वपनं भाप्तमनेन निषि-
ध्यते । अनुभाविनः कनिषएाः सपिण्डाः।
अत्र मधात्रयोदश्यां श्राद्युक्तं संग्रहे
८८ त्रिमक्ता वाऽतरिमक्ता वा कुगुः ध्ादधंप्रथकमुनाः।
मवाप तु ततोऽन्यत्र नाधिकारः पर्णिना ? इति ॥
तुशब्रस्य ततोऽन्यत्रेल्यनन्तरमन्वयः । पृरथग्विना विभक्तं विना पघाश्राद््‌-
व्यतिरिक्तश्राद्धषु पृथगधिकाये नास्तीत्यथेः ।
(~ श्राद्धं न चैकवर्गत्य अयोदद्यामुपक्रमेत्‌ |
न तृप्तसत्र ये यस्य प्रना हिन्त तस्यते + इति ॥)
चतुदरयामपमरतयुहतानामेको दिं तच देवयुकतं कार्यम्‌ ।
तदुक्तं स्मरयन्तरे-“ प्रेतपले चनुरदयामेक दिष्टविघानतः ।
दवयुक्तं च तच्रदधं दत्तं भवति चाक्षयम्‌ '' इति केचित्‌ ।
अन्ये तु--अनिरदिष्मुखकेन वचनेन ° एकोदिष्टं देवहीनम्‌ इत्यादिवच-
नानां वाधः कथमिति चिन्त्यमित्याहूुः । एतन्पत देवाः सन्त्येवात्र ।

+ धनधिदान्त्मतं ड. पुस्तके नास्ति ।

१ ^तृद्चासन"। २क. ख. च. यक्पृथक्‌ ३ इ. ति। पु | ष्क्‌. ख. च्‌, "रभ
वेन्‌ । अविभक्तानामपि म।

[अपमूत्युनिमित्तानि] संस्काररतनपाखा । १०२१

अपमृत्युनिपित्तान्युक्तानि प्रचेतसा--
५ वृक्षारोहणदाहायेविद्यज्ज्वादावरिपा्चिमिः |
नलिदेषटविपन्नानां तेषां शस्ता चनुरशी " इति ॥
परीचिरपि--“ विपरद्लश्चापदाहितियग््ाह्मणवरातिनाम्‌ ।
चनुददयां क्रिया काया अन्यां तु त्रिगर्ता" इति ॥

एतश्च युद्धव्यतिरिक्त विषयम्‌ ।
“ चौरादिमिः शच्रह्ने चनुददयां क्रिया भवेन्‌ ।
युद्ध शस्रहतं त स्यात्छम्वकराद्ट पार्या "
इति स्पृत्यन्तरवचनात्‌ । पितामहोऽपि शचहनघ्रदेको दिष्य कार्यम्‌ ।
तदुक्तं सत्यन्तरे--“ एकसमन्द्रयतकोदिषटम्‌ " इति ।
तरिषु शखह्तेपु पार्वणमेव ।
पित्रादयस्रयो यस्य मनाः रास्रेयदि क्रमात्‌ ।
परमृते पार्वणं कुयद्रान्दिकादि एयत्रभक्‌ " इति पराशरोक्तेः ॥
यस्त्वतरेव ख्रादिना हस्तस्य वापिकमेव न तु श्राद्धद्रयं परसङ्गसिद्धरिति
पृथी चन्द्रोदये । तच पात्रंणविधिनको दिएटविधिना वेत्यपि तत्रव । सवेनुपतयर्थ
महाटयशराद्धममावास्यायां पृथक्रतैव्यम्‌ । महालये चतुर्दश्यां शराद्धं टु जदधि-
कद्दनपर्यन्तं यसिमिन्करसिपििदनिपिद्धदिन एकोद्िषविधिनेव काय यथाप्राप्त
एव गौणकाटव्रिधानात्‌ । एतेन टोडरानन्दीया पा्॑णोक्तिरपास्ता । सकृन्म
हाटयशराद्धं तु आहिताभिना दशे एव कायम्‌ ।

ए

तदुक्तं संग्रहे--“ न दर्शेन विना श्राद्धमादिता्ेद्विनन्मनः '' इति ।
आश्विनशु्धमतिपदि दौदित्रो मातामहध्राद्ं कुर्यात्‌ । उक्तं च देमद्री
स्शूलयन्तर--
“ जातमाघोऽपि दौहित्रो विद्यमाने च मानने |
कु्यन्मातामहश्राद्ध प्रतिपद्यधिने पिते '› इति ॥
इदं च संगवन्यापिन्यां कायम्‌ । उक्तं च नि्णयदीपे--
८५ प्रतिपदयाधिने शुष्के दौहिवस्त्वेकपावणम्‌ ।
श्राद्धं मातामहं कुयात्समिता पगे पिते ” हृति ॥

4}

र
अन्न सपितेति विशेपणाज्ीवत्तितकोऽप्यधिकारी । तत्र जीवलिनृकः
पिण्डरहितं कुयात्‌ ।

१द्‌. "तृक एवाधि । > ड, श्रौ । अत णर षिः ।

१०२२ भहगोपीनाथदीक्षितविरविता-- तीरभश्राद्धे विशेषः]

८८ मुण्डनं पिण्डदानं च प्रेतकर्मं च सर्वशः ।
न जीवत्ितृकः कुर्या हुविणीपतिरेव च ” ॥
इति दक्षवचनादान्वष्टक्यवद्विशेषवचनाभावाबेति । केथिततु दौहितरपतिष-
सकराद्धं सपिण्डमेव पुण्डनं पिण्डदानं चेति दक्षवाक्यस्य निभूललादित्युक्तम्‌ ।
संगवञ्यापित्ववोधक्वचसोऽपि निधरूलत्वपादुः कवित्‌ । तथा तीरेऽपि श्रां
कार्यम्‌ । तदुक्तं पत्रे-
« तीरथायतनगोषठेषु दीपोयानगृहेषु च ।
विविक्तेपृषटिकतिपु श्राद्धं देयं विजानता '' इतिं ॥
मात्स्ये तीयं पुष्करकं नामेलयादिना तीथान्यनुक्रम्योक्तम्‌--
“एषु तीयषु यच््रद्धं तत्कोटिगुणमिप्यते ।
यस्मात्तस्मास््रयत्नेन तीर्थे श्राद्धं प्रमाचरेत्‌ ” इति ॥
तत्र विशेषो देवीप्राणे-
५ अ्यमावाहनं चैव द्विनाङ्गष्ठनिवेशनम्‌ ।
तृिप्रं च विकिरं तीर्थश्राद्धे विवर्जयेत्‌ '' इति ।
तथा--“ नाऽऽवाहनं न दिग्बन्धो न दोषो दृष्टिपंमवः ।
सकारुण्यं च करव्यं तीर्शराद्धं विनक्षणैः " इति ॥
बोपदेवङ़ृतसंग्रहेऽप्रौकरणस्यापि निषेधः कृतः--
“८ तैरयऽष्यविहनाग्रौकरणवरिकिरदम्दोषदिगन्धतृक्ति-
प्रभाङ्ष्ठावगाहा न च भवति विर्गः" इति।
स्मृतिरत्नावल्यापप्युक्तम्‌--“' तीथश्रादधेऽन्नोकरणमपि न "” इति।
प्योगपारिजाते तु-अ्यमावराहनं चैवेलयस्सिन्वाक्ये पञानामेव निषेपे-
नाप्नोकरणस्यानिषेधात्तीयेशरादधेऽग्ोकरणं कायमेवेत्यक्तम्‌ । यदा तीर्थसमीपे
कुशबटुषु श्राद्धं क्रियते तदा ती्थेजल एव होमः। अन्यथा तु पाणप्रेवेलयपि
तत्रोक्तम्‌ । ती्भ्रादधेऽप्रौकरणपषेऽपरावेव होमो न जल इति शिष्टाः ।
पिण्डद्रव्ययुक्तं पम-
५ तीर्थे श्राद्धं प्रक्ररवीति प्क्ाननेन विशेषतः ।
आमान्नेन हिरण्येन कन्दमूटफठैरपि ” इति ॥
देबीपुराणब्राह्मयोः--
८८ प्क्तमिः पिण्डदानं च संयावः पायततेन वा ।
कतैम्यमृकिभिः प्रोक्तं पिण्याकेन गुडेन वा " इति ॥

[तीर्श्रादधे विशेषः] संस्काररत्नमार। १०२३

देवटः“ न चात्र इयेनकाकादीन्पक्षिणः अरतिषेधयेत्‌ ।
तद्रूपाः पितरश्चैव प्मायान्तीति वै श्रुतिः '' इति ॥
भविष्ये-“ देशश्च पितरो यस्मादरङ्गायां तु सदा स्थिताः ।
आवाहनं विसृष्टश्च तत तेषां न विद्यते ' इति ॥;
ब्राह्मणपरीक्षानिषधोऽोक्तो मरीचिना-
¢“ न ब्राह्मणान्परीकषेत तीथश्रद्धे सदा बुधः " इति ॥
तेत्र पिण्डास्तु जल एव प्कषेप्याः ।
५ तीर्थश्राद्धे सदा पिण्डान्कषिपत्तर्भे समाहितः ।
दक्षिणामिमुखो मूला पिच्य द्विक्ता प्रकीर्तिता '' ॥
इतिवचनादिति प्रयटरफे । एतचाधिमासेऽपि कावम्‌ ।
“८ मन्वादिकं तेथिकं च कुयान्मापद्येऽपि च '” इति चन्िकोक्तेः।
तीर्थयात्रार्थं गच्छनगमनारम्भे यात्रात्तरं यहप्रेशे च श्राद्धं डूर्याव्‌ ।
तदुक्तं स्पृलयन्तरे--““ गच्छन्देशान्तरं यस्नु श्राद्धं कृयत्तु सिषा ।
यात्रार्थमिति तत्प्ेक्तं प्रत्र च न संशयः "” इति ॥
अत्र सपिपेति सपिग्रहणात्सपिष एव पाधान्यम्‌ । असनमश्ष्यादिकं तु
व्यञ्जनाथेत्वेनेति विशेषः ।
एतच पारणादिन एव ।
५ उपोप्य रजनीमेकां प्रातः श्राद्धं विधाय च।
गणेदो ब्राह्मणान्नत्वा मुक्त्वा प्रस्थितवान्पुषीः "' इतिरकान्दात्‌ ।
वायत्रीये--“ उयतघ्तु गयां गन्तु श्राद्धं कृत्वा विधानतः ।
विधाय कापटवेषं ग्रामं कृत्वा प्रदक्षिणम्‌
ततो प्मामान्तर्‌ गत्वा श्राद्धशेषस्य मोजननम्‌ ।
ततः प्रतिदिनं गच्छरत्प्रतिग्रहविव्ितः "' इति ॥
श्राद्धशेषस्य भोजनं ध्रृतस्य भोजनम्‌ । तच क्रारामध्य एव । श्राद्धात्तरं
कोशाधिकगमननिपेधात्‌ । गयायामेवेतनान्यत्रेति केचित्‌ । हमाद्रिस्त--
गयायां श्राद्धदिन एव पस्थानं, तीयान्तरे तु श्राद्धात्तरदिन इ्याह । यात्रा-
मध्य आब्चचे रजसि वा शुद्धिपयन्तं स्थित्वा तदन्ते गच्छत्‌ । मागेतरैषम्ये
त्वदोषः । यात्रां गच्छता मध्ये तीर्थान्तरमाप्तौ श्राद्धादि कार्यमेव । योहि
वाणिज्याद्ययं गच्छति तेन गण्डनोपवासादि न कायंमिति प्रयागत ।
तत्रापि पुण्डनोपवासश्राद्धादि कायमेतवेनि युक्तम्‌ ।

१०२४ मटगोपीनाथदीक्तितविरचिता-- [तीश्राद्धे विरोषः]
८ अर्धं तीर्थफलं त्य यः प्रपङ्गेन गच्छति " इति ब्राह्मोक्तेः ।
काशीखण्डादिष--““ अकटेऽप्यथवा कले तीरथ श्राद्धं च तर्षणम्‌ ।
अव्ररम्बेन कतम्यं नैव विधं पमाचरेत्‌ " इति ॥
मात्स्ये पितणां तपंणमिति तुर्यः पादः । तत्र देवता महाल्यनिर्णये
प्रागुक्ताः
दह्देवलौ--“ तीर्दरम्योपपत्तौ च न काठमवधारयेत्‌ ।
स्ततपत्रव्राह्मणं प्राप्य प्तः श्राद्धं समाचरेत्‌ " इति ॥
हारीतः“ दिवावा यरि वारात्रौ मुङ्के चोपोपितोऽपि वा।
न कटनिधमस्तत्र गङ्गां प्राप्य परिद्रराम्‌ " इति ॥
भारते--“ मुक्तो वाऽप्यथवाऽमृक्तो रात्रौ व्रायद्विवा दिवा ।
पर्वकाटेऽथवा कटे शुचिवौऽप्यथवाऽशुतिः ॥
यदैव ददयते तत्र नदी चित्रा यथा प्रिया ।
प्रमाणं दनं तस्मान्न काटृसलत्र कारणम्‌ '› इति ॥
एतदा चेऽपि कायम्‌ ।
८ विवाहयततदरगेषु यात्रायां तीथकर्मणि ।
न तथा मुनक तदर्क यज्ञादि कारयेत्‌ "” इतियेदीनसिस्पतेः ।
तदानीमकरणे त्वाशाचान्त एव कुर्यात्‌ । प्भासखण्डे-
धनवान च नक्षत्रे न काटसलत्र कारणम्‌ ।
यदैव दृयते तीथं तदा पयप्रहकम्‌ ” इति ॥
एतच मटमासेऽपि कायम्‌ ।
८ नित्यनेमित्तिके कर्या्यतः सन्मचिम्टचे |
ताथश्राद्ध गजच्छाया प्रतश्राद्ध तथव च '” इतिवृहस्पतिवचनात्‌ ।
एतचाजशञाचे कृनभोजननस्य रात्रा वा सलनश्रद्धादिकमाकस्पिकतीयप्रप्रा
वापहेमशराद्धवरिषयं ग्रहणादिवत्‌ । न तु वुद्धिपूवमाशाचादं तीयेपाप्तिः कायां।
मलमास ठ मासद्रयं ताथन्राद्‌ कायोमराते च्दरकरायाम्‌ ।
जीव्पितृकेणाप्येतत्कायम्‌ ।
८ महानदीषु स्वापु तैीर्थषु च गयामृने।
जीवत्यिताऽपि कुर्वीत श्राद्धं पाषणघमषत्‌ '' इति परिशिष्टक्तः।
गात इति मातृव्यतिरिक्तविषयम्‌ । आन्यषटक्यगयाप्राप्ताप्रिलनन्तरो-
दाहूतपरिरिषटवचनात्‌ ।

(ीरथशरादधादौ विशेषः] सस्काररत्नमाखा । १०२९
(श्राद्धेऽयनादिविदेपकालः )

गयाप्राप्तं प्रासङ्गिकम्‌ ।
“ गयां प्र्रङ्गतो गत्वा मानुः श्राद्धं समाचरेत्‌ "' इतिवचनात्‌ ।
तेन मृतमातृक्रो गयायां तत्पापणपात्र कुर्यात्‌ । त्च फलुविष्णुपदाक्षय्य-
वटेषिति केचित्‌ । आश्रान्त्ये एवरेत्यन्ये । मध्यमान्त्ये इत्यपरे । संकोचे
प्रमाणाभावात्तत्र तु श्राद्धानि स्वणि कार्याणीति युक्तमिति सिन्धौ । ती-
श्राद्धादि विधवयाऽपुत्रया कार्ये न सपुत्रया।
“ सपुत्रया न कतैव्यं मतः श्राद्धं कदाचन " इति स्परतेः ।
अनुपनीतेनापि कार्यम्‌ ।
“ एतचचानुपनीतोऽपि कुर्यत्सवषु पर्वसु ।
इति प्रास्तीर्थश्राद्धमुपक्रम्योक्तेः । जीवतिित्राऽपि करमव्यम्‌ ।
“ उद्वाहे पुत्रननने पित्रा सामिकरे मसे ।
तीर्थे ब्राह्मण आयाते पडने जीवतः पितुः '› इति ॥
श्राद्धविधिस्तु पर्बोक्ततीरयश्राद्धविधिवरदिति ।
तथा काटविशेषेऽपि श्राद्धं कार्यमिदाह याज्ञवल्क्यः--
“८ अमावराम्याऽषटका वृद्धिः कृप्णपक्षोऽयनद्वयम्‌ ।
द्रव्यं ब्राह्मणपपत्तिविपुवत्पृयतक्रमः ॥
व्यतीपातो गजच्छाया ग्रहणं चन्द्रसूर्ययोः ।
श्राद्धं प्रति रुचिशचेव श्राद्धकालाः प्रकीर्तिताः ” इति ॥
द्रव्यं पायसादि । ब्राह्मणो वक्ष्यपाणसक्षणः । तयोः संपत्ती इति द्विवच-
नान्तः पाठ इति केचित्‌ । एकवचनान्तः पाठः । द्रव्यत्राह्मणसंपत्तियंस्मि-
न्काल इति वहूव्रीहिरिति माधवस्मृतिचन्धिकाकारो । द्रग्यमिल्यसमस्तमिति
विज्ञानेश्वरः ध
तथाऽन्यत्रापि-- ^“ आपादयामथ कार्तिक्यां माध्यां मन्वन्तरादिषु ।
युगादिु च दुःखमरे जन्रकषे अ्रहर्पीडने ॥
प्रोष्ठे पक्षे श्राद्धं कुर्यासरयत्नतः '” इति ।
अयनदयं मकरककेसंक्रमो । विपुवरत्तटामेषसंक्रमा । सूयसंक्रम॒ईइत्यनेनव
सिद्धेऽतर श्राद्धमश्चक्तेनापि सवेथा कायमितिप्रदशेनाथमयनविपुत्रयाः पृथङनि-
दशः । व्यतीपातो योगेषु प्रसिद्धः । तिथिनक्षज्रविशचेषपयुक्ता वा ।
एतद्क्षण त॒ स्मृतिचन्धिकायां दृद्धमनुराह-
“८ श्रवणाधिषनिष्ठाद्र ना यदैवतमस्तकैः ।
यदयमा रविवारेण व्यतीपातः स्त उच्यते ” इति ॥
१२९

१०२द भटगो पीनाथदीक्षितविरचिता-- [श्रद्धप्रकरणम्‌]
( व्यतीपातादीनां लक्षणानि )

नागरैवतमा छेषा । मस्तकं मृगशिरः । यद्यमावास्या रविवारेण भ्रवगाद-
न्यतमनक्षत्रेणेव वा युक्ता स व्यतीपात इयर्थः । श्रवणादिपचानां चतुथ-
पाद इति देषाद्री । शाघरान्तरेऽपि-
८ पश्चाननस्थौ गरुमृमिपुत्रो मेषे रविः स्याद्यदि शुषे ।
पाशामिथाना करमण युक्ता तिथिर्व्यतीपात इतीह योगः " इति॥
पञ्चाननः सिंहः । पाज्ञामिधाना द्वादशी । करभ हस्तः ।
गजच्छाया त्वपरां वायुपुराणे--
८ हेते हंसस्थिते या तु मघा शुष्का घ्रयोदशी ।
तिथिेवस्वती नाम प्ता छाया कञ्जरस्य तु "” इति।
तथा--“ हंत हंप्स्थिते या तु अमावास्या करानिता ।
प्रा ज्ञेया कुञ्चरच्छाया इति बौधायनो ऽत्रवीत्‌ " इति ।
हंसः सूथः । तदैवतत्ाद्धस्तनक्षत्रमपि । चन्द्रसूर्ययोर॑स्तस्थयोरिति फलि-
ऽथ इति देम ।
स्कान्दे-““ यदेनदुः पित्‌
तियिरयैवखती नाम गजच्छाया प्रकीर्तिता " इति ॥
इन्दुधन्द्रः । पितुदैवत्यं मघाः । हंसः सूर्यः । करो हस्तः । वरवस्वती तिथि-
खयोदश्ञी । याम्या तिथिभत्रेत्सा हील्यापि कचित्पाठः । याम्या तिथिल्लया
दश्येव हस्तिच्छायेति स्प्ृतिचन्धिकरायाम्‌ । ' एतद्धयव पितरणामयनं यद्धस्तिश्चाद्धं
तस्मच्छायायां श्राद्धं दयात्‌ ' इति पाठकरोक्तेः । गजच्छायापु कुर्वीत कणव्यज-
नवीजित इति भारतोक्तेश ।
“ परमान्नं तु यो ददाविनरृणां मधुना पतह ।
छायायां तु गजेन्द्रस्य पुतरस्यां दक्षिणामखः "' ||
इति विन्वामित्राक्तं वा ग्राह्यम्‌ । मन्वन्तरादयो युगादयश्चानध्यायप्रकरण
उक्ताः । शद्पकषे पवाह्वग्यापिनी तिथिः बृप्णपक्षे त्वपराहन्यापिनीति हेमाद्धिः
काटादर्शे तु- अव्रिरेषणापराहनव्यापिन्येव तिथिः । अपराहः पितृणामिति-
वचनादि्युक्तम्‌ । एतचाधिमासऽपि कायम्‌ । मन्वादिकं तथिकं चेप्युदाहूतव-
चनात्‌ । अपरा मात्स्ये-

[१

«५ अयनद्वितये चैव त्रिषुतरद्ितये तथा ।

संक्रान्तिषु च सर्वासु मन्वादिषु युगादिषु ॥

#।

एषु शराद्धं परकुर्वीत पिण्डनिरपणाहते '' इति ॥

1#

नरैवत्ये हंसश्चैव करे स्थितः |

१च. पितृणा 1

[धराद्धप्रकरणम्‌] संस्काररत्नपाछा ।
( क्षयाहाज्ञने नियः )
अत्र पिण्डनिषेधात्सांकरपतिधिरेवावतिषठते ।
अत्र श्राद्धाकरणे मायथित्तयुक्तमृगिधाने-
“८ त्वं भुवः प्रतिमच्रं च शतवारं जले जपेत्‌ ।
मन्वादयो यदा न्यूनाः कुरुते नेव का यदि " इति ॥
मन्यादिरिद्युपलक्षणं युगादेः । षण्णवतिश्राद्ध(्यपि नित्यानि ।
तेषां सग्रहः-
५ अमा१र्मनु १ ४युगषटक्रान्ति रेभति १ देषात १ देमहारयाः १६।
आन्व्टक्यं च पृः पण्णवत्योऽष्टका १ २स्तथा " इति ॥
अथ क्षयाहान्नाने निर्णयः ।

० कि न

तजन मसीविः-' श्राद्धतित् प्तमुतपनने अविज्ञति मृतेऽहनि ।

एकादरयां तु कर्तव्यं कृष्णपते विशेषतः '' इति ॥
विशेषत इत्युक्तेः गुकैकाद्श्यापपि ।
बृहस्पतिः-- ¢ न ज्ञायते मृताहधचतप्मीन प्रोपिते स्ति ।
मापतश्त्परतिविन्ञातस्तदरशे स्यादरथाऽऽन्दिकम्‌ ॥
दिनमापो न विज्ञातो मरणस्य यदा पुनः।
प्रस्थानमाप्तद्िवपो रह्म पर्वोक्तया द्विशा "' इति ॥
मदनरत्ने भविष्ये--
^“ मृताहं यो न जानाति मानवो विनतात्मन ।
तेन कार्यममायां तु श्राद्धं परावत्रं सदा ॥
दविनमेव तु जानाति माघं नेवतु यो नरः।
मार्ग्र्पऽथवा माद्रे मावे वा तद्दिनं मवेत्‌ ” इति ॥
निर्णयागूते तु--“ यदा माप्तो न विज्ञातो विज्ञातं दिनमेव च ।
तदा त्वापादके मापि मत्रे वा तद्दिनं भतत्‌ " ॥
इति बृहस्पतिस्मृतावाषाढोऽप्युक्त इत्युक्तम्‌ । कालादशेऽपि--

मापताज्ञने दिनज्ञाने का्यमाषाढमावयोः " इत्युक्तम्‌ ॥

हेमाद्रौ मरभाससण्डे-- ।
““ मृताहं यो न जानाति मां वाऽपि कथचन |

तेन कार्यममायां स्यच्छराद्धं मावेऽय मार्करे " इति ॥
भविष्ये तु--“ म॒तवर्तशुत्रदयो ते पूरवोक्तकरमेण तु ” इत्यक्तम्‌ ॥

१०२७५

प्वोक्तंति भस्थानदिनाज्ञाने मासङ्गाने च तदश मासाज्ञाने दिनङ्गाने च

१०२८ म्मोपरीनाथदीकितविरतिता-- (श्रद्धे दिण्डपमाणम्‌)
( पिण्डदाननिषिद्धकालः )

मार्गशीपदारितिवच्छषणदिनमपि जेयमिलथैः । भ्रवणदिनमापङ्गाने माषः
मा्गीर्षदर्े कार्यम्‌ । अनन्तरोदाहृतमभासखण्डात्‌ ।
इति क्षयाहा्नाने निणंयः।

अथ पिण्डप्रमाणम्‌ ।
हेमाद्रावङ्किराः- कपित्यतिल्वमात्रानवा पिण्डान्दयाद्विधानतः ।
कुकुटाण्डप्रमाणान्वाऽऽमल्कैवरः समाः ” इति ॥
तजरैव यमः-“ कपित्थस्य प्रमाणेन पिण्डान्द्यात्समाहितः ।
तत्समं विकिरं दचात्िण्डान्तपु सुपंयुतः ?” इति ॥
संग्रहे--“ एकोदिरे सपिण्डे च कपित्थं तु व्रिधौयते ।
नारिकेटप्रमाणे तु प्रलन्दरे मा्निके तथा ॥
तीर्थे दशे च ेप्रषौ कुक्ुटाण्डप्रमाणतः ।
महाट्ये गयाश्राद्धे कुर्यादरामलकोपमम्‌ ” इति ॥
कलिकायां स्मृलन्तर-
५५ यत्र स्यर्वहवः पिण्डास्तच तिल्वफलोपमाः ।
यत्र चैको मवेवििण्डसनत्र खजरसंनिमः ” इति ॥
(१ श ¢
अथ [पण्डदानानपिद्रकारः ।
तत्र बरहत्पराशरपुटस्त्यो--
५ युगादिषु मघायां च व्रिपतरेऽप्ययनेऽथवा ।
मरणीपु च कुर्वति पिण्डनिर्वपणं न हि '' इति ॥
कालाद स्पृतिसग्रहेऽपि-
“८ विपुवायनक्रानतिमघामसु च युगादिषु ।
विहाय पिण्डनिरवापं श्राद्धं सर्वं समाचरेत्‌ " इति ॥
मास्स्ये--““ अयनद्धितये श्राद्धं विपुव्रद्धितये तथा ।
युगादिषु न प्वामु पिण्डनिवेपणाहते ” इति ॥
अत्र संक्रातिष्िल्नेनैवाण्नविपु्रलामे पुनस्तदभिधानं तत्काटढ़ृतस्य
पिण्डदानस्यातिनिन्दितत्वग्रो्तनाथेमिति देमाग्रादयः ।
बरह्मपुराणे--“ यद्रा च श्रोत्रियोऽम्येति गृहं वेदविदभिचित्‌ ।
तेनेकेन तु कत्य श्राद्धं विपुक्दुत्तमम्‌ " इति ॥
विषुवतो विपुपच्छ्रद्धादुत्तमं शरषएठं श्रोत्रियागमननिमित्तकमपि भाद्धम्‌।
विषुवच्छ्रद्धादुत्तममित्युक्त्येदमप्यपिण्डकं भवितुमर्हतीति हेमाद्रिः ।

[श्राद्धप्रकरणम्‌] संस्कररत्नमारा । १०२९
( पिण्डदाननिषिद्धकालः )
मघायुक्तां माद्रपदापरपक्षत्रयोदश्ञीमधिकृलय देवीपुराणे --
८ तत्रापि महती पूना कतम्या पितुदैके ।
ऋक्षे पिण्डप्रदनि(नै) तु ज्येषठपत्री विवर्जयेत्‌ '” इति ॥
तत्रापि माद्रपदापरपक्षत्रयोद्श्यापपि पितुैवत कक्षे मघानक्षत्र जाते
सति महती श्राद्धलक्षणा पितृपूजा कर्तव्या । स तु कतां उ्वे्पत्रवाज्गीवस-
थमपुतरेद्धवेत्तारिं तत्र श्राद्धं कुनपण्डदानं वजमेत्‌ । पिण्डरहिनं श्राद्धं
कुयादिलयथः । ज्ये्ुत्रीत्यनेन मघाकरालिकस्य त्रयोदशीकाटिकस्यो मयस-
मवायकालिकस्य च पिण्डदानस्य ज्येष्पुतरविनाश्नकत्वलक्षणो दोपः सृचितः।
तत्र महाभारतमू--“ संकान्तावृपवापेन पारणेन च मारत ।
मघायां पिण्डदानेन ज्येष्ठः पूत्रो विनदयति " इति ॥
कृल्रले गाग्यः--“ पौणमाप्तीषु सवस निषिद्धं पिण्डपातनम्‌ ।
वर्गयितवा प्रोष्ठपद यथा ददश्चयेव पता " इति ॥
अस्य सपृरत्वं विमृदयम्‌ ।
“ पक्रान्तावुपरागे च पवतिपिवमहाद्ये ।
नि्वपेद् पिण्डांस्रीन्‌ '” ॥
इति भजापतिवाक्थं तु माधवरादिभिरचिखिनाननिपरलम्‌ । समुनत्वेऽपि न
पिण्डदानविधायकं, कित्वशक्तस्यकपा्वणश्रादधविधायकतरेनोपपादमीयम्‌ ।
स्मृतिरप्नावल्याम्‌-
८८ पुत्रे जति व्यतीपात ग्रहणे चनद्रमृभयोः
श्रद्ध कुर्याल्रयलेन पिण्डनिर्वपणाहमे '” इति ॥
संग्रहे--““ नन्दाश्वक्रामरव्यार शिपितृकाटम ।
गण्डैभृतिपति च पिण्डास्लाज्याः मुतप्सुमिः " इति ॥
नन्दाः मरतिपत्पष्रयेकाद्दयः । अध्वः सप्तमी । कापच्रयोद्रशी । आरो
भौमः। भगु शुक्रः । अभ्निपितृकालमानि कृततिकामवाभरण्यः । पातों
व्यतीपातः ।
. नारदः“ कृत्तिका च नन्दासु भगवरार त्रिजन्मपर ।
पिण्डदानं न कर्तव्यं कुटक्षयकररं यतः » इति ॥
त्रिजन्पानि जन्मनक्षत्रं दशमेकोनविशे च नक्षत्र
यत्त- -“ कर्तु पुत्रदाराणां त्रिजम्मक्षीणि वरयेत्‌ " ।

[+

१०१० भदटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता- (श्राद्प्रकरणम्‌]
( तापवादः सपिण्डश्राद्धनिषेधः )
इति तत्र पूं चिन्तयम्‌ । स्मृतिरत्नावल्यां सृलन्तरे -
“८ भानौ भौमे चयोदर्यां नन्दाभूगुमघमर च ।
पिण्डदानं मृदा स्नानं न कु्ात्तिरतपणम्‌ » इति ॥
वसिष्ठः“ नन्दायां भार्गवदिने चनुर्ददयां त्रिजन्मपु ।
एषु श्राद्धं न कुवीत गृही पुत्रधनक्षयात्‌ ” इति ॥
नारदः--“ तरिजन्मघरु तरिपदेषु नन्दाघु भगुवाप्तरे ।
धातपौप्णमयोः श्राद्धं न कत्य कुलक्षयात्‌ ” इति ॥
कृत्तिकापुनषेमृत्तरा(र)फल्गुनीवि्चाोत्तरापाद पूरा (व) भाद्रपदास्िपादन-
कषत्राणि । धातृनक्षत्र रोहिणी । पौष्णं रवती ।
हृद्धगाग्यः-- ८ प्राजापलये च पोप्णे च पितर्षं मर्गे तथा|
यस्तु श्राद्धं प्रर्वीत तस्य पुत्रो विनयति "' इति ॥
भराजापत्यं रोहिणी । पौप्णं रेवती पितर मघाः । अत्र सर्वेऽपि श्राद्ध-
शब्दाः पिण्डदानपराः । अन्यथा विधिवेयथ्यापत्तेः । योऽयं च तिथिवारन-
्षत्रनिषेधः स तत्तत्पयुक्तशराद्धेष्ेव वोध्यः । न तु तत्र पतितेषु नित्येषु ।
अत एवोक्तं विन्वरूपनिवन्धे-
“८ तिथिवारप्रयक्तो य निपेधः प्मुराह्ः ।
स श्राद्धे तन्निमित्ते स्यान्नान्यश्राद्धे कदाचन " इति।
अन्न तिथिवारग्रहणं नक्षत्रोपलक्षणम्‌ ।
अत्रापवादः प्रयोगपारिजाते हेमाद्रौ च--
५ अमापति मरण्यां च द्वादइयां पक्षमध्यगे ।
तिथिवारं च नक्षत्रं योगं च न विचारयेत्‌ › इति ॥
इदं निेधतततिप्रसवपर्याखो चनं महाटयपक्षान्त्गततिथौ सङ्रन्महालया-
संभवेन यदा तिथ्यन्तरेऽनुष्ठानं तदैव । महालयान्तगंतमृततिथौ सङ़न्महाल-
यानुष्ठानं मुख्यं तत्र न निषेधः ।
4 अक्क्तः पक्षमध्ये तु करोलेकदिने यदि ।
निषिद्धेऽपि दिने कुर्याविण्डदानं यथाविधि ” इतिकालयायनोक्तेः ।
अत एव निपेधपयोजकनक्षत्रादियुक्तायामपि तिथौ सकलदेशीयशिष्टानाम-
नुएठानम्‌ ।
अत्रिः-“ महाव्ये क्षयाहे च दर्शे पुत्रस्य जन्मनि ।
ती्थेऽपि निषैपेतिपण्डात्रविवारादिकेष्वपि ” इति ॥

[श्राद्धप्रकरणम्‌ ] संस्काररत्नपाला | १०३१
( भन्वारोदणे नियः )

बिवाहादिनिमित्तकपिण्डदाननिषेधकालास्तु विवाहोत्तरर्थपद्‌ार्थनिरू-
पण उक्ताः ।
9 ६ [प
. अथान्वारोहणे निर्णयः ।
तत्र लोगाक्षिः- “मृताहनि समापन पिण्डनिवपणं पथक्‌ ।
नवश्रद्धं तु दपलयेरन्वारोहण एव तु इति ॥
अस्यार्थः--अन्वारोहणेन सहगमनेन निमित्तेन दंपलयोरमततिथरेकते
पिण्डनिवेपणं श्राद्धं समासेन तत्रेण । यथा द्विषितक्राद्धे द्रयोरेकः पिण्डो
विप्रश्च, एवमत्रापि द्ाबुदिरयायुग्मन्राह्यणभोजनं पिण्डनिवैपणमपि द्वावुदिहय ।
एवमेकदेव श्रादधद्रयकरणात्समासः । अत्र वेश्वदेषिकमपि आरादपकारकत्वा
तग्रेणेव । मृततियेर्भेदे तु न समासेन श्राद्धं कित्‌ पृथगेव । वापिके समास
विधानादन्यत्र सवेत्र पृथक्त्वे प्राप्ते नवश्राद्धमेव पृथगिति परिसंर्ययाऽन्यत्र
पृथगुक्तष्वपि वापिक्रषाडशश्राद्धतीयसपिण्डनान्वष्क्यादिपु समास एव।
समासत्रिधिवलादेव ञयेषठपुतरस्य कते सपत्नमातुरन्बारोहणे तत्पुत्रे सत्यपि
तद्रापिकादिकमविभक्तः सापत्नयत्र एव ज्येष्ठः कुयान्नीरसः । वक्ष्यमाणपृथ्वी
चन्द्रादिमते तु-आंरस्र एव मातुः पृथकयादिति । एवं वदीप्वपि मातृषु ज्ञेयम्‌ ।
यत्त गाग्यः--“* एकचित्यां पमारूढौ दंपती निधनं गतौ ।
परथक््राद्ध तयाः कुयदादन च प्रथकपृथक्‌ " |
इति, अत्रलयश्राद्धशब्दस्य व्राह्मणमोजनपिण्डदानरूपमरधानवावितवात्तन्मा-
अपृथक्त्योक्याऽन्येषापारादुपकारकाङ्गाना(णां) तन्रन्वे प्रसिद्ध आदनस्याप्या-
रादुपकारकाङ्गत्वाततत्रत्वं सिध्यततन्मा भृदित्येतद्थमोदनस्य पाक्यं विधी-
यते । एकः पृथक्शब्दस्तिथिमेद बाधकः । एन्नवभ्राद्धव्रिपयम्‌ ।
यत्त॒ भृगुः--““ या समाराहणं कृयाद्धनुध्विलयां परतित्रता |
ता मताहनिं सप्राप्त प्रथत्षण्डन याजयत्‌ ॥
प्र्यवठ्दं च नवश्राद्धं युगपत्तु समापयत्‌ " ।
हति, तेषां वाधिक्मेकोदि्पुक्तं तद्विषयम्‌ । नवश्राद्धं युगपदिति दर्शे
वरगयवदेकतत्रेण न पृथगित्यथमाह हेमाद्रिः । एतन्मृतनिथरभद विषयमिति
पृथ्वीचन्द्रोदयदेवयाज्गिकनिणसामृतायाः । पराङरमाधवस्तु--गागयभगुवच-
नाभ्यां लौगाक्षिवाक्ये समासवचनेन पाकादिततवरेक्य विधाना वर्मद्रयवत्पृ
यकश्राद्धं कुयान्नवश्राद्धं च तयेल्याह । पृथ्वीचनद्रोदयस्तु--द्रयारेकपिण्डदानं
रौगाक्षिवचनसिद्धमापद्विषयं पृथक्पिण्डदानं तु मुख्यः कल्पः

१ख. घ, “गरैकयावि'

१०३२ भहरगोपीनायदीक्ितविरचिता-- (शराद्धप्रकरणम्‌]
( अन्वारोहणे नणयः

तदाह व्रहुपगश्तगः
आसद्य मतन्वतिमह्धना मा प्राति मलय षद्‌ प्तत्वयुक्ता |

एकादश्ाह त तयाविधय श्राद्ध ग्रर्तस्वगमप््य त्ताद्‌ः॥
एकत्वपिच्छनि मतिपरहीणा एकादशाहादिष य ठु नायौः।
ते खरगामार्य विनिहत्य क्यः स्ीत्वधातात्रकाधिवापम्‌ ॥
म्रा प्रह मना यातु ताकटोकममीप्पती ।
माहं च्छद्ध पधात्पण्डारेकति वु छत तथ ॥

प्रथेत हि कतव्य श्रद्धमेकदश्चाहिकम्‌ ।
यानि श्राद्धानि प्रवाणि तान्युक्तानि प्रयक्पृथर्‌ " इति ॥

विश्वादश्ऽपि-“ मातुगयाषएटकाव्र द्धमृनाहपु महाद्यं ।
श्राद्ध कयायृयग्द्वतन्त्र त्वनृगनावाषं ॥
एकचिदयां समार्य मृनयारकर्वाहपि ।
पिः पिण्डान्प्रभम्दापिषण्डं त्वापत्पु तत्सुतः '' ॥
इलयत्रि्पृतेरित्याहुः(द) ।
यन्त पदटूत्रशन्मते--“ एकत्वं सा गता मनुः पिण्डे गोत्रे च सूतके ।
पृथक्रपिण्डदानं तु तप्मात्पत्नीपु विद्यते "

इति, तदशादिपरम्‌ ।
चन््रपकाश्े तु--“ एकविं प्मारूढो दंपती प्रमृतौ यदि ।
परथकरश्राद्धं प्रकुर्वीत पत्युरेव क्षयेऽहनि इति ॥
हगमने सर्वत्र श्राद्धार्थमेकः पाक इत्याह मदनरले प्रचेताः
५ एकचिलां समारूढौ म्रिमरेते दंपती यदि ।
तन्त्रेण श्रपणं कुर्यालृथकिपण्डं तु निवपेत्‌ ' इति ॥

एतःसर्थै तिथिभेद विषयम्‌ ।
तिथ्यैक्ये तु--“ एकचित्यपिरोहे तु तिथिरफैव जायते ।
एकपाकेन पिण्डक द्वयोगृहीत नामनी " इति स्मृत्यन्तरात्‌ ।
अन्वारोहे तु नारीणां पत्यु्रैकोदकक्रिया ।
पिण्डदानक्रिया तद्रच्छरद्धं प्र्याव्दिकं तथा ॥
नवश्रद्धानि सर्वाणि सपिण्डीकरणं थक्‌ ।
एक एव वृषोत्सर्गो गौरेका तत्र दीयते ” इति संग्रह्वचनाच ॥

वाधिकं तु तिथिभेदे पृथगेवेति निणींतं भाक्‌ । अत्र भतुराशौचमध्येऽन्य-

[अन्वारोहणे विशेषः] संसाररतनमाला । १०३३

दिनेऽलुगमने पततिमरणदिनिगणनयाऽऽगनचपिष्डदाने । एकादशाहादिकारय
भिन्नं, नात्र पक्षिणीषदिः।
५ मृतं पतिमनुव्रज्य पत्नी चेदनं गता |
न तत्र पक्षिणी काया वैनृकारेव शुध्यति ॥
पत्रोऽन्यो वाऽ्निद्रसतस्यासावदेवाशुनिलयाः ।
ततः श्राद्धं पिण्डं च युगपत्तु परमापत्‌ " इति स्पृत्यन्तरोक्तेः
“५ यद्रा नारी व्रिशेदशनौ यस्य वा प्रियवाञछया |
दाऽऽशोचं विधातम्यं मनतराशौचक्रमेण हि " इनिच्युदारीनोक्तेश्च ।
भ्राश चोत्तरभन्वारोहणे तु त्यहमाशचम्‌ ।
“५ ऋगरेदवादात्पाध्व खा न मेत्रदात्मघ्ातिनी ।
व्यहाशौचे तृ निवृत्त श्राद्धं प्रामोति शाशत[म्‌] "॥
इति व्राह्योक्तरिति पृथ्वीचन्दरापराकरा। एनदन्वारोहण एव न सेकचि-
ताविव्यन्थे । एतद सवर्णापरमिल्यपर । ऋग्वद वाद्‌ इमा नारीरवरिधवा इृल्यादिः।
स्मापमोडास्त-देशान्नरमने पत्यौ माध्वी तत्यादृकाद्रयम्‌ " इत्युपक्रम्य ब्राह्मये
त्यहाशोचे तु निेतरिप्यक्तेेत्राश्(च तरमन्वारोदण सहम्‌ । सहगमने तु
पणदशाहादि ।
पिण्डास्तु दक्षापि सहव ।
५ पंरििते पतिमाटिङ्गय प्रविरेद्या हूताशनम्‌ ।
तम्याः पिण्डादिकं सेयं क्रमशः पतिपिण्डवन्‌ ॥
अन्विना पिष्डदानं च यथा मनृदिनि दिने ।
न्वारोहणी यम्मात्तस्मात्पा नाऽऽत्मवानिनीं '' इति व्यापाक्तः ।
पृथकिचितौ तु भर्राशौ चमध्ये तद्य बा सलयां तदहेण दश्च पिण्डाः ।
५ अचितायाः प्रदातव्या दश िण्डासयरहण तु ।
म्याश्चाचे व्यतीते तु तस्याः श्राद्धं प्रदास्ते "' इति पेरनामवचनात्‌ ।
भ्राश चोत्तरं मृता त चन्‌र्थऽद्वि श्राद्धम्‌ । पुद्धहनस्य सद्यःश्ाच तन्वा-
रोहणे त्रिरात्रम्‌ । एकाचितौ तु संस्थितं पतिमिति प्रागुक्तव्यासाक्तः सः
शौ चमित्यादुः । अन्यसपिण्डाद।चमध्ये शमृतान्त्रारोहणं त्वशक्यमेव
शचिताया अङ्गत्वादिति । अत्र विशेषो हेमाद्रौ स्पृल्यन्तरे -
“८ माता मङ्गलसूत्रण म्रियत यदि तादन।
उदिरय विप्रङ्को तां भोजयेच मुवािनीम्‌ '' इति ॥
१३०

१०३४ भट्रगोपीनाथदीक्िततरिरचिता-- [श्राद्धप्तपति निर्णयः]

% = @ £
अथ श्राहसपातं न्णयः।
तत्र भृगुः- “ एककाले गतापूनां बहूनामथवा द्वयोः ।
त्रेण श्रपणं कर्याच्छ्रदधं चेव प्रथक्परथक्‌ ॥
पूर्वकस्य मृतस्याऽऽदौ द्वितीयस्य ततः परम्‌ ।
तीयस्य ततः कुर्यत्सरनिपाते त्वयं क्रमः " इति ॥
यदा पितमातभ्रातराद्यनेकसांवत्सरिकाणां युगपःसंनिपातस्तदा पितु; श्राद्ध
ततो मातस्ततश्चान्येपामिति प्रधानापसजेनतरतमभावेन सांवत्सरिकं कुयादि-
त्यर्थः । पूव्कस्य संबन्धासन्नस्य द्ैनीयस्य ततो दूरसंवन्धस्य तृतीयस्य ततोऽपि
दूरतरस्येदयेवं संबन्धानुसारेण क्रमण स्वेपापेषां सांवत्सरिकश्राद्धं कुया
दिलय्थः । ऋष्यमूद्गेणाप्ययमेवार्थं उक्तः
“ भवेद्यदि सपिण्डानां युगपन्मरण तदा ।
सबन्धापत्तिमालोच्य तत्करमाच्छरद्धमाचरेत्‌ "” इति ॥
एतच श्राद्धं तेपापपुत्रत्रे।
अत्रिः--“ वहूनामथवा द्वाम्पां श्राद्धं नेत्स्यात्मेऽहनि ।
तच््रण श्रपणं कृत्वा प्रथक्श्राद्धानि कारयेत्‌ " इति ॥
काप्णाजिनिः--“ पित्रोः श्राद्धे समं प्रपते नवे परृपिनेऽपि वा।
पितृपूर्वं सुनः कुयादन्यत्राऽ ऽप्तत्तियोगनः '' इति ॥
अत्र पितृपू्मिलनेन मातुः पूरवे मरणेऽपि पितृश्राद्धं पर पश्चान्मातुः श्राद्ध
मित्यस्यते । विप्रकृष्स्य पूतं परण संनिक्रएस्य पश्वान्मरणेऽपि संनिकृष्ट
स्याऽऽ्दों पञ्चाद्धिमकृष्टस्यति पू्राक्ताथकं ज्ञेयम्‌ ।
पार्वणेकोदिषटयो्युगपत्माप्तावाह जावालिः--
“ ययेकत्र भवेयानामेकोदिष्टं च पार्वणम्‌ ।
पर्णं त्वमिनित्यं एकोदिषटं समाचरेत्‌ '' इति ॥
उत्रकोदिष्टममिनि्ैलयं पाेणं समाचरेदियन्वयो युक्तः । क्रपानुरोषेन
काटवाधस्य सिद्धान्तविरुद्धन्वात्‌ । यत्रकेन पाकेनानकश्राद्धानुन्गा तत्र दशादौ
पितृश्राद्धमातामहशराद्धवत्तत्रेणेबानुषएठानयुक्तं गार्ड-
५ एकेनेव तु पक्रन श्राद्धानि करुतेऽत्र हि ।
विकिरं त्वेकतः कुयातिपण्डान्दयाप्पथकृथर्‌ '” इति ॥
एवं च यदाऽनेकोदेशयकानामपि श्राद्धानां काटेक्ये तत्रेणानुष्ठानं तदा
कि वक्तव्यमेकस्मिन्कालेऽनेकनिमित्तसमवाय एकोदेश्यकश्राद्धानां ततन्रेणानु-

[शराद्धे निर्णयः] संस्काररलमाटा | १०३५

ठाने । यत्तु नेकस्मन्कियमाणे तु नाना कर्म प्तमाचरेत्‌ ' इति हेमाद्रौ वचनं
तत्सदवानुष्ठाननिषेधक न तु तत्रस्यति वध्यम्‌ । अत एव हेमाद्रिणाऽमावा-
स्यानिमित्तकं संक्रान्तिनिमित्तकं युगादिनिमित्तकं चेलयेतानि श्राद्धानि तेत्रेण
करिष्य इत्यताटशं सकरवाक्यमुक्तम्‌ । प्रपङगे तु ातत्रवतोऽमाश्राद्धदिरे-
वाखा न प्रसङ्गिनः सक्रन्त्यादि श्राद्धस्य । वस्तुतस्तु अपाश्राद्ध विशेपग्रहणा-
त्मसङ्ग एवाचितः । जावाछििचनमप्यत्रासि-

^ श्राद्धं कृता तु तस्येव पनः श्राद्धं न तददिने ।
च ^~ (~ * (~
नेमित्तिकं तु कत्य निमित्तानुकरमोदयम्‌ '' इति ॥

काल्यायनवचनमपि-

~

५ दवे बहूनि निमित्तानि जायेरननेकवामरे ।
नैमित्तिकानि कार्याणि निमित्तोल्यत्यनुक्रमात्‌ " इति ॥

नैकः श्राद्धदरयं कुर्यादिति निपेधलु श्राद्धं कृत्वा तु तस्येवेलेकवाक्यनयै
कोदेशयकेककाटिकककतेकभ्राद्धस्येव पृनःप्रयोगनिपेधक्रमिति न तद्विराधाऽपि।
अत एव दहेमाद्रिणोक्तमू--उदाहूतनिपेधस्तु श्रद्धाजडारभ्यमाणकनिमित्तक-
श्राद्धा्टसतिषिषय इत्युक्तमू(इति) । यत्तु तिप्रायमेके भ्राद्धपुपरदिशन्नीति
धमेसूत्रवचनं [ तत्‌ ] शराद्धं श्राद्धसंबनि यावदङ्गजानं त्रिवारं कतेव्यं नतु
स्वरातश्येण सर्व श्राद्धं जिवारं कतेव्यमिद्येतदमिप्रायणव नेयं त्रिराधप-

रिहाराय।
कालादर्शे--“ निलयस्य चोदकुम्मस्य नित्यमाम्रिकयोरपि ।

निलयस्य चाऽऽव्िकम्यापि दारिकाल्दिकयारपि ॥
युगायाव्िकयोव मन्वाद्याल्दिकयोसलभा ।
प्रत्याव्दिकस्य चाटम्ययागेपु विहिनस्य च ॥
सेषाति देवतामेराच्छरद्रयुगमं प्तमाचरेत्‌ ।
निमित्तानियतिश्वात्र प्वानुष्ठानकारणम्‌ ॥

पित्रोनु पितृपूषलं पैत्र श्राद्धकमणि '' इति ॥

अत्र निल्यदर्शयगादिमन्याव्रभ्ययोगश्राद्धेपु सपत्नीकाः पित्रो देवताः ।
उदकम्भमासिकाव्दिकेषु त्वपत्नीका इति देवताभेद्‌ इत्याज्ञयः । यत्र त्वान-
एक्यादौ नवरदेवदयविधानात्केवद्ानामेव पित्रादीनां देवतां तत्राऽऽन्वषएक्या-
दिना मासिकाद्दिकयोरपि प्रसङ्गसिद्धिः। एवं सपिण्डकब्राद्धनाप्िण्डकरस्य

१०३६ भष्टगोपीनायदीक्षितविरविता-- (श्रादधपेपति निर्णयः]

श्रादधस्यापि प्रमङ्गसिद्धिः । देबतक्ये कचिदेकनिमित्तकानुष्टानेनाप्यन्यनिमित्त-
कस्य प्रसङ्गतः सिद्धिभ॑वति । तदप्युक्तं तत्रैव-
“ नित्यदारिकयोश्ोदकुम्भमाप्तिकमरपि ।
दाविकस्य युपदेश दािकाटम्ययोगयोः ॥
दार्दिकस्य च मन्वदेः सपति श्राद्धकमणः ।
प्रसङ्गाद्वितरस्यपि पिद्धेर्तरमाचरत्‌ '” इति ॥
इतरस्यारपतन्रस्यापि सिद्धेः, उत्तरं महातच्रमाचरेदि यर्थः।
स्मृतिं ग्रदे-“ काम्यनन््ेण निलयस्य तचरं छ्रद्धस्य मिध्यति ” हृति ।
दशे वाधिकं चेत्तदा पूर वापिकं ृत्वाऽनन्तरं पिण्डपितृयज्ञो दर्श॑भ्राद्ं
चेति क्रमः|
५“ दर्शो क्षयाहे संप्राप कथं कुवन्ि यात्िकाः।
दौ क्षयाहं निवल पश्चाद विधीयते "” ॥
इति स्पृरतिसारवचनादिति निणेयदीपे । केचित्त॒--एतद्रचने मृन्ाभावात्‌ }
° पिण्डयन्ञं ततः कु्ात्ततोऽन्वाहायकं बुधः › इति द्गश्रादधे पिण्डपितृयज्ञान-
नत्यस्याऽऽन्दिकेऽप्यनिदे शपापतेः पिण्ड पितृयज्ञानन्तरं बापिकं ततो दशेधराद्-
मिति। निमित्तानियतिशथात्र पृत्रानुष्रानकारणमिति कारादर्शोक्तिरप्यत्रानु-
कटा । सवान्पलयकरूप्यामावास्याद्यनि मित्तस्यानियतत्वम्‌ । ( ‰ सावत्सरि-
कमदहाटयद गानां संपानेऽस्पत्वानिमित्तानियतत्वादा(चाऽऽ)दौ मध्याह्न एव
सांवत्सरं श्राद्धं ठरृत्वा व्राह्मणव्रिस्तारवनजं महालयं कत्रा पिण्डपितयन्ग
कृत्वा दशश्राद्धं कुयात्‌ । सांवन्सरिकाप्वं पिण्डपितृयज्ञ इनि मत(ते) तद्‌-
सारेण पृतं कायः । अत्र सव्रशराद्धपाकमेदः केवलोदनमात्रमेदो वा । दश
श्राद्धमत्र सांकस्पविधिनेव कायमन्यथाऽपराह्न कमचतुष्रयासं भवात्‌ । पािक-
भ्राद्धस्य दशेश्राद्धाम(द्)दस्य साधितत्वात्तस्यापि सव्रपावास्यास्वनुषएरानं
पिण्डपितृयज्ञेन सह चतुणा श्राद्धानापनुष्रानासंभवात्मां वस्सरिकस्य दशेस्य च
सांकलपविधिनवानुषएानम्‌ । ) एवं मासिकरादिष्वपि जेयम्‌ ।
^ प्रत्यब्दं या यथा कृयात्तथा कृथात्स तान्यपि |

इति सकातिदेशात्‌ । एतच देवताभेद इत्यादुः । इति संपातनिर्णयः ।

पनुचिद्वान्तगत्तं इ. पुस्तके नास्ति ।

१ख. मणि । प्रः ।२ ड. गति) अच्रोणात्त द्योमभ्य उत्तरस्यानुष्रानेन पमैस्यापि
सिद्धिरियः । ३ ख. कुर्वति याज्ञिकः । आः । उ. "पै । युक्ता ठेवम्‌--एः। ८ इ."भेदे । इति ।

[सामान्यतः श्रादधतिपििर्णयः] संस्काररतनमाला। १०३७

रातः तिधितिएिः
अथ सामान्यतः न्राद्राताषानणतः।
५ एकमुदिद्य यच्छरद्धमेकोदिषट प्रकीर्तितम्‌ ।
जनुद्र्य तु यच्छद्ध्‌ पावरेण मुनयो विदुः” ॥

+ ल~

इतित्रचनात्रिपुरुषोदेश्यकं श्राद्धं यस्यां तिथां विदितं सा चदिनद्रयसंव-
न्धिनी तदा याऽपराहसंबन्धिनी सा ग्राह्या ।
तथा च हेमद्रौ निगपः--
“ पू्वाहिकास्तु तिथयो देवकार्थं फलप्रदाः ।
अपराहिकास्तथा जेयाः पितृकार्यं शुभप्रदाः " इति ॥
यदा तु दिनद्रयेऽप्यपराहनसंबन्धिनी तदा प्र ।
तदाह तरमेव मनुः--“ यस्यामम्तं विनियानि पिनरसामुपाते ।
परा पितृभ्यो यतो दत्ता ह्यपराह खथमुवा " इति ॥
यस्यापपराह्वसंवन्धे सल्यस्तमयानुद्रत्तिः सा पिनृकायं प्रशस्ता न खनस्तम-
यसंवन्धिनीत्यः ।
अत एवाऽऽह हारीतः-“ अपराहः पितणां तु याऽपराह्वानुयायिनी ।
सा मर्या पितृकार्ये तु न प्राह्लानृय

2

९.
न्व
>
[कि

यदा दिनद्रयेऽप्यपराह्ममंवन्धो नास्ति तदा परक ।
तदुक्तं तत्रेव नारदीय--
८ तिथेः प्रानं सुराख्यं हि उपोप्यं कवय विदुः ।
पिच मृं निग: प्रोक्तं शान्तः काटकोविदः ॥
पिव्येऽसतमगवेटायां स्प््रा पणा निगद्यं ।

= (~ ^, श~ 43
त ॥

न तत्र।द्यिक मह्या दत्र द्यद्रयिष। तिः हा
गोभिगरोऽपि- ५ सायद्वम्याषिनी यातु परवणे प्रा उद्ना " इति।
नन ' पायाहसिमहर्तः स्यात्सतकमम्‌ गरहिनिः ` दृति सायाहस्य निपेधादप-

राह त॒ निमित्तभनातथ्यमावडपि तत्रानुषए़न ' कमणा यस्य यः काटः ' इति-
वचनविरोध इति चेन्न । ' विधिः पृज्यतिथ। तत्र निषेधः काटमात्रकः ' इति वच-

नाद्रचनान्तरवोधितपूज्याया एव तिथः कथका ज्योतिःश्ाखप्रसिद्धन्वाभा-
~ ल य ~ [न © [4 =

केऽपि साकस्यवचनवाधिततिधिस्रच्वमादायव कमकारुव्यापिश्ञास्रपरत्तः ।

अत एव ‹ पफ्त्यिऽस्तमयवेहायां स्पृष्टा पणा निग्यते ' इल्यादिवचनानां

सार्थक्यम्‌ ।

१०३८ भटगोपीनाथदीक्षिततिरचिता-- [दरशश्राद्धतिषितिर्णयः]

८ तिथ्यादरिषु भेद्यावान्हुपो वृद्धिः परेऽहनि ।
तावान्प्राह्यः प्न पुरेचुरद््ेऽपि खकमणि " ॥ |

इति वचनाद धिककराटकल्पनयाऽपराह्नऽपि निमित्तमरततिथिसंमवादि सिद्धा-
न्तयतां हेमा्रादीनामुक्ताथं एव स्वारस्याच्च । इदं च तियिक्षये । तिथि-
द्धौ तिथिसाम्ये चोत्तरा ग्राह्या ।
तथा च व्ौघ्रः-“ स्रो दपस्तथा हिसा त्रिविधं तिगिलक्षणम्‌ ।

सर्वदो परौ पूञो हिरा स्यातपू्रकाछिकी "' इति ॥

खर्वः साम्यम्‌ । दर्पो द्धिः । हिसा क्षयः । उभयत्र साम्येनेकदेशव्याप्रा-
वप्येवमेव । यदा तु वैपम्येणोमयत्रकदेशग्याप्निस्तदा यत्राधिककालग्यापिनी
सैव ग्राद्चेति । एकोदिष्शराद्धे तु मध्याहव्यापिनी तिथिरग्र्मा ।
तथा च हद्धगौतमः--“ मध्याहम्यापिनी या स्यात्तको दिष्टे तिभिमषेत्‌ ।

अपराह्यापिनी तर पावर सरा तिधिमेत्रेत्‌ '” इति ॥
हारीतः आमश्राद्धं तु पुवाह एकोद्दिष्टं तु मध्यतः ।

पावणं चापराह तु प्रातवृद्धिनि्ित्तकम्‌ " इति ॥
मनुः-““ पृवाह् देविक श्रद्धमपराह्नं तु प्रणम्‌ ।
एकोदिषं तु मध्यद्वे प्रात्र द्धनिमित्तकम्‌ " इति ॥
देषिकं श्राद्धं हेमाद्रौ पँराशरः-
५८ देवानुदिद्य क्रियते यत्तदूविकभुच्यते ।
तजिलश्र द्वत्र दरयारिषु यत्नतः '' इति ॥
अत्र कर्मणो यस्य यः काल इति वचनात्कर्मकाटन्यापिनी तिथिर््ाहम ।
इति सामान्यतः श्राद्धतियिनिणेयः ।
शै ^ ~ ¢ £
अथ दृङ्श्राद्धाताधानणयः।
तत्र शातातपः--“ दर्शश्राद्धं तु यत्प्रोक्तं पार्वणं तत्प्रकीर्तितम्‌ ।
अपराह्न पितृणां तु तत्र दानं प्रशस्यते "” इति ॥
अत्र विशेषमाह कालयायनः-
५ पिण्डान्वाहा्यकं श्राद्धं क्षीणे राजनि शस्यते ।
वाप्तरस्य तृतीयांशो नातिपरध्याप्तमीपतः " इति ॥
राजनि चन्द्रे क्षीणे । तेधाविभक्तदिनतृतीयमागेऽपराह्न इति हेमाद्रिः।
सायहालसाचनाऽपराहं एवामप्रतः । ईषन्यनोऽपराहः सप सहितस्तरती

१च. ठ. "दितिसि।>२च. ग्याघ्रपादः। ३ ख. पराशरः । ड. पारस्करः।

[दशेश्राद्धतिषिनिर्णयः] संस्काररत्नमाखा । १०३९

यांश इत्यनना्यते । तत्र नातिसंध्यासमीपत इत्यनेन ‹ प्रायाहच्िमुहूं
स्याच्छरद्धं तत्र न कारयेत्‌ ` इति यमवचनन त्िप्हतात्मकस्य सायाहकालस्य
श्राद्धकालत्वेन प्रतिषिद्धस्यव निपेधः । तनाथात्ततीरयेऽशच इत्यस्यंकादशद्रादश-
मदूतेयोस्तत्काखलवं सिद्धं भव्ति ।
तत्रापक्रमकाटऽमावास्याया अप्रहत्तावरपि-
५ यां तिथि प्तमनुप्राप्य यास्तं पद्िनीपतिः।
सा तिथिः सक्रटा ज्ञेया पितृकर्मणि स॒रिमिः " ॥
इति साकट्यप्रयुक्तततसच्वमादायाप्यतुष्ानम्‌ ।
एतद्मिप्रायेणेव कराल्यायन आह--
^“ यदा चनुदरशी याम तुरायमनुपरयत्‌ ।
अमावास्या क्षीयमाणा तदैव श्राद्धमिप्ये " इति ॥
दिनद्रयेऽपराह्वाव्यापिति निरमिकानापत्तरा साभनिकानां पर्वा ।
तथा च जावालिः“ अपराह्ृद्वयाव्यापी यदि दशसिभिक्षम ।
आहितः प्िनीवाटी निरम्यादेः कृटूमता '” इति ॥
दिनद्रयेऽपराह्नव्यापिे रिवरायवसंवादे--
«५ अमावास्यातु याहि स्यादपराहृद्रये समा।
क्षये पूप्रत्तर। वृद्ध। स्ाम्धऽपि च परा स्मृना ” इति ॥
अनेन वचनेन द्वितीयापराहस्यरशेऽपि तिथिक्षयऽपि च निरग्न्यादीनामृत्त-
रस्या एव नियमनात्तियेः साम्य द्रौ चोत्तराग्रहणपयसिद्धम्‌ ।
उक्तं च टोगाक्षिणाऽपि--
५ तिनीवाटी द्विनैः कार्या साधिकः पितृकर्मणि
खीमिः शरैः कटः कार्या तथा चानसिकरद्िनैः "' इति ॥

व्यासेनाप्युक्तम्‌-- “° द चन्द्रा प्षिनीवादटी काया नितरस्तु माभिः ।
नष्टचन्द्रा कह: काया शाद्रृविप्ररना्रकः ' राति ॥

वाधायननाप्युक्तम्‌--“ सिनीवालां कृटूशषतर शत्युक्तं श्राद्धक्माण |
स्ािकेस्तु ्षिनीवाटी कुहूः काया निरस्निकैः " इति ।

यानि तु--“' मूनविद्धाममावास्यां मोहादज्ञाननाऽपि वा ।
श्राद्धकर्मणि ये कयुस्तेषामायुः प्रहीयते ॥
मध्यद्वात्परतो यत्र चतुद्यनूवते ।
पिनीवली तु सा त्या ्तकार्यं तु निष्फला ॥

१०४० भट्रगोपीनाथदीक्षितविरविता-- [दरश्राद्धतिथिनिणयः)

मध्यहाद्या त्वमावास्या परस्तात्संप्रवतति
मूनत्िद्धातु सा्ञेयान नु प्रञ्चदशी भवेत्‌ '॥

इति हेमाद्रौ काष्णाजिनिवौधायनवचनानि “ मृतोऽष्टदशनादीि्ृषयत्यु.
तरां तिथिम्‌ '' इत्येकवाक्यतयाऽपराह्न चतुद शीनिमेधकानि, तान्याहिताभरि-
भिनविषयाण्युदराहूतवचनविरोधात्‌ ।
“५ अपराहुद्रयाग्यापौ यदि दश्षसिनिभिक्षये ।
आदितामेः पिनीतराटी निरम्यदरः कुटूर्मता '' ॥
इति माधतराचुद्राहूननावाटिवचनेनापराह(्गा)प्यकंऽपि साधकानां चतु-
ईशीषिद्धाया अपि सिनीबाद्या एव नियमनाच्च । कचित्तु अपराह्दय-
व्यापीतिपाठः स टेखकपमादात्‌ । संपूर्णापराहव्यापित्वस्य दद्येकसाध्य-
त्वेन तिथिक्षय इयस्य हतुत्वासंगतेः । अत एव दिनद्रयेऽप्यपराहं न स्पृश्चति
तदा सारन्यनग्निव्यवस्थेति माधवः । एवं च साप्रीनां सिनीवाली निरप्रीनां
कुरिति व्यवस्थया साभ्रिकानां तेत्तिरीयाणापपि सिनीवादीग्रहणे प्राप
तेत्तिरीयविपयेऽपवादमाह दहारीतः--
^ त्रिमृहूताऽपि कर्तत्या पुता सर्वाऽपि वहतः ।
कुटूरप्वयुमिः काय यनं सामगीतिनिः ” इति ॥
अध्वर्ुश्द्‌ सौततिरीयपरः ।
“८ पषिनीवादीमुपोप्याथ क्रतवे चापरेऽहनि ।
पिण्डगज्ञं ततः कुर्युः खकरा तैत्ति यकाः " ॥

इति स्ूल्यन्तरव चनेन तेत्तिरीय उपसंहारात्‌ ।
५ बहवृतैः प्रथमा काया तेततिरीतरेम्तु या कदू: |
यथेष्ठं सामगैः कार्या दशच्रद्धे तिमिः सद। " ॥
इति स्मृत्यन्तरव चनसंवादाच ।
“दृशं च पौणमापरं च कतुः परावत्सरं दिनम्‌ ।
पूवविद्धमरर्वाणे। नरकं प्रतिपद्यते " ॥
इति वचनमपि तेत्तिरीयातिरिक्तपरमेव । निरमीनां स्त्र भृतविद्धानि-
पेषे पराप्नेऽभ्यनुङ्गापाह देमाद्विमाधवयोजावाटिः--
¢ प्रतिपत्सवप्यमावास्या पूतरह्नयापिनी यदि ।
भूतविद्धैव सा कार्या फर कर्मणि पर्दा " इति ॥

परततिपदि याग्रयपरिमितेय्थः ।

[दक्श्नाद्धतियिनिर्णयः] संस्काररत्नमाखा । १०४१

५ अहो महूत वियाता दश पश्च च पर्वदा ।
तत्राष्टमो मुहूर्तो यः पर कालः कुतपः स्तः ” ॥
इति हेमाद्रषदाहूतमात्स्योक्तकुतपाधेपर्न्तेति यावत्‌ । अत एप हेमाद्रिमा-
धवयोर्बोधायनेन
“ घटिकेकाऽप्यमावा्या प्रतिपत्पु न चेत्तदा ।
मूतविद्धेव सता ग्राह्या दैवे फव्यिच कमणि"! ॥

इति कुतपोत्तराधव्यापित्वामात्र एव भरनव्रिद्धा विहिता । अत एव निर
प्रिकानां कुतपव्याप्त्यव निणयमाह हेमाद्विपाधवयोह।रीतः
“८ भूतविद्धाऽप्यमावस्या प्रतिपन्मिश्रताऽपरि वा ।
पिव्ये कणि विदरदधिर्माह्य कुतपकाटिकी '' इति ॥
दिनद्रयेऽपि कुतपकाटव्याप्त क्षये पूरा टद्धिसाम्योः परा ।
तदाह देपा्रौ पचेताः--
८८ सिनीवाडी कुहूश्चैव श्रुत्युक्ते श्राद्धकर्मणि ।
स्यातां ते चत्त मध्याह्न श्राद्धादि स्यात्कथं तदा ॥
तिथिक्षये पिनीवाटी तिथिवृद्धौ कुहूः स्मन ।
साम्धेऽपि च कृहूरतेया कदवराङ्गवेदिभिः '” इति ॥
कात्यायनोऽपि-- ८ क्षीयमाणाममावास्यां प्रथमेऽहनि लक्नयत्‌।
वधमानाममावःस्मां द्वि वीमेऽहनि लक्षेत्‌ '' इति ॥
यदैकादशटिकानन्तःं पत्ता चतुरशी द्वितीयदिने चतुदशघगिकरापरि
मिता तदनन्तरं प्रत्ताऽदात्रास्पा प्रतिपदि पोडश्घटिफा भव्रति तदा
तरिषषटिवटिकरापरिमितचतुदस्ययक्षया द्विषष्टि कापरिमिनामावास्यायाः प्षीय-
माणत्वापूर्वा ग्राह्या । एवं तिथिप््तित्ेचिञ्खात्मकारान्तरेणापि चतुदश्य-
पेक्षयाऽपाव्रास्याक्षयेऽपि चः ध्यम्‌ । यदातु द्रादशतवाटेकनन्तर पठरत्ता,) उत्तर
दिने चतुरदशषटिका चतुद्र्ची द्विनीयदिन पोडशचयटिक्राऽमात्रास्या तदा तिधि-
साम्यम्‌ । यदातु पृत्ररिने चतुररशधदिकापेक्षया किचिदपरना चतुरशी द्वितीय
दिने करिंचिदधिकषोडशधटिङक।ऽपात्रास्या तदा तिथिद्रद्धिः। एवे मरकारान्त-
रेणापि वृद्धिमाम्ययोः कुदरत्े्ययेः । कारदरे तु- स्यातां ते चेततु मध्याहा
दिति पाठः। तत्र दयन्लोपे पञ्चमीति मध्याहं व्याप्य स्यातामिल्यथात्तत्राप्युक्त
एवाथः । दितायादने हु तपानन्तरममाया अमावक्कयतत्र पाषणश्राद्धाृष्ठान-

मिति शङ्कामपाकरोति हेमाद्िपाधनयोहीरीनः
१३१

१०४२ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता-[प्तावत्परिकश्राद्धतिषिनिर्णयः]

क

“८ पूर्वहि चेदमावास्या अप्राह न चेयदि ।
परतिपयमि करव्यं श्राद्धं श्राद्धविदो विहः ” इति ॥

वचनापादिताया अपातरास्यायाः सचात्तत्ैवानुष्ानमिति तात्पर्यम्‌ । अत

[का ४ >

एव मृताहतिथत्रिहिताया अपराद्ऽसत्चेऽपि साकट्यवचनापादिततिथिसच्ा-
दपराह्न एव श्राद्धानुषए़ानमिति सावत्सरिकश्राद्धपरकरणे देमाद्विपापवादिसि-
द्धान्तः संगच्छते ।
तस्मात्ू--“ मूतिद्धाममावस्यां मोहादज्ञानतोऽपिं बा ।
श्राद्धकर्मणि ये कुयुसतेषामायृः प्रहीयते " ॥
इलयाुदराहूतकाष्णांजिन्यादिवचनेनिरभिकानां निषिद्धाया भ्ृतवद्धायाः।
८८ प्रतिपतम्वप्यमावास्या पृवरीहुन्यापिनी यपि ।
मरूतविद्धव सा काया पिञ्य कर्मणि प्रवदा " ॥
इृत्याद्विजावास्याद्विवचनेरुत्रदिने कुतपोत्तराग्यापित्व एव पूतत्रिदा-
भ्युङ्ञानात्‌--“ पृते चेदमावास्या अपराहे न चेद्यदि ” इतिवरचनाद्रेधा-
विभक्तदिनस्य कुनपोत्तराधादिरूपापराह्न्यापिन्यमाव्रास्या निरश्रिकैः श्राद्ध
ग्राहयति सिद्धम्‌ ।
“ आहित यो घर्मा गृह्यभनेरपि पर स्मृतः ""
इति वृद्धमवाद्‌दर्याभ्निमतामप्ययमेवामावास्यानिणं प: ।
इति दशश्राद्धतिथिनिणंयः।
9, [भ्य क ® च क
अथ पवत्सारकनलडाताधानणयः।
तत्र या युख्यापराहव्यापिनी पुरा परावा से ग्राह्।
८ अपराह्ृम्यापिनी या पर्वे प्ता तियिभकेत्‌ '” ।

इति वृद्धगौतमवचनात्‌ ।

धात्स्ये-“ अहो मुहूर्ता वियाता दश पश्च च प्वदा |
तत्राष्टमो मृहूर्तो यः स्र कादः कुतपः स्मृतः ॥
अष्टमे मास्करो यस्मान्मन्दी भवति सवदा ।
तस्मादनन्तफल्दस्तत्राऽऽरम्भो विशिष्यते ॥
उर्ध्व महूतीत्कुतपायन्हू्चतुष्टयम्‌ ।
हूतं पश्रकं द्यतत्स्धामवनमिष्यते " इति ॥

[संवत्रिकिश्चाद्धतिपिनिर्णयः] संसकाररत्नमाछा । १०४३

तत्रापि पादन्यूनापराह्णन्लमुहतस्य दतुर्थप्रहरान्तगंतत्वा्तुर्थमहरस्य--
““ चरथ प्रहरे प्रति यः श्राद्धं कुरे द्विनः।
आषुरं तद्धच्छरद्धं दाता च नरकं ्नेत्‌ ” ॥

इति निषिद्धत्वातकुतपमारभ्य पृहूतचतुष्टयं पार्वणस्य पुख्यः काटः । यदा
दिनदरये संपृणैमुर्यापराह्नग्यातिरदा पूत ।
तदाह मनुः--“ यस्यामस्ं रत्रिय,ति पिनरस्तगपाप्ते ।
पा पितृभ्या यतो दत्ता ्यपराहणे स्वथमृतरा इति ॥
अत्रापराहशन्दो ऽपराह्कदे शपर इति हेमाद्रिः ।
सुमन्तुरपि-“ यहे तु व्यापिनी चत्स्यान्मृताहस्य तु या तिथिः ।
पूर्वस्यां निषपेतिण्डानिल्य ङ्गिरप्रमाषितम्‌ '' इति ॥
नारदीयेऽपि--““ दर्श च पैर्णमापं च पितुः सांवत्सरं दिनम्‌ ।
पर्वविद्धमदर्वाणो नरकं प्रतिपद्यते `” इति ॥

क

यदा दिनदरयेऽपि साम्येनैकदेशव्याप्निस्तदा तिथिषदधादुत्तरा तिथिक्षये एवा

तदाह बौधावनः--“ अपराहद्रयव्यापिन्यतीतम्य च या तिपिः।
कषर पर्वा तु कर्य वृद्धो कार्या तदोत्तरा " इति ॥
अत्र क्षयषद्धी उत्तरतिथिगते गेम न प्राद्मतिथिगते । दिनदरमे सेपूर्णापरा-
हादिव्यप्ःेकनियतत्वेन । तत्र क्षयोदाहरणम्‌ - यदा प्रतिपदष्टादरध-
टिका द्वितीया चतुरविशतिघटिका तनीया द्राविशनि्टिकरा तदा द्विनीया्राद्ध
परतिपादि कार्यम्‌ । दृद्धनुदाहरणं यदा पतिपद्विनीये यथास्थित नुनीयाऽाविश-
तिथटिका तदा द्वितीयायां तदिति माधवादरयः । अ्रदं क्षयादाहरणं
ज्योतिःदासपरसिद्धा न कदाचिदपि संभाव्यत इति दृद्धिक्षयो पूप्रनिथ्यपे-
षया प्राह्मतिथिगतौ प्राह्यापिति केचिक््ीनाः । तिथिसाम्येऽपि पूर्वैव ।
यस्यापस्तमिति दर च पौणंमासं चेलयनन्तरोदाहृनवचनद्रयात्‌ । अत एत्र
सर्वशाल्नं तु क्षयाहविषयवहुवाक्यानुरोधात्त्यतिरिक्तविषयमिति हेमाद्रिः
संगच्छते । खर्वो दूष इति क्षयाहन्यतिरिक्तश्राद्धतिथिव्रिषयम्‌ । वे तु
व्यापिनी्यादुदाहूनवचनव्रिरोधादिति मद नरल्नश्च । वेषम्येणोभयापराहिकदे-
शव्याप्तौ तु यत्राधिकापराह्व्याप्रिः सा ग्राह्चा । तदाह माधवीये मरीविः-
¢ द्यपराह्नव्यापिनी चेदल्िकस्य यदा तिपिः।
महनी यत्र तद्विधां प्कषपतनित महर्षयः " इति ॥

१०४४ भहगोपीनाथदीक्षिततिरचिता- [अमश्राद्धकालः]

यदा दिनदरयेऽप्यपराहतंबन्धामावस्तदाऽपि पैव । तदाह मनुः--
«५ न द्यहव्यापिनी चत्स्यान्मृताहस्य यदा तिथिः ।
पवस्य निपैवेतिण्डानित्याङ्गिरपतमाषितम्‌ '' इति ॥
एकोदिषएटस्य तु मध्याहो यृख्यः कालः ।

^“ एकोदिषठं तु मध्यद्ि प्रानवरद्ध निमित्तकम्‌ "' इतिवचनात्‌ ।

“4 मध्याहन्यापिनी या स्यात्पैकादिष्ट तिथिगतरत्‌ “ इतिवचनाच ।
अत्र मध्याहशब्देन मध्याैकदेशः कुतपरौ दिणाख्यमुहर्दयात्मको यते ।
अत एव शछोकगोतमः--

“ आरम्य कुतपे श्राद्धं कुयादारौहिणं वधः ।

विपिन्ञो व्रिधिमास्थाय रैरिणं तु न टङ्ययेत्‌ इति ॥
कतपपूैभाग एवाऽऽरम्भः । तदाह व्यासः--

“ कुलपप्रथमे मागे एकादिषटमृपक्रमेत्‌ ।

आवर्बनसरमीपे वा तत्रैव नियतात्मवान्‌ " इति ॥
ततैव फुतप एव । अत्रापि तिथिय पार्वणतियिवनिर्णयो जेयः ।
इति क्षयाहैकोदिषतियिनि्णंयः ।
अथाऽऽमश्रद्धकडः |
तत्र पररीविः--“ आमश्रद्धं तु पृत्रहे एप्नादिटं तु मध्यतः।
पारणं चापराह तु प्रतव्द्धनिमित्तकरम्‌ "' इति ॥
तत्रापि संगवकाटे कर्वव्यम्‌ ।
५ कालात््ातस्तनादूर्वं तमुहूत तु या तिथिः।
आमश्राद्धं तत्र कुया दविमहूत।ऽपि वा भेत्‌ `” इति व्याघ्रपाद्रचनात्‌ ॥
अयमेव कालो हिरण्यश्राद्धस्यापि। द्धिश्राद्धस्य निमित्तानि पारिजते-
^“ स्यादामभ्यद्रयिकं श्राद्धं वृद्धिपूषु करमषु “ इति ।
टृद्धिपृतशञब्दार्थं स्वयमेव विहणोति--

“५ पुसः प्तवनक्तौमन्तचौटोपनयनेषिह ।

विवाहे चानाधेयप्रभतिश्रौतकर्ममु ॥

इदं श्राद्धं प्र्ुवैनि द्विना वृद्धिनिभित्तकम्‌ ।

अन्यैः पोडराप्स्करश्रवण्यादावरपीप्यते ॥

वाप्यादयुदयापनादौ तु कुयैः पूतिनिपित्तकम्‌ ? इति ।
आश्वलायनः-- “ युगमानदधपूतेषवयुगमानितरेषु ”' इति ।

[आमश्राद्धकारः] संस्काररतनमाहा । १०४९

पंसवनसीमन्तोज्नयनचोटकर्मोपनयनविवाहा इति पश्चागन्यापेयादीनि च
भ्रौतानि द्धिश्रादधविषय इत्येके । अन्ये पोगर करमसाराः श्रवणाक्मा
द्यश्च.भ्रौतानि चेल्याहुः।

“ अनिष्ठा तु पिनृज्धराद्ध वेदिकं कमं नाऽऽचरेत्‌ " इति स्मृतेः

वापौकूपतटक्रारापादुद्रापनादीनि पृलश्रादधस्य बिषयः । उभय|[्रकुमा-

नभोजयेदिति । अत्राऽऽश्वटायनः स्मृतिरूपेणाऽऽह--
^ कायमस्युदयश्राद्ध श्रातं समाति च कमणि ' इति।

अन्यैरिव्युक्तसस्कारेभ्यो ऽन्येषु जातक्मादिप तदनावदयक्रमितिङ्गापना्थ-
मिति कौस्तुभे । दृद्धिश्राद्धस्य कालस्तु “ प्रातवद्धनिमित्तकम्‌ '" इत्यनेनोक्तो
सेय: । अत्र प्रातःश्न्दार्था गागरगाक्तो दृद्धिश्रादधं प्रृय--' प्रहरोऽभ्यध-
संयुक्तः प्रातरित्यमिधीयत ” इति ।

आधानायद्गमृतनान्द्‌ौ श्राद्धं तषराह्न ।

“4 नान्दरीमुखराहयं प्रातरा्िकं त्वपराहनः ' इति विष्णक्तेः
एतस्माद्रचनात्प्वचूरव नान्दी श्राद्धानुष्ठानं युक्तम्‌ । नान्दीतराद्धपवभावि-
त्वात्पण्याहवाचनपातकापूजनयोरपि । द्वितीयदिनेऽनुषएठीयमाने कमान्तः
पातितं स्यात्‌ । नहि भरातकममध्ये स्मातानुष्ठानं युक्तम्‌ । गणपतिपूजनं
त॒भयदिनेऽपि जाततकपायनान्दी श्राद्धं तात्कालिकमेव ।
^ पवां व भवद्वाद्धाचना जन्मानाभत्तकम्‌ ।
पुत्रजन्मने कुति श्राद्धं तात्कालिकं बुधः ” इत्यत्रिस्मरणात्‌ ॥
आपस्तम्बसत्रानसारिणस्त्‌ संमारस्पशत्तरं नान्दीश्राद्धमाचरनिति तदुष-
ह्येव । इदं च केपांचित्कपणामावृत्तावरपि प्रथमपरयोग एव कन्य न प्रतिप्र-
योगमित्याह च्छन्दोगपरिगिषे कालयायनः
८ अपक्रद्यानि कर्माणि क्रियन्ते कर्मजारिभिः ।
प्रनिप्रयोगं नैताः म्युमानरः श्राद्धमेव च ॥
आयानहोमयोशरेत वेश्देतरे तयेव च ।
बटिकर्मणि दरदो च पूर्णमाते तथैव च ॥
नवयन्ञे च यज्ञज्ञा वदन्यवं मनीषिणः ।
एकमेव मवेच्छराद्धमतेषु न प्रथवपूथक्‌ `' इति ॥

असषृत्पुनः पुनः प्रतिदिनं प्रतिमासं प्रलन्दं चेति यावत्‌ । एता मातरः।

अन्न प्रथमश्छोकोऽपराभ्यामाधानादीनां केषांचिदेव वाऽभ्ृत्ताविपि नान्दी.

१०४६ भहमोपी नायदीक्षितविरचिता--[परयश्चित्ता्मूतं विष्णुश्राद्धम्‌]
(श्राद्धे निषिद्धकालः )

श्राद्धं नाऽऽवतेत इलेतत्परतया उयत्रख्थाप्यते । अत एवाऽऽपस्तम्बसत्ानुसा-
रियाज्गिकानां विच्छिनागन्याधाने नान्दीश्राद्धाचारभिन्तय इति नवीना आहुः।
^~ ् [ नि € ह ^~ १ न
आधान इत्यादि श्टोकद्रयं पूक्तकमणामेव विवरणाथं न पृथग्वाक्यम्‌ । अतो
ज्योतिष्टोमादिषु परतिपयोगं भव्रयेव बृद्धिश्राद्धमिलयन्ये नवीनाः । केषचि
= भे ¢ (~
त्पयपप्रयागऽपि नतक्करायेमिलयप्याह्‌ कालयायनः--
८ नाषटकामु मपरचछरद्धं न श्राद्धे श्राद्धमिप्यते ।
न पराप्यन्तीजातकमप्रोपिनागतकममु " इति ॥
अनर द्वितीयः पादो हेतुवननिगमतया प्रथमशेषः । सोप्यन्लया आसनपस-
वायाः सोप्यन्तीमभ्युकषयेति कालयायनोक्तं कमं । प्रोपिनागतक्रम तु प्रवासादे-
लयाऽऽगतं पृत्रमभिमृरातीति विहितं कम । जातक्रमाङ्गतेन निषेधस्तु च्छन्दोग-
मात्रवरिषयः । तत्परिरिषटगतल्वात्‌) इति समयोयोते । तदाऽपि व्रद्धिनिमिः
त्तकं पुरुषार्थं ततः पूर भवत्येवेति नवीनाः । इनि वृद्धिश्राद्धनि्णयः।
| [क ५ रै = ण्ट, *
अथ प्रायात्रत्ताथमूत वप्णव श्राद्धम्‌ ।
तदाह श्ातातपः--
८ विधाय वैष्णवं श्राद्धं साकल्यं निनक्राम्यया |
धनुं ददयाट्धिजाग्व्याय दक्षिणां च स्वशक्तितः " इति ॥
अत्र विष्णुदरेवतया पित्ादिदेवतावाधः। सांकल्पिकत्वाचा््यावाहनाग्नौ-
करणादिविकिरपिण्डदानस्वधावाचनानां वाधः।
जअ ॥ ~ (~
थ श्राद नष्दकाटः।
“रात्रौ श्राद्धं न कुर्वीति राक्षसी कीर्तिता हि सा।
संध्ययोरुमयोश्चव सथं चैवाचिरोदिते " इति ॥
बोधायनः--““ चतुर्थ प्रहरे प्राप्त यः श्राद्धं कुरते नरः।
आमुरं तद्धवच्छद्धं दाता च नरकं त्रनेत्‌ ” इति ॥
एतच मरत्रोक्तमासिकश्राद्धे न प्रवतेते।
“' पिण्डान्वाहायके श्राद्धं कुयान्मापरानुमापिकम्‌ " ॥
इति दशान्तरं मनुना तस्य विहितत्वात्‌ । पिण्डान्वाहार्यकर्ब्दस्य दर्श
श्राद्धपरत्वं तु दरशोपोद्‌घातनिरूपणे प्रदशितम्‌ । प्रहणश्राद्धेऽपि नागरं निषे-
धस्तस्यापि विहितत्वात्‌ । एवं पृत्रजन्मनिमित्तकनान्दीभ्राद्धेऽपि +

श्राद्ध निशिद्धकादः] संस्काररत्ममाला। ध. `; १०४७

माधवीये रिवराघवसंवादे-
८५ प्रातःकषे तु न श्राद्धं प्रकर्वीति कदाचन ।
नेमिततकेषु श्राद्धेषु न काटनियमः स्मृतः » इति ॥
५ ग्रहादिव्यतिरिक्तस्य प्रक्रभे कुतपः स्मूनः |
कुतपादथवाऽप्यवीगापनं कुतपे मेत्‌ " ॥
इति माधवोदाहूतशिवरायपरसंवाद वचनेन गान्ध्ेपुहर्नेऽप्यारम्मस्योक्तसे-
नाथात्संगवनिपषेधः । तथा च संगवकालादूर्ध्वं सा्येकालासाक्तनोऽनेमित्ति
कस्य श्राद्धस्य काल इत्युक्तं भवति । तत्रापराहस्य प्राशस्स्यमाह मनुः
अथ चैवापरपक्षः पृत्पक्ाद्िरिप्यते ।
तथा श्रद्धस्य पत्ाह्नदपराह्णो विरिप्यते '' इति ॥
“ अपराह्न पितृणां तु याऽपराह्ना यायिनी ।
तिथिस्तभ्यो यतो दत्ता ह्यपराह्नं खयंभूवा " ॥
इत्यादिपू्वोदाहूतवचनेश्वापराहनस्य पृख्यकालत्ं प्रतिपाद्यते । पुरूयतरेन
निषिद्धस्यापि सायाहस्य गौणक्रारत्वमाह व्यासः--
“ सखकरालातिक्रमे कुद्रा पूवं यथाविधि " इति ।
चातुरमास्यान्तगतादिलयेषठौ वद्धक्रमण परासपूवाहकालताध इव मापिकश्रा-
द्धदिन एवानुषएयतया गृख्यकरालस्य मासिध्राद्धावरुद्धत्वनात्तरभाप्िलादतापि
मुख्यापराहकाखवाधः । तत्रापि सति संभषे दिनान्यपरिकाद्रयतः प्रेम
समापनीयम्‌ ।
यन्ञ--“ चनुर्थ प्रहर प्र यः ध्राद्धं कसते द्विनः।
आपु तद्धवच्छ्रद्धं दाना च नर त्रनन्‌ "॥
इतिवचनं श्रा(तच्छ्र)द्वान्तरण पृख्यक्रारस्यानवराधं । प्रकृत तु मासः
कश्राद्धकालस्व मासिश्राद्धनावरोधानेतद्रचनपरहरत्तिः । न चतवं तयारभद्‌
एवास्त किमेतावताऽऽयासेनति वाच्यम्‌ । उमयत्रोपात्तव्राह्मणदक्षिणादिवय-
अ्यापच्यादिदोपग्रस्तत्येन तस्य वक्तपशक्यत्वात्‌ । न चान्तवास्यसंवन्धान्त्रह्म
विद इति पिधानायानुवाद इति वाच्यम्‌ । तयाविङपयालाववराद्तव वक्तु
विततेन यणद्रयविधानायं पुनः बृत्छानुत्राहन गारवस्य दुप्पारहरलात्‌ ।
न च कतयोग्णयोमासिकश्राद्ध मासिक्रश्रादध[लि]मिति वाच्यम्‌ । व्रह्मविदाऽ
न्तेवास्यसंवन्धानिदलयेतावतेव तत्सिद्धा पएनस्तदापतादवस्थ्यात्‌ । अतस्तया-

अप्र सतारिति्ञेषो जेयः।

१०४८ भष्टगोपीनाथदीक्षितविरयथिता- [श्राद्धविपनि निर्णवः]

भेद एष । सायाहस्याप्यतिक्रमे दर्॑श्राद्धमासिकश्राद्धयोर्छोप एव । तदर्थ
दवितीयदिन ओपासने समस्तव्याहतिभिराज्याहुति हृत्रोपोष्य प्राणायामं च
कृत्वा मराजापलयद्रयमाचरेत्‌ । केचितु श्कपे सवप्रायधित्तमोपासने हुत्वाऽ-
न्तरितश्राद्धं कुर्याद्‌ । तत्राप्यतिक्रमे द्वितीयदश्चप्वदिनपाक्तौ सरवपायशित्तं
हृत्वोपोष्य प्राणायामं कृत्वा प्राजापल्याचरणं कतैव्यपिति वदन्ति । एवं
महालयादिप्वपि जेयम्‌ । सावत्सरिकश्ाद्धे सायाहस्यातिक्रमे रात्रावपि
कार्यम्‌ ।
° मृतां समतिक्रम्य ॒चण्डाटेष्वमभिनायते › इति मरीचिना पृताहातिक्रमे
दोषोक्तेः। न च नक्तं श्राद्धं ु्वीतितिधरमसत्रोक्तो निषेधः सांबत्सरिकश्रा-
द्वग्यतिरिक्तश्राद्धपर इति बह्वः । मृताह समतिम्येति निपधस्तु बुद्धया
समतिक्रमे न तु देवादतिक्रमे । तेन धम॑सूत्रोक्तनिपेधोऽत्राप्यस्त्येवेति केचि-
ददन्ति । अयं च रत्री श्राद्धनिषेधो प्रहणश्रःदधे न । अन्यत्र राहृदशैनादि-
तितवरचनात्‌।
@ = क £
अथ न्रादविध्र नणयः।
ततर विप्रस्य निपन्रणोत्तरं सूतके मृतकेऽपि वाऽऽ चाभाव्रः।
« निमच्ितेषु विप्रेषु प्रारवरे श्राद्धकपमि।
निमच्रणाद्धि विप्रस्य स्वाध्वावद्विरोप्य च॥
देहे पितृषु तिष्ठत नाऽऽशौचं प्रियो क्रचित्‌ "' इति ब्राह्मोक्तेः ॥
क्तुसतु विष्णराह--“ नतयज्ञतरिदिपु श्राद्ध हेमेऽ्भने जपे ।
प्ररव्ये पनङ न स्याद्रनारन्य तु सूतकम्‌ " इति ॥
पारम्भशब्दार्थस्तनेगोक्तः--
५८ प्रारम्मो वरणं यज्ञे प्रकल्प तरतप्तत्रयोः ।
नान्दीश्राद्धं त्रिाहादौ श्राद्धे पाकपरिक्रिया " इति ॥
पाकपरिक्रिया पाकनिष्यत्तिः पाकरारम्भो वा । पाकमोक्षणमिलन्ये । माध-
वीये ब्राह्येऽपि सःशौचं परक-
८“ श्राद्धादौ पितृग्रज्ते च कन्यादानि च नो भवेत्‌ » इति ।
मिताक्षरायां स्एत्यन्तरेऽपि सदःशौ चं ्रृत्य--
“ यज्ञ सभृतप्तमारे विवाहे श्राद्धकर्मणि '” इति ।
दातृणे मरणादौ ब्राह्मे
“ मोजनथ तु समृक्ते विगरैदतुर्विपद्यने |

१०४९

|१४८५

यदा कश्चित्तरोच्छि्ठं शेषं त्यक्त्वा प्रमाहिताः ॥
आचम्य परकीयेन(ण) जलेन दाचयो द्विजाः ' इति ।
विपद्यत इत्यत्र गृह इति शेषः । एतच्च श्राद्ध॒व्रिषयमिति हेमाद्रिः । अन्ये
तु-अन्र श्राद्धपदाभाव्राद्विवाहोर्सवयन्ञेष्विच्युपक्रम्य
५ मुञ्ञानेषु तु विप्रेषु त्वन्तरा मृतप्ूतके ।
अन्यगेहोदकाचान्ताः स्वै ते शुचयः स्मृताः " ॥
इतिषटूर्िशन्पतेकवाक्यत्वान्निमत्रितेषु विमेष्वित्युदाहूतवचनविरोधाच
विवराहादिविषयमेबेदयाहुः । श्राद्धे तु यद्यपि विष्ण़ना पाकोत्तरमाशौचाभाव
उक्तस्तथाऽपि कतुरेव सः । भोक्तस्तु दाषोऽस्त्येव ।
५ अपि दातूग्रहीत्र श्च सूतके मृतके तथा ।
अविज्ञाते न दोषः स्याच्छ्रद्धारिषु कथंचन ॥
विज्ञाते मोक्तरेव स्यात्प्रायश्चित्तादिकं कमात्‌ '' ।
ति प्राधतरीये ब्राह्मोक्तेः ।
आदिश्ष्देनाऽऽशौ चं गृह्यते । तचाऽऽह विष्णुः--
५ ब्राह्मणादीनामाोचे यः सक्रदेवा्मश्नाति तस्य तावदाश्नौचं
यावत्तेषामाौ चं उ्यपगमे प्रायश्चित्तं कुयात्‌ ” इति ।
यत्त॒ - ““ देहे पितृषु तिषठत्मु नाऽऽशौचं वियते नित्‌ " ।
इति ब्राह्मं तच्छ्राद्धकालिक्रस्य निपेधकं न तृत्तरकालिकस्य ।
यत्तु--"“ देये पितणां श्रद्धे तु आशरोचं जायते यदा ।
आशौचे तु व्यतिक्रान्ते तेम्यः श्राद्धं प्रदीयते ' ॥
इत्यनेनाऽऽशौ चानन्तरं कतव्यमित्युक्तं तन्पुख्यकालिकश्राद्धोपक्रमासागा-
शौ चज्ञाने ज्ञेयम्‌ । श्राद्धचिन्तामणीं ज्योतिषे-
८ प्रतिसंवत्सरं श्राद्धमाशौचात्पतितं च यत्‌ ।
मट्मापेऽपि तत्कार्यमिति भागुर्मिषरितम्‌ ' इति ॥
आङौ चादाशौ चेतना । आश्ौचान्त्यदिनत्वेन निमित्तत्वादिलय्थः । एत-
न्मासिकान्दिकपरम्‌ । अत एव सुदशेनभाप्ये-- अपरपक्षे पित्याणीतिनिय-
मात्कृष्णपक्षश्राद्धरोपे प्रायश्चित्तमेव न तु गाणकाले करणम्‌ । तच्चोपवासः ।
५ वेदोदितानां निलयानां कर्मणां स्तमतिक्रमे ।
सरातक्रवतटोपे च प्रायशित्तममोननम्‌ '” इति मनृक्तेरित्युक्तम्‌ ॥

आशौचे तु भाययित्तमपि न पुरूयकाकेऽनधिकाराव्‌ ।
१३द्‌

[श्ाद्धविन्रे निर्णयः] संस्काररत्नमाला ।

१०५० महटगोषीनाथदीक्षितविरचिता-[श्राद्धमोजने प्रायश्चित्तानि]

आश्नोचान्तऽसंभव तु व्यासः-
“५ ्राद्धविघ्रे समुत्पन्ने अन्तरा मृतपूतकर ।
अमायां तत्प्रकतैव्यं शुदधावेके मनीषिणः "” इति ॥
हेमाद्रौ षटजिन्मतेऽपि--
« माप्तिके चाऽऽब्दिके त्वह संप्रति मृनपरूतके ।
वदन्त दृदधौ तत्कार्य दर्शेऽपि च व्रिचक्षणाः '' इति ॥
गोमिटः-“ देये प्रतयाठ्दिके श्राद्धं अन्तरा मृतपूतके ।
आज्ञोचानन्तरं कुयात्तन्मातिन्दुक्षयेऽपि वा ” इति ॥
मरीविः-- ^ श्राद्धविघ्रे समुत्पन्ने अविज्ञात मृतेऽहनि ।
एकादश्यां तु कतव्य कृष्णपक्षे विशेषतः ” इति ॥
विशेषत इत्युक्तेः शृ्षायामपि । आश्ञौचेतरविध्र एतदिति माधवपृथ्वी-
चन्द्रौ ।
यत्तु--“ तदहश्चतपरुप्येत केनचित्पूतकादिना ।
मृतकानन्तरं कुर्या्पुनस्तदहरव च ५ ॥
इतयत्रिवचनं तत्प्॑कालासं मवे जेयम्‌ । एतदाग्दिकेतरविषयम्‌ ।
यच्च -““ एकरदिषटे तु पप्रा यदि विं प्रजायते ।
मतेऽन्यस्मिन्दिने तस्िज्धरादधं कु्याल्मयत्ननः " ॥
इति तदपि मासिकपरमिति मदनरत्ने हेमप्ौ च । व्याध्यादौ विस्मरणे
चेवं जेयम्‌ । इति श्राद्धविघ्रे निर्णयः ।
= [कद [क
अथ न्रादभाजन प्रायाश्वत्तानं ।
ततर श्राद्धानि विधानि । नवनवमिश्रपुराणाख्यानि । तत्रान्त्दशाहभरा-
द्वानि नवश्राद्धानि, एकादशा । पोडरकोदिष्ानि नवरमिश्राणि सपिण्डी-
करणं च । ततः पुराणानि । तत्राऽऽपदि नवश्राद्धमोजने कायम्‌ । एकादश-
हेकोदिषटे कायं पादोनकायं वा । द्वादशाह उनमासे च पादोनं कायमेव
कुयीत्‌ । द्विमासे पक्त उनपाण्मासिक उनाब्द्कि चार्द्रच्छरः । त्रिपासा-
द्याम्दिकान्तेषु सपिण्डने चाऽऽच्राब्दिके चोपवासः पादकृच्छ्र वा । परलब्दे
पुराणे च नक्तम्‌ । द्रव्यार्थं नवश्राद्धे भोजने त्रिराप्र, दरादशाहादौं द्विरात्र
मासादाद्ुपवासः। जिमासादौ नक्तं पञ्चगव्याश्नं च । परलयब्ददशादिषु पुरा
गेषु षट्माणायामाः । दृद्धौ जयः प्राणायामाः । तत्रैव निसृहमोक्त्जैपशी-

१क. द्रौ । व्य" |

[श्राद्धमोगने प्रायश्चित्तानि] सं्काररलनमांखा । १०५१

लनो वा तदर्षम्‌ । कषत्रियादिषु श्राद्धेष द्वितिचतुर्गुणानि क्रमाकतार्यागि ।
अनापदि तु नवश्राद्ध चान्द्रं कायं च| द्रादशाहादौ कायमेव । द्विमाषादौ
पादोनं, निमासावब्दान्तेषु त्रिराज्म्धकायं वा। आचाग्दिके पादकायं, भरला-
ब्दिके तुपवासः । क्षत्रियस्य तु नवश्राद्धे चानम्‌) । आद्मासिके चार्द्र
पराकशच । दादश्ाहादौ पराकः । आग्दिकद्विमासनिप्नादौ महासांतपनं, त्रिमा-
सादौ कायम्‌ । आब्दिके पादोनं, परतयाब्दिके त्प, पुराणे पादोन(दपरिमि-
तमू । वेरयस्य त्वेतान्येव व्रतानि सार्धानि । ब्रस्य द्विगुणानि । यद्रा नवश्राद्धे
चान्द्दयं सार्धं चान्द्रं च । द्रादसाहादौ साधं चान्द्रमेव । द्विमासत्रिपक्षादरौ
चान्द्रं त्रिमासाद्‌ा पराकः । अन्दे सह(महा) सांतपनम्‌ । चण्डालानायुद्रकस-
पत्राह्मणपरुदंषिदतमपतनविपोद्वन्धनादिमूतानां पापिनां पतिताव्भोज-
नानां च नवश्राद्धे चौन्धे । आचमासिके चान्द्रं पाकश्च । द्रादश्चाहादौ पराक
एव । पक्षद्धिमासत्रिमातेष्वतिकरच्छरः । मासादौ कायोऽ(यमोन्दरे पादः परलन्द
तुपवास्तः । धनिकानां द्रव्याथभोजिनां चैवम्‌ । अपाङ्कयानामेकादक्षारे
चान्द्रम्‌ । यतिव्रतिव्रह्मचारिणां तु सूतकात्ननवभ्राद्धमापिकादो भुक्तानुक्तं
भायश्चित्तं ठृत्वाऽधिकं त्रिरत्र प्राणायामत्रयं धृतप्राशनं च कृता वतशषै
समापयेत्‌ । अनापदि तु कायं त्रिरात्रमेकरात्रं बोपत्रासः प्राणायामत्रयं पश्च-
गव्यमाश्चनमिल्यधिक्षम्‌ । अभ्यासे तप्र च्छाद द्विगुणम्‌ । आपहेमस्तांकसि-
कश्रद्धेषुक्ताधम्‌ । यद्वाऽनापद्मश्राद्धे कायं तप्ङ्ृच्छरं वा शक्तश्रेत्‌ । हेम
श्राद्धे त्रिरात्रं कायं च । सांकरिपकश्राद्धे त॒पवाससतिरात्रं च । दैवात्मुनकन्य-
वहितेषु तु ब्राह्मणकषत्रियेरयशूरश्राद्धषु एको तु कृच्छरातिक्रच्तरना्रच्छर-
चन्द्राणि । द्वादशाहादिषु पादं पादं हासयेत्‌ । अतिव्यवहितेषु तु जिरात्रा-
दिकम्‌ । गुरुषिषये तुपवासतनक्तपटूमाणायापाः । अनापादि समत्र द्विगुणम्‌ ।
अतिश्रोतरियदरशादिश्रादेष्वतुक्तपायधित्तेषु च गायत्या दशकृतोऽपः परीता
संध्यापुपासनहोमं च यथोचितं कुयौत्‌ । नामकरणे जानकर्मणि चाङ्गश्राद्ध
सूतक आमश्राद्धे च्रड(डा)हेमाने चौटश्राद्धे सीमन्ते सोमे ब्रह्मीदने चापलया
चाऽऽपदि च युक्त्वा सांतपनम्‌ । पल्याऽनापदि च चान्द्रम्‌ । अन्यपु संस्का
रेषु तूषवासो निलयक्खिशत्रं वानापदि । अन्यदत्ता कन्याऽन्यस्मे पुनर्दत्ता सा
पूनभसतद्विवाहेऽसंस्छरते पूर्वमे पूषैवत्सांतपनं चान्द्रं बा । सर्वल्लीपथमगर्भे च ।
( + असंस्छरते पूरवे गभ प्रसूते द्वितीये गर्भे संस्कारे या सा पुनारताः(ता())

+ धनुधिहान्तर्गतं ख. च. पुस्तकयोन।रित ।

१क.ख. च, चान्द्रं! २क.ख. च. अन्धेन ३क.ख. ड, चान्द्रम्‌ 1 ८ ट. पुनरताः।

१०५२ भह्गोपीनाथदीक्षितषिरचिता-- [श्राद्धाङ्गतिहतषणम्‌]

ऋतुपोडशाहात्पश्वादेव गभिणी सा रेतोधाः । भंशासनोलद्यिनी काम-
॥ कि © 9 1 ४
चारिणी । आसो(सां)[पथ |भ(मोगरभे पृवेवर्सांतपनं चान्द्रं बा । )

[+ ४
अथ श्रादयाङ्गतर्तर्पणम्‌ ।
तच्च दश्रादध तदहरेव पूर्मं विधाय भ्राद्धारम्भः कार्यः|
५ पूं तिहोदकं द्वा अमाश्राद्ं तु कारयेत्‌ » इति गरगैवचनात्‌ ।
^“ दशे तिटोदकं पूर्वम्‌ ” इति संग्रहोक्तेथ ।

( # कारयेदिति स्वार्थे गिच्‌ । श्राद्धस्य द्यहकाटसरे निलत्पणस्य तत्र-
मध्यपातित्वात्तेनैव परसङ्गसिद्धिः । सथस्कारपकषेऽप्येवम्‌ । अन्याङ्गरन्याङ्गानां
असङ्गसिद्धेः पशुएरोडाश्नादावभ्युपगमात्‌ । यत्त यदा त्वनायलया निल्यतपंणो-
त्रं श्रादधसंकयस्तदा पृथकायंम्‌ । निस्य प्रयोगानन्तःपातित्वादिति। तत्न।
क्त्वामत्ययेन परयोगवहिताङ्गानुष्ठानस्याऽऽरम्भणीयाब्हस्पतिसंबाद व(द)
भ्युपगमात्‌ । अत इदमपि पयोगवहिभतमेवाङ्ग पर्वं कार्यम्‌ । अतश्च प्रसङ्गानु-
छ्रानमवरिरुद्धम्‌ । अतो न पृथक्तपेणं दरे । यदा तु सप्तम्यादौ निल्यतर्पणं तिल-
रहितं क्रियते तदा तन्रभसङ्गयौरभावादिदं तिरसहितं पृथक्ाय॑मेवोति । )
वापिकभाद्धे तु परेधूरेव ।

तत्रैव--“ प्रब्द न भवेसूर्वं परेऽहनि तिलोदकम्‌ `' इतिस्मरणात्‌ ।

बृहतारदीयेऽप्यानिदिकं परक्म्य--

“ परे्ुः श्रद्धकृमर््यो यो न तपयते पितृन्‌ ।
तस्य ते पितरः करुद्धा शापं दत्वा बरननिि हि“ ॥

इति गर्गेण भ्रल्यवायस्योक्तेश्च । ( + मातापित्रोर्वाधिके बिरेषः(षं) सपृति-
रत्नावरयां हृद्धमनुराह--

«५ सक्तम्यां मानुवारे च मातापित्रोः क्षयेऽहनि ।
तिषे्तषणं कुर्यात्स मवेततितृघातकः ” इति ॥

्षयेऽहनीति निमित्तसप्तमीति केचित्‌ । तन । वैरूप्यापत्तेः । प्रयब्दाङ्गग)
तिदद्यादितिवक्ष्यमाणवचनविरोधाच । किं त्वधिकरणसप्तम्येव । तेन क्षयाहे

* धनुधिहान्तग॑तम्नन्थस्थाने ड. पुस्तके “ निलयतर्पणेन(नै व श्राद्धङ्गतर्पणस्य प्रसङ्गतः
सिद्धिरिति केचित्‌ । वस्तु श्राद्धेज्यदेवतानामेव तर्षणमादौ कृत्वा श्रद्धारम्भः कतैन्य इति
दन्ति इति पन्थो बर्तते । + धनुश्िहान्तगंतं ड. पुस्तके नास्ति ।

१क. ऋतुः षोः।२च. दाभ्यु"।

[श्राद्धाङ्गतिहतपेणम्‌] संस्काररत्नमाख। १०५३

यत्तपणं निलयं नेमित्तिकं वा तत्तिररदितमेव कार्यम्‌ । इदं च तर्पणं परस्तरपह-
रणे देवतासंकीतैनवरंसंनिपत्योपकारकम्‌ । अत एष यदलं श्राद्धं तैवल-
मेव भवति । ) अत्र पितृकाग्दश्च श्राद्ेज्यदेवतापरः । तेनाऽऽब्दिकदिने तिठै-
तिना सर्वासां निलयतपैणं पथक्ैव्यमेव | ( # न चेयं नित्यतरपणाकरण-
निन्दा । अस्पप्रकरणेऽन्यस्याकरणनिन्दाया अयोग्यत्वात्‌ । श्राद्धङ्गमूतं तु
परेदु स्तिरसहितमेव । )

तदुक्तं संग्रहे“ प्रयन्दाङ्गं तिरेदैयातिपिद्धेऽपि परेऽहनि ।

वकस्य वचो येपामन्येषां तु विवर्जयेत्‌ ” इति ॥

तत्र श्रादधाङ्गतपणे विधिरुक्तः सं्रहे-

५ ज्ञात्वा तीरं तमागत्य उपविदय कुंशाप्नने ।
संतप॑येतितनिभ्यान्पनात्वा वचने च धारयेत्‌ " इति ॥

त्णोत्तरं नित्यललानं संध्यां च कृत्वेयरथः । ( + अत्र सानोत्तरसंध्याम-
कृतैव तर्पणं कायमिलयाहुस्तन्मन्दम्‌ ।

संध्याहीनोऽशुचिनित्यमनर्हः स्वैकर्मपु ? इति वाक्यात्‌ ।

न च तपणपर्यन्तं श्रद्धमयोगानवतेपध्ये संध्या नानुषरयेति वाच्यम्‌ ।
श्राद्धदिनसायंसभ्याननृष्ठानपरसक्तेः । ततश्च सानस्यादीनां स्ैकमा्थसरेन
प्ा्तैरुपेशनस्यापि सामान्यतः प्रातः(पैः) कुशासनं तर्पणोत्तरं स्नानं च
विधीयत इति युक्तम्‌ 3 । संतपैयेतियतन्स्वानिति पाठो महमटयामिमरयेण ।
तत्र सर्वषां पित्रादिगुैन्तानां श्रादधविधानात्‌ ।

० वकस्य वचो येषामन्येषां तु विवर्भयेत्‌ ।
इत्याय्दिक इतरदेवतातपणनिपेधाच ।
गशः--“ पतश्राद्धे हिरण्ये च अनुत्रञ्य तिलोदकम्‌ ।
सक्रनमहा्ये शवः स्यादष्टकाखन्त एव हि " इति ॥

हिरण्ये हिरण्यश्रादध । प्षशराद्धे दिरण्यश्राद्धे च ब्राह्मणविसर्जनोत्तरं तप॑णं

कपैव्यमित्यर्थः । अन्ते श्राद्धसमाप्नी ।
गगीः--“ कृष्णे माद्रपदे माति श्राद्धं प्रतिदिनं भवेत्‌ ।
पित्णां प्रयहं कार्यं निपिद्धहिऽपि तर्षणम्‌ ? इति ॥

* धनुधिहान्तगेतस्थाने ड. पुस्तके ' शरद्धाङ्गमृतस्यैव परेयुरक्तेः ” इति वतते । + धनुधि-
शन्तग॑तं ड. पुस्तके नास्ति ।

१ख. च. "टरदि ।

१०९४ भहगोपीनाधर्दातिततिरतिता- (श्रादङ्गतिकर्पणम्‌)

निषिद्धदिनानि नित्यतर्पणपररणे पकष्यन्ते । जीवत्तितृकेणापि पातृमरताह-
श्राद्धोत्तरदिने तद्रग॑मात्रस्य शुक्तिरेस्तपणं काथमेव । ( # पेषः श्रादधङृ-
मम्ल इति तर्पणाकरणे दोषश्रवर्णादिति केचित्‌ ।
अन्ये तु-“ जीवमानः पिता यस्य माता यदि विपये ।
मातुः श्राद्धं सतः कुर्यान्न कु्याततिरतर्पणम्‌ "
शति सयतिसारोदाहूतवचनं जीवतिपतृकस्य भ्राद्ङ्गतियुक्ततपणनिषेधकं
न तु तिलरहिततपणनिषेधकम्‌ । अन्यथा तिपदवैयर््यापत्तेः । तेन तिलर-
हितं तु भवयेबेयथादवगम्यत इति भँहुः । ) एवमानिनडु्टपतिपदादिभ्र-
दवादिष्वपि ब्गेयम्‌ । तीयश्रद्धे दर्भ्रादधवत्‌ । ८ + माध्या(ध्या)वरषश्राद्धस्य
मासिकभ्रादधवत्पूवंमष्टकाङ्तवा्‌ । पूवेुःप्रादवान्वष्टकाश्राद्धयोरप्यन्त एव ।
अन्वष्टकाभ्राद्धस्यीनङ्गले तु मासिकभ्ाद्धव्प्वमेव ।
यसु-““ विवाहत्रतचरूडापु वर्षम तदर्धकम्‌ ।
पिण्डदानं मृदा स्नानं न दूर्यत्तिलतपैणम्‌ "' ॥
शति तन्पहालयाष्कारम्ययोगश्राद्धव्यतिरेकेण द्रष्भ्यम्‌ ।
८ तिधितीथविशेषे च गयायां व्रतपक्षके ।
निषिद्धेऽपि दिने दुर्या्त्पणं तिलमि्चितम्‌ ” इतिवचनात्‌ ॥
तिधिक्िशेषोऽषटकादिः।
यत्त॒-“ पित्रोः क्षयाहे पप्र यः कु्याज्निल्यतर्पणम्‌ ।
आपूर तरणं ज्ञेयं तत्तोयं सथिरं भवेत्‌ ॥
प्वैदा तर्पणे कुयद्भ्ययज्ञपुरःपरम्‌ ।
मृताहे नैव कर्तव्यं कृतं चेनिष्फठं भवेत्‌ " ॥
इति पठन्ति तज्निूलमेव । सपलतरेऽपि सतिरतपणनिपेधपरमर्‌ । पू्लि-
सितवाक्यानुरोधाद्‌ । अन्योऽपि विशेषः-
^“ उये्ठ्रातृपितृज्यष्ठप्तपत्नमातरस्तथा
एतेषां तु मृताहे तु परेऽहनि तिलोदकम्‌ ” इति ॥

# धनुधिहान्तगंतं ड. पुस्तके नास्ति । + धनुधिहान्तर्गतग्रन्थस्थाने ड. पुस्तके ^ माध्या-
वरषादिष्वष्टकावेदन्ते ” । इति वतंते ।

१ च. “णात्‌ । यत्तु--जीः। २ च. “नं तजीव"। २ च. ज्यम्‌ । ग च. 'स्यानेकत्वे ।

[जीवतिदककर्तकषितामकः = संरकार्रत्नमाहा | १०९५९
गुदशश्राद्वनिणंयः]

शरीनकः--““ मातरः क्षयाहे ठु परेऽहनि तिरोद्कम्‌ ।
कारुण्यश्राद्धविषये पत्यो दचात्तिरोदकम्‌ " इति ॥)
मन्वादिश्राद्धे कपिटिः-
‹ मन्वादिषु युगादा दर्शे संकरमणेऽपि च ।
पौणमास्यां व्यतीपरति ददा तिोदकम्‌ ॥
अर्पोदये(य)गजच्छायापृष्ठीषु च महाङ्मर ।
मरण्यां च मघाश्राद्धे तदन्ते तर्पणं विदुः " इति ॥
नान्दीश्राद्धादौ तषैणनिषेधो बृहकारदीये -
५ वृद्धिश्रद्धे पिण्डि च प्रतश्रादधेऽनुमापिके ।
पवत्सरविमोकर च न कयात्तिटतपंणम्‌ " इति "' ॥
इति तषैणम्‌।
[+ ^ (भ क 3 नि न
अथ जावाद्पतककतक[पतामहादुहशन्नरादनणयः।
तत्र कायायनः-
«वृद्धौ तीर्थे च सेन्यस्ते तति च पतिते सतति ।
येभ्य एव पिता दचत्तिम्यो दद्ात्खयं पुनः ” इति ॥
वेत्रायणीयपरिशिष्टपपि-
८ उद्वाहे पुत्रजनने पितरएटयां सौमिके मघे ।
तीर्थे ब्राह्मण अयति पडते जीवतः पितुः ” इति ॥
यत्तु प्रयोगपारिजते-
“८ न जीवतः पितुः कुयाच्छराद्धमभिमूते द्विनः।
येम्य एव्र पिना दयत्तिम्यः कुर्वीति सता्चिकः '' ॥
इति सुमन्तुवचनान्येतरायणीयपरिशिटक्ततिषयेप्वपि जीवत्तितुक्स्य सप्रे
रेवाधिकारो न निरमररिति प्रतिपादितं तदुदराहपुत्रजनननिमित्तकनान्दरी धराद
व्यतिरिक्ततीयश्राद्धादिविषयम्‌ ।
“ अनञ्चिकोऽपि कुर्वीत जन्मादौ वृद्धिकर्मणि ।
येभ्य एव पिता दद्यात्तानेवादिदय प्रणम्‌ ” ॥
शयाचारमदनरत्नोदःहूतहारीतवचनेन सुमन्तुवाक्यापवादात्‌ । साभ्रिख

१०५द६्‌ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [दशं्रादधापरपयं ग्रमासिश्रादध प्रयोगः]

श्रौतागनिमान्स्माताभ्निमांश । तदितरो निरभिरिलयपि तत्रैवोक्तम्‌ । अतश्च जीव-
सिितृकस्य निरमरस्ती्श्राद्धादौ नाधिकार इति सिद्धम्‌ ।
इति संस्काररत्नपालायां श्राद्धोषोद्धातः ॥
इदयोकोपाहश्रीमत्साभिचिदाजपेयपोण्डरीकयाजिसर्वैतोमुखया-
जिगणेशरदीक्षिततनूजमदगोपीनायदीक्षितविरचितायाः
सलयापाढदहिरण्यकेशिस्मातंसंस्काररत्नमाराया
उत्तरार्धे सप्तमं प्रकरणम्‌ ॥ ७ ॥

अथाष्टमं प्रकरणम्‌ ।

अथ दशश्राद्धापरपयायमापिश्राद्पयोगः।
केता तदिवसप्रक्षालितन्वेतवक्ञपृक्पम(त्पोक्षाटितपाणिपादः कृननिदय-
क्रियो दर्भपाणिः पराह एव सपत्नीकपितुवरगैस्य सपत्नीकमातामहवरगस्य च
तिकतर्षणं नच्ादौ वरिधायासंभरे गृह एव तिरहितं विधायाऽऽचम्य श्राद्धष-
देशसमीपे दयधेततं दूरीडृलय रजसरलापतितकडकटश्वमाजारादीनां मध्यतो गमनं
दृष्टिपाश्च यथा न भवति तथा परिते गोपयोपच्प्ि दश्च आसन उपविश्य
सरवदग्दोषनिवर्णार्थ समीपे छागं तदभावे कृष्णाजिनं वद्ध्वा तस्याप्यभावे
तृष्णीं तिखान्मागादिषुं चतषु दिर प्रदक्षिणे विक्री यीऽऽचम्पे,
° देवताम्यः पितृभ्यश्च महायोगिम्य एव च।
नमः सखवाहाये खधाये नित्यमेव नमो नमः '' इति त्रिः पटित्वा,
८ निहन्मि सर्वं यदमेध्यवद्धवेद्धताश्च सर्वेऽमुरदानवा मया ।
रक्षांपि यक्षाश्च पिशाचगृह्यका हता मया यातुधानाश्च स्वै " ॥
इति सदोषनिषरणार्थं सदुशान्यवान्मदक्षिणं ्राद्धस्थके विकीर्य,
५ तिला रक्षन्तवघुरान्दमी रक्षन्तु राक्षप्तन्‌ ।
पङ्क वै श्रोधरियो रक्षत्वतिभिः सर्वरत्षकः " ॥ ॥
इति तिछानपरदक्षिणं माचीनावीती पद्षिणं यज्ञोपवीती वा विकीर्य,
१ इ, श्गः। यथाधिकारं कृतनिलयक्रियः कतौऽपरहवि दर्भपाणिः सप । २ क. कर्तेत" ।

३ ट. "णं विधायाऽऽ्च" । “ ड, "वेदोष । ५च.ध्पुदि'। ९ ङ. शषुवि'। ७ ड. भ्य, निह" ।
८ ड. सकु" । ९ इ, विक्रिरेत्‌ । जीवत्वि्कस्य प्रकोष्ठपयन्तं प्राचीनावीतम्‌ । ततः प्रमा" ।

[दशीश्राद्धप्रयोगः] संस्काररतनमारा । १०५७

“ ये राक्षप्ताः श्रिता दिक्षु श्राद्धकर्मविषातकाः |
तिलप्रकिरणात्सवे तेऽपगच्छन्तु दूरतः ” ॥

| दिनपर 8 । ततः परमादकृताविज्ञाताशुवित्व-
निष्ट शुचि्वातिश्चयायं वा पुण्डरीकाक्षं स्मरेत्‌ । ततः कुरुपेत्राय नमः।
गयाये नमः । गङ्गायै नमः । मरभासाय नमः । पुष्करेभ्यो नमः । गदाधराय
नमः । वस््ादिभ्यः पितृभ्यो नमः । इति ध्यानपूषकमेताममस्ृलयोदश्छसो
द्विराचम्य,
(# “ पवित्रं ते विततं ब्रह्मणस्पते प्रमुगत्राणि पयैषि विश्वतः।
अतप्ततनृने तदामो अश्रते शृतास इद्रहन्तस्तत्समाङ्गत ' ॥
इति दर्भचतुष्टयात्पके दमेत्रयात्मके द्मद्रयातमके वा ब्रहमप्रन्थिमती हस्तयोः
पतिते विशेयात्‌ । द्विगुणीकरतानां दभभशिखानां पाश्च भादक्िण्येन सर्मव्रेषनं
विधाय पुरोभागेन(ण) प्ररश्यते स ब्रहम्रन्थः। अनन्तगीमितपताग्रञचाचन्यतम-
सेख्यदभनिरितं मदेशमात्रं पवित्रं कुर्यात्‌ । तम्पृतं अङ्कलम्‌ । एकाङ्कलो
ग्रन्थिः । चतुरङ्गलमग्रम्‌ । तस्य ग्रन्थिः प्रणतेन काया । आचमनसमये ्रन्थि-
मत्पत्ितरे पात्रे निधायाऽऽचपनाथं प्रन्थिरहिते अन्ये पश्रित्रे षृ्वाऽऽचमने
ते ग्रन्थिरहिते पत्त्रे ल्यक्त्ा पूते प्रन्थिमती पित्रे बिेयात्‌ । पत्रि-
अस्य भूमौ पाते स्त्वाऽऽथमषणं सकृञ्जपित्वा परागायामत्रयं कुर्याद्‌ । श्राद-
मध्ये स्राननिपेधान्माजनमेव । ततः ) प्राणानायम्य देशकालौ सकरीलं पुरू-
रवाद्रवरसजकानां विभवेषां देवानां तप्यथमित्युक्या पार्चानवरीनी श्रत्वा
दक्षिणामुखः, अस्मत्ितृपितामदमपितामहानापपुकागुक्शमणाममुक्रगोत्ा ~.
वसरुद्रादिल्यस्वरूपाणां सपत्नीकानाम्‌) अस्मन्मातामहमातुःपिनापरहपातुःपरषि-
तामहानाममुकरामुकशमणाममुक्गोत्राणां वसुश्द्रदिलस्वरूपाणां सपत्नीकानां
दष्ट ( +मासिश्राद्धमन्नन हदिषा सथः करिष्य इति संक्पं कुरथात्‌ ।
सपत्नीकानामियेतदमुकगोत्राणामित्येततपू्ं बा वदेत्‌ । अमुकदामुकदापत्नी-
सहितानामिलयेवं वा सपत्नीककब्दस्थाने वदेत्‌ । पए तत्तद्विभक्त्यूहेन स्तर
गो्रोचारणं सर्भत्र सकारसहितं वा । यथाञमुकसगोत्राणामिति । )
* धनुधिहान्तरगतो प्रन्थो नास्ति ड. पुस्तके । + धनुधिहान्तगेतग्रन्थस्याने ड. पुस्तके
५ दरंभराद्राखयं मारिश्ाद्रं सदेवं सपिण्डं पार्वणेन त्रिधिनाऽत्नेन हविषा तथः करिष्य इति संकल्पं
कुयात्‌ * इति भ्रन्थो वर्तते ।
१क. त्रत
१३३

१०५८ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [दशश्राद्धप्रयोगः]

परव गोजोचचारणं पशान्नामोचारणमिदेवं वा । एवं सर्वत्र । नामा-
्ञाने पिण्डदानव्यतिरिक्तकर्मयु व्रह्मविष्णुरिवरब्दै्व्यवहारः । गोत्रा
्ञाने कार्यपगोत्म्‌ । ( भसवेदा रद्राक्षतुरस्यादिधारणनियमरहितस्य
न श्राद्धे रद्रक्षतुलस्यादिधारणम्‌ । नात्र शङ्खशुक्तिषण्टानादाः । सर्वत्र
देवकार्येषु दक्षिणजानुनिपातः । पित्रयकार्येषु सग्यजामुनिपातः । देवकार्य
ऋजवशत्वारशत्वारो दमीः । पितृकार्ये पच पच युगा; पिण्डास्तरणवर्जम्‌ ।
शराद्धारम्भपरथति समातनिपयन्तं कलहं भायादिताडनं शृद्रादिसंभाषणं च
न कुयीत्‌ । एवं विप्रा अपि न कयः । मालाधारणमपि विमान कुः कती
च । एतस्मिन्दिने सशरीरं कर्ता नाृुयात्‌ । पिण्डदानात्मागेतस्मि.
न्दिने वालादीनपि न भोजयेत्‌ । पकमपक्ं वाऽन्यसमा अन्नं न दधात्‌ ।
यथरेतस्मिन्दिने श्राद्धभो जनार्हाऽतिथिरागच्छेचेत्तमपि श्राद्ध भोक्त नियोज-
येत्‌ । यदि प्रमादादामन्नितें विप्रं विस्परेत्तदा तं मयरनेन प्रसा विशेषेण
तोषयेत्‌ । ) ततो यज्ञापव्रीती स्वयमेव ब्राह्मणग्रहं गत्वा दक्षिणहस्तेन बराह्म-
णस्य दक्षिणजानुन आलम्भनं कृखाञ्च शो वा करिप्यमाणेऽस्मिन्मासिभ्रादध
एरूद्यसिहकविन्वरेवार्थ त्वामहं निपत्रये, इति निमन्रयेत्‌ । दैवे क्षणः क्रिय-
तामिति ब्रयात्‌ । ओं तथेति स त्रिभः परतिजानीयात्‌ । प्रापरोतु भवानिति
कतां चिप्र वदेत्‌ । पावानीति विभः कतारं मरति वदेत्‌ । ( +आद्रवसंज्गक-
विश्वदेवार्थं तवामहं निमच्रय इति द्वितीयतिपरानिमश्रणम्‌ । उभयत्रापि पुरूर-
वद्रवसङ्गकतिष्देवार्यं तामहं निपन्रय इत्येवं बा । इदं च पक्षद्रयं सरवर
वैकरिपकर जेयम्‌ । ) दरे क्षणः क्रियतारििल्यादि समानं स्त्र । मातामहार्थ
पृथमेशवदेवपते तदथ॑मपि द्रौ विप्रौ प्रमैवन्निमन्रयेत्‌ । अत्र देवविपरावा ब्रह्म-
निलनुवरकम्‌, उपहृ पदु घनूमेतां सुहस्तो स्तदु पु प्रवोचमित्यृचं वा
यथक्षाखं पठेताम्‌ । उपहये दकष्वतीन्यृष्रयं पठेदिति केचित्‌ । ततः
माचीनागरीती पित्रथत्राह्मणग्रहं गत्वा तस्य सन्य॒नानुन आलम्भनं कृत्वाः
अश्र करिष्यमाणेऽसिमन्मासिश्राद्धे सपरनीकषिभ्र्थं स्वापहं निमच्रय इति
विप्रं निमन्रयेत्‌ । पत्ये क्षणः क्रियतामिति ब्रात । ओं तथेति स तिपः परति

> धनुधिहान्तगंत नास्ति इ. पुस्तके । + धनुश्िद्ान्तगैतं नास्ति च. पृस्तके ।

१६. "स्य जानुद्रयमालम्याय । २ ड. च. य कः। ३ च. 'रवद्रैवः । * ड. च्वदेवार्थं
क्षणः क्रियतामिति निमच्नयेत्‌ । ओं । ५ दत्‌ । आ" । ६ इ. "वदेवार्थं क्षणः क्रियतामिति द्धिः ।
७ इ. 'वदेवा्थ क्षणः क्रियताभियेव वा । इदं । ८ इ. प््रज्ञे।९ड. भ्‌ । माः । १० ठ, "वाकं
जपेताम्‌ । ततः । ११ ड, च क्षणः क्रियतामिति विग्रं निमन्नयेत्‌ । भौं ।

[दकश्राद्धभरयोगः] संस्काररतनपाटा । १०८५९

4) ¬ ६०४. र्थ 3 (1
जानीयात्‌ । अस्मिन्मासिश्राद्धे सपत्नीकपितापहार्थं त्वामहं निमन्रये।
अस्मि सपृत्नीकपरपितामहाथं तामहं निपन्रये । अस्मिन्मासिश्राद्धे सपत्नी
कमातामहार्थं त्वामहं निमन्रये । असिन्मापिश्राद्ध सपल्नीकमातुःपितामहार्ध

त्वामहं निमत्रये । अस्मिन्मासिश्ाद्धे सपत्नीकमातुःपितापहायै लाम
निमत्रये । इति यथायथं विपराज्निमत्रयेत्‌ । पितरि क्षणः त्रियतामिलयारि
समान सवत्र । ॐ तयति स विप्रः परनिजानीयात्‌ । अत्र पित्रा आ ब्रह्म
ननिलयनुतर कम्‌; उपहये पुवं ° स्तदु पु प्रवोचम्‌" इत्य॒चं वा यथाशाखं पेयुः।
उपहये दि कृण्वतीत्यट्रयं पठत्‌ › इति केचित्‌ । तपोति्रावाहुस्याश्रनुमारेण
निमन्रणे करमो ज्ञेयः । सर्वेषां तुख्यत्वे संच्छिकः । मातामहानां पृथमैश्वदेव-
पके दश व्राह्मणाः । तच्रपक्ेऽषटौ । अल्यशक्तौ देवां एकः । पितपार्बणार्थं
एकः । मातापहपाव्रेणायं एकः । पृथग्वेन्वदेवपन्षे चतारः । यदा त्वेक एव
विप्रस्तदा तत्रैव पा्वेणद्रयम्‌ । देवस्थाने शालग्रामरिखादि संस्थाप्य देव
कायं सपादनीयम्‌ । तदु यप्रतिवचनानि तु स्वयमेव वदेत्‌ । लोप एव वा।
शाद्धसमाप्षौ तदीयमननमग्रौ प्रक्षिपेत्‌ । ब्रह्मचारिणे वा दरात्‌ । सथा
ब्राह्मणाछामेऽनियतदभात्मकान्द्‌ भेवरस्तत्तत्स्थाने निधाय प्रतिवचनयुक्तं
सर्व श्राद्धं कर्तव्यम्‌ । तदीयं दक्षिणादिकमन्पेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो देयम्‌ ।
बराह्मणामावेऽप्सु क्षेपणीयम्‌ । स्वस्य निमत्रणासामर्थ्ये तु सुतेन शिष्येण
सजातीयेन येन केनचित्साधूनाऽऽपेन वा कारयेत्‌ । चहकारतापक्षे यज्ञोप-
वीती स्वयमेव ब्रह्मणण गसरेयादि एतदन्तं पुमरैस्मिन्दिने सायंहयेमानन्तरं
कतव्य । अस्यां रात्रा न भोजनम्‌ । तपण परेचः शराद्धीयपरयोगारम्भा-

स्माङ्‌ । ततो यद्गोपीलयेव लौ किका्रौ स्वयमेव पाक्गं कुर्यात्‌ । (स्स्याश्-
क्तावन्यः कतां । अन्यकर्तकततरे परषेषु समानप्रवरसपिण्डमित्रगुणवत्ृतोप
काराः प्रशस्ताः । सखीषु तु पल्येव यृख्या पाककतीं । तस्या अभातरे मात्राच्-
न्यतपा तदभावे मातपितत्रंशजा । तत्र विधवाऽन्यगात्रना पाखण्डा पुश्च
पतिता कुतितिता व्यङ्गा चतुधांहःस्नाता गभिणी मृतवन्ध्या गभघ्री दुमुखी-
लयाद्याः सियो वज्याः । पाखण्ड्यादिदोपषव्रखे पट्याद्याऽपि वञ्याः । अर्थं

# धनुशिहान्तर्गतग्रन्थस्थाने ' स्वस्याशक्तौ पटन्यादिभिः । अत्र ” इति वत॑ते €. पुस्तके ।

१ ङ. श्यं क्षणः क्रियताम्‌ । अ । २ ड. क्षणः क्रियताम्‌ । अ ।३ ठ. थ क्षणः
क्रियताम्‌ । अ । ४ ड, थ क्षणः क्रियताम्‌ । अ" । ५ ड. श्येक्षणडइ" । ६ ड. त्‌ । ॐ।

७ इ. “वाकं जपेयुः । एतच ए'। ८ ड. क्ष त्णन्यतिरिक्तमेतः । च. क्षे, ए । ९ ड
म्‌ । तता।

१०६० भह्गोपीनाथदी्िवविरविता-- (दरीश्राद्धप्रयोगः]

च पाको घटिकाचतुष्टयोत्तरं संगवपूर्वाे वाऽऽरम्भणीयः । पुरुषस्य पाकक-
तत्वे महानसे रेखाकरणादि । न ससियाः पाककतुत्वे । पाकसिद्ध बुत्तरं करता )
पाकः सिद्ध आगम्यतां पुरूरवसं शकविश्वदेवार्थं त्वामहं निमन्रये । देवे क्षणः
क्रिय॑ताम्‌ । अद्रैवसंज्ञकविन्बदेवार्थं त्वामहं निमव्रये । देवे क्षणः क्रियताम्‌ ।
सपत्नीकपित्र्थं त्वामहं निमन्रमे | पिव्ये क्षणः क्रियतामिल्यादि यथायथं
दैवपिश्यधरमेण पुषेवन्निमन्रणं कुयात्‌ । पूत्रवज्ञपः सर्वेषाम । ततो द्वादश्षषटि
काभ्य उर्ध्वं कता ( भतीर्थं गल्ला मध्याहस्लानं श्राद्धार्थं सानं च तन्रेण
करिष्य इति संकरप्य तत्रेण स्नानद्रयं विदध्यात्‌ । परसङ्गसिद्धि्वां श्रादारथं
खानस्य । अस्मिन्कसखे मध्याहस्तानं करिष्य इत्येतावानेव संकरपः । ततो
मध्याहसंध्यां कृत्वा ब्रह्मयज्ञो ऽृतरेत्तमपि कृत्वा तप्णं विधाय, इमं मे
वरुणेत्याचेमतरेव॑रणं संमा््यं॑दक्षिणप्रवाहं शृद्धं जलं श्राद्ार्थमाहरेत्‌ ।
आहारयेद्रा । तदभावे शुद्धं जरमितरदि क्मवाहम्‌ । तीथे स्नानाराक्तां ग्रह
एवोष्णोदकेन सानम्‌ । तता मानी गृहमागत्य हस्तपदान्मक्षास्याऽऽचम्या-
भिसमीपमागत्योपविश्य सर्वा सामग्रीं स्वसमीपे निधाय शुद्धं पवमानानु-
वकं कूदमाण्डातुवाकान्वा पटित्वा पण्डरीकात्त स्मृत्वा, ॐ वैष्णव्यै नमः।
ॐ का रयप्ये नमः । ॐ क्षमाय नमः । इति पृथ्वीं नमस्कुयात्‌ । तत आगते.
ब्राह्मणेः सति समे इमश्रुकमाभ्यज्ननादि कारयेत्‌ । न वा । ततो द्विराचम्य
सौवरभं ताश्नमयं वाऽवणं पन्नं देवकार्यं यवसंयक्तोदकेन पूरयित्वा तस्ि-
न्नवसप्तपञ्चान्यतमसं स्यद्‌ भात्मकं ग्रन्थियुतं समन्ताहर्भवेष्टिते कूच चन्दनं
पुष्पाणि फलं दिरण्यं च प्रक्षिपेत्‌ । ततः प्राचीनावीती राजतं ताम्रमयं वाऽ-
वरणं पात्रं पित्यकायार्यं तिरकषयुक्तोदकेन पूरयित्वा तस्मिन्प्ैवत्रच चन्द्‌-
नादौनि च प्रक्षिपेत्‌ ) । ततो यज्ञोपवीती "रुची वा इव्या मरतः शुचीनां
शुचि हि ° पावकाः । असिः हचिनततमः ° प्यर्चयः ' इति शृदधोदकेनाऽऽ-
त्मानं माजेयेत्‌।

ततः-- ^ प्मस्तपपत्समवापतिेतवः समृत्थितापल्कुरधूमकेतवः ।

अपारपप्तारपमुदरसेतवः पुनन्तु मां ब्राह्मणपाद्पांप्वः ॥

# धनुधिहान्तगेतम्रन्थस्थाने ड. पुस्तके “ तीरथ ज्ञात्वा मौनी कृतमाध्याहिकक्रियो रएहमा-
गद्य हृस्तपादान्ग्रक्षाल्याप्निसमीपमागल्याऽऽचम्य, एकस्मिन्पात्रे देवकायार्थंयवमिध्नितमृदकं कृत्वा
तस्मिन्द्॑मयं कूर्चे गन्धादीश्च निक्षिप्य प्राचीनावीती--अन्यस्मिन्पात्रे पितकायाौर्थ तिलमिभित-
मुदकं कृत्वा दर्भमयकृ्चं गन्धादीशच निक्षिपेत्‌ ° इति वर्घत ।

१द.तांदै'। २ ड्‌. "यतां पित्रर्थं क्षणः तरियतामि"। ३. न्त्‌ । त° । च, ग्व प।

[दश्राद्धपयोगः) सं्काररतलनमाडा । १०६१

अपद्धनध्वान्तपहक्तमानवः समीहितार्थीपणकामयेनवः ।
समस्ततीथीम्बुपवित्रमू्यो रक्षन्तु मां ब्राद्मणपादुपांप्तवः ॥
विध्रौघदरनास्िप्र क्षीयन्ते पापराश्चयः।
वन्द्नान्मङ्गलावाप्तिरचैनादच्युनं परम्‌ ॥
आधिव्यापिहरं नृणां मृव्युदारिद्यनाशञनम्‌ ।
श्रीपुटिकीर्तिदं वन्दे विप्रश्रीपादपङ्कनम्‌ '' ॥
इति यवतिल्दभीदिपूजोपचारहस्तो बिपांचिः सकृद्वा भदक्षिणी कुर्यात्‌ ।
ततो ¢ यावनीर्वे देवतास्ताः सर्व वेदविद ब्राह्मणि वत्न्ति तप्माद्राह्मेम्नो वेदतरिग्यो
विवि दवि नमस्या छलं कौरयेदेता एव देवताः प्रीणाति '” इतिश्रुतिसिद्ध्रा-
हमणमदिमानं विमावयनिविमान्सकृरेव नमस्कुर्यात्‌ ।
ततः --“ अक्रोषैः शो चपरैः सततं ब्रह्मचारिभिः ।
भव्रतन्ये भवद्धिश्च मया च श्राद्धक।रिणा"॥
इति विपरानमारथयत्‌ । ओं तयेति विप्राः भरनिजानीयुः । ततः पुरूरवा
संज्ञकानां विश्वेषां देवानापिस्युक्त्वा पराचीनव्रीती--अस्मत्पितृपितामहम-
पितापहानापयुकरायुकरमणामपरकगो त्राणां वसुशुद्रादिलस्वरूपाणां सपत्नी-
कानाम्‌, अस्मन्माता० सपन्नीकानां पासिश्राद्धं कर्तु मपाधिकार्सपदस्तविति
भवन्तो व्रबन्तु, इति विपरान्वदेत्‌ । अस्तु तव श्राद्धाधिक्रारसंपदिति विप्राः
परतिव्रवुः; । काछोऽयं धृख्यक्ाोऽस्त्विति भवन्तो वरबन्तु, इति विप्रान्वदेत्‌ ।
अस्त्वयं कालो युख्यकाट इति विपा; । (+अत्र नीविक्रसनम्‌ । सा च [स]
कुशत्तिलानां परिदितवल्लोत्तराश्चल्दशानां वामकेटिसंलस्नवस्रवहिभागेन(ण)
संवेण्यान्तः प्रवेरयोत्तरीयवस्रेणाप१रिष्दरेएनेन गोपनमिति देमाद्रादयः । इयं
च नीविः श्राद्धसमाप्लन्तम्‌ । अत्र पृथैवत्संकस्पः । कुरुष्वेति विप्रानुह्ञाऽधि-
काञत्र ) ततः प्राचीनावीती--
“ अपहता अपुर रक्षाति पिद्चाचा ये क्षयनति एथिवीमनु ।
अन्यत्रेतो गच्छन्तु यत्रेतषां गतं मनः”
इति सर्वतः सद्भासतंटाखिरपक्षिणं व्रिकीयै, / उदीरतामवर उवर
हवेषु ' इति तयैव केवलं तिटान्विकीय

+ धनधिहवान्तग॑तो ग्रन्थो नास्ति ड. पुस्तके ।

१. विप्रान्प्रदः। २ ह. शप्रन्नमः।३ड. त्‌ । भवाम इति विप्राः । ततः। ४च. "कटि
सं । ५ ट, “स्तिलान्विकरी" ।

१०६२ भगोपीनाथदीक्षितविराचेता-- [दशेश्राद्धप्रयोगः]

^ शराद्धपूमि गयां ध्यात्वा ध्यात्वा देवं गदाधरम्‌ ।
वषाशच पितृन्ध्यात्वा ततः श्राद्धं प्रवे "

इति वदेत्‌ । पवतयेति विपाः । ततस्तिखोदकमादाय दर्भरगायत्यां कूर्मा-
ष्टभि गायत्यैतव वा पक्रस्य पूजोपचारादीनां च मोक्षणं कुर्यात । गाय-
भयन्ते कृरमाण्डीनां सतरास्नामन्ते चेति द्विवारं प्रोक्षणम्‌ । ततः पाकादीनां
पविता ऽस्त्विति वन्तो वरु्न्त्विति विप्रान्वदेत्‌। अस्तु पाकादीनां पवित्रता,
इति विप्राः प्रतिघ्रयुः । तत उपवीती -( # अमध्याङ्ञनरहिताया अनङ्गदी-
नाया अनतिजी्णदहाया अनवप्स्रताया अवन्ध्याया गोर्गोमयमानीय तेन
गोमतरयुतेन तदयुतेन वा गोमयेनाभावे गारमृत्तिकया भस्मना वा श्राद्धग्रह्रारा-
भिपुखस्थितेऽङ्गणपदेश्च उत्तरभागे " ॐ वेशवदेविकं मण्डलं करोमि › इतीानीमा-
रभ्य प्रदक्षिणं प्रादेशमात्रं चतुरश्रं मण्डटं कृता यवां्न्दनं पुष्पाणि प्रागग्रा-
न्दो तत्र निक्षिपेत्‌ । ततः भाचीनावीती- प्राद्ुख एव्र वेन्वदेविकरमण्ड-
दक्षिणतः प्रादेशमात्रं षडङ्गुलं वा स्थरं लक्त्वाऽञ््रयीमारभ्याप्रदक्षिणं
भदिशमत्रिव्िप्कम्भं वलं मण्डलम्‌ " ॐ पियं मण्डलं करोमि › इति पूर्वौ
क्तान्यतमद्रग्येण कृत्वा तिलांन्दनं पएप्पाणि दक्षिणाग्रानदर्मोथच निक्षिपेत्‌ ।
एतयोरमण्डलयोमेध्मे देवपितूविपपायाचुदकासं सगौ मृदादिमिरन्तरं र्यात्‌ ।)
असिन्मासिश्राद्ध इलयादितिधिना पुवेव॑निपश्य दैवे क्षणः क्रियतामिल्यादि
भासरवानीतिविपरमतिवचनान्तं पएतवल्र्यात्‌ । पूर्ववरजलपः । ततः पूरे पवित्र
यसिन्कसिमधचित्यात्रे भङञाते निधायान्ये प्रन्थिरदिते पित्रे ध्रत्वा पुरूरवसं
का विभवे देवाः स्वागतमिति चतुरशरमण्टलतः पश्िषदेशे भाखयुतं तिभ्रयुप-
वेश्यं तत्पादौ मण्डले तेन निधाप्य सुस््रागतमिति विप्रेणोक्ते स्वयं तत्पुरतः
प्रल्छुख उपविर्यं॑धृते ग्रन्थिरदिते पवित्रे यसिमन्करिमशित्पात्रे निधाय
गव्येन मादिपेण वा सर्पिषा सुगन्धतेटेन वा विभरपादावभ्यञ्य ग्रन्थिरदिते
भृते परित्रे एव धृत्वा सकुशयवगन्धपुप्पं जलं पात्रे गृहीत्वा पुरूरषसंन्का
विन्वे देवा इदं वः पायं खाहा न ममेति द्विवारं तज्जलं देवतीर्थेन पादयोः

# धनुधिहान्तमैतप्रन्यस्थाने द. पुस्तके ˆ नवग्रसृतातातिरिक्तगेर्गोमयेनामावे गौरमृत्तिकया
भस्मना वा गृहाङ्गण उत्तरे प्रादेशमात्रं चतुग्घं मण्डलं कृत्वा यवदभौश्व तत्र प्रक्षिप्य प्राचीनावीती
दक्षिणे प्रादेशमात्रं वतुंलं मण्डलं कृता तिलान्दमांध प्रकिपन्‌ › इति प्रन्धो वर्तते ।

१द'. भ्भुमौगः।२ ड. श्या पाक्प्रो।३ड.^त्‌। पाः। ४८. मात्रं व"! च. ममात्र
रवि । ५ ङ. "वश्षणं दद्यात्‌ । ततः पृररवविश्रे । ६ ड. "्डले प*। ५. शेवि'। ८. श्य
यु । ९. श्य वि । १० ड. "पादयोः सयव्रकुश्षग ।

ह 1.1 .। \,१।
3.8. (; ॥ 1.9 | 113

दशीश्रद्धप्रयोगः) संस्काररत्नमाला | ५.१० ह

भक्ष्य सुपाच्मिति पिपरेणोक्ते धृते पवित्रे निष्काश्य ' शं नो देवीरभिष्टय,
आपा मवन्तं पतय । श योरमि स्तवन्त नः › इति पादै पण्टशोपरि ्षाख्येत ।
नात्र विप्रपादाधःक्षालनम्‌ । पादक्नाटने यदि पल्नी वारि स्राषयेत्तदा पर्य
दक्षिणतः स्थितेन स्रावयेत्‌ । न वामे स्थिता । एएषमितरकिमेष्वपि दरषटवयम्‌ ।
द्रैवसंज्ञका विश्वे देवा इदं वः पारं स्वाहा न ममेति द्वितीयदेवषिमे विशेषः
यत्समानम्‌ । त॑तः सग्रन्थिके पूर्वे पवित्रे पूता प्राचीनाीती--असिन्पा-
सिश्राद्ध इत्यादिविधिना पूरैवननिमय पत्ये क्षणः क्रियतामिति परतिघरूया्‌ ।
एवं पितामहादीनाम्‌ । ॐ तथेति स स विप्रः । प्राभ्नोतु मरानिति कती। भाम-
वानीति सस विपरः। पुतरवञ्जपः। ततः पूर्वे पित्रे यस्मिन्कसिमशित्पाते भङ्ाते
निधायान्ये प्रन्थिरदिते पवित्रे धृत्वोपवीती --अस्पत्पितः सपत्नीक स्वाग-
तम्‌, इति वर्वमण्डलतो दक्षिणे देशे पित्र्य ब्राह्मणं सव्येनेषोद खषुसमुपवे्यं
तत्पादां मण्डले देन निधाप्य सुस्वागतमिति गिरेणोक्तं प्राचीनावीती खयं
भ्रयद्छुखः सन्नं धते ग्रन्थिरदिते पवित्रे यस्मिन्कर्सिपधित्पात्रे निधाय गव्येन
माहिपिण वा सर्पिषा सुगन्धेन वा िप्रपादापभ्यज्य ग्रन्थिरहिते पूर्त
एव पवित्रे धता सकुश्षतिटगन्यपुप्पजंरं पत्रे गरहलाऽस्पितरपुकरमन्नपुक
गोत्र वत॒रूप सपत्नीकेदं ते पायं सधान मम; इति त्रिः सकृद्रा तज्जलं
पितृतीरथेत पादयोनिक्षिप्य सुपा्यमिति विपरेणोक्ते शंनो देवी छवन्तुनः'
इति मत्रेभं निष्करितपवित्र एव पाद्‌ मण्डलोंपरि प्षाययत्‌ । ( # क्षालनं
यज्ञोपवीतिनेव कार्यमिति संमदायः। ) एं पितामहादिकिप्रप्देन । + पिच्य
एकवराह्मणपक्ष-अस्मतियतपितापहपपितामहाः,) रमणः) गात्राः) वसुषद्रा-
दिल्यस्वरूपाः सपत्नीकाः स्रागतं, पाय्यम्‌ । अस्मन्मातापहमातुः
पितामहमातुःपरपितामहाः, शमाणः, गोत्राः, वसृरद्रादिल्यसरूपाः
सपत्नीकाः स्वागतं, पाच्रमिखेवं सहेषोत्कीतेनम्‌ । एवमन्यत्रापि केयु ।
आचपनपादप्रक्षालनोदकानि न पखनीयानि । तत दवविप्रा स्वमण्डला-
त्तरत उपिर द्विराचमनं कुयातामर्‌ । प्तयिविभाः स्वमण्डलात्तरतः । तेष्वा

% धनृशचिहान्तरमतं नास्ति ड. पुस्तके । + पत्य इति नास्ति इ. पुस्तके

१. न्ते शं। २ ड. 'तिमन्रेणासंस्परश्न्पादौ । ३ ड. त्‌। आ । * ड. देवाः स्वाग-
तम्‌ । आक्रति देवा इ । ५ ह. ततोऽस्म' । ६ ड. "ल्समीपे पि" । ७ इ. दयमु" । < ह.
न्ते स्व'। ९ ड. ण्व तस्य पादयोः सु" । १० ड. "जलमस्म^ । ११ ड. ^न निक्षि" । १२ इ,
"ण संस्ृशन्पादौ । १३ ड. शे-पुरूरवारदवविशवे देवाः स्वागतं, पायम्‌ । भ" । १४ ड, “मू ।
त" । १५ ह; "तो विप्राः स्वस्वमण्डलोत्तरतो द्विव।रमाचमनं कुः । ते' ।

१०६४ भटगोषीनाथदीक्षितविरषिता- [दशश्राद्धभयोगः]

चान्तेषु कता, एते पवित्रे त्यक्तवा सग्रन्थिके पवित्रे विष्ष््रन्थिके कत्वां
बिष्ज्य हस्तो पादौ च प्रक्तारय द्विराचामेत्‌ । सर्वाण्याचमनानि सब्येनैव
भवन्ति । ततोऽन्ये सग्रन्थिके पवित्रे धत्रोपड्प्त श्राद्धप्रदेशे प्रागग्रेषु दर्भेषु
पुरूरवसं जका विष्वे देवाः समाध्वम्‌ । आदद्रवसंज्का विश्वे देवाः समाधवम्‌,
इति देवविमौ भा्छुखावुदक्संस्थमुपतरेशयेत्‌ । सुसमासह इति विभौ । ततः
आचीनावीती--अस्मत्पितरमुकरर्मनगोत्र वसुरूप सपरनीक समास । अस्म
त्िपितामह शमेन्गोतर रुद्ररूप सपत्नीक समास्स्र । अस्मत्मपितामह शर्मनोत्राऽऽ-
दिल्यरूप सपत्नीक समास्स्र । अस्मन्मातामह शर्मनगोत्र वसुरूप सपत्नीक
समारस्र । अस्मन्पातुःपितापह शमेन्गोत्र रुद्ररूप सपत्नीक समास्स । अस्म-
न्मातुःपरपितामह शम॑न्गोत्राऽऽदित्यरूप सपत्नीक समास्स्र, ईति यथायथं दक्षि
णग्रेषु दरभेपै भेषु पित्रयविपरानुदञ्युखान्माक्संस्थमुपवेशयेत्‌ । सुसर्मासि, इति
विप्राः । ततेः प्राचीनावीलेव--
५ देवताम्यः पितुम्यश्च महायोगिम्य एव च|
। नमः स्वाहाय स्वधयि नित्यमेव नमो नमः " ्
इति पापहरं सप्ताधिःसंजञफ मत्रं तरिः पठेत्‌ । अत्र वा सद्‌रमतिहमिक्रिरणं
केवरतिव्रिकिरणं वा पाङायुपचारपोक्षणं च । ( +तत उद्रअखो देवद्धिन-

+ धनुशिहान्तगैतग्रन्धस्थाने ड पुस्त संक्षिप्तो म्रन्यो वियते । स यथा--*“ तत उददूमु-
खो दक्षिणं जान्वाच्य देवद्विजदक्षिणकरयोर्यवोदक दर्मवदृना द्वा ° पुरूरववरिश्वेषां देवानामिदमा-
सनम्‌ । अव्राऽऽ्त्यताम्‌ * इति यवसहिनान्प्रागम्रन्दरमं नृ जुन्दक्षिणनो दयात्‌ । घर्मोऽसीति
रिम्राः प्रतित्ुयुः । एवं द्वितीये विग्र अर््रवविश्रपां देवानाभिः्यदेन । " स इषुदस्तैः० ऋक्‌ । नमः
ककभाय निषङ्गिणे स्तेनानां पतये नमः । नमो निषद्धिभ इषुधिमते तस्कराणां पतये नमः * इति
मच्राश्नपेताम्‌ । ततः पुरूरतेविश्रेःश)दवः्थ त्वया क्षणः करणीयः, इति क्षणं दयात्‌ । ॐ तथेति
प्रतिवचनम्‌ । आद्रैवगिशवे(शच,देवारथे त्वया क्षणः करणीय इत्युदेन द्व तीयदेवविग्रे । देवविप्रावा बरह्म-
निलयनुवाकं जपेताम्‌ । ततो भ॒वं यवोदकेन प्रोक्ष्य तत्र प्राभ््रं दर्भद्रयं निधाय तत्र प्राक्ंस्थं
पात्रद्वयं निधाय तद्परि प्रदेशमितंद्वौद्रौ कञो साग्नौ प्रागग्रौ निधाय तस्मिन्यवमिश्निता अप
आसिच्य शंनो देवीर खवन्तु नः” [ इति ] सकृदेव मच्रमुक्त्वा पाब्रह्मयमनुमन्भ्य ˆ यवोऽसि
धान्यराजो° मरपिभिः स्मृतम्‌ ' इति मन्रेण ˆ यवोऽसि यवया” रातीः * इत्यनेन मचत्रेण वा तयोः
करमेण यवानोप्य गन्धद्वारामिति गन्धमोषरधयः प्रतिमोदध्वामिति पुष्यःणि च ग्र्षिपेत्‌ । सवत्र
मच्राब्रत्तिः । ततो देवपात्रे संपन्ने इति देवप्रिप्रौ वेदत्‌ । ससंपन्ने इति विग्रौ प्रतिवदेताम्‌ । ततो
देवतरिप्रकरयोयेवोदकं दत्वा कुशयवकरः परूरवविश्वान्देवांस्वयि आवाहधिष्य इति प्रथमदेववि
प्रस्य दक्षिणपादादिमूर्थाम्तं प्रदक्षिणमावाह्य, अद्रवविश्वन्देवांस्तप्यावाहपिष्य इति दितीयदेव-

१३. "तौ पत्त्रे प्रान्थ मूका विषटज्य पादौ प्र'। २च. "त्वा शुद्धदेशे यक्त्वा द ।
३ ड. कार्याणि । * ड. "तो दक्षिणाप्रवणे गृहमध्ये प्रा । ५दढ. विग्राः।६ ह. इत्यृहेन द ।
७, षुपि'ः। < ड. भस्स्विति। ९ ड. "तः "दे" । १० ङ. ^ति पठे ११ ड. णं पाकप्रो"।

[दरीश्राद्प्रयोगः] संस्काररत्नमारा । १०६५

दक्षिणकरयो्यगोदकं कूर्चेन दसा देवविपावुत्थाप्य तेष्मेव दर्भषु बक्ष्षमागास-
नेषु अन्यतमजातीये भराखुखे देवविभराथं आसने विविक्ते संस्थाप्य प्राची-
नावीती पिव्रयविप्रानुत्थाप्य तज्नातीयान्येवाऽऽसनानि तेष्वेव दर्भेषु दक्षिणा
मखानि संस्थाप्योभयेष्वासनेषु तत्तदासनाभिपुखाग्राहुखन्द्‌भानास्तृणी

विग्रमामन्त्याऽञ्त्राहयेति तेनानज्ञातः “ कश्च देवाः शुणु ध्वम्‌ ° आद्रवविश्वन्देवाना-
वाहयामीति पूत्रैवदाराहयेत्‌ । ‹ तिशवायां दक्षकन्यायां जाता धर्मान्महात्मनः । विशे
देवा इति ख्याता देववर्या महाबलाः । शक्रेण सह यौद्रणां विजेनारस्तु रक्षसाम्‌ ।
यन्नामस्मरणादेव प्द्वन्यसुराः क्षणान्‌ । वाणवाणासनधग द्विमृजाः श्रनवासस्रः । केयुरिणः
कुण्डलिनिः करिरीटकटकान्विनाः । धथसोन्दवसंयुक्ता॒ दिव्यखगनुलेपनाः । इन्द्रस्यानुचराः
सवे मोप्तारश्िदिवस्पतेः ` इति विश्वदेवमाति ध्यत्वा (विभ्र देवाः इ मादयध्वम्‌
“आगच्छन्तु महा० भवन्तु ते › इति द्वाभ्यां देवानपतिष्ते । भवाम इति विप्रौ । ततोऽपो दवा
परूरवविशवे देवाः संपादिता वः स्वाहाऽध्या इति प्रथममस्यपात्रं प्रथमनिप्रस्य निकटे निदध्यात्‌ ।
सन्त्वघ्या हति विप्रः । आद्रवविश्र देवाः संपादिता वः स्वाहाया इति द्वितायमरध्यपात्रं द्वितीयवि
प्रत्र निदध्यात्‌ । सन्वर्ध्या इति विप्रः । ततोऽपो दन्वा प्रथमपात्रस्थं कशद्रय प्रागग्र प्रथमविप्रद्‌-
क्षिणकरे निधाय “ या दिव्या आपः पर वर्चसा * इति मच््रान्ते पुरूरवविश्रेदेवा इदं वोऽरप्य स्वाहा
न मम इति द्विवारमघ्यं देवतीर्थन दवा पुनरयो ददात्‌ । अस्त्वभ्यमिति त्रिप्रः । आद्रवविश् देवा
इत्यहेन द्वितीयप्रात्रस्थमदकं द्वितीयवि प्रकरे पृवेवदहयात्‌ । परूः आद्र ° देवा अमी वा गन्धाः स्वाहा
न मम इति गन्धः । स्वाहा न ममेति सवत्रानुपङ्गः । प्रत्युप्रचारं जलदानम्‌ । सुगन्धा सन्त्विति
ग्रतिवचनम्‌ । पुरू० आ इमानि वः पुष्पाणि । सपुष्पार्णाति प्रतिवचनम्‌ । पुरू2 आद्र एष वो
धृष इति धपं ददात्‌ । सुधपोऽस्त्विति प्रतिवचनम्‌ । पुरूरव अद्र एष वी दाप इति दपि
दयात्‌ । सदीपोऽस््विति प्रतिवचनम्‌ । पृरू० आ‰० इदं व आच्छादनम्‌, इति वस्रं दयात्‌ ।
स्वराच्छादनमस्त्‌, इति प्रतिवचनम्‌ । वश्रामवि यज्ञोपवीतं ददयात्तच्छब्देनव । गन्परादयाच्छादनन्ना
उप्रवाराः परिपूर्णा भवन्तिति विप्रौ वदेत्‌ । ता च भवन्तु परिपृणा दाति ग्रतिन्रयातताम्‌ ।

दृति देवाचनम्‌ ।

ततः प्राचीनावीती दक्षिणामखः सव्यं जान्वाच्य पित्यविप्रदक्षिणकरेषु तिरोद्करं दभवटना दत्वा
अस्मलिनः शमणां गात्रस्य वसुरूपस्तय सपत्न क्रस्येदमासनमत्रा ऽऽस्यरनायात तिरखसदहितान््रिगणभम्रा-
दक्षिणाम्ान्दर्मान्वामभागे दयात्‌ । पर्मोऽमीति विप्रः । अस्मितामदस्य शगार सद्र सर
द्मा० । अस्मत्प्रपितामहस्य श० गो° आदिल ° सपञ ददमा ° । अस्मन्मातामहस्य रार गा वसुर
पर इदमा ० । अस्मन्मातःपिता० श गो० रू° स॒प> । अस्मन्मानुःप्रपिता< शा गा आ°
(प० इद्मासन-भेत्यटेन कमेणाऽऽसनानि पूरववदयात्‌ । घर्मोऽसि विद्रा: । अत्र पर्वाक्ताचनिपद्गपद-
न्मच्राज्पेयुः । एकविप्रपक्षे-अस्मन्पिनृमितामहग्रपितामहानां श रगा ० वरमुरू° सपर । अस्मन्माना-
हमातःपितामहमातःरपितामहानां श० गो° वमुरू° सप इदमासनम्‌ । सहवत्कातनम्‌ । एवम्‌
[त्रापि । ततोऽस्मत्सपलनीकपिव्रथ लया क्षणः करणीय इलायृहेन कमेण क्षण दात्‌ । ॐ तथात
तिवचनम्‌ । अत्र पि(्य)विप्रा आ ब्रह्मन्निखनुवाकिः जपन: । ततस्तिखोदक्ेन मुव प्रक्ष्य तत्र दक्षि
प्रादर्भान्संस्तीर्य तत्र दक्षिणापवर्गाणि प्रतिवर्गं त्रीणि पात्राणि निधाय तदपरि प्रदेशमिरतारखाल्रा-
शाशान्दक्षिणाग्रान्दक्षिणापवयाोतने वाय तिखोदकेन कमणाऽभपूच स नो देवीरिति सचरदेव मनर
त्वा जठमनुमन्त्य (तिटोऽति सोमदेव = 1दे नः स्वधा नम इति प्रतिपात्रं करमेण तिलानोप्य

१३२

१०६६ भटरगोपीनाथदीक्षितविराविता-- [दर्ीश्राद्धप्योगः]

यात्‌ । कम्बाद्यासनेषु दशा एव मुखानि । काषटमयाच्रासनेषु तु युखस्थानी-
यत्वेनावयवः संकेतेन परिकस्पनीयः । तत्र देवार्थासनयोविपद कषिणदेशमतु-
लक्ष्य तत्र्जुन्पयवान्म्ागग्रान्दर्मान्निधाय मूरभुवः सुवः पुरूरसंज्कानां विशेषा
देवानामिदमासनमिति भथमदवविभाय सव्यहस्तेनाऽऽसनं स्पृश्य) भूयुवः
सुवः, अत्राऽऽस्यतामिल्यासनं सपृशन्नव दक्षिणहस्तेन तं विभमासनस्योपरि
माख्ुखपुपवेशयेत्‌ । तरिप्र ओंमिलङ्गीकृल्य ‹ जड्वाभ्या वय धर्मोऽपि विरि
राजा प्रतिष्ठितः इति मत्रेण तस्मिन्नासन उपविशेत्‌। आदद्रवसंज्ञकानां विश्वेषां
देवानामित्यहेन द्वितीयदेवतरिपर एवमेव । उपवेश्चनमपि परथमविपरवद्वितीयवि-

गन्धद्वारामिति गन्धमोषधयः प्रतिमोदध्वमिति पुष्पाणि च निक्षिपेत्‌ । सर्वत्र मनच्रावृत्तिः । ततः
पित्यपात्राणि संपन्नानीति वि ग्रान्वदेत्‌ । सृसंपन्नानीति विग्राः । ततः पित्यविप्रदक्षिणकरेषु तिलोदकं
दवा कुदातिलहस्तः † अस्मतितरं शमाणं गोत्रं वसुरूपं सपत्नीकं त्वय्यावाहयिष्ये ” इति पित्रथै-
विप्रमामन्याऽऽवाहयेति तेनानृज्ञातः “ उशन्तस्त्वा ह ° अत्तवे ” अस्मतिपितरं सपत्नीकमावाहयामि,
इति विप्रमूर्घादिदक्षिणपादान्तं तिलरग्रदक्षिणमावाहयेत । अस्मत तामहं शर्मा गोत्रं रदरूपं सप-
त्नीकं व्वय्यावादयिष्य ₹इयादृहेन तततद्रप्रेषु पितामटादीन्पूवैवदावाहयेत्‌ । “ उपहताः पितरः°
त्वस्मान्‌ › इति पितूनुपस्थायापो द्वा आआचीनावीलेवाप्मत्यितः शम॑न्गोत्र वसुरूप सपत्नीक संपा-
दितास्ते स्वधाऽ््या इलयाधूदेन तत्तदध्यपात्रं तत्तद्रि्रसमीवे निदध्यात्‌ । सः लर्व्या इति प्रतिवचनम्‌ ।
ततोऽपो दच्वा पिच्रपाचस्थान्दर्भाल्धिजदक्षिणदस्ते दक्षिणाग्रातिधायार््यपात्रोदके रिचिदवशेषय-
न्खद्गपात्र गहीत्वा वामकरान्वारव्रेन गृर्दीतखड़गपात्रेण दक्षिणेन दृस्तेन † अस्मत्पितः शमन्गोत्र
वसृरूप सपत्नीकरदं तेऽयं स्वधा नमः, इति परितती्न दयात्‌ । अस्त्वध्यामिति विप्रः । ^ या दिव्या
आ °व्चसा ° इति द्विजदस्तात्छवन्तरपाऽनुमन््रयन्‌ । एवं पितामहादिषृहेन तत्तत्पात्रस्थजलं पूरव-
वत्त इगपात्रेण िविदवशेपयन्दयान्‌ । तताऽपो दच्वा प्रपितमहपाघ्रलञेपं पितामहपात्रे निक्षिप्य
तजलं पिठपात्रे निक्षिप्य मातुःप्रपितामहपात्रनेप मातुःपितामहपात्रे निक्षिप्य तजलं मातामहपाप्रे
निक्षिप्य पितपितामहप्रपितामहद्विनकरस्थितकुशान्पितपात्र मातामहमातुःपितामदमातुःप्रपितामहद्ि-
जकरस्थितकृशान्मातामहपात्रे च निधाय द्विजवामतः पिकपरितामहप्रपितामदहानां स्थानमसि माताम-
हमातुःपितामहमातुःप्रपितामहानां स्थानमसीति तत्पात्रद्रयं दक्षिणसंस्थं नयुन्न निदध्यात्‌ । अथवा
मातामहादिपात्रस्थं शेषं सर्वं पिठपात्र एव निक्षिप्य तत्पात्रमकमेव स्थापयेत्‌ । आ ममाप्तः पात्रचा-
लनं न कुयीत्‌ । ततोऽपो दच्वाऽस्मत्पितः शम॑न्गो त्र वयुरूप सपरलनीकरेलयागृहेनामी ते गन्धाः। शूमानि
पुष्पाणि । पूपः, दीपः, आच्छादनम्‌ , इति तत्तच्छब्देगन्धादि दद्यात्‌ । सवत्र सधा न ममेलनुष्रः ।
्त्युपचारं तिलोदकदानम्‌ । वल्नाभावे यज्ञोपवीतं तच्छब्देनैव देयम्‌ । पवकत््रतिवचनानि । एक-
ब्रह्मणपक्षे व इत्यहः ।
इति पित्रचनम्‌ ।

तत उपवीती देवद्वि नभो जनस्थाने गोमयेन चतुरश मण्डले कृत्वा तदुपरि सय्वान्दभान्परा-
गग्राकनक्षिप्य सौवणौन्यभवि कांस्यानि तद्भात्रे मध्यमपणन्यतिरिक्तपलाशपत्रमधूकाश्ष्कषग्राम्य-
कदल्यायन्यतमपात्राणि संस्थाप्य तत्सर्मीपे लघुपात्राणि च संस्थापयेत्‌ । ततः प्राचीनावीती पितृपा-
श्रभोजनस्थाने गोमयेन वतैलानि मण्डलानि कृत्वा तदुपरि सतिल्कुशान्दक्षिणाम्रािक्षिप्य रौप्यपा-
त्राण्यभावे कांस्यानि तद्भवे पूर्वोक्तानि पात्राणि संस्थाप्य तत्समीपे लघुपात्राणि संस्पापयेत्‌ *” इति ॥

[दकशश्राद्धप्रयोगः] सस्काररतनमाखा। १०६७

भस्य । चतुथ्य विभक्त्या वाऽऽसनदानम्‌ । देवविप्राभ्यामासनदानयुदसयते-
नैव कार्यम्‌ । अन्यत्र तदभिपुलेनोद्युतेन वा । सति सेभव आसनदानोत्तरं
तत्तदासनसमीपे पिलतेलपृताद्न्यतममदस्तस्ने हपूरितसूञ्ञ्यलदी पवलेकैका
दीपिका देया । एवं पित्रयतरिमाथौसनसमीपेष्वपि । ततः ‹ म॒ इषेः स्र निष-
्गिमिरवशी प्तश्छष्टा प्युध इन्द्रो गणेन । प्ृष्टनित्सोमपा बाहुश्यध्वपन्वा प्रति-
हिताभिरस्ता । नमः कङ्ुमाय निषङ्गिण स्तेनानां पतये नमः | नमे निषङ्गिण इपुभि-
मते तस्कराणां पतये नमः । ये तीर्थनि प्रचरनि सृकावन्तो निषङ्गिणः । तेषा सह-
सयोननेऽ धन्वानि तन्ति ' इति यञ्वेदिनी देवविभौ पठेताम्‌ । ‹ इन्द्र टहय-
याम कोशा अभून्‌ वाशीमन्त ऋष्टिमन्तो मनीपिणः० । स॒ इपुहसतैः स निपञ्ि-
मिवशी° › इति ऋगेदिनौं चेदेवतिमा तदा तवरेतान्मत्रान्पठेताम्‌ । ततः पुर्‌-
रषसंजञफमिन्वदेवायं त्या क्षणः करणीयः । इति प्थमदेवविमरं वदेत्‌ । ॐ
तथेति मरतित्रचनम्‌ । आद्र॑वसंजकत्रिशवदेवायं त्वया क्षणः करणीय इति द्विती-
यदेपरविपरं षेत्‌ । ॐ तथेति प्रतिवचनम्‌ । ततः प्रथमदेवतरिपरस्य पुरत आस-
नाद्रादशाङ्कलपरिमिर् स्थलं त्यक्तवा तत्र कूर्वन यतोदुफेन भुव भोक्ष्य त्र
परागग्रं राक्संस्यं दमेद्यं निधायोमयत्र पाक्संस्थं दशाङ्गुटविस्तृतेकैकं पात्र
सयज्जं निधाय कूर्चेन यवोदकरेन ोक्ष्योत्ताने कृता सपपन्त्गभरदितं साग्र
दर्भदरयं शदीलाञरभागे पादेश्मात्रपवरोष्य तृणं काष्टं वाऽन्तधाय ' पृव्तरि स्थो
वैष्णवी षाय मनप्ता पुनातु ` इति तत्रािदेनान्येन वा दात्रेण च्छिनत्तिन
नखेन । शुद्धोदकं सपृषटा तूष्णीमेव यत्रोदकेनोनपृज्येवमेवान्यत्पतित्रं लो-
सृज्य तृष्णीं यवोदकेन पवित्रे पात्रे च प्रोष्य तयोः पात्रयोरुपरि कृतं पित्र्यं
क्रमेण प्रागग्रं निधाय ' समन्यायन्त्युपयन्तयन्याः समानमूर्वं नः प्रणनि | तमू
शुचि शुचयो दी दिवाभ्समपांनपातं परितस्युरापः ! इति मत्रेण € नो देवीरभिष्टये ।
आपो भवन्तु पीतये । शं योरभि खवन्तु नः' इति मत्रेण वा प्राञ्ख एव दैवती-
येन यवोदकेन पात्रदरयपुपविटं प्रयेत्‌ । मत्रादत्तिः सत्र । ततस्तत्सवितु-
रिति गायत्या पात्हयस्था अपोऽनुपत्रयते । संभवात्सकृदेष म्रः । तत उद्‌-
दुख; ‹ यवोऽपि धान्यराजस्तवं वारुणो मधुंयुतः । नि्णोदिः सवरषापानां पक्रि्मू-
पिभिः सृतम्‌ › इति मत्रेण ° यवोऽप्ति यवयास्मद्वेषो यवयारातीः ' इति मत्रेण वा
मत्राहस्या देवतीर्थेन यव्रानिक्षिपेत्‌ । केचित्तभयोः समुच्चयमा हुस्तत्त॒च्छम्‌ ।
एकमन्राणि कर्माणीतिपरिभाषापिरोधात्‌ । सदुचायकवचनाभावाच्च । तत
उद्ख्छखो विपाभिषुखो वा ' गन्धद्वारां दुराधर्पा० हे श्चिषम्‌ ' इति चन्दनं
तयोः पर्षपे्‌ । * ओषधयः प्रतिमोदध्व° मापदत्‌ ' इति सतुलसीपत्राणि
एष्पाणि परिपत्‌ । उभयत्र मत्रावृततिः । तृष्णीं वा केपणू । ‹ देवो वः सवि-

१०६८ भट्गोपीनाथदीक्षितविरचिता- [दर्शश्रादधप्रयोगः]

तोतपुनातु । अच्छिद्रेण पवित्रेण । वसोः पूर्थस्य रदिमभिः › इति प्रथमाघ्यपात्रस्था
अपस्तत्पवित्रेण त्रिरुत्पूय तयेव द्वितीयपात्रस्था अपस्तत्पवित्रेण त्रिरुत्पुनाति।
अयं मत्र गायत्रीछन्द स्कस्तस्य पादजरयं तत्र पादान्ते पादान्त एकेकयुत्पव-
नम्‌ । एवं तरिरुत्पवनमिति मातृदत्तमते । पादशो मवरं पटित्वा गायत्रीछन्दस्कै-
तन्मन्रान्त एकयुत्पवनं तृष्णीं द्विरिति वेजयन्तीकरन्मते । एतयोरन्यतरमकारे-
णोतपवनं करोति । तूष्णीमेव बोत्पवनम्‌ । ततो देवपात्रे संपन्ने इति देवविप्रौ
वदेत्‌ । ससंपन्ने इति विभौ । ततो देवविपरदक्तिणकरयोर्यवोदकं कूर्चेन दक्वा
कुरायवान्दक्षिणहसति गृहीता वामहस्तेन निरङ्गेन निरङ््ं विप्रस्य दक्षिणं
हस्तं धृत्वा पुरूरवसंज्ञकान्विश्वान्देवांस्त्वय्यावाहयिष्य इति प्रथमदेवविभरमा-
मन्त्याऽऽबाहयेति तेनानु्ञातः ‹ विश्च देवाः शुणुतेम<. हवं ° मादयध्वम्‌ › पुरूरव-
संज्कान्विश्वान्देवानावराहयापि, इति दक्षिणपादे वामपादे दक्षिणजानुनि
सव्यजानुनि दक्षिणकरे वामकरे दक्षिणस्कन्धे वामस्कन्धे शिरसि, इति क्रमेण
सकुशयवानिक्षिपेत्‌ । दक्षिणपादे दक्षिणजामुनि दक्षिणकरे दक्षिणखन्पे
शिरसीत्यतेष्वेव वा । सछरन्मन्रः । इदमावाहनम्‌ । निक्षेपणकाटे रिचिदव-
रोषयज्नि्िप्यावरेपितान्पथपा्य॑पात्रे निक्षिपेत्‌ । एनरन्यान्डुशपहितान्यवा-
नपरदीत्वा पूर्ववदक्षिणहस्तं धृत्वा, आपद्रैवसं्नकानिवश्वान्देवांस्तवय्यावाहयिष्य
इति द्वितीयदेवविमामन्रणं पूतरवत्छृत्वाऽऽवाहयेति तेनानुङ्गातः ' विशि देवाः
शुणु मादय्‌ ' आद्रैवसंजञकानिश्वान्देवानावाहयापि, इति पूर्ैवदावाह्
पववत्तदावाहनरिष्टाक्षतानां द्वितीयार््यपात्र पषेपणम्‌ ।

८ विश्वायां दक्षकन्यायां जाता धमौन्महात्मनः ।
विशवे देवा इति ख्याता देववर्या महावा: ॥
शक्रेण सह योद्धृणां विनतारस्तु रक्षताम्‌ ।
यज्ञामस्मरणादिव प्रदरवन्त्यसुराः क्षणात्‌ ॥
बाणवराणाप्तनधरा द्विमूजाः श्ेततवाप्रप्तः ।
केयुरिणः कुण्डटिनः किरीटकटकानिताः ॥
धेर्य॑परन्दययुक्ता रिव्यल्गनुरेपनाः ।
इन्द्रस्यानुचराः सर्वे गोक्तार्िदिवस्पते; "' ॥

इति ध्यास्वा, ‹ विशवे देवाः शृणएुतिेम< हवं मे° मादयध्वम्‌ * इति देवाबु-
परतिष्ठते ।

१च. स्तेन ग्र । २ क पठा, ॐभः।

|,
[दरीश्राद्धप्रयोगः] संस्काररत्नमाला । १०६९
“५ आगच्छन्तु महामाया विश्वे देवा महव्राः ।

ध

ये ह्यत्र विहिताः श्राद्धे पाक्धाना भवन्तुते” ॥

इति देवरिभौ देत्‌ । भवन्त्विति विभौ । विश्रेषां देवानां वरिेषतः
सखरूपाङ्गानेऽयं शोकः पठनीय इति हेमाद्रिः । ततो यवोदक्रं कूर्येन द्वा
‹ पुरूरवसंज्ञका विश्वे देवाः संपादिता वः स्वाहाऽ्याः › इति प्रथममर््यपात्रं
परथमविप्रस्य निकरे निदध्यात्‌ । सन्त्य इति विप्रः । ' आ्रवपं्ञका विश्च
देवाः संपादिता वः खाहाऽध्यौः ' इति द्वितीयमरध्यपात्रं द्वितीयविपरस्य निकरे
निदध्यात्‌ । सन्तर्घ्यां इति विरः । ततो यवोदकं कूर्चेन दसा प्रथपपात्रस्थं
पित्र्यं प्रागग्रं प्रथमदेववरिपदक्षिणहस्तेऽञ्जलौ वा निधाय गन्धपुष्याभ्यां
तद्धस्तपञ्ञाट वाऽस्यच्य ` या दव्या अपिः पयप्ता प्तत्रभूतुः । या अन्तारक्ष उत
पथिवीय।; । ताप्तां त्वा स्वाप्ना रुचा अभिपिन्चामि वर्प ' इति मत्रेण ' हिर-
ण्यवणाः शुच ° मवन्तु ' इति मत्रेण वा । पुरूरवसंज्का विश्वे देवा इदं बो
अष स्वाहा नम इति स। वर्णन तास्रमयेण पणेपुररेन वा प्रथपदेवविप्रदक्षिण-
करेऽज्ञला वा देवर्तौथन द्विवारमध्यं दद्यात्‌ । स्वध्यमिति तेनोक्ते कूर्चेन
यवोदकं द्रात । कूर्चेन यबोद्कदानादिहस्ताभ्यर्चनान्तं कृतवाऽऽगवसं जका
विनवे देवा इस्यहेन द्वितीयपात्रस्थमदकं द्विती यविपरकरे पूवेवदवात्‌ । स्वघ्य-
मिति तेनोक्ते कूर्चेन यथोदकं दधात्‌ । ततो देवा्यंपातऋयमेकं वा देवविपर
योदेक्षिणतः ‹ देवेभ्यः स्थानमक्षि › इति दभपु न्युग्नरत्तानं बा संस्थापयेत्‌ ।
अध्यंपाज्रयोजंखावरेषणपश्न उत्तानमन्यथा न्युग्जम्‌ । उत्तानपक्षे दर्भेस्तदा-
चछादनं कायं गन्धपुष्पप्र्षेपणं च । पात्रचालनमासमाश्चि न कुथान्‌ । यदि
बहो वब्राह्मणास्तदाऽपि पात्रद्यमेव विभज्य दानम्‌ । एकरव्राह्मणपक्षेऽप्येवम्‌।
ततो हस्तस्थे पवित्रे निष्काहय पात्रे निधाय " गन्धद्वारां दुराधर्पार च्िषम्‌ '
परूरषसंज्ञका विष्ये देवा अमी वो गन्धाः स्वाहा नमः। ' गन्धद्वारां ° श्रियम्‌
आद्रुवसंज्ञकवि्रे देवा अमी बो गन्धाः स्वाहा नम इति दस्तेनैवर गन्धान्द-
दात्‌ । स्वाहया नम इति सर्वेपूपचारेष्वनुषञ्यते । प्रसयुपचारं तूर्ण जल्दा-
नमू । सुगन्धाः सन्त्विति भतिवचनम्‌ । एकवचनान्त वाऽयं गन्ध इति गन्ध-
शब्दः प्रयोक्तव्यः । अस्मिन्पक्ष स॒गन्धोऽस्त्विति प्रतिवचनम्‌ । मस्तक खाप-
नक्राट एव पविजरनिषेध इति मते दनि पवित्रधारणनिषेधौ न । दानलापन-
योरभयोरपि प्रन्थिमत्पवित्रधारणं निषिद्धपिति मते तुते प्त्रित्रे यसिन्कस्मि-
ित्पात्रे निधाय ग्रन्थिरहिते अन्ये पवित्रे धत्वा गन्धदानं विभरभाटादौ खापनं
च कृत्वा ते पवित्रे लक्ता पूेधते ग्रन्थिमतीं पवित्रे धृत्वा पृष्पदानादि कत
व्यमिति क्रमः । गन्धलापनं तु यथाक्थंचित्तियेगछेपनमात्रं गन्धदानोत्तरं

# 1

# = [+ ्
१०७० भटगोपीनाथदीक्ितविरचिता-- [दशीश्राद्धप्रयोगः)

पूनोत्तरं वा कार्यं न तूष्व॑पुण्डवरिपुण्ड्षतैटाधचन्द्राकारं लेपनम्‌ । कमस्त्रीदानि
विकर्षः । ' ओषधयः प्रतिमोदध्वमेने° माप्तदत्‌ ' पुरूरवसं ० । आद्रव? । इदं
वः पुष्पमिति प्रतिविपरमेकेके पुष्प दरात्‌ । सूपष्पपस्त्वाति प्रतिवचनम्‌ ।
वहूनि वा पुष्पाणि देयानि । अस्मिन्कस्य इमानि पुष्पाणीति प्रयोगः । स॒प-
ष्पाणि सन्त्विति प्रतिवचनम्‌ । ' धरति धवं पूषन्तं धूर्तं योऽस्मा ० धूर्वामः ›
पुरूरवसं ० । आद्रवसं० । अय वो धूप इति धूपं दात्‌ । सुधूपोऽस्त्विति
मरतिवचनमर्‌ । धूपो ग्यजनवातेन देयः । न हस्तव्रसलपर्णादिवातेन । ° उदीप्यस्त
जातवेदो ° दिशो दिशः ' पुरूप्वसं० । आद्रैवसं० । अयं वो दीप इति दीपं
दद्यात्‌ । सुदीपोऽस्त्विति भरतिरचनम्‌ । घृतदीपो देयः । ° युवं वल्लाणि पीवप्ता
वस्माथे युवो ° सनेथे › युवा सूवाप्ना इति वा, पुरूपसं० । आपद्रवसं० । इदं षो
वस्लमिति मतिविपरमेकेकं वस्रं दयात्‌ । सुवस्लमस्त्विति मरतिवचनम्‌ । इदं व
आच्छादृनमिल्येवं वा प्रयोगः । अस्मिन्कस्पे स्वाच्छादनमस्त्विति परतिवच-
नम्‌ । मव्रस्तु स एष । शक्तौ सयां वसदरयं देयम्‌ । अस्मिन्पके-हूमे बो
वशे इमे व आच्छादने इति वा, सकृन्मन्रमुक्त्वा सहैव दच्रात्‌ । सुले स्तः
स्वाच्छादने स्त इति वा प्रभ्नानुसारेण प्रतिवचने । वस्रामाव एकं यज्ञोपवीतं
दयात्तच्छब्देनैव । वस्द्ितपते दयम्‌ । वस्राभावे समयन निष्क्रयो देयः |
अत्तमर्थनोपवीतम्‌ । स्वतव्रतया यज्ञोपवीतदाने यज्ञोपवीतं परममिति दात्‌ ।
सति संभवेऽलंकारादश्ादिदानमप्यत्र कतेव्यमर्‌ । दक्षिणाक्राल एव बाऽऽदश्च
ठंकरारादिदानम्‌ । दने-इमेऽटंकाराः । अयमादशे इति वाक्यानि । खलं
काराः स्वादश्चे इत्यादीनि प्रतिवचनानि ज्ञेयानि । दक्षिणाकाले दानेऽटंका-
रादश्षादिसहिता दक्षिणाः पान्तिलयेवं वाक्यप्रयोगो ज्ञेयः । प्रतिवचनमप्येत-
दनुसारेणेव । भो देवा गन्धाद्राच्छादनान्ता उपचाराः परिपृणां भ्रन्त्विति
रिभ वदेत्‌ । तौ च भवन्तु परिप्णी इति प्रतिबदेताम्‌ ।
“५ आदििलया रद्रा वप्तवः पुनीथा यत्रा क्षामा प्रथिवी अन्तरिक्षम्‌ ।
सनोषप्रो यज्ञमवन्तु देवा ऊध्वं कृण्वन्तयध्वरस्य केतुम्‌, ॥

इति देवविपराववरोकयन्पेत्‌ । इति देवार्चनमू ।

ततः प्राचीनावीती दक्षिणामुखः पित्रयविप्रदक्षिणकरेषु कृर्चेन तिखोदकं
दसा पित्रयत्राह्मणाुत्थाप्य पित्रादर्थेषु पूतरेमेव संस्थापितेष्वास्नेषु पित्र्थवि
वामदे शमनुलक्ष्य तत्र सतिखान्भुतरान्दभान्दक्षिणाग्रा्निधाय मूयुवः सुवः,
अस्मत्िितुरमुकशमणोऽधुकगो त्रस्य वसुरूपस्य सपतनीकस्येदमासनमिति प्रथ-

१ च. पित्रा" ।

[दर्शश्राद्धप्रयोगः) संसकाररतनमाखा। १०७१

मपित्यविप्राय निवेश्य स्वासनमिति तेनोक्ते सग्यहस्तेनाऽऽसनं स्पृशन्भूरयुः
सुवः, अत्राऽऽस्यतामिति दक्षिणहस्तनाऽऽसनस्योपरि दक्षिणापुख उद्धम
पररशयेत्‌ । ओमिति विप्र उक्त्वा ' जङ्घाम्यां पत्यं ° प्रतिष्ठितः ' इति मत्रेण
तत्रोपविरेत्‌ । अस्मतिपतामहस्येलयाचूहेन प्रथपपितयतिपरवदासनदानादपतेश-
नान्तम्‌ । चतुध्यां विभक्ल्या वाऽत्रप्यासनदानम्‌ । ‹ त्त इषुहस्तैः प्त नम
ककृभाय० नमा नपाङ्गणर य तथानि० इन्द्र टष्यया० वाश्नामन्त ऋष्टमन्तार्म
इषुहस्तैः० › इति पूत्ेवद्मथाश्ञाखं निषङ्गपद्वन्मन्र जपः । एकतरिप्रपक्षे-अस-
सिपितृपितामहमपितामहानामगुकररमणामगुक्गो त्राणां वसुरुद्रादियस्वरूपाणां
सपत्नीकानाम्‌ । अस्मन्मातामहमातुःपितामहमातुः परपितामहानामगुक्रशर्मणाम-
मुकगोत्राणां वसुरुद्रादि लस््रूपाणां सपत्नीकानामिदमासनपिति सहबोत्की-
तेनम्‌ । एवमन्यत्रापि । अस्मत्सपत्नीकपितर्थ त्वया क्षणः करणीय इल्यादि-
तत्तच्छन्दोहेन क्रमेण तत्तद्िमं प्रति वदेत्‌ । ओं तथेति प्रतिवचनम्‌ । ततः
प्रथपपित्रयविप्रस्य पुरत आसनाद्‌द्रादश्ाङ्गुखपरिमितं स्थलं लयक््वा तत्र ूर्चेन
तिखोदकेन भुं भोक्ष्य तत्र दक्षिणाग्रं दक्षिणसंस्थमाम्नय्यग्रमा्ेयीसंस्थं वा
स्थलत्रये दर्भपशचकं दर्भपथकं दभत्रयं दरमत्रयं बा निधाय स्थानत्रयस्यितपु
दर्भेषु अष्टाङ्कलविस्तृतमेकेकं पात्र न्यु्जं निधाय तेभ्यः प्रसिद्धपिमादिशि
तथैव दर्भेषु मातापहाद्मथपेकेकं पात्रं निधाय कूर्चेन तिलोदकेन पात्रषद्
प्रोध्ष्यात्तानानि क्रमेण कृता सममन्तगेभरहितं साग्रदमत्रयं गरदीत्वाऽ्रभागे
परादेशमात्रमवरञेष्य तृणे कां वाऽन्तधायासिदेनान्येन वा दारेण तुष्णीमेव
च्छिनत्ति न नखेन । ततः बुद्धोदकं स्पृष्टा तृप्णामत्र तिलोद्‌ केनान्मूज्यवमेवा-
न्यत्पवित्रपश्चकं कृतवोन्मृजेत्‌ । एककद भमयानि(ण) वा पटूपवित्राणि । तत-
स्तृष्णीमेवर तिलोदफेन पवित्राण पात्राणि च प्रोक्ष्य पात्राणायुपरि तानि
पवित्राणि च्छदनक्रमेण दक्षिणाग्राण्याप्नय्यग्राणि बा निधाय समन्यायन्तीति
शंनो देवीरिति वा दक्षिणामुख एव पा्रपर्‌कं कपणःपविलं प्रयत्‌ । मत्रा-
हृतिः स्तन । ततस्तत्सतितुरिति गायत्या सत्ेपात्रस्था यपाऽनुमन्रयते । अत्र
संभवात्सटदेव मत्र; ।
ततः-- ^ तिङोऽपि पतोमदेवत्यो गोपतवे देषनिर्मितः।

ही

प्रतनव्रद्धिः प्रत्तः खधया पित्निमाह्कान्प्रीणयाहि नः स्वधा नमः”

इति मच्रार्या पितृतीर्थेन क्रमेण तिलाभिक्िपेत्‌ । तिलोऽसि पितृदरेवल
इति वा पाठः | भ्ीणयाहि न इत्यत्र भरीणाहीलयपि पाठः । एवमग्रेऽपि स्त्र
मव्राृत्तिः । ततो मधु वाता इति तरिभिरमत्रस्तेषु मधु निक्षिप्य “ सोमस्य त्विषि

रति तवेव मे त्विपिभूयात्‌ ' इति घृतप्र्‌ । ‹शं नो देवीरमिष्टभे । आपो भवन्तु

१०७२ महगोपीनायदीकतितविरचिता-- = रीशराद्धमपोगः]

पतये । शं योरमि लपन्‌ नः ' इति एनः किचिदृदफं भकतिपेत्‌ । मधूषूतोदककनषणं
कृताकृतम्‌ । ततः गन्धद्वारां दुराधष ° श्रियम्‌" इति चन्दनम्‌ । ! आधयः प्रति°
मापतदत्‌ ' इति पृष्याणि तुसीपत्राणि च । भूङ्गराजपत्रलामे तान्यपि सह
भकषिपेत्‌ । तृष्णीं वैतेषां अक्षः । ततः सर्वपितयपात्रस्था अपस्तेन तेन पवित्रेण
देषो वः सव्रितोद्पुनातिति तिच्धिरुत्पुनाति । स्रत्सङ्दरा । देवो वः सषि-
तोत्युनातिति गायत्रीछन्दो मत्रस्तस्य पादे पाद्‌ एक पुत्पवनमेवं त्रिरिति
मातृदत्तः। पादशः पठितेन गायन्रीछन्दस्फेन मत्रेणान्ते सक्रदुत्पूय तुष्णीं
दिरुतपुनातीति वेजयन्तीक्रत्‌ । सकरृतपक्षे तन्त एवोभयमतेऽपि तूष्णीमेव
वोत्पवनम्‌ । ततो निरस्तं नमुचेः शिर इतिमत्राहटच्या तत्तत्पात्रतः किचिद्वहि
दाक्षणत उद्‌क्युत्स्षप्य ` ।पतुस्या नमः; पतामहम्या नमः, प्रापतमहम्या नमः)

मातामहेम्थो नमः, मातुःपितामहेम्यो नमः, मातुःप्रपितामहेम्यो नमः ` इति षड्भि-
नाममत्रेः करमेण पात्रट गन्धपुष्पतिलान्पक्षिपेत्‌ । ततः पित्रयपात्राणि संप-
ज्ानीति पित्यव्रिमान्वदेत्‌ । सुसंपन्नानीति विपरा; । ततः पित्यविप्रदक्षिणक

रेषु तिलोदकं कर्चेन दसा सक्रुशांस्तिखान्दक्षिणहस्ते गृहीत्वा वामहस्तेन
निरङ्कषेन प्रथमस्य विप्रस्य निरङ्ख्ं बामदस्तं धृत्वा, अस्मतिपतरममुकशमाण-
ममुकगोतरं वसुरूपं सपत्नीकं त्वय्यावाहयिष्य ईति प्रथमपित्यविप्रमामन्त्य)
आवाहयति तेनानुद्गातः ' उशन्तस्त्वा हवामह ° अन्ते ' अस्मतियतरममुकश्मां

णपयुकगोतरं वसुरूपं सपत्नीकमा्राहयापि, इति शिरसि वापसछन्धे दक्षिण-
स्कन्धे वामकरे दक्षिणकरे वामजानुनि दक्षिणजानुनि वामपादे दक्षिणपाद्‌
इति क्रमेण तांस्िखानिक्षिपेत्‌ । शिरापे बापरस्छन्ध वामकरे वामजानुनि बाम

पाद्‌ इत्येतेष्येव वा । इदमावाहनम्‌ । निक्षेपणकाले किंचिद वशेपयनिक्षिप्या-
वरोपितांस्तिछान्मथमार्ध्यपात्रे निक्षिपेत्‌ । पनरन्यान्सषुशां स्तिान्गहीला
पव्रेबर्ामहस्तं धरता, अस्मत्पितामहममुकशमाणममुकगात्रं सद्रूपं सपत्नीकं
वय्यावाहयिप्य इत्य॒हेनाऽऽवाहनाद्यवरेपिततिलानां तदीयाघ्यपातरे निक्े-
पणान्तं ठृत्वा कुशतिटग्रहणादि निक्षेपणान्तं पपितामहादिपात्रेपहेन कुर्यात्‌ ।
‹ उपहूताः पितरः सोम्याप्तो ° त्वस्मान्‌ ` इति पितनुपतिष्ठत । ततस्तिखोदकं
कूर्चेन दा, अस्मतिपतरपुकशमनपुकगोत्र बसुरुप सपरनीक सपादितास्ते
स्वरधाऽध्यां इलयादरहेन तत्तद्ध्यपात्रं तत्तद्विमनिकटे निदध्यात्‌ । सन्त्वघ्यां
इति प्रतिवचनम्‌ । ततस्तिलादकं कूर्चेन दा प्रथमपास्थं पवित्रं दक्षिणाग्रं
अथमविप्रदत्तिणहस्तेऽज्ञखौ वा निधाय गन्धपृष्पाभ्यां तद्धस्तमञ्जलछि वाऽ
म्यच दुक्षिणागूख एत्र “या दम्या जापः पयप्ता० वर्चा › इति मत्रेण ' हिर-

१क. च. “त्वा, ॐ अ 1 २ क, च. (त्वा, ॐ अ ।

[दर्शश्राद्धप्रयोगः] संस्काररत्नमारा । १०७३

ण्वः शुचयः ० भवन्तु इति मत्रेण वा, अस्मतपत्रेऽगुकक्ेणे सपत्नीकाय
सधा नम इति राजतेन ताप्नमयेण पर्णपुटेन वाऽऽसादितेना््यपत्रेण पितु-
विप्रदक्षिणकरेऽञ्जलो वा वामकरान्धारव्धदक्षिणहस्तेन पितृतीर्थेन किविद्ष-
रेषयंखिः सद्द्राऽ्यं द्दात । भलयरध्य मत्रात्तिरिति केचित्‌। अथवा या
दिव्या इति हिरण्यवणां इलयन्यतमो(रो) मश्रो विप्रहस्तात्स्वन्तीनापपामतु-
म्रणम्‌(णे)। दानं तु अस्मतिपितरित्यादिनेव । असिमन्पकषे गोत्रूपस्वधानमः-
श्ब्दोच्चारणे विकस्पः । अध्यैपात्रग्रहणे या दिव्या इति मत्र इति वा । तरिवारम-
ध्यदानमिति पे पकषद्रयम्‌ । अत्रव त्रिवारं बहुस्एृतितः। पुरोऽन्नं द्िर्ुक्तवत्स॒ च
तृतीयमिति बौधायनवचनात्‌ । अन्नयागासपत्र द्विवारं भुक्तवत्सु तृतीयमित्येष
त्रिवारम्‌ । तत्र गोमयमण्डले चरणक्षाटनानन्तरमेकमपनौकरणापूवं द्वितीयं
भुक्तवाऽऽचान्तेषुद्विजेष्वक्षयोदकाख्यं तृतीयमिति हेमाद्रिः । अपुष्म सधाऽ-
युष्म स्वधेति पितर्थेष्वपि पितुर्नाम गह्णाति पितापरहार्थेषु पितामहस्य प्रपिता-
महारथेषु प्रपितामहस्य । एकत्वे तस्यैव हस्ते त्रीण्युदपात्राणि निनयति ।
भरयाणां नामानि एृदीत्वेलनेनैकमर्चनकाटेऽ्यदानयुक्तम्‌ । अङ्क्ठोपरपर्शना-
तपर द्वितीयम्‌ । युक्तवत्स्वाचान्तेष्वन्नमकिरणानन्तरं तयैव तृतीयमिलेवयुक्तं
मातृदत्तेन । अ्यपात्रात्पात्रान्तरेणाऽऽदायाऽऽदायाष्यंदानमिलयपयक्तम्‌ ।
संस्यात्मफे मासिश्राद्ध एतदेव शिष्टा आचरन्ति । ततः स्रध्य॑मिति तेनोक्ते
रवेन तिलोदकं दयात्‌ । अर््यपात्रावदधृ्य पात्रान्तरेणाध्यंदानमिति पक
सद्धपात्रेणासंभवेऽन्येन वाऽध्यंदानम्‌ । एवं पितामहादि पदेन तत्तदध्योदकं
देयम्‌ । बराह्मणवहुस्वेऽपि पात्रषटकमेव । तत्तस्थानीयविप्रहस्तेषु तत्तत्पात्र-
स्थोदकस्य बिभञ्य दानम्‌ । एकव्राह्यणपक्षे तत्रैव सर्वपातनस्योदकदानम्‌ ।
ततः पुत्रकामो यज्ञोपवीती पराद्यखस्तत्ततपात्रस्थास्ववरिष्टास्वप्सु स्वपुखमव-
खोक्याऽऽयुष्कापः फिंचितिकचित्त्तत्पात्रस्था अपो टोचनयोनिक्षिप्य दक्षि
णापुखः माचीनावीती शुन्धन्तां खोक पितृषदन इतिमत्रं सकृजपेत्‌ । काम-
नाभावे न मुखावछोकनादि । ततः भ्रपितापहपात्रद्यमपां शेषं पितामहपात्र
-निक्िप्य तज्जलं पितुपात्रे निक्षिप्य मातुःभपितामहपाज्रशेषं माठुःपितामहपात्र
निक्षिप्य तज्जलं मातामहपात्रे निक्षिप्य पुत्रकामनायां यज्ञोपवीती ताभिरदै-
क्षिणहस्तेन भाख्सखो युखमद्क्त्वा भाचीनाीती दक्निणागुखः पितुपितामहमपि-
तामहद्विनकरस्थितकुशान्ितृपाजे मातामहमातुःपितामहमातुःभपितापहदविजकर-
स्थितङकशान्मातामहपात्रे निधाय शुन्धन्तां रोकः पितुषद्न इति पित्यविभर-
वामभागे तिरोदकेन भूमि भरक्ष्य दक्िणाग्रन्छुशानास्तीयं ‹ पितृम्यः स्थान
१ च. 'क्षप्योद्‌" ।
१३५

१०७४ भहगोपीनाथदीक्षितपिरविता-- [दशेश्राद्धप्रयोगः|

मति ' इतिपन्राट्रया पाश्रयं दर्भेषु दक्षिणसंस्थं न्युनपृक्तानं वा देवपात्न-
स्थापनानुसारेण स्थापयेत्‌ । उत्तानपक्े तदुपरि विप्रहस्तस्थान्दर्माकनिक्षिप्या-
न्वैदमेदक्षिण्रैराच्छदनं कायं गन्धपुष्यगर्षपणं च । मातामहपात्रस्था
अप्यपः पितृपात्र एव निकषिप्येकमेव वा पात्रं स्थापयेत्‌ । आश्राद्धसमाप्न
चालनं न कुर्यात्‌ । यष्टयादिनाऽपि न स्पृशेत्‌ । ततस्िरोदकं दश्छवाऽस्म-
त्पितः शर्भनगोत्र सुरूप सपत्नीकेल्याचुहेन “अमी ते गन्धाः” इटया्चेस्तत्तच्छ-
वदगन्धादीन्माचीनावीती पूरववह्ात्‌ । सरभेत्र सधा न पमेयनुषद्णः । पत्यु
पचारं तिलोदकदानम्‌ । एकब्राह्मणपक्षे त इत्यत्र व इत्यहः । प्रतिवचनः
दिकं सर्वमन्यदेभपूजनवत्‌ । इति पितर्चनम्‌ ।
ततः--“ यस्य स्मृत्या च नामोक्त्या तपोयन्ञक्रियादिषु ।
यूनं संपूण॑तां याति सदो वनदे तमच्युतम्‌ '” इति पठिता,
“५ देवताम्यः पितृभ्यश्च महायोगिम्य एव च ।
नमः खाहाये सखधाये निल्यमेव नमो नमः ” इति त्रिवारं पठेत्‌।
ततो यज्गोपबीत्याचम्य श्राद्धपदेशषपतितयवतिलादिकमपसायं हस्तेन दैश्ं
संमाज्यं पूर्वोक्तरक्षणलक्षितगोर्गोमयेन भस्मना गौरभृत्तिकया नीवारवूर्णेन वा
पदेश्षमात्रे षडङ्गे वा मण्डले विधाय तयोरुपरि प्रागग्रान्सयवान्दभाभि-
क्षिप्य प्राचीनावीती पित्यविप्रभोजनपात्रस्थानेषु गोपयाद्रन्यतमेन पूत्रोक्तद्र-
व्येण वतुंलानि मण्डलानि प्रादेक्षमात्रविष्कम्भानि(णि) षडङ्करविष्कम्भा-
नि(णि) वा विधाय तदुपरि दक्षिणाग्रान्तिलान्कुशाजिक्िपेत्‌ । ततो देवनै-
वेद्यपात्रस्थाने यज्ञोपवीती पर्वोक्तगोपयादयन्यतमद्रव्येण देवमण्डलवन्पण्डं
विधाय तदुपरि परागग्रान्सयवान्दभालिक्िप्य देवविपभमण्डलयोरपरि सौवर्णानि
तदभाते कास्यपमयानि तदभावे मध्यमपणेबह्ीपलाश्षव्यतिरिक्तपटाशपणेमधू-
का्रपुक्षग्राम्यकदस्याचन्यतपमपत्राणि संस्थाप्य तत्समीपे खघुपात्राणि च
संस्थापयेत्‌ । ततः प्राचीनावीती पित्रयविप्रभोजनपात्राणि रघुपात्राणि च
तथैव संस्थापयेत्‌ । पूर पित्रयविप्रभोजनपात्राणां संस्थापनं पाहैवविग्रभोजन-
पात्रयोः।) ततः पित्पात्राणां परितोऽप्रदक्षिणं भस्ममयांदां कृत्वा यज्ञोपवीती
देवपात्रयोः परितः परदक्षिणं भस्पमरयादां फरात्‌ । अत्र पित्रे बृहत्सामेति
देवे रक्नोहणो बलगहन इति(ल्यादि) नाष्रणा< हन्तेति(त्यन्तं) पठन्ति
शिष्टाः । ततः भाचीनावीती पित्यविपरदक्षिणहस्तमक्षाटनं ढृतवा यत्नोपवीती
देवविपरदाक्षणर्हसतपक्षालनं कुर्यात्‌ । ततो यज्ञोपवीत्याचम्योपस्तीर्णं पात्र
१. प्पात्राणां प । २. श्त्‌। त" । ३ ड. इरताजलेन प्रक्षाल्य य“ । ४ ड. हस्तौ
सके प्रक्षाटयेत्‌ ।

[दश्श्राद्धपयोगः] संस्काररत्नमादय । १०७९
( होमग्रकारः )
गृहीखा ° उद्धरिष्याम्यप्नौ च करिष्यामि › इति पित्रयविप्रानापघ्रयते । ‹ काम-
मुदधियतां काममग्ो च क्रियताम्‌ › हति ते विप्राः प्रत्युः । आहिताभिः सर्वा-
धानी चेदक्षिणाप्नो होमं कुर्यात्‌ । अर्थाधानी केवरस्मार्ताभिमां् ग्रहयामौ ।
ब्रह्मचारी स्नातको विधुरो दृरभार्य्र किकी । दशश्राद्धसावत्सरकिा-
दावभिविच्छेदे स्येव यदि पत्नी रनस्वला श्राद्धस्य च प्राधचिसतत्रापि लौकि
कामावेव । ततरेत्थमुत्पत्तिमकारः- देशकालौ संकीरयाऽपरौकरणहोमार्थमभिमु-
त्पादयिष्य इति संकरप्याऽऽयतनं भरकरप्य तत्संस्कारं विधायायि तत्र प्रति-
वाप्य परिस्तीयं होमोपयुक्तानि पात्राण्यासाद्य पवित्रकरणाग्राज्यसंस्कारान्तं
कृस्वाऽदित इति परिषिच्यैकां समिधं तृष्णीमभ्याधाय, अयाभ्रेलयनेनैकामाज्या-
हृति हु्वाऽऽचारास्मायश्रित्तार्थं समस्तव्याहूतिभिद्रितीयामाञ्याहुति हुता
परिस्तरणानि विखज्योत्तरपरिषेकं कुर्यात्‌ । एवं कारेण ॒यज्ञोपवीतिनाऽभि-
पुत्ाय तसमिप होमं कुर्यात्‌ । एवं मासिकश्रादधादिहोममपि ।
अथं होपप्रकारः।
ततः प्राचीनावीती पिण्डदानार्थम्‌ ‹ अपां मेध्यं यत्तियर पतदेव शिवमस्तु
मे । अच्छेत्तावेो मा रिषम्‌ । जीवानि शरदः शतम्‌ ` इति सषदाच्छिन्नं बिरा-
च्छिदयपि उपसपृरय तृष्णीं परिस्तरणाधर्थान्सपूलानेव दमीनाच्छिद्याप उपसृ-
इयोभयं वदध्वाऽनधो निदधाति । सकृदाच्छिननद्रयमिति केचित्‌ । ततो होपाथ-
मतनि दक्षिणग्रदभैः भदक्षिणमेव (ॐ परिस्तृणाति । नात्राधरोत्तरभावनियमः।
ततोऽेरुततरत एषोत्तराप्रान्दभान्पंस्तीयं तेष्वेकेकशः पाताण्युत्तानान्येव भयु-
नक्ति । स्फ्यमपस्तीर्णं पात्रं मेक्षणं सपं च भयुञ्य सुरं संमृज्य पचनाश्रिस्थ-
मोदनयुपरस्तीयं पात्रे होपाथगुदलय देवपवित्रसस्कारा्थं एनरसिन्नप्रावभिभिः
लयाभिधा्योद्रास्यगनेः पशान्निदधाति । त्ष्णीमेव समन्तमप्रदक्षिणं परिषिच्य
यस्िन्पात्र आज्यं तेनैव पत्रेणामिघारणमिति पते न सुषः। उ्पुनेन नवनी-
तेनाभिघारणमिति पक्ष उत्पवनोत्तरं रहरणम्‌ । अनुपूतेनाऽऽभ्येनेल्येतसिमन्पक्
नि्वपोत्तरमेवाभ्नौ प्रहरणम्‌ । अगस्यायतनस्योत्तरतस्त्यागो वा । तत एक-
% धनुधिहान्तरगतप्रन्थस्थाने इ. पुत्तके ˆ परिस्तीयं तूष्णीमेव समन्तमप्रदश्षिणं परिषिच्य
सुवं संमृज्योतपूतेन नवनीतेनानुसूतेनाऽऽज्येन वा सुवेणामिधायदास्यामेः पश्वाक्निधाय ” इति
वतंते ।

१७. शयुः । ततो होमपयांपतमननमुद्धयाभिसमीपे निदधाति । आः ।२्ड. शनौ । त।
३ क. "कल्प्य स्थण्डिलं प्रः । * र. ण्तवास"। ५ ड. होमः क्यः । ए । ६ ड. "होमोपि ।
७ इ, श्व श्नाद्धहयमः । प्रा" । < च. "ति । असि" ।

१०७६ मद्रगोपीनाथदीषितविरचिता-- [दरश्राद्धपमयोगः]
( होमप्रकारः )

स्फ्यया बेदे्दक्षिणतः संसरते स्थण्डिले / ये ठपागि प्रतियुश्चमाना अराः सन्तः
स्वधया चरन्ति । परा पूरो निपुरो ये भरन्यमिष्टानस्मास्मणुनोक्तु खोकात्‌ ' इदयगररेको
सपुकं धृपायत्पराचीनं हृत्वा निदधाति । यस्मिन्कस्मिश्चित्पात्रे निधानमिति
पक्षे न स्थण्डिलकरणादि । ततस्तं प्रज्वाल्य पूषवत्परिस्तृणाति । एतदतिपरण-
यनं पिण्डदानाङ्गं तदभावे नेति वेजयन्तीकारः । ततो ) यज्ञोपवीती दक्षिणं
जान्वाच्य मेक्षणेनोदधुतानेकदेशयुपहत्य “ सोमाय पितृपीताय स्वधा नमः ' इति
रथमापाहुतिं ज्होति । सोमाय पितृषीतायेदं ° । पुनरूपहत्य ‹ यमायाङ्गिरसे
पितृमते खथा नमः › इति तृतीयाहुलर्थं कानिवित्सिक्थान्यवशेष्य द्वितीयामा-
हृति जुहोति । यमायाङ्गिरस्वते पितृमत इदं ° । ‹ अग्नये कव्यवाहनाय सिष्टकृते
स्वधा नमः इति मेक्षणे यान्यवकशेषितानि सिक्थानि तैस्ततीयामाहुतिं
जुहोति । अप्रये कव्यवाहनाय स्विष्टकृत इदं ० । होमे पितृतीथनियमो न।
अथमाहूतिसंबधिसिक्थानामपि होम इति केचित्‌ । अस्मिन्पक्षे परथमाहुतिसंब-
न्धिमेक्षणसंटस्नानि सिक्थानि पात्रान्तरे निहितानि द्वितीयाहुलयवशेषितमेक्षण-
स्थसिक्येषु भक्षिप्य तेन ठतीयाहुतिहोतव्या । अवरोषणमधमागस्पेति केषित्‌।
अवशेषितसिक्थाभावे छोप इति केचित्‌ । स्थानात्कानिचित्सिक्थान्यादाय
तेन लुद्येतीलयन्ये । उभयपक्षेऽपि मायथित्ताथमनाज्गातत्रयजपविष्णुस्मरणे
करपैव्ये । प्रतिपार्वणं दोमाहतिः । सद्दे वा । ततस्तृष्णीं मेप्षणमनु-
भ्रहरति । इति हाभः

दक्षिणाग्नौ होमक्रियायां होमोत्तरमतिभ्रणयनम्‌ । ततो हस्तौ पक्षासय यज्ञो-
पवीद्येव देवविपरभोजनर्प्तरयोरुपस्तीये भाचीनावीती पित्रयविप्रभोजनपातर-
पूपस्तणाति शब्दमङकषैन्‌ । ततो देवपरकं स्वयमनपरिवेषणं यज्ञोपवीयेव
कुर्यात्‌ । अशक्तौ पल्न्यादिभि्वा कारयेत्‌ । तत्राऽऽदावोदनं ततः पायसं
भ्यं व्यञ्जनादि धृतं च सृपमन्ते | (टवं साक्षाद्धस्तेन न परिवेपणीयम्‌ ।
घृतपात्रं भोजनपाज्रादहिनिधाय घृतं परिविषणीयम्‌ । आमासु पकमरय
इत्योदनपरिषेषणमन्र; । पयः पृथिव्यामिति पायसपरिेषणमश्रः । आयदा
अप्र इति धृतपरिवेषणमच्रः। ) परिपणे देवपूत्रकल्वनियमः पथमे परििषण
एव न द्वितीयादिषु । मत्रेण प्रथममेव परिवेषणम्‌ । धृतं॑पितुपूषैकमेव परि-

# धनुशिहान्तगैतग्रन्थो नाति छ. पुस्तके ।

१ ड. द° । द्वितीयाहृतिेलम्नसिक्थामावे लो" । २ द. ध्ये । त । ३ ड."मः। ततो य^।
५ इ. "पात्रे उप । ५ ढ्‌. “पाच्राण्युपस्तृणाति । त" । ६ ढ्‌. श्ध्य घृतं व्यज्ननादि सूपं त्वन्ते ।
७३. षु। घृ ।

[दशश्राद्वप्रयोगः] संस्काररत्नमारा । १०७७

बेषणीयमिति केचित्‌ । अत्रैव कसमिित्पातर पिण्डाथमापि सव्यज्जनमन्नं परि
वेषणीयम्‌ । हुतशेषं किचित्पिण्डार्थ परिशेष्यावरिष्टं स्षं॑पित्यपत्रेषु परि
वेषयेत्‌ । ततो यज्ञोपवीलयेव देवपात्रयोः समन्ताद्धस्ममयादां कृता पराची
नावीतीं पिच्यदिप्राणां समन्तादप्रदक्षिणं भस्ममयादां इत्वा तत्तद्धर्मणोपस्ती
योपबीती, ओदनपायस्तादि सरवे परिविष्य नेतरं मदयत्‌ । ततो देवपा्नस्थ-
मन्नं गायञ्या जुद्धोदकेन प्रोक्ष्य परृतपात्रं भोजनपात्रे निधाय दक्षिणहस्तत-
जनीमध्यमाङ्कदेवपात्रमालभ्य सत्यं त्वेन परिषिश्वमीति परिषिच्य
° प्रथिवी ते पात्रं चयौरपिधानं व्राह्मणस्य मुखेऽमनेऽमत जुहोमि खाहा ब्राह्मणानां ता

प्राणपनयेो्जुहोम्यक्षितिरक्षि मा मे तेष्ठा अत्रामृणि्ठीरे इति देवपात्रस्थमन्नम-
मिगृशेत्‌ । मा देवानां कष्टा इत्यृहमिच्छन्ति केचित्‌ । (इदं विष्णु पुरे '
विप्णो हव्य रक्षस्व, इति द्विजहस्तमपरिवर्तयन्स्वीयेन दक्षिणेन दस्तेनापरि

तितेनैवादरगुष्टमनखमने निवेश्य यवोदकमादाय दुरूरवसंज्कविश्वे देवा
देवता, इदमनं दैव्यमयं ब्राह्मण आहवनीया्थं इवं भूगंयाऽयं भोक्ता गदाधर
इदमन्नं ब्रह्मेदं सौवणेपात्रमक्षय्यवटच्छयेयमिति, अन्नादीन्पदाथीन्दविरादि-
भावनया भावयन्पुरूरवसं केभ्यो विश्वेभ्यो देषेभ्य इदमनममृतरूपं परिविष्टं
परिवेक्ष्यमाणं चास्य ब्राह्मणस्याऽऽ तृप्र: स्वाहा ह्यं न मम; इति विप्रदक्षि
णभागे यथोदकं विषठजेत्‌ । एवं दितीयदेवविे । तत्र पुरूरवशब्दस्थान आर
वकषब्द्प्रयोगः । ततः “ये देवा दिग्येकादश्च स्थ० जुषध्वम्‌ ` इति देवानुपति
प्रते । ततः प्राचीनावीती पितृपास्थमन्नं गायत्या भोक्ष्यं घृतपात्रं भोजनपातरे
निधाय पूर्वत्पात्रमालम्य ‹ सत्यं त्वेन परिषि्चामि › इति भदक्षिणमेव परि
पिच्य ' एथिवी ते पात्रं ° जुहोमि खधा। ब्राह्मणानां त्वा प्राणापानयोनजुंहोम्य्षिति
रति मा मे सष्ठ अत्रामृष्मि्ठके ' हंति पितुपात्रस्यमन्नमभिगूृशेव्‌ । मा पितृणां
मा पितामहानां मा प्रपितामहानां षठा इत्यूहमिच्छन्ति केचित्‌ । ! छं विष्णु-
पि० पाश्सुरे › विष्णो कव्यर रक्षस्व, इति पूवेवद्विनाङ्गुष्ुमनखमन्ने निवेश्य
तिलोदकमादाय, अस्मततिताऽपुकश्माऽपुकगो त्रो वदुरूपः सपत्नीको देवता,
इदमन्नं कव्यमयं ब्राह्मण आहवनीयार्थं इयं भूगैयाऽयं भोक्ता गदाधर इद
मनं ब्रह्मेदं राजतपात्रमक्षस्यवटच्छायेयमिति अन्नादीन्पदायीन्हविरादिभा-
वनया भाप्रयन्‌, अस्मदिपत्रेऽपुकरर्मणेऽगकगोत्राय वसुरूपाय सपनीकायेद

१ डं. शष्टमन्नमपि पपित्ये परिवेषणीयम्‌ । विधुरेण तु देवविप्रपात्रयोरेव । त ।
२ ङ. वीती देवेभ्यो म । ३ ड. श्या प्रोक्ष्य दक्षिणेन हस्तेन देव" । ४ ड. च. अमूराः । ५३.
द्विजाह्ृष्ठ । ६ ड. हविरयं । ७ ड, ध्येयं पुरू । ८ र, श्य ए" । ९ ड. च. अमुत्रा । १० ड.
इयम" । ११ ड. “येयम्‌ । अस्म ।

१०७८ भष्टगोपीनाथदीक्षितविरविता- [दरशराद्परयोगः]

मन्नपगृतरूपं परिविष्टं परिवेक्ष्यमाणं चास्य ब्राह्मणस्याऽऽ वपे खधा कव्यं
न ममेति विपरवामभागे तिखोदकं विष्जेत्‌। एवं पितामहाय प्रपितामहाय
मातामहादिभ्यश्रोेन । एकशरेद्रिमस्तदा पितृपितापहमपितामहा अयुकशमा-
णोऽगयुकगोत्रा वसुशुदरादियसखरूपाः सपत्नीकाः, मातामहमातुःपितामहमातुः-
पितामहा अमुकशमांणोऽयुकगोत्रा वसुरुदरादिलयस्वरूपाः सपत्नीका देवता
शदमिदमन्ने कब्यमयं० वरच्छायेयम्‌ । अस्मतपितपितामहमपितामहेभ्यः,
अमुकायुकरामेभ्यः) अगुकगोत्रेभ्यो वसुरुद्रादिलस्वरूपेभ्यः सपत्नीकेभ्यः,
अस्मन्मातापहमातुःपितामहमातुःपपितामदेभ्यः, अमुकायुकदमैभ्यः, अपुकगो-
तेभ्यो बसुरुद्रादित्यसरूपेभ्यः सपत्नीकेभ्य इदमश्नममृतरूपं ° स्वधा कव्यं न
ममेत्येवं योगः । ततः “ ये चेह पितरो ये° स्वधा नमः ` इति पितृनुपतिष्ते ।
ततः-“ देवताम्यः पितृम्यश्च० नमो नमः।
सप्त व्याधा दशर्गिषु मृगाः काठंने गिरे ।
चक्रवाकाः शरद्वीपे हताः स्तरति मानते ॥
तेऽपि नाता कुरुक्षेत्र बराह्मणा वेदपारगाः ।
प्रस्थिता दीर्घमध्वानं युयं किमवसीदथ ॥
अमूतीनां च मूर्तानां पित्णां दीक्तेनपताम्‌ ।
नमस्यामि पदा तेषां ध्यायिनां योगचक्षुषाम्‌ ॥
चतुमिश्च चतुर्भिश्च द्वाम्यां पश्चमभिरेव च।
हूयते च पुनद्वम्यां प्रमे विष्णुः प्रपरीदतुं ॥
ईशानः ितृरूपेण महादेवो महेशवरः।
प्रीयतां मगवानीः परमात्मा सदारिवः ” ॥
इति पटित्वा तिरोदकं यबोदकं चाऽऽदाय " बरहयार्षणं ब्रह्म हविर्न °
समाधिना । हरिदौता हरिर्मोक्ता० मोनयते हरिः । चतुमिश्च चतुभिश्च० प्रपीदतु।
एका विष्णर्महदूतं 9 विशवमुगम्ययः › इति पटित्वा येषापदिषठं तेषामक्षय्या तृत
रस्तु । पितृसखरूपी परमेश्वरः भीयतां न ममेति भ्रमौ जछं प्राचीनावीत्येव
विज्यं पितृभ्यो नम इति पितृ्नमस्कुयात्‌ ।
ततः--“ ईशानविष्णुकमडाप्तनकार्तिकेयव ्वि्रयार्करननीशगणेश्वराणाम्‌ ।
करश्वामरेन्द्रकरशोद्धवकशयपानां पादानमामि सततं पितृमुक्तिहेतन्‌ ” ॥
इत्युक्त्वा यज्ञोपवीती परिविष्टाननेषु स्पिरासिच्य प्रणवं समस्तव्याहूतीमधु
वाता इति तिस्र ऋवचशोक्त्वा, एतच्छाद्धमच्छिद्रं जायतामिति विपरानृष्य

----------~

१. तु {।२ ठ. "तु । ह्युक्त्वा मे" । ३ इ. “ज्य नमर, ई" । इ, क्तवा दे" }

[हरीश्रादभयोगः] संस्काररत्नमाशा । १०७९

तैरजायतामित्युक्ते देवान्पितृ्ाभिध्यायंस्त्तद्रमेण पितपरवकं पात्रेणोैकं सङ-
त्सकृदेवाऽऽपोशनार्थ विपहस्तेषु दधात्‌ । तैतो यज्ञोपवीलयेव भद्धायां प्राणे
निविष्टोऽमृतं लुहोमीत्याधएृतत्वायेत्यन्तं भथममनुवाकं वदेत्‌ । ततस्ते बिपा
अन्नपत इत्यभिमन्त्य, अगृतोपस्तरणमसीति यजमानदत्तयुदकं पीत्वा वामहस्तेन
पात्रान्वारम्मं कुयुः । नात्र बलिदानम्‌ । ततः कती(जी) श्रद्धायां प्रणि निवि-
छोऽमृतं जुहोमि शिवे मा विशाप्रदाहाय प्राणाय स्वाहा › इत्यादिषु पथु मत्रेष्‌-
स्यमानेषु स्वयपप्येतान्मन्रान्पउन्तस्तत्तत्खाहाकारान्ते प्राणाहुती हतवा तूष्णीं
प्रजापतिं मनसा ध्यायन्तो भूयो हृत्वा मौनिनो हस्तादिचापलं हृतु
कारायकुर्वन्तः सस्थचित्ता अशब्दं सेषं भुञ्जीय । अत्र भोजने मौनं निय-
तम्‌ । धृतं पायसं च निःरेषमेव भञ्जीयुः । यजमानप्र्रं निना याचनं न
युः । कता तेषां याचनयिक्षापषुेष सर्वान्पदार्थान्सपृच्छय सपृच्छय भद-
दयात्‌ । तत्र मष्यपरमामे तु मश्नपूर्व॑कमेव परिवेषणीये । लवणस्य शाकादेष
मश विनैव परिवेषणम्‌ । ततः कतां यथासुखं जुषध्वमित्युक्तवा-
५ अपेक्षितं याचितभ्यं त्याज्यं चेवानपेक्षितम्‌ ।
उपविरय पुखनैव मोक्तव्यं छस्थमानतैः » ॥

हति विपान्संमाथ्यं यज्ञोपवीत्येवाभिभ्रावणं कुर्यात्‌ । ' ङगुष्व पाजः
प्रनितिं° रक्षोणो० प्तामाय पितृमते ° उशन्तप्त्वा° मक्षे हि मा विशण प्राप्ति;
मैनप्ताऽन्धो ° अग्न उदपे° वन्यः पञ्चमः शिरो वा एतचज्ञस्य यद्धविरधानं प्राणा उप-
रवा० भघावादिलयोऽसिछठीक आपीत संतति एते प्रहाः० एकविभ्रा एष
भवति° इन्द्रो वृत्र९ हत्वा ० वैश्वदेवेन वै प्रजापतिः प्रमा अनत । ता वरणप्रषरतर्व-
रुणपाशादमुश्वत्‌° अभ्रये देवेभ्यः पितृम्यः स्मिध्यमानायनुब्रहीत्याह । पुरावन्तं
बर्हिषद सुवीरं ० उशन्तस्त्वा हवामह आ नो अत्न पुकेतुना ° अयं वाव यः पतते
उशन्ह पै० तर रैतमेके० यां प्रथमा० ऋचां प्राची ° बहममेतु मां ब्रह्म मेषया
बह्म मेधवा ° › इत्यवकाश्सुरोधेन श्रावयेत्‌ । अन्यानपि परित्रमत्रान्यव-
काशे श्रावयेत्‌ । अध्ययनाभावे ! देव्भ्यः पितुम्यश्च° निलयमेव नमो नमः ”
इति मन्नं बा पठेत्‌ । गायत्रीं वा । देवतानामानि वा श्राव्रणीयानि । विप्रभो-
जने जाते पुरूरवसंज्ञका विभ्वे देवास्तप्ताः स्थ । आद्रैवसंकका विष्वे देवास्तृपराः
स्थःयुक्तवा तृप्ताः स्मे(प्ाः स्म इ)ति प्रतिवचने दत्ते मराचीनावीती, अस्मतिपतरमु-
कर्म्नमुकगोत्र सुरूप सपत्नीक तपोऽसि । अस्मत्पितामहामुकशमन्नयुकगोत्र
सद्रूप सपत्नीक० । अस्मत्मपितापहायुकश्॑भयुकगोत्राऽऽदिलरूप सपनीक

१७. "द्कमापो" । २ ड, तत । ३. ययुः घु । » इ. “तानाः ।

१०८० महगोषीनाथदौक्षितविरनिता-- [दतीश्रादधमयोगः]

्तोऽसीलयायूहेन तत्तद्िमं भरति देत्‌ । तृक्षोऽस्मीति स स परतिशयात्‌ । एकत्रा-
हणपपे--अस्मतितृपितामहमपितामहा अपुकायुकशर्माणः, अमुकगोत्ा वसु-
शुद्रादित्यस्वरूपाः सपत्नीकाः, अस्मन्मातामहमातुःपितामहमातुःपपितामहा
अयुकामुकरमाणोऽपुकगोत्रा वघुरुद्रादित्यस्वरूपाः सपत्नीकास्ृपराः स्थेति
म्नः । तप्ताः सेनाः स इ)ति प्रतिवचनम्‌ । तत उपवीती -- मु वाता ऋ
मवनतु नः । अक्षन्नमीमदन्त ह्य° चिनद्र ते हरी ” इति श्रावयित्वा, अस्पतितु-
मासिश्राद्धं संपन्नमिति पृष्टा सुसंपन्नमिति स्वः पर्ुक्त उच्छष्टपिण्डार्थ
पायसं विकिरार्थमोदनं च पृथकपूथैक्पात्र उद्धलय शेषमन्नं किं क्रियतामिति
मिपालुक्ता, शैः सह युज्यतामिति तैः भत्युक्ते “ अपोमपाश्च ये देवा० वेशव-
देविकम्‌ ` इति प्रथमदेवविभपात्रसमीये विक्गिरं दा यबोदकं तदुपरि
दद्यात्‌ । एवं द्वितीयदेवविपपा्रसमीपे । ततः प्राचीनावीती ˆ अप्तसकृतप्रमीता
ये लागिन्यो याः कुटखियः । दास्यामि तेम्यो विकिरमननं ताम्यश्च पैतृकम्‌ '
इति मन्राहर्या तत्ततिपत्यविप्रपात्रसमीपे विकिरं दा तत्तदुपरि तिलोदकं
दधात्‌ । ततः पिच्रुच्छिषटपात्रसमीपे दर्मत्रयं दक्षिणाग्रं निधाय तत्र तिोदकं
दरखोऽन्यत्तिरोदकं रिचिदुदूलय स्वसमीपे निधाय विकिरशिष्टोदनमिधितं
पायसं केवलं पायसमेव वाऽऽ्दाय “ये अ्चिदग्धा येऽनयिदग्धा जवा जाताः
कु मम । गमो दत्तेन पिण्डेन त्ता यान्तु परां गतिम्‌ › इति तदन्नं दर्भोपरि
दसोदतं तिलोदकं तदुपरि दा कमपि पदाथमसपृशन्वहिगत्वा पक्त्र
ग्रन्थि युक्त्वा लक्ता हस्तौ पादौ च पक्षाल्याऽऽचम्यान्ये परित्रे धरत्वो-
च्छष्टभागभ्योऽन्नं दीयतामिति वदेत्‌ । ते च--" यजमानक्ुले जाता ० मूते '
इत्युच्छिमन्नं वामभागे भूमौ निक्षिपेयुः । देवतिभौ दक्षिणभागे । ततः पूर्व-
वतिदपूर्वकमापोशना्य जटं दद्यात्‌ । ततो द्विजा अमृतापिधानमसीति तदु-
द्कं पीत्वी कतराऽऽचाराच्छ्द्धायां भाणे निविश्येयनुवाक उक्ते युखदस्तपा-
दक्षाङनाद्ाचमनान्तं करम कुः । अत्र वामदेन्यं साम जपेयुः । सामाध्ययना-
भावे तदीया ऋचस्तदीयाध्ययनधर्मेण पठेयुः । विस्जनोत्तरं वाऽयं पाठः ।
ततः कर्तच्छिष्टसंनिधौ प्राचीनावीती दक्षिणायुखो दक्षिणदिक्संस्थं रेखाक
रणादि कमं कुयात्‌ । अभरेयीसंस्थत्वपक्च आग्रेयीयुखता । * जपहता असुरा
रक्षा५ प्ति वेदिषदः › इत्युच्छिष्संनिधौ वयां दक्षिणापषैगामामनेय्यपवर्गो वैकां

१ ड, ध्वा श्रा" । २ ढः. "टुक्ते सरवस्मादशरादुच्छि" । ३ ड, श्थगुद्" । ४ ड. “वा तिलो"
५७. श्य पायसान्नरमादाय । ६ ड. "चम्योच्छि* । ७ डः. श्युः । त । ८ इ, श्वा मुः | ९,
शयुः । ततो यजमान उच्छ" । १० ड, “पनेम्यमिमुलः ^ भ ।

ऽ (८८4
[दशश्राद्धप्रयोगः] संस्काररत्नमाला । १०८१

रेखां पितृत्रगौयगुदिरूय पुनस्तेनैव मत्रेण तयैव पातामहवर्गाथमेकां रेखां पह
क्षिणतस्तत्मल्यग्बो्िखेत्‌ । स्फयाभावे दरभ॑मूलेनोद्धिख्य तं दर्मं र्नातं निद
ध्यात्‌ । ततः उदीरतामवर ° हवेषु ' इदयद्धी रेखां भक्षेत । परतिरेखं
मन्रात्तिः । ' सङ्ृदाच्छिं वरदिरू० नुभैः पह ` इति सङ्दाच्छिनेन परवाह
तेनै बर्हिषा वेदिं स्तृणाति । यथा द्वयो रेखयोरास्तरणं भवेत्तथा । दभीभाषे

सकृदाच्छिननेः कारस्तथापरतामी राजदूबोभिरन्येषा वणैः स्तरणम्‌ । आञ्जनं
कजललम्‌ । अभ्यञ्जनं तलम्‌ । दध्र उपारितनः सेहो वा । कशिपु मश्वः सत्‌-
चिकः । उपबहेणं शिरउपधानम्‌ । उदकेन पणेः कुम्भ उदकुम्भः ।
( # आस्ते सषृदाच्छिनने दक्षिणत आञ्जनमभ्यज्ञनं करिपूपव्ेणमुदकुम्मं
च प्रतिष्ठापयति । कशिपु, उपवहेणमित्येकवचनादेकमव । तूलिकोपधाने
सवी जकापासगभिते । तच्च बीजमेकमेव परिशषणीयं न तु बहूनि परिशेषणी
यानि । अन्यथा मृदतरहान्यापत्तेः । बीजपरिशेपणं स्परशेयोग्यतार्थमिति
शिष्टाः । ) ' मार्जयन्तां पितरः सपत्नीकाः सोम्याप्तः । मार्जयन्तां पितामहाः सप-
त्नीकाः सोम्याप्रः । मार्जयन्तां प्रपितामहाः सपत्नीकाः सोम्याप्तः ' इत्यास्तरते
सङदाच्छिन्ने पिहवर्गाथरेलामनुलक्षीकृलय न्यशितसन्यजानुरवाचीनपाणिरद.
क्षिणापवरगानाम्ेय्यपवगान्वा रेखाटेखनानुसारेण जीनुदकाज्ञटींखिमिर्मत्रेनि-
नयति । चतुथपिण्डदानपक्े तदथमपि तत्स्थाने त्ष्णीं निनयनम्‌ । एवं माता-
महार्थ रेखामनुलक्षीकृत्यं पूववन्ातामहायर्थाखीनुदकाञ्ञलीनरहेन तथेव
निनयति । ततः पिण्डाथं पूर्वोदतमन्नं व्यञ्ञनेभिितं इत्वाऽप्रौकरणरेषं
तिांश्च तस्पिन्नन्ने प्रक्षिप्य तेन षटपिण्डान्कुद्ुटाण्डप्रमाणाञ्शक्तौ स्तयां
नारिकेलपमाणान्कुरयात्‌ । चतुर्थपिण्डदानपक्षे चतुरधतुरः पिण्डन्कुर्यात्‌ । अत्र
मापान्केचिद्रर्जयन्ति।
ततः--““ शुङ्धाम्बराः बङ्कगन्धाः शुद्खयज्ञो पवीतिनः ।

आत्मामिमुखमाप्तीना ज्ञानमुद्रा निरायुधाः ॥

वक्तवः पितरो ज्ञेया रुद्रास्तत्र पितामहाः ।

पित पितामहाः प्रक्ता आद्त्य बाहाष स्थता 1 |
ति पितन्ध्यात्वा निनयनक्रमण।ऽऽस्तृते सकृदाच्छिनने परन्या कृतांस्तद भावे
स्वयमेव इतातेखामनुलक्षीकृल्यावाचीनपाणिखीन्पिण्डान्ददाति । पत्नी यदा

` > धनुधिहान्तग॑तप्रन्धो नास्ति ड, पुस्तके ।

बेत्‌ । द । ४. "भिर्वा स्तः।५ इ.
श्य बर्दिषि मातामहायर्थमृदेन । ततः ।

१ ड. तद्वामतः प्रय। २ढ.नवे'। ३ ड.
ईति तस्मिन्नास्तृते बर्हिषि न्यः । ६ ड. श्वा । ७,
< इ, "मेण बर्हिषि प" । ९इ. ति। ए ।
१३९

१०८२ भह्गोपीनायदीक्ितविरचिता-- [दरंश्राद्परयोगः]

पिण्डान्करोति तदा तद्धस्ताच्कृतं कृतमादायाऽऽदायैव देयाः । ! एतत्ते तता-
मुकशर्मन्ये च त्वामनु ' इति पित्रे पिण्डं ददाति । “ एतत्ते पितामहामुकशर्मन्ये च
त्वामनु › इति पितामहाय । ‹ एतत्ते प्रपितामहामुकशमन्ये च त्वामनु ' इति भ्रषि
तामहायं । सपतनीकस्वामिध्यानमात्नमन्र न तु तच्छब्दो्वारणमपि । चतुर्थपि
ण्डद्‌ानपक्े ततस्तमपि ्रपितामहपिण्डपुरोभागे परपितामहात्परांस्ीन्पितिनभि-
ध्यायं स्तुष्णीमेव दयात्‌ । चतुथपिण्डदानाभावपक्षे प्रपितामहपिण्डपुरोभागे
भरपितापहात्परंस्ीनुिरयाऽऽस्तृते सषदाच्छिन्न हस्तगतं ठेपं तृष्णीमेव निमृ
जेत्‌ । हस्तटेपाभावेऽपि हस्तनिमाजनमात्रं कारयमेव । एतं पातापहावर्थाल्ञीन्पि
ण्डास्तदीयरेलापनुक्षीकृल तथेव दश्रात्तत्तच्छब्दोहेन । चतुथेपिण्डदानवि-
कटपः पूववत्‌ । पिण्डदाने गोत्रर्पोश्वारणमपि केचित्छु्न्ति । ( % अत्र
नामाज्ञाने ‹ सधा पितृभ्यः एरयिविपम्यः › इति पित्रे पिण्डं ददाति । ‹ स्वधा
पितृम्योऽन्तरिकषप्तच्यः ' इति पितामहाय । श्वधा पितृम्यो दिविषन्यः' इति प्रपि.
तामहाय । एवं मातामहादिष्वपि पितृशब्देनैव तं तं संबन्धयमभिध्यायन्द्रात्‌ ।
एतस्य पिवृशब्दस्य सपिण्डीकरणश्राद्धजन्यपितुभावापन्नपरत्वात्‌ । पिदर
मातामहवगें च यदेकस्य योवां नामाज्ञातं तदा मत्रस्तदीयस्तदीयः स्वधा
पितृभ्य इत्येव । यस्य नाम ज्ञातं तावन्पात्रस्य त्वेतत्त इति द्रष्टव्यम्‌ । यदि
दत्तक्रीतादिद्धिपिता तत्रापि पूतस्य पितुरपुत्रत्व एकस्मिन्पिण्डे द्रौ द्रौ पितरा-
बुपलक्षयेत्‌ । तत्रयागस्नु पिण्डपितुयज्ञप्रयागे द्रष्टव्यः । ) एवं विष्डदानं
त्वां स्थापितक्ुम्भोदक्चतुथेभागं पाजान्तरे यदीत्वा तेनैव वा (अपोदेकवी
स्वधया वन्दरमानास्ता° मे पितन्‌ इति, जीनुदपातान्निनयति । प्रयेकं त्रिरिति
केचित्‌ । येकं सङृदित्यन्ये । चतुर्थे पिण्डे तृष्णीमिति केचित्‌ । ततः स्थापि-
तद्कुम्भोदकतृतीयभागं तथेव सत्वा तेन यथावस्थितेनैव मत्रेण मातामहादिषु
^ अन्न पितरो यथाभागं मन्दध्वमनुस्वधमावृषायध्वम्‌ › इत्युक्साऽपरदक्षिणं पराडा
वतैते । ‹ स्वाहोप्मणोऽव्ययिष्यै › इति तरिभवात्सङरदेवोष्माणमुन्तमनुमच्रयते ।
उष्माभवे मत्रलोपः । व्यष्टत्त उष्पण्यव्याषतते व॒! अमीमदन्त पितरोऽनुष्त-
धमावृषायीषत › इत्युक्त्वा यथेतं पिण्डसंमुखो भरेत्‌ । ततो यः स्थाल्यां शेष-
स्तमवघ्रायाप उपस्पृशेद्‌ । तस्योपस्प्शनपकषे नोदकस्पहेः । ततः पतिते ग्रन्थि
क्त्वा विषज्य हस्तौ पादौ च प्रक्षासयाऽऽचम्यान्ये पित्रे भ्रत्वाऽत्राऽऽञ्ञः
# धनधिहाम्तगतरन्थो नास्ति इ, पतक । (शी

१ श्र. “मैन्सपनीकये च।२द. श्य। च ।३ द. "खनु" । ४. णिह्व वर्िपि ह ।

५ ह. 'ता'श्रा। ६ ड. च.रंञ्पि पि ७ दइ. गंगर ड. ते! व्या ।५ड. ^त्‌ 1

उपसि वा । श्रकषिनक्षे नो" ।

[दरीश्राद्धप्रयागः] संस्काररत्नमारा । १०८३
9
नाभ्यञ्जने वासश्वानुपिण्डं द्राति । आङ्क्व पितरमुकशमेननिति पिवृपिष्डे
तदाञ्जनं दर्भशलाकरया योजयति । आड पितामहामुकरमञ्निति पितामह-
पिण्डे । आदष्ष्व परपितापहाएकशमेनिति प्रपितामहपिण्डे । पटक त्रिः । सकृ
समत्रेण द्िसतष्णीम्‌ । एवं परयेकमिति भाष्य्रत्‌ । अस्मिन्मते चतुरथपिण्डेऽपि
तूष्णीम्‌ । त्िगरहणं चतुर्पिण्डनिष्टरयथंमिदयन्ये । तदा सङृत्सकृदेव । एवं
मातामहादिषिण्डेष्वप्याञ्जनपूहेन दधात्‌ । अभ्यङ्क्ष्च पितरिल्याचुहेन वर्ग
यपिण्डेषु तद भ्यञ्जनमाञ्जनवहयात्‌ं । उभयत्रापि सपत्नीकत्वस्याभिध्यानमा-
रम्‌ । अत्रापि गोत्ररूपोचारणं केचित्कुर्वन्ति । ‹ एतानि वः पितरो० युद्वम्‌ '
[ इति ] दशाग्रर्णास्तुकां वा छिसिा छा पिण्डेषु क्षिपति पूत वयति ।
मतिम मच्रात्तिः । सकृदेव वा पत्रः । छिसेतिवचनाद्वलितयोनं ग्रहणम्‌ ।
पश्चाशदरपा्ूर्ं पर्वं बयः । तत उरधवपुत्तरम्‌ । उत्तरे वयसि स्वदक्षिणपरको्स्थं
हूयस्थं वा लोम च्छा छि तेनेव मत्रेण न्यस्यति। न दशा नोर्णासतुका।
सर्वथा लोमामरे दरव बोणास्तुकैव वा । ततः पितृभ्यो नम इति गन्धपुष्प-
धूपदीपनवे्फलताम्बृलद क्षिणाभेः पिण्डप्रजनं कुर्यात्‌ । इदं च शिष्टाः
सव्येन कुवन्ति । स्येन पजनक्रियापक्षे भराचीनाधीती "नमो वः पिये
रप्ताय पितरो नमो० नमो वः पितरः शुष्माय पितरो नमो वः पितरो जीवाय
पितरो० नमो वः पितरः स्वधायै पितसो० नमो वः पितरो मन्यते पितरो नमोवः
पितरो घोराय पितरो० नमेव य एतस्मि स्थ युप्माश्स्तेऽनु येऽस्मिह्ठीके मां
तेऽनु य एतस्िष्ठोके स्थ यूथं तेषां वतिष्ठा भूयास्त येऽसिमि्ठीकेऽहं तेषां वतिष्ठे
मृया्तम्‌ › इति सानुषङ्गः षदभिरमत्रेः स्वान्पितनभिष्यायनरुपतिषएठते । सप्तभि-
रिति पिण्डपितृयज्ञे वेजयन्तीकारः । अस्मिन्पक्षे सानुषङ्गाः षण्मत्राः। यथा-
पाठपाठितः सप्तम इति द्रष्टव्यभ । वस्तुतोऽत्र मूलं चिन्त्यम्‌ । यथापाठपटित
एक एष मत्र इति केचित्‌ । ततः पूरववदवरिष्कुम्भोदकेन त्रीतुदपातान्निन-
यति ' ऊर्मस्वतीः स्वधया वन्दमाना ° पितन्‌ › इति मन्रेण ! , “ उत्तिष्ठत पितरः
तपू” देवतासु › इति सर्वेषां पितृणायुत्थानं भावयज्जपति । अत्र पविन-
यागः कृताङृतः । ‹ पेत पितरः सोम्या ० मदन्ति * [ इति ] सर्वेषां प्रवाहणं
भावयञ्जपरति । प्रवाहणं समीचीनैरयानैः पित्णां पिवोकं भति नयनम्‌ ।
° यन्तु पितरो मनप जवनं ” इति सर्वेषां पिवृखोकम्रापणं भावयञ्जपति ।

१ इ" भरन्सपतकिति । २ इ. भीन्सपलकिति । ३ इ. भन्सपललीकिति । ४ च. ण्डे तु" ।
५ह.५त्‌। अः । ६ ड. श्ति। ततः“ नमो।७ङ्भ्‌। यः| < ढ. 'वदृदकु'। ९३. 'ति।.
(प १०. नः पितृन्सऽपाधयति । १" ।

१०८४ भटरगोषीनाथरीतितविरचिता-- [दर्शश्रादधप्रयोगः]

‹ मनो न्वा हवामहे नाराश्पेन स्तोमेन आ न एतु मनः पुनः क्रत्वे पुनं
पितरो° प्तचेमहि › इति तिशमिमेनस्वतीमिः स्टोकस्थाः पितर इति भावयशरु-

पतिष्ठते । ततो यज्ञोपवीती भूत्वा ' अक्षन्नमीमदन्त हरी । प्रजापते न त्वदे°
रयीणाम्‌ › इति पद्किभाजापल्याभ्यां गा हंपलयस्य परश्वाद्वच्छति। “यदन्तरिक्षं पथि
वीमुत दयां० करोतु मामननत्तम्‌ ' इति गाहपल्यमुपातषएत । अपासनं रोकि-
काप्रौ वा होमक्रियायां यस्मिन्न्नों दोमस्तस्योपस्थानम्‌ । तत्र गादेपत्यपदस्य
खोपः । ततः ° अमून्नो दूनो ° देवान्‌ ` इत्यत्तिपरणीतमग्रि यस्मादतिप्रणीतस्त-
स्मिन्नप्रौ मेलयति । ततः पा्राण्यद्धिरभ्युक््य दे दे आसादनस्थानाचाख्यति।
स्फयपिण्डार्थोद्तान्नपातर मेक्षणसुत्राविति । खवासादनामावे येन पत्रेणाभि
धारणं कृतं तत्पात्रं वा तृणं वा । यदि दर्भणोेखनं कृतं तदा भरज्ञातस्थापितो
हेखनदभपिण्डार्थोडुतान्नपात्रे इति दं द्रव्यम्‌ । अत्र वा विकिरान्नदानम्‌ ।
ततो यज्ञोपवीती देवविप्रहस्तयोः शिवा आपः सन्त्विति यवोदकं दद्यात्‌ ।
सौमनस्यमस्त्विति पुष्पम्‌ । अक्षतं चारिष्टं चास्त्विति यवान्‌ । दीपमायुः प्रेयः
शान्तिः पुष्टसतुष्टिशवास्स्विति पुनजंलं दात्‌ । विभौ-सन्तु शिवा आपः । अस्तु
सौमनस्यम्‌ । अस्त्वक्षतमरिष्टं च । अस्तु दीघमायुः ध्रेयः शान्तिः पुष्टस्तुष्टि
शेति यथायथं प्रतिवदेताम्‌ । ततः प्राचीनावीती शिवा आपः सन्त्विति जटं
दयात्‌ । सौमनस्यमस्त्विति पुप्यम्‌ । अन्तत चारिषटमिति तिलान्‌ । दीर्घमायुः
भ्रयः शान्तिः पृष्टस्तृष्टिशरा स्त्विति पनजंलं दयात्‌ । पूववद्विभराणां प्रतिवचनानि।
सवेविपरः स्वहस्तस्थपुष्पाक्षतानां भमा लागे कृत उपवी यवान्यान्यवान्देवि-
भ्रदस्तयोदे खाऽन्यां स्तिान्पित्यविपरहस्तेषु दद्यात्‌ । ततोऽगुकगो्रोऽपुकशर्मा ऽहं
भो युष्मानभिवादय इति सवान्विमानमिवाचाऽऽयुष्मान्भवेति तेरक्तेऽमुकगोतरं
वर्धतामिति विपान्स॑पाथयेत्‌ । ते च वर्धतामित्युक्त्रा हस्ताक्षतान्कतुरज्ञलौ
निक्षिपेयुः । ततः कता तानक्षतान्स्वमस्तके निक्षिप्य भाजनपात्राणि सुतेन
शिष्येण येन केनचित्सनातीयेन वा निष्काशयेवं । न बाखेः सीभिः पात्राणि
निष्काशनीयानि । यृक्तोच्छषं तत्पात्राणि च भूमौ निखनेत्‌ । ततः प्राची
नावीती पू्स्थामितं पित्वगा्यपात्रमादाय तत्र तिटोदकमानीयासतितुरम-
कशमणोऽमुक्रगोत्रस्य वसरूपस्य सपत्नीकस्य यदत्त मासन्रादयमन्नप॒दकाद्‌
तदक्षदयमस्त्विति भवन्तो बरुबन्तु इति पितृविपदक्षिणदस्ते जलं दयात्‌ । अस्व
त्य्यमिति विभः । एतं पितापदहपपितामहयोस्तत्तननान्ना । ततो मातामहवगा-
ध्यपात्रपादाय तत्र तलठदकमानाय तत्तत्रन्ना एेवत्त्तद्विपदक्षिणदृसते न
दध्यात्‌ । यादि पूम्रमेकमेव पात्र स्थापितं तदा तेनैव देयम्‌ । एकविप्पपे-
१६. "| शौ इ, पति।य।३३,१्‌। ग्रा।

[दशषश्राद्धप्रयोगः] सस्काररलमारा । १०८५

अस्मतिितृपितामदहमपितामहानामपुकायुकरपणापगुकगोत्राणां वसुरदरादियस्व-
रूपाणां सपत्नीकानाम्‌ , अस्मन्ातामहमातुःपितामहमातुःप्पितामहानापमुकरा
युकक्षमणामयुकगात्राणां वदरुद्रादि स्वरूपाणां सपत्नीकानां यदत्तं मासिभ्रा-
द्वीयमन्नपरदकादि तदक्षय्यमसत्विति भवन्तो बरुवन्तु इति पात्रद्यस्थमुदकं सदैव
दद्यात्पृथक्पृथर्वा । तत उपवीती पुरूरवसं्कानां विश्वेषां देवानां यदत्तं
मासिभाद्धीयमन्नमुदकादि तदक्षय्यमरस्त्विति भवन्तो ब्षन्त्विति भथमदेववि-
महस्ते यवोदकं दयात्‌ । आपदर॑वसंज्ञकानां विश्वेषां देवानां यदत्तं मासिश्रा-
द्धीयमन्नमुदकादि तदक्षय्यमस्त्विति भवन्तो घ्रबान्त्विति द्वितीयदेवविपरदस्ते ।
एकविम्रपक्षे- पुरूरवाद्रवसं कानां विन्वेषां देवानामिति सरैवोत्कीर्ैनम्‌ । तत
उपवील्येव ताम्बरूलपुतरकं दक्षिणाः पान्तु इति देवविप्राभ्यां दक्षिणां दैखा
मराचीना्वीती तथव पित्यिभेभ्यो दक्षिणां दद्यात्‌ । तत्र देवानां सुवर्णं वस्र-
धान्यादि च संभवे । पित्णां रर्जते वखधान्यादि च संभवे। एकमेव यदि
रम्यं दीयते तदा दक्षिणा पातु इत्येकवचनप्रयोगः । द्रव्यद्टिसे दक्षिणे पाता-
मिति। सर्वत्र बहुवचनान्तमेव वा। इति स्वभ्यो दक्षिणां दा पान्तु
दक्षिणा ₹त्याद्‌ प्रभादनसारण परयुक्त पतित्रे अत्यक्त्वा त्यक्त्वावास्वधा
संपद्यतामिति भवन्तो व॒वन्तु इति प्राचीनावीत्युक्तला सेपचतां स्वधेति तैरुक्ते
पिण्डसमीपे किंचिन्न निनीय पितरपितामहमपितामहेभ्यः, अयुकामुकशर्मभ्य

अगुकगोत्रेभ्यः, वसुरुद्रादि लयस्वसूपेभ्यः, सपत्नीकेभ्यः, अस्मन्मातामहमातुः
पितापहमातुःप्रपितामहेभ्यः, अपुकरापुकशमभ्यः, अयुकगोतरेभ्यो वसुरद्रादिय-
स्वरूपेभ्यः सपत्नीकेभ्यः स्वधोच्यतामित्युक्त्वा, अस्तु स्वधेति तेरक्त--
अघोराः पितरः सन्त्विति वदेत्‌ । सन्त्रधोराः पितर इति पत्रयित्रिपराः प्रति-
युः । वेपनो वितरैः शोभनं हविरिति हविगुंणेषुक्तेपूपवीती --! दातारो नोऽभि
वधन्ताम्‌ । वेदाः संतति नः । श्रद्धाचनो मा व्यगमत्‌ । बहु द्यं च नाञ्स्तु।
अन्ने चनो बहु भवेत्‌ । अतिथींश्च ठमेमहि । याचितारश्च नः सन्तु । माच याचिप्म
केचन › इति पिपरिभ्य आशिषः प्रार्थयेत्‌ । ततो विप्राः ‹ दातारो वोऽमिवधे
न्तम्‌ । वेदाः संततिरेव वः । शरद्धा च वो मा व्यगमत्‌ । बहु देयं च वोऽतु।
अन्नंचेवे बहु भवेत्‌ । अतिथींश्च टमध्वम्‌ | याचितारश्च वः सन्तु। माच
यानिदूषं कंचन ' इति आरिषो दधु; । अत्र वा भोजनपात्रनिष्काशनमू । ततो

१ ड. ° कं दथात्‌ । त" । २ ड. "ति द"। ३ ड. दया" । ४ इ. तत्राऽ्ध्दौदे'। ५ ढ.
णं ततः पि*। ६ ड, “जतम्‌ । इति सर्वे" । ७ ड, इति प्र । ८ ठ, क्ते स्व । ९ इ. पिण्डान्ते ।
१०६, पति प्र | ११३, तत य । १२क. पेयं | १३३. "युः । ततः पणा ।

१०८६ भहगोपौनायदीक्षितविरविता-- [दरीश्राद्धपरयोगः]

देवाः खस्तीति ्रूत, इत्युपवीती देषविपौ वदेत्‌ । तौ स्वस्तीति भतिवदेताम्‌।
तत उपवीत्येव पितरः स्वस्तीति प्रुत, इति पित्रयति्ान्बदेत्‌। ते च खस्तीति प्रति-
बदेयुः। ततः पिण्डानुदल स्थारयां निक्तिपति । पार्वेणद्रयद्वितीयपिण्डौ प्र्गातौ
निक्षिपति । चतुथपिण्डपक्षे तयोरपि क्षेपणम्‌ । ततः स्थालीतो मध्यमं पिण्ड-
दरयमादाय “ अपां त्वोषधीना«० भ॑ धत्स्व ' इति पल्य प्रयच्छति । पल्यनेकत्मे
पिण्डद्रयं विभज्य परतिपतिनि देथमिति याह्गिक्ाः । * आधत्त पितरो गभं कुमारं .
पष्करस्रनम्‌ । यथेह पुरुषोऽप्तत्‌ ' इति सा मान्नाति । सर्वा अपि पल्न्योऽने-
जैव मघ्रेण भाजीयु; । पलन्या रजस्वलायाः भरसूताया आश्गौचवत्या वान
भक्षणम्‌ । भक्षणाभावाहानमपि न । अजातरजस्कायै च पलन्यै न दयादिति
श्द्रदततैः । ' ये समानाः समन्तः ० कल्पताम्‌ । ये सजाताः मनप ° शत५ समाः
इति द्वाभ्यां सङृदाच्छिलमभ्युष्ष्या्ौ प्रहरति । सकृदाच्छि्नदरित्वे दयोः भरद-
रणम्‌ । संभवात्सषदेव मनश्रः । तत इतरपिण्डानप्स क्षिपति ब्राह्मणंवा
भोजयत्यजाय गवे वा दथादश्ौ वा क्षिपेत्‌ । पलां रजस्वलायीं रोगिण्यां चै
भशन मध्यमौ पिण्डौ जीणंहषभाय च्छागाय वा देयौ । अत्र पिण्डथा-
शनं छृताढृतरम्‌ । ततः पिण्डस्थाने जलमासिच्य ° वाजे वाजे यनिः' |
उत्तिष्ठत पितरो विगरदषैः सहेति सव्येनैव पितृपूर्वकं विसर्जनं कुयात्‌ । ततः
कू्चदयं विसस्य “ जा मा वाजस्य प्रप्तवो जगम्यद्रा ावारयिवीं विश्वशंम्‌ । जआ
मा गन्तां पितरा मातरा चाऽऽ म। सोमो अमृतत्वाय गम्यात्‌ । खादुष५< ° ब्राह्मणाप्तः
पितरः ० ' इति वदेत्‌ । ततो विप्राः ‹ इहैव स्तं° खे गृहे । आयुः प्रजां धनं° |
प्रयच्छन्तु तथा राज्यं प्रीतस्तुम्यं पितामहाः › इत्यारिषो ददुः । कर्ता--
^ अद्य मे प्तफटं जन्म भवत्पादाठनवन्दनात्‌ ।

अद्यमे वंशजाः प्व याता वोऽनु्रहादिवम्‌ ॥

पत्र्ाकादिदानेन हेरिता युयमीदशाः ।

तच््ेशजातं चित्ते तु विस्मृ कन्तुमरहथं " इति ॥

तुमह; स इति विप्राः । ततः कर्ता-
८ मचरहीने क्रियाहीनं मक्तिहीनं द्विजोत्तमाः ।
श्राद्धं तेपूणेतां यातु प्रतादाद्धवतां मम ” इति विपरान्पाथयेत्‌ ॥
विभाः श्राद्धं संपुणैतां याछिति वदेयुः ।
१क.च. शक्षेऽपितयोःक्तेः।२ड. ध्यम्‌!" आ। ३३. शतः इतरपि" । ४ ड़. या

दूरदेशगतायां रो" । ५ ड. च. च मध्यमं पिण्डदरयं जी" । ६७. देयम्‌ । ७ ड, श्र प्राः ।
८३. “तपू्‌। ये समानाः । ये सजाताः इति द्वाभ्यां स्फृदाच्छि्दरयं सदैवभ्यक्षया्ौ

रहति । ए"।\ इ, श । पर ।

[दरीश्राद्ध्रयोगः] संस्काररतनपाख । १०८७

( # ततः कती--“ जपच्छिद्रं तपरं यच्छि श्राद्धकर्मणि।
सर्वं मवतु मेऽच्छद्रं ब्राह्मणानां प्रप्ादतः" ॥

इति पुनः पाययेत्‌ बिमा; स्ैमच्छद्रं भवत्विति वदेयुः । ततो विप्ान्मद्‌-
कषिणीडृलय तदाशिषो शृहवीयात्‌ । ततः कमैपणंतासिद्ध्थभनाङ्गातमितिमन्रत्रय-
मिदं विष्ठरिति व्याहूतीश्च जपेत्‌ । आभिर्गीभिरिति ततः परित्वा । ) यस्य
सथृयेलयादि [पव्‌ ]। अनेने मासिशराद्धाख्येन कमणा श्रीपरमेश्वर प्रीयतां न
ममेति कर्मे्रायापेयित्वा विष्णु संस्मृत्य पतिते ग्रन्थि बिष्धज्य तयक्त्वो ्िवा-
रमाचमनं कुर्यात्‌ । ततो बन्धुभिः सह भराद्धशेषं भुञ्जीतेति । सर्वर श्राद्ाङगेषु
यक्किचिदैगुण्येऽनाज्ञातमच्रत्रयवैष्णञ्युक्स(वकस)पस्तव्याहूतिजपः भायित्तं
द्ष्व्यम्‌ । आहिताभ्रिशेच्छरोतपितयङ्गविधिवत्कुर्यात्‌ । अनाहिताभ्रिधेत्सोऽय.
मेवं विहितोऽनाहिताभ्नेरित्यादि विधिना कुर्यात्‌ । ब्रह्मचारिसलातकयोरपि सोऽ-
यमेवं बरिहित इत्यादि विधिरेष । विवाहे कृते तस्येव प्रायः भरथमोपस्थितत्वात्‌ ।
दूरभायस्याऽऽदहिताभ्नितानाहितासित्वानुसारेण । विधुरस्याप्येवम्‌ । न च
मकृतिभ्रृतस्य पिण्डपितृयज्गस्येवानारम्भात्कथं तद्िकृतिश्रतानुष्ठानपिति बा-
च्यम्‌ । एतस्य नियमस्य प्रृ्युत्तरोत्पननप्रिृतितरिषय एवान्यथाऽनुपपस्याऽ-
्रीकारात्‌ । यथाऽऽग्रयणेष्यादौ । पावमानेथ्यादौ तु प्रृद्युत्तरोत्पन्नत्वाभा-
वेन न प्रकृदनुषए़ानोत्तरमेव बिकृदयनुष्ानमिति नियमः । एवं सवित्सरिकादि-
श्रद्धानां मकृतिश्र॒तपिण्डपितृयज्ञात्पू्वं भरङकेत उत्पन्नत्वेन नायं नियम इति
सिद्धं प्रृत्यनुष्ठानाभावे विकृलनुष्ठान्म्‌ । अत्र भोक्तः भायधित्तं षटप्राणा-
यापाः । बुद्धा भद्धलोषे प्राजापत्यं भायधित्तं पमादाष्टोपे तूपवास इति
द्रष्टव्यम्‌ ।
इति संस्काररत्नमालायां दशेश्राद्धापरपर्यायमासिकश्रादधपरयोगः ॥

इतयोकोपाहश्रीमत्साग्निविद्वाजपेयपोण्डरीकयाजिसवैतोमुखया-
जिगणेशदीक्षिततनूजमदगोपीनाथदीक्षितविरचितायाः
सलाषादहिरण्यकेशिसमातंसंस्काररत्नमालाया

उत्तरार्धेऽ्टमं प्रकरणम्‌ ॥ ८ ॥

# धनुश्विहान्तगेतं ड- पुस्तके नाति ।

१३. प्सू०।भ'। २३. “न दरदध्रा । 3 ड. "ति जलं विदृज्यववि । " इ
कलाऽभ्व" । ५ ह, वव्ाद्धे य" । ६ इ. ण्ये वैशेषिक प्रायधित्तानुक्तावनाज्ञातादिम"। ७ क.

३. केश्त'। ८ ४, म । हवो ।

१०८८ भहमोपीनाथदीक्षितविरविता- [सयःपलते मातिकश्राद्धत्रयोगः]

अथ नवमं प्रकरणम्‌ ।

अथ सदयःपक्षमाश्चिय मापिकश्राद्धस्य प्रयोगः ।

कता कृतनिलयक्रियो हस्वै(स्तौ)पादौ प्रक्षास्योदच्छसो द्विराचम्य वगेदू-
यस्य तिलतर्षणं विधौ याऽऽचम्य मासिश्रादधोक्ते देश आसन उपविश्य स्वै-
दृग्दोषनिबरदेणा्ं समीपे छागं तदभावे कृष्णाजिनं बदुध्वा तस्याप्यभावे
पिलांसृष्णीं चतु्दिष्ु विकीयीऽऽचम्य ' निहन्मि स६° रवै ' इति सवैदोष-
निवर्णार्यं सकुशचान्यवान्पद्‌क्षिणं श्राद्धस्थले विकिरेत्‌ । "तिला रकषन्त्वसुरा°
सरमरक्षकः ' इति तिानप्रदक्षिणं प्राचीनावीती प्रदक्षिणं यज्ञोपवीती वा
विकिरेत्‌ ।

ततः - (४६५ ये राक्षप्ताः धरिता दक्ष श्राद्धकरमविघातकाः ।

तिट्प्रकिरणात्सरवे तेऽपगच्छन्तु दूरतः '' ॥

इति दिवन्धार्थं तिलास्तयैव विकिरेत्‌ ।) ततः प्रमाद कृताशुचितनिषृसय्थ
शुचित्वातिक्षयार्थ वा पुण्डरीकाक्षं स्मरेत्‌ । ततो गयायै नमो गदाधराय नमो
वस्वादिभ्यः पितृभ्यो नम इति ध्यानपूेकमेताजपर्छृलोद्यषो द्विराचम्य
प्राणानायम्य देश्चकाटौ सीलं पृरूरवाद्रवसंहकानां विश्वेषां देवानामि-
त्युक्त्वा भाचीनावीती भृत्वा दक्षिणागुखोऽस्मत्पितृपितामहभपितामदहानाम्ु-
कामुकरमेणाममुक्रगो त्राणां वसुरुद्रादि स्वरूपाणां सपत्नीकानाम्‌) अस्मन्मा-
तामहमातुःपितामहमातुःपपितामहानामयुकामुकश्मणाममुक्रगो त्राणां वसुरदरा-
दिलयसखरूपाणां सपत्नीकानां वृप्त्यथेमन्नेन हविषा मा्तिकरश्राद्धं सथः
करिष्य इति सेकसपं कुर्या ।

पितृभ्योऽब्रं सैस्ृत्येलेतञज्ञापकं देवमाप्कपात्रम्‌ । स्पतयुक्तोपसंहारोऽना-
व्यक इतिपपषे मातामहपारवणं न । पूत्रं गोत्रोचारणं पथान्नापोचारणमियेवं
वा । एवं सर्वत्र ।

नापाङ्गने पिण्डदानन्यतिरिक्तकमयु व्रह्मविष्णुरिवशमदैर्यवहारः। गोत्रा-
्ञाने काद्यपगोत्रम्‌ ।

% धनुधिहान्तगतप्रन्थस्थाने ड. पुस्तकेऽन्यथा म्रन्थः स यथा--“ जीवत्पितृकस्य प्रकोष्ठ
पयन्तं प्राचीनावीतम्‌ ” इति ।

१क. ड, 'स्तपादान्परक्षाण। २ ड, "धाय प्रसन्नमना; घ्राद्रमारमेत । निह । ३ ड.

तिषु। "ह क| ५३ कु ।६३, ९।१्‌।

[मािकश्राद्धप्रयोगः] संस्काररत्नमाला । १०८९

ततः स्वयमेव ब्राह्मणगृहं गत्वा दक्षिणहस्तेन ब्राह्मणस्यं॑दक्षिणं जान्वा-
लभ्य, अद्य करिष्यमाणे मत्तितुर्मासिकभ्राद्धे पुरूरवसंज्ञकदेवार्थं त्वां निम
च्रय इति निमत्रय दैत क्षणः क्रियतामिति ब्रूयात्‌ । ॐ तयेति स प्रतिजानी
यात्‌ । एवं द्वितीयं ब्राह्मणं निमन्रयेत्‌ । तताऽऽद्रवसंज्ञकदेषार्थ त्वां निपन्नये
दैवे क्षणः क्रियतामिति विशेषः

उभयत्रापि पुरूरवाद्रैवसेज्गकदेवार्थ त्वां निमच्रये दैवे क्षणः क्रियतामित्येवं
वा । इदं च पक्षद्रयं सर्वत्र ज्ञेयम्‌ ।

मातामहार्थ पृथमैश्वदेवपक्षे तद्थमपि द्रौ विपो पूर्मवमिमन्रयेत्‌ । अप्र
देवविभौ ^ आ बहन्‌ ` इत्यनुवाके नपेताम्‌।

ततः प्राचीनावीती पितर्थव्राह्मणगृहं गत्वा तस्य सब्यजानुन आलम्भनं
कृत्वाऽदय करिष्यमाणेऽस्मिन्मासिकशराद्ध सपत्नीकपितर्थं॒तवां निमनश्रय इति
निमज्य पित्ये क्षणः क्रियतामिति त्रयात्‌ । ॐ तथेति विप्रः । अस्मिन्पासि
कश्राद्धं सपत्नीकपितामहाथं त्वां निपच्रये पित्ये क्षणः क्रियतामिति पिता-
महार्थविपरनिमन्रणे । अस्पिन्पासिकश्राद्धे सपनीकपपितामहार्थं लं
निमन्नये पित्र्ये क्षणः क्रियतामिति भपितामहाथविपरनिमत्रणे ।

एवं मातामहपार्ेण उहेन विपरत्रयं निपब्रणीय्ं । अत्र पितृथिप्रा आ
अह्मनित्यनुवाकं जपेयुः ।

एवं च पृथग्वै्वदेवपक्षे दश ब्राह्मणाः । तन्रपक्षेऽष्ठै । अलक्त देवां
एकः पितृपार्वणाथं एको मातामहपार्वणार्थं एक इत्येवं विमरत्रयम्‌ । पृथग्बै
श्वदेवपक्षे चत्वारो ब्राह्मणाः । यदा त्वेक एव ब्राह्मणस्तदा तत्रैव पवेण-
दयम्‌ । देवस्थाने श्ालग्रामरशिलादि संस्थाप्य देवकार्यं कतव्यम्‌ । तदीयप्र-
तिवचनानि तु स्वयमेव वदे्लोपो परौ । श्राद्धसमाप्तौ तदीयपन्नपप्नौ क्षिपेत्‌,
ब्रह्मचारिणे वा दचात्‌ । यदि सर्वथा ब्राह्मणाराभस्तदा दर्भवस्तत्ततस्थाने
निधाय प्रतिवचनयुक्तं सर्व श्राद्धं कर्तव्यम्‌ ।

स्वस्य निम्रणास्ामर््यै सुतेन शिष्येण सजातीयेन येन केनचित्साधुनाऽऽ-
मन वा कारयेत्‌ ।

ततो यङ्ञोपथीलेव महानसे रेखालेखनाोप्षणे कषैवोत्तरतः एरतोऽबकष-

१ ड. स्य जानुद्वयमालः । २ च. श्रौ निम" । ३ ड. "त्‌ । ततः । ४ इ. "ेऽस्मप्यतु-
माति ।५३द्ेपि। इ. तति पित्रथं विप्रं निमश्रयेत्‌। ७ इ, भस्मवितामहस्य मापि ।
८ इ. दे पिते । ९ ड. भस्मत्मपितामहेस्य मासि" । १० ङ. द्धे पि्ये । ११. भू । ए" ।
१९६. वा। सर्वैः । १ इ, छता तदुत्त' । १४ इ, कणेषोतते' ।

१२५

१०९० भषहटगोपीनाथदीक्षितषिरविता-- (मापिकश्राद्धप्रयोगः]

णोदकोत्सेचनं स्वसमीप उदफनिधानं च कृता टोकरिका््नि महानसे प्रति-
प्य पितृभ्यो होमभोजनार्थं तसिमन्नप्रौ स्वयमेव पाकं कूर्यात्‌ । सखस्याश्क्तौ
पल्यादिमिः । स्लीकत्फे पाके रेखाटेखनादि न ।

तत उपलि श्रादधस्थले प्रागग्रान्दर्भानतेदेवव्राह्मणासनार्थं परिकल्प्य
पित्यव्राह्मणासनाय दक्षिणाग्रान्दभान्परिकिसपयेत्‌ । अत्र द्वितीयं निमत्रणं
पाकः सिद्ध आगम्यतां देवे क्षणः क्रियतां पित्ये क्षणः क्रियतामिति यथायथं
देवपित्रयधर्भेण पुवदत्‌ ।

तत ओंपानाग्नि पञ्वासय ध्याता समित्रयमादाय श्रद्ध एदीलयादि प्राणा-
यामान्तं कृता मासिकम्राद्धहोमकमणि या वक्ष्यमाणा इल्यादि उयाहूलन्त-
युक्त्वा पाचीनावीती परधानहोमे सोमं पितृपन्तमाञ्याहुलया १, यमपङ्गिरस्वन्तं
पिदृमन्तमा० २, पितरमा० ३, पितापहपा ० ५; प्रपितामहमा० ५) अयुक्कष्मा-
णमा० ६, अयुक्रमीणमा० ७, अयुकरश्र्माणमा०८ पितरमा ० ९, पितामहमा०
१०, प्रपितामहमा ° ११, पितन्द्राभ्यामाज्याहुतिभ्यां यक्ष्ये १२-१३, पितना-
उ्याहुत्या० १४) पितामहानाञ्याहुत्या° १५, प्रपितापहानाज्याहु ° १६, इति
वदेत्‌ । एवमन्नेन षोटश । तर््राऽऽव्याहुत्येलयतस्य स्थानेऽन्नाहूलयेति वदेत्‌ ।
जीनन्तिमान्वेतिपक्षे पितनक्नाहूला पितामद्यनननाहुत्या परषितामदहानन्नाहुत्य
ल्येता एवािखेत्‌ › नान्याः । सोप पितृमन्तमाज्याहस्या यममङ्गिरखन्तं पिव
मन्तमा० मातामहमा० मातुःपितामहमा० मातुःपरपितामहमा० । अमुकक््मा
णपा०। अयुकशमांणमा ० । अपुकशमांणमा ० । मातापहमा ० पातुःपितापहमा०।
मातुःपरपितामहमा ० । पिन्द्राभ्यापाञ्याहूुतिभ्यां ° । मातापहाना० । मातुःपि
तापहाना०। मातुःप्रपितापहारनाज्याहूलया यक्ष्य इति मातामहपावंण उद्टेखः।
एवमनेन षोडश । आज्याहूटयेत्यतरान्नी हलेति । तीनन्तिमान्वेतिपन्ते माताम
हानन्नाहुत्या । मातुःपितामहानन्नाहुलया । मातुःपपितामहानन्नाहूत्येलयेता एवो
लिखे्ान्याः । ततोऽयि कव्यवाहनं स्विष्टकृतमनाहुलया यक्ष्य इत्युक्त्वा यन्नो-
पवीती--पायश्ित्तहामकतेव्यतापन्त प्रायधित्तहोमे--अप्नि तिषभिराज्याहु
तिभिरित्यादि । परिस्तरणकाले पुरस्तादक्षिण्रदर्भैः परिस्तीयं दक्षिणतः

# अत्र ड पुस्तक आनज्येनेति । एवमग्रेऽपि । + ड. पुस्तकेऽननेनेति । एवमग्रेऽपि । # इ.
पुस्तक आज्यनेति । एवमग्रेऽपि । + उ. पुस्तकरेऽग्रनेति । एवमग्रेऽपि ।

१८६. च. ततीय ।२ ट. (तन्द्रा पित॒नाज्येन पितामहाना० । ३ इ, “नाज्येन यक्ष्य
-६1 ४ ड. “वराऽऽज्येनयेत") ५ ड. "नेऽेनेति । ६ ठ. 'तन्दधिरा० । माता" । ७ ड, नाज्येन
श्र । £ इ, भाज्येनेद्यत्राघ्रेनेति । ९ ड. ्टोमे। १०, भ त्रिरि'।

[मा्तिकश्राद्प्रयोगः] संस्काररस्नपाश । १०९१

पगगरः पशवादक्षिणम्रैरत्तरतः म्रागपरैरित्येवं परिस्तृणाति । अतरोत्तरदिक्स्थाः
परिस्तरणदभा; पएवैप्िमदर्माणापुपरि दक्षिणदिक्स्थास्तदथोभाग इति
केचित्‌ ।

ततोऽपरेरत्तरत एव दभान्संस्तीय तेषु यगपदरेकैकशो वा पात्राणि परय॒नक्ति-
ओदुम्बरीं दवींमोदुम्बरं सुषमाज्यस्थाटीं प्रणीताप्रणयनं भोक्षणीपाजमुपवेषं
ब्राह्मभोजनपात्राणि तिान्यवास्तिजपं मृन्मयं वाऽध्यपात्दयमोदुम्बरमिध्यं
बहिः संमागेद भानवञ्वलनद मानाञ्यमिति ।

अत्र परिषयोऽप्यौदुम्बरा एव । समृटमेवर बर्हिः । एतचार्ध्यपात्दरयस्याऽऽ-
सादनमाज्यसंस्कारोत्तरं ब्राह्यणोपतरेशनादीति पक्षे । उपसमाधानात्माक्ततेव्य-
तापक्षेतु न।

ततो देवाध्य॑पात्रार्थं दरमदरयात्मकं पितरध्॑पात्रार्थगेकदममयमिति पविब्द्रयं
कृत्वा प्रज्ञातं निधायान्यदेकदर्ममयं पवित्रं कृला तेनैव प्रणीताः संस्ृत्यापरे-
रु्तरतो निधाय परोक्षणीरप्येतेनेव पक्त्रेण संस्र पात्राणि प्रोक्ष्य सुवं
द्धी च संमृज्य तेनैव परवित्रेणाऽऽञ्यं संस्छृत्य पतित्रमग्नावादध्यात्‌ ।
अत्राप्यङ्गारनिरूहणास्योद्रासनयोरुत्तरत एव क्रिया न दक्निणतोऽवचनात्‌ ।
पर्भ्रिकरणं भदक्षिणमेव परिपेकवद त्र विधानामावात्‌ ।

ततः कुनपकाठे बराह्मणान्पदक्षिणी कुवन्‌ ' समस्तस ° पद्पां्वः ' इति
छोकान्पठेत्‌ ।

ततः-- अक्रोधनः शौच ° श्राद्धकारिणाः इति विप्रान्पा्थयेत्‌ । भवम इति
्रिप्राः । ततः पुरूरवसंज्ञका विष्वे देवाः स्वागतम्‌, आद्र॑वसंज्ञका विनवे देवाः
स्वागतमिति देवविप्रयोः स्वागतं ठता पितः स्वागतं पितामह स्वागतं भरपि-
तामह स्वागतं मातामह स्वागतं मातुःपितामह स्वागतं मातुःपरपितापह स्वरागत-
पिति यथायथं पित्रादिविप्रस्वागतं सब्येनेव कुर्यात्‌ । ततः पुरूरषसंज्गका
विश्वे देवा इदं वः पाद्यम्‌ , आद्रवसंज्का विष्वे द्रा इदं वः पाद्यम्‌, इति
देवविपरपादोपरि द्विवारं षां गृहाङ्गण एव दसा पादमक्षालनं कुयात्‌ । ततः
माचीनात्रीती पितरमुशषमेन्नयुकगोत्र वसुरूपदं ते पाद्मित्यायुहेन पिदतीर्थन
पित्रादिविप्रपादोपरि त्रिवारं पावर शृहाङ्गण एव दसा पाद्रभक्षाटनं कुयात्‌ ।
ततो विप्रा आचमनं कुरुः । कर्ता यज्ञोपवीती भूत्वाऽऽचमनं कूर्यात्‌ । सवा-
ण्याचमनानि सव्येनैव कार्याणि ।

१३. यध्दद्‌।२८. श्यद्‌

१०९२ भहगोपीनायदीक्षितविरधिता-- [मापिकश्राद्धप्रयोगः]

ततः पु्रवसंशका विश्वे देवाः समाध्वम्‌ , आद्रवसंज्गका विशे देषाः
समाध्वमिति देवविमाक्त्वा सुसमास्पह इति ताभ्यां प्रतिवचने दत्त आसन-
समीप उपवेश्य भराचीनावीती पितरमुकशमेपुकगोत्र वयुरूप समास्खेत्याध्‌-
हेन पित्रादिविमानुक्त्वा सुसमास्मह इति प्रतिवचने दत्त आसनसपीप उप-
वेशचयेत्‌ ।

तततो यज्ञोपवीती पाकस्य पएूनोपचारादीनां च गायत्या भक्षणं त्वा
पाकस्य पचित्रताऽस्त्विति त्रयात्‌ । अस्तु प्वित्रतेति विभा । सवे पदार्थाः
शचयो भवन्त्विति कता बदेत्‌ । भवन्तु शुचय इति विप्राः परतित्रूयुः ।

ततो दक्भिणं जान्वाच्य पुरूरवसंज्ञकानां विश्वेषां देवानामिदमासनम्‌ ।
आद्रैवसंजकानां बिन्वेषां देवाना मिदमासनम्‌ । इ्युषञ्कपे आसने देवति
भ्यां परदायात्राऽऽस्यतामिति तयोरासनयोः प्रा्धलावाचान्तौ देवविपरा-
वुपवेशयेत्‌ । धर्मोऽसीति विप्रयो; प्रतिवचनम्‌ ।

ततः प्राचीनावीती पितुरमुशकममणोऽपुकगोत्स्य वयुरूपस्येदमासनमि-
ल्यारहेनोपकस्पितान्यासनानि पित्रौद्यथविमेभ्यो यथायथं पदाय) अत्राऽऽ
स्यतामिति तेष्वासनेषुदस्छखानाचान्तायििर्रार्थान्विभानुपवेकयेत्‌ । पर्मोऽ-
सीति विप्राणां प्रतिवचनम्‌ ।

तत आसादिताध्यपात्रयंत एफ पात्रं शृत्वा देवत्रिभरपुरतो निधाय
तसिमिन्परवह्ृतं दर्दयात्मकं पवित्रं पागग्रं निधाय तत्पात्रं शुद्धोदकेन संपूयं
‹ यवोऽपति यवयास्पद्दरेषो यवयारातीः › इति यर्वीनपरक्िप्य " गन्धद्वाराम्‌ › इति
गन्धम्‌ , “ ओषधयः प्रतिमोदध्वम्‌ ' इति पुष्पाणि निक्षिप्या्नेरत्तरतस्तत्पातरं
दर्भेषु निधाय तस्माद्या सर्वमुद्कमुद्धल्य तदीयं पवित्रं देवविमदक्षिण
हस्ते धृत्वा पृरूरवसन्का विन्वे देवा इद्मध्यं स्वाहा न ममेलधमध्यांदकं
द्विवारं दव्ात्‌ । अस्तवध्य॑मिति विप्रः । ततः बदधोद्कं विपरहस्ते दयात्‌ ।
ततस्तत्पवित्र द्वितीयदेवविपदक्षिणदस्ते दाऽ दरैवसंद्गका विष्व देवा इदमर्घ्यं
स्वाहा न ममेति द्वितीयविप्रहस्त उद्धतावरिष्टमर्यादकं द्विवारं दचाच्छुद।
द्कं च | द्वितीयविपरामात्रे तस्यैव हस्ते चतुर्वारं देयम्‌ ।

ततो मध्यमयाऽद्गुस्या ‹ गन्धद्वारां दुराषर्षी ० प्रियम्‌ ' पुरूरवसं ज्ञका विश्वे
देषा एष गन्ध इति प्रथमदेवविपरहस्ते द्विवारं दखा, आप्रवसंज्गका विश्वे

१ ह, "वुक्त्वाऽऽसन' । २ ठ. “नुक्त्वाऽऽस' । ३ ड. पाञ्मदीनां। * ड, ^त्‌ | स्व
पाकादयः पदाथः शुचयो भवन्त्विति विप्राः प्रः । ५ ६, श््रारिवि'। ६ ड. श्रदिविप्राः।
७ च. ्यमेकवापाः। ८ च, वान्निक्षि"।

[मातिकश्राद्ध्रयोगः] संस्काररत्नमारा | १०९३

देवा एष बो गन्ध इति दवितीयदेवविपरस्तेपू्मवदय्यात्‌ । “ ओषधयः प्र दत्‌"
पुरूरवसंज्ञका विश्वे देवा ईमानि वः पुष्पाणि, इति यथायथमूहेन पुष्पाणि
द्विवारं दद्यात्‌ । प्रपीत रूपम्‌ । उदीप्यस्ति दीपम्‌ । युवा सुवाप्ता इति
वसम्‌ । सुगन्धोऽसतु भपुष्पाणि सन्तु सुधूपोऽस्तु सृदीपोऽस्तु सुखमस्ति
प्रतिवचनानि । सति संभवेऽन्येऽप्ुपचारा देयाः । परत्युपचारं जलदानम्‌।
“ये देवा दिवि ' इति देवानुपतिष्ठते । अत्र स्थछत्रयेऽर्यदानमिति माष्य-
कारोक्तकस्पे तु न । सरस्याध्यौरथमुदकोद्धरणं कि तवन्तिमार्ध्यदान एष ।

जथ पित्रादर्चनम्‌ ।

कती भाचीनावीती सन्य जान्वाच्य, अस्मतिपतुरमुकश्मणोऽपुकगोजस्य
वसुरूपस्येदमासनंमस्मत्िितामहस्यामुकश्चमणोऽमुक गोत्रस्य रद्ररूपरयेदमासन-
मस्मत्पपितामहस्यागकरशर्मणोऽपुकगो रस्या ऽऽदि लदूपस्येदमासनमित्यूदेन कृत-
पादशौचानाचान्तान्विपान्दक्षिणप्रिष्वासनेष्रद्खानुपतरेशयेत्‌ । एवग्हेन
मातामहाच्थेविपांस्तदक्षिणमागे ।

ततः पूर्वासादितं पितर्थमध्यैपात्रं पित्विपरपुरतो दर्भेषु निधाय तस्पिम-
ज्ञातं निदितमेकदर्भमयं पवित्रं दक्षिणाग्रं निधाय तसिमन्पातरे शुद्धोदकमानीय
‹ तिखोऽपि पोम० नः सधा नमः इति तिांस्तस्मिनिक्षिप्य) ` गन्धद्रा-
राम्‌ › इति गन्धम्‌» “ ओषधयः प्रति › इति पुष्पाणि च निक्षिप्य तत्पात्रपत्रे-
दक्षिणतो दक्षिणप्रेषु दर्भेषु निधाय तस्माद््योदकादैवाध्यकस्पानुसारेण
किचित्सर्व बोदधल्य तत्पवित्रं मिपहस्ते दत्साऽस्मतिपत्रेऽयुकशमंणेऽमुकगोजाय
वसुरूपायेदमध्यं स्वर्षा न ममेति पितृविपरहस्ते पिदतीर्थेन त्रिवारमेकवारं वा
दधात्‌ । अत्रैवाध्यंदानपकषे त्रिवारं स्थलत्रयेऽ्यदानपश्न एकवारमिति
व्यवस्था बोध्या । अस्त्वरध्यमिति विप्रः । ततः कर्ता शुद्धोदकं दग्रात्‌ ।
एवमितरेषु । अस्मत्तितापहायेद्यायूहेन तत्तन्नान्ना रूपेण च मातापहा-
दिषु नामगोतररूपोहः । यदि द्रापे विभौ तदा पितृषाषेणस्थानीयविप्रदक्षि-
णस्ते त्रिवारं नववारं वा दा द्विती यविप्रदक्षिणदस्ते तथेव दात्‌। यदि
त्वेक एव विप्रस्तदा तस्य दस्ते षटवारमष्टादश्वारं वा देयम्‌ ।

तैतो गन्धद्रारामिल्यादिपूवोक्तर्मत्ैरस्मतिपतरमुकरार्मनपुकगोत्र बसुरूपैष
गन्ध इमानि पृष्पाणीलयाद्हेन गन्धपुष्पध्ूपदीपवस्रादि दयात्‌ । एषेवतस्मति-

१ ढः. हृदं वः पुष्पम्‌, इ° । २ ह, सुपृष्यमस्तु । ३ क, 'नमियायृदे'। ४ क. ड. "धा नम
ति । ५६, च. ततः पूवोक्तैरेव मश ।

१०९४ भहूगोपीनाथदीक्षितविरविता- (मापिकश्राद्धप्रयोगः]

वचनानि । ततत आचम्य देवविप्रयोः परतो गोमयेन चतुरश्रे मण्डले कृत्वा
ाचीनाबीती पित्रयविपराणां पुरतो गोमयेन बतुंलानि मण्डलानि शुर्यात्‌ ।
एतानि षटद्गुलानि प्रादेश्षमात्राणि वा कार्याणि । ततस्तेषु मण्डलेषु देष-
पितयधर्मेण पितपूपरकं पात्राणि संस्थाप्य प्रतिपरात्रं दैवपित्रयधर्मेण पितृपूर्वक
मेव परितो भस्परेलां करषृद्धि च कयत्‌ । ततो भोजनपात्ेषूषस्तरणं
कुयात्‌ । ततः प्राचीनावीलेव “ उद्धरिष्याम्थ्नौ च करिष्यामि › इति
पित्यविपरानामन्रयते । “ कममृदधियतां काममन्नो च क्रियताम्‌ ›
इति त्रिपरा अनुङ्गां दथः । उद्धरणपात्रमादायाऽन्रगमिति शिष्टाः ।
ततोऽन्नपुदधुल पात्रान्तरे मातामहवगायेम्धं पृथकृलयोभयमस्निसमीपे
निधाय यज्ञोपत्रीती परिधीन्परिदधाति । तत्र मध्यमपरिधिरुत्तरग्र
पूर । ततोऽननस्य देवपवित्रसंस्कारं विधायाप्रेः पश्ाद्विष्यासाच
‹ अदितेऽनुमन्यस्व ' इत्यादिभिः परिषेकत्रयं यथावस्थितमेव कृत्वा / देव
सवितः ` इत्यनेन यः परिपेकस्तं भरसव्यं परिपिच्यौदुम्बरेध्माभ्याधानादि
आओदुम्बयां दव्यीऽऽञ्यभागान्तं कृत्वा "ये देवा° जुपध्वम्‌ ' पुररवसंज्ञका-
निविश्वन्देवानावाहयामीति पथमे देवविपर आवोह्न पुनमत्रमुक्लाऽ्रवसं-
कान्विश्वान्देवानावाहयामीति द्वितीये देवविमर आवाहयेत्‌ । ततः प्राची
नाबीती-
“आयात परतरः सोम्या गम्भरिः पथिमिः पूर्य ।

न

प्रजामस्मम्यं ददतो रथिं च दीर्घायुत्वं च शतशारदं च "।
अस्पतिपतरमावाहयामीति दक्षिणां दिशमनुरक्षीकुवैन्विप्र आवाहयति ।
एवमेवोहेनेतरेषु ।
१) भ, म [^ [,"गवक््) 0 ज
अपि दवः प्राहुणता्रमत यत्न पितरो ना षन्ताम्‌ ।
माप्तीमामूजेमुत ये मजन्ते ते नो रवि मर्ैवीरं नियच्छतु "' |

इति दक्षिणदिरयव तिलसर्ितं जरं प्रक्षिपेत्‌ । ततो यज्ञोपवीती युक्तो
वदेत्यादि व्याहृतिहोमान्तं कृता प्राचीनावीती अधानहोमं॑ पितृतीर्थेन
कुयात्‌ । सोमाय पितृमते खधा नमः । सोमाय पितृमत इदं ० । यमायाङ्गिर
स्वते पितृमते स्वधा नमः । यमायाङ्गिरस्वते पितृमत इदं ° ।

“५ याः प्राचीः प्तमवन्त्याप उत्तरतश्च याः| अद्धिर्विश्वस्य भुवनस्य धर्त्री

भिरन्तरन्यं पितुर्दम खधा नमः ” पित्र इदं ° ।

१. "वीती उ 2 इ. ममंकृ |

[मातिकश्राद्धप्रयोगः] सं्काररत्नमाडा । १०९५

“ अन्त्दपे प्ैतैरनतमह्य प्रथिभ्या । दिवा रिग्मिरनन्ताद्िखतिभिरन्तरन्यं

पितामहादपे खा नमः ” पितामहायेदं ° ।

“ अन्तर्दध ऋतुमिरहोरत्रेः पूपरभिमिः । अर्भमात्रैश्च मिशचान्तरन्यं

प्रगितामहादषे स्वधा नमः" ।

भपितामहायेदं ० । इति पशवाऽऽहुतीरहलाऽगृकश्मणे स्रधा नम इति पित्‌-
नान्ना जुह्येति । असुकरश्मण इदं ० । अप्कशा्मणे स्वधा नम इति पितामह-
नान्ना । अपुकदा्थण इदं ० । अपुङ० परपितामहनान्ना । अयुकशृ्मण इदं
इत्याहुतित्रयं नापधेयैदंला-

«4 यन्मे मता प्रलृहोम चरल्यननुत्रता । तन्मे रेतः पिता वृङ्कामा मुरन्योपपद्ता\
स्वधा नमः” पित्र इदं ०। (यन्म पितामही प्र रेतः पितामहो वृ° खधा नमः
पितामहायेदं ° । ' यन्मे प्रमितामही प्र रेतः प्रपितामहो व° स्वधा नमः|
प्रपितापहायेदं ° । आभूरन्योपपद्तामिति वा पाठः।

“ये चेह पितरोये चनेह याथ विद्म(५उ च न प्रविद्म ।

ग्ने तान्वेत्य यदि ते जातवेदस्तया प्रत्त खधया मदन्तु स्वधा नमः"
पितृभ्य इदं न मम।

५ यद्र: क्रम्यादज्गमदहष्ोकानयं प्रणयन्नातवेदाः.। तद्धे ऽहं पुनरव्रेशया-

म्यरिषटाः प्रग सभवत पितरः स्वा नमः पितृभ्य इदं ०।

५ वहाऽऽञ्यं जातवेदो यत्रैतान्वेत्थ निहितान्पराकरे । आज्यस्य कस्या उप

तान््रन्तु स्त्या एषामाशिषः सन्तु किः स्वधा नमः ” पितृभ्य इदं ।

“वह्‌ाऽऽन्यं जातवेदः पितामहेम्यो य० कामिः स्वधा नमः” पितामहेभ्य इदं ०।

(वहा ऽऽज्यं जातवेदः प्रपितामहेभ्यो यत्रेतानवेत्य ° कैः स्वधा नमः" प्रपिता-
मभ्य इदं० । अथ पोडशाहुतीरवदानध्मेणाऽऽसादितेन पितृवगथामेन
तेरेव मत्रसहुयात्‌ । वहाऽऽज्यमिलयत्र बहाममित्युदः । अन्त्यास्तिघ्च एव
वाऽन्नाहुतयः । सोमाय, पितृमते० । यपायाङ्गि० । “ याः प्राचीः प° मताम्‌-
हाद्य स्वधा नमः »„ मातापहायेदं ० । “ अन्तर्मे पर्वते ° रनयं मातुःपितामहादषे
स्वधा नमः ” मातुःपितामहायेदं ० । “ अन्तर्दध ऋ० रन्यं मातुःप्रषितामहादे
सधा नमः › मातुःमपितामहायेदं ° इति जुहोति । अथ तत्तन्ाममत्रः पवदा-
हृतित्रयं हुत्वा "यन्मे मातामही प्रण रेतो मातामहो बर › मातामहायेदं ° ।
1

१७. ष्द्‌ं । वे।

१०९६ मदगोपीनायदीक्षितविरनिता-- (माप्तिकश्राद्धप्रयोगः]

‹ यन्मे मातुःपितामही प्र० रेतो मातुःपितामहो वृ° ' म्रातुःपितामहायेवं न मम।
° यन्मे मातुःप्रपितामही प्र° रेतो मातुः प्रपितामहो वृ° ` मातुःपरपितामहायेदं ° ।
“ये चेह पि० ' पितृभ्य इदं ° ‹ यद्वः क्रव्या ° ' पितृभ्य इदं ० वहाऽऽज्यं जात.
केदो मातामहेम्यो य ° मातामहेभ्य इदं ० ववहाऽऽग्यं जातवेदो मातुःपितामहेम्यो ०?
मातुःपितामहेभ्य । ' वहाऽऽज्यं जाते ° मुःप्रपितामहेम्यो ° ' मातुःपरपिताम-
हेभ्य इदं ० । पूर्ववत्पोडश मातामहवरगाथीन्नस्योहेन । अन्त्यासतिस्न एव वा ।

न भ्ढृतादहो विद्यत इति निषेधासमङृतौ दर्पूर्णपासयोरनेकपतनीकषस्यापि
पत्नी संनद्ेयस्मिन्भेषे यथा नोहस्तथा द्िपितृकस्य द्विषितृश्ष्दादौ नोहः ।

धरढृतावेव दादशाहेऽ् सुत्यामित्यारेखन इत्यूहदशनाद््राप्यूह इति
केचित्‌ । अस्िनपक्ष-/ पितृम्यां दधे पितामहाभ्यां द्धे प्रपितामहाम्यां दधे |
यन्मे मातरौ प्रटृुमतुश्वरतोऽननुतते तन्मे रेतः पितरौ बरृज्ञाथामा० । यन्मे पितामह्लो
प्लु ° तन्मे रेतः मितामहौ वृ ° यन्मे प्रपितामह्यौ प्रदः रेतः प्रपितामह वृ "|
नामयेवैर्जुहोतीतयत्र नामद्रयमविभक्तिकयुक्तवा हा्भ्यां स्वधा नम इति, यथा
देवद त्तयज्ञदत्तर्मेभ्यामिति ।

तत॒ उपस्तीर्यान्दरयात्सङ्ृत्सदृदवदायामिषाय, अघ्चये कम्यवाहनाय
सिषटक़ृते स्वधा नम इति सिषं जहुयात्‌ । अग्नये क० त इदं ° । एवमन्न-
स्येलयतुवतनादन्नेन सिष्टङृतम्‌ । आज्यनेयके । अत्र वारुण्यादीनामभाव एव ।
अथ सौविष्ृतीं जुह्ोतीलयथशब्दज्ज्ञापकात्‌ । ८ # सर्वदविहोमाणामेष करप
इतिसूत्रे देतच्छब्देनानुकान्तस्यैव विपेग्रहणमितिकस्पस््ीकारे तदा वारुण्या-
दीनामत्रार्थपरातरथशब्दस्य वारुण्याच्यमावार्थतेति वक्तुं न शक्यत इति यदयु-
च्यते तदाऽयश्ब्दोऽनेन सिविषटकृकर्तव्यमिलेतादशायैवोधनाथः । असि-
स्करप एवमन्नस्येति नानुतनीयम्‌ । )

ततो यज्ञोपवीती शरुत्वप्रहरणादि पर्णपात्रदानान्तं इयत्‌ । प्रसन्यमेवोत्त-
रोऽपि परिषेकः ।

ततो यज्ञोपवीती स्वयमन्नपरिषेषणं कुर्यात्‌ । स्रस्याशक्तौ भाथयाऽन्वैवा.
स्धवरैवी कारयेत्‌ । आरौ दैवं परिषणं पथात्ित्यम्‌ । धृतं तु पितृपू्वकमेव
परिषेषणीयमिति केचित्‌ । भथपपरिषेषण एवायं नियमो न द्वितीयादिषु ।

१३. च. ^त्‌। ए।

# धनुधिहान्ततो प्रन्ो नास्ति इ पुस्तके ।

[मापिकश्राद्धप्रयोगः] संस्काररतनमाखा । १०९७

हुतरोषमन्नमपि पित्ये परिवेषणीयम्‌ । विधुरेण तु देवविपरपा्रयेरेत्र । ततो
यज्ञोपवीती विष्ण्वादिदेवताभ्यो नेते प्रद शयेत्‌ । ततो दक्षिणहस्तेन देषपा
अमाछभ्य ‹ लयं त्वर्तेन परिषिञ्चामि ' इति परिषिच्य " प्रथिवी ते पात्रं चौरपि
धानं ब्रह्मणस्त्वा मुखे जुहेमि° सि मा मे कषेष्ठा अमूत्रामूष्मि्ीके ' इति देवपात्रस्थ-
मन्नमभिमृशेत्‌ । मा देवानां क्षेष्ठा इत्यहं वदन्ति केचित्‌ । पृथिवी समेत्यादि
कस्य शेपप्रतमन्रतर्यस्य छप एवन्तरयासंभवात्‌ । एवं दवितीयदेवव्रिपे । ततः
प्राचीनावीती पूतरवत्पात्राछम्भनं परिषेकं च कृतवा ‹ प्रथिवी ते प्रमा
पित्णां ष्ठा अ० । प्रथिवी समार दाय ' इति पित्पात्रस्थमन्नमभिमृशेत्‌ ।
एवमितरेषु । मा पितामहानां क्षेष्ठा ° अन्तरिक्ष समं त० यति द्वितीये विशेषः ।
मा प्रपितामहानां क्षष्ठाः° योः प्तमा तस्याऽऽदि° येति तृतीये । एवं माताम
हादिजरये मन्रत्रयपरहेन । रोषभूतं पत्रत्रयं तु यथावस्थिततमेतर । पितपावण एक-
विप्रपन्न प्रथिवी त पत्रि द्यरपधान ब्रह्मणस्त्वा मुख ज॒हामतर मा [तणा
तष्टा अ० प्रथिवी समा तस्या्चिरु० य | प्रथिवीतेपा० मा प्रपितामहानां क्षेष्ठा
अन्तरिक्ष समं तस्य वायुमय | पए्रथिवीते पारमा प्रपितामहानां कषिष्ठा चोः
पमा तस्याऽऽदित्य उप० दायेति सर्वान्मनत्रानक्त्वाऽन्त उपस्परीः काथः । एवं
मातामहपार्वेणे । यदि तु पितुमातामहपावेणाथे एक एव॒ विप्रसदोहेन
पण्मत्रानुक्त्वाऽन्त उपस्पृशेत्‌ । ततो यज्ञोपवीती देबरा््योदकाक्किचिदादाय
देवविपरहस्तयोः पृत्रेवदध्यांदकं बुद्धोदके च दसा प्राचीनपरीती पित्रयार्ध्यां
दकाक्िचिदादाय पित्यवरिपहस्ते पूत्हश्रात्‌ । द्धोदकं च । ( + यच्र्ध्योः-
दफमवशोषितं भेत्तरैतदध्यदानम्‌ । ) ततो यज्ञोपवीती भोजनपात्रं सव्यह-
स्तेन धृत्वा प्राणे निविश्यामृतं ज्होमीलयनखेन ब्राह्मणहस्ताङ्कनानमुपस्पशं
यति । पुरूरवसंन्षकेभ्यो विन्वेभ्यो देेभ्य इदमन्नं सोपस्करं परिविष्टं पयिः
ह्यमाणं चास्य ब्राह्मणस्याऽऽतप्नि, अभृतरूपेण संपद्रतां स्वाहा हव्यं न ममे-
त्युक्त्वा यवमिश्रमुदकं पात्रस्य दक्षिणे भागे भूमावेव पेत्‌ । एव द्वितीये ।
ततः प्राचीनावीती पित्यविपराभिपुखः सव्यहस्तेन पात्रं धुत्वा प्राणे निति-
रयागृतं जुहोमीलयनखेन ब्राह्मणहस्ताङ्कष्ेनाननयुपस्पशंयति । अस्मतपित्रेऽपु-
ककमणेऽपुकगोत्राय वसुरूपायदमन्नं सोप० अपृतरूपण संपद्यतां सधा करव्यं

+ धनुधिहान्तरगतप्रन्थस्थाने ड. पूस्तक्रेऽन्यथा प्रन्थः स यथा-न वाऽ्त्राध्वदा-
नम्‌ । * इति ।

१क.च.्म्‌। ततो।२ ड. श्तीनैः। ३ चत. च्यस्यापि लेः । ८ च. 'दिपात्रत्रः।

५क.च. “तंय । ६ इः. स्य वामभाः।
१३८

१०९८ भटगोपीनायदीक्षितबिरविता-- [माप्तिकधाद्ध्रयोगः]

न मेत्युक्त्वा तिलमिशरमुदकं पात्रस्यं वामभागे भूमाव क्षिपेत्‌ । एवमित-
रेषु--अस्मलितामहायागुकरा्मण इत्याहन । ततः प्राचीनावीलयेवानेनासिम-
न्मातिक्रश्राद्धयज्ञे व्राह्मणभोननेन पितृपितामहमपितामहसपत्नीकमातापह-
मातुःपितामहमातुःपपितामहसपत्नीकस्वरूपी परमेश्वरः प्रीयतां न ममेति
जलमुत्छजेद्‌ । अतर पिमा बीन ददुः । परिषेक च न कुर्युः । ततः कर्ता
यज्ञोपवीती माणाहुतिमत्रान्पेत्‌ । विप्राः पचसु स्वाहाकारान्तेषु पञ्च प्राणा-
हुतीसुहयः ।

ततः कता ' ब्रहणि म आत्माऽमृतत्वाय ' इति सवीनिपानमृज्ञानान्समी-
क्षते । “ अपेक्षितं याचित ° सैः ` इति विप्रान्पाथेयेत्‌ ।

व्रिपराणां भोजनकाले ' युञ्जते मनः ` इलयादीन्पूवाक्तानभिश्रावणीयाननु-
वाकान्विमाङश्रावये्‌ । अनुवाकाध्ययनामावे गायत्रीजप विप्रभोजनपरवन्त
कतेव्यः । देवतानामानि वा भ्राव्रणीयानि। ततस्तप्रानिपराज्ज्ञाता “मधु
वाताः › इति तिक्त ऋचः श्रावयेत्‌ । ततः प्राचीनावीती --" अक्षन्नमीमदन्त ›
इति श्रावयेत्‌ । ततः पिण्डायमन्नं पृथकूल पर्ञातं निधायावरिष्टाद्ादरङ्गिर-
पयाप्ं सव्यञ्जनपननं गहीत्वा देवविप्रभाजनपात्रसमीपे-

^“ अप्तामपाश्च य देवा यज्ञभागविवाजनाः ।
तेषामन्नं प्रदास्यामि विङ्गरं वेश्वरेविक्रम्‌ " ॥

इति मत्राृ्या एहीतान्नकदेशं विकिरेत्‌ । तदुपरि शुद्धोदकं दधात्‌ ।

वतः प्राचीनावीती पित्रयत्रिपरभोजनपात्रसमीपे-- ' अपतम्कृतप्रमीता ये
पतृङम्‌ ` इतिमत्रात्या यृहीतामेकदेशं विकिरेत्‌ । तदुपरि शुद्धोदकं
दद्याद्‌ । ततः पितृतिभरभोजनपात्रस्य परतः षडङ्कुलं स्थलं विहाय तत्र दर्भ
दक्षिणाग्रं निधाय तत्र तिलोदकमासिच्यान्यदुद्कषुद्धलय समीपे स्थापयिता
ग्रासमाज्नं पायसमोदनं च मिथितं केवलं पायसं वाऽश्राय ‹ ये अश्निदग्बा
परां गतिम्‌ › अग्निदग्पेभ्योऽनमिदग्पभ्यश्चोच्छ्ष्टपिण्डोऽयं घा नैम इति
दसरोद्ुतपुदकमुपरि दर्वा कमपि पदायमस्पृशन्य्नोपवीती दस्तपादगरक्षाखनं
कृत्वा पवित्र ग्रन्थि पक्तवा विखज्याऽऽचम्यान्ये पत्रि धृतरा श्रद्धायां प्राणे
निविदयेदयनुकाकं तयेत्‌ । तत आचान्तभ्यः पूत्वदध्यं दचाच्छद्ादकं च।

% एतदत्र ज्ञोपवीतीलयपक्षितम्‌ ।

१. “स्य दक्षिणतोभ्रू। २ ड. युः 1 त । ३ ड. "दीन"।४क.च.^त्‌ । दे" । ५,
“नि केश्चारी"। ६ च, पृथक्रृत््ा + °च. न ममेति। ८ इ, "लता यहो ।९द. तरे रि" ।

[मातिकश्राद्धभरयोगः] संस्फाररत्नमाख । १०९९

अत्र सर्स्येवा्योदकस्य भतिपत्तिः । यदि मथमारध्येऽवरोषितं भवेततदैतदर््य
दनं नान्यथा । पित्रघ्योंदकपर्षमवशचेपणीयं तस्याक्षय्योदकदाने भरतिपत्तिरिति
केचित्‌ । तत्र मूं मृग्यम्‌ ।

तता यन्ञोप्ीलयेव सवेविप्रदसतेष्वक्षताः पान्त्वियक्षतान्दखा दक्षिणाः
पान्त्विति यथाशक्ति दक्षिणां दवा । तत्र देवविमराभ्यां सुवर्ण पित्रयकिरिभ्यो
रजतम्‌ । उभयत्र वस्रधान्यादिदानं समानम्‌ ।

ततः राचीनावीती -अस्पत्पितुपितामहमपितामहानाममुक्शमेणाममुकरगो
प्राणां बस॒रुद्रादिलयसररूपाणां सपत्नीकानाम्‌ , अस्मन्पातामहमातुःपितापह-
मातुःपपितामहानाममुकरशमेणामपुक्रगो त्राणां वसुद्रादि स्वरूपाणां सपत्न
कानां यदत्तं मासिकश्राद्धीयपन्नपुदकादि तदक्षस्यपसिविति भवन्तो ववर
नत्विति पित्यविप्रदक्षिणहस्त उदकं दथ्यात्‌ । अस्तवक्षय्यमिति विपः ।
ततौ यज्ञोपवीत परूरवसंङ्ञकानां विन्वेषां देवानामाद्रवसंज्कानां विन्वेषां
देवानां यदत्तं मासिकश्राद्धीयमन्नपुदकादि तदक्षय्यमस्त्विति भवन्तो ब्रव
न्त्विति यथाययमूटेन देववरिपरद क्षिणहस्तयोयवसंमिश्रयुदकं दात्‌ । अस्तक्ष-
य्यमिति विप्रौ । स्वधाऽरित्वति प्राचीनावीती कता ब्रयात । अस्तु सेति
पित्यतिपाः प्रतित्रयुः । ततो यज्ञोपवीत्येव पित्िपरान्परपत्याप्य देवविपों
पशादुत्यापयेत्‌ । ततस्तानच मे सफलं जन्मेति प्रसा पादानं भुक्तवतो
गच्छतो विपरानासीमान्तमषटी पदानि वाऽनुत्रज्य शेषमन्नमनुज्गाप्य विमान्भद-
प्षणीकृद प्रयेत्योदकुम्मं दमपुष्िमञ्जनादिसामग्रीं चाऽऽदाय।पासनाग्रदक्षि-
णपूमवान्तरदेशं गत्वा तत्र प्राचीनावीती दक्षिणाग्रान्दभानास्तीयं तेष्ववा-
चीनपाणिदरेक्षिणापवगं तरिभिमत्रस्लीनुदकज्ञलीनिनयति | ' मानयन्तां पितरः
सोम्याप्तः ' इति प्रथमम्‌ , ^ माजेयन्तां पितामहाः सोम्धाप्तः › इति द्वितीयम्‌,
‹ मजेयन्तां प्रपितामह: सोम्याः ' इति तृतीयम्‌ । अपवरषनेनि सेति मत्रेण

वा । प्रतिपिण्डं तत्त्ामोहेन मत्राहत्तिः। असापिलयत्र शान्तं संरुद्धा पित्रा-
दिनाम ग्राह्यम्‌ । चतुथेपिण्डदानपक्षे तदथममि ततीयपिण्डस्य पुरोभागे तूष्णी
निनयनम्‌ । एवं मातामहाद्‌(नाम्‌ । ततो निनयनस्थटेु पिण्डाय स्थापितेन
माषव्यतिरिक्तव्यञ्जनसपिस्िखमिभ्रेणानेन सयं कपित्थप्रपाणानशक्तावाम
लकपरमाणान्वा पिण्डान्छृत्वा सस्याशक्ती पल्याऽन्येन वा कारयित्वा तान्ि-
ण्डानवायीनपाणिना ददाति । एतत्ते ततामुकशमन्ये च त्वामनिति पिर

१ ड. "त्तिः पित्रः । २ च. पित्रयार्ध्योः। ३ ह. म्‌ । न वाऽव्रा्यंदानम्‌ ) त। ४ ड.
त्‌ । ततः।

११०० भटटगोषीनाथदीक्षितविरविता- [मापिकश्राद्धप्रयोगः]

पिण्डं ददाति । एतत्ते पितामह्टामुकशर्मन्ये च त्वामन्विति पितामहाय । एतत्त
मपितामहापकशार्मन्ये च त्वामन्विति मपितामहाय । तृष्णीं चतुः पिण्डः परि-
तामहात्परांश्नीन्मनसोदिरय प्रपितामहपिण्डपुरोभागे देयः । अयं च कृता-
छतः । एतत्ते मातामहायुकशमेननित्यादरहेन मातामहादिभ्यः । चतुः पिण्डोऽ-
चापि कृताकृतः । पित्रादि पिण्डदाक्षिणतः पशाद्रा मातामहादिषिण्डदानम्‌ ।
पितरादिनामाज्ञाने स्वधा पितृम्यः एषिविषव्य इति मघः पितृषिण्डदाने । स्वा
पितृम्योऽन्तरिक्षप्तच्य इति पितामहपिण्डदाने । स्वधा पितृभ्यो दिविष्य इति प्रपि
ताप्रहपिण्डदाने । मातापहादीनां नामात्नानेऽप्येत ए मश्राः । दत्तक्रीतादि-
दिपिता+, एकस्मिन्पितृपिण्े द्रौ पितरौ पितामहपिण्डे दरौ पितामहौ परपिताम-
हपिण्डे दरी परपितापहावूहेनोपलक्षयेत्‌ । एतद्वां ततावयुकरश्माणौ ये च युवामनु
एतां पितापहावमुकर्माणौ ये च युवामनु, पएतदरं परपितामहावमुकशर्पाणो
ये च युत्रामनु, इल्येवमृहः । अत्रापि नामाङ्गाने सधा पितृभ्य इत्याद्य एव
मतरा; । एषं मातामहादिष्वप्यूहेन । चतुर्थपिण्डाभावपक्षे-अत्र पितरो यथा-
भागं मन्दध्वमिति प्रपितामहात्परांद्खीनुदिशय बा्िपि हस्तं निमृज्यात्‌ ।

तत आङ्क््वागुकश्म॑निति पितृपिण्डोपरि द मेशलाकया भरैककुदकजलन्य-
तरद्रव्यं जिवारं दद्यात्‌ । एवमितरेपहन । नामाज्ञाने आद तत ब्रह्मन्‌,
आङ्क्ष पितामह तिष्णा, आङक्व प्रपितापह शिव, आद्कष्व मातामह ब्रह्मन्‌
आद्स््व मातुःपिततामह विष्णो, आदह मतुःपपिताप्हे शिलेव दय्यात्‌। सूत्र
तिग्रहणं चतुधंपिण्ड आज्ञनादि निषटर्यथमिति वैजयन्ती कृन्मतम्‌ । अस्मिन्मते
सदेव प्रतिपिण्डषाज्ञनम्‌ । मरकं तिः, सडृन्त्रेण द्विसतृष्णीम्‌ , एवं भलये-
कमिति माष्यङ्न्मतम्‌ । असिन्पते चतुधपिण्टेऽपि त्रिवारं तुष्णीम्‌ । एवम-
भ्यञ्जनेऽपि । यद्यप्येतसिमन्पकरणे वैनयन्तीढरद्ाख्यानं नासि तथाऽपि
समानायत्वात्ििण्डप्रितृयज्ञस्थमप्यत ग्रहीतुं शक्यमिति । ततोऽभ्पद्षूवामुक-
शर्मननिति पितृपिण्डोपरि दभ॑शलाकया तैटदध्युपरितनसनेहान्यतददव्यं दात्‌ ।
एवमितरेष्वप्यहेन। एतानि वः पि° ग्रदवम्‌; [इति] सङदेव मच्रमुक्तवा मरति
पिण्डं पर वयसि वह्ञस्य दशां छिरा छित्वा न्यस्यति । कम्बटस्योणास्तुकां
चखा छित्वा न्यस्येद्रा । सत्रे छिच्चेति वचनं गलितयोरेतयोर््रहणं मा
भ्रदिलयेतदर्थम्‌ । उत्तरे वयसि तु दक्तिणपको्स्यपेरस्थं वा लोमैव न

+ द्विपिद्क इति तु पदठितु युक्ततरम्‌ ।

१ क. एककः । २ च. "न्पिण्डदनि द्रौ द्वौ षित ।३द.ख।*ड. द द्ेयेः। ५ क.
च. "पिष्देऽज' । ६ फ. र्यं । ७ इ, च, मृत्तर'।

[मातिकश्राद्प्रयोगः) संस्काररत्नपारा । ११०१

दश्नोणीस्तुके । पूर्वं वयः पृश्वशदर्णणि, तत उर््वमुत्तरं वयः । तूष्णीं
चतुर्थे पिण्डे ।

अथ।दनं स्थारीगतं निष्काद्य परह्नातं निधाय स्थालीं प्रक्षाल्य--' पृत्रा-
स्पौत्रानमि ° क्षरन्तु, इति प्रसरयं तेन पक्षारनोदकेन पिण्डान्परिषिच्य पिण्डानां
पुरतस्तत्पात्ं न्युभ्जं निदधाति । अन्नोपवीती पिण्डपूजनं कुर्यादिति रिष्टः ।
युक्तं तु प्राचीनावीतमेव । ततः प्राचीनावीत्येव दक्षिणं पाणिगुत्तरमुत्तरं
च दक्षिणं ढृत्ववभूतेनाज्जलिना पित्रनुपतिषटते ˆ नमो वः पितरो रप्ताय ' इये-
तैः षदभिनंमस्कारेः सानुषड्गेः । सक्तभिरिति पिण्डपितृयङ्ग वैजयन्तीकारः ।
अस्मिन्मते यथापाठपठितः सप्तमो मच्रः । यथापाठ एवेति केचित्‌ ।

तत॒ उदकसमीपं ग्वा / एषते तत मधुमा उर्मिः परस्वान्यावान्चिश्च
एपिवी च तावल्यमात्रा तावानस्य महिमा तावन्तमेनं तं ददामि यथाऽचिरक्षितोऽनु-
पदस्त एवं मह्यं पितरेऽक्षितोऽनुपदस्तः खधा भवता खधामक्िन्तौः सहोपनीवाप्ता-
वृचस्ते महिमा ' इति पित्र उद्काञ्जङछि निनयति । (एष ते पितामह मण
यावान्वायु° यज\षि ते महिमा ' इति पितामहाय । “ एष ते प्रपितामह मधुर
यावानादि° सतामाति ते महिमा ' इति प्रपितामहाय। ' एषते मातामह मधुर
यावानश्चि ° चस्ते महिमा ' इति मातामहाय । "एष ते मातुःपितामह मर
यावान्वायु ° यजू\पि ते महिमा › इति माहुःपितामहाय । "एप ते मतुप्रषि-
तामह म० यावानादि° पतामानि ते महिमा ' इति मातुःपपितापहाय । ।

ततः प्रेय स्थापिते स्थाटीनिष्कासमुदके परक्षिप्य “ प्रा यत पितरः
सोम्या गम्भीरैः पथिभिः पूर्य: । अथ पुनरायात नो गृहान्हदिरततनपुपरनपः सुवीराः '
इति पिण्डानां समीपे दक्षिणापवर्गे तदुदकं निनयति । अत्र ^ अपः पिण्डा
नभ्यवहरति बाह्मण वा भोजयति ' इति पिण्डपितृयज्ञसूत्राक्ता पिण्डप्रतिपत्ति-
जेया । स्मृता तु गवे अनाय वा दद्यात्‌ ' इद्यप्युक्तत्वात्तथा वा प्रतिपत्तिः
काया ।
ततः प्रमादादिति विष्णुं संसृलय करमेश्वरायार्येतं । अत्राऽऽतिति्ेवष-

देषः पिण्डपितृयज्ञापूर्॑मेव भवति । ८ + श्याश्निमता पिण्डपितुयज्गात्पूष
राद्धान्ते वा कायः । ‹ श्वोमूते स्थालीपाके › इति धमस॒त्रा्यदा पवेदिने परि

* धनुश्विहान्तगैतो ग्रन्थो नाति ॐ. पुस्तके ।

१८. व्यंपि*।1२ इ. ्तश्चेत्‌ । त' । ३ ड. शैः । यथापाठे बा । तत ।
ष्च. "त्‌ । तत्राऽऽ।

११०२ भटगोपीनाथदीप्तितषिरधिता-[मिकश्राद्धभरयोगः)
( सांकल्पिकविधिना दशौन्नादधप्रथीगः )

स्तरणान्तं क्रियते तदा परिस्तरणोत्तरमेव वै्वदेषं त्वा पिण्डपितुयङ्गः कर्तव्य
इति दरष्व्यम्‌ । ) सांबत्सरिकादिश्रद्धेषु वैश्वदेवो विधुरादिभिरप्रीकरणान-

न्तरमुच्छष्पिण्डदानोत्तरमेव वा पृथक्पाकेनैव कायः । श्रोतामिगबरह्नामि
द्यां च श्राद्धारम्भात्पागेत पृथक्पाकेनेव कतेव्यः । रेकादश्ञादिके स्वेतयो
श्प्यन्त एव । अप्नौकरणानन्तरं बथिदानोत्तरं षा वेश्वदेषानुष्टानपपषे पृथ-
क्पाकेन पैशवदेवहोपमात्रं कृता श्राद्धसमाप्लनन्तरं वैषवदेवाथनिनैव षा
हरणादि कतेन्यम्‌ । यदा सन्ते तद्‌ श्राद्धशेषेणं । स च वेश्वदेवा मासि
श्राद्धमधये मासिकश्राद्धपध्ये वा कायेः। एतदन्यतरानते का । समव्रदायाश्नी
यादिल्यनेन शेषस्याशनं विदिते तच्च दिवैव कार्यं न रात्री । तसिन्दिन आव-
श्यकोपवासपापर शेषाघ्राणं कायम्‌ । शेषनाशे भोजनलोप इति केचित्‌ ।
प्रतिनिधिभ्रतेनान्नेन भाजनं कायमिलन्ये ।
“५ दन्तधावनताम्बरूढं तेलाम्यङ्गमभाजनम्‌ |
रत्योषधपरान्नानि श्राद्धकर्ता विवर्जयेत्‌ ॥
युनर्मोजनमध्वानं मारभेव्यायपंगमम्‌ ।
दानं प्रतिग्रहो(हं) होमः(म) श्रद्धमृषभयेद्विनः " ॥
इत्यादयः कतभोक्तनियमाः श्राद्धरत्नमालातोऽवगन्तव्याः । अत्र भोक्त
भायधित्तं षटपराणायामाः । बुद्धा श्रादधलोपे प्राजापलयं प्रायधित्तं भमाद्‌ा-
छपे तूपवास इति । इदमेव निलयनेमित्तिकश्राद्धलोपे प्रायश्चितं द्रष्टव्यम्‌ ।
इति मासिकश्राद्धपरयोगः ।
अथाशचक्तविषये सांकलिपिकविपिना दर्शश्रादप्योगः।
उक्तापराहे यथाधिकारं करतानलत्याक्रय।[स्तटतर्पण विधाय दृज्लकारखा
संकीत्य प्राचीनावीती पितुबगंस्य सपत्नीकस्य मातामहवगेस्य सपत्नीकस्य
षष्यन्तमयोगेणोत्कीतिनं छृत्वा दश्चश्राद्धं सांऊरिपिकविधिना करिष्य इति
सेकरप्य पूर्ैवद्िमनिमच्रणं पादपरक्षाखनं च कृत्वा पूर्ववदुपवेशयाऽऽवाहनाष्पदा
नवजमासनाच्ाच्छादनान्तैरुपचारैः पूनयत्‌ । अथवा तृष्मामावाहनम्‌ । तताऽ
्र।करणवजंमपोशा(मापोश)नदानान्तं कुयात्‌ । ब्राह्मणा बलिदानवजं विधिना

१ ड, ° देवोऽनाहिताभिना विकरिरदानोत्तरं बलिदानोत्तरं वा श्राद्धसमाप्यनन्तरं वा । २ ढः.
ध्यः।अ।३च. न्तर ।४्च. "केनैववैः । ५ द. श्व । आदहिताभरिना सैकादशा्िकं
मुक्ता श्राद्धारम्भादागेव पृयक्पाङेनेव कायैः । समः । ६ च. ध्ये काः । ७ च. 'मभ्यायः । ८क.

इ, "पि ।

[आमश्राद्धप्रयोगः] संस्काररतनमाला। ११०३

मुख्ीयुः। भोजनान्ते त्तमं कृत्वा मधुमतीरक्ष्नपीमदन्तेति च श्रावयित्वा
संपञ्मपरक्च कृत्वा शेषमन्नं कि क्रियतामिलयादुच्छिएमारभ्योऽन्रदापनान्तं
दत्वा ऽऽचान्तेषु विपरषु शिवा आपः सन्त्विलयादिमिर्जलादि द्वा तिलो
दकयवांदकाभ्यापक्षय्यं यथायथं प्रदाय तम्बरख्दक्षिणे दसा ' अधराः पितरः
सन्तु ' इत्यादि । नात्रोच्छिषएपिण्डपिण्डदाने । न चात्र स्वधा संपद्यतामिति
भवन्तो द्रवन्ति स्वधोच्यतामिति च खधावाचनम्‌ । ततो वजे वान
इत्यादि, कमण इश्वरापगान्ते संकलपात्सिद्धिर स्त्विति भवन्तो ह्ुवन्त्विति
विप्रान्मति वदेत्‌ । तथाऽस्त्विति तेरुक्ते षिष्णुं संस्पृ पितरे ग्रन्थि विष्य
ल्यक्त्वाऽऽचमने कत्वा बन्धुभिः श्राद्धशेषं यञ्जीत । इत्यमपि करणाशक्तौ
सेकरपं छता दृवपितृपूनां विधायान्नतयागमात्रं छता भृक्तवग्यस्ताम्बूं
दक्षिणां च दच्चा सकरल्पात्सिद्धिरस्त्विति भवन्ता च्रु्न्तिति वाचयित्वा
कर्मेश्वरायारपयेत्‌ । वैशवदेवकाटव्यवस्या पूर्ववदेव । इति सांकरिपकपरयोगः ।

अथात्नाभाव कतव्य जापमश्रादप्रयामः।

यथाधिकारं प्रातः कृतनित्यक्रियः भ्रौतायिपान्गद्याप्निमान्वा चे्येन केन-
चिद्रव्यण कृतत्रैश्वदेवो वेद्यस्य तितर्षणं ठृतवां पू्वाह एव देशकाटकथः-
नान्ते मचीनावीती पितरत्रगस्य सपत्नीकस्य मातापहवगेस्य सपत्नीकस्व
प्यन्तपत्कीतनं विधाय दरशेश्राद्धमापद्रव्येण करिष्य इति सकरप्य पक्व
द्िश्वदेवाथ पितवगायं मातामहवर्गाथं च विपरान्निमषय पादपक्षाटनाव्राच्छ-
दनान्तं पूववत्‌ # ।

तत्राऽऽवाहनमन्र उहः कायः, यथा--“ उशन्तस्त्वा० पिनन्हविषे स्वी
कतेवे ' इति विक्नेषः । अज्नाकरणक्राले सकृदाच्छिन्नच्छदनादि पिण्डितिय-
ज्ञवरत्तण्डुलाद्न्यतमन सम्रद्‌यन दावष्यद्रन्यण हुता पात्रष्वाम दिगण सम
चा निधाय गायत्र्या पक्ष्य पएरयिवी ते पात्रप्रिलादिटोक इत्यन्ते ‹ चिणो,
आमं रक्षस्व › इत्युक्त्वा पुरूरवसंज्ञकेभ्यो विन्वेभ्यो देरेभ्य इदमामं सोप-
करं खाहा न ममेति दद्यात्‌ । एवमाद्रवसं्केभ्यो विश्वेभ्यो देवेभ्य इत्य-
हेन द्वितीयदेवविपरे।

ततः पितुवरगे मातामहवरगे चाऽऽपत्यागे तत्तन्नामायूहेन कुयात्‌ । तता
मधुमतीश्रावणं संपन्नप्रश्ं च कृता पूर्ववत्तिण्डदानं कृलवाऽऽपो देवीरिद्याव

# एतदनन्तरं कायंमिति शेषः

१८. "त्‌ । अनाहितामिधेद्देनमवर कुर्यात्‌ । ई । २३, वादे" 1 ३ ड. च, द्विभेदे ।

११०४ भहगोपीनाथदीकषितविरचिता- (हिरण्यश्रादधभरयागः]
( भष्दिकिध्राद्धम्‌ )

ग्युपस्थानान्तं कृत्वाऽतिपरणीतामिपेखनारि सङ़दाच्छिन्नपरहरणान्तं कुर्यात्‌ ।
८ नमो वः पितरो रप्ताय › इत्यत्राऽऽमायेत्यहः । अङ्खुनिषेशनं यथासुखं जुषध्व-
मितिवचनमपोक्चा(मापोश्षोनं तृपनिपरश्चश्च न । ततः शिरा आपः सन्तिल्यादि
यदत्तपमुकश्राद्धीयपापयुदकादि तदक्षय्यमसत्थिति भवन्तो व्रुबरन्तविलक्षय्य
ऊहः । वाजे वान इल्यस्मिनश्रे मादयध्वं + तप्स्यथ यात पथिभिरिव्यहः ।
अन्यत्सरय प्रकृतिवत्‌ । विधुरादिशेदतर वेश्वदेवं कुयात्‌ ।
अथाऽऽमाभवि दहिरण्यश्राद्रपरयोगः ।

दरे प्रातः कृतनित्यक्रियो देशकराखकथनान्ते वर्गद्रयस्य पष्ठचन्तयरत्कीरतनं
कृत्वा दरशश्राद्धं हिरण्येन सांकरपविधिना करिष्य इति संकल्प्य पूर्रोक्तसां
के रेपकामश्राद्धवत्सवं कुयात्‌ । अत्र पिण्डदाने विकल्पः ¡ (नमो वः पितरो
रप्ताय › इत्यत्र हिरण्यायेत्यहः । अत्र श्राद्धोत्तरं तत्का एव तिकतपेणं
छरत्वा काले वैश्वदेवादि कृत्वा भञ्गीत । इति दिरण्यश्राद्धपरयोगः

अथाऽऽब्द्किश्राद्रम्‌ ।

तत्न पितृमृताहे पितृषितामहभपितामहांखीनुदिश्य पावेणविधिना श्राद्धं
कुयात्‌ । मातुमृताहे मातुपितामहीपरपितापहीरदिश्य कुयात्‌ । सापत्नमातुषू-
ताह सा चदपन्रा तस्या अप्येकादिषएटविधिना 1 तथाऽपत्रमातामहस्य तन्पताह
तद्रगमात्रस्य । एवं मातामह्यास्तन्मृताहे तद्र्गमात्रस्य । तथाऽपुजरपितव्यमातुल
श्रातणा म्रताह तस्य तस्येकोदिषए्त्रिधिना 1 तज्ाय प्रयागः- भृतरिने करत
निस्यक्रियः श्रोताभिषान्स्माताोभिमान्वा चेत्कृतत्रैश्वदेवो देशकाटकीतेनान्ते-
अस्मत्पितपितापहपरपितामहानां शमणां गोत्राणां वसुर्दरादिलयस्वरूपाणामा-
व्दिकश्राद्धं पार्वेणत्रिधिनाऽग्र करिष्य इतिसंकल्पपूर्वकं दरश्राद्धोक्तविधिना
तद्र्ममात्रस्यैव कुयात्‌ । अस्मिञश्राद्धद्रिने नित्यतपणं तिलरहितं कायम्‌ ।
श्ाद्धाङ्गतपणं तु परुः स्नानं परातःसध्यां च कृत्वा सतिलमेर्व। शराद्धेर्यवगस्य
तिलतपणं कृता पुनः सर्कर्माथं ञानं कूला ब्रह्मपत्ञादि कुर्यात्‌ । एवं
माजादीनामपि तत्तन्पृताहदिने श्राद्धं त्वा श्वोभूते प्रातः ललात संध्यां च

----------

+ अग्र क, पुस्तकटिप्पणयाम्‌ ^ मुके तपा इलस्य मुन्तत्वा्प्यन्त इति सुबन्ततयै
चोदस्य न्याय्यत्वेन तिडन्तपदोदश्चिन्य एव । तेन तष्त्यन्तो यात पथिभिरियेवोहः साधुः ” ।

हत्यत शिलितमस्सि ।
१ इ. “त्‌ । अनाहिताम्िधरे। २ च. "महानु । ३ च. अत्रायं । ८ ड. तदिनि। ५ ड. “क्रिय

मह्षिाितरेकः | ६३, पिना पवः क । ५३, दुःष। ८३, व।ए।

[एकेदिषटश्राद्धप्रयोगः] संस्काररतनमाहा । ११०९

करत्वा शरद्धज्यव्ेस्य तिखतर्पणं कृत्वा पुनः सर्मकमीर्थ सात्वा ब्रह्मयन्नादि
कुर्यादिति । ( # मार्जयन्तां मातरः सोम्या, मार्जयन्तां पितामहः
सोम्या, माजंयन्तां प्रपितामह्यः सोम्याः, इति बहुवचनांन्तपितृपितामह-
पितामहशब्वन्मत्रेषुहः । एषं मार्जयन्तां मातामहाः सोम्यासो मार्जयन्तां
मातामहः सोम्यास इलयादि्थायथं मातामहपार्बणमातामहीपार्षणयोरूहः ।
माजैयन्तां पितृन्याः सोम्यास इत्यादिरेकोदिषटषु पितृव्यादि पु) पितव्यधाव्‌-
सापत्नमात्रादीनां श्राद्ध एकोदिष्टविषेः कर्तव्यत्वौसयोरगेः । मध्याह्न एव
देशकालकीतेनान्ते--अस्मितृग्यस्य श्मेणो गो्नस्य वघरूपस्याऽऽब्दिकश्रा-
दधपेकोदिष्टविधिनाऽग्र करिष्य इति संकरप्य पितर्थमेव विप्रान्विभं वा निपश्य
तत्पादेपक्तालनाचध्यंपात्रासादनात्माकृत्वा, एकमरध्यपात्रं संस्थाप्यैकद युते
तस्मिन्पात्रे जल्मासिच्येल्याद्ावाहनवनेमरध्यदानान्तं कृता तत्पात्रस्थापना-
द्भ्रौकरणवनैमन्नत्यागान्तं कृत्वा यस्थोदेशस्तस्याक्षयया तृर्षिरस्त्वत्युक्त्वाऽपो-
शा(ऽऽपोश)नोदकदानादि । पिण्डदानकाल एक एव पिण्डः । अन्यत्सर्वं पूर्वै-
वत्‌। द्वितीयेऽहनि श्राद्धाङ्गं सतिरमेव तर्पणम्‌ । एवं ्रात्रादिष्वप्मरहेन परयोगो
जेयः । पा्ेणश्राद्धकरणपेतेऽपराह्न एव दरश्राद्धविधिवत्सर्भ कुर्यात्‌ । तत्र
पितृव्यश्राद्धे पितूव्यपितामहमपितामहानामिल्येवमुच्चारणम्‌ । अजीवचितृकस्य
भ्रातृश्राद्धे ्रातुपितृषितामहानामित्यु्ारेणम्‌ । जीवत्पितृकसप सेकोदिष्टमेभ।
सापत्नमातुरुत्रत्वे तच्छद्धं चेत्पावणधर्मेण क्रियेत तदा सापत्नमातुपिताम-
हीभषितामहीनामित्येवमुद्ेखः । मातुरस्या पुत्रत्रे तत्सांवत्सरिकश्राद्धे पार्वण-
धेशेरिक्रयेत तदा मातुलमातामहमातुःपितामहानीमिदेवमृहः । सिर्वीस्तु
सांवत्सरिकभशराद्धे पार्वेणपन्े पत्नीमातुपितामहीनामित्यु्चारणम्‌+ । कनिष्ठ ्रा-
त्रादीनां ब्रह्मचारिस्ञातकरावस्थायां मृती तदाबन्दिकश्राद्ध एकोदिष्टमयोग एर ।

इत्येकोदिष्टश्राद्धपयोगः ।

* धनुश्विह्ान्तगंतो ग्रन्थो नार्ति इ. पुस्तके । + एतदनन्तरं च. पुस्तके “ पि्टव्यस्य
सांवत्सरिके श्राद्धे पावंणक्षे पितुन्यपितामहप्रपितामहानाभिति ”” इयधिकम्‌ ।

१३ श्वा निलन्लानादि । २ च. “नान्तं पिः। २३ ड. च. "तात्तस् । * इ. शः ।

उक्तापहव दे" । ५ ड. च. दक्षा । ६ ड. त्यों तस्या । ७ ड. पक्षे द' । < ड. 'तृस्थाने
पितृव्यस्योज्ना” । ९ क. ९रणीयम्‌ । १० ड. "व । मातुर । ११ ड. 'लधराद्धे मातुः । १२ ड.
नामुचारणम्‌ । पितृव्यपितामहप्रपितामहानाम्‌ । प्रातृपितृपितामहानाप्‌ । सापनमातृपितामदी-
प्रपितामहीनाम्‌ । मात॒लमातामहमातुःपितामहानामियादिरूगो जेयः । छि । १३ ड, 'यास्तेकोदि-
टमेव । कनि" ।

१३१

११०६ भट्रगोपीनाथदीक्षितविरचिता--[अन्वारोहणश्राद्धप्रयोगः]
( श्राद्रतंपति त्रेण श्राद्धप्रयोगः )

अथान्वारोहणश्रदवप्रयोगः।
उक्तापराह् ओदनवजं मक्ष्यादिकमेकतरैव भ्रपयित्वाऽनापननश्रदेतदपि पृथ-
कुता प्राचीनावीती देशकालकथनान्ते-- असरपितृषितामहमपितामहानां
शमणां गोत्राणां वसुरदादिलस्वरूपाणाम्‌ , अस्मन्माद्‌पितामहीपभपितामही
नापयुकदानां गोत्राणां वघररुद्रादिलयस्वरूपाणापितेषां त॒प्यथमाग्दिकिश्राद्ध
तश्रेण करिष्य इति संकररप्य पितुत्रगेमाततरगाब्दिकश्राद्ध्रये परूरषसंज्ञकदेव-
स्थाने क्षणः करणीय दृत्यादि प्रकारेण तन्रेणव वेन्वदवविपरनिमत्रणं कृत्वा
पितृवगाथ वरिभत्रयं मातृवगांथं च विपरत्रयं पतितरगमेकेके वा निमनर्य यमि
भरितपदकं कृत्वेयादि नान्तं दरबत्कुरयात्‌ । संमतरेऽत्र विप्रपङकौ मातुवरगा्थं
सुवासिनीमुपवरेश्य पूजयेत्‌ । ततो दश्श्रादधोक्तपरकरिणभ्रोकररणं कृता परि-
पणं विधाय पित्यविपेभ्योऽन्नदानाननं कृता, अस्पन्पात्रे दाये गोत्राये वसु
रूपाया दृदमन्नं स्वधा कव्यं न ममेति युत्रासिन्य दद्रादिति पिशेषः। तिथि-
भेदे पृथक्पिण्डदानम्‌ । तिध्येक्ये तु द्रयोद्रिचनहिनेक एव पिण्डो देयः ।
संभवेऽत्रापि पृथगेव पिण्डदानम्‌ । अन्यत्समानम्‌ । परेऽहनि वगेद्यस्य तिल
तपेणमू ।
जथ वर्गचतुष्यस्येकदिनमरणेन श्रादसंपाते एथक्प-
केकरणा्चक्तविकपाकेन तन्त्रेण श्राद्रप्रथोगः।

( ॐ यश्पि वर्मचतुषटयस्य श्राद्धं पृथक्पृथगेव कर्तव्यं तथाऽप्येकसिन्दिने
मुख्यकराख पृथक्पृथकतुमश्क्यत्वात्तश्रमेव । ) दशकालकथनान्ते पितवृवगेस्य
मातृ्गस्य, अयपुत्रशेन्मातामहस्तद्रगस्य मातामहीवगेस्य च पष्ठधन्तमुच्ारणं
कृलेतेषामाव्दिकश्राद्धं दशंश्राद्धविधिनाऽच करिष्य इति संकल्प्य वगंचतुष्
यार्थ तत्रेणेव वैश्वदेवविपरनिमच्रणं कृत्वा प्रतिवरगे जयं जयमेकमेकमेव वा विप्रं
निमन्त्य पादपर्षारनादि सर्व दशवत्कुर्यात्‌ । श्वोभूते तिखतपणम्‌ । पितुष्या-
दीनामप्यत्तस्मिन्दिवसे चेन्मएणं तदा तषामेको दिषटविधिपक्षे पृथगेव परणक्र
मेण तद्‌ नाने संबन्धारसं्तिक्रेणोटेखं कृत्वां तत्रेणेव श्राद्धं मध्याहकाटला-
तिज्रादिभ्राद्धातपूवमेव कायम्‌ । पावेणपक्षे तु वगंचतुषटयेन सहे । अत्र पित्रा

»# धनुधिद्वान्तगतो म्रन्थो नास्ति ड. पुस्तके ।

१ ढः. देतानपरि । च. 'देतावपि । २ ड. “वः । अन्यः । ३ ड. शथक्पुथक्पाकेन पृथक्ए्य-
कश्राद्धकरः । * ड, च, "तति क" । ५ इ, “तवा श्राद्धं कायै" । ९ इ, व । जि" ।

[अतिक्रान्तश्राद्धप्रयोगः] संस्काररत्नमाखा । ११०७
( अनुपनीत -ल्ली-कतकशराद्ध प्रयोगः )
दिवगंचतुष्टयोषटेलोत्तरमेव सर्वत्रोद्धेवः । सिया अप्येदिने परण एकोदिष्टपप्त
पृथगेव । पितृव्यादीनामप्येतसिमिन्दिने शराद्धं चेत्तेपामप्येकोदिष्पक्षे ते; साक
मेव पर्या अप्पेकोदिष्ं कायम्‌ । पावेणपनने सर्वेपां सहेति द्रष्टव्यम्‌ । यदि
समतत्राणा आ्रद्ानामकास्मान्दन सपातस्तदरा तान सवाण्यत्कत्यं तश्रण
करिष्य इत्युिखेत्‌ । यदि महातच्रास्यतच्रयोः समापस्तद्‌। महातत्रस्यैवोटेखं
कृता श्राद्धं कुौत्‌ । अल्पतत्रस्य तु तनव सिद्धिः । भसङ्गसिद्धस्प न तरप
णम्‌ । विरोधे समसंख्यत्व आदावन्ते वा वरिपपसंख्यस्रे बहनुरोधः

इति संपातश्राद्धभयोगः ।

, _ [अथातिक्रान्तश्राढपरयोगः।
आश्चाचादिना मृताहातिक्रमे तदन्ते, तत्राप्यतिक्रमे कृष्णाषटम्यामेकादरयां
द्ाददयाममावास्यायां वाऽतिक्रान्तं श्राद्धं कुर्यात्‌ । तस्य प्रयोगः-- देशकालक-
थनान्ते तत्तद्रगेस्य पष्ठयन्तुचारणं इृत्वाऽतिक्रान्तमान्िकश्राद्धं करिष्य
इति संकर्प्ये सर्व पर्बोक्तवत्कृत्वा श्वोभूते तिरूतपेणं कुर्यात्‌ ।
इयतिक्रान्तश्राद्धषयोगः

अथानपनतिक्चाकतकश्रादप्रयागः।
देशकाछफथनान्ते-अस्मद्धतृततिपितृततिपतणां ज्ञमणां गोत्राणां वसुरुदरादि
त्यस्वरूपाणापानन्दकश्राद्धमद् करिष्य डति सवय सकल ङ्त्व कं चिद्राह्मण-
मात्वक्तव पारकटप्य त प्रति ब्रपात्‌-- ममाऽऽज्या तमद्‌ केम कुव्रिति | कता-
मिल्यङ्गीकरय सवेमपि विधि कुयात्‌ । तत्र विशेषः-- अनुज्ञाता भतुः शमणां
गात्रस्य वद्ुरूपस्य, अनुङ्गात्या मत्रापतु; शमणा गत्रिस्य रुद्ररूपस्य) अनु
त्प भतैपितामहस्य शमणा गत्रस्याऽअद्लयरूपस्य, इल्याद्तत्ताद्रभक्त्यूहन
प्र्रगः । ( भ यत्र यत्र [पतुद्रान्दरबरात्पतापहदाद्‌ शब्द्‌ प बहुवचनान्तो
टृरयते तन्नैव पित्शगब्दं ऽप्यहा नान्यत्र । सच बहुव्रचनन्त एव्र । यथा पाज
यन्तां पितरः साम्यास इद्यादिष्‌।) आपा द्वाः स्वधया; अत्र पितरा यथाभाग
मन्दध्वम्‌ » अममरदन्त (पतरः, एतान वः पितरः, नमो वः पितरो रसाय,
* धनुधिदान्त्गतप्रन्थस्थाने ड. पृस्तकेऽन्यथा म्रन्थः स॒ यथा--“ माजंयन्तां(तां) यज
मान्या भर्तां सोम्यः । मार्जयन्तां ताँ) यजमान्या भतृपिता सोम्यः । माजेयन्तां (तां) यजमान्या
भतैपितामहः सोम्यः । इद्यायृहृस्तत्र तत्र द्रष्टव्यः । तत्र - *” इति ।
, | १७. चव । तव्रैकोदिश्स्यैव नियतलात्‌ । यदि । रच. स्य त । ३ क. त्य पू । ४ च
भ्राद्धं सयः कः । ५ ड, "कत्वेन विभाव्य तं । ६ इ. यजमान्या । ७ इ. यजमान्या। < ढ..
यजमान्या । ९ क, "षु माजंनमच्रादिषु । आः ।

११०८ भट्रगोपीनाथदीक्षिताविरचिता- [परोष्ठपदीश्राद्धप्रयोगः]

ऊर्जस्वतीः स्वधया, उत्तिष्ठत पितरः, परेत पितरः, यन्तु पितरः, मनोऽन्वा-
हुवामहे, पुनन; पितरः, अभून्नो दूतः, ये समानाः समनसः पितर इद्यतेषु
मन्रेषु तु नोहः । ( + वहूषचनान्त(न्त)पितामहादिशब्दमरयागद शेना भावात्‌ ।
एकोदिष्टपकषे तद्धमेण श्राद्धं कुयात्‌ । आचाराग्यवस्था , ।

इति कयनुन्गाते विशेषः

अथवा स्वयमेव वैदिकमन्रवरजं विधि दुर्यात्‌ । मव्रसाध्यकर्मापि तुष्णीं
कर्तव्यमेव । ब्राह्मणद्वारा श्राद्धमयोगेऽपि मच्रवर्जमेव पयोग इति वहवः

अनुपनीतानुङ्गातेऽप्येवम्‌ । शद्रारुज्ञाते तु मच्रवेजमेव विधिः । ज्वरादिना
कतुरसामर््येऽप्येष एव विधिः % । श्राद्धकतृनियमासतु ऋत्विग्यजमानयोरुभ-
योरपि समानाः । (+-उत्तरीयवस्रेण यज्ञोपवीतप्राचीना्वीते अनुज्ञजाऽनुष-
नीतेनानुङ्गात्या सिया च कर्पैव्ये । तर्पणं त्वनुङ्ञातृकरैकमेव । )

इत्यनुपनीताययनुङ्गया भ्राद्धकरणप्रयांगः ।

अथ प्रोष्पदीश्रादप्रयोगः ।

भाद्रपदपौ्णमास्यां कृतनिलयक्रिय उक्तापराहे पभरपितामहात्परांसरीस्तिल-
मिश्रोदकेन तप॑यित्वा देशकालौ संकी परुरिोचनसंज्ञकानां विश्वेषां
देवानामिल्युत्कीलय॑भराचीनात्रीती-- अस्पत्पपितामहपितपितामहमपितामहानां
शमणां गात्राणां वसुरुद्रादियस्वरूपाणां प्रएटपदी श्राद्धमद्य करिष्य इति
संकरप्य धुरिसंज्ञकविश्वदेवाथ टोचनसंज्ञकविन्वरेवाथं च व्िप्रदयमेकं वा
निमडय, अस्मत्मपितामर्हपितुः शर्मणो गोजस्य वसुरूपस्य स्थाने लां # निम-
चय इति निम्रय त्वया क्षणः करणीय ईति व्रूयात्‌ । अस्मलपितामहपिता-
महस्य शमणो गोत्रस्य रुद्ररूपस्य स्थाने सरां निमन्रय इति निमन्त्य त्वया
क्षणः करणीय इति व्यात्‌ । अस्प्लपपितामेहपरपितामहस्य श्रमणो गोत्र-
स्याऽऽदित्यरूपस्य स्थाने त्वां निमत्रय इति निमन्त्य त्वया क्षणः करणीय

+ धनुधिष्ठान्तंतग्रन्धस्थाने ड, पुस्तक्रेऽन्यथा मन्थः स॒ यथा--“ एवमन्येष्वपि केवल्व-
हुवचनान्ते पितुशब्देऽप्यृहो भवयेव (१) ” इति । * एतद्रे क. पुस्तके “ ऋषिविकरणपक्षे तस्मै
दिरण्यं दक्षिणां दद्यात्‌ ” इयधिकम्‌ । + धनुधिदवान्तग॑तो ग्रन्थो नास्ति ड. पुस्तके । # ड.
पृस्तके “^ त्वां निमच्रय शते निमन्ञ्य ” इति ^ इति त्रयात्‌ ® इति च नास्ति । एवमग्रेऽपि ।

१क.च. °्रः, यन्तु 1 २ड. दे, आनणएतुपु"13३ड. जंस्वे विः । मक. च.
"वजे एव । ५ ड. श्टस्य पिः । ६ ड, ष्टस्य पिः 1 ७ ड, "हस्य परिः । ८ ढ, "हस्य प्र ।

[महाच्यश्राद्धप्रयोगः] संस्काररत्नपारा । ११०९

इति ब्रुयात्‌ । इति विपरत्रयमेकं वा निमन्रयेत्‌ । विपरैकतवपक्षे धुरिलोचनसं
जञकानां विश्वेषां देवानामिति देवतरिपरनिमन्रणे तत्तत्कमेणि तत्तद्विभक्त्योहः ।
अस्मलपितामर्हपितुपितामहमपितापहानां शमणां गोत्राणां वसुरुदरादिलयस्व-
रूपाणापिल्यारि [| पितृकमेणि तत्तद्विभक्त्योहः । “ माज॑यन्तां प्रपितामह + -
पितरः सोम्यासो माजेयन्तां प्रपितामहितामहाः सोम्याप्तो मायन्तां प्रपितामह
प्रमितामहाः सोम्याप्तः । एतत प्रपित्ामहपितरमुकरमन्ये च त्वामनु । एतत्ते प्रपिताम्‌-
हपितामहामुकरशर्मन्ये च तवामनु । एनत्ते प्रपितामहप्रपिनामहामुकशर्मन्ये च त्वा मनू।
आङ्क्ष प्रपितामहपितरमुकशरमन्‌ । आद्घ्व प्रपितामहपितामहमृकशर्मन्‌ । आङ्श्व
प्रपितामहपितामहामुकशर्मन्‌ । अम्यङ्कष्व प्रपितामहपितरमुकरशञम॑न्‌ । अभ्यङ्क््व
परितामहपितामहामृकशर्न्‌, । अम्यङ्क्षव प्रपितामहप्रपितामहामुकशमन्‌ ” इति
मत्रेपहः । नात्र चतुः पिण्डो टेपमार्जनं वा । अन्यत्त दशंशराद्धतत्‌ । इति
पाएपदीश्राद्धप्रयोगः ।
अथ महाडखयप्रयागः

प्रोष्रपदीभ्राद्धोत्तर भरतिपदादि पञम्य्रएटम्यादि दश्चम्पादि बां चतुद
[शीवर्ज द [शान्तमहरदः श्राद्धं दशंव्ुयद । परतिपदादिदान्तिप्े न
चतुर्दशी निषेधः । एवं करणादाक्तौ मरणदिर्वे्मात्रे कायैम्‌ । चतुर्दश्यां मृती
तन्पहालयभराद्धममावास्यायां करतेन्यम्‌ । एवं पाणमास्थां गृतस्यापि । अप-
राह श्रोतामिमान्श्ह्यासिमान्वा कृतवेश्वदेषो देशकालकीतनान्ते पुरूरप्रव
सेश्षकानां विश्वेषां देवानापिस्युक्ला प्राचीनावीती -- अस्मदितपितामहम-
पितामहानां शमेणां गोत्राणां वसरद्रादिलस्वररूपाणामू। अस्मन्मातृपितामहीम-
पितापहीनां गोत्राणां दानां वसुरटरादिलस्वस्याणाम्र्‌ । असल्स्ापत्नमातुः;
दाया गोत्राया वसुरूपायाः । अस्मन्मातापहमातुःपितामहमातुःपरपितामहानां
हर्मणां गोत्राणां वसु । अस्मन्मातामहीमातुःपितामदहीमातुःपपितापदीनां
दानां गोत्राणां वस॒ । अस्पत्पल्याः, दाया, गोत्रायाः, वसुरू० । अस्मतपु-
रस्य शर्मणो गोत्रस्य वसुरूपस्य । अस्महितुः, दायाः) गो रायाः, वसुरू०।
अ्पतितृव्यस्य शर्मणो गोत्रस्य व° सपत्नीकस्य । तत्पल्याः पृथगुदैशे

+ इ, पुस्तक प्रपितामहस्य पितर इटादि व्यस्तमेवात्राप्रेऽपि ।

१७. हस्य पि" २ क. इ. पिण्डठे। ३ ड. "दिदशान्तं पश्म्यादि वा चतुरदशीवजं दरौ ।
ग्व. भ्यादि।५क.वा दशा") ६ ड. त्‌ ।ए। ७ ङ. "वसे का।८ ड. "तौ तु तदीयश्रा"।
९ इ, स्यां मरणेऽपि । १२ ड. "पि । उक्तापराद्रण आद्िताभिशेत्कृत' ।

१११० भटरगोपीनाथदीकषितविरचिता-- [महाच्यश्राद्धभ्रयोगः)

तु-असमतिपतृव्यपल्याः, दाया, गोचरायाः, वसुरूपायाः । अस्मन्मातुखस्य
शर्मणो गोत्रस्य व° सपत्नीकस्य । वैत्पल्याः पृथगुहेशे तु-अस्मन्मातुल
पल्याः, दायाः, गोत्रायाः ब० । अस्मद्धातुः शर्मणो गो० व० सप०।
ततपल्याः पृथगुहेशे तु-अस्पद्धातृपरन्याः, दा० गो० व° । अस्पतितृम-
गिन्याः, दायाः, गोत्रायाः बर समतुकरायाः सापल्ाया; । अस्मन्मातूभ-
गिन्याः, दा० गो० ब सभ० साप० । असपदात्ममगिन्याः) दा० गो°
व° सम० साप० । अस्मच्छुरस्य शणो गो० ब० सप० सापलयस्य ।
अस्महुरोः श्मेणो गो ° ब० सप° सापल्यस्य । अस्मच्छिष्यस्य शमंणो गो°
वस० सप० । अस्मद्‌प्तस्य शभणो गो० वसु० सप । एतेषां त॒प्तयर्थ
महाछ्यापरपक्षिकं श्राद्धं यथायथं पाभगेकोदिष्ेन विधिनाऽनेन हविषाऽ्च
करिष्य इति सकल्पं कुयात्‌ । सङृत्करणे सङृन्महाखयापरपक्षिकभ्राद्मिव्युहः
अत्र सपत्नीकसापत्यत्वविशेपणयोर्यथायोगयं पयोगः कार्यः । एवपप्रेऽपि ।
ततः-८( + पुरूरवसंज्ञकविश्वदेवायमेकमारैवसंतक विश्वदेवा भमेकमिलयेवं
विष्यं निमन्रयेत्‌ । एकमेव वा । अस्मिन्पक्षे सैवोत्कीवैनम्‌ । )
प्राचीनावीती पित्वर्गाथं विप्रतरयमेके वा मातू्वर्गायं विपरत्रयमेकं बा
सापत्नमात्रमेकं मातामहवगार्थे विप्रत्रयमेकं वा मातामहीवरगाथं विपरत्रयमेकं
वा ( # पल्याधाप्नान्ता या व्यक्तयो यावत्संख्याकास्तापत्संख्यानिप्रानिम-
श्रयेत्‌ ।
यदा दवाषेव विप्रो रभ्येते तदेको देवस्थान एकः पितृस्थाने । यदा तु
्रयस्तदेका देवस्थान एकः पावेणपु सापरनमातरि च । एकः पर्यादीनां

धय

+ धनुिहान्तमैतग्रन्थस्थाने ड. पुस्तकेऽन्यथा ग्रन्थः स॒ यथा--“ भस्मिन्मदाल्यध्राद्ध
वर्मेचतष्टयार्थं धरि संज्ञकविश्वै(श)देवार्थं त्वया क्षणः करणीयः । लोचनसंज्ञकविश्रे(धर) देवां त्रया
क्षणः करणीयः । इति यथायथं £ ग्िप्री निमन्त्रयेत्‌ । एपक्षं धरिलोचनसत्तकविशे. ख )देवाथमिति
सहैवोत्कीद॑ मिमन्रयेत्‌ ” इति । * धनुधिहान्तगतग्रन्थस्थाने ड. पस्तकेऽन्यथा ग्रन्थः स यथा--
“ पल्यर्थ पुत्रार्थं ददित्रथं पितृव्यार्थं पितृन्यपल्याः प्रथगृद्े तदथं मातलार्थं मातुलपल्याः
पुथगदेशे तदर्थं ्रात्रथं प्रातृपल्याः पृथगुददो तदर्थं पितृमगिन्यर्थं मातृमगिन्यथमात्मभगिन्यरथ
शवरुरार्थ गुवंथं शिष्याेमापतरथ चैकैकं पिपर निमन्रयेत्‌ । यदि त्वेकोदिशार्थ चत्वार एव्र विभ्रास्त-
दैकः परत्नीस्थाने द्वितीयः पुत्रदृदितस्थाने ठतीयः पितृन्यात्मभगिन्यन्तानां स्यनि चतुर्थः श्वशुरा-
द्याप्तान्तानां स्थानि । यदि द्वौ तदा पल्याः स्थान एको द्वितीयोऽवशिष्टस्थाने । ययेकस्तदा
पल्न्यादीन्सवपितुस्रत्रैव ” इति ।

१ क. तस्य पः । २च, "विषा सद्यः क ।

[महाष्यश्रद्प्रयागः] संस्काररतनमाला । ११११

स्थाने । यद्‌ तु चत्वारस्तदेको देवस्थाने पितृमात्ृपावंणयोः सापत्नमातरि
चकः । माताप्रहमातामहीपावेणयोरेफ एकोदिषटष्वेकः । पश्चपक्षे देवस्थान
एकः पितृपावेण एको मातृपावणे सापत्नपरातरि चैको मातामहमातामदहीपार्व-
णयोरेकः पल्यादिष्वेकः । षटपक्षे सापत्नमातर्थे पृथक्‌ । सप्तपपते पलन्यर्थमेकः
पत्रा्यथपेक इत्यादि यथासंभवं समावेशो ज्ञेयः ।

अत्र देवाद्यन्तताऽपि पक्षे । स च देषो गदाधरशब्देन ग्यवहियत इदानीं

शिष्टैः | )

ततो यवमिभितमुदकं कृत्रेयाच्राच्छादनान्तं समानम्‌ ।

तत्राय विशेषः । पितुरर्थं पात्रत्रयं मातृवगारयं पात्रत्रयं दर्म्रयासकप-
वित्रयुक्तं संस्थाप्य सापत्नमातर्थमेकदर्भमयपवितरयुक्तमेके पात्रं मातामहाय
पात्रत्रयं दर्भत्रयात्मकपवितरयक्तं तयैव मानामहीवरगा्थं च निधाय पर्य
दर्थ परलेकमेकेकं पात्मेकद भेमयपवित्रयुक्तं संस्थापयेत्‌ । तत्क्रमेणैव पूरणादि ।

भतिपितृव्यकत्युहेनाध्य॑दानम्‌ । एं गन्धादिष्वपि यथायथं नामविभ-
कतयूहो द्वयः । पितृपात्र एव सरवेपात्रस्थरोषमापिच्य तदेव न्युग्नं स्थाप-
येत्‌ । गदाधरसखे पितृपूजनोत्तरं देवव्तस्यापि पूननम्‌ ।

ततो वर्गचतुष्टयपित्नमिध्यायन्सटदाच्छिन्च्छेद नादि हयोमतन्रं पिण्डपित्‌
यङ्गवत्छुर्यात्‌ । ततशतु्यन्ततत्तनामभिरन्नदानम्‌ ।

पिण्डदाने पितृवगर्थिं रेखां कृत्वा तत्पिमतः किं चित्स्थलं त्यक्त्वा तत्र
पितृवर्गादक्षिणतो वा मातृवगारथे तत्पश्वादक्षिणतो वा सापत्नमातर्थं मातृब-
गस्य पथिमतो दक्षिणतो बा व्यब्रहिते देशे सापत्नमातुर्दक्षिणतो मातामहव-
गोरथ तहक्षिणतो मातामदहीवगाथमिलयेवं रेखा लिखित्वा मातापहीवगादक्ति-
णतः पलन्यादिसवैपितणां संनिवेशो यथा भवति तथा दीप रेखां ङिखित्‌ ।

अथवा प्रयेकोदिष्टपिदृव्यक्तिपद्क्ल्याकारेण रेखा टेखनीयाः । तत्र सकृ
दाच्छिन्नं महद्वहिरास्तीयं तत्तदरेखास्थर्वाहिःपदेरे तत्तन्नाम्ना तत्तप्पिण्डान्द
दयात्‌ । तत्न मार्जने मातृवगेत्तरं माजेयन्तां सापत्नमातरः सोम्यासः । माजे-
यन्तां मातामहाः सो०। मा० मातुःपितामहाः सो० । मा० मातुःमरपिता
महाः सो० । मा० पातामह्यः सा । मा० मातुःपितामह्यः सा० । मा०
मातुःपरपितामह्ः सो० । मा० परल्यः सो०। मा० पुत्राः सो० । पा० दुहि-

१ ख. ^ल्यादिपित्रर्थ। २ ङ. तस्यैव न्यु्जं स्थापनं कुत्‌ । व°

१११२ “~ ` भटरगोपीनाथदीकषितविरचिता--[विधवाक्कश्राद्धपयोगः]

तरः से० । + मार पितूर््याः सो० । मतेषु सपत्नीकशब्दस्य न प्रयोगः
कि त्वभिष्यानमात्रम्‌ । एवं सर्वत्र । पितृव्यपल्याः पृथक्पकषे-[मा०] पिव
व्यपल्यः सो० । मा० मातुखं; सो० । पृथक्पक्षे-मा० मातुखपलन्यः
सो० । मा भ्रातरः सो० । पृथक्पक्ते-मा० भ्रातपरन्यः सो०। मा० पिव
भगिन्यः सो० । मा० मात्‌भगिन्यः सो० । मा० आत्मभगिन्यः सो०। मा
श्वहराः सो० । मा० गुरवः सो० । मा० दिष्याः सो०।मा० आप्ताः सो०।
सपतनीकत्वसभर्ेकत्वसापत्यलविशेपणीमिध्यानं संभवानुसारेण कैतैव्यम्‌ ।
एवमग्रेऽपि यथायथमृहो योज्यः । सर्वेऽपि पिण्डा आभरेय्यपवगां दक्षिणापवगी
वा रेखाटेखनानुसरेण देयाः ।

ततः--' भा ब्रह्मणो° तेम्यः खधा पिण्डमहं ददामि ॥ १ ॥ पितृवशे
मता० इमं पिण्डं ददाम्यहम्‌ ॥ २ ॥ अपिपृत्रे ददाम्यहम्‌ ॥ ३ ॥ उच्छि-
्कु° ्क्षय्यमुपतिष्ठतु ॥ ४ ॥ ' इति चतुभिश्वतुर इतरान्मच्रलिङ्गोक्तानि-
तूनुदिरयाऽऽप्रषिण्डस्य पुरस्तादव्यात्‌ । पिण्डदान आज्जनाभ्यज्ञनयोश्च संबु
यन्तानि नामानि ।

तत आपो देवीरिल्यादि यथायथगृहेन सङृदाच्छिनतप्रहरणान्तं कुर्यात्‌ ।

अत्रापि पत्नीकर्तकं पिण्डपाशनं कृताकृतम्‌ । करणपक्षे वगचतुष्टयमध्यपि-
ण्डप्राशनमिति विशेषः । ततः सिवा आपः सन्तिलयादि समानम्‌ । सढृन्प
हालये परेयुः स्ान्पित्रंस्तिलोदकेन तर्षयेत्‌ । इतरत्र तु तदहरेवानुवरज्यान-
न्तरम्‌ । इति महाटयश्राद्धपयागः

अथ विधवाकतकश्रदप्रयोगः।

असद्धतेसपत्नीकतत्ितृतत्पितणां शमेणां गो व° । अस्मत्पितृपिता-
महप्रपितापहानां शमणां गो० व° । अस्मन्मातृपितामहीमरपितापहीनां दानां
गो ब० । अस्मन्मातापहमातुःपितापहमातुःपरपितामहानां शमेणां गो० व०
सपत्नीकानामिल्युत्कीत्यं महालयश्राद्धं करिष्य इति संकस्पं कुयात्‌ । विमते
सति भतेपवेणात्तरं श्धू्तच्छश्योरयागात्रयोपसुर्द्रस्वरूपयाः, इदयवं पृथकप
यगेकादिष्टवद( सकरीयं मातापदो(हपाव्रेणोःत्तरं मातापदीपावेणं च संकीतेयेत्‌ ।

+ ^ मा इति क. ड. पुस्तकयोनास्ति । एवमप्रेऽपि तत्र तत्र ।

१६. “्याः स्पलीकाः सो०। पितयप' । २ इ. "लाः सपलीकाः तो । ३ इ. ररः सपः
लीकाः सो" । ४ ठ. "गानि सं" । ५ ड, योज्यानि । ६ ड. "तृत" । ७ ड, शतच्छरवशरूतच्छधरूणा
दानांगे,व, इतिं ८च, द्रा ।भा।९द्‌ न्‌ । अ ।

॥ 11६ (115 ४४/41 549
> ६5६ ५९८॥१ ॥45711117
(नवमीश्राद्धपरयागः] संस्काररतनमाला । = ` ५१५८२५०१ हे

भरवुरेकोदिष्टसपक्ष श्ुरादित्रयोदेशानन्तरं शश्रुतच्छुशरुतच्दरभ्रूणापिति तिध-
णागुदेशः । सपत्नीकत्मोष्टेखपक्ष एवञ्जरिति स एव कर्तव्यः । अस्मिन्करं
भर्वब्दोत्तरं श्वशुरपार्वेणे मातामहपार्मणे च सपतनीकशब्दोचारणम्‌ । ततः
स्वपितृव्यादीनामपि शक्तौ सलयां कीर्तनम्‌ । एवं यथाधिकारं संकस्पं कृत्वा
कचिद्राह्मणमृतिवक्त्ेन विभाव्य तद्वारा सर्व कारयेत्‌ । तदभावे स्वयमेव
वैदिकमच्रवर्जं सर्व विधिमाचरेत्‌ । स्वमात्रादिपार्वणचतुष्टयमपुत्रविषयकमिति
नवीनाः । परेदस्तरपणम्‌ । इति विधवाकरतृकश्राद्धपयोगः।
अथ नवमीश्राद्वप्रयोगः।

उक्तप्रहि श्रीतामिमान्समातीभिमान्वा चेतपृथक्पाकेन वेष्वदेषं कसाऽऽ
भरकोष्ठात्पाचीनावीतं कृत्वाऽस्मन्मातृपितामहीमपितामहीनां दानां गो० वस॒-
०) अस्मत्सापत्नमातुः, दायाः, गोज्ाया वसु० नवमीशरौँद्धमहं करिष्य
इति संकल्प्य वैश्वदेवाय दराप्ेकं वा विप्रं निपन्त्य मातृपार्वणार्थं विपरत्रयं
सापत्नमात्रथमेकं सवीयैमेकं वा निमन्त्य पादुभक्षालनादे स्वै मातूवमेपाै-
णवत्‌ । सापत्नमातर्येकोदिषटवत्‌ ।

रपितापह्यनन्तरं सापत्नमातुः कीतेनमासनादिपिण्डदानान्तेषु पदार्थेषि-
लेकः पक्षः ।
„ अपरस्तु मात्रा सैव सापत्नमातरमुत्की््य॒पितामहीभपितामह्योरुत्की-
तेनमिति ।

अस्मिनपक्षेऽस्मन्मात्रोरमुकायुक्द योगोत्रयोवपरूपयोः पितामहीभरपिताम-
हयदैयोरगोत्रयो स्द्रादिलरूपयोरिति। अस्मन्मातृसापत्नमातृपितामहीमपिताम-
हीनां दानां गोत्राणां वसुरुदरादिलयसखरूपाणामिल्येव वोत्कीतनं सर्वत्र ।
अस्मिन्पक्षे सापत्नमात्यपि पा्ेणक्रिधिरेव ।

अस्मन्मात्रोः स्थाने तवां निमन्रये क्षणः करणीयः । पितामहीस्थाने भवि-
तापहीस्थाने लां निपन्रये क्षणः करणीय इति निभत्रणादिषु प्रयोगः ।
अवदानं तु मातरे सापतनमाते च पृथगेव ।

गन्धादिप्दानेषु-भस्सन्ातरौ दे गोत्रे बसु्ये एष युवां गन्ध
श्लयायूहः ।

१ च. “क्षे शषतच्छषगाः । २३. तये माताभदपवेणे स । ३ च. माः । * इ

च. “रणेन । त । ५ ङ्‌. न्त्‌ । ९० । ६ ढः. प्रादआप्र । ७ इ. श््राद्रक 1८ ड. "नेक्ष
९, ते क्षि ।
१४१

१११४ भटहगोपीनायदीक्षितविरविता-[सेन्यलतपितश्राद्धप्रयोगः]

(मघात्रयोदशीश्रादधप्रयोगः)

अनदाने-अस्मन्मातृभ्यां दाभ्यां गोत्राभ्यां बसुरूषाभ्यामिदमन्नमिला-

चूहः । पितामहीपपितापद्योस्तु गन्धाश्रन्रदानान्तं पूवत । एवं सुवातिनी
भोजनेऽपि ।

पिण्डदाने-एतद्रामस्मन्मातरौ देये च युवरामतु इति, याध्रेति केषिू-

हमिच्छन्ति ।
आञ्जाथां मातरौ दे इत्यञ्जने । अभ्यज्ञाथां मातरो दे इत्यभ्यञ्जने ।

वहुमातृत्वे तु--अस्मृन्पातृणां दानां गोत्राणां वसुरूपाणाम्‌ , अस्मतिपता-
हीमपितामह्योश्च दयोमोत्रयो रुद्रादित्यरूपयोनवमीश्राद्धं करिष्य इति ।
अस्मन्मातृस्तापत्नमातृपितापहीपरपिनामदीनां दानां गोत्राणां वसुरद्रादियस्र-

रूपाणामिल्यव वा संकट्प उत्कीतनम्‌ ।
तथेवाऽऽसनक्षणयोः; गन्धादिभ्रदानेषु च--अस्मन्मातरः) दाः, गोजाः)

वसुरूपा एप बो गन्ध इत्यादिरूहः ।
अन्नपदाने मातुभ्या दाभ्यो गोज्ाभ्यो वसुरूपाभ्य इदमन्नमिल्यादिरूहः

एवं सुत्रासिनीभो जनेऽपि । ततः पितामह्यै प्रपिताम्चै च । पएतद्रोऽस्मन्मातरो
दाये च बोऽनु इति पिण्डदाने । अङ्ग्ध्वं मातरो दा इत्यज्ञे । अभ्यङ्ग्ध्वं

मातरो दा इत्यभ्यञ्जने । अन्यत्समानम्‌ ।
श्राद्धोत्तरं तदहरेव शुकृतिलः श्राद्धेज्यपिन्णां तपणं विधाय, अनाहिता-

परिशषेदत्र श्रादधाननेन वेश्वदेवं कृत्वा बन्धुभिः सह भृज्गीतेति । सापत्नमात्रभावर
केवलं स्वमातुवरगस्येतरैततकार्थम्‌ । अजीवन्पिनृकेण तु पितुर्महालय एव मातत
रपि संपादितत्वाननेतत्कायमिति केचित्‌ । इति नवमीभ्राद्धुप्रयोगः

अथ हाद्श्या कतव्यप्तन्यस्तापनत्रहश्यश्राद्प्रयागः।
उक्तापराह्--अस्मत्ितपितामहपपितापहानां ब्रह्मी भरतानाममुकरायुकश्ष-
मणां वसुरुदरादियस्वरूपणामित्यवपुचारणेन मवं सकरपप्रभति सकरन्महार-
यवल्छुयात्‌ । मत्रन्यतिरिक्तस्थल सवत्र व्रह्मीभूतपदोचारणमधिकरं म्रषु
त्वरामिध्यानपात्रम्‌ । इते द्रादर्या कतव्यसन्यस्ताएतरुदरयश्राद्ुप्रयागः
#। मवनिपद्रान्रद्धमयानुः । ५
%# पितृ्गंख्य सपत्नीकस्य पराह सपलीकयोतीतैनं डला
मघात्रयोदशीश्राद्धं सांकस्पतिभिना करिप्य इति संकर्प्य पूरवोक्तसांकरपवि-
# एतस्मादुर्वं ड. पुप्तके मात्रयोदद्यामिलधिकर्‌ ।

१कृ.च्‌.'यव'।२३ पति।₹।३ ड, 'धिक्‌।

।1,15 न

हा
[शबदतचतुदशीश्रादध्रयोगः] संखछाररलमाला । ` ` ८“ `^ ` १११९
( मातामहधराद्रतीथश्राद्धयोः प्रयोगः )

धानेन सर्व कुर्यात्‌ । ततो वर्यस्य तिलत्पणम्‌ । इति मधात्रयोदशीश्राद्ध-
प्रयोगः ।
अथ शघ्रहतचतुर्दशीश्रादरपरयोगः।
मध्यौद्े श्रौताभिमान्समार्ताभिमान्वा चेत्छतवैषवदेषो देशक्रारकीर्तनान्ते-

अस्मतिपतुः रमणो गोत्रस्य वसुरूपस्य शचखहतस्य चतुर्द्यां श्राद्धपेकोदिएवि-
धिनाऽ्र करिष्य इति संकरप्य वै( वि > दे वार्थमेकं विभ निमन्त्य पित्र्थमेकं

निमन्नयेत्‌ ।
ततः पादमरक्षुखनायाच्छादनान्तं बैश्वदेत्रिकं कर्म॑ पिधायैकोदिषटविषिना

पितयं कुयाहेवरदितं बा । पिण्डदान एक एव्र पिण्डः । तदहरेव तिरराहितं
तर्पणम्‌ ।

पितूषितामही यदि शखहतौ तदा दयोरप्येकोदिषटवरिधिरेष ।

यदि जयोऽपि हासख्रहतास्तदा पा्वणैकोदिएटयो्विकल्पः । पार्वेणपक्तेऽपराह्
एव श्राद्धम्‌ ।

सवैपितृतृप्ल्यर्थममावास्यायां भिन्नो महालयः कर्व्य एव । इति शस्नहत-
चतुदैशीश्राद्धमयोगः

अथ दुहत्रप्रातपच्छ्ाद्धप्रयामः।

आबिनशुक्कपतिपद्यक्तापराहे संगते वा श्रोताभभिमान्स्माताभिमान्या चेत्प
यक्पाकेन वैन्वदेवं कृत्वा ऽस्मन्मातामहमातुःपितामहमातुःभपितामहानां शर्पणां
गोत्राणां वसुरुद्रादिलस्वरूपाणां सपत्नीकानां तप्लयथंमाश्िनशृक्कपतिपच्छ्रद्ध
साकटपविधिना करिष्य इति संकर्प्य पूर्वोक्त सां करपविधानेन स्व कृतवा तद्र-
गमात्स्य शुद्छतिरैस्तद हरेव तपंणं उर्त्वा, अनादिताभिषद्े्वदेवं कृतवा श्राद्ध
रपि; सह यृञ्जीत । इति दौहिन्मरतिषच्नराद्धभयोगः

अथ ताथ्राद्रप्रयागः।

कारयादितीर्थप्ाप्तौ सानादिकं विधाय तिहतर्पणं कृता देशकालौ
संीलं॑पुरुरवारै पराची पितरावप्तानतान्महायवदु्ायै तीयश्रादर
करिष्य इति संकरप्य पषत्रवासिनोऽन्यान्या ब्राह्मणान्पहाटयवनिपनूयाध्यावा-
हनाङ्कषनिवेशनतृक्निमश् विकिर विसजेनवर्जे महालयश्राद्धवत्सतं कुद । द्दो-

----~-

१ ड. श्व्याह आदहिताभिश्वेक* । २ ड. र्यात्‌ । पि।३च. "हितमेव वा। ४क. छतः ।.
५३. "वे वाऽसम । क. च. तश्रा ।५३,९त्‌।भ'। ।

१११ मह्गोपीनाथदीक्षितविर चिता-- [वृतश्राद्धप्रयोगः]

( दधिश्राद्धयुगायादिश्राद्धयोः प्रयोगः )
षदिग्बन्धावप्यत्र म स्स इति केचित्‌ । अत्राभ्रौकरणं छृताङृतम्‌ । तत्र करण-
पतेऽग्रामेव होमः । पिण्डांस्तु तीर्थजल एव क्षिपेत्‌ । महाखयपदस्थाने तीथै-
श्रद्धपदोचारणम्‌ । एवं गयाश्राद्धादावपि यथायथपूहो द्रष्टव्यः । इति तीथ.
श्राद्धषयोगः।

अथ यप्राग्मनकारं एतन्राद्धप्रयागः।

उक्तापराहे श्रौताभनिमान्सातीभिमास्रा चेत्पृथकपाङेन वरवदेवं त्वा तिल-
तपण विधाय देश्चकालकीतैनान्ते महाखयवत्ितुनदिषयापुकतीर्थयात्रां कपुमादौ
तदङ्गत्वेन विहितं समस्तपितुनुदिश्य धरतश्राद्धं करिष्य इति संकरप्य क्षणाद्-
घ्यावाहनवर्ज पखिषणान्तं र्यात्‌ ।

अपौकरणं कृताकृतम्‌ । करणपक्षे घृतेनाप्नौकरणं तस्यैव युख्यत्वात्‌ ।

अत्र पात्रे घनीभ्रतं घृतं प्रधानं भक्ष्यमोज्यादिकं ग्यञ्जनसरेनेति द्रष्टव्यम्‌ ।
अन्नशग्दस्थाने घृतशब्दरभयोगो दाने कायैः । अन्यत्सर्वे तीयैश्राद्धवत्‌ ।

दतोऽनाहिताधिश्देषदेवं इला बन्धून्संमोज्य धृतदेषमादाय ग्रामं प्रदक्षि-
णीङरलय कोरमात्रं गत्वा तन्न पाकं विधाय स्स्मादनाक्किचित्किचिद्धासमा-
जमवदाय घुतषुतमप्रौ ` क्रिवितमक्षिप्याऽऽनीतश्राद्धशिषटपृतेन सह भोजनं
कूर्यात्‌। इति यात्रारम्मे प्रृतश्राद्धम्‌ ।

अथ य्रात्तरश्रादम्‌ ।

याजं कृत्वा दवं श्राद्धं ूर्बोक्तवत्सर् कुयात्‌ । तत्र सर्वान्पितूनुचा-
यापुकतीथपत्यागमननिमित्तं धृतश्राद्धं करिष्य इति संकल्पवाक्ये विशेषः ।
अन्यत्समानम्‌ । केविदधिश्राद्धमिलाहुः । तत्पक्षे दधिश्राद्धं करिष्य इति
संक्स्पः । भाधास्यं दद्र इतरथज्जनत्वेनेति । इति यात्रोत्तरश्राद्ध्‌ ।

अथ युगा[वा]दिश्राद्प्रयोगः।

रक्तापरहि श्रौतागनिमान्सातीग्रिमाया चषदेवं कृता सपलीकपितवगैल
सपत्नीकमातापहनर्गस्य च तिरतर्पणं कृत्वा देशकालक्ीरतनान्ते पुरूरवाद्रैब०
प्ाचीना्रीती- अस्पतितृपितापहमपितामहानामपुकक्षपैणामुकगो त्राणां वसुः
रद्रादिदयस्वरूपाणां सपत्नीकानाम्‌ , अस्मन्मातापहमातुः पितापहमातुःपरपि-
तामहानामपुकरमेणाममुकगोत्राणां वमुददरादित्यसखरूपाणां सपत्नीकानां युगाः

१३. त्‌ । हः । २ ह. द्रे ति। ३ ह. उत्र। *्क.च. ततो षः । ५ इ,
पृवानी' । ६ च. (तीथा । ७ इ, च, उक्तदिनेऽप । ८ इ, श असिति ।

[वृद्धिश्राद्धप्रयोगः] संस्काररत्नपाखा । १११७

दिनिमित्तं श्राद्धं सांकलखविधिनाऽच करिष्य इति संकर्प्यं प्रोक्तंसांकस-
विधिना सर्व कुर्यात्‌ ।
एवं मन्वा्ययनद्रयसंक्रमणव्यतीपातत्रैधलादिषु मन्वादिनिमित्तं श्राद्ध
करिष्ये । अयननिमित्तं श्राद्धं करिष्ये । संक्रमणनिमित्तं श्राद्धं करिष्ये ।
व्यतीपातनिमित्तं श्राद्धं करिष्ये । वैधृतिनिमित्तं श्राद्धं करिष्य इति यथा.
यथं संकरपं कृत्वा युगादि श्राद्धबस्पर्व कुर्या ।
एवमधोदयगनच्छायाकपिहापष्ठीष्वपि- अ्धोदयनिमित्तं श्राद्धं करिष्ये ।
गजच्छायानिमित्तं श्राद्धं करिष्ये । कपिलापष्ठीनिमित्तं श्राद्धं करिष्य इति
यथायथं संकरपं कृत्वा सांकर्पविधिना श्राद्धं ठ्वा तपणं ठता मुञ्जीत ।
[ इति युगाद्यादिश्राद्धपयोगः । ]
अथ वरदिश्राद्प्रयोगः
तत्रायं विशेषः-- सर्व पितुकर्मापि यज्ञोप्रीतिनैव । यर्मस्तिलकार्यम्‌ । भरद्‌-
क्षिणमुपचारः । अप्रला एव दभांः। अत्र माख्खतोदञ्छखते एव । देवतीर्थं
मेव । रागग्रा एवाऽऽसनादिषु दभाः । रेखा अपि प्रागग्राः । न तिलोदकं न
सव्यजानुनिपातनं न नामग्रहणं नासद्ोजवसुरूपादिरशंब्दाः। स्रधाशब्दस्थाने
साहाशब्दः । संस्कारकर्माद्गनान्दीश्राद्े दर्भस्थाने दूर्वाः । आधानसोपाग्रङग
भृते नान्दीश्राद्ध तु दभा एव । नात्र रक्तगन्धपुष्पमाखानिषेधः । आदौ मातृ
रगो मध्ये पितृवर्गोऽन्ते मातापह्वगेः सपत्नीकः । पूर्वाह्न एव श्राद्धारम्भः
निहन्मि स्तव ० › ८ यवा रक्षन्त्वसु° ' “ये राक्षतः० ' इति यवानेव विकिरेत्‌।
ततः--“ अपवित्रः पवित्रो व° ' इति पृण्डर्सकाक्षं ध्याता देशकालो
संकील्यं सल्यवघुसंहनका विष्वे देवा नान्दीुखाः । मातुपितापदहीमितामह्यो
नन्दीपुखाः । नान्दीमुख्य इति केचित्‌ । पितृपितामहमपितामहा नान्दी-
गरखाः । म्रातामहमातुःपितापहमातुःपरपितामहाः सपत्नीका नान्दीमुखाः
गोऽ वा करिष्यमाणाप्रककमाङ्गत्वेन विहितं नान्दीश्रीद्धमद्र करिष्य इति

संकरं ुयोत्‌# । जीषिपतृकस्य तु पितुमातृपितामहीपपितामहमो नान्दी

# अत्र क. पुस्तकरिप्पण्याम्‌--“ विधवाकठैकनान्दीघरादवे तु पूर्व मत्रौदित्रयमृश्चाय पश्वा
्मातराित्रयीप्रमृतिव्रिकभिति त्रयीचतुष्टयमु्चाय॑मिति विशेषः शाघ्ान्तर द्टव्यः ” इति वतते ।

१क.च. "रं संक ।९च. तप्य संक । ३क. "संका । ४, त्‌ । अर्धो । ५क.
"पिर । ६ इ. शीष तु-अ'। ५ क. "पि" । ८ क च्वाभु। ५ इ. प्रागायताः ।
१० ड. च. शब्दः । स्वः । ११ इ. "वैः सपः । १२ इ. व° । इति यवाने* । च. "० इति
य॒ ।१६ व, साः '। “ यवप्क्ि० ”। ६ । १५ श्राद्रं मयः क" ।

१११८ भहगोपीनाथदीक्षितविरविता- ृद्धिश्राद्धप्रयोगः]

मुखाः । पितुः पितृपितामष्मपितापहा नान्दीपुलाः । पितुर्मातामहमातुःपिता-
महमातुःपपितामहाः पपत्नीका नान्दीमुखा इत्येवमुटेखः

जीवदुभयादेस्तु पितामहस्य मातृपितामहपिपितामह्च इत्यादि यथायथम
छेखः । एवं स्त्ा्धेखो दरषन्यः

असिन्नान्दीश्राद्धे सलयसंज्ञकानां विश्वेषां देवानां नान्दीगुखानां स्थाने
त्वां निमश्रय इति निमन्त्य त्या क्षणः करणीय इति ब्रूयात्‌, इति प्रथम-
देवार्थं ब्राह्मणद्रयं निमन्त्य वसुसंहकानां विष्वेषां देवानां नान्दीुखानां
स्थाने तवां निमश्नय इति निमन्त्य तया क्षणः करणीय इति द्वितीयदेवार्थ
बराह्मणद्रयं निमत्रयेत्‌ । सत्यवसुसज्गकानां विश्वेषां देवानां स्थान इत्येवं
रीत्या वा देवस्थानीयविप्दयनिमश्रणं कार्यम्‌ । एवं सवत्र दरषटव्यम्‌ । अस्मि
नान्दीश्राद्ध मातृपितामहीपभरपितापदीनां नान्दीपुखानां स्थाने त्वां निमत्रय
इति निमन्त्य त्वया क्षणः करणीय इति ब्राह्मणद्रयं निपन््य, अस्मिन्नान्दी
श्रद्धे पितृपितामहमपितापहानां नान्दीपुखानां स्थने त्वां निमव्रय इति
निमर्त्य स्वया क्षणः करणीय-इति पितवा ब्राह्मणद्वयम्‌ , असि ० माता-
महमातुःपि० हानां सपत्नीकानां नान्दीपुखानां स्थाने लां इति मातामह-
वगार्यं च ब्राह्मणद्वयं निमन्त्य पाकसिद्धयुत्तरं पाकः सिद्ध आगम्यतां दैव
प्षणः क्रियतामिति यथायथं यज्ञोपवीत्येव निमन्त्रय प्रातः पदधटिक्रानन्तरं
साल्वाऽऽचम्य प्राणानायम्य समस्तसंपदिति ब्राह्मणान्मदक्षिणीढरयेला्-
गरौकरणान्तं मासिश्राद्धवत्कुर्यात्‌ । तत्न विशेषः-मासिश्राद्धशब्दस्थाने
नान्दीश्राद्धश्म्दः । विप्रचरणक्षालनकराले यद्यतिधिः समागतधेत्तमपि चतु
रशरदेषे सवेपितृस्थाने विनियोज्य स्वागतादिषिधिना भोजयेत्‌ । मातृपार्वणे
विपराभाते पृजनपूवकं कियो भोज्याः । देवरपाद्दानोत्तरं मात्रादीनामपि
चतुरश्रमण्डल एव पाद्यदानम्‌ । भासतां भवन्तौ पामवप्रेति प्रभप्रतिवचनयो
रूहः । आसन ऋजव एव दर्भाः । दक्षिणमेव कुशासनम्‌ । यवोऽसि यव-
येलयननैवं यव््रेपणम्‌ । तत्तयुग्माद्विपरकराग्रं तत्तद्वितीयविप्रकरे संस्थाप्य
कराग्रेण पवित्रा्रं तेन तेन धारयिता तेत्र तत्र तत्रणाघ्य देयम्‌ । नान्दापु
खान्पितृनावाहयिषप्य इलयावाहनानुङ्गावाक्यम्‌ । मध्यपयाऽङ्घुस्यव गन्धद्‌न

१ च. पनीसहिता । २ ड. नेत्या ।३ह; ति प्रः । ४ ड, नेतः । ५,
मन््य--अ"६ ड. नेतः ।७ इ. ^नेत्व। ८ इ. ससिकध्राः। ९. च. वप्र । १०,
दानम्‌ । पु" ।

[वृद्धिश्राद्धप्रयोगः] संस्काररत्नमारा । १११९

दविदिरेव । पुष्पाणि मारतीश्षतपत्रीमद्िकाङव्नकेतकीपाटलानि । माटा्रैते-
षामेवे पष्पाणापिति।

ततश्चतुरशराण्येव सर्वाणि मण्डलानि विधाय तेषु स्रेष्वपि सौवर्णान्येव
सर्वाणि भोजनपात्राणिं, अलामे मधुकपलाशग्राम्यकदत्याग्न्यतमपाजाभे
सैस्थाप्य सर्मपात्राणां परितो बृहत्सामेति प्रदक्षिणमेव भसममयीदां कृतवा
करछद्धि च षिधायाऽऽसादितेषु पत्रषपस्तीयं होमााननोद्धरणार्थं पातपुप-
स्तीय॑ शीला, उद्धरिप्याम्यप्नौ च करिष्यामीति ब्राह्मणानापच्रयते । काम-
मुद्धियतां काममप्नी च क्रियतामिति विपा अनुष्गां ददुः ।

ततः क्ती तृष्णीमेकोपां मेध्यमितिमत्रेण वाऽमलमेव पहद्रहिराच्छि्
तृष्णीं परिस्तरणार्थानगूलानेव दरभानाच्छिद्योभयं वदध्वाऽनधो निदधाति ।
त॑तो दक्षिणाधिमोपासनाग्निं बा तद्मावेऽयाश्चेलयादिविधिनोत्पादितमभरि परागु-
द्गतरैदर्भैः पदक्षिणमेव परिस्तीयं तृष्णीमेव प्रदक्षिणे परिषिच्य पिण्डदानार्थं
पृषदाज्यं निष्पाय्र सुरक्षितं निदध्यात्‌ ।

दधनि तदधमाज्यमानीय तदालोडयेत्तत्पृषदाज्यं भवति । अत्रासंस्कृत-
मेवाऽऽञ्यम्‌ ।

तत उत्प्रतेन नवरनीतेनानुत्पतेनाऽऽज्येन वाऽभिघार्योदरास्यग्नेः पश्चानि-
धाय दक्षिणं जान्वाच्य मेक्षणेनोडधतामैकदेशमुपहल सोमाय पितृपीताय
स्वाहेति प्रथमाहुति जुहोति । सोमाय पितृषीतायेदं ° । पुनरूपहलय यमायाङ्गि-
रस्ते पितृमते स्वरेति वृतीयाहुत्यर्थ कानिचित्सिक्थान्यवरेष्य द्वितीयामा-
हुति जृहोति । यमायाङ्गिरस्वते पितृमत इदं ० । अप्रये कव्यवाहनाय सिट
कृते स्वाहेति यानि मेक्षणे द्वितीयाहुलव्रकेपितानि सिक्थानि तैस्तृतीयामा-
हुति जुहाति । अभ्रम कव्यवाहनाय सिष्कृत इदं ०। ततस्तूष्णीं मेक्षणमनु-
प्रहरति ।

ततः पात्रेषु मधुरदरव्यसहितर्भनम्टदरग्य्यज्जनसदितपर्ं परिविष्य हूुता-
वशिष्ट ्िचित्पितृपात्रेषु परिविष्य देषेभ्यो तेते समप्यं सयं ख ° परिषिच्य
परथिवी ते पातरमिव्याधुक्तवा सलसंजकेभ्यो विभ्यो देवेभ्यो नान्दीपुखेभ्य
इदमन्नं सोपस्करं स्वाहा हव्यं न ममेति प्रथमदेवविप्दयहस्तयोरुरकं दखा

# द्वितीयान्तपाढो युक्तः ।

१३. 'गिसं'।२ ड्‌. ्वामू"। ३ ड. तत ओपा'। ४ ड. भम्ठद्रग्यरदितं सव्यञ्जनम"।
५; यपर । ६ क. च. तिति ।

११२० भह्गोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [बद्धिश्राद्ध्रयोगः]

वसुसंजञकेभ्यो विनवेभ्यो देवेभ्यो नान्दीमुखेभ्य इदमन्नं सोपस्करं सराहा
हव्यं न ममेति द्वितीयदेवविप्दरय्स्तयोरदकं दसा ये देवा दिवीत्युपतिष्ठते ।

तत॑ः सत्यं त्व० परिषिच्य) "प्रथिवी ते पा० स्क्तिः मातर-
पितामहीप्रपितामहीनां नान्दीमुखानां कष्टा अमुत्रामुष्मिछके " इति मातुवगयबि
भपात्रद्रयस्थमन्नं मन्राहर्याऽभिमृहय, ‹ इदं विष्णु० ! " विष्णो ह्यं रक्षस्व ›
इति तयोर ङ्कष्ठमनसखं मव्रास्या तत्तदनने नि्ेहय मातुपितामहीपरपितामहीभ्यो
नान्दीमुखाभ्य इदमन्नं सोपस्करं सवाहा म्यं न ममेति मातुवगींयविप्रहस्तयो
रुद्कं दग्रात्‌ । एवमृहेन पितृपा्वणे मातामहपा्रेणे च । तत्र पातापहपार्धणे
नान्दीएखशब्दात्पूवं सपत्नीकशन्दप्रयागः । एवमन्नं निवेद्य कुलदेवतां संपृञ्य
शन्तु नदयः' इति परित्वा नान्दीपएखाः पितरः प्रीयन्तामिति वाचयित्वा प्रीयन्तां
नान्दीपखाः पितर इति तैरुक्ते तान्नमस्कृत्य ब्रह्माणं कृत्वा परिविष्टानेषु सपि-
रासिच्यापोशा(ऽऽपोश)नोदकदानादि यथासुखं जुषध्वमित्युक्त्वा ‹ अपेक्षितं
याचितम्यम्‌ › इति विप्रमानान्तं कुयात्‌ । विप्राः परिषेकबलिदानवर्जं विधिना
भञ्खीयुः । तेषु भुञ्जानेषु रक्षोत पवमानानुवाकम्‌ ˆ अश्युः शिशानः ' इत्यतु
वाकरम्‌ ‹ हृदरं वो विश्वतस्परि हवामहे › इत्यादीनेन्द्रपव्ां्ामिभ्रावयेत्‌ । भोन-
नान्त “ ( % मधु वाताः › इत्येतस्य स्थाने " उपाद्यमै गायता नरः पवमा० मधु!
इति पशव्यः श्र्रयेत्‌ । ' अक्षतमीमदन्त ' इति च ।

ततः ) सत्यसंज्ञका विश्वे देवा नान्दीपुखा नान्दी राद्धं रचितम्‌ । वसुस॑-
करा विशवे देवा नान्दीएुखा नान्दीश्राद्धं संचितम्‌ । सुरुचितमिति देवविभा
मतिक्रूयाताम्‌ । मातृपितामदहीभपिताम्यो नान्दीमुखा नान्दीश्राद्धं संपन्नं पितू-
पितापहमपितापहा नान्दीमुखा नान्दीश्राद्धं संपन्नं मातापरहमातुःपितामहमातुः-
प्रपितामहाः सपत्नीका नान्दीमुखा नान्दीश्राद्धं संपन्नमिति तत्तद्धि प्रति
वदेत्‌ । सुसंपन्नमिति पितृविमराः प्रतित्रयुः । अयपेवात्र तृ्षिमश्ः

तत उच्छिष्टमाग्भ्याऽन्नं दीयतापिल्यादिव्रिप्राचमनान्तं समानम्‌ ।

आचान्तेषु विप्रेषु शीघ्रमुच्छिषठं निष्काइ्य भूमि संमाज्य पिण्डदानं कुयात्‌।
तत्रायं विशेषः-- माजेयन्तां मातरो नन्दीपुखाः सोम्यासः । माज पिता

* धनुशविहान्तर्गतं नाप्ति इ. पुस्तके ।

१७. तः" ।२ड.कन्यं। 3 क.च. श्येनाः । ४. विप्रान'।५ इ, शोप
६8. संपन्नम्‌ । ७ द. सपन्नम्‌ । ८ ङ्च. भ्‌ । माः।९द्‌. च. त्‌ । मृरुचितमिति देषविग्र
प्रतिश्ुयाताम्‌ । स* ।

(नान्दीश्राद्धप्रयोगः] संस्काररतनमाटा । ११२१

म्नो नान्दी° सो° । माज० पपितामह्यो ना० सो०। मार्ज० पितरो ना
सो० । मा्ज० पितामहा ना० सो० । मार्म० प्रपितामहा ना० सो०। मार्ज
मातामहा # ना० सो०। माज० मातुःपितामहा ना० सो०। मारज> मातुभपि.
तमहा ना° सो० । इयेते्यथाययं तत्द्रेायां देवतीरयेनैवोदकाञ्जछिनिनय-
नम्‌ । रतिषिण्डं तूष्णीं द्वितीयः पिण्डः । तत्ततिपण्डसमीपे तततद्धितीयपिण्डा-
्यमुदकाञ्जलिदानमपि कतैव्यमूं । स्ममत्रेषु सपत्नीकत्वाभिष्यानमातरं न
तु तच्छब्दस्योटेलः । एतत्ते मातनान्दीपुखेऽयं पिण्डः स्वाहा । एतत्ते पिता-
मदि ना° पिण्डः स्वा० । एतत्ते भपितामहि ना० पिण्डः स्रा०। एतत्ते पित-
नान्दीमुखायं पिण्डः स्वाहा । एतत्ते पितामह ना० पिण्डः स्वरा० । एतत्ते भपि-
ताप्रह ना° पिण्डः स्वाहा । एतत्ते मातामह + ना° य॑ पिण्डः स्वाहा । एतत्ते
मातुःपितामह ना० पिण्डः स्वा० । एतत्ते मातुःपरपितामह ना० पिण्डः स्रा०।
इलेतै्यथायथं तत्रेला स्थ्वाहिपि देवतीयेनैव पृपदाञ्यदधिषद्राक्षतयवरैरदत-
मन्नं मिश्रयित्वा तेन पिण्डान्दद्याप्‌ । अत्रापि सपत्नीकतवामिध्यानमात्म्‌ ।
सवीमावे पूषदाज्ययवमाजमिश्रणमू । मतिषिण्डं तूष्णीं द्वितीयदिण्डदानमं ।
आपो देवी; सराहया० गच्छन्तु पितरो नान्दीपृलाः स्योनाः० तमे पित
ग्ान्दीगुखान्‌ । अत्र पितरो नान्दीयुखा यथा० अमीपन्त पितरो नान्दी
मुखा अनुस्राहमा° आङ्क्ष मातरनान्दीपुख इत्याचूहेनाञ्जनं दशात्‌ ।
अभ्यद्क््व मातनान्दीमुख इत्याचदेनाभ्यञ्जनं दधात्‌ । एतानि बः पितरे
नान्दीमुखा वासा<सीत्येवमरहितेन दशाप्र्णास्तुकं वा छिखिा छिचा पिण्डेषु
क्षिपति पत्र वयसि । उत्तरे वयपि तु दक्षिणप्रकोष्ठस्थं हृदयस्थं वा लोम
च्छिसा छि तेनेव मत्रेण भक्षिपति न दशा नोर्णास्तुका ।

ततः पितृभ्यो नान्दीपुखेभ्यो नम इति गन्धादिभिः ¶ूनयेत्‌ । अत्राऽऽर-
क्तगन्धारक्तपुष्पाक्षतमाराश्पि देयम्‌ ।

ततो नमो वः पितरो रसायेल्यादिषु पितृशब्दोत्तरं नान्दीपुलक्म्दभयोगः।
(ॐ नमो वः पितरो नान्दीएूखा रसाय पितरो नान्दीमुखा नमो बो य ए?
भूयासं नण्रोनाण्खाःशुण्यपिण्रोनान०्नण्रोना० जीन्नन्रोना°

# एतदग्ने ड, पुस्तके सपत्नीका इयस्ति । एवमग्रेऽपि । + एतदप्रऽतरग्रे च ड. पुस्तके
सपत्नीका इति वर्तते । # धनुधिहान्तग॑तं नास्ति ड. पुस्तके ।
१ ड. "वीं द्वितीयपिण्डदानपक्षे त । २ ड, "म्‌ । ए" । ३ ड. ^त्‌। सर्वा" । ४. भू ।
एतश्च कृताृतम्‌ । आदक्ष्व ।
१४१

११२२ भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [नन्दीश्राद्धप्रयोगः]

भस्वाहा० न०्रोना० म० न०्रोना० घो० र्जस्वतीः स्वाहया षर मे
पित्रान्दीमुखान्‌ । उत्तिष्ठत पितरो नान्दीमुखाः मेत° परेत पितरो नान्दी.
मुखाः सो० अथापित्रन्नान्दीमुखान्त्सु ° यन्तु पितरो नान्दीयुखा मनसा०
मनोन्वा० स्तोमेन पितृणां नान्दीपुलानां च मन्मभिः पुनर्नः पितरो नान्दी-
मुखा मनो द० । ) पात्रोत्सर्गान्तं समानम । निरभिकस्यात्र पिण्डदानं कुठ्ध-
मानुसारेण कृताकृतम्‌ । साप्रिकस्य तु नियतमेव ।

ततः शिवा आपः सन्त्िलादि, अस्मिजश्राद्धे दतैरनोदकादिभिरनान्दी-
मुखाः पितरः प्रीयन्तामिति भवन्तो बुवन्त्वित्यक्षय्यं दक्वा प्रीताः सनिति
तैरुक्ते सर्वेभ्यो विमेभ्यो द्राक्षापलकमूरयैवाननिष्करयं वा दक्षिणाः पान्तिति
दक्षिणां दवात्ताम्बृढं च॑ ।

ततो दातारो नोऽभिव्न्तामिति विप्ान्ार्थयेत्‌ । दातारो बोऽभिव्न्ता-
मिति विपाः प्रतिन्रयुः ।

ततो नान्दीपूखाः पितरः प्रीयन्तामिति भवन्तो श्ुवन्त्विति कर्ता वदेत्‌ ।
प्रीयन्तां नान्दीमुखाः पितर इति विप्राः । मबरृहे सततं शोभनमस्त्विति भवन्तो
बवन्त्विति कती वदेत्‌ । त्वदरहे सततं शोभनपस्त्विति विपाः पतिषु; । अत्र
सर्वानिि्डान्‌ “ लमू षु वाभिनम्‌ ' इति मत्रेणोद्त्याप्तु क्षिपति ब्राह्मणं वा
भोजयतीत्यादिमतिपस्यैनन्तरं तु दश्राद्धवत्‌ । नाज पिण्डपराश्नं पल्याः।
ततो ब्िरपनौ प्रहरति । ये समानाः समन्तः पितरो नान्दीमुखा यम० पिण्ड
स्थाने नलमासिच्य * वाजे वाजे › इत्यस्य स्थाने "ल्यम्‌ षुं वाजिनं देवतं
सहावानं तरुतारं रथानाम्‌ । अरिष्टनेमिं एतनाजमाद्ं स्वस्तये तार्ष्यमिहाऽऽहुवेम
इति मच्रपुक्त्वा पितन्देवां् विसजेयेत्‌ । ततः कूरचद्रयं विस्स्य-' आ मा
वाजप्य प्रत गन्तां पितरा नान्दीमुखा मातरा नान्दीमुखाश्चाऽऽमा सो ° स्वदुषर पदः
पितरो नान्दीमुखा वयोधाः ° बराह्मणासः पितरो नान्दीमुखाः सोम्यासः हिवे०? इत्यु
हेन म्रान्वदेत्‌ । ततो विप्राः ' इहैव सतं ° “आयुः प्रजां ° प्रीतासतुम्यं मितामहा
नान्दीमुखाः ' इत्याशिषो दधुः ।

ततो यनपानः--“ माता पितामही चैव तथेव प्रपितामही ।

पिता पितामहश्चैव तथैव प्रपितामहः ॥

* क. पुस्तकेऽत्र स्वधाशब्दो विधते ।

१७.५१्‌। ततः। २ ङ. "दि कृत्वाऽक्षथ्यं सर्वेभ्यो । ३ द. ग्य्वास्तन्ने ४, च । दा!
५ कृ. त्यन्तरे तु । ६४. ^ति।पि'।

[निलयश्राद्प्रयोगः] संस्काररलमाला । ११२३

मतामहस्ततिता च प्रमातामहकस्तथा ।
एते भवन्तु सुपीताः प्रयच्छन्तु च मङ्गटम्‌ +.

हति विप्रान्वदेत्‌ । विपरा मात्रादयः सुपीता मङ्गलं भयच्छन्तविति मरति
युः , तत्तत्पा्यणाधजीवनवशेन यस्य॒ कस्यचित्पार्णस्य रोपे तत्त-
त्पार्वणविषयक श्छोकैकदेशरोपः । केवटपरातृपारवणकरणे --एता भवन्तु सुमीता
इत्यहः । देवा अप्यत्र न कार्याः । तत इडापपे° इत्यनेन मब्रेणाऽऽचारात्या-
त्रेण रिचिद्रव्यं संषटयेत्‌ ।

ततोऽद्र मे सफलमिल्यादि यस्य स्मृयेलेतदन्तं कृत्वा, अनेन नान्दीश्रा-
दवारूयेन कमणा परमेश्वरः प्रीयतां न ममेति कमे समर्प्यं विष्णु संस्मृ पितर
विषट्याऽऽचम्य मरातक्िसजये । निरभ्रिकस्य पिण्डदानाकरणकस्पे सांकसिप-
कविधिः । ५
अत्र वरैवदेव आदावन्ते वा कार्यः । यदाऽऽदौ तदा पाकान्तरेणेव कायेः।
विवाहोपनयनाङ्गमूते नान्दीश्राद्ध तु सायंवैश्वदेवोऽपि परातर कम्य इति
केचित्‌ । ८ # नात्र तवणम्‌ । न च ब्रह्मचर्यादिनियमाः । ) इति हद्धिश्राद्ध-
प्रयोगः ।

क
अथ नियश्राद्रपरयोगः।

आचम्य प्राणानायम्य देशकालौ संकी, अस्मतियतृषितामहपपितामहानां
श्मेणां गोत्राणां वसु° सपत्नीकानाम्‌ , अस्मन्मातामहमातुःपितामहमातुः-
पितामहानां श्ेणां गो ° व° सपत्नीकानां दृष्तय्थ निलशराद्धं करिष्य इति
संकटप्य, आसने तततद्रगदिशेन विपरद्रयमेकं॑वोपवेश्य गन्धादिभिः संपूञ्य+
षदं परिविष्टे परिवेक्ष्यमाणं सोपस्करमन्नं पितुपितामहपमपितामहानां सपत्नी-
कनामा तैः स्वधा संपद्यतां कल्यं न ममेत्यन्नं निवेदयेत्‌ । एवं मातामहवगे ।
विपभोननोत्तरं यथासंभवं दक्षिणां द्वा नमस्छृल विसतजयेत्‌ । नात्र ब्रह्म-
चयांदिनियमाः । न तपंणं न विनवे देवाः। दक्षिणादानि विक्रसपः । जत्र

* धनुधिहान्तर्गतग्रन्थस्थाने क. ड, पुस्तकयोियमानो प्रन्थो यथा--“ न च ब्रह्मचयोदि-
नियमाः । अत्र तर्पणे विशेषः । पितरं नान्दीमुखं तपयामि पितामहं नान्दीमुखं तपैयामीलेवं केवलं
तपैणं न नामग्रहणं न प्राचीनावीतम्‌ । तप॑णाभाव एव वा । + अत्र क. पुस्तकटिप्पण्यां गायत््याऽश्न
प्रक्षयेति वर्त॑ते ।

१ड.'ेतुतत्पा। २ठ.न्तुमेश्री।३ द.प्त्‌ । भः । ड. भ्यैः। ना +
५च. ध्य॑त्नाः।

११२४ मदगोपीनाथदीतषितविरचिता-- (मध्यावरषश्राद्धप्रयोगः]

सर्मथा वरिभाटामे किकिद्रषुदल पितुम्य इदमत्र स्वधा न ममेति पिचहेशेन
लक्त्वा गोभ्य दथाद्‌। गवामलामेऽप्रौ पकषिपेत्‌ । ८ # यस्मिन्दिने पितु
रमावास्यानन्दीपुखश्राद्धादिकं पतेत्तदा पित्रादीनां तृपषत्वात्त्र निलश्रद्ध
न कर्तव्यं, पल्यादिसावत्सरिकारिष्येता ) नेष्टा निलयश्राद्देवतास्तत्र कर्त
व्यमिति व्यवस्था ङ्गेया।
इति संस्काररतनमालायां मासिभ्राद्धम्‌ ॥
इत्योकोपाहश्रीमत्साग्निचिदाजपेयपौण्डरीकयाजिगणेशदीक्षि-
ततनूजमद्रगोपीनाथदीक्षितव्रिरचितायाः सत्याषाढ-
हिरण्यकेशिस्मात॑संस्काररत्नमालाया उत्तरार्धे

नवमं धरकरणम्‌ ॥ ९॥

अय दृशमं प्रकरणम्‌ ।

जथ माध्यावर्षश्राद्रम्‌ ।

तत्र ग्र्म्‌- एनेन माध्यत्रप ग्याद्यात तत्र माभस गयत मरिसरामात ज्लाक्रम्‌
इति । मा(पौध्यावपेः प्रा्रा)प्रपदा मासतः । तत्र यच्छ्राद्धं ( # तन्पा
ध्याव्र्षश्राद्धमिति मातदत्तः। अत्र तिथिस्तु महालयपक्षान्तरता या काचि-
द्ाद्या । अथवोपस्थितस्वान्महाठयप्रतिपदेव । वस्य मध्यं मध्यात तत्र भवं
माध्यावर्षमित्येव व्युत्पत्तिः । तथा च-आन्विनशुद्धपरतिपदि बेाध्यावर्थं भवति
तस्या वधमध्यवत्तित्वात्‌ । यद्यपि" एेन माध्यावपं व्या्यातम्‌ ' इति सूत्र
णामावास्याया अप्यतिदेशा्ततरैव कतंग्यता प्रतीयते तथाऽपि श्राद्धे
नामावरास्यापराहस्यावरुद्धत्वेन तत्र कतुमशक्यतवान्मासिकरशरं ददिव आर-
मभमात्र द्वितीयदिवसे शराद्धमिलेवानायत्या स्वीकार्यम्‌ ।

न च मासिकश्राद्ध॑माध्यावरषयोस्तत्रेणैवातुष्ठानमस्त्िति वाच्यम्‌ । तया
सति मासिकश्राद्धपाध्याषपेयोः सवेदा काटेक्यात्तत्रेणेवानुषएठानापत्तेः । न

# धनुधिहान्तगतम्रन्धस्थाने ड, पुस्तकरेऽन्यथा प्रन्थः स यथा--“ यत्रामावास्यानान्दीमुखः
श्राद्धादिषु नियश्राद्धदेवता इष्टा भवन्ति न तत्र नियश्राद्धं कतम्यम्‌ । यत्र च सांवत्सरिकादिषु
इति । # धनु्िहृन्तगतग्नन्यस्थाने इ पूस्तके विद्यमानो ग्रन्थो यथा--“ तन्माष्यावर्ष श्रद्ध
तन्मासिकश्राद्धवत्कर्तम्यम्‌ ” इति ।

१ क, माध्यवः।२च्‌, श्रद्रादिदि'। ३ च, (द्रमध्याः।

[माध्यवरश्रदध्योगः] संकाररत्माला । ११२५
( अषटकश्रादवङ्गूतं पूरवयुःशराद्म्‌ )
चेष्ठापत्तिः । एतेन मा यावपमित्यत्रत्यातिदेशबोभितपृथगभावस्योनच्छेदापतत

्रत्यनैयत्यानेयत्यधरमयोः परस्परविरोधेन तत्रासंमवाच ।

केचित्त प्रा्ठपदीश्राद्धमेव माध्यावपश्राद्धमित्याहुः । तन्न । एतेन माध्या-
वर्ध व्याख्यातमितिसूत्रान्मासिकश्राद्धदेवतेदिश्यकश्राद्धस्यैव कर्तव्यताया अव-
गतत्वेन प्रोष्पदीश्राद्धस्य तथात्वामावेनासंमवात्‌ । नान्दीपखपेजक्जयी परत
रपित्रणां हि मोषपदीभ्राद्े देवतात्वं न मासिकधराद्धोदेहयानाम्‌ ।

न च पाध्यावषङ्गातिदेक्मात्रमेतेन पाध्याप्रपेमिल्नेन क्रियते न देवता-
तिदेश इति व्यम्‌ । तत्र मांसं नियतं मांसाभावे शाक्रमिल्यनेन देवतातिदे-
शससस्याप्यवगमात्‌। न च सातित्सरिकश्राद्धीयकवगेदिहयकसेन दशंश्राद्धी-
यतवगद्रयोदेरयक्रस्ववाध इवात्रापि नान्दरीपुखसज्ञकतरयी परतर पिनवगेरिहयकत्वेन
पितूवगमातापहवगद्रयोदेरुयकत्ववाधः, तथा च प्र्पदीश्राद्ध माध्यावर्षत्व-
सिद्धिनिरावधेति वाच्यम । प्रकृतिविकृतिमावसच एव वाध्यवाधक्रभावस्य
सवेमतसिद्धत्वात्‌ । अन्यथाऽनिप्रसङ्गापत्तेः । न हि गरोषपदीध्राद्धं मासि-
कश्राद्धविहृतिमूतं येन तदीयदेवतानिवाधो भवेत्‌ ।

नच [दशे]श्रादधविकरृतित्वं प्रो्रपदीश्राद्धस्य सपेस्प्रतिसिद्धम्‌ । दश
श्राद्धमेव मासिकश्रादधं तथा च प्रकृतिविकरृतिभावोऽस्त्येवेति वाच्यम्‌ । तस्य
एवमेव सण्डितत्वात्‌ । तथा च माध्यावपेशराद्धं भिन्नमेव । वपेस्य पध्यं
मध्यावर्णं तत्र भवं माध्यावप॑मितिव्युत्पत्तां माध्यावपंशब्दस्य पृषोद्रादित्वक-
सयनया साधरतम्‌ ।

[तच्च] मासिकरशाद्धवरत्कतेव्यम्‌ । ) अत्र मातामहपा्रेणमपि । अपां प्रसे-
कोदपात्रोपप्रवतेने न स्त इति मातदत्तवेजयन्तीकार। । मराध्यावपषे इमापूज-
मित्य॒हितेनाऽऽपो देदीः प्रदिणुतेतिमत्रेणापां प्रसेकम्‌, अथ माध्यावपं पुनरा-
यातेत्य॒हितेन परा यात पितर इत्यनेन मत्रेणोदपात्रोपपरवरपनं च कतेग्यमेवेति
युक्तं प्रतिभाति ।

अस्मिञश्राद्धे मांसं नियतं तदभावे प्रतिनिधितेन ज्ञाकमावश्यकमिति
मासिश्राद्धतो विशेषः । एतेन ज्ञायते मासिकश्राद्धे मांसस्यानियतता । कल
मांसाशित्वस्य निपिद्धलाच्छाकदानमेव । अत्र मासिकश्राद्धवत्पूवेमेव तपणम्‌ ।

दृति माभ्यावपश्राद्धम्‌ ।
जथाष्टकाश्राद्राङ्गशरतं पर्वेदःश्राद्वम्‌ ।

तस्य कारो ग्रृह्े--“ ततः पृत्युरनूरधेप्वपराह्नं ` इति । तत एकाषए्टकातः

१च. मू । तघ्य।२ ड, अत्रान्त एव त" । 3 च. श्राद्धातू |

११२६ महगोपीनायदीक्षितविरचिता -[अष्टकाभाद्वाङगमते पदुःाद्म्‌]

तस्या एव पूरू उपकतामततवाद्‌ । एकाषटकायाः पूवः पएसिन्रहनयपराहे
एदु शाद कर्तव्यमितर्थः। अनूराधेषविति वचनं मा्संदेहनिद््यर्थमेव न वु
नप्तत्रान्तरनिषटचयर्थ, तेन विशाखय्यिप्यामवि पूरवेधः श्राद्धं मवलेव । एका-
एकास्वरूपं चाषएटकाश्राद्धनिरूपणे वक्ष्यते ।

कर्ती प्राणानायम्य श्ोऽष्ठकाभराद्धं करिष्यमाणः परवेधःश्राद्धं करिष्य इति
संकेरपं कुर्याद्‌ । मातामहपावेणमप्यत्रं । यथा मासिक इत्यनेन तद्ठामाव्‌ ।
° पितरो यन्न पूज्यन्ते” इतिवचनात्‌ ।

“५ महाय गयाश्राद्धे वृद्धौ चान्वष्टकाप्रु च ।
नवैवतमन्रे्टं शेषं षादपौरपं विदुः ” इति विष्णुधमेक्तिश ।

3

निमन्रणादि मासिकश्राद्धतत्‌ ।

अन्वाधाने पवषःम्राद्होपकमेणि , या यक्ष्यमाण इल्यादिव्याहृयन्त-
युक्त्वा मधानहोमे मराचीनावीती-पितरसिष्भिरपयेकदेश्ाहु तिभिर्थक्षये पित.
स्तिटभिरल्नाहुतिभियेशष्य इत्युक्त्वा सोमं पितृमन्तमाज्याहूलया यक्ष्य इलयादि
मातुःपरपितामहाननाहूलया यक्ष्य इयन्तं मातामहपार्बणार्थपुक्त्वाऽग्निं कव्य-
वाहनं स्िष्टतं सपिमिभितापुपान्राहया यक्ष्य इत्युक्त्वा यज्ञोपवीती पराय-
शिततदेषता इत्यादि । न च होममत्रे सामान्यतः पितृशब्दसखछात्तेनैव माता-
महादीनामपि होमसिद्धिः । न तु प्राृतस्तदर्थं होम इति वाच्य्‌ । पितृषि-
तामह्मपितामरहोदेशेनेव निवौपस्य विहितत्वेन तदनुरोधेन होमरेऽपि पितृश-
ब्दस्य पितरादित्रयाथपरत्वस्पेव श्रुतेन मातामहादीनां होमासिद्धस्तदर्थं
प्राढृतस्य पथग्धोपस्याऽऽवश्यकत्वात्‌ । स च ब्राह्मणभोजना्थात्पाकाषुदते-
नाननेन ।

पात्रासादने-ओदुम्बरीं दरवीमौदुम्बरं सुवमाज्यस्थाटीं पणीतापरणयनं
मोक्षणीपाजुपवेषं चत्वारि कपारानि शराव रपं कृष्णाजिनं शम्यापुटखलं
मुरं हषदपरुपटां पात्रीं मदन्तीषात्ं वेदं तैजसं मृन्मयं बाऽ्यपान््रेयं मेतणं
तिान्यवान्त्राह्मणभोजनपाजराण्यौदुम्बरमिध्पं बहिः संमागंदरभानवञ्वलनद-

१. "कल्पः । साः।२ड.श्न।पि'। ३ ड. सिश्राः। * ह. (तंल्िरपूपावदानेन पित
जिरभेन यक्ष्य इत्युक्त्वा सोमं पिक्रमन्तमाज्येन यक्ष्य इद्यादि मातुःपपितामदवानन्नेन यक्ष्य श्यादि
मातामहपावैणा्ंमुकत्वाऽमि कन्यवादनं स्विष्टकृतं सापरमिश्रेणापृपान्ननात्नेन च यक्ष्य इत्युकत्वा यज्ञो"।
५. तई ।६ ङ्‌. भ्‌ । निवोपिपि" ! ७ढ, श्रीं मेक्षणं मः । < ड. "द्‌ ब्ाह्मणभो-

जनपाप्राि तिलान्यरवास्तैज" । ९ ह. ्रयमौद्‌' ।

[अष्टकाश्नादधा्गृतं पर्वेुःश्रादधम्‌ ]संस्ाररस्मपाख । ११२७

9

भौनाञ्यं वेत्यासाय देवाध्यैपात्रा्ं दर्मदयातमकतं पवित्रं तवा पितर्यपात्रा-
धमेकदर्भमयं पवित्रं ता द्रयं ज्ञातं निधायान्यदेकदर्भमयं पितरं ढला
तनैव पवित्रेण मणीताः संस्छृदयोत्तरेणाप्नि मणीतापात्रं संस्थाप्य दर्भेषु साद्‌-
यित्वा दर्भैरपिधाय प्रणीतापात्रस्थं पित्र शरा निधाय तेन सह शरावपा-
दाय व्रीहिभिस्तं पूरयित्वा “ इममपूपं चतुःशरावं निर्वपामि हशावहं पितृणा^
पराये देवेन सवित्रा प्रपूतो देवस्य त्वा पवितः प्रप्वेऽश्िनोबीहूम्यां पष्णो
हश्ताम्यां पितृभ्यः पितामहेभ्यः प्रपितामहेभ्यो वो जुष्टं निर्वपामि › इति शूर्पे निव॑-
पति त्रि्त्रेण तृष्णीं चतुर्थम्‌ ।

केचित्त चतुःशरावपरिमितानां व्रीहीणामनेन मश्रेण सङृन्निर्वपण-
मिच्छन्ति ।

ततः श्षरावस्थं पवित्रं प्रोक्षणीपात्रे निधाय तत्रोदकमानीय तेन पवित्रेणो-
त्पुय वरीदीन्पोष्ष्य पात्राणि प्रोक्षति ।

ततः कृष्णाजिनमाद योध्वग्रीषं वंहिषिशपनपुत्तरतश्चिरवधूनोति ।

ततस्तत्माचीनग्रीवयुत्तरलोमाऽऽस्तीरयं पुरस्तात्मतीचीं तस्य भसदपुपसमस्य
एष्णाजिन उलृखटमधिव्रलयानुत्छजक्नटूखले व्रीहीनावपति ।

ततो युसटमादायाव्रहत्य शम्यया द्विदैषपदं सकृदुपलां समाहत । एवं
पुनदिदैषदुपलयोः समाहननम्‌ ।

तत उलूखलस्य पुरस्ताच्छपमुपोध व्रीहीनमिमृरय शपे उद्रपति । ततजधिर्ि-
षपूय तुषानमर्ष्वऽसपित्वाऽऽसादितकपाङेभ्य एकं कपालमादाय तुषैः पएर-
पित्वोत्तरापरमधस्तात्टृष्णाजिनस्योपवपति नान्वीक्षते ।

तत उ्नास्तुषानवबाधतेऽप उपस्पूदयाभ्युश्य कपालं प्रज्ञातं निधाय तष्डुला-
न्विविच्य पातयां तण्डुलान्परखन्द पित्वा+ प्रस्कन्नास्तण्डुलानादाय पुनरुटूतले
निक्षिप्य त्रिष्फलीकृख तण्डुलान्भक्नार्य क्षालनोदकमपरेणाप्रं निनीय पूर्वव-
त्ृष्णाजिनमास्तीयं तस्मिष्शम्यायुदीचीनङम्बां निधाय तस्यां दृषदं निधाय
हषदपटां संस्थाप्य तण्डुलानवेक्ष्य दृषदि चतुवौरमधिवपति ।

ध ति
ततः प्राचीं परतीचीं बोपलां प्रोक्च मध्यदेशे व्यवधाय पराचीं नीत्वा यथासु-
खमत उर्ध्वं संततं पिनष्टि ।

# ध्वंसथित्वेलयेतावदेव पठितुं युक्तम्‌ । + भस्कन्येति युक्तः पाठः ।

१८. कंपि" । रच. ्श') र ट, बर्दैषि"। ४, “चीं चोप")

११२८ भ्गोपीनाथदीप्तितविरविता-[अष्टकाश्राद्वाङ्गमृतं परवदुःादधम्‌]

ततः कृष्णाजिने पिष्टानि स्कन्द पित्वाततरे्य स्रयमेवाणनि पिष्टानि
कृत्वा मदन्तीरप्रा्धिित्यापरेणागनिपपंविहयोपवेषमादाय तेन प्रलयश्चावङ्गारौ
नि्वैत्यं तयोरेकयुत्तरापरमवान्तरदेशं निरस्याप उपस्पृश्य द्ितीयमगन्यायतने
पश्ार्धेऽवस्थाप्य तस्मिन्येन कपाठेन तुषोपवापः इृतस्तदुपधाय तस्मिन्पहान्त-
मेकमङ्कारमधिवत्यं तस्य पुरतो दे कपाले दक्षिणतश्रतुर्थं चोपदध्यात्‌ ।

ततः कपटेष्यङ्गारान्वेदेनाध्यू८ध्युोह् पात्रीं निषटप्योपवातायां तस्यां तिरः-
पतिन कृष्णाजिनातिषष्टानि चतुत्रीरं समोप्य तानि त्रिरुत्पूय पवित्र प्गातं
निदध्यात्‌ ) त्र मरायौगिकाः पिष्टमजैनं कुर्वन्ति ।

ततः सवेण परणीताना[मुद्रक(?) [पादाय वेदेनोपयम्य िषिष्वानीय पद्‌
न्तीरानीय प्रदक्षिणमनुपरिण्ाव्य मेक्षणेन पिष्ानि संयुत्य कूमाकारं पिण्डं
कृत्वा वेदेन कपाटयोगादङ्गारानपोह्य पिण्डं कपाटेष्वधिभरिलय प्रथयित्वा
पात्रीगतरेपोदकेन परिमृज्य परत्र कृतवा दर्भैरभिजरपितोसपुकैः परित-
(ताप्य बेदेन साङ्गारं भस्माध्यू(ध्युह् विदाहम्ुवरश्रपयति ।

ततः पात्रीनिर्णेजनोदकमपरेणायि निनीय स्वं दर्रा च संमृज्याऽऽज्यं
विाप्येल्यादि पर्रित्रेण पृनराहारमाञ्यं त्रिरुत्पूयेल्यन्तं तवा पवित्रमभ्नावाधाय
वेदेन पुरोदाशादङ्गारानपोद्यावेकष्य पात्यापुपस्तीय पुरोडाश्षममिधा्यामिन्दनप-
यावतेयन्पुरोडाश्ं दक्षिणदस्तेनाऽऽदाय सब्यहस्ते गृीत्वाऽभिन्दन्नपयावतंय-
वेदेन भस्म भमृञ्य पात्यागुपस्तीर्णे देशे निधाय कपाछान्यमिधायं संख्या
योद्रास्य पुरोडाशे सुव्रणोपरिष्टद्‌भ्यञ्य दक्षिणन दस्तनाधसतादुपाभ्यज्यापरे-
णां बहिषि सादयति । एतदन्तं सर्व तूप्णीपरव ।

ततो ब्राह्मणोपतेशनादि उद्धरिप्यामीलयन्तं मासिकवत्‌ ।

ततः परिधिपरिधानाद्याञ्यमागान्तं, पासिकरवतिपत्राच्ावाहनम्‌ । नास््यपां
प्रसेक इति मावृदततवनयन्तीकारौ । प्रः्राद्ध इमागूरजमिल्यहेन कतव्य
एवेति युक्तं प्रतिभाति ।

ततो यज्ञोपवीती युक्तो ब्रहेयादि व्याहूतिहोमान्तं कृत्वा प्राचीनावीती
दर्व्यापुपस्तीयं मध्यादारभ्यापूषस्य दक्षिणापरागपतरगाण्यवदानानि यथा मवे
युस्तथा पूर्वेण पर्वेणावदानद्रयेन संततं परं परमवदानद्रयपवदायाभिपार्यमनी
प्रत्यगुदगारम्य दक्षिणाप्रागपवगाणि यथा भवन्ति तथा पूर्ण प्रेण संततं
जहोति-

* अत्रापि पूर्वव्प्रस्कन्योति युक्तः पाटः । + अभिज्वल्येति पितुं युक्तम्‌ ।

१३. 'पवरेद्यो । २ च, सुयुज्य।

[पव्ुःशराद्धपयोगः] संस्काररत्नमाला । ११२९

“५ उदटूखद्ा प्रावाणो पेषमक्रत हविः कृण्वन्तः परिवत्सरीणम्‌ । एका-
ष्टके सप्रजा वीरवन्तो वयर स्याम पतयो रयीणा९ खषा नमः »
पिदृभ्य ददं न पप।

पुनरबदाय--“ अपूपं देव॒ घृतवन्तमम्ने खधाबन्तं पितृणां त्पणाय । यथा-
तथं वह हव्यमग्ने पुत्रः पिनुम्य आहुर्वि जुहोमि खधा
नमः” पिवृभ्य इदं न मम।
एुनरवदाय--“ अयं चतुःशरावो व्रेतवानपृपः पयख्ानग्ने रयिमान्पुटि-
मास । प्रतिनन्दन्तु पितरः संविदानाः छिष्टोऽयम९ सुहुत
ममास्तु स्वपा नमः "' पितृभ्य इदं न मम।
अथान्नादूर्ववदवदाय--“ इयमेव प्ता या प्रथमा व्योच्छदन्तरस्यां चरति
प्रविष्टा । वधूरजनान नवगज्नित्री घय एनां महिमानः ्तचने स्वधा
नमः ” पितृभ्य ददं न मम।
पुनस्तयैवाव्दाय--“ एकाष्टका तपा तप्यमान जजान गर्भं महिमानमि-
न्म्‌ । तेन दस्युर्व्यततहन्त देवा हन्तामुराणाममवच्छचीभिः स्वा
नमः ”' पितृभ्य इदं ० ।
पुनस्तयैवाषदाय--“ या प्रथमा म्यौच्छत्सा येनुरभवद्यमे । प्ता नः पय-
सती पूष्लोत्तरुत्तरा५ पमा स्वधा नमः” पितृभ्य इदं ० ।

इति प्रधानाहुतीङ्ुहोति । अत्र यद्यपि सूत्र इयमेवेल्यादिषु स्वधाकार-
स्यापटितसरान्पच्रान्ते नित्यः स्तराहकार इतिपरिभाषाप्रा्निस्तथाऽप्यथा-
सस्य जुहोतीयमेव सा येल्तरत्येनाथशब्देनवदानादिषमीणामिव स्वधा नम-
स्कारमदानरूपधैस्यापि मापणात्‌ ।

( # ततः--“ सोमाय पितृमते सधा नमः ' इलायाः पोडशाऽऽज्याहुतीः
पोदशर तिल्लो वाऽमाहुतीरन्वाधानोत्कीर्नानुपररेण मातामहपा्॑गा्थ जु
यात्‌। न वा प्राठृताहूतयः। ) ततोऽपृपमन्नं च लौकिकेनाऽऽग्येन संयुल्य

दर्वयापुपस्तीयं॑तस्मादपूषादना्च सङृत्सक्ृत्समवरदायाभिवाय--* अभये
कम्यवाहनाय चिष्टकृते स्वभा नमः › इतीक्चान्यां प्राचीन्रीलेव जहाति । अग्नये
रन्यवाहनाय सिषक्त इदं ° ।

अत्राथरब्दालुव्तनाद्ारण्यादीनामभाव्ः । समवद पितिशग्दात्पर्ववत्सदैव
द्व्या निधानम्‌ । व
| + षनु्चिहान्त्तं जटितं ड, पुस्तके ।

१ च, संयुज्य ।

१४२

११२० भट्गोपीनाथदीक्षितमिरपिता पूवश शराद्धभयोगः]
( पूर्युःधाद्वादुपयोगिप्रायशचित्तानि )

ततो यज्ोपवीती श्ुरबपरहर्णादिपरणपात्रदानान्तं समाप्य हुताशष्मपूषः
मन्नपाञ्यं च मधना मिश्रापित्वा पृथिवी ते पात्रमिलयतस्तदभिमृरय पिण्डा
अैमवच्छियोदकुम्भं दर्भयुष्टि चाऽऽदायेल्यादयुपस्थानान्तं पिण्डदानं मासिक्व
त्यत्‌ । ।

ततः परिविषटेषु चान्नेषु तदिष्टं परिवेषय पृथि्रीत इत्याधन्नाभिमक-
नादि मासिक्वत्‌ । दक्षिणाकाल-अन्नमामं पकं वा ददाति यथासंभवं
हिरण्यादि च ।

ततः कशेषमनुद्गाप्यादकदेशं गत््रोदकाञ्जरीनिनीय मलयेलयोदपात्रं मव.
तयति ।

अथ पूव्रद्युःश्राद्ध्‌ पनरायाताते मच्र ऊद्‌ः। नोद्‌ पाजरोपप्रचतनमितति मात्‌
दत्ततैनयन्तीकारौ । पिण्डपरतिपत्तिमांसिकवत्‌ । सवेतः समवदायाशचनमन्ते
तपेणम्‌ । इति पूर्वेचुःश्राद्धम्‌ ।

अर्धतदुपयामप्रायाच्वत्तानि।

तत्र कपाल्मेद्नप्रायधित्तम्‌ । उपधानास्माग्यदि कपाटं भि्रते ' गायत्या
त्वा शताक्षरया संदधामि ` इति तत्संधाय " अमिन्नो धर्मो जीर पंचरन्ति '
[इति] तदभिमकय ‹ मूमिरभूमिमगात्‌ › इति ब्रह्मणाऽभिमन्रणे कृते ब्रह्माभाते
स्वयमवामिमन्त्य तप्णीमप्सु परक्षिप्यान्यत्कपालमानीय तस्य सादनपोक्षणे
डृत्वा ' वर्मो देवा< अप्येतु › इति कपाटेष्वपिद्जति ।

यदुपधानोत्तरं भिरेत सेधानाच्रप्सु पर्षपान्तं कृत्वाऽन्यदाहूलय तस्य
मोक्षणं छृतवा ‹ धर्मो देवा अप्येतु › इति मत्रेण स्वस्थान उपध्यात्‌ ।

उपधानादूर््व पुरोडाशाधिश्रयणाय्पूर्मं यदि कपालं नद्येत्तदाऽऽभ्नचा
वापृथिव्यचरू कतव्य । अश्षक्त। पूणाहृती वा तदेव जुहुयात्‌। तत एकायनं

वत्सं ब्राह्मणाय दक्षिणां दशात्‌ । चरपूर्णादुतिकरणाङक्तौ ° या वां कशाम°
मिक्त स्वाहा ' अधिभ्यापिदं० । ‹ मही चोः एृथि० मभिः सराहा ' धावा
थिवीभ्यामिदं० । इति दे सुव्राहुती मही द्ारिस्येकामाहृति वा सुत्रेण
द्व्या वा दतवाऽ्यत्कपालपूपधाय कर्मं समापयेत्‌ । पुरोडोशाधिश्रयणानन्तरं
भेदने नाशे वा सवेपायश्चित्तमेव न स्थाटीपाकादि । नाकशषब्दनापहाराऽ
दशनं च । इति कपहमेदनपरायथिततम्‌ ।

१ ङ. "विष्यान्ना'। २ क. च. "ति ब्राह्म । ३ ड. "भिनं चरे पहि वा तदेव कुर्यात्‌ ।
त'। ४३, षतो मी वौगिलेकमा'। ५ ह. शागोद्रपनान" । ६ ६. "द। १ ।

-------------

[पृरोडाशमेदनपतनप्रायश्चि्तम्‌] संस्काररत्नमाला ।

111५1
११११
( अष्टकाश्राद्प्रयोगः )

अथ पुरोडाज्ञमेदनपतनप्रायशित्तम्‌ ।
५ किमुत्पतपि भिमृत्प्रष्ठाः शान्तः शान्तरिहाऽऽगहि ।
अघोरो यज्ञियो भृत्वाऽऽप्ीद सदन स्वमाप्तीद सदन स्म्‌ , ॥
इति तमन्तर्वेदि विपि निधाय--
५ मा हिर सीरदेवप्रेरित आज्यन तेनप्ताऽज्यस्व मा नः फरिंचन रीरिषः।
योगक्षेमस्य शान्त्या असिन्नापरीद्‌ बर्हिषि ”

इति तपभिमन्रयतेऽभिघारयेद्रा । ततस्तं स्वस्थाने निधाय सर््पायधित्तं
सु्यात्‌ । इति पुरोडाक्षभेदनमायधचित्तम्‌ ।

( # कम्पनखण्डनसर्पणोदतनेष्वप्येतदेव प्रायधित्तम्‌ । मेदनसर्पणयोरायु-
ष्मतीष्टिः । वेपने सरभिपतीतन्तुमत्यौ । उद्र्तने सुरभिमत्येत्रेति बोधायनोक्त -
मपि क्तौ सद्यां सपुचेतव्यभ्‌ । गये तु इष्टस्थाने तत्तरैवतशरूः कार्यः ।
भधानहोमोत्तरं हविष्पतनादौ मणवेन व्याहृतिभिश्च छक्रेण ज्ञहुयादिति भाय-
शरित्तप्रन्थे । )

पुरोडाशाधिश्रयणापपूत्र कपालाङ्गारनाशे मनस्वती सर्वप्रायथित्तं च । वेद्‌-
विनाशे सर्व॑पायधित्तं हुताऽन्यं कुयात्‌ । इति मायश्ित्तानि ।

अथटकान्राद्म्‌ |

तत्रा्कास्वरूपं श उक्तम्‌--““ अष्टकां व्याख्यास्यामो माध्याः पौर्णमास्या
योऽपरपक्षस्तस्याष्टमीमेकाष्टकैत्याचक्षते ” इति ।
अष्टका नाम नित्यः पितुक्रमंसयुदायः । मघाभिः प्रायेण युक्ता भवति या
पौर्णमासी सा माघी माघपौणमासीलथैः । तस्या योऽपरपक्षस्तस्याष्टमीमेका-
एकेत्याचक्षतेऽभियुक्ता इत्यथ; । एका भधाना यृख्या, [ अषका, | एका-
एका । यथैकपुरुष इति प्रधानपुरुष उच्यते । किमपेक्षं पराधान्यम्‌। देमन्तशिरि-
रयोधतु्णाभपरपक्षाणां या्तस्तोऽषटम्यस्ताः सर्वा अष्टकास्ता अपकषय । क्रिम-
धमेतदचनम्‌ । तस्याः पूरेरततरेदुश्च फमेविधानार्थम्‌ । यथेषै) तस्य तप्पा
मनूरापैरित्येव वक्तव्यम्‌ । एवं तिं कालसंयोगादष्टकाशब्दः कर्मणीदं चाष्ट
कादीनां माधान्यमितिङ्गापनार्थम्‌ । किमेतस्य ज्ञापने प्रयोजनं समाख्यासाम-
ध्यार्सर्वासामषटकनामिच्छातः क्रिया स्यात्‌। अस्यास्तु माधान्या्नियततेति ।
एकाष्टकायां दीप्तरन्‌ । एकाष्टकायां क्रयः संपत इतयत्राप्यस्याः तमत्ययश्च ।

ॐ धनुधिहान्ततो ग्रन्थो नास्ति ड, पुस्तके । ..
१ इ. “न्रा । २ इ, क्यात्‌ । ३ क, एष“ अ" ।

११३२ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [अष्टकाश्राद्प्रयोगः]
माध्याः पौर्णमास्या उभावपि पक्षौ तयोर्मध्ये कस्यात्र ग्रहणमिति संदेहे परापर
ततः पूर्वेयुरनूरापेष्वपराह इत्यनन्तरोदाहूतसूत्रगतानूराधश्चब्दाद नन्तरस्यैव ग्रह-
णम्‌ । अस्मिज्श्राद्धे गोपञ्चरास्नातः, स चास्मिन्युगे निषिद्धः, तन्निषेधादेव
तदा्भितमनुष्टानमपि दुप्यते । न च सूत्रकृता मांसाभावे शाकमितिवत्मतिनि-
पिरत्राऽऽन्नातोऽतस्तश्तिरिक्त एष प्रयोग उच्यते । कतीऽऽचम्य प्राणाना-
यम्य देशकालौ संकीत्यं मासिकवदेवता उत्कीतत्य॑निलविधिरूपमष्टकाश्राद्ं
करिष्य इति संकल्प्य निमत्रणादि मासिकवत्कुयात्‌ । अन्बाधाने--अष्ठका-
श्रद्धदामेया यक्ष्यमाणा देवता इत्यादि व्याहुत्यन्तपरुक्त्वा भाचीनावीती
पितृञ्चिभिर्राहुतिभियंष्य इत्युक्त्वा सोमं पितूमन्तमीज्याहलेलयादि मावुः-
भपितामहाननाहुलेव्यन्तं वदेत्‌ । न बा प्राढृताहुतयः ।
उ

ततोऽभ कल्यवाहनं सिवषटकृतं सपिमिभ्राल्ा्टत्या यक्ष्य इत्युक्तवा य्ञो-
पवीती भायश्ित्तहोमेऽि तिदधभिरित्याच्याज्यभागान्तं मासिकवत्छृत्वा पाची-
नावीती पित्नावाहयेत्‌ “ आयात पितरः * इति । ^ जपो देवीः ° अष्टकाया-
मिमामूर्जमूतये › इत्यपां भसेकं कुर्याद्‌ । नास्त्यपां प्रसेक इति माददक्तषैनय-
न्तीकाय ।

ततो यज्ञोपवीती ' युक्तो बह › त्यादि ्याहूतिष्टोमान्तं कृत्वा प्राचीनाः
वीती देवपवित्रसंस्कृतादम्नाद वदानधर्मेणावदायावद्‌ाय जुहेति-

५ एकाष्टकां परयति दोहमानामन्न मारपवद्‌्रृतवत्स्वधावत्‌ । तद्राह्षणै-

रतिपूतमन्नं तमक्षितं तन्मे जस्तु स्वधा नमः” पितृभ्य इदं०।

कलौ माश्सवदिप्येतस्य पदस्य लोपः।

^ एकाष्टका तप्ता तप्यमाना प्वत्रस्य पत्नी दुदुहे प्रपीना । ते दोहमुपनी-
वाय पितरः विदानाः लिष्टोऽयर सुहूतो ममास्तु स्वधा नमः » पितृभ्य इदं ० ।

५ पवत्सरस्य प्रतिमां ० व्यञमवत््धा नमः ” पितुभ्य इदं ० ।

इत्याहैतीलहयारद । मातामहपा्णार्थ सोमाय पितृमत इत्याद्याः षोड.
श्राऽऽअ्याहृतीः षोडश तिसो वाऽन्नादुती जुषुयात्‌ । अथवा मश्रगतपितृश-

[> भ

ग्दस्य सप्िष्डीकरणश्राद्धेजन्यपितृतपरतया मातामहादिपाधारण्येन पितरा
दिजरयस्य होमदेबतात्ववसेनैव पितृशब्देन मातापहू्रयस्यापि होमदेवतातसि-

दन माताभेहपा्वणार्थ पृथग्धोपः।

१ इ, “मज्येनेाः । २ ह. च. "नश्नेन यक्ष्य इय" । ३ ड (पिप्रेणक्निन य । षड, श्रि
पिरि । ५ ३, शिवय सु । १६. ¶। भ । ° इ, '्रृयि ।

(अष्टकाश्राद्धप्रयोगः] संस्काररत्नमाला । ११३३
( भन्वष्टकाश्राद प्रयोगः ) ९

ततः“ अश्नये कन्यवाहनाय स्विष्टकृते स्वधा नमः "” इति स्पिर्भिप्रेणान्नेन
सििष्दृद्धर्भेण जुहाति । अग्नये कञ्यवाहनाय सिष्टङृत इद्‌ ० ।
ततो यज्ञोपवीती शभदरणादि पर्णपात्रदानान्तं कृत्वा हतशेषं॑परिबि-
ष्यान्नाभिमशेनादि कुयात्‌ ।
दक्षिणाकालेऽन्नं धनं वा ददात्‌ । अन्नधनदाने स्वत्रानियते इति वचना-
न्नात्रान्नधनदानयारेव दानमिति नियमः । तेन वश्चादिदानमप्यत्रानुमतं भवति।
अषएकायां पुनरायात नो ृहानित्यूहेनोदपात्नोपपवरतनं नेति मातुदत्त्रैनयन्ती
कारौ । शेषं मासिकंश्राद्धवत्‌ । अन्ते तपणम्‌ । अत्र कामकरालौ विश्वे देवाः ।
(इष्टि्राद्ध ्रतुदे (द ?)क्षावष्टम्यां कामकालकौः इति प्रयोगपारिजातिशङ्गेक्तः ।
द्वितीयादिषु तिसृष्वष्टकासु द्रव्यविषधिर्देमाद्री बायुपुराणे--
५ आदयाडपवैः पदा काया मांपैरम्या मवेतप्दा ।
शकरैरन्या तृतीया स्यद्रेष द्रव्यगतो विधिः '" इति ॥
तत्रेव प्राह्चे तु -शाक्रमांसापएृपात्मक्रानि द्रव्याणि तिसृष्वेतासु विधाय
भाद्रगतायापष्टकायां शाकविपिरुक्तः ।
अत्र हमाद्रिः-- “कारिशब्दः परस्यापि मेज्यस्य तततदरम्प्रधानव-
प्रतिपादनपराः, न तु द्रव्यान्तरनिवृत्तिपराः' इति ॥
अतश्च तीययाथङ्गश्राद्ध इदं प्रतं सोपश्करमितिवदिमेऽपूपाः सोपरा
श्दं शाकं सोपस्करमिल्येवं लयागवच ऊहम्‌ । श्राद्धे मांसस्य कलिवज्य॑त्वात्-
त्स्थाने माषान्नं देयम्‌ । इदं माषान्नं सोपर्करमिदवं संकट इति दरषटव्यम्‌ ।
‹ पितरो यत्र पूज्यन्ते › इति वचनात्‌ ‹ शेषं॑षाट्षोरपं विदुः " इतिषिष्णुध-
माच्च मातामहपार्षणपरापिः । न चैवं सावत्सरिकादावपि मातामहपषेणपा्नि
रास्तामिति षास्यम्‌ ।
^ कर्ूतमनिवतं मुक्ता तथा श्राद्धानि षोडश ।
प्रयान्धिकं च शेषेषु पिण्डाः स्युः षडिति स्थितिः "
इति वचनेन तन्निवारणात्‌ । इत्यष्टकाश्राद्धम्‌ ।
अथानवषफाश्रादरम्‌ ।
५ महाद्ये गयाश्राद्धे वृद्धौ चान्वष्टकापु च ।
नकदैवतमत्रष्टम्‌ "
१६, च्‌, व ।

११३४ भहगोपीनाथदीक्षिवविरचिता- [अन्व्टकाश्राद्प्रयोगः]

इतिवचनान्मादृपा्ेणमप्यत्र । कर्ता पितुपितामहपपितामहानाममुककम-
णाममुकगोत्राणां वसरुद्रादियस्वरूपाणाम्‌ , मातुपितामहीपरपितापहीनामयुक-
दानाममुक्गोत्राणां वसरुदरादिलयस्वरूपाणाम्‌ , मातामहमातुःपितामहमातुः
मपितामहानाममुकशमेणाममुकगोत्राणां वभुरुदरादिलयसरूपाणां सपत्नीकानां
तृष्टयथमन्नेन हविषाऽन्वष्टकाश्राद्धं करिष्य इति संकटपः । निमत्रणादि सर्व
मासिकवत्‌ । अन्वाधानेऽन्वषटकाभराद्धहोमक्मणि या यक्ष्यपाणा इत्यादि व्याहू-
ल्यन्तयुक्त्वा भराचीनावीती प्धानहयेमे-- पितनद्राभ्यामन्नाहुतिभ्यां यये ।
अग्रि कव्यवाहनं सिविष्टङृतमन्राहूतया यक्ष्य इत्युक्त्वा यज्ञोपवीती परायति
तहोमे-- अग्रि तिसृभिराञ्याहुतिभिरिदाद्राज्यभागान्तं कुर्यात्‌ ।

ततः पित्रादीनावाद्यान्वष्टकायामिमापूरजमित्युहैनापां प्रसेकः कार्यं एव ।
नेति मातुदत्तवैनयन्तीकारौ ।

व्याहूतिहोमान्ते प्राचीनावीती देवपवितरसंस्ृतादन्नादवदानधर्भणावदा-
यावदाय जुहोति " त्वमग्रे अया० भेषज खधा नमः पितृभ्य इदं० ।
'प्रनापृते न व्वदेता° रयीणा५ खथा नमः ' पितृभ्य इद्‌० । इलाहुतिदयं
छृहुयात्‌ ।

उत्रद्रीन्यायेन पितृणां देवतात द्रव्यम्‌ ।

स्वाहाकारेण दानपक्षे न प्राचीनावीत नापि च पितणां देवतात्वमिति
्ेयम्‌ । आन्वषटक्ये स्वधानमस्कारमदानतान्नधनदान योरनियतत्वं सिद्धं भव-
तीति भाष्यग्रन्थादिदं छभ्यते ।

पाङताहुतीनां पू्ववद्विकल्पः । करणपक्त आद्टततिद्रयमू । यन्मे मातेलयादि
मच्रत्र्यस्य मातृपावेणपरत्वासंभवान्नतन्मव्रत्रयेण होपः किंतु नामभिरेव ।
“ अमन्रा्मुप्मे खाहा इतिवचनात्‌ । यन्मे मातेतयादिमच्रत्रयस्यात्रासंभवेना-
मच्रत्व आहुतित्रयस्य सिद्धे " अमन्राखलमुप्मै खाहा ' इति परिभाषायाः
मततिः ।

ततः ˆ अग्नये क० कृते खधा नमः ' इल्यनेनैव सििष्द्धर्मेण खिष्रतं
जुहोति । अग्नये कव्यवाहनाय स्विष्टकृत इदं ° ।

प्रधानहोमे स्वाहाकारपक्षे यज्ञोपवीत्री--" अग्नये छिष्टक्ृते स्वाहा ' इत्येवं
स्विष्ृद्ोमः कायः ।

१८. तृद्द्रिरत्ननयः । च. (तुनन्नाहु। २ ठ. मननेन यः। ३. “मि तिरि ।
ण्ह, दाय ।पच. म्‌ | तन्मे। ६ च. "यस्याक्नासंभवेन ।

[अन्वष्टकाश्राद्धप्रयोगः] संस्काररत्नमाला। ११३९
(श्रवणाकम )

ततो यद्नोपवीती -शुखप्हरणादि पूरणपात्रदानान्तं र्यात्‌ ।

ततो हुतशेषं परिविष्यान्नामिमशेनादि । मातृवारदेणे मातृणां ष्ठाः पिता-
महीनां सेष्टः पभरपितामहीनां कषष्ठा इति यथायथमृहः । अज्जलिद्ने ˆ एष ते
मातरमपुमा< उ° तावल्यस्या मात्रा तावानस्या महिमा तावतीमेनां भूतां ददामि
मह्यं॑मात्रेऽक्षितोऽनुपदस्तः स्वधा मवतां तार स्वधामकितां तैः प्होपनीवामुकद
ऋचस्ते महिमा › । एष ते पितामहि म० तावत्यस्या मात्रा तावानस्या महिमा
तवतीमेनां मृतां ददा° मद्यं पितामह्या अक्षि मवतां ता९ स्धामक्षितां० जीवा-
मुकदे यजूषि ते महिमा ' ' एषते प्रपितामहि म तावत्यस्या मात्रा तावा-
नस्या महिमा तावतीमेनां भूतां ददा° महयं प्रमिताम्या अक्षि मवतां तार स्वधा
मिता० वामुकदे स्तामानि ते महिमा ` इत्यृहेनाञ्जलिदानम्‌ । “ प्रा यात
पितरः० › । अथान्वष्टकायां(?) पुनरायात ° सीराः ' इत्युदपाजुपप्रवर्तयति। नैत-
दिति मातृदत्तषैनयन्तीकारौ । अन्यत्स्ं मािकवत्‌ । अत्रान्त एष तपंणं
पार्यणन्नयस्य । अव्राषटम्यतुरोधेन नवी ग्रह्ला । जीवन्मातुङस्य मातृपार्वण-
लोपः । जीवन्पातामहस्प मातापहषावेणलोपः । जीत्पितृकस्य त्वनारम्भ
एव । इलयन्वष्टकाश्रादम्‌ ।

शराद्धत्रयाश्षक्तावष्म्यामेव कार्यम्‌ । अस्याप्यतमव उदङुम्भदानं दिरण्य-
दाने च । अस्याप्यसंमतरेऽनहुहे यवसं देयम्‌, छोकिफाभ्रिना कक्षं दहरा ।
परलयाश्नायान्तरमप्याश्चलायनसूत्रवृत्तिकृतोपन्यस्तम्‌--“ अपि वा ्राद्धमचरान-
धीयीत '' इति । बुद्धेतस्याप्यक्रणे माजापल्यम्‌, अमला तृपवास; परायश्चि-
त्तम्‌ । दशवारं गायत्या जलमभिमन्त्य तज गायत्रीमत्रेण दशवारं पिवेत्‌ ।
अन्ते सर्वस्य पानम्‌ । मतिपानं गायत्र्या आवृत्तिः, इति पर्वदुरष्कान्वष्का-
श्राद्धमोक्त्‌ः परायधित्तम्‌ । इति सूत्रोक्तानि श्राद्धानि ।

अथ त्रवणाकम।
त्च श्राक्रण्यां पौर्णमास्यां कतेग्यम्‌ । सर्वाधानी _सायमग्निहोत्रानन्तरं
दक्षिणाग्नि कमौर्थपुपसमादधाति । अ्थाधानी सायमगनहातमोपासनहोमकरत-
व्यतापक्षे सायमोपासनहोममपि कृता दक्षिणाधिषुपसमादधाति । अनादि-
तानि; सायमोपासनहोमानन्तरमौपासनामिमुपसमादधाति । तत्र पोणमास्य-
स्तमयपभृति भङृतकर्मकारन्यापिनी पैव चेत्सेव ग्राह्या । “ कमणो यस्य यः

१ इ. ददाति । २ ड. च. कर्ब्यम्‌ । ३ इ. "हतर सायमौपातनं च हृता दक्षि । > च.
“स्तसमः।

११३६ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [श्रवणाकरम]

कारस्तत्काङ्यापिनी तिथिः ” इति वचनात्‌ । दिनद्रयेऽपि तत्संबन्धे सत्यसति
परैव । ८ श्रवणाकर्मणि ग्राह्या पोर्णमापती परैव तु '” इति निगमोक्तेः

कता श्रावण्यां पौर्णमास्यां प्रातः कृतनिल्यक्रियो देशकालौ सकी निलय
विधिद्पं श्रवणाकमे करिष्य इति सेकरप्य गणपति संपुज्य, प्रथपप्रयोगश्च
रातः स्वस्तिवाचनं मातुकापूननं दृदधिश्राद्धं च विदध्यात्‌ । वियत वा
गणपतिपूननस्वस्तिवाचनादि । अस्मिन्पक्ष रात्रावेव पुख्यसकसपः । प्रथमप्र-
योगे गुरुशुक्रास्तादि वर्जयेत्‌ ।

ततो यथाविहितमभिमुपसमौधाय-- अक्षता भधाना अप्तताद्ोजान्सक्न्कि-
शुकान्याञ्ननाभ्यञ्जने आज्यमरिति सिद्धान्यादद्यात्‌ । भिता यवा धानाः)
लाजा व्रीदिपय्यः, भाजितयवपिष्टानि सक्तवः । किशुकरानि पलाशपुष्पाणि।
आञ्जनाभ्यञ्जने प्रसिद्धे । एतान्युपक्रर्पयति । ततो दक्षिणाग्नि परिस्नणाति।
अनाहिताभ्रिरौपासनम्‌ । यदि पर्वेयुरन्वाधानं इतं मत्रति तदौपासनाभरेः परि
स्तृतत्वान्न परिस्तरणमू । सा्होमासाक्परिस्तरणाक्रियायां कर्मार्थं परिस्त
रणं कतैव्यमेव । दक्षिणत्रप्तु सायमप्निहोत्रहोमानन्तरमवेतस्य कतैव्यत्वत्रिषा-
ननेतत्कमोततरमेवेष्य्थपरिस्तरणपर्नरपरिस्तनत्वात्परिस्तरणं भवलयभं । पार्थ.
णस्थारीपके सायमौपासनहोमोत्तरं परिस्तरणक्रियापक्षे ओौपासनामेरप्यनेनैव
न्यायेन परिस्तरणं कायमेव । तत आपासनाग्रा हमे तं समत्र परिषिचत्‌।
दक्षिणाग्रं होमेतं तृष्णम्‌ । तत उत्तरतोऽगेदमोनास्तीयं तेषु खुं दवीं
माज्यस्थालीं पोक्षणीपात्रमाञ्यासादनार्थं दर्मान्धानादिद्रव्याणि समिधं संमा-
गेदभानवञ्वटनद्‌ मानाज्यं चाऽऽसाद् पवित्रकरणाश्राज्यसंस्कारान्तं कषात्‌ ।
तत्र पयेश्रिकरणमाज्यस्य धानादिभिः सहेति विशषपः।

ततः पात्रान्तरे धाना खाजान्सक्तश्च प्राक्षप्यासस्कृतेनाऽऽज्येन पिश्रयिला

तष्णीं समिधंमभ्याधाय संस्कृतनाऽऽज्यन खण दर््यामपस्तीयं द्विरवदायाभि-
धाय-, नमाञग्रय पाववाय पाथिवानामपिपतये स्वाहा ५ अप्रये पायथवाय पार्थि-

# अव्राक्षताशब्दरदितः “ धाना लाजान्सक्तून्‌ “ इत्यादिरेव पायो युक्त इति भाति, उत्तर-
ग्रन्थानुरोधान्‌ ।

१ ड. ्तादेः। रच विधाय ।३ क. च. “मादधाति । अक्षता धाना लाजा त्रीहि ।
ण्डम्‌ । द्‌" । ५च.भेवत^। ६ च. नेनतः। ७ ङ. श्व । तत। ८ क. च. “भोनुषवे-
पक्षता धाना लजाः सक्तवः पटाशपुष्पाण्याम्ननाभ्यभ्नने समि" । ९ ड. शधमाधाः । १० ह,
“उ्यनाप ।

[श्रवणाकर्मपरयोगः] संस्काररत्नमारा। ११३७

वानामधिपतय इदं ° । पू॑वदुपस्तीर्यावदायामिधार्य-" नमो वायते विमूमत
आन्तरिकष्याणामभिपतये स्वाहा" वायवे बिभूमत आन्तरिक्ष्याणामधिषतय
इदं ° । पू्ववदुपस्तीयावदायाभिषाय -- नमः सूयय रोहिताय दिग्यानामधिपतये
स्वाहा › सूर्याय रोहिताय दिग्यानामथिपरतय इदं ० । पूर्ववदुपस्तीर्यावदाया-
भिधाय -“ नमो विष्णवे गौराय दिदयानामधिपतये स्वाहा " विष्णवे गौराय
दिह्यानामधिपतय इदं ० । इत्याहुतिचतुष्टयं हुत्वा पलाशपुष्पाण्यसंस्कृताञ्येन
सयुल--" जग्धो मश्ञको जग्धा विचष्टिनग्धो ग्यध्वरः स्वाहा " अप्रय इदं ०।
‹ जग्धो व्यध्वरो जग्धा विचिष्िजैग्पो मशकः स्वाहा ' अग्रय इदं ० । ' जग्धा विच-
िरजग्पो मशको जग्धो व्यध्वः स्वाहा › अग्नय इदं ° । इत्याहुतित्रयं जुहुयाद्‌ ।
सपा अत्र देवतेति केचित्‌ । इन्द्र इलयन्ये । परजापतिरिलपरे । अग्नय इदमि-
लेव युक्तम्‌ ।

ततः परिस्तरणानि विसृजेत्‌ । यथ्ेतदथैमेत्र परिस्तरणं भवेत्‌ । तत उत्तर-
परिषेकं दत्वा हतशेषं धानादिकयुदङुम्भं दभंयुटिं चाऽऽदाय होपदेशासाचीं
दिशमुपनिष्कम्य शृ एव शुद्धे देशे बलिदानपर्याप्ं स्थलं संमृ्याभ्यु््य
भागग्रान्दर्भास्तत्राऽऽस्तीय तेषु धानाधश्नत्रयं लौकिकाञ्यमिभ्रितं कृतवा तेन
सर्पेभ्यथतुरो वलीन्हरति | “ये पार्थिवाः स्रपास्तिम्य इमं बलिर हरामि › इति
प्रथमः । ' य आन्तरीिक्षयाः पर्पाजतेम्य इमं बहिर हरामि ' इति द्वितीयः। ' ये
दिभ्यः सर्पीस्तिभ्य इमं बहि हरामि › इति तृतीयः । “ये दिर्याः सर्णसतेम्य इमं
विर हरामि › इति चतुर्थः । इति बन्दा सढरदन्ते परिषेकं कुर्यात्‌ ।

ततो वटिष्वाञ्जनाभ्यञ्चने दत्ा-नमो अस्तु सर्पेभ्य इति त्रयाणामभधिः
सर्पा अनुष, वल्युपस्थाने विनियोगः । “नमो अक्तु पर्म्यो ° येऽदो रोचने या
इपवो° › इति सर्वान्वलीतुपतिषते । तत उदकुम्भमादाय -“ अषेतपदा जहि
परेण चापरेण च सक्त च माुषीरिमिसिखश्च रार्जवन्धवैनै वे धेतस्याम्याचरिणादि `
जंघान कंचन धेताय पै दवीय नमो नमः श्वेताय वै द्पौय › इति सङडन्मत्रपुक्तवा
त्रिः परदक्षिणं स्वं परिपिश्चन्परिक्रामेत्‌ ।

स्वसमीप एतावन्तं देशं सर्पा सौपक्रामेयुरिति यः कामयेत स तावन्तं देश-
मपि परिक्रामेत्‌ ।

१ ड. विभुम? । २ ङ. ररिक्षाण । ३ ड. च. रिक्षागा' । * च. सेयुञ्य । ५ च, तेभ्यः।
९ द, च. "रक्षाः स" । ७ क. जदिः पू" । ८ ढ. “जबन्धनैने । ९ च, दभाय । १० च, दभीय ।

११ ड. नाऽऽकराः ।
१५३

११३८ भटगोपीनाथदीप्ितविराचिता-- [धवणाकर्मप्रयोगः]

अथ दिक्च उपतिषते । स्पवलिस्थानस्य प्रस्तासलयश्यखः स्थित्वा समीची
नामासीदयादिषण्मन्राणामभिरदिशो यज्ञः । दिगुपस्थाने विनियोगः । ' प्मीषी
नामासि० तं वां जम्भे दधामि › इति प्राचीं दिशयुपतिषएते ।

ततो दक्षिणत उदद्ुखः स्थित्वा--' ओजस्विनी नामाति० दाक र० ' एति
दक्षिणां दिक्षमुपतिष्ठते ।

ततः पश्चासादख्ुखः स्थित्वा -- प्राची नामा० स्वजो ₹२०' इति प्रतीचीं दिश्च-
मुपतिष्ठते ।

तत उत्तरतो दक्षिणापुखः रि्थित्ा-- अवस्थावा ना० श्र राजी र° ' शयु-
त्तरां दिशमुपतिष्ठते ।

ततः भतिनिषटत्य पर्ादूर््पयुखः स्थितवा-“ अधिपत्नी ना० धित्रो २० '
इत्यर््वा दिशमुपतिष्ठते । ततरैवाधोपुखः स्थित्वा-' वशिनी ना° ' इत्यधरां
दिशमुपतिष्ठते ।

अत उर्ध्व मद्यहृमेतेनेव विधिनेतान्बटीन्हरति । अस्मिन्दरितीयादिबछिह-
रणे नाऽऽञ्यहोमर्किलुकहोमौ, न च परिषेचनम्‌ । मार्गशीर्ष्या चतुदंश्याम-
न्तिमं बलिहरणम्‌ ।

अथवा यस्मिन्हि मरलवरोहणे तस्पाद्वाचीनानि दिनानि बारगणनया
गणयित्वा ताबतस्तत्रेण श्रवणाकमदिन एव वलीन्हरेत्‌।

उभयकस्पेऽप्यन्तिमे वखिहरणे ^ य ॒पाथिवः › इत्यादिषु चतुषु मन्रषु
हरामील्येतस्य स्थाने निरदास्यनित्यृहः ।

निरवदास्यननत्येतावानेव मध्र इति केचित्‌ । अस्मिन्मते चतुर्वीरं भन्र-
स्याऽऽटत्तिद्रष्व्या ।

व्ठरवलिदातुशान्तरा केनापि व्यवधानं न का्यमोपस्थानात्‌ ।

ततः प्रये हस्तपादगरक्षालनं कृत्वाऽऽचम्य व्राह्मणान्संभोज्य विष्णुं
स्परत्‌ ।

अत्र प्मादादिनैकस्मिन्दिने वलिदानाकरणे प्रातहोमोत्तरं बरिदानाकरण-
जन्यदोपपरिदारार्थ स्भमायधित्तहोमपूर्वकं पाद कृच्छषत्या्नायमूतं यथाशक्ति
्रव्यदानं करिष्य इति संकरप्य लौक्रिकाम्नावापूर्विकतश्रेण त्वं नः' "त त्वंनः"

# पादलृच्छरं करिष्य इलयेवात्र पठितुं युक्तम्‌ । उत्तरत्र ततः पादङृच्छरमियादिग्रन्थानुरो-
धात्‌ । ड. पुस्तकस्थपारनुरोधेन तु यथाश्रुतमेव युक्तम्‌ ।

१ द, प्राची ।

[श्रवणाकरप्रयोगः] संस्काररत्नमाा । ११३९

इृलयायाः सप्ताऽऽहुतीः समस्तम्याहतिभिरेकामाज्याहुतिं च जुहुयात । ततः
पादङ्च्छं चरेत्‌ । अशक्तौ तत्मलयान्नायत्वेन यथाशक्ति दरव्यं दयात्‌ । तत
आतमितोः प्राणायामं त्वा भर्कारवलिदानं डूरात्‌ । एतच्चोपोषितेनैव
कार्यम्‌ । भ्रवणाकर्मणो पुरुयकाले दैवादकरणे लोपः ।
युरुपकौलेऽपि सङ़ृदेव करणं न मतिवषैमिति केचित्‌ । यथोक्तमेतनतुरय-
न्यायाष्टकामकरणे करेण -“ सक्ृत्करणं चाम्याप्ताश्रवणात्‌ ” इति ।
अन्ये त्वीहषापाकयज्गानां परलब्दमाषटत्तिमाहुः ।
उक्तं हि रेणुकारिकायाम्‌-
८८ अथातः श्रवणाकरम शास्ञदृष्टय। मयोच्यते ।
श्रावण्यामेव तत्कार्यममावाद्रौणकालतः ॥
वचनात्पृत्रकारस्य सकृदस्य क्रिया मवेत्‌ ।
एवमेवेतरेषां स्यादावृत्तिवा स्मतेबटात्‌ ॥
पङृत्करणमिच्छनिति पाकयज्ञेषु केचन ।
आवृत्ति केचिदिच्छन्ति तत्राऽऽवृत्तिः पतां मता ” इति ॥
मतिसंवत्सरं भवणाकमीतिपक्च एकस्पिनवत्सरे तदोष प्ायथित्तमात्रमनु-
षेयम्‌ । तत्र परयोगः-- ,
मा्गवीषपौर्णमास्यां परातरौपासनहोमोत्तरं देशकालौ संकीत्यं॑श्रवणाकर्म-
डोपजनितपरलयवायपरिहारार्थ परायधित्तहोमपूर्वकं भाजापर्यमेकमहमाचरिष्य
एति संकरस्य रौकिंकाप्रावाधारवत्रेणाऽऽपूर्विकतप्रेण वा ‹ त्वं नः ' ^ पतं
नः › इत्यायः पूरयवत्सप्नाऽऽहृतीः समस्तन्याहूतिभिरेकाज्याहुतिं च इत्वा
भानपिलयं चरेत्‌ ।
इति संस्काररत्नमालायां पद्धतौ अवणाकर्ममयोगः ॥
इोकोपाहश्रीमत्सामिचिदाजपेयपौण्डरकयाजिसवंतोमुखया-
जिगणेशदीक्षिततनूजमहगोपीनायदीक्षितविरचितायाः
सलयाषाढदहिरण्यकेशिस्मातैसंस्काररत्नमाटाया

उत्तरां दरामं प्रकरणम्‌ ॥ १० ॥

१क. ह. "काह" । २ इ, त्‌ । पादकृच्छप्रला । ३ ड. दचा--आतमि' । ४ च. प्राते
3 ०८ € ८ 9
काठे ब" । ५च. "काले स" । ६ इ. ^रं सपबल्यावृ्‌ । ७ ड. "य सपषलिलो" ।

११४० महगोपीनाथदीक्षितविरथिता-- [आग्रहायणीकर्म]

अथैकादशं प्रकरणम्‌ ।

४४
अधाऽश््रहायणीकमं ।
करता मागश्प्यां पौणमास्यां देशकालो संकी निलयविधिरूपमाग्रहाय-
णाख्यं कमं करिष्य इति संकरप्य गणपतिं संपूज्य प्रथमपरयोगक्षेलातः
स्वस्तिवाचनं माठृकापूननं नान्दीश्राद्धं च विदध्यात्‌ । बहिभूतं बा गणपति-
पूननस्वस्तिवाचनादि । अस्मिन्पक्षे रात्रप्रेव मुख्यः संकर्पः । ततो रात्रा
होमान्तेऽग्निमुपसमाधाय स्थारीपाकं कुर्याद्‌ । स॒ यथा--समिन्नयमादाय
भद्ध एहीदयादि प्राणायामान्तं कृत्वाऽग्रहायंणस्थालीपाकहोमकमणि या
यक्ष्यमाणा इत्यादि व्याहूलन्तमुक्त्वा रधानहेमे- जातवेदसं पाय॑साहुला
रानि द्वाभ्यां पायसरादुतिभ्यां यक्ष्ये, पौर्णमासीं पायंसाहुल्या यक्ष्ये, अग्र
ज्योतिष्मन्तं हुतशेषाहुलया यक्ष्ये । प्रायशित्तहयमे--अभ्रि तिषटमिरिल्यादि ।
पात्रासादनकाले सुवं दर्वीमाञ्यस्थाटीं प्रणीताप्रणयनं पोक्षणीषात्रं चर-
स्थाटीं शुं दृष्णाजिनयुूललं युसरपुपवेषं मेक्षणमिध्मं बदिः संमागंदर्मान-
वज्वलनद्भानाज्यं तृणमिति पाचाण्यासी†दयति ।
अत्र तृणे दतासिद्धथमेव ।
ततो ब्रह्मोपवेशनादि, स्थालीपाकरविधिना चरुश्रपणं कृत्वा खुवदर्व्यौ
( भ + ¢ (~ (~ ॥ ©
संमृज्याऽऽभ्यं सेस्छृल चर्व॑भिघारणादि ग्याहूतिदोमान्तं कतवा सर्वानमाला-
स्संनिधादुपवेहयावदानधर्मेण जुहेति-
इडये सृप ्रतवचराचरं नातवेदो हविरिदं जप ।
य आम्याः पश्वो विश्वहपास्तेष।५ सक्तानामिह रन्तिरस्तु पृष्टिः स्वाहा ”
जातवेदस इदं०।
^“ यां जनाः प्रतिनन्दन्ति रात्रि घेनुमिवाऽऽयतीम्‌ ।
सवत्सर्य या परल प्रा नो अस्तु पुमङ्गटी स्वाहा " राज्या इदं ० ।
८ शिवा पृशयुभ्यो दरिम्यः शिवा नक्तं रिवा दिवा ।
संवत्सरस्य वा पत्नी सरा नो अस्तु पुमङ्गटी स्वाहा ” राया इदं०।

१च. नना । २ क. च. "यणीस्था। २ ड. “यतेन राधि द्विवारं पायसेन यक्षये।४च
ष्या यक्ष्य द्रा । ५ ड. "यसेन य" ।६ ढ. शेषेण य ।७ढ्‌. भ्म द्विरियाः । ८ इ, न्दी
मेक्षणं शू" । ९ इ, षं संमा" 1 १० ड, भानिष्मं बर्हिरवञ्व" । ११ ड, "ताय प्र" ।

[आग्रहायणीप्रयोगः] संस्काररतनमारा । ११४१

^ पौणमा पूरयन्त्यायान्यपरापरान्‌ ।
मापतरथमातानविभनन्ती स्ता नः पृणीऽभिरकषतु सराहा ” पौर्णमास्या इदं

नात्र वारुण्यादिहोपः ।

सिवष्टमग्र इत्यस्याभ्रिज्योतिष्पांसिषटप्‌ । सिष्कृद्धोमे विनियोगः--' लिष्-
ममने अभि नरं न आयुः स्वाहा ' इति स्िष्ृदरमेण ज्घ्नेति । अप्रये ज्योति-
ष्पत इदं ° ।

ततः शुख्वमरहरणादिपुणपात्रदानान्त कुर्यात्‌ ।

ततः पाणी प्रक्षाल्य प्रतिक्षत्र इत्यस्य विष्वे देवा भूमिय॑नुः । प्रम्याल-
म्भने विनियोगः । ' प्रतिक्षते प्रतितिष्ठा° प्रयङ्गेपु प्र° देतरैरवन्तु मा › इति
भूमिमारमते ।

ततोऽपरेण दक्षिणा गरहपतिरूपति्ति । तदुत्तरतो भार्या तदुत्तरतो
शयेष्ुकमेण पुत्रपौ त्रादयस्तद्धाया अप्रत्तदुहितरथ । स्योना पृथिवीत्यस्यं स्वयं-
भूभूमिगायन्री । बहित्थेत्यस्य विश्वे देवा भूमिरनुष्ुप्‌ । संवेशने विनियोगः
‹ स्योना पएरयि° सप्रथाः ! ‹ बडित्था तानां २ महिनि: इति द्वाभ्यां तत्र
स्थिता एव शहपतिप्रमुखाः स्वे दक्षिणपौ्च प्राक्शिरस उदब्यलाः भसंबि-
शन्ति । उद्‌ायुपेत्यस्य सोमः सोमोऽनुष्टए्‌ । उत्थाने विनियोगः । ' उदा-
युषा० ममृता५ अनु › इत्युचिषठयुः । उदस्थाममृता अभूमेत्यत्थाय जपेयुः ।

तत आचम्य पुनःसंवेशनादि द्विवारं कयः । अनुपनीतानां स्रीणां च
तूष्णीमेव संबेशनादि । तेषां ये मच्रविद्‌ इति वचनात्‌ । ततो मोजनार्थेनाननेन
शिद्रद्न्नहोमं कृत्वा बाद्यणानन्नेन परिविष्य पृण्याहादि वाचयित्वा तस्मिन्नेव
मरदेश एतां रात्रि वसन्ति ।

ततो ब्राह्मणान्संमोज्य कर्मसाद्ण्याय बिष्णु स्मरेत्‌ । इत्याग्रहायणीकमं ।

श्रवणाकमाग्रहायणीकरमणोरकरणे प्रायथित्तमाह प्रनापतिः-

५ हविभज्ञेप्वशक्तस्य टुप्मप्येकमादितः ।
प्राजापत्येन शध्येत प।कपंस्थापु चैव हि ' इदं च मत्या रोषे ।
अपत्या तु--“ अङृत्वाऽन्यतम यज्ञ यज्तानामाधकारतः ।
पवाततेन श्रध्येत पाकप्तस्थासु चेव हि ” इतिवचनादुपवासः ।

% एतदुपरि क. पुस्तकटिप्पण्यामू--“ शयनं कुयुरिययैः ** इयस्ति ।

१ क्‌, च. त्य याशिक्यो देवता(?) उपनिषदो भूमि" । २ च. णक्षिणा प । ३. परशः प्रा ।

११४२ भहगोपीनायदीक्ितविरविता- [उपाकरणम्‌]

(# श्रवणाकमादीनामभ्यासपक्ते द्वितीयादिमयोगः पल्न्याभूृतुमत्यामपि
भवत्येवेति परायधित्तपकाशते । )
इति संस्काररत्नमाखायां पद्धतावाग्रहायणीप्रयोगः ॥
इलयोकोपाद्रीमत्साग्निचिदाजपेयपोण्डरीकयाजिसवतोमुखया-
जिगणेशदीक्षिततनूजभहगोपीनाधदीक्षितविरचितायाः
सलयाषाढरिरण्यकेशिस्मातंसंस्काररतनमाखाया
उत्तराधं एकादशं प्रकरणम्‌ ॥ ११ ॥

अथ द्वादशं प्रकरणम्‌

अधोपाकरणम्‌ ।
तत्र गृष्यमू-“ अथात उपाकरणोत्सनने व्यार्पास्यामः श्रवणप्क्ञ ओषधी
जाताघु हस्तेन पौणमास्यां वाऽध्यायोपाकमे "' इति ।
अत्राथशब्दः पूर्वेण कमणा तुस्यचङ्गापनाथः । यथाऽग्रहायणी निलया
तयैते निले इति । तेन कदाचिद्रपतों स्वैथौ पधिजननाभावस्तदाऽपि कर्ै-
व्यमिति सिद्धं भवति । “ एतद्वापिकमित्याचक्तते ' इत्याश्वङायनसूत्रसंवादात्‌ ।
^ ओषधीनां प्रादुमत्रे श्रावणस्य पौणमास्यां हस्तेन वाऽध्यायमुपाकुर्या-
यदि प्रादुभीवः प्रोष्ठपदे तदा प्रोष्ठपद्यां तच्रप्रादुमीवि प्रौष्ठपदीं
नेवातीयादवपकर्म ह्येतदिल्याचक्षते ”
इति खादिरादिमूत्रसंवादाचचायमथों लभ्यते । खादिरमूत्रसंबादादाचटा-
यनसूतरे वर्षासु भवं वापिकमित्येव वार्षिकरब्दार्थो द्ष्टग्यः ।
अथक््दस्याऽऽनन्तर्यार्थतरे- आनन्त्यस्य पाठदेव सिद्धतवादैय््याप-
त्तिरतोऽत्र सोऽर्थो न विवक्षितः ।
अतःशब्दो हेते, यत उपाकरणोत्सर्जने वेदशुद्धिसंपादफे अकरणे दोष-
श्रवणा्नित्ये चात इत्यर्थः । अत्र परमाणमगरे वक्ष्यते । अभ्यदितत्वादुपाकरण-
शब्दस्य पूर्वनिपातः । युगपत्मतिङ्गानमुभयोः संयुक्तत्वस्यापनार्थ, तेनासंभवा-
दृत उपाकरण उत्सगस्याप्यमावः । पारायण उत्सगंस्य मावादुपाकरण-

% धनुधिहान्तगेतो प्रन्थो नास्ति इ पुस्तके

[उपाकरणम्‌] संस्काररत्नमाका । ११४३

मपि स्यादिति । केविदपूरवाध्ययनार्थे उपाकरणोत्सर्जने मन्यन्ते तेषां शही-
तस्यापि स्मरणार्थेऽभ्यासे न स्यातामिति । ओषधीषु जतास्विति वचनमो-
पथिमादुभाव एव श्रावणपक्ष उपाकमायुषठानं रोषपद ओषधिपादुभावि
भरोष्प्ां पौर्णमास्यां पो्ठपदान्त्मते हस्ते वेतिकालान्तरसंगरहाथम्‌ । उक्ती
च भोष्पदीहस्तौ बौधायनेन-

५ श्रावण्यां पोणमस्यां हस्ते वाऽध्यायोपाकर्म
प्रोष्ठपां हस्ते वा " इति ।

अत्र हस्तस्य द्ववन श्रावणपोष्पददस्तग्रहणार्थम्‌ । ओषधीषु जाताघ
भावणस्य दृस्तेन पौणमास्यां वेत्यन्वयः । यथाश्रुतान्बये तु श्रावण-
पक्ष ओषधिजनने सलयेव॒भ्रावणपश्षान्तमैतयोरस्तपौणेमास्योरुपाकम,
आषाढ ओषधिजनन आपादशुककप्षान्तगैतयोदस्तपौ्णमास्थोरिति स्यात्‌ ,
तच्छरावण्यां पौणमास्यामध्यायमुपाठृल्य मासं प्रदोपे नाधीयीतेतिधसत्र
शरावण्याः पौर्णमास्या एवानुवादानमुरूयत्वपरतीतेः सूत्रविहितकालपूर्वतनकाल-
ग्रहणस्यायुक्तत्वाचानिष्टम्‌ । ओषधीषु जातासु मरूढासु। श्रावण्या पौर्णमास्या
युक्तः पक्षः ्रवणापक्षः श्रावणपूर्वपक्ष इति यावत । “ विमाषा फार्गुनीश्रवणा-
कातिकीचेत्रीम्यः ” इति निपातनाच्छ्रषणाशब्दः साधुः । तदन्तर्गेते हस्ते तद
स्तग॑तायां पौणमास्यां वा, अधीयन्त इत्यध्याया वेदास्तेषापुपाकरणमारम्भः
कर्ैव्य इत्यथः । ओषधीषु जातास्विति स्ते पौणमास्यां च संबध्यते । हस्त
नेति तृतीयाऽधिकफरणे प्रलेनाऽऽवाहयहेीमितिवत्‌ । श्रावण ओषधिपरादुर्मावा-
भवे परोष्पचाम्‌ । यथीषधिपादुमीवामावः श्रावणातिक्रमनिमित्तं तथाऽऽशौ-
चादीन्यपि तेन येन केनचिन्निमित्तेन श्रवणातिक्रमेऽपि, अपेक्षिषविधिखा-
भादेवाप्रापि भोष्रपदीकालः । तत्राप्याश्तौचादिसचख आशौचान्ते कर्तव्यमिति
केचित्‌ । खोप एेलन्ये । पथमोपाकरणोत्सजेनयोस्तु लोप एव। (भरथमोपाक-
रणं तु पुख्यकाल एव कार्थम्‌ । एवमुत्सभनमपि । उत्सर्मन उपाकमैदि-
नेऽथवेतिविशेषकालान्तरस्य विहितत्वात्तत्रापि प्रथमोत्सर्जनं भवदयेवेति
केचित्‌ ।) सूत्रे यथपि कालद्रयस्य साम्यं हस्तस्य प्रथमोपादानान्मुख्यत्वं वा
प्रतीयते तथाऽपि-

# धनुश्विहान्तमैतो भ्न्थो नास्ति ड. पुस्तके ।

१ क. ^स्योरेव सिद्रवदनुवादान्मृख्यतप्रतीतेः, एतद्वाधिकमियाचक्षत इति वषौकमं छतदा-
घक्षत शयाश्वलयनखादिरादिभूत्रविरोधात्ूत्र" । > इ. “त्‌ । त" । १ ङ. %े मैत्रेणाऽऽवा" ।

११४४ भटगोपीनाथदीक्षितषिरयिता- [उपाकरणम्‌]

“५ धनिष्ठाप्रतिप्युक्तं त्वाषरेण पतमन्वितम्‌ ।
श्रावणं कर्म कर्वीरनग्यनुःामपाठकाः *
इति स्मृतितः भरावण्यां पौ्णमास्यामध्यायगुपाङृलय मासं प्रदोषे नाधीयी-
तेति पर्मसूत्राचच पौर्णमास्या एव मुरूयत्वपरतीतेः सेव मुखपः कालः । तस्याः
सदोषत्वे हस्त इति जेयम्‌ । तत्र तैत्तिरीयैरियमौदयिकी प्राद्मा ।
° पर्वण्यौदयिके कुर्युः श्रावणं तेत्तिरीयकाः ।
बह्वृचाः श्रवणे कुयर््हपंक्ान्तिवभिते ” इति गरगोक्तेः ।
धनिष्ठप्रतिपषक्तमिल्यनन्तरोदाहूतस्मृ तितः,
८८ प्राह्तवाञ्छतीनरष्या पर्वण्योदयिके यतः ।
अतो मूतयुते तस्मिन्नोपाकरणमिष्यते '”
इति कालिकापुराणाच्च ।
तन्रोपाकरणकालः पूर्वाह्न एव दैवत्वात्‌ ।
८ मवेदुपाङृतिः पौर्णमास्यां पृवाह्न एव तु ।
ब्ाह्मणान्मोजयेत्त् पित्नृदिद्य देवताः "”
इति बाहत्मचेतसाच ।
यत्तु--““ अध्यायानामूपाकर्म कुर्या्ताठेऽपराह्के ।
पवि तु विपर्गः स्यादिति वेदविदो कदु"
इति हेमाद्रौ गोभिवच॑नं तत्सामगविषयं नेषामपराह्न एवोक्तेः, ( #इति
नवीनाः । उत्सर्जनं तु सर्वेषामपि पूर्वाह्न एव । श्रौताञ्निमता स्पार्तीभ्िमता
वोपाकर्मोतमंजने वा कृसेवान्वाधानं कार्य न तु पूरम्‌ । अन्यथोपाकर्मोस्स-
जनयोः पौणमासेष्टस्थाटीपाकतत्रमध्येऽनुष्रानापत्ते;ः । न चेष्टापत्तिः, नहि
कर्मणि कमीरम्भ इतिन्यायवाधापत्तः । संध्यावन्दनादौ त्वनायत्या बाधः।
न च प्रातर्िहो्र हुतवोदित आदित्ये गार्हपलयादाहवनीयणुदूल्य ममापने व्च
इलयन्वादधातीत्यभिहोमान्वाधानयोरग्यतवाहितानन्त्यस्य क्त्वाप्रत्ययेन बोधि-
तत्वदरपरील्यमेवास्तु । तेन न हि कर्मणि कपौरम्भ इति न्यायस्य संध्याबन्द्‌-
नादिष्विवानायलया बाध इति वाच्यम्‌ । हुस्ेति क्त्वापरलययस्येव केवलमान-
नतर्यमात्रार्थकत्वस्य करपनेन वाधापत्यभावात्‌ ।
एवं सचस्काटेषटिरप्युपाकर्मोत्सर्जने कृत्वेव, मतिपत्रेव तस्याः समापनीय

# धनुधिहान्तगंतग्रन्थो नास्ति इ, पुस्तके ।

१ क, “चस्तत्सा । २ च. भर्त क ।

[उपाकरणम्‌] संस्काररत्नमाला । ११४५

त्वेन एवाह्कास्यावरदधत्वेन तन्पध्यपातस्य तादवस्थ्यापाते प्रतिपत्सापेषः
ुषैमेव पवेमात्रसपिकनोपाकरणोत्सजनानुष्ठानस्य युक्तत्वात्‌ । ) तत्र यदा सूर्यो.
द्यमारभ्य पौणैमासी मत्ता तदा संदेह एव नास्ति । यदा तु पूर्वदिने मुहू
तत्रयानन्तरं पत्ता द्वितीयदिने संगवात्परतो न मवति तदा-
“ श्रावणी पौणैमापी तु संगवात्परतो यदि ।
तरैवोदयीकी ग्राह्या नान्या लोदयिकी मवेत्‌ ”
इति वचनेन संगवरात्परतो विद्यमानाया पएषौदयिक्या प्राह्मलोक्तेः प्रकृते
ताष्दया अभावातूरवैव । संमाप्तवाज्छती तरद्येति निषेधस्तु परदिने संगवात्प-
रतः सस एतेति द्रष्टव्यम्‌ ।
9 द्‌
यदा तु पुमदिने मृूर्त्रयानन्तर पत्ता द्वितीयदिने संगवात्परतो यदि भवति
तदा ' पर्वण्योद्यिकरे क्यः ' ' धनिषठप्रतिषदयुक्तं ' ‹ ंप्रा्तवाश्धुतीर्ह्या ' इतिवा-
क्येभ्यः ‹ श्रावणी पौणमापी तु ' इतिवाक्याच प्रैव ।
यत्तु -^ श्रवणः श्रावणं पवै संगव्पृग्यदा मेत्‌ ।
तदैवोरयिकं ग्राह्यं नान्यदौदयिकं भवेत्‌ "
इति सिङ्काभद्रीयं वचनं तदपि संगवं संगवकालं सर्वं सृशतीति संगव-
सपक सेगवमभिस्याप्याग्रे विध्मानमिल्यनायल्या लक्षणाध्याहारनिष्पन्नपर्थ
स्वीकृत्य ' श्च वणी पौर्णमासी तु ' इत्येतत्समानार्थकं कार्यम्‌ ।
प्ैनिणयवदेषव हस्तनिर्णयोऽपि द्रष्टव्यः ।
पौणमास्यां संक्रान्तिग्रहणादिसचे तु-
« उपाकर्म प्रहन्ति करमातामग्बनूरविदः ।
ग्रहप॑करान्युक्तेषु हस्तश्रवणपरवमु "” इति स्मृलयन्तरव्रचनेनः
^ पक्रान्तौ अ्रहणे चैव पूतके मृतके तथा ।
गणन्नानं न ्रुर्वीत नारदस्य वचो यथा ॥
अथ वेदोपपयुक्ते पवणि स्यादुपाक्रिया ।
र ज. वि
दुःखश।कामयग्रस्ता राष्ट तसिन्धिनातयः "
% एतदुपरि क. पुस्तकरिप्प्वाम्‌--^ पूत्रमृयोदयानन्तरं मृताव प्रशृता पौणमा दिती-

योदगरानन्तरं मुदतैदयादिपरिमिता भवति तत्र तेत्तिरीयेरुत्तरा, तैत्तिरीयान्ययाजुपैः पूर्वा प्रा्येति
धिद्धमिति पुरुषाभचिन्तामणौ निगैलिताथैः ”” इति म्रन्थो वतते ।

१ ड. रद्रया! २च. तोभः। ३ ठ. 'मनियेताश्शार्थकररणेन घ्रा । * क, शोकभयः ।
१४४

११४६ भटगोपीनाथदीक्षितविरविता- [उपाकरणम्‌]

इति पदनपारिजातोदाहूतवचनेन च निषेधाद्धस्ते कायम्‌ । तत्रापि दोष-
सचे प्ीष्पदां, तत्रापि परतिवन्धसद्धावे माद्रपदान्तगतदस्ते कायम्‌ ।
अत्र विशेषो गार्ग्येणोक्तः-
“ यदर्षराादवक्तु ग्रहः संक्रम एव वा ।
नोपाकर्म तदा कुर्याच्छरवण्यां श्रवणेऽपि वा " इति ॥
अत्र श्राव्रणीग्रहणं हस्तपोष्पुपलक्षणम्‌ ।
कालयायनदद्धमनू अपि-

५ अभरात्राद्रधस्ताचेत्संकरानि््रहणं तदा । |

उपाकर्म न करुौत एर्वे दोपमाकू '" इति ॥
अर्धराज्रादधः प्रतिपदि संक्रान्तिसचे त॒ नैषोपाकर्मनिपेषः ।

“८ अरहमंक्रान्त्युक्तेषु हस्तश्रवणपर्वपु '” इतिवचनात्‌ । ,
यदा तु श्राव्रणोऽधिको भवति तदा शुद्धे श्रावणमासर एव कर्तव्यम्‌ ।
तथा च काल्यायनः--

“ उत्कर्षः कालवृद्धौ स्यादुपाकर्मादिकमैणि ।

अभियेकराद्िवृद्धीनां न तृत्कर्पो युगादिषु " इति ॥
ज्योतिष्यराशरोऽपि-- ५ उपाकर्म तथोत्स्मः प्रसव्रारोत्सवा्टकाः ।
माप्वृद्धौ परे कार्यां वर्नवित्वा तु पैतृकम्‌ "” इति ॥
यनु ऋष्यश्ङ्गवचनम्‌ ¢ दशदरामु नोत्कषंश्तुपवमि युगादिषु ।
उपाकर्मणि चेत्सरगे " इति, तच्छन्दोगविषयं,
तेषां सिहाकं एवोक्तेः ।
^“ वेदोपाकरणे प्रप्त कुलीरे संस्थिते एवौ ।
उपाकर्म न कर्वव्यं कर्तव्यं तिहयुक्तके '” इति,
(# वृहृस्पतिरपि--““ न्मदोत्तरभागे तु कर्वभ्यं तिहयुक्तके ।
कर्फटे संस्थिते मानावुगकयात् दक्षिणे ”
इति, सामगविषय एव व्यवस्यापके एत वचने । वार्जघरी पूरणमासेऽन-

# धनुधिहान्तर्गतग्रन्धस्थने ड. पुस्तकेऽन्यथा म्रन्थः स यथा--““ एतच्च वचनं देशान्तर-
विषयम्‌ । नर्मदोत्तरभागे तु कर्तव्यं तिंहयुक्तके । कटे सस्ते भानावुपाकुर्यात्तु दक्षिणे । इति
बृदस्पतिवचनादे प्रयोगपारिजाते पराश्षरमाधवीये च । सामगानां सिंहस्थरवावुक्तेस्तद्विषयमिदमिति
केचित्‌ ” इति ।

१ ड्‌. "ति । यदा|

[उपाकरणम्‌] ` संस्काररत्नमारा । ११४७

च्य(र्योते दभन्वत्यमावास्यायामितिवत्‌ । अन्यथा बाक्यमेदो दुष्परिहरः
स्यात्‌ । अतो नमेदोचरभागे सामगैः सिदस्थे रौ कर्तव्यं नर्मदादक्षिणमाने
सामगैः ककंटस्ये रवौ कतैव्यमितिव्यवस्यापरत्वमेवैतयोर्वचनयोरयुकतमिति
द्रष्टव्यम्‌ । ) अत्र गुरुशुक्रास्तादि निषिद्धम्‌ ।
तथा च मनुः--“ शुक्रे भृदेऽप्युपाृल् विद्यावित्तव्िनाशनम्‌ ।
आयुष्यमवाभोति तस्म ्तकर्म वर्जयेत्‌ '' इति ।
कश्यपोऽपि--“ गुरुशुक्रतिरोधाने वर्जयेच्छतिचोदनात्‌ ।
इत्याह मगवानत्रिः श्रावणं तु विशेषतः ' इति ॥
तिरोधानमस्तम्‌ । एतन्च मलमासायुपटक्षणम्‌ ।
( # महेशमषह्ा- मद्राग्यतीपातावपि प्रथमे प्रयोगे निषेधति मरमा-
सादिषु द्विजेत्यादिश्ब्देन भद्राव्यतीपातयोरपि ग्रहणात्‌ ।
` ५ अमापंक्रानिविष्टयदौ प्रा्तकाटेऽपि नाऽऽचरेत्‌ "
इतिवचनेन सामान्यतस्तन्निषेधात्‌ ।
५ म्रा्या दवे न कर्तव्ये श्रावणी चैव फाल्गुनी ।
श्रावणी हन्ति राजानं अमं दहति फाल्गुनी "
इति विरेषतोऽपि भ्रावणीविषये मद्रानिषेधाच् ।
विष्यादाबिलत्रल्यादिपदेन व्यतीपातस्य प्रहणम्‌ । श्राव्रणीशब्देन श्रावण्यां
पौणमास्यां यथ्त्तदहिवसविहितं कर्म तत्सर्म न कर्वव्यमिति तदाशयः ।
श्रावणीशचब्दस्य रक्तावन्धनमात्रविषयत्वादुपाकरमंश्रवणाकर्मणोरसंग्रहस्या-
यतः मद््शनादुपाकर्मश्चवणाकर्मणोमद्रानिपेधो नास्तीति धर्मशास्ननिवन्धका-
राशयो गम्यते । दिनक्षयस्यापि प्रहणमत्रेति केचित्‌ । )
अयं च निषेधः प्रथपोपाकरणविषयः--
८ गुरुमार्मवयोर्मौ्ये वस्य वा वाध॑केऽपि वा।
तथाऽयिमाप्तपंपर्पमलमाप्तादिषु द्विन ॥
प्रथमोपाङ्ृतिमं स्यत्छरते कम विनाशक्रत्‌ ”
इति कर्यपोक्तेः । आदि शब्देन सिहस्थगुरुवक्रातिचारग्रहणम्‌ ।
५ उत्कर्षः काल्वृद्धो स्यादुपाकमंदिकर्मणि " इति
८ उपाक तथोत्र्मः प्र्वाहोत््वाष्टकाः ''

# धनुश्चिहान्तगंतो प्रन्थो नास्ति ह. पुस्तके ।

१ क. "स्मात्र विव" ।

११४८ भहटगोपीनायदीक्षितविरविता- [उपाकरणम्‌]

इति बचनाभ्यां प्रथपोपाकरणादात्रपि नपेषे सिद्धे एनः प्रथमोपाकरणनि-
पेधादिदं ज्ञायते । मे पोष्पदे मास्त ओषधिप्रादुर्भावः, अथ च शृद्धमोषएरप-
द्याप्रात्रादर्वाग्प्रहणादिससं तदा मलमापेऽपि द्वितीयाचुपाकर्मकर्व्यं-
ताऽस्तीति । एवमुत्सजैनेऽपि । ( # गृरुभा्ग॑वयोमोंद्य इति वचनं संग्रहनान्ना
पटित्वा, एतद्रचनपतिपा्परथमोपाकरणविषयनिपेधङ्पाथस्याऽऽषंवचनानुप-
ठम्भहतुना निग्रत्वं परिकरप्य श्ृद्धकाललामे द्वितीयादिपरयोगेऽपि गुश्यु-
क्रास्तवक्रातिचारादिदोषान्वजेयन्ति । )
सिहकर्कटयोमध्ये नवां साने दोषमाहातिः--
“ व्रिहकर्कटयोर्मध्ये स्रवा नचो रनघ्रलाः ।
(+ न स्ननादीनि कर्माणि तपु कु्थीत मानवः » इति ।
महानदीषु भविष्य उक्तम्‌-
“ आरौ तु करके देवि महानचो रजघखलाः। )
त्रिदिनं तु चतुरथेऽहि शुद्धाः स्युनाहिवी सदा " इति ॥
जाहवी सर्वदा शृदधेल्यथेः।
महानच्स्तु ब्राघ्मे--“ गोदावरी भीमरथी तुङ्गभद्रा च वेणिका ।
तापी पयोष्णी विन्ध्यस्य दक्षिणे तु प्रकीर्तिताः ॥
मागीरथी नर्मदा च यमुना च पतरस्वती ।
विशोका च त्रिपाशा च विन्ध्यस्योत्तरतः स्थिताः ॥
द्वादशेता महानयो देवपितेत्रपमगः " इति ।
मदनरत्ने पएराणान्तरे- ८ महानयो देविक्रा च कविर व्ल तथा ।
रजपरा तु प्रष्टा: स्युः ककटादौ उयहं नृप ” इति ॥
कालयायनः--करकटादौ रजोदुष्टा गोमती वाप्रत्रयम्‌ ।
चन्द्रभागा प्रती पिनधुः शरयूरम॑दा तथा ॥
गङ्गा च यमुना चैव तजाता प्रस्त ।
रजता नामिभूयन्ते ये चान्ये नदपज्ञिताः ॥
शोणतिन्धुहिरण्याख्याः कोकलो हितवर्थशाः।
शतदर्चति पै पक्त पावनाः पर्कीप्िताः " इति ॥

# धनुशिहान्तर्गतग्रन्यस्थाने ड, पुस्तकरेऽन्यथा प्रन्थः स यथा--“ एतश्च संग्रहवचनमना-
करम्‌ । भतद्रुणसंविज्ञानो बहत्रीदिर्वाऽत्र द्रष्टव्यः । तेन द्वितीया्रुपाकर्मण्यपि सति संभवे निषेधोऽ-
स्येवेति केचित्‌ ” इति । + धनुधिहन्तग॑तो प्रन्थो नारित क. च. पुस्तकयोः ।

---~--~

१च. “ग्यता नास्ती ।

[उपाकरणम्‌] सस्काररलमाखा। ११४९

(+चन्द्रभागेति बहुपुस्तकेषु टदयते पीयूपामिधायाममरन्याख्यायां तु चान््र-
भागेति दीयौदिकब्दः, चान्द्रभामीतीवन्तोऽपीलेतहरययुक्तं तचिन्त्यम्‌ । )
यत्तु -८ प्रथमं कर्कटे देवि त्यहं गङ्गा रजस्वहा ”
इत्यादिवचनं [ तत्तु ] जाहीभिन्नगोदावर्यादिगङ्गान्तरविषयपिति पद
नरत्ने ।
सर्वथा वापीकूपतडागाधमावे सर्वनदीष्वपि रनोदोषो नासि ।
तदुक्तं ग्याघ्रपादेन-“ अभावे कूपवापीनां तडागप्तरपं तथा ।
रजोदष्टेऽपि परयति ग्रामभोगो न रुध्यते " इति ॥
उपाकमादिष्वपि निषेधो नास्ति । तथा न काल्यायनः--
“ उपाकमैणि चेतपरमे प्ेतस्नाने तयेव च |
चनद्रपूथैग्रहे चेव रजोदोषो न वियते '” इति ॥
अत्राऽऽदौ प्रह्मकूचैविधिना परथगन्याशनपपि कायम्‌ । तदुक्तं विधानमा-
लायाम्‌-
^ बरक्मशुद्धौ गृहारम्भे सूतके मृतके तथा ।
यज्ञारम्मे धनप्रपत प्रायश्चित्ते विरोषतः ॥
रोगमुक्तो च पपरक धुद्रपपापनुत्तिषु ।
विदध्याद्रहयकूर्च च मापि मा्यथवा द्विनः " इति ॥
ब्ह्महुद्धावित्यत्रोपाकर्मोत्सर्जनाभ्यां क्रियमाणायामिति शेषः।
उपाकर्मोत्सज॑नाभ्यां ब्रह्मशब्द वाच्यस्य वेदस्य शुद्धिः कात्यायनेनोक्ता-
“५ अस्थाने च्छरसविच्छेदो धोषणाध्यापनादिषु ।
प्रामादिकः श्रुतौ यः स्या्यातयामत्वकारि सैः ॥ हस्यत्वमारषम्‌ ॥
प्रयम्दं यदुपाकर्म सोत्सर्गं विधिवद्िजैः।
क्रियते छन्दपरं तेन पुनरप्यायनं मवेत्‌ ॥
अयातयानेशन्दोमिरयत्कम करियते द्विजैः ।
की डमानिरपि पदा तत्तेषां तिद्धिकारकम्‌ "” इति ॥
गृहारैम्भनिमित्तमादावधिकाराथत्वात्‌ । (# सतक मृतके च सूतकमूतकनि-
मित्त, तद्पगमे, परातःसंध्योपासनानन्तरम्‌ । यथप्यत्र संध्योपासनं पूर्वं पञ्च.

+ धनुधविहान्त्गतं ड पुस्तके नास्ति । * धनुधिहान्तम॑तप्रन्थस्थाने ङ. पुस्तकेऽन्यया
न्थः स यथा--“' सूृतकमृतकयोरन्ते, शुदध्यथंत्वात्‌ “ इति ।

१. चच्छेदौ घो । २. सः। प्र । ३ ह. रम्भ अदा'।

११९५० भटगोपीनाथदीक्षितविरतिता- [उपाकरणम्‌]

गव्याशनमनन्तरं पश्चागव्याशनं पुम संध्योपासनमनन्तरं वेलश्र बिनिगमना-
विरहादुभयमपि संभाव्यते तथाऽपि-

° से्याहीनोऽदाचिनित्यमनरहः सर्वकर्म ' इति वचनेन संध्योपासनस्य सर्वा-
धिकाराथैत्वमतिपादनात्‌, संध्याया निलत्वाच, पूर्वं संध्योपासनमेव । )
यज्ञारम्भ इत्यत्राप्यादावधिक्राराथत्वात्‌ । एवं धनपराप्ताविद्यत्रापि । भराय-
थिते विशेषत इतिश्रवणात्ततरैव ब्रह्मकूर्चस्याऽऽवहयकत्वं नेतरत्र । रोगुक्त
सलयां तदनन्तरम्‌ । संपर्कोऽसपृश्यस्पशस्तंनिमित्तं लानोत्तरम्‌ । शषुद्रपापाप-

¢
नुतिः क्द्रपापनाश्चस्तदथम्‌ ।
सच विधिर्बोँधायनसूत्रे-

“५ ब्रह्मकूर्चं प्रवक्ष्यामि कायश्चोधनमृत्तमम्‌ ।
शुद्राणां माजन भुक्त्वा वेदानां विक्रये तथा ॥
होमातिक्रमकाटे तु पर्वहीनमतस्कृतम्‌ ।
एतेषां चैव शुद्धयरथं पञ्चगव्यं प्रशस्यते ॥
कपिदा ताम्रवर्णीं श्वेता नीडा तथा कृष्णा ।
कपिलाया पृतं गरह्यं ताम्नवण्याः पयः स्मृतम्‌ ॥
शेतायास्तु दधि ग्राह्यं नाया गोमूत्रं कृष्णाया गोमयमुद्धरत्‌ ।
गोमूत्रं तु पठं द्ादङ्खष्ठा्थं तु गोमयम्‌ ॥
कषीरं सक्तपटं दापि त्रिपलमुच्यते ।
पटमेकं घृतं आयं पटमेकं कुशोदकम्‌ ॥
गायत्या गृह्य गोमूत्रं गन्धद्वारेति गोमयम्‌ ।
आप्यायघ््ेति च क्षीरं दधिक्राग्णोऽथ वै दपि ॥
शुक्रमति ज्योतिरपि तेनोऽप्तीत्याञ्यं देवस्य त्वेति कशोदकमापो
हि ति मन्त्‌ ।
नदरीपरक्नवणे तीर्थे रहस्ये निगने देशे ॥
यज्ञागारे गवां गोष्ठे देवतायतनेषु वा ।
तत्र खात्वा शुचिर्भूत्वा शुद्वापसा जितेन्द्रियः ॥
पाडा पद्मत्रं वा ताम्रमाजनमेव वा।
उदुम्बरमयं पाच्च श्रीवृक्षस्य तयेव च ॥
सक्तपत्राः शुमा दमी अक्षताशचैव पयुताः।

१ ड, स्तदनन्तरम्‌ । २ ह, "दुधाल्ञपः ।

[उपाकरणम्‌] संस्काररत्नपाखा । ११५१

तैरवोद्धलय होतन्यमभ्ये स्वाहा प्ोमाय स्वाहा । इरावती इं विष्णुरिष्णोरनुकं
मा नस्तोके च गायत्री व्रह्म ज्ञानमिति तस्य चतुमीग५ हृत्वा प्रणवेनाऽऽरोड्य
परणवेनामिमन्ञय प्रणवेन पिबेत्प्रणवेन तु--

बरह्मणा निर्मितो ह्येष सल्यशौचात्मको विधिः ।
ऋरषिभिवाटतिल्यानां शौचार्थं समुदाहृतः ॥

माति माति प्रयुज्ञाने विरजा मवव्यर्धमातेऽधमापि प्रयज्ञान ऋषिरोकमवाभोति
पटाने षडत्र स्वगटोकमवामोति सेवत्तरमहरहः परं ब्रह्माधिगच्छति ।

त्वगस्थिगतेमलिनरदरे स्तिष्ठति मानवः |
ब्रह्मकरचो दहेत्तस्य यथा भिरिवेन्धनम्‌ '” इति ॥

(+ अपो हि प्ततिमन्येदियन्तं पालाशं पद्मपत्रं वेलेव तेयं, पाठक्र-
मादर्थक्रमस्य बलीयस्त्वात्‌ । प्रकरणालसाशनाथपश्चगव्य एव गायत्या गृह्य
गोपूत्रमिलादित्रिधिः स्यात्‌, प्राप्तणा्थे पचगव्ये न स्यात्तन्पा भरत्‌ ।
तत्रापि मन्येदिलयन्तो विधिर्यथा स्यादिलेतदरथ क्पपरिलयाग इति दरषटभ्यम्‌ । )

यद्यप्यमरेण--

५ कृष्णे नीटाप्तितदयामकालहयामलमेचक्राः " इति कृष्णनीलयोरमेद उक्त-
स्तथाऽपि नीलब्देन हरिद्रणैमिश्रितः कृष्णवर्णो प्राहः । सृत्रहदचनलन्धमे-
दबछात्‌।
“ दशार्थगुज्ञ प्रवदन्ति माप मतिस्तथा पोडशमिश्च कर्थम्‌ ।

कर्पशचतुभिश्च पटं तुटज्ञाः कर्ष सुवर्णस्य पुवर्णपततम्‌ ”
ति छीलावतीवक्याच्चतुःषष्टिमाषात्मकं पलं ज्ञेयम्‌ ।
कपिराखर्पं देम्रौ--
“८ सुवणैकपिटा पूवा द्वितीया गौरपिङ्गखा ।
तृतीया चेव रक्ताक्षी चतुर्थ गुडपिङ्ला ।
पश्चमी बहुवणा स्यात्व्ठी च श्रेतपिद्गला ।
सषमी श्वेतपिङ्गाक्षी अष्टमी कृष्णपिङ्गला ।
नवमी पाटा ज्ञेया दशमी पृच्छपाटहा ” इति ।
सुषणी सुवणंवर्णा ।
स्मृ्न्तरे--“ एकवणा तु किटि ' इत्यपि कपिलारक्षणपुक्तम्‌ ।

+ धनुधिहान्त्गतो ग्रन्थो ड. पुस्तके नास्ति ।

१ ग. सदयः शौ" ।

११५२ भटगोपीमाथदीक्षितषिरविता- [उपाकरणम्‌]

‹ कांस्यपा्नस्थितविीनयृतप्तमानवरण कपि ” इत्यपि कुत्रचित्‌ । *+अक्षता
अखण्डिताः संयुताः सम्पगेकी मृता मिलिता इति यावत । त्वगस्थिगतैभलि
नरदरैैलयुक्तेरिति शेषः(१)। उपाकर्म यदि सरिष्यः करोति तदा लौकिकाप्रौ ।
यद्य रिष्यस्तदौपासने । यद्यपि सूत्रेऽन्वारम्भविधानं स्पष्टं नास्ति तथाऽपि
ज्ञापकसिद्धं बिधानमस्तयेव । तच्च हुत्मेति वचनम्‌ । तथा च मावृदतः
“ होमाधिकरे पुनरईतेति वचनमध्येतणां सवषां हमिऽस्त्यधिकार हृतिज्ञापनार्थ तेनो-
त्तमन्वारम्भणं सर्वेषां रिष्यागामिति । गृहपते --अ्िमुपप्तमाधाय व्याहतिषयन्तं
कृत्वा काण्डर्षीञ्जहोति काण्डनामानि वा परावित्रीमग्दं यनुरद^ प्ामवदमथवषेद्‌

प्स्पतिमिति हूत्वा त्रीनारितोऽनुवाकानधीयन्तेते) काण्डारीन्वा सर्वाज्ञयादि
प्रतिपद्यते चिष्टकृदन्तं कृत्वा व्यदमेकाहं वा क्षम्य यथाध्यायमध्येतन्यमिति
दनि "' इति ।

अभ्निमुपसमाधाय विष्यैरन्वारव्यो व्याहृतिपर्यन्तं कृत्वा नव षट्पञ्च
चतुरो वा काण्दर्पीञ्होति । व्याख्याताः काण्डषैयः प्रजापतये काण्ड-
षये स्वरहिलादि स्वयंमुत्रे काण्डप॑ये स्व्राहेति काण्डषय इत्यन्तं सूत्र
्षेपकं सेयमसंगतत्वाद्धाष्यकृनाऽधूनतराच्च । काण्डनामान्यपि नव षट्पश्च
चत्वारि वा भराजापलयं सौम्यमाप्नेयं वैश्वदेवमिति चत्वारि । प्श्वप्ते
स्वायंभुवं पचमम्‌ । पटूपक्त आरुणं षष्ठम्‌ । नवरपक्षे सांहितीदेवतो-
पनिषदादित्रयं च । सावरिघ्यादिषदः सधतुध्यनैहोमः । सदसस्प-
तिमिलयत्रतिकरणात्काण्डोपाकरणविसगंयोशर दर्शनात्‌ । सद सस्यतिमद्ुतमि-
त्येतस्य प्रतीकग्रहणं वा । सावित्रीमिलयत्राप्येकामृचं केचिन्मन्यन्ते । अधी-
यन्त(त) इति बहुवचनात्सर्वेषामध्ययनम्‌ । आदित इयत बेदस्येति शेषः ।
काण्डानि नव षट्पञ्च चत्वारि वा काण्डातुक्रमणिकोक्तानि । तेषामादिभूता-
ननुत्राङान्मन्रान्वाऽधीयन्त(त) इत्यथः । जयारि प्रतिपद्यत इति वचनं नया-
धयुपहामा अत्र निलया इतिबोधनाथम्‌ । जया जयोपहोम आदियस्य तञ्ञ-
यादि। एतादश होपप्तवन्थि यदुत्तरं तचरं तत्मतिप्चत इत्यथः । अस्पिन्न्या
ख्याने सन्त्येव वारण्यादयः । जयादीन्पतिपद्यत इतिपठे तु बारुण्यादिस्छं
सुगममेव । प्रतिपद्त इत्युभयत्र संबध्यते । तथा च जयादि प्रतिपदे सिष्ट-

# इदं पदद्वयं नास्ति ड. पुस्तके ।

१क. द. मीकिना। रह. ^त्‌ 1 उ*।३ च. त्वा पञ्चकाः । “= इ. (दोमप्रापणार्धः।
५. च. योप" ।

[उपाकरणम्‌] सस्काररत्नमाला 1 ११५३

कृततिपद्यत इटेवमर्थैः संपन्नो भवति । अन्तं कृत्वेति भि्नमेव सूत्रम्‌ ।
अन्तं कर्मणोऽन्ते कृत्वा कर्मशेषं समाप्येलयथः । सिषटकदन्तं कृतेत्येकसूत्रक-
रण उत्तरकमोपापत्तिः । यदि सिष्दुत्तरभाषिकरमानुष्टानमावदयकत्वास-
तिपत्तिरूपत्वाच्च फतैवयमित्युच्यते तदा सष्न्त कृत्ेत्यस्यावपिपरद्शक-
सूत्रस्य वैयथ्यापत्तिः । न च भवतु स्विष्ृदुत्तरभाविकर्मलोप इति वाच्यम्‌ ।
अहोपानुगुण्येनैव सूत्राथनिवौहेऽन्यथावर्णनस्यानुचितत्वात्‌ । जयादि ्रति-
पचत इलनेनैव इतस्नोत्तरतत्रभाप्रौ स्िषकृद्धहणमाघारवत्तत्रे वारुण्यादिहो-
माभावेऽपि स्विष्ट द्धोमो भवत्येवेतिङ्गापनार्थम्‌ । अन्तं कृत्वेति वचनमसति
विशेषविधौ सिवष्कृदनन्तरमेव कर्मसमापिवंथा स्यात्‌, न तु कृत्लसमाप्लनन्त-
रमितिह्ञापनार्थम्‌ । उपनयने समिदभ्याधानानन्तरमुत्तरपरिषेकस्य विहितत्वा-
द्विशेषविधिसत्वमेषेति तजरैवं न भवति । काण्डत्रतोपाकरणविसर्गादिषु तु
विरशेषविध्यभावात्िष्कृदनन्तरमेव कर्मसमातिरिति । क्षम्य, अध्ययनाद्रि
रमभ्येलर्थः । यथाध्यायमितिवचनं कृतान्तादारभ्येवाध्येतन्यं न पुनरादित-
स्रीनुवाकानषीत्याध्येतव्यमिलेतदथंम्‌ । वदन्ती तिवचनं केषां चिदाचार्थाणां
मते जीनदुवाकानधीलेवाध्ययनमस्तीतिपक्नान्तरसूचनार्थम्‌ ।
तरह्मचारिविषये विशेष उक्तः कालाद कार्णानिनिनां--
«“ मोज्ञी यज्ञोपवीतं च नवं दण्डं च धारयत्‌ ।
कटिपूर्रं चैव नवं नवं वसं तथेव च ” इति ॥

स्पृदयन्तरेऽपि--“ दण्डाजिनोपवीतानि मेखलां कटिसूत्रकम्‌ ।
धृत्वोपाकरणं कृत्वा ततः खाध्यायमारमेत्‌ ॥
पुराणानि विमज्याथ पुनः पुनरुपक्रमेत्‌ ” इति ॥
स्पृतिभापत्यां व्यासोऽपि-
८ उपवीतं नवं व्रं करपत्र च मेखलाम्‌ ।
धारयेदजिनं दण्डं पुराणान्यप्मु निक्षिपेत्‌ '” इति ॥
यङ्नोपवीतस्य होमदानधारणान्याह गाखः--
८५ कृत्वा यज्ञोपवीतानि नवानि वसुधाधिप ।
हुत्वाऽभनौ गुरवे दत्वा पितृभ्यो धारयेत्स्यम्‌ " इति ॥
सल्यत्रतोऽपि--“ ूतनान्युपवीतानि हुत्वा दत्वा च धारयेत्‌ " इति ।

१ ड, "तन्नेऽविदितत्वेन वा । २ ढ, “ना ब्रह्मचारिणे प्रकृय--मौ' ।
१४५

११५४ भटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [उपाकरणम्‌ ।

एतच ग्रहस्थवानपरस्थयोरपि-

“८ गृहस्थो ब्रह्मचारौ वा वनस्थो वाऽपि मूत्रकम्‌ ।
हुत्वाऽग्नो गरे दत्ता पितृम्यो धारयेत््रयम्‌ ”
इति स्मृतिदपणे वैजवापोक्तेः।
स्मृतौ --“ यज्ञोपवीतमच्रेण हुतवाऽदरावुपवीतकम्‌ ।
दत्ता तु गुरवे मूलं धृत्वा स्वाध्यायमारमेत्‌ ” इति ॥
यूत्नं सृतनम्‌ । (# दूत्या दा च धारयेदि तिश्ञास्रान्तरावज्ञोपवीतहाम-
स्यापि प्रधानत्वेन कतव्यतवं कंशिदुक्तं तत्तच्छ, हुत्वा दा च धारयेदि-
तिक्त्वाप्रत्ययाद्धोमदानयोरूपाकरणोत्सजेनाङ्गभतयज्नोपवीतधारणाङ्ग [त्व स्येव
प्रतीतेः प्रधानत्वामावात्‌। हामदानधारणानि शास्रान्तरभोक्तत्वात्कृताकृतानि ।
करणेऽभ्युदयः, अकरणे प्रत्यवायाभाव इति द्रष्टव्यम्‌ । हृतेति क्त्वाप्रत्ययः
पूरवैकारतामानं बोधयति न स्वङ्गत्वं तेन यज्ञोपवीतदहोमस्य परधानत्वमेबेति
यद्युच्यते तदा यज्ञोपवीतदोमाननुएठानमेव प्रधानोपसंहारस्पानिषटत्वात्‌ । अन्य-
योपनयनादिष्वपि शल्न्तरोक्तयधानहामकरणापत्तेः । न चेवं हुता दसा
च धारयेदिति शाघ्चान्तरोक्तस्य य्ञोपवीतहामस्य निरवक्राशत्वापत्तिरिति
वाच्यम्‌ । यस्मिन्सृते कारिकासर वा यज्ञोपदीतहोमो विहितो भवेत्तत्रेतस्य
सावकाशत्वसंभवात्‌ । अस्ति चायं होमो विहित आश्वलायनश््कारिकासु ।
दानधारणयोस्तु प्रधानत्वाभावादुपसंद्यरः शक्ता सत्यां न विरुद्धः । )

दानफष्टगृक्तं वायुपएराणे-
«५ उपाकर्मणि चोत्सर्गे यो दयादुपवीतकम्‌ ।
आयुप्माज्ञायते तेन कमणा मानवो मवि "' इति ॥
स्मृतिभापत्यां गोभिलः-

“ उपाकर्मोतसर्जनं च वनस्थानामपीप्यते |
धारणाध्ययनाङ्गत्वाद्‌ गृहिणां बह्मचारिणाम्‌ ॥
उत्सर्नं च वेदानामुपाकरणकम च ।
अङ्कत्वा वेदनप्येन फलं नाऽऽपनोति मानवः » इति ।

# धनुशिहान्तगतो बन्धो नाति इ. पुस्तके ।

१के,च.नृनं। रक. च. नृनं। च, दमक

[उपाकरणम्‌] सस्काररतनपारा। ११५५
( ब्रह्मकूचहोमग्रयोगः )
एतत्किचिदध्ययनवतोऽप्यावहयकम्‌--
“ अकृतोपाङ्ृतिरविप्रो दानहोमजपादिकम्‌ ।
यत्करोति तत्सर्वं निष्फलं तस्य वै मवेत्‌”
इति संरारमञ्र्पा संगरहवचनात्‌ । आदिशब्देनार्वनादि जेयम्‌ ।
विश्वप्रकारे-“ उपाकर्मोत्सजैनयोः श्रौतानां कर्मणां तथा ।
प्रथमानुष्टितातव खस्तिवाचनमिप्यते "' इति ।
स्वस्तिवाचनग्रहणं मात्करापूननषद्धिश्राद्धयोरूपटक्षणम्‌ ।
( # श्रावण्यामभ्यङ्गोऽप्युक्तो मानवमूत्रामुषासिपद्धतौ-
८ श्रवरण्यां बदिराञ्ये च वह्न्तदरशने तथा ।
तेलाम्यङ्गमकुवाणा नरकं प्रतिपद्यते '” इति ॥ )
अथ ब्रह्मरवहोमप्रयोगः। ह
कता नदौभस्लावो यस्मिन्देशे तत्र तीये यज्ञागारे गवां गोष देवतायतने निज
नेऽरण्ये देशे रहस्ये ग्रमेऽप्येकरन्ते देते वा सातः शुङ्वापता जितेन्द्रियः शुचि-
राचम्य प्राणानायम्य देशकाल संकरील्योपाकमे कतुमादो सरीरगुच्छयं ब्रह्म-
कू चेहोमं पचचगन्याञ्चनं च करिष्य इति संकरं कुयात्‌ । उत्स्जनस्याप्यसि-
न्द्न क्रियायाम्‌--उत्सजनोपाक्रमणां कतुमाद्‌त्रातं सक्रलपत्राक्य उर्हः

कार्यः।
ततः स्थण्डि कृत्वा तद्भोमयेनोपलिप्योद्धननारिसंस्कारं विधाय तत्र

विण्नामानं श्रोत्रियागारादाहूतं लाकिकपाभ्रे प्रातिषठाप्य प्रज्वाल्य ध्यात्वा
समिन्रयमादाय श्रद्ध एदीलयादि प्राणायामान्तं कृत्वा वऋह्यक्‌ चहोमकरमणि
या यक्ष्यमाणा इत्यादि पमरपताधनीदेग्यन्तं ग्पाहुदयन्तं वाक्त्वा). प्रधान-
होमे--अधिं पश्चगव्याहुलया यक्ष्ये । सोमं पश्चगव्याहुया यक्ष्ये ।
वेष्णां तद्म; प््चगव्याहुतिभियक्षये । सद्र पचगव्वाहुत् येयं ।
अत्रोदकसपश | सवितार्‌ परस०। व्रह्म पश्वे । परमात्मानपब्र वा
णवेन पञ्चगन्यचतुथंभागेनं यावत्य आहुतयो भवन्ति तावतीभिः ¶च-

गव्याहूतिमयक्य । अङ्गहिं वरण द्रस्यापास्याहुतिन्यामलाद) अव्र
क धनधिदह्ान्तगंतो प्रन्थो नास्ति ड. पस्तके 1.+ ड. पुस्तक आहुतिशव्दरदितः पञ्गव्ये-
नेतिपाठः । एवमग्रेऽपि ।

स्च. जन भारः) ३ व्‌, चकान्तदे। ४ द. त्रिवारं

१ ड. निजने देशे रहस्य दे
ट, शं द्विरिाद्‌ ।

च, त्रिः। ५६, न यक्ष्ये । ६

११५६ भटरगोपीनाथदीकषितषिरचिता- [उपाकरणम्‌]
( ब्र्मकूत्वेहोमप्रयोगः )

सिवष्तं हुतशेषाज्याहृत्या यक्ष्य इत्यादि षा, समिदभ्याधानान्तं कत्वा,
पाजासादने दरी सप्तपत्रात्मकान्दरितानक्षतान्केनचिदर्भेण बद्धौन्दर्मानाज्य-
स्थालीं पञ्चगव्यार्थं पाद्मं पाटाश्चयुदुम्बरटक्षनिमितं बिल्वक्षनिरभितं वा ताभ्र-
मयं वा पत्र प्रणीताप्रणयनं भोक्षणीपातरयुपवेषं संमार्मदभानिषमं बहिरषज्वल-
नदमानाज्यं पञ्चगव्यानि चाऽऽसाद्य ब्रह्मवरणादि, त्र द्ीसंमा्गानन्तरं
होमाथदर्माणामपि दर्वीवत्संमागः । तत आज्यविलापात्पूमेवापरेणारि दर्भेषु
पञ्चगव्यार्थमासादितं पात्रं निधाय तस्मिन्पवित्रे निधाय तत्सवितुरिलस्य
विश्वामित्र ऋषि; सविता देवता गायत्री छन्दः। पञ्चगव्यार्थं गोगूत्रादाने विनि-
योगः-्तत्सतितुरव ° यात्‌ ' इति नीलवणाया गोः पटपरिमितं सूत्रं पञ्चगव्यार्थ
आसादिते पात्रे गृदीत्वा, गन्धद्रारामिलयस्यं याज्ञिक्यो देवता उपनिषद ऋषिः
श्रीदिवता । अनुष्टपछन्दः । गोपरयादाने बिनियोगः--' गन्धद्वारां ° श्रियम्‌ ›
इति तस्मिन्गोपूत्े ङृष्णाया गोरङ्ठाध्परिमितं शङदुदीत्वा, आप्यायस्वेलयस्य
सोमोऽप्नि्वा ऋषिः सोमो देवता गायत्रीछन्दः क्षीरादानि विनियोगः--
° आप्याय प्त संगथे ' इति ताश्नव्णाया गोः स्षपलपरिमितं क्षीरं तसि-
ननेव ग्रहीत्वा, दधिक्रान्ण इलस्य वि्वे देवा ऋषयः । दधिक्रावा देवताऽनु-
एप्छन्दः, दध्यादाने बिनियोगः--दयिक्राव्णो अ० तारिषत्‌ ? इति श्वेताया
गोः पलन्नयपरिमितं दाधि तस्मिन्नेव शृत्वा, युक्रमसीलयस्य भजापतिक्पिः,
आज्यं देवता, यन्नु, आनज्यादाने विनियोगः-- शक्रमपि ज्योतिरसि तेनोऽपि"
इति कपिलाया गोरेकपटमितमाज्यं तस्मिन्नेव शदीरवा, देवस्य त्ेत्यस्य
भजापेतिरप्निः सोमो वा ऋषिः । उदकं देवता, यजुः । कुशोदकादाने विनि
योगः--‹ देवस्य त्वा सवितुः° हस्ताम्यां गृह्णामि › इत्येकपटपरिमितं सप्रभिः
कुशैः स्ावितमुदकं तस्मिन्नेव शृहीयात्‌ । देवस्य सरेत्यस्मिन्मव्रेऽभिषिशचाभीति
वाक्यशेषं केचिदाहुः ।

तत आपो हि एतिमच्रत्रयस्याभिर्विशवे देवा वा ऋषयः । आपो देवता?
गायत्रीछन्दः । प्रचगव्यमन्थने बिनियोगः- अपो हिष्ठा° थाच नः! इति
तेरेव सप्तभिः कशैरन्येवा मन्धेत्‌ ।

तत आज्यं विप्येत्यादि प्परिकरणकाठे प्रशचगव्यस्यापि पर्यग्निकरणं,

१६. "छृतमाज्येन यक्ष्य । २ इ, कुर्यात्‌ । २ क. "दानाः । ४ क. च. तत्राऽऽज्य" ।
५8. स्य स्वयंमृकषिः श्रीदे । ६क. च. "तं तद्र । ७ क. "पतिः सो"। < क. शवा । ९६.

"ति पप्मिदैम्न्येः |

[उपाकरणम्‌] ` संस्काररतनपाडा । ११५७
( ब्ह्मकूचेहोमम्रयोगः )
बहिष्याज्यासादनानन्तरमाज्यस्योत्तरतो ब्िपि पञ्चगव्यपाजासादनम्‌ ।
आञ्योत्पवनानन्तरं पश्चगव्यस्याप्युत्पवनमिति केचित्‌।

ततः पविग्रप्रहरणादि, अन्वाधानोत्कीरितपक्षानुसारेण भसाधनीदेवीहो-
मान्तं व्याहूतिहोमान्तं वा कृतवा प्ञचगग्यहोमं र्यात्‌ ।

स यथा-आसादितान्क्त दमान्ीत्वा तैरुद्रयोदृल होति
(* अशक्यत्वाहरभेषु दवीं सहायाय ग्राह्वा । अग्नये स्वाहा सोमाय स्ाहित्य-
नयोर्वामदेबो विनवे देवा ऋषयः । अग्नीषोमौ करमेण देवते यजुः प्थगव्य-
हेमे विनियोगः |) “ अन्ने स्वाहा अग्नय इदं० । ‹ सोमाय स्वाहा
सोमायेदं ° । इरावतीपितिमश्रस्य सोमो विष्णुस्‌ । पश्चगव्यहोमे विनि
योगः--“ इरावती धेनु ° मयूसैः स्वाहा › विष्णव इदं ° । इदं विष्ण़रित्यस्य
सोमो विष्णगायत्री । पचचगव्यहोमे विनियोगः--' इदं विष्णुविचक्रमे° पाशपरे
स्वाहा › विष्णव इद्‌ ° । विष्णोनुकमित्यस्य सोमो विष्णुखिषप्‌ । पश्चगव्य-
होमे विनियोगः- “ विष्णोर्नुकं ° गायः स्वाहा ' विष्णव इदं ० । मा नस्तोक
इत्यस्याग्री रुद्रो जगती । पश्चगव्यहोमे विनियोगः-“ मा नस्तोके तनये°
विधेम ते स्वाहा › रुद्रयदं ० । अप उपस्पृश्य, तत्सवितुरिति गायत्र्या विषाभित्र
ऋषिः । सविता देवता गायत्री छन्द; । प्श्गव्यहोमे विनियोगः" ततपि
तु्रेण्यं भर्गो यात्स्वाहा ` सवित्र इदं० । ब्रह्म जङ्गानमिलयस्यापरिव्रह्मा
त्रिषटप्‌ । पगव्यहयेम विनियोगः--' ब्रह्म जज्ञानं विवः खाहा › ब्रह्मण
इदं ०। अवरिएटपचगव्यस्य चतु्थ॑भागं पाटाश्चपन्र उदुत्य, मणवस्य परब्रहमर्षिः
परमात्मा देवता गायत्री छन्दः । पश्चगव्यचतुथभागहोमे विनियोगः । † ॐ
स्वाहा ‡ इत्याष्रततेन पणवमत्रेण यावतीमिराहुतीमिशतुथेभागहयेमो भवति
तावतीराहुतीैभरेव जुहुयात्‌ । परमात्मन इदं ० । अन्धाधाने यचग्ेरुत्कीतैनं
कृतं भवति तदा प्रणवस्य देवतोत्कीतनेऽभरिरुत्कीतेनीयः । अस्मिन्कस्पेऽप्रय
मिति व्यामः

ततो ऽवशिष्टं पथचगव्यं प्रणवेनाऽऽलोड्य तेनेवामिमद्याऽऽसनाद्वदिरष-
विश्य प्रणवेन हस्तनाऽऽदौं किंवित्पीत्वाऽवशिष्टं सर्वं हस्तेन पात्रान्तरेण
मा तृष्णीमेव पिबेद्‌ । अत्रापि परवहष्यादिसमरणम । प्शवगन्याढोडने बिनि

% धनुधिहान्तगतो ग्रन्थो नास्ति ड, पुस्तके ।

१३. एननिषट्प। १। २ श्रद्यत्रि। ३६. १०।अर/। ४ इ. न स्व पिवेत्‌।

११५८ भष्गोपीनाथदीक्षिततिरचिता -- [आपूविकतच्रेण ब्रहमर्बहोम्रयोगः]
( उपाकरणप्रयोगः )
योगः । पञ्चगव्याभिमश्रणे तरिनियोगः । प्श्वगव्यपाने विनियोगः । इति
विनियोगवाक्येषु विशेषः ।
ततो दस्तपादगखपरक्षाटनं दृत्वा पतत्रे दयक्ता द्विराचम्यान्ये पवित्र
धत्वा स्वासन उपविदह्य स्िष्कृदादङ्गरोमादि वा पवान्तानुसारेण होमशेषं
समापयेत्‌ । अयं च सर्वैरपि पृथक्पृथगेव कायः । एतच्च कृताकृतम्‌ ।

अथाऽभ्पूविकतन्रण प्रयागः ।

क्तीऽऽचमनाचन्वाधानाङ्गभृतपराणायामान्तं कृत्वा ब्रह्यक्ू्चहोमकर्मणि या
यक्ष्यमाणं इत्यादि प्रसापनीदेव्यन्तं व्याहृलन्तं बोक्ता) परधानहोमे, अनि
पञ्चगव्येन यक्ष्य इत्यादि पञगन्यचतुधंमाेरनं यात्रत्य आहुतयो भवन्ति
तावतीभिः पचगव्याहुतिभिर्यक्षय इत्यन्तमुक्तवा समिधोऽ्रावाधायाभरि परि-
सती द्वी सपतपत्रास्कान्दरितानक्षतान्केनचिद्भेण वद्धान्द्‌मानाज्यस्थालीं
पश्चगव्यार्यं पाब्नादयन्यनमं पौत्रपुपत्रेपं संमा्मदमांनिध्मं वरिरवज्वलनदरमा-
ज्यं पश्च गव्यानि समिधं चाऽऽस्ाद्र पवित्रे कृत्वा प्रोक्षणीः; संस्कृ
पात्राणि प्रोक्ष्य दुर्वी दभि समज्य पञ्चगव्यं निष्पाद्राऽऽज्यविलापनादिपषि-
जाभ्याधानान्तं कुयात्‌ । पयभ्निकरणक्राले पश्चगग्यस्यापि पयंप्रिकरणम्‌ ।

ततः--“ अदितेऽनुमन्यस्व ' इति परिषफं कृत्वाऽऽसादितां समिधमाधाय
पवसधानाहुतीतवाऽवरिषटं प्षगव्यं प्रणवेनाऽऽलोड्य प्रणवेनाभिमश्रय

प्रणतेन सर्र पूर्ववत्पिि्‌।
ततो दस्तपादयुखपक्षाटने कृत्वा पित्रे ल्यक्छा द्िराचम्यान्ये पितर
धृतरा व्यस्ततमस्तग्याहृतिभिश्चतस्र अआहूनीजहयात्‌ । एतद्धोमाकरण
नाऽऽज्यसंस्कारः । पञ्चगव्यस्य परय्िकरणं मव्रत्येव्र । ततः परिस्तरणानि
विष्ज्योत्तरपरिपेकं कुयात्‌ । इति व्रह्मजच॑हापपरयोगः ।
अ लः [1
धापाकरणप्रयागः |
कती कृतनित्यक्रियः पवित्रपाणिराचम्य प्राणानायम्य देशकालौ सकल,
न 3 नि (^_^ (~ €
अध्यष्यमाणानां छन्दसतामस्थानाच्छ्रासादिजनितयातयामतानिरौसपवेकाप्या
यनसिद्धिद्रारा श्रीपरमेश्वरभीलययं वेदोपाकरणाख्यं कमं करिष्य इति संकरं

१ ड. हस्तं मुखं च प्रक्षाल्य पवि । २ ड. 'विद्याहहोमादि सिवष्छदारिं वा होमरेष॑।
१९. "णा देवतास्ताः सर्वाः परिप्रहीष्यामि । अरत्नि । इ. श्न यक्ष्य ।५ ट. पात्रं प्रोक्षणीपात्रमु।
३ ह. भानवज्व । ७ ह. व पिते । < इ, टृम्तं मुखं च प्रक्षाल्य पवि" । ९ इ. 'रासेनाऽऽप्या।

[उपाकरणप्रयोगः] संस्काररतनमाला । ११५९

कुयात्‌ । ( # अयं संकरः प्रथमोपाकरणोत्तरं बेदारम्भ इति पक्षे । ततप
वेद्‌ ध्ययनारम्भ इति पक्षे तु-अधीतानां छन्दसापध्येष्यमाणानां चास्था
च्छास्रादिजनितयातयामतानिरापपूतेकाप्यायनसिदधिपुनर्वेदग्रहणाधिकार
सिद्धद्रारलयव सक्रसखपः । द्वितायाचूपाकमेणि तु-अध्येष्यमाणानां छन्दसा-
मस्थानच्छासाद्‌ ननितयातयामतानिरासपूुवकाप्यायनसिद्धिपएुन््रहणाधि
कारासादयद्रारत्यतव सक्रखः । ) यदा तु स्वस्यान्तेवासिनः रिष्याः स्यस्तदौ
शीपरमेश्वरपीत्यथमित्यनन्तरमेभिः रिष्यैः सह वेदोपाकरणास्यं कर्म करिष्य
इत्यवपरूद॑न सकसपः कायः । उपाकरणकमसंकरपः स्वैरपि कायं इति संप-
दायः । कृतवरिवाहैः शिष्यस्तु केनचिन्निमित्तेन गुरुपतांनिध्येऽपि पृथगेबोपाक
कायम । उपाकमेमरथमप्रयोगाङ्गमृतं गणपतिपूजनं पुण्याहवाचनं मातकापननं
न्दाश्राद्ध च प्रधानसकसपत्तरं तत्पु वा ततित्रा तदभावे तत्तितापहा-
दिभिः कारयत्‌ । सर्वेपामप्य्मवि आचायं एव कुर्यात्‌ । तत्र संस्ार्यस्य
पििणापुत्कीतेन्‌ । यदि पितेवाऽऽचावैस्तदा प्रथमोपाकरमपरयक्तं गणयतिप्रज-
नादि स्वयमेव कुयात्‌ । प्रथमोपाकरमे मद्राव्यतीपाताधिमासास्तादिष न
भवति । अत्राक्तं संभवदिनं ग्राह्यम्‌ । द्विनीयादिष्वपि शुद्धकाखन्तरसमतरे भद्रा
व्यतीपाताधिमासरास्तादिनिपेधो ऽस््येवेनि केचित्‌ । तत॒ आचाये उपाक्रमाङ्ग
मृतहयमाथस्य स्थण्डिलस्य गोपयोपटेपनोद्धननादिमंस्कारं विधाय वधन.
नामानम्नि प्रतिष्ठापयामीति खाफिकराभि तत्र प्रतिष्ठाप्य प्रज्वासय ध्यायेत्‌ ।
यदि रिष्या न स्युस्तदोपासनायिमेत वलवधननापमाऽयम्निरिति ध्यायन्म-
ज्वाटय ध्यायेत्‌ । नाद्धननादिप्रतिषएापनान्तमत्र । ततोऽन्वाधानम्‌ । समित्रय-
प्रादाय श्रद्ध एहीत्यादिपाणायामान्तं कृत्वोपाकरणल्येमकमणि या यक्ष्यमाण
इलयादिव्याहृत्यन्तमुक्त्वा प्रधानहमे प्रजापतिं काण्डम सोमं काण्डपिमधिं
काण्डरपि वि्वान्देवान्काण्डरपीन्सावित्रीएमेदं यनुद सामतरेदमथरववेदं सदस-
सपति चाऽऽज्येन यक्ष्ये । यज्ञोप्रीतधारणाङ्गभरतयज्ञोपत्रीतन्येमे परमातमानं
यङ्गापवीतेन यक्ष्ये । जयोपहयपे चित्तं चित्तिपित्यादि । स्वायमुष्रकराण्डस्य
वेशवदेवकाण्डानन्तभावपक्षे विश्वान्देवान्कराण्ड पीनित्येतदनन्तरं स्रयंभुत्रं काण्ड
पिमित्युक्त्वा सावित्रीमिलयादि वदेत्‌ । आरूणकाण्डस्याप्यनन्तमावपकषे स्वय॑-

"----------

% धनुश्िहवान्तगंतो भ्रन्थो नास्ति इ. पुस्तके ।

१च.ध्वंचरसं1 >च. ददार"! ३. ष्द्‌ा, एभिः। >» ड. "ति शिष्टाः । तत्रैभिः शिष्यैः
सहेलस्य लेपः । कृ" । ५ ड, ° । कत्यचिच्छिष्यस्य यदि प्रथमोपाः । ६ ड, भवे स्वयमेव
क्ु।७ङ्‌, भम्‌ । पूतस्य वेत्मथममुपा। ८ ड, धि सं" । ९ क. मार्थं स्थ'।

1

११६० भहटगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [उपाकरणप्रयोगः]

भुवं काण्डपिमित्यनन्तरमरुणान्काण्डषींनित्युक्त्वा सावित्रीमित्यादि बदेत्‌ ।
सांहितीदेवतोपनिषदादी नामप्यनन्तर्मावपक्षेऽरुणान्काण्डरषीनित्यनन्तरं सांहि-
तीर्दैवता उपनिषदो वारूणीर्देवता उपनिषदो याज्ञिकीर्देवता उपनिषद्‌
श्युक्त्वा सावित्रीमित्यादि बदैत्‌। तरसवितुरिलयनेन होमपक्े सावित्रीमित्येतस्य
स्थाने सबितारमित्युत्कीतयेत्‌ । काण्डनामभिर्होमपक्षे परधानहोमे प्राजापत्यं
काण्डं सौम्यं काण्डमामेयं काण्डं वैश्वदेवं काण्डं सावित्रीगृग्वेदमित्यादि ।
खाय॑भुवकाण्डस्यानन्तर्भावपक्षे वैश्वदेवं काण्डमित्येतदनन्तरं स्वाय॑ुवं काण्ड-
मित्युक्तवा सावित्रीमिलयादि समानम्‌। आरुणकाण्डस्याप्यनन्तभावपके स्वायं-
भुवं काण्डमित्येतदनन्तरमरुणं काण्डमि्युक्तवा सावित्रीमित्यादि । सांहि-
तीदेवतोपनिषदादीनामप्यनन्तरभावपक्ष आरुणं काण्डमिः्येतदनन्तरं सांहिती-
देवतोपनिषत्काण्डं वारुणीदेवतोपनिषत्काण्ं याहििकीदेवतोपनिषत्काण्ड-
मित्युक्तलवा सावित्रीमित्यादि समानम्‌ । पातरासादन आनज्यासादनो-
त्रपुपवीतासादनम्‌ । व्याहूतिहोमन्ते ' प्रनापतये काण्डषये स्वाहा '
प्रजापतये काण्डर्षय इदं न मम । ‹ सोमाय काण्डर्षये स्वाहा सोमाय
काण्डर्षय इदं न मम। ‹ अग्नये काण्डपये स्वाहा" अप्रये काण्डषय इदं
न मम । विश्वेभ्यो देवेभ्यः काण्डर्विम्यः स्वाहा" विश्वेभ्यो देवेभ्यः काण्डपिभ्य
हृदं न मम । ‹ खयंभवे काण्डर्षये स्वाहा › स्वयंमुत्रे काण्डष॑य इदं न मम इद-
न्वाधानोत्कीतैनानुसारेण चतुरः प्च वा काण्डषीञहुयात्‌ । अन्वाधने
पण्णापुत्कीर्तने-अरुणेभ्यः काण्डपिभ्यः स्वाहेति षष्ठीं जुहुयात्‌ । नवाना-
यत्कीतैने सांहितीभ्यो देवताभ्य उपनिषद्यः स्वाहेति सप्तमीम्‌, वारुणीभ्यो
देवताभ्य उपनिषद्यः स्रहिलष्टमीं, यक्ञिकीभ्यो देवताभ्य उपनिषद्यः
स्वाहेति नवीं जुहुयात्‌ । यथाटिक्गं ल्ागः । अन्वाधाने काण्डनामोत्कीतैने
° प्राजापत्याय कण्डाय स्वाहा, भराजापल्याय काण्डायेदं न मपर । सौम्याय
काण्डाय घछवाहा, सौम्याय काण्डायेदं न मम। अश्चेयाय काण्डाय सवाहा । अप्ने-
याय काण्डायेदं न मम । वैश्वदेवाय काण्डाय स्वाहा । वैश्वदेवाय काण्डायेदं न
मम । स्वायंभुवाय काण्डाय स्वाहा । स्वायंभुवाय काण्डायेदं न मम' इलयन्वाधा-
नोत्कीतितपक्ानुसारेण चतुभिः प्र्चभिवां काण्डनामभिरहोमः । अन्वाधाने
पण्णामपुत्कीतैने- आरुणाय काण्डाय स्वाहेति पष्धाहुतिः । नवानामुत्कीर्वने
सांहितीदेवतोपनिषककाण्डाय साहा । वारुणीदे० काण्डाय खाहा । याङ्गि-
कीदे०° त्काण्डाय स्वाहेारुणकराण्डाहुतेरनन्तरमेतास्िस्लो होतव्याः ।
यथाल त्यागः । ततः सावित्रये सराहा । सावित्र्या इदं ० । अन्वाधाने
समितुरुत्कीतैने तत्सवितुरिति गायत्या स्वाहान्तया होमः । एतस्या ऋष्यादि

[उपकरणम्‌] संस्काररत्ममाखा । ११६१

पूर््रत्‌ । उपाक्ममधानाञ्यहोमे पिनियोग इति विनियोगे विशेषः । सवित्र
इदमिति त्यागः । तत ऋग्रेदायं साहा । ऋगरेदायेदे न मम । यजवदाय
स्वाहा । यञ्रेदायेदं न मम्‌। सामवेदाय स्वाहा । समररेदायेदं न मम।
अथवेवेदाय स्वाहा । अथत्रत्रेदायेदं न पपे । सदसस्पतये स्वाहा । सदसस्प-
ततय इदं न मम । अथवा ‹ सदसस्पतिमवुतं प्रियमिन्द्रस्य काम्यम्‌ । सनिं मेषा.
मयद्नि१९ स्वाहा ) इति मत्रेण होमः । एतस्यष्यादिकाण्डवरतपरकरण उक्तम्‌ ।
उपाकर्मपरधानाज्यहोमे विनियोग इति विनियोगे विशेषः । त्यागस्तु स एव ।
ततो दर्यो यज्ञोपवीतं ग्रहीता यज्ञोप्रीतं पररममिलयस्य परब्रह्म परमात्मा
देवता त्रिष्‌ । यज्ञोपवीतधारणाङ्गभृतहोमे ब्रिनियोगः । " यज्ञोपवीत
तेनः स्वाहा › इत्यग्नौ जष्ोति । परमात्मन इदमिति स्यागः । अत्राऽऽचारा-
्रह्यचारिणे यज्ञोपवीतं मेखामजिनं दण्डं च तत्तनमध्रेण दखा जीरा.
न्यप्सु भक्षिपेदिति शिष्टाः । स्वेयंथाचारं यज्ञोपवीतानि व्राह्मगेभ्यो द्या
व्रिधिना धार्याणि । ( # दानधारणे शाखान्तरोक्तलाकछृताक्रते । एवं तदङ्-
भृतहोमोऽपि । ) ततः सर्वे ‹ ईषे त्वा यज्ञ्य शरन्यध्वम्‌ ' इति जीननुत्राकानधी-
यते । अथवा--इपे सरेत्यनुवाकः। आप उन्दन्तिखनुवाकः । घमः शिरस्त.
दयमभ्निरिलतुबाकरः । अनुमत्यै पुरोडाश्चमष्टाकपालं निवपतीति संहिताप्रथम-
काण्डस्या्मपश्चा्ानुराकः । सह परै देवानामिति खण्डद्रयम्‌ । भद्र कर्णेभि.
रित्यनुवाकरो मच्रद्रयं वा | शीनं व्यास्यास्याम इत्यनुः । भगु वारु-
णिरित्यनुवाकः । अम्भस्य पारे भुवनस्य मध्य इत्यनुव्राक पक्वां । इत्येते
काण्डादृयस्तानधीयीरन्‌ । सखण्डदरयाध्ययने पररमुत्तरं च नमो ब्रह्मण इति

% पनधिङान्तरमतग्रन्स्थाने इ. पुस्तकरेऽन्यो प्रन्धः स यथा--“दृला दत्वा च धारयेदिति
शाघ्नान्तरादय्तोपवीतहोमस्यापि प्रधानत्वेन कत्य कैधिदुक्तं तततच्छम्‌ । हृत्वा दत्त्वा च धार-
येदिति व्वा्रसयादधोमदानयोशपा करणोतस्जनाह्गमू रयजञोपवीतघार णा्गत्वस्मैव प्रतीतः प्रधान-
त्वाभावात्‌ । हयेमदानधरारणानि दन्ान्तरप्रोक्तल्वाक्तताज्ृतानि । करणेऽभ्वुदयेऽकरणे प्रवाया
माव इति द्रष्टव्यम्‌ । दृतेति क्लाप्रययः पूय फालसवमात्रं बोधयति न लहत, तेन यज्चेपवीतद्योमस्य
ग्रधानत्वमेत्रेति यदुच्यते तदाऽ य्ञोप्वतहोमा [न [ृ्रानमेव ।ग्रघनोपसदारस्यानिष्टत्वात्‌ । अन्य
योपनयनादिष्वपि शाल्नान्तरोकतप्रपानहोमानिप्रसङ्गापततेः । न चेव द्त्वा दा च धारयेदिति
शा्नान्तसेक्तस्य यक्षोपवीतदहोमस्य निवकराशत्यापत्तिरिति काच्यम्‌ । यस्िन्सूत्रे कारिकासु वा
यजञोप्रवीतद्ोमो विहितो भवेत्तनरैतस्य सावकाशत्वसंभवात्‌ । अत्ति चायं होमो विदित आश्वल-
यनगृह्यकारिकासु । दानधारणयोस्तु प्रभानलाभावादुपसंदारः शक्तौ सत्यां न तिद्ध: ” इति ।

१च. न्मा २ द्‌. कः । ब्रहम्रिदिलनुतराकः । श । ३ क. दकतिरा । च

एकार्वरा
१४

११६२ भषृगोपीनायदीक्षितविरचिता -- [उपाकरणम्‌]
( सभादीपदानम्‌ )
शान्ति पठेत्‌ । मद्रमश्ना्ध्ययने भद्र कर्णेभिरिति पमत्तरं च शानििः।
शीक्षापपाठकौद्यध्ययने शं नो मित्र इति यथायथं पृत्रोत्तरं शान्ती । इतरमपा-
उकतौ्ध्ययने पतिपरपाठकादि सह नातवतििति पू्रयुत्तरं च शान्तिः । होमानु-
सारेण काण्डाचध्ययनं कर्तव्यम्‌ । एतदनुसारेणैव काण्डर्वतव्रेदपारायणोपा-
करणोत्सजनयोरपि दष्वयम्‌ । सवै आरण्यकमच्रा उपांनेव वक्तव्याः ।
यद्यनारन्धतरेदाः रिष्याः स्युस्तद्‌ाऽऽचायो वाचयेत्‌ । उपाकरणास्वमेेषे
त्ेलनुवाकत्रयं काण्डादीन्वाऽध्यापयेदिति केचित्‌ । नात्र ब्रह्मयङ्तिषिः।
तत आचार्यं उपाकृता वै वेदाः । अयहमेकाहं वाऽनध्यायः कायं इति
रिष्यान्यदेत्‌ । ततथित्तं च स्वराहेयादिपृणेपात्रदानान्तं कृत्वाऽ्नि संपूज्य
विभृत धृत्वा विष्णुं सैस्मरेत्‌ । नात्र जरद्रदन्रहोपः । ततस्यहमकाहं वा
स्वाध्यायदिनेषु विरम्य कृतान्तादृध्येतग्यम्‌ । न वाऽनध्यायः । उपाकरमदिन-
मारभ्य मासपयन्तं प्रदोषे नाध्येतव्यम्‌ । ' श्रावण्यां पोणैमास्यामध्यायमुपाकृत्य
माप्तं प्रदेषे नाधीयीत ' इति धमेसूत्रात्‌ । व्याख्यातमेतदुजञ्वखाढृता-
¢“ मेषदिस्ये प्तवितरि यो यो दशः प्रवते ।
चन्द्रमापार्तदन्ताः स्यशरैत्रा्या दद्द स्मृताः ॥
तेषुयायापरौणेमामी स्ता पता चेपरादिका स्मता ।
कादाचित्केन योगेन नक्षतरस्येति निर्णयः"! `
तदेवं सिंहस्थे सवितरि यां याऽपावास्या तदन्तचान्द्रपासे या पध्यवर्निनी
पौणमासी सा श्रावणी । श्रवणयोगस्तु भवतुब्रान वा। तस्यां श्रावण्यां
पौणमास्यापध्यायपरपाढृल गहयोक्तन व्रिधिनोपाकरमं दत्वा स्वाध्यायमधीयीत ।
अधीयानश्च मासमेकं परदोप नापीयीत प्रथमे रात्रिभागे नाप्रीयीत ग्रहणा
ध्ययनं धारणाध्ययनं च न कुर्यात्‌ । प्रदो पग्रहणद्रात्रातर्ूर््वै न दोष इति ।
परदोपशब्देन पएवैरात्िधिवक्षितेति माधवः।
अस्मन्दिने पतिमत्यो नायः सभादीपदानं कुर्मन्ति । एतच्चाऽऽचारभापषम्‌।
देशकालौ संकी मम सौमाग्पाद्यमिषद्धि्रा श्रीपरमेशवरभरीव्र्थं समादी-
पदानं करिष्य इति संकर्प्य गणपतिपू ननं दीपपूननं विप्रपूननं च कृत्वा

# कर, पुम्तकटिप्ण्याम्‌--^ अत्र उपाङृतानि कण्डनीत्येव वक्तञ्यमिति युक्त प्रति-
भाति ° इति प्रतते ।

१ ड पूरवोंत्तरे शान्ती । शी । २ क. "काध्य' । ३ के. "्काध्य । ४ ढः पूर्वोतरे शान्ती ।
हो" 1५ क. "्डाध्यः । ६ क. रत॑ वे'। ७ क. इ, याऽमाः।

[समाक्ीपग्रानम्‌] संसकाररस्नमाख । ११६९
( उत्सनैनम्‌ )
८५ मो दीप ब्रहमहूपस्वं ज्योतिषां प्रभुरम्ययः |
सौभाग्यं देहि मे पृत्रानैधव्यं च देहि मे।
श्रावणे मास्युपाकर्मप्रारम्मे विप्रपनिधौ ।
्रीहितण्डुलपिषटानां पलश्ीत्या विनिर्मितम्‌ ।
पृतवतिप्तमायुक्तं विमले कां्यमाजने ।
स्थामितं तण्डुढप्रस्ययुकपुगीफलपंयुतम्‌ ।
मातृिङ्गश्रीफलारिपश्चपस्यफटैयुनम्‌ ।
अतरषव्यपुपृतरत्वदीर्वायुःश्रीपुखापतये ।
मभीटस्यास्तु मे प्रा्तिभवेऽरमश्च मवान्तरे ।
श्रवण्यां श्रवणक्षे च सतमायामञचिपिनिधौ ।
समदीपं प्रदास्यामि तुभ्यं विप्र सदतिणम्‌ "|
हति सदक्षिणं विप्राय दध्यात्‌ । मरतिगृहणामीति विपः । एवं पथचवरपरषन्तं
भ्रावरण्यां पी्णमास्यां दीपदानं ठृत्वोद्यापनं कुयात्‌ । पञ्चवर्पपयन्तं कृतस्य सभा-
दीपपरदानकर्मणः सेपृणेताया उद्यापनं करिष्य इति सेकरप्य गणपतिं सेपुज्य
पश्चपरस्थसंमितानि पञ्च धान्यानि पचस पत्रेषु ममौ वा निधाय मध्यस्थ-
धान्यराश्चौ प्रस्थपरिमिततण्डुलपूरितं पात्रे निधाय तत्र दीपं संस्थाप्य तत्स-
मपे यथासंभवसुबणनिभिते रजतनिधिते वा दपपात्रे यथासंभवसुव्णनिभितां
व्िकां निधाय तत्समे कापोसर्वाततिकां धृताभ्यक्तां निधाय दीप्रं
प्रञ्वास्य दीपपातरदरयं यद्गोपीतेन वेष्टयित्वा वखदरयं समीपे संस्थाप्य दीपं
विं च संपूज्य समादीषदानपपुणेताया इमं सोपस्करं सदक्षिणं समादीपं
संपरदृदे न ममेति दात्‌ । हयाचारमापतं समादीपपदानम्‌ ।
अथौत्मजनम्‌ ।
तत्रेदं श्षमू- (तैषीपक्षस्य रोहिण्यां पौर्णमास्यां वोत्पर्गः ' इति । तिष्येण
युक्ता संनिहिता वा पौर्णमासी तैषीं तया युक्तः प्षसैषीपक्ः । तेषमास-
उककपक्ष इति यावत्‌ । एष्यस्यैव तिष्य इति नामान्तरम्‌ । तैषदुहपक्षस्य
रोहिण्यां पौर्णमास्यां बोत्सरगः । उत्सजनं कर्तव्यमिलर्थः । अध्यायस्येति
शेषः । धर्मसूत्रेऽपि--"तेषीपक्षस्य रोहिण्यां विरमत्‌ इति । पुनरिदं वचनं
रोहिण्या ख्यतं योतयितुम्‌ । पर्वनक्षत्रनिणयः पूमैवदेवात्नापि द्रष्टनयः।
रोिणीपौर्णमास्योर्षरात्रात्पवं सक्रान्तिग्रहणसचे माघ्यां पौणमास्यां हस्ते
वा कार्य बौधाथनसूत्रात्‌ । अधरात्रोत्तरं संक्रानििप्रहणसच्छे तु तरिके
दिनि कार्यम्‌ । अस्तादिनिर्णयोऽपि पूर्ववदेव ।

११६४ भटगोषीनाथदीक्षितविरचिता- [उत्पर्मनविषिः]
अथोसर्जनविधिः ।

तत्र सूत्रम्‌--“ सगणः प्राचीमुदीचीं वा दिरमृपनिष्कम्य यत्राऽऽपः सुखाः
पुखावगाहास्तत्रावगाद्याऽऽघमषणन्‌ ब्रीसप्राणायामान्कृला
सपवित्रैः पाणिभिरपो हि एति निमभिर्हिरण्यवणीः शुचयः
पावका इति चनप्भिः पवमानः सुत्रजन इति चेतेनानुवाकेन
स्नात्वा '' इति ।
सगणः सशिष्यगणः । सिष्य इत्येव वक्तव्ये सगण इतिवचनं ससंनिधौ
स्थितानापहृततरिवाहानापेवात्र ग्रहणं नेतरेपामितिव्रोतनार्थम्‌ । तेन कस्य-
चित्छृतविवाहस्य गरहस्थाभ्रमिणः रिष्यस्य पुनगुरुपंनिधानेऽपि पृथगेवोत्स-
जनं वति । एवमुपाकमीपि । पराचीमित्यतः पूर ग्रामादिति शेषः । गसेति
परिलयज्योपनिष्करम्येति वचनादेवं ज्ञायते ग्रामाननि्गमन एव प्राच्या उदीच्या
वा दिशो नियमो न गमन हृति । यत्र यस्मिन्देशे सुखा निप॑लाः सुखस्पशाश्च
सुखावगाहा ग्राहादिरहितसरेन सुखेनावगाश्चास्तत्रावगाष्व निपजञ्ञ्य लातेति-
यावत्‌ । अत्र पर्व भस्पगोमयमृत्तिकालानाख्यं कम, हिरण्यशङ्गमिति तीरयै-
शमार्थने, नमोऽपरमेऽप्स॒मत इति देवतानमनं, सुमित्रा न इति माजन, दुभित्रा
इत्यादिभिखिभमिरमंत्ररप्यदिति जरक्षेपणं, यदपां क्रूरमिति नल्दोपदूरी-
करणम्‌, अत्याशनादिलेतन्पत्रपठनम्‌, इमं मे गङ्ग इति नदीभार्थनं च
कार्यम्‌ । ऋतं च सत्यं चेत्येतततचात्मकं सृक्तमाघमर्षणं तेन अीनाणायापा-
कुर्यात्‌ । निमञ्ज्येलत्रलक्तवामलययेन निमग्नः सन्नेव प्राणायामनन्छुर्यादिति
वोध्यते । आघमर्पणसूक्तपादप्राणायामयोः समानक्रालिकरत्वमेवात्र न तु
सक्तानते प्राणायामः । निमपनस्य भराणयमनं त्रिना तत्पागसभवात्‌ । अयं च
सूक्तपाठो मनसैव न तृपां यञ्देन क्रियत इतिपरिभापाप्राप्नयुपांुलं
संभवति । तत्राप्यु्चारणस्य सच्ेन तदसंभवात्‌ । करणवदशब्दममनःमयो-
गपुपांबिति दयुपाटूटन्षणम्‌ । अवगाध्ाऽऽपमपणेन त्रीन्ाणायामन्कृखेये-

तत्सूत्रम्‌ ।
८4 अवगाह्य जहे मग्न ऋनं चेति तृच पठन्‌ ।
मनत प्राणमायच्छत्रिवारमिदमीरितम्‌ " ॥
इति स्पृतिवचनानुरोधारिर्थं व्याख्यातम्‌ । अथवाऽऽघमर्षणं सूक्तं जले
त्राणं नियोञ्य पटित्वा तदन्ते प्राणायाम इति यथाश्रुत एवार्थः।

१च. प्राणायामं ।

[उत्पर्मनम्‌] संस्काररत्नमाखा । ११६५

तथा च स्मूतिः--“ पयोज्य वारिणि प्राणमृतं चेति तृचेन तु ।
त्िरावृत्तेन प्रीन्छुयीत्पाणायामान्पदा बुधः ' इति ।

अस्मिन्करप उपांशुधमंण ऋतमिति तच पठित्वा तदन्ते प्राणायामः कार्थः।
एवमन्यौ दरौ प्राणायामौ) इति प्रयोगः । पूर्वके तु॒निमघ्रः सन्नेव मनसा
ऋतमिति तृचं पटन्ाणायामं कुयात्‌ । एवमन्यौ द्रौ, इति भयोगः । उभय
कर्पेऽपि अत्राऽऽतमितोरितिवचनाभाव्रान्न याव्रद्मरल्नियमः | त्रिः प्राण-
मायच्छेदित्येव बरक्तव्ये जीन्माणायामानिलयेवं वचनं त्रिष्वपि मच्रवत्ता, न
तु सद्न्मव्रेण द्िस्तृष्णीपितिङ्गापनायम्‌ । त्रीनितिवचनं चतुरादिसंख्यानि-
हृस्यथम्‌ । स्मृतित एव सपापरित्रपाणत्वे सिद्धभ्त्र वचनं पूत्रघरूनपवि्रत्यागं
द्योतयति । चकारः शाच्चान्तराक्तदुपदमग्रसमृचयायेः । यत्पृथिव्या९ रन-
से(जः स्वमि)ल्यादिमत्रसाध्यानां मार्जनोत्तरकर्मणामप्यत्र संग्रहः । सप-
वित्रपाणय दृत्यं वक्तव्ये सपवित्रैः पाणिभिरित्येवं वचनं केवलं सोदकैः
पाणिभिर मार्जनं न तु दभेरिलेवमर्थम्‌ । लासरेत्पस्य मार्जयित्रेदर्थः।
तथा च स्मृतिः--““ साला त्रिः प्राणमायच्छेदव्छिकतिमीरमनं ततः '' इति ।

एवं सानं ठता देवपिपितपूननं कुयात्‌ । ततर सूत्रमू--' दभानन्योन्यम्भ
पप्रयच्छन्ताऽरित्सन्त इवान्योन्यम्‌ ' इल्यादि † अमूप्मं नमोऽमुष्मै नमः इल्य-
स्तम्‌ । दभानन्यान्यस्पं सप्रयच्छन्त इलस्याऽऽसनानि कल्पयन्तीत्यत्रान्यः ।
तेनाऽऽसनार्थमिदं दभंदानम्‌ । संमयच्छन्त इति शतूप्रययादानासनकस
नयोः समकाटिकता । अन्योन्यस्म परस्परमिलयथेः । अदित्सन्त इवान्या-
न्यापिति दाने विक्ञेषपोऽयमष्छटायं विधीयते । अन्योन्यं परस्परमदित्सन्त इव
तुपनिच्छन्त इ दरमान्संभयच्छन्त इत्यर्थः । अथवा संप्यच्छन्त आदि
त्सन्त इवान्योन्यमिति एठः । अन्योन्यं प्रत्यादित्सन्तो पुप्णन्त इव दभा
नस॑भयच्छन्त इल्य्थः । दर्भदानासनकलपनयोमध्ये दर्भदानं सव्यहस्तेन
तस्यापुख्यल्वात्‌ । आस्तनकसनं तु मुख्यं कायं मुख्येन दस्भिणदस्तेन । एष
चोभयानं समानकालिकलासंमवः । दभदानस्य परयोजनाकादक्षायामनन्तर
विहितासनकरस्पनायेस्रे सामथ्यादवगते सति अथादरास्नकरनस्य यख्य

पिध्यति । दक्षिणहस्तस्य मुख्यत्वं तु-
^ यत्रोपदियते कर्मं कुरङ्ग न तूच्यते ।
दृक्षिणसत्र विज्ञेयः कर्मणां पारगः करः "”
इति च्छन्दोगपरिशिषटात्‌) ' एकाङ्गवचने दस्तिणं प्रतीयाद्नारेशे ' इदयाश्व-
रायनसूघाच ज्ञेयम्‌ । तत इलस्य तस्मन्निययंः । समीपसप्तमीयम्‌ । तच

११६६ भह्गोपीनाथदीक्षितविरविता- [उत्सननम्‌)

सामीप्यं पूर्वं स्ानोपक्रमाञ्जटस्य ज्ञेयम्‌ । स्मृतित एव शृषिदेश्षस्य प्ाप्तावत्र
विधानं शरुद्धस्यापि दक्षस्य गोपयोपलेपनेनापि शरुद्धिरस्मिन्नवसरेऽवहयं कार्य
तिङ्गापनारथम्‌ । माचीनपरवण इतिवचनं समतोदक्पव्रणत्वपरागुदक्मवणत्ववाध-
नार्थम्‌ । भाचीनपवणः भाच्यां दिशि निन्न इत्यथे; । उदगग्रताया अपि प
माप्तत्वात्द्धाधनार्थं मागग्ररिति दभप्रिशेषणम्‌ । दभरितिवहुवचनाञ्जयन्नयो

दमी बेयाः।
“ ऋषीणामापनं दर्भः क्तिः प्तमिः स्मृतम्‌ "”

इति स्पृतितः सप्त सप्त वाऽऽसने दभाः । एतस्यां स्पृतादमिग्रहणं देवमि-
श्ुपलक्षणम्‌ । तेन देवपित्रासनदर्माणामपि सप्रसख्पा ज्ञेया । उदगपवगौणी-
तिचनं पक्षे प्राप्तायाः प्रागपवगताया वाधना । ` कस्पयन्तीतिवहुवचना-
च्छिष्येरपि पृथक्पृथगासनक्रस्पनं कार्यं न त्वन्वारम्भमाज्रेण सिद्धिः । एवमि.
तरोपचारसमपंणपपि । तत्र बहुवचनान्तस्यैव स्रियापदस्यानुषङ्गात्‌ । न
चाऽऽसनकरपनमातरं पृथक्पृथगस्तु, इतरोपचारसमर्षणं लाचार्येणैग कार्यमिति
घाच्यम्‌ । पृज्यै(जे)कदेशस्याऽऽसनकटपनस्य बहुवचनेन सर्भकरवैकत्रे सिद्ध
हृतरोपचारसम्पणेऽपि सरव॑कदै [क |तवस्यैव युक्तत्वात्‌ । ब्रह्मादिभ्योऽङ्गिरो-
न्तेभ्यः । ब्रह्मण आसनं कर्पयामि, प्रजापतय आसनं कटययामीत्येवं ब्रह्मणे
करपयामि, प्रजापतये कटपयाभीलेवं वा तत्तन्ामभिस्तस्मै तस्मा आसनं
कट्पयेयुरिलर्थः । देवगणानामितिवचनं दैवेन तीर्थेन तपणार्भम्‌ । देवाना-
मित्येव सिद्धे गणानामिति ग्रहणं जयोवविंशतिसंख्याकेषु देवेषु मध्य ब्रह्मादिन-
्षत्रान्त एको गणः, इन्द्रराजादिरवैश्रवणराजान्तो द्वितीयः पानां गणः,
वस्वाच्रङ्किरोन्तस्वतीयो गण इति गणत्रितवं ज्ञापयितुम्‌ । ब्रह्मादिनक्षत्रान्तानां
संग्रान्यासनानि ज्रिचिश्यवधानेन द्विती यगणस्य तयेवाऽऽसनानि तथैव दृती-
यस्येत्येवपनुष्ठानं गणत्रिखस्य फलम्‌ । इन्दरराजादिवश्रवणराजान्तानां राजल्वा-
दिसमानधमंत्वादेकगणत्वे सिद्धे ब्रह्मादिनक्षत्रान्तानामेको गणः, वस््रा्यङ्गिरो-
न्तानपेकरो गण इलयर्थात्िध्यति । प्श्चम॒ राजं तु “ इन्द्रो राना जगतश्चषै-
णनाम्‌ । इन्द्रो राजा नगतोय ईशे । यमो राजा प्रमृणाभिः पुनातु मा। यमाय
मधुमत्तम राज्ञे हव्यं ज॒होतन । आपो दीक्षा, तया वरुणो राजा दीक्षया दीक्षितः ।
ओषधयो दीक्षा, तया सोमो राजा दीक्षया दरीकषितः | राजागिराजाय प्रपद्यप्राहिने ।
नमो वयं वरश्रवणाय कुह ” इत्यादिमच्रसिद्धमपि । विश्वामित्रो जमदभनिभै-
रद्राजोऽथ गौतमः । अत्रिर्वसिष्ठः करयप इत्येते सप्तर्षय इत्येतत्सूत्रं यत्र यत्र

१ इ. गणप्र। २क.च.श्वुम

[उत्सर्जनम्‌] संस्काररत्नमारा । ११६७

सक्तधिग्रहणं सप्तषीनुपस्यायेत्यादौ तत्रैतेषामेव संगत्य इत्येतदर्थम्‌ । अग्र
निवीतिवचनात्पत्रे्न यज्ञोपवीतिता गम्यते । उत्तरत इत्यत्र देवानामिति
दोषः । तेषमेव पूव क्तत्वात्‌ । उदीचीनपवण इति वचनं पे प्राप्तानां
समलपाक्यवणतवमागुद्कपररणत्वानां बाधनार्थम्‌ । अत्रापि शुचौ देश
इत्यनुवतते । उदगगरैरितिवचनं पके ्रप्तायाः भाग्रनाया बाधनार्थम्‌ ।
मागपवरगोणीतिवचनं पे भ्प्षाया उदगपवर्गताया बाभनार्थम्‌ । एनयो-
रन्तराछेऽरन्धत्या इदयेतात्रतैव सिद्धे वसिष्ठकहयपयोरन्तरारेऽहन्धलया
इति गुरुसूत्रकरणमन्यत्रापि सपरषयोऽरन्धतीसहिता एव प्रलेतव्या इये.
तदथैम्‌ , वसिष्ठकश्यपान्तराल एवारुन्धतीत्येवंभावनार्थं वा । यथो-
पस्थानादौ । अरुन्धत्या इत्यनन्तरं पुनः कस्पपन्तीतिवचनं बिश्वामि-
ब्ाच्रन्धत्यन्तानामकगणल्वङ्ञापनार्थम्‌ । तेनैतेपां संलप्नौन्यासनानि । दक्नि-
णत इत्यत्र देवानामिति शेषः । भराचीनमरवणपद साहचर्यात्‌ । प्राचीनप्चण
इति वचनं समत्वोदक्भबणलमरागुरक्मवणत्ववाधनारथम्‌ । ततोऽगस्त्या्ना-
त्परिभाषयोत्तरतः पुरतो वा । एकेतिवचनं कृष्णदरैपायनादीनमिकेव वेदिः,
देवानां वेदिरेका, सक्घषींणापरुन्धलया्का, अगस्त्यस्यैका, पितृणामेकेति,
सदैषामेतेषां पृथक्पृथगेव वेव इत्येतदर्थम्‌ । अथतरा-एकवेयाम्‌, एका
केवला या वेदिस्तस्यामित्य्थः । एकेतिवचनं तत एकव्रा तेभ्य हृल्यत्र
माचीनप्रवणे देश इत्यस्याप्यनुषत्तिः स्यात्‌, अनुष्टत्तौ च सलयां पाचीनमरवण-
रूप एव देशे वेदिः कर्तव्येति नियमः स्यात्स मा भूदियेतदशम्‌ । असि-
न्कल इतरेषां वेदिरेव नास्ति । तेभ्य इतितरचनपरकगणलज्ञापनाथम्‌ । तन
संखप्ान्येतेतेषामासनानि । तेभ्यो वक्ष्यपाणेभ्यः प्रसिद्धेभ्यः कृष्णदरैपायना-
दीतिहासपुराणान्तभ्यः । बरूथिन इत्यनन्तरं वाजिन इति केषचित्मृत्रपुस्त-
केषु पाठः । वसिषठायेद््रायेति नामदरयमेव प्रयोगवरैनयन्तीकारेक्तेः । दक्षि-
णतः प्राचीनाव्रीतिन इत्यत्र कृष्णदरैपायनादीनामेत्र ग्रहणं संनिहितत्वात्‌ ।
भाचीनावीतवरिधानं यज्ञोपवीतनिवीतयोकराधनायंम्‌ । दक्षिणाप्रवणवचनं सम-
समराक्मवणत्योदकंवणस्वपरागुदक्मवणत्ववाधना्थम्‌ । दक्षिणग्रीरितिवचन-
ूगग्न्वभागग्रत्वयोर्वाधनार्थम्‌ । परस्यगपवर्गाणीतियचनं परागपवैत्वोदगपव-
ीतयोर्बाधनार्थप्‌ । आत्रेयाय पद्कारायेत्येकमेव नाम । एवं कौण्डिन्याय
पततिकरायेतीदमपि । यथासं यथायथं ययःपिकरारमिति यात्रत्‌ । पिदभ्य

१ क. नियम्यते । २ च. पूवक" । ३७. च. ान्येवाऽऽय" । ४ क. च. श्यो 1

6.9

क, च. “वणदे" ।

११६८ भह्गोपीनायदीक्षितविरचिता-- [उत्सर्मनम्‌)]

तयप्र पितरश मातरशरेत्यकशेषः । एवं मातापहाश्च पातामहश्चोति । अत्र पितृ.
मातृमातापहमातामहीशबद स्तततद्रगां उच्यन्ते । अत्र मातृशब्देन सपत्नमा-
ताऽपि संग्राह्या । चक्रारिण हेयादिसपस्तपितसमुचचयः । अन्यथा नित्यतपेणे
पावैणचतुष्टयस्येवातिदेशः स्यात्‌, अन्येषां न स्यात्‌, अतः सयृच्य आप्र
इयकेः । ( # अथवा ऽद्धर्दवानृषीन्यितृं्च तपैयन्तीत्यतरैवपित्यतिदेशात्त्तद्मे
तत्रत्यदेवपिपितृप्निः) अनुक्तानां सयादीनां खत्रत्यचकररेणेति । असिन्कसे
नात्र हयादिसमुचयः । इदानीमाचार एवमेवास्नि । ) अपृष्मै करपयापी
त्यादिसूत्रं तत्तन्मत्रपाठथदशञना्थं न तूपचारान्तरनिद््यथेम्‌ ।
तेन--“ ऋपीणामरचनं सर्वं कतैठये च निवीतिना ।
आपनं पामर च स्नानं पञ्चामृतैः प्यर्‌ ॥
वस्ोपवीतगम्धांश्च पृप्पाण्यामरणानि च ।
धुपदपवलीन्दस्वा तर्पयेचच यथात्िषि "”
इतिव्यासस्मृत्युक्ता अष्युपचाराः शक्ता सत्यां देयाः । अस्यां स्मृनाषि-
हणं देवपिश्रपलक्षणम्‌ । पित्रभ्योऽपि स्वाहारब्देनैवाजसमर्पणं न स्वधा
दष्देन । बीप्पास्रसात्‌ । केवरपितूकरमन्वान्सधाशन्द परानिनं भवति कित
स्पष्रवचनेनेव स(वेःत्येनादश्ाथेस्य मासिश्राद्धस्येन " अमृप्मे स्ववा नमोऽमुष्म
स्वधा नमः : इति मत्रग्रहणन ज्ञापिनन्वाच । फल्ादकनत्यत्र फलयुक्तम॒त्क
फटस्योदकमिति वाऽथ । अपरेण वेदि वेद्या अदूर एत्र, अगिपुपममाधाय
प्रज्यरयिसर(ज्वास्पे)त्यथः । सदसस्पतिपित्यनन्नरगुक्तस्य हूत्ेतित्रचनस्य
रिष्याणामन्वारम्भसिद्ध(यत्वम्‌) । प्रथमोऽनुव्राकर इये सरत्यनुवाकः । अत्र
तृतीया द्वितीयार्थं । तन प्रथमपमनुवाकमधीयन्त(त) इत्यथः । तहपकराहं बा
क्षम्य यथाध्यायमध्येतन्यमिति वदन्तीति सूत्र ब्राह्मणांस्तपंयन्तील्यनन्नरं
कतेव्ये मध्ये वचनमुल्सजन एवानध्याय आव्य नोपाकर्मणीतिङ्ञापनाथं्‌।
तेनोपाकमण्यनध्यायामात्रोऽपि प्न सिद्धो भवाति । काण्डात्कादाच्ा शतेनेति-
मश्रदरयान्न उदकान्त उद्कपध्य उदरकथान्ने वा दृत रोपयन्ति । रोपयन्नी
तिवहुवचनात्सरवेपां कर्म्वम्‌ । दूर्वा ऽति वहुवचनं वहुक्मिप्रायेण । तकरैकैव
द्व वहथ्योवा दवाः उदि जल्दाशयं विलाडनादरूमिमन्तं करता प्राचीमुदीचीं
वा दिशं वहिनशात्रयादातमितोयवद्ररुमानि शीध्रं धप्ेन्ति । अत्रापि बहु

+ धनुधिहान्त्गतं ड. पुस्तके नास्ति

१च. ्यणाःश्च तपे ।

उत्सर्जनम्‌] संस्काररत्नमारा । ११६९

वचनात्सरवेषां कतैत्वप्‌ । पलेलयापुमैः सक्तमिरोदनेनेति प्राह्मणारस्तर्षयन्ति ।
उत्सगदे शात्मव्येलयाकृतरैवाज्रहोमं ग्रामं मविहयापृषादिमि््रीह्मणांस्तर्पयन्ती
स्यथः । अपषैः सक्तुभिपोदनेनेति ब्राह्मणास्स्तर्पयन्तीतिगुरसूत्रकरणादेवं
गायते नास्त्यत्रात्नहोम इति । यद्रत्रानहोम इष्टः स्याद्राह्यणाननेन परिषि-
ष्येत्येव छाघवराद्घ्रयात्‌ । एत्तिङृताऽपि तत॒ आनजिसरणासमत्येत्यानहयेमा
हुत्वाऽ्पुपादिमि ब्राह्मणां स्तपयन्तीत्येतस्मिन्व्याख्याने गुरमूजकरणैयर्या
परिहाररूपापरितापादवर ˆ अभवेत्प्गदेश्पत्येलाकृतेवान्रहौमं आम प्रविदयापू-
पारिभिरवाह्मणां(तपयन्ति › इत्येव द्वितीयं व्याख्यानं कृतम्‌ । ब्राह्मणार्थ तरप
यन्तीतिपाठे तु चकारः पूजनसमुचयार्थो ज्ञेयः । अत्रापूपादिग्रहणं परिषवेषण-
कमाथम्‌ । अनर मस्पगोमयमृ्तिकास्लानान्यपि सति समरे कार्याणि।

८ प्राप्त श्चावणस्यान्ते परणेमास्यां दिनादये ।
सानं कुर्वीति मतिमञ्द्ूतिस्मृतिविधानतः "”

इति भविष्यवचनस्य श्ुतिस्परृतिविधानत इति भस्मगोमयमृत्तिकालान-
प्ाप्त्य्थमिति पृथ्वीचन््रोदयेन व्यारूयानादाचारा्च । य्यप्येतस्माद्रननादु-
पाकमीथत्वमेतेषां प्रतीयते तथाऽपि सूत्र उत्सर्जन एव सानविधानात्तदर्थक-
त्वमेव । भ्रावणस्यान्त इति तु, उपाकमदिनानुष्ानामिपरायेण। आचारथरैवमेव।
उपाक्मदिन उत्सर्जनक्रिया तु हेमाद्रौ खादिरण्चच उक्ता-
“८ पुष्ये तृत्जनं कु्यादुपाकमेदिनेऽथ वा ” इति ।
कटौ पुरूषान्दु्मेधसः पौष उत्सर्जनं करमशक्तांथ मन्यमाना उपाक-
मेदिनानुष्ठानमेवाऽऽध्रयन्तीदानीं शिः । (+ उत्सजेनस्यानावश्यकतोक्ता
स्रतयथसारे । तत्र पलं चिन्तयम्‌ । ) एतानि सानान्युत्सननङ्गपूतानीति
केचित्‌ । बहिभरतान्युत्सनेनक्माधिक्राराधीनील्यन्ये । आच्रपशने-उत्सजेन-
संकल्पात्तरं कार्याणि । नात्र संकखः । क[रो]निधातुसमभिव्या-
हाराभावात्‌ । अन्त्यपक्ष तृत्सर्जनकर्माधिकारार्थे मस्मगोमयमृत्तिकाला-
नानि करिष्य ' इतिसंकस्पपूकं कमरकटपातपूरवमेव कायाणि । नात्रापि
नदीरजोदोपः । उपाकर्मणि चोत्सगे इत्युपाकर्मप्रकरणोदाहूतवचनात्‌ ।
एतदुत्सजनाख्यं कमं॑िंचिद्ध्ययनवतोऽप्यावश्यकम्‌ । अङृतोपाकृतिविप
इत्युपाकरणप्रकरणोदाहूततंग्रहवचनात्‌ । उपाकरणग्रहणमुत्तननस्याप्युप-
रक्षणम्‌ ।

+ धनुधिहान्तगैतं नास्ति इ. पृस्तके ।
१४७ ।

११७० भट्रगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [उत्सर्जमप्रयोगः]

अथ प्रयोगः ।

कर्ता कृतनित्यक्रियः पूर्ववद्धोमपषकं पश्चगव्या्ानं कृत्वाऽटृत्वा वा प्रामा-
त्माचीगुदीचीं वा दिशमुपनिष्क्रम्य यस्मिन्देशे निमंलाः सुखस्पर्शा प्राहादि-
रहिताश्वाऽऽपो भव्न्ति तासां समीप आसन उपविहयाऽऽचम्प प्राणानायम्य
देश्काखो संरीस्याधीतानां छन्दसामस्थानोच्छ्ासादिजनितयातयामतानिरा-
सेनाऽऽप्यायर्नबेदोत्सगसिद्धिद्रारा श्रीपरमेश्वरमीलर्य वेदोत्सजनाख्यं कम॑
करिष्य इति संकसं कुर्यात्‌ । यदा तु स्वस्य ब्रह्मचारिणः शिष्याः
स्युस्तदा तैः सहापां समीपं गत्वा, एभिः शिष्यैः सह वेदोत्सनै-
नाख्यं कर्मं करिप्य इत्येवमेन संकल्पः कायः । होमपूतैकपश्चगन्याशना-
ुष्ठानपते रिप्यैरपि तत्कार्यं शृदध्यर्थत्वात्‌ । उत्सर्जनसंकरपोऽपि तैः कारय
इति रिएटाः । तत्रभिः शिष्यैः सहस्यस्य लषः । कृतव्िवाहैः शिष्यैस्त
केनचिन्निमित्तेन गुरा निध्येऽपि पृथोोत्सज॑नं कार्यम्‌ । उत्सजनपरथपप्रयो-
गाङ्गभूते गणपतिपूजनं पण्यादवाचनं मात्करापूननं नान्दीश्राद्धं च भधा
नसंकसोत्तरं ततपूत॑ वा तसििता तद मातरे तत्पितामहादि्वा कुयात्‌ । सर्वेषाम
प्यभाव आचार्यं एव र्यात्‌ । तत्र संस्कार्य्य पितृणामुत्कीतेनम्‌ । यदि पितै-
वाऽऽचा्स्तदा प्रथोत्स्मनपयुक्तं गणपतिप्ूननादि स एव कुर्यात्‌ । पथमो-
स्सरजनं भदराव्यतीपाताधिमासास्तादिषु न भवति। अनरोक्तं संमवहिनं ग्राह्म्‌।
दवितीयादिष्वपि जुद्धकारसंभते मद्राव्यतीपातापिमासास्तादिनिषेधोऽस्त्येवति
केचित्‌ । ततो ज्ग्रान्त उपविश्य तीरे स्थापितं भस्माऽऽ्दाय, दशान इयस्य
याङ्िक्यो देवता उपनिषदः खयंभूर्वेशानो यञः । तत्पुरुपायेलयस्या याङ्गिक्यो
देवता उपनिषदः स्तयंभ्रवो तन्पुरुपो गायत्री । अपोरेभ्य इलस्य याहिक्यो
देवता उपनिषदः स्वयंभूबीऽपोरोऽनुष । बामदेवायेलयस्य याज्ञिक्यो देवता
उपनिषद; स्ववं वामदेवो यज्रः। सद्रोनानपिल्यस्य याङ्गिक्यो देवता
उपनिषद्‌; स्वयंवा सच्योजानो बुदनी । क्रमण िरोपुखहूदयगुदयपादेषु भस्म-
दिम्पने(खपन) विनियोगः । ^ ईयानः पपर सदाशिवाम्‌ ` इति शिरसि भस्म
वरििप्य, ‹ तृर्याय = प्रचादयान्‌ इति पचे । ' अव्रोरम्याऽथ पररेम्यो° सद्र
रूपेभ्य ` इति हूय । ° वामद्रवाय नमे मनोन्मनाय नमः › इति गुह्ये । (वो.
जातं प्रप० मवरोद्धवाय नमः' इति पादयोः । अथवा--ईशानाय नम इति

१६. नसि" । २ ट. “म्‌ । यदि तु कस्यचिच्छिष्यस्य प्रथमोत्तजनमस्ति तदोत्" । ३ ड.
।, = ^ [का ् ९.४
पित्रा कारयेत्‌ । तद्भावे तत्पितामहारिभिस्तषामप्यभातवरे स्वयमेव कुयात्‌ । तत्र । ४ ड
“मू । पूप्रस्य वेतप्रथमोत्सर्जनं तदा स्वयमेव गणपतिगूजेनादि कव्यम्‌ । प्रथमेोत्सनैनं ।

[उत्परमनप्रोगः] संस्काररत्नमाा । ११७१

शिरसि । तत्पृरुपाय नम इति पृखे । अघोराय नम इति हये । वामदेवाय
नप इति गष । सथोजाताय नम इति पादयोः, इत्येवभकारेण मस्प्लेपनमू ।
ततोऽप्निरिति भस्म । बागुरिनि मघ्म। जलपिति भस । स्यटमिति भस्य ।
ग्योभेति मस । सवेष्हवा दृद मस्म। मानस्तोक इव्यस्याग्नी रुद्रो जगनी।
सर्वाङ्गे भस्मल्यन वानलयागः | ' मा न्लाक नन५० व्रिवमने' इति शिरः
मभरलङ्गानि भस्मना व्रान्प्य स्तालाऽऽयामन्‌ | पूनजनपरान्त उपव्रिहय,
गायत्या विश्वामित्र कपिः सविना दवना गायत्री छन्दः । गोमयादाने त्रैनि
यागः । ˆ तत्सत्ितुर यात्‌ ' इति त।र्‌ स्थापित गमयमादाय, ` गन्धद्रारा-
परियस्य या्ञिक्यो दत्ता उपनिषदः स्वयंभो श्रीरनुषप । अङ्गष गोपयछि
म्प(लेपने विनियोगः । " गन्धद्वारां दगधर्णा ° प्रियम्‌ › इति भिरःपभूलङ्गानि
व्रििप्य, " अग्रमग्ं च० सक्दा! इति पुनस्तभैव विशिप्य स्नात्वाऽऽचामेत्‌ ।
पुनजेलप्रान्त उपरिशय, अन्वक्रानत इत्यस्य यात्ञि° भूता मृिरतुष्प्‌। भृमि
्नुरिलयस्य या्गि° भूवा मृमिरेकपदा जगती । मृम्यमिमन्रणे विनियोगः ।
अश्वक्रान्ते टोकवारिणी ' इति द्वाभ्यां भमिममिपष्य, सदस्तषरमेलयस्य
याज्गि० मूर्वा दूबाऽनुषटप।दूवोमिमत्रणे विनियोगः । ' सहसखपर ° रिनी ' इति
दृवीमभिमन्य, उद्वताऽसीत्यस्य या्गि° भवा मृत्तिकाऽनुषटुप्‌ । ृत्तिकाग्रहणे
विनियोगः । ' उद्ताऽपनि ° हना ' [इति] अभिपत्रितपरदेश्ान्पृर्तिकां गृ्ीला,
काण्डात्काण्डादिति द्रयोयाल्ञि० मुव दृवारनुषटप्‌ । दएूव्रादाने विनियोग

" काण्डात्काण्डाल्प्रराहन्ता ° पा वथम्‌ ' इति द्वभ्यां दूवामादाय, मृत्तिके हन-
लस्य याक्ति० भवा ृत्तिकाऽनुष््‌ । मृत्तिकायां दृशरपरतिषटापने विनियोगः।
“ मृत्तिके हन मे° परमां गतिम्‌ ' इति दृत्री परतिक्नायां प्रतिष्ठाप्य, यत इन्दर.
त्यस्य यात्गि० भृन्रो ब्रहती । खस्तिरेलस्य याजिक्णो° पर्वन््रोऽनुषटप्‌।
स्वस्ति न इत्यस्य यार्िक्या ° भर्वेन्रखिष्प्‌ । त्रातारमिन्द्रभित्यस्य विम्ब देवा
इन्द्रह्िष्रप्‌ । परं मृत्यो, इत्यस्य विष्व देवा मृत्युखिषप । स्पोना पृथिवरीत्यत्य
या्िक्यो ° मूर्वा परथिवी गायत्री । मराच्यादिचतुपरिध्यैपधश्च क्रमेण मृत्ति
काप्र्षेपणे विनियोगः। यत इन्द्र इति प्राच्यां गृत्तिकः प्रक्षिपति । सस्तिदा
इति दक्षिणस्याम्‌ । स्वस्ति न इदट्रो हृति प्रतीच्याम्‌ । ्ातारमि० इत्युततर-
स्याम्‌ । पर्‌ मृत्यो० इत्यृध्वम्‌ । स्योना पृथि इत्यथः । गन्धद्वारामिल्यस्य
याह्षिक्यो० मूत्रा श्रौरनुषटप्‌ । मृत्तिकग्रहण विनियोगः । शन्वद्वारां ° श्रयम्‌
इत्यभिमन्रितप्रदेशादन्यां मृत्तिकां गरदीत्वा) उदु त्यमिलयस्य सोपः सूर्या
गायत्री । सृयाय्र मृत्तिकप्रदरने बिनियागः। (उदु लयंजा० सूयम्‌ › इति
सृयाय गीतां मृत्तिकां परदशेयित्वा(ह्य); श्रीम भजविित्यस्य याह्ञिक्यो ° भूवा

११७२ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [उत्र्मनप्रयोगः]

श्रीयजुः। शिरसि परदक्षिणं गृत्तिकाटेपने बिनियोगः। ' श्रमे मनतु । अर्मे
नर्यतु ' इति श्चिरसि प्रदक्षिणं मृत्तिकां विरिप्य, सदस्चशीर्षेत्यस्य प्रजापतिः
स्वय॑मूत्रं परुषो नारायणोऽनुषटप्‌ । विप्णुखा इत्यस्य याकिक्यो° भू
देवा यजुः । महा९ इन्द्र इत्यस्य याहििक्यां० मू्वेद्रो ब्रहती । सोपानमित्यस्य
याज्ञिक्यो० भूर ब्रह्मणस्पति्गायत्री । श्ररीरपित्यस्य याङ्ञिक्यो° भूवऽऽसा
यज्ञः । नाभिं इत्यस्य विश्वे देवा नाभिद्विपदा गायत्री । क्रमेण शिरे
मुखबाहृुक्षिहदयनामिषु गृत्तिकाटेपने विनियोगः । आपान्तमन्युरित्यस्य
या्िक्यो० भूवा सोमचखिषटप्‌ । व्रह्म जङ्ञानमित्यस्य या्गिक्यो० म्व ब्रह्म
तरिष्टप्‌ । कव्योगृत्तिकाटपने विनियोगः । विष्णा रराटमित्यस्य सामा ररादी
यजुः । वरुणस्य स्कम्भनमस्ीयस्य सोमो वरुणो यजुः । अनन्दनन्दा-
विलयस्य विग्वे देवा आत्मा द्विपदा गायत्री । उरूवोरान इत्यस्याभिरात्मा
यजुः । जद्धाभ्यामिदयस्य विश्वे देवा आत्मा द्विपदा मायत्री । चरणं पवित्र
मिलस्य याज्ञिक्यो० भरवां चरणाला त्रिष । क्रमेण पृष्ेद्रण्डोरजङ्घा
चरणेषु मृत्तिकाटेपने विनियोगः । इदं विष्णुरिलयस्य सोमो विषप्णु्गायत्री ।
जीणि पदेतयस्य विष्व देवा विष्णगौयत्री । पाद्तलयोगृत्तिकाटेपने बिनि
योगः । सदघ्रशीपा० [इति] रिरसि । विष्णमुखा० [इति] मुखे । महा< इन्द्रो
इति बाहोम॑न्रावृत्या । सोमान ० इति कुकष्योम॑त्राहस्या । शरीरं य°
इति शरीरे, हृदय इलयथेः । नाभि सत्‌ इति नाभ्याम्‌ । आपान्तमनयु°
ब्रह्म जन्नानं° इति द्वाभ्यां कथ्या: । दरयोरा्टत्तिः । विष्णो रराटमसीति पृ ।
वरुणस्य स्कम्भनमसीति पद । आनन्दनन्दावा० पस इत्याण्डयाः। उरूवोरोज
इट्यूर्बो; । ' जङ्राम्यां पर ष्ठितः ' [ इति ] जङ्ययोः । एतेषु सदरदेव परः।
द्विवचनलिङ्गात्‌ । चरणं पवित्रमिति चरणयोभत्राररया । इदं विष्णुस्रीगि
पदेति द्वाभ्यां पादतख्योः । द्रयोरात्निः । सजोषा इलस्य स्य॑भरिन््रसि
टप्‌ । दूवासदितस्य क्षेपस्य शिरसि निधाने विनियोगः । सजोषा इन्दर० इति
दूवाप्रहितं शेपं शिरसि निदध्यात्‌ । ( + वाधायनाक्तरीलया कतुमसमवे--
अश्वक्रान्त इति भूमिममिमचय मुमिर्धेनुरिति ठएपादाय सहस्परमेति वब
मभिपण्य काण्डत्काण्डादिति दूत्रामादाय या शतेनति दूरा मृदि प्रतिष्ठाप्य
मृत्तिके हन मे पापमिति मृदममिमन्त्य यत इन्द्र भयापहे० १ सखरस्तिदा बि०२
सस्ति न इन्द्रो २ आपान्तमन्यु० ४ ब्रह्म जज्गानं० ५ स्योना पृथिषि

+ धनुधि्ान्तमेतं नास्ति ड, पुस्तके ।

१ क. ति क ।

[उत्सर्जनप्रयोगः] संस्काररतनपारा । ११७३

मषा० ६ इति पराच्यादिदिकतुषटय उर्वमधश्नेति तत्तमाश्नेण लोषमप्य
गन्धद्वारामिल्यादिलयाय दशैयित्वा श्रीम भजस्िति टलाटमारिप्यारक्ष्मीम
नश्यतिति प्रदक्षिणं शिरो तरििप्य विप्ण॒पखा हति मुखं महा» इन्द्र इति
बाहू सोमानमिति कुक्षी शरीरं य्गशमरमिति शरीरं चरणं पवित्रमिति
चरणौ षििप्य सजोषा दनद्रेति मूृच्छेपं शिराति निधाय सुमित्रान ष्यः
द्विरासानपाप्िच्य दुर्भित्रा इल्यादिमिदैष्यं ध्यायन्मुमौ क्षिपेदिति प्रयोगो
र्म्यः । ) मस्मगोमयमृत्तिकाानानि कृताङृतानि । ततः- दिरण्यशु्ग-
मिति मन्र॑स्य याञ्गिक्यो° भवर तीथाधिपति्रुणो बृहतौ । तीर्थाधिपतिपरा-
यने विनियोगः । दिरण्यजृङ्गं व° हृति ती्यीधिपरतिं वरुणं समाध, यन्मे
मरनसेलस्य याज्ञिक्यो° भूवा, हन्द्रो वरुणो बृहरपतिः समिता च स्वरादवृ-
हती । इन्द्रादि पाने विनियोगः । ' यन्मे मनप्रा० पुनः पुनः ' इतीन््रादिद-
वताः सरस्य पावित्रयारथं संप्ाध्य, नमोऽग्रयेऽप्युमत इत्यतये याज्गिक्यो ° उप-
निषदोऽग्निरप्समानिन्धरो वरुणो वारुण्यापश्च यजः । नमसकार विनियोगः ।
‹ नमोऽस्मयेऽप्पुमते° नमोऽन्यः ' इति मच्रोक्तदेवता नमस्कृ, समित्रा न
इत्यस्य याह्घिक्यो ° मूर्वाऽऽपो यज्ञः । मार्जने विनियोगः । ' सृमित्र ° सन्तु '
इत्यात्मानमद्धिमीर्जयिखा तृष्णीमज्ञलिनोदकमादाय, दुभित्रा योऽस्मान्दरषटि
यं चेति मत्रत्रयस्वं यातिक्यो० भूशरीऽऽपो यजुः । द्रेष्यनाशार्थं जलक्तेपणे
विनियोगः । ‹ दुमित्रास ° मृयापुः › [इति] यस्यां दि देष्यो मवति तस्यां
दिशि क्षिपति । ' योऽस्मन्द्ेि ' इति द्वितीयम्‌ । “यंच वयं द्विप्मः › इति
तृतीयम्‌ । द्प्यामातरे पाप्मानं मनसा ध्यायन्माच्यामेव दिति क्षिपेत्‌ । अथवा
सुपित्रान इत्यारभ्य वयं द्विष्म इयन्त एक एव मच्रस्तन जलाभिमन्रणं
कायं | अस्मिनक्ते जकाभिमत्रणे विनियोग रति तरिनियोगतराक्ये विेषः।
ततः--यदषां कृरमित्यस्यं॑याङ्ञिक्यो° मवराऽभ्पो द्विपदा तिषटप्‌ । निम्नः
नार्थं जख्दोषदूरीकरण त्रिनियोगः । * यदपां क्रं य० तात्‌ ' इति निमज्जनं
यन्न कर्तव्यं भवति तत्रत्यजव्दोपं हस्ताभ्पामवलोडनेन दूरीकृत्य, ‹ सागरस्य
तु निश्वाप्तो° रर ' इतिं नमस्य, अत्याशनादि तिमच्रद्रयस्यं याजिक्यो०
न्प । पठने वरिनियोगः। ' अल्यश्नादर ° टोकताम्‌ ' इति प्रदरं

भुवी वरुगोऽनुषटप्‌
पटित्वा शिखां परिस्रसथं परतः छता प्रवहज्जले प्रवाहाभिपुखः स्नानं

१च. मौ निक्षि" । २ ड. “ख्दयस्य । ३ ड. “ध्य, नमोऽ" । * इ. स्य स्वयंभूरग्न्यप्सु-
मदाद्यो यजुः । मश्रोक्ता देवताः । न*। ५ इ, "सख स्वयभूरापो । ६ ढ. “ख स्वयमूगपो ।
५७क. म्‌ । त ।८ ड, शख स्व्यभूरापो। ९ ह.^स्य वरुणः स्वयंभूरनु"। १० „स्य केशान्पुर।

११७४ भहगोपीनायदीक्षितमिरषिता- [उत्मजनप्रयोगः]

कुर्यात्‌ । नचभावेन नलाशयादौ साने तु अकाभिगुखः सायात्‌ । सर्वत्राप्य-
कौभिपुखमेव वा स्ञानम्‌ । एतत्रिरिति स्तिकाराः । यदि तु श्द्रनदीनल-
दायादौ सानं तदा “गङ्गे च यमुने चैव० सनिं कुरु । पुष्कराच्यानि° पदा
मम › इति तीर्थान्यावाद्चानन्तरमत्याशनादिति मत्र्यं पठिला स्नानं कायै-
मिति विशेष । तत इमं मे गङ्ग इत्यस्य याजिक्यो० भूरर गङ्गादिनच्यो
जगती । गङ्गादिनदीमाथने विनियोगः । ‹ इमंमे गङ्गे यण सुपोमया › इति
गङ्गादिनदीः संपाथ्यं, ऋतं चेति तृचस्य॑ याजिक्यो० भूशरऽथपर्षणो वसुणोऽ-

प । प्राणायामे विनियोगः । ' ऋनं च त° सुवः ' इत्युपांशु पठिता तदन्ते
भाणमायच्छेत्‌ । एवमन्यो द्रौ पाणायामौ । अथवा निमपरः सन्नेव मनसा सूक्तं
पटन्प्राणायापं कुर्यात्‌ । एवमन्यौ द्रौ प्राणायामा । इलयन्यतरकस्पेन
प्राणायामं विधाय द्विराचम्य कमारम्भधृते पवित्रे त्यक्तवाऽन्ये पवित
धृत्वाऽऽपो हि षेति मन्रतरयस्यं याज्गिक्यो० भूर्वाऽऽपो गायत्री ।
हिरिण्यवणां इति मत्रचतुषटयस्यामिरापसिषटुप्‌ । पवमानानुतराकमत्राणां
मजापतिक्रषिः । पवमानः(न)सुवजेनादयो देवताः । गायत्यनुषटप्तिष्ुबिति
च्छन्दांसि । मार्जन विनियोगः । “आपो रिष्टा च नः। हिरण्यवर्णाः शुच
धत्त । पवमानः सुवे ० पनात ' इति जरस्थः सपवित्रेण पाणिनैव तत्तन्मन्र-
समुदायान्ते सर्वान्ते वा मार्जनं कुर्यात्‌ । मनिपन्रं माजेनमिति केचित्‌ । ततो
द्विराचम्य, यत्पृथिव्यापिति मतव्रचतुष्टयस्यं या्गिक्यां० मुवा, ऋषिः ।
वरुणां देवता प्रथमस्यानुष्टु्‌ । द्वितीयस्य यज्ञः । तृतीयस्य द्विपदा गायत्री ।
चतुर्थस्य गायत्री । साने नियोगः । ‹ यद्थिन्या५० मर्षणः १ पुनन्तु व्तवो °
गोप्ता २ एप एण्य रण्मयम्‌ ३ यव्रयिव्यो० रिकशापि ४ इतिसर्वमन्रान्त
साला पनद्विवारं तरप्णी साला, आर्द्र उवलतील्यस्यं याजिक्यो० भ्वी
ञ्योतिर्यज्ञः । आचमने विनियोगः । ' आद्र जटति० हामि स्वाहा ' इतिमत्रा-
वृत्या द्विराचम्य, अकार्यक्ररीलयस्यं याश्गिक्यो ° मूत्र वरुणोऽनुषप्‌ । रजो
भूमिरितयस्यं याज्ञिक्यो° भ्रष वरुणो यजुः । साने विनियोगः । ! अकराय
का० रजनो भूमि ' इति द्वाभ्यां स्नानं छृता तृष्णीं द्विराचामेत्‌ । दवाभ्यां
मव्राभ्यां ्ानद्रयं वा। आक्रानिटस्यं याहिक्यो° मूत्रा परमात्मा ब्रषटप्‌।
जपे विनियोगः । ' आकरान्मुद्रः° इन्दः ' इति जपेत्‌। एतावत्कतुंपशक्तौ तीर्थ

१८. “स्य स्वयंभृगत्राः। २. शस्य स्वय॑भरध"। ३ ङ. शस्य स्वयंभूरापो। = क. स्य
स्वयंभूक्रैषिः । ५ इ. स्य भ्यो" । ६ ढ. “स्व स्वयमूर्र" । ७ ड. शस्य स्वर्यैभू्रः । ८ ङ
स्य स्वयभःप।

[उस्सर्बनप्रयोगः] संस्काररत्नमा्टा । ११७९

शरमरायैनदेवतामार्थमेमारजनजरावलोढनपू्कं सानं ृत्वाऽऽधमर्षमेन प्राणा
यामानापौ हि ठादिभिर्रजिनं च कृत्वा यतृपिव्यामिलादीनमब्रान्पत्‌ ।
ततः शिखां बद्ध्वा (ऋद्िराचम्य ' बरह्माणं तर्पयामि । प्रजापतिं तकयामि । अङ्गि
रपस्तप॑यामि ' इति देवतीर्थेन पराष्युलो यज्ञोपवीती एरकाञ्जलिना देवान्स
तयेत्‌ । अशक्तौ ) ' ब्रह्मादयो ये दवासतान्देवां्र्षयामि । मूर्वास्र्षयामि ।
भवो देवांस्तर्पयामि । पुदैवांसतपेयामि । पूर्वः सूरवदवा्र्पयामि । तयं तयेत्‌ ।
ततः-- ‹ विश्वामित्रं तपयामि । जमदि तपयामि । इतिहाप्पुरागं तर्पयामि › इति
माजापत्यतीयनोदच्छृलो निवीती द्वभ्यां द्राभ्यामञ्ञकलिभ्यागूषीस्तषयेत्‌ ।
अशक्तौ ‹ विश्वमित्रादयो य ऋपयस्तानूपीस्तपयामि । मूरपी्पयामि । मूेकषी-
सपयामि । सुवद्षीपैयामि । मूर्वः पकरषीसलपयामि › हैतयेवं॑तरपयेत्‌ । ततः
“वैशम्पायनं तपयामि । पठिदभुं तपयामि । एकपलीसतर्पयामि ” हति पितृतीर्थेन
दक्षिणामुखः पाचीनाकवीती रिभिससिभिरञ्ञङिमिः" पितृस्तर्पयेत्‌ । अशक्तौ
“ वेशम्पायनादयो ये पितरस्तानितुस्तवयामि । भूः पितृस्तपयीमि । युवः किृत-
पेयामि । सुवः पितृसत्षयामि । पभृवः सवः पितस्तपेयामि › हत्येवं तपैयेत्‌ । ततः
° ये के चासमतकृटे उनोदकम्‌ › इति परिधानीयं वसं निष्पीड्य, यङगोपवीती-
° यन्मया दृपितं ° तर्पयाम्यहम्‌ › इति यक्मतर्षणं कर्त्वा,
^ ज्ञानतोऽज्ञानतो वाऽपि यन्मया दुष्कृतं कृतम्‌ ।
तत्तमस्वरालिं देवि जगन्मातर्नमोऽप्तु ते

इति नदीं क्षमाप्य स्वयमेव देहे शुष्के सति केशजलठे च सुते शुष्कं वन्नं
त्रिरवधृयोदक्पराग्वा विस्तार्य परिदध्यात्‌ । परिहितमाद्रं वतन नाभेरप्वमे
वात्तारयेत्‌ । दक्षिणतः प्रलयग्वा विस्तारणे तद्रसं न परिपेयम्‌ । यादि परि-
धेयं परक्षार्यैव परिषेयम्‌। ततस्ताहगेवोत्तरीयं शुप्काभाव आद्रे स्वार
मवध्रय परिधेयम्‌ । ( + उत्तरीयवच्रालामे तृतीयगृपवीतं धायम्‌ । तस्यापि

* धनुशिहान्तर्मतं नास्ति ङ, पुस्तके । + धनुविक्षान्तगंतपरन्थस्थाने ङ. पुस्तके † भादरवलन
चतुगणसुपरिदरां स्थल निष्परी्य द्विराचम्य तिक कुर्यात्‌ । अयं च स्नानविधिः सर्वेषाम्‌ "
इति वतते ।

१८. "्नजः। २ च. भवरदेवाः।३ढ. इति देवतीर्थेन प्राटृमुखो यज्ञेपवीती-एकैका-
सलिना देवान्संतरप्य, विश्वामित्रा 1 जड. व रपी । ८५ इ. इति प्राजापत्यतीथेनोदद्मुणो
निवीती द्वाभ्यां द्वाभ्यामजङि्यामपीन्संतप्य, वैशम्पायनाद्यो । ६ ठ. इति पितृर्तीथेन दक्षि-
णामुखः प्राखीनावीती तरिभिलनिमिरमलिभिः पितंस्त्प" । ७ ठ. च. ध्यंनि'। ८ ङ. ^, घ्व" ।
९ इ, शद्ध शुष्कं ।

११७द्‌ महगोपीनाथदीतषितविरचिता-- [उतर्जनप्रयोगः]

सर्वेथाऽभावेऽधरीयवञ्लीततरवगं एवोत्तरीयं वक्षं भवति । सलानोत्तरं यावो.
जनं श्पशय्यामाजन्यादिस्परे पुनः सानम्‌ । पूजान्तर्गतोपचारमभृतदीपपञ्वा-
लनव्यतिरिक्तकाटे दीपस्पोऽपि पुनः सानम्‌ । ततो भस्मधारणम्‌ । तद्दि
धिर्यथा--कपिटाया गोपयं गगने पतद्रहीत्वा धरामसंस्पृशन्नेव सश्रोजात-
मिल्यानीय वामदेवाय नमो उयेष्ठायति मन्रेण धरायापपंस्थापयन्नेव परते
संशोष्याधेरिभ्योऽय पोरेभ्य इति विनिर्दह्य तत्पुरुषायेति तद्धस्म समुरृतय
इंशानः समैविद्यानामिति विशोध्य यम्बकं यजामह इत्यादायाऽऽपो हि
्रेतित्रिमिर्जलं तत्राऽऽनीय ' अभिरिति मसं, वायुरिति भस्म, जलमिति भस्त, स्थल.
मिति मस्म, व्योमेति भस्म, सह वा इदं भस्म, तस्माद्र, तदरेतत्पाह्पतं पड्पाश-
विमेन्षायोम्‌ इत्यतरेकादशवारमभिमश्य, ˆ ॐ प्चाजाताय नमः, नम्‌ › इति
भारे तजेनीमध्यमानामामिषैध्यमानामाकनिष्ठामिवी भारे भपरान्तप्ेन्तं
विरिप्य) ' ॐ वामदेवाय नमः, मम्‌ › इति दक्षिणां वििप्य ॐ अघो-
राय नमः, शिम्‌ इति वामस्कन्धे । ‹ ॐ तत्पुरपाय नमः, वाम्‌ › इत्युदरे ।
‹ ॐ ईशानाय नमः, यम्‌ ' इति हृदये । “ ॐ नमः शिवाय इति मत्रेण पृश्नि
विषिप्य हस्तौ परक्षाल्येत्‌ । पाक्षरेण सूत्रेणैव वा सर्वत्र लाटहूदयनाभि-
कण्ठांसद्रयवाहुद्रयकूपरदयपरकोष्दरयपृष्ठशिरः स्च भस्म टेषयेत्‌ । कपिाया
गोमयं यदि तेन प्रकारेण ब्रहीतुं तस्य च समन्रक्रकारेणाऽऽनयनादि च
कर्तु न शक्यते तदा सद्योजातादिप्मिर्मनरमभिपत्रणमात्रं कार्यम्‌ । शरीता-
पिमानोपासतनाभ्निमां थ वा भवति चेत्तदा तदमिजमेव भस्म ग्रहीत्वा सव्ोजा-
ताभिपच्रणादिवरिधिना धार्यम्‌ ।) तैतो देवर्पिपितृप्ननं कुयुः । तद्था-जल-
समीप एव्र यज्नोपवीतिनः प्राचीनप्रवणं देशं गोमयेनोपलिप्य परस्परं दातुमि-
(मनि)च्छन्त इव दभान्सव्यहस्नेन प्रयच्छन्त उपरि पराक्मवणे देशे दक्षिण-
हस्तेन सप्तभिः सप्तमिलिमिसिभिवा दभरुदगपवर्गाण्यासनानि कस्पयन्ति ।
ब्रह्मण आसनं कल्पयामि । पर० नक्षत्रेभ्य आसनं कलयापि । एतदन्तेभ्यः
संलग्नान्येवाऽऽसनानि कल्पयेयुः । स्तराऽऽसनशब्दस्याप्रयोगो वा । ततः
किचिद्यवधानेनेन््राय राज्ञ आसने कलपयामि० वैश्रवणाय रा्ग आसनं कख-
यामि, इलयन्तेभ्यः संटग्रान्येवाऽऽसनानि कसपयेयुः । अयं द्वितीयो गणः।
ततः किचियवधानेन वसुभ्य आसनं कल्पयामि, रुद्रेभ्य आसनं कल्पयामीति
दयोः संलमे एवाऽऽसने कल्पयित्वाऽप उपस्पृश्य, आदित्येभ्य आसनं
कट्पयामीत्यादित्येभ्यो सुद्रासनसंटप्रमेवाऽऽसनं कसपित्वा विश्वेभ्यो देवेभ्य

€

१च, “तरीयव"। > ट. ततः सर्वै दे"।

ि © ५ $
[उत्समेनप्रयोगः] सस्काररतनमाला । † १७७

आसनं करपयामि० अङ्गिरोभ्य आसनं कल्पयामीत्यन्तेभ्यः परसपरसंलग्रा-
न्येवऽऽसनानि कटपयेयुः । विष्े(श्व)देवासनमादित्यासनसंलपरमेव । ततो
नितिन देषानाुत्तरत उदीचीनपषणं देशं गोभयेनोपरिप्योदगग्रैः सप्तभिः
सप्तमिद्धिमिल्िमिवां दर्भैः मागपवर्गाण्यासनानि कल्पयन्ति “विश्वामित्रायाऽऽ-
सनं केर्पयामि° वपतिष्ठायाऽऽप्ननं करपयामि ' इति । ततोऽरन्धत्यर्थं स्थटम-
व्ि(े)ष्य करयपायाऽऽसनं करपयामीति--कर्यपायाऽऽसनं कसयित्राऽ-
वशेषिते स्थलेऽरुन्धत्या आसनं कट्पयामीत्यरन्धत्ये वसिष्कश्यपासनसंलपर-
मेवाऽऽसनं कलयित्वा देवेभ्यो दक्षिणत उपलि माचीनप्रबणे देगेऽगस्त्या-
याऽऽसनं कल्पयामीति परागत्रपासनं कल्पयेयुः । ततोऽगस्त्यस्य दक्षिणतः
माचीनपवणाचन्यतमे देश चतुरभ्रायामर्थपरिमाणायां वेदां मागः सप्तभिः
सक्तभि्िभिद्धिमिर्ा दर्भेरदगपवर्गाण्यासनानि कर्षयन्ति । कृष्णदरैपायना-
याऽऽसनं करखपयामि० इतिहासपुराणायाऽऽसनं करयामीति संलग्रान्येवाऽ5-
सनानि कटपयन्ति । केषुविःमूत्रपुस्तकेष॒ वरूथिन इत्यनन्तरं वाजिन इत्यपि
पाठः । असिमन्पाठे द्विपश्चाशरषयो ज्ञेयाः । रुद्रा सनकलपनोत्तरमुदरकस्प्चः । ततः
माचीनात्रीतिनः कृष्णदैपायनादौनां दक्षिणतो दक्षिणाप्रवणं देशं गोमयेनोप-
टिप्य तत्र दक्षिणाः सप्तभिः सप्तभिखिमिखिभिी दभः प्रयगपवगीण्यास-
नानि करखयन्ति । वेशम्पायनायाऽऽपतनं कलपयामि° एकपत्नीभ्य आसनं
केखयामीति सखग्रान्येवाऽऽसनानि कट्पयन्ति। अथाजीवदयितृकाः-- अमुक-
शर्मणे पित्र आसनं कट्पयामि । अयुकशमणे पितामहायाऽऽसनं कस्पयामि ।
अपुकशमेणे पपितामहायाऽऽसनं कल्पयामि । अपूक्दाये मात्र आसनं करप-
यामि । अयकदाये पितापह्मा आसनं कल्पयामि । अमुदाये भपितामह्या
आसनं कल्पयामि । अगुकदाये सापतनमात्र आनं कलयामि । अमुकशचमेणे
मातामहायाऽऽसनं कल्पयामि । अयुकृशमणे मतुःपितायहायाऽऽसनं कल-
यामि । अपुकरश्मणे मातुःभपितामहायाऽऽसनं कल्पयामि । अयुकदाये माता-
मह्या आसनं करपयापि । अगुकदाये मातुःपितामद्या आसनं कखयामि ।
अगुकदायै मातुःपपितामह्वा आसनं कल्पयामि । अपकदाये खिया आसनं
करपयामि । सापल्यलेऽमुकदाये सापलयाये सिषा आसनं करपयामि, इत्यहः ।
अमुकश्चमणे पुत्रायाऽऽस्नं कस्पयामि। अपुकशर्मणे पौत्रायाऽऽसनं कर्पयामि।
अमुकरशर्मणे पिदृग्यायाऽऽसनं कल्पयामि । अपुकदाये पिदन्यपल्या आसनं
करपयामिं । अपुकामंणे पितुन्याय सपत्नीकायाऽऽसनं करपयामीत्येवं वा ।
असिन्कस्ये एधरपतव्यपल्या आसनकरपनं न । सापलत्वे सापलयायेलयपि।
एवमग्रेऽपि । अगुकशमणे मातुखायाऽऽसनं करपयापि। अपुकदाये मातुलपलन्या

१ र नि 11

११७८ भटगोपीनाथदीक्षितविरचिता-- [उत्पर्जनप्रथोगः]

आसनं कटपयापि । अपुकशमंणे मातुलाय सपत्नीकायाऽऽसनं कल्पयामीः
त्येवं बा । अयुकशमेणे धात्र आसनं कस्पयापि । अगुकदायं भ्रावृपल्या
आसनं कल्पयामि । अयुकक्षमणे भ्रात्रे सपत्नीकायाऽऽसनं कल्पयापीत्येवं
वा। अमुकदाये पितृष्वे समैकायै सापद्याया आसनं करपयामि । अमुक-
दाये मातृष्वसते सभतकाये सापल्ाया आसनं कल्पयामि । अगुकदाया आत्म-
भगिन्यै समतेकाये सापल्याया आसनं करपयामि । अगुकशमणे श्वशुराय
सपत्नीकाय सापल्यायाऽऽसनं करपयामि । अमुकशमणे गुरवे सपत्नीकाय
सापल्यायाऽऽसनं कसपयामि, इति यथाधिकारं किंचिद्यवरधानेन संटग्रान्ये
वाऽऽसनानि करपयेयुः । शिष्याप्रपखेऽगुकशमणे रिष्यायाऽऽपनं कलपयामि।
अपुक्श्मण आप्तायाऽऽसनं कस्पयामीत्येवमेतयोरप्यासने कल्पयेयुः । न वा
स्यादयोऽज्र । ठतः स्वै-व्रह्मणे नमः, ब्रह्माणमाबाहयामीत्येवं तत्तन्नाम-

मत्ररदृ्वपिपितनाबाहयेयः । आसनकरपनाद्यपस्थानान्तेषु पदार्थेषपवीतं

देवानां निवीतमूृपीणां प्राचीनावीतं पितृणां जेयम्‌ । ततो ब्रह्माणं तयामी
त्येवग्रहितेस्तत्तनापरमत्रेरासनं समपयामीत्येवं कल्पितान्यासनानि समप॑येयुः

अथ वाऽऽसनकरपनमेव # वा सपपणम्‌ । अस्मिन्कसप आसनकरपनाद्पूर्व
मेवाऽऽवाहनं ज्ञेयम्‌ । ततो ब्रह्मणे स्वाहेत्याचूहेनान्नेना चनम्‌ । पितृष्वपि
स्वाहाश्ब्द एव न स्वधाशब्द्‌ः । ततः प्ेतपेणवत्फलोदकेन तपण ठरत्वा
बरह्मणे नमः प्रजापतये नम इत्यायूहेन ब्रह्मदीनेकपटन्यन्तानुपस्थाय, अपुक्-
दाम॑णे पित्रे नम इयाच्रहेन तत्तन्नान्ना सर्वानिततुपस्थाय स्वानिसभेयेगुः

सवत्र रुद्रशेग्द्‌ उद्कस्पशेः । सर्वोपचारसपपणाशक्तं केवलसूत्रक्ता एवोषप-
चाराः समपणीयाः । ततोऽपरेण वदि पुत्सजेनाङ्गमृतहोमा्थं स्थण्डिलं कृतवा
गोपयेनोपटिप्योद्धननादिना संस्छृय सक्िष्यते श्रोत्रियागारादाहूतपरभं
बटवर्धननामानमवरि परतिष्ठापयामीप्युक्तरीलया ्रनिष्ठाप्य मज्वाल्य ध्यायेत्‌ ।
अशिष्यते शृदयायि गपमनवलायापेवारण्योः समारोपितं मथित्वा स्थण्डिले
निधाय भ्रज्वाद्य ध्यायेत्‌ । समित्समारेषे तु श्रो्ियागारादाहूतं लौकिकानि
स्थण्डिले निधाय प्रञास्य ध्यायेत्‌ । आजुहान उदबुध्यस्वेतिमत्रद्यान्ते तृष्णी-
मेव वातां समिधमभ्याधाय ध्यायेत्‌ । उत्सननसंकस्पात्पतरेपव वोपावरोहः

उपस्थानोत्तरं एनः प्रज्राटनादि । प्रामसीमातिक्रपणे संभावितेऽन्त्रारन्धया

ॐ अयं वाशब्दोऽधिकः ।

"~~~
९. ~>

१क.थ्युः।न।२८. ध्युः।त। ३द्‌. च. "वपि;। * ड. घ. 'मन्रान्त असि ।
५ क, इष्दरेनोद'। ६ ड, वाऽवरोपः।

[उत्सरजनप्रयोगमः) संस्वाररत्नमाला। ११७९
( वेदपारथणोपाकरणोत्सजने )
पटल्या सदैव गच्छेत्‌ । ततः समित्रयमादाय श्रद्ध एदीत्यादिमाणायामानतं
छृतोत्सजनहोमकभेणि या य्यमाणा इलयादियज्ञोपवीतधारणान्तपुपाक्रण-
वत्सवं कुर्यात्‌ । ततरोत्सर्जनमधानाज्यहोमे बरिनियोग इति त्रिनियोगवाक्ये
विदोषः । ततः सै इे सरेलनुबाकमथी यन्ते(ते) काण्डादीन्वा पर्ववत्‌ । यचना-
रम्धवेदा; शिष्या; स्युस्तदा तान्वाचयेत्‌ । उत्सजेनादूत्मेवेषे सरस्यनुवाकरं
काण्डादीन्वाऽध्यापयेदिति केचित्‌ । नत्र व्रह्मयङ्ञत्रिधेः । तत आचार्य
#उत्छृष्ट वै वेदाः । उयहमेकाहं वाऽनध्यायः कायं इति शिष्यान्वदेत्‌ । तत-
धिते च स्वाहेलयादिपएूणपात्रदानान्तं कृताऽग्नि संपूज्य विभूतिं धारयेत्‌ ।
ततः, स्व जलप्तमीपं „ गत्वा, काण्डात्काण्डादितिदरयोरश्नियाजिक्यो?
यभूतं दुबाऽनुषूष्‌ । दुवारोपणे विनियोगः । ‹ काण्डात्काण्डत्पर° वयम्‌ !
इति मत्रदयान्त एकैकां दुर्ब बह्व्यो बा(हीबा) दूर्वा रोपयन्ति । ततो जलाक्रयं
विलोडनेनोमिमन्तं कृत्वा जलाश्याद्रहिः प्राचीपुदीचीं वा दिं याब्रह्लं
शीध्रं पावनं कृत्वा गृहमागच्छेयुः । ततः सर्वेऽपुपैः सक्तुमिरोदनेनान्यैश्च
व्यञ्जनैः पूननपूरकं ब्राह्मणान्भोजयेयुः । तत्रापएूपाः प्रथमं परिषणीयाः ।
ततः सक्तवः । तत ओदनः । ततोऽन्यानि व्यञ्जनानि, इति परिवेषणे क्रमः।
नैवात्र जद्दत्रहोमः । ततः रिष्या आचार्याय दिरण्यं गां वा दक्षिणां दचा
परमादादिति विष्णं सरेयुः। आचायोऽपि यसम कस्मैचिद्राह्मणाय हिरण्यं गां
वा दक्षिणां दा भमादादिति विष्णुं खरेत्‌ । आचारात्सव सुद्थं पञेन्य-
सूक्तानि पटेयुः । उत्सजेनोत्तरं यावदुपाकरम शर्धपकषेषु धारणाध्ययनं कृष्णप-
पेषु व्याकरणायङ्गाध्ययनं च कुर्यान त्वपूरववेद्‌।ध्ययनम्‌ । अथवा त्यहमेकाहं
वा स्वाध्यायदिनेषु विरम्य कृतान्तादपू्ववेदाध्ययनं कर्तव्यम्‌ । उत्सजनस्यो-
पाकरणदिवसेऽनुष्ानेऽपि तत्रं नैव भवति । ते्रहणलयागरूपयोः स्वरूप-
विरोधात्‌ । इत्युःसनेनमयोगः।

भ व त रै ०
अथ वद्पारायणापाकरणात्सजन ।

तत्र सूतरमू--“ एवं परायणप्तमाषौ दू्वरोपणोदधिधावनवर्भम्‌ '” इति ।

एवमिलतिदेश्ादविङृता वेदोपाकरणोत्सर्जनोक्ता धर्मा वेदपारायणोपाक-
रणे तत्समाप्तौ च कर्तव्याः । यचप्युत्सजनमेव संनिहितं तथाऽपि ग्रहणं बिना
त्यागायोगात्‌ “ उपाकरणोत्सर्जने व्यास्यास्यामः › इति सूत्रेणेतयोः संयुक्तख-

~~ -----------~----------- ~ -

% क. पुसूतकटिप्पण्यामू ‹ अत्राप्यत्छषटानि काण्डानीति युक्तम्‌ ° इति वतैते ।

१. "रभिः स्वयं । २ ड. 'रणमप्रयोगः। तः। ३. ्पिसंप्र।

११८० मष्टगोपीमाथदीक्षितमिरचिता--[वेदपारायणोपाकरणोत्परभने)

ख्यापनाचोपाकरणपप्यतिदिशयते । तथा सति वेदोपाकरणरीया वेदषाराय-
णोपाकरणं वेदोत्सर्ननरील्या बेदपारायणसमापनिरिति । नन्वेवं पारायण
हति वक्तव्ये समाप्तावितिवचनं भक्रान्तपारायणस्य जननमरणकृताश्ौ चेन पति.
षन्येऽनध्यायदिवसे च प्रपनेऽप्यन्वहं पाठेन समापतेरावहयकत्वबोधनायेम्‌ ।
तथा च बौधायनो वेदपारायणं प्रलय ना्यान्तराऽनध्यायो नास्याम्तर्‌। जननम-
रणे अश्ुची › इति ।
अस्य पारायणकरमणो मध्येऽनध्यायो न । न चास्य पध्ये जन्पपरणे अङ्गु
चित्ते भवत इयर्थः । हस्तरोिणीपीणमास्यासकः कालो नात्रातिदि-
इयते । पारायणस्य काम्यत्वात्‌ । तयहमेकाहं वा क्षम्येत्येतदप्यत्र न भवतत ।
तस्यं प्षम्येदयत्रल्यसमानकतंकक्रिपायकक्त्वापरलयेन यथाध्यायमध्येतव्यमित्यु-
तरवाक्यमिहिताङगतवमेवावगम्पते । न तृपाकरणोत्सरजनाङ्गत्वम्‌ । उत्सर्ने तु
दु्वीरोपणमुदधावमिनिप्पादनं च साक्षानिपेधदेवात्र न मवति । उदधावूरभि-
निष्पादनसंबन्धधावनमपि न । स च संवन्धः कंत्याप्रलययात्‌ । इदं पारायणं
काम्यम्‌ । पाप्षपत्रधनधान्यस्रगौवैहिकागुष्पिकफला्य॑तया बौधायनेन
विहितत्वादकरणे भरत्यवायाश्रवणान्च । पारायणं नामाध्ययनधर्मपूतकं मत्रत्रा-
हमणयोरन्वहमविच्छिन्नपाठेन पारगमनम्‌ । आरण्यकं तु ब्राह्मणमेव । आर-
ण्यकसं्ञा तु अरण्येऽध्येतव्यतादरष्टव्या । अत्र पुराणे कृख्दास्थापनं तत्र सदि.
शेषं त्रह्मपूजनं चोक्तम्‌--
“५ तीर्थे देवाट्ये गेहे प्रशस्ते सुपरिप्कृते ।
कट्टा सुदं तत्र सुनिर्णिक्तं विभूषितम्‌ ॥
पुप्पपह्ठवमाटामिन्दनैः कुङ्कुमादिभिः ।
्तिकां यवसतमिश्चां वेदिमध्ये क्षिपेत्ततः ॥
पश्चाशद्धिः कुशैः कायो बरह्मा पश्चान्मुलः स्थितः ।
` वाग्युतः स्थापितः कुम्भे चतु्बहुशचतरमुखः ॥
वत््जाम्वाकृिं वेदमृत्तर्रैः कुशैः कृतम्‌ ।
ब्रह्मोपधाने दस्वा तं ततः स्वस्त्ययनं पठेत्‌ ॥
प्रतिष्ठं कारयेत्पश्वातपूनाद्रव्याण्य (व्यमोधोच्यते ।
यज्ञोपवीतनेवेयवल्नचन्दनकृड्क्रमेः ॥
* नन्विलयसंवद्धम्‌ ।

१. शस्य यथाध्यायमध्येतन्यभिः्यत्तरवाक्ये कतव्यत्वेन विहितस्य प्रह॑णधारणात्मकाध्यय-
नस्य्रक्ष'। २ ङ, श्येनाङ्कः। > ङ. 'द्नमाजिधाबनं । ४ इ, “ति । इ" ।

ववेदपारायणोषाकरणोतने] संस्काररत्माडा । ११८१

सग्ूपदीपताम्बृहैरकषौश्च पितामहम्‌ ।
महम जज्ञानमिति वा गायज्या वा प्रपूनयेत्‌ ॥
ततो गुह च सेपूञ्य यथापाठं पठेत्ततः " इति ।

सनिणिक्तः सुपरक्षाछितः। वाग्युतो वाचा सरस्वत्या युवः । ब्रह्मोपधाने
ब्रह्मणः शिरस उपधानायै दन्रोपधानस्थाने स्थापयितेति याबत्‌ 1 सस्त्य-
यनं ततः पठत्‌ । स्वास्तश्ञब्दमयतीतिव्युत्परया स्वस्तिशचब्दघटितो पत्रः
सस्त्ययनश््देनाच्यते । तं मत्रं पठेदिलयरथः । अन्यत्सयष्टम्‌ । बौधायनसूत्र
दक्षिणादानश्रवणाष्टलवद््राराऽपि पारायणं भवति । पारायणस्य केनचि
कमणा वाग्जस्पेन वा पाठविच्छेदशेत्तदा प्राणायामाचमने कृत्वा प्रणवेन प्रति
संधाय पठनीयम्‌ । अनुवाकान्ते विरमणम्‌ । पुनदिनान्तरे कृतनिलयक्रियः
पणवेन प्रतिसंधाय पठत्‌ । तदुक्तं बौधायनेन --' नान्तरा म्याहरेन्ान्तरा विरमे-
धवदन्तमधीयीत यदन्तरा विरमेश्ीनप्राणायामान्हत्वाऽऽचम्य प्रणतेन प्रतिप्थाय याव-
त्कारमधीयीत ' इति ।

उपक्रान्तवेदपारायणमध्ये न व्याहरेत्‌ । नाध्यापयेत्तथा ल।किक्वचनमपि
न ्रुयात्‌ । विहितनिलयनेमित्तिककमानुपयुक्तायुक्ति न कुयात्‌ । नान्तरा भ्रभ-
मध्येऽतुबाकमध्ये वा विरमणं कुर्यात्‌ । यदन्तरा इयात्तदा जीन्माणायामा
छृत्वाऽऽचम्य भणवमृन्चाय यत्र पिरमणं छृतं तत आरभ्य पठेदिति सूत्रायैः।
अत्र पदच्छेदं कृत्वव पठेत्‌ ।

° मापूरयम्षरव्यक्तिः परच्छेदस्तु पुखरः।
धेयं छयपतमथं च षडेते पाठका गुणाः ”

षति पाणिनी यरिक्षावचना्‌ ।

अथ संहितायामेकपाणमाव इतिप्रातिश्ाख्यसूत्रे-एकपाणेन भाग्यत
उचायेत इयेकमाणमावः । एकेनेच्छयसेन यावातुच्वायते वेदभागस्तावानेक-

णभाव इल्यः । अत एत्रावसाने पद्‌ विधिरिति तद्धाष्यकृतोक्तत्वाच्च। एतच

ग्रहणाध्ययनधारणाध्ययनव्रहमयङञष्वपि बेयम्‌ । संकस्पमारभ्योत्सजेनसमा-
प्यन्तं पारायणम्‌ । तत्र संकस्पोत्तरं कतुवरणोत्तरणत्विजथासिमन्कमण्याशो-
चादि नास्तीत्युक्तमेव । ऋतविकरैके पारायणे सवणं गां वा दक्षिणां
दद्याद्‌ । स्वकवकेऽपि यथाशक्ति बाह्मणेभ्यो दक्षिणा देयेव । ऋतिक्षतरे
पारायणे होमोऽपि तत्कतुक एव । तस्य पारायणाङ्गत्वात्‌ । भिनङतृकरषु बहुषु

१ ङ्‌. यैः । बौ । २. “ते संहिताम्रहणमवसा"। ३ §. "भिभंवतीयेतद्थमिति त' ।

११८२ भट्रगोपीनायदीक्षितविरचिता--वेदपारायणोपाकरणप्रयोगः]

पारायणेषु होभास्तत्कतैका भिन्ना एव । बहूनामेकं पारायणं न भवति ।
कत्ल पारायणस्य परुषं भत्युपदेशात्‌ । एक एव यदा फडार्थतया बहूनि
करोति तदा तानि मनसाऽधायं पारायणोपाकरणानि तत्रेण करिष्य इति
संकल्पं कुर्याद्‌ । एवं वेदपारायणोत्सजैनानि तत्रेण करिष्य इत्युत्सननसंक-
ल्पोऽप्रि । उभयोहंमोऽपि सष्देव नाऽऽत्तिः । संमतिपन्नदेवताकत्वात्‌ ।
कामनामेदे सलेककरकाणामपि तत्रं न भवति । तत्फटार्यं सङ्गखयैव
विधानात्‌ ।
निदु
अथ प्रयामः।

करता कृतनित्यक्रियः भराङ्धख उपविरयाऽऽचम्य प्राणानायम्य देदकालौ
सकी मम सकलपापक्षयद्रारा श्रीपरमेश्वर लर्थ स्वश्षाखात्पकरवर्दपाराय[णो-
पाकराणं करिष्य इति संकल्पं कु्यात्‌। पुत्रादिकामनायां तु पुत्रकामनासिद्धिदरारा
धनकामनासिद्धिद्रारा धान्यकामनासिद्धिद्रारा स्वगकामनासिद्धिद्रासेयादि
यथायथगरहः । वेदान्तरपारायणेऽपि स्वीयमेव तत्रम । वेदान्तरपारायणं तु
स्ववेदपारायणं भिना न भवाति । ततस्तदङ्ग गणेङपृजनं पुण्याहवाचनं मातृकाप्‌-
जनं नान्दीश्राद्धं च कुर्यात्‌ । ततोऽपुकपमवरान्वितापुकगो ्रोत्पनोऽपुक दामा ऽहम-
युकपवरानवितामुकगोत्रोत्प्नमगकशाखाध्यायिनमपकशमीण वेद्पाराय [गोपा
करणार्थं तां वृण इत्युतिग्वरणं मधुप च कुर्यात्‌ । ततः पारायणक-
ताऽऽचम्य प्राणानायम्य देशकालौ सकरलयामकरर्मणा हतो ऽहमृतिकम करिष्य
इति संकल्प्य स्थण्डिलकरणादि वलवधननामानम्धनिं परतिष्ठापयामीति लौकि
काभिस्थापनं कुर्यात्‌ । यजमानकर्के पारायणे तु शृ्याभिमेव वल्वर्भननामाऽ-
यमश्रिरिति ध्यायन्मज्वाख्येत्‌ । ततोऽग्रे ध्यास समित्रयमादाय श्रद्ध एही.
त्यादि प्राणायामान्तं कृत्वा वेदपारायणोपाकरणहोमकर्मणि या यक्ष्यमाणा
इत्यादिग्याहृलयन्तयुक्खा प्रथानहोमे प्रजापति काण्डपधिमिलयादि सदसस्पतिं
चाऽऽज्येन यक्ष्य इत्यन्तप्ुकत्वा जयोपहोपे चित्तं चित्तिपरिल्यादि ग्याहूतिही-
मान्तं त्वा ्रनापतये काण्डे स्वाहित्यादिप्रभानाहुतीदखा जयोपहोमादि
सर्वं होमशेषं समापयेत्‌ । नात्र त्रिवृदन्रहोमः । ततो मही चौरित्यादि विधिना
सुदं कलशं सुपरक्षालितं पष्पषट्वमालाचन्दनङङ्कमादि भूषितं चतुरश्रायां
हस्तायामविस्तारायां हस्तोच्छयायां मध्यस्थितयवसंमिश्रगृत्तिकायां वेधां
संस्थाप्योत्तराग्रकुशृतं वत्सजान्वाकृतिवेदं ब्रह्मणः शिर उपधानसेन कले

१क. च. खंभः।२क, द्दश्यपाः।

[८६४५
[वेदपारायणोपाकरणप्रयोगः] संस्काररस्नमाडा । ¶ ११८३
( बेदपारायणोत्सजनप्रयोगः )
परिकल्प्य) स्वस्ति न इन्द्र इत्यस्य या्ञिक्यो देवता उपनिषदः खय॑ूर्न्राद-
यलिषए । पठने विनियोगः । * खस्ति न हृन््रो ° तिर्दधातु ' इति पठेत्‌ । तत
ऊध्वाग्रपश्चाशत्छुशनिितं कू मलयगग्रं निधाय तत्र ब्रह्म जज्ञानपिलस्या-
भिर्या तिष्ट । ब्रह्मावाहने विनियोगः ‹ बह्म जज्ञानं प्रथ० विवः ` इति
सरस्वतीयुतव्रह्मावाहनं कुत्‌ । वेदात्मनायेति ब्रह्मगायत्या वा । अस्या
याह्ञिक्यो देवता उपनिषदः स्वयंभ्वा ऋषिः । ब्रह्मा देवता । गायत्री
छन्दः । इत्युप्यादिषिनियोगवाक्यं प्राखत्‌ । ततो नर्य प्रजामिति प्रति
राप्याऽऽसनपाययाध्याचमनीयसानवसद्रययङ्ञोपवीतद्रयचन्दनङुकुमाक्षतालंका-
रपष्पुष्पमालाध्रषदीपनेेच्ंफलताम्बरूलदक्निणाभदक्षिणानमस्कारातपकैरपचारः
समभ्यच्यं गुरु सपृज्य व्राह्मणान्संपूञ्य तरिष्णुं स्मरेत्‌ । अत्र वा ब्रह्मपूननम्‌ ।
गुरोरसांनिध्ये तमुदिश्य प्रणामः कायैः । ततो दरभासिनोपविष्टो दभ॑पाणि
प्ाश्ुख उपविश्याऽऽचम्य प्राणानायम्य प्रणवपुचचायं वाग्यत इषे त्वेलादिकं
यथापाठं साङ्गं बेदपारायणमारमेत्‌(त)। भश्नान्तेऽनुवाकान्ते वा विरमेत्‌ । परल
अहरदयपर्यन्तं याव्त्पारायणं भवति तावत्कतैव्यम्‌ । अतित्वरायां सार्धमहरद्रय-
पर्यन्तम्‌ । आरण्यकपरपाठकरेषु मध्ये वरिरामरेऽपि तत्ततपाठकरस्योत्तरां शान्ति
र्यात्‌ । द्वितीयदिने पूर्वा शान्ति कृत्वा कृतान्तादारमेत्‌(त) । करम॑समाप्यनतं
ब्रह्मचर्यमधः शयनं स्वर्यं हविष्याश्चनं च कार्यम्‌ । शक्तौ सलयामुपोषणं ब्रह्म-
पूजनं च प्रत्यहम्‌ । कर्मसमाप्त्यन्तं पनितरजस्वखादिसंभाषणं तत्समक्तमध्य-
यनं चन कुर्यात्‌ । “ आ पतमतिनाश्चीयाद्याश्क्ति वाऽ प्रयः फटान्योदनं हतरि-
प्यमत्रमसपं मुञ्जीत नोपरि शयीत न मैथुनं चरत्पतितायेनं संमायेत नेतत्समीपेऽधी-
यीत ' इतिवौधायनोक्तेः । ऋतिक पारायणे पारायणक्ारथित्राऽपि
नियमाः कार्या एव । इति बेदपारायणो पाकरणपयोगः ।
अथ वेद्पारायणोतसजनप्रयागः।

पारायणक्रता समाप्ते पारायणे पमाचीमुदीचीं वा दिशमृपनिष्कम्यापां
समीपे शचौ देश उपविद्याऽऽचम्य प्राणानायम्य देशकालौ सकी मया
कृतस्य वेद्पारायणस्य साङ्गतासिद्धद्रारा श्रीपरवेन्वरभीलय्थं वेद्पारायणो-
ससर्जनाख्यं करम करिष्य इति संकल्पं कयत्‌ । यदा तु स्वकतैकमेव पारा-
यणं तदा शामन होमस्य कर्तव्यत्वात्तदर्थं गमनवेटायापेव पूष्रवदरप्निं समा-
रोप्य तेन सहैव गच्छेत्‌ । ततस्तदङ्गं गणपतिपूजनं पुण्याहबाचनं मःतुकापूजनं

१२. स्य स्वय स्वयश्रिन््र । २ ड. मस्याः स्वयभुचषेः। ३ क. च. श्यताः। *क.च.

पः फ" । ५ हः, “क्ते; । ६ ।

११८४ भटगोपीनाथदीक्तितमिरचिता--[वेदपारायणोत्सनेनप्रयागः]
( निलज्ञानतपणे )

[न

नान्दीभाद्धं च कुर्यात्‌ । तत ऋतिवकपूर्गोक्त रीत्या लानविपि देवपिपितृपूजनं
च कुर्यात्‌ । अत्र परस्परं द्भमदानं नास्त्यन्यस्यैवामावात्‌ । बहुषु पाराय-
णेषु यदि बहवः कर्तारस्तदाऽपि न दर्भदानम्‌ । भिनकर्मसंबद्धष्डदिकष
संप्रदानत्वायोगात्‌ । ततोऽपरेण वेदिमग्नमूुपसतमाधायेलादि मराणायामानतं
कृत्वा वेदपारायणोर्सर्जनहोमकममणि या यक्ष्यमाणा इलयादि व्याहूयन्त-
युक्त्वा पपानहोमे प्रजापतिं काण्डपिमिलयादि सदसस्पतिं चाऽऽज्येन यक्ष्य
इृलयन्तयक्ला जयोपहोमे चित्तं चित्तिमिलयादि व्याहृतिहीमान्तं कत्वा प्रना-
पतये काण्डर्षये सरहिलयादिमधानाहुतीहुत्वा जपोपहोमादि सर्व हेरोषं
समापयेत्‌ । नेवा ्रिददहोपः । दवरीरोपणमुदधावूमिनिष्यादनमाजिधावनं
च नास्ति । ततो ब्रह्माणं संपूज्य विसर्जयेत्‌ । ततो यजमान ऋचििग््रारा
पारायण ऋलिने सुप्रणगोदानवरस्ररयाचन्यतपां यथाविभवं दक्षिणां दसाऽ-
पूपैः सक्तभिरोदनेनान्येश्च व्यञ्जनैत्रीह्मणान्पूजनपूषैकं भोजयित्वा भूयसीं
दक्षिणां दच्वाऽरि संपूज्य तरिमूतिं धत्वा लौकिकाभ्रौ होमधरेत्तमभ्रि गच्छ
गच्छेति विष्ज्य मरमादादिति विष्णुं स्परेत्‌। इति बेदपारायणोर्सजेनपरयोगः।
अथ नियस्नानतर्षणे ।
तत्र स्त्रमू--“ नित्यमेव स्नात्वाऽदधिर्देवानृषन्पितृश्च तपयन्ति तर्पयन्ति ” इति।
नित्यं सद्‌ा, एवमुत्सजनोक्तसानत्रिधिना सात्वाऽद्धिस्तत्त्तीर्यज्ञोपगी-
तित्वादिभिस्तत्तद्धभदेवानृषीन्यितंथ परातःसनानोत्तरं मध्याहस्लानोत्तरं च त्प
यन्तीत्यथः । एवं ब्रह्मयज्ञादनन्तरं तत्रात चेन्मध्याहव्ध्योत्तरं वा । तै
यन्तीतिद्धिरक्तिः परश्रसमाप्निद्रोतनाय।
अथ तर्पणीयपितरः।
^ ताताम्बात्रितयं स्तपत्ननननी मातामहारित्रयं
सन्धि ल्ली तनयादि तातजननीस्वश्रातरः सच्चि(रस्तत्ज्ि)यः ॥
तेताम्बालमगिन्यपलयवयुगनायापिता पद्वु;
रिष्यापताः पितरो महाट्यविधौ तर्ये तथा त्पमे ” इति ॥
व्रातत्रितयं कतुः पितृपितामहपपितामहाः । अम्बात्रितयं मातुपितामदीः
भपितामहमः । सपत्नजननी सपतनपराता । मातामहादित्रयं सपष््‌ । सद्व
मातामहीमातुःपितापदीमातुःमपितामही सहितम्‌ । तेनात्र मातामहं सपत्नीकं
सधा नस्तपंयामीलादिपरयोगो दषट्यः । तत्घ्ीतिपरठे पृथगेव पाताः

१६, द यमान एव क । \ २, ३, शः | मताप' ।

(तपेणविषिः] संस्काररत्नमाला । ११८५

दीनां तर्पणम्‌ । सी भार्या । तनयादीलयादिषदेन पौतरादिग्रहणम्‌ । ्रातृदा-
ब्दस्य तातजननीशब्द्योरप्यन्वयः । तेन तातश्रातसे नननीभ्रातरः खश्रा-
तर इलयरथो भवति । तल्जियस्तेषां तातश्रातृनननीभ्रात्स्वभरातृणां च्चिय
इत्यथः । सच्चिय इतिपाठे स्रीसदहिता इलययैः । सीति सेयपत्ययोरूपलक्षणम्‌ ।
तेन पितृव्यं सपत्नीकं सापत्यं खधा नपस्तपेयामीति प्रयोगः । एवं पातुल-
श्रात्नोरपि । तातास्बत्मभगिनी(नि) तातभगिनी, अम्बाभगिनी, आत्मभ-
भिनी) तद्धतारस्तदपत्यानि च । तातभगिनीं समर्तृकां सापतयां सधा नम
स्तपैयामीति पयोगः । एव मातुभगिन्यासभगिन्योरपि । जायापिता श्वहुरः।
अन्यत्स्पष्म्‌ ।
है _ ® क
अथ तपणवाषः।
तत्र वसिष्ठः--“ ऋक्पामाथववेरोक्ताजप्यान्मच्रान्यजुषि च ।
जप्त्वा चैवं ततः कु्यादेवर्िपितृतर्पणम्‌ ” इति ॥
बृहस्पतिरपि--““ ब्रह्मयज्ञप्रततिद्धयथं विद्यां चाऽऽध्यात्मिक। जपेत्‌ ।
जप्त्वाऽथ प्रणवं चापि ततस्तर्षणमाचरेत्‌ '” इति ॥
विष्णुपुराणेऽपि--“ शुचिवखधरः स्नातो देवर्षिषितृतर्पणम्‌ ।
तेषामेव हि तीर्थन कुर्वीति सुप्तमाहितः ` इति ॥
सातः शुचिवस्रधर इत्यन्वयः ।
व्यासः--“ एकैकमञ्जटि देवाद्धौ द्रौ तु प्तनकादयः।
अर्हन्ति पितरखरीखीन्लियश्चेकेकमज्ञलिम्‌ `' इति ॥
सनकादय इति स्वस्वश्षाखोक्तष्युपटक्षणम्‌ । स्रीष्वपि व्रिरेषः सपत्यन्तरे-
५८ मातृमुख्याश्च याक्तिखस्ताप्तामप्यञ्जटित्रयम्‌ ।
ददयादेकेकमन्याततं ज्ञीणां चेवाज्ञट बुधः ” इति ।
मातापश्यादीनामप्यज्ञलित्रयं देयम्‌ । तथा च स्मृतिः-
“ मातुमुस्याश्च याति मातामह्यादयश्च याः ।
अञ्चटित्रयमेताप्तामन्यत्रेकेकमज्ञ छम्‌ '" इति ।
भप्रपुराणे-श्रागगरेु मुरांसपैनमनूष्यांशचैव मध्यतः ।
कितृस्तु दक्षिणग्रेषु दयाद्ितिनलाज्ञरीन्‌ " इति ।
अव्राज्ञरिपंर्या यथागशराखं व्यवतिषते । यत्र संस्यानियमो न भूयते

पिकसः। ,

१३, न्ीयपदयोपं ।

५११

११८ भटरगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [तपणविषिः]

उद्ाना-५ द्वौ हसतो युग्मतः कृत्वा पृरयेददकाज्ञम्‌ ।
गोशृङ्गमात्रमुद्धूय जलमध्ये जटं पेत्‌ ” इति ।
ब्रह्मपुराणे-“ कुशग्ेषु मुरांतरपनमनुप्यशरैव मध्यतः ।
पितृ्तु कशमृलेषु त्पयेच्च यथाविधि " इति ।
अप्नियपुराणे-“ सव्येन देवकार्याणि वामेन पितृतपणम्‌ ।
निवीतेन मनुष्याणां तपणं संत्रिधीयते ” इति ।
सव्येनोपीतेन । वामेन माचीनात्रीत्तन । तथा च शङ्गक्विता--
«५ उभाभ्यामपि हस्ताम्यां प्राद्युखो यज्ञोपवीती
प्राग्ैः कुरोर्देवतातपणं द्वती्थन कुयात्‌ ” इति ।
विष्णुरपि--“ ततः कृत्वा निवीतं तु यन्ञपत्रमुदस्यृलः ।
प्राजापत्येन तीर्थेन मनुष्यांस्त्यत्यथक्‌ "” इति ।
मनुष्यानृषीन । (भकनिष्ाङ्लेपलपदेशः प्राजापर्यं तीयम्‌ । अञ्जरेस्तर्पण-
करणत्वकल्पे कनिषएठाद्रयम्रलपरदे शः भाजापयं तीर्थम्‌ । स्रपाङल्योमूढे काय-
मिति कोशे द्विवचननिर्देशात्‌ ।
पुलस्त्यः--““ अन्वाच्य दक्षिणं जानुं प्ागतरमतु कुशेद्िनः।
देवान्पतपयेद्धक्त्या ध्यायंसतद्वतमानप्तः ” इति ।
गोभिलः--“ देवान्पेत्पयन्प्राज्ञो दक्षिणं जानु मृते ।
निदध्याद्य वामं तु पितृनपि विकक्षणः।
मनूप्यतर्षणं कुवन्न किचिजानु पातयत्‌ ” ) [इति] ।
बौधायनः--“ जय दक्िणामृखः प्राचीनावीती
पितृन्खधा नमस्यामि ” इत्यादि ।
यस्तु--“ उमाभ्यामपि हस्ताम्यामुद्क यः प्रयच्छति ।
स मृदो नरकं याति काटपूत्रमवाक्रिराः » ।
इति व्याघ्रपादुक्तो निषेधः [स] श्राद्धसमयाध्यादिविषयः।
अत एव काष्णाजिनिः-
५ श्राद्धे विवाहकले च पाणिनैकेन दीयते ।
तपण तूमयनैव विधिरेष पुरातनः » इति ।

# धनश्चिहान्त्मतं नास्ति ड, पुःतके ।

१. यत्तु । २. ° प्रमचनं तच्राद्धादिषिषयम्‌ । भ

८१1६ 14१... +, *, 5।
शष्ट८<.१२५ "` ", + {81६

[त्षेणविषिः] संस्काररत्नपाा । ०५८८-८. ~ - १८७

( # केम तु-“ अन्वारन्धेन स्येन पाणिना दक्षिणेन तु ।

देवधीस््पयद्विद्ानुरकाज्ञटिमिः पितृन्‌ "

रति सन्यपाण्यन्वारन्धद्क्षिणपाणिना त्षणमुक्तयू । तेन विकलः ।
तथा च वसिष्ठः“ एकेन वाऽथ हस्तेन देवपिपितृतर्षणम्‌ ।

सम्यान्वारव्येनोभाम्यां वाऽपि दुर्यात्सदैव तु " इति ।

“न कुद्धो नैकपाणिना इति गोभिलोक्तनिपेधस्त्वनन्वारब्धपाणिविषयः ।
एकहस्तेन त्पेणमाश्वलायनविषयम्‌ । “अनदेरे दक्षिणं प्रतीयात्‌" इति परिभाषा
सूत्रात्‌ । अञ्ञछिस्त्वन्यवरिपय इति केचित्‌ । अन्ये तु- अनादेशे दक्षिणं प्रती-
यादिति सूृत्रोक्तक्मसु हस्तकरणेषु दस्तानादेशे दक्षिणहस्तः करणसरेन ज्ञेयः ।
तेन त्षणे फटाथविहितसुवर्णखडूपाजादिकरणत्मे हस्तस्याकरणा(णला)न
दक्षिणदस्तनियम इति तद्विषयकोऽप्यञ्जछिविधिः। एवं सानाङ्गश्राद्ाङ्गत-
पणविषयोऽपि । हस्तकरणकः(कं) वह्मयङ्ञोत्तरतपंणं तु सव्यान्वारग्पदक्षिण-
हस्तनैवेतयाहुः । ) एतच तर्पणं स्थरस्थो न जे कुयीत्‌ ।
तथा च गोभिः“ नोदकेषु न पत्रेषु न क्रुद्धो नैकपाणिना ]

नोपतिष्ठति तत्तोयं यन्न मृमौ प्रदीयते '” इति ।

अतः स्थलस्थो भूपरावेव तर्पणं ङुर्मान्न जादौ ।
तथा च विष्णुः--५ स्थले सितो जले यस्तु प्रयच्छेदुदकं नरः । ।

मोपतिष्ठति तद्वारि कितृणां तन्निरर्थकम्‌ "' इति ।
स्ण्ृयन्तरे--“ आर्रवाप्ता देवधिपितृतर्पगमम्भस्येव

॥)
नि +

कर्यात्रिदितवापरा्चतीरथमुततीं ” इति ।
अत्र विरेषपाह हारीतः--
“८ वद्तित्वा व्षनं दरप्कं स्थे विस्तीणवर्िमि ।
केशमभस्मतुषाङ्गारकष्टकरासियप्तमाकुलम्‌ ।
भवेन्महीतटं यस्माह्र्हिषृाऽऽप्तरणं ततः ।
पात्राद्रा जटमाद्राय शमे पात्रान्तरे पेत्‌ ।
जलपूर्ेऽपि वा गर्ते न स्थले तु विवर्हिषि " इति।
यत्तु काष्णांजिनिनोक्तम्‌ “ देवतानां पित्णां च जले द्याजराज्ञटिम्‌ ” इति
तदश्ुचिस्थलविषयम्‌ ।

धनुधिहान्तगंतं ड, पुस्तके नास्ति ।

१. श्ति। भः।

११८८ भहगोषीमायदी्षितविरमिता- [तपेणविषिः]

तदाह विष्णुः- ८यत्राशुचि स्यं चेत्स्यादुदके देवताः मिन्‌ ।
तरषयेत्तु यथाकाममप्ु स्वं प्रतिष्ठितम्‌ '” इति ।

पात्रे विशेषमाह पितामहः-
५ हेमरूप्यमयं पात्रं ताम्रकांस्यप्तमुद्धवम्‌ ।
तृणां पणे प्रं मृन्मयं तु प्रिखनत्‌ » इति ।
मरीचिः परोवर्णन च पत्रेण ताश्ररौप्यमयेन(ण) वा |
ओटुम्बरेण खटेन पिनणां दत्तमक्षयम्‌ '' इति ।

( + अत्र तृतीयानिर्दैश्ञात्करणपात्रागि, पितामहवाक्ये स्वपिकरणपात्रा-
णीति जीणीः । पितामहवाक्यस्य मरीचिवाक्येनोपसंहारादेतेषां करणत्वमेव ।
अधिकररणपात्रस्य निषेधः । अत्र स्वणादिपात्राणां निरपेक्तकरणत्वात्‌ । इति
नवीनाः । प्राह्मादितीयैवाप इति मैथिलाः । समुच्चय इति केचित्‌ । )

रिक्तषटस्तेन न कुर्यादित्याह स एव--

५ तरिना रौप्यसूवर्भन विना ताम्रतिषधस्तथा ।
व्रिना मच्च दर्भ पित्णां नोपति्ठने " इति ।
अन्यच्च स एव देपद्रौ--
८ हिमेन सह यदृतं क्षीरेण मधुनाऽथव। |
तदप्यक्षय्यतां यानि पित्णां तु तिलोदकम्‌ "' इति ।
निहित(दिमि) कर्पूरं चन्दनं वेति हेमाद्रिः
स्शृयन्तरे-- “ खडभोकिकहस्तेन कतैव्यं पितृनपणम्‌ |
मणिकाञ्चनदर्भेवा न शुद्धेन कदाचन ” इति।
(भमगिः सौवर्मो न तु नीटादिः।
“ नीटगोमेदवजादिहस्तो नैव तु तपणम्‌ ।
्रकररवीत द्विज धीमानन्यथा पापमारननेत्‌ '' इति प्रयोगसारेऽ्युक्तेः ।

+ धनुशिहान्तग॑तं नास्ति ड, पुस्तके । % घरनुशिहान्तमेतग्रन्थस्थान ह. पुस्तके--^ अत्र
मणिः सौवण एव म्राह्मः । वञ्नादिमणीनां तर्पणे निषिद्धत्वात्‌ । तेथा च स्मृतिमभर्या सलत्रतः-
खङ्गमौक्ति कसौव्णमभिकादनदर्भकाः । हस्ते धार्यास्तपथे तु दीरकादि न धारयेत्‌ । दीरकादियुतो
यस्तु कुवीत यदि तर्पणम्‌ । बुद्धा: स्युः पितरस्तस्य शापं दच्वा वरजन्ति दि " इति । तपणे कण्ठे
मालाधारणनिपेध उक्तो भरद्वाजेन ^ कण्डे माला यस्तु धवा कुर्वीत यदि तर्पणम्‌ । निराशाः पिते
यान्ति शापदास्तस्य सवेदा ` इति › इति प्रन्थो वर्तते ।

१ ड. ति । स्म|

[तर्पणविषिः] ` संस्काररत्नमारा। ११८९.

दर्भेषु विशेषमाह नारदः
५८ तर्पणादीनि कार्याणि पितणां यानि कानिचित्‌।
तानि स्युदणदिमः सतपत्रेतिरेपतः ” इति ।
अत्र तपणाङ्गस्ेन विधानाद्धरणदमपिक्नात एतेषां मेदः । तेन खहपा-
जादिभिस्तपणे तन्मध्ये प्रागग्रादिद मान्तरनिधानं तिल्पतेपशेति संमदाय-
विदः । न्वीनासु मरीचिवाक्ये दभादिपरोत्तरतनीयाया उपपदविभक्तितया
कारकविभक्तित्वाभावान द्भाणां त्पणङ्लं रितु सामान्यतःपाप्तसवङ्ग-
त्वानामशरुदधस्थलसंस्कारकत्येन वा प्राप्तानां दर्भाणां विन्यासविशेपविधाना-
योऽयमनुतरादः । तेन धारणदभीपेक्षया दभान्तग्रहणमिलयाहुः । ) न चान्न
सयचयः, नापि समविकिसख इलभिप्रयाऽऽह मरीषैः-
“ तिानामप्यमवि तु सुवणर्‌ नताचितम्‌ ।
तदमवे निपिचेत् दभधत्रेण वा पुनः" इति ।
(+ अनेन मच्राव्रह्यक्त्वयुक्तं सयति । अत एव जावालिः--
८८ सुवर्णं रजतं दमान्ययादामं प्रयोजमेत्‌ ।
न मन्रेण मिना कार्यं कदाऽपि तपणं वुः ” इति ।
गौतमः-- “ कुशानामप्यटामे तु काशा दूर अथापि वा|
संयोज्य तर्पणं कुर्यान तु दन्यक्ररः कचित्‌ "इति ।
अन्र विशेषमाह प्रजापतिः--
“८ तर्पणादीनि कार्याणि कितिणां यानि कानिनित्‌।
तानि स्युद्धिगृणदरमैः सपवितर्विशेपतः "इति ।
भृगुः --५ प्रागगरेस्त्पयेदेवानुरगन्रनु मानुषान्‌ ।
तानेव द्विगुणीक्रल्य तथ्यतः पिन्‌ " इमि ।
तानेवेति देवततपणविनियुक्तानामपि तेपां पिनृनपणयोग्यतत्युक्तपिति
हेमाद्रिः । ) तिटग्रहणे विशेषमाह योगयाज्ञवस्यः
^ यद्यद्तं निपिश्ेत्त तिटन्परमिश्रयज्ञद्रे |
अतोऽन्यथा तु प्तव्येन तिदय ग्राह्या व्रिचक्षणेः " इति |
अन्यथाऽनुद्धतेन तप॑णे । सव्येन तिछा ग्राद्ना इत्यतदटामक्रपरेशाभि-
रायम्‌ । तथा च देवलः
“५ रोमपतस्थं तिलान्कृत्वा यस्नु तपंयते पिन्‌ ।
पितरस्तपितास्तेन सपिरेण मन वा "' इति ।
„ + धनुधिहान्तगतं नासति इ. पुस्करे ।

११९० भश्गोपीनाथदीक्षितविरचिता- (तर्षणविषिः]

वर्णभेदेन तिलानां मिनियोगविशेषं दशयति स ए-
५ दुष्टैस्तु तपैरहवान्म प्याञ्छबहेसिलः ।
पितनपतपयक्ृष्यल्पयन्सवद्‌ द्विनः '' इति |
शवरः कयुरवर्णधित्णे इति यावत्‌ । ‹ चितं किर्मीरकल्मापशवहैताश्
करे ' इत्यमरात्‌ । तेन शक न्कृप्णान्धूमरां् तिटान्मिश्राेला तैमेतुष्यांस-
पयेदिलर्थः । कूमपुराणे--
“८ देवान्बह्कऋपी परेव तर्षयेदक्षे
पितृन्मक्त्या तिः कृष्णैः खभू्ोक्तव्रिधानतः ” इति ॥
स्मृलयन्तरे--“ अद्धिरतण्डुटमिश्रामिर्देवानां तषमे चरेत्‌ ।
सयवामिक्रपोणां स्यातितृणां सतिलोदकः ' इति ॥
पिदृतर्पणप्कारमाह पैठीनसिः--
५ स्वनामगोत्रम्रहणं परुषं पुरुषं प्रति ।
तिटोदकाज्टसीखी ुचेरचधिनिक्षिेत्‌ " इति ॥
(+ ब्रह्माण्डपुराणे-“ भञ्जटिद्धितयं दयादेवान्पंतपयन्ुधः |
ऋषीणां च मनष्याणां प्क्ररेव प्रदापयेत्‌ ॥
त्रिकिः पितृभ्यो दयात खीणां तु सक्ररव हि।
रो द्वी मातामहानां च मुह्यानां पक्रत्तथा ॥
गर्वाचाय॑श्चदराणां पुदत्वन्धिनां प्रत्‌ ' इति ।
बोधायनः“ जटाज्ञटितयं दयाये चान्ये सस्छरना मूत्रि।
अपस्छरल्रमीतानामकमेवावरे क्षिपत्‌ " इति ॥
अत्र यथास्श्ाखं व्यवस्था वेदितव्या । येषां तु शाखिनामेवाऽऽन्नानं तेषां
विकर इति देभाद्रिः । ) यागयान्गवसयोऽपि--
५ सवण्म्या जलं देयं नासवर्भम्य एव च ।
गो जनामस्वघ।करिलपपदनुपूवंशः " इति ॥
अनुपूर्वशः पित्रादिक्रमेण । अत्र पदनपारिजातः--यथप्यसवर्गेभ्य इटय-
विरेषेणोपादानं कृतं तथाऽप्ुततमवर्णेन हौनवणदिरेन न कायम्‌ । हीनवर्भे-
नोत्तमवणेदिशेन कृते न दोषः । यतस्तद्रणतापतिदो पत्वेनामि दिता स्मृतिषु ।
हीनस्योछृष्त्वं न इषम्‌ । उत्कृष्टस्य हीनत्वं तु दुष्मेव । सवणेकब्दो पूर्षा-

# धनुधिहान्तर्गतं नास्ति ड, पुस्तके । ,

[तिपणविषिः] सस्काररतममारा । ११९१

भिषिक्तादि नातीनापुपल्तणायैः 1 यद्यप्यसवणसापत्नमादृभराज्ादयोऽप्यसव-
णास्तथाऽपि तर्पणं कायते ।
८८ पितृप्यः प्व मानर्तदूभ्रातरो मानृासतद्धगिन्यो मानृष्वपारस्तु-
हिर मगिन्यस्तदपत्यानि भागिनेयानि ” इति सुमन्तुवचनात्‌ ।
यत्र॒ च समत्वापादनं तन्न मृख्यापेक्षया रिचिद्य॒नता भवतीति नात्र
तस्माधान्यम्‌ । अपि तु स्वमंनिरितसपरणनपणानन्तरमव तत्तपणामति पिकः
ननु सुमन्तुर चनेऽपि सव्रणानामव्र मात्रादिसाम्यं भवत्‌ मानाम भदसत्र्णा-
नामिति चेन्न | तथा सति पिनृपल्न्यः सत्रा पानर इनि न वरूयान्‌ । उपात्तश्च
सर्वक्षव्दो न तु पितृपलन्य एव । अतः सवशब्द्‌ संकोचाय पूर्वोक्त एव्र यक्तः
पक्षः । एतेन भीप्मनपेणपपि व्राह्मणस्य निपिद्ध मित्युक्तं भवतीदयाह । (+ एत
स्पादेव मद्नपारिजातग्रनपात्सपत्नथातृपातृखपातुम्बमृणामापि तर्पणोदेदयता
यामवगतायापुपलशक्षणतया सपन्नपितृव्यादीनापप्युदेश्यता द्रष्टव्येति केचित्‌ ।
सापत्नपितामह्यादीनां पितापदहीत्वादिना न तपेणप्‌ । वन्धुेन तपेणे न
दोष इति गागामह्राः । ) नामग्रहण विक्ञेपमाह वाधायनः
५५ श्रुमान्तं बादह्यणस्याक्त वमान्न क्षात्रयस्य त]
गृक्तान्त चव वदयस्य दृिन्तं शृद्रनन्मनः " इतिं ॥
गोते विक्षेषमाह स एव-
^“ चतुर्णामपि वणीनां न्णां परिृगोत्रतः ।
पितृगोत्रं कुमारीणामूडानां मतृगोत्रतः ” इति ॥
जीवतितुकस्य निलयतर्पणनियेधमाह काप्णाजिनिः-
« न जीवितृकः कु्यान्मातादीनां तु तरणम्‌ ।
एतेषामपि कतम्यं श्रद्धां तपणं यदि » इति ॥
जीवत्पिटककरंकतर्पणे विकेपमाषट योगयाज्ञवख्यः--
«८ कव्यवाडनलः सोमो यमशरैवायमा तया |
अ्निप्वात्ताः सोमपाश्च तथा वहिपद्‌ाऽपि च ॥
यदि स्याजीवतििकसतानिन्याच्च तथा पितृन्‌ ।
येभ्यो वाऽपि पिता ददयात्तेम्यो वाऽपि प्रदीयते ॥
एताशेव प्रमीतांशच प्रमीतेपिनृको द्विजः ” इति ॥

+ धनुश्िहान्तग॑तं नास्ति ट. पस्तके ।

१ च. गन्विद्याच् ।

११९२ भटगोपीनाथदीक्षितविरधिता- [तपणविधिः]

त्षयेदिति तेष; । कव्यवाहित्यादि तत्तच्छाल्नोक्तपितृणागुपलक्षणम््‌ ।
( + जीवत्पितुकस्यापसव्ये विशेषः स्¶ृतिसार--
«५ अपप्त्यं द्विजाग््याणां पित्ये सवत्र कौतितम्‌ ।
आप्रकोष्ठात्मरकतव्यं माताप्रोस्तु जीवतोः ” इति ॥ ) '
तिथ्यादिविशेषेण पिरतपणं निषेधति मरीविः--
“५ सतम्यां रविवारे च गृहे जन्मदिने तथा ।
भलयपृत्रकलतरार्थी न कुयात्तिरतपणम्‌ ” इति ॥
अत्राधिकारिवरिशेपश्रवरणादूलपुत्रकलत्रकरामस्यैवायं निषेधः, न तु विधु
राप्रादेरिति नवीनाः।
ब्रह्मपुरागेऽपि-“ सेष्ययोभिशि सम्या न कु्यात्तिटतपणम्‌ „ इति ॥
बौधायनोऽपि-“ सप्तम्यां रविवारे च जन्म्षदिवपेषु च ।
गृहे निषिद्धं प्रतिं तर्पणं तह रिमतरेत्‌ ॥
तरिवाहे चोपनयने चौ चैव यथाक्रमम्‌ ।
वर्पमर्धं तदर्धं च न कु्यात्तिटतर्षणम्‌ ॥
सस्करिषु तथाऽन्येषु जातपृमवनादिपु ।
यावन्माप्तः ्तमाप्येत तावतिपण्डान्विविजयेत्‌ ॥
वृद्धावनन्तरंप्ाज्ञसपेतर तिढतर्पणम्‌ ” इति ।
तयैव मासपर्यन्तमित्यथः।
स्थृयन्तरे--“ नन्दायां मागवदिने कृततिकामु मघापु च ।
भरण्यां मानृषारे च गजच्छायाहृये तवरा ॥
अयनद्वितये चैव मन्वादिषु युगादिषु ।
पिण्डदानं मृदा खानं न कुर्यत्तिटतर्पणम्‌ » इति ॥
भविष्ये --“ मान भेम त्रयेदश्यां नन्दामृगृमव्रामु च ।
जन्मक्षादिवते चैव न कुर्यत्तिरतपणम्‌ " इति ॥
सर्यन्तरे--“ सप्तम्यां रविवारे च मातापित्रोः क्षयेऽहनि ।
तेटयस्तपण कयात मवत्पितृघातकः "” इति ॥

+ धनृशिहान्तर्गतं नास्ति ड. पुस्तके ।

९८
१ च, स्मृयन्तरे । २३, च, “न्विस्ै' । ३ इ, ति । स्मृ" । * इ, "यथते ५ ङ,
ति । सरैः ।

[तर्पणविषिः] संस्काररत्नमाखा । ११९३

हछायुधीये-“ द्वादश्यां निशि सपतम्यां रविजशुक्रदिने तथा ।
श्राद्ध जन्मदिने चैर न दुर्यात्तिकतर्षणम्‌ '” इति ॥
सर्वेऽपि निपेधास्तिलमात्रपरा न तु नित्यतपणपरा अन्यथा तिटपदतरै-
यथ्यापततेः । (# अर होम(महे)शादयः-- से तिछतपैणनिमेधा गृहिषयाः।

५ सप्तम्यां रवार च जन्मक्षदिवोत्पे ।
गृहे निषिद्धं सतिलं तर्पणं तहहिम्रत्‌ " ॥

इति सत्यत्रतेन निषिद्धदिनेषु बहिस्तिलतर्पणविधानादित्याहुः । अन्ये तु-
हस्य पृथगेव तिलतपैणनिषेधनिमित्ततेति सदेव सतिलं तर्पणं ए निपिद्ध-
मिति व्याचक्षते । अपरे तु गृहेऽपि तिखोदकेन शिष्टानां त्षणाचारदशीना-
त्सलत्रतक्तः सप्तम्यादिकालत्रय एव गृहे सतिलतपणनिपधः स्वारसिको
नतु सवेदा नापि निपिद्धक्रालान्तरे । उपलक्न[ण]त्वे प्रमाणाभावात्‌ ।

[9

अन्यथा प्रतिपरसववाक्यानां गृह एव तर्पणविधानेना(ता) सर्य वक्तव्यमिति
महदनिष्म्‌ ।
तथा हि--“ अयने विषुवे चैव घक्रान्तौ ग्रहणेषु च ।
उपाकरमवृषोत्र्मयुगादो सतवाप्तरे ॥
ूरयशुक्रादिवरिऽपि न दोपल्तिलतर्पणे ” इति ।
तथा--“ उपरमे पितुः श्राद्धे पतिऽमायां च पक्रमे।
निपेवेऽपि हि सर्भत्र तिरेस्तर्पणमाचरेत्‌ " ॥
इत्यादिवचन भवन्मते गहे निषिद्धतपंणस्य पुनः प्रापणेन संनिहितेऽपि
महातीर्थे गृह एव तपंणं स्यात्‌ । किंच जाहरव्यादौ निपेधस्यापराप्ततवान्‌
““ विशेषतस्तु जह्यां सदा तर्पवेलितरन्‌ ।
न काटनियमस्तत्र क्रियते सर्वकरम॑मु ॥
तिपितीर्थविहेषे च गयायां पितृपक्चके ।
निषिद्धेऽपि दिने कुर्याततप॑णं तिरमिश्चितम्‌ ” ॥
इति स्कान्दायुक्ता(क्त)मतिप्रसवोऽप्यनुपपनः स्यादित्याहुः । )
तर्पणनिपेधपरतिपरसवमाह गोभिलः-
८८ सक्रान्त्यादिनिमिततेषु स्नानाङ्गे तर्पणे तया |
तिथिवारनिषेधेऽपि तिचिस्तपणमाचरत्‌ " इति ॥

* धनुश्िहान्तगंतं नास्ति इ. पुस्तके ।

१च. श्र जेमशाः। २ च. न्यादिनि'।

११९४ भहगोपीनायदीक्षितविरचिता- [तर्पणविषिः]

संक्रान्तिरयेनामिभ्नेति प्रयोगपारिजाते ।
मरीचिः--““ तिपिती्विरेपेषु गैङ्गायां प्रतपक्षके ।
निषिद्धेऽपि दिने कर्यात्तपणं तिटमिध्रितम्‌ ” इति ॥
बौधायनोऽपि--“ तिथितीष॑विरेपेषु कारय प्रेते च सदा ” इति ।
तिथिविरेषोऽष्टकाकपिटपष्ठथादिः । ती्थविशेषशब्देन यस्य तीर्थस्य
समीपे निवसति तन्यतिरिक्तं तीर्थं ग्राम्‌ । अन्यथा तीर्थं इत्येतावतैव सिद्धौ
विशेषपदपेयथ्यापत्तेः । एतश्च गङ्गातिरिक्तपरम्‌ । तस्याः पनग्रहणात्‌ ।
गयायामितिपाटङ्गीकारे तु गङ्गासमीपवासिनापपि निषेधोऽस्त्येष ।
जीवरततितृकस्य ृप्णतिरतपणं निषेधति व्यासः--
५५ मुण्डनं पिण्डदानं च प्रतकर्म च नित्यशः ।
न जीवतितृकः कुयात्तैः कृष्णैश्च तर्पणम्‌ ” इति ।
पिण्डदाने मरेतक्मविपये च प्रतिप्रसवः श्रादधभकरणे द्रष्टव्यः । सति संभवे
काषण्डर्धितर्पणमपि कायम्‌ । उक्तं च काण्डानुक्रमणिकायाम्‌--
“५ अथ काण्डदधीनितानुदकाञ्चटिमिः शुचिः ।
अन्यग्रस्तपेयेननित्यमननेः पवटमीषु च " इति ।
अवसानाञ्चटिपाह काल्यायनः-
“ ये पितृर्वदया मातृवरया ये चान्येऽ्मत्त
उपकमन्ति तासतषयामीत्यवप्तानाञ्जटिः '” इति ।
आददेलयपुराणऽपि-
८ यत्र कचन स्थानां कषततृषोपहतातमनाम्‌ ।
तेषां हि दत्तमक्षय्यमिदमस्तु तिटोदकम्‌ ॥
ये मे कुठे लृप्तपिण्डाः पुत्रदारविवजिताः ।
तेषां तु दत्तमक्षय्यमिदमस्तु तिलोदकम्‌ `” इति ।
म्सयपुराणेऽपि--येऽान्यवा बान्धवा वा येऽन्यजन्मनि बान्धवाः ।
ते तृक्तिमलिदा यान्तु यश्वास्मत्तोऽम्बु वाञ्छति '” इति ।
बिस्तरेण कतमसमर्थस्य संेपेण तणमुक्तं स्मत्यन्तरे-
५ आत्रहम्तम्प्यनतं देवषिपितृमानवाः ।
तृप्यन्तु पितरः वे मातृमातामहादयः ।

१क. ह. 'यनभिः। २ च. गयायां। ३ड, च. नः“ परि । * च.^-गे-य"। ५ क,
"खिलं या ।

[त्पणविषिः] संस्काररलनमाखा । ११९९

अतीतकुलकोटीनां सपदरौपनिवाप्रिनाम्‌
आब्रह्मभुवनाह्ठोकादिदमस्तु तिखोदकम्‌ ।
एकं नलाज्ञटि दवाक्ुर्यपक्षिप्तत्पणम्‌ ” इति ।
प्कारान्तरमुक्तं विष्णुुराणे--
“ आत्रहम्तम्बपर्यन्तं जगततप्यलिति दरुवन्‌ ।
क्षिपेत्पयोज्ञटीर्खीम्तु कु सक्षिपतर्षणम्‌ '' इति ।
यमतषणं तु द्मरुनोक्तम्‌-
““ दौपोत्सवचतुरददयां कार्यं तु यमनपणम्‌ ।
कृप्णाङ्गारचतुर्ददामपि कार्य पदेव तु |
यमाय धराजाय मृत्यवे चान्तकाय च
वैव्वताय कालाय प्त्मृनक्षयाय च |
ओैदुम्बराय दनाय नौदयय प्रष्ठ ।
वृकोदराय चित्राय चित्रगृ्ठाय वै नमः" इति ।
एततकारस्तु स्कन्दपुराणे निरूपितः-
८ दीपोत्सवचतूर्दरयां सव्येन यमनर्पणम्‌ |
अपप्तभ्येन वा कुया्यमस्यासित द्विरूपता ” इति ।
सथ्यपकषे प्राख्धखता देवतीर्थं तण्डुङा यवा वा । अपपतव्यपक्षे दक्निणामि
मुखता पितृतीर्थं तिखा इति द्रएग्यम्‌ । एवं कुतः फलमाह यम
“ यत्र कचन नद्यां हि स्नात्वा कृष्णकतुर्शीम्‌ ।
सेतप्यं परमराजानं मुच्यते प्ैकरिलिैः '" इति ।
कृष्णचतुर्दशी मिलयनन्तरं मराप्येति शेषः । माधङुङषटम्यां भौप्मतपेणम्‌ ।
तदुक्तं व्यासेन-
५५ शङ्कष्टम्थां तु माव्रघ्य दद्याद्धाप्माय या नखम्‌ ।
सवत्परकृतं पापं तत्सषणद्विव नयति '” इति ।
मव्रसतु प्रयोगे वक्ष्यते । एतच ब्रह्मणस्य न भवतीति मदनपारिनाते ।
तपण पुराणे दर्गिता-
“ एवं यः सर्मभूतानि तपयेदन्वहं द्विनः ।
स गच्छेत्परमं स्थानं तेजोमूर्तिमनामयम्‌ " इति ।

१च.तुमः।२क.च.ते।

११९६ भटगोपीनाथदीकषितविरविता- [तप॑णविषिः]

अकरणे प्रत्यवायः पराणे दर्वितः-
^ देवताश्च पित्रेव मुनीन्वा यो न तर्पयेत्‌ ।
देवादीनामृणीं मूत्वा नरकं प्रतिपद्यते ” इति ।
योगयाज्ञवख्योऽपि-
“ नालिक्याद्यो नरस्तांसतु न तर्पयति वै पितन्‌ ।
फ्िनि देहनिस्ावं पितरोऽस्य नलधिनः "' इति ।
हारीतोऽपि-“ देवाश्च पितरश्चैव काङ्क्षनि पररितां जलम्‌ ।
अदत्त तु निराशाप्ते प्रतियान्ति यथागतम्‌ '” इति।
काल्यायनोऽपि-““छायां ययेच्छच्छरदातपतैः पयः पिपामुः कषुषितोऽटमनम्‌ ।
बाटो जनित्री जननी च बा योषित्पुमां पुरुषश्च योषाम्‌ ।
तथा सर्वाणि भूतानि स्थावराणि चराणि च |
पितरो नछमिच्छन्ति सर्व ह्युदककाङ्क्षिणः ।
तस्मात्पदैव कर्न्यमङकरवनमहदेनप्ता ।
युभ्यते ब्राह्मणः दुर्वनिश्मेतहिमत्नि हि '” इति
अत्र पिवृगाथा--“ अपि नः स्र कुले मूयाो नो दच्ाज्जलाज्ञलिम्‌ ।
नदीषु बहुतोयाघु शौतलापर विरेषतः ” इति ।
यद्यप्येतस्माद्रवनादुदके तर्पणं भतीयते तथाऽपि पूर्वोदाहूनगोभिलादि-
वचनानुरधादशुचिस्थरविषयं द्रव्यम्‌ । यत्त हततिकृता जे तर्पणमुक्तं तदप्ये-
तद्विपयमेव । तपणानन्तरं वञ्चनिष्पीडनं कतंव्यम्‌। तदाह योगयाहवसक्यः--
^ यावदेवानूषीशचैव कितशचामि न तपेत्‌ ।
तावन्न पीडयेद्रल्लं यो हि स्नातो मवेद्धिनः।
निष्पीडयति यो वस च्नानवल्मतरपिते ।
निराशाः. पितरो यामि शापं दत्वा सुदारुणम्‌ इति ।
बृदत्पराशरोऽपि--““ निप्पीडयेत्छानवच्ञं तिद म॑प्तमन्वितम्‌ ।
न पूर्व तर्पणद्रलखं नेवाम्मति न पादयोः " इति ।
निष्पीडनं स्थटे कार्यम्‌ । तदुक्तं स्मृलन्तरे-
“५ वख्ननिष्पीडितं तोयं श्रद्धे चोच्छिष्टमोजिनाम्‌ ।
भागधेयं श्रुतिः प्राह तस्माननिष्पीडयेत्स्यठे '” इति ।
स्पृतिमञ्जपाम्‌--““ जलमध्ये यदा कशचिद्राह्मणो ज्ञानदुर्बढः। `
निष्पीडयति वल्राणि ज्ञानं तस्य वृथा भवेत्‌ " इति ।

[बह्मयज्ञप्रयोगः] संस्काररत्नपाखा । ११९७

स्यृतिसंग्रह- ^ दवादद्यां पञ्चदश्यां च पंक्न्तो श्राद्धवपतरे।
वलनं निप्पीडयेन्नैव न च क्षरेण योजयेत्‌ ” इति ।

भृगुः--“ एकादरयाममायां च मातामरतरोः क्षयेऽहनि ।

न पीडयेत््ानवन्ञं न च क्षारेण योजयेत्‌ " इति ।
तथा--“ पौतवं प्रपीड्येत उर्वपहवपतयुतम्‌ ।

पह्वाधो न पीञ्येत पीडिते त्वशुिर्मवेत्‌ ” इति ।
विष्णुपएराणे--“ आचम्य च ततो .दय्यापपूर्याय प्टिटाज्ञयिम्‌ ” इति ।

एतन्मन्नस्तु प्रयोगे वक्ष्यते ।

विप्‌
अथ प्रयागः।

कता भ्रातरुत्थानादिदन्तधावनान्तं निल्यत्ि्धि कृता सानसामग्रीं गृदीला
जरसमीपं गत्वोद्धतजछेन मुखं पाणी पादौ च प्क्तास्योदकरं सृष्र मखाप-
कर्षललानं त्वा बद्धगिखो दर्भपाणिः प्राख्ुख आचम्य प्राणानायम्य देश-
कालौ संकी मम सकलपापक्षयपूर्ककमीधिकारसिद्धिद्रारा श्रीपरमेश्वर
शरीटर्थ प्रातःस्लानमहं करिष्य इति संकप्योत्सर्जनोक्तरसीत्या तीरथपाथेनादि-
षल्चपरिधानान्तं छता संध्यावन्दनं व्रिधाय ब्रह्मयज्ञं कुयात्‌ । ततो निप्पी-
हितं वघ छन्पेऽनभिपरक्षिपननेव गृहमागच्छेत्‌ । हे लानं तु ग््धाराभिः
मुखम्‌ । गहे श्न आदावेव संकदपं टता श्रीताङरष्णा आनीय मलापकर्ष-
सानादि । मौसोच्वारवर्जं सं्कल्पोऽतरेति केचित्‌ । नाधम्णप्र्‌ । माजंने
विकरपः । न तर्पणम्‌ । सानान्त एवाऽऽचमनम्‌ । ( # नाभेरूष्वमादरवसं न ।
रात्नौ लाने तु समीपेऽग्नि मज्वाल्य सादिति स्एूलयथंसारे । रात्िल्ाने
संकर्पाथमर्षणमार्जनमूक्तनपनलतर्पणगोपीचन्दनधारणानि वर्नयदित्पुक्तं
स्पृतिमञ्ञरयाम्‌ । ) पुत्रजगननिमित्तकसानमप्येषम्‌ । आच्ान्ल्ययामयोस्तु
नयादविवि ।

अथ ब्रह्मयन्नप्रयागः।

कर्तोदिते सूय परातर्होमोत्तरमकृतपरातराशो प्रामासाच्यापुदीच्याेश्रान्पां वा

# धनुधिहान्तगतम्रनथस्थाने ङ. पुस्तके “ नभेरुध्वमाद्रवललमृत्तारयेदिति विशेषः । रात्रद्ि-
तीयटतीथयामयोमंरणन्यतिरिक्तनिभित्तन्नान चेत्यतेत्तदा गृह एव सुवणांस्गुलिकरो वहं पर्यञ्शातो-
दकेनेव कुर्यात्‌ । वह भावे तेन विनाऽपि " इति मन्थो वतते ।

१क. 'कल्पमत्रे' ।२ह, च, "व । तस्यप्र'।

११९८ भहगोपीनाथदीक्षितविरचिता- [ब्रहमयन्प्रयोगः]

दिश्षि यावति देशे खग्रामच्छींपि सण्च्छदींपि वा न हृशयन्ते तावति दरे
नदीतीरे देवखातादितीर्थेऽन्यसिमनपि शुद्धे जखदेशे बा गत्वा हस्तौ पादौ च
रक्षारयाऽऽचम्य प्रदक्षिणमाटच्योपवीती भूता जटं नमस्कृ प्रयतः प्राञ्यख
उपविदयाऽऽचम्य प्राणानायम्यापः स्पृष्ठा देशकालो संकीत्यं श्रीपरमेश्वर
भ्रीटयर्थं ब्रह्मयज्तेन यक्ष्य इति संकरप्य हस्तौ जलेन प्रक्षासय त्रिराचम्य
सोदकेनाङ्दमूषेन दिरोष्ठौ संमृज्याऽशङ्लिभिरोषठौ सष्हुपसपृश्य दक्षिण-
हस्तेन सव्यं पाणि पादौ च प्रो्ष्याऽराङ्गलिभिः शिरशश्षुषी नासिके भोर
हृदयमालभ्य प्रलयालम्भमपः संसपृष्येदेतत्कमाङ्गमाचमनं कृता परमृतान्पाग-
गन्द्भानास्तीयं पाण्योः परत्र धृत्वा दक्षिणोत्तरौ पाणी पादौ च उृतवमृत
स्तेषु दर्भेषु पराशख एवाऽऽसीनः परणवयुचायं भूवः स(सृव(१))रिति तिपो
स्याहृती; पटित्वा ' मृस्त्सवितु्रेण्यम्‌ । मुवो मर्गो देवस्य धीमहि । पूवरभियो
यो नः प्रचोदयात्‌ । मूगवस्ततपतरितुवरेण्यं भर्गो देवस्य धीमदि । मूवर्थियो यो नः
प्रचोदयात्‌ । भूमैव सुवस्तत्स्वि ° महि पिगरो° यात्‌ ' इवं व्याहूनिवजितां बा
पच्छो ऽ्धर्चशोऽनवानं गायत्रीमधीलय चावापृथिन्योः संधिमीक्तपाणः संमीस्य
वा यथा युक्तमात्मानं मन्येत तथा युक्त दषे सेति करण्डं प्रपाठकरमात्रपनुवाक-
मातरं वां मनसा यथाङक्त्यधीलय प्रज्ञातं निधाय नमो ब्रह्मण इति परिधानी-
यागृचं त्रिः पटित्वा प्रणवयुचारयेत्‌ । अत्र व्रह्म भूयुपः सुवः, ॐ शानिः
शान्तिः शान्तिरिति पठन्ति केचित्‌ ।

ततोऽप उपसृश्य पूर्वोक्तं कमाङ्गमाचमनं कृता प्मादादिति पिष्णु
स्मरेत्‌ । ततो गृहमागलय बुषटिपात्रमननमपि कसविद्राह्मणाय दक्षिणां दचयात्‌ ।
एवमेव दिनान्तरे विरामोत्तरबेदमारम्य पठेत्‌ । एवं रील्या संहितां ब्राह्मण-
मारण्यकं च पठेत्‌ । रिक्षा कल्पो व्याकरणं ज्योतिषं छन्दो निरुक्तमिख-
ङ्गानि तत्तदिने बेदाध्ययनोत्तरमेर कमेण प्रज्ञातदेश्ादारभ्याध्येतव्यानि ।
पुरागेतिदासादीनां वेदार्थोपश्रुदकत्वादङ्गेष्वेवान्त्मावदितत्पागेऽपि पर्ञा-
तपरदेशादारभ्यैव दिनान्तरे कायः । आरण्यकरपाठकेषु मध्ये विरामेऽपि
तत्तत्मपाठकस्योत्तरां शान्ति कृत्वाऽनन्तरं नमो ब्रह्मण इति परिदध्यात्‌ ।
द्वितीयदिने गायत्रीपाठानन्तरं तक्तसरपाठकस्य पूरा श्रान्ति कृत्वा छृतान्ता-
दारभेत्‌(त)। इत्यारण्यकाध्ययने विशेषः । अनध्याये स्वर्पो ब्रह्मयज्ञः
कार्यैः । वेदान्तराध्ययनसच्त्रे तमपि वेदं साङ्गस्ववेद समाप्तौ पठेत्‌ । तत्तद-
गानि च । व्याकरणादिकमपि तत्प्रेदसमाप्त्युत्तरं पुनः पठेत्‌ । एकस्िन्नेव

१द्‌,वाय'।

[तषणप्रयोगः] संस्काररलनमाखा । ११९९

दिने वा स्वबेदक्रमेण मज्ञातपदेशमारभ्य पठेत्‌ । सवा विकृतीरपि ब्रह्मयङगे
ठितव्या इति केचित्‌ । नात्र पठितव्या इल्यन्ये । पए संहितां पटला
तसमिन्नेव दिनेऽधीतसंदहिताविदर्ति पठेदिति परे । (% मध्यंदिन उच्चैरध्ययनं
ग्रमे मनसा स्वाध्यायमधीवीतेतिविधिव्रलाद्भामेऽप्यध्ययनमसंमवे, तच
मनसेति । ) इति ब्रह्मयज्ञप्रयोगः

एवरं रीलया ब्र्मयक्तं विधाय देषपिपितृनप॑णं कुर्यात्‌ । मध्याहसंध्योत्तरं
वा तपेणम्‌ । अङृतव्रह्मयङ्ञस्तु मध्याहसंध्योत्तरं ब्रह्मयज्ञं कृत्वा तर्पणं
कुयौत्‌ । तद्यथा- शुचौ देशे भाद उपशय देशकालौ संकरी देवि
पिदतृप्टर्थं तपण करिष्य इति संकर्प्य शुद्धदेशे परागप्रान्दर्मानास्तीय ताम्र
पाचमक्नतसर॑युक्तं जटेन पूरयित्वाऽज्ञलो । परागग्रान्दमान्गृहीला यज्ञोपवीती
देवतीर्थनाऽऽस्तृतेषु प्रागग्रेषु कुशेष्वग्रभागे व्रीहितण्डुरसंयुक्तेन नलेनेकैका-
स्ट ब्रह्मादमङ्गिरोन्तभ्यो देवेभ्यो दवार्‌ । ताम्रादिमाजनान्तरे जटेषा
तपयेत्‌ ।

तत॒ उदद्युखो निवीती कनिष्ठाङ्खलिद्रयमृलपरेशात्मकेन प्राजापत्येन
तीर्थेनोदगगरप्वास्तृतपु कुपु मध्यभाग यवमिश्चितजलेन विश्वामित्रादीतिहास-
पुराणान्तभ्यो द्र द्रवज्ञली दश्रात्‌ । परलज्ञलि नामपव्रात्तिः । सकरना-
म्नाऽपरस्तप्णीमित्यवं वा । अथ काण्डर्पितपेणमपि सति सभे कायम्‌ ।
तयथा- प्रजापतिं काण्डर्षि तपयामि । सोमं काण्डर्यिं त०। अग्नि काण्डर्षि
त० । विष्वान्देवान्काण्डरपीस्तषयामि । स्वयंभु काण्डर्षि तपयामि । अरुणा-
न्काण्डर्पस्तपयामि । सांहितीदेवता उपनिषदस्तपयामि । वारुणीरदेवता
उपनिषदस्तपयामि । याङ्षिकनरदेवता उपनिषदस्तर्पयामि । सदसस्पतिं
तपैयामीति ।

ततो न्यश्चितसन्यजानदक्षिणाप्रखः भाचीनावीती पिततीर्येन दक्षिणग्र
ष्वास्ततेषु कुशेषु प्टभागे कृष्णतिलमिधिनं कृष्णतिलामावे श्वेततिलमिधिनं
जछमादाय तेन वेशम्पायनायेकपलन्यन्तभ्यस्ील्लीनज्जलखीन्दयत्‌ । ्रयञ्ज-
ल्याहत्तिः। सछरनान्ना द्विसतृष्णीमितयेवं बा ।

ततः पित्रादीन्सर्वान्पितस्तपयेत्‌ । तत्र सापत्नमातृन्यतिरिक्तकोदिष्ल्ीम्य

># धनुधिहान्तगतं ₹. पुस्तक नास्ति 1
१ ड. गदेयष' । २ ह. गेश्षतत्री' । च, गे यवमिधिततः। ३ ड. वीलञ्जलिवामभागो-
परक्षितेन । ४ ठ. च. अचर)

१२०० भहगोपीनाथदीक्षितविरकिता- [तर्पणप्रयोगः]

एक पदकाञ्षशिदेयः । असंमवे संर सबव्यान्वारन्यदकिणहसतेनैव वा
तर्पणम्‌ । शुचिभूमिपात्रालामे जलतीर उपविद्योक्तप्रकारेण जल एव तपै-
येत्‌ । तत्र दक्षिणहस्तेन परतितपैणमक्षतानां तण्डुलानां यवानां च ग्रहणम्‌ ।
सव्यहस्तेन तिलानामू । जीवतिपितृकेण तु एकपल्यन्तानामेव तपंणं कार्यम्‌ ।
तर्पणे श्वेता एव तिखा ग्राह्याः । पकोठपर्यन्तमेव तस्य भराचीनावीतम्‌ । ततो
य पितृवह्या मातृषेया ये चान्येऽसत्त उद्कमन्ति तांस्तपेयामीति प्रथम-
भवसानाज्ञलि दक्ा,
¢ यत्र क्तचन सस्यानां क्षततषोपहतात्मनाम्‌ ।
तेषां हि दत्तक्षय्यगिदमम्तु तिरोदकम्‌ '” इति द्ितीयमञ्जटि द्वा
“ येऽतान्थवा बान्धवा वा येऽन्यजन्मनि बान्धवाः |
ते ततिमलिल्म यान्तु यशाम्मत्तोऽम् वाञ्छति” ।
इति तृतीयमञ्ञटि दधात्‌ । विस्तरेण तर्पणं कतुपसमथेः मपितापहीपर्यनतं
तपीयित्वा ये पितवदया इत्यनेन यत्र कचन संस्थानामिलनेन येऽबान्धवा
इत्यनेन च तर्पयेत्‌ । एताव्रदपि कतुमसपयः-
“ आ्रह्मस्तम्बपयैनतं देवर्िपितुमानवाः ।
तृप्यन्तु पितरः सवं मातृमाामहादयः ॥
अतीतद्ुटकोरीनां सप्तद्रीपनिवाधिनाम्‌ ।
आब्रह्मुवनालोकदिदमम्तु तिलोदकम्‌ ” इत्यनेनैव तर्त्‌ ॥
अथवा--आब्रह्मस्तम्बपर्यन्तं जगत्तप्यत्ित्यञ्नलित्रयं दधात्‌ । जीवतिप-
मूकस्य नेतत्‌।
ततो द्विराचम्य सूर्यायोदकाञ्ञलि दद्यात्‌ । तत्र मत्रः--
«५ नमो विवसखते ब्रह्मन्भाखते विषप्णुनेर्गपे ।
जगत्सवित्रे शुचये सविते कर्मदापिने ” इति ॥
दीपोत्सवचतुददयां दैवधर्मेण पितरयधर्मेण वाऽसानाज्ञव्यन्ते यमतर्पणं
कुर्यात्‌ । तै्यथा--“ यमं तपयामि । धर्मराजं तपयामि । मत्यं तर्पयामि । अन्तकं
तेपेयामि । वैवश्ठतं तपयामि । कालं तर्पयामि । सरवमूतक्षयं तपयामि । ओदुम्बरं
तपयामि । दधं तपयामि । नीलं तर्पयामि । परमेष्ठिनं तर्पयामि । वृकोदरं तर्पयामि ।
चित्रं त्यामि । चित्रगुप्तं त्षयामि › इति तर्पणं कत्वा,

१ क. सन्या । २ क. स्तेन वा।२३क. "सिं या। ४ ड. "जप्ता । जः। ५ ङ,
तत्रैतानि नामानि-य'।

1016।८०।०९;

४# 4१1 5451718.
नो । | २६५६५ र [9 | +
(तपणप्रयोगः] संस्काररत्नमाला । ५4 02045111 018० १

“ यमाय धर्मराजाय मृत्यवे चान्तकाय च।
वैवखताय कालाय पर्वभूतक्षयाय च ॥
ओदुम्बराय दध्राय नीलाय परमेष्ठिने ।

६।
वृकोदराय चित्राय चित्रगुप्ताय वै नमः " इति नमस्ुर्याद्‌ ।
माघशुह्काष्टम्यां भीप्मतपेणम्‌ । अवसानाञ्जल्यन्ते प्राचीना्रीती-
“८ वैयाघ्रपादगो्ाय सांृलप्रवराय च ।
गङ्गापुत्राय भीप्माय प्रद्‌ास्येऽहं तिलोदकम्‌ ॥
अपुत्राय ददाम्येतज्जढं भीष्माय वर्मणे ” ॥
इतिमत्रेण भीष्पतपणं कुर्यात्‌ । एतच ब्राह्मणस्य न भवतीति मदनपा-
रिजातः। तिलतपैणे निषिद्धकाटास्तस्मतिपरसवाशच पूवोदाहूतस्मृतिभ्यो द्रष्टव्या
इति सर्वं शिवम्‌ ।
इति संसकाररत्नमालायाुपाकमोत्सजेनवेदपारायणनिलयस्नानव्रह्मय-
जञतषणभरयोगः ॥

इस्योकोपाहश्रीमत्साग्निचिदाजपेयपौण्डरीकयाजिसरवतोमुखया-
जिगणेरादीक्षिततनूजमदहगोपीनाथदीक्षितविरचितायाः

सलयाषाढटदहिरण्यकेरिस्मार्तसंस्काररत्नमालाया
उत्तरार्थं द्रादरां भकरणम्‌ ॥ १२ ॥

१च्‌ते
१५१

१२०२ भटगोपीनाथदीक्षितविरविता- [गमेशस्तोत्रम्‌ ]
अथ ग्रन्थकरूविरवितगणेशस्तीतम्‌ ।

जय देव गजानन भमो जय सवीसुरगर्वमेदक ॥

भजय संकटपाश्नमोचन परणवाक्रार विनायकाव माम्‌ ॥ १ ॥
तव देव जयन्ति मूतैयः कलितागण्यसुपुण्यकीर्तयः ॥
मनसा भजतां हतातैयः कृतक्षीघराधिक्रकापपुतेयः ॥ २ ॥
तव रम्यकथास्वनादरः स नरो जन्मट्यैकमन्दिरम्‌ ॥
न परत्र न चेह सौख्यभाङनिजदुष्कमवशाद्विमोहभा₹€ ॥ ३ ॥
गजवक्त्र तवाङ्धिपङ्गजे ध्वजवजाङ्युते सदा भज ॥
तव मूतिमहं परिष्वजे त्वयि हृन्पेऽस्तु सुपूषकध्वजे ॥ 9 ॥
त्वहते हिं गजानन प्रभो नहि मक्तोषदुखोषदायकः ॥
सुषा मम भक्तिरस्तु ते चरणाग्ने विषुधेश्च विश्वपाः ॥ ९॥
फलपूरगदेश्चकायकेयुत रुक्चक्रधराग्जपाशधृक्‌ ॥
अत्र वारिजशालिमञ्ञरीरदधूग्रतनपटव्यदरुण्ड माम्‌ ॥ ६ ॥
करयुग्मसुहेमश्यङ्कर द्विजराजान्यक तुन्दिखोदर ॥
शरिसुप्रम विश्या युत स्तनभारानमितेड्य रक्त माम्‌ ॥ ७॥
दाशिभास्करवीतिहोजरदक्छुभसिन्वूररुचे विनायक ॥
द्विपवक्तर महाहिभूषण त्रिदिवेशास्ररषन्य पाहि माप्र ॥ ८॥
सणिपाशवरदिनैयुत प्रिनराजा्क पूषकध्वज ॥
शुभलोहितचन्दनोक्षित श्ततिे्याभयदायकराव माम्‌ ॥ ९॥
स्मरणात्तव दौय॒षिध्यजेन्धिनशक्रादितराः दृता्थैताम्‌ ॥
गणपाऽऽपुरधौघमञ्जन द्विपराजास्य सदैव पाहि माम्‌ ॥ १० ॥
शरणं भगवानििनायकः दारणं मे सततं च सिद्धिका ॥
शरणं पुनरेव तावुभौ शरणं नान्यदपैमि देवतम्‌ ॥ ११॥
गलदानगण्डं महाहस्तितुण्डं सृपवैमचण्डं धृतारभन्दुखण्डम्‌ ॥
करास्फोटिताण्डं परहाहस्तदण्डं हृताढ्यारियुण्डं मजे वक्रतुण्डभ्‌॥। १२॥
गणनाथ निबन्धसंस्तवौ इषपयाऽद्ीकुरु मल्छृताविमौ ॥
इदमेव सदा प्रदीयतां करुणा मय्यतुलाऽसु सवदा ॥ १३॥

इति गणेरास्तोत्रम्‌ ।

# एतद क. ठ. च. पुस्तके “ जय सकटपरपैदपैमिद्ररुड श्रीगणनायुकाव माम्‌ ” शृटर्ष
बहिः पाठान्तरस्पेण लिखितं वत॑ते ।

१द. च. न्दरिः त।

[मन्धप्तमापतिश्छोकाः] सं्काररलमाला । १:

नत्वा नत्वा सद्टिजान्कोविदेशान्ध्रयो श्रयो याचते गोपिनाथः ।

अत्रानुक्तं वा दुरुक्तं निबन्धे स्यात्तत्सर्वे क्षोधनीयं भवद्धिः ॥ १ ।
संस्काररत्नमाखेयं गोपीनाथेन धीमता ।
विध्यागंणपतेः कण्ठे योजिता राजतां सदा ॥ २॥
मरीतोऽस्त्वनेन भगवान्विघेश्नो मङ्गलालवः ।
सिद्धिबुद्धिसमायुक्तो विद्यागणपततिः सदा ॥ ३॥

+ श्रीमत्पाधिवश्चालिवाहनशके सप्ताष्भपेमिते १६८७

उे भ्रावणमासि विघ्रपतिथौ ककाठकस्थ गुरौ ।
वरे पाथिवनामके गुणवती संस्काररत्नैयुता
मालेयं परिपूणैतां समगमेतसोपे दिने भे शुमे ॥

इत्योकोपाहश्रीमत्साभिचिद्ाजपेयर्संचातुरहोत्रकाठकसवैतोमुख-
साम्निचित्पौण्डरीकयाजिगणेशदीक्षिततनूजभदगोपीनाथदी-
क्षितविरचितायाः सलयापाढहिरण्यकेशिस्मातेसंस्का-

ररत्नमालाया उत्तरार्धं समापिमगमत्‌।
पमप्रोऽयं प्रन्थः।

+ च, पुत्तकेऽ्यं शको नास्ति ।

{9

9 क. "केऽनयप्रादि्वीमते १७०९ गु" । \ क, 'ति च प्ति" । ,,, 1
५ शवराः । ५ क, भद्रौमे मुभे मिमे । ६ क, "एचतुृक्षा।

१४
१०५

[४]

अन्धनाम । मूल्यम्‌
रू० आ०
<& विधानमाला-भरनृतिहमद्रविविा | ,,, ,.; ४ ४
८७ अभ्िहोत्रचन्धिका--किंजवदेकरोपादवामनवाचिता। २ १४
$४्८८ निरुक्तपू-दुगा चास्पवृत्निसमतम्‌ । मागद्रयानकम्‌। ,,, १६ ४
८९ काव्यप्रकाराः-सकेतास्य्दीकार्नमतः | ,.. ,.. ३ ¢
९० साङ्कायनारण्यक्रथू-कमद्‌ान्गनपाप्कटगाखीयम्‌ |... ० ९
९१ गौतमप्रणीतन्यायमताणि-माप्यवनिभ्यां सनानि।... ४ <
९२ श्रीमद्धगवद्रीता-रदीकरामानुगमप्ययुता । 2 9 `
९३ दरपूणमासप्रकालः-फिनवहकनपादवामनतानिषतः। ६ १२
९४ संस्कारपद्धातिः-अभ्यकर्‌पावमास्कराचिविरपिता । २ ८
९५ कारयपरिल्प4-1हिधरोवधम |... ,,, ,.. ३ १
९६ फरणकेस्तुमः-ख्पदवनप्तरादितः | ,., ,.. ° ९
९७ मीमांसादृरानम्‌-पतन्यवाक वाविरमा ° मागपटूकामकम्‌। २५ ९
९८ धर्मतत्वनिर्णयः-अम्यकरापादवानंद्वरासिपरणीनः । ० ९
९८ धर्मतत्वनिणंयपार रिए६्‌- ध + ० १३
९९ भस्फदयर्थाजगणितम्‌-नवाङकृगदकाहितम्‌। ,.. २ ॥
१०० प्रायाशधिततेन्दुरोखरः-पागतमहविरवितिः । कृण्डाकंयुनः | १ ३०
१०१ सांकरपादृभूषणम्‌-पर्वतदत्येपाहरवनाथयासिष् द्विभा० ८ भ
१०२ बह्यववर्तपराणम्‌-माचदयानकम्‌ । ४. ४ 4 ४
१०३ शरतिसारसमद्धरणम -गितपलनापकनोटकावार्यपर्णातम्‌। ० 3३
१०४ िंराच्छल।की-दप्ममी मिवत समता | वरमगस्रम्रन्थः। २ १५
१०५ आग्वलायनगृह्यसूजम्‌-भाधटायनाचार्येप्णीतम्‌ : २ १२
१०६ दृरोपनिषद््ः-पूटमातम | व 2८2 +म्‌ ०
१०७ लीलावती-भीमद्ध सकरचा्यपणीता। ईदकद्वयोपताद्विमागा। ६ = °
श्रीमत्यदमपराणम-महापृराणानतर्गनं चनुमौगालकम्‌ । ,..२० ०
सिद्धान्तदुरनभ-महापिदव्यासपर्णातं निरज्जनमाप्ययुतम्‌। १ ४
आधानपद्धातिः-किंजवहेकर पाहवामनशपखिमिः छता । १ १४
पश्वालम्भमीमांसा-फिजवदकर्‌पाहवामनसांसिविरविता । ० ११
|

रिवभारतम्‌-कवीन्दपरमानन्दविरवितम्‌ । ,., ,.. १

आनन्दाश्रममुद्रणालयम॒द्रितभ्न्थावस्यां अकारादिव्णानकरमेणं
मरन्थाङ्कन मल्याद्धन च सहितं मूचीपत्रम्‌ ।

अन्थाङ्काः मूल्यम्‌ ` मन्थाड्गः ल्यम्‌
र - । रू० आण
४१ अग्िपुराणम्‌ ५ £ २० जीवनमुक्तिविवेकः ३ १२
८७ अश्रिहत्रचन्धिका २ १४ २१ जमिनौयन्यायमाराविस्तरः€ °
८४ अद्वेतामोदः २ ४ लानारणवतन्वम १ ४
५७ आचारमूषणम्‌ ४ ६ ८५ ज्यातिनिवन्धः ३ १५
५८ आचारिनदुः ¢ ० ३४७ तत्तिरीयत्राल्लणम्‌ १४ ८
आधानपद्धातिः १ १४ २ तत्निरोयसंहिता ४८ १०

१०५ आश्रटायनगृहयसू्म १२ ३६ तनिरीयारण्यक्रम्‌ ९ १
८१ आश्वायनभ्रोतसम ४ ११ १२ नतिरीयापनिषत्‌ १ १२
६२ ईशकरेनकटाद्युप०(रमा०)२ € १3३ तेत्तिरीयोपनिषद्धाप्यवा०२ २
७६ ईखकेनकटोपनिषदः १ ० ५८ व्रिस्थटीसेतः ३ १२

५ इदावास्थोपनिषत्‌ ` ० १४;१०४ तरंगच्छटाको २ १५
२९ उपनिषदां समुच्चयः ६ १२।९३ दपूर्णमासप्रकाः ६ १२
३२ पतेरेयत्राह्मणम्‌ १० १०.१०६ दृदोपनिषद्‌ः २ ०

३८ एतरयारण्यकम्‌ ३ ° ; ७१ द्ाह्यायणगृहयमृ्वृत्तिः १
११ एतरथोपनिषत्‌ १ ४, ३३ धन्वन्तरीयनिषण्ट्ूराण्सण०्द ४
९६ करणकोस्तभः ० ९।९८ धर्मतच्वनिर्णयः ° ९
७ काठकोपनिषत्‌ १ ४:९८ धर्मतत्वण्परिरिष्टम्‌ ० १३
६६ काव्यप्रकाशः ६ ४ ५६ नित्याषाडरिकार्णवः ३ ४
८९ काव्यप्रकाशः ३ ४ ८८ निरुक्तम्‌ १६ ४
९५ काश्यपरिस्पम्‌ ३ १ ३० नरसिहपवात्तरतापनीयोप०१ १२,
६ केनोपनिषत्‌ १ ० ९१ न्यायसूत्राणि ४ (-
५२ गण रगीता २ ० पद्मपुराणम्‌ २० ०
१ गणशाथर्वरीर्षम्‌ ० ६ पश्वाटम्भमीरमासा ० १०
७३ गायत्ीपुरश्वरणपद्धतिः१ < ५७२ प्रिमाषन्दुशेखरः २ ६
६१ गोतमसवम्‌ २ ८ ४७ पातञ्चटयोगसूत्राणि ३ ०
१४ छान्दग्योपनिषन्‌(शां०)५ ० 3 पुरुषसूक्तम्‌ ० ४
६३ छन्दोग्योपनि ०(रामा०)३ १२ ५५ पुर्षार्थविन्तामणिः ४ ०
७९ छन्दाग्योप०(मितक्षरा०)२ ० € प्रश्नोपनिषत्‌ १ ०

५५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां त्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं स्रगत्या तथवेति भावः |
२। पुनः निटावद्धोकरनन्यायेन सप्रतीकं व्याच शकत्रिपर

तथाच मनुः, (अ. < ॥ १६९)

सदशं य परकुर्वान गुणदापतरिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयक्तंम व्िज्नयस्तु कृिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रराभनग्ति । तथा च प्रान्वमापि त
व।घ्यम्‌ । | ति

४। अत्र दत्तानि रक्ष्यनिर्दशः स्वयंदत्त उति खक्षण
इन्याछयनाह # दत्तात्पान्विति । ॐ त्यक्त इति । अकार
दति शेपः । # इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त उ्यस्याथः #उपन
डति । रप्र उल्यथः।

५। अन्यतु वरिपरीना रक््यद्षणमावः | तथाच तार
तवाहं पुत्रा भवामीन्यवमास्मानं द्वान्पूववदू ग्रीन सः
स्वयं दत्त इन्यथेः इत्यदः |

तथा च पनुः, ( अ, ९ | १५५)

मानापित्रविरीना यस्त्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्पानं स्पक्चयेयस्म स्वयं दत्म्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ | सटाहन इत्यस्य तया सद्‌ य उे। विवाहिता गभं
स्तस्माज्नात इत्यथः । गमभेस्योटत्वात्तम्याप्यृढन्वमिति । सहोः
इन्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन (“गभे व्रिन्न इति
लक्षणं मेषपूरणन व्याच # गभं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायापिति । अन्य तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गभंण सट याद्रा पश्चात्तस्यां जात दृत्य-
यः । इनवापोरिति हस्व इल्यादुः । मवणात्मम्भूनत्वं तु उभय-

? स्यरयदृत्त ति नक्ष्यनिदेशः दत्तान्म्रति टक्षणमिति भावः।

<दामतरिभागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५५५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ^} १७३)

या गाभिणी संम्स्करियन ्वानाभ्ज्ञानापि वा मनीं।

वटुः म गर्भो भवति सदाह इति चोच्यत ॥ टृनि ।

७ । पुरूपमम्वन्यमातरान्न क्न्यान्वद्रानिः प्तिः तु मन्त्रवन्न
म्कारपूनकक्षतयानिन्वे एव, तदभाव पव दि कन्याच्व्दप्घ्रसति
निपित्तपिति स्प कन्यायाः कनीनचनि मृत पहाभाप्य।
एवंच तस्या अपि विवराहसम्भनत उति न दपि; । अनष
प्रागुक्तद्विविधकानीनसङ्गनिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १३२ ॥

२ प्रक्रान्तत्वादाह # मानि । परिन्यक्त उन्ययः ¦ दा
पाभाव्रञ्पि भरणासापध्यन मृटजानन्वादिना वन्मादिः ।
शय ट़ति | त्ननिपित्राह्ररिन्ययथः ) अगृद्रन, पृ्न्वनन्यादिः।

तथाच पनुः, ( अ. ९ | २५१)

पानापतभ्यामुन्मरष्रं नयागन्यनगण वा|

यं पुत्रं प्रनिगङ्गीयादपविद्धम्तु मम्प्रनः ॥ उति।

करत्रिमादियु वि्रापमाह # सयत्रति । श्त्रिमस्वयंद-
चमदादनापव्रद्धप्विन्यथः।

उ. 2। एनपां क्रमाञ्पि विवाक्निना न स्वस्पमात्रापिन्याश्चयन
सङ्गतिमाह # पत्रमिति । गरय्यपि पिण्डद इत्पप्यास्त तथापि
प्रकरणादाह ॐ दायति । रिक्यन्ययेः । तन्पथनं त्वानुपङ्ग
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या ॐ पू्वाक्तानामिन्यादि |
संरत्याया अनुक्तन््रऽ्पि व्रिभागेनव लाभादाद % द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूवोभाव्रे इति कप्मागर्भं सप्तपर्ण-
इतिवद्‌ प्रमानुरो्रनत्याह # पूवस्यति । परशषब्दा नाच्छरृ्टायं
इत्याह # उत्तर दृति । मालक्रपणाह # पिण्टद इति।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्तरा्यांव्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं क्रं स्वगत्या तथेति भवः |
३। पृनःमिहावद्टोकनन्यायन मपरनीकं व्याचष्टे शकृत्रिमरि

तथाच मनुः, (अ. ९ ॥ {६९}

सदशं य प्रकु्वीन गुणद्रापविचक्षणम्‌ ।

पुत्रं पुप्रगुणयुक्तं म व्रन्नयम्तु कृचिमः॥ दनि ।

अयमपि तस्येव पद्टोभनरिति । तथा च प्रौन्वमापि त
याघ्यम्‌ । क ति

४। अत्र दत्तात्मनि रक्ष्यनि्दश्ः स्वयंदत्त इति रक्षण
इन्याद्ययनादह # दसान्मान्विनि । ॐ त्यक्तं इति । अकार
हृति शेषः । # इनि, इन्येवम्‌ । स्वय दत्त इन्यस्याधः कउपन
इनि । मप्र इन्यथः।

५ | अन्यतु व्रिपरीना रक््यरक्षणमातः । तथाच ताद्‌
तवाहं पुत्रौ भवामीन्यवमार्मानं द्तवान्पूवद्‌ ग्रीन यः र
स्वयं दत्त इन्यथः इन्यादः |

तथा च मनुः, ( अ, ९ | १७५)

मानापितूविहीना यस्न्यक्ता वा स्यादकारणात्‌ |

आन्पानं स्पशययस्मे स्वयं दरनम्नु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटोढज दृत्यस्य तया सह य उदो विवाहिता गभ
स्तस्माज्नात इत्यथैः । गभेम्योटन्वात्तम्याप्यृहन्वमिति । सहो;
ट्न्यपि नामान्तरं मानवादर¢ तन्‌ ध्वनयन “गभे व्रिन्न'' इति
लक्षणं भरपपूरणन व्याचष्ट #* गभं स्थित इति । व्रिन इन्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायामिति । अन्य तु-गरभं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकरतः गभेण सदह याढा पचात्तस्यां जान इन्य-
यः इन्वापोरिति हस्व इत्याद्ुः । मवर्णार्मम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयदत्त हति लक््यानदेशः दत्तात्माति लक्षणमिति मावः

<दायविभागे जौरमादिपुच्राणां द्‌ायग्रदणेक्रमः। ५५५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, ६८अ.^ 1} १७३)

या गामिणी सेम्स्करियन त्रानाञ्ज्ञानापि वा सतीं ।

वटुः म गभा भवनि साद ति चौय्यन ॥ टनि।

७। पुरपमम्वन्धरमात्रान्न कन्यान्यहानिः प तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्ये एव, तदभाव षव टि कन्याजच्दरभष्रचि
निमित्तमिति स्प कस्यायाः कनीनयनि मूत्र पहाभाप्व)
एलं च नस्या मपि वरिवराहसम्भत उति न दपि; । अन ण्व
प्ागुक्तद्वि्िधकानीनसद्रनिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

2। प्रकरान्तत्वादाह # पमानति । परिन्यक्त उन्ययः ! दा-
पाभावम्पि भरणामामध्यन मृननानन्वादिना वन्याः ।
यति । बनपित्रादिरित्ययः । अगृदयत, पूत्रन्वनन्यारिः।

तथाच मनुः, {( अ. ५ | १५१)

मातापिनभ्यागुन्मृष् नयाग्न्यनग्ण वा|

यं पुत्रं प्रनिगरह्ीयादपविद्धम्तु मम्प्रनः॥ उति।

करत्रिपाद्वियु विरषमराह ॐ सयत्रति | प्रत्रिमस्यंद-
समटाटजापवरद्धप्िन्यथः।

उ. | एनपां क्रमाऽपि वरिव्राक्षिन। न स्रूपमात्रमिन्याश्चयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद दन्यप्यास्ति तथापि
प्रकरणादाह ॐ दायति । रिक्यन्ययेः । तन्पथनं त्वानुप
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या > पूरवोक्तानापिरयादि ।
संरूयाया अनुक्तन्वेऽपि बरिभागेनव लामादाह > द्रादज्ञाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूवाभव्रे इति वीपागर्भे सप्रपर्ण-
इतिवदप्रेमानुरोप्रेनत्याह # पूरव॑स्यति । परशब्दो नाकृष्टं
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाह्‌ # पिण्डद इति।

५५४६ सव्याख्यायां मिताक्तरायांन्यवहाराध्याये २

व्यारध्यानं किं सरगत्या तवेति भवः |

२। पनः निहावन्यकनन्यायन सप्रनीकं व्याचष्ट कृुत्रिपर्

तथा च पनुः, (अ. < । १६९)

सदश य प्रकुत्रीतन गुणदापव्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयृक्तं म परन्नयस्तु कृमरिमः ॥ इनि ।

अयपपि तस्यव प्रोभनगिति | नथा च प्राहत्वपपि नत
मध्यम्‌ । ५ | त

। अव्र दत्तान्मति श्यनि; स्वयं दन्न उति न्गक्षण
हन्या्यनाह ॐ द्ततान्मान्विति । # न्यक्त इति । अक्रा
हति गेपः । # दनि, दृन्येयम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपन
हनि । मप्र इल्यः

५ | अन्य तु व्रिपरीना रखक्यलश्रणमाव्रः | तथाच तादश
तवाहं पुत्री भत्रामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पृववदू ग्र्ीना यः ग
स्वयं दत्त इन्यथेः उत्यादः ।

राच मनुः, ( अ. ° | २७५)

मानापितरवरिहीना यस्त्यक्तो वा म्यादकारणान्‌ |

आत्मानं स्पञययस्प स्वयं दरत्तम्नु स स्मृतः ॥ उति ।

६ । सटोढज न्यस्य तया सह य उदा विवाहिता गभ
स्तस्माज्नात इन्यथः । गमभेम्योदरन्वात्तम्याप्यृहन्वामिति । सहोः
इन्यपि नामान्तरं मानवादे तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न" इति
लक्षणं ्पपूरणन व्याचष्ट * गर्भं स्थित इति । व्रिन्न इत्यस्य
व्याख्या $ परिणीतायापिति । अन्य तु-गम स्थितः गभिण्यां
पर्णीनायां स्वीकृतः गर्भण सह याहा पश्ात्तस्यां जान इत्य-
थः । उन्यापोरिति हस्व इत्याद: । मवणात्मम्भूतत्वं तु उभय-

^ स्नयद्‌त्त टत रक्ष्यानदृश्यः दत्तात्मा टृष्णामनत मावः।

<दायविभागे अौरमादिपुच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ४५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ^} १७३)

या गभिणी संम्स्क्रियन त्रानान््नानापि वा सती

वोदुः म गर्भो भवति सादर इति चान्यन्‌ ॥ इनि ।

७। पुरुपमम्बन्यमात्रान्न कन्यान्वटानिः करि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतमोनिन्ये एव, तदमाव पव दि कन्याज्व्दभ्रचि-
निमित्तमिति म्प्र कस्यामाः कनीनचति मवं महाभाप्य |
एवंच नस्या आपि व्रिदाहमम्थन उनि न दपः । अनणय
परागुक्तद्िविधकानीनसद्गनिरिनि वध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

। प्रक्रान्त्वादाट #% प्रानति । प्रिन्यक्त उन्ययः ! दा-
पाभाव्रऽ्पि भग्णामापध्यन मृरजानन्वादिना व्रन्यादिः ।
य डति । ्ञलपित्रादिरिल्ययः | श्न, पृत्रन्यनन्यादिः।

तथाच पनुः, ( अ. ० | २५१)

पानाप्िनृथ्याम्रुन्मृष्रं तयाग्न्यतग्ण वा|

यं पुत्र प्रनिगह्णीयादपव्रिद्धम्तु मम्मृतः॥ उति।

करत्रिमाद्वियु विपमाह # सयेत्रति । श्रत्रिमस्यंद-
समराटजाप्रद्धन्विन्यथंः।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि विवर्तिन्‌ न स्वरूपमात्रमिन्या्ञयन
सङ्गतिमाह # पवरमिति । यद्यपि पिण्डद इन्यप्यास्न तथापि
प्कर्णादाह # दायति । रिक्यत्ययेः । तन्फयनं त्वानु
कमिति भावः। एपामिन्यस्य व्यास्व्या ४ पू्वाक्तानामिःयादि |
संख्याया अनुक्तन्वेऽपि वरिभागेनव लाभादाह ॐ द्रादश्चाना-
मिति । निधरारणे पष । पूकाभाव्रे इति कीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद्‌ परिमानुराध्रनत्याह ॐ# पूव॑स्यति । परशब्द नाक्ृ्टाये
इत्याह # उत्तर इति । माखक्रपणाह्‌ # पिण्ड्द्‌ इति।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवहाराध्यासे २

व्याख्यानं क्रं स्रगत्या तयेति भावः।

२ । पूनः सिदयवदाकरनन्यायन मपनीक व्याच श्टूत्रिपरा

तथा च मनुः, (अ. < । १६९)

सदशं य परकुर्वीत गुणदापव्रिचक्षणम्‌ ।

पुत्रं पत्रगुणवृक्तं म वरित्नयन्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्न्टोभनग्ति । तथा च पभरोदन्वमापि त
व्यम्‌ । रा | ॥ि

४५। अत्र टनान्मनि रक््यनिर्दशः स्वयं दत्त इति क्षण
दृन्याछ्चयनाह # दसान्पान्विति 1 # त्यक्त रति । अकार
ति शेषः # इनि, दन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपनः
नि। मप्र इन्यथः।

५ | जन्य तु व्रिपरीनो रक्ष्य्क्षणमावः । तथाच तादश
तवाहं ॑पुत्रा भवामीन्येवमात्मानं द्वान्त गीतो यः र
स्वयं दत्त इत्यथैः इत्याहुः |

तथा च मनुः) ( अ, ^ | १७५)

मानापिनृविहीना यसत्यक्ता वा स्यादरकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशयद्यस्प स्वयं दनस्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटाटज न्यस्य तया सह य उद्धा विवाहिता गभं
स्तस्माज्नात त्यथः । गमेम्योटन्वात्तम्याप्यृढन्वामिनि । सोः
इन्यपि नामान्तरं मानवादं तन्‌ ध्वनयन “गभं विन्न इति
टक्षणं भपषपूरणन व्याच * गर्भं स्थित इति । विन इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति । अन्ये तु-गभं स्थितः गभिण्यां
पर्णीनायां स्वीकृतः गर्भण सह यादा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
यः 1 इ्वापोरिति हस्व इत्याहुः । मवणातमम्भूतन्वं तु उभय-

2 स्तयदत्त दति रश्ष्यांनदेलः दत्तात्माति टक्षणांमति भावः|

(५
४:
व
(न

<दायविभागे जौरसादिपुच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, ६८अ. ^} १७३)

या गाभंणी संस्स्करियन त्रानान्ज्ञानापि वा सर्त ।

वदः म गर्भा भवनि साद इति चाच्यन | इति !

७। पुरुपमम्वन्यपात्रान्न कन्यान्वानिः प त॒ मन्त्रवन्न
स्कारपूनकक्षतयानिन्व पतर, तदभाव पवि कन्यान्नव्दपघ्रा
निमित्तमिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनचनि सूत्र महामाप्य
एवंच तस्या अपि वितराहमम्मन ठनि न दरिः । अनपव
प्रागुक्तद्वि्िधकानीनमद्गनिरिति वध्यम्‌ ॥ ५३ ॥

2 प्रकरान्नव्वादाह # मानि । परिन्यक्त उन्यथः ) दु
पाभाव्रऽ्पि भग्णासापध्यन मृखजानन्वादिना वन्यादिः ।
यटि | त्नातपित्रादिरिल्ययः । शरन, पृत्रन्वनन्यादिः

तथाच पनुः, ( अ. °| १५१)

मानापितम्यामुन्मृष्ं तयाग्न्यतगण बा

यं पुत्रं मनिगरहीयादपाव्रद्धस्तु मम्प्रनः॥ उति।

कूविमादियु विषमा # सयत्रति । श्त्रिमम्बयंद-
तमहढजापत्रद्धप्विन्यथः।

उ. १। एनपां क्रपाऽपि विव्रन्निना न स्वर्प्मात्रमिन्यान्ञयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद इन्यप्यास्नि तथापि
पकरणादाह ॐ दायति । रिक्यन्ययेः । तन्फथनं त्वानुपङ्गं
कमिति भावः| एषापमित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वोक्तानापिर्यादि ।
संख्याया अनुक्तत्वऽपि विभागनव व्ाभादाह ॐ द्रादक्ञाना-
मिति । निध्ारणे पष । पूवामात्रे इति बरीप्ागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदभ्रेमानुरोप्रनत्याह ॐ# पूवरस्यति । परशब्दा नोन्कृष्टायं
टत्याह भ उत्तर दनि । मालक्रमणाह्‌ # पिण्डद इति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां व्ययवदाराध्याये २

व्याख्यानं करं स्वगत्या तयेति भावः|

३। पुनः िहावदाकनन्यायन मपरनीक्र व्याचष् शकृत्रिपरशा

तथा च पनुः, (अ. <) १६९)

सटशे य परकुतरीत गुणदापवरिचक्षणम्‌ ।

पुत्रं पुत्रगुणयुक्तं म वरि्नयस्तु करृचिमः॥ दृति ।

अयमपि तस्यव प्रल्धोभनग्ति । तथा च प्रौहन्वमपि न
साध्यम्‌ । ह (^

४। अत्र द्‌तान्मति टक््यनिदश्ः स्वयंदत्त इति सक्षण
इन्यादायनाह # दरत्तान्पान्विनि । ॐ त्यक्त इति । अक्रार'
दृति लेपः # दनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत इन्यस्याथः #उपन
ट्नि । भाद्र इन्ययः |

५ | अन्यतु व्रिपरीना नरक्यन्शक्षणमावः । तथाच तादश
तवाहं पत्रा भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूववद्‌ ग्रीन यः र
स्वयं दत्त इन्यथः उत्यादूः।

तथाच मनुः) ( अ, ५ | १५७५)

मानापितरव्रिरीना यस्त्यक्ता वा म्याद्कारणान्‌ |

आत्मानं स्यश्चयद्स्म स्वयं दत्म्तु स स्मृतः ॥ इति ।

£ । सटोढज उन्यस्य तया सह य उ विवाहिता गभ
स्तस्माज्नात इत्यथः । गभस्योढन्वात्तम्याप्यढन्वमिति । सद्यः
इन्यपि नामान्तरं मानवादं तन्‌ ध्वनयन “गभं व्रिन्न'" ईति
लक्षणं भपपूरणन व्याचष्ट * गर्भं स्थित इनि । विन्न इत्यस्य
य्यार्या $ परिणीतायापिति । अन्य तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गभण सह यादा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
शः । उ्यापोरिनि हस्व इत्याहुः । मवर्णांत्मम्भूतत्वं तु उभय-

ˆ स्व्रयदत् टत टृक्ष्यानद्‌द्यः दत्तान्मात लखक्षणामनन मावः।

<दायतविभागे जौरमादिपुच्राणां दायग्रदणक्रमः। ५४५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

नथाच मनुः, ६८.५१ १७३)

या गभिणी संस्स्करियन त्रानाञ्ज्ञानापि वा सती)

बोद्रुः म गर्भमा भवति माह इनि चास्य | टनि ।

७ । पृरुपमम्बन्धरमात्रान्न कन्यान्वहानिः पठि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्व पत्र, नदभाव ण्व द्वि कन्यागव्दमद्र्ति
निमित्तमिति स्परे कन्यायाः कनीनेचनि भ्रतरं पहामाप्य।
एवंच तस्या आपि विदाहसम्भथन उति न दपः । अनणव
परागुक्तद्विविधकानीनमद्गनिरिनि बाध्यम्‌ ॥ १३२५ ॥

2} परक्रान्नव्याद्राद ॐ मानति । परिन्यक्त उन्ययः ! ट्‌
पाभाव्रञ्पि भगणामाप्यन मृल्टजानन्वादिना वन्यादिः
श्यटति | ्नपित्रादिरिन्ययः । गद्यते, पृत्रन्रनन्यादिः।

तथाच मनुः, ( अ. ५ | २५१)

मानापितरस्यामृन्म्रष्ं तयागन्यनग्ण वा|

यं पूरं परतिगरक्ठीयादपव्रद्धम्तु सम्मृतः ॥ इनि।

कृव्रिमादियु विापमाह # सत्रि । क्रत्रिपस्वयंद-
रसदा जापव्रिद्धप्विन्ययः ।

उ. | एनपां क्रमाऽपि विवान्तना न स्वरूपमात्रामिन्याङयन
सङ्तिपाह # एवमिति । यथपि पिण्डद इन्यप्यास्ति तथापि
परकरणादाहद # द्रायति । रिक्यन्ययेः । तन्फथनं न्वानुपद्गि-
कमिति भावः । एषामिन्यस्य व्यार्या ॐ पूर्वोक्तानापिःय।दि |
संख्याया अनुक्तन्वऽपि विभागनव लाभादाह ॐ द्रादक्षाना-
मिति । नि्यारणे पष । पूवाभात्रे इति कीप्मागर्भे सप्तपर्ण
इतिवद्‌ प्रेमानुरोघनस्याह ॐ पूवेस्यति । परशब्द नाक्करषएटायं
टत्याह # उत्तर दते । मालक्रमणाह्‌ # पिण्डद इति।

५५६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां च्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं करं सगत्या तेयवेति भवः |

३ । पूनः पिटावदोकनन्यामेन मपरनीकं व्याच टरत्रिषर

तथा च भनुः, (अ. ९। १६९)

सदशं यं परकुर्वीत मुणदापविचक्षणम्‌ ।

प्रं पत्रगुणयक्तं म प्रित्नयस्तु कृरिमः॥ इति ।

अगरपपि तस्यव प्रराभनरिति | तया च प्रान्वमापि त
य।ध्यम्‌ । करा

४। अव्र दत्तान्मानि खक्ष्यनिर्दंशः स्वयंदत्त उति क्षण
इन्यादायनाह # द्रसान्पान्विनि 1 # त्यक्त इति । अकार
दति शेपः । # इति, न्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः ऋउपन
इनि । मप्र इन्यथः ।

^ | अन्यतु विपरीनो रक््यक्षणमावः । तथाच तादश
तवाहं पुत्री भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूचवद्‌ गद्रीना यः र
स्वयं द॒त्त इन्यथः इत्यादूः |

तथा च मनुः, ( अ, ५ । २७५)

मानापितरविहीना यस््यक्ता वा स्यादकारणात्‌ |

आन्पानं स्पशयेद्यस्म स्वयं दनस्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सदान दन्यस्य तया सह य उ विवाहिता गम
स्तस्माज्नात इत्यथः । गमेम्योटन्वात्तस्याप्यृढन्वमिति । सहाः
इन्यपि नामान्तरं मानवरादं५ तन्‌ ध्वनयन “गभं विन्न इति
टक्षणं भ्षपूरणन व्याचष्ट * गभं स्थित इति । विन इत्यस्य
च्यार्या ॐ परिणीतायापिनि | अन्ये तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकरतनः गभेण सह याहा प्श्वात्तस्यां जात इत्य-
यः । इन्वापोरिति हस्व इत्याहुः । मव्र्णात्मम्भूतत्वं तु उमय-

> स्वयद्‌त्त दूति ट्क्ष्यनिदल्लः दत्तान्मति टक्षणमिति भावः।

<दायविभागे जओरमादिपच्राणां दायग्रदणक्रमः। ५४५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ. ^ { ५७३)

या गभिणी संस्म्करियन त्रानाल््ञानापि वा मनी ।

बुः म गमा मवति सटा उति चोच्यत ॥ उति ।

७। पुरुपमम्वन्धपात्रान्न कन्यान्वहानिः किः तु मन्त्रवन्न
स्कारप्रूवकक्षनयानिन्य एव, तदभाव ण्वि कन्याशन्दमरह्राचि
निमित्तमिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनचनि मृत पहामाप्य
एवंच तस्या अपि विद्राहसम्भथन उति न दपः । अनण्प्र
प्रागुक्तद्रिविधकानीनसङ्गनिरिति वोध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

। प्रक्रान्तत्वादाह ॐ मानति । परित्यक्त उन्यथः ) टा-
पाभावड्पि मगणामापर्ध्यन मृन्टजानन्वादिना वन्यादिः ।
य टति | न्ञानपित्रादिरिन्यथः । श्चन, पत्रन्बनन्यादिः।

तथा च मनुः,( भ. ^| १५१)

मानापितम्यामुन्मृष्ं तयाग्न्यतगण ब्रा |

यं पुत्रं परतिग्रह्तीयादपव्रद्धम्तु स स्मरतः ॥ उति।

करत्रिमादिपु वरिरपमाह # सयत्रति । श्व्रिपम्बयंद-
समटादजापत्द्धस्तिन्ययः ।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि विवान्निना न स्वस्पमात्रमिन्याशयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद उन्यप्यास्त तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यन्यथृः । नन्फयनं व्वानुपद्गि
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या ॐ पूरवक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तत्व्रऽ्पि बिभागेनव टरामादाह ॐ द्रादश्ाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूव्ाभाव्रे इति वीपागर्भे सप्रपर्ण-
इतिवद्‌ प्रेमानुरायनस्याह # पूवंस्यति । पर्शब्दा नाक्कृष्टायं

त्याह # उत्तर इति । पाखक्रमणाह # पिण्डदं इति।

५४६ सन्याख्यायां मिलाक्षरायांव्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं करि सगरया तेयवेति भावः ।

पुनः निहावन्योकनन्यायेन मपरतीक व्याच शकरत्रिप

तेथा च मनुः, (अ. २,। १६९)

सदश य प्रकरुतरीन मुणदापात्रचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म विन्नयस्तु कृरिमः॥ इति ।

अगर्पि तस्यव प्ररोभनग्ति | तथाच प्राित्वमपि त
य प्यम्‌ । १ . _

४॥ अव्र दतान्मानि खक्ष्यनिदंशः स्वयं द॒त्त उनि लक्षण
न्याज्ञयनाह # दत्तान्मान्विनि 1 % त्यक्तं इति । अकार
ति शेषः} # दति, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपनः

। भाप्र उन्यथः।

५ | अन्येतु विपरीनो रक्ष्यलश्रणमावरः | तथाच ताट्रश
तवाप्रं पुत्रौ भवामीन्यवमात्मानं द्तवान्पू्वद्‌ गृ्ीना यः र
स्वयं द॒त्त इन्यथेः इत्याहः ।

तथा च मनुः ( अ, ^ | २५५)

मातापितव्िहीना यस्न्यक्ता वा म्याद्रकारणान्‌ |

आत्मानं स्पशयेयस्म स्वयं दतम्तु स स्मृनः ॥ इति ।

६ । सटोढज इत्यस्य तया सह य उद्धा विवाहिता गभं
स्तस्माज्नात इत्यथः । गभेम्योढन्वात्तस्याप्यृढन्वामिति । सहयः
इन्यपि नामान्तरं मानवरादे५ तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न" हति
लक्षणं शेषपूरणन व्याचष्ट * गभं स्थित इति । प्रिन् इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायापिति । अन्ये तु-गमं स्थितः गभिण्यां
पर्णीनायां स्वीदरनः ग्भण सह यादा पशचात्तस्यां जानत इत्य-
थः । उ्यापोरिति हस्व इत्याहुः । मवणात्मम्भूतव्वं तु उभय-

^ स्वग्रदूत्त रति लक्ष्यानद्‌शः दत्तात्मातं टक्षणामसत भावः।

<दायविभागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रदणक्रमः। ५४५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ^} १७३)

या गभिणी संस्स्क्रियन त्तानाञ्ज्ञानापि वा स्त ।

वटुः म गर्भो भवनि सहाद इति चोच्यत ॥ टृनि ।

७ पुरूपमम्बन्धमात्रान कन्यान्वहानिः पि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षनयानिन्व एव्र, तदभाव णव दि कन्यागन्दरभरष्रचि-
निमित्तमिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनचति मरत महाभाष्य)
एवंच तस्या अपि विवराहमम्भन इदि न पैः 1 अनव
प्रागुक्तद्रिवियकानीनसद्गनिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

। प्रक्रान्तत्वादाद % मानति । परिन्यक्त उन्ययः ! ट्‌
पामावरञ्पि भग्णामापथ्यन मृनजानन्वादिना वन्याद्धिः ।
ॐ य डति | ज्ञातपित्रादिरिन्वथः । शगृद्यन, पृत्रन्वनन्याप्रिः।

नथा च मनुः, ( अ. °| २५१)

मानापनृभ्यामृन्मरप्ं नयारन्यनग्ण बा |

यं पुत्रं मनिग्रह्रीयादपव्रद्धम्तु सम्परनः ॥ इति।

कूत्रिमादियु वितरापमाह # सयत्रेति । कतरिमम्बयंद-
समह जापविद्धन्तिन्यथः।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि विवराक्िन[ न स्वर्पमात्रमिन्याश्नयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद टन्यप्यास्नि तथापि
परकरणादाह ॐ दायति । रिक्यन्यथेः । नन्छथनं न्वानुपक्ग-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याग्या % पूरवोक्तानामितयादि |
संख्याया अनुक्तत््रऽपि वरिभागेनव न्ाभादाह * द्रादशचाना-
मिति । निर्घारणे पष । पूव्ाभव्रे इति बीप्मागर्भे सप्रपर्ण-
इतिवद ्रमानुरोपरनत्याह # पू॑स्यनि । प्रशब्दो नोक्कृष्ठायं
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमणादह्‌ # पिण्डद इति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्चरायांव्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं स्वगत्या तथेति भावः।
२। पुनः सिटावदटोकनन्यायन सप्रतीकं व्याच शकरत्रिमर्य

तथा च मनुः, (अ. < । १६९)

सदशं यं परकुर्वीत गुणद्रापतरिचक्षणम्‌ ।

प्रं पत्रगुणयक्तम व्ित्नयस्तु कृरिमः॥ इति ।

अयघपि तस्यव प्राभनग्ति | तथाच प्रहन्वमापि त
धाघ्पम्‌ ।

४। त्र दतान्मति लक्ष्यनिर्दश्ः स्वयं द॒त्त उनि क्षण
इन्यारयनाह ४ दृत्तान्मान्विनि 1 # त्यक्त इति | अकार
दृति शेपः । # इनि, इत्येवम्‌ । स्वयं द॒त्त इन्यस्याथः %उपनः
हनि । भाप्र इन्ययथः

५ अन्येतु वरिपरीना रटक्यदश्षणमावः | तथाच तादश
तवाहं ॑पूत्रौ भवामीन्यवमार्मानं दत्तवान्पूववद्‌ ग्रीन यः र
स्वयं दत्त दन्यः इत्यादुः ।

तथा च मनुः; ( अ, ९ | १७५)

मानापित्रविहीना यस्त्यत्ता बा म्यादरकारणान्‌ |

आन्पानं स्पशयद्यस्म स्वयं दरतस्तु स स्मृतः ॥ इति ।

& | सदान त्यस्य तया सद्य उदा वितव्राहिना गभे
स्तस्पाजात इत्यथः । गभस्याटम्वात्तस्याप्यदरन्वामिति । सदाः
इन्यपि नामान्तरं मानवादे५ तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न" इति
लक्षणं सपपूरणन व्याचष्ट #* गमं स्थित इति । विन्न इन्यस्य
य्याख्या # परिणीतायामिति | अन्य तु-गमभं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भेण सह यादा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
थः । उन्वापारिति हस्व इत्याहः । मवणार्मम्भूतत्वं तु उभय-

स्यद्‌ दत लृदय्ानद्‌खशः द्त्तात्मार्तं टलश्णामति भावः ।

<दायविभागे जओरमादिपृच्राणां दायग्रदणक्रमः। ५४५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

नथा च मनुः, (अ. ^} १७३)

या गाभणी संस्म्करियन च्रानान््नानापि वा मनी ।

बाहुः म गभो भवनि सदाह इनि चोच्यत || इति ।

७। पुरूपमम्बन्धमातरान्न कन्यान्यानिः द्विः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूनकश्चनयानिन्य एव्र, तदभाव ण्व दि कन्यान्दरभरत्रचि-
निमित्तमिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनचति मूत्र महामाप्य।
एवंच नस्या अपि वित्राहमम्भत उति न रषिः । अन ष्व
प्रागुक्तद्रितिपकानीनसद्गनिरिति वाप्यम्‌ ॥ १३५ ॥

२। प्रक्रान्तत्वादार्‌ # पाननि । प्ररिन्यक्त उन्यथः ) टा-
पाभाव्रपि भग्णामाम्येन मृन्जानन्वादिना वन्याः 1
य डति | ज्ञानपित्राहिरिन्ययः ) अगरदयते, पुत्रन्वनन्यादि;।

थाच मनुः, ( अ. ९ | २१५१)
मातापितृ भ्यामन्मष्ं तयारन्यतगण बरा
यं पुत्रं मरतिग्ररीयादपव्रिद्धम्तु मस्प्रनः ॥ उनि।
करविमादियु विषमा ॐ सयत्रनि । प्रत्रिपस्वयंर-
समटटजापव्रद्धप्िन्ययः।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि विव्राक्नना न स्वस्पमात्रमिन्याश्चयन
सङ्गतिमाह # पव्रमिति । यद्यपि पिण्डद इृत्यप्याभ्ति तथापि
प्रकरणादाह ॐ दायति । रिक्यनययेः । तन्पथनं न्वानुपङ्ग
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या > पूर्वोक्तानापित्यादि |
संस्याया अनुक्तन्वऽपि विभागनव लाभादाह > द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूवाभाव्रे इति वीप्नागर्भे सप्रपर्ण-
रतिवदगरिमानुरोधेनस्याह # पूत्॑स्यति । परशब्दा नोच्छ्राय
इत्याह # उत्तर दति । मारक्रपेणाह # पिण्डद इृति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां त्यचदटाराध्याये २

व्याख्यानं क्रि स्रगस्या तथवेति भावः |
२ । पृनःहवदोकनन्धायेन मप्रनीक व्याचष्ठे शकरत्रिपरि
थाच मनुः, (अ. ९ । १६९)

सदृश य प्रकर्वानि गुणदापात्रेचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयृक्तं म व्िज्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रोन्नति । तथा च प्रन्वपपि त
वोध्यम्‌ । ॥

। अत्र दत्तान्माति रक्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त इति रक्षण
टन्याकयनादह # दत्तान्मान्विनि । ॐ त्यक्तं इति । अकार"
हृति शेषः । # इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत हइत्यस्याथः भउपनः
इनि । मप्र इन्यथः।

५ | अन्य तु व्रिपेरीना रक््यल्श्षणमभावः । तथाच ताद
तवाहं॑पूत्री भवामीन्यवमास्मानं द्वान्पूत्रवद्‌ गीता यः र
स्वयं द॒त्त इन्यथेः इत्याहः ।

तथा च मनुः, ( अ, ९ | १७५)

मानापितव्िहीनो यसन्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आल्मानं स्पशययस्मे स्वयं दत्म्तु स स्मृनः ॥ इति ।

६ । सादज इत्यस्य तया सह य उे। विवाहिता गभं
स्तस्माज्नात इत्यथः । गभेस्योटन्वात्तस्याप्यृहन्वमिति । सहयः
टन्मपि नामान्तरं मानवादर¢ तन्‌ ध्वनयन “गभे व्रिन्न'' इनि
लक्षणं म॒पपूरणन व्याचष्ट * गभं स्थित इनि । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिनि । अन्य तु-गभं स्थितः गभिष्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भेण सदह यादा पशात्तस्यां जान इत्य-
थः । इनापोरिनि हृस्व इत्यादूः । मवणात्मम्भूतत्वं तु उभय-

९ स्वृयद्‌त्त इत रक्ष्यानद्‌शलः दत्तान्मात टृक्षणामनति भावः।

<दाथावेभागे ओरमादिपरचाणां दायय्रहणेक्रमः। ५५५

याऽपि वाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ^} १७३)

या गमिणी संम्स्क्रियत तरानाञ्ज्ञानापि वा सती ।

चादुः म गर्भा भवति सदाह उति चोच्यन || इति ।

७। पुरूपरमम्बन्परमात्रान्न कन्यान्यहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्व पव, तदभाव ण्व टि कन्यान्नव्दपघ्रात्ति
निमित्तमिति स्पर्रं कन्यायाः कनीनचनि च्रत्र पदाभाप्य
एवं च नस्या अपि विव्राहसम्भन उनि न पिः । जन्‌ णव
प्ागुक्तद्विविधकानीनमद्रनिरिति वोध्यम्‌ ॥ १३ ॥

१। परक्रान्तव्याद्राद % मानि । परिन्यक्त उन्यथः ) टा
पाभावरन्पि भरणासापध्यन मृलजानन्वादिना बन्यादिः ।
यति | त्नानपित्रादिरिल्ययः | शरश, पृतरन्यनन्यादिः

तथा च मनुः, ( म. °| २५१)

पानापिनप्यापरन्मप्ं नयागन्यतरण वा|

यं पुत्रं प्रनिगह्णीयादपविद्धम्तु सम्मतः ॥ उति।

करतवरिमादियु वि्रपमाह # सयत्रनि । श्त्रिषस्ययंद-
चमहाटजापत्रद्धन्विन्ययथः।

उ. २। एनपां क्रयाऽपि वरिवाक्षन। न स्वस्पमात्रमिन्याशयन
सङ्गतिमाह # प्रमिति । गरद्यपि पिण्डद टन्यप्यास्ति तयापि
भकरणादाद द्रायति । रिक्यन्यथैः । तन्यनं न्वानुपङ्गि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या ॐ पूरवक्तानामिन्यादि |
संस्याया अनुक्तन््रऽ्पि व्रिभागेनव रामादाद ॐ द्रादज्ञाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूवाभाव्रे इति वीपागर्भे सप्रपर्ण-
इतिवदप्रेमानुरोपरनत्याह % पूर्स्यति । परशब्दा नोष्ट्रं
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाह # पिण्डद इति।

५४६ सन्याख्यायां भिनाक्षरायांव्यवदहाराध्यासे २

व्याख्यानं किं स्वगत्या तथेति भवः |

२। पनः मिहत कनन्यायेन मप्रनीक व्याचष्ठे शकृत्रिपर

थाच म्रनुः, (अ. ९ ॥ १६९ )

राशे य प्रकुर्वीत गुणदाप्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तम प्रज्नयस्तु कृरिमः॥ इनि ।

अयमपि तस्यव प्राभनग्ति ) तथाच प्रोहरत्वपपि त
वध्यम्‌ । ॥

४। अव्र दतान्माति रक्ष्यनिररशः स्वयं दत्त इति लक्षण
त्याज्ञधनाह # द॒त्तान्मान्िनि । ॐ त्यक्तं इति । अकार
ति शेपः ॐ इनि, दृन्यवम्‌ । स्वयं दत्त इत्यस्याधः भउपनः
ने । भाप्र इत्यथः

५ | अन्यतु व्िपरीन। नक््यरक्षणमावः । तथाच तादश
तवां पुत्री भवामीन्यवमास्मानं दत्तवान्पूत्ेवद्‌ गीता यः
स्वयं दत्त इन्यथेः इत्याहुः |

तथा चव मनुः; ( अ, ५ | १७५)

मानापितरविदीना यस््यक्ता वा म्यादरकारणान्‌ |

आल्मानं स्पक्चयद्यस्म स्वयं दनम्नु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सोढ इत्यस्य तया सह य उ विवाहिता गभं
स्तस्ाज्नात इत्यथः । गमेस्योटन्वात्तस्याप्यृहन्वमिति । सहेः
इन्यपि नापान्तरं मानवरादे५ तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न" इति
लक्षणं सेपपूरणन व्याचष्ट # गर्भ स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या % परिणीतायापिति । अन्ये तु-गमं स्थितः गर्भिण्यां
वरिणीनायां स्वीकृतः गर्भण सह यादा प्ात्तस्यां जात इत्य-
शः । उन्वापोरिनि हस्व इस्यादूः । मवर्णात्मम्भूनत्वं तु उमय-

^ स्व्रयद्‌त्त इन लक्ष्यनद्लः दत्तात्मा दलश्षणामत भावः ।

, ,९५

<दायविभागे जीरमादिपृच्राणां दायग्रहणेक्रमः। "५४५

थाऽपि वाध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (८अ.^ 1 १७३)

या गामिणी संस्स्क्रियन त्रातान्जानापि वा मनी ।

वाहुः म गर्भा भवनि साद इति चास्य ॥ इनि ।

७। पुर्पमम्बन्धमातरान्न कन्यान्वहानिः पितु मन्त्रवन्न
स्कारपूलकक्षतयानिन्व एव, तदभाव णव द्वि कन्याञव्दरपत्रकति-
निमित्तपिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनचति मूत्र महाभाष्य |
णयंच तस्या अपि विवाहमम्भन रटति न दपि; । अनण्व
प्रागुक्तद्वित्िधकानीनमद्गनिरिनि वाप्यम्‌ ॥ ९३ ॥

१। प्रक्रान्तत्वादाह # माननि । परिन्यक्त उन्यथः ! ा-
पामाव्रस्पि भरणासापथ्यन मृलरजानन्वादिना बन्यादिः ।
यटि । त्नातपित्रादिरिल्ययः | शरृशने, पृत्न्यनन्यादिः।

तथा च मनुः, ( अ. > | १५१)

पानापितभ्यामृन्मष्रं नयारन्यतमण बा |

यं पत्रं परनिग्रक्णीयादपव्रद्धम्तु सम्मृतः ॥ इति।

करत्रिमादियु विररपमाह ॐ सयत्रनि । प्रुत्रिपस्वयंद-
ससहटजापपरद्धन्िन्यथः।

उ. १। एनपां क्रयाऽपि विवक्षिता न स्वरूपमात्रमिन्याक्ञयन
सङ्गनिपमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद टन्यप्यास्नि तथापि
पकरणादाह # दायति । रिक्यन्यथः। तन्फथनं न्वानुपङ्गि-
कमिति भावरः । एपामिन्यस्य व्याख्या > पूर्वोक्तानामित्यादि |
संस्याया अनुक्तत्वऽपि विभागेनव लाभादाह > द्रादज्ञाना-
मिति । निध्रारणे पष । पू्ाभव्रे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद भ्रेमानुराघ्रनत्याह ॐ पूतरस्यति । परश्ब्दा नात्करष्टायं
दत्याह ॐ उत्तर दति । मालक्रपणाह # पिण्डद इति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्वरायांन्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं करि त्वगत्या तवेति भावः।
२। पूनः भिहावलोकनन्यायन मय्रनीकं व्याचष्र कृत्रिप

तथा च मनुः, (अ. ५। १६९)

सदशं यं प्रकुर्वीत गुणदरापतरिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयक्तंम व्िन्नयस्तु करिः ॥ इनि ।

अग्रयपि तस्यव प्रराभनग्ति | नथा च प्रािन्वमपरि त
व।ध्यम्‌ । । ।

% | अत्र दत्तान्नं टक्ष्यनिदृश्ः स्वयं द॒त्त इति क्षण
इन्यादायनाह # दसान्ानििति । % त्यक्तं इति । अकार
दनि शेपः । # ईति, इत्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याधः उपनः
ठनि । भाष इन्यथः।

५| अन्येतु विपरीनो सक्ष्यश्रणमावः । तथाच तादश
तवाहं प्रो भवामीन्यवमात्मानं द्वान्पूववद्‌ ग्रीन यः;
स्वयं दत्त दन्यः इस्याहः ।

तथा च मनुः, ( अ, ९ | २७५ )

मानापितूविरीना यस्न्यक्ता वा म्यादरकारणान्‌ |

आन्मानं स्पक्चययस्मे स्वयं त्तस्तु म स्मरतः ॥ इति ।

६ । सदन दत्यस्य तया सह्‌ य उ विवाहिता गभं
स्तम्माज्नात इत्यथः । गमेस्योढत्वात्तस्याप्यृढन्वामिति । सोः
इन्यपि नामान्तरं मानवाद्र¢ तन्‌ ध्वनयन “गभे व्रिन्न" इति
लक्षणं भ्नषपूरणन व्याच * गभं स्थित इनि । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीनायापिति । अन्ये तु-गभं स्थितः गभिण्यां
पर्णीनायां स्वीकरतः गभेण सह यादा पशचात्तस्यां जात इत्य-
थः । इन्यापारिति हस्व इत्यादः । मव्रणारमम्भूतत्वं तु उभय-

4 स्वरयद्‌तत दति रक्ष्यानद्‌शः दत्तात्मा लश्षणामननति भावः

<दायतिभागे ओरमादिपृच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५५

थाऽपि बोध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ. ^} १७३)

या गाभिणी संम्स्करियन त्वानाञ्ज्ञानापि वा सनी ।

वरः म गर्भो भवति साह उति चोच्यते ॥ इनि ।

७ । पुरूपमम्बन्परमात्रान्न कन्यान्वटानिः पि तु मन्त्रवन्न-
स्कारपूवक्षनयानिन्वे एव, नदमाव षव टि कन्यागव्दमग्राचि-
निमित्तमिति स्प्रं कन्यायाः कर्नीनचति मूत्र पहमभाप्य)
पवंचनतस्या अपि व्रितराहसम्भन उति ने दपः । जन ण्य
परागुक्तद्रिविधकानीनसद्गनिरिति वोध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

१। प्रक्रान्नव्वादाह # प्रानिति । परित्यक्त उन्यथः } डा
पाभव्रञ्पि भग्णासामध्यन मृनजानन्वादिना वेन्यादिः 1
भ य॒ट्ति | न्ननपित्रादिरिन्वधः । श्न, पूृत्रन्वनन्यादिः।

तया च पनुः, ( य. ९ | १५१)

पानापितरभ्यामृन्मृष्ं तयार्न्यतरण बरा |

यं पुत्रं पनिगह्गीयादपावरद्धम्तु सम्मृतः ॥ उति।

कृतवरिपादियु विरपपाह ॐ# सयत्रेति । ग्रव्रिमस्बयंद-
ससहादजापवरिदधन्तिन्यथेः।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि वरिवान्निना न स्वस्पमात्रमिन्याहायन
सङ्गतिमाह # पवरपमिति । यद्यपि पिण्डद टन्पप्याम्नि तथापि
प्रकरणादाहद # दायति । रिक्यन्यथैः । तन्यनं व्वानुपद्गि
कमिति भावः एपामिन्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वोक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्त्वऽपि वरिभागेनव लाभादाह > द्रादक्ाना-
मिति । निधारणे पष । पूबाभावे इति कीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदभ्रिमानुरोधनत्याह % पूरव॑स्यति । परश्न्दो नोकषाय
इत्याह # उत्तर इति । मारक्रपेणाह्‌ # पिण्डद इति।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवहाराध्याये २

व्याख्यानं करं स्वगत्या तयेति भावः|
२। पनः निहावल्योकनन्यायेन मप्रनीकं व्याचप् शी

तथाच मनुः, (अ. < ॥ १६९)

सदश य प्रकुर्वीत गुणदापव्रिचक्षणम्‌ ।

प्र पुत्रगुणयक्तंम व्िज्नयस्तु कर्रिमः॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रराभनग्ति | तया च प्रहन्वपपि त
याघ्यम्‌ । ति

४। अव्र दत्तात्पानि रक्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त इति व्क्षण
इन्यारायनादह # दत्तान्पान्िति । *# त्यक्त इति । अकार
ति शेषः । % इनि, दृन्येवम्‌ । स्वयं दत्त न्यस्याः %उपन
ने । मप्र इल्यथः |

५ | अन्यतु व्रिपेरीना नखक्ष्यरक्षणमावः । तथाच तादश
तवाहं प्रा भवामीन्यवमासमानं दततवान्पूेवद्‌ गृद्रीता यः र
स्वयं दतत टृन्यथः इत्याहुः |

तथा च मनुः, ( अ, ९ | २७५)

मानापितरविरीना यस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आल्मानं स्पक्चयेय्स्म स्वयं दस्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटहाढज इत्यस्य तया सह य उ विव्राहिना गभं
स्तस्पाज्नान इत्यधेः । गमेम्याटन्वात्तस्याप्यृहन्वमिति । सद्यः
इन्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन “गभं विन्न ईति
क्षणं सेपपूरणन व्याचष्ट #* गभं स्थित दति । व्रि इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायापिति । अन्य तु-गभं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीढरूतः गभेण सह यादा पशचात्तस्यां जानत इत्य-
थः) इ्वापोरिति हस्व न्यादः । मवणात्मम्भून्वं तु उभय-

2 स्नरयदत्त इनि लक्ष्यनिदेशः दत्तान्माति टक्षणमिनि भावः|

८4 -<५
ष)

<दायविभागे जौरमादिपुच्राणां द्‌ायग्रहणेक्रमः। ५४५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ. ^} १७३)

या गाणी संस्स्करियन च्नानाञ्ज्ञानापि वा सी)

वादः म गभा भवति साद उति चोच्यत ॥ टति।

७ | पुरुपमम्वन्धमाव्रान्न कन्यान्वहानिः द्विः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूनकक्षतयानिन्व एव्र, तदभाव पतर द्ि कन्यान्दभ्रा
निमित्तमिति स्प कन्यायाः कनीनचनि मूत्र महाभाप्य।
णवरं च नस्या अपि वितराहमम्भन टनि न दिः । यनण्
प्रागुक्तद्वि्िधकानीनमद्गतिरिति वाप्यम्‌ ॥ ५३, ॥

२) प्रक्रान्नन्वादाह # पाननि । परिन्यक्त उन्यथः ! दा-
पाभाव्स्पि भरणामापर्प्येन मृन्जानन्वादिना वन्याद्धिः 1
य टति | ज्वलपित्रादिरित्यथः । शगृद्यन, पृदन्वनन्यादिः

नथा च मनुः,( अ. ^ | २५१)

मानापभ्यामृन्मरप् नयार्न्यनग्ण बा |

यं पूरं प्रतिगररीयादपविद्धम्तु मम्पूनः ॥ उति।

करत्रिमादियु वि्रपमाह ॐ सयत्रति । प्रुत्रिमम्बयेद-
मटेढजापत्रद्धप्विन्यथः ।

उ. १। एनपां क्रमाऽपिव्रिवान्निनोा न स्वर्प्रमात्रमिन्याश्चयेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद टन्यप्याम्न तथापि
प्रकरणादाह ॐ दायति । रिक्थन्यगेः । तन्कथनं न्वानुपद्गि
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वक्तानामिनयादि ।
संर्याया अनुक्त्वऽपि विभागेनव लामादाह > द्रादश्ञाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूर्वामत्र इति बरीप्नागर्भे सप्रपर्ण-
इतिवद भेमानुरोपरनत्याह ॐ# पूवस्यति । परशब्दा नात्कृष्टायं
दृत्याह # उत्तर दृति । मालक्रमणाह # पिण्डदं इति।

५४६ सन्याख्यायां मिनाक्षरायांन्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं कि त्वगत्या तंयवेति भावः|
३। पुनः मिहावद्योक्रनन्यायेन सपरनीक व्याचष्ठे शकृत्रिपरि

तथा च पनुः, (अ. ५ १६९)

सदशं य प्रकरीति गुणदापाविचक्षणम्‌ ।

पूतं पुत्रगुणयुक्तं म व््नयम्तु करतरिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव परन्ोभनरिति । तथा च प्रौदस्वपापि न
य।प्यम्‌ । ध | ध

। अव्र दुनात्मानि खक््यनिर्दशः स्वयं दन इति सक्षण
इन्यारयनाह ४ दत्तान्पात्िनि 1 % त्यक्त इति । अकार
दृति शेषः । # दृति, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त उन्यस्याथः भउपन
हनि । मप्र इन्यथः।

५ | अन्येतु व्रिपैरीनो रक््यलश्चणमावः । तथाच तादश
तवाहं पुत्रो भवामीन्यवमास्मानं द्तवान्पृववदू ग्रीनो यः र
स्वयं दत्त ह्यथ: उत्यादः |

तथा च पनुः, ( अ, ^ | १५७५)

मानापित्रविहीना यस््यक्ता वा म्याद्कारणान्‌ |

आन्पानं स्पशयेद्यस्ये स्वयं दत्तस्नु म स्मृतः ॥ इनि ।

६ । सदान इत्यस्य तया सह य उदे विवाहिता गभं
स्तस्माजात इत्यथः । गमेस्योदन्वात्तम्याप्यृढन्वामिति । सहाः
इन्यपि नामान्तरं मानवादे, तन्‌ भ्वनयन “गर्भे विन्न" इति
लक्षणं मपपूरणन व्याचष्ट #* गभं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या $ परिणीतायापिति । अन्ये तु-गमभं स्थितः गभिण्यां
प्रिणीनायां स्वीकृतः गर्भेण सह याढा पश्चात्तस्यां जान इृत्य-
थः इन्वापोरिति हस्व इत्याद । मवणात्मम्भूतन्वं तु उभय-

स्ययदत्त दनि टक्ष्यानद्‌शः दत्तात्मातं रश्चषणाम्रात भावः|

<दायविभागे जौरमादिप॒चाणां दायग्रटणेक्रमः। ५५५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, ६८अ. ^} १७३)

या गमिणी संम्स्करियन त्रानाञ्ज्ञानापि वा सनी)

वोदुः म गर्भो भवति माह इनि चस्य ॥ टनि।

७। पूरपमम्बन्यमात्रान्न कन्यान्वहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूनकक्षतयानिन्वे एव, नदभाव णव द्वि कन्याजब्दरमद्राचि
निमित्तमिति स्प कन्यायाः कनीनचति त्रत्र पहामाप्य।
पव च तस्या आपि वित्राहमम्भन उनि न दपः । अनण्व
प्रागुक्तद्विविधकानीनसद्रतिरिनि बाध्यम्‌ ॥ ५३ ॥

१। प्रक्रान्नव्यादाद # माननि । परिन्यक्त उन्ययः ! दा-
पाभाव्रडपि भग्णामापथ्यन मृनरजानन्वादिना वन्यादिः ।
य डति | घ्नपित्रादिरित्वथः । शृत, पृत्न्वनन्यादिः।

तथा च मनुः, ( अ. ५ | २५१)

पानापतर्यामृन्म्रष्ं तयारन्यनग्ण वा|

यं पुत्रं प्रतिग्रक्णीयादपव्रद्धस्तु मम्प्रनः ॥ इति।

करत्रिमादियु विरापमाह ॐ सयत्रति । प्रत्रिमस्वयंः-
चमटाटजाप्रद्धप्विन्यथः।

उ, 2। एनपां क्रमाऽपि विवाक्षिना न स्वरूपमात्रमिन्याश्चयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद टन्यप्याम्नि तथापि
प्रकरणादाह # द्रायति । रिक्यन्यथेः । तन्फयनं न्वानुष्नि-
कमिति भावरः । एपापित्यस्य व्याख्या > पूर्वोक्तानामित्यादि |
संसत्याया अनुक्तत्व्रऽपि बिभागेनव टामादाह > द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष । पू्ाभात्रे इति वीप्मागर्भे सप्रपर्ण-
इतिवदप्रेमानुरेपरनव्याह % पस्यति । परशब्द नोच्कृषटा्य
इत्याह # उत्तर शति । मालक्रमेणाद्‌ # पिण्डद इति।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये ४५

व्याख्यानं क्रि त्वगस्या तयेति भावः ।
२। पूनः निटावन्यक्रनन्यायन मपनीकं व्याचष्ठे शकृत्रिमर

तथाच म्रनुः, (अ. ६॥। १६९)

सदशं य प्रकुर्वीत गुणदोपत्रिचक्षणम्‌ ।

पुत्रं पत्रगुणयृक्तं म व्ित्नयम्तु कृरिमः॥ इनि ।

अयमपि तस्यव परन्योमनग्ति । तथा च परौदत्वमपि त
बाध्यम्‌ । ए

४। अत्र दत्ान्मानि रक्ष्यनिर्शः स्वयं ट्त उति रक्षण
इन्याश्यनाह # दत्तान्मान्विनि । # त्यक्त इति । अक्रार'

हृति शेपः । # इनि, इन्येवम्‌ । स्वय दत्त इन्यस्याथः कउपन
डति । माप्र्‌ इन्यथः।

५ | अन्यतु विपरीना रयक््यरक्षणमावः । तथाच ताश्‌
तवाहं पुत्रौ भवामीन्यवमार्मानं दचवान्पूरववद्‌ ग्रीन यः र
स्वयं दत्त इन्यथेः इत्यदः ।

तथा च मनुः, ( अ, ५ | २७५ )

मानापिवरविरीना यस्यक्ता वा म्यादरकारणान्‌ |

आत्मानं स्यशययस्मे स्वयं दरनम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटोढज इत्यस्य तया सह य उट विवाहिना गभं
स्तस्माज्नात इन्यथेः । गमभेस्योटन्वात्तस्याप्यृटन्वमिनि । सोः
इन्यपि नामान्तरे मानवरादे¢ तन्‌ ध्वनयन (“गभं व्रिन्न ईति
लक्षणं शेषपूरणन व्याचष्ट + गभं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीनायापिति । अन्य तु-गमभं स्थितः गभिण्यां
परिणीनतायां स्वीकृतः गभेण सद योदा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
थः। इन्वापोरिनि हस्व इत्याद्ुः । मवर्णारमम्भूतत्वं तु उभय-

> स्वयदत्त इति लक्ष्यनिर्दृलः दत्तात्मति रक्षणमिति भावः।

<दाप्विभागे ओरमादिपृच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (६८अ. ^ 1 २५३)

या गभिणी संम्स्करियन त्रानान््नानापि वा सनी ।

वदुः म गभो भवति सहाद इति चोच्यत |} इति ।

७। पुरपमम्बन्परमात्रान्न कन्यान्यदानिः क्रि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवक्षतयानिन्वे एव, नदमाव णव टि कन्याजब्दप्ग्राति-
निमित्तमिति स्पप्रं कन्यायाः कनीनयति सत्र महाभाष्य ।
एवं च नस्या अपि विदराहसम्पन उति न दपः । जन्य
प्रागुक्तद्रिवियकरानीनसद्गतिरिनि वोध्यम्‌ ॥ ५२ ॥

१} प्रक्रान्नव्यादाह # माननि । परिन्यक्त उन्यथः ) दा-
पामाव्र्पि भगणासापध्यन मृलजानन्वादिना वन्यादिः ।
यति । त्नानपित्रादिरिन्वथः | श्षगृद्यत, पत्रन्वनन्याटिः

तथाच मनुः,( अ. ५ | १५१)

मानापतरय्यामुन्मरपं तयारन्यतनगण बा।

यं पत्र परनिग्रीयादपवरद्धस्तु सम्पृतः॥ उति)

करत्रिमादियु विग्रपमाह ॐ सयत्रति | ग्रत्रिमस्वयंद-
नसहादजापव्रद्धप्विन्ययंः |

उ. १। एनपां क्रमोऽपि विव्राक्निना न स्वरूपमात्रमिन्याश्चयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्ड उन्यप्यास्त तथापि
प्रकरणादाह # दायति 1 रिक्यन्यथेः । तन्फथनं त्वानुपङ्गि-
कमिति मावः । एपामित्यस्य व्याग््या ॐ पूर्वक्तानामित्य।ह |
संरत्याया अनुक्तन्ेऽपि विभागेनव टाभादाह # द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूर्वाप्रे इति कीप्मागर्भे सप्तपर्ण
इतिवद प्िमानुरोपेनत्याह % पूर्र॑स्यति । परशब्द नोन्कृष्ां
इत्याह # उत्तर इति । माल्क्रमेणाह # पिण्डद इति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं स्वगत्या तयवेति भवः |
३। पुनः निहावन्यकनन्यायन सपरनीकं व्याचष्ठे ककृत्रिपर्ा

तथा च पनुः, (अ. < १६९)

सरश य परकुर्वाति गुणदापव्रचक्षणम्‌ ।

पत्रं एुत्रगुणगक्तं म विन्यस्तु त्रर्रिमः॥ इनि ।

अयमपि तस्यव परनठाभनग्ति । तथाच प्रात्वमापि त
य।प्यम्‌ ।

४। अत्र दनान्पानि रक्ष्यनिर्दश्ः स्वयं दत्त इति लक्षण
इन्याशयनाह % दत्तात्पान्विनि । # न्यक्तं इति । अकार
हृति शेषः । % इनि, टृन्येवम्‌ । स्वय दत्त इन्यस्याथः #उपन
टनि। मप्र इस्यथः।

५ | अन्यतु व्रिपरीना रखक््यलश्षणमाव्रः | तथाच तादश
तवाहं पुत्रा भवामीन्यवमात्मान दनवान्पूववदू गरषराना यः र

रयं दत्त उन्यथः इत्याहः |

थाच मनुः, ( अ. ५ | ७५)

मानापितृविहीना यस््यक्ता वा म्यादरकारणान्‌ |

आन्पानं स्यश्यद्स्ये स्वयं दनस्नु स स्मृतः ॥ इनि ।

६ । सदरोदज हउत्यस्य तया स्य उरे विवाहिता गभे
स्तस्माज्नात इत्यथः । गमेस्योदत्वात्तम्याप्यृढन्वामिति । सहाः
इन्यपि नामान्तरं मानवरादं तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न" इति
लक्षणं शेपपूरणन व्याचष्ट * गमं स्थित इति । वन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीनायापिति । अन्ये तु-गमं स्थितः गभिण्यां
पर्णीतायां स्वीकृतः गर्भण सह यादा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
यः । इन्वापोरिति हस्व इल्याहूः । मवर्णा्मम्भूतत्वं तु उभय-

? स्तयदत्त दूति ल्श्ष्यनिरदेश्ः दत्तान्माति लक्षणमिति भावः।

<दापतिमागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रहणक्रमः। ५५५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, ६८. ^} १५३)

या गभिणी संम्स्करियन च्रानान्ज्ञानापि वा सनी ।

वोदुः स गर्भो भवनि सदाह इति चोच्यन्‌ ॥ इनि ।

७। पुरुपमम्बन्धमा्रान्न कन्यान्वहानिः फ तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्वे एव, तदभाव णव रि कन्याजव्दम्रतति-
निमित्तपिति स्पष्र कन्यायाः कनीनचति मत्र महाभाष्य)
एवंच तस्या अपि व्रितराहमम्भन दनि न दपि; । अन ण
प्रागुक्तद्वितविधकानीनसङ्गनिरिति वोध्यम्‌ ॥ ५२ ॥

2। प्रक्रान्लस्यादार # मानति । प्ररिन्यक्त उन्ययः ! दा

पाभावऽ्पि भग्णामाप््यन मृजानन्वादिना वन्यादिः ।
य टनि | ज्ञनपित्रादिरिन्ययः । रने, पृत्रन्वनन्यादरिः।

तथा च मनुः, ( अ. °| २५१)

मानापनभ्यागुल्मरप्रं नयाग्न्यतगण बा |

यं पुत्र प्रनिगद्धीयादपव्रद्धस्तु सम्म्रनः॥ इति।

करविमादियु विगरपमा # सयत्रति । त्रत्रिमस्वयंद-
मदद जापविद्धप्विन्ययः ।

उ. १। एनपां क्रयाऽपि व्रिवान्तिन। न स्वरूपरमात्रमिन्याशयन
सङ्गतिमाह # पवरमिति । ग्रयपि पिण्डद इन्यप्याम्नि तथापि
परकरणादाह ॐ दायोनि । रिक्यन्ययः । तन्फथनं त्वानुपद्गि-
कमिति भावः । एमामिन्यस्य व्यास्या > पूर्वाक्तानामिन्य।दि |
संख्याया अनुक्तत्वरऽपि विभागेनव टामादाह # द्रादशाना-
मिति । निधारणे पष । पूर्वाभावे इति कीप्ागर्भे सप्तपर्ण
इतिवदप्रिमानुरोभेनत्याह # पूव॑स्यति । पररशब्दा नोल्कृष्टायं
इत्याह # उत्तर हृति । माखक्रमेणाह्‌ # पिण्डद इृति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं क्रं सगरा तंथतरेति भावः|
२। पुनः मिहावस्यकनन्यायन मपरतीकं व्याचष्ठे कृत्रि

तथा च मनुः, (अ. ९१ १६९)

सदश य परकर्वानि गुणदापविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगृणयुक्तं म विन्नयस्तु करररिमः॥ इनि ।

अयमपि तस्यव प्रह्ोभनगिति। तया च प्रोहरत्वपपि त
य।घ्पमू्‌ । । । व

४। अत्र दतान्पतिं खक्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त इति लक्षण
इन्यादायनाह्‌ # दत्तान्मान्विनि । % त्यक्तं इति । अकार
दृति रेपः । # दनि, दन्येवम्‌ । स्वयं दत्त हन्यस्याथः #रपनः
इनि । माघ्र इन्यथः ।

५ | अन्येतु विपरीत ररक््यन्श्षणमावः । तथाच तादश
तवाहं पुत्री मवामीन्यत्मात्मानं द ्वान्पू्वद्‌ गरष्ीना यः
स्वयं दत्त इन्यथेः इत्यदः ।

तथा च पुः, ( अ, ९. | १५५)

मानापितरविहीना यस्न्यक्ता वा स्यादकारणात्‌ |

आन्पानं स्पश्चयेयस्म स्वयं दरतस्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटोढज उन्यस्य तया सह य उद विवाहिता ग
स्तस्माज्नात इत्यथः । गमेस्योहत्वात्तम्याप्यृढन्वमिति । सहाः
इन्यपि नामान्तरे मानवादे५ तन्‌ ध्वनयन “गभं विन्न" इति
लक्षणं सेपपूरणन व्याचष्ट * गमं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीनायापिति । अन्य तु-गमं स्थितः गभिण्यां
पररणंानताया स्वीकरतः गभेण सट याहा पशचात्तस्या जात इत्य-
थः। इन्वापोरिति हस्र इत्याहुः । मवरणा्मम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयदत्त टति टश्ष्यनिदृशः दत्तात्मति टश्षणामिति भावः।

<दायविभाग आरमादिपृचाणां दायग्रदणक्रमः। ५५५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ^ 1 १७३)

या गाभिणी संम्स्क्रियन त्ानान््ञानापि वा सनी ।

वदुः स गर्भा भवनि सहाद इति चाच्यन्‌ | इनि ।

७ । पुरुपमम्वन्धमात्रान्न कन्यान्यहानिः प्ति तु मन्त्रवन्न
स्कारपूनकक्षतमानिन्व एव, तदभाव पव टि कन्याच्ब्दपघ्रचि
निमित्तमिति स्प कन्यायाः कनीनचति तत्र परहामाप्य)
एवंच तस्या आपि वित्राहसम्भव उनि न दपः । अन ण्व
प्रागुक्छद्विविधकानीनसद्रतिरिनि वध्यम्‌ ॥ १३२५ ॥

2। प्रक्रान्तत्वादाह ॐ मानि । परिन्यक्त उन्ययः ! न्‌
पामाव्रञ्पि भर्णासापध्यन मृलजानन्वादिना वन्यादिः ।
य ठति । ब्ालपित्रादिरिन्वयः । शचने, पूतरन्वनन्यादिः

तथा च मनुः,( अ. ० | १५१)

मानापित्रभ्यामुन्मरप्रं नयाग्न्यतगण बरा ।

यं पुत्रं मरनिगरह्ठीयाद्रपविद्धस्तु म स्मृतः ॥ उति।

करत्रिमादिपु विरमा # सवत्रति । प्रत्रिषस्यंद-
समह जापवरद्धप्तिन्यथः |

उ. १। पनपां क्रमाऽपि विवान्नन( नस्बर्पमात्रमिन्याशयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । ययपि पिण्डद उत्यप्याग्नि तथापि
प्रकरणादाह # दायिनि । रिक्यन्ययेः । तन्नं त्वानुपद्गि-
कमिति भावः । एपामिन्यस्य व्याख्या ॐ पूर्ोक्तानामित्यादि |
संर्याया अनुक्तत्वेऽपि व्रिभागेनव लामादाह ॐ द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष्ठी । पूर्वाभावे इति बीपमागर्भे सप्तपर्ण
इतिवद परिमानुरोघ्रनस्याह # पूरव॑स्यति । परशब्द नात्कृष्टायं
दृत्याह # उत्तर इति । माच््रमणाह्‌ # पिण्डद दइृति।

५५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां त्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं क्रि स्वगत्या तथवति भावरः
२। पनः निटावलोकनन्धायन मपरनीकर व्याचष्ठे कृत्रिम
तथाच मनुः, (अ. ९ ॥। १६९ )

सदृशे य प्रकुव्रीते गुणदरापवरिचक्षणम्‌ ।

प्र पुत्रगुणयक्तं म व्रिज्ञयस्तु कृ्रिमः॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रठामनरिति। तया च प्रहन्वपपि त
वोध्यम्‌ । ता |

४। अत्र द्‌तान्मानि ग्क्ष्यनिदंश्ः स्वयं दत्त इति क्षण
टृन्या्रायनाह # दृत्तान्पान्तिनि । # न्यक्त इति । अकार
टृति शेषः । # इनि, इत्येवम्‌ । स्वय दत्त इन्यस्याथः #उपन
हनि । मप्र इन्यथः।

५ | अन्यतु व्रिपरीना नखक्यरक्षणमावः । तथाच तादृश्‌
तवाहं पुत्रौ भवायीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूवरवद्‌ गरटीनो यः र
स्वयं दत्त ट्यः इत्याहुः |

तथा च पनुः, ( अ, ९. | १५५)

मानापितरतरिरीना मस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशययस्म स्वयं दरनम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटोढज इत्यस्य तया सह य उ विवाहितो गभं
स्तस्माज्नात इत्यथः । गमेस्योढन्वात्तम्याप्यृहन्वमिति । सहनः
इन्यपि नामान्तरं मानवादे¢ तन्‌ ध्वनयन “गर्भं विन्न ईति
लक्षणं शपपूरणन व्याचष्ट * गभं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायापिति । अन्य तु-गमभं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीढरतः गभण सह यादा पश्चा्तस्यां जात इत्य-
थः । उन्वापोरिति हस्व इत्याद्ुः । मवर्णात्मम्भूतत्वं तु उभय-

2 स्वयदत्त इति ट्क्ष्यनि्दे्ः दत्तात्यति रक्षणमिति भावः

<दायत्रिमागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रहणक्रमः। ५५४५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, ६८अ. ५} १७३)

या गमिणी संस्स्क्रियन प्रानाल्ज्नानापि वा मनी।

वरदः म गर्भो भवनि सदाह इनि चोच्यत ॥ उनि ।

७ | पुरूपमम्वन्यपात्रान्न कन्यान्वहानिः क्वि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूनकक्षतमानिन्व एव. तदभाव णव टि कन्याराब्दपत्र्ति
निपित्तामिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनचनि मूत्र महामाप्य।
पं च तस्या अपि विवराहमम्भतव उति न दषः । अन ण्व
परागुक्तद्िविधकानीनसद्रनिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

2 ग्रक्रान्तच्वादाद ॐ मानति । परिन्यक्त उन्यथः ! दा-
पामभावन्पि भग्णामापर्ध्यन मृटजानन्वादिना वन्यादिः ।
य ट़ति | त्रलपित्रादिग्त्यियः | अगृद्न, पत्रन्वनन्यां

थाच पनुः,( अ. ९ | २५१)
मानापिनभ्यामुन्मरष्ं नयारन्यनग्ण बा ।
यं पुत्रं पनिगह्णीयादपवद्धम्तु सम्पृनः॥ उति)
करत्रिमादियु वितरपमाह # सय॑त्रेनि | प्रत्रिमस्वयंद-
समद जापव्रिद्धप्विन्ययेः।

उ. १। एनां क्रमाऽपि विवान्निना नस्वरूपमात्रमिन्याशयेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यदययपि पिण्ड उत्यप्याभ्ि तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यन्ययेः। तन्फयनं त्वानुष्
कमिति भावः । एपामिन्यस्य व्यार्या > पूर््क्तानामित्यादि ।
संख्याया अनुक्तत्रऽपि व्रिभागेनव लाभादाह * द्रादशाना-
मिति । निधरारणे प्री । प्रभावे इति करीपमागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदप्रेमानुरोप्रेनत्याह ॐ पूव॑स्वति । परशब्दो नोत्कटा
इत्याह # उत्तर इति । माटक्रमेणाद # पिष्डद्‌ इति।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां त्यवदहाराध्याये २

व्याख्यानं क्रं लगत्या तथेति भावः |
२३ । पुनः िहावन्योकनन्यायन ममरनीकं व्याच कङ्रत्रिप इ

तथा च मनुः, (अ. ६) १६९)

सदृशं यं प्रकुर्वीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

प्रं एत्रगुणयक्त म एत्रयम्तु कृतिम ॥ इनि ।

ञयपपि तस्यव प्र्ोभनरिति) तया च प्रहत्वमपि न
योध्यम्‌ । ५ |

| अव्र दत्तान्मानि व्क्ष्यनिरदंश्चः स्वयेदत्त उति खक्षण
उन्यारायनाह # दत्तान्मान्विति । % त्यक्त इति । अकार"
टृति शेषः । % इनि, इत्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः %उपनः
इति । माघ्र इन्यथः

| जन्यतु व्रिपरीना सक््यरश्षणमावः । तथाच ताद्‌
तवाहं॑पूष्र भामीन्येवमात्मानं दत्तवान्पूत्ेवद्‌ ग्रीन यः र
स्वयं दत्त इन्यथैः इत्याहुः ।

तया च मनुः, ( अ, ^ | १४५५)

मानापित्विहीना यस्न्यक्ता वा म्यद्‌कारणान्‌ |

आत्मानं स्यरयेयम्मे स्वयं द्म्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटाटज इत्यस्य तया सह य उरे विव्राहिता गभ॑
स्तस्माज्नात इल्यथेः । गभस्योटन्वाततस्याप्यृढन्वमिति । सहाः
इन्यपि नामान्तरं मानवादे¢ तन्‌ ध्वनयन “गभं वि इति
दक्नणं सपपूरणन व्याचष्ट * गर्भं स्थित इनि । विन्न इत्यस्य
व्याख्या $ परिणीतायापिति । अन्य तु-गमं स्थितः गभिण्यां
पर्णीतायां स्वीकृतः गर्भण सह यादा पथ्चात्तस्यां जात इत्य-
थः 1 इन्वापोरिति हस्व इत्याहः । मवर्णामम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वरयदत्त इति न्क्ष्यनिर्देशः दत्तात्मति रक्षणमिति भावः

८दायाविभागे आओरमादिपृच्राणां दायग्रहणेकरमः। ५४५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

नथा च मनुः, (अ, ५} १७३)

या गाभणी संस्म्करियन त्रानान्तानापि वा सनी ।

वटुः म गर्भो भवति सदाह इति चोस्यन्‌ ॥ दनि 1

७। पुरूपमम्बन्धमात्रान कन्यान्वानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्वे एव, तदभाव ण्व रि कन्याजव्दपन्राचि-
निमित्तमिति स्प्रं कन्यायाः कनीनचति स्रत पहमाभाप्य |
एवं च तस्या जपि विव्राहसम्भन उति न दपि; । जनण्व
प्रागुक्तद्रिविधकानीनसद्गनिग्नि वध्यम्‌ ॥ ४३२५ ॥

। प्रक्रान्तस्वादराह # परानति । परिन्यक्त इन्ययः ) ट्‌
पाभावमस्पि भग्णामापरध्यन मृल्जानन्वादिना वन्यादिः ।
%यटति | ज्लतपित्रादिरिन्वियः । गद्यते, पूत्रन्वनन्यादिः।

तथाच मनुः, ( अ. ९ | १५१)

पानापितभ्यामृन्मरष्रं तयाग्न्यतरण वा|

यं पुतं प्रतिगरहीयादपव्रद्धम्तु समस्प्रतः॥ उति।

करत्रिमादियु विप्रमा ॐ स्यत्रति | गरत्रिमस्वयंद-
तसहाटनापत्रद्धप्विन्यथः।

उ. 2। एनपां क्रमाऽपि वरिवान्निना न स्वरप्रमात्रमिन्याङयेन
सङ्गतिमाह # पव्रमिति । यद्यपि पिण्डद टत्यप्याम्ति तथापि
परकरणादाह # दायति । रिक्यन्यथेः । तन्फयनं न्वानुपङ्गि-
कमिति भावः| एपामिन्यस्य व्याख्या > पूर्वाक्तानामित्यादि ।
संख्याया अनुक्तत््रऽपि व्रिभगेनवे ल्यामादाह * द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूर्वाभावे इति कीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद भेपानुराग्रनस्याह ॐ# पूवस्यति । परशब्दो नन्करृष्टायं
त्याह # उत्तर दति । पालक्रपणाह्‌ # पिण्डद इति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां त्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं कि त्वगत्या तवेति भावः|

२। पुनः मिहावटोकनन्यायन मयरनीकं व्याचष् पकृतम

तया च मनुः, (अ. < । १६९)

सदृशे य प्रकुर्वीत गुणदापव्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयक्तं म व्रिज्नयस्तु कृरिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रराभनगि्ति । तथा च प्राहन्वपापि त
या्यम्‌ । ५ | त

४। अव्र दन्तान्मानि खक्ष्यनिरद्ः स्वयं दत्त इति लक्षण

न्या्चयनाह # द॒तान्पान्विनि । # त्यक्त इति । अक्रार
ति शेषः| # दृति, न्येवम्‌ । स्वयं दत्त हन्यस्याथः #उपनः
न । मप्र इत्यथः

५। अन्यतु विपरीना क्ष्यलक्षणमावः । तथाच नाट्रश
तवां ॒पूत्रौ भवामीन्यवमास्मानं द्तवान्पूववदू ग्रीन यः र
स्वयं दत्त इन्यथेः उत्यादः |

तथा च पनुः, ( अ, ^ | {५७५}

मानापितूविहीना यस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्परयय्स्प स्वय दचस्तु स स्मृनः ॥ इनि।

& । सटाटज उत्यस्य तया सह य उदरा विवाहिता गभ
स्तस्पाज्नान इत्यथः । गमेम्यादन्वात्तम्याप्यृढन्वमिति । सहाः
इन्यपि नामान्तरं मानवादे¢ तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न" इति
लक्षणं शेपपूरणन व्याचष्ट #* गमं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
स्याख्या $ परिणीतायामिति । अन्य तु-गभं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः ग्भण सह यादा परात्तस्यां जानत इत्य-
थः । इ्वापारिति हस्व इत्याहः । सव्रणांमम्भूनत्वं तु उभय-

९ स्न्रयद्‌त्त रत लक््यानदृद्ल न्मिर्तं टक्षणाम्रत भावः|

<दायवेभागे जौरमादिपच्राणां दायग्रदणेक्रमः। ५५५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

नथा च मनुः, ८अ. ५} ७३)

या गमिंणी संस्म्करियन त्रानाञ्ज्ञानापि वा सती ।

बादुः म गर्भां भवनि साह इति चोस्यन ॥ टति ।

७। पुरुपमम्बन्यपातरान्न कन्यान्वानिः दविः तु मन्त्रवन्व-
स्कारपूवकक्षतयानिन्ते एव, तदमाव णव टि कन्यागन्देमष्ाचि-
निमित्तमिति स्परे कन्यायाः कनीनचनि मच महामाप्य)
णवं च तस्या आपि व्रिवराहमम्भन उनि न दिः । अन
परागुक्तद्वित्िधकानीनसद्रनिरिति वोध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

। प्रक्रान्तन्वद्राह # मानति । परिन्यक्त इन्ययः ! ्‌-
पाभाव्रञ्पि भग्णामापरध्यन मृन्जानन्वादिना वन्याः 1
श्यति | ज्ञानपित्रादिरित्ययः ) शृत, पृजन्बनन्याद्रिः।

तथाच मनुः,( थ. ०१

पानापिनथ्यामुन्मरप्रं तयारन्यतरण वा|

यं पुत्रं प्रतिगद्धीयादपवरद्धम्तु ममस्परनः॥ उनि।

करत्रिमादियु विगरषपाह ॐ सयत्रेति । गरत्रिपस्वयंद-
नमहाटनापवद्धन्तिन्ययः ।

उ. १। एनपां क्रपाऽपि विवक्षिता नस्वस्पपात्रापिन्याशमन
सङ्गनिपाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डदु टन्यप्यास्नि तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्थन्यथेः। तन्फथनं न्वानुपद्भ
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्यास्या ॐ पूर्वाक्तानामित्यादि |
संसत्याया अनुक्तत्वऽपि व्रिभागेनव टखामादाह ॐ द्रादश्ञाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूाभात्रे इति कीपमागर्भे सप्तपर्ण
इतिवद्‌ भरेमानुराध्रनत्याह ॐ पूवस्यति । परशब्दा नोच्छ्राय
दृत्याह ॐ उत्तर इति । माचक्रमणाह्‌ # पिण्डद दृति।

५४६ सन्याख्यायां भिनाक्षरायांस्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं क्रि स्वगत्या तथेति भावः|
२। पूनः निहावन्यकनन्यायन मप्रतीकरं व्याचष्ठे श्कृत्रिमर्स

तथा च मनुः, (अ. ६। १६९)

सटृश य परकुतरीत गुणदापवरिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणणुक्तं म प्रिन्नयस्तु क्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रोभनरिति ) तथाच प्रादन्वमपि त
पघ्प॒म्‌ ।

। अव्र दत्ान्माति रक्ष्यनिदशचः स्वयं दत्त उति खक्षण
इन्यादयनाद्‌ # दत्तान्पानिनि । ॐ त्यक्त इति । अकार
हति शेषः । % इति, टन्येवम्‌ । स्वयं द॒त्त इत्यस्याः #उपन
इनि । मप्र इन्यथः।

५ | अन्येतु व्रिपरीने नयक्ष्यलश्चणमावः । तथाच तादश
तवाहं ॒पुत्रो भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूववदू गरदीतो यः र
स्वयं दत्त इन्यथेः इत्याहुः ।

थाच मनुः, | ४७०५ )

मानापितूविदीना यस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आत्मानं स्पशये्स्म स्वयं दनम्तु म स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटोटज इत्यस्य तया सह य उदे वरिवाहिता गभे
स्तस्माज्नात इत्यथः । ग्भस्योढन्वात्तम्याप्यदन्वमिति । सहाः
ट्मपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन “गभं वरि ईति
लक्षणं पपूरणन व्याचष्ट * गभं स्थित इति । व्रिन् इ्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायापिति । अन्य तु-गभं स्थितः गभिण्यां
प्रणीतायां स्वीकृतः गभण सट यादना पशचात्तस्यां जान इत्य-
यः । उ्यापोरिति हस्व इत्याहुः । मवणामम्भूतसं तु उभय-

स्व्रग्रदत्त टत लक्ष्यानद्‌श्ः दत्तात्मा टषणामत मावः।

<दायविमनागे जरमादिप्रचाणां दायग्रहणक्रमः। ५५५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथा च पनुः, (अ. ५१ १७३)

या गभिणी संम्म्करियन त्नानान्ज्ञानापि वा सी ।

चरदरुः म गभा भवति सराह इति चोच्यत ॥ इति ।

७ । पुरुपमम्वन्धरमात्रान्न कन्यान्वहानिः दिः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूनकक्षनयानिन्ये एव, नदमाव प्व द्वि कन्याजन्दरपग्राचि
निपित्तमिति स्पष्े कन्यायाः कनीनिचति चर महाभाष्य)
एवं च नस्या अपि विदराहसम्भत उति न दूषिः । जनणव
प्रागुक्तद्वित्िधकानीनसद्गनिरिनि बाध्यम्‌ ॥ ५३५ ॥

2 । प्रक्रान्दन्वादाह # प्राननि । परित्यक्त इन्ययः ! दा-
पाभात्रऽ्पि भरणामापर्यन मृरजानन्वादिना वन्याः 1
श्यहति | न्ननपित्राहिरित्यियः । गद्यते, पुत्रन्वनन्याद्रिः।

तथा च पनुः, ( य. °| १५१)

मानापनृभ्यामन्मरप्रं तयागन्यनग्ण वा|

यं पुत्रं परनिगह्णीयादपविद्धम्तु सम्मृतः ॥ उनि।

करत्रिमाद्धियु विजपमाट # सथत्रति । ्रुविमस्वयंद-
समद जापावरद्धप्िन्ययेः ।

उ. १। एनपां क्रमाञपि विवाति न स्वरूप्रमात्रपिन्याशयेन
सङ्गतिमाह ॐ एवमिति । यद्यपि पिण्डद इन्यप्यस्नि नथापि
प्रकरणाद्राह # दायति । रिकयन्ययेः । तन्नं स्वानुपङ्ग
कमिति भावः । एपापित्यस्य व्याग््या ४ पृर्वाक्तानामित्याद्ि |
संख्याया अनुक्तन्वऽपि विभागनव टराभादाह ॐ द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूवाभात्रे इति कीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद्‌परिमानुरोधनत्याह # पूर॑स्यनि । परश्ब्दा नोच्कृएटायं
इत्याह # उत्तर इति । माटक्रमेणाह्‌ # पिण्डद इति।

८५६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां च्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं करं सरगत्या तयेति भावः|
३। पनः निहावन्यकनन्यायेन मप्रनीकं व्याचष्ट ककरत्रिपर्य

तथा च मनुः, (अ. ५ १६९)

सदशं य प्रकुर्वानि गुणदापत्रिचक्षणम्‌ ।

पत्रं पुत्रगुणगरक्त म व्रिज्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

यपि तस्यव प्रराभनग्ति | तया च प्रहित्वमापि त
व। घम्‌ । ५ | ५

४। अव्र दन्तान्पनि खक्ष्यनिररशः स्वयं दत्त इति न्खक्षण
इन्यादायनाह्‌ # दत्तान्पानिविनि । % त्यक्त इति | अकार
दति शेषः । # इनि, इत्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपनः
हनि । माघ्र इन्यथः।

५ | अन्यतु विपरीना क्ष्यलक्षणमावः । तथाच तार
तवाहं॑पूत्रा भवामीन्यवमास्मानं दत्तवान्पृवेवद्‌ ग्रीन यः र
स्वयं दत्त इन्यथः उत्यादुः ।

तथा च मनुः, ( अ, ५ | २५५ )

मानापितरविदीना यस्न्यक्ता वा स्यादकारणान्‌ |

आन्पानं स्पशयय्स्म स्वयं दरत्म्तु स स्मृतः ॥ इति।

& । सदाहज त्यस्य तया सह य उदा विच्राहिना गभे
स्तस्माज्नान इत्यधेः । गमभेस्योटन्वात्तम्याप्यृढन्वमिति । सहोः
इन्यपि नामान्तरं मानवरादे¢ तन्‌ ध्वनयन “गमे विन्न" इति
लक्षणं म्षपूरणन व्याच * गभ स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिति | अन्ये तु-गभं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकरतः गभेण सट यादा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
भः । इ्यापोरिनि हस्त इत्याहुः । मवर्णात्मम्भूतव्वं तु उभय-

? स्वयदृत्त दनि लक्ष्यनिर्देशः दत्तान्याति टक्षणमिति भावः।

<दायविभागे रमादिपृच्राणां दायग्रहणक्रमः। ५४५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, ६.५} १७३)

या गर्भिणी संर्स्करियन त्रानाज््ञानापि वा सर्ता ।

वरदः स गर्भो भवनि सहाद हति चोच्यन ॥ दति !

७। पुरूपमम्बन्यमात्रान्न कन्यान्वहानिः कि नु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतमोनिन्े एव, तदभाव ण्व टि कन्याश्दरमव्रचि-
निमित्तमिति स्पट्रं कन्यायाः कनीनचति प्रत्र महामाप्य।
एवंच तस्या भि विवाहसम्भन उनि न दिः । जत णर
परागुक्तद्रिविधकानीनसङ्गनिरिति वाप्यम्‌ ॥ ४२ ॥

2। प्रक्रान्तस्वादराद # माननि । पगिन्यक्त उन्ययः ! दा
पाभावमस्पि भर्णामामध्यन मृटजानन्वादिना बरन्यादिः ।
श्यटृति । ज्ञानपित्रादिरिन्ययः । गरदन, पृत्रन्वनन्यादिः।

थाच मनुः,( अ. ९ | १५१)
मानापनम्यामन्मरष्ं नयारन्यतगण वा|
यं पुत्रं प्रतिगहीयादपविद्धम्तु मम्परतः॥ उनि।
करतवरिमादियु विशपमाह ॐ सथेत्रति । तरत्रिपस्वयंद-
समद जापव्रिद्धन्विन्यथः ।

उ. १। एनपां क्रवाञपि विवान्निना न स्वरूपमात्रमिन्याशचयेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद उत्यप्यास्न तथापि
प्रकरणादाह # दायेनि । रिक्यन्यथेः । तन्कयनं न्वानुषङ्गि-
कमिति भावः । एपामिन्यस्य व्यारव्या ॐ पूर्वाक्तानामित्यद्वि |
संख्याया अनुक्तन्व्रऽपि व्रिभागनव लाभादाह ॐ द्रादज्ञाना-
मिति । निधारणे प्री । पू्ाभत्रे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद्‌ भरेपानुराधनस्याह # पूवस्यति । परञ्ञब्दा नो्कृष्टायं
इत्याह # उत्तर दृति । मालक्रमणाह # पिण्डद इति।

५५६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं स्रगत्या तयेति भावः ।
३। पनः मिहावन्टोकनन्यायन मपरनीक व्याच शनरत्रिप

तेया च मनुः, (अ. ५१ १६९)

सदश य प्रकुवरीनि गुणदापवरिचक्षणम्‌ ।

प्रं ुत्रगुणयुक्तं म वित्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति।

अयमपि तस्यत्र प्ररोभनरिति। तया च प्रहिन्वमापि त
वध्यम्‌ । ५ वि

५। अत्र दत्तान्पानि रक्ष्यनिर्दंश्ः स्वयं ट्त इति न्क्षण
इन्यादशयनाष् # दतान्पान्तिनि । # व्यक्तं इति । अकार
दृति शेपः । # इति, इत्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः भउपनः
ट्नि। माघ्र इन्यथः।

+ | अन्येतु व्रिपरीना रक्ष्यन्टश्चणमावः । तथाच तादश
तवाहं पुत्रा भवरामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पृवद्‌ गरद्रीना यः

ययं दत्त इन्यथेः इत्यादः।
थाच पनुः) ( अ, ९ | १७५)

मानापितरविरीनो मस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्पानं स्पशचयेयस्मे स्वयं दनस्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटोढज न्यस्य तया सह य उद्धे विवाहिता गमे
स्तस्माजान इत्यथः । गमेम्योहन्वात्तम्याप्यृढन्वामिति । सहाः
इन्यपि नामान्तरे मानवादं¢ तन्‌ ध्वनयन “गभं विन्न" इति
क्षणं शेपपूरणन व्याचष्ट * गमं स्थित इनि । वरन इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिनि । अन्ये तु-गमं स्थितः गभिण्यां
पर्णीनायां स्वीकृतः गभेण सह यादा पशात्तस्यां जान इत्य-
थः । इन्यापारिति हस्व इत्याद: । मवणामम्भूततवं तु उभय-

[9

स्दयद्‌त्त डत टक्ष्यानदशः दतात्मात टश्षणामनत मावः।

<दायतिभाने ओरमादिपृच्राणां दायग्रहणक्रमः। ५५५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, ६.५} १७३)

या गमिणी संम्स्करियन त्रानाभ्ज्नानापि वा सती)

वोदुः म गभा भवति सहाद उति चोच्यत ॥ उनि ।

७। पुरपमम्बन्धमातरान्न कन्यान्वदानिः क्वि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूनकक्षतयानिन्ये पत्र, तदभाव ण्व टि कन्यारब्दपरग्राति-
निमित्तमिति स्प्रं कन्यायाः कनीनचति मत्र पहाभाप्य।
एवंच तस्या अपि विवराहसम्भव उति न दपि; । ञनण्व
प्रागुक्तद्वििधकानीनसद्गतिरिनि वराध्यम्‌ ॥ ४२ ॥

२। प्रक्रान्तस्वादाह ॐ मानि । परिन्यक्त उन्यथः ¦ दा-
पामावरञ्पि भग्णासापथ्यन मृटजानन्वादिना वन्याद्विः ।
%यडउनि । ज्ञानपित्राद्िरिन्यवः। शृद्न, पृ्न्यनन्यादिः

तथा च मनुः,( य. ९ | १५१)

मानापित्यामून्मरष तयारन्यतरण बा ।

यं पत्रं प्रतिग्रीयादपवरद्धस्तु सम्पृतः॥ उनि।

कूवरिमादियु विगपमाह ॐ सयत्रनि । गरत्रिपस्वयंद-
चमटादजापविद्धुन्विन्यथः।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि वरिवरल्निना न स्वरूपमात्रमिन्याशयन
सङ्गनिपाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद उन्यप्यासेत तथापि
मकरणादाह # दायति । रिक्यन्यथेः । तन्फधनं त्वानुषङ्गि
कमिति भावः । एषामिन्यस्य व्याख्या ॐ पूरवक्तानामित्य।हि |
संसत्याया अनुक्तत्व्रऽपि विभागेन लामादाह ॐ द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूर्राभाव्रे इति कीप्मागर्भं सप्तपर्ण-
इतिवदभ्रेमानुरोभेनत्याह # पूद्स्यति । परशब्दा नो्रषटायं
इत्याह ॐ उत्तर इ्ति । मालक्रपणाह # पिण्डद इति।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां त्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं क्रं स्वगत्या तथेति भावः |
२। पुनः भिटावलयोकनन्यायन मप्रनीक व्याचष्ट शकृत्रिपरी

तथा च पनुः, (अ. ९। १६९)

सदशं यं प्रकुर्वीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

प्रं पत्रगुणयक्तं म॑ एवन्नयस्तु करतरिमः॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रराभनग्ति | नया च प्रोहरत्वमपरि त
याध्यम्‌ ।

%} अव्र दत्तान्मनि ग्क्ष्यनिदंश्ः स्वयंदत्त उति रक्षण
इन्यारायनाह # दृत्तान्पान्विनि 1 # त्यक्त इति । अकार
दृति शेपः । # इति, इन्यवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः %उपनः
ट्ति । माघ इन्यथः।

^ | जन्यतु व्रिपरीना क््यरश्षणमावः । तथाच तादश
तवां पुत्रो भवरामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पतवदू गीता यः २
स्वयं दत्त इन्यथः उत्यादुः।

तथा च पनुः, ( अ, ^ | १७५)

मातापिनृविदहीना यस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्पानं स्पशयेयस्म स्वयं दरत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटहोढज इत्यस्य तया सह य उट विवाहिता गभे
स्तस्माज्नात इत्यथः । गभेम्योढन्वात्तम्याप्यढन्वमिति । सदाः
इ््यपि नामान्तरं मानवरादर¢ तन्‌ ध्वनयन “गभं विन्न इति
लक्षणं शपपूरणन व्याचष्ट * गभं स्थित हृति । व्रिनन इत्यस्य
ठ्याख्या # परिणीतायापिति | अन्य तु-गमं स्थितः गभिण्यां
पर्णीनायां स्वीकृतः गभेण सह यादा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
थः । इन्वापोरिति हस्व इत्याहुः । मवर्णातमम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयदत्त इति खक्ष्यानिद्‌राः दत्तान्माति टक्षणमिति भावः।

<दायविभागे जौरमादिपुच्राणां दायग्रहणक्रमः। ५४५

थाऽपि वोध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ. ^} १७३)

या गिंणी संम्स्करियन त्रानाञ्ज्ञानापि वा मनी ।

बहुः म गर्भा भवति माद इनि चोय्यन ॥ टनि ।

७। पृरपमम्बन्यमाच्रान्न कन्यान्वटानिः किः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूनकक्षतयानित्व एत्र, तदभाव णव दि कन्याजब्दमव्राति
निमित्तमिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनचनि मत्र पटामाप्य)
एवंच तस्या अपि वरितराहसम्भन उति नं दपः । जन णव
परागुक्तद्रिविपकानीनसद्गनिरिनि बाध्यम्‌ ॥ १३२५ ॥

2 | प्रक्रान्दन्यादाह # पराननि । परिन्यक्त उन्यथः ! दा-
पाभावरञपि भरणामापध्यन मृनजानन्वादिना वन्यरादिः ।
य डति । ज्ञानपित्रािरिन्यथः । भग्ने, पृ्न्यनन्याप्रिः।

तथा च मनुः,( अ. ५ | १५१)

मानापितरभ्यामुन्मृष्ं नयाग्न्यतरण ब्रा ।

यं पुत्रं परतिग्ीयादरपव्रद्धम्तु सम्परतः॥ उति।

करतवरिमादिगु विर्रषमाद ॐ सयत्रेति । ग्रत्रिमस्वयंद-
चसहाटजापत्रद्धप्विन्यथेः ।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि विवान्निना न स्वस्पपात्रामिन्यारयन
सङ्गतिमाह # एव्रमिति । यद्यपि पिण्डद दृन्यप्यास्नि तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यन्यथः । तन्पथनं न्वानुपङ्क
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या ॐ पूरवाक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तन््रेऽपि व्रिभागेनव ल्ामादाह * द्रादश्चाना-
मिति । निर्धारणे पष्ठ । पूवभात्रे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद भरेपानुरा्रनत्याह ॐ# पुवस्यति । परशब्द नाक्छरषएटाय
द्याह # उत्तर इति । मालक्रमणाह # पिण्डद्‌ इति।

५४६ सन्याख्यायां मिनाक्षरायांत्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं करं स्वगत्या तथेति भावः|
२। पनः मिहावन्योकनन्यायन मप्रनीकं व्याचष्टे कृत्रिपर

तथाच मनुः, (अ. < ॥ १६९)

सदशं यं परकुर्वीत गुणदापतिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणगरक्तं म विज्नयस्तु करत्रिमः॥ इण्न ।

अयमपि तस्यव प्ररोभनग्ति | तथाच प्रहित्वमपि त
योध्यम्‌ ।

४। अत्र दत्तान्मनि रक्ष्यनिदंशचः स्वयं द॒त्त उति क्षण
न्याज्ञयनाद्‌ # दचान्पान्विनि । # त्यक्तं इति । अकार"
ति शेपः # इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत इन्यस्याथः #उपनः

। भाप्र उन्यथः।

५ | अन्यतु व्रिपरीना नरक्ष्य्षणमावः । तथाच तादश
तवाहं ॒पुत्रा भवामीन्यवमास्मानं दत्तवान्पववदू ग्रीन यः र
स्वयं दुत्त इन्यथः इत्याहुः ।

तथा च मनुः, ( अ. ९ | २७५ )

मानापित्रविहीना यस्न्यक्ता वा स्यादकारणात्‌ |

आन्पानं स्पशयेयसये स्वयं दतस्तु स स्मृतः ॥ इनि ।

६ । सहोदज त्यस्य तया सह य उह विवाहिता गभं
स्तस्माज्नान इस्यथेः । गभस्योढन्वात्तस्याप्यृहन्वमिनि । सहोः
इन्यपि नामान्तरं मानवादं५ तन्‌ ध्वनयन गभं विन्न ईति
क्षणं शेषपूरणन व्याचष्ट * गर्भे स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीनायापिति । अन्य तु-गमभं स्थितः गभिण्यां
पर्णीनायां स्वीकृतः गभेण सह यादा प्रशात्तस्यां जान इत्य-
धेः । इन्वापोरिति हस्व इत्याहुः । मवर्णात्मम्भूततवं तु उभय-

2 स्वयद्‌त्त दनि न्क्ष्यनिदेशः दत्तात्मति रृश्चणमिति भावः।

<दायविभागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५५५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ. ^ १ २५३)

या गामंणी मेस्स्करियन ्वानान््नानापि वा मनी ।

वटुः म गर्भो मवति साद उति चोच्यन ॥ इति)

७। पुरूपमम्बन्धमात्रान कन्यान्वहानिः क्रि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्ते एव. तदभाव ण्व दि कन्याणव्दभघ्रचि-
निमित्तमिति स्पष् कन्यायाः कनीनचति सूत्र महाभाप्य।
एवंच नस्या अपि विगरहसम्भन उनि न दपः । अन्व
प्रगुक्तद्विविधकानीनसद्गनिरिति बाध्यम्‌ ॥ ४३५ ॥

२। प्रक्रान्दसवाद्राद # माननि । परिन्यक्त इन्ययः ¦ दा-
पाभावरडपि भग्णामामध्यन मृल्जानन्वादिना वन्याद्िः ।
य डति | ज्ञानपित्राद्रिरित्वथः । गद्यते, पृत्न्रनन्यादिः।

थाच मनुः, ( अ. ° | १५१)
मानापिनभ्यामून्म्रप् तयारन्यतगण बरा |
यं पत्र प्रतिगरक्णीयादपविद्धम्तु मस्पृतः॥ उति ।
करत्रिमादियु विषमा # सयत्रेति । प्रुत्रिमस्वयंद-
नमदाटजापव्रिद्धन्विन्यथः।

उ. १। एनपां क्रमाऽ्पि विवक्षिता न स्वरूपमात्रामिन्याशयन
सङ्गतिमाह # पुवरपिति । ययपि पिण्डद इत्यप्यास्ति तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यन्यथेः । तन्फयनं न्वानुपङ्गि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्यार्या > पूर्वोक्तानामित्य।दि |
संर्याया अनुक्तल्व्रऽपि व्रिभागेनव खाभादाह > द्रादशाना-
मिति । निधागणे पष । पूर्राभत्र इति बीप्ागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद्‌ परिमानुराधनत्याह्‌ # पूतरस्यति । परशब्दो नोकषाय
त्याह # उत्तर दति । माखक्रपणाह्‌ # पिण्डद इति।

५५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं स्रगत्या तंयवेति भावः ।
३ । पूनः गिहावन्योकनन्यायेन मपनीकं व्याचष्ठे कृत्रिम
तथा च मनुः, (अ. < । १६९ )

सटशे य प्रकरीति गुणदापाविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म तत्नयस्तु करतरिमः ॥ इति ।

अयमपि नस्य प्ल्ोभनरिति । नथा च प्रोदत्वपप्रि न
योध्यम्‌ । ४ | र

। अव्र टृ्ान्पनि लश्ष्यनिदंशः स्वयं दत्त इति लक्षण
इन्याशयनाह ‰ दृत्तान्मान्विनि । ॐ त्यक्त इति । अकार"
हति शेषः । # इनि, न्येवम्‌ । स्वयं दत न्यस्याः #उपन
हनि । मप्र इन्यथः।

५ | अन्ये तु वरिपरीनो क्ष्यक्षणमावः । तथाच ताद
तवां पुत्रा भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूववदू ग्रीना यः २
स्वयं दत्त इन्यथेः इत्याहुः ।

तथा च पनुः, ( अ, ९ | १५७५)

मानापितविहीना यस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्पश्ययस्मे स्वयं दत्तस्नु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटोढज इत्यस्य तया सह य उट वरिवाहिता गभे
स्तस्माज्नान इत्यथः । गभेस्योदन्वात्तम्याप्यृहन्वमिति । सोः
इन्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन “गर्भे विन्न इति
लक्षणं ेपपूरणन व्याचष्ट * गमं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या $ परिणीतायापिति । अन्य तु-गभं स्थितः गभिण्यां
पर्णीनायां स्वीढृतः गभेण सह यादा पशचात्तस्यां जान इत्य-
यः । इन्वापोरिति हस्व इत्याहुः । मवणांत्मम्भूनत्वं तु उभय-

2 स्ययद्‌त्तटृति रश्यनिदेश्ाः दत्तात्माति खक्षणामनि भावः।

<दायविभागे आरमादिपुच्राणां दायग्रदणक्रमः। ५४५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ५1 २७३)

या गाभिणी संम्स्करियन त्रानान्न्नातापि वा सनी ।

बाहुः म गर्भो भवनि सहाद इनि चोच्यन्‌ ॥ उति ।

७। पुरुपमम्बन्यमात्रान्न कन्यान्वहानिः रि तु मन्त्रवन्न
स्कारपृनकक्षतमानिन् एव, तदभाव एव टि कन्याजन्दमद्रादि
निमित्तपिति स्पप्रं कन्यायाः कनीनचनि मच महामाप्य।
एव्र च तस्या अपि विवादसम्भत उनि न दपः । अन ण्य
परागुक्तद्िविधकानीनसद्गतिरिनि वध्यम्‌ ॥ १३२५ ॥

2} परक्रान्तव्यादाह # माननि। पररिन्यक्त उन्यथः ! द्‌-
पामाव्रस्पि भग्णामापध्यन मृन्जानन्वादिना वन्यादिः ।
यटृति | ज्ञनपित्रादिरिन्ययः । अगृह्यत, पूत्रन्यनन्यादिः।

धाच मनुः, ( अ. ५। २५१५)
पानापिनृभ्यामुन्मरप्ं नयारन्यनगण वा|
यं पुत्रं प्रतिगरहीयादपविद्धम्तु मम्प्रनः॥ इति ।
करत्रिमादिमु विशरपमाह # सव्रति । करत्रिमम्बयेद-
समहोटजापत्रद्धण्निन्ययः |

उ. १। एनपां क्रमाऽपि विवाक्षन। न स्वस्पमात्रमिन्याशयन
सङ्गतिमाह # पत्रमिति । यद्यपि पिण्द उन्यप्याम्न तथापि
पकरणादाह *# दायति । रिक्यन्यथः । तन्यथनं त्वानुप
कमिति भावरः । एषामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वोक्तानामिः्य!दि |
संख्याया अनुक्तल्रऽपि व्रिभागेनव लाभादाह ॐ द्रादशाना-
मिति । निधारणे पष्ठ । पूरवाभत्रे इति वीणागर्भे सप्तपर्ण
इतिवद प्रेमानुरो्रनत्याह ॐ पूरवस्यति । परशब्दा नान्ताय
इत्याह # उत्तर इति । पालक्रमणाद्‌ # पिण्डद दृति।

५४६ सव्याख्यायां भिताक्तरा्यांव्यवदटाराध्याये २

व्याख्यानं किं स्रगत्या तथवेति भावः|

२। पनः भिहावदधोकनन्यायेन मप्रनीक व्याच कृत्रिपर

तथा च पनुः, (अ. २। १६९ )

सदश य प्रकु गुणदापात्रचक्षणम्‌ ।

प्रं पत्रगुणयुक्त म तन्नयस्तु करतरिमः॥ इने ।

अयप्रपि तस्यव प्रराभनरिति । तथाच प्राहिन्वमापि त
व।घ्यम्‌ ।

४। अत्र दतात्मनि क्ष्यानि्दशः स्वये दन्न इति लक्षण
इन्यादायनाद् # दत्तान्पान्विनि । # स्यक्त इति । अकार
टृति शेषः} ॐ इनि, उन्यवम्‌ । स्वयं दत इत्यस्याथः #उपनः
डति । भाप इन्यथः।

+ | अन्येतु व्िपरीनो ररक्ष्यरश्रणमावः । तथा च तादश
तत्राह पुत्रौ भवामीन्यवमास्मानं दत्तवान्पूववद्‌ गरृीना यः र

वयं दत्त उन्यथः इत्याटः |

तथा च मनुः ( अ. ५ | १७५)

मातापित्व्िहीना यस्न्यक्ता वा म्यद्कारणान्‌ |

आन्मानं म्पशययस्मे स्वयं दरत्तम्नु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटोढज इत्यस्य तया सह य उह विवाहिता गभं
स्तस्माज्नान इत्यथः । गभस्योटन्वात्तम्याप्यृढन्वमिति । सदो
इन्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न इनि
लक्षणं सपपूरणन व्याचष्ट * गभं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायामिति | अन्य तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गभंण सट यादा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
थः । इन्ापारिति हस्व इत्याहः । मवरणार्मम्भूतत्वं तु उभय-

> स्वयद्‌त्त दन ल्डृक््ानद्‌शः दत्तात्मा टलकश्षणामतति भावः।

<दायविभागे आओरमादिपुचाणां दायय्रहणक्रमः। ५४५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तया च मनुः, (अ. ^} २७३)

या गिणी संस्स्करियन त्रानाञ्ज्नानापि वा सनी ।

वोदुः स गर्भो भवति महा उति चोच्यत ॥ दनि!

७। पृरुपमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्व एत्र, तदभाव णव दि कन्याशब्दमरषच्ि
निमित्तमिति स्पष्ं कन्यायाः कनीनचति मूत्र महामाप्य)
एवंच तस्या अपि विवाहसम्यन दति नं दपः । अन ण्व
परागुक्तद्विविधकानीनसद्रतिरिति वाप्यम्‌ ॥ ५२५ ॥

2 | प्रक्रान्नन्वादाद # पराननि । परित्यक्त इन्यथः ! दा-
पाभावञ्पि भग्णामापन्यन मृन्जानन्वादिना वेन्यादिः ।
य टृति | ज्ञानपित्रादिरिन्ययः | अग्न, पृत्रल्वनन्याद्रिः।

थाच मनुः, ( अ. ० २५१)
पानापितभ्यामुन्मष्ं तयारन्यतगण बरा ।
यं पतरं परनिगररीयादपवरद्धम्तु मम्प्रनः॥ इति।
करत्रिमादियु वि्रपमाह ॐ सयत्रनि । करत्रिमस्वयंद-
समटहाटजापत्रद्धप्विन्यथः 1

उ. १। एनपां क्रमाऽपि विवरन्निना न स्वस्पमात्रमिन्याशयेन
सङ्गनिपाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद टन्पप्यास्त तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यन्ययेः । तन्नं न्वानुपद्ग-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याग्या ॐ पूरवोक्तानामित्यादि |
संसत्याया अनुक्तन्वऽपि व्रिभागेनव टखाभादाह # द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूवोभात्रे इति कीप्नागर्भं सप्तपर्ण-
इतिवद भ्रेमानुराधनस्याह ॐ पूतरस्यनि । परशब्दा नान्करृषएटायं
दृत्याह # उत्तर इति । मालक्रमणाह # पिण्डद इति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं करि त्वगस्या तंयवेति भावः।

३। पनः मिहवदयोक्रनन्यायन मप्रनीकर व्याचष्ट टि

तथा च मनुः, (अ. < ॥। १६९)

सदृश य परकुर्वीत गुणदरापात्रेचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयक्तं म एवन्नयस्तु क्रत्रिमः॥ इनि ।

अयमपि तस्यव प्रराभनरिति। तया च प्रहत्वपपि त
ध्यम्‌ । र

४। अनर दततान्मति रक्ष्यानर्दश्चः स्वयं दत्त इति रक्षण
टन्याशयनादह # दत्तान्मान्तरिनि । # त्यक्त इति । अकार
ति शेषः । # टनि, इत्येवम्‌ । स्वयं दत इन्यस्याथः #उपनः
ति। भाप्र्‌ इन्यथः।

५। अन्यतु व्रिपरीना रक््यरक्षणमावः । तथाच ताटश्‌
तवाहं पुत्री भवामीन्यवपात्मानं दत्तवान्पूतवद्‌ गीता यः
स्वयं दत्त इन्यथेः इत्याहुः |

तथा च मनुः, ( अ, ९. | १७५)

मानापितूविहीना यस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशययम्म स्वयं दनम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सहाटज न्यस्य तया सह य उ विवाहिता गभे.
स्तस्माज्नात इत्यथः । गमेम्याढन्वात्तस्याप्यृहन्वमिति । सहः
इन्यपि नामान्तरं मानवराद¢ तन्‌ भ्वनयन "गभं विन्न" दनि
लक्षणं शेपपूरणन व्याचष्ट + गमं स्थित इति । विन इत्यस्य
व्याख्या $ परिणीतायापिति । अन्य तु-गभं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गभेण सह याढा पश्चा्तस्यां जान इत्य-
थः । इन्यापोरिति हस्व इत्याहः । मव्रणारमम्भूततवं तु उभय-

स्न्रयद्‌त्त इत नद्यानद्‌शाः दत्तात्मात लक्षणामति मावः ।

५५ ९५

<दायविभागे जौरमादिपृच्राणां दायग्रदणेक्रमः। ५५५

थाऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ५} १७३)

या गभिणी संम्स्करियन त्रानान्ज्नानापि वा मनी ।

वोदुः म गर्भो भवति माह उनि चोस्यन ॥ टनि।

७। पुरुथमम्बन्पमात्रान्न कन्यान्वदहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्व एव, तदभाव णव दि कन्यानन्दरभ्राचि
निपित्तमिति स्पद्रं कन्यायाः कनीनचनि मत्र पहाभाप्य।
एवंच तस्या अपि विवराहमम्भन दति न दिः । अन णव
परागुक्तद्वित्िधकानीनमद्रनिरिति वाप्यम्‌ ॥ २५ ॥

२। परक्रान्तत्वादाद % माननि । पररिन्यक्त उन्यथः } ा-
पाभावञ्पि भग्णामापथ्यन मृन्जानन्यादिना बन्याद्धिः ।
श्यहति | ्ञानपित्रादिरिन्ययः | अद्यत, पृत्रन्वनन्याटिः।

तथा च मनुः, ( अ. ९. | १५७५)

पानापनभ्यामृन्मरप्ं नयारन्यनग्ण बरा |

यं पूतं प्रतिगहीयादपवरद्धम्तु सम्प्रतः॥ उनि)

करत्रिमादियु विषमा ॐ सयत्रति | गरत्रिम्बयंद-
नमहटजापत्रद्धम्विन्यथः ।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि व्रिवान्निना न स्वरूपमात्रमिन्याशयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद टन्यप्याम्नि तथापि
प्रकरणादाह ॐ दायनि । रिक्यन्यथः | तन्नं त्वानुपद्गि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वोक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तत्व्रऽपि व्रिभागेनव टामादाह > द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष । पू्रोभ्रे इति वीप्नागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद्‌ प्रिमानुराप्रनत्याह ॐ# पूवस्यति । परशव्दा नाक्ृएटायं
त्याह # उत्तर इति । मारक्रपणाह ॐ पिण्डद इति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं कि त्वगत्या तथेति भावः।
२ पूनः पिदावद्योकनन्यायेन मपरनीकं वयायष् शकृत्रिपर

तथाच मनुः, (अ. 3 ॥। १६९)

सदश य परकुर्वीत गुणदापाविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयक्तं म विन्नयस्तु करतरिमः॥ इन ।

अयमपि तस्यव प्ररोभनग्ति । तथाच प्रहन्वपापि त
याघ्यम्‌ । वि | र

। अव्र दत्तान्मानिं रक््यनिरद्ः स्वयंदत्त इनि न्क्षण
इन्यादायनाह # दसात्पान्विनि । ॐ त्यक्त इति । अक्रार"
हृति शेपः । # दृति, दृन्येवम्‌ । स्वयं दतत इन्यस्याथः #उपनः
हनि । मप्र इन्यथः।

५ | अन्येतु व्िषरीना रक्ष्यनश्षणमावः । तथाच ताद
तवाहं॑पुत्रा भव्रामीन्यवमात्पानं दत्तवान्पृववद्‌ गद्रीना यः
स्वगं दत्त इन्यथः इत्यादूः ।

तया च मनुः, ( अ, ९ | १५७५)

मानापितरविहीना यसल्यक्ता वा म्यादरकारणान्‌ |

आल्मानं स्पशयद्स्मे स्वयं दत्म्तु स स्मरतः ॥ इति।

६ । सटोढज इत्यस्य तया सह य उड विवाहिनो गभे
स्तस्माज्नात इत्यथः । गभम्योन्वात्तस्याप्यृढन्वमिति । सहाः
इन्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न" ईति
लक्षणं शेषपूरणन व्याचष्ट * गमं स्थित इति । वन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायापिति | अन्ये तु-गभं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भण सह यादा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
श्रः । इनवापोरिनि हस्त दृत्याुः । मवणार्मम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयदत्त टनि नदशः दत्तान्मत्ति रक्षणमिति भावः।

८दायावेमागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रहणिकमः। ५५५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, ८अ. ^} १७३)

या गभी संम्स्करियन प्रानाम्ज्ञानापि वा सती ।

बाटः म गर्भो भवनि माद इनि चोच्यन्‌ ॥ टनि।

७। पुरपमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः पविः तु मन्तरवन्न-
स्कारपूवकक्षतयानिन्ये एव, तदभाव एव दि कन्याव्दमर्रचि-
निमित्तमिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनयचति मृत पहामाप्य।
पत्रं च तस्या अपि वरिकाहसम्भथन उति न दपः । अनष
प्रागुक्तद्रिविधकानीनमद्रनिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १२५ ॥

२। परक्रान्दस्ादाद % मानि । पररिन्यक्त इन्ययः ! दा
पाभावस्पि भगणासापध्यन मृलजानन्वादिना वन्यादिः ।
ॐ यट़ति | न्नलपित्रादिरिल्ययः । अगृद्ने, पूत्रन्यनन्याद्रिः।

तथा च मनुः, ( अ. °| १५१)

मानापितभ्यागुन्मृष्ं नयारन्यतगण बा |

यं पुत्रं परनिगरदीयाद्पवद्धसम्तु सम्मृतः ॥ उनि ।

करत्रिमादिषु विश्रपमाह ॐ सवत्रति | श्रत्रिपस्यंद-
तसदादजापविद्धप्विन्ययंः |

उ, १। एनपां क्रमाऽपि विवराक्षिन। न स्वर्पमात्रमिन्याशचयन
सङ्गतिमाह ॐ पवमिति । यद्यपि पिण्डद इन्यप्यस्ति तथापि
भकरणादाह # द्रायति । रिक्यत्ययेः । तन्नं व्वातुषङ्गि-
कमिति भावः । एपामिन्यस्य व्याख्या ४: पूर्वोक्तानामिन्यादि |
संख्याया अनुक्तरऽ्पि त्रिभागेन लाभादाह ॐ दराद्रजञाना-
मिति । निर्धारणे पष्ठी । पूर्वाभावे इति वीपागर्भे सप्रपर्ण-
इतिवदप्रिमानुरोभेनस्याह % पूत्रस्वति । परशब्द नोकषाय
इत्याह ॐ उत्तर इति । माचक्रपणाह्‌ # पिण्डद इति।

५५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायांत्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं सगत्या तधवेति भावः |
२ । पुनः सिटावद्टोकनन्यायन मप्रतीकरं व्याच शकरृत्रिपर्

तथाच पनुः, (अ. ९ ॥। १६९)

सदश य प्रकुवीत गुणदरापपरिचक्षणम्‌ ।

प्र पुत्रगुणयक्तंमं व्रिज्नयस्तु कृचिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रराभनरिति। तयाच प्रदित्वमांपे त
ध।घ्यम्‌ । वा

\ भत्र दत्तान्पाति रक्ष्यनिर्दश्चः स्वयं टन इति न्क्षण
इन्याशयनाह # दतान्मान्तिति । # यक्तं इति । अक्रार
दृति शेषः । % इनि, इन्येवम्‌ । स्वर्यं दत्त न्यस्याः उपनः
इनि । मप्र इन्यथः।

५ | अन्येतु व्िपेरीनो क्ष्यरश्चणमावः । तथाच तादश
तवाहं पुत्रौ भवामीन्यवमात्मानं दृत्तवान्पृववद्‌ गीतो यः र
स्वयं दत्त इन्यथेः इत्याहः ।

तथा च पनुः) ( अ. ^ | १५५)

मानापितविहीना यस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्पानं स्पक्चये्स्म स्वयं दरत्तस्तु स स्मरतः ॥ इति ।

६ । सदोढज इत्यस्य तया स्य उरे विवाहिता गभं
स्तस्माज्नात इत्यथः । गभेस्यान्वात्तस्याप्यृढन्वामिति । सहाः
इन्यपि नामान्तरं मानवराद्‌ तन्‌ ध्वनयन “गभ विन्न इति
लक्षणं मपपूरणन व्याचष्ट #* गभं स्थित इनि । व्रिन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीनतायापिति । अन्ये तु-गभं स्थितः गभिण्यां
पर्णीनायां स्वीकृतः गभेण सह याहा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
शः । इन्वापारिति हस्व इत्याहः । मव्रणांत्मम्भूतत्वं तु उभय-

^ स्वृयद्‌त्त ट्त रश्यानद्‌रः दत्तात्मा टक्षणामान भावः|

<दायत्िमागे जरमादिपुच्राणां दायग्रहणक्रमः। ५५५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

नथा च मनुः, ६अ. ५११७३)

या गमिणी संम्स्करियन त्रानाञ्न्नानापि वा सनी ।

ब्रह्ुः स गर्भो भवनि सदाह ति चोच्यत ॥ नि ।

७। पुरुपरमम्बन्धमा्रान्न कन्यान्वटानिः किः नु मन्त्रवन्न
स्कारपूचकक्षतमोानिन्ये एव, तदभाव ण्व हि कन्याचव्दभत्रचि-
निमित्तमिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनचति मूत्र पहामाप्य।
पवर च तस्या अपि विव्राहसम्भन उति न दिः । अनष
प्रगुक्तद्वि्िधकानीनसद्गतिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १२५ ॥

। प्रक्रान्नन्वादाह % पानि । परिन्यक्त इन्यथः ) टा-
पाभात्रड्पि भरणासापर्यन मृरजानन्वादिना वन्याद्विः ।
भय इति | ज्ञानपित्राद्रिरिन्यथः । र्न, पृजन्वनन्याद्रिः

धाच मनुः, ( अ. ९ | १५९?)

पानापिनध्यामृन्मरप्रं नयारन्यतरण वा|

यं पूरं मनिगह्णीयादपवद्धस्तु सम्मृतः ॥ इति)

करत्रिमादियु वित्रपमाह # सयत्रनि । प्रत्रिमस्वयंद-
ससटाटजापव्द्धन्िन्ययेः।

उ. 2। एतपां क्रमाऽपि व्रिवाभ्निना न स्वरूपमात्रमिन्याश्चयन
सङ्गतिमाह # पव्रामति । यद्यपि पिण्डद इन्यप्याम्ति तथापि
पकरणादाह ॐ दायेति । रिक्यन्यथः । तन्नं त्वानुप्गि-
कमिति भावः| एपामित्यस्य व्यासत्या > पूरवक्तानामिन्यादि |
संख्याया अनुक्तत््रेऽपि व्रिभागेनव लाभादाह % द्रादशाना-
मिति । नि्घारणे पष । पूत्राभत्रे इति वीप्मागर्भे सप्ठपर्ण-
इतिवद प्रमानुरोप्रनत्याह ॐ# पूदरस्यति । परशब्दा नाच्करष्टायं
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमणाह # पिण्डद इृति।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवहाराध्याये २

व्याख्यानं क्रं त्वगत्या तथेति भावः |
२। पनः मिहावसोकनन्यायन मपरतीकरं व्याचष्ठे श्कृत्रिपर्

तथा च पनुः, (अ. < । १६९)

सदृश य प्रदुतरीन गुणदापावचक्षणम्‌ ।

प्र पुत्रगुणयृक्तंम पिज्नयस्तु दत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रराभनरिति | तथाच प्राहत्वमापि त
योध्यम्‌ । हते

४। अत्र दत्तात्मानि रक््यनिदंशषः स्वयं दन इति लक्षण
रन्याशयनाह # दतान्मान्विति । # न्यक्त इति । अक्रा
दति शेपः । ॐ# दति, दन्येवम्‌ । स्वयं दत इ्यस्याथः #उपन
हनि । भप इन्यथः ।

५ | अन्येतु व्रिपेरीना रक्ष्यन्क्वणमावः । तथाच तादश
तवां पुत्री भवामीन्यवमात्मानं द्वान्पर्रवद्‌ गी यः २
स्वयं दत्त इन्यथेः इत्यादः |

याच पनुः, ( अ, ^ | ५७५)

मानापितव्रिरीना यस्त्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आल्मानं स्पशयेयस्मे स्वयं दनम्नु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सहोढ इत्यस्य तया सदह य उ्ो विवराहितो गभ॑
स्नस्माज्नान इत्यथः । गभेम्योटन्वात्तस्याप्यहन्वमिनि । सहाः
इन्यपि नामान्तरं मानवाद्र¢ तन्‌ ध्वनयन. (“गभे व्रिन्न" इति
लक्षणं भ्ेषपूरणन व्याच * गमं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ# परिणीतायापिति । अन्ये तु-गभं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गभेण सदह यादा पश्वात्तस्यां जान इत्य-
गः । इ्ापोरिनि हस्र दन्याहुः । मवर्णात्मम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयदत्त इति लक्ष्यनिदरः दत्तान्मति रक्षणमिति भावः।

<दायविभागे जओरमादिपृच्राणां दायग्रहणेकमः। ५५५

थाऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ५) १७३)

या गर्भिणी संस्स्करियन त्रानान्तानापि वा सनी)

वदुः स गभो भवनि सदाह उनि चोच्यत ॥ इनि ।

७। पुरुपमम्बन्परमात्रान्न कन्यान्वहानिः द्विः नु मन्त्रवन्न
स्कारपूनकक्षतमानिन्व पव, तदभाव ण्व दि कन्याचन्दद्राचि
निमित्तमिति स्परे कन्यायाः कनीनचनि मूत्र महाभाष्य ।
एवंच नस्या अपि विवाहसम्भन इति नं दपः । अन ण
परागुक्तद्िविधकानीनसदरतिरिनि वध्यम्‌ ॥ १२५ ॥

२। परक्रान्तस्वादाह # मानति । परित्यक्त इन्यथः ! दा-
पाभाव्रऽ्पि भग्णामापथ्यन मृलजानन्वादिना वन्याद्ः ।
य डति | ज्ञनपित्रादिरिन्ययः 1 श्चन, पृचन्यनन्यादिः।

तथाच मनुः, ( अ. °| १५१)

मानापितभ्यामुन्मरष्ं तयारन्यनग्ण बा

यं पुत्रं प्रनिग्रहीयादपविद्धम्तु सम्प्रनः॥ उति)

करतवरिमादियु वरिररपमाह ॐ सयत्रेति । प्त्रिमस्वयंद-
तमद जापत्रद्धन्विन्यथः ।

उ. १। एनां क्रमाऽपि विवक्षिता न स्वस्पपात्रमिन्याश्चयन
सङ्कनिपाह # पएव्रपिनि । यद्यपि पिण्डल उत्यप्यास्ति तथापि
परक्ररणादाह # दायति । रिक्यन्ययेः । तन्फथनं व्वानुप
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वाक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तस्रऽपि व्रिभागेनव लामादाह ॐ द्रादशाना-
मिति । निध्रणे पष्ट । पूर्राभात्रे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदभ्रेमानुरोप्रनस्याह # पूत॑स्यनि । परशब्द नोकषाय
इत्याह # उत्तर इति । माखक्रमेणाह # पिण्डद इति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायांव्यवदहाराध्याये २

व्याख्यानं क्रं लगत्या तथेति भावः |

३। पनः गिहावव्यकनन्यायन मपरनीक व्याच कृत्रिम

तथा च पनुः, (अ. < । १६९)

सदश य प्रकुवीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

प्रं पत्रगुणयुक्तंम प्रिज्नयम्तु कृञचिमः॥ इति ।

अयमपि तस्यत्र परनोभनरिति | नया च प्रहत्वमापि न
यौघ्यम्‌ । तः ।

% } अत्र दतान्पति खक्ष्यनिदशः स्वयं दत्त इनि सक्षण
इन्यारायनाह ॐ दत्तान्मान्विनि । # त्यक्तं इति । अकार
दति शेपः । # ईनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त उन्यस्याथः उपन
हनि । मप्र इन्यथः।

५। अन्यतु व्रिपरीना रक््यखश्षणमावः | तथाच तादश
तवाहं पत्रा भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूत्वद्‌ ग्रष्रीता यः

वयं दत्त इन्यथेः इत्याहः ।

तथा च मनुः, ( अ, ५ | २७५ )

मातापिवरविरीना यस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्पानं स्पशयेयस्म स्वयं दरत्म्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटाटज इत्यस्य तया सह य उट विवाहिना गभ
स्तस्माज्नात इत्यथः । गमभेस्योढन्वात्तम्याप्यन्वमिति । सदयः
इन्यपि नामान्तरं मानवाद¢ तन्‌ ध्वनयन (“गभं विन्न) दृति
तक्षणं शेपपूरणन व्याचष्ट #* गभं स्थित इति । वरन इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायामिति । अन्य तु-गर्भं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गभेण सह यादा पश्चात्तस्यां जान इत्य-

यापारिति हस्व इत्याहुः । मवणां्मम्भूतत्वं तु उभय-

^ स्नरयद्‌त्त रति रक्ष्यानद्‌दयाः दत्तात्मात टलक्षणामतति भावः|

<दायविभागे अरमादिपृचाणां दायग्रदणेक्रमः। ५५५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

नथा च मनुः, ८अ. ^} ७३)

या गणी संरिस्क्रियन त्रानान्ज्ञानापि वा सती ।

वोदुः म गभा भवति सटा उनि चास्य ॥ दति ।

७। पुरूपमम्वन्धमात्रान्न कन्यान्व्रहमानिः पि तु मन्त्रवन्न
म्कारपूवरकश्षतयानित्वे एत्र, तदभाव ण्व द्वि कन्याजन्देप्रत्रतति-
निमित्तमिति स्पष्रं कस्यायाः कनीनेचति मच पटहामाप्य)
एवंच तस्या आपि व्रि्राहमम्भन उनि न दपः । अनव
मरागुक्तद्विविधकानीनसङ्गनिरिति वोध्यम्‌ ॥ ४३ ॥

२} परक्रान्दसवादाद # मानति । परित्यक्त उन्यथः ! द
पाभाव्रञ्पि भरणामामन्यन मृटजानन्वादिना वन्यादिः ।
श्यहति | ज्ञानपित्रादिरिन्यथः | अद्यत, पृत्रन्वनन्याद्रिः।

थाच मनुः, ( अ. ९ | १५१)
मानापनृभ्यामृन्परप्रं तयागन्यनग्ण बरा ।
यं पुत्रं परनिगरीयादपविद्धम्तु सस्मरनः॥ उनि।
कूविमादियु विषमाः # सयत्रेति । करत्रिमस्वयंद-
नसह जापत्रद्धप्विन्यथः ।

उ. १। एनपां क्रपाऽपि विवाति न स्वस्प्मात्रमिन्याङयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद टन्यप्यासेत कथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यन्ययेः । तन्यथनं न्वानुपङ्ग-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या > पूर्वोक्तानामित्य।दि |
संख्याया अनुक्तन्व्रऽपि वरिभागेनव टामादाह > द्रादश्चाना-
मिति । निर्धारणे पष । पू्रीभाव्रे इति कीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद्‌ परेपानुरा्रनस्याह ॐ पू्रस्यति । परशब्दो नोन्क्रृएटायं
टृत्याह # उत्तर दति । मालक्रमणाह्‌ # पिण्डद इति।

५४६ सव्याख्याया मताश्तरायात्यवटारध्याय २

व्याख्यानं किं त्वगत्या तथेति भावः |
२। पूनः मिहावदकनन्यायेन सपरनीक व्याच ककरत्रिमर

तथा च मनुः, (अ. ९ । १६९)

सदश य प्रकुर्वीत गुणदापात्रचक्षणम्‌ ।

प्रं पत्रगुणयक्तं म पिज्ञयस्तु कृतिमः॥ इति।

अयमपि तस्यव प्राभनरिति | तयाच प्रान्वमापि त
वाघ्यम्‌ । प

४। अत्र दतान्मानि क्ष्यनिर्दशः स्वयं दन इति लक्षण
इन्यालयनाह # दत्तान्पालिनि । ॐ त्यक्तं इति । अकार
दति शेपः । # ईति, इत्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याधः उपनः
इनि । मप्र इन्यधः।

+ | अन्यतु व्रिपरीना रक््यन्दक्षणमावः । तथाच तादश
तवाहं पुत्रा भव्रामीन्यवमात्मानं दत्तवरान्पूत्वद्‌ गृद्रीना यः र

वयं दत्त इन्यथेः इत्याहः ।

तया च मनुः, ( अ, ^ | १७५)

मानापितरविदीना गरस्यक्ता वा म्यादूकारणान्‌ |

आल्मानं स्पश्चयय्स्म स्वयं दत्स्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सहाटज इत्यस्य तया सह य उदा विवाहिता गभ॑
स्तस्माज्नात इत्यथः । गभेम्योन्वात्तस्याप्यृदन्वमिनि । सहाः
इन्यपि नामान्तरं मानवरादं¢ तन्‌ ध्वनयन “गमे विन्न इनि
लक्षणं सपपूरणन व्याचष्ट * गमं स्थित इनि । विन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीनायापिति । अन्ये तु-गमं स्थितः गभिण्यां
पर्णीनायां स्वीकृतः गभण सह यादा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
थः \ इ्ापोरिति हस्व इत्याहुः । मवर्णा्मम्भूतवं तु उभय-

? स्वयद्‌त्त दनि टश्ष्यनिर्दशः दत्तात्मा टक्षणामनि भावः

<दायाविभागे ओरमादिपृच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५५४

याऽपि वोध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ. ^ १ १७३)

या गमिंणी संम्स्करियन त्रानाञ्ज्ञानापि वा सी ।

वोदुः म गर्भो भवनि साह उति चोच्यत | टनि।

७। पुरुवमम्बन्यमात्रान्न कन्यान्वानिः कि तु मन्त्रवन
स्कारपूनकक्षनयानिन्व एत्र, तदभाव ण्व दि कन्याजञन्दमव्राचि
निमित्तमिति स्पष्ठं कन्यायाः कनीनचति स्रव महाभाष्य
पयं च नस्या आपि विव्राहमम्भव उनि न देषिः 1 अन्य
परागुक्तद्वित्िपकानीनमद्गनिरिति वोध्यम्‌ ॥ ५३५ ॥

2। प्क्रान्तत्वादाह # माननि । परिन्यक्त उन्ययः ) द
पाभावञ्पि भर्णामामध्यन मृन्टजानन्वादिना वेन्यादिः ।
यति । ज्ञातपित्रादिरिन्ययः | अदने, पृत्रन्वनन्याद्रिः

तथाच मनुः, (अ. ९। १५५)

मातापित्रभ्यामृन्मृष्ं तयारन्यतगण बरा ।

यं पत्रं प्रतिग्रक्णीयादपवरद्धम्तु सम्मृतः ॥ इति।

करतरिमादियु विषमा ॐ सयत्रेति । श्त्रिषस्वयंद-
ससाद नापविद्धण्निन्ययेः ।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि विवान्निन। न स्वरूपमात्रमिनयायेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद इन्यप्यास्ति तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक््यन्यथेः । तन्पथनं न्वानुपङ्ग
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वाक्तानामितयादि |
संर्याया अनुक्तत्व्रऽपि त्रिभागेनव रामादादह > द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष्ठ । पू्ाभाव्रे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदभ्रिमानुरोधेनस्याह % पूतवस्यति । परशब्द नेन्द्रा
इत्याह # उत्तर दृति । मारक्रमेणाद्‌ # पिण्डद इति।

५.५६ सत्याख्याया मताक्लरायान्यवद्‌ाराध्याय २

व्याख्यानं किं त्रगत्या तधवेति भव्रः |
३।पृनःभिटावल्योकनन्यायेन मपरनीक व्याचष्ठे श्छत्रिपट्ि
थाच पनुः, (अ. <॥। {६९ )

सदृश य प्रकुतवरीन गुणदापवरिचक्षणम्‌ ।

पूं पुत्रगुणयृक्तं म व्िन्नयस्तु करत्रिमः॥ इतिं ।

अयमपि तस्यव प्ररोभनग्ति । तथाच प्राहित्वमपि त
याघ्यम्‌ ।

४। अत्र दत्तान्मनि रक्ष्यनिर्दश्ः स्वयं दत्त ट्नि खक्षण
टन्यारयनाह # दत्तात्पान्विनि । # त्यक्त इति । अकार
टति शेषः । # इनि, दन्येवम्‌ । स्वय दत्त इन्यस्यायः #उपनः
हनि । मप्र इन्यथः।

५ | अन्ये तु विपरीनोा ररक्ष्यदश्षणमात्रः । तथाच ताट्रश
तवाहं॑पूत्री भवामीन्यवमारसमानं दत्तवान्पृववद्‌ गृष्रीना यः
स्वयं दुत्त उन्यथेः उत्यादुः।

तथाच मनुः, ( अ, ९ | २७५)

मानापितूविदहीना यस्न्यक्ता वा स्यादरकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशयेद्यसय स्वयं दतम्नु स स्मृतः ॥ इनि ।

६ । सदान इत्यस्य तया सद्‌ य उरे विवाहिता गमे.
स्मस्माज्नात इत्यथः । गमेस्योटन्वात्तस्याप्यृढन्वमिति । सहाः
इन्यपि नामान्तरं मानवाद५ तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न इति
क्षणं शपप्ूरणन व्याचष्ट * गभे स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या $ परिणीतायामिति । अन्य तु-गभं स्थितः गभिण्यां
पररिणीनायां स्वीकृतः गर्भण सह याहा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
थः । उ्यापोरिनि हस्व इत्याहुः । मवणात्मम्भूतल्वं तु उभय-

र स्वयदत्त दति लक्ष्यनिदेशः दत्तात्यति रक्षणमिति भावः।

<दायविभागे जौरमादिपुच्राणां दायग्रदणेक्रमः। ५५५

थाऽपि वाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अर. ५} १७३)

या गाभंणी संस्क्रियत त्रानान््नानापि वा सती ।

वदुः म गभा भवति सदाह इति चोच्यन । टनि ।

७। पुरुपमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः पि तु मन्त्रवन्न
स्कार पूवकक्षतयानिन एव, तदभाव पव दि कन्याशब्दरच्रति
निमित्तमिति स्पप्र कन्यायाः करनीनचनि मूत्र पहाभाप्य।
एवंच नस्या आपि व्रिदाहमम्भन उनि न दषः । अन्य
परागुक्तद्विविधकानीनसङ्गनिरिनि बाध्यम्‌ ॥ १३ ॥

२। पक्रान्तस्वादार # मानति । परिन्यक्त इन्ययः } दा-
पाभावस्मि भग्णामापर्यन मलजानन्वादिना वन्यादिः ।
य डति । ज्ञानपित्राटिरित्वथः । भृश्यन, पृत्रन्वनन्यादिः।

थाच मनुः,(अ. °| १५१)
मानापनभ्यामुन्मप्ं तयारन्यतग्ण बा |
यं पुत्रं परतिगरङ्ीयादपविद्धस्तु मम्भृतः ॥ उनि।
करविमादियु विरापमाह # सयत्रेति । क्रत्रिमस्वयंद-
चमटेटजापविद्धन्तिन्यथः।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि विवल्तिन( न स्वरूप्रमात्रपिन्याशयेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद टन्यप्यास्न तथापि
भकरणादाह ॐ दायति । रिक्यन्ययैः । तन्फथनं त्वानु
कमिति भावः । एषामिन्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वोक्तानापिःयादि ।
संख्याया अनुक्तत्वऽपि वरिभागनव व्याभादादह # द्रादश्ाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूवाभव्रे इति वीप्मागर्भे सप्रपर्ण-
इतिवदपरिमानुरोपेनव्याह % पूत्र॑स्येनि । परशब्द नोच्छ्राय
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाह # पिण्डद इति।

५६ सत्याख्याया मताक्षरायान्यवद्‌ाराध्यास २

व्याख्यानं किं स्वगत्या तधवेति भावः |
२। पुनः गिहावल्टोक्नन्यायन प्रतीकं व्याचष्ट शटरत्रिमर

तथा च मनुः, (अ. ५ । १६९)

सदृश य पकर्वाति गुणदापत्रचक्षणम्‌ ।

प्रं पत्रगुणयुक्तम्‌ व्िज्नयस्तु करतरिमः॥ इनि ।

अयमपि तस्यव प्ररोभनग्ति ) तया च प्राहन्वपपरि त
वध्यम्‌ । कि

४। अत्र दत्तान्पानि रक्ष्यनिर्दश्चः स्वयं द॒त्त इति लक्षण
इन्यारयनाद्‌ # दक्तान्पान्विनि । ॐ न्यक्त इति । अकार
दृति शेषः । % इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इत्यस्याधः शउपन
इनि । मघ इन्यथः।

५| अन्यतु वरिपरीनो त्क्ष्यरक्षणमावः । तथाच नाश
तवाहं पुत्री भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूयेवद्‌ ग्रता यः र

वयं दत्त उन्यथः इत्याहः |

तथा च मनुः, ( अ, ९. | १४७५)

मानापितूविहीना यस्न्यक्ता वा म्याद्रकारणान्‌ |

आन्पानं स्पशययस्म स्वयं दर्म्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटोढज इत्यस्य तया सह य उढो विवाहिता गभं
स्तस्माज्नात इत्यथः । गमेम्योढन्वात्तम्याप्यढन्वमिति । सोः
इन्यपि नामान्तरं पानवराद¢ तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न" इति
लक्षणं शेपपूरणन व्याचष्ट * गभं स्थित इति । व्रिन्न इत्यस्य
व्पाख्या # परिणीतायापिति । अन्य तु-गमं स्थितः गर्भिण्यां
पर्णीनायां स्वीकृतः गर्भण सह यादा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
भः उन्ापोरिनि हस्व इत्याहुः । मवणातमम्भूनतवं तु उभय-

^ स्वरयद्‌त्त इति लक््यानद्‌व्तः दत्तात्ते टलक्षणामात भावः ।

<दायविभागे जौरमादिपुच्राणां द्‌ायग्रहणेक्रमः। ५५५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, ६अ.^ १ 1७३)

या गामिणी संम्स्करियन त्रानाञ्ज्ञानापि वा मती ।

वोटूः म गर्भो भवनि साद इति चोच्यन | रति ।

७। पुरूपमम्बन्यमानान कन्यान्वहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवरकक्षतयानिन्व पत्र, तदभाव ण्व दि कन्या्ब्डरत्रचि-
निमित्तमिति स्प्रं कन्यायाः कनीनचनि मूत्र पहामाप्य।
पत्रं च तस्या अपि व्िवराहसम्यव उनि न दपि; । अन्य
प्रागुक्तद्वित्िधकानीनसद्गनिरिति वोध्यम्‌ ॥ ५३५ ॥

१। प्रक्रान्न्याद्राह % मानति । परिन्यक्त उन्यथः ! दा
पाभाव्रडपि मभरणामापर्ध्यन मृटजानन्बादिना वन्याद्धिः ।
य उति | ज्ञानपित्रादिरिन्यथः । शहगृद्यत, प्रजन्वनन्यापि

तथा च पनुः, ( अ. °| १५१)

मानापितभ्यागुन्मरष्ं नयाग्न्यतरण बरा

यं पूतं परनिग्रह्ठीयादपव्रद्म्तु सम्मृतः ॥ उति।

कूवरिपादियु वि्रपमाह # सयत्रति । प्रत्रिपस्ययंद-
समटाटनापव्रेद्धन्विन्यथः।

उ. 2। एतयां क्रमाऽपि विवाक्तना न स्वरूपमात्रमिन्याश्चयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि प्रिण्डद्र इन्यप्यास्नि तथापि
पकरणादाह # दायति । रिक्यन्यथः । तन्क्यनं न्वानुपङ्ग-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्यासत्या > पूर्वोक्तानामिःयादि ।
संग्याया अनुक्तत््रेऽपि वरिभागेनव टाभादाह > द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूाभत्रे इति वीप्मागर्भे सप्ठपर्ण-
इतिवदभेमानुरोप्रनत्याह ॐ पूवस्यति । परशब्दा नात्कृष्टायं
इत्याह ॐ उत्तर इति । मालक्रपणाह्‌ # पिण्डद इति।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं छि स्रगत्या तद्वेति भवः |
३। पूनः मिहावव्यकनन्यायेन मप्रती कं व्याचष्ठे कृत्रिम

तथाच मनुः, (अ. < । १६९)

सादश यं परकुर्वीत गुणदापवरिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्त म व्िन्नयस्तु कृतिम ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रराभनरिति | तया च प्रहन्वमपि न
योध्यम्‌ । ॥ |

४। अत्र दतान्पानि सक्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त उति क्षण
इन्यारायनाह # दत्तात्पाचिति । %# त्यक्तं इति । अकार
दृति शेषः । # इनि, टृन्येवम्‌ । स्वयं दतत न्यस्याथ; #उपन
इति । भाप्र इत्यथः

५। अन्य तु किपरीना रक््यलक्षणमावः । तथाच तादश
ताह पूरी भवामीन्यवमा्मानं दत्तवान्पूतवत्रद्‌ ग्र्रीता यः; र
स्वगं द॒त्त उन्यथः इत्याहुः |

तथा च मनुः) ( अ, ९ | १५७५)

मानापितविरीना यस्न्यक्ता वा स्यादकारणान्‌ |

आत्मानं स्पशयेयस्म स्वयं दतम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सहाढज इत्यस्य तया सह य उढा विवाटितो गभः
स्तस्माज्नात इत्यथः । गमभेम्योढन्वात्तस्याप्यृढन्वमिनि । सहयः
इन्यपि नामान्तरं मानवादर¢ तन्‌ ध्वनयन “गभे व्रिन्न" ईति
लक्षणं शेपपूरणन व्याच + गभं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
च्पाख्या $ परिणीतायापिति । अन्ये तु-गभं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भण सह यादा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
थः । इन्वापोरिनि हस्व इत्याहः । मव्रणा्मम्भूतत्वं तु उभय-

2 स्वयदत्त इति न्क्ष्यनिदेश्ः दत्तान्मति टक्षणमिति भावः।

८दायविभागे ओरमादिपृच्राणां दायग्रदणक्रमः। ५४५

थाऽपि वोध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ. ^} ७३)

या गभिंणी संस्स्करियन त्रानास्त्ानापि वा सर्ता]

बाहुः म गर्भो भवनि सदह उति चोच्यन्‌ ॥ टति।

७ पुरूपमम्वन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः पिः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्व एत्र, तदभाव णव टि कन्यागन्दभ्रचि
निमित्तमिति स्प कन्यायाः करनीनचनि मत्र पहाभाप्य।
पयं च तस्या आपि विवाटमम्भथन उनि न षिः । अनष
प्रागुक्तद्विविधरकानीनमद्भतिरिति वाप्यम्‌ ॥ १३५ ॥

२। प्क्रान्नस्वादाद # माननि । प्ररिन्यक्त इन्यथः ¦ दा-
पाभाव्रस्पि भग्णामाप्यन मृन्टजानन्वादिना वन्यादिः ।
भयडति | ज्ञानपित्राद्रिरिन्यथः । अर्चत, पत्रन्वनन्यादिः।

थाच मनुः, ( अ. °| १५१)
मानापितरस्यामृन्मृप्ं तयारन्यनरण वा|
यं पुत्रं प्रिगरक्ठीयादपविद्धस्तु सम्मृतः ॥ इति।
करत्रिपादिनु विशपमाह ॐ सथेत्रति । श्रत्रिपम्बयंद-
चसहाटजापवद्धन्तिन्यथः।

उ. १। एनपां क्रमाञपि व्रिवाक्चिन[ न स्वस्पमात्रमिन्याद्यन
सङ्गनिपाह # एव्रमिति । यद्यपि पिण्डद इन्यप्यास्न तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्थन्ययेः । तन्फथनं व्वानुप
कमिति भावः। एपामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्क्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तन्वऽपि व्रिभागेनव लाभादाह ॐ द्रादश्ाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूर्ोभात्रे इति बीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद्‌ परेमानुराधरनस्याह # पूवस्यति । परज्ञब्दा नोत्कृएटायं

याह # उत्तर दृति । मारक्रपमणाह # पिण्डद इति।

५५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां त्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं सरगत्या तथवेति भवः ।
२। पृनःनिहावल्योकनन्यायेन मप्रनीक व्याचष्ठे शकरत्रिप

तथाच म्रनुः, (अ. < ॥। १६९)

सदश य प्रक्वीत गुणदापव्रेचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयक्तंम व्िज्नयस्तु कृरिमः॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रनाभन्‌रिति। तथाच प्राहत्वमापि त
वाद्यम्‌ । च । वि

४। अव्र दान्पानि रक्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त उति रक्षण
इन्याशयनाह % दत्तात्मानिविनि । # त्यक्त इति | अकार
दृति शेषः 1 # दति, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः भउपन
ह्नि । भप उन्यथः।

५ | अन्येतु व्रिपेरीनो रसक्ष्यलश्चणमावः । तथाच तादश
तवाहं पुत्रा भवामीन्यवमात्मान दत्तवान्पूतवदू गीतो यः २
स्वयं दत्त इन्यथेः इत्यादः |

तथा च मनुः, ( अ, ९ | १५५)

मातापितरविदीना यस्त्यक्त्वा स्यादरकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशयद्स्म स्वयं दच्तम्नु स स्मृतः ॥ इनि।

। सटहाढज उत्यस्य तया सह य उद्र वरिव्राहिता गभ
स्नस्माज्नात दत्यथः । गभेम्योढन्वात्तम्याप्यृढन्वमिनि । सोः
इन्यपि नामान्तरं मानवरादे¢ तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न" इति
तक्षणं सेषपूरणन व्याचष्ट * गभं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # प्ररिणीतायापिति | अन्य तु-गमं स्थितः गर्भिण्यां
पर्णीतायां स्वीकृतः गर्भण सह यादा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
शः इन्यापोरिनि हस्र दृत्याहुः । मवणारमम्भूतन्वं तु उभय-

? स्वयदत्त दूति नश््यनिदेशः दत्तात्माति ट्षणमिति भावः।

<दायाविभागे जरमादिपृच्राणां दायग्रहणिकरमः। ५४५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, ८अ. ५} १७३)

या गिणी संम्स्करियन च्नानाभ्ज्नानापि वा सती ।

वरदः म गभा भवति सहाद इति चोय्यन्‌ ॥ उनि ।

७ पुरुपमम्बन्परपातान्न कन्यान्वटानिः प्रि तु मन्त्रवन्न
म्कारपूनकक्षतयानिन्व एव, तदभाव पव दि कन्याश्व्दभ्रात्त
निमित्तमिति स्पे कन्यायाः कनीनचनि वच महाभाष्य |
एवं च नस्या अपि विवराहमम्भन दति न दपः । जन ण्य
परागुक्तद्रितिधकानीनमद्गतिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

१। प्रक्रान्तन्वादार # प्राननि । परिन्यक्त उन्ययः ! दा-
पाभावरडपि भरणामापध्यन मन्जानन्वादिना वन्याः 1
य डति। त्नानपित्रादिरित्यथः । गृह्यत, पृत्रन्वनन्याहि;।

तथा च मनुः, ( अ. । १५१)

मातापिनभ्यामुल्मष्ं तयागन्यनगण बा

यं पुत्रं प्रतिगीयादृपरविद्धम्तु सम्मृतः ॥ उनि।

कत्रिमादियु वितरापमाह ॐ# सथत्रेति । श्त्रिषस्वयंद-
समाद नापवरद्धन्विन्यथः।

उ. १। एनपां क्रमाञपि विवक्षिता न स्वरप्रमात्रमिन्याश्चयन
सङ्गतिमाह ॐ एवमिति । यद्यपि पिण्डल इन्यप्यास्न तथापि
प्रकरणादाह ॐ दायति । रिक्यन्ययेः । तन्नं स्वानुपङ्ग
कमिति भावरः । एषामिन्यस्य व्याख्या ॐ पूर्बक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तत्वेऽपि व्रिभगेनव टामादाह ॐ द्रादश्ाना-
मिति । निर्धारणे पष्ठ । पूत्रभात्रे इति कीपमागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद प्रेमानुराप्रनेत्याह ॐ पूवरस्यति । परशब्ा नोच्छ्राय
इत्याह # उत्तर इति । पाचक्रपणाह्‌ # पिण्डद दृति।

५४६ सन्याख्यायां भिताक्वरायांव्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं क्रि त्वगत्या तथेति भवः |

पुनः निटावसोकनन्यायन मप्रनीकं व्याचष्ठे शकरत्रिमर

तथा च प्रनुः, (अ. ५ । १६९)

सदश य परकुर्वानि गुणदापतरिचक्षणम्‌ ।

पुत्रं पुत्रगुणगरक्त मं परज्ञयस्तु कृचरिमः॥ इति।

अयमपि तस्यव प्र्ाभनरिनि । तथा च प्राहत्वपपि त
योयम्‌ । कि । ॥

४। अत्र दत्तान्नं क्ष्यानि्दशः स्वयं दत्त इति लक्षण
इन्याश्यनाह # दसान्मानिति । # त्यक्तं इति । अक्रार'
दति शेषः । ॐ इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त ह्यस्याः भउपन
उनि । मप्र इन्यथः ।

4 | अन्यतु व्रिपरीनोा रक््य्श्रणभावः । तथाच ताश्च
तवाहं पुत्रौ भव्रापीन्यवमास्मानं दत्तवान्पूचवद्‌ गदरीना यः
स्वयं दत्त इन्यथेः इत्याहः ।

तया च मनुः, ( अ, ५ | ७५ )

मानापितूविहीना यस्न्यक्ता वा स्यादरकारणान्‌ |

आन्मानं स्पश्चयेयस्मे स्वयं द्रत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सहोढज न्यस्य तया सह य उटा वरिवाहितो गभे
स्नस्माज्नात इत्यथः । गमेम्योढन्वात्स्याप्येदन्वमिति । सोः
इन्यपि नामान्तरे मानवाद५ तन्‌ ध्मनयन “गभं विन्न" इति
क्षणं सषपूरणन व्याचष्ट # गर्भ स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायापिति | जन्य तु-गमं स्थितः गभिण्यां
पर्णीनायां स्वीकृतः गभेण सह यादा पश्ात्तस्यां जान इत्य-
थः । इन्यापोरिति हस्व इत्याहः । मवणात्मम्भूतत्वं तु उभय-

९ स्तरयद्‌त्त डति लक्ष्यानद्‌द्ः दत्तान्मार्त टक्षणामति भाव

<दायविभागे जओरमादिपुच्राणां दायग्रदणक्रमः। ५४५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ.^}{ ७३)

या गभिणी संस्म्करियन त्नानान्तानापि वा सनी ।

वादः स गर्भो भव्ति मरा उति चोच्यत | टति)

७ । पुरुपमम्बन्धमात्रानन कन्यान्वटानिः कि नु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्व एव. तदभाव णव दि कन्याशव्दप्रष्रचि
निमित्तमिति स्पष्ठं कन्यायाः क्नीनचति त्रत्र पहाभाप्य)
एवंच तस्या आपि व्रिदाहसम्भन उनि न दषः । अन्य
परागुक्तद्िविधकानीनसद्रतिरिति वोध्यम्‌ ॥ १२५ ॥

2। प्रक्रान्नन्यादाद % मानि । परिन्यक्त उन्यथः } दा
पाभाव्रडपि मरणामापर्ध्यन मृरजानन्वादिना वन्यादिः ।
£ य टृति | त्नानपिक्रादिरिल्यिथः ) गद्यते, पृजन्वनन्यादिः।

तथाच मनुः, ( अ. ५ १५१)

पातापितृभ्यामन्मष्ं नवारन्यतगण बा ।

यं पुत्रं परतिगह्ीयादपवरद्धम्तु मम्पृतः॥ इति ।

करतवरिमादिषु विशषमाह # सयत्रेनि । श्त्रिषस्वयंद-
तमटटजापव्रेद्धप्निन्यथः।

उ. १। एनपां क्रयाऽपि विवान्निन। न स्वरूपमात्रमिन्याशयन
सङ्कतिपाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद इन्यप्यास्नि तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यन्ययेः । तन्फयनं न्वानुष्गि-
कपिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या ॐ पूरवाक्तानामित्य(दि |
संख्याया अनुक्तत्रऽपि विभागेनव लामादादह > द्रादश्ञाना-
मिति । निर्धारणे प्र । पू्वाभात्रे इति कीप्मागर्भे सप्ठपर्ण-
इतिवदप्रेमानुरेप्रेनत्याह ॐ पूव॑स्येति । परशब्द नोच्ृषटा
दत्याह # उत्तर दति । माटक्रमेणाह # पिण्डद इति।

५४६ सव्याख्यायां मिनाक्षरायां त्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं करं स्वगत्या तथवेति भावः |
२। पुनः िटावलयोकरनन्यायेन मपनीकर व्याच शक्रत्रिम दि
थाच मनुः, (अ. ९ ॥ १६९)

सदृश य प्रकरीति गुणदापाव्रचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म व्िन्नयस्तु कररचिमः॥ इति ।

अयमपि तस्यव पररोभनरिति। तया च प्राहित्वमपि त
वाव्यम्‌ ।

४। अत्र दृ्ान्मनि रक्ष्यनिरदंशः स्वयंदत्त इति लक्षण
इन्यरारायनाद ॐ दत्तान्मानिनि । # व्यक्त इति । अकार"
हति शेषः । # इनि, इन्येवम्‌ । स्वय द॒त्त इन्यस्याधः %उपन
इनि । भाघ इन्यथः।

५ | अन्येतु व्रिपरीनोा नरक्ष्यनक्षणमावः | तथाच तादश
तवाहं पुत्रो भवागमीन्येवमात्मानं दत्तवान्पत्रवद्‌ ग्टीना यः र
वयं द॒त्त इन्यथः इत्याहुः ।

याच मनुः, ( अ, ९ | १५५)

मनापितृविहीना यस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्पश्मे्स्मे स्वयं दनम्नु स स्मृनः ॥ इनि ।

६ । सद्द इत्यस्य तया सह य उदे वरिवाहिता गभं
स्तस्माज्नान इत्यथः । गभस्याटन्वाततम्याप्यृढन्वमिति । सोः
द्यपि नामान्तरं मानवरादं¢ तन्‌ ध्वनयन “गभं विन्न" हृति
लक्षणं शेषपूरणन व्याचष्ट * गर्भं स्थित इति । व्रिन्न इन्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति | अन्य तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गर्भण सट यादा पशथात्तस्यां जान इत्य-
थः। उन्वापोरिनि हस्व इत्याहुः । मवणांम्भूतत्वं तु उमय-

९ स्व्रयद्‌त्त द्‌ि लद््यानद्‌शः दत्तात्मातं टक्षणामनत मावः

<दाथविभागे जौरमादिपुच्राणां दायग्रहणक्रमः। ५४५

याऽपि वाध्यमू ।

तथा च मनुः, ८अ. ^} १७३)

या गमिणी संस्म्करियत त्वानाभ्त्नानापि वा सनी)

बाः स गर्भो भवनि सदा उति चोच्यत ॥ इति ।

७। पुरुपमम्बन्धमाचान्न कन्यान्वहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकश्चतयानिन्व प्रत्र, तदभाव णव दि कन्यायन्दरमर्रचि
निमित्तमिति स्पष्टं कन्यायाः कनीनचति मूत्र महाभाष्य
एवं च तस्या अपि व्रिारसम्भन उति न दषः । जनप
प्रगुक्तद्वि्रिधकानीनमद्गानिरिनि वोध्यम्‌ ॥ ४३२५ ॥

१ प्रक्रान्व्वादाह % मानति । परिन्यक्त उन्यथः ¦ दा-
पामात्रस्पि भरणामापर््यन मृरजानन्वादिना वन्याद्िः ।
भूय उति | ्ञानपिद्रादिरित्यथः। गर्ने, पृत्न्वनन्यादिः।

थाच मनुः, ( अ. ९ । २५१)

मानापनभ्यामृन्मप्ं नयोरन्यतगण वा|

यं पूतं मनिगह्धीयादपविद्धम्तु समस्पृतः॥ उति।

कूत्रिमादियु वितरपमा ॐ सथेत्रनि । प्रत्रिमस्वयंद-
चमदादनापव्रद्धम्विन्ययेः।

उ. १। एतपां क्रमाऽपि विवक्षिता न स्वरूपमात्रमिन्याश्चयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद इन्यप्यास्ति तथापि
प्करणादाह *# दायति । रिक्यत्ययः । नन्फथनं व्वानुपद्धि-
कमिति भावः । एषामिव्यस्य व्यास्या > पूर्क्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तल््रऽ्पि व्रिभागेनव टाभादाह % द्रादज्ञाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूवभाव्रे इति कीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद्‌ प्रिमानुराधनत्याह # पूद्॑स्यति । परशब्दो नोच्करृष्टायं
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमणाह ॐ पिण्डद इति।

५& सन्याख्याया मताक्षरायाव्यवदहारध्याय २

व्याख्यानं क्रि स्वगत्या तंधवेति भावः|
२। पृनःमिटावलोकनन्यायन मपरनीकर व्याचष्ठे कृत्रिम

तथाच मनुः, (अ. ५ ॥। १६९)

सदृशे य परकुर्वीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

प्रं पत्रगुणगक्तंम प्रिज्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रराभनगि्ति । नया च प्राहत्वपपि त
या्यम्‌ ।

४। अव्र दत्तान्माति खक्ष्यनिर्दशः स्वयदत इति लक्षण
इन्याद्ययनाह # दतात्पान्विति । # त्यक्तं इति । अकार
ट्ति शेषः । # दनि, न्येवम्‌ । स्वय दत्त इत्यस्याथः भउपनः
डति । मप्र इन्यथः।

५ | अन्यत्‌ व्रिपरीना ररक्ष्यरश्षणमावः | तथाच तादृश
तवाहं पुत्रा भव्रामीन्यवमास्मानं दत्तवान्पूतवद्‌ गृ्रीना यः २
वयं दत्त इत्यथः इत्याहः ।

तथा च मनुः, ( अ, ^ | १५७५)

मातापितरविरीना यस्न्यक्ता वा स्यादरकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशयेद्यसमे स्वयं दरत्म्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सहोढ इत्यस्य तया सह य उदे व्रिवाहिनोा गभं
स्तस्माज्नात इत्यथः । गमेस्योढन्वात्तस्याप्यृढन्वमिति । सोः
इन्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न इति
लक्षणं शपपूरणन व्याचष् # गर्भं स्थित इति । विन इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायामिति । अन्ये तु-गमं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गभण सह यादा पश्वा्तस्यां जान इत्य-
थः । इ्यापोरिनि हस्र इत्याहुः । मवणात्मम्भूतत्रं तु उभय-

? स्वयदत्त इति लक्ष्यनिर्देशः द त्तान्यति रक्षणमिति भावः।

<दायतिभागे अरमादिपृच्राणां दायग्रदणक्रमः। ५

याऽपि वोध्यम्‌]

तथाच मनुः, (अ. ५} १७३)

या गभिणी संस्स्क्रियन त्रानान््नानापि वा सती ।

वदुः म गर्भा भवनि साद उति चाय्यन ॥ उनि ।

७। पुरूपमम्बन्यपाच्रान्न कन्यान्यानिः इः तु मन्व्रवन्न-
स्कारपूवकक्षतयानिन्य पव, तदभाव ण्व टि कन्यान्न्दरपर्राचि-
निमित्तमिति स्परे कन्यायाः कनीनचति यत्र प्ाभाप्य।
पंच नस्या अपि वरिवाहसम्भन उति न दिः । जन्य
प्रागुक्छद्रिविधकानीनमद्गनिरिनि बाध्यम्‌ ॥ ४३५ ॥

2) प्रक्रान्तत्वादाद # माननि । परिन्यक्त उन्यथः ! दा-
पाभावऽपि भरणामापथ्यन मृटजानन्वादिना वन्याद्रिः 1
य डति । ज्ञलपित्रादिरिन्ययः ) शगृदयने, पृतरन्यनन्याद्रिः।

तथाच मनुः,( अ. ९. | १५१)

मानापिनप्यामन्मृ्रं तयारन्यतगण व्रा |

यं पुत्रं प्रतिगद्धीयादपाविद्धम्तु सम्प्रतः ॥ इति ।

करत्रिमादियु विगापमाह # सयत्रति । गरत्रिमस्वयंद-
ससाद नापव्रद्धन्विन्यथः।

उ. १। एनपां क्रयाऽपि विवाक्निन। न स्वर्प्मात्रामिन्याश्चयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । ययपि पिण्डद उत्यप्यास्न तथापि
पकरणाद्राह ॐ दायति । रिक्यन्ययेः । तन्थनं त्वानुपङ्गि-
कमिति भावः। एपामित्यस्य व्याख्या ‰ पूर्वाक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तत्येऽपि व्रिभगेनव टाभादाह ॐ द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष्ठ । पू्ाभावे इति बीपनागर्भ सप्तपर्ण-
इतिवद्‌ प्रिमानुराप्रनत्याह ॐ पूवस्यति । परशब्दरा नाल्कृषएटायं
इत्याह ॐ उत्तर इति । माखक्रपणाह्‌ # पिण्डद दृति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं क्रं त्वगत्या तधवेति भवः |
३ | पूनः मिटावलोकनन्यायन मप्रतीक व्याचष्टे कृत्रिम

तथाच मनुः, (अ. < ॥। १६९)

सदृशे य प्रकुवीत गुणदापत्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणगुक्तं म परन्नयस्तु करत्रिमः॥ इति ।

अयमपि तस्यव मरोभनग्ति | तया च प्राहन्वपपि त
वोध्यम्‌ । ध ।

४ । अत्र दन्तान्मानि रक्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त इति रक्षण
टृन्याश्चयनादह # दत्तान्मान्विति । # त्यक्त इति । अकार
दृति शेपः} % इनि, इन्येवम्‌ । स्वय दत्त इन्यस्याधः ऋउपन
इति । मप्र इन्यथः।

५ | अन्यतु व्रिपरीना ररक््य्श्रणमावः । तथाच ताट्रश
तवाहं॑पूतत्र भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूत्रवद्‌ गीता यः र
स्वयं द॒त्त उन्यथः इत्याहः |

तथा च मनुः, ( अ, ९ | १७५)

मातापितविरीना यस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्पग्रयेदस्ये स्वयं दरत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटोढज इत्यस्य तया सह य उह विवाहिता गभ
स्तस्ाज्नात इत्यथः । गमेस्योढन्वात्तस्याप्यृहन्वमिति । सहयः
इन्यपि नामान्तरं पानवादर¢ तन्‌ ध्वनयन (“गभे व्रिन्न ईति
लक्षणं म्रपपूरणन व्याच #* गभं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति | अन्य तु-गर्भ स्थितः गर्भिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गभेण सह यादा पश्वात्तस्यां जात इत्य-
धः । उन्वापोरिति हस्व इत्यादः । मवर्णातमम्भूच्ं तु उभय-

2 स्वरयदत्त इति लक्ष्यनिर्देशः दत्तान्मति लक्षणमिति भावः।

<दायविभागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रदणक्रमः। ५४५

याऽपि वाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ.९} १५३)

या गभिणी संस्म्क्रियन त्रानाञ्जानापि वा मनी ।

बहुः म गर्भा भवति सराह हति चोच्यत ॥ इनि!

७। पुरुपमम्बन्यमात्रान्न कन्यान्वदानिः छि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूनकक्षतयानिन्तरे एव्र, तदभाव णव द्वि कन्यारष्दमग्र्ि-
निमित्तमिति स्पष्र कन्यायाः कनीनचनि मत्र पहाभाप्य।
एवंच तस्या अपि विवाहसम्भत इति न दपि; । जनत
परागुक्तद्विविधकानीनसङ्गनिरिति वोध्यम्‌ ॥ ५२५ ॥

2। पक्रान्तन्यादाट # मानति । परिन्यक्त उन्ययः } दा-
पामावरड्पि भग्णामापर्यन मृल्टजानन्वादिना वन्यादिः ।
ॐ यटति। ज्ञानपित्रादिरिन्ययः। शने, पृत्रन्वनन्मादिः

तथाच मनुः,( अ. ० १५१)

मानापितम्यामून्मरष्ं तयारन्यतण बा ।

यं पुत्र मरनिग्रहीयादपव्रद्म्तु मम्परृतः॥ उति।

कृवरिमादियु विषमा ॐ सयत्रति | प्रत्रिमस्वयंद-
नस नापरद्धप्तिन्ययः।

उ. १। एनपां कयाऽपि व्रिवान्निन( न स्वरूपमात्रमिन्याश्चयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद इत्यप्यास्न तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यन्ययेः । तन्फथनं न्वानुपङ्ग-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्यास्या > पूर्वाक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तत््रऽपि बिभागेनव रामादाह *# द्रादश्ञाना-
मिति । निर्धारणे पष्ट । पूवोभत्रे इति वीप्मागर्भे सप्रपर्ण-
इतिवद भरेमानुराधनत्याह # पूवस्यति । परशब्दा नोन्कृषएटायं

स्याह # उत्तर श्नि । माच्क्रपणाह # पिण्डद इति।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं त्वगत्या तयेति भावः।
३। पनः निहवस्धकनन्यायेन मप्रनीकं व्याचष्ठे ककृत्रिपर

तथा च मनुः, (अ. < १६९)

सदृशे यं प्रकुर्वीत गुणदोषविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयक्तंम व्िज्नयस्तु कृतिः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रनाभनरिति। तथाच प्राह्वमापि त
याघ्पम्‌ । । ध

४। अव्र दत्तान्पनि रक्ष्यनिर्रशः स्वयं दन्न उनि लक्षण
टृन्याशयनाह # दत्तान्पान्तविति । # त्यक्त इति । अकार
इति शेषः । % इनि, इल्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपन
इति । भाघ इन्यथः

५ । अन्य तु विपरीना रक्यरक्ष्णमावः । तथाच ताट्रश्‌
तवाहं॑पुत्रा भवामीन्यवमासमानं दत्तवान्पूेवद्‌ ग्रीन यः र
स्वयं दुत्त नयथः इत्यादुः |

तथा च मनुः, ( अ, ५ | २५५)

मानापितरव्रिरीना यस्न्यक्ता वा स्यादकारणात्‌ |

आन्मानं स्पश्चयद्यस्मप स्वयं दत्तम्तु म स्मृनः ॥ इनि।

& | सदान टत्यस्य तया सह य उड विव्राहिना गभे
स्तरमाज्ात इत्यथः । गभेस्याटन्वात्तस्याप्यृटरन्वामिति । सदयः
इन्यपि नामान्तरं मानवादं तन्‌ ध्वनयन गभं विन्न इति
तक्नणं मषपूरणन व्याचष्ट * गर्भे स्थित इति । व्रिन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीनायापिति | अन्य तु-गभं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गभेण सह यादा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
थः । इत्यापरोरिनि हस्व इत्याहुः । मवरणारमम्भूतत्वं तु उभय-

१ स्वयदत्त दति न्यक्ष्यनिदेह्ः दत्तान्याति लक्षणमिति भावः।

८दायविभागे आओरमादिपृच्राणां दायग्रहणेकमः। ५४५

याऽपि बोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ९} १७३)

या गभिंणी संस्म्करियन च्नानान्त्ानापि वा सनी ।

बहुः म गर्भो भवति सदाह इनि चोस्यन ॥ दनि 1

७। पुरुपमम्वन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः ए तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतमोनिन्तरे एव, तदभाव णव दि कन्याशब्दभद्राच-
निमित्तमिति स्पद्रं कन्यायाः कनीनचनि मूत्र महाभाष्य)
एवंच तस्या अपि विवराहसम्भन उनि न दपः । अन्व
प्रागुक्तद्विविधरकानीनसद्रतिरिनि बाध्यम्‌ ॥ ४३५ ॥

2। प्रक्रान्तत्वाद्राह # परानति । परिन्यक्त इन्यथः ! दा-
पाभाव्रडपि भरणामापध्यन मृग्टजानन्वादिना वन्यादिः ।
भ यटृति | ज्ननपित्रादिरिन्ययः । अग्न, पृत्रन्वनन्यादिः।

थाच मनुः, ( भ. | १५१)
मानापनभ्यामृन्म्रप्ं तयोगन्यतमण बरा |
यं पत्रं परनिगृहीयादपवरद्धम्तु सम्मृतः ॥ उति ।
करतवरिमादियु विग्रपमाह # सयत्रेनि | श्रत्रिषस्वयंद-
ससहेहनापत्रद्धप्विन्यथः ।

उ. 2। एनपां क्रमाञपि विवक्षता न स्वसूपरमात्रमिन्याशयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । ययपि प्रिण्डद्र इन्यप्यास्ति तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यन्ययः। तन्फयनं न्वानुपद्गि-
कमिति भावः । एपापित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वाक्तानामित्य।दि |
संसत्याया अनुक्तत्वरऽपि वरिभागेनव टामादाह ॐ द्रादश्चाना-
मिति । निर्धारणे पष्ठ । पूवाभत्रे इति वीप्मागर्भे सप्रपर्ण-
इतिवद भेमानुराप्रनस्याह ॐ पूव्स्यति । प्रशब्दो नोक्छरृषएायं
त्याह # उत्तर दृति । मालक्रमणाह्‌ # पिण्डद इति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां न्यवद्‌ाराध्याये २

व्याख्यानं किं स्वगत्या तवेति भवः |
३ । पनः िहावद्धोकनन्यायेन प्रतीकं व्याचष्टे श्करत्रिपर

तया च पनुः, (अ. २ । १६९)

सदशं य प्रकरर्वाति गुणदापव्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयक्तं म व्िन्नयस्तु करत्रिमः॥ उति ।

अयमपि तस्यव प्ररोभनग्ति । तया च प्राहत्वमपि त
व्‌।घ्यम्‌ । ५ |

४। अत्र द॒त्तान्पनि रक्ष्यनिर्दंशः स्वयं दत्त इति लक्षण
इन्यागयनाह # दत्तान्पानिति । # त्यक्त इति । अकार"
टृति शेषः । # इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इत्यस्याः #उपनः
इनि । मप्र इन्यथः।

५ | अन्ये तु विपरीनो ररक््यलश्षणभावः । तथाच तादश
तवाहं पत्री भवामीन्यवमा्मानं दत्तवान्पूववद्‌ गुद्रीना यः २
वयं दुत्त इन्यथः इत्याहुः ।

तथा च पनुः) ( अ, ९ | १७५)

मानापितविदहीना यस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्पश्मे्स्म स्वयं दत्तस्नु स स्मृतः ॥ इनि ।

६ । सटहोटज इत्यस्य तया सह य उदो विवाहिता गभं
स्नस्माजात इत्यथः । गभेस्योटन्वात्तम्याप्यृढन्वामिति । सोः
इन्यपि नामान्तरं मानवरादर¢ तन्‌ ध्वनयन (“गभे विन्न इति
लक्षणं सेपपूरणन व्याचष्ट * गर्भं स्थित इति । व्रिन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिति । अन्ये तु-गभं स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गर्भेण सह याहा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
थः । उन्यापारिति हस्व इत्याहः । मवणांमम्भूततवं तु उभय-

^ स्वयद्‌त्त ट्त नृक्ष्यनद्‌दाः दत्तात्मर्तं ल्ष्षणामति मनावः।

<दायविभागे जौरमादिपुच्राणां दायग्रहणक्रमः। ५५५

याऽपि वध्यम्‌ ।

तथान मनुः, (अ. ५} १७३)

या गाभणी संस्स्करियन त्नानाञ्ज्ानापि वा सनी ।

वाहुः स गर्भा भवनि सहाद इनि चोच्यत ॥ इति ।

७। पुरुपमम्बन्धपाचान्न कन्यान्यटानिः दिः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्वे एव, तदभाव णव टि कन्याज्व्दपष्राचि-
निमित्तमिति स्प्रं कन्यायाः कनीनचति मत्र प्रहाभाप्य।
पतरं च तस्या अपि विव्राहमम्भव उति न दिः । चन ण्व
प्रागुक्तद्वित्िधकानीनमद्गतिरिनि बाध्यम्‌ ॥ ५३५ ॥

2। प्रक्रान््ादाह ॐ मानेति । परित्यक्त उन्यथः 1 ल्‌-
पाभावञ्पि भग्णामापथ्यन मृन्टजानन्वादिना वन्ादिः ।
%यडति। ज्ञतपित्रादिरिन्ययः | शरद्य, पृत्रन्वनन्मादिः।

तथाच मनुः, ( अ. °| १५१)

मानापनभ्यामन्मषं नयारन्यतग्ण ब्रा |

यं पुत्रं परतिगह्ठीयादपवद्धम्तु सम्परृतः॥ उनि।

कृत्रिमाद्रियु विशषमाह ॐ सयत्रति । ्रुत्रिपस्वयंद-
समहेटनापव्रद्धप्विन्यथः।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि विवाप्निन( न स्वर्प्रमात्रमिन्याश्चयन
सङ्गनिपाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद उत्यप्यास्ति तथापि
पकरणादाह ॐ दायति । रिक्यन्ययेः । तन्कथनं व्वानुप्गि-
कमिति भावः। एपामिन्यस्य व्याख्या ‰ पूर्बक्तानामित्य।द |
संस्याया अनुक्तन्वेऽपि व्रिभागेनव टाभादाह # द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष्ठ । पूवाभव्रे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदभ्रिमानुगोधेनत्याह ॐ पूत्र॑स्यति । परशब्द नेच्छा

तवि
[>

इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाह्‌ # पिण्डद इति ।

६ सव्याख्याया मताक्षरायाव्यवद्‌ाराध्याय २

व्याख्यानं करि स्रगत्या तयेति भवः
२। पूनः निहावन्यकनन्यायन मपनीकं व्याचष्र कृत्रिम

तथाच पनुः, (अ. ९। १६९)

सदशं य पम्रकु्ीन गुणदापव्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगणयक्तं म व्रिन्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रराभनग्ति | नया च प्रादरत्वपपि त
व।घ्यम्‌ । क | ॥ि

| अव्र दान्ति क्ष्यनिर्दृश्चः स्वयं द॒त्त उति लक्षण
इृन्याद्ायनादह # दसान्पान्विनि । # त्यक्तं इति । अकार
हृति गेपः । # इनि, इन्येवम्‌ । स्वय दत्त इन्यस्याथः #उपन
ठनि । मप्र इत्यथः।

५ | अन्यतु व्रिपरीना क््यरक्षणमावः । तेयाच तादश
तवाहं पत्र भवाीन्यवमास्ानं दत्तवान्पूववद्‌ गृष्रीता यः
स्वयं दत्त इन्यथः इत्याहुः |

तथा च मनुः, ( अ, ९ | १७५)

मानापित्व्रिरीना यस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्पश्चये्स्मे स्वयं दरत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटोढज दन्यस्य तया सह य उह विवाहिना गभ
स्तस्माज्नात स्यथः । गमेम्योढन्वात्तम्याप्यटन्वमिति । सहाः
इन्यपि नामान्तरं मानवराद¢ तन्‌ ध्वनयन (“गभे विन्न हृति
टक्षणं भेषपूरणन व्याचष् * गभं स्थित इति । विन इत्यस्य
व्याख्या % परिणीतायापिति | अन्य तु-गर्म स्थितः गभिण्यां
पर्णीनायां स्वीकरतः गभेण सह यादा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
थः। उन्यापोरिति हस्व इत्याहुः । मवर्णात्मम्भूतत्वं तु उभय-

> स्वयदत्त दनि टश््यनिदेशः दत्ताल्माति टष्षणामति भावः।

<दायविभागे ओरमादिपुचाणां दायग्रहणेक्रमः। ५५५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

नथाच मनुः, (अ. ५} १७३)

या गमिणी संम्स्करियन च्रानाञ्ज्ञानापि वा सती ।

बराः म गर्भो भवनि महाह उति चोच्यत | ठनि ।

७। पुरुपमम्बन्प्रमात्रान्न कन्यान्वद्मानिः प्रि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवरकक्षतयानिन्व एव, तदभाव ण्व दि कन्याच्न्दप्रत्रचि-
निमित्तमिति स्पप्रं कन्यायाः कनीनचनि मत्र महाभाष्य)
पंच नस्या अपि व्रिवाहमम्भत उनि न दूषः । जन्य
प्रागुक्तद्वितिधकानीनमद्गनिरिनि बाध्यम्‌ ॥ १३ ॥

। प्रक्रान्लन्वादादह #% पानि । परिन्यक्त उन्यथः ! दा-
पामाव्रस्पि भरणासापर्यन मरजानन्वादिना वन्यादिः ।
श्य डति | न्नानपित्रादिरित्यधः । शगृद्यन, पृत्रन्वनन्यादि;।

तथा च मनुः, ( भ. °| १५१)

मानापिनभ्यागुन्मरष्ं नयोरन्यनगण बरा ।

यं पुत्रं परतिगरहीयादपवद्धम्तु सस्पृतः॥ उति।

करत्रिमादियु विग्रपमाह ॐ सयत्रनि । ग्रत्रिपस्यद-
तमटेाटजापत्रद्धेप्तिन्यथेः।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि विवक्षता न स्वरपमात्रमिन्याश्चयन
सद्भतिपाह # एवमिति । ग्रयपि पिण्डद टृत्यप्यास्ति तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यन्ययेः। तन्फथनं न्वानुप
कमिति भावरः । एषामिव्यस्य व्याख्या > पूर्ीक्तानापित्य(दि |
संख्याया अनुक्तन्ऽपि व्िभागेनव लाभादाद *# द्रादश्चाना-
मिति । निर्धारणे पष । पू्ाभावे इति बीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद प्रेमानुराधरनत्याह ॐ# पूवस्यति । परशष्दा नाच्कृएटाथं
इत्याह # उत्तर इति । माचक्रमणाह्‌ # पिण्डद इृति।

५४६ सन्याख्यायां भिताक्वरायांव्यवदहाराध्याये २

व्याख्यानं किं स्रगत्या तवेति भावः ।
२। पनः निहावलोक्नन्पायेन मपतीक व्याचष्ट कृति
तथा च मनुः, (अ. ९। १६९ )

सदश य परकुर्बाति गुणदापविचक्षणम्‌ ।

प्रं पत्रगुणयुक्तं म प्रित्नयस्तु कृचिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यत्र प्र्ोभन्‌रिति । तया च प्राहत्वमपि त
योध्यम्‌ ।

४1 अत्र द्ान्मति क्ष्यनि्दंशः स्वयं दत्त इति लक्षण
उन्यारायनाह # दत्तान्पान्विनि । ॐ त्यक्त इति । अकार
टृति शेपः । # ईनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त न्यस्याः #उपन
ट्नि । मप्र इन्यथः।

५ | अन्ये तु व्रिपरीना क््यदश्षणमावः | तथा च तादश
तवाहं पुत्रौ मत्रामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूवेवद्‌ गृष्रीना यः
स्वयं दत्त इन्यथेः उत्यादुः |

तया च मनुः, ( अ, ^ | १५७५)

मानापितरविरीना यस्ल्यक्ता वा स्यादकारणात्‌ |

आल्मानं स्पशचयेद्यस्म स्वयं दन्म्नु स स्मृनः ॥ इति ।

६ । सटोदज इत्यस्य तया सह य उह विवाहिता गभः
स्तस्माज्नात इत्यधेः । गभम्याटन्वात्तस्याप्यृढन्वमिनि । सोः
इन्यपि नामान्तरं मानव्रादर¢ तन्‌ ध्वनयन (“गभे विन्न इति
लक्षणं शेपपूरणन व्याचष्ट * गर्भं स्थित इनि । व्रिन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति । अन्य तु-गमं स्थितः गमिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भेण सह यादा पथ्ात्तस्यां जान इत्य-
थः । उन्वापोरिति हस्र इत्याहुः । मवर्णात्मम्भूतत्वं तु उभय-

९ स्वयद्त्त दत टदयानद्‌शः दत्तात्मा टक्षणामनि भावः|

<दायत्रिमागे भरमादिपृच्राणां दायग्ररणेकमः। ५४५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ^} १७३)

या गाभंणी संस्स्करियन च्रानान्ज्ञानापि वरा सनी)

बटुः म गर्भो भवनि मराद ठनि चोच्यत || उनि ।

७। पुरुपमम्बन्यमात्रान्न कन्यान्यदानिः क्रि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतमानिन्वे एव, तदभाव णव टि कन्यागन्दरम्रचि-
निमित्तमिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनचनि मत्र महाभाष्य |
एवंच तस्या अपि वितवराहसम्भत दति न दपि; । अन्य
परागुक्तद्रिविधकानीनसद्गनिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १३२५ ॥

२। प्रक्रान्तन्वाद्राह ॐ माननि । परिन्यक्त इन्ययः ¦ दा-
पाभावरञ्पि भग्णामापध्यन मनटजानन्वादिना वन्याः ।
य टृति | प्नानपित्रादि रिन्यथः | अगृद्यन, पूत्रन्बनन्याद्रिः।

तथाच मनुः,( अ. ९ | २५१)

मानापिन भ्यागत्म्रं नयारन्यनग्ण बरा ।

यं पत्रं प्रतिगह्गीयादपव्द्धम्तु म स्मरतः ॥ इति।

कूतरिमादियु विशपमाह # सयत्रेति । ग्रत्रिमस्वयंद-
समहाटजापविद्धप्विन्यथेः ।

उ. १। एनपां क्रयाञपि व्रिवल्षिना न स्वस्पमात्रमिन्यादयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यदययपि पिण्डद इत्यप्यास्नि तथापि
पकरणादाह ॐ दायति । रिक्यन्यथेः । तन्फथनं त्वानुप
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्यारत्या # पूर्वोक्तानामितयादि |
संख्याया अनुक्त््रऽपि बिभागेनव ल्ाभादाह > द्रादश्ञाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूवोभा्रे इति कबीपागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदप्रेमानुरोधरनस्याह ॐ# पूव॑स्यति । परशब्दा नोल्करृषएटायं
इव्याह # उत्तर इति । माखक्रपणाह ॐ पिण्डद इति ।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्वरायांव्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं करं त्रगत्या तथेति भावः|

२। पुनः निहावन्यकनन्यायन मपरतीकं व्याचष्ठे शकरुत्रिपर

तथाच मनुः, (अ. < ॥। १६९)

सदशं य प्रकुवीन गुणदापत्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म विन्नयस्तु व्रतिः ॥ उति ।

अयमपि तस्यव प्रोभनगि्ति | तथाच प्रटित्वमपि त
याध्यम्‌ ।

४। अव्र दततान्माति खश्ष्यनिर्दृशचः स्वयं दुत्त इति क्षण
इन्यादायनाह ॐ द्तान्मानिविति । ॐ त्यक्त इति । अक्रार
दृति शेपः । # इति, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः भउपन
इति । माप्र इन्यथः

५। अन्यतु व्रिपरीना रक््यलक्षणमभावः । तथाच तादश
तवाहं॑पुत्रौ भवामीन्यवमात्मानं दत्वान्पववद्‌ गष्टीनो यः २
स्वयं दुत्त इन्यथेः इत्याहुः ।

तथा च मनुः) ( अ, ^ | १५५)

मानापितरविहीना यस्यक्ता वा म्यादरेकारणान्‌ |

आन्मानं स्प्चयेयस्मे स्वयं दचम्नु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटोटज इत्यस्य तया सह य उदो वरिवाहिना गभं
स्नस्माज्नात इत्यथः । गभेस्योढन्वात्तस्याप्यृहन्वमिनि । सहोः
इन्यपि नामान्तरं मानवादं५ तन्‌ ध्वनयन “गे विन्न इति
लक्षणं शेषपूरणन व्याचष्ट * गम स्यत हान । तन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ# परिणीतायापिति । अन्ये तु-गभं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भण सह यादा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
यः । इन्वापारिति हस्व इत्याहः । सवणार्मम्भूतत्वं तु उभय-

२ स्व्रयद्‌त्त दन टलक्ष्यानद्‌श्यः दत्ात्मातं लष्णामनत भावः|

<दायविभागे जओरमादिपृच्राणां दायग्रदणक्रमः। ५४५

याऽपि वाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ^} १७३)

या गामिणी संस्स्क्रियन त्ानान्तानापि वा सनी)

वदः स गर्भो भव्रति सराह उति चोच्यत ॥ टनि ।

७। पुरूपमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः द्विः तु मन्त्रवन्न
स्कार पूवकक्षतयानिन्वे एव, तदभाव णवरि कन्या््दपरत्राति-
निमित्तमिति स्परे कन्यायाः कनीनचनि मूत्र पद्मभाप्य |
पयं च तस्या अपि विवराहसम्भत उति न पिः । अन ण्व
प्रागुक्तद्विविधरकानीनसद्गतिरिनि बाध्यम्‌ ॥ ५३५ ॥

। प्रक्रान्तत्यादाह % मानति । परिन्यक्त उन्यथः ) दा
पाभाव्रऽपि मरणासापर््यन मृटरजानन्वादिना वन्यादिः ।
शयटति | घनपित्रादिरि्त्वियः । शगृद्यने, पृत्रन्वनन्यादिः

तथाच मनुः,( अ. ९ | १५१)

मानापिन म्यामुन्म्रं तयारन्यतगण वा|

यं पूरं प्रनिगरीयाद्पव्रद्धम्तु मम्पूनः॥ उति।

कूत्रिमाद्ियु वरि्पमाह # सयत्रति । श्रत्रिमस्वयंद-
समटाढनापत्रद्धप्विन्यथेः ।

उ. १। एषां क्रमाञपि व्रिवक्षिना न स्वस्पपात्रमिन्याञ्ञयन
सङ्गतिमाह # एव्रमिति । यदपि पिण्ड इत्यप्यास्न तथापि
भकरणादाह # दायति । रिक्यन्यथेः । तन्नं व्वानुपङ्गि-
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्यास्या ॐ पूर्वोक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तन्वेऽपि बरिभागेनव टाभादाह # द्रादश्चाना-
मिति । निर्धारणे पष्ट । पूाभवरे इति कीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिबदप्रेमानुराधरनस्याह ॐ# पूवंस्यति । परशब्दो नोन्करष्टायं
इत्याह # उत्तर दति । मालक्रपमणाह # पिण्डद्‌ इति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्चरायांन्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं करं स्वगत्या तथेति भावः |

२। पुनः सिटावदोकनन्यायेन मप्रनीकं व्याच शकरत्रिमर्

तया च पनुः, (अ. ५। १६९)

सदशं यं प्रकुर्वीत गुणदरापत्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पत्रगुणयक्तं म विज्नयस्तु कृत्चिमः॥ रति ।

अयमपि तस्यव प्रराभनरिति। तथाच प्रदर्वमापि त
यान्य्‌ । ति |

४ । अव्र दत्तारपानि रक््यनिर्दशः स्वयं दन्न इति रक्षणं
इन्याशयनाह # दतात्पान्विनि । % त्यक्तं इति । अकार
हति शेषः} # इनि, इन्यवम्‌ । स्वयं दत्त इत्यस्याः भउपन
हनि । माघ्र इत्यथः ।

५ | अन्येतु वरिपरीना रखक्ष्यनश्रणमात्रः | तथाच ताद्रश
तवाहं पत्र भवामीन्यवमास्पानं दत्तवान्पूवेवद्‌ गदरीना यः र

वयं दत्त उन्यथेः उत्यादुः ।

तथा च मनुः; ( अ, ^ | २७५)

मातापितरवरिरीना यस्त्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशयद्रस्म स्वयं दत्तम्तु स स्मरनः ॥ इनि।

६ | सदान इत्यस्य तया सह य उदा विवाहिता गभे
स्तस्पाज्नात इत्यथः । गभेम्याढन्वात्तस्याप्यन्वामिति । सदाः
इन्यपि नामान्तरं मानवराद¢ तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न) इति
तक्षणं स्षपूरणन व्याचष्ट * गभं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति | अन्ये तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गभेण सह याहा पश्चात्तस्यां जान इत्य-

व्यापारिति हस्व दृत्याहः । मवणात्मम्भूतत्वं तु उभय-

^ स्तयद्‌त्त रति लक्ष्यानद्खलः दत्तात्मतं टृश्षणामति मावः ।

<दायावेभागे जरमादिपृच्राणां द्‌ायग्रदणेक्रमः। ५४५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ^} १७३)

या गाभिणी संस्म्करियन त्रानान्ज्ञानापि वा सती)

वदुः म गर्भो भवनि सहाद इति चोन्यने ॥ इनि ।

७। पुरूपमम्बन्परमाचान्न कन्यान्वदानिः किः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्नतमानिन्वे एत्र, नदमाव णव दि कन्यारब्दमग्रत्ति-
निमित्तमिति स्पप्र कन्यायाः कनीनयनि मूत्र पहाभाप्य।
एवंच नस्या अपि विवाहमम्भत उति न दपः । अन्व
परागुक्तद्रितिधकानीनमङ्गनिरिनि वध्यम्‌ ॥ १३२५ ॥

2} प्रक्रान्दल्यादादह % मानि । परिन्यक्त उन्यथः ¦ दा-
पामाव्रडपि भग्णामाप्यन मृन्टजानन्वादिना बन्यादिः ।
६ यटृति | ज्ञनपित्रादिरिन्ययः | अगरद्यने, पृत्रन्बनन्याद्रिः।

थाच मनुः, ( अ. ९. | १५१)

पानापितरस्यामन्मरष्रं तयाग्न्यनरण वरा ।

यं पूरं प्रनिग्रहीयादपवरद्धम्तु सस्पृतः॥ उति।

करूत्रिमादियु विगरपमाह # सयत्रति । गरत्रिपस्बयंद-
नसटाटजापत्रद्धप्विन्यथः ।

उ. 2। एतपां क्रमाञपि वरिवाक्ना न स्वस्पमात्रमिन्याशयन
सङ्गतिमाह # पत्रमिति । यद्यपि पिण्ठद्र इन्यप्यास्ि तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्थन्यथेः । तन्फयनं न्वानुप्‌
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या > पूर्वोक्तानापित्यादि |
संख्याया अनुक्तत्रऽपि बिभागेनव राभादाह *# द्रादश्ाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूवाभव्रे इति वीपागर्भे सप्रपर्ण-
इतिवदभरेमानुराधनत्याह ॐ# पूवस्यति । परशब्दा ना्कृ्टायं
इत्याह # उत्तर दति । पालक्रमणाह्‌ ॐ पिण्डदं इति।

५५६ सनत्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदारध्याये २

व्याख्यानं करं गत्या तथेति भावः |
३। पनः निदयवलोकनन्यायेन मपरनीकं व्याचष्ठे ककृत्रिपर

तथा च मनुः, (अ. ९। १६९)

सदश यं प्रकुर्वीत गुणदापव्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुप्रगुणयृक्तं म परन्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इनि ।

अय्रपपि तस्यतर परन्टोभनरिति | नया च प्रहिन्वपापि त
योध्यम्‌ । क | ति

५। अव्र दत्तान्मति रक्ष्यनिर्दृशः स्वयं दत्त इति लक्षण
इन्याशयनाद # दक्तान्मान्विति । # त्यक्त इति । अकार
हृति शेपः । # इनि, टल्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याधः ऋउपन
इनि । मप्र इन्ययः।

५ | अन्येतु वरिपरीना ररक्ष्यन्टश्रणमावः । तथाच ताश
तवाहं पुत्री भव्रामीन्यवमा्मानं दत्तवान्पूववद्‌ गृष्ठीना यः र
स्वयं दत इन्यथः इत्यादूः |

तया च मनुः, ( अ, ९. | १७५)

मतापितविरीना यम्न्यक्ता वा स्यादकारणात्‌ |

आल्मानं स्पगयेद्यस्मे स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटोढज इत्यस्य तया सह य उ विवाहिता गमं
स्तस्माज्नात इन्यथेः । गभेम्योढन्वात्तस्याप्यृहन्वमिनि । सहोः
इन्यपि नामान्तरं मानवादर तन्‌ ध्वनयन “गर्भं विन्न" हृति
लक्षणं भ्ेषपूरणन व्याच * गर्भ स्थिन इति । व्रिन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति | अन्य तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गभेण सह यादा पध्ात्तस्यां जान इत्य-
थः। उन्वापोरिति हस्व इत्याद । मवणांत्मम्भूतत्वं तु उभय-

* स्वयमद्‌त्त इत ल्क्ष्यानद्‌ शः दत्तात्मार्तं टृक्षणामति भावः।

<दायविभागे जओरमादिपृच्राणां दायग्रदणक्रमः। ५४५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, ६८अ. ५} १७३)

या गाभणी मंस्म्करियन त्रानान्ज्ञानापि वा सती ।

वोदुः म गर्भा भवनि मराद इति चोच्यत ॥ ति ।

७। परपमम्बन्धमातरान्न कन्यान्वदानिः किः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्त एव, तदभाव णवर दि कन्याच््दभ्रत्ति
निमित्तमिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनचति मूत्र महाभाष्य!
एवंच तस्या अपि विव्राहमम्भत उनि न दषः । जन
परागुक्तद्रिविधकानीनसद्गनिरिति वोध्यम्‌ ॥ ५२५ ॥

१ प्रक्रान्नव्वादाद ॐ मानति । परिन्यक्त उन्ययः ! दा-
पाभावरञ्पि भरणासापर््यन मृरजानन्वादिना व्रन्यादिः ।
य डति । ज्ञतपित्रादिरिन्ययथः | शयने, पृतन्वनन्याष्रिः

तथा च मनुः, ( अ. ० १५१)

मानापतभ्यामुन्परप्रं तयागन्यनग्ण बा |

यं पत्रं परनिग्र्ठीयादपव्रद्धम्तु सम्मृतः ॥ इति।

करविमादधिनु विकपमाह # सयत्रति । ज्रतिमम्बयंद-
सम्ेहजापत्रद्धप्विन्यथः ।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि विवान्निन। न स्वस्पमात्रामिन्याङयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । ययपि पिण्डद इत्यप्यासत तथापि
प्रकरणादाह ॐ दायति । रिक्यन्ययः । तन्यथनं व्वानुषद्ग-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या ॐ पूतवोक्तानामित्यादि |
संर्याया अनुक्तत्वऽपि बिभागेनवे टामादाद *# द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूव्ाभ्रे इति वीप्मागर्भे सप्रपर्ण-
इातवद्‌ग्रपानुराधनस्याह ॐ पूवस्वति । परशब्दा नान्द्ये
टृत्याह # उत्तर दति । मालक्रमणाह्‌ # पिण्डद इति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायांन्यचदाराध्याये २

व्याख्यानं किं सरगत्या तथवेति भवः |

३। पुनः निहावद्योकनन्यायन मप्रनीकं व्याचष्ट शकत्रिपर

तेयथा च पनुः, (अ. < ॥ {१६९}

सदश य प्रकुर्वीत गुणदापत्रचक्षणम्‌ ।

पुरं पुत्रगुणगरक्तम प्रिज्नयस्तु कृचरिमः॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रन्टोभनग्ति । तथा च परौत्वमापि त
व।घ्यम्‌ । ५ | ॥ि

४। अत्र दतान्पानि रक्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त इति क्षण
इन्यादायनाह # देतान्पालन्विनि । # त्यक्तं रति । अकार
ति शेपः । # इनि, ह्येवम्‌ । स्वयं दतत इत्यस्याः #उपन
न । भाप्र इन्यथः।

+ | अन्ये तु विपरीतो नखक्ष्यनश्षणमाव्रः । तथा च तादश
तवाहं पुत्री भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूतरेवद्‌ रीना यः र
स्वयं दत्त इन्यथेः इत्याहुः ।

तथा च मनुः, ( अ, ५ | ७५)

मानापितरविरीना यसल्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्पानं स्परययस्प स्वयं दचम्तु स स्मृतः ॥ इनि।

६ । सादज इत्यस्य तया सह य उदा विवाहिता गभे
स्तस्पाज्नात इन्यथेः । गमेस्याढन्वात्तम्याप्यृन्वामिनि । सहाः
इन्यपि नामान्तरं मानवरादर¢ तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न" इति
लक्षणं शेपपूरणन व्याचष्ट #* गभं स्थित इति । तरन्न इत्यस्य
व्याख्या $ परिणीतायापिति । अन्य तु-गमं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भेण सह याहा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
थः । इन्ापोरिति हस्व इत्याहः । मव्रणात्मम्भूतत्वं तु उभय-

> स्नयदत्त दूति लक्ष्यानदृद्यः दत्तात्मात टृष्चणामलत भावः|

€ त) =

<दायतिभागे आरमादिपृत्राणां दायग्रहणक्रमः। ४५

थाऽपि वोध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (८अ.५} १७३)

या गभिंणी संस्स्करियन त्रानान्ज्ञातापि वा सनी ।

वद्रुः म गभा भवति सहाद इति चोस्यन्‌ ॥ टनि।

७। पुरुपमम्वन्धपात्रान्न कन्यान्वद्मानिः दविः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूनकक्षनयानिन्वे एत्र, दभाव प्व दि करन्याजब्दमद्राचि
निमित्तमिति स्पष्ठे कन्यायाः कनीनचनि मृत महाभाप्य)
एवंच नस्या अपि विवाहसम्भन उनि न दपः । अनण्
परागुक्तद्रिविपकानीनमद्गनिरिति वध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

१। पक्रान्दन्वादाह % माननि । परिन्यक्त उन्ययः } दा
पाभावरड्पि भग्णामामध्यन मृन्जानन्वादिना वन्यादिः ।
६्यटति | ज्ञलपित्रादिरिन्यथः । शगृद्यन, पूत्रन्वनन्यादिः

तथाच पनुः,( अ. ^ | १५१)

मानापनृभ्यामृन्मरप्ं तयरन्यतग्ण ब्रा |

यं पुत्रं प्रतिगह्णीयादपवरद्धसम्तु सम्प्रनः॥ इति।

करत्रिमादियु विगपमाह # स्तरति । श्रत्रिषम्बयंद-
समहटनापत्रद्धप्विन्यथः ।

उ. १। एनपां क्रपाऽपि विवक्षिता न स्वरपमातव्रमिन्याश्यन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद इत्यप्याभ्नि तथापि
भकरणादाह % दायति । रित्यन्ययैः । तन्यनं त्वानुपङ्ग-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वक्तानामित्यादि ।
संर्याया अनुक्तन्येऽपि व्रिभागेनव टाभादाह ॐ द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष । पू्भत्रे इति बीप्नागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद प्रेमानुराध्रनत्याह ॐ# पूव॑स्यति । परशब्दा नोत्कृषएटाय
इत्याह # उत्तर इति । माखक्रपणाह ॐ पिण्डद इति।

५४६ सच्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं करं सगा तयेति भावः |
२ । पूनः बिहावलोकनन्यायेन मपनीक व्याचष्ट कृत्रिम
तथा च मनुः, (अ. < । १६९ )

सदशं यं प्रकुर्वानि युणदापत्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म प्रिज्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयपपि तस्यव प्रलोभनरिति। तया च प्राहित्वमपि त
वध्यम्‌ ।

४। अव्र दत्तान्मतिं लश्ष्यनिर्दश्चः स्वयं दत्त उति लक्षण
इन्यारयनाह # दत्तान्पानविनि । # त्यक्त इति । अक्रार
इति शेपः । # इनि, दृन्येवम्‌ । स्वयं दतत इन्यस्याथः #रपन
हनि । मप्र इन्यथः |

५ | अन्येतु व्रिपरीने ररक्ष्यश्रणमावः । तथाच तादृश्‌
तवाहं ॑पुत्रौ भवरामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूववदू गषीनो यः र
स्वयं दत्त इन्यभेः इत्यदः |

तथा च मनुः, ( अ. ५ | २७५)

मनापित्रविहीना यस्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आल्मानं स्पशयेयम्मे स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इनि ।

६ । सदान इत्यस्य तया सह य उर वरिव्राहिना गभे
स्स्मान्नात इत्यथः । गभेस्योटन्वात्तस्याप्यृहन्वमिति । सटाः
इन्यपि नामान्तरं मानवादर¢ तन्‌ ध्वनयन. “गभे व्रिन्न इति
लक्षणं शेपपूरणन व्याच * गर्भ स्थित इनि । पिन इत्यस्य
व्याख्या # प्रिणीतायामिति । अन्य तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीदरनः गर्भण सह योदा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
येः । इ्वरापोरिति हस्व इत्याहः । मवणांत्मम्भूतत्वं तु उभय-

स्वयद्‌त्त डत लद्यानद्‌द्ः दत्तात्माोत टक्षणामनत भावः|

ददायविभागे जरमादिपृच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५५५

याऽपर वाध्यमू ।

तथाच मनुः, (अ. ^} १७३)

या गमिणी संस्म्करियन रानान्जनानापि वा सती ।

वोदुः स गभो मवति सहाद इति चोच्यत || इति ।

७। पुरुपमम्बन्परमात्रान्न कन्याल्वहानिः प्रि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूनककश्षतयानिन्व एव, नदमभाव एव दि कन्याच्दपरघराचि
निमितमिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनचनि सतर महाभाष्य ।
पत्रं च तस्या अपि विवराहसम्भत दनि न दपः । अनप
प्रागुक्तद्विविधकानीनसद्रनिरिति वोध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

2। प्रक्रान्तन्वादाट # पमाननि । परिन्यक्त उन्यथः ! द-
पामावरस्पि भरणासापध्यन मृनजानन्वादिना वन्याद्विः ।
यटि | ज्ञनपित्रादिरिन्ययः । शग, पृत्रन्वनन्याद्रिः

तथा च मरनुः,( अ. ‰ | १५५)

मानापितम्यामन्यरप्र नयारन्यतगण वा|

यं पुत्रं परतिगरहीयादपत्रद्धम्तु सम्मृतः ॥ उति)

कूत्रिमादियु विश्रपमाह # सयत्रनि | क्रत्रिमस्वयंद-
तसटाटजापत्रद्धन्विन्यथः |

उ. १। एनपां क्रयाऽपि व्रिव्रान्निना न स्वस्पपात्रमिन्याशयन
सङ्निपाह # पएव्रमिति । यदयपि पिण्डद उत्यप्यास्ति तथापि
प्रकरणादाह % दायति । रिक्यन्यथेः । तन्फथनं व्वानुपद्ग
कमिति भावः। एषामिन्यस्य व्याख्या ‰ पूर्नोक्तानामित्य।दि |
संग्याया अनुक्तत्वरऽपि विभागेनव लामादाह % द्रादङ्नाना-
मिति । निर्धारणे प्र । पूरवाभात्रे इति वीपागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद्‌ प्रिमानुराभनस्याह # पूत्र॑स्यति । परशब्द नोल्कृष्टायं
त्याह # उत्तर दृति । मालक्रमणाह # पिण्डद दृति।

५५६ सव्याख्यायां भिताक्तरायांव्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं करं त्रगस्या तथवेति भावरः |
३। पूनः िहावदयोकनन्यायेन मपनीकर व्याचष्ठे शकरत्रिपरि

तथाच मनुः, (अ. < । १६९)

सदश य प्रकुवीन गुणदापाव्रचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयक्तंम व्िज्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव परखभनरिति। तथाच प्रहत्वपपि त
धाप्यम्‌ । | ॥

४। अत्र दत्तान्मानि खक्ष्यनिर्दशः स्वयं दन्त उति लक्षण
इन्यारयनाह # दत्तान्मान्विनि । # त्यक्त इति । अकार
दति शेषः | # इनि, इन्यवम्‌ ¦ स्वयं दत्त इत्यस्याथः #उपन
डति । माप्र इत्यथः ।

4 | अन्यतु व्रिपरीना खशक्ष्यसक्षणमाव्रः । तथाच तादश
तवाहं पुत्रा भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूरववद्‌ गर्टीतो यः र
स्वयं दत्त इन्यथः इत्याहुः ।

तया च मनुः, ( अ, ^ | १७५)

मानापितृविहीना यस्न्यक्ता वा म्यादृकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशयेयस्मे स्वयं दरत्म्नु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सहोदज इत्यस्य तया सह य उं वरिवाहितो गभ
स्तरमान्नान इत्ययः । गभम्याटन्वात्तस्याप्यदन्वमिति । सहः
इन्यपि नामान्तरे मानाद्‌ तनू ध्वनयन “गभ विन्न इति
लक्षणं सेपपूरणन व्याचष्ट * गर्भ स्थित दृति । तिन इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिति । अन्य तु-गमं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गभेण सह यादा पथात्तस्यां जान इत्य-
थः । इव्रापारिनि हस्व इत्याहः । मव्रणारमम्भूतत्वं तु उभय-

९ स्तरयद्‌त इति लद्ष्यानद्‌शः दत्तात्मातं टलक्षणामनत मावः

<दायविभागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रदणक्रमः। ५४५
याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, ८अ. ^} १७३)

या गाभिणी मंम्स्क्रियन त्रानाञ्जानापि वा सती ।

बरदुः म गर्भा मवति सदाह इति चोच्यत ॥ उनि)

७। पुरूपमम्बन्परमानान्न कन्यान्वरानिः द्विः तु मन्वव्रन्नै-
स्कारपूवकक्षतमोानिन्ये एव, तदभाव पवर टि कन्याजन्दभग्रादि-
निमित्तमिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनचनि यत्र महाभाष्य ।
णवरं च नस्या अपि वितरादमम्भन सनि न दपः । जन णव
प्रागुक्तद्िविधकानीनमद्गतिरिनि बाध्यम्‌ ॥ १३ ॥

२} प्रक्रान्नस्वादाह # माननि 1 परिन्यक्त उन्यथः ! दा-
पामाव्रस्पि भरणासापध्यन मृटजानन्वादिना वन्यादिः ।
्यटति | ज्नानपिक्राद्रिरित्वथः । शर्य, पचरन्वनन्यादिः।

धाच मनुः, ( अ. ^| २५१)
पानापिन्‌ ्यापुन्मरपर तयारन्यतमण वा|
यं पुत्रं प्रतिग्रह्ठीयादपविद्धम्तु म स्मरतः ॥ उनि।
कूविमादियु वित्रपमाह ॐ सयत्रति | त्रव्रिषस्वयंद-
समटाटनापविद्धप्विन्यथः।

उ. १। एनपां क्रयाऽपि विवक्षता न स्वरूपमात्रमिन्याश्चयन
सङ्गनिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद दत्यप्यास्न तथापि
परकरणाद्राह # दायेनि । रिक्यन्ययथेः । तन्यनं न्वानुपद्धि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या > पूर्वोक्तानामित्य।दि |
संख्याया अनुक्तत्वेऽपि विभगेनव टाभादाह % द्रादशाना-
मिति । निधारणे पष्ठ । पूवीभावरे इति बीपागर्भे सप्तपर्ण
इतिवदभ्रिमानुरोधेनस्याह % पूत्र॑स्यति । परशष्दा नोच्ृषटा्
इत्याह # उत्तर इति । माटक्रपेणाह # पिण्डद इति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायांन्यवदहाराध्याये २

व्याख्यानं किं स्वगत्या तथेति भावः|
२। पुनः निहावद्टोकनन्यायन मप्रनीकरं व्याचष्ट शकरत्रिम

तथा च मनुः, (अ. ५ । १६९)

सदश य प्रकुर्वीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

पुत्रं पत्रगुणयक्तं म वित्नेयस्तु कृत्रिमः ॥ इनि ।

अयमपि तस्यव प्रन्योमनरिति । नया च प्रोहन्वमापि त
वे।ध्यम्‌ । हा

| अत्र दनान्पति रक्ष्यनिदंश॒ः स्वयं दत्त इति लक्षण
दृन्याश्रयनाह # दत्तान्मान्विनि । # त्यक्त इति । अकार
दृति शेपः । # इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याधः #उपन
टति। माप्र इत्यथः

५ | अन्येतु व्िपरीनो ररक््यलश्रणमावः । तथा च तादश
तवाहं पत्री भतामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पू्रवद्‌ गीतो यः र
स्वयं दत्त इन्यथेः इत्याहुः ।

तथा च मनुः) ( अ, ९ | १७५)

मातापितरविरीना यस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आल्मानं स्पशये्यस्मे स्वयं दन्म्नु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटोढज इत्यस्य तया सह य उदा विवाहिता गभं
स्नस्माज्नात उस्यथंः । गमेम्योटन्वात्तम्याप्यृटन्वमिति । सहोः
इन्यपि नामान्तरं मानवाद्‌¢ तन्‌ ध्वनयन (“गभे विन्न हृति
लक्षणं भ्रपपूरणन व्याच * गभं स्थित इति । वन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायामिति । अन्ये तु-गरमे स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकरनः गभेण सह यादा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
थः । डन्वापोरिति हस्व त्याः । मवर्णारमम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयदत्त इति न्क्ष्यनिर्दृलः दत्तात्मति रक्षणमिति भावः।

<दायविभागे जौरमादिपृच्राणां दायग्रदणक्रमः। ५४५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, ८. ^} २७३)

या गाभंणी संस्म्करियन त्रानान्ज्ञानापि वा सती ।

वटः म गमो भवति साठ उति चोच्यन्‌ ॥ टनि।

७ । पुरुपमम्बन्यमा्ान्न कन्यान्वरानिः करि तु मन्त्रवन्न-
स्कारपूवकक्षतयानिन्य एव, तदभाव पव दि कन्माजब्टप्रत्रचि
निमित्तमिति स्प कन्यायाः करनीनयनि मत्र महामाप्य।
एवंच तस्या अपि विवराहसम्भन उति न दपि; । जन
प्रागुक्तद्विविधकानीनसद्गतिरिति वध्यम्‌ ॥ ४३२ ॥

। प्रक्रान्तन्वादार # माननि । परिन्यक्त इन्ययः ! टा-
पाभाव्रडपि भरणासापध्यन मृनजानन्वादिना वन्यादिः ।
श यटति । ज्नातपित्राद्रिरिन्यथः । ग्न, पृत्रन्वनन्यादिः।

तथा च मनुः, ( अ. ९ | १५१)

पानापितस्यामन्मरप्ं तयाग्न्यनग्ण वा|

यं पुत्रं प्रनिगह्णीयादपविद्धस्तु मम्प्रतः॥ इति ।

कृविमादियु विररपमाह # सयत्रनि । कत्रिमस्वयंद-
ससटादनापावरद्धध्तिन्ययः।

उ. १। एनपां क्रयाऽ्पि विव्राक्षना नस्वरूपमात्रमिन्याशयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद उत्यप्यास्न तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यन्यथेः । तन्पथनं त्वानुपङ्कि
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्ोक्तानामित्य।दि |
संख्याया अनुक्तत्वऽपि वरिभागनव रामादाह ॐ द्रादक्ञाना-
मिति । निधारणे पष । पू्ाभात्रे इति बीप्ागर्भं सप्तपर्ण-
इतिवद्‌ प्रेमानुराध्रनत्याह ॐ# पूवस्यति । परशब्दरा ना्कृएटाये
दृत्याह # उत्तर दति । माचक्रपणाह्‌ # पिण्डद इति।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां त्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं त्वगत्या तवेति भावः |
२ पुनः िहावस्योकनन्यामेन मपतीकं व्याच शकृत्रिपर
थाच मनुः, (अ. 1 १६९)

सदशं यं प्रकुवीन गुणदापविचक्षणम्‌ ।

त्रं प्रगुणयुक्तं म वरित्तयस्तु करतिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्न्टोभनर्ति । तथा च प्रोहित्वमपि न
माध्यम । ॥

४। अत्र दतान्मानि रक्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त इति क्षण
न्याशयनाह # दन्तान्मान्विनि । # त्यक्त इति । अक्राग'
ति शेपः । # रति, इत्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपन
नि । मप्र इन्ययः

+ | अन्यतु व्रिपरीना रक््यलशक्षणमावः | तथाच तादश
तवाहं पत्री भवामीन्यवमास्मानं दत्तवान्पृचवद्‌ गृष्रीना यः र
स्वयं दत्त इन्यथः उच्यादुः।

तया च मनुः, ( अ, ५ | ५७५)

मानापित्रविरीना यस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्परयेयस्मे स्वयं दतच्तम्तु स स्मृतः ॥ इति।

६ । सटोहज न्यस्य तया सह य उह विवाहिता गभं
स्तस्माज्ान इन्यधेः । गभेम्योढन्वात्तस्याप्यृढन्वमिनि । सोः
इन्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न" इति
लक्षणं शेपपूरणन व्याचष्ट * गमं स्थित इनि । विन्न इत्यस्य
व्परार्या # परिणीतायापिति । अन्य तु-गभं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भेण सह याहा पश्चात्तस्यां जान इृत्य-

उ्यापारिति हस्व इत्याहः । मवणांलमम्भूततवं तु उभय-
? स्वयदत्त इति टक्ष्यनिदशः दत्तान्माति रश्षणमिति भावः।

<दायविभाने ओरमादिपृच्राणां दायग्रहणिक्रमः। ५४५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः) ८अ. ^} 1७३)

या गभिंणी संम्स्करियन त्रानान्ज्ञानापि बा स्ती।

वादः म गभा भवनि साद इति चोस्यन ॥ इनि !

७। पुरपमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः पविः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षनमानिन्वे एत्र, तदभाव एव दि कन्याशन्दग्रतति
निपित्तमिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनचनि मूत्र महामाप्य)
पतं च तस्या आपि विवराहसम्यन उनि न दपः । अनष
प्रागुक्तद्ि्िधकानीनसङ्गनिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

2। प्रक्रान्नस्ादाह # माननि । परिन्यक्त उन्यथः ) टा
पाभाव्रड्पि भरणामापथ्यन मन्डजानन्वादिना वन्याः ।
यति | ज्ञानपित्रादिरित्यथः | अश्न, पृ्न्वनन्याद्धिः।

तथा च मनुः,( अ. ० | १५१)

पानापिन्‌्यागुन्मष्रं नयारन्यतरण वा ।

यं पूरे मनिगरह्ीयादपव्रद्धम्तु सम्मृतः ॥ उति।

कूविमादियु विशपमाह # सयत्रति । करतरिमस्वयंद-
तसददजापव्रिद्धस्तिन्यधेः ।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि विवर्ति न स्वरूपमात्रमिन्याश्यन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यदययपि पिण्डद इत्यप्यास्न तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यन्यथेः । तन्फथनं न्वानुपङ्गि-
कमिति भावः । एपामिन्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वाक्तानामित्यादि |
संस्याया अनुक्तत्ऽ्पि व्रिभागेनव लामादाह ॐ द्रादश्ञाना-
मिति । नि्धारणे पष । पूवोभात्रे इति बीपागर्भं सप्तपर्ण-
इतिवदभ्रेमानुराधरनत्याह # पूवस्यति । परशब्द नान्यं
इत्याह # उत्तर इति । माचक्रमणाद ॐ पिण्डद्‌ इति।

५४६ सन्याखयायां भिताक्तरायांव्यवदहाराध्याये २

व्याख्यानं किं त्रगत्या तधवेति भावः|

२। पुनः भिहावलोकनन्यायन मपनीक व्याचषे कृत्रिम

तथा च पनुः, (अ. ९ । १६९)

सदशं यं प्रकुवीन गुणदरापतिचक्षणम्‌ ।

प्र पुत्रगुणयुक्तं म पवन्नयस्तु कतिः ॥ इनं ।

अयमपि तस्य प्रोभनग्ति | तथा च प्रहत्वपपि त
योध्यम्‌ । हः

४। अव्र दत्तान्मति रश्ष्यनिरदश्ः स्वयं दत्त इति रक्षण
इन्यारायनाह ॐ दकतान्पान्विनि 1 # त्यक्तं इति । अकार"
दृति शेपः । # इनि, इत्येवम्‌ । स्व्यं दत्त इन्यस्याधः #उपन
ह्नि । भाप इन्यथः।

५ | अन्यतु व्रिपरीना नटक्ष्यलक्षणमावः । तथाच तादृश
तवाहं॑पुत्रा भक्रामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूत्वद्‌ ग्र्रीता यः

वयं दत्त इत्यथः इत्याहः ।

तथा च पनुः, ( अ, ९ | २७५)

मानापितत्रिरीना यस्न्यक्ता वा स्यादकारणात्‌ |

आन्मानं स्परयेद्स्य स्वयं दनम्नु स स्मृनः ॥ इनि।

६ । सहोढज इत्यस्य तया सह य उ विवाहिता गभं
स्नस्माज्नात इत्यधेः । गमेस्योढन्वात्तस्याप्यृढन्वमिति । सहोः
इन्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन (“गभे विन्न इति
लक्षणं शपपूरणन व्याचष्टे * गर्भं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्पराख्या # परिणीतायापिति । अन्य तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गभेण सह यादा प्ात्तस्यां जात इत्य-
थः । उन्वापोरिति हस्व इत्याहुः । मवर्णात्मम्भूतत्वं तु उमय-

९ स्त्रयदरत्त डान लक्ष्यानिद्‌शः दचान्मातं टृक्षणामन भावः|

<दायविभागे जरमादिपुच्राणां दायग्रहणक्रमः। ५४५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ५} १७३)

या गभिंणी संस्स्करियन त्रानान्जनानापि वा सती)

वदुः स गर्भो भवनि माद उनि चोन्यन॥ टनि।

७। पुरूपमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः प्रि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतमोनिन्ते एव, तदभाव षव दि कन्यागनव्दभ्राचि-
निमित्तमिति स्पे कन्यायाः कनीनयति यत्र महामाप्य।
एवंच नस्या मपि विवाहमम्भव इति न दपि; । अन ण्व
परागुक्तद्रिविधकानीनसद्रतिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १२५ ॥

। प्रक्रान्तत्वादाह # माननि । परिन्यक्त उन्यथः } दा-
पाभावरस्पि भर्णामामर्ध्यन मृल्जानन्वादिना वन्यादिः ।
भय दड़ति | ज्ननपित्रािरिन्ययः | अर्चन, पूत्रन्वनन्याप्रि

नथा च पनुः,( अ. °| १५१)

पानापितम्यामुन्मरप्ं तयारन्यतमण ब्रा |

यं पुत्रं परनिगरङीयादपविद्धम्तु सम्मृतः ॥ उनि।

कृतिपादियु विजषपाह ॐ सथत्रति । ग्रत्रिमस्वयंद-
समहादटजापवरिद्धस्विन्यथेः ।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि विवाक्निना न स्वरूपमात्रमिन्याश्चयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । ययपि पिण्डद इत्यप्यास्ति तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यन्यथेः । नन्कयनं त्वानुषङ्गि
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्यासा # पूर्वाक्तानामित्य।ि |
संर्याया अनुक्तत््ऽपि व्रिभागेनव टराभादाह ॐ द्रादशाना-
मिति । नि्घारणे पष । पू्ाभात्रे इति कीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदृभ्रेमानुरोभेनत्याह % पूुव॑स्यति । परशब्दो नोच्कृषटा्
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमणाद # पिण्डद इति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्वरायांन्यवदहाराध्याये २

व्याख्यानं किं सरगत्या तथेति भवः |
२। पनः निहावन्योकनन्यायन सपनीकं व्याचष्ट शकृत्रिपर
तथा च मनुः, (अ. ६। १६९ )

सदशं यं परकुर्वीत गुणदोपतिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तंम व्रिज्नयस्तु कृरिमः॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रन्ाभनरिति । नया च प्रहित्वपपि त
योध्यम्‌ । व | ध

४। अव्र दनात्मानि क्ष्यनिदंशः स्वयं दत्त इति खक्षण
हृन्या्ययनादह % दसतान्पान्विति । ॐ त्यक्त इति । अक्रार
हति शेषः! # इमि, इत्येवम्‌ । स्वयं दत्त उन्यस्याथः #उपनः
नि । माघ इन्यथः।

५ | अन्येतु वरिपरीनो ररक्ष्यलश्चणमभावः । तथा च ताद
तवाहं पुत्रा भवामीन्यवमास्मान दत्तवान्पतवदू गरीनो यः र
स्वयं दत्त इन्यथेः इत्याहुः ।

तया च मनुः, ( अ, ९ | २५५)

मानापित्व्िरीना यस्त्यक्ता वा म्याद्रकारणान्‌ |

आन्पानं स्पशयेयसमे स्वयं दनम्तु स स्मरतः ॥ इनि ।

६ । सटोढज इत्यस्य तया सह य उद विवाहिता गभ॑
स्तस्माज्नात इन्यथेः । गभेस्योढन्वात्तस्याप्यृढन्वमिनि । सोः
इन्यपि नामान्तरं मानवराद¢ तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न) इति
लक्षणं सपपूरणन व्याचष्ट * गर्भ स्थित इति । वन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीनतायामिति | अन्य तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गभण सह यारा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
यः । उ्वापोरिति हस्व इत्याहुः । मव्णात्मम्भूतत्वं तु उभय-

१ स्नरयदत्त टत रृक्ष्ानद्‌शः दत्तात्मात टृक्षणामलत भावः|

८दायविभागे जरमादिपृच्राणां दायग्रदणक्रमः। ५४५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, ६८अ. ५११७३)

या गभिणी संम्स्करियन ब्रानाञ्ज्नानापि वा सती ।

वादः म गर्भां भवति सटा इनि चास्य ॥ टि ।

७। पुरुपमम्बन्पमात्रान्न कन्यान्वदहमनिः क्रि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूनकक्षनयानिन्व एव, तदभाव णहि कन्याजन्दत्रचि
निमित्तमिति स्पष्ं कन्यायाः कनीनचति सच महाभाप्य।
प्च तस्या अपि विवराहसम्भन उति न दपि; । अन ण्व
प्रागुक्तद्ितिपरकानीनसद्गनिरिति बाध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

१। पक्रान्नत्वादाद # मरानति । परित्यक्त उन्ययः ! दा
पाभवसञ्पि भगणामाप््यन मृन्जानन्वादिना वन्याः ।
श यटि | ज्लनपित्रादिरिन्वयः । शृते, पृतरन्वनन्यादिः।

तथाच मनुः, ( अ. ९। १५५)

मानापिन भ्यापुन्म्रं नयागन्यतरण वा|

यं पुत्रं प्रतिग्रङ्णीयादृपविद्धम्तु सम्मतः ॥ इनि।

करत्रिपादियु विशरपमाह ॐ सयत्रेति । श्रत्रिमस्वयंद-
समटटजापवद्धन्विन्ययः।

उ. १। एनपां क्रमोऽपि विवराक्निन। न स्वरूपयात्रामिन्याशयेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । ययपि प्रिण्डद टत्यप्यास्नि तथापि
प्रकरणादराह # द्रायति । रित्यन्ययेः । तन्छथनं त्वानुपद्गि-
कमिति भावः। एपामित्यस्य व्याख्या > पूर्वोक्तानामित्य।द |
संख्याया अनुक्तत्वेऽपि व्रिभागेनव लामादाह ॐ द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूवीभात्रे इति बीप्मागर्भं सप्रपर्ण-
इतिवदापरिमानुराधरनत्याह ॐ पू्स्यति । परज्ञब्दया नाक्ृषएटायं
टृत्याह # उत्तर इति । माखक्रपणाह # पिण्डद दृति।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं करं त्वगत्या तथवेति भावः|
२। पुनः निदहावद्योकनन्यायन सप्रतीकं व्याचष्ठे शकृति
तेथा च॒ मनुः, (अ. <। {१६९ )

सदशं यं प्रकुर्वीत गुणदरापतरिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुप्रगुणयृक्तंम व्रिज्नयस्तु कृचचिपः॥ इति ।

अयमपि तस्यव परन्टोभनरिति। नया च प्राहित्वमपि त
य।घ्यम्‌ । ष | ि

४। अव्र दत्तार्मातिं रक्ष्यनिदश्चः स्वयं दत्त उनि लक्षण
इन्यादायनाह # दततान्मानिति । ॐ त्यक्त इति । अक्रार'
ति शेषः । % इनि, इृल्येवम्‌ । स्वयं दत्त न्यस्याथः #उपनः
ने । भाप इत्यथः

+ | अन्यतु व्रिपरीना नसक्यलक्षणमावः । तथान ताद्रश
तवाहं ॒पूत्री भवामीन्यत्रमास्मानं दत्तवान्पूवेवद्‌ गृ्ीना यः र
स्वयं दत्त न्यः इत्याहुः ।

तथा च मनुः, ( अ, ^ | १७५)

मानापितरविहीना यस्न्यक्ता वा स्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशयेस्मे स्वयं दत्म्तु स स्मृतः ॥ इनि ।

६ । सटहाढज इत्यस्य तया सह य उट विवाहिता गभं
स्नस्माज्नात इन्यथेः । गभेम्योदन्वात्तस्याप्यृहन्वमिति । सहोः
इन्यपि नामान्तरं मानवादे५ तन्‌ ध्वनयन शभे व्रि इति
लक्षणं शेपपूरणन व्याचष्ट #* गर्भं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायामिति । अन्य तु-गभं स्थितः गभिण्यां
पर्णीनायां स्वीकृतः गभेण सह यादा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
थः । इ्यापारिनि हस्व इत्याहुः । मवणार्मम्भूतत्वं तु उभय-

$

^ स्व्यद्‌त्त रत रलक्ष्यानद्‌ललः दत्तात्म्रा्तं टलक्षणामत भावः।

> =

<दायतिभागे ओरमादिपृत्राणां दायग्रहणिक्रमः। ' ४५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ. ^} १७३)

या गाभंणी संस्म्करियन त्नानाञ्ज्ञानापि बा सनी।

वदुः स गभा भवनि सादर इति चोच्यन ॥ इनि!

७ । पुरुपमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्यदानिः कि तु मन्त्रवन्न-
स्कारपूयकक्षतमोनिन्े एव, तदभाव णव दि कन्याजन्दरमद्रति-
निमित्तमिति स्पद्रं कन्यायाः कनीनचनि सत्र महाभाष्य)
पयं च तस्या अपि विव्राहसम्भन इति न दपि; । अनपय
पागुक्तद्वििधकानीनसद्गतिरिनि वोध्यम्‌ ॥ ४२, ॥

१। भरक्रान्नव्वादाद % मानि । परिन्यक्त उन्यथः \ टा
पाभावरऽपि भरणासापध्यन मृलजानन्वादिना बन्याद्धिः ।
र यट़ति | त्रालपिद्रादिरिल्ययः । अदने, पूृतरन्वनन्यादिः

तथा च मनुः+( अ. ० | १५१)

पानापितम्यामन्म्रष्रं नयारन्यतमण बरा |

यं पुत्रं प्रतिगङ्णीयादपव्रिद्धम्तु मस्म्रनः॥ इति ।

कृतिपादियु वितरपमाह # सयत्रेनि । ग्रत्रिमस्वयंद-
समटटनापव्रद्धप्तिन्यथः।

उ. १। एनपां क्रमाञपि विवक्षिता न स्वरूपमात्रमिन्याज्ञयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद इत्यप्यास्ति तथापि
भरकरणादाहद # द्रायति । रिक्यन्यथः । तन्फयनं व्वानुपद्गि-
कमिति भावरः । एपामित्यस्य व्याख्या ४ पूर्वोक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तत्वऽपि व्रिभागेनव राभादाह # द्रादशाना-
मिति । निर्ारणे पष । पूर्रीभात्रे इति कीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदग्रिमानुरेपेनत्याह % पूुव॑स्यनि । परशब्द नोक्छरषटा्
इत्याह ॐ उत्तर इति । मालक्रपेणाह # पिण्द्‌ दृति ।

५४६ सनव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याय २

व्यारूयानं किं स्वगत्या तथवेति भावः|
२। पूनः मिहावन्यकनन्यायेन मप्रनीकं व्याचष्ठे शकरुत्रिपर्ा

तथा च मनुः, (अ. < । १६९)

सदशं यं प्रकी गुणदरापवरिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयक्तं म व्रिज्नयस्तु क्रिमः ॥ इति ।

अयमपि नस्यत्र प्ररोमन्रिनि । तया च प्राहत्वमापि त
धाध्यम्‌ । क |

% । अत्र दत्तान्मति ग्क्ष्यनिर्दशः स्वयं दन उनि खक्षण
इन्याग॒यनाह # द॒त्तान्पानििनि । % त्यक्त इति | अकार
दृति शेपः । # ईनि, इत्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपन
नि । माप उन्यथः

+ | अन्यतु वरिपरीना रक््य्श्षणमावः | तथाच तादश
तवाहं पुत्रा भवामीन्यवमास्मानं दत्तवान्पववदू ग्रीन यः र
स्वयं दत्त इन्यथेः इत्यादुः ।

तथा च मनुः) ( अ, ^ | १७५ )

मानापित्रविरीना यस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्पश्येदयस्मे स्वयं दन्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटोहज इत्यस्य तया सह य उदो विवाहिता गर्भ
स्तस्माज्नात इत्यथः । गमेस्योदन्वात्तम्याप्यृढन्वमिनि । सहाः
इन्यपि नामान्तरं मानवाद तन्‌ ध्वनयन गभे व्रि" इति
लक्षणं सपरपूरणन व्याचष्ट * गमं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिति । अन्य तु-गर्भं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गभेण सह यादा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
थः । इन्वापोरिति हस्व इत्याहुः । मवरणारमम्भूतत्वं तु उभय-

वृयद्‌त्त इति टरक्ष्यानद्‌श्छः दत्तात्मत लक्षणामत भावः ।

<दायत्रिभागे जौरमादिपुच्राणां दायग्रदणक्रमः। ५४५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, ८अ. ^} १७३)

या गाभिणी संस्स्क्रियन त्रानान्जञानापि वा सती ।

वदुः स गर्भो भवनि महाह उति चोच्यन्‌ ॥ हनि ।

७। पुरुप्रमम्बन्धरमात्रान्न कन्यानयदहानिः क्रि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवक्क्षतयानिन्वे एव, नद्‌माव णव टि कन्याजन्दरमघ्रचि-
निमित्तमिति स्प्रं कन्यायाः कनीनचनि सूत्र प्द्मभाप्य |
एवंच तस्या अपि विव्राहमम्भन इति न दरिः । नण
प्रागुक्तद्रिविधकानीनसद्गनिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १२ ॥

१। भरक्रान्नस्वादाद ॐ पाननि 1 परिन्यक्त उन्यथः } दा-
पामाव्रड्पि भरणामापम्यन मृजानन्वादिना वन्यादिः ।
य ड़ति। ्ञतपित्रादिरिल्ययः | शृत, पृत्रन्वनन्यादिः।

तथा च मनुः, ( अ. °| १५१)

पानापितम्यागुन्मृए नयारन्यतरण वा|

यं पुत्रं प्रनिग्रद़्ीयादपव्रद्धस्तु समस्प्रनः॥ इति।

करवरिमाद्वियु विकशपमाह ॐ सयत्रेति | करत्रिपस्वयंद-
ससद नापवरद्धप्तिन्ययः।

उ. १। एनपां क्रय।ऽपि विवान्निन( न स्वस्पमात्रमिन्याक्षयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद टत्यप्यास्न तथापि
पकरणादाह # दायति । रिक्यन्यथः । तन्यनं त्वानुपङ्गि
कमिति भावः । एषामि्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वक्तानामिःयादि |
संख्याया अनुक्तन्वेऽपि व्रिभगेनव टाभादाह # द्रादश्ाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूक्रीभात्रे इति कीप्ागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदभ्रमानुरोधनस्याह ॐ पूत्रस्यति । परशब्द नोकषाय
इत्याह ॐ उत्तर इति 1 माखक्रपेणाह # पिण्टद्‌ दृति ।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवहाराध्याये २

व्याख्यानं कि स्वगत्या तथेति भावः|
२। पनः भिहावस्यकनन्यायेन मपरनीकं व्याचष्ठे ककृत्रिपर्

तथा च मनुः, (अ. ६। १६९)

सदशं यं परकुर्वीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयक्तंम व्िन्नयस्तु कृचिमः॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्राभनगि्ति | तथाच प्राहन्वमपि न
वध्यम्‌ । वि | प

४। अव्र दत्तान्मनि रश्ष्यनिर्शचः स्वयं दन्न उति न्मक्षण
इन्याशयनाद् # दततान्मान्विति । # स्यक्त इति । अक्रार
दति शेषः । # इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः *#उपन
ह्नि । माप्र॒ इन्यथः।

५ | अन्येतु व्रिपरीनोा रक्ष्यरश्णमावः । तथाच तादश
तवाहं प्रा भवराभीन्यवमार्मानं दत्तवान्पूवेवद्‌ ग्रीना यः
स्वयं दत्त इन्यथः उच्यादुः |

तथा च मनुः, ( अ, ९ | २७५)

मानापित्रविहीना यस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आल्मानं स्पशञयेयस्मे स्वयं दनम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटोटज इत्यस्य तया सह य उढा वरिवाहिना गभ॑
स्तस्माजात दत्यथः । गमेस्योदन्वात्तस्याप्यृढन्वमिति । सहः
इन्यपि नामान्तरं मानवरादर¢ तन्‌ ध्वनयन “गभं विन्न" इति
लक्षणं मरेषपूरणन व्याचष्ट * गर्भ स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापितनि । अन्ये तु-गभं स्थितः गभिण्यां
पर्णीनायां स्वीकृतः गर्भण सह यादा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
थः 1 इन्वापोरिति हस्व इत्याहः । मवणांत्मम्भूतत्वं तु उभय-

^ स्व्रयद्‌त्त इति नक्ष्यानद्‌ल्लः दततात्मत टष्णामरति भावः|

<दायविभागे जौरमादिपूच्राणां दायग्रहणिक्रमः। ५५५

याऽपि बाध्यम्‌ |

तथा च मनुः, ८अ.^ } १७३)

या गाभिणी संम्स्करियन वानान््ञानापि वा सनी ।

बहुः स गर्भो भवनि सहाद इति योस्यन ॥ इति ।

७ पुरूपमम्वन्यमात्रान्न कन्यान्वद्मनिः किः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूतरकक्षनयानिन्वे एव, तदभाव णव टि कन्यागब्दमर्राचि-
निपित्तपिति स्पष्ठं कन्यायाः कनीनचनि यतर महाभाष्य,
एवंच तस्या अपि विद्राहसम्भवत उनि न दपः । अन ण्य
प्रागुक्तद्रितिधरकानीनसद्गनिरिति वराध्यम्‌ ॥ ५२ ॥

। प्रक्रान्तन्वादराहे # पानति । परिन्यक्त उन्यथः } दा-
पाभावमञ्पि भग्णामापथ्यन मृरजानन्वादिना वन्यादिः ।
य ट़ति | न्नलपित्रादिरिन्यथः । शगरद्यन, पूतरन्वनन्यां

थाच पनुः, ( अ. °| १५९)

मानापनभ्यामुन्रष्ं नयारन्यतरण ब्रा |

यं पूतं परतिगरक्ीयादपविद्धस्तु म स्मृतः ॥ इति।

करत्रिमादियु विकाषपाह # सवत्रति । ्रत्रिषस्वयंद-
समटेटजापव्रद्धस्निन्यथः |

उ. । एनां क्रमाऽपि व्रिवाक्षना न स्वर्पमात्रमिन्याशयेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । ययपि पिण्डद उत्यप्यारत तथापि
भकरणाद्राह # दायति 1 रिक्यन्यथः । तन्थनं त्वानुपङ्गि-
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या > पूर्वोक्तानामित्यादि |
संस्याया अनुक्तत्वऽपि बिभागेनव टाभादाह > द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूर्वाभात्रे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद्‌ प्रेमानुरोधनत्याह ॐ पू्वंस्यति । परशब्द नोत्कृषएटायं
दूत्याह # उत्तर दृति । माचक्रपणाह # प्िष्टद इति।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्तरायांत्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं क्रं स्वगत्या तथेति भावः |

२ । पूनः मिदयवरखाकनन्यायेन मप्रनीकर व्याचष्टे कृत्रिम

तथाच पनुः, (अ. < । १६९)

सदश य परकुर्वाति गुणदापविचक्षणम्‌ ।

पुपर त्रगुणयक्त म प्वत्नयस्तु कृचिमः॥ इनि ।

अयमपि तस्यव प्ररोभनगि्ति । तथा च प्राहन्वमपि त
योघ्यम्‌ ।

४ । अत्र दत्तान्मति रक्ष्यनिर्दशः स्वयंदत्त उति लक्षण
इन्यागयनाह # दत्तान्पानिविति । # त्यक्त इति । अकार
दृति शेपः । # इनि, टन्येवम्‌ । स्वय दत्त इन्यस्याधः ऋउपन
इनि । भाघ्र इन्यथः |

4 । अन्येतु व्रिपरीनो रक्ष्यल्श्रणमावः । तथाच तादश
तवाहं ॑पुत्र मव्रामीन्यवमात्यानं दत्तवान्पृववद्‌ गीता यः २
स्वयं दत्त उन्यथः इत्याहुः |

तथा च मनुः, (अ, ९ | २७५)

मानापितृवरिहीना यस्न्यक्ता वा स्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशयद्स्म स्वयं द्म्तु स स्मृतः ॥ इति।

६ । सट इत्यस्य तया सह य उदे विवाहिता गभं
स्तस्पाज्ात त्यथः । गभेस्योढन्वात्तस्याप्यहन्वमिति । सहाः
इन्यपि नामान्तरं पानवादं¢ तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न ईति
लक्षणं ्रपपूरणन व्याचष्ट # गर्भं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिति । अन्य तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गभण सह यादा पश्वा्तस्यां जात इत्य-
थः । इ्वापोरिनि हस्व इत्याहुः । मवर्णातमम्भूतत्वं तु उभय-

म

^ स्नयदत्त इति रृक्ष्यानदख्ः दत्तान्मात टदक्षणामत भावः।

<दायावेभागे ओरमादिपुत्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ. ^ 1} ७३)

या गर्भिणी संस्म्करियन त्नानान्जञानापि वा सती ।

वराटः म गर्भो मवति सहोढ इति चोच्यत ॥ दृति!

७। पुरुपमम्बन्परमातरान्न कन्यान्वहानिः द्विः तु मन्त्रवन्न
स्कार पूवकक्षतमोनित्तरे पतर. तदभाव एव रि कन्यारष्दमग्राचि-
निमित्तपिति स्यं कन्यायाः कनीनचति मरत महामाप्य
एवंच तस्या अपि व्रिवादसम्भन उनि न दपः । अन्व
प्रागुक्तद्वितविधकानीनसद्गनिरिति वोध्यम्‌ ॥ ४३५ ॥

२। परक्रान्तत्वादाद # पम्राननि । परिन्यक्त उन्ययः ! ठा
पाभावऽपि भरणासामथ्यन मृरजानन्वादिना बन्याद्विः 1
य डति | त्रानपित्रारिरिन्ययः ) भृद्यने, पृत्न्यनन्यादिः।

तथा च मनुः, ( अ. ९ | १५१)

मानापितभ्यागृन्मष्ं तयारन्यनग्ण ब्रा |

यं पुत्रं प्रतिगह्ीयादपविद्धम्तु सम्मृतः ॥ इनि)

कविमादियु विकापपाह ॐ# सयत्रति । कृत्रिपस्वयंद-
नसहेदजापत्रेद्धप्िन्यथः।

उ. १। एनेपां क्रपाऽपि विवाक्निना न स्वस्पमात्रमिन्याश्येन
सङ्गतिपाह # एवामति । यद्यपि पिण्डद टृन्यप्यास्न तथापि
परकरणादाह # दायति । रिक्यन्यथेः । तन्पथनं व्वानुषङ्ग-
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याग्या > पूर्वाक्तानामित्य।दि |
संसस्याया अनुक्तन््ेऽपि विभागेनव टाभादाह > द्रादश्ाना-
मिति । निधारणे पष्ठ । पूर्राभावे इति बीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद प्रिमानुरोपेनस्याह # पृत॑स्वति । परशब्दा नेन्करृषएाय
इत्याह # उत्तर इति । मारक्रपणाह # पिण्डद इति।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं कि स्रगत्या तवेति भावः |

२। पुनः मिहावन्यकनन्यामेन मपनीकं व्याचष्ठे ककृत्रिपर

तया च मनुः, (अ. 41 १६९)

सदशं यं परकुवीत गुणद्रापवरिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयरक्तंम विन्नयस्तु कररधिमः॥ इनि ।

अयमपि तस्यव प्ररोभनरिति । तथाच प्राटन्वमपि न
य।घ्यम्‌ ।

४। अव्र दत्तान्पानि रक्ष्यनिद्॑ञः स्वयं दत्त इति लक्षण
रन्यादायनाह्‌ # दत्तात्पानिति । % त्यक्तं इति । अकार
ति शेपः # इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत इन्यस्याथः #उपन
न । भाप इन्यथः।

५ | अन्येतु व्रिपरीनोा नरक्ष्यलश्चणमावः । तथाच तादश
तवां पूत्रो भवामीन्यवमास्मानं दत्तवान्पववदू गरीना यः र
स्वयं दुत्त इृन्यथेः इत्याहुः ।

तया च मनुः, ( अ. ९ | ७५ )

मानापितविहीना यस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्मानं सपशयेयस्म स्वयं दनम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सहादज न्यस्य तया सह्‌य उटा विवाहिता गभं
स्तस्माज्नात इत्यथः । गमेस्याहन्वात्तस्याप्यहन्वामिनि । सदयः
इन्यपि नामान्तरं मानवादे५ तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न" हृति
तक्षणं भपपूरणन व्याचष्ट * गर्भं स्थित इनि । त्रिन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति । अन्य तु-गमं स्थितः गर्भिण्यां
पर्णीनायां स्वीकृतः गर्भण सह यादा पशात्तस्यां जात इत्य-
थः । इन्वापोरिति हस्व इत्याहुः । मवणार्मम्भूतत्वं तु उभय-

| षः

^ स्ययद्‌त्त टत खक्ष्यानद्‌खः दत्तान्मार्तं टृष्णामन्ति भावः|

<दायतिभागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रहणकरमः। ५४५

याऽपि वाध्यम्‌ ।

तथाच पनुः, (अ. ^} 1७३)

या गर्भिणी संस्स्क्रियन त्नानान्ज्नानापि वा सती ।

बुः स गर्भो भवनि सदाह इति चोच्यत | इनि ।

७ पुरूप्रमम्बन्परमात्रान्न कन्यान्यहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूनकक्षनमानिन्वे एत्र, नदभाव पव टि कन्यागन्दरम्रचि
निमित्तपिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनचति मत्र महाभाष्य,
पतं नस्या अपि विव्राहसम्भन ददि न दपः । अन ण्व
प्रागुक्तद्वितविधकानीनसङ्गनिरिनि बाध्यम्‌ ॥ ५३२१ ॥

2 । प्रक्रान्दन्वादाह # माननि । परिन्यक्त उन्यथः } द-
पाभावञ्पि भग्णासापथ्यन पृलजानन्वादिना वन्यादिः ।
यति | ज्ञलपित्रादिरित्ययः । शने, पूतरन्वनन्यादिः

तथाच मनुः,( अ. °| १५१)

मानापिनः्यामुन्मष नयारन्यतगण वा|

यं पुत्रं परनिग्रद्रीयादपविद्धम्तु सम्मृतः ॥ उनि।

कृवरिमादियु विग्रपमाह ॐ सयत्रेति । कत्रिमस्वयंद-
समल्दजापत्रद्धाप्विन्ययः ।

उ, १। एनपां क्रमोऽपि विवक्षिता न स्वरूपमात्रमिन्याश्चयन
सङ्गनिपाह # एवमिति । यद्यपि पिण्ड उत्यप्यास्ति तथापि
भरकरणादाह # दायेति । रिक्यन्ययेः । तन्फथरन न्वानुपद्गि-
कमिति भावः । एषापित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वाक्तानामित्यदि |
संस्याया अनुक्तन्ऽपि व्रिभागेनव लामादाह > द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूर्ाभात्रे इति कीपागर्भं सप्तपर्ण-
इतिवदप्रमानुरेप्रनत्याह # पू्स्यति । प्रशब्दो नोकषाय
इत्याह # उत्तर इति । माटक्रमेणाद # पिण्डद इति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याय २

व्याख्यानं किं स्वगत्या तथेति भावः |
२। पूनः निहावदोकनन्यायन मपरनीकर व्याचष्टे कृत्रिम
तथा च मनुः, (अ. ९॥। १६९ )

सदश य प्रकरीति गुणदापात्रेचक्षणम्‌ ।

पं पुत्रगुणयुक्तं म प्िन्नयस्तु दत्रिमः ॥ उति ।

अयमपि तस्यव प्ररोभनग्ति । तथा च प्राहत्वपपरि त
यी्यम्‌ । ि |

४। अत्र दन्तान्मनिं सक्ष्यनिररशः स्वयं दत्त इनि लक्षण
न्याश्यनाह # दु्तान्पान्िति । # त्यक्तं इति । अक्रा
ति शेषः} # इमि, इत्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः भउपन
ने । भाप इन्यथः।

+ | अन्यतु व्रिपरीनो क््यश्षणमावः । तथाच तादश
तवाहं पुत्र भवामीन्यवमास्मानं दत्तवान्पूववद्‌ ग्रीन यः र

वयं दत्त टन्यथः इत्यादुः |

तथाच मनुः) ( अ, ^ | १७५)

मानापितरव्िरीना यर्न्यक्त। वा स्यादकारणान्‌ |

आत्मानं स्पशयद्यस्मे स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सहोढ इत्यस्य तया सह य उ विवाहिनो गभं
स्तस्माज्नात त्यथः । गमेम्योढन्वात्तम्याप्यृहन्वमिति । सहाः
इन्यपि नामान्तरं मानवराद¢ तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न" दृति
लक्षणं सेषपूरणन व्याच * गर्भ स्थित इति । व्रिन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति । अन्य तु-गमं स्थितः गर्भिण्यां
परिणतायां स्वीकरतः गभेण सह याढा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
यः \ इ्ापोरिनि हस्व इत्याहुः । मवर्णात्मम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयद्‌त्त इति क्ष्यनिदंशः दत्तात्मति टश्षणामति भावः।

> “५५

<दाय्विभनागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रदणक्रमः। ५४५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ^} १७३)

या गाणी संम्स्क्रियन त्राताम्ज्ञानापि वा सनी ।

वोदुः स गर्भो भवति सादर इति चोच्यन्‌ ॥ इति

७। पुरूपमम्बन्परमाचान्न कन्यान्वदरानिः तिः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूनकक्षतमानिन्वे एव, नदभाव णव दि कन्याशन्दरभन्रसि-
निपित्तपिति स्प्र कन्यायाः कनीनयति सत्र पहाभाप्य।
पयं च नस्या अपि विदराहमम्भन ठनि न दपः । अन्य
परगुक्तद्वििधकानीनसद्गनिरिनि बाध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

१। भक्रान्तस्यादाद ॐ मानि । प्ररिन्यक्त उन्यथः ¦ दा-
पाभाव्रस्पि मग्णामापरध्यन मृटजानन्वादिना वन्यादिः ।
श यटि । ज्ञानपित्राद्रिरित्यथः । अगृद्यन, पृ्रन्वनन्यारिः।

तथाच मनुः, ( अ. ० | १५१)

मानापिनूभ्यामन्मरष्ं तयागन्यतमण बरा ।

यं पुत्रं प्रनिग्ररीयादपव्रद्धम्तु मम्परृतः ॥ उति।

करतरिमादियु विपमाह ॐ सयत्रति । श्ुत्रिषस्बयंद-
समटाटजापत्रद्धप्विन्यथः।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि वरिबान्िना न स्वरूपमाव्रमिन्याश्चयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद टृन्यप्यास्नि तथापि
भकरणादाह # दायति । रिक्यन्यथेः । तन्पयनं न्वानुषङ्गि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वोक्तानामितयादि |
संख्याया अनुक्तत्रऽ्पि वरिभागनव लाभादाह % द्रादश्ञाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूत्भात्रे इति बीपनागर्भं सप्रपर्ण-
इतिवद प्रेमानुराध्रनत्याह ॐ पूरवस्यति । परशब्द नाकृष्टाये

त्याह # उत्तर इति । पालक्रपणाह # पिण्डद डति ।

४६ सव्याख्यायां मिनाक्षरायांत्यवहाराध्याय २

व्याख्यानं किं स्रगस्या तथवेति भावः।
२। पूनः गिटहावदोकनन्यायेन मपरनी कर व्याचष्ठे शदरत्रिप

तेथा च पनुः, (अ. < । १६९)

सदशं यं परकुर्वीत युणदापव्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं एत्रगुणयुक्तं म विन्नयस्तु क्रतरिमः॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रन्ोभन्‌रिति । तथाच प्राहत्वमपि त
व।घ्यम्‌ । ॥ ।

४। अत्र दत्तान्मानि रक्ष्यनिर्दृश्चः स्वयं दत्त इति लक्षण
दन्याशयनादह # दत्तान्मानिनि । # व्यक्तं इति । अकार
दृति शेषः । # इनि, इन्येवम्‌ । स्वय दत्त इत्यस्याथः #उपनः
ति । मप्र इत्यथः

५। अन्यतु व्रिपरीना रक्यखक्षणमभावः । तथाच तादश
तवाहं पुत्री भव्रामीन्यवमार्यानं दत्तवान्पूत्रवद्‌ ग्रीन यः र
स्वयं दत्त इन्यथेः इत्याहः |

तथा च मनुः, ( अ. ५ | १७५ )

मातापितवरिहीना यस्त्यक्ता वा म्यादरकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशयेयस्मे स्वयं दनस्तु स स्मृनः ॥ इति ।

६ । सोहन इत्यस्य तया सह य उदो विवाहिता गभ॑
स्तस्माज्नान इत्यथः । गभेस्योढन्वात्तस्याप्यटन्वमिति । सहो
इन्यपि नामान्तरं मानवराद¢ तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न) हनि
लक्षणं भ्नेपपूरणन व्याच * गभं स्थित इति । विन इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति । अन्ये तु-गभं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भण सह यादा पशवात्तस्यां जात इत्य-
शः 1 इ्ापोरिति हस्र दर्याहृः । मवणांत्मम्भूलत्वं तु उभय-

? स्यरयदत्त दति लक्ष्यनिर्देशः दत्तात्मति टक्षणमिति भावः।

८दायावेभागे जरमादिपृच्राणां दायग्रदणकमः। ५४५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

नथा च मनुः, (८.५६ १७३)

या गाभणी संम्म्करियन त्नानान्जञानापि वा सनी ।

बोदर म गर्भो भवति सदाह इति चोच्यत ॥ टरनि।

७। पुरुप्रमम्बन्धरमात्रान्न कन्यान्वटानिः दि तु मन्त्रवन्न
स्कार पूनक्क्षतयानित्वे एव, तदभाव णव रि कन्याशन्दभघ्राचि-
निमित्तमिति स्प्रं कन्यायाः कनीनचनि मूत्र पहामाप्य।
एवं च तस्या भपि विवाहसम्भव उति न दिः । अन्‌ पव
परागुक्तद्वितिधकानीनसङ्गतिरिनि बाध्यम्‌ ॥ १२ ॥

2। प्रक्रान्नन्प्रादाद ॐ माननि । परिन्यक्त उन्यथः } दा
पाभाव्रडपि भग्णामापमध्यंन मृखजानन्वादिना वन्यादिः ।
ॐ य इति | त्नानपित्रादिरिन्ययः । शयते, पूत्रन्यनन्यादिः।

तथा च मनुः,( अ. ९ । २५१)

मानापितस्यामुन्मृष्रं नयागन्यतरण वा|

यं पुत्रं परतिगह्ीयादपव्रद्धम्तु मम्पृतः॥ उति।

करत्रिमादियु विशपमाह ॐ सयत्रति | प्रत्रिमस्वयंद-
समहोदजापव्रद्धप्विन्यथः ।

उ. १। एनां क्रमाऽपि विवाक्निन। न स्वरूपमात्रामिन्याङयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद द्यप्यारेन तथापि
भरकरणादराह ॐ दायति । रिक्यत्यथेः । तन्कथनं स्वानुपङ्गि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वाक्तानामित्यादि |
संस्याया अनुक्तसरऽपि परिभागनव टामादाह # द्रादश्चाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूवीभात्रे इति कीप्नागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदभ्रमानुरोधनत्याह % पूत्र॑स्यति । परशब्द नोन्कषायं
त्याह ॐ उत्तर इति । मालक्रमेणाह # पिण्डद इृति।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्तरा्याव्यवदारध्याये २

व्याख्यानं करि स्रगत्या तवेति भावः|
३ । पूनः मिहावलाकनन्यायन मरत क व्याचष् कृत्रिम

तथाच मनुः, (अ. < । १६९)

सदश य पकरतति गुणदापव्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म व्िन्नयस्तु करतिमः॥ इनि ।

अयमपि तस्यव मररोभनग्ति | तया च प्राहन्वमपि त
व।घ्यम्‌ ।

४। अव्र दत्तान्मानि रक्ष्यनि्दशचः स्वयंदन इति लक्षण
इन्याशयनाह # दत्तान्मानििति । # त्यक्त इति । अकार"
दृति शेषः । # इनि, इत्येवम्‌ । स्व्यं दत्त इत्यस्याधः ऋउपन
इति । माप्र्‌ इन्यथः।

+ | जन्य तु व्रिपरीनो रयक््यलश्षणभावः । तथा च तादश
तवाहं पुरवरा भवामीन्यवमास्मानं दत्तवान्पूवेवद्‌ ग्रीन यः र
वयं दत्त उन्यथः इत्याहुः ।

तथा च मनुः, ( अ, ^ | १७५)

मातापितरविहीना यम््यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आल्मानं स्पश्य्स्ये स्वयं दरन्म्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सोहन इत्यस्य तया सह य उदो विवाहिता गभे
स्तस्पाज्नान स्यथः । गमेस्योढन्वात्तस्याप्यृटन्वमिति । सोः
इन्यपि नामान्तरं मानवराद¢ तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न" दृति
लक्षणं शषपूरणन व्याचष्ट * गभं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायापिति | अन्य तु-गमं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गर्भण सह यादा पश्चात्तस्यां जात दृत्य-
द्यापोरिति हस्व इत्याहः । मवणा्मम्भूतत्वं तु उभय-

९ स्व्रयदरत्त रति लक्ष्यानद्‌शः दत्तान्मात टलक्षणामत भावः|

८दायावैभागे अौरमादिपृत्राणां दायग्रदणक्रमः। ५४५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ^} १७३)

या गाणी संम्स्करियन त्लानाञ्ज्ञानापि वा सतीं ।

चोटः म गर्भो भवनि साठ उति चोच्यन्‌ ॥ दनि ।

७। पुरूपमम्बन्पमाचान्न कन्यान्वहानिः क्रि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूनककश्चनयानिन्य एत्र, दभाव एव दि कन्माजब्दरमत्रचि
निमित्तमिति स्पष्ठ कन्यायाः कनीनचनि मूत्र महाभाष्य)
एवंच तस्या अपि विवराहसम्भन उति न दपि; । अनष
प्रागुक्तद्रितिपकानीनसद्गनिरिनि वध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

१} प्रक्रान्लस्वादार % मानति । परिन्यक्त उन्यथः ¦ दा-
पाभाव्रडपि भरगणामाप्यन मृन्टजानन्वादिना वन्यादिः ।
£ य उति । ज्ञानपित्रादिरित्ययः। अगृद्यत, पृत्रन्वनन्यादिः।

थाच मनुः, (अ. ° | १५१)
मातापनभ्यापुन्मरप्ं नयाग्न्यनग्ण वा|
यं पुत्रं परनिगह्णीयादपव्द्धम्तु मम्पृतः॥ इनि।
कतरिमादियु विषमा # स्तरति । श्त्रिषस्वयंद-
समददजापव्रिद्धम्विन्यथः ।

उ. १। एतपां क्रमाञपि विवान्‌ न स्वस्पमात्रमिन्याज्ञमेन
सङ्गनिपाह ॐ एवमिति । यद्यपि पिण्डद इन्यप्यासन तयापि
परकरणादाह # दायति । रिक्यन्यथः । तन्यनं व्वानुषङ्गि-
कमिति भावः। एपामिल्यस्य व्यास््या ४ पू्वाक्तानामित्यादि |
संरव्याया अनुक्तसरऽपि व्रिभागेनव लाभादाह * द्रादश्चाना-
मिति । निर्धारणे पष । पू्ाभात्रे इति कीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद्‌ प्रेमानुराध्रनत्याह ॐ पूरवस्यति । परशब्द नाष्य
इत्याह # उत्तर इति । माच्क्रमणाह # पिण्डद इृति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां त्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं स्वगत्या तथवेति भावः|
३। पनः निदयवदोकनन्यायेन मपनी कर व्याच शकरत्रिप

तथा च मनुः, (अ. < ॥। १६९)

सदृशे य प्रकुर्वीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

पुत्रं पुत्रगुणयक्तं म तवज्नयस्तु क्रतरिमः॥ इत ।

अयमपि तस्यव पररोभनरिति । तया च प्राहस्वमपि त
ाय्यम्‌ ।

४। अत्र दन्ान्मनि रक्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त इति क्षण
इन्याशयनाह # दत्तान्पान्विनि । # त्यक्त इति । अकार
दति शेपः} ॐ इनि, इन्यवम्‌ । स्वयं दत इत्यस्याथः #उपनः
इनि । माप इन्यथः।

+ | अन्ये तु व्रिपरीना ररक्ष्यल्ट्षणमाव्रः । तथाच तादश
तवाहं पुत्रा मव्रामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूव्रेवद्‌ गरदीता यः
स्वयं द॒त्त इन्यथः इत्याहुः |

तया च मनुः, ( अ, ९ | १७५)

मानापित्व्रिरीना यस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्पश्चयद्यस्म स्वयं दनम्तु स स्मृनः ॥ इनि।

६ । सहाढज उल्यस्य तया सह य उट विवाहिता गमे
स्नस्माज्नात न्यः । गमेस्योढन्वात्तस्याप्यृहन्वमिति । सोः
इ््यपि नामान्तरं पानवादर¢ तन्‌ ध्वनयन “गभं व्रिन्न इति
लक्षणं सेपपूरणन व्याचष्ट * गर्भ स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति | अन्य तु-गमं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीनायां स्वीक्रतः गभेण सह यादा पश्चा्तस्यां जान इत्य-
थः । इन्यापोरिति हस्व इत्याद । मवर्णात्मम्भूतत्वं तु उभय-

2 स्वदत्त दति लक्ष्यनिदल्लः दत्ता्मति रक्षणमिति भावः।

<दायविभनागे ओरमादिपृच्राणां दायग्रदणक्रमः। ५४५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ५} १७३)

या गाणी संम्स्क्रियन त्राताञ्ज्नानापि वा सनी ।

चोदः म गर्भा भवति सरा उति योस्य ॥ दति ।

७। पुरपमम्बन्धमाचान्न कन्यान्वरानिः पिः तु मन्त्रवन्न
स्कार पूनकक्चतयानिन्व एव, तदभाव णव दि कन्यागन्दमर्रचि-
निपित्तमिति स्पप्रं कन्यायाः क्नीनचनि यत्र महाभाप्य
पवंच तस्या अपि विव्राहमम्भन उति न दपः । अनपव
प्रागुक्तद्रित्रिपकानीनसद्गतिरिति वोध्यम्‌ ॥ ४२, ॥

१। पक्रान्तस्वादा ॐ मानेति । परिन्यक्त उन्यथः ¦ दा-
पाभावङ्पि भग्णामसापर्ध्यन मृरखजानन्वादिना वन्याद्विः ।
य डति | ज्ननपित्रादिरिन्यियः । गर्ने, पृत्रन्वनन्यादिः।

थाच मनुः, ( अ. ९ | १५१)
मानापिनभ्यामुन्मरप्रं नयारन्यनग्ण वा|
यं पत्रं पतिगह्गीयादपाव्रद्धम्तु सम्प्रतः॥ इति।
करूविमादिु विषमा # सयत्रनि । श्रत्रिषसवयंद-
समटाटजापत्रद्धन्विन्यथः।

उ. । एनपां क्रमाऽपि वरिवान्निना न स्वरूपमात्रामिन्याश्यन
सद्गनिपाह # पवमिति । यद्यपि पिण्डद इत्यप्यास्ति तथापि
प्रकरणादाह ॐ दायति । रिक्यन्यथेः। तन्कथनं न्वानुपद्गि
कमिति भावः। एपामित्यस्य व्याख्या > पूर्वाक्तानामित्य।दि |
संख्याया अनुक्तत््रेऽ्पि व्रिभागेनव लामादाह % द्रादश्ाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूर्राभात्रे इति बीप्नागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद्‌ प्रमानुरोध्रनस्याह ॐ पूतरस्यति । परशष्दा नाक्कृष्टायं
दृत्याह # उत्तर इति । मारक्रपणाह # पिण्डद टति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्चरायांन्यवदटाराध्याय २

व्याख्यानं कि ल्रगत्या तवेति भावः |
३। पुनः निदटावलोकनन्यायेन मपरनीकं व्याच शकुत्रिपर

तथा च मनुः, (अ. ६ । १६९)

सदशं य प्रकुर्वीत गुणदापव्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयक्तं म व्रिन्नयस्तु करतरिमः॥ इति ।

अयमपि तस्यत्र प्रन्टोभनरिति । तया च प्राहन्वमापि न
वाप्यम्‌ । ५ | र

४ । अव्र दत्ान्पति रक्ष्यनिर्दृञचः स्वयं दत्त इनि लक्षण
इन्यारायनाह ४ दततात्मानिविति । # त्यक्त इति | अकार्‌"
दृति शेपः । # इति, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः भउपन
इनि । भाप इन्यथः।

५ | अन्येतु विपरीनो रक्ष्यलक्चणमावः । तथाच तादश
तवाहं प्रौ भवरामीन्यवमार्मानं दतवान्पूववद्‌ गु्रीना यः र
स्वयं दत्त टन्यथः इत्याहुः ।

तथाच मनुः, ( अ, ५ | १७५)

मातापितरव्रिहीना यस्न्यक्ता वा म्यादृकारणान्‌ |

आन्मानं स्पश्चयेदयस्मे स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इनि ।

६ । सटोढज इत्यस्य तया सह य उा व्रिवाहिनो गभं
स्स्माज्ात इत्यथः । गभेस्यादरन्वात्तम्याप्यृढन्वां मात । सहाः
इन्यपि नामान्तरं मानवादे तन्‌ ध्वनयन “गमे विन्न" इति
लक्षणं ्ेषपूरणन व्याचष्ट * गर्भं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति । अन्य तु-गमं स्थितः गभिण्यां
पर्णीनायां स्वीदरतः गभेण सह यादा पशात्तस्यां जात इत्य-
थः । इ्वापोरिनि हस्व इत्याहुः । मवणांरमम्भूतत्वं तु उभय-

९ स्तय्द्‌त्त इति लक्ष्यानद्‌रः दत्तात्मा टृश्लणामति भावः|

<दायतिभागे ओरमादिपृत्राणां दायग्रहणक्रमः। ४५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ^} १७३)

या गाणी संम्स्करियन त्रानाञ्ज्ञानापि वा सनी ।

वाहुः म गर्भां भवति सादर इति चोस्यन ॥ इनि !

७। पुरुपमम्वन्धमानान्न कन्यान्वहानिः पितु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतमानिन्व एव, तदभाव ण्व टि कन्यागब्द्रम्न्रचि
निमित्तमिति स्पप्रं कन्यायाः कनीनचनि सत्र महाभाष्य
एवंच तस्या अपि विव्राहसम्भत उति न दषः । अनष
प्रागुक्तद्वितिधकानीनसद्गनिरिति बोध्यम्‌ ॥ ४३२५ ॥

२} प्रक्रान्तन्यादाह ॐ माननि । परिन्यक्त इन्यथः ! दु
पाभाव्रञपि भग्णामापर्ध्यन मृखजानत्वादिना बन्याद्विः ।
भय ट़ति | ज्ञनपित्रादिरिन्ययः । श्चन, पृ्न्वनन्याद्रि

थाच पनुः,( अ. | १५१)
पानापिनृभ्यामन्मृप्रं तयोग्न्यतरण वा|
यं पुत्रं प्रनिग्ह्णीयादपव्रिद्धस्तु मस्म्रनः॥ इति।
कृतिमादियु विषमा ॐ स्तरति । श्रत्रिषस्वयंद-
नसटादजापत्रद्धन्तिन्यथः।

उ. १। एनषां क्रमाऽ्पि विवक्षिता न स्वरूपमात्रमिन्याशयेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डल टत्यप्यासन तथापि
पकरणादाह # दायति । रिक्यन्ययैः । तन्छयनं त्वानुपङ्गि
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या ॐ पूरवाक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तत््रऽ्पि व्रिभागेनव लाभादाह ॐ द्रादश्ञाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूाभाव्रे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद प्रेमानुराधनत्याह ॐ# पूव॑स्यति । परशब्दा नाराय
इत्याह # उत्तर दति । पाच््रपणाह्‌ # पिण्डद दइृति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्वरायांन्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं स्वगत्या तथेति भावः|
३। पुनः सिहावस्यकनन्यायेन सप्रनीकं व्याचष्ठे कृुत्रिपर

तथा च पनुः, (अ. ९) १६९)

सदशं यं प्रकुवीत गुणदापपिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयक्तंम व्रिज्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव परराभनरिति। तयाच प्रहित्वमापि त
द्यम्‌ त

४। अत्र दतान्मानि खक्ष्यनिर्दशः स्वयं दन उति रक्षण
इन्याशयनाह # दत्तात्पालिविनि । # त्यक्त इति | अकार
टृति शेषः । # इनि, इन्येवम्‌ । स्व्यं दत्त इन्यस्याथः भउपन
ठनि । माप इन्यथः।

५ | अन्ये तु व्रिपरीनो ररक््य्श्षणमातः । तथा च तादश
तवाहं प्रा भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूत्ेवद्‌ गुदरीना यः र
स्वयं दत्त इन्यथः इत्याहुः ।

तथा च मनुः, ( अ, ९ | २५७५)

मातापितरविदीना यस्त्यक्ता वा म्यदरकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशये्यस्मे स्वयं दच्म्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सदटोढज इत्यस्य तया सह य उह विवाहिता गभः
स्स्मान्नान इत्यथः । गभेम्योटन्वात्तस्याप्यृढन्वमिति । सोः
इन्यपि नामान्तरं मानव्रादं¢ तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न" इति
क्षणं मरपपूरणन व्याचष्ट # गर्भ स्थित इति । त्रिनन इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायापिति । अन्ये तु-गमं स्थितः गभिण्यां
पर्णीनायां स्वीकृतः गभेण सह यादा पश्चात्तस्यां जात दृत्य-
थः । ड्वापोरिति हस्व इत्याहुः । मवर्णात्मम्भूतत्वं तु उभय-

५ स्नयदत्त शत रक्ष्यानद्रः दत्तात्मत लश्षणामतत भावः ।

ददायातेमागे जौरमादिपृच्राणां दायग्रदणक्रमः। ५५५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (८अ.^} २७३)

या गभिणी संस्स्करियन त्रानान्ज्ञानापि वा सनी।

वदुः स गर्भो भवति सादर इति चोच्यत ॥ इति

७। पुरुपरमम्बन्धरमात्रान्न कन्यानवहानिः दरि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्वे एव, तदभाव ण्व दि कन्याशव्दभष्रचि-
निपित्तपिति स्प्रं कन्यायाः कर्नीनचनि मत्र प्रह्यभाप्य |
णयं च तस्या अपि विव्राहमम्भन उति न दिः । अन्य
परागुक्तद्विविधकानीनसङ्गनिरिनि वोध्यम्‌ ॥ ४३५ ॥

१। भक्रान्तस्वाद्राद % माननि 1 पररिन्यक्त उन्यथः ) दा-
पाभाव्रञ्पि भरणामापथ्यन मृन्जानन्वादिना वन्याद्विः ।
ॐ य उति | ज्ञतपित्रादिरिल्यथः । हृद्य, पतन्वनन्यां

थाच मनुः, ( अ. | १५१)
पाताप्रिनभ्यामन्मरष्रं नयारन्यनग्ण ब्रा |
यं पुत्रं प्रतिगह्गीयादपव्द्धस्तु मस्म्रतः॥ इति।
कृत्रिमादियु वितरपमाह ॐ सयत्रनि । प्रत्रिमस्वयंद-
समटादजापव्रद्धप्विन्यथः ।

उ. 2। एनपां क्रमाऽपि विवान्षना न स्वरूपमात्रमिन्याश्यन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद इत्यप्यास्ति तयापि
भकरणादाह # दायति । रिक्यन्यथः । तन्यनं त्वानुषङ्गि-
कमिति भावः। एपामित्यस्य व्यास््था ॐ पू्वाक्तानामित्य।द |
संख्याया अनुक्तलऽपि व्रिभागेनव टलाभादाह ॐ द्रादश्चाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूर्वाभावे इति वीप्मागर्भे सप्रपर्ण-
इतिवदभरेमानुराप्रनत्याह ॐ पूवस्यति । परशब्द नोत्कृएटायं
इत्याह % उत्तर हृति । पालक्रमणाह्‌ # पिण्डद इति।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं करि सरगत्या तंयवेति भावः|
२। पनः निहावन्यकनन्यायेन मपतीक व्याचष्ट कृत्रिम

तथा च मनुः, (अ. ९) १६९)

सदशं यं मरकुर्वानि गुणद्रापतिचक्षणम्‌ ।

पुपर पुत्रगुणयेक्तं म व्ित्यम्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव पररोभनरिति । तथा च प्रौहन्वपपि न
य।ध्यम्‌ । ता

४। अत्र दतान्मानि रक्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त उनि रक्षण
इन्याश्चयनाह # दक्तात्मान्तिनि । # त्यक्त इति । अकार

टृति शेषः | # इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इत्यस्याः भउपन

हति । माप्त इत्ययः |

५ । अन्येतु विषरीनो रक््यलश्चणमावः | तथा च तादश
तवाहं॑पूत्रौ भवामीन्यवमात्मानं द्वान्पू्वदू गरशीता यः र
स्वयं दत्त इन्यथः इत्याहुः ।

तयथा च मनुः, ( अ, ९. | १७५)

पातापितव्रिरीना यस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्यरयद्स्य स्वयं दर्म्तु स स्मृतः ॥ इति।

६ । सदो इत्यस्य तया सह य उह व्िबाहिनो गभं
स्तस्माज्ान स्यथः । गभेस्योढन्वात्तस्याप्यृडन्वमिनि । सोः
द्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन “गर्भे विन्न इति
लक्षणं शेपपूरणन व्याचष्ट * गर्भं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिति । अन्य तु-गर्भं स्थितः गभिण्यां
पर्णीतायां स्वीकरतः गर्भेण सह यादा पचात्तस्यां जान इत्य-
थः 1 इन्वापोरिनि हस्व इत्याहुः । मतर्णारमम्भूतत्वं तु उभय-

? स्दयदत्त इति लक्ष्यनिर्देशः दत्तान्मति रक्षणमिति भावः।

<दायविभागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रहणिक्रमः। ५४५

याऽपि वोध्यम्‌ |

तथाच मनुः, (अ. ^} १७३)

या गभिंणी संम्स्करियन त्रानान्ज्नातापि वा सनी ।

वोदुः स गो भव्ति साद उति चोच्यत ॥ इनि !

७। पुरूपमम्न्यमात्रान्न कन्यान्वहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कार पूनकक्चतयानिन्व एव, तदभाव णव दि कन्याशन्दप्र्रचि-
निपित्तपिति स्पष्ं कन्यायाः कनीनचति नत्र महाभाप्य।
णवं च तस्या अपि विवराहमम्भणनत उनि न दपः । अनय
परागुक्तद्वित्रिधकानीनसद्गनिरिनि बाध्यम्‌ ॥ ४३५ ॥

१। परक्रान्नन्वादाह % माननि । परिन्यक्त उन्ययः ) दा-
पाभावस्पि भग्णामापध्यन मृग्टजानन्वादिना वन्यादिः ।
य टति। न्ननपित्रादिरिन्ययथः 1 ऋगयन, पूत्रन्रनन्यादिः।

थाच मनुः, ( अ. ° | २५१)
मानापिनमभ्यामून्मरष्रं नयारन्यतमण ब्रा |
यं पुत्रं परतिगह्ठीयादपविद्धसम्तु सस्पृतः॥ उति।
कृतरिमादियु विग्रपमाह # सयत्रति । श्रत्रिषस्वयंद-
तमटाट जापत्रद्धप्विन्यथः ।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि वरिवानतिता न स्वरूप्मात्रमिन्याशयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । ययि पिण्डद टन्यप्यास्ति तथापि
प्रकरणाद्राह ॐ दायति । रिक्यन्ययथेः । तन्फथनं त्वानुपङ्ग-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या # पूर्वाक्तानामितयादि |
संख्याया अनुक्तत्वऽ्पि व्रिभागेनव लामादाह ॐ द्रादश्चाना-
मिति । निर्धारणे पष । पू्वाभात्रे इति बीप्नागर्भं सप्तपर्ण-
इतिवदप्रेमानुराध्रनत्याह ॐ पूवस्यति । परशब्दा नोत्कृष्टायं
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रपणाह ॐ पिण्डद्‌ इति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्लरायांन्यवदहाराध्याये २

व्याख्यानं किं स्वगत्या तथेति भावः।
३। पुनः निहावलोकनन्यायेन मपरनीक व्याचष्ठे शकृत्रिमर

तेया च मनुः, (अ. < । १६९)

सदशं य प्रकुवीत गुणदापतरिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयक्तंम व्रिज्नयस्तु कृरिमः॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रन्ोभन्रिति | तया च प्राहत्वमापि त
य।घ्यम्‌ ।

४ । अव्र दत्तान्मनि रक्ष्यनिरदंशः स्वयं दत्त इति खक्षण
इन्याशयनाह्‌ # दत्तान्मान्विनि । # त्यक्त इति | अकार
दृति शेपः । # इति, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याधः उपन
ठनि । माप इत्यथः ।

५ | अन्येतु विपरीनो तरक्ष्यलक्षणमावः । तथा च तादश
तवाहं पौ भवामीन्यवमारमानं दत्तवान्पूवेवद्‌ ग्रीन यः र
स्वयं दत्त इर्यथः उत्याहः ।

तथा च मनुः, ( अ, ९ | १५५)

मातापितृविहीनो यस्त्यक्ता वा म्याद्‌कारणान्‌ |

आन्मानं स्पशयेयस्म स्वयं दच्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सदटोढज इत्यस्य तया सह य उदा विवाहिता गभं
स्तस्माज्ात इन्यथेः । गभेस्योढन्वात्स्याप्यृहत्वमिति । सोः
इन्यपि नामान्तरं मानवादए तन्‌ ध्वनयन “गमं विन्न" इति
वक्षणे शेषपूरणन व्याचष्ट * गर्भं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायापिति । अन्य तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीढरतः गभेण सह यादा पशात्तस्यां जान इत्य-
थः । इनापारिति हृस्व इत्याहः । मव्रणात्मम्भूतत्वं तु उभय-

र स्वयदत्त इति लक््यनिदशः दत्तात्मति टक्षणमिति भावः।

<दायाविभागे ओरमादिपृच्राणां दायग्रदणक्रमः। ४५

याऽपि वाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ^} १७३)

या गभिणी संम्म्करियन त्रानाञ्ज्ञानापि वा सती)

वदुः स गर्भो मवति सराह इति चोच्यत ॥ टति ।

७। पुरपमम्वन्धपात्ान्न कन्यान्वद्ानिः क्रि तु मन्त्रवन्न॑-
स्कारपूवकक्षतयानिन्ये एव, नदमाव पव टि कन्यायन्दपभद्रचि-
निपित्तमिति स्पप्रं कन्यायाः कनीनचति स्त्र महाभाष्य |
एवंच तस्या अपि विदाहसम्भन उनि न दपः । उन
परागुक्तद्वित्िधकानीनसद्निरिनि वोध्यम्‌ ॥ १२५ ॥

२। पक्रान्लन्वादाह % मानेति । परिन्यक्त उन्ययः ¦ दु
पाभावरस्पि भरणासापथ्यन म्रलजानन्वादिना वन्याद्िः ।
ॐ यटति | ज्ञानपित्रादिरिन्ययः ) शग्रद्यन, पृजन्वनन्यादिः।

थाच मरनुः,( अ. °| १५५)
मानापिनृभ्यामुन्म्ष्ं नयारन्यनगण वा|
यं पत्रं परनिग्ररीयादपव्रद्धस्तु सम्मृतः ॥ इति
करत्रिमादियु विशपमार ॐ समत्रति । परत्रिमस्रयंद-
नसहेटनापतरिद्धन्तिन्यथः |

उ. 2। एतषां क्रमाऽपि विवान्निता न स्वस्पमात्रमिन्याश्चयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद उत्यप्यास्न तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यन्यथेः । तन्नं व्वानुपद्ग
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या ५ पूर्वाक्तानामित्यादि |
संस्याया अनुक्तत्वेऽपि बिभागेनव लाभादाह > द्रादज्ञाना-
मिति । निर्धारणे पष्ठ । पूवाभात्रे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद्‌ प्रमानुराधनस्याह # पूत्रस्यति । परशब्द नाल्छरृएटायं
इत्याह # उत्तर इति । पार्क्रपणाह # पिण्डद इति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवहाराध्याये २

व्याख्यानं करि त्रगत्या तवेति भावः|

२। पूनः निहावसयोकनन्यायन मपरनीकं व्याचष्ठे शकूुत्रिपर

तथां च मनुः, (अ. &। {६९ )

सदश य परकुर्वीत गुणदापतिचक्षणम्‌ ।

पुरं पुत्रगुणयक्तं म परिज्तयस्तु कृतिम: ॥ इति ।

अयमपि तस्यव मलोभनरिति । तथा च प्रोहत्वमापि न
धा्यम्‌ ।

४। अत्र दत्तान्मानि रक्ष्यनिर्दशः स्वयं दन्त इति लक्षण
इन्याशयनाह % दत्तान्पाल्विनि । # त्यक्तं इति । अकार,
दति रेपः । # इनि, उन्यवम्‌ । स्वयं दतत न्यस्याथ #उपन
इति । भाप्र इत्यथः

^| अन्यतु व्रिपरीना नखक्यरक्षणमावः । तथाच तादश
तवाषहं॑पूत्री भवरामीन्यवमास्मानं दत्तवान्पूत्रवद्‌ ग्रदीना यः र

वयं दत्त टन्यथः उत्यादुः ।

तया च मनुः, ( अ, ९ | १७५ )

मातापितरविदहीना यस्त्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्पश्चयदयस्मे स्वयं दत्तम्तु स स्मृनः ॥ इति।

६ । सहोढ इत्यस्य तया सह य उढो विवाहिना गभं
स्तस्माज्नात इत्यथः । गभेस्योढन्वात्स्याप्यढन्वमिति । सदयः
इन्यपि नामान्तरं मानवरादे तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न) इति
लक्षणं भपपूरणन व्याचष्ट * गर्भ स्थित दृति । त्रि इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायापिति । अन्ये तु-गभं स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गभण सह यादा पश्चात्तस्यां जान इत्य
थः । इ्वापोरिति हृस्व इत्याहः । मव्रणांरमम्भूततवं तु उभय-

र स्न्रयद्‌त्त इति ट््यानद्‌शः दत्तात्मार्तं टक्षणामतत भावः|

<दायविभागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ. ^} २५७३)

या गाभिंणी संम्स्क्रियत त्रानाञ््नानापि वा सती ।

वोदुः स गर्भो मतवरनि सदाह इनि चोस्यन्‌ ॥ उनि।

७ । पुरुपमम्बन्धपाचान्न कन्यान्वदानिः कि तु मन्त्रवन्व-
स्कारपूवकक्षतयानिन्वे एव, नदभाव णव टि कन्याशन्दभष्राचि-
निमित्तमिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनयचनि मत्र महाभाप्य।
पव च तस्या अपि विवाहसम्भत उनि न दपः । अनष
परागुक्तद्रिवियकानीनसद्गनिरिति काध्यम्‌ ॥ १२ ॥

2। परक्रान्न्वादाह # माननि । परिन्यक्त उन्यथः ! दा-
पाभावरन्पि भगणामामध्यन मृजानन्वादिना बन्यादरः ।
य डति । ज्ञलतपित्रादिरिन्यथः ) शयने, पूत्रन्वनन्या्िः।

तथा च मनुः, ( अ. ° | १५१)

पातापिनूम्यागन्मप्रं नयारन्यतरण ब्रा ।

यं पुत्रं प्रनिगरहीयादपविद्धम्तु म स्प्रनः॥ उति)

कूतवरिमादियु विकलपपाह ॐ सयत्रेति । करत्रिपस्यंद-
समाद जापविद्धप्तिन्यथः।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि विवान्षिना न स्वस्पमात्रमिन्याश्ञयन
सङ्गनिपाह ॐ पुवरमिति । यद्यपि पिण्डद इत्यप्याम्नि तथापि
परकरणादाह # दायति । रिक्यन्यथः । तन्फथनं त्वानुपद्गि-
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या # पूर्वोक्तानामित्य।दि ।
संस्याया अनुक्तत्वऽपि व्रिभागेनव लामादाह > द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष्ट । पूर्वाभावे इति बरीप्मागर्भ सप्तपर्ण
इतिवदग्िमानुरेप्रनव्याह # पूत्रस्वेति । परशब्द नोकषाय
इत्याह # उत्तर इति । माचक्रमणादह्‌ # पिण्डद इति ।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायांन्यवदहाराध्याये २

व्याख्यानं करि स्वगत्या तथेति भावः|
३ । पूनः गिहावटोकनन्यायेन मदघनीकर व्याचष्ठे करत्रिमरि

तथा च मनुः, (अ. ५) १६९)

सदो यं प्रकुवीत गुणदोपव्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म विज्ञयस्तु कृरिमः॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रराभनग्ति। तथाच प्राल्वमपि त
वाप्यम्‌ । 1 | न

४। अत्र दतान्मति रक्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त उति लक्षण
इन्याशयनाह # दत्तान्पान्तिनि । # त्यक्त इति । अकार
दृति शेपः । % इनि, इत्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याधः #उपन
इति । भाप्र उन्यथः।

५| अन्यतु विपरीना रयक्ष्यसश्चणभावः । तथाच ताद
तवाहं ॑पुत्रौ भवामीन्येवमात्मानं द्तवान्पूत्रवदू गीतो यः र
स्वयं दत्त इन्यथः उव्यादः |

थाच मनुः) ( अ. ^ | १७५)

मातापितृ विहीना यर्न्यक्ता वा स्याद्‌कारणान्‌ |

आन्मानं स्पशयद्स्म स्वयं दनम्तु स स्मृनः ॥ इति।

६ । सदान इत्यस्य तया सह य उदा विवाहिता गभं
स्तस्माज्नान इत्यथः । गभेम्योढन्वात्तम्याप्यृढन्वमिति । सहो
इन्यपि नामान्तरं मानवराद¢ तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न" हति
लक्षणं सेपपूरणन व्याचष्ट * गर्भ स्थित इति । व्रि इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायापिति । अन्य तु-गमं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीनायां स्वीकरतः गभेण सह याढा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
थः । उन्ापारिति हस्व इत्याद: । मवणात्मम्भूतत्वं तु उभय-

९ स्व्यद्त्त दत लृद्ष्यानद्‌शः दत्तात्मातं टक्षणामन भावः|

<दायविभागे जओरमादिपृच्राणां दायग्रदणक्रमः। ५४५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथा च पनुः, (अ. ०} 1५३)

या गाभंणी संम्स्करियन त्रानाञ्ज्ञानापि वा सनी ।

वोदुः म गर्भो मवति सराह इति चोच्यत ॥ टनि।

७। पुरूपमम्बन्यमात्रान्न कन्यान्यटानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्वे एव, तदभाव णव रि कन्यान्व्दभ्रत्ति-
निमित्तमिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनचति मृतच्र महामाप्य।
एवंच तस्या अपि वरिवराहसम्भन उति न दपः । अन ण्व
परागुक्तद्वितियकानीनमङ्गनिरिति वोध्यम्‌ ॥ ४३ ॥

२। पक्रान्लन्वादार # माननि । परिन्यक्त उन्यथः } दा-
पाभावेऽपि भरणासाप्यन मृखजानन्वादिना वेन्यादिः ।
यति | न्ञानपित्रादिरिन्यथः ) शर्ते, पृ्न्वनन्यादिः।

तथाच मनुः, ( अ. ० | १५१)

मातापितथ्यामुल्यरषं नयारन्यतरण वा ।

यं पुत्रं मनिगह्णीयादपविद्धम्तु सस्पृतः॥ उति)

करत्रिमादियु विशपमाह ॐ सयत्रति । गरत्रिमस्वयंद-
नमदटाटजापत्रद्धप्तिन्यथः ।

उ. १। एनपां क्रयाऽपि वरिवान्निना न स्वर्पमात्रमिन्याशयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद उत्यप्यास्त तथापि
प्रकरणादाह ॐ दायति । रिक्यन्यथेः । तन्नं न्वानुद्गि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या > पूर्वाक्तानामित्य।दि |
संर्याया अनुक्तत्ेऽपि व्रिभगेनव टामादाह ॐ द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे प्री । पूर्वाभावे इति कीप्मागर्भे सप्रपर्ण-
इतिवदभ्रिमानुरधनत्याह % पूत्॑स्यति । परशब्द नोन्कृषटायं
इत्याह # उत्तर इति । माटक्रमेणाह्‌ # पिण्डद इृति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायांच्यवदहाराध्याय २

व्याख्यानं किं स्वगत्या तथेति भावः|
२ । पुनः िहावद्टोकरनन्यायेन मपतीकं व्याचष्ठे शकृत्रिमर
तथा च मनुः, (अ. ५। {६९ )

सदशं य प्रकुर्वीत गुणदापतरिचक्षणम्‌ ।

पुत्रं पत्रगुणयृक्तं म वित्तेयस्तु करतरिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव मरलोभनग्ति । नथा च प्रौदत्वमापि न
योध्यम्‌ । | ध

४। अव्र दत्तान्मनि नरक्ष्यनिर्दश्चः स्वयं दत्त इति लक्षण
याशयनाह # दत्तान्मान्विति । ॐ त्यक्तं इति | अक्रार'
ति शेषः| # इनि, ह्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपन
नि । माप इत्यथः

५। जन्य तु व्रिपरीना रश्ष्यरक्षणमावः । तथाच तादश
तवाहं पुत्रौ भवरामीन्यवमासमानं दत्तवान्पूवेवद्‌ गृ्टीना यः र
स्वयं दत्त इन्यथेः उत्याहुः |

तथा च मनुः, ( अ, ^ | २७५ )

मातापितरविदीना यस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशयेयस्मे स्वयं दचम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सहोढ इत्यस्य तया सह य उह विवाहिता गभः
स्तस्माज्नात इत्यथः । गभेस्योढन्वात्तस्याप्यृढन्वमिनि । सहाः
इन्यपि नामान्तरं मानवादे५ तन्‌ ध्वनयन "शभे विन्न" इति
क्षणं प्रपपूरणन व्याचष्ट * गर्भं स्थित इति । त्रिन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायापिति । अन्ये तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीढरनः गर्भण सह यादा पशात्तस्यां जान इत्य-
थः । इन्वापोरिति हस्व इत्याहः । मवर्णात्मम्भूतत्वं तु उभय-

८ ९५

2 स्वयदत्त दूति रश्ष्यनिद्लः दत्तात्मा टक्षणामति भावः।

<दायविभागे जौरमादिपुच्राणां दायग्रदणक्रमः) ५४५

थाऽपि वाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (८अ.^ | १५३)

या गाणी संम्स्करियन त्रानाञ्ज्ञानापि वा सनी ।

वोदुः स गर्भो भवति सादर इति चोच्यन्‌ ॥ टति

७। पुरुप्रमम्बन्परमात्रान्न कन्याल्यहानिः रि तु मन्त्रवन्न
स्करपूवकक्ततमोनिन्ते एव, तदभाव णव दि कन्याजव्दभ्रति-
निमित्तमिति स्प्रं कन्यायाः कनीनचनि नूच पदाभाप्य |
एवंच नस्या अपि विवाहसम्भनत उति न दपः । अनपय
मरागुक्तद्वितिधकानीनसद्कनिरिनि बाध्यम्‌ ॥ १३, ॥

१। भक्रान्तन्वादाद ॐ मानति । प्ररिन्यक्त उन्ययः ! दा
पाभावन्पि भरणामापध्यन मृगटजानन्वादिना बन्यादिः ।
य उति | ज्ञातपित्रादिरिल्ययः । गर्न, पृजन्वनन्यादिः।

याच मनुः,( अ. ९ | १५१)
मानापिनभ्यामुन्मरष्ं नयारन्यतगण वा|
यं पुत्रं प्रनिग्रकीयादपाविद्धस्तु मम्पृतः ॥ इनि।
कृत्रिपादिपु विश्रपमाह # सयत्रति । गरत्रिषस्वयंद-
समटाटनापत्रद्धप्विन्यथः।

उ. १। एनपां क्रयाऽपि विवान्नन। न स्वर्पमात्रमिन्याशयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्ड इन्यप्याम्ति तथापि
प्रकरणादाह # द्रायति । रिक्यन्यथेः । तन्फयनं त्वानुपङ्गि
कमिति भावः। एपामिल्यस्य व्यास्व्या ‰ पूर्वाक्तानामित्यादि |
संस्याया अनुक्ततरऽ्पि बरिभागेनव लामादाह ॐ द्रादज्ञाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूर्वाभावे इति वीप्मागर्भे सप्रपर्ण-
इतिवदप्रेमानुराध्रनत्याह # पूतस्यति । परशब्दरा नाकृष्टायें
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रपणाह # पिण्डद इति।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरा्यांव्यवदारध्याये २

व्याख्यानं क्रं ल्रगत्या तंथवेति भावः ।
३। पुनः मिदहावलोकनन्यायेन मप्रनीकं व्याचष्टे शकृत्रिमर्

तथा च्‌ पनुः, (अ. < । ६६९)

सदशं य प्रकुवीन गुणदापविचक्षणम्‌ ।

पुत्रं पुत्रगुणयुक्तं म वित्नयस्तु करत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्येव मन्टोभनरिति । तया च भरौहत्वमपि त
र्यम्‌ । व

४। अत्र दत्तान्मति रक्ष्यनि्दशः स्वयं दत्त इति नक्षण
इन्यालयनाद # दत्तान्मान्तिनि । ॐ त्यक्त इति | अकार्‌!
दृति शेषः । # इनि, इत्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याधः उपन
इनि । मप्र इत्यथः

+| अन्यतु व्रिपरीना रयक््यरक्षणमावः । तथाच तादृश
तवाहं॑पु्ौ भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूत्वदू गरदरीनो यः र
स्वयं दत्त दन्यः इत्याहुः ।

तथाच मनुः, ( अ, ^ | १७५)

मातापितरत्रिरीना यस््यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्पानं स्पशयदस्प स्वयं दचम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सहाटज इन्यस्य तया सह्‌ य उदा विवाहिता गभं
स्तस्माज्नात इत्यथः । गभेम्याटन्वात्तस्याप्यृहन्वमिनि । सदः
इन्यपि नामान्तरं मानवराद¢ तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न" दृति

क्षणं नपपूरणन व्याचष्ट * गभं स्थित इति । विन इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायामिति । अन्ये तु-गमं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भण सह याहा प्चात्तस्यां जात इत्य-
थः । उत्यापोरिति हस्व दृत्याद्रुः । मवणारमम्भूनतवं तु उभय-

* स्वयद्‌त्त इन लक््यानद्‌खः दत्तात्मा टलृक्षणामतति मावः ।

<दायविभागे आरमादिपुत्राणां दायग्रदणेक्रमः। ५४५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

नथा च मनुः, ८अ.^} २७३)

या गाणी संम्स्करियन त्रानाञ्ज्ञानापि वा मनी ।

बोदुः स गभो भव्रति सहाद इति चोच्यत ॥ इनि!

७। पुरूपमम्बन्पमाचान्न कन्यान्वहानिः क्रि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतमानिन्य एव, तदभाव पव दि कन्याजन्म
निमित्तमिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनचनि मूत्र महाभाष्य
णवरं च तस्या अपि विराहसम्भन दति न दपः । जनण्यव
परागुक्तद्वितिधकानीनसङ्गनिरिति वाप्यम्‌ ॥ ४३५ ॥

2} प्रक्रान्व्वादराद ॐ मानति । परिन्यक्त उन्ययः ! द
पाभव्रडपि मरणामापध्यन मृग्टजानन्वादिना वन्यादिः ।
य टृति | ज्ञनपित्रादिरित्यथः । र्यत, पत्न्वनन्मां

थाच पनुः,( अ. | १५१)
मातापितृ म्यागृन्म्रं नयारन्यनम्ण वा|
यं पुत्रं प्रतिगह्ठीयादपविद्धम्तु मस्प्रतः॥ इति ।
कृवरिमादियु विरमा # स्तरति । श्त्रिषस्वयंद-
समटटजापव्ेद्धन्तिन्यथः।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि वरिबाक्षिना नस्वरूपमात्रपिन्याक्ञयेन
सङ्गतिमाह # पवरमिनि । यद्यपि पिण्डद टन्यप्यास्ति तथापि
परकरणादाह # दायति । रिक्यन्यथेः । तन्यनं न्वानुपङ्ग-
कमिति भावः। एपामि्यस्य स्याख्या # पूर्वाक्तानामित्यादि |
संस्याया अनुक्तन्वऽ्पि व्रिभागेनव लामादाह % द्रादज्ञाना-
मिति । निर्धारणे पष्ट । पूवाभवे इति बीपनागर्भ सप्तपर्ण-
इतिवद्‌ प्रमानुराप्रनस्याह # पूष्रस्यति । परशब्दा नाक्ृष्टाये
इत्याह # उत्तर इति । माक्क्रमणाह्‌ # पिण्डद दति ।

५४६ सनव्याख्यायां मिनाक्षरायांव्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं करं सरगत्या तथेति भावः|

३ । पनः मिहावदोक्नन्यायेन सपनी कर व्याचष्ट कृत्रि

तथा च मनुः, (अ. ९॥। १६९ )

सदश य प्रकुवीन गुणदापविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म विन्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यत्र प्ररोभनग्ति। तया च प्रहित्वपपि त
व्यम्‌ । त ।

४ । अत्र दत्तान्पानि रक्ष्यनिर्दशः स्वयं द इति क्षण
इन्याययनाह # दत्तान्मान्विनि । # व्यक्त इति । अकार"
टृति शेपः । # इति, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपन'
इनि । भाघ्र इन्यथः।

५ । अन्ये तु व्रिपरीनो रक््यलक्षणमावः । तथा च तादृश
तवाहं पूत्रो भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पतवद्‌ गररीते यः र
स्वयं दत्त उन्यषेः इत्याहुः ।

तथा च मनुः, ( अ, ९. | १७५)

मानापितृविहीना यसू्यक्ता वा स्याद्‌कारणान्‌ |

आन्पानं स्यशययस्य स्वयं दतम्तु स स्मरतः ॥ इति ।

६ । सहाढज इत्यस्य तया सह य उढा विवाहिता गभे
स्तस्मान्न इल्यथः । गभस्योटन्वात्तस्याप्यृढन्वमिति । सोः
इन्यपि नामान्तरं मानवाद तन्‌ ध्वनयन “गर्भ विन्न" दृति
लक्षणं शेपपूरणन व्याचष् * गमं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिति । अन्ये तु-गर्म स्थितः गर्भिण्यां
परिणीनायां स्वीदरतः गभेण सह याहा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
थः । इन्वापोरिनि हस्व इत्याहः । मवणांमम्भूततवं तु उभय-

र स्वयद्‌त्त दति नद्ष्यानद्‌राः दत्तात्मातं टश्षणामत भावः|

<दायविभागे ओरमादिपृच्राणां दायग्रहणेकरमः। ५४५

थाऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (८अ. ५१ १७३)

या गरणी संस्स्क्रियन त्रानान्ज्ञानापि वा सती ।

वटुः स गर्भो भवति सदाह इति चोञ्यन्‌ ॥ इति 1

७। पुरूपमम्बन्धमाव्रान्न कन्यान्यरानिः किः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूतरकक्षनमोानिन्वे एव, तदभाव णव टि कन्याश्च
निमित्तमिति स्प्रं कन्यायाः कनीनचति मच पहाभाप्य।
वं च तस्या अपि व्रिवराहसम्भत दति नं दपः । अन ण्व
प्रागुक्तद्विविधकानीनसङ्गनिरिति वराघ्यम्‌ ॥ ४३५ ॥

२} पक्रान्तस्वादाद ॐ मानति । परिन्यक्त उन्ययः ! दा-
पाभावेऽ्पि मग्णासाप्यन मृरजानन्वादिना वन्यादिः ।
% य इति | त्नानपित्रादिरिल्ययः । गर्ने, पृजन्यनन्यादिः

तथाच मनुः, ( अ. ९ | १५५)

मानापेनृभ्यामुन्मरप्रं तयागन्यतगण बरा |

यं पुत्रं परतिग्रङीयादपविद्धस्तु मम्प्रतः॥ इति)

कूतरिमादियु विषपाह ॐ सयत्रेनि । ग्रत्रिमस्वयर-
चसह जापव्रद्धप्तिन्यथः।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि व्िवाननिन। न स्वस्पमात्रमिन्याशयेन
सङ्गतिमाह # पत्रमिति । यद्यपि पिण्डद टन्यप्यारेत तथापि
प्रकरणादाह % दायति । रिक्यन्यथः। तन्कथनं स्वानुषङ्गि
कमिति भावरः । एपामित्यस्य व्याख्या > पूर्वाक्तानामित्य(दि |
संस्याया अनुक्तत््रऽ्पि व्रिभागेनव लामादाह ॐ द्रादश्चाना-
मिति । निर्धारणे पष्ट । पूर्वाभावे इति वीप्मागर्भे सप्रपर्ण-
इतिवदभ्िमानुरेप्रन्याह # पूव॑स्यति । परशब्दो नेच्छा

प
[न

ट्स्याह # उत्तर दति । पाटक्रमणाह्‌ # पिण्डद इति।

५४६ सनव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं त्रग्या तथेति भावः।

२। पुनः निहावसोकनन्यायेन मप्रनीकं व्याचष्ठे कृत्रिप

तेथा च मनुः, (अ. ९॥। १६९ )

सदृश य प्रकुर्वीत गुणदापा्रचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म व्र्नयस्तु क्रत्रिमः॥ उति ।

अयमपि तस्यत्र परन्टोभनगि्ति । तया च प्राहन्वमपि नत
व्यम्‌ ।

४। अव्र दततान्मति खक्ष्यनिदश्ः स्वयं द॒त्त इति खक्षण
इन्यादयनाह ॐ दत्तान्मान्विनि । # न्यक्त इति । अकार
इति शेषः । # इनि, टृन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इत्यस्याथः भउपन
डति । माघ्र इन्यथः।

५ | अन्यतु व्रिपरीना नरक्ष्यलक्षणमावः । तथाच तादश
तवाहं प्रौ भवरायीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूतरवदू ग्रीन यः र

वयं दत्त इन्यथेः इत्याहुः ।

तथा च मनुः, ( अ, ९ | १७५)

मातापितृविदीना गरस्न्यक्ता वा म्यदरकारणान्‌ |

आन्मानं स्यशययस्ये स्वयं दत्तम्तु स स्नः ॥ इति ।

६ । सहोढज इत्यस्य तया सह य उडो वरिवाहिनो गभे
स्नस्माज्नात इत्यथः । गभेम्योढन्वात्तस्याप्यदन्वमिति । सहोः
इन्यपि नामान्तरं मानवादे५ तन्‌ ध्वनयन. “गभे विन्न" दृति
लक्षणं भ्पपूरणन व्याचष्ट * गर्भं स्थित इति । व्रिन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिति । अन्य तु-गमं स्थितः गभिण्यां
पर्णीनायां स्वीकृतः गर्भेण सह यादा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
थः । उ्चापोरिनि हस्व इत्याद्ृः । मवणात्मम्भूतत्वं तु उभय-

र स्नयद्‌त्त रति टद्व्ानददाः दत्तात्मातं टक्षणामति मावः।

<दायत्िमागे जौरमादिपुच्राणां दायय्रदणिक्रमः। ५४५

याऽप बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (८अ. ^ 1 1७३)

या गर्भिणी संस्स्करियन त्वानाञ्ज्नानापि वा सनी ।

बद्धः म गर्भा भवनि सदाह उति चोच्यत ॥ इति ।

७ पुरुपमम्न्धरमाजान्न कन्यान्यरानिः किः तु मन्व्रषन्न-
स्कारपूनकक्षतयानिन्वे पव, तदभाव ष्व दवि कन्याजव्दपरघ्रचि-
निमित्तमिति स्पष्र कन्यायाः कनीनचनि मूत्र महाभाष्य)
एवं च तस्या मपि विवाहसम्भन उति न दषः । जन पव
प्रागुक्तद्वित्िधकानीनसद्गतिरिनि वोध्यम्‌ ॥ ४३५ ॥

१। परक्रान्नव्वादाह # मानति । परिन्यक्त उन्यथः ¦ दा-
पाभावरस्पि भरणासापध्यन मृरजानन्वादिना वन्याद्धः ।
य डति | न्ननपित्रादिरिन्यथः | अगृद्यन, पूत्न्वनत्यादिः।

थाच मनुः, ( अ. ० | २५१)
मातापिनभ्यामल्मरप्रं नयारन्यनग्ण बरा ।
यं पुत्रं प्रनिगरङीयादपविद्धम्तु मस्मृतः॥ उति)
कूतरिमादियु विकापमाह ॐ सयत्रति । प्रत्रिमस्वयंद-
समराटजापविद्धप्तिन्यथेः |

उ. १। एतपां क्रपाऽपि वरिवान्निन( न स्वरपमात्रमिन्याक्ञयेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद उन्पप्यास्न तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्थन्यथेः । तन्फथरन त्वानुपङ्क
कमिति भावः । एपापित्यस्य व्यास्या ॐ पूर्वाक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तन्वऽपि व्रिभगेनव लामादाह ॐ द्रादज्ञाना-
मिति । निधारणे पष्ट । पूर्वाभावे इति कीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदग्रेमानुराधनत्याह # पू्स्यति । परशब्द नो्कृ्टाये
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमणाह्‌ # पिण्डद दइृति।

५८६ सन्याख्ायां मिताक्षरायां व्यवदहाराध्यासे २

व्याख्यानं करं तगस्या तवेति भावः|
३ । पुनः निहावल्यकनन्यायेन मप्रनीकरं व्याचष्ठे ककरत्रिम

तथा च पनुः, (अ. < । १६९)

सटृश य प्रकुर्वीत गुणदापव्रिचक्षणम्‌ ।

पत्रं पुत्रगुणयुक्तम त्रिज्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यत्र पन्टोभनगिति । तथाच प्रोहत्वमपि त
वोध्यम्‌ ।

४। अत्र दत्तान्पानि खश्ष्यनिर्दशः स्वयंदत्त इति न्क्षण
इन्यादायनाह # दक्तात्पान्विनि । ॐ त्यक्तं इति । अकार
हृति शेपः । # इनि, इत्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याधः #उपन
इनि । भाप इन्यथः।

५ | अन्यतु व्रिपरीना रक्ष्यरक्षणमावः । तथाच तादृश्‌
तवाद पुत्रौ भवामीन्यवमास्मानं दत्तवान्पूतवद्‌ गरदीना यः
वयं द॒त्त इन्यथेः इत्याहुः ।

तथाच मनुः, ( अ, ^ | १७५)

मातापितरविहीना यम्न्यक्ता वा म्याद्रकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशयद्यस्म स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सदयदज इत्यस्य तया सह य उ विवाहितो गम
स्तस्माज्ान इत्यधेः । गमेम्योदन्वात्तस्याप्यृडत्वमिति । सोः
इन्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन. “गभं विन्न" दृति
लक्षणं शपपूरणन व्याचष्ट * गभं स्थित हति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिति । अन्य तु-गरमं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गभेण सह यादा पश्वात्तस्यां जान इत्य-
थः 1 इन्वापोरिति हस्व स्याह; । मवर्णात्मम्भूतत्वं तु उभय

2 स्वयदत्त दति लक्ष्यनिदृराः दत्तात्मति टक्षणमिति भावः।

<दायावेभागे जओरमादिपृच्राणां दायग्रदणेक्रमः। ५४५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ^} १७३)

या गभिंणी संम्स्करियन त्रानान्ज्ञानापि वा सनी ।

वोदुः म गर्भो भवनि सादर इति चोस्यन ॥ उनि !

७। पुरूपमम्बन्परपात्ान्न कन्यान्वदानिः दिः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतमोनिन्वे एव, नदभाव णव दि कन्याशन्दरमग्रचि-
निमित्तयिति स्प कन्यायाः करनीनयनि मूत्र महामाप्य।
एवंच तस्या अपि विवाहसम्भनत उनि न दिः । जन
प्रगुक्तद्रिविधकानीनसद्निरिनि बाध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

१। भक्रान्नन्यादाद % मानति । पररिन्यक्त उन्यथः ¦ दा-
पाभाव्र्पि भरणासाप्यन मृदजानन्वादिना वन्याद्विः 1
श यटृति | त्रातपित्रादिरिन्यवः । शरदयने, पृतरन्वनन्यादिः

तथा च मनुः, ( अ. ० | १५१)

पानापितभ्यामुन्मरष्रं नयारन्यतमण वा|

यं पुत्रं प्रनिग्रहीयाद्पविद्धसम्तु सम्पृतः॥ उति।

कतव्रिमादियु विरपमाह # स्तरति । प्रत्रिषस्वयंट-
समराटजापत्रद्धप्तिन्ययः।

उ. १। एनपां क्रयाऽपि व्रिबान्निना न स्वसूपमात्रमिन्याशयेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्ड टत्यप्यासन तथापि
परकरणादाह # दायति । रित्यन्ययेः । तन्नं ्वानुपङ्गे
कमिति भावः। एपामित्यस्य व्यर्था # पूर्वोक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तस्रऽपि विभागेनव टलाभादाह > द्रादश्चाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूाभावरे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदप्रिमानुरोपेनत्याह # पूत्रस्यति । परशब्द नोच्छृएायं
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रपेणाद # प्िण्डद्‌ इति ।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्तरायांत्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं त्रगल्या तथेति भवः ।
२। पुनः निहावलोकनन्यायन मपरतीकं व्याचष्ठे ककरत्रिपर्

तथा च मनुः, (अ. <) १६९)

सदश य प्रकुर्वीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तंम विज्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रन्टोभनरिनि । तथा च प्रोहत्वमपि त
वीघ्यम्‌ | । ॥

४। अत्र दनान्मति क्ष्यनिरदशः स्वयं दन इति क्षण
इन्यारयनाह # दतान्मानिविति । # त्यक्त इति । अकार
दृति शेपः । # इनि, इत्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याधः ऋउपन
इनि । भप्त इत्यथः ।

५ | अन्येतु व्रिपरीना नरक्ष्यरश्चणमावः । तथाच तादश
तवाहं पत्री भवामीन्यवमात्पानं दत्तवान्पूववद्‌ ग्रीन यः
स्वयं दत्त उन्यथः इत्याहुः |

तथा च मनुः) ( अ, ९ | १५५)

मातापितूविरीना यसन्यक्ता वा म्याद्रकारणान्‌ |

आन्मानं स्यशययस्य स्वयं दत्तम्तु स स्मरतः ॥ इति ।

६ । सदटयढज इत्यस्य तया सह य उह विवाहिता गभ
स्तस्माज्नात इत्यथः । गभेस्योटन्वात्तस्याप्यृन्वमिति । सहाः
इन्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन “गभं व्रिन्न इति
लक्षणं ्पपूरणन व्याचष्ट * गमं स्थित इति । व्रन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिति । अन्य तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गभेण सह यादा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
थः 1 इन्वापोरिति हृस्व इत्याहः । मवणात्मम्भूतत्वं तु उभय-

> स्वयदत्त टत लक्ष्यानद्‌शः दत्तात्मातं लक्षणाम्‌ भावः।

८दायविभागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रहणिक्रमः। ५४५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः) (अ. ^ { ७३)

या गभिणी संस्स्करियन त्ञानाञ्ज्ञानापि वा सती ।

वुः म गर्भा भवनि सादर इति चोच्यन्‌ ॥ इति ।

७। पुरुपमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वदानिः पिः तु मन्त्रवन्न
स्कार पूवकक्षतयानिन्तर एत्र, तदभाव णव टि कन्याश्दमर्रचि
निपित्तमिति स्प कन्यामाः कनीनचनि मूत्र महाभाप्य।
एवंच तस्या आपि विदादसम्भन दति न दपः । अन ण्व
प्रगुक्तद्वितिधकानीनसद्भनिरिति वोध्यम्‌ ॥ १२ ॥

१। प्रक्रान्नल्यादार ॐ मानेति । परिन्यक्त इउन्यथः ! दु
पामत्रेस्पि भरग्णासापध्यंन मृलजानन्वादिना वन्याद्रिः ।
य डति । ज्ञलपित्रादिरिल्यथः | शगृद्यन, पृत्रन्यनन्यादिः।

तथा च पनुः, (अ. ५। १५१)

पानापिनभ्यामुन्मष्रं नयाग्न्यतगण बरा ।

यं पुत्रं परनिग्रहीयादपविद्धम्तु सस्पृतः॥ उति)

कविपादियु वि्नपमाह # स्तरति । श्रत्रिषस्यंद-
समरादजापत्रद्धन्तिन्यथः।

उ. १। एनपां क्रपाऽपि विवाननिना न स्वरप्रमात्रमिन्याश्ययेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद इन्यप्याभ्नि नथापि
प्रकरणादाह ॐ दरायेति । रिक्यन्यथेः । तन्कथनं त्वानुपङ्गि-
कमिति भावः। एषामित्यस्य व्यार्या ॐ पूर्वाक्तानामित्यादि |
संस्याया अनुक्तसेऽपि व्रिभागेनेव टामादाह ॐ द्रादश्ञाना-
मिति । निधारणे पष्ठी । पू्ाभावे इति कीप्नागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद प्रिमानुरभेनत्याह % पूत्॑स्यति । परदब्दा नेक्कृषायं
इत्याह ॐ उत्तर इति । मालक्रमेणाह # पिण्डद इति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायांत्यवहाराध्याये २

व्याख्यानं किं तस्रगतया तयतरेति भावरः |
२। पुनः िदहावलोकनन्यायेन मपनीकं व्याचष्ठे शकृत्रिम
तथा च पनुः, (अ. ३। {१६९ )

रदश यं परकुर्बात गुणदोपव्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं ्रगुणयुक्तं म विन्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यत्र परन्टोभनरिति । तया च प्रोहरत्वपपि त
व्यम्‌ ।

४ । अत्र दतान्मोनि लक्ष्यनिर्देशः स्वयंदत्त इनि सक्षण
इन्यारयनाद्‌ # दतान्मान्विति । # त्यक्तं इति । अकार"
दति रेपः । # इमि, इन्यवम्‌ । स्वयं दतत उत्यस्याथः #उपन
इनि । माप्त इन्यथः |

५ | अन्य तु व्रिपरीना रक्ष्यन्श्षणमावः । तथा च तादृश
तवाहं पत्र भवामीन्यवमास्यानं दत्तवान्पूत्ै्‌ गृरीना यः; र
स्वयं दत्त इयथः इत्याहः ।

तया च मनुः; ( अ, ९ । १५७५)

पानापितरव्रिरीना यस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशयेदयस्मे स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सदोढज इत्यस्य तया सह य उट व्रिवाहितनो गभे
स्तस्माज्नान इत्यथः । गभेस्योदन्वात्तस्याप्यृन्वमिनि । सहाः
इन्यपि नामान्तरं मानवाद तन्‌ ध्वनयन “गर्भे विन्न) दनि
लक्षणं शेपप्ूर णन व्याचषए * गर्भ स्थित इनि । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति । अन्ये तु-गमं स्थितः गभिण्यां
पर्णीनायां स्वीकृतः गर्भण सह यादा पश्चात्तस्यां जात इृत्य-
शः 1 इन्वापोरिति हस्व इत्याहुः । मवणात्मम्भूतत्वं तु उभय-

2 स्वयद्‌त्त टत लक्ष्यानदेरः दत्तात्माति टक्षणांमति भावः

<दायविभागे आओरमादिपृच्राणां दायग्रहणक्रमः। ५५५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ५} १७३)

या गभिंणी संस्म्क्रियन त्रानान्ज्ञानापि वा सवी ।

बदरः म गां भवति साह उति चाच्यने ॥ इति

७। पुरुपमम्बन्परमातरान्न कन्यान्वदानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कार पएूवकक्षतयानिन्वे एत्र, तदभाव णव दि कन्याजब्दपरद्रचि
निमित्तमिति स्पप्रं कन्यायाः कनीनचनि नच पहामाप्य)
एवंच नस्या अपि विव्राहसम्भनत उनि न दपः । अनणय
परगुक्तद्रिपिधरकानीनसद्गतिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १२३ ॥

2। प्रक्रान्नन्वादादं % मानति । परित्यक्त उन्यथः } ना-
पाभाव्रेज्पि भरणामापर्ध्यन मृन्जानन्ादिना वन्यादिः }
य टति | ज्ञनपित्रादिरित्यियः । गर्न, पू्रन्रनन्यादिः।

थाच मनुः+( अ. | १५१)
मानापतृः्यामृन्मरप्ं नयोरन्यतग्ण बरा |
यं पुत्रं पतिग्ह्गीयादपविद्धम्तु सम्मृतः ॥ उति।
कूतरिमादियु विषमा # सयत्रेनि । श्त्रिषस्वयंद-
समटाटजापत्रद्धन्विन्ययथंः।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि व्रिवन्निना न स्वस्पमात्रमिन्याश्चयन
सङ्गतिपाह # एवमिति । यद्यपि पिण्ड टन्यप्याम्ति तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यन्यथेः। तन्फथनं त्वानुपद्ग-
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वाक्तानामितयादि |
संख्याया अनुक्तत्वऽपि व्रिभागेनव रामादाह > द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूवाभाव्रे इति वीप्मागर्भ सप्तपर्ण-
इतिवदभ्रेपानुराध्रनत्याह # पुवस्यति । परशब्दा नात्कृएटायं
इत्याह # उत्तर इति । माच्क्रमणाह # पिण्डद दृति।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्तरायांव्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं सगत्या तवेति भावः |
३। पुनः मिहावदटाकनन्यायन मपरनीकर व्याचष्टे, 47
तथा च मनुः, (अ. २१ १६९)
सदशं य परकरर्वानि गुणदापविचक्षणम्‌ ।
पत्रं पुत्रगुणयुक्तंम विन्नयस्तु कृचरिमः॥ रति ।
अयमपि तस्यव प्रलोभनरिति | तथाच प्राहिन्वमापि न
याघ्यम्‌ । ध |
४ । अत्र दतान्मानि चक््यनिर्देशः स्वयं दत्त दति क्षण

न्याञ्चयनाद # दत्तान्मान्विति 1 # व्यक्त इति । अकार
हति शपः # ईनि, उत्यवम । स्वयं दत्त उत्यस्याधः #उपन
ति । भाप्र इन्यथः।

५। अन्यतु व्रिपरीना रक्ष्यक्षणमावः । तथाच तादश
तवाहं पत्रो भवरामीत्यवमात्मानं दत्तवान्पूत्रैवद्‌ ग्रीन यः २
स्वयं दत्त इत्यथः उत्याहुः।

तथा च मनुः, ( अ, ५ | १७५)

मातापितरविरहीना यस्त्यक्ता वा स्यादकारणात्‌ |

आन्मानं स्पशयेयस्मे स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटोढज इत्यस्य तया सह य उदा विवाहिता गभे
स्तस्पाज्नात इत्यधेः । गभेस्योढन्वात्तस्याप्यृहन्वमिति । सहाः
इन्यपि नामान्तरं मानवादे तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न) दृति
लक्षणं भरेषपूरणन व्याच #* गर्भं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति | अन्य तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गर्भण सदह याहा पश्चात्तस्यां जात हृत्य-
थः। उत्यापोरिनि हस्व इत्याहुः । मवणामम्भूतत्वं तु उभय-

स्व्रयद्‌त्त रत द्ृक्ष्यानद्‌द्ाः दत्तात्मात लक्षणामत भावः)

<दायविनागे ओरसमादिपृच्राणां दायग्रहणक्रमः। ५५५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ^} १७३)

या गिंणी संम्स्करियन न्नानाभ्ज्नानापि वा मनी ।

वटुः म गर्भो भवति सहाद नि चोच्यन्‌ ॥ टनि।

७ । पुरूपमम्वन्यपात्रान्न कन्यान्वरानिः द्वि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षनमोनिन्वे एव, तदभाव एव टि कन्याजब्दभष्राचि-
निमित्तमिति स्पे कन्यायाः कनीनचनि मूत्र महाभाष्य,
एवंच तस्या भपि विवाहसम्भनत उति न दपि; । जनप
प्रागुक्तद्रिविधकानीनसद्गतिरिनि वोध्यम्‌ ॥ ५३ ॥

2 । प्रक्रान्नत्ादाद % माननि । परिन्यक्त उन्यथः ! दा-
पाभाव्रञ्पि भग्णामापर्ध्यन मृटजानन्वादिना वन्यादिः ।
यति । क्ञतपित्रादिरिन्ययः | शृचने, पृत्रत्वनन्या्िः

तथाच पनुः, ( अ. °| १५१)

मानापनप्यामुल्मृष्रं नयारन्यतगण वा|

यं पुत्रं प्रनिगरहीयादपविद्धम्तु मम्पृतः॥ उति)

करत्रिमादियु विक्रमा # सथत्रनि । गरत्रिमस्वयंद-
ससटेटजापव्रिद्धप्विन्यथः।

उ. १। एतपां क्रमाञपि व्िवान्िना न स्वरूप्रमात्रमिन्याशयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यदयपि पिण्डद उन्यप्यास्न तथापि
प्करणादाह % दायति । रिक्येन्यथेः। तन्फथनं स्वानुपद्गि-
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्यार्या ॐ पूरवाक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तन््ेऽपि प्रिभागेनव राभादाह ॐ द्रद्ज्ञाना-
मिति । निधारणे पष्ट । पूर्राभावरे इति बीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदग्रिमानुरेप्रनत्याह # पूव॑स्वति । परशब्द नोकषाय
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमणाह # पिण्डद इृति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां न्यवदटाराध्याये २

व्याख्यानं क्रि स्वगत्या तथेति भवः ।

२। पूनः निहावसयकनन्यायेन मपनीकं व्याचष्ट कृत्रिम

तथा च मनुः, (अ. < । १६९)

सदशं य प्रकुर्वीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

पुत्रं पत्रगुणयुक्तं म वरिज्यस्तु कृनिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव मरन्टोभनर्ति । तथा च परौदत्वमापि त
ो्यम्‌ । ॥ ध | ॥

४। अत्र दत्तान्मानि रक्ष्यनिर्दशः स्वर्थे दन्न इति लक्षण
इन्याश्चयनादह # दततान्मान्तिति । # त्यक्तं इति । अकार
हृति शेषः । ॐ इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः भउपन
इनि । मप्र इन्यथः।

५ | अन्य तु व्रिपरीना रक््यरकश्षणमावः । तथा च तादश
तत्राह पुत्रा भवामीन्यवमास्मानं दत्तवान्पूरवद्‌ ग्रीन यः र
स्वयं दत्त ईयः इच्याहुः |

तथा च मनुः, ( अ, ९ | १७५)

मानापितरविरीना यस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशयेयस्मे स्वयं दरत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सहोढज दृत्यस्य तया सह य उटे। विवाहिना गभ॑
स्नस्माज्ञान इत्यथः । गस्याढन्वात्तस्याप्यृहन्वमिति । सोः
इन्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन “गर्भं विन्न ईति
लक्षणं शेपपूरणन व्याचष् * गर्भ स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायापिति । अन्य तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गभंण सह यादा प्चात्तस्यां जात दृत्य-
भः । उन्वापोरिनि हस्व इत्याद्ुः । मवर्णात्मम्भूतत्वं तु उभय-

> स्वयदत्त इति लक्ष्यनिर्देशः दत्तान्मति रक्षणमिति भावः।

<दायविभागे ओरमादिपृच्राणां दायय्रहणकरमः। ५५५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, ८अ. ^} १७३)

या गिंणी संस्स्करियन त्रानाञ्ज्ञानापि वा सती ।

वदुः म गर्भो भवनि साठ उति चोच्यन्‌ ॥ इति ।

७। पुर्पमम्बन्धमातान्न कन्यान्वहानिः रिः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतमोनिन्ये एव, तदभाव पतर टि कन्याचन्दभद्रचि-
निमित्तमिति स्पष्ं कन्यायाः कनीनचति मृज महामाप्य।
एवंच नस्या अपि विवाहसम्भत उनि न दपः । अनण्र
परगुक्तद्रिविधकानीनसद्भतिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १२५ ॥

2। प्रक्रान्नन्वादाद ॐ पाननि । पररिन्यक्त उन्ययः ! दा-
चाभावम्पि भरणामापध्यन मृटजानत्वादिना वन्यादिः ।
य टति | ज्ञलपित्रादिरित्यिथः । शगृद्यत, पूृत्रन्वनस्यादिः।

तथा च मनुः,( अ. ९ | १५१)

मानापिनृभ्याग्ल्मृप्ं तयारन्यतगण वा|

यं पुत्रं परिगरङ्ीयादपविद्धस्तु सस्म्रतः॥ उति)

करत्रिमादियु विक्ञपपाह # सथत्रति । ्रत्रिपस्वयंद-
समटेटजापवरिद्धप्विन्यथः।

उ. १। एतपां क्रमाऽ्पि विवक्षिता न स्वरुपमात्रमिन्याश्चयेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । ययपि पिष्ट इत्यप्यास्नि तथापि
परकरणादाह ॐ दायति । रिक्यन्ययैः । तन्नं स्वानुपङ्गि-
कमिति भावः । एषामिव्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वाक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तत्वऽपि पिभागनव टाभादाह # द्रादश्ाना-
मिति । निघ्रारणे पष । पूवांभावे इति वरीप्पागर्भ सक्चपर्णं
इतिवदभ्रेमानुरोधेनत्याह # पस्यति । परशब्द नाकृष्टं

दत्याह # उत्तर इति । माक्रपणाह # पिण्डदं इति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्चरायांन्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं त्वगत्या तथेति भावः|
३ । पूनः मिहावय्यकनन्यायेन मप्रनीकं व्याचष्ट शकृत्रिमर

तथा च मनुः, (अ. < १६९)

सदश य प्रकुवीन गुणदापतरिचक्षणम्‌ ।

पमं पुर्रगुणयक्तंम व्रिज्नयस्तु कृचिमः॥ इति ।

अयमपि तस्यव परन्ोभनग्ति। तथा च पराहत्वमापि त
याघ्यम्‌ । | ध

। अत्र दान्ति रक्ष्यनिर्देशः स्वयं दत्त इति क्षण
दन्याज्लयनाह # द्तात्पान्विनि । ॐ त्यक्त इति । अकार,
दृति शेपः । # दनि, दृन्येवम्‌ । स्वयं द्रत इन्यस्याथः %उपन
उनि । मप्र इन्यथः।

५ | अन्य तु व्रिपरीनो रखक्ष्यलक्चणमावः । तथा च तादश
तवाहं पुत्रो भवरामीन्यवमास्मानं दत्तवान्पू्रवदू ग्रीन यः र
स्वयं दुत इन्यथः इत्याहुः ।

तथा च मनुः, ( अ, ९ | १७५)

मानापितरविरहीना यस्त्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्पश्ञयेदस्मे स्वयं दर्म्तु स स्मरतः ॥ हनि।

६ । सटोढज इत्यस्य तया सह य उह विवाहिता गभ॑
स्नस्माजात इत्यथः । गमेस्योन्वात्तम्याप्यृढन्वमिति । सहोः
इन्यपि नामान्तरं मानवरादे५ तन्‌ ध्वनयन “गमे विन्न" इति
छक्षणं शेपपूरणन व्याचष्ट # गर्भे स्थित इति । व्रिन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति । अन्य तु-गमं स्थितः गभिण्यां
प्ररिणीनायां स्वीकृतः गभेण सह यादा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
थः । उच्वापोरिनि हस्व इत्याहः । मवर्णामम्भूतत्वं तु उभय-

९ स्वयदत्त दनि लक्ष्यनिरदेशः दत्तात्यति लक्षणमिति भावः

<दायविभागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रहणकमः। ५४५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, ८अ. ^} १७३)

या गभिणी संम्स्क्रियन त्रानाञ्तानापि वा सती ।

वोदुः सम गर्भो भवति साद उति चोच्यत ॥ इति)

७। पुरपमम्वन्यमात्रान्न कन्यान्वहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्नतयोानिन्ये पच, तदभाव णव टि कन्माजब्दपष्ठात्ति-
निमित्तमिति स्पप्रं कन्यायाः कनीनचनि मत्र महाभाष्य
पंच तस्या अपि विव्राहसम्भत उति न दपि; 1 अनपव
परागुक्तद्रिविधकानीनसङ्गनिरिनि बाध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

२। परक्रान्तत्वादाद #% मानेति । परिन्यक्त उन्यथः } दा
पाभावड्पि भरणासाप्यन मृटजानन्वादिना वन्यादिः ।
भ यडउति | ज्ञानपित्रादिरित्यियः। कगरद्यन, पत्रन्वनन्यादिः।

तथाच मनुः,( अ. ० | १५१)

मानापिनभ्यामु्मरपरं तयारन्यतग्ण वा|

यं पुत्रं परतिगद्ीयादपवरिद्धस्तु मम्परतः॥ उति)

करवरिमादियु विश्चपमाह ॐ# समत्रति । ्रत्रिमस्वयद-
नसटाट नापव्रिद्धप्तिन्यथः |

उ. 2। एतपां क्रमाऽपि व्िवाक्षिना न सवरूपपात्रमिन्याशयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यदपि पिण्डद इन्यप्यास्ति तथापि
परकरणादाह *# दायति । रिक्यन्ययेः । तन्फथनं त्वानुपङ्गि-
कमिति भावरः । एषापित्यस्य व्याख्या ॐ पूरवाक्तानामिः्य।दि |
संख्याया अनुक्तत्वेऽपि व्रिभागेनव राभादाह > द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूर्वाभावे इति कीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद्‌ प्रमानुराप्रनत्याह ॐ# पूवरस्यति । परशब्दा नाो्कृष्टायं
टृत्याह # उत्तर इति । माल्क्रमणाह्‌ # पिण्डद इति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायांन्यवर्‌ाराध्याये २

व्याख्यानं किं लरगत्या तवेति भावः |
३। पुनःमिहावव्यकनन्यायेन मपतनीकं व्याचष्ट श्कृत्रिम

तथा च मनुः, (अ. ९) १६९)

सदश यं प्रकुर्वीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगणयक्तं म व्िन्नयस्तु करत्रिमः॥ इति ।

अगयपपि तस्यव प्रराभनरिति । तथाच प्राहन्वमापि त
वाप्यम्‌ । । ॥ि

५। अव्र दत्तार्मति रश्ष्यनिर्दंशः स्वयं दन उति लक्षण
इन्याशयनाह # दततान्पान्विति । # त्यक्त इति | अकार"
दृति शेषः । % इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याधः #उपनः
इति । भाप इन्यथः।

५ | अन्येतु वरिपरीना रक््यन्श्रणमावः । तथाच तादश
तवाहं प्रा भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पृतेवदू गीतो यः र
स्वयं दुत्त इन्यथः इत्याहुः |

तथा च मनुः; ( अ. ^ | १७५)

मानतापित्विहीना यस्न्यक्ता वा म्यादुकारणान्‌ |

आत्मानं स्पशयेयस्म स्वयं दरनम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ | सदोढज इत्यस्य तया सह य उद विबाहितो गभं
स्तस्माज्नात इत्यगः । गर्भम्याढन्वात्तम्याप्यदन्वमिति । सोः
इन्यपि नामान्तरं मानवाद्‌¢ तन्‌ ध्वनयन “गभं व्रिन्न" इति
लक्षणं स्पपूरणन व्याचष् # गर्भे स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या $ परिणीनायापिति । अन्य तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गभेण सह योदा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
थः । डन्वापोरिति हस्व इत्याहुः । मवणास्मम्भूत्वं तु उभय-

स्वयदत्त इति लक्ष्यनिर्दृशः दत्तान्मति लक्षणमिति भावः

<दायविभागे जओरमादिपृच्राणां दायग्रहणक्रमः। ५४५

थाऽपि बोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ^} १७३)

या गाभिणी संम्स्क्रियन त्रानाञ्त्ानापि वा सनी ।

चोदः म गर्भो भवनि साद ति चोच्यन्‌ ॥ इति।

७ । पुरुप्रमम्बन्धरमातरान्न कन्यान्यदानिः क्रि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूयकक्षतयानिन्ये एव, तदभाव णव टि कन्याजब्दभन्राचि
निमित्तमिति स्पष्ठं कन्यायाः कनीनचति मृत महाभाष्य |
एवंच तस्या आपि वित्राहमम्भन उति न दपः । अन णव
प्रगुक्तद्विविधकानीनसङ्गतिगिनि बाध्यम्‌ ॥ १३२५ ॥

१ प्रक्रान्नन्यादाद # मानि । परिन्यक्त इन्ययः \ दृ
पाभाव्रम्पि भरणामापर््यन मृरजानन्वादिना वन्यादविः ।
शय दटति | ज्ञातपित्राहिरित्ययः | अग्न, पूत्रन्वनन्यादिः।

तथा च मनुः,( अ. ९ | १५१)

पातापिनृभ्यामुन्म्रप्ं नयारन्यनरण बरा ।

यं पुत्रं प्रनिगरकीयादपविद्धसम्तु म स्मृतः ॥ उति।

करत्रिमादिपु पिशपपाह ॐ स्त्रि । श्रव्रिमस्वयेद-
समटाटजापव्रद्धस्तिन्यथः।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि विवक्षा न स्वरुपमात्रपिन्याञ्चयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद इत्यप्यास्नि तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यन्यथेः । तन्नं न्वानुपद्गि-
कमिति भातरः । एषामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वोक्तानामित्यादि ।
संख्याया अनुक्तल्रप विभागनव टामादाह > द्रादक्ञाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूवाभाव्रे इति वीप्मागर्भे सक्चपर्ण-
इतिवद ्ेमानुरोधरनेत्याह # पूतरस्यति । परशब्दा नो्कृएयं
टृत्याह # उत्तर दति । पालक्रमणाह # पिण्डद इति।

५५६ सन्याख्यायां मिताक्तरायांन्यवहाराध्याये २

व्याख्यानं क स्वगत्या तवेति भावः |
३ । पुनः मिहावद्छकनन्यायेन मपरतीकर व्याचष्ट कूत्रिम

तथा च मनुः, (अ. २ । १६९)

सदशं यं प्रकुर्वीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म विज्नयस्तु कररिमः॥ इनि ।

अयमपि तस्यव प्रनाभनग्ति | नया च प्रादन्वमापि त
व।घ्यम्‌ । _ ति ॥

४ । अत्र दत्तात्मति रक्ष्यनिर्दशः स्वयं द॒त्त उति न्रक्षण
इन्याश्ययनाह # दत्तान्पान्विनि । % त्यक्तं दृति । अक्रार
दृति शेषः । # इनि, इत्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपन
इनि । मप्र इत्यथः

५ | अन्येतु व्िपरीनो रखक्ष्यरक्षणभावः । तथाच ताद्रश
तवाहं पुरौ भवाभीन्यवमार्मानं दत्तवान्पूत्वद्‌ गीता यः र
स्वयं दतत इन्यथः इत्याहुः ।

तथा च मनुः, ( अ, ९ | १७५ )

मातापितविहीना यसू्यक्ता वा म्यद्‌कारणान्‌ |

आन्मानं स्पश्चयदस्मे स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इनि ।

६ । सहोढ इत्यस्य तया सह य उदा विवाहिता गभ
स्तस्माज्नान इत्यथः । गभेस्योदन्वात्तस्याप्यृदन्वमिनति । सहाः
इन्यपि नामान्तरं मानवादर¢ तन्‌ ध्वनयन “गभे व्रिन्न इति
लक्षणं श्पपूरणन व्याच * गर्भे स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायापिति । अन्ये तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गभेण सह यादा पश्चात्तस्यां जान दृत्य-

डन्यापोरिति हस्व इत्याद; । मवणांत्मम्भूतत्वं तु उभय-

९ स्नयद्‌त्त दत र्ष्यानददशः दत्तात्मात टक्षणामतति भावः|

<दायविमागे ओरमादिपृच्राणां दायग्रहणक्रमः। ५४५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ^} १७३)

या गभिंणी संम्स्करियन त्रानान्ज्ञानापि वा सनी ।

वोः म गर्भो भवनि साद इति चोस्यन ॥ इनि !

७। पुरुपमम्बन्धरमाजान्न कन्यान्वानिः द्रि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतमोनिन्े एव, तदभाव णव टि कन्यानव्दभ्रचि-
निमित्तमिति स्पष्ं कन्यायाः कनीनचति मूत्र महाभाष्य)
एवं च तस्या भपि विवराहसम्भत उति न दपि; । अनण्व
प्रागुक्तद्रितिपकानीनसद्रनिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

१। परक्रान्नन्वादाद % प्राननि । परिन्यक्त उन्यथः } दा-
पामावरञ्पि भरणामापध्यन मृखजानन्वादिना वन्यादिः ।
र यट़ति | त्नातपित्रादिरित्ययः । शरन, पृत्न्वनन्यादिः।

तथा च मनुः, ( अ. ९ | १५१)

मातापितृ प्यामुल्मरप तयारन्यतग्ण वा|

यं पुत्रं पतिगह्ीयादपव्िद्धम्तु म स्मृतः ॥ इति ।

कृतवरिमादियु विशरपमाह ॐ सयत्रति | रुत्रिमस्वयंद-
समरटजापवद्धन्तिन्यथः ।

उ. १। एतपां क्रमाऽपि विवानिना न स्वस्पमात्रमिन्याङ्ञयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । ययपि पिण्डद इन्यप्यास्न तथापि
भकरणादाह # दायति । रिक्यन्यथेः । तन्फथनं व्वानुप्ग-
कमिति भावः। एषामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वाक्तानामित्यादि |
संस्याया अनुक्तल्रऽ्पि वरिभागेनव टलामादाह ॐ द्रादज्ञाना-
मिति । निर्धारणे पष्ी । पूवाभावे इति वीप्मागर्भे सप्रपर्ण-
इतिवद्‌ प्रिमानुरभेनत्याह % पूरवस्यनि । परशब्दो नोक्कृषटाधं
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाद # पिण्डद दृति ।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायांव्यवदहाराध्याये २

व्याख्यानं करि त्रग्या तयेति भावः।

। पुनः मिहाव्रलोकनन्यायन मपनीक व्याचष्ठे शकृति

तथा च मनुः, ( अ. ९। {६९ )

सदशं यं परकुर्वाति गुणदापवरिचक्षणम्‌ ।

पुत्रं प्रगुणयक्तं म वित्तयस्तु कृतिम: ॥ इनि ।

अयमपि तस्यव पररोभनगरिति। तथाच परहन्वमापि न
घ।घ्यमू । ।

४। अत्र दत्तान्मति रक्ष्यनिरदशः स्वयं दत्त इति क्षण
हृन्यारयनादह # दसान्पान्विनि । ॐ# त्यक्तं इति । अक्रार
हृति शेषः । # इनि, इन्येवम्‌ । स्वय दत्त इत्यस्याथः भउपनः
इनि । भाप्र इत्यथः ।

५ | अन्य तु व्रिपरीनोा नखक्ष्यन्क्षणमावः । तथा च तादश
तवाहं पुत्री भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूववद्‌ गीता यः
स्वयं दत्त इन्यथेः उच्यादुः |

तया च मनुः, ( अ, ५ | २७७ )

मातापितत्रिरीना यस्त्यक्ता वा म्याद्रकारणान्‌ |

आन्मानं स्पगयेग्यस्मे स्वयं दन्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६। सहोढज इत्यस्य तया सह य उदो विवाहिता गभं
स्तस्माज्नान इत्यथः । गभेम्याटन्वात्तस्याप्यदन्वमिति । सद्य;
इन्यपि नामान्तरे मानवाद्‌¢ तन्‌ ध्वनयन “गभ विन्न इति
लक्षणं शपपूरणन व्याचष्ट * गर्भे स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायापिनि | अन्ये तु-गमं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गभेण सह याहा पशात्तस्यां जात इत्य-
थः । इन्वापोरिति हृस्व इत्याहुः । मवणार्मम्भूतत्वं तु उभय-

स्न्रय्रट्‌त्त रत लक्ष्यानद्‌शः दत्तात्मात टृक्षणामनत नावः।

<दायविभागे जौरमादिपृच्राणां दायग्रहणकमः। ५४५

याऽपि वाध्यम्‌ ।

तथाच पनुः, ८अ. ^} १७३)

या गर्भिणी संम्स्करियतन त्रानाञ्ज्ञानापि वा सनी ।

वादु म गर्भा भवनि सराह उति चोच्यत | इति ।

७। पुरपमम्बन्धमात्ान्न कन्यान्वदानिः दविः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूनकक्षतयानिन्वे एव, तदभाव णव दि कन्या्व्दप्र्राचि-
निपित्तमिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनचति नत्र महामाप्य)
पं च तस्या अपि विवराहमम्भन उति ने दप; } अनण्य
प्रागुक्तद्विविधकानीनमङ्गतिरिनि वध्यम्‌ ॥ १३ ॥

१। प्रक्रान्नव्यादाद # मानति । परिन्मक्त उन्यथः } दा-
पाभावड्पि भरणामाप्यन मृगटजानन्वादिना वन्यादिः ।
यटि | ्ञलिपित्रादिरित्ययथः । शृद्यत, पूत्रन्वनन्यादिः

नथा च मनुः, (अ. °| १५१)

मानापिनभ्यामुन्मरपं तयारन्यतग्ण बा |

यं पुरं परनिग्रकीयादपव्रिद्धसम्तु मस्पृतः॥ उनि।

कृतरिमादियु विशपपाह ॐ सयत्रति । प्रत्रिमस्बयंद-
समदादनापत्रद्धन्विन्यथः ।

उ. 2। एतपां क्रमाऽपि व्रिबाक्षिना न स्वरूपमात्रमिन्याक्ञयेन
सङ्गनिपाह # पवमिति । यद्यपि पिण्डद इत्यप्यास्न तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्थन्यथः । तन्कथनं न्वानुष
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वोक्तानापिर्यादि ।
संख्याया अनुक्तत्वऽपि व्रिभागेनव टाभादाह # द्रादश्चाना-
मिति । निर्धारणे पषट़ी । पू्ाभत्रे इति बीप्नागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदभ्रमानुरोधेनत्याह % पूत्र॑स्येति । परशब्द नोकषाय
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाह # पिण्डद दृति ।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं त्वग्या तथेति भावः।
२ । पुनः मिहावद्धाकनन्यायन मपरतीकं व्याचष्ट कृत्रिम

तथा च मनुः, (अ. ९। १६९)

सदश यं प्रकुव्रीन गुणदापपिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयक्तम व्रिज्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्र्ाभनरिति। तथाच प्रात्वमापि त
याप्यम्‌ । हि |

४। अत्र दताम्मानि रक्ष्यनिर्दशः स्वयं दत इति लक्षण
इन्याशचयनाह # दतान्पान्विति । # स्यक्तं इति । अकार
इति शेपः । % इनि, दृन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः शउपन
ठनि । माघ इन्यथः।

५। अन्येतु वरिपरीना क्ष्यश्रणमावः | तथाच तादृश
तवाहं प्रा भवरामीन्यवमार्मानं दत्तवान्पूवैवद्‌ गर्रीतना यः र
स्वयं दत्त इन्यथः इत्याहुः ।

तथा च मनुः) ( अ, ^ | १७५)

मानापितृविहीना यस्यक्ता वा म्याद्‌कारणान्‌ |

आन्मानं स्पशयद्यस्म स्वयं दत्तम्तु स स्मृनः ॥ इति ।

६ । सदान इत्यस्य तया सह य उदो विवाहिता गभं
स्तस्माज्नान इत्यथेः । गभेम्योढन्वात्तस्याप्यृहन्वमिति । सहोः
इन्यपि नामान्तरं मानवराद तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न" दृति
लक्षणं शपपूरणन व्याचष् * गर्भं स्थित दनि । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति । अन्य तु-गमं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गभेण सह याढा पशात्तस्यां जात इत्य-
यः इन्वापोरिनि हस्व इत्याहुः । मवर्णार्मम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयदत्त इति लक्ष्यनिर्देशः दत्तात्मा रक्षणमिति भावः।

<दायविभागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रहणक्रमः। ५४५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ५} १७३)

या गर्भिणी संस्स्क्रियन च्नानान्त्ानापि वा सनी।

वरोदः स गर्भो भवनि सहा दति चोच्यन्‌ ॥ इनि ।

७। पुरुपमम्बन्प्रमात्रान्न कन्यान्वहानिः द्विः तु मन्त्रवन्न॑-
स्कारपूवरकक्षतमोनिन्ये एव, तदभाव एव दि कन्यारन्दप्राचि-
निमित्तमिति स्पप्रं कन्यायाः कनीनचति मृत पहाभाप्य।
णवंचतस्या अपि विव्राहमम्भते उनि न दपः । अनष
प्रागुक्तद्रिविधकानीनसङ्कतिरिनि वध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

१। परक्रान्नन्वादाद # माननि। परित्यक्त उन्यथः । दा
पामावसञ्पि भग्णामाप्यन मृगटजानन्वादिना वन्यादिः ।
्यटृति | ज्ञानपित्रादरिरित्ययः । अन्यन, पूत्रन्वनन्याद्धिः।

थाच मनुः, ( अ. ^ | १५१)
पानापिनृभ्यामुन्प्रष्ं तयागन्यतगण वा|
यं पूतं प्रतिगरहीयादपविद्धम्तु स स्मरतः ॥ इति।
करतरिमादियु वरिशपमाद # सयत्रति । ग्रत्रिषस्ययंद-
समटटजापाविद्धस्तिन्यथंः |

उ. १। एनपां क्रयाञपि व्रिवाननित। न स्वस्पमात्रमिन्याशयन
सङ्गतिपाह # एवमिति । ययपि पिण्डद इत्यप्यासेन नथापि
प्रकरणादाह ॐ द्रायति । रिक्थत्ययेः 1 तन्फथनं न्वानुपङ्कि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वोक्ानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तत्रेऽपि विभागेनवे टामादाह > द्रादङ्ञाना-
मिति । निर्धारणे पष्ठ । पूर्ाभात्रे इति बीप्नागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद प्रेमानुराधनत्याह %# पूतरस्यति । परशब्दा नोतकरृष्टाये
इत्याह # उत्तर इति । माचक्रमणाह्‌ ॐ पिण्डद इति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायांन्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं स्वगत्या तथेति भावः।
२ ¦ पनः मिहावलोकनन्यायन मपरनीकं व्याचष्ठे पकृतम

तया च पनुः, (अ. २। १६९)

सदशं यं प्रकुवीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयक्तं म विज्नयस्तु क्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रोभन्गरिति | नया च प्रहत्वमापि त
वाप्यम्‌ ।

४ । अव्र दत्तान्मनि क्ष्यनिरदंञ्ः स्वयं दत्त इति क्षण
इन्यायायनाह # द॒त्तात्मान्विनि । # त्यक्त इति | अकार
इति शेषः । # इति, इत्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याधः उपन
इति । माघ इन्यथः

५ | अन्यतु व्रिपरीना रक््यरक्षणमावः । तथाच तादश
तवाहं प्र भवरामीन्यवमार्मानं दत्तवान्पृचवद्‌ ग्रीना यः र
स्वयं दुत्त इन्यथः इच्याहुः ।

तयथा च मनुः) ( अ, ५ | ५७५)

मातापितृविदीना यरस्न्यक्ता वा म्यदरकारणान्‌ |

आत्मानं स्पशय्स्ये स्वयं दनम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सहोटज इत्यस्य तया सह य उट वरिवाहिता गभे
स्नस्माज्नान इन्यथेः । गभेस्योढन्वात्स्याप्यृढन्वमिति । सोः
इन्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन. “गभं विन्न" इति
लक्षणं शषप्ूरणन व्याचष्ट * गर्भं स्थित हति । विन्न ह्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति । अन्य तु-गमं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भण सह यादा पथात्तस्यां जात इत्य-
थः । उन्यापरोरिति हस्व इत्याहुः । मवर्णात्मम्भूततवं तु उभय-

? स्वयदत्त दूति रश्ष्यनिदल्लः दत्तात्मा टक्षणामिति भावः।

<दायविभागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५५५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ.५} १७३)

या गाभंणी सेस्स्क्रियन च्रानाञ्जनानावि वा सनी ।

वाहुः म गर्भो भवति सदाह इति चोच्यन्‌ ॥ इति ।

७। पुरपमम्बन्परपात्रान्न कन्यान्वरानिः क्कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्वे एव, तदभाव णव टि कन्याशब्दभ्राचि-
निमित्तमिति स्पष्रे कन्यायाः कनीनचति मृत महयभाप्य।
णवं च नस्या आपि विवाहसम्भन ठनि न दपः 1 जन
प्रागुक्तद्िविधकानीनसद्रनिरिनि वध्यम्‌ ॥ १२३५ ॥

१। भक्रान्न्वादाद ॐ म्राननि । परिन्यक्त उन्ययः ! दा-
पाभावरञ्पि मरणामापथ्यन मृटजानन्वादिना वन्याद्रः 1
य दटृति | त्नातपित्रादिरिल्यथः । शगृशयने, पृत्न्वनन्याद्रिः।

तथाच मनुः, ( अ. ° | १५१)

मानापिनम्यामुत्मरप्र तयारन्यनगण बा |

यं पुत्रं प्रतिग्रक्रीयादपव्रद्धम्तु मम्प्रतः॥ इति।

कूवरिपादियु विशपपाह ॐ सयत्रति । ग्रत्रिपस्वयंद-
समटादजापवरिद्धन्तिन्यथः।

उ. १। एतषां क्रपाऽपि विवक्षिता न स्वरूपमात्रमिन्याज्ञयेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यययपि पिण्डद उत्यप्यास्नि तथापि
भकरणादाह % द्रायति 1 रिक्यन्यथः । तन्कथनं त्वानुष्गि
कमिति भावः। एपामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वाक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तत्रऽ्मे व्रिभागेनव ामादाह *# द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष्ट । पूर्वाभावे इति कीप्मागर्भ सक्तपर्ण-
इतिवदभ्रेमानुरोभेनत्याह % पूत्॑स्वति । परशब्दा नोच्कृषटा्य
इत्याह # उत्तर इति । माखक्रमेणाद # पिण्डद इति।

५५६ सन्याख्यायां मिताक्वरायांन्यवहाराध्याये २

व्याख्यानं करं त्वगस्या तथेति भावः।
३। पूनः मिहावद्योकनन्यायेन मपरनीकं व्याचष्ठे शकरत्रिपर
तथा च मनुः, (ज. ९। १६९ )

सदश य प्रकवीन गुणदापात्रचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगणयक्त म व्िज्नयस्तु करररिमः॥ इति ।

अगरमपि तस्यव प्रन्ोभनग्ति तया च प्रहस्वपापि त
वाघ्यम्‌ ।

४। अव्र दत्तात्मति रक्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त इति रक्षण
इन्यारायनाह # दत्तात्पानिविनि । # त्यक्त इति । अकार"
टृति शेपः । # इति, इत्येवम्‌ । स्वयं द॒त्त इन्यस्याथः भउपन
इति । भाप्र इन्यथः

4 | अन्यतु विपरीता रक््यरक्षणमावः | तथाच तादश
तवाहं पूत्री भवामीन्यत्रमात्मानं दत्तवान्पूववद्‌ गृ्ीनो यः २
स्वं दत्त इन्यथः इव्याहुः ।

तथा च मनुः, ( अ, ^ | १७५)

मानापितरत्रिदीना यस्त्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशययस्म स्वयं दनम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सदोज इत्यस्य तया सह य उदे विवाहिता गभ॑.
स्तस्माज्ात इन्यथेः । गभेस्योढन्वात्तस्याप्यृढन्वमिनि । सदाः
इन्यपि नामान्तरं मानवरादं¢ तन्‌ ध्वनयन “गर्भे विन्न) इति
लक्षणं शपप्रणन व्याचष्ट * गर्भ स्थित हति । व्रिन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीनायापिति । अन्ये तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गभेण सद योदा पश्चात्तस्यां जात दत्य-
येः । इम्यापोरिनि हस्व दृत्याहुः । सवर्णात्मम्भूतत्वं तु उभय-

स्वयदत्त दति रश्ष्यनिदेशः दत्तात्मति रक्षणमिति भावः।

<दायविभागे जौरसमादिपृच्राणां दायग्रदणक्रमः। ५५५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (८अ.५) १७३)

या गाभिणी संर्स्क्रियत त्रानान्ज्ञानापि वा सती ।

वोदुः स गर्भो भवनि साद इति चाच्यन्‌ ॥ नि

७। पुरूपमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः क्रि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्व एव, तदभाव णव टि कन्याशब्दमष्रात्ति-
निमित्तमिति स्परे कन्यायाः कनीनयति मृत पदटाभाष्य,
एवंच नस्या जपि वरिवराहसम्भन उति न दपः । अन्‌ ण्व
प्रागुक्तद्रितिपकानीनसद्गतिरिति वोध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

१। पक्रान्तस्यादार # मानति । परित्यक्त उन्ययः ! दा-
पाभव्रञ्पि भरणासापथ्यन मृटजानल्वादिना वन्याद्दः ।
भय डति | ज्ञनपित्रादिगित्विधः | अद्यत, पूत्रन्वनन्याद्रिः।

थाच मनुः, (अ. ९ | १५१)
मानापिनथ्यामम्मरप्रं तयारन्यतरण वा|
यं पुरं प्रतिग्रद्ीयादपविद्धम्तु मम्प्रतः॥ इति।
कृत्रिमादियु विक्नपपाद ॐ सयत्रति । ग्रत्रिमस्वयंद-
ससटाटजापव्रद्धन्तिन्यथः ।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि विवन्षिना न स्वसू्पमात्रमिन्याशयन
सङ्गतिपाह # पवपिति । यद्यपि पिण्डद इत्यप्यास्ि तथापि
परकरणादाह ॐ दरायेति । रित्यन्यथैः। तन्कथनं त्वानुपद्ि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याय््या > पूर्वाक्तानामित्यादि |
संस्याया अनुक्तत्वेऽपि विभागेनव लामादाह ॐ द्रादश्षाना-
मिति । निर्धारणे पष्ट । पूर्वाभावे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदप्रेमानुरप्रेनत्याह # पूत्॑स्यति । परशब्द नोृषएटायं
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाद # पिण्डद इति ।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायाव्यवदहाराध्याये २

व्याख्यानं क्रं तगत्या तथेति भवः |
३ । पनः भिहावल्योक्रनन्यायेन सप्रनीक व्याचष्ठे श्टरत्रिमरि
तथा च मनुः, (अ. ९। {१६९ )

सदृशे य प्रकुवीत गुणदापव्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयक्तम व्रिज्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रराभनरिनि । तया च प्राहरत्वमापि त
वाप्यम्‌ । व ॥

४। अत्र दत्तात्मानि न्क्ष्यनिरदशः स्वयं दन्त उति लक्षण
इन्यादशयनाह # दक्ात्पान्विति । # त्यक्त इति । अकार
दृति शेपः । # इनि, इत्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याधः #उपनः
इति । मापन इल्यः |

५ | अन्ये तु व्रिपरीना नकष्यरश्षणमावः । तथा च तादृश
तवाहं प्रः भवरामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पू्ैव्‌ ग्रीन यः र
स्वयं द॒त्त इन्यथः इत्यदः ।

तथा च पनुः, ( अ, ५ | १७५)

मानापितूव्रिहीना यस्न्यक्ता वा म्यद्रकारणान्‌ |

आन्मानं सपशयद्स्मे स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सहोढज इत्यस्य तया स्य उह विवाहिता गभं
स्तस्माज्नान इत्यधेः । गभेस्योदन्वात्तस्याप्यृहन्वमिनि । सोः
इन्यपि नामान्तरं मानवादं तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न दृति
लक्षणं भपपूरणन व्याचष्ट * गर्भं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायापिति | अन्ये तु-गभं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गभण सद यादा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
थः । इन्वापारिति हस्व इत्याहुः । मवणांत्मम्भूतत्वं तु उभय-

> स्वयदत्त इति लक्ष्यनिर्देशः दत्तात्मानि रक्षणमिति भावः।

<दायत्रिभागे आओरमादिपृच्राणां दायग्रहणेकमः। ५५५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ५} १७३)

या गभिंणी संस्स्करियन त्रानान्जञानापि वा सनी ।

वटुः म गर्भो भवनि सहाद उति चोच्यन्‌ ॥ टनि।

७। पुरुपमम्बन्धरमात्रान्न कन्यान्वहानिः पितु मन्वरवनन-
स्कारपूवकक्षतमोनिन्े एव, तदभाव एव टि कन्याचन्दभ्रात्ि-
निमित्तमिति स्पष्ठे कन्यायाः कनीनचति मत्र पहाभाप्य।
एवं च तस्या अपि व्िवाहसम्भत इति न दृः । अन ण्व
परागुक्तद्विविधकानीनसद्रतिरिति बाध्यम्‌ ॥ ५३ ॥

२। प्रक्रान्तत्यादार # पाननि । परित्यक्त उन्यथः ! दा-
पाभावजञ्पि भरणामापध्यन मटजानन्वादिना बन्यादिः ।
य टृति | न्नातपित्रादिरिन्ययः । अगृह्यत, पूत्रन्वनन्याद्रिः।

थाच मनुः,( अ. ० | १५१)
पानापिनृभ्यामल्मरष्ठं तयागन्यतरण वा|
यं पुत्रं प्रनिगहीयादपविद्धम्तु सस्पृतः॥ रति)
कृत्रिमादियु विक्ञपमाह # सयत्रति । रत्रिमस्वयंद-
नमर नापव्रेद्धनम्विन्ययः।

उ. १। एनपां क्रमोऽपि व्रिवान्निनो न स्वस्पमात्रमिन्याश्चयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यदपि पिण्डद इन्यप्यास्ति तथापि
पकरणादाह # दायति । रिक्यन्यथैः । तन्फथनं व्वानुषद्गि-
कमिति भावः। एपामित्यस्य व्यार्या ॐ पूर्वाक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तत्वऽपि परिभागेनव लाभादाह ># द्रादश्ाना-
मिति । निर्धारणे पष़्ी । पू्राभवरे इनि कीप्मागर्भे सप्तपर्ण
इतिवद्‌ परेपानुराधनेत्याह ॐ# पूद्रस्यति । परश्गब्दा नोत्कृष्टाये
हूत्याह # उत्तर दृति । मालक्रपणाह # पिण्डदं दृति।

५५६ सव्याख्यायां मिताक्वरायांव्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं क स्वगत्या तथवेति भावः |
२ । पूनः मिहावलोकनन्यायेन मप्रनीकं व्याचष्ठे कृत्रिम

तथा च मनुः, (अ. < १६९)

सदशं यं प्रकुर्वीत गुणदोषविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तंम व्िज्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रामनरिति । तया च प्रान्वपापि न
याप्यम्‌ । ति ध

४ । अव्र दतान्मनि व्क्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त उति लक्षण
इन्यारयनाह # दत्तान्पान्विनि । # त्यक्त इति । अकार
दृति शेषः । # इति, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपन
इनि । भाघ इन्यथः।

५ | अन्येतु व्रिपरीनोा ररक्ष्यलश्णमावः । तथा च तादश
तवाहं पूत्रो भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूववदू गष्ीनो यः २
स्वयं दत्त इन्यथेः इत्याहुः ।

तथा च मनुः; ( अ, ^ | ५७५)

मानापित्विदहीना यस्न्यक्ता वा म्यद्कारणान्‌ |

आन्मानं स्परायेद्यस्म स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति।

६ । सहाहज इत्यस्य तया सह य उट व्रिवाहितो गभं
स्तस्माज्नात इन्यथेः । गभेस्योढन्वात्स्याप्यृढन्वामिति । सहोः
इन्यपि नामान्तरं मानवराद¢ तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न" इति
लक्षणं शेपपूरणन व्याचष्ट * गर्भं स्थित इति । प्रिन इत्यस्य
व्पाख्या ॐ परिणीतायापिति । अन्ये तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गर्भण सद यादा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
शः । इन्यापोरिति हस्व इत्याद; । मवर्णार्मम्भूतत्वं तु उभय-

^ स्वृयद्‌त्त रत लक््यानद्‌लः दत्तात्मष्ते टलृकश्षणामति नावः।

<दायविमागे जौरमादिपुच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (८अ.?} २७३)

या गभिणी संम्म्क्रियन त्रानान्ज्ञानापि वा सती ।

चोदः म गर्भो भवनि सहाद इति चोच्यन्‌ ॥ टि ।

७। पुरुपमम्चन्धपाचान्न कन्यान्वरानिः कि तु मन्त्रवन्न-
स्कारपूतवकक्षतमानिन्वे पत्र, नदभाव एव दि कन्यामब्दभ्राचि
निमित्तयिति स्पप्ठं कन्यायाः कनीनचति भचर परहाभाप्य।
एवंच तस्या भमि विकाहसम्भव उति न दपि; । अनष
प्रागुक्तद्वितिधकानीनसद्गतिरिनि बाध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

2। परक्रान्नत्वादाद # मानि । प्ररिन्यक्त उन्ययः ! दा-
पाभाव्रञ्पि भरणामापथ्यन मृलजानल्वादिना वन्यादिः ।
य दटृति | न्नानपित्रादिरिन्यथः | रग्न, पत्रन्वरनन्यां

थाच पनुः, ( अ. °| १५१)
मानापनृभ्यामत्मरष्ं नयारन्यतगेण बा |
यं पुत्रं प्रतिग्ह्ठीयादपविद्धम्तु मस्परृतः॥ उनि।
कृतिमादिपु विरपमाह # स्तरति । त्रत्रिमस्वयंद-
समाद जापवरिद्धस्विन्यथेः ।

उ. १। एनां क्रमाऽपि विवान्निना न स्वरूपमात्रमिन्याशयेन
सङ्गनिपाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद उत्यप्यास्ति तथापि
प्रकरणादराह ॐ दायति । रिक्यन्यथेः । तन्पथनं त्वानुपङ्ग-
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तत्वऽपि व्रिभागेनव रामादाह ॐ द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष्ट । पूवीभात्रे इति कीप्नागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद भ्रेमानुराधरनत्याह ॐ पूवेस्यति । परशञष्दा नोल्कृएटाये
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमणाह्‌ # पिण्डद्‌ इति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां त्यवदहाराध्याये २

व्याख्यानं किं स्वगत्या तथेति भावः|
३। पुनः मिटहावल्योकनन्यायेन मपतीकं व्याचष्ट श्करत्रिमर
तथा च मनुः, (अ. ९१ १६९ )

सदृशं यं प्रकर्वानि गुणदापत्रिचक्षणम्‌ ।

प्र पुत्रगुणयुक्तं म व्रज्नयस्तु कृरिमः॥ उति ।

अयमपि तस्यव परनोभनर्ति। तथाच प्राहन्वपपि त
| घ्यर्‌ 1 १ । १

४। अत्र दतात्मानि रक्ष्यनिरदशः स्वयं दत्त इति लक्षण
टृन्याशयनाद # दत्तान्पान्विनि । ॐ व्यक्त इति । अकरि
दृति शेपः । % इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इत्यस्याथः उपन
हनि । मप्र इन्यथः |

५ अन्ये तु व्रिपरीना रक्ष्यलश्चरणमावः | तथाच तादश
तवाहं पुत्री भव्रामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पृववद्‌ गद्रीना यः
स्वयं द॒त्त इन्यथेः इत्याहुः ।

तथा च मनुः, ( अ, ^ | १७५)

मानापित्व्रिहीना यस्यक्ता वा स्यद्कारणान्‌ |

आल्मानं स्पशयेययस्मे स्वयं दत्म्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटोढज इत्यस्य तया सह य उद विब्ाहिनो गभः
स्तस्पाज्नात इत्यथः । गभेस्योटन्वात्तस्याप्यृढन्वमिति । सोः
द्यपि नामान्तरं मानवराद¢ तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न) हृति
लक्षणं भ्रपपूरणन व्याचष्ट #* गभं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
य्याख्या ॐ पररिणीतायापिति । अन्य तु-गर्मं स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गर्भेण सह याहा पशात्तस्यां जान इत्य-
थः । ड्यापोरिति हस्व इत्याहुः । सवर्णारमम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयदत्त दति लश््यानर्दशः दत्तात्मात टश्षणमिति भावः।

<दायत्रिभागे जौरमादिपृच्राणां दायग्रदणक्रमः। ५४५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (भर. ^ 1 १७३)

या गभिणी संस्स्क्रियन त्रानान्ज्ञानामि वा सती ।

वदुः म गर्भो भवति सदाह उति चोय्यन्‌ ॥ इनि,

७। पुरूपमम्बन्यपातान्न कन्यान्वहानिः पितु मन्त्रवन्न
स्कारपूतरकक्षतयानिन्वे एव, तद्भाव ण्व दि कन्याचन्दभ्रचि-
निमित्तमिति स्परे कन्यायाः कनीनचति मच पहामाप्य।
पत्रं च तस्या अपि विवरादसम्भनत उति न दपः । अन ष्व
परागुक्तद्विविषकानीनसद्गनिरिनि बाध्यम्‌ ॥ १३ ॥

। प्रक्रान्नस्वादार # मानति । परगिन्यक्त उन्ययः ! दुा-
पामाव्रस्पि भग्णासापर्ध्यन पृदजानन्वादिना वन्यादिः ।
य डति । ज्ञानपित्रादिरित्वयः । अगृश्न, पृरन्यनन्याप्रिः।

तथाच मनुः+( अ. ९ १५१)

मातापिन्‌स्यामन्म्रप्ं तयारन्यतगण ब्रा |

यं पत्रं प्रतिग्रीयादपवरद्धस्तु म म्पृतः॥ इति)

कृत्रिपादियु वरिशपमाह # समत्रनि । ग्रत्रिषस्ययंद-
ससहटजनापवद्धस्तिन्यथः |

उ. १। एतां क्रमाञपि विव्राक्षना न स्वरूपमात्रमिन्याशयेन
सङ्गनिपाह # एवामिति । यद्रपि पिण्डद इत्यप्यास्न तथापि
प्रकरणादाह # द्रायति । रिक्यत्ययेः । तन्नं त्वातुपङ्गि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वाक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तस्रऽपि विभागेन टाभादाह > द्रादश्ञाना-
मिति । निर्धारणे पष्ठ । पू्वाभातरे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद प्रिमानुरोभेनत्याह % पूररस्यति । प्रशब्दो नोकृषटाधं
द्त्याह # उत्तर इति । मालक्रमणाह # पिण्डद इति ।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायांव्यवद्‌ाराध्याये २

व्याख्यानं किं लगत्या तथेति भावः।
२३ । पनः एि।हावलोकनन्धायेन मप्रनीकं व्याचष्ट करत्रिमरि

तथा च मनुः, (अ. ९) १६९)

सदशं यं परकरर्वान गुणदापविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयक्तंम व्रित्नयस्तु कृरिमः ॥ इति ।

अग्रमपि तस्यव प्रन्ोभनगि्ति। तथाच प्राहन्वमपि त
य।घ्यम्‌ ।

४। अत्र दतान्मानि खक्ष्यनिर्दंशः स्वयं दत्त इति रक्षण

न्या्चयनाह # दक्तान्ान्विनि । # त्यक्त इति । अकार
दति शेषः} # इनि, इत्यवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपन
इनि । भाष इन्यथः।

५ | अन्येतु विपरीना रक्ष्य्श्षणमावः | तथाच तादश
वराहं पुत्रा भव्रामीन्यवमास्मानं दत्तवान्पृथवद्‌ गृदरीतना यः र
स्वयं दत्त इन्यथेः उत्याुः।

तथा च मनुः, (अ. ० | १७५ )

मातापितृविहीना यस्यक्ता वा म्यद्कारणान्‌ |

आन्मानं स्परायद्यस्मे स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सहोढज दत्यस्य तया सह य उट विवाहिता गभं
स्तस्माज्ात इत्यथः । गभेस्योटन्वात्तस्याप्यृढन्वमिति । सहोः
इ्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन “गभे वरिन्न' इति
लक्षणं शषपूरणन व्याचष् * गर्भ स्थित दति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति । अन्ये तु-गर्भं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीनायां स्वीकरतः गर्भेण सह याहा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
येः \ इन्यापोरिति हस्व इत्याहुः । मवणातमम्भूतत्वं तु उभय-

स्वयदत्त इति लक्ष्यनिर्देशः द त्तात्मति लक्षणमिति भावः।

<दायाचेभमागे ओरमादिपृच्राणां दायग्रहणक्रमः। ५४५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथा च पनुः, (अ. ९१ ७३)

या गाभंणी संस्स्करियन त्नानाञ््ञानापि वा स्त ।

बद्ुः म गर्भो मवति सहाद इनि चोच्यन्‌ ॥ इति।

७। पुरुपमम्बन्परमाचान्न कन्यान्वहानिः किः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूतकक्षतयानिन्वे एव, तदभाव पव टि कन्यागब्दरमर्राचि-
निमित्तमिति स्पष्रं कन्यायाः करनीनचति मूत्र महाभाप्य।
णवरं च तस्या भपि विवराहमम्भन इति न दपि; 1 यनप्व
परगुक्तद्वित्िधकानीनसद्भतिरिनि बाध्यम्‌ ॥ १३ ॥

१। परक्रान्तव्ादाह % पानति । परिन्यक्त उन्यथः ! दु
पाभावमऽ्पि भरणासापथ्यन मृरजानन्वादिना वन्यादिः ।
चय डृति | प्नानपित्रादिरित्ययः । भ्यते, पृत्रत्वनन्यादिः।

तथा च मनुः, ( अ. ° | १५१)

मानापनभ्यामृत्मृ्रं नयारन्यतग्ण बा।

यं पुत्रं पनिग्रद़्ीयादपवरिद्धस्तु सम्मृतः ॥ उनि)

करविमादियु विनापमाह # सयत्रति । व्रधिमस्यंद-
नसटेटनाप्रद्धन्विन्यथः ।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि वरिबान्निन( न स्वरूपरमात्रमिन्याश्चयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद टत्यप्यास्त तथापि
पकरणादाह # दायति । रिक्यन्यथेः | तन्फथनं स्वानुप
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्नोक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तत्रेऽपि व्रिभागेनव टामादाह % द्रादश्ञाना-
मिति । निर्थारणे पष । पूर्वाभावे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद्‌ परिमानुरोधनत्याह ॐ पूवस्यति । परशब्दा नोकषाय
इत्याह ॐ उत्तर इति । मारक्रमणाह # पिण्डद इति।

५५६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां न्यवदार ध्याये २

व्याख्यानं किं स्रगत्या तथेति भावः|
२। पनः िहावल्योकनन्यायेन मपरतीकं व्याच शकृत्रिमर्

तथाच पनुः, (अ. ९) १६९)

सदृशे य प्रकुर्वीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयक्तं म व्ज्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इनं ।

अयमपि नस्यत्र प्ररोभन्‌र्ति | तया च प्रहिस्वमपि त
वध्यम्‌ । प

४ \ अव्र दनान्पाति रक्ष्यनिर्दश्चः स्वयं दत्त इति रक्षण
एन्यारयनादह # दत्तान्पान्विति । % त्यक्तं इति । अकार
इति शेपः । # इनि, इत्येवम्‌ । स्वयं दतत इन्यस्याथः %उपन
ट्नि । मप्र इन्यथः।

५। अन्येतु विपरीता वयक्ष्यन्श्षणमावः । तथाच तादृश
तवाहं पुत्रौ भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पृववद्‌ गरष्ीते यः र
स्वयं दत्त इन्येः इत्याहुः ।

तथा च मनुः, ( अ. ९ | २७५ )

मातापितविदहीना यस्न्यक्ता वा स्यादकारणात्‌ |

आन्मानं स्यरयद्यस्म स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इनि ।

६ । सटोढज इत्यस्य तया सह य उहो व्रिवाहिना गमं
स्नस्माजात इत्यथः । गभेम्योटन्वाततम्याप्यढन्वमिति । सोः
इन्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन “गर्भं विन्न इति
लक्षणं भपपूरणन व्याचष्ट # गर्भ स्थित इनि । त्रिन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायापिति । अन्ये तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकरतः गभेण सह यादा पथात्तस्यां जान इत्य-
थः 1 उन्वापोरिति हस्व इत्याहः । मव्रणांतमम्भूतत्वं तु उभय-

र स्व्रयद्‌त्त इनि टृक्ष्यानद्‌श्ः दत्तात्मातं टृक्षणामतति भावः|

<दायविभागे ओरसमादिपृच्राणां दायग्रहणक्रमः। ५४५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ५} १७३)

या गिणी संस्स्क्रियन त्रानान्तानापि वा सती ।

वटुः स गमा मवति सहाद इति चोच्यन्‌ ॥ इनि ।

७। पुरुपमम्बन्धमातरानन कन्यान्वद्मनिः पि तु मन्त्रवन्नं-
स्कारपूवकक्षतमोनिन्ये एव, तद्भाव णव टि कन्याग्द्रमर्रचि-
निमित्तमिति स्पष्टं कन्यायाः कनीनचति सत्र पहाभाप्य।
एवंच नस्या मपि वरिवाहसम्भत उति न दपः । अन प्व
प्रागुक्तद्िविधकानीनसङ्गनिरिनि वोध्यम्‌ ॥ ४३५ ॥

२। प्रक्रान्नन्वादाह # पाननि । परिन्यक्त उन्यथः ) दा
पाभाव्रड्पि मग्णामापध्यन मृरजानन्वादिना वन्याद्रः ।
य उति | ज्ञतपित्रादिरिन्वथः । गृच्यन, पुत्रन्वनन्याद्िः

तया च मनुः, (अ. ५ । १५१)

मातापितरस्यागुन्मरष्ं तयारन्यनग्ण वा|

यं पुरं प्रनिग्रीयादपविद्धम्तु स म्प्रतः॥ उति।

करत्रिमादियु विपमाद # समत्रति । ग्रत्रिषस्ययंट-
ससदाटजापवद्धप्विन्यथंः ।

उ. १। एनपां क्रयाऽपि ्रिवा्निता न स्वस्पमात्रमिन्याश्यन
सङ्गतिपाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद उत्यप्यास्त तथापि
प्रकरणादाह % द्रायति । रिक्थन्ययेः 1 तन्फथनं न्वानुपद्भि-
कमिति भावः। एपामित्यस्य व्याण्या ॐ पूर्वोक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तसऽपि व्रिभागेनव लामादाह ॐ द्रादज्ञाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूर्ाभात्रे इति बीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद प्रमानुराध्रनत्याह # पूत्रस्यति । परशब्दा नोत्कृएटायं
इत्याह # उत्तर दति । मालक्रमणाह्‌ # पिण्डद इति।

५४६ सत्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं त्वगत्या तथेति भावः।
३। पुनः मिहावल्योकनन्यायेन मपरनीकं व्याचष्ठे कृत्रिम
तेथा च मनुः, ( अ. <। १६९ )
सदश्च य प्रकुर्वीत गुणदापव्रिचक्षणम्‌ ।
प्रं पुत्रगुणयक्तं म वित्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।
अगरपपि तस्यव परन्ाभनगर्िति | तया च प्राहस्वपपि त
यव्यम्‌ । | ॥
४। अव्र दत्तान्मेनि क्ष्यनिरदशः स्वयं दत्त इति क्षण
त्याज्चयनादह # दत्तान्ान्विनि । # त्यक्त इति । अकार,
शेपः । # दनि, इन्येयम्‌ । स्वयं दतत इन्यस्याथः #उपन
। भाघ्र इन्यथः।
५ | अन्यतु विपरीता ररक्ष्यछणमावः । तथा च तादश
तवाहं पुर्रा भवामीन्यवमास्मानं दत्तवान्पूतरेवद्‌ गृद्रीना यः
स्वयं द॒त्त उन्यथेः इत्याहुः |
तथा च मनुः, ( अ, ९ | २७५ )
मातापितृविहीना यरस्न्यक्ता वा स्यादकारणात्‌ |

त्मानं स्पश्यंयस्म स्वयं दत्तम्तु स स्मृनः ॥ इति।

। सहाढज उत्यस्य तया सहु य उदरा विवाहिता गभं
स्तस्माज्ात इत्यथः । गमेस्याढन्वात्तस्याप्यृटन्वामिति । सदः
द्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन “गभ विन्न इति
लक्षणं ्रेषपूरणन व्याच * गर्भं स्थित इति । वरेन इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीनतायापिति । अन्ये तु-गमं स्थितः गर्भिण्यां
प्रिणीनायां स्वीकृतः गभेण सह यादा पश्ात्तस्यां जात इत्य-
थः । उत्यापोरिनि हस्व इत्याहुः । मवर्णांत्मम्भूतत्व तु उभय-

? स्वयद्‌त्त दति ्ष्यनिदेशः द त्तात्मतति रक्षणमिति भावः।

ट्‌
॥ 4
ड

ति
ति

<दायतरिभागे ओरमादिपृच्राणां दायय्रहणेक्रमः। ५४५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

तथा च पनुः) (८अ. ^ { {७३ )

या गर्भिणी संस्म्करियन ज्नानाञ्ज्ञानापि वा सनी ।

वोदुः स गर्भो भवति महाह इति चोच्यन्‌ ॥ हति ।

७। पुरुपमम्वन्धमात्रान्न कन्यान्वदानिः दविः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतमोनिन्वे एव, नदभाव णव दि कन्याशब्दरमघ्रचि-
निमित्तमिति स्यं कन्यायाः कनीनचति मूत्र महाभाष्य)
णवं च तस्या अपि विव्राहसम्भन उनि न दपः । जन ण
परागुक्तद्वितिधकानीनसङ्गनिरिनि वोध्यम्‌ ॥ ४३५ ॥

१। प्रक्रान्नन्ादाह ॐ मातरनि । परिन्यक्त उन्यथः } दा
पामात्रज्पि भरणासापर्यन मृदजानन्वादिना वन्यादिः ।
यटि । ज्ञतपित्रादिरिल्यथः । शरश, पूत्रन्वनन्यादिः।

तथा च मनुः, (अ. ९ | १५१)

मानापिन्‌ भ्यागुन्मृ्रं नयाग्न्यतग्ण बा ।

यं पत्रं परतिगह़्ीयादपविद्धस्तु मम्प्रनः॥ उति।

कविमादियु विशपमाह # सयत्रनि । श्रत्रिषस्वयंद-
समदा जापत्रद्धस्तिन्यथः।

उ, १। एतेषां क्रमाऽपि विवक्षिता न स्वरुपमात्रमिन्याशयेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद उन्यप्यास्ति तथापि
भकरणादाह ॐ दायति । रिक्यत्यथेः । तन्कथनं व्वानुपद्गि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वाक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्ततरऽपि व्रिभागेनव लामादाह ॐ द्रादश्ञाना-
मिति । निधारणे पष्ट । पू्ाभव्रे इति बीपमागर्भे सप्रपर्ण-
इतिवदभ्रिमानुरोपरेनत्याह % पूत्र॑स्यति । प्रशब्दो नोकषाय
इत्याह ॐ उत्तर इनि । माखक्रमेणाह # पिण्डद्‌ इति ।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं क्रं त्रगत्या तथेति भावः|
२ | पुनः पिहावलोकनन्यायेन पनी कं व्याचष्ट कृत्रिम
तथा च मनुः, (अ. ९1 {६९ )

सदृशं यं परकुर्वीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

पुपर प्रगुणयुक्तं म व्ि्नयस्तु कृतिम: ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रन्टोभनगरिति । तथा च भरौदत्वमपि त
वघ्यम्‌ ।

। अत्र दत्तात्मानि लक्ष्यनिर्दुश्ः स्वयं दत्त इनि क्षण
इन्याशयनाह # दसान्पान्विनि । # व्यक्त इति । अकार
इति शेपः । # इनि, दृन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपन
ट्नि। माघ्र इन्ययः।

५ | अन्येतु व्रिपरीनोा रक्ष्यन्क्षणमावः । तथाच तादृश्‌
तवाहं पुत्रौ भवामीन्यवमातमानं दत्तवान्पूत्वद्‌ गृ्ठीना यः
स्वयं दत्त इन्यथेः इत्याद ।

तथा च मनुः, ( अ, ५ | १७५)

मानापितरविदीना यस््यक्ता वा म्याद्‌कारणान्‌ |

आन्मानं स्परयेद्यस्म स्वयं दतम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सदान इत्यस्य तया सह य उदा व्रिवाहिता गभे
स्तस्मान्नात इत्यधेः । गभेस्याहन्वात्तस्याप्यृन्वमिति । सहाः
इन्यपि नामान्तरं मानवराद तन्‌ ध्वनयन “गभं विन्न इति
लक्षणं शेपपूरणन व्याचष्र * गभं स्थित दनि । विन इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति । अन्य तु-गमं स्थितः गभिण्यां
पर्णीतायां स्वीकृतः गभेण सह यादा पशचात्तस्यां जात इत्य-
थः । उन्चापोरिनि हस्व इत्याहुः । मवरणणात्मम्भूतत्वं तु उभय-

९ स्वयदत्त इति लक्ष्यनिदरः दत्तात्मति रक्षणमिति भाव

<दायविभागे ओरमादिपृच्राणां द्‌ायग्रदणेक्रमः। ५५५

थाऽपि बोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ५} १७३)

या गामिंणी संस्स्करियन त्रानाञ्ज्नानापि वा सनी ।

वटुः म गर्भो भवनि साद इति चोच्यन्‌ || टनि।

७ । पुरुपमम्वन्पधमात्रान्न कन्यान्वहानिः पविः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवरकक्षतयोनिन्वे एव, तदभाव णव टि कन्याज्ब्दपषरचि-
निपित्तमिति स्प कन्यायाः कनीनचनि मृच्र यहामाप्य,
एवंच तस्या अपि विवाहसम्भत उति न दृः । अन ण्व
परागुक्तद्विविधकानीनसद्रनिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

१। पक्रान्नन्वादाद # माननि । परिन्यक्त उन्ययः ! दा-
पाभाव्रऽपि भरणासापर्ध्यन मृटजानन्वादिना बेन्यादिः ।
ॐ यति । क्ञलतपित्रादिरिन्ययः । शयने, पूत्रन्वनन्याष्रिः

तथा च मनुः, ( अ. °| १५१)

पानापिनृभ्यामुन्पप्रं नयोग्न्यनरण वा|

यं पुत्रं प्रतिगरह्ठीयादपविद्धस्तु सस्म्रनः॥ इनि।

कृत्रिषादियु विक्रमा # सत्रेति । गरत्रिमस्वयंद-
तमटाटजापव्रिद्धष्विन्ययेः।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि व्रिवान्निना न स्वरूपमात्रमिन्याशयेन
सङ्गतिमाह # एवापिति । यद्यपि पिण्डद इन्यप्यास्न तथापि
प्करणादाह # दायिनि । रिक्यन्यथेः। तन्फथनं व्वानुषङ्गि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्यास्या # पूर्वोक्तानामित्यादि |
संस्याया अनुक्तस्रेऽपि व्रिभागेनव टामादाह > द्रादशाना-
मिति । निधारणे पष्ठ । पूर्ाभावे इति वीप्मागर्भ सप्तपर्ण-
इतिवद्‌प्रिमानुरेभ्रनत्याह # पू्स्वति । परशब्दो नोककृष्टां
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाद # पिण्डद दृति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं क्रि सरगत्या तथेति भावः|
३ । पूनः गिहाव्रद्यकनन्यायन मप्रतीकं व्याचष्ठे श्करत्रिमर
तथा च मनुः, (अ {६९ )

सदश य प्रकुकीन गुणदापावेचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयक्तम विज्नयस्तु कृरिमः॥ इतिं ।

अयमपि तस्यत्र प्रन्टोभनरिति । तथा च प्रहन्वपपि त
धाघ्यम्‌ । |

। अव्र द्॒तान्पानिं टक्ष्यनिर्दश्ः स्वयं दत्त इति लक्षण
इन्याशयनाह # दकतान्मान्विनि । # त्यक्तं इति । अकार
इति शेषः । # इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपन
ठनि । भाप इन्यथः।

५॥। अन्येतु व्रिपरीनोा ररक्ष्यरक्षणमावः | तथाच नाद्‌
तवाहं पूरौ भव्रामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पृवेवद्‌ ग्रीन यः
वयं दत्त इन्यथेः इत्याहुः ।

तथा च मनुः, (अ, ५ । १७०५)

मातापितविहीना यस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशयेयस्म स्वयं दरत्तम्तु स स्मृतः ॥ इनि ।

६ । सटहोढज इत्यस्य तया सह य उढो विवाहिनो गभः
स्तस्मा्नान इत्यथः । गभेम्योढन्वात्तस्याप्यृढन्वमिति । सहः
इन्यपि नामान्तरं मानवाद्‌6 तन्‌ ध्वनयन “गभं विन्न" इति
लक्षणं सपपूरणन व्याचष् * गर्भे स्थित दति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिति | अन्ये तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भेण सह याढा पशात्तस्यां जात इत्य-
भः । इन्वापोरिति हस्व इत्याहः । सवणार्मम्भूतत्वं तु उभय-
२ स्व्यदूत्त इति लध्यनिर्देरा द्‌ तात्मात टृक्षणामत भावः)

<दायविभागे आओरमादिपृच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५

याऽपि बोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ५} १७३)

या गर्भिणी संस्म्करियन त्नानाञ्ज्ानापि वा स्त ।

वदुः स गर्भो भवति सदाह इति योच्यन्‌ ॥ इति ।

७। पुर्पमम्वन्यमात्रान्न कन्यान्वहानिः कि तु मन्व्रवन्न-
स्कारपूवकक्षनमोनिन्े एव, तदमाव ण्व दि कन्याशन्दपष्राति-
निमित्तामिति स्पष्ठं कन्यायाः कनीनचति मतर पदामाप्य।
णवं च नस्या अपि वरिवादसम्भन उनि न टिः । जन ण्व
परागुक्तद्िविधकानीनसङ्गनिरिनि वोध्यम्‌ ॥ ५२ ॥

१। पक्रान्त्वादाह # मानति । परिन्यक्त उन्ययः ! दा-
पाभावरऽपि भरणामापर््यन मृरजानन्वादिना बेन्यादिः ।
य डति | ्ञनपित्रादिरिन्यथः ) अगरदयने, पृतरन्यनन्याद्रिः।

तथा च मनुः,( अ. | १५१)

मानापितभ्यामून्मप्ं तयारन्यतगण वा|

यं पुत्रं प्रतिगहीयादपविद्धम्तु सम्परृतः॥ उति।

कूविमादियु वितरापमाह ॐ सयत्रति | श्रत्रिमस्वयंद-
तमद जनापविद्धन्विन्यथेः।

उ. १} एनपां क्रमाऽपि विवक्षता न स्वर्पमात्रमिन्याश्चयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डल न्यप्यास्न तथापि
पकरणादाह # दायति । रिकयन्यथेः। तन्फरथनं त्वानुपद्गि-
कमिति भावः। एषामित्यस्य व्यास्व्या > पू्वाक्तानामिःयादि |
संख्याया अनुक्तत्रऽपि विभागेन राभादाह > द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूवाभात्रे इति कीप्नागर्भं सप्तपर्ण-
इतिवदप्रिमानुरोपरेनत्याह ॐ# पूव॑स्वति । परशब्द नोन्करषट्य
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाद्‌ # पिण्डद इति।

५४६ सन्याख्यायां भिताक्चरायांन्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं स्वगत्या तथवेति भावः|
२। पनः मिहावन्धोकनन्यायन मपत्तीकं व्याच शकृत्रिमर्श

तथा च मनुः, (अ. ९॥। १६९)

सदशं यं प्रकुर्वीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयक्तं म विज्नयस्तु कररिमः॥ इतिं ।

अयमपि तस्यव प्रन्ोभनग्ति । तया च प्रह्वमापि न
याघ्पम्‌ । ५ ।

४। अत्र दतात्मानि रक्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त इति लक्षण
इन्याशयनाह # दतात्पान्तिनि । # त्यक्तं इति । अकार
दति षः । # इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याधः #उपन
इनि । भार इन्यथः।

५ । अन्ये तु वरिपरीनो ररक्ष्यलश्चणमात्रः । तथाच ताद
तवाहं पुत्री भकरामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पृव्वद्‌ गद्रीना यः
स्वयं दत्त इन्यथः इत्याहः |

तथा च मनुः, ( अ, ° | २७५ )

मानापितविहीना ग्रस्यक्ता वा स्यादकारणात्‌ |

आन्मानं सपशयदयस्म स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटोढज इत्यस्य तया सह य उह व्िवाहिनो गभं
स्तस्माज्ान इत्यथः । गभेस्याटरन्वात्तस्याप्यृन्वांमांन । सहाः
ट्न्यपि नामान्तरं मानवराद्‌¢ तन्‌ ध्वरनयन “गभं विन्न" इति
लक्षणं शरेषपूरणन व्याच * गं स्थित इति । वरेन इत्यस्य
व्पार्या # परिणीतायापिति । अन्ये तु-गमं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भण सह याहा पथ्ात्तस्यां जात दृत्य-
धरः । इन्चापोरिति हस्व इत्याहुः । मवर्णात्मम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयदत्त इति ल्ष्यनिदल्लः द्‌त्तात्माति लक्षणमिति भावः

<दायविभागे जौरमादिपृच्राणां दायग्रदणेक्रमः। ५५५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ. ^} ७३)

या गमिणी संस्म्करियन त्नानाञ्ज्ानापि वा सती ।

वटुः स गर्भो भवति साद उति चोच्यन्‌ ॥ इति

७। पुरूपमम्वन्धरमात्रान्न कन्यान्वटानिः किः तु मन्त्रवन्न-
स्कार पूवकक्षतयानिन्वे एव, नदमाव ण्व दि कन्यागब्दमग्रसि-
निपित्तमिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनचति मूत्र महामाप्य)
एवंच नस्या अपि विवराहसम्णत इनि न दपः । जन ण
परागुक्तद्वितविधकानीनसद्गतिरिनि बाध्यम्‌ ॥ ५३"

। प्रक्रान्तन्वादाह # माननि । परिन्यक्त इन्ययः ! द-
पाभवमस्पि भगणामाप्यन मृरजानन्वादिना बन्यादिः ।
श यटि | ज्ञानयपित्रादिरित्ययः । रग्न, पृत्रन्वनन्याद्रिः।

तथाच मनुः, ( अ. ९ १५१)

मानापितम्यागुन्मृष्रं नयाग्न्यतगण बरा |

यं पुत्रं परतिगह्ठीयादपविद्धसम्तु सस्प्रनः॥ इति)

करत्रिमादियु विरपमाह ॐ सयत्रति । ग्रतरिपस्वयंद-

समह नापतरद्धन्िन्यथः 1

उ. १। एनपां क्रमाऽपि वरिवाननिन। न स्वरूपमात्रमिनयाङ्ययन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्ड्‌ इत्यप्यास्नि तथापि
भरकरणादाह ॐ दरायेति । रिक्यन्यथेः। तन्कथनं न्वानुपद्गि-
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या ‰ पूर्वाक्तानामित्यादि ।
संख्याया अनुक्तत्वेऽपि व्रिभागेनव टाभादाह # द्रादश्चाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूाभावरे इति करीप्मागर्भ सप्तपर्ण
इतिवद प्रेमानुराधनस्याह # पूत्॑स्यति । परशब्दा नाकृषएये
टृत्याह # उत्तर दृति । पालक्रमणादह्‌ # पिण्डद इति।

५५६ सव्याख्यायां मिताक्षरायांव्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं क्रं तरगत्या तथेति भावः |
२ । पुनः निहावदाक्रनन्यायेन मपरनीकर व्याचष्टे कृत्रिम
तथा च मनुः, (अ. ९ । १६९ )

सदशं यं प्रकुर्वीत गुणदापत्रिचक्षणम्‌ ।

पुरं पुत्रगुणयुक्त म व्रत्नयस्तु कृच्चिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यतर परोभनगिति | नथा च प्रोहन्वपप्रि न
य।प्यम्‌ । वि | र

४। अव्र दनान्मति रक्ष्यनिरदशः स्वयं दत्त उति लक्षण
इन्यारायनाह ॐ द्तान्पानििति । # त्यक्त इति । अकार
दृति शेषः । # इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इत्यस्याथः #उपन
ट्नि । भाप इन्यथः।

५ | अन्ये तु व्रिपरीना नखक््यरश्षणभावः | तथाच तादश
तवाहं॑पुत्रा भव्रामीन्यवमात्मानं दततवरान्पूवेवद्‌ गरद्रीना यः
वयं दु टृन्यथः इत्याहुः |

तयथा च मनुः, ( अ, ^ | १७५ )}

मातापितृविहीनो यस्त्यक्ता वा म्यद्कारणान्‌ |

आत्मानं स्पशये्यस्म स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटोढज इत्यस्य तया सह य उह विवाहिता गभं
स्नस्माज्नान इत्यथैः । गमेम्योढन्वात्तम्याप्यृदत्वमिनि । सोः
इन्यपि नामान्तरं मानवरादे५ तन्‌ ध्वनयन्‌. “गभं विन्न" दति
लक्षणं शेपपूरणन व्याचष्ट * गर्भं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीनायापिति । अन्ये तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गभेण सह यादा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
थः । इन्यापोरिति हस्व इत्याहुः । मवर्णासम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वदत्त इति लक्ष्यनिर्देशः दत्तात्मति रक्षणमिति भावः।

<दायावेभागे जओरमादिपृच्राणां दाययरदणक्रमः। ५४५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ^} १७३)

या गाभंणी संम्स्करियन त्तानाञ्ज्ञानापि वा सनी ।

वुः स गर्भो भवनि साद इति चोच्यत ॥ उति ।

७। पुरुपमम्वन्यमात्रान्न कन्यान्वहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतमोनिन्ते एव, नदभाव एव टि कन्यान्दरमग्राचि-
निमित्तमिति स्पष्र कन्यायाः कनीनचनि यच पहाभाप्य]
एवंच तस्या अपि विव्राहसम्भन उति न दपः । अन
परागुक्तदवितिधकानीनमद्गनिरिनि वोध्यम्‌ ॥ ४३५ ॥

१। पक्रान्लन्वादाद # मानि । परिन्यक्त इन्यथः } द
पाभावम्पि भरणासाप्यन मृल्जानत्वादिना बन्याद्रिः ।
य दट्ति | न्नालपित्रादिरित्यथः । अग्न, पूत्रन्वनन्यादि

थाच पनुः,( अ. | १५१)
मानापितभ्यामन्प्रप्ं तयारन्यतगण ब्रा ।
यं पुत्रं प्रनिगरङीयादपाविद्धम्तु सम्परनः॥ उति।
करतवरिमादियु विशपमाह # स्तरति । प्रत्रिषस्ययंद-
महद नापवद्धप्तिन्यथः।

उ. | एनपां क्रमाऽपि विवक्षिता न स्वरूपमात्रमिन्याज्ञयन
सङ्गतिमाह ॐ एवमिति । यद्यपि पिण्डद इन्पप्यास्न तथापि
प्रकरणादाह ॐ द्रायति । रिक्थन्ययथः । तन्फथन त्वानु
कमिति भावरः । एषामित्यस्य व्यार्या > पूर्ोक्तानामित्य(दि ।
संख्याया अनुक्तत्रऽपि व्रिभागेनव टाभादाह > द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूवाभात्रे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदभ्रेमानुरोप्रनत्याह ॐ पूवस्यति । परशन्दो नोक्कृषएटायं

इत्याह # उत्तर इति । माचक्रमणाह्‌ # पिण्डद डृति।

५५४६ सव्याख्यायां भिताक्षरा्ांव्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं क्रं स्वगत्या तवेति भावः।

३ | पुनः पिहावलोकनन्यायेन सप्रनीक व्याचष्ठे ककरत्रिमईि

तया च मनुः, (अ. &। १६९ )

सदृशे यं प्रकरीति गुणदापविचक्षणम्‌ ।

पुरं पुत्रगुणयुक्तं म विन्नयस्तु ्रत्रिमः॥ इनि ।

अयमपि तस्यव परोभनिति | नया च प्रहित्वमपि त
व।घ्यम्‌ । | 1

४} अत्र दत्ात्मतिं टक्ष्यनिदंशः स्वयं दत्त उति लक्षण
न्याशयनाह # द॒त्तात्पान्तिनि । # त्यक्त इति । अकार
ति शेषः # दनि, इत्येवम्‌ । स्वयं दत इ्यस्याथः #उपन
ति। माप्र इत्यथः ।

५। अन्यतु व्रिपरीनो ररक््यरश्षणमावः | तथाच तादश
तवाहं॑पुत्रौ भवरामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूत्वदू गषरीता यः र
स्वयं दत्त ह्यधः इत्याद ।

तथा च मनुः, ( अ. ९ | २७५)

मातापितृ विहीना यस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशयेयस्मे स्वयं दरत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटोढज इत्यस्य तया सह य उह विवाहितो गर्भः
स्तस्माज्नात इत्यथः । गमेस्योढत्वात्तस्याप्यृहत्वमिति । सोः
इन्यपि नामान्तरे मानवा तन्‌ ध्वनयन “गभे व्रिन्न'" ईति
लक्षणं शेषपूरणन व्याचष्ट * गर्भे स्थित इति । व्रिन इत्यस्य
व्याख्या # परिणीनायामिति । अन्य तु-गभं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भण सह याहा पशवात्तस्यां जात इत्य-
थः \ उत्वापोरिनि हस्र इत्याहुः । मवणांरमम्भूनत्वं तु उभय-

? स्वयदत्त दति लश्ष्यनिरदराः दततान्मति रक्षणमिति भावः।

श ~

<दायविभागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रदणेक्रमः। ५४५

थाऽंप बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ^} १७३)

या गाभंणी संम्स्करियन त्रानाञ्ज्ानापि वा सनी)

वुः म गर्भो भवनि सदाद्र उति चोच्यते ॥ इनि !

७। पूरुप्रमम्बन्धमाजान्न कन्यान्वहानिः क्रि तु मन्त्रवन्न॑-
स्कारपूवकक्चतयानिन्वे एव, नदमाव णवर टि कन्याश्दभ्ाचि-
निपित्तापिति स्पष्रे कन्यायाः कनीनचनि सूत्र पहामाप्य)
एवं च तस्या अपि विव्राहसम्पव उनि न दूषः । अन ण्व
प्रागुक्तद्वििधकानीनसद्भतिरिति वोध्यम्‌ ॥ ४२३ ॥

१। परक्रान्तव्वादाद # परानिति । परिन्यक्त उन्ययः ! दा
पाभावऽ्पि भरणासापध्यन मृरजानन्वादिना वन्यादिः ।
% य डति । ज्ञानपित्राद्रिरित्वयः । शयन, पूत्रत्रनन्याद्िः।

नथा च मनुः,( अ. ० | १५१)

मानापेनभ्यामरन्मरप्र नयारन्यतम्ण बा ।

यं पुत्रं मनिग्रहीयादपाविद्धम्तु मम्परतः ॥ इति।

करत्रिमादियु विराषमाह # सयत्रति । तरत्रिमस्वयंद-
मदद नापवरद्धप्तिन्यथः |

उ. १। एनपां क्रमाऽपि व्रिबाक्नना। न स्वस्पमात्रमिन्याशयन
सङ्गतिमाह ॐ एव्रमिति । यद्यपि पिण्डल इत्यप्यासेन तथापि
भरकरणाद्राहद # दरायेनि । रिक्यन्ययः । तन्नं त्वानुषद्भि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या >; पूर्वोक्तानामित्यादि ।
संख्याया अनुक्ततऽ्पि विभागेनव लाभादाह > द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पी । पूर्वामात्रे इति कीप्ागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदप्रिमानुरोभेनस्याह # पूतरस्यति । प्रशब्दो नोच्रषायं
इत्याह # उत्तर इति । मारक्रमणाद # पिण्डद्‌ दृति।

५.५६ सन्याख्याया मताक्चरायान्यवदह्‌ारध्याय २

व्याख्यानं किं त्वगत्या तथेति भावः ।
३ पुनः विहावलोकनन्यायन मप्रनीक व्याचष्टे कृत्रिम

तथा च मनुः, (अ. 3) {६९}

सदश य प्रकुतवरीत गुणदापावरचक्षणम्‌ ।

पुपर पुत्रगुणयुक्तं म व्िन्नयस्तु कतिमः ॥ इनि ।

अयमपि तस्यव पररोभनग्ति । तथा च प्रोदत्वमपि त
व।ध्यम्‌ ।

४ । अव्र दनतान्पेतिं खक्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त इति न्खक्षण
इन्यारयनाह # दतान्पान्तिनि । # त्यक्तं इति । अकार"
दृति शेषः । # इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपन
हनि । मापन इन्ययः |

५ | अन्येतु विपरीनो दक्ष्यनक्चणमावः । तथाच तादश
तवाहं ॑ पुत्रो भव्रामीन्यव्रमात्मानं दत्तवान्पूवेवद्‌ गर्रीना यः
स्वयं दत्त इन्यथः इत्याहः ।

तया च मनुः; ( अ, ९ | ५७५)

मानापित्विहीना यस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशयेचस्ते स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटोढज इत्यस्य तया सह य उदो विवाटहिनो गभः
स्तस्माज्नात इत्यथः । गभेम्योढन्वात्तस्याप्यृढन्वमिति । सोः
इन्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन “गभं विन्न" इति
लक्षणं भ्ेषपूरणन व्याचष्र + गमं स्थित इनि । वन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायामिनि । अन्ये तु-गमं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीनायां स्वीकरनः गर्भेण सह यादा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
येः । इन्यापोरिति हस्व इत्याहः । सवणातमम्भूतत्वं तु उभय-

स्वृयद्‌त्त इत टद्ष्यानद्‌शः दत्तात्मात टृक्षणामत मावः

<दायविभागे ओरमादिपुत्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ५} १७३)

या गमिणी संस्म्करियन त्रानाञ््नानापि वा स्त ।

वोदुः स गर्भो भवति सहाद इनि चोच्यन्‌ ॥ इति!

७। पूरुपमम्बन्धपात्ानन कन्यान्वदानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूनकक्षतयानिन्तरे एव, तदभाव षव्र दि कन्याशव्दभष्राचि-
निमित्तमिति स्पद्रं कन्यायाः कनीनचनि सूत्र पहाभाप्य।
णवं च नस्या अपि विव्राहसम्मत उति न दपः । जन णव
प्रागुक्तद्िविधकानीनसङ्गतिरिति वाप्यम्‌ ॥ ४३५ ॥

१1 प्रक्रान्नन्वादाह # प्ाननि । परिन्यक्त उन्ययः ¦! दा
पाभाव्रस्पि भरणामापध्यन मृजानन्वादिना वेन्यादिः ।
यति | त्रातपित्रादिरिन्यथः । गश, पृत्र्वनन्याद्रिः।

तथा च मनुः, ( अ. °| १५१)

मानापिनृम्यापन्मरष्रं तयारन्यनगण वा|

यं पुत्रं पतिग्र्ीयादृपवद्धम्तु सम्मृतः ॥ उनि।

कूत्रिमादियु वरिश्पमाह ॐ# सथत्रति । प्रत्रिषस्वयंद-
समटाटनाप्ेद्धण्विन्यथः ।

उ. १। एनयां क्रमाऽपि व्रिवान्निना न स्वरूपपात्रमिन्याश्चयेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद इन्यप्यास्न नथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यन्ययैः । तन्फथनं त्वानुपङ्गि
कमिति भावः। एपामित्यस्य व्यास्या ॐ पूर्वाक्तानामित्यादि |
संस्याया अनुक्त्रऽपि वरिभागेनव लाभादाह # द्रदरक्ञाना-
मिति । निर्धारणे पष्ट । पूर्ाभत्रे इति बीप्मागर्भे सक्तपर्ण-
इतिवदप्िमानुरेपरेनत्याह % पूतस्य । परशब्द नोकषाय
इत्याह # उत्तर इति । माटक्रमेणाद्‌ + पिण्डद दृति ।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां त्यवदटाराध्याये २

व्याख्यानं रि स्वगत्या तथेति भावः |
२ । पूनः मिदहयवलोकनन्यायेन सपतीकर व्याचष्टे कृत्रि
तथा च मनुः, (अ. <) १६९ )

सदश य प्रकुर्वीत गुणदापात्रचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म वज्नयस्तु क्रात्रमः॥ इत ।

अयमपि तस्यव प्रटोभनग्ति। तथाच प्राहत्वमपि त
वाघ्यम्‌ । य ५ । ति

४। अत्र दन्तात्मनि क्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त इति लक्षण
इन्याशयनाद्‌ # दत्तान्मान्तिनि । ॐ त्यक्त इति । अकार
दृति शेषः । % इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपन
डति । माप्र इल्यथः।

५। अन्येतु विपरीना रक््यरक्षणमावः । तथाच तादश
तवाहं पुत्र भवामीन्यवमारमानं दत्तवान्पूवेवद्‌ गृद्रीना यः
सवयं दत्त इन्यथेः इत्याहुः |

तथा च मनुः, ( अ, ९ | १७५)

मातापितूविदीना यस्त्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशयद्रस्य स्वयं द्तम्तु स स्मृतः ॥ इति।

६ । सदाढज दन्यस्य तया सह य उठो विवाहिता गभ॑
स्तस्पाज्नान इत्यथः । गभेस्योटन्वात्तस्याप्यृढन्वमिति । सहाः
इन्यपि नामान्तरं मानवादर¢ तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न ईति
लक्षणं शपपूरणन व्याचष्ट * गर्भं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिति | अन्ये तु-गभं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भण सह यादा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
थः । इन्वापोरिति हस्व इत्याहुः । मवणालमम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयदत्त दति लक्ष्यनिर्देशः दत्तात्मति टश्षणमिति भावः।

<दायविभागे रमादिपुच्राणां दायग्रदणेक्रमः। ५४५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

नथा च मनुः, ८अ.९} २७३)

या गरणी संस्स्क्रियन त्रानाञ्ज्ञानापि वा मती ।

वटुः म गर्भो भवनि साद इति चान्यन्‌ | उनि!

७। परूपमम्बन्यमात्रान्न कन्यान्वहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानित्वरे एत्र, तदभाव णव टि कन्याचब्दमद्रचचि
निमित्तमिति स्पप्रं कन्यायाः कनीनचनि मृव्र महाभाष्य)
पंच नतस्या अपि व्ित्राहसम्भमत इनि न दषः । अन्‌ ण्व
परागुक्तद्िविधकानीनसङ्गनिरिनि बाध्यम्‌ ॥ ५२ ॥

१। प्रक्रान्नन्यादाह ॐ मरानति । परिन्यक्त उन्यथः ¦ दा-
पामाव्रञपि भरणामापथ्यन मृटजानन्वादिना वन्यादिः ।
% यति | ज्ञातपित्रादिरित्यथः । शयने, पृ्रल्यनन्यादिः।

तथा च मनुः, ( अ. ९ १५१)

मानापितम्यामृन्म्र नयारन्यतरण बा।

यं पुत्रं पनिगह्ठीयादपवरद्धस्तु मम्म्रनः॥ उनि)

कूवरिमादिनु विज्रषमाह # सयत्रनि । श्रत्रिषस्वयंद-
समटाट जापत्द्धन्तिन्यथः 1

उ. 2। एतेषां क्रमाऽपि वरिबरान्निन। न स्वरूपमात्रमिन्याक्षयन
सङ्गतिपाह # एवमिति । यद्यपि पिण्ड्‌ इन्यप्यास्त तथापि
परकरणादाह ॐ दायति । रिक्यन्यथेः। तन्फथनं त्वानुपङ्गि-
कमिति भावरः । एषामिन्यस्य व्यार्या ॐ पूर्वोक्तानामित्यादि ।
संख्याया अनुक्तल्रऽ्पि व्रिभागेनव टामादाह % द्रादज्ञाना-
मिति । निधारणे पष । पूवाभात्रे इति बीप्मागर्भं सप्तपर्ण-
इतिवदप्रमानुरेप्रनत्याह % पूुव॑स्यति । परशष्दो नोच्ृष्टाथं
इत्याह # उत्तर इनि । मालक्रमेणाह # पिण्डद इृति।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं स्रगत्या तथेति भावः|

३ । पूनः हावद्ोकनन्यायन मपघनीक व्याचष्ट श्करत्रिमरि

तथा च मनुः, (अ. < । १६९)

सदशं यं प्रकुर्वीत युणदापतिचक्षणम्‌ ।

प्रं पत्रगुणयक्तं म प्व्नयस्तु कृत्रिमः ॥ उति ।

अग्रमपि नस्यत्र पररोभनर्िति | तया च प्रहित्वपापि न
वध्यम्‌ । । ध

। अत्र दत्तान्मति टक्ष्यनिर्दंशः स्वयं दन्न इति लक्षण
इन्याश्ञयनाद्‌ # दत्तान्पान्विनि । ॐ त्यक्त इति | अकार
इति शपः । # ईनि, उत्यवम्‌ । स्वयं दत्त इत्यस्याथः #उपन
ति । भाप इन्यथः।

५ | अन्ये तु व्रिपरीनो रक््यलक्षणमावः । तथा च तादश
तवाहं पुत्रौ भवामीन्यवपात्मानं दत्तवान्पूतरवद्‌ ग्रीन यः

वयं दत्त इन्यथेः इत्याहुः ।

तया च मनुः, ( अ, ९ | १७५)

मातापितव्िरीना यम्न्यक्ता वा म्यद्रकारणान्‌ |

आन्मानं सपशयेदस्म स्वयं दर्म्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सोढ इत्यस्य तया सह य उद्दा व्रिवाहिनो गभं
स्तस्माज्ात इत्यथः । गमेस्योढन्वात्तस्याप्यृन्वमिनि । सहः
इन्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन “गभं विन्न" इति
लक्षणं शपपूरणन व्याचष्ट * गभं स्थित दति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति | जन्य तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गर्भेण सह यादा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
थः । इन्यापोरिति हस्व इत्याहुः । मवर्णात्मम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयदत्त इति टश्ष्यनिरदेशः दत्तात्मति टश्चणमिति भावः।

<दायविभागे ओरमादिपृच्राणां दायग्रदणक्रमः। ५४५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ. ९५१७३)

या गाणी संस्स्करियन त्तानाञ्ज्ञानापि वा मनी।

वुः स गर्भो भवनि साद इति चोच्यत ॥ इति ।

७। पुरूपमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वदानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूनकक्षतयोनित्तरे एव, तद्भाव णव दि कन्यागब्द्रमद्रति-
निमित्तमिति स्प्रं कन्यायाः कनीनचति मत्र परहाभाप्य।
णवं च तस्या अपि वित्राहसम्थन दति न दपि; । अनप
परागुक्तद्वित्िधकानीनसद्गनिरिनि वोध्यम्‌ ॥ ५३ ॥

। प्रक्रान्तन्ादाह ॐ माननि । परिन्यक्त इन्ययः ¦ दा
पामावमऽ्पि भरणामापर्ध्यन मन्जानन्वादिना वन्याद्िः 1
श्य टृति | ज्ञनपित्रादिरित्यथः ) शग, पृत्रन्वनन्यादिः

तथा च मनुः, (अ. ९ | २५१)

मानापितरभ्यामृन्मृष्रं तयाग्न्यतरण बा |

यं पत्रं मतिगृहीयादपव्रद्धस्तु सस्मृतः॥ उति।

कृत्रिमादियु विगरषपाद ॐ स्तरति | प्रतिमस्य
नमटाट जाप्रद्धप्विन्यथः ।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि विवक्षिता न स्वरूपमात्रामिन्याङयन
सङ्गतिपाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद उत्यप्यास्न तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यन्यथेः । तन्थनं त्वानुपद्गि-
कमिति भावः। एषामिन्यस्य व्याख्या > पूर्वोक्तानामित्य।दि |
संसत्याया अनुक्तत्त्रेऽपि व्रिभागेनव लामादाह ॐ द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष । पू्वाभात्रे इति कीप्मागर्भे सप्तपर्ण
इतिवद प्रेमानुरोधनस्याह # पूवस्यति । परशब्द नाक्कृएटायं

टृत्याह # उत्तर इति । माख्क्रपणाह # पिण्डद इति।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्तरा्ांव्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं स्रगत्या तथेति भावः ।

पुनः मिहयवस्योकनन्यायेन मपघतीकं व्याचष्ट कृत्रि

तया च मनुः, (अ. ५। {१६९

सदशं यं प्रकत गुणदोपव्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तंम व्ित्नयस्तु कृरिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यत्र प्रन्ोभनग्ति । तया च प्रहत्वपपि त
यौघ्यम्‌ । ॥ वि ि

४। अव्र दत्ात्मातिं रक्ष्यनिर्दंशषः स्वयं दत्त उति रक्षण
इन्याशयनाद # दत्तान्पानिनि । # व्यक्तं इति । अकार
दृति शेषः । # इनि, इत्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः उपन
इति । माप्र इन्यथः।

५ | अन्यतु त्रिपरीना नख्यलक्षणमावः । तथाच तादश
तवाहं पुत्रो भवरामीन्यवमास्मानं दत्तवान्पूचेवद्‌ गुद्रीना यः र
स्वयं दत्त इृन्यथः इत्याहुः |

तथा च मनुः; ( अ, ९ | ५५५)

मातापितृविहीनो मस्त्यक्ता वा म्यादृकारणान्‌ |

आन्मानं सपशयद्यस्ये स्वयं दर्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सदान इत्यस्य तया सह य उद्धा विवाहिनो गभः
स्तस्माज्नात इत्यथैः । गभेस्योटन्वात्तम्याप्यृहन्वमिनि । सहोः
इन्यपि नामान्तरे मानवा तन्‌ ध्वनयन “गभे व्रिन्न ईति
लक्षणं मेषपूरणन व्याचष्ट * गर्भं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति | अन्य तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकरनः गर्भण सदह याहा पश्चात्तस्यां जात इत्य
थः । इापोरिति हस्व इत्याहुः । मवर्णारमम्भूतलरं तु उभय-

स्वयदृत्त दति लक्ष्यनिर्देशः दत्तात्मति यक्षणमिति भावः।

<दायतिभामे ओरमादिपृच्राणां दायग्रदणक्रमः। "४५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ^} १७३)

या गाभणी संस्स्करियन त्नानान््ञानापि वा सनी ।

वदुः म गों भवनि साद इति चोच्यन्‌ | टनि।

७। पुरुपमम्बन्परमातान्न कन्यान्वहानिः दिः तु मन्त्रवन
स्कारपूवकक्षतयानिन्वे एव, तदभाव णव दि कन्याशबदरम्रचि-
निमित्तमिति सपष्रं कन्यायाः कनीनचति मृत्र पहामाप्य।
एवंच तस्या अपि विवादमम्भन दनि न दषः । अन्‌ एव
परागुक्तद्वितिधकानीनसङ्गनिगिनि वोध्यम्‌ ॥ १२ ॥

१। पक्रान्नस्वादाह ॐ मानि । प्ररिन्यक्त उन्यथः ¦ दा-
पाभव्रस्पि भरणासाप्यन मृन्जानन्वादिना वन्यादिः ।
शयति । ज्नानपिक्रादिरित्ययथः । भ्न, पृत्रन्वनन्याद्रिः।

तथा च मनुः, अ. ९ १५१)

मातापिनृभ्यामुन्मरष्ं नयारन्यनगण वा|

यं पत्रं प्रनिग्रङीयादपवरद्धस्तु सस्परृतः ॥ इनि।

करत्रिमादियु वि्षपमाह ॐ सयत्रति । प्रत्रिमस्वयंद-
समटाटजापतवरेद्धप्विन्यथः।

उ. १। एतेषां क्रमाऽ्पि वरिवक्निता न स्वस्पपात्रमिन्याज्ञमन
सङ्गतिमाह % एवमिति । यद्यपि पिण्डद हृत्यप्यास्नि तथापि
प्रकरणादाह ॐ दायति । रिक्थन्यथेः। तन्फथनं त्वानुपद्ग
कमिति भावः । एषापमित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वोक्तानापिरयादि ।
संख्याया अनुक्तस्रऽपि व्रिभागनव टाभादाह > द्रादशचाना-
मिति । निधारणे पष्ट । पूवोभात्रे इति बीपनागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद प्रेमानुरध्रनेत्याह ॐ पूत॑स्यति । परशब्द नात्कृ्ाये
इत्याह ॐ उत्तर दति । मालक्रमणादह्‌ # पिण्डद इति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्तरायांव्यवदार ध्याये २

व्याख्यानं करं लगत्या तथेति भावः।
३। पुनः िहावल्योकनन्यायेन मपरनीक्र व्याचष्रे %करत्रिमईि

तथाच मनुः, (अ. ९१ १६९)

सदश यं प्रकुवीन गुणदोापविचक्षणम्‌ ।

पयं प्रगुणयुक्तं म विन्नयस्तु कृपः ॥ इनि ।

अयमपि तस्यव प्रन्ोभनरिति। तथा च प्रोहन्वमपि नत
वध्यम्‌ । त । ॥

४। अव्र दतात्माति क्ष्यनि्दंशञः स्वयंदत्त इनि क्षण
इन्यादयनाह # दत्तान्पान्विति । # त्यक्त इति । अक्रार'
इति लेपः । # इनि, इत्येवम्‌ । स्वयं दत इन्यस्याथः #उपनः
इनि । भाघ्र इन्यथः।

५| अन्येतु व्रिपरीना रक्ष्यृश्षणमावः । तथा च तादश
तवाहं पूत्रो भवामीन्यवमा्मानं दततवान्पूर्रवदू रीना यः र
स्वयं दत्त उन्यथेः इत्याहुः |

तथा च मनुः; ( अ, ९ | २७५)

मातापितरविदीनो मस्न्यक्ता वा म्याद्‌कारणान्‌ |

आन्मानं स्पश्येयस्मे स्वयं दत्तम्तु स स्मृनः ॥ इनि ।

६ । सदोढज त्यस्य तया सह य उदा विवाहिता गभं
स्तस्माज्ात इत्यथः । गभेस्योट्वात्स्याप्यढन्वमिति । सोः
इन्यपि नामान्तरं मानवादं¢ तन्‌ ध्वनयन गर्भे विन्न" इति
लक्षणं भ्ेपपूरणन व्याचष्ट * गर्भं स्थित इनि । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति । अन्ये तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गर्भण सह याहा पध्ात्तस्यां जात हइत्य-
थः । उन्यापोरिनि हस्व इत्याहुः । मव्णार्मम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयदत्त इति लक्ष्यनिर्दृशः दत्तान्मति रक्षणमिति भावः।

८दायतिभाने ओरमादिपृच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५

याऽपि वाध्यम्‌ ।

नथा च मनुः, ८अ. ५} १७३)

या गर्भिणी संम्स्कियन त्रानाञ्त्ानापि वा सती।

वदुः म गर्भो भवनि साह इनि चोच्यत ॥ इनि ।

७। पुरप्मम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वटानिः प्रि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्वे एव, तदभाव णव टि कन्यासन्दभष्राचि-
निमित्तमिति स्पष्ठं कन्यायाः कनीनचति रत्र महाभाष्य |
णवं च तस्या अपि वरिवाहसम्भन उति न दपः । अनपव
मरागुक्तद्रिविधकानीनसद्रतिरिनि बाध्यम्‌ ॥ १३, ॥

। प्रक्रान्तन्वादाह # मानति । परिन्यक्त इन्यथः ! दा-
पामावञ्पि भग्णामापथ्यन मृटजानन्वादिना वन्यादिः ।
यति | न्ननपित्रादिरित्यथः | अद्यते, पूतरन्वनन्यां

तथा च मनुः, ( अ. °| १७१)

पातापिनृभ्यामुन््रप्ठं तयारन्यतरण बरा ।

यं पुत्रं पतिगहीयादपविद्धस्तु स म्पृतः॥ उति)

करतव्रिमादियु वरिषमाह ॐ सयत्रति | त्रुत्रिपस्वयंद-
लसदादजापविद्धप्तिन्यथः ।

उ. १। एतपां क्राऽपि विवक्षिता न स्वरूपमात्रमिन्याशयन
सङ्गतिपाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद इत्यप्यास्नि तथापि
मकरणादाह % दायति । रित्यन्यथैः । तन्छथनं न्वानुपद्गि-
कमिति भावः । एपापित्यस्य व्याख्या > पूर्क्तानापित्यादि |
संख्याया अनुक्तत्वऽपि व्रिभागनव लाभादाह # द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूाभात्रे इति कीप्नागर्भं सप्तपर्ण-
इतिवद भ्रेमानुराधरनत्याह ॐ पूवस्यति । परशब्द ना्करष्टायं
इत्याह # उत्तर इति । माचक्रमणाह # पिण्डद इति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्रायांन्यचदहाराध्याये २

व्याख्यानं करं स्वगत्या तथेति भावः|

३ । पूनः गिहावद्धाकनन्यायेन मपरतीकर व्याचष्टे कृत्रिम

तथा च मनुः, (अ. <) १६९ )

सदृशं य परकुर्बरीति गुणदापवरिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयृक्तं प व्नयम्तु कृचिमः ॥ इनं ।

अयमपि तस्यव प्रल्ोभनरिति । तथा च परौदन्वमपि न
वाप्यम्‌ । क

४। अत्र दत्तान्मनि रश्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त इनि रक्षण
इन्याशयनाह # दत्तान्पान्विनि । ॐ त्यक्त इति । अकार
हृति शेषः । # इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इत्यस्याथः #उपन
इनि । भाघ्र इन्यथः।

५ | अन्यतु विपरीना क््यलश्रणमावः । तथा च तादश
तवाहं पुत्रो मवरामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूतवद्‌ ग्रीन यः र
स्वयं दतत इन्यथेः इत्याहुः ।

तथा च मनुः, (अ, ९ । ७५)

मानापित्त्िरीना यस्त्यक्ता वा म्यद्रकारणान्‌ |

आन्मानं स्यशयद्स्य स्वयं द्रत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति।

६ । सोहन इत्यस्य तया सह य उह वरिवाहिना गभं
स्तस्माज्ात इत्यथः । गमेस्योटन्वात्तस्याप्यृहन्वमिनि । सहयः
इन्मपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन “गर्भे विन्न इति
लक्षणं भपपूरणन व्याच * गभं स्थित इति । व्रि इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति । अन्य तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गभेण सह याढा पश्वात्तस्यां जान इत्य-
येः । उन्वापोरिति हस्व इत्यदः । मवर्णातमम्भूतत्वं तु उभय-

स्वयदत्त इति लक्ष्यनिदंशः दत्तात्मति लक्षणमिति भावः।

<दायविभागे आओरमादिपुच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५

याऽपि वध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, ८अ. ५१२७३)

या गाणी संस्स्करियन त्तानाम्ज्ञानापि वा सती ।

बाहुः सम गर्भो भवनि सहाद इति चोर्यन्‌ ॥ इनि !

७। पुरूपमम्बन्यमात्रान्न कन्यान्वहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षनयानिन्वे एत्र, नदभाव णव टि कन्यारन्दमग्रसि-
निपित्तपिति स्पष्ं कन्यायाः कनीनचति मूत्र महामाप्य।
पवंच तस्या अपि विव्राहसम्मन उति न दषः । अन ण्व
परागुक्तद्विविधकानीनसद्रतिरिति बाध्यम्‌ ॥ १२३, ॥

२। प्रक्रान्नन्वादाह # माननि। परित्यक्त इन्ययः } दा-
पाभावमऽ्पि भरणामापर्ध्यन मृरजानन्वादिना वन्यादिः ।
य टृति | ज्ञनपित्रादिरिन्यथः । गर्न, पत्रन्बनन्याद्रिः।

तथा च मनुः, ( अ. ९ । १५१)

मानापतभ्यामृन्मरप्ं तयागन्यतरण बा |

यं पुत्रं पनिग्ररीयादपवरद्धस्तु स स्पृनः ॥ उनि)

करविमादियु विरपमाह # स्तरति । करत्रिमस्वयंद-
समटाटजापत्रद्धन्तिन्यथंः ।

उ. १। एनेपां क्रमाऽपि वरिबा्षिनो न स्वरूपमात्रमिन्यारयेन
सङ्गतिपाह # पएवरमिति । यद्यपि पिण्डद इन्यप्यास्त तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यन्ययेः । तन्फथनं त्वानुपद्ग-
कमिति भावः । एपामिन्यस्य व्याख्या > पू्वोक्तानामित्यादि |
संर्याया अनुक्तस्वऽपि विभागेनव लाभादाह » द्रादरक्ञाना-
मिति । निघारणे पष । पूवोभत्रे इति कीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदभरेपानुराप्रनस्याह # पुवस्यति । परशब्दा नोक्कृषएटायं
इत्याह # उत्तर इति । पाचक्रपणाह ॐ पिण्डद्‌ इति।

५४६ सन्याख्यायां मिलाश्चरायांन्यवदटार ध्याये २

व्याख्यानं किं त्वगत्या तथेति भावः।

३ । पनः भिहावद्योकनन्थायन मप्रतीक व्याचष्ट श्टरत्रिपरि

तथा च मनुः, (अ. ९॥ १६९)

सदृश य प्रकुर्वीत गुणदापव्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पत्रगुणयुक्तं म व्ित्रयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रन्टोभनग्ति। तथा च प्रहित्वपपि त
वोध्यम्‌ । । ॥

४। अब्र दत्तान्मेति रक्ष्यनिर्दश्चः स्वयं दन्त इति लक्षण
इन्या्यनाह # दक्तान्मान्निनि । # त्यक्तं इति । अकार
इति शेषः । # इति, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपन
इनि । भाप इन्यथः।

+ | जन्यतु व्रिपरीनोा रक्ष्यसक्षणभावः । तथा च तादृश्‌
तवाहं पत्रा भवामीन्यवमास्यानं दत्तवान्पूत्वद्‌ गृद्ीना यः र
सयं दत्त इन्यथः इत्याहः ।

तथा च मनुः, ( अ, ९ | १७५)

मानापितूत्रिरीना यस्न्यक्ता वा म्यद्रकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशयेदयस्मे स्वयं द्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटोढज इत्यस्य तया सह य उह विवाहिता गभे
स्तस्माजात इत्यथः । गमेस्योदन्वात्तम्याप्यृढन्वमिति । सदहोः
इन्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन “गभे व्रिन्न इति
लक्षणं शेपपूरणन व्याच * गर्भं स्थित इनि । विन्न इत्यस्य
य्याख्या $ परिणीतायापिति । अन्ये तु-गर्भं स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गर्भण सह याहा पशचात्तस्यां जात इत्य-
थः । इन्चापोरिनि हस्व इत्याहुः । मवर्णार्मम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयदत्त दति लक्ष्यनिर्देशः दत्तान्मति टक्षणमिति भावः।

८दायकतरिभागे अओरमादिपृच्राणां दायग्रदृणक्रमः। ५४५

थाऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ^} १७३)

या गभिंणी संम्स्करियन त्रानाम्ज्ञानापि वा सती ।

वोदुः म गर्भो भवनि साह इति चोच्यत | ठति ।

७। पूरुपमम्बन्धमातान्न कन्यान्वद्ानिः द्विः तु मन्त्रवन्न
स्कार पूतकक्षतयानिन्ते एव, तदभाव एव रि कन्याणव्दभद्र्ति-
निमित्तमिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनचनि मत्र पहामाप्य।
एवंच नस्या जपि विव्राहसम्भन ठति न दपः । जन ष्व
प्रागुक्तद्वित्िधकानीनसद्तिरिति वोध्यम्‌ ॥ १२, ॥

२। परक्रान्तव्वादाद ॐ मानि । प्ररिन्यक्त उन्ययः ¦ दा-
पाभावरञ्पि भरणासापथ्यन मलजानल्वादिना वन्याः ।
य टृति | ज्ञनपित्रादिरित्यथः । अगृह्यत, पत्रन्वनन्याद्रिः।

थाच मनुः, (अ. ९ | १५१)
मानान्‌ भ्यामुन्मरप्रं नयारन्यतरण वा|
यं पुत्रं प्रतिगरद्ीयादपवरद्धम्तु म म्म्रनः॥ इनि।
कूविमादियु वि्रपमाह # सयत्रति । श्त्रिषस्ययंद-
सटा नापत्रद्धस्तिन्यथः ।

उ. १। एनेपां क्रमाऽपि विवननिने। न स्वस्पपात्रमिन्याशयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद इन्यप्यास्नि तथापि
परकरणादराह ॐ दायति । रिक्यत्यथेः । तन्फथनं व्वानुपद्भि-
कमिति भावः। एपामित्यस्य व्याख्या > पूर्वाक्तानामिःय।दि |
संख्याया अनुक्तसरऽपि बिभागेनव लाभादाह > द्रादशाना-
मिति । निधारणे पष । पूवोभत्रे इति कीप्ागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद प्रेमानुरोध्रनत्याह ॐ पूवेस्यति । परश्ब्दो नोल्कृषएटायं
इत्याह भ उत्तर इति । मारक्रमणाह्‌ # पिण्डद इृति।

५५६ सत्याख्यायां मिताक्षरायांन्यवहाराध्याये २

व्याख्यानं कि स्वगत्या तथेति भावः|

३ । पनः निहावन्ोक्नन्धायेन मप्रनीकं व्याचष्ठे कृत्रिम

तथा च मनुः, (अ. ९) १६९)

सदश य प्रकुत्रीत गुणदापव्रिचक्षणम्‌ ।

प्र पुत्रगुणयुक्तं म वित्नयस्तु करतरिमः॥ इति ।

अगमपि तस्यत्र प्रन्टोभनर्ति । तया च प्रोत्वपपि न
वध्यम्‌ । ति । ध

४} अत्र दृततान्मानि रश्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त इति लक्षण
इन्यादयनाह % दत्तान्पान्विति । ॐ त्यक्तं इति । अकार
दति शेषः । # इनि, इन्यवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपन
इनि । भाप इन्यथः।

५ | अन्ये तु विपेरीनोा ररक्ष्यलश्चणमावः । तथा च ताद
तवाहं पुत्री भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूर्ववदू शृ्ीनो यः २
स्वयं दत्त उन्यथेः इत्याहुः ।

तथा च मनुः, ( अ, ९ | १२७५ )

मातापितवरिहीना यस्न्यक्ता वा म्यद्रकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशयेयस्म स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटोढज इत्यस्य तया स य उदा विवाहिता गभ॑
स्तस्माजात इत्यथः । गमेस्योदन्वात्तस्याप्यृढन्वमिति । सहोः
इन्यपि नामान्तरं मानवादं५ तन्‌ ध्वनयन गर्भे विन्न इति
वक्नणं नपपूरणन व्याच * गर्भे स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या $ परिणीतायापिति । अन्ये तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गर्भण सह यादा पशचात्तस्यां जात इत्य-
भः । इ्यापोरिति हस्र दत्याहुः । मवणात्मम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयदत्त दति लक्ष्यनिदेहः दत्तान्मति रक्षणमिति भावः

<दायावेभागे ओरमादिपृत्राणां दायग्रदणेक्रमः। ५४५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, ८अ. ^} १७३)

या गाभिणी संम्स्करियन त्रानान्त्नानापि वा सती ।

वोदुः स गर्भो भवति सादर उति चोच्यत ॥ इति!

७। पुरुपरमम्वन्धमातान्न कन्यान्वदहमनिः द्रि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतमोनिन्तरे एव, नदभाव णव दि कन्यारब्दमद्रचि-
निमित्तमिति स्पप्रं कन्यायाः कनीनचति मुत्र पहाभाप्य)
णवं च तस्या अपि विवराहसम्मन ठनि न दषः । ञनण्व
परागुक्तद्वितिधकानीनसङ्गतिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १२३ ॥

१। पक्रान्दत्वादाद # मानि । परिन्यक्त इन्ययः } दा
पाभावन्पि मग्णामापथ्यन मृखजानन्वादिना वन्याद्रिः ।
भ यटि । ज्ञनपित्रादिरिल्यथः । शरश, पृत्रन्वनन्यादिः

त॒था च मनुः, (अ. ९ १५१)

मानापनभ्यामृन्मरष तयाग्न्यनमण वा|

यं पुत्रं परतिगह्णीयादपविद्धम्तु म स्मरतः ॥ उति।

कृत्रिमादियु विशषपमाह ॐ सयत्रेति । त्रुत्रिमस्वयंद-
तसदाटजापाविद्धप्तिन्यथः।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि व्रिवल्िना न स्वरूपमात्रमिन्याशयेन
सङ्गतिमाह # पत्रमिति । यदयपि पिण्डद टत्यप्यास्त तथापि
प्रकरणादाह ॐ दायेति । रिक्यन्यथेः । तन्फथनं त्वानुपद्गि-
कपिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या # पूर्वाक्तानामितयादि |
संख्याया अनुक्तस्वेऽपि विभागेनव व्ामादाह > द्रादश्ाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूवोभाव्रे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदभ्रमानुरोपरनत्याह # पूर॑स्यति । परशब्दो नोक्करृष्टायं
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाह्‌ # पिण्डद दृति ।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां त्यचदाराध्याये २

व्याख्यानं करं स्वगत्या तथवेति भावः|
२। पूनः मिहावदोकनन्यायन मपनीक व्याच कृत्रिम

तथाच मनुः, (अ. < । १६९)

सदृशे यं प्रकुर्वीन गुणदोपव्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म प्रिज्नयस्तु करत्रिमः॥ उति ।

अयमपि तस्यव पररोभनरिति | तथाच प्राहन्वमपि त
वाप्यम्‌ ।

४} अव्र दत्तान्मति रशक्ष्यनिर्शः स्वयं दत्त इति लक्षण
इन्यारयनाह # दतान्पानिविति । # न्यक्त इति । अकार
इति शेपः । # टमि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इल्यस्याथः #उपन
नि । भाप्र्‌ इन्यथः।

५ | अन्यतु विपरीनो रक््यलक्षणमावः । तथा च तादश
तवाहं॑पुत्रो भवामीन्यवमात्मानं द ्तवान्पूतरवद्‌ युद्रीना यः र
स्वयं दत्त इल्यः इत्याहुः ।

तथा च मनुः, ( अ, ९ | १७५)

मानापितृव्िहीना यस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशये्स्प स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सहोढ इत्यस्य तया सह य उह विवाहिता गभं
स्तस्माज्नात इत्यथः । गभेस्याटन्वात्तस्याप्यृहन्वमिति । सहाः
इन्यपि नामान्तरं मानवा तत्‌ ध्वनयन गर्भे विन्न ईति
लक्षणं भपपूरणन व्याचष्ट * गर्भं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायामिति । अन्य तु-गभं स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गभेण सद यादा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
थः । इन्वापारिति हस्व दृल्याहूः । मवरणांत्मम्भूतत्वं तु उभय-

९ स्नयद्‌त्त रति ल्ष्यानदुद्याः दृत्तात्मातं टक्षणामत मावः।

<दायविभागे ओरमादिपृत्राणां दायग्रदणकमः। ५४५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ^} १७३)

या गािंणी संम्स्करियन त्रानाम्ज्ञानापि वा सती ।

वोदुः म गर्भो भवनि सहोढ इति चोच्यन्‌ ॥ इनि ।

७। पुरूपमम्बन्यमात्रान्न कन्यान्वानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्वे एव, तदभाव णव टि कन्याज्दभष्रसि-
निमित्तमिति स्प्रं कन्यायाः कर्नीनचति सत्र महाभाष्य ।
एवंच तस्या आपि विव्राहसम्भत उनि न दपः । अनण्व
भागुक्तद्रितिधकानीनसद्रतिरिति वोध्यम्‌ ॥ ४३५ ॥

२। पक्रान्नन्यादाह ॐ माननि । परिन्यक्त उन्यथः । दा-
पाभाव्रञपि भरणामाप्यन मृरजानन्वादिना बन्दिः ।
य इति । त्नानपित्रादिरिन्ययः । शरन, पूतन्वनन्यां

थाच मनुः, (अ. ९ | १५१)
पानापिनृभ्यामुन्मष्रं नयार्न्यतरण वा|
यं पुत्रं प्रतिग्रह्णीयादपविद्धस्तु म स्प्रतः॥ इति।
कूतरिमादियु विज्नपमाह # सयत्रनि । श्रत्रिपस्वयंद-
सटा नापत्रद्धन्विन्यथः ।

उ. | एनपां क्रमाऽपि वरिब्रान्निना न स्वरूपमात्रमिन्याशयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्ड्‌ दन्यप्यास्त तथापि
परकरणादाह # दायति । रिक्यनययेः । तन्नं त्वानुपद्गि-
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या > पूर्वाक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तस्वेऽपि बिभागेनव लाभादाह > द्रादज्ञाना-
मिति । नि्ारणे पष । पूवभात्रे इति वीप्मागर्भे सप्रपर्ण-
इतिवद भरेमानुराध्रनेत्याह # पूवस्यति । परशब्दा नोक्कृषएटायं
टृत्याह # उत्तर इति । पाचक्रपणाह # पिण्डद्‌ इति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्तरायांव्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं स्गत्या तथेति भवः ।
३। पुनः मिटावदाकनन्यायेन मपनीकं व्याचष्ठे कृत्रिम
तथा च मनुः, (अ. ९1 १६९ )

सदशं यं परकुवीन गुणदोापविचक्षणम्‌ ।

प्र पुत्रगुणयुक्तम व्रि्नयस्तु कृतिमः॥ इति ।

अयमपि तस्यव पल्टोभनगि्ति । तथाच प्रास्वमपि त
वघ्यम्‌ । श

४। भत्र दत्तान्मानि गक्ष्यनिदंशः स्वयं दन इति लक्षण
इन्याश्यनाह # दत्तान्पान्विनि । # त्यक्त इति । अकार
दृति शेषः । # इनि, इन्येवम्‌ । स्वय दत्त इन्यस्याथः #उपन
इनि । भाप्र इन्यथः।

५। अन्येतु व्रिपेरीनो ररक्ष्यलश्रणमावः । तथा च तादश
तवाहं पुत्रो भवामीन्यवमास्मानं दततवान्पृचेवद्‌ गुरीना यः र
स्वयं द॒त्त इन्यथेः इत्याहुः ।

तया च मनुः, ( अ, ५ | १७५)

मानापितृव्रिहीना यस्त्यक्ता वा म्यादृकारणान्‌ |

आन्मानं स्पदययस्य स्वयं द्र्तम्तु स स्मरन: ॥ इति।

६ । सदान इत्यस्य तया सह य उदे। विवाहिता गभं
स्तस्माजात इत्यथः । गमस्याटन्वात्तस्याप्यृहन्वमिति । सोः
इन्यपि नामान्तरं मानवा तत्‌ ध्वनयन “गर्भे विन्न ईति
लक्षणं शपपूरणन व्याचष्ट * गर्भे स्थित इति । त्रिन इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीनायापिति । अन्य तु-गमं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गर्भण सह यादा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
थः । इन्वापोरिनि हस्व इत्याहुः । सवर्णात्मम्भूतत्वरं तु उभय-

2 स्वयदत्त इति ल्क्ष्यनिदेरः दत्तान्मति टश्षणामिति भावः।

व (3 € (4
<दायकविभागे आरमादिपुचाणां दायग्रदणेक्रमः। ५४५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ^} १७३)

या गर्भिणी संस्स्करियन त्ानाञ्ज्ानापि वा सनी ।

वाहुः स गर्भां भवनि सटा उति चोच्यत्‌ ॥ ठति ।

७। पुर्पमम्वन्धपातरान्न कन्यान्यानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षनमानिन्वे पव, तदभाव ण्व दि कन्याशब्दभन्रचि-
निमित्तमिति स्पप्रं कन्यायाः कनीनचति मत्र पहाभाप्य।
एवंच नस्या थि विदाहसम्भन उति न दः । अनपव
प्रागुक्तद्रिविधकानौनसद्रनिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

२। परक्रान्लन्वादाह # मानति । परिन्यक्त उन्ययः ! दा-
पामावञपि भग्णामापध्यन मृरजानन्वादिना वन्याद्विः ।
ञयटति | ज्ञातपित्रादि रत्वियः । यद्यत, पृचन्वनन्याद्रिः

तथा च मनुः,( अ. ° | १५१)

पातापिनभ्यामृन्मरप्रं नयाग्न्यतमण वा|

यं पुत्रं पनिगरहीयादपविद्धस्तु स स्मरतः ॥ इति।

करत्रिमादियु वरिशरपमाद # स्तरति । प्रत्रिमस्वयंद-
समदोाटजनापविद्धन्विन्यथः ।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि व्रिवराक्षन। न स्वरूपमात्रमिन्याशयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद इन्यप्यास्नि तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यनयथेः । तन्फयनं त्वानुषङ्गि
कमिति भावः। एपामित्यस्य व्यार्या ॐ पूर्वोक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तत््रऽपि व्रिभागेनव टखाभादाह ॐ द्रादश्ाना-
मिति । निर्धारणे पषा । पूर्वाभावे इति वीप्मागर्मे सप्तपर्ण-
इतिवद्‌परिमानुरोेनस्याह ॐ पूरर॑स्येति । परशब्द नोच्करृषटा्
इत्याह ॐ उत्तर इति । माच्क्रमेणाह्‌ # पिण्डद्‌ इति।

५४६ सन्याख्यायां मिताश्वरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं त्रगत्या तथेति भावः।
३। पुनः गिटावद्योकनन्यायेन मपनीकं व्याचष्ट श्ठरत्रिमर
तथा च मनुः, (अ. ३। १६९ )

सदशं यं प्रकरर्वीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयक्तम प्रज्नयस्तु कृतिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्ररोभनगिति। तथाच प्राहत्वमपि त
व।घ्यम्‌ । क

४। अव्र दत्तात्मनि रक्ष्यनिर्दशः स्वयंदत्त इति सक्षण

न्या्रयनाह # दत्तान्पान्विनि । # व्यक्तं इति । अकार
इति दपः । # इनि, उन्ययम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः अउपन
इति । भाप्र इन्यथः।

५ | अन्येतु वरिपरीना क्ष्य्क्षणमावः | तथाच तादश
तवाहं पत्रो भवामीन्यवमास्मानं दत्तवान्पूत्वद्‌ गदरीना यः र
स्वयं दत्त इत्यथः इत्याहुः ।

तथा च मनुः; ( अ, ^ | २७५)

मानापितरवरिहीना ग्रस्न्यक्ता वा स्यादकारणात्‌ |

आन्मानं स्परयद्म्म स्वयं दर्तम्तु स स्मृनः ॥ इति।

६ । सहोढज इत्यस्य तया सह य उदा विवाहिता गभे
स्तस्पाज्नात इत्यधेः । गभेस्योढत्वात्त्याप्यृहत्वमिति । सहोः
इन्यपि नामान्तरं मानवाद्‌¢ तत्‌ ध्वनयन “गभं विन्न इति
लक्षणं स्पपूरणन व्याचष्ट * गर्भ स्थित दानि । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीनतायापिति | अन्ये तु-गं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीतायां स्वीङ्रतः गर्भेण सह याहा पश्चात्तस्यां जान दृत्य-
येः । उन्वापोरिनि हस्व इस्यादूः । मवणा्मम्भूतत्वं तु उभय-

९ स्त्रयदृत्त डत लश्ष्यानद्‌ल्ः दत्तात्मात टृक्षणामात भावः।

<दायावेभागे ओरमादिपृच्राणां दायग्रहणक्रमः। ५४५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ^} १७३)

या गाभिणी संम्स्करियन त्रानान्त्नानापि वरा सी ।

वुः स गर्भो भवनि सादर इति चोच्यन्‌ ॥ इति !

७। पुरूपमम्बन्धमात्रान्न कन्यानवहानिः पिः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूयकक्षतमोनिन्ये एव, नदभाव णव टि कन्याजब्द्रम्रचि-
निपित्तमिति स्पष्रं कस्यायाः कनीनिचति सूत्र महाभाष्य)
एवंच तस्या अपि व्िवराहसम्भत दनि न दषः । अन्‌ प्य
परागुक्तद्विविधकानीनसद्गतिरगिनि वाप्यम्‌ ॥ १३५ ॥

2। परक्रान्नत्वादाद % माननि । परिन्यक्त उन्ययः ! दा-
पाभावऽ्पि भरणासापथ्यन मृलजानन्वादिना वन्यादिः ।
र यटि । ्ञतपित्रादिरित्यिथः । गश, पूत्रन्वनन्यादिः।

तथा च मनुः,(अ. ९ | १५१)

पानापिन भ्यामन्म्रं नयाग्न्यतग्ण वा|

यं पुत्रं परनिग्ररीयादपविद्धम्तु मम्परृनः ॥ उनि)

कूत्रिमादियु विशपमाह # सयत्रेति । ग्रत्रिपस्वयंद-
ससदोटजापाविद्धाम्विन्यथः।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि वरिबन्निना न स्वरूपमात्रमिन्याङयेन
सङ्गतिमाह # एतव्रमिति । यद्यपि पिण्डद इत्यप्यासेत तथापि
परकरणादाह % दायेनि । रिक्यन्यथेः । तन्कथनं त्वानुपङ्गि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वाक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तसरऽपि विभागेनव ल्ाभादाह > द्रादज्ञाना-
मिति । निर्धारणे पष्ट । पूवाभात्रे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदृ्रमानुरोभेनेत्याह % पूव्स्यति । प्रशब्दो नोत्कटा
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाह # पिण्डद दृति।

५४६ सन्याख्यायां मिताश्चरायांव्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं स्रगत्या तथेति भावः|
२। पूनः मिहावल्यकनन्यायेन मप्रनीकं व्याचष्ठे कृत्रिम
तया च मनुः, (अ. &। {६९ )

सदृशे यं परकुर्वानि गुणदोपव्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयृक्तं म वित्नयस्तु करत्रिमः॥ इति ।

अयमपि नस्यत्र प्रन्टोभनगिति। तया च प्राहन्वपपि न
चाप्पयम्र्‌ |

४। अत्र दतान्मनि रक्ष्यनिर्दश्ः स्वयं दत्त इति क्षण
इन्याशयनादह ॐ दत्तान्मानििनि । # त्यक्त इति । अकार
हृति शेपः । % इनि, इत्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः %उपन
इनि । भाप इन्ययः

५ अन्यतु विपरीता रक््यरक्षणमावः । तथाच ताद्‌
तवाह पत्रा भ्रामाल्यवमात्माय दुत्तवान्पृत्रत्रद्‌ गर्त यः र

रयं दत्त उन्यथेः इत्याहः |

तया च मनुः, ( अ. ^ | १७५ }

मातापितविदीना ग्रस्न्यक्ता वा म्यादृकारणान्‌ |

आन्मानं स्पज्चय्यस्म स्वयं दत्तस्तु स स्मृतः ॥ इति।

६ । सटाटज उत्यस्य तया सह य उदा विवाहिता गभे
स्तस्पाज्नात इ्यथेः । गमेस्याढन्वात्तस्याप्यृन्वमिति । सदाः
इन्यपि नामान्तरे मानाद्‌ तत्‌ ध्वनयन “गभ विन्न इति
लक्षणं भपपूरणन व्याचष् * गर्भे स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायापिति । अन्य तु-गर्भं स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीढरतः गर्भण सह याहा पशात्तस्यां जात इत्य्‌-
थः । इन्वापोरिति हृस्व इत्याद: । मबणांत्मम्भूतत्वं तु उभय-

५ स्व्रयद्‌त्त इति टक्ष्यानद्‌दाः दत्तात्मार्तं रुश्चणामत भावः

<दायतिभागे ओरमादिपृच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (भ. ५} १७३)

या गभिणी संस्म्करियन त्रानाञ्ज्ानापि वा सनी ।

वोदुः सम गर्भा भवनि सदाह ति चोय्यत ॥ टति।

७। पुरूपमम्बन्धरमात्रान कन्यान्वदयानिः कि तु मन्त्रवन्न-
म्कारपूवकक्षतयानिन्ये एव, तदभाव पव हि कन्याशब्दभषटाचि-
निमित्तमिति स्पष्ं कन्यायाः कनीनचनि सूत्र महाभाप्य।
वंच नस्या अपि वििवराहसम्णन उति न दपः । अन ण
परागुक्तद्वितिधकानीनसङ्गनिरिनि वराध्यम्‌ ॥ १२, ॥

२। प्रक्रान्नन्वादाद # माननि । परित्यक्त उन्यथः ! दा-
पामवरज्पि भरणामापम्यन मृदटजानन्वादिना वन्यादिः ।
य ठति | ज्ञलपित्रादिग्ल्यिथः ) गश, पूत्रन्वनन्यादिः

तथा च मनुः, ( अ. ० | १५१)

मातापितृ भ्यामृन्मर्रं नयारन्यतरण वा|

यं पुत्रं प्रतिगद़्ीयादपव्द्धस्तु स म्प्रृनः॥ इनि।

करत्रिमादियु विशपपाह ॐ सयत्रति । प्रत्रिमस्वयंर-
समदाटजापव्रेद्धन्विन्ययः।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि विवान्निनो न स्व्पमात्रामिन्यारयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्ड इत्यप्यास्न तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यन्यथेः । तन्नं त्वानुप्गि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या > पूर्वोक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तत्वऽपि बरिभागेनव टामादाह > द्रादश्चाना-
मिति । निधारणे पष । पूवोभात्रे इति बीप्मागर्भं सप्रपर्ण-
इतिवदभ्रेमानुरोधेनस्याह % पूतस्यति । परशब्द नोच्छ्राय
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमणाह # पिण्डद इति ।

५४६ सनव्याख्यायां मिताक्चरायांन्यवदटाराध्याये २

व्याख्यानं किं त्गत्या तवेति भावः।
३ । पुनः निहावलयोकनन्यायेन मपतीकर व्याचष्टे शरत्रिप
तथा च मनुः, (अ. ९। १६९)
सदृशे यं प्रकुर्वीत गुणदापवरिचक्षणम्‌ ।
पत्रं पुत्रगुणयुक्तं म प्रि्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इनि ।
अयमपि तस्यव प्रराभनरिति । तथा च प्राँहत्वमपि त
वोध्यम्‌ ।
४। अव्र दत्तान्पानि रक्ष्यनिर्दश्ञः स्वयं दत्त इति लक्षण

इन्याशयनाह # दत्तान्मान्विनि । # त्यक्तं इति । अकार
दति शेषः । # दनि, उन्यवम्‌ । स्वयं दत्त उन्यस्याथः #उपन
इनि । मप्र इन्यथः।

५ | अन्येतु व्रिपरीनो रक््यखक्षणमावः । तथाच तादश
तवादे पत्रा भवामीन्यवमात्ानं दत्तवान्पूच्वद्‌ गरीनो यः र
स्वयं दत्त इन्यथेः इत्याहुः |

तथा च मनुः, ( अ. ९ | २७५ )

मातापितूव्रिदीना यस््यक्ता वा स्यद्रकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशयेदयस्म स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इनि ।

६ । सदोढज इत्यस्य तया सह य उदे! व्रिवाहितो गभं
स्तस्माज्नात इत्यथः । गभेस्याढन्वात्तम्याप्यृढन्वमिति । सहोः
इन्यपि नामान्तरं मानवरादर तन्‌ ध्वनयन “गभं विन्न" इति
लक्षणं सपपूरणन व्याचष्ट * गर्भे स्थित इति । व्रि इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति | अन्य तु-गर्भं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भेण सह याहा पध्ात्तस्यां जान इत्य-
थः इ्वापोरिनि हस्व दृत्याहुः । मवर्णात्मम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयदत्त दति लक्ष्यनिर्देशः दत्तान्मति रक्षणमिति भावः

<दायविभागे भौरमादिपुत्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ^} १७३)

या गभिणी संम्स्करियन ज्ञानान्ज्ञानापि वा सनी ।

वोदुः म गर्भा मवति सदाह उति चोच्यत || इति ।

७। पुरूपमम्बन्यमात्रान्न कन्यान्वहानिः पवि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षनयानिन्वे एव्र, तदभाव पव टि कन्याशन्दम्रात्ति-
निमित्तमिति स्पष्ठ कन्यायाः कनीनचनि मच पहामाप्य।
एवंच तस्या अपि विवराहसम्भथत उनि न दपः । अनप
प्रागुक्तद्विविधकानीनसद्भनिरिनि बाध्यम्‌ ॥ १३ ॥

2। पक्रान्नस्वाद्राह # मनति । परिन्यक्त उन्यथः \ दा-
पाभाव्रडपि भरणामापध्यन मृटजानन्वादिना वन्यादिः ।
ॐ यडति। ज्ञानपित्रादिरित्यथः । गद्यत, पृरजन्वनन्याद्रिः।

तथाच पनुः,( अ. ० | १५१)

मानापिनृभ्यामुन्मप्ं नयाग्न्यतरण बरा ।

यं पुत्रं प्रतिग्रद़्ीयादपवेद्धस्तु मम्प्रतनः॥ इनि)

कूतरिमादियु विशषमाह # सयत्रनि । श्रत्रिषस्ययंद-
समराटजापत्रद्धप्विन्ययः 1

उ. १। एनपां क्रमाऽपि व्रिवान्निना न स्वस्पमात्रमिन्याशयन
सङ्गतिपाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद उत्यप्यास्न तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यन्ययेः । तन्फथनं त्वानुपद्ग-
कमिति भावः। एपामित्यस्य व्याख्या # पूर्वाक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तन्वेऽपि व्रिभागेनव खाभादाह # द्रादशाना-
मिति । नि्ारणे पष । पूवाभात्रे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद भरेमानुरोध्रनस्याह # पूवस्यति । परश्ब्दा नाक्छरएायं
रव्याह # उत्तर इति । मायक्रपणाह # पिण्डद रृति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्तरायांन्यवहारध्याये २

व्याख्यानं क्रं सरगत्या तवेति भावः |

३। पूनः मिहावदोकनन्यायेन मपरतीक व्याचष्ट श्कृत्रिपरणि

तया च मनुः, ( अ. ९। {१६९ )

सदृशे य भ्रकुर्वीन गुणदापविचक्षणम्‌ ।

पुत्र पुत्रगुणयृक्तं म परितरयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्ररोभनग्ति । तथा च प्रौडत्वमपि त
वाप्यम्‌ ।

४। अत्र दतात्मनि टक्ष्यनिर्दश्ः स्वयं दत्त इति लक्षण
न्याक्चयनाद # दक्तान्पान्विति । # त्यक्तं इति । अकार
ति रेपः । # इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः भउपन
ने । भाप्र इन्यथः |

५ | अन्येतु व्रिपरीनोा रक््यन्क्षणमावः । तथा च तादश
तवाहं पुत्र भवापीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूचेवद्‌ गुद्रीना यः र
सवयं दत्त इन्यथेः इत्याहुः ।

तया च मनुः; ( अ, ९ | १५५)

मातापितूविहीना यस््यक्ता वा म्याद्रकारणात्‌ |

आन्मानं स्परययस्मे स्वयं दनम्तु स स्मृनः ॥ इति ।

६ । सहोदज इत्यस्य तया सह य उह विवाहिता गभः
स्नस्माज्नात इत्यधेः । गभेस्योटन्वात्तस्याप्यृदत्वमिति । सहाः
इन्यपि नामान्तरं मानवादं¢ तन्‌ ध्वनयन “गभं व्रिन्न इति
लक्षणं श्पप्ूरणन व्याच * गर्भं स्थित इति । वैन इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिनि | अन्य तु-गर्भं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भण सह याहा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
थः । इन्यापोरिति हस्व इत्याहुः । मवर्णात्मम्भूतत्वं तु उभय-

स्ययदत्त इति लक्ष्यनिर्देशः दत्तान्मति टश्षणमिति भावः।

४ „९५

<दायविभागे भौरमादिपृच्राणां दायग्रदणेक्रमः। ५५५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

नथा च मनुः, ८अ. ५} १७३)

या गिणी संस्स्करियन त्वानाभ्त्नानापि वा सती ।

वदुः स गर्भा भवति साह इति चोच्यत्‌ ॥ दृति !

७। पुरपमम्बन्यमात्रान्न कन्यान्वहानिः किः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्वे एव, तदभाव णवर टि कन्याशब्द्राचि-
निपित्तपिति स्प्रं कन्यायाः कनीनचति मूत्र महाभाष्य ।
एवं च तस्या अपि विवाहसम्भन उति न दपः । जन णर
परागुक्तद्विषिधकानीनसद्गनिरिनि बाध्यम्‌ ॥ १३, ॥

१। पक्रान्तत्वादाद # माननि । परिन्यक्त उन्यथः दा-
पाभाव्रष्पि भरणामापर्घ्यन मृरजानन्वादिना वन्याद्रिः ।
यति । ज्ञलपित्रादिरित्ययथः | शने, पृतरन्वनन्याद्रः

तथा च पनुः, (अ. °| १५१)

मानापितम्यामृन्मपरं नयारन्यनगण वा|

यं पुत्रं प्रतिगरहणीयादपविद्धम्तु सम्पृतः॥ इति ।

करत्रिमादिनु विश्षपाह # सयत्रति । त्रत्रिमस्वयंद-
समले नापव्रिद्धन्विन्यथेः ।

उ. १। एतेषां क्रमाऽपि विव्राक्षिना न स्वरूपमात्रमिन्याक्ञयन
सङ्कतिपाह # पएव्रमिति । यद्यपि पिण्ड्‌ उन्यप्यासेत तथापि
परकरणादराह # दायति । रिक्यन्ययैः । तन्नं त्वानुषद्गि-
कमिति भावरः । एपामित्यस्य व्याख्या > पूर्वोक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्त््रऽपि व्रिभागेनव लामादाह > द्रादशाना-
मिति । निधरारणे पष्ठी । पूवोभाव्रे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण
इतिवद प्रिमानुरेभेनत्याह # पूरव॑स्यति । परशष्दो नोक्कृषटा
इत्याह # उत्तर इति । पाटक्रमणाह # पिष्डद्र्‌ इति।

६ सन्याख्यायां मिताश्चरायांव्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं करि सरगस्या तथेति भावः|
३। पुनः मिहावदोकरनन्यायेन प्रतीकं व्याच करत्रिमश

तया च मनुः, ( अ. ५) १६९)

सदृक्ष यं प्रकुवीन गुणदापव्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयक्त म वरि्नयस्तु कृदरिमः॥ इति ।

अयमपि नस्त प्रन्ोभनग्ति । तथा च प्राहत्वमपि त
धोघ्यम्‌ । त

४। अत्र दतात्मनि गक्ष्यनिरदशः स्वयं दत्त इति न्क्षण
इन्याशयनादह # दत्तान्पान्विति । %# त्यक्तं इति । अकार
इति गेपः । # इनि, दृन्येयम्‌ । स्वयं दत्त न्यस्याः #उपन
इनि । मप्र इन्यथः।

+ । अन्येतु विपरीतो रक्ष्यलक्षणमात्रः । तथाच तादृश्‌
तवाहं पुत्र भवरामीन्यवमात्मानं द्तवान्पूत्रवदू गीता यः र
स्वयं दत्त इन्यथः इत्याद ।

तथा च मनुः; ( अ, ९ | १७५ )

मानापितृविहीना यस््यक्ता वा म्याद्‌कारणान्‌ |

आन्मानं स्परयद्यस्मे स्वयं दत्तम्तु स स्मरतः ॥ इनि।

६ । सदटोढज इत्यस्य तया सह य उदा वरिवाहिनो गमं
स्तस्माज्ात इत्यधेः । गभस्योटन्वात्तस्याप्यृढन्वमिनि । सोः
इन्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन “गर्भे विन्न" इति
लक्षणं स्ेपपूरणन व्याचष्ट * गर्भं स्थित इनि । तन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति । अन्य तु-गर्भं स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गर्भेण सह याहा पशवात्तस्यां जात इत्य-
यः । इन्वापोरिनि हस्व इत्याहुः । मवर्णात्मम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयदत्त इति टक्ष्यनिदशः दत्तान्मति रक्षणमिति भावः।

<दायकिभागे ओरमादिपृत्राणां दायग्रदणक्रमः। ५४५

थाऽपि वाध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ. ^} १७३)

या गभिणी संस्म्करियन त्नानाञ्ज्नानापि वा सनी ।

वटुः म गों मवति साठ इति योच्यन्‌ ॥ इति ।

७। पुरूपमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्यरानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्वे एव, तदभाव पव दि कन्याशव्दपत्रचि-
निपित्तमिति स्पप्रं कन्यायाः कनीनचति वच पहाभाप्य |
एवंच नस्या जपि किव्राहसम्भनत उति न दपः । जन
परागुक्तद्रिविधकानीनसङ्गानिरिनि बाध्यम्‌ ॥ ४३ ॥

२। प्रक्रान्नत्वादाह #% म्रानति । परित्यक्त उन्यथः ! दा-
पामावरञ्पि भरणामापर्यन मृदजानन्वादिना वेन्यादिः ।
% य इति | ज्ञानपिद्रादिरित्यथः । अहृदय, पृरन्यनन्यादिः।

तथा च मनुः, ( भ. ९ । १५१)

मानापितस्यामुल्प्रप्रं तयारन्यतरण वा|

यं पुत्रं परतिगह़्ीयादपाविद्धम्तु सस्मरनः॥ इति।

कूविमादियु विक्नपपाह ॐ सयत्रेति । गरत्रिमस्वयंद-
समहाटजापत्रद्धप्तिन्यथंः ।

उ. १। एनधां क्रमाऽपि विवक्षिता न स्वरूपमात्रमिन्याशयेन
सङ्गतिपाह # पवरमिति । यद्यपि पिण्डद इत्यप्यास्ति तथापि
परकरणादाह *# दायति । रिक्यन्यथैः । तन्नं त्वानुपद्गि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या > पूर्वाक्तानामिःय।दि |
संख्याया अनुक्तत्वऽपि व्रिभागेनव खाभादाह # द्रादश्चाना-
मिति । निर्धारणे पष्ट । पूवभात्रे इति वीप्मागर्भ सप्तपर्ण
इतिवद्‌ परिमानुरोपेनत्याह # पूरर॑स्यति । परशब्दो नोक्करएायं
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाह्‌ # पिण्डद इति ।

५४६ सव्याख्यायां भिताक्षरायांव्यवदहाराध्याये २

व्याख्यानं किं तगत्या तवेति भावः।
२ । पूनः मिहावद्यकनन्यायेन मयतीक व्याचष्ट श्टरत्रिमर

तया च पनुः, (अ. ९1 १६९)

सदृशे य प्रकुर्वीत गुणदोपविचक्षणम्‌ 1

पूं पुत्रगुणयुक्तं म वरित्रयम्तु कृजरिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव परनटोभनग्ति। तथा च प्रोहत्वपपि त
योध्यम्‌ । ति शि ध

४। अत्र दत्तात्मानि रक्ष्यनिदंशः स्वयं दत्त इति सक्षण
इन्याज्लयनादह # दत्तान्पानिनि । % त्यक्तं इति । अकार
इति शेषः| # इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दतत इत्यस्याः #उपन
इनि । मप्र इन्यथः |

५। अन्ये तु व्रिपरीना नरक्ष्यन्श्षणमावः । तथा च तादृश्‌
तवाहं पुत्रा भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूत्रवदू ग्रीन यः र
स्वयं दत्त इन्यथेः इत्यादः |

तथा च मनुः; ( अ, ^ | १७५)

मातापितृविहीनो यस्न्यक्ता वा म्यद्रकारणान्‌ |

आन्मानं सपशयेयस्म स्वयं दत्तम्तु स स्मृनः ॥ इति ।

६ । सटोढज न्यस्य तया सहय उदो व्रिबाहिता गभे
स्तस्माज्नात इन्यथेः । गभेस्योढन्वात्तस्याप्यृहन्वमिति । सहाः
इन्यपि नामान्तरं मानवाद५ तन्‌ ध्वनयन “गभं विन्न" इति
लक्षणं शेपपूरणन व्याचष्ट * गर्भे स्थित इति । वन्न दृत्यस्य
व्याख्या $ परिणीतायापिति | अन्ये तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गर्भण सह याहा पश्ात्तस्यां जात इत्य-
थः । इन्वापोरिति हस्व इत्याहुः । मवर्णारमम्भूतत्वं तु उभय-

९ स्वयदृत्त दति लक्ष्यनिदंशः दत्तान्यति रक्षणमिति भावः।

<दायविभागे ओरमादिपृच्राणां दायग्रहणिक्रमः। ५४५

थाऽपि वोध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ. ^} १७३)

या गभिंणी संम्म्करियन ज्ञानान्ज्ञानापि वा सनी)

बोदुः म गर्भो भवनि सादर इति चोच्यत ॥ ठति!

७। पुरुपमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वदहानिः कि तु मन्त्रवन्न-
स्कारपूतवरकक्षतयानिन्वे एव्र, तदभाव पवर टि कन्याशन्दमग्रि-
निमित्तमिति सपप्रे कन्यायाः कनीनचनि मृत पहाभाप्य।
णयं च तस्या अपि विव्राहसम्मत उनि न दपः 1 अनपय
प्रागुक्तद्वितिधकानीनसद्रतिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

। प्रक्रान्नत्वादाह # माननि । परिन्यक्त उन्यथः ! दा-
पामाव्रञ्पि भरणामापध्यन मृखजानन्वादिना वन्यादिः ।
ॐ यदटृति | न्नानपित्रादिरिन्वथः । अग्न, पृत्रन्वनन्याि

थाच मनुः, (अ. | १७५१)

मानापिनम्यामुन्मप्रं तयाग्न्यतरण वा ।

यं पुत्रं प्रतिगह्णीयादपविद्धस्तु मस्प्रतः॥ उति।

करत्रिमाद्वियु विक्ञापमाह # सयेत्रति । श्रत्रिमस्वयंद-
समटादजापवरद्धप्विन्यथः ।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि वरिबान्निना न स्वस्पमात्रमिन्याक्चयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यदपि पिण्डद इत्यप्यास्न तथापि
प्रकरणादाह % दायति । रित्यन्यथेः । तन्कथनं व्वानुप्गि-
कमिति भावः। एषामित्यस्य व्यास्था ॐ पूर्वाक्तानामिल्य।दि |
संख्याया अनुक्तस्रऽपि विभागेनव लाभादाह > द्रादङ्ञाना-
मिति । निधारणे पष्ठ । पूवभात्रे इति बीप्मागर्भं सप्रपर्ण-
इतिवदभ्रेमानुरोप्रनत्याह ॐ पूवस्यति । परशब्दा नात्कृष्टायं
इत्याह # उत्तर इति । माचक्रपमणाह # पिण्डद इति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदहाराध्याये २

व्याख्यानं कि स्वगत्या तथेति भावः |
३। पनः निहावल्योकनन्यायेन मप्रतीकं व्याचष्ठे शकुत्रिमड

तेथा च मनुः, (अ. ९! १६९)

सदश य प्रकुवरीति गुणदापत्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म वित्नयस्तु करतरिमः॥ इति ।

अयमपि तस्य प्रोभनग्ति । तथा च प्राहत्वपपि त
वाघ्यम्‌ ।

४। अत्र दतात्मानि रक्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त इति क्षण
इन्यारयनाह ॐ दत्तान्पान्विति । # त्यक्त इति । अकार
दति शेषः । # इनि, इत्ययम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः भ%उपन
ति । मप्र इन्यथः |

५। अन्य तु व्िपरीना ररक्ष्यव्क्चणमावः । तथा च तादृश
तवाहं॑पूर्रौ भवामीन्यवरमास्मानं दत्तवान्पूत्रवदू गीतो यः २
स्वयं दत्त इत्यथः इत्याहुः ।

तधा च मनुः (अ, ५ | ७५ )

मानापितरविहीना यस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्मानं सपशयदस्मे स्वयं दन्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सहोढज इत्यस्य तया सह य उठा पिवाहितो गभ
स्तस्माज्नात इत्यथः । गभेस्योढन्वात्तम्याप्यृडन्वमिनि । सहोः
इन्यपि नामान्तरं मानवादं५ तन्‌ ध्वनयन “गर्भे विन्न इति
लक्षणं भेषपूरणन व्याच * गभं स्थित इति । वन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायापिति । अन्य तु-गर्भं स्थितः गभिण्यां
प्रिणीनायां स्वीकृतः गभण सह याढा पश्वात्तस्यां जात इत्य-
मेः । उत्यापोरिति हस्व इत्याहुः । मवर्णात्मम्भूतत्वं तु उभय-

स्वयदत्त दति लक्ष्यनिदेशः दत्तान्मति लक्षणमिति भावः

<दायावेभागे ओरमादिपृच्राणां दायग्रदपक्रमः। ५४५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, ८अ. ^} १७३)

या गाणी संम्स्करियन त्रानाम्ज्ञानापि त्रा सती ।

वटुः म गर्भो भवनि सहाद इति चोच्यन्‌ ॥ इति ।

७ । पुरुप्रमम्वन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः क्रि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूयकक्षतयानिन्तरे एव. तदभाव षव रि कन्याजन्दभ्रचि-
निमित्तमिति स्पष्ठं कन्यायाः कनीनचति मूत्र महाभाष्य)
एवं च तस्या अपि विवराहसम्भत उति न दपः । जन ण्व
परागुक्तद्वितिधकानीनसङ्गनिरगिनि बाध्यम्‌ ॥ १२ ॥

१। भक्रान्लव्वादाद # मानेति । परिन्यक्त उन्ययः । दा-
पामाव्रऽपि भरणासापर्ध्यन मृरजानत्वादिना बन्यादिः ।
भयदटृति | ्ञनपित्रादिरित्ययथः । सगच्यने, पूत्रन्वनन्यादिः।

तथा च मनुः, ( अ. ० | १५१)

पानापिनभ्यामन्मृ्रं नयाग्न्यतरण वा|

यं पुत्रं परनिगरकीयादुपावद्धस्तु सस्पृतः॥ इति ।

कूत्रिमादियु वितरपमाह # सयत्रेनि । तरत्रिमस्वयंद-
समटादजापत्रद्ध्तिन्यथः।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि विवरलतिना न स्वर्पमात्रमिन्याश्ञयेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद उत्यप्यास्ि तथापि
प्रकरणादाह # द्रायति । रिक््यन्यथेः । तन्पथनं त्वानुपङ्गि
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वोक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तत्रऽपि विभागेनव लाभादाह > द्रादज्ञाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूवाभाव्रे इति कीप्पागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदप्रमानुरेप्रेनत्याह % पूरव॑स्यति । परशब्द नोकषाय

त्याह ॐ उत्तर इति । माचक्रपणाह्‌ # पिण्डदं इति।

५५६ सन्याख्याथां मिताक्तरायांव्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं तगत्या तथेति भावः।

३। पुनः पिहावलोकनन्धायेन मघनीकं व्याचष्ट श्ठृत्रिपरि

तथा च मनुः, (अ. ६ {१६९ )

सदश य प्रकुवीन गुणदापत्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयृक्तं म विन्नयस्तु करत्रिमः॥ इति ।

अयमपि तस्यत्र परन्योभनरिति । तथा च प्राढन्वमपि न
वोध्यम्‌ ।

४। अत्र दत्ता्मति रक्ष्यनिरदशः स्वयं दत्त इति लक्षण
इन्यारायनाह # द्तान्पान्विनि । # त्यक्त इति । अकार
दृति शेपः । # इति, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपन
हनि । माप्र इन्यथः।

५ | अन्यतु वरिपरीनोा नखक्ष्यलक्षणमावः | तथाच तादश
तवाहं पुत्र भतरामीन्यवमास्मानं दत्तवान्पू्व्द्‌ ग्रीन यः र
स्वगं दत्त इन्यथेः इत्याहुः |

थाच मनुः, ( अ, ^ । १७५)

मानापिततिरीना यस्ल्यक्ता वा स्यादकारणात्‌ |

आन्मानं स्पशयेदयस्म स्वयं दन्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सहोढज इत्यस्य तया सह य उह विवारिना गभं
स्तस्माज्नात इत्यधेः । गभस्याटन्वात्तम्याप्यृढन्वमिति । सोः
इन्यपि नामान्तरं मानवं तन्‌ ध्वनयन “गभं विन्न इति
लक्षणं भ्ेषपूरणन व्याच * गमं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायापिति । अन्य तु-गभं स्थितः गभिण्यां
पररिणीनायां स्वीढरतः गभेण सह यादा पशथात्तस्यां जात इत्य-
धः । उत्यापोरिति हस्व इत्याहुः । मवर्णात्मम्भूतत्वं तु उभय-

१ स्वदत्त इति लक्ष्यनिर्देशः दत्तात्मति रक्षणमिति भावः|

<दायविभागे ओरमादिपृत्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (८अ.^} १७३)

या गभिंणी संस्म्करियन त्नानाञ्ज्ञानापि वा सनी ।

बद्ुः म गर्भो भवनि साद इति चोच्यन्‌ ॥ इनि!

७। पुरुपमम्बन्धरमात्रान्न कन्यान्वहानिः दविः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्वे एव, तदभाव पवर टि कन्याशन्दरमरग्रसि-
निमित्तमिति स्पष्ं कन्यायाः कनीनचति मूत्र पहामाप्य।
वं च तस्या आपि विवाहसम्भन उति न दपः । ञनण्व
प्रागुक्तद्विविधकानीनसद्गतिरिति वाप्यम्‌ ॥ ५२ ॥

। प्रक्रान्नन्वादाह # मानति । परिन्यक्त इन्ययः ! दा-
पाभावञ्पि मरणामापन्यन मृलजानत्वादिना वन्यादिः ।
य डति | स्ञातपित्रादिरित्यथः । शयने, पूत्रन्वनन्यादिः।

तथा च मनुः, ( अ. ९ | १५१)

मातापिनभ्यामुन्म्रप्ं तयारन्यनरण बरा ।

यं पुत्रं परनिगरकीयादपाविद्धस्तु मम्प्रृनः॥ उति।

करत्रिमादियु विशपमाह # सयत्रति । ग्रत्रिमस्वयंद-
ससाद नापातद्धाप्विन्यथंः।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि विवक्षिता न स्वरूपमात्रमिन्याश्चयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद इत्यप्यस्ति तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यत्यथेः । तन्पथनं त्वानुपङ्गि
कमिति भावरः । एषामित्यस्य व्यार््या ॐ पूर्वाक्तानामिःय।दि |
संख्याया अनुक्तत्वऽपि पिभागेनव ल्याभादाह > द्रादश्ाना-
मिति । निधारणे पष । पूव्भात्रे इति कीप्नागर्भे सप्रपर्ण-
इतिवदपरेमानुरधरनत्याह ॐ पस्यति । परशब्दा नात्करष्टायं
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रपणादह्‌ # पिण्डद इति।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं स्रगत्या तवेति भावः|

३। पनः पिहवलोकनन्यायेन मप्रतीक व्याचष्ठे शटरत्रिमड

तथा च मनुः, (अ. <) १६९)

सदश य परकुर्वीत गुणदापात्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयक्तम व्रिज्ञयस्तु कृदिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रदोभनग्ति । तथा च प्रादत्वमपि त
याघ्यम्‌ ।

४ । अव्र दृततात्मानि लक्ष्यनिदृश्षः स्वयं दत्त इति लक्षण
इन्यादयनाद्‌ # दततान्मान्विनि । ॐ त्यक्त दृति । अक्रार्‌'
इति शेपः । # इनि, दृन्येवम्‌ । स्वयं दतत इन्यस्याथः %उपन
टति । भाप्र इत्यथः

५। अन्यतु विपरीता क्ष्यरक्षणभावः । तथाच तादश
तवाहं॑पुत्रा भवामीन्यवमात्मानं द्तवान्पूवेवद्‌ ग्रीन यः र

वयं दत्त इन्यथेः इत्याहः |

तथा च मनुः; ( अ. ५ | १२७५)

मानापितरविदीना यस्त्यक्ता वा म्यद्कारणात्‌ |

आल्पानं स्परयद्स्ये स्वयं दत्तम्तु स स्मरन; ॥ इति ।

६ । सहोढज इत्यस्य तया सह य उट विवाहिता गभः
स्तस्माज्ात इत्यथः । गभेम्योन्वाततस्याप्यृहन्वामिति । सोः
इन्यपि नामान्तरं मानवादं¢ तन्‌ ध्वनयन “गर्भे विन्न इति
लक्षणं स्पपूरणन व्याचष्ट * गभं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति । अन्य तु-गमं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भेण सह योह पधात्तस्यां जात इत्य-
थः । उन्यापोरिनि हस्व इत्याहुः । मव्णात्मम्भूतत्वं तु उभय-

‰ स्वयदत्त इति लक्ष्यनिर्देशः दत्तान्मति लक्षणमिति भावः

<दायविभागे जओरमादिपृच्राणां दायय्रदणक्रमः। ५४५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ. ^} २७३)

या गभिणी संस्म्करियन न्नानान्जानापि वा सनी ।

वोदुः स गर्भो मवति साद इति चोच्यन्‌ | एति ।

७। पुरूपमम्बन्परमात्रान्न कन्यान्वरानिः पिः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूनकक्षतमोनिन्वे एव, तदभाव षव दि कन्याशव्दभन्राचि-
निमित्तमिति स्प्ं कन्यायाः कनीनचति मूच महाभाष्य ।
पंच तस्या अपि वितरादसम्भन ठनि न दृः । अनपव
परागुक्तद्वितिधकानीनसङ्गनिरिनि बाध्यम्‌ ॥ १३, ॥

2। परक्रान्नन्वादाद ॐ माननि । परिन्यक्त इन्ययः ! दा-
पामावस्पि भरणामापर्यन मृन्जानन्वादिना वन्यादिः ।
श य डति | ्ानपित्रादिरित्वियः । द्यत, पृत्रल्रनन्यादिः।

तथाच मनुः, (अ. °| १५१)

मातापितृ स्यायुन्मरप्र नयारन्यतगण ब्रा ।

यं पत्रं भनिग्ररीयादपविद्धस्तु मम्पृतः॥ उनि।

कूतरिमादिनु विज्नपमाह ॐ सयत्रनि । कृत्रिमस्वयंद-
समहाटजापत्रद्धस्विन्यथः 1

उ. १। एनपां क्रमाऽपि विवाक्षिना न स्वस्पपात्रामिन्याङयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यदपि पिण्ड उत्यप्यारेन तथापि
प्रकरणादराह # दायति । रिक्थन्यथेः। तन्नं त्वानुपङ
कमिति भावः। एषामित्यस्य व्यास्या ॐ पूर्वाक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तत्रेऽपि व्रिभागेनव रामादाह # द्रादश्चाना-
मिति । निर्धारणे पष्ठ । पूवोभात्रे इति वीप्मागर्भ सप्तपर्ण
इतिवद प्रेमानुराधनस्याह # पूवस्यति । परशब्द नाक्कृएायं

टृत्याह # उत्तर ईति । मालक्रमणाह्‌ # पिण्डद इति।

५४६ सन्याख्यायां भिताक्चरायांन्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं कि गत्या तथेति भावः |

२ पूनः मिहावदयोकनन्यायेन मप्रनीकरं व्याचष्ठे शकुत्रिम शि

तथा च मनुः, (अ. ९१ १६९)

सदृशं यं परकुर्वीत गुणदापतिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म विज्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इनि ।

अयमपि तस्य॑त्र परन्ोभनरिति । तथा च प्रोहत्वपपि न
प्यम्‌ ।

४1 अव्र दत्ात्मनि नक्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त उति लक्षण
इन्यारायनाह # दततान्पानविति । # त्यक्त इति । अकार
इति शेपः । # इनि, इत्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपन
ठनि । माप्र॒ इन्यथः।

५। अन्यतु वरिपरीना ररक्ष्यनश्रणमाव्रः | तथाच ताद
तवाह॑पुत्रौ भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूतवदू गदरीना यः र
सवयं दत्त इन्यथेः इत्याहुः ।

तथा च मनुः, (अ, ५ | १५५)

मानापितविदहीना यरस्न्यक्ता वा स्यादकारणात्‌ |

आन्मानं स्पशयेयस्म स्वयं दच्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सहोढज इत्यस्य तया स्ट य उह विवाहिता गभे
स्तस्माज्नात इत्यधेः । गभेस्योटन्वात्तस्याप्यृहत्वमिति । सोः
इन्यपि नामान्तरं मानव तन्‌ ध्वनयन “गर्भे विन्न इति
लक्षणं श्पपूरणन व्याच * गर्भ स्थित इति । व्रिन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायामिति । अन्य तु-गभं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकरतः गभेण सट यादा पश्चात्तस्यां जात दृत्य-
थः । उन्यापोरिनि हस्व इत्याहुः । मवर्णात्मम्भूतत्वं तु उभय-

स्वयदत्त इति लक्ष्यनिरदृशः दत्तान्यति रक्षणमिति भावः।

<दायविभागे भरमादिपुत्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः; (८अ. ^} 1७३)

या गभिणी संस्स्क्रियन त्नानान्ज्ञानापि बा स्वी ।

वाहुः स गर्भां भवति सहाद इति चोच्यन्‌ ॥ इति!

७। पुरूपमम्बन्यमाच्रान्न कन्यान्वहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतसोनिन्तर एव, तदभाव एव दि कन्याशब्दमग्र्ि-
निपित्तपिति स्पप्रं कन्यायाः कनीनचति यत्र महाभाष्य |
पव च तस्या अपि विव्राहसम्भत उनि न दपः । जनण्
प्रागुक्तद्वििधकानीनसद्रतिरिनि वध्यम्‌ ॥ ४३२५ ॥

१। परक्रान्तन्वादाद % माननि । परिन्यक्त उन्यथः } दा-
पामावञ्पि भरणामापध्यन मृखजानन्वादिना वन्यादिः ।
भ य उति | ज्ञतपित्रादिरिल्यथः | गरदन, पृत्रन्वनन्यादिः

तथा च मनुः, ( अ. ९ | १५१)

मातापितभ्यामन्मरष्ं तयारन्यतरण व्रा |

यं पुत्रं भतिगरीयादपव्रिद्धम्तु सस्पृनः॥ उनि।

कृत्रिमादियु विशपमाह ॐ सयत्रति । प्रत्रिमस्वयंद-
समटाटजापत्रद्धन्विन्यथः ।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि विवन्निना न स्वसू्पमात्रमिन्याश्चयन
सङ्गतिपाह # एवमिति । ययपि पिण्डद टत्यप्यारेत तथापि
परकरणादाह ॐ दायति । रिक्यन्यथेः। तन्फथनं त्वानुपङ्गि-
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वाक्तानामित्य।दि |
संख्याया अनुक्तत्वेऽ्पि वरिभागेनव टाभादाह % द्रादजञाना-
मिति । निर्धारणे पष्ट । पूवाभात्रे इति वीप्मागर्भे सप्ठपर्ण-
इतिवदभ्रेमानुरोधेनस्याह % पूत्रस्यति । परशब्दा नोकषाय
इत्याह # उत्तर इति । माखक्रपेणाह # पिण्डद इति ।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां त्यवदहाराध्याये २

व्याख्यानं किं त्रगत्या तथेति भावः|

२ । पुनः िहावलयोकनन्यायेन मपरतीकं व्याचष्ठे श्करत्रिमईि

तथा च मनुः, ( अ. ९ । १६९ )

सदशं य प्रकुर्वीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म वर्नयस्तु करत्निपः॥ इति ।

अयमपि तस्यत्र प्टोभनरिति । तया च प्राढन्वमपि न
वोध्यम्‌ ।

४। अत्र द॒त्तान्मनि रक्ष्यनिर्दृशः स्वयं दत्त इति लक्षण
इन्याशयनाह # दक्तान्पान्विनि । ॐ त्यक्त इति । अकार
दृति शेषः । # इनि, दृन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इत्यस्याः ‰उपन
इनि । माघ इल्यथः ।

५। अन्येतु व्रिपरीना व्क्ष्यलक्चणभावः । तथाच तादश
तवाहं पूत्रो भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूतवद्‌ ग्रीन यः र
स्वयं दुत्त इयथः इत्याहुः |

तया च मनुः) ( अ, ९. । १७५)

मानापितविदहीना यसत्यक्ता वा स्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशचयद्यस्मे स्वयं द्रत्तम्तु स स्मृतः ॥ इनि ।

६ । सोहन इत्यस्य तया सह य उह विवाहिता गभं
स्तस्मा्ात इत्यथः । गभेम्याठन्वात्तस्याप्यृढन्वमिति । सोः
इन्यपि नामान्तरं मानवादे५ तन्‌ ध्वनयन. “गभे विन्न इति
लक्षणं भ्रपपूरणन व्याच * गर्भं स्थित इनि । त्रैन्न इत्यस्य
व्याख्या $ परिणीतायापिति | अन्ये तु-गर्म स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकरतः गर्भण सद यादा पश्चात्तस्यां जात इृत्य-
थः । उत्वापोरिति हस्व इत्याहुः । मवरणात्मम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वय्रदत्त इति लक्ष्यनिदंशः दत्तान्मति टक्षणमिति भावः।

<दायविभागे जौरसमादिपृच्राणां दायग्रदणक्रमः। ५५५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ५} १७३)

या गाभिणी संस्म्क्रियन त्नानान्त्नानापि वा सती ।

वोः म गर्भो भवति सोढ इति चोय्यन्‌ ॥ इति ।

७ पुरुप्रमम्बन्परमात्रान्न कन्यान्वहानिः किः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षनमोनिन्वे एत्र, तदभाव एव दि कन्याजष्दरमघ्रति-
निमित्तमिति स्प्रं कन्यायाः कनीनचति मृत महाभाष्य ।
पंच तस्या अपि विवराहसम्भन उति न दपः । अन्व
परागुक्तद्रिविधकानीनसद्गनिरिनि बाध्यम्‌ ॥ ४३५ ॥

१। प्रक्रान्नव्वादाद # पाननि । परित्यक्त उन्यथः ) दा-
पाभावरन्पि भरणासामथ्यन मृटजानन्वादिना वन्यादिः ।
य इति | ज्ञानपित्रादिरित्यथः ) अलृदयने, पूत्रन्वनन्यादिः।

तथाच मनुः, ( अ. ९ | १५१)

मानापिनः्यामुन्परष्रं नयारन्यतरण वा|

यं प्रं परनिगरहीयादपविद्धस्तु सस्पृनः ॥ इति।

करत्रिमादियु विपपाह ॐ सयत्रति । ग्रत्रिमस्वयंद-
समटादजापत्रद्धन्िन्यथंः ।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि व्िवान्निनो न स्वसूपमात्रामिन्याशयन
सङ्गतिपाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद इत्यप्यास्नि तथापि
प्रकरणादाह # द्रायति । रिक्थन्यथैः । तन्नं व्वानुषद्भि-
कमिति भावः। एपापित्यस्य व्याख्या > पूर्वोक्तानापित्यादि |
संख्याया अनुक्ततऽपि परिभागेनव टलामादाह # द्रादश्चाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूवीभात्रे इति कीप्मागर्भं सप्रपर्ण-
इतिवद्‌ प्रिमानुरोधेनत्याह # पूर्॑स्वनि । परशब्द नोच्करएटायं
इत्याह # उत्तर इति । माटक्रमेणाह # पिण्डद इति।

५४६ सव्याख्यायां मिताश्चरायांत्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं करं त्रगत्या तथेति भावः|
३। पनः निटहावलोकनन्यायेन मपरनीक व्याचष्ट ककृत्रिपर
तथा च पनुः, (अ. ९॥। १६९)
सदशं यं प्रकुर्वीत गुणदोपवरिचक्षणम्‌ ।
प्रं पुत्रगुणयक्तं म विज्नयस्तु कृरिमः ॥ इतिं ।
अयमपि तस्यव पररोभनरिति । तथाच प्राित्वमपि त
वोध्यम्‌ ।
| अत्र दत्तात्मति रक्ष्यनिदंश्चः स्वयं दत्त इति खक्षण

न्यास्यनाट # दक्तान्पान्विनि । ॐ व्यक्त इति । अकार
डति रेषः। # उनि न्यवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपन'
शति । भाप इन्यथः

५। अन्यतु वरिपरीना रक््यरक्षणमावः | तथाच तादश
तवाद ॑ पत्रो भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूववदू ग्रीन यः र
स्वयं दत्त इत्यथः इत्याहुः ।

तथा च मनुः, ( अ, ५ | ७५ )

मातापितव्रिदीना यसत्यक्ता वा स्याद्‌कारणान्‌ |

आन्मानं स्पशयय्स्म स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति।

६ । सहोहज इत्यस्य तया सह य उदो विवाहिता गभ॑
स्तस्माज्नात इन्यथेः । गभेस्योढन्वात्तस्याप्यृढत्वमिति । सदाः
इन्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन “गभं विन्न इति
लक्षणं शरेषपूरणन व्याचष्र * गर्भे स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति । अन्ये तु-गभं स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गर्भण सट योदा प्ात्तस्यां जात दत्य
थः । इन्यापोरिति हस्व इत्याद: । मवणारमम्भूततरं तु उभय-

^ स्दृदद्‌त्त दति टलध्यानद्‌खशः दत्ताःमात लक्चषणामतत भवः।

<दायविभागे आरमादिपृत्राणां द्‌ायग्रहणेकरमः। ५४५

थाऽपि बोध्यम्‌ ।

नथा च मनुः, ८.९} २७३)

या गर्भिणी संस्स्करियन त्नानान्तानापि वा सती ।

वोदुः स गर्भो भवनि सादर इति चोच्यन्‌ ॥ इति ।

७। पुरूपरमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्यहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतमानिन्वे एत्र, तदभाव एव टि कन्यायब्दभग्राचि-
निपितमिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनचति मृचर महाभाष्य ।
पवंच नस्या अपि व्िव्राहसम्भनत उनि न दृः । अनणव
प्रागुक्तद्वि्िधकानीनसङ्गनिरिनि बाध्यम्‌ ॥ १२ ॥

१। परक्रान्नन्वादाह # म्राननि । परिन्यक्त उन्ययः ! दा
पाभावऽ्पि भरणासापर्ध्यन मृरजानन्वादिना वन्याद्रिः ।
य उति | न्नातपित्रादिरित्यथः । शृते, पृतरन्वनन्यादिः

तथाच मनुः, ( अ. °| १५१)

मानापतभ्यामुन्मरपं नयारन्यनगण बा ।

यं पुत्रं परतिगृहीयादप्रद्धस्तु म स्मरतः ॥ इति)

करत्रिमादियु विशषमाह # सयत्रति । ग्रत्रिपस्वयंद-
समटेटनापाविद्धस्तिन्ययंः।

उ. १। एनपां क्रमोऽपि विव्राक्षिना न स्वरूपमात्रमिन्याशयन
सङ्कतिपाह # एव्रमिति । यद्यपि पिण्डद उन्यप्यारेत तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यत्यथेः । तन्फथनं व्वानुप्गि
कमिति भावः। एपामित्यस्य व्याख्या ॐ पर्वोक्तानामित्यादि ।
संस्याया अनुक्ततवेऽपि त्रिभागेनव लामादाह # दरादज्ञाना-
मिति । निधरणे पष । पूर्वाभावे इति कीपागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद प्रिमानुराभेनत्याह % पूर्रस्यति । परशब्दा नोल्कृष्ा्य
इत्याह # उत्तर इति । मारक्रमेणाद # पिण्डद इति।

५५६ सव्याख्याथां भिताक्तरायांव्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं स्रगत्या तथवेति भावः ।
२। पनः निहावद्ोकनन्यायेन मपतीकं व्याचष्ट कृत्रिम
तथा च मनुः, (अ. < {१६९ )

सट्श य प्रकुर्वान गुणदापाव्रचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म वज्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इनं ।

अयमपि तस्येतर परन्टोभनरिति | नथा च प्रौहत्वपपि न
वीघ्यम्‌ ।

४1 अव्र द॒त्तान्पनि नक्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त इनि लक्षण
इन्यारयनाद # दत्तान्पान्तिनि । # त्यक्त इति । अकार"
टृति केपः । # ईनि, इत्येवम्‌ । स्वयं द॒त्त इन्यस्यायः #उपन
टनि । आप्र इत्यथः ।

५ | अन्यतु विपरीतो रक््यलक्षणमावः । तथाच तादश
तवाहं॑ पुत्रौ भवामीन्यव्रमासमानं दत्तवान्पूतवह्‌ गरृद्रीना यः र
वयं दुत्त इृन्यथः इत्याहुः ।

तया च मनुः, ( अ, ^ | १७५)

मातापितृविदहीना यस्न्यक्ता वा म्यदकारणान्‌ |

आन्मानं सपशययसम स्वयं दच्म्तु स स्मृतः ॥ इनि ।

६ । सटोहज इत्यस्य तया सह य उह विवाहिता गभं
स्तस्माजात इत्यथः । गभेस्याटरन्वात्तस्याप्यन्वामिति । सहः
इन्यपि नामान्तरं मानवराद्‌¢ तन्‌ ध्वनयन “गभ विन्न इति
लक्षणं शेपपूरणन व्याच * गर्भे स्थित इति । विन्न इृन्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिति । अन्य तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भण सह यादा पशात्तस्यां जात इत्य-
थः । इन्ापारत हृस्व त्याहुः । मवणात्मम्मूतत्व तु उभय-

< स्नयदत्त दत रक्ष्यानद्‌ रः दत्तात्मात टक्षणामतत भावः|

<दायक्रिभागे ओरमादिपूत्राणां दायग्रहणक्रमः। ५४५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ. ९ । १७३)

या गभिणी संर्स्कियन त्रानाञ्ज्ञानापि वा सनी ।

वोदुः स गर्भो मवति साद इति चोच्यन्‌ | टति ।

७। पुरुषमम्बन्धमाच्रान्न कन्यान्वटानिः पिः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्व एव, तदभाव णव टि कन्याजब्दपर्राति
निपित्तपिति स्पषए्रे कन्यायाः कनीनचति सत्र पहाभाप्य।
व्रं च तस्या अपि विवराहसम्पन उति न दषः | उन प्त
प्रागुक्तद्वितिधकानीनसद्गनिरिनि बोध्यम्‌ ॥ ४३२५ ॥

१। प्रक्रान्तन्वादाह # पानति । प्रगिन्यक्त उन्यथः ! ठा-
पामाव्रसपि भरणासापर्ध्यन मृन्जानन्वादिना वन्यादिः ।
यटि | त्नातपित्राद्िरित्विथः । गद्यत, पुत्रन्वनन्याद्रिः।

तथा च मनुः, ( अ. ९ | १५१)

मानापिनृभ्यामन्मरप्ं नयोारन्यतरण व्रा ।

यं पुत्रं पनिगद्ठीयादपवेद्स्तु सम्मृतः ॥ इति।

करत्रिमादियु विशषषमाह ॐ स्तरति | व्रत्रिपस्वयंद-
तमटाटजापव्रद्धस्तिन्यथः ।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि व्रिवर्तिन। न स्वसूपमात्रमिन्याशयेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद उत्यप्यासन तथापि
प्करणादाह # दायति । रिक्यन्ययैः । तन्फयनं त्वानुपद्गि-
कमिति भावः। एपामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वोक्तानामियादि |
संख्याया अनुक्तन्वेऽपि बिभागनव लामाद्राह # द्रादश्ाना-
मिति । निधारणे प । पूवरोभाव इति करीप्पागर्भे सप्रपर्ण-
इतिवदभरेमानुराप्रनत्याह # पूवस्यति । परशब्दा नो्कृषएटायं
इत्याह > उत्तर इति । मालक्रपणाह्‌ # पिण्डद इृति।

५६ सन्याख्यायां मिताक्लरायांन्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं करं त्वगत्या तथेति भावः।
२ | पनः गिहावलोकनन्यायन सप्रतीक्र व्याचष्ट शकूत्रिमरि
तेया च मनुः, (अ. ९) {६९ )

सदशं यं परकुर्वीत गुणदपविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणगरक्त म विन्नयस्तु कररिमः॥ इति ।

अयमपि तस्यंत्र परन्ोभनरिति । तथा च प्रस्वमपि न
योध्यम्‌ । कि

४ । अव्र दत्तात्मति रक्ष्यनिर्दंशः स्वय दन्त उति लक्षण
इृन्याश्चयनाह # दत्तान्मानिति । % त्यक्तं इति । अकार
दृति शेपः । # इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः भउपन
इनि । माप्त इन्यथः।

५ | अन्य तु व्रिपरीनो व्क्ष्यलश्चणमावः । तथा च तादश
तवाहं पुत्रौ भवामीन्यवरमात्मानं दत्तवान्पूवेवदू गर्रीनो यः र
स्वयं दत्त इन्यथेः इत्यदः |

तथा च मनुः, ( अ, ९. | १५७५)

मातापितरव्िहीना यस्त्यक्ता वा म्यद्रकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशयेयस्म स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सदोढज इत्यस्य तया सह य उदो विवाहिता गभः
स्तस्माज्नात इत्यधेः । गमेस्योटन्वात्तम्याप्यृहन्वमिति । सहाः
इन्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन “गर्भे विन्न इति
लक्षणं शेषपूरणन व्याच #* गभं स्थित इति । तरिन्न इत्यस्य
य्याख्या ॐ परिणीतायामिति । अन्य तु-गभं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भेण सह यादा पशचात्तस्यां जात इत्य-
थः । इन्वापोरिनि हस्व इत्याहुः । मवर्णात्मम्भूतत्वं तु उभय-

स्वयदत्त इति लक्ष्यनिर्देशः दत्तात्मति रक्षणमिति भावः।

८दायविभागे ओरमादिपृत्राणां दायग्रदणक्रमः। ५४५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथा च मनुः) (अ. ^} ७३)

या गाणी संस्स्करियन ज्ञानाम्ज्ञानापि वा सनी ।

बाहुः स गभा भवति सटा इति चार्यते ॥ इनि ।

७। पुरुपमम्बन्धमातरान्न कन्यान्वहानिः द्विः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्वे एत्र, तदभाव षव टि कन्याजब्दद्रतति-
निमित्तमिति स्पप्रं कन्यायाः कर्नीनचति मच महाभाष्य |
पंच नस्या अपि विव्राहसम्भवत ठनि न दपः । अन्‌ ष्व
परागुक्तद्विविधकानीनसद्रतिरिनि बाध्यम्‌ ॥ ४३५ ॥

१। परक्रान्नव्यादाद # मानि । परित्यक्त उन्यथः ! दा
पाभात्रेऽपि भरणासामथ्यन मृरजानन्वादिना वन्यादविः ।
यति | ज्ञानपित्रादिरिल्यथः | शृदयने, पूजन्वनत्यादिः।

तथा च मनुः,( अ. ९ । १५१)

मानापिनूध्यामुन्मष्रं तयागन्यतग्ण वा|

यं पुत्रं परतिग्रह्ठीयादपविद्धस्तु स स्प्रतः॥ इति ।

कूतरिमादियु विगषमाह # सयत्रेनि । श्त्रिषस्वयंद-
तमटाटजापत्रद्धप्विन्ययंः 1

उ. १। एनपां क्रमाऽपि विवक्षिता न स्वरूपमात्रमिन्याश्चयेन
सङ्गतिपाह # एव्रमिति । यद्यपि पिण्डद टृन्यप्यास्त तथापि
भरकरणादाह # दायिनि । रिक्यनययेः। तन्यनं त्वानुपद्गि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वाक्तानामित्यादि ।
संसर्याया अनुक्तस्वेऽपि बिभागेनव लाभादाह > द्रादक्ञाना-
मिति । नि्ारणे पष्ट । पूवभाव्रे इति वीप्मागर्भे सप्रपर्ण-
इतिवदाप्रेमानुरेप्रनत्याह % पूर्॑स्यति । परशब्दो नोकषाय
इत्याह # उत्तर श्ते । मालक्रमणाह # पिण्डद इति।

५५६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवहाराध्याये २

व्याख्यानं करं त्वगत्या तवेति भावः।
२। पुनः िहावलोक्रनन्यायेन मप्रनीकं व्याच शकृत्रिपरि
तथा च मनुः, (अ. २। १६९ )

सदशं यं प्रकु्वीन गुणदोपव्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म विज्नयस्तु ठरत्रिमः॥ इति ।

अयमपि नस्यव प्रल्ोभनगि्ति। नया च प्राहित्वपापि त
व्यम्‌ ।

४। अत्र दत्तान्मनि खक्ष्यनिर्दश्चः स्वयं दत्त इति रक्षण
इन्यारायनाह # दत्तात्मान्तिनि । # त्यक्त इति । अकार"
इति शेपः । # इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दतत इस्यस्याथः #उपन
इनि । माघ इन्यथः।

^ | अन्ये तु विपरीतो रक्ष्यलश्षणमावः । तथा च ताद
तवाहं पुत्रो भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूतरवद्‌ ग्रीन यः २
स्वयं दत्त द्न्यथः इत्याहुः ।

तथा च मनुः, ( अ, ० | २७५ )

मानापितृविहीना यस्त्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्पानं स्पश्ञये्यस्मे स्वयं दरचम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सोहन इत्यस्य तया सह य उह विवाहिता गभे
स्तस्माज्ात इत्यथः । गभेस्याढन्वात्तस्याप्यृढन्वमिनि । सदयः
इन्यपि नामान्तरं मानव्रादे५ तन्‌ ध्वनयन “गमे विन्न" इति
क्षणं शेषपूरणन व्याच # गर्भे स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति । अन्य तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गर्भण सह याहा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
थः । उन्वापोरिति हृस्व इत्याहुः । मवणारमम्भूतत्वं तु उभय-

स्ययदत्त इति लक्ष्यनिदशः दत्तात्मति लक्षणमिति भावः

<दायविभागे ओरमादिपुच्ाणां दायग्रहणक्रमः। ५५५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ^ { १७३)

या गभंणी संरिस्क्रियन त्रानान््नानापि वा सती ।

वोः म गर्भो भवनि सदाह हनि चोन्यने ॥ इति ।

७। पुरूपमम्बन्धमातरान्न कन्यान्यटानिः क्रि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्वे एव, तदभाव णव रि कन्याशव्दपघ्रचि-
निमित्तमिति स्पष्ं कन्यायाः कनीनचनि मूत्र पहामाप्य।
एवं च तस्या अपि विवाहसम्भन उनि न दपः । अनव
परागुक्तद्विविधकानीनसङ्गनिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १३ ॥

२। पक्रान्लन्ादाह # मानति । परिन्यक्त इन्ययः ! दा-
पाभावजञ्पि भरणामामर्थ्यन मृचखजातन्वादिना वेच्यादिः ।
य इति | ज्ञतपित्रादिरित्ययः | शृशने, पूतरन्वनन्यादिः

तथा च मनुः, ( अ. °| १५१)

पातापिनभ्यायुन्मरप्ं नयारन्यतरण बरा

यं पूरत्रं प्रतिगह्ठीयादपविद्धम्तु स स्पृतः॥ उति।

करत्रिमादियु विषमाः # सत्रि | शरत्रिपस्ययंद-
तमदाटजापव्रेद्धप्विन्यथः ।

उ. १। एनेपां क्रमोऽपि विवक्षिता न स्वरूपमात्रमित्याश्चयेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद टत्यप्यास्ति तथापि
परकरणादाह # दायेति । रिक्यत्ययैः । तन्फथनं त्वानुष्गि-
कपिति भावः । एपामि्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वोक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तस्वेऽपि बिभागेनव टामादाह ॐ द्रादश्चाना-
मिति । निधारणे पष्ठ । पूर्वाभावे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदाप्रेमानुरप्रेनेत्याह % पूरवस्यति । परशब्द नोकषाय
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाह # पिण्डद दृति ।

५५६ सन्याख्यायां मिताक्षरा्यांव्यवदाराध्याये #:

व्याख्यानं कि त्रगत्या तवेति भावः|
३। पूनः मिहावन्योकनन्यायेन मपरतीकं व्याचष्ठे शकरत्रिम

तथाच मनुः, (अ.स) १६९)

सदश य प्रकु्वरीत गुणदापव्रिचक्षणम्‌ ।

पुरं प्रगुणयक्तं म वरित्नयस्तु कृतिम: ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रन्टोभनरिति । तथा च परौदत्वमपि न
यायम । १ | ति

४। अत्र दत्तात्मनि खक्ष्यनिर्दंशः स्वयं दत्त इति रक्षण
इन्याशयनाद # दत्तात्पान्तिति । ॐ त्यक्त इति । अकार
दृति शेषः । ॐ इति, इत्येवम्‌ । स्वयं दत्त इत्यस्याथः #उपन
इनि । आ इन्यथः ।

५ | अन्यतु वरिपरीना रसक््यरश्षणमावः । तथाच तादश
तवाहं पूत्रो भवामीन्यत्रमात्मानं दत्तवान्पूत्वद्‌ गीतो यः र
स्वयं दत्त इयथः त्याहुः ।

तथा च पनुः, ( अ, ९ | १७५ )

मातापितरतरिहीना यस्त्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्पञ्चयेदस्मे स्वयं दतन्तम्तु स स्मृनः ॥ इति ।

६ । सटोढज इत्यस्य तया सह य उो व्रिवाहितो गमैः
स्तस्पाज्नात इन्यथेः । गभेस्योन्वात्तस्याप्यृढत्वमिति । सहोः
इन्यपि नामान्तरं मानवादेए तन्‌ ध्वरनयन “गमं विन्न" इति
लक्षणं शेपपूरणन व्याचष्ट * गर्भे स्थित इति । त्रिन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति । अन्ये तु-गयं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भण सद यादा पश्चात्तस्यां जात इृत्य-
थः ! उम्ापोरिति हस्व इत्याद: । मवणांसम्भूततं तु उभय-
चः: वदत्त इति लक्ष्यनिर्ृश दत्तात्मात टक्षणमिति भावः। `

[न [2 ५: # क
दायविभागं ओरमादिपृच्राणां दायग्रदणक्रमः। ५४५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. } १७३)

या गर्भिणी संस्स्क्रियन त्राताञ्ज्ञानापि वा सनी ।

वदुः म गर्भो मवति सहोढ इति चोच्यने ॥ टति ।

७ पुरुपमम्वन्धमात्रान्ने कन्यान्वहानिः करि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूव्रकक्षतयोानिन्वे एव, तदभाव षव दि कन्याशव्द्रभ्रचि-
निमित्तमिति स्पष्ठं कन्यायाः कनीनचति सृूतचर महाभाप्य)
फवंचतस्या अपि वरिवादसम्भन दनि न दिः । जन णव
प्रागुक्तद्विविपधरकानीनसङ्गतिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

१। परक्रान्नन्वादाह # माननि । परिन्यक्त उन्ययः \ दा-
पाभावरञपि भरणासापर््यन मृटजानन्वादिना वेन्यादिः ।
%यड़ति | न्ननपित्रादिरिल्यथः | भृद्यने, पतरन्वनत्यादिः

तथाच पनुः, (अ. °| १५१)

मानापिनभ्यामन्खष्रं तयोरन्यतरण वा|

यं पुत्रं प्रतिग्रह्णीयादपविद्धस्तु स स्प्रतः ॥ इति।

कृतरिमादियु विशषपमाह ॐ सयत्रति । प्रत्रिपस्वयंद-
समटादजापव्रद्धप्विन्यथः ।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि विवननिना न स्वरूपमात्रमिन्याक्ञमन
सङ्गतिमाह # एवमिति । ययपि पिण्डद इन्यप्यास्त तथापि
परकरणादाह % दायति । रिक्यन्ययेः। तन्थनं त्वानुपङ्गि
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या # पूर्रोक्तानामियादि ।
संख्याया अनुक्तत्रऽपि बिभागेनव लाभादाह * द्रादश्ञाना-
मिति । निर्धारणे पष्ठ । पूवाभाव्रे इति बीप्नागर्भं सप्रपर्ण-
इतिवदपरिमानुरोधेनव्याह # पूर्स्येति । परशब्दा नोक्कृष्टायं
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाह # पिण्डद इति।

५५६ सन्याखूयायां मिताक्षरायां त्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं क्रं त्वगत्या तथेति भावः।

२ पुनः पिहावदोकरनन्यायन मप्रतीक्र व्याचष्ठे कत्रि रि

तथा च मनुः, (अ. ९) १६९ )

सदशं य प्रकुबीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयेक्तं म वन्नयस्तु कृत्रिमः ॥ उति ।

अयमपि स्यत प्रनोभनरिति । तथा च प्राहित्वमपि त
वाप्यम्‌ ।

४ । अव्र दत्तान्मति गश्ष्यनिरदशः स्वयं दत्त इति लक्षण
इन्याश॒यनाह्‌ # दक्तान्पान्तिनि । % त्यक्त इति । अकार,
दृति शेषः । ॐ दनि, इन्येवम्‌ । स्वय दत्त इन्यस्याथः %उपनः
इति । भाप्र इत्यथः।

| अन्यतु विपरीता ररक्ष्यरक्षणमभावः | तथाच तादश
तवाहं पत्र भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पू्ैवद्‌ ग्रीन यः
स्वयं दत्त इत्यथः इत्याहुः |

तथा च मनुः) ( अ, ९ | १५७५)

मातापितृविदीना यस्त्यक्ता वा स्यादकारणात्‌ |

आन्मानं स्पशयद्यस्म स्वयं दरत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सरोज इत्यस्य तया सद य उदो विवाहिता गभः
स्स्माज्नात इत्यथः । गभेस्याढन्वात्तस्याप्यृढन्वामिति । सोः
इन्यपि नामान्तरं पानवादंए तन्‌ भ्यनयन “गभं विन्न ईति
लक्षणं शेषपूरणन व्याचष्ट * गर्भे स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ# परिणीतायापिति । अन्ये तु-गमं स्थितः गर्भिण्यां
पारिणीतायां स्वीकृतः गभेण सह यादा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
थः 1 इन्वापोरिनि हस्व इत्याहुः । मवणात्मम्भूनत्वं तु उभय-

? स्वयदत्त इति लक्ष्यनिर्देशः दत्तान्मति टक्षणमिति भावः।

<दायविभागे जौरमादिपृत्राणां दायग्रदणेकमः। ५५५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ. ५} १७३)

या गाणी संस्म्करियन त्नानान्जनानापि वा सती ।

वाहुः स गर्भो भवति सदाह इति चोच्यत्‌ ॥ इति ।

७। पुरुपरमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः किः तु पन्तरवन्न-
स्कारपूवकक्षनयानिन्वे एत्र, तदभाव णव टि कन्यारब्दमग्रतति-
निपित्तपिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनचति नच महाभाप्य।
प्व च तस्या अपि विवाहसम्भत उति न दपः । अनपव
परागुक्तद्वित्िधकानीनसद्गतिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १३ ॥

१। भक्रान्तन्वादाद ॐ माननि । परिन्यक्त इन्ययः 1 दा-
पाभावेऽ्पि भरणामापर्यन मृटजानन्वादिना वन्यारिः ।
य ड़ति | ज्ञानपित्रादिरिल्यवथः । शरदे, पृजन्वनन्यादिः

तथा च मनुः, ( अ. °| १५१)

मातापनृभ्यामत्मप्रं तयारन्यतरण बा |

यं पुत्रं परनिग्रहणीयादपविद्धस्तु स स्प्रतः॥ इति ।

करत्रिमादियु विश्षषपाह ॐ सयत्रति । ग्रत्रिमस्वयंद-
सटा जापत्रेद्धन्विन्यथंः ।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि व्रिवक्षिन[ न स्वरूपमात्रमिन्याशयेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद दन्यप्यारेत तथापि
प्रकरणादाह # दायेनि । रिक्यन्यथेः । तन्नं त्वानुपद्गि-
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वोक्तानामित्य।दि |
संख्याया अनुक्तन्वेऽपि व्रिभागेनव टखाभादाह # द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष्ठ । पूवोभत्रे इति वौप्मागर्भ सप्तपर्ण-
इतिवद्‌ परिमानुरोधेनेत्याह # पूरव॑स्वति । परशब्द नोकषाय
इत्याह # उत्तर इति । मारक्रमेणाद # पिण्डद इति ।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायांव्यवहाराध्याये २

व्याख्यानं क्रं स्वगत्या तथेति भावः|
२। पूनः गिहावटोकनन्यायेन मपरतीकं व्याच शदरत्रिम इति।
तेथा च मनुः, (अ. ९ । १६९ )

सदश य परकुवीन गुणदापावचक्षणम्‌ ।

प्र पुत्रगुणयक्त म विन्नयस्तु कृरिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रटोभनरिति। तया च प्राहत्वमपि तत्र
वाप्यम्‌ । त ४

४। अत्र द्ात्पातिं टक्ष्यानिर्दशः स्वयं दत इति सक्षणम्‌
इन्याशयनाद # दतान्मान्विनि । # व्यक्त इति । अकारण
दृति शेषः । % इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः %उपनन
इनि । भाप इन्यथः

| अन्यतु विपरीता रक्यलक्षणमावः । तथाच तादश
तवाहं पुत्री भवामीन्यवमास्मानं दत्तवान्पूत्वदू रीना यः स
स्वयं दत्त इत्यथः इत्यादुः |

तथा च मनुः, ( अ, ^ | १५७५)

मानापितविहीना यस्त्यक्ता बा स्याद्रकारणान्‌ |

आत्मानं स्यशययस्म स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटोढज इत्यस्य तया सह य उढो विवाहिनो गभ-
स्तस्माज्नात इत्यथः । गभेस्याटन्वात्तम्याप्यृढत्वमिति । सहोढ
इन्यपि नामान्तरं मानवरादर५ तन्‌ भ्वनयन गर्भे विन्न" इति
लक्षणं भरेषपूरणन व्याचष्ट * गर्भं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति । अन्य तु-गर्भं स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकरनः गर्भेण सट यारा पधात्तस्यां जात इत्य-
थः । इ्ापोरिति हस्व इत्याहुः । मवर्णात्मम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयदत्त इति लक्ष्यनिर्देशः दत्तात्मति लक्षणमिति भावः

<दायत्रिभागे ओरमादिपुचराणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५
याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ५} १७३)

या गभिंणी संरिस्क्रियन त्नानान््नानापि वा सती ।

वोदुः सम गर्भो भवति सदाह इनि चोच्यते ॥ इति ।

७। पुरुप्रमम्वन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूयकक्षनयोनिन्तरे एव, तदभाव एव दि कन्याशव्दभद्राचि-
निमित्तमिति स्पष् कन्यायाः कनीनयति नत्र महामाप्य।
एवे च तस्या अपि विव्राहसरम्भन दति न दपः । अन णव
परागुक्तद्रिविधकानीनसङ्गनिरिति वध्यम्‌ ॥ १३ ॥

१। परक्रान्तन्वादाद # मानति । परिन्यक्त उन्ययः ! दा-
पामावञपि भरणामापध्यंन पृरजानन्वादिना वन्यादिः ।
य डति । ज्ञातपित्रादिरित्यथः । अग्न, पृजन्वनन्यादिः।

तथा च मनुः,( अ. ° | १७१)

पातापितृभ्यामुल्सप्रं नयारन्यतरण वा|

यं पुत्रं परतिग्रहीयादपव्रेद्धस्तु म स्पत ॥ इनि।

करत्रिमादियु विक्पमाह # सयेत्रति । ग्रत्रिमस्यंद-
ससदाटजापविद्धप्विन्यथः ।

उ. १। एतेषां क्रमाऽपि विवन्निनो न स्वरूपमात्रमिन्यारयन
सङ्गतिपाह # पत्रमिति । यदपि पिण्डद टन्यप्यास्ति तथापि
प्रकरणादाह ॐ दायति । रिक्यन्ययैः । तन्नं त्वानुपङ्गि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या > पूर्वाक्तानामितय(दि |
संखूयाया अनुक्तत्ेऽपि विभागेनव लाभादाह * द्रादशाना-
मिति । निघारणे पष्ठ । पूवाभात्रे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण
इतिवद्‌ परिमानुरोधेनत्याह्‌ # पूरव॑स्यनि । परश्ब्दो नोक्करष्टां
इत्याह # उत्तर श्त । मालक्रमेणाह # पिष्डदरं दृति ।

५

५५६ सनव्याख्यायां मिताक्षरायां त्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं स्वगत्या तथेति भावः ।
२। पनः गिहावलोकरनन्यायेन सघनीकं व्याचष्ठे करत्रिम इनि।

तथा च मनुः, ( अ. ९। १६९)

सदश यं प्रकुर्वानि गुणदोपव्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म वरि्नयस्तु कृरिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्ररोभनरिनि 1 तया च परहत्वमापि नत्र
वाध्यमू ।

४। अत्र टनान्मति रक्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त इति लक्षणम्‌
इन्यारयनाह # द्तान्पान्विनि । # त्यक्त इति । अकारण
रति शेपः । # इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं द्रत इन्यस्याथः %उपनन
इति ) भाप्र्‌ इन्यथः

| अन्ये तु तिपरीता रक््यरक्षणमावः । तथाच नाट्शः
तवाहं पुत्रा भवरामीन्यवमात्मानं द्वान्पूववद्‌ गर्ीतो यः म
स्वयं दत्त इन्यथेः इत्याहुः |

तथा च मनुः, ( अ, ९ | १७५ )}

मानापितृविहीना यस््यक्ता बा स्यादकारणात्‌ |

आल्मानं स्पशथद्स्म स्वयं दर्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सदहोढज इत्यस्य तया सह य उदा विवाहिता गभ-
स्तस्पाज्नात इत्यथैः । गमेस्याटन्वात्तस्याप्यृढन्वमिति । सहोढ
इन्यपि नामान्तरं मानवादं¢ तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न इति
लक्षणं शेषपूरणन व्याचष * गर्भं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिति । अन्ये तु-गमं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गभण सह यादा पशचात्तस्यां जात इत्य-
थः । इन्ापरारिनि हस्व इत्यादूः । मवणांत्मम्भूततं तु उभय-

स्वयदत्त इति लक्ष्यनिर्देशः दत्तात्मति टश्षणमिति भावः।

<दायविभागे ओौरमादिपुत्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ. ५} १७३)

या गाणी संस्स्करियतन त्रानाञ्ज्ञानापि वा सनी ।

वोदुः स गर्भा भवनि साठ ति चोय्यन्‌ ॥ टनि !

७ । पुरूप्रमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः किः तु मन्त्रवन्म-
स्कारपूवकक्षनयानिन्वे एव, नदभाव एव टि कन्याशव्दमद्रसि-
निमित्तमिति स्पप्र कन्यायाः कनीनचति मूतर महाभाष्य ।
एवंच तस्या आपि विव्राहसम्भनं उनि न दपः । अनपव
परगुक्तद्िषिधकानीनसद्गनिगिनि वोध्यम्‌ ॥ १२३ ॥

२। परक्रान्नस्वादाह # प्राननि । परित्यक्त उन्ययः ! दा-
पाभावञ्पि भरणासामथ्यन मृलजानन्वादिना वन्याद्रिः ।
ॐ य इति | न्ञानपित्रादिरिल्यथः । शरद, पु्रन्वनन्यादिः।

तथाच मनुः,( अ. ० | १५१)

मानापिनभ्यामुन्पप्ं तयारन्यतरण वा|

यं पुत्रं पनिगरह्ठीयादपविद्धस्तु सम्मृतः ॥ उति।

करविमादियु विपाट # सत्रि । गरत्रिमस्वयंद-
तसदाटजापवद्धप्विन्यथः ।

उ. १। एनषां क्रमोऽपि विवक्षिता न स्वरूपमात्रमित्याशयेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद टृन्यप्यास्ति तथापि
पकरणादाह # दायति । रिक्यत्येः । तन्फथनं त्वानुपङ्गि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या > पूर्वोक्तानामित्य(दि |
संख्याया अनुक्तत्वेऽपि विभागेनव व्ाभादाह % द्रादश्चाना-
मिति । निर्धारणे पष्ठ । पूवाभावे इति वीपरागर्भं सप्रपर्ण-
इतिवदग्रिमानुरेपरेनत्याह्‌ # पूर्स्वति । परकब्दो नो्ृष्टायं
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाह # पिण्डद इृति।

३

५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवहाराध्याये २

व्याख्यानं करं लगता तंथवेति भावः|
३। पनः निहयवयोकनन्यायेन मपतीकं व्याचष्ट कृत्रिम इृति।

तथा च्‌ पनुः, (अ. ९ । {६९

सटशं य परकुतरीत गुणदापत्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म विन्नयस्तु कृरिमः॥ इति ।

अयमपि तस्यव परन्टोभनरिति । तथा च परोदत्वमपि नत्र
वध्यम्‌ । ॥

४। अत्र दत्तान्मनि रक्ष्यनिरदशः स्वयं द॒त्त इति लक्षणम्‌
इन्यारयनाह # दत्तान्पान्विति । # त्यक्त इति । अकारण
टृति शेषः । # इनि, दृत्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपनन
इनि । भाप इन्यथः |

५। अन्ये तु व्रिपरीना रकष्यरक्चणमावः । तथाच ताटश्षः
तवाहं पुत्रो भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूतवदू गृष्ीतो यः स
स्वयं दत्त दृत्यथैः उत्यादूः ।

तथा च पनुः) ( अ, ^ | २७५)

मातापितृव्रिदीना यस्त्यक्ता वा म्यद्रकारणान्‌ |

आन्मानं स्यश्ञयेयम्म स्वयं दरत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटोढज इत्यस्य तया सह य उदो विवाहिता गभ-
स्तस्माज्नात इन्यथेः । गभस्योटन्वात्तस्याप्यन्वमिति । सदो
इन्यपि नामान्तरं मानवराद¢ तन्‌ ध्वनयन "गभे विन्न ईति
लक्षणं शेषपूरणन व्याचष्ट # गर्भे स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापमिति | अन्ये तु-गर्मं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भेण सह यादा पशात्तस्यां जात इत्य-
थः । इ्वापोरिति हस्व इत्याहुः । मवर्णात्मम्भूतत्वं तु उभय-

९ स्वयदत्त इति टक््यनिदेशः दत्तात्मति लक्षणमिति भावः।

<दायविभागे जौरमादिपृत्राणां द्‌ायग्रहणेक्रमः। ५४५

याऽपि वाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ५} १७३)

या गभिंणी संस्म्करियन न्नानाञ्ज्ञानापि बा सनी

वोदुः स गर्भो भवति साठ इति चोय्यन्‌ ॥ इति ।

७। पुरूपमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वरानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतमानिन्वे एत्र, तदभाव एव दि कन्यारब्दगरशरति
निपित्तपिति स्पष्ं कन्यायाः कनीनचति मूत्र महाभाप्य।
पवंच तस्या अपि विवाहसम्भन उनि न दपः । अनपव
परागुक्तद्विविधकानीनसङ्गनिरिति बाध्यम्‌ ॥ १२ ॥

१। परक्रान्नन्वादाह % माननि । परिन्यक्त उन्यथः ) दा-
पामव्रेऽ्पि भरणामापथ्यन मृरजानन्वादिना वन्यादरिः ।
भ य उति । ज्ञातपित्रादिरित्यथः। अद्यत, पूत्न्वनत्यादिः

तथाच मनुः, (अ. °| १५१)

मानापतभ्यामृन्मरपं नयारन्यनरण वा|

यं पुत्रं प्रतिग्द्ीयादपवरद्धस्तु स स्प्रतः॥ उनि

करत्रिमादियु विपमाह ॐ# सयत्रति । गरत्रिषस्यंद-
समटाटजापत्रद्धस्तिन्यथः ।

उ. १। एनां क्रमोऽपि विबाक्षिना न स्वरूपमात्रमिन्याशयेन
सङ्गतिमाह # एत्रमिति । यद्यपि पिण्ड्‌ इत्यप्यास्नि तथापि
परकरणादाह ॐ दायति । रिक्यन्यथेः । तन्फथनं त्वानुपद्गि
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या > पूर्वोक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्त्वेऽपि विभागेनव लाभादाह > द्रदर्ाना-
मिति । निर्धारणे पष्ठ । पृवाभाव्रे इति वीप्मागर्भं सप्रपर्ण-
इतिवदभ्रेमानुरेपरनत्याह % पूत्स्यति । परशब्दो नोकषाय
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाद *# पिण्डद्‌ इति ।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां च्यवहाराध्याये २

व्याख्यानं रिं स्वगत्या तवेति भावः|
२। पुनः सिहावदलोकनन्यायेन मप्रतीक व्याचष्ट शकरत्रिम इति।

तथा च मनुः, (अ. ९) १६९)

सदशं यं प्रकुर्वीत गुणदोषविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयक्तं म व्रिन्नयस्तु कृपः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्ररखभनरिति। तथा च प्राहत्वमापि नत्र
य्यम्‌ । व

| अव्र दतान्मति टक्ष्यनिरदशः स्वयं दत्त इति लक्षणम्‌
इन्याशयनाह # दक्तान्मान्िति 1 # त्यक्तं इति । अकारण
टृति शेषः । % इति, इन्येवम्‌ । स्वयं दृत इत्यस्याथः भउपनन
इति । भाप इत्यथः

^ | अन्यतु त्रिपरीता रक््यरक्षणमावः । तथाच तादृशः
तवाहं॑पुत्रौ भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पवैवद्‌ गृष्टीनो यः स
स्वयं दत्त इयथः इत्याद ।

तथा च मनुः, ( अ, ९ | १७५)

मातापितृविहीना यस््यक्ता वा स्यादकारणात्‌ |

आत्मानं स्पशञय्यस्मे स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इनि ।

६ । सदोढज इत्यस्य तया सह य उदा विबाहिनो गभ-
स्तस्माज्नात इत्यधेः । गस्याढन्वात्तस्याप्यृढन्वमिति । सहोढ
इन्यपि नामान्तरं मानव्रादंछ तन्‌ भ्वनयन “गभे विन्न" इति
लक्षणं शेषपूरणन व्याचष्ट # गर्भ स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति । अन्ये तु-गर्म स्थितः गर्भिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भण सदह याहा प्ात्तस्यां जात इत्य-
थः । इ्वापोरिनि हस्व इत्याहुः । मवर्णार्मम्भूतत्वं तु उभय-

स्वयद्‌त्त दति लक्ष्यनिदंशः दत्तात्मरति टक्षणमिति भावः।

<दायविभागे ओरमादिपुत्राणां दायग्रहणक्रमः। ५४५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

नथा च मनुः, ८अ. ९} २७३)

या गाभिंणी संस्स्करियन त्रानाञ्ज्ञानापि वा सनी ।

वोदुः स गभा भवनि साह उति चोच्यन्‌ ॥ इनि !

७। पुरुपरमम्वन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः द्रि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूयककश्चनमानिन्वे एव, तदभाव एव टि कन्याशब्दपरव्रचि-
निमित्तमिति स्प कन्यायाः कनीनचति मत्र पहामाप्य।
एवं च तस्या अपि विवराहसम्भन उति न दपः । अनप
प्रागुक्तद्वििधकानीनसङ्गतिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १२ ॥

१। भक्रान्नन्वादाह # माननि । परिन्यक्त उन्यथः } दा-
पामावरऽपि भरणासापर्ध्यन मृटजानत्वादिना वेन्यादिः 1
य इति | ज्ञतपिद्रादिरिल्ययः । शृते, पुन्वनन्यादिः

तथा च मनुः, ( अ. °| १५१)

मानाप्ितरभ्यामरन्मरपरं तयारन्यनरण वा|

यं पत्रं प्रनिगरक्ीयादपवरिद्धस्तु सस्परृतः॥ उति)

कृत्रिमादियु विशषपमाह ॐ सयत्रनि । त्रत्रिमस्वयंद-
तमदाटजापाविद्धप्विन्यथः।

उ. १। एनधां क्रमाऽपि विवक्षिता न स्वरपमात्रमिन्याश्षयेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यदयपि पिण्डद इन्यप्यास्ति तथापि
भरकरणादाह # दायेति । रिक्यन्यथैः । तन्नं व्वातुपद्गि-
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या # पूर्वाक्तानामितयादि |
संख्याया अनुक्तव्वऽपि विभागेनव लाभादाह > द्रादश्षाना-
मिति । निर्धारणे पष्ठ । पूवाभाव्रे इति वीप्मागर्भ सप्तपर्ण-
इतिवद्‌ ग्रिमानुराधेनत्याह ॐ# पूरव॑स्यनि । परशब्दो नोकषाय
इत्याह # उत्तर इति । मारक्रमेणाह # पिण्डद्‌ इति।

५४६ सव्याख्यायां मिताश्वरायांव्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं क्रि स्वगत्या तथेति भावः|
२ । पूनः निटावलोकनन्यायेन मप्रती क व्याचष्टे शकूत्रिम इति।
तथा च मनुः, (अ. ९। १६९ )

सदशं यं प्रकुर्वीत गुणदोषविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म वरिन्नयस्तु कृरिमः ॥ उति ।

अयमपि तस्येव प्ररोभनरिति । तथा च प्रोदत्वमपि नत्र
योघ्यम्‌ । । ॥

| अव्र दत्तान्मति टक्ष्यनिरदश्ः स्वय दत्त इति लक्षणम्‌
इन्याशयनाह # दत्तान्मान्तिति 1 # त्यक्त इति । अकारण
इति शेषः | # टमि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपनन
ति । भाप्र इन्यथः।

4 | अन्य तु विपरीना रक्ष्यरक्षणमावः । तथाच तादश
तवाहं पुत्रौ भवामीन्यवमात्मानं द्तवान्पूवेवदू रीन यः म
स्वयं दुत्त इन्यथेः इत्याहुः |

तथा च मनुः; (अ, ५ | १४७५)

मतापितविदीना यस्त्यक्ता वा स्याद्‌कारणान्‌ |

आत्मानं स्पशथद्स्य स्वयं दरत्तम्तु स स्मृनः ॥ इनि।

६ । सटोढज इत्यस्य तया सह य उढो विवाहिना गभ
स्तरमाज्ात इत्यधेः । गमेस्याटन्वात्तम्याप्यहन्वमिति । सहोढ
इन्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न" इति
टक्षणं भपपूरणन व्याचष * गर्भे स्थित हृति । पिन इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिति । अन्य तु-गर्भं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गर्भण सह यादा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
थः । इन्चापोरिनि हस्व इत्याद: । मवर्णारमम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयदत्त दति लक््यनिदंशः दत्तात्यति रक्षणमिति भावः।

<दायविभागे जौरमादिपुच्राणां दायग्रहणेकमः। ५४५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, ८अ. ९} १७३)

या गभिणी संस्स्क्रियन त्रानाञ्ज्ञातापि वा सती ।

वोदुः स गर्भां भवनि सराह इनि चोच्यन्‌ ॥ इनि ।

७। पुरूपमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षनयानिन्वे एव, तदभाव पव रि कन्याशब्दरमग्र्ति-
निमित्तमिति स्पप्रं कन्यायाः कनीनचति सृत महाभाष्य ।
पत्रं च तस्या अपि विवराहसम्भव उति न दृः । अनप्त
परागुक्तद्वििधकानीनसङ्गतिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

। प्रक्रान्नन्वादादह % माननि । परिन्यक्त उन्यथः ! दा-
पाभावम्पि भरणासाम्यन मृलजानन्वादिना बन्याद्िः ।
श्यटृति । ज्ञातपित्रादिरित्यथः । अगद्यन, पृत्रन्वनन्यादिः।

तथा च पनुः+( अ. ९ | १५१)

पातापिनृप्यागुल्मरपरं तयारन्यनगण वा|

यं पुत्रं परतिगद्ीयादपविद्धस्तु स स्प्रतः॥ इति।

करत्रिमादिवु विगपमाह # सयत्रति । गरत्रिपस्य॑द-
लसदाढजापावद्धप्विन्यथः ।

उ. १। एतां क्रमोऽपि विवाक्षिना न स्वरूपमात्रमिन्याश्चयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद इन्यप्यास्ति तथापि
भकरणादाह # दाविति । रिक्यत्यथैः। तन्फयनं त्वानुपद्गि
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या ॐ पूरवोक्तानामिल्यादि |
संख्याया अनुक्तस्वऽपि विभागेनव लाभादाह > द्रादशाना-
मिति । निध्ररणे पष्ठ । पूर्वाभावे इति कीप्मागर्भ सप्तपर्ण-
इतिवद भेमानुरोप्रनत्याह # पूवस्यति । परशब्दा नो्कृ्टायं
दत्याह # उत्तर इति । पालक्रपणाह # पिण्डद दइृति।

५४६ सव्याख्यायां भिताक्रा्यांव्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं क्रं सगत्या तथेति भवः ।
२। पुनः पिहावलोक्रनन्यायेन सथनीकं व्याचष्ठे शकत्रिम इति।

तथा च म्रनुः, (अ. ९। १६९)

सरश य प्रकुर्वीत गुणदापतिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म व्रिज्ञयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव पन्ोभनरिनि । तथा च प्रहत्वमपि नत्र
वध्यम्‌ ।

४। अव्र त्तान्पोनि रक्ष्यनिर्दृश्ञः स्वयं दत्त इति लक्षणम्‌
इन्याज्ञयनाह्‌ # द्तान्पान्विति । %# त्यक्तं इति । अकारणे
टृति शेपः । # इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याधः भउपनन
ह्नि । भाप इत्यथः

५। अन्यतु विपरीतो रक््यरक्षणमावः । तथाच ताटशः
तवादे पुत्रो भवामीन्यवमात्पानं द्तवान्पतैवदू ग्रीन यः स
स्वयं दत्त टृत्यथः इत्याद: ।

तथा च मनुः, ( अ, ९ | १४७५)

मानापित्विहीना यस्त्यक्ता वा स्यादकारणात्‌ |

आन्मानं स्पज्ञयय्यस्म स्वय दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति।

६ । सहोढज इत्यस्य तया सह य उदो विवाहिता गम-
स्तस्माज्नात इत्यथः । गमेस्योढन्वात्तस्याप्यृढन्वमिति । सहोढ
इन्यपि नामान्तरं मानवादए तत्‌ ध्वनयन "गर्भे विन्न" इति
लक्षणं शेषपूरणन व्याचष्ट #* गर्भं स्थित इने । तवित इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिति । अन्य तु-गमं स्थितः गर्भिण्यां
परिणतायां स्वीकृतः गर्भेण सह यादा पश्वात्तस्यां जात इत्य-
थः । उन्यापोरिति हस्व दृत्याद्रः । मवणातमम्भूतत्वं तु उभय-

स्वथदत्त इति लक्ष्यनिर्दृशः दत्तान्मति टक्षणमिति भावः|

<दायविभागे ओरमादिपृत्राणां दाय्रहणेक्रमः। ५५५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ५} १७३)

या गभिणी संस्स्करियन ज्ञानाञ्ज्नातापि वा सनी ।

वुः स गर्भो भवति सहोढ इति चोच्यन्‌ ॥ टृनि ।

७। पुरुयमम्बन्पमात्रान्न कन्यान्वद्मनिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्वे एव, तदभाव एव रि कन्याशन्दभष्रचि-
निपित्तपिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनचति सूत्र महाभाप्य।
पं च तस्या मपि विवाहसम्भव ठति न दपः । अन ण्य
प्रागुक्तद्विषिधकानीनसङ्गतिरिति वध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

१। भक्रान्तस्वादाद # मानेति 1 परिव्यक्त उन्ययः ! दा-
पाभाव्रेऽपि भरणासामर्ध्यन मृटजातत्वादिना वेन्यादिः ।
यति । ज्ञातपित्रादिरित्यथः | भग्ने, पृत्रन्वेनन्यादिः।

तथाच मनुः,(अ.०। १५१)

मानापनभ्यागृन्प्रष्ं नयारन्यनग्ण बा

यं पुत्रं परतिग्रहठीयादपव्रद्धस्तु सम्प्रतः॥ इति।

करत्रिमादियु विशषपमाह ॐ सयत्रति । ग्रत्रिमस्वयंद-
ससह जनापविद्धप्तिन्यथः ।

उ, १। एनेपां क्पाऽपि विवाक्षिनो न स्वरूपमात्रमिन्याश्चयेन
सङ्गनिपाह # एवमिति । यययपि पिण्डद इ्यप्यास्न तथापि
परकरणादाह # दायेति । रिक्यन्यथैः । तन्फथनं त्वानुषङ्गि
कमिति भावः। एपापित्यस्य व्याख्या # पूर्वोक्तानामित्य।दि |
संख्याया अनुक्तत््रऽपि बिभागेनव टामादाह > द्रादशाना-
मिति । निधारणे पष । पूर्वाभावे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदभ्िमानुरोपरनत्याह % पुत्रस्येति । परशष्दो नोचछृषएटा्
इत्याह ॐ उत्तर इति । मालक्रमणाह # पिण्डद दृति ।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्तरायांव्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं रं त्रगत्या तवेति भावः|
२। पुनः निहावस्यकरनन्यायेन सपतीकं व्याचष्ट कृत्रिम इति।

तथा च मनुः, (अ. <) १६९)

सदशं यं भरकुवीन गुणदापविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म विज्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रनोभनग्ति | तथा च प्रहत्वपपि नत्र
वोध्यम्‌ ।

| अत्र दत्तात्मनि खक्ष्यनिरदश्षः स्वय दृ इति लक्षणम्‌
इन्यादयनाह # दत्तान्मान्तिति । # त्यक्त इति । अकारण
इति शेपः | # टमि, इन्येयम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपनन
इनि । भाप इन्यथः।

५ | जन्ये तु व्रिपरीनो रक्ष्यलक्नणमावः । तथा च तादश
तवाहं पत्रो भवामीन्यवमात्मानं द्वान्त गर्रीनो यः म
स्वयं दत्त उन्यथेः इत्याहः ।

याच पनुः, ( अ, ५ | १७५)

मानतापितरविहीना यस्त्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आत्मानं स्पशयेद्यस्य स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सदोढन इत्यस्य तया सह य उदो विवाहिता गभे-
स्तस्माज्नात इत्यथः । गभेस्योढन्वात्तस्याप्यृहन्वमिति । सहोढ
इन्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न इति
लक्षणं शेषपूरणन व्याचष * गर्भे स्थित इति । व्रन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति । अन्ये तु-गर्म स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भेण सह यादा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
थः । इन्वापोरिनि हस्व इत्याहुः । मवर्णात्मम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयदत्त इति लश्ष्यनिदशः दत्तात्मति टक्षणमिति भावः

<दायविभागे जौरमादिपृच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, ८अ.५} १७३)

या गरणी संम्स्क्रियन त्रानाभ्ज्ञानापि वा सती ।

बदु; स गर्भो भवनि सटा इनि चोच्यन्‌ | इति!

७ । पुस्प्रमम्बन्धरमा्रान्न कन्यान्वहानिः दिः तु मन्त्रवन्न
स्कार पूवकक्षतयानिन्ते एव, नद्‌माच णव टि कन्यार्ब्दरम्रचि-
निमित्तमति स्पए्रे कन्यायाः कनीनयचति मूत्र महाभाष्य ।
एवं च तस्या अपि व्िवराहसम्भत उनि न दपः । अन ण्व
परागुक्तद्िविधकानीनसङ्गनिरिनि वोध्यम्‌ ॥ ४३ ॥

। प्रक्रान्नस्वादाह # माननि । परिन्यक्त इन्ययः ! दा-
पामावरञ्पि भरणासाम्यन मृल्जानल्वादिना वेन्याद्धिः ।
शय टृति | न्नानपित्रादिरित्यथः । अगृद्चन, प्त्वनन्यां

तथा च मनुः) ( अ. ^| १५१)

मानापित्रम्यामुन्मष्ं तयारन्यतरण बा ।

यं पुत्रं प्रनिगरद्ठीयादपवरद्धस्तु स स्परतः॥ उति)

करत्रिमादियु विक्ञपमाह # सयत्रेति । करत्रिमसयंद-
मरा जापत्रद्ध्विन्यथः ।

उ, १। एनषां क्रमाऽपि विवक्षिता न स्वरूपमात्रमिन्याश्षयेन
सङ्गतिमाह # एव्रमिति । ययपि पिण्डद इन्यप्यास्ति तथापि
भरकरणादाह ॐ दायेनि । रिक्यत्यथेः । तन्फथनं त्वानुपङ्गि-
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या > पूर्वोक्तानामिःय।दि |
संख्याया अनुक्तत्वेऽपि विभागेनव लाभादाह > द्रादश्ञाना-
मिति । निधारणे पष । पूवाभाव्े इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण
इतिवद प्रेमानुराधनेत्याह # पूव॑स्यति । परशब्दो नोत्कृष्टाथं
इत्याह # उत्तर इति । पालक्रपमणाह # पिण्डद इृति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं करि तरगर्या तथेति भावः|
२। पनः निहावटोकनन्यायेन मपरतीक व्याचष्ट शकत्रिमइति।

तथा च पनुः, (अ. ९ । {६९}

सदश य परकुर्वीत गुणदाप्रिचक्षणम्‌ ।

पुत्र पुत्रगुणयक्त म विज्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रोभनरिति । तथा च प्राित्वमापि नत
वाप्यम्‌ ।

४। अत्र दत्तान्मानि टक्ष्यनिर्द्चः स्वयं द॒त्त इति लक्षणम्‌
इन्याशयनाद्‌ # दत्तान्पान्विति । # त्यक्त इति । अकारण
इति शेपः । # इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इत्यस्याथः #उपनन
इति । भाप्र इत्यथः

| अन्यतु व्िपरीनो रक्ष्यखक्षणमावः | तथाच तादृशः
तवाहं पुत्रौ भवामीन्यवमरात्मानं दत्तवान्पृववद्‌ गृदीना यः स
स्वयं दत्त इन्यथः इत्याहुः |

तथा च पनुः, ( अ, ९ | १५७५)

मातापितविहीना यस्त्यक्तो वा स्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्पश्येयस्म स्वयं द्रत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सद्योज इत्यस्य तया सह य उदा वरिवाहिनो गभ-
स्तस्माज्नात इत्यथः । गभेस्योटन्वात्तस्याप्यदन्वमिनि । सद
इन्यपि नामान्तरं मानवराद¢ तन्‌ ध्वनयन “गर्भे विन्न इति
लक्षणं शपपूरणन व्याचष्ट * गर्भं स्थित इनि । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिति । अन्य तु-गर्म स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गभेण सह यादा पथात्तस्यां जात इत्य्‌-
थैः । इन्वापोरिति हस्व इत्याहुः । मवर्णात्मम्भूततवं तु उभय-

? स्वयदुत्त इति लध्यनिदेशः दत्तात्मा टक्षणमिति भावः।

<दायविभागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रहणिकरमः। ५४५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. १७३)

या गिंणी संस्स्करियन ज्ञानाभ्ज्ञानापि वा सती ।

बुः म गभा भवनि सोद इति चोय्यन्‌ ॥ इनि !

७। पुरूपमम्बन्परमाचान्न कन्यान्वहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षनयानिन्ये एव, नदभाव पव टि कन्याश्दभष्रचि-
निमित्तमिति स्पष्ठं कन्यायाः कनीनचति मत्र महाभाप्य।
पं च तस्या अपि विव्राहसम्भन इति न दषः । अनष
परागुक्तद्ितिप्रकानीनसङ्गतिरिनि बाध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

। परक्रान्तन्वाद्राह # माननि । परिन्यक्त उन्ययः ¦ दा-
पाभावऽ्पि भरणासापर््यन मृटजानन्वादिना वन्यादिः ।
भ य इति । ज्ञानपित्रादिरित्वथः । अग्न, पृत्रत्वनन्यादिः।

तथा च पनुः, ( अ. ९ | १५१)

पानापिनृः्यागुन्मरप्ं तयागन्यतरण वा|

यं पुत्रं परनिग्रकीयादपविद्धम्तु सस्परृतः॥ इति।

करत्रिमादियु विशषषमाह ॐ स्तरति । त्रत्रिपस्वयंद-
समहोढनापव्रद्धप्विन्यथः।

उ. १। एतषां क्रमाऽपि विवाक्निना न स्वरूपमात्रमिन्याशयेन
सङ्गतिमाह # पएव्रमिति । यद्यपि पिण्डद इन्यप्यास्ति तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यन्यथेः । तन्फथनं त्वानुपङ्ग
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या ॐ पूरवोक्तानापिर्यादि ।
संख्याया अनुक्तत्वेऽपि बरिभागेनव टामादाह > द्रादरज्ञाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूर्भत्रे इति कीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद्‌ प्रमानुराधरनत्याह # पूवस्यति । परशब्दा नाक्कृएटाये
इत्याह ॐ उत्तर इति । पालक्रपणाह्‌ # पिण्डद इति।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां त्यवदाराध्याये ४:

व्याख्यानं कं त्रगत्या तथवेति मावः |
३। पुनः हावलोकनन्यायेन परतीकं व्याचष्टे शरत्रिम रति।

तथा च मनुः, (अ. 4। १६९)

सदश य प्रकुत्रीन गुणदापव्रचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयक्तं म व्ित्नयस्तु दत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्येव प्रलोभनरिति । तथा च पभरौदत्वमापि नत्र
योध्यम्‌ ।

४। अव्र दत्तान्मानि रक्ष्यनिर्दशः स्वयं द॒त्त इति लक्षणम्‌
हन्याशयनाह ॐ दत्तात्मान्विनि । % त्यक्त इति । अकारणे
रति शेषः । # इति, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपनन
इनि । माप्र॒ इन्ययः |

५। अन्येतु विपरीता रक्ष्यलक्षणमावः । तथाच ताटशः
तवाह॑पुर्रौ भवामीन्यवमात्मानं दततवान्पूवेवदू ग्रीन यः स
स्वयं दतत इन्यथः इत्याहुः ।

तथा च मनुः; (अ, ° | १७५)

मातापितृविदीना यस्त्यक्तां वा स्यादकारणात्‌ |

आन्मानं स्पश्चयद्स्म स्वयं दरत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सहोढ इत्यस्य तया सह य उदो विवाहिनो गभ-
स्तस्माज्नात इत्यथः । ग्भस्योटन्वात्तम्याप्ृढन्वमिति । सोढ
इन्यपि नामान्तरं मानवा तत्‌ ध्वनयन “गर्भे विन्न इति
लक्षणं शेषपूरणन व्याचष् # गर्भे स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीनायामिति । अन्ये तु-गमं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गभेण सह याहा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
थः इ्यापोरिनि हस्व इत्याहुः । मवर्णात्मम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयद्‌त्त इति लश््यनिदेशः दत्तान्माति टक्षणमिति भावः

<दायविभागे जौरसादिपृच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ' ५४५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ९} १७३)

या गाभंणी संस्स्करियन ज्नानान््ञानापि वा सनी ।

वुः स गां भवनि सटाढ इति चोच्यन्‌ ॥ इनि!

७। पुरुपमम्बन्यमात्रान्न कन्यान्वदहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतमोनिन्वे एव्र, तदभाव णव दि कन्यारब्दपरग्रतति
निमित्तमिति स्पष्र कन्यायाः कनीनचति मच महाभाष्य)
एवंच तस्या अपि विवाहसम्भव उनि न दपः । अन्‌ ण्य
परागुक्तद्विविधकानीनसद्गतिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १२३ ॥

१। पक्रान्तव्वादाद ॐ मानेति । परिन्यक्त उन्यथः ! दा-
पामाव्रञ्पि भरणासामर्ध्यन मृखजानन्वादिना वन्यादिः 1
% य उति । ज्ञलतपित्रादिरिल्यथः। शगृद्यन, पच्र्वनन्यादिः।

तथा च मनुः, ( अ. ९ | १५१)

मानापिनृभ्यामुन्मरप्रं तयारन्यनरण वा|

यं पुत्रं मरनिग्रद्ीयादपविद्धस्तु स स्प्रतः॥ उनि)

करत्रिमादियु विशषषमाह # सयत्रति । प्रत्रिमस्वयंद-
तमदोढजापविद्धप्विन्यथः ।

उ. १। एनपां क्रमोऽपि विवक्षिता न स्वसूपमात्रामिन्याशयेन
सङ्गतिपाह # एवमिति । ययपि पिण्ड्‌ दत्यप्यास्न तथापि
परकरणादाह # दायति । रिक्यत्यथैः। तन्फथनं त्वानुपद्गि-
कमिति भावः। एषामित्यस्य व्यारत्या ॐ पूर्वाक्तानामित्यादि ।
संख्याया अनुक्तत्वेऽपि वरिभागेनव लामादाह ># दरद्ाना-
मिति । निर्धारणे षषट्ै । पूवाभाव्रे इति वीप्पागर्भ सप्तपर्ण-
इतिवदग्रिमानुरेपरेनत्याह % पूर्वस्येति । परश्ब्दो नोकषाय
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाह # पिण्डद दृति।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्तरा्याव्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं करि सरगत्या तवेति भावः |
३ । पुनः पिहवदकनन्यायेन मपती क व्याचष्ट %करत्रिम इति।

तथाच मनुः, (अ. ९। १६९)

सदृशे यं प्रकुबीतन गुणदोपवरिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयक्तं म वित्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इतिं ।

अयमपि तस्यव मरनोभनरिति । तथा च प्रौहत्वपापि तत्र
याघ्यम्‌ । |

| अत्र दत्तात्मनि लक्ष्यनिर्दृशः स्वयं दत्त इति लक्षणम्‌
इन्यादययनाह # दत्तात्मालििति । % त्यक्त इति । अकारण
दति शेषः । # इनि, इन्ययम्‌ । स्वयं दत्त दृव्यस्याथः #उपनन
ट्नि । भाप इन्यथः |

\। अन्ये तु व्रिपरीनो रक्ष्यरक्षणमातरः । तथाच तादश
तवाहं पुत्रो भवाभमीन्यवमास्मानं दत्तवान्पूत्वदू यष्रीनो यः स
स्वयं दत्त इनेयथः इत्याहुः ।

तथाच मनुः, ( अ, ९ | १७५७)

मातापितृव्रिहीना यस््यक्ता बा म्यादरकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशयेयम्मे स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इनि ।

६ । सहोढज इत्यस्य तया सह य उदो विवाहिता गभे-
स्तस्माज्नात इत्यथः । गमभेस्योढन्वात्तस्याप्यृढन्वमिति । सहोढ
इन्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन. (“गभे विन्न इति
लक्षणं शेपपूरणन व्याचष् # गर्भे स्थित इनि । व्रिन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायामिनि । अन्य तु-गमं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गर्भण सह यादा परधात्तस्यां जात इत्य-
थः 1 इ्वापारिति हस्व इत्याहुः । मवणालम्भूतत्वं तु उभय-

^ स्व्रयद्‌त्त दति रक्यानद्‌शः दत्तात्मात लक्षणामत भावः।

<दायक्िभागे ओरमादिपृत्राणां दायग्रहणक्रमः। ५४५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

नथा च मनुः, (अ. >} १७३)

या गिणी संस्स्करियन न्नानाञ्ज्नानापि वा सनी।

वोदुः स गर्भो भवति सदाह इति चोच्यन्‌ ॥ इति ।

७। पुरपमम्वन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूतरकक्षतमोनिन्वे एव, नदमाव पव दि कन्याशब्दभ्रचि-
निमित्तमिति स्पप्रं कन्यायाः कनीनचति मृत महाभाष्य |
एवंच तस्या अपि विवाहसम्मव इति न दपः । अन्य
परागुक्तद्रिविधकानीनसङ्गतिरिनि वध्यम्‌ ॥ ४३ ॥

१। प्रक्रान्नन्वादाह % माननि । परित्यक्त उन्यथः } दा-
पामाव्रऽ्पि मरणासामर्ध्यन मृखजानन्वादिना वन्यादिः ।
% य डति । ज्ञातपित्रादिरिल्ययः। शरश, पृरत्वनन्याद्िः

तथाच मनुः, (अ, ९ | १५१)

मानापितभ्यायुन्मरप् तयारन्यतरण ब्रा

यं पुत्रं पनिगह्ठीयादपविद्धस्तु सस्परतः॥ उति ।

करत्रिमादियु विगरपमाह # सयत्रति । गरत्रिमस्य॑द-
सट नापावेद्धन्िन्यथः ।

उ. 2। एतपां क्रमोऽपि व्रिबान्निनो न स्वरूपमात्रमिन्याशयेन
सङ्गनिपाह # एव्रमिति । यद्यपि पिण्डद इन्यप्याम्ति तथापि
परकरणादाह # दायति । रिक्यत्यथैः । तन्पयनं त्वानुपङ्गि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या > पूर्वाक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तत्वेऽ्पि वरिभागेनव टामादाह % द्रादश्ञाना-
मिति । निर्धारणे पष्ठ । पू्भाव्र इति बीपागर्भे सप्रपर्ण-
इतिवदभ्रेमानुरोपरनत्याह # पूत्स्येति । परशब्दा नोक्ृष्टाथ
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाह # पिण्डद इृति।

५५६ सनव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं त्वगत्या तवेति भावः।
२। पनः पिहावटोकनन्यायेन मप्रतीकं व्याचष्ठे शकरत्रिम इति।

तथा च मनुः, (अ. ९। १६९)

सदशं यं प्रकुर्वीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म व्रिज्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रन्टोभनरिति । तया च प्राहत्वपापि नत्र
वोध्यम्‌ । । ति

४। अत्र दत्तातपतिं खक्ष्यनि्दशः स्वय दत्त इति लक्षणम्‌
इन्याशयनाह # दनतान्पान्विति । ॐ त्यक्त इति । अकारण
शेपः । # इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इत्यस्याथः #उपनन
। भाघ् इत्यथः ।

५। अन्य तु वरिपरीना रक्ष्यलक्चणमावरः | तथा च तादृशः
तवाहं पुत्री भवामीन्यव्रमात्मानं द्तवान्पूत्रवद्‌ गहरीना यः स
स्वयं दुत्त इयथः इत्याहुः |

तथा च पनुः) ( अ, ° | १७५)

मानापितव्रिरीना यसू्यक्ता वा स्यद्कारणान्‌ |

आन्पानं स्पश्ञय्यस्य स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सहाढज इत्यस्य तया सह य उढा विवाहितो ग्भ
स्तस्माज्नात इत्यथः । गभेस्याहन्वात्तस्याप्यृहन्वमिति । सोढ
इन्यपि नामान्तरं मानवरादं५ तन्‌ ध्वनयन “गभं विन्न" इति
लक्षणं ेपपूरणन व्याचष् + गर्भे स्थित दति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायामिति । अन्ये तु-गर्मे स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भण सह याहा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
थः । इन्वापोरिति हस्व इत्याहुः । सवर्णातमम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयदत्त इति लश््यनिदश्ः दत्तान्माति लक्षणमिति भावः

र
ट

<दायविभागे जौरमादिपुच्ाणां द्‌ायग्रहणेक्रमः) ५४५

थाऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, ८अ.५॥ १७३)

या गिंणी संम्स्क्रियन त्रानाञ्ज्ञानापि वा सती ।

बोः म गर्भो भवनि सदाह इति चोच्यन्‌ ॥ इति ।

७ पुरुपमम्बन्धमाच्रान्न कन्यान्वरानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्वे एव, तदमाव एव टि कन्याशव्दप्रचि-
निमित्तमिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनचति नूत्र महामाप्य।
पत्रं च तस्या अपि विवराहसम्भन उति न दपः । अनपय
प्रागुक्तद्विविधकानीनसद्गनिरिनि वोध्यम्‌ ॥ ५३५ ॥

२। प्रक्रान्नस्वादाद % मानि । परिन्यक्त उन्यथः } दा-
पाभावञपि भरणामामर्ध्यन मृखजानत्वादिना बेन्यादिः 1
भ य टृति | ज्ञलपित्रादिरिन्यवः । शगूचने, पूत्रह्वनत्यादिः।

तथाच मनुः, (अ. °| १५१)

मानापितभ्यामुन्प्रष्ं तयारन्यतगरण वा|

यं पुत्रं पनिगद्धीयादपविद्धस्तु स स्मरतः ॥ इनि।

करत्रिमादियु विकशषमाह ॐ सयत्रति । गरत्रिमस्यंद-
मदा जापव्रद्धप्तिन्यथः ।

उ. १। एनेषां क्रमोऽपि विवक्षिता न स्वरुपमात्रमिन्याश्ञमेन
सङ्गनिपाह # एवमिति । ययपि पिण्डद इत्यप्यास्न तथापि
परकरणादाह # दायति । रिक्यत्यथः । तन्फथनं त्वानुपङ्गि-
कमिति भावः । एषामि्यस्य व्याख्या > पूर्वोक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तत्वेऽपि व्रिभागेनव टलाभादाह # द्रादश्चाना-
मिति । निर्धारणे पष्ठ । पूवाभावे इति वीपागर्भं सप्रपर्ण-
इतिवदभ्रिमानुरोधेनत्याह % पूत्स्यति । परशब्द नो्ृषएटाय
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाह # पिण्डद इृति।

५६ सनव्याख्यायां मिताक्षरायां त्यवटाराध्याये २

व्याख्यानं करं स्रगत्या तथेति भावरः ।
३। पुनः मिहावदोकनन्यायेन मपरतीकं व्याच करुत्रिम इति।
तथा च मनुः, (अ. ९। १६९ )

सदश य पकुतवरीत गुणदापात्रचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म विज्ञयस्तु कृररिमः॥ इति ।

अयमपि तस्यव परन्ोभनरिति | तथा च प्रोत्वमापि नत्र
वोध्यम्‌ । 1 | ्

४। अत्र दत्तात्मति खक्ष्यनिरदश्ः स्वयं दत्त इनि लक्षणम्‌
इन्यारयनाद # दत्तान्मान्विनि । # व्यक्त इति । अकारण
हति शेषः । # इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दतत इन्यस्याथः #उपनन
इनि । भाप्र इन्यथः।

५। अन्येतु विपरीतो रक्ष्यखक्षणमावः । तथाच ताटशः
तवाहं पुत्रौ भवामीन्यवमास्मानं दत्तवान्पूत्ैवदू यष्टीनो यः म
स्वयं दत्त इयथः इत्याहुः ।

तथा च मनुः, ( अ, ९ | १७५ )

मातापितरविहीना यस्त्यक्ता वा स्यादकारणात्‌ |

आल्पानं स्यरयय्म्म स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति।

६ । सहोढज उन्यस्य तया सह य उदो विवाहिता गभ-
स्तस्माज्नात इत्यथः । गभेस्योढन्वात्तस्याप्यृढन्वामिति । सहोढ
इन्यपि नामान्तरं मानवादं५ तन्‌ ध्वनयन (गभं वि" इति
लक्षणं शेपपूरणन व्याच # गर्भे स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायामिति । अन्य तु-गर्भं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गभेण सह याहा पथात्तस्यां जात इत्य-
थः । उ्यापोरिति हस्व इत्याहुः । मवर्णातमम्भूतत्वं तु उभय-

१ स्वयदत्त दति लक््यनिदृशः दत्तात्मति लक्षणमिति भावः

<दायाविभागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तयान मनुः, (अ. ५} १७३)

या गर्भणी संम्स्क्रियन न्नानान्न्नानापि वा सनी ।

वोदुः स गर्भो भवनि साठ इति चोच्यन्‌ ॥ इति ।

७ पुरुपमम्बन्धमातरान्न कन्यान्वहानिः किः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूनकक्नतयोानिन्वे एत्र, तदभाव एव दि कन्याशब्दपर्रचि-
निमित्तमिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनचति मूत्र पहाभाप्य।
षव्र च तस्या मपि विव्राहसम्भत उति न दपः । अनष
परगुक्तद्विविधकानीनसद्गतिरिनि बोध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

२। भक्रान्तव्वादाह ॐ माननि । परिन्यक्त उन्ययः ! दा-
पाभावञपि भरणासापध्यन मृरजानन्यादिना वन्यादिः ।
% यति । ज्नातपित्रादिरित्यथः । ग्न, पूत्न्वनन्यादिः।

तथा च मनुः,( अ. ° | १५१)

पातापिनभ्यामुन्मरप्रं तयागन्यतग्ण वा|

यं पूरत्रं मरनिगृह्वीयादपा्रद्धस्तु स स्मृतः ॥ उनि।

करत्रिमादियु विषमा ॐ सयति । गरत्रिपसयंद-
तसाद जापविद्धप्तिन्यथः ।

उ. १। एनपां क्रमोऽपि विवक्षिता न स्वरूपमात्रामिन्याश्चयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद इन्यप्यास्न तथापि
परकरणादाह # दायति । रिक्यन्यथैः । तन्फथनं व्वानुषङ्गि-
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या > पूर्वोक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तत्वेऽपि वरिभागेनव टामादाह > द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पी । पूवाभात्रे इति बीप्मागर्भं सप्रपर्ण-
इतिवद्‌ परिमानुरोधेनत्याह # पूरवस्वति । परशब्द नोकषाय
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणादह # पिण्डदं इति।

५४६ सत्याख्याया मताक्षरायान्यवहारध्याय २

व्याख्यानं क्रं लरगतया तवेति भावः |
२। पनः पिहावटक्रनन्यायेन मप्रतीकं व्याचष्ठे %करत्रिम इति।

तथा च मनुः, (अ. ९ । १६९)

सदश य परकुर्वीत गुणदापावचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म वित्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव पररोमनरिति | तथा च प्रोहत्वमापि नत्र
वोध्यम्‌ ।

४। अव्र दत्तान्मति टक्ष्यनि्ेशः स्वयं दत्त इति लक्षणम्‌
रन्या्चग्रनाद्‌ # दत्तात्पान्त्राते । ॐ व्यक्तं इत । अक्राग्ण
दाति रषः । # इनि, इन्यवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपनन
इनि । माप्त इन्यथः |

५ | अन्ये तु विपरीतो रक्ष्यरक्षणमावः । तथाच तादश
तवाहं पुत्रौ भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूवैवदू गीतो यः म
स्वयं दत्त हट्यथः इत्याहुः |

तथा च पनुः, ( अ, ९ | १७५)

मतापितरविरीना यसू्यक्तां वा म्यद्रकारणान्‌ |

आल्पानं स्यशयस्मे स्वयं दरत्तम्तु स स्मृतः ॥ इनि ।

६ । सहोहज इत्यस्य तया सह य उदे विवाहिनो गभ-
स्तस्माजात इत्यथः । गभेस्याढन्वात्तस्याप्यृहन्वामिति । सदाह
इन्यपि नामान्तरं मानवरादं५ तत्‌ ध्वनयन “गभं विन्न इति
लक्षणं शेषपूरणन व्याचषे * गर्भं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिति । अन्ये तु-गमं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गभेण सह यादा पात्तस्यां जात इत्य-
थः । इडन्ापोरिति हस्व इत्याहः । सवणातमम्भूतत्वं तु उभय-

९ स्व्रयद्‌त्त दत टद्््ानद्‌शः दत्तात्माते टृश्चषणामति भावः|

<दायविभागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रहणेकमः। ५४५

थाऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, ८अ. ५} १७३)

या गमिंणी संस्स्करियन त्रानास््ानापि वा सती ।

वोदुः स गर्भो भवनि सराह इति चोच्यत ॥ इति !

७ । पुरुपमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतमानिन्वे एव, नदमाव एव टि कन्याशब्दरमग्राचि-
निमित्तमिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनचनि मतर पहामाप्य।
णवं च तस्या अपि विवराहसम्भनत दति न दपि; । अनपव
प्रगुक्तद्विविधक्रानीनसङ्गतिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १२ ॥

१। परक्रान्नन्ादाह # माननि । पररिन्यक्त उन्ययः ! दा-
पामावरञ्पि भरणासापर्यन मृजानन्वादिना वन्यादिः ।
य इति। ज्ञतपित्रादिरिल्यथः | श्चन, पूत्रत्वनन्यादिः।

तथाच मनुः, ( अ. १ १५१)

मानापितभ्यामुन्मष्ं तयारन्यतरण बरा ।

यं पुत्रं परनिगद्ीयादपविद्धस्तु स स्मरतः ॥ उनि)

करत्रिमादियु विक्रपमाह # सयत्रति । करत्रिमसय॑द-
तमदाटजापविद्धप्विन्यथः ।

उ. १। एनपां क्रपाऽपि विबाक्षिना न स्वरूपमात्रमित्याशयन
सङ्गतिमाह # पत्रमिति । यद्यपि पिण्डद इत्यप्यारेत तथापि
करणादाह # दायेति । रिक्येत्यथेः । तन्फथनं त्वानुपङ्गि-
कमिति भावः । एपामि्यस्य व्याख्या > पूर्वोक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्ततरेऽपि विभागेनव टामादाह % द्रादज्ञाना-
मिति । निर्धारणे पष्ठ । पू्ाभावे इति वीप्मागर्भं सप्रपर्ण-
इतिवदप्रिमानुरोभेनेव्याह # पूत्र॑स्येति । परशब्द नोच्छृष्टाय
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाद # पिण्डद इति।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं स्रगत्या तथेति भावः|
२। पुनः िहावलोकरनन्यायेन मपतीकं व्याचष्ठे कृत्रिम इनि।
तेया च मनुः, (अ. ९ । १६९ )

सदशं यं प्रकु्बीन गुणदोपव्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म विन्नयस्तु कृरिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रन्ोभनरिति । तथा च प्राहत्वमापि नत
व्यम्‌ ।

४। अव्र दत्तात्पति रक्ष्यानर्देशः स्य दत्त उति लक्षणम्‌
न्याशयनाह # दत्तात्मालिनि 1 # त्यक्त इति । अकारणे
दरति शेषः । # इनि, टृन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इत्यस्याः #उपनन
उनि । आप्र इन्यथः |

५ | जन्ये तु विपरीतो रक्ष्यरश्षणमावः । तथाच तादश
तवाहं पुत्रा मवरामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पू्रवद्‌ गृष्ीतो यः स
स्वयं दुत्त इन्यथेः इत्याहः |

तया च पनुः) ( अ, ९ । १५५)

मानापितत्रिरीना यस्त्यक्ता वा स्यादकारणात्‌ |

आन्पानं स्पशयद्स्मे स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सहोढ इत्यस्य तया सह य उदा विवाहिनो गभ-
स्तस्माज्ात इत्यथः । गभेस्याटन्वात्तस्याप्यदन्वमिनि । सहोढ
ट्स्यपि नामान्तरं मानवादे५ तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न इति
क्षणं शेपपूरणन व्याचष्ट * गर्भ स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिति । अन्ये तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गर्भण सह याढा पश्चात्तस्यां जात इत्य-

; । इन्ापोरिति हस्व हृत्याहुः । मवणारमम्भूतत्वं तु उभय-
2 स्वयदत्त इति लक्ष्यनिदंशः दत्तान्मति लक्षणमिति भावः

<दा्विभागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रहणक्रमः। ५४५

थाऽपि वोध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ. ५} १७३)

या गर्भिणी संस्म्क्रियन ज्ञानाजज्ञानापि वा सती ।

वोदुः स गभा भवनि साद इति चोय्यत्‌ ॥ इनि !

७। पुरुपमम्बन्परमात्रान्न कन्यान्वदानिः किः तु मन्त्रवन्न
स्कारपुवकक्षतयानिन्वे एत्र, नदभाव एव दि कन्याशब्दमद्रि-
निमित्तमिति स्पष्रे कन्यायाः कर्नीनचनि मच महाभाष्य)
ष्व च तस्या अपि विव्राहसम्भवत उति न दपः । जन ण्व
परागुक्तद्रिविधकानीनसद्गनिरिति वोध्यम्‌ ॥ १२३५ ॥

१। परक्रान्नन्वादाह # प्रानति । परिन्यक्त उन्ययः } दा
पाभावरञपि भरणामामर्ध्यन मृजानन्वादिना वेन्याद्विः ।
य दृति । ज्ञातपित्रादिरित्यथः । शगचन, पू्ल्रनन्यादिः।

तथा च मनुः, ( अ. ० | १५१)

मानापितरभ्यामम्मृष्रं तयागन्यतरण वा|

यं पुत्रं परतिग्रहीयादपविद्धम्तु सम्प्रतः॥ उनि)

करत्रिमादियु विकापमाह # सयत्रेति । गरत्रिपसय॑द-
समटादजापव्रद्धप्निन्यथः ।

उ, १। एनपां क्रमाऽपि विवक्षिता न स्वरूपमात्रमिन्याश्षयेन
सङ्गतिपाह # एव्रमिति । ययपि पिण्डद इन्यप्यास्न तथापि
परकरणादाह # दायति । रिक्येन्ययेः । तन्फयनं त्वानुपङ्गि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वोक्तानामित्यादि ।
संख्याया अनुक्तत्वेऽपि विभागेन टाभादाह > द्रादश्ञाना-
मिति । नि्घारणे पष्ठ । पूवाभाव्रे इति वीप्मागर्भ सप्तपर्ण-
इतिवदप्रिमानुरोपेनव्याह # पूत्र॑स्यति । पर्ब्दो नोकषाय
इत्याह ॐ उत्तर इति । मालक्रमेणाह # पिण्डद इति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां त्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं क स्रगत्या तवेति भावः|
२। पुनः मिहावल्यकनन्यायेन मपरनीकर व्याचष्ट %करत्रिप इति।

तथा च मनुः, (अ. &। १६९)

सदशं यं परकुर्वीत गुणदापत्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पत्रगुणयक्तं म विन्यस्त कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्ररोभनरिति । तथा च परहत्वमपि नत्र
वोध्यम्‌ ।

४ । अत्र दत्तात्पति रक्ष्यनिरदशषः स्वयं दत्त इति लक्षणम्‌
इन्यारयनाह % दक्तान्मान्विति । ॐ त्यक्तं इति । अक्रारण
इति शेषः । # दनि, न्यम्‌ । स्वयं दत्त इ्यस्याथः #उपनन
ह्नि । मप्र इत्यथः |

५। अन्यतु व्िपरीना रक््यलक्षणमावः । तथाच ताश्च
तवाहं पुत्रो भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूतैवद्‌ गीते यः स
स्वयं दत्त दूट्यथः इत्याद: ।

तथाच मनुः; ( अ, ९ | ४५७५)

मातापितृविदीना यस्त्यक्ता वा म्याद्‌कारणान्‌ |

आत्मानं स्पशयद्स्म स्वयं द्रत्तम्तु स स्मृतः ॥ इनि ।

६ । सोहन इत्यस्य तया सह य उदो विवाहिता गभ-
स्तस्माज्नात इत्यथः । गमेस्योहन्वात्तम्याप्यृहत्वमिति । सद्येढ
इन्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन “गभं व्रि" इति
लक्षणं रेपपूरणन व्याचष् * गर्भे स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीनायापिति । अन्ये तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गर्भेण सद यादा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
थः । उन्ापोरिनि हस्व इत्याहुः । मवर्णामम्भूतत्वं तु उभय-

स्वयदत्त इति लशध्यनिदंशः दत्तात्मति टक्षणमिति भावः।

<दायविभागे ओरमादिपुत्राणां दायग्रहणेकमः। ५४५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ५॥ १७३)

या गाभंणी संस्स्करियन ज्नानाञ््नानापि ब्रा सवी ।

वोदुः स गर्भो भवनि साद इति चोच्यन्‌ । इति ।

७ पुरुप्रमम्बन्धरमात्रान्न कन्यान्वहानिः करि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतमोनिन्वे एव, नदभाव एव दि कन्याशन्दम्रति-
निमित्तमिति स्पष्ं कन्यायाः कनीनचति मच महाभाष्य |
एवं च तस्या अपि विवाहसम्भन ठति न दपः । अन णव
परागुक्तद्रिविधकानीनसङ्गनिरिनि वोध्यम्‌ ॥ ५३) ॥

१। प्रक्रान्तस्ादाह ॐ मानति । परित्यक्त इन्यथः ¦ दा-
पाभाव्रेऽपि भरणामापमर्ध्यन मृटजानन्वादिना वेन्यादिः ।
% य इति । ज्ञलपित्रादिरित्ययः। शन्न, पृत्रन्यनन्यादिः।

तथा च मनुः,( अ. ९। १७१)

मानापितरस्यागृन्सष्ं तयारन्यनरण ब्रा ।

यं पुत्रं परतिगद्गीयादपविद्धस्तु स स्प्रृतः॥ इनि।

करतरिमादियु विश्षपमाह ॐ सयत्रति । ग्रत्रिमस्वयंद-
लमटादजापत्रद्धप्विन्यथः 1

उ. १। एतषां क्रमोऽपि विवक्षिता न स्वरूपमात्रामिन्याशयेन
सङ्गतिपाह # एव्रमिति । यद्यपि पिण्डद टृन्यप्यासेत तयापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यत्यथः । तन्नं त्वानुपद्गि-
कमिति भावरः । एषामित्यस्य व्याख्या > पूर्वोक्तानामिःयादि |
संख्याया अनुक्तस्वऽपि विभागेनव लाभादाह > द्रादङ्ाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूवाभाव्रे इति वीप्मागर्भ सप्ठपर्ण-
इतिवदभ्रेमानुरप्रेनेस्याह % पूर्स्वति । परशब्द नो्छरृएाथं
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाह # पिण्डद्‌ इृति।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्तरायांव्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं स्वगत्या तत्रेति भावः|
२ । पूनः निहवलोकनन्यायेन मप्रतीकं व्याचष्टे ्कूत्रिम इनि।

तथा च मनुः, (अ. ९) १६९)

सदृशं यं प्रकुर्वीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म विज्ञयस्तु कृरिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव पन्रोभनरिति । तथा च परौहत्वपापि नत्र
वाघ्यम्‌ । | ॥

४। अत्र दत्तात्मति लक्ष्यनिर्देशः स्वय दत्त इति लक्षणम्‌
इन्याशयनाह ॐ दत्तात्मान्िति 1 # त्यक्त इति । अकारणे
दति शेषः । # इनि, इत्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपनन
ठनि । माप्त इन्ययः |

५। अन्येतु वरिपरीनो रक्ष्यलक्षणमभावः । तथाच तादश
तवाहं ॑पूत्रौ भवामीन्येवमात्मानं दत्तवान्पूत्ैवदू दीना यः स
स्वयं दत्त इन्यथेः इत्याहुः |

तथा च मनुः; ( अ, ९ | १७५)

मातापितृविरीना यरत्यक्ता वा स्यादकारणात्‌ |

आल्मानं स्पशयय्स्य स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सोहन इत्यस्य तया सह य उट! वरिवाहिना गभ-
स्तस्माज्नात इत्यधेः । गभस्याढन्वात्तस्याप्यृढन्वमिति । सहोढ
टन्यपि नामान्तरं मानवादं५ तन्‌ ध्वनयन “गभं विन्न" इति
लक्षणं शेषपूरणन व्याचष् * गर्भं स्थित इनि । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिति । अन्ये तु-गभं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भेण सह यादा पशात्तस्यां जात इत्य-
थः । उत्यापोरिति हस्व इत्याहः । मवर्णात्मम्भूतत्वं तु उभय-

2 स्वयदत्त दति टश््यनिदेडः दत्तात्मति टश्षणमिति भावः।

<दायविभागे ओरमादिपृच्राणां दायग्रहणिक्रमः। ५४५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, ८अ.५} १७३)

या गिणी संस्स्करियन ब्नानाञ्ानापि वा सती ।

वोदुः म गर्भो भवनि सटा इति चान्यन्‌ | इति)

७। परुयमम्बन्यमाच्रान्न कन्यान्वहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षनयानिन्वे एव, नदभाव षव टि कन्यार्दमद्रचि-
निपित्तपिति रपष्ठं कन्यायाः कनीनचनि मुत्र महाभाष्य ।
पवर च तस्या अपि व्िवराहसम्मन उनि न दपः । अन्‌ षव
प्रागुक्तद्विविपधरकानीनसङ्गतिरिति वोध्यम्‌ ॥ १३ ॥

। प्क्रान्नन्वादाद % पमानति । परित्यक्त उन्ययः ! दा-
पामाव्रञपि भग्णामामर्ध्यन मृन्जानन्वादिना वन्याः ।
श्य हति | ज्ञनपित्रादिरित्यथः । शयन, पत्रल्वनन्यादिः।

तथा च मनुः, (अ. ९ | १५१)

मानापितभ्यागुन्पष्ं नयारन्यतरण बा ।

यं पुत्रं भतिग्रहीयादपविद्धम्तु सस्प्रतः॥ इति)

करत्रिमादियु विक्षमाह # सयति । गरत्रिमस्वयंद-
तमटाटजापव्रिद्धप्विन्य्थंः ।

उ. १। एषां क्रमोऽपि विवक्षि न स्वरपमात्रमिन्याशयेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद इत्यप्यास्ति तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्थत्ययेः । तन्फयनं ल्वानुपद्गि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या > पूर्वोक्तानामित्यादि ।
संख्याया अनुक्तस्वेऽपि विभागेनव लाभादाह > द्रादक्ञाना-
मिति । निर्धारणे पष्ठी । पूर्वाभावे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद प्रेमानुरोधनस्याह # पूवस्यति । परशब्दो नोक्रष्टाथं
इट्याह # उत्तर इति । पारक्रमणाह # पिण्डद इति।

५४६ सनव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं क्रि स्रगस्या तथेति भावः|
३। पनः मिहावलोकनन्यायेन मपरततीकं व्याचष्ठे करुत्रिम इति।

तथाच पनुः, (अ. ९, । १६९)

सदशं यं प्रकुबीनि गुणदापविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म विज्ञयस्तु कृररिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्ररोभनरिति। तथा च प्राहत्वमापि नत
याघ्यम्‌ | न

४ । अत्र दततात्मनि रशक्ष्यनिरदेशः स्वयं दत्त इति लक्षणम्‌
श्यनाह # दत्ात्पान्िनि 1 ॐ त्यक्त इति । अकारणे
रोषः । # इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इल्यस्याथः #उपनन
। भाप्र स्यथः |

५ | अन्येतु व्रिषरीनो टक्ष्यलक्षणमावः । तथाच तादश
तवाहं पुत्रा भव्रामीन्यवमरात्मानं दत्तवान्पूव्ेवद्‌ गीता यः स
सवयं दत्त इन्यथेः इत्याहुः ।

तया च पनुः) ( अ. ९ | २४७५)

मानापितविदहीना यरस्त्यक्ता वा म्याद्‌कारणान्‌ |

आमानं स्पशयेयस्मे स्वयं द्रत्तम्तु स स्मृतः ॥ इनि।

६ । सदोढज इत्यस्य तया सह य उदो विवाहितो गभ॑-
स्तस्माज्नात इत्यथः । गमभेस्याढन्वात्तस्याप्यदन्वमिति । सोढ
इन्यपि नामान्तरं मानवादे५ तत्‌ प्वनयन “गं वरिन्न" इति
लक्षणं शेपपूरणन व्याचष्ट * गर्भं स्थित इनि । त्रिन्न इत्यस्य
य्याख्या # परिणीतायामिति । अन्ये तु-गर्म स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भेण सह यादा पशात्तस्यां जान इत्य-
थः । उन्यापोरिति हस्व इत्याद: । मव्णातमम्भूलतवं तु उभय-

१ स्दयदत्त इनि लक्ष्यनि्दराः दत्तात्माति रक्षणमिति भावः

ते

(५) कि,

<दायविभागे ओौरमादिपुन्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ५} १७३)

या गभंणी संस्स्करियन ज्नानाञ्ज्नानापि वा सती)

वाहुः स गर्भो भवनि सोह इति चान्यन्‌ ॥ इति ।

७। पुरुपरमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्वे एव, तदभाव एव टि कन्याजब्दपरत्रचि
निमित्तमिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनचति मूत्र महाभाष्य |
एवं च तस्या आपि विवाहसम्भव उनि न दपः । अनप
प्रागुक्तद्वितविधकानीनसङ्गनिरिनि बाध्यम्‌ ॥ ५३ ॥

१। प्रक्राननन्वादाह # पाननि । परिन्यक्त उन्यथः । दा-
पाभव्रेऽपि भरणासापथ्यंन मृलजानन्वादिना वन्याद्रिः ।
शयति | ज्ञनपित्रादिरित्यथः। अग्ने, पूत्रल्नत्याति

तथा च मनुः, ( अ. ९ । १५१)

मातापितभ्यामन्मृष्ं तयारन्यतरण वा|

यं पत्रं मनिगह्ठीयादपवरद्धस्तु सस्प्रतः॥ इति)

कृत्रिपादियु विशपमाह # सयत्रेति । करतरिमस्वयंद-
तसटादजनापत्रेद्धप्तिन्यथः।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि विवक्षता न स्वरूपमात्रामिन्याशयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्ड इत्यप्यास्नि तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यन्यथैः । तन्पयनं त्वानुपङ्गि-
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या > पूर्वोक्तानामित्य।दि ।
संख्याया अनुक्तसरऽपि रिभागेनव लाभादाह > द्रादङ्ञाना-
मिति । निधीरणे पष । पूभात्रे इति कीप्मागर्भं सप्रपर्ण-
इतिवदभ्रेमानुरोपरनत्याह ॐ पूवस्यति । परशब्दा नो्कृष्टायं
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाद # पिण्डद इति।

५९४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं स्रगस्या तथेति भवः।
२ । पनः गिहावलोकनन्यायेन सप्रतीकं व्याचष् कृत्रिम इति।

तथा च मनुः, (अ. । १६९)

सदृशं यं भरकुवीन गुणदापविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म पिज्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव मरोभनरिति। तथा च प्रौहत्वमापि तत्र
वाध्यमू । १

४। अत्र दत्तात्मति टक्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त इति लक्षणम्‌
इत्याङशयनाह # दत्तात्मान्विति । # त्यक्त इति । अक्रारण
दति शेषः} # इति, इन्यवम्‌ । स्वयं दत्त इत्यस्याथः #उपनन
इनि । भाप्र इन्यथः।

५। अन्येतु व्रिपरीना रक्ष्यलक्षणमावः । तथाच तादश
तवाहं पूत्रो भवामीन्येवमास्मानं दत्तवान्पूत्वह्‌ रीना यः स
स्वगं दत्त इन्यथेः इत्यादूः |

तथा च मनुः, ( अ, ९ | १५७५)

मनापितव्रिरीना यस्त्यक्ता वा म्यद्रकारणान्‌ |

आत्मानं स्पशयदयस्म स्वयं दरत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सदोढन इत्यस्य तया सह य उरा विवाहिता गभ॑-
स्तस्माज्नात इत्यथः । गमेस्योटन्वात्तस्याप्यृढन्वमिति । सहो
इन्यपि नामान्तरं मानवरादए तत्‌ ध्वनयन “गमे विन्न" हृति
टक्षणं भेषपूरणन व्याचष्ट * गर्भे स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिनि । अन्ये तु-गभं स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गर्भण सह यादा पश्वात्तस्यां जात इत्य-
भः । उन्वापोरिनि हस्व इत्याहुः । मवर्णात्मम्भूतत्वं तु उभय-

१ स्वयदत्त इति टलश्च्यनिदंहाः दत्तान्मति क्षणमिति भावः।

<दायविभनागे ओरमादिपुच्राणां दायय्रहणक्रमः। ५४५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. >} १७३)

या गणी संस्स्करियन त्रानाञज्ञानापि वा सती ।

वदुः स गर्भो मवति सटा इति चोच्यन्‌ ॥ इति ।

७। पुरूपमम्बन्पमात्रान्न कन्यान्वहानिः किं तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवरकक्षतमानिन्वे एव, तदभाव एव दि कन्याशब्दपद्रचि-
निमित्तमिति स्पे कन्यायाः कनीनचनि मुत्र परहामाप्य।
वं च तस्या आपि विवराहसम्थत उनि न दोपः । जनप
प्रगुक्तद्वितिधकानीनसद्गतिरिति बाध्यम्‌ ॥ १३ ॥

२। प्रक्रान्नन्वाद्राह # पानति । परिन्यक्त इन्यथः दा-
पाभव्रऽ्पि भरणासाप्यन मृलजानन्वादिना वन्यादिः ।
य टति। ज्ञतपित्रादिरिल्ययथः। शन्न, पूत्रन्वनत्यादिः।

तथा च मनुः, ( अ. ९ | १५१)

मातापितभ्यागुल्मरप्ं तयारन्यतरण वा|

यं पुत्रं परनिग्रीयादपव्िद्धस्तु सस्पृतः॥ इति।

कूतवरिमादियु विशपमाह # सयत्रति । कत्रिमस्यंद-
समटाटजापात्रद्धप्विन्यथः ।

उ. १। एनपां क्रपोऽपि विवराक्निना न स्वरूपमात्रमिन्यारमेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यदपि पिण्डद टन्यप्यास्नि तथापि
प्रकरणादराह # दायति । रिक्यन्ययेः । तन्फथनं त्वानुपङ्गि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या ॐ पूरवोक्तानामित्यादि ।
संख्याया अनुक्तत्रेऽपि वरिभागेनव रामादाह > द्रादश्चाना-
मिति । निधारणे पष । पूर्वाभावे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदप्रेमानुरोपरेनत्याह ॐ# पूवंस्यति । परजञब्दो नाक्कृ्टाथं
इत्याह # उत्तर इति । माखक्रपणाह्‌ # पिण्डद इति ।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

[9

व्याख्यानं करं लगत्या तथेति भावः।
३। पूनः मिहावल्यकनन्यायेन मपरती क व्याच कृत्रिम इति

तथा च मनुः, (अ. ९ । १६९)

सट य परकु्बीत गुणदापत्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पु्रगुणयुक्तं म व्िज्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्ररोभनरिति । तथा च प्राटित्वमापि नत्र
वोघ्यमू्‌ । | ॥ि

४। अत्र दत्तारमति टक्ष्यनि्दशः स्वय दत्त इति लक्षणम्‌
इृन्याशयनाह # दक्तान्मान्विति । # त्यक्त इति । अकारण
इति शेषः । # इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त उन्यस्याथः #उपनन
इनि । भाघ इन्यथः।

५। अन्यं तु व्रिपरीनो रक्ष्यलक्षणमावः । तथा च तादृशः
तवाहं पुत्री भव्रामीन्यवरमात्मानं दतवान्पूतैवद्‌ रीना यः म
स्वयं दत्त इर्यथैः इत्याहुः ।

तथा च पनुः, ( अ, ९ | १५७५ )

मानापितवरिहीना यस्त्यक्ता वा म्याद्‌कारणान्‌ |

आत्मानं स्प्ञयद्यस्म स्वय दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति।

६ । सदान इत्यस्य तया सह य उद्धा विव्राहिता गभे-
स्तस्माजात इत्यथः । गभस्याटन्वात्तस्याप्यृटन्वामिति । सदाह
इन्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन (गभे विन्न इति
लक्षणं रेषपूरणन व्याचष्ट * गर्भं स्थित इनि । पिन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिति । अन्य तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गर्भेण सह योदा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
थः । उ्यापोरिति हस्व इत्याद्ुः । मव्णातमम्भूतत्वं तु उभय-

१ स्वयद्‌त्त दति टक््यनिदंशः दत्तात्मति क्षणमिति भावः।

<दायावेनागे जौरमादिपृत्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः; (अ. ०} ७३)

या गर्भिणी संस्स्करियन त्राताम्ज्ञानापि वा सती ।

वदुः स गर्भो भवनि सोढ इति चोच्यन्‌ ॥ इनि ।

७। पुरूपमम्वन्पमात्रान्न कन्यान्वहानिः कि तु मन्त्रवत्न-
स्कारपूनकक्षनयानिन्वे एत्र, तदभाव एव दि कन्यारब्दघ्राचि
निमित्तमिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनचति मूत्र पहाभाप्य |
एवंच तस्या अपि विव्राहसम्भव उति न दपः । अन ण
परागुक्तद्विविधकानीनसद्तिरिनि बाप्रयम्‌ ॥ ४३, ॥

१। प्रकरान्तव्यादाह # म्रानति । परिन्यक्त उन्ययः } दा-
पाभाव्रजपि भरणासापर्ध्यन मृरजानन्वादिना वेत्यादि; ।
% य दृति । ज्ञतपित्रादिरिल्यथः । अगद, पूत्रन्वनन्यादिः।

तथा च मनुः, ( अ. ९। १५१)

पातापितभ्यामुन्म्रं तयारन्यतरण वा|

यं पुत्रं परनिग्रह्वीयादपविद्धस्तु म स्प्रनः॥ इति।

कृत्रिमाद्वियु विशपमाह ॐ सयत्रति | ग्रत्रिमस्वयंद-
महए जापविद्ध्तिन्यथः।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि विवक्षितो न स्वस्पमात्रमिन्याशमेन
सङ्गतिमाह # एत्रमिति । यद्यपि पिण्डद इत्यप्यास्ति तथापि
भकरणादाह % दायति । रिक्यन्यथैः । तन्फथनं व्वानुपद्गि-
कमिति भावरः । एषामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वोक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तत्रऽपि बिभागेनव राभादाह > द्रादश्ाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूर्वाभावे इति वीपागर्भे सप्तपर्ण
इतिवद्‌ प्रिमानुरोपरेनस्याह ॐ# पूत्॑स्यति । परज्ब्दो नोच्ृष्टायं
रत्याह # उत्तर इति । मारक्रमणाह्‌ ॐ पिण्डदं इति।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं क्रि सरगत्या तथेति भावः |
२। पनः निहावदोक्रनन्यायेन मप्रतीक्र व्याचष्ट श्कूत्रिम इृति।

तथा च मनुः, (अ. ९। १६९)

सदृशे य प्रकरी गुणदापव्रिचक्षणम्‌ ।

प्रे पुत्रगुणयक्तं म ववन्नयस्तु कर्मः ॥ इत ।

अयमपि तस्यव प्ररोभनरिनि । तथा च प्राहत्वमपि तत्र
वोध्यम्‌ । । ॥

४। अव्र दत्तात्मति टक्ष्यनि्द॑शः स्वयं दत्त इति लक्षणम्‌
इ्याशयनाह # दत्तान्मान्विति । # त्यक्त इति । अक्रारणे
ति शेषः । ॐ इनि, इत्येवम्‌ । स्वयं दत्त न्यस्याथ #उपनन

ति। भाघ्र इन्यथः

| अन्यतु तरिपरीना ररक्ष्यरक्रणमावः । तथाच तादृशः
तवाहं पुत्रौ भवामीन्यवमास्मानं दत्तवान्पतैवद्‌ ग्रीन यः स
स्वयं द॒त्त द्यथेः इत्याहुः ।

तथा च पनुः, ( अ, ९ | १५७५)

मातापितविदहीना यस््यक्ता वा म्यद्कारणान्‌ |

आल्पानं स्पशयेद्यस्ये स्वयं दरत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सदोढज इत्यस्य तया सह य उह प्रिवाहिनो गभे-
स्तस्माज्नात इत्यथः । गभस्याढन्वात्तस्याप्यन्वमिति । सहोढ
इन्यपि नामान्तरं मानवाद्‌¢ तन्‌ ध्वनयन “गभं विन्न" दृति
लक्षणं ेपपूरणन व्याचष्र * गर्भं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति । अन्ये तु-गर्भ स्थितः गर्भिण्यां
प्रिणीनायां स्वीकृतः गर्भेण सह याहा पशात्तस्यां जात इत्य-
यः । उन्यापोरिनि हस्व इत्याहुः । मवणात्मम्भूतत्वं तु उभय-

९ स्वयदत्त इति लश््यनिदशः दत्तात्मति टक्षणमिनि भावः।

“९.५

<दायविभागे ओरमादिपृच्राणां दायग्रहणक्रमः। ५५५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथा च मनुः; (अ. ०१ {७३)

या गिणी संस्स्करियन न्नानाभ्ज्ञानापि वा सती ।

वोदुः म गर्भो भवनि सहोढ उति चोच्यन्‌ ॥ इति ।

७। पुरुपमम्बन्यमाच्रान्न कन्यान्वदानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानित्र एव, तदभाव पव दि कन्याश्ब्दप्र्रचि-
निमित्तमिति स्पप्रं कन्यायाः करनीनचति युत्र महाभाष्य |
पवर च तस्या अपि विवाहसम्भयत उति न दपः । जनप
प्रागुक्तद्विविधकानीनसङ्गतिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १३, ॥

२। प्रक्रान्नन्वादाह # पानि । परित्यक्त इन्यरयः ! दा-
पाभावम्पि भरणामाप््यन मृजानत्वादिना वन्यादिः ।
श यति | न्नातपित्रादिरिन्ययः । शग्र्यन, पूज्रल्रनन्यादिः।

तथा च मनुः, (अ. ° | १५१)

मानापितरम्यागुन्प्रप्ं नयारन्यतरण वा|

यं पुत्रं भतिगह्णीयादपविद्धम्तु स स्मृतः ॥ इति।

कृत्रिमादियु विमा ॐ# सयत्रति । गरत्रिपसयंद-
समदादनापत्रेद्धन्तिन्यथेः ।

उ. १। एतेषां क्रमाऽपि विवक्षिता न स्वरुपमात्रमिन्याश्चयन
सङ्गतिपाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद टृन्यप्यास्ति तथापि
परकरणादाह ॐ दायेति । रिक्येन्ययैः । तन्छथनं त्वानुपङ्गि-
कमिति भावः । एपामिन्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वोक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तत्वेऽपि विभागेनव टामादाह > द्रादशाना-
मिति । निधारणे पष्ट । पूर्वाभावे इति ब्रीप्मागर्भ सप्तपर्ण-
इतिवद्‌ प्रिमानुरोमेनस्याह # पूरव॑स्यति । प्रशब्दो नोल्करृष्टाय

इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाह # पिण्डदं इति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां त्यवदारध्याये २

व्याख्यानं कि सगत्या तथेति भावः।
३। पनः मिहावलयोकनन्यायन मप्रत्ती क व्याचष्टे कृत्रिम इति।
तथा च मनुः, ( अ. ९। १६९ )

सदृशे यं कुवीत गुणदोषविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म विन्नयस्तु कृचरिमः॥ इति ।

अयमपि तस्यव भररोभनरिति । तथा च प्रौदत्वपपि नतर
योध्यम्‌ ।

। अव्र दत्तान्पाति टक्ष्यनिदंशः स्वयं दत्त इति लक्षणम्‌
इन्यारयनाह # दक्तान्पान्विनि 1 # त्यक्तं इति । अकारण
ति रेपः । # इति, टृ्येवम्‌ । स्वयं दत्त हृन्यस्याथः भउपनन
इनि । मप्र इत्यथः ।

५। अन्यं तु व्िपरीना रक्ष्यसक्षणमावः । तथाच तादश
तवाहं पुत्रौ भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पू्रवद्‌ रीतो यः स
स्वयं दुत्त इन्यथेः इत्याहुः ।

तथा च पनुः, ( अ. ९ | ७५ )

मातापितृविदीना यस्त्यक्ता वा स्यादकारणात्‌ |

आत्मानं स्पशयेद्यस्म स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इनि ।

६ । सदोढज इत्यस्य तया सह य उह विवाहिनो ग्भ-
स्तस्मा्नात इत्यधेः । गमेस्याटन्वात्तस्याप्यृहन्वमिति । सहोढ
इत्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न" इति
लक्षणं शपपूरणन व्याच #* गभं स्थित हनि । विन्न इत्यस्य
च्याख््या ५ परिणीतायापमिनि । अन्य तु-गर्भं स्यितः गमभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भण सद यादा पश्राततस्यां जात इत्य-
थः । उन्व्याप्ारात हस्व इत्याहुः 1 मचवणातममस्मूतत्व तु उभमय-

? स्वयदत्त इति टध्यनिदंशः दत्तान्मति टक्षणमिति भावः।

८दायकवेमागे जौरमादिपुच्राणां दायग्रहणक्रमः। ५५४

याऽपि वाध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ. ^} १७३)

या गभिंणी संस्स्करियन बवानाञज्नानापि वा सती ।

वदुः स गर्भो भवनि सहोढ इति चोच्यन्‌ ॥ इति ।

७। पुरूपमम्बन्धमातरान्न कन्यान्वहानिः क्रि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयोनिन्वे एव, तदभाव एव दि कन्याशन्दमव्राचि-
निमित्तमिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनचति मत्र पहाभाष्य।
पत्रं च तस्या अपि तरिवाहसम्भनत उनि न दषः । अनपव
मगुक्तद्विविधकानीनसद्गतिरिनि बाध्यम्‌ ॥ ४३२५ ॥

१। प्रकरान्नन्वादाह % मानि । परित्यक्त इन्यथः । दा-
पाभातव्रडपि भरणासामर्ध्यन मृल्जानन्वादिना वन्यादिः ।
£ य इति| प्तनपित्रादिरित्यथः । शश्च, पूत्रत्वनन्यादिः।

थाच मनुः,(अ. >| १५१)
पातापित्रभ्यामून्म्ं तयारन्यतगण बा।
यं पतरं प्रतिगह्ीयादपविद्धस्तु स स्मृतः ॥ इनि।
कृत्रिमाद्वियु विशषमाह # सथत्रति | प्रत्रिमस्वयंद-
सहो नापाविद्धस्तिन्यथः ।

उ. १। एतेषां क्रमाऽपि विवक्षिन। न स्वरूपमात्रमिन्याश्चयेन
सद्तिपाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद हृन्यप्यारेत तथापि
प्रकरणादराह # द्रायति । रिक्यत्यथेः। तन्फथनं त्वानुपषद्धि-
कमिति भावः । णपामित्यस्य च्यार्व्या ॐ पूर्वाक्तानामित्यादि ।
संरत्याया अनुक्तत्वऽ्पि चिभागनव टाभादाह > द्रादशाना-
मिति । निर्घारणे पष्ट । पूव्राभाव्रे इति ब्रीप्मागर्मे सप्तपर्ण
इतिवद्‌ प्रमानुरोधनेत्याह # पूव॑स्वति । परशब्द नक्ष्य
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाद # पिण्डदं इति।

५५४६ सव्यारू्यायां मिताक्चरायांच्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं कं तरगदया तथेति भावः|
२। पनः मिहवलोक्रनन्यायेन मपरनी क व्याचष्टे शकरत्रिमइति।

तथा च मनुः, (अ. ९) १६९)

सदशं य प्रकुबीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म वरिज्नयस्तु कृरिमः ॥ इति ।

अयमपि नस्य प्रटोभनरिति । तया च प्राहत्वमापि तत

(ध्यम्‌ ।

४। अव्र दृततान्मति रक्ष्यनिर्शः स्वयं दत्त इति लक्षणम्‌
इन्याशयनाह # दक्तात्मान्विति । # त्यक्त इति । अकारण
दति शेषः । # इति, इल्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपनन
टनि । मप्र इत्यथः ।

५। अन्ये तु वरिपरीना सक्ष्यरक्षणमावः | तथाच ताटशषः
तवादे प्रौ भवामीत्यवमात्पानं दत्तवान्पूतैवद्‌ गृठीनो यः म
स्वयं द॒त्त इयथः इत्याहुः ।

तथा च पनुः, ( अ, ९ | १५५ )

मातापितविहीना यस्यक्तां वा म्यद्कारणान्‌ |

आन्पानं स्पक्ञयेद्यस्मे स्वयं दरत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटोढज इत्यस्य तया सह य उढो वरिवाहितो गम
स्तस्पाज्नात इत्यथः । गभेस्याटन्वात्तस्याप्यढन्वमिति । सहोढ
इन्यपि नामान्तरं मानवा, तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न इति
लक्षणं शेषपूरणन व्याच + गर्भे स्थित इति । व्रैन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीनायामिति । अन्ये तु--गमं स्थितः गभिण्यां
प्ररिणीनायां स्वीक्रनः गर्भण सह यादा पश्ात्तस्यां जान इत्य-
धः । इन्वापोरिति हस्व इत्याहुः । मव्णात्सम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयदत्त इति लश्च्यनिर्देशाः दत्तान्मति टक्षणमिनि भावः।

<दायविभागे ओरमादिपुत्राणां दायग्रहणिक्रमः। ५४५

थाऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ५} १७३)

या गाभिणी संस्स्करियन त्रानाञ्त्ानापि वा सती ।

वोदुः म गर्भो भवनि साद इति चोच्यन्‌ ॥ इति ।

७। पुरुपमम्बन्धमातरान्न कन्यान्वदहानिः दि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवरकक्षतमोनिन्वे एव, नदमाव एव दि कन्याशब्दप्रद्रति-
निमित्तमिति स्पष्ं कन्यायाः कनीनचति मृत्र महामाप्य।
णंच तस्या अपि व्रिवाहसम्भमव ठनि न दिः । अनष
परगुक्तद्रितिधकानीनसद्गनिरगिनि बाध्यम्‌ ॥ १२ ॥

१। भरक्रान्तत्वादार # माननि । परिन्यक्त इन्यथः ! दा-
पामाव्रञपि भरणासामध्यन मृरजानत्वादििना वन्याद्रिः ।
य डति । ज्ञानपित्रादिरिन्यवः | अश्न, पूत्रन्वनन्याद्िः

तथा च मनुः, (अ. °| १५१)

मानापितभ्यामन्मृष्रं तयारन्यतग्ण बा ।

यं पुत्रं प्रनिग्ह़्ीयादपविद्धस्तु सस्प्रनः॥ इनि।

करत्रिमादियु विशपमाह # सयति । श्रत्रिपस्यंद-
लमहाटजापतरेद्धस्तिन्यथंः।

उ. १। एतषां क्रमोऽपि विवक्षितो न स्वरूपमात्रामिन्याशयेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यदपि पिण्ड इन्यप्यास्नि तथापि
प्रकरणादाह % दायेति । रिक्यन्यथेः । तन्फथनं स्वानुपङ्गि-
कमिति भावः । एपापमित्यस्य व्यार्या # पूरवोक्तानामित्मादरि ।
संर्याया अनुक्तत्वऽपि विभागेनव व्टाभादाद > द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूवाभात्रे इति बरीप्पागर्भं सप्तपर्ण-
इतिवदग्रिमानुरेभरेनव्याह % पूत्रस्यति । परशब्दो नोकृषटाथं
इत्याह # उत्तर इति । माटक्रमेणाह # पिण्डद इति।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं क्रं लरगत्या तथेति भावः|
२। पुनः िहावलोकनन्यायेन मप्रततीकर व्याचष्ट कूत्रिम इति।

तथा च मनुः, (अ. ९1 १६९)

सदश य प्रकुर्वीत गुणदापाव्रचक्षणम्‌ ।

पुं पुत्रगुणयुक्तं म विज्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रलोभनरिति । तया च प्राहित्वमपि तत्र

[व्यम्‌ ।

। अत्र दतात्पातिं टक्ष्यनिदशचः स्य दत्त इति लक्षणम्‌
इन्याशयनाह # द्तात्ान्विति । # त्यक्त इति । अकारणे
हति शेपः । # दनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त दृत्यस्याथः #उपनन
इनि । माप इन्यथः।

५। अन्य तु व्रिपरीनो रक्ष्यलक्षणमावरः । तथाच ताश
तवाहं पुत्रो भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूत्ैवदू ग्रीन यः स
स्वयं दत्त इन्यथेः इत्याहुः ।

तथा च मनुः, ( अ, ५ | १७५ )

मातापितविहीना यस्त्यक्ता वा म्याद्कारणान्‌ |

आत्मानं स्यशयेग्रस्म स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सहाढज इत्यस्य तया सह य उढो विवाहिता गभ-
स्तस्माज्ात इत्यथः । गभम्योन्वात्तस्याप्यृढन्वमिति । सदो
इन्यपि नामान्तरं मानवादए तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न" इति
लक्षणं शेषपूरणन व्याचष्ट * गर्भ स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायापमिति । अन्य तु-गर्थं स्थितः गमिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः ग्भण सह यादा पशात्तस्यां जान इत्य-
थः ! उन्यापोरिति हस्व इत्याहुः । मवणात्मम्भूतत्वं तु उभय-

१ स्वयदत्त इति लक्ष्यनिर्देशः दत्तात्मति क्षणमिति भावः।

८दायविभागे ओरमादिपृच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५

थाऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच पतुः, (अ. ९} १७३)

या गभिंणी संस्स्क्रियन त्रानाञ्ज्ानापि वा सनी ।

वोदुः स गर्भो भवति सहोढ इति चोच्यन्‌ ॥ इति ।

७। पुरुपमम्बन्धरमात्रान्न कन्यान्वहानिः किः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूतरकक्षतमोानिन्वे एव, नदमाव एव दि कन्यारब्दम्रचि-
निमित्तमिति स्पप्रं कन्यायाः कनीनचति मूत्र महाभाष्य,
एवं च तस्या अपि वरिवाहसम्भन दनि न देः । अन ण्व
प्रगुक्तद्िषिधकानीनसद्गनिरिति वोध्यम्‌ ॥ ५३५ ॥

१। प्रक्रान्लस्वादाह # पानति । परित्यक्त उन्ययः } दा-
पाभावरञ्पि भरणामामथ्यंन मृखजानन्वादिना वन्यादिः ।
भ यति । ज्ञानपित्रादिरित्ययः । शगचन, पूत्रल्ननन्यादिः

तथा च मनुः, ( अ. ° | १५१)

पातापितरभ्यामृन्प्रं नयारन्यतरण बा |

यं पुत्रं मनिग्रह्णीयादपव्रद्धस्तु म स्मृतः ॥ इति ।

कृत्रिमादियु विशषमाह # सथत्रनि । प्रत्रिषस्वयंद-
मटाटजापत्रद्धप्विन्यथः ।

उ. १। एतषां क्रपाऽपि विवक्षित न स्वस्पपात्रमिन्याशचयेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यथपि पिण्डद टृन्यप्यास्त तथापि
पकरणादाह # दायति । रिच्यत्यथैः । तन्फयनं त्वानुपङ्गि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्यार््या > पूरवोक्तानामित्यादि ।
संख्याया अनुक्तत्वेऽपि वरिभागनव टाभादाह > द्रादशाना-
मिनि । निर्धारणे पष्ट । पूर्वाभावे इति ब्रीप्मागर्भ सप्तपर्ण
इतिवदप्िमानुरोभेनस्याह # पूतरस्यति । परशब्दो नोकषाय
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमणाद # पिण्डदं दृति।

५५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां त्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं कि स्वगत्या तथेति भवः।
२ । पृनःमिहावलाकनन्यायेन तपततीकं व्याच दत्रिम इति।

तथा च मनुः, (अ. ९1 {१६९

सदश य परकुर्वीत गुणदापव्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्त म विन्नयस्तु कृचचिमः॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्ररोभनरिति । तथाच प्रादरत्वमापि त्र
वध्यम्‌ । ।

४। अव्र दत्तात्मति रक्ष्यनिर्द॑शः स्वयं दत्त इति लक्षणम्‌
हन्याशयनाह # दत्तान्मान्विति 1 # त्यक्त इति । अकारण
हति शेषः । # दति, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इत्यस्याथः उपनत
इति । भाप्र उत्पथः

५। अन्ये तु व्रिपरीता रक््यरक्षणमावरः | तथा च तादश
तवाहं पत्रो भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूतवदू ग्नो यः म
स्वयं दतत टन्यथः इत्याहुः ।

तथा च पनुः; ( अ, ९ | १५७५)

मानापितत्रिरीना गरस्त्यक्ता बा म्यादकारणात्‌ |

आल्पानं स्पश्चयेद्रस्मे स्वयं दरत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सहोढ इत्यस्य तया सह य उदो विबाहिनो गभ-
स्तस्मान्नात इत्यधेः । गभेस्योाढन्वात्तम्याप्यृढन्वमिति । सहोढ
इन्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्यनयन “गभे विन्न इति
ल्यक्षणं षपूरणन व्याचष्टे * गर्म स्थित इनि । पनन इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायामिति । अन्य तु-गयं स्थितः गमिण्यां
परिणीनायां स्वीकरतः गर्भण सह यादा पश्वात्तस्यां जान इत्य-
थः! उन्वापारात हस्व इत्याहुः । मवणात्मम्बूतत्व तु उमय-

---------~-~--~-~---~-~------~---~--~----------

? स्वयदत्त इति टश्यनिदंशः दत्तान्मति टक्षणमिति भावः।

८दायविभागे जौरमादिपृच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५

थाऽपि बोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ०} १७३)

या गमिणी संस्स्क्रियन च्नानाञ््ञानापि वा सती।

वाटः स गर्भा भवनि सदह इति चान्यन्‌ ॥ इति !

७। पुरूपमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः किः तु मन्त्रवन्न
स्कार पूतवरकक्षतमोनिन्ये एव, तदभाव एव दि कन्याशन्दपग्रचि-
निमित्तमिति स्पष्ं कन्यायाः कनीनचति सत्र पहामाप्य।
पयं च नस्या आपि वित्राहसम्भन उनि न दपि; । अनष
प्रागुक्तद्वििधकानीनसङ्ूतिरिति बाध्यम्‌ ॥ ४३५ ॥

१। प्रक्रान्नत्वादाह # प्ाननि । परित्यक्त इन्यथः । दा-
पामावञपि मरणामापर्ध्यन मृलजातन्वादिना वन्यादिः ।
% य इनि । ज्ञनपित्रादिरित्ययथः । अगृचने, पूत्र्वनन्यादिः।

तथा च मनुः, ( अ. ० । १५१)

मानापितभ्यागत्मष्ं नयारन्यतरण वा|

यं पुत्रं प्रनिग्र्ठीयादपव्िद्धस्तु स स्मृतः ॥ इति।

कूत्रिमाद्वियु विङ्षषमाह ॐ सथत्रति । प्रत्रिषस्वयंद-
समदा नापवरिद्धप्विन्यथः ।

उ. १। एतेषां कमाऽपि व्िवराक्षिन न स्वरूपमात्रमिन्याशमेन
सङ्गतिपादह # एवमिति । यद्यपि पिण्ड्‌ उन्यप्यस्ि तथापि
परक्रणादाद # दायति । रिक्यन्यथेः । तन्क्यनं न्वानुपङ्धि-
कमिति भावः । एपामत्यस्य च्यार्व्या # पूर्वाक्तानामित्यद्वि |
संख्याया अनुक्तत्वऽपि वरिभागेनव लामादाट *द्राद्शाना-
माति । निधांरण पषा । पूवामाव इत त्राप्पागम्‌ सप्पण-
तवद्‌ ग्रपानुरधनत्याह # पूवस्पात । परशब्द नाल्रृए्रये
इत्याह ॐ उत्तर इत । मारखुक्रपणाह्‌ # पण्डड डदात्‌ ।

५५६ सव्याख्पायां भिताक्तरायाव्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं क्रं लरगत्या तथेति भावः।
२३ । पुनः पिहावलोक्रनन्यायेन मप्रतती क व्याचष्ट श्कत्रिमइति।

तथा च मनुः, (अ. ९) १६९

सदश यं प्रकु्रीत गुणदापवरिचक्षणम्‌ ।

प्रं पत्रगुणगरक्तं म वित्यस्तु कृचिमः॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्ररोभनरिति। तथा च प्राहस्वमापि त्र
वोध्यम्‌ ।

४। अव्र दत्तात्पति टक्ष्यानि्दशः स्वयं दुत्त इति रक्षणम्‌
इन्याशयनाह # दत्तात्मान्तिति । # त्यक्त इति । अकारणे
हति शेषः । # इनि, इत्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपनन
इनि । मप्र इत्यथः।

५। अन्ये तु व्िपरीना रक्ष्यलक्षणमावः । तथा च ताश
तवाहं पुत्रौ भवरामीन्यवपात्मानं दत्तवान्पूवेवद्‌ ग्रीन यः स
स्वयं दुत्त इयथः इत्याहः ।

तथा च मनुः, (अ. ९ | १७५)

मातापिततिहीना यस्ल्यक्ता ब्रा म्यद्कारणान्‌ |

आन्पानं सपशयय्स्मे स्वयं दरत्तम्तु स स्मरतः ॥ इति ।

६ । सटोढज इत्यस्य तया सह य उदो विवाहिता गभ-
स्तस्माज्नात इत्यथैः । गमेस्योढन्वात्तस्याप्यृहन्वमिति । सहोढ
इन्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन “गभं विन्न इति
ल्खृश्षणं शेषपूरणन व्याचष्ट * गर्भ स्थित टउनि । तिन इत्यस्य
व्याख्या #ॐ परिणीनायामिति । अन्य तु-गमं स्थितः गिण्यां
प्रिणीनायां स्वीकृतः गर्भण सह याढा पश्चात्तस्य जात इत्य-
यः । उन्यापोरिति हस्व इत्याहुः । मवर्णात्मम्भूतत्वं तु उभय-

१ स्वयदत्त इति लश््यनिदंशः दत्तात्मति रक्षणमिति भावः

<दायविमागे जओरमादिपुच्ाणां दायग्रहणिक्रमः। ५४५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, ८अ. ^} १७३)

या गभिंणी संस्स्करियत बवानाञ्जनानापि वा सनी ।

बुः स गर्भो भवनि सहोढ इति चोच्यन्‌ ॥ इति ।

७। पुरुपमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतमोनित्तरे एव, तदभाव एव रि कन्याशब्दमद्रचि-
निमित्तापिति स्परे कन्यायाः कनीनचति मत्र महाभाष्य ।
पवर च तस्या अपि वितवराहसम्भव ठनि न दपः । अन ण्व
भरागुक्तद्वितिधकानीनसङ्गतिरिनि बाध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

१। प्रक्रान्तन्वादाह # प्ातति । परित्यक्त उन्ययः ! दा-
पाभावेऽपि भरणासामर्ध्यन मृलजानन्वादिना वेन्यादिः ।
भू यति | ज्ञातपित्रादिरिल्ययः | शन्ते, पूत्रल्ननन्यादिः

तथा च मनुः, ( अ. ९ । १५१)

पातापितभ्यामृन्सष्ं नयारन्यतरण वा|

यं पुत्रं प्रतिग्रङ्णीयादपविद्धस्तु स स्परतः॥ इति।

कृत्रिमाद्विु विशषमाह ॐ सपत्नि । ्रत्रिमस्वयंद-
महा नापवरद्धप्विन्यथः ।

उ. १। एतेषां क्रमोऽपि विवाक्षिना न स्वरपमात्रमिन्याहयेन
सङद्गतिपाद ॐ एतरमिनि । यपि पिण्ड्‌ उन्यप्यास्नि तथापि
परक्रर्णादाहट # टूायात । सर्ल््यत्यय्ः । तन्लश्न त्ननुप्-
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्यार््या * पूर्वोक्तानामितेयादि ।
संख्याया अनुक्ततऽपि वरिभागनव टाभादाह # द्रादश्चाना-
मिति । निर्धारणे पष्ट । पूर्वाभाव्रे इति वीप्मागर्भे सप्पर्ण-
इतिवद्रिमानुरोधेनेत्याह # पूपरस्यति । परब्दो नोकएरायं
इत्याह % उत्तर इति । मालक्रमेणाह # पिण्डद इृति।

५५६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां न्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं करि सरगत्या तथेति भावः|
२। पनः पिहावलोकनन्यायेन मपरतीक व्याचष्ट करत्रिम इति।
तथा च मनुः, (अ. ९) {६९ )

सदृशे यं प्रकु गुणदोषविचक्षणम्‌ ।

पुत्रं पुप्रगुणणुक्तं म वित्नयस्तु कृतिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्ररोभनरिति । तथा च प्राहत्वपापि नत्र
वोध्यम्‌ ।

४। अव्र द्तात्मान खक्ष्यनिदशः स्वय दत्त इति लक्षणम्‌
न्याशञयनाह # दततात्मान्विनि । # त्यक्त इति । अकारण
दति शेपः । # इति, हत्येवम्‌ । स्वयं दत्त इ्यस्याथः %उपनन
ट्नि । माप इन्यथः।

५। अन्य तु विपरीता र्ष्यलक्षणमावः । तथा च तादः
तवाहं पत्री भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पू्रवद्‌ दीनो यः स
सवयं दुत्त इन्यथः इत्याहुः ।

तथा च मनुः, ( अ, ५ | १७५ )

मातापितरविहीनो यस्त्यक्ता वा स्यादकारणात्‌ |

आल्मानं स्यशयेद्म्य स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सहोढन इत्यस्य तया सह य उट विव्राहितो गभ-
स्तस्मान्नात उत्यथेः । गभस्यादन्तात्तम्याप्यृटन्वमिनि । सटा
इन्यपि नामान्तरं मानवादरए तन्‌ ध्वनयन “गभं चिन" इति
ल्यघ्षणे पपूरणन व्याचष्टे * गर्भं स्थिन इनि । विन्न इत्यस्य
य्यारख्या ॐ परिणीतायापिनि । अन्य तु-गयं स्थितः गाभिण्यां
परिणीनायां स्वीक्रतः गर्भण सह यादा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
यः । दन्ापोरिनि हस्व इत्याहु; । मवरणात्मम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयदत्त इति लष््यनिदेशः दत्तान्मति रक्षणमिति भावः।

<दायक्रिभागे ओरमादिपच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५

थाऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ५} १७३)

या गर्भिणी संस्स्करियन व्वानाञ्तनानापि वा सती ।

वोदुः म गर्भो भवनि सदाह इति चोय्यन्‌ ॥ दृति !

७। पुरुपमम्बन्धमात्रान्न कन्याल्वहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयोनित्वे एव, तद्भाव एव टि कन्याचब्दभ्रत्ि-
निमित्तमिति स्प कन्यायाः कनीनचति मत्र पहभाष्य।
पयं च तस्या अपि व्िवराहसम्भत दनि ने दपः । अनपव
प्रागुक्तद्विषिधकानौनसद्गतिरगिति बाध्यम्‌ ॥ १३ ॥

। प्रक्रान्तन्वादाह # म्राननि । परित्यक्त उन्यथः } दा-
पामावञ्पि भरणामापरध्यन मृरजानन्वादिना वन्यादिः ।
यति | त्तातपित्रादरिरित्ययथः । शृते, पत््वनन्यादिः।

तथा च मनुः, ( अ. ९ । १५१)

मातापितरम्यामत्मृष्ं तयारन्यतरण बा ।

यं पुत्रं परतिगररीयादपविद्धस्तु सस्प्रनः॥ इनि।

कृत्रिमादियु वित्रपमाह ॐ समत्रति । गरत्रिपस्वयंद-
तसदाटजापव्रद्धप्विन्यथः ।

उ. १। एणनपां क्रमाऽपि विवान्निनो न स्वरू्पमात्रमिन्याडयन
सङ्गानमाद णवि । यत्या पिण्न्‌ टन्यध्पास्नि तथापि
परकरणादादटद ॐ ट्‌सानत । 1रन्त्यन्ययः । तन््यन त्वनु
कमात भावकः । पषाामपत्यस्य च्यागन्या पूव्राक्तानाम यद्‌ |
सरख्याया अनुक्ततवञ्छप कमागमनव चस्ाभाद्‌ाद > द्राद्‌खशान्‌-
मिति । निधरारणे पष्ट । पूर्वाभावे इति ब्रीप्मागर्मे सप्तपर्ण-
रातवदग्रपानुराधनत्याह # पूचस्यात । परशब्दा नाक्कृणएाथं
इत्याह # उत्तर इति । पालक्रपेणाह # पिण्डद्‌ इति।

५५६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं लगत्या तथेति भवः ।
२। पुनः निहावटोकनन्यायेन मपरतीकं व्याचष्टे ्रुत्रिम इति।

तथा च मनुः, (अ. ९। १६९)

सदश य परकुर्वीत गुणदापत्रचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयक्त म विज्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रराभनरिति । तया च प्रादरत्वमापि नत्र

प्यम्‌ ।

४ । अत्र दत्तात्मानि टक््यनिदश्चः स्वयं दत्त इति रक्षणम्‌
हृन्याशयनाह # दक्तान्मान्विति । # त्यक्त इति । अक्रारण
दृति शेपः । # दृति, इत्येवम्‌ । स्वयं दत्त इत्यस्याथः #उपनन
इनि । माप्न इत्यथः ।

4 | अन्ये तु व्रिपरीनो रक्ष्यसक्षणमावः । तथा च ताः
तवाहं पुत्रा भवरामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूतरेवद्‌ गीता यः स
स्वयं दत्त इृट्यथेः इत्याहः |

तथा च पनुः, ( अ, ५ । १७५ )

मातापितूव्िरीना यसत्यक्ता बा स्यादकारणात्‌ |

आल्पानं स्पश्चये्म्म स्वयं दरत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटोढज इत्यस्य तया सह य उह व्रिवाहिनो गभ-
स्तस्माज्ञात इत्यथः । गभेस्यान्वात्तस्याप्यृहन्वमिति । सहोढ
इन्यपि नामान्तरं मानवाद तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न इति
लक्षणं शेपपूरगन व्याचष्टे * गर्भे स्थित इतिं । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिनि । अन्व तु-गं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भण सह यादा पश्ा्तस्यां जान इत्य-
थः 1 उन्यापारिति हस्व इत्याहुः । मचणात्मम्भूततवं तु उभय-

? स्वरयदत्त दति लक्ष्यनिदंश्ः दत्तान्मति रक्षणमिति भावः।

<दायतिभागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, ८अ. ५} १७३)

या गर्भिणी संरम्य ब्वानान्ज्ञानापि वा सनी ।

वोदुः स गर्भो भवति सट उति चोच्यन्‌ ॥ इति ।

७ । पुरुपमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूयकक्षतयानिन्े एव, तदभाव एव टि कन्याशब्देमष्ाचि-
निमित्तमिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनचति मृत पहाभाप्य।
णवं च तस्या अपि विवाहसम्णत उनि न दपः । अनप
परागुक्तद्रिविधकानीनसङ्गतिरिनि बाध्यम्‌ ॥ १२५ ॥

१। प्रक्रान्नन्वादाद # प्ानति । परिन्यक्त उन्ययः 1 दा-
पाभाव्रस्पि मरणासापर्यन मृटजातन्वादिना वन्यादिः ।
श्य टृति | न्नतपित्राहिरित्यथः | अद्यत, पूत्रत्वनत्यां

तथां च मनुः, ( अ. ९. । १५१)

पातापिनृभ्यागुन्सप्ं नयारन्यतरण ब्रा |

यं पुत्रं प्रतिग्रीयादपविद्धस्तु स स्मृतः ॥ इनि।

करत्रिमादियु विशपमाह # सथत्रेति । ्त्रिपसयंद-
महोद जापविद्धप्तिन्ययंः।

उ. १। एनां क्रमाऽपि विव्रक्षिता न स्वरूपमात्रमिन्याशयेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद इन्यप्यस्नि तथापि
प्रकरणादाह ॐ दायति । रिक्यन्ययेः । तन्फयनं त्वानुपद्गि-
कमिति भावः । पएषामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वाक्तानामिन्यादि ।
संख्याया अनुक्तत्वञ्पि विभागनव लामादाह ऋ द्रादशाना-
मिति । नि्घारणे पषा । पूवाभाव्रे इति त्रीप्मागर्भे सप्तपर्ण
इतिवदभ्रेमानुरोपेनत्याह # पूत्स्यति । परशब्दो नोक्कृषएटायं
इत्याह ॐ उत्तर इति । मालक्रपेणाद # पिण्डद दृति।

५५६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदरराध्याये २

व्याख्यानं करं स्रगत्या तथेति भावः|
२ । पुनः मिहावलोकनन्यायेन प्रतीक व्याचष्ट करत्रिमरइति।

तथा च मनुः, (अ. ९) १६९)

सदशं य प्रकुर्वीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

प्रं पत्रगुणयुक्तं म विज्यस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्येव प्ररोभनग्ति ) तया च प्राहत्वमापि ततर
वाव्यम्‌ ।

#। अत्र दत्तात्पति रश्ष्यनिदृशः स्वयं दत्त इति लक्षणम्‌
इन्याङयनाह # दत्तान्माल्विति । ॐ त्यक्तं इति । अक्रारणे
दति शेषः । # इति, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः उपनत
इनि । भाप इत्यथः

५। अन्यतु ्रिपरीता रक्ष्यलक्षणमावः । तथाच तादश
तवाद पुत्रौ भवामीन्यवमास्मानं द्तवान्पूतरवद्‌ गदीनो यः स
स्वयं दत्त इन्यथः इत्याहः |

थाच मनुः, ( अ, ९ | १४७५)

मानापितरव्रिहीना यस्त्यक्ता वा स्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशये्यस्मे स्वयं दनस्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सहोढज इत्यस्य तया सह य उद विवाहिता ग॑-
स्तस्माज्ात इत्यथः । गभेस्याटन्वात्तस्याप्यृढन्वमिति । सोढ
इन्यपि नामान्तरं मानवाद्‌ए तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न इति
व्टक्षणं श्चपपूरणन व्याचष्ट * गर्भं स्थित उनि । घिन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति । अन्ये तु-गयं स्थितः गमिण्यां
परिणीनायां स्वीच्रतः गर्भण सह यादा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
थः । डम्यापोरिति हस्व इत्याहुः । मवर्णात्मम्भूतत्वं तु उभय-

९ स्ययदत्त इति लश्यनि्देशः दत्तात्मति ट्लणमिति भावः।

८दायविभागे ओरमादिपृत्राणां दायग्रहणेकरमः। ५४५

याऽपि बाध्यम्‌ ।

नथा च मनुः, (अ. ९} ७३)

या गाभिणी संस्स्करियत त्वानाभ्ज्ञानापि वा सती ।

वदुः म गर्भो भवति सहोढ इति चोच्यन्‌ ॥ इति ।

७। पुरुपमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतमोनिन्तरे एव, नद्रभाव एव दि कन्याशन्दपर्ति-
निमित्तमिति स्पए्रं कन्यायाः कनीनचति मूत्र पहामाप्य।
एवं च तस्या अपि विवाहसम्भत उनि न दिः । अनष
परागुक्तद्रिविधकानीनसद्गनिरिति वोध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

१। प्रक्रान्लन्यादाह # मातति । परिन्यक्त उन्ययः 1 दा-
पाभावऽ्पि भरणासामध्यन मृलजातत्वादिना वन्यादिः ।
यति | न्नातपित्रादिरित्वथः । श्न, पूत्रत्वनन्यादिः।

तथा च पनुः, (अ. °| १५१)

पानापिनृभ्याम्न्सष्रं तयारन्यतरण वा|

यं पुत्रं प्रतिग्रीयादपविद्धम्तु सस्म्रतः॥ इति।

करत्रिमादियु विशेषमाह # सयत्रति । ग्रत्रिपस्वयंद-
तसोटजापविद्धप्विन्यथेः ।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि वरिवाक्षिन। न स्वस्पमात्रमिन्या्चयेन
सङ्गतिपाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद इत्यप्यास्त तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्थत्यथेः । तन्फथनं त्वानुपद्गि-
कमिति भावः| एपासिन्यस्य दाशा पूर्वाक्तानामित्य(द्ध ।
संख्याया अनुक्तत्वरञ्पि व्रिमामगनव लामा > द्रादुश्ाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूवाभाव्रे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदृग्रिमानुरोप्रनत्याह # पूत्रस्येति । प्रशब्दो नो्कृष्टायं
इत्याह # उत्तर इति । माटक्रमणाद # पिण्डद इति।

५५६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां न्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं कं स्रगत्या तथेति भावः|
३। पनः पिहावलोकनन्यायेन मप्रतीक व्याचष्ट कृत्रिम इनि।

तथा च मनुः, (अ. < । १६९)

सदशं य प्रकुवीत गुणदापात्रेचक्षणम्‌ ।

प्रं पत्रगुणयृक्तं म विज्नयस्तु कूतरिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्येव प्ररोभनरिनि । तथा च प्रौदस्वमपि तत्र
वध्यम्‌ ।

४ । अत्र टृत्ात्पति ठक््यनिदशः स्वयं दत्त इति लक्षणम्‌
इन्याशयनाह # दत्तात्मान्तिनि । ॐ त्यक्त इति । अक्रारणे
दृति शेषः । # दनि, इल्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपनन
इनि । भप्त इन्यथः |

५। अन्येतु व्रिपरीनो रक्यखक्षणमावः | तथाच ताटश्
तवाहं पुत्रो मवामीन्येवमास्मानं दत्तवान्पतवदू ग्रृीनो यः म
स्वयं दत्त इन्यथः इत्यादुः |

तथाच परनुः, (अ, ५ | १७५)

मातापितूत्रिीना यस्त्यक्ता वा म्यद्रकारणान्‌ |

आत्मानं स्परयदयस्मे स्वयं द्म्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सादज इत्यस्य तया सह य उदा वरिवाहितो गभ-

स्तस्पाजात उत्यथः । गमस्याहःवात्तस्याप्यदत्वामात । सहाद
इन्यपि नामान्तरं मानवाद्र५ तन्‌ ध्वनयन “गभं विन्न" इति
ल्टक्नणं जपपूरणन व्याच #* गर्म स्मित डानि । रन इत्यस्य
य्याख्या # परिणीनायापमिनि | अन्ये तु-गमं स्यितः गमिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भण सह यादा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
ः। इन्वापोरिति हस्व इत्याहुः । सवणात्सम्भूततवं तु उभय-

? स्वयदत्त इति लध्यनिदेशः दत्तात्मति टक्षणमिति भावः।

<दायविेमागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, ८अ. ५} १७३)

या गर्भिणी संस्म्क्रियन प्नानाञ्ज्ञानापि वा सती ।

बुः स गां भवनि सहोढ ति चोरयन्‌ ॥ इति ।

७। पुरूपमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः विः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्तरे एव, तदभाव एव दि कन्याशब्दमद्र्ति-
निमित्तमिति सपष्रं कन्यायाः कनीनयति मूतर प्रहमभाष्य।
एवंच तस्या अपि व्रिवाहसम्भतव उनि न दपि; । अनष
पागुक्तद्विविधकानीनसङ्गतिरिनि बाध्यम्‌ ॥ २३५ ॥

१। प्क्रान्लन्वादाह # प्राननि । परित्यक्त उन्ययः 1 दा-
पामावऽ्पि भरणामापध्यन मृटजानन्वादिना वेन्यादिः ।
भ यति | क्ञातपित्रादिरिन्यथः | शदृद्ने, पूत्रत्रनन्यादिः।

तथा च पनुः, (अ. °| १५१)

पातापितभ्यामृन्मरप्रं नयारन्यतरण बा ।

यं पुत्रं प्रनिग्रक्णीयादपविद्धस्तु म स्मृतः ॥ इति।

करतरिमादिषु विक्रपमाह ॐ सपत्रति । गरत्रिमस्वयंद-
सहाद जापविद्धप्विन्यथेः।

उ. १। एनेपां करमाऽपि वरिवराक्षिना न स्वरूपमात्रमित्याशषमेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्ड्‌ इन्यप्यस्ि तथापि
भकरग्णादाद ॐ द्रायानि 1 रिक्िन्ययेः । नन्दयन न्वानुषद्भि-
कमिति भावः । पूषामिन्यस्य ला पूत्रक्ानामित्यद्‌ ।
संख्याया अनुक्तत्वऽपि बिभागनव टाभाद्ाह > द्रादशाना-
मिनि । निर्धारणे पषा । पूर्वाभात्रे इति ब्रीप्मागर्मे सप्तपर्ण-
इतिवदप्रमानुरोपरनत्याह # पू्स्वति । परशब्दो नोच्छृष्ाय
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रपेणाह # पिण्डद इति।

५५६ सत्याख्याया मताक्षरायान्यवरारध्याय र

व्याख्यानं किं सरगत्या तथेति भावः|
३। पनः िहावलोकनन्यायेन मप्रतीक व्याच ्छरत्रिप इति।

तथा च मनुः, (अ. ९। १६९)

सदृश य प्रकुवरीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

पत्रं पुत्रगुणयुक्तं म विज्नयस्तु कृचरिमः॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्ररोभनरिति । तया च प्रहित्वपपि तत्र
योध्यम्‌ । ।

४। अत्र दत्तात्माति रक्ष्यनिर्दश्ः स्वयं दत्त इति लक्षणम्‌
इन्याश्यनाद्‌ # दत्तान्मान्विति । # त्यक्त इति । अक्राग्णे
हति शेपः । # इति, टल्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः %उपनन
ह्नि । मप्र इत्यथः

५| अन्यतु त्रिपरीना रक््यरक्षणमावः । तथाच ताश
तवाद पुत्रौ भवामीन्यवमात्वानं दत्तवान्पूवैवद्‌ श्रीतो यः म
स्वयं दृत इयथः इत्याहुः ।

तथा च मनुः, ( अ, ९ | १५५)

मानापितविरीना यस््यक्ता वा स्यद्रकारणान्‌ |

आन्मानं स्पश्येद्स्म स्वयं दर्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सदहोढज इत्यस्य तया सह य उदो तरिवाहिनो गभ॑
स्तस्माज्नात इत्यधेः । गस्याढन्वात्तस्याप्यृत्वामिनि । सहोढ
इन्यपि नामान्तरं मानवादं तन्‌ स्वनयन “गभं विन्नः इति
ल्छृक्षणं षपूरणन व्याच #* गर्भ स्थित इति । विन इन्यस्य
व्याख्या # परिणीनायापमिनि । अन्य तु-गयं स्थितः गाभिण्यां
प्ररिणीनायां स्वीक्रतः गर्भण सह यादा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
थः । इन्वापोरिनि हस्व इत्याहुः । मवणात्मम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वदत्त इति लक्ष्यनिर्देशः दत्तात्मति रक्षणमिति भावः।

दायकेभागे ओरमादिपृच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५५५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथा च मनुः; (अ. ०११७३)

या गर्भिणी संस्म्करियत त्रानान्त्ानापि वा सती ।

बुः स गर्भो भवति सहोढ इति चोच्यत ॥ इति ।

७ पुरुपमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वरानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्तरे एव्र, तद्भाव एव टि कन्याशब्दपद्राचि-
निमित्तमिति स्प कन्यायाः करनीनचनति प्रच महाभाष्य |
एवे च तस्या अपि विव्राहसम्भन दनि न दपः । अनष्व
प्रागुक्तद्ितिधकानीनसङ्गतिरिति बाध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

२। प्क्रान्नन्यादाह # माननि। परिन्यक्त इन्ययः ¦ दा-
पाभाव्रस्पि भरणासापर्घ्यन मृरखजानन्वादिना वेन्यादिः ।
य टृति । ज्ञातपित्रादिरि्यथः | शगृदन, पूत्रल्वनन्यादिः।

तथा च पनुः, (अ. °| १५१)

पातापितभ्यामुम्म्रपरं तयारन्यतगण ब्रा ।

यं पुत्रं परतिग्रहीयादपविद्धस्तु स स्मृतः ॥ इति।

करत्रिमादियु विश्षषमाह # सथत्रेति । गरत्रिमस्वयंद-
सहाद जापवरद्धप्तिन्यथंः।

उ. १। एतेषां क्रमाऽपि वरिवन्निना न स्वरूपमात्रमिन्याशायन
सङ्गविमादह # एवमिति । यदपि पिण्डल टन्यप्यास्न तथापि
पक्रर्णादाद ॐ दायानि । दिच््यन्ययेः । नन्कथन न्वानुषद्गि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या ॐ पूरवोक्ानामित्य।दि ।
संर्याया अनुक्तत्वरऽपि विभागनव ल्ाभादाद ऋ द्रादश्ाना-
मिति । निारणे पष्ट । पू्ाभाव्रे इति बीप्मागर्मे सप्तपर्ण-
इतिवदभ्रेमानुरोधेनत्याह % पूत्रस्येति । परशब्द नोल्छृषटायं
इत्याह # उत्तर इति । माचक्रमेणाह ॐ पिण्डद इति।

५४६ सत्याख्याया मिताक्षरायांत्यवद्‌ाराध्याये त

व्याख्यानं करि स्रगत्या तथेति भवः
३ । पूनः िहावटोकनन्यायेन मपरतीक व्याचष् करत्रिम रति।

तथा च मनुः, (अ. २। १६९)

सदृशं य प्रकु गुणदोपप्रिचक्षणम्‌ ।

पप्र पुत्रगुणयक्तं म व्त्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इन |

अगरमपि तस्यव प्र्ाभनरिति | तथा च प्रादत्वपपि तत्र
वध्यम्‌ |

४। अत्र दतात्पानि खक्ष्यनिद्‌शः स्वयदत्त इति रक्षणम्‌
इन्याश्चयनाह # दततात्मान्विति । ॐ त्यक्तं इति । अक्रारण
हति शेषः । # ईति, इत्ययम्‌ । स्वयं दतत दत्यस्याथः कउपनन
इति । भाप्र इन्यथः

५। अन्येतु किपरीना रक्ष्यरक्षणमावः | तथाच तारः
तवाहं पुत्रा भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूतवद्‌ ग्रीता यः स
स्वयं दत इन्यथः इत्याहुः ।

तथा च पनुः, ( अ, ५ | १७५)

मानापित्विरीना यस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशयेदयस्मे स्वयं दत्तम्नु स स्मृनः ॥ इति ।

& । सटादज उन्यम्य नया सद य उने चिवदिना गभ
स्नम्मान्नात उन्यथेः । गमस्यादटटन्वात्तम्याय्यृडन्वामिनि । सहाद
इन्यपि नामान्तरे मानवा तत्‌ घ्वनयन “गभं चिन इनि
व्खक्षणे डेषपूरणन व्याचष्ट * गर्भ स्थित उनि । विन्न इत्यस्य
व्याख्या $ परिणीतायामिति । अन्य तु-गमं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीनायां स्वीकरतः गर्भण सह यादा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
थः । न्यापोरिति हस्व इत्याहुः । मव्णासम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयद्‌त्त इति लश्यनिदेशः दत्तात्मति टक्षणमिति भावः।

<दायाविभागे अओरमादिपूच्राणां दायग्रणेक्रमः। ५४५

थाऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ५ ७३)

या गभिंणी संस्स्क्रियते वानाञ्तानापि वा सती।

वाहुः स ग्म मवति सदाह इति चोच्यन्‌ ॥ इति ।

७। पुरुपमम्बन्धरमात्रान्न कन्यान्वहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूनकक्षतयानिन्व एव, तदभाव एव दि कन्याज्ब्दपश्रसि-
निमित्तमिति स्पप्रं कन्यायाः कनीनचति मृत पहममाप्य।
पव च तस्या अपि विवाहसम्भन उति न दपः । अनण्
प्रागुक्तद्रििभकानीनमङ्गनिरिति बाध्यम्‌ ॥ ४३५ ॥

२। प्रक्रान्तव्यादाद # मातति । परिन्यक्त इन्ययः ! दा-
पामावज्पि भरणासामध्यन मृरजानन्वादिना वन्यारिः ।
यटि । ज्ञतपित्रादिरित्विधः । शगृद्यन, पूत्रल्रनन्यादिः।

तथा च मनुः,( अ. °| १५१)

पातापिनभ्यागृन्प्रष्रं तयारन्यनरण बा ।

यं पुत्र प्रनिगह्ठीयादपविद्धस्तु सस्पृतः॥ इति।

करत्रिमाददिनु व्रिज्ञपमाह # सयत्रति । श्रत्रिमस्वयंद-
समटादनापाचद्धच्तिन्ययः।

उ. > । ष्ट्यं ऋ -चि चचान्षन( न स्वरूवमाच्रामिन्याद्लयन
सङद्गानमाद ॐ णचामिनि । यद्यपि पिण्डल उन्यप्यरास्न तयापि
भकरस्णादाद # दायान । रिक्यन्ययेः । नन्कयनं व्वानुषङ्भि-
कमिति भावः । णपामिन्यस्य च्यार््या # पूर्वोक्तानामित्यादि ।
संख्याया अनुक्तन्वेऽपि विभागनव लाभादाह # द्रादश्चाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूवाभावे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण
इतिबद्ग्रेमानुरभेनेत्याह % पूतरस्यति । परशब्दो नोच
इत्याह # उत्तर इति । माल्क्रमणाह # पिण्डद इति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं करं लरगत्या तथेति भावः|
२। पनः िहावल्टोकरनन्यायेन मपतीक्र व्याचष्ठे शकरत्रिम इति।
तथाच मनु ९॥ १६९ )

सदश य प्रकुर्वानि गुणदापावचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयक्तं म विज्नयस्तु कृचिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रटोभनरिति । तया च प्रहित्वमापि तत्र
वोध्यम्‌ ।

४। अव्र दत्तात्मानि टक्ष्यनि्दशः स्वय दत्त इति लक्षणम्‌
इत्याश॒यनाह # दक्तान्पान्विति । # त्यक्त इति । अकारण
दति शेपः । # दृति, इत्येवम्‌ । स्वयं दत्त इत्यस्याथः #उपनन
इनि । मप्र इत्यथः ।

५। अन्ये तु व्रिपरीना रक्ष्यखक्षणमावः | तथाच तादृशः
तवाहं पुत्रा भवामीन्यवरमात्मानं दत्तवान्पूत्वद्‌ ग्रीता यः स
स्वयं दुत्त इ्यथः इत्याहुः ।

तया च पनुः, ( अ, ५ | ५५५)

मानापित्वरिरीना यस्त्यक्ता वा म्यद्रकारणान्‌ |

आत्मानं स्पश्येद्यस्म स्वयं दरत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सदाठन त्यस्य तया सह य उहो व्रिवाहिनो गभ-
स्तस्पाज्नात उत्यथेः । गभेम्यादहन्वात्तम्याप्युटन्वामान । सहाद
इन्यपि नामान्तरं मानवि तन्‌ प्वनयन “गम त्नः इनि
त्ख 0. ध मभ 1< परत क. क {क्न
स्याख्या # पारणतासामति । अन्य तु-गम स्यतः गामर्ण्यां
परिणीनायां स्वीकरतः गर्भण सह यादा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
थः । इन्यापोरिति हस्व इत्याहु; । मवणात्मम्भूतत्वं तु उभय-

१ स्वयदत्त इति लक्ष्यनिर्देशः दत्तात्मति लक्षणमिति भावः।

<दायविभागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५

याऽपि बोध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ. ५ | ७३)

या गिणी संस्क्रियत ्वानाञ्ज्नानापि वा सती ।

वोदुः स गर्भो भवति सदा इति चोच्यत ॥ इति !

७। पुरुपमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्त्रे एव. तदभाव णव टि कन्याशब्दपग्राचि-
निमित्तमिति स्पप्रं कन्यायाः कनीनचति मृत पहाभाष्य।
एवं च तस्या अपि विवाहसम्भव इनि न दपः । अन णव
परागुक्तद्विविधकानीनसङ्गतिरिनि बाध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

२। प्रक्रान्लन्यादार # पाननि । परित्यक्त उन्ययः । दा-
पामाव्रञ्पि भरणासापध्यन मृलजानन्वादिना वन्याद्रिः ।
श यडति। ज्ञातपित्रादिरित्यथः | शगृदयन, पूतरन्वनन्यादिः।

तथा च पनुः, (अ. °| १५१)

मानापितरभ्यामृन्परप्ं तयागरन्यतरण बा |

यं पुत्रं प्रतिगरक्णीयादपव्रद्धस्तु सस्प्रनः॥ इनि।

कृत्रिमादिषु विशपमाह ॐ समरत्रति । गरत्रिमस्वयंद-
समहादजापत्रेद्धस्तिन्यथः।

उ, १। एनां क्रमाञपि विवक्षता न स्वरूपमाव्रमिन्याङयन
सद्गानिमाद ॐ प्वमिनि । सन्यपि पिण्डल टन्यप्यास्नि तथापि
परकररणणान्ट ॐ ट्‌एुसखत | (रयन ्ययेः । तन्घ्यन त्तरनुष्ाजू-
कमिति भावः । पषामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वाक्तानामित्य(दि ।
संरव्याया अनुक्तत्वञ्पि तिभागेनव व्खाभादाद ॐ द्रादश्ाना-
मिनि । नि्घारणे पष । पूर्वाभात्रे इति कीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदभ्रमानुरोभेनेत्याह # पूररस्यति । परशन्दो नोकषाय
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाह * पिण्डद्‌ इति ।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवराराध्याये २

व्याख्यानं किं तरगत्या तथेति भावः|
३। पनः रहावदटोकनन्यायेन सप्रनीकं व्याच शकुत्रिप इति।
तथा च मनुः, ( अ. ९। {६९ )

सदश्च य प्रकुर्वीत गुणदापापरचक्षणम्‌ ।

पुत्रं प्रगुणयुक्तं म ब्र्नयस्तु कृतिम: ॥ उति ।

अयमपि तस्यत्र प्ररोभनरिति । तथा च प्रहस्वमपि नत्र

ध्यम्‌ । ।

४। अत्र दत्तात्मति रक्ष्यनिरदशः स्वयं दत्त इति रक्षणम्‌
इन्यारयनाह # दकत्तान्मान्विति । # प्यक्तं इति । अकारण
ति शेपः । # ईनि, इन्येवम्‌ । सयं दत्त इत्यस्याथः %उपनन
ट्ति । भाघ इत्यथः

५। अन्य तु विपरीता रक्ष्यलक्षणमावः । तथाच ताटशः
तवाहं॑पुत्रो भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पतवद्‌ गीते यः स
स्वयं दत्त इन्यथः इत्याहः

थाच पनुः, ( अ, ९ | १५५)
मातापित्रव्रदनना यस्न्यक्ता वा म्यादक्राग्णान्‌ |

-अन्मानं स्पयाश्रख्म्य स्वयं दनस्नु स स्मरन: ॥ इनि ।

= । सखटादटन उन्यस्य तया सद य उदा विवष्डिना गभ-
स्नस्मान्नान उन्यथः । गयम्यादन्त्रान्तम्याप्युटल्वामिनि । सटा
इन्यपि नामान्तरं मानवाद५ तन्‌ ध्वनयन “गभं विन्न" इनि
ल्टक्षण पपूरणन व्याचष्ट * गर्म स्थित उनि । विन्न इन्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायामिनि । अन्ये तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भण सह यादा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
=> ~~ (~~ ध. भूः _
थः । इन्वापारात हृस्व इत्याहः । मवरणाल्मम्भूतल तु उभय-

र
१ स्वयद्‌त्त दति रश्ष्यानदेश्चः दत्ताःमात टक्षणामत भावः।

८दायविभागे ओरमाद्पुच्राणां द्‌ायग्रहणेक्रमः। ५४५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ.५। १७३)

या गर्भिणी संस्स्करियन बानान्त्नानापि बा सनी ।

वटुः स गभो भवनि सहा उति चोच्यते ॥ दृति ।

७। पुस्यमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वानिः क्रि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्ये एव, तदमाव एव दि कन्याशन्दपरद्रचि-
निपित्तपिति स्प कन्यायाः कनीनचति मत्र प्हामाप्य।
एवं च नस्या अपि विवराहसम्भन इति न दषः । अन ण्व
प्रागुक्तद्विविधकानीनसद्रतिरिनि बोध्यम्‌ ॥ ४३ ॥

२। प्रक्रान्नन्यादाह # माननि । परिव्यक्त उन्ययः ! ड
पामाव्रस्पि भरणामामर्यन मृलजानन्वादिना वन्यादिः ।
यटि | ज्ञनपित्रादिरित्वथः । गृह्यत, पूतरन्वनत्यादिः।

तथा च मनुः,( अ. ° । १५१)

पातापितम्यागर्मप्रं नयारन्यतरण वा|

यं पुत्रं प्रनिग्रहवीयादपविद्धस्तु स स्मरतः ॥ इनि।

क्रविमाद्धिनु विग्ञाषमाद ॐ सयेत्रनि । ऋचिमस्वयंद-
ससद नापाचद्धास्तिन्ययः ।

उ. > | ष्णतपां ऋमा=-ति वितचरा्लना( न स्वस्वमात्रामन्याद्ायन
सङ्गानमाह # णव्रासनति । यद्यापि पिण्डल उन्यप्यास्न तयापि
परकरर्णादाद ॐ द्ायानि 1 रि््यन्ययैः । तन्ह्यनं त्वानुषङ्गि-
कमिति भावः । कपामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वोक्छानामित्यादिं ।
संख्याया अनुक्तत्वऽपि बरिभागनव लाभादाह ॐ द्रादश्चाना-
मिति । निर्धारणे प्र । पूवाभाव्रे इति वीप्मागर्मे सप्तपर्ण-

^ (< क ^ „~ ~~ €
इतिवद प्रिमानुराधनव्याह्‌ # पूवस्यति । प्रषष्ो नोकषाय
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमणाह # पिण्डद दइृति।

५४६ सन्याख्याया मताक्षरायाव्यवदहाराध्याय र

व्याख्यानं कि सरगत्या तथेति भावः|
२। पनः मिहावल्योकनन्यायेन मप्रती क व्याचष्टे शटरत्रिम इति।

तथा च मनुः, (अ. ५। {६९

सटश्य प्रकुवीन गुणद्‌पाव्रचक्षणम्‌ ।

परं पत्रगुणयक्तं म विज्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यत्र प्रजामनरति । तथाच प्रहत्वपाप तत
वध्यम्‌ ।

४। अव्र दत्तात्मान टष््यानरदशः स्वयदत्त इत रक्षणम्‌
द्न्याज्ञयनाह # दचतान्पान्रति । ॐ त्यक्त शते । अक्रागण
इति शेपः । # इति, इन्येयम्‌ । सयं दत इत्यस्याथः #उपनन
ति । मप्र इत्यथः

५। अन्यतु व्रिपरीना रक््यखक्षणमावः । तथाच ता्शः
तवाहं पुत्रा भवरामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूत्रवद्‌ गृष्रीना यः स
स्वयं दत्त द्यः इत्याहुः ।

तथा च पनुः, ( अ, ५ | १७५)

मानापित्‌व्रिरीना यस्त्यक्ता वा स्यादकारणात्‌ |

आन्मानं स्प्षयेग्रसम स्वयं दत्तस्तु स स्मृतः ॥ इति ।

£ । सहोढज उत्यस्य तया सह य उह विवाहिता गभ-
स्तम्पान्नात उन्यथः । गभेस्योदढन्वा्म्याप्यदन्वभिनि 1 सटा
इन्यपि नामान्नरं मानवाद४, तन्‌ भ्वरनयन “गभ तिन्न'' इति
ल्टृक्नणं शपपूरणन व्याचष्ट * गर्भं स्थित इनि । पेन इत्यस्य
याख्या ॐ परिणीनतायापिति । अन्य तु-गमं स्थितः गर्भिण्यां
प्रिणीनायां स्वीकृतः गर्भण सह योदा पशात्तस्यां जात इत्य-
थः । इन्यापारिति हस्व इत्याहुः । मवणांतमम्भूतत्वं तु उभय-

‡ स्वयदत्त इति लक््यनिदेशः दत्तात्मति लक्षणमिति भावः।

<दायविभागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रहणक्रमः। ५४५

थाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, ८अ. ५} १७३)

या गर्भिणी संस्स्करियने त्नानाभ््ञातापि वा सती ।

वोदुः म गर्भा भवनि सोढ इति चोच्यन्‌ ॥ इति !

७। पुस्पमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः कि तु मन्तरवन्न-
स्कारपूवेकक्षतयोनिन्वे एत, तदभाव एव टि कन्याशव्दप्रदरचि-
निमित्तमिति स्प कन्यायाः कनीनचति मत्र पह्मभाष्य।
एवं च तस्या अपि प्रिवाहसम्भत उनि ने दपः । अन ण्व
परगुक्तद्रिविधकानीनसङ्गतिरिनि बाध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

१। परक्रान्लस्यादाह # पातति । परित्यक्त उन्ययः ! दा-
पामर भरणासामर्ध्यन मृलजानन्वादिना वन्यादिः ।
भ य॒डति। ज्ञातपित्रादिरिल्ययः | शगचन, पृत्रस्वनत्यादिः।

तथा च मनुः, (अ. °| १७१)

पातापितम्यामन्मरप्ं नयारन्यतरण बा ।

यं पुत्रं प्रनिगद्धीयादपविद्धस्तु सस्प्रतः॥ इति।

करतरिमादिषु विक्षपमाद ॐ स्त्रति | गरत्रिमस्वयंद-
तमह नापविद्धप्तिन्यथः।

उ. | एनपां क्रमाञपि विवाक्षिना न स्वरूपमात्रमिन्याश्यन
सद्गातमाद ॐ वा 1 च विण्ठनः न्यन्यास्न न्याप
पकरणादार # दूखान । 1रत्यन्ययः; । तन्यन त्वनुष्ग
कमिति भावः| पषामित्यस्य व्वा पूर्वाक्तानामित्यदि ।
संख्याया अनुक्तत्वऽपि विभागनव राभादाह ॐ द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष्ट । पूर्वाभात्रे इति कीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद्‌ ्िमातुरपेनत्याह # पृ्स्यति । परशब्द नोकषाय
इत्याह # उत्तर इति । माटक्रमेणाह # पिण्डद दति ।

तबाह पुत्रा भव्रामोन्यव्रमात्मानं दत्तवान्पूत्रेवद्‌ गीता यः स
स्वयं दत्त इयथः इत्याहुः ।
तथाच पनुः, ( अ, ९ | १४५५ )
मातापित्विरीनो यस्त्यक्ता वा म्याद्कारणान्‌ |
आन्मानं स्पराययस्म स्वयं दरत्तम्तु स स्मृनः॥ इनि।

र । सादज ठउन्यस्य तत्रा सद्य उड विवहिना गय

स इन्यथः । गमम्याटन्वात्तस्याप्युदन्वामिनि । सदाद
इन्यपि नामान्तरे मानवा तन्‌ ध्वनयन “गभं विन्नः" इति
व्टक्षणं शपपूरणन व्याचष्ठे * गर्भ स्थित इनि । विन्न इन्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिति । अन्ये तु-गमं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीतायां स्वीक्रतः गभण सह यादा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
थः । इ्थापोरिति हस्व इत्याहुः । मवर्णात्मम्भूततवं तु उभय-

? स्वयदत्त दति लक््यनिर्दृशः दत्तात्मति टक्षणमिति भावः।

तथा च मनुः, ( अ. °| १५९)

पानापितभ्यागृत्परप्ं नयारन्यतरण बरा ।

यं पुं पतिगकीयादपविद्धस्तु म स्प्रनः॥ उनि।

करूतिमाद्वियु विक्ञपपाह ॐ सयेत्रति । क्रतव्रिमस्वयंद-

तसटाटजापवद्धास्िन्ययथः 1

उ. २ ष््नत्वां ऋ जचि विचाद्नना न स्वरूवमात्रामिन्याशचन
रद्गातमाद # ण्व्रामिनि । यद्यपि पिण्डल उन्यप्यास्ि तयापि
अकरणादाद ऋ दायानि । रिच्यन्य्थेः । नन्कयनं त्वानुषङ्गि-
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या > पूर्वक्तानामित्यादि ।
संर्याया अनुक्तत्वऽपि वरिभागनव टाभादाह # द्रादश्ञाना-
मिति । निधीरणे पष । पूरव्राभव्रे इति वरीप्मागर्मे सप्तपर्ण-

(^ त ¢ = ~ [ष

इतिवदापरेमानुराधरनस्याह # प्स्यति । परशब्दा नोच्कृष्टाथं
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमणाह # पिण्डद इति ।

तत्राह पुत्रा मत्रामान्यवमात्मान्‌ द तवान्पू्ेवद्‌ गरल्ता यः सष
स्वयं दत्त इन्यथः इत्याहुः |

तथा च पनुः, ( अ, ९ | १४५५)

मातापितृविदीना यस्त्यक्ता वा स्यादकारणात्‌ |

आन्पानं स्पशयद्स्म स्वयं दस्तु स रमृतः ॥ इति ।

६ | सदाह उत्यस्यतयासहय उन विवाहिना गभ-
स्नस्पाज्नान इत्यथः । गभम्यादढन्वात्तस्याप्यटन्वामिति । साद
इन्यपि नामान्तरं मानवाद५, तन्‌ वनयन “गभं विनः इति
व्यक्षणं शपपूरणगन व्याचष्ट * गर्म स्थित इनि । त्वि इत्यस्य
व्याख्या %# परिणीनायामिनि । अन्ये तु-गमं स्थितः गमिण्यां
परिणीतायां स्वीकरतः ग्भण सट यादा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
थः । इन्वापरारत हृस्व इत्याहुः । मवणात्सम्बूतत्व तु उभय-

? स्वय्दत्त इति रश््यानदशः दत्तात्मात टक्षणामत भावः।

तथा च मनुः, (अ. ९ | १५१)

पातापितरभ्यागुन्म्रपरं तयारन्यतरण वा|

यं प्रं प्रनिग्रह़ीयादपविद्धस्तु स स्परनः ॥ उति।

कृतरिमादियु वरिकपमाह ॐ समेत्रेनि । करत्रिमस्वयंद-
मदा जापत्रेद्धष्िन्यथेः ।

उ, 2। एतषां क्रमाञपि विवाक्षना नस्वरूपयात्रमिन्याङ्यन
सद्गातिमाड # ष्वसमिनि । सद्याचि पिण्डल इन्यस्याम्न लव्रापि
पकरणाद्राद ॐ दायति । रिन्त्यत्ययः । तन्नं न्वानुषाङ्ग-
कमिति भावः । पषामित्यस्य व्यार््या ॐ पूर्वाक्तानामित्यादि ।
संख्याया अनुक्तत्वरऽपि विभागनव टाभादाह > द्रादश्ाना-
मिति । निर्धारणे पष्ठ । पूवाभाव्रे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-

[9 [^ भ क 9 = भ €^
रातवदग्रपारुरयधनत्याह # पूवस्याति । परब्दा नाक्रए्रायं
द्त्याह # उत्तर इति । मालक्रपणाह # पिण्डद इृति।

तव्राह पुत्रा मतव्रामान्यवमात्मान द्तवान्पूतरवद्‌ गृरीना यः स
स्वयं दत्त उन्यथः इत्याहः |

तथा च मनुः, ( अ. ° | २७५)
मानापिल्रचिदीना सस्न्यक्तता त्रा स्यादरकाग्णान्‌ |
त्मानं स्परख्व्यस्म स्ख {टचलतसम्नतु म स्म्रनः ॥ इन ॥

स | खरदटन टन्यस्मय तया सद्ट्‌ ख उद चववदनता मम
स्नस्मान्नात उन्यखः । गमस्योादटन्तात्तम्याप्युटन्वांमितनि । सहाद
इन्यपि नामान्तरं मानवाद५ तन्‌ भ्वनयन गभं चिन्नः इति
न्खक्षणं षपूरणन व्याच * गमं स्थित इनि । तिन इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायापमिति । अन्य तु-गथं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्थण सह यादा पश्चात्तस्यां जान इत्य-
¢ = (~~ (~~ 6 वि
थः । इन्वप्रारात हस्व इत्याहुः । सवणात्मम्भूतत्व तु उभय-

-----~~-----~

गमस
? स्वयदत्त इति टश्यनि्दशः दत्तान्मति टक्षणमिति भावः।

तया च मनुः, (अ. ° | १५१)

मानापितभ्यामन्मृष्ं तयाग्न्यनगण वा|

यं पुत्रं पतिग्र्रीयादपाविद्धम्तु सम्म्रतः॥ उनि)

ऋचिपािदु विञयमाद ऋ सवत्रनि । चछरात्रिमम्बयंद-
लसदादजापच्रद्धाप्विन्ययः ।

उ. १॥ ष्ण्नषां कऋमाञचि विचाल्नना न स्वरूपमाव्रामिन्याञ्चयन
सङ्गानमाह # एवामनि । ययपि प्पिण्डन्‌ उन्यप्यास्न तयापि
पकररणादाद ॐ दायति । रिक्यन्ययेः । तन्कथनं न्वानुषङ्ग-
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्यार्या ॐ पूर्वेक्तानामित्य(दि ।
संख्याया अनुक्तत्वेऽपि विभागनव टराभादाह ॐ द्रादश्चाना-
मिति । निधारणे पष्ठ । पूवाभाव्र इति वीप्पागर्भे सप्तपर्ण-

[0 [९ न 6 ~ 4 €

इतिवदग्रेपाुराभेनत्याह # पु्रस्ति । प््ब्दो नोक
^~ + ॥ (^~ (^~

द्त्याह # उत्तर इत । पाच्क्रमणाह्‌ # पिण्डद टात्‌ ।

तवाहं पत्रा मवरामान्यवरमात्मान दत्तवान्पूतरेवदू गर्ता यः स
स्वयं दत्त इत्यथैः इत्याहुः ।
तथाच मनुः, ( अ, ९ | १७५)
मानापतविीनो मस्त्यक्ता वा स्यादकारणात्‌ |
आन्पानं स्पशयेयम्मे स्वयं दनम्तु स स्मृनः ॥ इनि।

६ । खदाद्रन उन्यस्य नया सदु य उदढ( विवाहिता गभ-

सवा दन्यथः । गमम्योद्टन्वात्तस्यास्यृदढन्वामिति । सटाद
इन्यपि नामान्तरे मानवा तन्‌ घ्वनयन “गभं चिन्नः इति
ल्टक्षणे पपूरणन व्याचष्ट * गर्भ स्थित इनि । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिति | अन्य तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीनतायां स्वीकृतः गभेण सह यादा पश्ात्तस्यां जात इत्य-
येः । इापोरिति हस्व इत्याहुः । मवर्णा्म्भूततवं तु उभय-

१ स्वयदत्त इति टध्यनिर्देशः दत्तात्मति रक्षणमिति भावः।

तया च मनुः, ( अ. ९ | १५१)

पातापितृभ्यामृन्प्रप तयागरन्यनरण व्रा |

यं पुत्रं परनिग्रहीयादपव्रिद्धस्तु सस्पृतः॥ इति।

कतव्रिमादियु विङ्पमाह # सयत्रति । श्रत्रिमस्वयंद-
समटाटजापाचद्धाय्विन्यथः ।

उ. । षूनयां कमा -वि चिचान्नना ज स्वरूवमात्रमिन्याद्यन
सद्गातमार ॐ पव्रमिति । यद्यपि पिण्डद उन्यप्यास्न तथाप
अकरणाद्राहद ॐ दायेनि । रिक्यन्य्थः । तन्कयनं न्वानुपङ्गि-
कमिति भावः । एपाित्यस्य व्यारव्या ॐ पूर्वेक्तानामित्यादवि ।
संख्याया अनुक्तत्वऽपि व्रिभागनव लाभादाह * द्रादशाना-
मिति । निधारणे पष्ट । पूवाव इति वीप्मागर्भे सप्रपर्ण-

[. ^ वर ण 9 ~ म £
इतिवदपरिमातुरोधनत्याह # एस्यति । प्श्ब्दो नोकृए़ाय
इत्याह # उत्तर दृति । मालक्रमणाह्‌ # पिण्डद इति ।

तवाह पत्रा भवामान्यवमात्मान दत्तवान्पूत्ेवहू गरष्ीता यः स
स्वय दत्त ईइ्यथः त्याहः।
तथा च पनुः, (अ, ९ | १७५ )

मातापत्रवरहनतिा यस्त्यक्तागा स्यद्‌कारणान्‌ |

आत्मान स्पशयद्यस्म स्वय तर्लस्तु म स्म्रनः ॥ इन)

२ । सटादटरजन उन्यस्य तया म्ह य उड ववत्रमारना गभ-
स्तस्मान्नान उन्यथ्रः । गमम्याढन्वात्तम्याप्यृढन्वमिनि । साद
इन्यपि नामान्तरं मानवादं५ तन्‌ भ्वनयन "गमं चिन्न" इति
लक्षणे शेपपूरणन व्याचष्टे * गर्भ स्थित इनि । विन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायामिति । अन्ये तु-गरभ स्यितः गर्भिण्यां
प्रणीतायां स्वीकृतः गर्भेण सह योदा पश्वात्तस्यां जात इत्य-
0 अ (~ ¢ #ः
थः । इन्वापारात हृस्व इत्याहुः । मवरणा्सम्भूतल तु उभय-

| (+ ^~ ० १» (^~ ^ (~
१ स्वयदृत्त दति लद््रानद्‌श्चः दत्तात्पात रक्षणामात भावः।

तथाच मनुः, ( अ. ९ | १५१)
मातापितृभ्यामृन्छ्ं तयारन्यतरण ब्रा ।
यं पुत्रं प्रतिग्ङ्णीयादपवरद्धम्तु सस्प्ृनः॥ इति।
करतव्रिमादियु विशषमाह ॐ सयेत्रति । करत्रिमस्वयंद-
नसा जापाचद्धस्विन्यश्ः 1
उ. | णुतयां कमाञ्यि वितान न स्वरू्पमात्रामन्याशयन
सङ्गानिमाद # णवामिति । यद्यापि पिण्ड्ट उन्यस्यास्ति तयापि
पकरणादाह # दायेति । रिक्यन्यथः । तन्नं न्वानुषद्गि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वोक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तत्वऽपि वरिभागनव रामादाह ॐ द्रादशाना-
मिति । निधारणे पष्ठ । पूवाभात्रे इति वीप्मागर्भे सप्रपर्ण-
[५ [१ व ¢ * ~ [6 | इ €
रातवद्‌ग्रपानुराधनत्याह # पव्स्यात । परब्दा नाल्छृण्रप
इत्य ^~ ५ ह
द्याह # उत्तर शत । पालक्रपणाह # पिण्डद इति।

तवा पत्रा भवामान्यवमात्मानं दत्तवान्पूतरवद्‌ गीता यः म
स्वगं दुत्त इयथः इव्यादुः |

तथा च मनुः, ( अ, ९ | {७५ )

मानापितरविरीना यस््यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आान्मानं स्पयारेयस्म स्वयं दनलम्तु स स्मरन: ॥ इनि ।

& । खदटादटरजन उत्स्य तया सद्‌ य उनढा चिवाहिना गभ-
स्तस्मान्नान उन्यथः । गमम्योादन्वात्तस्याप्यृटन्वमिनि । साद
इन्यपि नामान्तरं मानव्रादए तन्‌ ध्वनन “गभं विन्नः इति
न्टक्षणे जपपूरणन व्याचष्ट * गभं स्थित इनि । व्रिन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायामिति । अन्ये तु-गमं स्थितः गमिण्यां
परिणीनायां खीकरतः गर्भेण सह यादा प्चात्तस्यां जात इत्य-
यः । इन्वापारिति हस्व द्याः । मवणातमम्भूतलरं तु उभय

~~~ ~~~

८ ८ र~.
? स्पयदत्त इति रश््यानदेशः देत्तात्मति रक्षणामति भावः।

तथा च मनुः, ( अ. ९ | १५९)

मानापितभ्यामन्मप्रं नयारन्यतरण बरा |

यं पुत्रं प्रनिगरङ्गीयादपव्रेद्धम्तु सम्प्रनः॥ उति।

कचिमादिवु विश्ञपमाद ॐ सयत्रनि । ऋच्रिमम्बयंद-
सासदाद् जापाचद्धास्तिन्ययः ।

उ. २। ष्गतपां कऋमाञ्पि विताल्नना न स्वर्पमात्रामन्यास्यन
सङ्गानिमाद ॐ ण्चासिनि । यद्यपि पिण्डन्‌ इन्यप्यास्न तथाति
परकरणाद्ाद ॐ दायति । रिक्यन्यथः । नन्फयनं न्वानुपङ्गि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्यार्या # पूर्वोक्ततानामित्यादि ।
संख्याया अनुक्तत्वऽपि पिभागनव लाभादाह ># द्रादशाना-
मिति । निघारणे पष्ठ । पूवोभावे इति त्रीप्मागर्भे सप्तपर्ण-

[3 ^ थ € * = म ¢
रतवद्‌ ग्रपानुरपिनत्याह्‌ # पूवस्यति । परष्दा नाचृप्रयं

।
>

इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाह # पिण्डद्‌ इति ।

५५६ सव्यारऽयायां मिनाक्षरायांल्यवदटाराध्याय २

४

व्याख्यातं कि स्वगत्या तवेति भवः ।

२ {पुनःपदा कनन्पायननतनीफं व्पायप दकूतिपञनि।

नेथा च॒ मूनुः, { अ. ९ १६९)

सारणं यं परकुवत सुणदरापवरिचक्षणम्र ।
पः पूगुणयुक्ते म पत्यन्त्‌ दृचि; ॥ टन |
पः नेस्यव प्रन्सायनृस्मिं ) नया च प्रारिन्नरपायि तत

11.

५} यत उनान्मत रयजमः स्वं द्च उति सक्षणम
दन्यायमनाद्‌ ट नान्मन्वि्ति । # न्यक्त रति । मक्रागण
स्त्र्‌; ! ‰ गनि, उन्यमुश्र ¦ म्मम ८
ततः । > दात. इन्यत | स्तम न्मृम्माय्ः ॐ#उपेनत्‌
श्त । अपु इत्ययः

र | अरन्पतु
सवद पृ धना्पील्मनमान्माद टुनवान्पृजवद्‌ माता यः प

ण :गरधः उनय्रहः |
सयाच चनु. ( अ, ~ } ८५५,
मता द्रतृवरिहततिा ग्रस्त वा स्यहटिकरणान्‌ |
मन्ना स्पथयद्यस्प म्य दस्तु मस्मृनः ॥ उनि।
> | मटट्न रन्यम्थ तया सह य उट विवहिना गम.
र्मा तात = नमन्यः } गमम वृद - ता सस्गवृस्कट-त्राभान भ्न
<न नामान्तरं मानवचादप नन -वनयन "गभ वन्नः इन
र्षण आअपवृरणन स्नात + गथ स्त्विति उत । (विन्न टन्यस्य
पटस्य ‰ परिर्णःनासामिति | जन्ये तु गभ स्थितः गमिष्या
ग्ण सर्वतः गमण सट यादा पश्नात्तम्यःं जान न्य
५: । उवृ्ारात्‌ हम्न उन्गाहूः | मवणारनम्मूनन्व तु उभयः

|
(परन्‌ समुन्णमायः नमान नाष्रलः

> ऊनप्थट टान्‌ न्यध्य्रानदखः दत्तान्पमन न्क्कामात भावः ।

------- ---- ~

<दायविलाग आारगादिपृयाणांदायग्रहयाक्रमः। "५५
धाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (घ्र. “. ¦ ५३)

गा गमिणी मेस्िक्रयन त्ानान्त्रानापि वा मन॑ ।

बटुः म गमा भवनि मराद सलि चास्य | उति ।

५ पुरपुरस्वन्यमात्रान्न कन्यान्वृ्ानिः दनु प्रनत 4
पदरपूवकद्धतयानिन्त्‌ एव, नदयाव प्व टि कन्पायचदद्रिः
नपि्तपिदि म्पे कन्यायाः कृ्नीनयानि चत वयाप्य |
प्यं च नम्या आपि विदारमेम्भन रटति न दधः । जन्‌ ण्य
परगृक्ट््रिर्कानानसयदनिगिनि ब्यप्र ॥ ५३२५ ॥

" । परकान्दसयादाद्‌ ॐ पात्ति । परिन्यनः उन्यथः ' >
समवय भरमामापरथ्यन मृदटनानन्वादिना न्याद्रिः 1
यटि । तलिविद्रादिरिन्विवः } सुत्त, पृरन्यनन्याद्रः।

त्याच प्रनुः,। >. ^ { १६८१)

सातापितव्यापुन्प्ं नयान्यतम्ण वा|

मयुर प्रातियहीगयादपावद्धम्न्‌ म म्भरतः ॥ टल्‌ ।

करत्रिपादियु वरनपप्रार % मनत्रति । करात्रपम्ययदर-
समद तापाकद्धल्विनमयः।

=. ५ पणत्‌ चा सि वका चजा ज सर पमा 1 चन
ज नमार ऋ ष्वा । ५ 0 ५ २ = न्दः (1१
पकार्नगान्रद >+ नायचान ! एर यन्य; । नन-कयन न्ता
मति भातरः । ९१ न्यारा -" पृदक्त्ानामिनसराप्ट |
सगन्य्राया उनुक्तनत गष दलममसत मनर > दटत्राना-
मेनि । नितराम्ण पा | पूवामाव्रटनि कप्मागमभे मद्घपर्ण-
टानिवदग्रिपानुगाव्नन्याः # पद्रम्यनि । परसब्डा नान्वय
इत्याद # उत्तरदनि । पार्रपणाट्‌ ॐ पिष्ट रति ।

१६ सव्यारुयायां मिनाक्षरायांन्ययदाराध्याय २

व्याख्यातं करि सन्या केति भवः
2 ।पृनःिदावन्यकनन्पायन सवनीक व्याये शकूतरिपयी।
नधः च पनुः, अ. ९॥ {६९ )
तंसं प्रकूर्याति मुणदापविचक्षणमर्‌ |
म पूतरगुणयुक्ते म प्रि्यर्तु दत्रिमः ॥ उनि |
सयदि तस्यव प्ररोमनरिति | तथान प्रोहत्वपपि नत

ध्र
४

#

0 =

[क # [श

। शत्र ठनान्परान द््यनिटग्रः म््युटन उति सक्षणप
नगान # ~ ~ ^~ ध
२द्{न{ + नाः पाः ! > नगृक्त टत । अक्राग्ण
टन वषः । > दार्त. इन्युव्रम । स्वप टत्‌ ईत्यस्यायरः उपनत
२१ । म उन्मथ्‌; |

^ | अन्यतु वपेरनि दक्ष्युन्डणेपादुः । तथाच ताट्जः
नवार पुत्रा भनापीन्यव्रमान्यान द लवान्पृत्रत्रद्‌ मन्ता मरः च
मदम टत इनययः उत्याद्‌ः।

4] व ग्न { 0 { = = र })

स्वान्तानि विद्धा ना सस्वना ता स्श्ाल कवम्णान्‌ |

न्मा स्कजशलयस्मय स्ञनं दकमु स रमतः ॥ उलि ॥ ।

> । सटटरन्‌ उन्यस्म्य ततरा खद य उ विचस््ना गन
रू{ग्माल्तान दन्यवः । गमम्बरहद्रन्तानसम्याप्सृदरन्न्रोमिल्न । सहाद
ठन्यपि नामान्नमे मानव्राद८ नन्‌ सवनयन "गभे तिन" इनि
सदस्य जपवुर्णन व्यायन्‌ + गन स्थन इलि । तन्न उन्यस्य
न्प्स्त्या + पारणनताग्ामनि | अन्यि त्‌ गम स्यतः गाम्मा
प्राम्णानायर स्वुद्किनः गभण मह ग्राह पद्लात्स्यः जात्‌ इन्म-

धरः दवप्रारिति दम्ब इन्याह | मवणालम्भूनन्वं तु उभय

> मतयर दनि ट्यः दत्तान्यनि सश्णपिति भावः)

- --~--~--~--- ---

दायविभाग अरमादिपृचाणां दायग्रहणक्रमः। ५५

गाऽप्‌ वराध्यम्र्‌ |

तया च मनुः, (यर. ^; {५३।

या गभिणी सम्प्क्रियन प्रानास्रानापि वा मनौ ।

वराटः म गभा मवति सरा उति चान्यून || उनि)

9 | पुर्पृग्रम्वन्धपानान्न कन्यादान एदु न पन्त्य
स्रयुनकदनयानिनत्‌ णवर, नदयाव ण्व द कन्माजन्दपरव्रासि-
(नापरतापात प्प दन्मामीः करनातयाति परव मर{पाप्मय |
ण्मंचनम्या पि वितदसम्पन उति न दषे; 1 नण
परगक्ाटावतकानानमदुनागानं वधप ॥ ८" ॥

। प्र्ान्ग्यादाद % पराननि । प्रागन्मक्तं रन्यथः ' ट
वम्व्रजय भरमासाप्रभवन म जातन्व्रादन ननमा ¦ ।
यटि । तानपिद्रारिगिन्यवः । रग्न. पृद्रन्वनन्याटिः।

नया च पनुः. \ अ. ^ | १५६)

सदानावत्रःन्यापरुन्म्मा नन्यराजन्यनम्ण्ण न्प |

न सृतं घा उस्त्रः से सम्वत दा दत 1

त्र वष्पा्ि ( (वजलकमाद्‌ 2 सान्वजाष [ ऋ. तर्स वः
नमत ट ताचान्द्धास्त- ततः 1

उ. | ण्ह ऋ-१। -वि [नता 1 न स्कर वमाव्रापन्साजस्न
गद्भनिमाद्‌ ॐ णन्वाभति ! यच्ाष विणत रन्वप्परारत तःमा
परक्रर्णादाद ॐ दायान । रि क्थ-यनः 1 नन्कयन न्वानुचद्
मनि भावः । णपामिन्यस्म व्यारन्या -- पृवरे्ानामिन्या्ड |
संस्याया अनुक्तनवतपि विमागनव टामःदाट # द्रदशाना-
मनि । नित्रारणे पषा । पृलामाव उलि कप्नागे मप्नपर्ण-

न" भ (
रविर्‌ प्रपानुरायनत्या # पूत्स्यात्‌ । पसब्ा नान्कर्ायु
ट्न्यार % उत्तरटनि । मान्क्रपणाह ॐ पिण्डद इनि।

४५६ मव्यारुपायां मिनाक्षरायांन्यवदटःराध्याय २

म्माम्यं तं (~ -न २ ५ भवः
द्याम्युूति कि सुगमा तेदवात आतरः |
2; पूनः िटावल्कनन्यायनपरतीकं व्याये कृत्रि ॥
तध च मनुः, {अ. ९ ॥ १६९ )
रटे य प्रकाल युमदापा्यक्षणम्‌ ।
प~ ए मुभयुक्ते म वररप्रभ्त कृपः ॥ उन्‌ ।
यमम्‌ नस्य प्रद्ामनरिति। नयाच प्रोहिन्वपापि नत
८ म्र |
¦ न टना ल्ल्य म्नयदन रात शृक्रणम
नवानि + दर्ता प्रासिं {1 > प्गक्तः इत्‌ । अक्ग्ण
ल, भ पि ^
2 दपः | ‰ दान. उत्युव्रय्र | स्ने टत्‌ टरव्यम्याधः ‡रउपरनन्‌
भाद्र इन्यथः
«५ | अन्यत्‌ प्रपर -दगृल्दध्रणपातरः | नेकान ताटभः
नवारं पचा भवापीन्यवमान्यान्‌ त्चनान्पृयनचज मदीना यः र
प्न न्च नन्व: रन्यदः ।
सन््ा ठ मनुः, (८ ऋ. ~ > /
स्न्मविन्रविराना यरन्यन्छा जा सस्व ाम्णान |
श्रान्मानं स्पलनश्रलस्य स्ववं दलम्नु स स्मन: ॥ टा । |
~ | गदादरन रन्यस्मय नया सद्य उल विचाद्धिना गभः
रन्रप्रा्नान उन्ययः । गमम्याद्टन्तरानम्म्नाप्प्ृदन्वामिति । सदा
टन्यपि नामान्नमं मानकादर नने ध्वनन "गभ विन्न इनि
न्ष अपपृरणन व्याच + गभं स्थित उनि । चिन उन्यम्य
व्मास््या # पररि्णितिासापिति । यन्य तु-गमं स्थितः गभिण्यां
वग्णिनारं रवीदरतः गभण मह यादा पव्ात्तस्यं जान इन्म्‌-
4: । इउतवपीरत हमव रन्याहुः | मतवरगारस्मूतत्व तु उभय

~------~------,

“ म्यक दति टुभव्रानदेश्यः देत्ात्म्त न्दक्नफाप्रान्‌ मावः)

~~~ =~~----- ~ - -~- ---~ ---- --- ~

दायावभाग आगमा षृ णां टामग्रहषाक्रमः।'*५

धाऽपि बाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (भ.^; १५३)

या गामिणी मेस्रक्रियन ठनान््ञारापि ता मरी ।

वृ, म ममा म्वा स्ट इन्‌ याच्यन (114

५ | पुर्पृपम्वन्यपात्राने कन्मान्युह्ानः रदन्‌ यन्त्रः
भक रि पृतकदप्लवरातन्व्‌ पत्र, तन्म ट वन्याय प्रीपः
निपित्तापिदि म्प कन्यायाः कर्नानिचनि पत पटामाप्य।
प्वंचनम्या अपि विदाहमम्भत टत न दपः । जन्‌
प्रयिद््टृबलक्रतनिमद्ाताम पप्र | ^: ॥

। प्रकान्तवादार्‌ ॐ प्रानति । परिन्यक्त ?न्यथः । र
पमव्िय मग्मामप्धवन मलन्जानन्व्रािनी नन्या |
यट्ति । त्निपित्रादिगिन्विवः । शमयन, पृचन्यनन्याट्‌ः।

न्स्रा च मन्‌ इ. ^ | 2५८५)

व्राता -म्य ठ तया मन्वत घ्र ॥

ग क.उ भा कमक बदर क रे स्मतः ॥1 ट्त ॥

विप्र द्‌ पलतम्‌ 2 सन्वाति न -[भस् ब्य
नस [द तापाचनदूहतनयल्ः ॥

उ. 2 ॥ णतप क्रा ररि । तावता जस्र उवातरापन्सा जयन
गद्गानमादे ॐ णव्ामिति ! वयाप पिण्टयः रन्य्प्राद्न तमाप
प्रकरर्णादाद ॐ दायान । रितयन्यद्‌ः । नन्दयन न्वाचुदः
कमिति भावरः । णषामिन्यस्य स्याग्व्या “ पृवाक्तानामिन्या |
सेस्याया अनुक्तत्वःपि विभागेन भादा ॐ द्रादगाना-
पमिति । निध्रारण प्र | पूवामाव उति कप्मागम्‌ सप्रपर्ण-
रिव प्रपानुरायतन्पा # परस्या । पग्वष्दा नान्ृप्राये
ट्न्याह # उत्तरद्रनि । माखक्रपमणाह्‌ # पिण्डद नि

५५५६ सन्यारुपरा्या पिनाक्रायत्पवदटराध्याम २

पृास्तत कि दुगमा तदान मत्रि; ।
„ ! पनः रार कनन् पामनः (18 शि।| < म नह ।

+न ~~~ ~ ८ (५
4 च. ^~ + (द. 1

~
त्यय परत सुगद्रापावरचक्षणप्र्‌ ।
. . नि ति श न ४ ् धि 4 श
3! प {भ तैः + [विन्त वचरः ॥ त

1.1
4 नया; स्वत दन्‌ उनि स्रणयं
‡ ¦ य = कान्ता नदति; प्वयालच्‌ रान मस

वादय । दृन्मान्विति । च त्यक्ते दनि ! अक्रागण

छ ५ न न #

- { (तरम ९ 0. उ 3 -ःः र ट्त्म्र नम्‌
“11 4 1 ठ 24. रन्यृद्‌ । प्लव ठत उत्यस्यायः ॐरपृत्‌ः।
1

अन्द तु प यधमाः , समानता.

१! ~व ९1 -- म सजन्धतय - मृ! प
4 पुल, मनप (न्रमान्या-. ल सुतरन्वृत्वत्‌ मलत मः य

2. ज, 1 ८3241 उ दद्रार2- 1
{-: नतु ~प उन्म |

~
५१
१
[५

-; र ~ तष्न्दः

२११ न्दा {३ द उदर 4 षद वः सनक ग्षणात्‌ |

रा सका य्न म्य व स द स स्य: ।{ ~ |

^ ¡ ससार न उ-व्वरत तना सद य ~. न अचचरनि् ति यमन
< १८ प्य त ८ 44: ॥ अ स्व तसस् जव (119. | मर्णन
तात लापान्तः मानना नत जनयन "गम न्वः उति
८ स उपवुउणय च्यावय = मन अस्मिन उल । पवन उन्यम्थ
वृ. उ पार्म्नषमयाभात | न्य तू -गम म्धरवः गाम्मा
४ 18 मः =
1 ग्पोव्मुद्य रन्त, मृनण्‌ मह्‌ यद्धि वन्लासस्यः नन्‌ टत्मृ-

४१ दवम्‌ हम् उन्याहः | मवणान्मम्भृनन्वं तु उभय

------------. .
¢ ण्व [ज

` पवथ रत दयन द चान्यत नाकाम भार

व ग्म क नाः टि $
दयाव भाता आातमाहपुयाणांटूायग्रहाक्रमः। “४५

राऽपि वध्यम्‌ ।
तभाव पनुः, (यव. : ५५३,

९

मरा गमणा सास्क्रियत टानान््रनापि वरा सन |

वटः स गभा मवति मट्‌ टन्‌ चान्यन्‌ ॥ डत ।

५ | पर्पयम्वन्यवारान्न कृन्यानदटानः दनु प्रनत

^

सकरवृवकदतयानित एव, वावि प्व दि वन्यानि
नपितपिति म्यः कन्याम वरमीनयत वव कयाध्य |

प्य च तम्प वताः वस्नवः रज न =षः + न प्व
प्सुन््ःदावकातानेमदतवामानं दमम ॥ (२ \

४। प्रकान्दन्वादाट्‌ ॐ प्राननि । प्ररिन्यन; गन्युथः ` =
वामवरस्नि भरणानाद्दवत मृ्नातन्वादिना वन्याः ।

॥ ~ ^~ = = ५
४यटति । तानपित्रादिजिन्दव । सण, पृचन्वमन्याः।
44.44

सवनपत यामुनं सदोतरवनम्या चा ।
युत वा पसन्ान्षाद दक्स व स सव्यतः द = |
जिगातन प व्य त सवत व । ऋ. वन्न्प््
न += तापा द्रः |
3. | पनं च. लि (वचः चा तरर सवार्न
गदादमाद्‌ ऋ वापा । वतहोष पितत दलपत नय
परकारष्एानर ॐ नायात ? एरिउव गोधः : ननदन नवार

सलि भावः । कपापिन्यस्य व्यार्न्या ^ पृदराक्पासामिन्स।रद |
सेरत्याया अनुक्तनवरप प्रिभामेनव मादा > द्रादलाना-
पिति । निध्रारण पषा | पचाम दाति करप्नागये सद्नपण-

रवदाग्रपानुरायनतमि ॐ पूत्रान्‌ । प्रष्टा नान्फु़ाय

(^

रनम # उत्तर उन । द्रप्रणाष्र # प्ष्टट्‌ ३|[व।

~ =

पनन्त साज क अमे २ द प ञ्ण्हान्‌ |
वन्मा रवप -पस्या गन. ~ र्द = सन्दत्ः ॥ रात ।
तिता गन

द. ८ - वञ् 3 ब भवच ज =. 1
< १- ग्म नत उवः + मनम, -उानम्मात्य 2 ननाम । मन्ड

दव नामान्तं मानद नत तरनयन "गम विनतः उनि
+र अपवारणम्‌ च्म ' गम्‌ (स्मन उर | लन टन्यस्य
-वरप्प्या 7 पर्णः तय्पतति । जन्य तु मम स्थितः गमिण्यां
णीन सनृक्रलः मनेण महद साह्य पत्रात्तम्यः जान न्य
: । सदारान्‌ म्व रन्याहः | मवणारस्मूनन्वं तु उपय-

~ --------~- - -- - ~ --~-- - --~ ~~ --------------~~~ ~~.

४

सः गर ~: वूानन्लः -सा-५ कणम्रात गोन

र क भो ककव बदर त सभरत: + = द 1
न तिम्ेदान्दि बृ क नकपा - जद वाति । तवसस
तग्र तापाद्‌ व - रः
>. ५ ष्णं र स इवत दरना न तदत कयाय ानय्

साङ्गा ऋ णन्वाम{त : गन्द त उ पष्द्द्त दप

मक्र गानाद ॐ दायान \ एलियन । तनन न्वनु्-
कसति भावतः । गषृामिन्यम्तर नयाम्य - पृद्राक्छासामिन्ययरड |

= भ

ंम्न्याया अनक्तनत्रःपि रिभिःयलव नामाद > दष्टनाना-
मानि । लित्रारण पका ¦! पृव्रामाव उति प्नामम्‌ सप्पण-

= ० = ॥।

षू
तवदर्रेमानुगयनन्याः ॐ एवम्यति । प््यन्डा नान्या

टन्याट ॐ उत्तर डान । पाल्क्रपमाटे > पिष्ट ३६ ।

५५६ सव्याखूयायां सिताक्षरायांन्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं कं स्वगत्या तभवेति भावः|
३। पुनः निटहावलोकनन्यायन मप्रतीक्र व्याच शकत्रिम रति

तथ्‌ च मनुः, (अ. ९) १६९)

सदशं यं प्रकुर्वीत गुणदोपप्रिचक्षणम्‌ ।

पत्र पुत्रगुणयुक्तं म विन्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

जयमपि तस्य प्ररोभनरिनि। तथा च प्ादन्त्रमापि तत्र
वध्यम्‌ । | ि

४} अत्र दत्तान्मानति टश्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त इति क्षणम्‌
इन्याजयनार्‌ # दत्तान्पान्विति । # त्यक्तं दृति । अक्रागण
दृति रेपः । # इनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्यायः उपनत
इति । भाघ इन्यथः

५। अन्यतु व्रिपरीना रक््यरक्षणमावः । तथान तादृशः
तवां पत्रा भवामीन्यवमात्पानं दत्तवान्पृवेवद्‌ गीता यः स
स्वयं दत्त इयथः इत्यदः |

तथा च मनुः, ( अ, ९ । १५५ )

मानापितरविीना यसू्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशययस्म स्वयं दनम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सदज इत्यस्य तया सह्‌ य उरा विबाहिना गभ-
स्तस्माज्नात इत्यथः । गभस्याढन्वात्तस्याप्यृढन्वमिति । सहोढ
इन्यपि नामान्तरं मानवाद्‌¢ तत्‌ ध्वनयन “गभं विन्न" इति
लक्षणं शपपूरणन व्याचष्ट * गर्भ स्थित इति । षिन्न इत्य
व्याख्या # परिणीतायामिति । अन्ये तु-गर्भ स्थितः
परिणतायां स्वीकृतः गर्भेण सह याहा पशात्तस्गः
थः । इन्वापोरिति हस्व इत्याहुः । सवणा

? स्वयदत्त इति लशष्यनिददाः दन

८दायातिभागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

नथा च मनुः, (अ. ^} १७३)

या गभिणी संम्स्क्रियन त्रानाञ्जानापि वा सनी ।

वोदुः म गर्भा भवनि माह उनि चोच्यत्‌ | इति ।

७। पुरपमम्बन्धपमातान्न कल्यान्वहानिः द्विः तु मन्तरवन्न॑-
स्कारपूव्रकक्षनमानिन्ये प्रवर, तदभाव पव टि कन्याशन्दभघ्राचि-
निमित्तमिति स्पद्रं कन्यायाः कनीनचनि पत्र महाभाप्य।
एवं च तस्या अपि विवराहमम्भवे उनि न दूषिः । अन णव
परागुक्तद्ििधकानीनमद्तिरिति वध्यम्‌ ॥ ५३५ ॥

२। प्रक्रान्नन्यादाद # पाननि । परिन्यक्त उन्ययः ! दा-
पामावेऽपि भरणामापध्यन मृखजानन्वादिना बेन्यादिः ।
भ य उति | ज्ञातपित्रादिरित्ययः । गद्यते, पृतरन्यनन्यादिः।

तथा च मनुः, (अ. °| १५५१)

मातापितृभ्यामुस्मष्ं नयारन्यनरण वरा ।

यं पुत्रं पनिग्क्णीयादपविद्धम्तु स स्मृतः ॥ इति)

कूत्रिमादियु बिशषमाह ~ - ^ |
तसहोदनापत्रिर>

५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदटाराध्याये २

व्याख्यानं क त्वगत्या तथेति भ्रः |
२। पुनः गिहावलोकनन्यायन मप्रतीकं व्याच करत्रिपदरति।

नेथा च मनुः, (अ. ९) १६९)

सरश यं प्रकुवीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म विज्नयस्तु कृचिमः॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्ररखाभनरिति। तथाच प्रहिन्वमपि तत्र
वोध्यम्‌ । 1 | ॥

४। अव्र दत्तान्पाति टश्ष्यनिर्दशः स्वयंदत्त उति लक्षणम्‌
द्न्यादयनाह # दत्तान्पान्विति । # व्यक्त इति । अक्रारण
हृति शेषः । % इनि, इत्येवम्‌ । स्वयं दत्त दृन्यस्याथः #उपनन
ति । भाप्र इन्यथः।

। अन्यतु व्रिपरीनोा रक््यटक्षणमावः । तथाच तादश
तवाहं पत्रा भव्रामीन्यवरमात्मानं दत्तवान्पूव्वद्‌ ग्रीन यः म
स्वयं दतत उन्यथः इत्याहः |

तथा च मनुः, ( अ, ९ | १५५)

मानापितविदहीना यस्त्यक्ता वा स्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशथेद्यस्मे स्वयं दत्तस्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटोढज इत्यस्य तया सह य उदे विवाहिनो गभ-
स्तरमाज्नात इत्यथः । गभेस्याढन्वात्तम्याप्यृढन्वमिति । सहोढ
इन्यपि नामान्तरं मानवादं$ तन्‌ ध्वनन (“गभे विन्न" इति
लक्षणं सेपपूरणन व्याचष्ट # गभं स्थित हृति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ प्ररिणीतायामिति । अन्य तु-गर्भं स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गभेण सदह यादा पथात्तस्यां जान इत्य-
थः । इत्यापोरिति हस्व इत्यदः । मवर्णान्मम्भूतन्वं तु उभय-

स्व्रग्रदत्त इत नक्यानद्‌द्यः दरत्तात्मात रश्षणामत भावः

<दायातविमागे जओरमादिपुच्राणां दायग्रदणक्रमः। ५५५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ. ^} १७३)

या गामिणी संम्स्क्रियन त्रानाञ्ज्ञानापि वा सनी ।

वोदुः म गर्भो भवति साद उति चोच्यन्‌ || इति ।

७। परुपमम्बन्धमात्रान्न कन्यानवहानिः कितु मन्त्रवन्न
स्कारपूतवकक्षनयानिन्व एव, नदमाव णव टि कन्याशव्दम्रघ्रचि-
निमित्तमिति स्परे कन्यायाः करनीनचनि मव पहाभाप्य।
एवं च तस्या आपि व्रिवाहसम्भतव इनि न दपि; । जन णव
परागुक्तद्वितिधकानीनमद्गतिरिनि वाप्यम्‌ ॥ ४३५ ॥

१। पक्रान्तल्यादाह % माननि । परिन्यक्त उन्ययः ¦ दा-
पामावञ्पि भगणामामर्यन मृरजातन्वादिना वन्याद्रिः ।
ॐ यडति। न्नानपित्रादिरिल्ययः। शगश्न, पृ्त्रनन्याद्रिः।

नथा च पनुः, ( अ. ० | १५१)

पानापिनृभ्यामल्मृषं नयार्न्यनरण वा|

यं पुत्रं प्रनिग्रद्रीयादपविद्धस्तु सम्प्रतः॥ इति)

करत्रिमादियु वरिशषषमाह # सथत्रति । ्रत्रिमस्वयंद-
समटाटजापत्रद्धप्विन्यथं;।

उ. १। एतषां क्रमाऽपि विवा्निन[ न स्वस्पमात्रमिन्याशयन
सद्गतिपाह # एवमिति । ययपि पिण्डद इन्यप्यारेन तथापि
परकरणादाह ॐ दायति । रिक्यत्यथः । तन्कथर्नं त्वानुप्गि-
कमिति भावः । एषामि्यस्य व्यास्या > पूरवोक्तानामित्य।दि |
संख्याया अनुक्तत्ेऽपि विभागेनव लाभादाह > द्राद्ञाना-
मिति । निर्धारणे पष्ठ । पूवाभाव्रे इति वीपरागर्भ सप्तपर्ण-
इतिवदप्रेमानुरभरनत्याह # पूत्॑स्यति । परशब्दो नोच्करष्टाय
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाद # पिण्डद इति।

५५६ सव्याख्यायां भिताक्षरायाव्यवदाराध्यासे २

व्याख्यानं किं स्रगत्या तवेति भवः ।
२। पुनः मिहावदटाकनन्यायन मप्रती कं व्याच ककरत्रिमडइति।

नथ च मनुः, (अ. ९) १६९)

सदृशे यं प्रकुर्वीत गुणदोपत्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म विज्चयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रलोभनरिति | तथा च प्रौदन्वमपि तत्र
वोध्यम्‌ ।

४। अत्र दत्तान्मति सक्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त उति रक्षणम्‌
न्याज्चयनाह # दत्तान्मान्विति । # त्यक्त इति । अक्रारण
ते शेपः। ॐ इति, इन्यवम्‌ । स्वयं दत उस्यस्याथः #उपनन्‌
ति । भाप इत्यथः

+ | अन्यतु व्रिपरीना रक्ष्यदक्षणमावः । तथाच ताटश्ः
तवाहं पुत्रा भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूववद यना यः म
स्वयं दत्त इत्यगः इत्याहुः |

थाच मनुः, ( अ. ९ | १५७५)

मानापितृव्रिदीना यस्न्यक्ता वा म्याद्‌कारणान्‌ |

आत्मानं स्पश्यदस्मे स्वयं दचम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटाठज न्यस्य तया सह य उ विवाहिता गभ-
स्तस्माज्नात इत्यथः । गभेस्याढन्वाततम्याप्यृदत्वमिति । सहोढ
इन्यपि नामान्तरं मानवादं¢ तन्‌ ध्वनयन “गभं विन" इति
टक्षणं परपपूरणन व्याचष्र * गर्भे स्थित इति । व्रन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीनायामिति । अन्ये तु-गर्भं स्थितः गभिण्यां
पर्णीनायां स्वीकृतः गभंण सह यादा पश्वात्तस्यां जात इत्य-
थः । इन्चापोरिनि हस्व इत्याद: । मवणातमम्भूनन्वं तु उभय-

? स्वयदत्त टति टश्यनिरदेशः दत्तान्मति रक्षणमिति भावः

<दायविभामे ओरमादिपृत्राणां दायग्रहणिक्रमः। "४५

थाऽपि वोध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, ८अ. ९} १७३)

या गभिणी संम्स्क्रियन ब्नानाभ्ज्ञानापि वा सनी ।

वादः म गभा भवनि सदाह उति चोच्यन्‌ | इति ।

७। पृरूपमम्बन्धमातान्न कन्यान्वानिः प्रि तु मन्त्रवन्न॑-
स्फरपृवरकत्षतयानिन्तर पतर, तदभवि फत्‌ {ट करन्याज्ल्दम्रत्राच-
निमित्तमिति स्पष्टे कन्यायाः कनीनयति मूत्र पहाभाप्य।
पवर च तस्या अपि विदाहमसम्भव ठनि न दपः । अन णव
मरागुक्तद्वितिधकरानीनमङ्गनिरिनि वोध्यम्‌ ॥ ५२ ॥

। परकरान्नत्वादाह # प्राननि । परिन्यक्त उन्ययः ! दा-
पाभाव्रञपि भरणामामर्ध्यन मृटजानन्वादिना वन्यादिः ।
य टति | ब्रलपित्रादिरित्ययः । गृह्यत, पुत्रह्ननन्याद्रिः।

तथाच मनुः, ( अ. ° | १५१)

मानापितरभ्यामुन्मरप्रं नयागन्यतरण वा|

यं पुत्रं प्रनिग्र्ठीयाद्परवरद्धम्तु म मस्प्रतः ॥ उनि)

करत्रिमादियु विरापमाह ॐ सयत्रति । करत्रिपस्यंद-
ससदहाटजापत्रेद्धप्विन्यथः ।

उ. १। एनपां क्रमोऽपि विवक्षिता न स्वस्पमात्रमित्याश्चयन
सङ्गनिपाह # पत्रमिति । यदयपि पिण्डद दन्यप्यास्नि तथापि
पकरणादाह # दायति । रिक्यत्यथेः। तन्फथनं त्वानुपद्भि
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या > पूर्ोक्तानामित्यादि ।

ख्याया अनुक्तत्वऽपि बिभागनव राभादाह # द्रादशाना-
मिति । निधारणे पष । पूर्वाभावे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदर प्रिमानुरोधनव्याह % पूरवंस्यति । परशब्द नोच्ृषएटायं
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रपेणाह *# पिण्डद इृति।

५५६ सनत्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं त्रगत्या तथेति भावः|
३। पुनः निहावदरोकनन्यायन परतीकं व्याच शकत्रिम इृति।
तथ्‌ च मनुः, (अ. ९1 १६९ )

सदशं यं प्रकुर्वीत गुणदापवरिचक्षणम्‌ ।

पुत्र पत्रगुणयुक्तं म व्ित्नयस्तु कृजिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रलोभनरिति । तथा च परन्वमपि तत्र
वोध्यम्‌ । ॥ वि | द

४} अव्र दतान्परतिं टक्ष्यनि्टुशः स्वयं दत्त इति लक्षणम्‌
इन्याशयनाह # दत्तान्पान्तिनि । ॐ त्यक्त इति । अकारण
इति शेषः । # इनि, इत्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपनत
टनि। भाप्र इन्यथः।

५। अन्यतु व्रिपेरीना रक्ष्यल्रणमावः | तथाच ताटशः
तवाहं ॑पूत्रो भवामीन्यवमात्मानं द्तवान्पूव्रवद्‌ ग्रीन यः स
स्वयं दत्त ह्यधः इत्याद ।

तथाच मनुः; ( अ, ° | १५५)

मातापितरविहीना यस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आत्मानं स्यश्ञयेद्यस्म स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इनि ।

६ । सटोढज इन्यस्य तया सह य उदा वरिवाहिना गभ-
स्तस्माज्नात इत्यथः । गभेस्याढन्वा्तम्याप्यृन्वमिति । सहोढ
इन्यपि नामान्तरे मानवादं¢ तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न हृति
क्षणं श्पपूरणन व्याच * गभे स्थित हृति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिति । अन्ये तु- गर्म स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गर्भेण सह याहा प्चात्तस्यां जान दृत्य-
शः । इन्वापोरिति हस्व दृल्याद्ुः । मवणीरमम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयदत्त दति लध््यनिदृराः दत्तान्मति लक्षणमिति भावः

<दायाविमागे ओरमादिपृत्राणां दायय्रहणेक्रमः। ५५५

थाऽपि बोध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, ८अ.५॥ १७३)

या गभिणी संम्स्करियन ज्नानाञ्ज्ञानापि वा सनी ।

वोदुः स गर्भा भव्रनि महाह इति चोाच्यत्‌ ॥| इति ।

७। पुरुयमम्बन्पमात्रान्न कन्यान्यहानिः पि तु मन्त्रवन्न
स्फारपूव्कक्ततमानिन्व पत्र, तदभाव णव टि कन्याराब्दभद्रसि-
निमित्तमिति स्पप्रं कन्यायाः करनीनचति भत पहाभाप्य।
एत्र च नस्या अपि विवाहसम्भव उनि न दप; । अन णव
परागुक्तद्विषिधकानीनमङ्गतिरिनि वाध्यम्‌ ॥ ५३ ॥

१। परक्रान्लन्वादाह # पाननि । परिन्यक्त उन्यथः \ दा-
पाभाव्रञ्पि भरणासामध्यन मृखजानन्वादिना न्यादः ।
ॐ यति । त्नानपित्रादिरिन्ययः | अन्न, पुज्न्यनन्याद्रिः।

तथा च मनुः, ( अ. ० १५१)

मानापिनृभ्यामन्प्रष्ं तयारन्यनगण वा|

यं पुत्रं परनिग्र्ठीयादपविद्धस्तु सस्प्रतः॥ इति ।

करत्रिमादियु विशपमाह ॐ सयत्रति | व्रत्रिमस्वयंद-
सटा जापविद्धन्विन्ययंः।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि विवान्निन। न स्वस्पमात्रमिन्याशयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यदपि पिण्ड इन्यप्यारेत तथापि
प्करणादाह ॐ दायनि । रिक्वत्यथः । तन्फथनं त्वानुपद्गि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्यार्या > पूर्वाक्तानापित्यादि ।
संख्याया अनुक्तत्वेऽपि वरिभागेनव टखाभादाह > द्रादश्चाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूवाभाव्रे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदग्रिमानुरेप्रनस्याह # पूव॑स्यति । परशब्द नोच्छ्राय
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमणाह # पिण्डद इति।

५५६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवद्‌रराध्याये २

व्याख्यानं किं सरगस्या तंयवेति भावरः |
३। पुनः तिहावलोकरनन्यायेन मप्रतीकं व्याचष्ठे कृत्रिम इति।

तथ्‌ च मनुः, (अ. ९। १६९)

सदश य प्रकरीति गुणदापातरचक्षणम्‌ ।

प्रं पत्रगुणयुक्तं म व्रिज्ञयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्ररोभनरिनि । तथा च प्राटरत्वपपि ततर
वध्यम्‌ । ।

४। अत्र दत्तान्मनि रक्ष्यनिर्टृशञः स्वयं दत्त उनि रक्षणम्‌
न्प्रा्यनाह ॐ दत्तान्मानचत्रात । ॐ स्य्रक्त इति | अक्रारण
टृति दोषः । # इति, इन्यवम्‌ । स्वयं दत्त उन्यस्यायः उपनत
इन्‌ । भागप्र इन्यथधः।

५। अन्यतु विपरीता रक्ष्यखश्षणमावः । तथाच तादृशः
तवाहं पुत्रो भवामीन्यव्रमात्मानं दत्तवान्पूत्वद्‌ ग्रीन यः स
स्वयं दुत्त इत्यथः इत्याहुः ।

तथा च मनुः, ( अ, ९। १७५ )

मानापितरव्रिदीना यस््यक्ता वा स्यादकारणात्‌ |

आल्पानं स्यशयेद्यस्य स्वयं दत्तम्तु स स्मरतः ॥ इति।

६ । सहोदज दन्यस्य तया सह य उद वरिबाहिना गभ-
स्तस्माज्नात इत्यथः । गमेस्याढन्वात्तस्याप्यृदन्वमिति । सहोट
इन्यपि नामान्तरं मानवादं¢ तन्‌ ध्वनयन “गर्भे विन्न" इति
टक्षणं भ्ेपपूरणन व्याच #* गर्भ स्थित इनि । विन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ प्ररिणीतायापिति । अन्य तु-गर्भं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भण सदह यारा पशचात्तस्यां जात इत्य-
थः । उन्वापोरिति हस्व इत्याद्रः । मवणान्मम्भूतत्वं तु उभय-

९ स्व्ययरदरत्त इत लक्षयानद्‌रशः दत्तात्मात टक्षणामत भावः)

<दायविभागे ओंरमादिपृच्राणां दायग्रहणक्रमः। ५८५

थाऽपि वोध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, ८अ. ^ 1 १७३)

या गभिणी संम्स्क्रियन त्राताञ्तानापि वा सनी ।

वोदुः म गर्भा भवनि साठ उति चोय्यन्‌ ॥ दनि ।

७। पुरुमम्बन्यमात्रान्न कन्यान्वदहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूव्रकक्षतमोनिन्ये एव, तदभाव पव टि कन्याशव्दपर्राचि-
निमित्तमिति स्पे कन्यायाः कनीनचति मच प्रहाभाप्य।
एवं च तस्या अपि विवाहसम्भव उनि न दपि; । अन ण्व
परागुक्तद्रिविधकानीनसङ्गनिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

१। परक्रान्नन्वादाह # माननि । परिन्यक्त उन्यथः } दा-
पाभातव्रञपि भरणामामध्यन मृन्टजानन्वादिना बन्यादिः ।
य इति । ज्नानपित्रादिरित्यथः । भ्न, पूत्रत्वनन्यादिः।

नथा च मनुः, ( अ. °| १५१)

मानापितम्यामुन्मएं तयारन्यतरण बरा ।

यं पुत्रं प्रनिग्रीयादपवरद्धस्तु समस्परनः॥ इनि।

करत्रिमादिनु विशपमाह # स्त्रति । ज्रत्रिपस्वयंद-
समटादजापत्रद्धस्विन्यथः।

उ. १। एनेषां क्रमाऽपि विवर्तिन्‌ न स्वरूपमात्रमिन्याशयेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद इन्यप्यास्ि तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यन्यथः । तन्नं लानुपद्ग
कमिति मावः । एषामित्यस्य व्याख्या > पूरवोक्तानामित्यादि ।
संख्याया अनुक्तत्वेऽपि विभागनव राभादाह > द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूर्वाभावे इति वीप्मागर्भ सप्तपर्ण-
इतिवदभ्ेमानुराप्रनत्याह ॐ पूवस्यति । परशब्द नोन्कृष्टायं
इत्याह # उत्तर दति । माट्क्रपरणाह्‌ # पिण्डद इृति।

५५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याय २

व्याख्यानं करं त्वगत्या तथेति भावः।
२। पुनः मिहावखकनन्यायेन मप्रतीकं व्याचष्ट करत्रिम इृति।

तथ च मनुः, (अ. ९। १६९)

सदशं यं प्रकुर्वीत गुणदापतरिचक्षणम्‌ ।

प्रं पत्रगुणयुक्तं म वज्नयस्तु कृचिमः॥ इतिं ।

अयमपि तस्यव प्ररोभनरिति। तथाच प्रहल्वपपि तत्र
वोध्यम्‌ ।

४। अब्र दत्तात्पतिं टश्ष्यनिर्दश्ः स्वय दत्त उति लक्षणम्‌
टन्याज्यनाह # दत्तान्मान्विनि 1 ॐ त्यक्त इति । अकराग्णे
टि शेपः । % इति, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त दृत्यस्याथः उपनत
ट्ति । भाघ इन्ययः।

+ | अन्यतु व्रिपेरीनो वक््यरक्चणमावः | तथाच ताः
तवाहं पुत्रा भव्रामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूववद्‌ गृरीता यः स
स्वगं दत्त इत्यथः इत्याहुः ।

थाच मनुः, (अ, ५ | १७५)

मानापितरव्रिहीनो मसन्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आन्पानं स्पश्ये्यस्म स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इनि ।

६ । सटाद्ज इत्यस्य तया सह य उद्दा विवाहिता गभ-
स्तस्माज्ात इत्यथः । गमस्याटन्वात्तम्याप्यृढन्वपिति । सहा
इन्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन (गभे विन्न इति
क्षणं षपपूरणन व्याच # गर्भं स्थित दति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीनायापमिति । अन्ये तु-गर्म स्थितः गभिण्यां
परिणीनतायां स्वीकृतः गभण सह योढा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
थः । इन्ापोरिति हस्व इ्याद्रुः । मव्णारमम्भूतन्वं तु उभय-

? स्ययद्‌त्त इति लक्ष्यनिदंश्ः दत्तात्मात टक्षणामति भावः।

<दायविभागे ओरमादिपुचाणां दायग्रदणक्रमः। ५५५
थाऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ५} १७३)

या गाभिणी संस्स्क्रियन त्नानाञ्ज्ञानापि वा सनी ।

वोदुः स गर्भो भवति सदाह उनि चोच्यत ॥ इति ।

७। पुरुपमम्बन्धमाजान्न कन्यान्वहानिः करि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्नतयोनिन्ये एत्र, तदभाव णव दि कन्याशब्दरम्रचि-
निमित्तमिति स्पष्ठं कन्यायाः कनीनचति पत्र पहाभाप्य।
एवं च तस्या अपि व्रिवाहसम्भव टि न दपः । अन ण्व
मरगुक्तद्वितिधकानीनसङ्गनिरिनि वोध्यम्‌ ॥ ४३ ॥

१। प्रक्रान्तत्वादाह # पाननि । परिन्यक्त उन्मथः ! दा-
पामाव्रम्पि भरणासामथ्यन मृटजातन्वादिना वन्यादिः ।
ॐ यटि | क्ञलपित्रादिरित्ययः । शगृशने, पृत्रन्वनन्यादिः।

तथा च मनुः,( अ. ° | १५१)

मानापितभ्याग्न्मृष्ं तयारन्यनरण वा|

यं पुत्रं प्रनिग्रह्ीयादपव्रद्धस्तु मस्प्रतः॥ उति।

करत्रिमादियु विशपमाह # सयेत्रति । करत्रिमस्वयंद-
समटाटनापत्रद्धन्विन्ययंः ।

उ. १। एनेपां क्रमाऽपि विव्रक्षित। न स्वरपमात्रमिन्याश्चयेन
सङ्कतिपाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद इन्यप्यास्न तथापि
परकरणादाह # द्रायति । रिक्यत्यथेः । तन्फथनं ल्वानुपद्गि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्यास्या * पूर्वोक्तानामित्य।दि ।
संख्याया अनुक्तत्वऽपि विभागेनव व्यभादाह % द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष्ठ । पूर्वाभावे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद्‌ प्रेमानुरोपरेनत्याह # पूर्र॑स्यति । परशब्द नोकच्रष्टाय
इत्याह # उत्तर इति । माखक्रमेणाद # पिण्डद इति ।

५५६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदार ध्याये २

व्याख्यानं क्रं सरगत्या तयेति भवः |
३। पनः भिहावलोकरनन्यायेन मव्रतीकं व्याच शकरत्रिम इति।

तथा च मनुः, (अ. ९। १६९)

सदशं य प्रकुर्वीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म विज्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यत्र प्रटोमनरिनि । तथा च प्रोहन्वमपि तत्र
वायम्‌ ।

४। अव्र दत्ता्पति रक्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त इति रक्षणम्‌
ट्न्याशयनाद्‌ # दत्ान्पान्विति 1 ॐ त्यक्त इति । अकारण
रति शेषः । % ईनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इ्यस्याथः # उपनत
डति । भाप इन्यथः।

५। अन्येतु व्रिपेरीना रक्ष्यरश्षणमात्रः । तथाच तादृशः
तवाहं पुत्रा भवामीन्यवमात्मानं दत्वरान्पूववद्‌ गीता यः स
स्वयं दत्त इत्यथः इत्याहुः ।

तथाच मनुः, ( अ, ९ | १७५)

मातापितूविदहीना यस्त्यक्ता वा म्याद्‌कारणान्‌ |

आल्मानं स्पशयदयस्मे स्वयं द्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटोढज इन्यस्य तया सह य उदा वरिवाहितो गभ-
स्तस्माज्ात इत्यधेः । गमेस्याढन्वात्तम्याप्यृढन्वमिति । सहोढ
इन्यपि नामान्तरे मानवाद्‌ तन्‌ ध्वनयन “गभं विन्न इति
लश्वणं ेषपूरणन व्याचष्ट * गर्भ स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीनायामिति । अन्ये तु-गर्भं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भेण सह यादा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
थः । इव्ापोरिति हस्व इत्यदः । मवणातमम्भूनत्वं तु उभय-

? स्यरयदत्त दत लक्ष्यानद्‌ल्ः दत्तात्मात टक्षणामात भावः

<दायावेभागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रदणक्रमः। ५४५

थाऽपि वोध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ. ०} ७३)

या गिंणी संम्स्करियन त्राताञ्ज्ानापि वा सनी ।

चोदः स गर्भां मवरनि साह उनि चोच्यन्‌ ॥ इति,

७। पुरूपमम्बन्पमात्रान्न कन्यान्वहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवरकक्षतमानिन्व एव. तदभाव एव दि कन्याशव्दभन्राचि-
निमित्तमिति स्पष्ठं कन्यायाः करनीनचनि सत्र पहाभाप्य।
एवं च तस्या आपि विवाटसम्भव उनि न दपः । अन ण्व
परागुक्तद्रिविधरकानीनसद्गतिरिनि वाप्यम्‌ ॥ ५२५ ॥

१। पक्रान्नन्वादाह # पानति । परित्यक्त उन्ययः } दा-
पाभावन्पि भरणामाम्यन मृरजानन्वादिना वन्याद्रिः ।
% यति | ज्नतपित्रादिरित्यथः। गचन, पुतरन्वनन्यादिः।

तथा च पनुः, (अ. ० । १५१)

मातापितभ्यामुन्मषं नयारन्यतरण वा|

यं पुत्रं प्रनिग्रह्ठीयादपविद्धस्तु समस्मरनः॥ उनि)

करत्रिमादियु विशपमाह ॐ सयत्रति । म्रत्रिमस्वयंद-
तमदाटजापविद्धप्विन्ययेः ।

उ. १। एनपां क्रमोऽपि व्रिबाक्षिना न स्वस्पमात्रमिन्याशयेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यदपि पिण्डद इन्यप्यारेत तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यत्यथेः । तन्फथनं व्वानुषङ्गि
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या # पूर्ोक्तानामित्य।दि |
संख्याया अनुक्तस्वेऽपि विभागेनव रामादाह ॐ द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूर्वाभावे इति वीप्मागर्भे सक्तपर्ण-
इतिवदप्रिमानुरोपरनत्याह # पूररस्यति । परशब्द नोल्छृष्टा्
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाह # पिण्डद दृति।

५५६ सव्याख्यायां भिताक्षरायांव्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं क्रि स्वगत्या तथेति भावः|
२। पुनः हावलोकनन्धायन मप्रतीकं व्याच कत्रिम इति।
थाच मनुः, (अ. ९) १६९)

सदश य प्रकुर्वीत गुणदापात्रचक्षणम्‌ ।

प्र पुत्रगुणयुक्त म वज्ञयस्तु कृात्रमः॥ इन ।

अयमपि तस्यव प्रखोभनरिति। तथा च प्रादल्वमपि तत्र
व।घ्यम्‌ ।

४। अव्र दत्तात्मति सश्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त इति लक्षणम्‌
इन्याश्यनाह # दक्तान्मान्विनि । # त्यक्त इति । अकारणे
इति शेषः । # ईनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इ्यस्याथः #उपनत
ह्नि । मप्र इन्यथः ।

५। अन्यतु विपरीना रक्ष्यरश्रणमावः । तथाच तादश
तवाहं पूत्रो भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूतवद्‌ यना यः स
स्वयं दत्त इत्यथैः इत्याहुः ।

तथा च पनुः; ( अ, ५ | १७५)

मातापितरव्रिहीना यस््यक्ता बा स्यादृकारणान्‌ |

आल्पानं स्यरायेद्स्म स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति।

६ । साट इन्यस्य तया सह्‌ य उद्दा व्रिवाहिनो गभ-
स्तस्माज्ात इत्यथः । गभेस्याटन्वात्तस्याप्यृहन्वमिति । सहोढ
इन्यपि नामान्तरं मानवादे तन्‌ ध्वनयन (“गभे विन्न" इति
लक्षणं शेषपूरणन व्याचष्ट * गर्भे स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिति । अन्ये तु-गर्भं स्थितः गभिण्यां
परिणीनतायां स्वीकृतः गर्भण सह योदा पश्ात्तस्यां जात इत्य-
थे: । इनापोरिति हस्व इर्याहुः । मवणान्मम्भूतन्वं तु उभय-

ट १ स्वयदत्त इति लक्ष्यनिर्देशः दत्तान्मति लक्षणमिति भावः।

<दाथातेभागे ओरमादिपुचराणां दायय्रहणक्मः। ५५५

थाऽपि वोध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ. ५} १७३)

या गभिणी संस्म्करियन त्रानाञ्ज्ञानापि वा सनी।

वोदुः म गर्भां भवति सदाह इनि चोच्यन्‌ ॥ इति ।

७। पुरुपमम्बन्धमातान्न कन्यान्यदानिः कि तु मन्त्रयन्-
स्कारपुव्रकक्षतयानिन््े एत्र, तदभाव पव टि कन्यारब्दमद्रचि-
निमित्तमिति स्पप्रं कन्यायाः कनीनचनि मृत प्रहाभाप्य।
एवं च तस्या आपि व्रिवराहमम्भव उनि न दपः । अन पव
परागुक्तद्विविधकानीनसद्तिरिनि वाप्यम्‌ ॥ १३५ ॥

१। परक्रान्न्वादाह # पाननि । परिन्यक्त इत्यथः ! दा-
पामात्रऽपि भरणामामर््यन मृलजानन्वादिना वन्यादिः ।
ॐ यटृति | ज्ञलपित्रादिरित्ययः | शशने, पुत्रस्वनन्यादिः।

तथा च मनुः,( अ. ° | १५१)

पानापिनम्यामरन्प्रष्ं नयारन्यनरण बा ।

यं पुत्रं पनिग्रहीयादपव्रिद्धस्तु स स्प्रृतः॥ उनि।

करत्रिमादियु विरपमाह # सयति | करत्रिषस्वयंद-
सटा जापविद्धन्विन्ययः।

उ. १। एतेषां क्रमाऽपि व्रिवक्षिना न स्वरूपमात्रमित्याश्चयेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद इत्यप्यास्न तथापि
पकरणादाह # दायति । रिक्यत्यथैः । तन्फथनं त्वातुषद्गि-
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या # पूरवोक्तानामित्यादि ।
संख्याया अनुक्तत्वेऽपि विभागेनव लामादाह % द्रादशाना-
मिति । निधारणे पष । पूर्वाभावे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदभ्रमानुरोधेनत्याह # पूरस्यति । परशब्दो नोरथ
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाह # पिण्डदं इति ।

५५६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवहाराध्याये २

व्याख्यानं कि स्वगत्या तवेति भावः|
२। पुनः मिटहावलाकनन्यायन मप्रतीक व्याच पकूत्रिमइति।

नथा च मनुः, (अ. ९) १६९)

सदृशं यं परकुर्वीत गुणदोपव्रिचक्षणम्‌ ।

पत्रं एत्रयुणयुक्तं म ववज्ञयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रलटोभनरिनि | तथा च प्रोहिन्व्रमापि नत्र
व।घ्यम्‌ । ।

४। अव्र दत्तान्मतिं सक्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त इति रक्षणम्‌
इन्याश्यनाह # दत्तान्मान्विति । ॐ त्यक्त इति । अकारणे
दति शेषः । # इति, इल्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः उपनत
इनि । भाप्र इन्यथः।

+ | अन्ये तु वरिपरीना रक्ष्यरश्रणमावः । तथाच ताह
तवाहं पूत्रो भवामीन्यवमास्मानं दत्तवान्पूववदू गीना यः स
स्वयं दत्त इत्यथः इत्याहः ।

याच मनुः, ( अ, ° | १७५ )

मानावतू विहीना यस्न्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आल्पानं स्यशयेयस्म स्वयं दरत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सदोढज इल्यस्य तया सह य उह वरिवाहिनो गभ-
स्तस्माजान इत्यधेः । गभेस्याढन्वात्तम्याप्यृढन्वमिति । सहोढ
इन्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन (“गभं विन्न" इति
लक्षणं शेपपूरणन व्याच * गर्भं स्थित इनि । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीनायामिनि । अन्य तु-गर्म स्थितः गभिण्यां
परिणतायां स्वीकरतः गभंण सह यादा पश्वात्तस्यां जात दृत्य-
थः । इ्वापोरिति हस्व इस्याह्ुः । मवणात्मम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयदत्त इति लक्यनिदेशः दत्तात्मति रक्षणमिति भावः

<दायावेभागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५

्ाऽपि वोध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, ८अ. ^ १७३)

या गभिणी संम्स्करियन त्रानाऽ््ानापि वा सनी ।

वोदुः स गर्भो भवनि सदाह इति चोरयन्‌ | इनि ।

७। पुरुपमम्बन्यमात्रान्न कन्यान्वहानिः प्रि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्व एव, तदभाव एव टि कन्यारव्दमद्रचि-
निमित्तमति स्परे कन्यायाः कनीनचनि मूत्र पहाभाप्य।
एवं च तस्या अपि व्रिवाहसम्भव ठनि न दपः । अन पव
परागुक्तद्विषियकानीनसङ्गनिरिनि वध्यम्‌ ॥ ५३ ॥

१। परक्रान्तन्यादाह # पानि । परिन्यक्त उन्यथः } दा-
पाभावम्पि भरणामाम्यन मृलजानल्वादिना वन्याः ।
भ यदटृति | ज्ञनपित्रादिरिन्यथः । शृत, पुत्रल्वनन्यादिः।

नथा च मनुः,( अ. ० । १५१)

पातापिनृभ्यागृन्मरष्ं तयारन्यतरण ब्रा |

यं पुत्रं परतिग्ृहीयादपव्रिद्धस्तु समस्म्रतः॥ इनि।

करत्रिमादिु विशपमाह # सवरत्रति । ज्रत्रिमस्वयंद-
चमहोटजापरद्धप्विन्यथः

उ. १। एतपां क्रमाऽपि विवक्षता न स्वरूपमात्रमिन्याशयन
सङ्गतिमाह % एवमिति । यदपि पिण्डद इन्यप्याक्ति तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्ेत्यथेः । तन्फथनं व्वानुपद्धि-
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्यास्या ॐ पूर्वाक्तानामित्य।दि ।
संख्याया अनुक्तस्वऽपि विभागेनव लामादाह > द्रादशाना-
मिति । निधारणे पष्ठ । पूवाभावे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद्‌ प्रेमानुरोध्रनस्याह ॐ पूव॑स्यति । परश्ब्दो नोन्कृष्टायं

इत्याह # उत्तर इति । माटक्रमणाह # पिण्डद द्‌ति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदटाराध्याये २

व्याख्यानं करं तगस्या तथेति भावः |
३। पुनः मिंहावलोकनन्यायेन परतीकं व्याचष्टे भचरुत्रिम इनि।
तथा च मनुः, (अ. ९। १६९ )

सदृशं य प्रकुर्वीत गुणदोषविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म विज्नयस्तु छरृत्रिमः॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रलोभनरिति । तथा च परदत्वमापि तत्र
वोध्यम्‌ ।

४। अत्र दत्तात्मतिं लक्ष्यनिर्देशः स्वयंदत्त इति लक्षणम्‌
इत्याशयनाह # दत्तात्माल्विति । # त्यक्त इति । अकारणे
इति शेषः । # इनि, इत्येवम्‌ । स्यं दत्त इन्यस्याथः उपनत
इति । भाप्त इत्यथः ।

५। अन्येतु व्रिपरीना खक्ष्यरक्षणमावः । तथाच तादृशः
तवाहं पुत्रो भवामीत्येवमात्मानं दत्तवरान्पूत्रवद्‌ गहीना यः स
स्वयं दत्त इत्यथः इत्याहुः ।

तथा च मनुः, ( अ. ९। १७५ )

मानापित्विीना यस््यक्ता वा स्यादकारणात्‌ |

त्मानं स्पशयचस्म स्वयं दन्म्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सदाढज इत्यस्य तया सह य उ वरिवाहितो गभ-
स्तस्माज्नात इत्यथः । गमेस्यादन्वात्तस्याप्यृदन्वामिति । सदाह
इन्यपि नामान्तरं मानवादं¢ तन्‌ ध्वनयन “गभं विन्न" इति
लक्षणं शेपपूरणन व्याच * गर्भे स्थित हति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीनायामिनि । अन्य तु-गर्भं स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गर्भण सह याहा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
थे: । इन्यापोरिति हस्व दृत्यादूुः । मवणान्मम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयदत्त इति लश््यनि्देशः दत्तान्मति टक्षणमिति भावः।

<दायविभागे जओौरमादिपुत्राणां दायग्रहणेकमः। ५४५

थाऽपि बोध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, ८अ. ९1 १७३)

या गाणी संम्स्करियन ब्रानाभ्ज्ञानापि वा सनी ।

वोदुः स गर्भो भवनि सदाह इति चोच्यन्‌ ॥ इति ।

७। पुरुपमम्वन्धमातान्न कन्यान्वहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवरकक्षनमोनिन्य एव, तदभाव एव टि कन्याशब्द्रि-
निपित्तमिति स्पप्रं कन्यादाः कर्नीनचति पुत्र पहाभाप्ये।
एवं च तस्या अपि विवराहसम्भव उनि न दिः । जन ण्व
परागुक्तद्विषिधकानीनमङ्गतिरिनि बाध्यम्‌ ॥ ५३ ॥

१। प्रक्रान्नन्वादाह # मानिनि । परिन्यक्त उन्यथः ! दा-
पामावञपि भरणामाप्यन मृखजानन्वादिना वेन्याद्रिः ।
ॐ यति । न्नानपित्रादिरित्यथः। शगश्चन, पुज्न्वनन्याद्रिः।

तथा च मनुः, ( अ. ° | १५१)

मानापितभ्यापुन्मरष्ं नयारन्यतरण ब्रा ।

यं पुरं प्रनिग्रीयादपवरिद्धस्तु सस्परतः॥ उनि।

करत्रिमादिपु विशपमाह # स्यत्रति । करत्रिमस्यंद-
ससटहाटजापविद्धप्विन्यथः।

उ. १। एनेपां क्रमोऽपि विवरान्निन न स्वरूपमात्रमिन्याश्चयन
सद्गतिपाह # एव्रमिति । यद्यपि पिण्ड्‌ टन्यप्यारेत तथापि
प्करणादाह # दायति । रिक्यत्यथेः । तन्फथनं त्वानुपद्गि-
कमिति भावरः । एपामित्यस्य व्याख्या > पूर्वोक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तत्रऽपि विभागेनव राभादाह > द्रादश्ाना-
मिति । निर्धारणे पष्ठ । पूत्राभात्रे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदप्रिमानुरोभेनत्याह # पूर्स्वति । परशब्दा नोकषाय
इत्याह # उत्तर इति । मालटक्रमेणादह # पिण्डद इति ।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं त्रगत्या तथवेति भावः |
३। पुनः मिहावलोकनन्यायेन मप्रतीकं व्याचष्टे %करत्रिम इति।

तथ च मनुः, (अ. ९) १६९)

सदशं य प्रकुर्वीत गुणदोषविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं स विन्नयस्तु करत्रिमः॥ इति ।

अयमपि तस्यंत्र प्ररोभनरिति । तथा च प्रहित्वमापि तत्र
वोध्यम्‌ । | ॥ि

४। अत्र दत्तात्पति टक्ष्यनिदशः स्वयंदत्त इति लक्षणम्‌
इत्याशयनाह # दत्तात्पानितिति । # त्यक्त इति । अक्रारण
हति शेषः । # इनि, इल्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः उपनत
इनि । भाप्र इत्यथः ।

५। अन्येतु व्रिपरीनो र्यरक्षणमावः । तथाच ताश्च
तवाहं पुत्रो भवरामीन्येवमात्मानं दत्तवान्पवद्‌ ग्रीन यः स
स्यं दत्त इन्यथेः इत्याहुः |

तथा च पनुः, ( अ, ९ | १७५)

मानापितृविीना यसत्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आल्पानं स्पशयेग्यस्म स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सदान इत्यस्य तया सह य उदरा विवाहिता गभ-
स्तस्माज्ात इत्यथः । गभेस्याहम्वात्तस्याप्यृढन्वमिति । सोद
इत्यपि नामान्तरं मानवादए तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न इति
लक्षणं शेपपूरणन व्याचष्ट * गभे स्थित दृति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीनायापिति । अन्य तु-गर्भं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गर्भण सह याहा पशात्तस्यां जात इत्य-
थः । उन््ापोरिनि हस्व इत्याहुः । मवर्णा्मम्भूतत्वं तु उभय-

१ स्वयदत्त इति लक््यनिदंशः दत्तात्मति टक्षणमिति भावः।

<दायविभागे ओरमादिपुत्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५

थाऽपि बोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, ८अ. ५} १७३)

या गभिणी संस्स्क्रियन त्रानाञ्जनानापि वा सनी ।

वोदुः म गर्भा भवनि सटाढ उति चोय्यन्‌ ॥ इनि)

७। पुरुपमम्बन्धरमात्रान्न कन्यान्वरानिः दिः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्चनयानिन्व एव, तदभाव णव हि कन्याशब्दभ्रचि-
निमित्तमिति सपष्रं कन्यायाः कनीनचति मूत्र महाभाष्य ।
पत्रं च तस्या अपि व्रिवराहसम्भव उनि न दपः ! अनपव
परागुक्तद्विविधकानीनसङ्गतिरिनि वाध्यम्‌ ॥ ५३ ॥

१ । प्रक्रान्नन्वादाह # माननि । परिन्यक्त उन्ययः \ दा
पामावेऽपि भरणामामर्ध्यन मृलजानन्वादिना वन्यादिः ।
ॐ यति । ज्ञानपित्रादिरित्ययः | शगश्ने, पु्रल्रनन्यादरिः।

नथा च मनुः,(अ.०। १५१)

पातापिनभ्यामृन्सष्ं तयारन्यतरण ब्रा ।

यं पुत्रं परतिगह्णीयादपविद्धस्तु म स्प्रतः॥ इति)

करत्रिमादियु विशेषमाह ॐ समत्रति | त्रत्रिमस्वयद-
समरट{टिजापाव्रदाप्त्रन्यथः।

उ. १। एनेपां क्रपाऽपि विवाक्षिना न स्वरुपमात्रमिन्याश्ञयन
सङ्गनिपाह # पत्रमिति । ययपि पिण्डद इत्यप्यास्न तथापि
परकरणादाह # दायेति । रिक्यत्ययेः । तन्फथनं त्वानुपद्गि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वोक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्त्वेऽपि वरिभागेनव टखाभादाह ॐ द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष्ट । पूवाभाव्े इति वीप्मागर्भ सप्तपर्ण-
इतिवद्‌परिमानुरोपरेनत्याह ॐ# पूर्रस्यति । परश्ब्दा नोच्कृष्टायं
इत्याह # उत्तर इ्ति । मालक्रपेणाह *# पिण्डद इृति।

५५६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदहाराध्याये २

व्याख्यानं क्रं त्रगतया तथेति भावः|
३। पुनः भिहावद्ोकनन्यायेन मप्रतीकं व्याच शकरत्रिषदति।
नथा च मनुः, (अ. ९। १६९ )

सदशं यं प्रकुवरीत गुणदापव्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं एत्रगुणयुक्त म ववज्ञयस्तु क्रामः ॥ डान ।

सममपि तस्त्र प्रन्योभनरिति । तथा च प्रोहत्वपपि तत्र
वोध्यम्‌ । ॥

४। अत्र दत्तात्पति रश्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त उति लक्षणम्‌
उन्या्यनाह # दत्तान्मान्विति । # त्यक्त इति । अकारणे
दरति शेषः । # इनि, इत्येवम्‌ । स्वयं दत्त इत्यस्यायः उपनत
ति । भाप्र इन्यथः।

५। अन्येतु व्रिपरीना रक््यरश्चणमावः । तथाच ताटशषः
तवाहं पूत्रो भवामीन्येवमात्मानं दत्तवान्पूववह्‌ गदीना यः म
स्वयं दत्त इन्यभैः इत्याहः

थाच पनुः, ( अ, ५ | १७५)

मातापितृविहीनो यस्त्यक्ता वा स्यदकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशयेयस्म स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सहोढज इत्यस्य तया सह य उदो वरिबाहितो गभ-
स्तस्माज्नात इत्यथः । गभेस्याटन्वात्तम्याप्यृहत्वमिति । सोढ
इन्यांप नामान्तर मानवादए, तन्‌ ध्वनयन (“गभे विन्न" हति
लक्षणं शेपपूरणन व्याच * गभं स्थित इति । विन इत्यस्य
व्याख्या % प्रिणीतायामिनि । अन्ये तु-गर्भं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गर्भण सह यादा पथात्तस्यां जात इत्य-
थः । उन्ापोरिनि हस्व इत्याहः । मवणामम्भूतत्वरं तु उभय-
स्वरयद्‌त्त इत लक्ष्यानदृश्ः दताः मात टलक्षणामनत मावः

<दायविभागे जौरमादिपुच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५५५

थाऽपि वोध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ. ५} १७३)

या गिणी संस्क्रियत ब्रानाञ्त्ानापि वा सनी ।

वोदुः म गर्भो भवनि सदाह इति चोच्यन्‌ ॥ इति ।

७। पुरुपमम्बन्धमाजान्न कन्यानयटानिः करि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतमानिन्वे एव, तदभाव एव टि कन्यागब्दरमग्रचि-
निमित्तमिति स्पे कन्यायाः कनीनचति सृतचर परहाभाप्य।
एवं च तस्या अपि व्रिवराहसम्भवे उनि न दपः । अन णव
मागुक्तद्विविधकानीनसङ्गनिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १३२५ ॥

१। परक्रान्लस्वादाह # माननि । परिन्यक्त उन्यथः } दा-
पामात्रेऽपि भरणासामर््यन मृटजानन्वादिना वन्यादिः ।
£यटृति | ज्ञातपित्रादिरिन्ययः | गद्यते, पृत्रत्वेनत्याद्रिः।

तथा च मनुः, ( अ. °| १५१)

मातापितृभ्यामृल्सप्ं तयारन्यतरण बरा ।

यं पुत्रं परतिग्रहीयादपविद्धस्तु मस्प्रतः॥ उति।

करत्रिमादिपु विशेषमाह ॐ स्तरति । करत्रिपस्रयंद-
ससटाटजापविद्धप्विन्ययः।

उ. १। एतषां क्रमाऽपि विवक्षिता न स्वरूपमात्रमिन्याशयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्ड टन्यप्यास्ति तथापि
प्रकरणादाह ॐ दायति । रिक्येत्यथैः । तन्फथनं त्वानुपद्गि-
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्यार््या ‰ पूर्वोक्तानामित्य(दि |
संख्याया अनुक्तत्रऽपि विभागेनव राभादाह > द्रादशाना-
मिति । निधारणे पष्ट । पूर्वाभावे इति वीप्पागर्भ सप्तपर्ण-
इतिवदभ्रेमानुरोप्रनस्याह # पूर्॑स्यति । परशब्द नो्ृष्टा्
इत्याह # उत्तर इति । माटक्रपणाह # पिण्डद दृति।

५५६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं कं स्रगत्या तवेति भावरः |
२। पुनः निहावनकनन्यायेन मपरतीकं व्याच शकूत्रिम इति।
तथ च मनुः, (अ. ९) १६९ )

सरश य प्रकुर्वीत गुणदापाव्रचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म वित्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इतिं ।

अयमपि तस्यव प्ररोभनरिति । तथा च प्रात्वमापि तत्र
वोध्यम्‌ ।

४। अव्र दत्तान्मति लक्ष्यनि्दशः स्वयं दत्त इति रक्षणम्‌
इन्याशयनाह ॐ दत्तान्मान्िति । # त्यक्त इति । अक्रारणे
दृति शेषः । # दनि, इत्येवम्‌ । स्वयं दत्त इत्यस्याथः उपनत
इनि । भाष इव्यथः

५। अन्यतु विपरीता रक््यरक्षणमावः । तथाच ताटशः
तवाहं पूत्रो भवामीन्यवमारमानं दत्तवान्पूववद्‌ गदरीनो यः स
स्वयं दत्त इत्यथः इत्याहुः ।

तथा च मनुः, ( अ, ५ | १५७५)

मानतापितृविहीना यस्त्यक्ता वा म्याद्‌कारणान्‌ |

आत्मानं स्पशयेद्यस्म स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सहोढज इत्यस्य तया सह य उदो विवाहिनो गभ-
स्तस्माज्ात इत्यथः । गभेस्याटन्वात्तस्याप्यृहन्वमिति । सहोढ
इन्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन “गभं विन" इति
लक्षणं शेषपूरणन व्याचष्र + गं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # प्रिणीनायापिति । अन्य तु-गर्भं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गर्भेण सह यादा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
शः । दन्यापोरिनि हस्व इत्याहुः । मवर्णा्मम्भूतव्वं तु उभय-

? स्वयदत्त ति ल्ष्यनिदशः दत्तात्मति टक्षणमिति भावः।

<दायविभागे ओरमादिपुत्राणां दायग्रदणेक्रमः। ५५५

थाऽपि बोध्यम्‌ ।

तथा च पनुः; (अ. ^} {७३ )

या गाभिणी संस्म्क्रियन त्नानाञ्ज्ञानापि वा सनी ।

वोः म गर्भो भवनि सटा इति चोच्यन्‌ ॥ इति ।

७। पुरुपरमम्बन्धमाजान्न कन्यान्वहानिः दविः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्वे एव, नदमाव एव टि कन्याशव्दभष्रचि-
निमित्तमिति सप्र कन्यायाः कनीनचनि मूत्र परहाभाप्य।
एवं च तस्या अपि व्रिवाहसम्भव उनि न दपः । अनष
परागुक्तद्रितिधकानीनसङ्गतिरिनि वोध्यम्‌ ॥ ४३ ॥

। प्क्रान्तन्वादाह # माननि । परिन्यक्त इन्यथः ! दा-
पामावरञ्पि भरणामापध्यंन मृन्जानन्वादिना बेन्याद्िः ।
य टृति | ज्ञनपित्रादिरित्यथः । गृद्यन, पृत्रत्वनन्याद्रिः।

थाच मनुः, ( अ. ° । १५१

पातापितृभ्यामरुमृप्ं तयारन्यतरण बा।

यं पुत्रं पभरनिग्रीयादपविद्धस्तु सस्परृतः॥ उनि।

रत्रिमादिषु विशपमाह # सयत्रति । करत्रिपस्वयंद-
सहाद जापविद्धप्विन्ययंः ।

उ. १। एनेषां क्रमोऽपि विव्षिता न स्वरपमात्रमित्याशचयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद इन्यप्यास्त तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्येत्यथः । तन्पयनं त्वानुपद्ग-
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या > पूर्वाक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तत्रऽपि विभागेनव राभादाह > द्रादश्ाना-
मिति । निधरणे पष्ठी । पूवाभावे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण
इतिवदभ्रेमानुरोप्रनत्याह ॐ# पुवस्यति । परशब्दो नोक्कृषएटायं
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमणाह # पिण्डद इति।

५५६ सन्याखूपायां भिताक्षरायांव्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं किं त्रगत्या तवेति भवः |
२। पुनः मिहावलोकरनन्यायेन मपतीकं व्याचष्ट कक्रत्रिमइति।
नय च मनुः, (अ. ९। १६९ )

सदशं यं प्रकुवीत गुणदोषविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म विज्ञयस्तु कतिः ॥ इति ।

अममपि तस्यव परल्ोभनरिति । तथा च प्रोढत्वमापि नत्र
वोध्यम्‌ ।

४। अत्र दत्ताल्पानि सक््यनिर्दशः स्वयं टन इति लक्षणम्‌
उन्याशयनाह # दत्तात्मान्िनि । # त्यक्तं इति । अक्रारणे
दरति शेषः । ॐ इति, दृन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इत्यस्याः #उपनत्‌
इनि । मात्र इत्यथः |

५। अन्य तु व्रिपरीनो रक्ष्यरक्षणमावः । तथाच ताटश्ः
तवाहं पुत्रा भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूववद्‌ गीतो यः स
स्वयं दतत इत्यथैः इत्याहुः ।

तया च मनुः ( अ. ९ । १५५)

मातापितूविहीनो यसत्यक्त। वा स्यादकारणान्‌ |

आल्मानं स्परयवस्ये स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति।

६ । सटोढन इत्यस्य तया सह य उदा व्रिवाहिना गभ-
स्तस्माज्ात इत्यथः । गमेस्याढन्वा्तस्याप्यृढन्वमिति । सदो
इन्यपि नामान्तरं मानवादं तत्‌ ध्वनयन “गभं विन्न" इति
क्षणं शेषपूरणन व्याचष्ट * गर्भे स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीनायामिति । अन्ये तु-गम स्थितः गर्भिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गर्भेण सह याहा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
थः । इन्यापोरिति हस्व इत्यदः । मवणातमम्भूतन्वं तु उभय-

? स्वयद्‌त्त डत ्ृक्ष्यननद्‌राः दत्तात्मात टक्षणामति भावः।

<दाथविभागे जओरमादिपुत्राणां दायग्रदणकमः। ५४५

याऽपि बोध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (८अ. ९} १७३)

या गर्भिणी संस्स्करियन न्नानाञ्ज्ञानापि वा सनी ।

बोद्रुः म गर्भो भवनि सराह इति चोच्यन्‌ || इति 1

७ पुरुपमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः किः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्र एव, तदभाव एव टि कन्याशव्दभद्रचि-
निमित्तमिति स्पद्र कन्यायाः कनीनचति सृतच्र महाभाष्य ।
एतं च तस्या अपि विवाहसम्भव उनि न दपि; । अनप
परागुक्तद्विविधकानीनसङ्गनिरिनि वोध्यम्‌ ॥ ५३ ॥

। परक्रान्तत्यादाह # मातेति । परिन्यक्त इन्यथः ! दा-
पाभाव्रञ्पि भरणासाप्यन मृरखजानन्वादिना वत्याः ।
ॐ य डति । स्नातपित्रादिरिन्ययः। शगश्ने, पु्रत्रनन्यादिः।

तथा च मनुः, ( अ. ५ १७१)

मातापितभ्यागुल्म्ं नयारन्यनरण ब्रा |

यं पुत्रं प्रतिग्हीयादपविद्धस्तु म स्प्रतः॥ इनि।

करत्रिमादियु विशपमाह ॐ स्तरति । करत्रिपस्यंद-
लमहाजापत्रद्धन्विन्यथः ।

उ. १। एतषां क्रमाऽपि विवक्नित। न स्वरुपमात्रमित्याशयेन
सङ्गतिमाह # पएव्रमिति । यद्यपि पिण्डद इन्यप्यास्न तथापि
प्रकरणादाह ॐ दायति । रिक्येत्यथेः । तन्फथनं त्वानुपद्गि-
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या ॐ पूरवोक्तानामित्यादि |
संख्याया अनुक्तत्रेऽपि विभागेनव टामादाह > द्रादश्ाना-
मिति । निर्धारणे पष्ठ । पूर्वाभावे इति वीपरागर्भं सप्तपर्ण-
इातवदराग्रपानुरात्रनत्याह # पूवस्यात । परशब्द नाच्रएटाये
इत्याह # उत्तर दति । माटक्रपणाह # पिण्डद दृति ।

५५६ सव्याख्यायां भिताक्चरायांव्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं कि स्रगत्या तवेति भवः |
३। पुनः भिहावटोकरनन्यायेन मपरतीकं व्याचष्ठ ककरत्रिमइति।

नथा च मनुः, (अ. ९) १६९)

सदृशं यं प्रकुवीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म विज्ञयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्ररोभनरिति । तथा च प्दत्वरमपि तत
वोध्यम्‌ ।

४। अव्र दत्तान्मति टश्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त इति लक्षणम्‌
इन्याशयनाह # दक्तान्मान्विनि 1 % त्यक्त इति । अकारणे
दति शेषः । # इति, इत्येवम्‌ । स्वयं दतत इन्यस्याथः #उपनत
नि । भाप्र इत्यधः।

५। अन्ये तु व्रिपरीना रक्ष्यरक्चणमाव्रः । तथाच ताटशः
तवाहं॑पुत्रो भवामीव्यवमात्मानं दत्तवान्पतवद्‌ ग्रीन यः म
स्वयं दतत इत्यथः इत्याहुः |

तथाच मनुः, ( अ. ९ | १७५ )

मातापितृविहीना मस्त्यक्ता वा स्याद्कारणान्‌ |

आन्पानं स्यशयेग्रस्म स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सहोढज दत्यस्य तया सह य उा व्रिवाहिनो गभ-
स्तस्माज्नात इत्यथैः । गमेस्याढन्वात्तस्याप्यृढन्वमिति । सहोढ
इन्यपि नामान्तरे मानवादेए तन्‌ ध्वनयन (गभे विन्न इति
लक्षणं शेषपूरणन व्याच # गर्भे स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # प्ररिणीतायापिति । अन्य तु-गर्भ स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गभेण सह याहा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
शः । उन्वापोरिनि हस्व इत्यादूः । मवर्णातमम्भूतत्वं तु उभय-

१ स्दयदत्त इति लक्ष्यनिर्देशः दत्तात्मति टक्षणमिति भावः

<दायविमागे ओरमादिपुत्राणां दाय्रदणक्रमः। ५४५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ^} १७३)

या गभिणी संम्स्क्रियन ब्रानाञ्ज्ञानापि बा सनी।

वोदुः स गर्भो भवति महाह इति चोय्यन्‌ ॥ हति 1

७। पुरुपमम्बन्धमातान्न कन्यान्वहानिः दवि तु मन्त्रवन्न
स्कार पूवकक्षतयानिन्वे पतर, तदभाव णव टि कन्याशब्दपर्रचि-
निपित्तमिति स्पप्रं कन्यादाः कनीनचति मृत पहाभाप्ये।
एवं च तस्या अपि विवराहसम्भव उति न दपि; 1 अनपव
परागुक्तद्वििधकानीनसङ्गनिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १२ ॥

१। प्रक्रान्नन्वादराह # पाननि । परिन्यक्त उन्यथः ! दा-
पाभावम्पि भरणासामर्ध्यन मृरजानन्वादिना वस्यादिः 1
%यट़ति | ज्ञातपित्रादिरित्यथः 1 शगृद्यन, पूदत्रल्ननत्यादिः।

तथा च मनुः, (अ. ° | १५१)

मातापितम्यापृल्सष्ं तयारन्यतरण ब्रा ।

यं पुत्रं प्रतिग्रहीयादपविद्धस्तु सस्प्रतः॥ उति।

करत्रिमादियु विशपमाह ॐ# सयत्रति । तरत्रिषस्वयंद-
तमहा जापविद्धप्वित्यथेः ।

उ. १। एतेषां क्रमोऽपि वरिवराक्षिन। न स्वरूपमात्रमिन्याश्चयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद इन्यप्यार्त तथापि
भरकरणादाह ॐ दायति । रिक्यत्यथेः । तन्फथनं त्वानुपङ्ग
कमिति भावः । एषापित्यस्य व्याख्या ॐ पूत्रोक्तानामित्यादि ।
संख्याया अनुक्तत्वेऽपि बिभागेनव राभादाह * द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष्ठी । पूवाभात्रे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद्‌ प्िमानुरोमरनत्याह # पूत्रस्यति । परज्ञब्दो नोल्करृष्टाथं
इत्याह # उत्तर इति । माटक्रमणाह # पिण्डद इति।

५५६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं क्रि त्रगत्या तथेति भावः|
३। पुनः निहावलोकनन्यायेन मपरतीकं व्याच %करत्रिम इृति।

नथा च मनुः, (अ. ९। {६९}

सदशं यं प्रकुर्वीत गुणदापव्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म विन्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रखोभनरिनि । तथा च प्राहित्वरमापि तत्र
वोध्यम्‌ ।

४। अव्र दतान्मति खश्ष्यनिर्दश्ः स्वयं दत्त इति लक्षणम्‌
इन्याशयनाह # दत्तान्मान्तिति । # त्यक्त इति । अकारण
इति शेषः । # इनि, इत्येवम्‌ । स्वयं दृत इन्यस्याथः उपनत
टनि । भाप्र इत्यथः ।

५। अन्यतु व्रिपरीना रक््यरश्चणमावः । तथा च तादः
तवाहं ॒पुत्रो भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूतवदू गृष्ीतो यः स
स्वयं दत्त इ्यथः इत्याहः |

तथा च मनुः, ( अ, ९ | २७५ )

मातापितृविहीनो यसल्यक्त। वा स्यादकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशयेद्यस्म स्वयं दरत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटोढज इत्यस्य तया सह य उदो विवाहिनो गभ-
स्तस्माज्नात इत्यथः । गभेस्याढन्वात्तस्याप्यृहन्वमिति । सटा
इन्यपि नामान्तरं मानवादेए तन्‌ ध्वनयन “गभं विन्न" इति
लक्षणं भरेषपूरणन व्याच * गर्भे स्थित इति । तिन इत्यस्य
व्याख्या % प्ररिणीनायामिति । अन्य तु-गर्म स्थितः गमिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गर्भण सह याहा पशात्तस्यां जात इत्य-
थः । उव्यापोरिति हस्व इत्याहः । मवणामम्भूतन्वं तु उभय-

१ स्वयदत्त इति लक्ष्यनिर्देशः दत्तात्मति टक्षणमिति भावः

<दायविभागे ओरमादिपुत्राणां दायग्रहणक्रमः। ५४५

याऽपि बोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. १७३)

या गाभिणी संस्स्क्रियन त्रानाञ्तनानापि वा सनी ।

वोदुः म गर्भो भवति साद उनि चोच्यन्‌ ॥ इनि ।

७। पृरुपमम्बन्धमाचान्न कन्यानयदानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपू्रकक्षनयानिन्वे एत्र, तदभाव एव टि कन्याशब्दमद्रचि-
निमित्तमिति स्परे कन्यादाः कनीनयचति मुत्र पहामाप्ये।
एवं च तस्या अपि व्रिवराहसम्भव उति न दपः । अन णव
मरागुक्तद्वित्िधकानीनसङ्गनिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

१। परक्रान्तन्वादाह ॐ माननि । परिन्यक्त इन्यथः ! दा-
पाभाव्रऽपि भग्णासामध्यन मृजानन्वादिना व्यादिः 1
% य इति| ज्ञातपित्रादिरिन्ययः। शसन्ते, पुत्रत्रनन्यादिः।

तथा च मनुः, (अ. °| १५१)

मातापितृभ्यामन्परष्ं तयारन्यनरण वा|

यं पुत्रं प्रनिग्रर्ठीयादपविद्धस्तु स स्प्रतः॥ उति)

करत्रिमादियु विशपमाह # सयत्रति । करत्रिस्वयंद-
ससह नापविद्धस्विन्यथः ।

उ. १। एतेषां क्रमाऽपि विवक्षितो न स्वरूपमात्रमित्याशचयेन
सङ्गतिमाह # एवमिनि । ययपि पिण्ड्‌ इल्यप्यास्नि तयापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यत्यथेः । तन्फथनं ल्वातुषङ्ि
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वोक्तानामित्यादि ।
संख्याया अनुक्तत्वऽपि बिभागेनव लामादाह # द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूवाभावरे इति कीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदभ्रमानुरोपनत्याह # पूरर॑स्येति । परशब्दो नोक्कृष्ट्य
इत्याह # उत्तर इति । मारक्रमेणाह # पिण्डद इति ।

५५६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं करि स्वगत्या तथवेति भावः।
२। पुनः भिहावलोकनन्यायन मप्रतीक व्याच %कूत्रिमइनि।
तथ्‌ च मनुः, (अ. ९1 १६९ )

सदृशे यं प्रकुर्वीत गुणद्रापविचक्षणम्‌ ।

पुत्रं पुत्रगुणयुक्तं म विज्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यत्र पररोभनरिति । तथा च परौदस्वमापि तत्र
वोध्यम्‌ । हि । ध

४। अत्र दत्तान्मानि लक्ष्यनिर्दशः स्वयंदत्त इति लक्षणम्‌
इन्याशयनादह # दत्तान्पान्विति । # व्यक्त इति । अकारणे
दृति शेषः । # दनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः उपनत
उनि । भाप्र इन्यथः |

५। अन्यतु व्रिपरीतो रक््यलक्षणमावः । तथाच तादङ्ः
तवाहं पुत्रा भवरामीन्यवमार्मानं दत्तवान्पूववद्‌ ग्रीन यः स
स्वयं दत्त इत्यथः इत्यादुः ।

तथा च मनुः; ( अ, ९ | १४५)

मातापित्विरीना यस्त्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आत्मानं स्पशयेद्यस्प स्वयं दत्तम्तु स स्मरतः ॥ इति ।

६ । सदहोढज इत्यस्य तया सह य उट विवाहिता गभ-
स्तस्माजात इत्यः । गमेस्योढन्वा्तस्याप्यृहन्वमिति । सहोढ
इन्यपि नामान्तरं मानवादए तन्‌ ध्वनयन “गभं तिन" इति
लक्षणं स्ेपपूरणन व्याचष्ट * गर्भे स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिति । अन्य तु-गर्म स्थितः गर्भिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गभण सह यादा पश्चात्तस्य जात इत्य-
थः । इन्वापोरिनि हस्व इत्याहुः । मवणातमम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयदत्त इति लक्ष्यनिर्देशः दत्तात्मति टक्षणमिति भावः।

४२ (> ध # #
<दायविभागे ओरमादिपृच्राणां दायग्रदणेक्रमः। ५५५

थाऽपि बोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ५} १७३)

या गर्भिणी संस्स्करियन त्रानाभ्ज्ञानापि वा सनी ।

वोदुः म गर्भां भवनि सदाढ इति चोय्यन्‌ । इनि 1

७। पुरूपमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः किः तु मन्त्रवन्व-
स्कारपूवकक्षतमानिन्वे एव, तदभाव एव टि कन्याशव्दभद्रचि-
निमित्तमिति स्पण्ं कन्यायाः कनीनचति मतर महाभाष्य ।
एतं च तस्या अपि विवाहसम्मव उनि न दपः । अन षव
परागुक्तद्वितिधकानीनसद्तिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

१। पक्रान्नन्वादाह ॐ माननि । परिन्यक्त उत्ययः \ दा-
पाभावञ्पि भरणामापध्यन मृलजानन्वादिना वन्यादिः ।
ॐ यटि | ज्ञतपित्रादिरित्यथः | शगूश्ने, पुत्रत्वनन्यादिः।

तथा च पनुः, ( अ. ९ | १५६१)

पातापितूभ्यागुन्र्रं नयारन्यतरण ब्रा |

यं पुत्रं प्रतिग्रहठीयादपव्रद्धस्तु सस्प्रतः॥ इति।

करत्रिमादिषु विशषपमाह # सयत्रति । ग्रत्रिमस्वयंद-
ससह जापवरद्धप्विन्यथः ।

उ. १। एतेषां क्रमाऽपि व्िवराक्षिन। न स्वरूपमात्रमित्याश्चयेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्ड टृत्यप्यास्ति तथापि
परकरणादाह # दायेति । रिक्यत्यथैः । तत्फथनं॑त्वानुपद्धि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या # पूरवोक्तानामित्य(दि ।
संख्याया अनुक्तत्वेऽपि व्रिभागेनव लामादाह > द्रादशाना-
मिति । निधारणे पष्ठ । पूर्वाभावे इति कीप्मागर्भे सप्ठपर्ण-
इतिवदग्रिमानुरोष्रेनस्याह # पूर॑स्यति । परशब्द नोन्कृषएटाथं
इत्याह #% उत्तर इते । मारक्रमणाह # पिण्डद दृति ।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां त्यवदाराध्याय २

व्याख्यानं करं लगता तवेति भावः|
३। पुनः मिहावखोक्नन्यायेन मपरतीकं व्याच शकरत्रिमइति।

तथ्‌ च मनुः, (अ. ९) १६९)

सदृशं य प्रकुर्वीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

पत्रं पुत्रगुणगुक्तं म व्िज्नयस्तु करृत्रिमः॥ इति ।

अयमपि तस्यव परोभनरिति । तथा च प्रौदत्वमपि तत्र
वोध्यम्‌ । | ि

४। अत्र दत्तात्मनि टश्ष्यनिर्दृशः स्वय दत्त इति लक्षणम्‌
इन्यारायनाह # दत्तान्पात्विति । # त्यक्त इति । अक्रारण
हति शेषः । # दनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इव्यस्याथः उपनत
इनि । भाप इन्यथः

५। अन्यतु विपरीना रक्ष्यरक्षणमावः । तथाच ताटशचः
तवाद पुत्रो भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूत्वद्‌ गीता यः स
स्वयं दत्त इत्यथः इत्याहुः ।

तथा च मनुः, (अ. ९ | १७५ )

मानापितूविदीना यस्त्यक्ता बा स्यादकारणात्‌ |

आत्मानं स्परयेद्यस्म स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सदोढज इत्यस्य तया सह य उद्धा वरिबाहिनो गभ-
स्तस्मालात इत्यथः । गमेस्याटम्वात्तस्याप्यृढन्वमिति । सद्यः
इन्यपि नामान्तरं मानवादेए तत्‌ ध्वनयन “गभं विन्न" इति
क्षणं शेषपूरणन व्याचष्ट # गर्भे स्थित इति । बन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापिति । अन्य तु-गर्म स्थितः गभिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गर्भण सह यादा परथात्तस्यां जात इत्य-
येः । इन्यापारिति हस्व इत्याहुः । मवणारमम्भूतत्वं तु उभय-

१ स्वदत्त दति लक्ष्यनिदेशः दत्तात्मति टक्षणमिति भावः।

<दायविभागे ओरमादिपृच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५

थाऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, ८अ. ९} १७३)

या गर्भिणी संम्स्कियन न्नानाञ्ज्ञानापि वा सनी ।

वोदुः स गर्भो भवनि सोढ इति चोच्यत्‌ | इति ।

७ पुरुपमम्बन्धमातरान्न कन्यान्वहानि; किः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवरकक्षतमानिन्वे एव, नदमाव एव टि कन्याशव्द्रभद्रचि-
निमित्तमिति स्पप्रं कन्यादाः कनीनचति मुत्र पहाभाप्य।
एवं च तस्या अपि वरिवाहसम्भव उनि न दपि; । अन ण्व
परागुक्तद्विविधकानीनसद्गतिरिनि बाध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

१। प्रक्रान्तत्यादार # पाननि । परिन्यक्त उन्यथः ! दा-
पामाव्रऽ्पि मरणामामर्ध्यन मृलजानन्वादिना वन्यादिः ।
ॐ य इति | ज्ञतपित्रादिरित्ययथः । शगूदचने, पुत्रत्वनन्यादिः।

तथा च मनुः, (अ. ० | १५१)

मातापितृभ्यापरन्पष्ं तयोरन्यतरेण बा ।

यं पुत्रं प्रनिग्रह्ठीयादपाविद्धस्तु स स्प्रनः॥ उति)

रत्रिमादियु विशपमाह # सत्रि । त्रत्रिमस्वयंद-
लसटाटजापत्रद्धप्विन्य्थः ।

उ, १। एषां क्रमोऽपि वरिवरक्िनो न स्वरपमात्रामित्या्चयेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यदयपि पिण्डद इत्यप्यास्न तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यत्यथैः । तन्नं त्वानुपद्गि
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या ‰ पूर्वाक्तानामित्य।दि ।
संख्याया अनुक्तत्रेऽपि विभागेनव रामादाह * द्रादशाना-
मिति । निधारणे पष । पू्वाभात्रे इति वीप्मागर्भ सप्तपर्ण
इतिवदभ्रेमाुरोपरनत्याह # पूर्वस्येति । परशब्द नोच्ृ्टाथ
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमणाह # पिण्डद इति।

५५६ सव्यारूपायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं क्रं सरगस्या तत्रेति भव्रः।
३। पुनः सिहावलाकनन्यायन मप्रतीकं व्याच शकरत्रिमद्ति।
नथः च मनुः, (अ. ९॥। १६९ )

सरश्च य प्रकुतरीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म विज्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्ररोभनरिति। तथाच प्रादत्वमपि तत्र
वच्यम्‌ ।

४। अव्र दत्तान्पति सक्ष्यनिर्दशः स्वयंदत्त उनि लक्षणम्‌
इन्याञ्चयनाद्‌ # दत्तात्पान्विति । # त्यक्त इति । अकारणे
दृति शेषः । ॐ दृति, टृन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इत्यस्याः उपनत
ह्नि । आप्त इन्ययः |

५ | जन्य तु व्रिपरीना रक््यरकश्षणमावः । तथा च तादृशः
तवा पूत्रो भवामीव्यवमार्मानं दत्तवान्पूवरवद्‌ ग्रीन यः स
स्वयं द॒त्त इत्यधेः इत्यादः ।

तथा च मनुः, ( अ, ९ | १७५)

मानापितविहीना यस्त्यक्ता वा म्यद्कारणान्‌ |

आल्पानं स्पशयेद्स्म स्वयं दत्तम्तु स स्मरतः ॥ इति ।

६ । सदोढज इत्यस्य तया सह य उह विव्ाहितो गभ-
स्तस्माज्नात इस्यथेः । गभेस्याटन्वात्तस्याप्यृहत्वामिति । सहोढ
इन्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न" इति
क्षणं सृपपूरणन व्याचष्ट # गर्भे स्थित इति । व्रिन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीनायामिनि | अन्ये तु-गर्म स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गभेण सह यो प्रात्तस्यां जात इत्य-
यः । इम्यापोरिति हस्व इत्याहुः । मवणानमम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयद्‌त्त इति लध्यनिरदशः दत्तात्मति टक्षणमिति भावः।

<दायविभागे ओरमादिपुच्राणां दायय्रहणक्रमः। ५४५

याऽपि बोध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ. ५} १७३)

या गर्भिणी संम्स्करियन त्रानाभ््ञानापि वा सनी ।

वोदुः स गर्भो भवनि सोढ इति चोच्यन्‌ ॥ इनि ।

७ । पुरुप्रमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्व एव, तदभाव एव दि कन्याशब्द्ष्रत्ि-
निमित्तमिति स्पद्रं कन्यादाः कनीनचति मुत्र महाभाष्य ।
एवे च तस्या अपि वरवराहसम्भव ठति न दपः । अन ण्व
परागुक्तद्रितिधकानीनमङ्गतिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १३ ॥

। प्रक्रान्नन्यादाह # पाननि । परिन्यक्त उन्यथः ) दा-
पाभावरड्पि भरणासामध्यंन मृरखजानत्वादिना वेन्याद्विः ।
यति | ज्ञतपित्रादिरिन्यथः | शृश्न, पुतरत्वनत्यारिः।

तथा च मनुः,८( अ. ० । १५१)

पानापितभ्यामुन्परप्रं तयारन्यतरण ब्रा ।

यं पुरर पतिग््ीयादपविद्धस्तु सस्परतः॥ उनि।

रत्रिमादियु विरपमाह # समत्रति । करत्रिपस्रयंद-
मटहाजापात्रद्धप्विन्यथः ।

उ. १। एनेषां क्रमोऽपि विवक्षिता न स्वरूपमात्रमित्या्चयेन
सङ्गतिपाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद इन्यप्यासेन तथापि
परकरणादाह # दायेति । रिक्यत्यथैः । तन्फथनं त्वानुपद्गि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्यार्या ॐ पूतवेक्तानामित्यादि ।
संख्याया अनुक्तत्रऽपि वरिभागेनव लामादाह > द्रादश्चाना-
मिति । निधारणे पष्ठ । पूर्वाभावे इति कीप्मागर्भे सप्तपर्ण
इतिवद प्रेमानुरोधेनस्याह # पूवस्यति । परशब्दो नाच्छा
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रपणाह # पिण्डद इति।

५५६ सव्याख्यायां भिताक्षरायांव्यवदाराध्यासे २

व्याख्यानं करं स्रगस्या तथेति भवः ।
२। पुनः मिटावलाकनन्यायेन मपनीकं व्याच शकरत्रिमइति।
नथ च मनुः, (अ. ९। १६९ )

सदशं यं प्रकुवबीत गुणदोपविचक्षणम्‌ ।

पत्रं पुत्रगुणयुक्तं म विज्ञयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्ररोभनरिति । तथा च प्राहस्वमापि तत्र
व।घ्यम्‌ ।

४। अव्र दत्तात्पति रक्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त इति रक्षणम्‌
इ्याशयनाह # दत्तान्मान्िनि । # व्यक्त इति । अकारण
दति शेषः । ॐ ईनि, इन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इत्यस्यायः #उपनत
इनि । भाघ्र इन्यथः।

५। अन्यतु त्रिपरीता रक्ष्यरश्रणमावः । तथाच तादशः
तवाहं पुत्रा भवामीन्यवमात्मानं द्वान्पू्ववद्‌ गृष्ीता यः म
स्वयं दत्त इत्यधेः इत्याहुः ।

तथा च मनुः, ( अ. ९ | १७५ )

मानापितूत्रिदीना यसन्यक्ता त्रा म्यादकारणान्‌ |

आन्पानं स्यकाये्यस्प स्वयं द्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । साट इत्यस्य तया सह य उब्दा विवाहिता गभ-
स्तस्माज्नात इत्यथः । गभस्याढन्वात्तस्याप्यदन्वमिति । सहाद
इन्यपि नामान्तरं मानवादेए तन्‌ ध्वनयन “गभं विन्न इति
लक्षणं शेषपूरणन व्याचष़ * गर्भ स्थित इति । त्रि इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिनि । अन्य तु-गर्भं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गर्भण सह याहा पश्वात्तस्यां जात दृत्य-
थः । उन्यापोरिनि हस्व इत्याहुः । मवणात्मम्भूतत्वं तु उभय-

२ स्वयदत्त इनि लक्ष्यनिदश्ः दत्तान्मति ट््षणमिति भावः।

<दायविभागे ओरमादिपुत्राणां दायग्रहणक्रमः। ५४५५

थाऽपि वोध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ. ^॥ २७३)

या गाणी संरिस्करियन त्तानाञ्ज्नानापि बा सनी ।

वोदुः म गर्भा मवति साह ठति चोय्यन्‌ ॥ इति ।

७। पुरुपरमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः दिः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्ननमोनिन्व एत्र, नदभाव एव दि कन्याशब्दभग्रचि-
निमित्तपिति रषं कन्याः कनीनचति मुत्र पहाभाप्य।
एवं च नस्या अपि व्रिवाहसम्थव उनि न द्रापः । अनपव
प्रागुक्तद्विविधकानीनसङ्गतिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

१। प्रक्रान्तन्वादाह # पाननि । परिन्यक्त इन्ययः } दा-
पामावञ्पि भरणासाम्यन मूखजानत्वादिना वन्याद्विः ।
ॐ यडति | ज्ञनवित्रादिरिन्यथः । शगृशचने, पुत्रत्वनन्यादिः।

तथा च मनुः,( अ. ° । १५५)

मातापितभ्यामरन्सप्ं नयागन्यनरण बा।

यं पुत्रं प्रतिगरीयादपविद्धस्तु सस्परतः॥ इति)

करत्रिमादियु विरशपमाह # सत्रि । करत्रिमसखयंद-
लसटाढजापत्रद्धप्विन्ययंः ।

उ. १। एतेषां क्रमोऽपि विवक्षिता न स्वरूपमात्रमिन्याशयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद टुन्यप्यारेन तथापि
प्रकरणादाह *# दायति । रिक्यत्यथैः । तत्फथनं त्वानुपङ्गि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वोक्तानामित्यादि ।
संख्याया अनुक्तत्वेऽपि बिभागेनव खाभादाह > द्रादशाना-
मिति । निधारणे पष । पूवोभावरे इति कीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदग्रेमानुरोभेनत्याह # ूवस्यति । परशब्दो नोच्छ्राय
इत्याह ॐ उत्तर इति । माखक्रमणाह + पिण्डदं इाति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं कं तगत्या तवेति भवः ।
३। पुनः गिहावखोकनन्यायेन सपरतीकं व्याचष्ट कृत्रिम रइति।

नथा च मनुः, (अ. ९। १६९)

सदश य परकुवीत गुणदाप्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म विज्ञेयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रराभनरिति । तथा च प्रटित्वरमापि तत्र
वोध्यम्‌ ।

४। अत्र दत्तामतिं दछक्ष्यनिर्दश्ः स्वय दत्त इति लक्षणम्‌
इन्याशयनाह # दत्तान्मान्विनि । ॐ त्यक्त इति । अकारणे
इति शेषः । # दृति, ह्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपनत
इति । भाघ इन्यथः।

५ | अन्यतु वरिपरीनो रक््यसक्षणमावः । तथा च ताः
तवाहं पुत्रा भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूवेवद्‌ गीता यः म
स्वयं दत्त इत्यधेः इत्याहुः ।

तथा च मनुः, ( अ, ९ | १७५)

मानापितविदीना यस्त्यक्ता वा स्यादकारणान्‌ |

आल्पानं स्पशये्स्म स्वयं दरत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सहोढज इत्यस्य तया सह य उह विवाहिता गभ-
स्तस्माज्ञात इत्यथैः । गमेस्याढन्वात्तस्याप्यृदन्वमिति । सहोढ
इन्यपि नामान्तरं मानवाद्‌ए तत्‌ ध्वनयन “गभं विन्न" इति
लक्षणं शेषपूरणन व्याचष्ट * गर्भ स्थित इति । व्रिन्न इत्यस्य
व्याख्या # प्ररिणीतायामिति । अन्यं तु-गमं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गभंण सह यादा पथात्तस्यां जात दृत्य-
थः । इन्यापोरिति हस्व इत्याद । मव्णातमम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वदत्त इति लश््यनिदेशः दत्तात्मति टक्षणमिति भावः।

<दायविमाग आजरसमाद्‌पृच्राणादायग्ररणक्रमः। ५८५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, ५अ. ५} १७३)

या गभिंणी संस्स्करियन ज्ञानाञ्ज्ञानापि बा सनी ।

वोदुः स गभा भवनि सोढ उति चोय्यत्‌ ॥ इनि ।

७। पुरूपमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः दिः तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्व एव, तदभाव पव दि कन्याशब्दपद्रचि-
निमित्तमिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनचति मूत्र पटामाप्य।
एवं च तस्या अपि विव्राहसम्भव उनि न दपः । अन व
परागुक्तद्विषिधकानीनसङ्गतिरिनि वोध्यम्‌ ॥ ४३ ॥

१। प्रक्रान्नन्वादाद # मानेति । परिन्यक्त इन्यथः ! दा-
पाभावञ्पि भरणामापर््यन मृटजानल्वादिना वेत्यादि; ।
ॐ य इति । ज्ञतपित्रादिरित्यथः । गद्यत, पुत्रत्वनन्यादिः।

तथा च मनुः, ( अ. °| १७१)

मातापितभ्याम्रन्मरषं नयोरन्यनरण बरा |

यं पुत्रं भनिग्हीयादपविद्धस्तु सस्परतः॥ इति।

करतिमादियु वरश्पमाह ॐ सवत्रति । क्रत्रिमस्वयद-
मद्ढजापव्रेद्धप्विन्ययंः ।

उ. १। एनपां क्रमाऽपि विवक्षिता न स्वरूपमात्रमित्याशयेन
सङ्कतिपाह # एवमिति । ययपि पिण्डद इृन्यप्यास्नि तथापि
भकरणादाह # दायति । रिक्यत्यथेः । तन्फथनं ल्वानुपङ्गि-
कमिति भावः। एषामित्यस्य व्याख्या > पूर्वोक्तानापित्यादि ।
संख्याया अनुक्तत्वेऽपि विभागेनव लामादाह * द्रादशाना-
मिति । निधारणे पष्ठ । पूर्वाभावे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इातवद्‌ग्रपानुराधनत्याह # पूवस्यात । परशब्दा नाच्कृषटाये
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमणाह # पिण्डद्‌ इति।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायांव्यवदहाराध्याय २

व्याख्यानं करं लरगत्या तवेति भावः |

३। पुनः मिहावलोकनन्यायन सप्रतीक व्याच दत्रिम रइनि।

तथा च मनुः, (अ. ९) १६९ )

सदशं यं प्रकु्रीत गुणदोपत्रिचक्षणम्‌ ।

पुत्रं पुतरगुणयुक्तं म विन्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इनि ।

अयमपि तस्येव परलोभनरिति । तथा च परौहन्वमपि तत्र
वध्यम्‌ । ध

४। अत्र दत्तात्पति लक्ष्यनिर्देशः स्वयंदत्त इति लक्षणम्‌
इन्याशयनाद ॐ दत्तान्मान्तिति । # त्यक्त इति । अकारण
दाते शेपः । # इति, उन्यवम्‌ । स्वयं दत्त इत्यस्यायः #उपनत
डति । भाप्र उत्यथः।

५ | अन्य तु व्रिपरीनो रक्ष्यदश्रणमावरः । तया च तादृशः
तवाहं पुत्रा भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूववद्‌ ग्रीन यः म
स्वयं दत्त इत्यथे इत्याहुः ।

तथाच पनुः, ( अ, ९ | १७५)

मानापितृविदीना यस््यक्ता वा स्यादकारणात्‌ |

आत्मानं स्पशयदयस्म स्वयं दत्तस्तु स स्मरतः ॥ इनि ।

६ । सदोढज इन्यस्य तया सह य उट व्रिवाहिनो गर्भ-
स्तस्पाज्नात इत्यथैः । गमेस्याटन्वात्तस्याप्यृढन्वपिति । सदा
इन्यपि नामान्तरं मानवरादए तन्‌ भ्यनयन “गभं पिन इति
लक्षणं रेपपूरणन व्याचष् * गर्भे स्थित इनि । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # प्ररिणीतायापिति । अन्ये तु-गर्थं स्थितः गभिण्यां
परिणतायां स्वीदरतः गर्भेण सह योदा पश्ात्तस्यां जात इत्य-
भः । दन्वापोरिति हस्व इत्याहुः । मवर्णारमम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयदत्त इति लक्ष्यनिर्देशः दत्तात्मति टक्षणमिति भावः

<दायविभागे जओरसादिपुतच्राणां दायग्रहणक्रमः) ५५५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (८अ. >) १७३)

या गर्भिणी संस्स्करियन न्नानाञ्ज्ञानापि वा सनी ।

वोदुः म गर्भा भवनि सोह इति चोच्यन्‌ ॥ इनि !

७ । पुरुषमम्वन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः दवि तु मन्त्रवन्न-
स्कारपूवकक्षतमोनिन्वे एव, तदभाव पव दि कन्याशव्दपश्रचि-
निमित्तमिति स्पष्रं कन्यायाः कनीनचति मूत्र महाभाष्य ।
एवं च तस्या अपि व्रिवराहसम्भव उति न दपः । अनपव
परागुक्तद्रिविधकानीनसङ्गनिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १३५ ॥

१। पक्रान्तव्यादाह # मानि । परिन्यक्त उन्ययः } दा-
पामावञपि भरणासामर्ध्यन मृजातल्वादिना वन्याः ।
भ य इति । ज्ञनपित्रारिरिल्ययथः । गचन, पूत्रल्वनन्याप्रिः।

तथाच मनुः+( अ. ० । १५१)

पातापितरभ्यागु्सष्ं नयारन्यनरण ब्रा ।

यं पुत्रं परनिग्रह्रीयादपविद्धस्तु स स्मरतः ॥ इनि।

करत्रिमादियु विशपमाह ॐ सयत्रति । कत्रिपसय॑द-
तसटाटजापात्रद्धप्विन्यथः ।

उ. १। एनेषां क्रमोऽपि विवक्षिता न स्वरुपमात्रामित्याश्ञयन
सङ्गतिपाह # एव्रमिति । ययपि पिण्डद इन्यप्यास्न तथापि
भरकरणादाह # दायति । रिक्यत्यथेः । तन्नं त्वानुपङ्कि-
कमिति भावः। एषामिस्यस्य व्याख्या * पूर्वोक्तानापित्यादि |
संख्याया अनुक्तस्वेऽपि विभागेनव लामादाह > द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष्ठ । पूवभाव्रे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदपिमानुरोधेनव्याह # पूर्स्यति । परश्ब्दा नोकषाय
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाह # पिण्डद दृति।

५४६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां त्यवदटाराध्याये २

व्याख्यानं ङि सरगत्या तथत्रेति भावः ।
२। पुनः भिहावलोकनन्यायन सपरतीकर व्याचष्ट श्कूत्रिम दृति।

तथ्‌ च मनुः, (अ. ९। १६९)

सदृशे य भरकुबीत गुणदापव्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पुत्रगुणयुक्तं म विज्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्ररोभनरिति । तथा च पभरौदत्वमापि तत्र
वोध्यम्‌ । ॥

४। अत्र दत्तात्मनि रक्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त इति लक्षणम्‌
इन्याश्चयनाह # दक्तान्मान्विनि । # व्यक्त इति । अकारणे
दरति शेषः । # इति, इल्येवम्‌ । स्वयं दत्त इन्यस्याथः #उपनत
डति । भाप्र इत्ययः।

\ | अन्य तु व्रिपरीनो सक््यलक्षणमावः | तथाच ताटश्ः
तवाहं पुत्रो भवामीव्यव्मात्मानं दत्तवान्पूतवदू गीतो यः स
स्वयं दत्त इत्यथैः इत्यादः ।

तथाच मनुः, ( अ, ९ | १७५)

मातापितृविरीना यस्त्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |

आल्मानं स्परयदस्मे स्वयं दत्तस्तु स स्मरतः ॥ इनि |

६ । सहोदज इत्यस्य तया सह य उट वरिवाहिनो गभ-
स्तस्माजात इत्यथः । गमेस्याहन्वात्तस्याप्यृढन्वमिति । सहोढ
इ्यपि नामान्तरं मानवादर तत्‌ ध्वनयन “गभं विन्न हृति
लक्षणं शेषपूरणन व्याच # गर्भे स्थित इनि । बिन इत्यस्य
व्याख्या ॐ प्ररिणीतायामिति । अन्यं तु-गमं स्थितः गभिण्यां
प्रिणीनायां स्वीकृतः गर्भण सह यादा पशचात्तस्यां जात इत्य-
थः । इन्वापारिति हस्व इत्याद्ुः । मवणामम्भूतत्वं तु उभय-

२ स्ययदत्त इति लश््यनिदेशः दत्ता्मति लक्षणमिति भावः|

<दायिभागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रहणेकरमः। ५५५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (८अ.५} १७३)

या गरभिंणी संस्स्करियन त्नानाञ्तानापि वा सती ।

वोदुः म गर्भो भवति साठ इति चोस्यन्‌ ॥ इति ।

७। पुरूपमम्बन्धमाजान्न कन्यान्वहानिः पवि तु मन्ववन्न-
स्कारपूवकक्षनयानिन्तर एत्र, नदभाव एव दि कन्यारब्द्रि-
निमित्तमिति स्पष्ं क्ल्यावाः करनीनचति सूत्र पहाभाप्य।
एवं च तस्या अपि विवराहसम्भव उनि न दपः } अन ण्व
परागुक्तद्रितिधकानीनसद्गतिरिनि वोध्यम्‌ ॥ १२३ ॥

१। प्रक्रान्लन्वादाह # पाननि । परित्यक्त इन्यथः } दा-
पामव्रऽ्पि भरणासामर्ध्यन मृरजानन्वादिना वेत्याद्रिः ।
यति । ज्ञतपित्रादिरित्यथः | शयदने, पुत्रनवनन्यादिः।

तथा च मनुः+,(अ. °| १५१)

पातापितभ्यापन्मृष्ं नयारन्यनरण बा।

यं पुत्रं प्रतिग्रणीयादपवरिद्धस्तु स स्प्रतः॥ इति।

करत्रिमादिषु वरिरापमाह # सत्रति । ज्रत्रिमस्वयंद-
ससहोढजापव्रिद्धप्विन्यथः ।

उ. १। एनेपां क्रमाऽपि वरिवराक्षिन न स्वरूपमात्रामित्याशयेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद इन्यप्यास्ि तथापि
प्रकरणादाह # दागेति । रिक्येत्ययेः । तन्फथनं त्वानुपद्गि-
कमिति भावः। एषामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वाक्तानामित्य।दि ।
सेर्याया अनुक्तत्रऽपि बिभागेनव लाभादाह ॐ द्रादशाना-
मिति । निध्रारणे पषा । पूर्वाभावे इति वीप्मागर्भं सप्तपर्ण
इतिवदभ्रेमानुरोपेनत्याह ॐ पूरवस्यति । प्रशब्दो नोक्ृष्टां
इत्याह ॐ# उत्तर इति । माटक्रमणाद्‌ # पिण्डद इति।

५५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं क्रं स्रगत्या तंथवेति भावः |
३ । पुनः भिहावलोकनन्यायन मव्रतीकर व्याचष् श्कृत्रिपरति।

तथ च मनुः, (अ. ९ १६९)

सदशं य परकुर्वीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

पुत्रं पुत्रगुणयुक्तं म त्ित्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव परलोभनग्ति । तथा च प्रौदस्वरमपि तत्र
बाध्यम्‌ । ि ।

४। अत्र दत्ता्मानि रक्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त इति रक्षणम्‌
हृन्याश्चयनाह ॐ दत्तान्मान्विनि । # त्यक्त इति । अकारणे
हृति रेपः । # इनि, दृन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इ्यस्याथः #उपनत
ठनि । भप्त इल्यथः।

५ | अन्येतु व्िपरीना रक्ष्यलक्चणमावः । तथाच तादश
तवाहं पुत्रो भवरामीव्यवमात्मानं द्वान्त ग्रीन यः स
स्वयं दत्त इ्यथेः इत्यादुः ।

तथा च मनुः, ( अ. ५ | १७५)

मातापितत्रिदीना यस््यक्ता वा म्याद्रकारणान्‌ |

आन्मानं स्परयद्स्य स्वयं दत्तम्तु स स्मरतः ॥ इति ।

६ । सोहन इत्यस्य तया सह य उदो विवाहिता गभ-
स्तस्माज्नात इत्यथः । गमेस्योहन्वात्तम्याप्यृढन्वमिति । सहोढ
द्यपि नामान्तरं मानवादर५ तन्‌ ध्वनयन (गर्भे विन" हृति
लक्षणं शेपपूरणन व्याचष्ट * गर्भे स्थित इनि । विन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायामिति । अन्य तु-गर्भे स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गभेण सह यादा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
थः । इन्यापोरिनि हस्व इत्याहुः । सवर्णामम्भूतत्वं तु उभय-

९ स्वयदत्त इनि व्यक््यनिदशः दत्तात्मति क्षणमिति भावः।

<दायकविभागे ओरमादिपृच्राणां दायग्रदणक्रमः। ५५५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ. ^} १७३)

या गभिणी संस्स्करियन त्नानाभ्ज्ञानापि वा सनी।

वोदुः म गमां भवनि सहोढ उनि चाय्यन्‌ ॥ इति ।

७ पुरूपमम्बन्परमातान्न कन्यान्वहानिः विः तु मन्त्रवन्न
स्कार पूत्रकक्षतयानिन्व एव, तदभाव एव टि कन्याशव्द्रति-
निमित्तपिति सपप्रं कन्यायाः कनीनचति मुत्र पहामाप्य।
एव्र च तस्या अपि तिवराहसम्भव दति न दपः । अन ण्व
परागुक्तद्विविधकानीनसद्गतिरिनि वोध्यम्‌ ॥ ५२ ॥

१। परक्रान्तन्वादाह # मानि । परिन्यक्त उन्ययः ! दा-
पाभव्रऽपि भरणामामर्ध्यन मृरजातन्वादिना वन्यादिः ।
% यति । ज्ञातपित्रादिरिन्यथः। अयन, पुल्वनन्यादिः।

तथा च मनुः, (अ. ९ । १५१)

मातापितरभ्यामूत्म्ं तयारन्यतरण त्रा ।

यं पुत्रं प्रनिगृहीयादपविद्धस्तु स स्पृतः॥ इति।

करत्रिमादियु विशपमाह # सत्रति । त्रत्रिमस्वयंद-
नसटोटजापतरेद्धस्विन्यथेः ।

उ. १। एनेपां क्रमोऽपि विवानिन। न स्वस्पमात्रमिन्याशयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद इन्यप्यास्न तथापि
प्रकरणादाह # दायिनि । रिक्यत्यथैः । तन्फथनं व्वानुष्गि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या > पूर्वोक्तानामित्यादि ।
संख्याया अनुक्तस्वेऽपि वरिभागेनव लामादाह ># द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष । पूत्ाभावे इति वीप्मागर्भं सप्रपर्ण-
इतिवद गरमायुरोपरनत्याह # पूवस्यति । प्रशब्दो नोक्ृष्टायं
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमणाद्‌ # पिण्डद इति।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां त्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं क्रि त्रगत्या तथेति भावः|
२। पुनः {िहावलोकनन्यायन मप्रतीक व्या ति।

तथा च मनुः, (अ. ९) १६९)

सदशं यं प्रकुबीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

पत्रं पत्रगुणयुक्त म विज्नयस्तु कृजिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रटोभनरिनि । तया च प्रत्वमापि तत
वध्यम्‌ ।

४। अत्र दत्तान्पाति खश्ष्यनिर्दशः स्वयंदत्त इति लक्षणम्‌
इन्याशयनाह्‌ # दत्तात्पान्तिनि । # त्यक्त इति । अकारणे
दाति शेषः । ॐ दनि, इन्यवम्‌ । स्वयं दत्त इत्यस्याथः #उपनत
ति । भाप्र इत्यथः।

५। अन्येतु व्रिपरीना रक्ष्यखक्षणमावः । तथाच तादश
तवाहं पूरा भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूत्रवद्‌ रदीना यः स
सवयं दत्त इन्यथः इत्याहुः ।

थाच मनुः, (अ, ९ | १७५)

मातापितृविहीना यस्त्यक्ता वा म्यद्कारणान्‌ |

आल्मानं स्पशयेद्यस्मे स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इनि ।

६ । सहोटज इत्यस्य तया सह य उदे वरिवाहिनो गभ-
स्तस्पाज्नात इत्ययः । गभेस्याहन्वात्तस्याप्यृदन्वमिति । सोद
ट्र्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन “गभे विन्न" इति
लक्षणं शेषपूरणन व्याच * गर्भ स्थित इनि । विन्न इत्यस्य
व्याख्या % परिणीतायामिति । अन्ये तु-गर्मं स्थितः गभिण्यां

रिणीनायां स्वीक्रतः गर्मण सह याढा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
थः । इन्वापोरिनि हस्व इत्याहुः । मवणार्मम्भूतत्वं तु उभय-

% स्तरयदत्त डत लक्यानदहाः दत्तात्मात लखश्षणामात माचवः।

<दायविभागे ओरमादिपुत्राणां दायग्रदणक्रमः। ५४५

थाऽपि बोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ^} ४५३)

या गर्भिणी संस्स्करियन ्ञाताञ्ज्ञानापि वा सनी ।

वोदुः स गर्भो भवनि सहोढ इति चोच्यन्‌ ॥ इति ।

७। पुरुपरमम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः कि तु मन्त्रवन्न-
स्कारपूवकक्षतमोनिन्वे एव, नद्‌माव एव दि कन्याशव्दमग्रति-
निमित्तमिति स्पष्ं कन्यायाः कनीनयति मतर पहाभाप्य।
एवं च तस्या अपि तरिव्राहसम्भव उनि न दोपः । अन्‌ एव
परागुक्तद्रितिधकानीनसद्कतिरिनि वाध्यम्‌ ॥ १२३ ॥

१। पक्रान्तत्वादराह # मानि । परिन्यक्त उन्यथः ! दा-
पामाव्रऽपि भरणासामध्यन मृरजानन्वादिना व्रन्याद्रिः ।
ॐ यडइति। ज्ञतपित्रादिरिल्यथः। शगृ्यन, पूत्रल्वनन्यादिः।

तथा च मनुः+(अ. °| १५१)

पानापितभ्यामन्मष्ं तयारन्यनरण वा|

यं पुत्रं प्रतिग्रहठीयादपव्रिद्स्तु सस्प्रूनः॥ इति।

करत्रिमादियु वरिशपमाह ॐ स्तरति । क्रत्रिपस्वयंद-
समह जापव्ेद्धन्िन्यथः ।

उ. १। एनेपां क्रमोऽपि विवन्िना न स्वरूपमात्रमित्याशयेन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यद्यपि पिण्डद दन्यप्यास्ति तथापि
प्रकरणाद्राह # दायति । रिक्यत्यथेः । तन्फथनं त्वानुषद्गि-
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या > पूरवोक्तानामित्य।दि ।
संख्याया अनुक्तत्ेऽपि विभागनव लाभादाह # द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष्ट । पूवाभाव्रे इति बरीप्मागर्भे सप्षपर्ण-
दतिवद प्रिमानुरप्रनस्याह ॐ पूत्र॑स्यति । परशब्दो नोकषाय

इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमणाद # पिण्डद्‌ इति।

£ सन्याख्याया मताक्षरायान्यवहटाराध्याय २

व्याख्यानं किं गत्या तथेति भावः।
३। पुनः भिहावलोकनन्यायन मप्रतीकं व्याचष्ठे शकृत्रिम इृति।

तथ च मनुः, (अ. ९॥। १६९)

सदशं य परकुर्वीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

पत्रं पत्रगुणयुक्त म प्िज्ञयस्तु करतरिमः॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्रखोभनरिति। तथा च प्रोदरल्रमपि तत्र
वध्यम्‌ । ॥

४1 अत्र दत्तान्पति खक्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त इति लक्षणम्‌
हन्याशयनाह ॐ दत्तात्मान्विनि । # त्यक्त इति । अकारण
दाति शेपः । # इनि, इ्यवम्‌ । स्वयं दत्त द्यस्याथः #उपनत
इति । भाप इन्यथः

५। अन्यतु परिपरीना रक्ष्यरश्चणमावः | तथाच तादः
तवाहं पुत्रो भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूववद्‌ ग्रीन यः स
स्वयं दत्त इत्यथैः इत्याद ।

तथा च पनुः, ( अ, ९ | १७५ )

मातापितरविहीना यस््यक्ता वा म्याद्रकारणान्‌ |

आन्पानं स्प्ञयेद्स्मे स्वयं दरत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सहोढज इत्यस्य तया सह य उ्ा विवाहिनो गभ-
स्तस्माज्नात इत्यथेः । गभेस्याटम्वात्तस्याप्यृढत्वमिति । सहो
इस्यपि नामान्तरं मानवादंए, तन्‌ ध्वनयन “गभं विन्न" इति
लक्षणं देपपूरणन व्याचष्ट * गर्म स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या % परिणीनायामिति । अन्ये तु-गर्थं स्थितः गभिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भण सट यादा पश्ात्तस्यां जात इत्य-
थः । इन्वापोरिति हस्व इत्याहुः । सवणान्मम्भूनत्वं तु उभय-

? स्वयदत्त इति न्क्ष्यनिदंशः दत्तात्मति लक्षणमिति भावः।

<दायविभागे ओरमादिपृच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५

थाऽपि वोध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ. ^} १७३)

या गर्भिणी संस्स्करियन ब्लानाऽज्ञानापि वा सती ।

वोदुः स गर्भो भवनि सहाढ इति चोच्यन्‌ ॥ इति ।

७। पुरुपरमम्बन्धमातान्न कन्यान्वहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवरकक्षतयानिन्वरे एव, तदभाव एव टि कन्याशव्दभग्राचि-
निमित्तमिति स्पष्ं कन्यादाः कनीनचति मत्र पहाभाप्य।
एव्र च तस्या अपि व्रिवाहसम्भव उति न दपः । अन प्व
परागुक्तद्विविधकानीनसद्गतिरिति वोध्यम्‌ ॥ ५४३ ॥

१। पक्रान्तत्वादाह #% मानि । परिन्यक्त उन्ययः ! दा-
पामवरेऽपि भरणासामथ्यंन मृरजानन्वादिना वन्यादिः ।
य उति | ज्ञतपित्रादिरिन्यथः । अग्न, पुत्रत्ननन्यादिः।

तथा च मनुः, (अ. ० । १७५१)

मातापितृभ्यामन्मृष्ं नयारन्यतरण बा ।

यं पुत्रं प्रतिग्रीयादपविद्धस्तु म स्प्रनः॥ इनि।

करत्रिमादियु विश्षषमाह # सत्रि । तरत्रिपस्वयंद-
समहाटजापवद्धप्विन्यथः ।

उ. १। एतेषां क्रमोऽपि व्रिवरक्षितो न स्वरुपमात्रमित्याशयेन
सङ्गतिपाह # एत्रमिति । ययपि पिण्डद इत्यप्यास्ति तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्यत्ययैः । तन्थनं त्वानुपद्धि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्यार्या ॐ पूरवाक्तानामित्मादि ।
संख्याया अनुक्तत्वेऽपि विभागनव द्ाभादाह ॐ द्रादश्ञाना-
मिति । निर्धारणे पष्ट । पूर्वाभावे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवद्‌ परिमानुरोभेनव्याह # पूरवस्यति । परशब्दो नोत्रषाथं
इत्याह ॐ उत्तर इति । मालक्रमेणाह # पिण्डदं इति।

५५६ सन्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

व्याख्यानं करं गत्या तथेति भावः|
३। पुनः भिहावलोकनन्यायेन मप्रती कं व्याचष्ठे शकरत्रिम इति।
तथा च मनुः, (अ. ९। १६९ )

सदशं यं प्रकुवीत गुणदापविचक्षणम्‌ ।

पत्रे पुत्रगुणयुक्त म विन्नयस्तु करतिमः॥ इति ।

यमपि तस्त्र प्ररोभनरिति। तथा च प्राहत्वपापि तत्र

(ध्यम्‌ । ॥

४। अत्र दत्तान्माति रक्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त इति लक्षणम्‌
इत्याश्ञयनाह ‰# दत्तान्पान्विति । # त्यक्तं इति । अकारण
दते शेपः । # टनि, इन्यवम्‌ । स्वर्यं दत्त इन्यस्याथः उपनत
ति । भाप्र इत्यथः

५। अन्ये तु व्रिपरीना रक््यरक्चणमात्रः । तथाच तारः
तवाहं पत्रा भत्रामीन्यवमात्पानं दत्तवान्पूत्रवद्‌ गृद्ीता यः स
स्वर्यं दत्त -न्यथः उत्याह्‌ः।

तथाच पनुः, ( अ, ९ | १७५)

मानापितृत्रिरीनो यस््यक्ता वा स्यादकारणान्‌ |

आत्मानं स्पशयेयस्म स्वयं दत्तम्तु स स्मृतः ॥ इति ।

६ । सटहोटन इत्यस्य तया सह य उट विवाहिता गभ-
स्तस्माज्ात इत्यधेः । गमेस्यान्वात्तस्याप्यृदन्वमिति । सहोढ
इत्यपि नामान्तरं मानवाद्‌५, तन्‌ ध्वनयन “गभं विन्न" इति
त्क्षणं श्चेपपूरणन व्याचष्ट * गभं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायामिति । अन्य तु--गर्भं स्थितः गभिण्यां
पर्णीनायां स्वीक्रनः गर्यण सह यादा प्ात्तस्यां जात इत्य-
यः \ इन्यापोरिति हस्व इत्याहुः । मवणात्मम्भूतत्वं तु उभय-

? स्वयदत्त इति लश्यनिदशः दत्तान्मति टक्षणमिति भावः।

८दायाविभागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५५४५

याऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (८अ.५) ७३)

या गभिणी संस्स्करियन त्नानाञ्त्ानापि वरा सनी ।

वोदुः म गर्भो भवनि सदा इति चोच्यन्‌ ॥ इति )

७। पुरुषमम्बन्धरमात्रान्न कन्यान्वहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानित एव, तदभाव एव हि कन्याजन्दपरघ्रतति-
निपित्तपति स्य कन्यायाः कनीनयति सत्र परहममाप्य।
पुवं च तस्या अपि व्रिवराहसम्भवे उनि न दपि; । अनपव
प्रागुक्तद्वितिधकानीनसद्गतिरिनि वोध्यम्‌ ॥ ४३५ ॥

१। प्रक्रान्नन्वादाह % मानति । परिन्यक्त उन्ययः ¦ दा-
पाभावञ्पि भरणासामध्यन मृरजानन्वादिना व्यादिः ।
ॐ यटृति | ज्ञतपित्रादिरित्ययः | गद्यत, पूत्रत्वनन्यादिः।

थाच मनुः, (अ. ९ १५१)
पातापिनूभ्यामृन्खष्रं नयारन्यतरण बा ।
यं पुत्रं प्रतिग्रीयाद्पव्रिद्धस्तु सस्प्रतः॥ इनि।
करत्रिमादियु विक्ञपमाह # समत्रति । ज्रत्रिपस्वयंद-
समहोदजाप्रेद्धध्विन्यथंः ।

उ. १। एनेषां क्रमोऽपि विवक्षित न स्वरसपमात्रामित्याशयेन
सद्गनिपाह # एत्रमिनि । यद्यपि पिण्ड्‌ टृ्यप्यास्ति तथापि
प्रकरणादादह # दायति । रिक्धत्यथेः । तन्कथन त्वानुषद्धि
कामात भाक; । णपषापत्यस्य च्यारन्या षूवाक्तानामत्यात्‌ 1
सग्न्याया अनुक्ततवजप लिभमामनव सखाभमादाहद > द्रादखाना-
मिति । निर्धारणे पष्ट । पूर्वाभावे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण-
इतिवदग्रेमानुराधनत्याह # पूवस्यति । परश्ञब्दा नो्छृष्टाथं
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमणाह # पिण्डद्‌ इति ।

५५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवहाराध्याये २

व्याख्यानं क्रि सगत्या तथेति भावः।
३। पुनः भिहावरोकनन्यायेन मप्रतीकं व्याचष्ठे शकरत्रिम इति।
तथ्‌ च मनुः, (अ. ९। {६९ )

सटश य प्रकुवरीत गुणदापत्रेचक्षणम्‌ ।

पत्रं पुत्रगुणयुक्त म विज्नयस्तु करत्रिमः॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्ररोभनरिति । तथाच प्रहित्वमापि तत्र
व्‌।ध्यमू ।

४। अनर दृत्तात्मानि लश्ष्यनिदश्नः स्वय दत्त इति लक्षणम्‌
इत्यायनाह # दत्तान्पात्विति । *# त्यक्तं इति । अकारण
इति शेपः । # इनि, इन्यवम्‌ । स्वयं दत्त इत्यस्याथः उपनत
डति । भाप्र इत्यथः

५ | अन्यतु विपरीता रष््ययक्षणमावः | तथाच ताः
तवाहै पूत्रो भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूत्वद्‌ गीतो यः स
स्वयं दत्त इत्यथः इत्याहुः ।

तथाच पनुः, ( अ, ९ | १५७५)

मातापितविरीना यस्त्यक्ता वा स्यादकारणान्‌ |

आत्मानं स्पश्थेद्यस स्वयं दत्तम्तु स स्फ़तः ॥ इति ।

६ । सहोढज इल्यस्य तया सह य उदा वरिवराहिना गभ-
स्तस्माज्नात इत्यथः । गभरयोन्वात्तस्याप्यढन्वामिनि । सोढ
इन्यपि नामान्तरे मानवादए लन्‌ स्वनयन “गभं विन्न" इति
व्डक्नणे आषपूरणन व्याच * गर्म स्थित इनि । लत्रेन इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायाभिति । अन्य तु-गर्भं स्थितः गिण्यां
परिणीनायां स्वीक्रतः गर्भण सह यादा पश्ात्तस्यां जात इत्य-
यः । इन्ापोरिति हस्व इत्याहुः । मवणा्मम्भूतत्वं तु उभय-

१ स्ययदत्त इति लक्ष्यनिर्देशः दत्तान्मति टक्षणमिति भावः।

<दायविभागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५५४५

थाऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ५} १७३)

या गाणी संम्म्करियन त्नानाञ्ज्ानापि वा सनी

वोढुः म गर्भो भवनि सोद इति चोच्यन्‌ ॥ इतिं ।

७। पुर्यमम्बन्यरपात्रान्न कन्यानहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवरकक्षतमोनिन्वे एव, तदभाव एव दि कन्याशब्दभ्राचि-
निमित्तपिति स्प कन्यायाः करनीनचनि पत्र परहामाप्य।
एवं च तस्या अपि तरिवाहसम्भव टि न दपः । अनपव
प्रागुक्तद्वितिधकानीनमङ्गतिरिनि बाध्यम्‌ ॥ १३२५ ॥

१। प्रकरान्तन्वादाह # पानेति । परिन्यक्त उन्यथः ! दा-
पाभव्रऽपि भरणासामर्यन मृरजानत्वादिना क्न्यादिः ।
यति । ज्ञनपित्रादिरित्यथः । शदत, पूत्त्वनन्यादिः।

तथाच मनुः, (अ. °| १५१)

पातापितरभ्यागृन्छ्ं तयारन्यनरण बा |

यं पुत्रं मतिगरङ्गीयादपविद्धस्तु स स्मृतः ॥ इति।

कतविमादिषु विशपमाह % सभरत्रति । क्रत्रिपस्य॑द-
नसहोदजापविद्धप्विन्यथंः।

उ. १। एनेपां क्रमाऽपि विवान्निन। न स्वरूपमात्रमित्याशयन
सङ्गानिमाद पचरमिनि । यद्यपि पिण्टल टन्यप्यास्त तस्वापि
पकरणाद्राद * दायति । ररिन्यत्यथः । तन्कयनं त्वानुपङ्ध-
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्यार्या ५ पूर्वेक्तानामित्य।दि ।
संख्याया अनुक्तत्रऽपि विभागनव लाभादाह ऋ द्रादज्ाना-
मिति । निर्धारणे पष्ट । पूर्वाभावे इति वीप्मागर्भे सप्तपर्ण
इतिवदभ्रमानुरोपरेनस्याह # पू्स्येति । परश्ब्दो नोत्कृषटा
इत्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाह # पिण्डद इति ।

५५६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां न्यवदाराध्याये २

[५ ५ न्द = (^
व्याख्यानं कि सगस्या तथवेति भवः।
३। पुनः मिहवरोकनन्यायेन मप्रतीक व्याचष्रशकृत्रिप इति।

नथा च मनुः, (अ. ९॥। १६९

सदृशं य पकुरबीत गुणदाप्िचक्षणम्‌ ।

पुत्रं पुत्रगुणयुक्तं म वित्रयस्तु ्रत्रिमः॥ इतिं ।

अयमपि तस्यव प्ररोभनग्ति । तथा च परहत्वरमपि तत्र
वाध्यमू |

४। अर दत्तात्पान सक््यानिदशः स्वय दत्त रति रक्षणम्‌
इन्याशग्रनाह # दत्तात्पान्वरति । # त्यक्तं इति । अक्रारण
हति शेपः । # इति, इत्येवम्‌ । स्वयं दत्त दृत्यस्याथः उपनत
इति । मप्र इत्यथः

५। अन्यतु विपरीता रक््यरद्षणमावः | तथाचता्नः
तवाहं॑पूत्रो भवामीन्यवमासमानं दत्तवान्पूववद्‌ गटीना यः
स्वयं दत्त इत्यगः इत्याहुः ।

तथा च पनुः, ( अ, ९ | २७५)

मानायिन्रविीना यस्न्यत्ता त्रा स्यादक्राम्णान |

अन्मानं स्पलयव्यस्य स्वयं दननम्तु स स्म्रनः ॥ डानि ।

८ । सटोादन उन्यस्य तया सद्‌ य उन्डा तिवाहिना गभ
स्तम्मान्नान टन्यथ्यः । गभस्योादन्वात्तस्याप्यूदढन्व्मनि । सदाद
इन्यपि नामान्तरं मानवादेए तन्‌ ध्वनयन “गमं चिन्नः" इति
व्टक्षणे शषपूरणन व्याच * गभं स्थित इनि । तरिन्न इन्यस्य
व्याख्या # प्ररिणीतायापिति । अन्य तु-गर्भं स्थितः गर्भिण्यां
परिणीनायां स्वीकृतः गभेण सदह योदा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
¢ च ^> ^~ न ९. ~
यः । इव्यापारिति हस्व त्याहुः । मवणांसम्भूतलं तु उभय-

? स्वयदत्त इति लश्यनि्देशः दत्तात्मति रक्षणमिति भावः

८दायतरिभागे ओरमादिपृत्राणां दायग्रहणकमः। ५४५

थाऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ^} १७३)

या गाणी संस्स्क्रियन तरानाञ््ानापि त्रा सनी।

वाटः स गर्भो मवति सहोढ ठति चाच्यन्‌ ॥ इति ।

७ । पृर्यमम्बन्धमातान्न कन्यान्वहानिः पि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतमानिन्वे एव, तदभाव एव टि कन्याश्दपरघरचि-
निपित्तापति स्प कन्यादाः कनीनयति सूत्र पहाभाष्य।
एवं च तस्या अपि व्रिवाहसम्भव उति न दपि; । अन णव
प्रागुक्तद्वििधकानीनसङ्तिरिति बाध्यम्‌ ॥ १२ ॥

२। प्रक्रान्लन्यादाह # मातति 1 परि्यक्त इन्यथः ! दा-
पामाव्रजप भरणासापन्यन म्खजाततवादना बृन्द ॥
क यदटति | ज्ञतापित्रादिरत्ययः। गद्यत, पुत्रल्वनल्यादिः।

तथा च मनुः, (अ. ° | १५१)

मानापितूभ्यामुन्मरष्रं तयारन्यतरण ब्रा ।

यं पूत्र परनिग्रीयादपात्रद्धस्तु स म्प्रनः ॥ इनि ।

ऋजिमादिन् हलञायमाद ऋ स्वयर्रानति । कऋ्तिस्स्नयंद-
तसद{टजापातद्धप्ल्वन्यसः 1

=. | ष्ग्नवां क्रमा वचिचाद्यना न स्वरू्वमाक्रामिन्यादयन
सङद्गानिमाद ॐ पत्रमिति । यद्यपि पिण्डल उन्यप्यास्नि तथापि
पकर्णाद्राहद # द्रायानि 1 रिक्यत्यथैः । तन्कथनं त्वानुपद्भि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या ४ पूर्वाक्तानामित्यादि ।
संस्याया अनुक्तत्वेऽपि वरिभागनव राभादाह > द्रादशाना-
मिति । निधारणे पष्ठ । पूरवराभावे इति वीप्मागर्मे सप्तपर्ण-
रातवद्‌ ग्रपानुरधनत्याह # पृव्स्यात । परशब्द नाच्कृण्राथं
र्त्याह # उत्तर इत । पमाटरक्रपणाह्‌ # पिण्डद इत्‌ ।

५५६ सव्याख्यायां मिताक्षरायांव्यवराराध्याये २

५ ~+ भ = (न
व्याख्यानं कि सगत्या तयवेति भवः |
३ । पुनः भिहावलोकनन्यामेन मप्रतीकं व्याच पदत्रिमइति।
नेथा च मनुः, (अ. ९। {६९ )

सदशं यं परकुर्वीत गुणदोपविचक्षणम्‌ ।

पुत्रं पुत्रगुणयुक्तं म वि्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यव प्ररोभनरिति । तथा च प्रंढन्वमपि नत्र

(ध्यम्‌ ।
2 । अत्र दत्तातपात दक््यानदग्रः स्य दत्त इति खक्षणम्‌
रत्यागशयनाह्‌ # दत्तातपालत्रात । # व्यक्तं इति । अक्रारण
ति रेषः । ॐ इनि, टन्येवम्‌ । स्वयं दत्त इत्यस्याः उपनत
इन्‌ । भाप्र इत्यथः

५ | अन्यतु विपरीता रक्ष्यरक्षणमावः । तथाच ताश
तवाहं पत्रा भवामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूववद्‌ गद्रीना यः स
म्यं दत उन्यभः न्यादः ।

लतत्गा न ग्रु:; ( ८ | >. )

मानासित्रचिरीना सस्त्यक्ता चा स्याद्‌्क्ार्णान |

त्मानं स्पञययम्म स्वयं दलम्तु ख स्मरतः ॥ इनि।

८ । सदान उन्यस्य लया सद्‌ य उदा वरिचषहिना गभ-
स्तम्मान्नान उन्य्थः । गमम्याटन्रान्तम्याप्युदन्वामति । सहाद
इन्यपि नामान्तरं मानवा तन्‌ ध्वनयन "गभं विन्नः इनि
ल्क्षणं शपपूरणन व्याचष्ट #* गर्भं स्थिन इनि । विन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीनायामिति । अन्य तु-गर्भ स्थितः गभिण्यां
परिणतायां स्वीकृतः गर्भेण सह यादा पश्वात्तस्यां जात इत्य-
थः । इन्वापार्‌ात हृस्व इत्याहः । मवणालमम्भूतत्व तु उभय

£ स्मयदत्त गति रक्ष्यानदेशः दत्तात्पाति टक्षणामरति भावः

८दायविमागे ओरमाद्पुच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५५५

थाऽपि वोध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ. ?। १७३)

या गरणी संम्म्करियन त्रानाञ्त्नानापि बरा सनी ।

वोदुः म गर्भो भवनि सहो उति चोच्यन्‌ ॥ इति ।

७। पृसपमम्बन्पमातरन्न कन्यान्वहानिः कि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतमानिन्य एव, तदभाव पव टि कन्याशव्दपन्रचि-
निमित्तपिति ख कन्यायाः कनीनचति पत्र पहामाष्य।
एवं च तस्या अपि व्रित्राहसम्भव इति न दपः । अन ण्व
प्रागुक्तद्विरिधकानीनमद्रनिरिति वाध्यम्‌ ॥ १३ ॥

२। प्रक्रान्लस्वादार # पानानि । पारत्यक्त उन्यथः ) दा
पामावञपि भरणामामध्यन मृरजानत्वादिना वेन्यादिः ।

भ यट्‌त | ्ताप्रत्रादारन्यथः । शगरद्यतः, पुत्रत्वनत्याद्‌ः।

तथा च मनुः, ( म. ०? । २७१)

जरानतापनत् र्ामन्म्डष्ठे नम्र र्खनतसर्ष्ण जा 1

ग षज अलनियद्धोीयान्दपा प्रव्टस्तु सं स्म्रतः ॥। उन

नऋच्रिमालिनकृ त्वकललपमाद ॐ सनतत । तऋतरिमस्बयंन-
लमटाद जापात्रद्धास्तन्यन्यः ॥

उ. 2 णतयषां कमा चिन्न नस्वरूपमात्ामन्याद्यन
सङ्गानिमाह # पुत्रामिनि । यद्यपि पिण्डल उत्यप्यास्नि तयापि
परकरणाद्राहद # दायानि । रिक्यन्यथेः । तन्कथनं त्वानुपि
कामात भावः । पपामपत्यस्य व्यास्या पूब्रक्तानामत्याद्‌ ॥
सख्याया अनुक्तवजप वमागनव टलमदाह # द्रदश्ाना-

(~ (~ ¢ म [१ © ् ^ ^ ^
मिति । निधारणे पष । पूर्वाभावे इति वीप्मागर्भे सप्ुपर्ण
तिव ग्िमातुरधनप्याह # एवयति । परब्यो मोतं

इत्याह # उत्तर शत । पाटक्रपमणाह # पिण्डद इत्‌ ।

५४६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवदाराध्याये २

[व ४ भै = (^
व्याख्यानं कि त्गत्या तथेति भावः|
३। पुनः पिहावलाकनन्यामेन मपरतीकर व्याचष्ट कृत्रिम इति।
तथ च मनुः, (अ. ९। {६९ )

सदशं यं प्रकुबीत गुणदोषविचक्षणम्‌ ।

पतरं पत्रगुणयुक्तं म व्नयस्तु कृत्रिमः ॥ इत ।

अग्रपपि तस्यव प्राभन(गति। तथाच प्रहित््रमाप तत
वोध्यम्‌ ।

2। अत्र दृतत्पान छ््यानदरशः स्वयदुत्त उति लक्षणम्‌
रत्याञ्चयनाहे # दत्तान्पान्वात । # त्यक्तं इति | अक्ररण
दाते अपः । ॐ उन, टृन्यवमर्‌ । स्वय दुत यस्याथः उपनत
इत्‌ । भाप्र इत्यथः

५। अन्यतु विपरीना रक्ष्यटक्षणमावः | तथाच ताश
तवां पुत्रो भवामीन्यवमातमानं दत्तवान्पूव्वद्‌ गीता यः स
सवय दत्त इत्यथः इत्याहः |

थाच पनुः, ( अ, ^ | १७५)

मानापित्रविहीना यस्त्यक्ता वा म्याद्‌कारणान्‌ |

आन्मानं स्परपव्यम्म स्वयं दनम्तु स स्मनः ॥ इनि ।

८ । सदाद्रन उन्यस्य तया सद य उरा विवादिना गमय
स्नस्मानज्नान उन्यथः । गमस्यादन्तात्तम्याप्यदढत्वामितनि । सहाद
इन्यपि नामान्तरं मानवादरे५ तन्‌ घ्वनयन “गभं चिन" इनि
व्टक्षणं शेषपूरणन व्याच * गर्भं स्थित इनि । पवेन्न इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायापमिति | अन्य तु-गर्भ स्थितः गर्भिण्यां
पर्णीतायां स्वीकरतः गर्भण सह यादा पश्चात्तस्यां जात इत्य-
थः । इन्ापोरिति हस्व इत्याहु; । सवणाःमम्भूतलं तु उभय-

? स्वयदत्त इति लक्ष्यनिर्देशः दत्तान्मति टक्षणमिति भावः।

<दायविभागे जौरमादिपुचाणां दायग्रहणेक्रमः। ५५५

थाऽपि वोध्यम्‌ ।

तथा च मनुः, (अ. ५} 1७३)

या गरिणी संम्स्क्रियन त्ानाञ्तानापि वा सनी ।

वुः म गर्भो भवति सोह ठति चोच्यत ॥ इति !

७। पुरुप्मम्बन्धमात्रान्न कन्यान्वहानिः करि तु मन्त्रवन्न
स्कारपूवकक्षतयानिन्व एव, तदभाव एव दि कन्यागन्द्ष्रचि-
निमित्तमिति स्पए्ं कन्यायाः कनीनयनि मूत्र महाभाष्य ।
एवं च तस्या अपि त्रिव्राहसम्भव उति न दूषिः । अन ण्व
प्रागुक्तद्िविधकानीनमङ्गतिरिनि वोध्यम्‌ ॥ ४२ ॥

२। पक्रान्ततादाह # पाननि । परित्यक्त उन्यथः } दा
पामावऽ्पि भरणामाम््यन मृलजानत्वादिना वेन्यादरिः ।
ॐ यटृति | त्ञातपित्रादिरित्यथः । शगूश्यन, पुत्रन्वनत्याप्रिः।

नथा च मनुः, (अ. °| १५१)

मातापिनृभ्यामुल्म्रं नयारन्यतरण बा।

यं पुत्रं प्रतिग्रक्णीयादपविद्धस्तु सस्प्रतः॥ इनि।

कृविपाद्धियु विषमा ॐ सयत्रनि । ऋत्रिमस्वयंद-
लम्बोदर जापाचद्धास्विन्यस्ः 1

उ. २॥ षण्नपां कमानज्यि चिवाल्षन। न स्वरूपमा्रामिन्याशयन
खङ्गनिमाद ॐ णत्रामिनि । ययि पिण्डद उन्यप्यास्त नधरा
भकम्णादाद ऋ द्वायानि । रिक्यत्ययेः । तन्क्यनं त्वरानुपहङ्भ-
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्यार्या ॐ पूर्वोक्तानामित्य।दवि ।
संख्याया अनुक्तत्वऽ्पि विभागनव वाभादाह ># द्राद्‌शाना-
मिति । निधरणे पष । पूर्वाभावे इति वौप्मागर्भे सप्रपर्ण-
इतिवदप्रिमानुरोपरनस्याह # पूत्रस्यति । परशब्द नोक्ृषटा
इत्याह # उत्तर इति । माटक्रमणाह # पिण्डद इति ।

५५६ सव्याख्यायां मिताक्षरायां व्यवहाराध्याये २

व्याख्यानं कि गत्या तथेति भावः|
३ । पुनः मिहावलोकनन्यायन मप्रतीक व्याचष्ट कृत्रिम इति।

नथा च मनुः, (अ. ९। १६९.

सदश यं प्रकुर्वीत गुणदोपविचक्षणम्‌ ।

पुत्र पत्रगुणयुक्तं म व्िस्यस्तु ्रत्रिमः ॥ इति ।

अयमपि तस्यते प्ररोमनरिति । तथा च प्रटत्वमपि तत्र
याध्यमू ।

४। अत्र दत्तात्पति रक्ष्यनिर्दशः स्वयं दत्त इति लक्षणम्‌
न्याशयनाह # दत्तान्पानिति । # त्यक्त इति । अक्रारणे
राति दोषः । # इति, इत्ययम्‌ । स्यं दत्त इृत्यस्याथः उपनत

दति । भाप्र इत्यथः |

५। अन्यतु विषरीना न्दष््यन्खश्णभाव्रः । तथाच नाटशः
नवारं पुत्रा भव्रामीन्यन्रमात्मानं दतवान्पूचवद्‌ खदराना यः सख
स्वयं दल उन्ययः इन्याद्रुः।

लश्रा च मनुः, ( आ. ९ | २७७५७)

मानाचितविरीना यस्न्यक्ता चा स्यदक्ागणान |

आन्मानं स्पशसेन्यस्य स्वयं दस्तु स स्मनः ॥ इनि ।

& । सादज उन्यस्य नया मह य उन्ड( विवाटिना गभ-
स्तस्मान्नान दन्यः । गभरस्याढन्वात्तम्याप्यृढन्वामिति । साद
हृन्यपि नामान्तरं मानवादरए तन्‌ ध्वनयन गमं विन" इति
त्यक्षं शपपूरणन व्याच * गर्भे स्थित इनि । विन्न इत्यस्य
= रट (कग 8 (0 अ क = (~ [थ |
व्याख्या # पारणतिायामात | यन्य तु-गम स्थतः गामण्या

[कन (क 1 7 ध क क
परिणीनायां स्वीकृतः गर्भण सह यारा पश्चात्तस्यां जात इत्य-

थः । इ्वप्रारात हृ रृ्याहुः । मवणात्सम्भूतल तु उभय

^ स्वरयदत्त दति रक्ष्यानदेशः दत्तात्मा टक्षणपम्रत भावः।

८दायकिभागे ओरमादिपृचाणां दायग्रहणेक्रमः। ५५०

थाऽपि वोध्यम्‌ ।

तथाचमनुः, (अ. ५} १७३)

या गभिणी संस्म्क्रियन त्रानाम्त्नानापि वा सनी ।

वाटः स गर्भो भवनि सदो इति चोच्यत ॥ इति ।

७ | पृरुपरमम्बन्धरमाजान्न कन्यान्वहानिः पि तु मन्व्व्न-
स्कारपूवकक्षतमानिन् एव, तदभाव एव दि कन्याशब्दप्र्राचि-
निमित्तमिति स्रं कन्याः कनीनचति मूत्र पहाभाप्य।
पव च तस्या अपि व्रिवाहसम्भतर उनि न दपः । अन णव
परागुक्तद्विविपकानीनसद्गतिरिति वोध्यम्‌ ॥ १२५ ॥

२। प्रक्रान्लन्यादाह # पातनि । परिन्यक्त उन्यथः । दा-
पाभावन्पि भग्णासामर्ध्यन मृल्जानन्वादिना वन्यादिः ।
ह य इनि । स्लानयित्राद्धिरिन्ययः । अल्गद्यन. पूत्रल्वनन्यादिः।

नथा च मनुः, ( ज- > | २५७१)

भ्दानावन-म्यामान्ग्डषठ लब्यारन्यनम्ण चा |

यं पुत्रं भलिखक्लीयादपा्चद्धसम्तु स स्मरतः ॥ उनि ।

ऋचिमाद्धियु चिञपमाद ऋ सवत्र । ऋच्रिमस्वयेद-
नसदादढजापाचद्धास्वन्यशथ्ः 1

उ. । षणनयां क्रमा उपि विवान्‌ न स्वरूपमाव्रामन्याशनचन
सङ्गतिमाह ॐ एवासति । यदपि पिण्डद टन्यप्यास्न तथापि
भरकरणाद्राहद ॐ द्रायेनि । रिक्यत्ययेः 1 तन्कथनं त्वानुपाङ्भि-
कमिति भावः । एपापित्यस्य व्याख्या ‰ पूर्वोक्तानामित्य।दि |
संख्याया अनुक्तस्ेऽपि वरिभागेनव राभादाह # द्रादशाना-
मिति । निधारणे पष्ट । पूवामावे इति कीपागर्भ सप्रपर्ण-

(अवात्‌ ^. न ० भ 6
रृपिद्‌प्रपानुराधतत्याह # परस्या । पररष्या कृष्य
इत्याह # उत्तर दृति । माटक्रमणाह # पिण्डद इति ।

५५६ सत्याख्यायां मिताक्षरायां त्यवहाराध्याये २

व्याख्यानं क्रि गत्या तथेति भवः |
३। पुनः मिहावलोकनन्यामेन प्रतीक व्याच कृत्रि रति।

तथा च पनुः, (अ. ९। {६९ )

सहर यं परकुर्वीत गुणदापप्रिचक्षणम्‌ ।

प्रं पत्रगुणयुक्तं म व्रित्यस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

यग्रपपि तस्यव प्ररमन[गति । तथाच प्रद्लत्रपाप तत
च(घ्यम्‌ ।

ॐ । तद्र र नान्मा न्छद-खांनन्वाः स्वय दन उति न्ल्ण्म

मा्भरनाद # दनान्मान्विनि 1 ऋ न्यक्त इनि । अक्रारण
त उषः । ॐ इनि, टन्यवम्‌ । स्वयं दत उन्यम्यायः उपनत
ति । मप्र उन्ययः।

५। अन्यतु च्िपरीना न्यद््यन्यदणभावः । नयाच नादशः
तवाहं चुचा भत्रामीन्यवमान्मानं दनवान्पूत्रवद्‌ श्रदाना यः स

ड
2
ग
+
&

स्वयं दत्त उन्यथः उन्याद्ुः।

तया च मनुः, ( अ. ५ । ८५)

मानापित्रविरीना यम्न्यक्ता चा स्यादरकार्णान्‌ |

आआन्पानं स्पशय्म्य स्वयं दनम्नु म स्मरतः ॥ इनि।

६ । सटाटज उन्यस्य तया सह्य उट विवाहिना गभ-
स्तस्मान्नान इन्यथः । गभस्याढन्वरात्तम्याप्यृटन्वमिति । सहाद
दुन्यपि नामान्तरं मानाद्‌ तन्‌ भ्वनयन “गभं विन्न इति
लक्षणं श्चपपूरणन व्याचषए * गर्भं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या $ प्ररिणीतायापिति । अन्य तु-गरभ स्थितः गमिण्यां

^ . (> १
पारणाताग्रा स्ाकरूतः गभण पह यादा पश्चात्तस्या जात व्य्‌

थः। इवपोरिति हव इत्याहुः । सवणासम्भूतलं तु खयः

? स्वयदत्त इति श्यति दत्तामति रक्षणमिति भाषः

८दायतिमागे ओरमादिपुत्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५

[ष क
पापं पात्यम्‌ |

तथाचमरनुः, (अ. १७३)

^^ ¶ ^~ ः [

या गाभणा साम्सक्रयत स्ञातास्तनानापि व्रा सनी ।

् इ क [ष ः ^~ चं र . [,

वाहृ म गभा मवात सहदर द्रन चास्यत्‌ ॥ ति ।

= कन्य = ¢ (८१ ५

७ | पुर्पमम्वन्धपातान्न कन्यालयानः वकः तु पसत्रवन्न-
स्कार पूचकक्षतयानिन्य एत, तदभाव णन टि कन्याज्दरभग्रत्ति-
निित्तापनि स्पष्ठं कन्यायाः करनीनचनि खत मदाभच्य ।
णवं च नस्या आयि वचिचादसम्यत डानि न दाषः । सन षन
प्रागुक्तदिविकानीानसङद्गनिरानि वायम्‌ ।॥ ६३. ॥

२। भक्रान्तव्यादादह % माननि । परिन्यक्त उन्ययः ! दा-
पामाव्रञ्यि भग्णासामध्यन मृन्यजानन्वादिना चन्याह्िः ।
ह य दानि । प्ञानपिक्राद्धिर्त्ययः । ऋल्णन्यन, पुचन्वनन्यादिः।

नया च मनुः, ( अ. < | २५१)

मानाचत्रन्यामरुन्मष्ं नयारन्यनर्ण वा ।

यं पृञ्रं परनिगरदहीयादपाच्रद्धम्तु स स्प्रतनः॥ उनि 1

कऋच्रिमादियु विकापमाह ॐ सबवत्रति । कऋरच्िमस्बयद-
तसटादजापाव्रद्धास्तिन्ययः ।

उ. ४] ण्नपां क्रमाऽ्पि विवक्तन न स्वरू्पमात्रमिन्याशयन
सङ्गनिपाह ॐ एवमिति । यद्यपि पिण्डद इत्यप्यास्न तथापि
परकरणादाह # दायति । रिक्थत्यथेः । तन्फथनं त्वानुपद्धि-
कमिति भावः । एपापित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वोक्तानामित्यादि |

[॥ न (^ [नोत
सस्याया अनुक्तत्वप वभागनव रमदाह # द्रदशाना-

मिति । निधीरणे पष्ठी । पवामत्रे इति बीपागर्मे स॒प्पर्ण-
दपतुरेपनयाः # प्रणी । पयो नेकं
इत्याह # उत्तर एति । मालक्रमणाह # पण्ड प्रति ।

५५६ सत्याख्यायां मिताक्षरायांत्यवदाराध्याये २

॥ $ भ * (^
व्याख्यानं नि सत्या तथेति भवर |
२ । पूनः भिहवरोकनन्यायन मपरतीक व्याचष ककृत्रिप इति।
तथाच पनुः, (अ. ९। १६९)
सरद यं पकर्जीन गुण््दापाचिचक्षणम ।

सृच्रं पृत्रमुखागुक्त य वविज्ञशम्यु क्त्िमः
स्रयमपि नस्य मन्यानि । नया च अहन्म

चाप्यम्‌ ।
#॥ आन्न दत्तान्मानि न्क््यानर्दशः स्वयदन उनि न्डक्षणम्‌

शयना % दन्तान्मान्विनि । ॐ त्यक्त इति । अकराग्ण
नि कपः । # इनि, टन्येवम्‌ । स्वयं दुत्त उन्यस्यायः ऋउपनन
नि । माप्त इन्ययः।

+ । अन्यतु विपरीनोा न्यष््यल्टक्षणमावः । तथाच तादृशः
तवाहं पुत्रौ भत्रामीन्यवमात्मानं दत्तवान्पूतचवद्‌ ग्ना यः स
स्वयं दत्त उन्यथः इन्यादुः ।

तथाच मनुः, ( अ. ^. | ५७५)

मानापित्रविदीना यस्त्यक्ता वा स्याद्काग्णान्‌ |

आन्मानं स्पशयद्स्म स्वयं दस्तु स स्मृनः ॥ इनि।

६ । सटद्न उन्यस्य नया मह य उट वि्बाहिता गभ-
स्तस्माज्नात इन्ययथः । गमभस्यादन्वात्तम्याप्यृदत्वमिति । साद
इत्यपि नामान्तरं मानव्राद¢ तन्‌ ध्रनयन “गभं विन्न" इति
क्षणं कपपूरणन व्याचष्ट # गर्भे स्थित इति । विन्न इत्यस्य
य (८ ^ _ ^. ~ (^ अ षः >~ ४ ^^ [|
व्राद्या # प्रारणतिव्ापाति | अन्य तुगम्‌ ।स्यतः गाभण्पा

^ # १ १0 |; ्
पारणाताया स्करतः गभण सह याहा पश्चात्तस्या जाति श्त

धः । इवपोरि हृख स्यू: । प्रातम्ततं तु मष.

॥। डन ॥
नत

स्वदत्त एति र्यनिदशः दततात्मति रक्षणपरिति भावः

<दायपिमागे ओरमादिपुच्राणां दायग्रहणेक्रमः। ५४५

[५ प 5
थाप षाध्यम्‌ ।

तथाच मनुः, (अ. ५.१} ७३)

या गाणी संस्म्क्रियन सानान्ज्ञानापि चरा सनी ।

न्कराल्दः स्व गन्दा स्वननं सदान ट्त नच्वान्य्ब्न ॥। ड्ल)

< । पुर्न्वम्पस्-उन्मयमा तान्न ऋरन्ययान्यलपनः एच तु मन्त्रन्न्न-
स्न्कार्यूयन्कस्वनमदाजिन्त णक. लनदमभ्वान णन दि कऋन्यायन्देमक्रष्च-
सिसिचासानि स्यषए्ठ ऋन्न्ायाः ऋनीनचरनि खत मदटामाप्य |
ष्णं न तस्या आप तित्राटखम्बन उनि न न्दाचः ॥ जन ष्यत
भागुक्तदधितवितक्ानीनसद्गनिरिनि नाध्यम्‌ ।॥ ५३ ॥)

२ । पक्रान्नन्वाद्राद ॐ माननि । परिन्यक्त उन्यथः । दा-
पायाव्रल्पि भम्णामामस््यन मन्य्जानन्वादिना चन्यादिः ॥
ॐ य उनि । ज्ञनयित्रादेरिन्यथयः । ऋल्यद्यन, पुच्त्त्रनन्याद्ः॥

नया च मनुः, ( अज- ०. | २७५)

म्डाना्चतन्रन्यामरुन्गगष्ठ लम्बारन्यनमर्ण जा |

यं पुत्रं भनिग्र्ीयादपाच्रद्धस्तु स स्प्रनः ॥ उनि

कूचिमादियु विदाषमाद > खयवत्रनि । क्रल्रिमस्वयंद-
समटादजापाचत्रद्धाच्चन्ययः 1

उ. २। ण्तपां क्रमाञयि विचान्नना न स्वरूपमात्रामिन्याश्चयन
सङ्गतिमाह ॐ एवमिति । यद्यपि पिण्डद इन्यप्यास्न तथापि
भरकर्णादाह # दायानि । रिक्यत्ययेः 1 तन्फथनं त्वानुपद्धि-

~ "4 , रर धिः पू न थ
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या > पूरवोक्तानामित्यादि |
9 9, (^ (~ [ष +
सस्याया अनतुक्तत्वजपि विभागनव खाभादाह # द्रदशाना-
¢ (~ ( भा [१ पूः ¢ क ^~ ^ विथ €
मात । सधांरण षणा । पूवाोभव रते वाप्ागम सप्रपण-
(~ ने ^, द ५ य| ८ ^~ ५ ५ 6
एिगरिमातुराधनयाह # प्रेय । प्सो नोक

त्याह # उत्तर इति । मालक्रमेणाह # पण्ड्‌ इति ।

द्त्याप नामान्तर मानवादए तन्‌ ध्वनयन “गभं विन्नः" इति
रक्षणं शेपपूरणन व्याचष्ट #* गभं स्थित इनि । विन्न इत्यस्य
व्याख्या # प्रिणीतायापिति । अन्य तु-गर्भं स्थितः गमिण्यां
परिणीतायां स्वीकृतः गर्भेण सह यादा पश्वा्तस्यां जात इत्य-
यः । इवपोरिति हृ इत्याहुः । सवणारमम्भूतलं तु उभय-

मि य कके

# ^ ¢ शै # कि, ^ (^
} स्यृयृत्त शति ठश्यानदशः दत्तात्र रक्षणमरति भावः|

प्रकरणादाह # दायान । रिक्यत्ययेः । तत्फथन त्वानुपङ्कि-
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या ‰ पूरवोक्तानामित्य(दि ।
संख्याया अनुक्ततेऽ्पि व्रिभागनव टामादाह > द्रादशाना-
मिति । निधारणे पष । पू्ामावे इति कीपागर्मे सपपर्ण-
(^, (^ 8 9.५ भ £
रपः प्रपातुरापपयह # प्रया । एरदा तात्य
त्याह # उत्तर ईति । पाटक्रमेणाहू # पिण्ड दृति ।

आन्मानं स्पयन्रस्म स्वयं दच्तस्तु मस्मृनः ॥ इने ॥

६ । सदादज हन्यस्य तया सह य उचा विवटिना गभ-
स्नस्माज्नान इन्ययः । गभस्योटन्तरात्तस्याप्यृटल्व्रमिनि । सहोढ
इन्यपि नामान्तरं मानव्रादए तन्‌ ध्वनयन गभं चिन्न" इति
क्षणं गरेषपूरणन व्याचष्ट * गर्भं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या ॐ परिणीतायामिति । अन्ये तु-गर्भे स्थितः गर्भिण्यां

^ ^ १ ^) (^ ् (4

पारणाताय्रा स्वद्रृतः गभण सह यादा पश्चात्तस्या जात इत्य

धः । उ्यपोरिि हृ दृयहुः । मणासम्भूतलं तु उष.

¡ खयदतत एति दथ्यनिदशः द्तातति रक्षणमिति भावः

१८८ 41 वतस्द्‌सवृन्ययः ॥

उ. १। पनपां क्रमाजपि विनाक्षना नं स्वरूपमात्रमिन्याज्ञयन
सङ्गतिमाह # एवमिनि । यद्यपि पिण्डद उत्यप्यास्त तथापि
प्रकरणादाह # दरायेनि । रिक्यत्यथैः। तन्फथनं त्वानुपङ्गि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या ‡ पूर्वोक्तानापित्यादि |
संख्याया अनुक्तलऽपि विभागनव समादाह > दर्रश्ाना-

पिति । निधारणे पै । पूर्वामत्र इति वीपपागर्भं सपर्ण
पिप्प # प्रा । एष्रदा पत्रा
व्याह # उत्तर इत । प्ख्रप्णाह # पष्ट रते।

मानाचित्रतरिदीना यस्न्यक्छा वा स्याद्क्ाग्णान्‌ |

आन्मानें स्परा्न्यस्म स्वयं दनम्नतु सर स्मरतः ॥ इनि

ष्् । सदाटज उन्यस्य तया सद य उट( विन्राटिना गभ-
स्तस्मान्नात इत्ययः । गभस्याढन्वात्तस्याप्युटन्वामिति । सदा
इन्यपि नामान्तरं मानव्रादए तन्‌ ध्वनयन “गभं विनः इति
व्टक्नषणं शेपपूरणन व्याचषएर * गर्भं स्थित इनि । तरैन इत्यस्य
व्याख्या # परिणीतायामिति । अन्य तु-ग्भं स्थितः गभिण्यां

[क (५ (4 [1 च ट =

पारणाताया स्वादतः गभण सह यादा पथ्ात्तस्या जात इत्य
¢ ्। = ~ (~~ स 0 +
थः । इन्यापारात हृ इत्याहुः | सवणात्मम्भूतत् त उभय

कि क क काम्‌

१ [इ ® # (५ (१
स्वयदतत एति रश्यनिररः रततापाति रक्षणमिति भाव।

; ८4444 (५ ५६44421: ५41५114 &&0(५।५ +|; |

~ --
८.८. ५८4 {^ ++. । „1 -+॥ 7.00 7 24

ऋच्रमाददयु तखण्मादट ऋ स उत्रात | कऋ्रमस्तवयन्-
नलमटनद्िजापाक्द्धास्तन्ययः )

उ. ९1 षट्तवां कमाऽपि विवान्षना न स्वरूपमात्रमित्सारयन
सङ्गतिमाह # एवरसिनि । यद्यपि पिण्डल इत्यप्यास्त तयापि
भकरणादाह ॐ दायति । रिक्यत्यथेः । तन्फथनं त्वानुषद्धि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या ४ पूर्वोक्तानामित्य।दि ।
सख्याया अनुक्तत्वञ्छप विभागनव सखमदाह # द्रादशाना-
€ (~~ ¢ © = [१ ^. [न ~ _ ^ भ
मति । धारण पषा । पूवराभावं इते वापागम सप्तप्ण-

पकतुरोधोवाह # पपि । एषो गोका
याह # उत्तर एति । प्ररक्रमणाह # ण्ड परति ।

(५ ‰ 444 , ॥५४1॥६ # (> {4

६।५।५1३4144५11६ ॐ 4५६५ । 4415-1 ५ [८3.219
५५५५८ ^ 16 । 441 .11 4 411 1 .+1141 4 ८4१८401

तया च मतुः, ( अ, <. | ५.५ )

मानापित्रविरीना यस्त्यक्ता वा स्याद्रकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशय्यस्म स्वयं दत्तस्तु सख स्मृतः ॥ इनि।

६ । सादज इत्यस्य तया सह य उदा विवाहिता गभ-
स्नस्माज्नान इत्यथः । गभेस्योटन्वात्तस्याप्यृन्वरामिति । सोद
इत्यपि नामान्तरं मानवादर¢ तत्‌ भ्वनयन्‌ “गभं विन्न" इति
लक्षणं शरेषपूरणन व्याचष्ट * गर्भं स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्प्राख्या # परिणीतायामिति । अन्ये तु-गर्भ स्थितः गर्भिण्यां

@ न 4 [१ क भ न
पारणाताया स्वरितः गमभण सह्‌ यादा पश्वात्तस्या जात इत्य

धः । ठवपोरिति ह इयाः । मवगासम्भूतं तु उभयः

प्रत ग्रो एथ पतथि एणी भ

यं पुरं भनिगह्ठीयाद्पव्रद्धस्तु स स्मन ॥ इनि 1
कृतिमाह्धियु चिशषमाह # सयत्रनि । ऋतरिमस्वयंद-
तमटादजापातद्धास्वन्यथः ।

उ. १। पएनपां क्रमोऽपि व्रिबर्षना न स्वरूपमात्रामित्याञ्चयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । यदपि पिण्डद इन्यप्यास्ति तथापि
प्रकरणादाह # दायति । रिक्य्ययथेः । तन्फथनं व्वानुपद्भि-
कमिति भावः । एपामित्यस्य व्याख्या ‰ पूतरक्तानामित्यादि |

श न (~ ^ ०
संख्याया अनुक्ततयेऽपि पिभागनव रामादाह % दरादशान-

मिति । निषारणे फी | एवमपि इति वीपमागर्भस्॒पर्ण-
पषिवा १ पी । एषो कां

(र १ ^ [#
द्याह # उत्तर शते । प्रक््रपणाह # पिण्डद इति।

नात पताव यस्त्यक्ता वा स्यादृकारणान्‌ |

आन्मानं स्पशयद्यस्म स्वयं दत्तस्तु स स्मृतः ॥ इनि।

६ । सटहाढज इत्यस्य तया सह्‌ य उटढा विवाहिता गभ-
स्तस्माज्नात इत्यधेः । गभेस्याढत्वात्तस्याप्यृहन्वमिति । सोह
यपि नामान्तरं मानवाद( तन्‌ ध्वनयन्‌ “गमे विन्न" ईति
टक्षणं रेपपूरणन व्याचष्ट * गर्भे स्थित इति । विन्न ह्यस्य
वास्या # परिणीनाय्ामिति | अन्ये तु-गरमं धितः गिणां

प्रणीतायां सीक्ः परमण प यहा पत्तं जां व-
थः । इवि हत यहुः । फ्ामभूवं तु सयः

गकम (रिरि

(कि (च ^) ) ^ ।
पात ग्री एता एतथ सपि प

जन ॥वररापमाह ॐ सत्रत्रात । ऋच्रमस्तवयं
तचरमस्तयद्‌-
रचसदटह्टिजापाब्रद्धाप्वन्य्थः । ।

क क (न

उ. १। एतषां क्रमाऽपि व्रिव्राक्षना न स्वरूपमात्रमिन्याशयन
सङ्गातमाह # एव्रामात । यद्याप र्पण्डन्‌ इन्यप्यास्त तथापि

भकरणादाट # दायेति । रिक्यत्ययेः । तन्फथनं त्वानुपङ्गि
कमिति भावः । एषामित्यस्य व्याख्या ‡ पूर्वोक्तानामित्यादि |

ं्ाय अवक्त विभागेन टामदाह + परा्वाना-
मिति । निषारणे प । पूवम इनी कीणागर्भं सपर्ण.
कीति + पी | फो तणा
(पापात + | | पप्र १

(५ १ ४
इत्याह # उत्तर इते । पाठक्रमणाह # पिण्डदं दृति।

॥ ॥ ४ | \।

{144/9111111५44६ + {464 । 444 ५७५१
&॥ ॥ | ५४५५५५४

५८०१।१| १५.५२।॥ (11414 & 4151४ # ३।४५॥५॥
+॥1|4 ॥|३; | (1114464 ०४५ + 04५५4५४ ।
14४1011६ # ८।१।५ । (45६49; । ५०४५५ ८५।१५४
५१।५॥|६ # (41४५ | 94 (4०६६ 2०५८4 ५५

2* {। 6५५ ४।५।२।५ [4 +५| ५ {4८६ 4॥|3|५८ 14124

11 41.बकि। 4, 4.4 ।

दात च भवामान्यव्रमात्मान दत्तवान्पूत्रवद्‌ गृह्याता यः स
स्वय दुत्त इत्यथैः इत्याहः |

तथा च मनुः, ( अ. ९ | ४७५)

मानतापतव्रदाना यस्त्यक्ता बा म्यादक रणान्‌ |

जआन्मान्‌ स्पञ्चयचस्म स्वयं त्तस्तु स स्पृनः ॥ इनि।

९ । सहाद इत्यस्य नया सह य ञढो वरिवादिनो गभ
स्तस्माज्ति इत्यथः । गभस्याढन्वात्तस्याप्यृढन्वमिति । सहो
रवि नमान्तर मानवाद्‌6 तन्‌ ध्वनयन “गभं विन्न" इति
छण सपपूरणन व्याचष्ट * गर्भे स्थित इनि । विन्न इत्यस्य
व्या # परणीनायामिति । अन्ये तु-गमं स्थितः गर्भिण्यां
पारणातायां स्वीकृतः गर्भण सह योदा पश्वात्तस्यां जात इत्य-

इन्यापारतं हृस्व इत्याहू; । सवणां मम्भूतत्व तु उभय

॥ | ९1 {4 4116; | 444: ए 24.
।

५(१॥४| 44५ ॥4॥ ॥ || (| ॥| |

९५/६५ ‡ 4 ({५|५।५॥(१५ | ~ 4 1 (६१५; ५१०५)
५५५ १५५५ ०५ ५ ॥| (५ ६ । ५ ९५॥

६०५ ५४५६ 14157 ५५ २३५३ (५५ (49), ६4

५ (६५411६५ | 4

६ | &६|६५ ३५६५ ५२। && 9 3.६| (4५६५ 414

41|| (1/14॥ 41 2414 44 | 4 |

१।५।144 (1६141 -1६८91441 =| ५१।। 4140114 !

4 ६८ ==

५4 च मनुः, (८अ. ० | १२७५५)

मातापितभ्यामन्खप्रं नयोरन्यनरण बा ।

यं पुत्रं परनिचहीयाद्पव्रदधस्तु सस्म्रनः॥ उति।

। छत्रिमाषु विशापमाद # सत्रति । त्रिमस्वयंद-
तसहाद जापावरद्धाप्विन्यथेः । |

उ. १। एतेषां क्रमाऽपि विव्रन्षना न स्वरुपमात्रमिन्याश्यन
सद्गतिपाह ॐ एवमिति । यद्यपि पिण्डद इत्यप्यास्त तथापि
भक्रणादाह # दायेनि । रिक्यत्यथेः । तन्फथनं त्वानुपङ्गि-
कमिति भावः। एपामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वेक्ानामित्यादि ।
संख्याया .अनुक्तत्वेऽपि विभागेनव लाभादाह # द्रादशाना-
मिति । निर्धारणे पष्ठ । पूर्ाभावे इति वीप्मागर्भे सप्तप्ण-

[णा +
। ) | ॥ | ५. ॥ 1 |

(4८2५131 31444८1214 (41144 ५।१।६।६ > २।३६॥५|-

||| 14; | (11401 ६; (1५4||144॥६ |

१४६६ > ६।१।५ । (45:44; । ५०४७५ ८५14४.
1\।५॥६ # (44५ | १4 (०५> ५१८५८ ५२4

2 (| ६५५ ४५२५ (३५।५५।५ (4८44|3|+५|44५
५६६।२५।॥|4६।३.५४;

$ 1012१ (२4५४ # ५३३५ | 2|4॥८५4२-
+| 1 ०।५१५।२।८५14.4६व «५ €; ॥ 31 ।

प५।द६ ध्रा भवामान्यवमात्मान द्वान्पत्रवद्‌ गना यः स
स्वयं दत्त इन्यथः इत्याहुः ।

तथा च मनुः, ( अ. ९. । २७५ )

मातापितृ विहीना यस्त्यक्ता वा म्याद्कारणान्‌ |

आमानं स्पशरयेयस्म स्वयं द्म्तु स स्मृतः ॥ इनि ।

६ । सदोढज इत्यस्य तया सहं य उदे विव्राहिनो गभ-
स्तस्मान्नात इत्यथः । गभस्योढ्वाततस्याप्यृढन्वमिनि । सोद
इन्यपि नामान्तरं मानवरादए तत्‌ भ्वनयन्‌ "गभं विन्न" इति
लक्षणं शेपपूरणन व्याच * गर्भे स्थित इति । विन्न इत्यस्य
व्याख्या $ प्रिणीनायामिति | अन्ये तु-गर्भ स्थितः गभिण्यां

परिणीतायां सीकृतः गर्भण ] यढ पृतं
11404 ॥५॥॥ ॥ ॥ ॥
21६1 ॥|॥(4(1॥॥4 | ५ -11 (414; 410४

५६५ 0 ५4१ \ || || | (| |

{14 ५1५1 १4457 ५५ २4५५4 (५4 ५) 54

|| \1॥ | ॥॥ ||| | ॥|

६ | &६।६५ 3५4८१ ५ 4६ ५ 38। (५4।|६५। 14

|| ॥॥॥ ४1 441441४

1५149 (4६1५1 १८.५५। ३ ५५।३।५५॥ |

|| 414, ( #" ; | \0 |

८4१ इ ३५५; ६4418; ।

नया च मनुः, ( अ. ९. २५१)

मातापितम्यामनस् नयोरन्यनरण ब्रा ।

यं प्र प्रनिग्रहीयादपतिद्धस्तु स स्प्रनः॥ उनि।

. छत्रिमाषिषु विक्पमाह ॐ सवेत्रति । तरत्रिमस्वयंद-
ससदोटजापवेद्धष्विन्यथेः । ।

उ. १। एनेपां क्रमोऽपि विवाक्षिना न स्वरूपमात्रमित्याशयेन
सङ्गतिमाह #% एवमिति । यद्यपि पिण्डद इन्यप्यारेत तथापि
भकरणादाह भ दायति । रिक्यत्यथः । तन्फयनं त्वानुङ्ग
कमिति भावः। एपामित्यस्य व्याख्या ॐ पूर्वोक्तानामित्यादि ।
संख्याया अनुक्तसरेऽपि विभागेनव टलामादाह # रादशाना-

^ ¢ | ॥
॥५ ।॥ |) | |।।
५८२॥|१| 92५५2 (५१ ५।५।२।६ ‰ २।४५॥५

||| || | (1५ 444॥5 |

11118 + ६१५ । (५५); । ५५५५ ५44
1\4॥|{ # (॥॥4 | ५५ (४ ५५८ ५५५
५ ४ ४/ ५८ ४
9" {| ८५4 ५५२५ ६५ ५ (१८६॥३।५4१५
41४41464; ।
॥ ५५५ ॥ ।
५५) ५५6 + ५4 | १५८५६.
4 0 १५१4१६६ ५ €; ॥ १८ ।
५५44 १५1.४8 ५१।५५१५{५ ५

५151 4 ५३; ( + = | 825)

११४० ऊस सासरत्वतनात्नान दूतत्रान्सूतनदू ल्वा सः स
स्वय दत्त ट्यः इत्याहुः ।
याच पनुः, ( अ, ° | १७५)
मानापितृविदीना यस्त्यक्ता वा म्यादकारणान्‌ |
न्पानं स्पशयद्स्म स्वय दत्तम्तु स स्मरतः ॥ इनि।
६ । सादज इत्यस्य तया सह य उदा विवाहिता गभ-
स्तस्पाजात इत्यथः । गभस्याढन्वात्तस्याप्यृढन्वामिति । सहोढ
इत्यपि नामान्तरं मानवाद्‌¢ तत्‌ ध्वनयन (गभं विन्न" इति

क्षण सपपूरणन व्यचष्ट # गभ स्थित इति । विन्न इत्य

| (५4 ॥

{1 ५५६4 ॥441२8 ५६ स५य५ (144 ५४) १4

॥॥ ||| |

५
६ | 4६२५ ३५५६५ ५ ६६ ५ 3.२। (५५६५ -

4 ॥1॥ (41441:

५५५१ ५९५1 ५८५८४ ५ ८५।३५।५०॥५ |
1.6
4141 | ५4 |}!
८५५ ९५ ६५५१; ६८५६; |

५५४ 7 14|1५44111॥4 ६५1144६ 9५ ४:

॥ ॥ 4. + ? 1441.11 .¬ <. ९41 [= । ५1 4 ५1<41'

५/

"41 प नसु,१५ मन ~ | (अ)
मानापितम्पामून्मष तयोरन्यतरेण बरा ।
यं पुत्रं परतिग्हीयादपविद्धस्तु स स्मृतः ॥ इनि।
शत्रिमाद्रिपु विशेषाद्‌ % समरत्रति । करतव्रिमस्वयंद-
तसटोढजापात्रद्धप्विन्यथः । †
3. १। एतेषां कमोऽपि वरिव्रक्षिता न स्वरूपमात्रमित्याशयेन
सङ्गतिमाह # एव्रमिति । यदपि पिण्डद इत्यप्यास्नि तथापि
भकरणादाह %# द्रायेति । रिवयित्ययैः । तन्न ौ
6 # गथेः | तरः १. ट ङः
तन्फथन त्वानुपद्कि

|

५4।॥|६|५ # ९।१८ । |(41८44; । ८५५५५ ॥॥
14|| + (04 | ५॥ (4 ५ ५॥॥

५ (| (॥ ४५/1५ (1 |||
(1६६५4९५ 11:

2।५॥ ६) (4॥॥ # 4१|| 3 ४.५)
1 4 ४।५११।१।३५।१६६ ¢ ५४4; ॥ २

||}

„५ ६५ | ५141३ (५५१ । ४५ {३4५५4

4141414 ++ १111 १1 11 41 =५41{: ।

4 + ५1भार्मवमात्मान द्तवान्पूत्रवद्‌ गाना यः स
स्वयं दत्त इन्यथेः इत्यादुः ।

तथा च मनुः, ( अ, ५ | ५५५)

मानापितरविहीनो यस्न्यक्ता वा स्याद्‌ कारणान्‌ |

आन्मानं स्पशयद्यस्म स्वयं दन्तस्तु स स्मृतः ॥ इति।

£ । सटाढज इत्यस्य तया सह य उह विवाहिता गभ-
स्तस्माजात इत्यथः । गभेस्याटन्वात्तस्याप्यृन्वामिति । सहोढ

[11111 ¶ एप

|||

६ | 4६६१ ६८4६4 ५५ 4६ 4 34 (५4५ ५

॥॥ 1४1८1

1.॥|[44।4६[41 ५८६५4५४ | ८३ ५।५०॥ |

114. |4;|\॥)|
(4 ५५ ६५५; 441६; |
८ {| 1444144 4644६ 2 ४

५ | ५ 0 (७१4५ ५६५५०44; | ५54 ५६4;
६।५ । 21४ 5५६; ।

न च मनुः) ५ अ. ९ | १५५)

मानापिनृभ्यामुनमप तयोरन्यतरेण बरा |

यं पुत्रं प्रनिग्रहीयाद्रपाविद्धम्तु सस्प्रनः॥ इनि)

| त्रिमादिप विशपमाह ॐ स्तरति । तरिमस््यंद-
तसटोदढजापविद्धप्विन्य्थंः । ।

3. १। एतेषां क्रमाऽपि विवक्षिता न स्वरूपमात्रमित्याशयन
सङ्गतिमाह # एवमिति । मन्रपि पिण्ड्‌ इत्यप्यसि ||

| | ४1
14|| # (04 | 1 (५ ५५८५१ ४५५
॥ / "५ #

„ । {14|| ५ ¢
(॥:|:4॥1441

१1२1 ({॥4॥ ५

{५ 1/41/1151/424 ५ ५; ॥ ३ ।

॥॥|\4) 4|५॥
५५[ 4 1व;* ( अ ° | 828)

\ 1 | | 1६ (५॥ | 1144 44||

1114214 १14 ५1५1॥94 २१ ५14०५15 ५५||; |
। । १।.५.।।६ ‰ ॥।५।५ । 4५५4 ; 11; । |