धीमत्सायणाचायंविरचितमाष्यसमेता

ैदौयदैत्तिरीयसंहिता ।

तवे परथगकाण्डस्यरेपगपपठकमतदशममुवाकम्‌ र्य
मथमकाप्ठतमातिषरैनतसतूीयो भावः

इत्यभिषेयमहाभामपरतिापिते

आनन्दाश्रमृद्रणारस

लं रपकदुवम्‌ ( रु २) 4

(षिवा 41. ^९८114 601.
1191२५1२, ।६४/ ५.1
४०
2

तत्सदुवरह्मण नमः।
श्रीमत्सायणाचार्यदिराचितमाप्यममेता-

कृ्णयज्ुवद्‌(ववात्तयीयसाहता ।

तस्पालुधीषो मागः |
( अथ प्रश्ना सप्ताप्रपादटमे
वाजंस्थमं प्रसवः सुषुवे थमे सोमर रानां
नमोपष॑थीष्वष्पु । ता अस्मभ्यं सध्ुमतीरभवन्तु
५ वय रष्ट्रे जा्चियाम पुरोहिताः । वाजंस्येदं
प्र॑सव आ शरभरवमा च विश्वा भुव॑नानि सुवेतः
स॒विराजं प्यति प्रजानन्य्रजां पृष्टिः वर्धय
मानौ अस्म । वाजैस्यमां प्रमवः भिय
दिव॑मिमा च विश्वा भवनानि समरादर्‌ । अदि
त्सन्तं दापयतु प्रजानन्तपिष्‌ (4) च नः
सर्वभीरां निं येच्छतु । ध्न थच्छां वदेह नः

प्रतिं नः सुमनांभव । प्र णो यच्छ भुवस्पते

ध धनदा असि नस्त्वम्‌ । प्र॒ णौ यच्छ्वयेमा
॥ परमगःप्र वृदस्पतिः। भर॒ द्वाः प्रोत शरनृता

प्रवाष्देवी द॑दातु नः । अर्यमणं व्रहस्पति-
4 मिन्द्रं दनाय चोदय । वाचं विष्णुर सरस्व
५१

¢ ती सवितारम्‌ (२) च वाजिन॑प्‌ । सोम
राजानं वरंणमिभन्वार॑मामंहः । आदित्या
विष्णा सूर्य जक्षाणै च व्रहस्पतिम्र ।
देवस्य त्रा सवितु भमवैऽभ्विनोर्वाहुभ्यीं

५८८ श्रीमह्सायणाचाय॑विरदितमाप्यसमेता- [पथकाण्डे-
( वाजपेयोपुक्तानहोमाभिधानम्‌ )
पूष्णो हस्ताभ्या सर॑स्वत्यै वाचो यन्ुरय-
न््ेणनिस्त्रा साप्रन्यिनाभि भिंचामी॑स्य
वरहस्पतेस्ता सा्राज्येनामि पिंथामि ( ३ )।
( रपिर संवितार९ पूनि ) ।

इति हृम्णयनु्वदीयतेत्तिरीयसहितायां प्रथमाश्के
सुघमप्रपाठके दक्षमोऽनुबाकः ॥ १० ॥

( अथ प्रथमकाण्डे सपमप्रपठके द्रमोऽनुवाकः ) ।

नवमे यूपारोहणमुक्तं दशमेऽनहोमा उच्यन्ते ।

करपः-“अथास्येततुरस्वादौदुम्बरे दोगे सर्वपधमाज्यन समुदायुते मवति
तस्यो दुमबरेण दवेणेपघातं सप्ता्दोमाञ्जुहोति वाजस्येम परसवः रुपवे अग्रे
सोममिति » इति । ततरेयमृकभथमा-

वाजस्थेममिति । वाजस्पानस्यो पादकः परेधर ओपधीष्वप्तु च सार-
भूतषिषं सोमं वीरूपे राजानं दीपिमनं पदार्थे तऋटयादौ सुव उताद्या-
मास । तामोषधय आपशासद्‌यै मधमतीमाधूयोप्ति भवन्तु । वयमप्यसिन्र्
पतेहिता यागानषटानादौ पुरोगाभिनो जाधियाम नागूका भूयास्म ।

अथ द्वितीया

वाजस्येदमिति । वाजस्य प्रसवः प्रेधर इदुमनुष्ठीयमानं करमाऽऽवभूव
भावितवानुत्ाितवान्‌ । इमान सर्वाणि भवनानि सर्वत उतादिवान्‌ । स
परेश्वरो अमद पनां पृष्ट च वधंयमानः परनानलस्मदामिपायं प्रकर्वेण
जानानो विराजं दूयमानमनन पर्येति सवतः प्राप्नोतु । भं वै विराहति श्ुतिः।

अथ तृतीया-

चाजस्थेमामिति । वाजस्य प्रसव दर इमां दिवमिमानि चान्यानि सर्वांग
भुवनानि शिप आश्रितवान्‌ । सर्वषां च भुवनानां राजा मूतवाऽदितसनतं
हविदेतुमनिच्छन्तं मां प्रनानन्मदयनृद्धेरणेन दविद्पियदु । ववो नोऽस्मभ्यं
सर्ववीरा पुतरत्यद्यः सर्वे वीरा यस्याः सा स््ववीरा तादृशीं रा धनं ष
निमच्छपु नियमेन ददातु । ए

रपौ ०७अनु ०१०] छृष्णयजवेदयतैततिरीयसंदिता । ४८९
( वाजयेयोपयुक्तात्रहोमाभिधानम्‌ )
अथ चतुर्थी-
अन्ने अच्छेति । देश्य इहासिन्कमणि नोऽसमाकमच्छाऽभिपृल्येन वद्‌
हिते कथय । नोऽसना्मति सुमनाः करणादरँवित्तो मव । हे मृवसते भूमिपते
नोऽसम्थं परकर्वेण यच्छ धनं देहि । यस्याचमसत्तामी सनोऽ्पं धनदा अतति।
जथ पश्वी-
भ्र णो यच्छविति । पदूमिः पब; प्रयच्छविति पददरानित्यन्वये सत्य
तानि पद वाक्यानि मवन्वि । अर्यममगवृहसतभो देवेषू्तपतवादविप्रपरित्राजकन्या-
येन प्रथङ्निरद्शन्ते । तेभ्योऽन्ये तच देवशब्देनोच्यन्ते । ते सर्वँ नोऽस्मभ्यं
धने प्रयच्छन्तु । उतापि च सूनुता भियवागभिमानिनी देवता या चान्यवाङ्‌-
मानाभिमानिनी दैवा ते उभे नं प्रयच्छताम्‌ ।
अथ षष्ठी ६
अर्य॑मणमिति । हे ईश्वर पुनरस्मभ्यं दातुं घनस्य दानायायभदिरोदय प~
र । वाक्सरखत्वोः.पूवोक्तसूनृतावाचोि भेदो दरष्टव्पः। वाजिनमन्नाधिपतिम्‌ ।
अथ सपमी |
सोमामेति । वयं सोपराजादन्थमलः कृ्रम्मकाननुसत्य पश्वदारभाम-
देशत सरऽनुगृहणनतु ।
विधत्ते
“५ सपानहोमाञ्जहोति । सप्त॒ वा अचानि। यावन्येवानानि । वान्वे-
वावरुन्धे । सष यम्या ओषधयः । स्ाऽऽण्या; । उमर्वीपामवरुद्चे »
[ ज्रा० का १प०३अ०८] इति।
अन्नहेतूनामोषधीनां सप्तात्त्का्यांणामनानामपि त्पत्वम्‌ । ओषधीनां
सपत्पापस्तम्बोऽभनिचयने दरंयति--“ तिटमापरीहियवाः भियङ्ग्बणवो
गोधूमा वेणुः श्यामाका नीवारा जरिडश्च गवीधुका अरण्यजा मारकटकरा
विज्ञेया गामतसपमाः कृटत्थसमा ३। सष मराम्याः रे सषाऽण्या
अष्ट इति ।
एकैकस्यानस्य परथोव होमं विधत्ते--
५ अनस्यानस्य जुहोति । अनस्यानस्यावरुदचै ” [ बा० का० १
भ्र०३अ०८) इति।

५९२ शरीमत्वायणाचार्यविरचितभाप्यसंमेता- [१पथमकण्डे~
( बाजयोपयुक्तान्नहोमाभिधानम्‌ )

इ पक्षमापसतम्बो दयति--“ वाजप्रसवीयं जुहोति सप प्राम्या ओष
धयः त्पाऽररण्याः एयगनानि व्रवीकत्यौदुम्बेेण सवेण वाजस्येमं सवः
सुषुव इति प्रम्याणि दूलाऽरण्यानि जुहोति » इति ।

इदानीं बौधायनापिमतं सर्वाण्येकीरुल होमं विधते--

^ यद्वाजेपेयमज्यनवरुदस्याश्नीयात्‌ ( १ ) । अवरुदेनं ब्युध्येत ।
सवस्य समवदाय जुहोति । अनवरुदस्पवरुदये " [ ब्रा० का० ११०
३अ०८] इति।

होमकाल यदुवर सवीषतं तदपे यदष्वीकृतं वाजेषयाजी काठा-
स्तरेश्नीयतदानीमुकषितेन सागकाटीनिनानेनासो वियुक्तो भरेत्‌ । अतः
सेवमेकीषतम होमे सर्वस्यापि यागकेद्े सीकृतलेन दोषापादुकमस्वीरतें
कवित भवेत्‌ । अनोऽष्वीहतस्य सर्स्थापि मागकाठे स्वीकाराय मिदटित्वा
हिम इयर्थः |

हमे साधनविेषं विधत्ते--

५ ओौवुम्बरेण सवेण णुहोति । ऊग्वा अलमृदुम्बरः । उजं एवानाधस्पाव- `
श्ये [ब्रा० का० ११०३००८] वि

उवा अनं मरपदुमेवालमत एव देशविशेषे बहते ।

षस्य तवेति । कल्पः-५ अध यजमानायतने एष्णाजिनं पराचानग्रीवमु-
सरटोमाऽऽसतृणाति तद्यजमान प्रा्चमूषश्य सुवणरजता्यां सकमाभ्यां पर
पस्य पृरलालत्यश्चमतिपिश्चति चीपितोऽभििशलामृख।दनववक्ताधयति देवस्य
त्वा सवितुः पसवेऽधिनोराह्मया एष्णा हस्ताभ्पाः सरस्वत्यै वाचो यनुर्ने-
गाप्नशवा सापराग्येनाभिपिश्वमीनरसय वा व्देसतेस्ा साम्रजयिनाभिषिश्चा-
मीि * इति ।

अवेनदस्येत्यसिन्मभ्पममन्ेऽनुङगरूवनापानाक्नतोऽपि लाशबदुः सूथकारेण
पशि । देवस्य वेत्यादि्व्याख्यातः। या सरस्वती ाण्विशोपदेवता या च वाक्श~
वदामिहिता वाक्तामास्रेवतौ सश्चानतयौभी यनतृशन्दुवाच्यो योऽप्यचिसत
देषां न््ेण नियमननानुङ्ञया राम्राज्यनिमितते तवामभिपिश्चामि । इन्दसे
तयेतवनिवाऽऽम्नतो द्वितीयो मन्वः। स च पूवोत्तरमागमोरनुषङ्गेण व्यार्या-
तम्यः । वृहस्पते तृतीयम पूव॑भागोऽनुपञ्जनीषः ।

` १क.ष.ङ.च. "रोऽयं पि

रषी ७अनु० 9०] छृष्णयजुर्वदीयतेततिरीयसंहिता । ७९१
( वाजयेयोपयक्तान्दोमाभिधानम्‌ )

देवस्य वित्येतसिन्वभागे परसवपदाभिमायमाह-

^ देवस्य ला सवितुः परस्तव इत्याह । सवितुपसुत पवनं ब्रह्मणा देवता
भिरमिषिश्चति ५ [त्रा० का० १ प्र० ३अ०८] इति।

बहमणा मन्ेण प्रतिपाद्यमिति शेषः ।

सवौ पभिरसमभियेकदव्यतेन विधते

“ अनस्यानस्यामिपिश्चति । अनस्याजस्पवरुदये ( २) ” [जार
का० ११० ३अ०८] इति। ।

पकारविषेषं विधत्ते

¢ पुरस्तासत्यश्चममिषिश्चति । पूरस्ताद्धि परतीचीनमनमद्यते । शीषैतोऽभि-
पिञ्चति । शीष॑तो दलमध्ये » [ व्राणका०१प्र०अभ०८ ] इति ।

आत्तुटाघादविषयवाकयवदुन्याख्येयम्‌ ।

गुणान्तरं विधतते-

५ आमुखाद्न्ववसलावयति । मुखत एवास्मा अना दधाति » त्राण्काग
११० ३अ० ८] इति।

शिरस आरम्याऽभनुोम्येन गुखपरयन्तमेवावस्ावयेन त्वधः ।

मन्तेषधीन्रवृहसपतिशब्द्वातरय व्पाच्े-

८ अभेसूवा सामराच्येनामिषिश्वामीत्याह । एष वा अभेः सवः । वनवैनम-
भिषिश्चति । इन्द्य ता साम्राज्येनाभिषिचीसयाह ( ३ ) । इन्दियमेवासि-
जतेन दधाति । वृहसतेरूवा सागर ज्येनामिषिन्वामीतयाह । ह्न पै देवानां वृहु-
सिः। व्हणेपैनममिपिञचति + [ नाका०१प्र०३अ०८ ] इति ।

एष जषाधेरसोऽ्रेः सयोऽभ्चिना प्रेरितः । अपोऽभनिशब्दमुचवारयनाभिसेबन्धेन
तेनैव रसेनाभििञ्चति । एष वा इन्द्रस्य सवो चृहृस्ततेः सेव इत्यनुसंवेयम्‌ ।
चित्ते

“सोमयहा्ावदूनीयाति चिरम्य उपहरन्ति । अमुमेव तेटोकमनवन्तं
करोति । सूराग्रहाद्थानवदानीयानि च वानगृदुम्थः । इममेव तैलोौकमनवन्तं
केरोति । अथो उभ्ष्वेवाभिषिच्यते » [ त्रा०का०११०३अ०८ ] इति ॥

पृशो्यान्यवदानीयानि ददयादीनि । इदयस्यग्रेऽवद्यतीत्यादिशरतेः । तानीड~
पामवत्तानि सेोमग्रहांश्रविग्म्यः प्रयच्छेत्‌ । धिरभदीन्थनवदानीयानि। न

७९९२ श्ीमल्सौयणाचोर्यविरवितमेप्यसंमेता- [पमरथगकण्ड-

( वौजययोपुक्तातनहोमामिधानय्‌ )
शरषणोऽवद्यति नासयोरितयादिश्तेः । पानि सुरायहां्र वाजस्दभ्यो रथाम्तैः
बौटशामिरीनिधावनं एवदृमयो वैशयेम्यः प्रयच्छेत्‌ । एवं सत्युमयीषु दैवीषु
मानुषीषु च प्रजास्वयमभिविक्तो मवति ।

विधत्े--

५ विमाथं कुत वाजश्तः ( ४ )। ईन्वियस्यावरद्भ्यै „ [ त्ा०
कै(० ११० ३अ०८] इति।

विशेषेण मथनमाटोडनै कटहो विमाथः । पनिवशवनटनापामिनयं
िभाधं कुवः ।

सवनेवमे सत्रेषु कण्वशेषं विधतते--

५ अनिरुक्ताभिः प्रातःसवने सतुवते । अनिरुक्तः प्रजापतिः । परनापते-
राप्य । वाजदतीमिमाध्यंदिने । अनं परै वाजः । भन्तमेवावरुन्ये । शिपिवि-
एवतीभिसूतीयसषवने । यज्ञो पै विष्णोः । प्राः रिषिः। यज्ञ एव पृचषु
परतितिष्ठति ५ [त्रा० कार ११० १अ० ८] इषि ।

अनिरुक्ताभिरव्यक्तदेवताकाभिकरौगििः । साकल्येन तमदिक्नो वक्तमरक्य-
स्वातरजापतिरनिरुक्तः । वाजशब्दोपेता क्षो वाजवत्यः | शिपिविष्टगबोपेवा-
शर्चः शिपिवि्वत्यसताः सर्वाः सामोद षटव्याः । विष्टवम्दो विष्णुपर्ायः
सलपर फरुव्पापिनं यक्माचे । रिपिदब्दुः पशुवारची । अतः शिपिविष्ठवती-
भिकररिभवैे पशुषु च प्रतिरिष्ठतयैव ।

सामविरेषं पिधत्ते

५ बृहन भवति । भन्तममैनः भिये गमयति (५) [ जोर
का० १प्र०३अ०८] इति।

अन्तिमस्य सतोरस्य यदन्ये साम॒ तद्वृहदरायेत्‌ । तेन गानेनैनँ॑ यजमानं
भिये संपतििद्धये पकञस्यन्तं समाप्तं प्ापितवान्भवति ।

अनर विनियोगसग्रहः--

‹ वाजसपमिरनस्य होमो देवपजुस्तपात्‌ ।
अमिषिशचेत्वामिनं तै दृश मन्वा इहोदिताः ॥ १ ॥ » इति ॥
हति श्रीमत्सायणाचायंविरनिते माधवीये वेदाथैमकारे रुष्णयुर्वदीयं-
तैपिरीयसंहिवामाप्ये पथमकाण्डे सपपप्पाढके
दशमोऽनुवाकः ॥ १० ॥

धरपा०७त०११] _ छष्णयनर्दीयौतिीयसदितां ७९१
( वाजपेयविषयोज्जितिमन््रामिधानम्‌ }

( अथ प्रथमाष्टके सपतमप्रपाठक एकादशोऽनुवाकः ) ।
अभिरेकक्षरेण वाचमुदंजयद्न्िनौ दृष्यक्ष-
रेण भाणापानावुदैजयतां विष्ुूय्षरेण तरीः
हीकानुदजयत्सोमश्वुरक्षरेण॒चतुंणद्‌ः पृश
नु्ुनयसूषा पकषेण पङघक्तिमर्दजयद्धाता
पक्षरेण पटृतुनुदैजयन्मरुत॑ः सपाक्षरेण ` सप
पदा ररकरीमुद॑नयनतहस्पतिरषाक्षरेण गाय
जीमूर्दजयन्मिो नवाक्षरेण तरिवृतन स्तोम-
मुद॑जयत्‌ ( 3 ) बर॑णो दरंक्षरेण विराजमु-
देजयदिन् एकादजक्षरेण जिषटभमूर्दनयदिशवै
देवा द्वदाक्षरेण जग॑तीमदनयन्वसवञ्मयों-
दशाक्षरेण जयोदश्ञ€ स्तोममुद॑जयन्हद्राश्वतं-
दशाक्षरेण चतुदश स्तोममुदैजयन्नादित्याः
प्॑दाक्षरेण पथचदृरार स्तोममद॑नयजदिंतिः
पोढंशाक्षरेण पोडङ* स्तोममुदुजयत्मजापतिः
सुपरदशाक्षरेण समदृशः स्तोमदृजयत्‌(२) ॥

(तिवृतः सोपमद॑नयलदूक॑लारिशस्च ) ।
इति रष्णयुञुर्वदीयतेत्तिरीयसंदितायां प्रथमाशके

सपमप्रपाठक एकादशोऽनुवाकः ॥ ११ ॥
( भथ प्रथमकाण्ड सपमप्रपठकं एकादशोभुवाकः ) 1

दृकाेऽनहोम उक्तः । एकादश उज्नितरिमन्वा उच्यन्ते ।

कतसः-“ भथ यथमाभमभ्वस्थायोज्नितीवौ चयत्यभिरकेक्षरेणं बाचमुदूज-
यदिति सप्तदशा ” इति ।

७९४ शरीमेत्सायणाचायैविरचेतमाष्यसमेता- [ पथमकाषै-
( वाजयेयोप युक्ताि्रा्यमन्तराभविनम्‌ )
पाण्स्ु-
' अभिरेकक्षरेणेति । भभावयेत्याके सप्तद शक्षरे मनव पकेकाक्षरृदवा
तत्त्मनतं पठित्वा तत्ताम्पादग्याद्यो वागादीनुद्नयन्‌ । अथवा विध्यन्त
एकाक्षरो मेन्व शासपसिद्धधा वीगभिवीजं तेनैकाक्षरेण मन्ेणरवागुज्जयः ।
वकरेणाजपमन्ेण प्राणापानातमकेनाशविनोः प्राण पानोन्जपः । एषन्येऽपि
उक्षरादिमन्वा पथाोगमनेयाः । मन्वक्षरसंस्पानुसरिण टोकवयादिनियो
विज्ञेयः । तिवृह्तोमगतानामृचां नवसख्योपेततवा्तस्जयो दर्टव्पः,। षपोदशस्तो-
मादावि विसणामृचामावृतिेरेवेण तत्तत्स्या द्व्या । एतदुज्जितििषिसतु
तावा एता उन्जितयो व्याष्यायन्त इलेतादशः पूषमेवास्मभिव्पौस्यातः
सोऽयमनर्कष॑णीयः ।
अत्र विनिमोगत्तयहः-
^ अभिः सप्तदृशाऽऽम्नाता उव्जितीरवावपेदमूः ।
यजमानं रयेष्येषु धावत्छध्ययुराद्रात्‌ ॥१॥ " [ इति ] 1
इति श्रीमत्सायणादयविरदिते माधवीये वेदाथैपरकशि रष्णयरुर्ै-
दुपौतिरीपसंहिताभाष्ये पथमकषण्डि सप्तपप्पठक
५ एकादशोऽनुवाकः ॥ ११ ॥
( अथ प्रथमे सामपपके द्रदशोऽनुषाकः ) ।
उपयामगरहतोऽरि मृद तवा दृषदं भरव
नसदुमिददरय जुष्ट॑ गृहणाम्येष ते योनिरि-
नद्रौय त्वोपयामगहीतोऽस्यषछुपदै त्वा प्रत
सदै व्योमसदमिन्रीय ज हणाम्येपते योनि-
रिधाय वोपयामगुहतोऽपि प्रथिविषद लाऽ-
न्तरिक्षसदनाकसदामिन्रय षै गरहणान्यिष ते
योनिरिन््रौय त्वा । ये महाः पञ्चजनीना

^ ~न

येषा तिः परमजाः । दैव्यः कोरः (१)

शा ।२क. च. ङ, वाऽपि । ३ क, प, उ. च, रिरि ।

परी०७ अगु०१२] श्णयञवैदीयतेतिरीयसंहिता । ७९५
( वाजेषेयोप॑युक्तति्रहममन्वाभिधानम्‌ )
समम्नितः। तेषां विरिप्रियाणामिषभूजंर सम~
अभीमेषते योनिरिन्द्रीय त्वा । अपार रस-
मुदरंयसर सूर्यररिमिर समाभूतप्र । अपार
रस॑स्य यो रसस्तं वों गृद्रणाम्युत्तममेष ते
योनिरिन््रौय त्वा। अया विष्ठा जंनयन्कर्वः
राणिस हि प्रणिरुर्व॑रांय गातुः । स भ्रवयु-

दैद्वरुणो मध्वो अग्र^ स्वायां यन्नु तनमे

रयत । उपयामगृहीतोपी प्रजाप॑तये त्वा

जष्टं गरहणाम्येष ते योनिः प्रजाप॑तये त्वा (२) ॥
( कोश॑सतनुषां योदय च ) ॥

इति रृष्णयजुेदीयतैततिरीयसंहितायां प्रथमाष्टके
सप्तमप्रपाठके द्वादरोऽनुबाकः ॥ १२॥
( अथ प्रथमकाण्डे सप्तमप्रपाठके दादशोऽनुवाकः ) ।
एकादश उज्जििमन्ता उक्ताः । दादशेऽतिग्राहममन्ता उच्यन्ते ।
कत्पः-“ भगयणं गृहीता १ञ्चैन्रानतिमासानयुलापयुपयामृकीवोऽति
नृषदं त्वा दुषद्मित्येतामिः पञ्चमिः ” इति ।
वव प्रथममन्तषठस्तु-
उपयामेति । हे प्रथमातिमाह्न तवमुपयमिन एथिन्धातकेन पत्रेण मृही-
तोऽपि । इयं वा उपयाम इति पूवैमुदहतम्‌ । मनुष्येषु वनसविषु मुवनेषु
स्वामित्वेनावस्थितगिन््राय पियं त्वां गृह्णामि । एष सरपदेशस्वे स्थानं परस्मा
दिना त्वामत्र सादयामि । एष इत्यादिः साद्नमन्रः |
नृषदमित्यादिपदाभिपायमाह-
नृषदे लेत्याह । परजा नृन्‌ । प्रनानामिववेन सयते । दषद्मित्याह्‌ । बेन
ससतो ३ । पनसतीनािवतेन सूयते । पुबनसद्मितयाट । यद वै व्या
१०

५९६ भीमतसायणाचाय॑विरावितमाप्यसमेता- [१ १थमकाणड-
( वाजयेयोपयक्तातिग्राद्यमन्त्रामिधानम्‌ )
न्भवति । भुवनमगनिति पै तमाहुः । मुषनेभैतेन गच्छति ( १)» [बा०
, का०११र० ३अ० ९] इति।
ृलरेषु सीदतीति नूषत नषदम्‌ । एतेन यजुष्पठेन प्रनानां मधय सूते
स्वामितेनामिभिच्यते । यदा रोके वतीयान्धनाढयो भवति तदा तै पुरुषं
स्वाभितवेन त्स्नं भृवनमगन्धा्वानिति जना आहुः ।
अथ द्विवीयग्रहणमनः-
उपथामेति । पएवैवद्ष्पख्येषम्‌ ।
एतदेवाभिपरेय तथेव व्या
५ अप्ुषदे ला पृसदभित्याह्‌ । भपपिमैतेन धृतस्य सूते । ध्योभसदमि-
त्याह । पदा पै वसीयान्भवति) वयोमागनिति धै तमाः | ्पोमैतेन गण्ठति ?
[जानकार ११० १अ० ९] इति।
भण्ठित्यादिपदेन तह्वामितेनाभिपेकः । धन।इच्स्य व्योमगाभितवे नाम
मजा्ररोहणम्‌ ।
भथ तृतीयप्रहणषनः~
उपयामेति । पूवष
५ प्रथिविषदं ला्तरिकषसदभितयाह । एपमियैतैन ठोकाना सूयते ।
स्माद्राजेषयाजी न केचन प्रत्यवरोहति । अपीव हि देवताना९ सूयते । नाक-
सदभितयाह । यदू पै वसीयान्भवति । नाकमगलिति पै तमाहुः । नाकमेमेतेन
गच्छति ? [मा० का १ प्र०३अ० ९] इति।
तस्माद्यं वाजेपेययागेनाग्न्यादिदेवतानामपि मध्येऽभिषिकते व भवति । अग्नेस
साघ्रा्येनाभिषिश्चापीत्यादिमनेप्वग्न्यादीनां यत्ततसामराच्यं वैन निमित्तेनाभिमे-
कस्योकलान प्रत्यवरोहति । अपि तस्मदेवतानां मध्येऽभिपिक्ततवोदेववदेव
कमपि मनुष्यं प्रति गजादिवाहना्षरोहति नावरोहेदिति विभिः । अत
एवाऽभरतम्ब आह-“ यावज्जीवं न कंचन प्रत्यवरोहेदमृहसवतिस्वेनः बा
पत्यबरोहणीयेन यजेत » इति ।
अथ वतूर्थगरहणमन्ः-
ये अरहा इति । येऽतिमासरूपा हाः पश्चननीनाः पश्चजनम्यो देव
न ` पएन्नम्च म १क.ष, ड च, "चभ ।

भपा०ऽअनु ०१२] छष्णयुरवेदीयतैतिरीयसौहिता । ४९७
( वाजयेयोपयुक्ताति्ाचयमन््रामिषानम्‌ )
भनुष्यासररक्षोगन्धवेभ्यो निषाद्पञ्चेभ्यो वेणैभ्यो षा हिताः । पेषामपिमास्माणा
विस भभियनदसोयास्यातिमाहरूपाः प्रमनाः प्ररुतयः । किंच येषां परमा
पेन दम्यो पवि भवः कोशो मेषः समृन्नितः समयद्न्युम्नीवो वा ~
भिमृखः छत इत्यर्थः । पिविधानि शिपराणि हनुस्थानीयानि पावाप्राणि वैर.
पेता विरिभियास्ताटशानां तेषाभविभ्ास्लाणां पूरणापिषमनसदृदमूनौ बख्पृ
सोमरस समभरमीं सम्पग्गहण।मि ।
प्चजनीनरम्दामिपायं दशंयति-
“ये ग्रहाः पञ्चजनीना इत्याट्‌ । प्ल्यजनानमिवैतेन सूपते ” [नाण्कार
१ पर ३अ०९] इति।
एतेन मन्वरपठिन निषाद्प्ञमानां वर्णानां स्वामितेनाभेषिष्पते ।
अथ प्रञ्चमद्महणमन्वः-
अपामिति । हेऽतिभासा पो युष्माकं मध्य उत्तमं चरमं रहं ते तथाविधं
गृहणामि । किंरिधम्‌ । अपां रसम्‌ । उद्कषयैव सोमरसत्वे परिणामात्‌ ।
उदत वथोऽनं जीवनं वा यस्म तमुदयसम्‌ । सोमरसो सनमूतो नीवनरैतुश्च ।
अपाम सोमममृता अ्मेतयुकतवात्‌ । सूषै( यो? ) . रमिः परिषकेहेतवस्य वै
सूर्‌ । विष्टिना ओषधय आतपेन पच्यन्तेऽ्यथा वृषटयाधिक्येन पूयेयुः।
समामृतं गायत्या द्रोकातसम्यगानीतम्‌ । चापां रसः सोमवष्ठकपेण
प्रिणतस्तस्यापि यो रसः सारस्ताटशमृदकरसम्‌ ।
स्वाभिलं तेजोयुक्तं च भाग्येन मववीति दृशयवि-
५ अपार रसमुदयसमित्याह । अपमिवैतेन रसस्य सूयते । सू्रसिमर सभा
भृतमित्याह सरुकवाय ( २)» [ नाण्का०१म०३अभ०९ | इति ।
कल्प-५ अथा विष्ठा जनयन्कैराणीति सप्र प्राणापत्यन्तोमगरहानु-
हृणातिं ” इति । पटसु-
अया विषति । अयाध्यं प्रजापतिषिष्ठ पिरेषेणातर स्थितः करवराणये.
वानि कमणि जनयनतैपाद्यन्वरैते । यसमात्त परजप्तिपरणिदीतिमान्यकाशको
भत्वा वराय भ्रष्टाय कमफ जयोरुपौुिसतीणो मागो मवति। तस्मात्स पणाप-
तिम मधुनः कथफरस्य धरुणो धारयिता सनम पर्यस्महसमीपं प्रवि उद्‌
केण प्राप्नोतु । यद्स्मत्छायां तनुवा स्वकीये शरीरे पनुमसच्छररमैरयत
1 १ स, -ावस्थि' ।

५९८ शीभसायणाचादूविरचितभाम्दसमेता- [\१मके-

( वाजपेयोपयक्ताविगर ह्यमन्वागिषानम्‌ )
पाप्यवि, तस्मादयं फठे प्रपस्ाम इति रेषः। एकप गृहणावीतयेवस्म विभिः ।
स च पूवमेव व्प्ा्पावः। अवर विनियोगरमहः-

५ उपोयतिमाहें गरीतैमेति सादयेत्‌ ।

उत्तरेषु चु्ववमया सदृश ग्रहान्‌ ॥

पाजापत्ानमगृहुणाति मनत वाद्शच विताः ”॥१॥ हति ॥
इति भीमत्सायणाचायंविरिते माधवीये वेदार्थपरकारे कष्णयगुै-
दुषिततिरिसंहितामाष्ये प्रथमकाण्डे सप्तमप्रपाठके
द्वादशोऽनृवाक; ॥ १२॥

( अथ प्रथमाष्टके सप्तमप्रपाठके त्योदुशषोऽनुवाकः ) 1.
अन्वह मासा अब्िदरनान्यन्वोष॑पीरनु पर्व
तासः । अन्वश्ट्र« रोद्॑ी वावहाने अन्वापो
अभिहत जाय॑मानम्‌ । अवँ ते दापि, मह
इद्ियायं सत्रा ते विश्वमनु वहत्य । अनु
क्षरम्‌ सौ यजक्र्र देवेभिरमु ते नृपस ।
इन्द्राणीमा नारिषु पृपलीभहमश्रवम्‌ । न
सस्या अप्रं चन जरसौ ( १ ) मरति पतिः ।
नाहमिंद्राणि रारण सख्यु्पाकंपिक्रते । यस्ये-
द्मप्य॑* हविः परियं देवेषु गच्छ॑ति । यो जात
एव प्रथमो मनैस्वान्देवो देवान्क्रतुना पर्भूः
पृत्‌ । यस्य शु्माद्रोद॑सी अर््यसेतां नुम्णस्य॑
महा स ज॑नास इन्रः आ तै मह इन्रोसय॑म्र

म॑न्यवो यत्समरन्त सेनः । पताति दिद्मन्न-
यस्य ाहृबोमां तै (२) मनौ विष्द्रियण्वि
चारीत्‌ । मानों मधीरा भ॑रा दद्धि तन्ःपर
दाडषे दातवे भरि यततेः। नव्य देष्णे रास्ते

प्रपा ०७अन्‌ ०१६] कृष्णयषेदीयतैततिरीयसंहिता ।

( काम्ययाज्यापुरोनुवाक्याभिधानम्‌ )

अस्मिन्तं उक्थे भ्र अवाम वयमिन्द्र सतुवतः ।
आत्‌ भ॑र माकिरेतस्परि षा्वि्रा हि त्का
वपति वरुनाम्‌ । इद्र यतते माहिनं द्म-
सवस्मभ्यं तदध॑रयग (३) भर य॑न्धि प्रदा
तार५ हवामह इन्द्रमा हविष वयम्‌ । उभा
दि हस्ता वरना प्ृणस्वाऽऽ प्र य॑च्छ दिः
णादोत सव्यात्‌ । प्रदाता व्ली वृषमस्तुरा-
षादृच्छष्ी राजौ वृनरहा सोमपावा । अस्मि-
नयजञे बिभया निषद्याथा भव यज॑मानाय॒ शँ
योः । इन्रः सुनामा स्ववा अवोभिः सुदु
डीको मवतु बिभ्ववैदाः। बाधतां द्वेषो अभ॑यं
छृणोतु सवीर्यस्य ( ४) पत॑यः स्याम । तस्य॑
वयर सुमतौ यज्ञियस्यापि मद्रे सौमनसे
स्याम । स सुत्रामा स्ववा इन्द्रौ अस्मे

आराच्चिदुदेषंः सनृतयुंयोतु । रेवतीः सध- `

माद दद्र सन्तु तुविवाजाः । श्ुमन्तो कामि
मदेम । पर प्व॑स्मे परोरथमिन्द्रौष सषम॑चेत ।
अभीक चिदु ोकरृत्सङ्गे समत्द॑वृक्हा ।
अस्माकं बोषि चोदिता नमंन्तामन्यकेषामू्‌ ।
ज्याका आपि धन्व॑ (५) ॥

( जरसा मा ते ह॑ ूवीयैसपाभ्ेकं च) ॥

छष्णयजेदीयतेतिरीयसंहितायां प्रथमाष्टके
सपतमपाठके जयोदोऽनुबाकः ॥ १६ ॥

७९९

८१० श्रीमत्सायणाचार्थविरवितभा्यसमेता- [१मथग्काण्डे-
( काम्ययान्यापुरोनुवाक्याभिघानेम्‌ )

( पककर स.शरवाः परोक्षं बर्हिषो ष्वामगेत्ाह | स्िर्देव-
स्याहं कषत्रलेत्वं वाज॑स्यारककरेणोपयामग होते नूषदमनवह अमद
॥ १३॥

(पकप रो वा वि सनते च नः सर्ववीरं प॑ सविकशवाशत्‌
॥ ५१॥

इति ृष्णयद््वेदीयतैततिरीयसंहितायां प्रथमाष्टके
सपतमः प्रपाठकः ॥ ७॥
( अथ प्रथमकषण्डे सप्मपपाऽके तरयोदोऽनुषाकः ) ।

दाशे दाजपेयभन््ाः समापितः । व्रयोदशे काम्पपान्पा [ पुरोनृषाक्पा ]
उष्यन्वे |

काम्ये्टिकण्डे काविैष्टिरवमाम्नापते-

५ इ््ापानवुभे पुरोदाशमेकाद्शकपाठं निवपेदामकाम इन्द्रमवान्वृन\
सवेन भागपेपेनोप धावति स॒ एवास्मे सजातानुकान्करोति मम्येव भवति »
[° का०रप्र०२भ० ८] इति।

अनुकृटश्ासवृुषेत्यनयुनुः, साहाय्यकरणमानुकूल्यम्‌ । विरोधानाचारण-
मृतं तादेम्‌ । हन्ोऽते यजमानाय सजातान्ज्ञातिमूतिमन्धूननुकनेतसि-
सनुकृडन्करोति । वोऽयं परामस्वामी भवत्येव ।

तत्र परोनुबाक्पामाह~

अन्वहेति । अहश्द शच्छन्दश्च समुचये । भेतरादपो मासास्ते च
लायमानविनदमनूसत्याओहतासमाननुमहीतु प्राप्तवन्तः । एवं बनन्योषधयः प्रवता
वावशाने अस्मान्कामयमाने रोदसी ्यवएथिन्पावपिश्चाभिहृतेति योजना ।
षोढा वाक्यानि मेत ष्डनृशब्ाः | स च मेद आद्रा्थैः ॥

अथ पाभ्पामाह-

अनु त इति । पणत यष्टम्य हे इन भे महते स्यो देषेभ्योभधेकाम
ते तुभ्यं सत्रा सत्रेषु विश्वं सव हविरवेमिरग्पारिभिरनुपापि अनुक्रमेण दते ।

१ स. ल्‌ । स तादश ष ।२ ठ. च. षड

षां ०७अतु० १३६] छष्णयजुरदौ यतैततिरौ यसं हितां 1 ८०१
( काम्ययाज्यापुरोनुवाक्याभिथानम्‌ )
किमथम्‌ । वृत्रहत्ये वृनयेधमनु ते वेन्द्िपाय बठसिद्धयथम्‌ । न फेवछं वृ्-
वघमनुसूत् क्षत्रमनु लदीय क्षत्िपत्जात्यभिमानं चानुतत्य, सहोभ्नं खदी-
यमेव बलमनुसत्य, नृषसे वैरिमनुष्यतिरस्कारशीलमनुस्य) लाभे पथोकतानुणा-
नेक्ष्यते तुभ्यं पुनः पूनदीमितत इति शेषः । ५
इष्टयन्तरं विधत्ते
५ इनदराणयै चरुं नि्ैवेधस्य सेनाऽसश्दितेव स्यादिन्राणी पै सेनाये देव
तन्दाणीमेव स्वेन मागधेयेनोप धावति ततेवास्य सेना सर श्वि [सकार
२प०२अ०८]इति।
अविता तीक्ष्णा न भवि( वेव ) खकार््॑षमा भेव भेवेदित्थः ॥
तस्पामिष्टौ कंबिद्कविरेषं विषते
५ बल्बनानपीष्ये सं नसेद्रौ्यतराधिष्कना न्येमहत्ततो बल्बजा उदतिष्ठम्ग-
बमवनं म्थायमपिनीय गा वेदयवि » [सं का २प० २ अ० ८1
इति ।
बरस्वनासतृणविरेषाः । तानपि चोद्कमाप इमे सम्पग्बध्नीयात्‌ । अवि
ष्कनाऽपिकं पुरीषं प्रपा गोय॑न देशे, न्योहनितरां पूवं करोति, वतो देश-
द्वस्बजा उतदने । तेषां च स्वजनानां मन्धतवेन यजमानं गवामिव न्यायम
पिनीय पापय्य गा वेदयति ठम्भयति । गवां न्यायः साधनतया रिक्तिततवम्‌ ।
यथा येनवः रिक्षिवाः प्पििनमरण्ये गला यत्र क्प पायनलक्षणं चापठं
परित्यज्य काठे स्वगृहमेवाऽभ्यानथनायासेन दन्ते यथा वा बलीवदां
शिक्षिताः सन्तो रथादीन्सवामिन इच्छानुसारेण वहन्ति, वथा सेनायाः सव~
शरतेम का्कारितवं गोन्यायः । गा वेदयति गोषदितां साधीनां का्ंकारि-
तन मापयतीत्यथः
कत्र पृरोनुवाक्ामाह--~
र्दराणीमिति । आसु नासि देवक्षीषु ध्य सेनाखामिभूतामिन्वाणीं
पतीं पति्रतामहुमशनवम्‌ । अपरं चनान्पद्यकमस्ि, अस्या इन्द्राण्या; प्वि-
भंरसा नहि मरते भेव प्रिये ।
तवैव पाच्यामाह--

क, घ. ड. च. वधेऽ“ । ९ स "यच चद रत मोत रच = स मतत । 1३ क, घ. ड च. निरन्तरं मू" ।

८० शीमस्सादेधाचाय॑िरवितभाप्यसमेता- | पथमे
( काम्यायाज्यापुरोनुकक्याभिषानम्‌ )
जहवि । हे सराणि अहं सट्युवषाकोक्वे लसियमिनं॑विना यं
कृषयन्य देवं न रारण नेव कीत॑याधि । यस्य ममाप्यमम्तु भवमिदं हविः सोम~
पृणेडााद्िकं भियमिष्टं भूतव देवेषु गच्छति सवन्दिवान्मामोपि, वादशोऽ्मिति ,
पूषन; |

इष्टसन्तरं विधतते--

५ इन््ाप मन्युमते मनस्वते पुरोडाशमेकाद्शाकपाछं निवैषेतमामि यत्त
इन्धिमेण धे मन्युना मनसा सह्म्ामं जयतीनदमेव मन्युमम्तं मनस्वन्त९ स्वेन
भागंषेयेनोप धावति स एवास्मिनिन्वियं मन्युं मनो दधाति जयति त५ सेपा-
मम्‌ ” [सं०का० २प्र०२अ०८] इति।

मनस्वते धेपेपेताय, स्मि युजे सत्ते सम्यक्पवृतते सति, शश्धिेण
पराणिपादादी्दिमपाटेन, मन्युना पैरिषिषयकोपाधिकयेन, मनसा प्रायनभीत्या-
दिषलनतेण धर्मेण ।

कन पृरोनुवाक्यामाह-

यो जात इति । यो देव हृ्ो भाष एवोत्तर एव प्रथमो देवानं मये
मष्यो मस्ये भूता करतुना पृ्रवधािकमंणा देवनन्यानम्यादीनयं
भूषदतिकान्तवान्‌ । यस्े्दस्य शुष्ाद्वजदोदसी, द्ाबाएथिव्यावभ्यतेतामि-
भीता्‌। भयस भय इति धातुः । जनासो हे जनाः स इनो नृम्णस्य स्वकीय
बररस्य मक्षा महिना युष्मानवलिति शेषः ।

याश्यामाह-

भात इति। उग्रे दृ्वाऽमनताते तवोती रक्षणं महोऽपिकम्‌ 1 यथा
र्णदस्मदीयाः सेनाः समन्यवो भैरिविषयकोपयुक्ताः सत्यः समरन्त सम्यग
रन्त कडा अकु्ैन्रसटे नेषागणयनित््धैः । स ( किव
नर्यस्य मनुष्यहितस्य ते तव ाहेिदत्वहगादिदीषिः पताति सवत्र परसरति।
ते मनो विष्वदरियग्बहुमुखं सन्मा विचारीन्मा विचरतु |

पूकमिवें फठान्तराप विधत्ते

५ एतमेव निरवपेधो हतमनाः स्वयेपाप इष स्यदेतानि हि वा एतस्मादपकरा-
सतान्यथेष हतमनाः स्वयेपाप इन्द्रमेव मनयुमन्तं मनस्वन्त^ स्वेन॒ भागषेयेनोष्‌
धावति स एवासमिनिष्धियं न्यु मनो दधाति न हतमनाः स्यैषापो भवति "
[सं०का० २१० २अ०८]इति।

"` दल क्ीडनु रल. धः न कडा । रस. ्धः। न

भप ०७भनु ०१३]. छृष्णयञ्वंदी यतेकतिरीयसंहिता । ८०३
( काम्थयाज्यापुरोनुवाक्याभिधानम्‌ )
यः पुरषो रोगेण दव्यहान्यादिनिा वा हतमना नष्टवित्तः सन्स्य॑पाप शव
भ्रान्त इव स्यात्‌, एतस्माुरपदितानीन्दियमन्ु्याणि अपकानतानि । अये-
दृनीमेष पुरुषो नष्टवि्तः स्वयं भ्रान्तो भवति वाटर एतमव निषैपेरिति प-
वान्वयः । एतस्यामदीौ पूवोकति एव याच्यानुवास्ये ।
इृष्टयन्तरं विधत्ते
८ इृन्राय दत्रे पुरोहाशमेकाद्शकपाटं निकप्धः कामयेत दानकामा मे
पणाः स्युरितीन्मेव दतार९ स्वेन भागयेयेनोप धावति स एवा दानकाः
भरनाः करोति दानकामा अस पजा मवनि " [ से> का २प्र०२अ१
८1 इति।
तव परोनुषाक्पामाह-
मान इति।हे इन्द नोऽस्मानस्पदीयाः प्रजाश्च मा पर्षीः कटहाथिनीपा
कार्षीः । कितु प्रकर्षेण दयु हव्यं दत्तवते यजमानाय दातवे दातुं ते तद्वि
यद्रि धनं सेचितमश्ति तदामर वदाहर । आहत्य च नोऽसमपं दद देहि । हे
इनदर नव्ये नूतने देष्णे तहानसाधने शस्ते पर्तेऽसिन्कमैणि त उक्थे तदीये
शे स्तुवन्तो वयं प्वाम प्रकरेण प्रार्थयामहे
ततैव याज्यामाह-
आतु भरेति।हेदनत्मात्‌ मर धनमाहैष । एतच्द्‌हतं धनं शरा
किैव परि्ासरप मा तिष्ठतु । यस्माच्वां वसूनां वसूपरिरिति विद्म । कस्यचि
देव धनस्य पतिन मवति, कंतु सरवेवागिति वियक्षपा वसनां वसुपतिमिव्यु-
क्रम्‌ । यस्मदेवं विद्म तस्मादाहेरत्यन्वथः । हे इन्द त्वदीये माहिने महनीयं
द्भ दातव्यं यद्धनमस्ति हे हय॑श्च हरिनामकाम्यामशवाम्पामुपतेन्वं वद्नमस््यं
परयन्षि पयच्छ ।
शृष्टचन्तरं विधत्ते
५ इन्द्राय पदात प्रोडारमेकादशकपाटं निवीयसमे प्रतमिवं सनं प्रदी
येतेन्मेव पदातार९ स्वेन मागधेयेनोप धावति स एवास्मे प्र दूपपति ” [संर
का० २प्र०२अ०८] इति।
मद्व प्रदाप्यते । वाक्यस्थान्ते प्रदभ्तीति श्रवणात्‌ । यसा उत्तमर्णाय
पतिमहत्े दायादाय वाऽ्धमर्णादिः पुरैव प्रकरेण दृत्तपिेवे दतव्ये धतमपड-
पति सदनं स्वलेन व्यवहिपते। पस्तु नेव पत्त, तादश उमा दिमित |
= १९

८०४ श्ौमरसायणाचायविरवितभाष्यसमेता- [ थमक
(काम्ययाज्यापुरनुवाक्याभिधानष्‌ )
` तर पुरोतुवाक्यामाह~
परदातारमिति । पकयैण दातारं दृपमितारमिन्रं हविषा युक्ता वयमाह्वा-
मह आह्वयामः । हे इन्द, उभावपि हस्तौ धनेन एणस्व पूरय । वतो ममाऽभि-
मुख्येन दक्षिणादधस्तासममच्छ, सम्पाद्प्याभिमृस्येन प्रपच्छ ।
तेज पाज्पामहि-
पदाति । प्रदाता प्रकरेण दता । वली वज्खवान्‌ । वृषभोऽभिमतानां
धनानां वरिता । तुराषाट्‌ शपा हीयममिभविता । रप्मी बलवान्‌ । राजा
दीप्यमानः । वृषहा वृध हषवान्‌ । सामपावा सोमस्य पाता, । शटशस्तमसि-
सये सर्हिषि वेधां स्तीदं आनिषधाऽऽगल्योपविश्वाथानम्तरं शं सुलकरो
भोरनिष्टविपोजपिता भव ।
इष्टषन्तरं विधत्ते
५ इन्द्राय स्रामे पूरोहाशमेकाद्‌शकपाठं निषपेदपरुयो वापरुध्यमानो
वन्दथ सुषमाण स्येन मागपेयेनोप धावति स एवैने प्रायतेऽनपरुभ्यो भवति?
[से° काण र्‌प्र० २अ०८] इति।
सुतराम्णे शूष रवि । अपरुदभरिरं राज्यादषष्टः । अपरुध्यमान शृदानी-
मेव भ्श्यमनः । अनपरु्यो प्रंशाविषयः |
तव पुरोनुवाक्यापाहू-
इद्र इति । अपमिनः शुमा दष्ट प्रावा स्ववान्धनवानवोभी रक्षणैः
सुमृहीफः सुखकरो विध्येवा अस्मद्नृष्ठितत्तपरिवेयौभिज्ञो मवतु । वाधतम-
स्मान्वाधमानानो वैरिणां दवेषो ददेषी स इृ्रोऽसमाकममयं रुणोतु करोतु ।
तत्सदृदयं सुवीभैस्य पर्यमिभवसामध्॑सय पतयः स्याम्‌ खाभिनो भवेम ।
याग्यमाह~
तस्य वयामिति । बथं यज्ञस्य यज्संमन्भिनस्तसपेसय सुमतावनुमहयुकते
चित्ते स्थिता मेम । अपि च भद्रै परममङ्गलठे सोभनते मनःसमाभनिष्वत्थिवाः
स्याम । सुतरामा सुषु ञाता छवान्धनवान्त दन्ोऽस्मे अस्माकं दरैषे देष्यानारा-
चिदूरदेव युयोतु परयकरोतु। कीडशानामस्माकं रुतः सनुतां हविर्ृतृणमि ।
इषट्वन्तरं विधत्ते

प्रवी ०७ भनु ०३३] छष्णयञवदीयतेततिरीयसंदिता 1 ८०५
( काम्ययाज्यापुरोनुवाक्याभिधानम्‌ )

५ शनी पै सक्‌ देवताभिरासीरस म व्पावृतमगच्छत्त प्रजापतिमुपााब-
ततसमा एतमन््रमकाद्शकपाटं निरवपत्तेनवास्मनिन्दियमदधाच्छकरी या्पानु+
वाक्ये अकरोदजे पे ररी स एने वजो भृत्या देन्ध सोऽभवत्ोऽिभेदरूवः
भ्रमा धक्ष्यतीति स पजापति पुनरुपाधावत्त परजापतिः श्प अभि देवीं
निरमिमीत शान्तया अप्रदाहाय [ सै° का० २१० २अ० ८) इति।

पुरा कदाविदिनदो देवताभिरिवरा्भहि सदश जततीत्दापिपत्यरक्षणां
व्यावृत्ति न रावान्‌ । कश्वदपि देव एतदीयं मूलं नाङगी सकार । च
हः सिलः भजापविमुपाजगाम । सु प्रजाप्तिवयंवृ्तिकामाय तसमा इन्रायावी-
त्ािगते्दरदेवताकयेकाद शकपारं पुरोडाशं निरवपत्‌ । स प्रजापतिः स्वयमिन्रु-
स्य यजमानस्य याग आध्वयेवमकरोत्‌ । देनैव यागेनासिन्वपतिकाम वे
सामथय स्थापितवान्‌ । तत्सिं शक्तरीच्छन्दसा युक्ते दे कको याज्यानुवा-
क्ये भकरोत्‌ । यद्यप्यत्र रो प्वस्म इृयेकैव रकशे तथा्यावृत्ता सती केव
हक्षदी याया पुरोनुवाक्या व मविष्यवीति । सा शक्ररी वजह्पा । स वज
एनं व्यावृततिकामिनमिनं भूत्या जापिपत्मरक्षणयैशर्ययिन्ध पकाशितवान्‌ ।
स वेन्ोऽधिपापिरभवत्‌ । भूव दशर्य पाठः स इः पृतरमिभदियमदयुभा
शक्रीं भां परष्षयतीति विचायं, तच्छान्तये स इन्द्रः पणापतिं पुनरुपाधावत्‌ ।
ह प्रजापतिः क्वयां अपि आथिकलेन रववींरेवतीनैः सधमाद श्येतं
निभित्तवान्‌ । किमथैम्‌ । शक्वयां उतवशान्त्ा दन्दस्यापदाहाय च ।

दशरयपोग्परीजकुमारदेरधया पाषविशैमाप्वर्धमिषटिमदानीं विषते
५ योऽ भिये सन्तरङ्समानिः स्याचसमा एती््रमकादशकमालं निवैप-
दिन्रभव सवेन भागवेयोनोप धाववि स एवास्मिनिन्वियं द्धावि » [० कार
२१०२७०८] इति।
यः पूमा्राजकुमारादिः भिथा देश्या सन्मरथः सनमि तदैभयंम-
प्राप्य समनिः साधारोरेध्रदितैः भाणिभिः सदशः स्पात्तसै वदुर्थमिय-
िषटिः। #
` वामेतामिष्ि विधाय पाग्यानुवाक्येविधतते-

५ सवती पुरोनुवाक्या भवति आनवा भयदहय रक्वरी मन्था बजो
श शक्वरी स एनं वजो मूत्पा इत्ये भवत्येव ” (-सं० कार २१०२
अ० £ ] इति।

८०४ श्रीपप्सायणीचार्थविरवितमाष्यसमेता- [१ थका
( काम्ययास्यापुरोतुकाक्याभिषानम्‌ }
रेवत्याः प्सु र
रेवतीरन इति । रवतीधेनवत्यः सधमादोऽसमाभिः सह माद्षनयो हृषयुक्तासु-
रिवाजा बहलेपेताः शक्वरीपापितदाहृशानिप्रदा अपो नोऽसाकं समागिनीनरे
सन्वस्मत्खाप तिष्टनतु । पाभिरद्गिः सह्‌ वयं क्षमन्तः राग्दायन्त शृं स्तुवन्तो
मेष हष्याप |
` दववर्पाः पटस्तु-
भो ष्वस्मा इति । अस्मा इन्द्रायाखेनद्रसय पोर रथस्य पुरोभागे पूं बलं
परोप्वर॑त प्रकरेण सुष्टु पूजयत । कथं बठरप पूजेतुच्यते । अयमिन्् बतरह्म
भैरिषती समतु संमामेषु सङ्गे योभिवीरिमैः सक्ते सति योगे सवि
अभीके विदु हन्तुं कामपमनेऽपि वैरिणि लोकस्थितिं करोत्येव न वु प्रा-
यते । इत्थं बस्य पूजा । तथा पूजित दृन्योऽस्माकमितरब्यावृत्तये षोदिवा
रिता सन्बोधि वृष्यतां सावधानो मवतु । भन्यकेषां कुत्सितानां बीरणां
ध्वसृ अधि्नित्य वर्तमना ज्याका: कुत्सिता ज्या नमन्तां नशन्त बुटनिवि-
वथः।
अत्र विनिपेगततग्रहः-
« अन्वहावूमुभतैन इन्दाणीति तु ( मिति ) श्वरौ ।
यो जति मनयभैनने मा नो दन्दके ॥ १॥
पदा पदातृमलनद इन्दः सुवामसेयुते ।
रेवतीः शरीनर स्यत भनवाश्तरश ॥ २॥ इति।
ति शीमतसायणादायविराविते माधवीये वेदा्थपकति हृष्णयनुरये-
दी्िरीयसेहितामाष्ये प्रथमकाण्दे सपमपपाठके
वरपोदृशोऽनुवाकः ॥ १६ ॥
वेदार्थस्य प्रकारोन तमो हार्द निवैरयत्‌ ।
पुमर्थीश्वतुरो देयाद्ियातीथमहेश्वरः ॥ 4 ॥
इति श्रीमदवियातीथमरेश्वरापरावतारस्य श्रीमद्राजाधिराजपर-
मेश्वरस्य श्रीवीरवुकृमहाराजस्याऽ{ज्ञापरिपालकेन माध-
साचा्पेण विरचिते वेदार्थप्रकारो छृष्णयनुरवेदीयतेति-
रीयसंहितामप्य प्रथमकाण्ड सप्तमः प्रपाठकः ॥७॥ `

भ्रपाभ्अतु ०१) छप्णयषुवैदीयतैत्तिरीयसंरिता ¡ ६०७
( राजसूयविषयानुमतादियागाष्टकस्य राजसूयविषयनैकरतमन्त्ाणां चाभिधानम्‌ }
( अथ प्रधमाष्टकेऽष्टमः पष्क: ) ।
( क्त्र प्रथमोऽलुवाकः ) ।
हरिः ॐ। ध
अनम्ये पुरोदाजामष्टाकंपालं निर्पेति
धेनुर्दक्षिणा ये प्रत्ययः शाम्यांया अवह्ञीय॑न्ते
त भैकतमेकंकपालं छृष्णं वासं; रुष्णतूर्
दक्षिणा वीहि स्वाहाऽऽ्हतिं ज्ञषाण एष तें
निक्त मागो भूतं हविष्भत्यासे मृशेमम
हंसः स्वाहा नमो य इदं: चकाराऽ$दित्यं चरं
नि्वधाति वरो दक्षिणाऽऽभावैष्णवमरकादराक-
पालं वामनो वही दकिणाऽप्मपोमीर्यम्‌ ( १ )
एकादशकपालः हिरण्यं दकषिणिन्द्रमेकांद्शाक-
पालग्रषमो वही दक्षिणाऽऽभेयमशकंपालमैन
दध्यरषमो वही ददिणेन्रा्रं॑द्वादंशकपाल
वै्वदेषे चं प्र॑यमजो वत्सो दक्षिणा सोम्यम
श्यामाकं चरं वासो दक्षिणा सर॑स्वत्यै चरु
सर॑स्वते चरुं मिं॒नौ गावौ दक्षिणा (२) ॥
( अ्नीपोमीयं चुसिध्यच ) ।
इति छष्णयजुर्ेदीयतेत्तिरीयसदितायां प्रथमाषटकेऽ-
षमप्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः ॥ १ ॥

( अथ प्रथमकाण्डंऽटमः पपाठकः ) |
( तच प्रथमोऽनुवाकः ) 1
यस्य निःशसितं वेदा य॑ वेदेम्योऽखिं नमत्‌ ।
निमे तमहं वनदे विद्मातीथेमहेश्रम्‌ ॥

च्ण्द भौमत्ायणाचायीपिरोधितमाप्यसमेता- [गये
( ननसू्षषयाऊमतादियागा्कस्य राजसूयविधयौक्तमन्राणं चाभिषानम्‌)
मपाठकेऽथाष्टेऽसिन्राणसूयो निग ।
दवादिशत्नुवाकेषुः विंशत्या राजष्यके ॥
अनेकानि पभानानि कर्माणि विहिनान्यथ ।
काभ्यां सोषामणीमन्वाः काम्या पाज्पाभ वरिता; ॥
कषम मन्काष्डस्ये कर्मणां बहुटलवः ।
तत्त्निधपे प्रोक्ता पन्वा विषिपुरःसराः ॥
भन तानिधीनथैवादो ब्राहमण ईरितः ।
संपदायविदोऽतोऽ प्रा्षणद्वयमूचिरे ॥
नाहणे मन्वकाहस्थविपिजततमितीरिवम्‌ ।
अनु्राहमणमन्यतु कथितं साथेवाद्कम्‌ ॥
व्र प्रथमानुवाके पथमं तावदुव्राहमन कमयं विधीयते
अनुमत्या इति । रतुदंशीपिश्रतायाः पोण॑मास्पा अमिमानिदेवताऽनु-
मतिः ।.५ अमावास्या सिनीषाठी रौणैमास्यनुमतिः › इति श्रतेः । “कठाहीने
साऽनुमतिः पूर्णे राका निशाकरे इत्यपिधानात्‌ । सा चानुमतिरतर देवता,
पुरोहाशो दरस्पमियेतदेकं करम । दक्िणोमिधानेन वक्ष्यमणिभ्पः कर्मभ्यो भिन्ना.
धिकारावगमात्‌ । असिमन्कमीणि पूरोढाशार्थं वण्डुटेषु पिष्यमणेषु पश्चिमायां
शि दषद्मभ्यापातुमधः स्थापितायाः शम्यायाः परे तण्डुटपिषटटेशा भव~
शीयन्तऽ्धः पतन्ति वलेदाजातं दरव्यं निकरिदेयताकं, तविदमपरं कम॑ । प्थगकषि-
णामिषानात्‌ । छृणं वासोऽ दृक्षिणा। तश्च छष्णदुतं रष्णदृशन्तम्‌ । केषा
विदरस्ाणां वेचित्माय दशामाममुपक्षय मध्यममाग एव काषायहरिवादिभी रञ्जितो
भवति दद्रा मूरिवि रुष्णतृषत्वेन विरेष्पेते । एतस्यनपख्ये ब्राह्मणे प्रधान
केम विहितम्‌ । अनुत्रास्मण वु अन्पान्दरे परधमकाण्डे पषठसप्तमा्टमपपाउकर्मम्‌ ।
तवे पष्टपपाठकस्याऽौ परोदाहते फरपिभिमनू्ः पशेसति-
५अनुमयि पुरोहाशम्ाकपारं निर्वपति । ये पत्श्चः शम्पाया अवशीयन्ते ।
चै नेकतमेककपासम्‌ । श्यं वा अनुमतिः । इयं निकरैतिः » [जार का० १
प० ६अ० १] ्वि।
भूमि्िविषा। छटिगोभूमारिसर्वसस्याठचा तद्योग्या वा । त्राऽश्यमूमिह-
पाऽनुमतिद्वितीयमूषिरूपा निक्ंतिः ।
ठ 4 सवः ठच.तन्मा।२क.ष.ड. च. भ

भान्तु ० 9] ` णयजुवद पौतिरीयसंहिता । णद
( र सूयविषयानुमतादियागा्ठकस्य राजसूयविषयनैतमन्बाणां चाभिधानम्‌ )
पानिरुप्स्य नेकैतस्माऽधनमतादृरकाे न्यायापतं पथानयागमचारं बा-
धिषु पूवैकाठे विधते-
५ेकतेन पूरेण प्रचरति । पाप्मानमेव निक्त पूर्वौ निरवदयते ” [जा
का० १०६अ०१] इि।
रोके रुग्णानां पृरूषाणमानिष्टं रोगे प्रथमे निवायं पश्वादिश शरीरपुषटः स~
प्यते तदद्वापि पाप्मानं परतिकूठां निक्तं प्रथमतो मागदानेन निवारयति ।
विधिवाक्यं कपाठेक्यमनूदय पशंसति-
५ एककपालो भवति । एकयैव निति निरवदयते, » [ब्रा° का० 4
भ०६अ० १] इति।
एकयकेनेव प्रयतेन । कपारबाहृतये हि परयलमाहुश्यं भरन्यतेति । ति~
द्मानुमतनेकंतादिकमन्वारम्मणीयास्थानीयासावाच्याद्मिष्टोमदूष्वमनुष्षम्‌ ।
तथाऽ्ाऽभस्तम्न आह॒-भराजा स्वैकामो राजसूयेन यजेत गवां शतसह
कक्षिणाऽचिष्टोमः पञ्चापवर्गः प्रथममहः पञ्च सहस्राणि पवित ददात मिंरातम-
भिषेचनीये मिंशतं दशपेये दश केशवपनीये विंशति व्यष्ठदिराते पञ्च क्षत्रस्य
धृतावाप बा चला्भिषचनीये प्रतिहृस्ताणीपराण्यहानि षष्टं रतानि सहस्ञाणि
ददातीति बहवुचन्राजञणं मवति। तथा दक्षिणा अतिनये्थाञ्सयाहानि समकाठा-
नि स्युः देषमनुदिश्ति शरोमूत आनुमवादिमिर्टाभिर्वहं यजेत पिष्ोनुमवं
पृशवदु्तरतशच व्यवशातयति ये परश्वः द्याया अवशीयन्ते त नैकतेकक-
पारमित । अव चाऽधनुमतमास्ाच नक्तेन चराति » इतिं ।
सौधायनोऽप्येतदेव विदादयति-“राजसूयेन यक्ष्यमाणो मवति 1 पुरस
लन्यै पौणमा चैन्थै वा पीणमास्या अमावस्येन हविषा दीक्षते तस्य.
विकलो दीक्षासि उपसदः सप्तम्यां परूतः संतिष्ठत एष प्रायणीयोऽटमश्र-
“ बोमः सहसरक्षिण उदवंतानीयान्तोऽयामे्वयानुमतं निवपति इवि पेये
म्रयच्छनाह परचश्च प्रतीचश्च व्यवशतयेति ” इति। ५ ये पाः शम्पा
या अवशीयन्ते तानध्वुः समोप्य संयत्याऽनुमतं भपयवि | भथ ये परत्यशचः
शम्थाया. अवशीयन्ते तान्पतिमस्याता समोप्य संयुत्य नेतं भरषपवि #
, इतिच।
[ह चठ. ग भम२क.च. मतसाह।१, ड, 'तिषाह। द स. ष, ङ, च.वस्नी"|

८१० श्रीमत्साय॑णाचायैविरचितमाप्यसमेता- = [मधम्काणडे-
( शणेसूयविषयानुमतादियागाष्टकस्य राजसूयविषयनेकतमन्त्राणौ चामिधानम्‌ )
बहि स्वाहेति । पधानकपमाजागधायकेन मुख्यब्राकषणेनेपिते परते पन्व~
काण्डे नेकगेतयागविधिसंनिधौ वीहात्यादस्लपो मन्त्रा आम्नातास्तेवां विनियोगं
बोधायन आईइ-

«गार्हपत्ये स्वाह जुहोति वीहि स्वाहाऽ जुषाण इति। अथ दृ्ि-
णया दवीरोपनिष्कम्य तां दिदं पन्ति यास्य खुतमिरिणं स्पष्ट भवति प्रदरो
बा तदेतदेकोरमृकमृपसमाधायङ्गठाम्यां परगृह नेकं जुहोति एष ते निक्त
भागो भूते हविष्पत्यि मुञेममहसः खाहेति । अन छृष्णं वासः ङष्णतृषं
निदधाति । अथापो व्यतिषिच्य प्रास्य पे निद्धत्यनेक्षमाणा अयन्त्यथ
हस्तपादानयक्षासैतेनेव पथा यथेतमेत्य गार्हपत्ये सवाहुतं जुहोषि खाहा
नमो य इदं चकारेति । अथाऽऽनुमपेन सर स्थां करोति भेन ददाति” इति ।

हे महपत्य साह तुभ्यं दततामाहतिं जुषाणः सेवमानो वीहि दक्षिणां दिके
जिगमिषृमिरस्मामिर्िगतो भव । माऽस्ाननृत्याय बाबिष्टाः ।

छत्लङ्गविधायके स्राथवदिलनु्रास्षणे यथोक्ताहतिपिभिरन्वयव्यतिरेकाभ्पा-
मुजीयते-
~ ५यदृहूला गृह्त्य शयुः ( १ ) सपो भूखाऽ्भिरतूत्थाय । अध्व च
यजमानं च हन्यात्‌ । दहि स्वाहाहुपि जुषाण इत्याह । आहुयषेनः रमयति ।
नाऽर्विमार$लयव्वर्ुनै यजमानः ›› [रार का ११० ६अ० १] इति।
यकप सदः करदः । ५ सदो भै कूरः ” इति रतेः । अभ्वयुंयजमान्‌-
योरार्िनिवारणाय जुहृादिवय्॑ः ।

दक्षिणामनेहृलपुकेनयनं विधत्ते

५ एकोरमुकेन यन्ति । जद्धि निकेते मागंषेयम्‌ ? [तरा का० १ प्र
६ अ०.१] इति।

उस्न युक्ता इत्यध्याहारः । निकतेरेकोर्मकपियत्मथेवादान्तरगें हिश~
मदन सुष्यते ।

दृक्षिणिपधिममोखान्वदेरमङ्कलिनिदेरेन विषक्ते

५ इमां दविर यन्ति) एषा वै निके दिक्‌ । स्वायमिव दिशि निक्षि
निखदयते (२) » [त्रा० का० १ प्र० ६अ० १] पति।

नीवस्ोरमकस्य स्थापनाय दुरेव विषते

५५ ०<सह्‌ ०१1 छष्णयजुवैदीयतेक्तिरीयसतंहिता । <११
( सजसयविपयानुमतादियागा्टकस्य राजनूयतषयनैकरतमन्नाणां बाभिषानम्‌ )

५ स्वषत द्रिणे जुहोति प्रदरे वा । एते निकरत्पा आयतनम्‌ । स्व
एवाऽऽयतने निकरं निरवद्य? [त्रा का०१ पर ६ अ०१] इदि।

इरिणमूपरेभ, तच्च स्वकृतं स्वतःसिद्धं, न तु पतः कुपशनिदादायोषाः

यक्षाः । पद्रः स्वतःतिद्धं मूिद्रम्‌ ।

, दिती यमन््रस्थायमधैः--हे निकेते पराप्यदेवते, एष एककपाउपुरोडाशस्तव
मागः । हे भूते खकायमागे प्रिषिणारमदीयैश्वषहतो त्वमिदानीं इदि
पत्य । अत दमे यजमानप॑हतो दारिगरपदासापानमुञच । भव साहाकारो
बौधायनेनाष्याहतः ।

निकर मदयक्षमेव भागे समपपितुमेतच्छम्द इत्यमिपेत्य म्पाबहे--

५ पएषृते निवे माग इत्याह । निदततैनाम्‌ » [जाम का० 9
प०६अ० १] इति । मविदनयेन निकतिपरामङस्वामिप्रायमाह-

५ मूते हविष्मत्यसीत्वह । मूपिमेवोषवतते » [त्रान कार १ पण्‌
अ० १] इति । परप्नोतीत्यथैः।

मन्वत्तामथ्पाततवथा मुखवीत्यमुममिपरायं द्शपति--

५ पु्वेममरहस इत्याह । अर हत एम मृश्चति ” [बा० का, ¶
परण ६अ० ९ ] इपि 1 चोद्कमापं जहा हिपमपवदि गिवते

« अङ्गुष्ठाभ्यां जुहोति ( ३) । अन्यत एव निकेतं निरबदुयेवे १
[जाकान ११० दभ० १] शि ॥

अन्तत एव हस्ाेणेव निकर पिमपसरितषान्भरति ।

मृल्यनाक्षणे विहितां दक्षिणां प्रंसति--

५ रुष वातः छृष्णतूपं दाक्षणा । परदे निकेत स्म. । स्सेनेष निषि
निरवदयते »[ त्र० का० १ प्र०६अ० १] वि।

राक्षसजतिः परह्य निकरः ष्वः ।

ृष्ठभागदशैनरहितं पर्यागभनं विषत्ते--

५ अपदीक्षमायन्ति । निकषा अनह » [बान कार ११०६
अ १] इति । अद्श॑नवितयर्थः।

तृतीयमन्वस्यायमथैः-यो गाहपत्य दृदमस्मामिवीहिति शब्देन पाधि
नुशनं तथेव ` चकार) तस साहा इविदर्तं नमस्कारश्च कवः । विषे, ˆ

१६६ शि

८३२ भोमतििणेचिर्िविरचितमाध्यंसमेता- [१५११९०६
1 ( राजेश्यविषया ुमतादिया शक्य राजसधविषयनेकतमन्वाणां चामिघानप् )
` नलोह भमो दं चकोरेवि पुनरेष गाप युहोति। ओआहत्येव नम
स्प॑नवो गहैपयमृपवतैन्े » [्रा०का० १ पं .द६.अ० १ ] हवि ।
भैततमार दू 'उन्दोक्तरस्याऽलनुमतहाविषः परं रिधते--
५ आनुमतेन भचरपि। स्यं वा अनुमतिः ( ४ ) । इयमेवासि राज्यमनुम-
न्यते» [नाम का १०.६.अ०.१ ]दतै। ^
स्संस्यादचयां धूमादेयमनु्पिशमदोऽव्थं ईतमिमापः ।
` नवसूतिकाया गोदानं परतवि--
५ वेनक्षिणा । हृमामेष वेनु कुर्म ” [ता कष वैण ६ भ
4 14 । भपिवीनुभिल्पा पषमिव ।
आतुमतादिभिरहानिरिति यदहं कवेकसिनिनेभुितादानुमतादन्यान्क-
भेण विनिन्र्वनुहेयानादित्यदीन्त पृर्यान्यागाविधतते-
आदित्य चरनिति। गे बर कि सूवकरिणोदाहतत्े मौः । वही मसह
अवद कपमः सेचनसमेथैः सोण्ड अद्धियनदाम्पा हवित एको पागः।
. देनदा्ेषरवसी(मिक्षिमिहवि युक आयमेणर्ूप एक एव यागः । सरसती-
रुररदेवतान्यां हविम्पा युक्तो पाग एकः । तेदेवमाक्ि्द्यः सप सेषचन्ते |

आदतिदेवत।के क पदसति--

“आदित्यं चरं निब । उमवीनिव प्रनस्वभिविच्यते। दैवीषु च परनुषीषु
च [ब्राग का० 9 पर०६अ० १] दे।
अनुभपिमनुषमभिः, । अत "एव रान्वम्‌नुमन्यव इत्युक्तं भवति । जदि

“पिरिमित दै ववालमिपकं दयेत । " अतः पूुरज्यन सह समु

च्वित्योमयीष्विलुच्यते । शरे्टस्य गोदान परशंसति ४
५ वरो दक्षिणा । वर) हिराव्यसृद्धये [त्रान का ११०६
भ० 9 1 हति । वरः प गोततस्य दनगृहदैवादराज्यलम्‌ ।
अधिं विष्णं च एयक्मरसति--
५ आस्मविष्णवमेकाद्‌ तकषाठं निवपति । अभिः सवौ देवताः (५) ॥

सिप । पवतो य चावरनय [ना० का०१य०६अ० १] ¶ति ।
न न १

स, षण्डाः:
1

पा ठम] द्णग्रहरदीयतेतिरीयसंदिता ! ८१६.
( रजतपयनुपत रमि रजस्यविपयोततपर्ाण्‌ जच ्िषुतगर )
म्थोपपादिवपूट-५ ते देव्‌, अग्र वृह्‌ः, सीद्रश,
सवौ देवताः » इति । पृनाषपतयत्र(इसमुतम्‌--५ वे
नि्यतोऽभनि पाविद्नतसादाहृरघरः स्र तताः इति.
फृदव्पामिलवच्तसय पिप्णुतम्‌ ।
जमरविष्णोश् पवि वहितं वामनते च इंपति--
५ दमनो वही दृक्षिणा । दद्रही । तेनाञ्ेः । यदरामनः । तेन द्द
समृद्धये १९.[ जा का ११०५६ अ° १] इति ।
अर्पोषीयस्य ैरिषातिलं पाजमानमन्त्रगपरवुववत्राह्णे च परि
द्मित्पभिपेत्याऽऽह-- ४
५ अद्नीषोमीपमेकादशकपारं निवपति । अपरीषोमाम्पां बा दन्दो वुवृह-
निति । दृद्ीपो्पपिेकादृशकपाटं निर्वपति ( ६ )। ब्भ विभिषे #
[त्राण कर ११० ६अ२ १] इति।
व्क शवुत्रमव मूतवा पिजपाय पोत मवति ।
हिरण्यस्य समृद्धिहेतुलवं ठोकमसिद्धेवे दशैयति--
५ हिरण्य दाकषिण। समृद्ध» [बरा का० ११०६ अ० १] ९
मरूपनराषणगोनेरेण सह्‌ विकत्पिमन्ा्रं प्तौ
५ इन्दो वृर हत्वा । देवताभिभेन्दिपेण च व्पा्पैत । स एतनि
कादृशाकपाड पयत्‌ । तँ निरवपत्‌ । पेन भै स देवताभन्दिं चवा )»
[त्राण का० ११० ६अ९१] इति। ॥
व्यायत ब्युद्धो वियुक्तोऽमूत्‌ । विष्ते-
यदैन्ा्भेकादेशकपारे निवपति । देवतामैव तेनेनिपं च पजानोऽवरुन्वेण
[ ब्राणका० ११० ६अ० १] इति।
देवदयप्रीत्य्थे गुणदपमित्येतहगैयति--
५ क्षुभ वही दक्षिणा ( ८) । पह । तेनाऽ: । पद्षमः । तेनैः
समृद्धे ५,[ त्रा (०१ १्र०६अ० १] इति।
एकसिन्यगि विहितं हविधयं गोगतं गुणद्वयं च ए्थकपरीत्तति--
५ अपमिपमष्टकपाटे निषि । देशं दमि । यदाचयो मवति । अवै
यज्ञमुखम्‌ । मज्ञमुलभेभथिं पुरस्तात । यकं २१ (<) । इन्दियमषावरृनमे ।

६१४ भौमत्सायणाचायविरवितमाप्यसमेता- [मधप
( ञह्विकषादुमतादियागा्कस्य राजूयविपयनेकंतमन््ाणां च।गिषानप्र )
ऋषभो बही दष्िणा । यदह । तेनाऽमेयः । यदषमः । तैनैदः समदय

[त्राण फार १ प्र ६अ० १] इति।

भङ्निमन्तरेण यहस्यापवृतेरपरये्ञ;सतव, तादशपः प्रथमहविःमदानेन
पगस्याऽाकेव तहूं पृतवान्मवि ।

हिज ये दत्िणष्टये प्रुपतणिऽि करमकलतिदृष्यथम्रयणेतां
सैषां विषादं पसतौति--

५ पारप पगा ओषधीनामहुतानामाश्नन्‌ । ताः प्राभवन्‌ ” [जरा '
कार ११० ६अ० १] इति।

पवत्य ओषभीनां ेनन्भिन्प इति रेषः। विधते--

५ आगमरयणं मवति हृताद्याय } पजमानस्यापरामादाय (९) १५। [जराम
का० ११, ६अ० १] इि। ~

तसिन्शे स्थितस्येदामस्येपखूपनिन नयहेतुतं दरयति--

५देवा वा ओषृधीप्वानिमयुः । ता इना उदजयताम्‌ । तवता
इादृशक्मारं निरवृणावाम्‌ । पदैा्नो मवत्यन्जितयै '› [ ज्ा० का $

„ भण ६भ० १] इति। माससामान्येन कपाटसस्पां परसति--

५ द्ादशकषाडो मवति । दादश मासाः संवत्सरः । सैवस्सरेगेवासा
अनमदरन्ये [ बरा० का १प्र० ६अ० १] इि।

वैशवदेवमनं रुदिहेतृरितयेतहुरीयति--

^ बैशवदेवथरुभेवति । वेशदेवं वा अनम्‌। अनमेवासे खद्यति (१०) ॥
[त्राण कार ११०६अ०१] इति।

पथमनस्प जनिभ्यमाणवत्सपिक्षया समृद्ितृत्वमित्याह-

५ प्रथमजो दत्तो दक्तिणा समृद्धये ›› [जा०्काः ११०६अ०१] इति ।

तृतीयहमिषः सोमदेवताया स्वकिरि कारणमह--

५ जोम्पः पयामाकं चरं निति । सोमो वा अकृष्टपच्पस्य राजा । अष्ट
हपस्पमेगासि सद्पति » [ तरार क० ११०६अ० १] इति।

पविमहमन्े सोमाय वास्त इति श्रविमभिरंषाय दक्षिणां पणेसति--

१ सःच. "णुवती सं"! २स. ष. ह. च, ° पृष" ।

ध र८भे०ा] दस्यनुदीयतेतिरीयसंहिता ¡ › ८१५

( गजमुयविवयनुधनादियागाटकस्य राजसूय किियनेशरतपन्वाणां चमिधानम्र )

५ वासो दृक्षिणा। सोम्य हि देवतया वसः समृद्धये » [ बर(०
काण १० ६ज० १] इति।

( + समृदधहतुतेन सरस्वती सरखतौ वरमिथुनदक्षिणां च मग॑सति--

५ सुरते चरु निर्वपति । सरस्वते चहम्‌। भिथुनमेवावरुन्े । मिथुनौ
गवौ दक्षिणा समदय '' [बान का० प्र ६अ० १-] षवि)

अने द्रम्पदेवतासेवन्धानामषटम्पोऽधिकला्निष्वप्पाधिक्य गङ्कभरमवा(गा-
याष्टेर्यां विधुं परस्तौति--

५ एति वा एष यज्ञमृखादृदृष्याः । योऽपेदूवतापा एति » [त्रा० का
११० दअ० १] इति।

एति पएथग्भवति । अपगच्छतीत्यर्थः । वशष्यपागपक रेणा्ेरषटव्पालक-
लातत्रूयाय। अप्गम एवात्िसकाशादप्गमः । योऽेरपगच्छति स. पङ्मु-
खा्ज्ञपारम्माददूष्या यज्ञसमापिश्वापगच्छति । विधत्ते--

“अष्टावेतानि हवी ऽपि भवन्ति । अक्षरा गायत्री । गायमोऽ्धिः । तेनैष
यक्षमृखायच। अभवाय नेति (११) ५। [त्राण कार १ प्रण ६
अ १] ति।

यृचा अग्नेश्च मुखजेन सदैलन्रवक्तणः सन्धः । तेनैव तेषा
हविःशब्द्वाच्यानां कौगागष्टवेन यन्तपारम्भसमातिभ्पामिदेवतापाश्च नाप
गच्छति । ततरे विधिकरिकहितो विनियोगसंमहः--

आदावानुमतं तस्य मपय भेक्ीतभर च ।
वीदहीत्याद्यास्षपो मन्धा विनियोगस्तु वण्यते ॥
वीसेष नम इत्यश्िपदराधिषु दूयते ।

, सहवाऽनृमतेनाष्टौ यागाः प्रथम दरति ॥ ति ।

प अत्र मीर्मातन।
चतुथा्पायस्य चतुर्थे विनितम्‌--
राजसूयेऽनुभत्यादि देबनादि च ते उमे ।
ख्ये डतेकमुख्यतयं स्यादा्ः प्करिेक्पतः ॥

~ धटुष्िहवनत्गतं स, पृष्तक एत । इयमवतर्गङशुद्धाऽसपीचानार्था च ।
४ ५

द & भरौ्ायलाचायविरदितमोष्यसमिता- [यमके
( राजञसूषविधयानुमतादियागा्टकप्य राजसूविपयनैकीतगन्त्ाणाँ .चाभिधानप्‌ )
यागानां राजनयत्वादा ङ्गः फखवत्वतः ।
देवनाधफटे यत्तदङ्गं फखवतो यजेः ॥
राजसुय यागरूपा अनुमरयादयो वेहवः शरुताः“ अनृषयैपुरौशश-
महोकंपाठं निर्वपति» ^ नैगतमेककपादम्‌ » ५ आर्ितयं बरं निर्वपति #
५ आ््णकोकादगकपाटम्‌ ? इत्याद्यः (इतिः) । येता इष्टपस्तथा प्रा-
केऽपि श्रताः--८ आदित्यां लं गभिणीमाखमते मस्ती एभि पष्ठौहीम्‌ *
इति। मरहा मणिखा गरे स्तनयुकेत्थैः । हस्या भिवता । एभनिरलतनु-
सस्या मरुतो देवता । यावता वसा वपव परूपेणः ष्ठे भारे वों शक्तिमैवति
ताकदुयस्को "पष्ठौही । एवममिपेचनीयादयः सोमयाग; शृताः ।॥ त्था
वेलमीकववायां होप हत्यादृषो दर्विहोमाः श्रुताः । यथेव इषिषदतो-
मदहमा पाग एूवमयागूपा अपि दतादयः शुताः-५ पोह
दीन्यति, अगद्यति, राजन्यं मिनावि, कोनःशेपमाख्याप्यते » इतये
बमादेयः | तत्र यागा पथा पृख्यास्तथा देवनादीनामपरि मृष्यत पुक्त,
भूकरणपराहस्येममत्र समानादिति पराप्ते हूमः-राजा साराज्यकामोः राजनू-
येन यजेतेत्यत्र ऽऽ्यातवाच्यायां भावनायां धातुवाच्यो यागः करणम्‌ । राजः
सुयशबद्श्ापसिद्धाधता्यागसामानाधिकरण्येन तनामवेयं भवति । वथा सति
राजकूयेन येनं सवराण्यं भावयेदिति वक्याथेगयेवसानात्‌ । अनुभत्यादीनां
यामानमिव फूर्वत्वादङ्गिं, व्सनिषौ श्रूयमाणम्फठं देवनां यागाङ्गम्‌ ।
दुकामाध्यायस्य प्रथमपादे चिनततम्‌--
सा किपरयनुमत्यदो न वाऽस्यङ्गमयुपक्मात्‌ ।
सेषस्योप्कमो नेष्टे हारलोपान सा भवेत्‌ ॥
अनुमतये फुरोडादाम्ाकपारं निवैपरीत्यादिना राजसूये दवौपुण॑माेिविकू-

यो बदष्यो विहितास्ता्वारम्मणीयाऽस्ति न वेति संदेहः । दीक्षणीयादिवद्‌नु
मत्यादीनामन्याङ्गतामावात्तोमयागवत्सवौसामाङ्गेलेनोपक्रमसेमवातत्‌दुरिणा ऽऽर-
म्मणीयाऽसतीति पैः पक्षः । यथ्यङ्गमूता अनुमत्ाद्यस्तथास्येकेकसपा इषः
पथगारम्भो नाशि । अन्यथा पनेष्वानेयादिष्वन्वारम्भणीयायाः; षटृषृतवोऽ-
.नृष्ठानं पर्येव । अथे व्यो । पानानां पण्णामश्नेयादीनां सवस्य दपूणैमसति-

स. क्य इयः श्च" ।

५1 गदभ] दष्णयनुरवदीयतैत्तरीयसंहिता। ` 4७
( रजमूयतिषानुमताद्िागाष्टकस्य र'जसूयविषयनैशरतमन््राणां चाभिधानम्‌ )
'शितवाचतस्येक भार्म इति, तदय पील दातो मदिहेमृहणामनेकेषां भराता
नां वध्य राजसूृषतवात्तवस्योपकमोऽसतु। न चातो संवो द ूणमासनिकि्यैन
ताऽमम्भणीपाऽशङ्कयेत । असि चापरः सर्वारम्भा यागः । अश्रषटि-
ममर ज्योपिष्टोममाहूरदीपि ज्पोतिष्टोपाकोन्तरसेस्थमिदर्परयापिष्येमस्याऽ-
म्नातत्वत्‌ । वस्मादुनुम्यादिणिष्दिषारम्मदरास्डोगात्साऽररम्भणीषा न भेत्‌ |
वम तृतीयपदिऽ्ञ्चिनिवम्‌-
वारो वत्सं समृच्वेयमन्पहर्थिणवानवा।
अविरोधात्मृर्पेयं न कर्थिक्याद्िरोधतः ॥ ~
भयणे श्रपते--“ वसो दक्षिणा, वत्सः प्रथमजो दक्षिणा » इति |
तोदेततमारुतेना्वाहयैण सह पिरोधामावाहमृच्चीयत इति मन्दः पूरपपक्षः ।
एककाथतेन विरोधिता समृ्चपः, पितु पाप इति राद्वान्तः |
अवान्पञविनित्‌-- ~
अन्वाहापंस्य धर्म न कापः क्िपंतेऽथवा |
न तद्वमलतो भे साधनलप्रयुक्तितः ॥
सश्यनवाहा्वमलाकलपन+कार उराजहार---“दक्षिसदरषय उपहता
हति मेष्यति पे क्षणा उत्तरतसतान्धगणान जाह दक्षिणत पतेति वेम्पोऽ+
नाहारं ददाति बाह्षणा अपं व ओदन इति प्रतगृहीतोत्तरवः परीतेति रैप
ष्यति? इति । सोऽप धरम वतवते न कृवस्तसयान्वाहपीनमित्ततवात । भषम्‌ 1
भन्वाहारयय द्षिणारूपतेनाऽऽमतिसाधनलपयुकपा तदुरः क्रन्त । वत्सा
मत्वं वासोषत्सेऽपि समानम्‌ । तस्माद्वापरि सन्ति ते पमाः । अपरवान्यचिन्ितम्‌~
प्रकोऽसि नो वा वत्ते स्पादनाहय॑स्य दशनाव ।
ने वत्सनाशदभरौती दक्षिणा मासदानतः ॥
अन्वाह पाकोऽस्ति, पूर्वन्यायेन वदधमाविदेशद्ततेऽपि प्रक: स्थादिवि
वन । वत्सनाशमगत्‌ । असतिविति देन । तथा सति मांदनिन श्रवदान्यशु-
तफस्पने प्रसज्येयाताम्‌ । वस्मानास्ति वह्सपाकः | कनेवान्प्चिन्वितम्‌-

वाससोअस्तन्‌ दा पाके विनाश्चमावत्‌।ञ्वस्‌। |
-दैयथ्यदिण्यशक्यतवाताको वासति नोकितिः॥ *

नाशे नालि

५ पसि उश्णोद्कमाण्डपषपेण वतस्येव

६१८ श्रौम्सोयिणाचायं्विरनितमाप्यसमैता- [पषथमकाण--
( राजसूयविषयानुमतादियागाष्टकस्य राजसूधविषयनकतमन्त्राणो चामिघानग्‌ )
वताकोरस्तीति केनेवम्‌ । ओदनवार्थो हि १।क; । नहि वाससः सहस्लथा
पृच्यमानस्योदनता संभवति । न च पाकः के्ु॑शक्यते । नलु्णोदूकसंनन्धः
प्रकशन्दाथः, तु वण्डलादीनां विद्किति जनपितं छतः पृरुषपरयनः । न

ष विष्टिसिवासीऽत्ि । तस्मादभिदिषटः प्रको बध्यते ।
वेवान्यचिन्ितम्‌--
अभिषारोऽश्षि नो वाज शक्पलाद्रत्सव। सोः ।
असूयन्वाहा्षनेवं खादृतापा असभवात्‌ ॥
स्थः । सप्तमाध्यायस्य तूतीयपदि विन्धितम्‌--
वासतोनसी वानदक्षणातिदेशकेरे न वा ।
आधः कियानिमि्तवान्जाविवाचितवतोऽन्िमः ॥
बासो द्दात्यने द्दातीि श्रषे । व युषश्न्दस्प पथा कशास्तीयच्छेदुन-
तक्षणारिकरिा प्रवृत्तिनिमित्त वथा वासकस्य टौ किकी कूविनदकतृका सन्तु `
वानक्षिया । अनःशब्दस्य वधकिकरतका द।सतक्षणदिक्रिया । तस्मदरासोनः-
शन्दयोः क्रिया तिरेशकलतवादरानतक्षभे कारयित्वा वदुमथं दादव्यभिति चेन |
गवाश ६९्द्वञ्यापिव।मितात्‌ । पाचकादिशब्दा क्रिथामुषरक्षय प्रयुज्यमान
` तवाक्कियेव प्रवत्तिनिभित्तम । वासः रकटादषु क्रियामनुपरक्य।पि जातिमुपर्क्षय
न्दं प्युञ्ञे । तसाद सोनःश्न्यौ न क्रियामतिदिशतः ।
द्रदशा्पायस्य दिदीक्षे निन्िवम्‌--
ब्रामयमे किविघसुनं बहतः ।
परथम्भाच्च्िमो भेवमलोपातकंसमोजिवद्‌ ॥
देन्दा्श्देवयावाप्यिव्ययागा भयययेे सह पयुग्यने । त्तन्न
शरदेवभोवीमानं सोदकमापम्‌ । तसररौ बरििरेपस्यानुक्तवात्‌ । चावापरथिष्ये
तु खवपरयनृसरिण पसूनं बदविरविदिश्वत । परूनं.पृभितं ूनरेषानपूढासुनर-
लन वा | वत्ाऽ्रयमे पक्तिविदधहिमिपाहतवयम्‌ । देनदासैरदेवयोरनेकषिन्‌
प्रथमेन चर तदानुगुण्यस्य न्पास्यववोदिति प्रपि तूभः--र्दरन्तरवीकरि
परवायिरम प्रमाणप्रप्तः परूननियमो दुप्येव । पसूनस्वीकरे वैनदासैष्दे"
वमोनै फचिसतु्येते । तस्मादछोपाय कस्मो जिन्यपिन परतुगमेव क(्ाऽह)-
षमम्‌ । किष कृ मोजुनूबरषसि । रेत्‌ रना | वयोग सहमोजुन

= भ

पर ०८जनु ०६] = ष्णयञवदीयौत्तिरौयसंदिता । ९१२,
( राजसूयविषयप्य चातुमस्यगतप्रथमपमरूपहनिर्कस्य बिबिः ) ४
यथोप्ननंनमरि दिष्यभनुतततय तमरोपयितुं कंस्यमाद्वियते । तथाश्रागि

-दष्ट्यम्‌ । केवान्यस्सिन्ितमू--
अव्रष्रयिन्पसतन्र स्यात्वं वा तनिणोऽमिमः।
भरेषन्पायात्मसूनस्य तनिलापाद्कल्तः ।
भरसूनलवं नोषविषटपविरोधत्समाभ्निततम्‌ ।
तन्वित्व( त )निषतौ शक्तं नावः सवश 'वनिणः ॥

. यथा भेवावरुगेपेषमन्विकारः पद्सबन्धासशोस्तन्धिलमापादपति तथा
भरसूनं( नत्वं ) चयवप्रथिन्यसतवन्धितदृदयवपृथिःस्य तन्वितवमापादेतीति
मि हूमः--उकतमेषमत विकारः परलक्षपरतः । इह तु पूनतमतिदिध्तान
तन्विमापादूयितुं क्षमम्‌ । न च प्रबत्पमवि कथं तदामयणमितिं वान्यम्‌ |
देश्वासमादिना राह विरोधामावमपरेण वदाभयणाव्‌ । तस्सदेकष्य वन्वितनियमामाष
आभनमादिवससर्वऽ्पत्र तन्विणः ॥ `

इति भीमत्सायणाचाधविरविते मीये पेदाधपकागे रष्णययुरदीय-
भैततिरीयसंदिवामाप्ये पथमफाणडश्टपपपाडके `
प्रथमोऽनुषाकः ॥ १ ॥

( अथ प्रयमेाप्रपाठ द्वितीयोऽनुबाङः ) ।
आभेषम्टाफैपातं निर्ैपति सोम्यं चरु
सापि द्वादैरकपाल* सारस्वतं शरं पौष्णं
च्रं मारुत ५ सप्तकंपाटं वेश्वदेवीभामिकषौं
चावाप्रयिव्यमेकपालम्‌ ( १ ) ॥
( भनिप ४ सम्प मास्तमशाव्श )1
इति छष्णयजुर्दीयतैत्िरीयसंहितायां प्रथभाषकेऽ-
एमप्रपाठके द्वितीयोऽनुवाकः ॥ २ ॥

८९५ भौमलतायणाचामिरदितमाप्यसमेता- ([1पपका्ड-
( राजसूयनिषय्य चातुमीस्यगतपरथमपर्प्रहावरषठकस्य विधिः )
( अथ परथमकाष्डश्टमगरपठके दविवीपोऽनुवाकः ) ।

परथमानुबाके पायणीयादह उत्तरमाविन आनुपदादोऽ्टौ यागा नैवम
न््चोकताः । द्िदीये चाहुमौस्येषु परथमपवै्पं हविरटक- वित्े--

आभेयमशकपाटमिति । सष्टोऽथः। एतेषा तवाद चातुमौस्पा-
नामानुमताद्नन्परमावित्वं पाठमापमाप्तम्बो. विशदयति“ एताभिरन्बहपि-
टवा चातुम॑स्यान्यारमते तैः संवत्सर यजे १? इति । तेषु चतुस्येषु प्रथम-
पवणो ैशदेवस्य देशका स॒ एवाऽऽ६-“ पराचीनपवणे भैभदेवेन यने
इति । « फल्गुन्यां गौ्मास्यां चन्यां वा कैदेवेन यजते » इति [ब] ।

तेसमिनैशदेवकमाणिं प्रथममादीन्यःगयेयादीनि पच हवीधयुपार्पनिन परश
सति--

५ शवदेषेन वै पजापति; भजा अतत । ताः सष्ठ न प्राजायन्त । सोऽ-
परिरफामयत । अहमि: जनयेयमिति । स परजापते दाचमद्धात्‌ । सोऽ
शोचत्मणामिच्छमानः । तस्मा च प्रजा मृनक्तियं च न। तावुभौ शोचतः
मणामिम्छमानो । तासम्निमप्यकञजप्‌ । ता अश्निरभ्ैत्‌ ( 9 ) । सोमो रेवोऽ-
दुभात्‌ [ सविता प्राजनयत्‌ । प्रस्वती दादमदधाप्‌ । पृषपोषयतू । ते वा एते
8: हेवत्सरसय पच्यन्ते । पे देवा: पष्ठिपतयः । वत्सरो वे पजाप्तिः |
सेषत्सरषासे पजा; माजनयत्‌ » [ना का०१ १०६ अ०२] इति।

परा कदाविल्जपविः प्रगाकमः सेकतत्सधनवनेदं वेश्वदेवाख्यं कमानु
षाय तेनैव मजा जपजत । ताश्च सृष्टः परजा न प्राजायन्त सकीपान्पपत्यानि
न ठेमिरे । तदानीं परजापतिदूष्टववस्थितः सोऽपि्मनस्येवमकामयव । िमित्य-
पृत्यरहिवा इमाः प्रजाः अहं पजनयेयमपत्योतादिकाः करिष्यामीति । एषं
कामयमानः सोऽभि; भजा सृष्टवत पजापतये शोकमृसाक्षिवान्‌॥ प्रनापति-
सृष्टानां प्रजानामपत्याभावस्ये(साद्नकामिना इटूनिना स्मासिित्रासजप्ततौ
विः शोकोलादक उष्यते । सोऽभिः प्रनप्रतेः रोकमूला्य खस्या-
प्यपत्यामवेन भनामपतयर्पापिच्छमानोऽकोषत्‌ । यसासुतवान्िभापतिः
पो्पिच्ठनरोच्‌ , वसासु्ामावादनिरयोचचस्माेकेथपि य॑ पितरमुसना
पररूप मजा भुनक्ति पाठयति, यं चापत्परहितमनृतना परजा न प्राखपति
कषवुमावपि पौष्पां पर्प च पजागिच्छन्तौ तदमाच्छोववः । प्रजाप
षप नाडु पतापपतमृतादुविदूमपि्ृवदयनृहाववातु । भनु)

५ ~ सन

परपाःटभनु ०२) ैष्णयु्दीयतेतिरीयसंरिता ¡ 1),

( रजमूयविषयश्य चातुमौस्यगतप्धमपर्वरूपहविरष्ठकस्य विधिः )
सोऽभिस्ताः पणा अभ्ैाकवाभ्मधुनमायिन सेगतवानितय्ैः । वतः सोषु
आये, सस्ता मलासु गभमवेन धारितवान्‌ । ततः सेविता प्रसंवकाडे
पाणनयत्मगाः । तेष्वपत्येषु सरस्वती वाचमद्पत्संमातृमभ्याततं कारयामास
कवः रेभाषमाणान्बालानपूषाऽम्यवरयत्‌ । ये देवा अम्मो
प्यपोषा अपत्यपाटकास्व एतेऽन्यादूयः पषान्ताः पञ्च देवाः पृिकरतेन
संवत्सरस्य पथ्ये चातुमस्यिषु विः मयुच्यनते । वे्वदेववरुणमवाससाकमेषाह्मेषु
पर्वसु प्श्चानमितेषामभ्नमादीनां संचारित्वात्‌ । सोऽयं प्रमोगवयकराचः रबर्तर
एब प्रकापतिस्वरूपः । भतः प्रजापतिरूपेण परयोगवययुक्तेन रैवत्तरेणेबाला
अनुष्ठतरि प्रजा उत्वादितवान्भवति । पञ्च यागान्यरस्प वषं परशंचति-

५ ताः प्रजा जाता मरूतोऽन्‌ । अस्मानपि न प्रयुक्तेति (२)। स
तं परणापृविमारुत^ सप्कपाटमपश्यतु | ं निरवपत्‌ । ववो बे पगाम्पोऽकल्पत ।
त्मारूतो निरुप्यते । यन्तस्य क्ट । परजानामघाताप » [ जान का
१ प्र० ६अ०२]इति।

एकोनपश्च रान्मरुत उसनास्ताः प्रसा हतवन्तः । केनाभिपरयिण, अस्मा
नुप्येतसमनैशदेवकर्मण्येताः परजा न परयुक्तवत्य इति । प्रजाभ्योऽकरात ततां
प्रजानां रक्षणाय समर्भाऽमूत्‌ । अतोऽयं ष्टो यागो यज्ञस्य सपू प्रणान
तिय च सेप्यते । कषाठरेस्यां पररंसति--

^ सपकपराठो मवति । सप्त मणा वै मरूतः । गणश एवास्मे विभ कस
यति» [त्राण का० १० ६अ० २] श्ति।

सप्तानां समूह एकैको गणः । नादश्च गणाः सप्तसंल्पाकाः । था
तप्ततेल्ययाऽमे यजमानप बहुगु( ग }णह््ं परजां संपादमति ।

सप्तभयगि दर्थं परश्ति--

५ स प्रजाप्तिरयोपत्‌ ( \)। याः पूर्वाः प्रजा अचूकति । मरुतसता अब~
मिषुः । कथमपराः सृजेयेति । तस्य कृष्म आण्डं भूं निरवर्ेव । वदृषपुदेह-
रत्‌ । वद्पोषयत्‌ ।.तत्माजायव । अण्डस्य वा एतदूषम्‌ । यद्भि । यद्‌-
्युदधरति ( ५ )। परजा एवं तद्यजमानः पोषयति ” [त्रान का० ¶१्र*
दअ०म)षि॥

तस्यः पजपतेः दुष्मो वरमाण्डं मृतमाण्डवतिण्डकारं प्राप्यः निगंतं षिण्डी-
भूवं श्ुद्दिमचयो तवान्‌ । उदृत्य च तोषयित्वा परजाल्तेणोदपाद्थवे

2) तु। पि [2

2५२. भरौमतलायणाचायंविरवितमाप्यसमेता- [थमक ~;
( यभसूमरिष्यस्म शातुनील्यातपथमपरूपहविर्कघ्य विधिः )
` क्ीरविष्डरूपामा आमिक्षाया अण्डर्पताचदुवयुदधरणेन परजापविवद्यजमानः
शभः पोषमदि पूमितवान्मति । अनेनाथैवदिनापवथैतवादमयुङरेदिति मिमि-
रशेवम्पः । तदीयां देवतां प्रगीरति-- 4
५ शेम भवति । वेश्यो ३ प्रजाः । परजा एवस प्रजनयति ५
[तराम कान ११्र०६अ०२] इति।
बहुभिवेरस्यादरभिरुक्तपरकारेणोतदिततवातजानां भैशदेवलम्‌ ।.
विमस्थोदूतयोराभक्षामागयोर्ाजिनरेचनं विधते- -
५ वाजिनमानयति । प्रजास्व जातासु रेतो दृधाति » [° कृा० ¶
पर ६अ०२ | इति। प

दष्यानयनेन वनीपूतामिकषगन्दुवा्यस् ॒कीरपिण्डस्य प्रजारपेषाऽऽवि-
भवः पूरवेमादे निरूपितः । अतस्तसमिनिण्डे वाभिनासवेन क्षीरगतनीरेण
लेशने तति परणावासु परभास रतो धारितं मवति । अषटमयागदेवतां भरंसवि- '

“श्वावाषथिग्य एककपाटो मवति । प्रजा एव प्रजाता दयावापथिवीम्पामुम-

महः परिगृह्णाति ” [ जा० का० १ प्र० ६अ०१] इि।

भगा ऽदादृक्ानां पञ्चानां षटि प्राप्तं कमं प्रदोसति--

५ देषाहुराः संयता आसन्‌ । सोऽभ्िरनीत्‌ ( ५.) । भमभरे यनत ।
मबा मृखेनाङुराञ्ेप्ययेति । गां द्वितीयमिति सोमोऽजरवीत्‌ । भया रज्ञा
जेष्यथेति ¦ मां तृतीयामिति सविता । मया परचता जेष्यथव्रि । मां चतु-
धीमिति सरखती । इन्द्रियं बोऽहं धास्यामीति । मां प्श्चमितिं
पूषा । भया प्रतिष्ठया जेष्यथेति ( ६ ) 1 तेऽभनिना मूबेनसुरानजयन्‌ ।
सोमेन राज्ञा । सिवा परतूताः । सरस्वतीन्दियमदभद्‌ । पृषा परतिष्ठऽऽ
सीत्‌ । ततो दै देवा म्यजयन्त । यदेतानि हृवीश्पि निरुप्यन्ते बिजेत्यै
[जान कार १० ६अ०२} इति।

खोक युदाथमृायां सेनायां केचन ररा भटा मृखवो योद गच्छन्ति ।
तेषां युद्धं ब्ष्टं कयिद्राज। स्वामिेन निधत्ते । केचन दण्डहसवाः पृष्ठतः
प्थित्ा पोद्धनपराव्तये बरालेरन्ति । अन्ये केचन दृुमयादिजयवेरेण
भद्णामृतसाहं जनयन्ति । अरा कियत्यपि सेना पुरोगतामा युभ्यनयाः
सेनाणाः पर्वः सहायत्वेनावविष्ठते । तनितान्पञ्चविषन्पापारानग्नयादुयः `
कमेण स्वीहृतदन्तः । ततो देवानां गयोऽमूत्‌ । इतोऽपि पशवहूरिषां निषे
जषो मवति। ॥

पर्पन्लअन्‌ ०२] दश्णमजुदीयतोनरीयमंहिता । " टद्‌
( राजूयविषयस्य चातुगीस्यगतप्रथगपधरूपहविरषटकस्य विधिः )
साखन्तरगतेनोपवपन्वीति वाकेन वैशदेवादिषु चतुषु चातु्मस्यपरच
साधारण्येनोत्तयेदयपवापः -प्रपस्तमूपयापं वेशदेवपमैणि प्रिवेरति--
५ नोचतरयेदिमुपवपति । प्रावो वा उत्तेिः । अणावा इव सति
प्रणवः (७) [ब्रानका० १ प्र०६अ० २] इति।
उचतयेदिसपीपे तदाभिमृख्येन परनां बन्धनाटू्येदेः पदात्‌ । पूर्वोक्तरीत्या
भेदस्य प्रजापतिसृष्िताधनलात्सष्ट्यामु प्रणाखनतपतानां पनां वेद
वदृश्वमृलन्तिकाटो न विनीतः पदहगोचतरदिनीवोपवपर्नाया ।
कदेवमनुत्राहलणगतेन वैश्वदेवेन पै परणापतिरितयनुवादेन वैशदेवपेतान्या-
पेयादीन्यषट हृदीपि पगसलानि । अथानुवाकान्तरेण वश्देवप्वगतानि विन
ष्ङ्खगानि विधीयन्ते । तत चोदुकपाप्य वर्हिपसगुण्ये विधत्ते-- १

५ विवदधहि्मयति । माता पिता एः । पदेव तन्मिशनम्‌ } उत्व गर्भो
जरायु । तदेव तस्मन्‌ » [नार का० ११० ६अ० ३] इति।

मानादित्रियं यदस्ति वदेव पएवयुकतलवाचन्म्ुनं साथंकम्‌ । गरभस्यन्तव्टन-
मुल्यं मरिन जरायु । गभादिषये यदन्ति तदेव सारमूतेन गर्भेणोपेतलात्ि-
मिथन सफलम्‌ । उस्वजराभयो्िवसामाभ्येन मिथनत्वम्‌ । बहिषसगृण्ये सति
यथोकमिथ॒नदयसाम्यं रपद्यते ! विधत्त--

५ त्रेधा वरः सैनद्धे मवि}. वय इम टोकाः। एष्वेव रेक्रेषु पविति-
ष्ठति » [ व्रा० का० ¶प्र०६अ० ३ ] इति।

॥

प्रतौ दर्भमषटीनां प्रथग्बन्धनं न विहितं सूत्रकारण “ अदितये रालाऽ-
सीतयुदगर्यं वितत्य सूसभृता त्वा सम्मति तस्थिनिभनानि सेभरत्य » इवि
परसास्ति दत्वे मनां सेभरणमात्रसयैवामिधानेप्त । इह तु मुषटितरयस्य पथग्ब-
न्धने विषः । विधतते--,

५ एकधा पुनः सैन मवति । एक इव सयं ठोकः ( १ )। भसिनेव
तेन छोके परतितिष्ठति ” [ त्रा का० ११०६अ० ६] इति।

एयग्बद्धानां तरयाणां मुष्टीनां पुनर्िटिला वन्धने कार्यम्‌ । चोदकस्य
बन्धनस्य भरेधाबन्धनन याधरपा्ौ परतिपसवरूपोऽयं बिध्रः ।

चोदकेन सामान्यतः पराप्ठानां दमांणां पुष्पितं विदेषुमत्र विधत्ते `

८२४ श्रौमत्सायभाचायिरचितमाष्यसुमैता- [१मकाण्डै-
( रजसूयविषथस्य चःतुमास्यगतपथमपररूपहविर्कस्य विषैः ) `

# परस्वे; मदन्ति । प्रथमनमिव पुषटमवन्ये ” [ बाण्का० ११०६
शर ३] इति) परसूनोपेता दर्भाः प्रः । विषते

५ प्रथमगो वत्सो दक्षिणा समृद्धे [ब्रा० काः ११० ६ अर
३ ] इति । अनूषाजा्थस्य दृषस्य गरहणं विषते--

^ पष्य गृहणाति । पशवो पै पृषदाज्यम्‌ । परूनिवावरुनये 1, [ भार
कृ० १प्र० ६अ० ३] इति| दातिमिभमाजयं पृषदाज्यम्‌ |

ग्रहणे सर्पा िषत्ते--
„ ^ पृद्कगुहीतं मवति । प्म हि पवः» [ब्राग कार ¶ प्र ६
अ० \ ] एवि । सपृच्छपदिः पञभिर्ुकतवातङ्किष्डन्ःम्‌। ग्वत पूर्नां
पङ्कवम्‌ । पिभ परीति

बहुरूपं भवति ( २) । बहृहपा हि पशष समृद्धये ?› [बरा का० १

भरण ६अं०३)] इति।

दषिमिनदूनामाग्यगिन्दुनामनेकल्पतवाद्रहृपलम्‌ । गोमहिषादिहूपेण प्रवो
षटुरूपाः । हविरासाद्नादृय सामियेनीभ्पः पुरा मन्धनं विधत्ते

५ अश्च पच्यन्ति । अधूरा पै प्रजातिः परजा असगत । यद्नि
भन्धन्ति । अभिमुखा एवं तत्मजा यजमानः सृजो ? [ब्रा० का० ११५
६अ० ३] वि।

हविःसादनादुषव॑मावि्मपस्तम्बो दृशैयति--“ पश्च होत्रा यजमानः
हर्ाणि हवीरष्यासनान्यमिमरराति पटुवनिर्न्ध्यः सापिषेन्यश्च ?› इति ।

होतृमनत्रा्णे श्रयते--“ तद्ुयोऽतप्यत । तस्म्तपानादधिरजायत »
ति, ५ स परजनरनदष प्रजा असृजत » इति च |

ततनः प्रथपस्टत्वात्मजःनामशिमुसखतम्‌ ।

राखान्तराभिहिवां पथाजानूयजनेख्या हरिं छटवां साङ्गः कमं परंसति-

धनव याज दच्यनते । नवानुषाजाः। भटो हवीरवि । द्ावाघार । दावा
न्यम ( ३) मिजत्तप्यनते | चरि दृक्षया विराट्‌ । अने विराद्‌ ।
िरगिवरालचभवरन्ये [व्रा का 9० ६अ० ३] ही।

द्शाक्षरपरसिभियु कस्य विराद्छनदसाशचरदक्षरलम्‌ ।

१स.च. त्वा यागंप्रः। व. ऊ, “तवा यग ।

धगार्अनु०र] ६२५

( राजसुथविषयस्य चातर्ास्यगतप्रथनदैरूपहकि कस्य विषिः )

अटंकरणकाठ आन्ेनेककपाठमामिपूरयतीयापस्तम्मेन यवकं वदिं देषा
शस्य पिवतते--

८ यजमानो वा एककपाछः । तेन आज्यम्‌ । यदेककपाछ आब्यमानन
यति । यजमानमेव तेजक्ता समपयत । यजमानो बा एककषाठः । पव्‌
आण्यम्‌ ( ४) यदेककपाठ आज्पभानयपि । यजमानमेव परुभिः सम~
यति» [ त्रा का० १ प्र ६अ० ३] इति।

विशेषान्तरं पिधातुं शत्वौवि--

५ यदृस्पमानयेष्‌ । जसा एनं पदपोऽभुञ्ञ-त उपषठिन्‌ । पदहमानपेत्‌ ।
बहष एन पशवे मुञ्ञन्य उपिषिरन्‌,' (ना० का०१ १०६ अ०३] इवि ।

मृज्ञनतः कशीरदानादिना पराच्यन्तोऽमुज्ञनत इति वदिप । प्वानामल-
समपाङपितूलं वेत्यमौ दवौ । वदतं पाचपितृलं चेतय गो गुणो ।

तत्र गुणरसंषारनेन प्रहसनििषते--

५ बहानीयाऽभविषे कुयात्‌ । बहव प्ये पराबो भृज्ञत उपतिढन्ते »
[बा क० १प्र०६अ०३ ] इति ।

बद्ाज्ये प्रोढाशस्य पृषठमामे१ञ। यथा द्यते तथा बहूवा्ण्येमीनमेत्‌ ॥
तथा सत्यान्वस्य बहुतःलशुनामलतदोमो नं भविश्यति । पुरोडारषृषस्वाऽऽ
बिभतल्ाद्पाङापितृतवमापि न भवनि ।

छतस्नस्थापि पुरोडाशस्य होमं विधा पसतौति--

(यजमानो वा एककपाटः । यदेककपारस्यावययेत्‌ ( ५) । पजणपानस्या+
केतू । उदरा मये्यजभानः। पर वा मीयेत” [बा०्का०११०६अ०३]हति |

इतरपुरोडिषु भक्षणादयर्थमवरेष्य िबिदेवावरीयते । तदृदत्राप्यक्दूनेने
यलमानस्यावयवाश्ठिचेत, अथवेोन्मने। मवेत्‌ । यद्वा पमीयेत ।

इतस्नहोमं विधतते--

«५ सदेव होतव्यः । सरि हि सुषगे। ठोकः » [ब्रा का०
प्र ६अ०३]इति।

सषटदरव रुर्न एव । स्वगंरोकष्य सरृचमखण्डिततम्‌ ।

एककपाले पूषंमानतिस्य बहज्यस्य हेमे बिषत्े--

था तवव" |

८३६ भ्ीमत्हाधणाचायविरितमापयसमेता- [१ भथमकाण्-
( राजपूयविषयहय चातुम्यगतपरथमयरवरूपहःवरठकस्य विधिः )

५ हलाअभजुहोपि । यजमानमेव दुर्ग सोकं ममभिला । तेजसा समध
यति? [ ब्रा (०११०६ अ० ६ ]इवि।

आदौ पुतेडाशं हृता वस्थोपयोग्यं जुहूधादित्वथंः ।

चोदुकपप्िनाऽऽह्वीयहोमेनेककाठं पथंसति-

^ यजमानो वा एकककाटः। सुवर्गो ठक आहवमीयः । यदेककपाटमा-
हवनीये चुहोति ¡ यानमेव सुव रोकं गमयति ?? [ त्रा० का० १
प०६अ०३] इपि।

कयाचिदपपत्या पुरोह।शस्व चोदका सचा होमपो्य हस्तेन होमः
भकसदरा( सं था )धितुं सषा दस्य भविभरतं विधते--

“५ यद्धेन ज्यात्‌ । सुवा ्ोक(धजमयमवविध्येत्‌ । सबा जुहोति । सुव
ओप्य सेकृष्य सध्ये » | व्रा० ०११. ६अ० ३] इवि।

अवृपिभ्येलच्याव०्‌ । पुरोडारो येन सैनिवेयेन पत्रे्स्थिवकतेनेव दनि
येशेनाञनो वस्य शिवि; शासन्तरे विदिता, सुषा हूयमानस्ववाङ्मुसो वह्नो
पेदतस्वदिविषिरो १९६ इसतेन हीतव्यमित्वेषा मन्दूनामुपपत्तिः ।

हृतस्य ¶२द। धस्य ने्स्यं विधादुं भल ति--

५ याज्येव । देषलोकंमनमिजेव्‌ । यद्तिणा मितृखकम्‌ । यलत्यक्‌
(* ) । २५५ यज्ञः न्यः । षद्‌ । ५प्यलोकेममिजयेत्‌ » [नार
० १५०६००६ |६॥

यद्ये उोकापरिजयो न खह्पेण दूप्तथाऽप्पाधकफटमावनायां सत्या
हवमानं दष एव । विषतते--

५ भवधो हव्यः । एककपाल वै भरिदिषनतं चावपरयैवी अनु परि
विक्षतः । धवप्रथिपौ कवः | कतूनपन्ञः । यज्ञं यजमानः । यजमानं प्रजाः ।
तस्मलविष्ठिगे हेव्यः (<) "1 नि।* का० ११५०.६ अ० ३1 ृति।

मागारिदितच पवनपरिहरेण हैमस्थान एव रिष्ठिते निवस यथा भवि
था हव्यः । कं इत्यादषयन्‌ परतितिषठन्वीतादरकं द्यम्‌ । ` तस्मादिति
षस्य विषेहपरंहारः। तदेवदुकं छत्लहेमादिकमापस्वम्बेन सटूदाहतम्‌-“उपां-
र प्रचरति सवहतमप्ावतषननृजु प्रति न हृतेन गृहात्‌” इति । सुषा
होमेऽ्यपयवृति रमदायिद एवं सपादईयम्ति- शिकः पृरोडारम्वस्याप्य वाम्‌

पोण८जयृ०र) = चसपदयतोनिरीशतितो । ८९७
( रानेसुयदिषयस्य चातुमस्वगतपथपेववे विश्वस्य षिः.)
हंसेन शक्यां 'पि 'दक्षिणहर्तेन "धुदमश्तादारवित्वा (पया सुषा होमं
कु्न्वामहस्येन शिक्पर्मीषदुदधूतय बह रस्थाषेरति 1
वैषयिक निरतं माभिनकर्िवध यीर तस्य वानितकाने-
वनुदिःयागे विषते
५ वाजिनो यजति । अभ्िवायुः सय; । ते तै वाजिनः.। वनेव तयजति ।
अथो सल्याहः । छन्दासि भै वाजिन्‌ .इति । वान्ये तयजति » [राम
का०११०६अ० ३] इति । दस्य मामस्य-काठे-विषातुं प्रसतौवि-
“करसामि वा इन्दस्य हरी सोमपानौ । कोः परिष आधानम्‌ ।-व।निनं
मागवेयम्‌ ( ९) । यदप्हत्य प्ररिवीन्छुहुवात्‌ । अन्तराधानाभ्यां षां
प्रयच्छेत्‌ ?' [ न° क्‌[० १।१०६ । अ०,३।}.इवि ।
हरी अधो वो्वशीकरणाम मखे प्रक्षिप सेवे आधानम्‌ । अनम
समष्येऽवार्थतमाधानं ययोसवावन्परामानै.। इस्तेन.पृले अकषिष्वमाणः साच्य
रकरमद्र पिण्डो चासस्ृणवरिशेषोः वा । नह्मधनिऽ्तरवस्थते सवि षत
भक्षयेतं शक्यः । िधत्ते--
भपहत्य परिषीञ्जुह्येतिः। विराधानार्भामेव कासं यच्छति » [नान्का
११०६अ०३.]इति।
प्रिषीनाममौ पहारिण।ऽऽधादस्या परीतस द्भभ्तो भक्षयितु शाक्यते । सोऽयं
कठ अपस्तम्बेन स्षटीरुतः-“ प्रिषा्पहत्य -सशसबान्तं कत्वा वाजिनपात
उपस्तीयन्तंदि वर्हिरनुविपिश्चन्वाजिनं, गृहणाति नामिषारपति १» इति ।
तत्र परति यहणंकाठे पत्रस्याभिपूरेनगिदस्थिवस्य बर्हो विरेकेण
सेचनं वित्ते
५ बति ' विपिशवन्वाजिनमानयेति । अजा पे मिः । रतो वानिनम्‌ ॥
परनस्विव रेतो दापि” [ ना० का०-१ प्र०.६अ० ३.] इति।
सोभवतपरसरोपटवपू्वकं भक्षणमपराषलारिह विषते--

१. सब, डःन्य. रुप" 1 रल.न्व. *मिक्षर ।
चद्‌

(+ - भीमत्साणाचाय॑विरदितमापयसमेता- [ककोषः
(.राजम्ूयविषयस्य चातुमीस्यगतप्रथमपर्षरूपहारिरठकस्य विधिः )
^ समूषहय भक्षयन्ति । एततसे(मीथा सेते । अथो आलनेव रेतो षते? `

[ब्राग का ११० ६अ० ३] इति।

, वबाजनयागस्य सानाम्धविषृतितेऽपि सानाय्यवदिह मक्षणं न कर्तव्यं, क्तु

सापकद्क्षयत्‌ । एतदेव वाजिनमक्षणं सोमर्णथः । सोमपानं यंषामृत्जात

एतत्सोमपीथाः । वाजिनमक्षणे यजमानस्य चरमभक्षण विधत्ते--
यजमानं उत्तमा मक्षयाते । प्रवो वं वाजिनम्‌ 1 यजमान एव पदन्म-
तिष्ठाप्यन्ि ( १०) | [त्रान का ११० ६भ० ३] ¶ति।
एतत्मनैशेवकप॑णि मने विदेपामावीन्मनकाण्डे मानिष एवाऽऽ-
जनाता अतो नाशि विनिषोगंग्रहः ।
अव मीमा |
पथमा्यायश्य चतुर्पदे पिनितम्‌--

& पतीसयादप्ोकमिमायशान्ि( फे )
पैशदेवेिशब्दोक्ो गृणः सवस्य नाम वा ॥
नामत रूपराहित्याद्विधिगुणता वतः
अग्न्यादिमोरकल्प्यनते विशे वास्तु सप्तसु ॥
अनृधाष्टौ नेतेति वत्तवे नमि ब्राणतम्‌ |
अविधिवेऽप्यथ॑वत्स्यानाम्‌ पक्पवणाद्रिषु ॥
इष्यन्तेऽ यजन्वे वा विधे देवा इवीदशी ।
निरुक्ति विकलः स्थाृवचयुलनशिष्टतः ॥

चदुास्वय(गस्प चारि पर्वाणि -भेशवेवो वरुणपधसः साकमेधः दना
सीयंशेति । पेषु पथम प्रवणि अष्टौ यागा विहिताः--“ आश्नेयमशकपालं
निवि सोम्यं चरर साधितं ददशकपाठ सार्वं चरं पर्णं चरुं मारत
सप्तकपाठं पेशदेवीमामिक्षां ्ावृ्थिव्यमेककेपाठम्‌ » इति 1 वेष्टनं
संनिषविदमाम्नायते-“ वैश्वदेवेन यजेत » इषि । ववाऽेयरीन्यकेतेत्नू्य
वशदेवदबदेन देवदाकपो गृणसतेषु विधीयते । यरि देशदेव्यागिकषाया बिश
दवाः परापरसिथास्ा्नवादिषु सप्तसु यगिष्वप्राप्तत्वाद्विषीयन्ते । वेष्वप्पगन्य-

परषाण्टजनु०२] ैष्णयजुैदीयतेततिरीयसंहिता । &५९
( राजमूयविषयस्य चालमस्यगतप्रयमपरूपहवष्टकस्य विवि )
देवताः सेन्वीति वेत्ता गत्यमावनतषु देवता पिकृल्पयन्ताम्‌ । नामभेये तुः
नाममावस्याविषैयलादृद्रवयदेवतपोरमावेन यागस्याव स्वह्पासतमवाच्छरथमाणो
विधिरनर्थकः स्यात्‌ । तस्महूणवरिधिरिति - पामे ब्रूष उसतिवो कवित
पादीनष्टौ पागान्पजेतेतयनूा्ानां सवे धैशदेवशब्दो नामलेनोपवण्ते | न च
विधिलामविऽपि नामोपदेशेय्थय, पावीनपवणे वेधदेवेन यजेतेतपारिषु चैष.
वश्दनकेनेवाटानां सेषस्य म्यवहतन्पतवात्‌ । नामपवृत्तिनिमि्तमूना निरुद्ध
ईिवा-अमिक्षायागे विभेषां देवानामिज्यमानतया तत्सहचरितानां सर्वषां छत्रि-
न्ययिन वैश्वदेवत्वम्‌ । अथवा विधे देवा अष्टानां करतार इवि धै्देवलम्‌ ।
वथा च ब्राह्लणम्‌- “यद्वशे रवाः समयजन्त । तद्देवस्य ैवदेवतवम्‌१ इति ।
देवताविकल्पस्तु समानवखुलामावान युज्यते । अग्न्यादय उतचिशिष्टवा-

सवा विधे देवा अनुलनशिष्टलाददुवेटाः । वसद्वधदेवशन्दरः कपृनाभपेषम्‌।
अग्रव गुरुमतमाह ^

गुणनामलवसदेहयद्षमा चोदनेति चेत्‌ ।

नोक्तन्पायेन रंषस्य नामधेयतनिर्भयात्‌ ॥

स्पशेऽ्यः । द्वितीयाध्यायस्य दि्तापपदि चिन्तितम्‌--

गुणः करमान्दरं वा स्पद्वानिभ्यो वाजिनं तिति ।

गुणो देवाननूचयोक्तः सपृचयविकसतः 1

आमिक्षोसततिशिषटत्ात्यवखा तत्र वाजिनम्‌ ।

गुणोऽपि कर्ान्पत्कल्मयदाजिदेवकम्‌ ॥

५ तते प्रयतत दध्यानयति, सा वेशवदेव्यामिक्षा, वाजिभ्यो वाजिनम्‌ »
इति श्रयते । घनीभूतः रण्ड आमिक्षा । वाजिनं जदम्‌,। त्तवाज्ममिकष्रन्प-
मालो ये विभ देवा उक्ताः। वे च वाजिभ्य इत्यनेनानुचन्ते । बाजोऽन-
मागिक्षारूपमेषा मस्तीति तनिणचेः । ताननू्य वजिन्रव्पपमौ गुणो विधी
यते । तच द्रव्यमागिकषादरम्पेण स्ह समृच्खीयतां विकरप्यवां वेति प्रत बरूषः-
उतपविरिषनाऽमिशा्रनयेणविरुचे वैशदेवयगि वःजिनव्व्यस्थोरखत्तिशिष्टवापा

१ क, श्वरष्य वि २ स. च. वाक्ये विहि"! ६ क. ख. ५. &, "कतितरशषा आ” ।
१ ख. ङ. च. 'तन्नशिषट्तयाऽव।

६९ ` भीमत्सागककपन्निरिकमतमेता- [9१४१
( राजशूयविमयस्मन्वशुभास्यमतपधमपवरूगहविरषटकस्यःवि जः )
जयक्ाशाभावादाभिनमन्े. विदार्य देवदान्वरवामापादयद्े ।- वतो;
रपदेवतषटकषगसप, समस्य मिमसाकर्पासपः।:
चवुथाधफापसप पथमः ्ितितमूत=-
भभिक्ावाणिकेःवः स्वाह्श्यानीतेः परोजिक्त -। ॥
उताऽ सार्य मोष वततोऽभिमः ॥
भागिका पम सवातं तच्छम्न्मन्वतो -रतात्‌ ।
पथोजिकक परास्द्ुनिष्पादि वाजिनम्‌ ॥
इदुमाम्नायते-- के पयति दध्यानयति सा वैषदेवयापिक्षा वाजिभ्यो
शाजिनम्‌ " इवि ।
तकर प्रयाते दपिपरकषेषज्ञमिकषदरह्यं, यथा निष्पद्यते तथा वद्नेनदभ्य-
„ मपीति दध्यानयनस्य जनकलतसामध्पमृमयद्म्यविषयं तुल्पमेव. । . वक्भद्म+
यमपि प्रयोजकमिति प्राते शूकजः चर्यान्कतमिक्षा;. कितु प्य एवेति
दष्ठब्दादिभिरवगम्यदे । यिकः दविग्ेपः. साऽभित्िति तच्छब्देन
प्यः परामृश्यते । आनि" फुरोकृताकयोतपयेवमम्तकम्‌--५ जुषन्तां
युज्ये पयः * इतिं । पथो रत मधुरः जपिकषायामनुकतैते न तु वाजिने ।
ततः पराधन्पिन पयसो वभीमविं क दष्यानीवमित्ययि्ैव प्रयोजिका
अमृनिषमयिव वाजिनं न तु प्रयोणकम्‌ ।
अषटमाप्यायस्प दवीप, हित्वितस--
ुरायाणिनपनोः सम्मा सोपन्दतः'।
आथो तवं हषिःसाम्यस्सोमशब्द्‌ः मशस्तये'॥
सामण्यां सुरामहाः शुताः--सुरग्हानृहातीत्यादिना । वातु
वाजिनयागः भृतः--बाजिम्पो वाजिनिति । त्ोमयत्र सोमस्य तिष्यः
कापः । कृतः । “सोमो पे वागन. सुराः सोभः "इति कानिनेः सुतया
सोमर्न्दूपयोगातू । सोम्दन्दभागिहोवब्दुवदधमानविद्िशतीपिः कन्ेवम, । दषः

प <] = एष्णयजुदेदीयोततिी यतिताः," , ६११

( रपनूयविषकस्यः चातु स्यसत्विवकणमभसर्यादेतीयप्वपोऽभि नम्‌ )
कहविःसाम्पाक््‌। करिपिकृदं) सुरा) सान्विरुते वातिनमूः। तत्मैधिको
विध्यन्तः । सोपरस्स्लधत्रदरतलाननारिहोजदविनपृव्वरददकः । यदि
वाजिनस्य परतिपरतिकर्थवानास्ति धरमप्षा वरसतस्मनंशे छलाविन्ताऽ्तु । `
करवान्यचिनितम्‌--.

दषोदभोऽथ पयस अभिकामां द्विकलः]:
दयोद॑भो षनव्वेन' फाषान्यालयक्तो मेत्‌ ॥

५ तदेकिन, सुकेतः + पिः शका जमि-
ः सनाम्पपग्ोदृषिसेभ). कयं आमिक्षा उभयनन्पलादि-
क्षः। षनत्वस्याऽऽभिक्याईमिवर्ा इवि द्वितीयः पृक्षः । पयस्पागिकषामू-
सादयितुं सहकारित्वेन द्यानीयते । ततः पयस एव मुलूयकारणलाचद्धमं एव
न्यायः ॥

इवि भरीमत्सायण चापेविरकिते माधे वेदार्थपराकरो रुप्य जुवेदीषः

तैनतिरीयसंहिवाभाप्य प्रथमका्डेऽमपपण्के `
दितीयोऽ्ुकाकः ॥ २ ॥

( अथ प्रयमाष्टकेऽशमप्रपठके तृतीयोऽनुवाकः.) ।

रेतमापमेक्र्काकपालं माकतीमा्.
अरुणीपरामितष कायमेककपालं, मप्रह्फीहः
वामहे मरुतों यज्ञवाहसः करम्भेणं सनोर+
मोःषू-भ॑ःशनद्र पृत्सु देकास्तं स्म॒ते युभि-.
श्रवया । मही हस्य मीढ्षो यम्या । हवि-
पतो. मुतो वन्द॑ते गीः । यद्ामेः दरे
यससभायां यदिद्धये। यष्ूत्र येकये एन॑

८६९ , भ्रीमत्सायणाचार्यविरचितमाप्यसमेता- |पथभकणर-
1 यजूमेविषयस्य चातुसयसबन्धिवरुण्रधौसास्यदितीयपरवणोऽमिषानम्‌ }
छमा बयम्‌ । यदेकस्यायि धभ॑णि तस्यावय-
ज॑नमति स्वाह । अकन्कर्भं कर्मरुत॑ः सुह
वाचा म॑योगुवा । देवेभ्यः करम छृत्वाऽ्तं
रतं सुदानवः. (१ ) ॥
( कव यहि शतिश्च )। क
इति रष्णयनुरवदीयतैत्तिरयिसांहिायां प्रथमा्टकेऽ-
टमप्रपाठके तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३ ॥
( अथ प्रथमकण्डेऽ्मपपाठके तृ्ीयाऽनुवाकः ) ।

वतीये वैषदेवारपं पथमपर्ोक्त, तृतीये वरुणपषासार्यं दवितीयं परव्पे |
ठव विरेषहवीं पि चत्वारि विधत्ते--

दनदरा्मेकादरोति । निव॑पतीति पवा नुवाकादनुषते । वानतानवरुणभषा-
सान्विधातु परलोति--

५ प्रजापतिः सविता भूत्वा प्रजा असृजत । ता एनमत्यमन्यन्व । ता अस्मा
दुपाकरामन्‌ । ता वरुणो मूता परजा वरुणेनागराहयत्‌ । वाः प्रजा वरुणगृहीतः ।
पजापति पुनरूपाभावनायमिच्छमानाः । स एताननापर्तिर्वरुणप्रवासानपर्पत्‌ ।
तां निरवपत्‌ । कै स रना वरुणपाराद्मु्त्‌ » [ ब्रा का० १ प्रण
६अ०४]इवि।

सविता मूत्ोल।दको पूत्वा । अत्यमन्यन्ताज्ञ ` छृदवत्यः । वरुणो मूता
वर्णेन वरुणपाशर्मेण जोद्ररोगेण । नाथं स्वाभिनै- रोगशान्तये, वरुण-
पासानेतनामकान्यागविरेषान्‌ । इदानीं विषते--

५ बद्रुणपषात्ता ` निरुप्यन्ते ( १.) । प्रजानापवरुणगराहाय » [तरार
का ११०६ भ०५]हइि।

रपो <अद०३ रम्णयनुवैदीयकक्तिरीयसंहिता । ८३१
( राजपूयविषयस्य चातुमौस्यसंबन्धिवरुणप्रवसास्यद्वितीवपर्वणोऽभिधानम्‌ )
अस्य प्रवणः कारमपस्तम्बो दशैयपि--“ ततशवेतुषं मसेप्वाषादधां
आआवण्यां वोद्वसाप वरुणपवतियंजेव » इति । उदृवत्ताय पूरवदेदानिर्गत्य ।
असिन्वरुणम्रवासप्वणि द्वितीयां वेह धातुं पसतौति--

५ तासां दक्षिणो बाहन्ैक्न आसीत्‌ ।

पततः । स एतां द्वीषं
दक्षिणतो वेदिमृदहन्‌ । तवो वे स पजानां दक्षिणं बाहं पातारयत्‌ ० [ त्रा
कार ११० ६अ० ४] इति।

` तासां प्रजानाम्‌ । न्पक्नः दीतवातरोगेण नितरां रुचितः । वेदिमुदहदे-
रुद्धननं छववान्‌ । विषत्ते--

५ बदूदितीयां दक्षिणतो वेदिमुद्धन्ति । मरजानमिव तद्यजमानो दृक्षिणं
बाहुं प्रसारयति । वस्माच्चातुमौस्ययान्यमुधमछीक उभयावाहुः 1 यज्ञामिजै-
तैर सस्य » [ ना० का० १प्र० ६ अ० ४1 इति!

बक्षिणतश्नोदकपाप्वाया वेदेदक्षिणमनि । यस्माच्चातुमास्येषु वेदिदममस्ति
वैस्मात्तद्याजी स्म बाहृदयोपेतो मवति । यद्यपि सेर्ैषां बाहुऽयमस्ति तथाऽ
प्यकं एव बाहरोषां सामयपेतः । अत एवाऽऽम्नातम्‌--“ तसमाृश्चिणोऽषं
भालनो वीयौवत्तरः ” इवि । अप्य बहुदयमपि सामध्पौतिकापोपेतमिवि
विशेषः । तदेतदस्य यकञमिजितमनेन यज्ञेन संपादितम्‌ ।

` उमयेधोर्मभ्ये ्रथोदशाङ्गुहिपरिमितं व्यवधानं विषत्त--

५ एथमवद्विदी असंमिने मववः ( २) । तस्मादृथमानं व्यस्तौ #
[रार का० १० दअ० ४] इति।

` यस्मदवेयोरुकं व्यवधानं तमाहोकेऽपि वामदक्षिणावतो प्रथमतो । परा
हथमावं भयोदशाङ्गुरूपरिमाणं यथा मवति तथा विभक्तो इयते । षते

क~ -----------
क. घ. ड, तुषु मा" । च. श्वतसुषु मा" ।

द भोमत्सायणावावीवरवितमोष्मता- ` [पवानै=
011 1 (1
: `ततो पभूरसेदषकपति। परावतिः 1 पूनवा-
क| भयो धति » [नोक 4 दमः ४/]
* [एति] 1
! ` खपरतो कावेदासरिता अनततयाभरियैम्‌। अतसि षि वतरूपो
वकविथवेऽतेसिः यौद । $
देवपवणयुक्तानाममिमहाकपाठमितयरीभा पशवेहविषौ बीहरणमम्ां
कैपोविरिणी-- .
५ पद्रतणानयेव पथ हवीर पि [ना०्का०१ प्०६ अ०४] हि । "
¡` -आअपिधतन पानां पताम ेसिनेणि पद्वहणेददवीसिनकोणि
रं दिप येषा पानी तान्यद्राललणानि । अवापि तंथेवाऽ्धी क
हवीध्यनुतिषठिदित्यथंः ।
' पूष्ण पिसिसिन्रामसय ति्प्हािराननतरय षते.
, ५ भयेषदेभो भवि [बार का १० ६अ० ४] इति।
,, कवि सुत दैवी परति"
^ प्राणापानौ वा एतो देवाम्‌ । यदिच । पैनरप्नो भवति ( ३.) ।
प्ाणापानविावरुन्ये । भजो बलं वा एतौ देवानाम्‌ । यदिन्द्र । पैनराधो
भवति । ओज बडबौ % [त्रा ५ का० १५० ६ अ० ४ रवे ।
+ 'ज्ीजो मनस उतारी बेठःशारीरभिति विषः ।
ृल्यमाणपिहिमापि्ापागभनूय ` देदवताकिेव मेपीमितो पवभयो
वते
, ५ यिक्ष भवति | वरुण्यानि्षा । मेषी च मेके मवतः । मिथुनी,
पष पजा देणपारामुति ” [ तारा ११०१६ अ ४] एषि ।

प्ट अयु ०३] कृष्णथञ्र्वदीयत्तिरीयसं दिता । ८३५
((राजसूयाविषयस्य चातुमीस्यसवन्धिवरुणप्रघासाख्यादिती यपर्वेणोऽभिधानम्‌ )
मारुत्यामिक्षा भवति मेषी च, वारुण्यामिक्षा भवति मेपशरेति वततत्साहि-
त्यामिषाना्थौं चकारौ । सीपुरुपरूपथोरमेपीमेषयारनुष्ानेन मिथनातिकाः मणा
रोगान्ुक्ता भवन्ति ।

मेषीमिषयोगुणविशेषं विधते--

५ छोमशौ भवतो मेध्यवाय (४) [जान का० १० ६अ*
४] इवि।

एतच्च सूवकरेण सष्टीरुतम्‌-“ णामिर्मषमतिङूती रोमशौ कृरुतः
ष्वि।.

तयो्भपीपेषयोः पुरतः राभीपणंस्थापनं वित्ते

^ शाभीपणान्युपवपति । वासमेवाऽऽभ्यामपियच्छति (१) !›[ आा*
का ¶प्र० ६अ० ४] इति।

घासमपीत्यन्वयः ।

कमीपणानां शताधिकसंख्पां विधातं भसौवि--

५ प्रजापतिमनाचं नोपानमत्‌ । स एतेन इतेष्मेन इविषाऽन।द्यमवारन्ध
यलरभ्दतानि शभीपर्णानि मषम्ति । अनायस्पावरुद्धे » [ जार का० १
प्र०६अ० ४] इति।

अनं योग्यं शाल्पारिजन्ये यदलं तल्मजपतिनं परामोत्‌ । स॒ च पजापति
रतेन रामावुक्षजन्येन रातसेर्यागुक्तेन का्ठसमूहेन दीपितेऽ्ौ हृतेन हविषा तद~
रां सेपादितवान्‌ । अतः परःदातीनि शतधिकरख्यानि पृणोनयुपवपेत्‌ ।

तव करीरोदवपं विधातुं परस्तौति-

५ सोम्यानि पै करीराणि । सौम्या खडु वा आहुतिदिो वृहि प्याबयति
[त्राण का०१प्र० ६० ४] इति।

क्रीरनामकान््॑कराणि सोमवहीसदशवाल्तौमयानि । आहुतिरि सोमतव-
न्धिनी वृषटहेतुः 1

विधत्ते

^ यत्करीराणि भवन्ति । सोध्ययेवाऽहुत्या दिवा वृष्टिमवरुन्धे १, [बरार
का० ११० ६अ०४]इति।

करीररब्देन खजुरेफामयुच्यन्त इति केचित्‌ ! तानि कमीपणेवद्कष्पता-
पृषरेण तयोः परत उपवपेत्‌ । तथा च सूषकारः-“ अथाऽऽभ्पां शमीपणेक्री-
राण्युपवपति परःकवानि परःसहृ्ञाणि चं " हति 1 1

१

€६६ शरीमत्सायणाचायविराचेतमाप्यसमेता- [१ पथमकाण्डे-
(राजसूयव्िषयस्य चातुमौस्यरंनन्धिवरुणप्रवासाख्यद्वितीयपर्वणोऽभिधानम्‌)
नवमं यागं प्रशंसति ५२
५ काय एककपालो भवति । प्रजानां कैताय (१) [ब्रा० कार 4
प्र० ६अ० ४] इति।
सुसितत्यथः । कामः प्रणपरदेवधाकः ।
दीप्प्रसदशानि यवपिषटनिरितानि प्रत्रणि विधत्ते
प्रतिपूरुषं करम्भपत्राणि भवन्ति । जता एव प्रजा वरुणपाशान्पुश्चति । एक
मतिरिकम्‌ । णनिष्यमाणा एव परजा वरुणपाशानमृश्चति (५) » [ब्राण्कार
१ प्रण ६अ० ४] इति।
दधि रिक्ता यवसक्तवः करम्भः । पजमानस्य गृहे यावन्तः पुरुषा भनुप्यास्त-
सस्या पजाणि विधायकं प्जमधिकं कुत्‌ । अत एव सूत्रकार भह
५ अगिपेषाणां पल कृरममपात्राणि करोति यावन्तो पजमानस्पामत्याः सक्ली-
कृश्तावन्येकातिरिक्तानि ” इति ।
तेदषमनुबराह्षणगतेनानुवाफेन वरुणप्रघासादिविधयो देवताप्रशोचाश्रोक्ताः ।
भयानुवाकन्तरेण हविरासाद्नादिमयोगा उच्यन्ते । तवर वदद्ये हविःसाद्न-
ग्पवस्यां विधत्ते
“उत्तरस्यां वेयामन्यानि हवीरपि सादयाति ! दक्षिणायां मा्ताम्‌ । अपधुर-
मेबेना युनाकते । अधो ओज एवाऽऽसामवहरति । तस्मदुब्रसमणशच कषतराच्च
विशोऽ्यतोभक्रमिणीः » [ब्रा० का० १प्र० ६अ०५] इति।
मारुत्या आभिक्षाया अन्यान्यभनेयादीन्यषटौ हवी । मरतो देवानां मध्ये
विशः। भतो मारुत्याः एथगेद्िाद्नादेना विरो ऽपधुरेमेव युनक्ति । भपकरमणमेव
भरापयति । पुरो गमनम पूःरबदेन बहुषिधहविभेहनोगया परभिरच्यते । सा
खरोत्तरगता वेदि्स्या अपगमनं यथ। भवति तथा मर्षा एना वि वेचन्तरे
थोजितवान्भवति । फिंचाऽऽतां विशामौजो बरमवहरत्येय न्यकरेतयिव । य~
स्माैशां ष्ठारसतस्मदु्रा्षणात्षलियाच्चेमा विशोऽ्यतो म्रामान्तरे वाटिका
भरे ब[ऽपक्रामन्ति |
पचारीवार्यं पठेव प्रा पराति
५ मार्त्पा पवया प्रचरति । अनूतमेववथनते । वार्प्पौत्तरया । अनत एवं
वणपवयजते ” [वा०.क(० १० ६.अ० ५] इति।

ष, "रेषा" । क, ष, इ, वयोग उच्यते । त" । ३ स. च, इ. च. वा पीठिका" ।

प्रा ०८अनु०३] ृष्णयजुरवदीयततिरी पसंहिता 1 ८१७
(राजङूयविषयस्य चातुमौप्यसंवन्धिवरुणप्रघासास्यादतीयपर्वणोऽमिवानम्‌ )

मारत्या आमिक्षायाः परथमपरचरिणानृतमयथाशाल्लाधानषटानेन दोषभवय-
जते विनाशयति । वारुण्यागिक्षाया उत्तरकाटीनपचरेण वरुणं वरुणंपाशक्पं
जोद्ररोगमन्तव एवावयनते सर्वथैव विनाशयति ।

पचारात्माचीनिष्वङ्गेषु पृवोक्तपौवा परमवैरत्यं विधते

^ येदेवाध्वयुः करोति ( १ )। त्पतिमस्थावा करोति । वस्माघष्छरेया-
न्करोति । तत्वपीयान्करोति » [न° का० १ प्रण ६अ०५] इति।

अध्वयुरुचतसेधवस्थिताया वारण्यािक्षाया अनुष्ठाता । भतिपस्थावा तु
दक्षिण्यं मारुतीमनुिष्ठति । ततर यथदन्वाधानादिकमकैकमङ्गमध्वयुरनुतिष्ठति
तत्तदङ्गं परतिपस्थाता तदनन्तरेवानुतिषठेत्‌ । अत एव च रोकेऽपि सेदिगेषु
देकिकेदिकव्यवहारेषु परेयान्यामाणिकवेन संमरतिपनः पूरुषो यदेव करोति
तदेव परापीयानमष्ोऽपि करोति ।

अत्र बौधायनेन यदिदमुक्तम्‌-“ अथ प्रतिपस्थाता परलीं पृच्छति पलि
कसते जार इति । अत्तापिति ते वरुणो गृह्णातु "' इति । तद्वि वित्ते

५ परीं वाचयति । मेध्यवैनां करोति । अथो तप एवैनाभूपनयति
[ब्रा का० ११० ६अ०५] इति।

प्प पख्यापयेतपीति स्मृतिकोररुक्ततादियमानं जारमदि्य पलीं वाच-
येत्‌ । तेन च प्रख्यापनेन पलीं यागयेग्यां करोति । किंच समामथ्ये मानहा-
निसहिषणुत्वरूपे यत्तपस्तदप्येनां पत्नीं प्रतिप्रस्थाता प्रापयति ।

तस्याश्च पल्या उनां मुकवा जारनिरदशं विधत्ते

^ यज्जार^ सन्तं न पलयात्‌ । परियं जञातिर रुन्ध्यात्‌ । असतो मे जारे इति
निरिशेत्‌ । निदनं वरुणपाशेन म्राह्यति ( २) [ त्रा का० १
६अ० ५] इति।

मन्वकाष्टे प्रधानयागविधिम्य ऊर्ण परवास्ान्मो पू णो यदूग्रमिऽकनकरमत्यते
चत्वारो मन्वा आम्नाताः । तत्र परथममन्वस्य विनियोगमापस्तम्ब आह-“पषा-
स्यान्ह्वामह्‌ इदि प्रतिपरस्थाता पल्नौपुदानयति " इति ।

प्ण्सु-

भ्रघास्यानिति । वरूणपाशक्पं कप वन्तीति वरुणपवासारतानहनतीति
करण प्षास्याः । यज्ञं वहन्तीति यज्ञवाहसः । दथिसिपिमेः सकृमिरमिमादितं

८६८ श्रीमत्सायणचा्विरचित्प्यसमेता- | प्रथमकष्डे>
(रानसुयधिषयस्य चातुमस्यिसंनन्थिवरुणप्रचा सास्यदितीयपरवेणोऽभिधानम्‌ )
पृत्रभातं करम्मदाददेनोध्येे । तेन करम्भेण दृकषिणवेदिस्थितेऽर दृपतिभ्या हष
मानेन परस्परं समानीतः सभो; । तथाविधानर्तो हवामह आह्मपामः |
विधत्ते
५ पषासपान्हवोभह हति परनीपृदानयति । अद्वौवैनाम्‌ » [ जाण्कार
पप्र०६अ०५ ] इति ।
एना पलीमनेन मस्भपटेनाद्ोवाइहूतवानिव भवति ।
अवशि्रय मन्यत्रयस्य विनियोगनाहाऽभस्तम्बः-““ अथान्तरा वेदी गता
अणमानः पनी बोत्तरेणो्रां वेदिमेषीके पं करम्भपनराण्योप्य शीष॑नपि
निषाप परसातस्यश्जौ तिषनतो दक्षिणेश्नो शूरेण शृह्पो भो पूण दृनेति
यजमानः परोवास्यामन्वाह पुदुपराम इत्युभौ यान्पमकन्कषं कहत इति
िपर्न्तो भपतः » इति । ॥
तश्र प्रथममन्पटस्तु-
मोषूणङति। हे देव नोऽस्तु सं्मिषु मो भेव परक्येति
शेषः । ददेतदभवतनं सु समार्ानं पैरिणमेवासेभवात्‌ । हे टुप्मिन्वदर्सते तव
पसाद्‌।ददयाऽवयजनममिष्टनाशनमस्त॒ सम सर्वदा भवतु । यस्मातकारणान्मीहुषो
वृतिचनसमर्थस्य तव प्रसादाद्स्माकं मही मुभियव्या पवादिरुत्लधान्ययोगपा
तस्मादृतिष्टनाश्चनमित्यन्वयः । मीरसपदीया स्तुतिरूप व्ववि्मतः करम्भपत्र-
हपहविैका्मरुतो वम्दुते नमर्करोति सौवीत््थैः । “
दवितीयमन्वषठस्त्‌-
द्म हति । अत्र सा यच्छन्दः सत्तधवाक्पमेदापाः | स च्‌
रथैः । अर्यं स्वामिनि वैश्ये वा । एकस्य दुपयोमध्ये कस्यविद्धमणि शा~
स्ये धर्म षयं यजमानो दरा दृसाश्च ममविषये पताप्मपिकं चम तस्थ
सवस्यावयजनं विनाशकं हे करम्भपवजात त्वमस्यतः स्वाहा तां द्दमीतर्थः।
एतयो रुभयोयाव्याप्रोनुवाभयपे हनलमष्वदितु विषते
५ पलल पृरोनुवाक्यामनृहात्‌ । निषीरपो पजमानः स्यात्‌ । यजमानोऽ-
न्बाह । अलनेव वीर्थं धत्ते । उभौ पायाः सवीवैतलाप „ [त्रा० काण
१प्र० ६अ०५] इति।
याग्पद्षटनेन पुरोनृदाक्यायामृपि पाता पूलीमयवादेन वारपति ।

प्र१।०८अन्‌ ०३] दप्णयनु्दीयतैत्तिरीयसंहिता । ९३९

(गणसूयविषयस्य चातुमस्यसबन्धिवरुणप्रचासास्यदवितीयपरवणोऽभिषानम्‌ )

प्प््पेण प्रविश्य वरुणो यज्ञघातीति वरुणो याज्यापमिनःशब्देन वक्षित
इति द्शयति- ६

५ यदूग्रमि यदरण्यं इत्याह । यथोदितमेव वरुणमवयजते » [त्रा० काण
१ र०६अ०५]इति।

दक्षिणवेदिगतेऽप्नौ हेमं विधातुं मस्तौति-

4 यजमानदेवत्यो वा आहवनीयः (३) । प्रतृष्यदेवत्वो दक्षिणः । यदा-
हवनीये जुहयातू । यजमानं वरुणपाशेन ग्राहयेत्‌ » [ ता० का 4 पर
६अ० ५] ्ति।

उत्तरदिकस्थायां वेदयामृत्तरेदपवापेन निष्पन आहवनीयः । इतेदि-
गतोऽपिदंकषिणः ।

विधत्ते

५ दृक्िणिश्ौ शुहोति । जतृष्यमेव वरुणपारोन प्राहुपति › [ ब्रा० क्‌*
१प्र०६अ०५]इति।

जुहुमपवदितु षिषत्ते-

« शूर्पेण जुहोति । अन्यमेव वरुणमवमजते ४ [रान का० ११०६
भ० ५] इति

अनसाधने दूरे भवमन्यं भोज्यदस्यविनःगिनमित्यथंः ।

होमे गुणद्वयं कमेण विधत्ते

५ सीधेलभिनिधाय शृहोति । शीर्षत एष वरुणमवयजते । पतपङ्तिष्टस्ज-
होति ( ४ )। प्र्ङ्ढेव वरुणपागान्नमच्यते [त्राण का० ११०६
भ० ५] इति।

करम्मपातरपूी शूर्पं शिरासे सरनिधाय पृशरान्यहयातेन रिरोरोगादिकि
ओम्यति । पृश्विमामिमुचेन होमेन प्पङ्डेष वरुणस्य भतिकूखत्वेन पब एव
सन्वरुणप्ाानिष्टृो मृष्यते ।

वृतीयमन्पठस्तु--

अकन्कर्मेति । कम॑रुतोऽध्वयुपमुखा यजमानपल्पन्ताः स्वे, मयोभुवा मयः

१ क. भोक्तव्यद्रव्यानिष्ं विनाशयतीत्यः । ध. ड. च. मोक्तव्यद्रन्यानिषटवि" । २
ख. घ. ड. च. होमगु" ।

८४१ शौमत्सायणाचार्यविरयितमाप्यसमेता- [पाका
((जसूयविपयस्य नाहुमीस्यसंबन्धिवर्णग्रचासास्यदितीयपरवणोऽभिषानम्‌ )
शिवं सुम्‌ । “ पंदर शिवम्‌ । तन्मयः ?? इति श्रतेः । ततुं भावयित्या
मन्मोच्वारणरपया वाचा सह्‌ करम्मपातहोमान्तं करम कन्तवन्तः। हे सृदानवः)]
सृष्ट हविषः परदातरोऽध्वयमभूतयो देवार्थमिदं कम॑ छतवाऽ्तं भेत सवगृहे गच्छत ।
असिन्मन्र उत्तराधैतातर् दर्पति
अक्क कमत इत्याह । देवानृणं निरदाय । अनुणा महानुपपरेतेवि
ब्पितदाहि + [त्रा फा० 1४० ६अ०५]¶ति।

देवा्पति पतयपणीयं यदृणं तन्निरवदाय निमेषेण प्यं |

भयावप्रथदरमप विधातुं प्रसौति

^ वर्णगृहीति वा एतद्य यदयजषा गृहीतश्यातिश्व्यते । तुषाश्च नगि-
ष्कासश्च » [त्रा० का० ११० ६अ०५] इति।

वारुणयागे मेषारथषु यवेषु ये तुषा यश्च निष्कासः पतरहत्र आमिकषाशके-
पृतदुमयं पूर्व मनने गृहीतस्य द्रम्यस्यातिरिकतऽशः। अतो य्ञसबद्धमेवदररुण-
गृहीते ।

वितते ।

५ तुश्च निष्कतिन चप्रथमैति । वरुणगदतिनैव वरुणमवयभेते? [ना०
का० ११०६अ०५] इति।

अतावृथदद्देन सौमिकावमृधेपितं कर्म्पते ।

देतत्मत्यभिजञापथितुं तनत्यविधीन्ता्थवादाननुवद्ति-

५ अपोजवप्रथमवैति (५) । अम्तु वै वरुणः । साक्षदिव वरुणमषयणते ।
प्रतियुतो वरुणस्य पाश इत्याह । वरुणपाशदेव नियते । अप्रतीक्षमायन्ति |
वरुणस्पानरित । एषोऽस्रेिपीपहीत्पाह । सपरवेवां नमस्पन्व उपायन्ति |
तेजोऽसि तेजो मधि वेत्याह । तेज एवाऽऽ्मन्धत्ते » [त्रा का० ११०
६अ० ५] इति।

अप्‌ः परत्वमृथमनुतिठदप्तु कुष॑दित्यः । अपामधिपिवादप्स॒ वरुणस्ति-
षति । अतोश्च होमेन वरुणं सक्षदिव व्यवधानमन्तरेणैव विनाशयति । कौ -
रषठानादृधगुदकसभी प्रतियत इत्यनेन मनरेण परित्यजेत्‌ । उदकेषु स्थितो यो
वरुणस्य पाशः स एष परतिथुतः परि्यक्तः । परित्यज्य पृषदेशमप्श्यन्त एव
पध्ागच्छेुः । आगत्य (पथोऽकति, तेजोऽत » इति दम्यामह्वनीपे समिषा

(४75:

मपार<अमु०६] छृष्णयजुेधीपतौततिरीयसंिता । ८४१
((राजश्रयविषयस्य चातुमस्यसेचन्धिवसणम्रधासाख्यदितीयपर्वणोऽभिधानम्‌ )
वादध्यात्‌ । हेऽ्य एषो अनया समिधाऽभिवृदोभरे । अतसरवत्मसाद्‌दियमप्ये-
पिषीमहि समद] भवेम । समिञ्जन्यज्वाटया तेजोऽसि । अतो मथि तेजः स्थापय |

अव्र विनियोगतसंग्रहः-
पल्याह्वने प्रवस्येति पतिपस्थातृकम तत्‌ ।
स्वाभी मो ष्वित्यनन्रयाधदु्ाम इवि पती ।
अक्रानत्यमि तवेव मन्वश्चतार ईरिताः ? ॥ १ ॥ इति
अथ मीमात्ति।
सप्तमाध्यायस्य प्रथमपदे चिन्तितम्‌
५ वेशवदेवनालणस्यातिदेशो वाद्माचरकः(गः) ।
सवादाङ्गपिधिस्थो वा हविविष्यन्वयादधवेत्‌ |
जर्थवदिकनिषटोऽततौ भेवमङ्गविषेरपि ।
समानः सोऽ्वयेोऽङ्गानां विधिरप्यतिदिश्यताम्‌ » ॥
चातुमास्येषु वैषदेववरुणमवारुसाकमेधशुनादरीयनामकानि चलारि प्रवाणि ।
वन वैशवदवेश्टो हवीषि विहितानि-^माभनेयमटाकपाटे निवपति सोम्यं चरुर
साविकं दवादशकपट सारं चरं पोप्णं चरुं मारूतर रप्तकपाठं वै्वेवी-
मामिक्षा यावारफ्थम्यमेककपाटम्‌", इति | तेषां हविषा ब्रास्षणेऽथवाद्‌ जन्नावः~ "
व्वा्घ्नानि वा एतानि हवीषि ” इति । अङ्कविषयोऽपि तवाऽम्नवाः~
५ तरेधा सनद्धं बहिभैवति, उधा सेन हृप्मः, नव पयाजा इष्यन्ते, नवानूषा- `
जाः? इति । एवे स्थिते वरुणप्रघासेषु पूषौकतान्यास्नेयादीनि पञ्च हवीषि वि~
धाय तदीये पूवोदादतं ब्रासणमेतेषु पचसीति एतदूनासणान्येव प्च
हवीगि, यदूत्रा्मणानीवराणि? दति 1 दतराधेवादृमाजरसयातिदेशौ न्याय्यः । तस्य
हविधििभिः सह स्तत्या(तय)स्तावकेणान्वयत्तेमवादृ्गविविना च वदसेभवा-
दिति चेन्मैवम्‌ । उपकर्योपकारकमविन टविषामङ्गानां चाया । तस्पद््ं-
बदसहितानामङ्गापिषीनामापिदेशः ।
तैवान्यचिन्तितम्‌-
भशुतमेककपाटस्य ब्ाह्लणस्मातिदेधनम्‌
पपू्वत्तयेनदास् एवद्रा षण इत्यपि» ॥
एककपासत्राललणं देश्वदेववरुणपवारेषु पठितम्‌ । दनदराश्रनालणं वरणप्रघा-
ेषवाननावम्‌ । एवं स्थिते साकपेषु विह्तमेरेककप दन्द्यो जहिणा पिद

९४६ श्रीमत्सायणाचायूविरवितमाप्यसमेता- [पथ्काण्डि-
( राजपूयविषयस्य चातुमस्यसंबन्धिवरुणप्रधासारयदवितीयपर्वणोऽभिधानम्‌ )
आश्नायते-“पतद्बा्ण देना .एतद्‌ ्ह्तण एकेकेपाटो यदू्ाह्षण इतरधे-
तरश” इति । तमोमय पन्ययेनाथैवादविधिसहिताङ्गकाण्डसप स्त्ा(स्य)-
तिदेशः पूवैन्यायस्य दिषयव्याये वक््यमाणोद्‌ाहरणरमारणयव(बीज) कथनम्‌ |
एकदृशाध्पायस्य द्वितीयपादे विन्ितम्‌-
५मारत्याः सार्धष्टाभिरेक्ेषलनं भिद्‌।ऽथवा ।
पयोोकलतस्तननं भेदौ देशस्य भेदतः» ॥
वरुणपघरिष्वपरयादानि नव हवीं पि विहितानि । तेषु मारतम पिक्षं प्रति-
प्र्थाता दृक्षिणे विहरेऽनु प्ति । इतराणि वष्टावध्वुत्तरे विहरेऽनूएिष्ठति।
हेषामटामां प्येतिक्या्न्येणाद््युमयवादिसमतानि । तथा तान्येव मारुत्या
जपात्यत्रापि तन्तं पराम्‌ । कुतः । वरणपधासान्तसपातितेन परयोगेक्यात्‌ । न~
स्वध विहारमेद आम्नातः-धृथग्री पणयतः, प्रथगवेदी कुरुतः” इति । सोऽ
यं एृयगनषठानाभवि व्यथैः स्यानेवम्‌ । हविरासादनमन्े ततनदोपयोगात्‌ । “अ~
वध्वे विहारे हषीरष्याताद्यति मारतम प्रतिपरस्थाता दक्षिणस्मन्‌ »
हति तद्विधानात्‌ । तस्ात्तन््ापिति प्रति व्रमः-देकमेदात्योगभेदे सतयङ्गानुषठान-
मपि भिग्ते। न च तस्य हेविरासतादनमात्ाथैत। युक्ता । तदााद्नस्य इष्टे
` `मा्थते सति तलह्यामेनादटयैतवकसनापरङ्गत्‌ । न च प्रयोगभेदैनेवा$ऽ-
सादनभेदस्यापि सदौ वचनमनर्थकं स्यादिति वाच्यम्‌ । अब्यवस्थानातमतिष-
योगप्रातौ तद्वयवस्थाथैतात्‌ । वसात्ेदेनाङ्गनृ्ानम्‌ ।
तरेवाम्यञ्िनितम्‌-
भकमिदो न बा तत्र भेदः स्ादङ्गमेदवत्‌ ।
पिपा दोरुकतया व्यवस्थितिः ? ॥
तथ पोकविषये पयोगमेदद्‌पारायङ्गमेद इव होतृसादीनां कुणाममि
मेद हति वेनधम्‌ । वाचनिकपञसेरूयाविरोधात्‌ । अध्वूमतिप्रस्थतृहोतृ्घा-
प्राः पश्चातिजभदुंसयेषु परिहिताः-“वतुमौएयानां यकषकतूनां पञ्चधिजः १»
ति । यद्यापरयाद्टके पारयां च होत्रारिमेदः स्यात्तदा अपा बाध्येत ।
ननु प्रर्पातिद्धचथैमप्ेमा्टके पतिप्रस्थता प्राप्नुयात्‌, मारुता चाधः
प्रषठ इृति पेत्‌ । सत्यम्‌ । पराविष तावुभावृभयञच । व्यवस्था तु वचनाद्धविष्य-
ति । त्र वचनं पू््ोदाहतम्‌ । तस्मानास्त कर्मद; ।
१. च. ङ च, गरन्पिणः ।

०८ अनु०३) रृष्णयङ्वैदीयौतिरीयतंदिता । ८५४
1 (राजसूयातिषयस्य चातुमीस्यसंबन्धिवरणप्रपासाख्यदवतीयपर्वणोऽभिधानम्‌ )
ततैवान्यञ्चिन्तितम्‌-
धतव प्लीसेयामादौ त्रं भि्ताऽ्य वा
वन्वमग्येक्यतो भेव करमेदानिवारणात्‌ » ॥
कैवाऽ्मेयादयषटके मारुत्यां च गार्हपत्ये होतव्येषु पलनीसपाजादिषु तनं
युक्तम्‌ । कुवः । गाहूपतथेकतवात्‌ । नद्याहवनीयवदृक्षिणे विहारे गाहपत्यः प्रथ-
गस्वि । तस्मा्तन्वाभिति पपि वूभः-न तावसूरवोक्तः कर्ृभेदो निवारयितुं शक्येते ।
तथा सत्यध्वयुणा हृताः प्लीसयाजाः पतिपस्थातृकतुंकायां मारुत्यां कथमुप
कूः । तस्मादश्वः मतिपरस्थाता च गाहैपतये एथक्मतलीसंयानाजणुहुपाताम्‌ ।
< दादशाभ्यायस्य परथमपदि विन्ितम्‌-

५ बिहारमेदे निर्वापमन्वदिस्न्वता न वा ।
तन्व दयोः स्मृतेः सिदेरुतमोकतया प्रथगभेत्‌ » ॥
वरुणपततष्व्वयुभिभस्थानोिहारमेदेऽपि मवेष्यकेनैव पठचमनिषृ तयो-
र्थ॑सपृतिसिद्धौ तन्वमिति चेन । निव॑पामी्युत्तमपुरुपार्थस्य प्ढमन्तरेण स्पत्य
भावात्‌ । तस्मदुभयोः प्थक्पादः ।
सामाभ्यायस्य तृतीयपादे चिन्तितम्‌
५ निष्कासेन दुषैशवावपरथं यनतीत्यनू्यते ।
ङ्‌ नीरोत्सेकः कमणो वा विधिः सौमिकेपेगृणः ॥
यो द्पूर्णमासाभ्पां वारुण्यां चोदनोद्रतः ।
उ्ु्तेकोऽनुयतमिष भेवं कमण सौमिके ।
मुष्योऽभृथगन्दरऽस्तत्सादर्यविवक्षय। ।
भर्मानतिदिशन्कम विधत्ते धर्स॑युतम्‌ » ॥
शरुणपथारषु श्रयते“ वारुण्या निष्कसिन तुरश्ावभृथमवयम्ति » एति ।
निष्कास आमिक्षा] उषः । प्राच्यां दिशि देवा कलिजे पर्जयन्वामित्यादि-
भि्ेनैदुदपूणंमासयेोिषु सर्वाखागो विविधमृत्िच्यनत । सोऽयं म्युततेको वार-
ण्यागिक्षायामेव चोदकपरहोऽनूधयते । अस्ति हि व्युत्तेकस्याप्यवम्रथत्वम्‌ । “एष
३ दरंपूणंमासयोरवभरथः » इति शुतत्वािति पति तूषः-तोमिके कमैण्यवमूथ-
शब्दो पुष्यः । तस्य शन्दस्थोद्धिदादिवद्िपेयक्रिषासामानाधिकर्येन नामे

१स.च. थया ।२क. ककम" रस. ष, इ, च, वर्मिणः ।
१०७

८४४ = शरीमततायणाचा्विरवितमाण्यसमेता- [पथम्का्दे-
(राजसुयाविषयस्य चातुम्संबन्धिवरुणप्रघा सस्यदितीयपर्वणोऽमिधानम्‌ )

यत्वा्तरैव वैदिकपयोगम।हसयास्च । व्युतेके लप्तगन्धादूपचयते । नहि सोमि-
ककमणीवापा स्ुतकेऽवमरथमावनापेशत्यवर्ती पयामः । येन तत्र मृर्पत्वमा-
शाङनयेत । तस्माततोमिककमवाविनमवभृथशब्दं वरुणपरषात्पकरे पुञ्जा
आम्नायो मासाभिहेतन्ययिन सौभिकर्मानतिदिशन्करमानतरं पथु्मुकत विधते ।
न च पिपयैपेणतेव मृरूोऽवमृधोऽसिवति शङ्कनीयम्‌ । भक्षितस्य ककडा-
पस्पा्राभावात्‌ । तसमातौमिकधमेपितिकर्ान्रविधिः ।
तषानपचिन्तितम्‌-
५ ततर द्यं पूरोडाशस्तृषनिष्कासकषुत ।
पापतोऽवमृथरन्देन पुरोडाशोऽपिदेरतः ॥
तृषनिष्कासयेोरतर साक्षातकलप्तेप्देशतः ।
अिदेशमापितस्य परोडाशस्य बाधनम्‌ » ॥
ततवर पूर्ोके कमनतरे धमौपिदेदकेनावमथशन्देन पुरोडाशोऽिदिश्यते ।
अषिदेशशवोपदेशदूदुबेढः । तस्मात्षनिष्कासाम्यां पुरोडाशे बाध्येते ।
एकाद्दाभ्यायस्य द्वितीयपादे विन्ितम्‌-
५ निष्कसवमृथे विपकर्योऽ्य प्रतिपादनम्‌ ।
उवारथकमं पदुवदाचोऽमथशब्दतः ॥
कमन्वरं तदाऽपि स्फासरतिपततिः पयाजवव्‌ ।
पाधान्पायार्थकमं स्पा्तस्वावभृथधरमकम्‌ १ ॥
सतमास्यगतेषु [ वरुणप्रषसेषु ] वारुणीमामिक्ष, पृतेद्माम्नापते--
५ वारुण्या निष्कासेन तुम्वावमृथमवपनिि » इति । अत्रायं प्रयोगपकारः
रणप्घारेषु न हवी पि । तष्ष्टमे हमि्ारुण्यामक्षा । नवते हविः काय
एृककपाठः । बारुण्पा(णा)गिक्षपां यपिष्टनिपरिं मेषमवदषाति । वव आमि-
क्षासेयक्तं सव॑मवदाप हला तत एककपाठेन प्रचयं माहिन वारुण्पा(गा)-
सिक्षामा निष्कतिन वुपेथवमथमनृतिषठन्तीति । तव सेशः । किं बारु्या(गा)
पिक्षाया एकमे यवमयमपसतं पूं पाय पश्वदिककपासपरषाराटूं निष्का `
सकपेणांशान्तरेण तुमैशच मघरितम्यमितयेवं प्रचारस्य विप्रकप॑ उत कर्मान्तरम्‌ ।
क्‌. स, ध, ड, च, शुध्यागरिति | स. प.ड. च बष्यद्िति।

पपा०८अनुं०४] छष्णयसुर्वेदीयतेततिरीयसं हिता 1 ४५
(राजसूयाविषयस्य चातुमीस्यसंबन्धिवरुणप्रवासास्यदधतीयपर्वणोऽभिषानप्‌ )
तवापि करं परविपततिकमाऽऽहेस्विदथैकर्मति । तव मिपकरषं इवि वावत्‌ ।
कृतः । पौ तथा दृष्टत्वात्‌ । प्रातःसवने वपया प्रचयं तृतीयत्तवने रदयायङ्गः
प्रचार इति सवनीयपदौ यथा प्रचारविषकरषसद्दवापीत्या्यः पृक्षः । तया
सत्पवपरथशम्ययथ्यैपसङ्गःत्कमान्तरमिति पक्षान्तरम्‌ । तदाऽ््यामिक्षाहविःे-
षस्य निष्कासस्यान्स्मन्कमणि देविष्वामोगालयाजरेषन्ययिनेदं प्रिपिः
स्पात्‌ । यथा प्रयाजेपेण दृकीष्यमिधारयतीत्यत्र तच्छेवे संर्कतुममिषारणमे-
वमवरापि निष्कासः सेस्किथत इति ति वरुमः-परिमनकषे निष्कास्य संका
यं्रन्पतवेन भाधान्यानिष्कासमिति विमक्तिव्यत्ययः स्यात्‌ । भतोऽवमृथस्य परा
भान्पद्थकमैतमेव द्रष्टव्यम्‌ । य चातर्मौसयषु नावमृथस्तदा वचमांतिदेशाय
तन्नामरनिदशोऽसतु । तस्य वदीयदव्पशेषस्यापि कान्ते भरिनियोगो बाचनिकः।
वस्मादर्थकमं ॥
इति भीमत्सायणाचारथविरकिते माधवीये वेदाधमकाशे रुष्णयजुवदीय-
तैत्िरीयसंहितामाप्ये प्रथमकाण्डेऽ्टमपपाढके
तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३ ॥
( अथ प्रथमकाण्डेऽ्टमप्रपाठके चतुर्थोऽनुवाकः) 1
अ्रयेऽनींकवते परोडारंमशक॑पां निर्ष-
पति साक सूर्येणोयता मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यो
मध्येदिने चरुं मरुद्भ्यो गरहमेधिभ्यः सर्वासां
दग्धे सायं चरं पूणो धवि परौ पत सुपुर्णा
पुनरा त॒ । वश्नेव पि कींणावहा शषृधूर्नर
शतक्षतो । देहि मे ददामिते निभे पेिनि
तै द्धे । निहारमिनिमै हरा निरहरमर (१ )
नि रैसेमि ते । मरुद्भ्यः कीडिम्यःपुरोडारार
सप्तकपालं निर्पति साक सूर्येणो्यताऽर-

भीमत्सायणाचायंविरावितमाप्यसमेता- [१पधमकाण्दे-
(राजसूयाविषयस्य चातम॑स्यसंबन्धिवरेणप्रवासाख्यद्वितीयपर्वणोऽभिधानम्‌)

यमष्टाकपालं निर्वपति सौम्यै चरू सावित्रं -
दादशकपाल\ सारस्वतं चरं पौष्णं चरुमै-
स्ाममेकौद्हाकपालमेनद्र चरं वैश्वकर्मणमेक॑क-
पाठ्‌ (२)॥

(हरा निहार बि५ शच्च

इति ृष्णयज्र्वदीयतैत्िरीयसं हिताया भथमा्टकेऽ-
छएमप्रपाठके चर्थोऽनुवाकः ॥ ४ ॥

( अथ प्रथमकाण्डेऽ्टमपपढके चतुर्थोऽनुवाकः )

तृतीये वरणप्रधासास्यं दितीये चातुमौस्पपवोक्तम्‌ । चतुथप्चमपठेषु साक-
मेख तृतीयं परवोभ्यते । तञ्च पवं॑दिनद्वयेशषटेयम्‌ । तदाहाऽभसतम्बः~
वतत मासेषु एवं सिनवण्युपकम्य दव्यहं साकमेवेधैजत इति ।

तत्र प्रथमदिे कततव्याि रीण हवीषि विधत्ते-

अभ्मयेऽनीकवत इति । अनीके सैन्यवेे । उधता सूर्येण साकमित्य-
दयकाटविधिः । सम्यक्तपनं सेतप्नं तत्संबन्धिनः सांतपना अनिष्टविनाशिन
इत्यर्थः । मेषो यज्ञः, गृहं च मेधश्च तदुभयवनतो गृहमोषैन उमपपारका इत्पथंः।
सर्वासां यजमानस्य यावत्यो गावः सन्ति तावतीनाम्‌ ।

विहिताखिशषु पथमेष्टदेववागुणं पशंसति-

५ देवाक्राः सेयत्ता आसन्‌ । सोऽभनरवीत्‌ । ममेयमनीकवती तनूः । ता
भरीणीत । अथासुरानमिमविष्यथेति ।.ते देवा अग्रयेऽनीकवते पुरोडादमशक-
पाठं निरवपन्‌ । सोऽधिरनीकिवान्त्वेन भागधेयेन भीतः । चतुर्ाऽनीकान्यजन-
यत । ततो देवा अभवन्‌ । पराऽसुराः ( १ ) । यद््रयेऽनीकपते पुरोडाशमष्ट-
कपाटं निरषति । असिमेवानीकवन्त\ खेन भागयेयेन प्रीणाति । सोऽभिरनी-
केवान्तवेन भागधेयेन प्रीतः । चतुधौऽनीकानि जनयते » [बा० का० ११०
६अ०६]इति।
पङ

गपु मा" । च. शतश मा

्रपा०्यअत्‌०४] ृष्णयजुर्वैदीयतैतिरीयकंहिता । ` ८४७
(राज्रयविषयस्य चातुमास्यसंबन्धिसाकमेधास्यूतीयपवणोऽभिधानम्‌ )
चतस्ष्वपि दश्वसूरानवरोदं चतुर्िधानि सैन्यानि ।
भूर्ोदयकाट परंसति-- १
५ अतौ वा आदि्मोऽभिरनीकवान्‌ । तस्य रमयोऽनीकानि । साक^ शे
णोत निषैपति । साक्षादेवास्मा अनीकानि जनपति " [मा० का* १
भण ६अ०द्‌] हति। प
उष्णत्वादादित्यस्याभितवम्‌ । उत्साहपेतयोवत्सर्वतस्वरषा प्ररा््ीना-
मनीकत्म्‌ |
द्विवीयाया शृ्टदवताया गुणं पशंसति-~
£ तेऽसुराः प्राजिता यन्तः । दयावाप्रथिवी उपाश्नन्‌ ( २)। ते देषा
मरुद्गथः सातपनेभ्यश्वरुं निरवपन्‌ । तान्यावारथिवीम्यामेवोभयतः समतपन्‌ ।
यन्मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यश्चरुं निवपति । ्ावाष्रथिवीम्यामेवं तदुभयतो यजमानो
भतृष्पानतसतपति ? [ ना० का० १०६ अ० ६] इति।
तानरान्ध वप्रथिवीम्यमेवे रुत्लयोरपि चावप्रथिन्योरुभयतोऽस्राणामप-
सताश्चोपरिशा्च समतपन्धहराघ्पद्रेवेण संता पितवन्तः ।

कालं परशंसति--

^ मर्यदिने निव॑षति । तहि हि तेकिणषठं तपति ” नाण का० १११६
अ० ६] इति।

वाह मध्याहकाटे तेदिणष्टमतिशयेन तीक्ष्णं यथा भवति तथा सूंस्तपवि ।
हि प्रसिद्धमेतत्‌ ।

चरुं पशंसति--

“ चरुमवति । सर्वत एवैनान्त्सतपति » [ ना० का० १प्र० ६ भण
६1 इति। . ॐ

चरुपाकभाण्डस्य सर्वतस्तप्यमानलाच्छक्रूणामपि सवतः संतापः ।

वीयटदवताधियेषणं प्रदसति--

५८ ते देवाः शरो विजयिनः सन्तः । सर्वासां दुग्ये गृहमेधीयं चरुं निरवपन्‌
(९) । आदिता एवायोपवसाम । कस्य बा हेद्‌ । कस्य वा भो भवितेति ।
स शुतोऽभवत्‌ । तस्याहुतस्प नाऽ््न्‌ । नहि देवा अहृतस्यश्नन्ति । तेश्ु-
बन्‌ । कस्मा इम होष्याम्‌ इति । परद्गयो गृहमेधिभ्य इत्यनुवन्‌ । तं मरुद्रधो

गृहमेषिभ्योऽगुहवुः ८ ४ ) । ततो देवा अभवन्‌ । प्राराः । यस्व विदुषो

८४८ भरीमससायणाचायौविरपितभाष्यसमेता- (१११का्डे-

(गजसूयविषयस्य चातुमीस्यसंबन्धिसाकमेधार्यततीयपरवणोऽभिधानम्‌ )
परुङ्गयो गृहमेभिम्यो गृहे जुहवति । भवत्यासना । पराऽस्य भ्ाृष्यो मवति?
[भाग का० ११० ६अ० ६] इति।

ते देवा अस्िन्दने प्रथमे सैन्यानि संपाद दितीयेष्टया विरोधिनोऽहु-
रान्तवैतः संतप्य पुनः परेधरपि जेष्याम हृत्यभिमेत्य गृहमेधीयं निरुपयस्ं
विचारितवन्तः हपिरथ कस्य वा भवति कस्य वा श्रो भेविष्यतीतिन्‌
जायते । वसमाद्यं सह भृक्तवन्त एवाधिसमीपे वसमिति । एतावति विचारकाठे
चरुः पकोऽूत्‌ । तदानीं देवा अहुत्वा चरं भेवारितषन्तः । यस्माहिवाः
कूप्यहुतं नाश्रन्ति पस्मादटुक्तमेवेतत्‌ । तस्ते देवाः प्रसरं दिषारिववन्तः ।
किमिति, कल देवयिमे चरं होप्याम्‌ इति । वो निधित्य गृहमेमिभ्यो हुता
विग प्रा अङुरा्च पराभूवाः ।

अस्मिन्कमणयाज्यमागौ यजतीत्यादिना कानिबिद्ङ्गानि विषास्यन्ते | ह्र
याबदुकताङ्गोपेतमपमिदं केम न तु ददपूण॑मासविरूतिरिति जमिनिषिचारि-
वान्‌ । तेतोऽर्थपापः सामिपेन्या्यमावः । तमिमं विस्पष्टितुमनुवदति--

५ यद यज्ञस्य पाका किते । प्यं तत्‌ । पाक्वा वा एवतकियते ।
सनेभ्मानर्िमवपि । न सामिधेनीरन्वाह ( ५) । न प्रयाजा इगन्ते । नानू-
यागाः । य एवं वेद्‌ | पुमान्भवति » [रान का० ११०६ अ०६]

*इति ।

यत्तस्य संबन्धि यदनुष्ठानं पका पकेषु प्रकयज्वितपथैः । तस्म प्श
भ्यतवं यक्तम्‌ । “ पाकयज्ञ वा अन्वाहितेभिः पाव उपतिष्न्ते ” इति भुष-
त्वात्‌ । स्मादत्रप्माबर्िरादयो न सन्ति तरमदतत्कमं प्कयज्ञवदेव क्रियते ।
पराभ्यमङ्गः विधतते--

५ आज्यभागो यजति । यज्सयैव दकष नान्तरेति [मा० क(० ११०६
भ०६] इषि।

यगवेखायामृहयां देववां पररसति-

५ मरुतो गृहमेधिनो यजति । मागभेयवेनाल्समरधपाति [भा० काज १
म० ६अ० ६} श्ति।

उदीच्यमङ्गः विधत्ते

५ अकमि, सिहतं यजति । प्रविष्य ” [त्रा० का० १ प्रण ६अ१
६] षति ।

प१।०८अनु ४] हृष्णयनुेदीयतैनिरीयसंहिता । ८४९
(राजसूयक्रिषयस्य चातुमस्यसंबन्धिसाकमेधाख्यत्रतीयपर्वणोऽभिधानम्‌ )
-अङ्घान्तरं पिषत्ते-
^ इन्तो मवति । प्रवो वा इडा । पदष्ववोपरिष्टा्यतितिषठति (६) ”
[राण का० ११० ६अ०द्‌]इि।
अथेततदधं चतुधीफ्रणाघदीष्यङ्गान्तरामावं चोतधितुमनतशम्दः 1
तदेवमनुासणगयेनेकेनानुवाकेन पूदिनेऽनुेया मृरुपमाक्षणविहितासिस १-
टयो व्याख्याताः । अनुव।कान्तरेण द्वितीयदिने कर्तव्यत्वेन विहिता इष्टयो म्पा
खूयातव्याः । ताऽ वावदृहेमधीयशेषमूतं फिचिदङ्ग विधातुं मस्तौति-
“यलली गृहुमेधीयस्याश्नीयात्‌ । गृहमेष्येव स्यात्‌ । वि तस्य यज्ञ कथ्येत ।
यनाश्नीयात्‌ । अगृहमेधी स्यात्‌ । नास्य यज्ञो व्यष्येत » [त्रा० का० १
प्रज ६अ० ७] इति।
यदि परली गृहमेधीयस्य चरोभागं मुञ्जीत तदा यजमानो गृहेण यज्ञे चो-
पेतो भवति । किंत्वसिन्क्षे यजमानस्य यज्ञे व्यो भवेत्‌ । अभोजने तु
न्यदधतवदोषो न भवति । किंतु गृहमेधिलाभावः ।
विधते
« परिवेशो पचेयुः । तस्याश्नीयात्‌ । गृहमेष्येव भवति। नास्य यज्ञो व्यृभ्य-
ते (१) ” [जार का० १प्र० ६अ० ७] इति। <
भातिखिकलवन लीं विशतीव परिवेश पल्यथं ओदनस्तं दक्षिणाम ¶-
कारः प्ेयुः । तथा चाऽभस्तम्बः-धक्षिणाभ्ौ पनत्याः पतिवेशमोदनं पचा”
इवि । प्ली तमोदनमभाय।ततो नोक्तदोद्रयम्‌ । अभोजनमिवादृहुमेषपभोग-
नामवाञ्च।
मोजनादीन्विभुं पलति
५ ते देवा गृहमेधीयेनेष्टवा । भरिता अमवन्‌ । आञ्चताभ्यञ्जत । अनु ¶-
्सानबसयन्‌ । वेभ्योऽसुराः शधं प्राहिण्वन्‌ । सा देवेषु ठोकमाक्षे्वा | अङुरा-
सुनरगच्छ्‌ » [त्रा० कार १० ६अ० ७] इति।
आशिता मृकबन्तः । आज्जत नेषयोरञ्नं परकषिप्ठवन्तः । अभ्यञ्चवाभ्यङ्गः
हृशवन्धः । वेमूरमु बत्सानवासयन्सतनपानाथमवासृजन्‌ । वदानीमसुर्‌ देवानां
समीपे शं परितवम्वः। सा च शतेषु वेषु दवेषु स्थानमखभ््वा पुनरप्यसुरनेम्‌
मपरोत्‌ ।
विषते-

९५५ श्रीमत्पायणाचायविरचितमाष्यसमिता- [थमक
( राजसूयविषयस्य चातु्मस्यसंबन्धिसाकमेधास्यत॒तीयप्वणोऽमिधानम्‌ )
गृहमेपयिनेष्वा । आशिता भवन्ति । आेऽम्यञ्जते (२) । अन्‌ वत्सा
न्वसियान्ति । भातृव्ययिव तद्यजमानः सधं महिणोति [ना० का० १०
६अ० ७] इति।
वदेवदामिेत् प्षमारिता एवाद्योपवसामेतयादिदवविचार उपा(दा)हतः । अत्र
गृहमेधीयत्तनिष दरौ मन्वावाम्नातो । तयोविनिपोगमापर्तम्न आह-
५शरनिष्कातस्य द्वौ पूरथिला वृषभा टूय तस्य रवते पृणां दृद परा पत्य-
ुदृतयोत्तरया गाहप लुहूयादेषभो न रुयादुनक्ञ बरूयाञ्जूहृधीति ” इति ।
पथ्यमनि चर क्षीरमण्डवद्धनीभूतो योऽ उपरि तिष्ठति सोऽयं शराष्कासः ।
तस्य रक्ते वृषभश्य शब्दे निष्पने सति ।
पथममन्वपादसतु-
पूर्णा द्वति । दे दरिं त॑ शरनिष्कसिन पूर्णा सती प्राप्तेन परति
-गष्छ । तत्यसादाद्धनेन वज्जन्यमठेन सपण सती पनरसमान्पत्यागच्छ । हे
शतकतो, आवां वेव विक्रीणापेहे । यथा छोके कथित्छकीयं धनं इचा
वण्डुखादिकं णाति तददहमिन्ाय तुभ्यं शरनिष्कासं दत्वा वत्त इषमूर्जं च
ऋीणामि । दिदमुच्यते-वक्ेव वसुनेव धनेनेव विक्रीणावहा इति ।
द्वितीयमन्वपढसतु-
देहि म हति । हे इन्द मे यदपेक्षं पच देहि । तव यदपकषतं तदहं
ददामि । दत्वा च तं मम स्मि निपेहयवस्थापय । तव समीपेऽहमवस्याप्यामि ।
वदुमयं सदैव न भवति, रतु निहारितुनः पुननिहयैव समानीवैव भे
स्भेपि निहर नितरां स्थापय । अहमपि पुनः पुनर्िहय ते समपि स्थापयामि ।
यथोक्तं निष्कासहोमं पर्ति
५ ते देवा गृह्मधीयनेष्टवा । इना निष्कासं न्यदधुः । जस्मनिष ध श्रो
निहितभाग उपाबरितेति । तानिन्दो निहितभाग उपावत » [त्रा ० का* १
भ०६अ०७ ] ¶ति।
उपावर्पिता सीपमागिष्यति । उप्तं सभीपमागच्छत्‌ |
विधत्ते
५ गृहृमेषीयिने्वा । श्य निष्कासं निदध्यात्‌ । शं परैनं निहितमागं
. इपाकते [ जाग्का०१्र०६अ०७ ] इति।
ग दच्च. रयदरषना ` १. ़्‌, च. ° यूष" ।

भअ

भषा०८ अनु ०४] कृष्णयजर्वदीयंतेत्तिरीयसंहिता । ८५4
(राजसूयविषयस्य चातुमौस्यसंबन्धिसाकमेषघाख्यततीयपर्वणोऽभिधानम्‌ )
होमाय प्राप्तमाहवनीयं वारपितुं विधत्ते
, ५ गाह्य कुहोति ( ३ ) । मागवेयेनैवैन सम्यति » [ बरार कार
¶१४०६अ०७ ] इति ॥

यागकलटि ध्वनिं कतुमृषमस्याऽानं वरिषते-

५ कष्ममह्यति । वषट्कार एवास्य सः । अथे इृद्धियमेव वदं यण-
माने भ्रतुन्यस्य वृद््ते [ त्रा० क(० १ प्र ६अ०७]इति।

दवितीपदिनेऽनुष्ेषानि नव हवीषि विधत्ते ति

मरुद्खय इति । आदस्य हविष उत्तरहविरष्टकस्य च कालभेदा्मयोगभेद
र्यः । करीडेषामस्वीति कीडिनसदेततकीडिलं िरेषणम्‌ ।

तस्य हरिषः पप्रा प्रायम्यं २९) प्रर॑रति-

५ इन्दो वचरः हतवा । परां परावतमगच्छत्‌ । अपाराधमिति मन्थानः |
सोऽतरषीत्‌ । क इदं बेदिष्यतीति । वेऽुषन्पर्पो र वृणामहै ( ४ ) । अथ
मये वेदाम । अस्मम्यमेव पथम हवितिर्प्याता इति । त एनमध्यकीडन्‌ ।
त्क्रीडिनां कीडिखम्‌ । यन्मरुद्धयः कीठिभ्यः प्रथम९ हुविनिरप्यते विणि ।
[ ब्राण्का०११०६अ०७ ] इति ।

परां पराबतमत्यन्तदूरम्‌ । अपारां दरोहमका्ैम्‌ । भीत्या प्ठापमान्‌ः इ
इन्दो मरुतां सीप किचिद््रवीत्‌-वृषरो मृतो न वेवीदं सपीपि गला को वेदि
ध्यतीपि । ते च मरुतो दे दत्ते ेदिष्याम इतयत्रवन्‌ । शरेभयेऽन्यादिम्यः
परथमो निवापो वरः । वतस्ते मरुव एने मुम पतिते वृ्रमिरुष् हुमिषेन
नृतयेनाकीडन्‌ । कडित च प्रतोऽथामिति ज्ञातवन्तः । तस्पदितेषां फीत
विशेषणे सेपनम्‌ ।

निर्वापकारं परशंसति

५ साकृ\ सूणोधयता निध॑पति । एतसिनै टोक नो वृनमहमरशृयपे +
[ ज्रानका०११०६अ०७ ] ईइति। :

एतस्मनेव छो सू्ोदयेदावलोकयमानमूषदेशे ।

पैशवेवपवण्युक्तमभ्नियादवि्चकपरंसकं वरुणपथासपवण्युकमनदरामम शंसं श्‌
ओक्तणमत्ािदिशति~

^ एतदुतर्षणान्येव ¶ हवी\ पि । एतदूत्ाह्तण देन्दाप्ः ” [ा* का*

११० ६अ० ७] इति।
१०७

८५६ श्रीमत्सायणाचार्यविरवितमाप्यसतमेता- [्रथमकण्डे-
( राजसूयविषयस्य चातुमस्य्बन्धिसाकमेधार्यततीयपवंणोऽभिधानम्‌ )
बरोरेनषं पशस
५ थेव देनरशर्मवति । उद्धारं वा एतमिन्व उदहरत । ए्९ हा ।
अन्पाज्ञ देवताखधि । देप देनवरुमेवति । उद्धारेव तं मजमान उदरे ।
अन्यासु प्रजास्वमि » [ बाका० १प्र० ६अ० ७] ¶ति।
भन्यासग्नपादिदेवताप्यधिकोऽपतयतमृदधारमूत्छषािमानमुदहरतोसादिषमाम्‌
विश्वकर्महपामन्त्यहविषो देवतां परदोसति-
५ वेशरकृदण एकफृपाछो मवति । विानयेव तेन कृमांणि यणमानोऽबहनवे
(५) [जरा कार ३ प्र०६अ०७)¶ृि।
भत्र विनिपोगततमहः-
५ पू्णेयनूष्य देहीति याभ्यामभ्वयुरीरयेद्‌ ? ॥ + ॥ इति 1
अथ पीपा |
वृश्चमाण्यायश्य प्रथयपदि विनिवम्‌-
५ साकमेपेटयसतिलतो ब्द्यहे स्यः सथ एव वा ।
परातरदिदपोरदनोः सच्चासषपिवद्द्षहे ॥
शाङ्गमुख्पानुरोधेन प्रातरदिरविधानवः ।
भौतं सधस्तमन्यत्न चोदकाततेन दुव॑म्‌ » ॥
सुमस्येषु साकमेधनामफे तृतीये पवि श्रयते“ अश्रयेऽनीककते पृरौडा-
इामषटक्रपाछं निर्वपति साकृर सूणोयत। मद्भ्यः सांतपनेभ्यो मध्यंदिने चहं
मेरुदुम्यो गृहमेधिभ्यः सां दुगे सायं चम्‌ » इति । वा एतान्न
इष्टयो दव्यहकारीना यथा धरती पवण्वन्वाधानादिकं परतिपदीधिरिवि दुग्यहका-
खीनत्व तदव । ननु पातमैषयदिनसायंशनैरेकामिनेवाहानि वयः कारासि्न-
गाशिष्टीनां हिताः । वन । दवयोरप्यहनोः [ परातरादिकाटसदूभावात्‌ । परव
धः ] मातरादविकेषु स्वकयेषु वासामुपक्मः । पेषः प्ातरादिषु ताः हमा
प्नीयाः । ततो दृव्यहकारीनतेति परति तूमः-तवा्येऽनीक्वते परातरष्टाकपाछं
ति्बपवीति साङ्ग प्रधाने प्रातः काखीनतया विधयिते । भावःशब्द्श्च स्वत एक~
मेषे मतःकारममिधाय पूरयवस्यति । मातरम्महोवमितयादौ तदवीनात्‌ । तस्मा
शलाङकस्य पधानस्येकरिमनेव प्रातःकाले विधानात्सयस्काटीनतं श्रोते, बोद-
कफेन लन्वाभिनायङ्ग पूवः पातरिति कत्पय । उपदे भोद्क्ीपान्‌ ।
समिकहकारीना पमो दृष्टव्याः

॥

प१।०८अ्‌ ०४1 ष्णयजर्ेदीयैततिरीयसं हिता । ८५३
(राजसूयविषयस्य चातुरमस्यसंनन्धिसाकमेधार्यतृ तीयपर्वणोऽमिषानम्‌ )
सपमाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम्‌-
५ पि वेधदेविकिककपाडाद्तिदेशनम्‌ ।
साकमेपेषु वरणपरषासस्थादृताभरिमः ॥
परुवावथंवाहृल्यादन्िमः संनिधानतः |
दनदाप्रसाहचर्पाम्च साथैतवमभिकलवः ॥
शैशवे य वाष्यिव्य एककपाटो वरुणम्षरसिषु काय एककपाट्तयोः श्रथ
ग्ाह्मणमाम्नावम्‌ । स(कमेधेषु पेधकमेण एकफपाटस्तसिमनैशदषिकैककपाठ-
नरास्षणमतिदेष्म्यम्‌ । कृतः । परुतितेन तस्मनुपरिरयमानधर्नाहुरयात्‌। वार्‌
शप्रघसिकस्य तदविरुतित्वादस्ा एव भर्मविेषा उपष्ठाः शमीमय्यो दिरण्म-
म्पो वा शुचो भवन्तीत्यादयः । तव बह्वनुरहो न्यास्य इति प्रति शमः
सारुणपषापतिकमा णस्य पत्यासनत्वात्तस्यैवातिदेो युक्तः । देनवाभ्रनाह्णं
कत्येव तिदिरयते । शैवे तद्भावात्‌ । तत्ाहर्यादिदपि तवरत्यमेव । ननु
पटतिभावा( भूता दि्वदेतिकैककपाटद्वैरुणपपतिकवत्ाकृमेधीयेऽपि पो
केन भमातिदेशदौ ्रास्षणपिदेरकं वाक्यमिदं व्यथमिति देत्‌ । न । हिर
एमयताद्यधिकधर्ापिदेशायापेक्ितलात्‌ । वस्मादारुण परपासिकेककपारतास-
णस्येवातिदेषाः ।
दशमाध्यायस्य सपमपदे बिनिवम्‌-
^ गृहमेधीपके ताग्यभागवित्यतुबादेगीः ।
ज सोदकाषभियाऽधैवादो बाऽ्धिककम वा ॥
्रिसंख्योत संकोग्यभोदकोऽन्यव वाऽ वा ।
भप गृहमेधीयं स्यादतो इपवोदकम्‌ ॥
अनुषाद्ः पुनः शरत्पा दितीयः सावावश्ात्‌ ।
नि्वप्वभ्योद्कस्य रिङ्गतेन सहायता ॥
वेदुनेनेव तत्सदेरैम्टिकस्य प्रशंसनम्‌ ।
विभ्येकृवक्यता नादिति तेनावाङ्गन्तरे विधिः ॥
भत्पभिज्ञानतोशङगस्य परिसंख्येवरस्य हि ।
दोषषराच्चोदेकस्य संकोचे ऽङ्गन्तरेष्वतः ॥
रक. म्ब स।२स. च. नो्धतचोः।

८५४ भीमत्सायणाचायविरावितमप्यतमेता- (प्रथमफाण ~
(राजसूयविषयस्य चातुमस्यसंबन्थिसाकमेधार्यहतीयर्वणोऽभिघानम्‌ )
म्पाप्रिक्यास्वोदकस्य सार्पे सहरणं भवेत्‌ ।
शेरूप्या चच मिरथतादपूर्ं कम॑ यज्यते ॥
भ्यमोतिनाम्नोपकारक्टृषिसमतेरिदम्‌ ।
नामाद समं तस्मस्टृप्यते तेन चोदकः ” ॥

% रुद्रधो गृहमेधिभ्यः सर्वासां दग्धे सायमेदेनम्‌” इति विहि गृहमेधीपे
शूयते-५ आश्यभागौ यणति » इति । अष्टपाऽ् संशयः-चोद्कमापमोरा-
श्पमागयोरिह पुनः श्रवणादनुवादोऽपमित्याधः कषः । तथा सति वैयरथयमसङ्गा-
स्लार्थकलाय चोदकैतद्ाक्यपोरभिटितयोराऽज्यमागविधायक्त्वमभ्युपेत्यम्‌ ।
ओिदरम्यनिषोपादयो पथा परृतिगताः सन्तो विरृतावपि श्रुपमाणाभोद्‌-
कर्व टिक तथाऽऽन्यभागावपि रिङ्गतेन सहायपरतौ । पतो मिितपोरविषा-
सक्तमिति दवितीयः पृक्षः । गृह्मेधीयविधिवाकये श्रतस्यौदनस्यवोषधिवरव्पवया
विक्कलसिवेनांस्ति रिक्कानरपिक्षा तस्माल्रवाविषठौशरतस्याऽऽन्यमागकर्मंण
इष्ट पुनः भवणमथेवादत्वेन त्मकेसाथैमिति तृतीयः पक्षः । भिलपकरणे श्रुतस्य
दिष्येकवाक्यतायोगदथंवादत्वमयुक्तम्‌ । ततश्ोदुकप्राप्ादाज्यमागादिकमणोऽधि-
कमास्यभागरपमङ्गान्तरमिह विधीयत शति पतुः पक्षः एेषिकयोराज्यभाग-
योरिह प्रत्यभिज्ञानानाङ्ग(नतरत्वं युक्तम्‌ । तस्मादाज्यमागव्पतिरिक्तस्य प्रपाला-
ङ्गस्य परिरंख्यानाथैमिद्माज्यमगश्नवणमिति पञ्चमः पक्षः । आन्यमाग-
वाक्येन तदविधिरूपः रवाथस्यन्येत भयाजादिनिमेधर्गोऽ्योऽधंः प्रिगृहेत
चोदकपापं प्रथाजाचनुष्टानं बाप्यतेतिदोष्यपरसङ्गान प्रितंर्या युक्ता । तेन `
्रत्य्षविपिरूपादस्पादाज्यमागवरेयादानुपानिकचोदकवाक्थमान्यमाग्यतिरिक्त-
पमाणाध्ङ्गेषु संकोचनीयमिति पष्ठः पक्षः । यदि बोदकस्य पत्यङ्ग प्रथ
ग्पापाराः स्युस्तदा प्रयाजाधङ्गगोचव्यपरस्तेषामतिदेशः सिध्यति । आन्य
भागगोचरस्यानिन पर्यक्षविधिना बाधितत्वान चोदकेनाऽ््यभागािदेश इत्येवं
संकोचो वर्णयितुं शक्यते । इह तु गन्दबुद्धकैणां विरम्य व्याप्रामविनैक
एव चोदकस्य व्याप्रः । तथा संवि युगपद्तिदेशोऽनतिदेशश्वेति विरुद्धं
पतत्येव । तस्मात्पानाधक्केष सेकोे। न युक्तः । तेन षोदकोऽराऽऽज्यमाग-
कमण संकोचनीयः ! न बोक्तदोषापर्िः । अस्य सेकोचस्योपंहाररूपत्वात्‌ ।
आज्यभागयोरेव शक्तस्य बोदकस्य वज्ञातशकतिज्ञापनमपसंहारः । तथा सत्या

१स. व्वनः' इ ।२१.ङ.च. न्न. इ । २क.स. घ, च. खक्वेास्योय।

ड. ्वाक्याशष्यौ" ।

पौ ०८अनु° ४1 षष्णयजुवेदीयतैततिरीयसंहिता । ` ८५५
(राजसूयविषयस्य चातु्मास्यसंवन्थिसाकमेधाल्यतततीयपर्वणोऽभिधानग्‌ )
ज्यभागातिदेम्पाएतस्य चोदकस्य के नामादिदेशतनिवृततिरूपरविरुवषरपशक्
तत्ाऽऽत्यमागकयंणि चोद्कावस्थापनामिवि स्मः पक्षः । ^ पुरोडाशो चता
करोति ? “आरे चतुरा करोति?” इत्यनयोरुभयोरपि परत्यक्षवचनतेन सप्‌
त्वादसतु तत्ोपसंहारः । इह तु परत्यक्षपरोक्षयो॑चनपोदकयोर्िरूपतानारौ
युक्तः। तु मत्यक्षवचगेनेवाऽऽञ्यमागविभिसिदधेषोदककना निरथिका । वत~
स्तस्या उपरंहारो न युक्तः । तस्मादपो गृहमेधीयो न रोदकेनान्याङ्गानि
गृहणाति । एतिकतेव्यताकाङक्षा तु पतयक्षवचनेनैव पूयते । एवं सत्युक्दोषाभा-
वाद्यमषटपः पक्षोऽभयुगन्तव्यः । ननु सांमहण्यामिष्टौ पतयक्षवचनविितेरामन-
हेमः सह योदकातिदि्टानामनूयाजानां समुचचयेऽङ्गोरुतसददनारि विषीयमा-
नयोराण्यमागयोश्योदकपतः प्रपाजाच्कैः सवैः सह समुल्पयोऽसतु । न । वेष
म्पात्‌ । पररतावाञ्यमागयोसतूपकारः क्लः । सोऽ नामसाम्येन स्मयते ।
तस्मात्क्कोपकाराभ्यां विधायमानाभ्यामाज्यभागाम्यां निराकाङ्क्षो गृहमेधीपः।
भमनहोमास्तु न क्तपेपकारा इति तैः सांहण्या अङ्गकङ्क्षा न पूते ।
तत्र क्लपेपकरिरनूयाणाध्गवोदकेन सहातिदिषटैः पूयते । ततो पिधिवेषध्येप-
रिहारायाऽभ्मनहेमिषुपकोरे क्पे सति तस्पिन्मवरतभानः प्रयोगवचनः तमुचित्यानु-
प्यति तवोवैषम्पातकलम्तोपकाराज्यभागविधायेकेनानेन परत्यकषवचनेन गृहमेषी-
सचोद्को दुष्यते । तस्मादविरछपिरूपं साक्गमपर्व कमौव विधीयत इषि सिदधान्तः।
ततरेवान्पञ्चिन्तिम्‌-
£ तश्ानयदङ्खं नो कार्यं कार्थ वाञ्यानोक्षणात्‌ ।
म कार्यं विहितत्वेन कार्ये स्व्टरूद्दिकम्‌ » ॥ 1
तत्र गृहमेधीय आज्यभागाभ्यामेव निराकाङ्क्षवादन्यत्ि्टकदादिकं न काै-
मिति चेत्‌ । भेवम्‌ । आश्यमागवद्िहिवेलात्‌ । “यद्ये खिषटकते समब्ति"
“ृडामुषहपते, इति विहितम्‌ । तस्माद्युक्तं कूतं्यम्‌ 1
कतरैवान्यञ्िन्तितम्‌-
^ ततव परिसंख्यात परारित्रा्यसति वा न तत्‌ ।
अस्तीडाददीनानभेवं तदुक््याऽस्वव नेवरत्‌ ॥ ”
ग्मेधीये सिषटरत्याज्यभागवदषटपा संशये हदं निधाय परिरेर्पाय पमे
पक्षमम्युपेयेयं छलाविन्ताऽवतारिता । तत्र मारिकरादिमक्षणं न परिसैरूपातं कितु
तदासि । कुतः । मक्षणाचथस्येहोपाहानस्य तथ दृ॑नादिति पा्े बूमः
अभ्र गृहमेधीये तदिडामक्षणं वचनमठेनासतु । छिषटरुदराक्यमापितस्यप्रिरस्या-
तस्य वचनेन निवारितत्वात्‌ । इतरत्ाशिश्रादिभक्षणं परितैरूपातत्वानास्ति 1
` ` एस वमनैः परः ।२स. वनैः स ।३क. घ, ठ, च, "पिता प।

[+ । शरीम्सायणाचाय॑विरवितमाष्यसतमेता- [१पथगकण्डे-
(कजसूयिषयस्य चातुमीस्यसवन्धिसाकमेषास्यत्तीयपरवंणोऽभिभानय्‌ )
भृपमाध्पायस्प तृतीयपादे सिनितम्‌-
५ ज्ञोमिकं प्रां वा स्यात्तयोः प्रणयनं श्रवम्‌ ।
भ्योऽया्ततो भेवमनामतेन बाऽिमः ॥
सातुभारयषु भूयते -“ द्योः प्रणयति, तस्मदृ्ाम्' यन्ति५ इति । अत्र
सोमिकप्कमभ्निपरणयनं यत्तदेव मरही तव्यम । कृतः । सोमस्य बातुमास्पपछृति-
साभवेन तदीमप्रणयनस्यात चोदकामापस्य विध्यहंतात्‌ । दशपूणैमात्गवै
खमिमणयनं सोद्कमापितिवाददिपेयम्‌ । तरमाततोमिकर्य धमां अत्र परणयनश-
गदेनातिदिश्पनत इति पर हरूमः-नायं पणयनश््दः सोमिकस्य परणयनकम॑णो
मामे, कतु नि्धयमर्हिरदिरम्दवहोमिक एव । ततो न॒ परमादिदेशः ।
यष पाहवमणयनस्य पाषलारिषिियरथयंतस॑थैवद्सन्धाय वदाक्यमसतु ।
उतरैषान्पञ्िन्िम्‌-
« आद्यन्तयोमभ्ययोवां पवंणोलसञ्जकात्‌ ।
आन्तयोकृरुगत्या मध्ययोः पूवणो्वेतू ॥ ?
^ तस्मादद्य पन्ति ० इत्यथेवादेन सेमन्धाय पुनधिषिना बक्छतमनिण-
शयने बोदकमाप्तमपि शरूयते इतयकतं ददेवडनारीयंयोः पवंणोमैविृमहेति ।
कृतः । प्रतकाद्‌ । तथा हि-“ न वेशदेव उत्तरपोदिमुषवपति, न बनाती"
शत्रदिपापिेभरलयो; पवणो प्रसञ्जयति । अपरसक्तपतिवेषायोगाद्‌ ।
र्ेरिथापिमणयनाथो । वस्मादृतसेदिपरसकिद्ररिणाऽऽ्यन्तयोरिदमिप्रण-
.भनमिषि पराणे बमः“ अक्‌ वा पतौ यज्ञस्य, पदस्णमधाताः साकमेषथ »
ति गमन्॑तापनतवमूरुत्वं मध्यमयोः प्वंणोरपन्यस्तम्‌ । तततंनिषौ दयोः परणव-
तीतिषोदकपराहमश्निमणयनमथवदारथं पुनाक्षधाय दराम्पौ यन्पीत्यथेषदिनोरल
कृलमना युका द्यां परमया गमनमूषन्यस्ये । तस्माभ्यमयोस्तत्मणयनम्‌ ।
न बाोतरेदमादालणयनामाव दति शङ्कनीयम्‌ । उपवपतीत्यनारभ्य भरतेन
अक्येनोत्तरवेदपापस्य िहिपत्ात्‌ । सा चो्तसोदिरायन्तयोः पवंणोर्भिवेधाने-
भ्यमपोरवतिष्ठे । तस्माचोततरवेयं परणीवोऽपिषिषीयते । पतदथंमे हि साधे
बाद पनर्दिधानम्‌ ।
उक्तमपिक्रणद्यमेकीरुत्य वार्तिककारेण यो निणंयोऽभिहितसत ्रंपति-
५ अनामत्वास्व पैयथ्यत्तिमिकं प्रातं च न ।
अपू तत्मणयनं शाखान्तरसमोकतिकम्‌ ॥ »
१, करव प्रणयति > ३० । २ क, नयां णयति? ९ । ३ क. उवी प्णंतीत्"।

परपा्छअवू ०५] छृष्णयजुरदीयतेनिरीयसंहिता 1 ८१५६-4
(राजस्ूयविषयस्य चातुमौस्यसंनन्धिसाकमेषाख्यत्तीयपर्वणोऽभिषानम्‌ )
भाहवनीयादृभनं पणयत इति शाखान्तरे मध्यमो पणमने विहितम्‌ ।

सेन शमानवचनववादृ्राप्यपूव प्रणयनं पिधत्ते ॥
इति अपत्साषणाचार्यविरनिे माधवीये वेदापकारे षृष्णयुदीप-
तैततिरीयसंहितामाप्ये प्रथमका्डेश्टपप्रपटके
पतूर्थोऽुवाकः ॥ ४ ॥

( अथ प्रथमाष्टकेऽष्मपपाठे पथमेोऽनुवाङ्ः )।

सोमाय पितृमत पुरोडाश पद्कंपाठं
निर्वपति पितृभ्यो वर्हषद्यो धानाः पि
भ्योऽभिप्वा्तम्योऽभिवान्यायै दुग्धे मन्थमे-
ततत तत्‌ ये च तवामन्वेतक्तै पितामह प्रपिता
मह ये च त्वामन्व्॑ितरो यथामागं म॑न्द-
ध्व५ सूररं त्वा वयं मधैवन्मन्दिषीमहिं ।
भतन पूरणवनधरः स्तृतो यांसि वरा< अनुं ।
योजा चिन ते हरं ( १ )। अक्षन्नमीमदन्त
3 भिया अपतत । अस्तोपृत स्वभानवो
विभा नदिया मती । योना न्वनर ते हं!
अक्षन्ितरोऽमीभवन्त पितरोऽतीतिपन्त पित
रोऽमीश्जन्त पितरः । प्रैत पितरः सोम्या
गम्भीरैः पथिभिः प्यः । अथां पिृन्वि-
बु्ार अपीत यमेन ये संघमाद्‌ मनि ।

१ क, विहितम्‌ ।

८६५६-२ श्रीमत्सायणाचारथविरवितमाप्यसमेता- [११काण्ड-
(राजसूयिषयस्य चातुमस्यसंबन्धिसाकमेधास्यतुतीयपर्वणोऽभिधानम्‌ )

मनो न्वा हुबामहे नाराराश्ेन स्तोमेन
पितृणां च मन्म॑मिः। आ (२) नशत्‌ मनः
पुनः कले क्षांय जीवसे । ज्योक्च र्य हे ।
पुन॑र्नः पितरो मनो वदतु देव्यो जनैः । जीप
जात सचेमहि । यदमतं पृथिवीमुत चां
यन्मातरं पितर बा जिहिरषिम । अग्निम
तस्मिन॑सो गार्हपत्यः पर मुंचतु रिता यानि
चम करोत माम॑नेनसंम्र (३) ।
( हरी मन्म॑भिरा ववुश्ववारि्शच्र ) ।
इति छष्णयनुर्ेदीयतेततिरीयसंहितायां प्रथमाष्टकेऽ
एमप्रपाठके पञचमोऽनुवाकः ॥ ५॥
( भथ प्रथमकष्डिऽ्टमपपाढके पञ्चमोऽनुवाकः ) ।
मेतु साकमेधा्ये पतये प्वोणि पवानहवीय्युक्तानि । पञ्चमे वदीयेषो
महापिवृपज्ञ उच्यते । आदौ तावलीणि हवीषि विधते
सोमायेति । पिवरोऽस्य सन्तीति पितृमानितृस्वामीत्यर्थः । बर्हिषि यज्ञे
सीदन्तीति बर्हिषदः । -पाना मृष्टयवाः । अधिष्वात्ता अभङञनिष्ठ; । अभि-
वान्या भृतवत्सा पनुः । क्रि यवपिष्टं भक्ष्य मिश्रीरृतं दरव्यं मन्थः ।

तदवि हविस पितृयज्ञः । तस्य च पितृयज्ञस्य विधिमरथवदिनोनयति--

५ षदेवेन पै परजापतिः प्रजा अजत । ता वरुणधसिव॑रुणपाशाद्‌-
मृत्‌ । साफमेैः पत्यस्थापयत्‌ 1 यम्बकै ददं निरवादयव । पितृयज्ञेन रगे
ठोकमगमयत्‌ । येैशदेवेन यजते । पजा एव तद्यनमानः भजते । ता वरुण-
मवातिवरुणपा शन्ति । साकमेरैः परिष्टपयति । उपम्बकै रुद्रं निरवदयते
(¶)। सितेन सुवै छोकं गमयति» [त्रा का० ११० ६अ
&११।

न

्रपा०८ अनु ०५ छृष्णयर्ेदीयतेतिरीयसंहिता । ८५५
(राजसूयिषियस्य चातुमीस्यसनन्धिसाकमेषास्यततीयपरवणोऽभिघानम्‌ )
पतिपरषमेककपाठानिवपी ति विधास्यमाना यागारपम्बका तैः करं रवं
परितोष्य निःसारिववान्‌ । वव स्वगादिरोकदेतुखेनातयन्तपरशस्ततालितृयज्ञः
कृत्य इत्यमिपायः।

अव हेयं कष पूव॑पक्षतया विधत्ते--

५ दृक्षिणवः प्राचीनावीती निवपति ! क्षिणावृदिं पितृणाम्‌ ५ [बाण
का० १ प्रण ६९अ०८] इवि।

माहूपत्यस्य दषिणदेशे स्थित्वा पमा्चीनावीती सक्तानां हविषां निवापं
कुयात्‌ । यस्मातित्णां बन्ध क॑ दषिणावृत्ायेण दकषिणस्थां दिशि
वरते । ॥

तै पृक्षं दूषयित्वा सिद्धान्तं बिधत्ते--

५ अनादृत्य वत्‌ । उत्तरत एवोपवीय निवपेत्‌ । उमये हि देषा्च पितर-
भश्यन्ते,, [ रा० का० १० ६अ०८] इति

यत्रैको दिषटभराद्धादौ पितर एव पूष्यन्ते तव दृकषिणावृत्वमसतु । इह ताग्य-
भागादिदेवा अभिष्वात्तादिपितरभष्यन्ते । अतो देवानां भियायोत्तरतोऽवस्थान-
मुपवीवं च ।

बह पितृणां अतिन स्यादित्याश्कन्य विध्यन्तरेण दक्षिणावृच्वंसेपादयति-

५ अथो यदेव दक्षिणा्भऽभिश्नयति । तेन दक्षिणावृत्‌ ” [ ब्रा का० १
प्र ६अ० ८] इति।

हविः पाकाय गाैपतयस्य दक्षिणमागिऽधिभयेह्‌ । तेनैदतकम पितरे
दक्षिणावुद्पि भविष्यति 1

एतेदेव काटक्पेण प्रदंसति--

“ सोमाय पितृमते परोडाशर पटकपारं निवपति । संबत्तरो चै तोमः
पिहृमान्‌ ( २) । संवरसरमेव भरीणाति । पितृभ्यो बर्हिषद्भ्यो धानाः । मासा
कै पितरो बर्हिषदः । मासानिव प्रीणापि । यसिन्वा कतौ पूरुषः पीयते \
सोऽस्यामुष्मछोके भवति » [व्रा० का० ११०६अ ८] इति।

वसन्ते ष्योधिषा यजेतेति विधानात्सोमस्य संवत्सरत्वं, स एव पितृणां
पृपिरिरयस्य पितृमच्चं, माकि पितम्यः कियत इति जमावास्याभाद्धामिधा-

स, घ.ङ. च. गाग्नैयम्" \

१०८

८५८ शीमश्सांयणाचा्॑षिरावितमाष्यसमेता- [१ पथमकाण्े-
(राजसूयािषयस्य चातुमस्यसंबन्धिसाकमेधास्यत्तीयपर्वणोऽभिषानम्‌)
नापिवृणां माहव चोप्यते । “ यदि दसन्ता पमीयते, वसन्तो भवति, यदि
ग्रीन ग्रीष्मः » हृत्पमिधानाततत्ुदेवताभीतिरवास्पामष्मनूतंबन्धः ।
म्नेन कचिदीषररष्णतवं कचितटष्णतवं कथिद्रुष्णतमित्येवविभ वेविधयं
विधत्ते
५ ंहुल्पा पाना मदन्ति । अहोरत्राणाममिजिवे » [जान्काऽ १
परण ६अ०८] ति।
-भहन्यरष्णान्यमावास्यारापिः र्णा, अन्यास्तु राय दैषक्कष्णाः ।
वृतीययागदेवतां प्रशंरति--
५ विदृम्पोऽगनिष्वात्तेम्यो मन्धम्‌ । अर्मास्ा वे पितरोऽभिष्वा्ाः ( ३) ।
भदेमासनिव प्रीणाति » [ब्रा का० ११० ६अ०८ ]इति। ~
बरवदामनुष्ठिवयागतान्मासतम्‌ । अग्निष्वात्तानां पागामावादृपमात्तलम्‌ ।
एतश्च ५ ये पे यश्वानः, ते पिहरो बर्हिषदः » इत्यादिना वकषयते ।

सृतवतता परशंसति--

५ आभिवान्पमि दुगे भवति । सा हि पितृदेवत्यं दहे » [ ्ा° का° १
प्रण ६अ०८] इति।

पितृदेवत्यं पतृदेवदाम्यो हितम्‌ 1 मृवाः पुरुषाः पिदिरो भवन्ति । अभि-
मान्या च ृतवृततेति सणातीयत्वात्त् तेषां पीतिः ।

यदुक्तमप्रम्बेन--“ उद्ा्नकाठे धाना उदरस्य विमागमन्वेण विभ
श्यापां आयेन संयौति, अर्पः पिटानामावृता सकृवाऽभिवान्यचि दुगपरवा-
भैरवे सतूनो्ेकयेशरडाक्ेशचकाण्डेन बा दक्षिणामुलल्िः पसम्यमनारभ्यो-
पृमन्धति » इवि ।

वताष॑शरपि मन्थनं विपते--

५ लू्म्‌ वननुष्याणा्‌ । उपो देवानाम्‌ । भैः पितृणाम्‌ । अर्ष
उपमन्थति । अरो हि पित्णोपु + तरा° का० १ ६.अ०८] इति ।

भुञ्जाना मनुष्याः पर्रपणंमेव पृतिच्छन्ति । प्याणदेवता शद्गतेनोप-
रिवनाग्यमगिन तृप्यन्ति । भपोभागेन हविरमिषारणात्‌ । भद्नहत्रे चोपरि.
मागे देवेभ्यो हृतवामागं रवा पितृभ्यः पिवृह्नवेति भूमौ निृनन्तीषि 3
हदिपानात्‌ । वेतत्तव॑ममिपेतय यदूणंमितावुक्तम्‌ ।

इक्ुशठकां विषते-

पपौ ०८अन्‌०५] शष्णयजुर्ववीयतैत्तिरीयसंहिता } ६५९
(राजसूयतिषयस्य चातुमीस्यसंबन्धिसाकमेधाख्यत्रतीयप्वणोऽभिधानम्‌ )
^ एकयोपमन्थति (४ ) । एका हि पितृणाम्‌ २ [जा० का० 4
भर ६भ०८] इति।
यदेकमेकः संभेसितृदेक्यानि स्युित्यादौ पितृशामेकलसंसूवामीतिः
प्रसिद्धा ।
ृक्षिणमुखतं विषते--
५ दृक्षिणोपमन्थति । दक्षिणावृद्धि पितृणाम्‌ » [त्रा० का० १ प्र
६अ०८] इति।
पराचीं देवा दक्षिणा पितर शृतपादौ दक्षिणदिक्पतिः परषिदधा ।
हस्ताभ्यां मन्थनं विधत्े--
^ भनारभ्योपमन्यति । वयि दितृन्यच्छति ५ [जार का० ११०६
भ<] ¶ति।
वृतीपसवनगतारिरादौ मन्थानं स्तम्भे निबध्य मन्यति । तज्ञ देवानां भिथम्‌ ।
अतर तनारभ्य बन्धनभरूता। रस्ताम्पामेषोपमन्यति । तच्च देकरेदक्षण्याति-
कणां प्रियम्‌ ।
सदुक्तमापस्तम्बेन--“ न पराचीं वेदिमुदधन्वि पितृयज्ञो हि न दक्षिणा देव-
ज्ञो हमे दिशामरनतरोदधत्य ५ इति । तमभिीं दिरमङ्ुल्या निर्दि
न्वते
५ एमां दिशं बेदिमृदधानति । उमये हि देवाश्र पितरषे्यन्ते ? [ बाण
का १० ६अ०८]इति।
तस्या बेदेशतरदषं देविकवैरक्षण्यं कमेण वितते
५ चतुःसक्िमेवति । सां सनु दिशः पिवरः । असाता भवति ( ५) ।
शाता हि देवानाम्‌ । मभ्पतोऽधिराधीयेते । अन्ततो हि देवानामाधीयते ।
बषीयानि्म इभ्माद्धवति म्पावृ्ये ५ [ बा० का० १ प्रण ६भ्‌र
८1 इति ॥
दैविकी वेदिदं न ठ्‌ समचतुरसा । दयं तु समतुरसेति न्पागृत्तिः ।
अभिषु प्रकारविशेषं सूवकारो दृशंयति-“ पदिद सकपोऽवान्तरदे शान्पति
मध्यानि * इति ।

कब. ङू. ज. मभन्ति।

८६१ शरीमत्सायणाचायंविरचितभाप्यसमेता- [१ १थमकाण्डे-
(एजसूयिषयस्य चातुमस्यसयन्धिसाकमेधार्यततीयपर्वणोऽमिधानम्‌ )
परितः कदादिभिराच्छाद्नं विपत्ते
५ प्रिभ्रयति । अन्तर्हितो हि िवृरोको मनुप्यटोकात्‌ ? [त्रा का°
¶ प्र* ६अ०८] इति।
उन्यूखनं विधत्ते
५ यत्परुषि दनम्‌ । तदववानां पद्न्तरा । तन्मनुष्याणाम्‌ ( ६) ।
यत्समूलम्‌ । ततितृणाम्‌ । समू बहमेवति व्यावृत्य » [ वा० का० १ प्र
६भ०८] श्ति।
परुषि पव॑तेपौ दिनं छिनं तारं वर्हिरहिंसितत्वहिवानां पियम्‌। अत एव
वर्हिखवनतरात्तण भ्रपते-“ पजापति ओषधीः पर्वशो वेद्‌ । स एनान
हिनस्ति इति । “ ओधानामाशस्साये ? इति च । यद्न्वरा पू्वमध्ये छिनं
तमनु्पाणा परियं सोषिविरोषस्यतेरक्ाततवात्‌ । पारोषेण समूढं पितृणां
परिम्‌ ।
बर्हिषां दक्षिणाग्रतं विधत्ते
५ दक्षिणा सृणाति । दक्षिणावृद्धि पितृणाम्‌ » [त्रा का० १ प्रण
६अ०८]इति।
यदुक्तमामसम्बेन-“ आस्तरणकाठे बर्हिषा तरिः भरस्य वेदं सृणन्वयेत्वौ-
दवान्धारयमाणसिरसतृणन्यतिपर्यत्योद्धवः मतरः » इति । परसव्यममदक्षिणतवं
यथा भवति तथा, वदिद्मपदृ्षिणत्वपदक्षिणतवाभ्यं षटृरुल अवर्तनं विषतते-
५ श्रः पर्ति । तृतीये वा इतो ठोके पितरः। वनेव ररणावि । बिः
पूनः पूववि । पृटतेप्यन्ते ( ७) । पदूवा कतवः । ऋतूनेव प्रणापि ”› व्रा०
का १प्र०६अ०८]इति।
इतो भृठोकादारभ्य तृतीयः पितृडोको मोगमूमेः स्वगस्यानरिकषादूष्व॑मावि-
त्वात्‌।
प्रसलरस्यामन्नकमासादनं विधत्ते
“ सल्मस्तरं यजुषा गृह्णीयात्‌ । प्रभायुक्तो यजमानः स्पात्‌ । पन गृहीयात्‌।
अनायतनः स्यात्‌ । तूष्णीमेव न्यस्येत्‌ । न प्मायुक्तो मवति । नानायतनः »
[्राणका० ११०६ अ०८] इति।
गृहणीयात्साद्ोति ।

प्प०८अनु ०५] ृष्णयङुवेदीयतेतिरीयसंहिता । ८६१
((राजसृयविषयस्य चमस्यसंबन्धिसाकमेषास्यतृतयपरवणोऽभिधानम्‌ )
दक्षिणपरिधिवणेनमाभमरे्य विधत्ते

५ यत्ीनपरिषानपददिष्यात्‌ ( ८ ) । मृत्युना यजमानं परिगृहीात्‌ । पन
परिदध्यात्‌ । रक्षार्ि यज्ञः हन्युः । दौ परिषी परिदमापि । रक्षसामपहत्यै ।
अथो तयोरेव यजमानमूतृजति १ [ ना० का० १० ६अ० ८] शति ।

मभ्यमोत्तरादिि सूतेऽभिहिम्‌ ।

हबिषामनुकरमेण सादनं पिषतते-

५ य्॒रीणि ब्रीणि हवीश्पयुदाहरयुः । वयस्य एषा साकं प्रमीयेरन्‌ । एकै-
कमनुवीनान्युदाहरन्वि । एकैक एवैषामन्व्चः प्रमीयते » [ ब्रा का० १
भर० ६अ०८]एति।

उदाहरेयुरासादयेयुः । एषा यजमाननन्धूनां मध्ये । अन्वञ्चो वृ्नाङानु-
कमगताः । एतेषां मभ्य एकैक एव प्रमीयते न तु युगपत्‌ ।

दक्षिणतः कशिपूपवहणमाञ्जनमभ्यञ्जनमृदकुम्भमिसेकैकश आसति सूत
यदुक्तं वद्िषत्त-

¢ कृरिपु कशिपव्याय । उपरवेहणमुपबरण्याय । आञ्जनमाञ्जन्याय ।
भम्यञ्जनमभ्यञ्जन्याय । यथामागमेवैनान्रीणाति ( ९)” [ना का १
भ०६अ०८] इति।

कशिपु तृखपूरितशय्यादि । उपबरणं शिरस आधारः । करिपुपभवीन्यु-
दाहृरन्तीत्यनुव्ैते । करिपुभियः करिपव्यः पिता, तलरितोार्थं करिपु साद्‌
येत्‌ । एवमन्यत्‌ । तथा सतयेनानितृनश्वस्वमागमनविकम्थ तोषपति ।

तदेवमनुनाहमणगतेनानुवाकेन पिये हेविरासादनपयंन्तः पूभयोगोभभि-
हिः । अनुवाङन्तरेण सामिपेन्यादिक उत्तरपरयोगोऽभिधीयेते । तत्राप्य
भैषमन्वमुसा् मवं व्याचे--

५ अद्ये देवेभ्यः पितृम्यः समिष्यमानायानृहहीरयाह । उभये हि कवा `
पितरशेष्यन्ते ” [ब्रा का १्र०६अ० ९] इति।

देवानां पितृणां चोपकारी योऽभिस्तसे ।

उन्तस्वेतयतामृचं सामियेनीतवेन बिषत्ते--

¢ एकामन्वाह । एका हि पितृणाम्‌ » [रार का० १प्र० ६अ०९]
इति ।

वर्‌ भमत्सायणाचार्यविरवितमाम्यसमेता- धमकाण्डे
( राजसयविधयस्य चातुमस्यसंबन्धिसाकमेधास्यततीयपवणोऽभिभानम्‌ )
बस्मामावृ्ति मिषते--

५ जिरन्वाह । विरि देवानाम्‌ ” [ब्रा का० ११०६ अ०९]
शति ।

ोदकमातावाषरि प्रशंतति--

५ आवारगाषारयति । यजञपर्षोरनन्तरितये » [भा का० † प्रज
६अ०९] ति ।

यश्परुषोय्॑ांयोरडोपाय ।

व्रणं पयुद्स्पति--

% नाऽस्य वृणीते । न होतारम्‌ ( ¶ > <गीति । वोतारम्‌ ।
भरमायुको यजमानः स्पात्‌ । प्रमायुको ह, ज वृणीते । यजमानस्य
शेत्गोषीथाय » [ त्रा० का० 4 >^ ? | इति।

अर्व हेता देवानयक्षदितम^ .वंपवरणम्‌ । निगदवत्तनि
बिष्णुशमां मानुष एत्यादिनामोचारणं .‡ “ ¦ ।

बर्हिणो सतरथं प्रपां निषेषति-

५ अपयर्िषः पयाजान्पजवि । भूजः वे बाहः । पणा एव मूत्पोरतृणति५
[जाग का० १प्र०६अ०९] इति।

ओदकपापतावाभ्यम्‌। ^ सति

५आभ्यमानौ पति ( २)। +. भर सक्च) नान्दरेवि ५ [ जा का०
१ प्र ६अ० ९] ¶ति।

इविष्यचारकाटे पाचीनाकतं विषते

भराचीनावीती सोमं यजति । ^गदेदन्या हि एषाऽ्टूतिः [ बाण कार
११० ६अ०९] इति।

भतुरवदानमपवदितुं पितते

शश्वरुतयोऽव्यति । पञ्च सेता देवताः । द पुरोनृवाक्ये । भ्या देवता
बषटूकारः । ता एव प्रीणाति » [बार का १ प्०६अ० ९] इति।

त\ सोम परचिक्िस्वया हि नः पितर इत्युभे पृरोनुवाकये । त्व सोम
पितृभिः रविदान इत्येका याज्या । पितुमान्तोमो देवता, कषटूकारः। ता एताः
पृश देवता उभ्यन्े ।

एकेकदेवता्थं तरिषु हरि :पवविच्छिनावदानं विपत्ते

रवी*<भभु ०५] -छष्णयनु्वैदीयतैतिरीयेसंहिता । ८६३
(सजसृयविषयस्य शचातुमास्यसंबन्थिसाकमेषाख्यततीयपरवणोऽमिनम्‌ )
५ सेततमवघति ( ३) । कतूनारसेतत्ये ” [जार का० १५०६
अभ* ९] इति।
तदाहाऽभस्तम्नः-“ शहामूपस्तीयं सोमाय पितृमतेऽनु समेति जेष्यति
स्रतुरोडाशस्यावद्यति सङृद्धानानां सङृनन्धस्य ” इति ।
दणोः पुरोनुवाक्ययोरेकस्या याज्यामाभ्र मिध मनति निधाय परशंततति-
५ शेदेभ्यः पूर्वया पूरोनुवाक्ययाऽह । प्रणयति द्वितीयया । ममि
या्यया । तृतीये बा इतो रोके पितरः. अद एवेन पं पुरोतुवाक्ययाऽ-
स्यानेयति । राते द्वितीयया ! -देैनन्याज्या गमयति ” [ ना० कार
प्रण ६अ०९] प्न
सवर सोम प्रचिकित हू पितृभ्यो हविः भरकर्मेण कथितवा-
नभवति | तवया हि नः८ तं यजमान -शवितीषया पितृपति हृविनंपति । सर
सोम पितृभिरियनया वद्धा; ण्व प्रमीयेत "उपया । पितृणां वृतीमडोक-
वर्तितवाद्व मन्बतित्वं युक्तम्‌ तिः कमेणाह्नो रव्या पितृना

नीय हविः पति व
बेदरुतरत उपविश्र्वदीय दक्षिणामुखो बेदिमतिकरभयोलसििह्युहोति ।

अ वु वदैपरीत्यं सूष्कार आह-~- ` दक्षिणतोऽवदायाभिषर्योङ्कपिकम्प
दक्षिणागृखसिं्न्‌ » इति । तेद्विभते-- . .:,. 7 ॥

५ दक्षिणतोऽवदाय । हिदुह्किः; ८०५ वयव्य ( ४)» [ जानका*
११० ६अ०९] इति,

आभावयासतु भौषङ्वोषरिति मन्वयमपवृद कमेण विषते--

५ आ सखपेत्याश्ावयति । अस्त, रति परत्यशरावयति । स्वधा न -
बषदूकरोति । स्वभाकारो.हि पितृ .¶ू ४ [नार कार ११० ज
९ 1 ¶वि।

दूति यद्कमय स्य सद॑सय सेपाकारो बाजक । जत आभावये्ा-
दिरब्दान ब्रूते । यस्मत्स्धाकारः पितृणा पिमः 0

विधिवाम्ये पाठदिव परां मषारकमं पराति

५ जोम यति । सोमभयाजा हि पितरः । तोम वमन्तं पणवि ।
सवत्लरो भै सोमः पितृमान्‌ । सवसरे तथजति । पिनपहिष्दो पजि
(५) पेष यण्वानः। ते पिवरो मर्हिषदः निव वथजति । पितृनभि-

भ----

६६४ श्रीमत्सायणाचायविरवितभाष्यसमेता- [प मयमका्डे-

(राजसूयविषयस्य चातुमा्यसंबन्धिसाकमेषास्यततीयपर्वणोऽभिधानम्‌ }
ध्वाचान्यजति । ये वा अयज्वानो गृहमेषिनः । ते पिवरोऽपनिष्वात्ताः । तानेव
तद्यजति ” [ज्रा० का० ११० ६अ० ९] इति।

सोमः प्रथमं यष्टन्यो येषां पवां ते सोमपयाजाः । पितृसवामितेन वस्य
पाथम्यं यक्तम्‌ । संवत्सरतवं तु सोमस्य पूवेवोक्तम्‌ । इह रोके यज्ञं तवा
पितृक माता बर्हिषदः । इड्‌ यक्ञरहिता गृहमेधिनो ये गृहस्थास्ते सिवृरोकं
पाप्याभिष्वातता उच्यन्ते ।

सिव्टकत्ं्तकां देवतामपवदितु विधत्ते--

५ अश्च कव्यवाहनं यजति । य एव परितृणामभिः । तमेव तनति (६) ।
अधो पथाऽभ्नि९ सिि्टरुतं यजति । तादृगेव वत्‌ » [त्रा० का० १०६
अ०९] इति। >

पितयं हविः कव्यं तद्हतीति कव्यवाहनः अत एवान्यत्र भ्रयते--

४ तरथो वा अश्रयो हव्यवाहनो देवानां कव्यवाहनः पितृणा सहरक्षा
असुराणाम्‌ » इति ।

मुल्यन्ासे भैतृकागि( णि ) जीणि हवीषि विधिवत वतेत्पायेकादश
मन्त्रा भाम्नाताः । तत्र ॒विनियेोगमाहाऽभस्तम्बः--““ हविःशेषान्स्ोम्नाय
पिण्डान्छलवा तिस सक्तीषु निदधाति पूर्व॑स्य दक्षणस्यामपरस्पापितयेवतते ततासौ
मे च लामनिलयेतेः परतिमन्तम्‌ ? इति । र्टोम्नाय सम्यञ्नेनेकित्य ।
पसु

[>] इति । पत हे पिवसते तुभ्यमेततिण्डीरुतमनं दृत, ये चन्ये वामन
बनते तेभ्योऽ्यतहत्तम्‌ । मध्यममन््े ये च त्वामन्वित्यनुषङ्गः । प्रपितामहमन्व
एवच इत्यनुषङ्गः । विधत्ते

५ एतत्ते तत ये च तवामनिविति विषु सक्तीपु निदधाति । तस्मादा तृती
यालुरुषानाम निगृहणन्ति । एतावन्तो हीयन्ते ” [ त्रा° का० १०६
अ० ९] इति।

यस्मानमनमरेषु तत पितामह प्रपितामहेत्ेवं साधारणशब्दनिदशः छतस्तसमा-
होकेऽ्या तृतीयातुरुषासमपितामहयनतं सेबन्धिरेषेणेव व्यवहरन्ति, न तु
तदीये देवद्घविष्णुशममादिनामोचारयन्ति । यस्मासावंगशरदधेषु पि्दय्षय
एव पूथ्यन्ते न तूपरितनासतस्माद््ापि षयाणां निदो युक्तः ।

अञ्नोति । कस्पः-“ अनर पितरो यथामागे.न्दध्वीमतयुक्वोदश्ो निष्कम्य
दसं त्वा वममियिन्दिमाऽहवनीयमुपिे ” इति ।

भषा०<अनु ०५) दृष्णयनुदीयतैततिरीयसंहिता । ८६५
(सजसूयविषयस्य चातुर्मास्यसंबन्धिसाकमेधाख्यततीयपर्वणोऽभिधानम्‌ )

हे पितरोऽ सक्तिगतपण्डेषु स्वस्वमागमनतिक्रम्य ष्टा भवत ।

मन्दध्वमिति पदस्याभिपायं व्पाच्े-

५ अत्र पितरो सथाभागं मनदष्वमितयाह । हरक हि पितरः ” [ ब्रा
का १प्र०६अ० ९] इति।

यस्मातितरो उनाशीटास्स्मात्छस्वमागाद्यं उज्जां वाराधितुं॑विसम्भेण
मन्दुभ्वमितयुच्पवे । विधत्ते

५ उद्च्ो निष्कामन्ति । एषा पै मनुष्याणां दिक्‌ । स्वामेव तदिशमनु
निष्करामन्ति (७) [ब्रा का ११० ६अ० ९] इति।

पितृत्वदशायां दक्षिणा दिक्पा । ततः पूर्वं मनुष्यतादश्ायामुतचतरा दिगेष
परिशिष्यते । आहवनीयोपस्थानमन्नषास्तु- `

सुसंदशमिति । हे मधवनमुसंदशं सृष्ट कटाकष्वाक्षणेना्मान्पश्यन्वे लाँ
मन्दिषीमहि वयं दप॑यामः । समप्यसमहतैहवि भः पूणैवधुरः परिपूरितरयष्रहोऽ-
स्माभिः स्तुतः सन्वशानगीष्टन्देशाननुरकषय नूनं पासि पायेणाऽऽगमिष्पति ।
हेषन्दते ह्री ववा्रौ योना नु रये नियुक्तौ हि । विधते-

“ आह्वनीयमुपरिष्टन्वे। न्येवासे तद्ध्ुवते । त्सत्याहबनीये । अथान्यत्र
चरन्ति ” [ ब्रा० का० ११०६ अ० ९] इति।

आहवनीये पूरोऽवस्थिे सति वमुक्षषाय तदाऽ्य्र पैतृकयेदिमध्यस्पेऽ्ी
चरन्तीति यततेनस्म निहनुवत एनमाहवनोयमपठपन्येव तषमापणायोपस्थान-
मित्यर्थः । उपत्यानस्पावाधिं पिधत्ते

५ आ तमितोर्पदिष्ठन्ते । अभिेवोपद्ारं कूत्वा । पितृनिरवदयन्ते
[त्रा० का० १ प्र० ६अ० ९] इति।

आ तमिवोरा गटनेरनृच्छरवसिन मन्वमृच्च।रपत। यावता काठेन निरोध
हषा ग्डानिरमैवति तावद्ुपस्थातन्यम्‌ । तेनोपस्थनिनाभिमेष साक्तिणं रला
पिव््वभाग्रदनिन विप्षटवन्तो भवन्ति ।

मन््रगतस्व सुसंटशमित्येतस्यामिप्ायं व्पाच््े-

५ अन्तंवा एते प्राणानां गच्छन्ति । प आ तपितोरपतिषठनते। सुरदशं
शषा वयमित्याह्‌ ( < ) । प्राणो वै सक्‌ । पाणमेवाऽश्सनदधते १ [ ब्रा
का० ११० ६अ०९]इति।

१०९

८९६ शरीम्सायणाचा्यनिरचितभाप्यसमेता- [भथग
( राजसूयविषयस्य चातुमस्वसंबन्धिसाकेधास्यतूतीयप्वणोऽभिधानम्‌ )

शवासनिरोषेन ग्डानिं पतिषु कटाकषनिरीक्षणे नाम प्राणनिरोधष्रिहारः ।
ददेत्भिमेतय भाणो भै सुसंटगित्युच्यते । योऽयं परिहतानिरोभः प्राणः स
एवन कटाक्षः । तै कुतं तामिति मन्ते योजनीयम्‌ ।

योगेति पदस्याभिपरायमाह--

५ पोजा व्व ते हरी इत्याह । प्राणमेव पूनरयुक्त » [ त्रा० का* ¶
भ ६अ० ९] इति।

सथा लदीयव्ौ रथे युकतविवं प्ाणभरमारु पोजयेत्पिप्रायः ।

अक्षनिति । कल्पः--“ अथ गहपतयमुपातिषटन्ते-अक्षनमीमदन्य एष्‌
पिया अधूषत । अस्तोक स्वभानवो विप्रा नविष्ठया पती | योजा चिन्वते
हरी इवि % शति ।

अक्षन्पितरो हविरितवन्तः । अमीमदन्त भृक्ञं दष्टा हि तः प्रियात्तन्‌-
रवाभूवत हविर्मोजनततोकर्येण रिरःप्रलयङ्गान्यकम्पयन्त । स्वमानवो वपुषि
जनितेन स्वकीयेन तेजसा भासमाना विपरा मोजनतृप्या त्र्णसश्याः सन्तो
दिष्ठा मी, अतिशयेन नूतनया वृद्धयाऽ्लोषत भृश िष्टमेतदित्यादिषचनैः
सतति तवन्तः । योजेत्यादि व्याख्यातम्‌ । विधत्ते--

५ अक्षनमीमदन्त हीति गाहैपत्यमुपविष्ने !› [ बार का० १ प, ६
अ० ९] इति।

ननवक्षनित्यादमनवः पिदृमतिपादक उपस्येय्तु गाईपत्य इति पैयधिकरण्य-

` भाशद्कच मन्लस्यपेक्षितरेषपूरणेन पैयधिकरण्यपरिहारे भ्रति दशेयति--

५ अक्षन्भीपदन्ताथ तोपतिषठमह इति ववितद्‌ाह्‌ ?› [ ता० का० १
भण ६अ०९]इति।

पितरो मृक्तवन्तो दष्टभ । अथ तदा सक्षिणं तवामुषरिष्टामह इत्येवं मन्ब-
मफयमाह । मनवस्थो मघवजिमेत्येतावपि रब्दाविपरतेन व्याख्येयौ । भन-
्परश॑यक्त इति तयोरथ; ।

क्षानपितरा हति । कलम--“अथ पाचीनावीतं छताऽ्बाहायंपचनमापि-

परषद्नेऽ्षनपितरोऽमीमदनत पितरोऽतीतुपन्त पितरोऽगी जन्त पितर इति » ¶ति ।

अतीतृपन्तासमाशर त्ैयन्तः(}) । अमीमृजन्तास्माञ्छोधितवृन्वः ।

{सकृद च,

प्रा ।२क.ष, ट, च, पतव" ॥

१०८ अयु ०५] छष्णयज््ेदीयतेत्तिरीयसंहिता । ८६७
(सजसूयाविषयस्य चातुमीस्यसंबन्विसाकमेधाख्यतृतीयपर्वणोऽभिधानम्‌ }
अत्र सूकरः शाखान्तरमन्वमपि विनियुष्कु--4 अमीमदन्त विरः
सोम्या इत्या तमितोरुपतिष्ठन्ते » इति ।
वेदेतदुपस्थानं विदधानः पूवकदैपधिकरण्यं १रिहरति--
५ अमीमदन्त पितरः सोम्या इत्यमिपपद्यन्ते । अमीमदन्त पिहरोऽथ तवाऽ-
भिपपद्यामहे इति वविवदाह » [जा० का० १प्र० ६अ०९] इि।
कृत्पः--“ प्रेत पितरः सोम्या इति प्रवाहण्या पितृन्याह्यति » इति ।
षदकु-
प्रेतेति । हे सोम्पाः पितरः पथिभिः परेव परावृत्य गृष्ा्णभ्छतेति ।
कीः पथिभिः । गम्भरिः जुखमानतेविः परयः पव रुतः पतैः । अथ कदा
गृहामातवा तसिनितृरोके यमेन साकं ये पितरः सथमादं सहस्थानस्थमादं यथा
भवति हथा मदन्ति एष्यन्ति ता्तुिद्वानषट वेितृभिरवात्तिन तव््वुतान्ज्गा-
न्िुनपि यृपमित परापनुत ।
कृत्पः- ^ मनो न्वाहुवामह इति मनस्तीभिरपतिष्ठते ?? इति ।
तिशष कषु प्रथमायाः परस्तु- ॥
मनो न्वेति । नारादंतेन मनृष्यपशंतायोगयनु स्तोमेन वाक्पतमृहेन पृ
समपि मनमभिमननीयवाेपनः पतृष्नठानपरिनं नु किपमाहवामह भ-
ङ्ञपामः। भय दितीया- ¦
आ न एतिति । के कपानृ्ठानाय ^ दक्षाय ततत्तामध्याय णीते
जीवितुं ण्योकवरं सूरे दरे बट योग्ये मन आगत्य नोऽस्ानुनरेवतरूपमप्नोत्‌ |
अथ तवाया
पुनन इति । हे पितरो दैम्यो जनो देवपन्धपृरुष्मूहो नोऽस्माकं मनः
कृममनुष्ठानप्र वित्ते ददातु, असरह्यभ्ठतु । वयमपि नति सवत्सरसंषातहं
जी जीवनं सचेमहि सेवेमहि 1
कसः“ यदन्तरिक्षमिति पृङक्या गाहपरयमृपपिष्े » इति । पदषु
यदन्तारक्षमिति। पथिव्यादीकीकान्मनसा गिहिसिम रिसितूमिष्ठेम। यना-
तरं पितरं दा हिसितुिष्ठेमेति यत्तसमात्सरवस्मदेनसः पापद्रापत्यो मा प्रमु
अतु । अन्यान्यपि दुरितानि यानि चश्टम तेभ्योऽपि मृश्वतु । मामनेनत शव
पृपरहिते करोतु ।

८६८ श्रीमत्माथणाचायविरवितमाप्यसमेता- [१ धमकाण्डे“
(शजसूयविषयस्य चाठुमौस्यसंबन्धिसाकमेघार्यत॒तीयपर्वणोऽगिधानम्‌ )

यदुक्तमापसतम्मेम-“ उदकुम्भमादाय यजमानः इृन्धन्तां विवर्‌ इति विः
परत्यं दद्र परिषिश्चनपयेति " इति । पदेतादिधत्े-

५ अपः प्रिषिश्चति । माजतयवनान्‌ ( ९) । अथो तर्यतयेव # [बरार
कार ११०६अ० ९] इति । एनानितृन्‌ । तदैदनं परशंसति

५ ष्यति पणया पृ्ुभिः | प णएवंदेद्‌ " [जार का ११० दज
९] ति ।

सतुधमयाजवदरहनामकं परथमानूपाजं निधि

५ अपबरहिषावनूयाज यजति । परजा पै बः । पजा एव मृत्योरतृजति »
[ब्राग का० ११०६ अन ९इति।]

जहियागवगंनात्‌ । पयाजानुयाजासशसति-

५ चतुरः परयाणान्यजति । दरवनूयाजो । पतपनते । पद्षा कतवः । कपू
नेव प्रीणाति ? [ बा० कृ १प्र० ६अ० ९] इति।

वकारो युक्ता मे यज्ञमनवासाता इति यजमानः सैभषयतीपमेवानुसरेण
गाहृपत्यततमीप उपविष्टायाः पन्स्ाः पूणपौतानयनपयेन्ते यदन्वासनमवोचत्तच्च
पृनीसेयाजां् चोदुकप्ापान्प्रापिषेषति-

५ न पल्यन्वास्ते । न सेयाजयन्वि । यततल्यन्वासरीत । पत्संपाजयेयुः ।
भमायुका स्यात्‌ । तस्मानान्वास्ते। न सेयाजयंन्ति । पलिने गोपीथाय(१०)
[ब्रा कार ११० ६अ०९] इति।

अर विनियोगरंमहः-

८ एतत्ते इति दतत श्रनवेधयाः कोणेषु पिण्डकान्‌ ।

वरुरमरतयुपस्थानं पूवस्यभः सुसंहशम्‌ ॥ १ ॥

अक्षनिति प्रवीचोऽनेस्तथाश्षब्दक्षिणानलम्‌ ।

पतेत प्रवाहाय मन अधर्पस्थितिः ॥

यलधविमम्न्युपस्थाने मन्वा ददृश बूणिताः ॥ २.॥ » हृति ।
भथ मीमत्ता |

दशमाध्यायस्य द्वितीयपदे बिनितम्‌--

ल. च, पत्रन |

प्रा ०८अनु ०६] रुष्णयजुैदी पतैत्िरीयसं हिता । ९६९
(राजसूयविषयस्य चातुमस्यसंबन्धिसाकमेास्यत्तीयपवणोऽभिधानम्‌ )
“ नाववातोऽवघातो वा धानानां नाविनष्टये ।
न नाशः कमनधेऽतो नावषातोऽ बाध्यते »
महापिरषक्ञे दविः किविच्छरपते-“ पितुम्पो बर्िषद्धयो धानाः » इति ।
धानारब्देन मूषे धान्यममिधीयते । तासां धानानामवधति सति सक्ुभावापते-
धनात्वमेव विनयेत्‌ । अवस्तातामविनाशाय नास््यवघात इति पूवः पक्षः ।
भाना अवहन्तव्पा इति हतर चोद्कवाक्ये, तसिश्च वाक्ये भजैनसेपादितं धानालं
पूरवभावि, पश्चाद्भावी लवघात इति कमः पतीयते । तं साधित्वा प्रथमतोऽवषदि
सति नात्ति भानातना्चः । अवषातस्य पदार्थस्य बधार तदस्य कममातस्य
बाधनम्‌ । तस्माद्वहन्तव्याः ।
तदेवायिकरणं वार्तिककारमतेनाऽऽए्चयति--
^ पेषणं नृतन भन्धे पातं वा कान्तात्‌ ।
नूतनं मारते धर्ममातादाच( त्वाप ष्य खाषवात्‌ ॥ ”
महापितृयज्ञ एवं भपते-“ पितृम्योऽभनि्वातम्योऽभिवान्ययै दग्धे मन्थम्‌
ति । मृतवत्सा षेनुराभिवान्या । दृम्पे दरभ्ये परक्षिप्य मथिताः सक्तवो मन्थः ।
तत यलेषणं तन पारम्‌ । कुतः । कमब्यत्यासात्‌ । प्रर्वौ हि परथमः
पेषणं पश्वासुरोडाशश्रपणम्‌ । अभ्र तु प्रथमतः भ्रपणेन धानाः संपच्च पशरात्त-
कुमावाय पेषणम्‌ । तस्मज्ूतनमिति प्रति जूमः-पोदृकपापारुतमेषणततरम-
योरमयोबष( घे फोरवाक्तममात्र बाध्यम्‌ । पेषणपदारथसत्‌ स एवेति वद्मा
दषन्मन्धा इत्यादयोऽत्र कर्ेव्याः ॥
इति श्रीपत्तायणाचायंविरविते माधवीये वेदाथैपरकि रष्णयजु-
दीयतेततिरीयसंहिवामाष्ये पथमकाण्डेऽष्टमपप्के
प्श्चमोऽनुवाकः ॥ ५ ॥
(अथ मथमाष्केऽषटमपपाठके पष्ठो्ुव्ाकः ) ।
अतिपुरुषमेकंकपालानिरवपत्यक मतिरिक्तं या
वन्तो गृह्याः स्मस्तेभ्यः कर्मकरं पदूना
शमीक शमं यज॑मानस्य शां मे यच्छैकं एव
श्रो न द्वितीयाय तस्य आखुस्ते श्र पञस्तं

८७० रौमर्सयणाचायैविरवितभाष्यसमेता-, ([1पथमकाणै-
(राजसूयतिषयस्य चातुमस्यसंनन्धिसाकमेधास्यततीयपरवगोऽभिषानम्‌ )
जुपस्वेष ते रद्र भागः सह स्वस्राऽन्विकया
तँ शपस्व भेषजं गपेऽश्वंय पुरुषाय भेषज
मथो अस्मभ्यं भेषज सुमभषनम्‌ ( १ )
यथाऽसंति । सगं मेषायं मेष्या अवाम्ब रद्र-
मंदिमद्वं देवं त्ैम्बकम॒ । यथां नः भ्रयः
केरथां नो वस्य॑सः करयथां न; पटामतः
करयथां नो व्यवसाययात्‌ । अय्॑बकं यजा-
महे गन्धि पुिवर्धनम्‌ । उरवासकमिव बन्ध॑-
नाम्रत्यरक्षोय माऽमृतात्‌ । एषते श्र भा-
गस्तं जुषस्व तेनावसेन॑परो पूजैवतोऽतीस-
व॑ततधन्वा पिनाकहस्तः छृतिवासाः (२) ॥
( सुभैषजमिहि कीणं च )।
इति हष्णयन्ेदीयतैतिरीयसेहितायां प्रथमाष्टकेऽ
मप्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः ॥ ६ ॥
( अथ पथमकण्डेऽ्टमपपाठके षष्ठोऽनुवाकः ) ।
पृशचमे पितृयन्तोऽभिदितः । पठे त्यम्बकपुरोदाशाः साकमेभशेषा उश्पमे ।
वानिषत्ते--
भरतिपूरुषमिति । तदिभ पशंसति--“ पतिपृर्षमेककपाटानिर्पति ।
लाता एव प्रजा रुद्रानिरवद्यते । एकमतिरिक्तम्‌ । जनिष्यमाणा एव परन।
सब्रानिरवदयते । एककपाला भवन्ति । एकयैव स्मर निरषद्पते » [ जा०
का० १प्र० ६अ० १०] इवि।
करम्भवाक्यवननेकरतवाकंयवच्च व्याच्ययम्‌ । मुख्विधिरनिषौ याबन्त
इटयाद्य एकादश मन्वा आम्ना; ।
यावन्त इति । कल्पः“ यावन्तो गृहाः सेभ्यः कमकरमिपि पिरे,

पर०८अनु०६] ष्णयजु्वदीयतेततिरीयसंहिता 1 ८७१
(राजसरयविषयस्य चातुमौस्यसंबन्धिसाकमेधाख्यटतीयपरवगोऽभिषानम्‌ )
ष्यमणोषु यजमानो जपति » इति ।
गृहे भवा मनुष्या गृ््ते वयं यावन्त इह स्थितासेभ्यः स्यः कं सुख
मकरमकाषैम्‌ । भपितेषु परोढा गेषृ चोद्कपराप्तमभिवारणं निेधति-
^ नाभिवारपीत । यदमिषारयेत्‌ । अन्तरवचारिण+९ रुं कृ्ान्‌
[त्रान का* १ प्रण ६ अ १०] इति।
रुष्ठुमनिषटकारिणं कूरेवम्‌ । अन्तरकचरिणं गृहस्पान्तः परविरयास्मानवरोषं
ब्रनम्‌ ।
करपः-^ तानमिचा्ानमिषायं वेदरास्यन्तवेधामासायः प्रना९ शमीसीति
मूते समावपति »› इति ।
कर्र्वीसिदिवीगानि तेमरहितं तृणकटादिना पूटबन्धनं करियते तदि मूत
शम्देनोष्पते । पठस्तु-
पृ्नामिति । हे मूत भकेसृणदिमिमीमश्ोपेतत्वासशूनां मासि ।
भतो पजमानस्य मेऽधवयश्च सृतं यच्छ ।
एक एवेति । कल्मः-““एक एष स्रो न द्वितीयाय तस्थ इति दकषिणप्न-
रेकोलमृकं धूपायति उत्तरपरमवान्वरदेौ गत्वा '› इति ।
रुद्रो जगत्येक एवासि । द्वितीयाय न हस्थे । द्वितीयो रतो न कोऽप्यव-
थितः । विधते
“कोस्मुकेन पन्ति ( १ ) । वद्धि सर्य भागधेयम्‌ । इमाँ दिशं यनिति |
एषा रवस्य दिक्‌ । स्वायामेव द्विश रं निरवदयते ” [ बा० का» १
प्र* ६अ० १०] इति।
कल्पः-५आस॒लते सवर पदरिष्यास्कर एकं पुरोडाशमुपवपत्यते ते पषुरिषि
बा दरष्यं ममस्‌। भ्यायन्यदि न द्विष्यादाचस्ते पशुरिति पात्‌ '? इति 1
भाशरकरो मूषकर्पछादुदृतः पास्राशिः । पररसु-
आस्त इति । हे रुदर मूषकस्ते परिः पदरतस्तं सेवस्व । विधत्ते
५ स्रो वा भपदाकाया आत नातिष्ठत । असौ ते पारित निर्दशे
दिष्यात्‌ । यमेव दवोटि । तमस पदं निद्राति । पदि न दिष्यात्‌ । आदते
षृशारिति ब्रूषात्‌ (२)।न प्ाम्यानशादिनक्ति । नाऽऽरण्यात्‌ ? [ जा०

१. "पयोद्ध |

८५९ भीमत्सायणाचाय्राेतमाप्यस्मेता- [पपयमकाण्डे-
(राजसूयविषयस्य चातुमस्यसंबन्धिसाकमेधास्यत्तीयपर्वणोऽभिधानम्‌)
कार ११० ६अ० १० | इति।

आहुत नाषठत पदरहितामाहा नङ्की करोतीत्य्थः । य॑ दिप्या्तमसा-
विति नामेन नििेत्‌ । तथा सति देष्यमसे समरपतयेव ।

एष त इति । कृरपः-“ चतुष्पथ एकोरमुकमुपसमाधाय सपरिसतीयं सव
षां पुरोडाशानामत्तराधात्सरृत्सरुदवदायावदाय मध्यमेनान्तमेन वा पठारपर्णेन
गुहोतेष ते सुद भागः सह स्वसाऽम्बिकया तं जुप् स्वाहेति » इति ।

अनर स्वाहाकारोऽप्याहतः । है रुद, एषोऽवत्तः पुरोडाशानामंशस्तवाबदी-
यमानो भागः, तै भागं, खसा मगिनीवदधितकारिण्याऽन्विकषा प्रव॑या
सशंशं गुषस्व सेवस्व । विधते-

^ चतुष्पथे जुहोि । एष वा अश्नीनां पडूवीशो नाम। अधिवत्येव जुहोति।
मध्यमेन पर्न जुहोति । स्ञण््येषा । अथो सड । अन्तमेनैव हैतब्यम्‌ ।
अन्वत एष स्रं निखद्यते (३) गत्र °का ० ११०६अ ०१०] इति ।
अश्ना पदषीशः पादपदे (वे )शस्थानम्‌। यत्ाप्नयः पुनः पुनः सैचरेण पवि-

शन्ति तादृश एवष चतुष्पथः । अतस्तत्र हैमिनाभिवत्येव देदो हवं भवति ।
पृडाशरालायां यानि जीणि पूर्णानि तत्र मध्यमं पर्णं पञ्स्ततया सभम्‌ ।
बामदक्षिणप्स्यपोरन्यतरेण हेमेन स्वरौ यागभूमरनतानिष्कारितो मववि ।

सह स्वसाऽन्विकयेत्यस्य मन्वभागस्य तारे व्याच्छे-

५ एषते रुद्र मागः सह खस्लाऽन्विकयेत्याह । शद्रा अस्यान्बिका
खसा । तपा वा एषं हिनस्ति । य हिनस्ति । त्यवैनर सह शमयति ”
[जना कार १ प्रण ६अ० १०] इति।

शरत्तारो हि परीनसज्वराधुसादुनेन हिसकस््दियमप्विका रचिका ।
ततः सरदियच्यते । एष स्दस्वपेव सहायमूतया प्राणिनं हिनस्ति । अत-
सया सह पुरोड।शमागेवथा तुटपा तेष सहैवं रदं शमयति दिंसारहितं
केरोति ।

क्पः- -५ भेषजं ग सूमभेषजमितयेताभयां सतुष्पथि परिषिञ्चति » इति |

प्रहघु--

मेषजमिषि । मेषं सुमेषनित्ेतौ मन्वयोरादी । हे स्प गेऽससदौयभि
गोजा मेषजमारोग्यं कुर । एवमन्यव । तातकाठिकं रोगोपशमनमातयन्तपौ

प्रपा०्८अनु ०६) , छष्णयनुर्वदीयतेततिरीयसंहिता । =" <७६
(राजसूयविषयस्य चातुमोरयसंनन्विसाकमेधास्यहूतीयपर्मणोऽभिधानम्‌ )
वा सूभेषजे वद्यथाऽसति यथा मवति तथा कुह । मेषो वाहकः । मेषी
दोग्धी । तयोः सगे रुष्ट गमनं रोगराहित्येन संचरणं यथा भवति तथा कुरु ।-
गवाशवादिशब्दैः पृशवादयः सवऽ्युपरकषयनत इत्याह
५८ भेषजं गव इत्याहु । मरावन्त एव याम्याः परव; । तेभ्यो भेषलं
करोति » [ब्रा का० ११० ६अ० १०) इति।
कल्पः“ अवाम्ब सृपरमदिमहीति यजमानो जपति ” ईति । पएस्तु-
अवाम्बेति । हेऽ्व परवति सद्रमुद्रयावा महि पुरोदाशवदानमकाषयं |
श्ीण्यम्बकानि नेषणि यस्पाततो त्यम्बकस्तमुदिावा महि । अद्रा पुनरव-
चनम्‌ । किमथुमवदानें कृतमिलयुच्यते । असौ सौ नोऽसाज्भेयसोऽष्पपना-
दिभिः तरेष्ठ्यथा करतकरोति, वस्यस वरसुमत्तमान्यथा करोति, पुपते गवा-
शवादियुक्तान्यथा करोति, व्यवसाययाब्धवसाययवि शासाथंनिष्ययुक्तान्यथा
करोति तदु्थमवदानं रुपम्‌ ।
यथा नः तनेपस इत्या्यमिधानामन्तस्पाऽदी मरतं दृपति-
५ अवाम्ब रददमहीतयाह । जाशिपवैवामाशसे ( ४)" [ब्र
का० १प्र० ६अ० १०] इि।
कलसः“ ऽपम्यकं पजाह इति तरिः परदक्षिणम पर्येति » इति ।
परदसतु-
¢ उयम्बकमिति। शोमनः शरीरगन्धः पूण्यगन्धो वा यस्यासौ सुगन्धिः ।
„ ५ यथा वृक्षस्य संपृमिवस्य दृरादरनधो वालयवंपृण्यस्य कर्मणो दूरद्न्धो वाति »
इति श्रतेः । पथि ररीरधनादितपयां वरधयदपि पृटि्धैनसतादृं यम्बकं
यजामहे पूजयामः । टके यथोर्वरुकफठानि वन्धनदूवृन्तत्सवमेव मुच्यन्ते
तद्वददं रम्बकपरसादेन सूत्पमुकषोय मोचनयुक्त मूयासम्‌ । अगृताचिरजीवि-
तात्सवगौदेवां मा मूक्षीप ।
चतुथपदाथै( धं )1न्श्प वातरयीिशयं दद
५ व्यम्बकं यजामह इत्याह । मूत्पोरृक्षीय मातापि वविवदाह »

८७४ श्रीमत्सायणाचारयविरचितमाग्य्तमेता- [प्रथमकाण्डे
(राजसूयविषयस्य चातुमस्यिसंबन्धिसाकमेधाख्यत्रीयपर्वणोऽमिधानम्‌ )
यदुक्तमापर्तम्बेन-“ ऊरध्वानपुरोडा शा नुदस्य प्रतिखभ्य अ्यम्बकं यजामह
इति यजमानस्याञ्लटौ समोप्य भगः स्थ भगस्य योः दिम्ीभेत्यपाद्ितेनेव
कल्पेन विः समावेतयियुः ? इवि, तदेतत्सव॑मभिमरेत्य सवषां पृरुषाणां हस्ते
स्थितस्प पूरोड।शस्योक्षपणं विधत्ते- द
५ उक्किरनि । भगस्य दीम्तन्ते ” [त्रा का० १ प० ६ अण
१०] इति।
यदेततिण्डनामूपरि क्षपणं तेन सोमाग्पाभिमानिनो मगनामकस्य देवस्य
सकाशदितामुरो शा दैन्धुमिच्छन्ति । अत एवोत्किपः पुनरञ्जटो पतति ।
कसः-५ ताते समावपन्ति ूतयोमूतषु भैष ते रुर माग इति वृक्ष आस-
जनत वृक्षय वाऽपि वा मूतयोः समोप्याविवे छता दुष्फे स्थाणो व~
स्मीकवपायां वाष्वधाय » इति । प्रढसतु-
एष त इति । हे रुद, एष वृक्षदौ सन्यमानः पुरोडारसधस्तव मागस्तँ
हवस । अवरेन प्रथियर्ूपतया तव रकषकेणानेन भागेन युक्तो मूजवतं एतना
कतेन प्रसिद्धासरवतातरः प्रमागे वरैमानोभी्यपिकम्य गच्छ । विधत्ते
५ मूते हता सजन्ति । यथा जनं यतेऽवसं करोति । वाष्टोव तत्‌
[बआ० का० १प्र०६अ० १०] इति।
पथा लोके ददेशवर्तिने बन्धुजने प्रति गच्छते पुर्पायावसं रक्षकं प्येष
. करोवि तेदृक्षप्र पुरोाशतक्लजनं ताहेव भवति । च
मन्त्रे भागनिरदशो द्रस्य निःेषेण विसजजनं इति ददीयति-
५ एषते रुद्र माग इत्याह निरये ” [ब्रा का १ प्र ६अ
१०] इि।
अवततधम्वेति । करपः-“ अवततधन्वा विनाकदस्तः : छत्तिवासोभिति
तरिरषताम्यन्ति ५ इति ।
प्राणापात्रं कृन्तत । ओमित्नेन वाक्यङेषः पूरितः । भदि-
रोधिन पाप्मानं हन्तुम रुदः परिनाकनामकं धनुस्ते गृदीतवाऽ्वतवधन्वा ज्या-
करणेन वि्तारितधनुष्कः क्तिवासाथरमेवसन ॐ मवतु । अथवाऽ्सद्िषयेऽ- 4
वृततभन्वाऽशोपितमोर्वकिषनूयको भवतु ।

१च.ङ.च.मगोवोठ्प्तीः। रख. वो रस्त" दस, चेयुः। ४ क. सष,
इन ज स च, तदङव ।

पपा०८ अनु०५] छष्णयजुर्वदी तैत्तिरीयसंहिता । ९५५
(राजसूयाकषयस्य चातुमीस्यसंनन्धिसाकमेधास्यतूतीयपर्वणोऽभिघानम्‌ )
चतुष्पथप्रत्यागपनादीन्कमेण विधत्ते
५ अपवीक्षमायान्ति । अपः परिषिञ्चति । सुदस्यानतर्हितयै । पर वा एतेऽ-
स्माहठोकाचच्यवन्ते । ये यम्बैश्वरन्ति । आद्यं चरं पुनरेत्य निवपति । षये
बा अदितिः । अस्यमिव प्रतितिष्ठन्ति (५) » [तरा का० ¶१र०६अ
१०] इति । अत्र विनियोग॑मरहः-
“स्वामी यावन्त इत्याह्‌ १ मूते समाकमत्‌ ।
एक हत्युलमकं नीत्वाऽ्रस्व अछ्तरे हविः ॥ १ ॥
कषववेषोऽहोमः स्यादधे सुमे परिपिश्चि ।
अवाम्बेति जपेतसवाधौः यम्बक परियन्ति ते ॥ २॥
एषोऽवस्थाप्य तच्छेषान्मूते वध्नाति शालिनि ।
अवत शवासनियमो मन्वा एकव्रा स्मृताः ॥३॥ डति ॥
इति श्रीमत्सायणाचायविरविते माधवीये वेदार्थभकारो छष्णवनुरवदीय-
तैत्तिरयसंहितामाप्ये प्रथमकाण्डेऽटमपरपरके
पष्ठोऽनुवाकः ॥ ६ ॥
( अथ प्रथमाष्केऽछमप्रपाठके सप्तमोऽनुवाकः ) ।
येन्द्रा द्वाद॑शकपालं वैश्वदेवं चरमिन्द्रौय
छनासीरौय पुरोडाशं दाद॑रकपाटं वायव्यं पय॑ः
सो्यमेकंकपाठं दादरागवर सीरं ददक्षिणाऽऽ-
्ेणमशाक॑पालं निर्वपति रोद्रं गावी चरु-
भेन््रं दधिं वारुणं यवम चरं वहिनीं ेतदं-
क्षिणा ये देवाः पुरःसदोऽभिनैना दिणसदों
यमनाः पश्वात्द॑ः सावितृनै्रा उत्तरसदो
वरणनेना उपरिषदौ वृहुस्पतिनेना रक्षोहण-
स्ते न॑ः पान्तु ते नोऽवन्तु तेभ्य॑ः (3 ) नम-

१क.ख. घ. च. “मी त्रियम्ब प" ।

८७९ शरीमःसायणाचार्यविरवितभाप्यसमेता- [पथमकाण्डे-
(रजसूयविषयाणां शना सीयिन्द्रतरीयेतिकरमद्रयपनेध्मीयतन्त्रापामागहोममन्त्राणाममिषानम)
स्तेभ्यः स्वाहा सटः रक्षः संग्र रक्ष इ~
महः रक्षोऽमि पं दंहाम्ययं रक्षोत स्वाह॑
यमाय॑ सवि वरंणाय वृहस्पत॑ये दुव॑स्वते
रक्षो स्वाहा प्रथवाही रथो दक्षिणा देषस्य॑
त्वा सवितुः प्रपवैऽश्िनोरबाहभ्यौ पूष्णो
हृस्तौभ्या५ रक्षसो वधै जुहोमि हत रक्षोऽ
वंपिप्म्‌ रक्षो ददसते तदक्षिणा (२) ॥'
( तेभ्यः पृशच॑चलारि९ रच्च ) ॥
इति हृष्णयञुरवदीयतैतिरीयसंहितायं परथमाष्टकेऽ-
छमप्रपाठफे सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥

(अथ परथमकण्डेश्टमप्रपठके सप्तमोऽनुवाकः )।

ष्ठे साकमेधाः समापितः । सपमे दानासीरयमिनरूरय(तुरीयं) तेपि कर्यं
पञिभ्मीयमन्वा अपामार्गहोममनररोच्यन्ते ।

तपर दानासीयंहवीपि विपत्ते

एेनद्राभरमिति। ्नासीराय दनो पायुः सीर आदित्यसताम्पां युक्तः युना-
सीरः । द्रादृषभिवंटीवदरुमानं सीरं ाङ्गलम्‌ ।

भष वैश्वदेवगतानाम्ेवादीनां पानां हविषां बरस्लणमनुवरा्मणं चातिदि-
शति

¢ एतदुनाह्षणान्येव पश हवीश्वि ? [व्रा० का० १ प्र० ७अ०१]
ह्री ।

अथोपदिरयमनिषु प्सेनदाेशदेवयोः पूवमेव प्ररस्तवाद्वशिष्टानि
शरीणि पशोसति | अथवा तयोरधिक्पममिप्रे्य तदमावपक्षानुततरेण वायुपे्या-
वशिष्ठा्येव प्रशंसति

५ अयेन्द्राय गृनासीराय पुरोडाशं द्वादशकपालं निर्वपति । सवत्तरो वा
इृ्ाशनासीर; । सवत्सरेणेवास्मा भलमवरृनये । वायव्यं पयो भवति । व्यव

ः

प्रपा०<अमु ०५) ृष्णयनुवेदी यतैत्तिरीयसंहिता । ८८७
(राजसूयविषयाणां श्ुनासंयिन्््रीयेतिकर्मदयपेधमीयमन््ापामागहोममन्त्राणाममिधानम्‌)
वृष्टये मद्पथित। । स एवा वृष्टि मदाप्यति । सौं एककपाटो भवति ।
सूर्येण वा अमृभिलीके वृषिधर॑न । सत एवास्मे वृष्ट नियच्छति ( १ )
द्वादशगव९ सीरं दक्षिणा समृद्धये » [त्रा० का० १ प० ७ अर
१1 इति।

स्य च हानासीभैस्य कटं बौधायन आह--५ अयातश्ेतुषँ मषु
एुनासीरीयहविपियक्षयमाणो भवति !? इति । तत पूवेभ्यतिभ्य पर्वभ्य अर्ध
पत्येकं मासचतुष्टयमतिवाह्च क्रिपमाणमिदै सैवत्सराटूर्् प्रवते । तकेतदभिमेतय
सेवत्सरो वा इनद्रा्ानासीर इत्युक्तम्‌ । वायुर्मा युक्त इन्दः सैवत्सरे समति
परा्लाततेवत्सर इत्युच्यते । वायोः पुरोवातस्सेण वृषटप्दापपितृखम्‌ । « अत्री
परस्ताऽहुतिः सम्यगादित्यमुपरिष्ठते । आदित्याज्जायते वृष्टिः » इति स्मरणा-
ततुस्य स्वर्गे वष्टिधारकतवम्‌ ।

अथे्दरतुरीयस्य हवींषि विधत्ते

आभ्नेयाभेति । गवीधुकमरण्यधान्धविशेषनिषनम्‌ । प्रष्ठ भारं वहतीति
वहिनी ।

इन्दू ( रीयं ) विधातुं प्रतौति

५ देवाज्ञगाः संयत्ता आसन्‌ । ते देवा अभिन्रुवन्‌ । त्या वीरेणाङुरानंभि-
भवामेति । सोऽत्रवीत्‌ । तेधाऽहमालानं विकरिष्य इति । स॒ वेधाऽ्मानं व्यकु
स्व} अश्च तृतीयम्‌ । रदं तृतीयम्‌ । वरणं तृतीयम्‌ ( २ )। सोऽत्रषीत्‌ |
क दं तुरीयमिति ¦ अहमितान्ोऽतवीत्‌ । सं तु स्नावहा इति । तौ सपत्न
जेताम्‌ । स इन्दस्तुरीयममपत्‌ । वादिनदरसतरीयममवत्‌ । तदिन्वतुरीयस्येन््हुरी-
यत्वम्‌ । ततो ३ देवा व्यजयन्त ” [ना० का० १ ० ७अ० १] इति।

वीरतलसिद्धये दारीर्रय्मेण विकारः । स तधा बिरृतोऽभिरिन्दं प्रति
पृभच्छ-मयेदं स्पते युद्धसमर्थं पादितम्‌ ! अथ कोऽन्य इदं चतुर्थं रूपं
विजयसमरथं करिष्यतीति । अहमव करिष्याभीतान्ो वरवीत्तच्वया तथा करितां
फिंलावां यृद्धविजयक्षौ सेङृष्टौ सववरिति । इन्दं एव तुरीयो यलिन्कम॑णि
तत्कन्ुतेयम्‌ । अवान्यद़यपिक्षपा तुरीधत्वमनृष्ठनि वु प्रक्रमेण
वरुणस्तुरैयः । विधत्त

क. घ. ववषु मा। च. श्वतसुषु मा ।

८७८ श्रीमत्सायणाचायविरवितमाप्यसमेता- [१ धमकाण्डे
(लसूयक्षियाणा डुनासीयैन्द्रतरीयेतिकदयपदेष्मीयमन्वापामा्होममन््राणा्रभिषानय्‌ )

“ दिं निरुप्यते विनवे (३) [ज्रार कार १ प्र ७
अ० १] इति।

चतुदेवियांरासंपदनेन दक्षिणां प्रचंसपि--

५ वहिनी पेनुकषिणा । यदहिनी । तेनाऽ्ेयी । पदोः । तेन रत्री ।
यदुः । वेनैनदी । यती सती दान्ता । तेन वारुणी समृद्धये ५ [ बरा?
का० १ प्र० ७अ० १] इति।

गोलं जातिः । धेनुं नवप्रसवतवम्‌ । अस्य वेन्तुरीयस्य कर्मणः द॒नासी-
पंदिन एवानृष्ठानमपल्तम्बो द्कंयति-“ ततशवतहविषनदुरीपेण यजते १ इति ।

ह्तुरीयविधानादू्व ये देवाः पूरःसद इत्यादयो मन्वा आन्नाासतेषां
विनिषोगमापर्तम्बो दृशंपति--५ एतस्या एव रत्निरायां पञ्चेध्मीयेन यजते
चतुधाऽवनीयं पिदिशं व्युदधूत्य मध्ये पञ्चमं छता प्रथगिष्मानुपसमाधाय
णुं पश्वगृहीतं गृहीत्वा ये देवाः पुरःशद इयो्थारिङ्गं जुहोति मध्ये पश्वमेन
शमूढरर्ष इति पथ्य इप्मानुपसम्‌( मु ेकपोप्माधायाप्रं प्चगृहीते
गृहीत्वा रकपर स्वहियुतराः पचाऽहुतीयुहोति प्श्वाही रथो दक्षिणा ?
एति । ये देवा इत्यादिन्रपरस्तु--

ये देवा इति । : पूदिषर्विनोऽधिनेत्रा अभिपरमूा ये देवा रकषो-
हणो राक्षपत्राः सन्ति वे देवा नोऽस्रानपोनिवारणेन पान्तु । पुनरपि ते देवा

नोऽ्छान्कमानुष्ठानेनावन्तु । तेभ्यो देव्यो नमर्कारोऽसतु । तेभ्य इदं हव्यं

स्वाहृतमसतु । दक्षिणसदौ यमनेवा इत्यस्य मन्वस्याऽ्ौ ये देवा कत्यनुषभ्यते ।

अन्ते च रक्षोहण इत्यादिकमनुषन्यते । एवं॒॑तृतीयचतुधयोर््व्यम्‌ । पश्चमे त्‌

ये देवा शृत्येतायदेवानुषज्यते । प्रथमे तु रक्षोहण इत्यादिकमेवानुषज्यते ।
तदेतस्ेध्मीयं विधातुं पस्तौति--

५ प्रजापरतियंमसरनत ( ४ ) । तृष्ट रक्ाशस्यनिषासन्‌ । स एताः
पजपृतिरालनो देवता निरमिमीत । तारि स दिग्यो रक्षारसि प्राणुदत »
[ब्राणका० १ प्र०७अ० १] इति । विधत्ते

^ यलञ्चावत्तीयं जहोति । दिभ्य एव तद्यजमानो रक्षा सि प्रणुदते »
[जरान कार ११्र०७अ० १] इति।

पश्चरुतोऽवदाय संपादितमाचयं प्श्वावत्तीयम्‌ ।

समूढमित्याक्षिन्वपाठसु-

भषा०्८तु ०७] दृष्णयजुदीयतैतिरीयसरता । ८५९
(राजसूयविषयाणां डनासीयैनदरतरीयेतिकर्पदयपनष्मीयमन्त्ापामार्गहोमन्त्राणा मभिषानम्‌)
समूढमिति । रकषोऽस्रतमतिकूरं राक्षसजातं समूढं नाशु सम्यगे-
कर्तं रेद्ग्यं च । पृनरपीदभिदानीमहं रक्षोऽभि दग्धस्य रक्षसोऽभितः सवंवोऽ-
बस्थितासतत्तदनुचरान्सम्यग्दहामि । एतन्मन्तपठिन तस्य सिध दृरौयति-
“4 समूढ रक्षः सेदग्ध\ रक्ष शत्याह । रक्षारस्येव सेदहति ” [बार
का० १प्र०७अ० १] इति । अग्नय रक्षोष्न इति मन्वपाठतु-
अभ्य इति । यमयित्यादिषु रक्षोष्न स्ेत्यनुषज्यते । वृहस्पोदवस्वत
इति विशेषणम्‌ । परिषपौवदि( त इत्यथैः ।
अभ्भियमादृयो जिववन्त इति युक्तस्तद्धोम इति दृशैयति-
५ अग्नये रक्षोघ्ने स्वहित्याह । देवताभ्य एव विजिग्यानाभ्यो मागवेयं करो-
वि [ब्रा फा १ १०७०१] एति।
विजिग्यानाभ्यो विशेषेण जितवतीभ्यः । देये रथ विधत्ते
प्र्िवाहीतिं । भिपद्‌धारद्श्रयेणोहवमानः परिवाह ।
समृदहेतृतेन वै परंसति-
^ पर्वा रथो दक्षिणा समदय (५) [त्राण का० ११०७
अ० १] इति।
अपामारगहोममन्ाणां विनियोगमप्तम्ब आह“ व्युष्टायां पुरा्भरहेतरा-
दुषामानहोमेन चरन्ति, अपां न्ययनादृपामागौनाहत्य तान्सक्तन्छतवा दक्षिणम
रेकोमुकं धूपायद्धरति, उत्तरपूष॑मयान्तरदेशं गत्वा स्वरव इरिणे परे वोपस~
माधाय देवस्य लेत्यनदरय रक्षसो बधं जुहोमीति पणमयेन सवेण शृहाति, ह~
तर रक्ष इति जूवमनुपर््यावधिप्म रकष इत्युपतिष्ठते इति ।
मन्मपारसतु-
देवस्य त्वेति। एते त्रयो मन्ताः सटः | तत्र रक्षसो वधपृ्ििति'
विरेषः ।
केमकाठे यदृखभाश्छादयतिं तस्य दानं वषते~यद्स् इति 1
अप्माहोमे विघात मसौवि- `
नरो वृत्र हत्वा । भसृरानरामाध्य । नपूचिभासूरं नाठभत । त९ शच्या
गृहणात्‌ । तौ समछमेताम्‌ । सोऽस्मादभिशुनतरोऽमवत्‌ । सोऽत्रवीत्‌ । सैषा सै
दधावहै । अथ लाअ्ष्यामि । भ मा दृष्केण नाऽर्गरेण हनः (६) | न द्वि

ख. ति शे" । +=

८० भरीमत्सायणाचाय॑विरावितभाप्यसमेता- [प्थमकाण्टे-
(सजसूयविषयाणां डना्समनद्रतुरीयतिकषदयपर्धीयमन्त्ापमरहोममन्त्राणामगिघानम्‌)
वान नक्तमिति । स एतमा फेनमतिश्वत्‌ । न वा एष दृष्को नाऽ ब्य
हाऽतीत्‌ 1 अनुद्विः सूैः। न वा एवदिवा न नक्तम्‌ । तदयेतसिंलके । अगां
केनेन विर उद्वतयत्‌ । तदेनमन्वदतंत । मिनशरगिति ( ७ )। स एतानपा-
मा्गानजनयव्‌ । तानजुहोत्‌ । नैम त रक्षारस्यपाहव ” [व्रा क० 9

प०७अ०१]इति।

इन्द्रो वुववधादृष्॑म्पानसुरान्परमूतान्छवा नमुिनामानमसरं नारमत न
प्राभवितवान्‌ । अप्रभूतं तै नमुचिं शच्या स्वदक्त्यागृहातु । यथा युध्य
नेको महः रचख्दशक्तोऽपि पेण दाक्तमापा्य हस्ताभ्यां प्रतिमहमादिङ्गव
गृहत ददत्‌ । ततस्ताविन्दनमुी समटमेतां प्रसर पम्ईनपरौ सर्पौ हेसताभ्या
पादाभ्यामन्योन्यं दढमवषटम्य महद्रयवद्मो पतितो । तदानीं स नमुचिरस्ादि-
नद्रादभिद्नतरोऽभितो हस्तयोः पादयोश्च वदवत्तरोऽमत्‌ । दतो मुमूषमिन्दमवलो-
क्य रपाटुरिदमगरवीत्‌-मो इन्द विगृ्मणराजदयवदावां परसपराङ्गाका-
रेण संधिं करव । अथ त्वौ मुमूहैमवसकषयामि मोक्षयिष्यामि ।
ततः प्रहारसाधने कठि च समयमेवं छतवान्‌-मो इन्द्र बुष्केणाऽर्द्ेण वा
कृष्ठादेना साधनेन मां नहनोमांमावधीक््वा रत्रौ च मा वधारिति।
हन्द तं समयभङ्कीषत्य तेन मोको धेपैण स्वस्थो भूत्वा समयानु्तारेण तं
नमुषिं हन्तुम केमैमायुधं भावयिला तरिमिनमुचावसिचत्‌ । न चैवं सति
समपटोपः शद्कनीयः। यत एष केने नेव दुष्क । सर्वे सति कृटिन्यपरतीतेः।
नाप्यद्रसेन वच्चदि्केदनात्‌ । कां च समयानुसारेव सपादरयामास । यदा
रातिव्या परमाताऽऽ्ीततुय्ानुदितसदानामन्धकायरवान सतिलं सू्ेदया-
भावाच्च नेतदहः । एतसिठीके रविर संधिकाठे दसय नमुः तिजं
फेनेनोदवतैयदुद्च्छिनत्‌ । तच्ोच्छिन धिरो हे 1दिचिन्देसयुच्चारयदैन-
मिन््रमन्ववैद सरवदासुगतममत्‌ । तत्तच्छो वारधितुं च इन्दं एताहीकप-
सिद्धानपाम्‌गौनजनपत्‌ । तानुलचानजहोत्‌ । तेरेव हः स दन्दो नमुचेः

शिरःसहिवानि सर्वाण्यवशिष्टानि रक्षति हतवान्‌ । विधत्ते
५ यद्पामार्गहेमो मवति । रक्ष्तामहये # [तरा का० १ पर ७
अभ०१६ि।

* १ ख. स्पर्धी" । २ स. ध. ङ. च. त्या । क. घ. ङ. पेनेनाऽगु° ।

१०८ भनु०८] छम्णयजुर्वदीयतत्तिरीयसंहिता 1 << 4
(राजसयविषयाण हानासीयन्तुरीयतिक्दयपश्े्मीयमन्त्रापामारगहो ममन्त्राणाममिषानम)
अङ्गविधीन्सन्नन्पाख्यानं च क्रमेण दर्॑षति-

% एकेसमृस्केन यन्ति । तद्धि रक्षसां भागधेयम्‌ । इमां दिशं यन्ति । एष
पै रक्षतां दिङ्‌ । खापमिव दिश रक्षा नि हन्ति (८ ) । सरू इरि
शृहोति पदर वा । एके रकशषसपायवनम्‌ । ख्व एषाऽपतन रक्षसि हन्ति ।
पणममेन सवेण शुहोति । त्रलभै पणः । त्रसणेव रकषाश्ि हन्ति ।
देवस्य ता सवितुः भरसव इव्याह । सवितृधरशूत एव रक्षभति हन्ति । हतर
रक्षोऽवधिष्म रज्ञ इत्याह । रकषसा^ सतम । यदस तदक्षिणा निरवच्यै । अपती-
क्षमायनि । रक्षत्तामन्ततमै (९) » [वान कार ११०७अ० १]
इति।

इमां दिशं वायवीम्‌ | सतै हननाय । निरवै मागमदानेन निःसारणाय ।
सवष्टमन्यत्‌ । अन्न इानासीये्तुरीयपञेष्पायापमागहोमानां चतुर्णा कर्मे
कस्मनेव दिने कर्ैष्यतादेकेनानुवाकेनोपसंग्रहः ।

अत्र विनियोगसंमहः-

« पञ्चभमवहनौ जुहुपाये देवा इति पञ्चभिः ।

समूहन्तीपमान्तमिति पञ्चहोमस्तथाऽनये ॥ १ ॥

निशि इवा सक्तुहोमः प्रारतदवेति मन्तः ।

हृतं सवप्रहरणमवधष्मेति चोत्थितः ॥

अनुवाके सप्तभेऽस्मरक्ता मन्तराश्चतुरश १» ॥ २ ॥ इति ।
इति श्रीमत्सापणाचायविरचिते माधीये वेदारथपरकाशे रष्णयजुवेदीय-.

तैततिरीयसंहिताभाष्ये प्रथमक्ाण्डे्टपप्रपठके

सपमोऽनुवाकः ॥ \ ॥

( अथ प्रथमकाण्डेटपप्राठकेऽटोऽनुवाकः) ।

९ धात्रे परोऽसौ द्वाद॑शकपालं निर्वपत्यन-
मत्यै चरु* राकायै चरुः सिनीवाल्यै चर
फु चर मिथुनौ गावौ दक्षिणाऽऽग्नविष्णवमे-

१११

८८३. श्रीमत्सायणाचार्यविरचितमाप्यसमेता- [१ पथगक १६- -
( राजसूयविषयेदीविकादिकरमषटकाभिधानय्‌ )

कोवृकपाटं निरवपतै्रविष्णवमेकांदशक-

पाठं वैष्णवं निकपाठं व।मनो वरी दक्षि

णाग्नीपोमीयमेकाव्रक पालं निर्वपतीनदरापो-

मीयमेकादशकपाल सौम्यं चरं वश्व

क्षिणा सोमाकैष्णे चरं निव॑तयैद्रपष्णं चरं

पौष्णं चर इ्यामो दक्षिणा वैश्वानरं द्व

शकपां निर्वपति हिरण्यं वक्षणा वारणं य॑व-

मै चरुमश्वो दक्षिणा (१)
(कैन ददृशपाडं निरो च ) ॥

इति रष्णयनुवदीयौत्तिरी यसंहितायांप्रथमा्केऽ
मप्रपाठकेऽषटमोऽनुवाकः ॥ ८ ॥
( अथ प्रथमकाण्डेऽ्टमप्रपाठकेश्टमोऽनुवाकेः )

रमेऽनुवाके दानासीयादिकमैनतुष्टयेभकदिनकरवयमुक्तम्‌ । अष्ट देविकादि-
कुर्मषटकमेकानककप्यमुच्यते ।

वत्ाऽरौ देषिकानामकानि प हवीपि विधत्ते

थ्न पुरोडा्ञमिति । अव धवरादीनश्च देवानक्षिणां च भजोतत्युष-
केगेन पशं्ति-

५ धति पुरोदाश दरादशकपाटं नियति । वत्सरो वै धाता । सेवत्सरेणै-
वासम परजाः प्रजनयाति । अन्वेवारमा अनुमतिमनयते । रति राका । प्र सिनी-
बारी नयति । प्रजाखेव प्रनाताज्न कृवा वानं दधाति । पिनो गवो दषि-
णात्ये › [बाण का० ११्र०७अ० २] इति।

सैवत्सरकाटस्वामी धाता गर्भधारणामारभ्य सेवत्सरादर्वागिव प्रनोखात्ते कार्‌-
यति । अनुमतिदेवता यजमानार्थं परजोता्तमङ्घो करोति । राका तु पूषा
विरूपं रवे ददाति । सिरनावाटी तदं गम निःसारयति । कुहदेवतमाऽ्व॑पः
भृच शृवृष्दारणिुं सामथ्यै च दृशति !

क्षी °<अनु°्) छृष्णयञुर्वेदी यतैत्तिरीयसंहिता ९५१
१ ( राजसूमविषयेदेविकादिकर्मपट्कामिधानम्‌ }
भथ विहविष्काणि क्रीणि करमाणयकेकहविष्के द कर्मणी च कमेण वितते
आप्नावेष्णवमिति । वभुः कषिटः । परथमस्य तिहविष्कस्य देवता दृक्ि-
णां च प्रक॑सति- ‡

५आयविष्णकेकाद्शकपाले निवपति । देनदविष्णकोकाद्राकपाटम्‌ (१)।
वैष्णवे तरिकपाम्‌ । वीर्यं वा अभिः । वौ्मिन्धः | वीर विष्णुः। प्रजा एव्र
प्रजाता वीय प्रतिष्ठापयति । तस्मास्रजा वीय वीः । वामन्‌ क्षमो वही दक्षि
णा। यदह । तेनाऽनेयः । यद्पमः (२) । तेनै । यद्वभनः। तेन वै-
ष्णवः समृधे +) [श्रा कार ११० ७अ० २] इति।

आपरेयादीनां वीयेपदलात्दूपलम्‌ । प्रजानां खस्वन्याप्रसमर्ध्यं वीैम्‌ ।
वहीत्यादीनामरन्पादिपिपत्वादभिपादितम्‌ ।

मध्यमस्य त्रिहुविष्कस्य देवता दक्षिणां च प्रशंसति

५अीपोमीयमेकाद्‌शकेप।ठं निपाति । इृ्रासोमीयमेकादृशकपाठम्‌ । सौम्यं
रम । सोमो वे रेतोधाः। अभिः पजानां परजनमिता । वद्धानामिन्धःपरदापिषा |
सोम एवास रेतो दधाति (३) । अश्न प्रजं प्रजनयति । वृदाः परपच्छ-
ति । बभदक्षिणा समूचे " [वा० क १ प्र ७अ०२] ¶ति।

गर्भाय निपिक्तं रेतो पथा बहि्नं॑निःसरति, पथा च न पूयति, वधा
सोमो धारणसामर्य परयच्छति । धूतस्य च ग्म्य पतनादिविपरं प्रिहत्याप्िः
प्रजा उत्ताद्यति । दृन्दरशूषनाः परजाः सस्वोनितगरभिवृदधा सथा मवनि
तथा सामर्थ्य परयच्छति । .

जअन्त्यस्प तरिहुविष्कस्य देवता दक्षिणां च प्ररसति-

५ सोमपौष्णं चरं निषपति । देष्णं चरुम्‌ । सोमो सतोषाः । पषा
पशनां प्रजनयिता । वृदधानामिन्दः पदापयिता । सोम एवास्मे रेतो दभाति ।
पूषा पड्न्मजनयावि ( ४ ).। वदधानिन्द्रः पयच्छति । पौष्णश्र्मवति ॥ वषे
पूषा । अस्यामेव परतितिष्ठति । श्यामो दक्षिणा समृद्धये + [ना० का० १
प्रर ७अ०२]इति।

आधे विहिष्के स्यासक्तवतान्तःपाती यो विष्णुः स एवैकाकी वैष्णवे परि
कपाटमितयतरोच्यते, न न्यः कशथविरतः संहैव व्याख्यानं छतम्‌ । इह ठ्‌ म्पा-
सक्तदेवतान्तःमाती पूषा । कथितोषकः पषविषः। पौष्णौ तु मूषिः
पूषा । अते देवतामेदादृथग्याख्पानम्‌ ।

८८४ श्रीमस्सायणाचारयविरचितभाप्यसमेता- [्रथगकाण्डे-
( राजसूयषिषयेविकःदिकरमषद्कामभिधानम्‌ )
पकहविष्के पश्चमे करमणि देवतां दक्षिणां इ प्रशंसति
५ बहु वे पृरुपोभेध्यमुपगच्छति । वानरं दशकपालं निवपति । सव
करो वा अवधारः । संवत्सरणेवेनः सद्या । हिरण्य दक्षिणा (५) ॥
पिश वै हिरण्यम्‌ । पृनात्यवेनम्‌ % [ना० का०.१ प ७अ०.२] इति।
अमेभ्यत्वमदातितवे, त्च बहुविधं भोजनादिकाठेषृ ¶ृनः पूनः प्रवृत्तात्‌ ।
तत्र सेवत्सरामी वैभानरोऽधिः सैवत्सरकलिनैनं यजमाने स्वदयति मेये करो-
ति । तच्चनिष्िमातरेण ठभ्यते । हिरण्यस्पोच्छिष्टादिसंसर्शेऽपि मृद्धाण्डवतरि-
स्पागाभावातवित्रलम्‌ ।
एकाविष्के षष्टे कणि देवतां [ दक्षिणां च ] प्ररंसति-
५ बहू तै राजन्योऽनपं करोति । उप नम्ये हरते । जिनाति बा्षणम्‌ ।
इदृत्यनुतम्‌ । अनृते सदु पै क्रियमाणे .दरुणो गृह्णाति । वारुणे यवमयं चरं
~ निवपति । परुणपाशदिपैनं भृति । अश्वो दक्षिणा । वारणो हि देवपयाऽ्धः
समृद्धये (६) » [-मा० का १ प्र०७अ०२] हइि।
राजन्यः क्षलियो बहविधमनृतमशाश्रीयं करोति । त्था-जान्ये जायाय
जायालवे सेपाद्यितुमृपहृरते यस्य कस्यविदगृहमुषेत्य सियं हरति । ब्राह्मणं वि~
यापरसङ्गादिन। जिनाति जयापै न्यक्करोति । सष्टमन्यत्‌ । प्रतिहमन्ते
वरुणायाधकरियम्नावतवादशवस्य वारुणम्‌ ।

अथ मीमा ।

एकादगाप्यायस्य तृतीय( चतुर्थ )पदे विन्तितम्‌-
भतोमपिष्णादिके वन्तमद्गानामूत भिन्नता ।
तन्त्र फटेक्यतो भवं दक्षिणाकुमिदवः » ॥
रलये शरूयते-५ सोमाौष्ण एकदशक्माट देनापीष्णश्वरः पौष्णधरः
श्वाभो दक्षिणा ” इति । ५ आाभ्नविष्णव एकाद्राकपाल देनदोष्ण(ैष्णव )
भर्ैप्णव्िकृपाठो वामनो दृक्षिणा '' इति । तत्र दयोखिकयेस्तनरेणानृष्ठ-
नम्‌ । कृतः । रुन्लस्य राजन्यस्य फटैकतवैनतदेकदेशभोरनयोरपि फरैक्थातू ।
नच दृशीपृणंमासयोरवात्र कारमेदोऽस्ति, येना्रापि तथा राङ्कयेतेति पि

मूमः-र्यामवामनयोरदक्षिणयोदेन ताम्यामानेतानां कतुणां भदादुङ्गानि भिघने ॥

१. ङ. च. नमतां क^ ।

क

प्पा०८अनु०९] हृष्णयजुरवदी यतेनिरीयसं हिता । ८८५
(राजस यीवषयाणां रलिहविषाममिधानम्‌ )

इति शरीमत्सायणाच य॑विरविते माधवीय वेदाथैपकाशे रुष्णयजुै-
दीयतैतिरीयसंहिवाभाष्मे पथमकाण्टेऽ्टमपपादकेऽ-
मोजृवाकः ॥ ८ ॥
( अथ प्रथमकाण्डेऽटमपरपाठङे नवमोऽनुवाकः ) ।

मर्हस्पत्यं चरं निर्वपति बरह्मणो . एदे
सिपिषृष्ठो दक्षिणेन्मेकौदक्षकपाल? राज
न्य॑स्य गृह अषभो दक्षिणाऽऽदित्यं चरं
मरिष्ये ग्रहे धेनुवक्षिणा नेर्कतं चरं प॑रि-
वृतये गहे रृष्णानां बीहीणां ` नख्निर्भिन्न
क्ष्णा कूटा दक्षिणाऽजेयमष्टकपालभ
सेनान्यो ग्रहे हिरण्यं दक्षिणा वारुणं द्रौक-
पाल सतस्य॑ गृहे महानिरष्टो दक्षिणा मार्‌-
तर संपक॑पालं अआमण्यों गृहे पृशनिदंक्िणा
साविन्नं दादरकपालम्‌ ( १ ) । क्षु उप-
ध्वस्तो दक्षिणाऽऽन्विनं द्विकपाल सै्ही-
गह संवात्यौ दक्षिणा पौष्णं चरं भोगड्‌-
यस्यं गहे श्यामो दक्षिणा रौद्रं गौवीकं चरे-
मंकषावापस्य॑ ग्रहे शवल उद्वारो दकषिणेनद्राय
चत्र पुरोडाज्ञमेकौदङकपालं भरति निर्ष-
पतीन्ौया्होपचेऽयं नो राजां उगहा राजां
भृत्वा वरजं व॑ष्यान्मेजानार्हस्पतयं म॑वति श्वेताय
श्वेतव॑त्साये दुग्धे स्व॑यंमू् स्व॑यंमथित आभ्य
आश्वत्थे (२) पाञे चतुःस्रक्तौ स्वयमवप-

९८८६ श्रीपतमायणाथा्विरवितभाप्यसमेता- [१ प्रथमकाण्डे

ह (राजसूयव्रियाणा रलिहविषामभिधानम्‌ )

जाये शाखि कणारश्वाकंणा शश्र तण्डुलानि

चिनुयाये कर्णाःस पय॑सि बाहैस्पत्यो येऽ

कर्णाः स आज्ये भजः स्ववंता वेदिभवति

स्वयंदिनं वहिः स्यवंछृत दध्मः सेव व्वेता

श्वेतवा द्षिणा (३) ॥
( साविवं ददृकपाटमाधत्े त्रथसिभ्गा्च.) |

इति ष्णयजर्ेदीयतैततिरीयसंदितायां प्रथमा्टकेऽ-
मप्रपाठके नवमोनुवाकः॥ ९ ॥

( अथ प्रथमकाण्डेऽ्टमप्रपाठके नवमोऽनुवाकः ) ।
भषटमे देविकादिकं करमषटूकमेकदिनकर्तव्यमृक्तम्‌ । नवमे रलिनां हवीध्यनुदिनं
क्रमेण क्तव्पन्युचपन्ते । ततैकादश हवीं विधतते-
ा्हस्पत्यमि ति । कतिभिरेपो नहा, तस्य गृहे राना गतेति कु-
सौत्‌ । एवे सर्व । रितिपृष्ठः येत्ष्ठः। छतामिवेका राज्ञः सी महिषी । परिव्‌-
क्तिः प्ीपिरहिता राज्ञः स्री । तदृगृहे गता रृष्णानां व्रीहीणां छष्णान्ीहीन-
तेमिर्भिधावधावमन्तरेव वण्डुलानिपमाय वहः कव्य कूटा मवृङ्गा गौः।
सतः सारथिः । महानिरष्टः पीडितवृषणः । प्रशिः शङ्क: । अलपतनुरित्यनथे ।
क्षत्ता पषटिस्तोऽन्तःपुराध्यक्षः । सेकीणवणे उपष्वसतः । सेग्रहीता धनरे्रहक-
ता कोशाध्यक्षः । सवात्यौ समानमातरौ वत्सक द्रावित्यधैः। यो रज्ञः परा
षष्ठं भागं परजाभ्यो गृहा स मगदुधः । गावीधुकोऽरण्यगोधूमनिषनः |
अक्षावाप टूतकारः । शबडश्विषवणैः । उद्रो दी्ैपुच्छः । यथोक्तानि स~
वणि हवींषि समस्य प्रदंसति-
“५ रलिनामेवान हवी थमि भवन्ति । एते वे रा्टस्य प्रदातारः । एतेऽपादा-
तारः | य एव राषटूस्य प्रदातारः । येऽपादातारः । त एवासि राष्ट परयच्छन्ति |
राष्ट्रमेव भवति » [तरा० का० १प्र०७अ०३] इति।

१ स ्िनानव ।

~

प।*८अनु ०९] दृष्णयजुवैदीयतैततिरीयसंदितां । ट्ट
(राजसरूयविषयाणां रलनिहविपामभिधानम्‌ )

रत्नान्येषां सन्तीति र.तिनः। व्राह्मणराजन्यमहिष्याद्यो रलिनः । तदमिमानि-
देवानां प्रियाण्येतानि हवीं पे । अतस्तदुगहेष्येव गत्वा निवपेत्‌ । एते रलिनाम~
भिमानिनो देवा एव राट पदाहुमपादातुं च समर्थाः । अतः स्वकीयनललादिगृहेषु
निर्वौपेण तुष्टा अस रार मयच्छन्ति ।

रत्नीत्येकनाम्ना पसक्तं पयोगेक्यमपोय देशमेदपापं प्रयोगमेदं परदसति-

५ यत्समाहत्य निषेव्‌ । अरलिनः स्युः । यथायथं निवपति रलिवाय(१)"
[जा०का० १प्र०७अ०३] इति।

अरालिनो रतनराहिता द्रिदाः ।

ू्ौक्तदेिकादिवदेका नुवा फविहितत्वेन भसक्तं दिनैक्यमप्वदत दिनमेदं वि~
धते-

५ यत्सधो निपत्‌ । यावतीमेकेन हविषाऽऽदिषमवरुन्धे । तावतीमवरन्धीत।
अन्वहं निधेपति । मूयीमेवाऽअशिषमवरनये । मूगततो यजञकरूनुपैति [ ता०
का० १ प्र० ७अ०३] इति।

आशिषे फलम्‌ । बहुदिनानृषटाने कतुबाहुल्यं जनानां प्रतीयते ।

गृहस्वामिने बज्लामिमानिनं वहस्व पदसति--

५ बाहंसत्ये चरं निर्व॑पति बर्ण गृहे । मखत एवासने ब्रह्न सक्या ।
अथो बरहनेव कषेतरमन्वारम्भयति । शिवि्ष्ठो दक्षिणा समृद्धे (२) » [रा
का० १ प्र०७अ० ३] इति।

मुखत एव कुर्मोपक्तम एव यजमानार्थं ब्राह्मणजातिं सश्यति सम्पकीकष्णी
करोति । उक्छषटं करोदीत्यथैः । फिंच प्रधमतो ब्रहमगुहं पृशवादराजन्यगृहषितें
ब्रा्ञगजापिमनु कषत्रिषजाल्वारम्भः कारितो भवति । इन्दं प्रोसति-

५ दन्दरमेकाद कषर राजन्यस्य गृहे । इन्दियेभवावरुन्धे । कषम दक्षिणा
समृद्धये » [व्रा का० १प्र०७अ० ३] इति।

अदितिं पशंसति-

५ आदित्यं चरं भिष्यै गृहे । श्यं वा भदरितिः । अस्यमिव परतिरिष्ठषि |
धनकषिणा समृद्धये ” [त्रा का० १ प्र० ७अ० ३] इति।

५
अवर पृस्यत्राहण उपेक्षितं हविषं विषत्ते-

८८ , भीमस्सायणाचायंपिराधेतमाप्यसमेता- [१ पथभकाण्े-
८ राजसूयविषयाणां रलिनिहविषाममिधानम्‌ )

५ भगाय चरं वाति गृहे । भगमेवासिन्द्धाति । विचित्तगभां पष्ठौही
दक्षिणा समृद्धये (३) ? { ना० का० १ पर ७अ० ३] इवि ।

वावाता महिष्या अभिपिक्ताय। अकषौचीना परिवृक्तयाः पीतिरहिताथा उत्त”
मतेन सवयं मध्यमा रज्ञः स्ली । अव एव्‌।भमेषपकरणेऽधमरकुकयो राज
किप उत्तममध्यमाधमायेकमेतेरव नममिरमर्दिटाः-^ भूरिति महिषी । भूष
ति वावाता । सुरिति परिवृक्ती » इति । भगमेव सौभाग्यमेव । . विित्त-
गभौ विदेषेण वितो जञा्तोऽमिव्यक्तो गरौ यस्मा इति विग्रहः। प्वैही बा

गमिणी । निकरं पशंसति-

५ कतं चरुं परिवृक गृहे रुष्णानां ्रीहणां नखनिर्भिल्तम्‌ । पाप्मान
निति निखद्यते । ष्णा कृशा दक्षिणा समृद्धये [त्रा क १ पर
७ अ० ३) इति।

पाप्मनो निक्रतिशरीरलतां प्रति प्रदोमवेषा ।

अर्भ गृहस्वाभिनं च परशंसति-

^ आभयमष्टाकपारः सेनान्यो गृहे । सेनमिवास्य, सश्यति । हिरण्यं
दक्षिणा समृधे » [त्रा कार १० ७अ० ६] इति।

कणं प्रशंसति-

५ वारणं दशकश सूतस्य गृहे । वर्णसवमेवावरुनधे । महानिरष्टो द्‌
क्षणा समृधे » [ ज्रा० का* 4 भ्र०७अ०३] इति|

वरुणसवो वरुणानृज्ा । परतः प्रशंसति-

५ मातर सपक परामण्यो गृहे ( ४) । अननं वे मर्तः । अनयेषाष-
शमे । पृ्िदीकषिणा समृद्धये» [ब्रा० का १ प्०७अ०६]१ि।

मरुता देश्यलेनान संपादकः दनलम्‌ । सवितारं पदांसति-

^ सावि दवादशकपारं क्षत्मृहे रत्यै । उपष्वसतो दक्षिणा समृदधधै »
[ ब्रा का० १ प्र ७अ० ३] इति। अधनो प्रशंसति

५आध्िनं दविकपाठर पैमहीतुहे । अभिनै वै देवानां भिषज । वाम्पमिवासे

५ १ च. यनुक" ।

परषा*्८अनु ०९] छष्णयनुर्वदी यतै त्तिरीयसंदिता । ८८९

( राजसूयविषियाणां रलिहविषामभिषानम्‌ )
भेषजं करोति । सवात्यौ दक्षिणा समृद्धये" [ना का० १ प्र, ७
अ० ३] इति । पूषणं प्रशं्तति-

८ पौष्णं चरं भागदुषस्य गृहे ( ५.) । अन पै पूषा । अनमेवावरुन्पे ।
श्म दक्षिणा समरे » [त्रा० का० १प्र०७अ०३].इति।

यथा मतां वैश्यतेनालसेपादुकतवाद्लत्वं तथा पृष्णोऽन्नपोषकलादृ्यतम्‌ ।
सत्रं प्रसत

^ रोव गावीधुकं चरुमक्षावापस्य गृहे । अन्तत एव सदं निरवदयते । शब
उद्वारो दक्षिणा समृद्धये » [ ना० का० 4 प्र० ७अ० ३] इति।

मागमदानपू्कल्ेन रदस्य पुरतो निःसारणमपि पसव ।

पाठेनावगतां हविःसंख्यां परंसति-

५ द्वादशैतानि हवीपि भवन्ति । द्वादश मासाः सवत्तरः । सेमतसरेणै-
बास राटूमवरुन्धे । राष्ट्रमेव मवति (६) [नारका ११०७
अ० ३] इति।

विह्तिभ्यो द्राद्शहविभ्यं ऊर्ध्व खगृहे हविद्रयं विधत्ते

इन्द्रायेति । प्रति परातिसिके गृहे । सुषाम्णे सुष्टपारयितवे । अमृते ¶~
प्न्मोचकाय । पुरोडाशमेकादृशकपाउमित्यनुषरते ।

तमिमं प्रतिनिवीपं परशंसति

५ यन्न पराीनिवैेत्‌ । रलिन आरिषोऽवरुन्धीरन्‌ । प्रतिनिवपति । इन्धाय
सुबामे पुरोडाशमकादश्कपालम्‌। इन्दरायारहोमुचे । आरिष एवावरुन्ये ?
[त्रा का० १ १०७अ०३]इति॥

रतिनो बराज्ञणराजन्पादय आरिपस्वद्विहितफङान्पवरुन्धीरनगह्णीुः ।

अथे नो इति । एतेभां हविषां सीप एके मनप आम्नाव्तस्य विनियोग
मापस्तम्ब आह-“ अयं नो राजा वृत्रहा राजा मृत्वा वं वध्यादिति पुरस्ता
स्खिष्टरुतोऽधव्ुजंपति » इति ।

अयं राजा राजसूयस्य कौऽस्कं राजा योऽ्यततो शवुवधक्षमो राजा
भूता शष वध्यात्‌ । £

वधभ्यादित्येत्यस्य प्दस्याऽऽशीरथ॑त द्योतयति~

५ अयं नो राजा वृत्रहा राना भरता वृतं वध्यादित्पाह । आधिषृमवैवा~
माराक्ते १ [त्रान कार ११०७अ० ३] इवि |

११९

८९० श्रीमत्सायणाचायंविरचितमाप्यसमेता- [१ भथमकण्डे-
( राजसूयविषयाणां रलिहविषामभिधानम्‌ )
यदुकतमापसम्बेन “शोभते भभेचनी यस्यो वध्यस्य दीक्षं पकमथाति मैनामाहं-
स्त्या दीक्षणीया » इति । तामिमाममिपेचनीयनामकस्य सोमयागस्याङ्गमूतां
दीक्षणीयां चोदुकपराप्तेष्टिवाधनाय विषते
मेजाबाहस्पस्थमिति । भेनानाहैसत्ये हविरिति शेषः तत्र दग्धे बाहंसतय-
श्रु आन्येभेवशवरुः। कीटा आग्ये। सधेमूतं स्वयंमथिते । तदिद्मापस्तम्बेन
स्पद्ीतम्‌-“ येवां भेववत्सां गामाम्रस्य दवौ दुहन्ति वत्येव समोगेन परि-
बहति तत्सयेमथितमायेे वषजन्ति ततस्येविीनमाज्यं भवति? इति । अनरिण
फरपुर ठेपिताया(ते ) सतौ यत्यय॒आतञ्चनमन्तरेणैव पूर्व दधि भवति
तच्च बद्रादिफटसयेगेन १२बहति वक्रवसरितः क्षरति । वदद खयं मथि-
तम्‌। नाव पृद्धण्डे पाकः किवी पत्रे चतुःसक्तौ न तु वतं । तच्च पाव ८
यथा कया] चि ]च्छिनशखया न कव्यं कतु वाय्वाधचमिवतिन स्वयमेव
पतिया निष्याद्नीयम्‌ । कर्णाः खण्डिववण्डुटाः । अकर्णां अखण्डितः । तत्र
सण्डितैः पपि वृहस्पेशवरनिष्पदुनीयः । अस्ण्डिेसु मिजस्याऽऽन्ये चरुः।
खय॑रुता शसीयोद्धनना पिहिता । स्वयंदिनं समन्धकशान्तीयच्छेद्नमन्तरेगेव
ण्डितम्‌ । स्वयंरत इप्मः । अत्रापि शासीयततपादनमन्तरेणेव निष्प्र ।
तमिमं विधिमनृच द्रपोविप्वयोः सेसर्ग विधत्ते
५ ेतरायाैसत्यं भवति । धेतायि येतवत्तयै दुग्धे ( ७ ) । बाह॑सत्े भेव"
मपि दृषाति । नल चैवासि कतरे च समीची दभाति । अथो बनेव स
मदिषठपयति " [ नार का० १ प्र०७अ० ३] इति।
बाह्ये चर्पविऽप्ावमिभिते तस्योपरि भेव चस्पावमपिदध्यात्‌ । तथा
सति नृहसतिरूषा बाह्णजातिग्रूपा पत्रिपनातिवतयमयमसमे सम्यक्पा-
पवितं मवति । किंचाऽऽपारपूवे व्राक्षण एव कष्रियजातरिमाषेयत्वेन प्रविठामि-
तवान्भवति । पाठकमेण प्राम बाहंसत्यमचारमपवदिषु विधत्ते
भ्वाहसत्येन पूवण प्रचरति । मुखत एवास्मे नह सरश्यति । ब्रह्ममेव
्त्मनवार्मयति ० [ त्रान का ११० ७अ० ६] इति।
स्वयेराब्दानाममिप्रायमाह-
सस्या वेदिर्भवति । स्वदितं बिः सयंरुत इध्मः । अनमिनितस्या ३५,
मिलित । तसमाद्रज्ञापरण्यमिनिवम्‌ [व्रा का० ११०७अ० ३]
हवि ॥

#,

परपा्छनु०] छृष्णयजवेदीयतेततिरीयसंहिता। ~ ८९१
( राजसूयविषयाणां रलिहविषामभिधानम्‌ )

ॐ यदरेश्जातंयुद्धमयासतेन पू्॑मनमिजितं तस्याप्यभिजयः सयंरुतादिना भवति ।
यस्मदिवे तस्मालोकेऽपि रज्ञामरण्य युद्धपयात्तमन्परेणवामिजितं दृश्यते । दक्षिणां
प्रसति-

५ व घेता भरेतवत्सा दक्षिणा समृद्धये (<) ५ [त्रा कार १ प्रण ७
अ० ३] इति । अत्र विनिषोगसंयहः-
५८ पुरा खिषटकतोऽष्वयुरये न इवि संजपेत्‌ ॥ [ इति ] ।
अथ मीमां ।
ददमाध्यायस्प प्रथमपाद चिन्तितम्‌
५ वेदिः स्व्रुतेत्यादौ पर(था)छते सर्वमाचरेत्‌ ।
4 द्रं बाध्यतां वाऽ्यशरोदकपापितत्वतः ॥
अपेक्षासततियोग्यत्वहानिरुङधननादिकम्‌ ।
वाध्यतेऽेक्षिं सर्वं चोदकेनापिदिश्यते ? ॥
« रलिनामेतानि हवीषि › इतिवाक्येन राजये रत्निनामकानां देवानां
सेबन्धीनि कानिचिद्धषीषि ददोपुणमसिषटिवि विरूपाणि विहितानि । ऊर्व
भनाबारहसतये हविषि शरुयते-“ स्वयंरुता वेदिर्भवति स्वयंदिनं बहिः स्वयं
इध्मः » इति । इषटवुदधननेखननपरिटेखनादिभिः क्ियामिरेषेवैदिनिष्पाचते ।
स्पयेनोत्तमां त्वचमुद्धन्ति । देवस्य सवितुः सव हति खनति । रफयेन वे परि-
गृह्णातीति तद्विधानात्‌ । णस्य पोपद्सीत्यासमननुवाके परोकतम॑नदेधच्छिनं
रिः सपाद्येते । जीन्परिधीनित्यादिमन्नोपेताभिः कियाभिरिष्मः सिष्यति ।
वितिरे तु हविष्युद्धनना्पेक्षां वारयितुं स्वयमि्यक्तम्‌ । यथास्थित एव तु
पदेशो वेरितेन स्वीकतव्यः। दृष्मावर्हिषी अपि स्वव एव च्छिने शासीयच्छे-
दननिरपक् ्रहीतन्ये इत्यर्थः । वत संशयः । दुरर्थमदुपार्थं च सवैमङ्गनातं
विरूतावनृष्ेयमृव इषां वजनाथािति । चोदकस्य साधारणत्वासमुषेषमि-
त्ये पक्षे भरप्े सिद्धानं तूमः-अङ्गी सद्गरुपरतः फरं साधयति । तथा सत
ङ्विनोऽङ्गरृत उपकारे साकषादपक्षा । उपकारदवारा लङ्गषु । प्त्यासतनशराङ्किनं
प्तङ्गेभ्य उपकारः । योग्यता सक्षदकषं प्रयतृमृपकारसमैवास्त न लङ्ग
नाम्‌ । वेिनिणाद्नलक्षणदृषटोपकारयुकतानि प्रखूतावुदधननाद्गगानि । विरतौ
तु वेधाः स्वतः सिद्धेन निष्पाद्नेषकरे दृष्यते । उपकारदारोपकारकाणामा-
काङ्क्षासंनिधिमेो्लान्युदधननाचङ्गषु हीने

८९२ श्रीमत्सायणाचा्पिरचितभाप्यसमेता- (प्रथमकाण्डे
( राजसूयिपयाणां देवसुवां हविषामभिधानम्र )
सोऽयं बोदृकपापितस्योदधननाधनुष्ेयलपत्ययस्य भरान्तिवनिश्वयो बाध उच्पते।
चोदकस्य ल्वद्ोपकरिरुपकारदरेणाऽऽकादृक्षासंनिधियोग्यतायुकतहविरसाद्‌-

नाङगेशवरिता्ेता सेपयते ॥

इति श्ीमतसायणार्यविरविते माधवीये वेदाथपकशि रुष्णयरुवेदीय-
ततिरीयसंहिवामाष्य प्रथमकाण्डेऽ्मपपादके
नवमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥

( अथ प्रथमा्टकेऽटमपपाठके दशमोऽनुवाकः ) ।

अग्नयै गृहप॑तये प्रोडांमशाकपाल निरव
पति छृष्णानौ बरीहीणा सोमाय वनस्पतये
श्यामाकं चरुर सवित्रे सत्यप्रसवाय परोढारं
दादकपालमाशनां ओंदीणार रद्रायं॑पड-
पत॑ये गावीधुकं चरं बृहस्पतये ` वाचस्पतये
नेवारं चरमन्रय ज्ये पुरोढारमेकः।द्‌-
शाकपाठं महाबीहीणां मित्राय सूत्यायाऽऽ-
स्वाना चरं वरुणाय धर्मपतये यवमयं चरुभ
संविता तवां परसवाना सवतामानिर्महप॑तीना९
सोमो बनस्पतीनाऽ रुद्रः परयुनाम्‌ ( १)
हस्पति्वाचामिन्ं ज्येष्ठानां मिजः सत्यानां
वरणो धर्मपतीनां ये दैवा देवखवः स्थत इम-
मा्यायणमंनमिन्नाय सुवध्वं महते कषत्राय
महत आरभिपतयाय महते जान॑रज्यायैष बो
भरता राजा सोमोऽस्माकं ब्राह्मणाना राजा
भरति व्यत्रामं राञ्यभधापि स्वां तनुवं वरुणो

प्पाणअनु ०१०] छष्णयज्वेदीयतेत्तिरीयसंहिता । ८९६
( यजघूचविषयाणां देवसुवां हविषाममिधानम्‌ )

अशिभेच्छचेमिंजस्य॒ जत्या अभ्रमामन्महि
महत ऋतस्य नाम सव बाता वरणस्थाभू-
वन्वि मिनन पवैररातिमतारीदसूुदन्त यज्ञियां
ऋतेन व्यु जितो ज॑रिमणै न आनड्विष्णोः
क्रमोऽसि विष्णोः कान्तम॑सि विष्णोरविकान्त-
मसि (२)

( पशनां वाताः प्विश्ाविश् ) ।
इति.रूष्णयञुर्वदीयतैत्तिरीयसंहितायां प्रथमाष्टकेऽ-
मप्रपाठके दज्मोऽनुवाकः ॥ १० ॥

( अथ परथमकाण्डेऽष्टमपपाढके दृकमोऽनुवाकः । ) 8
नवमे रलिनां हवीष्यभिषेचनीयस्य दीक्षणीया वेत्येतावदुक्म्‌ । दृशये देव
सुवा हवीप्युच्यन्ते । तानि चाभिेचनीयगतस्याभ्नीषोमीयपापुरोडागस्यानुनिवा-
प्याणि । तथा च बौधायनः-'“सह सोमौ कीणात्यमिेचनीयाय दशपेयाय च
सह परिवहत्यर्धे राज्ञः पुरोहितस्य गृहे दश्पेयार्थं निदधात्यश्रषोमीयस्य पदप
रोडाशम्टौ देवसुवां हरवीष्यनुनिव॑पति समाने तु सिवष्टरुदिहम्‌ » इति ।
तान्धवानि हवीषि विषते ए
अञ्मय इति । गृहृपत्यादीन्यग्न्यादिदेववाविशेषणानि । सत्यपरवायामो-
घाम्यनुज्ञानाय । >पषटिभिरेव दिनैः पच्यमाना आदुीहयः । स्थूटबीजं महा-
व्रीहयः । आम्बा धान्यविरषाः । वे्वेतेषु विधिषु श्रुयमाणा देवताः प्रंसति-
५ देवसुवामेतानि हवींपि भवन्ति । एतावन्तो पै देवाना९ सवाः । त एवासे
सवान्मयच्छन्ति । त एनः सुवन्ते । अश्भिरवैन गृहपतीना सुवते । सोमो वनस~
तीनाम्‌ । सः पशूनाम्‌ । वृहस्पतिरवाचाम्‌ । इन्दो व्यष्टानाम्‌ । मिः सत्यानाम्‌
(१) । वरुणो धर्मपतीनाम्‌ । एतदेव सर्वै भवति ? [बाण कार ११०५७
अ० ४] इति।
यान्यञ्चये गृहपतय इत्यादिमिरुतततिविधिभिविहितान्यषटौ हवीषि तान्येतानि
-् ज््त्यायः सक › इति कोरालटेति सक्त । र

८१४ शरीमससायणाचार्यविराचितमाप्यसमेता- [१पथमकण्डे-
( राजसूयविषयाणां देवहुवां हविषामभिधानप्‌ )
देवसुवां सेन्धीति । भाविनी(न्या) सेजञया यजमाने देवस्तं सवन्तेऽनुलानन्ती-
्यम्याद्यो देवहुवः । यावन्तो पिथिवाकयेष्वम्यादयः श्रयन्त एतावन्त एव
देवानां मथ्ये सवा अभ्यनज्ञतारः । अतस्त एवाग्न्यादुपोऽस्मे यजमानाय सवा-
नस्वोदितोनेपयैविदेषान्मयच्छन्ति । तेऽन्यादय एने यजमाने सुवन्व ईरो यथा
वपि तथाऽभ्यनुानन्ति । तवराभिरकैनं यजमानमन्येषां गृहपतीनामीश्रमनुजा-
नाति । एवमन्या पीश्रं सवत इति योज्यम्‌ । सोमो वनस्पतीनां स्रः परना-
मित्यनयोमध्ये सवित सत्यपसवानाभित्यध्यहरव्यम्‌ । स्मरत्यन्तेशयौयै-
ममोधा या अम्बनुज्ञासतासामीधवरं करोवीत्यथः । गृहपत्यादीनधरमपत्यनानति
यलस्वमितमेतदेव रोकेभेकषितं सरवमैध्म्‌ ।
उक्तानां हविर्िधीनां संनिधौ सवितेतयादये मन्वा आन्नाताः । तवे कृलः~
^ पुरस्सात्तिष्टरुतः सावता त्वा परसतवाना६ सुवतामिति बह्ञा यजमानस्य हस्ते
गृह्णाति ” इति । पठस्तु-
सविता त्वेति । सपिता हविषिभौ तृतीयो देवः । सोऽत प्राधान्यासथमं
निदिश्यते । यजमानस्य खमरत्ेषु देर्ाथ॑मनुजञा प्रसवाः । हे यजमान लां
सविता वेषां प्रतवानां स्वामित्वेन सुवतामभ्यनुजानातु । एवमुत्तर तवां सुता
भिति पृदहयानुषङ्गेण योजनीयम्‌ । हे देवा अग्याद्यो ये ययं देवर्षो यज~
मानपररकाः स्थ ॒ते यूयमिमं यजमानमामुष्यायणममुष्य देवदत्तस्य पूत्रमुष्य
यज्ञस्य पौव चानमित्राय दतुराहितयर्थं सुवध्यमभ्यनुजानीष्वम्‌ । किंच
महते क्षायानुचतमक्षवियकुटाय, महत आधिपत्यायाप्रविहवनियमनसामध्यौय,
महते जानरान्याय जनरबन्धि यदाज्यं तच सागरपय॑न्तपूमिदिषयतान्मह्व-
भमतवाय सुवताभित्यधैः । विपत्ते-
५ सविता ता पसवाना९ सुवतामिति हस्तं गृहणाति परूः” [न° कार
¶ प ७अ० १] इति।

मन््गतयोभिष्यमोत्तमभागयोः सष्टाथतामाशीःपरतां च दृद॑यति-

५ ये देवा देवसुवः स्थेत्याह । यथायजुरेवैतत्‌ । महे क्षत्राय महत आधि-
पृरयाय हते जानराज्यापेत्याह । आशिषभे्ैतामाशस्ते ” [न° का १
पर०७अ० ४] इति।

एष इति। “कल्पः-अथैनं रलिम्थ अविद्यप्येष बो भरता राजेति? इति।

हे भरता राजन्थौैशयाद्यो धनिका एष यजमानो युष्माकं राजा । एनं खा-
मिन यथोषिवं सेवध्वमितपामिपायः ।

धरपा०८अनु ०१०] छृष्णयज्वैदीयतैत्तिरीयसंहिता । ६९५
( राजसूयविषयाणां देवसुवां विषामभिधानम्‌ )
सोमोऽस्माकमिति । कसः-“ सोमोऽस्माकं जासणाना९ राणे ब्रह्मा
जपति » इति ।
सतोम उन्ेमो देवो राजा न लधमो यः क्षत्रिय इत्यर्थः ।
भरतानामिव्‌ त्राज्लणानामप्ययमेव राजेति प्रानं दारथितु व्याचे-
% एष वो भरता राजा सोमोऽस्माकं बरह्मणानाः राजेत्याह । तस्मात्तोम-
राजानो ब्राह्मणाः » [त्रां का० १ प्रर ७अ० १] इति।
यंसमान्न्नेण ज्ञा स्वकीयं राजानं विभज्य निर्दिटवांसस्माककेऽप्यभिष्टो-
मादियगेषु सोममेव राजरब्दोपरितैः सोम राजने सवरोहेत्यामिम॑नररुप-
चरन्ति ।
कपः“ प्रति त्यलाम राज्यमधायीति वारणीम्यां यजमाने मृं वृ ”
इति। प्रणसु-
प्रति त्यदिति। ऋतस्य नपेत्यन्त आदयो मन्तः । स्वं जाता इत्यादिद्ितीयः।
त्याज्यं महत इत्यादि जानराज्पायेत्यन्तं यलृषैममिहितं तद्राज्ये नाम नमनीयं
यजमानस्य यथाऽयं भवति तथा परत्यधाधि' वरुणेन पविषटापिवमू । वरुणः
स्वां तनुवमशिभेदाभ्नतवान्‌ । वरुणो धरमेपतीनामिषि मनेऽमिषानाद्ध्मपवीनुरू-
पान्प्रति यजमानस्य स्वाभित्वमभ्यनुजानती वरुणस्य स्वकी्ी तनुः । वरुण~
शब्दरेनाग्थाद्योऽपयुपरकषयन्ते । अत एवाग्नयाददेवास्तत्तदनु्ानीं खस्वतनुमा-
श्ितवन्त इति दषटव्यम्‌ । वयमपि दचोिस्यानज्ञया बत्याः करमयोग्या अमम !
मिवः सत्यानामित्ति मन्वेऽभिहिवत्वात्‌ । मिवश्ब्देनाग्न्यादयोऽपयुपलक्षन्ते ।
अत एवाग्न्यादिदेरनज्ञाता वयं महत ऋतस्य प्रोढस्य यज्ञस्य नायामन्महि
राजसूये क॑कु्मं इति नामधेयं सवदा मन्यामहे । किच, कत्विनः स्वे
वरुणस्यानुजञया बावाः करमयोग्या अभूवन्‌ । मिेवैरस्मन्याति रक्षकतेनाऽ5-
गमना वैरिणं विेषेणावारीदयं यथा पैरिणमदिखक्षयामस्तथाञ्करोत्‌ ।
यक्चिमा तिज कतेन गज्ेनासूषुदन्त रकषितवन्तः । भिभिबासणादिगिवेषा-
गेषु विस्ताय॑त इति नितोऽभिः । स नोऽसाकं जरिमिणं नरया शैथिल्य व्यु
विशेषेणोत्याऽऽनडायुष्यं व्यापितवान्भवति । दीवायुष्यं कतवानित्यथंः । वद्धिं
मन्धद्रयं पादशो व्याच

ख, घ, 2, ५, "तमदे"।२क, १. ड. च. शप्र । रस. म्‌ । सच व|

६६६ श्रीमरायणाचाय॑विरचितभाप्यसमेता- [भ्रथमक्नण्ड~
( रजपू्यविषयाणां देवसुवां हविषाममिधानम्‌ )

५ प्रति विनाम राज्यमधायीत्याह्‌ ( २)। राज्यमेवालिन्यतिद्धाति । खां
तनुवं वरुणो अपिभरेि्याह । वरुणसवमेवावरुन्धे । शुेपिषस्य व्रत्या अममे
त्याह । डिभेमैनं त्यं करोति । अमन्महि महत ऋतस्य नमेत्याह्‌ । मनुत
एवेनम्‌ । सर्वे बाता वरुणस्यामुवनित्याह । सरवनातमेवैनं करीति । वि मिव
एवैररातिमतारीदित्याह ( ३ )। अरातिमेवैनं तारयवि । असूषुदन्त यश्िा
ऋतेनतयाह । स्वदयपयेदेनम्‌ । व्यु नितो जरिमाणं न आनडित्याह । आयुर
वसिन्द्धाति » [ ब्रा०का० १य०७अ० ४] इति।

वरुणसवं वरुणस्यानुक्ाम्‌ । एनं राजसूये मनुत एव पुनः पूनः कर्ुभिच्छ-
त्येव । सर्वैष्वधपमृतयो वाता बतयोग्या यस्य यजमानस्याततौ सर्वात ।
-एनं यजमानमरातिं तारयति वैय॑पिकरमं कारयत्येव । एनं यज्ञं खदय्येव स्वादू
करोत्यवघ्रन पडयतीत्धंः । मुखमाजनं विधत्ते

५ दामयां विमृषटे । द्विपाद्यजमानः पतिष्ये » [ना० का० १ प्र० ७
अ०५] हति ।

पुरतो निवा्यस्यानुनिवापयेः सहैव सिष्टकदवदाने विधतते-

५ अन्रीपोमीयस्य चैकादृरकपारस्य देवसुवां घ॒ हविषामभ्रमे सिषे
समवद्यति । देवताभिरेमैनमुमयवः परिगृह्णाति ” [त्राण का० १०७
भ* ४1 इृति।

एकवराधीपोमौ देवता, इतरवा्टावग्पादिदेवताः। एवमुमयतो देवताभिय॑जञस्य
पृः । कलः-

५ विष्णोः कोऽसीति वीविष्णुकरमान्माचः क्रामति » इति । पाडस्तु-

विष्णोरिति । वाजपेये रथ्मीपगमने व्याख्यातम्‌ । विधत्े-

५ विष्यकतमान्कमते । विष्णुरेव मृतवमाीकानमिजयति ( ४)! [ जा"
का* १प्र० ७अ० ४] इति 1 अत्र विनियोगसंम्रहः-

“सवितेति खादृ नक्ष गृहणीव एष वः ।
रालिभ्यः स्वार्भेनं तरात्तोमेति बष्णो जपः ॥
पदाभ्यां मुषं खामी मा विष्णोकलभिः कमः ।
दुरम अनुवेशन मन्वा उदीरिता; ॥ ईति ।

प्रपा ०८अनु ०१०] छष्णयजुर्वदीयतै तिरी यसंहिता । ८६७
( राजसूयविषयाणां देवद्ुवां हविषामभिषानम्‌ ) <
अथ मीमा ।
एकादृशाभ्यायस्य तृतीयपादे चिनतितम्‌-
“£ नानामीजेषु यागेषु वाग्विसगश्चपूषैवत्‌ ।
शाङ्कते तद्विधौ तस्याविधितेन तु उततर!" ॥
रागङ्ये नानाविधरवीजयुक्ता यागाः श्रवाः“ अघ्नये गृहपतये परोडाशमष्टा-
कपाटे निर्वपति छृष्णानां व्रीहणा९ सोमाय वनस्पतये श्यामाकं चरुम्‌ १इत्या-
दिना | प्रतौ प्रणीषापरणयनकाठे निमभिताया बो हषिष्ठत आद्वानकाठे
बिसः श्रवः । स वतर बोद्कमापः। पतर परथमे चरमे षा हविष्ठद्‌ाहवानकाठे
वागविगो विकल्पित इवि पूर्प्े पति रम एवेति राद्धान्तः । अनेय पू
पक्िणोऽधिका शङ्का, न इस्येन कष्टूपने विहिते वाग्वसरमसतु पिठत इति ।
तमरदमुत्रम्‌-विहितेस्य वाङ्नियमनस्यवधिलेनायं हविष्दाहूवानकारीनो
वाग्वसरगोऽनू्यते, रागमापवालासौ विधीयत इति । तस्मालमासनवादिरगोऽपि
श्रम एव कक नियम्यते ।
तैव चतुर्थपादे चिततितम्‌-
५ नानबीजेषु तन्मन्नः सृदधूपोऽपि बा सत्‌ ।
विकीमक्यालयोगाणां भिनलान चरद्धवेत्‌ ॥ »

' राजसूये भोनाबीजयागेषु से(ऽववातमन्रः सहदेव प्पोक्तव्पः । कृतः । स~
बौषघ।तपिषयायामेकस्यां चिकीर्पायां पररुततवादिति परति बूमः-समन्योऽवषात-
भोदकापिदिदन प्रा्ो बीणेषु प्रयुज्यते । वण्डुखनिष्पतौ स छतार्थः सेपनः 1
पुनर्बीणानपरे वण्डटनिष्प्तये समगस्पावघातरय प्रयोक्तम्यतवादसरुमन्वपाः ।
अवघातपरक्गासरथेे पपाढक उदाहतोऽप्यत्र मन्वविषयछामाद्नुस्मारिवः ॥

इति भरीमत्सायणाचायविरकिते माधवीये वदाथेपकाशे रष्णयगुरैदीय-
तैत्तरीयरंहितामाप्ये प्रथमकाण्डेश्टमपपाडके
दशमोऽनुवाकः ।। १० ॥

1 [०

९ स. सतयबिः। २९. च, ड, च, स्ताम्‌ । ३ इ, सतयत" । `
११३

८९८ श्रीमत्सायणाचायंविरवितमाप्यस्मेवा- [१ पथमकाणड-
( राजस्यविषयाणामभिवेकार्थजनिषयमन्त्राणामभिधानम्‌ )
( अथ प्रथमाध्के्मप्रपौठक एकादशोऽनुवाकः ) ।
अथैत स्थापां पतिरसि वृषासि -
नोऽपि बजक्षितैः स्थ मरुतामोज स्थ सूरय
वर्चसः स्थ॒ सूर्यत्वचसः स्थ मन्दाः स्थ
बाः स्थ शक्रीः स्थ विशवभ्रतः स्थ जन
भृत॑ः स्थिस्ेनस्याः स्थापामोरषधीना रस॑ः
स्थापो दैवीम॑धुमतीरगृहलर्जस्वती राजसूयाय
चितानाः । याभिर्भ॑लावरंणावभ्यपिंचन्यामि-
सिदद्रमन॑यन्नत्यरातीः । र्वाः स्थ राष्ट दतत
स्वाहा राट्दाः स्थ॑ रषटरममष् दत्त ॥१॥
( अच्येकौदश च ) ।
इति छृष्णयञुवेदीयतेचिरीयसंहितायां प्रथमाष्टके
मप्रपाठक्‌ एकादोऽनुवाकः ॥ ११ ॥
( भथ प्रथमकाण्डेऽ्टमपपाठक एकादशोऽनुवाकः ) ।
दशमे देवसृषां हवीप्युकतानि । एकादशेऽमिपेकार्थनरविषया मन्वा उष्यते "`
कृसपः-“अपा परहानगृहात्या्रीे वायन षोडश सप्तदश वा महा
गृह्यन्ते वावन्त एव॒ यहा गृह्यन्ते, अर्भतः स्थेति सारसवतीष्प्स॒ हुववनैव
मन्नेण गृह्णायेवमृत्तरयेन जुहोति तेन गृहणाति, अपां पतिरिति समुद्रियाः
्धवीवाभो वालयः पूनद्ः स्पादुरुमे परो वाऽ््येवेते प्रतीप्मन्य ऊर्मियु-
ध्यत्यन्ीपमन्यो वृषाऽसीपि यः परतीपं वृषसेनोऽसीति योऽ्वीपं व्रजक्षित इवि
कूप्यानां मरुतामोज इति याः परतीपं गच्छन्वि हादुनीनां वा ममा्रीः स्येति
याँ उत्स्यम्दिला तत्रैव पत्यवसिच्यनते परिवाहिणी; स्थेति परिनदीनां सुवर्चस्‌
इत्यातपति वर्याणां सूरमलचस्त इति यास रूपाणि परिदयन्ते मान्दा 4
स्थावराणां वाशा इति पुष्पाणां शकरीः स्थेति गोरुत्व्यानां विशवमृत इति पम्तो
१स.व.ढ,च. वादः । रल, हात । ३. ष, ङ. च. पागदुत्यम ।

पै1०८अतु ०११] हछृष्णयशुवेदीयतैत्तिरीयसं हिता । ८९९०
८ राजसूयविषयाणामभिषेकार्थजठविषयमन्वाणामाभिषानम्‌ )
शनभरत इति दध्नोऽभेस्तेजस्या इति दृतस्यापामोषधीना^ रस इति मधुनोऽपो
देवीम॑भूमतीरगृहानिति सर्वैव होमे अरहणे चानुषजति राष्टूदाः स्थ राष्ट दत्त
स्विति होमसुक्ते रा्दाः स्थ राषटमृष्मे दत्तेति यहणसयुक्ते » इवि ।

सूतर्थो मन्््याख्यान एष सटी मपिष्यति । पेमावरीः स्थ प्रिवाहिणीः
स्थेति मन्दं शाखान्वरगतम्‌ । अव मन्वपाठस्तु-

अर्थेत इति । हे सारघ्त्य आपो युयमरथतः स्थ, अर्थं पयोजनमृहिश्य
सरस्वत्या नद्या सकारायज्ञदेश यन्ति गच्छन्तीतयर्थेतः, यूयं तथाविधाः स्य ।
समुद्रं कचि्नदीं पृनदं वा संगोध्यापां पतिरसीतयुष्यते । वरदां जरं गृहणा-
मीत्यभिमायः । हे पतीपं युषयन्े लं ` वृषाऽत्ि सेचकोऽसि । हेऽनवीपं यु्य-
र्मे तवं वृषतेनोऽसि सेचनक्षमा सेना जरराशिूमा यस्यासौ वृषततेनः । पुरुषे
परो बा नदीमृत्तरीत मवि सतयुपरिमागस्थ ऊर्मिः पवाहस्योमयन्तरेण युभ्पति,
अधोभागस्थः प्वाहानुकूटः सहस्रा गच्छनू्यनतरेण युध्यति, तदुमयमषोक्तम्‌।
हे कूप्या आपो यूयं व्रजक्षितः स्य, रजे गेष्ठद्वहलीनां निवात्तयोग्ये
कूपस्थाने कषियन्ति निषसन्तीति जक्षित । हे प्रतीपगामिन्य आपो यूयं मरू~
तामोजः स्थ वायूनां बटकूपा भवत । आवरतादिपु वायुना परिहा सत्यः
मती गच्छन्ति । हे आतपयुक्तवषटिंयन्धिन्य आपो यूयं सूयैव्चसः स्थ,
सूवदच॑सेणो यासां ताः सूयंकच॑सः । हे तूर्यादिपरिमिम्बग्राहिण्य भो
यूयं लुधैत्वचसः स्थ, सू्स्य त्वकदारीरं प्रपिविम्बरूपेण यातु तिष्ठति ताः
सूर्य॑वचसः । हे स्थावरा अपो यूयं मन्दाः स्य गत्यभावाम्म्द्ूपाः
स्थ । हे नीहारगता आपो युयं वाशाः स्थ वर्या भवत |
नीहारो हि नदीभवाहवन्मनुष्यगततिं न प्रतिवध्नाति वतो वक्तम्‌ । गेोगभ-
वेन उत्वे स्थिता हे आपो युं शक्तीः स्थ गर्रक्षणे शक्ता भव । हे
क्ीरमता आपो यूयं विश्मृतः स्थ, विशं चिभ्रतीपि विभमृतः। क्षीरेण हि
माणिजातं पुष्यते । हे दषिगवा आपो यूं जनमः स्थ । पू्॑वद्व्याख्येषम्‌ ।
हे परत्रवपा आपो युयममेसोजस्याः स्थ, ष्वारारूपत्ादूषृतमग्े्तेजस्तेन
मवास्तजस्याः । हे मधुदृवूपा आगो युयमपामोप्ीनां रसः स्थ । पएष्परस-
जन्यत्वादुभयसारववं प्रसिद्धम्‌ । राजसार्थं चितानाधिन्तयन्त कऋविनोऽपोऽग्‌-

१ स. प्रह्व ।

९० श्रीमत्सायणाचाय॑पिरवितभाष्यसमेता- [१परधमकण्डे-
ति ( राजसूयविषयाणाममिषेकार्थजरविषयमन्त्राणामगिधानम्‌ )
णन्‌ । कदणीः । देवीदुप्यमाना मपृमतीमंषुरा -ऊणंसर्तषिटपदाः ।
ता एव पूनविरेष्यनते--पाभिरद्धरदैवताः पूर्व मिवावरुणावम्यषिश्च-
सपुनरपि याभिरद्निररातीः शघरूनतिक्रमयेन्धमनयंस्तादृशीरपो गृहानित्यन्ययः ।
हे आपो युषे राटमद्लाध्यनमानाय राष्ट दत्त स्वाहा तुभ्यमिदं सवाहृतम्‌ । हे
जपो राषट्मदलवदमृष्मै रामयुधिष्ठिादिवमणे रटे तत । अतररभत्यादिषु पश्चद-
चारु मन््रेषवपो देवीरित्यगियं रेषलेनातुषज्यते । स्वाहाकारान्तो रादा इति
मनर हेमकाठे रेषवेनानुषण्यते । तद्रहितस्तु ्रहणकाठे । विधत्ते
५ अर्थेतः स्येति जुहोति । आहुयैवैना निष्कीम गृहाति । अथो हषि-
ष्ानामेवामिषूतानां गृहाति » [त्र का० १ प्रण ७अ०५] इति।
एनाः सरख्त्यादिनदीगवा अपरो निष्क्रीय निर्दोषेण करीत्वा । रिचा$ऽ-
हरा हविष्डता हवीहपतवे परिता भवन्ति । आग्पहेमस्यमिषारणक्प्त्ात्‌ ।
होमादध्वंमेन मन्वेण प्रहणं विधते
५ वहन्तीनां गृहणाति । एता वा अपा९ राष्ट | राषटमेवास गरहणाि ।
अधो भिपमेवैनममिवहनि » [ ब्रा काण १ प्रण ७अ०५] ति ।॥
स्रस्वत्यमन्पस्यां वा नधां प्वाहूपा वहनयस्तासां तकाशाद्गृहूणीपात्‌ ।
एता एव वहनयः कृत्पारूपेण बहुविधसस्योपकारित्वादपां राटरित्युष्यते ।
देन यजमानार्थं राट तं मवति । किंचन यजमानं प्रति भियं वह-
ति । सीटिङ्गनिक्गस्यामिप्रायं ददपति-
५ अपां पपिरसीत्याह्‌ } मिथनमेवाकः ?” [त्रा का० १ प्र०७
भ० ५] दति । यजमानस्य सस्यामिवृद्धये जटसंपा्तं पद्शैयति-
५ वृषाऽूप्ररियाह ( १ ) । ऊभिमन्तेवैनं करोति » [तरा का० १
भरण ७अ०५] इति । स्वाधीनसेनायक्ततं द्दौयति-
^ वृषतेनोऽसीत्याह । सेनामेवास्य सरश्श्यति » [ताण कार १०
७अ० ५] इति । वैधपादपिजासपतति द्शोयति-
५ व्रणितः स्येतयाह । एवा वा अपां विशः । विशमेवास पयुहाति
[जरा० का० १ प्र०७अ०५] इति।
नगरस्थितवैशयवतकृमे सरवदाजवस्थानादमलम्‌ । जनमा ददंपति-

क. घ, ठ. च. ^तवाचद्‌" ।

$

पषा ०अनु ०११] ््णय्रवदीयतैतिरीयसंहिता । =, ९०१
( राजसूयविषयाणामभिषेकार्थजलविषयमन््ाणामभिधानम्‌ )

४ मरुतामोजः स्थेत्याह । अनन वे मरुतः । अनमेवावरुन्धे » [ मा ० का*
१ प्र०७अ०५] इति । राषटूस्य वेैनभिभवरूपं तेजो दशेयति-

५ स्वव॑सः स्थेत्ाह ( २)। रप्टमेव व्रूयकः ?» [ ब्रा० का० १
प० ७७०५] इति । सत्यानुतप्यक्तं खातस्य दशयति

५ सूयैतचसः स्येत्याह । सत्यं वा एतत्‌ यद्वपैति । भनृतं यदातपति
भषति । सत्यानृते एवावरुन्धे [जा का० १ प्रण ७अ०५] इति।

आतपरहिताया वः प्रभूततवेन फरुपर्थन्तस्थापितवद्‌तपयुक्तामास्तैपरी-
श्यम्‌ । सवव सत्यं वक्तुमनृतं वजंपितं क्षमं तयोरवरोधः । वेदनं परशंतति-

^ नेन सत्यानृते उदिते हिर्सः। प एवे वेद्‌” [ना० का १ प्र०७
अ०५] इति।

स्थिराख्प्तु घर्षणादिकं विसम्मेण क्प शक्यत ्रष्टूगतन एणमगंस्न
जहर दरयति

५ मान्दा स्यत्पाह । राष्ट्रमव बरष्वचंस्यकः ( ३) » [बरार का* 4
प्०७अ०५] ¶ति।

नीरे व्यत्य दृशिततवाद्रा्टूसयापि वरतं द्दीयति-

५ वाशाः स्येत्याहु । राष्टूमेव वयकः ” [जार क" 4०७"
भ* ५] इति ।

उत्मगतानामपां पदरेनन्धात शुमा दशंमति--

५ शक्तरीः स्थेत्याह । परशावो पै शक्रः । परश्नेवावरुन्धे » [ ्रा०
कार १ परर ७अ० ५] इति । क्षीरस्थजेन क्षीरत दीयति

८ विश्वः स्थेत्याह । राषटमेव पयखूयकः ” [ ब्रा० का० १ पर ७
अ० ५] ति । द्र इन्द्िमद्लातन्जदेनेन्िसंपतिं दीयति--

“८ णनभरतः स्थेत्याह । राष्टरमेन्ियाव्यकः » [त्रा का ¶प०७
अ० ५] इति । प्रतस्य तेजोूपतवातेजःसमुधि दद॑यति--

^ अपनेसतेनस्पाः स्थेत्याह ( ४ ) । राटेव तेजर्ू्यक; » [ ज्ा०
का० १०७०५] इति | अनोषधिरसस्य मधूलान्मपतपति दयवि

९०३ -ीमत्सायणाचायंविरवितभाप्यसमेता- [१पयमकाण्डे-
( राजसूयकियाणामभियेकार्थजलविषयमन्त्राणामभिधानम्‌ )

५ अपामोषपीना९ रसः रयेत्याह । राष्ट्मेव मधन्यमकः ” [ ब्रा काण
१्र०७अ०५] हइति।

वहन्तीनां गृहणाति नरीमावपवाहि नसग्रहणं यदुक्तं तस्यानुमतं ्ोव-
पम्पुष्यकलं विपतते--

५ सञरखतं अहं गृहणाति । एषा वा अपां धम्‌ । यतसरसवती । पृष्ठमेव
न्‌ समानानां करोति » [ त° का० १ प्र० ७७०५] एवि ।

सरखवत्यास्यानदीविशेषादानीयमानः सारख्तः । अगां पष्ठ पृष्वदुपरि-
वर्िनी पर्तत । ए्टमेव करोतुमे, करोतीत्यर्थः ।

काखान्तरणतेनेकेन मनेण सह पोडरारंख्यां विषत्ते--

५ बोशमिरहाति । पोहशकठो पै पहः । यावानेव परुषः । सि~
न्वी द्षाति ” [ब्रा का० ११०७अ०५] शति। |

पोढशरंस्याकाः कटा अययवा यस्येति परोडदकटः । एफाद्वेषवियः
पश्चभतेश्वोमा िवरवाश्छरीरस्प पोढशकठतवम्‌ ।

अर्येत शएतयादीनां पोडशमन्वाणां होमदोषत्वं परहणरेषतवं च पूव विहि-
तम्‌ । अर्थदः स्थेति जुहोति वहन्तीनां गृहातीत्यमिपानाचभोभयवावस्थतां
.बोदशत्तस्ां समस्य पररो्ति--

५ बरोडशमि्ुहोति पोडशमिगृहाति । दाविरयत्स॑पन्ते । दरातिश्यदक्ष-
राशृषटक्‌ । वागनषए्‌ सदाणि छन्दारपि । बदवैनः सव मिशछठन्दोमिरमिषि-
आति (५)? [तार का० ११्र०७अ०५] इति।

अनृषटष्ठन्दसोऽ्षरसंधातगामिलद्वाूपलम्‌ । अनुषटमो वा इमानि नायन्त
इषि हापनीये स्वनगदेतुतामभिधानात्सवच्छन्दोरूपतम्‌ । अत्र विनिोगतंप्रहः-

५ सारसतीनटेर्थेति होमः सामत्रिके तपाम्‌ ।
वृषाऽीवि परतीपोमावनवीपौ पनरष ॥

ब्रन कृष्याज मरुतां वायुप्रतिहतास्रथ ।
सूपभाऽ(वाऽऽोतपवृषटा् सू॑विम्बयुताु च ॥
मन्दाः स्थिरास वाशाः स्थ नीहारस्थास्ञ शक्ररीः ।
गवोत्मस्थासु विभेति क्षीरगासु जनेति तु ॥

रपी "<अन०१२] छष्णयजवदीयतततिरीयसंहितां ।
( रजसूयिषयाणामभिषेका्थजलसंस्कारमन्बाणाममिधानम्‌ )

दषिगा् पृतस्थास्‌ तमनर्मधुगतासु तु ।
अपामप्ः सर्वेष कगेषा राष्टूदा इति ।

स्वाहातो होमगोऽन्पस्तु अहणे दृश पश्च च ॥ »» इति ॥

इति श्रीमत्तायणाचा विरचिते माधवीये वेदारथपरकाशे रुष्णयणु-

दैदीयौतत्िरीयसहिताभाप्ये पथमकण्डेऽटमपपाठक
एकादशोऽनुवाकः ॥ ११ ॥

(अथ प्रथमा्केऽमभ्पाठके दाद्ोऽनुराकः ) 1

देवीरापः सं मधर॑मतीरमधरमतीभिः छन्यध्वं
महि वर्चः क्षलियाय वन्वाना अनांपरटाः सीव्‌-
तोर्जस्वतीर्महि वर्च क्षल्तियांय द्ध॑तीरनिभष्ट-
मसि वाचो बन्धर॑स्तपोजाः सोम॑स्य दाजम॑सि
ज्ञाका व॑ः इकेणोत्पुनामि चन््राध््धेणामरतां
अम्रतेन स्वाहां राजसूयाय चितानाः । सध-
मादो युभिनीरूजे एता अनिष्टा अपस्युवो
वसानः । पस्त्या चङे बरंणः सधस्थमपार
रिः ( 9 ) मातृत॑मास्वन्तः । क्षस्योल्व-
मसि क्षचरस्य योनिंरस्यापिन्ो अभिगहप॑तिरा-
चिन्न इनौ उद्धवा आविः पूषा विवेदा
आविन्नो मित्रावर॑णाज्तावृधावाविन याबां-
पृथिवी धृतनैते आना देव्यदितिर्विष्वरूप्या
विं्नोऽयमसावामृष्यायणोऽस्यां विदय॑स्मन्ाष्ट
मंहते क्षत्राय महत आधिपत्याय महते
ज्ानैराज्ययेष वों भरता राजा सोमोऽस्माकं
आह्मणाना* राजेदरस्य (र) पजे(ऽसि वर्ज

९५६

९०४ शौमर्ायणाचाय॑विरवितमाप्यसमेता- [पप्थगकाण्दे-
( राजसूयविषयाणामभिषेकार्थनलस्कारमन््ाणामभिधानम्‌ )
प्रस्वयाऽयं वृत्र व॑ध्याच्छज्चवांधनाः स्थ पात
मां ्रतयशचै पात मौ ति्ञमन्वशर मा पात
दिग्भ्यो मां पात विश्वाभ्यो मानाष्टाभ्यः
पात दिरंण्यवणावुषौ विरोकेऽय॑ःस्थणावु-
दितौ सूव॑स्याऽऽरोहतं वरुण मिज गत तत॑-
श्रक्षाामदितिं दितिं! च (३) ॥
इति छृष्णयजवेदीयतैत्तिरीयसंहितायां प्रथमा्टकेऽ-
मपरपाठके द्वादशोऽनुवाकः ॥ १२ ॥

( अथ प्रथमकाण्डेऽष्टमपपाठके द्वादशोऽनुवाकः ) ।
एकाद्दोऽमिषेकजखमनना उक्ताः । दद्र तनरसेसकारमन्रा उष्यन्ते ।
कलः“ देवीराप इति धैवते सते गरहान्समवनीय » इति ।

भम जातो वृकषररोवो वेवस्सतेन निभिवं दोणकठरसदशे पात सत तसि
मे वायर्ृहतस्ता भपोऽवनयेत्‌ । षसु-
देवीराप इति । हे आपो देभ्यो नानापा्ेषु गृहीता पूयं क्रियाय राज्ञे
महि वच वन्वाना महततेनः सेपादयन््यः परसरं सरुष्यध्वम्‌ । कीट्यः कीट
शीभिः सह । मधुमतीपधुरा मधुमहीमि्मषुराभिः सह ।
मन्धसामथ्यैन परस्परं ससगैः सपद्यत इति द्रौपति-
५ देवीरापः से पपुमतीपधुमतीभिः सूत्यध्वमितयाह । जलगैवैनाः सरसृणति"
[जरा काण ११० ७अ० ६] इति।
कत्यः-“ अनाधृष्टाः सीदृतेतयन्तरा होतुरथण्ण्ये ब्ा्षणाच्छेसिनश्च साद्यि-
छा?) इति । पठस्तु-
अनाधृष्टा इति । हे आपोऽनप्रशः केनाप्यतिरस्कता उजंखदीः सारष्व-
त्यः सीद्त तिष्ठत । कुर्वत्यः । रज्ञे महद्र द्षत्यः ।
मन्मसामर्पनैवाऽऽतामुपेवे यनमपि सष्यत इत्याह
५ अनाप्रशः स्ीदतेयाह्‌ । ब्रहणेवेनाः सादयति ” [बा० का० ११, ७
भु* ६1 वि । विषते

पम ०८अनु ०१२] ष्णयञुवदीयतैततिरीयसंहिता । ९०५
( राजमूयविषयाणामभिपेका्ैजलसंस्कारमन्वाणाममिधानम्‌ )

“अन्तरा होतुश्च धिष्णियं बराह्लणाच्छरसिनश्च साद्यात । भभ्नेयो वै होता ।
ेन्नो ्ामणच्छश्सी । वेस वन्द्ियेण चोभयतो राष्ट परिगृहणाति »
[जाग का० १्र०७अ०्६] इति।

वो देवाया्नय इत्याद्यमयशक्लपाठाद्धोवाऽश्नेषः । इन्द त्वा वृषमे बय~
मित्यच्चिन्दशसपाठाद्‌ बाणाच्छंसिन रेन्दतलम्‌ ।
कल्पः“ अनिमूष्टमसीति तसिमज्छतमानं दिरण्यमवधाब्‌ः इति । पाठस्तु

अनिग्रष्टापिति । हे दिरण्य त्वमनिमष्टमसि यवादिवद्विसेयोगेऽपि नितरां
मृष्टं नासि न भव्ि। कंच वाचो बन्धुरपि । ह्िरण्यवत्तया हि राजमात्या-
दीनां वाकूरतैराद्ियते । तपोजा अपति सेतापवतोऽभेनीतोऽपि । दिरण्यस्याभिरे-
स्वात्‌ । तथा चाऽभ्वानप्रकरणेऽरँ प्रत्य शरुते“ तस्य रेतः परापतत्‌ ।
तद्धिरण्यमभवत्‌ » इति । सोमस्य दाजिमास सोमस्य क्रयार्थ तर दृ्तमसि ।
^ हिरण्येन करणाति इति शतैः |

कृत्मः-“ इका वः दुकेणोलूनाभीति वेनोतूय ” इति । पाडसु-

चयुता घ हति । हे भः युक्ता बो दीतिमतीधुष्पाञदाकरेण दीिमता हिर
ण्येनोतुनामि । कीदशीः कीदेन । ब्द्रा्चन्वेण । उभयोराहृखाद्कलं प्रति
द्धम्‌ । अमृता अमृतेन । स्वादुलदापोऽमृताः । भरियलाद्धिरण्यमसृतम्‌ । पनरपि
कीदशी । स्वाह्‌कारसपादिवहोमयुक्ताय राजसूयाय वितानाः रैपादिताः। विधत्ते

५ हिरण्येनोतसुनाति । जहूत्ये हि प्विषाम्यमलुनन्ति न्पावृ्यै(१) ?
[बरार का० १ प्र ७अ०६] इति।

प्रत स्थां हिरण्य दुरमेण दवेसूतेण वा प्रमथ्य तत्र इस्तम्या धृलो"
सुनीयात्‌ । आज्यं ताहुयर्थ पर्राम्यमिवोलूयते । आपस्वमिवेकाथो इत्या
ज्यादृ्यावृच्यर्थं हिरण्येनोतवनम्‌ । हिरण्यपरिमाणं विधत्ते

५ शतमाने मवति । शवायुः पुरुषः रतेन्दियः । आयुष्यवेश्िये म॒तिति-
ति » [त्रा कार ११०७अ० ६] इति।
वाजपेये यूपावरोहणपरसङ्गे वाक्पेभतटूव्यारूयाततम्‌ । मन्वहममागानपरथो
छोकसिष इति दरपवि-
११४

९०६ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितमाष्यसमेता- [१पथपकाण्द-
॥ ( राजमूयविषयाणामभिवेका्थजलरस्कारमन््राणाममिघानम्‌ )
५ अनिमूष्मसीत्याह । अनिमष्टः सेतत्‌ । वाचो मन्धूरितयाह । वाचो हेष
भनुः । तपोजा इत्याह । तपोजा देतत्‌ । सोमस्य दूषमतीत्याह ( २)।
सोमस्य सेतदात्म्‌ । दका वः दुकरेणोलुनामीत्याह । दुका सपः । इक्र
हिरण्यम्‌ । चन्ा्रन्ेणेतयाह । चन्दो ह्यापः । चनद हिरण्यम्‌ । भमृता अमू
केनेत्याह । अमृता ह्यापः । अमूत हिरण्यम्‌ ( ३ ) । स्वाहा राजसूषाये-
त्याह । राजसूष।य सैना उलुनाति » [ ताक ०१प्र०५अ ०६ ] इति ।
राजसूमाय राज्यान्तग॑तरानापिषेकाय ।
कलमः“ सधमाद्‌ चुज्निनीरिति चतुपदपश्ेषु व्यानयति पारश ओद्‌
मबर्‌ आशथे नेयेष च ” इति । प्णसु-
सधमाद्‌ इति । वरणः प्यास गृहस्यानीमाखप्तु अनतम॑प्ये सस्थे
जके ताभिरद्धिः सह स्थितिं कतवान्‌ । कौीदशीषु परूयासु । मातृतमान। अति-
शमेन मातरो मातृतमाः। अविस्नेहयुकता मातरो हि पुषं पाटयन्ति प्रयै तद्तात-
पितयं इत्यधेः 1 ीद्शो वरणः । अपां छिदः | मातृस्थनीयानामपां पृत्रस्था-
नीयः । किं कु्न्‌। वसान एता जपो वलवद्‌छादयन्‌ । कददीरपः। समद्‌;
खान्तभस्थतेन वरुणेन र्दैकसिनदेये पिथ तं वरुणं माद्धितीपि्ीः ।
धम्निनीदीषिमतीरनवदीवा । अर्ज भटहेतुमूत।ः । अनिभृष्ट यवाद्िद्रजना-
योग्याः । अपस्युवः कर्माणीच्छनतीः । पिधत्ते
५ सपमा परभ्निनीहजं एता इति वारुण्या गृहणाति । वरुणसषमेवा-
बरुन) [ब्रा का० ११०७अ० ६] इति।
वरुणसवं दरुणानुजञानम्‌ । फच एकव परशंसति ट
५ एकया गृहणाति । एकधैव यजमनि वीर्य दधाति » [तरा क्‌ १
भ०७अ०६] इति।
्षलस्येति । कसः-५ कत्र्योस्वमसीति वार्य यजमानः पृरिषतत ।
जस्य योनिरसीति पणडुरमु्णीपं दिवयिं धेत परणडुरमित्याचक्षते ” इति ।
पतात वसम] वाजय व्यास्यातौ मनौ । विषते
५ क्षतरसयोस्वमि कषन्रस्य योनिरसीति तार्यं पोष्णीपे च प्रयच्छति
सयोनित्वाय » [त्रा का ११०७अ०६] इति।
१स,घ. ड, च, पाण्डर ।२ स, च, पणण्डर।

धरपा०्८अनु०१२] हम्णथज्मेदीयतैनिरीयमंरिता । ९०७
( राजप्ूयविषयाणाममिषेकार्थेनटसैस्कारमन्तराणामामिधानम्‌ )

यभमानो राजत्ाक्त्रिः । तार््पोष्णीषयोरपि कषतरसंबन्धिते पतयोनिलं
समानजातितवं भवति । विधत्ते

५ एकशतेन दर्मषञः प्यति । दतायुव पुरुषः रातवीयैः । आलिक-
शतः ( ४ )। यावानेव पुरुषः । तसिन्वीर्थे द्पाति ” [ जा० का० १ प्र
७अ० द] इति।

बहुमि्दभनाईीमिुकतमेकं काण्डे दभुजीठं, तादररेकाधिकशतसरपाके-
संजमानं शोधयेत्‌ । रतवीयेः रतेन्दिय आत्मा यजमानर्जीवः शताधिकमि-
कतवसंख्यां पूरयति । द्रव्य्रयभक्षणं कमेण विधत्ते

“द्ध्याशयति । इन्विमेवावरन्धे । उदुम्बरमारायति । अनाचस्यावरुदयै ।
दप्पाण्याशपति । सुरायङमवैनं करोति » [ जा का० १ प्र०७अ०
६] इति।

दध्न इन्दियप्रियलात्तेनन्दिपावरोधः । उषुम्बरफटस्य मधुरतान्मृदुलाचातं
योग्यत्वम्‌ । रणाणि बाङवृणानि । ब्रीहियवाङ्कराणीत्यथैः । तेषा सुराजनक-
त्ात्सुरात्म्‌ । सा च सुरा बदिः पूजा यस्य सोऽयं यजमानः सुरामटिः ।

कल्पः-“ आविनो अधिरित्यादो यजमानं वाचयन्वहिरूदानीय" इति ।
भाविद्‌ आवितसंजञका मन्वाः सप्त । उदानीयाऽर्षीयादहिनैःसायं । पाठस्तु

आविन्न इति । अधिरिदानीं गृहपपिराविनोऽेन कर्मणा गृहपतिं

उन्धवान्‌ । इन्द्रः पवद रन्धवान्‌ । पूषा विज्ञानं उन्धवान्‌ । मिवावरुणौ
सत्यवचनवृदधि खन्धवन्तौ । चयावध्रथिव्यौ नियमेन सर्वखभ्यापरपं व्रतधारणं
उ्वत्वो । भदििर्दवमाता च सरवदेवशारीरयु क्वं ठन्धवती । देवतारूपान्बहुप-
बानुताद्यतीत्यधः। अयं पुरतो वर्वमानोऽततो नररिहव्माऽपमष्पायणोऽमृष्य राने-
न्दवमेणः पुषः पौत्रो वा । तादृशो यनमानोऽस्यां परजायामलिनराषटर महद्धघः
्षत्रतादिपू्वव्याख्यातगुणेम्पः पौषः सनािनस्तानगुणान्यवानित्यथंः 1

एष व इति । कत्पः-“ एष षो भरता राजेतयुक्ता ” इति । ,

पवैवद्नेन मन्त्रेण यजमान रलिभ्यः परदाय ^ ्ेमोऽस्माकं बालणाना
राजा »? इति ब्रह्मा जपवीतप्ः । विधत्ते

५ आविद्‌ एता भवन्ति । आविदमवेने गमयन्ति ( ५) 2» [ त्रा० काण
१्र०७अ० ६] इति।

` ९०८ श्रीमत्साथणाचारथविरयितमाप्यसमेता [पमथमकाण्डे ~
( राजसूयविषयाणामभिपेकार्थजटरस्कारमन्तराणाममिधानम्‌ )
एता भविन इत्याधा आवितंज्ञका मन्ववाचो वाचनीया भव्यः ।
तेनैनं यजमानमाबिदं गृह्मतिलादिटामे परापयनपीतयर्थः

आ्यमन्चतु्टयपारं प्रशंसति

५ अभिरवैनं गाहैपत्येनावति । इन्द इ्दियेण । पूषा प्दाभिः । मिवा
रणौ प्राणापानाभ्याम्‌ » [ त्रा का १ भरर ७अ० ६] इति।

गहूं गृहपतिम्‌ । इ्दियणाववीत्यनुवतैते । पश्चममन््ं प्रीसति-

५ इदो वुवाय वजमृद्यच्छत्‌ । स दिवमटिखत्‌ । सोऽप॑म्णः पन्था जम
बत्‌ । स आविन्ने यावएथिवी धृतव्रते इति धावप्रथिवी उपाधावत्‌ । सं
आभ्यामेव प्रसृत इन्दो वृषाय वं पारहत्‌ । आविने द्यावापृथिवी परनरते
इति यदाह ( ६)। जम्यामेव प्रस्तो यजमानो वज प्रातृव्याय प्रहरति ५
[ज्रा० का० ११०७अ०६]इवि।

इन्रेणो्यतस्य वजस्य पीकष्णतया वुखोके रेखा सपना । सा च सूरस्य
मार्गोऽमवतू 1 तदानीं दरौरुताटनेन कुगधा यदा वजपहारायानु्ञं दत्तवती तदा
स॒ द्रोऽनेन मन्रेण धावापराथन्यो सेविता ताम्यामनृजञातो वृताय वलं प्राहु-
रत्‌ । एवं यजमानोऽप्यनेन मन््ेण वैरिणि वज प्रहरति । पष्मन्तं प्रशसति

¢ जआविना देव्यदिपिषिशह्पीत्याह । दय वै देव्यदिति्िश्रूपी । जस्या-
भेव परतितिष्ठति» [नाण का० १०७ अ००६] इति। भूमिर
कौविन्ू धृता देवमादाऽरतिरित्युच्यते । सपममन्वस्य पूर्वभागे परशंसति

^ आविलोऽपमसावामृष्यायणोऽस्मं विश्यासिन्रष्ट इत्याह । पिरैषैन९ रा-
ष्टरेण सम्पयति ४ [नाणका १प०७अ० ६] इति। 3

विशा करषदायिन्या परजया रेण सरवसस्मयकतेन मूमिपिरेषेण च यज~
मानं समर्धयत्येव । तस्य मन्वस्येत्तरमागमुत्तरौ च मन्त्रौ पूद्चाच-

५ महते क्षत्राय महत आधिपत्याय महते जानरान्यायेत्याह । आशिषमे-
वैतामाशास्ते। एष बो भरता राजा सोमोऽस्माकं तरालणाना राजेत्याह 1
तस्मात्तोमराजानो रा्तणाः (७) [ना० का० ११० ७अ०,६] इति|

कलपः-“दइन्दस्य वजोऽपि वान हति धनु्ैजमानाय पयच्छति» इति|

प्रौ ०८अनु०१९] दष्णयनुैदीयतैतिरी यसं हिता । ९०९
( पजसूयविषयाणाममभिविकार्थनट्संस्कारमन्तराणामषिधानम्‌ )

इन्द्रस्येति । हे धनुस्वमिन्दस्य वजषत्महरसांषनमासि । अतसवयाऽपे
यजमानो वैरिणं वध्यात्‌ । विधत्त--

५ इन्द्रस्य करोऽ व्र इति धनुः पयच्छति विजित्यै » [नार
का० ११०७ अ०६] इति।

शाश्चिवाति । कलपः-^ रवुवाधनाः स्थेति बीन्वाणावतः » इति !

बाणा रात्यं तद्यक्तप्ानित्यर्थः । अनिपून्मयच्छतीति रोषः । ठे इषवो
मूं शत्रणां बाधका मवथ । विधतते--

“ शतृवाधनाः स्थेतीषून्‌ । शक्नवास्य बाधन्वे » [त्रा कार १
प ७अ० ६] दति । पयच्छवीत्यनुवरषैे |

कत्पः-८ पात मा प्रतयञ्चमिति प्रदीयमानाननुमन्वपेते » इति । षाडस्तु-

पात मेति । यदा वैरी परतः स्थित्वा नाण मृश्वति वदानीमये वध्यमानो
बाणस्य परत्यङ्मखो भवति । पश्चयोः स्थित्वा बाणमेोक्षणेऽये ति्यगभवति ।
पृष्ठतः सथित्वा साणमोक्षणे पटायमानोऽयमन्वर्मवति । हे मदीया बाणाः प्रत्य
गादिहपं मां पात परकीयेभ्यो यथोक्तमकरेण मां प्रत्यागच्छद्रबो बणिभ्यो
रक्षत । युधकुशटटा हि स्रकयिवाणिः परकीयानपसारयन्ति सण्डयन्ति वा ।
अतो मद्धस्तेऽवध्थिता हे बाणाः सर्वाभ्यो दिग्भ्यो माँ पात | न केवलं प्र
कीयवणिभ्य एव रक्षणं किंतु विश्वाम्यः सर्वाभ्यो नाषटरम्यो नारहितुम्यः शतरु-
छृतपीडाभ्यो मां पात 1 मन्वस्य पूर्वभागं व्याक्छ--

८ पाति मा प्रयज पात मा॒तिंशवम्वच्चं मा पतित्याह । विद्लो भै
शरव्याः । परीव विरच्यनूतचो । ताभ्य एवैनं परनि » [बार का० 4
भ०७अ०६] इति।

रव्या दिका प्रक यहेतयस्ताश्च पएवोक्तरीत्या पत्यगादिरपा; ।

मध्यममागं व्याच्छे--

५ दिग्भ्यो मा पतित्याह्‌ । दिग्म्य पवनं पति?” [ताण कार १९
७अ०६] इति।

दूरेशवर्विनीषु दिक्च स्थिताः संमिविग्रहकरिमनुष्युलेन( ण ) वैरिणो

१, स्थिता!

२१९, , श्रौमत्सायणाचायविरचितमाप्यसमेता- [पथगा
( राजशृयविष्याणामभ्पिकाथजकपस्कारमन्त्राणाममिषानम्‌ )

भीषयन्ति । ताभ्यो दृरदेशवर्तिनीभ्यो रिर्य एनं पलमानं हृस्तस्था बाणाः
पान्येव । वृतीयमागं व्याच्छे--

५ विभ्यो मा नाम्य; पृतित्याह । अप्रिगितोदवेनं पन्ति » [ना०
का १प्र०७अ०६]इति।

अपरिमिताद्वहुविधादूय्ामापहारादस्पाद्वाधात्‌ । कंसः--

५ हिरण्यवर्णाविलयुदयतावभिमन्बयते » इति ।

वेदधुृधतौ धनु्ाणयुकतौ यनमानहसतौ । पाशसु--

हिरण्यवणाविति । हे वरुण शपुनिवारक वामहस्त, हे मिव शवुमारक
दक्षिणहस्त यषा ग॑मारोहत, दद्धमयतौ धनुमाणयुक्तौ यनमानहृस्तौ रथस्यो-
प्रभाग गव॑सशमारोहवं प्रकीयमणिभ्यो रक्षतम्‌। परित्र्मफटकादिभिराच्छा-
दते सति रथस्योपरिमागो गत॑सदृहो भवति । भरोहणं कदा कत॑ब्यमितयुच्ते-
उषसां विरोके सू्॑स्योदितौ प्रतिदिनं यान्युषांति सू्दियातूवमाबीनि तेषां
संबन्धिनि विशिष्ट आरोक प्रवर्तमाने सति यः सुसयोद्स्तसिनुने
सति । कीवी षाट्‌ । हिरण्यवर्णो सुवणैलवितकवपरतिमीकेन हिरण्यवद्रा-
समानौ । अयरसण रोहृरम्मवदतयनवददौ । वतो रथारोदणादूष्वमदितिम-
सण्डितां रवरेनां दितिं खण्डिता पररेनां च वक्षाथां क्मेणानु्रहनिभह्दट्या
समीकषेथाम्‌ । विपत्ते

५ हिरण्यव्णावृषसां विरोक इवि विष्टमा माहू उद्गृह्णाति । इन्विं बै
वर्यं शष्ट । इदमेव वी्मुपरिष्ठादालन्त्ते (< ) » [ जा का० १
भृ ७अ०६] $ति।

उदमरहृणमुधतोरमिमन्वणम्‌ । बोधायनप्े तु यथानाक्षण बाहूचमनार्थ
एव मनवः । इद्धि वीर्य ह्तपादादिगवसामरथय, तत्सामथ्यप्रदलानिषटष्छन्द-
सतदरूषतवम्‌ । अन्न विनिपोगर्रहः- #
५ देवीति वैतसे परे सवां भपि नमेदपः ।
अनेति सादयेन्मध्ये होतुरू्षाख्पधिष्ण्ययोः ॥
अनिति ताखन्तः रातखर्णं विनिक्षिपेत्‌ ।
सवर्गनोत्वनं बकाः पेषु वयानयेत्सध ॥

१कःच.ड. च. मनोः ।

धरपा०्८अंनु ° १३] रष्णयजवैदीयतैत्िरीयसंहिता । ९११
( राजसूयविषयदिग्वयास्थापनमन्त्राणाममिधानम्‌ )
तरति धाययेत्ख्ामी ता््यँष्णीषदुयं कमात्‌ ।
स्वािने वचयेदाविशषमन्वान्विनिभेतौ ॥
एष्‌ बः स्वामिने ददयात्तोमोऽस्मा नक्षणे। जपः ।
इन्द इद्यात्छामिने(ऽ्यो धनुः गतवित वाणकान्‌ ॥
पतिषुन्मन््रयेत्खामी दिर बाहू तथो्यतौ ।
अनुबाके ददशेऽसिमन्मन्वा विंशतिरीरिताः ५ ॥ इति ।
इति श्रीमत्सायणाचारविरिे माधवीये बेदाधप्रकाशि रुष्णयरुैदीय-
ेततिरीयसीहिवामाप्य प्रथमकाण्डेश्टमप्रपठके
दादृशोऽनुवाकः ॥ १९॥

( अथ प्रधमाष्टरेऽमप्रपाठके त्रयोदशोऽनुवाकः ) ।

समिधमा तिष्ठ गायनी त्वा छन्द॑सामवतु
शिवृ्स्तोमों रथंतर £ सामाभिर्देषता बरह्म द्रवि.
णम॒भ्रामा तिं ्िष्टुपत्वा छन्द॑सामवत्‌ पश्वरः
स्तोमो बहत्सामेनरौ देवतां कषच्ं द्रविणे विरा-
जमा ति्ठ जग॑ती त्वा छन्द॑सामवतु सपशः
स्तोमो वैरूप साम॑ मरुतो देवता विड््रविं-
णमृदीचीमा तिष्ानृष्प्वा ( १) छन्द॑सा
मवच्वेकविधदाः स्तोमो वैराज सामं मि्ा-
वकण देवता बलं द्रविंणमूर्वामा ति
पश्क्तिस्त्वा छन्द॑सामवतु निणवनयच्िश्डौी
स्तोमौ शाक्वररवते सामनी वृहस्पतिदुषता
षर्चो द्रषिंणमीदङ्वान्यादङ्वैतादक्वचं प्रति
इं मितश्च संमितश्च सर्॑राः । इाकम्योंतिश्व

१ स. "बित्स्" ।

५१२ श्रीमत्सायणाचाय॑विरवितमाष्यसमेता- [भथम्काण्डे-
( राजसुयविषियदिरव्यास्था पनमन्तराणामभिधानम्‌ )

चिन्योतिश्च सतयन्योतिश्च ष्योतिप्माश््
सत्यश्च॑तपाश्च (२) भत्यहाः । अभये स्वाहा
सोमाय स्वाहां सवित्र स्वाहा सर॑स्ववय
स्वाहां पुष्णे स्वाहा वृहस्पत॑ये स्वाहेन्रीयं
स्वाहा पोषाय स्वाहा श्छोकांय स्वाहाऽ
शंय स्वाहा मगांय स्वाहा कषेत्रस्य पतये
स्वाहां पृथिव्ये स्वाहाऽन्तरिक्षाय स्वाहां दिवे
स्वाहा ययि स्वाहां चन्द्रमसे स्वाहा नक्ष-
रम्यः स्वाहाऽद्धयः स्वाहौषधीभ्यः स्वाहा
बनस्पतिभ्यः स्वाहां चराचरेभ्यः स्वाहां परि
प्लवेभ्यः स्वाहां सर्पेभ्यः स्वाह ( ३) ।
( अृष्टतेपाभ्च सरीपुिभ्यः खाहं ) ॥
इति कृष्णयजुदीयतेत्तिरीयसंदितायां प्रथमा्ठकेऽ
छमप्रपाठके जयोदोऽनुवाकः ॥ १३ ॥
(अथ प्रथमकाण्डेऽ्मप्पाढके अयोद्कोऽनुवाकः )।
दवादशेऽभिेकाथनररंस्कारादिमन्ना उक्ताः । अ्योदे दिण््यास्यापनमन्ा
उच्यन्ते । कलः-“अयनं पञ्चमि म्यास्यापयति समिधमा पिठेवि मनसा
चानु पकरामति ” इति।
ग्यास्थापयति विविधदिगभिमुखतेन विजयाय परस्थापयतत्यथः ।
तव प्रथममनपण्स्तु-
समिधमिति । समिष्यतऽस्यमादित्य इति स्मितमायी दिक्तां दिरमाति-
छ्ाऽऽकम्य तिष्ठ। तथा स्थितं लां छन्दसां मध्ये गायत्री रक्षतु । सोमानां मध्ये
विकृत्तोमो रक्षतु। साज मध्ये रथतरं साम रक्षतु । देवाना मध्येऽ रक्षतु ।
र बरास्णस्वदीयं दरविणं धनं रक्षतु । भिवृत्लोमस्य खरप सामने

भषा०८अनु ०१३1 कष्णयज्ञवेदीयतैत्तिरीयसं हिता । ९१६
( राजघूयविषयदिगव्यास्थापनमन्त्ाणामाभिधानम्‌ )
समाज्नातम्‌-““ तिसृभ्यो हि करोति स पथमया तिसृभ्यो हिं करोति स म्य
मया तिसूम्थो हि करोति स उत्तश्योधती निवृतो विष्टुतिः » इति ।

अयमथः-उपारमे गायतेत्यादीनि तृचासमकानि तरीणि सूक्तानि सन्ति । तेषु
त्म्य करभो हिं करोति गयेत्‌ । कामिभिः । भथमया जिष्वपि सूक्तेषु
या प्रथमा तया स उद्राता गयित्‌ । तथा सति तिसूमिर्मतिं भवति । सोऽयं
मथमः पर्यायः । द्वितीये सुक्ततयगतया मध्यमया भित्‌ । वतीये पापे सुक्त-
अयगतयोत्तमया गायेत्‌ । अनेन पकारेण निवृतस्तोमसंबन्धिनी विशिष्टा स्तुतिः
सप्ते । सेयं स्तुतिरुदयतीनाम्नाऽभिधीयत इति। अमि ता शर नोनुम इत्यस्या-
मृष्युलनं साम रथतरम्‌ । दितीयमन्तपरस्तु-

उअमिति । पून्यायेन योजनीयम्‌ । प्रापिनां रिक्षकेण पमेनाभििति-
स्वादाक्षेणादिगुभ्रा ।

पञचदशस्तोम एवमाम्नातः-“ पञ्चभ्यो दि करोति स तिननमिः स एकया
स एकया पश्भ्यो हं करोति स एकया स तिसरमिः सपएकया पश्वभ्योहिं
करोति स एकपा स एकया स॒ तिस्मिः प्पञ्चिनी पञ्चदशस्य विषटतिः"ईइति।

पूर्वोकतत्िवतस्तो१ एक एव सुक्ततमनिष्पा्यः । अन्ये तु स्तोमा एकेकेनेव
तृचालकेन सूक्तेन निष्पायनते । तनाय कमः । परथनपरयाय आवृतः पञ्चमि
म्मिगयित्‌ । तचथा-भथमासूचं मिगयेतू । इतरे दे सरुतपषद्रायेत्‌ । दवितीय
पयाये मध्यमां त्रिगोयित्‌ । तूतीयपर्याय उत्तमां तरिगायेत्‌ । सेयं पश्चदृशस्तोमस्य
सेबन्धिनी विष्टुतिरिवि । तस्याः पश्वपञ्चिनीति नाम । त्वामिद्धि हवामह इत्य
तस्यामरच्युलनं सम्‌ वृहत्‌ । तृतीयमन्वृपास्तु-

विराजामिति । जटाधिषेन वरुणेन पाता सती सम्यक्कल्मिः सपक
दोषेण राजत इति विराट्‌ प्रतीची दिक्‌ । सपदृरास्तोम एवमाम्नातः-“ प्ञभ्यो
हिं करोति स तिभ्रभिः स एकया स एकया पञ्चभ्यो हिं करोति स एकया स
विसभिः स एकया त्प्यो हिं करोति स एकया स तिसृभिः स तिरृभिरिन-नि
कासु सप्कृशास्य विष्टुतिः » इति ।

~+ सथपुस्तकेष्वितिशब्दे) वतते । प

युक्त इति जेयम्‌ ।

९१४ शरीमत्सायणाचा्विरचितमाप्यसमेता- [भयपकाष्डे-
( रजसुयविषयदिण््यास्थापनमन्त्राणाममिधानम्‌ )

मथमपयंयि पथमासूचं तरिगायद्‌ । दितीयपयामे मध्यमां तरिगयेत्‌ । तृतीय
पराये मध्यमागृ्तमं च वियत्‌ । सेवं सपुदशसतोमबन्धिनी विषटुतदुशतत-
पत्यभिभीपते । यद्याव इन््ेयस्यमृचयुयनं साम वेकपम्‌ । चतुथमन्वपाठसतु-
उदीचौमिति । एकविस्तोम एवमाम्नाः-“ सप्तम्यो हिं करोषि स
तिन्ाभिः स तिसुमिः स एकया सप्तम्यो ह करोति स एकया स वित्नभिः स

िसाभिः सप्तभ्यो हि करोति स तिस्भिः स एकया स तिशरमिः सप्ठसन्तन्ये-
करविंशस्य विष्टिः » इति ।

मथमपयाय उत्ता सद्रयेत्‌ । द्विती यपर्याये प्रथम्‌, तृतीयपयोयि मध्यमां
सषृद्रायेत्‌ । सेयमेकविशस्तोमंबन्धिनी विष्टुतिरिति सप्तसम्तिनीत्यमिधीय-
ब कत्थः । पिबा सोमदिनद मन्त वेत्यसयामृच्युलनने साम वैराजम्‌ ।

पृञचममन्वपटसतु-

ऊर्ध्वामिति । विणकस्तोम एवमाम्नातः-“नवम्यो हिं करोति स विष्रभिः
स पञ्चमिः स एकया नवभ्यो हं करोति स एकया स तिसभिः स पञ्चमिन्‌
म्धोहिकरोति स पचभिः स एकया स दितमिदंजो वै त्रिणवः » इति।

पथमपयपि प्रथमां तिगपित्‌ । मध्यमां पञचरुलो गयेत्‌ । उत्तमां सद्र
येत्‌ । द्वितीयपयापि प्रथमां सदृद्रायेत्‌ । मध्यमां विगाह्‌ । उत्तमां पञ्चरतौ
गित्‌ । वृतीयपयौय प्रथमां प्श्चकृतो गायेत्‌ । मध्यमां सरृद्रायत्‌ । उत्तमां
परिगीयेत्‌ । सोऽयं त्रिरावन्तनवरंर्योपेततात्रिणवनामको वजसमानः ।
नयक्लिशस्तोम एवमाम्नातः-“ एकाद्ङभ्यो ह करोति स वपिचृभिः स
स्मि; स एकयेकदृशभ्यो ह करोति स एकया स तिरृभिः स सपभिरका-
दशभ्यो हिं करोति स सप्तभिः स एकया स॒ तिरमिरन्तो पै षयरषिशः" इति ।
परथमपयौये प्रथमां तिगित्‌ । मध्यमा सपव: । उत्तमां सत्‌ । द्विती
यूपाय प्रथमः सरृदुद्िवीयां वि्ृतीयां सरुः । तृतीयप्ौमि प्रथमां सप
कृतो द्वितीयां सङ्तततीयां त्रिरिति । सोऽयं तयलिंशः स्तोमानामन्तः । यन्त
वाजपेय उभ्जिः्यनुबाके बयोदशस्तोमशवतु्दशस्तोम इत्यादिकमाम्नावं तत्व्ै-
मनेयसतोमाभिपयिणेति द्वयम्‌ । उनयनपरकारसतु सामरे दृषटव्यः । पो
स्मै पुरोरथमित्यस्यामृच्युतनं साम शक्रम्‌ । रेवतीनैः समाद्‌ इत्यस्पामू-
श्यसनं साम्‌ रवत्‌ । शरिषु मन्त्रेषु वाह्णक्षरिपेया वृ्र्षका उक्ताः ।

र

पपाण्जनु० १३] षष्णयज्दीयतैत्तिरीयसंहिता । ९१५
( राजसूयविषयदििन्यास्थापनमन्त्राणाममिधानम्‌ )
चतुर्थे शारीरस्य तदक्षकत्वम्‌ । पश्चमे वर्चसः प्रष्पातदूरनामरूतस्प तेजसो
धनरक्षफतवम्‌ । विधत्ते

५ दिरो व्यास्थापयति । दिणामभिजितै +» [वाग कान १ प्र ७
भ०७] एति।

पमान दक्ष प्रस्थपितदतेऽ्वपोमौनसमनुक्रमणं विधातुं पसतौवि-

५८ यदनु पक्रमित्‌ । अभि दिशो जयेत्‌ » [रार का १० ७अ०
७] ति।

पथभ्वयधैजमानमनु पदिन परकदेदिशामभिजयो मवेकितूसमाचेद्गद्धिभरमं
पराप्नृयात्‌ । विधत्ते

५ मनसाञनु प्रक्रामति । अभि द्विशो जपति । नौ्माघ्वति ! [त्रा
का १ प्र० ७०७] ¶ति।

प्रकमणस्य ततवािगिजपः । पदेन हदूकरणादुममादमावः ।

सभिददीनि दिशां नामानि प्रदोसति-

¢ समिधमा तिषठत्याह । तेज एवावरुन्धे (१) । उप्रामा तिठेत्याह । एन्वि-
यमेवावरन्ये । विराजमा तिष्या । अनाद्यमेवावरुन्ये । उपीचीमा तिषठ
त्पाह । पशनेवावह्न्ये । ऊध्वीमा तिषठतयाहे । सुषौमेव ठोकपमिजपति +
[त्राण कार १० ७अ० ७] इति ।

समिच्छन्दृस्य दीपिप्रतिपादुकतयो तेजःप्रा्िः । उयरन्द्‌ शन्विपबरोपे-
तत्वमाच्ट इतीन्दियपािः । अने पै विराहितिश्रत्यनुसारेणानपािः । ८ परि
पृषठामाप्ीतमुदश्चं नमन्ति ?› इति पशोरु्तरदविकंबन्धभवणासदपारिः । खगं
छोकरयोध्वैभाषित्वादूभिजयः । विहितं मानसमनुक्रमणं परशंसति

५ अनूम्जिहीते । सुवगंस्य ठोकस्य सषष्टये (२) [त्रा० कार १
प्र० ७अ०७] इति।

कल्पः मारुतमेकवि९शतिकषाटं निवपति वेशवदेवीमाभिक्षा वस्पारण्येऽ-
नुबाक्यतृतीयेगैणेः कपारानयुपद्भाति-रैदङ्चान्पाङ्षेत्येवाम्ां म्ेरण्येऽ-
नुवाक्येन ?” इति । पटस्त्‌-

ईइददचेति । दद डित्यादीनि मरुद्विरेषाणां नामधेयानि । तदरूेण भावित-
तवा्कपाटानामपि तन्नाम । हे प्रथमकपार तमीदरड्‌ चासि । एतनामकृमेवासि ।
एवमन्प्रापि योज्यम्‌ । विपत्ते

९६ घ्ीमत्सायणाचाय॑पिरचितमाप्यसमेता- [१पथगकष्डे-
( राजसृयविषयदिगि्यास्थापनमन्त्राणामभिधानम्‌ }

५ मात एष भवति । अनं पै मरुतः । भन्ममेवावस्न्ये » [ब्रार का०
१ प्र० ७०७] ¶ति।

एष पुरोहारा इत्यथः । तसिनगृणं विधतते-

^एकाविशातिकेपाो मवति परिष्ठिेः? त्रा० का० १ पर ७अ०७

इति । एकशः एतोमानां परिटुक्ततवात्मविष्हितृवम्‌ ।

-केषारोपधानमन्धाणां षं पूरितुं विधते

^ योऽरण्येऽनुवाक्यो गणः । तं मध्यत उपदधाति । मन्यैरेव पृदाभिरार-
ण्यान्पयूनपरिगहाति । वस्मादपरनयेः पराभिरारण्या; पशवः परिगृहीताः »-
[त्रा कार ११्र०७अ० ७] इति।

अतराऽरम्नात ईदृङ्ेत्यादिः सपरसैख्यायुक्त एको गणः । इाकेष्योतिषेत्या-
दिः सपसेख्पायुक्तोऽपरो गणः। तयोगैणयेोपष्ये गणान्वरं परक्षेपणीयम्‌ । अरण्ये
गत्वाऽध्ेतव्यो योऽनुवाकस्तासिननुवाके स गण आम्नातः । तथा हि-“ धु-
नि ध्वान्तश्च ध्वनश्च ध्वनयध्यः। निदिम्पथ विटिम्पश्च विक्षिपः» इति ।
एतस्य गणस्य मध्यत उपधाने सतयुमयतोऽवस्थौरयामयेः पदामिः परितोऽवब-
प्याऽऽरण्यानशूनगृहणाि । यसमाद््ारण्यगणो मध्य क्षिप्तरतस्माहोकेऽप्यरण्य-
वाकिन हरिणादय आनीयमानाः पायनं वाराधेतु भ्राम प्ररिवियवद्धिहैरिणा-
दिमिरूभयत एकपादेन बद्ध्वा परिगृहीता भवन्ति ।

कर्मः“ अमे खहिति पटपा्थानि पुरस्त।दृभितेकस्य शुहोपि ” इति ।
¢ इन्द्राय खादेति षट्पारथान्युपरिष्टदभिषेकस्य जुहोति » इति च । ^ प्रथि-
वये सवहिति पदरभूतानामवे्टीः » इति च । “ अद्भ्यः स्वहिति पदतानाम्‌-
वेष्टीः ५ इति च ।

एतसिमयेषटिविनिपोगेऽप्यमिषेकासुरवै पटूकमेकै वत ऊर्व॑मपरं प्टूकमिति
रषटवयम्‌ । परठस्तु- ॥

अभ्य इति । अथ चतु्य॑नैरुकताः सरव देवताविदेषा दृष्या; ।

तव पार्थानि विधातुं पस्तौति-

५ परथिकैयः । अभ्यव्रिच्यत (२) । स राट नाभवत्‌ । स॒ एतानि परार्था
न्थपषपत्‌ । वान्धजहोत्‌ । देवै स राष्रममवत्‌ ” [जा० का० ११०५
अ० ७] इति।

प्पा०८अन्‌ ०१३] रृष्णुथजुवैदीयतैनिरीयसंदिता । ९१७
( राजसूयविषयद्गव्यास्थापनमन्त्राणामभिषानम्‌ )

वेनस्य पुत्रः प्रथिनामा कशचिद्राज। राजसूये परथहोमे विनैवाभ्यपिच्त ।
ततः सराष्ट्रं न प्राप्नोत्‌ । अतो राषटमापये पाथरजञकान्यघये साहेतदीनि
मन््वाक्यान्य( ण्य )पश्यत्‌ । तेवा रषं भाप्नोत्‌ । विषते

५ यलारथानि जुहोति । रष्टूमेव मवति › [ त्रान्का०११०७अ ०७]
इति । भवत्येव परामोत्येव । पष्ठससममन्मौ परदंसति-

« बाहंस्पत्यं पूर्वषामुत्तमे भवति । देने पथमम्‌ । बह बेवासै
क्षत्रं च समीची दधाति । अथो बरहनेव क्षत्रं प्रतिष्ठापयति ( ४) ” [नार
का० १प्र०७अ० ७] इति।

बृहस्पतये स्वाहितयतन्मन्तरषाक्यं पूर्वेषां षण्णां मन्तराणां चरमम्‌ । इन्द्राय
स्वहितयेतद्वक्यमुत्तरेषां पण्णा प्रथमम्‌ । तथा सति वृहस्पेरिन्स्य च ब्रामण
्षत्रिपाभिमानिदेवत्वादसमै यजमानाय तज्जाविदयं समीची दधाति प्रसरलेह-
युक्तं करोतीत्यर्थः । कंच तपोन््रथोः पूोत्तरमविन ब्राहणे क्षत्रियं प्रति-
छापयति ब्रा्णानुकृठं करोतीत्यर्थः । विधत्ते

¢ षृ पुरस्तादभिषेकस्य जुहोति । पडुपरिष्टात्‌ । दवादश सपन्ते । दादश
मासाः सेवत्सरः । सेवत्सरः खट वै देवानां पूः । देवानामेव पुरं मध्यतो व्यव-
सवि । तस्य न कुतश्वनोपाग्याधो भवि? [ना ०का०११्र०७अ० ७] इति ।

वसने ' वसन्ते देवैः सोमस्य ॒पीयमानतवाद्धोगस्थानतिन वत्सरो देवानां
पुरमिव भवति । यथा पुरे पण्यदीथी व्यवस्थिताम्यामुभयतो वारिकभ्यां युक्ता
भवति तस्यां गच्छन्ुरुपशचोरैरविदयो भवति तद्ताधयोः षटकयोमध्येऽभिषेकाय
यजमानो देवपुरमध्ये प्रविशति तस्य कृपोऽप्यन्यसमाद्ाधो न भवति । विषते

“तानामेष्ीनुहयोति । अत्रा भै मृत्युजांयते । पत्र यत्रैव मृतयु्जायते । वत
एवैनमवयजते । तस्मदाजसूयेनेनानः सवमायृरेति । सरवे दस्य मृत्यवः ।
तस्मद्वाजसूयेनेजानो नामिचरितेवे । प्रत्यगेनमभिचारः स्तुते (५) ” [जा*
का० ¶प्र० ७अ० ७] इति।

भूतानां यक्षराक्षसापिशाचाद्निं म्यहेतूनामवयननस्य विनाशस्य हेतव आ
हुतयः । पृथिव्ये स्वहित्यादिदवादशमन्वसताध्या आहुतयो मूतानापवेषटयस्ता चुह॒-
यात्‌ । अत्रा सै्याकाठे मध्यरात्रे निर्जने उच्छिष्टेदो बाल्यावस्थायां

९५१८ भ्रीमत्सायणाचार्विरचितमाप्यसमेता- [प्रथमक्षणे
( राजसूयविषयभिेकामिषानम्‌ )
पैन मृत्यमदयजते नाशयति । यसमान्परतुनाशितसतस्मद्राजसयनेषटवतो यजमा-
नस्यपमृ्युपरिहोरेण रुत्लायुःमातिमेवाति । यस्मदवरिभिरापादिते पताघयपदषो
राजसूमयाभिनं नं प्ाभोति तस्मादयं नाभिषरितवै नाभिचरणीयः । स च पौः
ठृतोऽभिचारः प्रतय्तैरेवाभिमदवो भूत्वा तमेनममिचारकर्ारं स्तृणुते हिनस्ति ।
अव बिनिपोगतं्रहः-
“दिशे व्यास्थापिदधूपमष्वयैः सपिपश्वमिः ।
मारुतस्य कपानि दष्यादीदङ्चतुदेश
अस्नाभिषेकतः पूरय षट्‌ पाथौनयत्तराणि षट्‌ ।
परथिषट्कद्यं वदसस्कैवानामवेष्टपः ॥
अयोददोऽनुवाकेऽशि्ञिचत्वारिशदीरिवाः ›' ॥ इति ॥
इति श्रीमत्सायणाचािरविते माध्वी वेदाथभकादे रुष्णयशुर्वेदीय-
तैत्तिरीयसंहितामाप्ये पथमकाण्डेऽष्टमपपठके
अ्रयोद्योऽनुवाकः ॥ १६ ॥
( अथ प्रथमाश्केऽष्टमप्रपाठके चतुर्दशोऽनुवाकः ) ।
सोम॑स्य विविपिरसि तवेव मे विषिंभूया-
दशृत॑मसि मतयोर्मा पाहि दिद्योतमां पाष्वेश
वन्ुका निरस्तं नमुचेः रिर॑ः । सोमो राजा
वरुणो देवा पंमंु्श्च ये । तेते वाच
सुवन्तां ते तै प्राण चुवन्तां ते ते चक्ष
सुवन्तां ते ते श्रोन£ शुवन्ता* सोम॑स्य त्वा
दम्नेनामि पिंथाम्यमनेः ( १ ) तेज॑सा सूर्यस्य
वर्चसनद्र॑स्यन्धियेणं मितावरुंणयेर्वीरयिण मर-
तामोज॑सा क्षत्राणौं क्ष्प॑तिरस्यतिं दिवस्पांहि
सुमावंृनज्धरागुदीवीरहिं बुध्नियमनुं संघ-

भरपौ०्टअनु ०१४] छष्णय

( राजसूयविषयागिषेकामिधानम्‌ )
रन्तीस्ताः पर्वतस्य वृषभस्य पृष्ठे ावशवरन्ति
स्वसिच दयानाः। रद्र यत्ते कथी प्रं नाम्‌
तस्म हुतम॑सि यमेष्टमासि । प्रजापते न ववदे
तान्यन्यो विश्वां जातानि परि ता बभूव ।
यत्कामास्ते जुहुमस्तन्नो अस्तु वय स्याम
पत॑यो रयीणाम्‌ (२))

( अशेकपिश च ) ॥

1रीयसंहिता । ९१९

हात ष्णयजुवैदीयतैतिरीयसंहितायां पथमाथ्केऽ-
छमगप्रपाठके चतुर्दरोऽनबांकः ॥ १४॥

( अथ प्रथमकष्डिश्टप्रपाढके चतुदशोऽनुवकः ) ।
बयोदुरोऽनुवाके दिग्षपास्थापनमुकतम्‌ । चतुर्दशेऽभिषक उष्यते । कलः~
५ अग्रेण प्रशासतुधिष्णियं खादिरीमदुम्बरी बाऽऽसन्दीं प्रतिष्ठाप्य सोमस्य
पिवपिरसीति तस्यां शाद प्राचीनीवमुत्तरलोमाऽऽसीयं १ इति । प्रदस्तु~
सोमस्येति । हे शादूखचर् तवं सोमस्य दीनिरस्यतस्तवेव म दीलिप्रुपात्‌ |
विधत्ते
५ सोमस्य लििषिरतति तवेव भे विपिभयादिति शादूटचमेपसतृणाति । पेष
सेमे लिषरिः। या शदे । तमेवावरुन्धे, [त्रा कार १ प०७अ०८] इति |
शादूचर्ेगतां दीप्ति दष्ट्वा सोमदीितिन भावनादुमयावरोधः। कलः
५ अमूृतमस्तीति तस्मिञशतमानं हिरण्ये निधय ?› इति ।
तस्मिजादुंखचमेणि । पारत
अग्रृतामेति । हिरण्यस्यामृततमसरतूव॑ृक्तम्‌ ।
~ हिरण्यस्य स्थापनं तत्ममाणं च करमेण विधत्ते
५ परत्योषौ एष वणः । यच्छादूटः । अमूत९ हिरण्यम्‌ । अमृतमाे
शृत्योमा पाहीति दिरण्यमुपाम्यति । असूतमेव मूत्योरन्त्तते । शतमानं भवि

` ६९० शरीमत्सायणाचायैतिरवितभाग्यसमेता- [१भधमकाण्डे-
( राजसूयविषयमिपिकामिधानम्‌ )

( 9) । वायुः परुषः शतेन्दियः । आयुष्येवेन्रय परतितिष्ठति ” [ना
का० ¶ प्रण ७अ०८] इति । वर्ण देहः।

दियोदिति । कसः-“ दियोन्मा पावि सौवर्णेन शतमानेन शवक्षरेण
शवरष्णठेन यजमानस्य शीप॑मभि निधत्ते ?' इति ।

हे दिदयोदयोतनात्मकृ शिरस्पमिभेकजठरेचनार्थं स्थापित शत्छि्रयुक्त
सुवणैपाव तवं मां रक्ष । विषत्ते-

५ दियोन्मा परहीलुपारददाधनिदधाति । उभयत एवास्मै राम दधाति ?
ना० कार ¶प्र०७अ०८] इति।

उभयतोऽधस्तादुषरिषट चामृतस्य सुवणैस्य स्थितत्वालुखं भवति ।

अवे्ठा इति । कलः-“ अवेशा दृ्दका इति दक्षिणत आसीनं कनं
सीसेन विष्यति ? इति ।

दन्ददकाः सप अयष्ट विनाशिता; । विधत्ते

“ अवेष्टा दन्ृश॒का इति छ्ीवर सीसेन विध्यति । दन्दशकानिवावयजते ।
तस्मात्का दन्दशूका दध्टक।: » [्रा० का० १ प्र ७अ० <] दृति ।

यस्मात्पैलेन भावितं सीतं मे पातितं वस्माहछोकेशपि छ्वीवे पूस्वरहितं
पृायनाक्षमं बहुवर्मीकोपेतेऽरण्ये गच्छन्तं सर्पा द्दश्का दका भवन्ति ।
दशशीरा इत्यर्थः ।

निरस्तमिति । कसः-व्येन पद। डो हिताय निरस्यति निरस्वं नमुचेः
शिर इति ५ इति ।

लोहितायसं ताम्रं पदं फेनेन पातितं यचमुषेः शिरस्त तात्र्पं संनि-
रक्तं परित्यक्तम्‌ । एतच्च तारं नापितस्पोपरि परकषषव्यम्‌ । अत एवाऽभस्तम्ब
आह तामारोहन्यजमानोञेष्ठा दन्दशूका इति दक्षिणेन षदा सीते षण्ड
कय प्रत्यस्यति, निरस्तं नमुचेः शिर इति स्येन टोहितायत्तं केश्वापाय,
तौ नर्वद निरस्यवः ” इति । विधत्त

« निरस्तं नमुः शिर इति टोहितायसतं निरस्यति । पप्मानमेव नमुचिं
निरवदयते » [ व्रा० का० ¶ प्रण ७अ०८] इति]

« कृसपः-ऊर््ववाहुं तिष्टनतं माहेनदस्य सोत परत्यभिविश्चति सोमो रजनित्य-
मिमन्य सोमस्य वा दन्नेनमिषि्चमीति पाडाशेन परादषवयुरषमितरमौ-

पप ०८अनु ०१४] रष्णयजुवैदी यतैत्तरी यसंदिता । ५२१
( राजस्रयविषयाभिषेकामिधानम्‌ )

दम्बरेण दक्षिणतो बसा राजन्यो वाऽभ्यत्येन पृशवद्िशयो नेयमरोभेनो्तरो
जन्यः ›› इति । जन्यः सखा । अभिमन्रणमन्नपारस्तु-

सोमो राजेति! यः सोमो राजा वर्णो यो राजा भे चान्ये देवा गृह-
पत्यग््ाद्यो धर्मसुयो धमेमनुजानन्वः सन्ति ते सरवे तव वाचमनुणानन्तु । एवं
माणाद्िु पोज्यम्‌ । अभिवेक्मन्वपास्तु-

सोमस्येति । हे यजमान तां सोमस्प दुननेन दौप्याअभेरषामि । एवम-
अस्तेजसेत्थादौ योज्यम्‌ । अभिमन्वणमन्वस्य पयोजनं दृशंयति-

^ प्राणा आसनः पृव॑ऽमिषिच्या इत्याहुः ( २ ) । सोमो राजा वरुणः!
देवा धर्मसुवश्च ये । ते वे वाचः सुवन्तां ते ते प्राण सुवन्तामित्याह्‌ । प्राणा
नेवाऽऽमनः पूरवानाभिषिञ्वति » [ बा० का० १० ७अ०८]इति।

आत्मनो यजमानस्य पाणा वागादयो ये सन्ति ते यजमानाभिपकारूरवम-
मिषिच्या इत्याहुरभिज्ञाः । युक्तो हि तेषाममूानां मन्वपढपत्रेणामिेकः |
मन्ते हि सोमादयो देवौ वागादीनमिषिक्ताननुजानन्तित्येवावनुष्यते । तस्मात्त
साठ एवामियेकः । स च पाठः प्रथमतः छत इत्यसौ पूवाभिषेकः ।

अभिपेकमनत्रे प्रथमभागस्य शाखान्तरपाटं निरारत्याव्रत्यं पाठं विषते

¢ यदूनूयात्‌ । अग्ने तेजस्ताऽभिषिश्वाभीति । तेजस्येव स्यात्‌ । दुमा
ठु भवेत्‌ । सोमस्य त्वा चूननेनाभिपिश्चामीत्याह्‌ । सौम्यो प देव्या पूरवः
( ३ ) । स्वयेमैनं देवतयाऽभिपिश्चति?” [० का०१ प०७ अ०८] इवि ।

सोमो वै रेतोधा इत्या रेवोधारिणः परुप्स्य सोमतवनिरूपणासुरषः सोम्‌
देवत्यः । सोमदेवतयाऽभिेके सति उबण्यलामादृदुशरमत्वं न भवेत्‌ ।

उक्तमागानां पाठं वत्तमाप्त्या प्रश॑साति--

«८ अग्नेलेनेत्याह । तेज एवासिन्दधापि । सूयंस्य वर॑सेतयाह । वच॑
एवास्मिन्दधाति । इन्दस्यन्दियणेत्याह । इन्दियमेवासिन्दधाति । गित्रावरूण-
योीयेणित्याह । वीयमेवासिन्दधाति । मरूवामोजक्त्याह ( ४ ) । ओज एवा-
क्िमन्द्षाति ” [व्रा का १ ०७अ०८] इति।

कषस्राणामिति । कलसः“ क्षलाणां क्षलपतिरसीत्यमिषिच्यमानममिमन्व
मते » इति। १

११९

९१ श्रीमत्सायणाचाय॑विरचितभाष्यसमेता- [प्रथमकण्डे-
( राजपूयविषयमिपिकाभिधानप्‌ }
हे यजमान ल क्षलियाणां पिरत । ना केषांबिसतिः, कितु सर्वेणां
क्षलियाणाम्‌ । अनेनेवाभिपायेण श्लरबदस्य दिरकरिः ।
मन्वसतामथ्याद्शेषक्षत्वियपतित्वसिदि ददीयति--
५ क्षलनाणां श्षतरपतिरसीत्पाह । क्षत्ाणामेवनं क्षत्रपतिं करोति” [ त्रा
का० १ पर ७अ०८] इवि।
` अतीति । कसः“ र्णविषाणया वसंति विचृ्( व्य }, एकदे
सर्वाणि वा, एतानयुत्कर उदृस्पत्यति दिवस्पाहीपि ?? इति ।
पान्यभिवेककाठे ठेपटिषानि वल्लाणे तेषमिव व्याग: । हे यजमान दिवो
दयोतमानानन्यानाधिषानतिकरम्य तवमेव सर्वा भमिं पाहि ।
दशब्दस्येतरपुरुषपरतं दशंयति--
५ अति दविवसवाहीतवाह । अलन्यासपाहीति वविवद्‌ाहि ” [ तरा० का०
१०७अ०८]इति।
कलमः“ त्माववृचनिति येऽभिषिच्यमानस्य लेप व्यवस्पन्ति वाया-
वररमा ” इवि । परटसु--
समाववृचनिति । या आपो ठेपरूपेण वन्ति अधरागधोगताः, उी-
चीव गताः, समाववुषन्तम्यगावृत्य स्थिताः, न हीयत इत्यदिरुतमाङ्ग,
व्रस्य पावस्यरमागो वुश्नियः, शिरि पादमपर्यन्मनुकरमेण सचरन््स्ता
आपः पर्वतस्य वृषभस्य पृष पर्वततद्शस्य वषैणक्षमरय मेवस्योप्रि नां नाव
श्व चरन्ति । यद्रा नावो नैौयोग्या बहुटाशवरन्ति । कीदश्यः । सिवः समा-
स्मीयं पजमानक्ेतं सिञ्चतीति स्वसिचः । श्याना आगच्छन्यः । बाहूस्येन
सवत्र ममवनय इत्यथः । वस्लनिरसनमन्नः पूव॑म्नातोऽपि समथ्पासश्राल्यो-
क्त्ः।
सेपोदकानाम्वाषोमागयोः सम्यगावृतय स्थितया राभूव्यतपततं दशंयति~
५ समावनृत्रचधरागृदचीरित्याह । राषटूमेवासिनधुवमकः » [ त्रा० काण
११०७अ० ८] इति।
रुद्रेति । करपः-“ अश्री प्ररेकं जुहोति द यतते कय परं नाम तसै
तभ्ि पमेषटमातत स्वाहेति ” इति ।

१ च, च, विवृत ।

५1

भरपाण्८अनु ०१४] छृष्णयजुर्ेदीयतैत्तिरीयसं हिता । ९२६
( राजस्ूयविषयागिषेकाषरधानम्‌ )
अत्र स्वाहाकारोऽध्याल्टवः । हे रुद यत्तव प्रमुतष्टं नाम्‌ शर्वादिकं नमः
शिवाय पृषतय इत्यदिश्तिपसिद्धं कथि जपपरानुरषान्फटपरदानेन कीणाति
वशी करोतीति कथि तसमै नम्ने हप, अभिवेकेषमूतं पत्रस्थं जटं हुत
मस्तु । तच्च यमस्येष्टमसतु । विधते
“उच्छेषणेन जुहोति उच्छेषणमागो वै सदः । मागेषेनैव सदं निरव
दुषते (५) % [ना का० १प्र०७अ० ८] इति।
यद्ये स्विष्टङ्तेऽवद्यति मागेयेनेव वदद समरधयतीति श्रवलादुदस्योच्छे-
षणमागत्म्‌ । तत्रैव केंविद्िरेषं विधत्ते
“५ उदङ्‌ प्रेतयाऽऽप्रभ्रे जुहोति । एषा य सदस्य दिक्‌ । स्वायामेव दिशि
रुद्र निरवदयते ? [ब्रा का० ¶प०७अ०८] इति।
नाम्न आहूतिभदानेन प्रयोजनं दशयति-
५ सद्र यत्ते कथी प्रं नमित्याह । यद्रा अस्य कवी प्रं नाम | तेनवा
एष हिनसिं । यर दिनसति । तैनैवेन\ सह मयति" [्रा० का० १प्र० ७
अर] श्वि।
एष स््र्तेेव रवौरदिनाम्ना स्वकरोधविषयं पृर्पं हिनत । तथा सति यो
वभ्योऽसति तमेनं पुरुषै तेनैष घातकेन नाम्ना सह शमयति । आहुतिदानेन
घातकं नाम शाम्यति, तदानीमेव वध्योऽपि शाम्यति । वध्यत्वं निवैत इत्यथैः।
यमेष्टमितयस्य पदस्य तात द्दीयति-
५ तस्मै हृतमसि पमेष्टमसीतपाह । यमदिवास्य मूत्युमवयजते (६) » [्रा०
का० ११० ७अ०८ इति]
यमस्ये्सिदधौ तदनुमरहादेव यजमानस्यापमृतयु विनाशायवि ।
कल्मः-“अपरतेषामाभिवेकाणां मुख्यपतर संसवान्तमवनीम पपहितस्य गृहा-
नेत्यान्वारन्धयोः पतिहिते च महिष्यां च जुहोति पजापवे न त्वदेतान्यन्य इति”
इति । (
तिहितोऽ्यन्तमियपुरस्तं च महिषीं च स्चपित्ा जुहुत । परसतु-
प्रजापत इति । दे पनापते तदन्यः कोऽपि पुरुष उलनानि तान्येतानि
विश्वानि न पारेबभूव पररमवितु समर्थो नामूत्‌ । परिमवः सृषरषयुपरक्षणभ्‌ ।

१क. व. संप्नवा"।

६

४ धीमतायणाचायौविरयितमाष्यसमेता- [पथाकाणड-
( राजसूयविषियामिषेकामिधानम्‌ )

सृषटेहारपोरगक्त इत्यथैः । अतस्ते वव वये यत्क(मा जुहूमस्तकटमस्माकमस्तु |
बयं धनानां पतयः स्याम । विधत्ते

५ पजापते न वदेवान्यन्य इतर वस्यै गृहे चृहयात्‌ । यां कामयेव राष्टूम-
स्ये प्रजा स्पािति । रा्टरमवासय परजा मवति ” [जार का० 1 प्र० ७
अ० €] इति|

अस्वे प्रजा राट स्यात्‌ । धियाया भार्यायाः पुरो राष्ट पाटपितुं समधौ
भूमादित्यधेः । विधत्ते

५ पूणंमयेनाभ्वयुरमिषिशचति । हचेवासिन्विषिं दधाति । ओदु्बरे+
ण राजन्यः । ऊर्जमेवासिननायं दधाति । आश्त्येन वेश्यः । विशमेवासि-
सषि दधाति । नयभोषेन जन्यः । मिण्येवासमे कल्पयति । अथो पिठत
(७)? [जा० का० १ प०७अ०८] इति।

जलवच॑समेव विषिमध्ययनादिरुतमृ्कर्षम्‌ । ऊथमेवाला्यै बखपद्मनं
परियं सानम्‌ । विदाभेव पुष्टि करपदातृजासेपनिम्‌ । अत्रविनिषोगसेग्रहः-

[7

सोमाऽऽसन्यं व्याघचमीऽऽसीरयम खर्णकं क्षिपेत्‌ ।
दिधोद्राजा स्पार दध्यानूशिन रात्रम्‌ ॥
अवे रोहनिहाऽऽसन्दीं क्डीये सीसेन विध्यति ।
निरस्तं केरावाप्राय निरस्येोहिवायसम्‌ ॥
सोमोऽ्व्यमैयेत सोमस्येत्यभिषिश्चति ।
न्य त्यजेदरसमतीत्यतः ॥
समलेपान्माओनं स्यादुदशेषं जृहोति हि ।
परजापते काम्यहोमो मन्भा दादर वर्णिताः » ॥ इषि ॥
इति श्रीमत्सायणाचायैविरविते माधवीये वेदाथैपरकाशे रुष्णयरुरैरदीय-
तैपिरीयसंहितामाष्ये प्रथमकाण्डेऽ्टमप्रपाठके
चतुदशोऽनुबाकः ॥ १४ ॥

प्रपा०८अनु ०१५] ष्णयजवैदीयतैत्तिरीयसं हिता । ५२५
( राजसूयविषयस्य रथेन विजयस्याभिधानम्‌ )

(अथ प्रभमाष्टकेऽटमग्रपाढके पञ्चदशोऽनुवाकः) 1

द्रस्य वजो वार््घ्स््वयाऽ्यं व्रं
वध्यान्मि्ावरणयोस््वा परार; परिषां
युनन्मि यज्ञस्य योगैन विष्णोः कमोंषि
विष्णोः कान्तम॑सि विष्णोर्विकान्तमकि मर्तं
परसवे जंपमाते मनः समहमिंनदियेण वीर्येण
पदानां मन्युरसि तवेव मे मन्युयानमों मारे
पृथिव्ये माऽहं मातरं प्रथिवी हिश्सेषं मा
(१) मां माता परथिवी हि्सीदिय॑द्स्यायु-
रस्यायुमे धेदर्गस्यूजौ मे येहि युङ्ढसि
वर्चोऽके वर्चो मपि पद्यस्य गृहपतये
स्वाहा सोमाय वनस्पतये स्वाहिन्रस्य बलाय
स्वाहां मरुतामोज॑से स्वाहां ह्सः शचौचिषदरस
रन्तरिक्षसद्धोत बेदिषद्तिंथिदुरोणसत्‌ । नृष-
द्वरसदतसद्योमसद्ग्जा गोजा ऋतजा अंद्रिना
ऋते वृहत्‌ ( २) ।

( हिभिषं र्तनास्तीमिं च ) ॥
इति छृष्णयजर्ैदीयतैत्िरीयसंहितायां प्रथमाषटकेऽ-

एमपरपाठके प्शवदोऽनुवाकः ॥ १५ ॥

( अथ प्रथमक्डेऽ्मप्पाठके पश्चदशोऽनुवाकः )
चतुदशेऽभिपेक उक्तः । प्श्वद्रो रथेन विजयोऽभिधीयवे । कलः~
५ इन्दस्य वजोऽति वर्जघ् इति रथमुवौवहत्य ” इति । पाठस्तु
इन्द्रस्य .वज्नोऽसि । व्याख्यातो वाजपेये । विधत्ते

९२६ श्रीमल्सायणाचायंविरवितभाप्यसमेता- [१ मथम्का्डे~

( राजसूयविषयस्य रथेन विजयस्यामिधानम्‌ )

५ इन्रस्य वजओऽति वान इति रथमुपावहरति विजित्यै ता° का० १
प्र०७अ०९] इति।॥ ;

मिजावरुणयोरिति । कलसः-“ अथ दृक्षिणं योग्यं युनक्ति भिवावह-
णमोस्ता प्रशासन प्रशिषा युनन्मि यज्ञस्य योगेनेति » इतिं ।

हे दक्षिणाश्च लां प्रशासोराज्ञापथिनोमभित्ावरुणयोः प्ररिषा पररासनेन
यज्ञसंवन्धि( न्थ `निमिततं रथे युनष्मि । मि्रावरुणप्दामिपायं दृ्यति-

५ भिवावरुणयोरवा पशाखोः परिषा युनन्मीत्याह । महेयैने देवाभ्यां
युनक्षि » [ब्रा० कार १ प्र०७अ०९] इति।

जह्मणा मृन््ेण परतिपादिताम्यां मिवावरुणदेवताभ्यां पशा्भितो युनक्ति ।

रथस्याश्रवयोपेतवं विधचे- ष

५ मष्टिवाहिनं युनक्ति । प्रटवाही वै देवरथः । देवरथेभेवासे युनक्ति
[जा० कार ११०७अ०९]इति। `

तादशं रथं पकारान्तरेण पशंसति-

५ पोऽध्ा भवन्ति । रथश्चतुधः । दौ सधये्तारथी । षट्‌ संपचयमते (१)।
षर या तवः । ऋतुभिरेवैनं युनक्ति » [ता०का०११०७अ०९] इति ।

सबयष्ठत्यव दक्षिणस्यत्यध्याहा्॑म्‌ । ततः पार्दयवर्विनौ दरौ सारथी सैपयेते।

कल्म:--“ विष्णोः कोऽसीति रथं यजमानोश्येतिः" इति । पस्तु-

रिष्णोरिति } एते षयो मन्वा वाणये व्याख्याताः । विधत्ते

५ विष्णुक्मान्करमते । विष्णुरेव भवेमांञकानमिनयति ¬ [नो०का०१
प०७अ०९] इवि । पियमुतरस्यान्वारम्मणे विधत्ते

ध्यः कषत्रियः पर्विहितः । सोऽन्वारभते । राष्ट्रमेव भवति ?› [ना० का०१
प॒ ७ अ० ९] इति । पराप्नोतीत्यथैः । पर सत्ताहिष श््येतामृचं विधतते-

५ िषटमाऽ्वारमेते । इवियं वै धिष्क । इन्दिमेव यजमाने दधाति
(२)? [ जान्का०१प०७ अ०९] इति।

सेयमूगुपानुवाक्यकाण्डे चतुर्थपाठकान्ते लम वृहदरय इत्यसिननुवाके
समाम्नतिति वतरैष व्याख्यास्यते ।

मरुतामिति । कसः-“ मरतां प्रसेवे जेषमिति प्रयाति ” इति ।

मरपयजञकानां देवानामनुज्ञायां स्यामहं जेष्यामि ।

॥.

पुषा ०८अनु ०१५] षष्णयजुरवदी यतैत्तिरीयसंहिता । ९२७
( राजसूयविषयस्य रथेन विजयस्याभिधानम्‌ )
तद्नृज्ञायां जयहेतुवां दश॑यति-
५ भृतां प्रसवे जेषमित्याह । मरुद्धिरेव पसूत उलयति » [ ब्राण्का०१
प्र०७ज०९] इति।`
आप्तमिति । कल्पः“ सधन्‌ राजन्यः पूरस्तादुतरतो वाऽवस्थितो भवति
तस्मा एतानिषूनस्पत्यापतं पन इति ? इति ।
मनोऽभिमतमापं राम्‌ । अपरेवार्थ द्रौयति-
५ आं मन इत्याह । यदेव मनरैप्सीत्‌ । तद्पत्‌ » [ बान्का०११०७
भ०९ ] इति ।
देष्सीदातुमिष्टवान्‌ । आपत्राप्नोति । विधत्ते
^ राजन्यं जिनाति । अनाक्रान्त एवाऽकरमते » [रार का० १ प्र०७
भ०९]वि।
बाणविमोकेन राजन्ये जिते सति स्वयं शपृणाऽनपक्ान्त एव सल्शबुमा-
कान्तवान्भवति ।
समहामिति । कल्पः-“ तं भिषा समहमिन्द्िपेण विणेति पदक्षिणमा-
बरैते ? इति । हस्तादुन्दियगतेन सामर््यनाहं सेगतोऽमूवम्‌ ।
मन्पषिन वीर्सेगतिं दवयति
५बिवा एष इृन्दिपेण वीरयेणध्यने । यो राजन्यं जिनाति । समहुमिन्धि-
येण वी्गेदयाह ( ३) । इद्दिपमेव वीय॑मालन्धत्ते › [बा० का० ¶
प्रण ७अ० ९] इति । कलः-
^ पचना मन्पुरसीति वाराही उपानहावुषमृच्य ” इति । १टसु-
पष्नामिति । है वराहचमनिभित उपानच पशूनां मन्ृरूपाऽसि । अतो
यथा तव मनयुरूपलवं तदन्ममापि भैरिषु मनपर्मया्‌ । ्रिधतते-
पनां मन्युरसि पेष मे मनय्मेयादिति वाराही उपानहावुपमुश्चते । पटानां
वा एष्‌ मन्युः । यद्राहः । वेनैव पना मन्युमालन्धतते » [ बा० का० ¶
प०७अ०९] इति । वराहस्यामिनिवेशाधिकयं मनयक्ूपतवम्‌ ।
वाराहं प्रशस्पेपानई उपमोकं परशंसति
५ अमि वा इय सपुवाणं कमते । तस्भेन्ंबीेमदाोः । वराही

५२८ भरीमत्सायणाचायंविरवितमाप्यसमेता- [पथमकाण्डे-
& ( राजसयविषयस्य रथेन विजयस्यामिधानम्‌ )
उपानहावुपमुञ्चते । अस्या एषान्तधते । इन्दियस्य वीधस्यानात्यै ( ४)”
[जा का० ११०७अ० ९] इति।
इयं मूमिः सूषवाणममिषिक्तमभिवक्ष्य तदीयपिन्धियं वीर्ममादातु कामयेते ।
कामधितवा च तस्येन्दियं वीयेमादातुमी्रा शक्ता भवति । उपानदुपमोकेन
भूम्याः सकाशाद्मतधौनं रृतवान्मवति । तस्यान्तथौनमनातै भूम्या वीयैस्या-
स्वीकाराय भवति । कल्पः
५ नमो मातर इत्यवरोदषयन्थिवीममिमन्य » इति । पारस्त्‌-
नमो मात्र इति । अन्योन्यर्हितामावपराथनं विस्पष्टम्‌ । एतदेव दशयति
५नमो मत प्रथिमा इत्याहाहिर्ताये › [ना का ० ११०७अ०९] इति ।
कसः अवरुह मणीन्भापिमुश्त इ्यदसतीति रातमूम॑सीतयौदुम्बरं युङ्‌-
न्तीति सोवण॑म्‌ ? हति । ओदुम्बरं तात्रमयम्‌ । पाठसु-
इयदिति । हे राजवमणे तवमियदस्येतावतसिाणोऽसि । अव॒ वतरिमाणं
हसेनाभिनीयते । परिमितत्वदिवाऽ्यःखरूपोऽक्ि. तस्मादायुै प्रयच्छ । हे
ताभमण ऊगेति बखहूपोऽस्यतो नरं मे प्रयच्छ । हे सोवण॑मणे यङ्कार
धारधितृ योग्पोऽसि । धारिते सि च वर्चोऽसि तेजस्वी मवस्यतो मे कान्ति
मय्छ । मन्वाणां प्ढदव तदुकफरतति ददपति-
५ इृयदृस्यायुरस्ायुमंपेहीत्याह । आयुरेवाऽऽनमन्धत्ते । उगंसूरन मे षेही-
त्याह । ऊर्जमेवाऽ्नन्धत्ते । युङ्ढापी वचोभि वरथो मधि पेदीत्याह्‌ । वर्च
एवाऽऽमन्यत्ते » [ तरा० का० ११० ७अ० ९] इति । विधे
५ एकधा नहमण उपहरति । एकैव यजमान आयुरूजं वों दधाति
[जार का० १ य०५७अ० ९] इति । तदिदं सूवकारेण सष्टीरुतम्‌-
५ उपदूतायापिडापामुनच्य मणीन्ह्णे ददाति ? इति । कलः
५ अग्नये गृहपतये स्वाहेति स्थविपोचनीयान्दोमान्हुवा » इति । प्रस्तु
अम्मय इति । सोऽधः । विधते
, ५ रथविमोचनीया जुहोति प्रतिषित्ये ( ५)" [ना० का० १०७
अण ९] इति । पाठपाप्तामाहृतित्यां प्रशंसति--
५ तयोऽशा भवन्ति । रथभतु्थः । तसमाच्चतुषुहोति ?› [ना० का० १
पर ७अ०९] श्वि । कलः

प्रपां *८अन ०१५] छृष्णयजुवदीयतैततिरीयसंदिता । ९२९
( राजसूयनिषयस्य रथेन विजयस्याभिधानम्‌ )

« हश्सः शुचिषदिति सह संहत! रथवाहने रथमत्यादृाति ११ इति ।

अस्य प्रग्रहं सम्पगगृहातीति संमरहीता । पाठसु-

हृभ्स॒ इति । हन्ति एथिवीमिति हंसो रथः । एषो देवयजने रथवाहने
च सीदतीति शुचिषत्‌ ।.सस्योपरि यजमानं वासयतीति वरुः] तर्गुतमाच्नवरु-
वेऽ्लरिके सीदतीव्यन्तरिक्षसत्‌ । होता होतृसमानः तदेव कथषिदयच्यते-वेग्यां
सीदतीति वेदिषत्‌ । अतिथिसदृशश्च । तदपि कथमिलयुच्यते-दुरोणेषु गृहेषु
सीदतीति दुरोणसत्‌ । यो यस्तमारोदं नयति तस्य तस्य गृह सीदति । नषु
मनुष्यपुपकारं कर्त सीद्तीपि नृषत्‌ । बर पष्ट राजादिगृहे सीदतीति वरसत्‌ ।
कते यज्ञे वाजमेयादौ सीदतीतयुतसत्‌ । सूरय बोदुं व्येमन्याकाशे सीदतीति
ग्पोमसत्‌ । अप्ुयोनिवां अधर इति श्रतेरद्यो गतिररुपेततादूस्नाः । गोश-
ब्दवाच्यद्रजासायत इति गोजाः । एतच्च सयसतुतीयः रथसतृतीयमित्या-
शातम्‌ । ऋतजाः प्िवाहिन कता्थं॑य्ञार्थं॑जाततात्‌ । अग्निभ्यः पाषा
णसदृरेभ्यो दृदेभ्यः कष्ठिम्यो जातववद्द्िजाः । ददशो रथे। बृहद
राजशरूयायमृतं य्ं संपाद्मतिति रेषः । विधत्ते

५ दुमो सहादतिष्टताम्‌ । समानं छोकमिषाताम्‌ । सह संगीता रथ
बाहुने रथमादुपाति । सुवगंदषैनं ठोफद्नतदषाति » [० का ) प्र० ७
अ* ९] इति।

अभ्प्रयहारी यः संयहीता यश्च रथाद्वरूढे यणमानसानूपे। सह सरग
हायां वेद्यां पद्यवतिषठेतां तदानीं यज्वा वेतरश्च सदं टोकं प्राप्नृषातां तन्रा-
यक्तम्‌ । तस्माद एवावश्थितेन संग्रहीत्रा सह वं रथं रथवाहन कषे स्थाप्‌-
येत्‌ । बथा सति संग्रहीता बेदवरूपातसरगाद तित भवति । मन्वं विनियुङके-

५ हश्तः दुदिपदित्यादृधाति । ब्रहणतेनमुपावहरति । बज्णणा दृवाति ५
[त्राण का० १प्र०७अ०९] इति।

पूमिनदस्य वजोऽसीति मननेन रथमुपावहतवान्‌ । तस्माददानीमपि हंस
दाति मन्ेण रथमाधातुं युक्तम्‌ । मन्वगतच्छन्दोविशेषं प्रशंसति

५ अतिच्छन्दा दधाति । भविच्छद्ा भ सर्वाणि छन्दाऽपि ।
सर्वेभिरमनं छन्दोभिराद्धाति । वषम वा एषा छन्दसाम्‌ । यति

११५

९६५ श्रीमत्सायणाचायविरचितभाष्यसेमता- [१ पथमकाण्डे-
( राजपूयविषयस्य बिजयादूर््वमासनोपविहस्य सरैः सेव्यतस्य वर्णनम्‌ )
्डन्दाः। यदृतिच्छन्दुसा द्धावि। व्मैवैनर समानानां करोति (६)
[० कार १प्र०७अ० ९] इति।
हंसमन्नस्य च्छन्दोऽपिजगती । सा च गायत्यादीन्यस्पच्छन्दास्यतिकम्य
वर्तत दृति तस्या अतिच्छन्दस्वम्‌ । अव एव ष्डन्दसां तवान्तभीवातरवच्छन्दो-
रूपलम्‌ । तथा सत्यनया रथ आहिते सति सेठन्दोभिराहितो भवति । क~
च, एषाऽतिजगती सवषां छन्दां शरीरम्‌ । अतरत्मैरकरेः कैभित्रवितकस्य-
विच्छन्दः संपादयितुं शक्यलात्‌ । तथा ्तत्यनया रथाधनि यजमानः सर्वषां
समानानां शरीरस्थानीयो भवति । अत्र विनियोगसंगरहः-
५ इन्द्रेति रथमाहत्य मित्येतं युनक्ति हि 1
पिष्णौल्लिभी रथं गतव मर्वाुहय प्रयाति सः ॥
आष क्षल इषुं युक्ता संमदक्षिणमाव्जेत्‌ ।
पृथिदयुपानहै तला नमे पम्यभिमन्तणम्‌ ॥
शृयन्माणि राजतं चोरबध्नातयोदुम्बरं मणिम्‌ ।
यूढ्रौवर्ण चाम्र हृला चतस रथमोचनीः ॥
हसो रथं स्थाप्थीत मन्ना अष्टादशेरिताः » ॥ इति ॥
इति श्रीमत्सायणाधाय॑विरिते माधर्वीये वेदाथपकाशे रुष्णवरुवदीय-
पैततिरीयसंहिताभाष्ये प्रथमकाण्डेऽटमपपाठके
पृशचद्रोऽनुवाकः ॥ १५ ॥

( अथ प्रयमाषकेऽमप्रपाठके पोडलोऽनुषाकः ) ।
मिजंऽमि वरुणो समहं विभवैः क्ष-
चस्य नाभिरति क्षत्रस्य योनिरामि स्योनामा
सीव स्षदामा सीद्‌ मा लां हि्सीन्मा मां
हिर्सीनि साद्‌ प्त॑तो वरुणः पृर्यांस्वा
माघ्ांन्याय सुकु्वस्ा दन्वः रांजन्बह्माऽपि

रपा ०८अनु०१६] हृष्णयञुर्वैदीयतैततिरी संहिता । ९६१

( राजसुयविषयस्य विजयादूध्वमासनोपदष्टस्य सवः सेव्यत्वरय वणनम्‌ )
सविताऽिं सत्यस॑षो बरह्मा दनव रांजन्ब-
ह्याऽसीनद्रोऽसि सत्योजांः (१) बह्माद-
न्तः रांजन्बह्माऽसिं मित्रोऽसे छरोवो घरह्मा-
न्त रांजन्बह्माऽपि वरंणोऽसि सुत्यधर्ेनद्र॑स्य
वजोऽपि वार्जघ्नस्तेनं मे रध्य दिशोऽभ्य॑यर
राजाऽरतृश्लोकौ ९ सम॑क्घलो ९ सत्यराजा-
६न्‌ । अपां नण्ये स्वाहोजौ नप्र स्वाहाऽ्मयै
गृहपतये स्वाहा ॥ २॥

( सु्योजाभरलारिशभं )॥

इति ष्णयनु्वेदीयतैततिरीयसंहितायां प्रथमाटकेऽ-
एमप्रपाठके पौडडोऽनुवाकः ॥ १६ ॥
( अथ प्रथमकष्डेऽ्टमपरपाढके पोडशोऽनुबाकः ) ।
पृशवदशे दिग्विजयोऽभिहितः । पोरशे पिजपाटूध्मासन उपविष सः
सेग्यत वण्यते ।
मिन्नोऽसीति । कल्यः“ मित्रोऽसीति दक्षिणं बाहं थजमान उपावहरते
वरुणोऽसीति सम्यम्‌ » शति |
पूरं हिरण्यवर्णावृषसागिति मन्वेण यजमानस्य बाट्‌ उदृहीतौ तयोदिदानी-
मधस्तादुपावहरणमृच्यते । हे दक्षिणमाहो तवं मिबोऽश्षि मिववद्धोजनादाविशां-
पपकत । हे वामबाह तं वरुणोऽसि शोच्ावनिषटनिवारकतात्‌ ।
सममिति । कलमः“ समहं विरदवोरीति वैशदेवया(मामिक्षायां हसता-
वुषावहरते '› इति । अहं सवैः सेगच्छेयम्‌ ( प ) ।
मित्रशब्दस्य सूयैवाचितवात्तनाम्ना म्पवहतस्म दृक्षिणपाहोरहोरूपतवं वरु

णरब्दस्पान्धकारवदावरकवविित्ात्तनाम्ना न्पवहतरम रातरिरूप्लभिपि
ग्पाच््े-

२ श्रीमल्सायणाचार्विरचितभप्यसमेता- [पमथमकाण्डे-
( राजसूयदिषयंप्य विजयादरध्वमासनोप्िसय सवः सन्यतवस्य वर्णनम्‌ )
^ मित्रोऽति वरुणोऽसीत्याह । भेत वा अहः । वारुणी रातिः । भहेरा-
पाम्यािरेनपुपावह्रति » [ त्र का० १ प्रण ७अ० १०] इति।
मिन्रादरुणयोरनकदेव्पवात्रवदेवसेबन्धिन्पामाभिक्षायां मिावरुणासकविन
नि्पवयोहैस्तयोरपावहरणं युक्तमितयेतदकंयावि-
५ मितरोऽति वरुणोऽसीत्याह । भवो वै दक्षिणः । वारुणः सव्यः । चेश
देवयामिक्षा | स्वमेवैनौ भागवेयमुपावहरति% [ता का ०११्र०७अ ०१०] इति ।
विरदेरितिपदोच्वारणन तर्त्सबन्धिनीनां प्रजानां यजमानमेग्यत्वं प्व
ह्यमिपरेत्य व्याच्छे-
५ सुमह विवैरितयाह (१ )। वे्देव्यो पै प्रजाः । ता एवाऽ्ाः
कृते ? [त्राण का० १ प्र०७अ०१०] इति।
कल्पः-“ खादिर्यमासन्दीं पविषटप्य क्षस्य नाभिरसीति तस्यां रुच्यषी-
वासमासतीयं » इति । छत्यथीवासे चमपटः । पाठसु- 1
्षच्रस्येति । हे छत्यधीवास कषतरस्यपवेदानाय तवं नाभिवन्मभ्यस्थान-
मरि । मातृवद्धारकवेन क्षत्रस्य योनि; कारणमारी । विधत्ते
५ क्षत्रस्य नाभिराक कषत्रस्य पोनिरसीत्यधीवासमास्तृणाति सयोनित्वाय ?
[रार का० १प्र०७अ० १०] इषि।
योकरिरसीति चरपटस्य कारणतेन भावनया सकारणववं क्षत्रस्य सप्ते ।
स्योनामिति । कलः-स्थोनामा सीद सुषदामा सीदेति तामा षण
मानोमात्वा हिभ्तीन्मा मा हिभ्सीदि्पविदाति ? इति ।
हे मदीयशरीरे स्योनं सुखफरीमेनामासम्दीं परत्यासीद समीपस्थं भव |
सुषदा सृखेनोपवेषं योग्यामासीद्‌ । इयमासन्दी तां शरीरं मा हसीत्‌ । मामभि
उरीरस्वामिनं मा हिंसीत्‌ । मचदरयारथस्य विसष्टतां दर्शयति
५ स्योनामा सीदं सुषदामा सीदेतयाह । पथयदुरेवेतत्‌ । मा त्वा हि९
सीना मा हिन्सीदित्याहाहिभ्ताये " [ नाण्का०१ प्र ७अ०१०] दूति ।
कंस्पः-“ निषक्ताद्‌ धृतत्रव इत्याततीनमनुमन्वरयते » इति । पठस्तु-
नि षसमादेति । अयं यजमानो प्रदत्रवः खीरूबयज्ञो वरणोऽनिष्टनिवारको
मृत्वा निषसादास्यामास्तन्यमुपविवेश । प्सयासु बहूषु वैरिगृहष्वागत्य सामराच्यं
कर्त सृकतुः गोमनरकल्मो मवतु ।

५

परपाण्टअनु ०१६] ष्णयजुवैदीयतैत्तिरीयसंहिता । ९६६
( राजसूयविषयस्य विजयदुर्वमासनेपविष्टस्य सवैः सेव्यवस्य वर्णन )
साघ्राज्यमुदिश्य सेम्यक्संकसपसिदिमेव द्रयति-

“ निपतता परतत्रतो वरुणः परयास्वा सान्राज्याय सुक्रतुरियाह । सात्रा-
ज्यभेेनः सक्तुं करोति » [ ना० का० १ १०७० १०} इि।

कलमः“: तमृत्विजो रतिनिनश्च सर्वतः पयुपविशन्ति पुरस्तद्ष्वयुरक्षिणतो
जहा पशवाद्धोतोत्तरत उद्राता, उपदिटेषु बसा ३न्‌ ओमित्यध्व्युं राजा मनर
यते ल राजन््रहाऽती्तीवरः पत्पहैवं बह्मणं होवारपदरावारं चोचरोततरणेषेरे
मत्ाहुः » इति । एपेषामशानां मन्नाणां पर्स्तु-

बह्मा दन्त्वमिति । दृरादाह्म तु प्तिः । हे राजंस्वमेव नस(ऽसि त्राह
णोऽक्षि न त्वहम्‌ । कुवः । यत्वभव सविताऽसि ब्राह्मणधरमानाल्यनस्माक-
मनुषटानायानुन्ञाता ऽपि । सत्यसवस्खममोधानृज्ञः । अतो, ब।सणवणाभमधर्माणां
त्वद्धीनलाच्वमेव बरला । तथेनदोऽसि परशर्ैवानसि । सत्यौजा अमोषवी-
योऽसि । तथा मित्रोऽपति रिष्टपरिपाठनाय देव( मिव )नामाऽसि । सुशेवः
सषु सेवितुं योग्योऽपि । तथा वरुणोश्टयनिष्टनिवारकोऽसि । सत्यधर्मा शसी-
सधयुक्तोऽनि 1 यथा ठोके प्ररं जित्वा समागत्य सिंहासने समासीन राना-
नमथ उपविष्टाः पुरोहितादयो बहुभिराशीर्भिः स्तुतिभिश्च स्तुवन्ति वदरद्नापि
सेवोपचारः क्रियते । एतयाऽऽशीवदिरूपया रेवया बराततणेषु यत्साम्यं शाषा-
नु्हृ्पं तद्(जनि भ्रतिषठापितं मवति । वदेतद्भिमरेत्म वाजसनेयिनो वृहदा
रण्यके क्षत्रियसूष्टिपस्तवि समामनन्ति“ कषत्रातरं नासि तस्मादूत्रा्मणः
कत्रियमधस्तादुपासते राजसूय क्षत्र एव तद्यशो दधाति ” इति ।

यथोक्ताथपरतवेन मन्वान्याचष्टे-

“ नक्षा३न्त राजन्नज्ञाऽि सविताऽभि सत्यसव इत्याह । सवितार्‌-
भेवैन सत्यसवं करोति (२ ) । ब्र दनव राजन्नसाशतीनदरोऽि सत्यौजा
इत्याह । इन्देभवैनः सत्यौजतं करोति । व्रजा ३न्व राजन्त्र्ाऽसि मि्रोऽि
सुशेव इया ।' भिमवेन सुदेवं करोति । नहा ३न्व९ राजन्बलाकत
वरुणोऽक्ष सत्यधरमत्याह । वरुणमेवैनर सत्यधर्माणं करोति » [त्रान कर
१ प्र०७अ०१०] इति।

१ क. वानं ष्टु" ।

९६४ श्रौमत्सायणाचा्॑विरवितभाष्यसमेता-- [धमकाण्डे
( राजशयविषयस्य विजयादूरमासनोपविषटसय सः सेम्यलस्य वर्णनम्‌.)
सवितेनद्रो मि इति देवतापदानामुचारणेन तहेवताभियाणां छन्दसामृचा-
रणं सप्त इति दरयति

८ सदिताऽति सत्यसव इत्याह । गाय्षमेदतेनाभिव्याहरति । इन्वोऽसि
सत्यौजा इत्याह । विषटमेषतेनाभिव्याहुरति ( ३ ) । मिषोऽति सुरेव इत्याह ।
जगतीमेवैतेनाभेम्याहरति । सत्यता देवाः । सत्यमेतानि छन्द रति । सत्य
भेवावरुन्ये ? [ त्रा० का० १ प्र ७अ०१०] इति।

एता इृ््रादयो देवताः स्यं पाटयन्येतानि गायत्पादिच्छन्दांसि च सत्य
भमोषं फट परयच्छन्वि । अव उभयोः सत्परूपवादिन्ादिदोचारणेन गाय~
उ्यचच्चारणसिद्धिः । तेन यजमानः त्त्यवादित्मेव सर्वतः संपादयति ।

वरुणपदोचारणेनानुषटनुबारणसिधिं दरमति-

५ वणोऽसि सत्यतयाह 1 अनुषटमेपतेनामिव्याहरति । सत्यानृते बा
भृष्ट । सत्यानृते वरुणः] सत्यानृते एवावरुन्ये ( ४ ) » [ ना० का०
१प्र०७अ०१०] दति

विरे देवस्य नेतुरितयस्यामनुषटाे प्रथमपादः सप्ताक्षर इत्यनृततम्‌ । उत्तरे
धयः पादा अष्टाक्षरा इति सत्तम्‌ । एतच्च “ एकस्मदक्षरादनाप परथमे पद्‌
मू? दत्यादि्राहगेनैव दितम्‌ । वरुणोऽपि रुषिदनिश्कारितादनुवरूपः ।
कवित्तनिवेकतवातसत्यरूपः । एतच्च ^ वरुणो वा एतं गृहणाति योऽ प्रतिगू-
हाति यवतोश्धान्मतिगृहणीयात्ावतो वारुणाधतुष्कपाडानिरवदरुणेमेव सेन
मागपेयेनोपथावति स एवैनं वरुणपाशान्ुशचति” इत्यादिषु नाहणेषु स ्ष्-
व्यम्‌ | अव उभयह्सलनताम्यद्ररुणपदो चारोनानुषडुब्वारिता भवति । तेन च
यजमानोजृतं त्यक्तं सत्ये वकुं च समथ॑वात्सतपानृते स्वाधीने करोति । केदनं
परोसति-

५नेन\ सत्यानृते उदिति हिश्तः । य एवं वेद्‌ ५ [तार का० ११०७
भ० १०] शति ।

कलनस्य वजे ऽपीति सयं ब्रह रज्ञ पथच्छति » इति 1 पलु

इन्द्रस्येति । हे स्य वजगूतीयांरतवाचं वजोऽतति। सपस्ृतीयभिति श्तेः ।
यतो विरोपिाती तं तेन कारणेन मे मदृधं रध्य चतस्थानप्रिटेखमरपं कार्य
साभ । विते ५

प्रपान्लअनु०१६] छष्णयजु्ेदीयतैत्तिरीयसंहिता । ९३५
( राजसूयविषयस्य विजयावृ्वमासनोपविषस्य सर्वैः सेव्यत्स्य वर्णनम्‌ )

५ इन्द्रस्य वजोऽपि वारव इति रथं प्रयच्छति । वजो वै स्फ्यः । बजे-
वाससा जवरप्रः रन्धयति । एवः हि तच्छरेयः । यदसा एते.रथ्ययुः" [ना
का० ¶ प्र० ७ अ० १०] इति।

रध्ेद्युच्ारगनासै सजमानायावरं परं बविक्षितं सकार्यं रन्धया साधयति ।
यद्यदि यजमानायेते कायैविरषा रण्येयुः सिध्येयुः । एवं सति भेये हि तस
हास्वतरं खट्‌ ।

दि इति । कलः-“वदिंशोऽभ्ययः राजाऽभूदिति पक्षान्ते मयस्छमिण
इति ॥

अये यजमान ऊ्वदिक्सहिताः पज्व दिशोऽभिटक्षय राजाऽमृत्‌ । विधत्ते

दिकषोऽभ्ययः राजाऽभूषिि प्ञ्वाकषान्पयच्छति । एते चै सवंऽयाः। भप्रा-
जापिनमेवेनं करोति (५) » [त्रा का० १प्र० ७ज०१०] इति।

अक्षाः कदकाः सुवीनिभिताः। मिमीतकफठानि सौवर्णानीतयके । ते वक्षा
दूतस्थाने निवपनीयाः । तथा चाऽऽपसतम्बेनं दिवम्‌-- अक्षावपोऽधिदे-
वनमुदधतयबोक्ष्यक्षानिवपेततौवणौनवरःरतान्परःसहसानवा? इति । तेभ्यः पच~
कानदगृ जितवागयं राजेत्यमिपरायेण तक्म रञे दधात्‌ । एत एव प्शचक्षा
अयाः सवं सपन्ते । अयचब्दोऽकषवाची । पश्च देगवतयषामिमयिण पृश्चक्षाणां
दततत्वाद्‌ शिस्थाः सवेऽप्यक्षा दता मवन्ति । तथा सत्येनं यजमानमप्राजापिन्‌
केदाविद्पि पराजयरहितमेव करोति । विधत्ते
५ ओद्नुदनुवेत । परमे वा एषः । यदोदनः । प्रममिवेनः भियं गम
यति? [ना० का ¶प्र० ७अ० १५] इति।
अधिदेवनकाढ ओदने पणतेन संब परस्परं बरयुः । अनष प्रजाः परजाच
मन्त इति श्रतरोदनः परठिर्सः । तथा सतयोद्नपणपरति्या परमां भियं
सभानः प्रप्नोति
सृभ्टोकौँ ३ इति । कलयः-५ मङ्कश्यनाभ्ना राजाऽषट्मयति सु्चोका १
इति सेथहीतारं मृगङ्गलां १ हति भागदुभं सत्यराजा ३निति क्षतारम्‌ » इति ।
रोमनः श्लोकः स्तुतिय॑स्यासो सश्ठोकः कोशाध्यक्ोऽपर्रहारी वा ॥
तावुभावपि स्वस्वकार्यं सम्यगनुतिष्ठन्तो दोभनस्तृतियुक्तौ भवतः। बोमने मङ्गल
मषौदानुह््वनेन परभाम्यः करादानर्पं यस्म भागदुषस्य सोऽयं सुमङ्गरः ॥

९६६ श्रीमत्सायणाचारयविरचितमाष्यसषमेता- [प१्थमकाण्डे-
( रोजसूूयविषयस्य विजयदु्वमासनोपविष्टस्य सः सेव्यतवसय वर्णनम्‌ )
स्यस्याक्शयेभाविनोऽन्तःपररक्षणस्य स्वामी क्षत्ता सत्यराजा । एतेषां सेबोधना-
नि प्डुतयश्च दूरादाहूवानाथौः । द्वयोः सानुनाैकतवं सांप्रदायिकम्‌ ।
स्कीयाः रम्रहीवादयः सुश्छोकाद्यो मूमारुरित्यिवमाशीपरतया व्याच
^ सुोको ९ सुगङ्गटां \ सत्यराजा इनित्याह्‌ । आरिषमेवैतामाशस्ते »
[ ब्ा० का० १प्र० ७अ० १०] इति। विधत्ते
भलोनःशेपमाख्यापयते । वरुणपाशदरवैनं मु्वति" [न> का० १ प्र०७.
अ० १०] इति।
इानःरेषेन दृं शस्तं शौनःेप, तदध्वयुहतारं वाचयेत्‌ । वेन यजमानं
वरुणपाशान्मोचयतीति । ततर ऋक्संसपां विधत्ते
५ परःशतं भववि । शतायुः एषः रतेन्दिथः । आयुष्येवेन्दिये प्रतिति-
षवि" [तरार का० प्रण ७अ० १०] इति।
परःशतं रातादाधिकम्‌ । ऋकतैरूया चाऽपस्तम्बेन स्टीरता-“ दनः
देपमाख्याप्रयत ऋचो गाथामिश्राः पृरःताः प्रःतहल्ला वा इति । विधत्ते
५ मारुतस्य चैकविरशतिकपाठस वेशदेवये चाऽऽगिक्षाया अममे चिष्ट-
छते समवद्यति । देवताभिरवैनमुभयतः परिगृह्णाति > [ बा० का० १ पर ७
अ०१०] इति।
समवद्यति समदेेकेत्य वेत्‌ । तेनोभयरतः कमदयेऽवस्थिताभिरैवपाभिर-
वैनं यजमानमुमयोः पाशमो; पाठितवान्भवाि ।
अपां न्च इति । कसः“ अवभ्रथेन यचरमापां नपे सहित्प् शहो-
सयौ नपे स्वहिलन्वरा दमंस्तमबे स्थाणो वल्मीकवपायां वा हूत्वस्यये गृह
पतये स्वाहेति परत्ेत्य गातय हृत्वा '› इति ।
अपां नप्वे नपाते विनाञचमकुर्वते वहये । म सलवभिरपो नादयति =
वूसाद्यति । अभेराष इति परष्टिपरकरणे भवणात्‌ । अजौ बरस्य नपतथिते
वह्नय ऊर्जो न्ने । उद्राभिन भुकतेऽने जीरमं सति बं वधते न वद्विनाश्ये।
विषते
५ अपां नप्वे खाहो्गो नपे छाहाऽे गृहपवये खदिवि तिस भहूती-
शुहोति । भय हमे टोकाः । एष्वेव ठोकेषु मतितिष्ठवि (६) ” [त्रा० का५
१प्र०७अ९ १०] इवि। भन विनियोगरंग्रहः-

परषा०८अन्‌ ०१६] छृष्णयञरवदीयतेत्तिरीयसंदिता । ९३७
( राजसूयविषयस्य विजयादृध्यमासनोपिषटस्य सर्वः सव्यतस्य वर्णनम्‌ )

५ बाहू अधो हरेदाभ्यां मिति वरुणेति च ।
ख्वाम्युपाह््य बाहू सं श्दवयां प्रसादुयतु ॥
क्राऽभसन्यां तु खादिरं छत्यधीवाससंस्तृतिः ।
स्योना स्वामी समागत्य मा ला तत्रोपसीदति ॥
नि पोपविष्ठं समन्त्य जला देनव्वयुमीरयेतृ ।
मरत्याह सोऽपि त्वमिति न्या होता च सामगः ॥
शज्ञोक्ता उत्तरं पराहुरिनटर सयं स्वामिन्‌ भवत्‌ ।
दिशोश्षन्दापयसश्च सुक्‌ इवि च कमात्‌ ॥
सेग्रहीता भागदृषः कषत्ता चाऽयं त्रिभिः ।
अपां ुहात्यम्तु दुभ गार्हपत्य निमिः कमात्‌ ।
अनुवाके ोडशेऽस्मिलपेविंशतिरी रताः १ ॥ इति ।

अथ मीमा |
वृतीयाप्पायस्प तृतीयष्दि विलितम्‌--

£ राजरूयेऽभिपच्याच्ये यमि य दवनद्यः।
तच्छषासतेऽछिखार्था वा तच्छास्तस्य संनिवः।॥
राजन्ञपकथेमावानुवत्तेः स्थेषा ¦
कलप्याऽऽकाङक्षाऽभिषच्यस्य यक्रिधा पनरा तवः »॥

: राजसूये पश्िषटिसिमयागा बहवः प्रधानभूताः | ततरामिषचनीयाष्यः कि-
स्तोमयागः । तत्ंनिभो इवनाद्यः स्यन्त“ अश्षिदीव्यति राजन्यं जिनाति
क्ोनःदोपमारूय)प्यते ” इति । जिनाति जयति । नहवुचन्राल्ग समाम्नातं
यनःपविषयमुषारूयानं शौनःशेपम्‌ । तव सेनिभिवदांहवनाद्योऽभिविषनी-
याङ्कमिति चेनमेवम्‌ । राजसुयस्य कथेमावाकाद्क्षापामनुवृनायां विहिता देव
नादयः मरकरणेन राजसयरेष्‌।: । राजन्यश्च नहमागालमक इत्यच सवंशेष-
त्वम्‌ । न चामिेचनीयस्य काविदाकाङ्क्षा द्वन दिष्वसि । ज्योतिषटोमविरुति-
तेनादिष्टः मारूताङ्खैरव तदाकाङ्क्षानिवृनः । संनिहितविभिमरादाकाङ्को-

, व्याप्यत इति चेत्‌ 1 अत एवाऽजकाङक्षर्पमवन्तरपरकरणमदौ = प्रिकल्थ
वद््ारा बाक्यलिङ्गशतिकरपनय। संनिभिविररप्यते ¡ राजसृयाकाङ्क्षरूपं तु
भृहप्रकरणं क्दपत्रदेकया कष्यया संनिरुष्यते । तस्मा्क्रणेन संनिधि
नौषात्तवेशेषा देवनादयः । पञ्माप्यायस्य द्तीयपाद्‌ चिन्तितम्‌
११८

५३८ श्रीमतायणाचायंतरिरवितमाप्यसमता- [पथमा
( रजसूयाविषयस्य विजय दर्वमासनोपकिषटस्य सर्वः सेव्यत्वस्य व्ीनम्‌ )
५ अभिवेच्यपार्वाङ्गनमापो देवनाकम्‌ ।
मध्ये वा परवतसवसमाप्तौ देवनादयः ॥
अभिपिकोऽपरृटोऽसमाूपरलक्षपाढतः ।
देवना्यासलतो मध्ये भहेनदरस्तोत्वः पुरा ॥ ®”
राजस्य सोमयागस्यामिपेचनीरय संनिधौ देवनशोनःरेपोषास्यानामि-
येका क्रमेणाऽऽ्नावाः 1 तवामिषेचनीये बोदकपाप्तमङ्गजातं नारिषठन्यायेन,
परथमं संपा पएादेवनादयः काया इति प्रते तूमः-महिन्स्य सोतं प्रत्यभि
पच्यत इति धाक्येन तस्य सोमयागस्य मध्येऽभिपेकोऽपकषटः । अभिषेका
माविलं विदेवनादीनां परलक्षपाठपापम्‌ । तते महिन्द्सतोतरादपि पएषसिन्काठे
परयाजाघाखद्धिदेवनादीमामपकषैः करवम्यः। चतु्थभ्यायस्य चतुधैपदि चिन्तितम्‌
५ एकसयेवाभिमेच्पस्य तदङ्क निरस्य वा ।
रालसुयस्याप्कषादायः भक्रिययोत्तरः ५॥
येतदेवनादिकमङगमेयुकतं ददेतदमिरेचनीयस्य सोमयागसेकयिवाङ्गम्‌ ।
कृतः । अपकौत्‌ । पप्यमियेचनीमवियेरू्ं तत्निधो देवनाद्य आम्नाता-
सथाऽ््यमिपेचनीयमध्ये तेऽरुष्यन्ते । महिनस्य स्तोत्र पर्यभिषिच्यत इवि
वाक्येन राज्ञो यजमानस्याभिपेको माध्यंदिनस्षवेने स्तोवकिऽपरुष्यते । तस्मि~
पटे सति ततः पृषमाम्नातानां विदेवनादीनामधतिद्ो भक्षैः । ततो महिनव- ५
र्तोतादिवद्मिपेचनीयपयोगन्तःपातिलदिवनादिकमापिपेचनीयच्येवाङ्गमिति प्र
ते नूमः-कि तदङ्क संनिधिः परमाणं किंवा भवोगपरिकसिितमवान्तरपकरणम्‌।
उभयथाऽपि प्लक्षस्य महाप्रकरणस्य परत्वोदेवनादिकं राजयस्याङ्गम्‌ ।
राजसूमशन्श्ानुमतयदीम्स्वानपागानभिधतते । तस्ात्वषामेवदङ्गम्‌ । अनुष्ठाने
तु राजूममध्ये कृविदक्षितमिति वचनमङादमिेचनीयगतमहिन्तोनकति
वदनु्ठीयते ॥
हति शरीमतसायणाचायंविरिे माधवीये वेदाधैमकाे रुष्णयनु्दीप-
शरी

तैतिरीयसंहिवामाध्ये परथमकाण्डेऽष्टमपपाठके 1
पोऽशोऽनुवाकः ॥ १६॥

भेषा ०८अन्‌ ०१७] छष्णयजुवैदीयतैचिरीयसहिता । ९६९
८ रजसूयविषयाणां संप्रा दशसेख्याकहविषां विधिः )
( अथ प्रथमाषटकेऽमप्पाठके सप्तदशोऽनुवाकः ) ।
आघ्नेयमषटाकंपाटं निवपति हिरण्यं दक्षिणा
सारस्वतं चरं व॑त्सतरी दक्षिणा सािन्ं द्वाद॑-
शकपालमुपध्वस्तो दक्षिणा पौष्णं चरुर
यामो दक्षिणा बाहैस्पत्यं चरु दििषृषो
दक्षिणनद्रमेक।दरकपालमृषभो दक्षिणा वारणं
दशकपालं महानिरष्टो दक्षिणा सौम्यं चरं
मञ्वक्षिणा लाष्टमाकंपाल\ शण्डो वक्षिणा
वैष्णवं त्रिकपालं वामनो द्षिणा (१)॥
( अधिय हिण्यर्‌ सारस्वतं द्विच॑तवारि शत्‌ ) ।

इति छष्णयजु्वैदीयतैत्तिरीयसंहितायां प्रथमाष्टकेऽ-
्मप्रपाठके सप्तदशोऽनुवाकः ॥ १७॥
( अथ प्रयमकाण्डेऽमप्पाठके सद्लोऽनुवाकः ) ।

षोडशे जितवतो राज्ञ इतररेग्यतहप उपचारो वणितः । सपदशे सूपां

हवीषि दशसेख्याकानि विधीयन्ते
आभेयमिति । उपरतस्तनपाना वत्सतरी । दु्कायः दृष्टः 1 तान्येतानि
हवीषि प्रशंसपि-

५ वरुणस्य सुषुवाणस्य द्शपेन्दरिं वीर्यं परापतत्‌ । तत्सरसृद्धिरनु सम~
स॑त । तत्स\ सुपा सरसञणवम्‌ । अथिना देवेन प्रथमेऽहननु मायृङ्क । सर-
स्त्या वाचा द्वितीये । समिवा प्रसवेन तृर्ीये । पूष्णा पशुभिर्ये । बहस
विना जह्मणा पश्वे । इृन््ेण देवेन ष्ठे । वरुणेन स्वा देववया सपमे (१)।

^ सोमेन राज्ञश । तषट ह्मेण नकमे । विष्ण॒ना पजञेनाऽऽ्नोत्‌ । यत्सस्कपो
भवन्ति । इद्धियमेव तद्रीधं यजमान आप्नोषि? [ वा० का० १ प्र <
अर १] इति।

५
९४१ भीमत्सायणाचार्यविरचितमाप्यसमेता- [थमक
( राजसूयवषयाणां संसृपां दशसंख्याकहविषा विधिः ) ।
सुषुवाणस्य सृष्ट सोमममिेचनीयकषैण्यमिपृतवतो वरुणसयेन्विपसामर््ं
द्दाभा भता प्रापतदिनधम्‌ । स च वरुणस्तादिनविं संरृप्या्दामिलितेयेथो-
फहविरिरनुकमेण सम्यक्माठवान्‌ । सम्यक्सृप्येते पाप्यते वीयंमाभिरम्पादि-
` भिदववाैरिति सैसृषो देववासतासां हवीप्यपि तनामकानि । स वरुणः प्रथमेऽ-
इनि दषेन धोवनतकेनाभिना सहाषकप्े पपुह्कताऽरेयमष्कपालं निर
भप्त्यर्थः । दवितीयेऽहनि वाभूपया सरस्वत्या चहं निरवपत्‌ । तृतीयः प्रसव
कारणेन सविता सह दरादृशकपाठं निरवपत्‌ । वतुं पराभिरपटक्षितेन पृष्णा
सुह चरुं निरवपत्‌ । पृषे ब्राहमणाभिमानिना वृहृस्यतिना सह चरुं निरवपत्‌ |
पृष्ठे धोतनात्केनेनरेण संहैकाईशकपा ठं निरवपत्‌ । सापे स्वकीयदेवतारूपेणा- `
वीतकस्पगतवरूणेन सह्‌ दशकपालं निरवषतु । अठ राज्ञा यजमानेन सेमिम्‌ +#
सह चं निरवपत्‌ । नमे रूपता तषट सहा्टकपाटं निरवपत्‌ । दशमे.
यञरूपेण विष्ण़ना सह वरिकपाठं निरप्य तादैनिषपाप्नोत्‌ । यदि पजपानस्पापि
सपो यागा भवेवुतद्‌।ऽसौ यजमान इन्वियसामर् प्राप्नोतीति । उतततिरि-
भिमिकि्ितानां सेसृषामनेनाधवपिन भिनदनानृष्ठानमिभिरनेमः। अन्यं प्रका-
रविशेषं विधते-
५ पूषा पूवा विमति ! दृलदियस्य वीयत्पाककये › [ताण कार
१प्र० ८ अ०१]इति।
पूषा पूणता दिनमेदेन सहवेदिलद्नोतनाधां वीन्ता । तस्करा
स्वेन सषटीरतः-“ भोम परेण सोपिकदेवमजनं दशभिः सप्रपिगौ सतपा
हविभिधेजत अेथमशाकपाटभिति पूरव व दमजनमध्यवस्यति यत्र॒ + पू
स्याऽऽहवनीयसतवत्तरस्य गाहैपत्य उमायाः परां आहवनीयो बहिः
पत्यः" इति ।
अष्टमनवमद्‌शमानां हविषां खलदिनेषु कंवित्काठबिरोषं बिधते-
५ परलादुपशदा+ समयेन प्रचरति । सोमो वै रेतोधाः । रेत एव तदृषापि। ।
अन्तरा ष्टण । रेत एव वितं तष्टा ह्प्ाणि व्रकृरोति । उपरिष्ठदष्णकेन ।

# ख. पुस्तकरिष्ण्यां * एर्व आहवनीयस्तवरोततरो गार्हपत्यः ” शति

. च. शन्द्ियं सा" । २ क. पूर्व्वेण । ३ ल, घ, च. पूर्वदे" ।

व

रा ०८अनु ०१७] ` छृष्णयजुददीयतैततिरीयसंहिता ¡ , ९४१
( राजस्यविषयाणा संसृपां दशसं ख्याकहिां विधिः )
यज्ञो वै विष्णुः । यज्ञ एवातन्तः पराषीपिष्ठति (२) [जान का० ११४
< अ० १] इति।
अम्िचनीयात्तोमयागादूर््वं दशपेयः सोमयागः कर्तव्यः । वस्य च संसु
व्यागसंमन्धिनि सप्मेऽहन्येका दीक्षा कर्या । तत ऊर््वं॑त्रिषु दिनेषूपत्तदः
कर्तव्याः । तत्र प्रथमोपत्तदिन उपसथागातूर्वं सोम्यार्येन संसुपाऽष्टमहविषा
पररत्‌ । मध्यमोपसदिने पोवीलिकापराहिफोपसदोमषये स्वरेण नवमहबिषा
परेत ।तृतीयोपसदिने पोवाहिकाप्राहिकोपसदावनुष्टाोपरिषटदवष्णवेन दृश
हविषा प्रचरेत्‌ । सौभस्य रेतोधारणेतुतवासथमतस्ततयोगे यजमानो रेतो
दधाति । तवश्वः पयोगे सति धृतं रेतोऽवष्टम्य ववष्टा स्पाणि विविधानि
कृरोवि । विष्णोरजञहपत्वदन्ते वद्धविःमयोगे सति यजमानो राजज्पदूष्वमपि
यज्ञनुष्ठान एव भरतिष्ठितो भवति । दशपेयतन्वमध्ये तरयाणां हविषामनुष्टानमा-
पृम्बेन सपष्टीरुतम्‌ । अपराहे द्क्पेयस्य वन्धे प्रकमयपीत्युपकन्येवं पठ्यते-
५ एका दीक्षा तिल उपसदः पुरस्तदुपसदा ९ सौम्यं चरं निवपति अन्तरा लाष्-
मष्टाकृषारमूपरिष्टद्ैष्णवं वरिक्षाटम्‌ » इति ।
अथ मीस ।
परुथौध्पायस्य तुपि चिन्तितम्‌-
५ किं पृरस्तादुपसदां सौम्येन प्रषरोरिति ।
अङ्गाङ्गिभावः काटो वा वाक्पादा्यः प्रतीयते ॥
पुरस्तादिति कालोऽ भावी( ति ) काठविधिश्ववः ।
नाङ्गं कस्यापि सैम्यादि पभानमितरटिवत्‌ » ॥
राजसे संसुप्शब्दवाच्पान्यापनेपा्टकपाटादनि दृश हवीष्याम्नातानि ।
देष्व्मनवमद्शमानि सम्यतवष्टवष्णवानि । तद्विषयमिदं बाक्यमाम्नायते-“पुर-
स्ादुप्दा९ सैम्येन प्रचरति । अन्तरा त्वष्ट । उपरिषटदष्णवेन » इति ।
योऽयं राजसूये सोमयागस्तसिमसुपदिषटानामुपसदमाद्विम्यावसनेषु सैौम्यादीनां
श्रयाणामनृषठानमनेन वाक्येन चोदयते । वतो वाक्पातसोम्यादीन्पुपदामङ्गानीति
परापे बरुमः-उपसदापिति षष्ठयाः काटयाविना पुरस्तादिति दन्देनान्ाततौ-
म्यादीनां काटविदोषसतबन्धपरमिदं वाक्यं न लङ्गाङ्गिभावपरम्‌ । वतो नं
कस्याप्यङ्ग सोम्याकं किवनुमत्यादिवत्रधानम्‌ ॥
१ स. किंतवाद" । "छ

६४२ श्रौमत्सयिणाचायंविरबितभाप्यसमेता~ ([१मथगका्े-
( राजसूयविषयस्य द्दपेयस्याभिधानम्‌ )
इति श्रीत्सापणायायेविरदिते माधवीये वेदाथप्रकारे रुष्णयलुरवेदीय-
भैततिरीयसंहितामाष्ये प्रथपकण्डेऽषमपपाढके
सप्दशोऽनुवाकः ॥ १७ ॥

( अथ प्रथमा्केऽटमप्रपाठकेऽटदसतोऽनुवाकः ) ।
` सयो दीक्षयन्ति पयः सोभ कीणन्ति पु
ण्डरिश्रजा प्र य॑च्छति द्राभिवैससतरः सोम॑"
ऋणाति दहपेयो मवति इतं क्षणाः
पिवन्ति सपद स्तोत्रं भ॑वति प्राकारो
ध्ये ददाति सुदत्र रुक्म होनेऽश्वं
प्रस्तोतृप्रतहभ्यां दादरा पषठोहीर्मणे व~
शं मै्ाषरुणायंरषमे बराह्णाच्छश्सिने
वाससीनेष्टापौतृभ्यार स्थूरि यवाचितमैच्छा-
वाकायानहृवाहमभपि भार्गवो होता भवति
आायन्तीयं बहमसामं म॑वति वारवन्तीयंमाभि-
शोमसाम सौरस्वतीरपो ग्लाति ( १) ॥
(खनी बलि च )।
इति रृष्णयज्ञवैदीयतैत्तिरीयसंहिताया प्रथमाष्टकेऽ-
शमपरपाठकेऽषाद्रोऽनुवाकः ॥ १८ ॥

( अथ प्रथमकाण्डेऽमप्रपाठकेऽष्टादशोऽतुवाकः ) ।
सष्दशे ससा हवीप्यक्तानि । अष्टादशे दशे उच्यते । तत्र दीक्षासो-
मक्रपयोश्ोदकपापं दिनमेदमपवदितुं विधतते-
संध इति । परकुववम्त॒ लात्यपोऽ्षावीति यद्विहितं वदषवदितुं विषक्ते
पुण्डरिस्रजा पिति । पेवसमू्रकारः सटी बकार“ अपो दीक्षायाः स्थाने
द्ादशपृण्डरीकां सनं मतिमते > इति । प्रतिमोषयेदित्यथंः । पदेतसशंसति~

्रपा०८अनु०३८] छेष्णयजुवैदीयतै ततिरीयसं हिता । ९४६
( राजसूयवषयस्य दपेयस्यामिधानम्‌ )

५ जामि वा पएतलुर्बन्ति। यत्सद्यो दीक्षयन्ति सद्यः सोम कीणन्ति |
पुण्डरिसजां भर यच्छत्यजामिताय । आङ्गिरसः सवर्ग छोकं यन्तः । अम्तु
दीक्षातपसी प्रविशयन्‌ । वतुण्डरीकमभवत्‌ । यतृण्डरिरजां प्रयच्छति । साक्षा-
देव दीक्षातपसी अवरुन्धे » [ त्रा० का० १ प्र०८अ०२) इति॥

चोद्कपा्ान दिरण्यवासःपमरतीनि ददाविधक्रयदव्याण्यप्वाहितं विधते

दृकञभिरिति । वत्सतरा उपरतस्तनपानाः। अव एव सूबकारो विशिनष्टि
५ दकभिवैतततैः सोमे क्रीणाति » इति । अर सेर्पां परशंसति

५ दशभिः सोमं कीणाति । दशाक्षरा विराट्‌ ( १ ) । अनं विराट्‌}
विरनिवानाद्यमवरन्धे » [ त्र क(० १ प्र० ८ अ० २] इि।

साण्डतवं विधाय परंसति-

¢ पुष्करा भवन्ति सेन्दताय ?› [्रा० का० १ प्र० ८ अ० २] इति|
सेन्दवमिन्दियसामध्यंसरितलम्‌ । धानं कम॑ विधत्ते

दृरपेथं इति । दशसु वेरृतचमरेषु पत्यः सोमरसो यल्लिन्कतौ त्‌
ऋतुदशपेयः । यद्वा-एकैकसिन्पाते दृकमिनौहणेः पात्यः सोमो मस्म
न्स दशपेयः । एतदेवामिपेत्य सूत्रकार आह“ शोमूते पातरससादनकाठे दृश
चमसानधिकान्परयुनाते तानुनपनकाड उलयति भक्षणकाठे दश दशैकैकसि
रमते त्रणाः सोमपाः सोमं मक्षपन्ति » इति । तं वि प्रशंसपि-

५ देयो भवति । अना्यस्यावरुे ? | त्रा० का० १ ०८ अ
२. ] इति । विधत्ते

इातमिति । एकैकसिन्पामे ददा दृश बाक्षणा इति मिटित्वा शतं बाल्षण(ए
मिनन्ति । प्रंस्तति-

५ शातं बरालणाः पिवन्ति । शतायुः पुरुषः बतेन्दियः । आयुष्यवेन्विये
परितिष्ठति » [त्रा० का० १ पर० < अभ० २] इवि। विधत्ते

सप्द्रामिति । असिन्करतौ ययत्लोजं तस्य सवस्य सपदशस्तोमैलमे्‌
एयौत्‌ । प्ररि

५ सदश सततं भवति । सदशः पजापतिः ( २ ) । परजापतेराप्ते ५
[जार का० १प्र० ८ अ०,२] इवि । विषते

द

९४४ श्रीमत्सायणाचायंविरचितभाप्यसमेता- [प्रथमकाण्डे
( राजसूयतिषयस्य दुशपेयस्यमिषानम्‌ )
भ्राकाराकषेति। भराकाकञौ सुवर्णदपणो । परशंसति
५ पराकदावध्वयवे द्दाति । प्रकारमेमैनं गमयति » [ बा० का० १
प्रण < अ० २ ] दृति । हिरण्यकस्षजो शानं विधत्ते
स्नजमिति । तथा च सूत्रकारः-“ दृक्षिणाकाठे हिरण्यम काशावध्वयंवे
ददाति हिरण्यस्लजमुदरा्े ” इति । प्रशंसति
५ सजमुदरत्रे । व्येवासमे वासयति ? [्रागका०१्र८्८अ०य्‌] इति ।
अस्य यजमानस्य व्येव विशिष्टमेव दृकूलादिकं वारयति उत्तरीपतवेनाऽऽ-
शठादुपति । वृृरस्य खणौमरणस्य दूने विषते-
सक्मभिति । परशंसति~
^ रुक्म हैत्रि । आदित्यमेवास्मा उन्नयति) [रार का० ११०८
अ] शति । उदं परापयतीत्यधैः । विधत्ते
॥ अश्वमिति । ददीत्यनुषज्यते । दभ्यमिकदरम्यदानं वाचनिकम्‌ । प्रशं
सपि
(भर परसोतृपति्॑भयाम्‌ । प्रजापतयो वा भः । प्रजापतेरप्यै (३))
ना के० १०८०२] इति
भश्रेधपरकरणे पजापतेरकयश्वयत्तसरापताति श्रुतेरपस्य प्राजापत्यतम्‌ ।
बाहगिणीनां गवां दानं विधत्ते
द्वादहोति । वत्सदाराऽभिवृद्धिषूचनाद्‌युष्यामिवृद्धया परशंसति
५ द्वादश पषहीरहणे । आयुरेवावरुन्धे » [ब्रा० का० ११० <€
अ० २] इति । वन्ध्याया गोदानं विधत्ते
वामिति । वशाशयेन बुचिस्यं वंितलपभिमत्य प्ररंचति-
५ वशां भेमावरुणाय 1 राष्टमेव वयकः » [ब्रा का० ११०८
अ० २] इति । रेतसेवनसमरथस्य गोदौनं विषते
ऋषभमिति । कपमराददेन मुधिस्यमिन्दरिमित्यभिपेतय प्रंसति--
५ क्षमे त्राहणाच्छ्सिनि । राषटवेनवियाष्यकः ? [ बा० का° १
प्रण ८अ० २] इति । दाभ्या प्रथकं वसाने विधते
वाससी इति । पौतवसोः रद्िेतुलमभिमेतय प्ररौसति-
^ वासी नेष्टपेतम्यम्‌ । पदति एवास्यैते» [नर का० १५०८अ०य्‌]
ति । सशूटस्य यवपूैरकदस्य इनं विषते

. क्षा ०८अ॑नु० १ ८} ष्णयनुवेदीयतेततिरीयसंदहितां । ९४
( राजजूयविषयस्य दश्पेयप्यामिषानम्‌ )
„स्रि यवाबितमिति । वारुणं यवमयं चरमिपि भतवाधवभिये वरणं
स्वकीयमागमृद्त्रेन सक्ीयदेशन्तादहिनिःसारितवान्भवतीत्यमिेत्य परशंसति
‰ स्धूरि याचिवमच्छ वाकाय । अन्तत एव वरुणमववलेते ( ४ ) १? |
[जानकार १ प्र० ८ अ० २] इति। विधत्ते
अनटृवाहामिति । वहिदरकेणोमयोः संबन्धेन प्रंसति--
५अनह्षाहमशरपे । वद्धिवा अनदन्‌ । वद्निरमीत्‌ । वद्विनैव वहन पज्या
बन्धे ? [बाम का० ११०८ अ०२] इति।
; दशू्ासपरोरेयहुवियक्तस्य शकटस्य वहनादनड्वानवक्गिः 1. अङनेरि्ि-
-रतादमभीभ्तेऽपि वनिः । उभयोः सेवन्ये सति वदनिरूपेणानुदृहा ञस्य वह्नि
व्करपामरीधाद्िग्जातं साधीनं करोति ।
बोद्छपापं ोतूसामन्यादिकं बावितुं विरेषान्विधते--
आवो होतेति । प्ररो यः कोऽपि हेतेवयवापि वसात मूगुगोतोतन्
वेपि विदे । प्रकतौ नाक्णाच्छिनं परतयाच्यसतोमे मायवसाम्नो वि~
` बृलवाचद्पवद्ाय भासुन्तीयं सामाज विधीयते | श्राय इ सूयमित्स्पामृष्ु-
ल साम श्रायुरतीयम्‌ । परतो यज्ञ परियस्पामिषटोप्ामवात्द्पोय वारव
न्तीं साम्‌ विधीयते । अश्वं न त्वा वाखन्वमित्यस्पामृच्युलनं रन्ती साम।
भतो षहस्तीनां गृहातीति प्रवाहमानगतानामपां वसवीबरिलद्वापि पत्ाप्तौ
सरस्व गा एवाऽभपो विधीयन्ते । इनदरवीपितेन बयं पशंतवि--
दन्दस्य सुषुवाणस्य तेेन्वियं व्यं परापतत्‌ । मगृलृतीममभवत्‌ । भराय
म्यं तृतीयम्‌ । सरस्वती तृतीयम्‌ । मानवो होवा मवति । भरायन्धीयं बहस
मवति । वारवन्विमगनिटोमसामम्‌ । सारस्वतीरो गृहणाति । इन्विपस्य वीर
स्यवरुढधपे » [तरा का ११० ८भ० २] ¶ृति। ४
-ालन्मिस्येच्रीपुतवाममेनाव स्तुतरमततितवातेन सह सोतं भायन्तीपमरि
रनुतह्माक्ते---
` ¢ शासनीय जक्ततमं मति । इनिथमेवासिन्वीयर भवति । वाखन्पौ-
आप्रमििमसामम्‌ । हन्ियमेवा सिनी बरपवि (५) । [० का० १
भर दमन १] हवि ।

= व दब क विषीद र वः नसयरमयीः स स.ष. च. इन्दी" । २ क. ऊ. च. स्येनवियवी" । 2
; 4९९

‡ +° न
९४६ शमलतायणाचाय॑विरचितमाप्यतभैता-, [पयोकाण-
( रजसूयविषयस्य वृरपेयस्याभिधानम्‌ ) `
सामनान्नि श्रयतिधतोः मवीतत्वाद्यजमनिन वीरयमाश्रीयते । दवितीयनाकतै
वारधितृतपतितेरसिन्यजमनि पयुक्तं वैरवीरथे निवारिवि मवति ।
अत्र भराता ।
एकादुशाभ्पायस्य द्वितीयपादे विन्तिवम्‌-
दशपेये चामिषेचनीये तनं भिद्‌भ्यव। ।
कैयसाहित्थतस्तनं काठमेदेन भिन्नता ॥
राज्ये दशपेयाभिपेचनीयसंकौ द सोमयागो । तयोरङ्गाृष्टानं तस्ेण
कथम्‌ । कवः । कथस्याभिनलवात्‌। ‹ सह्‌ तेम कौणाति" [ इति 1 अभिवि-
चनीयस्य यद्‌। सोभकथरतरैष दश्पेयस्यापि समि करतम्ये स्ति कयातू्॑मा-
विनां दृ्पेयाङ्गपनापपकपत्ितं स्यादपि पति वुभः~-मिनकाठीनयोरमिषे-
चनीयदृशपेययोरङ्गानां मेदो युक्तः । संसुष्ान्दवाष्पाम्यो दृशम्प इभ्य ऊ
धवमपरहि दशपेयस्पोपकमः । ताभ्यः परचीनिऽवन्तव्यवहिते कठिऽभमिवेवनीपः।
न च कयसाहित्यमलि । ‹ सथो दीक्षपनि सद्यः सोमे कीणन्ति › इति दश.
पेये क्रयस्य सचस्काठलामिभानातू ।. सह सोमाकरपिवचनेन कपाथैसंवदि पा-
हं विवक्षितम्‌ । तसादुभयोरङ्गानां मेदः ।
तृतीयाध्यायस्य पश्चमपद चिनविवम्‌--
राजसूये फरित्कतृभमसो दृशमि्भनैः ।
भक्ष्यः फं तवर राजन्या भक्षक ाहणा उप ॥
भदो मागा(ना)ततंस्यवैकनतो्षाः रतं दृश ।
पभचनशररिुक्तया राजपत्र च विप्रगम्‌ ॥
राजसूये दकोपेयनामके पने शरयते--“ दृश द्रेक्क चमसभनुसपूनति १
इति । तत्र यजमानस्य राजन्यस्य प॒श्वः सोऽयं राजन्धरष दृशमिमक्षणीपः।
दृओेतिरख्या( स्य )पा जयिकतलपरतिमानात्‌ । वथा हि-दशपेयस्य श्योपि-
ोमधिरुतितवासरुतं धर्मजातं वोदकेन प्रापम्‌ । प्रतौ च यजमानचमसस्व
मिनणाविमिमकषणं नास्तीत्यपि कयेव पराम्‌ । पव दशेति विरेषो
: विये दहं पातं भश्चकसर्यामातं निवल्य॑वां न वेकृजातीयतम्‌ । वसना

षो भ८अनु ०१९1 स्णेयजुवदीयतेततिरीयसं हिता 1 ९४७
( रभषूयंबन्धिनां विशामवषटयः पञ्चद्थं सात्यवूत्वीि चेत्येनषां विधिः )
भाप्तषु दशसु बभतेषु मक्षणायानुतततां परुषाणां ददा दशपिवीप्तया प्रतिव~
मतं दशास्यां विभायाथंसिद्धां गतरेर्यामनूय संख्येयानां सर्वषां बर्ण्यं
बिधीमते-५ शं नाहणाः पिबन्ति » इति । तथा सति यजमानस्यागि राज
म्यस्य यत्र भक्षो नास्ति तवर कुतोऽ्ये राणन्या भक्षयेयुः । तस्मद््ाह्णा एष
भक्षकाः । दुदामाभ्यायस्य तृतीयपादे विन्तितम्‌-- वि
किं प्राकारो बाधको सः छत्लस्याऽऽष्यंवस्य वा ।
इदावियोगाक्छत्सस्ये न विशिष्टेन योगतः ॥
रागये श्रये“ हिरण्मयो पाका रावध्वधवे ददाति ” इति । प्रकाशो
दीपर्तम्बावित्येके । ्प॑णावित्यपेरे । तो किं पातस्य दृकषिणादयस्य बाधको,
उताध्वयुंभागस्येव । तत्र पाकारौ द्दातीपिकरमंकारकव।तिदिपीाश्ुतिरूतेन
दानसंबन्बेन प्राकाशवप्वय॑प्‌ इतिवाक्यकते पुरुषसेबञ्येऽपोदिते सति देयद्‌-
वपरतीवदपान्वरस्य रृत्लस्य वाध इति पूर्वः पक्षः । अध्वथेवे द्दतीतितयदा- .
नकांरकवाचिचतुरथीशरतिरूवर्य दानक्रिपासंबन्धस्यापवदितुमराक्यताततंपदानषि-
शिष्टदानाकियासंबन्वेऽि द्ितीयाश्ुेरविरोधादभ्वयेमागस्येव गाध इति रादा; ॥
इति शरीमत्तायणाचार्यविरविते माधवीये वेदार्थमकाशे छष्णयजुरददीय-
नततिरीयसंहितामाप्ये पथमकाण्डेऽ्मपपाठकेऽ-
षादशोऽनुवाकः ॥ १८ ॥

( अथ प्रथमाषटकेऽमपरपाठक एकोनविशोऽनुवाकः ) ।

आभेयमषटाकपालं निवपति हिरण्यं दकष -
ीनदरमेकादशकपालगमरूषमो दक्षिणा वैश्वदेवं
चरं पिशङ्गं पठोही दक्षिणा भेचावरुणीमा-
मिक्षौ वस दक्षिणा बार्हस्पत्यं चर किति-
पृष्ठो दक्षिणाऽभत्यां मल्हां गर्भिणीमा लं
मते मारतं प्रश्रं पष्ठोहीमष्वि््यो पूष्ण

1 चोदि॥ (च्छ

९४८ ्रीमत्सायणोचा्थविरवितभाधयेमेता- [4 `
( रूयसंबन्िनां दिशाः पयं सात्यदृतहवीषि चेतयेतषां विषिःः)
परोरी दवा्दरकपालं निषैपाति सर्वते
सयवा चरुः सविते सत्थप्सवाय पुरोः
डश दाद॑ाकपाठं तिगृधन्वः दष्क
क्षिणा (१)॥
( अभयः हिरण्य वदेव ङी ुप्वच॑वारिकव ) ।
इति ृष्णयनुरवदीयौेत्तिरीयसंदितायां प्रथमौ
हमभ्रपाठक एकोन विहोऽनुवाकः ॥ १९ ॥
( भथ प्रथमकाण्डेऽहटममपठक्‌ एफोनधिं गोऽनुषाकः.) 1
„ अक्टद्शे दृशपेयोऽभिदितः । एकोनिे दिशामवेष्यः पदयते
कानां. हवीषि च विधीयन्ते | ततराऽथौ पच हवीषि विषक्ते--
भाक्नेयम्टाकपालामिति । पिशङ्गी क्रतवो ।
दिग््यास्थपनप्क्तोमाद्परिहरिणवेशिषिषिं परसौति--

५ दरो वा एष दिषोजनूनमदितोः । पं दिशोन्‌ स्पस्थापयैनि । दिशा
मेेष्टपो भवन्वि । :दिषवेव पतितिष्यनुन्मादाप १! [ब्रा० का० १प्र० ८
भ० ६] इति।

यँ यणमानमध्वयुः प्स्थापयतेष यजमानो दिशोजुपाप्य दिग््रेणोनदि-
तोह्मतो भवितुमीशवरः पमूर्मवति । विधिवाक्पावंगतं देवतपृश्चकं प्रशंसति

^ पश्च देवता यजवि। पश्च दिशः। दिषवैव प्रतिविष्ति » [ रार
कार ११०८० ३] ति।

भभेमादीनां चतुणा मध्य एवैकयगाद्ं पर्महिमि अभिषीरणं विधते

५ हविषो हविष इष्ट्वा बहैसतयममिषारयतं । यजमाने पै वृह-
स्तिः । यभमोनमेव तेजत्ता समर्धयति (१) ))। [त्रा कार ११०८
अण] षवि]

यजमानसप् देवता उक्ता अग्पादयशवतसस्ताम्यो हितौ यजमानव; ।
अविीदिषाय दवतं पथुबन्धकं विषते र

पषा ०८अनु१९] छृष्णंयजुर्वदीयतैिरीयसंहिता 1 ` ` ९५४९
( रजरयसबन्धिनों दिशाभवेष्टयः 'पञुरयं सात्यदृतहर्वीपि चतयेतेषां षिविः )
आदित्यां मल्हाभिति । अिपिदेधैता यस्याः स्यादित्या मरा मणिर
गस्तनयुकत्य्थः । पभिरतल्पतनुः शेतवर्णा बा ।
अदितेभूमितेन राष्टूतं मरुतां च वैषत्वमसरृुक्तं तदेवद्भिमेहय परशोहि-
५ आदित्यां मल्हां गारिणीमाखमते । माक्ती पर्ने षषठोहीम्‌ । विदो
चेवासि रा च समी दभाति” [ ना० का० ३१०८ अ० ३) हति ।*

करुदीनिन विशः सेभ्यक्त्व सस्यनिलादकतिन रोष सम्यक्थम्‌ ।

पिपा कमे प्रयंसवि--

५ आदित्यया पेया प्रचराति । मारुत्योच्रया । राष्ट एवैः विशमनब~
प्रति” [ताण का ११०८ अ० ६] इति।

आभ्रावणस्यं चोद्कपापमुचध्वनित्वमाहत्ययगिऽनु्यापवषिं वरिषते--

५ उभ्बेरदित्याया आ भावयति । उपाध मारुते । वस्र विशम- ;
पिति ? [ ब्रा का ११०८ अ० ३] इति।

यलमक्षटहसायामादियिष्वृचष्वनिरहूतायां मार्वीषटावुपादष्वनिखस्मो- `
छोकंऽपि राषटमुञ्जित्य तसाटको राजादिः सहसफरदनिय विदामपिवद्ति ।
निर्मतैयतीतय्थः । पर्वोक्तं पराविदेषणं परशंसति--

¢ गर्मिण्या्त्या भवति ८ २) । इन्विथं पै गर्भः । रप्टूमवेनवियाग्यकः ।
अगां मारुती । विहवे मरुतः । विरामेव निरिभ्दिमाभकः » [ना* का 9
भरण ८ अं०३] इति।
ग्मयन्दियकायतवादिन्दियत्वं तेन गर्भेण राष्टरगता जह्णकषत्रियपगा
इ्द्िययुक्ता मदन्ति । मारुत्या गर्मराहित्येन वैश्या निरिन्द्रा इतरपिक्षया
क्षीणसौमिथ्यां मवन्ति । ननु ष्टौ बारगरभिणीतयसदकतं कथमगमां मासती-
वीक्ष्यते । नायं दोषः । पचवपौया अपरि पष्ठौही शब्पूवाच्यतात्‌ ।

पाबन्धं विधाय सात्यदूतानां हवींपि विषत्े--

अंभ्पिम्यां पूष्ण इति । पूष्णे चेति दैवतासपृ्यो बषटव्यः । सत्यं वक्तीति
सत्यंवोक्तस्मे सरस्वनामकाय देवाय । सत्यप्रसवायामोघानुज्ञाय । तित्रृमिरिषु-
भिर्ुतं धनुत्तिस्षन्वं तलकषेपाय निभिता दुष्कदतिः । तदुमयमत्र देयम्‌ ।

तेषु हविःषु पथमं परंसति-- =

५ देवासुराः सैयत्ता आसन्‌ । ते देवा अध्चिनोः पूषन्वाचः सत्य सनि-
धाय । अनुतेनासुरानभ्यमवन्‌ । वेऽभिमपा पषण पृरोडरं द्रादशकपार निर

१ क. 'स्माच्चीद्के" । च. क. च स््नाच्चोयुकोऽपि ।

९५० भीमत्सायणाचा्विरवितभाप्यसमेता- [१ थकाण्डे-
, ( रजसुयहंबन्विमा ब्िशावे्टयः पटं सात्यदूती पि चेतयतेषां वपिः )
षषन्‌ । व्रतो पै ते वायः सत्यमव्रन्धत ( १ ) । यूरिया पृषे परोहा
दशकपारं निधपति । अनृतेनैव भत्यानमिमूय । वचः सत्यमवरुन्वे ५
(बार का ११०८अ०३] इवि।
वाचः सैमभ्धि यतात्यमनृतपरितयगेन भाषणं तत्स्व सकरीयभधिनो; पूष्णि
ष॒ नि्े्मेणावस्याप्य युष्मान हनिष्पाम इत्यनुतेन वचनेनात्ुराणामभे
भाषां टवा तद्विभासेन युदसेनाहं परितपश्य कदायिशि्ाणानरुराननिहतवन्तः।
तोऽतदोपपरिहारक्षमं पूषंनिक्ि्ं वाः सतयं परीतूमाकनोः ¶ृष्णः खोत्को-
परं पुरोढारो निरुप्य तत्सत्यं सवापीने हतवन्तः । तद््यजमानस्यापि ब~
धम्‌ । दवीय हविः प्रषीसति--
५ सरस्वते हत्यवयि षर्‌ । पर्मेवोदितम्‌ । उत्तरेणामिगृणाति '” [ त°
का०११०८ अण] ति॥
पूर प्रथमहविःपशंसारथं वाचः सत्यमवरुन्ध इति यदुक्तं तदेवोत्ेरेण सत्प
धाव त्यनेन देवतादिरेषणेन विधिवाक्यविरेषो गृणाति उच्चारयति ।
छतोऽनेनापि यागेन सत्यसवीकार्‌ एव दृटो भवेतीत्यभिपरायः ।
सत्पप्रसवापेयितदविशेषणं प्रंसति--
५ सविर सत्यप्रसवाय पुरोडारो दद्रकपाठं प्रसूत » [तरार कार
¶ प्र € अ० ३] इति । विधत्ते--
¢ दतान्रहिणोति । आविद एता भवन्ति । आविदमेवन गमयन्षि । अथो
दूतेभ्य एव न किते + [त्राण का० ¶प्र०८अ० ३ ] इति ।
` ्रतिरागभ्यो _दूतानमेषयति । एते दूता आविद भवन्पेतदीयं शासनमा
समम्तदिदयन्ति स्पाप्नतत्याविद्‌ः । तेन दूभपणेनेनं यजमानमाविदं गमयन्ति
भ त्मन्तद्विधयते स्पप्यव इत्यावित्कीषिस्ता पाप्यन्ति । चायं दूतभ्यो न
पिष्यते सवतः परेषयितुं कदुबिददूा न ठभ्पन्त इये विच्छेदो न मवति,
तृ सदा बहो दूषाः सनिहिता वनते । दृतमेषणपकारः सूवकरेण
सपष्टीरतः--“ तान्पम्पवज्लाय, प्रतिराजभ्यः पदिणोत्यम्यविक्षि राजाऽूव-
मि्पािदयते ?? हति । तानि तितधन्वादीनि दक्षिणा्र्याण्यम्यवस्ञायाभित
जआाक्रम्य क्लातवा तानि पतिराजम्भो वशयितुं दहते द्वा प्रेषयति । सत च
दूतो राज्ञ एतद्वचनं तेषामग्रे कथयति-अभिषिकतोऽस्ि युष्माकं सर्वषां राजा$
रवार्िषि। दिणां परासि

४ क.ष. ङ्‌. च, रति प्राः ॥

भवा ८अवु ०१९] रष्णयुदीयतोत्तिरीयसंरिता । ५५
( जछ्यसंबन्धिनां दिश्ामवेषटयः पञ्चय सात्यदूतहीवि चेत्येतेवं बिषिः )
« तिसषनवः युष्कदपिदाक्षिणा समदय ( ४) ५) त्रां का० १
प्र ८ अ० ३ ]इि।
अव मीांत्ना ।
दवितीयाव्यायस्य तृतीयपादे चिन्विवम्‌--
राजसं पररुवयेटिखेषटवाख्या भुवा तु ।
विपक्षत्रियविदूमेदाद्धविषां व्यत्ययः केमे ॥
विपरदिरनुवादः स्याल्मापणं वाञ्नृवाद्गीः ।
व्यत्ययाय चयाणां च राजलात्मािरस्चि हि ॥
न राज्पयोगा्राजतवं कषत्रिपतछ्वं ततः ।
अप्ापप्रपणात्( ४ व )सान रथंदरदुल्यवा ॥
राजसूयपकरणे काविदिषिखि्टिनाभिका भूषदे--“* अभनपमशकपारं
निवपति हिरण्यं िमनरमेकादशक्पाठमूृषमो दक्षिणा पेशदवं चरं पिशङ्गी
पष्ठोही दक्षिणा भेवावरुणीमापिक्ञां वंशा दक्षिणा वाईसत्यं चर शितिपृष्ठो
दृक्षिणा ” इति । तस्यामेव इविषां कमव्यत्ययः शरयवे--“ यदि बाह्षणो
यजेत बाह्रं , मध्यतो गिधायाऽृतिमोह्ि इता तमभिषारयेत्‌, पदि
राजम्ष देष, यदि वैश्यो वैश्देवम्‌ ” इवि । दतर यथा पूवोषिकरण देन्व्‌-
बायवाम्रतं व्यवस्थाप्थिवुं यदिशब्दृयुकेन वाक्येन रथंतरं निभिच्त्ेना-
नूदितम्‌, एवमवापि पश्मस्थाने श्रूयमाणं बार्हते चरुं मध्ये तृवीपस्वाने
स्थापयितुं यदि बरा्लग इत्येतनिमिचदयाधनूधवे । द्िवीयस्थनि श्ररसयनवस्य
तीयेन स्यापयिषुं॑भदिं राजन इत्यनुवादः 1 वैश्वदेवस्य तुतीमस्थाने
भवणात्ततर मभ्ये निषानविभिर्नत्यानुवाद्‌ः । ननु राजज्कराजसये. बाक्षण~
" चैर्पयोः प्ाप्यमावानानुदादो युक्तं इति चेन, तयोरपि राज्पयोगेन राज
शम्दाथवादिषि पति नूमः--राजर््दः क्षत्रिपवातौ हठः, न तु रा्ययो-
गंस्वस्य पवृततिनिभि्तम्‌, प्रत्युत राज्यब्दस्य राजयोगः मवृचिनमिचम्‌ ॥
राजघः कर्मेति विय राजमातिपदिकस्पोपारे पत्पयेशेषविधानात्‌ । जाघ्रण+
भेश्मपोः प्रनापाखने राच्यणब्द ओरव।रिकः । तस्मदिषेष्टो त्रा्णैश्यो
पू॑मभाषाकनेन भा्येते । ननू राजद्ूमस्य राजकमतवातदन्वगेवाया भे
रि. वथालासस्मां ाजणेपयोः पापणमयृकतिति वेन्बम्‌ । अन्वर्‌

४५२ = श्रीमसायणाचायंविरचितमाण्यस्तमेता- [परयकष
( रजसूसनन्धिना दिज्ाममेष्टयः पयं सातयवूतहनी वि चेतथतेषा बिधिः )
वटौ तदसमेऽपि राज्यादिः मयुज्यमानायामेो दत्समवात्‌ ।
तस्माद्र व्र्णादिककं पथेक्तरृणविरिष्ं कमन्ते विधीयत शपि
न रथंतरादितृल्यतवम्‌ । यदिशब्द निपाततवादनधकोऽ्ौन्तरवाची वेत्यु-
केयम्‌ । एकदशाध्पायस्य चतुथपदे विनितम्‌--
अवेशवङ्गवसतं मेदो वा दिङ्गवोऽभरेमः ।
नोत्त दक्षिणभिदादिङगं बाहपरोगगम्‌ ॥
राजदूयपकरणे श्रूयते--^ दशापव्टमो भवन्ति » इति । वाभराषे्टप
उततिवावैयरवमाम्नायन्ते--५ अभनेयम्कपारं निवपति हिरण्यं दक्षिने
्द्मकादश्कपाखमृषमेो दक्षिणा धैधदेषं चरं पिङ्ग पके दक्षिणा भेवा-
वरणोमामिक्षं वशा दृक्निणा बाहसलयं चरुर शितिपृष्ठो दक्षिणा ?» इति ।
तासवेषु वन्नेणाङ्गानृषठानम्‌ । कः । तटिङ्गातू-“ पदि बरा्णो पने
सहसत भये निधायाऽटूतिमाहुप् हला वमभिषारवेदयदि राजन्य दें
यदि पेशो पैशदेव्‌ » हति । कत भ्ये निधानं प्योौक्यनिपित्ािति `
सिङ्ग, तैक्पोच्च वमिति भरति वमा--उतक्तिगतेन दक्षिणामिदेन प्रथो
गमेदूवगमदुङ्गानां मेदः । लिङ्ग तु बहिष्मयोगविषयम्‌ । अस्ति च प्रपोगद-
यम्‌ । राजत्पमकरणपठादृन्वःपयोग एकः । न च प्रकरणादुतकषैः कुं
शक्यः । रजसूपङ्गमूतरदिव्यास्थापननिि्ोन्मादपरिहार्पेणायंवदिन
वतवन्धाकगमातू । वथा च श्रुयते हशररो वा एष दिशोनून्म्गतिः ।
मं दिशेऽन्‌ व्यास्थापयन्ति | दिशपेष्टमो भवन्ति । दिषषयेवे प्रतितिष्त्यनु-
समादाय ? इति । राजसूयादृ्टप्पयोगसतेतपाऽनाययकामं पानयेति
विहितः । न चौ रजसूयान्तादी । यदि बरज्ण इता व्णषपन
सेयोगादगमात्‌ । .राजसूये च बाषणैवेशवयोरनधिकारात्‌ । स्मादूषहिष्पपोमे
तस्वमन्पयोगे मेद इवि निर्भयः ॥
ति शरम्तायणासायैविरविते माधवीये वेदार्थपकाये रष्ययनुरदीप-
तैत्तिरीयसंदिताभाष्ये प्रथमकण्डेऽटमपपाधक
एकोनविरोऽुवाकः ॥ १९॥ = `

प्रपा०८अनु ०२०) रृष्णयजरवदीवतैत्तिरीबसंहिता । ९५३
( रजसमािषयाणां प्रजरजां हविषामभिवानम्‌ )
( अथ प्रथमाष्टरेऽटमप्रपाठके विंशोऽनुषाकः ) ।
भाभेयमष्ाकंपालं निवपति सौम्यं चरु

साबित द्रादृशाकपालं बाहस्पत्यं, चरं ताम
शक॑पाकं वैश्वानरं द्वाद॑शकपालं दक्षिणो रथ-
बाहनवाहा दाक्षणा सारस्वत चर्‌ निर्धपति
वष्णं चरं भेत्रे चरं वारुणं चरं कषैजपत्वं
अरूमादित्यं चरुमुरो रथवाहनवाहो दक्षिणा (१) ॥

( आश्रेयः सोम्ये म॑दिसत्यं चतुसि<रत्‌ )

इति हष्णयजुवेदीयतेत्तिरीयसंहितायां प्रयमा्टकेऽ-
शमप्रपाठके विंडोऽनुबाकः ॥ २० ॥

( अथ धथमकाण्डेऽ्टममपाठके विंशोऽनुवाकः ) ।
एकोनविंे दिशापवेष्टयः पटराबन्धः सात्यदूतानां हवींषि चोक्तातै । अध
वे पयुजां इवीप्युच्यन्वे । त्यकारः सूत्रकारेण दाथितः-“अभपरादणे षद्भिः
भ्यां हविभियेजत अभ्ेयमषटकपाकमिति दक्षिणो रथबाहनवहो दक्षिणा
श्रोमूते षड्मिरु्तरो रथवाहनवाहः ” इति । तान्येतानि इवीपि विपत्ते
आञनेवमिंति । रथस्य वाहनं रथवाहनमन्यच्छकरं यस्मिज्शके रथस्वेषयोरम-
भृवस्थाप्यते तस्य रथवाहनस्य शकटस्य वाहक दक्षिणो यो बखदोऽसो पू॑षट्के
दातव्यः । एवमृत्रषटूफेऽपि योज्यम्‌। अत्र पुवैषद्कगतं पथमं हविः वरशंतवि-
«८ आगननियम्टाकपाटं निर्वपति । तस्मा्छिरिरे कुरपञ्चाङाः प्रश्नो वानि
[ जान्का०प्०८ज०४ ] इति ।
उप्रिष्टासरकीयपक्षा उपन्यस्यन्ते ८ माकि मस्येतानि वीमि निरुष्वाणी-
त्याहुः » इति । वलक्षानुसरिण फ़ाल्गुनमासमारम्य कमेणेकेकसिन्मास एकेकं
हिनिवेषणीयम्‌ । तथा हि-फस्गुन्याः पौणंमास्याः प्रागेव राजसृवमुपकम्ब
, पिजिनामकमयिषोममानुमतादीनि चानषटाय फाल्गुन्यां पौमास्ामारम्य भशर
पेवमरुणदुयाससाकृमेपभितषं मेषु निमा द्वितीयस्या कलयतां पौर्णमास्यां
९९५

९५४ श्रीमत्साणाचायंमिरचितमाप्यसमता- [प्रथमकाण्डे
( राजसूयविषयाणां प्रयुजां हविषामभिधानम्‌ )
शनासीरीयनदरतुरीयादिकमनुष्टायोत्तरदिनेषु देविकादीनि यथोक्तकरमेण रलिनां
हवीपि चानृषठाय कालगुनामवास्वायामभिपेचनीयार्थं दृक्षिधितौ तस्य दीक्षा
वर्धनीयाः । तथा चाऽभस्तप्व आह“ तथाऽभिपेचनीयस्योक्थ्यस्य दीक्षाः
भवरधयति यथा सेवत्तरस्य दृशरतेऽवशिष्टे दपेभो भविष्यति › इति । स
च ददमेधः वतर द्रा्रीररोष्य पचम्यामुपकम्यते पञजमिरिनैर्गपवाद्तेन
नवम्यां समाप्यते दशम्यां प्रातः सात्यदूतानि निरुप्यपरादूणे प्रयुनां हर्वीषय्‌-
परक्मितव्यानि } पथा सत्य्नयस्य फाल्गुनरपो द्वितीयः रिशिरमासः प्राप्यते |
तलिञ्िशिरे वलिवापाच्छिशिरदरा तकि; सुयो । करपश्चाद्देशवर्तिनो
राजानः प्राच्येषु देशेषु सस्याभिवृद्धिमवगत्य दिग्िजपाष प्रा्चः प्रयानि।
यस्मादमिययागकालः शिरिरः सर्पाभिवृदिहेतु्सायाश्चो पान्वीतेवै सुतिः।
द्विपं हविः प्रश॑सति~
५ स्यं चरम्‌ । तस्मद्रसन्तं व्यवसायाऽऽदयन्ति [० का० ११०८
भ०४]ि।
उक्फमेण धसनिकयोः पथममासि सोम्ये करं निर्वपति । मसादननस्य
देवता सोमोऽ धरुणेष्यते तस्मा्मथमेो वसन्तमास आगतोऽयमिति निभ्रित्म
पदशं जतु गता राजानस्तत्र घान्पं सरवमृपहत्य स्वसेनामादृपन्ति वसन्तः
समूप्थितः सम्यक समृद्धमनने कामं भुञ्ञताभिति वदन्तो हस्तेन सरव सेनां
भरयन्ति । तृतीये हविः पशंसदि--
५ साधिम ददृकेपाहम्‌ । तस्मातुरसताय्यवान।६ सवित्रा विरुन्धते ?› [०
का०११०८अ०४] इति ।
यस्मादृदितीे बरन्धमक्षि साविष्पागः छवस्तस्मतुरसादुर्स्यां दिशि
ता रननः सविश्रानृक्ञताः सन्तो मवानां विरुन्धते यवादीनि धान्धानिं
परकीयाणि विरेषणावरन्धते पथा छृषीवछा न गृहणन्ति तद्दरोषं॒कुषते ।
चतूधं परांसति-~
५ बरहसत्यं २९१ । सवित विरुध्य । ह्णा पवानाद्धते '» | ना
का०प्र०८अ ०१] इवि । ४
यसमाह्मथेम रघ्ने माति बाहैसत्यमागः छ्वस्तसमदूलस्णा पूहसतिनाभुक्त(-

प ~ म
१क.ष.ढ्‌. च.

्रपा्८अनु०२०) छष्णयज्वैदीयते तिरी यसंहिता } ९५५
( राजसूयविषयाणां प्र॒जां हविषामभिधानम्‌ }
ताः सन्तो यवानद्धते पर्वं सवितृपरसादाये यवाः पररेगवृतिम्पः छषीवरेभ्योऽव~
रुदास्तान्तवनिनीय स्गृहेषु स्थापयन्ति । पच्वमं परगंसति--

५ ववाषटूमष्टकषाटम्‌ ( 9 ) 1 त्प्ण्येव तेन क्वैते» [त्रान कार ¶
पृण ८ अ० ४] इति।

मस्मदूदतीये भीष्मे मासि त्वष्टरमागः छदसतेन कारणेन रूपनिरमािा
छष्टरनृजञाताः सन्तो हपाण्येव परकयधान्पानां यथेष्ट जनेन्‌ पृल्नभन्येवं
शरीराणि कुवते । षष प्रशंसति

५ बेशवानर दाद्शकपाटम्‌ । तस्पानवन्ये भेदापे प्रयजः कृसर
भन्ति? [वार का ¶प्र० ८ अं० ५] इवि।

यस्मादाफिकि प्रथमे मासि भेश्ानरयागः छतस्तसमद्धानरेणानुकञाता जन्ये
नैदावे दवितीयसिनयीष्ममासेऽपगते सति वपूुपथममाप्ते परकीया सवौसना
विनाश्य स्वदेशं पति परत्ङ्मृखाः कुरुपश्चाटा राजाने। यानि । ददेवदृषरक्षणं
सर्वेऽपि राजान उक्तरीत्या कूवन्तीति दरषटव्यम्‌ । उ्तरषटकंस्य पथमे हविः
मरोसति-~-

५ सारस्वतं चरं मिव॑पति । तस्म्पवृषि सुव वाचो वदन्ति * [बरार
का० १प्र० ८ अ० १] इति।

यस्मदद्ितीये वार्िकिमात्त सारस्वतयागः छतस्तस्मातमावृषि वृष्टया संतु
ष्टाः रृषीवठारूपया रिका मया छषिकार्ये क्रियते वाजान सनि के
बाऽनडूवाह इत्यादिकाः सवौ वाचः प्रसरं वदन्ति । उत्तहवि शकं परशं
सति

पौष्णेन व्यवस्यन्ति । भतरेण सपन्ते | वार्ेन विरता आसेन । पैत्र
परतयेन प्राचयन्ते । आदित्येनाऽदषते" [ना० क1०१ पण् अ० ४ [इति|

शारदे परथमे माप्त पौव्णयागस्य छततलत्तिन पौष्णेन व्यवस्मन्ति पृषदरेव-
ताया अनु्रेण पुष्डिमानेताव्ीं मभि छषाम॑त्यादिनिश्वयं क्वनि ! शादे
द्िषीये मासि भेवयागस्य छ्दतान्मवेवताया अनुग्रहेण निविन्नाः षन 1
शमन्त पथमे पाक्षि वारुणयागस्म छवव्वाृरणेदेवताया अनुग्रहेण गोमवादिकं
पक्षिप नीरपूरण कषवं विेवेण धृतवन्तः षयन्त आसते । मने द्विवीये
मासि भेचपत्ययागस्य छदतवाक्षत्रपतिदेदताया अनुग्रहेण सस्यमःपे यथेष्टम्‌

९५४ भ्रीमहसामणाचारयविरवितमाप्यसंमेता- [प्रथमकाण्डे
( सौत्ामणीमन्त्रपडयहिषामभिभानम्‌ )

सनं निरके तृणादिकमुभूलय फटपाकं सेपादयनिव । शैशिरे परथ मास्यादि-
त्पमागस्म कतत द्ििदेवताथा अम्हे पक्रानि धान्यानि सगहष्वाद्धते ।
मथोक्तं भतिमासनिवरं परपक्षतेनोपन्यस्यति-

५ माति मास्येतानि हवीऽमि निरु्ाणीतमाहुः । देनव इति ”
(ना+ कार ११०८ अ० ४] इति।

तेनव प्रतिमासं पथङ्निवापिणेव सौ नुट्ययुक्तवान्भवति कदुषमात्पथायधं
ममुक्तदन्मदति । यस्मादतुपरयोगसतेषु सैपयते तस्मदेवानि प्रयुजां हवीषीष्पभि-
प्रामः । वं क्षं निरााय पक्षान्तरं पिपत्ते-

“अधो सत्वाहुः । कः संवत्सरं भीविष्यतीपि। षडेव परवदभिरुप्याणि । षड-
सेः । तेनर्त्यु्के » [ ब्रा का० ११०८ अ० ४] इवि ।

अपुपमरिमाणस्पावगन्तुमशक्पतादरमस्य त्वरिता गतिरितिन्यायेन दिनदमे
निरप्षाणे । तथा सति पटूसंख्यायाः षट्वा कतव इतिश्रत्यनुतारेण कतुप्-
मगः । पमुजां हाषिष्टवमप्युपपलमित्यमिप्रापः । दक्षिणाद्यं पररंसवि-

५ दक्षिणो रथवाहनवाहः पूवष दक्षिणा । उत्तर उसरेषाम्‌ । सैवत्सरसयै-
जानौ युनक्ति । सुवग॑स्य ठोकस्य समष्ठये (३) '» [जा० का ११०८
अ० ४] हवि

शरकटगस्योभयोरन्तयरदावेतावनहूवाह तयोदौनेन सेवत्तरस्मोमयोमंस-
बटकमोरन्तो हंपादितवान्भवति । तेन स्वः प्राप्ये ॥

इति श्रीमत्तामणावा्ैविरिति माधवीये वेदाधमकारे ष्ण मथू्वदीम-

भैततिरीयरसंहितामाप्ये पथमकाण्डेऽष्टमप्रपाठके
विंशोऽनुवाकः ॥ २० ॥

( अभ परभमाष्टकेऽ्टमप्रपाठक एकर्विशोऽतुवाकः ) ।

स्वादं त्वा स्वाद्नां तीनां तीेणाग्रतांम-
मतेन सृजाम सर सोमेन सोमोऽस्यन्विभ्बीं
पृर्यस्न सरस्वत्यै पच्यस्ेनद्रंय सजाम्णे प~
स्वर पुना ते प्रिस्ठत सोम< स्यस्व

क

४१०८अब्‌ २१] ` ष्णयजुवदीयतैतिरीयसंहिता । ९५७
( सोत्ामणीमन्त्रपञयहविषामभिभानम्‌ )

हिता । वारण रेश्व॑ता तनां । वायुः पूतः पवि
रैण प्रतयङृसोमो अतिंुतः । इनस्य यन्य
सखा । कुविदङ्ग यव॑मन्तो यरव; चिद्यथा दा~

नत्यनुपर्व विपूय । इहेरैषां रणत भोजनानि
(१) ये बर्हिषो नमोवृक्तिं न जग्मुः । आग्बिनं
धृभ्रमा लभते सारस्वतं मेषमन््रघुषममेन्द्रमे-
कादराकपालं निर्वपति सावि द्वाद॑शकपालं
मारणं ददौकपालः सोम॑प्रतीकाः पितरस्-
णुत बडवा दक्षिणा (२ )।

( भोज॑नानि पृदूर्शतिश्च )।

इति रृष्णयञ्यैदीयतैत्तिरीयसंहितायां प्रथमाष्टकेऽ-
एमप्रपाठक एकविंशोऽनुवाकः ॥ २१ ॥
( अथ प्रथमकणण्डेऽष्ाप्रपाटक एकविंशोऽनुवाकः ) 1
विंशोऽनुवकि पथृणां हवीपयुक्तानि । एकविंशे सौवमण्मा भाः दमो
हरवि चोच्यन्ते ।
कल्पः“ अपरेण गार्हपत्यमवटं खात्वा तस्िन्सुरायाः कलेन सुरां संद्‌-
धाति प्रिसुद्धवति सवी ला सवादुनेति शणः स्रा संसृजति, इति । प्सतु-
स्षादीं त्वेति । हे सरे खारीं ता खादुन। सोमेन संमृजामि। अत्र सोम~
शब्देन व्रीहिपुवाध ककर शप्परान्दामिपेषं ारतृणमू(णं चो)पठकष्पते । सोभ-
स्पौषधिराजतवेनोपरक्षयितुं शक्यते(वात्‌ ) । कीध्वीं तम्‌ । तीबामुम्गन्धाम्‌ |
जमृताममृतवदाप्यायनकारिणीम्‌ । अत एव वीवद्‌ध्नाप्पापितुं पाप
न्ति कीदशेन समेन । तीतरेण वमनाद्युपयक्तोषधित्ेन ती्रलम्‌ । अगरतेन
^ अपम्‌ सोमममृता अभूम » इत्यादिश्रतेनामृततवपापकेन(ण) । एवेविधतो-
मालकेन दाप्मेण संसृषटवाचं सोमोऽस्ति । तस्मदिवतात्रमारधं त्वं ष्भ्यस् ।
सुवाम्गे तष रक्षकाय । सकतुमभृतिकतररपविधानाय परस्तौति-

९५८ श्रीमरसायणाधायविरिवितभाप्यसमेता- (पयमकषणडे-
( सौत्रामणीमन्वपटहविषामागिवानप््‌ )
पदस्य सुषुवाणस्य दशवेन्दियं वीं प्राऽपतद्‌ । स यलथमं निरषीवत्‌ ।
दक्कटममवत्‌ । यदृद्ितीयम्‌ । दवदरम्‌ । यरतीयम्‌ । तत्करकनध । यननस्तः ।
ससिरहः | यद्श्योः( १)। स शदः । पकर्णयोः । स वृकः। य
छष्वैः । ससोमः। पाव्वादीं। सा सुरा?” [जार कार ¶ प्रण
अ०५]इवि।॥

सेोममागिषृतवद दन्य समर्यं दाधा मिनं सततितममू्‌। युक्तं वेदत्‌ ।
अभिषवस्य वधरपतवात्‌ 1 ध्नन्ति वा पतत्सोमं यद्भिपुण्वन्तीति श्रतेः । स
देनो वक्तेण विवारं निष्ठीवनं हतवान्‌ । तेन व्रव्य्रपमभूत्‌ । प्रथमनिषठीवनेन
कटं बाटलरफटममूत्‌ । बदरं कमुफपरिभितं सृक्म॑बद्रीफटम्‌ । कन्ध
हरीतक़ीपरिभितं स्थूरं बद्रीफटम्‌ । ददेत्रयं मुखच्छिवानिःशृतम्‌ । यतु वीरय
नासिकाषठिद्रानैःसृतं स सिदमृगोऽूत्‌ । यच्वाक्षिच्छि्राभ्ां निःसृतं स चा-
दूडोऽभवत्‌ । यदपि कण॑च्छिदरामयां निरतं स॒ वृक आरण्यशरा्मृत्‌ । षो
बीमा ू्षच्छिदाद्वो नर्मतः स सोमोऽमवत्‌ । या च वीयैकटा प्रुगु-
हभ्थामवाची निर्गता सा सुराऽभवव्‌ । चपि कलादीन्येे द्रव्याणि तथाथ
च्छिवदकोलि्ततेन दशधा बीधेपतोऽभिहिवः । दन्याणि विषतते-

५ त्रयाः. सक्तवो मवन्ति । इन्दिस्यावरुदधयै । षाणि ोमानि (२)।
विषिमेवावरुन्धे । षयो बरहाः । वीर्मेववरन्े ” [ ब्र० का० ११०८
अ० ५] इति।

तरयालिविधाः सक्तवो भवेयुः कतव्य इत्यथः । क्रवदरः करन्पुभिश्
निमाधतीतरिविधाः । सक्तूनामिन्दियामिवृदिहेतुवारिद्दियसंपाति; । त्रयाणि
सिहवाृखवृकाणां संबन्धीनि बीणि तरिव्धानि ठोमानि संपराचानि । तरयज्जि-
संख्याक अधिसरस्वतीसूतामदेवताका प्रहा ग्रहीतव्याः । रोममि्तििदीषिः
सुपदे भहैशच वयम्‌ ।

सौत्रामण्या दृव्यानतरतरङ्कं वारयन्सनक्तुषादीनि दर्याणि पररंसति-

५ नाम्ना दृशमी । नव बै पुरुषे प्राणाः | नामिदरमी । प्राणा इन्धियं
वार्थम्‌ । प्राणनिेन्दियं वर्थ यजमान भालन्पते ५ [नाणका ११०८
अभ] ति ॥

सक्वयटोमवयग्रह्ममैनिपना नवरष्या । तत्र सैत्ामणीदृशमीत्वं नामह्ल-
केणेव न तु द्यरूपेण । यथोकदव्यनिष्यायकमंसंवनामलात्‌ । पुरऽ ृष्य-

सप्णजवरवीयनौरीसंटित।

भपा०<अन्‌ ०९१] जवे दीयतौनेरीयसं हिता । ९५९
८ सोत्रामणीमन्नपहक्ामा्वानम्‌ )
च्छिद्राणि शिरसि सप्ाधो द्वे इति नवसंख्याकानि प्राणाधारतासमाणा इृतवु-
च्यन्ते । नाभिस्तु दृशमी । सा च च्छिद्रामासरूपत्वान मृख्यच्छिद्रम्‌ । यथा
सौत्रामणी न द्यं तदरव्‌ । नेवच्छिद्रगताश् पाणा इ्दियदन्देन वीयंशब्देन
चोच्यन्ते । अतोऽ दृन्यगतया नवसंख्यया माणानिन्दियं वीयं च यजमाने
सेपाद्यति । विधत्ते
^ सीसेन छीवाच्छप्पाणि क्रीणाति । न वा एतद्यो न हिरण्यम्‌ ( ३) 1
यत्सीकम्‌ । न स्री न पमान्‌ । यद्छवीवः। न सोमो न सुरा । यत्तौत्रामणी
समृद्धये ” [ ना० का० १ पर० ८ अ० ५] इति।
सीसङ्कीवदप्पाणामन्तराठवर्पितं साम्यम्‌ । सीसमयसतोऽधिकं हिरण्याततु
न्यूनम्‌ । ्कीवोऽपि सिया अधिकः पूरुषाज्ञ न्यूनः । शष्वाण्यमि सुराजनक-
त्ाल्ुराया जधिकानि सोमवूततवामावाचवो न्यूनानि । तान्येतानि ततौबा-
मणीहितुतषा तच्छब्देन निदिश्न्े ।
सोमेन संसजामीत्यस्पामिपरायं दशंयवि--
५ स्वाद्वी वा खादुनत्याह । सोममतैनां करोति » [ना* का० १प्र० ८
अ० ५] इति । देवार्थपाङस्य परसिदधतां इशंयति--
^ सोमोऽस्यधिभ्यां पच्यस्व सरसत्थे पच्यखेन््य सुषाम्गे पच्यसेत्याह ।
एताम्थो देषा देवताम्पः पच्यते » [ ब्रा० का० १ प्र० ८ अ० ५] इृति।
शषमैः संसृ्टाय लिपु दिनेषु तयेव निवातं बिधते--
^ विल्षः सशसृ्ट वसति ( ४ ) । वित्लो हि रावीः कीवः सोमो सवि ५
[जा० का० १य०८अ० ५] इति।
क्रीतसोमस्य विराववासनोल्यथ परसिद्ध: । वथा च श्ुयते-“ व सोम~
माहियमाणे गन्धव विश्वावसुः पर्ययष्णात्स विनतो रावीः प्रिमुषितोऽवत्तचस्मा-
चिल्ले रात्रीः कीतः सोमो वस्ति '” इवि ।
` कलः-८ पुनातु ते परिसुतमिति वादमयेन पवित्रेण सुरां पावयति » इति ।
यथा बुद्धघर्थं जं वञेण गादितं मवपि वददियं वाखपविवेण गाठिवा
कायां । पठसु-
पुनातु त इति । ह दनद व तदर्थ सूरस्य दुहितः सुरा पषथदुसूषसंबन्विनी

पस.ष.ड.च.ननच्छि"।

९६० श्ीमत्सावणाचार्यविरचितमाप्बसमेता- [१ परथगकाष्डे-
( सौत्रामणमन्त्रपङहनिषामामिधानम्‌ )
दददृस्थानीया दिः परिसुतं ववीमूवं सोमं पू्॑मन्रेण सोमं तुराय
वरिण बारजन्येन पकतेण पुनातु शोधयतु । कीदृशेन वरेण । शश्रता राश्तेन
देन । तना विस्तरेन । पविवेणनिन पूतः सोमो वायुवच्छीघगामी भूत्वा परत्-
ृडधोव्ती पातरामिमृखः सनमितः शीयं दुतोऽभवत्‌ । कीदशः सोमः। इन्दर
युज्यो योग्यः सखा । विधत्ते
५ पुनातु वे प्रिञुतमिति यषा पुनाति व्यवृचयै ” [त्रा कार १
भण € अ० ५] इति।
दौकिकजछादिकं न मन्तेणाऽऽविरं पूनन्तीति ततो उावृततिभ॑वति ।
साधनं वरिष्ते-
५ पवित्रेण पुनाति | प्वित्रिण हि सोमं पुनन्ति [ब्रा का० १
प्र ८ अ०५]इति।
दृकापवित्रेण सोमस्य शोधनं मरसिद्म्‌ ।
सोमसतम्याय वारस्वकार्‌ इति द्रायति
« वरिण राश्रता तनेत्याह । वरेण हि सौमं पुनन्ति ” [त्रा का* 1
भ* ८ अन ५] इति।
बेन सोमशोधनं सोमपकरग सूष्कारेण दृशितम्‌-“ श्कामृणास्तुरका
यजमानः भयच्छवि तां स कटे दशापविवस्य नाभिं कुरते » इति ।
वायुः पूत श्यस्य चः प्रयोगं पृरुपमेदेन व्यवस्थ।पयति-
५ वायुः पतः पविनेगेति नैतया पूनीयात्‌ । व्यद्धा हेषा । अतिपवितस्यै-
देया पृनीयात्‌ » [ बान्का०पप्रण्अ०५ ] इति । 5
द्विविधो हि कतेमपाः सोमवामी जीणैसोमश्वेति । तत्र सोमवामिनः सोमो
बहिनिगैत इति पराङ्सोमो अिदत श्येतादृशः पाठस्तसिनपुक्तः । परय द्‌(दिर्य~
स्याधैस्य तस्मि्भावात्‌ । त परत्येषा व्यृद्धा समृद्िहीना । पर्ततिप्मितो
जीणेततोमसतं पत्यथ॑सद्धावातामृद्ैव । तदेतलूकोरेण विदादीहृतम्‌- पराङ्-
समो अतिद्रुत इति सोमवामिनः रतङ्सोमो अतिद्रुत इति सोमातिषरितस्थ१ इति !
कलः-“अपरसिन्परे स्रागरहान्ृहणाति कृविदङ्गोपिः? इति । षएस्तु-
कुविदङ्गेति । अङ्गब्दः भियसंबोधनवाची । हे भिया अधिररस्मती सबा"
नदरा ये यज्वानो बर्हिषो यागस्य नमोवृक्तिं नमस्कारविनाशं न णममुनं प्रापुः

५ -८भ्‌ ०२१] ष्णयचु्वदौयत्तिरौ यसहिता । ६६

( सौतरामणीमन्तपयहविषाभमिधानम्‌ )
िंतव्यन्दशद्धारोऽनुविठति तेषामेषां सज्वनां 'हविरविष५।ण मोजनानीदैह
रणुत । महणपत्राणामनेकत्दीप्ता । तत्ोपमानमुष्यवे । कृविष्छन्दो ब~
थेवा ।. चिग्छन्दः समृचचये । यथा छोके यवमन्तो यवादिषान्येपिताः र~
वरिकाः कुविधवं रेदं पवमन्यानि च गोधूमपिपंखाकिपानान्यनुपूर्वं ततरी-
क्षाकरमेण पियूमेद्‌ १कमिदमपकपिति पथक्छृत्प दान्ति नन्वि कथा यूयमपि
नमस्कारादिरहितो नासितकोऽयं यज्वा श्रद्धाटरयं पञ्वेति विविच्य भ्रद्ाणोहं -
बीमि मुड्गध्वम्‌ । पिधत्ते--

“कुबिदङ्गेत्यनिरुक्तया पाजपत्यया गृहणाति (५) । अनिरुकः प्रणाप्िः
परणापतेराप्तये » [्रा० का० ११०८ अ०५]इति।

भस्याम्रति परसतुतान्यम्िसरस्ल्यादिनाभानि न श्रतानि किंलङ्गोति साधा
रणशब्द श्वस्तस्मादभेयं देवतेविपिशेषनिरुक्तवशितेयमरक्‌ । परनापपिणंगदी- ,
शररोऽपि मूर दिवत्दनिरुकः । अत एव जगत्कारणपतिपादनपरे ताद्ती-
यतते श्रुपते--“ के भद्धा वेद्‌ क इह परमोचत्‌ । कृत आजाता कष श्यं
विषृष्टः › इति । ‹ पो अस्याध्यक्षः पसे व्योमन्‌ । सो अङ्ग वेद पदिवा
नवेद? इति च । भवो निरुकराहियसान्पाद्याः माणापत्यलम्‌ ॥

अव ग्रहाणां मिलतवेन मन्वान्तरपसफं वारयितुं विधते--

५ एकया गृह।ति । एकयैव यजमाने वीरय दभाति » [नाण क १
पर० ८ अ० ५] इति । भन्ानुक्वा प्शूनिधते--

भाग्धिनं प्रमिति । मठिनपरवणेपितो पूषः। भव्या देवाः प
-पवि--

५ कामिनं पूत्माठमते । अधनो भे देवानां भिषजो । वाभ्पमिवासमे मेषनं
करोति । सारस्वतं मेषम्‌ । वा सरस्वदी । दरिवेनं भिषश्यति । देन्मृष-
भर सेनलाय (६) । [माण का ११०८अ० ५] ¶वि।

पषन्विाय पुरोदाशान्विषते--

रेचमेकादरकषालमिति । कलः--“ दक्षिणेशो शवृण्णं स्थानौ
प्रषद्धं भारति वस्या विख उदीसीनदशं पवि मित्य यन्मे मनः पराग -
मिति हस्मिङ्शवमानं हिरण्यं निधाय सोमप्रतीकाः पिवरसण्ृतेति पस्मनहुर
रेष्मा » १ति ।

१२१

२४९. शरमत्पायणाचाय॑विरवितम्म्यसमैतां- [पथकाण

१ ( सौत्रामणीमन्त्पडाहविषाममिषानम्‌ )

; सोमपतीकाः सोमप्मृखाः । दक्षिणां विषत्त--

स्वेति । अभस यो दृडपेति । त

पृषभेदेन मक्त पमेदमपोदे युष विषते--

५ यशु युेष्वाठमेत बहिौऽसारिनिं वीय दध्यात्‌ । रातष्यमसे जन-
येत्‌ । एकयूप आटमते । एकिव पिमिनिन्वरिं वी द्धाति। नसे भ्रातृ
जनयति » [बाण का ११०८ अ० ६] ¶ति।॥

असादहिषां पजमानररीराढरहिदिशे ।

शृतो यदेवः पदसदिवयः पुरोदाश इत्यमिधानादत्रापि वाभो निषे
धति--

५ नेदेष पशना पुरोडाशा भवरत । परहपरोहाशा सेते ” [ जा कार
११०८ भ० ६] ¶ति।

महा एवात्र पृरोढाशस्यानीमा इत्यधेः ।

यदुक्तं सूषकरिण-“ सरवेषमिका पुरोरुगेका परोनुषाक्मेकः भष एका
पष्प), इति । तत्र व्रयाणां प्रहाणां याज्पानुबाक्ये विधत्त--

५ युव^ सुराममधनेति सुवदेवतये पाषयानृषाकये भवतः । सवाँ एव देवताः
प्रीणाति (१) [बराक १ प्र०८म०६ ] एवि।

युब\ ुराममित्यघरण्रषं ा्णम्रन्ये पथपकण्डस्य चतुर्मपाठके दितीपा-
शृषाके समम्नावमतस्तैव स्पाल्यासयते । तम्र चाधिशम्यो पथा श्रुतश्तये-
ेशधादतमिवीश्वशब्दोऽपि शृतः । सरसखती विति सरस्वतीशम्दोऽपरि प्रतः ।
एतोऽनपोः सवैदेवःयतवै परूप्रानां सवषां देवानां प्रीयमानलात्‌ ।

विधत्ते--

५ महणं प्रिकीणीयादुच्छेषणसप पवार । ब्रािणो पाह्य उण्डे-
शणस्य.पाता ) [वरान का० ११०८ अण्‌ ॥। इति ।

हृवायाः प्रायाः शेषः उद्छेषणम्‌ । तैवानुकल्मं पितत
` ५ यदि ब्रषणं न विन्देत्‌ । वल्मीकवपायामवनयेत्‌ । हेष तः प्राप
शितिः? [बरार का० १ प्र ८ भण ६] इति।

येयभवनयनक्रपा "तेव ततस्तत्र ताप्षणपानामावरयकस्ये प्रपभिततिः ।

पशनां पुरोहाशानां च विरक्षणदेवत्यत्वं पवंसवि--
(7 यू" ॥

री ०८भयृ ०२१] दृम्णयजुदीयतीतिरीयसंहिता | ५४६

( सौन्ामणीमन्त्पश्ुहहिषामभिषानम्‌ )

५ कदे सेतरपण्ये व्यृद्धम्‌ । तदस्यै समृद्धम्‌ । नानदिकत्याः पशव॑ पुरो"
हारा भवन्ति समृद्धये [बाण कार ११०८ भ० ९] एति। .

कर्मान्तरे पशोः परोहाशस्य चेकदेवत्यतवविधानाद्धिलदेवत्यतं समूषि-
हीनं भवति । यदेवान्यत् समृदिहीने भिलदैवयतवं सोबामण्यां क्रियते व्रि
दवत्यत्व सौत्ाण्पारस्पा वाचनिकत्वात्िमृद्धं सपद्यत । तस्मादु तमृद्वै
एशवश्र पुरोडाशाश्च मिन्ददेषत्या भवन्ति

चरस्य पथोः पूरोहारस्य व भेरन्त्य प्रसि

म्रः पृद्नामूत्तमो भवति ) देन्धः पृरोदशानां परथमः ( २.) |

इन्वरिे एवासे समीची दधाति » [नाण का० १ प्र०८भ०६]इषि।

देशवमृषमभिति पदिपीनामन्ते पठितं, वदनन्परेवन्धमेकादशकपा कं नि~
पीति पूरोढारविधीनामादौ पिं, वस्मदिणवमोनै्तदिस्य पणमानस्व
दक्षिणवामभगस्थे दरे अपीन्भिये सम्यक्त्थापिते भवतः|

प्तौ परनामङ्गपागतू्व परोडादापभरचारो विहितः । भत्र वङ्गपागादर्ं
पदीयेम्योऽुषनिभ्यः पुर, तं प्रां विपतते--

५ पूरस्तादनूाजानां पुरोः प्रचरति । पश्यो वै पुरोहाशाः । परश
नेवावरन्वे ?) [ ब्रा० का० ¶प्र०८ अण ६] १ति।

पषठापरयोगमप्ये प्रचारालुरोदाशानां पदलम्‌ । परोढा ख्देवताः प्रशेतपि-

^ देरमेकादृशकपाछं निवपति । इम्दियेमेववरुन्पे । सावित्रं दाद शकपाठे
पसू । वारुणं इशकपाङम्‌ । अन्तत एष वरुणपवपजवे » [ ब्रा कार
११०८०६1 पति।

वडषापाः सौवामण्पा साम्येन दृक्षिणां मंति-- ५

५ हमा दृक्षिणा (६) उत वा एषा सूते । उताशरतरम्‌ । उव सोम
उत सुरा । यत्तोवामणी समृद्धये » [ना० का०११्र०८अ ०६] इति ।

एषा बडवा यदश्मश्तरं वोभयं रूते । अश्रगदमजाविदवसेगवाडूष-
सोऽतरः । ष। सोत्रामणी साऽपि द्त्लोमः सुरा वेतयुमयरूपाः मवि ।
छतः सष्शदक्षिणा सम्रदिकरी ।

सोमवामिन उक्तस्य एव पवः । सोमातिपवितस्य दु.विदषं विषै

५
१६४ शरीमासायणाचा्यिरचितभाप्यसमेता- [१मथपकाणे~
ध ( सौवामणीमन््रपङहविषामभिषानम्‌ )

५ बाह्ये पडो चतुर्भतिपवितस्याऽऽठमते । जह पे देवानां वृहति; 1
बह्णेष भ्य व्युदधमतिवपति ” [जरा का० १ प्र० ८ अ० ६] ¶ति।

यद्धं ्रिकृाङ्गमपिवपति समृद्धं करोति ।

ृषेषुवत्समानदेगत्यपुरोह।शामाप्रसक्तौ पतिवततादवस्य पृरोहाशस्य
परतिपरतवं विषत्ते-~

५ पुरोहाशवानेष पामेवति । न सेतस्य रहं गृहन्ति » [ नाण का*
१ प्र ८भण्६ |] इति।

पूवेषां पदानां समानदेवत्या प्रहा एव पुरोहाशस्थानीया इत्युक्तम्‌ । भव
तु बरहामावासुरोहाशः कार्यैः । बिपत्ते--

५ सोमपतीकाः , पितरसतृण्णुतेति रातातृण्णाया\ सपवनपति ( ४ )।
शतायुः परुषः रतेन्दिमः । जपष्यवेशविे पवि ” [ जा० का० १
प्र ८अ० ६ ] इवि । रतातृण्णा उतश्छद्रा स्थाटी |

कक्षिणपिरपरि शतातृण्णायां ( या ) बन्नं यत्सूतकारेणोकं तदिदं विषते

^ दक्षिणश्च शहोति । प्रपवस्यसतस्य व्यावृ्ये » [ ना०का० ११०
<अ० ६] हपि।

प्पृवस्यत्तं पिन धनवत्तरतलम्‌ । निषिद्धा हि सुरां स्वीयद्र्यतेन-
सैपादयनुरुषः प्रपाचरेन धनवत्तरो भवति । तस्य व्यावृत्तिः कर्तभ्यां |
सोमाल्पादिवदाहवनीय एव तोम व्यवृत्तिनं भवेत्‌ । तसादक्षिणिऽ्रौ जुहुयात्‌।
शतातृण्णामां हिरणयस्थापनं विषत्ते--

५ हिरण्यमन्तरा धारमति । एृतमेनां जुहोति ” [ जा० का० ११५
८ अ०६]इति।

अन्तरा दक्षिणािज्रयेप्ये । सा च सुरा हिरण्यसरेन पूता भवति । ,

परिमाणं विधत्ते

५ दातमानं भवति । शतायुः पुरुषः इतेन्दियः । आयुष्येवेन्दिये प्रतिति
षति » [ज्रा० का० १ पण ८ अ०६] इति।

दृक्षिणाप्रो शवातृण्णायाः स्थापनं रिषत्ते--
„ ५ येव शतातृण्णां धारयति (५) । तजिद्षाति परिषि » [रार्‌

का१.११०९अ१ ६] री ।

॥)

पपा ०<अन्‌ ०२१] छ्णयजुैदीयतैत्तरीयसंदहिता ¡ ९६५

( सौतरामणीमन्त्रपलहदिषामभिधानम्‌ )

तर सोम्‌ प्रचित इत्यादिभिस्पस्थाने विषत्ते--

५ शितृन्वा पतस्येनदियं वीरं गच्छति । य सोमोऽतिप्वते । पितृणा
साज्यानुवाक्यमिरूपतिषठते । यदेवास्य पितृनिन्धियं वरं गच्छति । तका
ब्य » [त्राण का० ११०८० द] दति।

यै यजमाने पीतः सोमोऽपिशयेन योधयति खये तदुर्रे भीणंलदिवस्ये-
च्विवमिति पूवैवानयः । सख्यां विषत्ते--

५ तितुभिर्पिष्ेते । तृतीये वा इतो रोके पितरः । तानेव प्रीणावि ?
[जा का० १ प्र०८अ०६]इति।

तदेत रपस्तम्बेन सष्टीृतम्‌-५ वेनति सोगीभिः पितृमतीभिसतिस्मिसितज्-
भिरुत्रोत्तराभिरुपािदेन्ते ५ सोम प्राचिकित इतयेवाः समाम्नाता मवन्वि पुर
स्वादभ्वयुदीक्षिणतो बहा पश्वद्धोत)' इति । त\ सोभ प्रादिकितस्वथ। हि नः
पिवरस्वर सोम पितृभिरितयधव्ोरितिसितसः । बर्हिषदः पितर आं पित
हताः पितर इति नह्मण एतासिसः । अश्िष्वात्ताः पितरो ये अम्िष्वा्ा बा-
न्याये दुग्च वि होतुरेवासिसः

तानेतानुपस्थाताथिषत्ते--

५अथो प्रीणि वे यज्ञसयेन्वियाणि । अध्वयहीता नहला । त उपतिष्ठन्ते ।
यन्थिव यज्ञस्येन्विपाणि । पैरेवास मेषं करोषि (६) » । [ त्रा का० १
भ०८अ०६]॥

इन्दियवद्भ्यवहारनिरगाहिकत्वारतिजां य्ञेन्दियसम ।

सिदेवमेतद््तेनानुजा्षणन मन्वकाण्डाक्ताः पधानक्विधयस्तन्मन्वाशच भ्या
ख्याताः । अथानुत्राज्ञणरोषेण व्पास्येयमन््रकण्डनिसेक्षो राजङमप्रयोगोऽ-
मिधीयवे ।
ततराऽूरम्भकठे कैवं परि्ाख्यं सोमयागं विषत्े--

५ अभिष्टोममय आहरति । यज्ञं बां अगि्टोभः । यजञमुखमेवाऽभम्प
सबम।करमते » [ बा० क/० १ प्र० ८ अ० ७] इि।

सोमयागानां सर्वेषां प्ररतितेनाधिषटोमस्य यज्ञमृखत्वम्‌ । सवमभिपेकयुकतं
राणसूयमाकमते प्राप्नोति । बिषतते-

अंथेमोऽभितेचनीयशचतुि शरपवमानो भववि । वयलिभ्यदे देवताः! ता
एवाऽऽप्नोति । प्रगाप्तिश्रतुखिश्यः । वमेवाऽ्नोपि ” [रार का ११०
< अ*७] इि।

॥

सौग रक्प. ङ. ोलमा

के

२६६ भरौमत्तायणाचायविरचितमाप्यसमेता- (प्रथगकाणै
ध ( सौतामणीमन्धपटहावेषामगिधानम्‌ )
अथाभिषटोमादूषयं न तु ददनन्तरम्‌ । जानुमतादिभी रालिहवियनयोगिर-
्टोमाभिरेचनीयेोग्पवाहितत्वात्‌ । परङतौ वहिप्वमानमाध्यंिनपवमानामै-
वेपवमानानां कैमेण तिपृत्थदृश सदृशस्तोमा विहिता; । अर तु तासरित्यज्य
चतृरशसतोमः प्रयोक्तव्यः । समिषमातिषठयनृवाके अयस्सिशसतोमविधायकं
जा्लणमृदाहतम । तैव वस्थिनिविगेपेणेकां सोवायापामिकां सेपग्र चतुकति-
चास्लोमं कुत्‌ । स चाऽऽुतिविकेषः सामवे व्रशवयः । ये देवा दिव्येकादश
स्थेतिमन्त्रे जयिददेवा उक्ताः । यद्वा वायस्ननेथिनः शक्ररसयत्राषणिऽधीयते-
५ अटो वव एकादा स्रा दवादशाऽद्ियोसा एकत *रदिन्दथेव भरन(प-
वि भरयसिभ्यो।” दि पृक्ता: कपैमृज एताः सुषास्या इति वत्तसकरणादु-
वगम्यते । एवासां वयक्षिशदतानां पणात्माणां परकोल्यः प्रजापतिशतुक्ि-
छः । यथोक्तसतेमे तु यथेक्तसवदवतापिमवति।

पएवमानशबदेन परथमस्य बहिष्पवमानसेव सहृ वुद्ि्थतात्तरेवायं चतु
लिकस्तोम इवि भ्रमं व्युदसितुं विपि पवमनिष्ेतं स्तोमं विधते--

५ सुष्यार्‌ एष सतोमानामयथपूव॑म्‌ । यदिषमाः सोमाः ( १) । एतावान
यज्ञः । यावान्यवमानाः । अन्भछेषणं त्वा अन्यत्‌ । यत्तमाः पवमानाः |
तेनासभ्डारः। वेन यथापूर्वम्‌ [त्रा० का० ११०८ अ० ७] इति।

एवस्मनसवमनि चतुक्षिशस्तोमं छतैतयोर्तदकरणे रति पद्वैपम्यं मवति स
एष॒ स्तोमानां सशरः सम्यश्धसमं भवति । दवितीयतृतीयपवमानयेोभोदुकपाौ
चौ पशदरसपदयस्तोभो तयोः प्रथमपवमानपय्तसवतु्चंरस्तोमा्यूनतेन
द्ितेव भवति । क्रिवायथापुव॑तं परो दोषः । स्तोमेषु दुटु य्गस्य किमा
यावमिति न श्कुनीयम्‌। पवमानस्तोयदोषस्य भकं पथवसानात्‌ । एते जयः
पवमाना इति यावानेतावनिव मुरूपौ यज्ञः । अन्यत्व यज्ञस्ान्तःछेषणम्‌ ।
पथा मिततेदढयाधानत्ढकषट परषाणो वा परक्िप्यते तद्ुधक्ञसयान्ददङ्गणातं
सेपू॑थमेव कियते, न तु पुख्पस्पम्‌ । तरयाणाम पवपानानां चतुरश
स्तोमे सति पूवोकतदोष्यं न मवति ।

अभिपेचनीयस्मोक्ध्पसंस्थाह्पतं पिषते--

५ जालनेवाशिष्टोमेनन्रौ वि । जत्मना पृण्यो भवति । भना वा उक्थानि ।
पृशव उक्थानि । यदुकेध्पो मवत्यनूसतत्ये (२) ० । (त्राण का० १ प्र०<
ज० ७] इति ।

करस. स्यात्त एः! द६क.प.

.च, "जपति" |

रषा "भनु ०२६] हप्णयजुवैवीयतैत्तिरीयसं हिता । ९६७
( सोत्ाभणीर्मन्यद्ुहविषाममिधानम्‌ )
अभिषटमे द्वादशैव शस्राणि । उक््ये तु तेभ्य र्थ वीणि च्रस्लाणि।
तथा सति ददाद्रखयुकतेनायिषेमभागेनायं यजमान आ्नैव स्वयमेव
धनादिभिः स््रद्धो मवति । सवहतपु्टया युक्तश्च भवति । तत॒ उत्तरभाविनां
वयाणां पजपदूप्यायञ्चःगस्तोतनुकतोकेथपरूपतये सति प्रजासु पशुषु च
समृदधिरनुरेतता भवति ।
बहिस्पवमानस्तोद्य प्राम चोदरभाकमूषासतै गायता नर इृतयेतामृचं
बाधितुमृगन्तरं विधत्ते--
५उपतवा जामयो गिदु इति परतिष्धवति | व वायुः| वाच एषोऽ
भिवेकः । सर्वासिमेव प्रजाना शपेत । सर्वा एनं भजा रजेतिं वदन्ति
` [वार का० ¶१्र०८अ०८]इति।
मतिपद्यत उपकम्धतेऽनमेवि , मतिपत्‌। ओदा पठनीयः । अस्यामृचि
वायोरनीके अस्थिरनिति गिरां वायुक्ीपे स्थितिः पठयते । स॒ च वायुर्वा
कस्वह्पः । कोष्ठापिपेरिवस्य वापरः कृण्डताल्वाययमिघतिनक्षरविरेषोलततेः ।
अभिवेचनीये ये।ऽभिवेकः क्रियेते सोऽय वाच एवाभिपेकः । तत्कथमित्युच्यते-
सवांसमिव नाना म्ये दूयतेऽभिवरिच्ये । सर्वा प्रणा एनं राजेति वद्न्यः
सेषनते। वस्मात्ताटशवाक्मेरकवायुपतिपाईैका सेयमुगेवाऽऽदौ १२ ।
ऋगन्तरपाटं विधत्ते-- ॥
५ एतमु त्य्‌ दक्षि इत्याह । आदित्या वै प्रजाः । प्रजानमितरैतेन मूयते |
{ब्रा का० ११०८ अ० ८] इति।
इत्या, शइत्येतामृचे ष्ठेत्‌ । अस्यामि स्मादिथभिरख्यतेत्ाहिषयाः
श्रुयन्ते । ते चा$ऽदित्या एव प्रणा अद्धतेरुलनलात्‌ । तेन मन्तपाठेन प्रजा~
नामेव मभ्येऽभिसूषतेऽमििच्यते । कगन्तरप विधतते--
५ यन्तिवा एते यन्तमृखत्‌ । पे समायां अक्रन्‌ ( ३) । यदाह्‌ पवस
धके अग्रिय इति । तेनैव यज्गपृखानयन्ति, [नाका ० ११० ८अ०८] इति ।
सम्परिभरयन्ते धीयन्ते प्रष्यन्ते वा तृचा मामिरा्यमिक्रमिस्तास्तूचा-
मामाधा रचः समायाः । तादश कचो य उद्रातारोऽकरनु्ैन्त पन्ति त एत
-अद्धातारो यज्ञमवा्यन्ति वा अपगच्छन्येव । पवखेत्यचः. पठे तु तप्र हे सोभ
छवममनियोऽमे मव आदिभूतः सन्वाचः रोधयेत्यनिधानाधक्ञमखाद्पगमनं न
मवति । उच्छब्दयुकताः काचिदटचो विषत्ते--

^ ^ अनुष्टकपथमा भवति । अनुषटातमा । वाणा अनृक्‌ । पचव्‌ पयण्दि ट

६4 श्रमसायणाचायैविरवितमाध्यतमैता- [यमका
( ( सोजामणीमन्त्पञ्हविषामाषानम्‌ )
वोन । उदुतीमवन्ति । उद्दा अनुष्टुभो ह्मम्‌ । आनुष्टुभो राजन्यः(२)।
तस्मददतीमेवनि » [ नान्का० १ पे ८ अ०८ ] इति।
सोवस्याऽदवते लनृष्टम वृचौ मतः । तथा सत्पुषष्छन्दसो बागिवि-
शेषन वाभूपतवद्वादेव परम्भा रुते मवतः । यश्चप्युप ला , जामयो
भिर इत्याद्यो गायत्यः, वथा्ुच्छब्यक्तामिकिरनषटप्वं संपत ।
अनुष्टुभो हि खल्पमृच्छबदृकतम्‌। तस्वोरशटलात्‌। यदव सौरैषनुषटुष्ड स्का
सूघनद्य मिवेतपादिपूच्छन्ददशनादनषुूपपृच्छनैरपेतम्‌ । अनुष्टुभः ` सेबन्धी
राणन्धोऽनष्ष्ठनदतता भिति शरुतः । यथा छनदसां मध्येुष्टुभ -उत्तमतवं
तददा्ञः सव॑ सकलेनोत्तमतार्‌( तम॒) । तस्ालशस्ततदुच्छन्दयुक्ता
कवः कार्याः । स्तोवसमािकामूदं विधत्ते--
५ सौयनुष्टुगचमा भवति । सवस्य ठोकस्य सेतेथे ? [ ब्र का० ¶
भ< अ०< ]इति।
पोक्ता उद्दीरिषां च, सौ ससू जानीयात्‌ । सूरस्य सगैबारिता-
सौपा समापने सरमः सततो मवति ।
परारतानि पृटसेतण्यप्वदितुमन्यानि पृहटस्तोवाणि विधत्ते--
यो पै सदिति । नेनरसव उपनमति । यः साम्ब एति । परवा
नेुषुवाणो भवति । एतानि सर भै सामनि । यखष्ठानि । सृष्टानि भवन्ति
(३) । पैव सवानति» [ बान का १०८ ज०.८] इति।
यो यजमानः सवरत प्रसुतात्सोमाभिषवादृपंगच्छति, एनं समो नोषन-
मि भावी सोमाभिषवो न पराप्नोति । तर्हिं वतपानं सौमाभिषवं करोतिति
स्वम्‌ । यः. सामम्योऽपगष्ठत्यसो पएवाणः पपीयान्मवति । वमानं
सोमाभिषषं कृव॑तोऽपि साभराहित्यासापिषठलम्‌ । तहिं सामान्यपि कानि
विद्वायतिति वेनेवम्‌ । नहि यानि कानिचित्सामा्यत्र पृख्यानि, कित पृष्ठतो
भ्गतान्येव । वस्मासयुज्यमनिसतरव पृषटसततैः सवानेति सोमामिषवानापग-
ठति । ९बिरेषस्वर्ूपं चान्यतेोऽवगन्तम्पम्‌ ।
पृष्ठसोत्रगवान्युमयविधत्ामानि परदसति--
५ यानि देवराजानाः सामानि । तैरमृम्म्ीक कोति । पानि मनुर
पंरजानार सामानि । तैरसिंलक कष्नोपि । उभयोरेव सोकयोक्ध्नोति ।
दवो च मनुष्यटोफे च » [त° का० ११०८अ०८] ¶ि।

शर --------------------

भषा०छअनु ०२१] छृष्णयनु्वेदीयतेत्तिरीयसं हिता । ९६९
( सौत्रामणीमन्त्रपञचहविषाममिषानम्‌ )

एतच्च सामेविष्यमन्यतो वष्टव्यम्‌ । पप्तनेव सतोमान्परंसति-

« एकि ९ शोऽमिषेचनीयस्योत्तमो मवति । एकिव; केवावपनायस्प
प्रथमः । सप्तदशो दशपेयः ( ४ )। विद्धा एकवि९ रः। राष्ट सदृशः ।
विश पएवैतन्मध्यतोऽभिपिच्यते । तस्माद्। एप विशां प्रियः । विदो हि मध्य
तोऽभिषिच्यते ” [ब्रा० का० ११०८ अ० <] इति।

जभितेचनीयो दरपेयः कैशवप्नीय एवमत्र्यानां त्रयाणां सोपपागाना-
भनुकरमः । तभाभिेषनीयस्योक्ध्यविषतितदृकथ्ये बो्भस्तोवस्येकषिरस्तोम-
गुक्तत्वाद्भिपेचनीयस्पाप्यततम एकपिंशो मवति । दशपेये सर्वषु सोत्रेष सप्तद्‌-
शास्तोमो वाचनिकः । केदवपनीयेऽप्यमिष्टोमगव। स्तोमा विपर्ययेण प्रयुन्यनते |
अग्निष्टोमे च विवृत्पश्चदशः सपद्शा एकविंश इत्यप कमः । केशवपूमीये विक-
विंशः सदृशाः पश्चदशसिवृदितयेतादशः कमो भवति । तत्राभिेवनीये मोऽन्य
एकषिंशो सथ केशवपनीये पथम एकविंशस्तमोरुभयो; प्रजारूपयोम्ये दृका-
पेयगतदय सपदशास्तोवरूपर्पावस्थिततवादेवदराषट विश एवैतन्मप्यवश्दृदयोई-
शोधैध्येभिषिक्तं मवति । यस्मात्सपदृशस्तोमरूपस्य राष्ट्र पाठक एष राजा
यथोक्तरीत्या विशां म्य प्रजानां मध्येऽभिपिच्यते तस्मदिव करणादिशं
प्रजानां पियो मवति । अवरोहकमानुषठितरतोपवृक्तं कैशषपनीयै विधत्ते

¢ यद्वा एनमदो दिशोऽनु व्यास्थापयन्ति । तत्परम छोकमभ्यारोहुति ।
यदि टो न प्रत्यवरोहेत्‌ । अति जनै वेषात्‌ । उद्वा माचेत्‌ । पेष्‌ परती
चीनः स्तोमो भवति । दमेव तेन छोकं परत्यवर्‌।हति । अथा अस्मिनेव ठीके
प्रहितिषठत्नुन्पादाय (५) [बरार का० १ परण ८अ० < ] दि।

द्‌ इत्यनेन परत्यक्षं हसेनाभिनयि परदृश्यते । यदा समिषमात्डित्यादि-
मिमनरसमाफं दृषिप्थ एने राजानं पभो व्यास्थापयन्ति वदारनीपिवायं सवग
छोकपभ्यारोहति । अभ्पारुघ् च पूनारमं रोकं भति नावरोहचेत्तदारनाम्रतयं
बन्धुजनमतिकरम्य यथ कापि गच्छेदुतमततो वा भेत्‌ । परतीचीनस्तोमोऽगरिष्टो-
मादविपयैयेण प्रतयावृतताः स्तोमा यस्थ कैवपनीयस्प स एप यद्यत्र भवेतां
केशवपमीयेनेमभेव रोकं. पत्यवरोहति । रिंचोन्मदामावायासिमनेवे ठकि
भरिव्ठिति।

~ न
१ क. ^नामुपक्रः। २ क,ष, ड, च. एवन" ॥

१९२

९५१ शरीमत्सायणाचाय॑विरचितमाप्यसमेता- [१ यमका
( सौत्ामर्णामन्त्रपञहविषामाभिधानम्‌ )

यो सुक्मोऽभिमेककाठे पृर्षस्याधस्ताद्वस्थाप्ति यशवान्यः रिरे ्ञतु
पृतस्तावुभो परति

५ इं रजता । असौ हरिणी } यदुकमौ मववः। भाम्यमिवैनमुमयतः
प्रिगृहाति ” [ तराण्का०१प०८अ०९ ] इति ।

अधस्वनो रुबमां राजतो भूमिखवरूप उपरितनस्तु हिरण्मयो दुटोकः।
त आभ्यां दयावा्िवीरमाम्यामभस्तादुपरिषटा्च परिगृहीतो मवति । ननु
“अमृतम मृत्पोमं पाहीति रिरण्यमपास्यति” इति भरवणादधस्तनोऽपि रुक्मो
राजतो न भवति । नाये दोष; । रजतस्यापि हिरण्य वान्तरभेद्ात्‌ ।
“तस्मादरूजतः दिरण्यमदृक्षण्यम्‌ ?? इति पृनराधनि श्रवणात्‌ । होतृत्राणेऽपि
द्वविध्यमाम्नावम्‌-“दृदु्वणै९ हिरण्यमभवत्‌ दुदुष॑णंस्य हिरण्यस्य जन्प । स॒
द्वितीयमतप्यत । सोऽताम्यत्‌ 1 स प्राडबाधत । स देवानसृजत । तदस्य परिय
मात्‌ । ततपुवणैः हिरण्यमभवत्‌» इवि च । उपरितनं रकपं पुनः प्रशंसति

£ वरुणस्य बा अमिषिव्यमानस्याऽऽपः । इन्धि वीर्यं निरघन्‌ । तत्तुबणं*
हिरण्यमभवत्‌ । यदुक्ममन्तद॑धाति । इृन्दियस्य वीरयस्मानिर्वाताय ?” [जा
कार१थ०८अ०९ ] इति ।

आदे बर्थ निरब्रनिगौपितवत्यः । तच्च निग वीर्ये सुव्णमभवत्‌ ।

सेस्य च सेकेमस्य परिमाणं छिद्राणि च वित्ते <

“शतमानो भवति शतक्षरः । शतायुः पुरुपः रतेम्द्िः । आयुष्येवेष्ियं
मतितिषठति » [ बाण्का१प०्८अ०९ ] इति । हिरण्य्रव्यं परशंसति

५ आयु हिरण्यम्‌ । आयुष्या एवैनमम्यतक्षरन्ति । तेनो पै हिरण्यम्‌ ।
तेजस्या एवनमभ्यतिकषरन्त। बयो वे हिरण्यम्‌ । वर्चस्य एवैनमभ्यविकषरन्त(१)१
[र का० १० ८अ०९] इति।

हिरण्यदनिनापमृत्योः परिहतं शक्यला्स्याऽधयृष्म्‌ । तत्तेनन्धाद्वुर्हिता
एवाऽऽप एने यजमानभमितः कषरन्ति । तुष्णस्य दीपिमचातेजस्वम्‌ । तत्सम
न्वादप्कतेजस्पाः। रारीरशोमा वर॑ः । तच्चाऽऽमरणसबन्धाज्जायत इति हिर ~
ण्यस्य वरस्वम्‌ । वथोगादाषो वर्चस्याः । अथ व्युष्टि विषक्ते ४

“अप्रतिष्ठितो वा एष इत्याहुः । यो राज्येन यजत इतिं । यदा बा एष
एन इविराैण यजते । भथ प्रतिष्ठा । अथ सेकरमपनोति । यावन्ति पवृ"

1

प्रपा ०८अन्‌ ०२१] हृष्णयजुरवदीयतैततिरीयसंहितों । ९७)
( सौवामणीमन्वपङ्हविषामािघानम्‌ )
त्सरस्याहोरा्राणि । तावतीरितस्य स्तोत्रीयाः । अहोरतरेष्येव परतिषिष्ठति »
[जाग कार १प्र०८अ० १८] ङइति।
राजसूयेनेषटवाऽपि दिरावाननुषठानेन सपूतव॑भावाद्पतिशिततम्‌ । अपषु सो
मेषु आवल्व॑मानाः स्तोबीया कचो विदात्यधिकसप्तरातसंख्य का: सेपधन्ते ।
वथा च सवत्तरगताहोराघरख्यासामान्यादृहोर्रेषु मतिष्ठिततं सेवत्तरपापिभ-
वति । दविरात्ावयवावहाषरेषौ विधत्ते
५ अपिष्टोमः पूमहमैवति । अकरि उत्तरम्‌ (१)। ननिवाहेरव्रपोः
परतिपिषठति? [ना० का० ¶प्र० ८ अ० १०] ईति।
विलक्षणयोरषटोरनष्ितत्वादहोरा्योरस्प पिविधपापिष्ठोपपद्यते ।
वयोरनु्टानाय गृष्टरष्णपकषौ विधते
५ पौीमसयां पूरमहमेषति । व्य्टक।पामुच्तरम्‌ । ननिवामासमो; परषिति-
षति » [त्राण का० ¶प्र० ८ अ १०] इति।
तोरुभयोधिटक्षणपक्षतवादुभपोरधमासयोरस्य विविधा प्रतिषठेपषदयते ।
ृ्ान्तरवेन विरक्षणोर्मासपोैभोरनष्ठानं विधतते-
४ अमावास्यायां पूमहमेवाति । उदृदष्ट उत्तरम्‌ । ननिव मासयोः प्रतिति
षवि १ [ब्रा का० ११्र० ८ अ० १०] ¶ति।
एकेनाह्ना निष्पाधः सोमयागोऽहःकब्देनोपटकषयते । तादशशरागिष्टोमः पूर्व
महः । वच्चामावास्थायां कर्न्यम्‌ । उदृदृष्टं ाक्टप्रतिपत्‌ । उत्कर्मेण दीनस्य
ततोपकमात्‌। तसमनुदूटष्ट उत्तरं द्ितीयमहरतिरातर्यै कव्यम्‌ । तथा सति
, विठक्षणयेोरमासयोः रतल्वाद्ैविधप्रतिष्ठा भवति । प्रकारान्तरं विषत्ते-
५ अथो खट्‌ । ये एष समानपक्षे पण्ये स्याताम्‌ । तयोः कार्थ परति्ि-
वि(२)» [जार का० ११० ८अ० १०] इति।
अथो खट अथवेत्यथः । समानश्वासो पक्षश्च वत्र पे पुण्यदिने ग्योतिः-
शसप्रसिदध दभावे दिने तयोर कप कर्य न वन पक्षमेदो विवक्षितः ।
मास्मेदस्तु दूरापेतः । अस्ि्दिरत्रे दोषपु्राग्प प्रदरन््रसति--
^ अप्शब्पो द्विरावर इत्याहुः । द हेते छन्दसी । गायत्रे च शर्म च ।
लगतीमनतरन्ति । न तेन भगती सतेत्याहुः । यदेनँ तृतीयत्तने कुर्वन्ीति |

धर्म श्रीमत्सायणाचारयविरचितमाप्यसमेता- [प्रथमकाष्दे
( सौनामणीमन्नपडहविषामभिधानम्‌ )
यद्‌ वा एषाऽीनस्याहृमैणते । साह्य वा सवनम्‌ । अथैव जगती एता । अथ
पश्यः १ [ब्रा का० ११०८ अ० १०] षति ॥
जागताः पराय इति श्रत्ते पूना जतीरेबन्धेभ्वणादद्विराते ब जगत्या
अन्वारततद्पदम्यो द्विराव शत्यक्षपवादिन आहुः । अचैवं म्ये, विद्यत एवं
जगती । जागत तृतीयसवनभितिश्ृतीयसवने जगत्याः रुततारिति। तदयुक्तं
खट्‌ । अने वावन्मवेण जगत्यनषटाम न सैपर किं तर्हि यदा द्िरवस्येवस्या-
हीनसैकमहः छृतं जगती व्याप्नोति हदा जगल्यनुष्ठान सरण मवति । साह्न
एकेनाहमा निपनतदिकाहः । तस्य तु तृतीयसवनसंबन्धमा्ेणापि जगत्यनष्टाने
सैपृणी मवति । तस्पादव दृत्लस्याद्रो जमतीव्यापयमावादृपराव्यतव तद्वस्थमि-
सयक्षिपवाद्िनाममिपायः। वसिनक्तेषेभङ्गचन्तरेण परिहारोऽप्यन्तपरवः । वत्क~ -
थमितयुच्पते । वाक्ये यदेतिश्दे परित्यज्य परिहारो योजनीयः । एषा जगती
पतस्य द्विरा्स्याहीनस्य छत्छस्याहयंते । तस्मादृव जगनी छता । तस्मा
द्ये द्िराजः पच्य हति परिहारः । यद्ग तसिनहानि च्छन्दोन्वराभि सनि
तथापि जगदीव्याष्ाुषायः सप्तमकाण्डे शङ्गिरतां द्विरात्रे समाम्नातः- वैखानस
पर््ाम भवति तेन भगत नैति '” इति । वैानस्तनाभकं साम पूर्वस्िनदिे
गायेत्‌ । भैज(तच्च) अगतीकतेवदधपिषि तदहः छत्लं जगत्या नापगच्छति । अतो
वैखानससाममहिम्नेव छृलेऽ्यद्गि जगत्याः पूरितितादुदिशतः प्व्प एव्‌ ।
अस्य द्िर्रस्य व्यष्टिनाम प्रदसति- ~
^ ्यु्टिवां एषु द्विरात्रः । य एप विदान्दिरत्रेण यजते । व्येवास्मा उष्छ-
ति । अथो तम एवापहे ” [ बा० का० १ प्र० ८ अ० १०] इति।
विशिष्ट उपःकाटो यम्मन्दिरते सऽं व्यष्टिः । यो यजमान एवं व्यष्टि
नाम्‌ विद्वन्ययतेऽसमे यजमानार्थं विशेवेणोच्छव्येव सर्वै कर्न्थजातं वृद्धौ
प्रकाशत एव । कंच तमो वृद्धिमान्धयं यजमानो विनाशधल्ेव ।
यदुक्तं सूत्रकारेण--“क्ताणां पतिर्तिष्टोमोऽतष्टोमः प्चपवमैसतेनन्ते यजते
सेतिठते राजसुषः” इती । क्षत्राणां प्रपैरिति कमैनामयेयम्‌ । स च कर्विरेषः
रुतिवत्रिवृद दिस्तोभचुषटयो न भवति, किं तहं निमिरेव स्तोमैरूपेतः । तमेतं ._
शिषे

. ति।योहिए।रस.तत्र।

धरपा०८अन्‌ ०२२] छृष्णयजुवे्दीयतैतिरीयसं हिता । ९७१
( काम्ययाज्यपुरोनुवाक्याभिधानम्‌ )
५ अमिषटोममन्तत आहरति । अभ्रिः सर्वा देवताः । देवतास्व प्रतितिष्ठति
(३) » [त्रा का० १प्र० ८ अ० १०] इति।
अध्मिविषयः स्तोभो यस्य कतोरन्ते सोध्यमग्निशोमः । यज्ञायज्ञा बो अश्रप
इत्येतस्यामभ्ि्यासूवि स्तोवकाड आच्या स्तोमं सेपाद्यति । तेन च क्रतुः
संस्थितो भवति । कस्मादयमभिष्टोमः । अग्नेश्च सर्वदेवतारपतमसरदुक्तम्‌ ।
तस्माद्राजसूयसमाप्त्यवसंरेऽनुष्िवनारष्टोमेन यजमानो देवा प्रतितिठत्येव ।
अन बिनिपोगत्रहः-
“ स्वादं रषः सुरा योज्या एनादाभ्ां त्‌ पावयेत्‌ ।
कुवित्खेर सूरा ्राह्या सोमावनयते सुराम्‌ ॥
४ 'शवच्छिद्धयुतस्थात्यां मन्वाः पञ्च विता; ५ ॥ पति ।
अथ मानास ।
तृतीयाभ्यायस्य्‌ पश्चमपादे चिन्वितम्‌-
“ सोजामण्यां अहे सिषटरूदाद्यरित न वाथ तत्‌ ।
शेषणा सुराक्षीरयोरन्यशोप्योगतः ॥
सोत्रामणीनामके यागे भूयते-“ पयोगरहाः सुरा्हाश्च गृषन्ते इति ।
तत्र प्रृतिगतसोमगरहेष्विव रोषकार्थं सिव्टदिडादिकमसि । न चत्र पूर्वबष्छे-
भामावः। उच्छिनसि(टि) न स्व जृहोवीत्यदोषयितव्यत्वभवणारिवि बेन्भैवम्‌ ।
दिष्टस्यान्यत्रेपोगश्रवणात्‌ 1 ५ बाणे परिकीणीयादुच्छेषणस्य पातारम्‌ ”
इति शरूयवे । « यद ्ासमणं न विन्देत्‌ । कल्मीकवपायामबनयेत्‌ » इति च ।
५ शातातृण्णायां समवनयेत्‌ 2? इति च । शतच्छिद्रा कुम्भी रतातृण्णा ।
स्मानास्ति सिवष्ट्दादिकम्‌ ॥
इति श्रीमत्सायणाचा्विरदिते माधवीये वेदाथपकारे छष्णयरूर्वैदीय-
पैनिरीयसीहवामप्ये प्रथमकाण्डेऽ्मपपाठक
एकिंगोऽनुवाकः ॥ २१ ॥

` ( अथ प्थमाटेऽमप्पाठके दावि्ोऽनुषाकः ) ।
अभरांविष््‌ महि पदवी महित्वं वीतं धुतस्य

--

९५४ भीमत्सायणावारयिरदितमाष्यपतमेता- (१परथमकाण्डे-
( काम्ययाज्यापुरोनुवाक्याभिधानम्‌ )
गुष्ठौगि नाम॑ । दमेदमे सप्त रला दधाना
परति वां निहा रतमा च॑रण्येत्‌ । अभरिष्णू
महि धाम॑ प्रियं वौ वीथो प्रत्य ग्या
जुषाणा । दमेदमे सषटतीवविधाना प्रतिं वां
जिह प्रतमवरण्येत्‌ । प्र णो देवी सरस्वती
वजेमिर्वाजिनींवती । धीनाम॑वित्यवतु । भा
नो दिषो पतः (१) पर्वतादा सरस्वती
यजेता ग॑न्तु यक्षप्‌ । दवै देवी शेषाणा प्र
ताचीं शग्मां नो वाचमृराती श्॑णोतु । बह
स्पते शुषस्व॑नो हष्यानिं विश्वदेष्य । रास्व
रतनानि दृष । एवा पिति विश्वदैवाय वृष्णे
यत्वियेम नम॑सा हविर्भिः । बृह॑स्पते सुप्रजा
वीरवन्तो वय स्याम पत॑यो रथीणाम्‌ ।
ह॑स्पते अति यदर्यो; अरहरयुमद्धिमाति
फतुमजनेषु । यदीद्यच्छवंसा (२) ऋतः
परात्‌ तदस्मास द्रविणं पहि चित्रम्‌ । आ
नौ मित्रावरुणा पएतेगे्तगृकषतम्‌ । मध्वा
रजासि सकत । प्र यादवा सिते जीवसे
न आ नो गन्यरूतिमृकषतं प्रतनं । आ नो भन
भ्वयतं वाना श्त भ भित्रावरुणा हवेमा ।
अमं व॑ प्यं गिरा देवमीडे व्रुनाम्‌ । सप-
य॑न्त परुप्रियं मित्रे म क्षैनसाध॑सम्‌ । मक्ष
„. देवव॑तो रथ॑ः (३) भरो वा पतु कासं

परपाअमु ०२२] छष्णयजुदीयतैत्तिरीयसंहिता । ९७५
( काम्ययाज्यापुोनुवाक्याभिधानम्‌ )

चित्‌ । देवानां य इन्मनो यज॑मान इयक्ष-
त्पमीद्यन्वनो मुत्‌ । न य॑जमान रिष्यसि
न सनवान न दैवयो । असदत्र सुवीर्मुत
तयदाश्वभवियम्‌ । नकिं कर्मणा न्न
भर योपन योौपति । उप॑ क्षरन्ति सिन्ध॑वो
मयोभुवं ईनानं च॑ यक्ष्यमाणं च धेनवः ।
पणन्तै च पौरं च ( ४) श्रषेस्यवो तस्य
भारा उप॑ यत्ति विश्वतः । सोमारुद्रा वि
महतं विपूचीममीषा या नो गय॑माविवेडं।
आरे बधिथां निति पराचैः ते चिदेनः
भर सुमुक्तमस्मत्‌ । सोमारुद्रा यृवमेताम्यस्मे
बिश्व तनूं भेषजानि धत्तम्‌, । अव स्यते
मुश्तं यक्नो अस्ति तनूषु बद्धं छृतमेनों
अस्मत्‌ । सोमापूषणा जन॑ना रथीण। जन॑ना
दिवो जन॑ना पृथिव्याः । जातौ विश्वस्य मुव॑-
नस्य गोपौ देवा अंृण्बजमृतस्य नाभिम्‌ ।
दमो देवौ जाय॑मानो जुषन्तेमौ वमामि गूह-
तामज््॑टा । भभ्यामिन््ः पूकमाम स्वन्तः
सोमाूषभ्ौ जनदृश (५) ॥ = `

५५

( बृहतः धवा रथः परं च दिषो जन॑ना पश्॑विध्तिश्च ) |

इति ्णयनुर्वेदीयतैनिरीयसंहितायां प्रथमाष्ठकेऽ-
मप्रपाठके द्वाविंशोऽनुवाकः ॥ २२ ॥

२५६ श्ीमत्सायणाचार्यविरचितमाप्यसमेता- [रदवितीयकाण्डे-
( काम्ययाज्यापुरोतुवाक्याभिथानम्‌ )

(अभा आभेनवामम्मे सेमं पतिपहपमै रं धूति वाहसतय-
म्ये गृहप॑येऽ्थनो देवी; समिषः सेमस्े््॑य गि अशनिषर स्य भि
९ हििणयपरिवर खष्ी वाऽ्ािष दाषिदयतिः )॥ २२॥ ह

( अनमत मथाऽतिदेवीतपो

पिष शूरो
बा दविष॑तवारिःशत्‌ )॥४२॥
हरिः ॐ ॥
इति हष्णयजुरवेदीयतैत्तिरीयसंहितायां प्रथमाटकेऽ-
टमः प्रपाठकः ॥ € ॥
इति षष्णयशवदीयतैतिरीयसंहितायां प्रथमा-
कः संपूर्णः ॥ 4 ॥
अथ प्रथमकष्डि्टपप्पाठके दरापंशोजनुवाकः |

एकयो सोधपणीमुक्तवा राजसूयः समापितः । दातिगे काम्यवाग्यापरै-
मुषाक्या] उच्यन्ते} ततर काम्योटिकाण्डे वरिहविष्का काविष्िराप्नायते-

५ आ्रविष्णवकादशकपारं निधेेदमिचरन्तरसवतयाज्यमागा स्यादाहंस-
प्श्य भपिप्णव एकादशकपाडो भवत्याः सरा देवता पिष्णुंज्ो देवता-
वेपनं यतेन चाभिषरति सरस्त्याजयम।गा मवति वामर सरखती वादपैनम-
भिचरति बासत्यश्र्भ॑वि ब्रह पै देवाना वृहसतर्बहवेनमामेषरति१ [ते ०
क्‌०२्र०२अ०९]इि।॥

आजे मागो यस्याः साऽत्यमागा । आज्यभेव हुविरितय्थः । सषटमन्त्‌ |
तेत्र प्रथमहविषः पुरोनुवाक्यामाह-~

अभ्माविष्णु इति । हेऽ्याविष्ण्‌ वां युवयोस्द्यभाणं महितं भहिमेमिततं
पि पूलनीयम्‌ । कथमिति ददुच्पते । परतस्य यानि गृहानि नामानि मनेषु
गोप्यान्या्यं प्षदा्ं सरमिरितयादीनि तानि युवां वीतं प्रापु, पशनां तेजसाऽ-
ये जषठमभिषारमामीति आयु अग्र हविषो जुषाणो वृतपरतीक पतयोनिरेषीि

~

भरषा०्८अभू०२२९] ष्णयनुर्वदीयतैततिरीयमं हिता । ९५७
( काम्ययाज्यापुतेनुवाक्याभिधानम्‌ )
आचु्वानस्य सापि दत्यादिमन्ान्सदा गुणत्रयः । कुैवनाभभवणंद्‌-
मेदमे सर्वेषां यजमानानां गृहे गृहे । किंच, वा युवयेभिद्वा भति प्रयेकं वरतमा-
गत्य पाप्य चरण्ेद्धक्षयतु पिवित्य्थः। कीदशी गिदा । सप रला दृषना।
सप्तसेख्याकान्रनसदरा।ज्ज्वालातिशषान्धारयन्ती । छभिन्ययिनाभनिसहित्या-
दविष्णोरपि वालम्‌ । अतैव पाज्यामाहू-
अस्माविष््‌ इति । देाविष्ण्‌ वां युवे; पिये धाम यन्गशारारूपं स्यानं
मह पूजनीयम्‌ । युवां वतस्य गृहं योगं सारममिषारणद्पं जुषाणा सेवमानं
वीथः परोढा मक्षपथः। कौद युवाम्‌ । देभदे५ सवेषु सजमानगृहषु सषटवीवा-
वृधाना पूर्ोद्‌हता आयुद्‌। अञ्न इत्यादा; श।भनाः सततीधृरभमनतो । पि वाँ
जिह्वया पुष॑वत्‌। उच्वरण्दुत्तपण भक्षयतु । द्ितीयहविषः पुरोनुवाक्यमाह-
प्रणो देवीति। सरस्वती दे वजमिरनेनऽसान्यकर्पणावतु रक्षतु ।
कीदशी । वाजिनविती । बाजे(ऽसपां क्ियायापस्तीलयनप्रद पागकरिया वाजिनी |
सा स्यमि सा वाजिनीवती । धनापवित्री यज्ञविपपाणाप्दृगुीनां
प्रथिवी । ततेव याज्यमह्- `
आनो दिवो इति। यजता यष्ट्या सारसती नौभ्साकं यक्तं प्रति दिवः
सकाशादागन्वागण्ठतु । वहतः प्मतदगच्छतु । यचप्यषा दके मरौ बा
तिष्ठति कथाऽप्यवरयपागच्छवितयथैः। सेयमागवा देवी णां सुलप्रापिकां नेऽ
सीया सुतिरूपां वाचमुशती कामपान द्राणोतु । कीदशी दवी । हवमरपदी-
यमाहवानं रजुषाणा सेवमाना । वृतमश्वति पराप्तेतीति वता । तृतीयहविषः
पुरोनुवाक्षामाह- ॥
बृहस्पत इति । विश्वदेव्य विध्य वन्या हिव ह वहसे नोऽलाकं
हव्यानि शुष । दादे हवते मजमानाभ रलानि रा देहि । कव
याज्यामाह--
एता पितरे दाति | एवा, एवं किचल्यधः । द पृस पिति पितृवसाल-
काय विरे देवा यस्यासौ विष्यो सवंदेवगुशवे वृष्योऽभिमतकठव्िे तुभ्यं
यकञेधहविभयतिभैमसा भक्तिपू्कनमस्को दहविरिराज्दपुरो डाशदिमिभ परिवरयो
विम सर्वथा प्रिक्यम । वलसादच्छोमनापत्ययुक्ताः श्रापमदोपेता धनानां
पूतो मवम । तवैव बरिकसितां यान्यमाह-
१२३

९५८८ भ्रीमत्सायणाचाय॑निरवितमाप्यमेता- [१पथमकाण्ड-
( कम्ययाज्यापुरेनुबाक्यािधानम्‌ )
व्हस्पत इति । हे वृहस्ेऽ्ो राजा यदृदषिणं रलना्ैहमतीतरानति-
कम्पाहात्स्यमेवानुभवितुमति । यच्वास्मन्ननेष्वमाल्यारिषु दमदामूषणादिमदि-
भाति । यजमानर्गोषु जनेषु कतुमयागस्तधनवद्विमावि । पुनरपि यद्दारषिणे
शवसा मेन जीवितपदानरंपाकिसैनयरूपेण दीदयदीप्येते तदयथोकगुणोपें
ब्बिणं चिवं मणिमुक्तादिूप दे कतनत तदस्मासु पहि स्थापय । कतात््व-
तरमालसनः भकर्ैण देवगृरुतवनोसन ऋतप्रजातः ।
मथममभिचरतः दामोसिहपिष्केदिविहिता । दृवानीं तदीपादृभिचारादू्
परत्यभिचरतस्तमिवेध्टं विहिताममिपेत्य तत्र विशेषं विधत्ते
५ प्रतिषे प्रसवदूमिचरस्तमभिषरनि दव दे पुरोनूवाक्ये कुयौद्रिपयुकया?
[से०का०२प्र० २अ०९] इति
पथमतोऽभिनरने श्र ज्ञात्वा तद्विरोधिनः पुरुषाः प्श्रासत्यभिचरनि त~
दामी पर्वोायाः पुरनुषाक्याया आवृत्या वा मान्तरागमनेन वेकस्य हवि
षदे परोनुबाक्ये कुयौत्‌ । म्वातराकषे तृ परथमस्य हमिषोऽ्ाष्ण्‌ सनो-
पेतयेषा समनेतव्पा । द्वितीपस्य हविषः परवीरदी। कन्येति । तृतीपस्य तु समा
म्नाता एव तिस फो वरन्ते । किमर्थं पुरोनुवाक्पाद्विलं तदुच्यते । अतिपयु-
कये तसमद्प्यतिशयितयेगाधम्‌ ।
यस्तु पापभीरः सन्धविचारं न करोति, किंतु केवरं स्वाविषथमापिचारं १२.
मिच्छति तर पूर्वोकगिव बरिहनिष्कापिष विधते
५ एतयैव यजेताभिचरैमाणो देवतामिरेव देवताः प्रतिचरति य्न यज्ञं वा
वातै ब्णा म्स स देवतागरैव यके च भध्यतो भ्यवसपति वस्य न कृतश्वनो-
पाव्याधो भवति नेनमागिचरन्तृएते ? [ स° का ०य्र०२अ०९ ] शति ।
देवताः मरतिषरति निषारपति । खकीययन्ेन तदीययज्ञं निवारयति । ख-
कयवाचा तद्ीपवाचे निवारयति । सखकीयह्मणा तदीै॑नह्म॒ निवारयति ।
ठौकिकाषिकषेपपरिहारो बाङ्निवारणम्‌ । ब्रा्ण्यपरिहारो मन्यनिवारणम्‌ । स॒
तादृशः पुरषः शोरात्मनश्च मध्ये स्वकीयदेवताः स्वकीययङ्गं च मध्यतो व्यव.
सु॑ति व्यवधानरतेण यापयति तस्य वादशस्य कुतोऽपि व्याध्यदिमपो न "
भवेति । परयममामिचरन्पुरुष एनं न स्तृणुते न हिन ।
यक्पालिकामिन एकहृरि्कामि षटि विषते

भष °८अनु ०२२] हृष्णयजु्वेदीयतेनिरीयसंहिता । ९७९
( काम्ययाज्यपुरोनुवाक्यामिधानम्‌ }

“ आशचविष्णवमेकार शकपां निवे यज्ञो नोपनमेदश्निः सी देवता वि~
षणु चेव विषं च खेन भागधेयेनोप धावति विवास ये भ यच्छत
उपैनं यशो नमि » [० का० २१० २अ० ९] इति।

ये यज्ञानुष्ठानं पृषं केनापि दरव्यामावादिकि्रन स यज्ञे न पाप्नुया्-
स्येयमिष्टिः । दृष्टिपाटवार्थन एकहाविष्कामिष्डि विषत्ते-

५ आघ्नविष्णवं वुते चरुं नि्पेचकषष्कामे्ेद चक्षषा मनुष्या वि प्रयन्ति
यज्ञस्य देवा अधि चेव विष्णुं च स्वेन भागधेयेनोप धावति तविवाभिज्षप॑त-
श्क्षष्मानेव भवति ” [से० का० २० २अ० ९] इति।

अ्नशवकषुषा रीपेनान्धकारादियुक्तपदेदे मनुष्याः परयन्ति । यज्ञस्य तु चक्षषा
सामध्यरूपेण देवाः शयन्ति । अतो यागदेवस्य विष्णोर्व हदिषा वावुमौ
कामटादिरोगपरिहारेणास्मिन्यजमाने वशष्टिपाटवे धचः प्रयच्छतः । तेनासौ
क्ष्मानशकषद नेऽपि समर्थे मवति । वृतं चर्पपिदरव्ये च पराति

५ नवै वा एतवरेतो यद्‌(ज्यभनडहस्तण्डुटा मिशनादेवासे चक्षुः प जन~
यति » [ सेण्काण्यप्र०र्अ०९ ] इवि।

भक्षिततृणसारत्ादान्यस्य वेनुरेतस्वम्‌। बरीवदैरु्टोवनत्वाचण्डुटानामनुव्-
तस्तम्‌ । घेन्वनदरूपमिथनदेवास्य दृष्टिठामः । प्रकारान्तरेण वृतं परंसवि-

५ पते मवि तेजो चै पृं पेनशरक्षसतेनरैवासै तेजश्क्षरव इन्धे ” { सै
का०रपर०२अ०९ ] इति ।

दीप्यमानत्वादरूपभासकताच्च वतचक्षषोस्तेजस्वम्‌ ।

फडान्तराय वरिहविष्कामिष्टं विधे

“इन्दि पे वी वृङ्क्ते भ्रातृव्यो यजमानोऽयजमानस्या्वरकलगां प्रति निवै-
केदधदृब्ये यमाने नाचयेन्दिं वीर वृके » (णका ०२ ०२अ०९] इति 1
प्रसपरविरोषिनोरुभयोभैष्ये कश्रिदशरिष्टोमादियज्ञं न करोति तदीयसत्‌
भ्रातृव्यः करोवि तदानीमयजमानस्यन्दियसामथ्यैमितरो विनाशयति । प्रत्यक्षं
सेतत्‌। दीक्षित सोमयाजिनित्यामन्वण दिमरयजमानस्यानादूव्वात्तस्येयम्वर-
कृत्मषदसमापोऽध्वरः सवन्यसद्धावादष्वरतवं सोमाभावादीषदततमापिरवस्तामभ्व-

९८९ श्रीमत्सायणाचारयविरचितभाप्यसमेता- [प्रथमकाण्डे
ति ( काम्ययन्यापुरोनुवाक्यागचानम्‌ )
रकतपां तदीयस्य सोमयागस्य प्रतिपक्षतेन निर्वपेत्‌ । कदा । भ्रातृव्ये भनि
संति । तेन प्रतिनिवौपेणिन्दियसामथ्यं न नश्यति.। दीक्षदीनाममविऽपि प्रमृत
नदिरुतकर्षो भववीरथैः । निवौपकाठं विते-

५ पुरा वाचः प्रषदितोरनिवपेधावतयेव वाकतामपरोदिां ्रतृष्यस्य वङ्कः तामस्य
वा परबद््दीमन्या बायोऽनु पवदन्वि ता व्यं वीरि यजमनि द्धति+ [ सैर
क°प्पररभ०९ ] ¶ति।

उष्ःकटि मनुष्याः शयनादुत्थाय प्रसरं वायः परवदन्ति । प्रवदितोः प्राक्म-
वदृनातपुरा निवत्‌ । तथा सति भ्रत्व्पस्य यावती वागििदये तामपोदितामनु-
श्रितां ङ्के यथा नोचौरिता भवति तथा नाशयति । अस्व तु यजमानस्य

` संमन्धिनीं तां वाचं प्रवदु्तीमन्वन्पा वाच दतरजनकतवन्धिन्पो वचः प्रवदन्ति |
यजमानेन पद्यधोच्यते तत्तथैव सर्वैगना दनयस्य वचनमनुन्पनत हतप |
ता अन्यदीया वाच उपटाटनेनेगियसामरध्यं पजमनि स्थाप्यनि । अध्वर
स्यं सैपाद्पितुं चिषु कटिष्वनुषठानं विधते

५ आ्मविष्णवम्टकपाठे निवता तवनस्याऽऽकाटे सरसत्याज्यमागा
स्पाा्सत्यश्चरुयंदषटाकपारो भवत्यष्टाक्षरा गायत्री मायं मातःसवने पावःसव-
नेष तेनाऽपनोत्या्विष्णवमेकादृशकपाटं निप्ाध्येदिनस्य सवनस्याऽपकाठे-
सरष्वतपाज्यभागा। रपादकाहिसत्यथरुपैदेकाद्राकपाटो भवल्ेकादृशकषरा तिष्ट
शरषटमं मा्यंदिन\ सवनं मा्यंदिनगेव सवनं तेनाऽभोत्पासविष्णवं दराद्चकपाले
नि्ततीयसवनसयाऽऽकठे सरसवलाज्यमागा स्यादाईसलयश्स्यदादृशकपाठो
भवति द्वादशाक्षरा जगती जागतं तृतीयसवनं तृतीयसवनमेव तेनाऽभोति देव

` काभिरेव दैवताः प्रतिचरति यज्ञेन यज्ञं वाचा वाचं ब्रस्षणा तरह कपिरेव
छदारस्याप्नोति पूरोहशिः सवनानि १ [ सेन्का०२प०२अ०९ ] इति ।
प्रातःसवनस्याऽऽकलठे प्रतृव्ययङ्ञसेवन्धिनः परावः सवनस्य यवित्कारस्तावति
कठ कपदिरकाद्द्ादशसंख्पाकैरे च्छन्दांसि प्रतिवादप्रयुकतानि गायत्री-
विषटव्नगतीरूपाणि व्याप्नोति । यथोकैसतिभिः पुरोडाः पतिवधनुषठिवानि
सवनानि वरीणि सवनानि व्याप्नोति । तस्मद्सूयध्वरसाम्यम्‌ । उक्तासु प्रत्य
मिचारादीषटिषु पूर्षोक्ता एव याज्यानुवाक्याः ˆ

१ क. "दचिद्भातुन्ये यजमाने स" । व. ठ. श्रावित" । र क.

परप ण्८अनु०२९] दृष्णयनु्वदीयतैत्तिरीयसंरिता [ ९८१
( काम्ययाञ्यापुरोनुवाक्यामिषानम्‌ )
एतरेवाभ्वरकस्पानषठ यिनः प्रतिवाचनुितानूबन्धयास्थानीयापीि विषते
^ ेताविरुणमेककपाठे निषदे काठ भेवासौ भ्राव्यस्य व्ाऽनूबन्धया
सो पएवमतध्येककपाटो भवति न हि कपिः परुषहत्यानुम्‌ » [से० का० २
प०२भ० ९] इति।
भराु्पोऽवमृथै छता गृहे समागत्योदवसानीयनष्ानुवन्धपां बशामुपाक-
रोति, तसिन्काले भित्रावरुणेेवताकमेककपाटं पुरोडाशं निधैेत्‌ । भरातृष्यस्
साऽनृबन्ध्या वशा चैवास्ति एतस्पाध्वरकत्पस्याधिकारणोऽपमेककपाठः वैषा
वशा भवति । ननु पवकः कपिर्यथा छन्दासि प्राप्तानि तथाजनूबन्धपार्यः पद
रपि प्रप्यतामिति चेन । सैषूपासाम्येन च्छन्दसां पराप्तुं शक्यत्वात्‌ नहि पशा-
बष्टतवादिेर्याऽसवि । अवः पूर्वोक्तैः कपर पुमापतुं न शक्नोति नाहि ।
भेश्ावरुणस्य तु कपरिक्याततर्पासाम्येन परमेकं परापुमहति । असिमैनाक-
रुणे पुरोनुवाक्यामाह-
आनो इति। हे मिषावरणौ नो गब्धूतिमसदषगोयूयं वृतः पभतेरा स~
मन्ताुकषते सितम्‌ । सूकतू रोमनकतूयुक्तौ रणास्यसमदीपक्षेवपासुनध्वा मधृना
णठेनोक्षतम्‌ । वैव पाण्यामाह-
भर बाहवेति । हे मिवावरुणौ नोऽस्माकं जीवते जीवितं बाहवा भनपू-
णेन बाहूना सह प्रकरण सितं पाप्नुतम्‌ । भगत च नोऽस्माकं गोर्ुथं षू-
तेन सिश्चतम्‌ । हे युवाना परस्परभिश्ितौ युवां जने ब्राह्णादियजमानसमायां
नोऽमाञ्वयते प्रख्यापयतम्‌ । भित्रवरुणौ भे मदीपमिमा हृेदुमाहृवान श्रते
शृणुतम्‌ । श्ट्न्परं विधत्ते
५ अततावादित्यो न व्परोचव तसौ देवाः परायधिक्तिच्छन्तसना एतरसोषा-
रौरं चरु निरवपन्तेनैवासिन्सचमदधूर्पो बलवर्चसकाभः स्यात्तस्मा एत्‌ सोमा
रौं चरुं निकषेत्तोमे वैव रुदं च स्वेन मागवेयेनोप धावति तवेवालिन्न्तव-
यैं धो ब्रहवस्येव मवति ” [० का० २१० २अ० १०] इति।
न व्यरोचव विषेण दीपं न परप्तवान्‌ । प्रायश्चित्तिं प्रतीकारम्‌ । ब्रहवर्च॑सं
शरुताध्ययनसंपतैः । काठ विधत्ते
५ तिष्यापूर्णमासे निषहुदो धै पिष्यः सोमः पण॑मासः साक्षदिव नक्ष -
१ [सेणका० २प्र० २अ० १०] १ि॥

दर्‌ शरौम्सायणाचार्यविरवितमाप्यसमेता- [भयमकाण्द-
( काम्ययाज्यापरोनुवाक्यामिधानम्‌ )
यथा स्रो दःस दरषयाति तथा पौपमासः शेतयदानेनं वापं वारयति, तस्मा
क्स्य सरलम्‌ । सोमो हि पौमास्यां सेपणैमण्डर इति तयोरैक्यम्‌ । साक्षादेव
मुरुपेभव न लनूचानस्य पुवतमत्रेणाऽऽपादिवममुख्प्‌ जवस्‌ । वेदैः परित
आवरणं विधत्ते

५ परिभवे पाजपति अहस्य परिगृहीते» [ सै कार ९ प्र
अ० १०] ति।

प्रिश्रमणेन वेदयामावृपायां 'वेदरे ब्रह्य परिगृहीतं भवति ।

चोदकपापमपवदितुं कोिद्िरेषानिधतते-

५ मेतामै मेतवत्सयि दुग्धं मयितमाग्ये भवत्पाल्य परोक्षणमाज्येन माजैयन्त
सायदेव अहर्वै ततां करोति» (स० क० २१० २अ० १०] इति।

शरेतवत्सयुक्तायाः येताया गों तदेवाऽऽतश्चनेन द्धिभावमपाद्य मथितं
ससभ्ादाज्यं मवति, न तु भेषामाहसवय इव स्वयंमूंखवयंमयितलादिकपवा-
सि । प्रतौ भेववत्सा धता गौरिति नालि नियमः । अत्र तहतं । परशता-
वद्धिः प्रोक्षणं पर्जनं र | अत्र तु सधमाज्येनेति विशेषः । तथा सतितु ब्र
बतं सपर्ण मति ।

सामिपेनीषु समिध्यमनिद्धवतपोमये प्रषपणीये द्रे कचौ विभतते-

“ अति बरहव्ते कियत दृतयाहूरीशरो दशमां भवितोरिति मानवी कौ
धो कृद किंच मनुरवदृतदरेपजं मेषजमवासि करोति » [ सं० कार
२प्र०२अ० १०] ¶ति।

आज्यमत्रिण पटूबरहसं तदुक्तमेव, ब्तवत्सितमोभ्यां यत्तदत्यविके)
तेन दृशा परतकुषटयुक्तो भातु प्रमति, ततरिहाराय मनुना ष्टे दवे क्षौ
सामियेनीषु धाय्ये पक्षेपणीये भवतः । मनोर्धमकतृलततिन यन्मतजातमुक्तं
वधम्‌ । वदेतत्समापरतम्न आह-५ सर्वमोक्षणमाजनानीत्याल्पा)च्येन
मानवी कचौ ध्ये कुभि व इत्येतासां द इति ।

एतसिन्सोमार्दरषरो धास्पातनाभिं वः पूवंमियादिका विकसिताः पटच
आम्नतिः । तत प्रथमायाः पठस्तु-

१ क. वेदेः ।२क. “माप्य 1९ ख. दता । च. ड. च, भवतः ।
भ ख.घ. द्र, च, षदेव स" ५ख. घ, ठ, च. प्रोक्षामार |

=,

भष।०८अन०२२्‌] छ्णयजुदीयतेतिरीयसंदिता । ९८६

( काम्ययाज्यापुरोनुवाकयाभिषानम्‌ )

अभि व इति । वसूनां वो युष्माकं मध्ये पूर्व्य प्रथमभाविनमाभ देवं गिरा
वैदिक्या, ईड सौमि स्तावकोश्म्‌ । कीदशः । सपयंन्तः पर्यनेन याग्तमाणया
सह वर्तत इति सपयैन्तः । सृत्वा नोपरमं कुवे, किला समिः सौगी-
त्यथः । कीटशमधिम्‌ । मितं न कषरसि पितुभरावाद्यालकागिवभिवास्पदीयस्य
कषेत्रस्य साधकम्‌ । अथ द्ितीया-

मक्ष इति । कारृनिखत्म॒केषुचित्सयमिष्वतयन्तमाभिनिवेेन प्रवतै-
मनिषु शरो बा शूरो भट इव द्ववता यक््यमाणदवोपेतस्य यजमानस्य रथो मक्ष
गच्छतीति शेषः । रामरावणयुद्धवदत्यामिनिवेशेन परवृत्ते युद्धे शूरो भटः स्वदेहं
विस्मृत्य परेन हन्यु पथा खरा गच्छति तथा देवानयषट्मस्य यजमानस्प
मनोवृत्तिस्वरपा रथददष्तीत्यर्थः य इय एव यजमानो देवतानां मन इृयक्षपि
पूजयितुमिच्छति । तदीय वित्तप्रदं पज्छतीत्य्थः । स एवायञ्चनो यागर-
हितानपरुषानमिमुवदिदभिमवत्येव । इदमुत्राधमुतरेषु तरिषु मनेष्वनुैते ।
अथ तृतीया-

न यजमानेति । हे यजमान त्वं यागंरतला न रिष्याति न बिनश्वति ।
अभ्र यजमानत्वभिषटिकतम्‌ । हे सुन्वान सोमयाभिन रिष्यसि । हे देवयो
पाकयन्तादिभिरदवानिच्छंस्वं न रिष्यति । अनुवार्णतं देवानामितृ्तरार् पूर्व
वचयोष्यम्‌ । अथ चतुर्थी-

असदननेति । अत्रासिन्यजमाने सुवीरं शोमनं सामथ्मसदधवेदितयर्थः ।
उतापि च त्य्तदस्त्‌ । किं तपत्‌ ।.आधभ्रियम्‌ । आङः शीप्रगामिनश्र ते
शवा्वाऽ्धशरस्तेवां संबन्धि शोभनवीर्थमसतु । अथ प्श्चमी-

नकिष्टामिति 1 नकिरेति शब्दो नियेधवाची 1 कर्मचहिवं त॑ यजमार्ग
नकवमरत्‌ , राक्षसादिमां विनाशयतु । यजञविराधी पाप्मा यजमानेन सह प्रक
पणन योधनमैव भिश्री मवतु । यजमानोऽपि न योषति न प्राप्मना सह मिश्री
मवति । अथ पषी-

उपक्षरन्तीति । सिन्धवे। नदीसदशा मोभृवः सुखं भावयिन्यो पैनवः
ू॑मिषटवन्तमितः परं यक्ष्यमाणं च पृरपृमेनमुकेय क्षरन्ति सवन्ति | बहुतरं क्षीरं
त्यथः । परणन्तमिन्कर्मणि ज्रं पूरयन्त पपु हविप्मत्स॒ कमस पूर
१क.ख. व. ड. च. श्वस्निति पि । २ स. १, ङ, च, तत्‌.।

श्य्४ श्वीमर्सायणाचार्यविरवितमाष्यसमेता- [१षथपकाण्डे-
( काम्ययाज्यापुरोतुवाक्याभिधानम्‌ )

पिष्यन्ते च यजमानं श्रवस्यवः ्ोतुरिच्छनय इव पूतस्य धारा विधतः सवव
उपयन्ति सीमे पाप्नृवनि ।

विकसितानि त्रीणि धाम्यायुमान्युक्वा पुरोनुवाक्यामाह-

सोमारुद्रा इति । याऽीवा रोगरूपा निक तिनौऽस्माकं गये गृहमाविवेश
सोमारुद्रा हे सोमासदरौ तां निकतिं विपूर्व विष्वग्गातं नानादिक्च पथा पठा-
येति तथा विवृहतं वरिदेषेणोनमूढयतै, परविः पराङ्मखीः निति तामरे देर
युधां बिध, तय निकरत्याऽासु छतेनश्रिसपं रोगर्ूपमप्यसत्पमुमक्त परक~
रेणासत्तो मोचयतम्‌ । पाज्यामाह-

सोमारुद्रा इति । ह सोमास युवमुमे युष्मे ततूषु अस्माकं शरी-
रेषु पि सवोण्येवानि मेपगानयौपधानि धतं स्थापयतम्‌ । अवस्यतं वेषे"
रनिषट पिनाश्यतम्‌ । निकरःया छतं नोऽस्माकं तनूषु यद्वदरमेनोऽशि तदस्मत्तो
मुञ्चतम्‌ । इष्टवन्तर विधत्ते

५ यदि मिभायदूदश्मा मदिष्पामीति सोमतैष्णं चरं निषपतम्यो वै देष
तया पुरुषः पौष्णाः -पशवः स्वयैवास्मै देवतया पडाभिस्वचं करोति न
दशमां मवति ” [० का० २१०२ अ० १०] इति।

सोमसमन्धयोपधिरसेन गातत्वतुरषः सोमदेवताकः । इयं पै परोतिश्तेः ।
पूषपय भूम्या तृणादिमदनिन पेपिततवालतशवः परोष्णा; । अतो हषा
तष्टा खवदेषता पाभिः सहिता समीचीना लं करोति । ततो दुश्रमुलमपग-
च्छति । तव पुरोनुवाक्यामाह-

सोमापषणा इति । हे सोमापूपणौ युवां दैवा अमृतस्य क॑फटश्य नाभि-
मण्वन्‌ । न( ण }ह बन्धन इत्स्माद्वातोरुलनौ नाभिशब्दरः । वन्धनर्यु
इत्यर्थः । सोमापूषभ्यां हि कर्मं यजमान वध्यते । कीदृशौ युवाम्‌।
धनानां धावा्थिव्योशर जनयिता । दहिकिमृष्मिकफठदातृतवमेवन्न चावाप
यिन्पोभैनकृलम्‌ । कंच, जातौ सन्तौ जाहमनेमेव विशस्य सर्वस्य मुवनस्य
रोकस् गोपौ गोपयितरो । तैव याज्यामाह-

इमौ देवाविति । स्वँ देवा नायमानागिनौ देवौ सुषन्त सेवन्ते । इमा-
वुभवजुष्टा्यप्रियाणि तमाति वुद्धिमन्धानि गृहत समवृण्वतां विना्यताम्‌ ।
इन्र आम्यां सोभापूषम्यामामासूक्िमसु तरुणीपु गोषवन्ता रसपोषकाम्यां पकं
क्षीरं जनजनयति । गावो हि सारुक्तमां ममो समेन वर्धिता ओषषीक्ष
पिला बहप कौर पारप ।

भपाण्टजनु ०२९] छृष्णयजुबदीयतेत्तिरीयसंदहिता । ९८५
( काम्ययाज्यापुरोतवाक्याभिघानम्‌ )

अस्मत्सोमपष्णासूर्ं विहितमेव पुनः फडान्तराय विधत्ते

सोमारौदर चरं निवैमेसजाकामः सोमो दै रेतोधा अः परजानां प्रजं
निवा सेम एवास्मै रतो द्भातयमिः प्रजां भर जनयति विन्दते प्रजाम्‌ ” [ते
कार र्‌प्र० २अ० १०] इति।

गभारशये भूतस्य सेत्तोऽभिना पच्यमानत्वाद्चेः परजनधितृत्म्‌ । न

पूनरपि फान्तराय विधत्ते

५ सोमारौद्रं चरुं नि्वपेदमिचरनत्सेम्यो धै देवतया परुष एष रुद्रौ यदिः
स्वाया एवैनं देवता निष्कीय रुदायापि दधाति ताजगार्विमाकति » [ से*
का २प्र० २अ० १०] इति।

परुषस्य सोपदेवताकवं पूवंमभिहितम्‌ । यद्रोदीतदर्स्य स्गरलमिति श्रुत्वा
रद्ररूपत्वमपेरान्न तम्‌ ।, पूरुषस्य स्वामिमूता या सेोम्देवता तस्या देवतायाः
सकाशाच्वरुणा मुख्येन मूल्येन तं पूरुषं वैरिणं निष्क्रीय कराय रुद्राय चरुक-
पमुतकोचं दवा ते वध्य धैरिणं वस्मे ममच्छति । स॒ च धरी तदानीपेव म्रणं
भरामोति । पुनरपि फलान्तराय विषक्ते

५ सोमारौद्रं चरुं निथैेज््योगामयामी सोमं बा एतस्य रसतो गच्छत्यश्नि९
शरीरं यस्य व्योगामयति सोमृदविवास्य रतं निष्कीणा्यमेः शारीरमुत वदीहा-
सुम॑वति णीवत्मेव » [ से° का* २प०२अ०१० ] इति।

ज्योगामयावी दीर्बरोगयुक्तः । यस्य पुरुषस्य ज्योगामयति पं पृषं व्या्रि-
शविरं पीडयति । एतस्य पूरुषस्य शरीरपाणयोरगको योऽ्नरसः स व्वाधिकक्ते
सोमं परामोति । मृक्स्पानस्य संबन्धी योऽपं कक्षो रसो मनःपमतेजि्गशरी-
रस्याऽ््यायनक्रस्तेन रसेन प्राणो देहे बध्यत इतीममर्थ वाजसनेयिनः रिष"
जा्षणेऽननं ददामीति वाक्येन समामनन्ति । तसिन्तेमिऽनोपमृते सति अयं
देहोऽपि गच्छति जटरमेरमभस्थानरसस्यामावान्मातारिधातूनम्निम॑क्षयति १
अतत एवाऽऽमयाविनः शारीरं छदं दृश्यते । एवं सति यजमानश्ररुणा मूल्येन
सोमाभिभ्यां रसं शरीरं निष्क्रीणाति । ततोऽयमरोगौ भवति । कंच, च्चण्पयं
महूत॑मानं गतभराणस्वथाअपि भूमौ द यानरूदानीं जवतेव । एतस्य चरोरङ्गतेन
होतुमखीवददानं विधते--

१.च. २, च्‌, श्मति।

+,

श्च्दै श्रीम्सायणों चाय॑विरचितमाप्यसमेता- [१प्रथमक३--
( कम्ययाज्यपुरोुवावयामिधानम्‌ )

५ सोमारु्रयोबां एतं मित होता निण्षिदति स श्र आर्िमार्तोरन-
इवानहोवा देषो व्निषां अनहानद्निहोता वहूनिनेव वह्विमासान९ सणोवि »
० का*२प्र०२अ०१० ] इति।

'सोगिसंमन्विरसश्रीरयोः सोमारदराभ्यां स्वरूप ्तयोमुखे रोगी अर्तो
ते । ते ्रसितं होता याञ्यानुवाक्पानखानिभ्तिति तयो्खानिःतारयति ।
सच होता तयोः कोपाद भाप्ुमीश्रो मोग्यो मवति। अनडुहो वद्भितवमन-
इवाहमगरीष इृत्प्ोपपादिवम्‌ । अधविविषयावाहनमन्वपाद्धोतु्दठिवम्‌ ।
वथा सत्यनइृहो दता होवा तेनानडुदषेण वद्िनव वद्िलपं खासानं सृणोपि
आर्विशान्त्या प्रीणयति । पुनरपि फलान्तराय विधत्ते--

५ सोमरोवरं षरं निर्पेयः कामयेत सखेऽस्मा आयतने भ्रातृव्यं जनपेय-
मिति वेदि परिगृहयागृदन्यादर्थ नार्थं बर्हिषः स्तृणीयादधं नार्मिष्मस्पा-
भ्याद्ध्यादर्धं न ख एवास्मा आयतने भ्तृव्यं भनयति » [सं०का० २
म०२अ० १०] हति।

भसे स्व आयतनेऽस्य पैरिगः समगृहयिपेये कषेनविषये वा भातु
विवादकारिणमन्थ विरोधिनं जनयेयमिति यः काये स एत चरं निधपेत्‌ ।
हर वेदिरपरिमहस्था सुषकरिण दाशिवम्‌-“ प्रातृवयकषन गततामििं निषेपे-
सत्र दक्षिणम वेया उद्धत्य तदेषर्थून विषः सृणीयादर्धमम्याद्यात्‌ » 4
शति. एवं हते सयये यजमानेोऽसय त तृन्य्य तदीयस्थान एव विषावुकारिणं
जनयति । अतर विनियेोगसेग्रहः-

५ आद्मविष्णवमित्यादावभिचारहिखये ।

अभा प्र णो वृहेव्या्या अधिका तु विकल्प्यते ॥
आन एक्का तु भेवावरुणनामके 1
अद्निभित्यादिका धाग्याः स्यः सोमारीदके चरौ 1
देवानामिति चाधिच॑सिसष्यक्षनुषज्यते ।
पट्धाप्या द्र तु याञ्यानुबाकये सेमिलदीरिते ।
कोमाप्णे तु समिति मन्त्रा एकोनविंगतिः ॥

१. क्‌. च, तगध" । `

्षा०८अनु ०२२] षृष्णयजुरवदीयतेक्िरीयपेहिता । ९८७
( काम्ययाज्यपुरोनुवाक्यामिधानम्‌ }
अथ मीमांसा ।
अष्टमाध्यायस्य तुतीयपादे चिन्तितम्‌
५ जसविष्णव अस्नथविरूतिः राचिदेवकः ।
अञ्चीषोमीयविरूतिरथवा व्यत्ययो द्रोः ॥
प्रथमतवद्विवीपतवसाम्यादा्योऽन्तिमो भवेत्‌ ।
द्विदेवै(तै)कदेवतप(तवोसताम्यस्य शुतिभचतः ॥
हविर्गणः किप“ आसविष्णवमेकाद कपालं निकेत्तरस्ते चरं
माहैसत्ये चरुम्‌ " इति । गणान्वरमेवं भूयते“ अमय पावकायाभमे रुच
येऽ्टाकपाटम्‌ » इति । अवाऽभ्रविष्णवस्य प्रथमस्थानतादृभिषविृतितं
युक्तम्‌ । शुषिदेवकस्य द्वितीयस्थानत्वादभ्रीपोमीयविपित्वापरिति वेन । दविदेव-
त्या(ला)दिसाम्यस्य श्रूयमाणतेनाथैतिद्धस्थानतो बटीयस्त्वात्‌ । तस्मादस्ति
प्णवोऽ्ीोमीयविकतिः । शुनेव अभनेयविरूतिः ।
विसपषटमनुवाकार्था वण्यन्े विशये ।
अनुमत्याद्यो वैश्वदेवो वरुणवासकाः ॥
साकमेधाः पितृयज्रपम्बकाश्च दुनाप्रिकाः |
दानासीरीयमिन्दादि तुयं च द्रं तथा ॥
पशचप्मीयमपामारमहोम एते दरानादरिकाः ।
देविक कर्षट्कं स्यद्ैलिहविरादिकम्‌ ॥
ह्ींपि रलिनां तद्दीक्षणीयाऽभिरेच्यगा ।
हवी स्ुरदवसुवां जलग्रहणसंसछती ॥
दिशां व्ास्थाप्नं तददामिषेकोऽ्थ दिजयः ।
सेवा संसून्दविस्तद्दशपेयो हवेष्टयः ॥
हवींषि प्रयुजां सौताभणी याज्या इतीरिताः ॥
इति श्रीमत्सायणाचारथविरविते माधवीये वेदार्थमकाये रुष्णयषूर्वदीय-
तैततिशयसहिताम्ये प्रथमकाण्डेऽण्टमपपाठके
द्राविंशोऽनृवाकः ॥ २२॥

क. ये पवमानाय पा । क. व. इ, रलह" ।

९८ श्रीमःसायणाचा्यविरवचितमाप्यस्मेता- [१

( काम्ययाज्यापुरोतुबः

वेदास्य प्रकरिन तमो हाद निवारयन्‌ ।
पृमथाशवतुरो देयाद्िातीधमहेशरः ॥

इति श्रीमद्वियातीथमेहेधराप्रावतारस्य श्रीम्राजाधिराज्रमेश

शरीवीरनुृमहाराजस्पाऽजञापरिषाटकेन मागवाचर्येण विरि

ेदाभैकारे रुष्णयजुैदीयत तरीय हिताभाष्ये
परथमकाण्डेऽटमः प्रषठकः ॥ ८ ॥

इति श्रीदवि्ाती्थमहेशरापरावतारस्य श्रीमदराजाधिराजपसे

श्रीवीरबक्ृमहाराजस्याऽऽ्ञापरिपाखकेन माधवाचर्यंण विर-

थिते वेदा्थपकार रुष्णयणुर्ेदीयौेततिरीयरंहिता-
मध्य प्रथमः काण्डः समाप्तः ॥ १॥

(मूचकरमेण-अष्ट० १ परपा० ८ अनु° १४६) ।
(भाप्यकरमेण-कषण्डर १ अपार < अनु० १४०)

(व्ण अलेल्गन्डाल्म तण,
वषट एषापरा

+ 22४22.
कि र
[शि २

___ भथ ऋत
पञयचव्र्ण्ट 9

५९.-द2 6 -ऊवयये, ८३ =
ः <

॥ 1;