` त्न 611". , 164 ।1२ ५२२१, 1 ६६/ ~ , ॥

+~ ८.5.74 न 9... .5

पभा | (मिवः 2/ + त्‌

अथ सभाघ्यकृष्णयभुदीयतेतिरीयसंरितापां

हितीयं काण्डम्‌ ।

(वेत्र प्रथमपपष्के प्रथमोऽनुवाकः )। यस्य निःशवारते वेदा यो दैदेभ्ोऽचिं नगत |

निर्ममे तमहं बन्दे विद्रातीर्भमेहशवरम्‌ ॥ १ ॥

` व्याख्यातं प्रथमं काण्डे मुटपरूतियोधकम्‌ ।

विचूते्वोधिकं काण्डं द्वितीयं ज्याकरोम्पथ ॥ २॥

वदैकमेयता धर्मनसणेरबदृम।नता ।

अपौरुषेया वेदे मन्यवाह्ञणरूपिणि ॥ ३ ॥ समाख्यया या्ञिकानां मन्त्रत्वमवसीयते ।

कचः पद्युता मन्वा यजुः पर्िष्टपादेकम्‌ ॥ ४ ॥ साम गीत्यालमका मन्वा: प्रयोगे स्वाथबेभकाः | टके पदपदार्थौ यौ वेदे तावेव गौचरौ ॥ ५॥

मानं व्याकरणे तत्तदृथौदेर्छाकवद्धवेत्‌ ।

अनाध्पायेऽपि मन्वोक्तिः पयोगे कर्मणां भवेत्‌ ॥ ६ ॥ नावापि ाक्लणस्थस्य पन्वान्ते कर्मणः रुतिः। अर्ैकत्वेन वाक्येक्यं तेन स्पाथजुरन्तधीः ॥ ७ ॥ संनिधावनुषद्गः स्यादरथादतिरसंनिधौ । मन्वादृन्यदून्राह्मणं स्यादि भिवाद्हयासमकेम्‌ ॥ ८ ॥ सममिन्पाहते( त )परम( भ )रक्तिको योधके। विभिः । उपर्वीतादिव होक ह्पुवार्था विधीयते ॥ ९ ॥ हिशब्दारित्यागतो वै विधिस्तु(स्त्‌१रिषागणे ।

न विधिर्मन्वगाख्यौते याभिय॑जत ईत्यतः ॥ १० ॥ वायुवां इति वोभय मानं परमं विधियंतः। ऊजऽवरुदृध्या इत्येषा स्तुतिः स्यान फदे विधिः ॥ ११ ॥

१क.ध. च. (तीर्थ म ।२च. दकाः । सा" । रख. च. 'र्ातो या" । क, श्‌, इः. च. इत्यदः ! ५ ख. च, विधीयते ।

९९० श्रीमत्सायणाचायंविरचितभाप्यसमेता- [रदिवीकण्डे- ( भाष्यकारोपोद्रवातः } तैन हननमिति परेका स्तुतिनं त्र हैवुगीः । सर्वसाधारणा ्यथौः पूर्वकाण्डे विचारिताः ॥ १२ ॥ दष्टिसोमपडष्येव विङृतिष्वपि कासुचित्‌ । वत्तदुक्यान्युदाहत्य बहवोऽर्था विचारिताः ॥ १२ ॥ आद्यकाण्डस्य मप्येण व्युततनः पुरुषोऽखिठे । अनायासेन वेदेऽस्मिनर्थं बद्धमतिपभुः ॥ १३ ॥ तथ वेदस्य पूर्वकाण्डे पिपा कमं द्विविधं -परृतिर्विररिशवेति । प्ररृ्टस~ बाङ्गोपदेशो यत क्रिथते सा प्ररेविः। विेषपाजोपदेयो यत्र क्रियतेऽवशिष्टं तु प्रपेरतिदिश्यते सा विषतिः । यथा शाब्दिकं वेदशब्द्‌ एव सर्वो प्रक्रि यामुपदिश्य घटपटादिरब्देु॒वामतिदिशन्ति. विशेषमेव संवदिषृपदिशन्ति तदत्‌ । वव प्ररूतिरदिविधा-मृटपरूतिरवान्तरपरृतिश्वेति । अधिहोतपिशिः सोमश्वैति तिस्रो मूटपरूतयः । वास कस्याप्यङ्कस्यान्यतोऽतिदिष्टस्थाभावात्‌ । अग्न्याधनेष्टकोपधानयोरन्यतोऽतिदैयो नास्तीति वेत्ति तादृशं सर्वममिहो- बादिभिरपरक्षणीयम्‌ । अथवा व्वस्कारमात्रया कर्मत्वानाद्रेण मल~ प्रृतिष्वनुपन्यासः । अचिहोवं नाम प्रतिदिनं सायं प्रातश्च क्षीराल्यादिद्व्येण हस्ये कमं । तद्विरतिः कोण्डपायिनामयनगतं मासायिहोवम्‌ । इष्टि्माम पुरोडाशादिदन्येण पृक्ष पक्षे निष्पादे दपृणंमासाख्यं कर्मं । पद्विरुतिरै- ्ाभरमेकादशकपालं निविपित्मनकम इत्यारिकाम्येष्टयः । सोमो नाम पतिवस- न्तमनृष्टेये सोमखवाह्पद्ष्येण निष्पाद्यमचिष्टोमाख्यं कमं । तस्य साक्षद्विरु- तििश्वभिदायेकाहः( ह परम्परया सह्संवत्सरसवप्यन्तः कमैसंवः । धद्यप्यस्मीषोमीयषदारुक्तेम्य इष्टचमिहोतसोमेभ्यो विरक्षणस्तथाऽपि नासौ काचिन्मूरप्ररतिः । असिन्पराविष्टिधर्माणां प्रयाजादीनामतिदेरेन तस्थे विरूतित्वात्‌ । तस्य ॒विहतिरूपवेऽपि तदीयधमौणामुपाकरणनियोजनादीनां सवनीयादिपशष्वतिदेशात्परूतित्वमप्यास्ति । ततो दव्यासकताद्वान्तरप्रति- रितयुच्यते । सहससंवत्सरसत्रगतधर्माणामन्यतातिदेशामविन तसिमन्सत्े द्विषि- स्थापि प्ररुतित्वस्याभावात्केवरविरतित्वम्‌ । गृहमेधीयेटिरूपसद्धोम शत्या देरपतिविरृतित्वाद्पूर्वकमेतम्‌ । न दन्यदीयस्य धर्मस्य तसिमिन्वा वदीय- स्यान्पसिन्वा कशचिद्तिदेशोऽस्ति । तस्मासरृतर्विरतिरभयात्मकमनुभया- त्मकं चेति चतुर्विधं कम सपम्‌ । वेषु चतुर्षपेषु कमस संहितामन्धस्प

१ च. हतता।२कृ. ध्‌. इ, खम्‌ ।अ ।२ख. का वरक्षश ।

~

धरपो ०१अनु ०१] ष्णयजर्वदी यतैत्तिरी यसंहित। । ९९१ ( दव्वर्यादिकामिनां तच्तत्पह्युविधानम्‌ ) प्रथमकाण्डे प्रपाठकचतष्टयेन मूटप्ररुतिरूपाविषटिसोमो वणित । सामस्पाङ्गते- नावान्तरप्ररुतिरूपोऽयीपोमीयोऽपि वर्णितः । प्रहृतं प्राधन्येन प्रतिपाद्य वि~ तिष्युतत्तये पनराधेयवाजेपयादयः काश्चिद्धिकृतयो वणिताः । अथ द्वितीयका- ण्डे प्राधान्येन विहृतयो वण्यन्ते । यद्यप्यत्र पशचमवष्ठपपाठकयोदशपर्णमासनाक्ञ- णमाक्नाते तथाऽपि परपाठकचतुषटये विकपीनमिव ह्मभिधानाक्राण्डस्य विरतिप्रा- धान्यम्वेरुदधम्‌ । तास्वपि वितिषु यद्यप्यक्तरीत्या कृम्बषटीनां मूरपरतिपत्यास- स्याता एव प्रथमं व्णैनीयास्तथाऽपि तासन बहूवक्तव्यसद्धावात्सुविकराहन्यायेन प्रथमे ता उयेक्ष्यावान्तरप्ररतेरशरीषोमीयपशार्विरूतयो बायव्यादिकाम्यपशवोऽ- स्पवकव्यतया प्रथमपरपठके वेण्यनते । तेषां च प्रत्येकं स्वतन्वरतरेन दशपृणमा- साङ्गःसमूहवेदेककेतैकत्वामावानास्ति कमनियमेः । अतोऽनुवाकाथौनामनुष्ठान- स्याऽनुपुक्िकुनियमस्य कस्य विद्‌मावदध्ययनसंपदायेनेव तन्नियम इति नाता नुवाकाथः पएथगुषन्यस्यते ॥ ( इति भाष्यकार्‌पाद्रधातः ) 1

व्ल

( अथ रष्णयजुरवदीयतैत्तिरीयस।हिवायां द्वितीयोऽ्ठकः } ।

(तत्र मथमपाक परयमोऽनृवाकः) हरिः ॐ।

भायभ्य॑< श्वेतमा ल॑भेत भूतिकामो वायुं क्षेपिष्ठा देवतां बायुमव स्वेन भागधयेनोपं धावति स॒ एवैनं मूति' गमयति मव॑त्येवाति क्षिप्रा दैवत्याः मेन॑मीश्वरा प्रदह इत्येतमेव सन्ते वायवे नियुल्व॑त आ लमेत निगदा अस्य तित एव भलिमुयपदाहाय भवत्येव (१ ) वायवे नियुत्वत आ लभेत आम॑कामो चाय॒वां इमाः प्रना न॑स्याता नैनीयते वायु-

~~~ ~~~ ० क

१.१, ३, 41

९९२

शभौमत्सायणाचार्थविरचितमाप्यसमेता- [रद्विवीयकाण्ड- ( एेर्यादिकागिनां तचत्यञ्चाविधानम्‌ )

मेव नियुतन्त« स्वेन॑ मागधेयेनोपं धावति स एवास्मै प्रना नस्योता नि यच्छति या- व भ॑वति नियुत्वते भवति श्वा एवास्मा अन॑पगाः करोति वायवे नियुत्वैत आ ठंभेत प्रनाक।मः प्राणो वै बायुर॑पानो नियृतखराणा- पानौ खलु वा एतस्यं प्रजायाः ( २ ) अपं कामतो योऽ प्राये सन्रजां न विन्दं वायुमेव नियतवन्त £ स्वेन भागधयेनाप धा- बेपि स एवास्मै प्राणापानाभ्यां प्रजां प्र प्रनन- यति विन्दते प्रजां वायवे नियत्वेत आ लभेत ल्योगामयानी प्राणो वे वायुरपानो नियता णापानौ खल बा एतस्माद्पं कामतो यस्य ञ्योगामयति बायमेब नियुत्वन्तर स्वेनं भाग- धेयेनोपं ( ३ ), धावति सै एबास्मिन्प्राणा- पानो इधात्यत यदीताघुभवेति जीवत्येव परजापिवा इदमेक आसीतसोऽकामयत प्रजाः परन्सनेयेति स आत्मनो वपाम॒दक्लिद्ा- मभ्नौ प्राग्॑णात्ततोऽजस्तुंपरः सममवत्तः स्वायै देवताया अ!ऽलंमत ततो वै स प्रजाः पद़न॑- भजत यः प्रजाकामः (४) पडकामः स्यात्स एतं प्राजाप्त्यम्‌जं वृपरमा ठंमेत प्रजापतिमेव स्वेन भागधयेनोपं धावति स एवास्मै प्रजां

परान्य जनयन यच्छंमशरणस्ततपरुषाणा ६ रूपं

धपा, १अनु०१} कष्णयनुर्ैदीयतात्तिरीयसंदहिता । ९६५ ८ रेश्न्याषिकामिनां तच्त्पडुक्धिनम्‌ ) यच्प्रस्तदश्वानां यद्न्यतोंदन्तदवांः अदस्षां इव राफा स्तद्वींनां यदजस्तद्जानमिता्ष॑न्तो बे आम्याः परावस्तान्‌ (५) रूपेणेवावं रुन्धे सोमापौष्णं जेतमा लभेत पकौमो द्रौ बा अजाय स्तनौ नानेव द्वावमि जायेते ऊर्ज पुष्टिं तृतीयः सोमापुषणविव स्वेन भागवेये- नोप॑ धावति तावेवास्मे पडानप्र जनयतः सोमौ बै रताधाः पूषा धानां प्रजनयिता सोम॑ वास्मे रेतो दधाति पृषा पदान ज॑नयत्यौ दम्बरो रपो भवत्ुरग्वा उदुम्बर्‌ ऊर्॑पामं ऊर्जेवास्मा ऊर्जं परूनवं रुन्धे ( ६) ॥ -( अभदृाहाय मव॑त्येव प्रजाय। अ।मय॑ति वायुमेव नियुतवन्त९ सेन भागधेयेनोप पनाक सवाप च )। इवि कृष्णयजुरवैदीयतैत्तिरी यसंहितायां द्विती याक प्रथमप्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः ॥ १ ॥

तवे च प्रथमानुवाकस्याऽ्द्विभवकामिनः पदं विधे-

बायव्यमिति । वायुदेवता यस्य पोः सोऽयं वायम्यः । क च भेव; | तमारमेत सेस्परेत्‌। बर्हिःक्ष शाखाम्यां यागाथमृपाकृयादितयर्थः । यचस्बवं यजेतेति न्‌ श्रयते तथाऽपि दरध्यदेवतालमकस्य यागरूपस्य श्रूयमाणल्रादन्यथाऽ- नुषप्या बयभ्येन यजेतेत्यव यागः कस्पनीथः । न उ रत्तु सहृसरसंख्याकेषु देवेषु कृतो बायुरेवापेश्यत इति श्नीयम्‌ । बयोरतिदयेन क्षिपगागिदिवतवात्‌ शरेतपदष्वतिमियत्वाद्वायोः स्वकीयो मागः । स्वार्थे पेयप्रत्ययः । यद्रा बर्णन्य-

७ -न----+ ~~~ .- -- ---~-~-----*

१, च, त्र यामिन बू ¦ | ,।

=

९९४ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यस्तमेता- [रदवितीयकाण्ड--

( द्वर्यादिकामिनां तत्ततपञ्चुविानम्‌ ) त्ययेन दातभ्यत्मच्यते । तेन च भागधेयेनासाधारणेन वायुमेवोपधावति समीपं प्रापोति सेवत इत्यथः । इतरदेवानापस्थिन्परावत्यन्तपमियत्वाभावादायुमेवेत्यब- धायते । यद्वा पजमानस्यनाद्रब्यावृत्यथमुपधावत्येवेरिं योज्यम्‌ । तेन वृष्टः स वायुरेषैनं यजमानौमशवये गमयति एववद्रमयत्येवेति योज्यम्‌ । वदनुमहादयं भवत्ये- वैश्यं प्राप्नेयिव । िेषं विधत्ते-

अतिक्षिपति । अजाभिजञाः पूवो कविरेषेण वायुदेववाऽ्यन्व क्षिरकारिणी- त्येतदूणदोषाभि्ञाः सन्तः पथममाहुः । सा चोग्रा देवने यजमाने प्रदहः प्र्‌- गधुषीशरा समर्थेति चापिप्राये प्रकटयन्ति । वयो क्षिप्रं बाति ति जाज्वल्य- मानोऽभनिगहान्दहहेकैः दर्पे । अतोऽ्िदरारा बायेरदाहिकेत्वम्‌ । तत्पारेर्तु नि- यदविशेषेणयुक्ताय वायवे पडामारभेत । नितरां युता रथे गिता इति नियुतो वायेरश्रस्विऽस्य सन्दीति नियुत्वान्‌ । अत एव तदीयाज्यानुवाक्याप्रतिपादके

` प्रीबोऽनाः रथिवृथ ईत्यसिन्सक्ते दावततहससेख्यामिरश्रज तिमभिवायोरगेमनमा-

म्नायते-« आ नो नियुद्धिः दातिनीभिरध्वरः सहाैणीमिरुपयाहि यज्ञम्‌ । बयो असमन्हबिषि मादयस्व” इति येयं नियुतज्ञकाऽरजातिः तेबास्य बायो- धतिधरिेवी । नहि बाहूनेषु अधेषु रनैगच्छत्स॒ वायुः कषिप्रं गन्तुं शक्तीति । तेन नियुदेवस्य धरातिधारणमते। नियुतो बायोहैविष्यदनेन यणमानोऽपि प्रत एवाविन्ट एवै सनेयं प्राप्नोति । तच्चैश्वयंमपद्‌।हाय मवत्येव । नियुतवतो बयो रनुहेण पेर्य॑वृक्तस्य यजमानस्य खकीयान्पुरुष। नियन्तु स्वकीयदब्यमतिनाशेन्‌ पाडयितुं च समरथतान्भनःसेतापहपः पदाहः स्वधा न भवत्येव । तमेव परं फृठान्तराय विधत्ते-

वायव हति मािकायामोता नस्योवाः। यथा टोके बीबी नासिका छिदि रश््ुषन्धने सति सुखेन नीयन्त पद्वत्रवाः पजा म्रमवासिनीरधीनाः छता वैवुस्त्र तव प्ररं नयति । स च बरायुः पाना तुष्टः सर्वाः प्रजा यणमानाधीना; करोति । स्वाधीनेपजो यजमानो ्रामस्वामी भवत्येव । देवतागणं प्रशंसति `

जियषत इति । नियुलद्गणयुक्ताय पदाभैववीति यतेन यागस्थाः स

प्रजा असिन्यजमाने ष्ट्वा अनुरक्ताः करा न तु ताः केदार्बिद्प्यपरक्ता भवन्ति । पुनरपि फखान्वराय विषे `

परा०१अन्‌ ०१] ृष्णयज्वदीयतेत्तिरी यसंदहिता । ९९५ ( एेष्न्यादिकामिनां तचत्पड्युविधानय्‌ ) बायवं इति । परक्मेणानिति मृखनिखादवाहिषेष्ठत इति प्राणः । वायुश्च त~ थाविधः । अप्करषेण पुखाद्धस्तादृ्रस्यन्तरनिति वेष्टत इत्यपानः । नियुष्ड- ब्दो नितं योति मिश्री भवत्तीति व्युत्पत्या तथादिषमर्थमाचे । यः पुरुषः परनार्थमटं सननुकृरखीयुक्तः सन्युवा च सननपत्ये न ठमत एतस्य पृषषस्य प~ भायाः सकादात्माणापानावपक्रान्तौ मवतः । अपत्यखामौमावेन पुष्पेण गभौ- शाभ निषिक्तं रेतसि नियुत्वतो वायोरनुरहाभावात्माणपानयुक्तं जीवान्तरं न प्र विशति । एतदेवामिपरे्येतरेयोपनिषदि श्रयते-^“न ह वा ऋते पराणाद्रेतः तिष्य ते यद्वा कते प्राणद्वेतः सिच्यते पूयेन सेभवेत्‌ ? हति । नियुध्वान्वायुमागषेयेन तष्टो यजमानार्थं तदीयरेतसि प्राणापानाभ्यां युक्तं जीवं प्रवेश्य प्रणाः प्रजनयति । ततो यजमानः पूते रमते । पुनरपि फखान्तराय विधत्ते- जायवे नियत्वत इति । ज्योगामयावी दीघरोगयुक्तः । यस्य व्थोगामयति ये पुरुषं चिरमामयो बाधत एतस्मात्माणापानावतिकरान्तुमृधतौ । आसिन्ा- णापनौ दधाति चिरं स्थाप्यति । अपि च यदि कथंबिद्भभो शपानो रुग्णो मुहूतैमाते याममात्रं वा प्रेतो भवेत्तथाऽपि वायोरनुयहादागतमाणो नमीब्येग । कमन्तरं विधातुं प्रस्तोति- प्रजापतिरिति । यदिदं पजापदारूपं जगदिदानीं श्यते तदिदं सुटः पूरव प्रजापतिरेक सीता पिरेव स्थितो नान्यक्किविदत्य्थः। स च परणापदात्‌- िकामस्तत्सापनत्वेन स्वररीरादुदरमध्यवर्विनीं पटसदशीं वपामद्म्खिददुसिधो- तवान्‌ । तां च वपाम्चो क्षिपन्‌ । ततो दग्धाय वपाया अजस्तृषरः बृक्क- रहिवः समुत्पनः । तं चाजं स्वात्मरूपां देवतामुदिश्याऽऽटमत । तक्कर्मसाम- श्पातरजाः पररानससत । ननु स्वयमेव स्ववपामृत्खिद्यायं तत उसाद्यतं च स्वाथमाभ्य नगत्सरवमप्य सृजतेति महः वेतदिन्छभाटम्‌ । बाढमिन्बणाउमेै- तत्‌ । अत्त एवान्यन्नाऽऽन्नतम--“ इन्द्रो मायाभिः पूरुष ईयते » इति । ५ मायां तु प्रतिं विद्यान्मायिनं तु महेश्वरम्‌ ” इति । न खल्विन््रलाखविषये विश्यं च मवानीच्छति । यदातु टोकिकेशपीन्धजाठे न काऽ्प्यनुपपाति- स्दानीमचिन्त्यमहिम्नि सर्व॑वेदासिदे परमेश्वरे का नाम तवानुपपाकतैः। अन्यथा क रबर्ये कुवा पूरुषः क नीजं कवा वृक्ष इत्यादिकं भवानुप्पाद्कंमन्पः कथं युक्तिमिरूपपाद्यति । संकल्पसिद्धे जगदीश्वर को नाम विस्मय इति रेत्त-

कृ. ष्‌, डः. "भायानेन ।२ ल. पथ्ये"

१,९६ ध्रीमतसायणाचार्यविरवितभाप्यसमेता- (रदिषीयकाण्दे- ( के्र्यादिका पिनां तत्ततपञ्चविधानम्‌ ) हततशतेऽपि भ॒ विस्मयः । सैकल्पसिद्धस्य किमेतावता भयासेनेति चेव । नानाविभमेगिसृषस्य राजिः किं दूतमृगयादिभपासेनेति तवेषा वक्तन्पम्‌ | ` ीडेति बेत्‌ । वद्प्यनसंधेहि । तथा च श्रतिः-- « मोगाथा ज्टिरित्यन्ये कडंपिति चापरे + इति । विष्णुष्राणेऽपि- ५ क्रीडतो बाखकस्येव चेष्टां तस्य निशामय " इति । व्यासेतुतमपि-- ५“ छोकवनत्त ठीठकिकस्यम्‌ !› इति । भटमापिपरङ्गेन । विषते-- भ इति। परां पशसति- च्छमश्रण इति । प॑सपशावले श्मश्राणि विद्यन्ते । तूषरत्वं सरवे्वेष्व- भावेऽपि प्ररूते विद्येत । अन्यतोऽध एव दन्ता इत्यन्यतोदेनन्यतोदखम्‌। अवि~ छतटशाः शका दृश्यन्त एव । अजतवजातिश्वास्ति । वैस्मातपरषादिरूपतम्‌ । भृपि परम्येषु प्राण गर्दभो सप्वसंख्यासिद्धये ततर तच गृेते तथाऽपि परुषाद्यः पञैव परशास्ता विपराजादिभिरत्यन्तमादृततवातू । अते एव तदीयेन सवेण सूर्वरूपसटृशेन ताप्रुषादीन्सर्वानधीनान्करोति । परशरन्तरं विधत्ते-

: सोमापोष्णमिति । उयाणां वत्सानां युगपज्नातानां समृदायाज्ञतं तव भवञचेतस्तेषामन्यतम इत्यर्थः । उयाणापृदक्तौ प्रयोजनमेवमुनेयम्‌ ! अजाया- तावद स्तनो परसिद्ध । तो नानैव एथगेव प्रतु दरौ वत्तौ जायेते । मातृकू- यामजायां वेयमुरसः सारं या च शारीरगता पृषटिस्तदुभयं ख्पापरधितुं तृतीयो बतत उलन । ददिव हि सर्वव जभते, तृतीयस्तु कविदेव । वथा सति यस्यां तृतीषो जतस्लस्याः रररे वीर्याधिक्थं पष्टयाधिक्यं चास्तीति दक्षयितुं श्थते। कं बहुना, चेतः प्रश्त इति ्ष्ट्यम्‌ । गमोशये रेतो यथा न स्वपि वथा सोभो धारयति । पूषा परपिरूपतत्छकीयौषभिरसेन पोषयित्वा प्रजनयति ।

चोदकपरपं खादिरं नाधितुं विधतते-

आओदुम्बर इति । फएखानां यथा बहुतादुदम्बरस्थो्षत्ं क्ीरद्ररिण ¶ ग~ रमि तथाविधः । अव उरजेवोदुम्बररूपया यजमानाधमूूपानषनतंपादय ति ।

११. "त्‌ । सत्वं, ना ।२ ख. "उत्व । ३ ख. “तत्पु । ५ ख, भर्णयः सा।

"" "~~ ~ = ~व न्तः

प१०१अबन्‌ ०१] छष्णथजुरवेदीयतैत्तिरीयसं हिता । ९९७ ( रेश्वयीदिकापिनां तचत्पटानिषानम्‌ ) अत्र भीमा | । यद्र पू्वमब्िरोवादीनां मृ पररुतित्वमृक्तं तद््टमाध्यायस्य पथमपदे बिन्वि- तै्मृ~- “हृष्ट्यमिहोनसोमानां मृप्ररुतिता नेहि । अस्ति वा नादैकिंकत्वदियत्तानवधारणात्‌ ॥ छोकवत्संनिषत्यारादृपकारिदश्रतेः । इयत्ताया निश्विततवान्पूटप्ररपिता त्रिषु ॥ अोकिकतवनैतव द्धिरङ्खैः सेपृणं उपकार इति निथेतृमशक्यतवादिष्ट्ादीर्ना नासि मूटप्रूपितवमिति चेन्मेवम्‌ । टौकिकसद शत्वात्‌ । यथा ठोके भुजि मापामोद्नः करणं तस्य ॒सेनिपत्योपकारिणः शकेननुपद्ष आरादुष्कारिणः गीटप्रदीपाद्यस्तथा भावनायां यागः करणमवचात।दथः सेनिपातिनः प्रयाजाद्ष आरादुषकारिणोऽनो नात्यन्तमदौकिकत्वम्‌ । यत्ता तु टौकिके यथा प्रत्यक्षेण निश्चीयते तथा श्रोते शत्या निश्चीयताम्‌ । तर्मादिष्यभिहोवसोमानां ` मूरपर- सित्बमस्ि । भासाभ्निहोवस्य नित्याचिहोत्राङेदो द्वितीयान्पायस्प तृतीयपदे चिनिवः- “माते जुहोत्य्रिहोत गुणोऽन्यत्करम वा गुणः । अनृच प्रापे कमीव मासेऽप्राप्तो विधीयेते ॥ उपसद्धिश्वरित्वेति नित्ये तासामसेमवात्‌ । अनेकस्याविधेश्वान्यत्कर्मं पकरणान्तरात्‌ »। कुण्डपायिनामयने श्रयते-“ मासमधिें जहोति माते द्वपृरणमासाभ्वां सजेत » इति । अवर प्राप नित्याभरहोवमनृद्य मासरक्षणो गुणोऽपराप्वादिधी- ते इति वेनभेवम्‌ । किं मास एव विधीयत उपोपतादधिशवरितवत्युकत्वादुपसदोऽ- पि । नाऽऽ््यः। उपसदामपि नित्याभ्निहोतरे पापिरहितानां त्वन्मते मिधावन्पत्वात्‌ । ने द्वितीयः। परापे कण्यनेकंगुणविपौ वाक्यभेदापत्तेः । ननु मा भत्ति गुण- विभिः, कमौन्तरत्वे किं पमाणमिति वेत्‌ । पकरणान्तरमिति बदामः । नद्ेताने- स्याधिहोत्स्य प्रकरणमरनिहितत्वात्‌ । अयनरप्‌ त्वेवत्यकरणम्‌ । अयनमारमभ्या- अतित्वात्‌ । के तं नित्पाश्चिरोतरै गृण विधि शङ्कत चेत्‌। प्रकरणस्पास्मर्थतरेऽ- ह ` १क.ष. इ, श्वं श्रु

९९८ श्रीमत्सायणाचार्यविरिचितभाप्यसमेता- [रदविवीयकण्डे- । ८ रेष्र्यादिकामिनां तत्तत्पङानिधानम्‌ ) व्पचिहोव्रश्न्देन वत्समपणदिषा दद्म भवति । सा च वाक्यमेद्प्त्या निरा- ता । दथा सति स्वतःसिद्धे पकरणमभेदं निरारूत्य पकरणेक्यापादनेन गुणं विधपरर्ैतुं प्रत्तस्याभिहोत्रशब्दस्य शक्तौ निरुद्धायां तदवस्थः पकरणमभेदो नि~ त्ाधिहो्ादिदे कमे भिनति । अशिहो्ररब्दो धर्मापिदेशा्थं इति स्मे वक्ष्यते । ननूपसन्मासाभ्यां गृणाभ्यां विष्टं करम विभीयते । ठतो वाजिनन्यावेन गृणभे- दात्कमेमेदो न भकरणमेदाैति चेत्‌ । न । वैषम्यात्‌ । उपदियवया विधेो शृणो वाजिनं मासस््वनुपादेय इत्येकं देषम्यम्‌ । दव्यतवेन गुणान्वैते बाजिनं मासो न तथेत्यपरं वैषम्यम्‌ । प्रम धतस्तवव प्रथमतरप्रतीपिन प्रकरणभेदेन सिद कमभेद गुणभेद उपोद्रखयाति । वतः पकरणान्तरमेवा्र मेदहेतुरिति । ईदृशस्य कमणो भमवेक्षतवे सपमाध्यायस्य चतूर्थपदे विन्िवम्‌- “र्ये चरौ न षमौः स्युः स्यवां मानविवजैनात्‌ । न स्युः सपु; करणे यागोऽेक्षते हपकारिणः » । सोयं चरु निरव॑ेदुब्रहमव्च॑सकाम इत्यव्रावबातादयो धमो न प्राप्यन्ते | प्राप केममाणानांक्तिदिङ्कादीनाममावादिति चेन्यैवम्‌ । बिमतो याग उप्करणपिक्षः। करणत्वात्‌ । रोकिकपेदिकमे जनददीपूणमासादिवदित्यनुमानेन तत्पापणात्‌ । तरेगान्पन्चिन्तितम्‌- ““विभ्यन्तोभेक्षितस्तत्र रोकिको वाऽथ बदिः 1 आद्यो निचन्धराहित्यादन्त्यो धीरतेनिकर्षतः ॥ " तत्र सोपँचरावपेक्षिवः प्रधानविधिरेषाङ्गकटापः स्थाटीपाकादिगतो टोकि- के। प्रहीत्पः। कृतः । अनिवद्धतवात्‌ । बेदिकस्तु पकरणेन कमैविशेषे निबद्धः सन ततो बियोजयितुं शक्यत इति वेन्भेवम्‌ । वैदिके करणे भैदिकार्षध्यन्तस्य बृदितेनिकर्षात्‌ । यथा प्रकरणेन कूविनिमदस्तथा चोद्केनान्यत्रापि निनध्य- ताम्‌ । फिंच-““परयाजे प्रयाजे हृष्णरं जुहोति"? इति सोययागविषिरेषे रष्ण- ठहोमबिधानाय सिद्धवत्पयाजोऽनद्चते । तच्च वदिकेतिकर्वम्यताया रिङ्गम्‌ । वस्मदरिदिको आह्वः । स च विध्यन्त ईषु करमसरूपदेशतो न प्राप्नोतीति सपमाष्यायस्य प्रथम- षृदे चिन्तितम्‌-

हैः +

१क. स. गिनि" ।

धषां० १अनु°१] रृष्णयजुर्वदी यतैत्तिरीयसं हितां । ९९९ ( रेश्र्यादिकामिनां तत्त्पड्ुविधानम्‌ ) “ सवो प्ररताथे वा प्रयाजादुपदेकानम्‌ । यज्पन्वयेन सर्वार्थं नातिदेशो चिचार्ताम्‌ ॥ अद्धपधानये्ृखयापूषैभेदे समन्वयात्‌ । प्रुताथमतः का्येमतिदैराविचारणम्‌ › ॥ इति । दृशोपू्णभास्तपकरणे प्रयाजादय उपदिष्टाः । ज्योविष्टोमप्रकरणे दीक्षणीयाद्‌- यः । तत्रते सवै धमाः सव॑यागाधतवेनोपदिशपन्ते । कृषः। यज्यन्वयात्‌ । यागः करण प्रथाजाइय ई तिकतैव्यतेतयेतादद्‌ विवादम्‌ । तत्र यदि प्रयाजाद्यो यागवद्‌- पूर्वेणान्विताः स्युस्तद्‌।नीमपृवनिष्पादृकतवमुमयत्र समानामिति रत्वा करणोप्करण- त्वरक्षणे सर्वसमतमवान्तरैषम्यं बाध्येत । किंचाववातपेषणादीनां यागानिषा- कत्वेन यज्यन्वयो द्ृष्टसतद्दङ्गत्वसामान्यात्मयाजादीनामपि यज्यन्वयो युक्तः । यजिधातुश्च द्दंपूणमासन्योतिटोमसोयश्येनाषु सर्वषु विरेवेष्वनुगतं यागमावं ब्रते । तथा सति सोधरयनादिष्वप्युपदेदेतेव रत््धमधपतिरतिदेशविषारो न कर्तभ्य इति पते व्रमः-अपूर्वे मुख्यम्‌ । फठवच्वात्‌ । याजिनं मुख्यः । फरहितत्वात्‌ । फवापि मुख्ये प्रयाजादि विधानं युक्तम्‌ । अतः क्रणेतिकर्त- भ्यतयोरुमयोरपूव॑ण परथममन्वयः । पश्चात्तु परस्परं गुणपधानभाविनान्पः । तथा सत्य पूर्भेदस्य द्वितीयाभ्याये निरूपितत्वादृपू्ववि दोषेण तत्करणमूतयजििरेषेण बाऽविताः प्रयाजादि मे यसिन्पकरण आम्नाास्ते तततव उपवतिषठनते । सत्येवं प्रकरणमथवद्धवति । सरवैवां धर्माणां सर्वं पापौ पकरणमनर्थकं स्यार । वैस्मात्सौयेश्येनादिपरकरणे षरमोपिदिशामावाद्धमाकाङ्क्षां प्रपितृमापैदेशविचार्‌ः कर्तव्यः । प्रत्क्षवचनेन धरमातिदेशस्ततरैव चिन्तितः- “इषौ समानमितरच्छयेनेनेत्यनुव दकम्‌ । रयेनेदेषिकाणां बाभविदेशोऽजरानुबादकष्‌ ॥ ज्यातिषटेपविकारत्वा द्धम अओद्कात्समाः । प्यनेष्वोरिपरत्वोक्ति शिषे पिकं पति ॥ इषुवेशे पिकादृक्तादितरच्छचनगं छुरेत्‌ । वैश्षकं रोहितोप्णीषारि तेनातिदिश्यते ॥ इति । इुनामकः श्येननामकथ द्ाषप्येकलहो उयो रि्ठभपिकं रौ । वयोरभयो्यो-

१००० श्रौमत्सायणाचाय॑विरचितमाप्यसमेता- [रद्ितीयकाण्डे- । ( फ्वरयाद्विक्ागिनां तत्पञ्चाविधानम्‌ ) तिषटोमषमंओोद्केन प्राप्ताः । ते चोभयत्र समानाः। तच्च समानत्वमिषुपरकरणेऽ- नेन वाक्येनानृदयते समानाभेतरच्छशेनेनेति । नन्वत्रेतरशम्दोक्तिरनुपपना । त्य~ तियोगिनः कस्थविद्निरदिटलादिति चेल । पूषैवाक्यविदितस्य निरेषधरमस्व प्रतियोगित्वात्‌ । इषौ यो वैदोषिकधरमो रिहिवस्तं परित्यव्येतरचोदकमरा्ं सर श्येनेन समानमित्यथः । तस्मादृनुवाद्कमिदं वाक्यमिति प्रापे ब्रृभः-इतरशब्द्‌ः परतियोगिसजातीयं नृते । तद्यथा देवदत्त एक्‌ एवाधीते नेवरः क्चिदितयक्तेऽध्यष- नपसक्तिमन्यज्ञदत्तादिमाणवकः प्रतीयते, न तु गवोरषरपादिः । एवमवापीषे- शोषिकस्य पुदेवाक्येो क्तस्य प्रतियोगित्वाततत्समानजातीयं श्येनगतं खोहिवोष्णीषा- दिप वेशेषिकं धर्मजातमितरश्देन प्रतिभाति । त्च परकतावमाबान बोदकेन भ्राष्ठम्‌ । तस्मदिषावनृषेयलेनातिदिश्यते । नान्ता धषातिदेशस्ततैव तृत्ीयपदि विन्तितः- “ मासं ज॒होत्यभिहोजमिति नामाञचिहोवतः । नित्यान्मासाभिहोवेऽसिन्धर्माणां नापिदेशकम्‌ ॥ उत।तिदेरकं नव इयोनज्नः समततः । अम्नये होवमित्यस्य निव्ये संपादितल्वः ॥ ततर मुख्यं ततोऽन्य गौणत्वस्य प्रसिद्धये । नित्याधिहोतगान्धमस्विनामातिदिशेदिह »॥ इति । कृण्डपायिनापयने भ्रृषते-“ मासमञचिहो्ं जुहोति ” इति । वषाबिहे- ्रमित्येतलाम नित्याधिहोादेन्यसिन्मासाभमिहोतरे पर्मानिदेटं नावि । कुवः । तस्य नाश. उभयोरममिहोरयोमृख्यवृत्या समानत्वादिति प्रि बरभः-अग्रये हों यस्िन्कमंणि वदथिहोतरमित्येतमवयवार्थं नित्याभिहोतरे संपाद तनामभेयत्र प्रथमाध्याये निर्णतिम्‌ । अतस्त्रैवाथं शब्दो भृख्यः । न चोभयत मरुत्व सभवत्यनेकाथेतवस्यान्याय्यत्वात्‌ ¡ मुख्यतवासंमवेन मासाभनिहोते गुणपोगादरषतु नित्याचिहोवगुणानतिरंशति । पर्यक्षषचननान्नोरमविऽपि नियतादेव कम॑ण) ऽतिदेशोऽ्टमा्पापस्व प्रथ मपि दिन्तितिः- ५ कस्माच्धिशृविदिशियग्पे निथतात्कमंगोऽथंबा । अबिरेषादादिमऽन्त्यः शासायंस्य व्यवस्थितेः ॥ # इति । १ऊ. ष. ॐ. च. "धर्मि" । ¢

43 1

वेप०१अनु०१] ष्णयजर्वदी तैत्तिरीयसंहिता । १५०१ ( छव्यादिकामिनां तत्तवञ्युविधानम्‌ ) विहितेपिकतंम्यदारदिते सोरयादौ कमणि तधक्ता्यतः कृतशित्कर्मणो धर्मा अतिदिश्यन्ते । कृतः । नियामकस्य विर्ेषस्याभावात्‌ । अतो विदेषचिन्ता नं । क्ति चेन्मैवम्‌ । राख्ार्थन्यवस्थाया नियामकतौत्‌ । तस्मनियतदिकस्पा- त्क्मणो धर्मातिदेशः । तेन विदेषचिन्ता कन्धा ततैव विदेषनियामकं चिन्तितम्‌- ५ तद्धितोक्त्यारिरिङ्गः फं न पिदोषमियामकम्‌ । भवेद्वा न शब्दृत्वा द्वेच्छन्दे प्रवे रातः॥ इति । दर्ापू्णमासयेर्‌ मेयमष्टाकपां निदैपतीत्यत्र तदितोक्त्या। देवतानिदश एक~ देवतायोगिलमौषधद्रभ्यकतवं निर्वाप इत्यतान्याभनेधयागसंबन्धिवपा श्रुषमाणत्ा- द्चेषलिद्गानि । सौय चरुं निमेदित्यनापि तान्युषरभ्धन्ते । न तेष्मान्नेषध- मृपिदेशं नियन्तुं सामध्यैमस्ति । कृतः । तपामशन्दृहपतेन शैकसमभिग- म्येऽये प्रामाण्यायोगादिति प्राप्त तमः-रिङ्कस्मारिोपकारसटहितभेव सौ॑यागं तच्छब्दो विद्धाति । तथा सति प्रनाहचा रिङ्कस्य शद प्रवेशाद्‌ ्ेयवत्तौ - योऽन्य इत्येतादरं चोदकवाक्यमनुमाप्यत। खिङ्धेन धर्मि रेषा निपम्पन्ते । इृषटिषु सोमिकधर्मनिवारणं तत्रेव चिन्वितम्‌- ५ देन््ाप्रादौ सोमिकः स्यदिष्टिको वा दयोरिह । संभवदश(च्छि)कोऽन्तोऽन् स्यात्कपाडादिरिष्गतः » ॥ देन ्रमेकादरकृपा खं निभेजाकाम इत्यादौ सोमिकैषठिकयोविष्यन्तयोरन्य॑- तर इच्छया अह्व; । कुतः । उभयत विष्यन्तस्तमवेनातिदेषुमहलारिति रेन । कपाठनिवौपदिमि्ङ्कविरेषरेिकस्यैवाबो शिततवात्‌ । अभ्रीषोमौयपदोरिषटिविरतितं ततैव चिन्ितम्‌- न पदविष्टिकिः स्याद्रा न कपाठा्माववः । स्थाटृव्यक्तदभ्यदेवत्वपयाजसुच्यसाम्यतः ” ॥ अञ्ीषोमीयपराव्िकविध्यन्तो नासति । कतः । पूर्ववद्त्र निव॑पकषाडादि- टिङ्कपभावादिति वेन्भेवम्‌ । आश्नेयमष्टकपाटमित्यजोततिवाक्ये यथा दरश्यदेषेवे ^ अ्यक्ते तथाञ््ीषोमयिं पयुपित्यतरापि । न तु समेन यनेतेत्य्रेव देवताया अम्य कतम्‌ । पदेतद्व्य कंद्रव्यदेवतलमेकं रिङ्गम्‌ । एकादुदा प्रथाजान्यजतीति पयाज-

[1

१क,ख. घ्‌, इ, 'त््ादु्याटङ्गाननः |

१००२ श्रीमत्सायणाचार्थविरचितमाष्यसमेता- [रद्विषीयकाण्डे- ( देश्वर्यादिकागिनां तत्तत्पड्चाकषवानम्‌ ) बहुत्व द्वितीयम्‌ । स्लच्यमावायं जुह्वा पदं समनक्तीत्याघाराञ्जने िङ्गान्तरे । भाठम्मो टिङ्खान्तरपिष्टावपीषामाटभेतेगि ददनीनातू । तस्मादसि पशविष्टिकः । तस्येव पशोः पश्न्तरपररतितलेन विान्तरपष तित्वं कतव विन्वितम्‌- ५ सवनीयादिके दो दैक्षो वा प्ररतित्वतः। आधोऽ्त्यो दिङ्घताऽन्यत्र दितिः परृतिभवेत्‌ ॥ » सवनीयानुबन्ध्यनिह हा्िपगुषु दद पू्णमाससे्बन्िविष्यन्तः कर्थः । कृतः। दशस्य पतितात्‌ । देक्षोऽद्ीपोमीयपदारिभ्यन्तो दीक्षितेनानु्ठयेषु प्दाषिध्य- नेषु प्रथममातरिवात्‌ । तस्य चा्ीषोमेषोष्टिविरूपिवान परकतिलमस्ति । अतो न तस्य विध्यन्तोऽपतिदेदार्थं इति पति तूमः-आरम्भोऽ्पोपीयवैशो रिषम्‌ । तञ्च सवनीयादिप्वप्यस्ि । तथा पातःसवनीयादिषु वपाप्रचरिऽपरं छिङ्गम्‌ । इष्टिं पति विषतेरप्यन्धव रवनीध।दौ प्रृतित्वं न विरुध्यते । तस्मादुप्रीषोमी- यप्ोविध्यन्तं सवेनीयादिषदुष्वतिदियत्‌ । पदेवभतर्विचरिर्वामव्यादिपरष्वधरी- वोरभायविध्यन्तदेश इति संस्थितम्‌ { बायन्य भरेतमाठभेतःयत्र पागविधिलं द्वितीयाध्यायस्य तृतीयपादं विनितम्‌- “वायव्यः मेव ॐङभ्यो मत्यै सर्य चरुं तथा। निषिेदूनकषतैजे धमीषामृष्दिनिरप्तयो; ॥ ` गुणौ शरेतचरः फिवा यावककथितकमणी । कटाथंमथवा वाग विशिष्टौ विहिताविह ॥ शैत्यं वायुद्गीषायामापरेे च रविपरमे । र्गुणश्वरुः स्थाटौ निर्वापस्तु वद्भिः । फखहानेने तत्कितु यावच्चोदिवकः तत्‌ । व्य दिहू्पसपत्तेरवाया यागताऽऽर्भुकी ? ॥ अनारभ्यदमाम्नायते-५ वायव्य भतम ठभत मृतिकामः » इति । « सौरै चरु निवेपेदुवरहमवच॑सकामः 2» &¡ २ । रथा व दृपूरणमासयोरिद्माम्नातम्‌- ¢ ईवामास्नेवे » ईपि । चतुरो मृष्टीलिपेरति » इति इ । ईमा शकटगतो र ;; <दण्-वहीवः काष्ठविडेषस्तस्या आरम्भः सकः ¦ तेते दृदपूणंमासग- ~ र वारम्भमनूद्य तस्यामाटम्यायामीषायां दतगुगो विधीयते। वध्यं च पेतकाषठस्य वायुना सप्यमानतवद्रयव्यतवं सूमवति । वथा चतूर्मुष्टिनिवपि ^ चतुरगुणत्ेन

१क. घ, इ. शरीयस्य व्िः।२क, घ. इ, “पोर्ट

१।०१अबन्‌ ०१] रुभ्णयनुर्ेदीयतेत्तिरीयमंदिता । १००६ ( फेवर्यादिकापिनां तचचव्य्चविवानम्‌ )

विधीयेते । चरुः स्थादी । सा च निर्दापस्याऽऽधयः । निरुष्स्य्‌ हविषं भ्नि-

यवया सु्यवतमासयन्धात्सोधैतलम्‌ । मृतित्रह्मव्रफठे सार्वकाटिकपोरवीपूरण-

मासयोः पूर्वसिद्ध एवानूचयेते । तस्मादु गुणविधिरििकः पएवेवक्षः । न हि कर्प्र-

दयोरमित्यवच्छरतयोः संभवल्ययेजनधोश्र पाक्षिकानुवादखमानर्धक्यं वा युक्तम्‌ ।

(=)

वेस्माद्गुणफटाषैशिष्टकमौन्तेर विधीयेते । १३।ऽ१ि यागस्य[भवणद्‌[दम्भनिर्वा- पयोरेव श्रवणाद्याबदुक्तकमीिषि रिति दवितीयः पृक्षः । पेनपशुवस्रव्पयोरवायु- सू्देवतपोश्च सषटं पतीयमानतया रूपवतोपीगयोराधिकयोकारपितुमशक्यलादूव- व्यदेवताविशिष्टयोर्यागयोर्विधिरभ्युपगन्तन्यः । भूतिकामो वाथव्येन शरेनेन पशना यजेत ब्रह्मवर्चसकामः सेोरयेण दरुणा थजतेवयेवंविधाऽधंतिदो विधिः।दरष्यदेवव- सेबन्धकिितस्य यागस्य छिङ््‌५त्ययेन कर्वव्यतादिषः)वाटम्भनिर्वापयोर्षात्व्थयोः का गतिरिति बेदनुवारे शति त्रम: । तत्पातिस्वाथिक् । निर्वापङम्भावन्तरेण वत्तद्यागारिदेः । वस्माद्यागविधिरिति राद्धान्तः । दशमाध्यायस्य द्वितीयपदि चिन्तितम्‌- ५ वायव्यं शरेतमित्यव यः कोऽपि च्छय्‌ एव का। विशेषानुक्तितः कोऽपि च्छा एवेस्छिवधनात्‌ ॥ * वायव्य श्रेहपाटभेत भूतिकाम इत्यत्र देतदाद्दृस्य वेन्वदिशब्दवलातिवि- देषगतगृणवाचितमिवायं केचिदेपि पदं परेतगुणकरं समरयतीति पुवैः पक्षः । चोदकपापस्याजस्य वाधकारण।गावानमेव समर्पयतीति राद्धान्तः । तवैव सपपपदे चिन्तितम्‌ । । ^ आदुम्वरः खादिरेण समृचेयाऽथ बाधकः । दरयोनियाजनादाच्चो निरपस्नलने। $न्तिवः ॥ ›» इति । पाकमिनानृष्टेये सेपपोष्णे पौ भूयते“ ओदुम्बरो युपो मवति ” इति । तज रोदकेपपिन खादिरेण सट श्रयभाणस्यडृम्बरस्य समुचयः कर्थः । कृतः । दयोूरयोः पयुनियोजनसेमवेन चोदकपरित्यागायोगादिति परि नूुमः- खादिरौदुम्बरौ परस्यरनिपेक्षवया पशुनियोजनक्षमौ प्रमाणद्रयेन प्राप्तौ । तथोः समु्याङ्गीकरे नैरोक्ष्यं परित्यव्येव । तस्मादुपदिष्ट ओदुम्बरोऽतिरि्टस्य छादि- रस्य बाधक इति ॥

१ ख. `धानात। आद" ।

१5१ 1

भीमतमावणाचारयविरवितमाप्यसमेता- [२द्विवी काण्डे ( वरुणगृरहीतादिपडाविधानम्‌ ) इति भरीभ्तायणावायंविरमिपे माभर्वीये वेदाषकशि रष्णयणु्ैदीय-

तैनिरीयसंहिताभाष्ये द्वितीयकाण्डे प्रथमप्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः ।॥ १ ॥

( अथ दितीया्टके पथमप्रपाठके द्ितीयोऽनु्बाकः ) ।

प्रजापतिः प्रजा अ॑सूजत ता अस्मात्सृष्टाः परांचीरायन्ता वरणमगच्छन्ता अन्वेत्ताः पून रयाचत ता अस्मे न पुन॑रदात्सोऽजवीदरं वणीष्वाथं मे पुनंरदेहीति तासां वरमाऽलमत सम छृष्ण एकंजितिपादभवयो वरणगरहीतः स्यात्स एतं वारुणं रृष्णमेकंशितिपाद्मा लभेत बरंणम्‌ ( 3 ) एव स्वेन॑ भागधेयेनोप

धावति स एवैन वरुणपारान्मुं्ति छृष्ण

एकंरितिपाद्धवति वारुणो दयैष देषत॑या सम्रुद्धं सव॑र्मान॒राखरः सरथ तम॑साऽविध्य- तस्मै देवाः प्राय॑श्रिचिमेच्छन्तस्यं यश्पथमं तमोऽपाघ्रन्त्सा छृष्णाऽविरभवदयदृद्वितीयभ सा फल्गंनी यत्ततीय £ सा वंलक्षी यद॑ध्यस्थादपा- छन्तन्त्साऽविवङा ( २ ) समभवत्ते देवा अञ्चवन्देवपड़वां अथर सभभत्कस्मा इममा लप्स्यामह इत्यथ वे तर्त्पौ पृथिष्यासी- दजांता ओर्षधयस्तामविं वरापादित्येभ्यः कामायाऽलमन्त ततो वा अप्र॑थत प्रथिव्य- जायन्तौष॑यो यः कामयेत प्रथय पाभिः

<;

क

९ ।

१ १

पपार १अनु०र्‌] छृष्णयजु्वदीयतैत्तिरीयसंहिता। - १००५ ( वरुणग्ृहीतादिषड्युविधानम्‌ )

पर प्रजयां जायेयेति स॒ एतामविं वरामादि- त्येभ्यः कामाय (३) आ ठ॑भेताऽऽदित्यानेव काम स्वेन भागयेयेनोपं धावति त णवै प्रथयन्ति प्ाभेः प्र प्र॒जयां जनयन्त्यसावा- दित्यो न व्यरोचत तस्मे देवाः प्राय॑श्चित्तिमै- च्छन्तस्मां एता मल्हा आऽलमन्ताऽऽग्नेषीं छष्णग्ीर्ी ६ सर हितामेनद्री £ श्वेतां बहिस्पत्यां ताभिरेवास्मिन्सचभदघ्रयों बलवचैसकांमः स्या- त्स्मां एता मल्हा आ ल॑भेत (४) आ. मयीं छंष्णभीवी हितामन्द्री* श्वेतां बां हंस्पत्यामेता एव देवताः स्वेन॑ भागवघेयेनोपं धावति ता एवास्मिन्द्मवर्चसे द॑धति बद्य- वर्चस्यैव भ॑वाति वसन्तां प्रातरभिीं छंष्णग्री- वीमा ल॑भेत भीष्मे मध्यंदिन सश्हितामै- न्द्री दारद्र॑पराहणे श्वेतां बाहेस्पत्यां जीण वा आदित्यस्य तेजाश्मि वसन्तं प्रात्मष्मि मध्यदिने शारद्य॑पराहणे यावन्त्येव तेजा भसि तान्येव (५ ) अवं न्ये संवत्सरं पर्याल- भ्यन्ते संवत्सरो वे बरं्यवर्चसस्यं प्रदाता सैव- त्सर एवास्मै बह्मवचंसं प्र य॑च्छति बह्मवचं स्यैव भवाति गर्भिण॑यो भवन्तीद्धियं वै गर्भे इन्द्रियमेवास्मिन्दधति सारस्वतीं मेषीमा लं- मेत य ईश्वरो वाचो वदितोः सन्वाचं न वदे-

१९०६ श्रीमत्सायणाचायंबिरचितमाण्यसमेता- [रदवितीयकाण्डे- ( वरणगृहीतादिपश्ुतरिधानम्‌ ) दाभ्वे सर॑स्वती सरस्वतीमेव स्वेन॑ भागधेये- नोप॑ धावति सैवास्मिन्‌ ( ६) षार्च दधाति प्रवदति वाचो म॑वतयप॑न्नद्ती भवति तस्मा न्मनुष्याः सर्वो वाच बदन्त्याभनेयं छष्णभीवमा ल॑भेत सोभ्य बश्रुं ज्योगौमयाव्यभिं वा एतस्य शरीरं गच्छति सोम रसो यस्य भ्योगामय॑त्यसेरेवास्य दरींरं निष्कीणाति सोमाद्रसंमत यदीताचु्भवति जीवस्येव सौम्यं भ्रमा ल॑मेताऽऽपेयं छष्णयीविं प्रजाकामः सोम॑ः (७ ) वे रेतोधा अभिः प्रजान प्रजन- यिता सोम॑ एवास्मै रेतो द्धात्यभिः प्रजां प्र ज॑नयति विन्दत प्रजामभ्नियं रुष्ण्रीवमा लभेत सौभ्यं वश्च यो वाक्मणो विद्यामनुच्य न विरोचैत यदभ्नेयो भवर तेज एवास्मिन्तेनं दधाति यत्मोम्यो बह्यवचसं तेन॑ छष्ण्ीव आभनेयो भवति तमं एवास्यादरपं हसि श्वेतो भवति (< ) रुच॑मेवास्मिन्द्धाति श्र रम्यो म॑वति वद्मवर्चसमेवास्मिन्तिषिं दधा- व्थाभनेयं छष्ण्रीवमा टभेत सभ्यं बश्चमां- मेयं छष्णओींवमा पुरोधायाई स्पर्धभान आभनेयो वै बाह्मणः सोम्यो रांजन्योऽमिंत॑ः सौम्यम।- भयो भ॑वतस्तेज॑सेव बर्णोभयतो राष्ट्रं परि गरह्णत्येकधा भयावृङके पुर पनं दधते (९)॥

8

पपा १०२] छष्णयतुर्वदरीयततिरीयसं हिता ! १००७ । ( वरुणग्रदीतादिपद्ुविधानम्‌ ) खभेत वरणं वहेतामवि वशामदित्येभ्यः कापांय मल्हा आ र॑भेत तान्येव सेवासिमिनतत) ४; शरो भ॑वति त्रि्चतारिष्याच्च ) ।

इति छृष्णयजर्वेदी यतेन्निरायसंहितायां द्वितीयाष्टके प्रथमप्रपाठके द्वितीयोऽनुवाकः ॥ २॥ अश द्वितीयकाण्डे प्रथमप्रपाठके दितीयोदनुतराक्ः )। मूविकामो ग्रामकामः प्रजार्थी दीर्वरोगबान्‌ । प्रजापशवधिनो वैषां भेताद्याः पशवः श्रुताः ॥ तनिवान्पदान्यथमानुवके विधाय द्वितीये वरुणगृहीतादीनां पशव उष्यन्ते । दष वरुणगृहीतस्य पद विधातुं पस्तौगि- प्रजापतिरिति । पजाप्रतिना सृष्टाः प्रजोः प्राचीः पराङ्गृर्योऽपरकाः सत्पोऽस्माघजापतेरायनगच्छन्‌ । गत्वा च वरुणं प्रप्ताः ¦ स च प्रजापतिस्ताः प्रजा अनुगम्य पदीवाः प्रजाः पनरपि मह्यमेव देहि वरुणमयाचव । वरुणस्तु न ददौ | ततः स॒ प्रजापितिर्वरुणमिदमत्रदीत्‌-एतासां ` परजानां पध्ये ब्रं भेष गहीत्वाऽदिष्टास्ता मह्यं देहीति । स च वरुणस्तासां पजानां मध्ये वरं मरे केवितदं मदीयोऽयमिति हस्तेनास्पशत्‌ । स च परीक्ष्यमाणः रुष्णवर्णं; सने- केन शेतेन पदिन युक्तोऽपत्‌ । विधत्ते- य इति । वरुणगृहीतं जठजन्येन पहोदरव्याधिना गृहीतः । प्शविशेषणं प्रशंसवि~ कृष्ण इति । ईशं पं वरुणः परत्याहतवानिति तस्य वरुणदेवताकतम्‌ । सष च यजमानस्याऽऽरोग्यसमृद्धच रपद्यते । पद्परदिपादिकामाख्पायिकां वशां विधातुं प्रसौपि-

, वर्भानुरिति । सवानुरित्य सरस्य कस्यविनामधेयम्‌ । घवगठोकगवां परमां नुदतीति सुवभौनुः । स च परथिव्या हषं भत्वा रुष्णवर्ण॑ः । वमपृञ्ञकरू- प्ये “ यचा सूयं स्वभंनुस्तमत्ताऽतिध्यद्‌ सुरः » इधयेतस्यामृवि स्टमाम्नातम्‌। परथिव्याश्च रृष्णरूपतवे रोके वहुखं दश्यते । छन्दोगाश्च पत्छृष्णं तदृनस्येत्य- श्नकारणमतायाः पथिभ्यः रष्णरूपत्वमामनन्ति । अवस्तमःपुञ्रूपः स आसुरः

-----------~ ----------

१क. घ. इ. च, प्ताः ।

~

१००८ . श्रीमत्सायणाचायैविरवितमाप्यसमेता- [रदितौयकाण्े- ( वरुणगहीतदिपञ्चविधानम्‌ ) स्वकीयेन तमसा सूयेमाच्छाधथ जगदान्ध्यं छृतवान्‌ । तस्मे तस्य सूर्यपमाच्छा- दृकस्य तमसः प्रायश परिहारं विनार्थं नानागिपैः प्रकाराक्तोरमण्यादवन्े- स्तमोऽारशवतुर्भैः पयायेरपसारितिवन्तः । प्रथमपर्यायि ऽपस्तं तमः रृष्णवर्णा काविद्विरभृत्‌ । द्वितीयपर्याये फल्गुनी डोहितवणां काचिदृविरभूत्‌ । वतीयप यये वकष रेता काविद्िरभृत्‌ | अस्थ्नोऽध्युपरि वतमानः प्रकाशोऽध्यस्थः 1 कस्यविन्मृतदेहस्य दीप्यमानमस्थि समादाय तदीयात्यकाशाच्चतुधपययि तमोऽ पृन्तनप्नीतवन्तः । तच्च तमे वदा बन्ध्या काविदािरमत्‌ । वतो देवा बि- चायं प्रसरमिद्भवरवन्‌-दैव्यादर्थ्नो जातत्वादयमत्तमो देवपरः । तमेते कसमै कामायोत्तमप्रयोजनायाऽऽटग्यं करिष्याम इति । अथ विचारादूर््वं वाहि वदानी- मेव प्रथिभ्या अल्पत्वमोषधीनामनसासि च दोषद्रयमवेक्ष्य तताहारह्पाय काप- य समधम्य आददितभ्यस्तां वदामाठभ्य परथिवीविस्तरमेषध्युलाक्तं च संपा दितदन्तः। विधत्ते- यः कामयेतेति । पाभिः प्रथेय पदाबाहुल्यरक्षणं विस्तारं प्राप्नुयाम्‌ । ध-

जया पूतरपौ।दिरूपया पररृषटो जायेय भवेयम्‌ । कामाय कामपापकेभ्य इत्यथः। जह्व्च॑सकामस्य पदाषिरानाय प्रसतौति-

अप्तावादित्यो नेति । पुषैवत्तमोवेधरहितोऽप्यादित्यः कद्‌ वित्काशमान्या- द्विशेषेण म दीप्तवान्‌ । तसमै तदृ्मेता वक्ष्पमाणा मल्हां गठरम्बिवस्वनान्वि- त। अजाः ्रेवास्विस्ल आटमन्त । रुष्णा ग्रीवा यस्याः सा रुष्णयीवी। भीषा- व्यतिरिक्परदेरेषु वर्णान्तरोपेतेत्य्थः । ङृत्लेऽपि रारीरपदेशे भद्थितेोहिवश-

कुरुष्णवर्गैयुक्ता सटित।। विधत्ते

यो बह्मवर्थसकाम इति । श्रवाध्ययनसंरतिहूपं तजो ्रस्वर्चसम्‌ । उक्तस्य परशुवरयस्य पयोगार्थं पशाविशेष काडविरेष च विधत्ते

वसन्तेति । पातरारिकाठेपूपाकरणे वपायागो वा यथा मवति तथा परार. भेत । वरसन््मौ पातःकाठे वर्षास्विव दीत्रमेषवरणामावदधेषन्तशि शिरोरिब नीहाराबरणामावाच्चाऽशदतवस्य तेजः स्पष्ट प्रकाशते । रपम मध्याद्वे प्रका- शाधिक्यमविस्पष्टम्‌ । शरट्वावपरादूणे स्तेनः सेव्ये मवति । पातर्र्येदिन- योध तपस्य ती।तपस्य च जरादिहेतुताद्सेष्यतवम्‌ । तान्येतानि षथोकान्पा दि्यक्य बरीणि तेजा तै भश्स्तानि । अतस्तत्काठानृष्ठनिन प्दशस्ततेजः- सेपतिभेबति । बतोपकरममारभ्य सैवत्सरपययन्तं बहमच्ांदिनिथम िधते-

ब"~------------------------- ----- -------

{र्‌ च. का गणिका ग-।२क. घ. ठ. य, हि) जंशष्य। द डु. "्िनःश्‌" |

क

पा ० १अन्‌ ०२] कैष्णयनुर्वदीयतैततिरीयसं हिता । १०५५ ( बरुणग्रहीतादिपड्युविभानम्‌ )

संधत्सरमिति । एकासिन्तेवत्सरे निरन्तरं नियमे परिगृह्य तादृशेन षह - षण ताः स्वस्वकार आखम्यन्ते । उपनीतस्य पाणवकस्य सभ्यावन्दनाद्याचा- रिक्षा सेवत्सरेण सम्यकृसंपद्यत इति सैपत्सरस्य ब्रह्मवर्चसप्रदातवृत्वम्‌ ` उक्ष - षृशुषु केचिद्गुणं विधत्ते-

गर्भिंणय इति । गर्मिणयसिस्लोऽपि गभयुक्ताः | विदरत्समोजया्थिषकाविनः वेषं विधत्ते

पारस्वतीमिति। वेदशाखा ्भ्यासपाररेन वाचो वदित समोऽपि सभाक. भ्पराहिना पो न वदेत्तस्यायं पाः । वसिन्प शो कंबिदृगृणं विधत्ते-

अपज्ञदतीति । अपनदती दन्तपातरहिता । रोकेऽपरि सदृन्ताः -पृरुषा बर्ण दोपमन्तरेण संपूर्णा वाचं वदनि । तीवरोगकहिनस्य परदृदूयोपेतं कम विषरते~

आन्नेयमिति । बभ्र; वङ्गः । शरीरे प्राणस्य बन्धकः सुक्ष्मो वोऽन्नस्व रसः स॒ सोमं परामोति । भोजनरुचौ व्यायिन।ऽभिमूतायां भृक्तनरमः शरैर न परविशति, कितु सोमापिषठितोपभिकायं एवनिऽ्वतिष्ठते । सेयं रसस्य सो¶- पराः । ततोऽभनिमाततादिकं शोषयति । सेयं शरीरस्वाधिपाप्तिः ।

प्रजाकामस्य द्विपशुकं क विधन-

सौम्यामेति । विदुषो जनानुरगाय द्विपशुकं कम विधतते-

आभ्नेयमिति । पूर्वे सभायां पू मृतस्य कमक्तम्‌ । इदानीं पवकुतोऽपि पारुष्यवचनेनापरस्तुतपसङ्गम व! समास्थितैम्यो रुच्यमाव सति रमि कम्यम।- नस्येदं कर्मेति विरोषः । तेनाऽऽ्रषतवेन तेजः प्रतिवादिभिरप्रषृष्यत्रपसिन्यन- माने स्थापयति । तेन सौम्यतेन नक्षव्॑सं भसङ्गन विनवे रा ज्ञवघनस्फूपिरूष- मसिन्द्धाति । छृष्ण््मीवगुणकस्याऽऽ्ेयतवेन बृद्धिमान््रह्पं तमोऽस्मापहइत्वि । अरीवातिरिक्तमदेये बरैत्येन सचमेव समोचितानुरञ्जनरूपां प्रभयिवास्िन्दृधाति ! अभरतवे सति सोम्यत्वेन पूरो बह्वच प्राप्तस्य त्विषिदीतिजंनानृरागा- विश्यो मवति । पौरोहित्यस्रधावतक्लिपदुकं कम विधते-

आच्यमिति । तरक्षणस्याम्निना सह्‌ बसखजन्यतसम्पेना्ेऽऽयत्वम्‌ । जाम राजनित्यादिमन्त्ेण समस्य राजतेन व्यवहाराद्रानन्यः सोम्यः । सौम्यस्याभितः ~ १ ग्भादागिमत्वन २ अ. पषन्तर। ` 7

ज

१०१. श्रीमत्सायणाचायविरचितमभाष्यसमेता-- [रद्विवीयकाण्डे~ ( वरुणगरहीतादिपञ्ुविधानम्‌ ) प्रस्वाज्चोपरिष्ाच्चाऽमेथानृष्ठाने सति रा्मभयतो ब्रह्मणा तेजततैव परिगृह्णाति बेद्शासपयुकतेन पौरोहित्यरक्षणेन ब्राह्मणोचितेन तेजतैव सर्वतो राष्ट वशी करोतीत्यथः । तदानीं पविसार्वेनमेकधा क्षणमात्रेण समावुङ्कः सम्यग्जयति । तेवो राजामात्यादय एनं पुरो दधते पौरो हित्य षदे स्थापयन्ति । अत्र भी्ांसा | एकादशाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम्‌- ५ हृष्णगरीवदुये तन्तं प्रथमा देवतक्थतः । तन्त्रं सोम्यव्यवयेन कारमेद्‌।तृथगभवेत्‌ ›› ॥ इति । काम्यपशुकाण्डे भ्रयते-“ आसनेयं रष्णीवमाट्मेव सोम्ये बभ्राम हृष्णयीवं पुरोधाया९ संमानः ?› इतिं । अथमर्थः- ममैव गौरोहित्यमस्तु नान्यस्येत्ेवं स्पर्धोपितो यथो क्तद्णोपेतं पशुधयमारभेतेति । तेनाऽऽ्यन्तयाः ृष्णग्ीवयोः पश्च दवतेक्यात्न्वेणानुष्ठानमिति चेन्मैवम्‌ । सोम्यपदुना व्यव- धानि सवि कटि क्यामयिन तन्त्रासेभवात्‌ । वस्पादवापः । प्रथमाध्यायस्य चतुर्थपदे चिन्तितम्‌- ^ आश्चेयो बालणौऽतापि पृवत्तवेनिण॑षः । हारं तु पृखजन्थतमाभनेयतेन सेस्तवे ” ॥ ३ति । हद्माननायत-““ अश्रि चै बाक्षणः ” इति । अवाप्यल््तपरिदधाध ~ दाद्नेयशब्दौ न ब्राज्लणस्य नामधेयं, नाप्यधिदेवताहूपो गुणो विधीयेते । अभ्चियं सृक्तमभ्चेयं हविरिवं देदतादद्धिदस्य सुकटविर्विषयत्वात्‌ । न हि जाज्ञणः सूक्तं नापि हविः । ततः संबन्धवाविंतद्धितान्तेनाऽ्चेषरन्दन ब्राज्ञणः स्तृयते । यथपि जः्षणे नाभिसंबन्धस्तथास्प्य्चिरेबन्धो मृखजन्यतगुणो ब्राक्षणे विद्यते । तथा चभ्चित्राल्ञणयोमंखजन्यतवं करिथिद््थवदे समान्नायते- “परजापविरकामयत प्रजयियेति स मृखवल्िवृपं निरमिमीत चमभिदवताऽ्वसज्यत गायक्गी छन्दो रथंतरः साम ब्रह्मणो मनु्याणामजः वदानां तस्मात्ते मरूया मृतो सृज्यन्त इति । वस्माद्‌्रेषरब्देः स्तावकः । एकौन्दो राजन्यो पैशयो वेश्वदेव इत्यादिषु दषटव्यम्‌ ॥

~-+--------- ----- स ०, *--~4

१ ख. संततः!

भ्र

[> निमी

पषा ० १अन्‌०१] द्धप्णयञरविदीयतेनिरीयसंहिता । १०११ (4 जयाद्िरत्पलुनिपिः ) । दति श्रीमत्सायणाचयंदिरविते माधवीये वेदृथपरकाशे छष्णयशुर्वेदीय- तैत्तिरीयसेहितामाष्ये द्वितीयकाण्डे प्रथमप्रपाठके द्वितीयोऽनुवाकः ॥ २ ॥

( अथ हितीया्टके प्रथप्रपारके ततीयोऽनुवाकः ) 1

देवाुरा एषु लोकेष्वस्पर्धन्त स एतं विष्णु वमिनमपर्यनः स्वायै देवताया आऽ्छभतं ततो वे सम इमाह्ाकनभ्यंजयद्रैष्णवं वाम नमा लमेत स्पधैमानो विप्रे ूतवेमा्ी- कानाभे जयति विष॑म आ लमेत विष॑मा श्व हीमे लोकाः समदध्या इन्दरौय मन्युमते मन॑स्वते ललामं प्राुङ्गभा लभेत संग्रामे ( १) संथतन् उद्दियण वै मन्युना मनसा मामं जयतीन्द्रमव मंन्ृमन्तं मन॑स्वन्त९ स्वेन॑ भागधेयेनोप धावति भम षएवास्मिनि- न्दिये मन्युं मनोँ दभाति जयति तड संयाम- मिन्द्रं मसत्वते पृश्चिमक्थमा लमेत भमं- काम इन्दरैभव मस्त्व॑न्त< स्वेन भागधेयेनोप धावति स एवास्मै सजातान्प्र य॑च्छति आ- म्येव भ॑वति यद्षमस्तन (२) रन्द्रो यष्पू- भिस्ते मारुतः मर्द्ध्ये पश्चाप्पृश्चिसक्थो भ॑वति पश्चादन्ववमायिनींमेवास्मे विदं करोति मोम्यं व्रता छमेतान्रैकामः भौम्यं वा अ- अ सोममेव स्वेन॑ भागपरयेनोपं भावति स

१०१२

इदि भीमस्सायणाचविरकिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे रृष्णयजवैदीप-

श्रीमत्मायणाचायंविरवितमाष्यसमेता- [रदिवीयकाण्डे- ` ( जयादिहेतृपड्यविधिः )

दवास्मा अन्नं प्र य॑च्छत्यक्नाप एव भवति बशरुभवत्येतद्रा अननैस्य रूप समंद सौम्यं भृुमा ठभेत यमप (ई ) राज्याय सन्त% राश्यं नोपनमेत्सोभ्यं वे रभ्य सोम॑मेष स्वेन॑ भागधेयेनोप धावति स. एवास्मै राभ्यं प्र शं्एत्युपैन र राज्यं न॑मति बश्रम॑वित्येतदरै सोम॑स्य रुप मग्रंद्ध्वा इनदरय वृत्रतुर ललाम पराशङ्गमा लमेत गतश्रीः प्रतिष्टाकामः पाप्मा- नमेव षुत तीवा प्रतिषं ग॑च्छतीन्द्रयामि- भाविघे ललामं प्राहङ्गमा( ४ ) मेत यः पाप्मनां गृहीतः स्यातपाप्मा वा अमिमति- रिनछ्रमेवाभिंमातिहन> स्वेन॑ भागवेयेनोष धावति स॒ एवास्मत्पाप्मानैममि्मातिं पर णुदत इनद्रीय विणे ललाम पराङङ्गमा लमेत यभल& राज्याय सन्त राज्यं नोपनमेदिनद्र- मैव व्रण स्वेनं भागधेयेनोपधावति स एवास्मे वचं प्र य॑च्छति स नं वजो मृत्य इन्ध उपैन राज्यं न॑मति ललामः प्रागुक्घो भवत्येतद्वै वज॑स्य हप संदधे (५) ॥

( संग्रमे तेनाढमभिमातिष्ने उखा प्रारङ्कमेनं पश्चदृश च ) |

तत्तिरीयसंहिताभा्ये द्ितीयकण्डि प्रथमप्रपाठके वृषीयोऽनुवाकः ॥ ३ ॥

पपार अब्‌] क्ष्णयर्वदीयतैततिरी यसं हिता | १०१६ ( जयादिरैतुपश्चुविधिः) ( अथ द्ितीयकण्डे प्रथमपपाठके तृतीयोऽनुवाकः ) । जदोदरगृहीतो यो ये वाञ्छन्ति पदपथाम्‌ । अह्व्चसकमो थो यो विद्न्वक्तुमक्षमः॥ दीषैरोगी भरजाकाभः समारञ्जनवार्जतः । तोरोहित्मे सव्मानकषतेषां पवः भरताः ॥ वनिवान्पशन्दितीयानुवाके विधाय वुतीयानुवाके जवादिहितृम्पदानिषित्म- दि डोकवयजयहेत्‌ पटं विधातु प्रसौति- देवासरा इति । टोकरेषु विषयपूनेषु, वामनं हत्वं पं, स्वायै विष्णुह्पयि देषतये । अथ विधते-- वेष्णवामिति । स्प्थमानो गृहेतरारिविषेये विव।द्वान्‌ । दिष्णुपियहविरदा- नद्त्योपबरितं रिष्णत्व१्‌ । चोदृकप्रम्पराप्ापिं समद शमृपवदितं विधतते- विषम हति । ए्रायन्धादरि्ोकानाम्॒तरोत्तरं विस्तृतत्वादभोगाधिक्याद। रिष भत्वम्‌ । सोऽ विषमदेगः स्ृद्धचे कल्पते । सेमरामार्थनः परं विषते- इ्द्रायेति । पनष्वते यवते । टटामलब्दः शेतपुण्डूवाटाङ्कितिङ्टिपेतं मते । प्ाशूङ्खा मृखं पत्यासनङ्गः पृगवः । पाशङ्खो गोरिति मरदाजषङ- नाव्‌ । प्राशङ्ोऽवाकशृङ्गः उक्षा वशा वेहृद्धेनुवंःस ऋषभो ऽनदवान्पुनरुत्तशे गोमृग इति गव्या इत्यापस्तम्यवचनात्‌ । सेयत्त प्रे सति । इृन्दियं शरीरं बम्‌ । मन्युः दातूविषयः कोपः । मनो धरयम्‌ । म्ामाधिनः प्र विधत्ते इन्द्रायिति । मरुचधर्ुक्ते। मरुत्वान्‌ । प्रक्नसक्थः वतोरुः । सजावान्तहे- सनलान्तत्रदन्त्टवासिनो भृत्यादींश्च । पगवत्वं सकिथशित्यं च पशंसंति-- यषटषभ इति । सेकृत्वसामान्येनेनसंवन्धित्वम्‌ , वाय्ये धेवामित्युकत्वा- चा्नवर्णस्य मारुतत्व, तदुभयं समृद्धये मदति । पूरोवरनोरूर्वाः पभिसक्थि- स्वं वारयितुं विधत्ते- पश्चादिति । यजमानो यमस्वामी प्रथमे यत्कार्यं यथाऽध्यवस्यति वद्‌- भ्रामनिवासिनी पजा प्थाद्यजमानानुसागेणेव वत्कायेभध्यवस्पति, न तु प्राति- कल्यं चिन्तयतीति पश्वदेन्ववसायिनी । अनाधिनः पद बिधते-

१ ख, "गकं १ ।

१०१४ श्रीमध्सायणाचादैरयितभाष्यममेता- [रद्विवीयकाण्डै- । ( वह्मव्ैसकामाघरीनां पड्ुिधिः ) सौभ्यामिति । सोमो वा ओषधीन।\ राजेति श्रदत्वादनस्य सौम्यत्वम्‌ । भग्दो व्याधिराहित्येन दीपाः । पद्वर्णं पशंसति- , अश्ररिति। पिदटितचणकाचचनस्य प्रियंादेवौं कूपं पिङ्गलम्‌ । रान्य ्राफरकिामिनः परं विधत्ते- * सोम्यमिति। राज्ञो व्येष्प्रताच्छौरयादिगृणरंपनलाद्रान्यायारं सन्त सम्यग्पोग्यं सन्तं यं पुरुषं प्रति राज्यं न प्राप्तुयात्तस्याये परः सोमोऽस्माकं रज्मणाना\ राजेति श्रतत्वावरव्यं सोम्थम्‌ । चन्द्रमण्डठस्य सुवणैवर्णतवाह- भरतवं सोमस्य रूपम्‌ । रानुयधिन भरषटश्ियः प्रतिष्ठार्थं परं विधत्ते

>

इन्द्रायोति । वृचतूवरिरिसकः । परप्मानेभव नरकपदृपापवद्धाधरकमेव वृतं वैरिणम्‌ । पपक्षाधिनः रं विधत्ते इन्द्रायेति । पाप्मना गोवधा्रपपातक्ाैना । राज्यार्भनः पधन्तरं विधत्ते- इ्द्रायेति । वजे वजवलमहरणसममायुधम्‌ । स चाऽ्युधविरेषो वज- समो भूत्या इन्धे यजमानं वैरिसंतापाय प्रदीपं करोति । नतस्य शृङ्गस्य तीक्ष्णा भरत्वासीक्ष्णधारायुक्तवजरूपतवम्‌ ॥ इति श्रीमत्सायणाचार्थविरविते माधवीये वेदथषकाशे कष्णयज- वैदीयतैतिरीयसेहितामाष्ये द्वितीयकाण्डे प्रथमप्पाठपन तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३ ॥ ( अथ द्वितीयाष्टके प्रथमप्रपाठके चतुर्थोऽनुवाकः ) 1 असावादित्यो न व्य॑रोचत तस्म देवाः पराय॑श्चित्तिमेच्छन्तस्मा एतां दरषभामाऽलं मन्त तयेवास्मिन्रच॑मदघ्रयां बंहवर्चसकामः

६६ ^ ~

स्यात्स्मां एतां दंष॑भामा टंमेताममेवाऽ- दित्य स्वेन भागयेयेनोपं॑धरावति म एवास्मिन्बह्वर्चसं द॑धाति बरह्मवचंस्यैव भ~

भ

्

पषा०भजनु°] केष्मयजुवदुयतनिरीयसहिता १२१५ ( बह्मव्चसकामादीनां प्र्युिषिः )

वति वसन्तां प्रातख्चीन्टलामाना ल॑भेत भ्रीप्म मध्येदिने ( १ ) जीज्छितिपृष्ठाज्छरथपराहणे जीञ्छितिवारान्नीणि वा आदित्यस्य तेजा ९- सि वसन्ता प्रातर्थीप्मे मध्यंदिने स॒रयपराह्े यावन्त्येव तेजां रसि तान्येवावं रुन्धे जयंञ्नय आ ठंभ्यन्तेऽभिपूरवभेवास्मिन्तजों दधाति संवत्सरं पर्यालभ्यन्ते संवत्स॒रो वे वंकषवचसस्यं प्रदाता सैवत्सर एवास्मै बञ्यवर्चसं प्र य॑च्छति बरह्मवचेस्यैव भ॑वति संवत्सरस्य परस्तासाजापत्यं कटम्‌ (२) आ लभेत प्रजापतिः सर्वा देवतां देवतांस्वेव प्रतिं तिष्ठति यदि विभीयाद्दुश्वम भविष्यामीति सोमपेष्ण इ्याममा छमेत सोम्यो वे देवत॑या परुषः पोष्णाः पवः स्वथेवास्में देव- त॑या पडमिस्तवच करोति न दुश्चर्मा भवति दृवाश्च वे यमश्वास्मिहकिंडस्पधेन्त म॒ यमो- दृवानापिद्ियं दीयमगुवत तययमस्य (३) यमत्वं त दंवा अमन्यन्त यो वा इदुमंभूयद्रयर स्म इति ते प्रजाप॑तिमपांधावन्त्स एतौ प्रजापति रात्मनं उक्षवरौ निरमिमीत ते देवा वैष्णा- वरुणीं वरामाऽलमर्ननद्यक्षाणं तं॒ वरुणेनेव भांहित्वा विष्णुना यज्ञेन पराणदननेणेवास्य- द्धियम॑त्रजजत यो भ्रातभ्यवान्तस्यात्स स्पर्ध मानो बेष्णावसणीम्‌ (४) षैरामा लभतेन्रमु-

३०३8६ भ्रीमलायणाचायैविरचिवमाष्यसमेता- [रदवितीयकाणै-~ ( ब्रह्मवचसकामाद्रीनां पड्युषिषिः ) क्षाणे वरणेनैव भ्रातृव्यं ्राहयित्वा विष्णुना यक्षेन प्र॒ एंदत दन्द्रेणेवास्येन्दियं पडनक्ते भव॑ व्यात्मना पराऽस्य भ्रावष्यो मवतीन्द्रौ वृतम हन्तं वृप्रो हतः बोंडशभिरमोगिरसिनात्स्यं पृ्स्यं दीषतो गाव उद्यन्ता वेदेह्यौऽमवन्तासाप्रषभो जवनेऽन्दैतमिनद्रः ( ५ ) अचायत्सोऽमन्यत यो बा इममालभैत म्रच्येतास्मात्पाप्मन इति स आनेय छृष्णम्रीवमाठंभतेन्द्रमंममं तस्याभिरेष स्वेन॑ भागधयेनोपंस्नतः षाढा वृ्रस्यं भोगान- प्यंदृहृदेनद्रेणेख्धियमात्मन्नधत्त यः पाप्मनां गृहीत स्यात आभियं छृष्णभरीवमा लमेतेन्द्रमंषममश्चिर- वास्य स्वेन भागधेयेनोप॑सरतः ( ६) पाप्मानमपिं दृषटमिन्द्रेणेद्रियमात्मन्ध॑त्ते पृच्यते पाप्मनो मवैयेव यावाप्रिवयै। येनुमा लमेत ज्योग॑प- रद्धाऽनयोहिं वा एषोऽ्रतिषठितोऽथेष ज्योग- परुद्धो यावाग्रथिवी एव स्वेन भागधेयेनोप धाति त एवैनं प्रषिष्ठां गंमयतः प्रत्येष तिष्ठति पर्थारिणीं भवति पर्यारीव द्य॑तस्थ राष्ट्रं यो ज्योगपरुद्धः समदय वायव्यम्‌ (७ ) व॒त्समा टंमेत वायवा अनयेर्वत्स इमे बा प्तस्म लोका अप॑ष्का बिड॑ुष्का्थेष भ्योगपरुदधो वागमेव स्वेन भागधेयेनोप धावति सं एवास्मा हमाह्टीकालिर प्र दापयति

[पपा ० १अनु ४] कष्णयजजवदीयनेततिरीपसदहित । १५१३ ( बरह्मव्चसकामाद्ीनां पयुविषिः) प्रास्मां इमे लोकाः स्तवन्ति ज्रखत्यिनं विप तिष्ठते (< ) ॥ (मध्येदिने कदं यमस्य सर्धमानो वष्णावरुणीं तपिनदोऽह् सवेनै माग बेयेनोपैसृतो वायम दिच॑तवारिष्छाभ्भ )। इति कृष्णयजर्वदीयतेत्तिरीयसंहितायां दितीयाण्डके प्रयपरप्रपाठके चतुर्थोऽनुवाकः ॥ ४ ॥ ( अथं दितीयकण्डे पथमपपठके बतुध(सनुदकिः ) । स्यभाकामो युद्धकपि प्रामकमोभजकापतवान्‌ । राज्यकामः पतिष्ठा्थीं यः परपृक्षपमिष्छति ॥ राज्यार्थी च पुमांसो ये तवां पशव ईरिताः ॥ नतौयानुबके जयकामादीनां १गन्विधाय चतूर्थे बरहठवेसकापादातां १ न्विधित्सुरङ्े बक्षवर्चसक्तामाय विधातु पसोति- असावादिष्य इति । पव॑पबोकोऽप्यादियस्य दुीप्यमावः कालविजेषै- वापि प्रतीकारान्तरं दृश्षयितुं पृनरुग्यते । दृशनामूषमाणां समाहरो' ¶श- दभा | कमेनामधेयमिति केचित्‌ । तत्त नात्यन्तयू।कैसहम्‌ । भाखमन्तेव्यस्व(= नेन्वयपरसङ्गगत्‌ । विधत्ते यो बरह्मव्सकाम इति । अमुमवाऽऽदत्यमित्यथवाद्‌ श्रतखाईदित्योऽ- स्थिन्कर्माणि देवता । ततैव कठति उषरहिणं परगुणवि गेषं विषते यमन्तेति । शितिषृष्ठाः भरतपृष्ठाः । सितिवाराः प्ताः | पृवंवा्काड- विशषं धरदंसति- श्रीणि षा इति । विहितानेव चित्वापतानसवान्परसति- जयश्लय इति । पूं वसन्ते यथा तिलेोपेचास्तथा भीष्पशरहोरपि तै व्वोपेवये सति पु्ेसादश्यं संपत । तधुदुसिमन्धजमनिः्यमिपूं गृव्ाह- थेनेबोत्तरो चरकारऽपि तेजो विधये । न वु कदाबदति तेजो हीयत इव्यथः ! अभियक्ष्णञ्मीवादिष्विष ब्रह्षचर्थादिनिपमकारं विधत्त

~

१ ख. च. °रोऽस्यापिति द्‌^।

ल

०१८६ शरीमत्सायणाचारधविरवितमाभ्यसमेता- [रद्वतौपकाण्ड- (-बह्मव्सकामार्दीनां पञचुविभिः ) संवत्सरमिति । ददामस्यषेमस्य देवताकाखव्णबिरेषानिधत्ते- संबत्सरस्येति । कवः पिङ्गः ।. प्रजापतेरुताद्कत्वेन सरवदेवता[ स ]- कत्वम्‌ । तवग्दोषनिवारणाय प्रं विधत्ते- यादि बिभीयादिति । कण्डूत्यारिविदेषदिङ्गेन भाविकृष्ठरोममनुमाय भीष- स्पायं १४: । परुषस्य सोमदेवतताकत्वं ¶ शानां पोष्णत्वं च सोमापूषिषयमाभ्या- ग्याखूपापसङ्गेन दृदतम्‌ । भ्रातृव्यवतो द्विपकै कमे विधातुं परस्तोति- देवाश्चोति । अयुवत देवेभ्यः परथक्हृतवान्‌ । अतो यवनामकोऽयं ब्णभ्य - स्पेन यमः संपन । इन्दियगते वीर्ेऽपगेते सति देवाः प्रस्परमिद्भव्रवन्‌-- पृषं यदमृठोकाधिपत्यं प्राप्य वयं स्मस्तदिवं पाप्य यम एवामूत्‌ । उक्षा सेचन- समर्थो इत्सोतदकः । वशा वन्ध्या । छिङ्कन्यत्ययो द्रष्टव्यः । तं यमं वरुणषा- देनेष प्रा्टयितवा यज्ञह्येण विष्णुना निष्कासितवन्तः। इन्दरपरसादेनास्य यमस्य वीर्ये नादिववन्तः । विषत्ते- यो ्रातृभ्यवानैति । आलमना स्वेन हरेण यजमानो विजयी भषति । अस्य भरातुम्यः परावति । पप्विमुक्तिकामस्य द्विपदाकं कर्मं॒विषाुं प्र्तौति- इन्द्रो वमिति । तमिन्ं भोगैः शररैरसिनादबध्नाद्धतादूवृ्रादुलनानि को- धाबिष्टानि षोडश शरीराणि परितो वेष्टयित्वा स्थितानि, स च वृत्रः सर्पाकारेततैः शररिस्तमिन्रं रज्जभिरिव बबन्ध । ततस्तस्य वृषस्य रीपैतः काश्चिद्रा उतना ताश्च गावो विशष्टदेहसंबन्धिन्योऽभवन्‌ । तासां गवां जघने पृष्ठभागे कशिदष- मोऽमुगम्योदगच्छत्‌ । तमृषममृदिश्येनोऽचायत्स्वासानं पूजितवान्‌ , अष मदीयं कार्ये सेपनमिति । ततः स इन्द्रौ पनसा व्यचारयत्‌ । किमिति, पः कोऽपीममूषममाटभेत देवतोदेशेन रस्यात्स शटृशाद्वन्नादिरूपातापमनो मृष्ये- तेति । एवं विचायं दविपदाकं कर्म रतवान्‌ । तस्ये्द्रस्य॒सेबन्धिना स्वभागेन शुष्टोऽभिः स्ौकाराणि षोडशा रारीराणि तं वृतरमप्यदहत्‌ । तत देन्वयागेन(ग) पामथ्प॑मिनः स्वातन्यधसच । अथ विधत्ते- यः पाप्मनेति । चिरं राज्य ्रष्टस्य परं विधत्ते- दाबापरयिष्यामिति । ज्योगपरुदश्चिरं राज्यभ्ष्टः। यस्तु पभ।¶।उन- ्याभाषादसतिक्ोफे न प्ाितिष्ठति, वैदिककमंनुष्टानाभावात्छेऽपि न॒ भपित

[पषा ० १अगु ०४] छृष्णयजु्वेदीयतेतिरीयसंहिता । १९१९ ( बक्षवश्वसकामादीनां पडुविषिः )

हति, तदानीं सोऽ श्योगपरुदध इत्युच्यते । तस्य च वापथिष्योः ¶रितोषाद्‌- जयत्र प्रतिष्ठा सेपधते । षेनोः केविदृगृणं विधत्ते

पर्थारिणीति । पा गोगर्भणी सती प्राप प्रसवकाटं परितयम्य चिरं गर्भं रत्वा प्श्वातपसुते सा प्रयौरिणी । तथा च सुत्रकारः-“ पयौरिणीपि परिहरम्‌- मवि » इति । यो ज्योगपरुदध एवस्य राष्ट पर्यारीव भवति, भोगकाठे चिर मतीत्य पश्ौतमाप्यपान(ण)तात्‌ । अपः सदृशयोगः समये भषति । श्पोगप्‌- रुदस्येव घेनुपयोगादू्वं वत्सप्रयोगं विधतते-

वायष्यमिति । यथा वत्सो षेनोः समीप एव सेवरति वथा बायरषि घवाप्रथेव्योः संचरपीति तद्रत्सत्वम्‌ । अत एव घावाप्राधिम्यपेनुपयोगसषभीपे तदीयवत्सपयोगो युज्यते । यदा ॐोकाः प्रजा सेतस्मे राज्ञेऽशृष्का भपरकषा भवन्ति तदानीमेवैष ज्योगपरुद्धो भवाति । ठोकशम्देन ततर वतव परमुखेन स्थिता प्मामण्पादयो मृख्यपृरुषा उभ्यन्ते । अवशिष्टा सवां परजा विट्‌ शम्बन । बालन ष्टो बायुर्छोकान्जां च प्रदपयत्यनुरक्तान्करोति । ते च ठेका असम स्मुबन्वि मणिमृक्तादिषने परसावयन्ति बाहुल्येन प्रयण्डन्तीत्यथं; । परजा बनं भूङ्ञवी पारयन्ती सेवते ।

अव्र मीमांसा । अष्टमाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम्‌- ५ छटामादिगणे दैक्षद्रीकादरिनतोऽथव । आद्यो विशेषराहित्यान गणत्ववि शेषतः ”» ॥

काम्पप्दाकाण्डे पशुगण: भ्रूयते-“ वसन्ते ठरामांसीन्दुषभानातमेत ?? इषि । तत्र रशनादयादिविेषरिङ्कगमावदक्षाद्भ्रीषोमीयाद्ाविदे श इति बेत्‌ । म । गणत्वेन विरेषटिङ्गेनेकाईरिनिभ्योऽपिदे शात्‌ । एेकादशिनानां पशुगणप्रह- विल्वं चिङ्काद्वगम्यते । तथा हि सोवामण्यां पशुगणं पतयेवमाज्नापते-- ५ यञ्रिषु युपेष्वाटभेत । बहिधांऽस्मादिन्विथं वीर्य दध्यात्‌ । भ्रातृव्यमस्मे जनयेत्‌ । एकयूप आरभते » इति । यद्त्रा्चीषोमीयः प्रकूविः स्पाचदा चोदकादेकस्येव युपस्य प्राप्तेन यूपतरयपसक्त्यभावात्दुपन्यासेन दोषाभिभानं पुनेरेकथपविधानं च व्यर्थ स्यात्‌ । देकाद्शिनानां पतित्वे तु प्रतिपद परथ गयूपातिदेशेन परसक्तसद्धावात्दुपपधते । तस्मातशूगणेष्वेकाद्रिनेभ्योऽ विदेशः ।

ट्लःम्मीपठ।रष. ड. च. आत्रोयमां\ `

१९२१ आमत्सायणाचायाषैरचितमाप्यसमेता- [रदिवीयकाण्डे-

( प्कामादीनां पशुविधिः) दृशमाभ्यायस्य द्वितीयपदे चिन्तितम्‌-- 1 “‹ धेनुवत्सषैभाश्छगे गवि वा गुणकीर्तनात्‌ । अजेऽतिरिषे स्यु गोजात्येकगृणोक्रिवः » ॥ परुदितिषु श्रपते--“ धाव एथिव्पां पेनुमारमेवे मारुतं वत्समैन्मृष- भम्‌) ईति । वतर धेनुशब्दो नवसूतिकामाच्टे। वत्सशब्दो वाटम्‌ । फषभ- शब्दः पुमांसम्‌ । तथा सति गुणवान एते शब्द्‌/ अतिदि्ट्मजद्रग्यमबाित्वा तदेष दम्यं यथोक्तगुण विरिष्टं वदनत । गौस्तु न परतयक्षमिहट॒श्रेषते नाप्यति- दिष्यते । प्रष्ठतावनुपदिष्टत्वात्‌ । अतो न गां विशिषन्तीति पूर्वपक्षः । न खल्वेते सथोकंगृणसामान्यवविनः, किं तर्हि गोगतेनिष वन्गुणानाहुः । अतस्ते शब्द भमेऽनुपपन्ः सेन्तोऽनृपरिटमनेतिदिषटमपरि मां मृख्यवृत्या विरिषन्तरं भाषन्त ति राज्ालः॥ हति भीभत्सायणावायंविरविते माधवीपे वेदरथप्राशे छष्णयजुरवरीष- ` पत्तिरीपनहितामाध्ये द्िीयकाण्डे परथमपपाढके । घतुर्थोऽनुषाकेः ॥ ४ ॥

(+

( भथ द्वितीया प्रथमप्रपाठके पवमोऽनुवाक; ) ।

इन्द्रौ वलस्य भिलपपौर्णत्मि य उत्तमः पर- रासीत्तं पृष्ठं प्रतिं मेगरदयोद॑क्खिदत्तरः सहतं परवोऽनृद्‌।यन्त्सम उनतोऽभवयः पडकः स्या- र्म एतपेन्द्रपु्नतमा लंभेतेन्द्र॑मेव स्वेन भागधेधे- नोप॑ धावति म एवास्मै पटान्पर य॑च्छति पङामा- नेव भ॑वत्युन्नतः ( १ ) भवाति साहस्री वा एषा छक्ष्मी यदतो लक्षिपियेव पानवं रुन्धे यद्‌ . सरसं पषनप्राप्नयादथ वेष्णवं वामनमा लैमेतै- -तस्मिन्वै तत्सहसामध्य॑तिष्ठततस्मादेष वामनः भभींकितः पङ्भ्यं एवे प्रजतिभ्यः प्रतिष्ं दधाति

ग

+

प१०१अब्‌ ५] दृष्णवजुर्वदीयतेत्तिरीयसंहिता | १०२१

( पञकामादीनां पडाविधिः ) फति मरन्र॑पष्ान्पाप्त॒मित्यांदुरहोराजाण्येवं सहसरं = संपाद्याऽ१ लंयेत पवः (२) वा अंहो राज्ाणिं प्डनेव परजतान्प्रतिष्ठां ग॑ंमयत्योष॑- धीभ्या वेहतमा लमेत प्रजाकांम ओष॑धयो वा पतं प्रजाये परि बाधन्ते योऽटै प्रजायै भन््रजां न विन्दत ओष॑धयः खलु वा एतस्यै सतृमपिं वनन्ति या वृहृद्धवत्योष॑धीरेव स्वेन॑ भागेनोप धावति ता एवास्मे स्वायोनैः प्रजां भर॒ जनयि विन्दतै (३) प्रजामापोषा शओष॑धयोऽमतपरंष आपं एवास्मा असतः मह~ ति तस्पांदादुयश्चवं वेद्‌ यश्च नाऽऽपस्त्वावा- ग॑त: महंद्तीवयन्री ५ सृतव॑हामा लमेत भूतिका- मोर्नातो वा एष्‌ योपटं मूल्ये मन्भूतिं न प्रामो- नष्टं खटवा एषा स्त्वा बक्ञाऽभ॑वत्‌ (४) डष्द्रेमवे स्वेन॑ भागभेयेनापं भावति म एवैनं भृतिं गमयति भ्॑त्येव य नत्वा वरा स्यानमेनदमे वाऽलभतेतद्राव तदिन्छिय माक्षदवेन्दियमवं भन्धु यट पुनस्त्छृष्टमा लमेत य आ तृतीया- त्पुरुषात्मामं न पिविद्धिच्छ॑नो वा एतस्य सोम- पीथा यो व्रणः मजा (५) ततीयातपुरुषात्मोभं न पिषतीनद्रासी एव स्वनं भागधेयेनोप धावति तावेवास्मै मोभपीयं प्र यच्छत उपैनर सोम-

१०२१ श्रीमत्सावेणाचायंबिरवितमाप्यसमेता- [रदविवीयकाणै- ( प्चकामादीनां पश्ुरििः )

पीथो न॑मति यदन्धो भव॑तीद्धियं वे सोम~ पथि हंद्दरियमेव सोंमरपीथमवं रन्धे यद्यो भर्षत्याभनेयो वै बंह्मणः स्वामेव देवतामन्‌ सं तनोति पुनर्त्मृष्टो भवति पुनसत्मृष्ट इव चैतस्य (६) सोमपीथः समंदधये बराह्मण- स्प्यं परमा ` लंमेताभिचरन्बहमंणस्पतिभेव स्वेन॑ भागधेयेनोपधावति तस्मां एवैनमा वृश्चति ताजगा्तिपाकछलीपि तूपरो भ॑वति क्षुरैः विवा एषा लक्ष्मी यततुपरः समरद्धयै स्फ्यो युषो मवति वजो बे स्फ्यो वजमेवास्मे प्र हरति शरमयं बर्हिः इणात्येवेनं वेभीदक इध्मो भिनच्यवन॑प (७)! ( भवल्युलतः पावो जनयन्ति विनदरऽभवत्सनेतस्ये्मललीणिं च ) । इति रष्णयजर्वेदीयतेततिरीयसंहितायां द्वितीयाष्ठके प्रथमप्रपाठके पञथचमोऽनुवाकः ॥ ५ ॥

( अथ द्वितीयकाण्डे प्रथमप्रपाठके पचमोऽनुवाकः ) । बह्मवर्च॑ंसकामो यश्चर्मदोषाद्धिमेषि यः । भरातृव्यवान्पापभीरर्भटराज्यश्च यो भवेत्‌ ॥ अनुवाक चतू्थऽस्िनेतेषां पशवः श्रता; ॥ . अथ पञ्चमे पदकरामादीनां पशवो वक्तव्याः । तत्रैवं विधातुं प्रस्तोवि--

१. शरक विर ।

पषा ० १अ्‌०५] रन्णेयजुर्वदीयौैत्तिरीयसंहिता । १०३३ ( पडकामार्दनां पडविधिः )

इन्द्रो बलस्येति । वरनामकः कश्चिदृसुरस्तस्करो भूत्वा यतस्ततो बहटन्ष- नपहत्य करसिमिधिद्धविे स्थापयामास । तं च ॒वृत्तान्तमवगव्येन््ो बिखमपौ- रणात्‌, दारपिधानाय प्रक्षि पाषाणमपनीतवान्‌ । तवै य उत्तमः पृदस्तं पशं पृष्ठं प्रति पृष्टदेशे पृष्ठमूरमवरम्ब्योदक्खिददु स्किपवान्‌ । तस्य पृशोयंथपतित्वा- त्मन्‌ सहसरं पशव उदरववन्तः । स च गृख्पः पृुर्युथपतितिन पूवमेवो्तोऽपि पथचादिन्दोरक्ेपणेनात्यन्तमृनतोऽभवत्‌ । विधत्ते--

यः पडाकाम इति । पशोरौनलयं परोसति--

उन्नतो भवतीति । उचत इति यत्‌+ एषा साहसी रक्ष्मी सहस्रस्य निमित्तभूता तत एव टक्षमी संपदूपा । वथा सत्युनवारम्मेन पदसतमृदिरूपया क्षमया युक्तस्तान्परनवरन्धे ।

पूव यथा पेनृम।छन्धवतः पश्वा दृत्ताटम्भो विहित एवमवराप्युनतमारन्ध्‌- वतो वामनारम्भं विधत्ते

यदा सहख्चामिति । पदकाम उनतमाखभ्य ततकटमूतायरन्पाप्नैवन्त- हसपराेरूध्वं वाभनमाखभेत । यस्मादेतसिन्वामने तदुनतं पदसहस्रं टीरार्थं- मारोहति परमात्सहसपदुप्रियत्वादेव(ष) वामनो विष्णोः सम्थगेक्षिवः । एत- स्याऽऽ्टम्मेन पू्वमृलनेभ्यः सह्सपदाभ्यः पश्वर्थ प्रतिष्ठां तृणोदकरसपूर्ण॑निवा- स्थानं छेतवान्भवति । एतस्य वामनस्य सहृस्तपराधिकारदृन्यं कठ विधत्ते

कोऽहतीति । सदस्तपापिः पायेण दुमा । विव्नानां चोरव्या्ादिरृतानां बहृतवात्‌ । अतः प्रडपप्तहर्थ्पं सहसदिनान्यतिवाद्याऽऽखमेव । पशवो हि क्षीरादिभोगाथं साद्यन्ते । ततरैकेकस्मिनिने तद्धोगपदानदिकेकः पथुरिति गणनायां सहस्रसंख्याकान्यहे(र तर ण्व सहसरं १२बः संप्यन्ते । ततः सहस दिनेभ्य ऊर्वं वामनारम्भेन यावतां तावदी वा विद्यमानानां पदानां प्रति सषप।द्िता मवति । प्रजाकामस्य परं विधत्ते

आओषधीभ्य इति । वेहतं गभ॑विनाशिनीम्‌ । यः प्रजत्वाद्ने समधौऽपि प्रजां न ठमत एतं पजाथमेषविदिवताः परितो बाधन्ते । अतस्ताभ्य आदम्भो युक्तः । या गै्भनाणिनी मवत्येतस्याः सूतुं गभ॑पेषधयोभिष्नन्ति । अतस्तासां पियाया वेहव आदम्भेन तुश ओषधयो यजमानार्थं स्वादेनियेजमानरंबन्षि

धरयौल्जामृत्ाद्यीन्व स्वरेवतेव परयच्छन्ति, न तु केत्रनपृतिकासुवादिक्‌ 1

~~

१ स. च. "दो पुच्छमूः । रव. 'प्ुयात्सह" । ३ ख, च, "तां न

१०२४ भरीमसायणाचायविरचितभाष्यसयेता-- [रदवितीयकाण्ड { पञ्चकामादौनां पङ्तरिभिः ) वतोऽसामौरसीमेव पजां ठमते । तां ओवधये। ठोकप्रसिद्धया स्तूयन्ते । तव तावद्‌ एवैषधयोऽपामोषधिकारणत्वत्‌ । पुरुषो यजमानस्योलद्यमानः पूष । स॒ चोधत्तेः प्रागसदित्युच्यते। स्वकारणमूतरपावस्थायामनमिव्यक्ततानू । वथा सस्यद्रपेण स्थिता ओषधय एव यजमानाथेमनभिव्यक्त ररीराकारद्रैतसः सद~ भि्यक्तारीरं पयच्छन्ि । यस्मादेवं तस्मात्कारणादीदरावृ्तान्ताभिजास्तद्नभि- ज्ञा्र उौकिका एवमाहृः-भप एवास्मा असतः सद्दृतीति । नाभिन्ञा भोष- भिदेवताकृतं पथोक्तं पूथपदानमभिटकष्यैवं बदन । अनमिजासतु करेषु जरते पत्था सस्यनिष्पत्तिमभिरक्ष्याऽऽप एवासतः सस्यराटताल्षात्सद्रिम।नत्रन भासमानं सस्यं दृदवीत्यहुः । यद्भि ओषधीनां पुवप्रदत्वमाहुः, पदि १।५- मभिज्ञा अपां रस्यपरदतवमाहः, सर्वथाऽपि पशस्तगेवोषधिवियं कर्मं । मनि कमस्य पदु विधत्ते देनद्रीमिति । सरद्रत्समृताय् पञचदरन्स्या गोः सुतवशा। मा भूय वोग्ोऽ- मि मूर्तिं न पराप्नोति सोऽयमृत्नोऽप्यनृत्चसम एव । तस्पदूयमासमेत । षू~ ' पाऽपि सूतवशा प्रथममिन्द्रसमाने वत्समृत्ाय वेन्ध्याऽभवेत्‌ । इत्सय पिवाथाः सूतवदायाः प्रथोगादृष्वं बत्सपयोगे विषेत्त- यर सूत्वेति । सूतवराय। वत्स इन्दसमानः । अत एेन्दुमातुः सुवश्च हेण निषतिरेवमान्नायते-“. सोऽमन्यत यो चै पदनाप्परो जनिष्यत स भविष्यतीति तस्या अनुमृश्य पानिपाच्छिनत्स्‌ रुतवेश। :भवनत्सूतविश वि जन्म इति । षथा सति स्वरामानतनेन्द्पियं मेने पत्सवन्द्रपवाऽप्ठमेत । दत्सभये- [ न्वियके पैल दन्दरतवान्मरूयमेेन्दियमवरन्ये । विच्छिलमोभपीथस्य पृषो विधते द्वारमिति । मादितवृषणे। याव उत्सृ इध्युच्यते । स एव जीर्णो छाङ्गखवहनदेगक्तः पनरुपयृषटः । स्वात्मानमारम्य तृतीयः पुरुषः पितापहः पिता स्वयं च यद्‌ सोमं न पिेयुस्तदानीमतस्य वयस्य से(भपानं विच्छिन्ने, स॒ एतं पृशमादभेत । दृनमा च कमण परशंसति यदन्धो भवतीति । सोभपारसयन्दिवृद्िहि्वादिन्ियकतवव्‌ । १४४ शेषणं परशंसति पुनरुत्सृष्टो भवतीति । प्रथपं पितापहून सापपौय जतत, पूनः पितरा, पुनरपि सवेन) वेव उक्तपदसादरयाचददम्भः समदत सैपक् । अपिचरतः पदौ वित्ते

ह

[षाण अन ०५] कष्णयनुर्वेदीयतैर्तिरीयसंहिता । १०२५ ( पञ्युकामविीनां पञ्चविधः ) जाह्मणस्पत्य मिति । स नज्मणस्पतिस्तस्मा एव यजमानार्थेकैनं वैरिणवा- भृश्वति समन्ताच्छिनत्ति, तदानीमेव वैरी मरणं पामोति । पदाबिशेषणं परशंसति तूपरो भवतीति । तूषर इति यदेषा क्षुरप्र इव तीकेणा भारा वेज यस्थाः सा क्िरपविस्ताहशी सक्षम वैरिमारणार्था सेपदयते । दृङ्खगभावेऽपि युद मेष इव सहसा घाते करोतीति वजप्ताम्यम्‌ । युपस्य ॒बोद्कपातमष्टाभितादि- हपमपवदितं स्फ्यस्तमानमाकारं विधत्ते स्फ्यो यूप इति । अतर सूत्‌“ सफये। यूप इति स्फथाहृवियुषः » इति कशपयपपवदितं विधत्ते- शरमयमिति । गृणन्ति हिसर्वीति शरासतृणविदोषा येष तृगेषृषनेः कषठिरबाह्मणाः+ क्रियन्ते । तेषां च दृणानां शीरष्णरिगावयेेरतनत्व।देसक- त्वम्‌ । बज्रावयैरुतततिरन्यजाऽऽन्न।यते-५ इन्द्रो वृत्राय बञ्रे प्राहरत्स बेध। भ्यमवत्सक्यस्तृ्य\ रथसतृतीयं यृपस्तृवीयं यञ्तःशरा अशीयन्त वे शरा भ~ ममन्तच्छराणा२ शर्वम्‌ '› इति । तस्माच्छरमयेन बर्हिष वैरिणं हिनश्ेब्‌ । प।उाशमिभ्मं बाधितुं विधत्ते वैभीदक इति । अक्षशन्दषाच्यादृवृक्षादूपनो वेर्मद्कः । च इ विशे. वेण मन्तु शक्त इति रत्वा वैरिणं भिनचेव । अत्र मीस । दशमाध्यायस्य चतुर्थपाद विन्तितम्‌- “समृच्चेयं शरमयं क शनोतास्य बाधकम्‌ । पराचर्थस्य पिेराद्यो मेवं ५तिपदोकितः "॥ सौमारोतरे चरं निवपेःह्णानां बरीहणाममिचरन्नित्यन श्वरषये बहिमैव्ीति भते, वदिदं पातन कुरशवर्ह्षा सह सपुध्वीयत । कृतः । मयदृशम्देन पाच यैस्यामिधानादेवधिनपि वदपप्तेरिति पू: पक्षः । नित्यं बृद्धशरादिभ्य एति सूत्रेण राररब्दद्रिकारार्थो मयट्पत्ययः पतिप्दोक्तः । अत्तं प्रित्यश्य पराब्‌- याथा न ग्रहीतुं शक्यः। किंच, परान्ते कार्यान्तरं कल्पनी स्थाद्‌ ॥ तस्मत्कृराबर्हिषो बाधकमिति राद्धान्तः ॥ ` अग्रहण इत्यसय स्थनि बाणा इति यक्त । अथव। बह्म इति पन बदगटरो जगः! १ स. बन्नो ।२्‌ च, अन्न विभीतकः । 3 स. "स्य रिद ! १९९

१०२६ भ्रीमत्सायणाचार्थीवर्यचतमाष्यस्तमता- [रदितीयकाणै- ( अ्रामकामार्दनिं पश््िधिः ) दति भीमत्सायणाचायंविराचिते माधवीये वेदाथपकाशे रष्णयचुरवे- दीयतैततिरायसंहितामाष्य द्वितीयकाण्डे प्रथमप्रपाठके पञ्चमोऽनुवाकः ॥ ५॥

( अथ द्वितीयाष्टके प्रथमप्रपाठके षे्टाऽनुवाकः )।

बार्हस्पत्य « रिपिपृष्मा लमेत ्रामकामो । यः कामयेत पृष्ठ समानानां स्यापिति बह- स्पतिमेव स्वेन॑ भागवेयेनोपं॑धावति स एवेन पृष्ठ संमानानां' करोति भ्राम्येव भ॑वति शि- तिपृष्ठो भ॑वति बाहेस्पत्यो ह्येष देवतया सम- द्धै पोष्णर श्याममा ठमेताज्नकामोऽननं वै पूषा पू्मण॑मेव स्वेन भागधेयेनोप धावति म एवास्मै (१) अन्नं प्र यं॑च्छत्यन्नाद्‌ एव भ॑वति इयामो भ॑वत्येतद्वा अन्न॑स्य रूप सरं द्धे मारतं पृभ्रिमा लंमेतान्नकामोऽजं बै मरुतो मरुतं एव स्वनं भागधेयेनोप॑ धावति त एवास्मा अन्नं प्र य॑च्छन्त्यन्नाद्‌ एव भ॑वति पृश्चिर्मवत्येतद्वा अन्न॑स्य रूपर सम्रंद्चा णेन्द्र मंरुणमा ठंभेतेच्धियकांम इन्द्रुमेव (२) स्वेन॑ भागधेयेनोप॑धावाति स एवास्मिनिद्धियं ६- धातीद्धियाम्येव भ॑वत्यरुणो श्रमान्भवत्यतद्रा इनद्र॑स्य रूप स्रद्धये सावित्मुंपध्वस्तमा लमेत मनिर्कामः सविता बे प्र॑सवानामीशे सवितारभेव स्वनं भगधयनोपं धावति स॒

५.4

षा ०१अन्‌ ०६] ष्णयनुर्वदीयौिरीयमंहिता। । १०१७ ( मामङामादीनां पश्दिषिः) एवास्मै सनिं प्र घंवति दान॑कामा अस्मै प्रजा

मंवन्त्युपध्वस्तो म॑वति मावि्रो ह्येषः ( ३) देवत॑या सम दधय वैश्वदेवं बंरूपमा लभेता- ज्॑काम वेश्वदवे वा अन्नं विश्वानेव देवान्तस्वेनं भागधेयेनोप धावति ते एवास्मा अन्नं प्र य॑च्छन्त्यन्नाद्‌ एव भ॑वति बहुरूपो भ॑वति भटृरूपर दयन्न“ मभद्धयै वेश्वदेवं बदुरूपमा लभेत यआम॑कामो वेश्वदेषा वै स॑जाता वि्वा- नेव दृवान्त्स्बन भागधेयेनोपधावति तं एवास्मै ( ४) सजातान्प्र य॑च्छन्ति य्य भ॑वति बहुरूपो भ॑वति बहुदेवत्यों) द्येष समद्धये प्राजापत्य त॑परमा ल॑भेत यस्याना- ज्ञातमिव ज्योगामयेतमाजापत्यो वे पुरषः प्रजा- पंतिः खल्‌ वे तस्यं वेद्‌ यस्यानाज्ञातमिव भ्यो- गामयति प्रजापतिमेव स्वेन॑ भागधेयेनोप धावति म एवैनं तस्मात्सरामौन्पृश्चति तूपरो म॑वति.प्ाजापत्यो दयंष देवत॑या भग्रद्धये (५) । ( अस्मा दुमद स॑जाता विशधानिव देवागखेनं मागमेये- नोर भावति त स प्राजापत्यो हि तरीणि च) । इति रृष्णयज्बदी यतैनिशयमंहितायां द्वितीयाष्टके प्रथमप्रपाठके षष्टोऽन॒वाकः ॥ ६ ॥

=~-~-~~-

१६८ श्रीमत्माय णाचाधरीवरीचतमाप्यसमेता- [दिवीयकाण्डै- ( ग्रामकामा्नां पडषिधिः } (भथ द्वितीषकाण्दे प्रथमप्रपाठके १८४ोऽनुबाकः) । ब्ाकामः पणाकृामेो मूत्यर्थी छिलपोपेकः । भभिचारी रये तेषां पश्चमे पशवः श्रताः ॥ थ १३ प्रामकामदुनिं पशन्तराणि वक्तव्यानि । तैकं परं विधत्ते श्हस्पत्पमिति । प्ामो म मूयादन्येषां यामस्वामिनां मध्ये पृषठवदुषरिवती स्वाति षः कामयेत तस्यायं पदाः । पदविरोषणे परंसति- शितिपृष्ठो मबतीति । राजसुय बाहंसपत्ये चरु शिगिषृष्टो द्षिणेत्यक- त्वात्तेवताकत्वम्‌ । अनकामस्य पर विधत्ते- पौप्णामेति । अनस्य पोषकवातूषलम्‌ । पाक्रोषणं परंसति- थामा भजतीति । पव राकाद्यलस्य पे श्यामम्‌ । अनकामस्प प्वन्परं विषते- भारतापिति । मरतां देश्यतेनालसंपादकत्वादनत्वम्‌ । पदरविरोषणं प्रशं हति प्गिमेवतीति । पिः भेदः । शाल्पनस्य सपं धेतम्‌ । इन्विकामस्य पशु शिधिते- देष्रमरुणमेति । अरुणस्य पयोरगुणान्तरं विधतते- भरुणो श्ेमानिति । महती भररस्यातीति भमन्‌ । द्रस्य स्हसकषधेन जरबाह्यं स्वरूपम्‌ । स्वप्दतिमरहीतृकदानकामस्य पर विषत्ते- सारितरिमिति । उपभ्वस्तः सेदीर्णवर्णः । सनिकाम्‌ः परकतुकदानकामः । श्रस्ानां पररणानाम्‌ । असि यजमानार्थं परकर्तुकं दानं प्रसुवाति पेरथति । सैकनै्णं प्रदोतति- उपश्वस्त इति । राजये सावे दादृशकपारे क्षतुरगह उपष्वस्तो इ~ िणेत्यक्ततवात्सवित्देवताकतम्‌ । अन्नकामस्य पशन्तरं विव्ते- जैश्यदेबमिति । सकयैमन्तरेण विस्पष्टा बहवो वणा यस्यासौ बहुरूपः । पृशरोषृणे प्ररेसति- बहुरूपे भवतीति । म्ष्यभाज्यटेद रोप्यमेदैनानस्य बहुरूपतवम्‌ । प्राम- कामस्य पश्न्तर िषते-

१४... च. मपः। अ । ६क.घ. ङ. च. एषठदु 1

[पीर १अनु ०७] षष्णयजुवदी यतैतिरीयसं हिता | १०३१

{ बरह्मवचेसकामादीनां पञ्युषिषिः

वैश्वदेवापिति । सजाता भ्रातरो भ्रत्यादयश्च । ते च बहूतवसाम्बेन बिभेषा देवानां संबन्धिनः । पदाविरशेषणं परशंसति-

बहुरूप इति । विगरेषां देवानमितत्सवामितालोवेहुदेवत्यत्वम्‌ । भक्षात- बिररोगभस्तस्य परशं विधते-

प्राजापत्यमिति । विखषशानि रोगविरेषलक्षणानि न्‌ दृश्यन्ते, बदक्ष- यकर्यारिफं च दृश्यते, तदिदभज्ञातमिव मवति । परजापतिः पुरुषमसृजतेति भ~ वत्वालुरुषः प्राजापत्यः । चिकित्सकैरज्ञातोऽपि रोगविगेषः प्रजापपिना कायते । अतः पणाएतिरेनं तस्मात्लामादज्ञातदीषैरोगान्मोचयति ॥

पजापतिवपाजन्यत्वेन प्दाविशेषणं परशंसति~तूपरो भवतीति ।

ति भीमत्सायणाचायैविरदिते माधवीये वेद्ाथमकार ङष्णयजुर- दीयतेत्तिरीयसंहिताभाष्ये दिर्वीयकाण्डे प्रथमपरषाडके षष्ठोऽनुवाकः ॥ ६ ॥

( अध द्वितीयाष्टके प्रथमप्रपाठके सप्तमोऽनुवाकः ) ।

वष्टूकारो वे गांयजिये रिरौऽच्छिनत्तस्पै रसः प्रऽपतत्तं बृहस्पतिशपागरह्णात्सा िति- पृष्ठा वरहाऽभवयो द्वितीयं; परापतत्तं मिन्ना- बर॑णावपांगृह्णीता सा द्विरूपा वज्ञाऽभवय्- स्तृतीय॑ः प्राप॑तत्तं विष्व देवा उपागृहणन्त्या बहुरूपा वाऽभ॑वयश्चतुथंः प्रापतत्स प्रौथि- बीं प्राविंरानं बृहस्पतिरभि ( १ ) अगृहाद- स्तेवायं भोगायेति स उ॑क्षवशः सम॑भवदयघ्ो- हितं प्राप॑तत्द्द्र उपांगृहणात्मा रोद्री रोहिणी वराऽ्मवद्रार्स्पत्या ९ दिंतिपृष्टामा लमेत ब्ष- वर्चसकांमो वृहस्पतिमेव स्वेन भागधेये-

परदरत रौमायणाथायीदिरवितमाप्यसमिता- [२दितीषकान~ ( बह्मव्सकामावौनौ पशयुविरिः) नोप॑ धावति भ एवास्मिन्बह्मवच॑सं द॑धाति

अहमवचस्यैव म॑वति छन्दसां वा, एष रसो यद्रा रस॑ इव खल (२) वे ब॑हयवर्चं छ्द॑सामेष रसेन रँ बक्षवर्च॑समवं रन्पे मे- भवरुणीं िंरूपामा ठंभेत वृष्टिकामो भे वा अह॑वर्णी राजिरहोराजाभ्यां ख वे पर्जन्यो वेषंति मिजावरुणावेष स्वेन मागधेयेनोपं धा- वेति तावेवास्मां अहोराजाभ्या पर्जन्य वर्षय- तश्छन्द॑सां वा एष रसो यद्रा रसं इव षु वै वृष्टिख्छन्द॑सामेव रसेन (६) रसं बष्टिमवं शन्धे भेजावरुणीं दिरूपामा लमेत प्रजाकामो भत्रे वा अहर्वारुणी रात्रिरहोरात्राभ्यां च वै प्रजाः प्र जायन्ते मित्रावरणावेव स्वेन॑ भा- गधेयेनोपं॑ धावति तावेवास्मा अहोरााभ्यौं परजां प्र जनयतश्छन्द॑सां वा एष रसो यद्रा रसं व॒ सछुवे प्रजा छन्द॑सामेव रभैन रर परजाम ( ४ ) रुन्धे ेश्वदेवीं हृरूपामा लंभेताननकामो वेश्वदेवे वा अन्नं विश्वानेव देवान्स्वेनं भागधेयेनोप धावति त एवास्मा अन्नं प्र य॑च्छन्यन्ञाद एव भ॑वति छन्द॑सा बा एष रभो यद्रा रमं इव खु षा अनं

प्रप०१अन्‌ ०७] करष्णयजुरवेदी यतेतिरीयसंहिता । १.३१ ( बद्वर्च्कामार्दूनां पशुविधिः)

छन्दसामेव रसेन रसमन्नमवं रुन्धे वैश्वदेवीं चैहुरूपामा ठंमेत यामंकामो वेभ्वदेवा वे (५) सजाता विभ्वांनेव देवान्त्स्वेन॑भागधेयेनोपं धावति त एवास्मै सजातान्प्र य॑च्छन्ति भ्रा. स्येव भ॑वति छन्द॑सां वा एष रसो यद्रुरा रसं ष्व खलु वे संजाताछन्दसामेव रसेन रस सजातानवं॑रुन्धे वर्हस्पत्यपुक्षवरामा लभेत ब्रहमवचंसकामो बृहस्पतिंमेव स्वेन भागधेये नोप॑ धावति स एवास्मिन्बहमवचंसम्‌ (६) ,: क्धाति बह्मवरचस्येव भ॑वति वरं वा एष चर- ति यदुक्षा बहौ इव खलु वे नंह्वच॑सं बर- नैव वं बह्मव चंसमवं रन्ध रौद्री * रोहिणीमा लमेताभिचरंन्द्रमेवे स्वेनं भागधेयेनोप धाब- बति तस्मां एवेनमा बश्वति ताजगार्तिमारछीषिं शोणी भवति रौद्री द्यैषा दृवतंया षम दने स्फ्यो यपो भवति वजो वे स्प्यो वञ्जमे बास्मै प्रहरति रारमं बर्हिः श्णात्यवेनंवे भीदक इध्मो भिनच्येवैन॑म॒ ॥ ७ ॥

( अमि लट वृष्टिछन्दंसमेव रसन रस परजामवं वेभदेवा ३ गष वसं यूप एकामविशवातिश्चं ) । ति कृश्णयजुवेदीयतेत्तिरीयसं हितायां दवितीयाष्डके प्र प्रपाठके सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥

-*-----

१०६६ शीमत्सायणाचाथविरयितमाष्यसमेता-- [रद्ितीयकाण्ड- ( बहमबर्वसकामादीनां पडविभिः ) ( अथ द्वितीयकाण्डे प्रथमप्रपाठके सप्तमोऽनुवाकः ) । प््कामोऽलकामेो दवाविन्धियार्थी सनि वथा । अन भ्रामं उ वज्छन्तोऽज्ञावरोगाश्च ये स्थिताः ॥ षषठऽनुवाके प्रावः कमेणेामुद्‌ रिताः ॥ भथ स्मे ब्रह्मवर्चसकामादीनां यथायोगं पन्तराणि विधावुं पर्तोि- बषट्कार इति । दौषदित्यस्य मन्वस्यामिमानिदेवो वषट्कारः । तस्य गायत्या सह विरोधो ब्राह्मणान्तरे पसिद्ध॒ इति बैशम्देन सृच्यते । छिद ज्रीरिरसो जं रक्तं च निर्गतं, वाभ्यामृमाभ्यामनेकविधा वशा उतनः । वाश्च बृहसत्यादीनां प्रिरहेण परियाः सेपनाः । दवाभ्यां ब्णाम्यामुपेवा दिरू- षा । बहुमिवंणैरुपेवा बहृहपा । चतूर्थपयाये भूपो पतितं रसं बृथा विनो मा भूदिति बृहसतिरभ्यगृहणात्‌ । तस्यायमभिप्रायः-अयं रसो मम भोगाय भव~ सेव । उक्षवशो व्यरथवीर्यो वृषभः । वाऽयं प्रु विधत्ते बाहंस्पत्यामिति । बहमवर्॑सस्येहिकामृष्मिफपूनहितुतेन सारताव्ररसादइ- श्यमित्यमिपरत्य वत्साधनमूतां वशां प्रशंसति छन्दस्षामिति । वशाया गायत्रछन्दोरसतवं व्याख्यातम्‌ । गायत्री च सोमा- हरणेन छन्दोन्तरात्पशस्ता । तस्मादु शा सर्वषां छन्दां सारः । तेन चढन्दो- रसेन वशाह्येणेिकाृध्पिकपूजाहेतुतय। रसरूपे बह्मव्॑समवरुन्धे । द्वितीये १ विधत्ते । मजवरुणीमिति । मिवस्य सू्त्ादह्स्तदीयत्वम्‌ । अन्धकरिणाऽऽवर्‌+ णहेतृ्वादरिवरुणतवम्‌ । वृटैवतवादोषध्युतदफत्वेन सारेतवाच रसोपमानम्‌ । वमेव द्वितीयं परो फखान्वराय विधतते-मेत्रावरुणीभिपि । अहोरा्रपरित्यागेन यथा वृष्टनँ सेवति वथा प्रजोलत्तिरपि न संभवति । वतक्तयोर्वृ्टिसाधनत्ववत्यनोलत्तिसाधनत्वमपि बरष्टवयम्‌ । तक्षीये पदो विधत्ते वेश्वदेवीमिति । अनस्य सरवदूषभोज्यत्वदिशदेवतं, जीवनहेवृेने स।२- त्वादससाम्यम्‌ |

----- ~~~ ----------~-->

१ ख. शव्या |

त

(परषा० १अनु०्८] कृष्णयजुर्वेद यतैत्तिरीयसहिता । १०६३ ( जह्मवर्चसकामादीरनां पञ्चविधः ) तमेव प्रां फङान्तराय विधत्ते चैश्वदेवीमिति । सजातानां भाव्रादीनां मत्यादीनां ष बहुतेन देवता म्येन वैश्रदेवतवं स्वम्युपकारितेन च रससादृश्यम्‌ । चतुर्थं पद विधत्ते बाहस्पत्यमिति । वशत्वविदेषणं प्ररंसति- बहा वा इति । उक्षति यदेष वदो चरति बेनृभिः संहेवारण्ये गत्वा पृभ- सवासामेव पृष्ठतो गृहेष्वागच्छतीति तस्य गोवशवाचितम्‌ । बरह्वशंसमपीनिय- नियमनोपेत्वादश इव स्वाधीनपदाथं इव भवति । पञ्चमं परां विधचे- रोद्रीमिति । शद्राध्याये नीटमीवो विरोहित इति शर्य विरेवेण टोहितत्वं भ्रयतेऽतो रोहिणीं स्रहेवताक। ूरववभ्वोद्‌कपराप्तमपव्दितुं विधतते-स्फयो यूप इति ॥ हृति भीमत्सापणाचायं विरचिते माधवीये वेदा्थपरकारे कष्गयलु् दीयतैलिरीयसंहिषामाष्य दविवीयकाण्डे परथमपषम्के सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥ ( अथ दितीयाष्टके प्रथमप्रपादकेऽष्टमोऽनुबाकः ) । असावादित्यो न व्य॑रोचत तस्मै देवा प्राय॑श्रित्तिमेच्छन्तस्मां एता सौरी श्वेतां वहामाऽलमन्त तयेवास्मिन्रुच॑मदधुर्यो ब॑म्न वर्चसका॑मः स्यात्तस्मां एता< सोरी श्वेतां वक्ञाभा ल॑मतामुमेवाऽऽदित्य स्वेन भागषे येनोप॑ धावति स एवास्मिन्बद्यवचसं दधाति अह्यवचस्येव भ॑वति तेस्वो युपो भवत्यसौ ( १) वा आंदित्यो यतोऽज{यत ततो बिल्वं

उदंतिष्ठत्सयोन्येव बद्यव चंसमवं रुन्धे आाक्षण्‌- १३५ "प

१०६४

श्रीमत्सायणाचायविरयितभाप्यसमेता- [द्वितीयकाण्डे

( जग्मवर्च्कामादीनां पष्बिभिः )

-स्पत्यां बैश्कर्णीमा लभेताभिचरन्वारणं दर्‌कपालं पुरस्तानिरवपिद्वरुणेनेव आतृभ्यं ग्राहयित्वा अक्षणा स्तृणुते बश्चकर्णी। भ॑बत्ये- तदवे बश्य॑णो रूप समंद्धये स्फ्यो पो भबति ओ वे स्फ्यो वज॑मेवास्मे प्र द॑रति शरमयं बर्हिः णाति (२) एवैनं वैभीदक इष्मो भिनस्येवेनं' वेष्णवं वांमनमा लमेत यं यज्ञो नोपनमेद्विष्णवे यत्ञो विष्णुमेव स्वेन भाग- पेयेनोपं धावति प॒ एवास्मै यज्ञं प्र॒ य॑च्छत्युपेनं यज्ञो न॑मति वामनो भ॑वति वैष्णवो येप देवतया सेभरंद्धये त्वष्ट्र ब॑डबमा मेत पृकामस्तष्टा वे ४ शना मिथुनानाम्‌ ( ३ ) प्रजनयिता तष्टं रमेब स्पेन भागपेयेनोपं धावति स एवास्मै पृङचभिय॒नान्पर ज॑नयति प्रजा हि वा एत- समिन्पावः प्रविष्टा अथेष पुमान्सन्वंडबः साक्षदेव प्रणां पूनवं रुन्धे मेजर श्वेतमा

कमेत सषाम संय॑त्ते, समयकामो मित्रमेव

एवेन ~

स्वेन॑ भागधेयेनोप धावाति स एवेन मित्रेण सं न॑यति (४ ) विङालछो भवाति भ्यव॑सा-

५ म क टः 1 द॑मेत न) ययत्यबेनं प्राजापत्यं छेष्णमा ल॑भेत वृष्टि

` कामः प्रजापतिर्वै वृष्ट्यां ईं प्रजापतिमेव

११

स्वेन भागधेयेनोप धावति स॒एवास्म पजं-

कक क" र 4

#

रे

प्िषा०१अनु ०८] = षृष्णयजुर्वेदीयतेततिरीयसंहिता । १०६५ ८ ब्रह्मवचैसकामादीनां प््ुविधिः) म्य बपयति छृष्णो भ॑वत्येतदवै वृध रूप रूपेणेव वृष्टिमव॑ रन्धे रावो भवति विग्र- तंमेवास्मै जनयित्वा व्षयत्यवाङङ्गो भ॑वति वृ्टिभेवास्मे नि य॑च्छति ( ५) ॥ ( भतो शणाविं मिथनानैं नयति प्ति ) । इति छृष्णयनु्वैदीयतेत्तिरीयरसंहितायां दितीया्षके प्रथमप्रपाठकेऽष्टमोऽनुवाकः ॥ < ॥

----------

( अथ द्ितयिकाण्डे परथमपपाठकेऽ्टमोऽनुवाकः ) । बह्लतेजः प्रजां दृ्टिमलं यामं तथा पुनः । भह्मतेजोऽभिचारं च वज्छतां पावः श्रुताः ॥ वनिषान्पदन्तप्वमेऽनुवाके विधायाष्टमे पुनग्रहव्चसकामादीनां पशशराणि विधास्यन्नादौ कस्यनितरोर्बिधानाय पस्तोति-- असाबादैत्य इति । आदित्यविषये बहवे: पायभिचेयः करषयुगादि- भेदेन म्यवस्थापनपि।; । विधत्ते यो अद्यवचंसकाम इति । खादिरं बाधितुं विधते- बैल्वो यपो भवतीति । श्रीसूक्तेन मिल्वोतततिराम्नायते-“ भादित्यपरगे सपसोऽभि गातो वमस्पतिस्तव वृक्षोऽथ निरः इति । अस्य यमर्थः-हे आदित्यवर्णे रक्षि परथममुत्नस्पाऽऽदित्यस्य तपसः सेत पपात्पकाशादध्यर््वे तव प्रियो वित्ववृक्षो जात इति । वतः सोथ बाया चेल्वे युपे तति सूयबिल्वयोः सहोदृरत्वात्सयोनित्वम्‌ । तेन च जह्लवचंतमपि सयोन्येन सपद्यत । स्वपिवादीनां यस्यां वेददाखायामभ्ययनानृष्ानाश्पगृत्ति- , स्तत्रैव स्वस्यापि प्वृिन॑स्िवचतेस्य सयोनित्यम्‌ । अभिचरतः केचित निषत्ते आद्यणस्पत्यामिति । पिङ्कखवणक्णयुक्ता बभुकर्णी । तस्य पदोः पराष्याङ्ग पुरोढादों विधत्ते

१०६६ भ्रीमत्सायणाचायविरवितभाप्यसमेता-- [ररिषीयकाण्े- ( बह्मवर्चसकामादीनां पड्ाविभिः ) शारणमिति । एददनृ्ठानेन अतृब्धस्य प्रथम रोगमृत्रा्च पभाषत्रघ्षणां बरक्षणस्पतिदेवत्तकेन कर्मणा हिनस्ति । बङ्ञणभतृमं एवस्य हमवर्णताद्भरकण्यां बरहमरूपत्वमित्यमिपेह्य शृशुषिरोषणं ्रशंसति- बश्कर्णींति । पएषंवश्चोदकमाप्तं बाधितुं विधशे- स्फ्यो यप हति । आग्िष्टोमादिमहायज्ञपापिकामिनः परु विपत्ते देष्णवापेति । राजप वैष्णवं तरिकपाठं वामनो दृ्षिणेत्युकषवदामनस्यं बिष्णदेवत्यतम्‌ । विधत्ते 3 त्वाष्ट्रं वहचापिति । यथा मनुष्येषु यत कापि पुंसः स्वनबृद्धपां सप्पा 4 पभश्रनिगमनात्पाग्योषित्वभरमो भवति तदृद्ेष्वपि केनाप्यवयवत्ोनिकेदा्िशेषेण मस्मसा योषितवबृदिरितरषामश्वानां भवति । अत एव ते पेऽशरास्तद्‌ वडा दमश्वमारोहन्ति, सोऽयगीददोऽशवो वडवः। स च त्वष्टुः परियः । रेतसः सिक्तस्य तवष्टा हपाणि विकरोतीति भरतत्वान्मिथनपजनयितृत्वम्‌ । पाबिशेषृणं परशंसति प्रजा हि षा इति । यदा सीरक्षणदनेनासिन्पशौ खीतवबृ्था प्रण: पशष परविान्ति, त्र परणानां पेशो नामापत्यो्त्तये परोवं समीबीनमध्- मानीय तत्राऽऽरोहयितृत्वांये पवृत्तिः, पदानां वेशो नाम योषित्वभान्या वदरो हणम्‌ , भथ तदानीं पजापदुाभवृततेरेष स्वतः पूमानमपि सन्लीनामधारी वो भबति । तदादम्भनेन साक्षादेव शीघमेव परजां प्न्पाप्नोति । प्रकीयतेनायारमीटशमव बारसमं हनिष्यामीति स्वामिनोऽ्रे यः परतिज्ञां कैमिथ्छति तस्य पर विधत्ते । यद्रा संधिकाभिनः परं पिधत्ते- मेभ श्वेतामिति । एनं प्तिज्नावन्तं भेण का्ैसाधकेन सहकारिणा संनयति पोगयति । यजमानेन यूपः संमितं इति भरतौ यन्तं वद्वा परिमाणामिक्यं विधत्े- विशालो भवतीति । एनं पिज्ञाकारिं व्यवसाययत्येव वरेधमृताच्च ख~ क्निश्यवन्तमेव करोति । अथैनं सधिकाभिनं संधिषटकववेन परो राणा नितरेदेत्येषाद् शं निश्वमवन्तं करोति । विधते-

पपा०१अनु०९] छृष्णयजुर्वदी यतेत्तिरीयसंहिता | १०६० ( अक्नायकामादीनां प्ाविधिः )

प्राजापत्यमिति । सर्वसष्ट्तवेन वृषटरपि सष्टृतवात्रीरितृत्वम्‌ । इन~ स्छने सवितरि तीनवृटविटायाभन्धकारामासतादर्यमति, वद्मिपरेत्य पावि शोषणं प्रश॑सति-

छ्ष्णो भवतीति । रत्स्नदररे काष्ण्यपाप्तावुदरा ्भस्वनपदेशविरेषेषु ्रेतयेमिश्रणे विधते-

शलो भवतीति । पैत्यस्य भाटिन्यविरोधित्वाद्वियुत्छम्यम्‌ । क्ण एवावनत शृङ्खत्वं विधत्ते-

अवारङ्गो भवतीति । अधोभतवेन वृिधारासमवं ब्रष्टम्पम्‌ ॥

षति भीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदृर्थप्रकारे छष्णयगुरवेदीय-

तेत्तिरीयनहिवाभाष्ये दितीयकाण्टे परथमपपारकेऽ- हमोऽनुवाकः ॥ ८ ॥

( अथ दिदीयाष्टके प्रथमप्रपाठके नवमोऽनुधाकः ) ।

बरण* सुषृवाणमन्नायं नोपानिमत्ष एतां वारुणीं छृष्णां वङाम॑पदयत्ता ५ स्वायै देव- ताया आऽलैभत ततो वै तमन्नायमुपांनमय- भलमन्नायांय सन्तमन्नाधं नोपनमेरम एतां भारुणीं रृष्णां वक्ञामा ठंभेत बरणमेष स्वेन भागधेयेनोपधावति म॒ एवास्मा अन्नं प्र य्॑छत्यन्नाद्‌ः ( १ ) एव भ॑वति छृष्णा भ॑- वाति वारुणी द्यंषा देवतया सभद्धचे येभ्र ५ श्वेतमा लभेत वारुणं ृष्णमपां चौभषोनां ष्व मंधावन्नकामो मजरा ओष॑धयो षारुणी- रापोऽपां च खलु वा ओषधीनां च रसमुप॑

१ खे. त्यर्बिशषणं |

१०६८ श्रौषसयिणाचायीषरवितभाप्यसभेता- [रदिषीपकाण्ड ( अन्नायकामादीनां पञ्ुविषिः)

जीवामो मिभ्रावरुणावेव स्वेन॑ भागधेयेनोप॑ धावति तावेवास्मा अन्नं प्र य॑च्छतोऽन्नाद एव भ॑वति (२ ) अपां चौपधीनां च संधाषा लमत खभयस्याव॑रुद्े विशाखो पो मवति दे दयते देवते समंद्धये मेज श्वेतमा लमेत वारुणं छृष्णं अ्योगामयावी यन्भेजो भवाति मिनरेणेवास्मे बरुण< रामयाति यद्रारुणः सा- क्षादेवैनँ वरुणपाशान्मुं त्युत यद्तिसुर्भबति देवा वै पुष्टि नाविन्दन्‌ (६) तां मिथन ऽपश्यन्तस्यां न सम॑राधयन्ताषभ्विनाः वज्रतामावयोवां एषा पैतस्यीं वदभ्वमिति साऽश्विनोँरेवाभ॑वयः पुष्टिकामः स्यात्स एवा- मानिनीं यमीं वामा ट॑भेताश्विनांवेव स्वेन॑ भागघेयेनोपं धावति तावेवास्मिन्पूष्टिं धस पुष्य॑ति प्रजया पङामिंः (४) ॥ ( अनादोऽनाद एव भवत्यविन्दुनश्चैनतवारेर्शच्च ) |

इति छृष्णयञर्वेदीयतैत्तिरीयसंहितायां द्वितीयाष्टके प्रथमप्रपाठके नबमोऽन॒वाकः ॥ ९ ॥

( अथ द्वितीयकाण्डे प्रथमप्रपाठके नवमोऽनुवाकः ) । जह्पेजोऽभिचारं चे यज्ञपरापिं वथा पन्‌ । समये च तथा वृष्टिं वाञ्छतां परावः श्रवाः ॥ तान्यदानष्टमेऽनुवाके रिभायाथ नवमेऽन्ाद्यकामादीनां १ूविभित्तुरारौ केतुं विषात्‌ प्रोति-

१.

+

पर¶° १अब्‌ ०९] छष्णयनुर्वदीयतेन्तिरीयसंहिता । १०६९ ( अन्नायकामादीनां प्ाविषिः )

वरुणमिति । रृषवाणं सोमाभिषवं छृतवन्तम्‌ । बिधत्ते-

यमलभमिति । धनिकः पुमान्न योग्याय शाल्यनपायसाईभोभ्याय तष~ थोऽपि सेविधातृमनुष्पाभावाईेना तन्न प्राप्नुयात्तस्यायं पशः । वरुणः पजन्य मुखेन परकादयाम।वृत्य कायं संपाद्यते । ततोऽस्य पदुवरणस्य बरुणवत्यतवम्‌। दविपश्कं कमै विधत्ते

भत्र खेतामिति । सेधिशन्दं कारपरतवेन देशपरतवेन च दषा सूत्रकारो म्याख्यातवान्‌-“ अपां चौषधीनां च सधाविति प्रावृषि शरत्पतिपो बाऽपरि बाऽपां चौषधीनां च सपो '” इति । कतवोमैध्ये नदीकषेषपो्मैभ्य इति तस्यार्थः । ओषधीनामृपकारकतवेन मिवसेमन्धितवम्‌ । सभो प्रयोग उमपरसोपजीबनेन्‌ परशस्तः । एतदेवाभेपेत्य सपि पदोसति-

अपां चौपधीनामिति । युपस्य शा्रादयं विधचे-

विक्षाख इति । विविधे शासे यस्पाततो विशाखः । तदिदं सुवरकारी दृधौयति-“ विशाखो यूप इति यदू रदनायास्तद्विशखं यदोपर्युभे शक्ते अष्टाभी सचषाडे स्याताम्‌ » इति । दीवरोगिणो द्विपशुके कम बिधत्ते- -

भन्न५ सवेतमिति । भितो हि कूरं वरुणं शान्तं करोति । स च वरुण- पाशान्मोचयति । तयोः पथगुपक्रमः । पृष्टिकामस्य पर विधातुं प्रस्तौति

देवा वा इति । पजापशुसमदिः पृषटिः। सा चे मनृष्यपिथने परान च रौभवतीत्यिवं देवा उपायमप्यन्‌ । दृष्टवा च तस्यां पुष्टो सम्य्माभायतृं शका नाभूवन्‌ । दामी मिनावूचतुः-भवयोरवेवा पुष्टिः संबन्धिनी । वस्मदेवस्यां पृष्टावावाभ्यां विना मा वदध्वं सेमाषणमेव मा कृर्तेति । तस्मात्सा पृिरभरिनो- रधीनाऽभवत्‌ । विधतते-

यः पुष्टिकाम हति । एकासिनग्भ सह जतौ यपौ । तयेभ्ये याज्नी सायमी॥

शति भीमत्सायणाचायौविरविते माधवीये वेदाथपकशि छृष्णयभुर्ग दयतेतिररीयसंहितामाघ्ये द्वितीयकाण्डे प्रथमपपामके नवमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥

--------

१. न्तौ, अपि चापं । च. श्तौ षाऽां।

---- १५

५८ श ५

श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाप्यसमेता- [रदविवीयकाणे-

( ेमित्तिकप्चिपिः )

( अथ हितीयाष्टके प्रथमप्रपाठके दशमोऽनुवाकः )॥

आग्विनं धृ्रलंलाममा ठंमेत यो दर्जा पणः सोमं पिपांसेदभ्विनौ वै देवानामसोंम- पावास्तां तौ पश्वा सोमपे प्राऽऽन्नताम- भ्विनवितस्यं देवता यो दुर्बह्मणः सोमं पिषा- सत्यन्विनविव स्वेन॑ भागधेयेनोप धावति तावेवास्मं सोमपथिं प्र य॑च्छत उपैन £ सोभ- पीथो न॑मति यद्भ्रो भवेति पूृभ्रिमाणंमेवा- स्मादृपं हन्ति ललामः ( + ) भवति मखत एवास्मिन्तूजों दधाति वायम्य॑ गोमूगमा लमेत यमजं धचिवार समभिरार सेयुरपूता वा एतं वग च्छति यमजंम्िवाश्समभिरो ऽस॑नत नेष श्राम्यः पृचुर्नाऽरण्यो यदवमृगो नेवेष भ्रमे नार्॑ये यमर्जनिवाऽसमभिरार्संन्ति वायु

देषानों पानं वायुमेव स्वेन भागधेयेनोप

धावति स एव (२) एनं प्यति प्राची वा एतस्मै' स्युच्छन्ति व्युच्छति तम॑ः पाप्पानं प्र विरति यस्याऽऽश्विने शस्यमाने सृथोँ नाऽऽविभेव॑ति सौर्ये बदरूपमा ठंभेतामुमे- बाऽप्देत्यर स्वेन भागधेयेनापं धावति स एवास्मात्तमं; पाप्मानमपं हन्ति प्रतीच्य॑स्मै भ्यच्छन्तीः ्युच्छत्यप तम॑ः पाप्मानश

हृते (६) ॥

[मषा ० १अन्‌ १] श्ष्णयजुकेदीयतेिरी यसंहिता । ११४१ ( नैमित्तिकपश्युदिषिः) ( उखामः स एव षट्च॑तारि९ शश्च ) ।

कृष्ण यजर्वेदीयते >

इति ज्ेदीयतेत्तिरीयसंहितायां हितीयाण्ड्के . प्रथमप्रपाठके दृरमोऽनवाकः ॥ १० ॥

( अथ द्वितीयकाण्डे प्रथमपरपाढके द्ामोऽनुवाकः ) । अनापमलमभ इ बज्छतो दुैरोगवान्‌ । पष्टिकामश्च नवम एतेषां पशवः शृताः ॥

भथ दृशमेऽनुवाके नेमिततिकाः पशवो रिधातभ्याः । ततर दुरबा्णश्व सोब- षृनेष्छां निमित्तीरुत्य परां विधत्ते-

आब्विनरमिपि । मठिनशवेत्यं पूरम्‌ । ठटटे चोक्ष्येन उज्छितोऽ- शि शरीरे पून्रवणैः पद्रखिनोः परियः । दुल्लणरक्षणे बोषायम भाह-

५ यस्य वेदश्च वेदी च बिष्छि्ेते विपुरूषम्‌ । सचे दुास्णो नाम यथैव दुषीप्तिः '' १ति।

पू्वोकतपुनरुत्तृ्परो यो तारणः सना ठृतीयादितयुक्तवादीदशो कतर हणो नाधिकारी । अत्र तु सोपाने भदाइतवनेष्छावसवे सति दृग्रहलोऽ- भिक्रियते । भाशिनम्रहनास्षणे वो देवा अब्रुवलपूतो वा पमौ मनुष्यबरौ नि षणा इत्युकतवादृपूतयोरिवरदेववस्सोभपातृतवं नास्ति । पथाचङ्गस्य च्छिन्ने धिरः परतिसंाय तेन दुहेभ्यो दम्यः सोममहं रम्भषन्तो । दद्मि वतैदाऽऽकनारन्‌- ५५ हो बहिभ्यवमानेन पयता राभ्यमितमाधरिनमगृह्धन्‌ ›, इति । अतः इमान शीटत्वादद्द्नणस्य सोमं पिपासोरधरनो देवता । पशों्रवर्गेन रौन ण्पखक्षणं पूनिमाणे मारिन्यमस्मादृपहन्ति । रे शोक्श्येनारमनणृकलर शष मूयमेब ब्रहमवच॑तरक्षणं तेनो पतते । मिथ्यापवादुं॑निमिततीहत्य कषितक्षं विधते- ।

वायस्यमिबि । गोभिः सहारण्ये रितं बतादुगृषभाकस्यो रिन्टरगवाबुषनो गोमृगः । उभयस्कषेणद्रनचथ)।तवं निभेयम्‌ । कृथिरपुरुषो बराज्गणं न इदष।- स्वथाऽपि रङ्कूया हादृश यं पुरुषं शना कऋेत्यपवदेुल्लश्पापुं प्क्चः | पद्य^ १९१

----------~ #

१०४९ भीमत्सायणाचार्यविरवितभाष्यसमेता- [रदिषीषकाणै- ( नैमिचचिकपङ्ूविषिः ) ध्यस्य पृरुषश्य ह्महत्यप्रयुक्तो नरको नास्ति वथाऽप्यपूता ब्रृष्छतयेतं नि- मदाहपा वाक्‌ राद्भिनोनेः कियमाणा प्राप्नोत्येव । तामेव निन्द्‌ निभित्तीरृष्येष विहिषौ ोमृगो मृख्यो प्ाम्यो न भवति । मृग्यामृखनत्वात्‌ । नापि मख्य आ- रण्यो दृषभादुलन्नतात्‌ । अभिशस्तस्य मामे नास्ति वासो बन्धुभिः सह म्पव- हाराभावात्‌ । नापि षानपस्थादिवद्रण्ये म्ामवासितवात्‌ । देवानां मध्ये वायोः पित्त बर्यशविदेतुलादवगम्यवे । त्च याज्ञवल्क्येन समर्यते- । ‹ रध्याकरैमतोषानि स्पृष्टान्यन््यश्ववायसैः । मरुताऽ्केण श्यन्ति पक्ेटकादितानि च "” इति । अनषितेऽप्यासिन रौ निन्दां केविहोकिका न परित्यगन्तीति वेत्ता नि- सतु नाम ते । वथाऽम्यसावभितेः शिष्टन्यवहायं एव । सोमथागमध्य भशिनङ्स्लकाठे सूर्यानाविभौवे निमित्तीकृत्य कविपषुं दिषत्ते- ` प्राचीति । अभ्निीता गृहपतिः स रजेत्यादिकं सहस्॑रुयाकामि- ऋम्भिरुपेतं शखमाशििनम्‌ । तध्वीतिरावयागे रात्िपर्यायनामकेषु शक्ेषृ पठति" षृषःकाठात्पागवेायामारन्बभ्यम्‌ | वधिमिञ्यसे शस्यमाने सति सूयं उदिता नेध।च्ावरणमन्तरेण यद्‌ऽध्विभवे चद्‌ नायं प्रोक्षित! यस्य॒ यजमानस्य हदानीं नाऽऽविभेवेदेस्मे पजमानायेयं रा्ि्ुष्ठन्ती पातं परप्नृबवी सती न सम्यक्याप्नोति । रितु प्राची ब्युच्छन्ती पराङ्पुखी तस्मिनप्रक्ता हती प्रभातं पराप्नोति । तदनीपयं यजमानः पकाशविरुदं तमः स्वगं विरोधिनं वाप्पानं द प्रविदाति | तादशस्यायं पदाः, स च बहुरूपश्चिववर्णः । प्रतीची मुखी विज नुरकततयथेः । वेन पटना वमः पाप्मानं चापहन्वि ॥ इति श्रीमत्सायणाचायंविरविते मदीये वेदाथपफाशे रष्णयजदीष- तैतिरीयसंहिवामाष्ये द्वितीयकाण्डे प्थमप्रपाढके दशमोऽनुवाकः ॥ १० ॥

~~

१.१, ठ, च, "भिकः शि" २ स, च, "षु पश्चदृषः" 1

[पपा०१अबनु ०११] छष्णयनुर्वदीयतैत्तिरीयसंहिता। ११४६ ( काम्येषटियाज्यापुरोनुवाव्याकिधानम्‌ ) २ ( अथ दितीया्टके प्रथमप्रपाठक एक।वृशोऽनुवाकः ) ।

इनदरं वो विश्वतस्परीनदरं नरो मरतो यद्धं बोदिवो यावः शर्म । भरेष्विन्द्र सुहव € हवामहेऽर्होमृच॑ र सरूतं देव्यं जन॑पर । अर्भ मित्रै वरुण पातये मं यावापृथिवी म- शतः स्वस्तय । ममन्त नः परिन्मा वर्र्हा ममत्तु बातों अपां वृष॑ण्वान्‌ । शिकीतभिन्रा- परवता युवं नस्तन्नो विश्वँ वरिवस्यन्तु देवाः । प्रिया बोनामं (\) हुवे तुराणाम्‌ । आ यन्तपन्मुरुतो वावशानाः । श्रियसे कं भा- नुभिः सं मिमिक्षिरे ते ररमिभिस्त ऋकमिः सखादर्यः । ते वादींमन्त इष्मिणो अभी- रवो बिद प्रियस्य मासतस्य धाम्न॑ः । अभिः प्र॑थमो वसुभिनां अभ्यात्मोमौ दद्रेभिरभि श्क्षत त्मना । इन्द्रौ मरुद्धिर्कतुधा रंणोता- दित्थर्नो वरुणः सर रिशा । मंनोँदेवो वसुमिराभिः सम्‌ (२) सोम॑स्तनूभीं सादि याभिः । समिन्द्रो मरु्धिय्ञियैः समादि- त्ैरनो वरणो अजिकतिपत्‌ । यथांऽपित्ा वसुभिः सवभूवुमुद्धीं सद्राः स॒मजानताभि । एवा त्रंणामन्रहंणीयमाना विश्वँ देवाः सम॑- नसो वन्तु । कुता विधस्य समरुतो रण्वा

, ५४४

श्रीमत्सायणाचार्यविरवितभाष्यसमेता- [रदितीयकाण्डि - ( काम्पेियास्यापुरोनुबाकंजापभानम्‌ )

नरो गृषदने । अहन्तध्वियमिंन्धते संजनयन्ति शन्तः । सं यरिपो मनामहे स» हव्या भा. नुंषाणाम । उत यन्भस्य रासः (३) क- तस्थ ररिमिमा ददे । यको सेवानां प्रत्येति हभ्नमादरित्यासो भव॑ता ृडयन्तः । आ बोऽ-

षाचीं छृमतिवंक्रयार *होश्चिया भ॑रिवोवित्त-

राऽस॑त्‌ । हिरः सृयव॑सा अद॑म्ध॒ उप॑ शेति बदधब॑याः सुवीरः । नकिष्टं घरन्त्यन्तितो न दूराय भंदिप्यानां भबति प्रणीतो । पार- म॑न॒ भादित्पसो जगत्स्या देवा विश्वस्य भृषनस्य गोपाः । दीर्घाधियो रक्षमाणा ( ४) भसर्ययृतावानश्वय॑माना ऋणानि । तिश्नो भूमीभारयन्त्रीशरत दशृन्त्रीणिं बता विदय अन्तरेषाम्‌ । कतेनांऽऽदित्या महिं वो महित्वे तदुय॑मन्वरुण मिज चारं । त्याग क्ष- त्रिया अवं भादित्यान्यांचिपामहे । सग्ररी- कार अभिम्टये। न रक्षिणा षिचिकितिन सम्बा. न प्राचीन॑मादित्या नोत पश्वा । पाक्या चिद्वसवो धीर्या चित्‌ (५) यष्मा- नीतो अभयं भ्योतिरर्याम्‌ । आदित्यानाम- ब॑सा नूत॑नेन सक्षीमहि रामंणा रत॑मेन । अनागास्त्वे भ॑दितित्वे तरासं इमे यज्ञं दतु

ज

[पत ° १अनु ०११] कष्णपनुर्वदीयतैतिरीयसंहिता | १०४५ ( काम्येष्टियाञ्यापुसोतृबाक्याविभानम्‌ )

श्रोष॑माणाः 1 इमं में वरुण श्रषी हवमया चं मरय । त्वामवस्युरा च॑के । तच यामि बरह्मणा वन्दमानस्तदा हांस्ते यज॑मानो ह- विभः । अहेडमानो वरुणेह वोध्यरडाश्स मा न आयुः प्र मोषीः (६) ॥

( नामभिः सश्शव॑सो रकशंमाणा धीर्या चिदेकानप॑शचागाम्ब )।

इति छृष्णयञर्वेदीयतेत्तिरीयसंहितायां दिती याष्टके प्रथमप्रपाठक एकादरोऽनुवाकः ॥ ५१ ॥

वायै प्रजापीतिस्ता वरुणं देवासुरा एष्व॑सावादित्पो दशषभामिनर ~ बस्य ॑बाहैस्पत्ये व॑षटूकारोऽसो सों वरणमाश्चिनमिन्र गो नर एकौ-

दृश ( ११) बायव्प॑माग्नयीं छष्णप्रीवीमस्तावादित्यो वा अहोरात्राणि रषट्कारः प्र॑जन~

यिता हवे तुराणां पञ्चपिः ॥ ६५ ॥

भै

हरिः ३१ । इति तैसिरीयसंहितायां दितीयाष्टके प्रथमः प्रपाठकः ॥ १ ॥

[१

( अथ द्वितीयकाण्डे पथमपपटठक्‌ एकादशोऽनुवाकः ) । दौासण्याभिशापौ च सुथौविरभावव्नम्‌ । निमित्तीृत्य दशमे एवः समुदीरिताः ॥ तरेतदशमिरनुवाैः काम्यपदावः समापिताः । अथकाररेऽनुवाके काम्ये हियास्या [ पुरोनुवाक्या ] उच्यन्ते । तसिश्च काम्येिकाण्दे पूरवोदासतात्तोमारोद्रचरोरूभ्वं दिष्विम्का का - दिष्टिरिगमाम्नायते-- -

नण ~ १.४६ भीमत्सायणाचाधमिरवितभाप्यसमेता-- [रदिवीयकाण्ड- ( कम्यष्टियाज्यापुरोनुवाक्याविधानम्‌ )

५ देनद्रमेकादशकपाठे निपेनमारुत९ सपकपाठं मामकम हनरं चेव मर तभ स्वेन भागेयेनोप धावति त एवास्मे सजातान्य यच्छन्ति माम्येव भवति !” [रं० कार प्र० २,अ० ११] इति। ।

प्रतौ सह प्रयुज्यमानयोरपि दयोः परोडाशयेरिकस्मिनेवाधिभयणम्‌ । शह तु तद्रषितुं विषत्ते--

« आहवनीय रेन्रमपि श्रयति गार्हपत्ये मारतं पापवस्यसस्य विपूतपे [तं का० २प्र०२अ० ११] इति।

पपिन वस्यस वसुमत्तरं प्रपवस्यसं पापाधिक्पोपेतमित्यथंः । मरुवामुप्रदेष- कवा्तदीयं हविः पापवस्यसम्‌ । देन्य वद्धविषो विभागेनावभारणार्थं भिनाप्रा- बरिभयणम्‌ । तप्रत्यकपाटसंख्यां प्रशंसति-- ।

“ सुप्कपाटो भारुतो भवति सगणा दे मरुतो गंणश एवास्मे सेभातानब कने १ [सं० का० रप्र २अ० ११] इति।

हहृरेत्यादिनोकाः सपसख्याका मरुत एको गणः । वथाविभाभ्र गणाः सपरसेष्टयाकाः । तेषां हविष्पदनिन गणशो बहुविधगणरूपान््तृमित्रमृत्पादी- भवरुन्पे ।

पूतो सामिषेनीसंानुवचनात्ागेव हविरासादनं, वदपवदितुं विधते--

५ अनृष्यमान आ सादयति विदामेवस्मा अनुषर्मानं करोति )› [ सं° के(०रप०२अ० ११] इति।

अर सूत्रकारः “ देनदरमासाद्यति सामिषेनीष्वनुष्यमानासु मारुतम्‌ ” इति । पलमानस्यानुकूरं वतमं वतन यस्या विशः सेयमनुवर्मां ।

भनयेोरुभयोहैविषोरयाज्यानुवाक्यानां पएृव॑काण्ड एव समान्नातानां परतीको- नृदाहरति-इन्द्रं ब इति ।

प्रथमं युग्मे षष्टपपाढकष्यान्त्यानुवाके पठितम्‌ । द्वितीयं युग्मं तु पश्चमपपाठक- स्यान्त्यानुवाके पठितम्‌ । तदर्थस्तु तत्रैव दष्टः ।

कतमिवे्ट फठान्तराय विपत्ते--

१ स' "कन्युद्‌"।

पषा०१अबन्‌ ०११] ` ृष्णयजुरवदीयतेत्तिरीयसंदहिता । १४४५

( काम्येष्ठियाज्यापुरोनुवाक्याविधानम्‌ )

५ एतामेव निर्वपेधः कामयेत क्षत्राय च विशे च समदं द्भ्पामिदेन्दस्या- वदयन्त्रयादिन्द्रायानु बरहीत्याश्राभ्य च्रृयान्परूतो यजेति मारुतस्यावच्न्कृान्प्‌- दथोऽनु वृहीत्या्राव्य ब्रयादिन्दं यजेति स्व एवैभ्यो भागषेये समदं दृषा वितुरहाणाल्िष्ठन्ति » [ सं० का० २प्र० २अ० ११] इवि।

मदेन सह वत्त॑त इति समद्‌ः कखः । राज्ञः प्रजायाश्च परस्परं कर्षं कयां पिति कामयितुरियपिषटिः । अस्यागिष्टावयं प्ररूतेषिशेषः-प्रङपावप्नेष- स्यावदानकाठे पुरोनुवाक्यिषमृक्त्वा तदाश्राविणादृध्व॑मभनिययाज्याया एष पेषं बदेत्‌, न तु देवतान्तरयाज्यायाः । इह तन्यविषयोऽनुवाक्थामे गोऽन्यविषयश्च पाज्यापष इति । एवं च सत्येभ्य इन्द्रमरुद्धचः स्वस्वभागे करहं कतवान्भवति । वदीयकरहानुसारेण राणा विदाश्च वितृहाणा विषेण परस्परं हितां कृब- शासतिषठन्ति । कठहसमाधानकामस्य तमिव विधत्ते-

५ एतामेव निषैपेधः कामयेत केस्पेरनिति यथादेवतभवदाय यथदिवतं जेद्धागयेयेनेवैनन्यथापथं कल्पयति कल्पन्त एव » [ सै» का० रप, अ० ११ द१ि।

कल्पेरन्परस्परकरहरहिता भवेयुः । एतानिन््रपुतः स्वस्वभागभाजिनः कृत्पयति । वथा सति राजा विदश्च कल्पन्त दव करहरहिता जिगा भवन्त्येव । एतयोः करहतत्समाधानार्थ्टयोः पूरवोदाह्वा एव याज्यानुवाक्य।(ः ।

इष्ट न्तरं बिधत्ते-

५ देन्दुमेकाद शकपालं निपेदैशवदेवं दाद्शकपारे मामकाम इन्दं चेव विश्वा श्व देवान्तसेन भागवेयेनोप धावति त एवास्मे सजातान्पर यच्छन्ति प्ाम्येव मति" [ सेष्काणयप्र०२अ०११ ] इति।

प्रकतौ हविददरयस्य सावदानं नास्ति । अत्र तु वदिधते-

५ 'दनद्स्पावदाय वैश्वदेवस्याव देदथेन्दस्योपरिषटादिन्वियेणवास्मा उभयतः तभातान्परि गृहणाति » [ संण्का०रप्०२अ०११ ] हति ।

दिहीषिषोऽवदयतीति श्रुततवदेकैकश्य हविषो दिर्दरवदानं सहकर्त॑म्यम्‌ । षथां हत्यभ सष्टदैन्दमवदाय रतो वैश्वदेवं द्विरवयेतुनरप्युपरिषटादैन्दमवयेत्‌ । एवं कषति यजमानार्थं सजापान्प्रामनिवासिनः सर्वानुभयोः पाश्वयोरिन्दियपापध्यं- भुक्तान्करोति । अथ दृक्षिणाविरोषं विषते

“५ उपाधाम्यपूयं वात्तो दक्षिणा सजातानामु१ हतये » [ सेन्का०२१०१ भ०1१ 1 ¶१ि।

---

०४८ श्रीभरसायणाचायेविरवितभाष्यसंमेता- [रद्िषीयकाण्दे- ( काम्पेष्टियाज्यापुरोनुगाक्याविषानम्‌ )

वल्लस्यामयपाश्रन्तयोरपानीय स्थापनीय रक्सूषमुपाधाय्यं, तञ्च पूवेमेगो- पानयनकाडे वस्ते याति प्राप्नोतीति पू्वयम्‌ , उपाधाय्यं पूर्य यस्मिन्वाससि हदुपाधाय्यपुषैयम्‌ । अत एव सुत्रकारः-“ उपाधाय्यपृयं॑बासो दक्षिणा ( णेति ) विरान्तम्‌ * इत्यथः (ति) । सादृशस्य वाससो दानं सभातानामुष- हिति यजमानततेबाये सेपद्यते । |

भस्यामिष्टो प्रोनुवास्यामाह-भरेषिन्द्रमिति ।

इन्छमगन्यादिदेवांश्च भरेषु भियमाणेषु सेपाद्यमानेषु हविश्वु हवामह आद्व- यामः । किमर्थ, तये देवेभ्यो हविर्दानाय, सस्ये यजमानस्य भेयतते च । कीटशमिन्र, शुहवं रुखेनाऽऽहवातु शक्यम्‌ । अंहोमुचं परापान्मोखयितारं, चुतं शोभनं हितं करोतीति सुरते सुतं, देष्यं दिवि मवे, जनं जनयितारं बृ्टि- दारेण सस्याघ्लादकम्‌ । अत्र पूवार्धस्येन््ुबिषयत्वादुत्तरास्येतरबहुदेवमिषप- त्वाञ्च हविदरंयस्येकेव पुरोनुवाक्या । ।

तत्रैव याष्यामाह-ममनञ न इति ।

परितः सर्वतो जेमनं भक्षणे यस्यभनेः सोऽय प्रिष्मा । स च नोऽस्मान्ममतत हषैयतु । वासरस्य हन्ता गमयिता सूथः, सचनो ममन वातो नो ममत्तु । अगा दृष्णवनवष॑कः परजन्देवो नो मन्त । पर्वतरान्देन केडासादिपव॑तवासि- देवविशेषो हिमवाखाऽभिधीयते । आश्वमेधिकेषु पदाविधिषृ हिमवतो इस्तीति देवतभ्रवणात्‌ । हे इन्द्रपर्वतो युवां नोऽस्माभ्शिदीतं तन्‌ कृरुतम्‌ । पापबहु- छानामस्माकं प्रपक्षयस्तनूकरणम्‌ । तत्तेन हविष्प्रदानेन विश्च देबा नोऽस्मान्ब्‌ रिवस्यनतु प्ररिवर्ासिमये छपयाऽवोकयन्तु । इषटयन्तरं विपत्ते-“धृभिये दये परयङ्गवं चहं नि्पन्मरुदधथो ्रामकामः पृरभियै तरै परयो मरुतो भावाः प्रभिये पियङ्कवो मारुताः खड पै देव्या रणात मर्व एव स्वेन भागधेयेनोप धावति त एवास्मे सणातान्य यभ्डन्तिम्ाम्येव मबदि? [ सेण्काणरेप्र०२अ०११] इति।

परिः भरेवा गोस्ताद्पा गोहतं पियंगृना( णां ) रोषिपरतिदिः शासान्तरीयाथंवदि ब््ट्या । पश्ये भियंगव इत्यत्र ¶ततो लाता इत्यनुवंव । एकेष्रलातियगूना( णां ) परुेषत्मलम्‌ ।

कै

[पषा ० १अब्‌ ०११] शछृष्णयञवेदीयतैनिरीयसं हिता । १०४१९ ( काम्येष्ठियाज्यापुरोनुवाक्याविधानम्‌ )

विधत्ते-““ मियवती य।ञ्थानुवाक्ये भवतः भियमेवेन\ समानानां करोति

द्विपदा पुरोनुवाक्या मवति द्विपद एवाव रुन्धे चतुष्पदा याज्या चतु-पद्‌ एव

, पृशन रुन्धे ” [सं० का० २१० २,अ० ११] इति।

पियशष्टोऽस्वि ययोस्ते कवौ पियवत्यो । त॒ बोदाहरिष्येते । वत्मयोग(- यजमानस्य समानानां मध्ये प्रियत्वम्‌ । तयोकरंचोर्ियमानं पाटा दविषद(दा)- तवं चतु्पद्‌( दा तवं च मनृष्यपराप्य। प्शुपाप्त्या च परशस्यते ।

ततर परोनुवाक्यां द्विपदामाह-पिया इति । हे मरूतस्तुराणां हविःखीकारं परति त्वरमाणानां वो युष्माकं परिया नाम प्रियाणि नामानि आहव आह्वयामि । यद्यस्मारूयं तृपति वावशानाः कामयमाना; स्थ तस्पदृाह्वमामि ।

तत्रैव चतुष्पदं याञ्यामाह-भियसे कमिति । ते मरुतः पुरोवातरूपाः सन्तः कं सुखं भियसे पराणिभिराश्नयितुं भानुमिरभातके रकिः सयंररमिभिः सहिताः संमिमिक्षिरे मेदं वष्ट्या भूमिं सम्यक? कूमिच्छन्ति । ते मरुव ककमिर्माग्पापुरो-

` नुवाक्यारूपामिकंम्मः सृताः रन्त: सुखादयः शोभनं इत्रिः छादिववन्तो

भक्षितवन्तः । ततस्ते मरुतो वीशी¶न्त॒उत्साहजनिते पपबहुविषशम्ड्वन्त इष्मिणः सगृहान्पति गतिमन्तोऽभीरवः सवकायंस्य निष्पनत्वेन विप्रकार भ्योऽसुरेभ्यो भयरहिताः प्रियस्य मारुतस्य धाम्नो मरुतां संबन्धि यत्तियं स्थानं तदे खन्धवन्तः

१४अन्तरं विधातुं परस्तति-

५८ देवासुराः संयत्ता आन्तं ददा मिथा विपिया भासनेऽ्यौन्यसै ज्यैष्ठ पादिषठमानाश्वतृधां व्सक्रामश्िदरुभेः समा स्वरिश््ो माद्ध्वरण भादिषैः स इन्द्रः पजापतिमुपाधावत्तमतया संन्ान्य।ऽपाजयद्‌शरये वसुमते पुरोदादमष्टक- पाटं निरवपत्सोमाय रुद्रवते चरुभिन्धाय मरुववते पुरहारमकादशकपाछं वर- णायाऽऽदित्यदते चरं तेषो वाह्नं देवा ज्येष्टच्ायामि समजानव »› [ सं+ फा० २१्र०२अ० ११] इति।

देवा असुराश्च यदा युद्धाथमु्यतास्वदानीमहमेवे व्येष्ठो भविष्यामि नेतर

षवयेवं परस्परं व्येष्टच मनङ्ग कुव।0। देवाः पररपरं भियरहिताः सन्दः सेना भ

-----_-------- ----~_~-~-~-~

१क.ष. ड. च. द्विपाद्‌“! २ क, घ. ङ. च- शुष्पाब्‌* | १३९

५.५० श्रीमल्सायणांचायविरवितमाप्यसमेता- [रदितीयकाण्डे-

( काम्येष्टियाज्यापुरोमुवाक्याविधिानम्‌ ) चतुधा विभज्य विविधं यथा भवति तथा प्रक्रान्तवन्तः । तव वसुभिः सहि तोऽभिरेकः संघः । रुद्रैः सहितः सोमो द्वितीयः संघः । मरुद्भिः सहित इन्व्‌ सतृतीयः संघः। आदित्यः सहितो वरुणश्तुर्थः संघः । तदानीमिन्दः प्रजापतिमु- पतेव्य तदुपदेशेन रंज्ञानीनामिकामिष्टि तवान्‌ । तत॒ अध्व॑मिष्टिसामर्याद्प- गतमत्सरा देवा ज्येष्ठचाथमिन्रं सम्यगभ्यनुज्ञातवन्तः । सम्यग््ञायतेऽभ्यनुज्ञायते ययेष्टयाऽ्सौ ज्ञानी । तानूनप्त्राथैवादतेन संज्ञान्या अननुष्ठितत्वानास्ि कस्यतित्माधान्यं, किंतु खका्यिद्धिमभिपरेत्य सर्वै मत्र्यं जहुः । इह वि्टि- परसादादिन्धस्य पाधान्यम्‌ । एतच्ोमयं कल्ममेदाद्गमेदाद्रा द्रव्यम्‌ । 4

विधत्ते-“ यः समनि्भिथो विप्रियः स्यात्तमेतया संज्ञान्या याजयेदृभरये वसुमते पुरोडारमष्टकपारं निधैपेत्सोमाय रुद्रवते चरुमिन््राय मरुत्वते पुरोडाश- मेकादशकपालं वरुणायाऽऽदित्यवते चरुमिनरमेवेनं मूतं ज्येष्ठाय समाना अभि तं जानते वसिष्ठः समानानां भवति” (सं° का० २ प्रण २अ० ११) इति।

इन्देभव मूतं स्वाभिनमेव सन्तमेनं यजमाने संचार्य सम्यगभ्यनुजानन्ति । हतोऽयं समानानां वसिष्ठो वास्तयितृतमः प्राठको मवति । तत्र पुरोनुवाक्पामाह- आभिरिति ।

वसुभिः सहितोऽधिः प्रथमसेवाधिपति्नऽस्मानवतै । रदः सहितः सौगृदमना ‰ श्वयमेवं पीतिपूरःसरममिरक्षतु । मरुद्धिः सहित इन्द ऋतुधा तत्तदतूथितमो- गधारिणोऽस्मान्करोतु । आदित्यः सहितो वरुणो नोऽस्मान्तेशिशातु संशित

= १

तान्सम्यगनुष्िततरतान्करोतु । कैव याज्यामाह-सं नो देरव इति ।

वसुभिः सहितोऽनदवो नोऽस्मान्समजिज्ञिपत्सम्यगनृष्ानं ज्ञापयतु । सवरस- बेन्धिनीभिस्तनूभिः सहितः सोमः समजिर्षिपत्‌ । यज्ञयोगयेभेरद्धिः सहित इन्वः समजि्ञिपत्‌ । आदित्यः साहितो वरुणः समजिज्ञित्‌ । तयैव विकस्पितामन्यां याज्यामाह-यथाऽऽदित्या इति ।

पेक्तेषु सेषचतुषटयमध्यवर्तिषु देवेषु यथा वरुणसमीपवर्विन आदिध्या अभनिसमीपवर्तिमिवसाभिः सेवमृवुः संगताः पीतियुक्ता बभूवुः, यथा बेन्दरसमी-

क १ च, "वादे तैन तेन।

पपार १अनु ०११] छृष्णयनुरवदीयतेत्तिरीयसंहिता। १५५१

ॐ

( काम्यष्टिथाज्यापुरोनुवाक्यविधानष्‌ )

पवर्तिमिमरुद्धिः सह सोपसमीपवर्तिनो रुद्रा अभिसमजानत ज्यैं सम्यगभ्य- मज्ञाववन्तः, बीणि नामान्याहवनीयगाहपत्यदक्षिणासिरूपाणि इम्यवाहनकभ्य- बाहनसहरक्षोरूपाणि वा यस्याभ्नः सोऽन्निखिणामा ह विणामनेवा, एवमेव यथा शद्रादयस्तददिश्च देवा अन्येऽपि सुदरादिसमीपवर्तिने देवाः सर्वेऽहणीथमाना वैरि- भिरनपहियमाणिमृतयः समनसः परस्परं समानमनस्का भवन्तु । यदयप्यश्र च~ त्वारि हवीषि तथाऽपि सहप्रदानेन पुरोनुवाक्याया भेदौ नास्त, तथा याज्याया अपि । यथा पूर्वत्र ग्रामकामं पति विहितयेरिनद्रवेशदवहविषोः सहपदानातुरो- नुवाक्यादिभेदो नास्ति । अतैव सि्टरुतः पुरोनुवाक्यामाह-कु्नाचि्स्येति।

यस्य स्वष्टकृदेवस्य समृतौ सगतो सत्यां न॒षद्ने मनुष्यस्थाने भामगृहादौ कुतराविधव कृजापि नरो मनुष्या रण्वा रममाणासिवष्ठनि, किंच यं स्विष्टर-

देवमहेन्तशिन्यन्व विशेषैः पूजयन्त एव तदीयाहूत्य्मिन्धे वहूनि पन्वरयान्ति,

भश्वास्य च जन्तवो यजमानाः जनयन्ति समीचीनं फखयृत्वादृयन्ति, वाश सििषटहृदेवः परसीदतिति शेषः ।

ततैव यान्यापाह-सं यदिष इतिं । यधस्पात्कारणादिष दृष्यपाणान्य - खानि संवनामहे सििष्टरुदेवप्रसादन सम्यग्भज।मः, मानुषाणां यजमानानां हव्या होभयोग्यानि दरष्याणि सेवनामहे, उतापि च दन्तस्य धनस्य शवसो बस्य क्तस्य यज्ञस्य च रिम रर्मिवत्पकादामुत्कषमाद्दे सी कूर्मः, तस्माक्रारणा-

-देवमनुमरहीतारं सिविष्टरुदेवे भजाम इति शेषः ।

[^ अवा ~

इृष्टयन्तरं विधत्ते-“ आदित्येभ्यो मुवद्र दघश्वरुं निर्वपद्भूपिकाम आरत्या बा एतं मूल्ये प्रति नुदन्ते योऽरं मू्यै सन्भूं न पाप्नोत्यादित्यानिव भव - दवः स्वेन भागधेयेनोप धावति त देवेनं मूतं गमयन्ति मवत्येद » [लं* का २प्र० ३अ० १] इति।

यदीययेोयौज्यपुरोनुवाक्ययोभुवच्छब्द्‌ः भरूयते त एत आदित्या मृदन्तः । पपि पूरोनुवाक्यायां भवता मृडयन्त हति भवतेत्ययं शन्दः पणितः) यद्यपि च याज्यायां भवति परणीता्ति भवतीत्येष शब्दः परितो नतु भुवब्छन्दुः काप्यस्ति, तथाऽपि व्णंविकारमभिभत्य मवद इत्युच्यते । एवमन्यत्रापि

यवे नियुत्वत आलभेत, अभ्य पथिरूत इत्यादौ विदेषणेयण्यानुवा्पा-

गताः शब्दाः स्मर्यन्त इति द्रष्टव्यम्‌ । ते च याज्यादिगताः शन्दरस्तत्तत्परतो -

१ ल. च. स्तया न्वे । र ख. च. मह ४ । दक. ष. ठ. म्तोदितः।

9 4

१०५२ ` भमत्सायणाचायैपिरवितमाप्यसमेता- [रदितीयकणण्डे- ( काम्येष्टियाज्यपुरोनुवाक्याविधानम्‌ )

चितफठस्य सुचकाः । अतेोऽ्रापि मूतिसूचकमृवच्छब्दुवन्त इत्युक्तं भवति । वथा पतति मुवदन्तः फरतेन द्ातव्यमूतिमन्त इत्यर्थोऽपि उभ्यते ।

तत्र प्रोनुवाक्यमाह-यज्ञो देवानापति । अथं यज्ञो देवानां सुम्नं सुखं प्रत्येति गच्छति प्रवते । ह आदित्यासो यूयमस्मान्मृडयन्तः सुखथन्तो भवत पषठत । युष्माकं सुमतिरनु्रहवु दविरर्वाचनिष्वस्मासु प्रवृत्ता सती, आववृत्यादावि- हताम्‌ | या सुमतिरंहोशविदस्मदीयपापाद्पि आवतते पापं बिनाशयतीत्यर्थः । तता सुमतिवरिवोषि्तराऽसदतिरयेन परिचर्थाभिज्ञा मवत्‌ । ।

ठेव यज्यामाह-छ्ाविरप इति । अये यजमानः बिः तनपोऽनृषटी- यमानं कमेोपक्षेति सर्पे पराप्नोति । कीदगोऽयं, सूयवसा; शोभनं यवं तृणे तेनोपलक्षिवमनादिभोग्यं यस्य सोऽयं सयवाः, अद्न्धः कैरपि रातुभिरातिर- रतः, वृदे दीर्षे वय आयुर्स्यासो वृद्धवयाश्चिरजीवीत्य्थः । शोभना वीराः प्रा मस्याश्र यस्यासौ सुवीरः । य इृशो यजमान आदित्यानां प्रणीतौ पण- यने कर्मणि भवति परवर्तते तं यजमानं रात्रवोऽत्ितः समीपे नकिर्न्ति न विनाशयन्ति । दृराद्पि न घ्नन्ति । नकिः शब्दो निषेधवाची । ` इष्टयन्तरं विधत्त-““ आदिभ्यो धारयददभ्यश्वरं निव॑पेदपरुो वारु- ष्यमानो काऽऽदित्या बा अप्रोद्धार आदित्या अवगमयितार आदित्यानेव धार- यदतः स्वेन भागवेयेनोप धावति त एवैनं विशि दृधत्यनपरुष्यो भवति [सं० का रप्र ३अ०१;इति। ।

धघारयष्ठन्दो यदीययोयास्यानुाक्ययोरव्तते त इमे धारयन्तः । स्थान- र्ट स्वस्थाने धारयितुं क्षमा इति तस्य पदस्य प॑वक्तिताथः । यो राजा पूव सराष्डुदैरिणा निःसारितः सोरुद्धः, यस्तिदानीं निःसा्थैते सोऽपरुष्यमानः, तयोरन्यतरस्येयमिष्टिः । अपरोद्धारः पूर्वे निःसारथितारः । अवगमयिवार इदानीं निःतारपितुमृ्यताः, अथवा पुनः स्वराष्टे पापयितारः । विशि स्वराषट्गतप- ज्यां दाध्रति धारयन्ति स्थापयन्तीत्य्थः । ततोऽयं वैरिभिरपरोद्धमशक्पो भविं । १

खी

त पूरोनुवाक्यामाह-धारयन्त इति । भादित्या अस्मद्भिमतं कुन्ति ओ

बाङ्यरोषः | कीदशाः, धारयन्तोऽपरुद्धं यजमानं स्वराष्ट्रे स्थापयन्तः, नगरस्थाः

१क. घ्‌. ङ. च. भ्यावर्ततां।

प्ण ० १अन्‌ ०११] षृष्णयनुरवदीयतैनिरीयसंहिता ¦ १.५६ ( काम्येषटियाज्यापुरोनुत्राक्याक्वेषानम्‌ ) छेर्लं जगदनग्रहीतुं व्र तवर तिष्ठन्ति, यद्वा जगद्धारथन्त इत्यत्रान्वयः । स्थाः स्थिताः, देवा दीम्यन्तः । विश्वस्य भुवनस्य गोपाः पारुमिहारः,'णगद्धारपितुं दीषभूता धीर्येषां ते दीर्वाधियः, असवः पाणास्ते यस्य सन्ति सोऽयं यज~ मानोऽसरस्तस्मे हिवमिदं कमासूरथम्‌ । यद्वा राक्षस्तवद्वाषको राजाऽसुरस्व निवा- रणायोषयुक्तमिदं कर्मासुरवा$ति असूर्य, तद्रक्षमाणाः, कतं सत्थं स्वरषटरे यजमानं स्थापयाम इत्येतादृशवचनं तद्युक्ता कतावानः, ऋणानि चयमाना भपरोद- रिणो दारिद्यसतपादनेन बहूःयृणानि संपाद्यन्तः पतरेव याञ्यामाह-तिस्ो भूमीरिोति । हेऽमन्वरुण मिवे, एतेक्लिभिनं मभिरुपरक्िवाः सर्वेऽपि दाद्‌चाऽऽ्दित्या बो युष्माक तन्पाहितवं माहात्म्यं चाह रमणीयं महि महृद्धिकं च । कथं माहात्म्यमधिकं दृच्यते-तिसो मूमीः सवण॑- मत्येपाताटकपा धारयन्धारितवन्तः । अपि च जीनदन्सुयंचन्छवहानिगवान्पका- , शान्धारिववन्तः । तत्र सु्पररिपर्पस्य प्रकारस्य धारयितृ स्पष्टम्‌ । जुय॑र ष्मय एव जटमयेन चन्द्रमण्डठेन भ्यवहिताः शीत्पर्गां अभिभूतोष्णस्वरशा भ्योतलारूपेणावभासन्त इति केषांचिन्मतम्‌ । एवदेवामिपेत्य श्रपते-“ जुष्ः सुपरस्मश्वन्वपा गन्धर्वैः » इति । अधिदीपेरादित्यसंबन्धश्च स्यष्टेव श्रूयते “उद्यन्तं वावाऽऽदित्यमभ्निरनुसमारोहति ›' इति । तस्मात्पकाशतयभारपितृतं युक्तम्‌ । कंबेषां यजमानानां विदथे यज्ञे यानि जीणे व्ान्यन्तःस्थितानि मनोवाक्ायकमनिष्पाद्यानि वा नित्यनैमित्तिककाम्यरूपाणि वा पानि सवानि क्रतेन परारयिष्याम इत्येताट्ररोन सत्यवचनेन धारिववन्तः अत्र प॑मपरुद्धस्य नास्ति विशेषाङ्घोपदेशः । अपरुष्यमानस्य बु पयोगे सोऽस्ति । तत्र कंचिन्मन्वमुत्पाद्य विनियुङ्क्ते-- “ अदितिऽनु मन्पसवेत्यपरुध्यमानोऽ्स्य पद्मा इदयं वा अदितिरिफे- बास राज्यमनु मन्यते ›› [सं का० २प० ६अ० १] इति। हेऽदिते भूमे त्वमनुमन्यस्व राष्टूपवेशार्थं मामनुमन्यस्वेतयेतं मन्वमु्वारपनस्प शोः पदाङ्कतमूरन आददीत । इयं प्रथिभ्येवादितिराब्दृवाच्या, सेवास्मा अपरुध्यमानार्थं राज्यमङ्की करोति! ` मन्वान्तरमुत्पा्य न्पाच्े--

१क.घ. ङ. च. रमृत्युपाः।

५५.५४ शीमत्सायणाचाथविरवितमाष्यसमेता-- [रदितीयकाण्डे- । ( काभ्यष्टियाज्यापुरोनुवाक्याविधानम्‌ )

^ सत्याऽऽशीरित्याह सत्यमिवाऽऽशिषं कुरुते "” [ सं० का० २१५६ भ० १] इति।

आरीरस्मदेक्षितं फटे सत्यम््वति देषः ।

अन्ये मन्वरमृताद्य व्ाच््े-

५ इह मन त्याह परना एवास्मे समनसः करोति ? [से< का० २प्० ६०१] इति। ।

इह मदीये राष्टूपवेशे परजानां मनोऽनुकूरे भवतिति रोषः ।

पुनरपि मन्वान्तरमृताच्च व्यादष्टे-

५ उप्‌ पेत मरुः सुदानव एना विश्पतिना भ्यम्‌ राजानापित्याह मारुती बे दिदष्येष्टो विर्पतिर्िरोबनः रष्ट्रिण समरषेयति + [सं०का०२पर० ३ भण ` 4] एति)

`हे सदानवः सृष्रषटूमेवेशदातारो भरुतो युयमेना विश्पतिनितेन विरोधिना राष्टूषतिना सह्‌ योदधभम वीरसिंहवमौणं संजिरीषमाणमपरुध्यमानं राजानमभि- मुखीरृत्योपपरेत समीपे गच्छत । भसिमन्मतरे विश्पतिनेति यदुक्तं तत या विट्प्र- णाता मरुवामरीनत्वम्मारुती, तस्या विशः पतिरयष्ठोऽपरोद्धा, वेनः ज्येष्ठेन दिर॑पतिना सह योदमितयवं ब्राह्मणनोकस्य व्पाख्यानस्य रषः प्रणीयः । एतस्य बराल णव्याख्यातमन्स्य पठे सति प्रजया देशेन चैनं यजमानं समू करोति । एतेषां मन्त्राणां विनियोगमापस्सम्नो द्‌ रयति-“ हविष्छता वाचं बि-

“ हश्पोप पेत मरुतः सुदानव इति यजमानममभ्येति सत्याऽऽशीरिति यजमानस्यो- सरे षासति प्देकदेरो निवप्तीह मन इत्युरसि रोषे निवपति ”” इति । अश्र केदित्पयेगदिरेषं कमेण विषते-

५ पः प्रस्तादुग्राम्यवादी स्यात्तस्य गृहा्रीहीना हेच्छृङ्काश्थ रष्णाश वि विनुषपे शङ्काः स्व॒स्तमादित्यं चरुं निषेेदादिष्या वै देवतमा विहूविशमेवाष गच्छति ? [ते* कार २१० ३अ०.१] इति।

यमेभ्यो हितं भाम्यं तदराज्ञोश्मे वदतीति भ्ाम्यवादी । स द्विविषः-अन्तर- को बहिरङ्ग । तथ बहिरङ्गः समायमिव वदति । अन्तरङ्गस्तु सभ॑याः षर.

१ ख. ष. “ख्यातस्य ) रक. घ. ड. च. निनयापै । ३ क. ध. ङ. च, प्राम्येभ्यो । ख. च, भायां विसजतायां पर|

[पपा०१अन्‌ ०4] रृष्णयनजुर्वेदी यतैत्तिरीयसंहिता। ११५५ ( काम्येश्ियाज्यार्ुरोनुवाक्याविधानम्‌ ) स्तादुन्तःपूरे गत्वा गृदं हित बदति तस्य गृहादृत्रीहीनाहरेत्‌ । विट्‌ शब्द्वाश्यायाः प्रजाया आदित्यदेवताकत्वादादित्थचरुणा विमेव प्राप्तोति । विभक्तानां द्िविधतण्डुढानां मध्ये शृङ्केरादित्थचरं विषाय छृणरगारुणचरं विधत्ते ५ अवगताऽस्य विहनवगतः राष्ट्भित्याहरये रृष्णाः स्युस्तं वारुण षरं नि- ब॑पद्वारुणं चै राषटमुभे एव विशं च राष्ट चाव गच्छति" [से° का ष्प्‌० ३अ* १] इति। अस्प यजमानस्याऽऽदित्यचरुणा यद्यपि प्रजा पराप्ता भवति तथाऽपि राष्ट भूमिविरेषस्तावता न प्राप्यत इत्यभिज्ञा आहुः । अतस्तत्याप्ये व।रुणं निर्पे१। यथा पजाया आदित्या देवता तद्वद्रष्टरस्य वरुणो देवता, ततस्तयोस्तुष्घा तदुभयं पराप्यते । योऽयमपरुष्यमानस्तस्यापरुद्धवद्यत्कमम विहितं तसमिन्कम॑णि पूर्वोक्ते एव या- श्यानुवाक्ये । यत्त यः प्रस्तादित्यादिना हेविद्ैयपयोगरूपं कर्मान्तरं विहिते त कुङ्कहविषः पुरोनुवाक्यामाह-त्यान् क्षन्नियामिति । । वये यजमाना अभिष्टये देवताभिमचख्येन कव्ये सिद्यथंमादित्यान्पत्यषो यादिषामहे रक्षणे पार्थयामहे । कीट शानादित्यान्‌, येषां पूर्वमने माहास्मं प्ष- शितं त्याज तानेव कषत्रियानत्रिपवतमनजान्सुृदीकन्ुष् सुख यितून्‌ । पतरेव याञ्यामाह-न दाक्षिणोति । हे वस्वो वासयितार आदित्या वैरिणा ऽपरुध्यमानोऽहं तेनाप्रोषेन म्पामृब- वित्तः सन्किमपि न विविक्ते बिदेषेण न जानामि, ददं दक्षिण मिदं सभ्यमिद्‌ प्राचीनमिदं परतीचीनमिति केमपि विवेकं नानुभवामि। के इव, पाक्या दिष्पाङ्य इष धीरया विद्धीयं इव । पूवं पक्तो न भवततीतः परं पकं नेतम्यः प्योऽप्रि- पक्रधनिंख इत्यथः । पूर्वे धीरो न भवतीवः परं धीरत्व नेतन्यो थिः कारो माठ इत्यथः । युष्पानतिो युष्माभिः स्वकीयां विशं प्रापितः सनमयं ज्योतिः शभुभयरहिते विवेक्ञानमश्यां पाप्नुयाम्‌ । ततैव विकलिपवमन्यां यान्याभाह- आदित्यानामिपि ।

यजमाना वयमाईत्यानां संबन्धिना नृतनेनेदानीं सेपादियेनावसा रक्षणेन्‌ त

१, ते रहसि व|

१०५६ भीमष्ायणाचार्यविरवितमाष्यसंमेता- [रद्िनीषकाण्डे] ८ कम्येष्टियाज्यापुरोनुवास्याविधानम्‌ )

युक्ताः शमणा शंतमेन सर्वोपद्रवरहितत्वादापिशान्तेन पुखेन सक्षीमहि सक्ता भेम । हे आदित्या भवन्तोऽनागास्वेऽस्मदीये निरपराभितवेशैतिते सदेवा - ण्डिततवे निमित्तभूते सति श्रोषमाणा अस्मदीया स्मृतिं शृण्वन्तस्तुरासस््वरमाणा इमं ये दधतु ध।रयन्तु । छष्णव्रीहिचरौ प्रोनुवाक्यामाह-इमं म इति ।

हे वरुण मे मदीयिमं हवमाहवानं श्रषि णु । श्रुत्वा चाच्यासमान्मृडय सु- खय । अहं चवस्युः पाठनेच्छुस्वामाचक आ समन्ताच्छन्दयामि प्रार्थयामि । ततैव याज्यामाह-तत््वा यामीति ।

तत्तस्य रेक्षणाप ब्रह्मणा मन्त्रेण बन्दुमानस्वा यामि तां प्रप्नोमि । अयं पजमानो हविपिराराध्य ते्रक्षणमाशास्ते । हे वरुणाहेडपानः- कोधरहिते इह कमणि नोधि अस्मदवज्ञापनां वृष्यस्वं । हे उरूदस पमूतस्तुते नोऽस्माकमायुरमा प्रमोषीमां विनाश्चष।

अपरुभ्यमानस्य विदो राष्टुस्य च पराप्ते द्विहविष्का काविरि्िरक्ता । केनवित्मतिबन्धविरेषेण यदि छतायामपीष्टौ वस्माक्तिः प्रतिबध्यत तदानीं विरेषं विधत्ते

५ यदि नावगच्छेदिममहमादित्येभ्यो मागे निर्॑पाम्यामृष्मादरमभ्ये विदोऽ- गन्तोरिति निषषेदादित्या एवैन मागधे पेण्सन्तो तिशमव गमयन्ति ” [ सै* का० २प्र० ३अ० १] इति।

हममित्यादिरि.व॑पमन्तोजेवोताचते । अहं यजमनेोऽमष्मद्िरिणोऽमृष्यास्त दीयपरजायाशचाऽनीयेमे ब्रीहि्पं हविभागमादित्येम्यो निवेषामि । कमथम्‌ । अवगन्तोरस्मदीयां परजां र्ट चावगन्तुम्‌ । अनेन मन्त्रेण निवे सत्यािाः सवयमेष ते मागप्येक्षमाणा एनं यजमानं स्वकीयां विशं प्रापयन्ति |

प्रतिबन्धाधैक्ये सति तावताऽप्यपराप्तौ पुनरन्थ विरेषं विधते

५ यदि नावगच्छेद्श्त्थान्पयूखान्त्सप् मध्यमेषायामुप हन्पादिदमहमादित्या- न्बधराम्याऽमष्मादमृष्ये विज्ञोऽवगन्तोशित्यादिित्या एवैत बद्धवीरा विशव गमयन्ति!» [सं० का० २प्र०३अ० १] इति।

इदुमित्यादिकन्धनमन्वः । अमुप्मद्विरिणः सकाशाद्मुष्या मदीयाया विशोऽ- बगन्तोः पाये यजमनोऽहमादित्यानेदं बध्नामि । इद्पिति हस्तेन परद्दीनम्‌ ।

१ क. घ. ङ, च, वरुणाय ।

[पिषा१ १अनु ०११] छष्णथ जुरवदीयतेचिरीयसं हिता । १०५. ( काम्येष्टियाज्यापुरोनुवाक्याविधानम्‌ )

अनेन मन्त्रेणाशवत्थजन्यान्सप्त राङ्कून्हेविधरिणः शकटस्य म्मायामीषायां कीखपक्षेपेण बध्नीयात्‌ । तथा सत्यादित्याः खयमेव बदधवीराः सन्तः सकी यान्भृत्यान्मोचयितुमेनं यजमानं विश प्रपतन्ति । ततोऽपि प्रचरतरपािब"धके सति पृनरप्यन्यं विशेषं विधेत्ते- ५ यदि नावगच्छेदेतमेवाऽऽतयं चरुं निर्यपेदिभ्मेऽपि पयखानसे नश्षेदनपरुष्य- मेवाव गच्छति ” [सं० ० २१० ३ ० 9] इति। पुवेव मध्यमायामीषायां शङ्कवः कीखवाः । ईदानीमिभ्मेऽपि इाङ्कृबन्धनं विशेषः । तेषां शङ्कूनां पृव॑वदवृक्षविशषं विधत्ते- आश्त्था भवन्ति भरवां षा एतदोजो यदश्रत्य भजसव मिशमव गण्छ- ति?» [सं का० २१०६ अ० १] इति। अश्रत्थस्य मरुदोजस्वमथेवाद्‌।न्तरे दव्यम्‌ । शङ्कृसंशूपां वित्ते ५५ सुप्र भवन्ति सप्तगणा वरै मरुतो गणश एव विशमव गच्छति "„ [सर का० २१० ३अ० १] इि। एतेषु सर्वेष्वपि पथोगेषु पूवक्ते एव याज्यामु।क दष्टव्ये । अत्र विनियोग्तप्रहः~- ^ देन्दरयागे चिन्दमिन्द्रं मरुद्यावेति मारुते । भरेषु वैश्वदेवेन परिया परयेभवे चरौ ॥ अधिवसुमेददीनां चतुण। हि समूहक । यथा विकलता याज्या कुन खिवषटृतो दयम्‌ ॥ । यज्ञो म॒वद्रति चरौ भारयन्धारयद्रति । त्यत्र दङ्खवराविमं रष्णवरौ तथा ॥ एकाद रोऽनुवाकेऽस्मिन्मन्त्रा दराषिंशतिरमता; + ॥ हति भीमत्ायणाचार्यविरविते भाधवीये वेदार्थपकाशे कृष्णयजुः दीयौततिरीयसंहिवाभाष्ये द्विनीयकाण्ड प्रथमप्रपाठक एकादृशोऽनुषाकः ॥ ११ ॥ च ह 4 १.५ बेद्थंस्य भकारोन तमो हार्द निवारयन्‌ ¦ पुमर्थाश्वतृरो देया यातीर्थमहेश्वरः ॥ इति श्रीमद्िदयातीर्थमहेश्वरापरावतारस्य श्रीमद्वाजाविराजपरमेभ्व- रस्य श्रीवीरवु्भहाराजस्याऽऽक्ञापरिपालकेन साधषाचार्येण धिरचिते बेदारथग्रकारो छप्णयज्ञवेदीयतैततिरीयसंहितामाग्ये दितीयकाण्ड प्रथमः प्रपाठकेः॥ १॥

= ~

१२३ कच. कीयवमा( पन

५.५८

भौमरसायणाचारपविरवितमाष्यसमेता- [रदितौयकाण्डे- ( प्रजाकामादीनात्येन्दाग्नाद्िकम्येर्टनां विधिः )

` ( अथ द्ितीयाष्टके द्वितीयः प्रपाठकः ) । ( तत्र प्रथमोऽनुवकिः ) । हरिः ॐ।

श्रजाप॑तिः प्रजा अंसूजत ताः मृष्टा इनद्रा- भी अपांगूहता सोँऽचायलमजाप॑तिरिद्राग्नी चेमं प्रजा अपपकषतामिति स एतमैनद्राममे- क।दृशकपालमपदयततं निर॑वपत्ता्वस्मे प्रजाः प्ास्॑भियतामि्धाप्री वा एतस्य प्रजामपं शृहतो योऽ प्रजाये सन्प्रनां न विन्दत ए- द्राममेकाद्राकपालं निरवपेदमनाकांम इन्द्रा. भरी ( + ) एव स्वेन भागधेयेनोप धावति तविवास्मै प्रजां प्र साधयतो विन्दत प्रजभि- द्ाग्नमेक।दरकपाल निर्पतसपर्थमानः कषत्रे षा सजतिषु वे्राग्नी एव स्वेन॑ भागधेयेनोप धावति ताभ्यामेवेद्धियं वीर्यं॑भ्रातुग्यस्य ब्त वि पाप्मना भ्रा्न्येण जयतेऽप वा एतस्मादिन्धरियं वीर्यं कामति यः संङ्यामम- पप्यातयन्ाग्नमेक)द्राकपालं निः (-) वपे- त्सद्थ्ाममुपप्रयास्यजिंनद्रागनी एव स्वेन माग-

# एतदयेकृदञचान्तानुवाकानां भ्याख्यानं पूर्वमेव विस्तरेण तमित्य पुनस्तत्युय- `

गििस्तरेण न छृतं भाष्यङ्ता । किंत्वेयपाठक्यन्तिमदादशानुवाकभाष्यारम्मे सेक्िवेण पयरूपेण कृतमस्सीति बोध्यम्‌ । दभि चैतेषां उ्याख्यानं विश्तरेण क्र कृतमित्येतदपि तत्रव माभ्यकृता कण्डवेणोक्तमस्तीनयतेषमिक दकानामनुवाकानागकषरर्थ कद्क्िमिरधययस्‌ | ~

प पा०२अु०१] षृष्णयजर्वेदीयतेत्तिरीयसं हिता । १०५९ ( प्रजाकामादीन्पत्येन्द्रा्मादैकाम्येष्ठीनां विधिः ) - धेयेनोप॑ धावाति तावेवास्मि्िन्दरियं बँ धत्तः सहेन्द्रियेण वीर्येणोप प्र यांति जय॑ति त संङ्यामं वि वाः एष इंद्दियेणं वीर्येण- ध्येते यः संङ्थामं जय॑त्येन्द्राग्नमेकांदराकपालं निर्षपेत्सङ्धामं जिवेद्राग्नी एष स्वेन॑ भाग- धेथेनोप॑धावति तावेवास्मिननिन्दियं वीर्यम ( ३ ) धत्तो नेद्धियेणं वीर्येण ग्युध्यतेऽपवा एतस्मादिन्दियं वायं कामति य एति जनतां- भन्द्ाग्नमेकोदशाकपालटं निश्पेज्जनतामेष्याभ- गनी एव स्वेन॑ भागधेयेनोप धावति तावे- वास्मिन्निन्द्रयं वीर्य धत्तः सहेन्द्रियेणं वीर्येण जनताभोपि पौष्णं चरूमनु निषपिपषा षा इं न्द्रियस्य वीर्यस्यानुप्रदाता पूषर्णमेव ( ४ ) -स्वेनं मागघेयेनोपं धावति स॒ एबास्मां हद्धियं वीर्यमनु प्र य॑च्छति क्षेतरपत्यं चङ निर्षपेभ्जनतांभागव्येयं वे क्षेच॑स्य पतिरस्या- मेष प्रतिं तिष्ठतयेनद्राग्नमेकादशकपालम॒परिश- निर्वपिदस्यामेव प्रतिषठायेन्दरियं वीर्यपुपरिश- दात्मन्धंत्ते (५) ॥ प्रजाकाम इन्द्रा्ी उपपयातिन्द्ा्मेक।द्‌ शकपालं निर्वीर्य प्थण- मेवैकानच॑तवारिश्यच्चं ) । इति छरृष्णयजुरवेदीयतैत्तिरीयसंहिता्यां द्विती पाष्टके दवितीय प्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः ॥ + ॥

१०६१

भीमसायणाचायीपिरदितभाष्य्तमेता- [र्दिषीपकाण्डै-

( दशावितिक्रमनिमित्तकपार्करतादीषिषेधिः )

( अथ दिततीयाष्टके द्वितीयप्रपाठके द्ितीयाऽनुवाकः ) । अप्रये पायते परोहारोम्टाक॑पालं निर्थ वेयो दरपूर्णभासयाजी स्नमावास्या षा पौर्णमासी वाऽतिपादयेत्पथो वा एषोऽध्यपं- येनैति यो द॑पूर्णमासयाजी सन्नमावास्यां वा पौणेमासीं वांऽतिपादयैतयभिमेव पयित ५ स्वेन॑ भागधेयेनोप धावति स॒ एवैनमषयात्प- स्थापि नयत्यनदान्दकषिणा वही षष सथरंदधघा अभये बतप॑तये ( 4 ) पृरोडराम- छाकंपालं निरिपिय आहिताः सन्नबत्यमिंब श्रेदभिमेष वतपतिः स्वेन॑ भागधेयेनोप धावति भ एवैन बतमा ल॑म्भयति बयो भवत्यगनये रक्षते पुरोडाराभष्टाकै पालं निर्व पेय रक्षा शि सचेरज्नभिमेव रक्षोहण ४ स्वेन भागधेयेनोप धावति स॒ एवास्माद्रक्षार्स्यषं हन्ति निशितायां निर्वे ( २ ) निशिता याः हि रक्षा भरेरत सपरेणन्यिवेनानि हन्ति परिंिते याजयेदरक्षसामनन्ववचाराय रक्षोघ्री यान्यानृवाक्यं मवतो रक्षसारस्तृत्यौ अञये रंद्रवते पुरोडारंमश्टकंपालं निर्वपेदभि- च्ेर॑ननेषा वा अस्य घोरा तनृयंदरदरस्तस्मां एवै नमा वुंश्वाति ताजगारिंभारत्यमये सुरभिमते पुरोदौम्टाकंपाटं नि्वपेयस्य गावो वा

[पपा०रअन्‌ ०३] छष्णयनुरैदीयतैततिरीयमं हिना । १०६१ ( कापुकादीष्टिविधिः ) पुरुषाः (३) वा प्रभीयैरन्यो बां बिभीया- देषावा अस्य मेषन्यां तनूर्यत्छुराभिमती तयेवास्मँ भेषजं करोति सुरभिमते भवाति पूतीगन्धस्यापहत्या अग्नये क्षाम॑वते पुरोडसं मष्टाक॑पाटं निकषवत्सद्भरामे संयत्ते भागधेये- नेवेन शमयित्वा परानाभि निर्दिशति यमव॑- रेषां विध्यन्ति जीवति स यं परषांप्रस मीयते जय॑ति त सं॑ह्यामम्‌ (४ ) अभि वा एष एतानुंच्यति येषा पूर्वापरा अन्वञ्चः प्रमीय्॑तेपुरुषाहुतिर्छस्य प्रियत॑माऽग्नये क्षाम॑- बते परोडारोमष्टाकंपालं निर्वपेद्धागपेयेनैवेन रमयति नेषा पुराऽयुषोऽप॑रः प्र मींयतेऽभि वा एष एतस्यं गरहानुच्याति यस्यं गृहान्दह॑- त्यग्नये क्षाम॑वते परोडशंमशाकंपालं निर्व पेद्धागषेयेनेवैन शमयति नास्यापरं गृहान्दं हति (५) ॥ ( बत॑तये निरचितायां नि्पिसृह्षाः सङ्ग्ामं न चत्वारिं च ) । इति छृष्णयजुर्वदी यतैत्तिशीयसंहितायां द्वितीयाष्टके द्वितीयप्रपाठके द्वितायोऽन॒वाकः ॥ २ ॥

( अथ द्विती या्टके द्वितीयप्रपाठके तृतीयोऽनुवाकः ) । अग्नये कामय पुरोडारांमष्टाकंपालं निरः पेयं कामो नोपनमेदभिमेव काम्‌* स्वेन

१२६३ श्रीमत्सायणाचार्यविरवितभाष्यसमेता- ([रदवितीयकाण्ै] ८ कामुकांदी्िषिषिः ) गधेयेनोपं धावति स एषेनं कामेन समध -यत्युपैनं कामों नमस्यञ्नये यविं्ठाय परोडरं मष्टाक॑पालं मिषपेतसपर्धमानः क्षेत्रे वा सजा- तेषु वाऽग्निमेव यवि स्वेन॑ भागधेयेनोप धावति तेनेवेद्धियं वीरय ्रात्व्यस्य ( १) यवते वि पाष्मना श्रातुष्येण जयतेऽग्नये यविष्ठाय परोडारौम्टाकंपालं निर्षपेद्भिच- ्यमांणोऽभिमेव यद्षि्ठ* स्वेन भागधेयेनोप धावति स एवास्माद्रक्षौ ऽसि यवयति नेन॑म- मिचर॑मस्तृणुतेऽ्य भायुष्पते पुरोडाशाम्टाः कपालं निवेपेयः कामयेत सर्वमायरियामित्य- भिमेषाऽपगुध्मन्तः स्वेन भागधेयेनोप धावति स एवासन्‌ (२) भायुदंधाति स्वेमायरे- व्यं जातवेदसे परोढासमष्टाकंपालं निषे दतिंकामोऽग्निमेव जातवैदस्‌९ स्वेन॑ मागधेये- नोप॑ धावति स पवनं भृतिं गमयति भव॑त्ये- वाग्नये सक्धते पुरोढारौमष्टकंपालं निषषपेर- कांमोऽग्निभेव सक्भ॑तर स्वेन भागधेयेनोप ावाति म एवास्मिन्रचं दधाति रोच॑त एवा- ग्नथे तेज॑स्वते पुरोडाशम॒ ( ३ ) अष्टाकपालं निर्वपेततेज॑स्कामोऽभिमेव तेज॑स्वन्त स्वेन॑ भागधेयेनोप धावति सर एवास्िन्तेनों दधाति .

[पषा ० अनु ०४) रष्णयजुरवदीयतैत्तिरीयसं हिता । (अन्नकामादीष्टिविधिः)

इति छष्णयुर्वेदी यतेत्तिरीयसंहितायां द्वितीयाष्टके

[1

तेजस्व्यैव म॑वत्यग्नये साहन्त्यायं पुरोडाश॑म- ष्टाकंपाटं निंवपेतसीक्षमाणोऽग्निमेव सहन्त्य र स्वेन भागधेयेनोप धावति तेनेव संहते य सीक्ष॑ते (४) ॥ =

( भराुभ्यस्यासिन्तेजस्वते पुरोडाश॑मण्टा त्रश्च ) ।

दितीयगप्रपाठके तृती योऽन॒वाकः ॥ ३॥

„ ( अथ द्वितीयाष्टके द्वितीयप्रपाठके चतुर्थोऽनुवाकः ) ।

अपयेऽन्नवोे पुरोडारामशाकपाठं निर्वपेयः कामयेताजंवान्तस्यामित्यभिमेषाजवभ्तः स्वेन॑ भागधेयेनोप धावाति स पकप नन्तं करोत्य- ज॑वानेव म॑वत्यभयेऽजादायं पशोडाशंमक॑पालं निरयः कामयेतान्नादः स्याभित्यभिमेवा- भनाद्‌ स्वेन भागवेयेनोपं धावति स एवैन॑- मन्नादं कंरोत्यन्नादः (१ ) एव भवत्यभ्येऽनं- पतये पुरोडाङभष्टाकंपालं निर्थपेयः काभये- ताज्॑पतिः स्यामित्यमिमेवाज्॑पति५ स्वेन॑ भागयेयेनोपं धावति स एवैनमन्न॑पतिं करो- त्य्॑पतिरेव भवत्यञ्नये पवमानाय परो मष्टाकपालं निर्षपेदञ्चयें पावकायाभये हच॑ये ज्योगौमयावी यद्ये पव॑मानाय निर्वि

१०६६ `

-६४ शीमत्सायणाचायविरचितमाष्यसमेता-- [रदितीयकाण्डे- (अनकामादीषटिविधिः)

प्राणमेवास्मिन्तनं दधाति यद्भयं (२) षा- वकाय वाच॑मेवास्मिन्तेनं दधाति यदग्नये इाच॑य आयरेवास्मिन्तेनं दृधाल्युत यदीतासु-

जीववत्येवेतामेव निर्वपिच्चक्चुष्कामो यद्‌- प्ये पव॑मानाय निर्वपति प्राणमेवास्मिन्तेनं दधाति यद्ग्नेये पावकाय वाच॑मेषास्मिन्तन

दधाति यदृप्रये डच॑ये चक्षरेवास्मिन्तेनं द्‌- धाति (३) उत यद्यन्धो भव॑ति प्रैव प॑श्य त्यपरयै पुव पुरोडारौमष्टाकंपालं निर्षपेदि नद्रौय पृ्निणेँ परोडादमेकाद्दाकपाढं प्रजी- कंमोऽभिरेवास्भे प्रजां प्रजनय॑तिः वृद्धाभिः प्र यंच्छत्यश्नये रस॑वतेऽजक्षीरे चरं निर्वपेयः कामयैत रसंवान्स्यामित्यग्निमेव रसंबन्तई स्वेस भागवयेयेनोपं धावति स एवैन ५ रसवन्तं करोति (४) रसंवानेव भ॑वत्यजक्षीरे भ॑व व्याग्नेयी वा एषा यदजा साक्षदेव रसम सन्धेऽग्नये वघुंमते परोडरंमष्टाक॑पालं निर्ध पेयः कामयेत वश॑मान्त्स्यामित्यग्निमेव व-

मन्त स्वेन॑ भागधेयेनोपधावति स एवैनं वसुमन्तं करोति वसुंमानेव भवतयग्नयै बाज- भते पुरोडारामष्टाकंपालें निरवपेत्सङ्श्रामे संय॑त्ते वाजम (५) वा एष सिंसीषंति य सङ्ग्रामं जिमीषत्यग्निः खदु वे देवानौं वाज

[पपा०२अनु ०४} छृष्णेयजुर्वदी यतेत्तिरीयसंहिता। ११६५ (अन्कामाद्रीषटिविषिः) खद्ग्निमेव वजत स्वेन॑ भागधेयेनोपं धावति धाव॑ति वाज ५ इनि वृत्रं जय॑ति त संङ्यामम- थो अग्निरिव नप्र॑तिध्रषै भवत्यग्नयेंऽग्निवतेंपु- रोडारोमष्टाकंपालं निर्वपेयश्याग्नादग्निम्‌ं सयुद्धरेयुनिर्दिष्टमागो वा एतयोरन्योऽनिदिश- भागोऽन्यस्तौ संभवन्तौ यजमानम्‌ (८) अमि संभ॑वतः स॒ ईश्वर आर्तिमार्तोयंद्ग्नयेंऽग्निवतें निषप॑ति भागधयेनेवेनौं रमयति नाऽऽतिंमा- छीते यज॑मानोऽग्नये स्योतिष्ते पुरोडाश मण्टाकंपाट निषपेयस्याग्निरुदतो दरतेऽनि- हो उद्रायेद्प॑र आदीप्य। नुद्तय इत्या हृस्तत्तथा न कायं यद्धागधेयमामि पूर्वे उद्ध्रियते कि-

(क च >}

भप॑रोऽभकत (७ ) हियेतेति तान्येवावक्षाणानि संनिधाय मन्थेदितः प्र॑थमं जज्ञे अग्निः स्वा योनेरभिं जातवेदाः । स गायन्ति जिष्टमा जग॑त्या देवभ्यो हव्यं व॑हतु प्रजानन्निति छम्दो- भिरवेन ६ स्वायोनेः प्र लं्मयत्येष वाव सोंऽग्नि- रित्याहुन्यांतिस्तवा अस्य परापतितापिति यद्‌- ग्नये स्योतिन्यते निर्वपति यदेवास्य ज्योति प्रापतिते तदेवावरुन्धे ( < ) । ( करोत्पन्नादो दधाति यद्भ्नये इाच॑ये चक्चरव सन्तन दधाति करे वाजं यजमानमृदेवस्य षट्‌) इति छष्णयजुर्वेदीयतेत्तिरी यसं हितायां द्विती याष्टके द्वितीयप्रपाठके चतुर्थोऽनुवाकः ॥ ४ ॥

न =

१३६५

१०६६

धौ मरसायणाचार्थविरवितभाष्यसेमता- (२द्िदौपकाणै) ८ अभिशस्तादिकरतव्येिविभिः)

( अथ द्ितीया्टके द्वितीयप्रपाठके पञ्चमोऽनुवाकः ) । वेभ्वानरं द्रादैराकपालं नि्पेद्रारुणं चरं दधिकाग्णें चरुम॑भिरास्यमांनो यद्बानरो दा- दृराकपालो भव॑ति संवत्सरो बा अग्निवेश्वानरः सैवत्सरेणेवेनं* स्वद्यत्यपं पापं वर्ण £ हते वार- गेनेषैनं' वरुणपाशान्परश्ाति दधिकाभ्णां एना- ति हिर॑ण्यं दक्षिणा पवितं वै हिरण्ये पुनात्य- वेन॑मायमस्याननं भवत्येतामेव निर्धपेखमजाकांम सेवत्स॒रः (१) वा एतस्याङ्ांन्तो योनिं परजायै पटानां निर्दहति योऽ प्रजायै सन्प्रजां न विन्दते यद्ैश्वानरो द्वाद॑शकपालो भव॑ति | संवत्सरो वा अगिनर्श्वानरः सैवत्सरमेव माग- धेयैन रामयाति सोऽस्मै शान्तः स्वायोनेः प्रजां प्र जनयति वारुणेनैनं वरुणपाशान्धुंचाति द- विकर्णं पनाति हिर॑ण्ये दक्षिणा पितरं वे हिरण्यं पूनात्यवेन॑म्‌ (२) रिन्दतं प्रजां वैश्वा- नरं द्वादशकपालं निर्पेस्पे जाते यदशाक- पालो मवति गायज्रियेवेन व्रह्मवचैसेनं पुनाति यभनव॑कपालच्िवृतेवास्मिन्तेजो दधाति यदं कपालो विराजेवास्मि्ननायं दधाति यदेकाद्‌- शकपारष्िष्टमेवास्मिनिद्धियं दधाति यदहा- ईराकपालो जगत्येवासमिन्परन्द॑धानि यिम ज्ञात एतामिष्टिं निर्वपति पृतः (६)

|

॥ +^

प्प ०२अन्‌ ०५] छृष्णयनु्वदीयतैतिरीयसंदिता । १०६५ ( अभिशस्तादिकर्तव्येषिविषिः ) तैजर्व्य्॑ाद इंद्दियावी प॑डामान्म॑वत्यव वा एष वरगाहनोकाचछिदयति यो दरहेपर्णयासयाजी सञ्न॑मावास्यं वा पौर्णमासीं वाऽतिपादय॑ति सवर्गाय हि लोकाय दरपर्णमासाविन्येतं ै- श्वानरं द्वादुराकपाले निषपेदमावास्यीं वा पोर्णमासीं वांऽतिपाय॑ संवत्सरो वा अगिनिै- श्वान॒रः सवत्सरमेव प्रीणात्यथ संवत्सरमेवास्मा उष॑द्धाति सवग॑स्य॑ लोकस्य सम॑ ( ४ ) अथो देवतां एवान्वारभ्य खवर्ग लोकमेति वीरहा वा एष देवानां योऽग्निमुदासय॑ते नवा एतस्य बाह्मणा #तायवंः पुराऽननमक्षन्ाग्नेयम- कपालं निर्वपदश्वानरं दरादृरकपालमग्निभ- दवासिष्यन्यदषटाकंपालो मरव॑त्यष्ाक्षरा गायजी गा॑यजोंऽग्नियावानेवाग्निस्तस्मां आतिभ्यं क- रोत्यथो यथा जनँ यतेऽवसं करोति तादक्‌ (५) . एव तदृद्रादरकपालो वैश्वानरो भ॑वति दादश मासाः संवत्सरः स॑वत्स्रः सल वा अग्नेर्योनिः स्वामेवेनं योनिं गम यत्याय॑मस्यान्न मवाति भेभ्वानरं दादरकपालं नि्पेन्मारुत * स॒प्त- कपालं भ्राम॑काम आहवनीये वेश्वानरमाधं शयति गार्हपत्ये मारुते पापवस्यसस्य विधृत्यै द्रादंङकपालो वैश्वानरो म॑वति द्वाद॑रा मासाः

१०६८

श्ीम्सायणाचा्वादिरवितमाप्यसमेता- [रदिवीयकाण्दे- (आदित्यचःक्वीशितिषिः )

संवत्स॒रः संवत्सरेणैवास्मै सजाता च्यावयाति मारुतो म॑वति ( ६ ) मरुतो वै देवानां विशे देवाविरेनेवास्मै मनुप्यविरमर्व रुन्धे सप्तकंपा - छो भवति सप्तगणा वै मरुतो गणश एवास्मै सजातानषं रन्धेऽनूच्यमान आ सांद्यति वि- शमेवास्मा अन॑वत्मानं करोति (७) ॥ ॥

( पजाकामः सेवत्सरः पृनात्येवैनै' पूतः स॑ट्ये तादयरुतो

भ॑वत्येकानत्रि, दाच्च )।

इति छष्मयज्वैदीयतेतिरीयसंहितायां द्वितीयाष्टके

दितीयप्रपाठके पञ्चमोऽनवाकः ॥ ५॥

( अथ द्ितीयाष्ठकं दितीयप्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः ) आद्यं चरं निर्वपेत्सद््ाममुपप्रयास्य- जये वा अदितिरस्यामेव पूर्वे परतिपिन्ति वैश्वानरं द्वावकपालं निर्वपेदायतनं गत्वा सँवत्सरो वा अरभिरवश्वानरः सैवत्सरः खल्‌ वे देवानौमायतंनमेतस्माद्रा आय॑तनादेषा अर्घु- रानजयन्यदरश्वानरं द दृरकपाले निर्व॑प॑ति दे वानमिवाऽधयत॑ने यतते जति ५ संछ्थामे- तस्मिन्वा एतौ प्र॑नाने (१) यो विदविषाण- योरज्नमत्ति वेश्वानरं द्वादशकपालं निर्वपोदरष् पाणयोरन्ने' जग्ध्वा सैवत्सरो वा अभिरैश्वानरः

9

ॐ

[पपा०२अनु०६] छृष्णयजर्वेदीयतैत्तिरीपमंहिता ' ( आदित्यचर्वादीष्टिविधिः । ) सैवत्सरस्वीदतमेवा तते न स्मिन्मरजाति भंवत्स- रायवा एतो सममाते यो संसमाति तयोः । पूर्वोऽभिदद्यति तं वरुणो गृहणाति वेखानरं दाद पालं निवपेत्मममानयोः पूर्वोऽभिद्य संवत्सरो वा अभिरवेभ्वानरः संवत्सरमेवाऽऽ्त्वा नेव॑रुणम्‌ (२) परस्तादभि द्रंह्यति ननं वरुणो गृहणात्यान्यं बा एष प्रतिं गरहणातिं योऽव प्रति गरदणातिं वेश्वानरं द्रार्दशकपालं निर्षपेदर्व प्रतिगृह्यं संवत्सरो वा अधिर्वश्वानरः सैवत्मरस्वं- दितामेव प्रतिं गह्णाति नाऽऽग्यं प्रतिं गरह्णात्या- त्मनो वा एष माजामाभ्रोति य उमयाद॑सति- गृहात्यश्वै वा पुरुषं वा वेश्वानरं द्वाद॑शकपालं निर्षेदुभयादत्‌ ( ६ ) भतिग्द्य॑ संवत्सरो वा अभिर्वेभ्वानरः सैवत्सरस्व॑दितमेव प्रतिगृह्णाति नाऽऽत्मनो मातांमाप्नोतिवेश्वानरं दवादुरकपालं नि्ैपे्सनियेष्यन्त्संवत्सरो वा अभिर्वश्वानरो यवा खलु वे सैवत्सरं जनतायां चरत्यथ धुनार्घौ भ॑वति यद्रैष्वानरं द्वादशकपालं निवं- पति संवत्मरमांतामेव सनिमाभे प्रच्यवते दान॑कामा अस्मै प्रजा भ॑वन्ति योवै सैवत्स- रम्‌ (४) भ्रयुन्य न रिंमृत्य॑प्रतिष्ठानो वै स भ॑वत्येतमेव वैश्वानरं ¶ृन॑रागत्य निर्वपेयभेव

५

प्रयुङ्क्ते तं भागधेयेन विमुंवति अतिित्यै

५५७९ भ्रीमत्सायणाचार्दविरचितभाष्यसमेता- [रद्ितीपकाणे- ( देन्दरचरवादीहिविषिः ) यथा रज्ज्वोत्तमां गामाजेत्तां ्रातृभ्याय प्रहि एयाननिककीतिमेवास्मै प्रहिणोति ( ५) । इति छृष्णयञर्वेदीयतेत्तिरीयसंहितायां द्वितीयाष्टके दितीयप्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः ॥ ६ ॥

( अथ दितीया्टके दितीयप्रपाठके सप्तमोऽनुवाकः ) ।

, रेदं चरं निर्वपेलञ्चकाभ दे्दरा बे प्राव इन्द्रमेव स्वेन भागधेयेनोप धावति स एवास्मं पद्य य॑च्छति पडमानेव भ॑वति चरुमिति स्वादेवास्मे योनेः पषन्म ज॑नयतीनद्रयिद्धिया- वैते प्रोडामेकादरकपालं निैपेतङ्ञकांम इदयं वे पराव इन््र॑मवेद्धियाव॑न्त र स्वेन भागधेयेनोप धावति सः ( १ ) एवास्मा इ- द्रिं पञन्प्र यच्छति पडमानेव भ॑वतीद््राय घमेव॑ते प्रोडाङामेकांदशकपालं निर्षपदरञ्मव- चंसकौभो बह्वर्चसं वे घमं इन्द्र॑भव घर्मव॑न्तर स्वेन भागधेयेनोप धावति स एवातमन्बह्म- वचस दधाति बह्मवचंस्यैव भ॑वतीन्रंयाकंवैत पुरोडारमेक।दरकपालं निर्पेदन्नकामोऽको वै देवानामन्नमिन्रमेवाकंव॑न्त* स्वेन मागधेयैन (२) उप॑ धावति स एवास्मा अनं प य॑ष्छ-

[पपा०रअर् ०७] छष्णथनजुर्वदीयतैत्तिरी यसंहितां । १०८१ ( देन्द्रचर्थदीष्टितिषिः )

स्यन्नाद्‌ एष भवतीन्द्राय ष्मवते प्रोडारमे- कांदाकपालं निपेदिन््रयेन्धियाव॑त इनदर

यार्कवते भूतिकामो यदद्य घ्ेव॑ते निरवधि

शिरं एवास्य तेन॑ करोति यदिन्द्रयिद्धियारवत आत्मान॑मेवास्य तेन॑ करोति यदिनद्र॑याक- वैते भूत एवान्नाये प्रति तिष्ठति भव॑व्येवेनद्रांय (३) अश्होमचे परोडारमेकादशकपालं नि- कपयः पाप्मनां गृहीतः स्यातपाप्मा वा अध्ह श्रेमवारहोमुच < स्वेन॑ भागधेयेनोप धावति स एवैनँ पाप्मनाऽर्दसो मुञवतीन्द्रौय वेभधायं पुरोडारमेकादरकपालं निर्वपेयं प्रधोऽमे प्र- चेपैरन्राष्टराणि वाऽमि संमिग्रिनद्र॑मेव वैश स्वेन भागधेयेनोप धावति स॒ एवास्मान्यृः (४) अ५ हन्तीद्रांय जानने पूरोडाशूमेकाद्राक- पां निरषिद्दो वा परियततो वेदमेव त्रात- २५ स्वेन॑ मागधयेनोपं धावति स एवेन ्ायत इन्द्रायाकाभ्वमेधवते पुरोडरमकादराकपालं नेष॑पेयं म॑हायन्ञो नोपनभेदेते वे म॑हायजञस्या- य तन्‌ यद॑कांश्यमे धा विनद्मेवाकश्वमेधव॑न्त स्वनं भागधेयेनोप धावति स एवास्मा अन्ततो भहायक्ञं च्यौषयतयुपेनं महायज्तो नंमति८५) ॥

१०5२ भमत्सायणाचाथविरवितमाप्यसमेता- [रदितीकाण्डे- ( यामकामाद्रीनामनुज्वावीष्टिंविषिः ) ( इन्वियाव॑न्तः स्वेन भागधेयेनोप धावति सो कंव॑नतः स्वेन॑ मागयेभनेवे - दपास्मानपृषोऽम सप च॑ )।

भ

इति दृष्णयजुर्वेदीयतेत्तिरीयसंहितायां द्वितीया्टके दितीयप्रपाठके सम्तभोऽनुवाकः ॥ ७ ॥

( अथ द्वितीयके द्वितीयप्रपाठकेऽमोऽनुव्ाकः ) ¦

इनद्रायान्र॑नवे पररोडाशमेकौदशकपालं निकेद्माम॑काम्‌ इन्दरमेवान्वुजु € स्वेन॑ भागषे- येनोप पावति म एवास्मै सजातानभरकान्क- रोति याम्येव भ॑वरीन्द्राण्ये चरं निर्पेयस्य सेनाऽसं श्रितेव स्यादिद्धाणी वै सेना॑ये देव- ेनद्र्णामेव स्वेन॑ भागधेयेनोप धावति सैवा- ` स्रा ५४ इयति षल्वंजानपिं (१) इमं स नंहदगोनाधिष्कन्ना न्यमेहत्ततो वत्वंजा उद॑तिषठन्गवामेवेन न्यायम॑पिनीयमा दैदयतानदर(य मन्युभते मनस्वते पुरोडाङमेक।- दृरकपाटं निर्षपेत्सङ्यामे संयन इद्दरियेण वै मन्धुना मन॑सा सङ्भामं ज॑यतीन्द्रमेव म॑नयुमन्तं॑मनस्वनत समेन भागधेयेनोप धावति स एवासमिननिन्ियं मन्युं मनो दधाति जय॑ति तम्‌ (२) सङ्याममेतामेव निरवपेयो हतभ॑नाः स्वयेपाप इव स्यदेतानि दषा एतस्माद्प॑कान्तान्ययेष हतम॑नाः स्वयं

[मषा०रअनु ०८] क@ष्णथजुर्वदीयतैत्िरीयसं हिता ।

4 ~~

( मामकामादीनामनुज्वादीष्टिविधिः )

१३५

द्र॑मेव म॑न्युमन्तं मनंस्वन्त स्वेन॑ भागधेये- नोप॑ धावाति स एवास्मिनिद्धियं मन्युं मने दधाति न हतमनाः स्वयपांपो भवतीन्द्राय दाते पुरोडरमेकांदरकपालं निर्वपेद्यः काम- यैत दानकामा मे प्रजाः स्युः ( ६ ) इतीन्द्र मेव दातार स्वेन॑ भागधेयेनोप धावति स एवास्मे दान॑कामाः प्रजाः करोति दाचकामा अस्मे प्रजा भ॑वन्तन्द्िंय प्रदात पुंरोडारमे- के।द्राकपाटं निर्षपेयस्मं प्रत्तमिव सन्न प्रदी येतेन्द्र॑मेव प्रदातार स्वेनं भागधेयेनोप॑ धाव- ति सर एवास्मे प्र द्‌।पयर्तानद्र॑य सुत्राम्णे पुरो- डाशमेकाद्राकपालं नितयद्षरुद्धो बां (४) अपरुध्यमानो वेन्द्रमेव सुत्रामांण र स्वेन॑ भाग- धेयेनोपं धावति स एवेन जायतेऽनपरुष्यो भ॑वतीनद्रो वे सदृङ्देवतांमिरासीत्स न व्यावृ- त॑मगच्छत्स प्रजापंतिमुपांधाव्तस्मां एतमेन्र- मेकादशकपालं निरवपत्तनैवास्मिननि न्धियमद्‌- धाच्छकव॑री याज्यानुवाक्ये अकरोद्र्नो वै राकरी स एनं वजो भरत्या ठेन्ध (५) सोऽ भवत्सोऽविभेद्मतः प्र मां धक्ष्यतीति स प्रजा- प॑तिं पुनरुपांधावत्स प्रजापतिः दाक्षर्या आधिं रेवतीं निरमिमीत शान्या अग्रदाहाय योऽ

५ भिये सन्त्सदर्स॑मानेः स्यात्तस्मा एत-

१ ०५५६

५. ५५४

भ्रीमत्सागरणाचायविरचितभाप्यस्षमेता- [२द्ितौग्रकण्धै-

( अभिचरकर्तरदीनामिष्िविषिः )

भेन्द्रमेकादशकपालं नि्वदिनद्रमेव त्वेन भागधेयेनोपधावति स एवास्मिज्निद्धियं द॑धाति रेवतीं पृरोनुवाकयां भवति शान्त्या अग्रदाहाय इरी याज्यां वजो वे सृक्करी स एनं को रत्यां इन्धे भवत्येव ( ६ ) ॥ (अपि तर स्न मवति वर्श च )। , इति छृष्णयजर्वदीयतैततिरी यसं हितायां द्वितीया्टके द्वितीयगप्रपाठकेऽषटपोऽनुवाकः ॥ ८ ॥

( अथ द्वितीयके द्वितीयप्रपाठके नवमोऽनवाकः । ) ामविष्णवभेक।दकपाकं , निर्वपेद्मिच रन्त्सरस्वत्याज्य॑भागा स्यादवाहस्पत्यश्चरुयैदां भषिष्णव एकद्राकपालो मत्याभेः सर्वा देवता विष्णर्यज्ञो देवतामिध्येवेन यज्ञेन॑चाभि चरति सरस्वत्याज्यभागा भवति वाग्वै सरं स्वती वचेवेन॑ममि च॑रति बाहैस्पत्यश्चरुभ॑वाति अह्न बै देवानां बुहस्पतिर्द्यणिवेन॑मामि च॑रति (१) प्रति वै परस्तांद्मिचरईन्तमभि च॑रन्ति दै पुरोनुवाक्ये कृयदितिप्रथुकत्या एतयैव यंजेताभिचयमांणो देवताभिरेव देवत।ः प्रति चरति यज्ञेन यज्ञं वाचा वाचं मह्मणा मद स देवताश्चैव यज्ञं च॑ मध्यतो व्यवर्पति तस्य न कृत॑श्चनोपौव्याधो भवति नैनभभिचर॑न््तु- '

५१०२अनु ०९] छष्णयजुवंदी यतेति रीयसं हिता । १०७५ (अभिन्रकर्जादीनािष्ठिषिषिः )

णतं आभ्नविष्णक्मेकादसकपालं निर्वे येज्ञोन (२) उपनयेदाभैः सर्वां देवता विष्णुय्ञोऽभिं चैव विष्णुं च स्वेन॑ भागधेये नोप॑ धावति तावेवास्म यज्ञं प्र य॑च्छत उपैनं यज्ञो न॑मत्या्ावेष्णवं घते चरं निवैपेचक्ष- ष्कमोऽनेवै चक्षषा मनुष्यां वि परयन्ति यत्तस्यं देवा अचं चव विष्णुं च स्वेनं भाग धेयेनोप॑ धावति तदिव (३) अस्मिशक्षुध- तश्क्षुष्मानेव भ॑वाति धेन्वै वा एतद्रेतो यद्‌- ज्य॑भन$हस्तण्डुला पि॑थ॒नदिवास्मै चक्षः प्र ज॑नयति घृते भ॑वति तेजो वे धतं तेजश्चक्षस्ते ज॑मेवास्मे तेजश्वक्षरव रन्ध इद्दियं वे वीर्यं वृङ्क्ते श्रातुव्यो यजंमानोऽय॑जमानस्याध्वर- कल्पां प्रति निव॑पेद्श्रातुष्ये यज॑माने नास्ये न्द्रियम्‌ (४) वीर्यं वृङ्क्ते पुरा वाचः प्रव॑दि तोनिंवपिावंत्येव वाक्तामगरोदितां ्रातुव्यस्य वङ्क्ते तामस्य वाच प्रवरदन्तीमन्या वाचोऽ- नप्र व॑दन्तिता ईद्दियं वीर्य यज॑माने दध- त्याप्नविष्णवमष्टाकंपालं निर्वपेत्ातःसबन- स्यौऽऽकाले सरस्वत्यान्य॑मागा स्याद्राहंस्प- व्यश्चरुयेदष्टाकपालो मर्व॑त्यष्टाक्ष॑रा गायनी गायत्र प्रातःसवनं प्रातःसवनमेव तेन।ऽऽभोति

५) आमरविष्णवमेकादराकपाकठं निर्धपे-

१०७६ धीमत्सायणाचा्यविरवितभाष्यसमेता- [रदवितीयशण्डे- ८ ब्रहमवे्सकामादीनां सोम द्रचवादयिशिषिषिः )

म्माथ्यंदिनस्य सवंनस्याऽऽकाले सर॑स्वत्या ज्य॑भागा स्यादवरैस्पत्यश्चरुयैदेकौदशाक पालो भवत्येकाद्राक्षरा चिष्ुष्वेषठ॑मं माध्यंदिन सव॑नं माध्यैदिनिमेव सव॑नं तेनांऽप्रोत्या- प्रविष्णवं द्वाद॑शकपालं निर्ेत्ततीयस्तवन- स्य।ऽऽकाले सर॑स्वत्याज्य॑भागा स्याद्वहिस्पत्य- श्वरुषदृद्रादंशकपालो भव॑ति द्वादशाक्षरा जग॑ती जाग॑ते तृतीयसवनं टृतीयसवनमेव तेनांऽऽप्नो ति देवत।मिरेव देवत; ( ६ ) प्रति- चरंति यज्ञेन यन्ञं वाचा वाचं बह्मणा ब्रह्म कपाटैरेव छन्दाभस्याप्नोतिं पुरोडारौः स॑ नानिगरशावरुणमेकंकपालं निर्पद्रशायेँ कलि. भेवासो भ्रातृव्यस्य वकाऽनुवन्ध्या सो एवै पेतस्येक॑कपालो भवति न हि कपालैः पडामहं- त्यप्तु्र (७), `

( ब्रह्णेषैनभामि चरी यज्ञो न तविवास्पेन्दिमम।प्नोति

दवता; सप्तश्रिश्शच्च । )

इति छृष्णयजर्वेदीयतेत्निरीयसं हितायां द्वितीयाषटके द्वितीयप्रपाठके नवमोऽनवाकः ॥ ९ ॥

( अथ द्वितीयके वीणं दुकमोऽनुवाकः ) ।

असावादित्यो न ञथरोचत तस्मै देवाः प्रायं शितिमेच्छन्तस्मां एत सौमारौद्रं चरं निरं वपन्तनेवासिन्रच॑मदधरयो वंद्यवर्चसकौमः

[9 ^

स्पात्स्मां एतः सौमारोद्रं चरं निरवपेत्सोम

(प ०्रअङे०१०] रृष्णयनजुर्वदीयनैत्तिरीयसंहिता । ` १०७७ ( ब्ह्व्चसकामादीनां सोमारो्रव्वदीिविषिः ) चैव रद्र च वेनं मागधेयेनोपं धावति तावे- वास्मिन्लह्मव्चसं ध॑त्त बह्मदर्चश्यैव भ॑वाति तिष्यापूर्णमासे निर्वपदुद्ः (१) वै तिष्पः सोम॑ः पृणेभासः साक्षादेव वरंद्यवच॑ मवं रुन्धे परिभित याजयति नहमवच॑सस्य परिंगरहीत्य श्वेतायै श्वेतव॑त्साये दुग्धं म॑यितमार्ज्यं मव - त्याज्यं प्रोक्षणमाज्यैन माजंयन्ते यावदेव ब॑दह्य- वर्चसं तत्सवं करोत्यति बह्मवचंसं क्रियत इत्याहुरीश्वरो दुश्चर्मा भविंतोरितिं मानवी ऋचौ धाय्ये कुरयांयद्रे किं च मनुरव॑दतद्धेष जभ्र (२) मेषजमेवास्भँ करोति यदि बिभी- यादशच्मां मविष्यामीति सोमापौष्णं चरं निर्षपेत्सोभ्या वे देवतया पुरषः पोष्णा पक्वः स्वयेवाम्भ देवतया पञ्युभिस्त्वच करोति न दुश्चमौं भवति सोमारौद्रं चरुं निर्वपेतखजा- कामः सोमो वे रतोधा अभिः प्रजान प्रजन- यिता सोम॑ एवास्मे रतो द्धौत्यग्निः प्रजां प्र ज॑नयति विन्दत ( ३) प्रजा सोंमारोद्धं चरं नि्धपेदभिवशन्त्सौम्यो वे देवत॑या पुरुष एष्‌ रुद्रो यदग्निः स्वायां एवेन देवताध निष्कीय रुद्रो यदग्निः स्वायां एवेन देवतायै निष्कीयं शुद्रायापिं दधाति ताजगार्तिमाीपि सोमारोद्रे

०७८

्रीमत्सायणाचाथदिरचितमाष्यसमेता- [रदितीयकाण्डे- ( प्रामकामादीनामेन््रावीष्िषिषिः )

रे निंवेपज्ज्योग।मयावी सोमं वा एतस्य

रसो गच्छत्यग्नि£ हारीरं यस्य ज्योगामय॑ति सोमदेवस्य रम॑निष्कीणात्यग्नेः हारीरमृत

यदि (४) इताखभंव॑ति जीव॑त्येव सोमारद्र

योर्वा एते प्र॑सित होता निश्विदाति स ईश्वर आतिभातोरनड्वान्हो्ा देयो विवा अनडवा- म्वहिरहोता वहानिनेव वहनिपात्मान स्पृणोति सोमारौद्रं चरुं निर्वपे्यः कामयेत स्वैऽस्मा आयतने ्रातुव्यं जनयेयमिति वेदिं परिग- ह्या्मद्धन्यादर्घ नार्घ्‌ बारहिषः स्वृणीयादर्धं नाधमिष्मस्याभ्यादध्यादूर्थं न स्व एवास्मा आयतने ्रातव्यं जनयाति ( ५) ।

(रुरो भेषजं विन्दते यदि स्ंणीयदर् ददश च )।

इति रष्णयजुर्वदीयतैत्तिरीयसं हिताया द्वितीयाष्टके दितीयप्रपाठके दृश्षमोऽनृवाकः॥ १० ॥

( अथ दितीयष्टके दिरतीयप्रपाठक एकादशोऽनुवाकः ) पेन्द्रमेकाद कपाले निषैपेन्मारुत सपंक- पाट याम॑काम इन्द्रै चेव मरुतश्च स्वेन॑ माग- धेयेनोप॑ धावति त एवास्मै सजातान्प्र यच्छ स्ति भार्म्यैव भ॑वत्याहवनीय दन्द्रमधिं श्रयति | शहपिव्ये मारुतं पापवस्यसस्य विधृत्यै सप्तकं ध पाठो भारतो भवाति सप्तभणा वै मरुतो गणश एवास्मै सजातानवं रु्धेऽनूच्यमान आ सा

[परपा०्यअनु०१३) रष्णयनुर्वदीयतेतिरीयसंहिता। 4०५५ ( ामकामादीनपरन्द्रादीष्टिविधिः ) यति विमेव (१) अस्मा अर्नवत्मनि

करोव्येतामेव निर्वपेयः कार्मेयत क्षच्चाय च रो चं समदं दध्यापित्यन्द्रस्य।वदयन्ञ्रूयादि द्रायान चरूदीतयाश्चाग्यं ब्रयान्मरुतों यजेति मारुतस्यावयन्वरंयान्मरुद्धयोऽनं ब्रदीत्या- - श्राव्य च्रूयादन्दरौ यजेति स्व एवैभ्यो भागधेये समदं दधाति वितृश्हाणा- सितिश्न्त्येतामेव (२) नि्वपेयः कामयेत कल्पेरान्नेतिं यथादेवतम वदाय यथादेवतं यने- द्धागपेयेनवेनान्थधायथं कल्पयाति कल्पन एवेन्रभकादरक पालं निरवपदेश्वदेवं दादरक- पाठं ाम॑काम्‌ इन्द्रं चेव विभ्व।(५२च देवान्त्स्वेनं भागधेयेनोपधावति त एवास्मै सजाता य॑च्छन्ति आम्येव मवत्येनद्रस्यांवदायं वैश्वदे स्याव येदथेन्दरस्यं ( ३) उपरिंशदिद्िये- णेवास्मां उभयत; सजातान्परिं गृह्णात्थपाधा- प्य॑पू्वयं वासो दक्षिणा सजातानामुपत्यै पृश्चिये दुग्ध ्रय॑गवं चरं निर्वपेन्मरुद्धयो धाम॑- कामः पश्ये वे पय॑सो मरुतो जाताः पृश्चियै परिवंग॑बो मास्ताः खलु वे देवत॑या सजाता मरुतं एव रवेनं भागवेयेनोप॑ धाषाति त एवास्थै सजातान्परं य॑च्छन्ति अभ्यव भ॑वति पियव॑ती याञ्यानवाक्य (४) भवतः श्रियमेवैन समानां करोति द्विपदं प्रोनुबाक्यां भवति

4 ५.9

( विमेव पिषटन्येतमिवायै्दस्भ याज्यानुवाक्य वं वरुणाय वरद च ) ।

( 6 # धीमत्सायणाचायैवैरवितमाप्यसमेता- [रदिरौयकाण्डै- ( काम्ययाज्यापुरोनुवावयाभिधानप्‌ )

द्विपद एवाव॑रन्धे चतुष्पदा याज्यां चतुष्पद्‌ एव पनव॒रुन्ये देवाघुराः सेय॑त्ता आसन्त देवा मिथो विप्रिया आसन्त१न्योऽन्यस्मे ज्यष््यायातिं्टमानाङ्चतुर्धां व्य॑क्रामन्नमिव- शभिः सोभों रुदरैरिन्रो मरुद्धिरवरुण आदित्य स इन्द्रः प्रजाप॑तिमप।धावत्तम्‌ (५) एतया सं्ञान्याऽयाजयदुस्ये वभत परोडाराम- कंपाल निरंवपत्सोमाय सद्रवति चरुमिन्दर।य मरुत्वते पुरो डारामेक।दराकपालं वरुणायाऽऽ- दित्यव॑ते चर ततो वा इनदर देवा ज्ये्ठचांयामि सम॑जानत यः संमनिरभिंथो विप्रियः स्यात्तमे- तयां संज्ञान्या याजयेदम्नये वुंमते पुरोडङ- मष्टाकंपाटं निरवपतसोमांय सदररवते चरुमिन्द्रयि मरत्व॑ते पुरोडारामेक।द्राक पालं वरंणायाऽऽ दित्यवते चरुमिन्धभेवेन भृतं ज्येष्ठयौय समा- ना अभि से जानते वरिष्ठः समानानां भवाति ॥ ६ ॥

इति रष्णयञवेदीयतैत्तिरीयसंहितायां द्वितीयके द्वितीयप्रपाटक एकादशोऽनुवाकः ॥ ११॥ ( अथ द्वितीया्ट द्वितीयप्रपाठके ददशोऽनृधाकः ) । हिरण्यगर्भं आपो हं यतल्रजपते । सेद्‌ पज पितर स मातर्‌ स पूनु्भुवत्स भुवसु-

विपा अनु १९] छृष्णयजुवैदीयतैतिरीयसंहिता । १०८१ (काम्ययाज्यापुरोनुवाक्यामिधानम्‌ )

नर्मघः । स दामौर्णोद्न्तरिक्षः स सवः घ विभ्वा गवो अभवत्स आऽभव॑त्‌ । ` उदु त्यं विन्नम्‌ । स प्र॑लवनरवीयसाभनं दयम्नेनं संयता । बृहसतन्थ भानुना । नि काष्यां वेधसः राश्ब॑-. तस्करस्ते दधानः ( १ ) नर्या पूरूणिं ) अभिभविद्रपिपतीं रयीणा सन्ना च॑काणो अग्ृतानि विश्वां । हिरण्यपाणिमृतये प्षबि तारमुप॑ षये । स चेत्ता देवत पदप । बवाम- मय सवितवामगृश्वो दिवेदिवे वाममस्मभ्यं सावीः। वामस्य हि क्षय॑स्य देव भरेरया धिया वामभाजः स्याम । बहत्या पर्वतानां खिद्रं बिभर्षि प्रथिवि। प्रयामि प्रषत्वाति. मह्ना जिनोषि (२) महिनि । स्तोमासस्त्वा विचारिणि प्रतिं ढोभन्त्यकतुभिः । रया वाजं

न हेष॑न्तं वेरमस्य॑स्यर्नि । ऋदूदरेण सख्या सचेययो मान रिष्येदधयंश्व पीतः । अयं यः सोमो न्य्ा्यस्मे तस्मा इन्द्रं परतिरमिभ्यण्छं । आपन्तमन्युस्तृपलप्रभममां धुनिः रिमीवा- न्छरंमा९ ऋजीषी । सोमो विश्वान्यतसा वनानि नार्वागिन्द्रं प्रतिमानानि देभुः । प्र

( ६) वानः सोमं ऋत युभ्िकतेन्राय बह भमद॑ग्निरर्थन्‌ । वृषं यन्ताऽि शव॑सस्तुर-

१३६

य

4०८बे

भीमसादणाचायविरवितभाष्यसमेता- [२दितौयकणै-

( काम्ययाज्यापुरोनुशाकष्याभिभामप्‌ )

स्याम्तय॑छ गृणते भरं ह\ह । सनाधंस्त मदे च शुप्मयं च ब्रह्म नरो ब्रह्महतैः सप- यंग । अको वा यत्गरते सोभ॑चक्षास्तभेदिग््रो इधते पृरमु तुर्याम ५ वषट्ते विष्णवास आ छणोपि तन्म जुषस्व रिपिषि हस्यम (४) । वर्धन्तु त्वा सृषटुतयो गिरौ मे पयं पात स्वस्तिभिः सदां नः । प्र तत्ते अय संपि. विष्ट नामार्यः शौश्सामि वयुनानि विदान्‌ । तं॑त्वां गेणामि तवस॒मत॑वीयान्क्षय॑न्तमस्य रज॑सः पराके । किमित्ते विष्णो परिचक्ष्यं भख यद्ववक्षे शिपिविष्टो अ॑स्मि । मार्ध्पो अस्मद्पं गूह एतयद्न्यरूपः समिषे बभूथं (५)। अभे द्‌ दृष रिं वीरवन्तं परीणसभू। कषिकषीहि नैः सूनूमतः। दा नो अपरे रातिनो दाः संहभ्निणों द्रो न वाज्‌* श्रव्या अपा॑वृधि। पराची यावांप्यिषी बर्हणा छपि सुवण इकयु- षसो वि दितः । अभिदां द्रविणं वीरपेशा अभिमि यः सहक्नां सनोति । अभिर इष्यमा तैतानाभेधामांनि विभ्वा परभा । मा (६) नो मीत्‌ भ॑र । एतं न पल दूर

पषा ०२अन्‌ ०१२१ छृष्णयजर्वैदीयतैत्तिरीयसं दिता । १०८१

( काम्पयाज्यापुरोनुवाक्यापिधानम्‌ ) रेषाः इचि हिर॑ण्यम्‌ । तत्त शक्मो न रोव स्वधावः । उमे सुंश्वनद्र सर्पिभो द्धी भीणीष आसनि । उतो न उत्तरया उक्थेषु शष्स्पत्‌ इष५ स्तोतृभ्य आ भ॑र । षायोँ र॒त* इरींणां युवस्व पोष्याणाम्‌ । उत बां ते सह्निणो रय आ यांतु पाज॑सा । प्र यामिः (७) यासि दाभ्वाश्समच्छां नियुद्धिवायाविष्यं दृरोणे। नि नौ रपि सूभोभ॑सं युवे नि षीरद्रम्यमभ्वियं चव राध॑ः । रेवतीनं सधमाद इन्द्रं सम्तु तुवि- वाजाः । क्षुमन्तो यामिमदम । रेवा द्रवतः स्तोता स्यास्वाव॑तो मघोनः । परेई इरिवः कतस्य ( < ) । ( दभौनो भिनोषिं देम पर हृव्ं बमथ मा पामिं्तवारिष्ण ) । इति छृष्णयजुदे्दीयतेनि रीयसंहितायां दितीयाशके दितीयप्रपाठके दादरोऽन॒वाकः ॥ १९॥ पणापीस्वा सृष्टा अप्य पथिषृतेऽप्रये काम|पाप्रपेऽ कते ेश्वानरनं विषं बरुगे्रं॑वरुमिनधरपान्युणव आप्रावेष्णवमततो सोगारो्मेस्रमेक]ए रकष ९ हिरण्यगर्भो हाईैश ( १९)॥ इति छृष्णयजवेदीयतेत्तिरीयसंहितायां दिती षाषके दितीयप्रपाठकः ॥ २ ॥

~~~

१०८४ श्रीमत्सायणाषायिविरवितभाप्यसमेता- [दिवीयकाण्दे- ( काम्ययाज्यापुरोतुवाकयाभिधानम्‌ )

( अथ द्वितीयकाण्डे दवितीयः परपाइकः ) । ( तव प्रथमादिद्ादशान्ता अनुवाकाः ) ।

यस्य निःतितं वेदा यो वेदेभ्पोऽखिखं भगत्‌ ।

` निर्ममे तमह वन्दे विध्यातीर्थमहृश्वरम्‌ ॥ १ ॥

अचे पपाढके काम्याः पशवः समुदीरिताः ।

द्वितीयादिषये काम्या वक्तव्या इष्टयोऽखिखाः ॥ ९॥

भनुवाका दादश स्युितीयेऽथस्तु वर्ण्यते ।

प्रजाकामः स॑कामो(मानो) युय॒त्स॒निवश्रकः ॥ ६ ॥

पभामेष्यति पः कृयदेकाद शकपाठकम्‌ ।

देन्वापनं पचम पौष्णे चरुमेोऽनु निर्व॑पेत्‌ ॥ ४ ॥

समां प्राप्य कषभप््यं चरुं रुतोध्व॑माचरेत्‌ ।

रेन्ाभ्रयागमित्येतेऽनृवाके प्रथमे स्थिताः ॥ ५ ॥

दृशां धतिकरमेऽशकपाठः पथिरतेऽप्रये ।

अवत्याच्रणेऽ्टाकपाखं बातपतं चरेत्‌ ॥ ६ ॥

एतदीयाक्षरा्थसतूमा वामित्यत्र वर्णितः ।

पिशचग्रहनपि तु यणेदराक्षोप्रकं हविः ॥ ७ ॥

भक्षरारथस्वेतदीयः छएष्वेत्यषर वितः ।

शत्रं पोऽभिचरेदेष कृथा दरवते हविः ॥ ८ ॥

कु्या्सुरामिमद्यागं नरगेोमृविवद्भपे ।

युयत्सुरपमृव्युभ्यो भीतश्च गृहदाहवान्‌ ॥ ९ ॥

एते भ्रयोऽषटाकपाखं कुः क्षापवतेऽ्ये ।

अनुवाक द्वितीये तु स्थिताः पाथिरूाद्यः ॥ १० ॥

कामोपनतिमाकाद्क्षन्कामुका(मद्‌)याश्नपे चरेत्‌ ।

स्ेमानो यविष्ठाय वये हविराचरेत्‌ ॥ ११ ॥

तथाऽभिचयंमाणोऽपि यविष्ठाय हविश्‌ ।

त्लायुःपाप्तये कृयां दविरायुष्मतेऽभ्रये ॥ १२ ॥

१ ख, “प्यके कुयुरेका" । २ क. स. ष. ठ. ननद्पि पमे पौ" । ३ स, च. भेवानु ।

[पपा०२्अनु०१२] छृष्णयजु्ेदयितोेरयिसंहिता । ` १०८५ ८ काभ्ययाज्यापुरोनुवाक्याभिधानम्‌ )

भूतिकामो हविः कृ्ादद्नये ज तवेद्से । कान्तिकामोऽ्टकपाटम चरेदुकमतेऽधये ॥ १६ ॥ आज्ञां कतुंभभीच्छुः सन्कृथातेजस्वतेऽशरये । वैरिणोऽभिभवं वाज्छन्साहन्त्याय हविश्वरेत्‌ ॥ १४ ॥ अनुवाके तृतीयेऽसिन्कामृकेष्ट यादयः श्रवाः ।

यो वाज्ञछत्यनवान्स्यां स कुयांदृलवतेऽप्रये ॥ १५ ॥ वाज्छननाद्के( ने ) शक्तिमनादाय हविश्वरेत्‌ । प्रभूतालस्वामितार्थीं हवनस्य पतये चरेत्‌ ॥ १६ ॥ पवमानः पावकश्च दचिश्वेति ब्िभिगणेः । युकतेभ्यः कुरुते दीररोगयुक्तो हविखयम्‌ ॥ १४ ॥ चक्षुष्पाटवकामोऽपि पर्वोक्तं चयमाचरेत्‌ । रुद्रवद्यागमारभ्य ये पोक्ता एतदन्तकाः ॥ १८ ॥ त्वमभर सदर इत्यत तदर्थो वणिवोऽल्लिचः ।

प्रजाकामः पुत्रवते वहने पूर्रिणे तथा ॥ १९ ॥ इन्दयिह हविर््ो तु युक्तामिष्टिं समाचरत्‌ । ्षीरादिरसकामस्तु कृयौद्रसवते चरुम्‌ ॥ २० ॥ धनकामो वसुमते वहूनयेऽर हविश्वेत्‌ ।

युद्धे जित्वाऽलकामस्तु कृांदाजसूतेऽप्रये ॥ २१ ॥ दिरग्न्ुद्रणे कु्याद्येऽभ्रिवते हविः । ज्योतिष्मतेऽप्रये कू्यादुदृतापिषिनाशने ॥ २२ ॥ अनवधागमारभ्य ज्योतिष्मदवसानकाः ।

अनुवाके चतुर्थेऽ करमेणेते समीरिताः ॥ २३ ॥ पतरवद्यागमारभ्य परोक्तानामक्षराधकः ।}

यस्वा हदेत्यन् सर्वो विस्पषटमुपवर्णिवः ॥ २४ ॥ वश्वानर पुरोदाशं चरं वरुणदेवकम्‌ ।

दूधिकराष्णे चरुं कुयादभिशस्तः रैः पुमान्‌ ॥ २५ ॥ त्रिहविष्ामिमामेव पजारध्यपि समाचरेत्‌ ।

एकं वैश्वानरं दूयते जतिऽभिवृदये ॥ २६ ॥

११८६

भौमत्तायणाचाय्रषिरचितमाष्यसमेता- [रदिषीयकाणे- ( फाम्ययाज्यापुरोनुवाक्यामिषानम्‌ )

दा दिकमतिक्रम्य वद्देशानरं चरेत्‌ । अप्निगृदासयिष्यनप्नियमष्टाकपाउकम्‌ ॥ ९७ ॥ उक्त वेशानरं चोमे निपपेद्धविषी अथ ।

„ शैश्वानरं मारतं च मामार्थी निभदविः ॥ २८ ॥

भमि रस्तीहिमारभ्य १अेऽस्मिनृद्‌ाइताः । निर्वपेशचरमादित्यं पः सङ्गमे पिपासति ॥ २९ ॥ युद्धभूमिं गतस्तत्र कयादेधानरं हविः । मारणोदवपोरनं भग्वा वैश्वानरं रेत्‌ ॥ ६ ॥ त्वा पः दोपथं पूरं देदेषोऽपि तै चरत्‌ ।

भविं तूमयतोदन्तं वा स्वीृत्य तमाचरेत्‌ ॥ ३१ ॥ पै परेधाचिुं गण्डनागत्य च पृनधरेत्‌ । षष्ठेऽनुवाक आदिष्पवर्वाद्या उषगर्णिताः ॥ ३२ ॥ बेशानरो न हत्यत्र बणितोऽथोऽनुवाकयोः ।

पर्थी निषेदेनं षरं पदेन्वियावते ॥ ३३ ॥ पुरोदाशं बरषतेजो वाज्छन्धम॑वते चरत्‌ । . अन्नाध्यंकैये कृर्याहृत्य्थी तु हिज्ञपम्‌ ॥ ६४ ॥ घर्मेन्विया्यकेभ्य (न्वेभ्यस्त पथाक्रपम्‌ ।

होमुचे पापषाती वेमृषायान्पषीहिवः ॥ ६५ ॥ बद्धो वा प्रियत्तो बा बाञ्र इन्वाय निर्व॑पेत्‌ । सकांश्मेषयुक्ताय महायज्ञेष्डुराचरेत्‌ ॥ ३६ ॥ देनदरचवांदयः पोक्ता अनुवाकेऽ सुमे ।

ह्रं व इत्यत्र स्स्तदृथं उपबणिवः ॥ ६४ ॥ प्रमाथ्पृनृजदे कुवांदि्राण्य सेन्यक पकः । युदार्थौ नष्टया वा कयं न्मन्पुमते हविः ॥ ६८ ॥ दृतरिः्यदीयदानार्थी प्रद्र तृत्तमर्ण॑कः।

राष्यश्रष्टो भरमानो बा दुकाम्णे चरेदविः॥ \९॥

ङे

[पा ०रअनै०१२) छष्णयनुवदीयतैततिरीयसं हितां । १ ०८५ ( काम्ययाज्यापुरोनुवाक्याभिषानम्‌ )

सपद्योग्यस्तवन्यसाम्मे सेत्यैन्दे(रे) सेपदे षेत्‌ । अष्टमे लनुवाकेऽसिनन्जुपमृखाः श्रवाः ॥ ४० ॥ वद््थो न्व मासा एत्व सम्यङ्ृनिरूरिवः । शाप्ना वैष्णव आधयः स्यादाज्यं सारस्वतं वतः ॥ ४१ ॥ बास्पत्यवरुषेतत्कुपौद्भिचरंसयम्‌ । पः पत्यभिचरेत्तोऽपि कृयदेवष्दबिद्यम्‌ ॥ ४२ ॥ पीरितोऽन्यामिचरिण शान्त्यै ताभिरिमाचरेत्‌ । यज्ञोपनतिकामः सनप्विष्णषमाषरेत्‌ ॥ ४३ ॥ धते चरुं टष्टिकमोऽध्वरकल्पां चरेदबिः । अन्यानुबन्भ्यकाडेऽ्ये भेवावरुणमाचेत्‌ ॥ ४४ ॥ भनुवाके दु नवपेऽभिचारादय ईरिवाः । अह्दच॑सकामस्तु सोमारोवं चरुं चरेत्‌ ॥ ४५ ॥ मदोषाद्विमीवस्तु सोमापौष्णं समाचरत्‌ । पजाकामोऽभिचारी च दीैरोगयुदस्तथा ॥ ४६॥ प्रस्य वैरिजनको वा सोमारोदमाचरेत्‌। ददाम लनुवाकेऽचन्सोमारौवादयः श्रवाः ॥ ४७ ॥ अप्राविष्ण्‌ मेहीत्यत्र वणितोऽ्थोऽनुवाकयोः । भरामाैनन मारतं च कृय॑देतदविदंयम्‌ ॥ ४८ ॥ विदाज्ञोः करं वाक्नछन्नपि तामेव निष्पेष । कहं ते समापातुं वान्छनपि ररेदमूम्‌ ॥ ४९ ॥ देन्वं च वैश्वदेवं च यमकामश्वरेदविः । व्रियेगवं मरुद्धथस्तु मामकामभरुं चरेत्‌ ॥ ५ ॥ समनिरमिये जति सैज्ञानीं तां समाचरेत्‌ । एकाद रोऽनुवाकेऽस्मिनक्ता देन््रादयोऽकिराः ॥ ५१ ॥

१ ख, सत्मनद्रस्ेः ।

भीमत्सायणाचाय॑िरावेतमाप्यसंमेता- [रदितौषकाणै-- ( छम्ययाज्यापुरोनुषाक्याभिषानम्‌ )

पूर॑पपाठकान्त्यानुवाकेऽस्यारथं उदीरितः । दादशेऽ््पानुवाकेऽव कृम्पयान्याः श्तौ श्रषाः ॥ भ्याख्यस्यन्ते तदुरथधीरुदाइत्या् पूववत्‌ ॥ ५२ ॥

मत्युभीतस्पोरं विधातु परस्तोति-

५ देवा वै मत्योरनिभयुस्ते प्रजापतिमुपाधावन्तेभ्य एतां पाजापत्या५ दात~ ष्णठां निरवपक्तथवष्वमृतमदधात्‌ ” [सै ००२१० ३अ०२] इति ।

शतं सुवर्णानि छृष्णटतृटिवानि यस्याः समष्टेः सा एष्णटसमष्टिः शव - ष्णा, तां प्रजापतिदेवताकां निरवपत्‌ , तथेव शतरुष्णखपा देवेष्यपमृतयुवारण- हूपममूवमद्षात्‌ । विधत्ते

५ यो मृत्योर्बिभीयाच्स्मा एतां प्राजापत्या शवरुष्णछां निषैपेसशापतिमेष श्येन भागवेयेनोप धावति स एवासिनायुदधाति सरव॑मायुरेति ” [ सेष्काण्य्‌ भ०३अ० ] एति ।

ृत्योरपमृत्योः । सरव॑मायुजन्मकाठे याषदायुरारग्धेन कर्मणा प्रापितं वस्त्व विष्िनं विना प्राप्नोति । शतसंख्या परशंसवि-

५ शतषृष्णटा भवति शतायुः पुरुषः शतेन्द्रिय आयुष्येवेन्विये परति तिष्ठति ” [ सेण्का०र्प०३अ०२ ] इति । पाकाय घतद्रभ्यं विधत्ते

५ धते भवत्यायुदै घृतममृत\ हिरण्यमायुशचवास्मा अमृतं च समीची दपाति [ सेण्का०रप०३अ०य्‌ ] इति।

आयुदां अग्ने हिषे जुषाणो पृतपतीक इति मन्वे पुतपरियस्येरायुष्प- द्सवाद्धुतस्याऽध्युष्ट्बम्‌ । यद्वा परतजन्येन बटेनेन्दियाणां देहे इढबद्धतया नि्ममनामावादायुरमव्वीपि तद्धेतुत्वम्‌ । समीची स्वस्कक्षमे मृत्युपरिहाराया- गुङ्ठे । अवदनपरिमाणं विधत्ते

« चत्वारि चत्वारि रष्णडान्यव दति चतुरवततस्याऽऽ्त्ये ५ [ तेण्का* ४१०३अ ०२ ] इति ।

पुरोशाशे पतिते सषृदुपस्तीय द्विरवदाय सख्द्भिषारणेन वैतुरवततं संप छते । अतर वेकरैकसिनवदाने रुष्णठगतया वतुःतट्यया चतुरवत्तं सेपदचते । एव पानस्य हविषधतषयं द्विवदातन्यमिहायमपि सृष्टम्‌ । अनेनामिषयेणं

एच, 4 फक

५१

॥

शीष

[कार अनु ०१२] छष्णयजुवेदयितोतैरयि संहिता । १०८६ ( काम्ययाज्यापुतनुवाक्यामिधानम्‌ ) = वीप्सा । तदेतन्मनसि निधाय सुध्रकार आ!ह--““तानि प्विववत्याग्य ओविपति धर्ममात्रं श्रपणं प्रचरणकाठेऽ्टौ देवताया अवद्यति चलारि स्विशकति दे पराशितिऽ्टाबिहायां चतुधौकरणकाठे सर्वाणि प्राशि समोप्येकृषा नक्षण उष- हरति तानि बल्ला भक्षयति भक्षारनय इतरेषाम्‌ „» इवि । सर्वषामृतिग्भागानां सहैव ब्रह्मणे परदानं विधत्ते-

५ एकधा ब्रह्मण उप हरत्येकवैव यजमान आयुदवाति ” ([ संण्का०्य्‌ प्र०३अ०२ ] इति ।

एकेत्यनेन सर्वभागसाहित्य मुच्यते । उपहरति दधादित्यथंः । अनेन दानिन यजमनेऽपि सर्वमायुरेकीरृत्य स्थापयति । ।

अस्यामि याज्यानुवाक्ये द्विविये विकसिते तास केतप्ष्वृ्ु तिसृणां पतीकान्याम्नायन्ते- ॥॥

हिरण्यगभं इति । दिरण्यगभः समवर्धवाम्र इत्येका । अपि ह यम्मही- विश्वमायनिति द्वितीया । ते उभे अपि चतु्थकाण्डस्य प्रथमपपाठके समाम्नाततवा्तत्ैव व्याख्यास्यते । पजापते न त्वदेतान्यन्य इत्येषा तृतीया । सा तु भथमकाण्डस्याष्टमपपाढके व्याख्याता । अय चतुर्थीमृचमाह-

स वेदोति। धौः पिता थिवी मावा पजापतिरनधुरितिमन्ववर्णादुत्रहञाण्ड- मध्ये स॒त्यटोके वर्वैमानस्य प्रजापतेरण्डस्योपरितनकपाडकूपा यौः विताऽध- स्तनकपारह्पा प्रथिवी माता । स प्रः परजापरस्तं पितरं मातरं च वेत्ति। अभिज्ञः स प्रजापतिः सूनुमुवत्तयोमाति।पिबोः पुत्रो भवति । अत एव तयेर्ददनं तस्योपपचम्‌ । पघरान्दो धनवाची । पुनः पन्यजमानाय दात्य धनं यस्यासौ. पुनर्मवः । ताट्रशोऽयं परजापातिभृविद्धवपि । किंच, स परजापतिः सर्वव्यापी विरा पूवा द्यामुपरितनकपालमौर्णोदाच्छादितषान्‌ । षथान्तरिकषं स्वरम च

सष जओर्णोत्‌ । किंचात एव विश्वा भुव इमं ठोकमारम्याधस्तनाः सां भभीरम- षत्माप्नोदाच्छादितवानित्य्थः । किंच सत्पडोके समागत्य ॒चतुमूंखतवेन कपा.

: न्तरेण परिमितोऽभवत्‌ । इष्टचन्तरं विधत्ते- ५ असावादित्यो न ब्धरोचत तस्मै देवाः प्रायश्रित्तिमैच्छन्तस्मा एव ९ सौं धरं निरवपन्तेनेवारिमन्रचमद धुयां व्रह्मवचसकामः स्यात्तस्मा एत सौर्यं चर

7 १क.च. ङ. च. हमं यौः २ क. यापि बिः इस. विचिसर्( * ३. किचि सए, १६५

8

== ० १

५:६०. भीमत्सायणाचायंिरावेतमाप्यसमेता- [रिव ११।१६-

=( काम्ययाज्यापुरोनुवाक्यमिधानब्‌ )

निषदमुमेवाऽऽत्य९ स्वेन भागयेयेनोप धावति स॒ एवासिन्नसवचतं दधाति हमवर्च॑स्येव भवति » [ से०का०२प्र०३अ०२] ¶ति।

यदुक्तं सूथकोरेण सैर चरुं कमाभ्यां परिगृष्याऽऽसादयतीति । वदेवदविषत्े- ५ उभयतो रुक्मो मवत एवासमन्रचे द्षाति ” [ सं °का०२पर०३अ ०३ ] हति । उभयत उपरिष्टाद्धस्ताग्बेत्य्थः ।

परयाजाथं अभ्ये छष्णठे परक्षिप्य होमे विधत्ते- ` ॥

“प्रनिप्रयजे रष्णरे जहोपि दिग्भ्य एवास्मे नहमयच॑समव रुन्धे » [ सं» का०२प०३अ०२ ] इति । पशवस्‌ पयजेषु हयमनिसेजंमेः पञ्चभिः रुष्णठैः पश्चभ्यो दिगभ्पो बहमवचंस ख्यस्य वेनसः पापिवति । अव याज्यानुवाक्ययोः प्रतीके द्शयति-

उदु त्यीमेति । उद्‌ स्थं जावयेदस्तमिति पुरोनुवाक्या । चित्रं देवानामृदगाद्‌- नीकमिति याज्या । ते उभे अपि प्रथमकाण्डस्य चतु्थंप्पाढके ग्याख्यति ।

हिरण्या्थिनसिहषिष्कामिष्टं विधत्ते ५आपनेयम्टाकपाठे नि्॑पेत्सावितरं ददशक भूम्यै चरुं थः कामयेत हिरभये विन्देय. हिरण्यं मोप ॒नमेदिति यदाप्नयो भवत्यानें पै हिरण्यं प्यैव हिरण्यं तेनैवनादैन्दते सविश्रो भवति सवितृपरसूत एवैनद्वि्दते भूम्यै ररु्मवत्यस्यगि- नद्वन्दत उपैनः दिरण्यं नमति ” [ सं० का २प० ३अ०२] ति। हिरण्यं विन्देय प्रथमतः प्रयतं कतवा कियदपि भेष तव॒ अवं वृद्धधादि- ह्रपेणाधिकं स्वयमेव मां प्रानुयादिति कामयितृरियपिष्टिः । फखासराय तिह- विष्कां ता दिषत्ते-

५ दिवा एष इन्दियेण वीर्थेणभ्यैते ये हिरण्यं विन्दत एतामेव निर्षपोद- रण्यं विच्वा नेद्धिेण ्यिण व्युष्यते + [से° का० २१० {अ०] हति । हिरण्यं उन्धवतश्वोरादिमीत्या कातरत्वपिन्दियव्यदधिः ।

पुनरपि फृडान्वराय रां विधते-

[+

^ +-दएतामिव निर्षपेधस्य हिरण्यं नशये्यदाम्नेयो भवत्य्नियं पै हिरण्यं पलैवं

_ _ ्ननस्रमष्तणन्कःिषनन्व्स्छकम्नसकस ठा जनसस 1 नम + सरवैध्वद पुस्तकेषु एवाभेवेतयादि व्य॒ष्यत इत्यन्तमभिाबतरणानन्तरमेव गृहीतं ति, तथाऽपि प्रमादमूलकमेवतसपूवकयपूर्ेरमावादिति बोध्यम्‌ ।

ह्य ~= {1 ~

0 न

[अ

[पिष ०रअन्‌ ०१२] दृष्णयजुर्वदीयतेत्तिरीयसंहिता । १५९१ ( काम्ययाज्यापुरोनुवाक्याभिधानम्‌ ) हिरण्यं तेनेवैनद्विनदाति सावित्रो भवति सवितुपसुत शवैनदिनति म्ये चरभ- षरष्यस्थां वा एतनश्यति यनश्यत्यस्यामेवैनादन्दपि " [ से० का० २१० ३ भ० २] एति । मामगैपावनस्यानविस्त्यादिनि। विनष्टस्य हिरण्यस्य पुनदौ- भाधमियमिष्टैः । एतेषु मिषु हविः्पु पथमस्य पुरोनुवाक्यामाह- स॒ प्रत्नवदिति । हे तवं दयुम्नेन हिरण्येन वृहत्तवन्थ महदेशरयं विस्तारय । कवत्‌ , परवत्‌, पुरातना धनिका उदाराः सन्त देश्ये यथा विस्लारयन्ति वदत्‌ । कीट शेन धम्नेन । नवीयसाऽत्यन्तनूतनेन पितृपितामहाद्युषार्भितभ्यतिरि- ` केनेदानीमेवाज्यंमानेन । सैयताऽस्मान्प्ाप्नुवता । भानुना काडुष्यामावाहत्न्तं भाकचमानेन । क्व याज्यामाह - नि काव्योति । कविः पण्डिस्तस्य भावः क्यं पाण्डित्यं बुद्धघति शयः । भयपमपनिः काञ्पा कन्येन स्वकीयबृद्धचतिशयेन यजमानाञशश्वतो निरम्वर- गृष्ठानशाश्रविकान्वेषसो विधातृसदृशानिकर्मितरां करोत्‌ । कीटोऽपि: । न्यौ भनृष्पेभ्यो हितानि पूणि बहुषनानि हस्ते दधानः । ` किंच, जोऽप्री रयीणां रपिपरपिर्भवत्सवंषां भनानामधिपतिरासीत्‌ । अतोऽमूवानि हिरण्याने विश्रा सर्वाणि सतवा चक्राणः स्हस्थितानि कर्तु शक्तः । तादशोऽसमभ्यं हिरण्यं ददतु । दवितीयस्य हविषः पुरोनुवाक्थापाह- हिरण्योति । अस्मभ्पे दतुं हिरण्यं पाणां यस्य च हिरण्यपाणिस्ताषशं साशतारमुपगम्प हय आयामि । ` किपर्थ॑म्‌ । ऊतपे रक्षणाय । स॒ सिषा देववाषूपः ¶द्मस्मद्ोग्यं स्थानं वेता ज्ञाता । अतव पाभ्यामाह- वाममथेति । हे सवितरद्यास्मभ्यं वामं वननीयं कर्मफठं सावीः पेरय देहीर््ंः । शोऽपि वामं सावीस्तदरध्वं दिने दिने वामं सावीः । हे देव वामस्य बननीयस्य भरेरविस्तीणंस्य क्षयस्य स्वगंनिवासस्य सिद्धयेऽयाऽनया भिषा भरद्धायुक्तबुद्धघा वामभाजो वननीयकर्भनृष्ठायिनः स्पाम । तृतीयहविषः पृरोन- बक्यामाह- बदित्थेति । हे एयिवि स्वं पवतानां संबन्धिनं खित्र सदजनकं भाराषिर्था मह्निभरषि । इत्थमिति हस्तेनाभिनयः । बट्‌, बाढं दृढमित्य्थ॑ः । हे भूमि षं

१ख.च. केतत्‌।

१०९२ श्रीमतप्नायणाचा्यविरवितभाप्यसमेता- [र दितीयकाण्डे~

( काम्ययाज्यापुरोनुवाक्याभिधानप्‌ ) भहूना त्वदीयेन महिम्ना पा परजिनोपि पान्यर्तान्यकरपेण प्रीणयसि तेषां लिद- मिति पूवान्वयः । प्रवत्वति महिनीति दयं सेवृदधचन्वस्य मूमिपद्स्य विरेष्‌- णम्‌ । पवत्ति प्रवणवति महिनि महच्वयुकते पूजायुक्ते वा । अत्र पवणवचेन णठसमृदिः सभ्यते । दया च जटतमृदधचा यान्ाणिनः पणय तानपि शं बिभर्षीत्यपि योजनीयम्‌ । ततैव पाज्यामाह-

स्तोभासं इति । विविधश्वारो जनानां सेचारो यस्यां एथिव्यां सा विचा- रिणी, तथाविपे हे पृथिवि स्तोमाः प्राणिनां सधा अक्तुभिरभिव्यकतनानावि - धसस्येनिपिततभतेसूवां पतिष्टोभन्वि परत्येकमाभ्रयम्ते । हेऽजंनि धवे निजे पृथिवि या तवं पेरुं पानादेभोग्यवस्तृकािने परकर्वेणास्यास भोगाय पेरयसिः। कमिव, हेषन्तं वाजं न वाजिनमिव । यथा रोके बाह्यादिपरदेशे बुरंगान्तरं षटवा स्वोत्साहेन हेषाशब्दं कुर्वन्तमृत्तमाश्ं सादिनोऽभ्यासाय परयन्ति तदत्‌ । सोमवामिनश्वरं विधातु पस्तौति- ५ इनद्रस््ष्टः सोममभीषहाऽपित्स ॒विष्वङ्ब्याछंत्स इन्दियेण सोमपीथेन व्याध्यैत स यदृ्वमृदवमीतते श्यामाका! अभवन्त्स प्रजापतिमुपाधावत्तस्मा एत ` सेमिन्दर^ श्यामाकं चरं निरवपततेनैवासमिनिन्विय^ सोमपीथमद्धात्‌ » [ से का०२प्र०३अ०२ ] इति । हृनद विश्रह्पं वष्टः पूतं हतवा सोमयागे वेन तष्ट स्वयमनाहूवः सन्कु- पितो यत्तस्य भ्रंशं छृतवा प्रसह्यं सोममपिवरिति प्ञ्चमपपाठके प्रपञ्चयिष्यते वदन सेगद्योच्यते । भभीषहा बखा्तरिणेत्यथेः। सोमं पीता वष्टुभीति नाना- दिगभिमखो विशेषेण पायनं तवान्‌ । पायमानश्च तदुपघातादिन्विपस्वा- स्थ्पकरेण सोमपानेन ब्यद्धोऽम्‌ तदानीमिनद्रो यत्सोमरसस्वूपमूर्धव मूखेन वभनं छृववान्‌ , द्धौ पतित्वा शयामाकरूपेण निष्पजम्‌ । ततः स इन्द्रः प्रजापतय पदेशेन सेमेन्दरवरुं छृत्वा स्वोद्र एव जरणेनेन्दियपरं सोमपानं परापरवानू । , अथ विधत्ते विवा षष इन्द्रियेण सोपपीथेन््यते यः सोमं बपिति यः सोमवामी स्यात्तस्मा एत^ सोमेन्ध^ श्यामाकं चरं निषितोपं वेनं च खेन भागपेये-

१क.ष.ठ.च. ष्यः । २५ दय तरदं सो"। ३ ल. पमृध्व॑यु\ ४

ल. "देशे",

+

{पपा ०२अनु ०१२} छष्णयज््वेदीयतेत्तिरीयसंहिता । १०९३ . ( काम्ययाज्यापुरोनुवाक्थामिधानमं ) नेप धावति वविवासिनिन्िषर सोपय पतते नेन्दियेण सोमपीथेन श्युष्ये" [ सै°का०२प०३अ०२ ] इति। परातःसवनारिप्रथोगे ये यजरानः पीतं सोम वमिति सएष सोमस्य वमनादि- न्दियसामथ्यंपदन सोमपानेन ब्युद्धो मवति । तादशतोभवामिनो यजमानस्पायं चरुः । द्रौ देषौ कव्यं च परशंसति-

“ यत्तोम्पो मवति सोपीथमेवाव रुन्धे देन्ो भवतीन्धिं वै सोमपीथ हन्वियमेव से पपीथमव रुन्धे श्यामाको मक्तयष वाव स सोमः साक्षादेव सोम~ पीथमव रुन्धे ” [ सेन्का२्प०३अ०२ ] ¶ति। अवर परोनुवाक्यागाह~

ऋदुद्रेणेति। हे ह्॑भेन्व यः सोमः पीतो मा न रिष्येदूमनेन मां न ईिंस्ा- सटशेन सख्पा सलिवद्धितकारिण। सोमेन सचेय संमतो भूयासम्‌ । कीदृशेन . सोमेन । कदूररेण । अत्र भकारो इषः । वमनाभावान्मृदृलं स्वास्थ्यमामनभूद्रं यस्य सोमस्य स एष ऋदूद्रः। सोऽयं सोमोऽस्मे अस्मदीयो न्यधायि निहितः वस्यै पद्र्थं सोमस्य जरणा प्रतिरं प्रकरण वमनापरं तारयितारमिन्वमण्डै- म्याभिमृख्येन पाप्नोमि मजामीत्य्ैः । ततैव पाग्यामाह--

आपान्तेति । अत्र परद्श्रयेण सोषस्य स्तुतिश्वतुधपदिनेन्स्य । अन्ततोऽ- पगत आपान्तः सर्वात्मना विनष्टो मन्युः कोपो यस्य सोऽयमापान्तमन्युः । बहुमि्रावभिराभिषूयमाणोऽपि न कृष्यतीत्यथः । विषु सवनेष्वाभिषवार्थमासा- दिता उप स्तृपटास्तेषां परमम प्रहारो यस्य सोपस्य सोऽयं तृपठपभमां । धुनिः कम्पमानः पहरिरितस्ततः कम्पते । रिमीशब्दः करमुबाची, शिम्पो बहु- विधान्यभिषवश्वोधनम्रहणादीनि कर्माण्यस्य सन्तीति दिमीवान्‌ । शरवोऽ- भिषक शीणौवयवाः, ते च बहवो यस्पात्तो शरुमान्‌ । रसनिष्पीढनेन यद्वशिष्टं नीरसं तदजीषे तदस्यास्तीत्युजीषी । ददशः सोमो विश्वानि वनानि वर्धयतीति देषः । “ सोमो व ओषर्षनि\राजा?। “सोमो वनस्पतीनाम्‌ » । ^ इनस्पपिगते सेमे ” शृत्यादिशरुतिस्मृतिभ्पां चान्दराभिभिवनस्याभिवृदिद्शं- माच वर्यिवृतम्‌ । कीदशानि वनानि । अवसा सर्वैव सेवतानीत्यथः। अवा - गर्बाचीनानि प्रतिमानानि छौकिकोपपानानीन्वं न देनं हिंसन्ति । नीवैरुपमानैः

` खसाम्पापादनमेवो्ेमस्य हिसा । तौ कपमुपमानानि न परदैन्त इत्यथः । ववैव विकृतिवा पृरोन्‌वाक्यामाह-

१ ख. “्मस्मदुव्‌* । २ ख. ठ, “स्मे मदी" । ३ क-ख, घ. ड़, ` माऽस्य ।

. १९९४ शरौमत्सायणाचायविरवितमाप्यसमेता- (रदितीकण्डे“ ( काम्ययाज्यापुरोनुवाक्याभिधानम्र ) प्र सुवान इति । फतयुधक्ञमिष्छयजमानः सोमः सुवानः सोमममिषुण्वानै- श्वाय ब्रहेनद्राथं पृहत्सोमपानं परचिकेत पक्षेण जानाति । कीटो पणमानः । जमद्भ्निरेत्ामकेमूनिसदशः । किं कृन्‌ । अचैन्सुतिभिः पूजयन्‌ । हे च त्वे दृषा फटस्य दयिता यन्ताऽसि सोमस्य नियामकऽति । कीदशस्य, चावत्ो . बरवतः। उदरे स्थापयितुमशक्यश्येत्यथः। तुरस्प वमनाय तरमाणस्य । अन्त - ` ष्ठ निपन्तृत्वदुद्रमध्ये तै सोमं जरयितुं नियण्ठ । गृणते ताँ स्तुवते पजमा- नाप पर्व दृह सोमस्य धारकं बाय ददी कृ । तत्रैव विकलित यज्यामाह- सबाधस्त इति । हे सोम नरो मनुष्या कतिवजस्ते ब्रष् श्यामाकचरुपं परिवृढ हविः सपयंन्यूजयन्ति समपंयन्ति । कीटशस्य ते । सबाधः । धकारान्तो बापृशब्दो भिषवरुवमृपदरवे बते । तेनोपुद्रवेण सह वंत इति रबाधू , एति प्रातिपारिकं, हस्य षष्ठी सबाध एति । अमिषवपीहितस्य तवेत्यथंः । कीदशं क्ष, मदं च ह्षकरमपि दष्मये च बरप्रापकमपि । कौटशा नरः । बरहसङेत इषिरं १रिवृढं कर्म कृव॑न्तीन्ि बह । लोमचक्षा अर्को वा॒सोमरब्दे- नाभिषीयमानस्तवं सूयं एव ।-अतस्तेजसित्वानास्ति वव कथिद्प्युपद्रव इत्य भिप्रायः । यत्रास्मै पीतो रससमुरते वमनाय व्यग्रतां करोति वतरे्त्रैवो- द्रेऽपमिन्दः पृटसु सङ्प्रामेष्विव तुर्या दधते तूर्णं यातारं करोति वमनाय सै्रभं कृवंवः सोमस्य निवारक वयुं शीघं त्र प्रेरयतीत्यर्थः । अथ पृचमपपाठके विहितायामम्यद्ेष्टौ विष्णवे रिपिविष्टाय दृते बरुमि- तयक्तं यतततीयं हविस्तवानन्तरभावि मन्वन्रयमृत्कषंणीयम्‌ । वर्मिश्च रये परो- नुवाक्यां दशंपवि- बषट्‌ त इति । अस्यते क्षिप्यते कर्मानृष्टानाय देवतया विधिना बा परेव इृत्यासो यजमानः । वादृरोऽहं ते ववाऽभ्समान्ताद्रषटृषृणोमि हविदनं करोमि । शिपिषु पष विष्टः पविषटो यज्ञः शिपिविष्टः प्रदासाध्यो यज्ञ इत्यथः। ५ यज्ञो वे विष्णुः । पावः रिपिः» इति श्तेः । हे शिपिविष्ट यज्ञामक विष्णो भे मदीयं षद्धग्पं जुष्व्य । सृष्टतयः रोभनास्तृविरूण मे गिर््वा बैधन्तु वृदं प्रापयन्तु । एकल्मिनिपि विष्णो यूयमिति पूजा बहुवचनम्‌ । पच्या यूयं खस्विभिः भयोभिनीऽस्मान्तदा शात रक्षत । वैव याभ्यामाह~

(भिषा ० अनु ०१२} छृष्णयजर्वेदीयतैत्तिरीयसंहितां । १०८५ (काम्ययाज्यापुरोनुवाक्याभिधानम्‌ ) प्र तत्त इति । हे शिषिविशदयासथिन्धन्ञे ते तदीयं तनामाहं प्रशंसामि। कीदगहं, वयुनानि विद्वान्‌ , ज्ञापकानि नामनिवैवनानि जानन्‌ । ^ यज्ञोषे विष्णः । पशवः शिपिः । ज्ञ एव प्दाष परतितिष्ठति ”” इति श्रत्याऽऽख्यातं शिषिविष्टनाम्नो निर्वचनं जानामत्यथैः । अतत पएवार्योऽ्हं शन्दाथोभिन्ञानां स्वामीहे विष्णोः ते त्वा गृणामि तथाविधं लां स्तौमि ॥ कंविषम्‌। अस्य रजसः पराके क्षयन्तं दृश्यमानस्य मिनरोकस्पात्यन्तं दूरे निवसन्तं ववतं तपस्विनम्‌ । कीटशोऽहम्‌ । अवतीयानतपस्वी । यद्यप्यहं तपोरहिवस्तथाऽपि तपस्विनस्वव पसादारस्तोतुं शक्त इतर्थः । ततैव विकृलिपिां पाञ्यामाह- किमित्त इति। दे विष्णो त्वं यस्मत्कारणाच्छिपिविष्टोऽस्पीति प्रकर्षेण बवक्षे पुनः पुनर्वक्षि तस्मात्ते तव मन्ति किमितरिषकष्यं भरकिमिदं गहणीय- मभूत्‌ । नैतद्रहंणीयं वृथेव तव खज्जेत्यभिपरायः । यथ्प्येतनाम ठेकेऽ्त्यनवरो- गिण्युताटिवगुहयत्ववि( वि ) मूढः प्रयुज्यते रिपिविष्टोऽयमिति, वथाऽप्यवय- वार्थस्य माह्मणन व्याख्पावत्वानास्त्यत्र वव उज्जाकारणम्‌ । तस्मदेवदरपो वरिष्ठे नामास्मन्माऽगृढः, अस्माकमग्ने गूढं मा करु । यद्यस्माच्तं गृहनायेव समिथे युद्धे कवचशपिंकैम्यां गूढोऽन्यरूपो वभूव बभूविथ, तदन्यथा यथा दथा वा भवतु, वथाऽप्यस्मदबुद्धौ पशस्वमिदे मा गोप्रयेतपरथः। पद्कामस्य त्रिहविष्कामिष्टं विधत्ते-“अञ्नये द्वरे परोडाशमष्टाकषाछं निर्व॑- पेदन्दराय पदात पुरोडामेकादशकपाङं १९कामोऽभिरेवास्मै पडन्मजनयति वृद्धानिन्धः प यच्छति ” [सं° का० २१० ३अ० २] । इति । १अ-. ्भ्यसमािहूपं तृतीयं हविर्विषत्ते- « द्धि मधु प्रतपामो धाना भवन्त्येते परूने९ हषर स्पेणेव पशमव रन्दे+ [सं का० २प्र०३अ० २] इति। तत्र दधिधृतयोः पशासंबन्धात्त्साहचरयेण सर्वेषां पशुरूपत्वम्‌ । भस्मिन्हाेषे दव्यसंख्यां विविधद्रम्यतवं च प्रश॑सति- ५ पृञ्चगृहतिं भवति प््का हि पावे बहुरूपं भवाति बहुरूपा हि परश्वः समृद्धये ? [त° का० २प० ३अ०२] इति। एकैकस्य दन्यस्य अहणेन पअ्गृहीततवं, गोमहिषाश्ादिरूपेण पदानां दरू भृषम्‌ ॥ रमं विषाय देवव दिषते- ____ _ __._ ____ ` १ क. “न्तरङ्किण्यु" । २ ष. “ण्युद्धारि* । ३ स. वण्याभ्यां ।

६.९६ शरीमत्सायणाचाथतिरवितमाष्यसमेता- [दितौयकाण्ड

( काम्ययाज्यापुरोनुवाक्यभिघानम्‌ )

५ प्राजापत्यं भवति पालाप्त्या वै पवः प्रजापतिरेवासमे परून्म जनयति ^ [संग का०२प्र०३अ० २] दृति । धृतं न एृतमुमे सुशवनदेतयेते कचौ विधक्ते-

५ आत्मा वै पुरुषस्य मधु यन्मधवपनो जुहोत्यालमानमेव तद्यजमानोऽनो पर दधाति १ ङ्‌ो याज्यानुवाक्ये भवतः पर्कः पुरुषः पङ्काः पशव आत्मानमेव मत्योनिष्कीय पृरानव हन्ये » [सं० का० २प्र०३अ० २] इति।

, यसिन्करसिश्चिदगे समृखनस्य मधुनो दध्यादिवत्सवंपाणिभुखमत्वं नास्ति, आत्माऽपि हस्तपाद दिषतः स विज्ञेयो न भवति, पत्साम्धान्मयुनः पुरुषत्वं, मधुहोमेन वद्वौ पक्षिषस्याऽऽ्मनः पङ्किच्छन्दसोः पटेन मूत्योर्िष्कयो मवति ।

तव प्रथमहिषः पृरोनुबास्यामाहु-

-अभ्ने दा इति। हेऽ दाटाषे हवि्दंतवते यजमानाय रां द्‌। धनं देहि । था वीरवन्तं दीरेभूत्यादिभिर्पेतं पृतं देहि । कीदशं, परीणसं प्रिवः शोभना नास्सिकाद्या अवयवा पस्य तं तथाविधम्‌ । सुनुमतस्त्वा दीयमनिः प्रयुक्ता नेोऽस्माल्शिशीहि सर्वेषु कार्येषु वीक्ष्णी कृ । ततैव याज्यामाह-

दा नो अघने इति । हेऽ नोऽस्मभ्यं शतिनो दाः तसंरूपाकाननदेहि । तथा सदससंख्यकान्देहि । दुरो न दाराणीव । पदसपत्तौ हि# ५८ वायव्य मेतमाठमेव ?» “ सरखत्याज्यमागा स्यात्‌ ” इत्यादीनि बहूनि कर्माणि सृते- नोनृष्ठातुं शक्यन्ते । अतोऽनृषठानस्य दरभूवानदन्देहि । वतः परापापिकलर््वं धाजमनं भ्त्ये नाललणभोजनाजन्यकपिंयेऽपावृवि विध्नपपनीय वधय । प्रक- ्वैणाऽऽनुकूल्यमश्चतो गच्छत इति पाच्यो कृरु । ब्रह्मणा मन्वरपुरःसरेग कर्मणा वृष्टः सन्धवाएथिभ्यौ परा्यौ कुर । उषस उष्ःकाडाः सुवणं स्वगे इवास दहे शक्रं प्रकारो रिदिदतार्रेषेण द्योतिते कर्व॑नतु प्रभूषं कूव॑न्तव्य्थः |

पतव विकसितं पाग्यामाह-

अचि इति । अयमशचिदरिणं दा इदातृ । वीरेशा वीराणापस्पपुत्रादीनां १।खको योऽ्निरसावृषिमृषिसमानं पु सहस्षा सहचरेण सनोति ददातु ।

सोऽरधिर्िवि स्वर्गे हव्यमस्मदीयमाततवानः समन्ताद्विस्वारितिवान्‌ । तादृशस्य;

परभा पृरषु पदेशेषु धामानि स्थानानि विभृता विशेवेण संपारििानि ।

# सुस्त घु हीत्यस्य स्थने देहीति वर्तते, तत्वयुक्तम्‌ ।

+ क

{पष ०२अनु ०१२} रष्णयजरवेदीयतैत्तिरीयसं हिता । १५९७ ( काम्ययाज्यापुरोनुवाक्याभिधानम्‌ ) द्वितीयहविषो याज्यानुबाक्ययोः प्रतीके दुद्रौयति- मानो मर्धीरोति। मानो मर्धीरा भरा इद्धि तल ति पुरोनुवाक्या । आत भर माङिरेतत्ररि ्टािति याज्या । तदुभयं पूर्वेकण्दे सप्मपषाठके व्याख्यातम्‌ । तृतीयहवेषः प्रोनुव।क्यामाह- घतं न पृतमिति । हे स्वधावोऽनवन्पजपते तनूररेपाश्दीयं शरीरं ¶१र- हिम्‌ ! फिपैव, पूतं घुतं न धृताभेव । नेत्युत्तरषानुव्ेते । शचि हिरण्यं न दद्धं सुवणं मिव, रुक्मो न, आमरणमिव । ते त्वद च्छरीरं रोद सर्वेभ्यो रोचताम्‌ । ततैव याज्यामाह- । उभे स॒श्चन्द्रोति । हे पश्व सृष्टवाहछादनकर भासानि त्वदीय अस्थि सवि- षः समन्विन्यावृम दर्वीसदशे हनू भीणीषे सेवसे । हनुप्रणपयंन्तं सिरा पीव- मित्यर्थः । उतापि च हे शवसस्पते बठस्याधिपव उक्येषु श्वस्तु ज्ञेषु

नोऽसमानृपूयां उत्कर्षेण पूरय पपयेत्यथः। स्तोतृभ्यो यजमनिभ्य इषमनमामर्‌ सपाद्य ।

अथान्यत्र वायव्यां यवागू निवंपोदित्यादिना विहिते कमेण्युत्केषेणीयां पुरो- नुवाक्यामाह-

वायो हातमिति।हे बयो पोष्याणां पृष्टिमवां हरीणामश्चानां इते युवस्व स्मदृगृहे समागन्तुं रथे योजय । उत वाते सहस्लिणः, अथवा ते स्हक्षसं- ख्याका अश्वा रये युज्यन्तामिति देषः । स च रथो पाजसा बठेन कीघमाया- षु । कतरैव याज्यामाह- प्र याभिराति। हे वायो दुरोणे यगृह श्ये करियमणेष्टसिद्धघर्थं नि. युतेज्ञकामियाभिवेडवा भिद्‌] समच्छ हविदत्तवन्तं यजमानं पाप्ु पकषेण घा , सि वाः समीदीना अधमाकम्नुकृटा इति शेषः । ¶ह कमणि नोऽस्माकं सुमो- भसे रापिं पृष्ट मोजनोपयुक्तं धनं नियुव निवरा भिभय । किंच, राधोऽन नि- युव । कीटशे राभः। वीरवद्रभ्यमावयं पुर गौमिरपयु्तमित्य्थः । अथ क्रप्येन्दकण्युक्तयाज्यानुवाक्ये आश्नयेतें । तत्र पुरोनुवाक्यामाह- रेषदीर्न इति । रेवत्यो धनदतयः सधमदोऽसमाभिः सह मादृय( ध न्यो हषैयुक्तास्तुविवाजो बहूवनोपेता अपो नोऽस्माकं स्वामिनीन्दरे सन्तस्मत्सु् धि तिष्ठन्तु । याभिरद्िः सह दयं क्षिपन्तः शम्दयन्त इन्र स्तुवन्तो देम ईष्यास्म# १७. घ. ङ. "त्कर्पणमां पुः । २ ख. च. 'णीयद्‌ । पु" । ३ ख. "य समीपस्धाद्‌

ति । ५ ख. इष्याम । १३८

५०९८ भीमत्सायणाचाय॑रिरादितभाष्यसमेवां- [रदरिवौयकाण्रे-

( काम्ययाज्यापुरेनुचाङ्यभिधानष्‌ ) ततैव पाज्यामाह- रेवा इद्रेवत इति। हे हरिव दन्द्‌यं यजमानो रेवा* इदधनषानिव सरेषो धनवतो देवस्य पेदु अन्धन्तपरकेण स्तोता स्यात्‌ । कीदरास्य देवस्य! त्वाबत- स्तत्सटृशस्य मघोनो" धनवतः श्ुतेरय देदेषु भरथमाणस्य । तादशं देवं स्तुत्या श्वाभीहे प्राप्नोरीत्पभिपायः । अत्र विनियोयसेमहः- “ हिरण्याऽऽपः प्रजा सेति घतन्लः शवकृष्णटे । उदु चिरे चरौ सौय स पेत्पाप्नययागके ॥ हिर सािविके तद दरहित्था मूमिगे चरौ । सोमेन्द्रं केद्चत्वारः शिपिविे वषटूतरयम्‌ ॥ अभ्रे विलो दादृयुकेमान भातृ प्रदातुकरे। घृतं दध्यादिशिणके वायो वायब्यके कषित । क्ये रेवतीचिङ्गःदिवि तिंशदुदीरिवाः » ॥ ¶बि। अथ मीमांसा । अष्टमाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्विवम्‌- “ष्णटेषु धृवस्योत वीहिश्तेजोयेतेभवेव्‌ । ` धृतस्य भेव पैशधयाच्चरशब्दयुतेस्तथा » ॥

“पराजापत्यं धुते चरं निषैपेच्छवशृष्णठम्‌) इत्यव छष्णठेषुपांदयाजद्रग्यस्य घृतस्य धर्माः कर्ेब्याः, रृष्णङाख्यसदर्णस्य वतस्य च॒ पेजसितवसाम्थादिषि देच । सुवः दकर्नीयँश्साम्थाव्‌ । नहि प॒तस्य पबठकार्टियाविररला- दिषूपं वैर्यमसि । दरुशब्ददैवोपध्रम्यारिषयः रृष्णठेषु पयुज्यर्मान भष घथमौन्पापयति । तस्मावत्रीहिषमाः कर्वव्याः ।

६रमाष्यायस्य परथपप्दिं विद्िवम्‌-

“अवघातः रष्णछानायस्ति नो वाऽ पराक्यत्‌ । ्रतपक्षोक्त्या रेत्वाकमवधति तु नास्ति सा?» ॥

¶ ख. च. ^त्यन्तं प्र । २ क. च. ड, “नोऽन्रव* । स. च, 'नोऽन्नधः। ३ क. स. घ, ड. दिगण" । ४ स, “ववन्द खेती ठिहगा^। घ. ड. '्येन्री रे" । ५ क. ष. ङ.श्यु- रमिः । ६ क, ख. घ. ड. “ठिन्यवि। ७ ल, °न्दुश्षाद्र" । ८ कृ, ष. ड. च. शाना.

नौष" । ज, “मनानोषापिधर्मा' ।

॥ ॥

[प ०२अब्‌ ०१२] ृष्णयनुदेदीयतेत्िरीयसंहितां। १०९९ ( काम्ययाज्यापुरोनवाक्यामिधानम्‌ ) विङतिरूपाणां काम्यषटीनां काण्ड दिते प्राजापत्यं घृते चरं निरव बेच्छतरृष्णखमायुष्कामः › इति । छृष्णखशब्द्‌ः सवर्ण शकंखवाची । पतौ जीहीनवहन्तीति पुरोहारेतूनां मीकहीमामवषातो विदितः । सोऽ चरुहेतर्ना रष्णठानां चोद्कव शादृस्ति नो वेति सदेहः। अस्तीति पृवपक्षपतिज्ञ । विहुषी- करणं पाकृत उपकारः । दृप्तेऽप्युपकरि तत्सत्तायां पाकवादिति निद्यनम्‌ ॥ पे पि विङ्कोदनोपकरे पाकः प्रपिवदिनोऽमिमतः, तदरवषतिऽप्यश्तु । घृते श्रपयतीति पत्यक्षोक्त्या पाकोऽभ्युपमतः । अवधति तु सोक्तिनास्तीति धैषम्या- द्वषति सास्ति । तत्रैव दितीयपदे रि नितम्‌-~ भनारूयसि वा शष्णदेषु पकः भोतोऽप्यसतमवी । अद्ृषटा्थतया स स्यद्ौष्णये तु सुरां भदेत्‌ ! ॥ धुते भ्रपयतीपिभत्यक्षश्रतिविहितोऽपि पाको विङ्केदनायोग्धेषु न करवम्प इति पैः पक्षः । दृषटाथस्य किहेदनस्पासेपपरेऽ्यदृषटर्थं पाकः कर्वव्यः । अन्यथा दिषिवैवध्यौपततेः। यदा तु पकृशम्दं ओष्ण्यवादी तदा न कोऽपि विवादः । केतैवान्यदिन्तितम्‌- “उपस्तराभेषारौ स्तस्तेषु नौ वा दयं भवेत्‌ । अदष्टा्मसंसकिदृ्टर्थं नेति इष्यते , ॥ तेषु छष्णलेषूपस्तरणमभिषारणं चेतयेतदुमयं पकव्ारथं कर्न्यमिति पूर्वः पक्षः। न तावत्ाकवदृष पत्यक्षविधिरस्वि । चोदकस्त दृष्टं दरमपेक्षते । प्रवा वुपस्तरणाभिषारणयोट्टथेलात्‌ । सूक्ष्माणां पुरोडाशावयवानां छवि संसक्ति निवारथितुं वदुभयं क्रियते । छृष्णटानां तु सेत्तकतिपरघङ्ग ९३ नास्ति। अतस्त- निवारणछक्षणं इारं नास्वीत्युषस्तरणाभिषारणद्यं प्यते । कतरैवान्यञ्विनितम्‌- ‹ मक्षो नास्त्यस्ति वा तेषु नास्ति प्रीतेरभावतः । चृश्चुषाकारनिधौ नवचनात्स्पात्पदानवत्‌ › ॥ यथा पुरोडाशे परारिवादिमागो भक्षयते तथा तेषु छृष्णठेषु भक्षो मालति, प्रीविरूपस्य दृषद्रारस्यामावादिति पूर्वः पक्षः । दगचषाकारं भक्षयन्ति नि६- यन्तो भक्षयन्तीति पत्वक्षं वचनमाम्नायते । इकषदण्डमक्षणे तत्रसस्वीकरे च यः

१ छ. पददत्‌ २ स, घ. ठ. य, "क्तरष्टार |

,१०* श्रीमत्सायणाचाधिरचितमाष्यसमेता- (२दिवीयकाण्डे- ( काम्ययाज्यपुरोनुवाक्यभिधानय्‌ ) श्दूषिशेषस्वश्यानृकृरणं धुरचपेति । ुते निरुपेषु छष्णठेषु यद्धिष्तमाज्यं वद्‌- न्त्नतृभिव बाडा्चुश्पुषां कृतवा तद््यं निःशेषेण पिबन्तो भक्षयेयुरिष्यर्थः । भनदेनीयद्रभ्याणामति कृष्णडानां पथ] वचना्यदानं तद्रदमक्ष्याणामपि भक्षणे भवेत्‌ । तेतेवान्यञ्चिन्तिवम्‌- (सरृत्सहत्वयोरेकमेकंपेत्यन्यमेव षा । एकं नियामकाभावादमाधादृन्त्यमेव हि › इति । हैव रृष्णटमक्षणे श्रयते-‹ एकधा .बरह्मण उपहरति › हवि । करैकषे- सपय पापत्ययः प्रकारवाची सनेकवाराित्यमुमर्थं वा बहूनां सहभावं वा ग्हते । पहारो भक्षणाय समपरण॑म्‌ । एकधेत्यनेन शब्देन सरङ्त्वसहत्वयोरन्यतरद्िव~ क्षिवमृव सहत्वमेवेति सशयः । नियामकामावादृभयोमेभ्ये यत्किवितद्न्यतर दिति एवैः पक्षः । अमाधोऽ नियामकः प्रकृताव परारिचतृभाकरण रं युवाकका- टेषु इतृषौमक्षणसिद्धये चत्वार उपहारा उपदिष्टाः । अत्रापि ते चोदकप्राप्ताः तव सरृ््वपक्ष उपारितनास्रय उपह रास्तत्तत्काठविरेषाश्च बाभ्पेरन्‌। सहतवषक्ष का ठाविरोषा एव बाध्यन्ते, ब ठ्‌ प्रय उपहारा; । तस्मादन्स्यपक्षहूपं सहत्वमे- शैकपेष्यस्य दग्दस्था्ंः। ततेवान्पम्बिन्तितम्‌- ‹ सु ब्रह्मण इत्यत्र ब्रह्मभागस्य स्वता । भन्यभागस्पापि वाऽऽ्यो मागान्तरमनाधितुम्‌ ॥ तवंतवभन्धमार्गीपं बरह्मणोऽव विधीयते । स्वभागीयं चोदका बाध्यतामन्पभक्षणम्‌ ! ॥ हृष्णटमक्षण एवेद्मपरं श्रयते“ सवै ब्रह्मणे परिहरति › इति । परिहारः समपंणम्‌ । ब्रह्मसहितानामूृतििजामकैकस्य तुषं कटेषु चत्वारो भक्षणभागा- थोद्कपाप्ताः । तश्र स्वैता किं बह्मसेवन्धिचतुमागविषया, उतेतरसेबन्धिभाग - चतु्टयविष्याऽपीति सेदेहः । अध्व्युपमतीनामृतिजां ये ये चत्वारो भागास्तेषां बहूनामनाधनायाऽध्यः पक्षोऽभयुषगन्तन्यः । तत्रैषा वचनम्यकतिः-नघ्रेबन्धम- नृय सव॑तपरिहारयोरेकमनुवदिऽन्तमाग्यिवरद्िषेयं “ षद बह्लणे सरै ततरिहरवि, यदृत्रस्णे परिहरति तत्सर्वम्‌ ' इति । उभयथाऽपि विबेतैजलमागमते पय॑वता- नाज्ोदृकपाप्ता अन्यमाग। अबाधिता मिष्य तीति पूः पक्षः ! सवतवपरिहा-

1

(षा ०२अन्‌० १२] छष्णयनुर्वदी तैत्तिरीयं त! । ११० ८ काम्ययाज्याएरोनुवाकेयाभिधानम्‌ ) रावनूध् ब्रह्मसेबन्धोऽ विप्रीयते । यतरिहृ्न्यं समं तदूनह्लण इति वचन व्यक्तिः । तत्र ब्रह्ममागाणामितरमागाणां च यत्स तस्य जल्लसैबन्ये सवि रक्षमागाणां जह्मसेबन्धस्य चोदकादेव पराप्त्वा्त्रानर्थको विधिरन्पमागानां जक्लसबन्धविधाने पयंवस्यति। तरमाद्न्येषां भक्षणं बाध्यते । ततैवान्पाच्चिन्दितम्‌-

“ युगपत्सस्वकठि वा दत्स्व भक्षयेद्षम्‌ । अविरम्बादादिमोऽन्त्यस्तं तै कठपवाधितुम्‌ › ॥ अवीतेनाधिकरणद्रयेन युगपत्स ब्रह्मणे समपंयोरत्युकं, तव भक्षपिते युग-

पृत्समर्पितस्य सु्व॑स्य पथ्ये कियदपि भक्षयिता शोषितस्य विरम्बे कारणाभा- बादयुगपदित्या्यः पक्षः पामोति । चोदकप्राप्तस्य तचत्कारस्याबौधो विम्ब हेतुः । वस्मात्स्स्वकाख इत्यन्त्यः पक्षोऽभ्ुपगन्तब्धः ।

अष्टमाप्पायस्य प्रथमपदिं चिन्तितम्‌-

‹ फलं च नियमः कतां सवः सैर्ये न बाश्रेमः। प्रयाजवन दिध्यादिविभ्पन्तत्वविभेदृतः › ॥

ष्टौ फरादयश्वत्वारः सन्ति । फं स्वर्गः । नियमो यादज्जीवकतम्‌ । कतां स्वगंकामः । सेव आपरेयादीनां षण्णां साहित्यम्‌ । त रते इतवारः सर्य पयाजादिवद्तिदेष्टम्पा इति चेन । वैषम्यात्‌ । पयाजादिराकाङ्क्षिवविष्यन्ततवा- दतिदिश्यते । विध्यादिस्तु नाऽऽकाङ्क्षितः । सौं बरं नरवपोहति मुख्यविषेः प्तयक्षश्रवणात्‌ । अन्यथा विभ्यन्तेऽपि कस्याऽऽकाृक्षा वर्ण्येत । वस्मास्षान> कर्मणोऽनाका ङ्क्षितस्य वितावपवृत्े्ततसंबदाः फठाद्योऽप्यन।काङक्षिवतवा- नातिदिरेयन्ते । तवैवान्यच्चिन्तितम्‌-

‹ गोदोहनाधस्ति नो षा भवेध्पणयनाभ्रयात्‌ । अनङ्गत्वाद्ेक्षाया अभावानीविपिश्पते ! ॥

‹ चमसेनापः (परणयद्रोरोहनेन पशुकामस्य › इति दर्पणं मासयोः भूतं गोदे।हने सैर््यतिेषटम्यम्‌ । कृतः वदाभरयस्य पणयनस्य सद्भावादिति वेने- वम्‌ । कतवङ्क्तया चमस एव प्रणयनसाधनमीेक्षितं, न लङ्ग पृरुषार्थं गोदो- हनम्‌ । अतः फठनियमादिवलापिदेशः । तत्रैवान्याभ्चिन्तितम्‌-

‹ स्शंदयं व्यवस्थाप्यं विकल्प्यं बा न्पवस्थितिः । प्रङूताविव नो तत तस्याः शाग्दत्ववजनात्‌ ' ॥

११०३ धीमत्सायणाचायबिरचितमाष्यसमेता- [रदिवीपकण्डे~ ( काम्ययाज्यपुरोनुवाक्यामिधानम््‌ ) द्शपृणमासयोहैविषां सदीनदये भ्यदस्थितमन््दयसाभ्यमाम्नातम्‌- चतु+ हेता पौर्ण मोस्याममिमृशेतश्वहोनाऽमादास्थौयाम्‌ › इति । परथिवी हेतित्यादि- भन्त्रश्वतुहोवा । अचचिहेतित्यादिषन्तः ` ¶शअहोता । वदुभयं सोयदौ बोदकपा ` सत्कारमेदेनानुष्ठानदये व्यवस्थापनीयम्‌ । कुवः । प्रकतौ पौणेमास्यमावास्पयोः काठपेभदेन व्यवस्थितत्वादिति बेन । प्रहतैः व्यवस्थाया भार्धिकत्वात्‌ । शाब्द्स्येवाङ्गतवेनातिदेदाहतवात्‌ । वस्मादुभये विृताविच्छया बिकत्प्यते । तरेवान्पबिन्विवम्‌- ‹ षृट्‌मु कस्याप्युताऽभियस्यैव सौरये शथेमो यतः । * आिशेषो न दुरैक्यादौषधव्रव्यकत्वतः ” ॥ दशंप्णमासगतेषु षट्सु यागेषु यस्य स्यापि विध्यन्तः सौर्ये करैव्यः, अस्यै - वेति विशेषनियागकस्यामावादिति देन । देकतेक्यस्य नियामकत्वात्‌ । सय॑ श््द्गततद्धितपरत्ययवि प्रहस्य सूर्थाविति दिवचनेनापि कर्तु शक्यत्वहिवतकेयमनि- भितमिति बेन । विधि शेषाथवादो कावमुमेवाऽऽदित्यमित्येकवचनेन तद्रचप्दे- शात्‌ । आग्नेयारथैवदेऽपि सोऽगरयेऽधियतेतयेकवचनं व्यपदिष्टम्‌ अत आश्नयत्येष विष्यन्वो न तधीपोरयिन््रायोः। यथप्यन्दयोदधिषयसोः पराजापत्यं उषां- दायाजेऽपि देदेक्यमस्ति, वथाऽप्योपधदरग्यकतवम्निये विष्ये । पस्माचस्पैव विध्यन्तः ! नवपाध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितिम्‌-

‹ सौद परदणौ होमौ स्तो न वा का्देषको । स्तः रेषदेवकौ सषाविकारत्वान क्र तौ, ॥ दशौपर्णमासयोः श्रयते ~: सवेण परवंणौ जुहोति ” इति । त्वर प्वशब्द्‌ः कारविरोषवा चौ । तवः काट्देवको तौ होमाररादुषकारकतया परयाजादिव- स्तौयादिविरृतिष्वतिदिशयेते इति चेन्भेवम्‌ । पर्वशब्द््याऽ्ेयादिनिकसषषर- त्वात्‌ । दानाथेवादिनः प्रगातेधति्मिष्पनोभ्ं परवरब्दः । स च प्रीय( पूयं ति दीयतेऽस्मिनित्यधिकरणब्युलतच्या काखमाचषटे । भवब्युलच्या तु क्रियापरः . सेन्पक्रणव शादच्नियारिकर्मनयसंषमाह । तथा च मन्वरवर्णोऽप्यनुगृहीतो भवि । ८ कषमं वाजिनं वयं पृण॑मा्तं यजामहे › इत्येको मन्वः । “ अमावास्या . सुभगा सुशेवा वेनुरिव मृय आप्यायमाना › इत्यपरो मन्त्रः । तत्रा्रीषोमव-

१.घ. ढ. च. “स्थितं म” २ ख. “मामीमः। ३ ख. "स्याम्‌ 1

प्िषा०२अन ०५२] छृष्णयजुर्वदीयतैततिरीयसं हिता । ११५६ (काम्ययाज्यापुरोनुवाक्याभिधानम्‌ ) क्कमनयसषस्य व्यासक्तदेवतात्वम्‌ । न इ रषस्य विरतिः सौयादिः, #ि- त्वाग्नेयस्येव । ततः संघाथयो्होमयोर्नासि सौयादौ प्रापिः दृदमाध्यायस्य प्रथमपदे विन्तितम्‌- « सौं चरो चः स्थाटी किं वाञ्नं ठौकिकोक्तितः । स्थाल्यस्यां भषणं पोग्थं केपाखविहृवित्वतः ॥ विदच्छरतिप्रसिद्धयाऽ्नं दैवत पिद्धितोकितः योग्यत्वेन प्रदेथं तलुतैदाशहवि्॑था » ॥ सौं दरु निभेदित्थादिव।क्ये वरुशब्दः क स्थाटीं वक्ति, आहोखिदोदन- मिति सेदेहः। ठव टोक्षिका आ हिमवत भाच कुमारीभ्यः सवंऽपि सर्व देशीयस्वर्वभाषाप्रसिदया यत्किविद्रकारवकारादयक्षरमुपरि परक्षिप्य बरुराब्द्‌- मल्ये प्त्रे पकाधिकरणे ताघ्रादिमये प्रयुञ्जते । निषण्टुकाराश्वोा स्थारी षरुरित्येताञ्रब्दान्पययत्वेनोपदि शन्ति । तस्माच्चरुशब्द्‌ः स्थाटीं वकि । यद तस्या अद्नीयत्वामवेन पुरोडाशवत्मदानयेग्यवा न स्यत्तरहिं भा भू- पुरोढाशविरवित्व, पुरोडाशा ःधष्टनकपारविद्तितं तु भविष्यति । -भरपण= योथवाय।ः सद्भावात्‌ । यथा कृपाठेषु हविः भप्यते तथा स्थाल्यामपि भप- यितुं शक्यते । तस्माचरूः स्थाठीति प्रतत व्रूमः-अनमेव चरुशभ्देनोभ्यते । कृवः । श्रुविपसिद्धेः । आदित्यः प्रापणीयश्वरुरेति विधाय 'पद्वाक्यरेषे खदि~ तिमोदनेनेत्योद्नरब्देन चरुरनृदयते । थद मोग्याने चरुदब्दैः कापि न पयु श्यते वर्घोदनवि शेषवाची चरुशब्दोऽस्तु । ततर विदरपसिद्धेः । विद्वांसो याज्ञिका$ शब्देकगम्यधर्ाघमन्यवहरिणः दन्दाथां विष्व तातथवन्तोऽनवस्लावितान्तक्ऽभ्‌* पके जीदतण्डठे विददसिक्य ओदने चरुकन्दौ प्रयुञ्जते । सत्योद्नवा चिते तोयमिति वद्धितोऽपयुपपदयते । यथाऽरेयापिति देवता *+तदधितसंयुक्तपुरोहा शः मदेयद्रव्यं तथा ररुरपि । भन्ये च निवण्टुकारा ह्यपाके चरुः पुमानिति पठन्ति । वस्माच्चरुशब्दोऽ्नवाचीं । ततैवान्पचविनतितम्‌- ५ चरुः कप्ाठे पक्तव्यः कापि वां उचितेऽथवा । कपडे बोदकपापेरनपूपतवः कचित्‌ ॥ स्थास्यां चरुत्वयोग्यत्वात्रदाहे योग्यता नहि । चिन्ताद्रयफरं त्र पेषणादिनिवतंनप्‌ '» ॥ # अत्र ‹ तद्धित ' इति पं विरुद्धम्‌ । १९. १, ठ, यागत्वेन । २ क. ध, ङ. च, वा पिढरेऽथः ।

५१०४ श्रौमत्सायणाचायंदिरिचितमाष्यसमेता- [रेपंपकाण्यै- । ( काम्ययाज्यापुरोनुवाक्यभिधानम्‌ ) विषयसंरयनिर्दशकं पूवां सषटा्थम्‌ । यथा पुतो पुरोडाशस्य कपे पाक- स्तथा विरतौ चरोरित्याधः पूवपक्षः । पुरोडाशस्यापूषत्वात्कपाखगतोष्मणा पाकः संभवति, वरस््वोदनत्वादुदकगतोष्पणा प्रकव्यः । अतोऽपावकापंता- 'तोद्कपराधिनास्तीति पद्यच्येत तरि, अनपूषस्य चरोरुदकधारणयोग्ये कटाह- घटादौ यत्र कपि पकं इति द्वितीयः पृ्॑पक्षः । निरुष्ानां मृषटिचतुष्टयपरिभि- तानां वण्डुडानामल्येनैव प्रविण पक्त योग्यत्वाच्चरोः स्थाल्यामिव पाकं इति राद्वान्तः । पूर्वतर चरुरोदन इति चिन्तितम्‌ । न च्योदने पेषणादिरसि । अतः वेषणादिनिवृत्तिः पृवेविन्वाय्‌ाः सक्षाकछम्‌। वद्द्रारेण चरुनिष्पद्कस्याठी- विन्ताया अपि फरगित्युपचरयेते । पेणादीन्यनुकामति- र पेषणं यवनं व्पस्तपश्वोपरहितिः प्रथा । माजनाध्यूहनभ्वारास्तथा ब्यदत्य सादनम्‌ » ॥ पेषणं चनं, यवनं पिष्टत्योद्कपिभणं, वप॒ उदकमिभ्रणाय पिष्टस्य पतै पर्षिपः, वापः क्षाडानामङ्गरि; परवापनम्‌ , उपहिविरङ्गरेषु कषाठस्थाप्नम्‌ ) प्रथा कपाटेप्ववस्थपिवेस्य पुरोह शस्य हरदसंषदनेन सषु कषाठेषु प्रसारणं, मार्जनं ख्णीकरणम्‌ । अष्यूहनं भस्मना शोषय) च्छ दनं, ज्वाडा दपः प्ज्वाडनम्‌, यु दत्य सरद्नं केपठेभ्यः पृथक्कृत्य प्रोडाशस्यान्त्ेधवस्थापनम्‌। ननु पेषणारिनिवृत्तेः पूवाविकरणदफटतवे किमिति सवकारः पतयकं सूरैवि- शारितवानित्यार ङ्च मन्द्गविव्युदासवित्याह- ५ एतानि मन्दुपज्तस्य कर्वव्यानीति विभ्रमः । अपृषस्येव योग्धानीत्येतत्ुतैनिरूपितम्‌ ॥ ततैव चतुर्थपादे चिन्विवम्‌- ५ सोय॑दिनिगमे कोऽपि शब्दः स्पादैव एव वा । चरो सू्यान्वयादाद्यः प्रयोगान्वयतोऽन्तिमः » ॥ सौर्यं चरुं नि्पोदैत्यादिषिरापषु ोदकाति(दैश ये निगमासेष्वग्यादि - दब्दृश्याने सृ र्थपत्वायकः द्द्‌ उरिवव्यः । स॒ वार्थं आदित्यश््या- दिना पयायेणा प्र्यायधितं रक्यते । वेधस्तु सुयंशम्दशवरेयाग एवानिदः, नत्म्नयादिरब्दवनिगमेषु १; । वस्माद्यः कोऽपीति पाते बुमः~-अव्र सर्य ` चरुं निरवपोदेति प्रयोगवचनेन सु्पन्वयो भवति, न तु सैथ चरुमिति वरणा । कारकविभक्ति द्वितीया । सा चाऽश््यातेन संबध्यते, न न्ना । एति ` ` ग दतःरदति। =

िषा०रअनु ०१२} कष्णयनजुर्ददीयतेत्तिरीयसंदहिता ।. १,५५ ( काम्थयाज्यपुतेनुवाक्याभिधानम्‌ ) । प्रयोगन्वये पाज्यापुरोनुवाक्ययोिगमेषु वा यत्र यत्र प्रयोगोेक्िवस्तभ्र स्म सू्यशब्द एव युक्तः । परतायपि निगमेषु नाथमान विवक्षपाऽपिशब्दः पयुण्पते, कं तर्हि पैषराव्दािवक्षयाऽपि । वथा सत्यपिदेशोऽपे वेधशन्द रिषिय दव भवि- ष्यति । स्मास्तूरथखब्द एव प्रयोक्तव्यः । हद्शाध्यायस्य द्वितीयपरदे वितितम्‌- “अरम्भभीया सौय नोत स्थान पयोगवत्‌ । कत्था न प्रयोगार्था कतरम्भे पतो मवेत्‌ » ॥ ददीप्णमा्तयोः पथमपयोगस्येवक्रम आरम्भणीया न पयोगान्वरस्वेवि नद. भे निर्गम्‌ । आदौ छवस्य करवत्स्कारस्य यावन्जीवपयोप्तत्वा्था न प्रबो- गान्तर आरम्म्णीयेक्षा, वथा यदिज्भीवप्रविकाटमधभ्यपातिनीमां हौवंदि- विरूतीनां नास्ति रद्पकषेति पराप्ते ूमः-द््दीपू्ण पासावारष्स्यमान इृषयुकतवात- त्थेयमारम्भणीया, न्‌ तु प्रयोगार्था । कतवन्तराभे हि सौयदीनि । वषः पबो- गान्रवैषम्बत्तौयाद सा कृतैव्या । न च याव्ग्जीवकाटः पकलङ्क, कतषमै- तेन द्वितीवे विततार । अतो नोकतरकषोघन्यायोऽज प्रसरति । बस्माज्‌(सस्वश पसङ्कः । वृदी याध्यापे चदुधपादे विन्तिवम्‌- “स्ोमवामिचरुरोके वेदे वेन्दियसक्षयः । दृष्टदोषो जक्षकेऽतो वमने विहिवधरुः ॥ अदोषो वमनयेव छोके पानं भती पनः । रणाय वतो वान्तिदोषदान्य भवेश्चरुः+! ॥ । हदमाक्नायते-“ सगे वकं नि्पपेच्छ्पामकं सोमवाेमः इति । वैर सौ. (षके सोमवमने रिरिवोऽयं इरः । कुतः । ५३ वा एष्‌ शद्धियेण दीैग(सो- ` मीयेनोध्यैते यः सोयं दपरितिः इति दषटपोष॑मुषन्यस्य तच्छान्तये दषाक्धाना- षि चेन्नैवम्‌ । सोक -धातुराप्या धिनो दमनयिष सोमस्य प्राने हति वमनस्य दोपरिदुखाद्‌ । पेद तु "हिन्व भे बा इरवः' इत्यनेन मन्धेण जरयितुं सोमः पीयते । वव वमगपायाशदाधोऽयं चकः । कवान्यबिन्तितम्‌- “कालिज वमनेऽम्येवं कृरवरेदोत वर्जनात्‌ । विशेषस्पानगो नैवं कुरव निरूपितः १ ॥ १. च. “न्रे वे" ।२क. ध. ङ. शधवमपल्नस्य ।

१३९

-१.६ भीमत्लायणाष्दाशविरवितथाष्यसमेतः- [रदिवौषकाणड- , (काम््कज्यापुरोनुवाक्यमिधानश्‌ ) ` हस्व सोेदयने दशारति दिः ५२दभद द्दिजां यलशनस्व चै ब्णने स~ वैडासो दरूरिति देन्धेवम्‌ । यो ईष स निदपदीरि निवपन चहनिषितत, निवा च रनमानः । ऋविगो लिः८ेऽगिकारान्दरपसङ्काद्‌ । वस्माधनम्‌~ नस्पैव वपने वरवविः । अष्टपाष्यापस्य पथमररे बिन्िवम्‌- क्षीरस्याऽऽज्यस्य दा #रि मघुन्यप्यिणों पतः । दत्वं न पुतेऽप्यस्य सेचछद्वेणस्च सेभवात्‌ » ॥ - भविभ्रायनि भृरदे-“दवि मधु वृतमागे धानस्तिण्डुठास्वतसं सृष्टं पागाप्त्यम्‌)? हेपि । एत्र शधन्ुद्के द व्रवत्वसामान्येन सनाय्यगतस्य प्रयो धर्मा इति चेत्‌। ज । पूतेऽ्यक्निसपकेण ददतव द्ाव।दुङखवणं लादाज्यधमणागुतवनादीनां सम बातयोपममाणां दोहनादीनामसेमवाच्चोषो दायांजगतस्याऽऽज्यस्प धर्मा; कर्तव्याः हति भ्रीमत्ायणाचाय रदिते माधवीये बेदार्थपकैरि छष्णयज्ञ- , ैदीपोेत्िरीयसंहिवामाष्ये द्वितीयकाण्डे द्िवीयप्षाढके प्रथमादिदादकान्ता अनुवाकः ॥ १-१२ ॥ बेदाथंस्य प्रकारेन तमो हाद निवारयन्‌ । पमर्थाशतुरो देयाद्वियावीधमहेश्वरः ॥ हवि भीमद्विधारीथपहेश्रापरायवारस्य श्रीमदाजापिराजपरेश्ररस्प श्रीदी.दृष्टण्टरःयस्याऽहाररिषारकेन माघगाचर्देन दिरबिो वेथते १४८गयजर तैतिर्यशह- वामाघ्ये द्विती पकाण्ड दिवः पराढकमः२॥

॥

0 १. श. {टश । २ ख. च, भस्यव'। ३क.ख.घ.ल् या 4ए. ल. $ छ, वमिति ¦ ५ ष. च. धयान ;

धिष ०३शनु ०3] दृष्णयजुर्वैदीयतीपिरिसहिा । ११९७ ( भूतिकामादीनामाद्विवबरदिीषटकेधिः ) ( अथ द्विवीपाष्टङे वुगीपः ११३कः ) । ( ततर प्रथमोऽनुवाकः ) । हरिः ॐ। आदित्येभ्यो भर्द्रदयश्वरं निरदतिंकामः आदित्या वा एतं शतै प्रि ददन्ते योऽ भूषय हसन्धूतिं न प्राप्रात्यादित्पानेव भुवंदरतः स्वेन॑ भागेनोप धावति ' त न भूति सम- यन्ति भवंत्येवाऽद्तेभ्यौ धारवदरङयश्चदं निर्दवेदपश्द्धो वाऽपरष्यमांनो वाऽऽदित्यावा अंपरोद्धारं आदित्या अवगपयितारं आदित्या- नेव धारय॑दूतः (१) स्वेन॑ भागधेयेनोप धावति

तरयेन विक्षि दात्यनपरूष्यो भ॑वत्यदिेऽनुं मन्यस्वेत्टपरष्यनौनोऽस्य पदुप्रा द्दीतियं षठा अदितिरिदिभवास्मेः राज्यमनवु मन्यते सत्याऽशीररत्थाह स्स्याभेव ऽक्षर कुरुत हह भन्‌ हत्द)ह प्रजा एरासप सर्मनकषः करो- सप परेतं मस्तेः ( २ ) दनव एना विद विनाऽम्य॑मः राजना वह मारुती दै बि इन्येष्ठो विद्यतिरविरेवन ४ राष्ट्रेण सम॑र्धयति यः प्रस्ताद्धास्यवादी स्याचस्यं गृहाद्षीहीना

११०८ श्रीमत्सायणावा्विरचितमाष्यसमेता- [रदितीपकाण्डे- ( भूतिकामादीनामादित्यचवद्दीिविषिः )

हैरेच्छष्ा रं छष्णाश्ध्य वि चिनयाये इका स्स्तमांदित्यं चरं निर्वपेदादित्या वे देवतया विदषिदौमिवावं गच्छति (>) अव॑गताऽस्य वि- इन॑वगत राषटमित्यांहये रष्णाः स्पुस्तं बा शणं चरं निर्वपेद्वारुणं वे राष्टममे एव विर शष्ट चाव गच्छति यदि नावगच्छैदिममहमां- दित्येभ्यों भागे निर्वपाम्याऽपुष्मांदमुष्ये वि~ शोऽवंगन्तोरिति निर्पेदादित्या एवेन मागें ्ेष्सन्तो विराम (४) गमयन्ति यदि नावग- च्ठेदाश्वत्याग्पगखान्सप्तम॑ध्यमेषायापुपं ह- न्यादिद्महमांदि्यान््नाम्याऽपरादमुषयै वि शोऽ्॑गन्तोरित्यादैत्या एवेन बदधवीर विरा- मवं गमयन्ति यदि नाव्गच्छदेतमेवाऽऽदितयं चदं निर्वपेदिध्मेऽपिं मयूखान्त्सं नंदेदनपरुध्य मेवा गच्छत्याश्वत्था भवन्ति मरुतां बा एत- दोजो यद॑श्वत्थ ओज॑सेव विरामव गच्छति सप्त भ॑वन्ति स॒प्तग॑णा वै मरुतो गणरा एव िशमवं गच्छति (५) ॥ ( धार्थद्पो मरुतो गच्छति विशमवैतदष्टादंश च )।

ण दी यतैचिरीयः =

इति ृष्णयजवेदीयतेततिरीयसंहितायां दितीयाषटके तृतीयप्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः ॥ ५ ॥

पपार अनु०२] छष्णयजेदीयतैतिरीयतंहिता 1 ११०९ ( पत्य॒भीतार्दानां शतङृष्णलादीषटषेषिः ) ( अथ द्ितीयाष्टङ़ रतीयणषाञके दितीयोऽनुबाकः ) । ` ~ देवा वै पृ्योर॑भिमयृस्ते प्रजाभतिमपां धावन्ते

भ्यं एतां प्रजात्या ठतरुण्णलां निर॑बपच्त-

येवेष्वग्रव॑मदधायो रुत्योर्विभीयाचस्मा एतां

प्रंजापत्या ^ रदङम्यटां निर्वपिखजाप॑तिभेव

स्देन॑ भागधेखेनो दाति स एदास्मिनायु-

दैधाति सर्वमायुरेति क्षवक्ष्यला भवति इता- : पुषः इत्य आयः वेद्ये (4) प्रति विति षते भवत्यायु घनययरत हिरण्यमा- भुश्वेवास्यां अगतं च सरदची दधाति चतवा- रिंचत्वारि रष्णलःन्यवं यति चतुरवत्तस्याऽऽ- ष्त्यं एकधा अ्घण उपहुरत्येकयेव यजमान आशुदधात्यसावांदित्यो न ब्द॑रोचत तस्मै दे- वाः प्रायाश्वा्तमेच्छन्तस्म एत सोयं धरं निरयपन्तेनेदासिमिन्‌ (२) रचंमदयो बंद्यवचं- सकौमः स्यात्तस्मा एत सौर्यः चरं निर्शषेद्‌- ` युमेषाऽऽदित्यर स्वेन सासधेयेनोपं धावति स एवास्मिन्बदवर्यसे दधाति ग्रद्वचैस्यैव म॑ब- व्छुमयतों रूकमो भ॑वत उभयत एवास्मिन्शचं दधाति प्रपजेभ्र॑याजे रुष्णं जुहोषि दिग्भ्य एवारमै बरह्वर्दसमवं इन्ध आद्ेयमाकंपालं

निवपेत्साविननं द्वाद॑शकपालं भ्य (३) चहं यः

= 1 ॐ

„ ॐ 1.

१११० भीमासायणादा्दिरदितभाष्यसमेता- (श्दिषीत्काणै-- ( पर्युमीतीर्दीना शतकष्णटावीहिवरिषिः ) - कामयेत हिरण्यं विन्देव हिरण्यं मोप॑ःनमेदि-

ति यदञनियो भर्तयाभेयं चे हिरण्यं यस्वेष हि- श्य तेनवेनदिम्दते सावित्रो भ॑वति सवितृ घत एवेनैद्िमदत भूय चरर्वत्यस्यामेषेनंहि- श्त उपैन € हिरण्यं नमति दिया एष ईषि णं वरेग्दते यो हिरण्यं विन्दं ताय (४) एव निर्वपेदधिरण्यं विवा नेन्दरिदेणं षरपिण ष्यत एतामेव निरपेयस्य हिरण्ये नरेष- यदामियो भव॑तं वे हिरण्य यसयेन हिरव तनेषैनदिन्दाति साविजो भ॑दाति सवितृध्सूत ए- वैनेदिम्दति पम चरुभ॑वत्यस्यां षा पएतन्नेश्य- ति यन्न्यतयस्याभिषदिन्द्ीष््रः (५) त्वः सोम॑मभीषहौऽपिषत्स विष्यङ्ग्याछत्स इन्दि येण सोमपीथेन व्यायत स यदष्वमृष॑बभीतत श्यामाका अभवन्त् प्रजापरतिभुपांधावच्स्मां एत* समिन्द्र श्यामाकं चरं निर॑वपततेनेशा- स्मिनिद्धियः सोमंपीयमदधादि वा एष ६- द्ियेणं सोमपीथेनंष्यते यः सोमं वमिति यः सोमवामी स्यात्स्मे' ( ६ ) एत समिन र्यामाक्‌ चरुं निर्पेतसोमं बेरं च स्वेन॑

(धषी ०\अग्‌०९) छष्णययुवदीयतैतिरीयसंहिता। 4१११ ८ शृत्युभीतादीनां शतक्ष्णलादीशिषिषिः ) मागपेयेनोषं धावति तवेवास्मिनिन्धियशसोम- पीथं ध॑त्तो नेन्द्रियेण सोमपीथेन स्युस्ते य- त्सौभ्यो भव॑ति सोभपीथमेवावं रेन्धे यदैन््रो भद॑तीच्ियं वै सोभपीथ इद्धिवमेव सोम रीथ- मेवं रुन्धे इयापाको भवत्येष वाब स॒ सोमं :(७) साक्षादेव सेमपीथमवं हन्धेऽभयें दने पुरो- इार।मछाकपारं निर्वपेदिन्द्रौय प्रदजे पुंरोड- हमेकाद्राकपालं पञ्चकामोऽभिरेवास्मे पञ्च- न्प्रंजनय'ति वृद्धानिन्दरः प्र य॑च्छति दधि मरु घ्रतमापो धानां भवन्त्येतद्ध पड्ना £ रूप ५ रू- पेणेव पञ्नय॑ं इन्धे पञ्चगृहीतं भ॑वति पङ्का हि पयो बद्ुरूपं भ॑वाति बहुरूपा हि परार (<) स दे प्राजापत्यं भवाति प्राजापत्या वै परषंः प्रजापतिरेवासमेः पशन ज॑नयत्यात्मा वै पुरष्स्द भु यन्भध्दधौ जहोत्यात्मा्यभेष ते- व्धमामोऽने प्र ददाति पङ्क्त्यौ याभ्यान्‌- वाकयं भदत: १: दुः एषः पाहः एरय आ- समाशयेष यत (दयं पुनम इन्धे (९) । हनि भूम। एतामिनः स्पाचधे सोनो धर्मा हि पव एफबतारेश्यच ) । शति ्ुष्णयजर्वदीयतित्तिरीयसं हिता दितीया४्के पृतीयश्रपाये द्विती योऽनुबाफः ॥ २ ॥

भ कि

५११९ श्रीमत्सायणाचायपिरादेतमाभ्यसमेता- [९ यके ( यज्ञविभ्र्टादीनामिषटिविधिः )

` ` ( अथ द्वितीया्ट$े तृतीयप्रपाठके ठतीयोऽनुवाकः ) । देवा वै सजमांसताद्धपरिमितं वरस्कामा- स्तषा सोभ राजानं यर्‌ भात्स गिरिमुदै तमस्मिरतदे्तादम्नीपोमौ सथ॑मदतां ताविदं , यज्ञविर्ठोऽनु पैरादववीयाजयंतं मेति तस्मां एतामिष्टिं निरंवपतामाग्नेयमष्टाकंपालमैन््मे- काद्राकपाठ रौम्यं चरं तयैवास्मिन्तेजैः (4) इन्दियं ब॑षवच॑सम॑धततां यो यज्विन्षटः स्यात्तस्मा एतामिष्ि निषपेदाऽ्नेवमष्टाकपाल- भन्दरमेक।दशकपाक< सौम्यं चरं यद्॑गनेयो भव॑ति तेज॑ एवास्मिन्तेनं दधाति यदन्धो भव॑ तीद्धियमेवास्मिन्तेनं दधाति यत्सोभ्यो वेहयष- चसे तेनाऽऽगनेयस्वं च सोन्यस्य. चेरे समा- श्चैषयत्तेज॑शैवा्िन्मसवर्दतं च॑ समीची (२) दधात्यग्नीपोमीयमेकू;द्राकपालं निर्व-

नोप॑ धावति सेवम एमन समवयन

कामो नसत्यरयीयोगीपमष्डाक्पाठं निदेश

वच॑सकांभोपगनीपेमादेदं स्वेन मागवेये

५ गं "र

दवति तावेशस्थिन्धह्वदयसे घ॑चो दद्वः स्यैव (३) भडति यरदष्टाकपाठस्देनऽभ्नेयो

` [पषा०अन्‌०३) रष्णयजुरवदीयतेतिरीयसंहिवा । +` १३

( यशविभ्रष्टादीनामिषटिषिषिः ) यच्छचांमाकस्तेन॑सोम्यः प्रदूष्य पोमांब वाजिने स्यामाकं चरं निर्पेयः हम्यांद्रिमी- यद्वेतो हि वा एतस्मादवाजिंनमपकरामत्यथेष छग्यांदिमाय सोममेव बाजिन्‌* स्वेन मागवे- येनोप॑थावति सर एवास्मिन्रेतो वाजिनं दाति नं कयो भ॑वति बाद्मणस्पत्यमेक।दशकपालं ` निर्वपेद्ामंकामः (४) बह्मणस्पतिंमेव स्वेनं मागषेयेनोप॑धावति प्त एवास्मि पजाताग््- य॑च्छति प्राम्येव भ॑वति गणद॑ती याज्यानु- वाक्य मबतः सजतिरेवेनं' गणव्॑तं करोप्ये- तामेव निर्वपेयः कामयेत ब्रहमन्विङां षि गांश- येयमिति मारुती याभ्यानुवाक्ये कुयद्रदभरेष विं बि नांरयति ( ५)

( जः सीदीं मकषवरंस्येव याम॑कामसिष॑सारिभयश्च ) ।

इति छष्णयजुवदीयतेततिरीयसंहितायां दिती याष्टके दतीयप्र१ठके तृतीयोऽनुबाकः ॥ ६ ॥

( अथ दितीयकण्डे ठतीयः प्रपाठकः ।

( तत्र प्रथमादितृतीयान्ती अनुवाकः )। भस्य निति वेदा यो देदेभ्पोभशषिछं भगव । निर्ममे हमं बन्दे विधावीरथमहेश्वरम्‌ ॥ 4 ॥ काभ्पेषयः भृताः काशिदूदितीये तु पषाडके । एृतीपे तु विधास्यन्ते तचतकठममीम्िगः ॥ १ ॥

१५४

3१४ रीमल्सायणाचायापिरावितमाष्यसमैता- [रदैतीयकाण- „ ( यज्ञञिष्टादीनामिषिविषिः ) २ कम्येहितवे समानेऽपि संपदायकतां भिदा । प्ाढकद्यस्येवं चतुर्॑स्यापि गम्पवाम्‌ ॥ ३ ॥ चतु्दशानुबाकाः स्ुस्ततीयेऽसिन्यपाठके । पदथांस्तु कमेगेह वक्षयन्तेऽवसरे सति ॥ ४ ॥ भूतिकाभो भृवदृद्भ्य आदितयेभ्यश्ररं चरेत्‌ । रुद्धोऽवरुध्यमानो वा धारयदरद्धय आचरेत्‌ ॥ ५ ॥ ष्व हिभिरादित्पं दरु. रृष्णेसतु वारुणम्‌ । हष्यमानः परकुर्वति मयूखानां च कीम्‌ ॥ ६ ॥ । पद्बन्धनं वथाऽऽदित्यं चरमेव समादरेत्‌ । । भादयानुवाके कथितमेतत्सर्व विशेषतः ॥ ७ ॥ रं वो विश्च इत्पवक्षरार्थस्तूपवितः । मृत्योमीतो घायुर्थं निवैपेच्छवषूष्णडाम्‌ ॥ < ॥ अहलवचतकामो य स सोर बरमापरेत्‌ । हिरण्पकामः कुरति हभनपादिहविललम्‌ ॥ ९ ॥ हिरिण्यङाभे वचाशेऽप्येवेदेव समाररत्‌ । सोमवामी तु सेोमेन्रं उरं श्पामाकतश्वरेत्‌ ॥ १९ ॥ पशव्यं सभ्नपे दात्र इत्यादि्रथमाचरेत्‌ । अनुवके द्विदीयेऽधां एदावन्त उदीरिः ४ । हिरण्यम इत्यक्राक्षरर्थः त्मीरितिः ४ ११ ॥ अथ वूीयेऽनुवाफे रश्ञविद्रशौतरिष्टवो विदातभ्वाः । ताऽ प- विश्ररेटिरिषानाय प्र्लौहि- देवा वै सनभिति । शद्धा कोम्धमानेन षशेठक्षभे तठेन परिमितं हत्नमनुष्ठिवदन्तः । सन्धि इलं सवरप ठेषु थेन वशः क्षिष्यति षद्न्ि्न्‌ \ तेषां देवानां मध्ये फषटीमूतं वशः सें पाभोत्‌ ) च च सोगोन्येषां पशे गरू मिति मन्वानस्वेन यरता सह गिरिं ऽभि परवधतरोहृव्‌ । अभि रहा हस्य प्र्ठप एवाऽऽरोहत्‌। रौ ताग्रीषोगौ ¶रपसैकमत्यं सतौ । वदह्वद्वावेतु

१.१, द्‌, च, -ताऽमिषा; प्र । २. च, “न्नर ।

[पषा०३अन्‌ ६] छष्णयदीयततिरीयसंहिता । १११५ ( यज्ञप्िभरशटदीनाभिष्िविदिः ) फराहिव इृदश्िरकःठेन गत्वा मां डाय पाजयतमिति अवोचत्‌ । तौ च तसमै विदविष्कामिं निरवपताम्‌ । दैखिभिदैविर्िस्तेगजादिकं बरं उभ्धम्‌ ¦ भथ विवदे- | यो यक्षधिश्रष्ट इति । \धिप्शुततमानां छस्वककेष्वननृषठानं बेष्तं बरें मापस्येयमिः ¦ अग्रव कंचिषिगेषं विभत्ते- 4 आञ्नेयस्येति । तेन समाश्चेषणेनास्िन्पजमान आज्ञारक्तिः श्रताभ्यषनप- ततिशवत्येते सेपूरणे स्थापयति । कामितार्धसिदचर्थमिष्यन्तरं दिषते- ३ अक्षीषोमीयमिति। अधना सहं मृते ज(तत्वत्सोपपातृतवा्च तदुषयं बरा्च- णस्प देदता । बह्मवयंसारयं श्यामकेपुरोडाशे विषत्ते- अप्ीषोभीदभिति । कपारगतयाऽष्टसैरूपया गायशरीस्परणांदृद्रेणं हविष भाप्रेयत्वम्‌ 1 “ अष्टाक्षरा गयी गायत्रोऽपनिः » इति भ्त्यन्वरात्‌ । वथा ५ सोमो वा अरुष्टपथ्यस्य राजा + इत्यादिश्रुतेः श्यामाकृषान्येन - हेविषः होप्यत्वम्‌ । अनेनैवाधैवादेन विधिवाक्ये पुरोडाशस्य श्यामाकमयश्वमृनेयम्‌ । = छ्वीमतवपरिहारयिषटि विधचे- । % सोमायेति । पजननसमर्धोऽजरसो बाजस्तदते वाणिने । यदा काजिनं प्रज- गनमरथांनरसरूपं रेतोऽस्मादुरषाद्पकामति रोगेणादृष्टविरेवेण श तत्तामध्यं पतिनभ्यते बदानीमस्य छीबतवं रंपथते पस्माष्कीरलादिमाक विभेति । शटयन्तरं विधते- बाह्मणस्पतेयमिति । अतर गणानां तवा, श दृण्जतेनेष्देते षच्‌ वन्त्पानुषाके तमाम्नास्यमनि विधतते- गणवतीति । गणशब्दो ययोकतेवोरश्वि ते गणदत्यौ । +> भदा पैशपजातिधंनिकत्वगवेण ब्राक्मणमतिकरमति तदा तस्निन्नाक्षमे शां जातिं वश्यां कर्तु तमिव विषत्ते-

१ सख. प्रार्थयामास) २क. ष. क. ख, हनिषा।

\ ५१६

ीमसायणाषायपिरावितमाप्यसमेता- (२दिीप$ण्डे... ( र्गकामाीषिविषिः ) एतामेदेति । बक्षन्ा्णे विनाशयेयं गव॑विना एनेनाऽऽसतातकुाम्‌ । भरतो क गोद्विपादः श्येते क्ररौ वैश्वानरो न उतेस्मिलनुवाके

कमाजनति भजरापि पतीकेन प्रहीष्येते । वदुमयमव विषते

भाङतीति । परतां संबन्धिन्यो भरार्यो । भरतो पै देवानां. विश हति

अदेर्तद्वप्रहेण भानु्षीं विशमपीनां करोति ॥

एवि भीमत्तायभाषायं विरचिते माधवीये बेदाथैपकाशे छृष्णपञुवे-

दीपोेत्तिरीयसंहिवाभाध्ये दिवीयकाण्डे तृतीयपपारके . प्रयमादितृवीयान्ता अनुवाका; ॥ ६ ॥ `

(अय दितीयाष्के तृतीयप्रपाठके चतुर्योऽनुवाकः) =, अर्यम्णे चं निपपरछवर्गकांमोऽसौ वा आं

, हित्पौऽयंमाऽयमणमेब स्वेन मागधेयेनोपं धा-

दति स एवैन £ सवर्गं लोकं ग॑माययैम्णे चरं निपियः कामयेत दानकामा मे प्रजाः स्यरि त्यसौ वा आंदित्यौऽयमा यः खद वैः ददाति सोंऽयमाऽयमणमेव स्वेन भागधेयेनोप धावति स एव (१)अस्म दान॑कामाः प्रजाः करोति दानकामा अस्मे प्रजा म॑वन्त्य्यम्णे चरं नर्व वेयः कामयेत स्वस्ति जनतांमियामित्यसौ बा शांदित्योऽयेमाऽर्यमण॑मेव स्वेनं भागधेयेनोप धादति स एवैनं तदर॑मयाति यच जिभगमिषतीन्दरो वे देवानौमानुजावर आसीत्स प्रजाप॑तिमुपौ- भावचस्मां एतमनद्रमौ नुष्कमेकादशकपालं नि (२) भवपर्तेनेदेनमभं देवतीनां पर्वगयद्बुष्न-

,

[षा ०३अन्‌ ४] ङृष्णयजुेदीयतेतिरीयपेहिता । ` १११५ ( स्वर्गकामादी्ितिषिः )

ब॑ती अ॑वती याज्यानुवाक्ये अकरो ध्नादे वैनभं पर्यणययो राजन्यं आनुजावरः स्या- तस्मा एतमेन्द्रमानूपुकमेकादशकपाषटं॒निर्व- पेदिनद्र॑मेव स्वेनभागधेयेनोप॑ धावति स एवैन मर प्मानानां परिं णयति बुध्नवती अभ॑व- ती याभ्यानुवाक्ये भवतो बृष्नदिवेनमभष्‌ (६) प्रि णयत्यानुषूको भवव्येषा तस्थ देवता आंनृजादरः समदय यो बांद्मण आनुजावरः - स्यास्स्मां एतं ब।हंस्पत्यमानुषुकं षकं निप ‡ दषृहुस्पतिंमेष स्वेन॑ मागधेयेनोपं धावति सप- बेनमध्र समानानां परि णयति बृष्नव॑षी अ- प्र॑वती याज्यानुवाक्ये भवतो बुष्नादेवेनमं परि णयत्यानुषुङो भवत्येषा क्षैतस्यं देवता ष आनुजावरः स््र॑द्धथे (४) । ( एव निरिस्य चत्वरि व ) ॥ इति छृष्णयजुर्वेदीयतेत्तिरीयसंहित यां दितीयाटके तृतीयप्रपाठके चतुर्थोऽनृवाकः ॥ ४ १

( अथ दितीयकाण्डे दुषीयपपाठके शतुरथोऽगृषाकः ) । पृतीये यश्िपरष्टो यः कमं पप्ुतिष्डवि । बरसषवचंसकामो पः छीबत्वाधो बिभेवि इ॥ १॥ ` धामकामो ब्राह्मणो यो विशः स्थापनमिष्छपि | एतेषामिष्टयः पोकतास्प्त्फ समाये ॥ २ ॥

१११८ श्ीमत्सादणायाथषिरदितमाष्यसमेता- [दितीपकाण्डे- । ( खरमकामादीष्ठिषिषिः ) भथ व्ये सर्गकागादीदापिषदो विगतमदः । पत स्वर्माधिन हिं विधदे- अय्॑णे चश्मिति । प्रतिबहािग्तामेषोरं विधते अर्थ्॑णे प्वरुमिति ! टोके यः फोऽरि प्यं द्दापि सोऽयं ददाति तोऽयं सुषैवत्कीत्यां भाकषमाभतवादषैयेत्पदयैते । तं मरयितु मृष्याथापम्णे बरयुकः । सभां जिप्रमिषौरिषं विपत्ते भर्मणे चरुमिति । रस्ति निप, जनतां जभतमृहम्‌ 1 यः समानानां पध्ये मषठथ टभगःस्तदीयानुजाद्वरो निषृष्टो पते दशप मैष्टधपाप््थमिषटि विषां परौषि- टरो वै देवागाितिं : अन्‌ रधाज्नातो भताऽनुजस्तस्मादप्पवरोऽनु- जावरश्वहदुतंमानं आतज वरः ¦ भवः मिरु इस्यथैः। षीहिस्तम्बेषु पृनेष- दशिष्टमदेम्पोऽनुसुयन्तेः पश्वादु्शवम्र शति द्िरोपफठलूपा व्रीहयोऽनुचूकाः, तेभ्यो निष्पलमानुपूकम्‌ । पेन विषा. पजपिर्दैवतानां पर्प इन्र भह पपिववान्‌ । बुभ्नरम्दोऽषि यये रोषो बृध्नपत्यो । जमरन्दोऽस्वि पयो- करंबोसवे अगवत्यौ । वुष्नाद्भर बुष्नादयेणेगेते अन्तयानृबाके समाम्नास्पमाने । बृध्नान्पूठाद्रभ्यामभषसानं पापयत्‌ । कर्यानुडनकाठमारम्य वावग्जीवं नयं प्रापितवानित्यथंः । अथ विधत्ते यो राजन्य इति । य आनुषूफ . आनुशावर रतस्येयमानुषृकषान्पमानि- न्धेव देववा युक्ता । सदकालात्‌। तस्मादानुपृकपुरोढ।शः सभृयचे संपथते । आन्‌- जावरब्रा्ञगस्येषटं पिषतते- यो बाह्मण इति । अत्र प्रयो जज्ञे महान्मही, एति दे बाग्पानुवाक्ये । स इष्नादृष्ट जनुषाऽभ्यग्रपरति वृष्नाप्ररन्दयोस्तत्र वि्यमानतात्‌ ॥ हति शीमत्हायणाचायैविरविते माधर्दपि वेदा्थंपकाशे रुष्थयसर- दीषतैचिरीयरहिषामाष्ये द्वितीयकाण्डे तृतीयप्रपाठके चदु्धीऽनुषाकः ॥ ४ ॥

( रजयक्षगहैतस्ये्िविषिः ) ॥

( अथ द्वितीयः त्रतीयप्रपाठके प्वमोऽनुवा>ः ) 1

प्रनापतेच्चयचि ऽदाद्डहितर आसतन्ता रोमईय राकषेऽददात्तास्ा* रोहिणीश्पेत्ा दै्दन्तीः पुन॑- रभच्छम्ता अन्वे्ताः पन॑रयाचत ता अमेन ुन॑रददार्सोऽरवीदतभैषीष्व यथां समाव॒च्छ उेष्याम्ययं ते पुनंदांस्यामीति त्त ऋतम।मीत्ता अस्मै पुन॑रद्दात्तासा* रोहिणीभेवोपं॑ (१ ) देच यक्ष्मं आछंद्राजौनं यक्ष्म॑ आरदिति तद्राजय्मस्य जन्य यत्पावीथानभवत्तसांप- यक्ष्मस्य यज्जायान्दे(ऽचिन्दुचन्जायेन्ध॑स्य ध एवमेतेषां यकमा जन्य वेद्‌ नैर्॑भरेते यष्षमां विन्धन्ति स एता एव॒नंरस्यद्कगषावक्ता अंवेन्वरं वृणामहै सयादच्छ एव न उपाव

[निषा ° इअनु ०५] छृष्णजुरदुःदतेत्िरी यतत हिता । १५१९

५४

हीतः स्पा एते स्यानेव स्वेन भारवेयेनयेपं षादति त एवेन पापात्लामान्डेचन््टव्टयःस्याय निववेदयुमे- वै॑माष्वाद॑मानमम्दा प्यायरति नवोमवौ

भति जायमाने इति पुरोनुवपदयां भवत्याशु

>) [कः

रेवास्मिन्वयां दषःपि ययादित्या अर्यमा ण्याययम्तीणिं याज्धतेनमेतवां प्वावदति ( ६) ॥

५१९१. भरीमत्तायणाचाधरिरवितमाष्यसमेता- [रदितीयकाणै- ( राजयक्मग्हीतेस्पेषिषिषिः ) ( एवोपेतमसिन्रयो$श च ) ।

हाति छष्णयजर्वेदीयते्तिरीयसंहितायां दवितीया्टके दुतीयप्रपाठके पश्चमोऽनुवाकः ॥ ५ ॥

( अथ द्विवीयकाण्डे तुधीयप्रपाडके पञ्चमोऽनृवाक, ) । स्वर्गकामो दानकामः समां गन्तुं य इच्छति । राजन्यो ब्रह्मणश्च दरौ यौ स्व(तामानृजावरौ ॥ रयेऽनुवाक एतेषामाम्नाता ईष्टयः कमात्‌ ॥ १ ॥ पश्चमे राजयक्षमगृहीतस्पे विधातु प्रसोति- प्रजापतेरिति । “ अम्बा दुखा निवलिनर यन्ती मेषयन्ती वरष॑यन्ती वुवुणी- का » एत्पवमाम्नाताः सप्र रतिकाः । अवशिष्टा अशिन्पाद्यः वद्िशषि- वा(खोाः । हा एताक्लपिशत्‌ । ठ रोहिणीन्पतिरिक्ता रष्यन्तीस्दीयं सुखपसहमानाः पुनः प्रजापतिमगच्छन्‌ । सोमस्ता भनुगम्य प्रजाप यावित वान्‌ । स परजाप्तिरेवमबरवीष्छपथं परतिप्यख त्था त्पवथ्ठः सम्येनता उपैष्यामीति, पवस्ताः पनदास्यामीति । स च सोमः शपथं रत्वा वाः सीत्य हापथमृह्ष्य पूवंवदरोहिणीमेवोपैत्‌ । वतः स यकषम्याधिशृहीतोऽभूत्‌ । वतो राजानै यक्षयः प्ापवानिति ब्युलत्त्या राजयक््मनाम्नो व्याधेजन्म संपलम्‌ । यस्मान्जायाभ्यो निमित्तमृवाभ्यो व्पाधिमखमत वस्माभ्जायेन्यनामकस्य व्याषे- न्य सेपनम्‌ । त एते त्रपो यक्षमव्याभेरवान्वरविरोषाः षज्जन्मषेदिनो भ्यधे- रामः फम्‌ । तवः सोमेन नभस्छताः सेविताभेताः सवौ; सम्येनोपगमनं बरं दृता म्पाधिषरिहाराय चरं निरुप्य सोमं तस्मालापात्लामात्मषखाप्रोगादुमोव- यम्‌ । इदानीं विधत्ते । यः पापयक्ष्मेति । आदित्यानित्यथैवदि भवणाद्स्य ररोरिविदेषवा नं भववि । पोणंमृीं वारयितुं विधत्ते- अमावास्यायापमिति । अमावास्यापामवीवायां शष्कपतिपदमारभ्य समस्य कठाबृद्धधाऽऽप्यायनं भवति ।

१क. घ. ऊ. तूतीयेऽनुशाक । ल. च. चतुर्थानुवाक । २ ख, ° धिग्रस्तो बभूष त^। ६ स्र. धै, कृ. च. जयः कषयश्या" ।

14

[षा०६अ्‌ ०६} _ छष्णयङ्पदीयतेपिरीयसंदिता । ( अन्नाद्नशकतिंकामस्ये्टिविषिः )

कतुर्थपपाढकस्यान्त्यानुवाके समाम्नास्यमाने कचो विषते -

नवोनवे इति । तै एते क्रदो ततैव ब्याहूपास्येते । पयमायाचष्वन्दे दीषेमायुस्विरवत्थिक्ततवातत्पठेनाऽध्युष्पाधिः । . अमावस्ययमादित्वे षषि- हानां चन्ब्रकखानां पुनरादित्यदेव चन्द्रेण उम्धत्वाश्वन््रीतकर्षं, भादित्वत्यैषो, त्कषं इति त्वा स्या कच आदिप्यचरावदेयभिकरण्यम्‌ । दिवीयस्थाग्रष्या- व्यापवन्तीपि भदणाचय्ा यजमानस्याऽऽम्यायनं ुकतम्‌॥ - .

हवि भीमत्ताय्णाचियेविरचिते माद्य. बेदाधकाशे दष्णय

ऋच

दीपतेत्तिरीयसहिवाभध्ये दिीयङाण्डे तृतीयके ¶अमोऽनुषाकः ॥ ५९॥

(अय दर्ता टतीचपाठडे पो जवाः ) । परभाप॑ववषेभ्योऽनायं प्यादिशात्सोऽनौ- छिमहोकान्तरिषयति समासि

तदिमद्ीकानभ्यत्येरिच्यतनद्रर राजानामिनम-

षिराजमिन्द्र £ स्वराजानं ततो बे त दैमा्नी कारश््ेधाऽदंहसन्निधातोजिषातुत्वै यं कामये काभ्ादः स्यदिति तस्मां एतं जिधातुं निषे दिन्रीय राह प्रोडारौम्‌ ( १ ) [एकावरक- वोभिन््री याभिराजयेन्द्रांय स्वराेऽयं षा श्द्रो राजाऽयमिन्दरोऽभिराजऽसाषिष््रः स्वरा- दिवनिष छोकान्स्ेनं भागभेयेनोप॑ धावति त नाज स्नपा पर गह

- पथां दत्तेन परल गां इह पएवमेवेमाहीका-

१४१

११२१

न्व

५१२ ` भौमलसायणाचायंपिरपितमप्यसमता- [र६तौषफाणै.- , ( अन्नादनशक्तेकामस्येशिविषिः )

पप्रतान्काम॑मन्नायं दुह उत्तानेषु कपलेष्वाधिं भयत्ययांतयामत्वाय अयं: पुरोडाशं भवन्ति रय मे लोका एष लोकानामाणया (उक्त रउक्तरो स्यायान्मवत्ेवभिव हीमे लोकाः पृ सरवैषाममिगमयन्नवं यर्च्छनबटूकारं प्यत्यासमन्वाहानिंदाहाय ( २ )॥

( पृरोशशं रपः षविध्तिभ )।

हापि छष्णयलुरेदी यतेत्तिरीयसंहितायां दितीयाष्टके तृतीयप्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः ॥ \॥ ( भथ द्वितीयकाण्डे ृतीयपपाठके षष्ठोऽनृषाकः ) । इषि क्मगृहीतस्य पञमे समुदीरिता । षे वलादनशक्तिकामस्येषटं विषातं पस्तौपि- प्रजापतिरिति । परजापतिरततं योग्यमन्े देवेभ्यो बिमण्य देष देदेदमिष्यादिशत्‌ । तस्मादन्नं स्वकर्म प्वृत्तन्देवान्पतयेदमश्रवीधदन मिम्ोका- भृमिम्पाप्यापिरिकते भवति तन्ममास्तिति । तदृकष्पसणिमनमिमांलोकानमिग्या- प्याविरिकमातीत्‌ । क षम उोका एत्युच्यन्ते-दन्धररानादिशब्दाभिषेया षएेमे छोकाः। हन्दराजादीनां पए्थिभ्पादिरेकवपपारकत्वात्‌ । एषमृक्खा स प्रजापति रिन्रराजादीकीकांसेषाऽद्हत्‌ । तेभ्यो ठोकेम्यक्िविधं सारं गृहीतगानित्य्थ; । वदि सारं परजापतिः खभियतेन स्वीङतवाछीकातिरिकमनलम्‌ । यस्मतरभा दोहनमफरेचस्माज्रिषतुनाम्ने। पागस्य तिषातृतं हेपनम्‌ । उोकेभ्यो दुग्ा- क्षमो घादयो मागा यस्मिन्यागे स यागखिषातुः । अथ विधते-

नककसक १क.१,द़, चर, णमि" ।

ष ° अब ६] = ृष्णयजुर्वैदीयतेतिरीयसंहिता । १९६ ( म्नद्नशक्तेकामस्येशिषिषिः )

य कामयेतेति । ये पजमानमृदियाभ्ववुः फमयेवापं पणमानोऽबादुः स्यादिति तस्मे यलमानामेयमिष्टिः । अये भूखोकाषिपतिरिन््रो राजा । अषब- न्हरिक्षाधिप्तिरिन्दरोऽधिराजः । अतौ स्वगंटोकादिपपिरिन्वः स्वराट्‌ । एषनिष्‌ छोकाष्ठीका्ेपवीनिन्दरागादीन्सवेन भागधेयेन सेवते । पथा ठोके बत्तेव ब्रतदोष्णेम पां पस्नवनं परापितां गां जनो दोगिष, एकमवभाह्ठोकामचान्देषैर- भिदर्ितान्पाप्य स्वाभीष्टमायं छभते ।

भम यदुक्त सुत्रकरेण-“भथेनं नि्ातुमेकाद शसूतानेषु कपाठेणपिभवति प्रथमं पुरोढाशमधिभित्य परितपनान्वं कृत्वा पसिमिलपरि दिवीपं स्यावांतमवि- भिय दावदन्दमेव त्वा वस्मिनुत्तरं ज्यापंतमभिभवषति पच्रणकाठे दर्ञिन।- बोधा देदतां पजेन्मध्यादृदितीयापृत्तरार्षासूतीयं हर्वषामनिगमयमद्तपि?१ ह्युक्तम्‌ (ति) । ' पार्यं दिशि त्वमिन्द्रेति तिन कषो म्पत्यातमन्बाह पथना- भमूष्य मथ्पमथा यजेन्भ्पमामनूष्पोत्तमया यजेदुलमामनूष्य प्रथमया यजेदेवं सदां पाज्याः पुरोनुवाक्थाथ भवन्ति › इति [व] । त्ाविभवणं विषते-

उलानेष्विति । पषतादपोमखानां कपाडानामृपरि परोहाशावधिभववि } अत्रापि वथात्वे पातयापत्वं गदसारतं, पतरिहरापोत्तानम्‌ । पुरोढाखतंक्ष प्रशंतवि- ;

भ्रयः पुरोडाशा इति । श्पापस्तवं विषते

उत्तरउत्तर इति । मृरोकादन्तरिकष श्पावश्दश्माद्पि स्वगो श्वायाम्‌ ।

अषध्वांपोमदेन र्येतानां तदेषां परोढा शनापेमतिरुकष्म वथा बुगपदेष इस्वपारिमंबवि वथाअदानं दिषतचे- `

सर्वेषामिति । छम्बट्कारो भेप्पम्‌ । पृकस्यापि पुरोहा शस्व षप वेयर भे मवति वेत्यथ; । याग्पानुवाक्यातु विषयात विधते-

ष्यत्यासमिति । अविनाशपेत्यथं; । स्पत्पात्तामये पथां वित्वाद्धवीषि विनश्येरणेकेकस्य इदिषः पथग्याश्यानुवाङ्पयोः सेषादविदुमशक्यत्वात्‌ । सषोक्तपफारेण एु भ्यत्यातेन षदः तपधन्त इति भारति इविरनाशः ॥

१, "तवं स्यात्‌; त" । ९ ज्ञ. ष, स्यापितानां । दे स, "ति ) इविरषि" ।

५१२४ भीमतसायणाचापिरविषभाप्यसमेता- (शिवीषकाणे-. इन्वियसाम्यशरीस्सामरध्वकामस्पेहिषिषि

ति भीमत्तायशाष्ायं विरकिते माधय वेदा्ंपकारे ष्वव दीपदेविरीपरहिदामाभ्ये दिरीपकाण्डे दुवीवुप्रषाडके वहठोऽनुदङः ॥ ६ ॥

( शुष्‌ दितीमादे तृतीयप्रपाठ हषमोऽनृषाकः ).।

देषाघुराः सं॑चा आसन्तान्देवानरा अशः यन्ते देषा प॑राजिग्याना असुराणां वेष्यगु- रपा$ऽयन्तेभ्यं इन्दं वीर्यमपांकामततविन्रौऽ- शायतदुम्वपाकामतद्वरुषं नारक्नो तपस्माद्‌- शपो प्रणप॑तदिपोधावततमेतया पूरः एवाऽयाजययेषाप्मिधिद्धियं वीर्यमषाष शन्धरियकामः (१ ) वीयैकामः स्याशमेतया प्वैपृष्ठया याजयेदेता एव देवताः स्वेन भाग- बेयेनोप॑॑धावति ता एवास्माकनन्दियं बीं दधाति यदिष्ट्रौय राथैतराय निवपति यदे- वभिस्तेजस्तदेवावं इन्धे यदिदद्राय शार्हताय्‌ ध देसे ये ररा, पाय पदेव संितसतेजस्तत्‌ ( २ ) पषा शनये एविन्ंयवेराजाय यदेव पातुसतेजस्तदे- वाब शनये यदिद्राय शाकराय यदेव मरतां तेशस्तदेवाद रम्ये यदिद्रांय रेवताय यदेव पस्पतस्तेजस्तदेवाय॑ शम्ध पएता॑न्ति वै तेजा-

[पश ०३अ्‌*७] हृष्णयजू्वदीयतेत्तिरीयसं दिता १:५५ ( इन्धियसरामध्यदारीरसाम्यकामस्ये्टिविषिः ) शसि तान्येवावं रन्ध उत्तनिषुं कपालेष्बाधिः `

श्रयत्ययांतयामत्वाय दादैरकपालः पुरोडाः ( ६) मवति वेश्वदवत्वायं समन्तं पयंवंय॒ति

[दि द । समन्तमेवेन्द्रियं |~ आका;

न्द्रयं वीर्य यज॑माने दधाति स्यस्था- समन्वाहानिदाहायाश्वं ष्मो वृष्मिर्बस्तः प्र. .

दक्षिणा वृषत्वायेतयेव य॑जेतामिरशस्ययः एताश्वेदा अस्य देवता अन्न॑मद्न्त्यदगयवेवास्यं

मनुष्याः (४) ॥ ( इन्बियकाषः सवितुषवेणस्यतुरोहाशोऽशाि\ पश्व )। इति छष्णयज्ञवैदीयतेत्तिरीयसंहितायां द्ितीयाष्टके तृतीयप्रपाठके सप्तमोऽनुवाकः ॥ ५ ॥. ( भथ दिवीयकाण्डे ततीय॒पपाठके हप्मोऽनुवाकः ) । षषठेऽसाद्नकामस्य जधातुर्याग {रितिः । भयेन्विलामथ्यं शरीरसामर्यं च कामयमानस्य विधां प्रस्वोपि- देवास्रा इति । पराजिग्यान्‌।: प्रागयं प्राप्नुवन्तो देवा अुराणैं संबग्बि अरप पाप्ाः। विशि भावो वेश्यम्‌ । असुरसेवकमजाह्पतव मित्थं: दहानीं तेषां पदिखियहामरथ् यच्छरीरस्य हदुमयं तेभ्यो देवेभ्योऽाकामत्‌ । इन्कवदि- दा वश्तामध्यषनु स्वयमेप्यवरोदधपपाक)मत्‌ । गत्वा च. तदृव्रोडं नाश करोत्‌ । पदानी मिन्वोऽस्मात्सामथ्पदयाद्मिपाष्टाधः समचरत्‌ । दत. इतरारषषा- प्यं परजाएतियपतेम्य सदंपृषटयेषटया दपर्ण पापवान्‌ । रथंतरथुपदेःदेरान, शाकररेदेवसामसाभ्यानि स्थाणि पष्टस्तो्ाणि तेयंक हन्दोऽक देवता । वस्षा- दिषमिषटिः सरवपष्ठा। सात्र स्तोक्रपाः प्रयोकम्पः, रितु स्तोभामिद्ठतवं देष हाया विरेषणम्‌ । १ नीं विषते य॒ इन्दरियकाम इति । रारथतरादेगुणदिरिष्ाः बहिन््रिरोषा एता श्व देवक. इयुश्यन्ते । तान्देवतामिरोषान्बिधने-

(र १ ख, "मबरधमर्व ।

११६ ` भौमःसायणाषायंतिरादतमाप्यमेता- (र्दिौषकाणै- ( इन्दियसामध्यकषशैरसामध्यैकामस्यो्टिविषिः ) - शदिन्द्रायेति । एषसतो्रनिष्पादकं रथवरं साम वेत्तीति राधंषरः । एवै वाहैतादिषु पोभ्यम्‌ । अप्रीनद्रादीनां रथंतरादिस्तामाभिमानिवव्राधैतरत्वादिविर देषणेस्तदीयतेनःपाहिमेवति । पर्वोकतरिधातादिष्‌ विशेषं विध्ते- उत्तानेम्विति । भक निवापदिषिभेदापुरो हारषट्कपिस्तद्पषादयिकत्व विषते- हादशकपाष इति । अन्यत्र देशदेवे दादरकपाठं प्रामकाम इत्पादि- विधानातकपाठगतद्रादृशसंख्या विदेषां देवान प्रिया । अतोऽपि षथोकगु- शविशि्टानां विद्ेषामिन्दरादिदेवानां पीतिभंवति । पदुकतं सूतरफरिण-““सरवपष्ठां निवपति यदिन्द्राय राथेतरायेति पथाहमा- षतं दुद्षसूचनेषु फपाटेष्वधिश्रयति पचरणकाठे पृवाित्िथमां देवतां पन- त्पेवमितराः प्रदक्षिणमुत्तराप्वरगे समन्तं परयबद्यति ” इत्युक्तम्‌ ( ति ) । “अगि

ष्वा शर नोगुम इति पदको म्पत्यासमन्वाहेति ( हं ) कदा षन स्वरीरहीवि

चरथं दृषाति '› इति च । ततर पृवारषादित्यादिनोकं सरवतोऽवदानं विषतते- समन्तमिति । दतुथपपाठकस्यानतयानुवाके समाज्नास्यमानानामामि त्वा शर भोनुय इत्यादीनां प्ानामृषां चतुर्थत्वेन पैक्ेप्यमाणायाः कदा न सरीरशी- त्य्याभ पर्वोकत्िधादुन्यायेनेकेकस्याः प्रोनुवाक्यातवं थाभ्यात्वं ब विधते- ष्यस्याप्षमिति । बोदकपराप्तामन्वाहायेदक्षिणां भाषितुं विषते अभ्व ऋषभ हति । अविजौतो पुमान्वृष्णिः । अजणोतो पूमान्बस्वः । वृषलाय पवादिक्याप । मिध्पपवादृपरिहाराथं वमिव विधते- एतयैवेति । शा राथेवरेनद्राद्यो देवता अस्यां पुरोढारकपं पथदन्वि वेदानीं मनुष्याः सदधाऽप्यदन्तयेव । वेद्मनूच्याऽऽ्ार्योज्तेवारिनमनशासी- त्यादौ शिष्यानृशासने रिष्यस्य मिथ्याप्वाद्युकतेषु व्यवहारसंदेहे रवि शिश~ चरेण निणंय आज्नावः-“ यथातेतेषु वर्तन्‌ । वथा तेषु बर्तेथाः ” श्वि । दा मनुष्येष्वमि शिष्टानामादारो नियामकस्वंदा देववानामाचारो निषा- . भकु (ति किमु दक्तम्पपित्यभिपरत्यादन्त्येत्पवस्थापितम्‌ ।

१७.१. ८, च. ^त्वाव्रयंः।९स्‌. च. ^तुर्थतवे"\ ३ सख. प्रक्षिप्य । ४ न्ग, - रातः १.।५ स, जतः पू | ६ स, यथा। ७ स. स्तथा दे ८ ज्ञ. च, "कुनत्येद"

1

[भार्‌ ८) ` शैष्णयजुैदीयतेतिरौयसंसिता । ` ` 4११७

( चशचप्कामस्येिदिषिः )

अथ मीमांसा ।

तृतीयाध्यायस्य पश्चमपदे चिन्तितम्‌-

“८ रथतरादिभिर्िना इृनदरास्तेषां ग भिपते । पुरोढाशस्त् रेषका्ं कं भिधतेनका। भिथेव कर्मणां मेदाओोदकेः एथगुकिषः । शेषस्य तर्व॑त्र्पतवात्त्कायं तरदिष्यताम्‌ ११ ॥

[य] शन्विषकामो वीयकमः स्यात्तमेतय। सरवबरहठया पाणयेदिति विहिताबा- ` मिहो षदिन्द्रा एवं भूयन्वे-शन्द्राय राथंतरायन्वाय बाईषदिन्ध्राप शैह्पपे- शाय देराजवेन््राय शाक्रायेन्दराय रैवताय” एवि। वत्र खल्पेणकोमीनः ¶- हस्तोतेष्‌ षट्सु विहितानां षण्णां रथंतरादिसाजनां सैबन्धेन विरोष्यमागः षोड भिगत । तासां स्वेतामिन्वेदेवतानामेके एव परोदारो विधीपते-द्रादुशकपाडः पुरोहशो भवि वेश्ेवत्वाप" एति । तसिनपुरोडा श उकदेवताभ्यः प्रथक्पदा- गाप बहुभ्यः पदेशेभ्योऽवदानं भ्रूयते-'समन्तं पयैद्य(त, एति। वत्र भेदानमेदेन ब कमणां भेदे सापि चोद्कैः पृथगतिदेशर्सिश्छारेढारि शेषकायं पटलः प्रथकरभ्पपिति देन्येवम्‌। शेषस्यैकतविन वत्पतिपचेः प्रथक्त्वासंभवाव्‌ । वस्मात्लष्टदेवकार्यम्‌ ॥ इवि भीमत्सायणाषायंविरदिते मापवीये देदार्थपकाशे इम्मपथुर्-

इीपरेत्तिरीयसंहितामाष्ये द्विदीयकाण्डे दूती पपपाएके सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥

( अय दितौयाष्टके तृतीयप्रपाठकैऽ्ैमोऽनुषाकः ) ।

रजनो वै कणियः करतुनितं जानकि चक्ष वन्यमयात्तस्मां एतामिष्टिं निर॑वपद्भये भ्राज॑- प्वते पुरोढारंमशकंपाकर सौर्य षरुमभ्ये

"~~~ __________~_~_~_्‌__्‌__~-~_ ~~~ + न

१क.घ. क्क. च. प्रषान्‌" ।

९१९८ चौमत्षायणासाधविरदिदभाप्यसमेवा- [दिरौयकानैन ( वश्चष्कामस्वेदिविभिः )

भ्राजस्वते पुरोडारमष्ठाकपालं तथेवास्मिश्- रद्धायश्क्षष्कामः स्यात्तस्मां एतामिष्टिं र्मरव- पेद्ग्नये भ्राजस्वते प्रोडरमष्टाकंपाल € सौर्यं चरुमग्नय भ्राज॑स्वते परोडारांम्ाकपालमे- खक्षुषा मनुष्यां दि (\ ) पश्यन्ति सूर्यस्य देवा अभिं चेव स्यं च स्वनं मागधेयेनोषं धावति तावेवास्मिशकषपत्तश्चक्षष्मानेव भ॑वति यदभियो मव॑तश्वक्ष॑पी एवास्मिन्तत्मतिं दषाति यत्सौयों नासिकां तेनाभितंः सोय॑मांग्नेयौ म॑वतस्तस्माद्भितो नासिकां चक्षषषी तस्माना- सिकका चुषी विरते समानी याज्बानुवाक्यें

` भवैतः समान < हि चकुः सश्द्धचया उदु. ध्वं

, भतवेवस^ सप्त तवां हरितो रथे चिन्न देवाना- अंदंगादंमींकमिति पिण्डान्पर च्छति चक्षे.

. धरस्मे प्र य॑च्छति यदेव तस्य तत्‌ (३ )॥

(वि ं्टाबि्शविश्च )। इति छृष्णयर्वैदीयतेततिरीयसंहितायां द्वितीयाश्के तूषीयप्रपाठकेऽ्टमोऽनुबाकंः ॥< ॥

{ भथ दिवीयकाण्डे वृ्ीयपपाढकेऽटमोऽनुवाफः ) 1 समे स्पृष्ठोक्ता शीयेकामाभिरस्तषोः । भाषे पदुष्केमेस्य भिहविष्कामिषटि विधातुं प्रस्वौति- रजभो धां इति । रणननाभकः कथितृरुषः केतनां .परषैमथाधा- यष्‌ । रजन कृणेरपत्य, कषुभेभ्जनकस्यत्ं; स तु बशुवन्पभषटषो दृेवनमं तमभनं ददहतीवि शकषुव्॑यः । रोगेपषटतां दिं समापातुं शेक इत्यथः । भवो [िषाहेषाय कवुणेतं पाय विहिमकये$्ा दारवं पादान्‌ । विपचे

च

।॥

(धषी ०३अब्‌ ६} ष्णेयजुदीयतेत्तिरीयसंहिता । _ ११९९ ( साग्रहणीििधिः ) यश्वक्षम्काभ इति । भ्राजस्वते दीप्त्याधिक्पयक्ताय । उन्मेषनिमेष्- द्धावान्मनुष्यदृष्िरनित्या । अ्मिश्च कद्‌।चिश्श्वटति कंदाबिदुपशाम्५ति । षस्वा- द्नित्यत्वसाम्यरक्षणेन मनुष्यदृ्रमनश्च संवन्धः । देवानां त्वनिमिषत्वास्तृ्ंभका- शवनित्या वदीया दृटिरित्यसति षस्याः सौय॑संबन्धः । भप्रेयदयमध्पव पं सौं बक्षदैयमध्यवर्िनासिकासम्पेन पशंतति- यदाभ्नेयािति । वेनाऽपयद्रयेनास्मिन्यजमनि शुषोः पषा । बेन सोयेण नासिकायाः पतिष्ठा । नासिकया रक्षी विधवे परस्वरमिमणामागाय विविधत्वेन स्थापिते । भतराऽऽप्ेयस्य पथभस्योदम्ने दचयस्वव राका इवि षुरो- नुबाक्या । बि ज्योतिषा बहव मात्य्निरिति पाण्पा । चरमस्य मन्वान्तरशष्कूनं वारयितुं विभत्ते- समानी इति । समानी एकविपे । यदुक्तं सूषकारेण ~, चुाकरणकाडे तोया ब्रीनिण्डानृदुत्योदु त्थं जातमेद्त^ सष त्वा हरितो रपे चिरं देवागामृद्‌- गादनीकमिति विण्डान्पजमानाय प्रपषति तान्यजमानः पानात ) इति । दत्र ्रिभिमन्ेः बिण्डदनं विषते- उद स्मिति । उदु त्यं सिरं देवानामिस्पेवदुमबं परथमकाण्दस्य चतुर्थ प्रपाठके ष्याख्यातम्‌ । सष त्वा हरिव त्येषा तूपरिवमस्य प्रषाठकस्षान्ययानुवाके पमाज्ञास्यमानत्वारतरव न्पारूपास्यते । तस्य ' यजमानस्य रोगोखतेः शूरा यदेव षुः पटवोपेतमालीत्ततिण्डदानेन दत्तमेव भरति ॥ हवि भीमत्तायणाचपेविरतिते माधवीये वेदर्थप्रकाशे एष्णयजु्दीव- वेततिरीयसंहितामा्ये द्वितीयकाण्डे एवीयपपाठङेऽ- हमोऽनुवकः ॥ ८ ॥

{ अथ दितीया्टङे तृतीयप्रपाठके नवमोऽनुवाकः ) ।

धवोऽसि प्बोऽह ^ जतिषृ भूयासं धीर- ग्वेसां वसुविद्धुवोंऽति श्ववोऽह < सजति मूया~ समुभभ्त्तौ वखविदरवोऽसि ष्रषो ऽह? संजाते

१क.स.ष.क. च, म्पतीति 1

` ५१३० भीमत्सायणावायंपिरादिवभाम्यसमेता- [रपी । ( साग्रहणीशिविषिः) भूयासमभिगशवे्ं वस्विदाम॑नमस्यार्मनस्य देवा ये संजाताः कुमाराः पतभनसस्तानहं कामये हदा ते मां कामयन्तार हृदा तान्प आमनसः कामि स्वाहाऽऽमनमसि ( + ) आमन॑स्य देवा याः जियः समनसस्ता अहं कामये हदा ता मां कामयन्तार्हदाताम आमनसः छषि स्वाह। वेश्वदेवी संगरहणीं ४ निर्षरदेभामंकामो वेश्वदेवावे स॑ंनाता विश्वा मेव ॒देवान्त्स्वेनं भागधेयेनोपधावति वं एवास्मै सजातान्यर य॑च्छन्ति भाम्येवः म॑वति सांहणी भ॑वति मनोग्रहण वे संग्रहणं मनं एव पंजातानाष्‌ ( २ ) गरदणापि च्ठ्वोऽसि ध्टवोऽ६९ सजातेषु भूयासमिति परिधीन्परिं द्धात्यारिपमेवेतामा शास्तेऽथों एतदेव सवं ५ सजतिष्वाधिं भवति यस्यैवं विदुष एते पुरिष्॑ः परिधीयन्त आम॑नम॒स्याम॑नस्य देवा हति विच आष्धतीर्युदीप्येतावन्ते वै सज ये मान्तो ये क्का याः कियस्तानेवाव॑- रुन्धे त एनमद॑रुदधा उप॑ तिषन्ते (६) ॥ (खाहाऽधयनमति सजावाय।२ रने १ घ) । इति छएष्णयञरेदीयतेदिरीयरंहिताशं दिरीयाटके तुरीयग्रपाठरे नदमोऽनुबाकः ५९४

पार ३अत्‌ ०९] ` छृष्णयजुरेदीयतेततिरीयसं हिता । , ११६१ -. ( सांरहणीषिविषिः.) चै : .. (-अय दितीयकाण्डे तृतीयप्रपाठके नवमोऽनुवाकः ) । अष्टमे दृषटिकामस्व विहविष्केषटिरीरिता । अथ नवमे संग्रहणी विधास्यनादो चोदकप्रापन्यन्धर्वोऽसि विश्वावतुरि- ए्य।दिकनरिषिमन्तानपवरितुं भन्तरन्तरागि दृशैषति- धरुवोऽसीति । हे पभ्यमपरिषे तवं स्थिरोऽति वदीयस्थापनेनाषमति क्ञातिषु मभ्वे ल्थिरो भूयासम्‌ । किंच, धेष॑दाममिज्ञो धनवां श्च मूयासम्‌ । एवं दक्तिणो- तरपरिधिमन्वयोग्यौख्या । क्तातीनां पविवादितरहित्यायोऽऽज्ताषारितलमुपरषवम्‌ । ड भागागुदक्ष्य पदिवादिनसिवरर्छृत्वमभिभूतम्‌ । परिमिमन्वानाकायोपङोषमनरा- म्ढवि- । आमनमसीति । व सजाताः कुमारा एवि पदेभद्भवरम्म्पावरिष्टानृष- वेण मन्तदयं व्र्टव्यम्‌ । सजातानक्रौभायितुं मनुव $इत्वाभनम्‌ । हे" हूयमाना- ण्य त्वं तादश । अत आमनस्य सजातानाकपधितुं मन्वानस्य .पजमानश्य वे त्जाता ज्ञातिपभूवयः समनसः समनस्का अनुद्ठाः चन्ति हे देवास्वान्तनावा- नहं द्‌ चित्तेन काम्ये । ते च मां ददा कामयन्ताम्‌ । वान्तजावान्ने मदधेमा- मनसे मामाकामधितु मन्वानान्कुकु । इदमाभ्यं स्वाहृतम्‌ । एवं दूमारमन्वज्नी- ५. मन्व म्पास्येयौ । ददानीमि विपत्ते शिश्वदेदीभिति । मनतता प्रखरोकमत्येन सम्यक्स्वीकारः सेप्रहणम्‌ । ष- दयस्यामिष्टावसि ता सांरहणी । ददेतदाभपेवयाशिविशेषणं परशंसति - सांग्रहणीति । ज्ञाषिमनसः स्वाधीनत्वेन महणं मनोगरहणे, वदेव. तम्पग्ध- इणपित्युष्यते । वदः सापहण्यठचा सजातानां मनः स्वषीनं करोति । भाद्‌ वाल्ातान्मन्वान्विनियुङ्क-

, च््वोऽसीति । तिष्वपि मन्ेषु मूयासमित्यभिषानादाशसने गम्यते । वं विदुषसेमन्ैः परिषि सति सजोेष मध्ये पन्ने: पार्थिवं सव॑मािकं सेष- ज्यते । मन््ान्तराभि विनियुङ्के-

१क.च. हृ. "याषरत्वः। २ ख. ^रस्छत्व१ण । १ क. च. ऊ. च. "कारयि"।४ ख. शह आमन ष ।५. क. ष, ड. च, "कारधि" । ६ च, “पो मत्कायार्धं डारायि" ।

११३२ श्रीमासायणाचार्यषिरवितभाभ्यसमेता- (रदिषीयकण्डे ` ( संगरहणीषटिदिषिः ) भापनमसीति । भष सणाता {यन्ते मन्लमगि समन्त हयायकमागोऽ- मुषद्जनीयः । एमारा इत्यादिके मन्वमाग आमनमसीतयादिमन्तरपुवंभागोऽनुषञ्ज- नौपः। तथा सति मिभिनेराहतिभ्यं सेपदयते । स्वकृठे सजातिषु मध्ये खपरा- बेशये महान्तः पृरषाः पोढये ष क्षका बाडा याश्च प्लीमगिनीमातरादृषः ज्िप एतादन् एवापेक्षिवाः सजातास्ताननयेट्पा स्वाधीनन्करोति । वे ष गनाः स्वाधीना शव सन्त एन सेवन्ते । त्र षिनियोगतेरहः- । ग्रहण्यां तु प्रिषीन्परिषत्ते धूवखलयात्‌ । भाषनेति भिभिस्तत्र उपहोमास्लयो गताः ॥ मण्वमेद; सणयिति कुमारेति पद्यात्‌” ॥ अप्र भर्मासा ।

दशमाध्यायस्य शत्थेषदे विन्तितिम्‌-

। ‹ भामनाहूतिमिबध्या भनुयाणा न बाऽिमः।

ितवटिङ्ग्िशष्टो केदो मभ्पोक्तितोऽन्तिमः › ॥ इति ।

‹ साप्रहणीषठो श्रयते-भामनमस्यामनस्य देवा इति तिन भाइतीणंहेति ” हृति । एतामिसतिसमिराहुतिभिः पाष्तास्येऽनृयाज। बाध्याः । कृतः । निल. बिङ्गगत्‌ । प्वाधिकरणे सद्‌ शसंखूपावीरष्टपारूतपश्वमावेन मा भृद्वाध्यत्वम्‌ । षृ षु चिष्वविरिष्टत्वाद्नूयाना बाध्यन्ताम्‌ । यदू-तदनृवादेन मन्नगुणरिषा- मासाषटतमन्वनाप इति एः पक्षः । किं तित्वमाज्रमनृद्च मन्बरसहिवा भाहुवपो मिपीयमन्ते, भशोखितित्वाषैरिष्टा आहूतीरनध मन्वविधिः । अगि भिव मगन्यादिष्यपि सस्वेन नामृमागरिङ्कम्‌ । दिवीये विशेषणविरेष्ययोरुहेश्ययो- देन शाक्ये भिद्येत । वस्पात्करमान्तरविधामान गाधः, कितु समुष्चपः | तत्र मध्येकिर्टिक्गम्‌ । पथा चाऽऽम्नायते-“‹ त्पयाजानूषाजानां पृरश्वादोषरि- षा शृहृयाद्वहिरासन्धनातानाद्षीवाथ यन्मध्यतो जुहोति मध्यत एव तजावा- नाणन्धतते ?, इति । तस्मादामनहोमानामनूयजिः सह समृश्चयः ॥

एवि नीमत्तायणाषायेविरविते माघशीये बेदाथपकाशे रृष्णवभुर दीमतेतिरीयरंहितामध्ये द्वितीयकाण्डे तृषीपपरषाठडे मदमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥

कृ, ष, क्‌, च. इत्यादिके । २ क. व, क, “नजभा” । ९ क. "त्वस्य गाहपत्यादि" ! `

[पषा* अन्‌ ०१०} छृष्णयजुवदीयतत्तिरीयसंहिता । ११६६ (भायुष्कामेष्टिन्त्राः) 9 ( अथ दवितीयाष्टके तृतीयप्रपाठके दमोऽनुबाकः ) ।

यज्नवभेत्ननवनीतमभवयदपत्तत्सर्पिरैभव- यद्ध्रियत तद्घतमंभवद्श्विनोः प्राणोऽसै वस्य॑ ते दत्तां ययोः भाणोऽभि स्वाहेन्द्रस्य प्राणोऽसि तस्यं ते ददातु यस्य॑ प्राणोऽपि .. स्वाहा मित्रावदंणयोः प्राणोऽसि तस्य॑ ते दतां ययोः प्राणोऽपि स्वाहा विश्वेषां देवानौं भ्राणोऽकि (+ ) तस्य॑ ते ददतु येषाँ प्राणोऽ- सि स्वाहां घृतस्य धारौमग्त॑स्य पन्याभि- द्रंणं दत्तां प्रय॑तं मरद्ध । तत्वा विष्णुः पर्यपशयततवेडा गब्धर॑यत्‌ । पावमानेन॑ त्वा स्तोभैन गायभ्रस्यं वर्तन्योपारोवीयेण देव- स्त्वां सवितोत्पुंनत॒ जीवात॑वे जीवनस्यायै बृशटद्रथेतरयोंस्ता स्तोभैन भरिष्ट्मो बत॑भ्या शरकस्य॑ वीर्येण देवस्त्वा सवितोत्‌ (२) जतु भीवातैवे जीवनस्याया अभरेस्वा मानन॑या जग॑- तयै बर्तन्याऽरयणस्यं वीर्येण देवस्त्वा सवि- तोत्छुजतु जीवातं -जीवनस्यायां इमभम्न आयुषे वर्चसे रषि प्रिय * रेतो वरुण सोम- राजन्‌ । मातेवास्मा अदिते रार्म यच्छ विश्वे देषा जरंदषटियंयाऽस॑त्‌ । अभिराु्मान्त्स-

अ ज्छ

५१३४ ` भिमर्सायणाचायविरविवमाष्यसमेता- [रद्विरीषकाण्डे~ ( आयुष्कमिष्टिमन्ाः )

वभस्पतिभिराश्ान्तेन ` त्वाऽऽयषाऽऽयष्मन्तं करोमे सोम थायु्मान्तस ओषधीभियत्त आयुभ्मान्स्र दक्षिणायिवरे्लाऽऽयुष्पत्द्रस्मणे- रा्ष्मेवा आ्युष्म्दस्तेऽतेन पितर॒ आयु प्न्तस्ते स्वधयाऽ६युप्यन्तस्तेन त्वाऽऽयुषाऽऽ- युष्मन्तं करोमि ॥ ३४ ( विष्णं देवान पाणेऽक्ि विष्टुमों वन्या कस्य॑ वीर्वण देवस्तं सषितोत्सोम आरुप्मान्पंश्वि श्वि ) ।

इति छृष्णयजर्वदी यतैचिशियसेहितायां द्वितीयाके तृषीयभ्रपाठकते दहामोऽनुवाकः ॥ १० ॥

~~

( अथ द्वितीयकाण्डे तूतीय टके दृशमोश्नुवाकः ) ।

इष्टिः सांग्रहणी परोक्ता तवमे प्रामकामिनः(णः) ॥

अथ व्यवहिविनैकाद्‌ णानुवाकेनाऽऽयुष्कमेटं विषित्सुदशमे वन्मन्वानढति ।

कसपः-“ यनवैमत्तलवनीतमभवदि्माग्यमदेकष्य !» इवि ।

अनेन प्राठेत आन्यमतीत्यवेक्षणमन्बो बाधिवः । भढस्तु-

यन्नवमे तदिति । पस्माक्तारणादध्न उदूभिपमाणं सनमै्वं नूतने हप मभवततस्मलिवं च तीं वेतयदृधुतस्य सारपिण्डस्य नवनीतनाम सेषनम्‌ । यद्य स्मात्कारणाद्धिपेपे सति पिण्डो विरीयमानोश्र्वसवोऽभृत्स्मात्तरिरिति माम्‌ । यस्पा्न्नतस्य शीतरपत्रस्यापनेन तपुनरपरिषव दूवनीमूवमभवततस्माद्‌- पृतामिति नाम । धृक्षरणदीप्ट्योरिति धतोतदरूपं कितु प्रतमित्यश्न धकारस्य घकारदिशः । कलसः“ उपहीमकोठेऽधिनोः प्राणो ऽ्त्िवेः पतिरन्वं दुर उपहोमाञ्जदयेति ® इति । १स्तु-

१, च, ते च नदनीतं तेन चोद्ध' । २ ख, "तो$भवच्त" ।

[च

मधी ° १० १०} छष्णय जददीयतेतिरीयसंहिता । ११२ब्‌ ( आयुष्कमिष्टिमन्नाः ) अन्विनोरिति । हे यजमान त्वमशचिनो; प्राणोऽसि पराणनसियोति । वक्मा्ययोः पाणो वावन ठस्य पे भ्रिवस्य ववाऽभुरेुशूतं माणं दचामू्‌.। प्राणमिवयतत्सामथ्यं ह्यते । वयोरथिनोरिदगाज्यं स्वाहृतमसतु । एवपृत्तरेषु पोष्यम्‌ । कलपः-“ यत्छादिर आज्यं तदुेणाऽशवनैयि प्य[हृतयं तेन दक्षिणस्यां बोदभौण्वामात्तादयमि षद्यजमानेभेक्षते बृवस्व धाराममरनस्य वन्थामिति ” एति । पडस्तु- चः धृतस्य धारामिति । वृतस्य भारामयक्षते्यभ्पाहरः । कदर - धारम्‌ । अमृतस्य पन्थां कमंफठस्य साधनत्वेन मागंमूताम्‌ › दनदरेम वृषिवृणोतत्वारि- परम्परया दर्ता सेपादिवाम्‌ , मरद्धिरदाधिेः प्रयतां *कयणभाण्डेषु प्रयतेन धृताम्‌ । हे पृः तत्या वयाविधं त्वा विष्णुसदशो यजमानः प्यंपश्यलरिष- श्यविः। दहा प्मिमानिनी देदता वादं तां गदेधेरयत्मेरयति योषुः स्थाप- `भति।. कृः-“‹ भयास्व बर्ञा पक्षिणं हस्तं गृहयापि ब्रह्मणं शरे कऋलिनो हस्वमन्वारभ्य यजमाने पाहः पादमानेन वदा स्तोमेनेति # इति । पठस्तु- पावमानेनेति । हे यजमान ल रविवा देव उत्सृशतु दीररोगान्मोचतु । देन साधनेन । बहिष्पवमानादीर्ना संबन्धिना भिवृदादिस्तोमसाभ्येव स्तोत्रेण, भायवस्य वदैन्या गायत्रच्छन्दत्तो यो मा्सतेन होमाह्रणल्पेण यज्ञङ्गसंाद्‌- गेन, उपांशोीरयेणवाङ़महृहोमसा्यसमथ्येन । र परिसाधनं द्क्यभेदे- वन्तं तेषिचष्दस्य पुनरुक्तिः । किमर्थमुर्यतिरति वदुच्यते । जीवाव जीर्‌- मेदेषोवभादिपादनाय \ दपि किमथ दद्दर । फीदनदपायै चिरं जीरि- टुनिच्छा जीदनस्या ददरथम्‌ 1 एदं दिदीयदुीयम्द्ौ योजनीमौ । जभि्माहिया ्यतेऽभिरवमा मह्या सा मदिरा वद्धादद्िवस्प मानदः । १ कृसपः-« अथ यजपानो हिरणं निनिदीनम मायुषे द्रे षछधीपि प्राभन्वमनिमन्बयते » इवि ¦ ५८३६ हसमन्न इति । देऽ्च इमे पञमनं दीवायपे यञाद च षयि समर्थे क्रं । % दिक्रवाय मण्डषु संितालिति च. पुरतस्थं पठन्तरन्‌ 1 १ स. घ. प्त्यद्‌*\२क. ष्‌. य, श््ोग्पं सा दढ, ग श्षः। इच, हरं महरदजो । ५ क षर, "एमहर्तिजो !

४ > बरमलावणाना् क

` ५१६६ ` भौमर्तायणाचायेमिरवितमाप्यसमेता- [र॥वमाणै- ( आयुष्कामिष्टिमन्ताः )

हे ष्ण सोम राजन्य यजमानस्य प्रियं रेतः पुज्रोलादकं संपाद्य । हेऽदिते एथिषि मातृवद्स्मे हषं प्रयश्छ । वि देवा भयं पजमानो पथा जरद्हिरहतथा कर्वन्ु । जराया अष्टिग्यांपिंस्पाजञो जरदष्िः । बास्ये वौकने ङ म्रणरषहिवो भरामायुपूर्विप्न्तां पथा म्पामोति वथा कूवंनिविदयर्थः ।

क्तः“ भप्मिरायुष्मानित्यनुषाकरेवेणास्याष्वयुंदृक्षिणं हस्तं गृद्धाहि 1 इति ! पदस्तु-

अभिरायष्मामिति । अभ्भरायुष्मान्मवति । तत्कथमिति वदुष्यते । सोऽत्नि- दंनसतिभिराय॒ष्मन्कषठिषु पकषिप्यमणेषु ज्वाखापरम्परया वर्धते न वुषशाम्पति । देनापनेरायुषाऽभिवंमानेन त्वामायुष्मन्तं करोमि । एवमुत्तर योष्म्‌ । तोष सोमरपत भोषधीष्वमिष्यमाणा सू वर्धते । यज्ञो दकषिणामिरवदीरृतेष्वृलिश्ु वैते । वेदश्च भक्षणेष्वध्यापकेषृ अविच्छेदेन बते । देवाश्च हवीहूपेणामूतेन भीष्‌-~ न्ति । पिष स्वधाकारपूव॑केणः पिण्डादिना जीवन्ति । पतिवाक्यमनुषङ्कघो- तनाप तेन स्वाऽऽयुषेति पुनः १३अते । अवर विनियोगततहुः- `

५ श्योगामयामिनर्ति्टौ यलवेत्याग्यमीक्ते ।

अश्वनोरुपहोमाः स्यषृत स्वाम्पाग्पमीक्ते ॥

सृष्वतिजो बक्तहस्तं पावेति स्वामिनं भगुः ।

मं घतं पिबन्तं तु स्वामिनं मयेव हि ॥

अभिः सोमश्च यज्ञश्च बरक देवाः पितेति षट्‌।

यथोविवानुषङ्खेलगृदर्णति स्वामिहस्तकम्‌ ।

दशमे तलनुवकेऽसमन्मन्वाः पोडश्य वर्धिताः ॥ )» इवि । $ धीमरसायणावायेविरविते माधवीये वेद्थपरकारे छष्णयनुर

दीयेवेतिरीयसंहिवामाष्ये दविवीयकण्डे तृतीयपपढके

दशमोऽनुवाकः ॥ १० ॥

-=----~

[ि ,।

[पषा मै ०११} हन्णयञवदीयतैतिरीयतंदिता । , १११७ (मायुष्कामेशिविषिः) ( भज द्वितीयके तृतीयप्रपाठक एकादशोऽनुवाकः ) 1

अग्नि वा एतस्य शरीरं गच्छति सोमश्रसो वरुण एनं बरूणपारोनः गृणाति सर॑स्वतीं वाग- ग्नारिष्णुं आत्मा यस्य ज्योगामय॑ति यो ज्यो- गौमयावी स्यायो वां कामयेत सवंमायुरिया- भिति तस्मा एतामिष्टिं नरवपेदाग्नेयमष्टाक- पार सौम्यं चं बाणं द्राकपाक९ सार- स्वतं चरूमग्मविष्णवभेकादराक पालमग्नेरेवा- शरीरं भ्काणाति सोमाद्रसंम्‌ ( + ) बारुणेनेषेनं बरुणपाशा-५.अति सारस्वतेन बां दषारयागिः सर्वा देषता विष्णुयज्ञो देव- ताभिशरेबेने यज्ञेन च मिषञ्यत्युत यदीताघु- भबति जीवत्येव यञ्वभेत्तञनवंनीतमभवदित्या- श्यमवेक्षते रूपमेवास्येतन्महिमानं स्याव॑ेऽ- श्विनोः प्राणोऽसीत्वाहाभ्विनो बे देवानाम (२) मिजजो ताभ्य॑मेबास्ये मेषनं करोती - स्य प्राणोऽसीत्यहेन्छियमेषास्मिन्ेतेनं दधा-

ति मित्राबरणयोः प्राणोऽीर्याह प्राणापाना- गेवास्मिन्नतेनं दधाति विश्वेषां देवान॑ं प्राणोऽ- सीर्यांइ वीर्यमेषास्मिननेतेनं दधाति घृतस्य धारांपश्तस्य पन्थामित्यांइ यथायजरेवेततां- बमानेनं स्वा स्तोमेनेति ( ३ ) भाइ प्राणमे-

१४४

१।६८ जओौबर्ताणाचारिरीवतभाश्यतमेता- [रकीमभाणै- ( आयुष्कामििविषिः ) वर्स्मिन्ेवेनं दधाति बहद्रथतरयीस्त्वा स्तोमे- मेत्याहोजं एषास्मिन्नेतेन दधात्यग्नस्त्वा माघ्- येत्याहाऽऽत्मान॑मेवास्िननेतेनं दधातयविज पर्याहया¶॑नत एवतिविजस्त एनः भिषन्यन्ति ` भ्यो हस्तंमन्वारभ्य पयह्रिकथेव यजमान आयंदंधति यदे तस्य तदिरंण्यात्‌ ( ४ ) शतं निभ्पिबायर्े .घतमणत ₹ हिरण्यमयृता।ं देषाऽऽयुनिष्पिमति शतमानं मवि शतायुः पुरषः इतिन्दिय आरष्यवेन्रिये प्रतिंतिष्ठ- स्थो सष यावतीः समां एष्यन्मन्येत ताषै- म्मानः स्यात्सगरद्धया इमभ॑म आयुषे बर्ज षीत्याऽऽहायरेवासिन्वच दधाति विभ्वे देवा जरपष्िवेयाऽसदित्यांह जरंदामेबेनं करो- तयाभिरागुभ्मानिति हस्तं गृह्णतयेते बे रेषा भायषमन्मन्तस्त एवास्मिन्ागरदंधति सर्वमायु- रेति (५) ॥

१

( रकतं देषाना\ स्तोमेनेति हिरण्यादेसदिवि एावि९ रातिश्र ) ।

हापि रृष्णयनुरदीयतेत्तिरीयसं हिताया द्वितीयके वृतीयप्रपाठक एकादशोऽनुवाकः ॥ ११ ॥

क~~

[ऋ

१ +]

[07० ६अन्‌ ० ११] छष्णयजुर्वदीयतेतिरीपसंहिता । ११६९. ( )

जआयुष्कमिष्ठिरिषि ( जथ हिवीयकण्े दुतीयपरपाडक एकारशोऽनुबाकः ) । इष्टेिधास्यमानाया द्रमे मन्न ईरितः ।

भयेकाद्रे तापं रिषातु परस्तौति-

अभि वा इवि । यं दींम्याभिः पीडयति एतस्य शरीरम पदिशति परौसमक्षणेन इशत्‌ । समिन रसस्वीकाराद्वरक्षयः । वरुणपाशेन प्रहणाड्‌+ इुरादिन्पथा । सरस्वतीगेतदीया दार्माषा गण्डति, तेनायं भाषितुं न रक्नोवि। जीवातमा तप्नादिष्ण्‌ परामोति, तेन मुमूषति । प्दानीं विषचे- ।

यो ्योगामषावीति । श्पोगामपाविनो रोगपरिहारार्थपरोगस्य बरषभतयु- प्रिष्ाराथमियं पश्चहविष्केषिः । मन्व विनिगुङ्धे- ।

यश्रवभे सदिति । मन्मोकतेनेवनीवसरदिदिवनिमैषनैरस्पा ऽभ्यस्यशदिप गहे बहियोनं हयापनाय भन्प्रो ग्याचटे । पदा भन्वस्येतरस्रूपमेव वृतस्य भहिनाने प्याह । भन्वाकषरेरेव सहं पतीयते नाज एयग्बकम्पमस्तीत्यधंः । इषहोषमन न्गपादहे-

मन्विनोरिति । वगमानस्याऽ्यावेक्षणमन्ते स्हर्धतां द्दयति-

धतस्येति । क्रलिगमिः १३४मानानां मन्त्राणां वाल्य दरैयति-

पाबमानेनेति । १बमानस्य कायो प्रागहूपत्वाचेन पाणस्यापनं, बहर इरयोः पहस्तोश्रपरकृतितवेन सारत्वातेनोजोभारणम्‌ । अ्नरात्मा भीयरेऽ्नवेत्यु- करवातेनाऽऽमस्यादनम्‌ । एतेषां याणां पाठं विषते-

क्लिज हति । पाढकाठे हस्तग्रहणं विषते-

ह्मणो हस्तमिति । एकेेव सरदेषामाविगयिकमत्येनैव तस्य यणमानस्व बदेवाऽध्ुः सेषादुर्नायमति त्सं वस्मन्यलमने स्थापयन्ति ।

यदुक्तं सूषकरिण-"¶वतेपारनकाञ लादिरं पते दुला पेये तोषणैस्व भवरत दावमानस्य हवन्‌, भथो छद पारतीः हमा रृभ्यन्मन्येव वादन्नानश स्याष्‌ » इति । “ भाग्यप्रहणकाठे तुष्णीं खादिरे दतुगृहीतं बृहीत्ा शाद्‌ नका उत्तरेण ष्टवां स्वारिरं तादपिवा तस्मिन्पवृवंमृबदृषाति » इति च। परः कणाभिरणं कण्डटम्‌ । [दत्र] दृते स्थापितातमव्ो निम्बी हिवस्व षतस्व पानं विधते- क

१. "माङ्वा। ९ ल, च. श्रयुनक्ति। २ ज्ञ, च. "हीतवा ।

५१४ श्रीमत्सायणाचार्विरावितमाभ्यसमेषा- (दविवकषाण्देत ( अ्वदानवत इशिवि्िः) हिरण्णापिति । हस्व परिमाणं दषा विधत्ते इातमानाभिति । रातमानं पेअपणपरिमितमितपसहृदुकम्‌ । भधवा रुग्णो भणमानो यावतो भागिनः संवत्सरान्माप्नोणित्यभ्वयुमन्येत तावजि्मनिः प्रिमिते कर्ेष्यन्‌ | मानशन्दो भृञ्जनीगं भूते । रग्णस्पातीतमायुः परिस्पण्याऽऽगाभिन आयुषो यान्तः तेवस्सरा एतस्य मनति निगितास्तावनिगृञ्ञायीजेः परिमि

मित्यध॑ःः । पराक्नतो यजमामस्यामिमन््रणमन्ने प्रथमचरममागयोरमिपराये `

दशेवति- ङदमभ्न हापि । भायुषथरमभागस्थाया भराया अशि्पापियंस्य । जथा जी्ोयदिरशनं यस्यासौ गरदः, नीरोग इत्यथैः । अध्वर्योपंजमानदृक्गिभ~ हस्तग्रहणं बिप्चे- भिरायुप्मानेति । इषि भीमरतायणारायैविररिति माधवीये वेदा्थपक।रो छृष्णयथेदौव- तैचिरीयसंहितामाभ्ये दितीयकाण्डे दतीयप्पा़क इकादृशोऽनुवाक; ॥ ११ ॥

( भष दर्तायाष्टके त॒तीयप्रपाठके दरादशोऽनुषाकः ) । अशापौतिरबरंणायाश्वमनयतस स्वां देव्ता मार पर्यदीर्यत स एतं वारुणे चतुष्कपा- कमपडयत्ते निर॑वपत्ततो वै स व॑श्णपारादं- म॒श्यत वरुणो वा एतं श्॑दणाति योऽद प्रति- शहणाति यावतोऽश्वन्प्रतिगृदणी या्तार्वतो बाङ- 'णाञतुष्कपालानिरषपद्वरुणमेव स्वेन॑ मागणे रेनोप' धावति स एवेन वरुणपाशान्पु्ति १ ) चतुष्कपाला भवन्ति चतुम्पाद्धचण्बः

१ ल, "षङ़व्‌* ।

+कः

(पोर ३भगु०१२] षृष्णवजुवदीयतैत्तिरीयसंरिता । १.४१ ( अश्वदा नकत इषिषिषिः ) समंद्धया एकमतिरिक्तं निषपेयमेब प्रतिवाही- मतंति शं बा नाध्येति तस्मादेव वंुणपारा- म्भूच्यते ययपर प्रतियाही स्यात्सोयंमेकंक- पालमन निरवषेदममेबाऽऽदित्यमुंचारं कुरुतेऽ- पोऽवपुयमेत्प्स बे वरंणः साक्षादेव बरंण- मवं यभतेऽपनेष्मीयं चरं पुनरेत्य निरवपेद्‌- न्छुयोनिवां अश्वः स्वामेवेनं योनि गमयति स एन शान्त उप॑तिषठते ( २ ) । ( मृश्ति चरुः सप्दश घ )। इमि छृभ्णयजवेंदीयते्तिरीयसंहितायां दितीयाश्के बूहीयप्रपाठके दादरोऽनुबाकः ॥ १२॥

( भध दितीयकाण्डे तृतीयप्रवाठके दाद्‌ शोऽगुषाकः ) । शकादरो वि्टिरुक्ता दीषरोग्यायुरर्थिनोः ।

अथ दाद शेऽश्वदानवव इहं विषास्यन्यस्तोति-

प्रजापतिरिति । भनयदृत्तवान्‌ । देवस्य मावो देवता । स॒ प्राप्तिः स्वकायं देव्वमाछंदातंनकरोत्‌ । पाजापत्यो वा अश्च इति श्रतेः पशणामतिरिव प्मश्वस्व दैवता । तस्मिषतरे दरुणाय दते सति स्वकीयमश्रस्वामित्वमपगतं, दन्मिभिशेन्‌ दुःखेन स पजाइतिः पयदरयिंत तदीयं शरीरं षरितो दीर्णं दीं रोगपस्तमभूव्‌ । च च रोगो वरुणपाशहपत्वादुारुणेषट्ा निबृचः । १दानी- भिरि विषचे-

बश्णो वा इति । परतिगृहाहीत्यस्यान्तभा गिदण्य त्वार हिप्राहयति ददा- दीत्ययमर्थंः तप्यते । कृपाठतेषूयां प्रशंसति-

अतुष्कपाल। इति । भव्रतंरूपातोऽमिक पुरोदाशं बिषवे-

८१४९ भामतेतायणायांयविरगितभाष्यसमेता- [रदिवीयकाण्डै-

( अश्वदानकत शटिविषैः ) एकमतिरिक्तमिति । यमेवाश्वमित अभ्वं यदा कदावितकाटान्तरे पति- अर्हष्यति दास्यति, अथवा पे केचिद प्रतिगृहीतं नाध्येति विस्मरति र्थो यमरिरिकः पुरोडाशः । निमित्तविरोषेणाङ्गाबिक्पं विधने- ` यचप्रभिति । कंिद्शवन्दत्वा वदानीमेवे्ट्नृष्ठाने तत्थकेनापिरिकेन सहितास्तावन्तः प्रोदाशाः पयापाः । पदा तु दानानन्तरेवेिननृष्ठिता किष

कैवित्काठमतिखङ्ष्य पृनरप्यपरोऽश्रो ततस्तद्‌ सातिरिकान्दलाश्तंश्याकान्पुरो- -

दादानिरुप्य सोयंमनुनिरपेत्‌ । वेनाऽश्ित्यमेवोष्व॑ चारिणं कृरुवे । त चा$ऽ- दत्यो विरम्बदोषे परिहरमुपरिष्टादत इत्यभिपायः। इ्यक्गत्वेनावभुधं विषतते~ अपोऽवभ्रथमिति । अपः पाप्य तत्राबर्मृथे कमं कयत्‌ । तेन दरुणो निराष्टृषो मवि । भङ्गान्वरं विषतते- भपोऽनप्तीयमिति। अपोनषषा देवता यस्य सोध्यमपोनध्नीयस्तं इ्मब~ भृथदेशाधन्मूमो समागत्य निवपेत्‌ । अप्त योनिरुताततियंस्याश्रस्प सोऽ्यगष्तु- योनिः । उकचैःभवसो$धस्य समदरादुलाततिः पूराणेषु पतिद्धा । वरस्माद्षोनप्वी- यचरुणा तमश स्वकीययोनिगामिनं करोति । स चाश्वः शन्तः सन्रोगभनुषा- धनं पलमानं तेव । अत्र मीमां । कृतीपाभ्यायस्य चलुथंपदे विन्तितम्‌- “ भध्रप्रति्रहेष्िसत दातुरित्याभिधास्यते । दानदये डोकिके बा वेदिके बा भवेदियम्‌ ॥ भविराषादुदरयोयहा न देयः केसरीत्पतः । निवेधाहोकिकाच् प्ायथितिरें भवेत्‌ । न भखोद्रहेतृत्वे पमितं डोकिके करित्‌ । बेदिके तु श्रुतं तस्मात्तत्मापशिित्तयेऽ ता ” ॥ इदमाम्नायते“ यावतोऽशरान्पतिगृहणीपाचावतो वारुणाञदुष्कषाठानिरं- वेष्‌ » इति । तव प्रतिग्रहर्दो दान॒षर इत्यनन्तरमेव वक्ष्यते । तत्र विशेषा

१, “दाशा गुत्ताश्वष'।

॥

[4१ ° अन १६९]) ष्णयनुवैदी यतैत्तिरीयतं हितां । ५१४१ ( अश्वदानवत इशटिविधिः )

भषण होकिकवेदिकदानयोरुभयोरप्यसािष्टरितयेकः पृक्षः । न केत्तरिो दृदातीनि स्मृत्या मिवदायादादिभ्यः पीत्या कियमाणमश्रदानें डोकिकं निषिद्धं, तद्नुषठाने पायशिचरपेषमिैरिवि द्िधीयः पक्षः । “ करुणो श शतं गृहणाति योऽश्ं पविगृहगापि » इत्वश्वदाने शटेोद्रन्पारिर्पो रभ्टदोषो वरुणप्रहवा- क्येनोष्यते । न च रोकिकस्य१बद्‌नस्प तदेतत भमिषम्‌ । भेदिकस्य हु भन्मान्तरविषयं दोषभवणम्‌ । भतो बेदिकद्नि सेष्टिः पायभिचम्‌ । भर्ति हि शदिकमश्दानं “ बहव दक्षिभा » एत्पादिश्रवेणात्‌ ।

अनिवन्पशिन्तिवम्‌-

५ यावतः प्रतिगृदूणी यादश्वस्तावत्य इष्टयः ।

पविपहीनुदाुगां स्पादा्ोऽसतु पथा्िभि ॥

अतन तदिरोष्पथंयदहतुः प्रजापतेः ।

इष्टिः भता वतो दृतुर्णजर्थऽपि विधि नयेत्‌ „ ॥

र्गादाश्ते वाक्ये परतिगृहणीयादिति विधिपदभवणातति्रहीतुरिष्टिरिति

के । उपकमह्येगार्थमदेन दृदुस्तदविष्टि्रवीरः । उपक्रमजेवं भयते“ प- शापतिवंरमायाश्रमनयत्स स्वा देवतामाहत्स पयदूथेत स्त एं वारुणं चतुष्क- पाडमश्यतं निरंदपचवो भे त बरुणपाशादमृष्बव ” इति । अनयदृत्तवान्‌ । तच दाता पापतिः स्वकीयां बरुणदेवतां जडोद्ररोगपदां पाषवान्‌ । वेन श रोगेण प्रस्वः पणापृतिर्बिदीण। मूता रोगररिाराये9्द इत्वा रोगाद्पृभ्यते- त्वभ्र दाषूरिष्टिरित्यगम्यते । भसेगादविरोध्युपक्रमानुत्तारेष विधापकम्पि पति परा्ेदित्यिबपन्तमांविवनिजर्थप्रवया म्पाख्येवम्‌ ।

पश्चमाध्पायत्य द्ितीषपादे विन्तिवम्‌-

५ पतिप्नहे बु बहवश पर्वन्पायोऽस्ि बने षा। भस्वि षःताम्यवो मेवे पुरोडाशस्य धोषतः „ ॥

‹ सादोऽदस्र्िगृद्धीवाचावतो वारुगाञअतुष्कपाडानिवेपेत्‌ ' ¶ति । अभ्र शषरेश्पादिृकदहमशपति रहे बहुषु रोषूराइतपतयक्षरचनेन साहित्यं पाम्‌ । दथ पूवैन्ययिन सर्वेषु पुरोऽेष्वे$ैकोऽविभयणादिथर्ोऽनुेम इति रे्रवम्‌ । ह्येषु बधूर्यु फषाहेषु कमेण भुरोढाशामविभित्य यादवा कृाडेन भ्रथमपुरोडाथे

१, ष, च, "होदु २९, ¶ूक 1 (

११४४ भौसोरणादायविरावितभाष्यसमैवा- [दिवौ मकै

( पाप्मना गृर्हातस्येशिषिषिः ) दि्ीयदस्कारं कटुनाग्डमि दादा कडनालो ए़म्को मस्म मरति । दस्मा- देकेकरिणनपुरोदा शे रत्लषप॑समाषनमिषिवं काण्डानुह मषोऽभ्ुेतन्पः । एकाद्‌- शाध्यायस्य शुथंपारे चिन्तितम्‌- ‹ तेनं चतुष्क्षडानां मेदो वा तन्महृत्वबः । कुम्भीव्तन्यता नेवं मेदः स्यात्पहृतामिष ॥ › हदे श्रयते-‹ पावतोश्धान्प्रतिगृह्णीयासावतो वारुणाश्वतुष्कषाजाभिर्पेत्‌ › हृति । वथा प्राणा्ेषु कृम्म्या मखेन वन्तं तथाश्वापि कृषारमहेन बम्मिति चेत्‌ । भेवम्‌ । प्रतो पतिपुरोढाशं कषाङेदेन तजदस्येव चोद्क- भप्तेः ; किंषात्मन्तविशाेषु कषदेषु चदु पुरोडाशानां शदेष्ववस्थापिष्ये- कस्यैव कृपाढस्मेकदरो परोढा रवेकस्य समाप्तेनं कोऽपि पुरोढाशभुष्कपाचः सिभ्येत्‌ । तस्मापतिपुरोढा शं कपाठचवृषटवमेदः ॥ हृदि भमस्तायणाकारयविरिरिते माधवीये वेदाथपकादो कष्णयभुं - दीपे्िरीयसतहितामप्ये द्वितीयकण्डे दृतीयपषाढके इ दशोऽनुबाकः ॥ १२ ॥

( भथ दितीयकाश्डे तृतीयप्रपाठके अयोदशोऽनुषाकः ) । या वामिद्गावङणा यतव्यां तनूस्तयेमम- श्टैसो भृतं या बांमिद्रावरुणा सहस्या रकषश्यां तेजस्यां तनूस्तयेमम ह॑सो मु्तं यो वांमिन्द्रावरुणाव्ग्नो ्लामस्तं वामितेनावं यजे यो वामिन्द्रावरुणा द्िपार्म॑पञ्षु चतुष्पात्सु गोष गृहेष्वम्स्वोष॑धीपु वनस्पतिंष क्नामस्तं बाभेतेनावं यज इन्द्रो वा एतस्यं (१) इन्दि येणापं कामति वरुण एने बरुणपारोन॑ गर्- णातियः पाप्मनां गृहीतो भव॑ति यः पाप्ननां

#}

[षा ० ६अब्‌ १६] शछभ्णयजुवदीयतेनिरीयसं हिता । ११५४५ ( पाप्मना गृहौतस्मेशिरिषिः ) गृहीतः स्यात्तस्मा एतामेनद्रावरुणीं बृस्यां निवैपेदिन्द्र॑ एवास्मिनिन्धियं द॑धाति बर्ण एनं बरुणपाराम्भुं ति पयस्यां भवति प्रयो हि दा एतस्मांद्पकरामत्यथेष पाप्मनां गृहीतो यत्ययस्यां भवंति पय॑ एवास्मिन्तयां दधाि पयस्यायाम्‌ ( २) प्रोडाङ॒मं दषात्यात्म- नवन्तमेवेन॑ करोत्यथ आयतंनवन्तमेव चं॑तुां यंहि दिक्ष्वेव प्रतिं तिति पनः समूहति ` दिग्भ्य एवास्मं भेषजं करोति सुभूहयावं॑ यति यथाऽऽकिद्धं निष्ठन्ततिं तादृगेव तयो वामि द्राबरुणावभो श्नामस्तं वामितेनाव॑ं यज इत्याह दुरिश्या एवेन पाति यो बमिद्रावरूणा द्वि- पात्छुं पयुषुं स्रामस्तं वामितेनावं यजञ्॒त्या हैताव॑तीवां आप्‌ ओष॑धयो वनस्पतयः प्रजाः पशव उपजीबनीयास्ता एवास्मै बरुणपासा- न्मरंजाति ( ३) ॥ ( तस्यं पयस्याथां १दि पदूपि{शवि्च ) । इति रष्णयज्ञवैदीयतैततिरायसेहितायां दवितीयाशके तृतीयप्रपाठके अयोदरोऽनृबाकः ॥ १३॥ `

------

१५५

-+4४६ भौमल्तायणाचयिविरवितमाष्यतमेता- [रतीयकष्टि- ) | ( पाप्मना गृरहीतस्येष्टिविधिः ) _ ( भथ दितीमकण्डे कतीयपररके परवोद्‌ शोऽनुकाकः ) । -केतुष्कषाडा विहना ददशो त्वधदानिनः ।

अथ भ्रयोद्रो भस्मना गृहीतस्येटं विधित्मुरादो मन्वराग्बडति ।

कवः देन््रावरुणं पुरोडाशं निरुष्वन्दावरुणीं पयसां निर्ैपदु्र स्वार हृत्य ष्यस्वाधां पुरोदादामवद्धात्येदंयेव प्रच्छाध्ाऽऽसाद्यत्वथास्रासविदि्ं षयस्मा व्यहषि या वानिनद्राकरुणा तम्या वनूरितेतेरे पनः समृहंति बृष्वब- मिरयस्व स्यनिऽृतिति मन्वान्तान्तैनमति सहेव पवंश्यायाः पुरोढारस्पा्यवि यो बानिन्दाकरमावपनो काम इत्युपहोमाः › इति ।

दत्र प्रथस्व न्पूहनमन्नेस्य एदस्तु-

था वामिति । हे दृावरुणो गां युवपोयां वनूर्यतन्धा शृषान्मोचने पव हवी तथा तन्वा षशमानं पाशान्मोचभतम्‌ । द्वितीयतुतीमचबु्थगन्नागां बगस्तु-

धा वाति । संहसितयत्र तनृरित्यस्यान्त्यभागस्यानुकङ्गः । तेजस्येतव्र शा वामित्याद्मागस्पानुकङ्गः। रकषस्येत्यनोभयोभागियोस्नुषङ्गः । सहो बं ददृहरीगि सहस्या । रको रक्षणं तदहंतीति रक्षस्या । वेजो रोचन कि्तद्हं- दीति वेणस्य । उषहोमे प्रथममन्वस्य १२स्तु--

यो वामिति । हे इन्दावरुणावभौ बां युवयोय॑ः ललामः प्रष्मिरेषो युब~

यमाय बहौ पणमानेन भोऽराबः कतस्तमपराधं युवयोः सेबन्विनैतेन -

न, , आ 9

होगेनावपजे विनाशयामि । द्वितीपादीनां सप्तानां मन्ाणां परस यो बामिति । दिषु पदाध्वित्यवर स्ामस्ं वाफिथायुचरमागस्पानुषङ्गः। बनस्पतिषु साम इत्यव यो बामित्यादैः प्रथमभागस्यानुषङ्गः । ८ चतुष्पारिखि- तयाषु पशस पू्ोत्तरमागयोरनुषङ्कः । हे इन््रवक्णो युवयोः सैबन्पी मो यजमानसतस्य द्िषात्सु पशष भनष्यादिर्ेष्‌ यः ज्ञामः शराविरोषस्तं पपविरोषं युवयोः सैमन्धनेदेन कणा विनारयामि। एवं सवन पोश्यम्‌ । अये विषते >ुष्पाल््िति मन्त्र ठ चतुष्यात्स्वत्बनन्तरं पश्चणितिपद्स्याभ्यदुषङ्गो जेयः । वल 9 1 मिति व 3 ११, श्त" । २ ज्ञ, "मिति मन्ता्तः । ३४, यस्यया ‡ ।

र

[४1

॥

#

पपर ३अबु०\६] - छष्णवरजुदीयतेकिरी यसंडिवा । ११४५ ( पामन रृह्तस्येटेबिषिः ) ` ह्द्रो बा इति ।. यः ्रपगष्ैव एवीयेरेन्किेण सहसो गण्डति,

वरुणो रोगेशेने बाधते, अत; प्प्मना गृहीतस्य तदुमयविषयेहिः । पति

भरमवाऽऽमिक्षा षयस्या । तां परशंसति-

पयस्येति । पयःश्म्देन शीरादिसाच्विकाहारगनिवश्रद्धया रवं वृण्यमुषड“ क्षपे । वलुण्यानुष्ामेवेवस्मा्यनमानाञ्चद्षकरामति वदानीमेष पाप्मना गृहीतो भवति । यंत्र हविः पयस्या भवे स्मिग्यजमाने वया ष्रयस्ययाऽऽहारोपर- कषितं पुण्पमाहित भवति । भथापाण्वं केविर्दशति शेषं विधते-

पयस्यायामिति । शरीरसदशस्य कठिनस्य ॒पुरोदारस्य प्रहेपेगेनं यण~ भानमातमन्बन्तं इड इरीरोपेतं करोति । सति हि पे वभ्न्यरोगेण शरीरस्पा- दाढर्थ॑म्‌ । किंच भ्पयस्पोषारतेन येजनानमप्यायवनवन्तं गृह्रामादिषूपाषा- ` रन [करोति] । या वामिन्द्रावरुमेत्यादिमनैहैदिशरे विभागं दिभते-

'खतुरषीति । विभक््येीमावं विषते-

पुनरिति । भिभ्रिवयोः पुरोहा शपमिक्षयोः सष्टावदानं विधते

समू्यावेति । यथा छोके परिणा पूृक्तमाबिदं स्वशरैः बाणादिक सेद्‌- करादिना निष्ृभ्थ छिनत्ति दाटगेव तत्समृद्यावदाने सेपेवे । उषषहोमे परथन्‌- मनं ग्पाचे-

यो बामिति। होमाषररेऽ्भो तेन स्षमेणापरापेन इरिषिमंवापि नष राषमवयज शत्युक्त्या तस्या दुरिषटः सकाशादेने यजमानं रक्षि ।

अवरि्टानां मन्वाणां वासयं दरंयति-

यो बाभिन्द्रेति । पाष स्रामस्तं वामित्येवमनुष्गो योजपिस्वा प्रदिवः । पाण्युषजीवनयोग्या अवादयः पश्च पदार्थाः । वत्र पश्ाशन्देनं दविषाद्शवुष्पा- द्व गहन्ते` । गृ +-अग्रोपडकयन्ते । या एतावत्यं उपणीदनीवास्ताः शवा भपि पणमानार्धं वरुणपाशादुषद्रबास्मोचयति । भव बिनियोमततगरः-

* पुरोदादास्येति शेषः ; +अपिना गष्टोपलङ्षणमाभिपतस्‌ ।

१क. ज; ध. अ. "स्याग्रा ज्रां । २ ङ. च. ^मानोऽप्यायतनवान्मुहत्रामादिकू- पााददयन्भदति । या । दक. घ. च, "ररादि"। ४ क. स, ष्‌, ज, व्रतेन । ५ =. “न्ते या। ष

११६४८ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितमाष्यतमेता- [रहितै व१।ष् ( कम्बयाज्यापुरोनुवाक्वाभिधानम्‌ ) “८ यागानिति भतमेनरेषतुषां ब्यहते हविः । मो बामित्यष्टमिनैरुपहोम उदीरिताः ॥ द्विष्स्वित्यादिना मन्वमेद्‌ः शप्वाविधो मेष । अरयोदृशेऽनुवाकेऽसिन्मन्वा इश कीर्तिताः ॥ "इतिं । इरि श्रीमत्तायणाषय॑विरदिवे माधवीये वेदाथैपरकारो इष्णयभु . दीयनेतचिरीयसंहिवामाप्ये द्वितीयकाण्डे वृतीयपरपागके अरयोदशोऽनुवाकः ॥ १३ ॥

( शध हितीया्के तृतीयप्रपाठके चतुदशोऽनुवाकः ) 1

से प्लवन काव्येन गो विश्वतस्परीदं नरः । त्वंगैःसोम विश्वतो रक्षो राजन्नषा- डतः । न रिपयत्वावतः सखां । या ते शामांनि दिवि या पथिष्यां या पर्वतिष्वोष॑- शबीष्ण्ठु । तेभिर्नो विश्वैः सुमना अहेडन्राज- न्तसोम प्रतिं हव्या गरंभाय । अभंषोमा सवे- रसा सदैती बनतं गिरः । संदैवत्रा बभूवयुः । मवम्‌ (१ ) एतानि दिवि रोचनान्यभिश्वं सोम सक्रत्‌ अधस्‌ । यवर सिन्धरश्रभिरंस्ते- रबादभरीपामावमुंशतं गृभीतान्‌ । अग्नीपो- ` भाविम* स्र में ुणुतं वैषणा इवम्‌ । प्रतिं सुक्ानिं इयतं भव॑तं दाङ़षे मय॑ः । आन्यं रिबो मौतरिश्वां जभारामध्नादन्यं परं इयेनो

~~ --- ~>

१क. ज... “मा इतीरि ।२ ड. "बर्णिता;

[धपा * ३अ्‌० १४} छृम्णयजुर्वेदीयतेतिरीयसंदहिता । ११४९ { काम्बयाज्यापुरोनुवाक्यामिधानम्‌ )

अद्रेः । अशनीषोमा बद्यणा वावृधानोरं यज्ञाय चक्शरु लोकम्‌ । अञ्मीषोमा हविषः प्रस्थि- तस्य वीतम्‌ (२) हर्यतं वृषणा जुषेथाम्‌ । सुरर्माणा स्वव॑सा हि मूतमथां धत्तं यज॑मा- नाय रौ योः। आ प्यायस्व सेत । गणानां त्वा गणपति हवामहे कविं कंवीनागंपमभ्र- वस्तमम्‌ । ज्येष्ठराजं बह्मणां बद्मणस्पत आ न॑ः श्राण्वन्तूतिभिः सीद साद॑नम॒ । स इजनेन स विहा स जन्म॑ना स पूत्रर्वोजं भरते धना नभिः । देवानां यः पितरभाकेवांसति ( ३ ) शद्धामंना हविषा बद्मणस्पतिभ्‌ । स सुष्टुभा स ऋक्क॑ता गणेन वट शुरोज फलिगः रवैण। बृहुस्पतिरूधियां हव्यसूदः कनिंकदद्रावंशा तीरुदाजत्‌ । मरतो यद्धं बो द्व या बः शमं । अ्यंमाऽऽयांति वृषभस्तुविंप्मान्दाता वस॑ना पुरुहूतो अर्हन । सह्राक्षो गोजमिद्रजं-

+ बाहुरस्मासुं देवो द्रविणे दधातु । ये तेऽर्यम- न्बहवों देवयानाः पन्थानः (४ ) राजन्दिवि आचरन्ति । तेभिनों देव महि रामं यच्छ र न॑ एधि द्विपदे इ चतुष्पदे । बुध्नाद्भमद्गिः रोभिरगरेणानो वि परवतिस्य दशहितान्यैरत्‌ । रुजद्रोधासि छतिमाण्येषाः सोमं॑स्यं तामद्‌ इन्द्रश्चकार । वुध्नादभेण पि मिमाय मानेर्व-

१५५९ भौमस्सायणाचाय॑विरवेतमाष्यसमेता- [रदिदीमकाष्डै-- `

( कास्यबाज्यापुरोतवाक्रयानिधाव्‌ } जणा .खान्यैतृणन्नदीनांम । बृथाऽचूनसाथेभिं- दीर्घयायेः सोम॑स्य ता मद्‌ इन््ैश्वकार ( ५) भ्र यो जज्ञे विद्रा९ अस्य बन्धं विश्वानि देवो जनिमा विवि । बह्म बह्मण उभार मध्य॑।नीचाद्च( स्वधयाऽमि प्र त॑स्थौ । महा- न्मरही अंस्तमाफदि जातो याश सद्म पार्थिवे च रज॑; । स बुध्नाद्‌ जनषाऽभ्यथं बृहस्प- विंदेवता यस्य॑ सम्राट्‌ । बध्नायो अथमभ्य- त्योज॑सा वृहस्पतिमा विवासन्ति देवाः । भिनद्रलं षि पुरों ददैरीति कनिंक्दत्छुव॑रपो जिगाय ( ६) ।

( यवं दीतमाविवांसति पन्या दरघयाथेः सोस्य वा भ्‌ शष कार देवा नव॑ च )। इति छष्णयज्रवेदीयतेत्तिरीयसंहितायां दिीया्टके तृतीयप्रपाठके चतुर्दशोऽनवाकः ॥ १४ ॥

भादिल्येभ्यों देवा वे मृत्योदेवा वै सत्रमौसतायग्णे पजापतेसय॑सि\शत्मणा

परतिर्दवेभ्योऽनाधं देवासुरास्तानम॑नो भ्र्वोभमै यनवमेदापं पे पणापतिषर- णाय या बृमिन्ब्ावरूणा स प्रत्तवच्वतुदश ॥ १४॥

जदित्येभ्यस्वष्टुरस्मे दान॑कामा एवा रुन्धेऽभरं पे स भलनवलट्‌ष॑श्वारत्‌ ॥ ५६ ॥ हरिः ॐ ।

इति ृष्णयजर्ेदी यतैचियसंहितायां हितीयाष्टके तृतीयः प्रपाठकः ॥-३ ॥

च ~----

[२१

ष््

>

[षा अनै ०१४} छष्णयजुर्वदीयतैत्तिरीयसंरितां। १६५१

{ काभ्ययाज्यापुरोचुवाक्याभिधानम्‌ ) ।

( अथ द्वितीयकाण्डे तृतीयभपाठके चतुद शोऽनुवाकः )। विहिता पायिनस्तिष्टिरनुबाके जयोदशे । अथास्मिनन्तिमे चतुद शेऽनुवाके काम्ययाज्या [पुरोनुवाक्षा] उभ्यन्ते । तव विहष्किकिं येयं यज्ञविभ्र्ेरिस्ृतीयानुव के समाम्नाता, तस्यां पथमदवि- कतयियोहविषोः कमेण याज्यानुवाक्या ( गां ]पतीकं ( कानि ) द्कंयति- सं प्रलनवञ्निति । स प्रतनदनवीयतेत्यनुबाक्पा । नि काव्या केषसः श्वि याज्या । एतदुभयमाभ्ेये हविषि द्र्टन्यम्‌ । तञ्च हिरण्यगभं जपो इेत्वसि- लनुवके व्याख्यातम्‌ । इनदरं बो विश्वसरीत्यनुषाक्या । इन्दं नरो नेभभि- तेपि याज्या । एववुभयमन्दरे मिपि द्रष्टम्यम्‌ । वच्च पथमकाण्डस्य रष्ठमपा- डके म्याहृयातम्‌ । अथ सोम्यस्य हृविषः पुरोनुवाक्यामाइ- त्वं नः सोमेति । भष पापमस्मदुपदर्वीम्छनधायस्तस्मात।पसंबाद्िश्ववः सर्वस्मानेऽस्मन्हे सोम राभस्तवं रक्ष । त्वावतस्तादशस्य पमो; सखा कभि- त्समथोभमे लदनुप्रहान रिष्येदस्मान हिनस्ति । ततैव यास्पापाह- याते धामानीति । हे सोम राजंस्ते तव दिवि पृथिव्यादिषु चर पदेशेषु यानि धामानि स्थानानि सन्ि। परविपदेशं एयगनुवादा्था पश्छब्दावृचिः । तेभिः सः स्यनियुक्तः शोमनमनस्कः कोधरहितः समोऽस्काकं हष्पा हृदीमि पविगूभाय प्रतिगृहाण । यसन्स्थाने तं स्थितस्तत आगत्य इदि; सवी कुवित्यथः । « अग्चीषोभीयमेकादशकपाठं निषेवेधं कामो नोपनमेत्‌ › शतयत्र पुरोनुकक्यामाह- अभरषिमोति । हेऽ्ीगेमौ गिरेोऽस्मदीयाः स्तृतीब॑नतं भगवम्‌ । करौ । शेईसा समानन्तानयुकतो । सूती समानाद्वानयुक्तौ, देवजा देगेषु भ्ये संबमव- धुवं संमूयैव सन्तो न कदाचिदप्यन्पोन्यं वियुक्तामितयथैः । एत्व याग्पामाह-. युवमेतानीति । हे सोम त्वपश्रि्चस्येतो युवां सक्रतू समानतंकसौ सन्तौ

दिबि एतानि रोचनानि नकषश्रादीनि अधत्तमस्थापयतम्‌ ) हेग्ीषोम युषां

गृमीतान्सिनधू *=मध्यो दकादैनिमिततेनापू्णत्वापवादन पद्भगदिलूपेण इष्टेन दोषेण

'गीषीनरिशिकिकयक्काकाकाकवाककवाकवसायय पिरि १९.स.ध. श. ध्कावि' २ स, 'वाक्ययोःप्र। ३क, ष्‌, "क्याप्रः } ङ,

कमाय १ । च, "क्मायाःमः |

११५२ अीप्षायणाचायैविरेचितभाध्यसमेता- [रदिवीयकाण्डै* ( काम्यसाज्यापुरानुवाक्याभिधानम्‌ ) च गृहीताः सवौ नदीरभिन्ञसतेस्तस्माद्पवादाद्व्यालद्कादिदष्टदोषाचामृल्ववं मोषिषवन्तौ 1 यययप्येतत्सव॑मीश्रररुत्यं तथारप वदरषववनैतौ स्तुयेते । « भग्री- षोमीयमष्टाकपारं निषैपद्ब्रसव्ैसकामः ' इत्यत्र परोनुवाक्यामाह- अग्नीपोमाविममिति । देऽभीषोमौ वृषणा कामानां वर्पितारौ युवां मे मदीपमिमं इवमाहवानं सृष्ट टएुतं, सकतानि अस्मदीयाि पतिहयंतं मनसा प्रवी- गृणीते, राषे विद्यते यजमामाय मयः सूखं भवतं संषाद्यवम्‌ । कत्व - यात्पामाइ- आन्यं दिव इति । मातरिश्वा बायुरन्ये युवपोरेकमभिं दिवो धटोकस्था- ` दादित्यादाजभाराऽ्रतवान्‌ । बथा चान्धतर मन्व भाम्नायते-५ आ दतो अ~ भिनरदविवस्वतो वशवानरं मारिता प्रावः ” इवि । शयेनो गायत्या; पक्षि कषावतारोऽन्यं युवयोरेकं सोममद्रेः पे परवंतवदनततमस्य चुरोकस्योपरि अम्‌ ‹ ्नात्लोमरक्षकाणां तवत्यानां मन्थनं विखोडनं प्राजयच्पं क्षोमं हत्व! समानी- हवानित्पथः । एतच्च “ कदूश् पै सुपर्णी च?” इत्यस्मिलनुवाके समाम्नातम्‌ । ` डेऽीषोमौ युवां ब्षणा वावृधाना मन्नेण वर्धमानौ यज्ञाथंमृरुं टोकं विस्तीर्ण श्थानं चक्रथुरु .छतवन्तावेव । यजमानस्य फलमत ॐोकं संपादितवन्तावित्य्थः । ततैव विकलितां यान्यामाह- अग्नीषोमेपि । देऽनीषोमौ वृषणा कामानां वर्षयिदारौ युवां पर्थवश्य कमपितस्य हविषः सारं वीतं प्रपनुतं हयं परतिगृहणीतं जकेथां सेवेथा, सुरा शा शोभनसखयुक्तो स्ववसा शोमनरक्षणोपेत्ती मूतं भवतम्‌ । हि यस्मदिवे तस्मा. बथानन्तरं पजमानाय यजमानार्थं शं सृखं योः पृादिषिश्रणं च धतत कुरुतम्‌ ।

„ ^ सोमाव वाजिने श्यामाकं चरं निर्पेन्‌ ? इत्यत्र याज्यानुवाक्ययोः परती कथंपवि-

आ प्यायस्वेति । आ प्यायख सेतु त इत्येषा पुरोनुवाक्या । स॑ वै पया्सीत्येषा याज्या । एते उमे चतुथकाण्डस्य दविवीपपपाठके « मा नो हि< सीन्जनिता » इत्यस्मिननुवाके समाम्नास्येते अदस्तमरव व्याख्यास्ये ।

« ब्णस्यत्यमेकाद्शकपाटं निवेेदू्रामकामः » इत्यव पुरोनबारवयामाह~

१क, स, य. सूक्तानि ।

धपा० अन्‌ ०१४] छम्णयजु्वदी यतै्तिरौ कसं हिता । ११५३ ( काम्ययाज्यापूरोनुवाक्याभिघानम्‌ ) गणानां त्वेति । ब्रह्मणां ब्रह्मणस्पते हे कत्स्नमन्वपते गणानां गण कत्तल- देबगणस्वामिनं त्वां इवामह आह्वयामः । कीदशं तां, कविं कवीनां दिदषां मध्ये परशस्तं विद्ंसम्‌, उपमश्रवस्तममुपमानत्वेन भवः क तियंस्यासानृषमश्रवाः, स्गुणत्तषलत्वेनायमेवे स्वेषां पदाथा नामुपमानमित्येवादृशी कीर्विः, अविशये- नोषमश्नवा उप्मश्रवस्तमसवादृशं, राज्ञां मध्ये न्ये ग्थेढरा्साटृशम्‌ । यथो - कगृणोपेर्ू्ं नोऽस्माकमूपिभिः १।७नेर्भिमि्तूतेधुकः सन्ताद्नभसिमन्कमण्युषु- बेशनमासीद प्राप्नृहि । केतव याज्यामाह- । स॒ इज्जनेनेति । स इत्स एव यशमानो गनेन मिंकरादिना युक्तं बाशेषनें भरते दधाति । स एवं विशा करप्रदेया प्रजया सिरे बाजं भरते । स शव ब्‌ ह्णादिनन्मना सहितं वाज भरते । स श्र पतः सहिते बने मरते । सशव नुमिननधुभिः सहितानि धना दव्याणि भरते । यो यजमनः भदधामनाः.भद्धावुक्र- मनस्को देवानां पितरं पाखयितारं जक्षणस्पतिं इविषा स्वर्कयिनाऽऽिबासति भ समन्त दविरोषेण परिचरति, स दर्जनेनेनिपर्ववान्वयः । ऽत्रैव विकल्पितं याञ्यामाह । यद हेवोपहोममन्माह- स॒शरष्टुमोति । स ईव सृष्टम शोभना स्तुमः सामाबयवाः रोभा बस मन्बरगणस्य सोऽयं सृष्टेन सृष्टभा, कता, कचो बहुविधा वरिमन्मन्भगे स॒ ककरारतेन ककत, रवेण ध्वनियुकतेन गणन मन्वसमूहेन तशः सन्ररोग बर्मशु- जेत्यन्बयः । कै वे फङेगे फटमस्पास्तीति कौ यजमानस्वं गच्छति प्राप्नो तीति काटेगस्तादश बलं प्ररं प्रतिबन्धं इरोग । इम्थसुदो इनिर्गौका क~ निक्द्दहो स्वादुतमे हविरिति कन्दने कवणो बृहस्तिषेबशतीः भञजवरतैनतमेने बत्सान्पाति हम्बारवं कृैतीरुन्षिया गा उत्कर्मणेतदीयगृहं भरमि भरति | से हत्यभ्प।स आद्रार्थः । ° एतमेव नि्ेधः कामयेत्‌ जक्षनिते दिनाशवभमिति मरूती याज्यानुवाक्ये क्यात्‌, इति बिहिवयोः परतीके दशपति- मर्तो यद्धेति । मरतो यद्ध ब इत्यनुदाक्या । या बः शर्नेति बार्धा । एवभ्चोभयं पथमकष्डस्य पृचमयाके न्पाश्वातम्‌ । "भशमे बरं निपेतुः वकाम, इति सतर्थऽनुवाके पारहितं तज पुरोनुबाक्मामाह्‌- १४

११५४ भमतेसयिणाचारयविरवितभाध्यसमेता- [रदविवौयकण्दे- ( काम्ययाञ्यापुरोनुवाक्याभिधानम्‌ ) अ्माऽऽयातीति । असतो वा आदित्योऽयमा' इतिश्नेरवंमरब्द आदि- त्वं ठते । स बेन्द्रामेदोप्चरिणेनदधमः स्तृयते । वृषभः कामानां व्ेयिता । तु- वि्मान्महाबक्ः । वसूनां धनानां दाता । पुरुषु बहुषु यज्ञेषु हव भाटूतः। अ~ हन्स्म' दातुं योग्यः 1 सहसकषत्वादिकं स्पटम्‌ । तत्रैव याग्पामाह- ये तेऽयंमाजनेति । हेऽयमनाजंसते त्वदीया देवयाना देवेगनुमहा ये बहवः पन्थान आ दिवः स्वर्गपयंन्वं रन्ति गभ्छन्ति हे देव पोभित्तेः पथिभिर्नोऽस्माकं पहि शमे महत्सु यच्छ, द्विपदे मनुष्याय नोऽस्माकं सैबन्धिने शमेथि सुखक- रो भेव, शुष्दे गवादिरूषाय शमेधि । “अर्म्यो चरं निरद्यः कामयेत दान्‌ कामा मे परजाः स्युः, अर्यम्णे चरं निवेषे्ः क मयेत स्वस्ति जनतामियाम्‌) इत्य- नेयोरपि एवे एव याजानुवाक्ये । धयो राजन्य आनुजावरः स्यात्सा एतन्म नुषुकमेकाद्‌ शकष ठं निवपेत्‌, इत्यत पृरोनुवाक्यामाह-- मुध्नादभ्रापति। बृध्नाद्परंकर्मोप्कमादारभ्य समाहिष्यन्तमङ्किरोमि्मृणानोऽ- ्गिरोनाजना मुनिना सदरोकरतिविमिः स्तूयमान इन्द्रः पवतस्य पर्वतवत्सवाधारस्थ राज्ञो रहितानि समानेरन्येः कियमाणान्द्रोहविरेषान्भ्येरदविगवानकरोत्‌ । $ कु- भेत्‌ । एषां समानानां रुतिमाणि रखत्संपाईैतानि रोधांसि भष्ठयपरतिबन्धका- म्थवरोधनानि सजज्जम्भयन्‌ । कदैवत्सर्वमकरोदित्युच्यते । सोमस्य मदे सोम- - प्मसबन्धिनि मदे सतीन्दस्ता चकार तानि द्रोहानिषारणादौीनि ङृप्वान्‌ । ततैव याग्यामाह- . । बुध्नादृभरेणेति । इन्दो नदीनां वुध्नदभरेण मृडादभषयैनतं पानद्‌( निदं )१- मिमाय विशेषेण निधितवान्‌ । निश्वित्य च नदीनां खानि जटपवाहार्था- मवकारान्धति वजेणातृणज्जटप्रवाहनिरोधकप्वतांवजेण हसितवान्‌ । दीर्- .यथिद्र्षिंणां पवाहामां गमनोपयुकतेः पथिभिमागेुक्तानदीनिरेषानसूृजत्‌ । मँ शतरास्य मृयन्ययासः कंतु वृधा । यथा ठोके नखेसृणच्छेदादिस्यथवेश- मागासमन्तरेण जनाः कुर्वन्ति तहृदित्यथंः । सोमस्येत्यादि पूववत्‌ । नला8- म्भनमतरेण महतीनेदीः सगव इन्स्य भरे्यपापणे कः प्रयास इत्यमिपायः। ` १.१, च. “न्छन्तुं यो" । २ इ. % गन्तुं ब" । 3, तादीन्व" । ४ स, शच, नं कत्रा ।

।

१ 1

१ >

धमा ° ३अ्‌ ९ १४} छष्णयलुरवदीयतेततिरी यसं हिता । ११५५ ( काम्यवाज्याुरोनुवाक्याभिधानम्‌ ) ५ यो नाश आनुजावर; स्याचस्मा इते बाहसत्यमानुषकं चरं निपेतू ॥ हृपय्र ष्रोनबाक्यपाह- प्रयो जक्ष इति । विदान्सव्ञो' यो वृहस्पतिरस्य त्रालणस्य यजमानस्य बन्धं समानानां मभ्येऽनूकूं मजज्ञे पकर्षण जानाति । वदौयमाभिज्तवं कथे निश्रषित हवि चेदुच्यते । यतोऽयं देवो विश्वानिः जनिमा सवेषां पाणिनां सर्वाणि जन्मानि विवक्ति पूनः षृनः कथयति तस्मादभिज्ञतवे निश्चीयते । भ(सोऽभिज्ञो बहसतितरंलणो वेदस्य मध्यान्नीचादुच्चा बध्यममागात्मथममागादृ्तमभागाज्च रस्म ॒प्रिवदं करमो्गिमारोद्धतवान्‌ । स्वथयाऽमृतेन शरष्ठपपाषणक्षणेनामि प्रस्थो, एनं यजमानममिरक्ष्य॒पस्थानं कृतवान्‌ । समानानां मध्ये मओष्ठयं दाहं यजमानस्मीपे समागतवानित्यत्यरथः । तत्रैव याच्यामाह-

महान्मही । महान्सामथ्येनाभिको बृहस्पापि्ही पोढे एथिव्यन्पारे णां धुखोकं सद्म मनुष्याणां गृहं पाथवं रनश्च जात उतत्तिनत्रेण न्यस्तमायदि- विधं स्छम्भितवान्‌ । यदप्येतत्सवेमश्िरस्येव कमं तथाऽपि वद्मेदेन वसविः स्तूयते । द्रा प्रमेशवरानुम्रहादयमेव रखोकतरयादिकं स्वस्वम्यापारक्षममकरोव्‌ । यस्थ यजमानस्य सम्राडचथोक्तर्था साघास्बं प्राप्तो बहस्परदेवता स यज~ मानो जनुषा जन्ममातरणेव ुध्नाद््मममि आयुषोऽनुष्ठोयमानकमेणो बा नुजा- दारम्ब समाधिषयंन्तमाष्ट व्यपवान्‌ । शेन बृहस्परयनुभहेण युक्तो बणमानः सव॑ंथा जेष्टयं प्राप्नोत्येवेत्याभिपायः ।

ततैव विकालितां याज्यामाह-

बुध्नाय इति । यो वृहस्पविज॑गतो देहेस्य कर्मणो बा बुष्माद्ारभ्बाजभभ्यतवं- बसानमोगसा स्वबठेन पराप्नोति तं बृहस्प्विमितरे रेवा आविबासन्ति आगम विदोषेण वासयन्ति १रिषरन्वीत्यर्थः । वचहस्पति्ं्ं यजमानसंबन्विनां मध्ये भरनठे पुरुषे भिनद्धिगति प्रापिकूल्यानिवारयति, परः समानानां पुराणि विशेषेण दर्दरीति परातिकूल्यानिवारणाय षृनः पुनदारिववान्‌ । कनिकरददुत्ताहेन शाम्दं कृबन्‌ , सुवः, तत्सदृशे ओष्ठथमपस््त्साधनं सवं णकषेभादिकं निगाब जिदवान्यजमानारथ संपदितिवानित्य्थंः । अव विनियोगसंग्रहः-

१ क... च्‌, शोव्‌ ।२कृ. भ, इ, वेदुस्व |

११५६ ज्रीमत्साणान्यायिरिवितभाप्यसमेता- [रेदपगकण्डे- ( आटरव्यवत इष्टिविधिः ) 4 अजञेविज्रश्यागे तु याम्याः संप्र निकेति च। इन््रमिन््रं दन्डपगे त्वं नः सोम्पवरो वथा ॥ शी कामपापकेऽ्ी जक्सवदरिनख्चयम्‌ । भाष्या ंते दरो सौम्ये गणा भ्रामपरदे पयम्‌ ॥ भर्‌ यगे नाशकेषवेमाऽऽयैमणे चरो । बुभ्वदनदरे षर जसिसो गाहंसत्यानुषृकके । प्व शतित(र)गोकता भनुवाके उतुरुरो ॥ इड भीगट्सायश(चायेविररिते माधवीये वेदार्थपकारो ₹ुष्णयगुर्वेदीय- रिरीयसंहिवामाप्ये द्वितीयकाण्डे तृतीयपपामके भत्दंशोऽनृवकः ॥ १६४॥ बद्‌र्ध्प भ्रकशेन तमो हर्द निवारयन्‌ । पृर्थोश्वतुरो देयाद्ि्रातीथमदेश्वरः ॥ हूपि जीमद्धि्ाविमहेशवरापराववारस्प श्रीमद्राजाधिराजषरमेश्वरस्य शीदीरनुकृमहारागस्याऽश्ञापरिपाटकेन माधवाचार्येण बिर- विते बद्‌ प्रकाशे इभ्णयभुवैदीयतेततिरीयसंहिताभा्ये दविवीयकाण्डे तृतीयः पपाढकः ॥ ३ ॥ ( अध द्वितीयष्टके शतुर्थः प्रपाठकः ) ; ( तच प्रथमोऽनुवाकः ) । इरिः ॐ । देबा मनुष्याः पितरस्तेऽन्यतं आसन्नषुरा रका श्से पिडाचास्तैऽन्यतस्तेषां देवानामुत वद्ल्पं लोहिंतमकुर्वनतदरक्षाशसि रा्रीमिरसु- , ्न्तान्तछुर्धान्प्रतानापि व्यौँच्छत्ते देवा अ~ िरर्यो बे नोऽयं भ्रियते रक्षांश्सि वा इमं

न~~ +~ ----- ~

१ ख, अ, ˆखसगे जय |

पपा०४अनु ०१] दछ्ष्णयनुर्वदीयतेत्तिरीयसंदहिता । ११५७

( आतुव्यवत इष्टिशिषैः ) घ्नन्तीपि ते रक्षा स्युपामन्धरयन्त तान्थश्वन्वरं बृणामहे यत्‌(१)अघराञ्जयांम तजनः सहासदिति ततो वे देवा अरुरानभयन्तेऽसराजितवा रक्षा स्यपांनुदन्त तानि रक्षाशस्यनृतमकर्तेतिं सम~ न्त देवान्पर्थविरन्ते देवा अप्रार्वनाथन्त तेऽप्- ये प्रव॑ते पुरोडारौमष्टाकंपाले निरंवपन्नग्नये विवाध्व॑तेऽग्नये प्रतीकवते यद्ग्नये प्रवते निः रव॑पन्यान्येव पृरस्तादरक्षां शमे (२) आसन्तानि तेन प्रादन्त यदग्नये विवाधव॑ते यान्येवाभि- तो रक्षारस्यासन्तानिं तेन व्य॑बाधन्त यद्ये प्रतीकवते यान्येव पश्वाद्रक्षा*स्यास॒न्तानि ते- नापोनृदन्त ततोँ देवा भरभवन्पराऽ््रा यो भ्रा- वैष्यवान्तस्यात्स॒स्पर्षमान एतयेष्ट्या यभे- ताभ्रये प्रव॑ते पुरोडासंम्टाक॑पालं निर्पेदभये बिनाधवैते(३) अभये भरतींकवते यद्भ्रये प्रवते मिर्वपंति य एवांस्माच्छरेयान्ध्रातृव्यस्तं तेन प्र एदे यद्ञनये विनाधव॑ते य एनेन सदृङ्तं ते- न बि वाधते यद्ये प्रतीकवते य एवास्मा- त्पापीयान्नं तेनाप नुदते प्र रयां भ्रातु नुदतेऽतिं सहो कामति नैनं पाषीथानाप्रोति य एष विद्ानेतयेश्या यज॑ते (४) ॥ र

॥।

११५८ श्रीमत्ताथणाचायविरवितभाप्य्षमेता- [रदितीयकाण्दै~

( भत्रृभ्यवत इष्ििधिः ) ( वृणाभरे यतर ्रक्ष।९सि पेदे विवाधव॑व एवं चत्वारि च ) ।

इति छृष्णयजुर्वेदीयतेतिरीयसंहितायां द्वितीयाष्टके चतुथैप्रपाठके प्रथभाऽनुवाकः ॥ १ ॥

( अथ दितीयकाण्डे बतुः प्रपाठकः ) । ( वत्र प्रथमोऽनुवाकः ) । `यस्य निःधसितं वेदा यो वेदेभ्योऽलिरं जगत्‌ । निमे तमहं बन्दे विदयार्तीथिमहेश्वरम्‌ ॥ प्रपादके द्वितीये च तृतीये वेष्टः कमात्‌ । परोकतास्वव्रावरिष्टासतु वक्ष्यन्ते ऽसििश्रतुरथके ॥ चतुर्थस्य प्रथमानुवाके भ्रातृम्यवतः स्पर्धमानस्य विहष्विकां कांविदिष्टिं विधातुं प्रस्लौवि- देवा मनृष्या इति । देवानामसुरादीनां वचेन्यद्ं युद्धाय सेनदमासीत्‌। असुराणां रक्षसां बास्येवान्तरजातिभेद्‌ः । तदीये युद्धे स्ल्यप्रहरेण देवानां शरीरे यहोहित- मितरेऽकृवंस्तह्ोहिवस्थानं रक्षांसि पविदिने रातिष्वागत्य केनविदिषारिपोगेणा- सुभ्ननशुभितं रुतवन्तः । तदानीमेव वेन क्षोभेण देवा परियन्ते । तान्मृतानभिव- क्षय पश्वाद्ष्यौच्छद्वातिः पमातं पाप्तवती । ततो देवा रक्षसां छत्यमिद्मित्यवगत्य रक्षास्युपामन्वयन्तोत्कोचं परतिश्रत्य स्वाधीनानि छृतवन्तः । वतो रक्षामि षिन- यफठे मागं सैपाथ्यं स्रेन्यानिगैत्य देवेनये प्रविष्टानि । ववो देवा असुरा- ज्जित्वा रक्षंस्यपनोदिववन्तः । वानि रक्षांसि देवा अनृवमकुर्वनिति निश्वि्य प्रहरतु परितो वेष्टनमकुर्वन्‌ । तदानीं देवा अघन खकाय॑सिदधिमयाचन्त । याबि- त्वा बिहविष्कामिषटिं निरवपन्‌ । तवर प्रथमस्य हविषः प्रवानधिर्ववा, याज्या- पुरोनुवाक्ययोः परायमच्नि्भरतस्येत्यदविकयोः भरतः प्रशब्दो यस्या्ररस्ति सोऽयं परवान्‌ । द्वितीयस्य हविषो विबाधवानशचिदेववा, वि पाजसा परथुनेत्यस्मिनन्े श्रूयमाणो विवाधरब्दो यस्याभनेरस्ति सोऽयं विचाधवान्‌ । तृतीयस्य हविषः परतीकृवानिर्दवता, स त्वमत्र परतीकेनेति मन्वे परतीकशन्दो यस्यभनरस्ति सोऽय परतीकवानु । तत्र प्रवतोऽरेटया पूर्वस्थां दशि रक्षांसि प्रणोदिबवनः 1

भि

प्षा०४अन्‌ ०२] छृष्णयजुर्वदीयतत्तिरीयसरहिता । १५५९ ( आत्॒न्यबतो दिजिंतिसज्ञकेशिविषिः) विचाधवतोऽद्ेरिष्टचा दक्षिणोत्तरयोः प्र्चयो रक्षांसि विवाधितवन्तः । पत्रीक ~ वतोऽरिषटया प्रतीच्यां दिदि रक्षास्यपनोदितवन्तः । वतो देवा विजयिनोऽभ- वनसुराः पराजिता अभवन्‌ । इष्टिं विषत्ते- यो भातृव्यवानिति । विधो हि भातृष्यः, पवः समानवबो हीने उश्चेति । तेषां चयाणां करमेण विभिरहैविभिरपाकरणं मवति । वेदनं प्रशंसति प्र श्रेयांसमति । भ्रातृव्यं यांस पण॒द्ते, सटशमापिकरामति, पापीयांसतु न प्राप्नोत्येव ॥ इति श्रीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये वेदार्थपकाशे रष्णयणुव - दीयौतेत्तिरीयसंहिताभाष्ये द्वितीयकाण्डे चतुर्थप्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः ॥ १ ॥

( अथ दितीया्टके चतुथप्रपाटक़े द्वितीयोऽनुवाकः ) 1

देवामुराः संय॑त्ता आस॒न्ते देवा अ्रवन्यो नो वीयवित्तमस्तमनु समार॑भामहा इति त इन्द्र॑मश्वन्त्वं वे नो बीयवित्तमोऽप्षि त्वामनु समारंमामडा इति साोँऽ्वीन्तिघ्नो म॑ इमास्त- नुवो वीर्यवितीस्ताः भीणीताथासरानभि म॑विष्यथेति ता चै बुरीत्य॒॑वजिगमध्होमू- गिये विधरृधेयमिंद्धियाच॑ती ( १ ) इत्यबवीत्त इन्द्रौयाश्होमचें प्रोडाशमेकादरकपालं निर॑- वपनिन्द्रंय वेगुधायेनद्रयेन्दियावते यद्िद्र- याश्ोमृचें निरव॑पनन हंस एव तेनाुच्यन्त यदिन बेगरषाय भरं एव तेनापांब्त यदि ,

५१६१

भौमल्सायणाचायरिरवितमाष्यसमेता- [२द्िवीयकाण्डे-

( भत्ृव्यवतो विजितिसंश्जकेशिबिधिः )

्रयिन्दिवाब॑त इद्दियमेव तेनाऽऽत्मन्जद्धत य॑ शत्कपालं परोडारं॒निरंवपन््य॑- लिश देवतास्ता इन्द्र॑ आरमच्नुं समार॑म्म- यत भूतै (२) तां वाव देवा विजितिमृच- मामरुरर््यजयन्त यो भ्ावुग्यवान्त्यास्स स्प- धैमान एतयेश्यां यजेतेनद्रांयाःहोमृचें पुरोडा- इमेकादकपालं निरवपेदिद्धःय वेप्रधयेन्र- य्दियावतेऽ६इंसा वा एष्‌ गृहीतो यस्माच्छे- यान्ध्राठुस्यो यदिन्दरंयाशहोमचै निर्वपत्य५- हस एव तेनं मुच्यते मृधा वा एषोऽभिषण्गो यस्मात्समानेष्वन्यः भरयांनुत ( ३ ) अभ्रा- तृम्यो यदि वेगरृधाय भृथ एव तेनाप॑ हते यदिन्द्र येद्धियाव॑त इन्दियमेव तेनाऽऽ्मन्धंत्ते अय॑खि शत्कपालं प्राडारां निवपति अयं- लि दादे देबतास्ता एव॒ यज॑मान आत्मनननुं समारैम्भयते भूत्यै सा वा एषा विजितिनमि-

थं एवं विद्रानेतयेश््या यज॑त॒ उत्तमामेब `

जिजिंतिं भ्रातुन्येण वि ज॑यते (४) ॥ ( इन्िपाती भूत्यां उतेकानप्॑ाराज ) ।

इति ृष्णयनुर्ेदीयतेत्तिरीयसंहितायां द्वितीया्टके चतु्ंप्रपाठकं द्वितीयोऽनुवाकः ॥ २ ॥

¢

[ पष०४अनु ०२] छेष्णयनुर्वेदीयतैततिरीयसं हिता । १५६१ ( वृग्यवतो विजितिसेज्ञकेष्िविषि. ) ( अथ द्वितीयकाण्डे चतुथप्रपाडङे द्वितीयोऽनुवाकः ) । आचेऽनुवाके काम्येटिः संमानस्य वणिता ।

अथ द्विरीये तस्यैव विजितिंज्ञामिष्टे विधातुं पर्तौति-

देषाखरा इति। य॒दधायोधुक्ता देवाः प्रस्परमिद्मनरषनेाऽस्माकं मध्ये योऽ विश्चमेन वी्वास्तमनुपूृत्य वयं सवै समारमामहे सम्यग्यदधोप्कमं कूव(प॑) १६1 ततस्त इन्दरमतिरयेच वीर्यवन्तं निश्चित्य तेनोकतास्वईयास्विसस्तनृहं वेभिस्वाप- तवन्तः पेच हविरभ; कमेण पापाषिभोकैपयेपवातं सामरध्यषारणं च कृतवन्तः । तिष्ये काद्राकपाखपुरोडाशेषु भिटित्वा तरयर्चिश्त्कपायः परोडाशः सपे । तेन ष्‌ बयचिशत्तरुयाकन्देवानिन्द आत्माधीनान्करोति । वदेश्वयाय संष्पवे । ववो देवा असुरैः सह्‌ युद्धार्थं तां पूर्तं पाप्िमोकशवरुववेन्दिपथारणहूषामुत्तमां विजिपिं प्राप्नुवन्‌ । विधत्ते-

यो ्रातृव्यवानिति। पृवांकप्रथदारिविशेषणवदंहेमुगादिवि शेषणानि याभ्यान्‌+ वाक्थागवशन्दराभिप्रायेण वा स्वाथ॑परत्वेन वा योजनीयानि । अहिम पर भरमा मनीषा मित्यारिमन्मन््ेऽस्त्हो मृकवन्द्ः । वि न इन्दो मृधो जहीत्यसिमन्मन्त्रेऽसि िनू- धराब्दः इन्दियाणि शवक्रपो, इत्य सिमन्मन्वेऽस्वी न्विप न्दः अर्थपरत्वं हु विस्पष्टम्‌ ॥ पृवो्ेषु प्रवदादिष्व पि परणोदनवर्वं शवरृदिवाधवचं भत्ङ्‌मृखवस्वे यो्यम्‌ । यस्माद्चजमानाटूघरातृग्यः न्ेपान्मरति स एव यजमानः पाप्मना गृहीतो भवति । सच पथमहविषा पापनमुच्यते। समनेषु मभ्यरे यस्पाद्यजमानाद्ग्यः मेषा- स्भवति सोऽन्यो यवप्यज्नतृव्यस्तथाओ्येवेञ्भयान्वजमानः मेयस्वमे( मा ) ्रसेपादितवैरिषिन तेनान्येनाभिपण्मोऽभिमूनो मवति, तदीयभेषस्त्वमसहमान्‌; सनहमनिभूतो ऽवि इ्िश्नावि । सर तु दवितीयेन हविषा मृस्दादशाञ्शत्रूनप्- इते । तृतीयेन हविवेन्दिपधारणं भवति । पूवंवत्समुदिवया वयजि शत्तरूयया यजमानस्य सर्वा देवताः स्वाधीना भवन्ति । तच मत्ये सेपधते । इष्टनौमोष- दिश्य तदेदनं परशंसति-

¶ ख. च. प्रादमुखवे्वं। २के ध. क. प्येषश्र । ३१. क, म्रा ।५ अ, न्न, "स्विते १५६

नन क

,५६२ भीमत्सायणाचार्थविरवितमाप्यसमेवा- [रद्िरौयकाण्दै-. ८ आदृव्यवतः स्पमानस्य संवर्गः ); साबा इति । विदोषेण जयन्त्यनयेति. विजितिः । एतदेदिता भरातम्पेण हह यषध्वा ता पर्वोक्तं परप्मोक्षादिरूपामुत्तमां जिर माप्नोति ॥ इति भीमत्सायणाचार्यविरविते ाधरषीपि वेदाथपरकाशे छष्णप्रगुक- दीयतेतिरीयसंहितामाघ्ये द्वितीयकाण्डे चतु्पपाढके द्वितीयोऽनुवाकः ॥ २ ॥

( अथ द्ितीया्टके चतुर्थप्रपाठके तृतीयोऽनुवाकः )।

देवास्राः संधत्त आसन्तेभं गायत्योजो बलं- मिन्धयं वीर्थ परजां पन्तं ग्याऽऽदायापक्म्या- तिठततऽमन्यन्त यतरान्वा इयमपावतस्याति त इदं भविष्यन्तीति तां भ्॑हवयन्त विश्वकमेनितिं देवा दामीत्यसराः सा नान्यतरार्श्वनोपारवतेत ते देवा एतयश्रपश्यन्नोजो ऽपि सहऽ वरुमसि (\ ) भ्राजोंऽपि देवानां धाम नामासि विश्वमसि वि- श्वायुः सवमा सर्वाय॑रभिभूरिति वाव द्रा थ- राणाभोजो बल॑मिन्धियं वीर्थ प्रजां पान॑वृज्ञत य~ द्रौ यच्यैपकम्यातिठत्स्मादेतां गयजीतीषिमाहू संवत्सरो वे गांयजी सेवत्सरो वै त्दैपकम्यांतिष्- यदेतयां देवा अष्छराणामोजो बलमिद्धियं वीर्यम्‌ (२) ्रनां परानव्ं्जतः तस्मादेता र सेवे इती्ि- माहा भ्रात्र॑ग्यवान्स्यात्स स्पमान एतेष्टयां य~ जेताग्नये संव्गायं पुरोढारोमश्टाकंपालं निपततः ड़ातमास॑ज्मेतेन यज्ञषाऽमि मरोदोजं एव बलंमि- न्दियं वथ परजां पडन्धरातुम्यस्य वृद्धे भव॑त्थार्मना पराऽस्य आातस्यो भवाति (६) । ०

केषा०४अ्‌ ०१] दष्णयजुर्वदीयतैतिरीयसंदिता 1 ११६१६ ( आभ्यवतः स्यमानस्य संवरगोधिषषिः ) (भलैमस्मेतर्या देवा असूराणामोजो बरभिन्दियं वीय पश्चवतवरिश्शञ्च )।

इति छृष्णयज्वेदीयंतेतिरीयसंहितायां रीयसंहितायां दितीयाष्टके शेत॒धप्रपाठके तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३॥ ( अथ दितीयकण्डे चतुर्थप्रपाठके तृतीयोऽनुवाकः )। द्वितीये विजयाः परोक्ता विजितिनाम(मि)का । भथ दृतीमे भतुम्येतः स्पप॑मानस्य सवर्गं विभित्कृरादौ बदङ्गभूतं गनं षु पस्तोति- देषापरा इति । ओजस्वगसङ्मांसादिधवुम्यो जतोऽ्टमो भुः । बथा च संप्दायावद्धिरुकम्‌-“ ओजो नामा््मी दशा"? इति । बं शरीरणक्ति; । इन्बियं दृष्ट चादिपाटवम्‌ । यी्मृत्साहः। प्रजाः पु्रादिकाः। १२वो गवादिकाः । देवाङ्रेषु येद्धार्धं गतेषु तदीयानोजःप्रथतीनट्पदाथौन्गायत्री सगृ वदुमये- भ्थोऽपकरम्य दरे स्थितवती । वां दृष्ट्वा ते देवाश्चसुराभेवममन्यन्त-उमयोवंगैपो- मेष्ये यहरान्पदरगेस्थितानियं गाय पराप्स्यति वदूभश्थिवा षदं सवयं पाप्त्व- स्तीति । सदुभयेऽपि तां गायं विलक्षणेन शब्देनाऽऽटूतवन्ः । हे विश्वकमा्न- ति देवानामादूवानं, है दामीत्यसुराणामाद्वाने, विश्वानि कर्माणि स्वाः सावि शकेम त्तंगोधने है बिश्वकमानिषि । दभ्नोति विरोधिनो हिनस्तीति दमी व~ स्तैबोषनं हे दीति । सा गायन्यन्यवरानुभयोशयोभैष्ये कानपि पृरूषानेव ्राप्नोह्‌ । ततस्ते देवास्ततपाप्त्युपायदेनेतयजुरपश्यन्‌ । दिदं पशः प्ठति-

भोजोऽसीति । अत्र सवरमकत्वेन गायत्री स्तूपे । भजोयङे पारूप । सहः संरिष्णतव धेय॑म्‌। भाजो दीपिः । देवानां धाम खैः । नमिन्रादिकंष्‌ । विश्रमे रुत्छौ जगत्‌ । विश्वायुः तला नयं क्तम्‌ । पई वेवनहपं रुत््ं जगव्‌। स्ोण्याुष्याणिं यस्य वेतनस्य गगतस्वत्सर्ामुः । वेरिणोऽभिवतीत्याभिभूः । यथाम( भुम `चवेस्यार्थ(पाप्पे) कठं द्रपति-

ति वावेति । अनेनवोक्तेन स्तुपिरमपेण मन्वरेण गायत्रीं पसा त्पतकरा- दरुराणापोजआदिषट्कं विनाश्य स्वयं शदधम्धवन्दः । अथे विषातुं पस्तोषि-

१अ. त्थ्येणस्पः । रक. न. क. वत्स्पवे । २.४. च, तुष्बह ।४स. "ननिति । ५ क. ष. इ, युद्धं ग" 1

` ११९४ श्रीमत्सायणाचायौविराचितभाष्यसमेता- (रदरपकण्दै- । । । (गर्ुतचसकिषिः )

यद्रायत्रीति । विधास्यमानाया इषटरगायत्री सेवे इति नाप्यम्‌ । यस्मा- हगायग्री सवंमादायाप्क्रम्य स्थित्वा मन्वेण स्वुता सती सर्वभानीतवती वस्मासेन मभ्वेण हृविरमिमूश्य क्रियमाणेषिगायतरीतयुच्यते । सा च गायत्री सेवत्सररूपा । हदीयाकषरेषवम॑मासेषु च चतुरधंरतिरख्याकायाः समानत्वात्‌ । अवः सेवत्स्र एव तदानीं गायगीहपेणापक्रम्यः तिष्ठदिति सेवत्सरात्मकतवात्यशस्तेयमि्िः। यसा- देतयेष्टथा देषा असुराणां ईबन्म्योजभ।दिषट्कं वरथितवन्वस्तस्मात्सम्यग्बुज्यते िनाश्येतेभनेनेति सैवगनामकोभ्यं यागः । दृदयं विधत्ते

यो भ्रतम्यवानिति । सवैः सर राथ जयेति याज्यायां संवगैशब्द्भव- गदिरिसेबन्प्योजभादिवभेनहेतृवाचायमाभः सवैः । पवेपटितमोनोऽसीत्यादि- षने विनियुष्क्त-

तर शतमिति । तं प्रोडाशं दातं पकमास्नं वेधापासादितम्‌ ॥

इति श्रीमत्सायणाचायैविरविते माधवीये वेदाथपकारे हृष्णयजु दीपतेत्तिरीयसंहितामाष्ये द्वितीयकाण्डे चतुथपपारके बृतीयेऽनुवाकः ॥ ३ ॥

( अथ दितीयाष्ठे चतुथप्रपाटके चतुर्थोऽनुवाकः ) ।

प्रजापतिः मरना असृजत ता अस्मात्प्टाःपर- शचीरायन्ता यत्रा॑सन्ततों गदुद॑तिष्ठ्त वृहस्पति श्रान्वदैताः सोऽबवीदपरहस्पतिरनयां त्वा भतिा- न्यथै त्वा प्रजा उपावैस्यन्तीति त प्ाति- रतो चै प्रजपतं प्रना उपाव॑तन्त यः प्रजाकामः स्यान्स्मां एते प्राजापत्यं गातं चरं निर्पेसजापतिप्‌ ( १) एव स्वेन॑ माग- भेयेनोपं॑धावति स॒ एवास्मै प्रजां प्र ज॑नयति प्रजापतिः पङ॑रजत - तैऽस्मतयृष्टाः पराच

` भषा०४अनु ०४] छृष्णयजुरैदीयततिरीयसंतिति । १५६५ ( गा्मुतचरुषिविः ) आयन्ते यत्रावसन्ततो गमद्द॑तिष् ्ान्यृषा चान्व- वेता सोऽबवोत्यूषाऽनयां मा प्र॒ तिष्ठाथ॑ त्वा पराव उपाव॑त्स्यन्तीति मां भर ॒त्ठिति सोमोऽ जबीन्मम वे (२) अरृ्टपच्यमित्युभौ वां प्र तिंषठानीत्य॑बवीत्तो प्रातिं्ठत्ततो वे प्रजाप॑तिं पशव॑ ` उपावर्तन्त यः पङ्ाकांमः स्यात्तस्मा एत सोमा- पौम्णं गातं चरं निैपेत्सोमाप्षणांवेव स्वेन भागधेयेनोपधावति तावेवास्मै पञन्धर ज॑नयतः सोमो वै रेतोधाः पूषा पनां प्॑जनयिता सोम॑ एवास्मै रेतो दधाति पूषा पदान ज॑नयति (३) 1 ( वेना वे दधाति षा तरीणि च )। हति छृभ्णयजुर्वदीयतेत्तिरीयसंहितायां द्वितीयाष्टके चतुथप्रपाठके चतुर्थोऽनुवाकः ॥ ४॥

( अभ द्वितीयकाण्डे चतुथप्रपाठके चतुर्थोऽन॒गाकः ) । स्पर्धमानस्य विहिता सेवम्िसृ्तीपके ।

अथ चतुथे गामृते चरुं विधातुं परलौति-

प्रजापतिरिति । वाः पराङ्गमुखतेनापगताः प्रजा यत्र देशे निवात्त. हृष- वत्यस्तव्र देर भाण्डक्षाडनारिनिष्कासपायेन वतो देशाद गमृत्सं्चकमरूष्टषच्यभर्‌- ण्यमुदरह्पं धान्यमुद्िष्ठच्दानीं बृहस्पतिश्च पजापातिश्च ताः पणा अनुगवबन्तो । अप्र चकाराद्माम्नातोऽपि प्ररूतः पजापपिः समुच्चीयते । वदा प्रजाप परि बृहस्पािरवमनवीत्‌ । भनया ग्मतधान्यकूपया त्वां पविष्ठानि घान्पदस्वेम पति हितं करोमि, ततो धान्यवन्वं त्वां वदार्थिन्यः परजा उपगमिभ्यन्तीयुक््ा पं प्रलापा प्रति' पतिष्ठिववान्‌ । ततो धान्यवन्पं पजा भान्पार्थेन्यः प्रणा उपगताः । विधत्ते-

१ अ. 'तिष्ठिः।

५१६६ भरीमततायणाचायदिरंवितभाष्यसमेता- {रदिवीयकण्डे- । ( विन्ाथा्स्योयहोमेमम्त्राः ) दः ्रशाकाम इति । अथ सकमस्य तोमापोष्ं गाग बरं विधातुं परश्तोति~ प्रजापतिरिति । पशुनिवारस्थनेऽपि भक्षितदण रोषगोमयादिपतिन गब अलत्तिः । तेया गरदा प्रजापतिः पूषणं क्षोमं च प्रतिष्ठाप्य ११नाषवान्‌ । भेरि विरते-यः पकाम इति ॥ हवि भौषत्तायणाचायैमिरदिते माधवीये वेदार्थपकारो रुष्णयजुरददीय- देशिरीयरेदिताभाष्ये दिती पाण्डे चतु्थमपारके चुथोऽनुवाकः ॥ ४ ॥

( भय दितीयाष्टके चतुधप्रपाठके पन्बमोऽनुवाकः ) । भन्ने गोभिनं आ गहीन्दो पृष्टया जषस्व गः । इन्द्रौ धर्ता गृहेषु नः । सविता यः संह- ियःसनो एषं रारणत्‌ । भा पूषा एत्वा घु । धाता दैदातु नो रयिमीश्ञानो जग॑त- स्पतिः । स न॑ः पूर्णेन वावनत्‌ । त्व्टायो वुषमो वृषासनो शेषं रारणत । सहश्नेणा- यतन च । येन॑ देवा अत्‌ (१) दीर्घ श्रौ दिव्येरयन्त । रायस्पोष त्वमस्मभ्ं गवौ कुल्मि जीवस आ युवस्व । अभिगृहि- प॑तिः सोमौ विभ्ववनिः सविता मेधाः स्वाहां । अग्नं गृहपते यस्ते श्त्या मागस्तेन सह ओजं भकम॑माणाय येहि शरे्ठघालथो मा योषं मूधा भूयास स्वाहां ( ५) ॥

#\

भी ८ ४अन ०५] कृस्णय जुरवदीयतेत्तिरीयसंहिता । ५ १६४३ ( चिनायागस्योपटोममन्ताः } । ( अमृत॑मष्टत्रि शच्च )।

इतिः छृष्णयञर्वदीयतत्तिरायसहिताया . हितीगणष्के चतुर्थप्रपाठके पथमोऽनुषाकः ॥५॥

~~~

( अथ द्िवीयकाण्डे चतुरथपपाठके पञ्चमोऽनुवाकः ) 1 प्रजापशर्थेनोरकश्वतर्थे गा्रवशवरुः ।

अथ न्पवहिवेन षठेन चित्यागे विषित्तुरादौ ¶्वमेनानुवकिनोषहोममन्बा- श्यति ।

कसः-“ दित्रपोणंमत्ि चित्रापििं निर्वपेदञ्ियादीनि समन मोमिन भा ग़त्येतेनानुवाकेनोपहोमाः › इति । तव पथममन्वपादस्तु-

खभ्ने गोभिरिति । देशे गोभिः सह नोऽस्पान्पत्पागस्ागश्छ । हे इन्दो पशष्ट्ा नोऽस्माञ्लक्स्व प्रीणय । इन्दो नोऽस्माकं गृहक भरता पानां षार- भिता मबतु |

्वितीयमन्बषाटस्तु-सवितेति । पर्नं सह्ं॑यस्यासयकेः सहश्ियः । दाटृशो यः सविता नोऽस्माकं गृहषे रारणद्धृश्चं रमताम्‌ । प्डापोषकण देवे आगच्छतु | वसु धनमपि आगच्छतु ¦ वृतीयभन्वपडस्तु--

धातेति । सवस्य विधाता जगतः भक ईश्वरो नोऽस्मभ्यं रथिं धनं इदाहु | स $धरे नोऽस्नानूर्णेन धनेन वाषनद्धृशं भजतु रक्षतु । चतुर्थमचपारस्तु-

त्वष्टा य इति । यस्तष्टा वृषभः भरे्ठो वृषा कामानां वर्गिवा तोभ्स्माक्‌ गृहेषु १ नां सहसेणायृतेन च सह रारणद रमवाम्‌ । ए्ममन्वपादस्तु-

येन देवा इति । ह रापस्पोष्‌ धनपषिकर येन त्वदा देवा अमू पीयुष दर्षे सुपर्णे श्रवः कीर्वहेतुमतमनं दिभ्यैरयन्त स्थागितिवन्तः, तादरक््वषस+ दृं गवां कृतिम सेषं जीवसे जीवनाथमायुबस्वाऽऽनीय मिभय । शषठभन्वषारस्तु-

अभिगरंहपातिरिति । अभिरस्मरगृहस्याभिपतिः । सोमो विश्चं वनते भगतं इति बिश्ववनिः । -सविता शोभनः येषा यस्येति सुमेधाः । श्तेभ्य इदं स्वाटृत+ मशु । सम्तमकनप्मःस्तु-अग्नः गृहपते इतिः।

[३ [१

शय

, म्रीमत्सायणाचरयंतिरदितमाप्यसमेता- [रद्विवीयकाण्दै-- ( चित्रायागविषिः )

हे गृहप्वेऽपे वृतमहंदीतिं त्यो यस्ते भागस्तेन सह ओजोऽष्टमधातृरूपं

शाररसारमाकममाणायानुतिष्ठते यजमानाय पेहि स्थापय । यजमानो भरष्टया-

सथः मरेष्ानां माग॑करणां सेवन्धिनोऽस्मादनु्ानमारगान्मा योषे वियुक्तो मा भवे, मृध यजमानानां पये शिरोवदुत्तमो भूयास, ठुभ्यमिदे स्वाहुतभस्तु ।

भव विनियोगस्हः-

५" अभ्रे मोभिस्तूपहोमाश्चिजायागे हि सप्ते ॥

पतेततिरीपसंहितामाष्ये द्वितीयकाण्डे चतुर्थमपाठके पञ्चमोऽनुवाकः ॥ ५॥

( भथ द्वितीयाषटके चतुर्थप्रपाठके पष्ठोऽनुनाकः ) । चित्रयौ यजेत पङाकौम इयं वे चित्रा यद्रा अस्यां विभ्वै मृतमयिं प्रजाते तेनेयं चिराय एवं विद्रा र्ित्रयां पशुकामो यजते प्र प्रजयां पडाभििधुनंजयिते परैवाऽऽभेयेनं बाप- यति रेत॑ः सोभ्येवं दधाति रेतं एव हितं त्व रूपाणि वि. करोति सारस्वतौ भ॑वत एतदव

द्यं मिथनं देव्यमवास्मै ( १ ) मिथनं

म॑ध्यतो द॑धाति पुष्यः प्रजननाय सिनीवाल्यै चर्मवत वागे सिनीवाली पुष्टिः खलु वै वाक्पुषटमेव वाचमुरैयेनद्र, उत्तमो भ॑वाति तेनैव तन्मिथुन £ सपैतानिं वीप भवन्ति सप श्राभ्याः पवः सप्ताऽऽरण्याः सप्त छन्दा ५- स्युभयस्याब॑रुद्ध्या अथेता आैतीर्जुहोत्यतेवै

दृति श्रीमत्सायणाचायंविरविते माधवीये वेदा्थपकाश्चे रुष्णयवुर्विदी-

#॥

पपा *४मनु ०६] हष्णयजुवैदीयतैततिरीयसं हिता । ११६५ ( चित्रायागविषिः ) देवाः पुष्टिपतयस्त एवास्मिन्पुष्टिं दधति पुष्याति प्रजयां प्ङाभिरथो यदेता आहूतीज्ज- होति प्रतिंठित्ये ( २) ॥ ( असे त एव द्वाद॑श च )। इति छष्णयजञवेँदीयतेत्तिरीयसंहिवायां दितीयाष्टके चतुर्थप्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः ॥ ६ ॥

( अथ द्वितीयकाण्डे चतर्थप्रपाढकेषषठोऽनुवाकः ) । चिवायागस्योपहयोममन्वाः पञ्चम हरिताः । अथ षष्टे तं यागं विधत्ते-चित्रया यजेतेति । चित्रेति पागस्य मामषेयम्‌ । साच चित्रा मभिस्वरूषा | यस्माक्तारणादस्ां भूमौ सर्वं प्राणिजावमािक्वे- नोतद्यते तेन चित्रपाण्युतादुनेनेये भूमिभ्चिवा । वद्रदविविष्रपरजापरशहेतुत्बाया- गोऽपि चितरेतयुच्यते । चिवायाः स्वूपमृतान्सप्त यागविशेषाविधातृ तद्विधं कमेगोन यै श्रवाऽऽभनेयेनेति । अश्राऽऽनेये हविषा प्रवायति प्रकरेण पतातिबीजं प्रक्षिपति । सौम्येन हविषा वीद्यादिबीजेष गोमयमेव परजादिवीजेषु पोषकं रेतो धारयति । तृतीयहविद्वता त्वष्ट॑ च हितं रेतो नानाविषरूपाकारेण ब~ करोति । अदैः सरस्वतीदेवतेकः सरस्वदेवताकश्चत्युमो सारस्वतौ मववः | एतच द्यं सपुरुषरूपत्वादेवतासैबन्धि मिथुनम्‌ । तस्य हविषां पध्येऽनुष्डानेन्‌ यजमानार्थं दैव्यं मिथुनं गृहमध्ये सेपादितवान्भवति । वश्चो्नानां प्रजानाँ पदानां च पृष्टे सेपदयते, प्रजानां पर्नां च प्रजननायोतचये सपद्यत । कत्र

सिनीवाल्यै चरः कतैव्यः । सिनीवाल्या वाक्त्वमथेवाद्‌न्वरे दष्टन्पम्‌। वाचः पृहठि.

हेतुत्वं समामभ्ये १०हतेष्ववखोक्यते । तस्मादनेन चरुणा पृष्टित वाचं प्रा

प्नोति । देन्दो यागश्वरमः कर्व्यः । तेनैबेनदरस्य पुरुषत्वेन सिनीवात्याः खी.

छिन च तदुभयं भित्वा मिथुनं भवति । अत्र दृभ्यविरेषाः शाखान्तरे ब्टष्य\। पाढमाप्तां हविःसख्यां परोसति-

१ स. च. "टा निहि ।२स.च. ततः। रक. ब. ङ. च. "तःब्जीस"। ४१, भ्र. हइ. च, तक्रास् | १५७ (ल)

५१७० श्रौमत्सायणाचायंविरवितमभाप्यसंमेता- [रदिवीयकाण्ै ~ ( चिव्रायागविषिः ) +. समेतानीति । भो पुरुषाश्ाजाविगरमोष्टा आम्याः । द्विखुरधापदपक्षसरी- सृषहस्तिमकंटनादेयाः सप्ताऽररण्याः। गायत्युष्णिगनुष्ट्ग्बहतीपङ्किविष्टु्जगत्य~ शछदान्सि । उभयस्य १ दासं षस्य च्छन्द्‌ःसंषस्य च । अगे गोभिनं भा गहीत्यादिभिभैनररपहोमानििधत्ते- अयता इति । एते भै मन्वोक्ता अभरन्दादयः । अत्र मीर्ांसा। प्रथमप्यायस्य चतुरथ॑पदे चिन्तितम्‌- ५ यच्वित्रया यजेतेति पदृगृुणो नाम बा भवेत्‌ । चिभ्रस्ीतवगृणो रूढेर्ीषोषीयके परो ॥ दयोपिरौ वाक्यभेदो भैरिष्टचे भौर वतः । ॥ स्यानाम पृष्ठाज्यबहिष्पवमनेषु तत्तथा )› ॥ ^ ८८ दिश्या यजेत पदाकामः » इत्याम्नायते । तत्र वित्राश्न्दो नोद्धिष्ड- प्दव्गिकः, कंतु रूढचा चित्रसलम। मेधे । तते न पूव॑न्थायेन नामत्वम्‌ । था सत्यक्नीषोयिं पदामारमेतेति विहितं प गयागमत्र यजेतेत्यनेन ्देनानच्य दस्िनशौ दिव्तवगृणो विधीयत इति परापे वूमः-विवतरं सीलं वेत , इवितौ गणौ । तयोदयोकिषाने साक्यं भियेत । वथा चोक््‌- । = ५ प्राप्ते कर्मणि नानेको विधातुं शक्यते गुणः । अपप्ति तु विधीयन्ते बहवोऽप्येकथत्नतः ॥ » इति । अथ वाक्यभेदपरिहाराय गृणद्रयविरिष्टपदाद््यरूपं केभ॑विधीयते तद्‌ . गौरवं स्पात्‌ । तस्माच्ित्राश्द्‌ः पवैवद्यनिसामानाधिकरण्येन यागनामेषं भवति । बिवतवं च तस्य विरक्षणदर्यद्रणोपपद्यते । दमि मध पतमप ˆ धानास्तण्डुखास्तततंसृष्टं भाजपत्यमिति दध्यादीनि विदि्राणि प्देयद्रन्पाणि ` बटाक्नातानि । पदेवचित्रानामकस्य यागस्योलततिवाक्यम्‌ । यागशवरूपमूतयो- ` ईध्यादिद्रम्यपरजाप्तिदेवतयोरतोपदिश्यमानत्वात्‌ । उतनस्य॒ तस्य पागस्य

सित्रया यजेत पदकम्‌ इत्येतक्वाक्यम्‌ । एवं सति प्रतार्थो उभ्येत ।

ग हि स १ स, च. गोमहिषा* । २ च, “्मकारकं वि 1

्रषा०४अनु ०६] छृष्णयजुरवदीयंतेनिरीयसंहितां । १६७१ ( चिचायांगविदिः ) अञ्ीषोमीयेपशवनुवादेन गृणविधने परवहानाथरूवभक्रिये प्रसज्येयाताम्‌ । चिन भत्वयस्य चानुवाद्ताङ्गीकारान्युख्पविष्यर्थो बध्येत । वस्मािवराषदं कर्म- नामधेयम्‌ । यथा वितराशब्दे नामधेयं प्रथा बहिष्पवमानशब्द्‌ आगभ्परान्दे

पृष्ठशन्दे च तत्तत्कम॑नामपेयत्वं योजनीयम्‌ । । चतुर्था्पायस्य तृतीयपदि विन्तितम्‌- £ दिज्रया प्रावोऽमुष्मिनेव स्युर्नियवा न वा | भाद्यः स्वर्गेण तुस्त्वदिहस्योतवाद्कत्वतः ॥ चित्रो नु नियमो न श्रुतो नापि कल्पकम्‌ । पस्पवृस्यादिनो(नाऽपेते पतिबन्धे मवेत्कखम्‌ › ॥ काम्यकर्म्येवं भ्रयते-‹ विरथा यजेत पशुकाम देन्दाममेकाद्शकषायं निर्ववेलजाकामः › हति । तत्र यथा स्वगंफटस्याऽऽमुष्मिकत्वै नियतम्‌ , एं पश्वादिफटस्यापि । यदि स्वरगहेतृर्ज्योतिष्टोमो देहान्तरस्योतलाद्कः, तहं चिषा- दिरिपि तथाऽस्त्विति चेत्‌ । भेवम्‌ । वेषम्यात्‌ । अस्मनदेहे स्वगस्य भोकूमरक्य- त्वाद्भुताऽप्यन्यदेहोततिरर्थापर्या करप्यते । चित्रया तन्यदहोऽवरयमुतपा्यव इति नियमो न श्रुतो नापि किंवित्तस्य कस्पकमस्ति । अनेनापि देहेन पश्रादि- कटस्य भोक्तुं राक्यत्वात्‌ । भस्मनदेहे पतिग्रहादिदृष्टोपायमन्तरेण पृश्राच्रग- मद्िषं चितादिफटमामृष्िकयेवेति चेन । प्रपिग्रहदिः पतिबन्वनिवृत्तावुषयु- कृत्वाच । तस्माद्सति परतिबन्ये फमेहिकं सति तवामृष्िकम्‌ । षृश्चमाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्वितम्‌- ‹ स्वपंसदेवको सारस्वतौ तदधर्गः कथः । नास्त्यस्ति वाऽत्र नार्येष्‌ तन्नियामकवर्जनात्‌ ॥ यास्यानुवाक्यापदठेन श्लीपाथम्यं हि मुख्ययोः । मुख्यार्थेन धर्माणां स्यान्मुख्यक्रमतः कमः › ॥ चिताया सष्टानां हविषां मभ्ये चतुर्थपञचमे इत्थमाजयेते-‹ सारखतौ मवत शव दैव्यं भिथनम्‌ › इति । सरस्वती च सरस््ांभेति विगृह्य मातत क्ते पुमान्कियेतिूतरेणेकशेषात्सरष्वन्वाविति भेवति । तो देक्ते षयोयाग- योस्तौ सारस्वतौ यागौ । एतञ्च मिथुनमिति वाक्यरोषादवगम्पते । तयोर्या-

१क. घ. च. श्यस्यपः।

४ १ [नन ९१५८६ श्रीमत्सायणाचाथविरवितभाष्यसमेता- (रेदवितीयकाप् £~ ( कारीरीशिविविः )

, गेयोनिरवापादयो ध्माथोद्कपषाः । तत्र खेच्छया ज्लीयागस्य पुंयागस्य बा थमं निवापः कायः । कृतः । भूत्यथपाठपवृततिस्थानानामन्यतमस्य निषाम- केश्यामावादिति प्रते । तमः-हतकेण्डे सीदेवतायाः पूर्वं याभ्यानुवाक्पे भाश्नति-“ पणो देवी सरस्वती ‹आ नो द्विः इति । पश्वतुदेव- वायाः ‹ पीपिवा्सर सरस्वतः ' (ये ते सरस्व ऊर्मयः, इति । अनेन यास्यानुवाक्य करमेण मृख्ययेोदयोर्यागयोम्ये स्लीयागस्य प्राथम्यमवगम्यते । दतो माणां मृरूपयागाथत्वन्यरूपक्मेणेव केम नियते सति सीयागस्येव ` पथमं निवाषः काः ॥ हृति भरीमत्सायणाच।य॑विरबिते माधवीये वेदारथप्रकाशे रष्णयणुरवै- दीयतैतिरीयसेहितामाष्ये द्वितीयकाण्डे चतुर्थपषाढके षृहोऽनुवाकः ॥ ६ ॥ ( अथ द्वितीयाष्टके चतुर्थप्रपाठके सप्तमोऽनुवाकः ) । मारुतम॑सि मरुतामोजोऽपां धारौ भिन्धि-

रमय॑त मरूतः श्येनमायिनं मनोजवसं वृष॑ण सुषृक्तिम्‌ । येन रोर्धउ्मवमष्टमेति तदश्विना परिं धत्त£ स्वस्ति । पुरोवातो व्षीभन्वराब- स्वाह वातावद्र्षश्नरावृतस्वाहां| स्तनयन्वर्ष- न्भीमरावृतस्वाहाऽनरान्य॑वस्फूर्जन्दियुद्रषनत्वेष- रावृत्स्वाहाऽकिरा्े वर्षन्प््िरावृत्‌ (१) स्वा- हां बहु हायम॑वुषादितिं श्रतरावृत्स्वाहाऽऽ- तपंति वर्षीनविराडावृत्स्वाहा।ऽवस्पृर्जन्दिबुदर्ष- न्भृतरावृत्स्वाहा मान्दा वाशाः शुन्ध्य॒रजिंराः। ज्योतिष्मतीस्तम॑स्वरीरुष्द॑तीः घुफैनाः । मिर्भतः क्षचच॑भ्रतः सुरां इह मांऽवत ।

प्रपा०४अन्‌०७] छष्णयजुवैदी यतैतिरीयसं हिता । ११७१ ( कारीरी्िषिषिः ) वृष्णो अश्वस्य संदान॑मसि वृष्टये त्वोप॑ नद्या- मि(२)॥ ( पर्विरावृद॒दविच॑वारिश्शच्च ) ।

इति कृष्णयज्ुर्वेदीयतेत्तिरीयसनहितायां द्विती याष्टके चतुथंप्रपाठके सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥ ( अथ द्वितीयकाण्डे चतुथेपपठके सप्तमोऽनुवाकः ) ।

पचाकमस्य चिवाख्यो यागः षष्ठे निरूपितः ।

अथ सप्ममारभ्य ददमानतैश्तुरभिरनुवाकैः कारीरीिः पतिपाते | कश वापत्समेऽनुवाके केविन्मन्वाः १४ब्ते ।

करपः-; कार्यां वृष्टिकामो यजेवाभ्नीनन्वाधायाप्रेणाऽऽहवनीयं दकि शाऽविक्रम्य यजमृनो मारुपमसि मरुतामोज इवि ष्णं वासः रुष्णतृषं प्रि

धत्ते › इति । पारस्तु- मारुतमसीति । हे ृष्णवासस्तवे मरुत्संबर्ध्यस्ि, वचखे प्क्षिप्तस्य ष्ण

बन्पमिभस्प जर्ष मरुद्भिः शोपभीयत्वात्‌ । अत एव मरूतामोभो चतत, भेवेषु परतिवद्धानामपां घारामृद्िरेय परतिवन्धरूपं मेषं भिन्धि ।

कृत्पः-“ रमयत मरुतः रेषेनमापिनमिति पश्चाद्वातं प्रतिमीवति परोवातमेव जनयति › वि । प्रतिभीवति प्रतिबध्नाति । पाडस्ु-

रमयतेति । हे मरूतः श्येनं येनवत्पवटगतिं पुरोवातं रमयत कीढयत । कीदृशम्‌ । आयिनमागच्छन्वं, मनोजवसं मनस॒ इव जवो वेगो यस्य वादृशं, वृषणमुदृकस्य वषयितारं, सुवृक्तिं सृष्ट पाश्रात्यवातस्य वजंयितारम्‌ । येन प्रोवतिनावसृषटं मेषेभ्यो मोदिवं जखमृग्रं तीवधाराहूपं मत्वा रषः शीणंम्‌- तिशोषेण हिंसितमेति प्रामोति । सादृशं पुरोवातं रमयतेति पूर्व॑ान्बयः हेऽश्िनो देवभिषजो तज्जठं खस्टि क्षेमकरं यथा भवति तथा परितो षार- यतम्‌ ।

कसः पुरोवातो वषंनित्यष्टौ वातनामानि हृत्वा › इवि । पाटस्तु-

पुरोबात इति । यः पुरोवातो वष्टि प्रवतंयञ्जिन्वः प्रजाः पीणयना- बुदावतेता, तस्मै स्वाहृतमस्तु । वातावत्मवविन युक्तं रग्रस्तीवधारायुकतः स्तन- यन्गर्णन्भीमो गर्णनाथिक्येन भ्येकर इव, भनदानि पाणषावकोऽशानिर्पथा न १ १ स. सितं कषेनमे" । २ ड. स्वाहा ह" ।

१ १७४ मित्सधिणाचाययविरावेतभाप्यसमेता- [रदविषौयकाण्रै-

( कारीरीष्टिविधिः ) प्ति वथावस्फृजंलवसेचनेन शब्दथन्‌, दिधदविधुलक्षणेन प्रकाशनेन युकः) लेषो व्॑धारया सस्यकषेत्रदिर्दपिकः, अतिरात्रं रात्रिमतीत्य दिवारव्रमित्यथः । ूर्हम॑हीषरं पूरयिता । अयं वातो बहू यथा भवति तथ।ऽवृषाद्धावष॑योककिठेति शतो शनेषु यातः । आतपति आतपे स्थिते सति विराटृविशेषेण राजमनः । अवस्फू्जन्दियिरितिदन्दौ व्याख्यातो । आद्रार्थं पृनर्वचनम्‌ । इत्थंमूतो सथोकगुणेयु्तेः सन्सवंोकधारणक्षम इत्यथः ।

कल्पः-' अन्तर्वेदि रुष्णाजिनं प्राचीन्ीवमुत्तरलोमाऽऽस्तीं तस्मिन रशकून्करीरसकतून्वा मान्दा वाशा इति रष्णमधृषा संयुज्य विस्चः पिण्डीः तवा भृष्करपटारौः सवेष्ट् › इवि । पाठस्तु- माद्दा वारा इति। मन्दादीन्येकादशाषां नामानि संबुदृभ्यम्तानि । वार्ष्यो हे आपो ययूमिहासििन्कमेणि माभवत फटपरदानेन रक्षत । मान्दा इष हेबवः । वाशाः दाभ्देन वषंणजन्येन युक्ताः । दान्ध्य्‌ः वुद्धिहेतवः । भभिराः प्रबाहृहपेण गमनशीखाः । ज्योतिष्मतीः शृङ्करूपयुक्ताः । तमस्वरीः सूथ॑प्रका- शाष्छादनेन तमो यथा भवति वथा स्वरनंयो गच्छन्यः। उन्दवीर्भूमिं ङेद- न्त्यः । सुफेना जटपवाहवाहल्येन बहुफेनयुक्ताः । जगन्मि्मृता ओषधी- विभति फोषयन्तीति मित्रमेव । कषत्रे देशधिपरतिं राजानं सुवृ्िजन्यसंतोषेण मिभरति पोषयन्वीतिक्षत्रमृतः । सृष्ट शोभनं सस्येन सेपूर्ण॒राषटे पतां वाः सुराः । केल्पः-' समृद्यम्य शष्णाजिनस्यान्तो वृष्णो अधरस्य संदानमसीति छष्णेन्‌ दाश्रोपनद्मति › इति । पराटस्तु- वृष्णो अश्वस्यति । हे रज्जो तवं वष्णोऽशस्य सेचनसम्थ॑स्याश्चयुषटपस्ये- वास्य ृष्णाजिनस्य संदानं दृढबन्धनसाधनमाते । अतो वष्टिसिद्धच्थ॑मनेन्‌ सैद्निन हे इृष्णाजिन त्वामुषनद्यामि बध्नामि । अवर विनियोगसंबहः- ‹ कारीर्या मासं छृष्णं स्वामी धारयते पटम्‌ । रमेति पश्चिमं वातं पुरोवातं करोति हि ॥ परोऽटावाहूीैवा मानदाः संयौति सक्तकम्‌ ।

1

पिपा०४अनु ०८) छष्णयनुरेदीयतैचिरीयसं हिता । ११५५ ( कारीरीष्ठिमन्ाः ) इति श्रीमत्सायणाचार्थविरविते माधवीये बेदा्थप्रकारो रुप्णयभुवेदीय- तेत्तिरीयसंहिताा्ये द्वितीयकाण्डे चतु्थपपारके सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥

` ( अथ द्वितीयके चतुर्थप्रपाठकेऽषटमोऽनुवाकः ) । देवां वस्षव्या अन सोम सयं । देवांः शामं- ण्या मित्रावरुणाऽयमन्‌ ।; दैवाः सपीतयोऽपा नपादाङ्देमच्‌ । उद्रो दत्तोदधिं भिन्त दिवः पर्नन्यांदन्तरिक्षातपयिष्यास्ततो नोऽ वर्चाऽ- वत । दिवां वित्तमः छृण्वन्ति पर्जन्यैनोद्‌- वाहेन । प्रथिवीं यद्व्युन्दन्ति । आ यं नर॑ः सदान॑वो ददा द्विः कोरमच॑च्यबुः । वि पर्जन्याः श्रजन्ति रोद॑सी अनु धन्व॑ना यन्ति (१) वृष्टयः । उदीरयथा मरुतः समुद्रतो गय वृष्टिं व॑षंयथा पुरीषिणः । न वाँ दस्रा उप॑ दस्यन्ति धेनवः कभ यातामनु रथां अवृ- त्सत । स्रजा वृष्टिं दिव आद्भिः समुद्रं पण। अभ्जा असि परथमजा बल॑मसि समृद्धिम्‌ 1 उन्नम्भय पृथिवीं मिन्धीदं दभ्यं नम॑ः। उद्नो दिभ्यस्यं नो देदीसानो वि सुना इतिं । ये देवा दिविभौगा यैऽन्तरिक्षमागा ये प्रधि,

वे"

भौगाः। त इभं य॒ज्ञम॑वन्तु त इदं क्ष्मा

विंरन्तु त इदं केत्रमनु वि विशन्तु (२) ॥

४ (>,

षद

,५५६ भौमत्साथणाचायैविरवितमाष्यसमेता- [रदितीयकाण्दे- ( कारीरीष्ठिमन्त्राः } (अन्ति देवा विश्शविभ्॑) । इति छृष्णयजर्वेदीयतेत्तिरीयसं हिताय, दितीया्टके चतुथप्रपाठके ऽटमोऽनुवाकः ॥ < ॥ ( अथ द्वितीयकाण्डे चतुर्थप्रपाठकेऽ्टोऽनुबाकः ) । प्राच्याङ्गमन्वराः कारीर्या समे समुररिताः ।

अथावरिशटमनरा अष्टमे व्यन्त ।

कृपः उत्करे प्रागीषं विगधमनोवस्थितं मदति[ ति ]च्छर्दीषीत्यर्थो ( दिष्कमथो ) देवा वरन्या इति पृव॑स्यां गधायां रष्णाजिनमाबभ्नीयादहो- रा्ावसक्तं भवति यदि वर्धतिण्डीरेव जहृयाद्यदि न वरवेहेवाः शर्मण्या इति मध्यमायामागभ्नीयदहोरजावसक्तं भवति यदि वर्षेतिण्ठीरेव गहृयाद्यदि न बरहेवाः सपीतय इति जघन्यायामाचभ्नीयादहोरा्ावसक्तं भवति यदि वर्षे- विण्दीरे जुहपाद्यदि न वर्वेष्छ्षोमूते धामच्छदादीनि वरीणि हरवीमि निर्वपति ॥ इति । षटस्तु-

देवा वसब्या इति । अरदो दततेतयेष याणां मन्वाणां शेषत्रेनानुषन्यते ।

हे देवा उद्रो द्तोदकानि परथच्छत । कटश देवाः, वसम्या: प्रजानां वासयि- तारः । क एते देवा इत्य॒च्यते-अमरे सो सूति । एवमादिका हे देवा इति ूर्॑भ्ान्वषः । उद्कदाने क उपाप इपि वदुच्यते-उद्धि भिन्त, उदकं पीय- तेऽस्मिनित्युद्धिर्ेषस्तं विद्ारयत । केभ्यो निमित्तेभ्यः, दिवोऽ्वरिक्षातृथिन्पाम| ' छोकवयं निभि्ीरुतयत्य्थः । ततो मेषविदारणादरधवं पर्जन्यादागतया वचा नोऽस्मानवत रक्षत । द्ितीयमन्तरे तु मिवावरुणार्यमनित्येवमादृयो हे देवाः शर्मण्या; शुखपद्‌ा इति भ्याख्येयम्‌ । तृतीयमन्ते त्वपां नपादुद्कानामविनाशपितराशरहे- मर्श धगत इत्येवमादयो हे देवा; सपीतयः समाना पीतिः सोमपानं येषांते वादशा इति व्याख्येषम्‌ ।

कलः“ उपहोमकाठे दिवा चित्तमः रण्वन्तीति प्रतिपन्वं पिण्डीराबध्नाति भुहोतीत्यके › इति ।

१. प्राग्बोमम"।

पष ०४अनु ०८} छष्णेयजर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिता । ११८७ ( कारीरी्टिमन्ताः )

तत्र पथममन्वपटिस्तु-

दिवा चित्तम इतिं । यदा देवाः भथिवीं विदेषेण द्ेध्यन्ति तदानीमुदके- बहता परज॑न्येनं दिवाऽपि तपः छृण्वन्ति किमुव रावो । दितीयमन्वपारस्तु- `

आ यमिति । नरो मनुष्या तिजः सुदानवः सृष्ट हविषो दवारो दद्‌=

दषे हविदंत्तवंते यजमनय यजमानार्थं यं कोशमुद्कथारकं मेषं दिवः सकाश- दाचुष्यवुः समन्ताञ्च्पावितवन्तः पसारिववन्त इत्यर्थः । स॒ मेषः पूर्ममेकोऽषि पजैन्था बहृमो मेषा भृता रोदसी अनु द्यावाष्रयिव्यावनुरक्ष्य विविधां वृषं सृजनि । वहुप्जन्यमावामिपायेग बहुवचनम्‌ । ताश्च वृषटयो धन्वना महभूमादु- ` दृकरहितायां यन्ति परव्धन्ते । तुतीयमन््पादस्तु-

उदीरयथा इति । हे मरुतो यूयं समूद्रसदरान्मेषादुवृष्टमूदीत्यथोत्पादयत ६ तवः पुरीषिणः पांसयक्तान्भुपदे शान्वषययाऽऽहावयथ । हे दस्ला मूिशोषपुपक्ष पथितारो मरुतो बो युष्माकं बेनवो बेनुस्दृा मेवा नोपरस्यन्ति नेवोपक्षीयन्ते। किं कुर्वतां युष्माक, दुमे यावां जगद्नुपरहरूपभेदं मङ्गखकार्यं॑पाप्नु- वताम्‌ । किंच, इतरेषां देवानां रथा अन्ववृत्सत मवदीषान्रथाननुवर्न्वा, वृं दातुमस्मदीये कर्मणि रथानारुद्च युष्मासु समागच्छत्सु पृष्ठतः सर्वेऽ्यन्ये देवा रथानारद्य समागच्छन्ति्यर्थः ।

करपः-“ उक्केर छृष्णानामपक्ां स्थारीमद्धिः पूरयति सुज] वृष्टिमिति, यदि भियेव वर्विष्यतीति भिद्यात्‌ ?› इति । षरारस्तु-

सृजा वृष्टिमिति । हे मरुत्संव दिवः सका शादृषटिं सृज । अद्भिः स्मुदर- स॒ट्श पद्धिद्ाहमन्तरेणाऽऽ्तपेन रष्केमिमं कृम्भमापृण समन्तात्पूरय 1

कृलपः-“ अनउपस्तम्भने शको वा छृष्णाऽविषेदा भवत्यन्ना अरतिं षाँ प्रोक्षति ” इवि । पटठस्तु-

अन्ना असीति। देभेऽन्ना उद्काज्जाताअसे मातुपिवुदकदेतोकपेण प्रिणतादुतनाऽपि । किंच, प्रयपजा अति सुवमानुप्रसारितादादित्थावरकतमो-

१, च. °ति। दिवा चिद्िनेऽपि तमे दरदिनान्धकारं कृण्वन्ति कुर्वन्ति पर्जन्येन मेभेनोदकपप्पूर्नेन मरतः पृथिवीं यद्‌ 'व्युन्दन्ति छेदयन्ति मेधा वा वृ्योदकप्रवाहरूपं इुर्विनं कृन्त । भूष्धैदनार्थं य“ । २ क्ल. च. हविषां । २३. ष. च. "नार्थं ।६ स्‌, "ष्णम" 1 ५ क. घ. ड. च, ^ति तामभिकन्देत्‌ ” इ" ।

१४८

श

( कारीरीषिगराः )

षत्‌ » इति श्रतेः । समुद्रियं समृदसदशमेषसेबन्धि बरं वृष्टयुतादनसाम्यमतति।

तम्याकनदनतयां वृषटि्मविष्यतीति ज्ञातं शक्यतवादित्य्थः ।

कपः“ उत्करे वर्षाहस्तम्बं प्रतिष्ठाध्योलम्भय परथिवीमिति वर्षां

` शहोति ” इति । वरषाहुः पुननंवा । परस्तु-

उश्नम्भयेति। हे पनमेवे पएृथिवीमुनम्भयोत्कर्वेण ज्केदय, तदर्थं दम्यं दिवि भवमिदं नभ आकाशवट्ग्याप्ं मेषपण्डलं भिन्धि विदारय । विदां च दिव्यस्व

` दिवि भवस्योद्न उदकस्य वपंणं नोऽमभ्य देहि । पूननैवाया भोषभ्यां उसाद्क

हे देव तरमीशानः सन्दरतिं विपृजोदकपुणंदतिसमाने मेवे वषणाय विचुष्दूरं

कह ।

करः-५ पे देवा विभागा इत्युपर्यांहवनीये ष्णाजिनमव पूनेत्युष्व्रव- अरिष्टादविशशनम्‌ )› इति । पादस्तु-ये देवा इति । रोकषयभाजो ये देवास्ते प्रथमे यज्ञं पश्य सस्य निष्पाद्कं केरे सामान्येनाऽऽविश्य वतः पतिकषित्रमनु च विषेण विशन्तु । अत्र विनियोगतंगहः- ब्टिपरदायां क्रीयां देवा इत्यािकैलिभिः। दिनत्रये चर्ुबन्धः शकटस्थे छदिस्पे ॥ उद्नो दत्तेति वाक्यं तु षयाणां शेष इष्यते । दिवाजिभिः सक्तहोमः सृजेत्युत्तरेस्थिताम्‌ ॥ स्थाछीमद्धिः प्रयित्वा हन्ना परक्षत्यषं स्थिताम्‌ । उनं पृननंवाहोमो ये चर्माप्नो तु धृयते ॥ अष्टमे त्वनुवकेऽसिमन्द्‌ र मन्वा उदीरिताः ॥ {ति भ्रीमत्सायणाचायंविरविते माधवीये वेदा्थमकशि छृष्णयगुर्वेदी- यतेततिरीयसहिताभाष्ये द्वितीयकाण्डे चतुरथ॑पपारङेऽ- हमोऽनुवाकः ॥ ८ ॥

-----

1 च पेत मतमिव!

4७८ श्रीमत्सायणाचार्यविरवितभाध्यस्तमेता- [रदिवौयकाणै-

4

, मआगाथमम१हतादलनाऽसि । “ वस्य यल्यथमं तमोऽपावरन्त्सा छष्णाऽऽविरम- `

भैपा*४अन्‌*९] ष्णयजुपैदीयतेचिरीयसंहितां । ११७९ ( कारीरीष्िमन््व्याख्यानम्‌ ) ( अथ द्वितीयाष्टके चतुधपरपाटे नवमोऽनुषाकः ) |

मार्तमंसि मरुतामोज इतिं छृष्गे वास॑ः छृष्णवषं परि धत एतद वृष्ट रूप्‌ सरूप एव मृत्वा पर्जन्य वर्षयति र॒मय॑त मरुतः स्येनमायिनमितिं पश्चाद्वातं प्रतिं मीवति पुरो वातमेव ज॑नयति वर्षस्याव॑रुद्धये वातनामानि जुहोति वायुवे वृष्ट्यां दरे वायुमेव स्वेन भागधेयेनोप धावति स एवास्मै पर्जन्यं वर्ष॑- यत्यष्टी ( १ ) जहति चत॑सो वै दिशश्वत॑- खओोऽवान्तरदिङा दिग्भ्य एव बृष्टि सेभ्र च्यावयति कृष्णाजिने सं यौति हविरेवाकर- नतवेदि सं योत्य॑व॑रुदधयै यतीनाम॒यमानाना* शीर्षाणि परौऽपतन्ते स्रौ अभवन्तेषा « रसं ऊर्णवोऽपतत्तानिं करीरराण्यभवन्त्सोम्यानि बे करीराणि सौम्या ख्‌ वा आदूतिरदिवो वटि च्यावयाति यत्करीराणि मव॑न्ति ( २) सौभ्य- अवाऽऽदुंत्या दिवो बृष्टिमवं रुन्धे मधृषा मं यौँत्यपां वा एष ओषधीना* रसो यन्मध्वद्‌भ्य एवोर्षधीभ्यो वरपत्यथों अद्भ्य एवौषधीभ्यो वृष्टं नि न॑यति मान्दा वाशा इति सं यौति नामधेरयैरवैना अन्छेत्यथो यथां त्रयादसावे- ही्येवमेवेनां नामधेयेरा (३) ध्यावयति

११८. . श्रीमत्सायणाचायविरचितभाप्यसमेता- [दितीयकाण्डे- ` । ( कारीरीिमन््व्याख्यानम्‌ ) वृष्णो अश्व॑स्य सेदान॑मसि वृष्ट्यै त्वोप नद्यामीत्यांह इषा वा अश्वो दपा पर्जन्यः छृ्ण ईव खल्‌ वै भत्वा व॑पति रूपेणेवैन ५ सम॑र्धयति वर्षस्या्वरुदधये ॥ ४ ॥ ( अटौ भरव॑न्वि नामैरकानक्निर श्चं ) । हति कृष्णयज््वेदी यतेत्तिरीयसंहितायां दितीयाषटके चतुथैपरपाठके नवमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥

( अथ द्वितीयकाण्डे चतुर्थप्रपाठके नवमोऽनुवाकः ) । कारीयुंतरभागस्था मन्त्रा अष्टम ईरिताः ।

भथ नके पूभागस्थाः सपमानु्ाकोक्तमन्वा व्याख्यायन्ते ।

तश्र यजमानस्य वस्लपरिधानं विधचे-

भारुतमसीति । तृषा वस्य .दशास्ताः रृष्णा यस्य .तकछष्णतृषम्‌ । जठ- पर्षेराहित्यपका रे सर्वत आवृते सति वृष्टेः खल्सं ष्णं भावि । यजमा- नोऽपि ष्णवस्लपरावरेणो वृष्टस्मानह्पः सन्पजंनथं वपि पमुम॑वति ।

मन्धान्वरं विनियुङ्क-

रभयतेति । प्रतिमीवति प्रतिबध्नाति ।

पुरोवातो वषनित्यादिमन्वाणां बिनियोगं दृशंयति-

बातनामानीति । जिन्वरुय्रित्यादीनि वायोनौमानि तदृदेशेन्‌ होमे सति यो वायुग्र्ठरीश्वरः स वृष्टः सन्व॑यवि ।

प्रां मन्करसंख्यां प्ररंसति-

अष्टौ जहोतीति । मान्दा दाशा इति न्ेण सक्तनां संयवनं यद्िधास्पे तस्याऽऽ्पारं विधत्ते

छृष्णाजिने इति । प्रतौ रष्णाजिने हविःसरूपान््ीहीनवहन्ति वण्डु-

१ स. च. रणादरबुटि" ।

#

प्रप ४४अबनु ०९] छष्णयनुर्वेदीयतेनतिरीयसंहिताः। . ११६१ ( कारीरीधमिन्तरव्याख्यानम्‌ ) उानििनषि ब । अतोऽवापि छष्णाजिने' संयवने इ हविः छतं मवि । देश~ विदोषं विधत्ते अन्त्वेदीति । वेदेवंहिः संयवने यज्ञमूमिपप्रविश्य हविनावरुष्पते । करीराणि विधातुं परस्तोवि- | यतीनामिति । प्रारमहंस्यरूपं चतुथत्मिमं प्राघानां येषां यतीनां मुखे बर त्मपरतिपादको वेदान्वशषब्दो नास्ति वान्यतीनिन्द आरण्येभ्यः श्वभ्यः प्रायच्छत्‌ । तथां कौपीतकित्राल्णोपनिषदीन्दरस्य पविज्ञौ समाम्नायते- अरुन्पखान्पषी- ¦ न्तसाावुकेम्यः प्राथच्छपू › इति । प्तिततवाचतेषां वथातवं युकम्‌ । तथाः : च स्प्यते- ‹ नित्यकं परित्यस्य वेदान्तश्रवणं बिना । वत॑मानस्तु संन्यासी पतत्येव न संशयः › ॥ इति । तेषां च साठावुकैरमक्षणं षष्ठकाण्डे समाम्नायते-“न्द्रौ यवीनसाखवृकेभ्यः परायच्छत्तन्दक्षिणत उचरेद्या अदृन्‌” इति । वेदान्तश्चवणवाज्छां विना नित्यकमं प्ररित्यक्तवतां भवतामपीदरी गतिरिति दर्शयितुं वेदिसमीपे भक्षणम्‌ । साखावृकैरद्यमानानां यतीनां यानि लीषौणि कपाटास्यीनि मूमावपतन्‌, वानि खणंरवृक्षतेनोदभवन्‌ । पे वाखामिधाना महाखुरास्तेषां फजानि शिरःकपाठ- सदृशानि रक्ष्यन्ते । तेषां फखानां रस॒ ऊध्व॑मृ्तम्थ मूमावपतत्‌ 1 परित्वा च सोमखतासदृशनिां उतानां सोमपरतिनिधिभूता नामङ्ङ्ररूपाणि करीर शब्दवाच्या न्पभवन्‌ । अत श्व सोमाङ्कूरसदृरतात्सोम्थानि करीराणि, तदा्तिष सोम्पा तती दिवः सकशिदृवृ्टं पथ्यावयति । “अग्नौ पास्ताऽऽतिः सम्यगादित्यमुतिषठने । जादित्याज्जायते वृष्टिः” ॥ इति स्पत: । सक्तनां प्ररुतिद्रष्यं विधत्ते-यत्करीराण्णीति । संयवनसाधनं माक्षकदभ्ये विधत्े- । मधुषा समिति । माक्षिका हि नानाविषेभ्यः पुष्पेभ्यो.रस्रानादाय पध

१. न्ने ह २क. च. द. न््ाद्रमञ्नये-८अ“। ३क. ष, क, च्‌, "न्त्‌" इˆ । ४ स. च. "णमेव । सा ।

११६८९ भ्रीमत्सायणाचायविरवितभाष्यसमेता- [रद्विीयकाण्रै- . - ( कारीयुत्तरभागस्थमस््रभ्याख्यानम्‌ )

कंन । देषां ब रलानामोषधिशन्यतेदृदवतवाश्ोमयसारतम्‌ । पन्वेण य~ . भने

माम्दा वाशा एति । प्दादीन्यपां नामानि पैरेना अभिमृषखत्वेन पापोति। किंच, हे देवदत समागच्छेति यथा रोड ठथादेवमेवना अपः स्वनामभिराष्या- बृपदि । इष्णाजिनबन्धनमनं व्याच्टे- वृष्णो अश्वस्यति । पथाऽो वृषा सेदनसमथं एवे पजंन्योऽपि सेचनच्‌- मेः तैसुद्कपृणें( रणे )न रष्ण एव मत्वा पश्वादृषंति । अवः छृष्येन रज्बु- हतेभेनं पणेन्यं समं करोपि । तच्च वर्षस्यावरोधाय सेपद्यते ॥-

इति भीमत्तायणाचायंविरमिते माधवीये वेदार्थपकाशे रष्णपजुव- दीयतेतिरीपतेहिताभाष्ये , द्वितीयकाण्डे चतुथ॑पपाठके नवमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥

( भथ द्वितीयाष्टके चतर्थप्पाठॐे दरशामोऽनुषाकः ) ।

देवां वसम्या देवाः शर्मण्या देवा; सपी- तय श्या ब॑ध्नाति देवतांभिरेवान्वहं विमि ष्छ़ति यदि वर्पेत्ाव॑त्येव होतव्यं यदि न वर्ेच्छवो भृते हविनिरवपिदहोराे वे मिजावरु णावहोरात्राभ्यां खल वे पर्जन्यो वर्षति नक्ते वाहि दिवां दा वर्पीति मिन्रावरणावेव स्वेन॑ मागधेयेनोपं धावति तावेवास्पँ ( १ ) अहो रात्राभ्य पजन्य वरषयतोऽकयें धामच्छेदं पुरो- डाहौमष्टाकंपालं निरदैपेन्मारुतः सप्तक॑पाल₹ सोयमेकंकपालमभिवां इतो वृष्टिभृदीरेयाति

१, स उद्‌" ।

+ }#

[भषा०४अनु ०१०) छेष्णयजुर्वदीयतैनिरीयसंहिता । ११८६ ( कारी््रभागस्यमन्तव्याख्यानम्‌ ) मरुत॑ः सृष्टां न॑यन्ति यदा खल षा असावां- दित्यो व्य॑ङरक्िभिः पर्यावततेऽयं वर्षति धामच्छदिव खल वै भत्वा वरषत्येता वे देवता वृष्ट्ां ईरते ता एव स्वेन भागधेयेनोप धा- बति ताः ( २ ) एवास्मे पजन्य वष॑यन्त्यता- वौर्भ्यन्वषप्येव दूजा ष्टं दिष आऽद्धिः समद्र पृणेत्यांहेमाश्वेवामूश्वापः, सम॑धैयत्यथो साभिरेवामूरच्छैत्यग्जा आंसै प्रथमजा बल॑मसि सभृद्धियमित्यांह यथायज्ञरेवेतदुर॑म्भय पाये- बीमितिं वहं जंहोत्येषा बा ओष॑धीनां षृष्टिवनिस्तयेव वृष्टिमा च्यावयति येदेवा दिषिमांगा इतिं रृष्णाजिनमवं धरूनोतीम एवास्मे लोकाः प्रीता अभीष्टा भवन्ति (३) ॥ ( अस्मे धावति ता वा एक्‌विष्टातिश्च )।

हाति ृष्णयजुर्वेदीयतेत्तिरीयसेहितायां द्वितीया्टके चतुथगप्रपाठके दहामोऽनृवाकः ॥ १० ॥ ( अथ द्ितीयकाण्दे चतुर्थ॑भ१एके द्शमेभनुवाकेः ) ।

बाध्याङ्गमतराः कारीर्या व्यारूपावा नवमे स्फृटम्‌ । अधोत्तरभागस्थमन्वा दामे व्याख्यायन्ते । तष भिषु दिनेषु कमेण च्छदिक्लये सक्तबन्धनाथं पन््ानिनिगुङ्के~ देषा इति । ठ्न्मन्नोकामिववाभिरनुगृहवः प्रतिदिनं वृशिमिच्छवि । तष बषौवपैपकशयोन्यंवस्थय। सक्होमे पुरोड़(शिवापं ब॒ पिषचे-

: ९१९४ = श्षैम्ायणाचायर्दिरवितभाष्येसमेता- [रदिरवीयकाण्डे~ ( कारीरयत्तरभागस्थमन्त्भ्याख्यानम्‌ )

यदि वर्षैदिति। तावत्येव सेक्तबन्धने छते सति वर्षणपकषे पुरोडाशनिर्वापमन्त- रेण पिण्डीजुहयात्‌ । प्रथमदिने वृहो सत्यां पिण्डवयहोमेनेव कम॑समाशिः हथा द्वितीयतृतीययोदिनयोः। तिष्वपि दिनेषु वृष्टयमवि चतुरथदिने पुरोडाशनि- वपिं क्यात्‌ । .

भहोरात्रावसक्तं भवतीति वदता सूत्रकारेण त्यन्तसंयोगवाचिनीं दितीयां परयु- इ्ञोननाहोराजयोनिरन्तरं बन्धनं यदुक्तं तद्विधिपथ॑वदिनोनयपि-

अहोरा इति । भद्वः सूर्प्रकारायुक्ततवानिवतम्‌ । रात्रेरन्धकरिण खी (णाऽऽवरक)त्वाद्रणत्वम्‌ । पर्जन्यश्च होवाम्यामन्दरेण वर्षतु न क्षमः । कु्॑ः। काठान्तरस्यामावत्‌ । तथा सति रातौ दिवसे वा संदा वरत्यतीति जञातुम शक्यत्वानिरन्तरं बन्धरनीयम्‌ । तेन तुष्टौ भित्ररुणो वर्षयवः ।

इविर्निमैमेदिति सामान्येन यदुक्तं तदेव विरेषतः प्रपश्चयति-

अक्षय इति । धामा ह यते अजरेति याञ्यानुवाक्ययो्षामशब्दोपेतत्वा- दरामच्छदािः । वद्थ॑स्तु .धामन्यरपद्गृहादीन्यन्धकारापादिकया वृष्टचाऽऽच्छा+ इयतीति 'धामच्छततसमै' निवौपः । अग्नौ प्रास्वाऽहूतिरितिस्मृत्यनुसरिणाभिरस्मा- छोकाद्‌हृत्यादित्यद्रारा वृष्टिमृसादयति । सष्टमृ्ादिां तां वृष्ट मरतो यर दत्र नयन्ति । यस्मिन्कठेऽस।३दित्यो न्यग्मुतस्ती तरे रशमाभिः परित आवतेऽति- , शयेन संतापं करोति वदा पर्जन्यद्रारा वर्ष॑ति । वरमन्स धामानि गृहादीन्यच्छा- यनिव बहुरभेषयुक्तो भूत्वा वर्षति । तथा सत्यशचिमरुत आदित्य इत्येता एब्‌ देवता वृष्टिनियमनाय समर्था; । ताश्च हविभरिस्तुष्टा यजपानार्थं वर्षयन | यद्यपि पर्जन्यः स्वयमेवावर्षिष्यनिव पूर्वे स्थितस्तथास्येतामिदेवताभिः प्रेरितः प्षणमतरेण पुरोवातादिसामीं संपाद सर्वथा वृर्षत्येव ।

आमृस्थादीप्रणमन्वं व्याच्छे-

भुजा 'वृष्टिमिति । अद्भिः पृेत्यनेनेमा पृरोकस्था अपः समर्धयति । सृजा वृष्टिमित्यनेनामूः स्वग॑स्था अपः समर्धयति । ंचाऽऽभिरेव भृढोकस्थाभिर्‌^ द्धिरमूरच्छेति खवगस्था अपः पराप्तुं गच्छति ।

छृष्णाविपरक्षणमन्वस्य दष्टाथंतां द श॑यति-

अभ्जाः इतिं । पुननंवायां होमं विधत्ते-

"-- -----------~-~----- ----------+------ न्यः

क, ध, ड, च. नकत्वाः |

+ +

पपा ०४अनु ०११] ङष्णयजर्ैदीयतेतिरीयसंहिता । ११८५ ( तरैधातवीयेशिविधिः ) उन्नम्भयेति । एषा वै पुननैवेवोषधीनां स्वासां मधये दृ्टिनिवुंिभाक्‌ । वर्षतो बहृरतरसमृद्धवात्‌ । मन्वन्तरं विनियुङक्त-

म देवा इति । दिवि भागा अन्वरिक्षमागाः पृथिविभागा इत्युकलाह्धेकाः प्रीताः सन्तो यजमानायाभीष्टप्रदा भवन्ति ॥

इति भ्रीमत्सायणाचायैविरविते माधवीये वेदूर्थपकारे ष्णयजुवदीय- तेत्तिरीयसंहितामाष्ये द्िषीयकाण्े चतुर्थपपाठके इराभाऽनुवाकः ॥ १० ॥ ( अय द्वितीयके $तुथपपाठक एकाद्‌रोऽनुषाकः ) । ` सर्वाणि इन्दा ऽस्येतस्यामिष्ट्यमनूच्या- नत्यांहु्िष्टुमो वा॒एतद्वीयं यत्ककुदुष्णिहा जभैत्ये यदुर्णिहककुमांवन्वाह तेनैव सर्वाणि छन्दारस्यवं रुन्धे गायत्री वा एषा यदुग्णिहा यानिं चत्वार्यध्यक्षरांणि चतुष्पाद्‌ एव॒ ते पृङवो यथां पुरोडार पुरोडाशोऽध्येवमेव तयदच्यष्यक्षरौणि यज्जगत्या ( 4 ) परिद्‌- प्यादन्तं यज ग॑भयेश्चिष्टुभा परि द्धातीद्धियं षे वीर्यं जिष्टगिंद्टिय एव वीयः यज्ञं प्रति हापयति नान्तः गमयत्यन्न त्री ते वाजिना तरी प्धस्थोति निव॑त्या परि दधाति सरूपत्वाय सर्वो वा एष यज्ञो यत्रैधातवीयं कामाौयका- माय प्र युज्यते सर्वभ्यो हि कामेभ्यो यज्ञः यज्यते अओधातवीयन यजेताभिचरन्त्सवं बे (२) एष यज्ञो यत्नैधातकीय< सर्वणेवेनं

९५९

६१८६ भरीमर्सायणाचा्यविरचितभाष्यसमेता- [रदितौयकाण्ड- (भ्रैषात्ीयेष्टिविषिः )

यज्ञेनामि च॑रति स्तरणुत एवैन॑मेतयेव य॑जता- भिचयर्माणः सर्वो वा एष यज्ञो य्रैधातवीयर सेषैणेव यज्ञेन यजते नेन॑ममिचरन्स्तृणृत एतयेव य॑जेत सहस्रेण यक्ष्यमाणः प्रजांत- मेवेनंददात्येतयेव य॑जेत॒ सहेशेणेजानोऽन्तं वा एष पानां गच्छति ( ३ ) यः. सह्रैण यज॑ते प्रजापतिः खलु वे पद्ान॑जत ता६- छधातवीयेनेवास्रंजत य एवं विद्राश्चैधातवी- यैन पदाकांमो यज॑ते यस्मदिव येनः प्रजा पतिः पञ्नघ॑जत तस्मदिवेनान्सूजत उपैन- मृरर< सहं नमति देवताभ्यो वाएष आ पुश्च्यते यो यक्ष्य इत्युक्त्वा न यज॑ते त्रधात- वीयन यजेत रवं वा एष यज्ञः ( ४ ) यत्च धातवीय< सर्वेणेव यज्ञेन यजते न देवताभ्य आ वृ्च्यते द्वादृराकपालः परोडारो भवति ते जयश्वतुम्कपालाक्षिष्पदधत्वाय अयः पुरो- डारा। भवन्ति य॑ इमे लोका एषां लोेका- नामाप्त्या उत्त॑रउत्तरो भयाय न्भवत्यवाभिव हीमे लोका य॑वमयो मध्य॑ एतद्रा अन्तरि- क्षस्य रूपः सगरुद्धये सर्वेपामभिगमयन्नवं यत्यछम्बट्कार्‌€ हिरण्यं ददाति तेजं एव (५) अव॑ रुन्धे तार्प्यं द॑दाति पञनेबा॑ श्न्धे धेनु दैदात्यारिपं एवां इन्धे साम्नो वा

१ -प्‌

पष ०४अनु ०१) छृभ्णयजुर्वदीयतेतिरीयसंहिता । ११८५ ( नैधातवरीयेहिविषिः ) . एष वणो यद्धिर॑ण्यं यज॑षा तार््यमुकथामदानीं धेनुरेतानेव सर्वान्वर्णानव॑ रुन्धे ( ६ ) ॥ ( जम॑त्ा्पिचरन्ो वै ग॑च्छति पलेन एव त्िर्शन् )।

इति छृमष्णयजुर्वेदीयतेत्तिरीयसेहितायां दितीयष्टके ` चतुर्थप्रपाठक्‌ एकादरोऽनुवाकः ॥ ११ ॥

८ अथ दिनीयकाण्डे चतुर्यपपाठक एका शोऽनुवाकः ) | ` अनुवाके तु दृदमे कारीरीष्टिः समापिवा । थेकाद्रो श्रैषातवीयेषटिर्िधीयते । तत्राऽऽदौ सामिधेनीषु दे षाम्पे विषते

सर्वाणि छन्दाश्सीति । एतस्यां वेधातर्वीयेषटौ सामिषेनीरूपेण त्ांण्यपि च्छन्द्‌स्पनुवक्तञ्यानीत्यभिज्ञा आहुः । तत्त सर्वच्छन्दोनुवदनं कथं षटव हृति पदुष्पते-ककृच्छन्दसिष्टमः सारम, उष्णिक्छन्दो जगत्याः सारम्‌ । भतस्तदृभयानुवचनेन सव च्छन्दोनृवचने संप्यते । पसो अपने तवोवितिरिवेषा ककृत्तदीयेषु त्रिषु पदेषु मध्यमपारृस्य ददशक्षरत्वात्‌ । प्र होवे एवय षष इत्येषोष्णि कदीयेषु॒तरिषु पदेष्वानिमपाद्स्य द्रादशाक्षरत्वात्‌ । एक्वुभफवरनेन ्िषटुन्नगत्योखामेऽपि गायत्या अखामरदूनं वारयितुमन्तभावं वरौयति-

गायत्री वा इति । उष्णिक्छन्दसोऽष्ार्शरयक्षराणि । ततर चदु शत्य क्रगौयज्पन्तरभता । यान्यधिकाक्षराणि चत्वारि सन्ति ते बतृष्पासशृशयहषा एव । प्॑स्भन्पपाठके तरिधाताविष्टो पुरोहाशस्योषरि परोढा शान्तरस्थाष विहितम्‌ । एवमनापि विधास्यते । एवै सति यथा परोहाशेऽध्युपकपः पृले- इशः स्थाप्यते, एवमेदोष्णिक्छन्दस्कायामृवि गायकीछन्दोक्षरसंख्याया भवि~ कक्षराणि चत्वारीति यत्तद्वगन्तन्यम्‌ । अतः पुरोढाशसाम्यायाक्षरारिश्यं

१ ख, च, “रधातव्या | त

{१८ श्रीमह्सायणाचाधविरवितमाप्यसमेता- [रदितीयकाण्दे~ । ( त्रैधातवीयेष्टिविधिः ) धुकमित्यमिप्रायः । ~+ पतौ द्वे चावुक्ते अ जहो दुवस्यतेषि गायक सामिधेनी, त्वं वरुण दृति जगती भवति, ते अपवदितुं विषमं विधचे- यज्नगत्येति। उष्णिक्छन्दसो जगतीवी यत्वेन निरूपिततवाततरेवा्र जगतीशब्देन विवक्ष्यते । तसमश्वोष्णिक्छन्दसि मायत्यन्तरमावस्योकतत्वाहक्षितटक्षणया जगती- चाब्ठो गायत्रीं ब्रत । तथा सति परकृतिवद्रायत्या परिधानं यत्तदेवाव भगवीषरि- श्वानमिति विवक्षितत्वा्तर वध इत्यु च्पते । अथवा शाखःनारानुसरेण मृषययेव्‌ शगत्याऽ् पापं परिधानं दृष्यते । तत्वरिधनि हि यज्ञं नादितवान्भवति । भष विभा परिदष्यत्सामिधेनीः समप्येदित्य्ः । विषम इन्दियसामध्यंरपत्वा्ं साम्ये प्रति्टापितेवान्भवति । ततो यज्ञं न नादायति । वां वि्टमं दशंयति- अभे नीत इति। विशम बहवो यस्यां सन्तीति त्रिवती । तेयं दृती- अकाण्डस्प द्वितीयपपाठके समाम्नास्यमानत्वातत्रैव म्पाख्यास्पते । यथारस्य(- मृति - विशब्दस्तथा चध।तवीयकर्मनामन्पमरि विशब्दरोऽस्तीति साह्यम्‌ । से्वकामलाधनविन यागे विषर- ` सौ वा इति । सर्वेषु यज्ञेषु पानि ्ठदातति प्रपोक्तम्यानि तानि सषा 'एयत्रोध्णिक्कुद्धचमिवावरुभ्यानीत्यक्तम्‌ । भवोऽयं सर्वयज्ञस्वरूपत्वायस्प यः कामोऽस्ति तेन वद्धं पयोक्तव्यः । यस्ाश्ज्योतिष्टोमारिरलिखो यज्ञः सर्वक भां प्रयुज्यते तस्मात्सरवयज्ञघवरूपस्यास्य सर्वकामाथत्वं युक्तम्‌ । सामान्येन स्वकामार्थतं विधाय व्िशेषतोऽभिचारेहेतृतवं बिषरे~ ज्ैधातवीयेनेति । अभिचारपरिहाराथत्वं विधसे- एतयेवेति । एतयैव तैधातर्वीयेषट्येव । सहसदक्षिणाकस्य ज्योतीर्विधज्योतिरप्ते याममहावरतदिरनुष्ठानिश. परति :साधनतवं विधत्ते- एतयैवेति । यस्तु सहस्रदक्षिणेन यागेन यष्ट्मसम्थः समहं तेन गक्ष - इति कामयते सोऽयमेतयेष्टया यजेत पश्चाचत्र. पजातं पमूतं बहषिषं सष््तं दातुं शक्तो भवत्येव । ततस्ता शकभनृषठानं सिभ्प्रति ।

१ २९

+ प्ङृतावा जहत दुवस्यतेति गायत्री सामिषेनीषु परिधानीया भवति, तःमपवदितु- ~क. मिति तै° । इति ल. पुस्तके पाठान्तरम्‌ ।

१७.१५, ड, "ति, तामप्‌* |

(पा ४अनु०११] छृष्णयनुरवदी यौतिरीयसंहितां । ११८९ ( भैधातवीयेशिविषिः ) अथ सहस्षद्षेण।केन यगिनेष्टवत उपरितनबहुविधयन्ञपाधनद्रभ्याधं विधते, एतयैवेति । पः पूान्गोसहसदक्षिणकेन यागेने्टवान्भवति स एष पदाना- मतानं प्रप्नोति । तेनोत्तरक्रूननुषठातुमसम्ौ भवति । अ्तत्तामध्यौय प्रवा कामः सन ःजपतिददेतेनेष्ट्वा पदषोनेरस्मदरेव यागालदरन्धाप्नोति । वदुत्तरकतुषु दातव्यं गो्रहस्तमेनं यजमाने प्राप्नोति । यज्ञे सेकर्प्पाननृष्टातुः सैकल्पम्रे श~ रिहारार्थं विधत्ते देवताभ्यो वा इतिं । आवृ.ज)श्वनं सर्वथा विच्छेदो देवताद्रोह एति याबत्‌ । भसिन्करमणि द्यं विधत्ते- द्वादशकपाट इति । समूहाकरेण गणनायां दाद्ाकषाटतेरप्यनृष्टने त्िसरूपाकाश्वतुष्कपाटाः करतेव्याः । तेथा त्रिसंख्यय। यणमानस्प भिषारं सुभ इत्वं तप्यते । प्रोह संख्यां परंसति- श्रयः पृरोडाहा इति । एवंपपठकोक्तत्िषाताविव परमाणदैषम्यं विषते- उन्तरउत्तर इति । चोदकपापं ब्रीहिमयत्वमपवदित्‌ं यवमयं विधत्ते- यवमयो मध्य इति | भूखोकवर्विनो मनुष्याः । स्वगंोकवा्षिनः सूर्यन्व्‌[- द्यश्च दिस्प्टमृपरभ्यन्त इत्यस्वि तयोरेकविभतम्‌ । अन्तरिक्षवार्पनस्तु पक्षग~ श्ववाद्यो नोपरभ्यन्त इति वैलक्षण्यम्‌ । एवं यवमयस्येतसेरक्षण्यादृन्तरिकषह- परम्‌ । षच समृद्धये सपद्यते । तिधातुवत्ष्यपि परोढा शेषु सदेव हश्तसर्शे- नाबदानं बिधते- सर्वेषामिति । यदुक्तं सू्रकारेण-““ हिरण्यं तार्प्य॒बेनैरिति द्तिणा ” इति, तरेतद्विषत्त- हिरण्यमिति । हिरण्यस्य तेजस्वित्वा्तदानेन तेजःपातिः । वाप्यंस्व वृता- कवक्षतवातहृनेन परापरा; । वेनोः कामयेनृत्वसाम्धाततदनिन।ऽअदषां पािः। सुं तेजः सामरूप९. ह ॒राश्वदित्याम्नानाद्डिरण्यस्य स।मवणत्वम्‌ । युवं कषत्रियस्याऽशूयोनिमित्थाम्नातत्वा्ाप्यस्य च राजसूये क्षञ्ियेण प्रिहितत्वदी- ददो सेमन्धमामिपेत्य तार्प्यं यजषां वर्णः स्वहूपमित्युज्यते । उक्थैः शर्व तानां जायमाना मद्‌ यावृ ता कचे उक्थामदास्तासां नवपसृतधेनुवहृषंगहे- त्वादेन्वा कम्ब तवम्‌ । उक्तद्रव्यव्यद निनो कान्वण-पाप्नोि ।

१क.भ. च. तेऽनु २ क, घ. ढ्‌. च. तया।

५५९५ श्रौमतीयेणाचार्थविरवितभाष्यसतमेता- [रदविनीमकण्डि- ( तैधातवीयद्रव्योदेशेनेन्द्ाविष्णदवताकलवरदघनदक्षिणयोरवित्िः ) अव्र मीमांसा | षृहध्यायस्य दीपे निनितम्‌- ५ असमाप्यं समाप्यं वा काम कमि निवर्तिते । आधः प्रपोजनामवादृन्यो निन्दादिसिभ्षात्‌ ॥ "

५ चित्रया यजेत पदाफामः, कार्यां वृष्टिकामो धजेत » इत्यादिषु काम्‌ परेरितेन पुरषेण कर्मोपिक्रन्तम्‌ । तस्य च समाप: प्रागेव केनदिकनेभित्तेन तत्क - प्राप्तौ दोषदृ॑नेम वा कामो निवर्ते तदानींकर्मानुष्ठाने परयोजनाभावान समा- नीयामेति चेन्भेवम्‌ । परकान्तस्य कपणोऽसमाप्तौ निन्द प्रायद्वित्तयोः भवणात्‌। शेवताम्पो वा एष आवृश्च्यते यो यक्ष इत्युकत्वा न यजते तैधाववीयेन यजेत? श्वि वदुभयं श्रतत्‌ । तस्मात्तमापनीयम्‌ ॥

हति श्रीमत्साथणाचाथविरदिते माधवीये वेदाधंपरकारे छष्णयजुर- दीयतेततिरीयसीहिता भाष्ये द्वितीयकाण्डे चतुर्थपपाठक एकादशोऽनुवाकः ॥ ११ ॥

( अथ द्वितीयाष्ठके चतुथप्रपाठके द्वादशोऽनुवाकः ) । त्वष्टा हतपुत्रो वीन्द्र सोममाऽहरचस्मि-

जिन्द्रं उपहवमेच्छत ते नोपांह्ययत पुत्रं मैऽव- धीरिति स यज्ञवेशसं छतवा प्रासहा सोम॑म- पित्तस्य यदुत्य्चिष्यत तत्वष्टऽऽहवनीयमुप प्राव॑र्तयत्स्वाहेन्दर राचवेर्धस्वेति स॒ यावदुर्षः पराविध्यति ताव॑ति स्वयमेव व्प॑रमत यदि वा तावछवणप्‌ (१) आसीद्यदिं वा ताव- दध्यग्नेराीत्स संभव॑जग्नीपोमावभि सम॑भवत्स इषुमाजमिंप॒मात्नं विष्व॑ङ्ढ्वर्धत स इमा्टीका- न॑ वणोयदिमाहटीकानवृंणोत्तद्वृत्स्थ वृच्रत्वं त- स्मादिन्द्रौऽबिभेद्पि कष्टा तस्मे त्वष्टा वज॑भ- सिञत्तपो वै स बज आसततिमृय॑न्तुं नार॑क्ो-

# >`

मपा ४भै०१२] दछेष्णयजुवैदी यतैत्तिरीयसरहिता । १५९१

। ( त्रैषात्रीयद्रव्येदिरेनेन्द्राविष्णदेवताकत्वसहश्चदक्षिणयोर्बिषिः ) दथ वे तदहि विष्णुः (२ ) अन्या देवत।ऽऽसी- त्मोऽबवीदिष्णवेहीद्मा रह॑रिष्यावो येनायमि- दमिति स वि्ण्चेधाऽऽत्मानं वि न्यधत्त पृथिव्यां तृतीयमन्तरिं्षे तृतीयं दिवि तृतीव- मभिपर्यावर्तद्धघविभेयत्पथिन्यां तृतींमासी- तेनेन्द्रो वज्रमृद॑यच्छद्विष्ण्वनुस्थितः सोंऽब- वीन्मामेप्र हारस्तिवा इदम ( ई ) मिं वीर्यं तत्ते प्र द्‌स्थागीति तद॑स्मै प्राय॑च्छत्त- सत्य॑गृह्णादधा मेति ताद्विष्णवेऽति प्राय॑च्छन्त- दिष्णः प्रत्प॑गरदणादस्मासिविन्द्रं इन्द्रियं ैधा- लिति यदन्तरिक्षे तृतीयमासीततनेन्द्रो वजभद्‌ं यच्छद्विष्ण्व॑नुस्थितः सोँऽबवीन्मा मे प्र हार्‌. स्ति षा इदप ( ४ ) मपि वीयंत्तेप्र द्‌॑स्यामीति तदस्मे प्रायच्छतस्मत्यगरद्रनाद्‌द- मथा इति तादिष्णवेऽति प्रायष्ठचादिषणुः परत्यं गृह्णदुस्मचिवनद्रं इच्दियं दधात्विति यद्दिवि तृतीयमासीततनेनद्रो वज भृदयच्छदिष्णव॑नुस्थितः ोऽबवीन्मा मे प्र हा्यनाहम ८ ५ ) इदम- स्मि तत्ते प्र दास्यामीति तीदं इत्य्॑रवीस्सधां त॒ सं दधावहै त्वारेव प्र विंशानीति यन्मां प्रविरोः फिंमां भुजा इत्य॑ववीत्वामेवेन्धींय तव॒ भोगाय त्वां प्र विंरेयमित्यजवीत्तं वृत्रः ्राविशदुदरं वै वजः क्षुत्वल्‌ वे म॑नुष्यस्य +

५६९२ भ्रमत्सायणा चाय॑विरवितभध्यैषमेता- [दिवौयकाण्दे~ (ज्रैधातवीयद्रभयेदिशेनेन््राविष्ण॒देवतकत्वसहस्ररक्षिणये विधिः ) भ्रातप्यो पः ( ६ ) एवंवेद हन्ति शधं भ्ातु्यं तदस्मे प्राय॑च्छत्तत्त्यगृ्णान्निमऽ- धा इति तद्विष्णवेऽति प्रायच्छन्ताद्वष्णुः ्रतय॑गाहणादस्मासिवन्र इन्द्ियं द॑धाविति य्निः प्रायच्छ; प्रत्यगरह्णातताश्रेधातो्गिधातुत्वं य- द्िष्ण॑रन्वापिष्त विष्णवेऽति प्राय॑च्छन्तस्मादि द्ववैष्णवेर हविभंवति यद्वा इदं फं च तदस्मे तत्माय॑ष्छहचः सामानि यज ऽपि सहश्च वा अस्ये तत्ायच्छ्तस्मात्सहस्॑दक्षिणमर्‌ ( ५ )॥ ( मवं दिषु इदमर्महं यो म॑लेकमिधयिच ) । इतिं छृष्णयजर्वदीयतैत्तिरीयसंहितायां द्विती या्टके चतुर्थप्रपाठके दाद्रोऽनुबाकः ॥ १२॥

( अय द्वितीयकाण्डे चतुर्थप्रपाठके द्राब्ोऽनुबाकः ) । ्धतिवीभतृद्र्पे एकदश उदीरते । अथ द्रादृशे तस्य द्रम्यस्येन्दाविष्णुदेवत कलं ससेदाक्षेणां च विधास्यन।ः रमनान्नि जिधातुतवसेषाद्नायोपाख्यानं दशंयति- त्वष्टा हतप इति । विधह्पन।न्नस्वष्ट्पवस्ेन्दरेण कतो वध ` उपरितन- भपाढकस्य प्रथपानृवके सटी भविष्यति । स च॒ हतपृत्रस्ष्टा कोपादिनरर- हिते सोमयागे कुमृधवः । वस्मिन्यमे मामाहेतयेषविन््ोऽतरपीत्‌ । त तु विष्टा वै पतरं पेऽवधघीरियवदत्‌ । वनिनं नोगह्वपत । स बेन्दो यज्ञस्य विषं हृत्वा बरत्कारेण सोमं पतवान्‌ । अथ तष्टरमिचारहैमेनन्वषहेतोः प्रुषस्योतिं इशंपवि- तस्य यदिति । तस्येन्देण बछातीतस्य सोमस्य संबन्धि रसहपं यद्ह्पमत्य~ शिष्यत तदृगृहीला व्ाऽभिचारं कतुमाहवनीयमुषःय होमेनाधरवयुःपादनाप पबु समकरोत्‌ । तसिन्होमे मन्छमिममृचारितवान्स्वाहेनव वुषेध॑सवेति । तस्पायमर्धः-~ १क. १, $, च. "वयात" । "+

प१०४अ्‌ ०१२} केष्णयजुवैदी यतैतिरी यसंहिता । १९९६

( तरैषा तवग उव्येशेनेन्द्रविष्णुदेवताकेत्वसहस्नदक्षिणयोरिंविः ) । हेऽ तुभ्यमिदं स्वाहृतं, पुनरिन्दध्य शातथिता कश्चिदुरुषो भूता व स्वेति । सोऽपभिर्थावता कठेनोध्व॑ज्वाठाहपो भूता परामूतमिनद्रं कर्त विष्पा- मीत्युद्यतो भवति ताविति कलि वद्धिः स्वयमेव विरतोऽमृज्जयाडा शन्तेत्य्थः । तत्र मन्तरगतस्वरपराधो निमित्तम्‌ । तथा हि, इन्दस्य शादथितेन्दु शत्रुरिति विवक्षायां तघ्परषसमासस्यान्तोरनप्ेन भवितव्यम्‌ । आदयुात्तस्छयं शर प्रयुक्तः । स च बहूत्रीहितां द्योतथति । ‹ बहबीहौ पररृत्या पूर्वपदम्‌ › इति पवंपदाद्यदा्तत्वषिधानात्‌ । सति बहव्रीहा विन्दः शातयिता यस्येतयर्थो भवति । सोऽथ मन्वगतः स्वरापर धः । अपराधामवि सात्युनतया ज्वाट्फो यजमानस्य कार्यसिद्धिः सूदिता भवति । अप्राते त्ववनतया ज्याया यजमानस्य का॑ि- दचमावः सूच्यते । यद्यत्र कायंसिद्धघमावसूचनायाधरि"( परेः ) प्रवणमवन- तमासीत्‌ , यदि वा कायंसिद्धेः सूचनार्थपप्निज्वा(्ेरज्वा)खथाऽधिका वृ।दैरमूत्‌ , तद्यथा तथः वा तिष्ठतु । स त्रः पूरुषर्पेण संमवनेवाप्रीषोमविमिव्याप्य समृ्नो होमाधाराङ्काराभिमानिनमभिदेवं हूयमानरसाभिभानिनं सोमदेवं च स्वमुखे परक्षिप्योभयोः पा्चयोहध्वाधोद्न्तषाङ्कम्यां दष्टवानिव्य्थः । एतच्ो- परितनपरपाठके ८ तावनरूतामभिसंद्ट वै स्वः? इत्यत्र सटी भविष्यति । एतस्पोतनस्य पुरुषस्य वृषरतवं दशंयति-

स इषुमाजापिति । इषुपापो यावति दे मवति तावन्तं देशं सर्वाश दिक्ष भ्याप्य प्रतिदिनेमयमवर्धत, तन सूरव॑टोकावरणादृस्य वृवत्वम्‌ । अयास्य वृतस्य वधाय साधनमूतस्य वज्योवक्तिं दशयति-

तस्मादिति । तस्मात्सवंटोकावरका वृषा दिन्दरोऽतिभेत्‌ । यथेन्द्वथा त््टऽ- प्यमिभेत्‌ । रिष्वपि छेकेष्वनेनाऽवृतेषु वव्ट्रिन्दस्य चोभयोः कमान एष्‌ स्थानाभावः ¦ ततस्वष्टा ते वृतं हन्तुं तेनेन््रेण सह भेवीं रुतवा तस्मा श्राय वजमसिश्वत्‌, असरूपत्वायाभिमनवितेन जटेन तदीयं वज पक्षास्य वसम दृत्तवानित्यरथ; । सोऽयमिन्दरंबधी दजरऽभिमन्विवतवात्तपोकूप एवाऽऽतीत्‌ ॥ पपोरूपस्य तस्थ वजस्योधमनाय विष्णुसहकायेपेक्षामिन्वस्य दृशंयति-

तमुधम्तुभोति । येदेन्द उद्यमने शक्तो नाभूत्दूनीं तसयेन्रश्य पुरतो दिष्णुनौम काविदेवताऽऽसीत्तं विष्णुेवं पराथतवान्वु््य वीरय स्मृत्वा भयमप- लस्य मम्‌ ह्तो जमुद्यनतु न प्रभति । येन वीरयेणामं बुष ददं जगदूमपाप्रबानु]

१५०

४१९५ धीमत्सायणाच।दिसचतमप्यसमेता- [स्दिलैमक५न ` ( श्रषातवीयद्रव्येदिशेनन्दविष्णदेताकत्वसहस्नदक्षिणयोरवििः )' तादृशं वीयमावामुमावस्मादूवादाहरिष्यावः । अतो हे विष्णो मम॒ सहकारि- त्वेमागण्डेति । पार्थस्य विष्णोः साह्‌।प्याचरणपकारं दृशंयति-

स विष्णारेति | दिष्णगूरविरयं संपाथ रक्षणाय ठोकतये स्थापितवान्‌ । यस्मादृस्य वृवस्याभिपर्याववात्सवदिग्यािरूपाया वृद्धेरयमिन्दोऽिभेचरमादि- न्भीतिनिवारणाय मूर्विवपस्यापनं युक्तमित्वमिप्रायः । पूर्विजियस्थापनादुर्व पवृत्तमिन्दन्याषारं दशंवति-

यल्पाधिव्यामेति । विष्ण॒ना स्वदोववक्ष्षपागदषपक्षधा तर्तीयं शरीरं पृथिव्यां यत्स्थापितमासीततेन युक्तः स इन्द्रस्तस्य विष्णोः प्रतः स्थितस्तं वजमद्यच्छत्‌ । तदानीं स वृत्रौ भीतः सनिन्दरमिद्पव्ीत्‌-ह इन्‌ मे शरीरं मा प्रहरसि वा इदं किंचिन्मयि धार्यं प्रथिदीव्या क्षमं वत्तरवे तुभ्यं शस्या मीत्पक्ला तदिन्द।य दत्तवान्‌ । स वेन््स्त्खी चकर । सीरुत्य च मां धार्‌ येति ब्रवन्वि्णवे तद्रीयुमत्याद्रेण प्रायच्छत्‌ । स च विष्णुरस्मास मध्येऽयभिनदर। वीरे पारयवित्यमिप्रलिन्दा्थं वदरीं प्रत्यगृह्णात्‌ । ईटगमिन्दछत्ं द्वितीयषयौयिः दृश्यति ।

यदन्तरिक्ष इति । हे विष्णो पृ; सरद य॑यहणेन मं धारितवानसि, वई पक्व द्ि्मा धारयेति तवनव पायच्छत्‌ । तृतीयपर्याये “तस्येन्दस्य रतं दृशंयति-

यदिकीति । येन वीपगाहमिदं जगदूःाप्ववानस्ि तत्त ते भदास्यामी- प्युक्तं इन्वोऽङ्गी चकार । अङ्गकाराथ।ऽषे त शब्दः । अस्तु तथेय्थंः । वस्य . वयस्य पदानादगेवेद्धवृ्रयोः संध दृशषति-

संधां त॒ साभोति । तुशब्दो वक्तव्यरेषसद्धादयोवनार्थः । त्सर्वं वी भ्यं दास्पामीति( मि ) फलन्यच्छेषं वक्तव्यमस्ति । तवदुमो सेषाने कर- काव | कीरशं रधाना५ति तेदु्पते-हे इन्द तवामेवाहं परविशानीति। तत इन्र एवमत्रधीयदि विं मां पपिकेस्तदा फिं ममेव भक्षयत इति । ततो वृत्र दद्म वानाहं लां मोकषये, रित्‌ तवामिन्धीयोदृरा्िपरेन पकाशयेयं दीपथेयं, तच्च ` हव बहेविधालमोगा पौपयुग्येत। वतर्तां भवि श भीत्यक्ा तमिन्द्रं वृषः परादि- ॐ शत्‌ । प्रविष्ट वृत्रो बह्नपुरणक्षममवकेशा्समुद्रमभवत्‌ । छोकेऽपिः मनुष्य

१ ल, च. "कारी भवितुमा* । २स.च. येणद्‌"। ३ स, च, माँशरैतः। ४ कः चः येण त" । ५ ज्ञः च "क्तवान्‌ १" ।

्पा०४अनु ०१६] रृष्णय नुर्वेदीयतैनिरीयभंहितिा 1 ११९५ ( दनदरावार््पत्यचरुतिधिः ) स्पोदरे वतमाना क्षुरेवात्मन्तवाधकत्वातत्रहजो भरतृग्य; । एवदरदनस्य शुद्पषावः फटम्‌ । तस्य वुऽस्य प्रवेशातपूर्व दडाकगतवीयैदानं यदसि तदिदानीं द्रीपति~ तदस्मा इति । पूव॑वद्ध्याख्येयम्‌ । इदानीं तरिधातुनि्वचनं दशौपति- यच्धिः प्रेति । वृत्रस्य तिवारपरदाननन्त्रल। तिवारपतिम्रहेण च वीयह्पस्य पुरोषहाशस्य हव्िषलिधा भिचस्य तिधातुनाम सपक्नम्‌ । वयो धतवश्रतुष्कपा- छपा भेदा यस्य द्वादशकपाखपृरोडाशस्य सोऽयं त्िधातुः । तरिसैरूयातस्य इ~ विषो व्यासक्तदेवतां विधत्ते- ` यद्विष्णा रोति । भस्मा्विप्णरनृकृख्ठेन स्थितस्तस्मे च विष्णवेऽपमिन्दोऽ- त्याद्रेण पा५च्छत्तस्माद्भ्यासक्तयो रिन््विष्णवोस्तत्र देवतात्वम्‌ । त्रिवारं प्रसं तद्रीपंरूपे हविरवद््रप्पेण परशंसति- ग्रद्रा इदमिति । अत्रच या हिरण्यदक्षिणा पृक्ता त्याः से्पापि- धिमृनयति- सहस्रमिति । यल्यात्सहसमेदभिनं वीर्यं दतां त्तसात्सहसद्षिण किदं कम व्ष्टव्यम्‌ ॥ ॥ `इति श्रीमत्तायणाचायविरिते माधर्वीये वेदाथंपकाशे छष्णयनुर्वदीय- | नेत्तिरीयसंहिदामाष्ये द्वितीयकाण्डे चतुर्थपादे हार शऽनुवाकः ॥ १२॥

( अथ द्वितीयाएटक चतुर्थप्रपाठके चयदरशोऽनुवाकः ) । दैवा वै रजन्या॑न्जायमानादविभयुस्तमन्त-

रेव सन्तं दास्नाऽपौम्भन्त्स वा एषोऽपेष्धो जायते यद्वांजन्यो यद्वा एषोऽनपोभ्धो जात वघ्रान्घश्ध्वरेयं कामयेत राजन्धमर्नपोष्धो जाः येत वृन्राग््रश्श्चरेदिति तस्मा एतमेन््राबार्ह स्पत्यं चरं निष्पन्दो वे राजन्यो बह्म वृह- स्पातिजंह्यणेवेनं दाम्नो ऽपोम्भ॑नान्पच्तिं हिर-

ख च. -स्मात्कारणादहि :

.\९& श्रीमत्सायणाचार्यविरचितमाष्यसमेता- [रदवितीयकाण्डे- `

( देन्दरावा्स्पत्यचर्तरिषिः ) ण्मयं दाम दक्षिणा साक्षादेवैनं दाम्नोऽपोभ्म॑-

नान्मुश्चति ( १ )॥ ( एनं ददंश च )।

हति कृष्णयनर्वेद्ीयतैत्तिरीयसंहितायां द्वितीया्टके चतुर्थप्रपाठके योदौऽनुवाकः ॥ १६॥

( भथ द्वितीयकाण्डे चतुर्थप्रपाठके बयोद्‌ शोऽनुवाकृः ) । शरैधातवीययागस्य ददृशे देवतेरिता।

अथ ऽयोरेऽनृवाक्‌ देन बाहंस्त्थं चरं विधातु प्रस्लोति-

देवा वा इति । राभन्यस्याभरतिवद्धशक्तिकतवेनेवरवैरिषटेवानपि हनिष्यतीवि मत्वा देबा मीताः सन्तो गर्भमभ्य एव स्थितं सन्तं राजन्यं शाकतपरातिबन्धछ . शणेन द्‌म्नाऽपगवशक्तिको यथा मवति वथौम्भञ्शकिपतिबन्धं पूरितवन्तः | भत एव सवत्र छोके राजन्यः प्रतिबद् शाक्ते एव जायते । यद्यपरतिबद्धशक्ति- को जयेत गभेनिगंभनमारम्प भैरिणो मारयेनिव छोके चरेत्‌। इदानीं विधते

यं कामयेतेति । यं राजन्ये प्रत्यध्वयुरेवं कामयेत देवैरपतिबद्धशक्तिकोऽपं भायतां सैन निवारकन्ैरिणो मारनेव चराविति तस्येयाेषिः । देवेष्विन्वस्य क्षत्रियत्वं बहदारण्यके समाम्नातम्‌-“ यान्येतानि देवत्रा क्षब्राणन्द्रो वरुणः सोमो हुः » इति । तस्मन्पनुष्येषु राजन्य देन्द्रः। « ब्रह्न वे देषानां बृह- स्तिः » इत्यस्य श्रवणादृबृहस्पेत्राक्षणजावित्वम्‌ । भत देन्वाबाईसत्वचरौ निरे सतयेनमन््र राजन्यं हणा वृहश्पतिसपरथ्ेन दविकाञ्छाकतपतिन्धा- न्मोचयति । अत्रोदितां दक्षिणां विधत्ते

हिरण्मयमिति । दाम रन्जः। बन्धके दामनि दते सति वत्यक्षत एव बन्धमोक्षो भवति ॥ ।

शति भीमत्सायणाचाीवरविते माधवीये वेदा्ंप्रकरे रेष्णयजुरवे- दीयतैत्तिरीयसेहिताभाष्ये द्वितीयकाण्डे चतु्मपाठके त्रयोदशोऽनुवाकः ॥ १३ ॥ `

ख. च्यज्चेः।

#:

प्रषी°४अनु ०१४] छृष्णयजु्ेदी पनैचतिरीयसं हिता । १५१९७ ( याञ्यानुराक्यामिधानम्‌ ) ( अथ द्वितीयके चतुर्थप्रपाठके चतुर्ईोऽनुवाकः ) ।

नवोनवो भवति जाय॑मानोऽद्वीं केतृरुष- समित्य । भगं देवेभ्यो बि द॑धात्यायग््र चन्द्रमास्तिरति दीर्घमायुः । यमादित्या अर छम॑प्यायय॑न्ति यमक्षितमक्षितयः पिब॑न्ति । तेन॑ नो राजा वरणो बृहस्पतिरा प्यांययन्तु भवनस्य गोपाः । प्राच्यं दिशि त्वमिंद्रामि राजोतोदींच्यां रचहन्वृ्रहाऽसिं । यन्न यन्ति खोत्यास्तत्‌ (१) जिते तें दक्षिणतो वषभ पपि हव्य॑ः । इन्द्रौ जयाति न परां जयाता अधिराजो राजं राजयाति । विश्वा हि भूयाः पृत॑ना अभिषटीरुपसयो नमस्यो यथाऽ- स॑त्‌ । अस्येदेव प्र रिरिचे महित्वे दिवः पंथि- व्याः पर्यन्तरिक्षात्‌ । स्वराच्न्द्र दम आ विश्वगूर्तः स्वरिरम॑ंजो ववक्षे रणांय।अभित्वा शर नोनमोऽदृश्धा इव धेनवः । ईशान्‌ (२) अस्य जग॑तः छवर्हहामीशांनमिन्र तस्थुषः । त्वामिद्धि हवामहे साता वाजस्य कारव॑ः । त्वां वृत्रेधिन्दर सत्प॑तिं नरस्तं काष्ठास्वर्वतः । त्यव्द्यावं इन्दर ते ात* इातं भूमीशत स्युः । न त्वा वचिन्त्सहस्च £ सूर्यां अनुन जातम रोद॑सी । पिवा सोममिन्द्र मन्दत त्वाये तै सुषाव हंशवाद्रिः ( ३)

५१९८ ` श्रीमत््ायणाचार्यविरेवितभाष्यसमेता- (रद्िनीषकाण्दे +

( याज्यानुवाद्यामिषनिषर ) सोतुर्बाहुभ्यार यंतो नार्वां । रेवतीनः सथ- माद्‌ इन्द्रँ सन्तु तुविवांजाः । क्षुमन्तो याभि मदेम । उद॑ग्ने इाचयस्तव षि ज्योतिषोदु त्य जातवेदस सप्त त्वां हरितो रथे ददति देव सयं । शोचिष्केशो विचक्षण । चिं देवाना- मुदंगाद्नींके चक्षर्मिजस्य वरुणस्याग्नेः । आऽप्रा यावाप्रथिवी अन्तरिक्ष सूर्यं आतमा जग॑तस्तस्थुषंः ( ४) च । विवि देवा कता- वृषं ऋतुभिंहुवनश्तंः । जषन्तां युज्यं परयः । विश्वे देवाः चणतेम हवै मे ये अन्तरिक्षे य उप धवि € । ये अग्निजिह्वा उत वा यज्॑ा आस्रयास्मिन्वार्हिपिं पाद्यध्वपर्‌ (५ ) ।

( वदीशानमदिं्तस्थुष॑सि राच्च ) ।

जर्वेदीयतेत्तिरी ~

इति छष्णयजु्वदीयतेतन्तिरीयसंहितायां द्वितीयाष्टके चतुथप्रपाटके चतुर्दोऽनृवाकः ॥ १४ ॥

देवा भ॑नुष्या देवासुरा अंत्रवन्देवासुरास्तेषं। गायत्री पजाप्तिस्ता यत्रप्न गोभिशिवयां मारुतं देव वसव्या अचे मारुतं देव वसभ्या देव; र्मण्ाः पवी तश हृतधुत्रो देवा वे रांजन्य।नवेोनवश्वतुरा ॥ १४ ॥ ॥ देवा भनुष्पः प्रजां पर्देवं कसम्पाः परिदध्याद- . द्मस्म्य्टाच॑तवारि९ रात्‌ ॥ ४८ ॥ हरिं ॐ । इति छृष्णयजुर्वेदी यतैत्तिरीयसंहितायां द्विती याटके चतुर्थः प्रपाठकः ॥ ४ ॥

भा ० ४अनु०4३] छष्णवनुर्दीयतेतिरीय्ंहिता । १३९९ ( याज्यानुवाक्याभिधानम्‌ ) ( भथ द्वितीयकाण्डे चतुथप्रपाठके चतुद शोऽनुवाकः ) । चयो चरः प्राक्तः शाकिस्तम्भनिवारकः ¦ इृर्थं काम्येटयः समाप्ताः । अथान्तिमानुषाकै चतुदश याज्यानुवाक्थां वक्त. व्याः | तत्र “ यः पपयक्षपगुहीतः स्यात्तस्मा एतमादित्यं वरुं निपत्‌ » इत्यत्र पुरोनुवाक्याम।ह-नवो नव इति । आदित्यस्य चन्दरदीतिकारणत्वाच्यन्दमिदेनाऽऽदूत्व इहं स्तूयेते । वश्वमा जायमानः पतिदिनमुदयं गच्छनवे नवे भवति । दृष्कपरतिपचेककलायुकतः । । दविवीयाधां कटाद्रययुक्तः, इत्येवं क ठावृद्िक्षयःभ्यां परविदिनं नूतनतम्‌ । चन््र- वही (्दी)पिकारणममूत्‌ । ( णभृत ) आदित्योऽपि प्रतिदिनं नुतनो मवति । + स्वरूपे वृदधिक्षयामविऽपि दक्षिण) त्तरगतिभ्पां नूवनत्वम्‌ । स चाह्ां केतु, तास्मन्ञदिते सत्यहरिदिमिति ज्ञायमानत्वात्‌ । उषसां प्रमातकालानामग्र उपक्रमे पाच्यामृदयेति, तदनुरोधेन पातरधिहेतादीनां परवृतेरदषेभ्यो भागं विदृभावि । ताहशश्चन्द्रकरावृद्धक्षयहेतुर, दित्य इह कर्पण्यागच्छन्द्मायुः परविरति प्रक+ , वेण ददातु । कैव याज्यामहु- यमादित्या इति। ये चन्द्रं सिथिरमूतैककटामाधावशिष्टमादित्या युङ्क~ पक्षे प्रतिदिनकेककटापदृनेनाऽस्थाथयन्ति । किंच, यमक्षितं पौणमास्या- 9 चन्द्रं कृष्णपक्षे परिदिनं वहच।दुयो दैवाः स्वयपक्षिवयः क्षपरहिवाः पिबन्ति, पकरेकां कडामपक्षयन्ति । अत एव सोमालतो स्मयते“ पथमं पिते वद्धिः » इति । ज्योतिःवास्चपाकरिथया त्वादित्यरष्मय एव स्वयमक्षितप णवै केकां कठा पिबन््याच्छादयन्ति । तेने चन्द्ेणामृते( वमे )न राजा दुप्यमान भदित्पो वरुणो वहस्वपिरित्येव१।दयो मुवनस्य गेप्वारो देवा नोऽ्नन्रिगप+ स्तीनोगं निवायाऽऽन्याययन्तु । ५ थं कामयेतान्नादः स्थादिति तस्मात त्रिधातुं निषेपदिन्दायः रज्ञे पुरो [कमेकाददाकप।ठमिन्द्रायाधिरजायेन्दाय स्वराज्ञे” इत्यत्र रजेन्वुहिर्षः पुरो ९ मुवाक्यारूपां स्वराडिन्वहनिषो याज्यारूपामुभयाकारमृ चं पठति- ` श्राच्यामिति।हे इन्द्र लं प्राच्यां दिशि राजाऽ्विषतिरक्ि। भपि च, हं व्ह दीर्ध्या हा वैरिवातकैऽपि । किंच.सोत्या नद्यो य यन्ति तत्सर्वं ते जितम्‌ । १ -------------------------~--अ

~ 4 स, च, "न वानरै" |

१

४९०५ श्रौमत्सायणाचाय॑विरवितमाव्यसमेता- [रदिषौयकष्ै- । , ( याज्यानुवाक्याभिषानम्‌ ) गधयो हि सर्वासु दिक्ष परवहन्ति । अतः सव॑ तव विज इत्यर्थः । किंच, एवं वृषभः कामानां वर्ष॑यिता हव्यो होमयोग्यः सन्दक्षिणत एष्याहवनीयस्य दक्षिणभागे स्थितो भवं । तत्र स्थिता हिं कति ग्मिहवि्दीयते । राजेन्दहबिषो याज्या, अधिराजेन्द्रहविषः पुरोनुवाक्ये्युमयरूपामृचं १२ति- । इन्द्र इति । इन्दः सव॑ जयत्येव न तु कापि पराजयते, सर्वषु राजस्वधिको राजा मत्वा सर्वानन्यन्राजयाति अराज्ञामपि राज्यपदानेन राजत्वं संपादयति । कंथ, सवेषां राज्ञामुपसदयः रारण्यो नपस्काराहं्च पथ।ऽपयेन प्रकारेणासि वथा विश्वाः पृतनाः प्रकीयत्तेना अमि्ीरमिमवितुं समथो भूषाः। अधिरजेन्रहविषो यास्या, स्वरादिन्द्हविषः पुरोनुवाक्येत्युभयह्पामुचं णति- - अस्येदेवेति । इदेवेतयुभयं भिटित्वाऽवधारणे वतते । अपि च नन्‌ चेत्यादिवनिषा- पसम दायस्पैका्थ॑तम्‌ । प्ररिरिच इत्यव प्रशब्दोऽतिशन्दर्थ वैते । अस्यदेवास्ये- दस्यैव महित्वं महिमा परितो दिवः पृथिव्या अन्तरिक्षाच. प्ररिरिषे सर्वतो खोकतरयमतिरिव्य वतैत इत्यथः रिवेन्दो रणाय युदधर्थमाववक्ष आभि- मुख्येन वहति सेनां प्रपयति । कीदृश इन्दः, स्वराट्‌ स्वयमेव राजा नवृ परदन्वः । दुमे गृहे विश्गू विश्वानि सर्वाण्यायुधानि गुर्वन्यु्यतानि येनातौ विश्वगूतः । युद्धार्थं त्रया निगंनु गृहेऽप्युद्यव।युध एव वर्तेते, किमु वक्तव्यं रणमूमावित्य्थः । स्वरितं प्रकी यततेनानामुपरि गन्तुं शीटमस्येवि सवरि । अमवोऽद्रोगाक्षूपादनदानेन त्रायत इत्यमक्र; । £ य इन्दियकामो वीयंकामः स्यात्तमेतया सर्वपृष्ठया याजयेत्‌ › एत्र राथतरेन्रहषिषः पुरोनुवाक्या, रेवतेन्दहविषो यज्येत्युभयरूपामृचं पि अभि तवेति । अदुग्धा षेनवो यथा वल्सान्पत्याद्रेण हृम्भां कुर्वन था रूरल ताममितो नोनुमः पूनः पुनः स्तुमः । कौदृशं तवाम्‌ , अस्य जगतो लङ्कगमस्य प्राणिजावस्येशानं तस्थरपः स्थावरस्यापीयानं सुवदईशं स्वमस्य प्रदयितारम्‌ ।

राथंतरन््रहीवषे याज्या, बाहूतन्दहीवपः पुरोनुवाकयेत्यभरूपामुचं १४ त्वा मिद्धीपि। है द्नद्र कारवः कर्तारो वयं त्वाभिखामेव हृवामव आह्वयाम

५.

£ क्िनिनिमितैवाभसय ताताऽनस्य दननिभितम्‌ । अत एष साता बति शममन्तवगू

पषा ०४अनु ०१४] ैष्णेयनु्वदीयतैत्तिरीयसंहिता। ` १२-१. ( याज्यानुवाक्याभिभानप््‌) छन्दोगा अधीयते । वृत्रेषु वैरिषु परपरिषु सतां सन्पारगपाठकं तामाह्कयामः नरो मनुष्या ववं कष्टासु सर्वासु दिक्षु अर्व॑तः अतृेनागतानशवान्दष्वा तमि ह्यामः | हि यस्मदिबं तस्मादरीय॑द्‌निनास्मान्पाच्येत्यर्थः 1 बाहितेनहविषो याज्या, वेक्मेन्दहविषः पुरोनुवक्यत्यृभयरूपामृ चं प़ति- यद्द्याव इति । है इन्दर यद्यपि रातं दवः स्यु्चुखोका; शततरूाका भवेयुः, अपि च मूमयोऽपि शततैरयाका भवेयुः, तथाऽपि वातरं खुयक्ररवा रविरेषैयकते ते धावएरथिष्पौ जातं तामनु नाष्ट जातमात्रं त्वपिशर्थेणानुकर्तृ न . म्पाप्नुतो न इक्नुत हत्यर्थः तथा यद्यपि सूर्याः सहस्संल्याकाः स्प॒स्वथाऽपि हे ॐ ष्थिसेजसा त्वामनुकरत न क्षमन्व इत्यभिप्रायः । वेहमनद्रस्व याज्या, वैराजेन । पुरोगुवाक्यव्युभयरूपा कदा चनस्वरीररीत्येषा नाशाऽऽम्नावा कितु शाखान्तर बशोद्ल्याहुतंस्या । सा च प्रथमकाण्ड ९व व्यायता । वैरागेन््रस्य याज्या, शाकोन्दरस्य पुरोनुवश्येत्युभयहपामृचं १३ि- पिबा सोममिति । हे दन्द त्वं सोपं पिच स च पीतः सोगस्त्वा पनदुतु छां हर्षैयतु । हरिनामक अश्रा यस्यै हयः, ह हयं ते त्द्भेविरुपा- . शसवनादिहूपः पषाणो ये सम सुषावाभिषृतवां वं (स्तं) पिबेति पूर्वकान्वयः । कीटदोऽद्रिः, सोत्रभिषोतुकतिजे ओहुभ्यां सुपतः सूष्टु नियमितः । अत एव ‡ नावां न त्यकाचीनो नियमनरहितः सोमे यथ तत्र पातयित्वा विनादयति ताद सोमं पीला वीर्य देहीत्यभिपरायः । शाकररन्दस्य याज्या, रेवतेन््रस्प प्रोनुबा- क्येत्युभयष्टपामूचे १ति- रेवतीनं ति । रेवत्यो धनवत्यः, सधमादोऽस्माभेः सह मादयन्त्यो हृष ` युक्ताः, तुविवाजा बहूवनोपेता अपो नोऽस्माकं स्वामिनी न्तु अस्मकं जु" खाय तिष्ठन्तु । यापिरद्धिः सह वयं क्षमन्दः शब्दयन्त शनं स्तुवन्तो मदेष्‌ हष्पाम | । भवधक्षप्कापः स्यात्तस्मा एता निवेषदभ्रये भ्रानस्कते पृरोदारमषटाकपा- ॐ उरस्यं वरुमप्रमे भजस्व पुरोदाशमष्टाकपातम्‌' एतयत्राऽ्नेये कर्मणि या~ श्यानुवाक्ययोः प्रतीके दरयति

-----.-----------~

१ ख. "शादुध्याह' | २क. ध. ह. च. "कव्व य) ३ सल, तकाची'।

१५

१

९०१ शरीमत्सायणाचाथिरदितभाष्यसमेता- [दितीयकाण्डे~ ( याज्यानुवाक्यािधानम्‌ ) उदमने षटा्वय हति । उदरे शाचपस्तव दक्र इत्येषा पृरोनुवाक्या । सत स पथमकाण्डस्य तृतीयपपठके व्या्यात। । वि स्योतिषा बृहता भा्य्निरि- सिषा याज्या | सा तु प्रथमकाण्डश्य द्वितीयप्रपाठके व्याख्याता । स करमणि ध्रोनुवाक्यायाः प्रतीके दृशंयति- उदु व्यमिति । सेयं प्रथमकाण्डस्य ` चतुथपपाठके म्धारूयाता । वैव गाभ्पामाह- सप्त स्वेति । हे सथ देवं तां सप्त हरितोऽ्ा रथे वहन्ति । कौशं ता, शोचिष्केशं शघीषि दीप्यमानाः केशस्थानीया रश्मो यस्य॒ तादृशम्‌ । हे विचक्षपेति सूधैविरेषणम्‌ । तत्रैव विकलतां पाज्यामाह- चिभ्रं देवानामिति । विद्र रक्तेवादिविविधवर्णं देवानां रश्ीनामनीकं नेन्यसदटदं मण्डटमुद्गादुदेति । कीदशं, भिवादिदेवोपरक्षिवस्य रत्नस्य प्राणि- गातस्यन्दिपाशिष्ठतृलाच्वक्षःस्थानीयम्‌ । तन्मण्डटस्थः सूरो जगतो जङ्कमस् दस्थुषः स्थावरस्य चाऽऽमा । स रोकषयमापाः सदंतः पूरितवान्‌। (वेशवदेवीर- सामं निवषेद्मामकामः, इत्यत्र प्रोनुवाक्यामाह- दिश्वे देवा इति । विश्च देवा युष्ये योग्यं पयः क्षीरवत्सारभूतं हविशंष- ताम्‌ । कणा देवाः, ऋतावृध ऋतस्य सत्यस्य यजस्य वा वध॑पितारः, ऋतु- भिवनभूवसौसोकतुमिरुपलाकषिते कमैण्याह्वानस्य भोतरः । तत्रव याश्यापाह- विभ्वे देवा इति । हे विशे देवा मे मदीयमिमे हवमाहूवाने दृणुत \ ये ययमन्तरिके स्थान्तरिक्षटोके स्थिव थे चोप सभीपे पथिम्यां स्थिता ये च धवि दुखोके स्थ ये पाभिजिहृवा अधिरेव जिहूवा येषां तेऽप्रिजिहूवा अभिदरारिण इषिषिः स्वीकतौर उत बाल्येऽपि वा यनद्रा यष्ट्यास्ते सर्वेऽपि अस्िन्बर्हिषि यज्ञ आस्ोपदिश्य मादयध्यै दष्टा मवत यजमानं हैधध्यम्‌ । अत्र विनियोग- सेमहः-- । “आदिवयेष्टौ नवेद तृ पराभ्यमित्यादिकं रय(चा्टक)प्‌ । राजादिगुणकेन्द्स्य प्रोाशरमृहके ॥ भाभेय उदृविष्येद्रै उदु त्य जातवेदसम्‌ ।

.पषार५अनु०१] षष्णयज्वैदीयतैतिरीयसंरिता । १२०६ ( अक्रीषोमीयहविविध्युपोद्धातः ) १ सप्र वित्रं बयं स्ये साग्रहण्या (मुम रे । विश्च देवा इति पोक्ता मन्वाः सप्तद्रौवं हि ॥ +› हति श्रीमत्सायणाचयीवरचिते माधवीये वेदार्थपकाशे कभ्णयूर्वे- दीयतेत्िरीयसंहहितामाप्ये द्वितीयकाण्डे चतर्थपपाढके अतुदं शोऽनुवाकः ॥ १४ ॥ वेदार्थस्य प्रकृदिन तमो हाद निवारयन्‌ । पमर्थातुरो देयादिद्यावीर्थमदेश्ररः ॥ एति भ्रीमद्यातीर्थमहैशरापरावतारस्य श्रीमद्रजभिराजपेेश्वरक्ष शीवीरवृकमहाराजस्याऽऽ्तापरिपारकेन माधवाचर्यिण विर- चिते वेदार्थ॑भकारे रष्णयुर्दीयतेिरीयतंहि- वामाभ्ये द्वितीयकाण्डे चतुर्थः पपढक;॥ ५ ॥

( अय द्वितीयाष्टके पञ्चमः प्रपाठकः ) । ( तत्र प्रथमोऽनुवाकः ) । हरिः ॐ । विश्वरूपो वे त्वष्टः पुरोर्हितो देवानांमा- सीत्स्वस्लीयोऽसराणां तस्य त्रीणि रीषण्यां- स॒न्त्सोभपान ५ सुरापान॑मन्नादंन स प्रत्यक्ष देवेभ्यां भागम॑वद्त्परोक्षमरस॑रेभ्यः सर्वस्मेवे प्रत्यक्ष भागं व॑दन्ति यस्मां एव परोक्षं वद॑न्ति तस्य॑ भाग उदितस्तस्मादिन््रोऽविभे दट्वै राष्ट्रं वि प्याविर्तयतीति तस्य वज॑मा- दाय जीषण्यच्छिनयत्सौभपानम॒ ( १ ) आसीत्स कापिञ्ञलोऽभवयत्छुरापान <स कंल- विद्धो यद्न्नादन « स ॒तिंच्तिरिस्तस्याजलिनां

नके =

पः

-२५४

४८.

श्रीमत्सायणाचारथविरवितमष्यसमेता- {रदिवीयकाण्डै- ( अभ्रीषोगीयहतिविध्युपोदूधाततः )

ब्ह्महत्यापृरप॑गदणात्ता< संवस्सरभ बिभस्तं भू - तान्यभ्य॑कोरान्बशयहनिति स प्रंथिवीमपौसीद - द्ये र्॑षहत्यायै ततीयं प्रतिं गरहाणेति साऽत्र वीदं वृणे खातात्परामविष्यन्तीं मन्ये ततो भा पर भवमिति प्रात (२) संवत्सरादपि रोहादित्यबषीतस्मातपुरा भवत्सरात्पायेष्य खातमपिं रोहति ववृत < ह्य॑स्यै तृतीयं ब्रह्म हत्याये परतयगृह्णाचत्स्व तमिरिंणमभवन्स्मा- दाहिताभिः शद्धदेवः स्वरत हरिणे नावं

स्यद्रहमहत्याये दष वर्णः स वनस्पतीनुपांसी -

दद्स्यै बर्॑महत्याये तृतीयं प्रतिं गृङ्कीतेति तऽ बुवन्वंर वृणामंहे उकणात्‌ ( ३ ) पराभवि- प्यन्तो मन्यामहे ततो मा परां भरमे- त्याबश्व॑नाद्रो भूयास उरचिषठानित्य॑बवीत्त- समादावशरनादवृक्षाणां भृषाथ्त उत्तिष्ठन्ति वारैवृत” दषा तीयं बहमहत्याये परत्यगृणन्तस निंथसोऽभवत्तस्मांनिर्यासस्य नाऽऽद्यं जह्य हत्या येष वर्णोऽथो खल य एव रोषि तो यो वाऽऽवश्च॑नािर्येष॑ंति तस्य नाऽऽश्यम्‌ (४) काम॑मन्यस्य स श्ींष्साद्मपासीरद्‌- स्थे बंद्हत्याये त्ृतीथं प्रतिं गरहणतेति ता अंकरुवन्वरं वृणामहा कतिियालमजां विन्दामहै

धपा ०५अनु ०१] रृष्णयनुरवदीयतैतिरीयसंदिता। ९.१ ( अप्रीपोमीयहरिकध्युपोदभातः )

काममा विजनितोः सं भवामेति तस्मादलि याल्नियंः प्रजां विन्दन्ते काममा. विजैनितो सं भ॑वन्ति वारेवृत द्या॑सां त्ती ब्ह्हत्याये परत्य॑गरहणन्त्सा मलवद्वासा अभवत्तस्मान्मलछव- द्ाम्सान भं वदेत (५) न सहाऽऽसींत नास्या अन्नमच्ाद्रञ्चहत्याये छयषा वर्णं प्रति- मृशष्याऽऽस्तेऽथो सल्वादुरभ्यजजनं वाव क्चिया अन्नमभ्यजज॑नमेव न पर॑तिगरह्यं काभ॑मन्यदिति यौ मद्रास संमर्वन्ति यस्ततो जायते सेऽभिक्चस्तो यामरण्ये तस्थै स्तेनो यां पराचीं तस्ये हीतमरख्यपमल्मो या लाति तस्यां अप्मु मारुको या( & ) अभ्यङ्क्ते तस्थ दश्र्मा या प्रलिखते तस्थ खलुतिश्प- मारी याऽऽङ्न्ते तस्ये काणो यादो धावते तस्थै शयावदन्या नखानिं निश्न्तते तस्थै कुनखी या छृणत्ति तस्थै ह्णीबो या रन्ज सजति तस्य॑ उद्न्धको या पणन पिबर॑ति तस्यां उरन्मीदैको या खर्वेण पिबंति तस्यै खयस्तिश्चो राजीबितं च॑रेदजाछिनां वा भिि- दखंर्वेण व! पात्रेण भ्रजयिं गोपीथाय (७)॥ ` { पत्सोभपान ते क्णाचसय नाव वदेत मारको याखकेग वा श्रीणिं ब )। इति कृष्ण यजर्वेदी यतैत्तिरीयसंहितायां दितीयाश्के पञ्चमप्रपाठके भ्रथमोऽनुवाकः ॥ १ ॥

१२६ श्रीमस्परषभादायपिरिवितभष्यसमेता- [रद्वितीयकाष्डे- ( अर््ाषोमीयविरिध्युपोदूषातः ) { भथ हितायकेषण्दे पशम: प्रपाठकः )। १ नय पथमोऽनुवाकः ) 1 यस्य निषदं >! या दृरभ्योऽरिखं जगत्‌ । निधिम्‌ १; दन {द वीधरहेश्वरम्‌ ॥ दिवीपःद रथः रसनः प्षडकैः। उक्त: ई:५्८४; ‰णद दितीपे परतस्तु यत्‌ ॥ आदि ददथ यःत २य्‌ छपानम्ीरितम्‌ | दिभयो ५-१ग््‌; रेदवः प्रतिषादिवाः ॥ वच्ठेद[दयवा. दातः प्फाद्येया हीत्रमन््रकाः। क जन्‌भुग्‌ कभ 25 दृते पाढकदूये ॥ पपाद स्दने दषा ददुश्च संस्थिताः | भाष्दयुरे पतवर ६।य्द्‌/ उत्तम्‌ ईैरिवाः॥ होषमन्य सवदोटपादारार्पियमन्वरे । भ्रीपोभादहादवः विदिसतत्राऽययोदैयोः॥ तत्र दवितीयान्‌वके ११ १५५२नी भीमौ यपृरोदाशं विधित्सुस्तद्पोदृषापतेन प्रथमानुवाके काचिः्‌ारू१ ५२.११६ विश्वरूपो श्र एति ¦ उः> ददषिधानि हपाणि यस्यासौ विश्रह्पः। त्रिभिः विरोमिरयेवदः दभ शण्लम्‌ । यो विश््पनामकेस्वष्टुः पूः स देवाना पुरोहितो न हु शरीरतेरती, शरभां नु भागिनेयः । स च सादिकेन शिरसा सोभ पिबति } ?.गेमे. ११) तापेन सुरां पिबति । स च धज्ञपण्ड- पेषु मा सवेषां आओोतेध यक्ष यथः भवति दथा दवेभ्यो हविभौगो युक्त इति व~ दृति । सव॑षा परोक्षं पथः ५३) थः रहस्य कतिग्मिः सहायं हवि्मागोऽसुरेभ्पो युकऽवम्तनिवोदिरय १५२१ १ एवं वदति। तेषामृिजां तस्मिनपरोक्षबदि विशासि उतनः | दव्य १. सदस्य इदृयपूवैकलवात्‌ । छोकेऽपि तवायं भाग हति सव्ये पृरुषाय भिम्‌५२्‌ र्समीपे सव वदृन्ति । इदृषपूवंकवाभा-

४ दु दत ध, पृन्तङस्यपाठान्तरम्‌।

"----------

१ अ *र* हौरानिशय उच्चरे।

रु

‡

पषार्जजनु १ रेष्णयनुदीयः रसमिति | १२०७५ ( अर््मीषोमीयहविरविध्यपोदरषातः ) वान स उदितो मवति ! परोक्षं यदर्थं द्‌ भः ५ नेते श्रामो इदयपूव॑-

कत्वादुदितो भवति । एवं वृतां श्रवा 14: ददध्व । किप ईैदक्सामिद्ोहं सर्वथा छृत्वा राष्ट पिष, \ स्वनो भनीयासुरे्यः समर्पणं विषयवुततैः । ततस्तस्य दरहिणः 1." 5 न्छिच्पु तानि शिरांति

पक्षित्रियद्पेभोत्तननि । तस्पेन्ल्य धनन 4 ३ दयति तस्याञ्जलिनेति । भेस्यासृरम 4५: 1/7: ": नक्लत्य। वामञ्जयिना स्वी चकर । पापिनां रिक्षायायीः द 1 द वेवगु्ादीना- पुरोऽ

ञि छत्वा निर्भयः सन्ब्रह्म २८ ब्‌ ५१२२. तन्ये चकरित्प्थैः।

प्रायभिि्तमरूत्वा सेवत्सरं निरन्तरं बनः" 1:75" धेन दस्मो । आत्मत्ज्ञानेन्‌ पृषटेपाभावाद्धीत्यमावस्तस्य युक्तः} भ: 2 भप कन इन्दरवाक्यमेतदामन- न्ति “पन्यां हि विजानीयाक्षियीप)णं = 1 तय्तीम्ताखावृकेम्यः प्रायच्छम्‌ )› इत्यादि ! दुरितामवेःपि ५८4१451५ अकहनिव्येवं सगो ध्यामितस्तस्याऽऽकरोरं छतवन्तः।

ततस्तस्य जनपदस्य परिहारे पगे दर्धमति-

स पूथिवीमिति।उपाधीःदोव र) त र मरिपयन्ती मनये) जनाः सेच्छया तत्र तथ भूं सति! ददतत देता मदिप्पामीति मनसा चिन्तयामि । खातपदेशः शः) १;१्‌.२१:गृगापतचेष[ऽपि- रोहासूरितो भूयादिति वरः । तिद ५." १२१०१. पिन्यः स्लावषरणं दरेण उन्धम्‌ । प्थिन्पाः स्वरत नेदसोदः भम्‌; स्बङृतमिरिण- मभदत्‌ । इतस्तत अनीय प्रहिते न ~व दन ःहिङमृषरङेव्रतीत्‌ | यसमादिरिणं बरहमहत्पायाः स्वरं वदद; ५अ्‌ :¶स्िनिरिणे कदा चिदपि न वित्‌ । यद, देवयजनः ५२९०५ ¦ भैष ददो पश्यातो भर्वानित्यथंः

एकस्य भक्तहत्याभागस्य परिदा 1८द . - ¶ दणयवि~

स बनस्पतीनिति | दुक्णाश्टद्यण ¦ ५ ४५ च्किजपदेशादधरपारो

6 स. त्य विश्वरूपस्य । २ स, ^ 4. : ३ स, संवत्सुरमा, न्नेण । ४. द. व, शक्षितिन।

क +^

ै

५१५८ श्रौमरसायणाचारयबिरवितमाष्यसमेता- [रद्िवीषकाण्दे-

( अर्ीषोमीयहकतिध्य॒पादषातः ) बहृहृकुरा उत्तिष्टनिदति वरः । वृक्षानिग॑त्य वनीमूतो रसो निसः । ब्रष्ञ- हेत्पायाः सवकपतवानियां सस्य सवह्पं न भोज्यं मवति । भपि व पक्षान्तर- महि । न सर्वोऽपि निर्यासो निविदः, तु यो ठोर्हितवण। यश्च ज्छिनबु म्रदेशानिर्गवस्तदेवोमयं निषिद्धम्‌ । अन्यस्य तु निधासस्य स्वह्ेपमारयपिष्छायां सृत्पामरितुं योग्यम्‌ । तरिषु ब्रहहत्पाभागेषु दयोः परिहरमुक्ख। तृततीयस्याव्‌- शिष्टस्प परिहारं ददांयति-

स क्नीपःसादमिति। सिः सम्पक्सीदन्ति विभरम्भेणोपरिशन्ति परस्वा हमायामिति सीरमाविरेषः सखीषर्साद्‌ः । कतिवियादतुसेबन्ध द्रीयसिथमसतेमो- देव गर्भ जातेऽपि काममृ्िरिपाऽऽविजनिपोरा प्रसवादरुकेण संगण्छेमहि । गमोपि्वः परत्यकायश्च निषिद्धदिनरतो ऽस्माकं मा मृदिति वरः ।

अत एव याज्ञवल्क्थस्मृतिः-

^ यथाकामी भवेद।ऽपि सीणां वरमनृस्मरन्‌ '' ईति ।

यो ब्रह्महृत्य।यस्तृतीयो भागः सा पखवद्वासा रजस्वखा यो्िदभ्त्‌ | -

पस्थादिपं ब्रह्महत्याया तपं ररीरे कल्चुकवत्पीतमुच्याऽस्ते तस्मात्तया सह संमाषणं न कुर्यात्‌ । तया सहैकसििन्गहे वासो न क्न्य ] तत्छामिकं हत्खृषटं वाऽन नाश्नीयात्‌ । अपि चामिज्ञाः फेविदेवमाहुः-लियाः दृङ्गारोपयो- गिविनाभ्यज्जनमेवानस्थार्नायं, तदीयं तेखादिकमेव न मह्धीयात्‌ । तया वां श्वरारीराभ्यञ्जनं नकारयेत्‌ । अन्यद्नं सत्याभिच्छायां भोक्वमिति । परसङ्गत्रजस्छटावतानि विधते- यां मल्वद्राससमिति । अभिरास्तो मिथ्यापवाद्युक्तः । यामरण्ये, म~ बदरासस^ संभवन्दीत्यनुवरपेते । प्राचीमृ्चारणभीत्या खजनषा वा पराङ्मृखीम्‌ । सभायाम्चाङ्मृुखो क्त्मशक्तो हीतमृरूथपगरम ईत्यच्धते । मारुको मरण रीठः। श्वम कुष्टी । परडिखते भि भिवारिकं करोवि । खटति: कैशरन्यः । , भपमारी दरमरणयुकः । काणः कुण्ठिताक्षः । यावद्न्मठिनद्न्तः ^ छृणति वृणादि च्छिनत्ति । उद्बन्धुको रज्जुं बद्ध्वा मरणश्षीः । सर्वेण बह्धिप्न्‌ प्रारावादिना । खर्वो वामनः । यस्मदुक्ता दोषा वरन्ते तस्मात्ततरिहारायं रजस्बखानतं संभवादिवजैनस्मं॑नियममाचरेत्‌ ।` मोजनेऽङ्जदखिरद्ग्य शर(वादिवां

हधनमस्त्‌ । वताचरणमृतत्स्यमानायाः परजाया रक्षणार्थं भवति । १ ख. “रूपं काममा" | आ +

५५।०५अन्‌ २] केणौयज््ीयतेत्तिरीदसंहिता। ` १६०६ ( अर्रीषोषीयपुरोडाशव्िषिः ) अतर मीमांसा । तुवीयाभ्यायस्य चतुर्थपादे वित्तितम्‌- “न सेवेदेत भखवदवासतेत्यपि पूर्ववत्‌ । पुमर्थः स्य(त्कतौ कापि संवाद्स्यप्रसक्तितः )' ॥ द्कपृणैमासपकरणे भ्रूषते-“पटवद्वाससा न सेबदेत'' इति । अध्य नित ध्य प्रकरण त्रलङ्गत्वमिति वेन । अपसकपपिवेधप्रसङ्घात्‌ । “पस्य बत्यऽ- हन्पल्यनारम्भुका भवति । त।पपरुध्थ यजेत" ईति रजघ्वटाया निःततारणाभ कतो संबाद्पसक्तिः । तस्मत्केवेखपूरुषा यस्यास्य प्रकरण। व्क: । इति भीमत्सायणाच।यंवरिरचिते भधवीय बेद्‌।धप्रकारे कष्णन यौत्तिरीपरसहिवामाष्ये द्वितीयकाण्डे १अ१११२१ थमोऽनुवकिः ॥ १ ॥ ( अय दितीया्टके पञ्चमप्रपाठके द्वितीयोऽनुषाकंः ) 1 तवष्टा हतपुत्रो वीन्द्र सोपमाऽहर्स्मि- जिन्ट्रं उपहबमेच्छत तं नोपाह्वयत पुत्रं मैऽब- धौरिति सर यंज्वेशसं एत्वा प्रासहा सोम॑म्‌ पिबत्तस्य स यद्त्यारैष्यत त्वष्टाऽऽहवरनाय- मप्‌ प्रावैर्तयत्स्वादेन्द्ररादबधस्वेति यद््॑तंय- तदवृधरस्यं वृतये यदन॑वी त्सवाहन्ंरत्रवधस्वेति तस्मादस्य ( ) ) इन्द्रः श्ररभवत्स संभवं ज्नधीषोम।वभि मभ॑भवत्सय दंषुमाज्रमिंषुमा्रं विष्यकङ्वर्धत स दमाह्ीकानवृणोयदिमाह्ी- कानणो तद्बृत्स्यं ब्त तस्मारिनद्र।ऽनिभेत्म परजापंतिमृपांधावच्छन्रंमंऽजनीति तस्मै बजय

म क

क. घ्‌, ड, च, “उकं पुरुषाय स्यात्‌ 1 ज्य । ११९६

१219 श्ीक्साफणाद्धायमिरततितभाष्यसमेता-- [द दरितषका्ै ~ ( भञनपोनीयुरोडाशबिदनिः ) = सिक्त्वा प्राय॑च्छदेतेनं जहीति तेनाभ्यांयत ता्॑न्रतामभ्रीषोमौ मा (२) प्र !हराबमन्त स्व इति मम त यव स्थ इत्य॑बरवीन्मामभ्य तमिति तौ भांगधे्॑मैच्छेतां ताभ्यांमेतम॑मी- भोमीयमेकःदशकपाठं प्ण मि प्राय॑च्छत्ता- कंहताममि सदो वे स्को न दकनुब्र पतुकनितरि ,. सदनं आत्मनैः शीतसरावंजनयत्च्छीतरू- क रथैणन्म य एव सीतरूरयोजन्म वेदं ( ६ ) नेन॑* सीतरूरो हतः ?ताभ्यामिनमभ्य॑नयततस्मा- ज्जज्जभ्यमानाद्प्नीषोमो निर॑कामतां प्राणा- एनौ का एनं तदजञहितां प्राणो वे दकषोऽाङ्गः ` कतुस्तस्माज्जग्जस्यमानो बरुश््मपिं दक्षक्रतू तिं श्राणापानवेबाऽऽत्मन्धंते शर्वषायुरेति स देवतां वचराज्निर्हय वात्रघ्नर इतरः पूर्णमासे 4 निरषपद्ष्नन्ति वा एनं पूणमात्त आ (४) अमाभास्यांयां प्याययन्ति तस्माद्ा्ध्नी पूरण भासे ऽनूच्येते वृध॑न्वती अमावास्यां तत्पर ` स्थाप्य वान्त हविर्वल॑मादाय पुनरभ्यांयत ते अश्रुतं यावांपृथिवी मा प्र हारावयोवें श्रित इति ते अंशरृतां वरं वणाव नक्ष्॑रविहि- ताऽ््मसानीत्यसावं बकीच्चित्रवरिंहिताऽहमितीयं षस्माजक्षचवििताऽसो विभषिंहितेयं व एवं ्राद्॑पुथिव्योः (५) वरं वेदैनं व्ररो ग्छति

भरतस] = हे्णयनुवैवीयतेनिरीयतंहिता ॥ = १११ ( अर्रीशमीयपुरे डासषिधिःः) सः आभ्यामेव प्रसत इन्द्र वृ्म॑हन्ते देवा बुर हंत्वाऽभीषोमावनरुवन्ह्यं नौ वंहतमितिं तावंश्रूतामप॑तेजसौ वे त्यो षने वै त्ययोस्तेज इति तैऽबुवन्क इदमच्छेतीति गोरित्यैवन्गो- वावि सर्वस्य मित्रमिति साऽब्रवीत्‌ (६) व्र वृणो मय्येव सतोभयेनं भृनजीध्वां इति तद्ठौराऽहरलस्मोद्वविं सतोभयेन मुजजत एतद्वा अभेस्तेजों यदधूतमेतत्सोभ॑स्य यत्पयो य एवः मग्नीषोमंयोस्तेजो बद तेजस्व्येव भ॑वति ब्रह्म वादिनो वदन्ति किंदेवत्यै पीर्णमासमितिं पजापरथामिति ज ाकेनन््र जयं पत निरबां- साथयादेतिं तस्मौज्ज्ये्ंपृत् धनेन निरवसा यय॑न्ति ( ७) ॥ | ४८ भस्य मा वेदा दयाव पृथिन्पोरवीदिि तस्मात्र च ) ` इति, कृष्णयशरवदीयतेत्तिरीयसंहितायां द्विती याश्के पश्चमन्रपाठके द्वितीयोऽनुवाकः ॥ २ ॥ ( अथ द्िकीयकाण्दे पञ्चमप्रपाठके द्विषीयोऽनुवाकः ) । उपोद्धति बिश्वहूपवधः सम्यक्तेभीरितंः । अथःितीयानृवाकेऽक्रीषोमीयप्रोडा रौ बिधित्तुरादो तस्थोपोदूषावस्व- बि५्ब्‌- पथोः दयति त्वष्टौ हेतुतः इति ' । यस्मत्कारणदस्योत्पर्यथंमाहृतिमबतत्मास्की- रणोदुषैयतयेतद्धंमिविःवयृत्रा वृष्यं संपनम्‌' । यस्मातारणालदीवम। तर

१३१२: श्रीप्रमायणाचायौषिरवितमाष्यमरमे्ता- [रदितीयकाण्डे~ ( अग्मीषोभीयपुरेडाशतिषिः ) विसञ्य बदहु्ीहिस्वरमृश्वारितेवान्‌, तस्मात्ारणादिन्दः शवधिवा पदस्येति प्युतस्था वृनस्यास्यन्द्रो बातकोऽभत्‌ । रोषं पूवेपप्‌।दके व्यारूवतिम्‌ | वस्य बषोपापं दर्शयति-

स प्रजापतिमिति । इनौ पम कृषिच्छतुांप इति बदुन्परजापतिमततेवव । शस्मा इन्द्राय स पयापृनिवं जिक्तवा दुवमृदिरेय रुनयाभिमनितजकेन परोक्षे पेन जहीति वदन्ायच्छत्‌ | भह मारपेव्य्थः । तेन वज्ञेण सहिवः स इन एने बृं हृ्तुमभिरक्ष्पाऽऽयताऽऽगववान्‌ ।

इ्थमुपोदृषातं तदृषयोगे रोक्तवाऽश्मीषोमीयपुरोडादाविषिभर्थबादेनेनबति-

तावज्ूतामिति । हेन मा ग्रहाः, वृषं मा प्र । भवमन्तः सः, आवापुमदेतस्य मुखे िषटावः । वम्तत्वा स इन्दोऽत्रवीत्‌-युबं मम स्थोषे चछर्विति तस्मान्मामम्येतं भामभिरक्ष्पाऽऽगच्छतम्‌ [इति] । ततोऽ्माषोमौ तत्त- कापगतयोरादयोः # भागवेयभिति पप्रच्छतुः । स चेन्द्रः पर्णमसे योओ्र- पोमीयपुरोददाः स युरयोमाग इति दत्तवान्‌ । अभ्रीषोमीयमेकाद्‌राकपातं निरददिति विधिर द्रटन्पः । अग्रीषोमयोरनिगमनप्रकारे दर्कपति-

तेवन्रतामिति । वृवस्वे मृखे इन्तपङ्किम्याममितः सेम्यरृष्टावेव बर्ता- महे । तस्मादु न शकनुर इति उक्त इनरसतेयोरागनाय स्वातभनः सका- णाग्डीदनज्रं तदनन्दरभ।निरेतापं चोमवृत्पादववान्‌। तदानीं शीवहरशम्द्‌भि- तेययोज्वरतापयोजन्म समृतम । तञ्जन्पेदिने न शीतरूरौ हवो न मारयतः हतेः से इन्द्रतां गीवरूराम्पामायुभसदरशाम्पमिने बुवममिटक्ष्प परयुक्ता भशरामनेयदनं वृषे मैपोजितवान्‌ । वदा शीनञ्वरसंतापाभ्पां जज्ञम्पमानान्ू- सविदारणे कृरवतस्तस्मादवृत्ादध्धीषोमो निग॑तौ ।

५सूङ्गनभन्वमृप्पाद्य विनियुङ्कते-

प्ाणापानाविति । अभीगोमौ यद्‌ निग॑तौ वदानीं प्राणापानविवैनं बरं त्यक्तवन्तौ । तयोश्च प्राणापए़नयोः करमेण दक्षः कतुरित्येव नामनी । यश्मक्ता-ः

रणते तथे नमिन तस्मत्कारणत्कितुकाठे जञ्जभ्यमानो मृखपिद्‌रणह्पं गाभ-

न~~

१क.च. ट. च. दाता !२क.घ्‌. ड, जवृ ।

प्रपा ०५अनु ०२; ` . : ` छृष्णयजुर्वदीयतैतिरी संहिता 1: . १२१६ ( अभ्रीपोभीयपएररोडाकविधिः ) ` ९ विनाभं कुषैन्येजपानो पथि दक्षक्रतू इति मन्व जयात्‌ । तिटेतामिवि भचा ` क्यरोषस्थाध्याहारः । वेन मन्वरषडेन प्राणोएनविव स्वासनि स्थिरो भारि ` वान्भवति । ततोऽपमृत्युपरिहरिण सर्वमायुः माभोति । ४ , अथानेन वृत्रवधपसङ्गेनाऽऽन्यभ।गमन््रयुगरपोः काठमेदेन ग्पवस्थां दिधतते- : : स॒ देवतेति । स इन्द्रोऽ्ीपोमपमुृखा वुवमृखे र्थतः सथां देववा वृत्रा ` निषे निःसारं वृबहननहेतुभूतं हविराज्यभागद्भ्यक्पं पृणंमाम संपादितवान्‌ । , छोकेऽपयेनंवु्भावरणात्मक वृजान्धकारक्सेणावस्थितं शव पूिमादिने भ्योहनया विनाशयन्ति । अमावास्यायां ज्योत्स्नाया अभावादूवरहूपमन्धकारमाप्याययन्ति सरतो वर्धयन्ति । यस्पदेवं तस्मादुवृ्रहननशम्दठा जते कचावाञ्यमागयोः पूण , माते पुरोनंवा्ये कव्ये । वुधिधातृयुक्ते कचावम्स्पायांपुरोनुवाक्ये कर्मये । अगमधाणि जङ्षनच्च + राजोत वृबहेतयनयोवबहननपीतेरे कवौ वार्यो । कविषिपेण वावृधे वर्धयामो वचोविद्‌ इत्येते कचो वुिधातुयुकताद्वृधनत्वो .। , प्रासङ्किकीमाञ्यभागव्यवस्थां विधाय प्रहतं वृत्रवधपरकारं दशंयति- तत्सशस्थाप्येति । स इन्दो सू्हननहेतृमूतमान्यमागरूपं हविः सूरण रत्वा पृवैवद्रभ्रमादाय पुनरपि वुमभिटक्य हन्तुमागतवान्‌ । तदानी ्याबापृथि- . ग्याबिनद्रमनूताम्‌-अये वृभो ममिमारभ्य दुोकपरनतं म्पाप्याऽ्षोराभितो , बते। तस्मान्म(दस्म)दीयमेनं न प्रहेति । वत इन्दरस्यानङ्गीकारमवखोक्य परहा-, रभम्यनुजञातुमतको चतवेन वरं वृतवत्यौ । नक्षैपिहितऽ्टवा स्यामिति दिवो वरः 1, मनृम्यपदयमक्षनगनदीसमुदादिूपेण विचिरेण विदहिताऽ्टंवा स्पाभिवि पृथिन्षा वरः । तेन वरेण ते तथैव स्याताम्‌ । एतद्वराभिज्ञोऽपि स्वाभीष्टं बरं परामोति.। ततः स इन्द्रो द्यावापृथिवीभ्यामनुन्तातो वृत्रं हतवान्‌ । अथामिदितस्याञ्ीषोमीयपुरोडाशस्प देषो पशंसति- ते देवा इति । दन्दयकताः पावनः स देवा वृत्रं हतवा वन्यूखानिः- सुताव्रीपोमौ प्रवि हव्यभसमदुरथे वहतमित्यजरुवन्‌ । तवस्वावक्रीषोमो तान्देवान- त्येवमनूवाम्‌-सौ तथाविधौ वृत्रेण चिरं दैशनाद्पगवतेजस्कावेव संभलो, त्यमो- स्वथादिधयोस्तेजः सामर्थ्यं वृर एव स्थितमिति । ते देवा अङ्भवन्परसरं को निदं तेज आप्त गच्छतीति । वत्र बुद्धिमतो गोः सरवमि्तवेन वेराभावद्रौरेव

१ ख अथ विहि । २ स, "मन्तः केचन्‌ गौः । ~

१९१४: श्रीपस्षपेणान्ार्विसचितेभाण्यसमेता-- [रदरितीपकाण्डै~ ( अं्ेमीयपुरोडाशतरिषि ) भक्तिर गत्स तेजः: समनेष्यतीस्यकवन्तः । साऽपि गोरभ्को क्छेनः वमे वमयाचत-अनग्नेः संबन्धि, वुतपयोर्पंः तेजो वुव शरीरादृनेष्याि,. आनीतं चं तनमम्येव सुद्‌ तिष्ठत्‌, मय्येव स्थितेन तेनोभयेन कदा तदाः स्वीरतेन भोजनं ` निषपवेषवमितिः। विमं वरं रम्ध्वा तत्तेजो गोरानयत्‌ । ` वस्मादरवृकतवाहोकेष्पि ` निरन्तरं गिं विष्तेव तेनक्ता पृत्तपयोहमेणोभयेन तदा तदा स्वीरेकेनः सर्व जभते नितपो$्यनि,। तत्र पद्भृतमेतदव्िसतेजो यसय एतदेव सोमस्य तेजनसदुन- भकेदेनेनः तेज॑स्वी भवतीति । तदिदैष्नीकोपीयपुरोडाराह्पः पौणासकमं प्रजापतिसेबन्थि्वेनन्दरेबन्धि- ठन, , परशेरति- अ्मवादिन इति । नाज परजापतहविभोक्ततवेन पौर्णमारदेवताव, कितु शत्कौलष्टतेनं । वच्च ॒प्वंकाण्ड उदाहतम्‌-“ प्रजपतियंज्ञानसुजवाभ्िहते वाशि रं पौणपासी चोक्थ्यं च” इत्यादि। स च परजापतिस्तेन पौर्ण भालुकर्मण . स्वकीयं ज्येहं पृक्रमिन्दरौ निरवासाययागीःरोषरित्तदनिन ' स्थिरनि- बहमकरोत्‌ । एतदपि पूवेकाण्ड एव स््टमुदाहतम्‌-“ वेने निरवासाय॑येते- नेश्रः-परपं काष्ठामगच्छत्‌ ' इति । यथा प्रजापतियजञान्सरजं तथेन््ोऽन्य- प्ीवोमौ वृतानां ताभ्यार्मिमं एरोडादं दत्तवानिति अस्ति प्रभाषतः स्थौ पिं संबन्धः । यस्मात्जाऽतिरिन्द्रं निरवासाययत्तस्माोकेऽपि भ्ये पुवः ध्न निरवतंययन्तं निःरेषमायुषोऽवसानं पनेन युक्तो यथा परान्नः वथा कृरवनत्वथेः । अथ मीमांसा । पृश्चमाभ्पायस्य प्रथमपदे. विन्तिवम्‌- “ अङ्गवोमीयः अभियातूर्वो नो काऽसुःपृषैता ।: जआहगोक्मतोः मेवं मन्वक्रमनरत्वतः ॥- स्ृिक्भादनृषठाने मन्वाणां, स्वारकत्वतः । परबल्येः जह्लणस्यास्ति विधिनाऽपि ताथा ” ॥ अपरभोययागततेतिंरींयनासणे प्चमपपाठके दितीयानुवेके समाम्नावेः~ ध्वाम्पमितमभीषोीयेकद्रश्कपां पू मे परायश्छत्‌ ), ति । आङ्नयपा-

भवार अतर) रष्णयज्वैदीयतेततिरीरतंसिता। १२१५ ( अररषोमीसपुरोदातरिभिः ) गस्तु षृष्प्रपाठके तुतीयानुवाक अम्नातः-“दाभेषोऽ्टकपाखोऽपाबूह्याषां च पोभमास्यां चाष्युतो भवति ” इति । तत्रानृष्ठानेस्य ब्राक्षणोक्तविभ्यपीनंताद्‌- ्ीषोमीयस्यै भथममनृष्टानमिति प्रति ब्रूमः-मन्वकाण्डे पूवं पठिता भप्निय- भन्वाः । तथा हि-होवकाण्ड आञ्यमागमन्वामृषाकादु्तरस्मिनमृबाके श्रथन गभिर्मषेत्याविके आग्नय्यौ याज्यानुषा क्ये आम्नैति । ततः “ प्रभाषते न ल कानि , इत्यादिके पराजाप्रतये । ततोऽप्रीषोमा सिवेद्सेत्यादिके भग्रीषोधीपे । आध्वधककराण्डेऽसेये जुष्टं निवपाम्य्ीकोमाभ्यमित्रभनियः पृषमानतावः प कन ्ानङ्ञाष्डेऽप्यभनरहं देवयञ्यग्राऽनादो भूयासमियाम्नाप्न प्रशवदपरीोमप्रेरं देवयज्यया बरहा भृषासपरित्याम्नायते । मन्वक्रमश्च अवटः पन्ने; स्यु ह यत्वात्‌ । ह्ण लपरप्तपदा्थमिषिनाऽपि व्ररिवाथम्‌ । जोहान स्मरणयिवोसनान्मन्वान्वाविवु नाखमिपि मन्क्रमेणाऽपेयसपैव पथभमनानेम्‌ । तृतीयाऽयायस्य चतुर्थपदे विन्तितम्‌- ५ जद्धभ्पमानमन्नोक्रिः तो धर्मः केपोरुव । व [क्यादाद्यः अक्रिया द्वि्ीकस्त्वविरु दथा ??॥ इपर सपरकरणे श्रति-“ पाणो वे दक्षोऽात्ः कतुस्तस्माष्वश्जभ्यश्नानो अूयदन्पयि दक्षक्त्‌ इति प्राणाप नविवाऽऽत्पन्ते शवमायुेति 7? -बृति । शकवि- नमिन विद्रितमुखः पुरुषो जञ्जम्यमानः, तस्य वाक्यान्पन््ोक्रि; प्रदीयते । वाकयं च प्रकरणाद्वरीयः । वस्मत्केवलं पुवं इति वेन्मैवम्‌ । कताबमि जज्ज- भ्यमानपुरुषसेभेवेन वाक्यपकरणयोर्विरोधाभवि सत्युमाम्यां कतुयुकपुरुषरंसक(* रस्म्रगमात्‌ । # तत्रैव प्रथमपादे निन्कितम्‌- ^ वार्ैट्यौ पौणंभात्ते स्तो वृधन्वत्यौ तु वृशंगे ।

हृति प्रधानशेषत्वमृक्तं किंवा ग्पवस्थितिः ॥

कमेण प्रापिता वैन्वाश्रतारोऽप्याग्यभागयोः ।

कमादूकैथं बटीयोऽत एषां द्‌शौदिशेषता ॥

म मुय सोम शकोऽहिति माऽऽधारत्वादिकारयोः ।

द्वादिरव्यषस्थित्या प्रापो वाक्यादृर्यव्थितिः ॥ )*

क. च. ढ. "नस्योत । २क.ष. ङ. “स्य परदतेप्राः। ३स. अ.

"त्यत्रियस्य प्र । ४७. ष. द, चे, 'तवाभ्युप्य | ५ कृ. ष्‌, ड. "मुता स्िन्वान्य" | ६क. च. ढः, मन्वा: श्त्या नोऽप्या' ।

: १४१६ श्रीमत्सोयणाचार्थविरचितमाप्यसमेता- | द्विवीकाण्ड- ( अग्रीषोमीयपुरोढाशविधिः ) .दरीपूरणमात्परकरणे श्रूयते-“ तस्मादत्र पणंमातऽनूच्ेते वृधन्वती अम वास्यायामू › इति । तव्रेदं व्ीयुगटं वुधन्वतीयुगरं च होजकाण्ड आभ्य- भागयोः कमऽभिवु्ाणि जङ्घनदित्यनुव केनाऽऽम्नावम्‌ । उदाहवेन तु ब्ाह्ञ- णवाक्येन दृ्पू्णमासयागयोस्तादैधिरवगम्यते । तत वाक्यस्य प्रबठत्वदिषां , भन््राणां दरीपूणमासयागाङ्कतं न तज्यम।गाङ्कतलमिति परति ब्रुमः“ अभि ` त्राणि जङ्घनत्‌ » इत्याभनेयी प्रथमा वर्धनी । “ तवं सोमासि सतपि; » इति सौम्या द्वितीया वारव । “ अभिः परलेने मन्मना » इत्यश्चिपी परथमा ' वृधन्वती । “ सोमगीर्भषट्वा वयम्‌» इति सोम्या द्वितीपा वृधन्वती । तत्र मुख्य = योदूपू्णमासयोरभरेयपुरोडाशततद्ध वाद रर्थीदस्यं विकस्मेन पृरोनुव।क्यातवं कथं ` विद्धवैतु । सौम्थयोस्तु तन संमवति । सोमदेवताया अभावात्‌ । नहभ्ीषोमी- येऽपि केवलः सोमो विदयते । किंच, पोण॑मास्याममावास्यापामिति सपर्मभ्पा- भाषारत्वं गम्यते । तच्च यागवादित्वे यागस्य. मुख्पत्वान संमवति । कारस्य पूपसजंनत्वातद्राचितवं -युक्तम्‌। किंच, पयाजमन्वानुषाकस्यानन्तरमवायमनुवाकः ` ` भषतः । स चाऽऽन्यमागपोरङ्कपोः को न तु मृख्ययोदुंरापूणेमात्योः । तला ` न्वचतृष्टयस्य पृख्ययागाङ्गतम्‌ , कं तु आज्यभागाङ्गतम्‌ । नन्वेतत्कमेणेव ` ठेश्यं ताप्यानेये पथम आज्यमागि मन््ोऽप्यभियः, सौम्ये द्वितीये सोम्य इत्येषा ध्यवस्था दिङ्धेनव उभ्यते । वाढम्‌ । तथाऽपि वा्रीयुगरं पू॑मत्ति वृधन्वती युगछममावास्यायामित्येषा व्यवस्था पृव॑मपापता ब्राज्ञणकाक्येन विधीयत इति नँ शेषध्यम्‌ ॥ हति श्रीमत्सायणाचायैविरकिते माधवीये वेदाथपकारे छृष्णयजुर्ष. दीयतैततिरीयसंहिवामाष्ये द्वितीयकाण्डे पश्चपपपाेके द्वितीयोऽनुवाकः ॥ २ ॥

91

व

१ ख, भ्न जल । २कै, ख. $. "वतिं सौ। ख. ल. °व्येनामिधी। ४. च. न तदरेय |

पा *५अवु*] - -ष्णयङवदीयते तिरीयसंदिता । ( अमावास्यायां सांमास्ययागविषिः ) ( अय द्वितीयकाण्डे पजमप्रपारके तुीयोऽनुबाकः ) । इन्र उं ज॑ निवासं श्रृधोऽमि प्रवेपन स॒ एतं वैमृध पूणंमांसेऽनुनिवप्यमपर्यतं निरैवपततेन वे स परधोपहत वेदगरधः पूणं मासेऽननिवापयों भष॑ति शरधं॑एव तेन यजं- मनोऽप हत इन्द्रो वजर हत्वा देवताभिश्व- च्ियेणं च व्याध्येत स एतमांग्नेयमटाकपाल- ममावास्यां यामपस्यदनद्रं दधिं (१ ) तं निरं बपततेन वे स देवतीशरेन्द्िये चावारुग्ध यद्‌।- मेयोऽषटाकंपालोऽमावास्यायां भद॑त्येदरं दधिं देवताश्चैव तेनैन्द्ियं च यज॑मानोऽवं इन्ध दस्य दृते जस्ु¶॑इन्दरिवं वीय प्रथिवीमू वयछं्दोष॑धयो वीरुधोऽपवन्त्म ॒परजाप॑ति- मुपाधाशदवृचं मे जध्नुषं इद्धं वीर्यम्‌ ( २) पृथिवीमनु म्यारत्दोप॑धयो वीरधे।ऽपूवभिति स प्रजापतिः पृ्चनंबवीदेतदस्मे सं नयतेति त्यशव ओष॑धीभ्योऽध्यामन्त्समंनयन्तघ- त्वदुहम्यत्स॒मनयन्तत्सांबाय्यस्यं ौनाथ्यत्व यसत्यदुहन्तसपतिधरष॑ः प्रतिष्क्त्वे९ समंनेषुः प्रय॑ तु मपि श्रयत इत्यैववीदेतव॑स्मे (३) यतं कंरुतेत्य॑रषीत्दंस्ये शृतमकुरवनि- .५६

१२१७

६१८ ` भीमस्सायणाचाय॑विरचितमाप्यसमेता-- [द्वितीयकाण्डे ( अमावास्यायां सांनाय्ययागदिविः )

द्दियं वावास्मिन्वीर्य तर्दृशवयन्तच्छरतस्यं कत्व सम॑नेषुः प्रतयपक्षञ्छृतम॑कज तु मां पिनोतीस्य॑बवीदेतदस्मे दधिं कुरुतेत्यबवीत्त- दस्मे द्ध्यंकु्वेन्तदेनमधिनोत्तदध्नो दधित ब॑दह्य- वादिनो बदति दध्नः र्वस्यावदेय॑म ( ४) दूषि हि पर्थं कियत इत्यनादत्य तच्छरतस्येव परवस्यावं येदिद्धियमेवास्मिन्वीर्य भित्रा द्ध्नोपरिशाद्धिनोति . यथापूवेमुपेति यत्पती- कैवां पणैवल्कैवऽऽतऽ्च्यात्सोम्यं यत्के रा- षसं तयचण्डरवष्येवे तथदातथनेन मानुषं तद्यदध्ना तत्सन्र॑द्ष्नाऽऽ तनाक्ते [५] सेन्र- ताय॑ भिहोोच्छेषणमभ्यातक्ति यज्ञस्य सं- वैया न्रौ वृत्र इत्वा प्रा परावतमगच्छ- दपौर्ोति भन्यणनस्तं देवताः भेष॑मेच्छ- „ज, ६5; ^ > ऽन.वेन्द्ति तस्यं

५; गधयामति तं पि" सोऽव विन्द्न्त-

' न्यः पदेः कियते सोऽमावास्यौ "त्याऽन॑च्छतते देवा अभि सम॑गच्छन्तामा वै न॑ः( ६) अदय वुं वसतीती्धो हि देवानां वसु. तद॑मावा्थांया भमावास्यत्वं बह्यवादिनिीं बदन्ति किंदेवध्य £ साँनाथ्यापिति वेष्वदेव- मितिं शरूयादविष्वेहि तदेवा मागषेयमामेसम- |

पर१ौ० अनु ०३] छष्णयजुरवदीयतेत्तिरीयसंहिता। १६१९ ` "{ अमाकास्यायां सौनाय्ययागविधिः ) ` ग॑च्छन्तेवयथो खल्वनदरामित्येव श्ंयादिनरं वाव ते तद्धिष्ज्यन्तोऽमि स्भगच्छन्तेतिं (७ ) ॥ ( दधिं मे जघ्नुष इन्दि वीथैमितयरतदेवर्मा अवयं तनक्ति नो दिर्चतवारिश्शच्च ) । हति छृष्णयजु्वदीयतेत्तिरीयसंहितायां दितीयाटके पञ्चमप्रपाठके तृतीयोऽनुवाकः ॥ ६ ॥

----- ~

[1

( अथ द्वितीयकाण्डे प्वभप्रपाठङ़े त्तीयोऽनुबा्ः )। : दवीयेऽीषोमयागोऽभिहितः पूणिमादिने ॥ अथ तृतीयेऽमावास्पायां सानाय्पयागो वक्तव्यः । तत्र पथमं तावत्णंमास्पामनुनिरवाप्यं वेमृधं वित्सुः पर्तोति- इन्द्रं बजामिति । अथ य इन्दो वुं हतवांस्तमिन्ं मृधो बृतरगक्षपातिनो दरिणोऽभिः समागत्य परकर्वेण मयमृत्पा्ाकम्पयन्त । विनाशिना पृषो वैरिणो वेने देवेनासौ विभृत्‌ । स देवो यस्येकादृशकपाटस्प पुरोडाशस्य सोऽयं वैमृधः । वै पुरोडाश पर्णमास्तयागेऽनुमिवाप्यं प्रधानकर्मणः प्श्चानिवापयोग्यमपरयत्‌ । अथ विधत्ते यद्ैमध इति । अथ सानाय्पनामकमैनरं दमि विधातं प्रसौति- इन्द्रो वृज्ञमिति । शधो वत्रषथेन भीतो द्रे पठायमानः खकीािर्देव- ताभिश्च स्वकीयेन सामर्थ्येन च न्युद्धो पियुक्तोऽमूत्‌ । अथ विधत्ते यद्ग्नेय इति । अत्राऽ्भषो न विधीयते । षे प्रपाठके यदभियोऽ्ंक- पाछोऽमाबास्यायां ष पौणैमास्यां चाच्युतो भवतीति काटे विधानात्‌ । अतं देन्रापविध्युन्यनायायमर्थवाद्‌ः-यद्‌ा केवटेनाप्याभनेयेन देव॑तीनामिन्वियस्य खवरोपो मवति वदार्नमिन््ाभेन तद्वरोभ इति किम्‌ वकतञ्पमिति। अनयोः

१. विधातुं २ ख. 'न्द्रत्निकादृशकपाछत्रि' ।

( आमावास्यायां सौनाय्ययागबिषिः ) स्या तदिषिरुनीयते । शा घरानतरे समानप्रकरणे स्पटं तद्विधानात्‌ । देन्‌ ` दिविषिस्वसेदिग्ध एष । तेते विधि स्तोतु सानाय्यनिवंचनं दृश॑यति- इन्द्रस्य पृत्मिवि । जष्णुपो हतवतः । दारौ विधत्वेन पाप्नोत्‌ । भ¶- िवीरुषा्मिदः पृवाविरयदशितः- | “ ओषध्यः फटपाकान्ता उता गुमा वीरुषः ^ इवि । हदेषदिन्दियसामध्यैस्योषध्यादिरूपतं प्रजापतरमे कथितवान्‌ । स ब प्रणा- परिरेतविन्वियसामर्पमिन्रार्थं सम्पकपापयतेति पदानवीत्‌ ।. वततामर्थ्यं पशव लोषधीन्पः रकारादानीय सान्न स्वशरीरे सम्यक्स्थापितबन्तः। पनः स्वनिष्ठं तदर्थ क्षीरादिरूपामि्दरं पति दुग्धवन्धः । यस्मास शवः समनयंस्वस्मा- त्तानाथ्यस्य गोरसस्य सम्यगानयनेन सेपृन्ममितिष्युस्पत्या सानाय्यनाम मवति । . यस्मादिदं पति दृग्धवन्तस्तस्मास्मतिपषः प्रतिदैनं दुह्मानस्प कीरस्य पति धुगिति नाम संपनम्‌ । अथ दरातनामनिषंचने दृशंयति-. समनेषु रिति । भोः परजापते त्वदाज्ञया परावः समनेषुः प्रत्यपृकषे क्षीर-

हपे तद्रीपै मयि न श्रयते पकाभावान्मदुद्रे तन जीयेतीत्यथमक्तवान्‌ । वतः

क वु विरि ८. ५ : ९० श्रीमत्साप्रणांचार्थविरवितभाष्यसमेता-- [रदितीषकाण्डे- :.

पेजारतिः पृदन्यति दातं पक्कं कृरुतेत्यत्रवीत्‌ । तथा छने सति तदिर्न्वियसा- `

, रध्य पकं पयोऽसिममिम्द्ोदेरे सम्यगाभ्नितममूत्‌ । यै(त)स्माण्छरा प्रक इत्यस्मा- च्छो वा दरातमिति नाम. निष्पलम्‌ । अथ दृधिनामनिवैषनं दशयति- समनेपुः प्रतीति । सैनयनपरतिशोहनङ्रततवानि संपनान्येव, कं तु तच्छतं

„ भीँतु न भिनोति न प्रीणयतीतयुकते प्रजापतिरातश्चनकरतन्पपि दधि कृरुतेत्यम- `

` बति । तश्च दधिहतं सदेनमिन््रभधिनोदश्रीणयत्‌ । तस्माहधिनाम संपनम्‌ । अरे दधीति विधिषिसपषट ९व । दतनामनिर्ववनाथवदितेनदरं , १य हति विधि- ` मृत्‌ । अन्यथ वकष्यमाणशतावदूनविषारानु्यपसङ्गत्‌ । ` तमेव विचारमभिपरत्य परवपक्षमुपन्यस्यति-| . अद्ञवादिन इति । यस्मातू्वदिने रात्रो इथि क्रियते तस्माग्ुहध मवेदानेऽ- बदीयमनि दध्नः स्वरूपमेव प्वमवदेम्‌ ।

१ स तिः पाककठृन्पर । र ख मथ्यंरूपं प द ख यस्मात्यकं श्रितं च तुस्मा" \ ४सर.मांन।५ स "नकः द्‌,

"इ.

परेषा ०५. ०३; छृष्णयजुवैदीयतेत्तिरी यसंहिती । ` १२२१ ( अमावास्यायां सानाय्ययाग्रिधिः ) कमेव पृर्वपक्षं द्दौयिता। सिद्धान्तं विषत्े- अनाहत्येति । त्व द्भ्यवद्‌।नमनादत्य कषीरस्यैव स्वरूपं पूर्वमवदेयम्‌ । वथा सत्यस्मिन्यजमान इन्वियरूपमेव क्षीरमवस्थाप्योपरिष्टाहष्ना प्रीणयति । क्षीरं पूवंभावि द्वि पश्वाद्धावीत्येवषुतततिक्रममपि प्रप्तवान्भवति । अथाऽऽतश्चनं विधत्ते-यत्पूतीकैरिति । सोमवह्ीसमानाया तायाः खण्डाः पूतीकाः । प१उाशवकषस्ांशाः ¶णं- वस्काः । प्रोढबद्रफडानि कठाः । ईषदृम्तक्रमातश्चनम्‌ । पतीकादिभिरावश्वन सोमादीनां परिपम्‌ । तथा त्यवेन््पीतये द्भ्नाऽऽ्तज्च्यात्‌ । | द्भ्नाऽऽश्चनस्पोपयञरिहोताथपवगृदेषे(ष)ण।तश्चनं विषते- अभिहोघ्रोति । दृदीयागस्यामिहोतेण सहाविष्ठेद्ः संततिः । अथ पिण्ड पितृयश्ं विषतते- इन्द्रो बुश्नमिति । वृ्वधेनासुराणामपराधं छतवानस्मीति मन्यमान इन्बरो भीवोऽत्यन्तं दूरमगच्छत्‌ । तमिन्द्रं परति देवता -आद्वानमैष्छन्‌ । देवतानां भष्ये ` योऽन्विष्य प्रथममिन््रं उभे तस्य प्रथमे भागो दीयत इति पनापविनोकाः ` वितर प्रथममिन्त्ं यस्माद्खभन्त तस्मातितृभ्यः पूरवः पिण्डपितृयज्ञं कुयात्‌ । दृशंयागदेवतानाममावास्पायामारम्भः प्रतिपदि वथागः। पितृणां समावस्या- पमेव पिण्डर्‌नम्‌ । ननु बराह्मणमन्धे प्रथमकाण्डस्य तृतीयपपाठकेऽन्त्यानुवाके महता परषशवेन पिण्डषितुयज्ञो विहितः । बम्‌ । एवे तहिं सानास्यरेतार्थमतर ददनुषादोऽसतु । तमेव स्तुतिं चयोतपितुमनावास्पानिर्वचनं दशैयति- सोऽमावास्यामिति । पिदृभिरनविष्य उन्धः स इन्द्रोऽपावास्यायां ¶ग- यनशाततिनिवृत्य समागतः । ते देवास्तमिन्दरपमिमृलीकरतु तंपाहाः प्रसरमि- दमष्ठवन्‌-अ नोऽस्माकं वनु भेष धनमभा वसति सह तिष्ठति, सवषां साषार- .- गलेन वैत इत्यर्ः । किं दस्ति पदुच्यते-इन्ब्रः ड़ सर्वषां देवानां वतु भेष धने, ठस्मिन्वतंमाने सति स्वामिडाभात्‌ । यस्माहिवा एवमूक्तवन्तस्तस्मादभा बसत्वधेति ब्युतत्याऽ्मावस्यानाम संपनम्‌।

१ ख. "शका्टस्या" । २ स. सोमपरि" । ३ क, ष. ड. च. "तिपृद निरवत्यं सु“ ।

: १२२२ भीमेतसायणांचायंविरवितमाष्यसमेता- [रदितीयकण्डे- ( अमावास्यायां सांनाय्ययागविषिः ) ` द्रं दधीति विधिवाक्ये सानाष्यस्य यैन्वमुक्तं तदेष पूर्वत्तरपक्षाभ्यां

, बढपति-

, - . जद्यवादिनि इति । पितृभिरानीयमानमिन्दमभिमृखीकरतँ सर्वेऽपि देवा पदा समागच्छंस्तदा तत्तानाम्यलक्षणं मागममिरक्षयैव समागच्छनितिं सानाय्यं रैश्- देवमिति केषांवितक्षः । अथोरब्दः पक्षान्तराथः। भीत्या दूरदेशं गवमिन्र मिषच्यन्त एव भयनिवारणेन समाभित्सन्त एव ते देषासिविन्ं समागताः, न तु

, सेना स्थदिप्सया । तस्मात्सा व्थमनदूमित्येव पुद्धिमान्नुपात्‌ ।

। | अवर मीमांसा । तु्थष्यायस्य तृतीयपादे विन्ततिम्‌- « संस्थाप्य परोणमासीं तामनु वेमृष ईरितः । दृयोरङ्गमतेकस्य दयोः स्यात्पक्रियावशात्‌ ॥ उततिकाक्यतः पणमाससयोगभासनात्‌। त्येवाङ्खे न दरंस्य प्रक्रिया वाक्यवाधिता १॥ द्दोमूणैमासपकरणे श्रयते-“ संस्थाप्य पोणंमासीं वेमृषमनुनिवैपति ”

: शतिः । तत्रयं वेभृषेिः प्रकरणवङात्ययागादिवदुभयोरपि - द शंपृणंमासयोरङ्ग-

भिति बेन । बाक्यस्यं प्बटताम्‌ । न च सेस्थाप्येति पौणंवास्याः समाप्त्यभि- धानातदृक्कतवमयुक्तामिति वाच्यम्‌। ददंसाधारणाङ्कसमाप्यभिपापेष्त्यणोपपक्तेः। ` स्म दुसतिवाक्यदेककरकत्ववाविकवापत्ययाज्च पूणं मासस्यैवाङ्गम्‌ । हितीयाष्ययि ततीयपदि दिनितितम्‌- ददीपूणिमयोः परोक्त अभ्नेयः केवरोऽप्यसौ । दँ यदिति वाक्याभ्यां कमीन्यद्ाऽनुवाद्गीः ॥ अभ्यासाद्न्पकमंतवं दिईसंऽतो प्रयुज्यताम्‌ । । ` एकतवं पत्यमिज्ञानादनृकयेनदर स्तुतिः ?॥

«< यदापरेयोऽ्टाकपालोऽपावास्थायां च पौणमास्यां चाच्युतो भवति » इति ` केखदपे विहितम्‌, “ यदभनिषोऽ्टाकपाटोऽमवास्याां भवति » इति एकैसि- न्कदि पृनर्िहितम्‌ , तताविरेषपुनःश्रतिक्षणेनाम्यासेन परयाजानागिव भेदः । ` १ स, मासस्य स्‌" ।२ स. श्येण तदुप । ३ सल. पपूणीमासपो° । .

पष०५अन्‌ ०४] ` - छृष्णयज्ञवदीयततिरीयसंहिता ! ` १९३६. ( आग्माबिष्णवादियागविधिः ) तथा सत्यप्ेययागस्थ दृशीकाठे दविः भयेमं इति वेन । परत्यमिह्ञानाद्पनय्वे- कृते सत्येककाटवाक्यस्यानुवादृतवात्‌ । न चानुबारो व्यथः । विषेपेन्राम्सु- त्थैतवात्‌ । यद्यप्य्नेोऽ8क१।ठाऽपावस्यायां भवति, तथाऽपि न केष्ठेना- भिना सापर्भबति । इन्द तहितोऽभनिः समीचीनतरः । तस्पदिनप्ः कर्वन्य ¶ि विेयस्तुतिः । परथाजवेषम्यं तृक्तमेवानुेषेयम्‌ । तस्परादृनुषर[द्‌ः इषि भीमत्सायणाचायंनिरचिते माधर्वीयि वेदाथपक्ररि हृष्णयनजुरवेदी यतेत्तिरीयसंदितामाप्ये दिवीयकाण्डे प्ञचपप्रपाढके तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३॥ ( अथ दितीयाष्टके पञमप्रपाठके चतुथोऽनुवाकः ) ॥ ब्रह्मवादिनो वदन्ति स त्वै दृरीपूर्णमासो य॑जेत य एनौ सेश्ौ यजेतेति वैगरषः पूर्णमा सेऽनानेबप्यों भवति तेनं पृणेमासः सेन्द्र ठेर दध्य॑मावास्यांयां तेन।मावास्यां सेन्द्रा य एवं बिद्रान्द॑शंपूणमासौ यजेते सेन््रविवेनों यजते श्व॑ःश्वोऽस्मा ईजानाय वसीयो भवतिः देवा वै यदयन्ञेऽकुर्वत तद्रा अकुर्वत ते देवा, एतापू ( 9 ) इष्टिमपड्यलाग्नावेष्णवमेकांदश- फपाल* सर॑स्वत्ये चरु* सर॑स्वते चरं तां. पौणमा सश्स्थाप्यानु निर॑वपन्ततो वबा अभेब॒न्पराऽस॑रा यो अ्तु्यवान्तस्यात्स पौर्ण - मास स॒र्स्था्येतामिष्टिमत्‌ निर्दपित्पीणं- मासेनैव वज श्राृन्याय ्रहत्यांऽऽभवे्णवेनं देवतां श्च यज्ञे च आरातुग्यस्य वृक्ते मिथनाभ्प- शन्प्ांरस्थताभ्यां यावदेवास्यास्ति तत्‌ (२)

षै.

१६६४. श्रौमत्सायणाचायौविरवितमाप्यसमेता- [२दितौयकाण्डे ~ ( आभ्दिष्णवादियागविधिः ) सर्व ब्ङ्क्ते पौर्णमासीमेव यजेत भरातुंग्यवान्ना-

। मांवास्या९. इत्वा भ्रात््ये नाऽऽ्यांययति साकंपस्थायीयेन यजेत पड्ाकांमो यस्मे वा अत्पेनाऽऽहरन्ति नाऽऽत्मना तप्यति नान्यस्मे देति यस्मे महता त्प्यत्यात्मना ददात्य- ग्यस्मै महता पूर्ण< होतभ्यं तुप्त एवेनमिन्र प्रजयां पड्ाभिस्तर्पयति दारुपाञरेणं ज्होति न हि पृन्मयमाहतिमानश ओदुम्बरपर्‌ (३)

भव्यूग्वां उदुम्बर ऊक्परावे ऊजवास्मा ऊर्ज . पञ्चनदं रुन्धे नाग॑तभ्रीमंहेन्रं य॑जेत ञोः बे गतथियः इश्रवान्गरांमणी रांजन्यं- स्तेषां महेन्द्रो देवता यो वे स्वां देषतांमति- यज॑ते प्र स्वायं दवताये च्यवते न परां प्रा- प्वोति पापीयान्भवति संवत्सरपि्रं यजेत र संवत्सर ^हि जतं नाति स्वा (४) पवन देव- ` तेज्यमांना भृत्यां इन्धे वसीयान्भवति सेवससु“ रस्य॑प्रस्ताद्यै बतपत्ये पुरोड- रोंमष्टाकंपालं निरवपेत्तवत्सरमेषेनं वृं ज॑धि- वा्संमभि्ेतपंतितैतमा कंम्भयति ततोऽधै .

. क्म. यजेत ( ५) । । (

८ एं वदोदुभ्बरः ख! तिश्च ) । 4 हति रष्णयजवेदीयते्तिरीयसंहितायां द्विती शष्के पञ्चमप्रपाठके चवंथीऽनुबाकः ॥ ४॥

धी. चवर धो छन्णयजवदीयतेतिरीयतंदिता । = ९६५ ` ( आब्जविष्णब(दियांगविधिः ) (अथ द्वितीयकाण्डे पृश्मभ१।ढके चतुर्थोऽनुवाकः ) । , उक्ते ैमृथसानाय्ये द्ितृतीयानुबाकके ॥ , अथः चतुर्थं आस्नवेष्णवादषो वक्तव्याः ।

-वशाऽ्वौ वावतूरवोक्तानुवाकयोद शपूणमास्तयोः परथेसामाह-

जह्मवादिनि इति । एतौ दर्पूथमासथागागिनवसहितौ यो यजते स एव दक - परणमासवाजी न तन्धः । तयोश्च पागयोः सेनवत वेमृधसानास्याभ्यां सैष्ते । ` एवं बिद्षः सेन्द्रयागेने( गो -)तरोत्तरदिने धनाधिक्यं भवति । -

अथ पो्म॑म स्यां कम्यमनुनिवौप्यमिष्टयन्तरं विधातु प्रस्तौति- ।

देवा षा इति । देवानां यज्ञं दृष्ट्या तथैवानुदरतामसुराणां देवसतमानं बिणयं र दृट्वा देवास्तानसुरान्श्चायितवाऽनुहठितेनानुनिवाप्येण खयं विजयं प्रष्ठा अहु राश्च परामूवाः । अथ विषतते- ॥

यो आातृर्पथानिति । पोणेमासेन परधानयगिन वजयः । अभिः सवां, , देवता विभ्ण॒धन्न शृ्युकत्वा दी पहविष भैरिणो देवता यज्ञं क्तु च दिना- ; यति । सार्वतयेः सीपुरुपेदेवताचदीयहिम्या मि्नानां डना कर्वनर्‌ । ; एतावता भ्राब्यस्य यावद्वितपि तत्सवं नाव्ितं भवति ।

््तं सू्कारेण-“' पोर्गपासीदेव यजेत पुष्पवनाय पिव बेकमावास्यायां क्रियते '? [ इति ], पदेतद्विषते- 4

पौणेमासीमेवेति । दितीयानुवाके वुधपसङ्ग इदमुक्तम्‌-श्रन्ति बा एनं प. ' णँमास भाऽपावास्पायां प्याययन्ति, इति । तस्मादवापि पृणैमासानुष्नेन्‌ भ्रावृ- - यं हृत्वा दकयागररित्यागेन भरातृन्धस्याऽऽप्यायनं परत्य क्रवान्भवाति ।

अथ दृदीपू्णमाचस्य गुणविकतिरूः केविधागे विधत्ते ,

साकं प्रस्थायीयेनेति । दविक्षोरपृणौमिथवस्मिः कृम्भौमित्ौ्षणाहवाभैः साकमध्वय परस्थानं होमस्थानं पति परस्थ।नं ` यस्मिन्यागे सोऽप साकंपरस्था- । पौ यागक्तेन पदकामो धजेत । तव महव। क्षीरदम्येण पूरणं हविहोतम्यम्‌ । -

~

^ ग दद्‌ कष्य १ ख. “मुतिष्टताः । २ ख. कुरते । १५४

११२६ श्रीमत्सायणाचाभ॑विरवितभाप्यसमेता-- [स्दैतौकाणै- ( आग्रविष्णवादियागविधिः ) डोके च यस्मे राज्ञे करपदायिन्यः प्रजा अल्पेन प्रमाणेन धनमाहरन्ति स राजा न स्वयं तृप्यति नाप्यन्यस्म दतुं शक्नोति। यस्म तु महता प्रमाणेन धनमाहर- न्ति स राजा स्वयं तृप्यति चान्यस्मै दातुमपि च पमवति । तस्माद्ापि महता प्रमाणेन पूरणस्य द्रव्यस्य होमे सति स्वयं तृप इन्दः पजया पदाभिशवने यजमाने तपयति । तद्याग: करः सूत्रकारेण सषटीरुतः~^साकंप्रस्थायीमेन यजेत षौ- काम इत्यमावास्या विक्रियते दवौ सायदोहावेवं प्रातः साय सायंदोहाभ्यां प्रक्र न्ति भातः प्रातदरहाम्पां सवां प्रातः एति । # क्षीरभपणपत्राणां मृन्मयलाद्धोमेऽपि तत्पसफिं वाराधितुं विधत्ते दाश्पान्रेणेति । यस्मान्मृन्मयपत्रमाहूतिं व्याप्तौ नाति वसाहारूपत्रिण हेमः । न समर शुह्वामवदानमस्ति । पूणस्य हेतम्यत्वात्‌ । अतो हविष्पूरणक्षमेण शयात्‌ । दारुविरेषं विधत्ते- अओदुम्धरमिति । प्रथमपपठक ओ दुम्बरो यूपो, मवता्यत्रैतद्म्याख्यासिम्‌ । भभ सू्रम्‌-"ावरतसाद्नंकाटे चत्वायोदुम्बरपा्ाणि प्रयुनक्ति तेषां शुहवत्क- शपः कति । धावतः कृम्भ्यस्तावन्तो ब्राह्मणा दक्षिणत उपव तिन `इकेरथोव कुभ्भीभ्यः पत्राणि पूरधिता तैराध्व्यं जहन्त(व)मनु जुक्लति : सिश्छृद्षा विद्यन्ते" ति च । ॥ अधिकारिमेदेन सानाप्यस्य देवताध्यवस्थां विधत्ते

कगर्तेशरीरिति । इभुवानेदतरयामिज्ञः । वेदत्रयस्य च शीर्पस्वीतदधिष्

्रपश्रीभेवति । भीरूपत्व चेवमाम्नायते-अहे बुभ्तिय मनतं मे^गोपषाय शष्‌ यक्षयिविदा विदुः । कचः सामानि यजुश्पै । सा हि भरीरगृता सताम्‌" कति.। भ्रामाष्यक्षो भामणीः । राज्ञः पुत्रो राच्यन्यः । तयोः प्राप्तश्ीकत्े प्रसिद्धम्‌ । तेषामेव अ्रयाणां महेन्द्रो देवता । एवं सति यः पुरुषः स्वकीयां देवतामपिकरम्य यजते । एतेषु कश्िदिन्ं यजति । अन्यो वा महेन यजति । तादृशः सकी- यदेषतायाः भ्युतः सन्परकीयां देवतां न पराप्नोति । तंहेवताशपे पापीषान्द्‌- रिद भवति । अगपभ्नियः सरवदेनुपाप्तौ विरोषं 'विधत्ते-

संबत्सरमिति । सेनत्सरमतिकम्थ यस्मादत्र नानुष्ठेयं भवति तस्मादृगतशीः सव^सरमिन््रं यजेत । एवं साति सकीयेव दैवताऽन्यस्िन्दवत्सर इभ्यमानां सती रथं यजमानं परकाशयति । पतों धनवत्तरो भवति ।

; 4

--कषी$५ अतु ४). ` ` छष्णयजुदीयतैचिरीयसंसित । = १२१५. , ( अ्केषणकादियोगविविः ) । अगताभ्रेयः -कांनिरिषटिं वितते

संवत्सरस्येति । वतशटकेऽननिमेहेन्दयामाधिकासनेव।रकपपरूपं वव तंव रसरेन्रनृषठानेन हतदन्ध यजमाने भहेन्दरयागानुष्ठानर्ूपं वरतं प्रापयति ।

नतपतषटेर्वमगवाभेय इन्रेन्दपेरीच्छकतवं विधत्ते

ततोऽधिं कामं यजेतेति । अवर भीषा |

तृतीयार्फयस्य प्वादि चिन्तितम्‌-

‹ आकामन्सह कृषीभिरोरिज्छेष्क्रिया न्‌ ब्‌। |

जहवाऽवदानात्महृतारिष शेषक्रियोचिता ॥

कुम्भीं ेषसेसिद्धेः साकंपस्थाय( स्प )कर्मणि | ह न सिविषटङदिदं( हं )कायैभरनीषे सुक्यदानतः १॥

‹ साकेरश्थामीयेन यजेव पदाकाः › शिं विहिते कणि भ्रयवे-“ सह- कम्भीभिरभिकतामेन्‌ इति । तत्र चतङमिदभिपयःकृम्भीभिः सष्टाऽऽहवनीयदेशेऽ- भिक्रमणमात्े श्रुतम्‌ । न तु तत्र कुम्मीभिर्हेमः भ्रतः । तथा सत्यस्य कर्मणः सांनाप्पविरतितवाज्जहवा कुम्भीभ्ोऽवद्‌।प जुहरषात्‌ । हुतरषेण च स्विद्‌

` दिकं सांनास्यशेषेणेव करतंभ्यापिति परति नूमः-नाज कुम्भीषु हृतरेषः तां- नाम्य इव्‌ णुहृदाऽ्वदानागावात्‌ । अश्ीषे सवो परदाय सह कृम्भीमिरमिकाम- निस्पुकत्वाज्जहूपभतोः प्रततवादभिकरमणस्य हो भाथतवा च कृम्मीभिरेव दथिपय- सोमे सहि कृम्पीमवरभवरिष्यते; न हुतहविःरोषः । त्॒कुतः रेर्षकर्म कायम्‌ ॥

हवि श्रीभत्ठापणाचायंविरविते माधे वेदाथपकारे कष्णयलु- वदी पतैततिरीयसहिवामाष्ये द्वितीयकाण्डे १७पपाठके चतुथोऽनुवाकः ॥ ४ ॥

१क्‌, घ. ङ्‌. च. "रुध्य ग°। ९ स. रस्ति शेषः" । ३ ल, "य॑माग्नधिञ्च"। ४ क. ष, ड. च. ' मसिशस्य प्रद्‌ । ५ क. ध. इ. च. "मन्तीति । खः "मञ््होतीति । ६ क च. क. च, जुहवां कु । ७ स. “ग्यवज्छुहवा तदवे" } € ल, "षका" |

५ १९६८ ` आरीपरसाणचियविरनितभाष्यसमेता- [रदितीयकाप्- ४ ( अभ्युदयेक्ष्यादीशिविमरिषिः ) (अथ दिषीमा्के पचममपाहेके प्चमोऽनुवाकः ) ।

` नापोभवाजी सं न॑ेदनांगतं वा एतस्य ` “ पयो योऽसोमयाज्ी यदसोमयाजी सं नयेस- रिमोष एव सोऽततं करोत्यथो परैव . सिच्यते - . सोमयाज्येव सं न॑येतयो वे सोमः. पय॑ः सां- ` नाध्यं पय॑सेव पथं आत्मन्ध॑तते विवा एतं प्रजयां परुभिरर्धयति वर्धयत्यस्य अरातुं्यं अर्यं हविर्निसपे पुरस्ताच्चन्द्रमाः (१) अभ्यु देति अधा तण्डुलानि मजेये मध्यमाः स्यु- . ` । सतानभये दात्रे पुरोडरंमशकंपालं कुययि ` “ स्थविष्ास्तानिद्रौय प्रदात दधश््वरं येऽणि- , ` - हास्तानविष्णवे िपिविषटायं चते चरुमाग्निरे- }: ¦ चास्मै परजां प्र॑ननय॑ति वृद्धामिनद्रः प्र य॑च्छति: ` < | : यज्ञोवे विष्णः पञ्चवः शिपिरथज्ञ एव पुषः (6 प्रतिं तिष्ठति न द्वै( २ ) यजेत यषू- ": या सं्रति यजेतोत्तरया छम्ब ` यदुत्तरया संप्रति यजेत पूर्वया डन्ब- टकुंयन्निष्टमंवति न यज्ञस्तवनु॑होतगु- सूव॑पगल्मो जायत एकमेव य॑जेत भरगल्भोऽ- 9 स्व जायतेऽनाहत्य तवे एव य॑जेत यज्ञमुख - मेव पूर्वयाऽऽलमेते यजैत उत्त॑रया देवतं एव, ए

किषार्५भय्‌ ०५] - ; हप्णयञवैदीयतैनिरीयसंदिता1, ` : १२९९ ` ( अम्बुदयेषट्यावीहित्रयविषि; ) 2 पवयाऽवरन्धः रन्दियमृत्तरया देवलोकमेव ~ (१९) रवयाऽमिजय॑ति मनुप्यलोकमुततेरया : भूवसो यज्ञकतुनुपैतयेषा वे सुमना नमेष्टिर्थः मयेजानं पश्चाच्चन्दरम। अभ्युदत्यस्मननेवास्पै लोकेऽर्धुकं भवति दाक्षायणयज्ञेन सुवर्गकामो बजेत पृणमासे सं नैयेन्मेत्रावरुण्याऽऽमिक्षं . अाऽमावास्यौयां यजेत पूर्णमासे वे देवाना छतस्तेषामितभर्भासे प्रसैतस्तेषौ मे्ावरुणी . वराऽमावास्यायामनूबन्ध्यां यत्‌ (४) पूर्वै-, र्यज॑त वेदिभेव तत्करोति यद्त्सानपाकरोति सदोहविधनि एव सं मिनोति यद्यजते देरेव ‹ `` ` सत्या सं पादयति स एतमर्धमास५ संमा देमैः सोम॑ पिवति यन्मै्रावरूण्याऽभमिक्ष॑याऽ- ~. . - -मावास्यायां यज॑ते चेवासो देवानं वहाय. , बन्ध्यां सो एवेषेतस्यं साक्षाद्वा एष .देवानभ्या- ` `» रोहति य एषां यज्ञम्‌ ( ५) अभ्यारोहति यथा खल्‌ वै भ्रेयानभ्यारूढः कामयते तथां हि ध करोति यय॑वविध्य॑ति पापीयान्भवति यदिः . ` नावविध्यति सदृङ्ब्यावृत्कांम एतेन॑यजतेन॑॑ ` ` , यजेत श्रपैविरधेष यजञस्ताजकपुण्यो बा भवति पर बा भीयते तस्येतदृष्तं नातं वदेश्न माश्स- माज याना पत्ये बः

भीमित्तायण चार्यविरचितेभाष्यसेमेता- (रदितीषकष्यै- ध ( अम्युदयेष्यादीशितरयिषिः ) पेरपूलयेधरेत द्धि देवाः सर्वै॑न कृव॑न्ति(&) ॥ ( चेन्मा हे दैवरोकमेव यजं पलूयेयुः षट्च॑ ) । इतिं रृष्णयज्ञवदीयतेत्तिती यसंहितायां द्विती याष्टके पृ्चमप्रपाठके पथमोंऽनृवाकः ॥ ५ ।

^ १३६१

( अथ दितीयकाण्डे पश्चमप्रपाठके प5चमोऽनु्वाकः ) । दविधा चतुर्थं पुमेदत्योक्ता सानाय्यदेदता ।

अथ पर्कमेऽभ्युदये्टचादयो वक्तव्याः । . ५

तत्र ताबतेसांनाय्याधिकारिणं विविनक्ति- नासोमथाजीति । सोमयागातुरा ददयाभी साना्थं नानुषिषित्‌ । असो- भवाजिनः पयोऽनागतमपाप्म्‌ । सोमस्यौषाधिरसत्वेन तद्मावे सत्योषधिरसविशे- षस्य पयः सुतरामभावात्‌ । एवं सति यद्यसोमयाजी सेनयेत्त्ंसो परिमोष एव तस्कर एवः सन्नुप करोत्यन्याय्ं करोति । अपि च वह्नो सिच्यमाने तत्ता- ` नास्यमन्याय्यत्रातरेव सिर्थते विनश्यत ९बव । तस्मात्सोमयाज्येव सेनयेत्‌ । न चास्थेतरदतयोऽनागतं, सोमस्यौषधिरसतवेन पथोरूपतवात्‌ । सानाय्पमपि वथाविषम्‌ । अतः सोमयाजी सोमरूपेण पत्ता सह सानोप्यरूपं ११ आल्मनि

धारयति + -भथाभ्युद्येषं विधत्ते-

वि क एतामिति । चत्दपाममावास्येयमिति भरल्या. संदिहानो रात्रावेव हवींवि निंवैपेत्‌ 1 तथा चं श्रत्यन्तरमाम्नायैते-यदि बिभीयादमि मोदेष्यतीति महारात हवींपि निषेक री छतसतण्डुरैरुपासीतोर्धं दयि हविरातञ्चनस्य निद्ध्याद ने युदियाचेनाऽ ञस्य प्रषरेचेदि नाम्युदियत्तिन बासणान्भो- भयेत्‌ › इतिं । अमथ ः~यादि चतुदेश्यां पातरधिहावादूष्वममावास्याजानतपा बहतानपाङ्वय सायं दुर्वा दष्र्थमातञ्चने विषाय पात्तिथो संदिहानो मां परति = न्द्रोऽ्युदष्यतीति भीतो भवेषदा रातरिमध्ये हवींषि निरुप्य कटीकरणानतं वि~

१ स, "याजी सा" ।२क., घ. ङ. ^रमेवमा) ३ क. ष. ङ. च. तेम" । ४ ष,ङ. च, दर्षन य" । ५ क. षड, चः च्ययुन।६क, च. ढ़. च "हान इमां ।

पौ ०५अ१०५) , _ हृष्णयज्दीयतैततिरी यसंहिता । = १६६१ , ( अम्युद्येधचादीष्टिनियविभिः ) धाय -ददृरेस्वण्डुरेयुक्तशचन्दरोदयं पतीक्षेत । वरपु्ातज्धनेन निष्पनस्य इभ्नोऽ- मुचं राओ पृनरातश्चनाथमवस्थापयेत्‌ । इतशवर्थ न श्रथगवस्रपयतू, तु ; तण्डुले: सह पुरतोस्थाप्य चन्देदृपं प्रतीक्षत । यदि चन््रोऽशयुदिषात्रलीं , परथगतरस्पापितेनार्धन परेधयर्मृरूप(माकस्यायां रात्रो सायदोहमाक्ञ्स्य निष्नेन दध्ना परिषा प्रातः प्रचरेत्‌ । यदि तु न चन्व्ोऽभ्युरिमाचदा त्डुखेदस्य्ेत ब्‌ द्रीकम निष्पाद्य एथगबस्थापिताधान्तरेण बाल्णान्म जयेदिति । एवे स्थिते शति ; यस्व्‌ यनभामस्य रात्र वेव फटीरुततण्डुखपपेन्तं इविनिरूप सेगादिति भत्ेति । , वकः शतीकषपमणशवन् पाः पूषैस्मां रिश अम्युदति । चन एतं यमसान भजग ` पाश्च स्परषयत्येवास्य भावृष्यं च वर्धयति । अवोऽभ्युदयं निमिचीतयेच्ण्डु-.` छान्मभ्यमस्थरिष्टागिष्ठरूपेसेषा भिननास्तान्पूवदेवत।म्यो विभजेत्‌ । निभस्य च दूाचादिगुणकाम्नय विदेवताभ्य हविः कृथात्‌ । यदकतं सूवकरिण-+ दे गोभमास्य दे भमावस्ये यजेत पः .कामवेकर्ुषा- '

मिलयुकतवाऽहक( मेव यजेत? इति । अस्यापमर्थः-रौगमास्यामन्वाषाव परिषदि ` बौगमासपागं कला तदानीपवान्वाधाय द्वितीयायां पनः पोनमासथागे कयत्‌ 1 ` एषममावस्यायपपि । सेयमृद्धिकामस्येष्टिः सुमना इत्यभिपीयते । तमतां चुषन- सिषं पू्वो्तरपक्षाभ्यां विचायं विधातुमद पृवपक्षी सिद्धान्तं निरारुत्य स्ववशे द्विषते ` +न्‌ दधे प्रजेतेति । सिद्धान्विमा पदृश्यते दे यजेतेति वन्न कम्‌ । अवि पयो -रोभमास्या सपति मजेत सम्यगनुपिषेचदानीमुचरया एम्बदृक्पाह्‌-। भवु+ सरा भ्मगनृटिता तव! पूषवेध्यंम्‌ । तथा सति द्िरनृिवा -तेयमििदित्यषि भरतं न शक्यते, इहावभिकागृततरावेहिवश्वात्‌ । माप्यभ्निष्टोमातियजञे `कति ङ शकषयतेऽधिकपयेगे सत्यपि पावःसवनादीनाममावात्‌ । भत उभयल हाता यजमानः सभायां हीतमली भवति । वैः पृष्ठः सनसरं वक्तु न अगरभे। भवेत्‌ । तस्मादद्धिकाम्योवृक्ति परित्यज्थकामेव पोणेमासीममावास्पां चं मजेतं । तथा ह्यस्य यजमानस्य परोऽपि समायां प्रगल्भो जायते । किमु वकतस्षष्षापरेति। हिने पुषैपकं निराङत्य सिद्धान्त विधत्त क~~ ~~ ~ प

१ ख. "ज्ंवदिति।

१६९६. श्रौमत्सायणाचायपिरयितमाष्यसमेता- [दिवौयकाष्डे- ` ( अम्युदयेकष्यादीषटित्रयिधिः ) अंनाहत्योति । ` एकमेवेति यदुक्तं तदनादृत्य दवे एव यजेत, तच पूर्वयेश्चा सम्यगनुष्ठितया यज्ञमूखरूपयज्ञोपक्मस्याऽऽरम्भनं देववावरोधो देबडोकजयशरेति ` मयोजनवरयं -तेप्यते । उत्तरया सम्पगनुष्ठितया प्ररृतयज्ञसपूर्विरिन्दियावरोधो मनुष्यंलोकजयश्नेति सपदयन्ते तरीणि प्रयोजनानि । अतो नेकस्या अपि वैवथ्य॑म्‌ नापीषठियजञंवयोरभावः, परत्येकिषटितेऽपि समूहितस्य परोढयज्ञतात्‌ । अव इत दनुठानिन मूषो बहूनेकाहाहीनेसवरूपान्यज्ञकरतूनुपेति । कचा द्िवीयायामि- वन्तं यजलमानममिलकष्य पश्चा च्चन्द्रमा अभ्युदेति तस्थेयमिष्ठिनाम्ना सुमना इत्यु ष्यते \ वर्पिष्णुचन्दोद्यस्य सोमनस्यहेतुतवात्‌ । ततोऽस्मिनेव छोके तस्य समू- दिने भवति । । यथेयं सुमना नामेषटिदशपृणं मासयोगुणाैरुतिस्थेवान्थां गुणविृतं विधत्ते ` दाक्षायणयज्ञेनेति । एतस्य यज्ञस्य स्वूपं सूवकरेण सटीकतम्‌-' दा~ कषायणयजञेन सवगेकामे द्रे पणेमास्यो दे अमावास्ये यजेताऽश्मेयोऽष्टकपाडोऽ- ` ग्नीषोमीय एकाद कपालः पूसा पौणैमास्यापागनेषोऽषटाकपाह दनं दध्यु सरस्यामग्नियोऽटाकपार रेन्दा् एकादशकपाठः पूव॑स्यामपावास्यायम(नेवोऽ- कपालो भेवावरुण्यागिक्षा द्वितीयोत्तरस्याम्‌ ' इति ।

` तचरस्या, रोण॑मास्यामृत्तरस्यामपावास्यायां वेकेकं बिधतते-

[4

दृभैमासे समिति । ततनद दपिहषं यदुत्तरस्यिनपौणं पासे सांनाध्यं तत्य्॑सेि~ पृणमासे वां इति । यदेनं दध्यनुष्ित तेने पीणभांस शव देवानां सोमोऽ- भिषुतो भवतिः! पयो वै सोमः पयः सानाय्परि्युक्ततात्‌ । तेषां देवानां पौण मासीमारभ्वामवास्यापर्नमरधमासं नैरन्तर्येण सोमः पकर्म॑ण सुतो भवति । ` प्रतिदिनमनृषठित भिः सोमविरूतिमिर्थां पीतिः सा तेन सांनाय्येन सप्त त्यथः अथो्तरस्याममावास्पायां विहितामामिकषां परशंसति

तेषां मेचावरुणीति । येयभमावास्पायाभनुष्िता भेवावरुण्याकिक्षा सा तेषां देवानां वशाऽनृबन्ध्या सेपदयते । तत्कथमिति तदुच्यते --परवैद॒ः शृद्कपति- पदि यजत ईति यत्तेन सोपिकीं वेदिमेवे कतवान्भवति । तस्मिनेव दिने वरन-

+ +)

रेष वत्तानप्रकरोतीति यत्तेन संदोहषिधोने "दौ मण्डपो सेपादितवान्मवति ।

0

-----------------“-“----*-----+-- ~

१ क. ननपूर्णमाः।२क.ध. ड. च, छद्म । ३ स, द्रौ याभम ।

पपा ०५अनू*५] ` रष्णयनुर्वदीयतैत्तिरीयसंहितां । १२६३ ( अम्युदरयष्ट्यादी्ि्यविधिः ) द्वितीवा्ां परातरासनेयेना्टाकपाठेन यजत इति यतेन दैवैरिष्यभाणां तत्याभिव सेषादितवान्भवति । स तादृशो यजमान एतमधंमासं इ्कपकषं नैरन्तर्येण देवैः सधमादं सहषोपितं सोमं फीतवान्मवति । वस्मादृग्नेयदूष्वं वसमिद्धितीयामावास्षा- कर्मणि भेत्रावरुण्याऽऽगिक्षया यजत इति यत्तो एव।ऽअपिक्षा यजमानस्य वशा सेपद्यते । काऽपो वरोति तदुच्यते-सोमय।गावसाने देवानामथं एव या बशाऽ* नूबन्ध्या कियते सवेयमागिक्ित्य्थः । दृक्षायणय्तानुष्ठानं परशंसवि- साक्षाद्वा इति । यो. यजमान एषां बिधिवाक्मोकानामगन्यादीनां देषानां यज्घमभ्यारोहति सम्थगनुतिष्ठति एष साक्षादेव तानग्न्यादिदेवानभ्पारोहति पा- प्नोति । बहुकाडे( उ )ऽ्यवधानमन्तरेणैव देवपदशं भोगं प्राप्नोवीत्यथः । ` प्राण्य च यथा ठोके प्रेान्राजामात्यादिरुत्मं पद्ष्यारुढः सकीयमूत्वामामेत्रे ` ` भमेदं भोगसाधनमानयेति पनः पनः कायमते तथाऽपं यजमान आवृत्तथाजी पुनः पुनः फलसंपादनं करोति । । , पूर्वे स्वगेकामस्यायं यज्ञ उकः, इदानीं व्थवृत्कामस्य स एवोच्यते- सृथवविश्यतीति । अन्येषु यज्ञेषु यथविध्यति रिबिदकल्यं करीति हदगी पाप्यान्मवति, अन्ययजमानक्षषाऽतिनिरृ्टो मवति । यटि माबि ` ` ध्यति वैकल्यं न करोति तदानीमन्यैः सदङ्समान एव मवति न पु तेभ्य आधि- `` क्यरक्षणा -्यवृत्तिः सिध्यति । अतोः व्यावृत्काम एवेन दीक्षायणयदेनं.: बणोत । यरमादेष यज्ञः क्षरवद्रच्च२च।तितीकष्स्तस्परेतदनृष्ठाौ ताशक्ुण्यो `: षा भवति तदूनीेवेरेेभ्यो व्यावृत्तएव भवति । एतद्विरोधी ताजक्पषीषतं . ` . एष । अथवा यजमान एव सम्यगनष्ठानादु्तपो मवति वैकरप्ाल्ममीयते बा । अतो वेकस्यपरिहाराय व्रवविशोषानिधत्ते-तस्येतद्‌अतमिपि । पर्पूखनं बसत दधिसाधेनमूषा $ तेनास्य वासो न शोधयेयुः । यक्षाः पूषा सस्भृतवद्नारि न कुन्ति तस्मादयमपि न कुयात्‌ । अस्य शक्षाथर भयज्गस्याऽऽधानादर्यं द९पणंमासाभ्यां सह गिकरपो दरष्टभ्यः । तथा च भूवकारं भाह-'(भदरपूणमासयोः ५कमे विकरपते, एतेन द्पृणंमासार््यां वा वर्जति, > कतेन षञदश वर्षाणीव वा विरमेधजेव वा) संतिष्ठते दाक्षायणयज्ञः” इति । ~ > पदि न्सातमन्यस्थनि स, पुस्तके प्सोऽ दरहपूणिमासयोः परकमोऽमेन बहपू- णंमासाम्यां गजेत्‌ तेन पर्व वर्षाणीषटवा विरभेयजत वा? इति पाठान्तरम्‌ । "कमज पु रक.प, ठ. च, धनं मद्रादि।३ चः भुक्तो पत. च. नतेन | १५५ ॥

१२६४ श्रौमत्सायणाचार्यविरचितमाप्यसमेता-- [रदितीयकरण्डे- ( अम्युदये््यादीष््रयकिधिः } अत्र मीमांसा । वृ्ठ(भ्यायस्य, पश्चमपदे चितितम्‌- ““ई्िरभ्युदये. दरशंत्कर्मान्यदुत देवताः । पवास्याज्य। विशिष्टस्य विधानाद्न्यकर्म वत्‌ । प्रतपरत्यभिज्ञानान कम।न्तरचोद्ना । । देवताः प्राृतारत्यक्ता दव्यमन्याभ्य उच्येते , ॥ इदौपूण मासयोः श्रूयते- “यस्य हविनिरपं पुरस्ताचन्दमा अभ्युदेति तरेधा तण्डु- छालतिभजेधे मध्यमाः स्युस्तान्ये दत्रे प्रोडारमष्टकपा खं कृयौचे स्थविष्टास्ता-. निन्दरय पदुत्रे द्रं येऽणिष्ठास्तानििष्णेवे शिविविष्टाय इते चरुम्‌, इवि । अयमथः-ददौभान्त्या केनविचतुदैश्यां हविर्निरुप्तं मवति । ततः प्रत्यूषे पूसा दिशि चन्रमा अभ्युदोतिः तदा निरुप्तास्तण्डुलाखेधा विभक्तव्याः । अखण्डित ईषत्छण्डिता अतिसक्ष्मकणाश्वेति भविष्यम्‌ । ते च विविधा द्तरादिगुणविरिष्े- म्योऽन्यादिभ्यो देवेभ्य इति। तत्रेदं प्रकरान्तद्शेकरम॑णोऽन्यत्कय। कृतः। काठाप~ रधप्राय्धिर्थः कष्यदेवताबिरिष्टस्य कमणो विधीयमानत्वात्‌ । तत इदं प्राय भिः खा. रदुरनष्ेयमिति पपे दरूमः। हविनिरुषमिति प्रतं यदशेकमम तथ~ रित्यय, कमन्तरविधिकलपने पररृतहानाप्रहृतागमो प्रसज्येयाताम्‌ । अतस्तस्मि केव, पर्तेः कमणि निरुप्तस्य हविषः पुवैदेवताभ्यो द्दसंबन्धिनीर्योऽनयोऽक" भिधीयते वण्डुोपरक्षिते यद्धवि्दैधिहूपं वीहिल्पं च पूर्वयर्मिरुप्तं तद्धाषः पषैदेवतातनोऽप्रोलिदराच्चः विमनेदिति देवताहविषोः परस्रविमागोऽ विधीयते, न्‌ तु दण्डूडानां स्थविष्टमध्यमाणिषह्पकितिधो विभागो विधीयते । तस्य्राप्- : लात्‌ । बे. मध्यमाः स्युरपि विनियोगमेदाद्थमाम्तः स विभागः । ततः पृैदेव-. वास्त्यक्तवा दातृत्वादिगुणयुक्ताभ्यो वदह्वचादिदेवताभ्यः पूरव निरूप इविः परदातच्य, .म्‌। ननु प्रतिपदि पावर्न्वापकाडो न तु दशे । तथाऽपि दशत्ान्याऽपि चतुथा निवापाभावानिवापिदर््व चन्धोद्यो न प्रामोति । नेष दोषः । दध्नोः दष्यहका~. . शटीनतरेनार्थसिद्धेः(दधे) पूर्ेदर्दोहनावश्चने, तद्भिपायेण निरुप्ताितयुष्यते । या , वरीहिनिरवापरोऽपि पूदुर्विकलिपतः । तथा च भरूयते-यदि भिभीयाद्मि मेदिष्य- `

<+ ------------

{१क. व. ङ्ग. च. दुः ।-९ ज्ञ, “धा सति द" ।

वैपी०५अनु ०५) षछृष्णरज्वदीयतैतिरीयसंहिता । १९३५ ( अम्युदयेश््यादीषटित्रयविधिः ) तीति महारतने हवींषि नि्पेत्‌!हति। अयमर्थः-म्ानतया प्रमदिन वा दृशौऽयमि- त्यमिनिश्ितवतो मां पति चन्द्रोऽभ्युदेष्यतीति भीतिरस्ति तदा वसिनेव दिनि ब- {हारति सरवांणि निवपेदिति । अतो निरप्तस्यैव हविषोऽस्मनेव कमणि कारन्य- त्पासं निमितीकृत्य देवतान्तरसंयोगरूपः प्रथोगपकारमेद्‌ उपदिश्यते । ततो द्यी- -सपैवायं नैमित्तिकः पयोगो न तु दशंलोपपायधित्तमिति नैमित्तिकं दुदोपयोगम- ष्ठाय प्श्वात्स्काडे नित्योऽपि दीपरयोगोऽनुष्ठातभ्यः । तवैवान्यच्चिन्तितम्‌-~ “ ऊर्ध्वे चन्द्रोदये सेटििवापाल्पयुत्त । उकतेरायोऽन्तिमः पक्षो निर्पेत्यविवक्षपा » ॥ { सा पृवाक्तिऽभ्युदयेषटिहैविर्भिवपिदुष्वं चन्द्रोदये सति करवम्या । निरुप इवि- रम्युदेतीत्युक्ततवा दति देन्भेवम्‌ । हविरभ्युद्थस्य निमित्तत्वेन तदिरेषणस्य निषौ- प्स्याविवर्षितत्वात्‌ । अन्यथा वाक्यभेदापत्तेः । पस्य हविरभ्युदेति तत्र हवि- भिरुपमित्येवं वाक्यभेदः । तस्मिनिर्वापासमागपि चन्द्रोदये सत्यविहितकठे करभ पृक्रममत्रेणेयमिष्टिः करतैन्या । ततैवान्परिचिन्तितम्‌-- ५ प्राक्पराङतीभ्पो निर्वापो वेरूतीम्पो ऽधवाऽभिमः । तण्डुलेकेर्वेहतीम्यो हविमत्रोषयक्षणात्‌ » ॥ निर्वापासमाग्यदा चद्द्रोदयस्तदा चन्द्रोदयं कियमाणो निर्वापः पा. तीभ्यो देवताभ्यो युक्तः । कुतः तण्डुलान्विमजेदिति वाक्येन तण्डुखीमावादूर्धं प्राृतदेववापनयनश्रवणात्‌ । निर्वापस्तु ब्रीहीणामेवेति वस्यिन्काठे प्रारृतागन्या- ददिवता नाप्नीता इति प्रि बूमः-पेरुतीम्पो दातृत्वादिगुणयुक्ताभ्यो निर्वापः करैस्पः । कृतः । वण्डुटशब्देन हवि्मावस्योपरक्षणात्‌ । अन्यथा द्धिपपत्तो- रतण्डुटम्वेन : बतापनयो न स्यात्‌ । हविमंबविवक्षायां तु ब्रीहीणामपिं हविष्ट्वेन भाङ्कतंदेवतासबन्धमपनीय दवतान्तरसंबन्धस्य कर्म युक्तवदविषृतीम्यो निर्वपेत्‌ । तरेवान्पास्विन्तितम्‌-- ५ प्रारृतीभ्योऽत्पनिवंपेऽभ्युदये शि्टवण्डुटान्‌ ।

पाङ्तीम्यो वेरूपीम्पस्तृष्णीं वा नि्ैपेदह ॥

१२६९६ श्वीमतसायणाचायंविरचितमाष्यसमेता- (रदितीमका१- ( अभ्युदयेष्यादीष्ित्रयनिभिः ) प्ा्तीम्यः प्वृत्तवद्विहृतीमपो निमित्ततः । शिष्टांशस्यापद्ाधैतवाद्संयोगादिहानिमः › ॥ । , बदा प्रृतीभ्यो मृषटिमात्रे निरते सति चन्द्रोऽभ्युदेति तदा मृष्टिविबरूपोऽ- शिषटंशः पारूतीम्य एव निरवव्यः । कुतः । प्ारृतीनां परवृत्तात्‌। इत्येकः = पक्षः । चन्द्रोदये निरते सति नैमित्तिकस्य पूवदेवताप्नयस्यावश्यंमावद्रिती- भ्योऽवरिष्टंशनिर्वाप इति द्वितीयः पक्षः । अस्तु परारृतदेवतापनयो निभिसा- धीनः। अन्थदेवतासंयोगस्तवं शस्य न संभवति । अन्याश्च देवताः प्राृतदेवता- स्थाने निवेशनीया: । प्राङतीनां च निर्वापपदाथंसंबन्धः कपो न पदार्बीरेन । ततस्तत्स्थानपतितानां वैरूतीनां च नांरासंयोगे युक्त इत्यस्यां शस्व पराहती- भ्योऽपनीततवद्िरूतीभिरसंयोगाच्च वृष्णीमेव निवाप इति रादान्तः । तेवान्यबिनितम्‌-~ । « सेष्टिः सांनाप्यिनो बा स्याद्न्यस्यापि दृिश्रतेः | -नान्पस्येव्यभिमोऽन्त्यः स्याहेबमा्विधानतः ›› ॥ महि सांनाप्यरहितस्थ दधिपयसी विद्येते, तदभावे च द्धरशवरुं शते बरु मिति विधिनं संगच्छते । तस्मात्सानाय्यिन एव सा पृबौक्ताऽभ्युद्मे्टिरिति चेन्मैवम्‌ । अप्राप्ता देवता एवत्र विधीयन्ते ¦ द्धथिपयसोरपि रिधाने बाक्षं भित । ततस्वण्डुटबलप्योद्‌विषयसोरनुद्यमानतथा विध्यभावादुद्के बरुश- पणसंभवास्च सांनाय्िबदृन्यस्यापि सेष्टिरस्ति । ` नवमाभ्यायस्य द्वितीयपादे बिन्िितम्‌-- ५ दतद्ध्नोः प्रणीतानां न धर्माः सन्ति वा नहि। अपाकार्थतवतः सन्ति परकहेतुसाम्यतः. » ॥ : अभ्बुदये्यां शते चरं॑दधनिः चरुमिति दृतदेधिनी आम्नयेते । तयोः प्रणीताधम न कव्याः । हविःश्रपण थमुतना उत्वनादिधमंतस्कता आपः प्रणीता उच्यन्ते । दधिपयसी तु श्रपणार्थं नोने, किंतु हविष्ट्वेन पदाना्थ-

मुलन । ततः साम्पामावानोतवनाद्यो धमस्तियोरिति वेन्मेवम्‌ । अन्यार्थ- `

मूल्योरपि द्रिषयसोरष चन्द्रोदयं निमित्तीकृत्य चरुश्रपणहेतृलं वाचनिकम्‌ । तष; समानत्वात्तदधमाः सन्ति ।

षार्यर्जनु०५] क्प्णथजर्वदी यतैतिरीयसंदितौ । ` १९६५ ( अभ्युदयेक्ष्यादीषटित्रयविषि; ) दविवीयाध्यायस्य तृतीयपदि विन्वितम्‌-- ^ यृहक्षायणयन्ञेन स्वर्गकामो यजेत तत्‌ । कमौन्तरं गुणो बोक्तद शादौ फटसिद्धये ॥ गुणस्यस्याप्रसिद्धतवाक्तर्ममेदोऽर संजया । गृणो ब्युत्पत्तिशेषाम्पामवृत्पाख्यो न नाम तव्‌ » ॥ दृशपू्णमासपकरणे श्रयते--“ दाक्षायणयज्ञेन सुवगैकमो पेत ” इति । तत्र दृक्षायणरब्द्वाच्यस्य कस्यविष्ोके परसिद्धयमावादद्धिदारिवद्णिसमाना- भिकरण्येन क्मनामल्वादयैष ज्योतिरित्यादिवदपू्संज्ञया कमविधिरिति बे । दक्षायशशब्दस्याऽऽवृत्तिवाचक्वात्‌ । तत्र शम्दृनिवंचनाद्राक्पशेषाावगम्पते । तथा हि-अयनमित्यावृततिरुच्यते । दक्षस्येते दक्षास्तेषामयनमिति तनि्ंचनम्‌ । ` दक्ष उत्साही पनः पृनरावृततावनटस इत्यर्थः । तदीयानां प्रयोगाणामावृततिद- क्षायणरान्दार्थः । तथा चाऽवृत्या युक्तः पठतो दृदपूणेमासालको यज्ञो दाक्षा- मणमज्ञः । आवृत्तिपरकारस्तु « द्रे पौर्णमास्यौ द्रे अमावास्ये » इत्पादिवास्ष- शेाःबगम्यते । ततो दध्यादिवौधसिदत्वाहीपू्णमासमोः प्रतपोरं सर्गक- लसिद्धयधेमानृस्यारूपस्य गुणस्य विधिर्न तृद्धिद्‌ादिवत्कर्मनामधेयम्‌ । एवं त्राकं- परस्थायीयेन यजेत पशुकाम इत्यत्रापि ब्रष्टव्यम्‌ । अमावास्यापगि दौ दौ देहौ ` सपाद्य चतसृणां द्धिपयतोः कृम्भीनां सह प्रस्थापनं साकंमस्थायस्तद्कतो बाग साकैपस्थावीयः । तथा सति परते दृदीयगि परुफछाय सकंमस्थाषाख्बो गुणो बिधीयते । तृतीयाध्यायस्य चतुर्थ१दे विन्ितम्‌- ५ अनृतं न वददेष पुधर्मो वाऽनुवादगीः । सक्रतो पति इुद्धे वा कतौ यद्वा विधिः क्तौ ॥ अनुतेकतेः पुमथेत्वात्तमिषेषे तथाविधः । * स्मातानुबादः पृसकतोः श्रतिप्रकरिययोवंशात्‌ ॥ नाऽऽख्पति परुषस्पोक्तिः कतवेव प्रयाजवत्‌ । स्मातोकनियमादन्यः संयोगोऽतः करतौ विधिः » ॥ ददौपूर्बमासपकरणे भूषते-नानुतं वदेति । तत्र पुरषधमतवेनायं परधि- बेधो विधीयते । कुतः । पतियोगिनोऽनृतवदनस्य पुर्मतवात्तनिषेधस्थापि पृर- भभ्मतेनेव विधातव्यत्वात्‌ । वदेदितयितदृखूपातं तावत्कतु वाचकम्‌ । तेनाऽ$०

चैन = श्रीपत्सायणाचा्यविरयितमाण्यसमेता-- [रदितीपकाण्दै-- ( दर्बीपूरणमासयोः सोमयागेन सह पौवी्ेर्यविधिः ) , षतेन कदु; प्रतीयमानत्वात्‌ । पुरुषस्याऽऽण्यातपत्ययवाच्यते सति अरहृवय्थ- ` स्थ बद्नस्य पुरुषपर्मवं युक्तम्‌ । अन्यथा भिनविषयत्वेन बाधकत्वं न स्यात्‌ । तस्मतुरूषवाचकाख्यातश्रत्या प्रकरणे ब धित्व पुरुषार्थोऽयं निषेधो विधीयते । अर्तमेव स्मतः प्रतिषेध इति चेत्‌ । तर्हि तस्येतच्छरतिवाकय मृखमस्तु । वसमा- सुरुषाथं इत्येकः एवैः पक्षः । आख्यातमिनविषंयत्वेन बाधकत्वं न स्पात्‌ । आाह्पाकशतेः प्रकरणस्य बािरोधाय कतुयुकपुरुषधमोऽस्त्‌ 1 . नदसेतदवाक्यं हमृतिठम्‌ । भिलविषयत्वात्‌ । स्मृतिश्वोपनयनमारभ्याऽऽपरणं पुरुषस्यानृतं भति- शेथति । सन्पभ्यपातित्वात्रतावपि स्मार्तो निवेधः प्राप्त एव । तदुभयाथौऽप्यषे , अभो -नः बिधीयते, किंलनृद्यव इति द्वितीयः पए; पकशः। आख्यातेन भाव जाऽमि्ीयते । क्वा तु तदविनामूतोऽथात्पतीयते । अतः श्रत्यभावातफेवठेन श्रकरणेम्‌ श्रपाजादिवदारादुपकारकः कतावेव निविदाते । न च तत्रापि बिषी- थते, किंतु सावंतरिकस्य निपेधर्य कतावपि पराप्तत्वादनूद्यत एवेति तृतीयः पक्षः । सत्यमेव वदेलानुतभिति योऽयं ,स्मनियमरूपः पुरुषार्थः ैयोग- स्तस्मादन्यक्रत्थः सयोगः। अतोऽपाप्तत्वा विधीयेते । एतदिष्यतिक्रमे कतोरेष ` तगृण्ं न तु पुरुषस्य प्रत्यवायः । अतोऽ करतुगामि परायशरित्म्‌ । पृरुषारथ- निममातिक्रमे तु पृरुषस्यैव पत्यवायो न तु क्रतोगुण्म्‌ । त स्मर्वपायभित्त- भिति विदेषः ॥ ।

इति श्रीमत्सायण च य॑विरकिते माधवीये वेदाथैपकाशे रुष्णयञ्वैदी- यतेत्तिरीयसंहिषाम्ये द्वितीयकाण्डे पञ्चमपपाठके ` पृश्चमोऽनुवाकः ॥ ५ ॥

-----~

, (अथ द्वितीयाष्टके पच्चमप्पाठके षष्ठोऽनुवाकः ) । एष वे दैवरथो यदरपूर्णमासौ यो दपण मासाविष्ट्रवा सोमेन यज॑ते रथ॑स्पष्ट एवावसाने बर देवानामव स्यत्येतानि बा अङ्गापरूमि .

। २.९

प4।०५अतु= ६] = केष्णयजर्थदीयतैीत्िरी यसं हिता । १९६१ ( दुकीपू्॑भासयोः सोमयागेन सह पोवी पर्विषिः ) संवत्सरस्य यदरपृणैमासो य एवं . विद्रानदुरञ. पृणंमासौ यजतेऽङ्गापरूश््येव सैवत्सरस्य प्रतिं द्धात्येते वै सैवत्सरस्य चक्ष॑षी यदरपूरणंमापतो य एव विद्ान्दुरापूणीभासो यज॑ते ताभ्यमिब सवर्गे लोकमनु परयति ( १ ) एषा वे. देवानां विकरांन्तियंद॑शपू्णमासौ य एवं विद्रान्दपूर्ण- मासो यज॑ते देनानामिव विकान्तिमनु बि. कमत एष्‌ वे देवयानः पन्था यद्वरपू्णमासौ य एवं विद्वा न्दुंपूणेमासो यज॑ते य एव देषयानः पन्थास्त९ समारेोहत्येतो वै देवाना हरी -यदरापूणैमासौ यः एवं विद्रान्दुरपूणेमासौ यजञते यावेव देवानाई हरी ताभ्याप्र्‌ (२) प्वेभ्यों इभ्यं व॑हत्येतद्वे देवानांमास्यं यद्शपू- णमासौ य एवं विद्रानदर्शपूर्णमासो यज॑ते साक्षादेवः देवानौमस्ये ज्होत्येष वे दहंविधनिी दौ द॑सपू्णमासयाजी सायंपरांतरभिहोचर ज॑होति यज॑ते द्रीपूणमासावदरहर्दविधां निना सतो य॒ एवं बिद्रान्दहंपूणेमासौ य्णते हविधान्यं- स्मीति सर्वमेवास्यं॑वरहि्यं दं मव॑ति देवां षा अहः (६) यज्ञिय नाकिन्दन्ते द॑शपूरणं भासाव॑पुनन्तो षा एतो पतौ मेध्यौ यदशपूर्ण मासौ य एवं विद्रन्धहोपूणंमासी यज॑ते पृतिवैनो मेध्यौ यजते नामावास्यायां श्र पोर्णमास्यां च क्ियमुपयायदपेयाननिरि.

५९४२. श्रौमत्सायणाचायंिरचितभाष्यसमेता- [रितीयकाण्डे- ( दुशपूर्णमासयोः सोम्रयागेन सह पोर्वापर्यविविः) द्ियः स्यात्सोमंस्य वे राज्ञोऽधमासस्य रात्रयः पत्न॑य आसन्तासांममावास्या च पोर्ण मासीं च नेपि्ू (४) ते एनममि सम॑न्ता तं यक्ष्म आर्द्राजानं यक्ष्मं आरदिति तद्र;ज- यक्ष्मस्य जन्म॒ यत्पापीयानमंव्ततपौपयक्षमस्य यज्जायाभ्यामविनद्तभ्जायन्॑स्य य एवमेतेषां यक्ष्माणां जन्म वेद्‌ नेनमेते यक्ष्मं विन्दति स एते एव नमस्यनुपौधावत्ते अत्ता वरं वृणा- बहा आवं देवानां मागधे अस्ताव ( ५ ). आषदाषिं देषा ईन्यान्ता इति तस्मोत्सदशी- नार रात्रीणाममावास्यांयां च पौणमास्यां चं देवा इन्यन्त एते हि देवानां भागे भगवा -अंस्मे मनुम्यां भवनि य एवं वेदं भृतानि ' क्षधम्रन्तसयो मनुष्यां अर्धमासे देवा मासि पितरः संवत्सरे वनस्पतयस्तस्मादहरहर्मभुष्यां अरौनमिच्छन्तेऽधमासे देवा ईभ्यम्ते मासि पितृभ्यः कियते संवत्स॒रे वनस्पतयः फलं गृणन्ति य एवं वेद्‌ हन्ति क्षं श्रात्‌- ग्यप्र (६)॥ । ( पषयति ताभ्यामहरसाव फठ सप च ) ।

ऋ +न

हति ृष्णयनुर्वदीयतेत्तिरीयसंहितायां दितीयाष्टके पथमप्रपाठके पठोऽनवाकः ॥ ६ ॥

च्ल

क

भमो ०५अन्‌ = ६] रेष्णयज्वदीयतैत्तिरीयसं हिता । १२४१ ( दरदीपर्णमासथोः सोमयागेन सह पौरवीप्ैविधिः ) ( अथ द्वितीयकाण्डे पञ्चमग्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः ) । पश्चमेऽभ्युद्येश्च चासि इष्टय ईरिताः ।

अथ षे द्दपूणमासयोः सोभयागेन सह पौवीपरथं विधत्ते

एष वा इति । द्दीपृणमासाधेति यदृस्त्येष एव देवानां रथों रथसदृशः । वथा सति प्रथमतो ददौणंनासाविषट्वा पशचत्तेमेन यो यजनते तस्यानुष्ने' महत्तोकरथं भवति । यथा छोके भूयो रथसंचरणेन महामगैस्थकण्टकष षाणा- दिषु क्षुण्णेषु मार्गो विस्पष्टो मवति, अपमस्य यामस्य मार्गं इति सुखेनाभ्यव सातु राक्यते । कण्टकाद्यमवात्‌ । वरः बरेष्ठ्रासो भवति वादश मर्गः मनुष्या अनायासेन गन्तुं शक्नुवन्ति, तथा देवानां सेबन्विना दृशोपूणै मासरथेन्‌ स्पष्टे सुखनाध्यवसातुं क्ये शष्ट मार्गं यजपानः रोमि यष्टुमभ्यवस्थाति । ` द्शंपूणेमसयोरिष्टिपरतित्वात्तयोः प्रयोगे स्वाधीने सति तद्िविभूवाः सोमा- ्गमूताः प्रापणीयाः साङ्गाः सुखेनानुषठातं ८ क्यन्ते । भननृष्टिवयोस्तु द्शेपूणेमास्तयोः सोमप्रकरणे दीक्षणीयादिकलत्वरूपमानस्पोषदिषटताचदङ्कानि प्रथाजादीन्यन्‌ष्टातुं न शक्यने । तस्याव िपू य दृरुपुभतासयोवेहुवा पशस्वते।

तत्र पथमं सेवत्सरावयवतन प्रशसति-

एतानि वा इति । यथा मनूष्पस्य हस्तपादृदीन्यङ्घानि मणिबन्धकृरक- क्षादिसंषिरूपाणि पवि पराणि वथ सवत्सरस्व ददर दगा अङ्खानि दादश

(ग॑मास्यः पवि, द्विदित्वाजनुष्ठनि वैदुभयं प्रतिदधाति सम्यगनृष्ठापयति ।

अथ चक्षष्ट्वेन परसति-

एते बा इति ! अथन्दुपरकेभरपेण प्रशंसति

एषा वै इति । स्थः कमिभ्यो दश्णमासाविवि शाखान्ते शरवत्वाचु- द्ेणयहेतुत्वमप्यस्तीवि प्राकर्मह्पतवम्‌ । अथ स्वर्गमागवेन प्ररंसति-

एष वा इति । देवा यान्ति गच्छन्ति असिमिन्मर्गे सोऽयं देवयानः ।

` अथाश्रह्पेण परंसति-

एतौ वा इति । एभ्योऽग्यादिदेवेभ्यस्तभ्यामेव रंपूणेमा्तम्यां यणमानः

पुरोडाशे वहति । अथ देवमृखतेन परशंसति

~~

१. न्नेनत। ९क. च. ड. च. भये ५०।३क. घ, क. भ्येन्तं १०।च्‌. न्येदुं प” 1 ४ क. घ. ड. च. "हेतुत्व" । ५ क. प, <. च. नतव" । १५६

५३४२ भ्रीमत्सायणाचायंद्रिरचितमाप्यस्मेता- |[रदिीयक्ण्ड-

( दरशपूर्णमासयोः सोमयागेनु सह पर्वापर्यवरिधिः )

एदे देवानामिति । सक्षदयुवधानमन्तरेभव यथा बास्णाय दत्तमनं पश्चषृस्तम्पवधानेन मखं परविशति वद्रनेत्यथः । अथ सोमयाभितवसंपादनेन स्लीति-

एष वा इति । हवीषि सोमग्रहृह्पाणि धीथन्त आसताघयन्ते यस्मिन्मण्डपे तदिह हविधानं वदस्यास्तीति हविर्धानी सोपयाजी । दश्पृणेमासयानिनः सो$ याजित्वं कृथ॒मिः्युच्यते-आधानानुन्तरमेव प्रवृत्तं यदभ्निहोतरं तत्मतिदिने सपं परातरनुतिष्ठति, पणि पषण च दृहपू्णपासो यजे । तदुभयानुष्ठानेन. हवि- धनिनां सोमदेवानां पतिदेनं सोमोऽभिषुतो मवति. । सोमामिषवणे या प्रीतिः सा देवानामत्र संपद्यते । अभ्धिरेषददोपृणं मासपवृत्या तदनन्तरभाविनि सोमधा- मेऽपि पवरिष्यत इत्येव तैनि्वेतुं शक्यत्वात्‌ । तत्यवृतिक्रमश्च सूत्रकारेण द्ितः-“अथेकेषाश्जीनाधाय हस्ताववनिज्य सेवत्सरमभिहोतै हत्वा द॑ पणैमासवारमते ताभ्यां संवत्तरमिष्टवा समेन पाना वा यजेत तत ऊर्व मन्पानि कमणि करुते ” इति । यो यजमान एव देवानां भविष्यत्सोमम्राग- विषां परीतिं विद्वानहं हविर्धानी सोमयाजी भवामीति बुद्ध्वा दुरशपूरणमासे यमे} पत ऊरध्व॑मस्य यजमानस्य बर्हिषि सोमयागे दातव्यं यथ्द्विधते तत्स बर्हिष्यं इतं मवति ।

सस्पेऽपि. कमण्यधिककपसंपादनेदनेन फटाधिक्यपरातिः पूर्वकाण्डे. पला परतियज्ञानसुनःेत्यरदाॐे धणड्छिता ! अथ दृशंपूणेमासकमगोस्तिथिविषयविधि-

मर्थवददेनोनयति~

देवा वा इति । एतौ दरोपूणंमारौ यज्ञवहंतीति यज्ञियं, तादटदमेकमप्यहर्वा न॒ ठेभिरे । ततो विचायैददोपूणे मासावमावास्यां पणम च दिनद्रपमपृनञ्शो- भितवन्तः । यज्ञियत निश्वितवन्त इत्यथः। यसििनिदिने सू4 ए दृश्यते बन्स न दश्यते सोऽयं दृश; । अमावास्या च वाद्रशी । तस्यां तिथौ सूर्येण संहैन वृसतशवन्द्रमसो दरषटुमशक्थत्वात्‌ । अतः सा तिथेः सूर्वमतरद्रोनादशेनामाह्कि- हस्य कणो योग्या । यस्यां तिथौ चन्द्ण्डलं संपूर्णे दृष्यते सा पौणमा । सा चन्दमसः पूते; पृणेनामाङ्कितस्य करणो योग्या । प्रतिपदादिषु चतुदश्य-

नी © {~ 9 ओ {१ घ्र. “दिदं ह" ।२क,ष. द्र. च्‌, शं दु^।

{>

दधौ ०धअनृ- ७) ङष्णयजुर्वदीयतैततिरी यसं हिता । ५२४६ ` {( हौत्रविवक्षंया साभिषेनीग्यार्यानम्‌ ) । म्ताजु तिथिषृ चन्द्रमा ठेशतौ दृरेयते । न पूर्णो नाप्यत्यन्तमदृ्टः । अतस्तयोः कर्मणोपोग्या न भवन्वि । तस्मात्तवेवेतावुक्तो तिधिविरेषौ देमैरुकररीत्या शरोधितौ सन्तौ यज्ञयोग्यो संपननौ । अवर द्दौपृणंमासरम्दसिथिषरो न करम परः । यस्त्वेवं तिथ्योः ददि विद्रान्कमदयं कृते सोऽयं शोभितौ यक्षयोग्यौ तिथिविरेषविव पाप्य रृतवान्मवति । वस्मा्तयोस्तिध्योः कृदिति वाल~ याथः । परसङ्खातृरुषायं कंचिनियमं विषत्ते- नामावास्ययामिति। पृीकयोसिथ्योयंशियतवमारूपाथिकया प्रपञ्चयति सोमस्य वा इति। अर्वेमास्य दृष्कुपचस्य रात्रय एको वर्गः, रृष्णपक्षस्य रा्रयः प्रो वर्मस्ते अमावास्यारौणमास्यावेनं सोममामिसमनहेतामाभिख्येन सेमोगाथ गृरीववत्वौ । बटात्कारेण भृज्यमाने तै सोममातिन्यवायेन क्षयब्पाबिः प्राठवान्‌ । एतच्च पज पेखपञ्चिशशद्दुहिवर इत्यत्र म्याख्पातं वथेव स्पास्ये यम्‌ । आवामुमे एव देवानां हविभागभारिण्यो भवाव आवयोरमिभित्याग्या- द्यो देव इज्यन्तामित्यनयेवरः । एतयोभागधारितं जानते मनुष्याः सवऽपि भागं धारयित्वा प्रयच्छन्ति ।

अथ मनुष्यादिसाम्पोषन्पासेनोक्ता्थमेव पुनः प्ररंसपि- भूतानि क्षधमिति । मृतानि मनुष्याः पराणिनः । वनस्पतयः पनस जनायाः । तेषां फटम्रहणमेव क्षं निवारणकरूपां तृं सूचयति । एवं कृषो इननं यो वेद्‌ सोऽप्यनसमूृद्धः क्षुपं शप सर्वदा हन्ति ॥ इति श्रीमत्तायणाचोयैविरविते माधवीये वेदाथैपकारे रृष्णयरु ॥ दीयतैततिरीयसेहिवाभाष्ये द्वितीयकाण्डे पअमपरपाढके षष्ठोऽनुवाकः ॥ ६ ॥

( अथ द्वितीयकाण्डे पभप्रपाठके सप्मोऽनुवाकः ) । देवा वै नर्चि न यज्ञष्यश्रयन्त ते सा्म॑ने-

वीश्यन्तं हिं करोति सामेवाकहिं करोति

यतेव देषो अश्रयन्त ततं एवैनान्म पृं हि

१९४५ श्रीमत्सायणाचा्विरिवितभाप्यसमेता~ [रदितीयकाण~ ( हौतरविक्षया सामिवेनीन्यास्यानम्‌ )

करोति वाच एवैष योगो हिं करोति प्रजा एव तद्यजमानः सृजते निः प्रथमामन्वाह त्रिसं-

, नमां यजञस्येव तद्म ( १ ) नलत्यमर्॑च<- साय सेत॑तमन्वाह प्राणानामननाचस्य संतत्या अथो रकषसामप॑हत्ये राथैतरीं प्रथमामन्वाह

` राथ॑तरो वा अयं लोक इममेव लोकमभि ` जैयति निर्वि गृणाति अय॑ इभे लोका इमानेव लोकानमि ज॑यति वा्हतीयमामन्वाह बाह तो वा असो लोकोमुमेव लोकमभि ज॑यति प्रः (र) वाजा इत्यनिंरक्तां प्राजाप्त्याम नवह यज्ञो वे प्रजाप॑तिर्यजञमेव प्रजापतिमा मते प्रवो वाजा इत्यम्वाहान्न वे वाजोऽभमे- वाव॑ रन्ध प्र वो वाजा इत्यन्व॑ह तस्मासरा- चीन रेतो धीयतेऽ्च आ यांहि वीतय इत्याह तस्मासरतीचींः प्रजा जायन्ते भ्र वो वाजाः (६) इत्थन्वांह मास्त वे वाजां अधं- मासा अभिद्यवो देवा हविष्मन्तो गौ ताचीं यज्ञो देवाञ्जिगाति यज॑मानः सृञनयुरिदभ॑सीद्‌- मसीर्येव यज्ञस्य प्रियं धामाव॑ रुन्धे यं काम- यैत सवमायरियात प्र बो वाजा इति

, पप ० अनु रज] कृष्णयजुरवदी तैत्तिरीयसंहिता । १२५५ ( दौत्रवििक्षया सामिषेनीव्याख्यानम्‌ ) तस्यानूच्या्न आ याहि वीतय इति संत॑त- चैरमधेचंमा लभेत ( ४ ) प्राणेनेवास्यापानं दौधार सर्वमायुरेति यो वा अरलिर सामि धेनीनां वेदा॑रलनविव भरात्व्यं कुरुतेऽ्धचौ सं दषत्येष वा अरलिः सामिधेनीनां य एवं वेद्‌॑रत्नावेव श्रातं कुरुत ऋषेकरषेवां एता निर्भिता यत्सांमिधेन्य॑स्ता यदरयक्ताः सः परजया प्चमिजंमानस्य बि तिषठ सं दधाति सं युंनक्तयेवेनास्ता अस्मै सक्ता अवरुद्धाः सवमिरिष दहे ( ५) ॥ ( बरत जायन्ते प वो. वाजां मेव दधाति सं दशं च )। इति छष्णयजर्वेदीयतैत्तिरीयसंहितायां हितीयाष्टके पञ्चमप्रपाठके सपतमोऽनुाकः ॥ ७ ॥

( अथ द्वितीयङृाण्डे पर्चम॑प्रपाठके सप्तमोऽनुवाकः ) । अनुषाकैः षड्भिरेतैरध्यैवमुदीरितम्‌ । अथोचतररनुवकैरहौते विवक्षरसिमन्तप्तमेऽनुवाके वदनन्तरभाब्यष्टमे च सामि बर्म,भन्त्रा म्पा्पायन्ते । ते च ब्राक्षणमरन्पे तृतीयकाण्डे प्श्वमपपाठके चमा- भाताः। अ ध | कलय: ( ल्पे ) प्रस्तात्सामियेनीना\ हेतितयुपकरम्यान्तराऽऽहवनपिमृत्करं च परतीचीने गच्छञ्जपति कं पप्य ते परपद्य इत्यारिकमुक्तवा सतं पथ हि बेवि पान्तरमुकतम्‌ । ततदस्तु-

` १३४६ श्रीमत्सायणाचा्यविरवितभाष्यसमेता-- [रदितीयकाण्डै- । ( होत्रिक्षया साभिषेनीव्यास्यानम्‌ ) सत्यं प्रपद्ये । केतं पप्य अमृतं पपे । परनप्तिः प्रियां वनुवमना्तौ

प्रपद्ये । इदमह पश्चददन वन्नेण । द्विषन्तं भ्रातुव्यमवक्रापामि । योनि । यंच वयं दिष्मः । भूर्मुवः जुवः । हिम्‌ ' { बार का० ३ पर० ५अ० १] इति। |

सत्यं यथार्थमूतापिदं कम प्रपये पारमे । अस्मिन्कम॑णि वाविकोऽपराधो मा भूदित्यथंः । मनसौ विन्त्थमानभप्य॒तं यथ मवति तथा प्पे । मानततोऽप्यष~ राषो मा मृदित्य्धः। अमूतत्वहेतुमृतागिदं कम प्रपद्ये । अनेन कर्मणा देवत्वं प्रा प्यतामित्यथैः । देवेष्वपयार्विरहितां परजापतेः रिया तनुर प्रजापपिशरीराभिदं कर्म परे । इदमिति ह्तेनाभिनपः। अहं हेवा पञ्चद्शस्तोमसंद शेन वजरूपेणा- नेन कर्मणां द्विषन्तं शवमवष्टम्य पीडयामि । यः शशुरस्मान्मनसा द्रष्ट यं ब शत्र बयं मनसा द्िष्मस्तमुभयविधमवक्रमामीति पूरव्रान्वयः । मूर्भुवः सवरित्य- वनामक ठोकास्तान्हिनोमि प्रीणयामीतय्थंः ।

कलपः-तपाहतरिक्तवा तिरभिहित्यानवानममिर्हिकाराटचमुपसदधापि भ दे वाजा अभिधेव इत्येकादशेमाः सामिधेन्यः" इति ।

अनवानमनुच्छवसन्‌ । तव प्रथमायाः पस्तु-

पर बो वाजा अभिद्यवः । हविष्मन्तो षरताच्या । देवाक्षगाति -ुज्नयुः , । [श्रा० का० ३० ५अ०२] इति।

हेदेवावो युष्पदीया कऋविग्यजमानाः प्रवैन्ते | वाजा गमनरीखा मासा

अभिद्यवोऽभितः पूर्पकषहपेणोचरपक्ेरपेण च दीप्यमाना अर्धमात्ता हविष्मन्तो हविभौजो देवाश्च वृताच्या यागसाधनमूतपुपपरदया. गवा सहानुकूटाः पक्न्ता- .;पित्यध्याहारः । किंचायं यज्ञो देवाञ्जिगाति प्रामोतु । यजमानस्य : सुम्नयुः सुतेच्छुभेवत । यदेतदृकं निह करोषीति तदेव द्िषत्े-देवा वे नचींति + देवाः पुद॑मूबि नाभरयन्त यशुष्यपि नाश्रयन्त न सेतृषटा इत्यथः | त्‌ सा- मन्येव सैतृष्टाः। ततो हिपितिशन्दृमुच्चरेयत्‌ । तेन समव छतं भवति । पश्चरु- ` तवः संप्खो वां सीम्न अदि हिंकारस्य विद्यमानलात्‌ । तस्य हिमिपिश प्रिरुच्चेरणममिमेत्य त्रिवारं विधिरनुद्य धशस्यते । यत्रैव देवां ` अश्रयन्पं यंतरैव

५

१, कराये को ।२ स, तरिरमिष्टि क । ३क.ष्‌. ड. च, षद वि।

धष ०५अनु ७) . छृष्णयजुर्वदीयतेत्तिरी संहिता ।- १९... ( होत्रविवक्षया -साभिधेनीन्याख्यानम्‌ ) सामनि देवाः -सतुशस्तत एष साम्न एनन्देवान्पयुङ्के हेता हिं कृवेनकेण तोषयतीत्यथः । परथमोस्चारणेन साम छृतं भवति। तथा द्िवीयोचारणेन्‌ वचो योगः सैपद्यते | सामाश्रयमूताया कयूषाया वाचः सबन्धः सेप्प इत्पथैः | ` तृतीयोच्चारणं यदस्ति तेन यजमानः प्रजा एव सृष्टवन्भवति । । एकादशानां साभिषेनीनामाद्यन्तयोरावृत्ति विधत्ते भिः प्रथमामिति। ५ वो वाजा अभिद्यवः" इत्येषा परथमा | “अ णृहोव दुवस्यत?” इति वा “तवं वरुण उत मित्र इति वा दुयोरन्यतरोचतमा । तत्तेन प्रथो्तमयोखिरभ्य।सेन यज्ञस्य ॒बर्समन्तमामानद्यति बध्नाति । यथा खोके ब्ेण कम्बटेन व। व्रीहीन्वोदकामोऽ^तदरयं बध्नाति तद्त्‌ । वच मन्धनं संसनराहित्याय भवति । प्वंस्यामृच्युत्तराधस्योचरस्यामरदि पूवारषस्य च एरसराविश्ेषं विषत्ते-. संततमन्वाहेति । वदेपत्तवतोचारणं यजमानस्य प्राणानां सतत्यै मोप बर्तते च पद्यते । कंच राक्षसाः शरासनिरोधेनाप्हता भवन्ति । यस्याः प्रथमाया अवृत्तिरविहिवा वां स्वल्पेण बिषचे- राथ॑तरीमिति । किमथित्सापराखाविरोमे ^ बो वाणाः" इत्येतस्यामृिं र्थेदरताम्नेो गीतत्वादिथं राथंतरी । रथंवरसामयुक्तेन कणा संपद्पितुं शक्यत्वाद्वछोकश्य राथंवरत्वम्‌ । यदुक्तं सूथकरिण-~^तृतीयां सामिवेनीं तिर्विगृहणाति ” इति, तदैतदवभते- भिदि गहणातीति । तृत्ीयस्माः सामिषेन्याः प्रथमवाद्मृत्वाय सरुद्रि- भः कायैः । अर्धे द्वितीयो विग्रहः । वत उत्तरां उष्रितनमन्वस्य पूपः च सेयोभ्य तदन्ते तृतीयो विग्रहः । एतेन विग्रह्रयेण छोकृयभयो भवति । . - यस्थामृच्यये तििधो विग्रहस्तामृचं विधचे- | | भाहैतीमुत्तमामिति । य(ज)स्यामृचि बृहच्छोचा यविष्ेतिराम्दस्य शरुय~ भाणत्वादिये बाती । सा च तृतीपेति रत्वा प्रथममभ्यमविक्षयोत्तमा । तथा हयुत्तमामन्वाहैतयुक्ते तृतीयात्वेन ष्ेदि्यर्थो भवति । एतन्मन्मोपेवकसाभ्यश्व- त्सर ङोकस्य बा्ईृतलम्‌ ।

१. श्थः। यथा प्र! २. "नापचामा"। ३ ख. भोग्यव 1 ४ ख, ख, अर्थ्च। ५ ल, शमुप" | ६

१३४८ शरौमस्सायणाचा्विरवितमाप्यसमेता- [रदितौयकाण्डै- ( होतविषक्षया साभिधेनीम्याख्यानम्‌ ) परथमायामृवि देवतादिविदषाभिव्यक्त्यभावं परशंसति- प्रबो वाजा इति। कस्यापि देषविरेषस्य निरुक्तं नामविरोषकथनं तन्न नासि तेयभनिरुकता । प्रजापतिश्च सृष्टेः परा्ूपविशेषामावादनिरुककः । अत एवं प्रजञापत्या । यज्ञश्च प्रजापतिसष्टतवात्त्सरूपः । तस्मात्माजापत्यमन््स्य पथमषाठेन यज्ञरूपमेव प्रजापतिं पारन्धवान्भदति । अस्मिन्मन्त्रे वाजशब्दोच्धारणं प्रशंसति- प्र वो वाजा इति । तथाऽ प्रश्ब्दोचारणं प्ररंसवि- प्रवो वाजा इति । यस्मा्रशान्द उच्चारितस्तस्मात्पाचानं पृते रोव विनि योषिच्छरीरेऽ्ति गच्छतीति प्रायनं, तथाविधं रतो धीयते गभारिये ` स्थाप्यते 1 । एतस्य मन्त्रस्य चरमपदेन सहोत्तरस्य मन्वस्य प्रथमपादोच्चारणं प्रशंसति- अप्र आ याहीति । यस्मारषाहीतयुक्तं तस्माल्पीचीः परत्यङ्मखाः सदृशाः भरणा उत्ते । मन्वगतानां पदानापर्थान्दशयति- - ध्रबो वाजा इति। वेजन्ति गच्छन्ति करमेण पवन्त इति चैचादिमासा बाय: । इदमेव तास्षणवक्यं हदि निधाय मन्वार्थः पूवं दृरितः `, पृदाथौनमिधाय मन्ववालरयाथमाह- इदमसीति । सामिषेनीमिः समिध्यमान हेरे तमिद्‌ मासानां सहपमति, अ्॑मासानां स्वरूपमति, देवानां खपमसीत्येव तात्ारथः । अनेन तातर्ेणं यस्य पियं धामाऽ्हुिस्थानमिध्यमाना्िखह्पं सपादितवान्भवति । पदकं ^ततमन्वाह प्राणानामेलाधस्य सेते, इति, तदेवेदानीं काम्पत्वेनापि विषते य॑ कामयेतोति । य यजमानमुदिश्व हता कामयेत । किपिति-अयं यज~ भानो भृल्युरहितः सर्वमायुः एाप्नुया ति, तस्य यजमानस्याऽधयुष्मठये प्रथमां सामिधेनीं सवीमनुच्य विच्छेदुमरूतोचतरमन्तस्य परथममधेवभृपकरमेत । तेन सात त्येनास्य यजमानस्य प्ाणवायुना बर्हिनिगैच्छता सहैवापानवाय पुनरध्यन्तरा गच्छन्तं धारितवान्भवति । तेन च धारणेन सर्वमायुः प्रासोति ।

पषा ° ५अनूं ०५७] कष्णय जुवेदी यतैतिरीयसहिता । ९२४९ ( शै्रक्िक्षया सामिषेनीव्यास्यानम्‌ } . तदेव सातत्यं एनः प्रकारान्तरेण प्रहसुति- ` योषा अरलििमिति। कृपरमारम्य परारितकानिष्ठाङ्गुहिपर्थन्तो इस्व- [गोऽरत्निः । न च तस्यारलेपप्ये चिच्छदोऽस्ि कददुभयोः सामिेन्पोमेभ्ये सांतत्यमरलिनवेनोपचयते । ५। 14! 5 दिद शापित्यं धिदित्वाऽनृतिष्ति स हेता भरतुष्यं यजमानस्यारलनो रश्राप५)7 । चतृररलिि१ रित्य पृरुषस्यारत्निमात्षरि- मित बाडो यथा नीवी भवेति ३१ कस्त इत्यथः । य एवे दोप पूनरभि- धानं प्रतिज्ञातस्य निगभनाधम । ब सातत्यं विपक्षचैधकेप-५रा१२२रं पनः प्रशराति- ऋपेर्जपेष इति! ऋविग्दी न्द्रियस्य द्रष्टा । तादृश क.पैरकेकां सामिभे- नीगीश्ररानुयडण दृष्वा वर्प यपरम्यरां निर्मितवान्‌ । अत एवं सधत- “युगानि पवर्ताः सविद सा नपहकंयः । केभिर तपसा पू्वयनुज्चाताः स्वयभृवा "» ॥ इति । क्था सति सिलमभ्य कपिभ्यः भवरत स्वाः सामिविन्धो यथ्सयुका भवेधुरतडानीं यजमानस्य प्रजया पदामिरताः दानि विरि्रन्वियुक्तासितंहिवुः। पजापरलञ- मृदधिहेतवो न भवेयरित्यथैः। तत्वाय पूव्याः स्ामििन्पा उ्तरार्मृत्रस्याः सापिेन्याः पूवाय च सेद्ध्यात्‌ । वथा स्ेदाः सामिधेनीः सेयोजिलवानेव भवति । न चेदमेकस्यामपि साभिेन्यां प्रतिरथ संधातम्याविति शङ्कनौयम्‌। तयोरेकर्िपवार्वितत्वेन हे तुपयु क्ंरोधानमन्दरणापि रहपते। वियगामावात्‌। वथो- कर्य सैयुक्तारताः सामिधेन्ये। यजमानाय सवमिः दृह दुहन्ति सेपादृयन्ति । । अथ मीस । नगमाध्ययस्य प्रथमपाद चिन्विःप- प्तरिरत्र किमृचो षमः स्थासधर्माऽ्थवाऽरह्मः । सीलिक्गत्वान तत्यारिपदरिकप्रबटतवतः 2, ॥ दशपणं मासयोः साधनी; रत्य श्रूयद~वरिः प्रथमामन्वाह" इति । तोऽव निरभ्यास आदौ पठितस्य प्र वे। वाजा इत्युग्विदेयस्य धर्मः । कृतः 1 पथमा-

~ करर

१ स. "गोप्य. "दक्तनचौं |

१५०

५९५९०

भ्रीमत्सीयिणोचार्यवरिरवि तमाप्यसमेता- [रदविरौपकाण्ड ( होतविवक्षयाऽवशिहसामिषेनीमन्त्रग्याख्यानम्‌ ) मित्यस्य स्ीटिङ्कतादक्परत्रोपपतेरिति चेननैतदयुक्तम्‌ । लीरिङ्गवविनषशटाप्यत्य- यादपि पर्व पृहितस्य स्थानवाचिनः प्रथमेत्यस्य प्रातिपादेकस्य प्रटतवात्‌ । अतो विरृतिष्वप्यन्यस्या अप्युचः प्रथमस्थानपठितायाक्षिरम्याचः कतंव्यः । स्थानां- न्तरे पटितायाः प षो वाजा इत्यस्या अप्युचो नाभ्ासः ॥

९८.

इति श्रीमत्सःयणाचायोविर्‌ चिते माधवीये वेदाथंमकाशि रुष्णयजुदीयौततिरीयसंहितामाप्ये द्विवीयकाण्डे

पञ्चमप्रपाठके सप्तमोऽनुवाकः ॥ ४ ॥

( अथ द्वितीया्टके वमक तोऽवाकः ) 1 अयज्ञो वा एष योऽसाप्नाऽ्न आ यहि वीतय इत्याह रथ॑तरस्येष . वर्णस्तं त्वां समि- द्विराङ्गेर्‌ ह्याह वामदेष्यस्येष वर्णो व्रहद॑गने सुषीर्यमित्यांह वृहत एष वणो यदेतं तचम्‌- नवाहं यज्ञमेव तत्साम॑न्वन्तं करोत्यभिरम- भिषटोक आसींदादित्योऽस्मिन्ता्िमौ लो कावरान्तौ (२) आस्तां ते देवा

. अ्वनेतेमो वि परयहामेत्यमन आ याहि

वीतय इत्यस्मिहटोकेऽगिमंदधुवहदंग्ने सुवीर्य- मित्यमुष्मिहटीक आदित्यं ततो बा इमो लो-

कारवराम्यतां यदेवमन्बाहानयोंाकयोः शान्त्यै. - शाम्यैतोऽस्मा इमो लोको य एवं वेद्‌ प॑.

दश सामिधेनीरन्वाह पञदशा ( २ ) वा अ्॑ष- मासस्य राञ्रयौऽधमास॒शः सवत्र अओंप्यते

~

„४ "५.

+

षौ ०५अनु ०८) ष्णयजुर्वदीयतैिर यसंदिता। १२५१ ( हौनविव्षयाइवशिष्टसामिपेनीमन्तव्याख्यानम्‌ ) तास्ता जीणि च रातानिं षष्टिश्वाक्षरांणि ताव॑तीः संबत्सरस्य रन्र॑योऽक्षरश एव सैवत्स्रमप्नोति नूमेधंश्च परुच्छेपश्च जद्मवायमवदेतामस्मि- न्दाराविद्रऽगिनि ज॑नयाव यतरो नौ बभह्मीया- निति नृमेधोऽभ्यदृत्सः मम॑जनयत्परंच्छे- पोऽभ्यवदुत्सो ऽग्निम॑जनयद्ख॒इत्य॑घरवीत्‌ ( ३ ) यत्समावंद्द् कथा त्वमग्निमजींननो नाह . मितिं सामिधेननिमेवाहं वर्ण वेदेत्य॑जवीय- धुतव॑तपदमनूच्यते स॒ आसा वर्णस्ं त्व समि. द्विरङ्किर इत्यहं सामिंधेनीष्वव तज्ज्योतिंजे- नति शियस्तन॒ यदचः सियस्तेन यद्राय- = जियः श्जियस्तेन यत्सांमिधेन्यों वृष॑ण्वतीम- न्वं ८ ४ ) तेन पुश्स्वैतीस्तेन सेन्द्रास्तनं मिशना अग्नि्देवानीं दत आसीदुरानां का- ग्योऽकुराणां तो प्रजापतिं भ्रश्चमैता सप्रना- प॑तिराभिं दृतं वृणीमह इत्यम परयाव॑तंत ततोँ देवा अभंवन्पराऽरुरा यस्थेवं विद्षोऽग्नि दृतं वरंणीमह इत्यन्वाह भवत्यात्मना परौऽस्य ्रतुम्यो भवत्यध्वरवैतीमन्वाह ` शरातुच्यमेवे- तयां ( ५) ध्वरति शोचिष्के श॒स्तमीं मह इर्याह प॒वित्र॑मेवेतर्जमानमेवेतयां पवयति ममिंद्ो अग्न आहुतेतयाह परिधिभेवेतं परि दधात्यस्क-

` १२५२ श्षीमत्मायणचारयषिरचितमाष्वसमेता-- [२द्ितीयकाण्डै- ( होनकिवक्षयाऽवदिध्रतानिमेनीमैन्नन्य्यानम्‌ ) ` व्दाय यद्तं ऊर्ष्वम॑भ्यादध्यायथौ बिष रिधि स्कन्द॑ति तादृगेव तच्चयो वा अग्नयो हव्यवाहनो देवानो कव्यवाहनः पितृणा स्‌- हरक्षा अशराणां त एतच्यां श॒ सन्ते मां व॑रि-

. प्यतेमाम्‌ ( ६). इतिं वृर्णीध्व हव्यवाह नमित्याह य एव देवानां तं वृणीत आर्ये चंणीते बरन्धोरेव नेत्यथो संतत्य परस्तादर्वाचों वृणीते तस्मात्परस्तांदवाओों मनुष्यांसितरोऽनु प्रपिपते (७)॥

( भशन्तवाह्‌ पशचैदगाव्रवीद्लहििय। वेरिष्ते गापकासतिश्यश्चं ) |

. इति रष्णयजर्वदीयतोतिरी संहितायां द्वितीयाष्टके प्थमप्रपारटकेष्टमोऽसवाकः ॥ ८

11

( अथ द्वितीयकाण्डे पचमपपटकेऽष्टमोऽनुवाकः ) 1 समे सापिपेन्याय्या व्याख्याते) उ्यन्तविस्तरावि । अथा्टमेऽवधिष्टाः सामिधेन्यो व्याख्य यन्त । तत्र द्वितीया सापिधेनी मन्त्रकाण्ड एव पटिता- ‹अध आ याहि वीतये । गृणानो हव्यदातये । नि हिना सस्ति वर्हिबि" | [जन का०.३प्र० ५ अ०२] इति) हेऽ्ने ह्यदातये यजमानस्य हविदंनाय वीये देवानां हविभक्षणाय गृणा- नो यजमानो देवानां हविदस्यतीति भवद्धिभक्षणीमरपिति वद्नायाहि । भाग्य ज होताऽश्टरवाता मवन्वारहिषि यज्ञे निषत्सिं निषीद्‌ 1 तृतीयस(मिषेनीपटस्तु- त्वा समिद्धिरङ्किरः। वेन वधेयामसि । बहच्छोचा यविष्ठव › [जार काऽ ३ प्र१ ५ अ० २] दर्णि।

(५)

पषा ०५भनु०<] छृष्णयनुरवदीयतैत्निरीयसंटिता। . १२५६ ( हौचविवक्षंयाईवशिष्ठसामिषेनीमन्नेग्यादयानम्‌ ) हेशङ्किरोश्चे वैखा वादद देवानामाहूवातारं लां समिद्धिुतेन च वयापः। हे यविष्ठ्च युवतम बुहरज्वाराधिक्यं यथा भवति तथा शोच दीप्स्व । चतु्थसामिपेनीपादस्तु- शस गः पृथु श्रवाय्यम्‌ | अच्छा देव विवासति । वृहद्मे सुषी्॑म्‌ ? [ ब्रा> का ३प्र० ५अ २] इति। हेभ्मे देव स तं नोऽस्मदर्थं पृथ विस्तीर्ण वाप्यं देवैः शरोतु योगमिदं क- माच्छाभिमृखीरृत्य वहत्सुवीर्ये च यथा भवति तथा विवासा विभाते कृरु। प्र- काशवयेत्य्थः। बहच्छम्देन ज्वालाधिक्पं विवक्षितम्‌ । सुवीयंशग्दन हूयमानस्य हविषः सम्यग्दहनसामथ्यमृष्थते । पमसामिवेनीपाठस्तु- रन्यो नमस्यस्तिरः । तमार द्दौवः। समध्रिरिष्पते इवा” [नार काण दपर ५भ०२] इति। अयमाध्रः सम्यगिध्यते । कष्टाः, इडेन्पः स्तोषं योग्यः, नमस्यो नमस्का- रयोगथः, तमांसि तिरस्कुवनददीतः १६।धानामदर्णयिते बुषा कभानां वषित । षष्ठतामिषेनीपाटस्तु- वृषो अश्च समिष्यते । अध्यो न देववाहनः । तर हविध्मन्त दहते › [जा> कार १प्र० ५अ: २] इति। अयमाधैः सम्यागिभ्येते । कीटशः। वृषः कामानां वषंयिता । अश्रो नदेव- वाहनोऽश्व इव देव।धेस्य हविषो वोढा । तमिममचि हविष्मन्तो यणमानाः स्ु- वते । सप्तमतापिवेनीषाठस्त्‌- ५ वृषणं तवा वयं बुषन्‌ । वृषाणः समिरीमहि । अपने दीधयतं बृहत्‌ ” [ज्रा० का० ३ प्र ५अ०२] इति। हे वृषन्कामानां वकने वृषणं कामानां वर्ितरं॑त्वां वृषाणो वयमाहु- तिबृषटि कृ्व॑न्तो बयं समिधीमहि सम्यकभ्रक्‌(शयामः । कीदशं त्वा, बहदं मोदज्वाङं यथा भबति तथा दीप्यमानम्‌ । अष्टपसामिषेनीपाटस्तु- ५ अधि दृतं वृणीमहे । होषारं विवेदसम्‌ । भस्य यज्ञस्य सुक्रतुम्‌ ,? [जार का० ३ प्र ५अ०२] इति। दमम्नि कयं वृणीमहे भाथयामहे | कीणं दतं देवान्धि प्रेषण, होव।र-

. १२५४ श्रीमरायणाचार्थविरवचितभाष्यसमेता-- [रद्विवीयकाण्बै-

( हौनविवक्षयाऽवरिष्टसाभिषेनीमन्तव्याख्यानम्‌ ). माह्वातारं, विश्ववेदसं विश्वान्सवन्दिवान्वेचतीति विश्ववेद्‌ास्तादशम्‌ । अस्य यज्ञस्य संबन्धिनं सुक्र शोभनकमाणम्‌ । नवमसामिधेनीपाठस्त्‌-

५ समिध्यमानो अध्वरे 1 अभिः पवक ईडः । रोचिष्केशस्तमीमहे १ [ब्रा० का० ३ प्र० ५अ०२] इतिं।

योऽभिरष्वरेऽसिमन्कर्मणि समिध्यमानः प्रवकः इद्धिष्ितरीहचः स्तुत्यः

- शोबीपि दीपः केरस्थानीया स्यासो शोविष्केरस्तमभिमीमहे पप्नुमः। दृरमसामिधेनीपादस्तु-

“ समिद्धो अय आहूत । देवान्यक्षि खभ्वर । त्व\ हि हेभ्यवादति » [जा० कार ३ प्र०५अ० २] इति।

हे आहृताऽऽहृत्याराधिवाभ्रे तवं समिद्धः सनदेवान्यक्षि यजति । हे स्वर सषटनिष्पादिवयाग हि पस्माच्ं हव्यवाडसि तस्मा्यजेत्यन्वयः |

एकाद्शसामिषेनीपटस्त्‌-

« आजुहोत दुषस्यत । अनि परयत्यध्वरे । वृणीष्व, हेभ्यवाहनम्‌ »» [जरा काभ ३ प्रण ५अ०२] इति।

हे यजमाना इममिंमाहुतिभिराज॒होतत प्रीणयत, दुवस्यत परिचरत, प्रयति प्रयत्नेन वतंमानेऽसिनध्वरे यागे हव्यवाहनम बणीध्वं प्राथयध्वम्‌ । अनया सामिधेनीनां प्रिसमप्यमानतादियं परिधानीया । तत्र परुषभेदेनान्या प्रि- धानीया विकल्पते । तथा च सू्रकारः-“ तवं वरुण इति वसिष्ठराजन्यानां परिधानीया, आजुहेतितीतरेषां गोत्राणाम्‌ » इति ।

विकलिितायाः पाटस्तु- ।

५ त्वं वरुण उत मित्रो अभ्रे । तां वर्धन्ति मतिभिवंिष्ठाः । ते वसु सष मनानि सन्तु । युयं प्रात स्वस्तिभिः सदानः» [ब्रा० का० ३प्र० ५ अ० म] इति।

हेरे त्वमनिष्टनिवारकववाद्ररुण इष्टपपकत्वान्मश्च । वसिष्ठगोकीपा मति- मिमैनीषामिः स्तुतिभिवधेन्ति वधेयन्ति त्वाम्‌ । ते तयि वसु धनं सुषणनानि

~-----

१ ल. श्रिमाज्ञहोताऽऽ्हातिभिः प्री" । २ ख, "कठप्यते ।

८

शं

पष ०५अ ०८] हृष्णयजवैदीयतैतिरीयसंहिता । १२५५ ( होत्रविवक्षयाऽनशिष्टसानिवेनीमन्तरव्याख्यानम्‌ ) सृष्ट दातभ्यानि हवींषि च सन्तु तिष्ठन्तु । युयं च नोऽस्मान्सालिभिः सदा पात रक्षत | यूयमिति बहुवचनं पृनार्थ॑म्‌ । आसु सामिधेनीषु द्िवीयादिचतुथ्यन्तं तुचं प्रशंसति- अयज्ञो वा इति। दशपृणंमासयोः सामानि न रति। तद्रहिवश्च न मृरूययज्ञः अतोऽ तृचः सामवयस्वरूपतेनात १४अे । यद्प्येता कचो रथंतरादीनां योनयो न भवन्ति तथाऽपि स्तुतित्वाततदुपत्वमविरुद्धम्‌ । शाखान्तरे वा तासु गेतिानि सामानि द्रष्टव्यानि । एतेन तृचपदडिन दशंपृभासयक्ञं सापवन्तं करोति । बह- प्न इति तृतीयपादोपादानं बहत्सामद्योतकस्य बृहच्छम्द्स्य प्रदर्शनार्थम्‌ । अलमनेव तृच आद्यन्तौ पूनः पशंसति-

अभिरमुम्मिन्निति । परा स्वगंरोकेऽभरिः स्थित आदित्यसतु भृखोके । तदानीं टोकद्यमशान्तं क्षव्धमासीत्‌ । स्वगे ह ृतेसेविनां पाकयक्षा नास्ति । परक। शाय केषा दित्यो जक्षित एव । भूखोकवासिनां तु पको ृख्यं पथो- जनम्‌ । तदुभयासिद्धेरोकक्षोमः । तं क्षोभं दष्ट्वा ते देवाः परस्रमिद्मृचुः- हभावग्न्यादित्यौ विपयृहाम विपरिवृत्तौ स्थापयाम । वस्मदिते सर यूयमागच्छ-. तेति । अग्न आयाहीत्यस्यामृचि नर्हिषि निषीदेति दिङ्गादटवः प्राथम्य।्च्‌ . भरथो स्थापनं तया संपद्यते । बृहद सूथीयंपित्यस्यामृचि विवाससीति विभातलोक्तिविङ्ख।टचस्तृती यत्वाच्च स्यासतृर्वीयरोके स्थाप्नहेतत्वं गम्यते । यथप्थादित्यो नासिन्मन्ने श्रतस्तथ)ऽपयच्चैःस्थानवृत्तित्वकारितेन विभातले- [ऽऽदिरधः श्रुयते । किंच, हसमन्वावत्तान ऋतं बृहदित्याित्यमण्डलपरत्वेन क्रतो बुहच्छब्दोऽरापि श्रयमाण आदित्यस्य प्रत्यमिज्ञापकः । तस्मत्तेम मन्वे- णाऽदित्यस्थापनं सिध्यति । अनपोपिपय॑वृत्या ठोकयोः खस्वकायंतिदधर्यक्त। शान्तिः । तस्मादनेन क्रमेण पाठो ठोकयोः शान्तये मवति । तदेदिवुश्च वदु* भयशान्तिरमवति । संख्यां विधत्ते पथचदरोति । पपि दादश पटितारतथाश्येकाद्रीव । एकश्याः पूरुषमे- देने बिकलिलतवात्‌ । तास च प्रथोत्तमयोल्िराृर्या पश्चद्‌शत्वसपर्तिः ।

१क.घ. ढ्‌. च. भ्रुतानि।२क्‌. ष. ढ्‌, च, “सेवनात्पाका* । ३ स. “थाऽपि ्स्थामवरतितव' । ४ स, "दित्याः सूच्यन्ते । कि" ।

२५६ श्रौभरसाथणाचायंविरचितमाष्यसमेता- [दितीयकाण्डै- ( होतरविवक्षयाऽवशिष्टसागरिधनमिन््भ्यारुयानम्‌ ) अभमास्ये रोत्रीणां पञचदशतवात्दूपत्वमपि रोपयते । एकेकसिमिनमासे पञच्‌ - शसन्तर्भतास तासामध॑मासानां चतुरवंशतिवारमावृच्या संवत्सरप्राधषिश्र संपद्यते । इदानीमक्षरसंख्यां संवत्सरसंपच्या प्रशंसति- तासां जीणीति। तासां सामिधेनीनां पअद्‌शसंख्यानां गायवीछन्दुरक- त्वोदफेका चतुधरातयक्षरा । तथा सति मिटिलाश्षरसंख्या संवत्तररातरिसंख्या ¦ च स्मेति कृतवाश्षरदरा तदेवं संवत्सरप्ाधिमंवति । यद्यपि वातिष्ठानां परि- धानीयायासिषटप्वद्धिकान्यक्षराणि तथाऽ्पीतरगोपिक्षयाऽयमथवाद्‌ इत्यंबि- सेषः आसु सामिधेनीषु ५ तं ला समिद्धिरङ्किरो पतेन वर्धयामि ? इत्येतं भन्रविरेषं प्रशंसति । भमेषश्येति । नृमेधपरच्छेपनामानाङ्रेतिजौ परस्परं ्रहमवाच्यमवदेतां मन्व स्‌ामध्येविषेयं व्‌(द्मकुरूताम्‌ । तत्रानयोरियं प्रतिज्ञा-आवयोकरभयोर्मध्ये यतरो ब्रहमीयन्ब्रह्मणि सामिेनीमन्त्रेऽत्यन्ं कृश रस्ता शं निश्वेतं स्वस्वमनि सामिधेनी- मन्त्रमधुस्मरन्तावसिमनर कृष्टे मथनेना परं जनयावेति । तदा पथमं नुमेध आर का्मामिरक्ष्य मन्मवेदृत्‌ । स तन्मन्वसामथ्यादममृत्वादितवान्‌ । परुच्छेपो मन्नं . पटित्वाऽचिमजनयत्‌ । तदिदानीं नुमेधः परुच्छेप प्रति हे कषे तमवीन्व्ियदष्ट[5. ७ सीत्यमिपेत्य सेमोधितवान्‌ । सेबोध्य वैवं पषच्छ-यद्यस्मात्रारणात्समावद्िदाऽऽ- बयोः सामिपेनीबेदनं समानमेव, तथा सति कथं त्वमभिमृखादिपवान त्हमिति। श्र परुच्छेप ` उत्तरमृवःच~यद्यप्यावयोः सामिधेनीपास्तदुर्थज्ञानं च समाने वथाऽण्यहं त।सामिव सामिधेनीनां बर्णं रहस्यं तेजो वेद तु नवेत्ति । फं वेज इति तदुष्यते-घतरब्दोपेतः पादोऽनुच्यत इति सोऽयमनुध्यमानः पादः सामिधेनीनां बणैः सारमूतं तेभःः। स पादः कस्यामूवि वैत इति वेत्तदुच्यते- नते ला समिद्भिरङ्गिरः इत्येतामृच पत्‌ । तस्यामृचि श्वुतेन वधंयापसि, इत्ययं पादो वतैते । ततोऽनेन पषटितेन पदेन सामिधेनीप्वेव ज्योतिजनयति 1 तैन तव षाद एटलपि महिमान न जानासि । अहं तु जानामि। तस्मादर्वैकष्टे मयाऽभि- -रुषादितः 1 ~

~ --~

१, "वृषी प।२स. ध्यं संवा ३क. ध. ङ. च. “जः । क|

४4

पषा ०५अनुज्}) कष्णय ङुवदीभतेततिरं यसचहिता । १९.५३ ( हौत्रविवक्षयाञ्जरिशटस्ामिधर्नः. ` नेव्यास्यानम्‌ ) वृषणं त्वा वषमित्येतागूचं ::: १रेसति- जियस्तेनेति । कण्वाय ननाचन्दैः खीचिङ्कर भ ीयमानलात्स्ीत- मेक । अतः पुरुषत्वाय वृषल्गव्धव्तीमूवे ब्रूयात्‌ । तेन पठन्‌ पृस्तीः पृरूषराः सेचा इन्विषयुकतः सीपृरूषैपथ॒नरूपाः सेपद्यन्ते । ईड्य इत्यषाऽपि बुषण्व । सपञ्भिरिनभरते वृपवयन्ते १८तवात्‌ । वृषो अश्विरित्येषा ऽपि वृषशम्दोगततवादब्‌- षृण्वती । तयोरप्येषा प्रद्॑सा द्रष्टव्या । अवाचि दूवमित्येतामृचं व्रिरेषतः प्रशंमति- ^ अभिर्देबानामिति । देवाः खकप्वश्चि दृतलनं भषषनि । असुरान कवेः पूतरमृशनसम्‌ । तावुभावपि प्रजापतिमुतेत्य पृष्टवन्तौ-भावयोपष्ये सैषि- विग्रहादिकार्थषु कस्य दत्यमृचिवगिवि । वदान पजापतिरश्चं दतं वृणीमह ईति मन्बेणोत्तरमुष।च । उक्तया च।धनक्तः सकः ग।तरवृत्याेरापिमृखोऽभूत्‌ । ततो देकानां विजगेऽभूदटुतव पराभू: । एव विदृषो यजमानस्थाप्यनेन मन्बेण स्वबिजयः राुपराजयश्च भवति । समिष्यमाने। अध्वर इत्यत।मूचं विक्षतः (~ अभ्वरवतीभिति । हिनस्तीत्यथंः । तस्यामृचि तृतीपमादं परलेसुति-' > शोविष्केरा इतिं । भ्य दधिः पावकं {इच इति प्वकशश्यनव्‌^ पवितं विस्पष्टम्‌ । अवे दाविःरव्देन दृदिहिवूनं रनीनामुक्तिभमिेत्य १्विनमेतदाकयभिर ९ ६ । तस्मद्तियच। ५२, नमै सध्रषति । “तमिद अभ्र आदतः" इत्यषा कबिद्ध्वरयती । २५।-५.य स्वभ्दरत्यृक्प्वात्‌ । “आ भुहोत » रत्यतवप्यभ्परदती । अचि पध इत्युक्तान्‌ । नर्यो हक्तप्ररोता योजनीया । तदवे सवातामूृवां मान्य विथपतश्च प्रशेता इशित यदुक्तं सुषरकारेण-“ समिद्धो अञ्च ाहतेयभिर्चयेकानृयाजतार्मभमव- शिष्य सव॑मिभ्मरेषमभ्याद्धाति ” इति । तदेवद्धदि निभ।ष समिद्धो अग्न हृति > मन्तरं पुनः परंसदि- समिद्धो अन्न इति । रामा अः इत्यनेन पुनायवाविना क्तपर्पयेनं

[2 ~^

१ ख, “वरूपण ‰" ¡ २ स. "भद्ध" । ३ ख. च. "नोक्त ।

१५८

;२५८ श्रीमरससौयणाचायदिरवितमाध्यसमता- [रेद्ितीयकाण्डे- ( होजविवक्षयाऽवशिषटसामिषेनीमन्वन्यास्यानम )

सामिधिनीसाध्यस्यानिसमिन्धनस्य समाः सूच्यते । परिसमाषषये धीयमानः परक्षिग्यमाणः कष्टविशेषः परिधिः । तथा सति समिद्ध इति समाभ्तिसूचनदिते मन्ध पृरिषितन स्थापरितवान्मवति । स च परिधिः प्क्षिप्यमाणसामिभामरक- ्ायाविनाशाय मवति । यदयेतस्मान्मन्वपाठूषवमाजुहोतेति मने समिषोऽ- म्याद्ध्यात्‌ । यथाऽऽज्यपुरोडाद्ादिहविषः परिषेव॑हिः पतनं विनाशाय सेषधेत ताटगेव तदुद्रष्टम्पम्‌ । एवं च प्रणवे प्रणवे समिधमादधातीति सूत्रकोरण परति- मन्बरमवस्तानकृटीने प्रणवे समिदाधानस्योक्ततात्समिद्ध इति मन्वावस्तनि समि- देका स्वतः प्कषेपणीया प्राप्त । आजुहतेःयस्य वरिरावृत्या तिसः समिधस्तव रक्षपणायाः प्राप्राः । तदेतचचतुषटयं समिद्धो अस्र इत्येतस्य पादृस्य पाढ़काठ एव पर्षिपेद्रिति षिधिरुनयः

चरमायामृचि हध्यवाहनापत्पाभैवि रोषणं प्रशंसति-

जयो वा इति । देवादीनां संबन्धिनोऽ्यः पये मामेव वरिष्यत इत्ये- बमपेक्षन्ते । अपो देवा अगनरेंगुणकिद्धचर्थं हव्यवाहन वृणीध्वभिपयुच्यते ।

यदुक्तमाश्रटायनेन-“ सामिषेनीनामुत्तमेन पणवेनाये महौ अति बाक्षण मारत निगरेऽवसाय यजपानत्याऽऽपेयान्पवृणीते यावन्तः स्युः प्रं पर प्रथमम्‌ ” इतिं । तदेतद्विषत्े-

आर्थेयमिपि । कमेरपत्यमामैयमात्मीयगोवरणी्तदधितपत्ययान्तानामनितवि- भक्त्या यथाप्रवरं वृणीते । यथा, अभे महां असि बाह्मण मारत । मार्ग. वच्यावनाप्नवनैेजामदस्येति भृगुगोबाणां पञवर्पियः प्रवर इति ।. अनेनं तचदपत्यतयाऽभिर्पचर्यैते । एवं वृणानः पृरपो बन्धोर्मषदेः सकाशानेति नापगच्छति । अपि बेदमापयवरणमस्य पुत्राद्िसतानाय भर्वति |

अस्मिन्धरणे परकारवि गेषं विधत्ते -परस्तादुर्वाच इकति ।

वर्तमानं यजमानमपे्य पुवमादी यो गोत्रपवरवकस्तमारभ्य तद्पत्यपरम्परयाऽ- बौयो नीचानवृणीति । तथेव पूर्वबुदाहतं-मगोरपत्यं च्यवनस्तस्यापत्यमण्नवान- स्तस्यापत्यमोवैस्तस्यापत्यं जमद्‌शिस्स्य सतमिथिजमान इति । वेदेतदर्वाक्लम्‌ ।

प क. व. ङ. च. परिधत्ते २ ध. ड, च, “त्यं वरिरोषेण प्र । ३ सु. "स वरणः ।

क, घ, ङ, च, ।त| ताम ।

४१०५अब्‌ ०९] ष्णयजधदीयतैनिरीयमहिता । १२५९ ( प्रतररमन्तरस्य निगदस्य खगादापननिगदुस्य च व्याख्यान ++ ) यस्माद्धोता पूषेभाविनमारभ्यार्वाचो वृणीत तस्मादेव कारणाछोकेऽपि पृदपूद॑भा- विनः पितर उत्तरो्तरभाविनः एृवाननुकमेण पराय इति श्रीमत्सायणाचायविरविते माधवीय वेदाथपकारे हष्णथजुर्वदी- यौेत्तिरीयतेहितमष्ये दिव यण पचमपपाइकेऽ- षटमोऽनृवाकः ॥ € ॥

( अथ द्वितीयके पचमप्रपाठकं नवमेऽनुवकः ) ।

अत्रे महा अमीत्याह महान्द्ैष यदननि-

जदिणेत्यांह जाह्यणा द्यप भारतेत्यांहष हि

= देवेभ्यो हव्यं भर॑ति देवेद्ध इर्त्याह देवा ह्येत

मैनध॑त मचिविद्ध इत्याह मनुद्यतमत्तरा देवेभ्य

देन्धर्षिष्टुत इत्याहर्षया हयं तमस्तु चिविप्रानुम-

दित इत्यांह (१) विप्रा द्यैते यच्छरुशरुवासं

कविरास्त इत्यांह कवयो दयते यच्छरश्रवाध्सो

जहस रहित इत्याह बह्म रितो घ्यंष घता

वेन इत्यांह प्रताहूतिस्य प्रियत॑मा प्रणीय

ज्ञानामित्याह प्रणीर्भ यज्ञाना रथीरध्वरा-

णाित्यांहष हि दैवरथोततूरतोँ होतित्योह न

ह्येतं कश्चन (२) तर॑ति तार्णहव्यवादित्याह

` सर्व द्येष॒तरत्यास्पा्ं॑ज़हृदवानामित्या

जहर्ष देवान चमसो दैवपान इत्याह

चमसो देष दैवपानोऽरा४ ईवाग्ने नमिर्देवा९- स्तवं परिररर्याह देवान्लेष प॑रभूर्यव्रयादा व॑ह देवान्देवयते यजमानायेति घरातृच्यमस्म |

( १ त जनयेदा वंह देवान्य्जमानाधेत्याह

१२६० श्रीमःसावणाचाभविरचितमाप्यसमेता-- [द्वितीयकाण्डे ( प्रनशाण्य्रस्य निशदस्य शुगादापननिणदस्य च व्याल्यानम ) यज॑मानमेवैतेन॑वर्धयत्यग्निम॑गन आ व॑ह सोममा वेत्याह देवतां एव तद॑थापूर्वमपं ह्वयत आ चाग्नि देदान्वह यजा च यज जातवेदं इत्याह्ाशिनिमेव तत्स इयति सोऽस्य संश्रितो देदेभ्यों हव्य वंहृत्यगिनि्होतां ( ४) इत्याहाग्नि्दे देवाना होता य एव देवाना होता तं वृणीते स्मो वयारत्याहाऽसत्मार्ममेव सस्वं गमयति साध तै यजमान देदतत्यांहाऽ- रिष॑मेवेतामा शस्ते यद्ज्रया्योऽग्निर होता रमा इत्याग्निनोमयतो यज॑मानं परि गद्णी- यालमा्ुकः स्याद्यजमानदेवर््या वे जहृति व्यदेषत्योपभरत्‌ ( ५) यद्द्े ईव व्रदाद्घ्रातु- व्यमस्मे जनयेद्घृतवैतीमध्वर्यो श्चचमाऽस्यस्वे- व्यांह यज॑मानमेवेतेनं वर्धयति देवायुबमित्यांह देवान्द्यैषाऽवति िभ्ववांराभित्यांहः सिश्र दंषावतीडपहे देबा इडेन्यांन्नमस्यामं नम- स्पान्ज।स यक्षियामित्यांह मनष्यां वा ईडे म्य" पित्तगं नमस्यां देवा यक्ञिया देवतां एव त्यथः भा य॑जति (£ ) ; { विभानुमदिः इत्याह चनम हेतो दैवत। एव रीणं च ) । इति दष्णयञुर्वेदीयतेत्तिरीयसं हिताया द्विती याष्टके प््चमप्रपाठके नवमोऽतुवाकः ॥ ९ ॥

[गो

(¢

`्पा०५अनु०९] छृष्णयजुरवदीयतैततिरीयसंहिता ` १२६१

( प्रषरमस्वस्प निस्य सुग्दषिनीमिगदस्य च व्याख्यानम्‌ ) ( अध द्वितीयकाण पचमपपाठके नवमोऽनुवाकः ) । द्ितीयाद्याः सामिवेन्यो व्याख्याता अष्टमे स्फुटम्‌ ।

अथ नवमे प्रवरमन्तरस्य निगद्स्य सुगाद्‌पिननिगदस्य च व्यारूयानं प्रवते । ते च निगदाद्ये। मन्बकाण्डे समाम्नाताः

^ अथ निवित्पदान्यन्वाह्‌ देवेदधो पनििद्ध इति सपमे स्वनिति अथ चतसुष » इति । गठस्त-

५ अग्ने महार असि ब्राह्मण मारत । अततावसौ | देवेदधो मन्विद्धः । कषि- टतो विपानुमदितिः। केभिशस्तो तब्रह्षत\ शितो वृताहवनः। परणीये्ञानाम्‌ । रथीरध्वशणाम्‌ । अतूर्तो हेता । तृिहन्यवा्‌ । आस्पात्रं जहृदबानाम्‌ । बमसो देवपानः । अर्‌(\ इवाग्ने नेिरदैवारस्तं परिभूरसि । आवह देवान्यजमानाय [ ब्रा० का० ३ पर० ५अ० ३] इति।

अत्रागने पहानित्यारभ्यासावसावित्यन्वः यवरमन्वः । अदशिष्टा निविन्मन्व्राः । तेषामर्थं ब्राल्िणस्याख्पानमृखेनैव स्ष्टी करिष्यामः ।

ततर प्रवरमन्वार्थ ददीयति-

अग्ने महानिति । अभिरिति यदेष यस्मात्सर्वां हत्याधारत्वेन महांसस्षा- न्यन्ते महानसीत्यच्थते । यस्मदून्र।सगवणामि पानी वस्मादू ब्राह्मणेति रैमोभ्येे । यस्मादेष देवेभ्यो हव्यं भरति धारयति तस्माद्धारतेति सनोभ्यते । मन्वे वेय- मसावस्ारिति वीप्ता तेन(तया) म्रग्वाई।नामृषीणां नामनिदशोऽभितरेतः । सच भागेबच्यावनेत्यःदिना पूरवानुवाक एवास्माेर्दाहतः

निविलदेषु समसु प्रथमस्पार्थे दशैयति-

देवेद्ध इति । यस्मदिवाः स्वकीयेषु यगेष्येतमभिमेन्धत प्रभ्वदितवन्धस्त ~ स्मदयेदध इत्युच्यते । द्ितीयपदस्पार्थं ददीयति-

मन्विद्ध इति । देवेभ्य उत्तरो देवेरिधनादूर््व स्वकीययागि मनुरैन्ब ।

उत्तरेष्षपि पञ्चसु पदेषु प्रसिद्धाथंवां हिशब्दो योतयति-

कपिष्ट्त इति । दृश्रुवांसिः श्रवाभ्ययनसपना जत्या विपा विद्वा बिबधाः कवयश्च भवन्ति । तेरयमनुमदितस्तोषितः शस्तः स्तुतश्च । बक्षणा मन्येण संधितस्तीक्णीरतः । वुतरूपमाहवनमाहुतियैस्यासौ वुताहबनः

अनुच्छरृवतिन पठनीयानां संपपदानामय दगंपित्वोच्छवातादूभ्वं पदनीयानां चतसृणां निविद्य दशंयति-

१२६२ श्वीमंसायगाचाय॑विरवितभाष्यसमेता-- [रदितीयकाण्डे~ ( प्रवरमन्वस्य निगद्य द्गदिपननिगदंस्य च व्य्यानप्र )

प्रणीयक्षानापिति । यक्ञानौं नेतो भसिद्धम्‌ । रथीर्दवानां हविषहना- याध्वराणां संबन्धी रथोऽयमाधैः । यस्मदृहुवतारमेतमरचिं कोऽपि देवो न वरति नातिक्रामति तस्मादथमतूर्तो हेतित्यृच्यत । यस्मात्सवेमपि -देवमयं हदि्वहनात्तरति पाप्नोति वस्माततणिरहष्यवाडितयुच्यते ।

एताम्यश्वतस्नम्धो निविद्धच ऊष्वमच्छरवार छता पश्रतढनीयानां चतन्णां निमिदपर्थं दशंयति-

आस्पाज्मिति । एषोऽिर्देवानां जहे जहवापिवासिन्हविष्पक्षपात्‌ । न चास्प दारमयजुहूवच्छेोथत्यं, तास्तव टोहपवतवदृदढमित्यथंः । यथा मनुष्याणां तोगपानहेतुश्वमसस्तथा देवानां पनसाधनचमत्स्थानोयोऽयमभिः । हेऽ्ये तं यथा शकटचक्स्थिवान्कुटारचकस्थितान्वा तिर्थ्की टूपानरानेभिः परितो व्याप्नोति तथा देवानां परिभूः परितो व्याप्तवनाति । चतुध्यां निविदि दवयत इति प्रदं शाखन्परे १४ते । तद्व यदि ब्रथात्तदा हता यजमानस्य शातृम्यं सनेयत्‌ । देवानिच्छतीति देवथत्त(धस्त)रमे देवयते यजमानाय । ¶त . सदपयोगेणान्यः कश्िदैतदीयान्देवानिच्छतीति प्रपिभौ भवति । वरेवद्‌भातू- ग्यस्योखाद्नम्‌ । तस्मात्तसदं परित्यज्यते यजमानाय ददेवानावहेतयेताषदेवं

` बाक्यशेषाेनेवेतेनं यजमानं वर्धयति वृद्धि प्रापयति ।

कल्पः“ देवतां देवताभवास्च व्थनित्यभिमञ्च आवह सोममाबहािमाबह परजाप्तिभितयुषाशावहेतयुच्चेयदेवत्यो वा भवत्यीषोभावविहेन्द मी आवेन््षा- वह महेन्दपावह देवां आन्यषं अविहा होत्रायाऽप्वह स्वं महिमानमविहेति न स्वं महिमानमावहेदा चने देवान्वह सुयजा च यज॑ जातवेद इत्यक ›» इषि ।

अत्राऽऽवाहननिगदो मन्वकण्टे समाम्नातः सर्वोऽपि सूत्रकरिण १९; ।

( *# वस्य सर्वस्य ताद्य द्॑यति-

अश्मन आवह सोमपादहेत्पाह देवता एव तद्थापूवमुपहवषते, इति ।

यनक

भ धनुश्रिहवान्तर्गतो प्रन्थोऽधिकः |

१क.च. ड. च, नां होत्र । २ ख. भति। ३ स. न्नैव य|

&

४१।०५अनु ०९] ˆ छ^णयनजुवद यतेत्तिरीयसंहिता । १५६ ( प्रवररमन्त्रस्य निगदृस्य सगादापननिगदुस्य च व्याख्यानम्‌ ) तततेनाऽऽव।हननिगद्‌ आवहति प१दन।ऽऽज्यमागादिसर्वयागदवता अनुक्रमेण हवते ) । हे आदहृत्याधारमूतभे पथमान्यमागदेवतामसिमावह्‌ । द्विवीयान्य- भागदेवं सोममावह । पोनमास्यागमावास्पायां च पथमपुरोडार्देवमभ्चिषवह । पीणमास्यामुपां दायागदैवं प्रजापतिमावह । प्रजापतिषदं शनेरुच्चायऽऽवहेतिष- पृचेरुच्चारयेत्‌ । भैर्मास्यां द्वितीयप्रोड।रदेवमद्नीषोमरुप्रमावह । अमावास्या यामसतानास्षिनो द्वितीषपर डा श्देवतेनेन््रा्यी आवह्‌ । अगतभियः सानास्ब- उवविन्दमावह । गतभिधो महेन्धमावह । आज्यपान्मयाजानुयाजदेवानाबह्‌ । अभ्रं होत्राय होमस्य सिवष्टकरणाय । आवाहनविषयाणापृक्तानां देवानां यो ` यस्य देवस्य स्वकीयो महिमा साम्यातिशर्यस्तं महिमानमावह । अत्र हविर्भृज एवे देवानमिपेत्य त्वं महिमानभित्युच्पते, न त्वावाहनेकर्पुरमेषीहिमानं तस्याऽऽबा~ हनविषयत्वाभावात्‌ , इति कत्पसूतस्थाथः । जतानि वेदांसि ज्ञानानि यस्मा द्स्‌। जातवेदाः सवंज्ञोऽपं सर्वदेवमाहि१।भिज्ञत्वादित्यर्थः। तादश हेऽ तं देवा- नाबहु च सुषजा शोभनेन यज्ञेन यजच। न केवटमावाहनं कर्तव्यं कितु हविष्पापणलक्षणे यागोऽपि तयेव कतव्य: । अत्र सूत्रे परजापतिभिलयुपाध्राव- हेत्य यदेवत्यो वा भवतीत्युक्तं तच्च ाथाजे प्रजपति विष्णवञ्जीषोमाणां विक स्वाभिप्रयिण द्रष्टस्यम्‌ । एतध्याऽताहननिगदृ्य तासर्ये संक्षेपेण इदंयति- अभिमभ्न इति। वत्तेनाऽऽवाहननिगद्‌नाज्यमाग्तैखिषटरृद्न्तदेवताः सगः करमेण हूतवान्भवति । प्रथमाज्यमागदेवो वथा प्रथानदेववा इत्यादिकरमो पथा पैमित्य।दिनोच्यते । । आवाहननिगदावसाने यदेवननिगमनवाकथं तस्य तालर्थं इयति

भां चाभ्च इति । तत्तेन वाक्ष्यपटिनाभ्नमेव संरैयति तीकष्णी करोति । सोऽभिस्तीक्ष्णीरुतोऽपरमत्तः संस्तस्य यजमानस्य ह्यं देबेभ्यः करमेण वहति ।

करप“ अथ सुगादापनेन दचावाद्‌पयत्यञ्निहो वा वेचित्यनुव किन।ध्वयु- जहूपभती ज्ञचावादतते !» इति ।

धतवतीशब्दे जुटूपमृतावाद्यित्याध्वयंवसतरे द दितवान्‌ । हीत। वु धृतवती

----------------- - --------------3

१ दइ. `मणाऽड्दू 1

क~

१२६४ श्रीमत्सायणाचाय॑रिरचितभाष्यसमेता- [पितौ कण्डे

८ प्रबरमन्त्स्य निगद्स्य स्ञगादरःपनातेगद्स्य च म्याख्यानम्‌ ) मध्व्यो; सचमास्यसवेत्यनेन शब्देन युक्तमनुवाकं पठति । तदिदं खुषे- रादषनम्‌ । सोऽयमनुवाको मन्वकाण्डे समाम्नावः । तस्य परस्तु-

५ अभ्िरहोत। वेच्चभिः । होत्र वेत्त प्राज्म । स्मो वयम्‌ । साधु ते यन- .

मन देत । वृतीमधवरयो स्तृचमास्यस्व । देवायुवं विश्ववाराम्‌ । ईड गेहे देवार ईदेन्पान्‌ । नमस्याम नमस्यान्‌ । यजाम यज्ञियान्‌ » (त्रा० का० ई पज ५अ* £] इति। , अयमश्निहोता होमस्य कतां । दथा चान्यत्र मन्व्ाक्षण ओम्नातम्‌-“अग्न यष्टरिदं नम्‌ इत्याह । अधि देवानां यष्टा ” इति । अतोऽयमस्नवेतत॒ होभकमे लानातु । तदेव वेदनमृत्तरबाक्येन( ण ) स्पष्टीक्रियते । प्ररृष्टमवित्रं कृठदा- न॒हूपमस्मरक्षणं यस्मिनूहोमान॒ष्टने तदिदं प्राविवम्‌ । तादे होत्रं होमानुष्ानं वेल होमके जानातु । न केवले दैव्यस्य होतुरमरुपरि भारः पर्िप्पते कंतु भये रमो मनुष्यहोतारो वयमप्यत्र वामहे । अतो वयमपि होमक्रमज्ञानवन्तस्ति- हाम्‌; । हे यजमान ते तव हेविःखीकर्वी देवता साप फठं ददाविति शेषः । हेऽधवरयो वुतपू्णी स्च जुहमास्यस्वाऽरक्षिष खी कुर्वित्यर्थः । कीटं रसं, देबायुषं देवान्योति मिमयतीति देवायुसता्रशीम्‌ । विश्ववारं विशरान्तर्वाराक्षस- हेतान्विध्नान्वारयतीति विश्ववारा तादरशीम्‌ । देडेन्यान्सतृतिपियान्मनुष्याग्धयं स्तुमः । नमस्यानमस्कारपियान्ितृनमस्कुः । यज्ञिा्यज्ञपियान्देवान्मजा१ । अभृतं वेदेषु प्रसिचपितयेवहशंमति- अग्निहेतिति । देभ्यस्य हतुः साह।स्यमाचरितु मानुषस्य स्थ र्गा

प [अब्‌ क १५

स्मो षयामिति । इदालिवयेव दरेनाऽऽशीरंथैन बाक्यपूरणाय वातार

पाध तइति । शाखान्तरे साधु ते यजमान दवतैत्यस्पोष्रि पोऽभ्नि होतारमक्षथा इति किंदिद्ाक्यमाम्नातम्‌ । तस्यायमर्थः-हे यजमान यस्त्वपर होदारमधथा होतृत्वेन वतवाना तस्य तेव साधर ददाविति ।

पभिमे शाश्लन्तरषाढं दूषयति ` - यदृहुयादीति । अग्नहौवा पेचग्नरितपकेमे पशं साधु वे वान्‌“

+

प१०८अब्‌*९] छृष्णयनजुरदेदी यते तिरीयसं हिता । १२६५्‌ . ८ प्रबरमन्त्रस्य निगदुस्य छगः -तनिगवस्य च व्यास्यानः; ) .देषतेत्यस्मादुप्य्वं पञ्चग्नि९ ईः: भति न्यारदोमयेः परथपोयजननेोग्निम ष्रिगृहीतो भेत्‌ । ततो दाह. ै्येनं म्रियेत । वम्माच्छ,खन्तरपष नाऽ दन्यः । यद्यपि जुहृपभरत दरे अपि अःदृतन्ये तथाऽपि तयोः समं प्राधान्ये निनूर्य जुहृवा एव प्राधान्यं चोतधितुं स्हचमित्येकेवचनमेन पठनीगमितयेद शपति यजमानदेवस्येति । स्सषापित्येवं द्विवचनेन दे इव द्रे अपि सममपि

श्व यदि बरूषात्तद्‌। यजमानरोमानं भ्रतृष्यमृत्ाद्पेव्‌ । तस्ादृपमरतमृषैकषितामिष ,

तिरस्कर्तुं जुहूप।धान्ययिकवचनाभिधानिन यजमानं व्रितवान्भवेति । गहि

लृहव। श्वे पतः कविद्पि साक्षङ्धोपस्ाधनत्वमस्ति । तस्मदपसजंनतवं तस्या भूक्तम्‌ |

देवभिभेण देवरक्षणं विष्ननिबारणेन वि ्ररक्षणमभिपरेरपिप्येतहुयति-

देव।युवमिंति । ‡डेन्यादिशबदैरविवकषितं दुदौयति- रेडामहा इति । देवा पनवीलदुषलक्षणम्‌ । मनुप्यान्सौति पितृ्नमस्य- तत्थिवद्मि द्र्टभ्यम्‌ । एवे च सति वस्य मनुष्वदिषे। भागः स्तृत्यादिरू१ उष. चरितस्तं भागपनतिकम्थानुष्ठिवकान्मषपि । अते भीर्ासा। ईइशपाभ्यायस्य धतुथरमु नन्तम्‌ (्वास्मास्थानिदिषटेयु निगमप्वाज्थपानिति । विक्रियेत न व(ऽव्धऽपि किं स्यः टय्५ज्यपानिति ॥ द्धिषानिति बा यद्रष्यवं स्यः ज्यभान्‌ | द्र्यद्रयोकेरा्ः स्यादधि५नि < पेष्ट्वतः ॥ द्वितीयः स्पातततीयोऽसतु दुव्यन्तरातिधानतः । गुणो दध्ना दित्रताऽऽग्ये तः। विक्रियते नहि ॥

र चातुभोस्येषु चोद्केनाऽभवाहनस्व हाक राधादूजषणानेगम। अर्तिदिशः । ते्राऽऽज्यपरन्द्‌ः प्रयुक्तः“ देवार आज्यपा९ अवह | ^ स्वाहा देवार जाज्यषान्‌ 9» । “अय।इदेवनामाञ्यपनां परिषा ध्रामानि "। ५ देवा आज्य परा आज्यमजवषन्त :› दति । द:१५।ज्य१ शब्द्‌ विक्रियते न वेति संशयः ।

१५९

१२६६ श्रीभत्सायणाचायंविरचितभाष्यसमेता- [रदितौषकाण्डै~ ` ( शाम्थसानिषेनीनिमि्तिकसामिचेनीनाममिथानम्‌ ) =. हत विकारोऽपि रिबिधः । तवर दृभ्याज्यपानित्याचयस्ताबत्याप्नोति । कृतः । अथ पषदाज्यं गृहणाति दयं बादरं सर्पिश्च दधि वेति ब्यदषस्योक्ततवात्‌ । भग्यस्योपस्तरण।मिध।रणाथतिन हतिःशेषत्वाद्धविष्ट्वं नास्तीति दृभ्येव हविः। तेतो दृभिपानिति द्वितीयः पर्ष: । दृभ्याज्यमेखनेन निष्पद्यते पृषदाज्यं बरभ्या न्धम्‌ । पदेव इविरिति एषद्‌।भ्यपानिति तृतीयः पृक्षः । दुभिमेठनादाज्य प्रषत्ता , गुणो निभद्यते । तस्माद्‌ज्यस्येव हविष्ट्वापित्याज्यपरन्दोपेता एव निगमा; । षद्ितम्याः ॥

~,

इति भीत्तायणाचा्ं विरचिते माधवीये वेदारथप्रकाशे रष्णग्रजु्बे दीयौ तिरीयतेहिवामाष्ये द्वितीयकाण्डे प्श्चमपपाढके नवमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥

(अथ द्ितीयाष्ठके पचमप्रपाठके दशमोऽनवाकः) ।

जीशस्तृचाननु ब्ूयाद्राजन्य॑स्य जयो वा अन्ये रांजन्यातुरुंषा बाह्मणो वेस्यः डृद्रस्ता- नेवास्मा अनकान्करोति पश्व॑दरान्‌ ब्ूयाद्राज- न्यस्य पञ्चदशो वै रजन्यः स्व एवेन स्तोमे प्रतिं छापयति शिष्टमा परिं दध्यादिद्धिय बे निषटृिंद्धियकामः खलु वै रजन्यो यजते त्रि प्टुमेवास्मां इ्दियं परिं गृरदणाति यदि काम- यैत ( १ ) बह्मवचसमस्त्वितिं गायजिया परिं दध्याद्रहमवर्चसे वे गायत्री दवर्चसमेष भ॑वति सप्तदशन्‌ ्यद्िद्य॑स्य सप्तदशो वे वेस्यः स्थ एवेन? स्तोमे प्रतिं पयति जग॑त्या परि

धष ०५०१०} ह्णंयजु्वदीयततिरी यसं हिता । १२६३

( काम्यसाभिभेनीनेमित्तिकसामिषैनीनाममिथानम्‌ ) द्ध्याज्जाग॑ता वै प्रावः पडकौमः सलु वेश्यो यजते जगंत्येवास्मँ परन्परि गृहणात्यकं- विर्शतिमनुं दूयासति्ाकामस्यैकविः्साः स्तोमानां प्रतिष्ठा प्र्विष्ठित्ये (२) चर्वु- विंशतिमनुं जयाद्रह्मवर्चमकामस्य चतुर्वि ध्श- त्यक्षरा गायत्री गायत्री ब॑द्मवचंसं गायच्नि- येवास्मे जह्मवचसमव॑ं रुन्धे ति भरतमन हू- यादन्न॑कामस्यं ति र्क्षरा विराडन्नं विराइ- विराजेवास्मां अन्नायमवं रुन्धे द्ान्निःरात- मनु बयात्मतिषठाक।मस्य द्ानि्शदक्षराऽ- ृष्टमनषटष्ठनद॑सां परण प्रतिष्ठित्यै षटि शतमनु जरयातपशकामस्य षटूनिं ःहादक्षरा बृहती बार्हताः पशव वृहत्येवास्म प्न ( ५ ) अवं रुन्धे चर्ुश्वत्वारिश्टातमनुं कूया- दिन्द्ियकमस्य चतृश्रत्वारिशदक्षरा िष्टुगिं- न्यं तिष्टपूतरिष्टुभेवास्मं इन्द्ियमवं रन्धेऽ- - छाच॑त्वारिश्शातमन ब्रुयात्पष्ाकामस्याष्टाच॑त्वा- रिर्डादक्षरा जग॑ती जाग॑ताः पञवो जभ॑- तयेवास्मे पडानवं सन्ये सर्वाणि न्दास्यनु जूयाद्रहुयाजिनः सर्वाणि वा एतस्य छन्दा< - स्यव॑रुद्धानि यो बंहुयान्यपरिमितमनुं बरयाद्‌- पौरिमितस्यावरुद्धयै ( ४ ) ॥

१२६८ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितगोपष्यसमेत(- [दिवी यकाण्डे-+ । ( काम्यसागिषेनीनेणिन्तकसा मिपेनीनाणमिनानम्‌ ) ( कामयत पतिते पदन्त्पच॑वारि\ शम्ब )। इति हृष्णयजर्वेदीयतैत्तिरीयसंहितायां दिती याष्टके पृथचमपरपाठके दरामोऽनुवाकः ॥ १०॥ ( अथ द्वितीयकाण्डे पखमप्रपाठके दशमोऽनुवाकः ) । व्थाद्यतिा नवमे स्पष्टं परवरा निगशद्यः अथ दृशये नैमि्िक्यः काम्याश्च सामिधेन्य उच्यन्ते | व्र राजन्ये निमित्तीरत्य विषत्ते- जी शस्तृचानिपि। प दो वाज। इत्येके! तिरावृतततवादू(त्।)) अग्न आवाही- सिकस्तबः । तं वरुण इलेका परिधारीया भिरावृत्ता । एवे चयस्तृचाः | तेन्‌ तृचानां नित्वेन राजन्यव्यपिरिकान््राह्लणादीश्ची वर्णानराजन्यस्यानुकृखान्केरोति । पक्षान्तरं विधतते- पशद्रान ज्रूयादिति । प्रजपपतेररसो बाहृभ्यां च पशचदृशस्तोमस्य राजन्यस्य बोतनत्वदसो स्तोमो राजन्दस्य सङ़ीयः। यद्यपि प्श्चदश साभिधे- जीर्यति वणंत्रयसाधारणवचनेनेवा पक्षः पाप्तस्तथाऽपि परीरस्तृचानित्यनेन विशेषवचनेन नित्यवाधप्राप्नौ विकल्पार्थं पश्चदशोति प्रिप्रसवो विधीयते । त्वं वरण ईव्येतां परिधानीयां विधत्ते- जिष्टमा परीति। विष्टूम इन्देण सहोपनतवात्त्संबन्धीन्दरिहपतम्‌ । रागत्पश्य युय॒त्सृत्वादिन्ति पसापथ्यकामः ॥ राजन्यस्य नित्यां परिधानीयां विधाय काम्यां विधत्ते यदि कमियेतेति । आजहेध दुवस्योेतयेषा गायत्री । तत्ववितुरित्यस्या ययच्था उपृदेगेन बह्वचः निधत्तेस्तस्य गायीह्पत्वम्‌ । वेश्यं निमित्तीषट! विधते- | मप्तद्रान्‌ श्रृयादिति । “ समिध्यमानो अध्वरे” “समिद्धो अन्न आहृत" इत्यनयोभ्व "पृथुपाजा = मत्यः? ५4५ रः: `} यतस्सवः” इत्येषयोषौप्यषोः पकषेण सप्तददासंख्यानिभत्तिः । परजापतिमेष्यदेशारसप्तद्शस्तोमपैरषयोरुतम- ` त्वात्सप्तद्शस्तोमस्तदीयः

१क. ध्‌, ङ. च. ^त्यवद्वाधकभरा" | र्‌ ख. च. “स्तस्या गा° ।

[नि

` ध्रा ५अनु०१०]) छष्णयनुर्ैदीयतैत्तिरीयसंहिता |ˆ ` ५२६९

च

( काम्यसाभित्रनीनेमिततिकसामिधेनीनामसिधानम्‌ )

श्य समिध्यमानो अमृतस्य राजसीतयेतां परिवावीयां विधत्ते

जगत्या परीति । जगत्यनृष्टानरन्धल्रत्दनां जागतत्वम्‌ । वैश्यस्य क्षीर दृध्पादिविक्रयाय पाकामतं पसिद्धम्‌ । नेमितिकीं विधाय काम्यां विधत्ते- एकविशङापिभिति ।

अव सैरूपापूरणे संपद्‌ःयव्िद्धितमृक्तम्‌-एकर्विंरत्यादिषु प्रथमाया उत्तरे दे ईहे अर्निषित्यदिफे। अथान अयाहीत्यादि । अथ लाभे पष्करादधीति वय- स्तृचाः। ऽ भिमभ्मिमत्येकादश। पृथुपाजा इत्यष्टौ । अष्टाचलारिषलक्षरस्य दाश तस्यास्तिस आगमधितन्धाः। एकचिशत्यादिषु कायषु एतासां पथाधेमागम इति । अस्यायमर्थः-यद्‌ सामिपेनीवृद्धिरेक्षिता तदाऽऽम्नातायाः प्र बो बाजा इत्य स्था उपरीडे अभिमित्यादिकं द्यं पकषेपणीयम्‌ । तत ऊर्धवमग्न आयाही- त्यादिकं बथाम्नाते पठितम्‌ । तत्र समिष्यमांनसागिद्धवयोर्ध्ये त्वामग्न श्त्पारिका रउद्‌ाहताः पकषेपणीयाः । यावतीनां पकषेपेण सेख्या पेते वत्ममाणकतीनां पक्षिप इति । मीभांसकास्तु *धाय२संज्ञकानामेव समिष्यमांनत-

, मिद्धवत्योमेध्ये प्रक्षेपः । इतरासां तन्ते प्रक्ेषमाहुः । तत्रापि प्रिषानीर्यौया

उत्तमायाः परगेदेत्थयं षरिरेषो द्रष्टव्यः । चिवृत्श्च्‌ शसषद्‌ शानां संख्य। चतुधं एकविंशस्तोमेऽन्वभकेषे स स्तोम इतरेषां स्तोमानां प्रविष्टा । फरान्तराय विधत्ते

चतुरविंरशतिपिति । पुनरपि फखान्तराय विधत्ते

तरिश्शतामिति । इराक्षरेसिमिः परदर्विराजाक्षं शदक्षरतवम्‌ । वच्छन्दोनु- छठानिनानस्य रभ्पतोचस्य च्छम्दुसोऽनत्वम्‌ । पूनः फटान्वराय विधत्ते-

द्वाजिश्डतामेति। भन्धत्र दाग। अनुष्टागिति श्रव गाद्ाग्ूपत्वमनुष्टुभः वादि स्वेषां छन्दसामन्वर्मावादनुष्टितरच्छन्द्तां पतिष्ठा ।

पनः फटान्तराय विधत्ते-

षटृननिध्टातामिति । पानां वृहर्वाच्छन्दसोऽनृष्ठनिन उभ्यत्मद्वाहंततवम्‌ । , फरान्तराय विधत्त

*# अन्र ख पुस्तके याज्यासंज्ञकानामिति पाठान्तरम्‌ ।

१ख. च. शशत्पक्षस्य । २क. च. ड. च. 'मनेद्ध° ।ई क. ध. ङ. च. "मानेद्ध" । क, ढः, याड) ठ

, १२.१९ श्ौमसोयणाचार्थविरवितमाप्यसमेता- [रदितीपकाण्डे-

न पनि

( कम्यसामिवेननिमित्तिकस।मिवेनीनामभिषानम्‌ ) चतुश्त्वारि ध्टातमिति । पनः फठान्वराय विधते- | अषाचत्वारि्टातमिति । सोमयाजिनमभिहृत्य विषते- सर्वाणि छन्दाश्सीति । बषभिदक्षिणीयादिभिंरेषिमिरभरीमोभीयादिषद-

भिरेश्ववायवादिगरहैश्च यजत इति बहुपाजी । एतस्य बहुयानिनः सेभनधमे - गायत्युभ्णिगनुष्टम्नगतीरूपाणि सर्वाणि चछन्दुस्यवरुदूषानि भवन्ति । तस्मा ततोरयाजी यद्‌। दृशपृणमातावनृिष्ति तद्‌। तस्य ्रीणि च्छन्दास्यनुत्रयात्‌ । « लमिभ्यमानः पथमोऽनुभमः › सतयेषा व्िष्टूप । ‹त्वामन्ने परदिवि आदरं शतेन › इत्येषा जगती । एतदुभयं तमिद्धवत्याः पूर्वं पठनीयम्‌ । तस्य सोपयानिनखी रस्तृचानिःयनृवकेऽष्टाचत्वारदशतमनुत्रया्यन्ते बः शेषटयाविरोषरभ्र स्वेच्छैव नियापिका, न तु वाचनिको नियमोऽस्ीतवेष- हिषते- अपरिमितमिति । भगारोपितस्याभिकस्य फरस्येत्यर्थः । अव मीमांता । तृतीयाध्यायस्य ष्ठपदे बित्तितम्‌- “ तामिषेनीः रप्ददश प्रहृतो विष्टतावृष् । पवंबलतो पाश्द्येनदकैल्पते ॥ विहत साप्तद्रयं स्यात्कृ प्रक्रियाचङात्‌ । पश्चद्ष्यावरुद्धत्वादाकाङ्क्षाया निवृत्तितः ›› ॥

अनारभ्य श्रूषते-सप्वद्र सापिधेनीरनृक्नयात्‌” इति । प वो बाणा भभि- दव इत्या अभ्निसमिन्धना्थां कषः सामिधेन्यः । वासां साप्तदश्य पूर्वन्पयिन प्रकृतिगतम्‌। यदि प्तौ पञ्वददा सामियेनीरन्वाहेति विधिः स्पत १२ सपद््यं च पिकल्येयातामिति प्रतत त्रमः-वरिृतविव सापदं नितरिशते.। प्रह तो पाञचद्षयेनावरुद्धानां साभिषेननिं सेख्याकाङ्क्षाया अभावात्‌ । न अ ¶अ- दश्यहप्वद्र्ययेः सभानक्टत्वादृभरोधामाव इवि शङ्कनीयम्‌ । प्वद््ये प्रकर- गानुपरहस्पािकलतवात्‌ । वस्मीन्पित्रविन्दाध्वरक्पारिविहृतो साप्तद्श्यमवतिहते । न चातर पूवन्यायोऽसि । साप्तदृश्यस्य चोद्कपराप्यभावेन पूनतिषागदेषाभावात्‌ ।

व

१ ख.. "जिन निमितचीकृ" । २ क. ष. ठ. च. "भिरे" । ३ खः "कल्पति । ४स, "कल्मयेय। । ५ ख, रदयबाक्ययोः । ६ क, ष्‌, ड. च, समाद्र |

५८.

पी "यनु ०१०] ृन्णयजुवदीयौ चिरीयसं हितां । १६७१ `

( काम्यसामियेनीनेभितिकप्ामिषेनीनामप्निधानम ) ततरैवान्पचिन्तितम्‌- “साप्त तु वैश्यस्य विषटतौ पष्ताुत । पूर्ववज्चेन सकोच निधि नैमिननिकोकितः ॥ गोदोहनेन प्रणयेत्कगीत्येतदुदाह९त्‌ । भाष्यकारस्वदप्यस्तु न्थायस्यात्र समत्वतः ” ॥ सद्रानृकरवद्विरपस्येति विहितं वेश्यनिमिततं साप्तदश्य परवन्वायेन विति- गमीति चेन्ेवम्‌ । नेमिततिकेनानेन वचनेन पररूपिगतस्य नित्यस्य प्ाचद््यस्व बेदेमम्पापिरिकिषियतया संकोचनीयत्वात्‌ । नित्ये सामान्यरूपतया सायका सत्वेन च वु्॑ख, नेमित्तिकं तु विरेषरूप्वनिरषका शताभ्यां परजठम्‌ । तस्मदविश्यनि+ मित्तकं साप्पद्श्यं प्रङूवावबतिष्ठते । अत्र भाष्यकारोऽन्यददाजहार--' चमसेनापः प्रणयेद्रोदोहनेन ¶९कामस्य› इति । तत्र पङृतेभमसेनावरुदधत्वारोदोहन वि~ वारिति पूः पक्षः । कामनानिमित्तकेन गोदोहनेन नित्यस्य चमसस्य निष्का विषयतया सेको चनीयत्वातमरूत बिष गोदोहनमिति सिद्धान्वः । दशमाभ्पाव- स्याष्टमपदे चिन्तितम्‌- “ ताभिेनीसाप्तद्श्ं वेभृषद्विूर्वगीः । सेहतिरवोपकारस्य क्टुप््याऽऽ्रोऽस्तवाग्यमागवव्‌ । -सापिवेन्यश्रोद्कापाः साप्वदृश्यं तु वभू । पृनबाक्यिन सेहायमनारभ्धोकतिचोदिविम्‌ » ॥ अनारभ्य किंचिदम्नायते-“ सप्तदश सामिबेनीरनूव्रपात्‌ ” इति । वधा भेमूमेऽध्वरकत्वाां परो मित्रविन्दायामाग्रयणे्टधदि च वैनः साप्तदश्यं बिहि- तम्‌ । यद्यप्यनारम्यायीतानां परङूतिगाभित्व न्याप तथापि श्रतेन पाञचदरयेनावरु+ डतवादविङूपिष्वेवनि विरते । तथा सति वमू भारिविकतिष्वनारम्यवाद्भान्ताः च+ दृश सामिधेन्यः प्राकरणिकेन निधिना पूनर्विभीयमाना गृहमेषीयाज्यमागवत्क्ह~ होषकारकतवेनेपिककन्पताका ङ्क्षां प्रयन्त्श्रोदके रोपयन्त्यो वेमृषदिरपृकमैवं गमयन्ति । साप्वद्रयं त्वन।रम्यवाद्माप्तमनूदयव इति प्रि बूमः-पेमृषादिषु साभिपेन्य आज्यभागवन विधीये, किंतु चोदकपरप्वास्ता अनध साप्वदृश्यं

न 9

"~---------

१ क. "नित्यनेः । २ क. भ, ड, अ, ^त्कामिन्यते* ।३ क. ध. ङ. च. पुनर्बिहि" | क. भ. क्‌. अ. पि पा ।

१२७९. श्रीमत्सायणाचार्यविरवितभाष्यसमेता- [रद्वितीयक ण्ै- - , ( काम्यसामिपेर्ननिमित्तिकसामिधेनीनामभिधानम्‌ ) | विधीयते । तत सादृश्य पेमृधादिपररूरणेष्वाम्नतििधिभिः कासृचिदेव विर- विषु पाम्‌ । अनारभ्यवदेन तु सवास विहतिषु । तवानारमभ्यवादौ विम्बते । प्रथमं विधेयस्य सापद्श्वस्य सामिधेनीसबन्धमववोभ्य तत्संबन्धान्यथानुपपर्या कृतेमन्ध परिकल्प्य परतो ¶ा्दृश्यपाहतत्ेन विरुतिषु सर्वास पैवेशः क्रियत इति विरम्बः । प्राकरणिकरषिथिभिः सामिषेनी संबन्ध एव बोधनीयः । कतौ तद्विदे च ध्वेशो न बोधनीयः। पत्यक्षधरकरणेनेव तत्सिद्धेः । तथ साप दृश्यस्य वैमृध।दिविहृतिविशेषसंबन्धे सहसा परतिपने सति तद्विरोधी विकृति- सेवन्धो न कल्ययितुं शक्यः । अनारम्यवाद्स्तु वैमृषादिषु प्राप्तस्य नित्यान्‌- वदो्तु । यदा प्करणविधिरृधाषपु सा्श्यस्य प्रपिकः । अनारभ्यवादृस्तु चोदुकप्राषस्य पाश्चद्श्यस्य वधकः । सर्वथाऽपि चतु्धाकरणनदुपसेहारो न त्वज्यमागबद्प केप । ततैव पञ्चमपदे चिन्तितम्‌ ` . ` ¢ सामिषेनीविवृद्धौ किमागमेोऽम्पस्यतामृत | ५. आगमः पूरववन्मेवमभ्यासपतितववः ॥ तरा्याधन्तयोर्यावतूतयैभयत्तो -यथोक्ति वा। अभ्यस्पाऽऽगमतः पूर्तिः पूरणाथैलतोऽभिमः ॥ त्रित्वं न प्रणायोक्तमन्पथाऽ्यत् पूरणात्‌ । विवक्षितमबाधिता मवेतूरणमागभात्‌ ५ ॥ इशंपूणमासयोः पश्र सामिेनीरविधाय काम्या तद्वृद्धि्िधीयते-“एक- विरशातिमनुत्रपासपिषठाकामस्यः इत्यादिना । यथा बहिष्पवमान कगागमस्त - धाञ्ापीति पराति वरमः~एकाद्शमिः पठितामिः प्जद्‌ रासंरूपाषा भरपर्तावृगन्व- रागभनेन वतपूरणं न छते, तु तदूरणायाभ्यासो विहितः-शत्रिः परथमाम- नवाह तरिरुततमाम्‌)› इति । अतः काम्यानामप्यभ्धासेन परणं युक्तम्‌ । अभ्यास पैेऽपि यावत्छतोऽ्यासे सव्यकर्मिरतिसंख्या पूथैते तावत्व प्रथमोत भम्यसनीये । कुवः । विहितस्य त्रिरभ्यासस्य पूरणाथतद शनात्‌ । धवम्‌ । न हि विषं पूरणार्थं विहितम्‌ । प्रथमाया दिरम्यसिनोत्तमायाश्चतुरभ्यत्तिन १्वद्‌- ` हास्य [रणत्‌ । अतो विवक्षितं तत्वम्‌ । तथा सति तर्दृबधाथ प्रथमोत्तमे विरभ्यस्य पण्णामूचःमागेमेनेकंशतिरंख्या पूरणीया । 8 प्स. । २क.म.ठ.च. स्यं पः। ३ ल. निवेशः। ४ क. भणपिनै" । ५ क. घ. ङ. च. "तिस" । ६ क. ध, क. च. अन्यस्या । ७ च, इ, पू पव ताद्भगागम" । उ. पूर्ो पतं तवग" । € क. व. इ, च, “द्भ्यासाग ।

1

प ०५अनु ०११] छेष्णम्रजुरदीयतैततिरीयसंटिता। १२५१ ` ( सामिषेनीषु होत॒नियमविशेवाध्रय्व पारविदोषयोर पिधानम्‌ ) इति भीमत्सायणाचायोविराचिते माधवी वेद्‌ छृष्णंयजु्वेदीयेतिरीयसेदितामाप्ये दितीमकष्डे पन्विमप्रपाठके द्राषीऽनुवाकः ॥ १० ॥

( दवितीषाष्टके प्ञ्चमपपठक एकादशोऽनुवाकः ) । निवीतं मनुष्याणां प्राचीनावीतं पितृणा- मष॑वीतं देवानाम॒पं पथते देवलकष्ममेथ ल्कः रुते तिनन्वांह तिषटन्छ्याश्चैततरं वदति तिष्ठ- नेन्वांह सुवगेस्य॑ लोकस्याभिजित्या आसीनो यजत्थस्पिन्नेव लोकै प्रतिं तिष्ठति यत्कोजम- न्वाहाऽऽपररं तन्मन्दं मानुषं तथयन्वरा तत्स्‌- दैषमन्तरानूच्यर सदेवत्वाय दिद्रास्सो वे ( 9 ) पूरा ्ोतांरोऽपरबन्तस्माद्िशैवता अध्वा- नोऽभवन्न पन्थानः स्मरुक्न्नन्त्वयन्यः पादा भचति वदिवेयन्योऽथान्वाहाध्वनां विश्य. पथामसश्रोहायाथों मरतं चैव॒ भ॑विष्यच्चादं सन्धेऽथो परिमितं चेवापौरोभितं चा रन्धेऽ- थो भाम्याश्य्येव पृरनारण्वार्थवावं इन्धेऽथों (२) देवलोक चेव म॑नुष्यलोकं चामि जं- यति देवा पै सामिधेनीरनूच्य यज्ञं नान्व॑प- श्यन्त्स प्रजापतिस्वृप्णीमाघारमाऽऽपारयन्तत वे देवा यज्ञयन्दपरयन्यन्नष्णीमाधारमाषार- यंति यज्ञस्यानँख्यात्या अथा सामिधेनीरेवा-

१६५

१२७४ भीमत्सायणाचार्यपिरदितमाध्यसमेता-- [र दवितीयकाण्डे ( सामिधेनीषु होत्नियगविं्ेषाधर्वोधारविञेषयोरमिषानम्‌ ) भ्य॑नकत्यलृक्षो मवति य॒ एवं वेदाये। त्प॑ष॑- त्यवैनास्त््यंति प्रजया पटभिः : ३) य एवं वेद्‌ यदेक याऽऽघारयेदेकां प्रीणीयायद्द्राम्यां द्र प्रीणीयायत्तिसृभिरति तद्रे चयेन्मनसाऽऽ घ।र- यति मनसा ह्यनापतमाप्यतें तियञमा पांरय- त्यङ॑म्बट्कारं वाक्च मनैश्नाऽऽतयितामहं देवेभ्यां हव्यं वंहामीति वाम॑त्रवीदहं देवेभ्य इति मनस्तो प्रजापतिं पश्चमेता सेोंऽजवीत्‌ - (४) प्रजाप॑तिदूतीरेव त्वं मनसोऽपि यद्धि मन॑सा ध्यायति तद्राचां वदृतीति तत्कु तुभ्यं न वाचा उंहवन्नित्यववीत्तस्मान्मनंसा ` प्रजापतये जञद्वति मन॑ इव हि प्रजाप॑तिः प्रजा- प॑तेराप्तय॑परिधीन्त्सं मां पृनात्येवैना चि्मध्यमं जयो वै प्राणाः प्राणानेवाभि ज॑यति िरैक्षिणाध्यं चर्यः ( ५) इमे लोका इमानेव लोकानमि जयति निर- राध्यं अयो वै दैवयानाः पन्थांनस्तानेवामि ज॑यति जिरुपं॑वाजयति त्रयो वै देषलोका दैवलोकानेवाभि ज॑यति द्वाद॑श सं पंयन्ते दादर मासाः संवत्सरः संवत्सरमेव श्राणा- व्यथां संवत्मरमेवास्मा उप॑ दधाति सुवगंस्यं लोकस्य सम॑छ्या आधारमा धारयति तिर

"न्क,

प्रपा ०५जनु ०११} छृष्णयञवेदीयतैततिरं संहिता । १२७५ ( सापिविनीषु होतनियमविरेषाध्य्वदधिारविशेषयोरमिधानम्र )

इव (६)वे सुंवगों लोकः संव्गमेवासं लोकं प्र रोचयत्यृजुभा घारयत्युजुरिव हि प्राणः संत॑तमा घारयति प्रणानांमजायं॑स्य

, संतत्या अथो रक्षसामपहत्यै ये कामयेत भ्रमा- मुक: स्यादिति जिदं तस्याऽऽवारयेत्राणमे-

` बास्मान्जिद्ं न॑यति ताजक्प्र मीयते हिरो वा एतयज्ञस्य यदाघार आत्मा ध्वा ( ७ ) आधारमावार्यं ववा ९ सम॑नकत्यात्मजेव यज्ञस्य सिरः प्रतिं दृधात्यञचिर्देवानौं दूत आसीदम्योऽ- स॑राणां तो प्रजाप॑तिं प्रश्चम॑ता स प्रजापति आद्यणमबकीदेतादि ब्रहीत्या शरावयेतीदं दनाः छएतेति वाव तद॑बवीदधिर्दबो टोतेति य एव देवानां तम॑वृणीत ततो देवाः ( < ) अभ॑व- नपराऽसरा यस्येयं विदुषः प्रवरं परतरणते भव॑- त्यात्मना पराऽस्य श्रातृम्यो मवति यदत सणश्चाजद्मणश्च ्श्रमेयातीं बाह्मणायाधिं जूयायद्नांह्णायाध्याहाऽऽत्मनेऽ्याह यद्ब्रा- हणं पराहाऽपत्मानं परांऽऽह तस्माद्गाद्यणो न .परोच्य॑ः ( ९ ) ॥

(बा जरण्पासाव सन्येऽो पाभिः सेोऽतरवीदक्षिणाध्यं यं ह इव धवा श्ैलारिश ) 1 इति छष्णयजरदैदीयतैतिरी यसं हिताया द्वितीयाष्टके पञजमप्रपाठक एकाद्रोऽनुवाकः ॥। 1३ ॥

१२७६ श्रीमतस्ायणाचाथीवरवितभाष्यसमेता-- [रदितीमकाष्डे- ( सामिवेनीषु होत॒नियमविरोषाष्ठस्तषिरविरोषयोरामषानम्‌ ) ( अथ द्वितीयकाण्डे पञ्चमप्रपाटक एकादशोऽनुवाकः ) 1 नेमित्तिक्यः सामिपेन्थः काम्याश्च रमे श्रवाः । अथैकादशो सामियेनीषृ होतृरनियमविरोषोऽधवपोराधारविरेषशवाभिषीयते । तक्राऽ्दौ तद्धागकरणामुपवीर्तं विधातुं पर्तौति- । निवीतमिति। यथोभावपिं वाहू ्यगभूतौ सन्तौ व्रहणसूतरेण वश्ेण वा षीयेते सैवृतावाच्छादितौ श्रिते तलिवीतम्‌ । तञ्च मनुष्याणां कर्येषु प्रशस्तम्‌ । तस्माहपितपणं निवीतयुकैः पुरुषैरनुष्ठीयते । प्राचीनो दृक्षिणो बाहुराषीषतेऽ- स्तात्कियते यत्र वल्यादीनादषतम्‌ । तच्च पिवृणां करमणि प्रशस्तम्‌ । अत एव शिष्टाः प्रादीनार्बतियुक्ताः पिण्डदानं कुर्वन्तीति । उपषीतस्य लक्षणं स्वाध्पायत्रलिणे समाम्नातम्‌- दक्षिणे बाहृमृदधरतेऽवधतते सम्बमिति यज्ञो. ददतम्‌ › दति । वच्च दवारा कमणि परास्म्‌ । अत एव दिष्टाः साध्वाष्‌(- दिकं तयेवाऽभ्वरन्ति । दानीं विधते- उप स्यत इति । वतेनोपवीतेन देवसक्ममेव देदधिद्भमेव रूवं भवति । यागकूणामूप्वीतं विधाय होतुः सामिधेन्या्नुवचनकाटे स्थितिं मिषतते- तिष्ठज्न्वाहेपि । आसीना नानृक्नयक्कितु तिष्ठनेष त्रयात्‌ । वस्ासिषहट- स्प भ सपःठादतिदायेन श्रतं यशा भवति तथा वदितुं परभवति । वस्र सिद सनृञ्ुयात्‌ । वेदेवानूद्य पशंघवि- पिननन्वाहेति । आसन दुच्थितस्थ परत्ासनः स्वर्गः । तस्मात्तरयाभि तयै सेष्यते । याज्या उपवेशनं विधत्ते- आसीनो यजतीति । यजति यान्यां एटेदि्थः । आसनिस्य चटना- भावाद प्रतिष्ठा । अध्थुखछध्देनिमपिनीचध्वनिं चापवदन्मध्यमध्वानं विधते- यत्फोअमन्वाहेति । पथ कौजास्यः पक्षिषिरेष रस्दध्वानिं करोति वत्सरे सत्यासुरं भवेत्‌ ¦ मनुष्यास्तृपविश्य मन्द्स्वरेण संभावन्ते । अतः

( 4

12

सोऽपि व्यैः | मध्वपध्वनेदवपियत्वाचथेवानुवचनं क्म्‌ । अषरं कवि ,

दोषै विधत्ते- १ ख. "धारादिवि ; २ सर, तत्साहृश्ये ।

भरषा०५अनु ०११] छृष्णयजैदी यतैततिरीयसंहिता । १९७७

( सातिषेनीषु होतृनियगविशेषाध्व्वाधारविडेषयेरभिधानम्‌ )

विद्वाभ्सो वा इति । मढः कथिद्धोता बेदेवीदिरेव पदद्थमवस्थप्यानु- ते, तस्य पाददयस्थापनान्पार्गः संकीर्णो भवति । अपरस्तु मृढः पाद्ये वेदि मध्य एष प्रक्िप्धानुत्ते। सतु मार्गे न जानाति, तदिदं द्यं वितः केवित्कुशखाः परा यज्ञेषु होतरोऽपभूवन्‌ । ते च दक्षिणं पदं बरहिनै पक्षि पन्ति । तेन तेषामध्वानो विस्तीणैतेन धृता भवन्ति । वामपाद्मन्तमे प्रक्षिपन्ति, किंतु बहिरेव स्थापयन्ति । तेन बहिःस्थापनेन पन्धानस्तान्धिदुषः पुरुषमेव समरक्षन्तेरोहे न छृतवन्तः । अन्ये मार्गोडन्यत्र च गच्छन्तीत्येत।दृशो माग भ्रंशो भगहृतः सरोहः सोऽप्येषां नाऽऽसीत्‌ । तस्मात्पुरावनविद्ांस इवायमवि दक्षिणं पादं वेदैरन्तः प्रक्षिपेत्‌ । वामपादं बहिः प्रक्षिपेत्‌ । ततोऽनुत्रयात्‌ । एवं च सत्यध्वनां विस्ती्त्वेन धारणे मवति । पथिविषये समोहश्च न भेवति ।

परस्परविरक्षणे पादन्यासं बहुधा प्रशंसति-

अथो भूतमिति । चतुष्वप्येतेषु पर्पयेषु परथमेनान्तःपादुरसंसा दवि्ीषेन महिष्पादुप्रशेसेति द्ष्टम्यम्‌ ।

तेवं स।भिपेनीषु विदोषनियमा हौवाः समागताः । अथाऽऽष्पवसोवाषारं विधत्ते

देवा वा इति । पू देवाः सामिषेनीरनच्य तव्रतयेषु निपमविरेषेषु भ।१- तमनस्काः सन्त उपारेतनयज्ञगतं करै्पविशोवं कंविद्पि नैव स्मृतवन्तः । तवः परजपति्न्वं कमप्यनुज्ञाथं तृष्णीमिव कजुभावारमनुषटितवान्‌ । तावता काकेन देवाः सामिधेनीषु विक्षि चित्तं समाधयिकमरेण मनसा यज्ञगतकमैन्या्िशेष्‌- मनुस्तवन्तः । अतोऽपि तृम्णीमनृष्टितः प्रथमाषारोऽनन्तरभविनो यञ्चकतं- म्यस्मानुस्मरण।य भवति । यद्यपि पौरोडाशिककाण्डे वेदनोपयत्य सवेण मा- शापत्यमाघारमावारय्तीति अयमाघारो विहितः, तथाऽपि तूरष्णीभावाद्यो एुण- विशेष] न विहिता इति नास्ति पुनरुक्तिः । तमेवाऽऽ्वारं प्रशंसति-

अथो सामधेनीरिति । न केवटमनन्तरमा वियज्ञकर्तन्यप्रतिभानमाषारस्य

प्रयोजने, किंत वद्धो प्र्षिप्वानां सामियेनीकष्टानापभ्यञ्जनमप्येकं प्रयोजनम्‌ । एतदरेदेनं परशंसति

१२७८ श्रीमत्सायणाचायविरचितमभाण्यत्षमेता- [रद्ितीयकण्डै~ ( सामिधेनीषु होत॒नियपविहेषाध्वस्याचारबिेषयोरभिवानम्‌ ) ` अलुक्षो भवतीति । उकाम्यञ्जनाभिजञः सयमरकषः परुष्परहिवः लेहो पेतो मवति । आवारमेव पुनः प्रशैसति- , अथो तर्पयतीति । क्ंवनेनाऽऽरिणेनाः सामिेन्यमभिमानिदेववास्त- . पयति । एतदीयतृषिवेदनं पशंसति-- तुष्यतीति । यदुक्तं सूबकरेग~‹ सवेण भरुवाया अ्यमादाय बेदनोप्ब- भ्याऽऽसतीन उत्तरं परििसेधिमन्ववशध्य पजापति मनसा ध्यायन्क्षिणाप्रा्चमूृज॒ सेततं ज्योतिष्मत्याधारमाषारयन्सर्वाणीष्मकाष्टानि सरस्पदीयति' इति । वेदेनो- पयभ्य सुवस्याधरतारेदं धारयिघोत्तरं परिधिसंधिमन्ववष्टतय वायवीये सपो सुव- युकदस्तमन्तः सार्य ्योपिष्पति वदो भृतं क्षारयरतदपं ररवसापिपेनीकाह- स्पष्टं कुर्यादित्यर्थः । तव मनसा परणपरतयद्धानं तदेवादिधत्ते- यदेकयोति । यथेकामृवं पटितयाऽऽधास्य्दानीयेकेव साधियेनी तृषा भेत्‌। दम्यस्य दवे एव तृप्ते भवेताम्‌ । वरिपरमरतिमिक्रग्मिराारं यदि कृयत्तिनाय-. माषारः सवांणि करमाण्यतिरिकवान्भवति । इकस्य हि कर्मण केव कषषमातता । था सति बहमिरनृष्ठानमतिरेकः । तस्य सर्व॑स्य दोषस्य परिहाराय मन- तेवाऽऽषारयेन्मनसोऽप्रतिहृतमतित्वात्‌ । पद्ागादिभिनं प्राप्तं वत्सरं मनसा प्राप्तु शक्यते । 4 इकिणाप्राश्चमितयुदा हते सूते वायवीं दिरामारम्याऽऽचेय्यां समापनमुक्तम्‌ । स एव सूकर आवारयोः पनरपि दे पक्षान्तरे द्र्शितवान्‌-‹ र्‌ पाओ हेतन्पो तिर्यञ्चौ बा ? दति । तत्र विर्यकपकषं वित्ते तिश्वमेति । दक्षिणां दिशमारभ्योत्तरस्यां समापनं तियंक्वम्‌ । परतीची- , रभ्य प्राभ्यां परमापने सत्येकस्या एव समिध उपरि वतं तेत्‌ । वथा सति समिदन्तराणामसशौ च्छम्बट्‌कारो वेपर्थ्यं भवेत्‌ । तस्मादृच्छम्बट्कारं पधा भवति तथा होतव्यम्‌ । तिय॑क्वे सि सव॑समिततंसशद्ियरध्थं न भवति । मनसाऽऽारथतीति यद्विहितं तदेव पनः परंसति- वाक्च मनश्चेति। आरपितिशयसापच्छेताम्‌ । भेवाऽ्पिः सष करियते-“ अहं देबेभ्यो हव्पं वहामि › इति वक्येन । दतो वाक्च मनभत्येतौ

भा ०५अनु ०११] कृष्णयज्ञवदीफौतिरीयसंहिता । ˆ ६२७९. ( तामिषेनीघु दोतनियमविशेषाध्वरवाचाराविशेषयोरापिथानम्‌ ) हविवेहननिणंयाय प्रभं करतु पजापति पाप्नुताम्‌ । स प्रजपतिवाचपनवीत्‌-- हे वाक्त्वं मनसो दूये दासीमूतेवासि न तु स्तन््रा । वत्कथमित्युच्यते- यस्म छक पूरुषो यत्वे मनसा ध्यायति वलशचाद्राचा बदति तस्पादराचो दृती- त्वभवेति . अनन्तरं कुद्धा वागनवी तू-हे परजापते यद्यहं दूती वा तुभ्यं कोऽपि बाचा मा जुहाोविपि । तस्मादाषारं प्रजापतये मना जह्वति। यथा मनः सेकत्पेन कार्यं साधयति तथा परजापतिरपि ] अवः सदरश्वान्मनसा हषः प्रजा- पतेराप्त्ये भवति । यदुक्तं सुवरकारण-“ध्मसनहूनेः सह स्पयेकते सफरवाऽऽ्ीम्रोऽनुपरिकाम- न्परिधीन्यथापरियि तमन्वभरं तरिखिः समृज्य › इति । तदेतततंमार्जनं स्फपेन सहितैरिभ्मसंनहनद्‌भः केतैञ्यामिति विधत्ते-

परिधीन्त्सभिति । कमेणेकेकस्य १२ वृतिं विधत्ते

जिर्मध्यममिति । भाणापानन्याना इतिं तितं, टोकवित्वं पसिद्ध, ख~ खोकयमखोकनरेह छोकरिषयःत्तयः पन्थानः । तत यमलेकदिषयस्य परिहारो जय इतरयोः प्राभिज॑यः । नितलसाम्य। तज्जय इति स्तुते ।

यदुक्तं सूतरकररेण-“ वदनाच विरुपवाज्य ” इति । तदेवदिषत्ते-

जिरूप वाजयतीति । देवखोकानां तरितं तद्मिजयश्च मागंतिततशयमेव्‌+ ध्याश्येयम्‌ ।

विषु परिधिषु बहनो च येये परलेकं त्रिः करिवर तस्तमिकौरुतय प्रशंसति

दद्रा समिति । न केव्ं सेवत्सरदेवताया; पिः किंतु तत्संबसरं यजमनिर्थं कमानुष्टानकः टेन सैपादयति । तच स्वरगोकृपाप्ये मवति ।

पैव विदितं तियंश्चमाघारमनूद्य प्रशंसति-

भाधारापिति । प्राङ्मुखेन यजमानेन दृश्यमानः स्वर्गो टोको देक्षिणोत्त- रायामेने प्रतीयमानत्वाः्तेर इव भवति । अतस्ति्यंगाधरिण यजमानाय स्वग त्यादितवान्मवति । अथवा. सच्यावारस्य द्वितीयस्पाये विधिद््टम्यः ।

आधारे गुणान्तरदषं विधत्ते

[ --~~~-- ~~ ~~~-----~ -------~----------------------~ न्न

१क, ध. ऊ. "नार्यकः | २क. घ, इ, च, "गतिमुर ।

१२८५ श्रौमरायणाचायंविरवितभाष्यसमेता- [र्दितीयकाणड-- ( सामिधेनीषु होत्॒नियमविङेषाध्व्वाधारविोषयोरमिधानम्‌ )

अलमिति । दक्षिणां दिशमारभ्योत्तरदिगवसानपयैन्तमावारघाराया बकर यथान भवति पथाच विच्छेदो नं मवति तथा क्यात्‌ ।. प्राणवायुश्च इद्य- मारभ्य पृ निःसरन्मामदक्षिणपाश्चयोरपरवेरोन करजुरेव भवति सततश्च भवति । अतः प्राणस्पानस्य च रीत सैपद्यते । किंच सातत्येन रक्षततामवकाशामाव(- द्पहतिमेवति । -कज॒तस्य नित्यपयोगाङ्गत्वात्ताम्यत्वेन वक्रत्वं विधत्ते

ये कामयेतेति । ये यजमानमृदिरेथ मरणं कामयेत तस्य जिष्षं बकं यथा भवति तथाऽऽारयेत्‌ । तेन वक्रवेनास्माधयजमानाल्याणं वामादिपाश्वनादीवृ परविश वक्रत्वं प्रापयति । तेन श्रासोपरोभेन तदानीमेवासौ म्दिपेते ।

आबारशेषेण भ्ट्वायामञ्जनं विधत्ते

हिरो वा इति । स्वासस्थानीयायां ध्र्वायां यज्ञशिरःस्थानीयस्याऽऽष(- रस्य प्रक्षषे सति खस्मिनेब यज्ञरिरः स्थापितवान्भवति । ननु परिधिसंमाजं- नादयः पीरोदारिककाण्डेऽपि विहिताः । बाढम्‌ । तत्र छ्नुक्रमेण मन्ाणां स्पा्पापमानत्वाद्धवनेमित्यारिमन्वव्पाख्यानावस्रे युक्ता एतद्विधपः । इह तु तदनुवादेन प्रत्यभिज्ञाप्य तेष्वूजलाद्यो गणा विधीयन्ते । ततो नासि पुनरुक्त- दोषः । अत एवोक्तानृवाद्कल्वादनुत्रक्षणमेतदिति सपरद।यविदः।

यदुक्तं सृगकरेण-““ $ध्व॑सतिष्टन्होतारं वृ्णीतेऽरभरदवो होता देवान्यक्षाद- द धि किविन्मनुषद्धरतवद्‌मुषदृमुदिति यथार्ेयो यजमानः 3 । इति ¢ इत अष्वीनधवरबंणीतेऽगुतोऽवाचो होता » इति च। अस्यायम्थः-पममानस्य . यटृशान्यार्वेयाणि तादृशानि होतारं प्रत्यमुबदमुवारेति तचनामपृरःसरे पये क्त- ध्यानि । तदिदमध्वयुकर्तकं होतृविष्यं वरणम्‌ । सामिषेनीपस्ताम तर्ये वृणीत ईति हीतृकतृकेमातरिषयं व्रणमूक्तम्‌ । तथोरयं विशेषः । अवौश्मारभ्येत अर््वानुत्रोत्तरानष्वूवभीते । होता तू्तभमारम्पाधस्तनान्बृणीते । तद्था- भागैव्यागनाप्नवानोजामदृग्ेत्येगे होतृकर्तृकं पूव॑ुदाहतम्‌ । अध्वयुकके तु मनुष्वद्धरतवदित्यन्तं मन्तरं पितवा जमंदभिवदुववद्प्नवानवरच्यवतव दधृगुषदितिं परथोक्व्यिति । तदिदमस्वयुकवकं हेतृतिषयं बरणे विधत्ते ,

कि -------~--------------

१ ख, "नमसीत्या। २ स. गुणविशेषा वि । ६ स, ध्वगमासीनं होता । ४ स, भरितन्म' ।

प्रषा१५नन्‌*११}] दछष्णयनजुर्वदोषतेतिरीयसंहिता । १२९८१

( काभिचेनीषु होत नियमविेषाध्वसवाभिरविरोषयोरामिषानम्‌ )

अगिनर्देवानामिति । दिविधो हसिर्ानृषो देन्यश्ेति । भृखोके र्वमानो होमहभनमूतो मानुषोऽभिः। स च देवानां हनिवंहनेन वदीयो दूव आशीत्‌ । दिरि वतमानो दैन्यः। स अन्यत्रापि श्रुगते-िवि नाको नामाभ्निः। वस्व विपषो भागभेयम्‌ › इति । स चासुराणां हितमाचरंलदीपो दूत आसीत्‌ । तावुभागाबपोः कस्य दौर्यमदितमिति प्श्षमामेरक्य प्रजापतिं प्राननृताम्‌ । तव योऽपे मानुषोऽभिः स माह्णः । ब्रह्मणि वेदे विरि कम सावत परबृ्ततवत्‌ । दैशप्वसुराणां कमं साधयितु परव्तत्वादातुर रृतशुभ्यते न ज'्षण इति । तो- प्ये भह्णणमभिं भ्रति पजापतिरजवीत्‌-हे मानुषम लेब दूत्यम । तस्मा मेद भागे वक्तभ्यमेतत्तरव जूहीति । कं रत्तवैमिति पदुभ्मते-होवारं पत्पभ्व- धराभावयेति प्रयुड्क्ते | तस्थ प्रथोगस्याभिप्रायः कथ्पते-हे दैवा इदं यजम।- नसबन्धि हविद्‌नं शणुतत्यवमथंमेव हेतब्रूहीत्यभि)त्य तदा्रवणवाक्यं हे हो- त्वा प्रत्ध्ववर्वीत्‌ । वस्मात्वमेग याज्यापाठमुलेन देवानां भषणं यथा भवति तथा हौतमेतस्सर्व लभे बरदीति । असुरं प्रत्य्वयंणाऽऽश्रावपेत्यनुक्त- लादौ मास्पादिकं मा जवीदित्यभिपरापः । मस्मालजापारर्जाह्षणभिनरणं इत्वस्तस्मािवा उरहृष्टा अभवन्‌ । पराभूता अक्रा: । परततति-

यद्राद्चणश्चेति । यदि रोके जाणाजराहमणो विवद्मानावहमेवा कं दति असिदिषियं भक्षं क कंमिदभिज् रत्यागच्छेतां दानीं सोऽभिजञो बास्णस्म- बाऽऽभिक्यं जातेन बक्तः स्वस्येबाऽऽधिक्ये सैषादिति भवति । (लिणस्य परा भदवचने स्वस्येव प्राम उक्तो भवति । तस्मत्कद्ाबिदापि जाल्णः प्राभवबि- षयो न कव्य: । सोऽयं पासाङ्गेकः पृरुषाथां िषिद्रंशम्यः ।

अव मीमांसा ।

तृतीयाध्यायस्य सतृथपादे चिन्तिवम्‌- श्ट ८निबीते तु मनुष्याणां विषिर्गोऽधंवाद्कः । ४ अपूतात्करणान्ञः कोषो रिधीषते ।

=

-~----------

१क.ष. ड. "ति दिवि ये अति प्र! २ क. ध. क. च, “षोऽनुगा"। १५१

१२८२ श्वीमत्सायणाचारथिरवितभाप्यसमेता- [षैदितीयकाण्दे-

ध ( सामिधेनीषु ठोतृनियपविेषाध्व्वावारविंहषयोरमिधानम्‌ ) य प्राप निवीतं भर्यषु परायेणेतस्य दशनात्‌ । । उपवीतविधविकषाक्यतवादुर्थवादृता १» ॥

दृदीपूणं मासयोः श्रृयते-निवीतं मनुष्याणां प्राचीनावीतं पिृणामुपनीतै दे- दानामुपव्ययते देवलक्ष्ममेव तत्कृते › इति । वत्र निवीतस्य पर्वं मानान्तरणा- प्राप्तत्वाद्विपेयत्वमभ्युपेदम्यम्‌ । तच्च निवीतं मनुष्याणामिति षष्ठया पृरुषाथत्वेन विधीयत्‌ शयेकः पूर्वपक्षः । असिनपकषे मनुष्यरेबन्धो दविविधः-सुवणधारणवःत- वैपरुषा्थं श्येकः प्रकारः । उपवीषपरायीनावीतयोः कतुपरवेशरहितयो; स्वत- सवददिकीतककमणोरपि दृ रीनाततासाहवर्यण खतन्व आचा्यातिध्यादिमनुष्ब/ विषये कृणि निषीतीित्यष्रः प्रकारः ` प्रक्रणबलाद्यागधमै इति द्वितीयः पृ ` पक्षः । असिन्प्ते मनुष्यग्रहणं करसेबन्धानृवादः । प्ठीश्रतिपरकरणयोरषिरो- धादुभयावरम्बनेन कतुसंबन्विमनुष्यधमं इति पक्षान्तरमृदेतै । तच्च द्विष, टोहितेष्णीपादिवश्चिग्धर्म इत्येकः प्रकारः । कतावेवे यन्मनुष्यप्रभानं कर्मा न्वाहयैदानादवि वमत सति उपर्वातपायीनारईीतराहब्मप्यनुगृह्व इत्यषः प्रकारः । सर्वथा निवीत नाथवाद्‌ इत्येवं प्राप्ते नूमः-अ् प्रतीयमानं निबीष~ दिकं वासोविषयं न तु त्रिवृ्सृतरबिषय्‌ । अभिनं बासो ग. दक्षि- णत उपर्वायत्यनेन सद्ृरत्वात्‌ । वक्षस्य च निवीते सोक्यौय

ोपवीवयोरवशयमेकािनारम > _ = प्रम्‌ । अव्र पाचीनावीतोपवीवयोरवक्यमेकालिन्पा्े वललमभः पतेत्‌ {^~ अतः प्राप्तऽ मनुष्याणापिति पष्ठीश्रतिनं विधायिका । न ङ

प्रकरणाक्तलक्घतवेन विधिः । वाक्यमेद्‌परसङ्गात्‌ । उपवीत तावद्रिधीषते । अन्यथ] दवरक्षममेव तत्कृरुत इति प्रे सवियध्यापितते; । तस्तिश्वोपदीतविषावधै- वादृत्वेन निदीतपरोचीनावीतयोरेकेव।केयत्वसमेवे प्रथग्विधानमयुक्तम्‌ । निदीव- पाचीनावीते मनुष्य पितृविषयलाहषिके कैण्यपेग्ये, उपवीतं तु योग्यमिति व्यतिरेकमुखेन(ण) स्तां निवीतम्‌ । तस्पादृथंवादृ; । उपम्ययत इत्यस्य तु विधित्वे पथमकाण्डस्याऽऽ््यानुवाके चिन्तितम्‌ । ततीयाध्यायस्यैव पथमपदे विनिवम्‌- । # ५ उपव्यथत इृत्यस्यं सामिधेन्यङ्क्ताऽ्थवा । दशंकगेता प्रक्िषाजन्तरानतोभस्विहामिमः ॥

--भषा०भअनु० १] कृष्णयजुरवदीयतेत्तिरीयसंहिता । . ; -१२३८३ (-सतियेनीषु होतनियमवििषाध्वय्वाषारविरषयोरपिधानप्‌ ) . .. (६ ^ टिङ्गद्चेरङ्गभूतेनिवित्ज्ञकृमन्वकैः । विच्छेदे सपि द्शङ्ख महापकरणोकितः »»॥. ददौपृणं मासप्रकरणे विश्वरूपो वे त्वाष्ट्र इत्यसिन्यपाठके -सदभाषटममोरनु- वाकथोः सामिपरेनीनाह्मणमाम्नातिम्‌ । नवमे निवित्वं्ञकानामभ्ने महौ असि ना कषण भारतेत्यादीना मन्वराणां क्षणम्‌ । .दृकमे कम्पाः साभिषेनीषक्षाः । , एकादशे तुपवीतमेवं विहिवम्‌-“ निवतं मनुष्याणां पाचीनावीतें पितृणान्‌- पतिं देवानामुपन्यते देवटकष्पमेव तत्कुरूते इति । ततर पूर्वन्यायेन सामि- पेनीपकरणास्यावान्तरस्यं स्वीकारात्सापिषेनयङ्गतमृपवीतस्येति केन । निवि- दूबाक्षणेन सामिधेनीपरकरणस्य विच्छिनत्वात्‌ । न च निविदामपि सामिषेनीन्यङ्ग- तपा तत्मकरणपाट(दृविच्छेदकत्वा षेति वाच्यम्‌ । चिङ्कन निविदामग्नयज्घत्वावग- तत्वात्‌ । आहृत्यधिकरणभूतम्चिं समोध्य महा अरीतयारि्िनिविदर केथेरमेर- त्साहजननाय तद्गुणा आविधन्ते । अत एव निवैचनमेवं श्रूयते-निरबिदधिन्ध- वेदयन्‌ । निविदं निविचम्‌ ” इति । ननु सम्यागिष्यतेऽभ्नियंमिर्ग्मिसताः सामिधेन्य इति व्युत्पत्या ता अप्यत्र ज्वरनद्ररिणारन्यथौ श्वेति बेत्‌ । भश्वु नाम । नेतत प्रस्परमङ्गाङ्किभावः। ननु विच्छिद्यतां सामिवेनीप्रकेरणे, निितकरणेनोपवीतस्य निविदङ्गतं स्यादिति बेन । पूर्वोत्रानुवाकयोर्निबि- दामश्रवणे पकरणाभावात्‌ । सेनिधिना तदङ्गत्वमिति चेन । काम्यसामिषेनी- भिव्यवहितत्वात्‌ । न च काम्यसाभियेन्यङ्गता शङ्कनीया । संनितः परक णस्य प्ररत्वात्‌ । तस्मादिह पयाजन्यःयाभावान्मह प्रकरणेन ददोपूरणमासाक्गृ- मपदीतम्‌ । तत्रव बतुर्थपदे बित्िवम्‌- ५ सर्वाथमृत दुर्शार्थमृषन्ययत इत्यदः सवांधमयिहोतरे स्याद्पवीतीति चिङ्गतः ॥ दृशौयर्थं प्रकरणा दिङ्गे स्थातितिद्धिरन्यथा । दोहं मृताभिदे वस्य स्तोतुमेतदनूदितम्‌ ” ॥ ५ यज्ञोपवीती हि देवेभ्यो दोहयति » इत्येवममिहोने -मजञोपवीतस्य चिड्‌- बदनृषादेने टिङ्गेन सरवकमायमूपवीमिति चेन । खिङ्गस्पान्यथोपपतेः । भृता-

२८४ अओमल्सारणाचादविरदितभाप्यशषमेता- [रदिवीषक ४ ( सामिधेनीषु होत॒नियमविेषाययर्धवाषारविशोदेयोरमिषानम्‌ ) परिव तस्विग्दनेऽम्वन यते । हव ॒प्रा्ीनादीषी दोहयेदिति मिभाम्‌ ९३ स्तुतये वक्ोदवीवत्वाद्नूर्दतम्‌ । अतो छिष्कभालेन वाषातेभवत्पकरणाषई पूमासाङ्ुषीतम्‌ । दादराध्यायस्व तृतीयपादे सिनितम्‌- ध... ५ कशोत्वादय आरे विकृलन्ते न बाऽरिमः।. .एकार्थत्वृद्ाथैमेद्‌त्तंमगतोऽनिभः ५ ॥ ` इधपृणमारवोराम्नापते ~ फशमाषारपति, तततमाद्रपति, पमिति › एवि । तेषमगुत्ववीनाभाषारोपकारदरारा कार्स्कतादि केन । दृणदारेदामविः्रेहदारमदात्तहनृहानसेभवाध्च न विकल; । कषान्पस्मिनितम्‌- “ षरे मन्व्षाहित्यं धारा बा संतताऽभिमः। ` ककतानाऽऽस्पवारनिरन्तपंस्य संभवात्‌ › ॥ ैमाशारपतीत्यत पषदाहतिनर्तयं न सभवन । आहरेकतवत्‌ । म्करमतीहितयस्येव संतत शब्दार्थलान्मनवादौ करमोपकम इति ेनषम्‌ । षा )येमाणान्यवि्दुनेररयस्य संतत शब्दातततमवात्‌ । न च यागु इुतिष्वपि नेरनव्यमसीति शङ्कनीयम्‌ । तत्र विष्छिद्य विच्छ निन्दुषातिः कमेवेकत्याभादात्‌ । भवर तु न तथेति वषम्यम्‌ । तथा तत्पाषारायं क शृ गृहीतं ततल शनेरविच्छेदेनाऽऽहरनीये ` पातयेदिति संततराग्दर्थः | च जु्वकृमशोःसहोपकः स्पासदानीमनेन भन्ति तृती यायुकतं र्षक विलक्षणे न्वस्य करणतवं हीपेत । तस्मात्रवबन्मन््ानते कतनिपात

“स. यावदाज्मं होतस्पे तत्ंततसाह' 1

(०9 ^तो19€णण्ष्ा<० [फ शाफ) पवि्टभ्ण हापा. 1895

व. नन ९9 प 53.758

--¶,21.{८. 2.24 | & (न पणः 729५8

श 1८4४-5 प) 1६8