पषा०चअगु०१२्‌] क्ष्णय्वदीयतिरीयमंद्विवा ।

( काम्येष्टियाज्यानवाक्यामिभानम }

7

( अथ द्वितीयके पञ्चमप्रपठ दरादलोऽनुषाकः ) ।

आगु आष अञ्न आ प्यायस्व सं तेऽव॑-
ते देड उदुंतम प्र णो देव्या नो दिवोऽ
विष्ण अभौकिष्ण्‌ इमं भ वरुण तच्वां यामयुदू-
स्यं चिरम्‌ । अपां नपा स्था
दस्यं जिदलानाूर्यो बिषतं वसानः ।
तस्य॒ श्ये महिमानं वहनतीहिरण्यवर्णाः-
परि यन्ति यह्वीः । सम्‌ ( १) अन्या
यनुप यन्त्यन्याः संमानपर्व नयः पृणन्ति ।
तम्र चिर शुच॑यो दीदिवा॑मपां नपातं
प्रि तस्धरराप॑ः । तमस्मेरा युवतयो पुवानं
भशज्यमानाः परि यन्त्यापः । म्‌ शुक्रेण रि-
करना रेवदभिदीदिायानिध्मा . घरतानिर्णिगम्मु : ।
इनद्रावरंणयोरहः मभ्ाजोरव आ वरणे । ता
नो मृडात ईटरं । इन्ावरुणा युवमध्वराय
नः (२) वि जनाय महि सरमे यच्छतम्‌ ।
दीर्रयन्यमति यो व॑ुष्यतिं वयं जयेम पूत॑-
नासु रूढः । आ नो मित्रावरुणा प्र बाहवा ।
त्वं नो अन्ने वरूणस्यं विद्वान्देवस्य हेडोऽवं
यासिसीष्ठाः । यजिष्ठो बहितमः शोडधचानो
रिश्वा द्वेषा मि प्र भंमुरध्यस्मत्‌ ।सत्वेनों
अञ्नेऽवमो भ॑वोती नेदिं्ो अस्या उषसो
षठो । अव॑ यक्षनो वरुणम्‌ (६) रराणो

१९१२ [3

१२८५

१२८६ श्रीमत्मायणाचार्यविरवितभाष्येसमेता- [रदविषीपकाण्दे-
( कम्येटियाञ्यातुषौक्याभिषानप्न )
वीहि शंदीकः सदव न एषि । प्भ्रायमगनि-
भैरतस्यं ट्व वि तूर्य न रोचत वहद्धाः।
अमि यः पृं प्रतार तस्थौ दीदाय देप्यो
अतिथिः हिषो न॑ः। प्रते यक्षिप्रतं दयम
मन्म भुवो यथा वन्धो नौ हवेषु । ' धन्व॑न्निव
प्रपा आंस ववभग्न इयक्षवे पूरे प्रन राजन्‌ ।
(४) वि पाज॑सा विभ्योतिभा। स त्वमे
प्रतीकेन प्त्योप यातुधान्धः। उरुक्षयेषु दी-
चं॑त्‌। त पुमतीकः £ पुष्टा स्वच्मविदाधसो
विदु्टर£ सपेम । सयक्षद्विश्व। वयुनानि विद्रा
न्प्र हम्यमग्निरमरतेषु वोचत्‌ । अस्होपरचे वि.
वेष यन्मावि न॑ इनदरं क्षज्रमिद्ियाणि'
हातक्रतौऽनु ते दापि ॥५॥ `
( यदचीः समराय नो वण रागरभतुषलारिष्रोश्च ) ।
इति हृष्णयङ्वेदीयतोनिरीयसंहितायां द्वितीयाष्टके
प्थमप्रपढक दरा्रोऽुषाकः॥ १२ ॥
विदह्पस्वन् यष प्रसवादिनः स तै नतेगयण्येषे दपरयो देवा
शै नरि ताणजञोऽे ान्यीनिौतमृे दरद ॥ १२॥
विश्वकप नेत॑९ शीतह्रावध वु ूर्वूरवाज वत्वं महाभि-
८ कीषमन्या मनि कुतिः ॥७४॥
हरिः ॐ। ६
इति रुष्णयलु्यदीयतैत्तिरीयसंहितायां दिषीथाटके
। पञचमप्रपाठकः ॥ ५॥

क

प०५भनू ०१२] ` हव्णयजवी फौनिरीयसं हिता | ` = १९०७
( काम्येशियार्नूताक्यापिशनम्‌ )
( अथ दितीयकराणे पञ्चमप्रपाठके दादशोऽनुवाकः )।
होतुिपम अवारश्ीक्तमेकादे दयम्‌ ।
अथ दद्द काम्येटियाज्यानुवाक्पा उष्यनते ।
अतीते तृतीयपपाठक दृदाम्नतम्‌-“ ‹ पो ज्योग(पपावी स्प्यो वा कम्‌~
येव तवमायुरियामिति तस्मा एतामिष्टिं निषपेदञ्निषम्टाकपाठर स्यं बं
बारुणं दृशकपाट^ सारस्वतं सरगाप्रिष्णकोकाद्‌शकपारम्‌ › इति । तथा
^ सावतोऽान्मविगहणीयाततावरो वारुणाश्तुष्कपाठानिकव्‌ › इति | ¦ पच
परे प्रतिग्राही स्याततोयंेककपारभनुनिपेत्‌ ' हति च । एतेषु सरु हविःषु
कमेण याज्पानुवाक्पप्रतीकानि रपति

आबुष्ट इति । तत्रा ऽश्चेपस्प्‌(४अयृष्े विश्तोश्दभदिति एरोनृबाक्या
भायुदं अपने हविषो शुषाण हृति बाज्या । दभ व्वप्र द इत्यनुवाके
व्याख्यातम्‌ । सौम्यस्य ता प्यायस्व समेत व इति पुरोनुवाक्या । तै ते
प्रतिः समु यन्मु वाजा इति याज्या | एतदुभयं चतुधंकण्डि मौ नो' हिथ्सी-
दित्यनुवाके स्पास्यस्थते । वरुणददाकेपारस्याव ते हे शति पुरोनुवाक्या 1
उदु्तमधिति याज्या । एतङकोमवं वानरो न रत्यनृवाके म्पार्यतेम्‌ । सार
स्यतस्य प्र णो देवीत्यनुवाक्या । आ नो दिवो वृहत इतिं याज्यो भोति
वेष्णवरयावठन्ण्ः महि तद्मिति पुरोनु्ीक्पो 1" असमद्‌ -भहि भिति
साश्या | चलुषटपमन्येततपथन्काणदस्पाहमपपाडकस्पान्त्यानुषाक रंफाल्यतिम्‌ ।
कारणचतृष्कपारस्ेमं म वरेति पुरोनुवाक्या. । तत्वा, पूमीवि म्राषपा ।
एतशचोभयमस्मिनेव कष्टे प्रथमप्पढकस्यान्यानुवाके म्पारुपपदम्‌ , ८. सोय
स्मोदु स्यं जापवेषुसमिति पृरोनुवाकृय। । वितं देवानामिति माम्य । एतस्बो-
मयं पूवैकाणदस्यः चतु्पपठके,्पास्यततम्‌ । | 1

अथापोनप्नीयं चरं पुनरेत्य निवैदितपस्य पृरोतुवाक्यामाह ५

अपां नपादिति। अपामृदकानां नपाददिनाशपिता. तथानिकनुनूकः कनि
स्वि उपस्थं स्वस्योपवेशनस्थानम्‌। स्था तिष्ठति पराप्नोतीत्पथं; । कद्िशो दैवः
मिललानामृभ्वं आवरूपेण कृटिटगर्तनामृदृकानामृपरि वतमानः विदतं बानो
मेषमण्डडम्‌भ्य उपदिषत्वकवधदेव तस्याऽऽण्छादृकं बम्‌ । अपतं देवं

१२८८ श्रीमत्सणाचा्॑विरचितमाभ्यसमेता- [रदिवीयकणै-
( दम्येषटियाज्यानुवक्पामिषानम्‌ )

परियन्ति परितो, म्पाप्य वनते । कीदृश्य आपृ । तस्य देवस्य पपं पशसं
महिमानं माहार्यं बहन्तीर्ारयन्यः। महखृष्ट्या स्वकीयर्य स्वामिनर्तस्म
देषस्प महालये रूप पयन्त इत्यशः । हिरण्यवणं बूना विदतं मभ्बे बतं
मूनलादेमवणैलम्‌ । यहीहतयः । वत्व याभ्यमाहु-

समभ्धरा इति । अन्याः कश्िद्‌पिः तैपन्ति प्रसरं तेगताः पगाहंकमेग
गृष्छनि । ताभ्योऽ्याः काभिदूपमनति परवाहमनपरेण ममि हव तिहनि ।
रो बदवमिराधारः सपृदः। स च बहन्तीषु स्थिरा चाणु समानः। न
पवृदं परबहन्तौनामपां परेशेन वते स्वयम्‌। नापि तासाममवि तति स्थिराभि-
रकिः परिकीयते । तादे समृ न्यः प्रणति सपन प्रीणयति । तमू पारबू
शापः परितो स्याण्य तस्थुः स्थिताः । कौदवं, गमि शोपयितार्‌ दीदिवि
बवाग्निजनकतवेन दीप्यमानम नपातमाविनाशयितारम्‌ |

तत्र कलितं याज्यामाह- .

तमस्मेरा इति । तमां नपातमापः परियन्ति । कीदशं त, पवन.
तवया यौवनोपेत्‌ 1 कीटय अपः, अमरा विडम्बनाकतेण स्मयरहिता भनु-
दा हयः । युवतयः वंदा बोवनेपिताः । ममुज्यमानालततेयोगेन रोभ्-
मानाः । सोऽ नपद्ग्नरनिष्मः काहराहतोऽ््तु दीदाय द्रष्ये । कीदशः,
दके शिङ्बना मुक्तः द्धन प्रकाशेन युक्तः, रेवद्धनबान्‌,; शतनिभिगि -
छापनेन तं निर्णेनेक्ति निःरेषेण रोधपतीति पृनिणिक्‌ ।

पः पौपमना गृहीतः स्यात्तस्मा ` एततिचवरुणीं पमस्मां निदित्वस्माः
परोुबाक्मामाह-

इन्द्रावरुणयोरिति । सत्रानोः सम्परीप्यमानवेरि्ाबरुणपोरमो रक्ष
शमहमृणे सवैतः प्रये) तौ नवावरणो रक्षणे बूत नोऽान्पढातः
सदा दुसपताम्‌ । तेष यान्यमाह-

न्द्ावरूणेति । हे पृ्ावरुणौ युवं नोऽस्मभ्यं महि शम॑ महतुसम।१-
निवारणं यच्छतम्‌ । किमयम्‌ , अष्वराय पागानुष्ानाय विरे प्रजाते

त स, पुस्तके ' उपरषाद्व › इति पदान्तरम्‌ ।

परपा०्५जतु०१२) , छृष्णयनुरवदीयतैतिरवसंहितिा १२८१
( कम्ये्िाज्यालुवाकृयाभिधानय्‌ )
शनाय प्रिवार्कजनरिद्धये च । यः पाप्मा ईधपयज्यृमति अस्मदीष्‌ दीष
कालभावियागपयोगमतिदक्ष्प नोऽस्मन्वनुतः पि पीडयति । वय तु मुषयोरनु-
अषटवरृतनासु परतरा पीहा ८६ दृढतरा भपरीडिताः सन्तं
प्प्मानं जयेम |
पृशचमकषण्डि मेतावरुण्यामिद। विहिता यथात्र हविः स्के वाएुष
स्कन्दति योऽपि भिता सिथगृषोते मेवा रुप्पाऽपवरक्षया यनेत १, इति । तव
पास्पानुवाक्पपोाः प्रतीके नी -
आनो मित्रेति। आने भिवादः रोतुवक्पा । ५ माहवेति मण्या
एतदुभयमप्नाविष्ण्‌ महि तदराभित्यनु३।द व्पाख्यातम्‌

पुनरभेयपरकरण आम्नातम्‌“ वीरहा बा पए देवानां पेजपिमुदरतियते
तस्प वरुण एवणेयदामिवारुणेेक(शकषादमनुनपत्‌ ›› इतिं । भव प्रो.
नुबाक्पमाह- 4

त्व॑नो अनने इति । हेऽ . ` नोशमाकं मति वि्न्तन्यरणस्य षस्य
` नोऽसदधिषयं कोधपवधातिरीटः प्य । समिषो दतननोऽतिरःन पाग
लि दकः | वद्धेनमोउतिवा 143३181 । शश्धावरान भयन्त दीप्य ।निः॥
विशरा देषांसि सर्षानिरोधर ।-षानसलमुनुरन्पन्मरः प्रमोचय |

रमैव पाल्पागाह-

सप्वंनङइपि। देश्ये सद नास्क्रमुतया द यवावमौ मव रक्षको मव।

छीदरसषम्‌ । अस्था उपर वयषट। नदिप्ठेऽयपनस्य वरका(रसयररितने पातः
फालेऽमन्तं पत्यारन्ो नोरा वरध वरुणेन ऊर ५माषटनिवारकं पापादिक"
म्प नाय । ररणो रप्वाणः सन्ूदीके पष तावनमस्मपिं हविषीरि
भक्ष्‌ । वतो नोऽस्माकं दुहव एषि रुतेनाऽशवातुं शनपे। भव ।

«यो परतृष्पवान्त्यातत स्मान एतया वमेताश्पे प्रवे पुरोदाश
भ्टाकष्‌ठं निषेेदये विनधतेश्नभे पणीफयते ” द्पथ प्रकते[ऽप
पुरोनवाक्थामाहः

प्रप्रायामिति।अथरिभरतप्य हवि भ.णवो पतपानस्प, हणं प्रभवः ~
तिभकेण कणोत । ` घोऽकिः सूर्यौ न पूष इव भा भासमानः सन्बोचऽ-
घ्यन्तं दीप्यते । योऽ: परतनासु सङ्प्ामेषु पूर जधपू्तिममिरस्थो सवतः

१२५० श्रौमत्सांथणा चारयविरवितमाप्यसमेता- [२दितौषकाण्ड~
( काम्येटियाज्यानुवाक्यामिषानम्‌ )
करोति तोऽि्नोऽस्माकमतिषिर्दाप मवत्‌ अतिधिीसिह समागच्छत्‌ । कीटशोऽ-
भिः । दैव्यो केभ्यो हितः रिषः परमपङ्दमूतः । कव याज्यमाह-
प्रते यक्षीति। हेऽनेते त्वदर्थं परयक्षि परकरवेण यजेते लीप मन्म मननं

मानसमनुपरहिशेषं परकरणेयां व्याप्नोति । नोऽसाकं हवेषु यगिषु बन्वो नप~
स्कर यथा मूषो मेन प्रकरेण भवसि तेन पकरिणानु्रहमिपभीति पूववान्मयः।
दशते सियक्षे यषटमिच्छते पे हविः पूरयित्रे मजमानाय प्रियं दतुं भन्ब-
न्मपेबाति परुपू्ौ शातपानीवपूणं वाति । हे परल पुरातन, हे राजन्दी-
प्यमान । एतदुभगे बहूनिषिेषणम्‌ । त

अथ मिमावतोऽ्पज्यपुरोनुषाक्पे प्रतीकेन दृदीषति-

वि पाजसेतिं । वि १जस्‌। पृथुना ओोदूचान इत्येषा पुरोनुवाक्या 1 तेषं
सतुथकाण्डस्प प्रथमप्रपाठके व्यारूपास्ते । वि ज्योतिषा वृहवेति वान्वा
प्णुष्व पाज इत्यनुवाके भ्यार्याता । जथ मतीकवतोशदंविषि पूरोनुवाक्षा-
माहु-

सत्वमभ्नदइति। हश्येस तवं प्रतीकेन कम॑मारम्ममारेण यातुधान्यो
रक्षसजातीः सवौ: भतो प्रलेकं दह । कीदशस्वम्‌, उरुक्षयेषु विसतरणिषु
यागगृहेषु दीचदप्यमानः । वैव माज्यामाह-

त सुपरतकि्ीति । वथ तम सपे समेताः पराप मूपास्य । की

` शी सुपरतीकं शोमनोपक्रमम्‌ , अस्माखनुमहसतेन वुष्ूपकान्े, चृदशं शोभ~

भकटादेणास्यन्पशय) स्वश्चमसपदुमि कमणि सृषटागच्छन्ं, विदषटरमतिश-
येन भक्तनितरेरिनम्‌ । यद्यपि वयम्‌विद्वसस्वदीयं महिमानं न जानीमस्तथाऽपि
दे म्ाप्तसः | सोभयततषटूमिच्छतं परुषाणां विशा वयुनानि सरवानामिपाय-
विरोषानिद्ञ्ञानभवविषठवि । अभः सेऽसिरसदीयं हस्प पवोचतकर्वेण
भेवीतु ।

अच ५ पो तृष्यवारस्याह्त समाने पत्या परेतेनपार्हैमृषे
प्रौडादमेका {कपाटं निवेयन्दद्ाय भेभूषािनदरयिन्दियायते !' इतत भिषु
हु याज्यापतेनुबाक्ययेोः पतीक्ानि दीयति

३

~

पि पञ॑नु १२] ष्णयनुर्ैदीयतनिरीयमद्िता | ५२९१
( काम्ये्ियाज्यानुवाकयामिघानम्‌ )
अभष्टोमुच इति । अरहोमृचे प मरमतयेषा परथमस्य हविषः पूना
कथा । विवेष यन्मेति यन्या। विनदन मृषर इति द्वीपस्य हविषः परो
नुवाक्था । इन्र क्षमममि वाममिति याज्या । इन्दिषाणि शतक्रतो) इति तृ्ी-
स्प हविषः पुरोनुवाक्या । अनृतेदायि पह इत्येष पज्या । त्रेत प्रथ
काण्डे पषटपपादकेऽ्त्ानुषके व्यारूमातम्‌ । अव विनिपोगरग्रहः-
“ज्पोगामयाबिनो घ्ामृरायुदीश्ेयके तथा ।
आप्या सेते च सौम्ये स्यदुवेदुततति वारुणे ॥
सर्वो पणो हानोऽ्राराऽ्विष्णेे भेत्‌ ।
इमं तचवाऽ्धदानी्टौ उदु चित्तु सौधे ॥
अषां न समपोनप्यं इन्दवित्यैन्वारुणे ।
भेजावरुण अ(किक्षायगि त्वा नःप्रवेति च ॥
पूनरापरेयके त्वा्चिवास्णे त्वं न इल्यमे ।
पमरेति परवद्नये विद्यं बधसंपुते ॥
स त्वं परतीकरतयुक्ते अरहविन्दयागके ।
वीन्देति वैमृधे हीन्विषाञ्न्‌ ते विन्दिायेते ।
मन्वा ह्स्मिननुवकि पश्च गदुशीरिताः ॥
इति श्रीमत्सायणाचायंचिरविते माधवीये वदारथपरकाशे रष्णयजुव-
दीपतैतिरीयसेहिवामध्ये द्ितीयकाण्डे पञ्चमपपटके
द्ादोऽनुवाकः॥ १२॥

वेदारधस्य पकाशेन तमो हई निषारयन्‌ |
पूमरधोशचवृरे देषाद्ि्यातीयैमहेशरः ॥
इति श्रीमदियातीर्थमहेभ्बरापरावतारस्य श्रीमद्राजाधिराजपरमे-
श्वरस्य श्रीवीरबुकमहाराजस्याऽऽ्ञापरिपालकेन माध-
चार्येण विरचिते वेदाथप्रकारो छृष्णय ङ्ैदी यतेततिरी-
यसंहित(भाष्ये द्वितीयकाण्डे पश्चमः प्रपाठक्रः॥५॥

१२९५९ रीमत्सायणाचार्यमिरनितभाषसरेता- (रदीमकणेः
( प्रयाजिरिः)

(अथ द्वितीयके पष्ठः प्रपादकः ) ।
( तत्र पथभोऽनुषाकः )
हरिः ॐ।

समिधो यजति यपन्तमवनामवं रुन्धे तनू
नप यजति व्रीप्ममेवावं रेश् शो य॑जति
वरषा एवाव रन्ध बरदियनति ररदमेवावं रुन्धे
स्वाहाकारं य॑जति देमन्तमेवाव॑॑सन्धे तस्मा-
तस्वांता हेम॑न्पवोऽव॑॑ मीवति समिधो
यजुष एव देवतानाम रुन्धे तनूनपातं
यजि य्ञमेवा्य रुभ्भे (१) दो य॑जति
पश्ेवावं दन्य बरहिजति प्रजामेव रर
स॒मान॑यत उपभरतस्तजो वा आन्यं प्रजा बहिः
प्रजास्वेव तेज दधाति स्वाहाकारं य॑जाति
वाच॑मेवाव॑ रुन्धे दर सं प॑यन्ते दृाक्षरा
विराम विराश्िरौ जाश्नाधम॑व रुन्धे समिधो
यज्यस्िन्नेव छोकं प्रतिं तिष्ठति तनुनपौतं
यजति ( २) गद एवान्तरपच भति तिषठतीडो
य॑जति पङकष्वेव एति तिष्ठति बर्हजति य
एव दैवयानाः (न्थांनस्तेषवेव प्रति तिष्ठति
स्वाहाकारं य॑जति इवर्ग एव लोक प्रति तिषठ.
वै वलोकास्तष्वेव यथापूर्व प्रतिं
तिष्ठति देषःसरा एष्‌ लोकैष्वरपर्षस्त ते देवाः

कषा ०दभतु१) टृष्णयजवैदीयतैनिरीयमंहितां ११९६
( प्याजविषिः )}

प्रयाजैरेभ्यो लोकेभ्यो ऽसुरान््ाणुदन्त तण
याजानाम (६) प्रयोजत्वं यस्थेवं विदुषः

प्रयाजा इन्यने परेभ्यो लोकेभ्यो श्रातृष्यीः
शरदतेऽभिक्राम जुहोत्याभिभिंत्ये यो वे प्रथा-
जानौं मिशनं वेद प्र परजया पष्ाभिरपिथुनैः

जायते समिधो बहीरिंव यजति तनृनपौतिमे-
कमिव मिथन तदिडो ब्रूषीरिव यजति ब

रेकमिव मिथन तदेतदे प्रयाजानां मिथुनं य
एवं वेद प्र (४ ) प्रजया पशगुमिभिने्जयिते
देवानां वा अमि देवता असिन्नथस य~
म॑ंजिधाभ्मन्ते देवा गायत्रीं व्येहन्पचाक्ष-
रणि प्राचीन।नि जीणिं भतीचीनांनि ततो
वर्म यज्ञायामवद्मं यज॑मानाय यसरयाजानू-
याजा इन्यन्ते वर्मे तयज्ायं॑क्तियते वर्म
यज॑मानाय श्रातुग्याभिभृत्यै तस्मादयं पुर-
स्ताद्र्षीयः पश्वाद््रमींयो देवा वै प्रा रक्षोभ्यः
(५) इतिं स्वाहाकारेणं प्रयाजेषु यज्ञः स॒
स्थाप्य॑मपड्यन्तः स्वाहाकारेणं प्रयाजेषु सम॑
स्थापयन्वि वां एतयङ्ग छिन्दन्ति यत्स्ीहाः

कारेणं प्रयजेषुं स स्थापयन्ति प्रयाजानिः

शषा हवीरण्याभि घारयति यत्तस्य सेत॑त्या अथे
हविरेवाकरयें यथापुेमुपैति पिता बे प्रपा
जाः प्रलाऽनुंयाजा यत्प्॑पाजानि्टवा हृबी श्य

१९९४ धीमत्सापणाचायंपिरचितमाण्यसमेता- (रदिवीयका्य+
( प्रयाजबिषिः)
भिषारय॑ति पितैव तत्पुत्रेण साधारणम्‌ ( ६)
कुरुते तस्मादाहटय्॑नवं वेद्‌ यश्च न कथा पच~
स्य केव॑लं कथा साधारणं पितुरि्यस्कंननमेव
तयत्रयाजेष्व्टेष स्कम्द॑ति गायश्यैव तेन
गी धत्ते सा प्रजां पृन्यज॑मानाय प्र जैन
यति'(७)॥
( येवं रे तनूनपात पयति पमाजानीिेेद प रोम्पः
साधारणं पञ्चत, शच्च ) ।
इति रष्णयजरवदीयतेनिरीयसंहितायां द्वितीयके
पष्ठप्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः ॥ १ ॥
(अथ दितीयकण्डे प्टपरपाठके प्रथमोऽनुवाकः ) |
यस्य निशरसतितं वेदा ये वेदेभ्योऽखिरे जगत्‌ ।
निभमे तमह बन्दे विदावीथमेहेश्रम्‌ ॥
होवरमाध्व्यवे चऽऽदरान्तं पञ्चम दरितम्‌ ।
प्रपाजाद्यवदिष्ठे तु वक्ति षष्ठे प्रपाठके ॥
तेव प्रथमानुवाके प्रयाजा विधातम्याः। तेषां भन्वरासु मन्यकाण्डे पश्चमानुषाक
एवमाम्नाताः-' समो अश्न अज्यस्य वियन्तु । तनूनपदश्न आन्यस्प वेतु |
षो अप्र भाज्यस्य वियन्तु । बर्हिर्न जन्यस्य तु । स्वाहाऽपनिम्‌ । स्वाहा
सोमम्‌ । साहाऽ्निमू । स्वाहा प्रजापतिम्‌ । सहायो । स्वहिन्वामी ।
स्वदिश्वम्‌ । लाहा महेनम्‌ । साहा देवा भाग्यपान्‌ । खाहऽशनिभहत्राज्जु-
बाणाः | अग्न आन्यस्प वियन्तु" [्रा० का० ३पर० ५५०५] इति।
` तेषां मन्वाणां विनियोगं मौधायनो दीयति समिधो अभ्र श्यस्य
वियन्ति पथम तनूनपद्त्र अज्यस्य वोववैति दवितीषम्‌' इत्यादि 1
हेऽ सतिध्यमनिस्तव मूतंय आज्यस्य वियन्तु हृयमानमिद्‌मा्यम्न्तु ।

धराग्दजमे०)] रभ्णयनुदी यौ िरीयसदितां | २९९५

( प्रयाजविषिः )
तनूं शीरं न पातयति न नाशयति कतु प्ाखयतीति वनूनपात्‌ । हज. दवि-
तपि तनुनपात्तव मूपिराज्यं पिबतु । हेऽ इड ईडः सुत्यासतव मूतंष आज्वं
पिबन्तु । बृहणादू्िः । दैभ्मे फं पृहयन्ती तव पूरिरागयं पित्‌ ।
भा परथमार्पमागेवं प्रति स्वाहा हृतं भविष्यति । एवं दिवीपारयमागवेवं
भरति खहा हृतमारिविति भविष्यतीति कमेण दर्व्यम्‌ । आबराहना्िगदे षा
देवताः कमेण निरिष्स्ता एवासिन्स्ाहकारानिगंदैऽपि निन्त ¶त्यवरेयम्‌ ।
होतु, हेभनिभिततं शिध्करणाधवित्यथः । हेश एते संब देवाः प्रीयमाणा
इदानीं लन्मृखेनाऽऽग्यं पिबन्तु |

तेरभ्काण्ठोकतैषनैः साभ्या्याजाम्विभते-समिध इति ।

भत्र सिदारिशमेपागाविरेषनमानयुच्यनते । कतवो वै पपाजा इतिवभ्रु-
लन स्तृयमानलत्तिः पथाः क्रमेण वसन्ताद्वरोष उष्यते । वस्पात्छा-
हाकार्यगिन( ण ) हेभनतावरोधस्तसमादधमनेमन्ते पशवोजवगीड्नि)
दिपादश्तुष्पाद्शच हिमेन पीडयन्ते, तेन तव दृ्टान्ः स्वाहाका इति । स्राहा-
करिण पक्षिषाः सैष यथा दाहेन पाडचन्ते तद्दित्यधः । ताक उग्रोऽवि
हेमन्तोऽस्याधोनो भवतीति यागः ४

पुनरपि बिधानान्तरेण प्रशसति-सापिधो यजतीति।

समिष्ठन्देन राभितसुतिसूचनादुषसोऽवरोधः । वनूनप््छब्देनाविनाशतू-
अनाकृरसनयकषावरोधः । इट्नयनेष्मणद्षीरादिसुबनातशवरोषेः । पजा मै
परहिरिति श्र्यन्तरादवरहिषागिन(ण) परजावरोधः।

चतुर्धपरयाजापौपप्रतस्याऽऽगयस्य जुहवामानयनं विधत्ते

समानयतेति । उपमृतः सका शाज्बुहूवाममाय्यं सम्यगानयेत्‌ । बाह.

“ पागस्य ध्ग्पलाद्‌।ज्यस्य तैजसत।त्मज।सु तेजः स्थापिते भवति ।

पृचमपरय।जमवरिषटं प्रसति-स्वाहाकारमिषति ।

असििन्पयाज स्वाहारष्टानायन्न्यादिशद्दानां च बदूनामृष्यमानत्वततिन्‌
षागवराषः।

पौ कवतन्ताधवशधाः पृशदानीपृक्त उवके।खाधवसेधा; पचति दुक
एवाद्य पागासरसंसतति-

४२५६ भरौमत्तायणचायविरचितमाणयसमेता-- [रदितीयकाण्ड-

( प्रयाजविधिः )

दष समिति । पुनरपि वततलेकपिष्ापृतेन परंतप

समिधो यजतीति । सिद्ागस्य परथम्यातेनासित्पथमलोके प्रतिष्ठा ।
अच्युतो वा एवेऽस्माहोकादृगतो देवखोकभितयृक्तताहकषादिरुणे यज्ञो जोकद-
यबत्यन्तरिक्षहपस्तसिमिनन्तरिके दवितीयत्वसाम्यातच्तनूनपाचागेन पतिषठा। इहवा-
गस्य पसंबन्धः पूथमेवोक्तः । बाह्येन देवयानमारगसाधनस्य यज्ञस्य सूच
सासद्यगेन विष्वपि पूक्तेषु दैवमानमर्गषु पतिषटा । स्वाह्मकारयागस्योत्तम-
सतिन सवगपतिष्ठा । भूटेकमारभ्य सरगानता पथोक्ता एतावन्त एव देबानां
पृष्यानामषषिता ठेकारतेषु सवषु पथकः प्रतिष्ठितो भवति ।

इद्‌ नामानेवेचनेन ब्रशसात-

देवासुरा इतिं । अस्ाकममते रोका भवैयुरियुभयषां एरर सषा |
पादन परिरोधिने। भेये यागाः प्रयाजाः |

यदुक्तं सूषकरेण-~प कामयेवामितरं वर्षीयान्स्यादितयभिकराप वस्व जुहू
यात्‌) हति । अभितरमृत्तरोत्तबृदचेधर्थः । वदेततसूनोकममिकरमणं पिभते-

अभिक्रामामिति । अभिकम्ामिकम्ादूर स्थिता परथमं हुवा पादं पुरतः
प्रकषण दिवीथं जुह्यात्‌ । एवमुत्तर । वदेतदुभिकरमणम्‌ ।

सीतिष्महुदचननिररं लिङ्गानरकवचननिरदं च रह परशंसति

योव प्रयाजानामिति । एकस्य पुष्य महवयः सिध लोके भन्ति,

\पताम्यद मिधुनतेपचारः । पूिबहुते9ि देवैेवय ददीतवितयुपकमौ कः ।

कवचरूपतं सेन्या च सपाय पररोसति-
देवानां षा इति । एर देबा यदा यज्ञ कुन्ति तदानीमाज्यमागादिदिवता

८ अभिषटा आतन्‌ । वततदिन्यायाः परामेव तस्मिनवररे समागत्याजुरा यङ्ग हमि-

ध्याम ्तिच्छन्‌ । अनससदिज्यापतिबद्धासतततीकारतेन वेवा अष्टिरे गायत्री
पदे म्यहं स्तवन्त । तज्क्षरपश्चकस्य पयूहो यजञनुषठानाध्ाचीनो रक्षकः ।
भक्षप्रयमयूहः परतीचीनो रकषकः। ततां सयूहयं यजस्य कवचमास्छ द्नाथामवतू |
तथा यजमानस्थापि । अतः पञ्ाक्षररूपतेन प्च प्रयाजाः पूरपिग्यनते ! भ्य

,-कषरहषतेन त्रपोजूयागाः पशवादजयन्ते । तदुभषं कवन यज्ञपजमानयोरूभवतो

ल्श

स्पामिमूतिर्भवति । यादव पराचनिन्यक्षराै

रक्षणम्‌ । कन रक्षणेन

कष. ड, अ, स्यादू" ९ क. ब्‌, ठ, च, ^त्‌। त" 1

प्रपान ६भवु०१] ष्णयजुदीयतेनिरीयसंहिता । ५९९५

( -परयाजविधिः ) ध
बहूनि मर्तीषनि(व्यलमानि वस्ाेकेऽपि युदार्थं गच्छन््ां सेनायां प्रखादरूथं
शनरेषः परीयैन्यस्य भयोखाद्नाय मृयान्बिनिपादयते । पृषभगि वली
यान्‌ । पयाजरेषेण हविरभिषारणं तरिभते- 1

देवा बे पुरोति । देवाः कदाचिद्यागं कृषन्तो यजञोपषािनां रक्षसापाणय-
नासुरा स्वाहाकारनामपेषेन प्श्वमप्रणजेन यज्ञः सेमापनीष एति विचायं तथैव
समापयन्‌ । वदुपुकत, यजञविष्छेदपसक्गात्‌ । अवः पयानानिषष। तष्केवेणाऽ6-
श्येन बेदयामासादितानां हेभिषाममिषारणे सति यञ्चः सेतो भबति । भो
पूरोदाशादिद्रव्पश्य हविषं पं मधति । किव, यथापूवमृतरमुयति प्राणा
यथा नि््ेनानृष्ठिवासेधेवाऽऽू्पमागद्यनृ्यनमदि निररिष्ेन पाण्नोबीत्थैः ।
प्रकारान्हरेणाभिषारणं परंतति-

पताव प्रयाजा इति । प्रथममापिा्यागानां पिल, पाज्ागि-
सदुतूषाजानां पृषतम्‌ । अतूयाजधिं त हेमिरूपप्ति गृहीवमलि । पएुरोदादा-
दिहविरमिषारणवेकापातपमतमि हविः पथागरोमेगाभिपरारयति । तथा सति
पिवृ्यानीे प्रयाजानां सवन्वि यद्वरिष्टमास्ध््ं दतुत्रस्थानीयानामतूषाजा-
मामपि साषारणे कतं भवति । (षमवार्थं ठ) किङ हरणेन विसषटयति-

तस्मादाहरिति । रोके हि मठिन पुवेण यदुपा वद्रवयं स पुत्र उत्तर

फति खजीवनाथमताधारणतेन संगृ गुह दतोति नतु किति पयष्छतिन्‌ वु
भतृभ्यः किवु यदुपाज्पो वकषितुा व्रणा च साधारणं मवति।
तेन हि ब्रमण सर्मेधि जीप । तथा सा दकिकिः कथिदुरुनो वेदमभीत्म
प्रपाणानृपाणवृत्ानतं जनाति । अरम्यस्तध्ययनरहितो न जानाति । वाहशा-
नामूभमरिपाना समापामुाविष्टा अनिः प्ष्छः-केन हितूना एवस्य कम्य
केवलमसाधारणं सेपलम्‌ । विददमयं तु केन हेतुना साधारणं सेपनमिति । स्प
श्‌ परभरस्याभिक्ञाः पयाजानूयायतृानेनोचरं ददृरिति देषः । प्रयानानामाष्वं
साधारणं, वच्ठेनेणेज्पमानलात्‌ } तृषाण लतधिरणम्‌,, वच्छेषसयान्यव
विनियोगाभाषात्‌ । एषं रौमक; पितृता ुषमोरमि व्यम्‌ । षृनः
पकान्हरेणामिषारणं परंसति- 4

१९६

५२६८ भरौमतसंयणाचायंविरवितमेोष्यसमेता- [ रपितीपकाण्ड-
(्रयाजबिषिः )
अस्कैक्मेवेति । पागस्य द्रव्यस्य यागामागिवान्यत्र पतनं बिनाशो
वति । अवर लिेषु प्रथनेषु पशचदनयेषु हविम्ु शेषः परक्षिप्य । तस्दि-
तद््कनमृषिन्टमेव । रङ्कितसफनदनदोषस्य परिहार एवात्र प्रश्षसेति । “
"पुनरपि प्रकारान्तरेण प्रशंसति
गायश्येवेति । दैकतो ' गायत्याः पञ्चाक्षरर्पाः प्रयाजा अन्यतो गाबन्षा-
` खयकषरहपा अनूना; । पप्य पदूभिव।रणं तेन गायत्येष सोदरे गर धृत-
अती भवति । तेन च सा गायत्री पेजभानार्थं प्रजां पशनुलाद्यति ।
अत्र मासा |
द्ितीषाध्यायस्प द्वितीयपदि चिन्तितम्‌
“८ समिधो मजत्ीत्यादृविकत्वमृत भिना । ,
` घातुपत्यययेरिकंयदविफते मिलता कृतः ॥
अभ्यासक्करममेदोऽत नामतन विधिगमुगे ।
बिधि श्रतितो भाति संनिधेरनुवादता 1
दुदृणपासयोः भूपते“ पति? सनूनपातं बजि! भृहो वतिः
शरहियंजति' स्स्वाहाकरं पजति" इति । तव ¶ अतः श्रुयमणे यजतिषदे
पकेषु यथि द्दातीत्यादिपदेणिष धुम नालि । येन मावनिदं भाष
ह्येत । वसमदा्यतिकयमयुकः मादेक्यमनिवायमिति केनेषम्‌ । यगतिषदा-
ध्यातेन कमदवगमा । कमकलेऽ्यासो निरथकः स्यात्‌ । अयोन्येत-समि-
पो पनतीतपनेन प्रथमभतेन वाक्येन बिहि समिमं यागमूपरितनेधतू-
सैगतिपदूय वतूनपाशदयो देषतास्पा दरवपह्पा बा गुणात विकसिता
विधीयन्ते । ततोऽनृवादारथतानाम्यासेयध्य पिति । वन । तनून१।ददिशम्भानां
व्‌गनापलेन गृणिभिलामवत्‌ । न तवद देवतामिति; चतु्ीहदितयोरभ.
वशात्‌ । नापि र्पतिधिः दतीमान्तत्वामावात्‌ । ततोऽग्निं जरोतीतयाद।पि-
ष द्िषीपान्तानां यक्तं नाभ । यत्त सतुर्णामृपरितनानां यजतिपदूनिमुबादै-
तवापिति, तदसत्‌ । तेषां विधायकत्वात्‌ । पथा समितो गतीत्यम्र गापिपरे षि

११. च. (कव ।९क. ल. च. शसति" । ३. भ. ङ, च

,

(1

ज

..प१०६अभु०१) ` हन्णपजुवैदीयतैतिरीयसंदिता । १२५५
( प्रयाजबिधिः )
रिव भूत्या प्रतीयते तथाञ्धम्वति सतुषं पदेषु विषितं श्रौतम्‌ । अनृादल तु
पुरोबद्ूपस्य समिधो यजतीत्पस्य सतिभानाद्षगम्पते । संनिभिश्च तुषः
विधित्वे च पृववाक्यविहितस्य तमिलामकस्य यागस्य पूनर्रधानापोगततनूनपा-
वादिनामकानि यागान्तराणि विधीयन्ते । नन्वेवं सति संत्तमेदाकर्ममेदः सप्ते,
न लभ्यात्‌ । तथा सति ककपमाणाविकरणेन सेत । भवम्‌ । पेषम्पात्‌ ।
अथेष उ्पोतिरितयसमनवहाणे दाहरणे पागावगमासिव सेजचात्वावगमाततज्ञापाः
करममेदेतृतम्‌ । दृह तु विधायकेपुगतिपैपौगेष्वगेतेषु मेदे च।भ्पासाद्बगते
भिनानां गानां समिलंज्ञामा अन्याः सेक्ञा अपेक्षिता इति तनूनपानं
रक्तं पथदबगम्यते । तसमदृभ्यास एवात्र यागमेदृहतः ।
नवमाप्पापस्य द्वितीयपादे विनितम्‌-
वेबता यजयो वा स्युः पयाजे समिदादयः ।
िर्ण्वादिवदेवतालं न चतुथ्यौचमावतः '? ॥

देदोपूण॑म(तयोः परयाजपञ्चकमार्पातं समिधो यजतीत्यादिना । व्र मथा
गिष्णुं यजि वरुणे यजतीत्यदौ द्वितीयानिि्टा विष्ण्वादयो देवतास्तथा स~
जिदा्ीनां देवतातवम्‌। ततो यरिरदैवताः सरयन्त इति दष्टार्थ्छाम इति केने-
जम्‌ । त्त चतुध्पौ तंदधिेनं वा देवता निदिरयते । तच्यथा- (पद्य तायं जुहू
मात्‌ › (अग्गियोऽषटाकपाटः" ईति । न चात्र समिदादिषु चतुरधवितो वियते ।
तादश्यैपतीतौ देवता मवति । नच द्वितीयया वादर्यंप्रतीमेते | क्ैलीप्ति-
शतमत्यम्‌ । त्च कीनामतादुपपृ्यते । अभिहोषर जुहोतीत्यादौ तदशनात्‌ । यथा
शाकं पचवते पातिकिपाय।; कर्म्यताः परीयते, तथा समि यगवीतयके
समिद्यागः कत्य इत्यध मवति । विष्णं पजतीत्यदै तादरध्यमृषचयैते । पमा
भमन्तेषु तिपो भ्न आपस्य वियन्वित्यादिषु समिद] रिशबैतहनेकच-
नानौता निदि्ाः । तदेव निमित्तीरत्य तरेव श्डैरिह यागा अभिषी-
ब्ते-(तमिपो यजति, (तनूनपातं जति" यजति" वरहिपजति, लाहाकारं
यणति › इति । तस्माना् देवतासंस्कारविधिः, कितु यागाः केवला विषी-
यन्ते | तेषां च भरत्यादिभिः कायैविदोषानवगमात्पकरणेनाऽऽरादुषकारकतवम्‌ ।

कष, उ, तीता दर `

१६१० श्रीमलायणाचयैविरवितमाध्यसमैता- [रदिीयक--
(प्रानधिषिः) ,
पमपयागत्य तु हयपाणाग्यभागादिदैवतासतकरकते दृशमेऽभिषास्पे ।
दृश्माष्पापस्ये प्रथमपदि विनितम्‌-

५ जनयः प्रपा अशरक्किपुपका्ैय स्तिः ।

स्वाहकरिति देवोकेमतद्नवर्भनात्‌ ॥

भदो भेष चतुध्यदिरभावाद्चागमेतरके । ^

विभिष्सपा च सो्ादापरधोन्योदरिनिवरंनम्‌ १, ॥

दपूणमसेष्टो पथपप्रयाण एवमाम्नायते स्वाहारं पनि 1 ¶ति । च

किमिहेरारादुपकारक उताऽऽू्पमागादिषु मक्ष्यमाणानामान्पादिदेवतानां सरकार
इति सशयः । तव स्वाहफारशबयेन देददोष्थते । पागस्य तदकाङ्क्षणात्‌ |
न च पत्यक्षवयनमुपेकय मन्धवणंदवताकृरपनमूदितम्‌ । नन्वयं सति विभिमन~
यरवियपिकरणयं प्रलभ्येत । विधिना हि स्वाहाकाराल्या दवता विहिता । मन्ते
तु यक्ष्यपाणाज्यमागदता भग्याद्यः प्रतीयन्ते । ‹ स्वाहाऽभिम्‌ । स्वाहा
होमम्‌ । स्वाहाऽप्िम्‌ 1 साहा प्रजप्तम्‌ । सह्ठीोयौ › इतवादिको हि
मखः पितः । नायं दोषः गतृका्द्वमान््वरणकम्पान्दानापनेकाथेवतं-
भवात्‌ । पथा मातृशन्दः पस्थादिना धान्यस्य पातारं लननीं चाऽ वाऽ
ग्मादिशयदः स्वाहाकाराष्यदेवत।माचकषतामू। न च स्ाष्ाारारूपदेवतेव संसि-
पताफिति वाच्यम्‌ । तैरछृताधासस्पा अन्यत्रेपयोगामषत्‌ । तस्ादिहेराराद्ष-
कारक इत्याधः पक्षोऽमयुपगनम्यः । वम्‌ । शतुध्पो दितेन वा सवव केवत
विधीयते ।.न चात्र तौ विते । कितपय पिषिदवतायागावुभो बिधत, देवता
पिष्टे पां बा देवताभातं वा पागमा्रं बा) नाश्यः वाक्योदप्रङ्गात्‌ |
न द्वितीयो मोरवापतेः । न तृतीयः । अप्रपस्य पागस्यानमृषाधते सति तदनु
देन देवताविष्ययोगात्‌ । तस्मा्दुधः पशः परिरिष्यते | त्र हि दविवीपा-
नतस्वाहाकारशम्दः पौण॑मातीं यजत शृतपादाविष कम॑नामवेयं भविष्यति । तसमा
कृण्यमागादिदेवतारेसकार उत्तमः प्रपाणः । एवं च सति सोयादिषितिषूत-
पपाजमनने धरथानदेवतवाच्यग्पाषदूपरित्यागो बाधविचारान्तगीतस्यामिकरणस्य

स. च. पु क्ष्यः २क.ध्‌.ङ्‌. च. गतिमन्ति ३ ९, घ. क, च, भन्यदुरनिभः |

भषज] षष्णयजूर्वदी यौेचतिरी यशंहिता । : १६०१
( प्रयाजकिषिः )
फलं मदिष्यति । पत्त पश्िमाभ्पाये प्रपाजनामनृष्ानकरते पृएकमः प्रमागभिषि
विनि तस्माभिखिि तर्ज ला पशरय पोषदसीत्यनयोरनुषक्योः पषा
पढ एव प्रपणमित्याभिपर्प ततैवोदाहतम्‌ ।
तृतीयाध्यायस्य तृतीयपदि चिनितम्‌-
तन केलङ्गं पयार कतङ्खवा न चाङ्गता 1
पकरियाया अमानलान्नैराकाङृश्येण वाक्ययोः ॥
पष्‌ागदिः फला (लेशोक्षा कथेभावोऽ(वेोषि बे कतः ।
तेन प्रकृरणाम्नानं तस्ादृ्गाङ्गिता तयोः ॥
सार्पपाददमे ब्रनियोशकववेनोकतानि यानि श्रतििक्गबाक्यानि तेभ्योऽन
विरिक्त किंदितमफरणनामकं पमाणे ने पेदे प्रयाभः। नहि पदत्तामध्या-
न्षपेरतेसुष्टः कथिदेदमागः क्वदित्केनविदाम्नायते । एकंवक्यवःभापनो
बोक्यरमृहः पकरणमिति बेत्‌। न 1 वाक्ययोः सतोः पदेकबा्यषामा
भमावात्‌ । नहि “ ३रृणमात्तम्पां स््गकामो यजेव “` हेमिषो
. यणति › इत्यनयेर्वाक्ययोः' परसवराकाङ्षऽरत, येनेकवाक्यवा कपयेत |
तैरमलिषजादीनां न दुवोपूणंमासताङ्तवपिति प्रि भरूमः-पयाणाद्यः फरुहतषः
परेषप्रबुिहपतवात्तवा।दवत्‌ । दचपूणम।सावुपेकरोर्पकार्यो करणतासदीो१-
हेतदभुवैत्‌ । तथा सति किं पयाणदिः फं किंवा ददोपूणमसयोस्पकरण-
भित्याकाषक्षयां रेपे वाक्येक्वाक्यतारूपं प्रकरणं, तेन ब प्रपाणादीनानङ्ग-
छं प्रतीयते 1 वत्ीयाभ्यायस्य प्रथमपदे बिन्तिवम्‌-
५ अभिक्रमे जुहोतीति युक्तं कवाऽलिठस्य तत्‌ ।
किंवा प्रपाजमातस्प एत्लकतुमतं भवेत्‌ । ५
परथाजामिकमणयेोः क्रियातवमू(तादु)भोरपि ।
मिथःबन्धराहितयासमेवं हेऽपि समावतः ॥
कपोगाददोषभेत्तमनियं समाहिविः ।
ततः प्रथाजकतानिप्पाचतकरवैवास्य सेयुतिः. १ ॥
द्दीूणिमासपोः प्पागसभप शरुयते-अभिकरमंजृष्ोति, इी। तत होमके
. मदेतदाहवनीयस्य।ऽअगिमृह्येन सेषरणं तत्छत्लदे पणीमाततकवां संबध्यते,

क, ष, ट. "सक्क्वङता ।

११०९ श्रीमत्सायणाचायंविरचितमाष्यसमेता- [र्दिवीपकाण्डे-
( प्रयाजविषिः )
मषु पयाजमानके् । कृतः भमिक्मणस्य क्रिपाहपसय करकतवाम्‌केन श्र
सालक्तिमया सेमन्भारेभवादिति वेत्‌ । मेव, क्रिपा्पतवदि दशपूर्णमासक्रिपपा
सेबन्धालंमवत्‌ । अथोच्येत, अभिक्पणे करैकारकेण सक्षात्तनध्पते, तद्दारा
हहनदपूणैमातकमेण। सेबभ्यत हति । पदेतत्तमाभानं प्रमाजरेवन्येशपि समा
नमे । भवः संनिभिबरास्यानकर्वा सैबध्पो ।
षदुप्पायस्प प्रथमपद विनितम्‌-
“भमिषा प्रपाजानां मेषेण हविर किम्‌ ।
गोषृधारणत्ामे कं नो वाऽपिषारणम्‌ ॥
नन्पधा वेन ते काय न करय प्रतिपत्तितः ।
पाजापत्यदषायश्ि न कोऽप्यधाऽमिषारणात्‌ ', ॥
प्रहृतो भरतं भयागरोवेण हवी ्यभिषारयति' हति । तदेतदरिहृत।षतिदिम्‌ |
वि्तयश्च बाजपेयगत; पशवः । ते च द्विविधाः-कतुपकवः प्राजापत्याः षृरा-
अश्रेद । आनये पदमारमभतेत्यादिना विहिताः कतृपशबः । इतरे तु सप्तदश
पराणवृत्यान्पन्‌।ठमते इति विहिताः । ते रोभयबिधाः पृदाबः प्रतः स~
हेवोषकरम्यन्ते । ततः सरा सरुदेव प्रयाणा अनुषटयनते । वष ऋतुषरनां
परावःतवन एषाऽऽटम्बन्यतानदीयहविषां प्रयाजरेतेणामिषारों निभिक्रमेष ति~
ध्यति । पाणापत्यपदनां तु पथनकरणप्न्तमेव तदानीमनृषानम्‌ । आत्मसु
ाध्ंदिने सने.। ततकारविदषस्य नह्साम्यारभत एति विधानात्‌ । तेषां च
पराणौपत्यपशूनाममिषारणाध प्रातकाठीनपरयाजोषो भारवषितन्पः | न चति
शहा तद्वारणे तेभषति । कतुष्नृष्ने गुहवा म्पाृतत्ात्‌ । अतः पत्रानारं
तेषा तमियं रेषो धारयितम्पः । अन्यथा प्राजापत्यहूविषां प्रयागरेवेगा-
निषारथातिदेः । तरमाद्छेषधारणतताने सैपादुनीपे इति प्रति हूमः-ते उने
न करैप्पे । कृतः । अभिषारणस्य रेषणतिपत्तिहपतवेन हमि ःतेस्कारकातवाना-
मात्‌ | नहि एय समवि मदोऽधैः सैस्कारः कलयितुं युक्तः दहं च शावा
रिकतकरणमन्पथा प्रयाजरेषोरेतापां कृवामाज्पमागाधेतम। गृहमाणं संकीरदेत ।
भतो, रिकीक्रणरूपपतिपस्पथमेव परशतौ शेवेणामिषारणम्‌ । अस्तु षौ तत्र

१४.१. उ. दिश्यते । वि । २क.ष्‌. द. च. "ण संस्कारार्थं सि"। ३
स, "पत्यानां हुबिषामः । ४ स, प्रतिपादने सृति । ५ क. प्‌, ङ, बाज ।

मषा०दअ०)] = हष्णयज्दीयतीतिरीयस हितां १६५६
( प्रयाजनिधिः )
हनिःतस्कारोऽपि । तथाऽपि प्राजापत्यवपायामारमधारणं ष्यम्‌ ।.हक्षत्वनिबा-
रणाय समिषधति । न च पराजापतयवपायां हकताऽसति । नसोपनेव तद~
पाषा निव्तितित्वात्‌ । भत दष भूयते-५ शम्या व] एताहि वपा महंनािृत
शे ब्रताम यद्नहनाम्याठभते तेनोशम्यासोनाधिपताः १ इति । रम्भा
हका कृत्यः । तस्मच्छेषृभारणततन् न कतैन्ये |
तमभाम्धन्बि्तितम्‌-

५ चतर्धसय प्रपाजस्य हिमापोपमृतं पतम्‌ ।

गुह्वाभ्नयतीत्यौपमतं नेषा पोनयेव्‌ ॥

पंयोजयेदुाऽऽनीतिः प्रयाजाद्यलिरा्ता ।

भतोपमृत अन्तो जोहवेन विकल्पनात्‌ ॥

म्‌ प्रयोजकता यैवं तरितयार्थं हि जौहवम्‌ ।

आतिहायेह इत्ुक्तेभतर्थं सा प्रयोजयेत्‌ ॥ ॥

दपूणैमासयोः श्रूषते-“ अतिहायेडो बर्हिः प्रति समानयते वुद्शागौ-

पम्‌ » इति । अस्ययमभः-पजवानांदुचाजानां ध्ये तृतीयः परथोज षद्‌
शब्देन बहुवचनानेनामिर्धापते । तं तृषं पयाजमतिकम्य बहिनीमकं चतुरं
भानं है तुमपभृततक।यां सवि स्थितं रतं जुहवापानेतन्यमिति । तेवा"
यनमुपमृत्याज्य्रहणस्य न प्रपोजकम्‌ । तथा हि-जुहपपदुप्षात्‌ तित्ष्‌
सुकवास्यगरहणपरकारसद्विनिमे गभेवम्‌ नयते “चतुहवा गृहणाति । भष
वभूत । सत्हुवायाप्‌ । यन्लुहषं गृहणाति । पमजिभ्पस्तत्‌ । षदुपभ्ा्ि ।
ममाजानृयनेभ्यसतत्‌ । त्से बा एतयज्ञाय गूहते । वदू्वायामाग्यश्‌ १
षवि । तथ नेवं केलं प्रयाजा मोपमृतं तु पयाजानूपाजाध पिति पयजञेषु
जोहवमोपमृतं चोभयं वरिफलते । वथा सति८यद्‌। जौहयेन परथाना इष्नते
सदानीमोपपतस्याऽनवनमेव नास्ति, कत आनयनस्प प्रयोनकलम्‌ । "यद्‌
स्वौपभूनेन पयाजहोमस्तदानीपोपमृतस्यर् परथाजाथमतरनूवाजायैम्‌ | हवोः
प्रथाजताधनमर्ध भथममयाजकाठ एव लुददमानीतपति न तस्य बतुथैपानं
परति समानयनं विधीयते । पच्चनूयाजाथमितरदमुपमत्यनरिषटं वनमभ्वे किते
शपुथपरपाजे भति तमनेतव्यम्‌ | व्वनूयाजेरेव परुकतमिति न तश्याऽऽनयन्‌

१क.१. उ. च. तेन'द। २ च, नैव । ३ स, करप्यते |

-१६०४ श्रौभत्सायणाचार्यविरवितमाप्यसमेताः- [रदितीपकण्डे-
( पमरयाजविधिः )
पृथोणकपरिति परनि दूभः-पओहप तसम।गनितयार्) सदौपमृतं तदेवबिहि-
पमाणदपाथैमनूयाणा् चेतेव बा्पदुयस्य प्यवस्थाय। तेभवनतामष्दोषेष्ो
विकल्पो नाऽभषिवु शक्यः । षदा जोहवस्वीकारसतदानीमौपभृषवाक्यस्व
पु पामाण्यं परिःयलेत, अपरामपामाण्यं सवी कित, पुनरपि कदाविदुिमर-
तकर तयक्तं प्रामाण्यं सी कियत, सीहतमपामाणयं परिवगेतेलोपभतवाक्षे
चत्वारो दोषाः| जोहववाक्येऽ्येषं चत्वार इत्यष्टौ दषाः । यथोक्तम्पवस्था ष
५ अतिहायेडः " इति वाक्यद्भ्यवसीयते । तथा सत्यौपमृषस्यानृषामा बधा
भरयोजक तयेव चतृथोतिभप्प।जनिभादकृमानयनमपि प्रयोगकमेव ।
पञ्चमाध्यायस्य द्वितीयपादे विन्तितम्‌-
४ प्रागानूयाजसिद्धये पतैक्यमृत भिव ।
एकोपमददमोरयें दृष्टा ्ती विरूपो तथा ॥
बिहतौ पात्भोऽस्तु इ्दा्यपरषद्‌ज्ययेः ।
एकमति अरहारकेतमयेक्यं पो द्रयोः ॥ »
अद्ीगोदीयपशो पयाजानूयाजसापनं दरव्यं धारयितुमेकमेव प्रं क्यम्‌ 1
कुतः । महतादुभयाभर्याऽस्यदेकयेनोपपरता परततेन िहतावपि तदति
देशात प्रति बूमः-पकूतिवत्केयदाव्येन पयाजा इ्यन्ते । अनूपामासतु
पृषद्येन यष्ट्याः । पृषदस्येनानूयाणान्ययृति, इति तद्विधानाह्‌ । एषदाण्यं
नेम्‌ दुमिमिश्रमाग्यम्‌ । नहि शृदधपभयेरिकेनःपत्रेण धारणे सेमवति । तस्मा~
द्व प्रथमजम्‌ । यत्न दतुधस्य पथपपदें बिन्तितं जुहवााग्पमरहणे पयाणव्र-
याधेमूपूतयाभय्हणमनू पजा थ वेति । यद््यमैव विनितम्‌-उपधरति पतु
सेतदुयाद्से्येति) तदुभपमस्मामिराभ्यप्रहणविषायके परयष९ रक दत्यतृम।क
भदरिषम्‌ ॥
„ दति शरीमत्सायणसायतिरसिते माधवि वेदाथैपका रष्णयगुर-
दीपौ िरीयतेहितामाष्ये दितीयकाण्डे पपपादके
प्रथमोऽनुवाकः ॥ १ ॥
५ न
१. ग्रस्तो वि" ।९ च. "तु्यपन्रम"। ६ क. ध, ड, "दस्तु । ४क.ष्‌, च्‌,
पतरप्रहेऽश । ठ. "पत्र महेऽदा* ।

#

1 च

ा पैपा०९अनु०२) हेष्णयञरवदी यतेत्तिरीयसंहिता ।
( आज्यभागविधिः )

९५४

( अथ द्ितीया्टके पष्ठमपाठक दवितीयोऽतृवाकः ) }

चक्षुषी बा एते यज्ञस्य यदान्थमागौः यदा-
श्य॑भागो यजति चक्चपी एव तयस्य प्रतिं
दधाति पूर्वार्धे ज॑हति तस्मापू्भे चक्षुषी
परबाहगजचहोति तस्मांसरवाहकचक्ष॑पी देवलोकं
बा अभिना यज॑मानोऽनुं परयति पितृलोक
सोमेनोत्राधऽयं जुहोति दक्षिणा सोमायै-
वमिव हीमो लोकावनयेकीकयोरनुरूयात्यै
राजानोवा एतौ देवतानाम्‌ (१) यदुगनी-
पोमांयन्तरा देवता इल्येते द्वतानां विधत
तस्मादा मनु्यां विधृता ब्वादिनों वदान्त
कविं तये यज॑मानः कुरुते येनान्यतोधतश्च
पदनदाथारोंमयतोवभ्तचैमनुच्याऽन्यमा-
गस्य ज॒षाणेनं॑ यजति तेनान्यतोंदते दाधा-
र्य॑मनृच् हविषं कचा य॑जति तेनौभयतेद्तो
दाधार मूर्धवन्तीं प्रोतृवाकया भवति मूर्षानै-
मेवैन समानान॑। करोति (२) निगतव्या
यजति भ्ावृनयस्यैव पशि भवते केोरिन ५ ह
द्म केश सात्य॑कामिरुवाच संप्तप॑दां ते
शक्षरी\ श्वो यज्ञे भर॑योक्तासे यस्यै वर्थिणं भर
जातान््रवयाज्त भरति जनिप्यमाणान्यस्प
वर्िणोमयो्ौकयार्योतिंते यस्थै॑वीयैण

१६०५.

१६०६ श्रीमल्सायणाचारथविरवितमाष्यसमेता-- [वितीयक्‌ण्डे-
( आज्यमागविधिः)

पर्पिनान्वान्धुनक्ति जघनार्धेन धेनुरिति
प्रस्ताषठक्मा पुरोनुवाकयां मवति जातानेव
कृस्या एुदत उपरिंशष्टक्ष्मा ( ६)
यज्पा जनिष्यमाणानेव प्रतिं नुदते प्रस्ता
ह्क्षमा पएरोनुवाक्या भवत्यस्मिननेव लोके
ज्योति्धंत्त उपरिट्क्ष्मा याज्याऽमुभिन्नव
लोके ज्योति ज्योतिप्मन्तावस्मा इमो लोकौ
भवतो य॒ एवं वेद॑पुरस्ता्क््मा परोनु-
वाक्यां मवति तस्मौसूवार्िनानडवानधुनक्टयु-
प्रिदहक्षमा याज्या तस्मानान धेनुं
एवं वेद ङ्क्त एनमेतौ वज आश्य वज
आञ्य॑मागौ (४ ) वजो वषट्काराश्चेव॒त॑मेव
वज संमत्य प्रातृभ्याय भ्र दरत्यछम्बद्का-
रमपगयं ष॑ट्करोति स्तं गायत्री पुरोनु-
वाक्या मवति विष्ुम्पाम्या बदननिवक्षत्रमन्वा-
र॑म्भयति तस्भाद्राह्मणो मुख्यो प्रख्यां मवति य
एवंवेद भेन प्रोतृवाक्यपाऽह भर॒ ण॑यति
या्प॑या गमयति वषट्कारेण पृरोग-
वाक्य॑या दते प्र य॑च्छति यान्व॑या प्रतिं (५)
धृष्ट्कारेणं स्थापयति चिपद्‌। पुरोनवाकषया।
भवति प्रय मे लोका र्ध लोकेषु प्रति
तिष्ठति चैषा यान्यां चठ्ष्द एव पृद्ू-

्ाऽ्द्जनु ०२] ष्णयुदीयतैतिरीयसंदिता । ` १६०७
(आल्यभागविषिः )
नव॑ रुन्धे द्वधक्षरो व॑षद्कारो द्विपायज॑मानः
पाष्ववोपरिास्रति तिष्ठति गायत्री पुरो-
नुवाक्यां भवति बिष्टग्यार््धपा वे सपपधा
शकषरी यद्वा एतय देवा आशिकषम्त्शकनुवन्य
एवं वेद॑ शक्नोत्येव यच्छिक्षति ( ^ ) ॥
देवतानां करोदुपरशठकाऽ्मानी प्रं शकनेत्येव दे 4) ।

इति छष्णयजुर्वदीयतैततिरीयसंहितायां द्वितीयाष्टके
पषठप्रपाठके द्वितीयोऽनुवाकः ॥ २॥

( अथ द्वितीयकाण्डे षष्ठपपाढके द्वितीयोऽनुवाकः ) ।

जयानुवाके विस्पष्टं पयाजाः प्च वर्णिताः ।
अनुवाके द्विवीयेऽसिन्वक्तम्यवाज्यभागकौ ॥
तन्मन्ास्तम्मन्वकाण्डे समाम्नाताः ।
कल्पः-'पद्‌ा ज।नात्यस्येऽनङ्गहीति वदाऽश्नेयस्याऽऽन्यमागस्य पुरोनुषाक्मा-
मन्वाहामिवधाणि जह्षनदिति पौ मास्यामभ्निः परलिन ज्मनेत्यमाव्‌।स्पायां पदा
जानात्यभ्नि यजेति तज्गुषणेन यजति जुषाणो अभिराज्यस्य वेविति यदा जा-
नाति जतोमायानुहीति तत्सोमस्य पूरोनृवाक्थामन्वाह ल^ सोमासि तततिरिवि
रोणमस्पां सोम गीर्भिष्ट्वा वथकितयमावस्पायां यदा जानाति स्तोमे णेति
तण्युषाणेनेव यजति लुषाणः सोम आशण्यस्य हविषो पेलिति › शति ।
तव पथमस्याऽभनयस्प प्एस्तु-
अश्मिषत्राणि जङ्घनत्‌ । द्रविणस्युविपन्यया । समिद्धः दुक्त आहवः ।
शुषाणो अभिराज्यस्य वेतु» [ना० का० ३प्र०५अ० ६] एवि।
अपमाभिरस्माननुगृहणातिवि देषः । कीटशोऽपनिः । वृत्राणि कमोनुष्ाननि-
वारकाणि प्रपानि जङूषनद्तिशयेन हतवान्‌ । विपन्यया विरिष्टाऽसमत्कृतबा

९६३०८ श्रीमत्सायणाचार्थदिरयितभाध्यसमेता- [रदितीयक्डे- '
( आज्यभागविधिः )

स्तुत्या दरविणस्युरस्पदरथं दरविणेच्छः समिद्धः सम्परव्वाटितः दक्र; शोचमान
भाहूतः समन्तादृस्माभिराकारितोभेनाऽऽग्येनाऽऽहुतो वा। जुषाणः पीषमाणोऽय-
मञ्षिरार्पस्प वेत्वसमाहृतापिदुमाज्पमश्नातु ।

परथमस्य सोम्यस्य पसु

५ल\ सोमासि तततः । तर राजत वृषा । ल भद्रो भति क्रतुः ।
गुषाणः सोभ आण्यस्य हविषे वेतु » [° का०दप० ५अ० ६]हति।

हे सोम ववं सतां सद्धिरनृष्ठितानां कर्मणां प्रतिरति । किच तवं राजा
दीप्तिमान्‌ । अपि ब प्पवाती | च, भद्रः फलप्रतेन मङ्गलकूपः करतु
रि । तस्य करतोतिप्यद्कतात्‌ । तादृशः सोम इद्माग्यं हविरश्नातु ।

दवितीपस्याऽनेयस्य पाढस्तु-

५अस्भिः पलेन जन्मना । दरम्भानस्तनुषर स्वाम्‌ । कवििमेण वाकृषे ।
जुषाणो अभ्मिर्‌ज्पस्य वेतु " [ना० का० ३प्र०५अ० ६] इति ।

अपमानः परलेन पुरातनेन स्वजन्मना स्वां तनुवै वनु कुम्मानः शोषय
स्किधिपञ्चिलण्डितः प्रामिभायज्ञो विगरतिजा कृषा सतति जावा वापृे
वृ प्राप्तः । गुषाण इत्यादि पवत्‌ ।

द्वितीयस्य सोम्यस्य पटसतु-

५ सोम गीिषट्वा वथम्‌ । वर्षयामो वचोविदः । सुमृहीको न आमि ।'
जुषाणः सोप आज्यस्य हविषो वेतु » [ ब्राण्का०३ प्रण ५अ०६ ति ।

हे सोम वचोधिदो वाक्यतातर्पाभिजञा वयं गीर: स्ुतिरूपाभिवमि-
यामः। लयं तु सुमृषटीकः सम्यक्सुखयनोऽस्मानाविदा । वाषण तेम आच्च,
इषिरशनादु । मन्यकाण्डोकततिरतः साध्यावाज्यमागौ विषते

चक्षुषी वा इति । यजमाननाहणेऽकीपोमाभ्यां वै कषधकुमातिषुकत-
त्वदाज्पमागयोयेजञच्षटवम्‌ । आहवनीयस्य पू्ाधिमागं हेमदेरतेन विधते

= जहोतीति । ठोकेभी गिरतः पूष॑भगे मधुप विहतो न तु
ृष्ठमगि |

प्रा ०६अनु०र] षृष्णयजुरदीयतेतिरीयसंहिता । ९६०९

( आज्यभागत्रिषिः )

उभगरोराहुयोः पङ्किूपलं परिमाणौैषम्यं च वरयितुं ताभ्य॑ विधते

परब्ाहगज॒हेतीति । परवाहकतण वथा मवति तथा बुहवादि्यथैः 1

एकस्यां पङ्कवुत्तरदृक्षिणदेशं कमेण विधत्ते

देवलोकं चा इति । देवरोक़ उततरदेशश्यः। पितृदोको दक्षणदशस्थः ।:
जभवस्तथाविधेन हेमिन तयोरनुख्यातिरभिज्ञान भवति ।

उमपोराज्यभागयोमष्यद्दं परथानयागस्थानत्वेन पिषते-

राजानौ धा इति । ध्यते इत्यत्र बहचनव्पत्यपो दृष्टयः | प्रषािदे-
बता हि तयोर्य द्यन्ते ।

अत एवाऽऽ्कोणिका आमनन्ति-

५ यदा ठेखायेते दोवः समिद्धे दृभ्यवाहने ।
तदाऽज्यमागावन्तरेणाऽऽहुतीः प्रतिपादयेत्‌ +? ॥ इति ।

एवं च सत्युभयतोऽवस्थिताम्पां राजभ्यां मध्येऽवस्थिताः पधानदेवता विशे-
बण धृता भवन्ति । अथवाऽ देवताशब्देनौवान्तददेवता विवक्षिताः । ता अन्त-
रेण तासां पध्ये राजानावञ्नीपोभाविन्येते ¦ ताश्च देवताः परितोऽ्स्थिताः
जेधकमूत्पवदेतौ राजानो विशेषेण धारषन्ति । अथवा राजम्पां ताभ्पामन्वा
देवता जीबितपदाननेव पोमिता भवन्ति । यस्मादेवं तस्माहोकेभपि मनुष्बाः
सदं राज्ञा विधृता वतन्ते ।

इत्यमान्बभागो निरूप्य तदीये याज्यानुवाक्ये उपरितनस्याऽऽनेयस्य भभा.
नस्य हविषो याज्यानुवाक्ये च करमेण विधत्ते

बह्मवादिन इति । अन्यतेऽधोभाग एव दृन्ता येषां ते गवदुयोऽन्यतोद-

(न्त)सतानपदृन्धेन यजञङ्गेन यजमानो दाधार प्राप्नोति तध्ज्ञ्गः किं नाम

यजमानः करुते । उभयत ऊरप्वाधरयेदन्ता येषामधादीनां त उभवतोदृत(नष)
स्तन्येन प्राप्नोति तदपि किमित्येवं नकषवादिपेके शिज्ञाः पृः ( ष्टषन्तः ) |
इतेरे विज्ञ उततरणवद्न-भज्पमागस्य होमकाटे पूरोनृवाक्यारूपेण कावि
चं पठित्वा या्याहूपेण जषाण इत दियजुषा यागं करोति । तेनापोमगि

१.१. ङ. च. हाभिः। २क.ष. इ. च. "नान्तर दे" 1 > स. सेव्य |

१९१० धौमत्सायणाचारथविरवितमाष्यसमेता- [रदिवीपकाणडे
( आनज्यभागविषिः )

सेप्णापा कः पठेनाधोमागस्थदन्तयुक्तासषनाप्नोति । परधानस्याऽऽनेयस्प
हिमे हेम परोनुषाक्याभप्यषमेव १९८] पाज्यपाऽप्यृषैव यणति । वेना ऊ-
घमोवयोकरैचोः सपृण॑तवेन भ दपेऽपि दन्तयुकतानश्वादीन्ाप्नोवि । तवराऽऽभ्य
भागविषपा पुरोनुवाक्या पजुब्रतयभये पू्ैमवोक्तं व्याख्यातं च । आभियमिषये
च माज्यानुवाक्ये वक्षयेते। तस्म ीदशमवोभयष वक्तव्यमिति विभिः पयंबस्पति ।

आमिपपगश्य याज्यानुवाक्ये सामान्येन विप्राय विशेषाकारेण विधत्ते

मध्वन्वतीति । मूधशम्दो यस्यामृच्यसति सौ पूधन्वी, तया समानानां
भभ्ये पजमानं मूर्धानं मूर्वदुकष्टं करोति । नियुच्छन्दो पस्पामृच्पालि सषा
निमुलती, षया वैरिणां पभितरां नि( पि )पोजयति । एते याज्यानुवाक्ये
भन्काण्डे तमम्नति । तपोिनियोगं बौधायनो दशयति--“ अथ हविषाम-
्िमूभौ मुषे यक्ञसयेत्यामनियस्य पुरोडाशस्प"” इति । ततर प्रथमापाः प्रठसु-

५ अपिना दिवः ककुत्‌ । पतिः प्रथिव्या अयम्‌ । अपार रेता
जिन्वति ”। [नाण का० ३१०५अ० ७] इति।

अयमश्नरादित्यर्पेण दिषो दरोकस्य ककुदुच्छतो परभा रोकस्य शिरः
श्थानीमः, प्थिम्पाः पतिदहंकारिवेन पाटकोऽण्यये, किंचापं रेता-
स्युदककपाणि स्थाब्रजक्गमालकानि शरीराणि जाहरभिूतेण जिन्वति
प्रीणयति । द्ितीयस्पाः पस्तु- त

५ भमो य्सय रजसश्च नेता । यत्रा नियुद्भिः सचते शिवाभिः । दिवि
भानं दधिषे सुवर्षाम्‌ । भिह्मभे चङ्पे हव्यवाहम्‌ १ [ ना० का १ प्र
५अ०७] इति।

अथमभिमोकस्य ततरानुहेषस्य यज्ञस्य तसिमन्यक्े पवरतकस्य रणोगुणस्प
च नेता परबत॑को निर्वाहकः । तादश हेऽ यत्र यस्यां दिषि शूम॑हपो भूता
निषेद्धी रथे नितरां योज्यमानाभिः शिवामिरुतमामिरश्रजाविभिः सतते सम~
वषि त्यां दिवि पूर्नं रिरोषदुनतस्थिति दवथिषे धारयति । कीदशं मूर्षान,

१ स, "मागो" । २ क, ष. ठ, च, 'समाहचमे" । ३ क. ष, ठ, च, विषिवि" ।
४ स, "हपाकादिका" । ५.क, ष. स. च. "ुद्धरेर्नित ।

ब

पपा०दअमुं०६] छेष्णयज्वदीयतैत्तिरीसंटिता १६१
( आज्यभागविषिः )
सुवर्णा सुवः स््गोके स्यति सवेद्‌। तिष्टतीति सुवपां्तं सुवर्षाम्‌ । सोमपावस्‌ं-

विङ्गोऽधेशब्द्‌ः । हेऽ विषेसिन्यजञे हव्यवाहं हविषः पापिकां भिङ्घं जटां
चरूपे करोपि । तदिदं पाज्पानुव(क्यायुगटमनेकपकारेण पशंसति-

केशिन हेति । दरभनाम्नः एः कथित्केशी, सत्यकमपुतरोभरः केशी)
तोदं परति सात्पकामिदते-हे दाभ्यं शवः प्रयोज्यमाने ते त्वदीये यञ
सष्भिः परैरूपेतां शकरीछन्दस्क गूषं पयोदेयेसे । सा च करेगतयन्वीरप्वी ।
५ अभिधा » इत्याद्यखलपः प्रदाः । “ मुवो यजतस्य » इत्पाद्यश्रतरारः
प्रदाः । तदुभयं भिटित्वा सपपदा शक्करी भवति । रक्तिरस्पा अस्तीषि
शक । सा च शक्तिरेव वर्या । यस्याः शकवरयाः साम्येन पूव॑मुलनान्ध
वृ्पाश्यणुद्वे निराकरोति । जनिष्यमाणाश्च पथा नोलल्स्यनते तथो करोति ।
मतिनुदेते परतिवध्नातीत्यथंः । किंच, तदीयेन वीर्येण मूरखकस्वग॑डकथो-
अर्योतिरत्केप पुरुषो धत्ते । किंच, तदीमेन वीवेण मीव उङ्गटशकट-
वाहिना स्कन्यरूमेण पूर्वभगेन(ण) स्वामिनं पाठपति । धेनुश्च क्षीरथदेनोध-
साऽ्रममिन(ण) स्वामिनं पाठयति । पथाविवेयं शक्वरी । साग्यानुवाक्यपो-
ख॑कषणं दरैषति-

पुरस्ताह्टक्षमेति । मन्त प्रतिपाधयाया देववामा नाममेयं कषम त्स्याम
पवौ विधते सा पुरोनुवाक्या । तनाम यस्याग्रे विदयते सा याच्या |
वद्वथा-५ अधिं ? इति पवाऽभनिशब्दः । “ निद्भाममे चकृषे हब्यवा-
हम्‌ ” इयुत्तरा्थेऽभि शब्दः । पषिगतेन दंकषणेन परवोसनभरावुभ्यानिराकरोति ।
रत्तराधैगतेन रक्षमणा जनिष्यमाणैपरिमिबन्धः ।

तदेष पू्ोराधैगतं क्षद्रपमनूद्य पुनरपि द्वेधा परशंसति

पुरस्ताह्क्षमेति । अस्य टोकस्य पू्॑भाविलासूवंभाविना चक्षणा ण्योति-
भबति । स्वरगस्पोपरिवर्तिलादुपरिवर्तिना कषणा ज्योविः । वेदितुरपि वदेव
फकम्‌ । एवमनदृहो धेन्वा पू्ोततराध॑सम्यं पोज्यम्‌ । एतस्पोमयस्य वेदि
तासेतौ पेन्वनहो स्वस्वोपकारेण पारपतः ।

क, ध्‌. ड. च. कतवोरथव" । ९ फक.ष. ङ. च. शे । श । ३ च. बैरिणः।
४ स.श्याप्रः । ५क. च.ड. च, "तक्षतं पुः । ६ स. क्मणा। ७,
"वृष्यनिराकरणम्‌ । उ* ।

१६१२ श्रीषत्सायणाचारयविरंचितभाव्यसमेता- [रदवितीयकाण्डै-
( आन्यभागविधिः )

अथ वा्यान्ते प्रयोज्यस्य वधट्करस्य विधिभथवदिनोनपति-

वज आज्यमिति । तानुगव्रासणे-“ घृतं लट्‌ पै देवा वनं एतवा
सोभमप्रन्‌ ?' इतयुक्ततवादाज्यर्म वजत्वम्‌ । (वृध्र।णि जङ्घनत्‌!” इति मन्वा
म्नानादज्यागयोद॑जल्म्‌ । “ वषट्कारो परै गायने शिरोऽच्छिनदिलयुक्त-
तवाद्मदूकारस्य वजयम्‌ । तिदेतव्रपमाज्यमागाष्पकपमौणि मिलिता त्रिगुणो
वजः सप्ते । वादेन भरतृष्यस्य पहरणे सति वषट्कारेण वेवरध्पं तस्य
प्रहारस्य न भवति |

तस्य वषट्करस्योश्चध्वनिं विधते

अपूरयेति । भप जेषि छृतेतयथैः। स च ध्वनिभ द्यस्य हिसपि
संपद्यते । अयं च वपद्कारपिषिर्नेपािमान्यास्वि समाने ब्रट्यः । षषृदैका-
रिण्यः सरव्रेतयशचलापनवचनात्‌ ।

पृनरप्पभेयस्प पाञ्पानुवाक्ये चनदोदार प्रशंसति

गायत्रीति । « अधिधा » हृति गायत्री । सा च ब्राह्मणेन सहोवन-
त्वादूत्रसस्वरूपा । “मुपो यज्ञ्य ? इतिं नि्प्‌ । सा च क्षत्रेण सहैवनतवा-
सत्रप । तथा सति गायीविष्टमोः परापर्येण बाञणमनु पशवक्षत्रियः प्र

` ववान्भवति । यस्माद्धह्णः पू॑भरवृततस्तसममुख्यौ भवति । मृते भवतीति

बयुतत्तेः । ददनं प्रंतति-
पण्यो भवतीति । पनरपि पुरोनुवाक्यादिषयं पदेयदेववासमीपपरािदारेण

` प्रंचति-

पेवेनमिति । पुरोनुषाकयपरिन, एविमो दातारमेव देवानाम प्रकरेण
कथितवाम्भवति । पाञ्यपा तै परमेण नयति । षृषटूकोरेण देषान्धाप्रयति ।

पनरपि तस्य प्रापितस्य यजमानस्य प्रष्ठपनद्रिण परशंसति

रेवैनमिति । एनं यजमाने तिमिरैः कपद्स्तेन गृहीता देवेभ्यः पदाम्‌
त्ोपवेशयति । पद्संर्पागक्षरसरूपां च प्रशसति

जिषदेति । पदषु पशिषु सत्त पशवदेव बाहणमोजनादौ कीरादिकं दातु
कङ्को दवाभ्यां पादाम्यां स्थिरस्विषठति ।

१क.ष. ड, रेवै" ।२ स, 'टकारोऽन््यः सू" |

१

[५1

अ क

पषा०६अनु ०२) छृष्णगञुरवदी यतततिरी यसंहिता । १६३३
( आज्यभागविषिः )

पषैमुकतं सप्पदान्ते शक्ररीमिति तर परदोद्‌ाह्रणेन प्रशंसति~

गायत्रीति । देवा यतकाय॑महिश्पागिकषल्शक्ता मवमितयैच्छन । पदा प्र.
स्मरामि कार्य कर्ैपभिति िक्षिववन्त एतया शक्रं ते तत्कार्यं कर्तृ शक्ता
अभवन्‌ । एतददिताऽपि यत्कार्थं कपु चक्तिमिच्छति तत्कथं शक्तो भवतेव ।
तदेवमाभयस्य याज्य(परोनुव(क्ययोर्विधानेन उक्षन प्रशंसया च प्राज।पयोष
दाथाजादीनां याज्यानुवाक्याः सर्वां भत्वकाण्डाम्नाव। व्याह्पात। व्यौ; ।
ताः स्वयमाम्नावक्रेणोदाद्यक्षरा्थं वर्णयामः । कलः“ परजापते स॒ वेदेति
यस्य प्राजप्त उपांदापाजो भवति", इति । ¶टसतु-

५ प्रजापते न स्देतन्यन्धः। विश्वा जातानि प्रिता वभूष । पत्का-
मास्ते जहमस्तनो अस्तु वयर स्याम पतयः रपीणाम्‌ । स वैद पूवः पितरः
स मातरम्‌ । स सनतत मुवसूनषः । स दभिर्ोदनतरिकष\ स सुवः
स विधा भुवौ अभवत्स आ।ऽपवत्‌ » [ना कार ३ परण ५अ० ७] ति ।

हे परजापते तदृन्पः कोऽपि परुष उतना तान्येतानि विशवानि न प्र-
बभूव परिमवितुं न त्मरथोऽभूत्‌ । प्रिमवः कृरप्यपलक्षणम्‌ । त्िदह्यरयो-
रक्त इत्यथः । अतस्ते तव॒ य॒ यकाम जुहमस्सलरभस्माकमस्ु । वयं
धनपृतयः स्याम । ५ दयः पिता । परथिवी मता । परजापतिः १ हति
मन्त्रण दूत्रहञण्डमध्ये सत्पठेकि वतंमानस्य प्रजापेरण्डस्पोपरिवनं कपा
दौः पिता ।: अधस्तनकपाठल्पा पृथिवी भाता । स पः पजपितिसतं पिवरं
तां च मातरं वेत्ति । अभिज्ञः स परजापतिः सुनमवति" तथोमिति; पुरो
भवति । अत एव तोदनं तस्ोपपलमेव । भव शबद धनवा । पुनः पुन
यजमानाय दातव्यं धनं यस्य स पृक्षः । तादृशोऽपं प्रजाप्तिभृवदधवति |
किंच, स पनपतिः सवेवयापि पिरद प्रवा चापृपारिनकपालमैेदि-
स्ठादितवान्‌ । तथाञ्तरिकषं सव च स ओत्‌ । किंच, सएव विधा भुव
हैमं ठोकमारम्यापस्तनाः पूवा मूभरभवताप्वानाच्छादितवानित्पथैः । किच
पत्रक समागश्य चतुमृखषवेनै पान्त प्रिमितोऽभवत्‌ ।

करः“ वथासतीमोम। सवेदा युवमेतानातयदवीपोमीषस्य पुरोडाशस्य #

१ ख. प्योरिधाट | रक, ष. ह, च, । अस्मदरीयक्र* । ३ क, घ. ठ. च,
शविङृतम" । ४ क. स. घ. ड. ^ति ययो ५ च, "न न क०।६ स. शगार
७ढ. ^त्पः--अग्री"।

ष्वव

९३१४ धीम्तोयिणाचायविरयितभाप्यसमेता- [रीयके
( आज्यमागविषिः )

इति । पसु

५ अश्ीगेभा सवेदसा । सहूती वनतं गिरः । से देवरा बेभृवधुः । युवभे-
तानि दिषि रोचनानि । अनिश सोम सक्रतू अधत्तम्‌ । युव दिन्पू^रमिशसते-
रवद्यात्‌ । अश्ीपोमावमृल्वतं मूपीदान्‌' [त्रा का ६१० ५अ०७॥
इति ।

हेऽप्रषोमो गिरोऽदीयाः स्तुती पतं मतम्‌ । कीदशो सवेदसा समान
ज्ञानयुक्तो, रेटपी समानाद्रनयुक्ौ, देवा देवेषु मधये सेवपवधः । युवां
सूयं स्थितौ न कदाविदप्यन्योन्यवियक्तामिसयथः । हे सोम लमभिभरेयेतौ
यंवा सक्तू समानरेकलौ सौ दषयेवात रोचनानि नक्ष्ाण्यधततमस्था-
प्यवम्‌ । देश्ीपोमौ युवां मृहीतान्तिनधूनधयोदकादिनिीमततेनपतलापवदिन
ृष्मदि्पेणावयेन दोषेण च गृहीताः सवां नदीराभेशसतेरतस्माद्पवादाद्वचया-
तंहादिदृ्दोषाच्चागृ्तं मोभिववन्तौ । यद्यप्येततसवैमीशवरतं तथाऽपि
तदूषलेनैतौ.सपेते

करप“ द्री रोचना दिवः क्नथदूवृत्रमियिन्ा्स्य ? इति । पठस्तु-

५ इन्द्रौ रोचना दिवः। १९ बजेषु भूषथः । तदा वेवि परवीरम्‌ ।
क्षथदृवुषमृत सनोति वाजम्‌ । इन्द्रा यो अप्री सही सपात्‌ । ईरज्यन्ता
पृरव्यस्प भूरेः । सहस्तमा सहसा वाजयन्ता » [ब्रा० कार ६१०५
अन ७] ¶ति।

हे इन्दा दिवसरि स्वमस्योपरि रोचना दीप्यमानौ यषां वजिपु यजमा
नशन्धिष्वनेषु निमिचभूतषु मूषथो दातारौ मवितुभिष्छयः । तत्तद वुभ्‌-
धृ वा युवयोर्वीरथं सर्धये धवेति वेतयति परकरेण क्ञपयतीयर्थः। इन्र
यो अ्निरि्यव् समस्तं पदं विच्छिद्य मध्ये यति प्द्णम्नतम्‌ | क्थाबहे
शद्राधी इति समोधनम्‌ । भो यजमाने वृत्रं विरोधिनं पाप्मानं भ्रयनिराक-
रोक, उत वाजं॑हविरछक्षणमन सनोति ददाति, ( भमि च ] सहरी कौटि-
सिन सह विधमानौ) हृरिः को दसय, यजमानस्य भद्धाराहितादिच्छिदरने-

धृपारदुजन्‌०२] ष्णयनुदीयतैत्तिरीयसंदहिता । ९६१५
( आज्यभागविषिः }

षणेन कुटिावि पृवां सपयदभम्तो यो यजमानः परिचरति, वादशं यण-
मानं युव्रपवानुगृहणीतापति शेषः । कीदरदो युवाम्‌ , इरज्यन्ता, अनुग्रहेण
भक्तविततं रञ्नपन्तौ, पूेंहृटस्य वसव्यस्य धनसमृहस्य, दताराविति शेषः ।
सहस्रा, अविदयेन सहिषणू । सहसा बठवन्तौ । वाजयन्ता वा हविर्क्ष-
णमे यसौ परप्नवन्तौ |

कल्पः“ सानसि, रपं पससाहिे पुरू शतनितैनद्रस्प ययेन स~
नास्यम्‌” इति । पस्तू-

नर सानसि\ रपिम्‌ । सजित्वान^ सदासहम्‌ । वर्षिष्ठमूतये भर । पर स~
साहिवे पूरुहूत शरन्‌ । जषठसते युष्म इह रातिरस्तु । इनद्राऽऽभर दक्षिणेना
बरसूनि । पतिः सिन्धूनामसि रेवतीनाम्‌ › त्रा०्का० ३१०५ अ०७]हति।

हे इनदर रथिं धनमूतेऽसब्रक्षणाथेम्‌ । मराऽ्ृराऽऽनय । कीदशं धनै, स~
नि सनतो दानस्य सैनन्धिनं बहम्पो दातुं पयापरमित्यथः । सजित्वानं नित
भि्ैयशीरेः पतरादिभिरपेतम्‌ । सद्ासहं सवदा विरोधिनां सोढारं तिरस्कारक्च-
ममित्यथैः । वर्षिहमपीशापेन प्रवृद्धम्‌ । हे पुरुहूत पृरुषु बहुषु यज्ञेष्वाहूममान
शतनपकेण सत्ताहिमे सर्वद सहसे तिरस्कृरुष इत्यथः । ते इुष्मो जेष्व
बले प्रशस्तमित्यभः । इहासिन्कर्मणि रातिरस्तु फट्द्‌नमस्तु । हे इन्द दक्षि-
णेन हस्तेन जूनि धनान्ामर समानय । सिन्धूनां धनवाहिनीनां समदर्मा-
नानां सतीनां प्रजानां प्रतिरसि ।

कलपः-शध वे महेन महार दृन्दो य ओजसा महार इन्द्रो नृबदा चप
णिप्रा इति महिन्वस्य) इति । प्रादस्तु-

महा इन्दो य भोजसा । पर्जन्यो वृष्टिमा इव । सतोपोव॑त्तस्य बृषे ।
महार इन्र नृवदा चप॑णिपराः । उतत द्िबहौ अमिनः सहोभिः । भस्मद्िपषा-
वृषे वीयाय । उरः प्रथः सुरतः करमर्मूत्‌ ? [ब्रार का० ३प०५अ०
७1 शि।

वष्टिमानपजन्य इव ष दन्द ओजसा बठेन महान्त इन्दो वत्सस्यानीयस्य
यजमानस्य स्तोमैः स्ततैषोवृषे वषताम्‌ । अथं महानिन्द्रो त्वन्मनुष्वदाच-

१क.१्‌. ड, च. श्यत्‌ । अपिच) अप्र ।

दघ.ठ. च. रक्षय ¦

१६६ श्रामत्सागणाचार्यविरवितमाण्यसमेता- [रद्वषीयकाण्दे-
( आज्यभागविषिः )

पैणि शाः, प्पणीसनुष्यासति तदु नभोगैः पूरयतीति चरषणिपाः यथा रा-
जामात्ाङ्रिमनुष्यः सेवकानगर्टमे र पूरयति तद्त्‌ । अपरि चायं दयोः प्रहति-
विषतिहपयो्ागयोेहूं वृदधिषैस्पेति द्विबहाः । अमिन उपमारहिवः सहोभि-
युक्तो वठवानसम्रिणगसमतदयो। वावृमे वृद्धि पाप्तः। यथा वमस्यानु्रहादूवृवि
पाप्तस्तथाऽयमप्यसमदीपेहविभिपिवृः । एतदेव पपच्ये वीर्ोप समध्य-
सिद्धे । कवमिैजमनिरपे सुरूतोऽपरत वधितोऽूप्‌ | कीदशी तस्याभिवृजधिः,
उरवैशसता विपुलः । प्रभरवटेन विस्वीणैः ।

कसः अथ सिष्टकृतः पिप्रीहि देवानिति पुरोनुवाक्यामनूचष्य पे पजा
महेऽभि९ सिवष्टकृतभाढमिरेिक्वा यथदियतं निगदमुक्ला जातकेदा जुष
तार हविर्न पद्य विशो अध्वर्सये्युचमनूच्य यजति" इति ।

तत्र पृरोनुबाक्धायाः प्रतु

पीपीहि देवार उशतो यविष्ठ । ददरः कतृ ऋतुपते यजेह । ये दैष्या
फाविजसतेभिर्रे । लर हेतृणामस्याऽ्यनिषठः 2 व्रारका०प्र०५अ०
४७] इवि।

देशम यविष्ठ युवतभोरातः कामयमानान्दैवानिप्रीहि अतिशयेन प्रीणय । हे
ऋतुपते सूौसना काटपरिपाटकभि तमृतृन्यागकाखविरेषानिवद्राञ्ानन्ववै-
सते । तस्मादिहैव काठे यज । देवेषु भवा ये दैव्या कतिनः सन्ति “भन्नि-
होता । भधिनाऽष्वय । वशत्‌ › इत्यादिनाऽऽम्नातसतिभिकतभयिः सह
मरय यजमानस्य सेवव्विनां हेतृणः पृतनां मभ्य आपनिषठः सर्वतो ष्ट्व
मेऽपि । निगद्पाठस्तु-

श्चि खिष्टकतम्‌ । अपाश्रयः परिया धामानि । अयाटृतोमस्य परिपा
भामानि। अगाः परिया धामानि । अयदूपरजापत्तेः परिया धामानि । अया-
इर्नीपोमयोः प्रिणा भामानि । अयाडिन्दा्चिषोः प्रिया धामानि | अपादिन्धस्य
परिया धामानि । अयाण्मेहनद्रस्य परिया धामानि। अयाद्देवानामाज्यपानां परिषा
धामानि । यक्षद्ेहोतुः भिया धामानि । यक्षस्ं महिमानम्‌ । आयजवमिज्पा
इषः। छृणोतु सो अध्वरा जातवेदाः । लुषता\ हविः" [बा का०३ प्०५
अ० ७] इति।

१ स, सी" । २ स. पिति

भा ०६अग०२) छष्णयुरवदीयतैततिरी यसं हितां १६१५
( आज्यभागविधिः )
स्विष्टकृति ये परजामह इति देषः पूरणीयः । ये वयं हैतारः समस्ते
ययं सिवष्टरूतमचं यजामहे । प्रथमाज्यमागदेवस्य्नेयानि प्रिमस्थानानि तेषु
स्वेषु दैग्यहोतृरूपोऽसिरयादिष्टवान्‌ । एवमयादृसोमसयेत्यादिषु योज्यम्‌ । देवा
मामानुवु्ी चाऽध्वाहननिगर्‌पद्ष्पाख्येया । हेतुरमेहोमस्प सिव्टङुसतपाद्क-
स्पाग्नेः पियधामानि यानि सन्ति वेषु दैव्यो हेता यक्ष्यनतु । उक्तानां सषा
देवानां खक्ष महिमा योऽस्ति वमृदश् दैव्थो होवा यक्ष्यजतु । आयज
तामाभिमुख्यन याग कुर्वतां यजमानानमिन्या आभिमुख्येन यष्टव्या इषोऽभष्टि
या देवताः सन्ति ताः सवी अध्वराऽसन्थज्े स जाववेदाः चिष्टरत्सोऽभिः
छृणोतु सिशः करोतु । तद्थमयं सिषं हविकषताम्‌ । पान्यापाः
पाडसतु-
^ अपने यद्य विरो अध्वरस्य हातः। पावक रोचि वेषट्व* हि यन्वा।
ऋता यजा महिना वि यद्भः। हष्पा वह यविष्ठयाते अग तरार कार
३ प्र०५अ०७]इति।
हे सिवटख्दपमे विशः पविषटसयानु्ठिस्य!ध्वरस्य सेवन्धि यद्धिराश्वि
तददय वेरशान क्षय । होतर्हौमकरवः पावक शोधकं शोचे दीप्यमान । वान्ये-
तान्यश्निविरेपणानि । हि यस्मा यज्वा पागस्य कत्ता वस्माहततेऽस्मदीये
यज्ञे महिना महिम्ना देवान्यजासे प्रीणयासे । यद्यस्मच्कारणाद्िभू्विशिष्टो
भव्ति तस्मात्कारणाद्धे यावि युव्तमाद्य ते तव या ह्या यानि हव्यान्यसमा-
भिदयन्ते तानि सर्वाणि वह स्वी कुरु । वावतोदादताः स्वां पाज्यानुवाक्या
आभनेययव्यानुवाक्यादिकथनदेवावगन्तव्या इति मत्वा ब्राह्मणेन न एृथग््पा-
ख्पाताः।

अत्र मीम ।
दशमाध्यायस्य प्रथमपदि चिम्तितम्‌-
^ आज्यमामो य अश्रेय किं मुख्याग्नेः स ससहिः ।
आरादुतोषकारी स्यासूदैन्पामेन संस्छतिः ॥
निगदेग्मेदिरुकतत्वाद्िषिकपदोकतितः ।
उपकारी ततः सोऽधः सोया न निके ॥ »

१ स. य वेः, देरियनार्थः । अक्षा" ।२ स, च. "प्मात्कारणा्तं ।

१९१९ भौमल्सापणाचा्यविरवितमाप्यसपेता- (पदितंयकण्द-
( आज्यभागविषिः )
दृशं मयोः श्रुते-५ आशज्यभागाव्ीषोमाभ्यां यजति" इति । वमोः
प्म भग्ेषो दवितीयः सौम्यः त सोम्यस्य नाति पदेहः । पधानेदेषताचु
कस्य सोमस्मामावात्‌। अदमसतु केवल अभनयपुरोडाशे विधवे । वस्मदृ्नम
शस्पगः रोदाशदेवताया अरेः सैरकार उतेटरारादुपकारक वि संदिशते ।
क पृथोत्तपप्प्ाण मनवोकानां यक्ष्माणदषतानां सेष्कारस्था प्रथपाभागो-
समय्निमगन आहेति निगदोकस्प पभानयागदेवतरूपस्यागनः सस्कार एति पूवैः पक्षः
श्रोश्पते निगवृस्तायदेवं पदरे-असिमप्र आवह । सोपमावह। अिप्ावहृणति ।
भागम; देऽ आहू्यपिकरणीमत हविग्माहिण आग्यमागद्माष्टकप्तपुरो-
ाशतेवाहपानः सोमोवामिरितयेतासीनिरेष्ावावहेति । वत्र पुरोडाश्देवताक्पा-
दनः प्रथमाग्यमागदेवतारपोऽभि न इत्यवगम्यते । अन्यथाऽऽवाहस्पमिरेकतव
द्विङकतषध्यात्‌ । अतः पथमाज्यभाग इच्यमानस्यत्निः परोडारदेववात्वामा-
बृत्तातंस्कारतमयुकतम्‌ । किंचाऽऽव्यमागविधवद्पोमाम्यामाव्यभागो यजती-
ति देवताद्यं समस्तेनेकेन पदनोच्यते । तत्र यथा सोमस्य यागे प्रति गुणत्वं
म॒वऽमयुपगतं तथा्रप्य्यपगन्स्यम्‌ । वतत सैस्कारपको विरुद सैस्कारते
पराधान्पावश्येमावाव्‌ 1 तस्मातस्कारपक्षासंमवासथमाज्यभागेो दवितीयान्यमागब-
द्िररादुपकारकः। एवे च सति सोधैयागेऽपि पथमाज्यभागेऽभिनं निवर्तत इति
वधा्रादो विचारफठं भविष्यति । तत्रैष चतुधपादे विनितम्‌-
५अन्वहित्यथकमम स्या्संस्कारो बाऽर्थक॑ता ।
रास्वत्कायंताज्ञानादह्ट थन सेस्छतिः !१ ॥
(व्न्पाज्यामन्वाहाऽऽसीनः पुरोनुष।क्पाम्‌ इति ददपूणमासपोराम्नातम्‌ ।
तदेतच्छसादिवद्थकप स्यात्‌ । यथा स्तौति शंसतीत्यत्र करम्यतापतीतेः स्ो-
बरशसयोरथकमेतवं तथाऽनुवचनस्यापि । भेवम्‌ । चोदितदेववास्रणरंस्कारस्य
दृष्टपयोजनत्वात्‌ । तसिमन्सतयदष्टस्य कलपवितुमशकंपत्वात्‌ । ननु मचतताम~
ध्दिव देवतास्मरणिदधेरवाहिति तद्विधानं व्यथैम्‌ । एवं ता परगनुवचनमनू्य
तिष्ठलासीन कृति स्थानसनगृणौ विधीयेयाताम्‌ ॥
इति श्रीमत्सायणाचार्यचिरचिते माधवीये वेदाथैपकाशे छष्णययुर्े
दीयतैतिरीयसंहितामा्ये द्वितीयकाण्डे प्पपाठके
दवितीमोऽनुवाकः ॥ २॥

पषी०दभनु०६) छष्णयजुवेदीयतेतिरीयसंदहिता । १३१९
( प्रधानभूताग्नेयपुरााश्ामिधानष )
( अथ दितीयष्टके षषपपःठे तृतीयोऽनुवाकः ) |

परजापतिरदवे्यों यक्ञान््यादिरेस्स आत्म-
भराञ्यमपुतत तं देवा अत्रवेष वाव यक्षी यदा
भ्यमप्येव नोऽजासविति सोऽववीयजौन्व आ-
ज्य॑भागावुष स्तृणानमि घांरयानिति तस्मा-
यजन््याज्य॑भागावुप॑स्तृणन्त्यमि धा॑रयम्ति
अह्मवादिनों वदानि कस्मतसत्यायातयांमान्य-
न्यानिं हवीरप्ययतयामभान्यमितिं भराजा-
पत्यम्‌ ( १ ) इतिं ब्हयाद्यांतयामा हि देवा-
न प्रजाप॑तिरिति छन्दाध्ि वेवेभ्योऽपाक्रा-
भन्न बोऽभागानिं हव्ये वक्ष्याम इति तेभ्य॑
एतज्च॑तरवतम॑थारयर रोन॒वाक्यांये याज्यायै
देवतायै वषट्काराय यच्च॑त्रपत्तं जुहोति छ-
म्दारस्येव तलींणाति तान्यस्य प्रीतानि देवे-
भ्यौ हस्यं वैहनत्क्गिरसो वा इत उत्तमाः
सवर लोक मांयन्तदष॑यो यज्ञवास्तव॑भ्वीयन्ते
(८२) अप्श्यन्पुरोदाद। कर्भ भृत सपन
तम॑स्रवननिन््राथ भियस्व व्रहस्पवये धियस्व
बिभ्वभ्यो देवेभ्यां भियस्वेति स॒ नाभियत
तम॑सवजमयं धियस्येति सेऽरयेऽभियत यद्‌
भेयोऽाकंपालोऽमावास्यांयं च पोर्णमास्पौ
चातो भव॑ति स्वर्गस्य॑ लोकस्याभिजित्यै
तमन्छवन्कथाऽहास्था इत्यनुपाक्तोऽभूवा पत्य॑ब-

१६३० श्रौमत्सीयणाचार्विरोचितमाप्यसमेताः- [रदवतीयकाण्डे-
( प्रधानमभूताग्नयपरोढाशामिधानम्‌ )
बरी्थाऽकषोऽ्॑पाक्तः ८ ३ ) अवाछत्यवम-
वाऽऽरमित्यपरिाद्भ्यन्याधस्तादुपौनक्ति सु-
वर्गस्य लोकस्य समंश्यै सवाणि कपाठा॑न्यभि
प्रथयति तावतः पुरोढाङ्नानमरभि हैीकैऽमि
ज॑यति यो विदग्धः स नैतो योऽरः स
रौद्रो यः शातः स सदैवस्तस्मादविंदहता यत-
छृत्य॑ः सदेवत्वाय भस्पनाऽमि वातयति तस्मा
न्मार्सेनास्थि छन्नं वेदेनामि वासयति त-
स्मात्‌ ( ४) केशः रिर॑ख्छन्नं प्रच्युतं वा
एतदुस्माह्लोकादग॑तं देवलोकं यच्छत हविर
न॑मिघारितेमभिषार्थोद्ं्यति देवजेवैन॑दमय-
ति यथक कपालं नच्येदेको मासः संवर्सर-
स्यानवेतः स्यादथ यजमानः प्र मीयेत यदृद्र
नश्यतां दवौ मासौ सेवत्स्रस्यानवेतौ स्याता
मथ यजमानः भ्र भीयेत संख्यायोद्रासियाति
यज॑मानस्य ( ५) गोपीथाय यदि नद्यैदा-
शिनं दिकपालं नि्षपेद्यावाप्राधम्यमेकंपा-
ठमन्विनौ वे देवाना भिषजौ ताभ्यामेवास्मै
भेषजं क॑रोति धावाप्रथिष्यं एककपालो भव~
प्यनयोर्वा एतननस्यति यक्नस्यत्यनयेरििनाद-
न्ति प्रतिंित्यै ( ६) ॥
मं तेऽ्ोऽनभधाक्तो वेदैनाभि व्यति तायज॑-
मानस्य द्वात्रिशच्च ) | ५
इति रृष्णयजवेदीयतैत्तरीयसंहितायां द्वितीयके
पृष्टप्रपाठके तृतीयोऽनुवाकः ॥ ६॥

क)

4 ०६अनु ०६] रष्णयजुषैदीयतैत्तिरीयसंहिता । १६२१
( परधानभूताग्नेयपुरोडाशाभिधानम्‌ )
( अथ द्वितीयकाण्डे षहप्पाढके तृतीयोऽनुवाकः ) ।
आज्यभागौ च यान्याऽनुवाक्षा उक्ता द्वितीये ।
अथ तृतीयानुवाके पधानमृत आपरेयपुरोईाशोऽभिधावम्पः ।
तवराऽशटौ तावदुपस्रणाभिषारणे विधत्ते
प्रजापातिरिति । तवेदं तयेद्भिति यन्तमाधनदव्याणि देवेभ्यो विमज्य द्‌
स्थाऽऽमन्याज्यदव्यं प्रजपतिः स्थापितवान्‌ । तै प्रजापतिं देवा एवमनुवन्‌-
आज्पमिति यत्‌, ९ एव यज्ञो नाम सवषु परपेषु द्रयेषु घृतरधव सारतरा ।
तस्माद्स्माकमप्यासिनाज्ये किषानपि भगो ऽ्िति । वतः स पनापतिस्तन्दे-
वानेवानवीत्‌-ह देवा युष्मानुदिश्य यष्टार आज्यमागौ यजन्तु । प्रधाने च हृवि-
ष्यधस्तदुपस्तरणमृपयंभिषारणं कृषन्ति । उपस्तृणानुपस्तृणन्तु । अभि-
भारयानमिषारयन्वित्य्थः । यस्मादेवं वस्मादाज्यमागावाज्येन यजेयुः, प्रधान
हविषोऽधस्तादुपस्तृणीयुरुपरिष्टचाभिवारथेयुः ।
तदेतदुपस्तरणाईतताधनमाज्यं पशं समि
जह्यवादेन इति । अन्यानि पुरट।रचवादीनि हवींषि दवै कितया
मानि गतसाराणि भवन्ति । आन्यं तु सप्ारभेव तिष्ठति न तु खादविानं १२-
त्यजति । तत्कस्मादिति बरह्वादिनः ष्रस्वरं पप्रच्छः । तत्र कथिदुवुदधिषान्नह-
दी पाजपूत्यमेवदाज्यमिति बुपात्‌ । इन्द्‌/ग्पदयो देवाः कल्ये कसे विन
शवरत्वाद्रतसारासेषां मध्ये परज।पपिसु जगदी भरतासुन,पृनस्वाहशानूसादपन्न-
पहंहरेथ यथापूर्वमेव विष्ठतीत्यगवस्तारसदीयतवादाज्यमपि सर्वदा ससारमिति ।
अत्र हविष उपस्तरणामिघ।रणाभ्यां सहे वतुरवदनं विधत्ते
छन्दाश्सीति । प्रोनुवाक्यादिमन्त गतानि यानि गाप्यादिच्छदांसिं तानि
हविमाग्भयो देवेभ्यो मुखानि सन्टयपाक्रमन्ययं मागरहितानि प्रूला युष्माकं
हम्यानि न वक्ष्याम इति वदन्ति निगतानि । अव च्ठन्दःरब्देन तद्भिमा-
निदेवता उच्यन्ते । वतो हविांजो देवासतेभ्यच्छन)भ्पो देवतामतेभ्यो भागेन
तुरत द्वन्तः । व पुरोनुवाक्वादरन्दामिधेयारछनदोमिमानन्यः। आहु
स्याभारमूवोऽरिदैवताश्देनोच्यते । यस्मदिवं वस्मदेतच्छन्तां पीतमै चतुरवत्तं
१९९

१६२२ शभरीमत्साथणाचारयविरचितमाण्यसमेता- [दरिवीयकाण्डे-
( प्रधानभ्रतमयपुरे डा मिधानम्‌ )
जृहमात्‌ । तेन परीतानि च्छदसि हविभौगभ्पो देवेभ्यो हव्यं वहन्ति । अर्था"
भेयं पुरोहाशं पिथत्ते-
अङ्गिरसो वा इति । अङ्गिरोनामका कषय इतो भृठोकादु्तमा उद्रत-
वमास्वरया निः स्म पाठाः । दतर स्रगे त ऋषयो यज्ञवास्तु यज्मूमि-
मृभिरक्षय समागताः । तसपा षौ परो कामिमानी देव; सशरीरन्त्ाप कू
शरीरी भूल प्रकरेण पटायत । तं द्वा व ऋषपोऽुवम्‌-इन्दाीनां मध्येऽ-
न्थतमसे (भाय) त्वा दास्याभसवं प्रियस्व त्वमवरिष्टसवोपि । तवः स पुरोडाशो
नातिष्ठत्‌। अग्नं विकते स्थितवान्‌ । अतो दिनदरयेऽ्यटाकपाचः पुरोडाश
आपनेयोऽच्युवः कर्तव्यः । वेन सवगौभिजये भवतीति ।
अथ कृपठेभ्य उद्ासिवस्य पुरोडाशस्याभ्यञ्जनोपाञ्जनरूपमलेकरणं
विधत्ते
तमञ्वभनिति । हं पुरोडाशं च ऋषयोऽतरुषन्‌ । केन हेतुना लमहस्था
यसषदेशं परित्थकवानति । वतः पूरोढाशोऽषीत्‌-अनुपाकतोऽपूषमञ्ञनरतादं-
करणरहितोऽमूवम्‌ , वरमा्यक्तवानस्मि । यथा दोक शकटत्पक्षोऽज्जनरहिपोऽ-
वाति विनश्ति एवमहमप्यञ्चनरीहितोऽवारं विनष्टोऽस्पीवि । वस्पातुरोडाश-
मुपरि्टदपाद्ाऽऽ्यनां दयात्‌ । तेनं सम्य सम्यण्यातिभेवति ।
अथेद् सनासुरा कंपठेषु स्थापितस्य हस्तेन प्रतरणं विषते-
सर्वाणि कपालानीति । पवन्त कपाठानि स्थापितानि वावन स्वाभि
सथाऽमि व्याप्नोति वथा पर्येत्‌ । वथा तति कपारस्पानुरोदाशानिषृ-
तिसाधनघेन सग पराप्नोति ।
पाके सौकर्विशेषं विभरे-श्री विद्ग्ध इति ।
विपरीतत्वेन दग्धो विदग्धः। क्वितक्रः क्वनिप्‌ इति वाऽऽमभावेनं
भा सिपरीतलं, वादशो राक्षसप्रियः । अदतोभक्ो सस्य पिषः सृष्ट
पृक्षो देवपियः । तस्मािपरीतद्‌हमकूवता पृरोषटाशः शृतंरत्यः सम्यक्पक्वो

यथा मववि तथा कर्तव्यः । तथा सति दवभियो मववि ।
नि

क, घ. ड़, च, ^त्यज्याऽध्तवा१।

कपा ९दअनु*द] छप्णयङ्खवदीयतैनिरीयसंहिता १६२६
( प्रषानभूतरयपुरोाशाभिषानम्‌ )
यदुक्तं सूध्रकारेण-““ से ब्रह्मणा प्रच्यस्वेवि वेदेन प्रोडारे साङ्गारं मस्मा-
ध्यूहति ? इति । तदेतद्िधक्ते-
भस्मनोति । परकबस्य कषिनस्य पृरोढाशरपोपरि मस५म।ऽऽच्छादुभमथन
उमरि मासच्छादनमिव भवति । भाच्छाद्नय। ठे वेद्गतदर्मनाहीसंसेरैन केश
ष्ठन शिर इव भवति । पौरोडाशिककाण्डे विदयमानस्पापि विेरवोषन्यासः
परत्यभिज्ञाना्थः। यदा ब्रा्षणयोः श।खामेद्मिमेतयेषमीदशी पुनरुक्तिः प्रि
हरवा ।
पूषैमषदानकाठेऽमिवारणे विहितमिदानीमुद सनका ठीनभभिषारणे विधत्ते-
प्रच्युते वा इति । हविषो मन्नेण प्रके सति रौ किकललमेतित्यस्महो-
कालच्युतिः । अभिषारणामपे फासीयतमहेपृण॑मिति स्वगोपरापिः। वसाच्छा-
सीपतवतेपूलयैथमाज्येनाभिवायं ९ददृद्ास्पेत्‌ । तथा सति देषवेनदधविः पारमित
भक्तिः। कपाटानामुद्ासतनकाले गणानां विधत्ते
यथेकमिति । एककपाठनाओेन मास एके न्युनो भवेत्‌ । ततो यजमानो
त्रियते । तथा द्विकपाटनारेक्नापिं । अतो यजमानस्य रक्षणाय गणयेत्‌ ।
अथ प्रमादादिना नाशे प्रायश्चित्तं विधत्ते
यदि नञ्येदिति । स््टोर्धः ।
अत्र मीरा ।
प्रथमाध्यायस्य चतुर्थपादे विन्ितम्‌-
५ यदुभिषोऽषटकपाठ इति नाम गुणोऽ्थवा |
नामाभिहो्यमैष नामववे देवता न हि ॥
मन्थो हि नेह परतयक्षस्तद्धिवदिवताविभिः ।
देवद्रव्यि।शेष्टस्प विधानादेकवाक्यता *” ॥
दुदोपूणैमासयेोः प्रुपते-“ यदाऽेयोऽष्टाकपाोऽमादस्पायां च परौग॑मस्पां
चाध्युते। भवति ? इति । तत्र यथाऽ्िहोवन्दोऽप्रये हेत्रम्रेपमुमर्थं निमि-
सीरत्य कमनामेये तथाऽऽनेयदान्दोऽप्यग्नितुबन्धं निमितीकृत्य कनाम
स्यादिति वेनमेवम्‌ । नामत देवताराहिःयपरङ्ग।त्‌ । अभिहत वभि््योतिष्यो-
तिरः स्वाहेति सायं जुहोतत्यिनेन वचनेन विषितो मन्यः प्रत्यक्ष इति पान्न

क. प.ठ. च. लनं 2० । २ स. श्ेऽपि। ६ स, च, विदित इ" ।

१६६४ धीमत्ायणाचा्यविरवितमाप्यसमेता- (रिवीपकण्डे-
( प्रधानमूतग्नेयपुरोडाशाभिधानम्‌ )
वणिक देवता ठभ्यते। इह॒ हु न ताहो भन्मोऽसि । जग्नयदानदसु देवतां
विधातुं दक्नोति। अग्भैवताऽखेत्यसिर्थे तद्धितस्पोलनत्वात्‌ । न च व्रग्प-
देववयोरुमयोगुथो्ानादा्यमेद इति वाच्यम्‌ । कर्मणोऽपराप्तेन वर्प *
वतार्पगुणदयविरिष्टस्य कणो विधानदेकवाक्तवोपपततेः । तसमादृनियश”
नदेन देवतागुणो पिीषेते |
तृतीपाध्पायस्य चतुधैपदि चिन्तितम्‌
यागे हवि्नेत्छलं कोऽंशः रिष्पतेऽथव। ।
देवाथंतायनेतवर्व शिष्यते द्रवतः ” ॥
अ्िणोऽ्टाकष्‌ाठ इत्यत्र छत्लोऽपि पृरोडागोऽरये त्यक्तव्यः । तद्धितेन
छत्लस्पाभिदेवतासंबन्धावगतेरयागमन्तरेण तदनुपपततेरिति चेन । दिवि
पोऽवद्यतीत्ययदानयं शरुपते । अवदं चङ्पव॑मावम्‌ । तथा च सूत्रकारः
५ अश्नयस्य पुरोडादामध्यादङ्गृठपवमावमवदानं तिर्ीनमवधति » इति ।
तव हृषिः सकाशाद हगष्पवमा्दयं शरोदपित्वा त्यक्तव्यम्‌ । इतरच्छेषणीयम्‌।
देवतासंबन्धशवांशद्ाराप्युपप्ते ।
दशमाभ्यायस्पा्टमपादे विन्वितम्‌-
५ चुं परोडाशोऽवदानं हभ्यतोकितः ।
चतुरैवं सहाऽऽन्येन सिद्धस्पात्ानुवादतः १» ॥
दोपूणिमासपेराम्नापेवे-“ तुरवत्तं जुहोति” इति । तत्र किं पुरोडाश
्म्पगतस्यावै्स्य चतुःतस्पा, कदा तत्र द्वसंख्या, सतुषं तूपस्तरणाभि-
षारणाभ्यामाज्यावेतताम्ां सह सेपद्यत इति सशयः । तव चतुरवत्स्य द्िती-
साविभक्तया हेमकर्मलमृच्यते । न चोप्तरण।[च]र॑स्प हेमकमैतवभस्ति ।
तस्मातुरोडाशावदानि दतुःसंल्येति प्रे वूषः-उपस्तरणामिषारणाभ्पामवद्‌।-
नाभ्यां प्रिद चतुरवत्तमनृध हिमस्य विधानाद्धषिगो मध्यातूरवाधादिति दिर-
वदानस्येव परिः । तसादृद्िैविषोऽदानम्‌ । पञ्चमाभ्यायस्प बतु्थपदे-
५ अवदानाद सांनाय्य पूवेम्नेपकेऽ्यवा ।
धरमपवूतिकमवः सांन्ि पर्ववोधिता ॥

१, च. होमतो" । २ स, वदान्य । द स्‌. चवदानाभ्यां ।

धषी दभतु०३) छष्णयजुरदीयततिरीयसंदिता । १६९५
( परथानभूतग्रयपुरोडाशामिधानम् )
पदान पू्ैम्नयेऽवदान च तथोवितम्‌ ।
अङ्गानां मुख्पतन्वत्वामपरुपकरमबङ(ठि)तवतः ॥
दर्दपूणेमासयोः सान.म्यधमौ वत्सपाकृरणदोहनाद्यः प्रथमपाम्नावाः |
पुरोडाशधमां निर्वापावधातद्यः पथ्वादाम्नाता; । ततश्च तेनैव पाठक्रमेण परमा.
नानं पवृततम्‌ । ततः पावृत्तिककरमेणावद्‌नमपि सानिय्ये पूवमेव कतैम्पमिवि
पति तूमः-पाञ्यानुवास्पादिमन्रवठद्िये पूं पदानमिलयक्तम्‌ । ततर)
परदानं फठपत्यासत्या मृरूपमवदानं तु वदृङ्गम्‌ । तथा सति मृरूपस्प क्रमम्‌"
नुसूत्याबदानमप्य नेये पूरं करैव्यम्‌ । पुरूपक्मो हि प्रावृत्तिकक्रमासबछः ।
परावृत्ते हि कमे सांनाय्ये पूवेमवदानममिषारणमातताद्नं च रता परदानमह-
लैवाऽनेयेऽवदानादीनि कमैव्पानि । तथा सति सांना्येऽनृहिवान्यवदानादीन्य-
ङ्गानि मुरूपपदानाद्िपरुप्यन्ते । मृख्यक्माभयणे तु आग्नेये पथमभवदानाि-
परदानान्तं रत्वा प्श्रत्सानाम्ये तद्नृष्ठीयते । वेब नास्यङ्गाङ्केमिमकमैः ।
नन्बवदानादिपदानान्त एकः पदाथ इत्युक्तम्‌ । तव कुः कमकचि(रः ।. एवं
तर्हिं छताचिन्वाऽ्सतु । अथवा स्वि्टकूदवद्नादिविषृमेव विन्ताऽसतु |
ततैव दितीयपदि रिन्तितम्‌-
“ अवदानेऽनुसमयो होमान्ते बाऽदानके
पृदाधैत्वं विधेयत्व तेनानुसमयस्ततः ॥
ओवद्यतिः पदानान्तोऽवदानश्य वदथेवः(ता) ।
अतोऽनुलमयस्ततर होमान्तान् तु केवछात्‌ १ ॥
इश पूणैमासपोरहैनिषोऽवदयतीतयेकेन विधिना विहितत्दूदितेर्पाशीशे्टम-
बदानमेकः पदार्थः । ततस्तेनावदानमत्रेणानुसमयः कतैम्पः । अ्ेपस्प दविर
बदन रता तद्ोम्पगिव्ीपोमीयस्य दिरवदानापिति परति व्भः-अवदाने
तु हेमपयन्तेकः पार्थः । होमस्याबदानमन्तरेणानुपपतेहेमषिषिनेवाऽभिप्ं
हेमाधैमवदानम्‌ । अत एव चतुरवतत जुहोतत्यकेन विधिना सावदानकं एको
होमपदार्थो विहितः । उपस्तरणामिषरणाम्पां सह यभ्वतुरवततं तसिन्हविि-
भृममवदानद्वितवं विधां दहं विगोऽधतीषयभ्यते, । ततो होमान्तस्पाबदानस्पे-
कपदाथैतदृश्नेयमवदाय हृत्वा प्वादप्ीपोमीयवदानमित्पनु्तमपः।

१क. ष, ङ, अवघतः।

१६२६ शरीमस्सायणाचारयविरवितमाध्यसमेताः- [रदितीयकाण्डे
(वेविषिविः )
बहाप्यापस्य बतुधेपदे चिनितम्‌-
५ अवत्तनारे तच्छेषत्पुरोडााद्वधपि ।
यनेदाभ्येन बाऽयोऽन पधयपूषाधितंभवात्‌ ॥
छत्र मध्यपूारपे ये शेषस्य न ते ततः।
हविनौ शादाग्पविधिः सुतरां सवैनारने ” ॥
दपूणीमासयोः पुरोडाशवदनि भ्रूयते-“ गध्यादष्पि पूर्ाभौदूबचति १
इति ।“तपर मद्वत नयेत्तदानीमवरिष्टापृरे ह शालुनरप्यवदूतम्पम्‌ । कुद ॥
अवदानापादानपोरष्यपवाधियोः िष्टेऽपि संभवादिति केनेवम्‌ । रत्सपृरो-
सगो मपयपृवे अादानतिन श्रूयेते, न त्वषशिष्टमागगंते मध्यपूवौषैः।
शतो गृषटयहविषो नाशादाज्य प्रतिनिधाय यष्टसयम्‌ । भत एव श्रपते-“ यस्म
सकणि हवीरपि नधेयदृषययुरपहरयंवाऽभयनेता देवताः प्रिररुपाय पमेव %
इतिः ।“ त स्वदय निमित्तविरेपणतेनाविवकषितत्वानारामाते सर्नाऽऽ-
न्कष्प तिषिः॥
इति श्रीमत्तायणाचाय॑विरविते माधवीये वेदाथैपरकारे रुष्णयञुव-
दीयतैततिरीयरंहिताम्ये द्वितीयकाण्डे षष्ठप्रपाठके
तृतीयोऽनुषाकः ॥ ३ ॥
(अथ द्वितीयके पष्प्प।ठके चतुोऽनृवाकः ) ।
दवस्यं तवा सवितुः भसय इति स्पयमा
द॑त्ते भूत्या अन्विनोाहम्यामित्याहाग्विनो
हि दवानामध्वयूं आस्तं पूष्णो हस्ताभ्यामि-
त्याह यत्यै शतभर्टिरकति वानस्पत्यो द्विषतो
वधे इत्याह वज॑मेव तत्स सयति श्रप्र्याय

अहर्ष्यनस्त्॑बयज्ररतयताती वै परथिवी

भेष° भगु०४] = कप्णयञर्वदीयतेत्तिरी यसंहिता ।
(वेदिषिषिः )
यार्वती वेदिस्तस्यां एतावत एव भ्रातृ
निभ॑जति ( 9 ) तस्माज्ञाभागं निर्भजन्ति
त्रिहरति त्रय॑ दमे छोका एभ्य एवैनँ ठोकेभ्यो
निर्भैजति तूष्णीं च॑तुथ५ हैरत्यपरिमितादषेनं
निरभसद्धन्ति यदेवास्य अमेध्यं तदप॑ हन्त्य-
दधन्ति तस्मादोष॑धयः परां भवन्ति पल छि-
नति ्रातर्यस्यैव परख छिनत्ति पितृदेवत्याऽ-
तिलातेयतीं खनति प्रजापतिना ( २ ) यज्ञ-
मलेन संमितामा प्रतिष्ठायै खनति यज॑मान-
मेव प्रतिं ग॑मयति दक्षिणतो वर्षी
करोति देवयज॑नस्यैव रूपमकः पुरीषवतीं
करोति प्रजा वै पवः पुरोपंप्रजयेवेनं पड्भिः
पृरोपवम्तं करोसय्॑रं परिथाहं पारं गृहणात्ये-
ताव॑ती वे परथिवी याव॑ती वेदिस्तस्यां एताव॑त
एव ्रातृ्यं निर्मज्याऽत्मन्‌ उत्तरं परिग्राहं
परि गृहणाति कूरभिय पै ( ३ ) एतत्करोति
यदि कृरोति धा असि स्वधा असीति योयु-
प्यते शान्त्य भरोकष॑णीरा सां्यत्यापो वे ईशो
घी रक्षसामपहत्यै स्फ्यस्य वतनसाद्यति
यतस्य संतत्य यं दिषयाततं ष्यायेच्छचेवेनं-
म्यति (४)॥
( भजति परनापिनेव वै बमासि4शशच ) ।

इति छष्णयञर्वदीयतेत्िरीयसंहितायां द्ितीया्टकै
पषटपरपाठके चतुथोऽनवाकः ॥ ४ ॥

१६९८ श्रीभत्सायणाचा्॑विरचितमाप्यसमेता- [रदतीगकाण्ड-
(बेदिविषिः )
( अथ दितीपकाण्डे पषटपपाढके चतुथोऽनुवाकः ) ।
तृतीये परोक्तं आभरेपः पुरोहाशो दिये ।

अथ सतरयऽनुवाके पेदििषातम्या ।

स्याश्च वेदेः साधनमस्य स्फ्यस्य मन्वेणाऽ4दनं विधते

देवस्य त्वेति । ^ आध्वधैवरेषेण पठितम्‌ [ते०का० १०३
अन १]

यदुक्तं सूधरकरेण-“ वतमृटिरारे वानसत्पो दिषो बध इति पुरला-
छतवश्चमत्करे सवयमुदस्यति देष्पं भनसा ध्यायन्‌” इति । तोकमत मन्यू
वालर् दश॑पति-

शृतमष्टर्ीति । हे स्थ त्वं तमृ्िरपति शतरेख्याका पृष्टिः शवू-
णां तेतापपं भजनं यस्य स शतगृष्टिः । वनसतेर्भकारो वानसत्यः । दिषो
दषं कृषो वैरिणो बधो वभहेतृरसि । अनेन मन्ेण भ्राृष्या्थं बं पहुमि-
्छन्तम्यक्तीणी करोति । यद्यपि रफ्थस्थानेन मन्तेणोत्करे पक्षेपो वेदिनि-
मागादूपममादी तथाऽ्न्यादानपसङ्गेन वृ्धिस्यतादिदानीमेवोक्तम्‌ ।

वेदिस्थानात्सवृणस्य परंत्तोनरेणान्यत्र हरणं विधत्ते

स्तम्बयजरिति । पजा मन्त्रेण हरणायः पंसुसहिवः स्तम्बः सम्बय-
शुसतस्य हरण कुयात्‌ । एथिषि देदमजनीति विमिराधव्वोकरिस्थनि स्था
वितं दमं छि पसु गहितमृत्करे निनयेत्‌ । वल्मकारः सर्वोऽपि पोरोडाशिक-
कष्ड एव सपष्टमभिहितः । वेदियौवपी विद्व एतावत्यवोपयुकता प्रथिवी ।
तस्याः प्रथिमा एवावः परदेशादृनेन स्तम्बयजुहरणेन भ्रातृव्यं निःतारितवानेव
मवति । पसमद भरावृव्पो गाधीति कता निः्सायैते तसाहोकेऽमागं
भागाभिराप्रहिते (वमोविरेधितानिः(न निरोतारयन्ति ।

उक्तस्य रम्बपुहिरणस्याऽृत्तं विधते

जिहेरतीति । बहु पाये त्वमन्रकं हरणं विषते-

तृष्णीं चतु्मिति । विरावृचव खोकवयानिःसारिवत्राभ्वतर्थन शरणेन
कोकषयिूात्सव॑स्मदपि देशानिःसारितो भवति ।

* ५ एतदवाक्यस्थाने--आधवर्वशेषे परितो मन्त्रः ” इति वाक्यं यक्तं भवेत्‌ ।

ग~ 1 ~ तकं [कन्‌
१क.ष,ड. च. पकं म'। २क. “व्करदेशं न |

पपा ०६अन०४] ेष्णयजुरवदीयतेततिरी संहिता । १६२५

(वेदिषिषिः )

बेदिस्थाने स्थिस्योपरितनगद्धागस्यापसारणं षिधत्ते-

उद्धन्तीि । उपरिमागस्योच्छिष्टदिसपरीतभवानमेधानहुतम्‌ ।

विहितमुद्धननपनूय परसतति-

उद्धानति तस्मादति । तस्मादुद्दननाद्नोलनासृण।दयः प्राकता विना-
शिता भवन्ति|

तवत्यानपरोषधीनां यानि पठानि पुनः प्रोहाय भूर स्थितानि तेषां छेदनं
विधत्ते

मलं छिनत्तीतति । पुनःरूढोनामनतसतृणानां दमांस्तरणहकिःतादनवि-
रोषित्वादूभातुष्यतवम्‌ । च( षि )ुकमारम्यं यजगानस्य॒दन्मुखपरिमाणं दद्‌
स्तेन प्रःशंित्वा (९) तसरिमितं सननं विधते

पितृदेवत्येति । परदेशपरिमाणमतिकरम्य लन भै {की वेदिः स्पात्‌ ।
यज्ञश यजञनुष्टातुयैनमानश्य मुखे, यज्ञमुखम्‌ । तच्च परजापतिस्वह्पं यागारा
परजापाटकतात्‌ । तेन मुखेन समितां छुतवान्मवति । पक्षान्तरं विधत्ते

आ प्रतिष्ठाया इति अनायासेनापनेतुं राक्याः पांपे(ऽपतिषठाः । या
छधस्ताद्दढ मूषिः सा परिष्ठा, तस्न्तं खननेन यजमानः परिष्ठां प्रापितो
भवति । दुक्षिणभागस्यौनरयं वितते

दक्षिणत हति । दक्षिणभागस्य निम्नते प्रतृपजनस्य रूपं स्पात्‌ ।
मार्दव रिषांसुमुकततवं विपत्ते

पुरीष्वतीमिति । स्यां मूमौ प्रजापरुचारवाृलयं तस्पां पांसुनाहुस्याप-

जदीनां पूरितम्‌ । पजमानोऽपि प्रजा मिः पुरीषवान्भवति ।

वेदिनिमौणासू्वं कव्तेत्यदिनिनेे देसीपनिरदेशः पूषीरिमरहः । निर्मा
णदृप्ेगृतमसीतयादिमिमेनसतनिरदै उतरपरिमरहसतमिमं विषते-

उत्तरं परिपराहमिति । पूैपरिमहेणेव ेदिम्दियां सिवापामपि ुनरुत-

शषरिगरह भआलसने स्वकीयत्वाय भवति ।

१ स. "दानां तणा” । २ स, “हविरासःदनादिवि" । ९ स, °भ्य केशपर्थन्तं य" ।

१९०

१.६० श्रीमत्सायणाचायविरवितमाभ्यसमेता-- [दिवयकण्ड-
(वेया बहितिषयप्रयोगानिरेष्‌ )
मन्धकाष्डोक्तेन मन््ेण समीकरणं विधत्ते
अरूरमिवोति । सनेन निम्नोलतमावापादनै करूरं, सभीकरणेन ण्डा
स्तिभृवापि । हे वेदे धा भसि धारपित्पसि । तदेतदिशेष्यते-सखपेति । तब
रवप ब्रां धारयेतीवरथः ।
यदुक्तं शूषकरेण-परकषणीरभिपूयौदश्चः स्फपमपोह दक्षिणेन सयमतर-
स्ट उपनिनीय रफयसय वरतर॑न्ताद्यति, इति, वदेतदवपते-
प्रोक्षणीरिति । अप्पैविधिप्रसवि-श्तानि ह वा एतानि रक्षति गा.
पपरिपाऽमिंजितेनाम्भक्ञा शाम्यन्ति इति श्रतलवदिषां रकोत्रतवम्‌। सपरेला-
या अबिन्डिनतवात्तत्र सदने पनञस्याविष्छेद्ाय मवति ।
साद्नकलठे देष्यत्व परप्मनोऽद्धिरिनारभ्यानं विषते
यं दिष्यात्तमिति । ोजपतीवर्थः ॥
इति भीमत्तायणाचामृतिरचिते माधवीये वेदाथैपरकारे हष्णयनुवदमि-
तेततिरीयसंहितामध्ये दतीयकाण्डे पहठपपाग्के
चतुर्थोऽनुबाकः ॥ ४ ॥
( अथ द्वितीया्टके पष्टमपाके प्चमोऽनुवाकः ) ।
अहयवादिनों बदन्त्यद्िहवी< पि भक्षीः के:
नाप इति ब्रह्मणेति श्यादद्भिसेष हवीशि
प्रोक्षति बह्म॑णाऽप इध्मानर्हिः प्रोक्षति मेध्यं"
वैनत्करोति वेदिं पोकषक्षा वा एषाऽलोमः
काऽमेष्या यदवेदिमेष्यामिवेभां करोति दिवे
त्वाऽन्तरिक्षाय लवा पृथिव्यै लेति बर्हिरासाय
भ्र (१) उक्षतेभ्य पवनम भोक्त
करूरमिव वा एतत्करोति यत्तनैत्यपो . नि नय~

=~----------------------~

१ त्न, च, “वसीत ।

{¶1* दजेन०५]
(गें बरंविषयप्रघोगाभिभानम्‌ )

हप्णयजुदीपतैतिरीयसदितां |

ति क्ाने$ परस्तासस्तरं गृणाति पृर्यमेषेन
करोतीयंनतं शृणाति प्रजापतिना यक्मृलेन
संमितं वार्ह स्तणाति प्रजा वै बर्हिः शथिवी
ददिः प्रजा एव परौधिष्यां प्रतिं हापयत्यनंति-
हश स्तृणाति प्रजधेवेषै पष्मिरन॑तिष््
करोति (२) उत्तरं बहिः प्स्तर पादयति
जी वै बर्हिजभानः प्रस्तरो यज॑मानमेषायै-
अभनीद्ैरं करोति तस्मायर्जमानोऽव॑जमा-
नादु्तरोऽनतर्दधाति य्याररया अनक्ति हवि-
पटतमिबेने € घव रोकं ग॑मयति तरेषाऽनीक्ते
जयं इमे लोका एभ्य एवैनं छोकेभ्योऽनाक्ते
न प्रतिं अृणाति यलतिरृणीयादनुष्वभावुकं
अज॑मानस्य स्यादुपरीव भर ह॑रापि ( ३) उप~
शौव हि वगो लोको नि य॑च्छति वृटमवोस्मै
नि य॑च्छति नाव्यं प्र हैरेयदतय्॑रं प्रहरेद्‌
त्यासांरिण्य्॑वर्योनाशौका स्यान पुरस्तातपत्यै-
स्वेयत्प्रस्तातत्यस्यतसवगंछलोकायर्जमानं प्र-
तिं वृदेखाश्च प्र हरति यजमानमेव शर॑व
लोक ग॑मयति न विष्वं षि वुायदिष्व
विगयात्‌ ( ४ ) रू॑स्य जयेतेोष्व॑मयतय्व-
मिव हि प्सः पुम॑निवास्य' जायते यत्स्फयेनं
बोपरेषेणं बा योगुष्येत स्ृतिरेवास्य सा

११६

द

)

१३६२ श्वमतसागरणाचा्विरयितमारषयसमेता- [पदिीपकण्े-
( वेधां बरहितिपयप्रयोगामिधानम्‌ )
हैस्तैन योगरण्यते यजमानस्य गोपीथाय॑ बह्म-
वादिनो वदन्ति किं यत्तस्य" यज॑मान इतिं
प्रस्तर इति तस्य क्रः सुवर्गो लोकं इत्याहव-
नीय इतिं व्रूयायत॑स्तरमाहवनीये प्रहरति
यजमानमेव ( ५) सवर्ग लोकं ग॑मयति बिवा
एत्यभमानो छिशते यसस्तरं यों यष्यनते षहि-
रनु प्र रति शानां अनारम्भण: ईव वा एत-
ह्वः स ईश्वरो वैपनो भवितोध्शवाऽसीती,
मामभि भरातीयं वे ष्टवाऽस्यामेव प्रतिं ति-
छति न वैप्नो वत्या दनमीदित्याह यद्‌नच-
याद॑ज्नमिरित्यभनावग्नि ग॑मयेभिरयन॑मानर
सुवगाछकाद्धनेदगननित्येव ंयायज॑मानमेव
संवर्ग लोकं ग॑मयति ( ६)।
८ आतता परानतिदकषं करोति हरति वियुयायण॑मान-
मेवाभिरितिं सदै च) ।
इति रृण्णयज्वैदीयतेत्तिरीयसंहितायां दितीयाके
षष्ठप्रपाठके पशमोऽनृषाकः ॥ ५॥
(अथ द्विवीयकाष्डे पष्ठमपाठके श्चमोऽनुवाकः ) ।
चु पेदिनिमौणमशेषेण प्रपञ्चितम्‌ ।
अथ प्ते तस्यां केयं बषटि्िषयप्रथोगोऽभिधीयते ।
तत बर्हिषः पोक्षणे विधातुं प्रस्तौति
जह्वादिन इति । दैऽ्वौ बुधं हषी लमदनिः क्षौः भोक्षित-

भी दरभन्‌०५) ष्णय जुदीयतैततिरीयसंहिता । ५६६६
( येयं बरहंविषयप्रयोगाभिधानम्‌ )
वानसि । केनान्पेन युद्धेन ्रस्यणेभा अपः परोकषितवानसीति, बहबादिनिः प~
हेऽ्वर्ुने्णा मन्येणेतयुतरं बथात्‌ । पस्मदितदुभयं पोक्षणं तथेव वैते अव
एव मन्न्पास्पाने शरूयते-‹ ोक्षिताः स्पेयाह । वेनाऽगः पकषत › इवि ।
तेन मन््ोष्वारणेनेय्थः । ददाम विधत्ते 09४५
इध्मावर्हिरिति । एनदि प्म) सा्शतपुभम्‌ । इध्पबहिभोकभवः
देदेद्धिः गेक्षणे विषते
वेदि प्रोक्षतीति । टोभरहितत्वारकष परुषा सतौ पागषोण्पा न मवति ।
तस्ाधोग्पतवाय परक्षणम्‌।
यदुक्तं सूषकरिण-अन्ववेदि रोमन्थः विरासत दिवे वेत्य पर्षत्म-
श्तरिकषाय तेति मधं प्थिभ्मे सोति ठम्‌" इति; तेषहििते-
` दिवे स्वेति । दिवे सेत्यादिषन्ास्ततकाण्ड एव व्याख्याताः ।'
यदुक्तं सूत्रकरेण-भक्षणीरोषं सथा ग्दृम्य इति दक्षिणायै शरोणेरोत्तर-
स्याः सेते निनेभेतु, हति, तेतदिधते-
्ृरमिवेति । पस्तरस्य भारणं विधत्त ‡
पुरस्तादिति । वेदिपूषमागे ब्रा यजमानो वा परसरं पारयेत्‌ । वेच्च
सूनेऽभिहितं श्रत परस्तं धारयति यजमाने वा, इति । धारणाय मृतं्मान-
मानत्यं हस्तेनाभिनीय विधत्ते
इयन्तमिति । वेरिखननवदग्याल्येयम्‌ । वेधां स्वरे विधत्ते `; “':
बरहिस्तृणातीति । स्तरे नीरन्भघरं विधत्ते ॥ |
अनतिदश्नमिषति । अतिशयेन ममे शौनमाटिं व्यथा न भवतिः तथो
स्तृणीयात्‌ । तेन यजमाने परजया पामि सर्वतो वेषठिततवादि(द)विसे ष्म
योग्यं करोति । स्वीणैस्य बर्हिष उपरि पस्तरसाद्नं विधत्ते ' -: :“
उत्तरं बहि इति । स्तरणाथंसय वर्हिपोऽधःरिथित्वाघनालम्‌ । पश्व
रसय, प्रधानमूततवा्यजमानतम्‌ । भधस्तादास्तीणंस्य बर्हिष उपरिष्सत्तादममान-
स्य पस्तरस्य [पध्ये तिथकया दम्या दमोम्यां ध्यवधानं दषते

१ घ्र, "ण यथोक्तं त०।२क. ष्‌. ङ. च. निनीय" ई" । ण

र

१९६४ भीमत्तापणाचाय॑विरचितभाप्यसमेता- [रतीपननणडे+
( केषां रिदिषयपरयोगाभिषानम्‌ )
अन्तारेति । तदेवदुत्ाने मन्व णडोकतेन पिशो मन्वे स्थ इति भवेग
क्रित । पर्सरस्वाऽऽतादनमतङ्ेन बुदिस्थन्महरणकारीनान्विरोष्‌ न्वित -
शाक पर्वरस्म दतेनाज्ञने विपते-
अनीति । प्रस्तरस्य दनेमृेरनदनीपग्रस्तवेन स्वरूपतो हरिषट्ामारेऽप्ब-
नेन हिशटषं कृतं मीति तदशन परतरं सगंमानिमोगपे करोति ।
यदुक्तं तूपकररिण ~ सु परतरमनत्यक^ रिहाणा इति गुषवाभंप्रगा
बोतिितयुपमूति मत्वमास्वामन्तामाप ओषधय एति स्तवाय मूरमेवं निहि ।
दविषते
., जेभराऽनक्तीति । प्रसरस्य प्रहरणे हेषोपदेपौ प्रकारौ विभवे
ने प्रतीति । शङ्ररेषुशण्णेषु पपिरेपः पतिशरणं तन इर्यात्‌ । षदि
कुवा गमानस्पनूभय मावुकं स्यात्‌| सवगंपाप्िसापनं न भवेदितपरथः । तस्वा-
.जस्वगुलतं कृतवा परसरमयेरपमव परहत्सगठोकस्योपर्येव बरमानतात्माम्वि-
सानं मवति । परसरयुक्तस्य हस्तस्पापोभूलषवं बिभतते-
नि यष्छतीति । शशो न्पगमूतो यथा मवति तथा कृपात्‌ । तेन्‌ प॒णमा~
ना वृभटमेव व्यू करोति । मस्तरास्याऽहवनोयातिकमं निनेषति-
नास्यम्रमिकि। अतिकरान्तमभं यस्म तदत्यम्रम्‌ । वथा मबति तथान
रहत्‌ । तु पस्तराप्रमाहमनीयस्योत्तरत एव नयत्‌ । भध्यमरबहरणे हि
वृषिरत्वासारिणी ` भवति तश्पाघ्वयौिनाश्नशीठा स्यात्‌ । भत्पापिक्येन
बणमतितरिणीतव तेन तस्यानि फलितृयोगयानि भन्ति, सोऽयमभ्ववोनासः।
धमा स्पापिमिाषणा भुन्‌ ।
पूणा विशी प्रकर्य पूरं पथिमापामममितयेवं मिष प्रहरणं निपेषति-
ने पुरस्तात । पिमाप्रल्ं निषिभ्य प्रगियतं विधते
प्रायः हरतीति । बरसतरगतीनां दमापराणां तपतो पिशषेणं निषेषति-
न 'विषछंमितिः। रिभ नानादिगगतं वथा भवति बथा न वियुबान
विकेषयेष्‌-। शदिषिभणेः यजमानत्य स्पदत्पमेवः निति । लीग्पमश्प विलि.
` हात । द्नपिनों ततृरेगेकीमायं विषते

(^

प्रषा०६अनु५) कृष्णेयजधदीयतैसिरीयसंहिषां । $४६५

( वबा षहिंविधयप्रयोगामिवानष्‌ )

ऊर्ध्वमुथौतीति । अभ्वं दण्डाकरेणेकामरं मथा मगति द्रदोधोषि) घत
कैश मिभ । पुसा प्पञ्लनमूष्वौ कारं भति, ततोऽस्य पमूनिष लापे । शरोऽ
जनाद्न््य व्यापारः| तथा च सूथ्रकार्‌ भाह-“ निरञ्ञठिनाऽशरीषो विषते
पर्तरनधयमद्योति » ¶ति ।

तसिमिनेीकरणे साधनान्तरं निषिभ्प इस्तं विपत्ते

सत्सफयेनेति । योयुषनं विचिषटभूवसकीकरणम्‌ । मथवा प्ररस्य समन
गदाहायोदवोपणं, प्यदि स्फ्येन वेते बा किमत तेमः पतमानस्य हंत । स्ते
जैव योयुपने रकषमि मवति । पर्तरपहरणस्पाऽऽभारतेनाऽऽहवनीय विधते

जह्मवादिन इति । ज्ञस्य सेमन्धि किमङ्ग यजमानस्थानीयानिति बक्षवा-
दिभिः पृ बुदिमान्धस्तर १ति ब्रूषादत्तरम्‌ ।

जु पस्तरस्याज्ञनं हतवा तत्रैकं तृणं प्थक्छत्य पाते स्थापयेत्‌ । ष्ये
दानीमभ्नो परणं विधत्ते

विषा एतदिति । भस्वरूखमुद्किपन्तीपि यदेतेन यजमानो विषिशे
बिशेषेशात्पी मप्रति रोगेण ङे मवतवीत्वथंः । प्जञदक्तेन स्थापितस्य बाह
पोऽनुषहरणे वस्प्रालीमागस्य शत्वं । वदेवं सूकरे
सहीरुवम्‌-“ आयुषे, लेकर वूणम्षादाय पादः निष्ठाय » इवि ।
५ अधेनमाहाऽऽप्ी्तोऽुप्रे्रि पलश्लराचुणभपारुं तदनृपहरति ” एति ¶ ।

मन्वकण्डे पतेन न्वेण भूमिसशनं विधते

अनारम्भण हति । एता पसतरपरप्वूष्यं परतरह्सस्य वनमानस्व
श्वगरियितताद्वदुरनारम्भग , व निरादम्मन हष, भवतिः त ष वेपनो
मदिपोरीधरः. पजनतापीसहिशममपेन्‌ सदा; कृकी: मतं समथो
मति । निररं सति कम्पमान शइसधरः ।. तवाहि; पिस एंनेम उष्षष-
विषो म कमे ।

यदुक्तं हूशकरेण-“ अथैनमहाऽऽअनीष्ट) सेवदसेशगानप्ीदितवभ्ववैरग-
नितपा्ीप्ः ?, एति । अनम्रोः पञ्ोत्तरमन्वेयोरुचरमनस्य शालान्तरपाडनि-
राकरणपूवंक मनमदरमो श्वारणं विधत्ते

॥ १, “रयृष्ठस्य । २. स. च. “म्यगविन्लि् विहा" । ३ क, ध, ड, च, "मागनी* ।

4४. . ड, च. "मामी" ५ स, "त्रयोः शा" |

१६६९ श्रीभत्ायणाचाय॑विरवितभाष्यसमेता- [रदितीयकाण्डे
( वेया वरहिविधयप्रयोगामिषानम्‌ )
= अगांदैनभीदिति। हेश्यौदे अ्वीभ किं यजमानः; सर्ग गतवान्‌ ।
धकषद्योतनायेयं ष्टुतिः । अगनलापिरितयेष शा।ान्वरगतो मन्वपदस्तसिमन्दि
हनिः सगैगत शत भवति, तच्वयुक्तम्‌ । आहवनीपोऽर सगंसेन विव
क्ितः। तसििन्सवगरपेऽप्नो वैमानिमेव परापितवान्भवति,। यजमानं सगौ चोका
लिःलारितषान्भवति । तस्मादभिीितयेतसःः मन्म परितयज्यागाभित्येतावेदेव
पाहू । तेन यजमानः स्वर्ग ठोकं॑गतवानित्य्थो उष्यते ॥
हवि शरीमह्तयणावायंतिरकिते माधवीये वेदाथैधकाशे एष्णयनु
दीयतेततिरीयतेहिताभाप्य द्वितीयकाण्डे पष्ठपपाठके
पशचमोऽनृवाफः ॥ ५ ॥
` ( अथ द्वितीया पषा पषोभुपाकः )।
अग्नेश्चयो ज्यायारसो भ्रात॑र आसन्त देवे-
\भ्यो हस्ये बहैन्तः परामीयन्त ` सोऽग्निरंबिभे-
"दित्यं बोव स्य आतिमाऽरिष्यतीति स निलौ-'
“< --यतं सोऽपः परावित देवताः परषमेच्छन्तं
: मस्यः पराजीसम॑रापद्धियाधिया, ता वध्याः
„धयो मा परावच्‌ इति तस्परन्मरस्यं पिया
भिया घ्रन्ति ठप ( 4 ) हि तमन्वाविन्दुन्तम
¡'/: पटवभुपं न आ वैतस्व हस्ये नो वहेति सोऽ. .
अवीदरं वृणे यदेव ग्रहीतस्याहतस्य षहिः- `
, परिषि स्कन्दात्म्मे प्रावरणां भागयेय॑मसदिति
, वस्मायद्रहीतस्याहुतस्य बहिःपरिधि स्क-
मदति तेषां तद्ध॑गधेयं तानेव तेन॑ प्रीणाति

१क.ष. क्‌, च. तद्रि" ।

भेषां०६अनु०६] ृष्णयजुर्वैदीयतेततिरी यसंहिता ।
( उपाडुयाजचिषृदाभिधानम्‌ )

१५“

परिधीन्परिदधाति रक्षसामपहत्यै स स्प॑-
यति ( २) रकष॑साभनंन्ववचाराय न पुरस्ता-
स्परि दधात्यादित्यो हैवोचन्ुरस्ता्रक्षाभस्यप-
हन्तवे समिधावा दुधालयुपरिशदेव रक्षा
स्यप॑ हन्ति यञजपाऽन्ां तृष्णीमन्यां मिन
त्वाये आ दधाति द्विपाद्यजमानः प्रतिष्टित
क्यवादिनों वदन्ति स त्वै य॑जेत यो यज्ञ-
स्याऽहत्थां वसीयान्तस्याैति भरूषैतये स्वाह
भवनपतये स्वाहा ताना (६पत॑य . स्वाहेतिं
स्कन्नमनुं मन्ञयेत यज्ञस्यैव तदात्यां यजमानो
वसीयान्भवति पयसी देवता; प्रीणाति
जामि बा एतधक्षश्यं करियते यदृन्वं प्रो-
डारावुपादञजुयाजमनतरा = यंजत्यजामित्वा-
याथो भिथ॒नत्वाधाचचिरमरभिट्ठोक आसींध-
मोस्मिनते देवा श्रवननेतेमौ वि परुहामेत्य-
श्राथेनदेवा अग्निम्‌ (४) उपार्मन््नयन्त
राज्येन पितरो यमं तस्मादनिनर्देवानामन्नादो

पितृणा राजा य एवं वेद्‌ प्र राज्यम
ज्नायैमाप्नोति तस्म। पएतद्धागधेयं पराय॑च्छन्यः
द्ग सिवटछृतैऽवधन्ति यदृग्नयै सिवटकतैऽ-
वद्यतिं मागयेयैनैव तद्द्र सम॑र्धयति सष्-
त्स॑ृद्वं यति सरदिष हि रद्र उत्तरार्थाद्वं

१६६७

१६९८ भरीमत्ायणाचारयविरचितमाप्यसमेता- [रदितौषकाण्ट-
( उपां्याजिष्टकूदिधानम्‌ )
य्येषा वै शद्रस्यं ( ५) विक्स्वाया॑मव दिशे
खद निरदयेते दिराभि वारयति चतुरवत्त-
स्याऽऽनतै पवो बे पूवां आहतय एष रुद्रो
यदानिर्यसूवा आदृतीरभि ुंहुपादृद्रायं पञू-
नपि दध्याद्पशुयज॑मानः स्यादपिहाय पूर्वा
आहुतीजंहोपि पनां गोपीथाय (६) ॥
( रः संयति भूताना प्मिस सवस्थं सप्मर\ शच ) ।
इति छष्णथनुवेदीयतैनिरीयसंहितायां दवितीाषटके
पषटप्रपाठके पष्ठोऽनुषाकः ॥ ६॥
( अथ दितीयकाण्डे प्मषाठके षषठोऽनुषाकः ) ।
पयोगो वहिः सं पश्चमे प्रतिपादितः ।
अथ पठऽनुषाक उपांदपाज्िटकृतौ वक्तव्यौ ।
तत्रादौ तावतरिधीनां परिधानं विधुं प्रलैति-
अभनेख्य इति । पथा भ्रावरसो हविवहृन्तो परवा हत्थेव स्य आ
मारष्तीति यो हविषहति स॒ मरणं प्राप्नोति मीतोऽभिनिटायत यथा
दमभ श्ायते तथा निरीःोऽमूत्‌.। नीप बोदृकषध्ये पराबिरात्‌ । तमृष्व
रकरैणानेषणं फमिभ्ठन्‌ । तद्‌ जटस्थितो मतस्यरतव स्थितम देवाना.
जवीत्‌। ततोऽस मरस्यमेवशपत्‌-हे भरस्य यस्वं देवानाम मिव जातिववानाै
पिनो भवा पराः, वां लां नाठधारिणः केवत पियाधिया वध्याहुः,
तेन तेन जाठादिना साषनेनऽयदा यदा पद्‌ हन्तुं भामवति वद्‌ तदा रा्ावहनि
बा वं कर्वन्तिति । पसमद शपससमान्मतस्यं तदा तदा प्रनिि मत्स्यमृखेन
विकते बहनो देवा( १ )सतमरिं भति अ्मततमीपे समागच्छ हव्यं ससद

सं, “हनेन मू" २क्‌,ष, ङ, च, “न्ति। अन्यमु" ।

° ६अपु०६] षष्गयजुैदीयतेचिरीयसंदिता । १६९९
( उपांडया नचिषटङ्दभिधानम् )
वहेत सोऽभिवरमवृणीत-सृनि गृहीतस्य हविषः सैमन्थि यदेव दम्प दय~
मासु परिषिभ्यो बहिः परच्पवेत तदस्पदीयानां भवां मागतेपभरित्वति ।
ववसलथेव देववरो दतः । तेन स्कनेन तानपनिभादृनपजनमानः परीणयवि ।
इदानीं विधते-
प्रिथीनिति । पसमासरिषिभ्यो बहिरशोशओ प्र तृणापयुकलतस्यासवीनमेः
प्ररिवः स्थापयेत्‌ । तज्ञ रक्षसामपवाताय भवति ।
वथिमदिशि स्थापितस्य मध्यमपरिषदक्षिणोत्तरपरिधिम्पां ससन बिधते-
स« स्पहौयतीति । परिधानां समीचीने सरे सति रक्षतां परेष्टं छवा
भोनदगनिसपीपे सेचारो न मवति ।
दिक्त्रयदृटान्तेन पूर्स्पापपि दिशे प्रसक्तं परिधं बारति-
न पुरस्तादिति । रक्षसामपघापः परिधेः प्रयोजनं, तच्चाऽऽदित्योदयेनेव
सिध्यति । अभेव्पामैशान्यां चाऽऽ्वारसमिषोः स्थापनं पिधत्ते
ऊर्ध्व समिधाविति । दक्षिणोत्तरपरिन्योरमदेशे स्थापर्नयि ते अर्ष |
तेन स्थापनेन दिक्वतुष्टय इवोधवैदेशेऽपि रकषसामपवातो भवति ।
तयोदैक्षिणसमिधः स्थापने मन््रकण्डाम्नातं वीपिहेतरं ला कव इति मनव
विपत्ते
यजपाऽन्यामिति । सीपुरुषथोरिव समन्तकामन्तकयोः प्रसरं वैरकषष्या-
न्मिुनतवम्‌ । समिधो द्वितं प्ररंसति-
दे एति । पायभिचरतेण स्कनानुभ्वणं विधते
अद्मवादिन इति । हविषः स्कन्दने सति यज्ञस्य विनाशेन यो यजानो
विनाश्चाभिमुखो मवति स कथं तसारह्‌रेण वसुभ्तरो भवोरिति' प्नवादिमिः
ष्टो बुद्िषानुततरं लरूते-विभिरेतेभनैः स्कलमनुभ््यतेति । भ।त्याद्पो देवता-
बिरेषा अभिभ्रावरो वा तेभ्यः स्वाहेति यद्नुमन्वणं तेन यस्या
भविनां पराप्य यजमानो वहुमत्तरो भवति । यस्मादयं भूपत्पादिका मृपसी-
दैवताः प्रीणयति तस्मादयुक्तं वस्य वहुमच्रतम्‌ । अथोपांडयाजं विधचचे-
जामि षा इति । यदनवश्चावनुक्रमगतावायेस्नीपोभपिपुरोडारो स्पता-
भजत स, पुस्तके विनाशभपा्येति पाठः । स केवले आन्त्या सषोयनकर्मा कलित

इति प्रतिभाति)

१ स, "ति तक्मा" |

१६४१ भीमत्सायणाचारयविरवितमाप्यसमेता- [रितीपकाणड>
( उपांजचयाजंसििषटकदेभिधानमर्‌ )
मतेन यज्ञस्य जाम्पारस्पाय किय॑ते । अव आठस्यपरिहाराम तयो; पुरोडाश-
पोमैष्य उपादापाजं यजेत्‌ । किंच पृरोदाशदरव्पक एको याग॒आशन्यद्न्प
फोऽपर ¶ति मिधनलम्‌ । अथ छिष्टृतं विधत्ते
अभिरमूष्मिजिति । एरा कदापि रः स्व स्थितः, पस्तु भूठौके, तदा
मनुष्यणां परकादिनिष्यदनामावासितृणां राजमावाचचाभियमपो्िपरिवतनं कतु
भिच्छवृभ्तो देवा आगच्छतेति प्रसरमाहूपानाधेनोत्कोचेन तमं भूलोके
समागनतमृपच्छन्दितवन्तः । पितरस्तु राण्येोतकोवेन पमं सगठोके गन्तं
प्रोभितवन्तः । यस्मे तस्मदिवानां मध्येऽभैरनादो बहवनमक्षफे।ऽप्त्‌ ।
यमश्च पितृणां राजऽमूत्‌ । य एतदुभयं वेद स पृष्टरान्यमनायं च प्रापनोति
ततो देवासतस्मा अघचये मागं दृ्वनतः । फते भागः, यजमाना भन्रये
सिष्टे यद्धविरवद्यन्ति सोऽस्य भागः । तस्माद्ये सिषटकतेऽवचेत्‌ । तथा
साति पदभ्रये' दतेन भगेन सर करम समर करोषि ।
यदुक्तं सूवकारेण-“ सर्वेषां हविषा मृच्तराधत्सिछत्सरुदवधति सिष्टस्ते »
इति । तदेतद्विषत्ते-
सदिति । एक एव रुद इति श्रुत्यन्तरात्तरुद्वदानसदृशो रुद्रः । येय~
परशानी वेषा सत्रस्य दिक्‌ । सा चोत्तरमागवर्िनी । तस्मादत्तराधेदिवदानेने
स्वकीयापामेव दिशे रुद्रं निःशेषेण तोषयति ।
इतरहमिषामिव सछूदभिषारणं प्रापमपवदूपि-
द्विरभिधारथतीति। उप्तरणमेकं हविरवदानि दवितीयं दविरभिषारणं चान्वत
हति चतुरवत्तं सपे ।
यदुक्तं सूनकारेण-५ उततरवैपषामि जृहोत्यसंसषटमितराभिराहिभिः ”»
इति, वदेतदविषते-
पृङवो वा हाति । पवः परोदाशाधाहृतयः परस्वहपाः पृषवदिषटाधैपराप-
कतात्‌ । भयं वभिः कूरलादृ्ः। यि पवा आहृतीरभिसंवध्य वासामृपरि
जुष्पात्तदा पशन्सवान्वाुकाय सत्राय प्रयच्छेत्‌ । ततो यजमानोऽपशः स्व |
तस्माद आहृतीः परितज्य दूरे जुरपात्‌ । एवं होमः परूनां सरक्षणाय
भवति ।
१ स. थे दवदत" । २क, ल. घ. च. श्व । ३ स. चय, ततौ दिरभिवारणेन
चतुरवत्तसपततिः । य" }

पर °देभनु ०६] , हृष्णयनुैदीयतैतिरी पसंदिता । १६४॥
( उपाञ्याजलतिष्छुदमिषानम्‌ )
अवर मीमांसा |
द्वितीयाध्यायस्य दितीयपदि विनतितम्‌-,
५ उपांडपाज इ(भिोतयेषोऽनुषादोऽ्ाथवा विधिः ।
विष्णवादिवाकये विस्ष्टविपेरस्यानुवा दवा ॥
जाभिलोक्तेरन्तराख उपांदगणके विषौ ।
सत्वा विश्वादि परौवमनवतेः ॥
द्वौपूणैमासयोः श्रथेते-“्जामि वा एतधज्ञ्य क्रियते यदन्वजौ पुरोडाशाु-
क पाशवुयाजमन्तरा यजति" ईति । विष्णुरूपा पटम्योऽजामितवाय परजापतिर
श यषटम्पोऽजागित्वाा्नीपोमावुा क यष्ट्यावजाीमलवाव५९ति [च] व विष्णा
दिवाक्येषु विहितस्य यागवयसमुद्‌यस्यानुषाहे जामि वा एतदिति वक्पिति
चेल । अभ्िया्ीपोमीयपूरेडाशदयनेरन्तयंरुवस्य ज(मिलदोपस्य वाक्योपक्
उपृन्यात्तातुरोडासयोरन्तराठे किंचिदविधित्तितम्‌। न दान्तराठगुणिशिष्ट विषयं
विष्ण्वाद्विक्येषु पधीयते । पू्॑वाक्मे तु तसमतीयत इवि विधायकं वदाक्षम्‌ ।
न चात्र यजतीति वर्तमाननिर्देशः शद्कुनयिः । पञ्चमटकारस्याऽऽ्रयणात्‌ ।
अन्तराटकोखवदुपांडतगुणस्यापि विशेषणलताततद्िशिष्ठकरमण उपांदपाजनाम-
क्वम्‌ । सत्येवं गुणदयपिंशिषटकर्मण्पाद्येन वाक्येन विहिते किष्ण्वादिवास्य-

~

4 मथैवारः स्यात्‌ । न चात्र विहितयागानुवारन देवताेविः शङ्कनीयः । सम~
धातव्येन जामितवदोपेणोपक्रपाद्जामितेन समाधनिनोपसंह्‌राच्च । जामि वा
इत्यदिरजामित्वायेयन्तस्य सर्वस्य महाव।क्पस्यैकवाकयत्वपर्ततिः । न खल्ेक~
सििन्वाक्ये पिधेयगाहृल्पं समवति । न चभ विधित्सिवस्योपां़षाजस्य दना
मावः । प्रोवस्येव द्यलात्‌ । नापि देवताय्‌। असमः । नानागतं
याजकरमे पवैऽणवपाणपपतयाप्ीतोमपमन््िकलेन देवतारयस्य प्रतीपमा
नत्वात्‌ । तस्माद्यजभीलितद्विधायकम्‌ ।

दशमाध्यायस्पान्तिमपदि विन्तितम्‌-
४ ५ उपांयुपाजे य्किविदूत्रम्यमान्यमुतामरिभः ।

विशेषानुक्तितो भेवं भौोवाज्मस्य विधानतः » ॥

१ ख. तः । इदमाम्नाय° ।९ ख. च. "वाद्‌ इति चे" । ३स, घ, च. "काठ उपा" ।

१३४२९ भौमत्सायणाचा्यविरचितभाभ्यसमेता- 1 २दिरीयकाण्डै=
( उपाट्याजसि्दमिधानम्‌ )

५ उपांहपाजमन्तरा यजाति ” इत्यत दर्यविरेषस्यानृकलदिभ्ठिकं द्र्य
भिति वेन । आगपस्य शरतलात्‌ । वावहूतामश्ीपोमावाग्पसमैव तावा परोणं-
मास्यां यजजिषि भृतम्‌ । न चेममप्यनियतं पकििदान्यं स्यादिति शनी"
यम्‌ । भ्रोवश्प विहितलात्‌ । « सर्वौ का एतचज्ञाय गृहते । यद्ण्टवायामा-
एम्‌ » इति पिहितम्‌ । विध्यभ्षणेऽपि ध्टौवाज्यस्य सप्पोजनलाप
विपरिणामः काव्यः । दमरवान्यभ्विन्िवम्‌-

५ तम यः कोऽपि दवः स्य्तान्निफो वाशरिमो भवेत्‌ ।
भषिरेषासकरणात्तान्तिकोऽ नियम्यते ॥

वकोपौशुयाने पा काविषेवता स्यात्‌ । विष्णुरूपा पष्य दृत्यदिररधवा-
दिभाविभायकलात्‌ , अन्यस्य च देववाविधेरदशैनात्‌ , यागेन देवतामाधि-
सपैव कलनास्च । पेयम्‌ । उपागुथाजस्य ददपूणमासपकरणपदिवतापूणै-
तिपनमध्यपटित एव कथिदेवः मत्यतत्योपादुपाने नियम्पते ।

(मधान्पस्विनविम्‌-

५ कोऽपि देवस्तान्तिकेषु नियतो वा तदाऽपि ज्रिम्‌ |
भरजापतिरताप्नः स्यादुपनीपोमावुतापि वा ॥
विष्णुवेद्राऽभचिमत्ृज्यं विकटं देवता्रयम्‌
कोऽ्प्यतनियमानैवमुपांातादियन्त्रणात्‌ ॥
परज।पतिर्पा शतान तृष्णीभिवपोगतः ।
अभ्रुपलतो भवं त्यान्यादैरपाठतः ॥

अदीपोम तदकतेनो तत्र काटविपानवः ।
विष्णुाज्पाितसतन 'पाजापरयोकिमाधनात्‌ ॥
याज्यतरिष्यतः प्राता विकल्पन्ते देवताः ।
विपिरेषधैवदेभी परा ्रयमनूदयते १ ॥

दासिकदेवेपु नियामकामवा्यः कोऽपीति वेन । वक्ष्यमाणानामुपांुला-
दीनां नियामकावात्‌ । ५ या्फिषित्माजापतयं यतते करियते, उपिव तक्किपते?
इतिवयनादुांदृधभैसान्ेन परजपर्पदेवतेति चेन । प्रजपतं मनसा भ्ययि-
दिति िपेसूष्णीभावस्यैव पजपपिधर्मलात्‌ । प्रथमयागदेवतेन पृषपलवाद्भिदै-

१९, ठ, श्रूयते । २क. ष. ड, "पङ चत" ।

[8

भी * दैअनुं ०६ रम्णयनुवदीयतैत्तिरीयसंहिता । १६४६
( उपाञ्चयाजलिष्टकृदमिधानम्‌ )
वतेति बेन । तदुादुपाजकरमेऽभिविषययाज्याधपादात्‌ । ताववूतागितयाकपर्वो-
दृाहतकाक्यदुरीपोमौ देवतेति वेन । तस्य वाक्यस्य पौणंमासीकारापिाय-
कत्वात्‌ । कस्थानिच्ठासपामूपादधाजक्े पेष्णवपाज्यापुरोनुषाक्ययोः पाग
दिष्णैवतेति वेन । तथा सति शाखान्रपक्तयोः भाजपित्यवाग्यापुरोनृबा
कंययोमौषः पसन्येत । तस्मानानाशाखासु पषिताभ्यां विष्णुपरजापृत्यभ्रीवोषवि-
षयाभ्यां पाञ्यापुरोनुवाक्पाभ्यां प्राप्ासिसो देवता विकल्न्ते । अव
एवेपांशयाजाविम ोषेऽथैवदेऽप्येवदेष पापं देवतातरममनूचयते-“ विष्णुरूपा
यष्म्योऽजामितवाय प्रजपतिस्पांड यषटव्योऽजामितवायादरषोमावुपांशु यषन्या-
बजामित्याय »» इति । तस्मद्िवताषिकलपः सिद्धान्तः ।
तमैवान्यभ्विनितम्‌-
५ दृशोदिर्वां तस्थ काठ द एवान्य एव वा ।
द्विपुरोडाशसांनिष्पादाो दरशैऽभितोऽयवः ॥
विष्णुयान्योकितो युक्तो मध्यमः पूर्ीमाविषेः ।
स्वे कठो माज्पापा उक्कर्षैःपू्िमादिनि,॥

५ जामि वा एतचन्ञस्य क्रियते पदन्वश्वौ पुरोडाशवृपाश्युपानमन्तरा यन
स्वजामित्पाय » इति पुरोदाशयैषयेऽतौ यागौ विहितः । परोद्मो च
पोणंमास्यामश्नेयारीोभीषो । अमावास्वायामाक्चवचान्नौ । वतो दिपुरोडाणं-
निषेः -समानलाईशः पूणिमा चेत्युभयमपि तस्पोपाडपाजस्य काट इत्प्यः
पृक्षः । अमावास्पां प्ररत साज्पाकाण्ड अप्नेपपाज्याया उषवमाप्पाश्याषा
भषस्तादिष्णवयाज्पायाः पढात्पकरणस्य संनिधितः प्वउताइरौ एव त्र
हति मध्यमः पक्षः| तावशूतामभतेमाव्यसयेव वाकाश पोणेगासययजाजिति
पौणमास्यास्तत्काठतेन विधानाद्ानिक्य च विधैः प्रचरुतवातौरगमास्वेव
काः । तथा सि पैष्णवयाज्या परटरणादुर्छष्यताम्‌ । ततैषान्शिन्तितम्‌-

५ पृरोदरेक्ययुक्यां पौणंमास्यामये न हि ।
प्ाद्वा नास्यन्तरेुकतेख्पे काठेऽसति शङ्लवत्‌ » ॥
पोमाल्माग्रीषोभीयपृरोा रहिता केव्टनषप्रोहाशयुक्ता पणभा
भवति । .स सोमेनषट्वाऽपिमीयो भवीति वाकयेनापरीपोपयोः सोमोनरकाली

1

१८४४ भ्रौमस्सायणाचायैविरावितमाप्यसमेता-- [रदितीषकाण्ड-
( उपाजचयाजसिषटकृदभिधानम्‌ )
नत्वावगमोततस्पामयमृपा दुपाजो यागो नास्ति | कुतः । उपांद्पानमन्तरा
यजतीति पृरोढाशदान्रावस्य गुणतेन विधानादिति परते ब्रूमः--
फं मागि पुरोडाशावन्तराखकाटस्य विशेषणपूतावुतोपरक्षणीभूतौ । नाऽ; ।
अन्तरादवतदिशेषणेोरप्यपायजगुणलपङ्गात्‌ । न वैतधयक्तम्‌ । उपा
.याणव्तयोरपि स्वातनत्मेणव फटात्पात्‌ । दवितीमे तु शङ्लन्पयिनोपरक्षक -
स्ा्नषोरमापपुरोडा रस्यामविभ्युषठक्िति काठे यागोऽत्ति । पथा शक्ल
प्वनिवेलायां राजसेवा्थं पतिपरिनमागनम्पितयकते कलिभ्िदिने शक्तं धमः
परषस्यामविनोपयक्षकस्य ष्वररमवेऽ्युपलक्षिते तस्िन्काठे सेवकः समाग-
डति तथाऽपि द्रष्टव्यम्‌ । यदि त्र काटोपरक्षकमन्येव व्पापारकूर्षगता-
रिकं सम्यत तरपि रभवलयवाऽषेषपुरोडाय उपरक्षकः । वस्मदेकपुरो-
इाशायामपि पोणंमास्यामरयुांधुपाजः ।
तृतीयाध्यायस्य परमपद चितितम्‌-
५ उपांद्पाजद्व्येण शेषकार्यं भवेन वा ।
मवेदाविभ्यः सर्वेभ्य इत्युक्या प्रापितततः ॥
उक्ता्यदग्यशेषस्तु माम्प्र दत्‌ ।
अतो न पतिपच्यहैः रेषे ततः कथम्‌? ॥
" , भौवादान्धादपांडुयाजाथमदूनि छते तच्छेषेण भौवेण सिवद रिकं
` देषकार्यं तव्यम्‌ । कृतः । « तदतप्वभ्यो हविभ्यैः पवयति » इति
वाक्येन माता चवम्‌ । छताधद्यदोषो सुपपोगापक्षः प्रतिप
महति । भवं वाज्यं न छताधैम्‌ । तेने करव्यानां मविष्यतामुपसतरणादीनां
^ सदधावात्‌ । पस्मान तैन गेषकार्ये भवति ।
तु्यपापस्य प्रथप्पदि विन्ितम्‌-
४ ५ सिष्रुतसरूतौ क्षीण उतापू्ोपपोग्यपि ।
परपोभनैक्यकसिन्यक्तं करमण्यवः क्षयी ॥
मन्वेण देवसंस्कारः पेपादद्रन्पसंस्छतिः ।
त्यागादपूमृलनं पधानपूषैगं च तत्‌ ^ ॥

, `“ १ स. "मात्‌ । तसादुपाशचयाजो न° । ९क. ष. ङ, “न भ । ३स. च. क्षयः

-----------*
॥

पषा ०भनु०६] ृष्णयचुर्ेदीयतेत्तिरी संहिता । १६४५
` “ ""( उपीश्चयाजस्कवभिषानम्‌ ) ¢ ४५१
सोऽयं सि्टरुयागः रोऽयमुषयुक्तहविःदेपरस्कार इत्यविवादम्‌ । तप्र
सेस्कारस्प द्टपधोजनेनार्यमाये सति तावतैते पकषीणः सिश्छचानो नाप॑
स्योपकरोति । नदेकसिन्कभणि धमोजनदये युक्तमिति पि बरुमः~-कपण एक~
लेऽ्यंदामेदा्योजनमेदो न विरुध्येते । मन्वपठो दनयभरकषपो देवतोहेशेन
व्पाग्ेति वर्ोऽशाः ।, तव व्यगिन प्रमापुयुक्तमवानतरापूरवुलचयते ।
वस्मात्लिष्टरुदुभयारथः । एवनतयपरपजपदपुरोढा शवष्युदाह्यौ ॥
तमेवान्यचिचिन्तित्‌-
«4 पयोजकः स्थर पुरोडाशोच्राैयोः ।
यद्र पयुक्तोपजीषी स्यादाधः खस्य सिद्धये ॥
उत्तरर्धतिशन्द्य प्ररुताकाङृक्षणे सति ।
अग्न्यर्थं पृरोडाशमुपनन्यिष वताम्‌ ॥
दृशोपूणेमाषयोः भूयते“ उच्रार्वास्सिष्टर्ते समव्याते '› इति । सोऽयं
सिवषटरुद्यागः कस्यविनुतनस्य पुरोडा शस्य तदुत्तरस्य च प्रयोजकः । तदुभ-
यामवि खसिद्धयमवारित्ि चेनेवम्‌ । उत्तरश्न्दोऽधरब्दश्च सर्वनामला-
दधागवाधितवाच्च परते कविद्धाणिनमाकाङ्क्षतः। अग्न्यादिदेवतायैः पुरोडाशः
रतो भागवांश्च । तस्मात्तोवोपजीव्य सिषट्धयागः पववैवे न॒ लन्यस्प्‌
प्रपोजकः ॥ तृतीयाध्यायस्य चपुभपदे विन्तितम्‌-
^“ शेषात्सिष्टरःकस्मात्सेभ्ये वेकतः; छेः
शक्ता धसिद्िः सवेभ्यः कापः सेस्कारसामपतः ?॥
वृदोपूण॑मासोः भरुषते-“ रेषत्सि्टरुते समवद्यति » इति । त्राऽभ-
यादीनां पाणां हविषां मध्ये यस्य कस्पदिदक्य 'हविषः रोषादद्य,
हावतेव शास्ाथौनुषटानसियेरेति वेनभेवम । उपयुक्तं हविः संतकतुमिदमषदी-
यते । सस्कारभ सर्वेष्वपि हविःषु समानः । तस्मात्सवभ्पो हविःरेतेभ्यः
स्वटङदनुठषः ॥
षति भीपत्सायणुचायैविरनि माधवीये वेदाधप्रकारे रष्णयजुवे-
दयतैततिरीयदितामाप्ये द्विवीपकाण्डे पष्ठपपाठके
षष्ठोऽनुवाकः ॥ ६॥

१६९ ` 0 ८

१६५४६ भीमपसायणाचारयविरचितमाप्यसमेता- [रकण ~
( इठापाहषानवियितन्मन्त्रन्याख्यानयोः परस्ताबः )

( अथ द्ितीयाष्टके हपपाठके सप्तमोऽनुवाकः ) ।

मदः प्रथिष्या यिरयमेच्छत्स पृतं निषि-
क्तमविन्द्त्सोऽजवीत्को ऽस्येश्वरो यजतेऽपि कर्तो-
रिति तावतां मित्रावरणौ गेरेवाऽभमी-
श्वरो कतौ स्व इति तौ ततो गा» समैरयता
सा यत्र॑यत्र भ्यक्रौम्ततों ध्रतम॑पीडयत तस्मां-
दृषृतपष्यते तदस्यै जन्मोपंहत € रथ॑तर्‌४
सह पएषिम्येतथाह ( १ ) इयं वै रथंतरमिमा-
मेव सहान्नायेनोपं इयत उप॑हूतं, वामदेम्यर
सहान्तरिकेणेत्यांह पवो चे वांमदेस्य पञ्च
नेव स॒हान्तारिक्षेणोष हंयत उपहतं बहत्सह
दिवेत्याहिरं वे उरहदिरामिव सद ॒दिवोपं ह्वयत
उपहताः सप्र होना ` इत्याह होरां एवोप
ह्वयत उप॑हूता धेनुः ( २) सहूर्षभेत्यांह मि-
युनमेषेप इयत उप॑हूतो भक्षः सेत्याह
सोमपीयमेषोपं इयत उपहूतां हो श्या
हाऽभानैमेवोप॑ यत आत्मा हप॑हताना
वसिष्ठ षामुपं हते प्रावो षा इं परने-
शोप ह्यते चतुरुप॑ यते चष्पादो हि
पर्वों मानबीत्यांह मन्दताम्‌ ( ३ ) अभऽ-
पंशयदृधरतप्दीत्यांह यदेवास्य पदादुपृतमषीं
इत तस्मादेवमाह भेत्ावरुणीत्याह मित्राब~
णौ सेन समेर॑यतां मदां देष

०६०५१०७) = हतोयजुदीयौततिरीयतंहिता । १९४५

( शडोपाह्वानविषितन्मन््रवयाख्यानयोः प्सतादः )
मित्याह जहोवोपं हृयते भ्यां अपवर्वव उर
हता उप्ता मनुष्यां शयाह देवमनुष्याने-
वोप ह्वयते य मं यक्भवान्य यरतप॑तिं बा
नित्याह (४) यज्ञाय चैव यजमानाय
चाऽऽशिषमा शास्त उप॑हूतं यावप्राथषी
इत्या याव॑पूथिवी एवोप वयते पूर्वेन
ऋताष॑री इत्याह पूर्वजे हैते ऋतावरी वेवी
पने याह दे हत देत उलो
यज॑मान त्याह यजमानमेवोप॑ हवयत उत्त-
रस्यं देदयन्यायाम॒पहूतो भर॑ति हविष्करण
उप॑हूतो विव्ये धामश्पहृतः ( ५) इत्याह
प्रजा वा उत्तरा देवयज्या परावो भूयो हवि -
प्करंण सुवर्गो लोको दिष्य धामेदम॑सीदम-
सत्येव यक्षस्य॑ मियं धामोध वयते विश्व-
मस्य ` भरियमष॑हतमिरयाहाछठम्बट्कारमेषोपं
ह्यते (६) ॥
( शाह घेन वनितया धामहूूतधमुलिरणञ्च ) ।
इति रृष्णयजर्वदीयतेत्तिरीयसंहितायां द्विती याके
बष्ठप्रपाठके सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७॥

२४८ भीम्सायणाचार्धिरमितमाष्यसमेता- ([द्ीषका-
८ हटोपाहूवानविषितन्मन््व्यास्यानयोः प्रसदः )
(अथ हितीयकाण्डे पठपरपटके सप्तमोऽनुवाकः ) ।
उपाडयाजः पषठेऽस्मिर्तषटस्व समीरितः ।
आध्वं समाप्याथ होपरेषो निरूप्यवे ॥

सत्रासिमन्सतमानुधाक इटोपाह्वानविधिस्ठमम्धम्पा्यानं च प्रसृपत । मन्बास्वु
मन्धरकण्ड एवं तमाम्नतिाः-

“उपहूत रथैन्तरः सह्‌ प्रथिन्पा । उप्‌ मा रथंतर\ सह प्रथिम्या द्वयताम्‌।
उपे वामदेम्य\ सहान्तरिक्षेण । उप मा वादेग्य^ सहान्तरिशैण हवयताम्‌ ।
उपषटूतं पृहततह दिभा । उप मा बृहत्सह दिवा हयताम्‌ । उपहूताः
स्प हेधाः। उप मा सप्तहोत्रा यन्ताम्‌ । उपहूता पेनुः सहषभा । उपमा
धेनुः सहमा ह्वयताम्‌ । उपटूतो भक्षः सखा । उप मा भक्षः सखा ह्वयताम्‌ ।
उ टूता९३ हो । इदोपटूता । उपहृतेडा । उपो अस्मा९ इडा हृताम्‌ । बहो
हूत । उपदा । मानवी पूृतपदी भेतावरुणी । ब्रह देवूषमृपदूतम्‌ । दैन्मा
जध्व्यव उगूवाः । उपहूता मनुष्याः । य इमे यज्ञमवान्‌ । ये यज्ञपिं
वर्धान्‌ । उपहूत धावाप्रथिवी । पूषन कृतादर । देवी देवपुन्े । उपृषटूगोऽयं
यजमानः । उत्तरस्यां देवयज्यायामुपहूतः । मूयसि हमिष्करण .उपहूतः । दिव्ये
धामनुपहूतः । इदं भ देवा हविर्जुषन्तामिति तसिनुपटूतः । विधमस्य पय~
मुष्‌ । विधस्य पियस्योपहूतस्वोपहूतः » [ त्रा° का० द प्र० ५अ०
<] इि।

एतद्िनिोगं वौषानेो द्यति उक्ता इहाया जपस्तानुपाश्ुक्तवो-
शैरुपद्मयत उपहूत पधीचीगिहोषटूतेति पराचीम्‌ ?» इति । अस्यापमधः-
मोशरीररपापा दाया देम्या जपा वेदे सष परोक्ता उपहूत रथेतरमितयेषमा-
रभ्योपदूता५३ ह इतयेमन्ताः । वान्मचानुपाड अपेत । तत ऊधपीिपे-
त्यादिकमुषैः पम्‌ । उपहूतशब्दस्य पथमपथोगे+¶रा मतीचीनमृख। भति ।
चरमप्रयोगे पराचीनमुचे्युच्यत ईति ।

तानेतान्म्वान्पादिष्पासूरादाविहाजन्मप्रकारं दरयति

मनुः परथिव्या इति। रा कदानिनपतः पृथिव्या उपरि यजा िंदर्पमल्लीति

+ अपिशब्दस्ा्थो न ज्ञायते ।

धाद] = हम्णयनुदीयतैतिरीयतंहिता । = ६६४९
( धठोपाद्वानविधितन्मन्त्रन्यास्यानयोः प्रस्तावः )
सरव्ान्ेषणमकरोत्‌। अन्विष्य च तव गोः पदाङ्केषु भूपेषु निषिक्तं तं
उम्धवार्‌ । ठभ्ध्वा च देवानामपरे त एवमनर्त्‌-अस्या गोः प्देषु स्थिवस्पं
धृतश्य स्वरूपं पथा ठोकिकमेजनादिषूपयुक्तं तथा येषूरयक्तं ' क कः
समर्थं इति । तच्छ्रत्वा ततर स्थितौ मिवरवरुणौ मनु प्रतङ्रतामू---कि गो
कथभूतेन पूतेन, तत्कारणमभूताया गोरेव यजञाङ्कमां कमावां हम ख
इति । एवमुकषवा तौ तत ऊर्वं तामिहाल्पां गां पूतौ समेरपतां सपानयताम्‌ |
साच गोम यत्र पनर नितरां पाद पषप्रवषी तत्र तथ गोपदाष्किते भूष
देशे पृते निष्पीडितमासीत्‌ । यस्मादस्याः पदेभ्यो वृतं निगतमासीततस्श-
“ददिष पृतपदीति प्रसिद्धाऽ्मत्‌ । एवमस्या इडाया यज्ञभूमौ भर तपन्न्‌ }
अथ मन ्पाक्े-उपहूतमितिं
रथेतरं सा, ततथिष्या सह भोपत समीपे बथा विष्ठति तथाऽने
छतपित्पधेः । एतन्मन्तगतरथतरशब्दोन ममिरूपटक्षयतेः। यथा ददतु पृठ्तीनेषु
रथवरं तामाऽ्यं तथा निषु ऊोकेषु मूमिराधा । मन्तगतेन पृथिकरीशन्ेन
तं्कायिमनायमुपकषयते । तथा सत्यलायेन सह भूमिरपह्ेवं मन्वाम
स्या; । एवमृचरेऽि भन्त्रा अनूद्य ग्याखूयायन्ते ॥
तत्र तामविरोषवायिना वमदे्पराम्देन तत्सामताध्पाः पशव उषृ्गरज्ते ।
तदेतदृशयति--
उंषष्तमिति । राशम्दवास्ां वृषटिसतत्तेमन्धि पृहत्तमिरं वृ्ह्तामता-
ध्यत्वादित्येवमर्थं इदौयवि--
उपहूतमिति । आश्वलायनेन पे होवरक। दिता होता पातत नालणा~
च्छंसी पोता नेशाऽऽीधोऽच्छाबाक इति, पदुपहूवानरतव दपि
, उप्ता इति । सहमति षदेन तृनि ददौषति--
उपहतेति । भक्षः सत्यनेन स्वोपकारफतोमपानमुपरक्यत हति दृति
उपहूत इति । हो शब्दः प्क्तः स्वरूपवाजीत्यह शंगपि--

१ स. "म--किमनेन गोः। र ख.^ति यद्र" । २ ख. "स्तोजसामसु २*। ४ स, ^त्वेव
म०।५ स. ्ल्यापुष्टि (६ स्त. ^

१३५० भरौमासायणायायंविरवितमाप्यसमेता- [रपी
( इटोपाहवानविषितन्मनत्रभ्याख्यानयोः प्रस्तावः )
उपहतां ३ एति । उपहूतर्दे र्गम्ुतिदूरदाहवानस्य बटनेनाऽधदरार्थं ।
भातमन उपष्वनि पयोजन द्श॑वति-
आत्मा हीति । पस्मादिहाऽ्ूवानां रथेतरपृथिग्ा्दनिं मक्ष; सकतेत्न्ता-
नामुपवासपितृतम्‌ भला, वदधीनव्वाकषिरोपहूवानस्य, वसमारासनोऽ्युपह्वानै
कर॑मपम्‌ ।
पोपहूतेयारम्य मानीपयेतसमात्ाचीनस्य वाक्यतमूहस्य तालम दपि
इदा शरपेति । इडारम्देन गोरीरधारिणी देवतोध्यते। तस्या उपश्ानमिहो-
पवेयाहिवाक्येन कृत्‌ । इडायाः परुरूपलातदुपदूवानेन प्ापारिमेषति ।
भरोहावरोह्पमोवाक्यथो रपृत्तताश्चतू्वारुष्वनं संमते । पशनां सपुभवृला-
देददुपपनम्‌ । तयोरावृ्या मध्ये सेयमिहाऽस्मनुषहूवयतामितयेतदिढादताषाः
पाथना स्सिन्देषतानुग्ररथम्‌ ।
मनुः पृथिम्मा श्यसिनुपास्याने मानवीत्यादगब्दायंः प्रिव शतयेष
इशेयपि--
मानवी्याहेति । पुरा देरिभाक्वििडोपहूवानल्पं दिवे) कम
वस्ोषशवानं द्यति
जह्य देवोति । अगिन हि देवानामध्वयुं सतामित्यादिक्िषु भवा मे दैा
भप्वयेवो ये त दृश्यमाना मानुषस्तेषामुषाह्वानं दशेति
दैव्या इति । पूरवो दैम्या पामुषाथ येऽ्व्वस्ते सें यकषमबन्तु
यज्ञपति च पैयन्वित्येवमारीःपरतां दृदौति-
य इमामिति । उपटृवः रथंतर९ सह एिगयेतयवर यथा एथिषीशमोऽन -
उक्षको नत्र तथा चव्रथिवीशनदारथों कितु स्वरथपरावितयेतदुकंपति-
उपहूते इति । ते च धावाए्थिभ्यौ देवापरयहमनुष्पाय॒सततेः प्मगोमने,
कृवशबदवाचयो योऽन इति कताव, नेते केवटपषिगादित्ेः कितु
देमबो, देवाः पुत्रा तपो देवपरे हत्यत विरेषणाथततिदि दृर॑पवि-

१ स इव्दा्र। ९ क. घ, ड, च. "न्याेराव्‌" । ३ स, मादु"
४ स. यतक । ५ क. ष, ठ, च. "वी वाचकौ कि ।

पषा०६अ०५] हेष्णयजुयदीयतैततिरीयसं दिता । १६५॥
( इढोपाहबानविवितन्मन्त्रन्यास्यानयोः प्रस्तावः )

पूर्वजे इति । यणमानः प्रस्तर शतपादिवद्व मजमानशबदो नाथोन्रउक्षक
शृत्येहशेयति-

उपृूतोऽयमिति । येषां देवपज्या्दीनामर्थं यजमानोपहूवाने तनितानि-
सं द्रीयति-

उत्चरस्याभिति । सोमयागादिरूपाया उत्तरदेवय्याया; पनहिषुेन
पजात्वम्‌ । अस्यामेव बहृहिःसपादकस्य पृदितुतेन पदाम्‌ ।

श्यं मे देवा हविशषन्तामिवि वसिष्ट इत्यस्य सषटाधेस्य मन्वदास्यस्व
विवक्षिते तार्यं दरषति-

इवमसीति । इदं प्रयतमानं मदीयं ह वैषा जुषन्तामिति पक्तुं तस्म
पृणमासक्माणि यजमान उपहृत इत्येतावदेव न भवति फिंलिदं निरूढपडव-
न्धरूपं कम चिकीषति सोभयागर्पापिदं करम विकरषरसीत्येवं सर
कमानुानविवक्षया यन्स्य प्रियां धाम स्थानं प्रति यजमान उषहपते
स्॑करमविवक्षायोवनार्था बीप्ता ।

अन्य्यनमानस्य यस्यं तत्सवैमूपदूतं, तस्य चोपहूतस्थय सर्वस्य भिमस्य
स्वामी पजमान उपहूत इत्यनेनोपाहवानस्य न्यूनतां विचायं सेपूणता सेपथवं
इतेतदस॑यति-

विश्वमस्येति । अपेषितस्पार्थस्य पच्छादनेनानुषानैपश्ं छम्बट्कार
श्व्यथा न भवति पयेपैनं यजमानमृपटूतवान्भवति ।

अव मीमांसा ।
नेवभा्यायस्य प्रथभ्पदे चिन्तिवम्‌-
५ छतो यज्ञपतिनो वा वृद्धधर्थो्तातोऽभिमः ।
पस्यक्षोत्या छतनमन्न इहार्थो नोनं वतः? ॥

दैप ासयोरिोपाहवानमनने वयमेतदाम्नायते-५दैभ्या अष्वयैव इ~
हताः । उपूता मनुष्याः । य इमं यवान्‌ । ये यकपा वान्‌ '» इति ।
वे देम्या अष्वयैवो यजञमवन्ति ये द मनुष्या यज्ञपतिं व्यम्ति ते स्वै्यमो~
पृषता एतशः । अस्मिन्वाक्ये यज्ञपतेरमिगृदिकथनेनोत्ताहभननेन रमवेतोऽ्ंः
पीयते । तत इदोपहवानमन्ासृथक्रतयाभिवृद्घ जपे यश्वाक्यनिदं वि

१२५९ शरौम्सायणाचाय॑विरयितमाप्यसमेता-- [रदिवीमका-
(१ ( इटग्राशितरमक्षयीरमिधानम्‌ )

दकेन विनियुण्यताम्‌ । वथा सति से यक्षतीनां बहुतवाद्वहुषचनान्ततया यज्ञ-
`पविशब्द्‌ उहनीय इति परापे तूमः-परकष्त्या ` छृत्लो मन्व इोषहूषनि
विनियुक्तः । एकवाक्यत्वं च त्लगन््र उपटभ्यते । प्रकरणं वेदमिहायाः 1
` अतेः श्रतिवाक्यपकरणेपरोधानं टिक्घविनियोगः सभवति ! तदभव च यज्ञ-

पतिवृचिपरातिपादकपवान्तरवाक्यमिड प्रतिपादकेन महावाक्येन सेकवाक्यतापन- =
भि परशंसति । प्रशंसा भैकपचनान्तेनापि यज्ञपतिशब्देन सिध्यतीति नासि

तभे षदूहः॥
इति भरम्सायणावायविरािते ाधर्पिवेदाधमकाशे एष्णनुदे.
दीषतैततिरीयसेहिताभाप्ये दितीयकाण्डे ष्पपठकर
स्धमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥

त ( अय दितीयाशके पशमपामऽगोऽतुवाकः )1 =,

पचो वा इडा स्वयमा दत्त काममेवाऽ६-

समनं पडनामा दत्तेन ह्यन्यः कामे पटानां प्रय

च्छति वाचस्पतये त्वा हृतं प्राश्रामीत्याह

सा्चभेव भागधेयेन प्रीणाति सदस्पते त्रा

हतं भाश्ामीत्यांह स्वगाछत्ये चतुरवतंम॑वति

षिव चतुरवत्तं पराधश्चतरवत्तं यद्धं भ्रा-

्रीयाद्धोत ( 3 ) भार्तमाटेधव्मौ जुहुया

हदयं पडनपिं दप्याद्पद्यजभानः स्याह्र-

बस्पत॑ये तवा हुतं भाश्वामीत्याह परोकषमेैन॑-

जुहोति सद॑सस्पत॑ये त्वा हतं प्राश्वामीत्याह

स्वगाय प्रनत तीं एव प्रान्त दक्िण।

वदाति तीं एव दृक्षिणां ददाति वि वा एत-

^

पी ०९अु*€) = छष्णयुैदीयतेतिरीयसंहितां । १६५६
(-श्टापरारित्रमेयोरमिघानम्‌ )

` यकम ( २) छिन्दन्ति यन्म॑ध्यतः रारन
द्विमलियन्त आपो. वे सरी देवतां देवतामि-

रेष ज्ञः सं त॑न्बनि देवा वै यज्ञादद्रमन्तरा-

` यनतः यज्ञम॑पिध्यतं वेवा अमि समगच्छन्त
कल्यतां न इदामेति तैऽवुवन्त्वठ वै न॑, इवं
म॑विष्यति यदिमिः रौधयिष्याम इति तासवि-
श्वः स्विष्टकृतं तस्याऽविद्धं निः (३ )
अषन्तन्वेन संमितं तस्मांयवमाज्मवं येय
व्ू्यायोऽवय्रोपयेयजस्य यदुपं च स्तृणी-
यादि च॑ घारयेदुभयतः सभव थि कुंयादुव-
दायानि वारयति द्विः सं पथते द्विपायज॑-

६. मानः भति्ठतयै यततिरश्वीनभंतिहरेदनभिविदं
यज्ञस्यामि वि्येद्भैण परि हरति तीर्थेनैव

. प्रि हरति ततपुष्णे पर्थदरन्तत्‌ ( ‰..) पूषा
` प्राय द्तोऽदेणतस्मालूषा प्॑िषटमागोऽवन्त-'

फो हितं देषा अनुषनि वा अयमांष्यप्रारिः

जियो वा अयभ॑भूदिति तद्वृस्पत॑ये पर्यदेर-
न्सोऽमिमिदशहस्पतिरित्थं वाव स्थ ार्ति-

+, :. माऽरिष्यतीति स एतं मन्त्र॑मपरयस्मर्यस्य खा `

चक्षुषा प्रतिं पर्यामीत्यबधीहि सूर्य॑स्य चक्ष
(५.) फं चन हिनस्ति सेोऽविभेत्मतिगृ-

हतौ मा दिश्तिष्यतीतिं देवस्य ता सवितुः

१७५ -

१९५४ भीमत्साथणाचार्यविरवितमाप्यसमेता- [रिरीषडणय=
( इदाप्राशित्रभक्षयोराभिानम्‌ )

सेेऽध्वनोभीषि्यां पूष्णो हस्ताभ्या प्रवि
गृद्धामीत्यगवी्स वितृप्त एवैनद्बह्मणा देव
ताभिः परतगहणात्सोभ्मेत्मा्रन्तः मा. हि
सिष्यतीत्यरेनस्त्वाऽस्यैन पराश्रामीत्यजवरी्
हंभिरास्यै किं चन हिनस्ति सोऽबिभेत्‌
(-& ) प्रारितं मा हिःसिष्यतीतिं बाह्मणा+
स्योदोगोत्व॑बदरीन.हि बदणस्परोवरं कि, चम
हिनस्ति वरहस्पोेगहयणेति.स , हिः बकषिधोऽप
बा. एतस्मांत्राणाः ऋनि, यः प्राशित्रं
भ्राश्रातयदनिमा्जयित्वा, प्राणान्तं शृतेऽमतं
वै.प्राणा अम्रतमाप॑ः प्राणानेव. यंथास्थानयुपं
हते (७

( पाश्ीपाद्ोवां यश् निरन्वयं फिन्‌ हिनसव तेऽ
ब विभेतुभत्वरिश्शस्च ) । #

इति. छष्णयज्वदीयतेचतिरीयसं हिताया, दवित्ीया्टके

बष्टप्रपाठटके्टमोऽनुवाकः॥ < ॥

(अथ पितीयकाण्डे षषमपाठकेऽमोऽतुवाङः )
शो पाहूवानमुदितमनुबृके हि स्मे ।
इडामारिवभकषौ दावु्येते अष्मेःपुनः.॥
यदुक्तं सूषकरेण-“ पुरष्वासतयङ्ढासीन इडाया हेतुरतेऽवान्दरषाष-
वंयत्य्वयुः प्रथुममवदानमवद्धाति सय\ हेवोत्तरम्‌ '» एति, वदिं होत्र"
दाने विते-
पडाव इति । गोह्पाया इडायाः पदातेन वामिदामादृदानो होवा
पनामा स्वीरतवान्मवति । हेतुर्यो न , कश्चिदपि पटनामिदाह्र
पणां कामं दां समथः । {ढामागपाशनमनवावृत्ाय व्याषटे~

भा» अब्‌ ८} = छष्णयजुदीयतैनिरीयतंहिता । = ६५५

(-श्ापाशिनमषबोरागि्ानप्‌ }

बाशवस्भतय इति । शदोपाष्यानरपा मा पाक्तस्वा; प्पिरतुर्नषिल।
पस दतं ह शरो लां मक्षपामि । जनेन मन्वोल्वारणेन मागे छ वाच
देवां भीणयवीत्पथंः । दतो यद्चतभायाः पतितुर्जीपासा ते हूं तां
अकषामि । भनेन तस्य पुरोढाशस्प स्वोद्रंछृततवं मपि ।

हरेते कियमाणस्पाबदनस्य सेल्पां विषते-

ऋतुरवततमिति । प्रधानस्य हविषथतुरषतत्वं पमेव इरित पत्ताम्पादिः
दपि हविरेष भवति । उतुष्पाखतेरपराताम्यातस्य परुरूपतम्‌ ।

परकीरोन्तरण भक्षणं परींतति-

रद्वीतिति । देकताहपाया शडाया क्षणेन हता मरणं पा्नुयात्‌ । परेम
विन्या तेदधमिमि सतीहारपगवादिपातभि्पाप कराय सौम
सीपितोमिमति । तती पजभानः पदारहितः स्यात्‌ । तस्मदिितयै त
हवमिति पथममुक्त्ा पाक्ष सति सक्षाद्नो इते न मंमतीि सीव
पतमप न मेधि । वाथसिर्यवपनिन परोदमिष हला । व्ीभ्ममपि

ने प्रा्ञापि किंलम्यसे हुतमेव पाश्ातीतीदाया यन॑ मेर.

कषषौ न भवषीति । देदशस्प मक्षितस्य स्वातगतत्वेन स्थापनाम सद्ंससतव
इत्मादिकं पठनीयम्‌ ।

मदुकं वकारेण“ पणमानप्चमा इहां पराभन्ति इति । तदिदं षते

प्रा्नन्तीति । तथे दुःलोत्तरणावसेरे पराश्नेन हि दुःमृ्तीमते ।
कलिग्मिः पी शने सेति दक्षिणाऽपि दत्ता मवति । वदानमेतासिन्पषानयागो-
तरणौ रेरे ।

यदुक्त सू्फरेण-“ मनो ज्योतिरिव ्िरन्तैदि प्रस्तरे भणिता? एति,
दिदं पिपत

षि बौ एतदिति । “ सत्यमापः सर्वा देवता आपः), रृपिभरवन्रोदां
हकितस्तिव्‌ । जथ मारिवावदानपरिमाणं विषते =.

देवा घा इति । देवाः पुरा य प्रथममकुकतदा सिदध स
बनव रितनतः, तेनाम्वरोगेग कुपितः सनहरस्तदीयं यहमविध्यदिकठर्षफरोत्‌ ।

प्स. । २९ स, ^त्वात््विब" । रे क" च. ॐ. ७, ^त्यन्त" ।

१५५६ श्रीमप्पायणाचार्यविरवितमाध्यमेता ~ [रदितीवकष्द
( इड प्राशित्रमक्षयोरमिधानम््‌ )
र देवा आभिमुख्येन गत्वा तदि यनञनुष्ठानस्याफं कस्तां संप ` भव~
लिति पथितवन्तः । तदूनं केविद्‌पद्धिमनो देद! इतरामयेवमनवन्‌-परि,
षयं हं रुर हविष्पदानिनाऽऽाधधिष्यामसतसस्माकातरं कम सिवष्ठं -भविष्यतीषि । 8
ततो हविराराधनेन सिश्करणाहद्रपस्य भः स्वटछ्चं सपनम । ततो देवास्त
माराध्य तस्य रन्धि यथमा पुरोडाशांशरूपमाविद्धमासीतदव्रिदधमुपहृतं
निर्नतनिष्टप्य छिनवन्तः । यस्मदं तस्मसपादितरमाग -यतरमाचमद्धेत्‌ ।
अधिकावदानं प्रतिपेषति-
यन्स्यायोऽवयेदिति। अधिकषश्न यक्षस्य तदङ्ग रोपयेन्मोहयेदय्पोगे
प्रान जनयेदित्यथैः । सरेण पो योऽयं पुरोडाशस्य वेधस्तसमदिव वेषदरेश-
ददम प्रारित्रमागावदानं प्रतीये च । विस्प्टमयमथंः शाखान्तर आम्ना
यते-“ अज्यायो यवमतरादाग्पाधात्डयतामिद्म्‌ । मा कर्पा यज्ञस्य दाद
सिवषटमिदर हविः » इति ।
उपस्सरणादिवतुरवदाननिन्दापुर सरं सरुद्वदानाभिषारणे विषतते-
यदुप -चेति । पद्यवदानासूषेमुपस्तरणे प्रथाच्चामिषारणं कु्पात्तदानीमुपािस्पं
परोडारस्पोमयोः योः संयि कुत्‌ । सम्यक्धाय उच्छती
रोगिेषो यस्याङ्गस्य तदङ्क रंशरायि । त्षटद्वदानामिषारगोन्ै
द्विपदो यजमानस्य प्रतिष्ठा भवति ।
यदुक्तं सूषकारेण “ अग्ेणाऽऽहवनीये' श्रे पादिक परिहरति 9»
इति । तदेतदिषत्ते-
यत्तिरश्वीनपिति । बेदेरुतरतः स्थितोऽष्वयुपेिमध्यश्थिते परोडपये
पादि्रभागमवदायाऽऽहवनीयस्य दक्षिणे भोगे स्थिताय जणे वेदेपि हतं
, राये पिरथीने यथा भवति वथा यदि दाता यज्ञस्य -यदङ्गः
रुदेणानभिषयै तदप्यािविदं मेत्‌ । तस्मदत्तरस्यां दिश्यवस्थितोऽध्वुः
भ्ङ्मुलो गत्वाऽऽहवनीयस्य्ेण देशेन ब्रहसमीपे पाप्य. वसि भागं
परिहरति । परितो नयति सम्प्द्यारितयथः। तथा सति पीनेव नचवतरणस-
देनैव मर्गणेवाऽऽनीतवान्मवति ।
अव सकारेण प्रारिषम्बदीयमानं परेक्षत इत्युपकम्येतदके ५ सूपस्य तवा
चक्षषा परतिप्यामीत्याहिरयमाणं साविरिण परतिगृहया्ठनेपमध्यंभया बः

१क.१.इ.च. चयप्र । रघ. . च. मर्गि। ` ˆ =
¢ न्त

पर# ० ६भम०८) कष्णयनुैदीयतेत्तिरीयसंहिता । १६५५
( ापराितभक्ष्योरभिषानम्‌ )
त्पाऽ्दायननिस्वाऽरस्येन प्रा्नामि नाललणस्योदेरेण वृहसपोतरहभन्वस्व त्वा
जरे, सादयामीतयसम्देःथामिभिरति १, इति । अरैमठेत्य दनैरूरणितम 1
ततर दीनमन्वभृताद्य परिनियोकतं परसौति--
तसपृष्ण इति । पुरा कदाविेवास्ततयारितर पएष्णे समपैयन्‌ । त च पषा
मन्वमन्तरेणाऽऽस्प प्राशित्नस्थ द्नटाईशनं रता पर्य तद्नं दृशनेनो-
पपाच तेन स्वकीयान्दुन्ान्पातितषान्‌ । यस्मादेवं तस्मादृष्णः स्र चरोः
दिष्टमेव भागे कुयात्‌ । ततो देवास्तं द्वहनं पूषणमृदिर्य .प्रस्परमम्रवन्‌ ।
अपं पूषा प्रपि समृदिरहितोऽमूदयस्मादयं प्रारिप्रानरहमूदिति विारष
` तत्यारितरं वृहसपते समपैमन्‌ । स पृहस्सतिमैनस्येवममिमेत्‌; यथा ` षा
प्राशित्रे पररयाऽऽरतिमगमाक्थमन्योऽपि यः प्राभनाति स जार्विमरिष्पति गमि
ष्यतीति । अथ दशनमन्वभुसाद्यति--
सं एतमिति । भनुष्यवशरुः केनापि रोगेण हततत मवति । भारोग्पपदसवः
सूवैसय वक्षन केनापि हस्यते । तस्पादूभन मने प्रयषी््थः। ` ` “
अथ पतिग्रहमन्वमुतादयति--
सोऽिभेिति । बहषण म॒न्रेण देवतामिरश्ना(ष्या)दिमिस्तादृशः प्रवि
अहो न हिनस्ति । तस्मत्निन मन्वेण प्रतिगृह्णीयात्‌ ।
अथ प्राशनमन्वस्य मागन्नयं कमेणोतलादयति--
सोऽबिभेदिति । परौढमरण्यं दहतोऽपि दव्निमुलमास्यं वुष्ककाषक-
ण्टकािना केनापि न हस्यते । भादधादौ परान भुञ्जानस्यापि बाह्णस्मोद्रं
, केनापि, मत्यवायेन न हसितं भवति । यस्मादृबृहसपतिनहिष्ठो मन्तरवि्िमस्तस्मा-
दनृहतेमैसमेत्वेषद(म)पि मन्वभागिं पत्‌ ।
यदुक्तं सूकारेण- न्द्रस्य तला जठेरे सादयामीति नाभिदेशमभिपृशरवि
वाङ्म भासनिति पथारिङ्गमङ्गगनि ? इति । तदेतद्भिमशचैनं शिरोमाणैनः
पूषैकं विषते-अप वा-इति ।
अतत मीस ।
ठा्यायस्व चतुथैपदे चिन्वितम्‌--
५ इहा्यथस्य नाशेऽन्यः शेषादूप्राही न वाशिमः।
दोषसत्वान देपेऽन्यप्रतिपर्पवरोधनात्‌ १ ॥ _
१. च, ^रणे तस्य ।२ ष, ङ, च, “बिन्यादि"।

4६५८ श्रीमत्सायणाचायंविरवितभत्यिसमेता- {रदितौमकाणड-
( बढाप्रकितभक्षयोराभिवानय्‌ )
^ इृहाभक्षणें पारिषमक्षणायं वाऽ्वत्ते यदि न्तद देषस्य न्नव,
तस्माचछकातुनरवदेयभिति देन । तस्य दोषस्पान्यथापतिपत्या शंगुवककाडी-
नमक्षर्पपाऽवरुदधतवातू । तसमाद्व्तनारे वरव्यामावारदार्कं प्ते ।
तषोनयचिविनितम्‌-
५ शेषभक्षाः किमन्येषोमूविलां वाऽ्यभक्षणम्‌ ।
॥ हापा प्रिसल्यानत्छाम्पपात पतोऽन्तिमः ” ॥
` 5 -पू्मारयोये भािवादिरेषमकषासेवां मकषणमुविम्यीऽन्वेः काम्‌ ।
-तः । कृलिजां परितंह्यातलात्‌ । अलिणां कंमैकरतोदेव मकषपारौ , ताया
, नरप्येवमाम्नामते-“ यजमानपश्चमा ¶ां क्षयन्ति » इति । तदैवतुनरा-
मनाव प्रिरल्या्॑म्‌ । यजमानसहिता किणः पारित्रादिकं न॒मकयेषृरि-
स्थैः 1 तस्मादलिमयोऽन्येषा पाशित्ादिभक्षणमिति रेसैेम्‌ । यजस्व
कमेकरवाभविन शूषंमपात मक्षणमनेन मिधीयें । वस्ाद्परितेह्योतताहति-
गमेव प्रारिवादिमक्षणम्‌।
:तृतीयाभ्यावरसप , ूवीयपदि बितितम्‌-
५ यपिष्टमागः पूषेति परह्तौ विष्ठवपुत ।
शृष्टिपकरणादेव पकतापिति पुष्यते ॥
सैतदनािवदाक्यादिरुपो पषरसैमापि ।
तिदस्य पृनरप्यक्तराधिकस्य विवक्षया ” ॥
दधू्णमातपकरणे भूयते-५ तस्मालूषा भपिष्मागोऽदनको हि » ¶ति 1
तत्र दन्तरहितस्य पूष्णः पि्मागत्वं सतरदनाधोधेकरणन्ययेनं प्रणाू्तैभ्म-
“दषा विहठतिगामीत्यवगम्यते । तथास्ुतरापिकरणेषु तरिममेव किये विदोषं
` बकु परसतृयते । तवान्पस्िन्तिम्‌~
५ चरौ पो पुरोडाशे षरविबोत पणम्‌ ।
विदेषाद्दोनदेततसर्ेष्वगि विधीयते ॥
-प्ा्त्लान पुरोडाशे हदा्याकारनाचानात्‌ ।
नं पो परिरेभ्येण चरोवेवं हि पेषणम्‌ »॥

शक, ष. ङ. च. ्रशरन्ति र से, "तृत ।

कषौ०दअतर०९) हष्णयनुवदीयतौत्तिरीयसंहिता । ˆ १६५९

( अनूयाजशूकतवाकषानामभिधानम्‌ )

५ पौष्णं चर नित्‌), इति चरुपिहितः। ८ पौष्ण स्याममाउमेतान-
कामः» (विः षिभिः ।. पशमाउम्म परोढा नि्धमतीतयतस्बोदकेन पोष्य
पृ्ौ पाप्तम्‌ । त्रः यद्वेव प सतेवत्यः पुरोदाश हि न्यायेन पुरोदाशस्व
पूषा देवता । दत पूपौक्तपेषणं विषयीषटतयोच्यमानाः सेशयपू्ीचतसपक्षाः स्ट

हषैवान्पविनतितम्‌-

“ दिदेवकेऽपि किं पिप्यादुत पुवैकदेवके ।
दरिेषकेऽपि षरपष्णः सच्वतेषणमागिनः ॥
देवता विफडत्वेन पेषणं न प्रपोजयेव्‌ |

सागर तत्वे भागोकतेनं पागान्तरमापि वत्‌ !› ॥

राजये भूमे“ सोमापौष्णं चरुं॑निषपरदापौषणं षर्‌ # इति ।
कत्र दिदेव चरो िष्टमाजः पूष्णः स्वातेषणं पूपा्थं कर्ठम्पािति उव्‌ ।
तषे षकमय -फ पेषणस्य दैवता प्रमोगिका किं यागः. । नाऽ्चः |
यागमन्तरेण केवल्देबता फठजनकलमियिङ . पेषणं , पयोक्सुं-न पभकपि ।
परष्णश्य यागस्य, पेषण पमोगकले षु दलेषं ददिषे. यागारे गनं
नाहंहि । पृष पि्टमाग इत्यत्र यागो न श्रव इति. वेन्भेवम्‌ । भागश्न्दा-
न्थामृपपस्थ, पागस्य रम्यत्वात्‌ । नहि देवतात्ममन्तरेणः पिषवृन्पभाक्तं
सिभ्यवि । सवि-च देववात वरष्यदेवतयोामाचागः कप्यते । वस्मदेकेदे-
कयागस्य पेषृणपमोगकवान, दविदेवके पि मेषणपलि .॥

इति भीस्तापणासप्विरविवे माधवीये वेदाथ छष्यपुरेदीय-

ैतिरीपरेकिपाभाप्ये दितीपकाण्डे पषठपादकेऽ
मोऽनुवाकः.॥ € ॥

( अथ दितीगरा्ट पपाद नवमोऽनुवाकः) ।
अङ्गीपु .आ द॑षा्यभिगखनेर्तूीणाति
समिधमा दृषदयुच॑मसामाहुतीनां. प्रतिणिषा
\ शहोति परिपीन््सं मठि
पूनात्ेवेनानतसछृतसछृत्सं मार्ट 'परान्निः ्ष-

१३६९. श्रौभरसायणाचाय॑विरचितमाप्यसमता- [र्दितीयकाण्डै-
भ ( अनूयाज सूक्तवाकानामभिधानम्‌ )
~ ताहि यजञशचतः संप॑यते चर्तु्पादः प्राव॑ प-

नेबावं रुन्धे बान स्थास्याम इत्याहान्न.वा
एतदिं यज्ञः भरितः (1 ) यत बरसा यजरव
यज्ञः थितसतंएवेनमा रमते यद्सतन भमी-
वदेषनः स्यायच्छीष्णां दीकतिमान्त्यायन्न-
प्णीमासीतासभततो यज्ञः स्यात्मतिठतयेव बरंया-
राच वे यज्ञः श्रितो यत्रैव यज्ञः भरितस्ततं
एवेन संप्र य॑च्छति देव॑ सवितरेतत्ते प्र (२)
अदित्याह प्रभूय ृहस्पतिंत्याह स हि
बचिः स यज्ञं पाहि स यक्ञपंतिं पाहिसमां
पाहीत्याह यज्ञाय यज॑मानाग्राऽऽ्ने ' तेभ्य॑
एवाऽऽरिषमा शास्तेऽनात्यां आश्राग्यौऽह
देवान्यजेति बहमबादिने। वदन्तीश देवता अथं
कतम एते देवा इति छन्दाशसीतिं वरया्रायत्रौ ,
चिष्ट॑म्‌ (६) जग॑तीभित्यथो सस्वाूर्बाहमणा बे
छन्दा शसीति तानेव तथ॑जति देवानां वां इटा,
देवता आसन्थाभि्नोद॑न्वलततं देवा आहैतीमिर-
मृयजेष्वन्ंविन्दन्यदन्‌याजान्यजत्याभिमेव पत्स-
मिन्ध .एतदुवै नामऽऽघुर आांपीत्स 'एतरहिं यज्ञ
स्याऽऽरिषमवृ्कः यदृवरयादेतत्‌ (४) उ यावा
पृथिवी मद्रम॑भदित्येतदैमेवाऽसरं यज्ञस्थाऽऽ-
रिषं गमयेदिदे याविप्रथिवी भदरभभुदित्येव
दंयाधन॑मानमेव यक्षस्याऽऽशिष गम्यां

पाथन्‌ ०६] हष्णयजुदीयतैतिरीयसंहिता । १६६१
( अनूयाजसूक्तवाकानामभिषानम्‌ ) #
सृक्तवाकमरत नभोवाकमित्यहिदभ॑रात्समेति वा
वैतदुहोपभितो दिवः प्रपिष्योरत्याह यावां-
परथिग्योहिं यज्ञ उप॑भित ओमन्वती तेऽस्मि-
न्यक य॑जमान चावा्रथिषी ( ५) स्तामित्ा-
हाऽशिष॑मेवेतामाशांस्ते यद्व्रूयात्ूपावसाना
चं स्वध्यवतताना चेपि परमको यज॑मानः स्पा-
यदाहि भमीयतेऽयेमासुपावस्यति सूपचरणा
चै स्वधिचरणा चेत्येवं ब्राद्रयसतीभेवास्मै
गब्यूतिमा शस्ते न प्माको मवति तयोरा-
विचभिरेद* हविरज॒पतेतयांह यां अयां््म(६)
देवतास्ता अरीरषामेति वयित यनन निर्दि
शेतमतिंेरौ यक्ञस्याऽऽदगच्छेदय रां स्तेऽयं
यज॑मानोऽसावितयांह नििरयेवेन ४ सवर्ग लोकं
ग॑मयत्यागुरा सस्ते सुप्रजास्त्मा रा॑स्त
इत्यांहाऽऽरिष॑मेवेतामा शास्ते सजातवनस्या-
मा सत शर्या प्राणा संनाता भाणा-
नेव (७ ) नाम्तरेति तद्भिरदैवो देवेभ्यो वन॑ते
पयममन्मानुषा इत्या हाभिर्ेभयों नुते व्यं
म॑न्यभ्य इति ववितदािह गति्वामस्येदं॑च
भमो दवे इत्याह याथरैव देवता यज॑ति
याश्च न ताभ्य एवोमयीभ्यो नम॑स्करोत्यास-
नोऽनायि ( ८) ॥
१५१

१३६९ भरीमत्वायणाचार्पविरवितमाण्यसमेता- [दीपके
( अनूयाजसूक्तवाकानाममिधानम्‌ )

( भिवलते पर ब्टममवदूचावाप्थिवी या अयाम माणानेव षट्वारिर्शच )।

इति दण्णयणुदीयौत्तरीयसंहितायां दितीयाटके
बष्प्रपाठके नवमोऽृवाकः ॥ ९॥

( अथ द्वितीयकाण्डे षष्पपाढके नवमोऽनुवाकः ) ।
अष्टमे सषटमुदितमिडाप्रारितभक्षणम्‌ ।
अनृपाजाः सूक्तवाका नवमे इयगीर्ैवे ॥

तवाऽधदौ तावदाचीभ्मागस्य प्रदानं विधत्ते

अप्नीध इति । गौरोडारिफे तु काण्डेऽरीषे पथपायाऽ्दृधावीति भाग-
यदूनं मथमस्॒यू( स्यो )क्तमू । तस्मादृरीधरेणेभ्यमानस्यभि्ुखलम्‌ । वस्म
चेव कण्डे “ सृदुपस्तीयं दिरादधत्‌ । उपसतीयं॑द्विरमिषारथवि "इत्युक्तं
( क्त )षढयततंख्यासामान्पादतु्ंन्धः। तस्मादमिमूखानामृहूनां मीविः ।

यदुक्तं सू्करिण-“ अनुज्ञातो नहणाऽधवैः समिषमाद्षातयेषा ते अभ्रे
समित्‌ » इति, बदेतदधिपत्ते- ¢

समिधमेति । अनुयाजा उचरा आइुवयस्ताशवास्यां समिधि परतितिटन्ति 1
किंच, समिदक्त एवाभ्वनूयानाञ्जुहोदि"। पुनः शोधनं विधवे-

प्रिषीन्तसामिति । परववदावृवि प्रसक्तं वारयति

सरृत्सरृत्सामिति । योऽयमाषारपोमध्ये पूर्वोक्तः संमाभैस्तस्य काठे यज्ञः
श्रामो न मवति, कदु परतमभूवः । ठव उर्ध्वं पथानयागानां पर्तम्यमा-
गलाद । भनूयाजक्तमिषे ऊर्वं संमागैकाठे तु यज्ञः प्राग्ूतस्वत उर्व
परभानयागस्य कस्प्यमावात्‌ ।

अगनरि सरुत्संमाग॑मध्य इत्यानेन सह परिमिनयगतां संमागंतैर्यां परंरवि-

चतुः समिति । अनुपानार्थं गमिष्यवोऽध्वोरज्ाणे पत्यनुज्ञापनमन्म्‌-
ताप तस्य तात्य दशपति-

अदन्ति । यसिनाहवनीयस्य दक्षिणे देशे बक्षा वरैतेऽवेत्िन्काठे
पह आमितस्तत्समीमे स्थिता हेतम्यलात्‌ । अतो बह्मानृह्ापनेन यज्ञो यसि

१ स. “दानस्य परथम्ययक्त" । २ स. “तविषानेन सं । ३ स. शरीनर आतुया-
निकी स°। स्न, "ति । शरो" ।

रष दशमु ०९] छृभ्णयसुतैदीयतेसिरी यसंहिता । १९६६
( अनूयाजसूक्तवाकानामभिधानम्‌ )

नदे आभितस्वत एव देशाक्ञमुपकरान्तवोन्भवति ।
ब्रहणो वादेवानुक्ञामदानं पिधत्ते .
यद्धस्तेनेति । किमयं नकषा हसयाप्रसंचारनेनानुभानीते क्षिवा शिरणात-

नेनाथष। वृष्णीमेवाऽऽस्त आहोसवित्यतिठेतयेतया वाचा । नाऽभ्यः । कलप

कात्‌ । यदि हस्तवाठनेन प्भवेलेरे्द्‌। शररे बातादिजन्यः कथिकमृरोग

उतत । शिरसाऽभ्यनुक्ञने शीषकिमालि्शरोरोगवान्भेत्‌ । तृष्णीम्बरथाने

ज्ोऽतंमतः सम्पक्यकृ्तो न भवेत्‌ । वस्मा्मपिठत्यनपा वाेवाम्यनु्चानं

#

परिशिष्यते । तथा सति यङगस्य मनवरपाथां वावि भिततवाचयोग्‌दाभयाध्ग

प्रयभ्छति । 1]

यदुक्तं सूषकारेण-“ बनयस्थास्याम इत्युष्यमानि देव तमििरवत्ते पराह
तस चद्व प्रच यन मृहस्पतिनंलला स यकं पाहि स पकप पा्टि तमां
पाल प्रिति प्रसौति” इति । सोऽपं शासान्तर आम्नातो मन्वसतस्यायमरथः-
हे सवितदव यदेषतस्थास्थाम इत्यनुजञापनं पदेतत्तवाध्व्ुः पाह तस्माच पुम
च प्रयण च । वुहस्पतिरेवात ब्रहम । हे महस्ते स तं यङ्ग पाहि ब्गपतिं
मनुभ्यनषरूषं मामपि १हि । देऽष्वयो यतयो तदं तथाञ्तु । अनुयाजान्बहुं
प्रस्थानं किति । तस्यैतस्य शासरान्तरोक्तस्य मन्वस्य मागान्नाचे-
देव सवितरिति । यदुक्तं सत्रकोरेण-“ ओेपभृतं गुामानीष वृहूषभु-
ताषादाप दक्षिणा सदपिकान्तोऽरेणाऽऽवारसंमेदं पतीयलीननूपाजान्पत्या,
ावमाभाष परत्यानाकिते देवान्यजेति पथमः संमेभ्पापि यज पञेतीतरो १ ¶वि,
जा( तषाऽऽ भावणपर्कं प्रथमयाग्तेषं विषते--
आशराग्योति। अथ पूौत्रपक्षाम्यामनूयाजार्थं देवतासद्गान दकव) ।
जह्मषादिन इति । पा देवता अश्िप्रजापत्याद्पो यषटव्यास्ताः सर्गाः प्रो-
हाशादिभिखेष्ठाः । ओंथ प्ेवान्यष्टुमममध्युः प्रपते ते देवाः क्के, न
सल्ववरिष्टाः केविेवाः सन्तौवि पूवैः पक्षः । भव सिदधान्वः-छन्दा्यवषि-
हानीतयुत्रं हूषात्‌, गायवीं व्िष्टुमं जगतीं च॒ यष्टमधवयोल इवि । अषि
चान्ये तथ विरेषमादः-न्दसां नासणैरप्येतन्पतवाद्ना सण एव चन्दोहपा

* कलुभ्हान्तगतं क. ष, ङ, च. पष्तकेषु नास्ति ।

१६६४ भीमल्सायणाचयविरचितभाष्यसमेता- [र्द्ितीषकाण्डे-
र ( अनूयाजसूक्तवाकानामेभिषानम्‌ )

इति । तस्ादुव्रासमणनिवाध्वयु्यनवीत्युत्तरम्‌ । ब्रा्णजात्यमिमानी बोऽभिः स

एवानुाजेवतेवि तातरपाथैः । अथानूपाजान्विधतते-

देवानामिति । पुरा कदाचिदेव यागं छृतवन्तस्तत्ाभनिपरणापत्याद्यो यदा

` देवैरिटसदा व्यागादष्ंमहुत्यधारमूतोऽश्नः पण्वष्टितो नाभूत्‌ । ववो देवा
अनूयाजेषु पिरय निरीनमसिमन्विष्याऽऽहुतिमिरब्धवन्तः 1 तसमदृनूयाजान्ष-
जेत्तेना्िमेव शरज्वाछितवान्भवपि ।

देषां दानुयाजानां मन्वादीये मन्वकाण्ड एवाऽऽ्नाताः-

५ दवं बहिः । वहवने वसुधेयस्य वेतु । देवो नराशरः । बस्ने वसु-
पेयस्य वेतु । देवो अभिः सि्टत्‌ । सुदबिणा मन्दः कविः । सत्यमन्माऽऽ-
यणी होता । होतरहोतुरायजीयान्‌ । अग्न यान्देवानयाट्‌ । या अगिः । ये ते
होत्रे अमत्सत । तार ससनुषीः होवा देवंगमाम्‌ । दिवि देवेषु यज्ञमेरयेमम्‌ ।
सिष्टह्चमे होताऽमूः । वसुवने वरुेयस्य नमोवाके वीहि ? [ ना० कार
३ प्र०५अ० ९] इि।

दषं घोतनरीलं ब्हिनामकं यदभिखल्पं तदेवदसुयेयस्य वेतु । -आज्यं वस
पं यदेवदसावापेयं तदेवद्धक्षयतु । किमर्थ, वसुने वसुनो धनस्य -बननं
मनं वसुवस्समे । यजमानस्य धनपाप्यमित्यथंः । एवं नरा्ंसनामुकेऽ-
प्यप्नौ योजयितव्यम्‌ । सिष्टरनामकोऽभिः । सोऽयं सुद्विणा शोभनषनः | 4
मन्न हषंणशीटः } कविरवदरान्‌ । सत्यमन्मा सत्यमननः । आयजी शास्लीयया
मयादया यष्टा । होवा देवानामाह्वावा । होतुहीतुरायजीयाछोके यो यो होता
तस्माचस्मातसवस्मादतिशयेन शास्रीममयौदानुखङ्घनेन यश । हेऽ ईदशस्तं
यानदेवानयाडचष्टवानसि, पां देवानपिमिः परीणितवानसि, ये च देवास्ते तब
होत्रे होत्र(रुपयेऽमत्सत यजनेभाधन्टवन्तः, पिष स्थितेषु देवेषु सतुषं
इविदंततयतीं देवंगमां देवानवगच्छन्दीं तां होत्रां होतुकियामिममस्दीयं यज्ञम
रथाऽभभिमुख्ेन प्रापय,अस्मदीये यज्ञे सवदेवतुशिकी होतृ्रिपां लमनुपिठतपर्थः।
हेऽ वं खिष्टरुदोता चामूदस्माभिरिष्ं वच्छोभनं लया छवं तादशो होमस्य
कतऽ । अतो नमोवाके यजमानस्य नमस्कारोक्तौ सत्यां वसुवने धनस्य
समजनाय वसुधेयस्य वीहि अञ्नावाधीयमानमिदमाग्यरपं दभ्यं भक्षय ।

१क.ष.ड. म्‌। अग्निः खि" ।

>

प्रपा ०६अन्‌०९] ` छृष्णयनुैदीयतैत्तिरीयसं हिता । १६३६५
( अनूयाजसुक्तमाकानाममिधानम्‌ }
रमन्मकाण्डोकेषैेः परतिदधा अनूषाभाः पञ्चता: । अथ प्रसराह-
रणाङ्कभृतः सूकवाफो प्यारूपातम्पः । सृक्तवाकस्यानूयाजानन्तरभापितवं गोषा
यनेन दधतम्‌“ अतूपाजानां पथमं यजति दं वर्वसुवन परुपेपस्य बेणिवि

< देषो नरादाशसो वसुषने वदूधेमस्य वेतिति द्वितीयं देवो भिः खिषिवि

पृतीयमनवानमनूपाजान्थभतीति व्रा्णमृत्तमे वाऽमत्सतेति व्यनिति षदा जनाव
सूक्तवाकानेनूक्पा [ १ ] इति तदा सक्तवाकमन्पहिदं दयावा्थिवी ( वी इ )
ति प्रतिपध » इति । सोऽयं सूक्तवाकस्य प्रथमो मागो मन्नकाण्ड एवमाम्नातः-
५ इदं ्यावापृथिवी भद्रमभृत्‌ । आम सूक्तवाकम्‌ । उत नमोवाकम्‌ ॥
फष्यास् सूकतोच्यमत्े । त्वर सूक्तवागसि । उपितो दिवः प्रथिव्योः । ओम्‌
नवती तेऽस्मिन्यज्ञे यजमान दयावाध्थिवी स्ताम्‌ । शंगये जीरदानू । अकरत्‌
अप्रवेदे । उरुगब्यूती अभरयरूतो । वृषटचावा रीत्या । शंभौ मयोभुवौ ।
ऊर्जस्वती च प्रयस्वती च । सूपचरणा च स्भिषरणा च । वयोराबिदिं »
[जाग का० ३प्र०५अ० १०] इति।
हे धावष्ठथिवी हृदमीदशं भवं कस्यर्णममूत्‌ । कीटशमिपि तदुच्यते
षयं सक्तवकमा्म, भरद्ाडुरथं यजमानः सम्यगनेन हविरदृतमित्यादिवास्पानि
सुक्तानि तेषां सूक्तानां देमनष्यैवां वचने वाकस्तथथा मवति प्रथा समृद्धि
गताः स्मः । अथवा “अभिरिद्‌र हविरजुषत । अषीवृधत महो ज्पायोऽछव »
इत्यादीनि सूक्तानि तेषां वचनम्र यथ। भवति तथा वयमृचिं गताः । <भमि
च नमो देवेभ्य इति उकतिरममोवाकः, स यथा भवति तथा वयमृि प्राप्ताः
हेऽ लया सूकोग्यं यजमानः समृद्धं हविदैतवानिधेतादशं सूक वर्तव, तेन
वपमृध्पास्म समृद्धं माणा भूयास्म । येधा त्वं धवाएथिव्पोरुपश्नितोभर्थिषो
भूत्वा सूक्तवागसि सूक्तं वक्तं क्षमोऽसि । हे यजमान तव॒ संबन्षिन्यसिन्प्ञे
दयबा्थिव्पायोमन्वती रकषणवत्यौ स्ताम्‌ । कीरे [ सौ ), शंगये शलस्य
माप्यित्यौ, जीरान्‌ वृष्टयादवद्ारेण जीवनमदाञ्यौ, अवन भरिते) अप्रवेदे
अस्दीयानां दोषाणामकथयिभ्यौ, उरगव्यूती भरततृणोद्कयुक्ततेन बिस्ती-
णंगोपचारेण, अभयंूरावस्मास्वमयस्पः करव्यो, वृष्टिद्यावा वृ; मकाशषिन्पौ,
शीत्यापा रतेः सन्मागंवृतिपरकारस्य प्ापयित्यौ, शभवो रोग्निष्टशन्तेः पाप
१ स. साध्या । ९ क. च. "ननुक्या \ ३ स. मूक्त्वास्ह्हीति । ४ स. -गम-
स्माकम्‌* । ५ स. यस्मात्तं बा" । ६ सल. "तोऽभूः सू" ।

११९६ भौमरसायणाचा्यपिरवितमाम्यसमेता- [रदरिवीयकणडै-

( अनूयाजसूक्तवाकानाममिषानम्‌ }

मिञ्यौ, ममोमुवब्पानादिहुलस्य प्रापित्यौ, युवयोरभभये घौरियमू्सती
वृष्िहमरसमती, पथि पमसती तृणोदकदवारा अहुरक्षरापियृक्ता ।
तथेयं धौः सूपचरणा देवताधिवासश्थानलेन सुषट्ूपचरितव्बा । धयं एथिवी
स्वषिषरणा रलेनीऽऽभपितुं शक्या । तयोदयावा्थिष्योराविदि भज्ञायां
सतपाम्‌, अभिरिदं एषिरजुषो्पनेन वक्ष्यमागेनान्वयः ।

अस्य सृक्तवाकृस्प प्रथमवाक्यं शासान्तरेऽ्यथा प्टितम्‌-“ शवदु घावा-
परथिवी भद्रममूत्‌ + हति, तदिदं टूषमित्वा सवशाखापाठं परदंसति-

एतदुयै नामेति । एतद्नामा कथिद्‌[ दा [सुर आसीत्‌ । स॒ कस्म
रिथक्ञ एतसिन्सकतवाककाठे समागत्याऽऽयुराशस्ते सुपरजास्वमाशास्त इत्या
दिकामाशिषं पणमानससन्मिनीं विनाश्य स्वसेमम्धिनीमकरोत्‌ । तस्मादेतद्‌
दावाष्थिषी (बी ह ) ति यदि होवा फतदाऽभरस्पैवाऽऽशीः प्रापि स्मात्‌ ।
ततः शल्रन्तरपाटं परित्यण्येदं धावपृथिवी भद्रमित्येव १३त्‌ । तथा सापि षन-
म॒नद्येवाऽऽसीः पापिमंपति । ध

सूक्तपाकनपोषाकशब्दयोः क्रियाविशेषणत्वं दशयति

आर्येति । षं दरं यथा भवति तथा समृ मरा इत्येवेत्न्वषाक्वं

जूते । यङ्स्पापनिरपेण प्थिष्यां फरक्पेण दिवि चाऽऽभिततव परिागिषवे-
वहश॑पपि--

उपचित इति । रकषणकत्यो स्वामितयेताहमाशीर विवकषतेषि दशयति

ओमन्वतीति । श।लन्तरपटिमवसानरमदं टूषमितवा सपाहं परासि

यषन्यादिति । यदा पुरुषो नियते तदानीं पयंङकशयनादिपरितयानेभां
भूमिमुेत्यवतानं गच्छति पस्माचादशस्या्थस्य सूचके सूपावतानशब्दे प्रु
शति भरण शीलो मवति । मूमिषिषयकेण सभिचरणेतिशब्देन परीयत्तीमविबहरां
गयत गोपवारमभू्ं कापितवान्भवति ।

सृकतषाकस्य दिवीयमागपादसतु-

५ अक्षिरिद्‌र हविरुषत । अवीवृधत महो न्यापोश्व । सोम इद्‌
हविरजुषव । भवीवृषव महो न्यापोऽत । आदरे इषिरणष्व । भ्ीषु-
घत महो ज्यायोऽकृत । पनाप्तिरिद ५ हाकिरषुषत । अभिवुपर

मषा ० दभु ०६ छष्णयजुदीयतैतिरीयसंदिता । १६५

( न )
महो ज्यायोऽहव । भभ्रीपोमाविद्‌९ हविररुषेताम्‌ । अदीवषेतां महो

ज्यामोऽकराताम्‌। इन्दा १द६ हषिरजुषेताम्‌ । अगीवृभेवां महो व्यायोऽकाताम्‌
इन्व इद्‌^ हेषिरजुषत । अभीवृधत महो ज्य योऽव । महेन इद्‌\ हविरभुषव ।
अधीत महो ज्यायोऽकृत । देवा आ्यपा आनज्यमजुषन्त । अदीव्रषन्त महो
ज्ययेऽक्रत । भभ्मिहंतरणेद्‌५ हविरजुषत । अवीवृधव महो न्पापोऽत ”
[ब्रा० का० ३ प्रण ५अ० १०] इति।

आज्यमागदेवोऽपमभिदत्तं हिरसेवत । सेवित्वा च यजमानं बापितवान्‌ ।
स्य च यजमानस्पाधिकं तेजः तवान्‌ । एषं सोमादरषु सिष्टकदभिपरथन्तेष
योज्यम्‌ । देवताकमश्वाज[ऽऽवाहननिगदषैत्‌ । वत्र होनेण होमनिपिततेन शेमस्व
खिट कतुमित्यथः ।

वशपेतस्य मन्तकाण्डाम्नातस्य सुक्तवाकमभ्यमागस्य तार्यं दयवि

तयोराविदीति । पूमां सृक्तवाकमित्यनेन षय वुद्धिं मर्ता इपि स्कीं
भेवाभिवृचिरुका । इदानीममिरिवं॑ हमिरणुषतेतयादिभिरेदवामिषपाभमिवृादै-
रुच्यते । या देवता वयमयाकषम वयमिष्टवनतस्ता देवा अरीरषाम्‌ क्था रान्नु-
बन्ति समृद्धा मबन्ति तथाऽका्भत्यतमेवाथ॑मभ्निरिदमित्यादिमन्ववाकयं तपे ।
सूक्तवाकस्य चरमभाग एवमाम्नतिः-

५ अस्यामृषदधोवाया देगमायाम्‌ । भाशास्तेऽयं यजमानोऽतै । आयुर्‌
शास्ते । सुभजास्तमाशसते । सज।तवनस्यथामा शस्ते । उत्तरां देवयज्यामा शस्ते ।
भूयो हविष्करणमाशातो । दिव्यं धामाऽऽशास्ते । विभवं प्रियमाशस्ते । यदनेन
इविषाऽऽश्ासते । तद्श्या्दध्याव्‌ । वद्र देवा रासन्ताम्‌ । तद्िदषो देवभ्यो
बनते । वयमममानुषाः । शट च दीप च । उभे चनो याव्रथिवी अर्ह
स्पाताम्‌ । इह गविर्वामस्येदं च । नभो देवेभ्यः ” [तरार का० ३१०५
अ० १०] इति।

अस्यां सूकवाकपाउपूकायां होवार्या परतरपहरगहपायां होमक्रिपाया देव
गमायां देवानापुव्यां सत्ामूषदप्ोतु यजमानः समृद्धिं प्रमो । अरौ
विष्णर््रादिशमं यजमानः स्वस्पाऽ्युः पराधयवे, सुपरणास्वं शोभन(पत्पयु.
क्त्यं सजातवनस्मां समानजा्ीयवननं सेम्पतवमालन शृच्छदीति व्युसतिमभिमे-
हयैवत्सजाववनस्यतयुच्यते । उत्तरा देव्या काठान्तरमविनी सेयमिष्िः ।
भमो हेविष्करणं भमूतसोमयागादिरूपम्‌ । दम्यं भ्राम स्वर्गस्थानम्‌ । क्ति
कहना, विशं भिये, य्यत्सवमात्नोऽनेन हविषा परस्तराख्पेन( ण॒)

{ ल, चन्तमयः । तः! लः ड दवतन ` ~

१६८ श्रीमत्सायणाचाय॑विरवितमाप्यसमेता-- (रदितीकाषडे-
( अनूयाजसूक्तवाकानामभिधानम्‌ )

यजमानः फठमाशास्ते वद्श्ा्तकल भृङ्कताम्‌ । तच्च फलमृ्यातसमृदधभस्य
भवतु । ततसर्ममसे यणमानायास्याद्यो रासन्तां साधयन्ताम्‌ । तत्ठम्‌-
भिदेषो देवेभ्यः सर्वभय आनीय वनते भनमानं तद्धाभिनं करोति । वयं ष
होतराद्यो मानुषाः सन्तोश्नः प्रसादातसमावितफरं मनुष्येभ्य आनयाम्‌
शति शेषः। कं तदेष मानुषं च फडिति तदुष्पते--दृ्टं घ वतिं वेति । इष्टं
यागनिभिचं सग॑ताधनं पुष्यं यद्स्ति पष, वीवमशनसाधयादिरूपं॑ यदिः
तदेत्मानुषम्‌ । रिंविते चयवएयिषी उमे अपि नोऽस्ानंहृत्तः प्रपाकठप-
विबन्धकालावां रकषवाम्‌ । इह्‌।सिन्कर्मणि वामस्य कमनीयस्य धनस्य गतिः
पारिरसतु । इदं च हविः सवी क्रियतामिति देषः । नप्र्कारः स्वभयो
देवभ्योभ्तु ।

मन्वगतेनासाधिति पदेन यजमाननामार्रदेरो विवक्षित रत्याह--

यन्न निर्दिशति । यथव न यजमानस्य नाम ॒निदिरेत्‌, यज्ञसंबन्धि-
न्पायुरादिरूपा येयमाशीः सा पपिवेशं गच्छे यजमानपतिर्ूपकं यज्ञशालां मिष
पृस्थ ये फैदितुरूपं प्राप्नुयात्‌ । जसापिपि नाम निरंेत्‌ । यजमानमेव स्वर्ग
भापयति । एतमेव नामनिदमामिमेतयान्यवाऽऽक्नाम्‌-धय होता यजमानस्य
नाम गृहूणीयाततां नूयदेमा अगन्‌ इवि ।

आशासतऽयं पजमान इत्यसिन्वाक्ये यदृशासनीये सेहृ्पेण विवक्षितं
पदेषाऽपुसाकवाक्यः प्पथितमियेतहदौयपि--

` आयुरिति । भीवासना सहोतनत्वासराणाः सजातश्देन विवक्षिता

कतेषशंपति-~

सजातिति। सणातराधयिषयैः प्राणनस्य तैमनभत्य पाधयमानता-
छ्ाणानामन्राये न करोति । एतैभ परगिरितरेभी सेवका उपठकतिताः | भवः
पूवत मन्धध्याछटयानमविरुदधम्‌।

देवसकाचान्पनुष्यसक। शच्च फलमभरो होतरि व्यवर्यितमिलताहमभि"
प्राप वचीपवि-- $

तदापिरिति । रिष्या मानुषाश्च मोगा विषक्िता इयथः

१ स.“ मानो यत्ट* । २ स, हत्येतदीयति ।

---------+4

पषदजनु ०६] छऊष्णयजुैदीयैश्िरीयसंहिता । १९६९
( अनूयाजसूक्तवाकानाममिधानम्‌ )
इह कर्मणि हार्भरसत्छता अपि देवा नमस्करिण सत्ता मवन्तीयित-
इरीयति--
`इह गतिरिति । उभयविधदेवपरसादात्छस्याऽभपिनं मेरिति ।
अव पमां ।
(+ दशमाध्यायस्य चतुधैपादे वितितम्‌-~
¢ अनूमाजोऽन्िमो बोऽतो किमार्‌इुपकारकः ।
सिव्टक्तंस्छतिषऽोऽनूयाजान्तरताम्यतः ॥
चिष्टकचगुणस्य्नेः परव्यभिज्ञाभैवचतः ।
इृष्टायैताच्च सेस्कारो भवेदन्यप्याजवत्‌ ५ ॥
ददौपूणिमास्तयोसयोऽनुयाजाः समाम्नाताः । वव परथमद्िवीयानूषानवत्त-
तीयोऽप्यारादुपकारक इति पूवपक्षः। आति प्रधानहोमनारिवहोमाननरभाषी
भाशिवादिभक्षण।साचीनः पएरोड शादिदन्यकः , सिष्कद्ोमः, सर्वषां हवि-
प्ामुत्तराधात्सृत्सृत्सि्टकतेऽयतीव्यादिना तद्मिधानात्‌ । मारिवरादि-
मक्षणोत्तरकाटीनेष्वाज्यद्रन्यकेष्वनूयाजेपु॒तृतीये चिषटरुचगुणेन प्रतभि-
ज्ञाऽ, देवो अभिः ख्िषटकदिति मन्वपडात्‌ । सा च पूषीिषटर्देवता
स्मरणसस्करे सतयर्थवती स्थात्‌ । पथमद्ितीयभोसतृ नास्ति सेति भैष्म्यम्‌ ।
किच, सस्कारपक्े दृ्टाथसतृतीयः स्पात्‌ । तस्मदृन्यभरपाजवदन्तोऽनू-
साजः स्यात्‌ )।
वृतीयाध्पायस्य द्ितीयपद चिन्तितम्‌
^ प्रस्तरं सूक्तवाकेन प्हरेदिवि काटधीः ।
भङ्गाङ्गिता वा स्या्ताोऽनपरतेत्याधनन्वयात्‌ ॥
पहतेरिषटेवाधंस्छारतवातद्न्वयः ।
सेपा्ो देदतादारा तूवीवाश्चतितोऽङ्गवा !› ॥
वुदौपूणीमासोराम्नायते-^ सू्तवाफेन प्रस्तरं प्रहरति ५ इवि । ५५ इद्‌
धावाप्रथिवी » इत्यादिषन्ः सूक्तवाकः । तसिमिसन्नेऽि सेषोध्य तं क्तवा
गसीत्यम्नानातू। परतरो दु्॑मषटिस्स्य प्रह्रणभधौ प्प: । तव सुक्तवकिनित-
बलदं कारं रक्षयति । हे वाऽिन्मनतरे पठचमनि तताठकिऽ्वयुः प्रतरं मह~
+ धनुभिहनान्तीतो मन्थः स, पुस्तकस्थः।

६५९

७० धीमत्सायणाचायविरवितभप्यसमेता- [रदवितीयकाण्ड-
( अनूयाजशक्तवाकानामामिधानष्‌ `)
र्‌। न लन प्रहरणे मन्योऽयं विनियोक्तुं शक्यः, एवौ ेषमन्तरवदेनान्वयामा-
वात्‌ । “ अभिरिदे हविरगुषत । अवीवृधव महो ष्यायोऽव » इत्यादिकं
यन्त्रे पढते । पुरोहारंसिवयाऽभिवृद्ोऽधिस्तसिन्यजमने तेजोबाहुरयं छतवा-
निति तस्याः । न चासौ प्र्तरप्रहरणेऽनयेतुं शक्य इवि पि बूमः
वाकेनेति वृतीयाश्रव्या पटरणे मन्तो पिनियुज्यते । न चालयन्तमन्वयामावः
मनवो सयं पृवौमि्ानरन्ादिदेवाननुस्मारयवि । पस्तरपहरणं वेश्देववासं्कारः ।
अवो देवताद्ारा मन्तपहरणयोरन्वयान्पन्वो विनियुच्यते । ननु प्रहरणं नाम
रक्षेमां न तु देवतोहेशेन भक्ेषः । याजिधातोरश्रवणातू । तथा सति देव
तानामत्रामावात्ददाराऽपि नाचय इति चेनेवम्‌ । देवतानां सद्धावात । अग्या-
दिदिववापरकाश्कस्य सूक्तवाकस्य तृतीयाश्च परस्तरपह्रणाङ्गलं बोध्यते । यदि
प्रहरणेऽम्यादयो देवता मवेुस्तदा। वत्मकाशने देरथो मन्वस्य रभ्येत । तो
देवतापकलने तदुदेशपृषैकस्य पैकषपस्य यागतवं सिष्यति । तस्मदिवतादराऽ-
स्येवान्वयः। ततरैवान्धच्धिन्ितम्‌-
५ परहतेरखिटः सूक्तवाकोऽङ्गः स्यादविमव्य वा ।
समाख्या छत्लगा तेन विभक्स्याङ्गता नहि ।
दृदीषूणिमयोदेवाननुपत्य विभन्यताम्‌ ।
ज्यां दि्खेन वाधित्वा मगि नाम निरुच्यते १ ॥
पू्ौदासते' मन शृकतवीकसमास्या छत्ंमनविषया याककैः कत्ल तच्छ
वदुमयोगात्‌ । ततः सर्वोऽपि प्रहरणाङ्गामिति चेन । रिष्केन समाख्याया
बाधितत्वात्‌ । त्सिनमनतरे पृणमासदेवताम्नानं कलिथिद्मागे द्पते-“ अभी
पोमाविद्‌९ हविरणृषेताम्‌ » इति । भागान्तरे तु द्वौदेवताम्नानम्‌-“ इन्दाभरी
इद९ हविरपुपेतम्‌ » इति, ५ इन्र इद्‌९ हविरुषत १ इति, “ महेनद इद९
हमिरणुषत ” इति च । इन्ाधीनत्रमहेनदराः पुरुषभेदेन दृ व्यवस्थिताः ।
था सति मन्तटिङ्घेन तत्तदूभाग एव तत्तले व्यवतिष्ठते । सूक्तवाकृशब्द्च
मागे यौगिकः सूक्तं वक्तीति तद््युलत्तेः । यागकाठे वत्तननेण सम्यगुक्तं दैव
वक्तीरथंः । अत एव नःलणेन व्पाख्पावम्‌-“ ग्निरिद्‌९ हविरजुपतेत्माह
या भया देवास्ता अरीरधामेति वैतदाह्‌ '› इति । अरीरधामाऽभ्ाधिवा-
(वाषुषटान(आकुरेत्यथः । तरमादयं विमभ्य विनियुज्यते ।
१क.ध्‌. ड. च. -वस्यन्वः । २ ष. ड. ^त्‌ । विधिनाऽन्या । ३ क. घ. छ.
प्रहरणस्प्र्षेपात्मना या” 1 ४ क. घ. ठ. "तेऽ सू" । ५ क. ष. ठ. श्वाके स०।६
क, च, ढ. "त्वि" | ७ स. गवास्त्त" । < क. व, ङ, शपमादुमयं

भक

# 1

धरार ६अनु ०९]; छृष्णयजुयैदीयतेततिरीयसं हिता । १६७१
( अनूयाजसूक्तवाकानामामिवानम्‌ }
( ¬+पमैव तृतीये विन्तितम्‌-
५ अ्नीषोमाबिदं हव्यमजुभेतामितीरितात्‌ ।
अरच्छिधेदनित्याद्विः स्ैरेषो भवेन बा ॥
भकरियातो मवेनैवं मक्रियाऽ्तरिता निभिः ।
वाक्यं हन्तं तेन भवेलरकरणाद्वाठ ” ॥
सूक्तषाके श्रयते--“ अथीषोमावरिद हविरुषेताम्‌ । अवीवृधेतां नहो
ज्यायोऽका्ा्‌ । इन्दा इद्‌ हविरणुपेवाम्‌ » इत्यादि । ततर देवताषाच-
कमञजीमोमादिपदं पौ्णमास्यादिकाटे यथादैपतं विभज्य प्रयोज्यमिति पूष॑पदि
निर्णतिम्‌ । यचिदं हविरित्यादिकमवरिष्टं पदजातं तदभ्ीपोममन्नगतमप्यमा-
वास्यायाम्नीषोमपद्परित्यागेन पठनीयम्‌ । एवमिन्दरामिमन्वगमपि पौणंमास्पा-
मिन्दाभिपद्परित्यागेन पढनीयम्‌ । तथा सत्येपां मन्वभागाना( णां ) सवशे
पृमोधको दशंपूणमासमरणपदोऽतृगृहत इति पराप तूमः-अद्नीषोममन्तशे-
पस्यन््राभिपदान्वयाश्नवणात्‌ । प्रकरणेन प्रथमं तद्न्वयरूपं वाक्यं कलनीयम्‌ ।
तेन च वक्येनेन्ादिपकाशनसामरथ्यरूपं चिङ्गं कल्प्यते । तञ्च ॒लिङ्घमनेन
मन्वभागेने( णे `न्द्ाचिविषया जयाऽनुधयेति विनियोजिकां तृतीयाशरतिं
कृरपयति । ततः पकरणविनियोजकयोमैष्येिमिन्य॑वधानं भवति । अन्वीषो-
मुपदान्वयरूपं तु वाकयं श्रूयमाणत्वालिङ्क्तिभ्यामिव व्यवधीयते । तस्ादाक्येन
प्रकरणस्य वाधितत्वाचत्तच्छेषसतत्र तत्र भ्यवतिष्ेे ) । ४
नवमाध्यायस्य पथमपादे विन्वितम्‌--
¢ यजमानो नोहितव्य ॐघ्यो वा नहि पृषैवत्‌।
मन्वः फपधानोऽत उद्य; सवफलित्तः » ॥
ददौपू्णमासथोः « सूक्तवाकेन पस्तरं॑प्हरति ” इति पहृरणकरणतेन
विनियुक्ते सूकतवाकमन्वे वाक्यमेतदाम्नायते-“ अथं यजमान आयुराशास्ते »
इति । ततर पूवौकयज्ञपतिशन्दकसतरेषु यजमानशब्दो नोहिवन्य इति वैन
शैषम्थात्‌ । तथा हि-सर्वन प्रकरणे मन्वों दविविषः-करियापकाशकः फरप-
कारकशवेति । पर्ोदाहतो मन्व इडोपाह्ानक्रिपभकाशकः । उपहूत रथंर

+ चुभिहान्त्मतो मन्यः र अन्यः स्र, च. पुस्तकयोर्नास्ति ।

१८७२ श्रीम्पायणाचार्यविरनितमाप्यसमेता-" [पदिीयकषण्डे~
( अनूयाजसूक्तवाकानामभिधानम्‌ )
सह पृथिव्ेध्यनृवाके तदुपाह्वानमन्नहपे सवंसिनपि तद्वमासात्‌ ।
¢ शृषोपहूता । उपहूतेडा । उपो अस्मा इहा ह्वयताम्‌ । इहोपहूता । उष
तडा । दैम्या शध्वयंव उपहूताः » इत्यादिमिरवान्तरवाक्यरपाह्वानक्गियाया
एष माधान्यावभासा्पध्यपतितं वेकमेव यज्पपिवाकयं वृद्धम फं गमयतीति
न तस्य स्वार्थो पिव्ितः । सूक्तवाकमन्छस्त॒ फलमेव भ्रकारयति न तु प्रहर~
णक्षियाम्‌ । ५ ददु चावाप्थिवी मद्रमभूत्‌ » इत्येतसिनननुवाके सूक्तवाकमन्ने
सर्वस्मिलिपि फडायमाततात्‌ । « अयं यजमान जायुराशास्ते सुपनास्लमाशस्ते
सणातवनस्यामाशास्त उत्तरां देवयज्यामाशास्ते ” इत्यादिभिः से्रप्यवान्तर-
वाक्यैः फरसयैवावभासनात्‌ । वस्मािक्षितं फलं, फटिनथ सवै यजमानाः ।
सतः सर्वषां फरपि्धेमे यजमानशब्दो बहूवचनान्वलेन सवषु सवेषूहनीयः ।
दृशमाध्यायस्य द्वितीयपदे चिन्तितम्‌-

« सूक्तवाकाशासनं स्याल वा नित्यपरत्तितः ।

स्मानैवं फरनर्देशकटेच्छाऽरश्नां न युते ॥

५ इदं दवा्थिवी ?› इत्यदिः सूक्तवाको होना १३ये । तत्रं शरयते--
आश्तेऽ्यं यजमानोऽसौ । आयुराशास्ते » इत्यादि । तव॒ रुक्तवाकगतो
योऽयं यजमानाशासनपतिप्रदृको मन्त्रमागस्तमस्थियज्ञे होता पेन वेति
सशयः । अस्थियजञगतायाः प्रायणीयदेरिेः परस्तरपहरणमङ्ग, वस्य नित्य-
त्वात्तसिन्विनियुक्तस्य सूकतवाकमन्वस्य नित्यप्रयुक्ततया तद्धागपडेऽपि
स्याति पूर्वः पक्षः । यथा स्रगकाम ईय कमियोगेन स्वगस्य सा्यता-
यर्ततेः स्वगैशब्देन फटनिर्देशः, एवमाशासतनयोगादायुरा्शबदैः फं
नियते । फरेच्छा चास्थ्ना न युक्ता । पस्मात्तद्धागपाठो बाध्यते ।

ततरेवन्यच्िनितम्‌--

५ मृतेः प्रागयुराशीनो स्याद्वा नो मृतिकामनात्‌ ।
भागामेवाज्जीवनाथमायुराशा्नं भवेत्‌ "॥

होवा पशितिव्ये सूक्तवाके योऽममायुराशस्त इति भागो यजमानविषयः
स फं सवैस्वारे यजमानमरणासूर्व वनैनीयः पठितव्य वेति संशयः । मुमू-
परयैजमानस्याऽधयर्गसेक्षतेनाथलोपादरजैनीय इति पूवैः पक्षः । आरभवा-

४4 * अनु ०१०] दृष्णयजुरदीयतैततिरीयतंहिता । १६५६.
( सूक्तवाकमन्तरव्याख्यापत्नीषयाजानाममिधानम्‌ )
ख्यस्य पवमानस्य स्तृयमानतवं यजमानस्य मरणकाटः । ततः पूर्वं निभीवि-
बुत्वालढनयिः ॥
इति श्रीमत्सायणाचायंविरकषिि माधवीये वेदाथमकाशे रुष्णणुरवहीय-
पैत्तिरीयतताहितामाष्ये द्वितीयकाण्डे पष्पपएके
नवमोऽनवाकः ॥ ९॥
( अथ दितीयाषटके षरपाठके दशमोऽनुवाकः ) ।
देवा बै यस्य॑ स्वगाकर्तारं नाविन्दत हय

बारहस्पत्यमं्वजिमं नो यज्ञ स्वगा कुर्विति
सोऽबवीदरं वृणे यदेवाबाह्मणोकोऽश॑दधानो
यजति सामे यत्स्याऽऽसीरंसदिति तस्माय-
दबाहमणोक्तोऽधरदधानो यज॑ते शूयुमेव तस्यं
बाहस्पत्यं यज्ञस्याऽपदीर्गच्छत्येतन्ममेत्यव-
वीं म॑ प्रजायाः (१ ) इति योंऽपगररौतं
इतेन॑॑यातयायो निहन॑त्सहस्नेण यातयायो
कोतिं कृरषयाव॑तः परस्कय॑ पा धसुन्त्तगरला-
तावतः संवत्सरान्ितृोकं न प्र जांनादिति
तस्मांद्बाह्मणाय नां गुरेत नं नि हन्यान्न
लोहितं कुयदिताव॑ता हैनसा भवति तच्छंयोरा
वरंणीमह इत्याह यज्ञमेव तत्स्वगा करोति
तत्‌ (२) दौयोरा वृणीमह इत्यांह इयमेव
बाहैस्पत्यं भांगपेयेन समं्यति गातं यज्ञाय॑
गातं यज्ञप॑तय हत्याहाऽऽशिषमेवैतामा शास्ति
सोम॑ यजति रेत एव तदंधाति त्व्टीरं यजति

१३७४. श्रीमतसायणाचायंविरवितमाष्यसमेता- [रदिवीयकण्
1 ( सृक्तवाकमन््रव्यास्यापल्नीरेयाजानामभिधानम्‌ }

रेत॑ एव हितं ल्ट रूपाणि वि करोति देवानां

पत्म यंजति मिथृनत्वायािं गरहप॑तिं यजति

प्रतिंहित्ये जामि वा एतयज्ञस्यं करियते ( ३)

यदन्येन प्रयाजा इत्यन्त आज्येन परली

याजा ऋचमनूच्यं पलीसंयाजानांप्रचा (यन

त्यजांमित्वायाथो मिथ॒नत्वोय॑ पङ्क्तेपरापणो

वै यज्ञः पञ्क्टदयनः प्च प्रयाजा ईन्यन्ते

चत्वारः पत्नीसंयाजाः संमिषट्यज्ञः पथमं

पङ्क्तिमेवानुं प्रयन्ति पङ्क्तिमनूय॑न्ति (४) ॥

( भरजाय।: करोति ततथते अयंसि शरा ) ।
इति हृ्णयवदीयतेतिरीयहितायां द्वितीयाषटके
पष्प्रपाठके दमोऽनुवाकः ॥ १० ॥
(अथ द्वितीयकण्डि षष्टपपाठके दशमोऽनुवाकः ) ।
अनुयाजाः सुकतवाकव्याख्या नवम ईरिताः ॥
अथ दृशमे रोयुयाकमन्धव्याख्या परलीसेयाजाश्च वक्ष्यन्ते । तत्र॒ शंयुवाक-
मन््रार्ास्यातं परसतोरि--
देवाना इति । यसे देवाय यद्धतिवितं तस्य हविषः; साकयमन्तरेण

तस्य तस्य देवस्य सगे कृति वृहस्पपिुवं शंयुनामानं परति देवा अल्रवन्‌
वदाऽतौ शगुरप्येवं चिन्तितवान्‌--प्वत्काम्‌ एतेन यज्ञेन यजेतेवताशेनं
नाह्णेनानुक्तो यः कृथिधनेत स्वेच्छयैव, यथान्यः भरद्ारहितो यजवे, तयो
रुभयोधन्ञफं ममा रिवति वरः । तत आरभ्य तत्कठद्रये शंयुमेव पाप्नोति ।
पुनरपि शंयरेवमुषाच वदेतदुभयं मम सपने, मदीयायाः पृवपौवादि्पायाः
प्रजायाः [फ दास्यतेषि । ततो देवा अपगोरणादिकवयातिना लतुत्ाधीना
मवलिति वरं दत्तवन्तः । अपगेरणं ताडनोधोगः । वमु्ोगे ब्राह्मणविषये यः

१क.घ. ठ. च. घवागतं । ९ च, न विधायकेन त्रा ।

भाअ ५०] शृष्णयजु्ेदीयौतत्तिरीयसंहितां । १६७५

( सूक्तवाकगन्त्रन्यारूयापतमीसयाजानाममिवानम्‌ )
करोति तं पुरुषे शतनिष्कद्ण्डेन यातय ल्छशयेत्‌ । यो निहनचाढयेत्तं सहस-
निष्कदृण्डेन ङकेशयेत्‌ । यस्तु र लिणशशरे उोशवं ताडनेन महयति, ॐोहिते
म पिला यावतः प्रमाणून्याप्नोति ताववः संवत्सरानयं पितृलोकं न प्राप्नोति,
कितु पमथातनामनुमवपि तत्सर्वे तत्मजाधीनमिति वरः । यदस्माुक्तरीत्या
नालणादिकषेपरो प्रत्यवायोऽस्ति तस्मत्तन कुषौत्‌ । करणे चैतावता
पवक्तपापेन युक्तो भवति ।

यस्य शंयुवाकस्य व्याखूयानायायं प्रस्तावः तस्तस्य शंयुवाक्मन्वस्य
विनियोगे बौधायन आह--“ यदाऽनुजानाति रशंयोरेरुदीति वच्छेवुवाक-
मन्बाह ॒रच्छैषोरावृणीमह इत्येतद्नुवाकस्य ? इति । स॒ चानुवाको
मन्वकाण्डे समाम्नावः--

५ तच्छंयोरावृणीमहे । गावुं यज्ञाय । गातुं यज्ञपतये । दैवी सस्तरस्तु
मः । स्वस्तिमनुषेभ्यः । ऊर्वं जिगातु भेषजम्‌ । शं नो अस्तु द्विषे । शं
चतुष्पदे ५ [व्रा० का० ३ प्र० ५.अ०११] इति।

तत्तादृशं परशस्तं फं शंयोवहिसत्यादावृणीमहे प्राथपापहे । किं वक
मिति कमेणोच्यते-यन्ञाय गातुं यज्ञस्य देवान्धवि गमनमावृणीमेहे । यज्ञपतये
यजमानस्य गातुं देवान्मति गमनमावृणीमहे । नोऽस्माकं `देवी सखपवदवानि-
मितं विघनोपरमनं मानुषेभ्यः खस्तिपि्ोपशमनमस्तु । मेषजं सवंपापानामो-
पृमिदं कर्पर जिगातु अवित्रेन समार म्ामोतु । अस्यदीयाय द्विषे मन्‌-
ष्याय चतुद प्रवे च शं सुखमस्तु ॥

तस्यैतस्य मन्वस्य पाठं मरंसति-

तच्छंयोरिति । ततनन मन्नपेनेम॑यज्ञं त्तदेवानामसाकैण सगतं
करोति । प्रकारान्तरेण पुनः प्रशंतति~

तच्छंयोरिति । म्वेवाक्यपा एवास्य दातम्यो भागसतजषटिेतुलात्‌ ।

आ्षीःपरतवं मन्वमागस्य ददोषति-

गात यज्ञायेति । अथ चतुरः पलीपंयाजान्विधत्त-सोमं यजतीति ।

एतेषां चतुर्णा पलींयाजानां प्रतय याज्यानुवाक्ये विधत्ते

जञामि वा इति। पयां पलीसंपाजानां च तापू म्प सवि,

१. च. योऽ । २ स. न््रपाः। द स. प्रशसति} ४ क.ष, ढब.
(नानामनूयाजानां ता । ५ क. ध. ङ, च. नास्तीति । भनापि ।

१६७६ श्रीमत्सायणाचा्यविरचितमा्यसमेता- [दिवीयकाण्डै-

( सुक्तवाकमन्त्रन्यास्यापलनसिंयाजानामामिधानम्‌ )
म्रननृतमपि यदि न स्यात्तदानामारस्यं भवति, तरिहाराय प्रयाजेषु यजु-
भिरिटिषु परलीरेयाजा ऊरमया याज्यानुवाक्याम्यां यष्टव्याः ।

वे च या्यानुवाक्ये फेण मन्वफष्डे समम्नति । द्विनियोग बौधायनो
दृशंति-“अथ पल्मीसंषाजानामा ण्याप सं व इति सेम्यस्येह वष्ारमभियं
तनस्तुरीपमिति दवाना पलीरुत आ विथन्ु देवपलीरिति देवपलीनाम्नि-
होता गृहपतिः स राना वयमू ता गृहपते जनानाभिति गृहपतेः » इति । तव
सोमस्य वट्वान्पत्राऽऽम्नातानां मन्नाणां प्रतीकान्याम्नायन्त-

५ आ प्यायसे ते । इह वषटारमग्रियं वनस्तुरीपम्‌ ” [ ्रा० का
३ प्र ५अ० १२] इवि।

आ प्यायस्व समेतु त इत्येषा सोमस्य पुरोनुवाक्या । स ते पयाश्तीति
सोमस्य याज्या । एतदुमयं चतुथकाण्डस्य द्ितीयमपाढके व्याख्यास्यते । इह
एषटारामिषि लष्टुः पुरोनुवाक्या । वलस्ुरीपभिति यान्या । एतच्चोभयं
वृतीयकाण्डस्य पथमपादके व्याख्यास्यते ।

देवपतीपरोनुवाक्थां द्वापति-
५ देवानां पलीरुशतीरवन्तु नः । पवनतु नस्तुजये वाजसातये । याः पार्थे
` बरा या अपामपि वते। वा नो देवीः सुहवाः रमं यच्छत ” [व्रा०

काण ३० ५अ०१२] इति।

इ्दराण्याद्यो देवपल्यो पाः सन्ति ता उशतीरससद्धिवं कृमयमाना अस्ना-
भवन्तु रक्षन्तु । परापादितमरिषटं वारमन्छितयथः । क्च, तुजयेभत्थाय वान-
हाये द्म्यडामाय नोऽसान्रकेण रक्षन्तु । न केवछं दिवि स्थिता इन््रा-
ण्या्याः कितु पाः पाथिवासः प्रथिना स्थिता देवषल्यो या अन्धा अपां
रेते वृषटदकस्थानलनोपरक्षवेऽ्तरिसे वर्त्ते वा देव्यः स्वाः सुहवाः
सुसेनाऽऽ्ातं शक्या युं नोऽस्माकं शमं सुसं प्यच्छत। कैव यान्पामाह--

५उत प्रा वियन्तु देवपलीः । इनद्राणयभर्यधिनी राट्‌ । ज रोदसी व~
णनी शृणोतु । वियन्तु दीपं ऋतुमैनीनाम्‌ » [ त्राण का०. ३ प्रण ५
भ° १२] वि।

१, “लीनां पु" ।

षी ° भमु ०३५] छृष्णयजुदीयंतेचिरीयहिता । १६९७५
( सूक्तवाकमन्त्रन्याख्यापत्मीसयाजानामभिषानम्‌ )

अपि च, आछनदोदवा गायत्यादयो देवपल्यो बियन्तिदं हविरशनन्तु |
शराशम्दस्य च्छन्दोवावितवं पञ्चमकाण्डे समाम्नातम्‌-“ ` ्ास्ततयाह
छन्दा सितै आः” इतिं । इन्द्रस्य प्लीन्दाणी । अभेः पृल्यभ्ायी ।
अध्िनोः पल्य्िनी । रज्ञः सोमस्य परली राद्‌ । स्वस्व पती
रोद । वरुणस्य परली वरुणानी । एवासामेकेका ` वि्ञपनामस्मदीयामा-
शृणोतु । जनीनामिन्ाण्ादीनां य ऋतुः कारविदेषो भोजनायोचितस्तसम-
न्कल वियन्वश्नतु । सोमल्ोः परुषयोमुकतवतोः सतोः पशादुञ्जतामित्य्ः ।

अभेगृहपतेः पुरोनुवाक्यामाह-- |

५ अग्निता गृहपतिः स॒ राजा । शा वेद जनिमा जातवेदाः ।
देवानाभूत यो म््यानाम्‌ । यणिष्ठः स पयजतामूतावा ” [ ब्रा काण इ
भ०५अ० १२] इति।

अयमिदेवानामाह्वाता गृहाणां पाटकः । स॒ च राना दीप्यमानस्तादशो
जावेद देवानां विश्वा जनिमा सवौणि जन्मानि वेद । अपि च, पो णाव
वेदा मर्योनां जन्मानि वेद्‌ स जातेः परयजतां पकषेण यागे कुकंवां पष्ये
यजिष्ठोऽतिशयेन ष्टतमः । अवावा सत्वेक्‌ । ततेव यान्पामाह--

५ वयमु त्वा गृहे जनानाम्‌ । अभे अकम समिषा बृहन्तम्‌ । अस्शरि
णो माहैपत्मानि सन्तु । तिभन नस्तेजसा सरशिशाषि » [ब्रा० का* ३
भ० ५अ० १२] इवि।

हे गृहपतेऽमे जनानां मध्ये वयमेव वत्वं समिधा दीपेन बुहन्दमकमं
ढे ङतवन्वः । तसमद्रहपतयानि गृहपरिना युक्तानि कमणि नोऽ्लाक-
भसथूरि सेन्वाशिष्टानि भवन्तु 1 विगमेन वीक्षणेन भेरिभिरपषृष्येणं वेणा
लमसमान्तंशिशाचि तदी कुर । नरमान्किय्थः ।

मन््काण्डे पलीसेयाजयान्धानुवाक्याम्यामुपरिष्ादिेपादानमाण्ययाशनं
बाऽ्नातम्‌ । तस्य वियोगं बौधायनो द्ीयति--“अकरोत्रामिहापष-
ह्वयते यथासमाम्नातम्‌ » इति । पारस्तु--

५उपहू९ रथंतरः सह एथिभ्या । उप मा रथतर^ स प्रथिष्या क्षं.

१ स. श्वान. । त" ! २ स. सन्त्क्षीणानि । २ स. “ज्यापुरोनुवाक्यानाभु" ।
४ क, शभायाऽऽना" ।
५५३

१६५८ श्रीमत्सायणाचारयोविरचितमाप्यसमेता- [दितीषकाण्डे-
`( सृक्तवाकमन्त्न्याख्यापरत्नसंयाजानामभिधानम्‌ )

ताम्‌ । उपटूवे वामदेव्य ९ सहान्तरिक्षेण । उप मा वाम्देन्य ५ सहान्तरिक्षेण
हूवयताम्‌ । उपरतं वहत्तह दिवा । उप मा बृहत्सह दिवा इयवाम्‌ । उपहूताः
स्प होताः। उप मा सप होत्रा यन्ताम्‌ । उपहृता पेनुः सहर्षभा । उप॒ मा
पेनुः सदहषभा ह्वयताम्‌ । उपहूतो मक्षः सत्रा \ उप मा मक्ष; सखा हताम्‌ ॥
उपहूता १९ हो । इठोपहूता 1 टेश । उपो अस्मा ९ इडा ह्यवम्‌। इटो
पूता । उपहूतेडा । मानवी व्रतप्दी भेतवरुणी । ब्रह देवरूतमुपहूवम्‌ । `
दम्या अध्ययैव उपटूताः । उपहूता मनुष्याः । य इमं यज्ञमवान्‌ । ये यज्तपलीं
वन्‌ । उप्ते यावाप्थिवी । पूर्ने ऋतावरी । देवी देवपुत्र । उपहूतं
यजमाना 1 इदाणीवाविधवा । अदि तिखि सुपुवा । उत्तरस्यां देवयज्याया
महता । मूषा हविष्करण उपहूता । दिये धामनुपहू्वा । दं मे सा
हविजुवन्तापिति वासिन्पटूवा । विवमस्याः मिषमुषटूतम्‌ । विश्वस्य पियस्पो-
पृूस्मोपटूता ” [ ब्रा० का० ३१० ५अ० १६] ति।

पूौमिडोपाहूवानं यनमानार्थम्‌ । इदं तु पल्यथम्‌ । भव एव तव तव
सीरिष्घपयोगः। त्राणे परनीसंयाजयाज्यानुवाक्ये विधयेरोपाहूषानमतस्य
ूैवदपपार्येतादतभोपोकषेतः ।

अथ समिष्टयु्िपिमर्थवदिनो्यति--

पङ्क्तिपरायण इति । पक्षरा पङ्केर्यन्यत शरवताद प््कुशमेन
पृचतख्य्‌। ठ्य । सेयं पङ्कः परायणे पारन्भे यस्य सोऽयं पङ्केमायणो
यागः 1 प्िकर्दयने समतौ यस्य सोऽयं पड्क्तयुद्यनः । अव दपू्मा-
सेटौ पारमे पञ्च पयाना इधयनते । स्मातो पलीसेमानायत्वारः समिषटयणुः
पश्चमम्‌ । तथा सवि परक्तमेव पारमन्ते पड्कतभेव सेपादयन्ति । कस्मात्स
मिष्टयजुजैहृयापि तास्थः । देवा गातु इत्ययं मन्व इष्िपूर्िकारिता-
त्तिष्टयनुरिुष्यते । स च भन्न भाध्व्यवङाण्डे समाम्नातो व्यार्यातश् ¡

अवर मीमांसा ।
तृतीयाध्यायस्य वतुरथपदि वितितम्‌--
भविपायावगुरेनेति कलौ ध पमथवा |
फृरवतुसानिष्यातकवर्थः पूर्वम्‌ ॥

भरपा०६अद्‌०१०) षृम्णयजुवैदीयतैतिरीयसंहिता ।: - १६०९
( -सूकतवाकमन्दरष्याल्यापत्नीसेयाजानाममिधानम्‌ )
यावनापरिहारस्य निपेधफटतोदिता ।
निेषोऽयं पुमर्थतासक्रियातोंभरुभ्यताम्‌ ॥
दृशंपूणिमास्भकरणे श्रुयते--पो बाल्लणायावगुरततं रवेन , यातयाकस्मा-
दृज्ञणाय नावगुरेत्‌ » इति । तत्र यथा पूषौविकरणे मन्वपाढस्य फलरहि-
स्य फटवति, कवाव्कतं पकरणेनावगम्यते, एवमर्नापि नालणावज्ञानिषेषस्प
करतावश्रततवादिति वेन्मेवम्‌ । वैषम्यात्‌ । पूर सालप्राणापानभारणं मन््ो-
अआरणफेटं न सेभववि । पस्य भरागेव सिद्धत्वात्‌ । इह लपैगोरणे रावतबत्तर-
यावनामुपन्यस्यौवगोरणनिपेधा्यातनापरिहीरसपं निेभफउत्वमुरिम्‌ । वसना
निधस्य केवटपुरूपा्थषया पकरणादुषकर्षौ युक्तः 1
तत्रेव दृतीयपदे बिन्तितम्‌--
५ संयाजयन्ति जाघन्या पलीरेवत शषावुत ।
दशंदौ वलो युक्तं भाषन्याः समवायः ॥
जाघनी नाम भागोऽतौ दृछ॑दौ समवैति हि ।
नोत्कषटवयं न सं्कार्यसापनलात्तरीयया » ॥
दृशैपूणैमासप्करणे श्रूयते“ जाघन्या परली सेयाजयन्ति › इषि । जाघनी
पृशोः पृच्छम्‌। पलीशम्दोऽतराऽऽहुतीचपुषटयालकस्यं कर्मणो नामेयेकदेशः ।
अत एव श्रूयते: पञ्च परयाजा ई्यन्ते चत्वारः परतनीरंयाजाः › इति । तव
तृतीयो देवपनीनां देववात्ाचृहारा कमैनाम्नःप्ीसंयाजशबद्प पवृत्तिः ।
ठव जावनीमुदधिय परलीतेयाजतस्कारो विधीयते । जाघनी.च परौ समपेता
नतु दृदीपूणैमा्तयोः। अवः प्रकरणादु्छष्य पशौ निवेईवतामिवि पाष बरूमः-
जाषनीशब्देन परशोभौगोऽभिधीयते । स च ददेपूरणमासयोः पमागतवाभा-
वेऽपि कषादिना सेपादयितुं शक्यते । न चात्र परो विद्यमानाया जावन्याः
प्लीसंयजैः सैस्कायौलम्‌ । तृतीयया साभनत्वावगमात्‌। तस्मान पकरणादुतकरषैः॥
इति श्रीमत्सायणाचायैविरिते माधवीये वेदार्थ्रकाशे रुष्णयजुवैदीयं-
तैत्तिरीयसहिवामाष्ये द्वितीयकाण्डे पषटमपादके
दृरमोऽनृबाकः ॥ १०॥

क... ड. "फठढमविदित 1 २ ख. च.^ति। इ” ।४२ क. ष, ड. च. ^त्वपगो"
४ क, ष, ङ. ्स्यापगो* । ५ क. ध, ऊ. ्याश्त्या दे" । ६ स, च, "वेरनमि" ।

१६८० श्रीमत्सायणाचार्यविरषितमाप्यसमेता-- [रदितीकाण्डे-
( संवोटिहवमन्बाभिषानम्‌ )
( अच द्वितीयके षष्पपाठक एकादशोऽनुवाकः ) ।
युक्ष्वा हि देवहत॑मा£ अश्वा अमरे रथी-
सि। नि होती पूः संदः। उतनोौ देव
देवा अच्छां वोचो विदुरः । र्वा
वार्या षि । त्व ह ययविषठय सह॑सः सून~
बाहृत । ऋपावा। यज्ञियो भुव॑ः । अयमग्निः
सहध्िणो वाज॑स्य हातिनस्पतिः । पूरा कवी
रयीणाम्‌ । ते नेमिगरभवों यथाऽ नमस्व
सतिभिः। नेयो यज्ञम्‌ (१) अङ्गिरः । तस्मै
नूनममिथवे वाचा विरूप नित्यया । वृष्णै
चोदस्य स्षटुतिम्‌ । कमु षिद्स्य सेन॑ाऽग्ने-
रपांचक्षसः । पाणिं गोषु स्तरामहे । मा नौ
देवानां विर प्रल्ातीरिवोश्राः। रशं न हाषु-
रच्ियाः। मानः समस्य दूढचः परदिषसो
अश्हृतिः। ऊर्मिने नावमा वधीत्‌ । नम॑स्ते
अग्न ओज॑से गरणनति देव छृषटय॑ः । अप(२)
अमितधमरदध । कुवित्सु नो गवि्टयेऽग्नै सेवे
भो रयिम्‌ । उरुदु णश्छषिः। मा नौ
अस्िनम॑हाने परं वर्भारभरय॑या । संवर
स राथ ज॑य । अन्यमस्मद्धिया इयमभे
विष॑कतु दुच्छनां । वधां नो अभवच्छवैः।
यस्यानुपन्रमस्विनः मीमुर्मसस्य वा । तं
चेदग्म्धाऽति। परश्या अपिं (९) संवतोऽ-

करषा६भत०११] हष्णयजुैदी यतैचिरीयसंदिता । १६८१
( सवोटदोत्रमन्ताभिषानम्‌ )
व॑रार अभ्या त॑र । यत्राहमस्मि ता* अव ।
किद्माहिते पुरा बयमग्नै पितुर्यथा ।
अषौते सुम्नमीमहे । य उग्र इव रार्यहा
तिग्मल्ो न वर्सगः। अग्न पुरों ररोभिंय ।
सायः सं वैः सम्य्मिभ५ स्तोम॑ चाभये ।
वर्षाय ितीनामूजौ नप्वे सह॑स्वते । सभ
समिञ्षसे दृषन्नमे विभ्वांन्ययं आ । इडस्पदे
समिध्यसे स नो वसून्या भ॑र । प्रजापते स
वैव्‌ सोमपूपणेमो देवौ ( ४)॥
( यकञमरपि वृषनेकालवि विभ ) ।
इति रम्णयजुर्ैदीयतैत्तिरीयसंहितायां द्ितीयाषके
ष्टपरपाठक एकाद्रोऽनुषाकः ॥ ११ ॥

( अश दितीयकाण्डे षष््पाठक एकादशोऽनुवाकः ) ।

दृशमे शंयुवाकश्च पलीसंयाजकाः स्थिताः ।

या दपूणमासारूया सेष्टि समाप्ता ॥

अयेकादरे संवगौषटहोत्मन्वा अभिभीयन्ते । ननु ‹ सतय प्रये › इत्यादिक

एको 'होत्रकाण्डः । ‹ उभा वा मिन्ाभ्ी › शृत्यादिरनयानुबाकालकोऽरः ।
तयोय 'युष्वा हि › इत्यनुवाके न समाम्नातः । वतकथमस्य होमम्‌ ॥
तमारूपयोप .वदामः । यथा तयोः काण्डमोपािकानां समाख्यया हतत
तधास्स्याप्यनुवाकस्मेति द्वयम्‌ 1 भत एवाऽभस्तम्ब आह--“ अमे
सेवगौय पुरोडाशमप्टाकपाटम्‌ › श्यकं (क्ता) ' युवा हि देवहूतनानिवि
पृशचदा तामिनेनीरन्वाह नित्यया परिद्भापि कृिरत नो गदिष्टप हवि
सान्पानुष(कंपे यस्मागुषदिद्माहिव हति संयाज्ये › इति । नित्यया आ गृहोव
दुबस्परेत्मनपेस्थः । व भथमायाः सामिषेन्ाः परलु-

१६८९ भ्रीमत्सायणाचा्विरचितमाप्यसमेता- [रदरितीयकाण्े-
( ैकोणिहवमन्त्ापिधानम्‌ )

शुक्ति । हेभ्मे.खं देवहूतमान्देवानामाहूवातृवमान्देान्योजय । दिशनः
परिदा । परिद्धेऽसमिन्कणीत्पथैः । योजने दष्टान्वः-रथीरधानिवेति ।
रथस्वामी यथाऽान्योजयवि तदत्‌ । कंच त्वं एवयैः पुरातनो होता हेमो-
लाद भूत्वा निषदोऽसिन्यागर्थाने निषीद । अथ द्वितीया-उत न इति।

अपि च हे देवगने लं विदुष्टरोऽविशयेनास्दमिपायं विद्ादेवानत्यच्छाऽ-
मिमृख्येन गता यजमानो हविदास्यतीति वोचो जहि । बिश्व वाया सवांणि
वरणीयान्यस्मदभिमेतानि ` भक्छषि - भरदधेयानि विशवसनीयानि. यथा भवन्ति
तथा कृरु । अथ तृतीषा-

त्व हेति । हे यविष्टय युक्तम हे सहसः सूनो वरस्य पुत्र मथनरक्यो-
सनलाद्बसपूत्रवम्‌ । हे आह देवानामाद्वावः, तवं ह लमेव यद्चस्पाहतावा
त्वास्वसमायशिो मृषो यक्ञसाघनो भव । अथ चतुर्थी-

अयमभ्निरिति । भयमिष्यभानोऽधिः सहससंल्याकस्य शतरंस्याकस्
च वाजर्याजनस्य परतिरत एव मूरा रिरोवदुनवः कविषिदानषीणां धनानां
दाता मवतु । अथ पञश्चमी-

त नेमिमिति । हेऽङ्गिगोऽङगतोषवयुकत्े समाना हूतिदैवानामाहानं येषा-
मृति वे सूतपसेः सदूतिभियुक्तसवं तं यज्ञमस्माकं नेदीयः सरपं पत्मान-
मल्वाऽऽनीय वो फुरु । ततर इृष्टन्तः-मवो यथेति । यथा देवतक्षाणो रथ-
चकत नेमिमानीय स्ववशतेन परिप्राम्यमाणां कुव॑न्ि तद्त्‌ । अथ प््ठी-

तस्मा इति । हे रप िविधर्पयुकतम्नऽभिधवे सवतो चोवमानाय वृष्णे
काम्यानां वषयव तस्मे यषटव्याय देवाय नित्यया पैदिकमन्पया वाचाऽ-
सोमिः क्रियमाणां सृष्टिं शोमनां स्तुतिं तृनं बोदंस्व स्वया जेरय तद्म
कथेतवथेः । अथ सपमी-

कमु विदिति। पाकोऽ्पः । चको ज्ञानम्‌ । अपाकं वक्षो यस्यासादपाक-
` चक्षाः स॑ इयथः । सर्व जानतोऽप्यभिः सेनया परिचारकृणनेनः सहः गोषु
गबादिदम्यविषमे, कमृ पणिं स्तरामहे सिकं नाम ॒व्यवहारमाच्छादृषामः ।
तदी. रिारकजने वन्चयिला न कोऽपि व्यवह्रोऽस्मामिः कर शकते ।
व्मततर्वमपि स्यवहारमस्पोनुघहेणेव कुर्म इत्वर्थः । अथाष्टमी-

१क.च.उ. च. जां तदशोओ स । २ स. त्तद लं तं । २ त्च
“दयस्व ।

पपा ० दत ०११) शकृष्णयजुयेदीयतेत्तिरीयक्तहितां । १४८६
( संवीष्हिमन्वोमिधानम्‌ )
मानो देवानामिति । देवानां सेबन्विनो विशो वाणिन्यकारिण्यः. धना
नोऽसमान्मा- हासुर्नैव परित्यक्तवत्यः । का शव, प्रलातीः पसुता उलाः कीरा-
दिमदानेन बासहेतथोऽधिषा इव । किमिव, कुशं नासपवयस्कं वत्समिव । यथा
कषीरप॑स्तनयुक्ता गावः रिकं वत्तं न त्यजन्वि वददित्यथ;। अथ नवभी-
मान इति। स्मस्यास्माभिः समानस्य दूढयो दुर्धिपः परिदेषसः ` सव॑तो
दषं कुर्वतः श्ोरेहतिरस्मासु छतो द्रोहो नोऽस्माना समन्वन्मा वधीत्‌ । कां
केव, नावमूर्थिनै । यथा नद्यां गच्छं नावमूभिनै नाशयति पद्वदैर्करो
वोहोऽसमान्मा विनाशयतु । सपैशन्दुपयायो वाऽयं समयाबदः, सस्य भरिगो
दोहो मा विनाशयतु । अथ द्शमी--
नमस्त इति । हे देवामे छृषटयो मनुष्या्ते तवौजसे गाय नमो गृणन्वि
नमस्कारवाैनं शब्दं पयुजते यजभानाद्यस्वदीयं बं नमस्कु्वीत्य्थः ।
अतस्लमामिनमस्माकमपकारिणपरृय मारय, अमे रोगातेषिः।
एवे इश सामिधेनीरुक्वा पूरोनुवाक्यमाह--
कुवित्सु न इति । देऽ लं नोऽस्माकं रथिं धने कृकषदाुस्यं थथा भवति
तथा सुष्टु संवेषिपः सम्यग््याक्षिमकरोः। किमर्थं, गवि्टये गोमिः सरितेशिापि-
्िस्वदथमृरुरपमूतकारी लं नेऽस्माकं कमफखमुरु छषि परमतं कुरु । ' “~
जथ यान्या--
मान इति । नोऽस्मभ्यं त्वया दृचेऽस्िन्महाधने भा प्राक्कराभक्कारणं
-र्भने विनाशने मा कुरु । तश्र दृशान्वः--भारमू्ययेति । छोके यथा मार
याही बरीवददिवैव्यादिक न नाशयति तदद्‌ । रिच, सेव सेृण्य -#े दरम"
देये धनराशो पुनः पुनः समानीय राथ [ से |जय मभूतं षने सम्यक्मापय ।
कतैव बिका याग्यामाह--
अन्यमस्मदिति । देश्म इयं दुच्छुना रोगरूपा दारियरूपाजेकरपा
षा शीदाञ्सदन्यमस्मतो स्यार भैरिणं सेवध्नातु । किमि, मिय
भीयर्थम्‌ । पथा प्रपा वैरी भीवः पडायवे वया पीडां परा्लोतु ।

# सदृश्येत्यत्र संभृज्येति एकस्िमपुस्तके पाठ इति स, पुस्तके टिप्यण्याम्‌ 1 ॥

क ------ ~ 9

षस, च. "मस्य स" ।

१९८४ भरमत्सायणाचाय॑विरचितभाम्यसमेता- [रदितीयकाण्डे
( सं्गोषिहौनमन्त्रागिधानम्‌ )

नोऽस्माकं चबो वधै बरं बधैय । फिंत(व )त्‌, अमवत्‌ । यथ(धा)
भैरिणाममो रोगो व(ै )ते तद्‌ । अथ सिषटरसुरोनुवाक्या--

यस्याज्ञषानति । दट्गविकलो मसो यज्ञे दु्मलः । न विदे
दलो यस्य यजमानस्य सोऽयमुलः, सम्यगनुहिवयज्ञ इत्यथैः । वस्य,
नमस्विनो भकमा नस्कृव॑तो यस्य॒ यजमानस्य शीं सुखकरीमाहुतिमश-
पृभिरसेवव । जदु्मखस्य सम्यगनु्ठायिनो वा यस्य यजमानस्य शमीमजुषते-
वेत्तमेवोभयं नमसकु्न्तं सम्यगनुपिष्टनतं वाऽयमाभिषैषा धनादिवर्धनेनाववि
रक्षति । कैव विकितां परोनुवाक्याभाह-

परस्या इति । सम्पग्बनुते मणे यस्यां सा क्रिया रेवत्‌, परस्याः
लेंबतोऽमे उर्ृष्टाया अस्था इटरधिष्ठानमवरानिरुष्टनप्यसमानभ्यादराऽभि-
मुरूमेनाऽऽगत्य दुःखानि नाराय । येषु बनधष्वहमसिि ता्नधूप्यव रकष ।

अथ सिवष्टकतो याग्यमाह--

बिद्माहि त इति। हेऽ यरमातुरा बयं ते तवावतो र्षणं विद्य
तवन्तः । कस्मव, पितुयैथा । ठोके दर यथा पिदुः प्राने जानन्ति वदत्‌ ।
अम हस्मातकारणातते सम्नमीमिहे तरया सेपादिते सुं प्राप्नुमः ।

अथाव विस कच उपहोमाथाः । तत्रेयं पथमा--

य उं इति । हेऽ यस्वमुग्र इव कूरो राजेव श्॑हा शर्याणां हिसकानां
हृता, तिगमवृङ्गो न वीहणशङ्गो मृग इव, वंगो वलानि वनानि गच्छवीति
वहगः, दाषाभिहूमो मूता वनेषु पिषठवी(सीफयथैः । तादशसवं पुरो रुरोभिथ
शशा पुराणि थितवानक्ि। अथ द्विदीया

सखाय इति । हे सखायः परस्परसरुययुकता कतिग्यभमाना बे युष्माकं
हम्वशवमिषं तमीषीनमध्यमााथं थंमधिः)तपादयनतु त) समितुपतमस्यपिक्तितः
देमोऽध्याहः । यूयं घाण्यये सोयं सतोकं सेपादयन्तु(त ) । कीदशायागय,

„ कषिवीनां निबाहेतूनां मध्ये दर्ि्ाय वुदधतमाय, ऊजो नपरे बडस्य न पात~
मिते विनाशनमकुते, सदसत स्वयमतिशयेन गखवेवे । जय वृ्ीपा- `
"ासातन्नकन्म्सद------

न -

१क.१,ङ, च, अथ।२ज्ञः चे, षणि भार्ज

५,

पषा०दभनु०११1 हष्णयजुदीयतैतिरीयसं हिता । १३८५.
( संबोहोचमन्वाभिवानम्‌, )
संसरमिदिति । हे वृषन्कामानां वर्षकञ्ने रिघानि सर्वाणि फठानि संस्मि-
त्ंपयिव युवसे यजमानेन मिभयसि । अथं ज शभरस्वमागतेडसपदे प्ाथेषी-
हपर्था मेधाः स्थाने समिध्यते सम्य्ब्वाल्यते तादृशो महानुमावो नोऽस्मभ्यं
वसूनि धनानि सभर स्म्यगादत्य परयच्छ ।

(यः पजाकामः स्यातस्मा एतं पराजापत्यं गाते चरं निधेेत्‌ › ध्यः पदा-
कामः स्यात्तस्मा एतः सोमापौष्णं गामुवं चरं निष्‌ › इत्यनयोर्याज्यानुबा~
कयापरतकिनि ददीयति-

प्रजापत इति । ' प्रजापते न लददेताव्यन्यः ° इति पार्थस्य हविषः
परोनुबाक्या । सा च ‹ सोमस्य ल्िभिरातते › इत्यनुवाके व्ा्याता । ‹ स बैद
पुषः पितरम्‌ ? इत्येषा याच्या । ता च ‹ हिरण्यगर्भ आपो ह यत्‌ › इत्य
सनननुबके व्याख्याता । पर्थस्य हविषः सोमा पूषणा जनना › इति
परोनुषाक्मा । ‹ एम देवो जायमानो ? इति याज्या । एतदुमयम्‌ ‹ भगया-
विष्णू महि › इत्यस्मिननुवाके व्याख्यातम्‌ । जवर पिनिवोगयहः-

सेष्टौ साभिषेन्यो दश तिस्रस्तु भाग्यकाः ।

सेयाज्यास्तिस् उदिता उपहोमान्ञौ मताः ॥

प्रजासवे दयं योग्यं गाते पथे भेत्‌ ।

सेमेमौ वदद्ितीये स्वस्व (ऽत बर)यो्िशतिरीरिवाः, ॥ शति ।
अव मीमांसा ।

वूतीयाध्यायस्प दृतीयपद चिनिवम्‌-

वेद्योक्तथर्माणामृलिभ्मिः सेगविल्तिभिः 1
अनियत्या नियत्या वा नियतिनौनिरूपणात्‌ ॥
होतकरादैसमाख्यानं नियर्गमकृ खतः ।
' निरवधं चान्यव्थ्च .तेनाव विनियोजकम्‌ ॥
याच्यापुरोतुवाक्थापाठाद्यो धमां कदे पोकाः । दोहननिवौपादयो गु
दे । आच्यस्तोतरधषटस्तो्ादयः सामवेदे । एसेते धर्मां इति नियामकस्य
दुभिहूपत्वाधेन'फेनप्युतिजा पः कोऽपि धमं इच्छया सेगच्छत इति वेन
बम्‌ । हौमाध्वयंवमोदर मिति समार्यनिन नियविरबोभयते । न च समाख्या
नस्य बाघकं किवि्श्यामः । तस्माद्नोधकलबधिततयोरपामण्यकारणयेर्‌.
भावाचतिविङ्गादिपश्चकवतममाणिन समारूयानेन धमा व्यवस्थाप्यन्ते ॥

~ ९०५

१३८६ भीमल्सांयणाचायंविरवितमाष्यसभेता- [रितीपकाण्डे~
( पित्यजञहाविहौत्रमन्त्ाभिधानम्‌ )
इति श्रीमलरायणाचायेविरविते माधवीये पेदार्थपकाशे रष्णयजुवैदीष-
वैततिरीयसंहिताभाषये द्वितीयकाण्डे पषठमपमक
एकादशोऽनुवाकः ॥ ११॥

( अथ दितीयाष्के पपाठ द्वादशोऽनुवाकः ) ।
उदान्त॑स््वा हवामह उशन्तः समिधीमहि ।

उरश्ंश॒त आ व॑ह पितरनदापिभे अतव । तव
सेम प्रचिितो मनीषा ५ रजिं्ठमनुं नेषि
पृथाम्‌ । तव्‌ पणींती पितरे न इन्दो देषेषु
रलैममजन्ते धीराः । त्वया हि नः पितरः
सोम पूवे कमणि चशकः प॑वमान धीराः ।
यन्वज्वातः परिषीभरपोंफर षीरेभिरेभैभंयवां
भव ( + ) नः। त्वर सोभ पितृभिः संबिदा-
नोऽत्र याबाप्रथिवी आ त॑तन्थ । तस्म त
इन्दो हविषां विधेम वयः स्याम्‌ पत॑यो रयी-
णाम्‌ । अभिष्वात्ताः पितर्‌ एह ग॑च्छत सर्द॑ः-
सदः सदत शप्रणीतयः। अत्ता वीमि प्रय॑
तानि वर्हिप्यथां रयि स्ैवीरं वृधातन ।
रहिंपदः पितर ऊतथर्वागिमा ओं हव्या चष्टमा
ज्षथ्व॑म्‌ । त आ गताव॑सा हौत॑मेनाथास्म-
भ्यम्‌ (२) हं योररपो द॑षात । आऽ
पितृनंविदजा £ अमित्सि नपा॑तं च विक्रम॑णं
च विर्ष्णोः। पृ्हिषदो ये स्वधया सुतस्य
मजैन्तः पित्वस्त इहाऽधंमिष्ठाः। उपहृता
पितरः सोम्यासो रिषयेष निषि भियेषु ।

४0

वेषाईभनु ०१२) ैष्णयजुवैदीयतैनिरीयसंदिता । १९८७
( पितियरदवितरमन्ना मिष )
त. आ ग॑मन्तु त इह वन्वभिं्व्तुते
अ॑वन्त्स्मान्‌ । उदीरतामवर उतपरां् उन्म॑-
ध्यमाः पितरः सोम्यासः । असम ( ३)
य॒ ईयुरवृका ऋौतत्तास्ते नोऽदन्तु पितरो
हवैषु । इदं पितृभ्यो नमौ भस्त ये पूवा्तो
य उर्परास ईः । ये पार्थिवे रजस्या निष॑त्ता
ये वां नून ५ सु्रननांछ विक्षु । अधा यथां नः
पितरः परासः प्रलासेो। अम्र ऋतम एषणः ।
इचीदैयन्दीधितिपृक्थरासः क्षामां भिन्दन्तां
अरुणरिप॑ं बन्‌ । यदम ( ४ ) फम्पवाहन्‌
पितृन्यशावृष॑ः । प्र च॑ 'ह्यानिं वश्यसि
देभय॑शच पितृभ्य आ । त्वमैगन ईडितो जौत-
वेदोऽवाढप्यानिं सरमीणि छृत्वा । भादा
पितृभ्यः स्वधया ते भक्षपनाद्े त्वं देव॒ प्रयता
हवीषि । मात॑ली कवरयमो अग्गिरोभिवह-
स्पतिशकभिवांपृधान : । याशं देवा वधु
च॑ देवान्स्वाहाऽन्ये स्वधयाऽ्ये म॑दन्ति (५) ।
इमं यम प्रस्तरमा एह सीदाङ्गिरोभिः पितृभिः
संविदानः। आ ता मन्त्रः कविास्ता ब॑ह-
न्त्वेना रांजन्हविषां मादयस्व । अङ्िरोभिरा-
गहि यशियेमिमं वेरूपेरिह मौदयस्व । विर्व
स्वन्त५ हुवे यः पिता तेऽस्मिन्यन्े महिष्या
निषय॑ । अङ्गिरसो नः पितरो नव॑ग्ा अथ-

१६३८८ श्रीमत्सायणाचारथविरचितमाप्यसमेता- [रदितीयकण्डे-
( पिह्वलहविहवम्वामिथानम्‌ )
वणो प्रगवः सोम्यासः । तेमां वय संमतो
यज्ञियानामपि भदे समनस स्यम (६) ॥
( मवासम्यमहं यदत मदन्ति सौमनस पकं च ) |

इति छृष्णयजवदीयतेत्तिरीयसंहितायां दवितीयाष्टके
पष्टप्रपाटके दाद रोऽनुवाकः ॥ १२॥
समिधश्वुधी मरजापतिरण्यँ देवस्य सयं ब्र्वादिनोऽदधिरमेखयो पः
एथि्या शवोऽव देव पे गषषवोशन्त्वा दाद ॥ १२९ ॥
समिधो याज्या तस्मानभार हितमनिवत्याह प्रजा बा उच॑रा
महाह युव सतिः ॥ ७० ॥
हरिः ॐ।
इति छृष्णयजुदीयतीत्तिरीयसंहिताया द्वितीयाटके
षष्ठः प्रपाठकः ॥ ९६ ॥
ई (अथ द्वितीयकाण्डे ष्ट्पाटके दवादञञोऽतुवाकः ) ।
एकादशे तु कथितं वर्गे्टयारिं होत्रकम्‌ ।
इद्रे पितूमहस्य हविषां वम्यते ॥
कसः“ एकां सािधेनीं रिरन्वाहोशन्तस्वा हवामह इत्येताम्‌ १ इव ।
पसतु--.
उङन्तस्तवेति । देश्ये वयमृशन्तः पिवृन्कामयमानास्तामाहयामः । पुन-
रपि पितूनुशम्दस्वा समिधीमहि । लमपि कामयमानः कामयमानस्य यनमा
नस्य पितूनावहं । किमर्थम्‌, हविषेऽतवे हविभे कतम्‌ ।
कसयः--“ दे पुरोनुवाक्ये अन्वाहृच॑पुक्वा परणोत्यपरामुक्वा प्रणोवि
त सोम प्रिकित इत्येता आम्नाता भवन्त्ेका याया › इति ।
तष प्रथमां पुरोनुवाक्यागाह---

१ ख. काम्यमाः।२९ख.च, वद्‌ । कि" ।

पपा ०६अनु ०१२९] रष्णयजुवेदीयौेत्तिरीयसंहितां । १६८९
(-पितज्ञहविरैतरमन्वाभिनिम )

-त्व ९ सोमेति । हे सोम लं मनीषा मनीषया त्वदीया बुद्धवा पररिक्रिवः
प्रकर्षेण ज्ञातः । किंच, तवं रजिष्ठ ये( छ )पनोदकसू्यां रञ्कं मामनु
नेषि अनुक्तमेव पापयत्ि 1 हे इन्दो वव परणीती प्रणीतया प्ररिवरणेनं नोऽ
स्माकं पितरो देवेषु मध्ये स्थिता धीराः सनतो रलं रमणीयं हविरभजनत ।

द्वितीयां करोनुवाक्यमाह--

त्वबाहिन इति। हे पवमान शोधक सोम हि यस्मानोऽसकं पै
पितरस्वयासनुगृहीताः कमणि चकुः, प्रिस्मरेतो जन्मानि धीरालिहन्ति
[च] [ तस्मात्‌ ] तमप्यवातो वायुमनपेकष्य॒ज्वरनेनास्मदीयहविवन्वन्तं-
भक्षयन्परिषीनरिधिवतसर्वतोऽवस्थितान्पविवन्धकानपो निराकुरु । कैः सा्षने॥
वीरेभियुदक्ररदरः । तथा नोऽसमद्र्थं मववा धनवान्भव । जथ याज्यामाह-

त्व सोमेति । हे सोम लं पितृभिः संविदानः सविद प्रा्तोऽुकरमेण
दाबाष्ठथिवी आवतन्थाऽऽतते व्याति छतवानसि । हे इन्दो हे सोम'तस्ै ते
तादृशाय तुभ्यं हविषा विषेम परिवेष ¦ वलस्तदाहयं धनानां पतयः स्थाम |

इत्थं ५ सोमाय पितते; पुरोडाशः पटकेपारम्‌ ?? इत्यस्थानुवाक्यादयं
याज्या चेति मन्धयमुक्तम्‌ । अथ ^ पितृम्योऽभिष्वाततेभ्योऽभेवान्याये द्बे
मन्थम्‌ » इत्येतस्य प्रथमा पुरोनुवाक्योच्यते । पद्यपरि पाठक्रमेण तृवीपभिदं
इविस्तथाऽपि लिङ्गस्य वलवच्वात्त् विनियोगो ब्रवः । पटस्तु--
अभ्निष्वात्ता इति । अत्र ये षा अयन्वानो गृहमयिनस्ते पितरोऽभिष्वाचा
इति श्रुततवा्यागमरूतैव भेत्व॒पितृडोकं गता जभष्वाचाः शोभना प्रणीति-
रस्मत्छता प्रिया येषां ते सुप्रणीतयस्तथाविधा हे पितर इह कर्मण्यागच्छत |
सद्ःसदस्त्तदा्ीयं स्थानं सदत माप्नुत । असििन्बहिपि यज्ञे परयवानि प्रथ
लेन सपादितानि हवी अत्त भक्षयव । अथानन्तरं राधे सर्वेषु भेविककर्मत
वीरः कुशो यः पुरस्ता धूं च दधातन सेषाद्मत ।
` अथ द्वितीया पुरोनुदाक्या यान्या सेत्युमयमान्नात, वञ्च ये अमिष्वाा
इत्यादिकं कोकिल्यां सोवामण्यामाम्नाततस्तरैव न्यारूपास्यते । अथ पितम्यो
` बहिकदयो धाना इत्यस्य पथमां पुरोनुवाक्पामाह--
जहिषद इति । नर्हिषि मजञे सीदन्तीति माहिपदः । अवापि थे पै यत्वान्न

१, च, यमलोक" । २ क. ष, ढ. च. रञ्न्मा" ।

१६९० श्रीमत्सायणाचायंविरचितमाप्यसमेता-- [रदिीपकाणडे-
( पिह्ज्ञहवि्हौनमन्वा मिषानम्‌ )

पिवरो बर्हिषद पुक्ताचागं छवा परेत्य पितृखोकं प्राप बहिषदः । वाद्स्या
हे शिवरोऽ्वागवासीनानामस्मकमूती रक्षा भवन्निः करयति शेषः । बो पृष्म-
द्ीमिमा ह्या एवानि हवीषि चरमातस्तानि जुषभ्वामिषिः ( म्‌ । ते )
इवि्हमम्तो पूथमता रक्षणेन शंतमेन सृलतमेनास्मानागव तनिित्मा-
गण्छतेत्यधः । अथसम्यं पथममन्ते च शां दं दुःलवियोगं चारः पपरा
हितं श दृषात द ।

अथ वत्रैव द्वितीया पुरोनृवास्पा--

आऽहं पितूनिति । अहं यजमानः सुषिद्ामदीयां भक्तं ष्ठ जानतः
पितृनपि भावित्पाभिमुर्येन उन्धवानस्मि । विष्णोग्यापिनोऽस्य॒मश्स्य
नपातं बिनाशामावं विकमणं विशेषेण प्रुतति च रम्पवानस्ि । ये
पितरो बर्हदस्त इहाव कर्मणि आगमिषठा अतिदयेनाऽधकाः । आद्र
पूयैकमागस्य पिल परीतं भजन्त प्राप्नुवन्तु । केन साधनेन, सुतस्म
सवमा सोममस्य ` हविषः सवादुतेन । अथ ततेव पाज्यामाह--

उपहूता इति। सोम्यासः सोम्या अस्दुग्रहपराः पितरो बर्हिष्येषु
यागाैषु ततिकरेषु निधिसदरोषु हविष निपितमूतेषु सत्सदा अस्माभि
राहूतस्ते पितर आगमन्वागच्छन्तु । आगत्य वेहासिन्कर्मण्यस्माभिः परुकाः
स्तुतीः शुवनदु । श्रा चाधि्वनु साभुरयं यजमान इत्याद्रेण कथबम्तु ।
तत हदशा. पितरोऽस्मानवन्तु ।

अरेवोपहोमा्ौ लित कच्तासु पथमामाह--

उदीरत(मिति । विषाः पितर उत्तमा मध्यमी जपमाभेति । यथा-
विधै शते कमानृाय तूलं माषा उत्तमाः । स्मारकपेमावपरा मध्यमाः ।
वजापि केचिततसकविकछा अधमाः । पएतदेवामिेस्य ये जभिदग्धा येऽनधि-
दग्धा शत्यादिभैनन आम्नातः । तेष्ववरे निङृषटा उदीरतामृतमं हविः भाननुन्ु।
पात उत्तमाः पितर उदीरताम्‌ । मध्यमाः पिहरशवोदीरताम्‌ । वे सवैऽ्पाक्ष-
विषये सोम्यासः सोम्या अनुग्रहपराः सनतु । ये पितरोऽवृका वृकवद्रण्यशधव-
दसा हिसामकुन्त ऋतज्ञा अस्मदनुशिं यज्ञं जानन्तोऽमसलाणमीू रक्षितुं
पास्ते पितरो हवेषु अस्मदीयाहानेषु नोऽस्मानवन्तु । अथ दविवीया-

स. “ति। तेह" ।२क. घ. ड. च. ^्मतमाप्यमन्ते । ३स.ष, ङ, च,
श्या विवि" । ४ स, "दिमन्र आम्नाताः । तेऽमयन ।

भौ १६अय०१९] रृष्णयजवदीयतैतिरीयसंदितां । \६९१

( वित्यजञहविहोतरमन्नामिधानम्‌ )

इदे पितृभ्य इति । पूवा यजमानोतचेः पूषैमुसना ष्ये्टधातृपितृषि-
तामद्षो य शयुः पितृ्ोकै पापाः । ये चान्य उपात्तो यजमान
जननादुपयुसनाः कनिष्ठमरातृ्पु्ाद्य द्युः पितृोकं प्राहाः । बेऽ्यन्े
पाथिवे शथिवीसंमन्धिनि रजा रजोगुणकायैऽसिन्कमण्यानति हविः
स्वीकतुंमागत्योपाविष्टाः । ये वा ये चान्ये बन्धुवृगैरूपाः पिवरो बहुबन्धु-
रूपाज् विश्च परनास्रनिम्ाः भाद्धादिस्वीकारायाऽऽगत्योपरिष्टाः । कीदशीषु
विक्ु, सुवृजनासु वृज्ये परित्यज्यते दारयमनेनेति वृजने धनं शोमनं
वृजनं यासां ताः सुबृजनास्ताटशीषु धनसमृद्धया भाद्धािकरमपरासिितपर्थः ।
तेभ्यः सम्य उक्तेभ्यः पितृम्बोऽािन्कमंणीदं नमेस्त्पमाहुतिमद्‌ा-
नपर्वो नमस्कारो भवतु । भय तृतीया--

अधा यथेति । हेम्ऽ्भाधस्वाद्तीति काठे नोऽस्माकं पिर कतमादषाणा
यन्षमश्नवानाः शुचीच्छद्वमेव स्थानं यथा येन प्रकरेणायन्मापवन्तो दमि
श्यमानां वितृ देववामृक्थशासः शतैः शंसन्तो वयमपि तथेोज्मेव
स्थानं प्रपाः स्म इति । कीदशाः पितरः, प्रासोऽ्मत् उक्षः त~
पितामहादयः मलासः पुरावनाः मिरादिभ्योऽपि पू॑भाविनः । छिव, काम
कषयदैवं स्वकीयं क्षदुपदवं मिन्दन्तोऽेन हेविषा नाशयन्वोऽरुणीस्तेनोहषा
[ देवा ] साः पाप्यापन्फछमतिबन्धकं परापमपारुण्वन्‌ ।

असनि (न) पितृषस्कणि शालान्दरेल्यद्पि इदि वहित वद्मषे
कष्यवाहमामेकं यमायाङ्गिरस्वते पितृमते द्वितीपभिति । अव एव सूत्रकार
भाह-' अथकेषां सोमाय पितृमत भाष्यं पितृभ्यो बाहि्धषः षट्कपालं
पिवुम्योऽिषवािम्यो धाना अस्ये कव्यवाहनाय माय बा मन्थं यमामाङ्गिः
रस्ते पितृमते › इति । तन कन्यवाहनस्य पथां पृरोनुवाक्यामाह-

दुग्न हति । कव्यं वहतीति कम्यवाहनः पिकृभ्योऽभः । अव पवाम्यष्
श्रवम्‌ वयो वा अयो हव्यवाहनो देवानां कम्यवाहनः पिवृणा९ सहरक्षा
भ १ इति । कम्यसयास्य हृमिगो वाहक हेऽ मद्यसमाकारणादतावृषो
यजञवधकानितृन्क्षि यजसि तस्मादेव कारणां देवेभ्यः पिवृमपश्च दम्यागि
पवस्य पूनः पुनः मकः प्रमगि इषिवंहं करिष्यत ।

द्वितीयां परोनुवाक्ष्पामा--

४९९२ श्रीभ्सायणाचारयविरवितमाप्यसमेता- [रदिीयकाण्ड+ =
( पित्यज्ञहािहोिमन््ाभिधानय्‌ )

त्वमग्न इति। नाते सवै जगदरदोते जातवेदास्तथाविध हेऽ लमीडितो
यजमानेन स्तुतः संस्दीयाति हव्यानि सुरमीणि सुगन्धीनि रुताऽ्वाटूवहनं
छृतवानसि । छुला च पिदृम्यः परादाः । ते च पितरः स्वधया स्वधाकरेण
य्ं हत्यमक्ष्दन्तु । हे देव लमपि पयता पयलतत॑पाकतानि हवीष्पदि मक्षप ।
अथ यान्या 1

मातलीति । मावडिरिनस्य भूवस्षानिनदो मावक्ती । स च कव्यैः
कव्यमामिः पितृिः सह वावृधानो वर्धमानो मवति । यमशवाङ्किरोभिः पितृ
विः सह वर्धमानो मवति । बहसपिश्च कषवभिकक्मतिपथिः पितूषिरेषेः
सह वधमानो मति । ततर देवा या्कन्यमागादीनितृचाृपुवैषयन्ति, मे च
कन्यमागादृयः पितर इन्द्रदीन्देवानवधयन्ति, तेषां मध्य इन्दाद्थः सवाहा
मदन्ति खाहाकरेण तृप्यन्ति । अन्ये पितरः खधया सभाकृरेण तृप्यन्ति ।

अथाङ्गिरसववो यमस्य प्रथमां पुरोनुवाक्यामाह-

इमं यमोति । हे यमाङ्गिरोभिरेलामकैः पितृभिः संविदान रेकमरं परा
इं प्रसरे पस्वीणि यजञविरेषमासीदाऽपगत्पोपाविश । हि यस्मादुपविशात
समात्कािशस्वा विददूमिवग्मिः प्ुक्ता मार्वामावहृन्तु । हे राजनेनोऽ- ५
नेन हविषा तष्टो माद्यख यजमानं हर्यस ।

अथ द्वितीया पुरोनुवाक्या

अङ्गिरोभिरिति । रे यम वैर्मेिषिधरूपयकैलपसामापरयकौ यजमिभि-
ैहपोगरङ्किरोभिः सहाऽऽ्गहि आगच्छ । आगत्य वेह मादयस्व यजमानं
हये । यस्ते तव परिव विवस्वानस्व वँ विवस्वन्तमसिन्य्ञे व आह्वयामि ।
स च बाष्यलिन्यत्ञ आनिपदयाऽऽगतयोपक्षिय यजमानं हृष॑यतु । अथ
पा्यामाह्-

अङ्किरस्ो, न इति । अङ्गिरोनामका अथधैनामका . मगृनामकाश्च नोऽ
श्माकं पितरो नवग्पा अभिनवागमनयुकास्वदा तदा नूतनबल्मीतिजनकन इतयर्धः।
ते चः सोम्यासः सोममरैन्ति सोम्याः । य्ञियानां तेवां स्मवादयुकत(तेयह-
कायां बुधौ वयं स्याम सर्वदा ष्टिम । अपि च. सौमनं -लेमनस्यकारणे बे
सपि फटे सयाम सवदा टिम । भव विनिपोगङमह्‌ः-

| ध्व

भरपा०६अनु ०१२] छष्णयजदीयौैत्तरी यसंहिता । १६९३
( पित्यजञविहीतमन्त्रामिधानय्‌ ) £
८ उशन्तः सामियेन्येका पितृ महत्यसतौ ।
त्वं सेमित्यनुवाक्ये दै पितृमनामके तथा ॥
तं याज्याऽभनिष्वेति मन्येऽनुवाक्या परथम्‌। भवेत्‌ ।
वर्हि अनुवाक्ये तु पन्येका बर्हिष्यनौ ॥
उपहोमा उ्ीरति अयस्तत्रपयागके ।
कृम्यवाहनयागे तु यद्रे पिस ईरिताः ॥ -
पुरोनुवाक दे तत्र पान्येका यम्ययागके |]
इमे पुरोनुवाकये दवे याच्यकः पूर्ववन्मता ।
अन्तिमे चनुकिऽस्मनमननाः सपरदशेर्ता; ॥
इति श्रीमत्सायणाचायैविरविते माधवीये वेदाथंमकोशे छष्णयगुरैदीय-
तेततिरीयंहितामाष्ये द्वितीयकाण्डे पष्प दाद शोऽनुवाकः ॥१२॥

वेदास्य प्रकायेन तमो हार निवारयन्‌ ।
पमर्थोशुरो देयाद्विधादीथंमदैशरः ॥
इति श्रीपद्वि्यादीथैमहेशवरापरावतारस्य श्रौमदाजाधिराजपसेश्वरस्थ
श्रीवीरवुकमहाराजध्याऽञज्ञापरिपाटफेन माधवावर्विण विर्‌-
चिते दारका रृष्णयजुदीयौत्तिरीयतंहितामाप्ये
द्वितीयकाण्डे षष्ठः प्रपाठकः ॥ ६ ॥
इति श्रीमद्धियातीथंमदेश्वरापरावतारस्य श्रीमद्राजाविराज-
प्रमैश्बरस्य श्रोवीरबुकमहाराजस्याऽऽततापरिषाठ-
. केन माधवाचायेण विरचिते वेदार्थप्रकाशे
छृष्णयजुर्वदीयतैत्तिरीयसंहिताभाष्य
दितीयः काण्डः समाप्तः ॥ २॥

मूलकरमेण दितीयाषटके--प्र० ६ अ० ७५

माष्यक्रमेण द्ितीयकाण्डे-प्र° ६ अ० ७५॥

मूलक्रमेणाऽऽदितः समष्यङ्काः--का० ९ प्र १४ अ० ९२१ ॥

मा्यकरमेणाऽऽदितः समटचृकाः-- का २ प्र, १४अ० २१५]
1

समापोऽयं धीमतसायणाचार्यविरवितमाप्यस्‌-
हितकृष्णयञ्वैदीयतैततिरीयसंहिताया
दवितीयः काण्डः।

"छ

अथ समाप्यौत्तिरीयसंहितायां तृतीयं काण्डम्‌ ।
„ ( तत्र प्रथमप्रपाठके, पथमोऽतुवाकः ) 1
य्य निःधसितं वेदा पो वेदभ्योऽलिढं नगत्‌ ।
निमे तमहं वन्दे विद्यतीथमेषरम्‌ ॥
पशव्यः काम्था पिधिगेषस्तयेधिकः ।
पोक्ताः काण्डे द्वितीयेऽथ स्ोमशेषोऽ वर्ण्यते ॥
एतच्च तृतीयकाण्डमौपानुषाक्पमिपि ( + काण्डानुकपण्यामुक्म्‌ ) ।
अनुषाकानां समीपमुानुवाकम्‌ । तवान्वेतु॑ योग्यानामर्थानां प्रतिपादकत्वं
ˆ कण्डनोपानुवाक्यम्‌ । यदयणयेततसर्वमनारभ्पाऽऽन्नायते वथाभपे तेन वेन पमा-
णेन वत्र ततरानुवाकेष्वन्वय उदोक्षणीयः । सोभपकरणाम्नविषृ तेषु तेषवन्वये
तत्र कैषोदाहत्य परद्शयिष्यामः । तदयमथंः-कमंण्युष्यमानो मन्व षाकः ।
तद्व्याख्यानं नालणमनुवाकः । तत्ैकैकं मन्वमाम्नाय तस्य तस्य समी
पृठिवमुषानुषौकम्‌ । वत्ंयन्धि काण्डौपानुवाक्यमृच्पते ।
( इति भाष्यकारोपोदषातः ) ।
( अथ रुष्णयञुर्ेदीयौैततिरीयसंहितायां तृती पोऽकः ) ।
( ततर प्रथमप्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः ) ।
हरिः & ।
प्रजापतिरकामयत प्रजा जयेति स
तपोऽतण्यत स सर्पान्॑रजत सोऽकामयत
प्रजाः जेयोति स द्वितीयमतप्यत स वया‰-
स्यस्नजत सोऽकामयत प्रजाः सजेयेवि स
ततीय॑भतप्यत स एतं दीक्षितादम॑ष्यनम॑वद्‌-
चतो वे स प्रजा अमृजत यत्तष॑स्तप्ला -दीक्षि-
तवादं वद॑ति प्रजा एव तयज॑मानः (१ )

+ ख. पुप्तके सं्रदायविद्‌ आहुरिति पाठान्तरम्‌ । `

१क, ख, ड. च, तेष्व" । २ स. घ. ड, च. “वाक्यम्‌ ।

१३९६ = श्ीमायणाचायिरवितमाप्यसमेता- (वीयण
( दीक्षितेन वक्तम्यमन्त्राणां तदिषीनां चाभिधानम्‌ )
सृजते दीकषितोऽमेध्यं पडत्यपास्मादीक्षा
कमि नीकस्य हरौ व्यववद मनों द
चक्षः घां ज्योतिषा ठो दक्षि मा मां
हापीरित्याह नास्मादीक्षाऽप॑ं कामति नास्य
नीलंनहरो व्येति यदै दीक्षितम॑भिवर्षति
रिष्या आपोऽशान्ता आनो बर्ं॑दीक्षाम
(२) तपोऽस्य निर्धन्छुन्ुतीर्कै धत्तेजें
तत बर धन मा भे दृ्षंमा तपो निरवधि `
हतयांहतदेव सर्वमातमन्धतते नास्योजो बल॑न
दीक्षां न तपो गिरघ्यग्नवै दीक्षितस्यं देवता
सेऽस्मोदेतिं तिर ईव यदहिं याति तमीश्वर
रकषाशपि हन्तोः ( ३) भद्रादाभि प्रेयः परि
बहस्पतिः परएता त अप्ित्याह व्रह्म वै
, देवानां बृहस्पतिस्तमेवान्वारभते स पनर सं
पास्यतयेदमैगन्म देवयजनं प्रथिव्या त्याह
देवयजनः दष पृथिभ्या आगच्छति यो यजते
पे क्वा यदज॑पनत पूर्वं इत्याह विश्वे ह्त-
देवा जोषयन्ते यद्राह्णा ऋक्सामाभ्यां यञ्॑षा
संतरन्त इत्याहक्सामाभ्या ५रचष यज्ज संतरति
यो यज॑ते रायस्मोषैण समिषा म॑देभेत्याहाऽऽ
िषमेवेतामा शा॑स्ते (४) ॥

मषी" १भगु०१ ृम्णयनजुैदीयतेतिरीयसंहिता । -१६९७

( दीक्षितेन वक्तभ्यमन्त्ाणां तद्िधीनां चाभिधानम्‌ )

( पनं॑मानो दृकषा६ इन्तोनसणा्तुविरातिशच ) ।
इति रष्णयजु्ेदीयतेत्तिरीयसंहितायां तृतीया्टके
प्रथमप्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः ॥ १ ॥
( अथ तरतीयक्गण्डे प्रथमपरपष्ठके प्रथमोऽनुवाकः ) ।

अनर दीक्षायाः प्रथममावित्वषदीक्षितेन वक्तव्या मन्वासतद्विधयश्रास्य प्रथ
ममपाठकस्य प्रथमानुवाके परतिषायन्ते । तत दीक्षितवादं विषिपमुः प्रसौति-

भरजापतिरिति । पुरा प्रजापतिः भजा कमयपानो नियममिरेषपं
तप एव द्विवारमनुष्ितवान्‌ } न तु दीक्षितवादम्‌ । अतस्तद्विकठे तपसि नीचानां
सपौणां पृक्षिणिव पषटिमकरोत्‌ , न तूत्मानां मनुष्यादीनाम्‌ । अिषटोमो
परजापेस्वपः । “८ अयि्टमेन वै प्रजापतिः प्रा अगजत ता अन्निष्टोमनैव
पगृहात्‌ इति सप्तमकाण्डे वक्षषमाणलातू । तस्म च तपससतृतीये पपि
दीकषिववादवेकल्याभावान्मनुष्याचपगटिसाधनतवं सपम्‌ ।

अथ नियमविरेषरूप्वपयुकस्प दीक्षितस्य दीक्षितवादं विधत्त

यत्तप इति । तपःशब्देन स्नानादिनियपोऽमिधीये । ५ अङ्गिरसः सुवै
रोकं यन्तोऽम्सु दीक्षातपसी प्रविशयन्सुं स्नाति साक्षादेव शक्षातपसी
अवरुन्धे ” इत्पाम्नातत्वात्‌ । स्नानादीतयादिशब्देन दानमनशनं वेदिकमन्रपठ-
मेतयत्रथं विवक्षितम्‌ । ५ एतत्वल्‌ वाव तप इत्याहुः स्वं ददाति ” « तपो
नानदनातरं यद्धि प्रं तपसदृद्धषैम्‌ , “ स्वाध्यायमधि तप श्व
तत्तप्यते तपो हि स्वाध्यायः ? इति वचनानां तत्र ततराऽऽम्नावतात्‌ ।
शाखान्ते च दृचहं -नाश्नातीति दीक्षितस्यानशनं तपो विदहिवम्‌ । हद्शं
तपस्तप्वा तनिथमं स्वीकृत्य दीक्षितवादं वदेत्‌ । दीक्षवेन परिवन्यो मनवो
दीक्षिववादृस्तसरेन प्रजा, सृजते ।

तैकं मन्ता तसं नेमि्िकतेन विधते--

यदे दीक्षित इति । अपेष्यद्दीनेन दक्षया अपकरमणं नाम दीक्षायां
फृठराहित्यम्‌ । किंचमिध्यं दृष्टवतोऽस्य नीं मवति । रुष्णं पापापित्रथः ।
श „ मो विष" ।

१स.ष. ठ

१६९८. धरीमलतायणाचं बिरधितभाप्यसमेता~ [षीयकाणे ~
( दीक्षितेन वक्तव्यमन््राणां तदिषीनां चाभिधानम्‌ )

कंच हरो व्येति तेजो विगतं भवति । जगण्ठया शारीरस्य विक्रियमाणलाच्छ-
(किरपगण्ठतीतय्थः । अवद्धमितयािको मध्वः । पेवन्मदीयं मनस्देवदबद्धम-
निषहम्‌ । अत एव यद्धि मनसां ध्यायति वदवाचा वदति संकत्पयति ।
क्षश्च मदीयं दरि छुपणम्‌ । अतः समीचीनमेव पकाशयामीेवादशे पूर्वं
तस्य नाकि । अव्र चोभयत्र निमित्तं छन्दोगा उद्रीथविधायां देवासुरा
माह्पापिकया समामनन्ति-अथ ह नकषद्रीथमुपासांवकरिरे पासुराः पाप्मना
वििधुस्तसमा्तनोमयं पयति दशनीयं चाद्चीनीयं च प्राणना सवद्वद्धम्‌ »
हेपि । अयमेवार्थ वाजसनेधिभिरप्यु्ीयत्राहणे पपशितः । अतोऽवशयो-
मेनशक्षषोदोषो हे दीक्षे लया न गणनीयः । दर्शनहैतुमूतानां जयोिषां मध्ये
मेषोऽयं सूथः । स एव वद्दौषं समाधास्यवत्यमिमायः । तन्मात्रपमाद्का-
रिणं मां हे दक्षि मा हासीमां परित्यजति मन्वाधैः । एतस्य मन्नस्य पदेन
दीक्षास्यस्मनपक्रामति । नीं चास्य न मकिष्यति । हरथ न व्येति ।

वृ्डिदनं निित्तीरत्प मवान्वरमुताय वरिनियङ्कै--

यै दीक्ितामिति । दिव्या अन्तरत वर्तमाना मूमिसशरहिता या आपस्ता .
अशान्ताः पर्थवापंहतवः । अत एष सरयते--“ न वर्षधारास्वाचमितू »
इति । वाश्च दम्या आप ओजोवलठदीक्षातपंसि नाशयन्ति । सेशरिषाकल-
पशरीरमरहेतुरमो धातुरोजः । उन्दीरित्यादिको मनः । हे भापो युथ
मृनदतीः रे्दयन्त्यो मयि शारीरबटे स्थापयत । तत्कारणीभूतमोजोऽपि स्थाप-
यत । पुनरपील्वियगते बरं स्थाप्यत । मदीयां दक्षां मां निविष्ट मा विना
रयत । तपोऽपि मदीये मा विनादयति परन्वाथैः । अथ सूवरकारेण ५. स
वाग्पतस्तपस्तप्यमान आस्ते » द्युक्वा वहविधनियमानुषन्यस्यैतदक्तम्‌--
*अवद्ं मन इत्येध्यं र जपतु्द्तींं धत्तेतयवतरटे ५ इति ।

भध्वयुनतकण्डे ^ मद्ादभिभेयः )» ५ एदृमगन्म देवयजनम्‌” इत्येतौ
मन्वावा्नातौ । बाणे ताच्छिननं तनु थ्या इत पूर्नं व्यरूपाय
मदरदुमीत्या्िकौ दवाषु्षतौ । तयोयाजमानलेन दुक्तवादयसङ्गादुक्तावुमावव
व्यारूयायते । एतेनाव मन इत्यादिक मनो दैवीं धिव मनामह इयनुषाके
सेगताषिति सवितं भवति । मद्ादभीयेष रथमारुस् देवपजनमध्यव्ि(तातु

न्न=-----------------

१क.ष. द. च. क्षेमामा।

भैष °१अनु०१] छुष्णयज्धदीयतैत्िरीयसहिता । १३९९
( दीक्षितेन वक्तवयमन्त्राणां तद्विधीनां चाभिधानम्‌ )
गमने नियुक्तो मन्ध । एद्मगन्मेति देवयजनाध्यवसनि ¡ तयोराद्यं न
व्पाच्छे-- ह
अभ्चिवां इति । यदा दीक्षितो गृहास्रयाणं करोषि तदा वत्छामी
वा्िः कोरर पिरेप्ित इव भवति । तेन ॒स्वार्परहिते दी्ितं रक्षसि
मागीऽन्तरा मूत्वा हन्तुमवरं समर्थां भवन्ति । तसरिहाराय भदाद्भीत्याईमनं
पेत्‌ । हे रथ मब्रानमदीयाद्गृहाच्छरयोऽ्यन्तपशस्तं ` देवयजनस्थानमभिपरहि
आमिमृख्येन प्रतियाहि । तष पुरतो वृहसपिर्गन्तारिविति मन्वाथैः । देवानां
मध्ये वृहस्पोत्रीलणवाद्क्षंसि रप्पु सामध्यंमसति । तादृशे च वृहसतिं
यजमानोऽनुच्छवि । स च वृहसतिः .सम्पक्नारं नयवि ।
` द्वितीयमन्वस्य प्रथममागा्थैः प्रसिद्ध इति द्वंयति--
एदमगन्मेति । पएराधैव्याः संबन्धि यदेवयजनं तदिदभागन्माऽ्ताः स्म्‌
ति तस्यार्थः । स च पर्यकषेण दृश्यमनतालपषिचः, ।
दवितीयमगि देवशब्देन ब्राज्लणा कविवगमूता विवक्षिता शृत्येतदर्शंयति--
विभ्वे देवा इति । तृतीयभागे यामे कुर्वतो वेद्रयपिक्षा परसिदिति
दृशंपति--ककसामभ्यामि ति । सम्धर्पागस्प परं माप्नोति ।
चतुथमागे धनपुष्टयाऽ्नेन च समू दष्टलपाथैनमादीरिवितहु शयति-~
राथस्मोषेणेति । असिन्काण्डे यदिदमनारभ्याधीतं तस्य सवस्य सामान्येन
भरतो संबन्धः । -विदेषतस्वयद्धातित्यदेरनुवाकसवन्धो दारितः । अमेध्य
दुंनवर्षणमन्वयोगाऽधृत्यमीवो दैवीं धिपमित्यस्मिनेवानुवाके विचारितः ।
अव मीापता।
तृतीयाध्यायस्य षृपदि चिन्तिवम्‌--
(प्रकतौ विनी वा स्पायस्य परत्यसौ विधिः।
प्रहतायेव वा तुतयाद्टवनादमयोरसौ ॥
बमाभित्य पलविधिः पतिपाजगः ।
चोदकेनोमयप्रर्थिरतो विधिनाऽ्च किम्‌ १॥
अनारभ्य शरयते--“ यस्य पणमयी जुहूर्भवति न पाप शोक ९ गुणौ
ति » इति 1 तव्यभिदरिवकतुततवन्धववीं भुहूमाभित्य वेतु; पणैवृक्षो

१. घ. ड. च, मवे दे" २ स. धं, ठ, च, "विषः म" ।

१४०० श्रील्सायणाचार्यैविरचितमाप्यसमेता- [तृतीयकाण्ड
( सोमोपस्यानमन्त्रोत्यादृनम्‌ )
वाक्येन विधीयते । या जुहूः सा पणैमयीपि वाक्यं सरवप्तिविरुत्योरतुरपयेव
रवते । उभयवाऽऽभयमूताया जुह्वाः सद्धावात्‌। तश्मालरुतिविरुतयोरभयो-
रप्पयं विधिरिति प्रपि तृमः--कफिमयं विधिवरुतौ रोद्कातूव॑निविश्वे
पृश्वादवा । नाऽभ्यः । आाश्रयभूताया जुवाश्वोदकमन्तरेणासेमवात्‌ । द्वितीयेऽपि
पणसमपि जुवा सहेव चोदफेनातिदिशयते । त पूनियां िषिः
भृतिमावगः । एवं यस्य खादिरः सुपो मवतीत्य्चदाहरणीयम्‌ ।
हमेवामपोदे चिभितम्‌--
५नाभ्नावि दृष्यहमिलेवत्तपः कस्य तयोद्योः ।
ुःखताद्धोकरसंर्रोदध्वषोर्ुजयते तपः ॥
फठान्तराय पोपसये नाशकतेन सैस्छतिः।
टिङ्गा्पः स्वाभिगामि संस्ारान्रव॑नतम्‌ ५ ॥
भ्योविष्टोमे इष्य नाश्षति त्यहं ना्भीत्यादिनोक्तं तपोऽषरयोधुकं
तस्य दुःखालकवेन प्ररकीवपर्पैः कतुमृशितलात्‌ 1 दुःखतदेव फठभो-
कृतेस्ारतामःवा्यजमानस्य न युक्तमिति चेत्‌ । भैवम्‌। भानः सुखरूपस्य
फृटस्य पविबन्धकं दुःखजनक यला तस्य नारकतेन दुःखरूपस्यापि तपः
स्वामिसतस्कारतसंभवात्‌ । असिनर्थे वाक्यशषगतं विद्धः करपसू्कारेणयो-
दाहवम्‌--“द्‌ वै दीक्षितः रशो भत्यथ मेष्यो मवति, यदाऽसिनन्रन
कंचन मवत्यथ मेष्यो मवति, यदाऽस्य छृष्णं वक्ुोगौयत्यथ मेध्यो
मवति, यदा वारस्य ल[ऽस्व संधीयतेऽथ मेध्यो मवति, गीवा "दीक्षते
कृशो यजते यदस्याङ्गानां मीयते षुरोेव ताति विज्ञायते ” इति । नहि
दुभबर्सपं तपो विना दुःखभदं पपे नयति । यथा ठोके पाटनमन्तरेण विषम्‌
व्रणानां नोपशानिस्तद्वत्‌ । तस्मादरपनादिरस्कारवत्तपोऽपि यजमानसधैव ॥
इति भ्रीमत्सायणाचयकरपिते माधवीये वेदाथरकारे रुष्णयनुवदीय-
पैत्तिरीयसेहिताम्ये तृतयिकण्डे प्रथमप्पारके
प्रथमोऽनुवाकः ॥ १ ॥
(अथ तृतीया प्रथमप्रपाठके दितीयोऽनुवाकः ) |
एष तँ गाय॒त्रो भाग इतिं मे सोमाय ब्रूतादेष
ते ष्मो जार्गतो भाग इतिं मे सोमाय दता

१ स. चत्वतः। ज्यो"

भष ०१अनु ०२] छष्णयज्वदीयतैततिरीयसंहिता ।
( सोमोपस्थानमन्ोत्पादनमर) ˆ `

[क

१७९

च्छन्दोप्ाना\ सा्ाण्यं गच्छेति मे सोमाय
दूताय वै सोमर राजान साभ्॑न्यं ठोकं
गंमथित्वा क्रीणाति गच्छ॑ति स्वाना साभ्रा-
जयं छन्दांसि खलु वै सोम॑स्य राज्ञः सा्ान्यो
चोकः पुरस्तात्सोमस्य कयादेमामि मारयेत
साभ्रज्यमेव ( १) एनं लोकं गंमसिला
कीणाति गच्छ॑ति स्वानार सभ्रन्यं यो बे
तनूनण्नस्यं प्रतिष्ठं वद्‌ प्रत्येव तिति बस्य
वादिनं वदन्ति न भराश्रन्ति न जुहत्वथ्‌ कं
तानूनप्ं प्ति तिषठतीतिं परनापतौ मनुनतीति
रुयच्रिरंवं जितरेखमनाप॑तौ ला मन॑सि जहो-
मीत्येषा वै तानूनप्वस्यं प्रतिष्ठा य एवं वेद्‌
त्येव तिष्ठति यः( २) वा अध्वयो
प्रतिष्ठं वेद्‌ प्रत्येव तिति यतौ मन्येतानाभि-

कम्य होष्यामीति तिष्ठन्ना भविवेदेषा वाँ

अध्वर्योः भ्॑तिष्ठा य एवं वेद्‌ प्रत्येव तिंधति
यदृमिकम्य॑ - जृहयासरतिष्ठायां इयात्तस्मांत्स-
मानञं तिता होतव्ये प्रतिषित्ये यो वां
अंच्वयाः रवं वेद्‌ स्ववेनिव मवति स्ग्वा
अस्य स्वं वायव्यमस्य (३) स्वं च॑म
सोऽस्य स्वं यदद य्यँ वा चमसं वाऽन॑न्वार-
भ्याऽ्रायतस्वादिया्स्माद्म्वारभ्याऽऽा-
1

१४९१

1४४ = भोगहिनोदवििरदितीषतमेता- [रीषि
( सोमोपस्थानमन््रोत्पादुनम्‌ )
ववर्स्वदिषै पि थौ ४ सीत्य
सजमैषोकिरोत्यतिणितः सभो भ॑वति
क्तिः स्तोभोऽपरतिष्ठितीन्ुयान्धधतिष्ठितो
यणेमानोऽभरतिण्ठितोऽध्वुव यश्य वे सोम्य
प्रतिष्ठा च॑मरीऽस्य प्रतिष्ठा सोमः स्तोम॑स्य
स्तोमं उकंथानां भह वा गृहीत्वा. चमसे
वौजीय॑ स्तोतरमुपाकुर्यासत्येव सोम स्थाप- 3
य॑ति प्रति स्तोमं प्तय॒क्थानि प्रति यज॑-
मानसिष्ठ॑ति परतयच्ययैः ( ४.) ॥
( एव विरति पो विन्यस्य रहं वेकालवि९ शिश) ।
इति ृष्णयजुवदीयतैततिरीयसंदितायां तृतीयके
प्रथमप्रपाठके द्वितीयोऽनुवाकः ॥ २ ॥
(अथे तृतीयका परथमयैपठके विषोननुैकिः ) । अ
अचे संकीरवितौ मैन्वौ वृष्टौ चमिध्यंद्ने ।
दवितीवानुवाके सोगोपस्थानमनर(श्तवार उसाधन्वे--
एष ते इति । हे देवतालक सोम राजनेष पुरतो दयमानः कतव्य
वीरूपे. दीय भगी गगः प्रततवैने 'गोर्व्िनदता संरा इत्ये-
वादग्यभभाहेपं "मे गौ यंन दैवता सोमाय वतात्‌ । एवं शरष्टमो माध्यंदिने
सने विषटप्ठन्दता संस्थैः । अस्मिनेष त इति भेन्वो नानुषज्यते । भाग
इति भे सोमाय बूवादित्ययमुचराशोऽनुष्यते । जागतसतृतीयैवने जगतीछन्दा
संस्कायः1 अरप त ह्यं पर्वाल एवानुषण्पते । कैन्दोमिगो यषीविष्म्नगती-
मिर्री भीन पीन इति `दिव चधतास्णिधचलार- 1
शास्या; -लोषिसथरठन्दोमा सतां सभि देदशहिविषूतरकतुषु विधते
कत्ता्राज्यं गच्छेतयेतचजमानस्य मे वर्णं -तेन ` तेन. सेमनाऽऽराध्या देवा
होमाय रि बरताव्‌ । अभ्र पतुरैशारूमस्तोगहपैस्य चछन्दोमस्य विष्टुति;

कषस -दपयड्दीयतेविदीयसदि | १४९३
(सयप्रोदप्‌ ) |

साकातणः श्यं सपना अद्यो हिं करोति श्र विकृनिः
चष्सृभिः स एकया । अष्टाभ्यो हिं करोति सपकृग् स्‌ छन्मिःन कङ्गा
सृभिः। शम्यो हिं करोरि स ज्वदरभिः स धकप स विसृषिष् ये
प्रवि सहस्य विवि; १ इवि । नस्यायुमभरः-दामपाूहम इृकम
मथ्दये परथमं मामत । दिकीयां चदुगयित्‌ । वुवीयां -शमिन्‌ ।
मे पमं भथमां शरहद्गमददविदरीयां निगयत्दीयां जगत्‌ । नृती
पृ्ीमे पथं चतुगविददविकीयां सहष्गयेन्तीयां तिगौपित्‌ । तें बहम
मृसंम्धिनी -बिरिष्टा स्तुतिः । अथ चु्रतवारशस्तोम एवमाम्नाप्ते-
“पवद्राम्यो हि करोति प्त तिसनमिः स एकादशभिः स एकया । कष
शम्यो हिं करोवि स्च एकथा स तिसृभिः स द्राभिः । गशदुर्कोः
करीति स एकादशभिः स शक्या स तिसमिरितमेषा पै पतिषिता चदश
रस्य विष्टुति” इति । प्थमपयौये प्रथमां निर्गयित्‌ । ्िवीषूषिकाष्श-
छर मथित्‌ । ततिं सरुषूगायेत्‌ । द्वितीये पयि प्रथां सरुकृगाभेदगं
बिभौयेजतीयां दशतो गापेतू । तृतीये पर्याये पथमोमकादुचस्ो
दद्ितीयां सखृद्गायेतततपिं मिगयेत्‌ । सेय चतुत्वारिशसतोमार्यस्य

भस्य विषटतिः । अथाष्टाचत्वारिशस्तोमस्य दिष्टतिरेवमाम्नायते-¢

हि कृतेपि स ` पिसूभिः क दवाभिः स पका । पोदशश्बी ०५
स शक्या स गिसिः त द्द्शभिः। गोडक्षभ्वो हि करोति स

स -शकया स तिनाभिरिषेषा पै पषिष्ठिताऽ्टनलारिशस्य विष्टिः” इवि
परथमे पयाये मथमांतरिमौमित्‌ । मध्यमां दवाद्करुक्तो गामेत्‌ । उदा

द्वितीये पय॑पि पथमां सखद्गयेन्मष्यम त्िरुत्ां

४.५ पथम दराईशर्ठो द्वितीयां तरत्पीषां 10 1 {~
शली मारूयस्य च्छन्दोमस्य विष्टुिरिति । द्रादशाहुक्रतीरषटममह (1 =
श्यं ` नवममहश्तुश्वतारशस्तोमसाध्यं दृशमृमहरष्ट चत] ॥
त््रच्छन्दोमानां सागरां द्ष्रगाहायुतरकतुषु प्राप्रे {
: शूष ते गाप इसुद्ीि्रो सनानि
` यो वे सोग््िति । सापः शेपे युतराणं अनकक र
भापम्म-पम्बदुहीरूपं सोयं -कीमापि ) स स्वानां मभ्ये सामान्यं गच्छति 1

पेश श्रीमल्सायणाचार्यविरधितमाध्यसमैता-- [रदिवीपकाण्डे- "

८ सोपोपस्थानमन््रोत्पाद्नम्‌ )
गायवीिषटमणगतीरपाण च्छब्दासि पेर्परकषिताशछनदोमाश्च सोमस्य रज्ञः
साज्ास्बबुकतो रोक इतमृ्यते ।

‡ अंधः चतुरो मन्वान्तोमामिमन्णे विनियुङ्के--

पुरस्तादिति । एवमिति एष ते मात्र इत्यादिभिथतुर्भैर््थः । पाक-
रणिकानुवाकरबन्वसतु परसतात्तोभस्य यादेव सष्टमवगम्यते । सोमं ते क्रीणा-
मीति ृन्ेण सोभकेथ आरन्पसललूवमश्ठाना वे अश्दार्यनुवाकस्यावत्ताने
मनास्वामनुमाणन्लितदूष्व॑मेष ते गायत्र इत्याद्यश्नतारो मन्वा इष्ट्याः
ूरोक्थोरवजं मन उन्दर्तीवंखभितयेतोरमन्वोययपीटशं स्ट वचनं नाशि
दृथाऽति दीक्षितस्य वाद इति वाक्येन मकरगसिद्धं दीक्षितमनू्य वाद्वि~
धानादैक्षिततवरिदवे्वभाविलं गम्थते । दीक्िततमाूेथे परयुजेऽ्नमे
स्वहितयनुवाफे सपन तदीयब्राह्मणे दीक्ितत्वविदनस्थाऽऽम्नातल्वावू
“स्वाहा यज्ञे वातादारम ह्याहायं वाव यः पवते स यन्तस्तमेव साक्षा
दरभेत मषी करोति वाचं यच्छति यद्गस्प पत्या अदीकषिष्टायं जाज्ञश इति
तिस्र शाह ? इति । तस्माच षातादूरम इृयतस्मादुपयेबद्धे मन ` उन्दी
यमितो इष्टयो । एवपृत्तरत्ापि सर्वपानुवाकेये योजनीयम्‌ ।

\ भथ तानूनप्वारपावभ्ाणं विरात प्रसतौति--

„बो बे तानूनेति । वनूनघ्े लाः गृहामी्यादिमिपनेथमते `यदा
गृहते, ततानूनप्नं तस्य परिष्ठा न ज्ञायये । सोमरसस्य चृ बरौ हृवतादलिग्मिः
षीतवया्ासि पतितम्‌ । तानूनष्ते तु तदुभयं नास्तीति ब्रहवा्भिः पशे
बु्िमानत्तरं नयान्न परजापयौ स्थापनादृत्ति परषषठिति ।

इदानीं मन््ेणाकधाणं विधते--

जिरंव जिरेदिति । परजापतावित्याक्नतः । हे ताननप्व तां प्रजापतौ
जुहोमीलिवं मनि स्मरामीति शेषः.। अयं च मन्वोऽेरातिथ्यमसीत्वनुषाक-
स्मान्े वष्व्यः । त एते पूर्वोक्ता मन्वा विषयश्च याज॒मानाः । - इत
ऊर्जं लाप्वयवाः । ततराऽश्रावणं विपत्ते--

यो वा अध्वर्योरिति। आस्मावणमारम्य होमपन्तेकवावस्थानमरषोः
प्रतिष्ठा । भाहवनीयसमीपादिपु होमदेशेषु मध्ये यरमादेदाद्मिक्रमणमहत्वा पं
होप्ामीति मन्येत तद्धोमार्थं तस्मिनेव देशे विष्ठनाभ्रावयेत्‌ ।
॥ १ स. वाक्यं यो"।

क

पपौ ०१अय०२] टृष्णयनुदीयतैत्तिरीयसंदिता । १४०५.

( सोमोपस्थानभनत्रोत्पदनम् ) ध

भाशरावणेदेशाद्न्पव गता हभ निन्दति- £

यदभिंकम्पेति । इया्पच्यवेत । समानव समानदेशे यतराऽऽशरावणं कवे
स्यथः । सोऽयं विधिः सरवाभ्णसाधारणत्वासवतरन्विति । , पयाजेषु समि ,
कर्मं॒जुहोतीपि वाचनिकमभिकमणम्‌ । भाम्नावणकाठे ` होमसाषनस्य स्ते ,
धारणं बिषचे-

यो धा अध्वर्योरिति । सुग्नुदरयिन्दपामवादिसेमरस्हणापारमृतं पा
बमम्यं वायुना बरस्य वृततवात्‌ , मंेबत्थान्येव दः पत्राणवृच्यान्ा इति ।
वस्मालानादेवत्यानि सन्ति वायग्यानयुच्यन्त इत्याम्नावः सोमरसोलयनपाचवि-
दोषश्ममसः । यद्यपि जुगप्तरोपन्पस्ता तथापि सोमनाह्णशेषत्याद्वापग्पचमस-
येरेवान्बारम्भणं घारणमव विधीयेते । तेन सचां भारणपप्युटक्षयत इति ब~
प्यम्‌ । अन्वारभ्य हसते गृहीवत्यथैः ।

अथ परातःतवनादिस्तोताणां कारविशिष्टमुषकरणं विधत्ते

योवै सोममिति । सोतरसयोपाकृरण परकारमपस्तम्बो ददौवति-; षायु-
करति परतो बाहम्िं पयच्छति सवेषु प्वमनेनेवमुषाकरणोऽ्तन्वंसंि
वागसन्यैन्र सहोऽसज्येपावपैष्यमिति वाहम्यामन्पानि पवमानेभ्यः स्तोवाण्मु-
प्करोति › इति । भह चमत्ते वा सोमरसस्य पक्षेषः परतिष्ठान्‌म्‌ः। तदकरणे
सोमोऽपतिष्ठितो मवति । सोमस्यप्रतिष्ठायां स्तोमस्य प्रमीतमनता्याया($सतु-
तेनापतिष्ठा भवति । तदपरिष्ठायां स्तृतमनुरेसतीति विहितानामपगीतमन्रता-
ध्यस्तुतिरूपाणामुक्थशब्दमिपेयानां शस्ताणामप्रतिषठा भवति । तद्विष्ठा
च यतस्पालिदधयजमानोऽष्वयुेत्यमावपाष्ितौ ` भवतः । कथं तहुंकपरम्ब-
राया उत्तरो्तरपतिष्डा भवतीति। तदुच्यते-यादि वायग्ये चते बा सोमः प्रवि
च्छित भवति वतः स्तोवशस्षयजमानाप्ववृणामुच्तरोत्तरमषिष्ठा :। तस्माद्रा
उर्वपाने सोमरसं गृहीत्वा वा चमत सोमरसेन प्रथिता बा सूत्रोकपरारेण
सलोवमुपाकुषौत्‌ । आग्िनमहासृवमीवि्दवायवादियहेषु गृहीतेषु अहमव
मानसम यदुषाकृरण तप्र चमततोनयनामावादूमरहणेवेपाकरणकाउत्वोपरक्ष-
णम्‌ । पृतीयसबने पालीवतानतेषु ग्रहेषु इतेषु बमसानपूरमितवो यज्ञापश्ञिस्वो-
चमूपाकरोति । ततर म्रह्महणामावामसोनयनमेवोषाकरणकाखोपेउक्षणम्‌ ।
-अव एवाऽऽपस्तम्ब आह-“ होतृचमसमुरूपांशरमसानुनयन्सवेर राजानमृन्तीम ~

१. ग्वनयादू््व ॥

१४९४; श्रीमततायपाचारयविरमिक्परयपमेव- (ुीयकाग्+ ,

( सोभकयणीपदाञ्जनादिविध्यभिधान् )
कशाभिः कटको मषवा न्युव्लति प्य ज्वस्य सतोरपि, कृति + दि
वृषाद्रि सनमध्वपसाकु्सुदातुम्य उपाकयेदीलनेष सरपरधतरः
स्ह कहतुवारेनाल कटिविभिरतु । बरहम नग्नो््पानिनि
सतोत्रोणेने च शोमहलोपाशपरमरायाः विघाते । कों मिष्डपृमती-
त्यन्वयः । स्तो्नमुक्थानीत्यत्रापि तथाञ्वतव्यम्‌ ॥

हति शरीमत्तापभापाथतिरनिते माधवी वेदीथपकारे छ्णभहेीम
॥ वैतिरीयरेहिताभा्ये पुकीयकाण्डे रथमप
द्विवीषोऽनुवाकः ॥ २॥
( अथ वृतीयाष्टके प्रथमप्रपाठके ततीयोऽतुवाक; )।
यं भा पसं भरन्ति व्रतो क्र॑णये भं
` चहमुस^ हविथनि यरि हविर्धाने धची ्रष-
$ बसहिं तेनाप रन्ादजपृल एव शज्ञ-
भनु कं वनोति आाशचपरभिं प्र हंर्यलनिप
नैवम्तक्वनारति भर परत्न्यश प्रा अरित्र =. ::
पिष्णियो हीयते सीऽं ध्यायति स ईश्वरो 1
, रधो भृत्वा ( 3 , प्रजां पञन्यश्र॑मानस्य हारः
< : कितो शहमाहीतवै्ं नप्रनति वहि क॑,
पङभमंणः हरेवैने मामिनं' कलेति यच्-
मानो वा अशहवनीयो यज॑मानं वा श्त
पृते प्ढादवनीयातष्रषणार हरन्ति स
न्न्य श्रा क्रजमानसय सणष-
व दि रोता नरा शा ,

नन-------------------- यन

१ सः शञकति 14, च. शतो"

भै

परि० त) छकोयथुवदीयतेतिरीयसंहिता। ` ४४०७
( जोभक्रथणीपषोधिनादिविध्यमिधानम्‌ )
सथायवै येत्मैव ततः प्राय॑श्चिति्यै पष्ठ
विश्नीरिन्यस्तान्कामयेताऽऽ्िभर्विशुरिति कृ
विदङ्गेति नमोवृक्तिवस्यर्चाऽऽीपि जुहुयानमो-
वृक्तिमेवेषा वर्ते ताजगार्तिमार्छन्ति (२) ॥
(भूतव सतः षटविं्शतिध्च ) ।
इति .टृष्णय्वेदीयतेत्तिरीयसंहितायौ पषीयीके
प्रथमप्रपाठके ततीधोऽनुवाकः ॥ ३ ॥

( अथ ततीयकाण्डे मथमप्रपिे तृतीयोऽनुवाकषः ).।
दविषीमे स्वामिनो मन्नाधरष्वषोरषध्ः शषाः ॥

तीये: सीभक्रयणीपिदाद्लनािपिधयः शूयन्ते । वंन वष्डकाण्े अरि
दि भहधुपाभिकि पतनी रि र्स्य मिभमिति वसिवनविषौनयो रकष पं

सैगृह स्थापितस्य सोभक्रथणीप्दपासोः ताथनतवं विषते
यज्ञं वा एतदिति । सोभकयण्याः पट्पदान्यनैनिष्कै्य ततमे भदे ह्वा
तेभोऽभयेभीकरप पासोष॑तेभरणं कतं तयकस्येव समरणं छतं वे ःपौतोयं-
कपकोरितवोत्‌ । भे तमे हविषोधारके शकटे यभृसस्थानीषे अहविः
सोमस्य धारकतेन मृख्यत्वात्‌ । एवै रति दा भाईप््यतपीपश्ये जे. उमे ओके

` शमे अवरदयेुष्वा तेन प्दपांएना पताकेनाकस्य शरुभरभ्ययि । वथा

ऋति हैषिधानासभ्येम यदु पपिरे भजञगत संदवं कतवा्पगविः) `,
अथ 'भाषीनवं शस्य पथि पद शस्थिवासुरतिनारैपरणाकथीपितमीमपपष्तणा-

लर; नमते भति नकन वषपे-

श्रिभभिषिपि । शकण भदाम्निम्‌-“ आ सोन बकभ्मीश्वष्णः

भो कभभ्यान्या करोणफरुरयुतनीमा नथन्तयन्वभा शति परवद १ कति ।

पद्पिशषूभरोक्षम्‌-“ अपं नो 'अभिरदरिवः -हयोतिकिमिशवः केष

प्ता था भशवो धमिमनजन्ति दपि, व ' वै पथिपदिवभ्थ ; गाये

स्थितोऽभिः क्षाथृशतीमे पूराक्काहैवनीये प्रथमं ` नीः । अनन्तरं ववो

प्रमुखतः । पदिदमष्वते-मर्भि ''परैरतीपि । पथिपदिगवस्थितामां
१ क. षड, “पलेस्या" ।

९ -4४०८ श्रौमततीयणाचोरयविरवितमाध्यसमैता- . [इतृ्ीपका्डे-
( सोमक्तयणीपदाञ्जनादिविष्यामिषानम्‌ )
पृतनीशाङापामवस्थिता पलीमपि राटामुखीये -पुरातनाहवनीयं पत्युदानषन्ति ।
परतीचीनगाहपत्यसषीपस्थितानि शकटान्यपि प्रागदशेऽनुक्मेण परवरितानि ।
येदतत्स्व सेपदयते तदानीमेवास्य पुरातनगाहैपत्स्य पिष्णियः स्थानविरेषो
हीयते शून्यो भवति । स चरिः पुनः पूनम॑नसि विन्तवपि । चिन्तममान-
मासो रुरः कूरो भूता यजमानस्य परजां परञ्यमयितो्िनाशयितुं समर्थो
भवति । तस्य कः प्रतीकार इति तदुच्यते-अरीसज्ञकाभिः प्रपाजयाज्पामि-
राषीत तोषित पु पदोदङ्मुखं नयन्ति तवा तस्य परतीचीनगाहैपत्यस्य संब-
न्धं पदामष्णकरिणमरिं हरेत्‌ । तनैव हरणेनेनं परतीदीनगाहैपत्यािं माग-
युक्तं करोति । ततः पजाद्यविनाश इवि द्यम्‌ ।
नन्नाह्वनीयदेव.पदभपणमं कृतो न हरेुरित्याशड्क्य तज दोषे दशयति
यजमानो वा इति । आहवनीयाद्ि विष्य हरणे यजमानस्वापं विक्षर
~. स्यात्‌ । आहवनीयस्य पधानतेन यजमानरूपतात्‌ । तस्मतुर्वोक्तः सोऽभरिरष
बा स्यात्‌ । अथवा निरमथनेन ठौकिकेन कंबिद्भं श्रपणार्थमूलाद्येत्‌ । एवं
सति यजमानो विकरपरहिवः सपण स्वपो भवति ।
अथ प्डापरङ्गेन किंबितायवित्तं विधत्ते
^ , ` +यदि पञ्ोरिति । परस्यास्यायं प्यकं गणपिता यावन्त्यवदानानि नशनि
८ क्रकल आन्यमवयेत्सेयमवदानक्रियेव ततो दोषाद्विमोचनाय प्रेभित्ति-
; भेवति । अथ प्रासङ्गिकं काम्यं विधत्ते
ये पश्चमिति । ये षैरिणः पामृकिय विमध्नीरन्क हं कृर्दरिनसपदीयोऽपं
परिषि यदि हेेयुस्तदानीमपह्न्मति यो यजमान आ पिमा्नुयुरिति कामयेव
“ कोऽयं कुविवङ्गेतयृषाऽऽरभषिष्णिपस्थवद्वो चुहृपात्‌ । तस्या कषः सामरथ
धोवयितुं नमोपृकिववयतयुक्तम्‌ । बे बर्हिषो नमेोवृकषिं न जममुति्यवं नमोवृकि-
शन्दोऽस्यास्तीि नमोुक्तिवपी । एषामपह्ृणां नमोवृक्रमेव वृके नमस्का॑-
वनमेव करोति। बन्धुमिवादयः रिष्टादषोऽ्यजना अपि यथा तान नमस्कु
नति तथा बहिष्करोतीत्यथैः । ते मानहानिं पर्ास्तदानीमेव भरियन्ते ॥
इषि भीमत्सायणाचर्थविरविते माधवीये देदारथभकाशे छृष्णयचुर्ददीय-
ततिरीपतहितामाप्ये तृतीयकाण्डे पयममपादके
वृ्ीयोऽनुवाकः ॥ ३ ॥

ध,

धषी ° 9भनु०४] ृष्णयजुैदीयतैततिरीयसं हिता ।
( म्यपाकरणमन्तराम्नानम्‌ }

१,

( अथ त्तीथष्के प्रथमप्रपाठके चतुर्थोऽनुवाकः ) । .

परजोपतर्जायंमानाः प्रजा जाताश्च या
इमाः । तस्मे भ्रति भर वैद्य विकित्वार, अवं
मन्यताश्र । इमं पञ्च ॑डापते ते अद वाम्य
सुतस्य मध्यं । अनुं मन्यस्व सुयजां यजाम
ज देवानांमिदमंस्तु हस्यम । प्रजानन्तः भ्रतिं
गृणन्ति पूर प्राणमक्गभयः पर्या चर॑न्तश्‌ । सवर्ग
याहि प्रथिभिदेवयानेरोष॑ीपु भतिं तिष्ठा
सशरः । येषाम ( १ ) पडपातिः पनां
चहुपदापत च॑ द्विपदांम्‌ । निप्कींतोऽयं य-
क्षिय मागमेतु रायस्पोषा अज॑मानस्य सन्तु ।
ये बध्यमानमनुं वध्यमाना अबयकषन्त मनसा
चक्षुपा च । अभिस्तार अभे पर मुंमोकतु द
प्रभीपतिः प्रजया संबिदानः। य आरण्याः
पराणे विश्वरूपा विरूपाः सन्तो बहभैकरूपाः।
वायुस्तार अ प्र मुमोक्त देवः प्रजापतिः प्रजया
संविदः ।परम्॒मानाः ( २) धृव॑नस्य रषं
गातं ध॑त्त यजमानाय देवाः । उपारत शष

भानं यदस्थान्नीवं देवानामप्येतु पाथः 1.

ननां श्राणो यर्जमानस्य पञानां यज्ञो देषेभिंः

सह देधयान॑ः । जीषं देवानामप्येतु पाथ॑ः"

सत्याः सम्॒ यज॑मानस्य कामाः । यण्र्मा-

भुमे्टतोरों वा पद्धिरंहते । अभिमां तस्माद"

१४०९

४१० प्रीम॑तसाधणाचायविरवितमाष्यसमेता- [ृकेषकाष्द-
( पद्यपाकरणमन्त्राम्मामक्‌ )
न॑सो विश्वान्ुत शसः । राभितार उपेतन
य्ञम्‌ः( ३ ) देवेभिरन्वितम्‌ । पारं
भ मुत बन्धायज्ञप॑तिं परि । आतिः पारं
भर ममोक्तवेतं नम॑ः पङाभ्ः पडपतये करोमि ।
अरातीयन्तमधरं छृणोमि यं द्विप्मस्तस्मि-
तिं प्जामि पाज । तवामु ते दैषिरे हव्य-
बाह युतेकर्तरमृत यज्ञियं च । अभे सरवकषः
सत॑नुहिं ृत्वाऽथं हन्या ` जातवेदो जुषस्व ।
जातवेदो वपया गच्छ देवान्तर हि होता
परथमे बभूथ । पतेन त तनुवो वर्धयस्व
स्वाहाः इविरैदन्त देवाः । स्वाहा देवेभ्यं
वेवेभ्यः स्वाहां (४) ॥
( ह पमुञ्चमाना यज्ञं वर षोदश च )।
इति रृष्णयञुर्वैदीयतैत्तिरीयसं हितायां तृतीया्टके
प्रथमपाठके चतुथीऽनुवाकः ॥ ४ ॥
(अथ तृतीयकाण्डे परथममपठके चतर्थऽनुवाकः ) 1
पदाञ्नं पशोः प्रकवह्विथोक्तै तृतीयके ।
अथ चतुथ परूपाकरणमनरा आम्नायन्ते |
कृलाः--“ वार्या कराया च पूरसलासत्यञचै पामुपाकरोतयुपो
देवानैवीरविशः प्रजाप्तजौयमाना इति चेताभ्यामुपरपशन्‌ ” इति । परजापतेरि-
स्यारिके दरे कवौ 1 - यं पथमा--
प्रजापतेरिति । याः प्रजा इदानीं जायमाना यथेमाः पूर्वं जाता-
स्वाः सवौ; मणापेरव यलमूता अतस्तसै प्रजापतये भरति प्रथेकं रहसि गता
पवेद्य हे पशो तदीयं वृतान्त ` कथय । सत॒ च प्रजापतिश्िङ्िवास्वदीयां
सवगपापरं जानननुमन्यराम्‌ । भय दवितीया--

पर ।अतु०४] कष्णयनुरदीयतिंरीयसंहिता । १४११
( पञचप्रकरणमन््ाम्नानम्‌ )
इमं पञमिति । हे पडुपेऽभे पद्समाद्ेने सुकृतस्य भप्ये सम्ब
गनुषिवस्य ज्योतिष्टोमस्य कमणो मध्य इं प बध्नामि अतस्वमनुमन्यस् ।
वये सुजा शोभनेन यज्ञेन यजाम । इदे हव्यं देवानां जुष्टं भियमस्तु ।
कत्पः-५परजानन्वः पतिगृहनि पूवं इति प हुवा इति । तत्रेयं परथमा-
प्रजानन्त इति। हे परो पूर्वं ेवास्वदीयं वृच्ान्तं जानन्तोऽङ्ेम्यःः परि
त्दीपावयेभ्य ऊष्य॑माचरनतं ते त्वदीये पाणं प्रतिगृहन्ति भस्मकरमषीनोऽ्य-
भिवि खी कुद । ठं हु देवा येषु पथिषु यानि तेः प्रथिभिः स्वगं याहि।
भराणल्सेण स्वग गत्वाऽ्वशिषटैः शरीराव्ैरोषधीपु पतिपिष् पुरोडाशािवब्‌-
विभवेत्यथेः । अथ दितीया-
येषामीरा इति । पट्वी खुदो दवषदां चतुद च येषां पशूनामीशे
स्वाभितेन वरवे तेषां पदूनां मध्ये स्वामिनः सकाशदसताभिप्कीतोऽ्पं
परयिये यज्ञयोग्य मागेतु मागतं प्राप्नोतु । यजमानस्प रायसमोषा
धनपुष्टवः सन्तु । अथ तृहीया--
ये बध्यमानमिति । अस्य पशोः पितमातृमातृततगभ्सयुध्य्पा ये पशव
एतदीयसलेदेन स्वयमपि बध्यमानमेनं पदामनु बध्यमानाः सन्तो मनसा र्षा
चाभित देशषन्त तानदानभनिरमे प्रकेपण मोचयतु । वतः भरजापपिदः
सकीयया पजथा विदान देकपत्यं गवलान्परूनमोचयतु । अथ चतुर्थी
य आरण्या इति । जतिभरथथलूपा वभेदेन ववी चतादिभैशच हुषा
विधर्माः सन्तोऽपि परातवनकेरूपाः। रें पूववत्‌ । अथ पश्चमी--
परमु्माना इति । हे दैवा भुवनस्य सेतो यागारेणोलारैहेतुभिमं पशं
भगश्चमानाः प्रकरेण पांणमातुवादिम्पो यज्ञायै मोचयन्तो यजमानस्प(नाय)
भात भच स्वगोपा धत्त । उपारुतमुपाकरणक्रियया सस्व
शामानं हिम देवेषु व्याप्रियमाणं यदस्थायदङ्गनातमस्मिनरो स्थितं
वैताथोऽनं भूता देवानां जीवमेतु जीवनाथैमुपाकरोतु । अगिंशन्दा्यणमानस्य
सर्ग ददाविति गम्यते । कल्पः--
ˆ ८ नाना प्राणो यजमानस्य पृानेःयध्वधर्जति ^? इति । पाठस्तु--

१क.घ्‌. ड. च. " वृ्ाठमातृस" । २ स. प्राणि मा" ।

१४१३ = श्रीमत्सायणाचायंविरवितभाध्यसमेना-- [तृतीकाण्डेन
( पदूपारणमनत्राम्नानम्‌ )
नाना श्राण इति । यजमानस्य प्राणः पदाना सह्‌ नाना पृष्भवतु । भय~
मनुष्ोयमानो यज्ञो देवरभदेवनशीठेः पापाः सह देवयानो मवहुः हविषः
देवान्ति गच्छतु । पाथः पररूपमनं देवानां जीवमप्येतु जीइनेतुलं परापनोतु ¢
ते ज्ञमानस्य कामा; सत्याः सन्तु । कलः--
¢ यसम युमषवेति सं्षहोष॑ जुहोति ” इति । प्सु
<. यत्पदरमायुपिति । अयं परुभीरणवेरायां मायं दुःसहे शर्दपक्रुक 1;
जथवाः यतस्तशवास्यमानिः पदरुरस्ताटयवि । वतर पदेन! निष्पनं तसमादिनसो$ः
भि मोचयञरु । सवन्येनापिं बन्धनायुपदुवेण यद्यदही निष्प तक्मा"
स्ादहसो मां मोचयतु ।
: कपः“ शमितार उपेतनेति वपाश्रषणीम्यां परशमुपेतोऽप्तुक्जमानुश्न ›
सवि । षस्त 8 र
साभितार इति \ हे शमितारो विशसनस्प कतरो देवा
व्यं यज्ममेतन माप्नुव भवकैयेतेयर्थः 1 इपै पदु पाशाद्भन्धनरज्वां यङ्ग रुर
अत्‌ यपां घ॒ बन्धनजस्यादोपासरिमुश्चत । अनेन मन्रेमाच्युंयजमानो
वप्या कृष्टाीवाम्यमिकडूलोदिट्ाम्भां पृक्तौ तनौ णगि
सुमागच्छत्‌ः। †
कृष्मः पश; पार प्ुश्वत्यदितिः पां परुपोक्तेवमिति, इः पएस्तु=
. आतिः पाचमिति । अदितिः थिवी प्रगोरें प्रां परमञचतु ! अहं च
पदाभ्यः पदापतये च मद्पराधनिवृचप्थं नमस्करोमि । +
~ कलसः-‹ य्भिरेद्रातीयनतम्षरं छणोमि ये दिष्पलतसिन्पपिमुश्ामि
पृरामिति तया वृक्षं स्याव स्तम्भं वाऽपिद्यात्‌ › इवि । पारसतु- ॥
: अरातीयमिति । यः पर्ोऽसमाकमंरविल कपपिच्छति तमव ततऽ
द्रं क्रोमि । .य्विदानीमरारितवं नेच्छति दथाऽपि कटाने तत्सभावनया
वृयुमिदानीं तं दिष्मः । तसिनुरुपे पाशामिमं प्रतिमुञ्चामि । अनया रशनुपरा व॑
वध्नागीत्यर्थः।
कृतपः-(त्वामृ ते दधिरे हृव्यवाहमिति सवेण वपामभिनुहोति" इति । पष्टसु-

त्वाम त इति। हेरे देवोभैरिन्वितमिति पू्तीक्ता ये देवास्ते वां दधिरे तरा

च. "छम्य ॥

धर्षा अतु ४] , छष्ययश्र्ेवी ग्रतेचिरीयसंहिवा । ` ४४१६
( पशणक्रणपल्तरातनम्‌ )
मेव कायैकरतेन्‌ निशितवन्तः । कीर ता, ह्प्रकाहं देन्ति हरिषे बोढारं
तं कतौरमरकं हिः पकं कूमै्म्‌ । अपि च दिं बग्ुपारनाहम्‌ । हे
णृक्वेदो हि यस्माच सवन शरीरो भूषा सदक्षः सोताह्ेऽ्र तकएक्ता-
रणदव्या शपस्व हवीपि वेदं धीवियुक्तो मव ।
कसः“ जाववेदौ वपया गच्छ देषाणिति वदरते हुता? इति । पढस्तु-
जातवेद इति । हे जातवेदसं वपया सह देवानच्छ । हि यस्मान ,
पथमो होता बभूथ भनुष्यहोतुः प॑भावी बभूविथ तसमव पुतेन देवाना शनु-
वर्षषद्च } वे च देवा! स्ाहाकरेण समापितमिदे हविर्भक्षयन््‌ ।
. करः“ स्वाहा देपेभ् इति पूर्वं परिवप्यं हुत्वा › इति, ‹ देहम ववष
सयुर परिवप्यं हृत्वा › इति च । प्रस्तु
: ` स्वाहा देवेभ्य इति । ये देवाः पृरस्काल्काहाकारासतेण्क इदमा बपरहे
मातुर स्वाहातमसत्‌ । तस्य च होमस्य कप्िमाङ्गसवाद्श्वतवम्‌ । के तु त
उप्रिातसवाह।कारासतेम्ो वपाहोपादू्मिक्माव्ं हुतक्तु । बपाया-उमेवृषभेनः
र्थिक स्वाहाकारेण सासामीप्मविच्छेदे मा भूरिषि साहसम. गुखो
कुषरिसचच पयोगः । अवर विनियोगस्रहः- ॥
प्रजापतेरिति दवाम्भां स्फादसकरणं पोः । ता
पमा पश्च लह्य नाना वनभ जत्‌ ॥ ५
यलदमृवहोमः स्परच्छमिना गच्छतः पुष्‌ |
अष्व्यजश्नो दवदव परपृगोदन्‌म्‌ ४
अग्र ृक्पिषु तेय त जुहेहि वपोपरि ।
जा वपाहुषिरवस्याः स्वाहा इत्यभितो हृषिः ॥ --
अनुवके चुर्थऽस्परमन्वाः षोडश बर्णिवाः ॥ -
॥ अवर मीमांसा ।
` , नवभाध्यायस्य तृतीमपादे चितनतिवम्‌--
: पां पाशा््रयोः पोर मन्नोऽयवाः दः
कत्वे च दमे किभिकस्पोहोभ्थवा कोः ॥
एकेन छपाथैलादिको मन्नस्वाऽप च 1
जविकारेण नहर्थं +- एकाथ समवा ॥.
9 पू्धेकृल इति न्यायाडपाठः । + एकारः पवग इहे न्यमप
[सि प्रहर ˆ -.

१४१४ भीमतसायणाचायंपिरिवितमाप्यसमेता- |तृतीमका्दे=
( पञचपाकरणमसत्रा्नानप्‌ )

पारुततादृमावूहयवि( स ए )कार्थोज वक्षया ।

बदर्थोऽप्यूहनीयोऽ दोः शकतरकूटृितः ॥
' ग्पोविटमेीपोमीयराविकवचनान्तवहूषवनानौ दौ पराशमनरौ भिन्नयोः
शासयोराम्नातो--“ अदितिः पारो पमुमोकतेतम्‌ » इ्येकव । ५ पारा-
सपममोक्तेतान्‌ ?› इत्यप्रत्र । तावुभौ पुयेपितायां विकतौ चोदकेनातिर्े ।
साच विूतिरेवमाम्नायते-८ भेत्रर भेतमारमेत वारुणं रुष्णमां चौषधीनां
च ॒संधावलकामः › इति । तवैकेनैव मन्वरेण चरित्वान दषो-
रविदेश इपाधः पृक्षः । तदाऽप्यविहृतस्य पयोक्तं दाक्पताद्हवचनान्तो
भन्वो युक्तः । परतविकस्मियशावसमवेताथेतया बहुवचनस्य विषूवावनूहनी-
मतवादितयेकः पक्षः । तारम्बहूवनेोपेततादेव मन््रोऽप्यसावस्मवेारथः
पतो मपति । एकवचनान्वसतु मन्वः पतौ समवेतार्थवद्विरूतावविदि-
श्यताम्‌ । स घ द्िवचनान्तवेनोहनीय इति पक्षान्तरम्‌ । प्रतौ विधमा-
नपोरमयोमेन्वयोिरुवःवपिदेशस्य वारयितुमशक्यत्वदेकमन्वक्षस्यावान्तर-
तेनोपन्यस्ताुभावपि प वुकतौ । मन्वदयाविदेशपक्षे तेकवचनान्तः परतो
समवेतायेतया वितादृहनीयः । बहुवचनान्तो यथाध्थिव एव पठनीय इति
पक्षः । रोके वेदे वा बहषचनस्य दपोरथैयोरक्टृश्क्तित दृदिवचनान्तवया
सोभ्यूहनीय इवि सिदान्तः । ततरवान्यचिनितम्‌--

उककष्ट्यो न वा मन्व बहवर्ोऽतंगवसतः ।

उत्कर्षो न विकल्पोऽसौ गुणे वन्याय्पकखना ॥

योऽयं पूवैषेदाहतो बहुवदनान्तः पाशमन्रस्तप्य प्रकरणादुत्कर्षो वहुष-
शयुकतषु पटगणेषु करैव्यः । कुषः । एकसिन्परो भर्ते तस्यानावितत्वा-
दिषि वेत्‌ । नासावुत्तषटव्यः कंतेकवचनान्तेन मन्त्रेण सह ॒धिकृसपनीयः ।
न हि परानित्यत्र मधानस्यांशस्थाननिततमल्ि । प्रातिप्दिकतिभक्त्योः
प्रातिपदिकं पधाने धर्मिवाचकत्वात्‌ । विभक्तिस्तु कमैतकरणत्वादिथमेवाच-
कृतादूगुणमूता । तथा विमाकरिवचनयोर्विमकतेः कमादिकारक्वाषिताा-
धान्यं वचनस्य कारकगतसख्यािषायिलाद्गुणत्म्‌ । तथा सति बहुषचना-
१क. ठ. च. क्षावुपयु" । २ स. चवनुपयु" । २ स्र, च. ड. च. राद्धान्तः । ४ स,

हि पश्च पा। च. 'हि पारो प ।

धषी ० १अनु ०५] शम्णयज्ीयतेततिरीयसं हितो । 4४१५
( पशूषाकरणाद्मन्तवरह्मणम्‌ )

न्तपाशरान्दे प्रातिपदिकं कम॑कारकविभक्तश्चिकस्मिनपि प्राशि संगच्छेते ।

गुणभूते तु बहुवचने क्षणा वृत्तिः कस्पनीया, पारावयवगं बहुलं उक्ष्यव

इति । तस्माद्गुणमूतं वचनमावमनुसूत्य छत्लस्य मन्वस्य प्रकरणपाठो न

जाधनीयः, तु परधानानुत्तारेण मन्योः समानवरत्वादवकलपः कन्य ॥

>>

इति श्रीमत्सायणाचायंविरनिते माधवीये वेदथपकारो छष्णछे-
दीयतैत्निरीयततंहितामाप्ये तृवीयकाण्डे परथममपाठके
चतुर्थोऽनुवाकः ॥ ४॥

( अथ तूतीया्के प्रथमप्रपाठके पंचमो ऽनुवाकः ) ।

प्राजापत्या वै प्शवस्तेषा< रुद्रोऽपिपतियं-
देताभ्यामूपाकरोति ताभ्मियनं प्रतिपरोच्याऽऽ-
कमत आत्मनोऽनौबस्काय द्वाभ्यायुपाकंरोति
दविायअमानः परतिंशित्या उपारृत्य प्॑ज्ञ-
होति पार्तः परावः परनेवावं रन्धे परतयवे
वा एष नीथते यत्ङस्तं यदन्वारमेत प्रभायु-
को यज॑मानः स्थानानां प्राणो यज॑मानस्य
पड्नेत्यौह व्याये ( १ ) यत्पङरमायुमछछ-
ततिं जञहोति शान्त्यै सभिंतार उपेतनेत्यांह
यथायजुेतद्रूपायां वा आंहियमौणायामभे-
भेधोऽपे कामाति सवमु ते द॑धिरे हष्यवाहमितिं
वपाममि चुहोत्यभेरेव मेधमव रन्धऽ्े शत्‌-
त्वाय पुरस्तीत्स्वाहाङृतयो वा अन्ये देषा
उपरिशत्ाहाकृतयोऽन्य स्वाहां देवेभ्य दे-
वेभ्यः स्वाहे्याभितों वपां संहोति तानेवोभ-
या्॑ीणाति (२) ॥

१४६ भीमरसाैणाचोवविरधितमाण्यसमेता- : [३कृरौषकाण्े
( पाकरणाविमसत्रराह्णम्‌ )
(च्छया अभितो तृषां न्व च ) ।
इति छैष्णायर्वेदीयतेततिरीयसहितायां वृतीया्के
परथभप्रपेठिके पथमोजवेकिंः॥ ५१

( अथ तृतीयकाण्डे प्रथमप्रपाठके पचभोऽनुवाकः ) ।
पुं बाधिता मन्नाः परूपाकरणादिगाः ।

भथ पध तेषां मन्वाणां नाह्णणममिधीयते ।

कतराऽधादुकक्रणं विषतते--

प्रजाप इति । पनापतिः नां जनकः । अभि रुद्शन्दाभिषे-
यस्तेषां साम्बतसतदुभयपरतिपाद्म्या पजापतेनायमाना इमं पडामितयेताम्यां
मनाम्यामुषा्यत्‌ । वथा सति ताभ्यां देवाभ्यां परपिरोच्यायं पुमाखन्धवा-
म्भवति । तच्च कथ स्व्यानंपराधत्वायं भवति । भन्द्ितं प्रशंसति--

द्वा्यामुपैति । उपाकरणादुं पनानन्त यादिभिः पकरर्नहोमं विधते

उपाष्वति । पच्छरहितेषु पदषु प्तर्याभोगतरना पाङ्कलम्‌ ।

संपना् वश्नयनेकटिरण्वणमभव य नानशम्दस्य ताल दरयति

मृत्यवे. काति । परशोः एतो हरतेनः सरोऽनवारमभः । वयावृत्तिवाच
कष्य नानारब्दस्य पयोगो यजमानप्राणस्य भ्नियमाणालोयवि्यै भवि ।

संज विषते--

यत्पडरितिं । अंहसो गुखित्यनया मन्वत पार्थनया पापस्य शान्ति-
मैवति। `

अध्वयुयजानिणोकमाभपणीन्वदधानेन पकापारिमन्वस्यं सरथं दशयति

हामितार इति । यम्य म्रः पदमदरलादगेक तथाऽ पवदाम्ना-
्रलातत्कर्णि विनियौज्यमानतदा यनुरितुच्ते ।

वपाया उपरि हौं विषकते--

वपाया था इति । यदा कपा होदुमाहिते पदानीममेः संकाशाचजञोऽ-
कामवि । वकष क कहस्यानिमः ोमनोपभणः निवरितं भवति । अत एव मने

नि

१. ध, ड, च. "च्छते ।

भरपा० अनु०६] सछृम्णयज्वैदीयतेषरीयसं हिता । १४१०
( अभिमद्ीनवि्धीनां मन्वविङेषाणां जामिषानम्‌ )
दृषिर इति पुज्यते । अभ्नि यज्ञस्य धारकं छतवन्त इत्युक्तं भवति । किच
शतंकवरभिति विशेषितत्वादयं होमो वपायाः पक्रतवाय संपदते ।
प्खिष्यहोमौ विभते--
पुरस्ताशोति । वपासामीप्यं वाञ्छतां स्वाहाकारण्यवधानादुविभ्यतागुमय-
विधानां देवानां प्रत स्वाहारब्दस्य मन्वरोर््पःपाततेन प्रषोग इत्यर्थः ॥
इति भरीमत्तायणाचायंविरचिते माधवीये वेदाधैमकारे रुष्णयनुरव-
दीयेेततिरीयरंहितामाष्ये तृतीयकाण्डे परथममपाठ्के
पञ्चमोऽनुवाकः ॥ ५, ॥

( अथ त्तया प्रथमप्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः ) 1

यो बा अय॑थदवते यज्॑पचरत्या। देव
ताभ्यो बरु्यते पापीथान्मवति यो ्यथादे-
वतं न देवतभ्य आ रुच्यते बसतीधान्भवत्या-
मेय्यचांऽऽओंघममि भूदे्ष्णव्या हेविर्षान-
मेष्या खच बायव्य॑या वायम्ानवदिा ``
सदो यथादेवतमेव यज्ञ९प॑ चरति न दैवताय
आ रुच्यते वसीयान्भवति युनन्मि ते पृथिवी ,.“
ज्योतिषा सह युनम्मि वायुभन्वर्तेण (३ )
ते सह य॒नन्मि वाचं सुह सण ते ुनभ्मि
तिस्नो विपृचः सूर्यस्य ते । आररदेषता गायती
छन्दं उपाकोः पराच्ेमतति सोमों देवत जिष्ु- . ,
पडनदोऽन्तयांमस्य पाभ्रमसनद्ो देवता जर्गती
छन्द॑ इद्वायुवोः पाज॑मसि वृहस्पतिर्वतांऽ-
नष्म्डन्दौ मितावरणयोः पा्॑मस्यग्वनें
देवतां पर्किर्छन्दोऽभवनोः पात्ति सूरो

१७.

#४१८ = ्रीमसाधावियैविशचितपीत्यसमेता- [उतृोषक-
( अभिपरदीनविधीनां मन्वविहोषाणां चंभिधानप्‌ )
दवेता! बहेरी ( २) छन्दः एकस्य पनिभत्ति
चन्रमा देवतां सतो वृहती छन्दं मन्धिनेः ,
पजर॑मि विश्व देवा देवतोष्मिहा छन्द
अंभरयणस्य पत्र॑मसीन््ेः देवतां केकुच्छन्दं
उक्थानां पात्र॑मि परथिवी देवतां विराद्ध
ष्सवस्य पामि ( ३)।
( अनरकण वृहृती अय॑सिश्राच्च ) ।
इति छष्णयशदीयेतिरीयसंहितायो तृतीया्के
प्रथमगरपाठके षष्ठोऽनुवाकः १ ६॥

( अथ तृतीयकाण्डे प्रथमग्रपःठके वेऽवक: ) ।
पृषनुवाकमन्वाणां पश्चमे ्ज्ञणं शतम्‌ |

अथ षष्ठथमिमदोनविधयो मन्वविरेषाश्च केविदाम्नायन्ते ।

ततर सुतयादिनगवभयोगारम्मेऽभिमरांनं विषतते--

योवा दति। आधहाविर्ादीनां मध्ये यस्य या देवता तां देववाम-
भिकरम्य द्योभरि सति देवतभ्योऽवच्छिध्ते दटद्श्च भवतति । तस्तरे
वतामरिषादकन्वेव दस्य वस्यामिभशने सति नोक्तदोषः मवति । ताथ मन
विदेषानाप्रतम्ब उद्‌ाजहार--“ महारात वुद्न्काऽ्मे नयेश्याीधमभिमृशतीदं
विष्णर्िचकरम इति इमिर्धानमप्न आयूशपि पवस इति सच आ वायो मृष
इ॒दिपा इति वायव्यान्याधा पे आशिमिन्धव इति सदः ” इति । तेषु चवारो
न्ताः श्रथभकाण्ड एवाऽध्नाता .न्याल्पाकतश् ।. आवा. चे. अश्चिमिति मनवस्तु
आक्षणथन्ये दवितीमकणण्डस्य, चतुर्थप्रपाठके वृषाक्ते. अण्ठारित्यस्मिननुवाक
आम्नास्यानतपपमेव व्पार्पास्यते |

युनभ्मि त इति । कसः“ युनन्मि वेः परथिवी च्योतिषा सहेति
दक्षिणस्य हविधानस्याधसतातश्वदकषं द्रोणकरं सद्‌ सापत्रं युनज्मि वायुम

१य' भो विन्छि।

दीनि

प १४अदु९९] = ्णयनुधैदीयतैिरीय संदिता । १४१९.
( अमिष्यवीनां मन्दधिहेषाणाः चपपातप्‌ ) (4
न्रिसेण ते सहेतुत्रस्य हिधानर्पोपरिषटाीड आधवनीयं यूनस्मि वाच९
स सूर्येण त इनिः पुर पतत्‌ + इवि ।
अव सपैते प्युनक्तीति पद्मनुषपैते + हे प्रोणकटश ते तव सक्पभूतां
पृथिवीं ज्योतिषाअधैना संहैतासिन्स्थाने युवभिः साद्यापि । हे आषवरीष्‌
ते सरूपभूवं वायुं वदाधरिणान्दरिसेण सेह्लसिनने पुनर्म । उच्यते
नानाविधैः मतिा्चव-इति देको भक । ३. पवतः स्वद्पमूवां वासे
सूर्येण धुखोकस्थेन स्रिफस्थतिःयुनभ्मि 1
युनज्मीति । क; ~¢ तस्मि तियो षुः ससम व॒ इति सुषः
सन्‌. भिमन्तपते » दति ।
-दपमूदधवर्य्पवलो प्राः ज्ञचस्ता विचः परसरसपकैरहिवा पथा
भवनि तथा सूस तव्‌ प्रकाशेन प्रीये युनम्मि |
अशनदनतेति । करः“ अथेतानि वयव्यान्फषिशव्यक्चदकता गामी
ठन उपः प्लशतीत्रि दरिदृय » इति ।
देकण्वाकाशदवाः तां रतु । माष छतसं ख्‌ |
मकर दोमरयहपरस प्चपप्ि । एवमृचरेषु तवश मन्त्रेषु योज्पम्‌ ।
कं प्स्त्‌-~
शमो देवतेति । इन्वकायुवोरिनारिभिरररयवावकेः प्देसतदीपरं तेष
रसग्रहणमुपठक्षयते । ( * आग्रयणार्दषु हे स्थालीनि देमेलसीग्रम्‌ः 4. शङ्गसूनः
चेनोककामिमि रन्धेव ` वत्त्स््बन्पिोपस्रद खपे ) ॥
असिननुवाके परतेकयः धवे पन्वा ददे चा स्वये तेत्मनुशाद्पगिव दष्टाः ।
अव विनियोगरसयहः--
५ अनेते नेवी विष्णुरितिव वैष्णवी ।
अञ्च आगूमि चाऽयी आ वायो इति वापी ॥
जवा पे अद्मर स्पाधनष्मीति विभिः कमात्‌ ।
साचे द्ोगकरटराधवनीयौ च पूतप्त्‌ 1
शरेति प्नं कुषालावनीयङ्कमसतता्‌ 1
+ पान्त ल. इनक ।
ग १. श्र उुजन्यीति। २२.ङ. चोः ।

=
१४२०. ` श्रीमस्सायणाचार्थषिरचितभाष्यसमेता- [तृ्ीमकाण्डै-
,( पस्पात्र्वृत्तयजपानयोनैमिततिक्तप्योगामिषानम्‌ )
भभिरित्यादिदेशभिहषावाणि सेखुशेत्‌ ॥
पष्ठानुवाके रंपोक्ता मन्ता एकोनापिंशतिः ” । [ इति ] ।
5 अथ मीमा ।
दृतमिाभ्यायस्य द्ितीयपदि विनितम्‌--
जमिय्पाऽतरीभनित्यधिदेवताका कवोगखिटाः ।
उपस्थनि प्रमोकन्याः प्रता एव ता उत ॥
सापारण्येन श्दोक्ैः सवौ भसतद्पाश्थक्षः ।
विशेष(पे )विभिसंकान्त्ा प्रवामिरितीष्यताम्‌ ॥
न्यो शूपते--“ अभेय्याऽीधमुपिषते ” इति । तत्राऽ्ीष- '
नानकस्य मण्डपस्य यदुपर्थानं तद्या कयायिदाशतयीगतमाऽिदेववपा
संवृन्िन्या ककम्‌ । अभिरववा स्पा कचः साऽभ्नयीतिपाषारणोक्ताषृ-
विेषस्यापतेरिति रेनमेवम्‌ । कतुपकरणपरितानामाभच्ानामूचां करतुप-
युक्म्यापारसाधनवं प्रकरणदिवै । कोऽ व्यापार, इति विदेषवुमत्सायामात्री-
भोषस्थानरूपोऽभिति बोषयनयं पिधिविरेषमा(् ) सकामतीति राघवम्‌ ।
अपृहतानां तु कतुपयुकभ्याारसाधनतं तद्व्पापरविशेषभत्युमयं मोष्यत इति
गोरम्‌ । वस्मयर्वाभिराघेषीमिस्दुपस्यानम्‌ । पएवमैदया सदो वैष्णभ्वा
हिधानिमित्वनं सदोहापिथाननामकमेोण्ठपयोरुपस्थाने प्ररुतानोभेन्ीणं केष्ण
वीनां च प्रयोगं इति ब्र््मम्‌ ॥ ` 2
" इति श्रीमत्तायणाचायंगरिरमिते माधवीये वेदाथभ्रकाशे रुष्णगनुषैदीम-
“` "` “ ` " पैततिरीयसंहिताभाषये तृतीयकाण्डे परथमपपठ्े
षष्ठोऽनुवाकः ॥ ६॥
(अथ ततीय प्रथमप्रपाठके सपतमोऽटूवाकः ) ।
इ्गो वा ्॑वशुयंज॑मानस्येशगः खल्‌ बै
ू्ोश्टः क्षीयत आसुन्यौन्मा मन्त्ाताषहि
कस्यांश्िद्मिरंस्त्या इतिं पुरा प्तरनुवाका-

१ स. ेामगतय्‌। भोऽ" च. म्दवावगन्तव्बय्‌। कोऽ । २ स. समङ्ग 1

प्राह १अत्‌ ०७] छृष्णयुदीयोतिरीयसंदहितां । „ˆ १४६१ .-
( परसयरमात्सथपधृत्तयजमानयोनमिततिकपरयोगा भिवानम्‌ )

्तंहुयादात्मनं एव तदैध्वयुः पुरस्ताच्छभं न-
हयतेऽना्य संवेशाय त्वोपवेरायं त्वा गायन
यास्न्ष्टुमो जम॑त्या अभिभ्र्ये स्वाहा पराणां-
पानौ मरत्योमौँ पातं प्राणौपानौमा मां हा-
सिट देवतांस वा एते प्रीणापानयें (१)
व्यायच्छन्ते येषा९ सोम॑ः सम्रच्छे संवेशाय
त्वोपवेशाय वेत्याह चछम्दास्सि वै सवेश
उपवेराद्छन्दोभिरेवास्य छन्दाशसि व्रक््ते
परेतिवनत्यान्यानि भवन्त्यभिजित्यै मरुत्वतीः
प्रतिपदो विित्या उभे बृहद्रथंतरे भ॑वत इये
वाव शथतरमसौ वृहदाभ्यामेवनमन्तरैत्यय
माव शथतरर श्वो वृहद॑याभ्वादेवैनमन्तरेति
भूतम्र॒ (२) वावं श्थतरं भविष्यदृवृहदता-
चयेन मविष्यतश्वान्तरति परिमितं वाव रथत-
रमपैरिमिते बहत्परिमिताचैवैनमधरिमिता्चा-
न्तरैति बिश्यामिजजमदसी वसिेनास्पधेता
स एतजमदमिर्विहव्य॑मपस्यततेन वे स॒ विं
हस्येन्दिय वीयैमवृहन्त यदविहव्य॑ : शस्यत
इद्दियमेव तद्वी्ै यर्जमानो भ्ातु॑ग्यस्य बरकत
यस्य भूया शसो यज्ञक्रतव इत्याहुः स देवता
वृङ्क्त इति यचमिषटोमः सोम॑ः परस्तात्स्यादु
क्थ्य कूवीति ययुकण्धः स्यादंतिरात्नं षीति
यक्ञकतुभिरेषास्य॑ देवतां वृदे वसीथान्म-
` ` वंति (३) ॥ 9

पष. भीमतायकरानमिरमितषपसमेका= (२द्रीपकषदे

( परस्यरम्कथशडतमनमानयेसितिकपेमागिपन् )
( पानम तं ृ्ेऽ्दविश्ातिशर ) \
इति छष्णक्ेदीयततिरीयसोहितामः ततीया्ठकेः
अवकपपाठके सतभोऽतुनाकः ॥: ५ ॥

८ भथ तृवीयकाण्डे पघमपरपठके सप्ेशुबकः.) ।
अद्ीह्रंनाचधां मनाः एव उदीरिताः =
अथ समे एरसमातत्ेण भवृत्तयोयजमानयोः कथिनेपितिकुः प्रयोगो
वक्तव्यः । ताऽ तापदेक दिवयपवोगे विधत्ते
इष्टर्गो वा इति 1 इट काभप्च्छति पमादाटस्ापनाः भिनाश्यतीवी्गोऽ-
पवयर्यजमानस्ये्टगो वै कविदाेषु पदेदेतिवारवुपमक्स्गोऽष्वयु
रपविना गेना मच्छदो यजगदासृष्ैः क्षये स्य परथ एव विन
शृयि । वस्य खषिनास्प प्रिहारायाऽऽन्धादित्यादिपन्ेण हेतृरबन्धिनः प्रात
रनुवाकपाठासुराऽऽ्यमध्वमर ररे जुह्यात्‌ । वेन हेपरेना्वयुरालार्थं प्रथमं
शम नहते सुसं -बश्ति । तच्च यजमान्यानसि तेमते । मन्क्यायमथः-
आसन्यदविरिण षये अङमन्वग्या्पिचास्हमान्मा शरि हे देव मां पाठय । तथा
कस्याभिद्भिरसमः संदसपद्मपषादानपा कीति ।
मतसये सोमयागं कुैतो्योेवमानयोरासन्यमन्वस्थाने मन्वान्तराणी पच
दृश्॑यति-
संवेायोति । रैवेशः. रनम्‌ । उवे आसनम्‌ 1. मभ. विशम्मेण पदु-
मपतिद्रथे गन [भ)मिमूते गादभीककोतभिभका च देनो तां परति
स्वाहृतमिद्मसतु 4 मार्या. इति पदु स्ये श्द्यस्नुषङ्गः
विषम इति पदस्य सैवेशायेत्ादिः प्ानषङ्कः ।. अभिभूते साहेयुरानुषङ्घः
जगत्या इति पदृश्य सेवेशयेत्यादिः पूानुषङ्गः । एवमेते बयी भन्वाः। दे प्राणा-
प्रानो सतयोः सकामा परम्‌ । सोऽ तरथो भन्तः । हे परणापानौ मां
कदाचिदपि मा हासि म॑ प्रित्यनदरम्‌ । तेऽग्रे एकी मखः अतोभयत्र
स्वोह्यनुषज्यतेः1 भूरेषा मन्त्रां नातुमरुच्यदेन
देवतास ऋषिः यक्षं पनफानावां सरोषा; चमच्ते मास्तयेण
सूम प्रवतैते । एते यजमाना देवतापिषये पाणापानविक्ये च व्यायच्छन्ते

ऋ

ॐ कऽ] = ष्णयसूरवैदीयतैतिरीयसं हित । १४२६
( दर्वरमत्सयसयलमानयोमभिततिकपरयोगाभिषानम्‌ )
` -विभतिषयन्ते । एवदेव दिकं मभेवास्तु मान्यते मन्धते! जपि वेषि
विप्रतिपत्तिः तसं विप्गिपवौ सथां संवेशयित्याकिेः प्वमिैने ातर-
रनुवकिुराऽऽमीते जहेयात्‌ । तत विश््भयूकयोऽ शथमासनयो्कापकाम्पां
~, सेवेशोपनेसरा्दभ्यां तत्कारणभूतानि गागन्पादिच्छन्दास्युपलश्चन्ते । वथा
सतिः सव मदिभन्ेुहोति भस्य यज्ञ पवृततेश्ठन्दोमिः पतिस्ियन्नम्रानि
च्छन्दः विनाक्षितनि भवन्ति । ततो देवतामां माणाप्ननपेभःसामीन-
„ तल्लयं निर्पद्रवः सुखेन संवषटमुषवेषटं च धुमेवति । ध
॥ अथ मात्तवपुत्तावध्वयकपैन्यानयुक्लो द्र तुः कतैम्पविरोषं विषते ;
प्रतिबन्तीति । परुष्ष मतिः मतिः सा पेष्वाज्यस्तोतेषु विते कानि पेपि-
वन्वि.। काटशान्याज्यस्तोतण्युदापुभिरनृषठेपाने मवन्ति । तानि चामिजयाय
सपन्ते 4. मातसर्मूनिमिं महाय नित्यपरभेमेऽ्च आयाहि दीक्ष शतमादी-
न्याज्यस्तोवाणि । मात्सथंपवृचर्मे वसिन्तंसवे प वो वाज(. इत्यादृन्यान्य-
` स्तोषाणि । तथ गतिपकर्षवादिनः प्रशब्दस्य विधमानत्वदितानि भेकिविनौीत्य॒-
च्यन्ते । ननु नालणमन्य एकैको पै जनवायामिनद्‌ इतयसिननुककि बौ दौ
सर्सुनुत इति दयोमत्सिपण प्रवृत्तं संसवशब्दामेषेय सोपयागमुपकम्भवमाम्ना-
~ वेम्‌--“ एतिवन्त्ाज्यानि मवन्त्यमिजिवये ” इति । आभिमुरूपेन गमनमविः ।
क्षा मेष्वाज्येष्वस्ति तान्धेतिवन्ति । अग्न आयाहीत्यस्यामूृच्पगमनस्य परवीव-
छाचदादीनयेतिवनतयाञ्यानि । वानथिव नित्पपथोग इवाप विधीयन्त ' हवि
बेत्‌ । एवं हाई वचनदटासवितामेतिवितां चात सपुचयोऽतु । नात विकल
ङ्कनीयोभूर्मेदेन कथिक्तवामावात्‌ मरेलच्छकनो याप््वस्ति ता मरुलत्यः ।
भरतिप्यन्ते प्रारभ्पन्त लीध्यस्तोबाणि -पामिकरगिस्ताः परतिपदः । उदारता मरु-
तत्य आज्यसतोत्ेषु भरिषो 'मव॑म्ि । वश्थ पिभ तप्यते । नित्पमपोगे
पृष्ठसतेमे वृहाताम स्येतरषाम वेयुभषमिच्छपा पकरर । इह तु संसै
वृहदथवरे समुच्चिते कार्ये ।
ह अथ तयोः समुञ्चिवयोवहुषा प्ररंसामाह--
इयं वदेति । वृददरथ॑तरे भूरोकारि प्रपिहेतुलाचदूपेण स्तते । वडुमव॑
पपृच्वि्य पयुज्ञान अभ्वं ठोकम्यषिनं परतिस्पविनमन्वरेवि मच्युतं कृरोषि ।
तथा वतैमानदिनतेणं भविष्यदिनर्मेण च वे 'सूथेते । वथा सत्यद्याभादि-

१ क, तथे" । ९ स, “व्णभू' द ख, विज्ञाय । ४

१४९४ भ्रीमलसयणाचायविराेतमाप्यसमेता-- ([इरतापकाण्ड-
( परस्परमात्स्मवृत्तयजमानयेर्मित्तिकपयोगामिधानम्‌ )
न्येन स्यादपि । तथा मूतमविष्यच्रेयोह्मेण स्तुला वाभयां मेयोभ्यािनं
अ्यावयति । तथा परिमिवापरिमितर्पाम्याममि मरयोम्यां च्यावयति ।
„इत्थं दयोः संवेरेत्यादनाऽत कर्तव्यममिधाय हैं कतमय द्शंयति--
विश्वामितनेति । आ नो म्रा इतयेतनितपमयोगे भैषदवगख्चगतं सूतं
वस्य स्थाने ममानने वर्चा िहवेष्वसिवत्यततकतं मातसरययस्तः प्रयुञ्जीत । तेन
पतिसािन इविषा वङ्गे पिनारायति । यथां जमदधिवंसिष्ठस्य ववी
तद्त्‌ । एवमृतविज पकैकस्प कर्तवयविेपमुकवा यजमानस्य कतंम्यविशेषं
दृशंयति--
यसूय भयास इति । देवता दिश्य हविरूयागमानं यज्ञ त्युच्यते । अङ्गो
पा्सहिवः संपणः कतुः । यज्ञासो कतुति यजतु । हविरूथागसौमा-
न्वस्य वि्यमानतायज्ञोऽपि मवति । अङ्गोषाङ्गमिशेषसद्धावाक्ततुरपि मवति ।
यथा तूततृक्षः पनसवृक्ष इति सामान्यविशेषाभ्यां निर्दे वदत्‌ । दयोः
स्मानुयोय॑नमानयो्ये पर्य यज्कतुङ्गोपा्गयान्मयति स यजमानः
मतिसपार्थनो देवान्विनाशयति । ततो यदि पतिसपर्थिनो दाद्शस्तोत्रयुक्तोऽभि-
ोमः प्रसवाद्नुठानसमापौ पयंवत्िपो मये्तदानीमितरः पशचदस्तोयुक्तयुक्थ्यं
कुर्वत | यदि भिसर्थिन उक्थ्यः स्यात्दूनीमितर एकोनविंशत्सतोत्रयुकतम-
विरावं कुवीत ।.एवं सति भूयोभिः स्वकीययजञकतुभिः परतिस्पाविनो देवता
दिनाश्व सयं द्रुमत्तमो भवति । अव विनियोगरसयहः--
५ आसन्येति पृ होः स्यात्मावरनुवाकः ।
सर्भया सुन्वः सोमं स्पेशाहुविपशकम्‌ ॥
परशबदरयुकन्पाग्यानि मरुतत्य उपक्रमे ।
नित्यप्रपोगदेतावानिशेषः सरमया भवेत्‌ ,, ॥
अथ मीमांसा | ^
दमाध्यायस्य १४ पदि विततिवम्‌--
संसवादौ द्वयोरेकं ठं यदव समुचितम्‌ ।
एकं परातिवदिश्ाितीवान्पतव चेतरत्‌ ॥

१२८१२५८ रि}

रषं ० १अनु*<] रृष्णयजु्ैदीयतैतिरीयसंरिता । १४२५
( उपांश्चग्रहार्थामिषवमन््राणामभिधानम् )
वचनाद्िश्वभित्येते साम्नी दे स्तोवनेोभभियोः ।
नेहास्ति वदष्ठ एव साहित्यं स्थालुनमिेः ॥
इदमाम्नायते--“संचव उभे कुर्थात्‌, गोर उमे कुषौ; अविभिले-
काह उभे वृहव्रथतरे कुर्यात्‌ ” इति । कमन ृहत्रथतरयोरे्े ृ्ुवापित्द्‌-
न्य्ुतौ स्यात्‌ , किंवा समुचितमुमपं पृष्ठ एवेति सेरयः ! षत इषो
लिदतवदिकलिनथोग एकस्य प्रष्टतवादन्यत्रपि तथाल युक्तम्‌ । वथा सत्व
वशिष्टं साम सव्षटविश्रनिच्ययिन स्तोवान्तरे परयोक्न्बद्धिि पूवैः पक्षः ।
वादृग्बचनामायेनाज विधनि्रैपम्पालक्विवद्वकल्ये सति पूषिषानरेव्वा-
त्तमृच्य इति रद्धान्तः ॥
इति श्रीमत्तायणाचायंदिरचिते माधवीये वेदाथपकाशे छुष्णवभुदेरीम-
तैत्तिरीयसहितामध्ये तृतीयकाण्डे प्रथमप्रपाठके
सप्मोऽनुवाकः ॥ ७ ॥
( अथ त्तीयाष्के मथमरपाठकेऽमोऽनुबक; ) ।
निभाः स्थ देवश्रत भाय तपदेत
भणं मे तपैयतापानं मे तर्पयत स्यानं भ॑ तर्प-
यत चक्षमे तर्पयत शरोर मे तर्पयत॒ भनों मे
तपयत्‌ वाचै मे त्पयताऽऽतमान मे तर्पयत
कनि मे तर्पयत प्रजा मे तर्पयत पृ तरप-
यत गन्म तर्पयत गणान्धे तर्पयत पर्णे
मा तपैयत तपेय॑तमा(१) गणामे मा
वि वुषन्नोष॑चयो वै सोम॑स्य मिहो पिशः सल
शै रा प्रतीर्य एधः सोभरी
मन॑सा सुजाता ऋतप्रजाता भग इद्व॑ः स्कम ।
इ्र॑ण देवीर्वीरुधः संविदाना अनुं मनपकताश
१५५

४२६ भतिततायणाचारयविरितभाष्यसमेता- [तृषकाणे - =
‡ ( उपाशुग्रहार्थामिषवमस्राणाममिधानम्‌ )
` सर्वनायं सोममिरयाहषधीभ्य एवैन स्वयै
विशः स्वाये . देवतंये निर्याच्यमिि पुणोति
-योकेसोभस्फभिमूयमाणस्यः ( २ ) प्रथमेऽई
उः स्कन्दति सं: ईश्वर" द्धिः वीर्य, प्रजां
पशल्यनैमानस्य' निर्दन्तोस्तमभिं मंन््येताऽ६-
मौस्किन्सह प्रजयां स॒ह रायस्पोपेणिन््यं
मे वीय मा निर्षीरित्यारिषमेवेतामा, सस्त
इद्धियस्यं वीर्थस्य प्रयि पडनामनिधताय
द्र्डशचस्कल्द पपिषीमनु यामि. च योनि-
मनु यश्च पूर्वः । तूती योनिमनु संचर॑न्तं
द्रण जंहोम्यनं-सप्त-होजा!
( सषकमाऽभिसूषणरः यश्च दत च ) ।
शति एष्णलरवदीरवेतिरीयसेरितीरथा पतीयाथके 3
परथेभभ्रपोठिकेछमोहनृकीकेः ॥ ८ ॥
( अथन्ततीयकाष्डे मथपमपष्केश्टमोशुक्कः ) ।
विरेषाकिषपः मोका सवभायुक्तस्य सपमे ।
अथाशभेऽमुनाकउपादुभरहार्थस््ामिषवस्पपेक्षिक-मन्ता उच्यन्ते ।
कृरषः--“ उत्तरस्यां वैन्यं. होतृचम्तं व्ततीवरीमिरमिपूथं नि्राभ्याश
सलमान वाचयति निगराम्पाः स्थ दशरतः ? इति । दक्षिणस्य हविधानस्यो-
तरसिमनर्थसक्षारगेः वसतीवरीदब्दामिषियाभिरदविरमिपूवेते होतृचमसस्तत्रा-
मिपूरण नवरनयामिषासन्लानीयमानेहि भन वापम्‌ 1 वताम्सु-- = #
नित्याः स्येतिः। हकरिमतीरिफः भाप इतनिःमन्ेण कुम्भे नितरा
अहीतम्फारः आपो, निमम्याः. । देवे; भूमन इवि देवभुव्‌ः । हे आपो पूपं

स, ढ़, च, “भ्बान्यन ॥

पार श्तु*<] = -कछष्णयुुदीयतेनिरीग्रदिताः । १४६२१

( उपाछ्ग्हय्ाभिपरवमन्नाणमिनिधानप्‌ )
सादः. र्थ :। वा पूरये 'मदीयमाुस्लकमत ` एवं प्राणिषु -पोनज्छम्‌ +
जासानं जीवम्‌। अङ्गानि हृस्तपादा्यवयवान्‌ । गणान्छुतयतसूषान्‌ ५
से मधति परहा यस्य मम .दादृशं मामू । फिबहूना वयव रेुपरहरः ।
तशमेन्‌-वरणेम्‌ मीया गणसतृषारईदसहिता मवन्ु 4 -पू्रौतूवकोक्ा आ--
न्यादित्यीरका मन्ना ददे वेत्यनृवाकातुवं॑ द्व्या । कमं तु -तिमान्भ्रः
स्थेति मन्वस्तस्मादुं द्टन्ः-)

यदुक्तं सूत्रकरेण--“‹ पिषणे रीड इत्मधिषवणफरके, अर्गीयृभं बो मनत
सुखद, हति राजानमेवाभिमरूप » इवि, तमिप मस्रभ्वताये साचे

छओषश्वय इति यः सोनो राजा .तस्पौष॑धय .एवः विशः पजाश्थोनीयः ।
भवं व ता ओषिरूषा विशो राज्ञः ्रदावोरीश्रराः 'सोषं राजनि.
स्म्य दातुं समर्थाः । सोगशरेरसित्यः । वेस्पदोपधीन्ाप्षयेणवीवुषमित्या-
दिमन्ेण सोमामिमन्वणं युक्तम्‌ । तस्य च मन्वस्यापमथः---हे सुनावाः स्- ,
जनेोपक्रारितेनः छोभनजन्मानोःतरिेषतश्च कतपजाता भन्ा् -पकरणितच्छ- `
स्ता हे ओषधयो वो युष्पान्मनसाथवीवृधं वर्रामः। पो ` युष्माकं म.
हद्धजन एव वयं स्म -संदा युष्पदधननर्पे कमणि विषमेव । वी
रुषः सोमवहीरूपा देव इन्र संविदाना एेकमतयं गताः सव्य पावः
सवनकर्मैगे सोममनुमन्यन्ताभिति । एतन्पच्परदिनौषा्मा सोभस्य या
विदस्वकोयमजा या वेन््रूपा सोमस्य स्वकींयदेवत्‌ वरंपाः पनाया देवता
यश्च सकाशात्तोमं विरेषेण -पावितवाऽमिषुणींति ।

यदुक्त सककारेण“ आ माऽसकानिवि परथमपटुवमङुमापिमनवमते › <इति ।
दिदं विषे ¢

यो वै सोमस्योति । अथिषवणफठकथोरवस्थाप्य ्रावमिरीमिषृथमाणस्व
सोमस्य यः प्रथमेऽङुर्ंशेो मूमे पपि स ठेशो यजमानस्येन्दियादीनिःरेषेण
विनाशयितुं समथः । तस्मात्तरिहाराथैमा माऽ्कानित्यादविमन्तरेण तमंङभामि
मन्वयेव । तस्य च म॒म्वस्याथथैः-हे भूमौ परित लं पनया पनसमृदधा
च सह मां पत्यल्िनतुनरागेवीऽंसे तस्मानमदीवभिन्विषं शी चमा निवेषीमौ
बिनाशयेति 1 अवे्किमेन अनासीनामङकितसििक ऽस्ति ।

१४२६. ` ्रीमतसायणाचा्विरायितमा्यसमेता-- [पृवीषकाण्ड-
( सवनाहृत्यादमन्वाणामाभिषानम्‌ )

कः शूतकारेण ~ प्तथस्कन्देति विप्रः ' इति । आगिमन्नयत इत्य `

-। वेगि मं पमु
दरन्तश्चस्कम्देति । वरप्तः सोमरसनिनदुः ए्रथिकीमनु चस्कन्द पथेव्यां पतित
इतथंः । त अ दत्तो हूतः शन्स्थानवयेऽनुसंचरि युोकेऽन्तरिक्षरोके मूलके
च । वदेतदृनिमेतय समते स~
“अग्नो पचवाऽटुतिः सम्यगादिरयमुषिष्ठते ।
भादितमाज्नायेदे वषव्रं ततः प्रजाः ५ ॥ इति ।
बोऽममर्थो बामित्यादिनाऽभिधीयते मिमं च योनिमनु अन्तरिकषल्पमिदै
स्धानमनुरे्रवि । बश्च परयो योनिः एराथेवमनु च्कनदेत पर्वोकतस्थानार्शेषः,
म्बनुरंचरपि । तृतीय योतिं दुटोककूपमादित्यस्थानमनृसंराति, तमि
तरिषु श्थनेषयनुरैचरन्तं दप्ं जुहोमि मनतत हुतभिव भावयामि । कुत्र हेष
इति दुष्बते-जनु सष हेवा शति । यस्यां दिरि द्रप्सः प्रतितस्तद्ष्यतिरिक्र.
होमयोग्बाः संप दषो पा; अनि ताखनुक्मेण लहोमि । यथाऽयं बरप्तो हूत
आदित्वादिस्थानतयेषु सैपरलपकरोति तथा भावयामीत्यर्थः | त एते भना
बशसमे भरस्पोषसनादनुगाकोतूवं दषटव्पाः) अत्र विनिपोगतेरहः-
` निजाभ्भाकतृषनन्तं निमाम्पायहणे सति ।
स्वानिनं वाचपेसोभं मन्येत सवीवृधम्‌ ॥
आमास्कानमिमनांप्तो बिन्दुं त मन्यत्‌ ।
चत्वार एते मन्वराः स्युर्मे तनुवाकके ॥
इवि शरीगत्सामणाचमैविरिते माधवीये वेदार्थपरकाशे रष्णयनुर्ेदी-
पतरतिरीमसंहितामाप्ये तृतीयकाण्डे प्रथमपपाढकेऽ-
मोऽनुवाकः ॥ ८ ॥

( ज तरतीया्ठके पथमम्पाढके नवमोऽनुवाकः ) ।

यो बे देवान्देवयङ्सेनापंयंति मनु्यन्मनु-
श्ववरसेन' देवबशास्येव दमेषु भव॑ति मनु्यय-
शली म॑न्ये बा्याचीन॑माभयणाद्यहांन-

प्ा०भु०९] सृम्णयङुषदीयौतिरीयसंदिता। ` १४६९
( सबनात्यादिपन््ाणाममिषानम्‌ }
हीवाततानुपार॒ गृहीयायानुष्वौ स्तातुंपम्दि-
मतों देवानेव तदेवयरसेनापयति मनुष्यान्म-
मुष्ययदेमं देवयरास्यैव देवेषु भवति मनुष्य- ।
याती प॑ुष्यवभिः भौतःसवने पातवस्मान्वै-
भ्यानरो म॑हिना विश्वरीभूः। स न॑ः पावको
द्रविणं दधातु ( 4 ) आयुष्यन्बः सहभक्षाः
स्याम । विश देवा मरुत इनदरो जस्मानास्मि-
ददवितीये सव॑ने न ज॑द्यः। आयुष्मन्तः प्रियमेषां
बदन्तो वयं देवाना समतौ स्याम । इदं त॒ती-
य॒ सव॑नं कवीनामरतेन ये चैमसभेर॑यन्त ।
ते सै॑षन्वनाः स्रामशानाः सिविटि नो अभि
बरींो नयन्तु । आयत॑नवतीवां अभ्या आहु
तयो द्रूयन्त॑ऽनायतना अन्या या आंघारव॑-
तस्ता आयत॑नवतीर्थाः ( २ ) सौग्धास्ता
अनायतना देनद्रवायवमादायांऽऽवारमा घांर-
येदध्वरो यज्ञोऽयमस्तु देवा ओष॑धीभ्यः पर्वे
नो जनाय विश्व॑स्मे भतायांष्वरोऽसि स
पिन्वस्व धृतवंदेव सोमेति सोम्या एव तदाहु
तीरायतेनवतीः करोत्यायतंनवान्भवति ष एवै
वेदाथो धावपृथिवी एव पध्रतेन भ्युंनत्ति ते
स्युतते उपजीवनीये भवत उपजीवनीयो मदति
(३) य एवं वेदेष तै रुदर भागो ये निरया-
चथास्तं जषस्व विवरगोपत्य € रायस्पोष

१४३०; घीमत्तायफान्वामंतिनिवशाश्पमेता- | त्प -

( सवना्व्यादिमन्ताणामभिधानम्‌ )
पुवीरयसगरससीपौ स्रस्तम्‌ ५ मःय
दायंन्ैम्रसरस तमविदिषठं अ्मवर्थं -ब्॑न्तं
निरंभजत्स आऽग॑च्छत्सौऽकवीत्थामा निर
-मागिति न ला निरमाक्षमित्य॑बवीदङ्गिरस
इमे श्षत्रमासते ते (४ ) वर्ग लोकं न प्र
जनन्ति तेभ्य॑ इदं गाह्॑णे ब्रूहि ते सवर्ग
लाकं -यन्तो य पां पावस्तार्स्ते दास्य
न्तीति तदेभ्योऽत्रवीतत शवर्गं लोकं यन्तो य
षा राव आसन्तान॑स्मा अदृस्तं पञचभि-
श्ररन्तं यज्ञवास्तौ रुदर -आऽग॑च्छत्सौऽबवी-
न्मम वा इमे पराव इत्यवे ( ५ ) मर्ख॑मि-
मानित्य॑जवीन्न चै तस्य-त दशत इत्यव
यथ॑ङ्ञवास्तौ हीयंते खम वै वदिति तस्माथ-
ज्ञवास्तु ` नाभ्यवेत्य < सोऽवीयन्ञे माऽऽ म~
जाथ ते पष्न्नांभि मस्य इति तस्मा एतं
मर्थिनः सश््ावभ॑जुहो्ततो पै तस्य॑ "इद्र
परान्नाम्य॑मन्थत' यवैतमेवं विद्वान्भन्थिनं स~
सावं दीति मततं शद्रः पड्गभि
मन्येते (६) ॥

( दृषात्कव॑त॑मवरतीया उपजीवनीये मवत उपंमीवनीयो, भोति
तिद्ध पतेकोदथ च) ।
`इति ृष्णय्वदीरयतेतिरीयसंहिताया वतीया
-+भधमप्रशकके नवपोऽनुचाकरः ॥१९॥

~

~ भत

रषी १अपु०६] छेष्णयेनुरवदीयतेतिरीधसंहिता। १४६१ .
( सवमाहत्यादिमन्तराणामनिमनम्‌ )
( अथ तृतीयकाण्डे प्रथमप्रपाठके नवभोऽतु्कः ) 1:
उपांशुहसयुक्ता मसा अष्टम ईरिताः ।
अथ नवमे" सवनाहुत्यादिष्वाः वक्ष्याः। तत्राऽ्णौ ' दाक्ृ्हमन्माणां
` कमेण 'ननिमुचचं च ध्वतिं विधत्ते
यो पै देवानिपि“ देवानां यशः कीर्दवयद सं तेम देवान्यो"यणभानोऽ-
यतिं योजयति, मनष्याममि ` मनुष्यपशसेने' पोजैथपि स॒ स्वरम" मध्ये
देवयशसवानेव मवति । मृठोके मनुषयेषु"मध्ये' भनुष्यपशसनिवे भक्ति तदु ~
मयसिद्धचर्धं क उपायइति, तदुध्यते-जा्रपणव्रहाला्मि पूरिमनकैखि या-
न्यहाने रपवन यैमिनववायवादीन्गृहाति'तान्सवानुषदि"यथा महि तथाशगृही -
यात्‌ । मन्वा यथा पार्धश्ेनं श्रयन्ते पथोच्वधं गृहीयाियैः याभोपरथनमहा-
द्व॑भाविन.उक्ययारीनहान्हींय्तानुपन्दिमवो गृहीधात्‌ । 'स्ीरस्येतीषच्छ्‌-
वणमूप्दिसतयोचार्यं यृहीय।ैतय्थः । पनेोभादूचरणेरदसनाकीर्विभादिः ।
हेषटुस्वध्वनिना मनुष्याणां कीर्विपाम्िः तेनोमयेन सस्पाशिकंदयेकीरति ।
केलसः--° अभिः प्रातः सकने ` पालस्मानितिं ` सश्स्थिते"" सवन आहि
जुहोति ” इतिं । परस्तु-- ॥
अभिः प्रातरिति । अथमभिः पावःतवनेऽस्माभिरनुठते ` स्स्मौमवातुं १
ईदभानरो विभषा नराणां स्वामिन संबन्धी । मरहिना' स्वकयने- महिम्ना
विद्रदंभूरविधस्य सुखपापकः । स ताद शोऽ्धिररसमभ्ं द्रषिणं दृषतु-पर्मन्दियात्‌ ।
कीशः, पावकः शोधप्निता1 प्क्षपं" छतवाऽसमाज्योधयतीत्य्थंः। किंचि" वय~
' मायृष्मन्तो" दी्भोयुषः सहमक्षा मक्षयितृभिः स्वः - सहिताश्च सरश“ स्याम ।
सोऽ पादःसवनसमाज्े होमम्वः । र
कखः“ विग्र देवा. मरुत इति संस्थिते सवन, आहु शुधिषि
ति पलु र
किन्नेति, मे मरतो पथेन विधे देवास. दध असि
विके माप्यंदिनेशसकतेः नोऽानः: जसुरभा परितयजेयुः-। - वयपभयायुष्मन्तो
दीका पादेव स्तोचादिकर बदनतसतेषाुमवावतुशरदय स्पा शेम ॥
सोऽयं माभ्यंदिनसवनसमा्तौ होभमन्व

४४३९ भौमत्सायणाचा्॑विरवितभाष्यसमेता- [सृवीयकाण्डे-
( स्वनाहृत्यादिमन्त्राणानमिषानम्‌ )

कृलः-५ दवं तवीय ९ सवने कवीनामिति संस्थिते सवन आहुतिं कुहोवि ”
इति । ¶्सु--

इदे तृतीयापिति । कवीनां विदुषा ृलिजां संबन्धि यदिदं तृतीयसवनं
तदिदं देवा वसीयो वसुमचरं हत्वा नोऽस्माकं या सिव्टिः शोभनो वागलां
सिषठिममिरक्षय नयन्तु प्रापयन्तु । कीदृशा देवासतदुच्यते--ये देवाश्वमतं चप
सगणमेरयन भरेरितवन्तसते देवाः सौधन्वनाः सुभन्वन इदस्य संमन्विन कभु
नामानः सुवरानशानाः सर्गं पाप्नुवन्तः । तादृशा देवा नमनिवत्यन्बयः ।
सोऽप तूतीपसवनसमापतौ होममन्ेः । एतेषु मनेष्वभिः भातःसवन इत्य
माधो मन्व ओमासभपणीधूव इत्यनुवकदू्वं वरटव्यः । विभ देवा इत्ययं
द्वितीयो मनो महा इन्द्रो नृषदित्यनुवाकाद् द्रष्टव्यः । इद तृतीय सवन
पिति वतीयो मन्धो वृहसिरृतस्येतयनुवाकःदरं बरवः ।

यदुक्तं सूषकोरेण--“ अध्वरो यज्ञोऽयमस्तु देवा इति प्रिवयाऽध्वारमा-

, वपव »इति।
पैरिठवाश्ब्देन होमसाधनं का्पभमु पपे । तमिममा।र विषत्ते--
आयतनवतीरिति । हपमाना आहृतपो द्विविधा भायतनमृक्ताखब्रहि-
, शा ।; आवरण म्यवस्याितं होमस्थाने होतव्यानामायदनं ततदब्र षणे

परोहाशाधाहषीनामस्ति । आधारस्य प्रकरणे विहिवलात्‌ । सेम्या-
स्वशपां प्व्ामगरहा आधारहिततवाद्नायतनासतदनववायवगरहायहवीनाम्‌-
प्यनायतनलव परा । भवसतद््यावृ्परथ यन्वायवं होवुमादतते तदा वाब-
हृते तं प्ता दकषिणदसतेनाध्वरो यन्ञ हृत्थादिमनेणाऽ्वारं बृहुषात्‌ । दक्तणं
परिधिसंधिमन्ववहत् प्ाशचृदज॑ सोमरसं प्रदयेत्‌ । सोऽयमाधारः । मन्बरा~
शेसु-हे देवा अयमस्माकं यज्ञऽरो हसकरिवोभ्लु । किमर्थमिति तदु
्यते--ओपधीम्यः प्रवे जनाय भास्माकं सरव॑ाणिभ्यश्च हे सोम लमध्वरो
हिंसारहितोऽसीपिप्रतवस्तिेवि । ततेन सौम्या देन्रवायवादिमहसंमन्विन्योऽ-
प्याहूतीरायतनपती; करोति । गेत वेद सोऽप्यायतनवान्मवति । अगर च
वदिल्युक्या धादा्थम्यावि पूतेन विविधं ेदुपाति । ते च विविधं दिते
शतयो स्वेषां पाणिनामुपजीवनीये भवतः । य एवं. वेद सो्ुपजीविनीयो
भवति | ह

प्ख,ष, ड, च. "वावा |

¶१.०.५अद्‌०९} रष्णयज्ुदीमतैक्तिीगरसंहिता,। ~ १४६३

( सतनाहन्ािपामािषरानम्‌ः)

यदुक्त; -सूषकारेषः -,. उत्तराषौसविपरस्थाताः परिषरिष्यङ्गारं, निवतं
वृसित्ल्थत्ःसर साकं जुहोत्येष ते. रुद भागे ये निरपाचा षि इषि.

पण्डु ,
1 एषःते शदरति। हे रव कदवेष असाव मागत (गः, यं -). भाग
गिरपाचथा देवेभ्यो निम्‌. तवेवाहाभारणतवन ~: पाविववानात$<^ वचय चं
जक्ष, सष्टी भविष्यति, ते याचितं भागे सेवत । त्वे तु गवां पाठनं षनस्व
पष -रोमपुतर संत्सरनिप्नाद्यानामोषधीनामषिना शै च विदेनानासि । वसा.
स्सवेमसर्थं॑तपादयेतयामिपापः ।

" तविमं `सौसवहोमं विधातुं पीटिकामारवयति--

मनुः -पतरभ्य इति, मनोबेहवः पूतरासेषु कनिष्ठो नामानेदिष्टनंपकि बागे
वेदाध्ययनं करोषि ।` तदानीं पिता प्ृद्धेभ्धः परेभ्यः खकयिं धनं विमज्च
दत्तवान्‌ । अध्यथनपरे वाठ मागरहिवमकरोतृ । स च वाठ भग केन
हेतुना मां मागराहितमकर्थीरिति पिवरनक्रवीत्‌ । स च पिता घां भाग्रहितं
न्‌ रृतवानस्मीतयनषीदुक्तवा च तस्मप्त्युपाये पूतरायोपश्िश ।

अनन्तरं च पुषस्ेनोपायेनःमागैः याप्रवानितेवहीयति---

अङ्गिरस" हति 4, ङ्गिते नामको हे मपैमः 'सववनुतिष्टन्ति । ते तु
स्वगैपापिसाथनानां नमिदिढनाकगरतदीनसपरिनानात्तरग न जाननमत
स्तभ्य ददं त्याऽ्वीते शख दिपतिपदकं .न[लण्‌ बरूहि । तेऽपि सत परिसमाप्य
श्व्ं॑गच्छन्तो यागोपृयकतेमपो जृशि्ान्सकीपानङन्सवसतुम्पं दास्यनि ।
सोऽयं भागभाप्टयफयः । इत्येवं पोक्तः पुव शे क्रणं तेभ्योऽभभिदषे । वत~
शदीयानवारिषनक्तोगौप

अथ नामातीदिष्सम. रदे, इट्‌ सवाद दीप

ते पडरमिरिति.। अङ्गेरोमिदतानङूरगृहे नेतं तदीमरे ( पापां ) य~
मुषि यज्ञरेषैः षुः संवर नाभिं सवं आगत्य मदीया एते पृश
इत्यनवीत्‌ । त सः नामानेदिषो मसमङ्धिरस हमामशू्दतवनत 'त्यघ्वीत्‌ ।
ततः स सदसा श्छकनपरेम.कपसवेऽङ्गि तो न सवषपत्स्तस्रतेदेतं पडा-
ु्यमस्वामिदलतिव न. गफीतयननवीद्‌ ,\ कस्वाई .सा रति. केष्ुष्र-
मद्य यज्ञम हीयते यजसमिहस्यमवरिष्यते वतर ममेव छम्‌ । वसमूनम ,

६८०

4४६४ भौमसायणाचाविरवितभोष्यसमेता- [६तपकाण्दै-; =
( प्रवृतहोमादिमन्ताणाममिधानम्‌ं )
मनृज्ञामन्तरेण यदभूमिः केनापि न परवेट्या । यदि तव शिषटपश्क्षाऽस्ति
वहि मा ज्ञे मागिने कुरु ततस्तुम्ं दततनितानशून मारयिष्यामीति स्वरोभ्बवीत्‌।
देतो नामानेदिषठस्वसे रुदायैं मन्थिनः सं्ञावमजुहोत्‌ । मन्धिमहं हत्वा
वैलावस्थं वरव्पदेषं ` परिषेनंहिस्थापितेऽङ्गारे हतवान्‌ । वतस्तुष्टो रुदरलस्व
नामानेदस्य प््नेव हितितवान्‌ । आखूपानं परिसमाप्य विते--
यतरैतमेवमिति । देन्दवायवादिषूक्धयान्तेषु महेषु गतेषु कतुपाषयोः
लोप्हण(तमगिवे्दवायवमन्थिमहुपचारस्य कार( य॑ )वासपुश् माधवशेतवे- -१
दस्मादनृवाकासगिवाध्वरो यक्त इत्याघारमन एष ते रुदर माग हति संसावम-
भ्व बटम्पः ॥
कवि श्ीमत्तायणाचायपिरविते भाधवीये पेरारथभकारे छुष्णयनुरैरोय-
दैतिरीयसंहिवामष्ये तृतीयकाण्डे परथमपपाणके
नवभोऽनुवाकः ॥ ९ ॥

( अथ तुतीया्ठके प्रथमप्रपाठके दु्ममोऽनुवाक्कः )।

जुष्टो वाचो भरयासं शुष्टं वाचस्पतंयेदेविं . , ` 3
वाक्‌ । द्राचो मधर॑मचसिमन्मा धाः स्वाहा
सर॑स्वत्ये । ऋचा स्तोम सम॑र्धय गायनेणं
रथतरप्‌ । व्रहदरौत्रव॑तीनि । यस्ते द्रष्तः
स्कन्द॑ति यस्त अश्यृबहिष्युतो पिप्णयोरुप-
स्थाद्‌ । भध्वर्योवा परि यस्त पवित्रास्स्वाहां- `
छृतामिन्ांय तं सहोमि । यो द्ण्तो अश्युः
पतितः पूथिग्ां परिवापात्‌ ( १ ) परोडा- , ¦ ‡ #,
शस्करम्भात्‌। घानासोाममन्धिनं इनदर शा-
ऋलवाहारुतमिन््रय तं शंहोमि । धसे

रसः चः "पु.जतु"।

[71

करो ० अगु १९] दष्णय्चदीयतेनिरीयसंदिता ।
( परवृतहोमादिमन्वाणामाभिवानम्‌ )

दष्सो सधुमा इन्द्रियावार्स्वाहौरुतः पुन॑र-
प्येतिं देवान्‌ । र्विः प्ंथिव्याः पर्यन्तरिक्षा-
स्स्वाहौरुतमिन््रौ॑य तं शंहोमि । अष्वर्यवा
ऋवलिजौं प्रथमो युंन्यवे तेन स्तोमो योक्त्य॑
इत्यारवाग॑ेमा अग्र॑ पल्वजुगा देवेभ्यो यदो
मयि दध॑ती प्राणान्पटष प्रजां मपि (२) घ
यज॑मने चेत्याह वाचमेव तदय॑तशरसे युनक्ति
वास्तु वा एतयज्ञस्षं क्रियते यद्शरहामाहीत्वा

वहिषवमानः सपन्ति परां्ो हि यन्ति.
प्राचीभिः स्तुवते वेष्णव्य्चा पुनरेत्योप॑ तिष्ठते

यन्तो वे विषणुर््मेवाकर्बिष्णो तवं नो अन्त॑म

ह्मः यच्छ सहन्त्य । प्रते धारां मधुश्चुत

उत्स दुहते अक्षितमित्याह यदेवास्य रायान-

स्योपटध्थति तदेवास्येतेनाऽऽ णौ ययति ( ६ )।
( परापालनां मपि द्वे दहरा च) ।

इति छष्णयजु्दीयतैततिरीयसंहितायां तृतीयके

भरथमप्रपाठके दरामोऽनुवाकः ॥ १० ॥

(अथ वतीकाण्ठे मरयममपाठके बशमोऽनुबाकः ) ।
आषारतसावमन्त्ौ नवमे कृथितावुमौ ।

अथं दृशमे पृतहोमादिमन्वा उच्यन्ते ।

१४१५

कृल्यः--“परृतः भृतः प्रवृतहोमौ जुहोपि जुष्टो वाचो भूषा्गृषा

स्वोष^ समष॑येत्येताभ्पाम्‌ ” इति ।

हे काण्डे यदिहितमृत्विणो वृणीते छन्दा^ स्मेव वृणीव श्वे, व मो पो

वृषो भबति वेन वेनेमौ होमो कृन्ो । वतर प्थममपढलु--

` ४६६ भरमायणावापिषिरितभाध्यसमैता-- 1 वती

ध ( परृतहोमादिमन्वाणामभिधानम्‌ )
जुष्टो बाच इतिः। अहं दामवता: परयो मुधा, वथा वाचां पाठको
यो देवलस्यापि धियो भूषासम्‌ 1 हे वषदिषिः शैष्दहपायो-धाचः सैवन्वि
यन्मधुरं पदसा भा मा स्थापय । सरसी मुभ्रत्धतमसतु ।
द्वितीपमषएसतु- $
ऋचा स्पोममिति 1. हे ब्ेवि कचा .पोनिभूतयाः स्तोमं स्तोषे सामा-
वृत्ति वा समय समृ कुर 1 दथा गायत्रेण साम्ना सहिते रथंतरं साम
समवैय । गायत्रस्य वर्तनी. मर्गो यस्ये ृहतः - सन्नस्य । वादश
यथा भवति थारवृहतसम सभेव ^ करमातुानायं वृते धिक्च ऋक्तामा-
दिग यदेकत्वं तेलरदितय' समृ कृविषि तात्थीथंः ।
कः--“पलते-मष्तो यो पत इतेः -भतिमनतं वषहोमासुजुहोति १
इति । पले दत इयोः तीकं तवसो मन्न; पवमानारथ प्रस
पणार जुहुयात्‌ । नप्र च हत्वा -बहिष्पवमानवन्माभ्यदिने पव~
माने प्रसन्तीति सूषफरिणोकतात्‌' 1 ततर प्यमभृचेमाह--
यस्ते द्रप्सं इति । होम तवै सपनी ` यो द्र्तो रविनदुरथवा ऽर -
िप्वणफजकथोरपस्थादृषरमागस्तदतिःःभूमोः “-द्पधवाऽ्वये नो च्युतः
स्कन्दि ।, अथवा धत रतनु; पिनिदराप्वित्द् प्रौ पतति तं द्षतं
तै बडुनिायं स्वाहारं स्वाहाकारेण समपि कवा रंहिमि ।
अथ द्ितीयामूवभाह-
यो पसं इति ) प्रििवदीति " तवनयपुरोदविन्योणे । परिपो
खाजानां समूहः परोदाशः भरसिंदनै कर्मः तकवे; 1 धाना मृषटयववण्डुटा।
सोमः यतषिद॒ः । धानाश्च सोमथ धाना वस्मात्‌ । मन्थी दूकश्च महौ ।
हे इ््ोकताना परिवादी सकेकाधो शपतो" भूरी" परितो य्राभूनी
प्रतिवस द्रं तं चां साहाकरिण 'समविवं रुतौ तुक्य जुहोमि ।
अथ तृतीयामाह-- ५ य
` सते द्रण । इति "|` हे ' सोम॑ "धते दतोः" भधात निनि-
यृवानिद्धियवृद्धिकारी मा खाहारूतः. पन्दिषों वा।पथिव्यां " वौवीरिादा

" परिवः (तितिसर्ततसातसमादिगत्य "परीति परौष्ोि त क्तेमिन्राय

सवाहाकस्ण समितं छता होमि ।' 4

#।

"पमो नभनु” १ °] < हेष्णवभुषदौ धततिरी सहिता । -आकिद०
भ(रतभिदिपन्नाभाभिभिधानम्‌ )
नुक शूरण --“ उद्वर्पहा भरििवनायः जनितिजङ+ सनवान
॥ 1 0
। दमाता जहौ लाणं ˆ यमानः » इति १
जगमग भमः किति + इति च पितदिषत्ते-- - 2
" अध्वेयु्वा“ ति 1 वंहितवभानारथ सपतिविरणा
युपे वूावी तेप येते '। वसितेनाध्वपृम लो थोकषप भी.
`ध्यवमानस्तोषे पस्तोधादिषु योजनींयमिवषभिज्ञा आदेः ॥ त्वजा
इति मन्त्रं एत्‌ । अमे गन्तु 'शंकनोतीतयमेगाः । कीदशी 1
गच्छतु । कथमूतां -वाक्‌,, धु "देवेभ्यो ेषमा्व्थमूनुना
गच्छन्ती, मध्यमो दधतीं कीति स्थामयन्ती;, पूडाषुः गवादिषु पाथा
न्सुस्थिरः दषती, ममि च मजमनि न पृषादिकूपा.प्रनाँ दपतीपि ममस्पा्यैः।
तेनं ्तपरिनाव्ववष से परिस्पवमानारम्मे वामं 'धोितविवतिं ।
सहिपपवयोमतश्यं करिभपिप- शसु वाति ।
रेन्धवायवादिकान्यहानूवंभाषिनः -तवन्ुहीला वहिष्पवमानपुलिजः
हरन्तीति दतेन, यज्ञस्य वास्तु क्रियते गृहरूपं स्थानं कृपं मवि । वस्माद्‌-
कहां सरयुरिमथः
मदुक्तं जुनकरेण ~^ बैष्णन्धचाः “पुनरेत्य "यर्भभोनो शजानमूषपिहे
किष्णो तं नी अन्तम इति" तत्रैष
पराञ्छीहीति । रिष्यस्मातैनाच्चस्‌नतमुिशहिताक्रिविजो बहिभव-
मानाय यन्हि-तप॑न्ति-+ पाश्च समगाः पाचि + ुकृददुचिरहिवानिमोि
ष्यवमानसतोतरभरभूतापेस्पासमे फकेत्ादिमिर्नवमिकंग्मि हवते, वस्मावरा-
क्तेन यङ्गवपनो भा मूदष्यभिमेत्य पुनः सोमसमीपमागत्यं ` यजमानमुपोविषठेव ।
विष्णोर्याति शसरपविि्णवेमण वैश ेरप िका्मवि ।
तं मनकहितवान्कितसनिितयवि.
विष्णोःश्वषिति ( हे बिष्णे धवं कोक कमिन्दिकतकैः मत्वातजतमः |
हे सहन्पधरप्राभ , सरिम्णो <शमै).सुखमसम्ब. यच्छ दे पव संमन्धिन्‌ः
सोमरसस्य + बारा । मपुर्ुतो धुरं रसं कर्न. उत्तिमकिनिपक्तयरहिें चपा

१ दत (दिनो रक ई रपद प्रवं च" ।

१४१८ भीमत्सायणाचायेविरवितपाग्यसमेता [सृतीमकाणै
( कासांचितपरोनुवाक्यानाममिषानब्‌ )
पदिः वथा प्दहते परकरव॑ण हताम्‌ । एतेन मस्परिन पूर्वेषु पतिषु गृहीव~
स्पा्य सोमस्य. यदेव, स्वूपं॑विराधस्यननोपदुप्मति तततवमीप्यापिदमेब
भषति । सं ते पाण इ्यसिननुषाके स यज्ञतिराशषेति मभ्वेण पोः भो-
णमामञ्जनं विहितम्‌ । पतेनाकाषीपि मन्मेण ¶कोः शिरस्पज्ञनं विहितं, वमो-
स्मबोमभ्य ऋषिजो वृणीत इति वरणस्य पिहिवला्लुशो. वाच इत्यादिकनो
भवुवहोममन्नो वयोरङजनमन्ो्येबर्टयौ । ऋरु्रह्हणासूं बहिमवमान्‌-
श्यानृष्ेमलातदद्घमस्राणां यते द्रत इत्यादीनां मधुश्च माधवशेतयेतस्माद्नु-
शस्ञतलमयीनं स्थान दष्टम्यम्‌ । अव विनियोगरंगरहः- =
` ` गृषटो दवे प्रतो योऽ्तौ जृहुपासवृताहुवी ।
यञ्षिभिवैपुषो हिमो वागष्वयुवरैवीपि हि ॥
न विष्णो सोमं सरोद मन्ध, सप प्रकीतिताः ॥
वि शरीमतायणावायंविरङति मापवीये वेदाथमकारे. छष्णप यवशीय- `
वैविरीयरामाष्ये तृतीयकाण्डे परथमपपाठके
दशमोऽनुवाकः ॥ १०॥

(अश तृतीया प्रथमप्रपाठक एकादशोऽनुवाकः) ।
, अभिनां रथि॑श्रवलोष॑मेव देवे । य~
शातं वीरवत्तमम्‌ । गोमा॑९ यभेऽविंमा५ अपी
४ यजो नृवत्सखा सदमिररृ्यः । रदौवा९
ˆ ““ ` एषो अं प्रनावौन्दीषों रिः पृधुृभः समा-
< वां । आ प्यायस्व सं ते । इह त्व्टरम-
भियं विन्बर॑परपं हये । अस्माकमस्तु केव॑-
लः। तजन॑स्तृरीपमथं पोषित देषः स्वि
रराणः स्व॑स्व । यतों वीरः ( १ ) कर्मण्यः
` शदो यक्तम्वा आर्ते देवकामः। शिवस्वं
. हरिहाऽ5 ग॑हि वियुः पोष॑ उत सनां । यत

पा १४०११] ष्णयणुपैदीयते्िशीयसंदिता 1 १४१९
(-कासोचित्पुरोनुवाक्यानाममिधानम्‌ )

य॑हे न उद॑व । पिक्षरूपः समरो वयोधाः
श्ष्टी वीरो जायते देवकामः । प्रजां त्वा
वि ष्य॑तु नाभिमस्मे अथां देवानामथ्येतु पायंः।
भ्र णोंदेव्या नो' दिवः । पीपिवाभसं ९ सरस्वतः
रतनं यो विश्वद॑रौतः । धुक्षीमहि प्रनामिर॑ष
(२) ये तें सरस्व ऊर्मयो मधुमन्तो पृत॑ुतः।
तेषां ते सुम्नमीमहे । यस्य॑ बतं पवो यन्ति
सवे यस्य॑ बतमपाकिठन्त आप॑ः । यस्य॑ जते
पु्िपतिर्निषिंशस्त ५ सरंस्वन्तमव॑से हवेम ). दि-
ग्य सुपर्णं यसं बहन्त॑मपां गर्भ वृषममोष॑षी-
नाम्‌ । अमीप्तो वृष्या तर॑न्तं त< ` सरस्व
म्तमदसे हवेम । सिनीबाछे प्रथ्॑टके या देवा-

` ` नानाति स्वस । जुषस्व हव्यम्‌ ( ३ ) आहतं
भरना दैवि विदिङ्हि नः। या संपाणिः स्व॑ई-
रुरिः पूमां बहुघवरी । तस्थ विर्पलये हविः
सिनीवाल्यै जुहोतन । श्रवो विग्वतस्परीनं
नरः । असिंतवर्णां हरस्यः पुपणां मिहो यसा
नौ दिवमुत्तन्तिं । त आऽव॑वत्रन्त्सदनानि
छृष्वाऽऽदितंथिवी इतेम्युयते । हिरण्यकेशो
श्॑सो विसारेऽहिैनिषातिं श्व धजींमान्‌ ।
हाविभ्राजा उपषसंः ( ४ ) नवेदा यर॑स्वतीर-
पस्युवो न सत्याः! आ ते सुपर्णा अमिनन्त
दैः छृष्णो नोनाव षृपमो यदीदम्‌ । शिवा

प = अओमासतमप्ार्तितनितयपमेता [सू गरकाणडे
( कासयकतिेवतरानषमिमानघ-);
मिङगकषमयमभमि राति, मिद स्तच्च
यंनतुभ प्रायेद^-वियुमिातिः रसं न
माकरासिशनि-+ प्रदषोः विरि 1. प्तिः
जििशिेःतिं माफ ' दिवधिितपरात, रेजत “~
स्क चपयत्कीकमरुत (५): कजम
आकषक सिथियंश्नोऽयवस्वेष अपि कन्द
स्तक गर्भ दा -उदुकता परिदीयथः
दकि ह क तिति नानम-मनुद

अकरि्रीभिः तव॑लातरदेदोपेव॑ः सवभमलोऽगकः
स्का वैयाज 6६) मामाः मादिति
श्वि ते पूवक दि
नेरहिशस्तोणररीे शपित)

1. ह
न.पिोरिभतितिपानिन्‌ प -सदाि-क्ततः
यन्कषनि । सवगतोपरतकतफवयवं हथ
(शोज कने एतन ऋरि
ककल तजाता प्रनायक
यामिको) तसंसल्प्सवती इणु-
ष निः । उन कपि

धग ° १अनु ०११] षृष्णयजुवैदीयतैत्तिरीयसंहिता । १४४१
( कासांचित्परोनुवाकषयानामभिधानम्‌ )
पिन्वथ यन्ना नरो मरुतः सिश्चथा मधुं । उदु

त्यं चित्र । ओवमगुबच्छाधिमप्नवानवदा हषे ।

अभिः संमुद्रव।ससभ्‌ । आ सव सवितुर्यथा
मभ॑स्येव मजि हवे! अधि समुद्रवाससम्‌ ।
इवे वार्तस्वनं कविं पजन्थकन्य९ सद॑ः । अ-
ग्नि संमद्ववांससम्‌ (< ) ॥

( बीर इपर हष्यमषस। मरुतश वट मम॑ दादर च )।

इति छष्णयञ्वेदीयततिरीयसंदितायं तृतीयाटके
प्रथमप्रपाठक एकादोऽनुषाकः ॥ ११ ॥
परजापतिरेष त गायत्रो यज्ञं वै परजापतेः पाजापत्या धो वा अ्॑थदे-
वाटी निमाम्पौः स्थ यो वै देवाज्जशोऽधिना रपिमेक!दशच ॥ ११ ॥
पजाप्‌ विरकामयत प्रजाततर्नायभाना व्याषच्छन्ते महंमिमान्माया मा^
यिनां दवि्त्वरिःदात्‌ ॥ ४२॥
इति छम्णयजुैदीयतेततिरीयसंहितायां ततीया्के
प्रथमः प्रपाठकः ॥ १1;

( अथ तृतीयकाण्डे प्रथमपपाठक एकादरोभुवाकः ) ।
ये बहिष्पषमानाङ्गमन्वास्ते दशम श्रताः ।

अकाशे. काभिदुरोनुवाक्या उच्यन्ते ।
दित्रपा यजेत प्रका इत्यन संरेवानि हवीपे भवन्तीति श्वम्‌ । व्र

परथमस्य हविष अञ्चयस्य पुरोनुवाक्यामाह--
अग्निनेति । अनेनाथिना राथ घनानि अश्नवत्सों जनः प्राप्नोति । न
केवछं घनस्य स्वरूपमेव कितु विवेदिवे तस्य धनस्य पृ्ििव प्रप्नोति न तृ
हासम्‌ । कीदशं पोप, यशसे कीर्िकरं वीरवचमं॑वीरा अस्मदीयाः पूता

अस्येहि वीरवत्‌, अतिकषयेन तथाविधम्‌ । त्व या्फमाह-गोमा र्यं इति|
१८१

१४४२ = श्रोमतसयमाचा्विरवितमापयसमेवा- [वीम ~
( कासांचिसपरोनुवाकयानासमिधानेम्‌ )
देओ पुनरार्वनाय भाध्यमानो यज्ञ एैविरेषगेविशिष्टो भूषात । बहवो
गस्य सन्ति सोमान्‌ । एवमविपान्र ति, योज्यम्‌ । नुवत्ससवि-
भूषययक्ता वा; सयो प्य यज्ञ्य तादृशः । सद्मितसदैतायमृष्योऽन-
भिमवनीयः । इटावानजवान्‌ । प्रजावानवहमतयभद्ः। दीैः पुनः पृनरनुष्ठाना-
दीच्छिनः। रथिषहुषनेपिहः । शधूवर्नो विवमो मनतषवन्निषु च
मूखमूतेषु च पेकत्यरहितः । सभावानापिकृं यज्ञ दष्टं मिखन्त्या विदरत्तमषा
युक्तः । _ अशः प्राणः सोऽ्यासौत्यज्रो हेऽपुर प्राणवलम्र एष पुनः पूनः
प्यैमानो यज्ञ उक्तविरोषणपिरिष्टो मूषात्‌ ।
दितीयहविषः सोम्यस्य पाज्यानुवाक्ययोः प्रतीके दृश्यपि-
आ प्यायस्वोति । एवच्वोमयं चतुधैकण्डे प। नो हिलीदितयर ध्या.
यासे । वृ्ीयहमिषस्वाषटूतय पुरेनुवाक्यमाह-
इह वष्टारामेति । शहासिन्कमणि वशः देवमुपहथ आह्वया । की
दाभिभंगुखूयं विधं विधानि त्सानि गभ विक्ु यौग्धानि यख्य
विहसन्‌ । स च ताभां केवठोऽु असाधारगतेन पाडकोऽु ।
करव याज्यामाह- -
तननसतृरीपमिति । हे व्यव वद्नं नोऽसभ्ं रेण स्पस्व सम्य ।
कीटो धरन, तरप वर्ण भामोदवि ूरीपम्‌ । अथापि च परेषपिलु पोषयित्‌। तं
च रणो दानदीटः। यतो यसादनाद्सनाभिदनदवीरः शरः पचो जायते ।
कोशं तचछररलपिति तटन्यते--कणो ठी किङ मेदि च कमणि कुरठः ।
सदषः सम्पमत्ताहौ शीकरः । युक्ताः सोमाभिभवार्थ मयुकता मवाणो
स्यतत युक्तयावा सवदा सोमयागत्वानु्तितर्ः ` । देवकाम ईदश; सेव
कोश्लाक्‌ मूषादिि दैः कम्यणनो देवान्वा सेत सयं कायते 1
ततैव हपिमि विकलितां पुरोनुवाक्वामाह-- ।
रिवस्व्टरिति । हे ससं रिवः पृसकरः सनिहासिनरणयागहि
आगच्छ । उतापि च परेऽ पर्मिषये लना विभुः परस्य -सय-
भवर समर्थः । वादरस्वं तसिमस्वसिन्यज्ञे -नोऽानुदवोतक्षेण वार््र।
तष विकलतां याग्यमाह-- 4
† {सिरस = श्णमिः।

कि ०नु ०११) हृष्णयजुर्वदीयोेततिरी संहिता । १४४३
( कारसाबित्पुपेनुवाक्यानासामेवान्‌य्‌ )
पिंाङ्करूम इति । यस्य लटः पपादादसके वीरः प्रो जायते ।
कीटः. मिरोक्गरूपः, विवगैस्य सेवितेतय्थः । नुमरः सु पकः । कयोषा
दीर्घस्य वयसो धारकधिरंजीवीत्पथःः । शर्ट कषिपरकार सत्यवादी वा । देव
काम इति पूरैवत्‌ । यस्य तदः परसादादीदशो वीरो जतस्तादशस्वश नाभिं
कस्य नाभिवल्पशस्तां परजां पुत्रपौमादिरूपामस्मे अप्माप्न विष्यतु विरेवेण
समर्पयतु । जयानन्वरं देवानामपि पाथोऽन्मेतु * पराण्नोतु ।
अथ चतुर्थस्य हविषः सर्वसीदिवताकस्य याज्यापुरोनुवाक्ययोः. पतीके
द्शंयवि--
प्रणो देवीति।परणो दैवी सरस्दतीति पृरोनुाक्या भानो दिषो
बृहत इति. याज्या । एतच्चोभयमस्रा्िष्णर मरीत्यचर व्याख्यातम्‌ |
पृश्वमस्य हविषः सरस्वहेवताकस्य पुरोनुवाक्पमाह--
.पीपिवाशसाभिति | सरस्वतः सरस्वन्नामकस्य देवस्य यः स्वनो विश्व*
दरतो विश्चविषयकद्शनोपेतः कवितन्बाडानिव पारयतं जानातीत्यर्थः ।
तादृशे स्तनं यज्ञरक्षणं पीपिवांसपस्मानव्धितवन्तं पनां पूवादिकेपामिषमनं च
धुक्षीमहि । यथा गों पयो दुहन्ति वहदेवदेवताक यागमनुष्ाय पजादिकं पापाः
स्येत्यर्थः । ततैव विकलतां पुरोनुवाक्पमाह--
येते सरस्व इति । हे सर्वः सरखन्समुदर त्वदीया य ऊमरैयो मधुमन्तो
मृधुर्युक्त परतश्तो पृतसमानगुदकं क्षारयन्तो वनते ते तदीपर्नी वेषमूर्मणां
ईबन्धिं सुमनं सुसमीे पालुमः 1 कैव यान्यमाह-
यस्य बतमिति । यस्प सरतः संबन्धि नभं कर्म पशवो य॑न्ति द्विपाद-
खतुप्पाद् सव पशवः रपनुषत्ति । एतदीयेन कर्मणो पशवो र्थन हयः ।
: ` कथो वृ्िल्सां ओंपिह येस्व बत मुपतिषटन्े सेवन्ते । अग्नौ परासवाऽागिरिति
ययिं वृषटरेद्कमंसाध्यतवातुषटिपतिषंनपोषकस्य ` पालको यजमोने ध्वं रते
निदिष्टस्तदीयेन क्रतेन धनपुटेः सुखमत्वाचारौ सरस्वन्तं देवभसकं रक्षणीय
वमे दवेम । तवेषः विकंलिपतां याज्यामाह्‌--
दिच्यर श्ुपर्णमिति । अन चतुर्थः पादः पूववत्‌ । कीदशं सरलवन्तम्‌ ।
-सिकमतीपी दिव्यं, सपर्ण समन्या पक्म्यापुवेवम्‌ । यदा पिमं धृत्वा

# श्रापयतु इति ख. पुस्तके ` पाठान्तरम्‌ \

„१४४४ श्रीमत्सायणाचायंविरवितमाप्यसमेता-- | पर्वापकष्दै-
( कासाचितणोनुवाक्यानामभिधानम्‌ )
द्विवि गच्छति वदानीमतौ पक्षौ दर्यो । वयत पर्षिरूपिणं, बृहन्तं महान्तम्‌ ।
जां वुषमं जलानां वर्षितारम्‌ । ओषीनां ग्म॒॑वीषादवपज्ञरीरूपम्‌ ।
` अभीपतो वृष्या पयन्तं वृषटिहपेणाभितः पतनाततवेषां तहेतु वायुना
नीषमानेनेविनदुमिः पक्षसदशेः पकषि्वदिषिं मेषेषु गत्वा नउबाहुसथं पाप्य
स्वयमेवापा वरिता मूतौषधीषु ब्रीहादिर्मेण गं मधति । पुनश्च वृषेण
सवतः पतस्व जगततपयतीव्यथेः । वादश सरखन्तमाहयमेतधैः ।
` अथ धठस्य हविषः सिनीवारीदेवताकस्य पुरोनुषाक्यामाह--
सिनीबालीति । अमावस्या सिनीवाडीति शुतत्वद्मावास्पाविथ्यमिमानिनी
दैवता सिनीषाखी । हे सिनीवाॐ या त्वं देवानां खसाऽसि भगिनीवविवका-
रिण्यति दृंधिसाषनताव्‌ । सुकं सो, पृथ सुकं सोतं यस्याः सा पृ
टका । तस्याः सयोधने हे प्रुषु । अनेन सिनीवारी विरेष्येते । वारी
तवमाहृतमस्माभिः समन्तात्समितं हबिशेषस । हे देवि नोऽम्यं परजां दिदि
ढि उपचिनु भमूता कुर्वित्यथः। तवैव याव्यामाह--
या सूपाणिरिति । रोमन पाणी यस्थाः सा सुपाणिः । शोमना अङ्क
छ्यो यस्याः सा सह्करः । सपा सष प्रसविधी । बहुसवं बहूनां यज्ञानां
सविव । शटी पा सिनीवारी तस्थे विश्लियै विशां पाठपित्यै सिनी
बाल्ये इविणुंहोतन हे लिग्यणमाना गुहुव ।
दद्र उत्तमो मवतीति यदिद तमं हविः श्रुतं तत्र याज्यानुवाक्षयोः
परतीके ददौयति--
इन्द्रमिति । एतचोमवे प्रथमकण्डस्य प्टपपठके व्यास्यावम्‌ ।
इत्यं कित्रायागे याज्यानुवाक्या उक्ताः अथ कारीरीष्टुषयुक्ता मन्वा उच्यन्ते ।
कलः--“ अथाऽ भूममनुमन्वरयतेऽ्तितवर्णां हरयः सुपर्णा इति” ¶ति ।
आसां करीरसक्ुिण्डीनाम्नौ हुतानागितथः । पण्सु--
असितवरणां इति । आभरिना दसमानाम्यः करीरसकपिण्डीम्यो ये निर्गवा
< भूमास्ते दिवमुतवन्ति । कीटा पूमाः । असितवणां ` रृष्णेवर्णा ` हरो
:मेषनिष्पादनाय रतहरणरीखाः सुपर्णाः प्रतारिवपक्षसदशा वेहनाभिहो

१स, च, शीं | २ ख. च. (त्यन्वयः! ज 1

पो भभु ११] ..,ए्णयजुवैदीयतैतिरीयसंदहिता । , २४४५
( कासांचिपुरोतुवाक्यनामभिधानम्‌ )
मेषासलदूपा पत्वा वसानाः सू्मण्डटादिकमाच्छादमन्वसे पूमनिमाघा
स्वोदरेषु जटस्य च सद्नानि स्थानानि ₹लाऽ्ववृत्रनिह॒कर्वतुमावृ्ाः |
जद्िद्नन्तरमेव प्रथिषी प्तपतवत्रद्धश्दकेनपयते विशेषेण ह्यते । ,
कलप्‌ः- -५ अथेनमाहवनीयेऽनुषहत्याथास्य परूममनुमनपेे हिरण्यकेशो
रजसो विसा इति ” इति । एनं पूननेवायाः -सतम्बम्‌ । पस
हिरण्यकेशञ इति । . हिरण्यवर्णां अभिकेशस्थानीया ल्वाडा येन भूमेव
सहोपद्यन्ते सोऽयं पुनर्नवाजन्यो धूपो हिरण्यकेशः । रजसो मेषल्पस्प
रञ्जनस्म विसारे प्रसारणे निमित्तभूते सति अंहति गच्छतत्िहिर्मेवह्माका-
शस्म रञ्जनं पसारयितुं गच्छतीत्यथः । वात इव धुनिर्धजीभान्‌ । यथा बुः
कम्पमानः शीमगतियुकतसतदरदयागित्पथैः । मेषात्मा गविपराजा निम॑डदीपिमिष-
रूपेण प्रिणतोऽपि परमो विघ्द्रूषया दीप्या युक्त इत्यथः । तोऽपमीहशो
मोऽ वृ्मुलाद्मलििपि देषः । उषसः प्रभावकारस्प नृवदा मेषः
परकाशस्याऽभ्वृततवे न विद्यते न ज्ञायतेऽनेति नवेदाः । सूर्योदयो यथा न
ज्ञायते तथा मेवसमरद्धरस्तितय्थः । यास्तु सस्यनिषारिका भूमपस्वाः सस्य
निष्पादेनेन यदध्वतीः कीरपमत्यो वन्तु । अपस्युवो न, अप उदृकान्पात्मन
इच्छन्तीत्यपस्युवः । तथाविधा इव वचैन्ते । ताश्च मूमयः सत्पा अमोषारम्भाः
जुकषेवा इत्यथः । एतातामनुगरहाय पुननेवाधूमो वाटं जनयाविति शेषः ।
अस्मिनेव धूमामिमन्वरणे विस कचो विकलन्ते । वत्र पथमा--
आते सुपणा इतिः। हे पुननिवे ते तव रबन्धिने धूमाः सुपर्णाः पक्षि
बदुलवनशीटा एवेराषिनन्त पुनर्मनः समन्तादुदकं . पषिषवन्वः । , ववो
मेषः रृष्णो नीखवणौ वृषभो वर्षिता मतवा नोनाव पूनः पुनम्थनमकरोव्‌। पदि
यदा ` पस्मिकाख , इदं स्वं परवतेवे वदा शिवाभिनं सानुगरहाभििव सयमा-
- नामिहंसन्तीमिखि वृष्टियुंकतो मिहो मेव आगाईागच्छति । वव ऊष पचेनवि
वृष्टिषारा इति देषः । अभ्रा स्तनयन्ति अभ्राणि च गजौ । ईदशमहिमोपेवः
पूननैवापूम सत्यैः । अथ दविवीया--
वाभेवेति । उपरिवनमन्ते मरुव इति पदं भरयुज्यते, व एव मरुगोरेदं-
शब्देन परामूश्न्ते । एषां मरुतां संमन्धिनी वृषिंद्णि यदा इष्टा मवति
. पदाः गजनसहिता विदन्मरुवः भरति वाभनेव वश्यमानिव शरं दूव॑तीव मिमाति

"१४४५ भीमोयोचो्यविरविंतभाप्यसमेता- [पयुवीयकाणडेन
ष ( कासौचितपुरोनतरपरिधानामभिधानम्‌ `)
अति पतिमातीतययैः । तिथि संयत मनिः सषच्यत कयैः ॥ "तव
द्भवति नं भतिति । भति वत्तीपिवं पथ ` वर्वन्ती भोरवतत॑परति
हमार कर्वीणा मनेषयरवठीकैये तने वसनं सेव्यते वादय विुपिेथैः।
` अये तृ्तीप--
पर्वतेभ्िदिति । दें मरते क्न वैज युधवन्तो पथं पैदा कहां कुथ
कीनीं द सन युपप गन सति पवतिदधिमोय पतोऽपि विभेति प कीदशः
वतः । मेहि वृ्लियकयममिनातवनतं हानूषधपाणिन वदः ॥ किच
विविवित्‌, उथितं दिवोशयपरि वैनः 1 सौतु रेभे भवती गरीने सति
पहोऽपि परिानुः ` कमते । किच यृथेमाप हव समियंश्ो, षवध्वे
सवी इवं सनतः क्ीदेन्तथ पाव्यम्‌ । ददरु पुनभमाधूषो
वृिपुतोदधतिवि लयोलततिपायैः ।
कलः--“ तीः (रत सत्यगृखोऽपलवतो मधति कतेन कत
साऽभििनवै केनेति '” इति ।
कया उतर सोदमरेष्षनः, करदति तथा रष्णक्ञेणं वस्य शारीरं
पवत । परक
` "अमि कैति । देतपापिकेन्दं सवतः शय्यं कुर । स्तनय ` मेषगाजितपि
वोचध्व कुर 1 ग॑भैपेध। मेषमद्रे जठरप गभवापेहि । करिव, उदृनवतो-
दकवता रथेन रथतदयेन भेषेन तहं परिदीय सवगो गच्ठ ॥ विषिते विमुक्त
धर स्वपरेति कमगयेजंठाधारसदशं मेषैः सुकंपं रुते
मऽ कुह ( शयगमविनं पन इति निदा निभनिरशोतते चोदृकेपूणाः सन्त
षोतिनं स्थे समो भवन्तु ।
अथां पच्छ पुरोढाशम्ट। कषीरं नि्िनीर्तंर सत्कार सोक
कंपौठतिदेतेषी हविषो करिणं पोष्ोनुकाक॑या उचने । कंथा च वोषामिनः-
कैव (ते मन्ति वै ता विरु मूरीणिं तचे जातवेदो दिवो नो वृ
मरुतो ररीध्वं पिन्वन्त्यपो मरुतः सुदानव उदु व्यं किवमिति + इतिं !
तैरौऽऽयैर्य हविर दरीनुोक्पापह~
त्वं स्थी चिदिति । ऽर विनाशरसितिभि यदभाकि गाुदकनानि ते
मी ह तदीम स्यानं रिकेसकीरै १ वृभनिं विनयं तैतु ला-

परषा०पअनु०११] रष्णयभुवदीयतेततिरीयसं हिता । ˆ १४४१

( कासांनिःुपेनुवाक्यानामभिषानम््‌ )
निचान्््युदकान्यन्युतोनि विनाश्नरदितानि कमिति वेषः । तञ दात्र;
पानं यसे तृणे मक्षिते सति पकरि । यथा गदादिकः परुसं भक्षपित्ता
क्षीरमच्युतं करोति पदवदित्र्थः । केव याच्पामाह--

अग्ने भ्रूरीणीति । देश्मेधतस्पर मरणराहिवस्प वव धाम्‌ भूरी स्रा-
चाङनि बहूनि जतो केव स्भत्र इवि तरीणि. सेवृद्दयन्दान्पिविशेषमनि +
जातं जगतीति .जतद्दःः । द्रोतनश्रीरो देवः) स्श्चाश्कोऽ्यनानी. हदवा.
सी पायान्‌ । किच, मायिनां रोके.मापरायुक्तानकन्दनाद्िक शयानं क्र
प्रपाः सन्ति वाः सेदधुस्े तायि सम्पङ्स्यापितन्वः । पूर्वीरति प्राक्कि+
पणम्‌ 4 पुरातनत्रोऽनादविसमदामरषरममदगद्म इत्यथैः । त्रिानिव परत्े, इति
दषं हंवुद्ध्यन्तममिपिशेषणम्‌ । विश्रमिन्ति प्रीणयतीति, विभक्तिः । षः
आसो बन्धु्रेति पृषटवनधुभः |: तव महिषा कीश इत्र जिह्ञाकया भरः एषि
तस्य बन्धुरिव सेहं करोतीत्यर्थः । नवप्देतूतपुप्यानां बनि किक्गपतत्रा-
केदलपविक रकस मोग वरध सेपादमेति बालाः ।

द्विद्ीयस्य इविषः पुरोदुवा्ापह~.

वो नो शृषटिपिरि । दे मच्वो नोऽद्य दहः सक्ाणव्वृ सदैवं
सब्र । वश्धस्पाषवानस्य स्याति वृष्णो वरषयिवुरिवस तदन्न
मपिन्वतोदकधारा; सिश्चत । हे वृ॑स्त(सवमितेन स्तनमिलुना, गना जके
सहावांडेहि अम्बरावभिपृखश्नमच्छ । क कैत । भगे गतस दिन्‌ !
कीद्शस्छम्‌ । अश्पराणान्यति इदरीत्यषदः । नोभा रव पर्कः ॥
तत्रव साज्यामाह-

, विपु ति ॥ सुद; रु जदद्रनपरा पदोभः प्रिसन्ि ््-

न्वि। वत्र दष्टन्तः-पयो दरतवद्िदयेष्वामु् इति । पमोवक्षिि बरविप्म
ध्यः । आम्‌वन्ति यज्ञमूमीरागच्छन्पीतपामूव कत्िम्पजमूनुदे शया
विदथेषु यज्ञेषु षयो घपं॑च सिर्श्वन्ति तद्त्‌ । अत्यशब्दऽद्रची | वथा
चाश्मेधकाण्डे मनर आम्नायवे-' अश्रोऽसि हपोस्यत्योऽति नरोभक्े › इति!
निवन तद्त्रासणि पठथे-अःयोऽसीत्याह । पस्मारशः सर्वान नतयेपर
हति । वाजिराब्ो वेगवन्तं मेषमाचे । अत्य नाश्मिव भिहे सेचनोरथं बाजिष
विनयन्ति, पथाऽधरिक्षका अभर शिक्षयन्ति एवै मरुतो वरषा मेषं विषेयौ

१४४८ भरीमत्सायंणाचायंविरवितमाण्यसमेता- [सतीयकाण्डे-
( कासाचितुरोनुवाक्यानामभिधानम्‌ )
कुष्॑तीत्य्थः । विधेथीत्य चाक्षितमृषक्षपराहितं सतनयन्तं गन्तं भेषमृततं दह~
नि निरन्तरजसपरसपणं यथा मरति वथा व॑पति ।
क्व विकलितामन्यां परोनुवाक्थामाह-
उदुधरत इति । उद्ण्ठत उद्कदाुस्तानरुत इयते पापनत प्रार्थपत हे कलि
ग्यजभानाः । वान्कान्‌ । पे विगर मरुतो वृष्टं जुनन्ति प्रच्छन्ति । पराथै-
नावां दृष्टन्तः--गदौ बुमूक्षैवा कन्या तुला पीडिता सती यथा कोरात्या-
कोशति । यथा मातापितरौ प्रत्पकरोशति रोदिति तेयेते यजमानाद्यो
वृष्टि वचसा प्राथयन्त इत्यधेः । मरुवामनुमरहे दृ्टाम्तः--पेरं तुञ्ाना
पत्येव जयेति । परं परानािकामां कन्यां तृज्ञानाऽऽमापभाणा पाऽभिरोदीः
क्क तेऽगिरषितमिति वदन्ती प्या सह॒ जविष । यथा मारव कन्या
मनुगरहणीवस्तथा मरुत कलिग्यजभानाननुहन्तीतयर्थः ।
ततैव विकलितामन्यां पाज्यमरह--
धृतेनेति । हे रुपो धृतेन पृतसदटशेन मधुन पुरेण जठेन धयवाए्थिवी
लोकं समुक्षत, पा अपो मूादृक्षितास्ताभिरेषधीः पयस्वतीः स।रवतीः
णुत कुरुव । हे नरे जटस्य नेतरे मरुतो यत देशे मधु मधुरमुदकं सिश्चथ
त्र देश ऊर्ज सरोपितमनं सुमतिं शोभनवु वियुक्ता परजां च विन्वथ सिश्वथ
सपदयतेत्यथेः ।
अथ वतीयस्य हेविषो याज्यानुषाक्ययोः प्रतीके ददयति-~
उषु व्यमिति । उदु व्यं जातवेदसमिति पुरोनुवाक्या । पितर
देवानाभिति पाज्या । एतचोमयं प्रथमकाण्डस्य चतुर्थपपाठके व्याख्यातम्‌ ।
क्पः--पुरस्तास्वि्टरुतः सुवाहृतीरूपनहोतयोैपगृवच्छाभमवानवदहव
ति तिष्यः ? इति । तत्र प्रथममाह--
ओ्वभरगुवादिति । ओवीदय ऋषयस्दच्छा समुये वसन्तमिमुदिप
शहोमीर्थः । द्वििषामाह--
आ समिति । सवितुः प्र्वमिव भगस्य भोगमिव । अभमिभित्यादि
पूषवत्‌ । वृतीयामाह--

१ स. श्वे मः।

धपा ० १अनु०१ १] छष्णयनुदीयतैततिरीयसं हिता । १४५९
( कोसाचितपुरोनुवक्रयानाममिधोनिम्‌ )
ह्वे वातस्वनमिति । वतव ज्वाठाध्यनि॑स्य तं वातश्वनम्‌ ।
करं विदम्‌ । सैमनुषयैः पर्जन्यवकन्दनीयमपेकषणीयम्‌ । सदो बखवन्तं
समूव्रवास्समभिमुदिय हषे जुहोमि । अव विनियोगरंयहः--
याज्यानुवाक्ये चिायां कमात्सतेषु स्थिते ।
अनग्न्यमेयेऽ्थ सौम्ये स्यादा प्यास त.इति दयम्‌ ॥
इह वव्रे चतसः स्युः पण आन्ति द्वयम्‌ ।
सरश्वत्थाः क्लियः( याः.) पीपि चतसः परस्वः ॥
सिनीवा दवे सिनीवाल्या इन्दभिन्ं तयेनवे ।
कारीरयामासितेतयुक्तं पिण्डीधूमस्य पृन्णम्‌ ॥
विकस्पादिरबलवारो वहम पूममन्रणे ।
अम्पशं रष्णवसेण पिनष्टि कन्दुनाय हि ॥
त षामच्छदि पाग्याः स्यु मार्यागके ।
वैकासिकं व युग्मपुदु चिन च सोके ।
आव्याद्योपहोमाः पथंशदिहोदिताः ॥

इति श्रीमत्सायणाचामैविरविते माधवीये वेदा्थपरकाम रृष्णयसुरवे-
दीयौतिरीयसंदितामष्ये वृवीम्कषण्डे प्रथमप्रपाठक
एकादशोऽनुवाकः ॥ १.१॥
वेदास्य प्रकिन वमे ह, निवारयन्‌ ।
पूमथौचतुरो देयाद्वियावीथमह्धरः ॥
इषि भीमदि्तीथमहेवरापरावतारस्य श्रीमदुजापिराजपसेध्वरस्य
श्रीवीरनुकमहारानस्याऽस्ञापरिषाउ्कन ,मारवाचायण विर
किते वेदा्काशे छष्णगलुरवदीयौेततिरीपतंदितामाप्ये
तृतीयकाण्डे पथमः पर्कः ॥१॥

१८९

१४५० शीमत्सायणाकायनिरपितगाष्यसमेता- [सतीपकाण्य-
( प्वगालमतििः )
(शय क्री दिवः तकः) ।
( क्र. पमोऽनुवाकः ) |
हरिः ॐ।

योवै पवमुनााम्सबारोडास्िदरान्पजुतिऽ
पवता रोहि नः प्॑प्ेफो ४ च्युते
इयेगोऽतति यायत्रक॑नरा.- ङ्ग, त्वाऽऽ रमे
स्वस्ति मा सं परय, भ्पणेऽतिः जिषटम्छन्दा
अनु लाऽऽरमे स्वस्ति मा सं परय सध।ऽि
जग॑तीषन्रा भन्‌ ताऽ. रमे स्वस्ति मासं
` पारयतपदविते,( १ ) वै पव॑मानानामन्बरोद्यः
ला एवं रपो वदा रि
न पवो; स्के, पमह्म
सतति के्‌ समेहि न पाम
मीयते पञचमास्म॑दति विन्दते, पव॑ममनस्धः
अह॑ गृहन्तेऽथ बा अंस्येतेऽगरीता द्रोणक-
लक्ष भआंधव्नीय॑ः पूतप्रत्ताम्यदगृहीत्वोपाकु-
यत्पबभानंः षि (२) छिन्धाते विश्छियं
मानमध्वर्याः पराणोऽन्‌ विं च्छियेतोपयामग्.

इति पृतभत्रं ानमेबः तसं, त॑नोति, स्वं
मायुरोति न पुराऽयुषः प्र मीयते पड़मान्म॑-
वति विन्दते प्रजाम्‌ (३)

(श पिर) ।

र भयु ०१) ` हष्णयजुमदीयतेतिरीमसंदिता | २४५१
( पवमानमह्मविषिः )
ति ह्णयङुदीयतेत्तिरीयसहितायां टतीयाशके
द्वितीयपपाठके भथमोऽनृवाकः ४ १ ॥
( जच ततीयकाण्ड दिती परपकः ) 1
( ततर प्रथमोऽतुबाकः ) 1
यस्य निःसितं वेदा यो देदै्वोऽसिं भगत्‌ ।
निभेन व॑महं वन्दे विचि मर ५.॥
आचपरपाठके दीक्षं पारम्य पपी पूरी ।
मद्धहिष्पवमानान्तं न्यूनं ततीवैमीरिवम्‌ ॥
पदिनिगहपयनतं पवमानभज्ञदिकम्‌ ।
युन प्त वज्ञ व्यतेऽसिनषारके ॥
जके सकारेण“ वस्यै हि कुर सये पराह वत्यै स्वह कवे भेऽ.
करय रेति ए्रलिरिष्वमानेाधर्भोनो भति दधहोतारं म्पीचडे
करि ये दृदीहिते।र शपति पपेनोऽपि गापजहठनदा शपि मध्यमां च
तीकयिनकारीद दिते पवमाने ` दिवीवेन विणं ततीय तीयेन ”
हति । वमिममन्वारोहजं पिषचे~
शो बीं रति । वरिभमीनी मैभ्वविनः ववषोने आभः पवमान हये
वकः पेमानिवधताः सौवदिरेषीः सोमे तेमनितीः पवैषानेस्वान्यो
वर्मन मररोसोहति नं कंदािदयं पमरनिनयो विछ मेरि । पिन
त्यादो. मन्वा हं बेहिसभानं तै शनो ति सनव्छीमौरवितेते । गप
न्दर गायग्छन्दस्कौऽप्याति । अतस्वंमन्वारमेसुकमेणाऽसतोहमिं परौमोमि
तिवत मा रेषा सम्य मय । वि मर्त गोपती भवत्‌
सीं अवया पम्पा सोयी गीवनना्ती वपित । पणे

पमि । रकस प्हिभे।

६५२ = श्रीम्सायणाचा्विरवितमाप्यसमेता-- [शतृपीयकाष्डे-
( पवमान गरह्यविनिः )
हत्पादिद्ितीमो मन्तः । हे माध्येदिन पवमान त सुपर्णोऽसि सुषण्बदुसतिव
संप्थोऽतति । रे पूववत्‌ । मिमे मन्मृच्चा ते जातमन्धस शत्यादिकमप्पंदि-
नपवमानसतेत्रे मध्यमामामूवि गीपमानायां जत्‌ । पवेतयादिषतृतीयो मन्वः |
हे आव पमान लं स्वाति मासनामकपक्षिवसितु सम्भे । शेषे
पूववत्‌ । तमिप मनं स्यविधवयेतसिमनामैवपवमानास्पे सोतरि मध्यमाया
मि गविमानायां ठे जत्‌ ।
जथ दरोणकटदादीनामिमरयने विधातृ प्रोषि
योवा इति । योऽयं बहिपवमानादिशदरमिधीयमानः सतोाेषै्परूपः
प्वमानोऽसि वस्य सततिमविच्ेदुषकारं धो यजमाने वेद्‌ स पजमानः पूणं
मायुः पाप्नोति । जन्पकठि कणा दतैच परिकिसितपृणौायुषः पुरा केना
प्यपमृत्युन ऽहौ न जयेत परजापुसमृद्धधायं भवति । द्रोणकठशादिनामका-
सो परहा इम रेषायव।द्हवन्मनैगृहन्तापिपि । तत्र तावलवमानस्य संप
न्धिन एते धरहाः सेतिपि चरभं गृषन्ता पिति परां सोऽयं पक्षो न सैभषति।
म्वकाण्डे भ्व्य पवमान्हाथानां मन्वाणामनाम्नातत्रालठका-
~ ण्डे पद्िष्पमायाच | दरतदुवपते-अथव। अद्ेतेऽगृहीता प्रोणकटश इत्मा-
: दिना । प्प पवमानस्य सेवधिनि एते, द्रोणकठराधवनीयपूतमृसतूणीं
गृहीता एव तथाऽपि मन्वामावद्गृहीवपायासतेषु चागृहीतिपूपाकरणे: पवमान
विच्छेद्तसिविच्छिनेऽ््युपाणविच्छेदः स्यादिति मनैसतानमिमूेत्‌ । तश्च
नोकतविच्छेद्‌ हतप्थः । मन्तरसतद्मिमशने विषते ५५४
$पंयामोति । मन्थस्त हे सोमरस तमूपयमिन पार्थिवपत्रेण कृङरेन
गृहीतोऽपि । श्यं वा उपयाम इति श्रतेः पारथैवपावमुपथामशब्दुस्याथः । तेन
गृहीतं ला परजापत्यथमभिदशामि । अनेन म्ण द्रोणकृटशममिमूरेव्‌ ।
उत्तरयोरपि भन्वयोरुपथामगृहीतोऽसीतयनुपन्यते । तत्राऽशथवनीयः कटशः पूत
मृष्कछरश्ोपामरबदस्याधः । हे सोमरसोपयमिन मन्येन भाण्डेनाऽऽ्वधनी-
यकेन घ गृहीतोऽसि । भवस्वाि्दार्िमृशापि । अनेन मनवेण्‌ऽ5-
धवनीपमभिभृते्‌ । हे सोमसोपयमिन सृपमाण्डेन पूतप्रकडरोनः गृहीतोऽ-
स्मतर््ां विधम्य देपभ्पोऽभिशृदागि । अनेन मन्त्रेण पूतमूतममिगदोत्‌ । तेन्‌
१ क. “परू ॥

पषा०९अनु०२] हृष्णयनुवदी तैत्तिरीयसंहिता । < १४५६
( सवननिरूपणम्‌ )

पृतरत्यामिमशनेन पवमानसतोतरं सततं करोति । यद्यप्येष पातेभरैनधवायव।६ि-
वस्समन्वकं म्रहणं नासति तथाऽपि रेष्वस्ति । अत एव सूषकार आह-~
° अभिपुतमध्ववैरज्ञठिन संसषिश्चति तमृनेताऽनतरेषे णो (चो)वरतमोत्तरत आभ
वनीयेऽवनयति › इति, उद्गातारो द्रोणकठशो परतिषठाप्य तस्मिनदीषीनदशं
पितरं पितन्वन्ति, पवित्रस्य यजमानो नाभिं कत्वा तसिनहोतृचमसेन धारां
सावयति › एति च, ‹ पूतमूतो चिर उरीचीनदृशं पिव वितत्य य भाषव-
नीये राजा तमसर्व पूतमत्पवनीय › दति च । तदेवं वरिष प्रषु सेमरसस्या-
वस्थितत्वादूमिमशनमन्तेण रैस्छृतताचच केनापि प्रकरेण गृहीता एव पवमान
महा भवन्ति । तेन प्वमानस्प सतवता दजमनेऽ्पायुरादिकं प्राप्नेति । ष
एते पूरो अन्वारोहमन्वा अमिमेनमन्याथ मूधनि मपुभेतयनपे(रनृषाकषो-
रन्तरलि द्वयाः । अनर विनिषेोगसम्रहः-

श्वेनसीन्पवमनिषु तरिषु मन्वा्करमाज्जेेत्‌ ।

परजेन्दा विधि मन्वाः स्मुरुपयामाैकासलपः ॥

प््ोणकटशादृनिं सरथो मन्वासतु प्ण्मवाः ॥

इति भ्ीमत्सायणाचा्ैविरकिते माधवीये वेदाथैषकाके रुष्णयजुरेदी-

यौत्िरीयसंदिताभाध्ये तृतीयकाण्डे ,दितीपपपाठकेऽ-
पथमोऽलुाकः ॥ १॥

( अथ तुतीयाशटके दिषिीयप्रपाठक द्वितीयोऽनुवाकः ) ।

त्रीणि वाव पषवैनान्यथं तृतीय सव॑नमवं
ठुम्पन्त्यन्‌ ढ़ कुर्वन्तं उपाश्णु* हृत्वोपां श
प्त्रैऽशयुमवास्य ते तृतीयसवन ऽपि्न्थाभि
धएायायदीप्यायय॑ति तेनाशुमयद॑भिषुणोति
तेमैरजीपि सर्वाण्येव तत्सर्वनान्यशटामन्ति हाक-
वन्ति समावंदीयांणि करोति दौ संद्रौ वित॑- ,
तावज पोते जठरेष॒ पादा, 1. तयोः ,

४४ धौमसाणाचारयपिरेविवमाप्यसमेता- (ेपीषकमै-
( सवनतिङपणम्‌ )

अह्य॑स्तो अति यन्तयन्यमप॑स्यन्तः ( १ ).सेतुः
जाईतिं न्यन्यं । ष दर्ती सतेतीं वसत
एकः कदी विश्व धर्वनानि विद्मि । निरी.
घावैत्यसितं वसानः इकरमा दते अबृहायै
लि । देवा पै ययतेऽहुवत तवरा भक्त +.
ते देवौ एतं म॑हयिहम॑पशयनभतम्बतागिहोतं
वरतिधकुयैते तस्मादषिवैतः स्यादृदर्तीमिरीभे
शुहैति पौषमासं यतर्नीषामीयप्‌ ( २ )
. पष्चम॑कृषैत दाय यद्घमागेयं पड्म वै ,

श्वदेव आौतःसवनमंकर्वेत वरुणपरासान्माध्य-
पिनि ५ सव॑नं साकमेधान्ितर्वते ध्य्॑वका
स्पती्थवेनभकरवत तमेपाभसैरा यक्षभन्वैवांनि-
नीरसन नोन्विवीयन्तिऽषुवेभेध्वतैम्यौ वा हमे
देवौ अंधूवजति तेद॑ध्वरयाध्यरतवं तते देवा
अभवन्पराऽुरा य एवं विद्रानसोभैन यज॑त ९
भर्वत्यासमना पराऽस्य भ्रातृभ्यो मवति (३) ॥

( भपमलो्ीषोमीधमालिनां परा कणि ¶ ) |
इति.शम्पयङवदीयतततिरीमंहिताौ दतीयाष्टके

द्वितीयप्रपाठके दितीयोऽनुवाकेः ॥ २ ॥

( अध तृतीपकरणडि दितीयपपाठकै दिवीपोीकिः ) ।
-आंधानृवौके विहः पवमानः । ङ्‌
भथ दती सीति नितव्ते | तेत पआपमगते उपायुमहपनि
सोमागुपकीप वसव सोरोतीय्वनोता मिम पिते

पषी० अपुर] हृष्णयजुैवीयतेतिंरीयसंरिता १४५

( सवनिरूपण्‌ )

जीणिः वेकि । भातःसवनैः म।५५दिन सवन तृलीयतवने.केतयेकै स्वनरः
ण्ये भवन्ति । सयते सोम एव प्रातःसवने मायाय च न तृती
ऋजीकमेव तत्र।भिषूयते । अतः एव धष्टकाण्डे गायन्याः सोगाहरणकरककि
समाम्नात दुमा दे सवने सभगृलान्पसेने यनमरेन समगृह तदषकभौद्े
सुवः दुकरवती प्रदरततवनंः च माभ्ंदिने च तस्मा ततीवसवन कजीषभभिःः
पुण्कन्ति धीसमिि रि मन्यन्वेःःः इति ।. अथेवं सति साकरः तृती
सवे ककनतो यजमानाप्तत्तवनमकटुम्पन्ति विनाशम्रन्विः । सके. सेिनवि+
त्यस्य तवाश्रयः मवा तस्म सवनं फथं सिष्यतीकि तदुष्यते--अपक्ैर
सुहं हत्व त किनादापत्रे कंविदनमिपुपं सेमा पक्षम्ये तीक्ष्न
यन्द मजञातं निधाक तृतीयसवने वमश्मुरीपिं संसत्याभिकृणुयात्‌ः ॥ वस्िलो
श्िद्- तषु सदीबररीमिदजद्ण्यायसपरे, ।; ेन।ऽभ्यायनेनतदूसदनबद्ि-
म्प्र ्ंदूमुकतं भवि 1 अंद्ना सह्यमिषनं' रता निन्यीहल्पद्नीषर
युक्तमपि भववि । एव॑च सति तत्तथा सति तृदीयसवनेन. स्ट स्ौप्मकनि
सपनि, सोद्यसयमा शयक्तानिः दाक्वन्विः सूयमानसतोमां॒गवस्सत्राति चना
तुत्मवरयाभि, क्तानि मवन्ति। ५

अथानन्तरमाविनेोमन्वयोपिनेषोगमापस्तम्ब आह--“ भसप्श्यन्वो यहा

` मनते दौ समृदानिति-पूतम्दाधवनीयेो दव दधस इति दरोकठरीम्‌ » इति ॥

प्तू

दयैः समृद्धीति । ततर प्थपमन्ेण समुदकपतवमीराबद पलप चाऽ
रोप्य पूतभृदाधवनीयौ स्तुभेते । दौ समरो दितौ विणिकनुयानीषौः
कदाशप्यरष्यन्यौ । तादशवेतो पयमिणाऽ्पवव्े । ततर . दशान्तरं
कूस्योदेरे पादा इव पथा पादसद्शाः उमः समुदमष्ये पपेणीऽभेै
प्मभेक भागच्छति पादप इति तथा पूतमृतद्ानिद्१ र्यते कावि
नेमि इति पयायः । पौ समुद्रमव पूतमदाधवनीयौ पृनरहोराषरूपौ विः}
तयोपस्य्ऽ्यमहरातमकं .जनाः प्रपन्तोऽतिमन्ति उत्तरन्ति । अथान्यं रातिम्‌
षन्तो जना; सेतृसदशेन नरेण ॒साधनेनातियन्ति । उत्तरस्य इनिः
स्पोरिध नी परिभतेऽर्थवस्याऽशवरनीयस्य॒विरोस्विलादपरयन्व ` शृतयुन
ज्यतः। तसम. हविधंनस्य. पररः तिरोभानरि.पृतपतोपश्यतवसनत
शके पमसमणे पपा ारकवादभयोः समृतम, ।, भष

३४५६ ` शरमत्सायणाचायंविरयितभाप्यसमेता- [इतृतीयकाण्द-,
( स्कानिहूपणम्‌ ).
` भादित्यालनी स्तृयवे--एक आदित्यो द द्रप, अहोरात्रे उभे वाससी
कतेऽहस्कापौच्लादेयति । कीरे द्रधसी, सतती साततेनापिच्छेदेन वेपते ।
न्‌ हठो रतभ मध्ये कथिदिच्छेरोऽस्ति । कीदश एक आदित्यः, केरी केश
समानरशियुक्तो विश्वा मुना दिदरान्स्व्ठोकान्छरशिमिभिः प्रकाशमानः ।
उक्तोरवसपोगैष्ये रातिर वस मखिनमहोसपं तु राकरम्‌ । यद राविहूपम-
सितं वं वसानो वर्ते तदा खालरूपं तिरोधाय गच्छति । जथ नर्य
जीणाय। रतरः पशवादुनु्टम तदसितं वतं परित्यज्य वृष्ठमहो्पं धेत इस
मदृते । यथाऽ्यमादित्यः कद्‌ वचित्तिरोहितो भवति कदा्ैदाविमेवत्येवयं
ब्ोणकरशोऽपि हषिानस्याधरतातिरोमूतो वपे । हारिमोजनगह्णाय वसा
तेदेशाद्हिरानीव आ] विभवति । तस्माद्षम।दिष्पसदशा इतर्थः ।
` अथ यस्य सोमयागस्य प्रकरणोकतेभ्पो मन्नेभ्यो विषिम्यशान्पानरिशि--
शसन््ानूविषीथ्न दरंथितुमिदोपानुाक्यकाण्डमारन्धं तममे सोमपाः
पषात प्रसोि-- ॥
"देवा वा इति। देवाः पू॑मसुदपिजपार्थ यक्ते पदयदृङ्गमकृव॑त तत्सव॑भतुरा
भि ज्ञाता तथैवाकु्त । वतो देवाना जपामि सति पुनरपि विचय जयो
प्पे सास्य महायन्त निभ्वितवन्तः । त च महायक्ञमरुरा पणा न जनन्वि
तथा पञ्छलमनुकतवनतः । तैष्वा( पे घा )धिहोपर हुम इति ' बहिः
प्रिव ता रहसि दीक्षाततमकुरवव । यसा सयं प्रतरिष्यति
हरमाद्भयन्तर क्षीपानहपं वरव त्तं पातेति द्रुधषम्‌ । वथा बहिः पौ
माते यज्ञं पसायौम्यन्दरेऽधीपोमीयं पमकृत । तथा वहिदधसंवनिपोग्पं
म प्रस्ापौ्यन्तर्‌ ओंेथं सव पदागकुषैत । ततशवातुमस्यहपे यदेवं
प बहिः परसायान्तः पावसवनमकुवत ।. तथां वरणपरवासान्वहिः प्रसा
(तमीषयदिनं सवनमकुत । वथा पाकोनानिदप च्पम्वकां् बहिः पसार्ा-
सृपीमसवनमकुवेत । तदानीपरुरा दवैः क्रियमाणं यजञमनुक्मेणावगनतु-
शष्ठंसतानीं हिः मरसासरमिहोनादििहुवियंेभान्तिा अन्वस्त गध्यं
सोमयागमनुकमेणानवगतवन्वः । तत ऽवगनतुथक्ताः परसरमिदमनवन्‌- ~

मे देवा अष्वष्या अस्माभिस हिीतुषसक्या अमृवानति । तत्तसमाका-
~
: {कः चः मच्छि" 1९

; ङ, तच्च नाधि" । ९ स. ष. ड, च, श्रेयस" |

करी ° देभतु० ३] कष्णयनुैदीयतेततिरीय हिता । १४५७
( सेमविक्षशिषानम्‌ )
रणान ध्वधन्तेऽनेन सोमयमिनेत्यभ्वरत्वे तस्य सपनम्‌ । ततोऽध्वरानु्ठानोदेवा
विजपिनोऽभवनसुरा् परामृताः । इदानीं सोमया विषत्े--
य एवमिति । अत्र बिनियोगसयहः--
दवावित्यवे्े पूतमतं च[ऽऽवनीमकम्‌ ।
दवे ्रोणकठरो पुष्येम हविह बधितौ ॥
इति भीमत्सायणाचायविरिते माधवीये बेदाथमकाशे रुष्णयनुरहीयं-
पैततरीयसंहिवामाष्ये वृतीपकण्डे द्वितीषपपाठके
द्वितीयोऽनुवाकः ॥ २॥

अथ तुतीया्ट़ दवितीयप्रपाठ त्रतीयोऽनुबाकः ) ।

प्रिभररभिं परिभूरिन्द्र परिभूरविन्वान्देवा्॑-
रिम < सह जंदाव्च॑ेन स न॑ः प्रस्व रँ
गे शं जनाय सेमर्दते सा रानननोष॑ीभ्योऽ-
च्छस्य ते रयिपते सुवी्स्य रायस्पोष्॑य
ददितारः स्याम । तस्यं मे रस्व तस्य॑ ते
भक्षीय तस्यं त इदमृनछरने प्राणायं मे वर्चोदा
वर्च॑से प्वस्वापानायं व्यानाय वाचे ( ३ ४
वकषकरतुभ्यां च्या मे वर्चोदौ वर्चसे पवे-
यार श्रोजायाऽऽ्मनेषङ्गेभ्य वीयाय
विष्णोरिन््रस्यं विभ्व॑षां देवानं जठरमसि
वर्चोदा मे वर्च पवस्व कोऽसि को नाम्‌
कसम तवा काय लो यं ता सोमेनातीतृपं य
त्वा सोमेनामीमदः सुप्रजाः प्रजया भूयास
सुवीरो वीरे छुवचां वचसा सुपोषः पोपभ्वि-
श्वयो मे रूपेभ्यो वर्चोदाः ( २ ) वर्चत

१४५९

श्रीमत्सायणाचार्य॑विरवितभाष्यसमेतां- [इतृतीयकाण्ड->
( सोमविक्षणामिधानम्‌ )

पवस तस्यं मे रास्व तस्य॑ ते भक्षीय तस्य॑
त इदपुण्ंजे । तुपरष्वेक्षितैष वै पाश्रियः
प्रजाप॑तियंजञः परजाप॑तिस्तमेव तपाति स एनं
तो भृत्याऽमि प॑वते अहमवर्चसकामोतकषतेष
वै पारयः प्रजापतिः परजप॑तिस्तमेव तप
यति स एनं तृतो बंस्व्चसेनामि पवत आभ-
यावी ( ६) अकषतैप वै पाजियः प्रजाप॑ति-
ज्ञः प्रजाप॑तिस्तमेव तंपंयति स एनं तृत
आयुषाऽमि पवतेऽभिचरनरेक्तेपधे परियः
भजापतिर्यज्ञ प्रजप॑तिस्तमेव तेरपयति स एनं
तरतः प्रणपूनाभ्पा वायो दक्षकतुभ्यां चश्च
यार श्रोजाभ्यामासनोऽकगेभ्य आदुपोऽन्तरेति
ताजक्त्र ध॑न्वति ( ४)।

( ववि कूपेभ्य। वषोद्‌। आमयावी पश्च॑चत्ारिर्शशचै ) |
इति छष्णय्वधीयतेत्तिरी यसंहिताया तृती पाके
द्वितीयप्रपाठके तृतीयोऽतुवाकः ॥ ६॥
(अथ वरतीयकाण्डे द्वितीयप्रपाठके तृतीयोऽनुवाकः )।

अनुबाके द्वितीये तु सोमागविषिः स्मृतः |

अथ तृतीयानुवाके सोमविक्षणमृच्पते ।

कतः“ परिपूरभिमिति सरवर राजानं प्राणाय म इतयुपार दामपानाय म
व्यानाय म इृतयुपाशयुयनं वाने. भ इतय्दुवायवं दृक्षकरतुम्पां म
इति मैन्वरुणं कक्ष्या भ इति शुकामन्थिनो श्रोनाय म इत्पा्चिनमासने
मृ इत्यामरयणमङ्गे्यो म इत्यक्ध्यमायुषे म इति ध्रुवम्‌ ५ इति, भ्तेजक्ते प
भभ मे वृते मे वीयाय मे वर्चोदा पचे पवत्य; प्रतिन्मतिमाहा-

„ हत्यन्तयमि

¶ी०र्अनु०६] ्ष्णयजुयैदीयतैतिरीयपंदिता | पा

( सोमविक्षणाभिधानम्‌ }
न्योडशिनम्‌ ५ इति, ^ िष्णोजंदसत्ोति प्रोणकृशमिन्दस्येत्याधवनीय
- विषौ देवानामिति पूतभृवं कोऽ को नमिव्याहवनीयम्‌ » इति, भविशभपो
भे स्तेभ्य इति सर्प राजानम्‌ » इति च । व प्रथममनष्टसु-
परिभरूरभिमिति । दे सोम समरं परिभूः परितो व्यावानि। एव.
मिनद विशान्दवाश्च व्पाप्वानसि। मातु ब्रह्मवर्चसेन सह तिष्ठन्तं व्यापवानापि ।
स तं नोऽस्मान्पवस्व सलोषय । है राजनस्मदीयाभ्पो गोजनाधौषधीभ्यः दै
सुल परयच्छ । हे रापेपते धनपते वसरसादादुपमच्छनस्पानुपधवसतस्य सुवीरस्य
शोभनपुबरोपेतस्य पनपोषस्म दृतारो भ्राम । तस्य दूनार्थेनो मम रास भमै
„ देहि । तस्प ताद्रशस्य ते तव रसं भक्षीय कडि परि पियानि । तस्म प्रतिस्य
ते तव प्रसादादिदुमकषिते फटमुनरून उककरपणात्युश्वटे करोमि । जनेन
मेण सव॑ राजानं सामान्पाकरिणवकषते, । उपरितनैसतु मनैस्वत्सापं
सोमं विरेषाकरिणवेक्षते । तेषां मन््ाणां परठसतु-
प्राणायेति । हे उपांदुपात्र घं वर्चोदा बटप्रदोऽसि | वतो भे पाणागौ-
[साय वरचे याय पवस्व मां शोधय । अपानपित्यादविषु पतने मे वचद

बसे पस्यति देषोऽनुपञ्यते । सूते कतन्पन्तयामपत्रादीनि संमोध्य शेषै पूर

यित्वाऽपानयित्याद्यो मन्त्रा योजनीयाः । अपानो निःासोऽपोवृततिः ॥
म्पानो विष्व्वृत्तिः। वाक्पारेदा । दक्षक्रतू पाणापनि । प्पाणो पे वक्‌।भानः
करतुः इति शरुतः । वश्षी भ्रषिदे । जव इुकमन्थिनोादरभोराविति धिव
चनान्ततवं द्योतथितुमनुपज्जमानस्प पनः षः । पोत्रं प्रिदधम्‌ । आला
जीवः । अङ्गानि दस्तपादीनि । आयुः परसिद्ध । वीर्यं सापध्पम्‌ । विष्णो
रिनस्येत्यनयेमच पोजंठरमसत्याधनुषथ्यते । हे द्रोणकटश .त्ं॑विष्णोर्जटर-
मति । अनो बरदूवं वरचे मा पवस्व । एवमाधवनीयपूतमूतोर्मसाविन्स्प
कषां देवानामितयेतौ योज्यौ । हे आहषनीप लवं कोऽ प्रजापति
कूपोऽसति। को है नाम मजपतिरिविशर्यन्तरात्‌। तथा को नाम कः शब्द्तव
नाम सागस्तापकेन सुसहेवृलात्‌ । भतः क परजापतितृश्ये तापेक्े काय
सुखा तवाम । हे आहवनीय यमेवेविधं तां सेमिनातीतृप॑तर्दितवानसि ।
तथायं तवां सोमेनामीमदं ह्ितवानस्मि । अतस्वससादाल्मजया मरत

1 एस.च, पिबति \रस,च. सयते।

५

१४६ श्रीमायणाचाय॑विरवितमाण्यसंमेता- (तृ्ीपकष्डै-
( ( सोभविक्षणाहधानध )
परयो कजाः शोमनम्युकतो मूपा । वरः ुवमोवादिभिः सुवीर; शौभने-
भरीादिुक्तो मूयासम्‌ । वर्धा वटेन सुषा गमनम भपप ।
पोपेनांठेः सुपोषः ोमनततुषटिुक्त मुयासिम्‌। हे सपति सी भे
`विभेभयो स्तेभ्यो मम्‌ पूरवो्तपाणापानारवफटसिदचर्थं वेदास्तं वह मा
शोश्येत्यादि पवत्‌ ।
हवानीमिरिनैमूतितलव पसर. मिव राधिन सोभावक्षणं कमेण विवते-~
ृभपनिति। युमूषमकतुषिच्छनेधयैकःम रेत्यथैः | पाषिपः पत्रिभि
एष सोमः परजपतिखृरूपः । अनेन साध्यो यज्ञोऽी पणापीखसमः । भतीऽ-
नेनवेेेन तमेव पजापति तपति । स च तृष एने यजमानमर्ययमभितः दीष" ॐ
यति । एवम्रष्वपि पोग्पम्‌ ¦ चतुधप्मौये छनभभिवारविषयं वैरिणं शता
„ ही परजापतिः परणादिभ्ोरेति वैरि विथोगपतीतधैः । प चशैरी
तृदानीतेव प्न्वति निपते । अत्र प्राणापानाम्पामित्यनेन सह पौनरुक्तं निष
रथि श्षकतभ्ापरिथस्य पोगकेपभ्पमितरथो म्पाह्परष्यः |
अत्र विनिपेगसंग्रहः--
† अदौ समषिह्पेण परिभूः सोमभीकषते ।
प्रणिदुपादुभनयेषु भे र्नुषज्ये ॥
अपाऽज्तयौकिकं व्यानं शिखां वतिनैवौयेे ।
ृक्षेति भेवावरूणं चक्षः दकं च मन्थिन ॥
भौतरत्याधिनमालाऽऽ्यणमङ्गभ्य उकश्पकम्‌ ।
भ धवं वी पोडिनं विष्णोततु वरोणकुम्मकेम्‌ ॥
इन््रपाधवनायारूपं जटेशेषस्तयोैपोः ।
विभ पूतम॒तं कोऽसि वीकषिताऽऽहवनीयकम्‌ ॥
विभ पशेत्सवैसोमासन्राः सपरशेरिताः ॥
हति शरीमतायणाचायंकिरनिते माधवीये वेदोथपकाते ष्णी
पैतिरीपरहितामाधये तृतीयकाण्डे दवितिपपम्के
तृतीषोऽनुषाकः ॥ ३॥ #

आ)

यीर्भणग्] . छष्णयनुदीयेतिंरीयसहिता । ` = ऋष४१
( सवापसयानिन्तिमिषानम्‌ )
५ ॐ तैत यष्टिकं दितीयप्रपाठके चतुथोऽनुवाकः ) ।
पभभैः स्वस्तिविधिनः स्विस्तिः पटुिंदि,
परिः स्वस्तिः । यत्ति यक्त स्थते
भाऽस्तिन्वे उप॑ हवषयैभेपं मौ चावोपथिवी
हताः स्तावः कलहः सोभ अभिर
देशा उप॑ यक उपमो शोभां उपहवे हयन्ता
जाऽ बेसप्ने भस्य भा रो ध्यादित्या
हनी तिष्ठते यज्ञवै मखः (१) थङगं
वेवि स तेर्दहनस्मां एव नैमस्छेत्य सदः भ्र
संर्पत्यातमनोऽना्ै नभो रुद्रायं सन्ने नैभै-
स्कृत्य भा परीत्या तस्मा एष नैम
सत्य सदः पर सफथामनीऽनीरति भम शन्दरीथ
मर दद्धियं मे धरय भा भिषैधीरितिं
दोत्ीय॑मा्िषमेवैतामृा शस्त इद्यस्य वीयै-
स््ाफाताय यापे (र) देवताः सद्स्यार्ति
माषय.त यस्ता विद्रान्रसपति न सदस्या
विभाति नमोऽ मस्र इत्थहिता चै
वताः सद्स्यातिभाऽयन्ति ता य एवं विदा- `
म््सपाति न सर्दस्यातिभा्नि टे स्थ॑ः िधिरे
सपीषौ भाऽश्हेसस्पातर सौ भा देषो दिभ्या-
दे शदैसंस्पाति वायुरेन्तरिक्षात्‌ ( इ) अभिः
परथिभ्पा यमः पितृभ्यः सर॑स्वती मनुष्येभ्यो
देषीद्वारौमामा संताप्तं नमः सव॑से नमः,

५४६९ भरौमततोषणा९ ` , ता [सृवीमकाण्डै+ -
( स्वया परस्थानमन्त्राभिधानम्‌ }
सदसस्पतये नमः स्ना एरोगाणां च्म
नमे दिवे नम॑ः ४५१५: जदं दैषिपृच्योदत-
सििषठाम्यस्य सद॑ने सीद शाऽस्मसाकतर
उजिवत उदुदतश्च गेषं पातं मां यावाप्रथिवी
अयाहः सवो वे प्रसपन्तम्‌ ( ४ ) पितरोऽनु
भर सर्पन्ति त पएनमीश्वरा दिर्सितोः सद॑ः
्रशषयं दक्षिणार्ध पकषताऽैन्त पितरः पितृ-
मानं यु्माभिरभूयास ^ सुप्रजसो मयां शयं ।
भूयास्तेति तेभ्य॑ः एव नमस्छ्य सदः प्र सूप
त्यत्मनोऽनातवै (५ ) ॥
(मलो बा. अन्वार्षाससन्ं वरपलिथ्याच्च ) ।
इति हृष्णयजुरदीयतेत्तिरीयसंहितायां तुतीयाटके
द्वितीयप्रपाठके चतुरथोऽनुषाकः ॥ ४ ॥
(अयतुतीेका | ५1 'श्थिवाकः )।
कलसः-- “सयः स्वलिरितयर वैदिकृरणानि परास्योपरिष्ते १ इि।, ,
प्स्ु-- ध
स्प्यः स्वस्तिरीति । सः सननरेुः पिषनो भभिषटट्नहतः । ~
सतृणादिच्ेदनहेतः । परदुवृकषादच्छेदनेतुः । तत्रायं रपय स्वासिरविनाशहे-
दुरु । एवमिदरेषपि पोच्यम्‌ । एतैः सथादििर्िप्ना वेरिरी नोऽस्माकं
सिरत । हे सथादपो य्य य्वा यज्ञ हां अतो यश्वः स्थ क्च-
सैपादका भवत । ते यूयं मामलिनयकञ उपद्प्वमनुजानीत ।
कतपः--५ उप मा धवृपरथिवी इवि धावाप्राधेवी उपाऽप्लाव इषि
वहिषमवमानास्तावे कश इति कशं सोम इति सोममभिरित्यभिमुष देवा 8
इति देवानुप यज्ञ इति यज्ञमुप म्‌ होता इति होत्रकानहयेतां हवषनतां हता.
मिषि यथाचिङगं सववानुषनति » इति । एतेषा पसु

रष ०अनु०४] = ष्पाशजब्ठ यिता पयसंहितां । १४६३
( स्फ्थायुपस्थानमन्ताभन्प्छय ५
उप मेति । इमे यावप्राथन्पा मामृष्येां मामनुजानीवाम्‌ । अवमास्तावो
बहिष्पवमानदेशः । अश्र यथायोगमनुर्ङ्कदोवनायोषंशभः भ्रयुक्तः । एवं द्रोणः
करादिषु योग्यम्‌ । वन तव्रोषरन्द््वानुषङ्कधोतनाय प्रयुक्तः । उपह्यतेऽ-
| स्मिनिरयुहवो यजञस्वसिमन्ये प्रशास्ृनाक्षणाच्छं स्वादयो होवका मागुषहष-
न्ताम्‌ । पएतनैर्यथावचज्ञाङ्गमपस्थातव्यम्‌ ।
आहवनीयस्योपस्थानं विधचे-
नमोऽनय इति । नमस्कारामवि मसं यज्ञं हन्तीति मखहा वसे मतरेऽ-
न्ये नमोऽस्तु । दस्य पततादान्मखस्य यरो यज्ञानृष्ठानकीिमृमयीलानोतु 1
अलिन्मन्ने खशब्देन यज्ञ॒ उच्यते । यज्ञमेव सोऽभिस्तद्‌ा हन्ति यदा नम
` स्कारो न कियते । - अतस्तस्मा एव नमरकत्य सद्‌ःप्रापौ सत्यां यजमानशरी-
रस्याऽअर्िनै भवति ।
यदुक्तं सूत्रकारेण“ नमोऽ्सये मखघ्र इराहृवनीयं नभो रदाय मलब
इत्याच नम इन्द्राय मखघ्न इति होत्रीयम्‌ › इति । उप्रतिढत इत्यनुषरते ।
तव्राऽऽह्वनीपोपस्थानं विषायाऽ्र्रसयेप्स्यानं विधत्ते
नमो रुद्रायेति । आभे धिप्गपेऽ्ाध्यतोऽभ्रषखहा सदस्तसम रदाय
नमोऽस्तु । अनथा नमस्कृत्या हे रुद मां परहीत्यनेन मन्तेणाऽऽी्मभनिपुप~
वित । दस्मा इत्यादि पर्ववत्‌ । अय होर्वापस्य भिष्णियस्थोपस्यानं विधसे-
नम इनदरायोति 1 परे्यपोगादोकीयो विन्णियोऽभिरिनदो यन्चबदी
तसे नमोऽ्तु । हे इन मदीयपिनधियं वीरं च मा विनाशय । अनेन मन्ेण
होतीयस्पोपस्थाि सत्यारिषमेव पर थितवान्भवति । सा चाऽथीरिन्िस्य
दीयैस्याविनाशाय संपद्य । उक्तमन्म्रयोपस्यान परांसति- 1
यावै देवता इति। भभिसतरृूपा। मा देवताः सद्ध्यवाध्थदंन-
मामादीना प्रापयन्ति यो यजमानस्ततछतं विदत देवदाः परसपैति नम्रेण
जवेऽतो सुदि पविषशटोऽन्यादि न पराप्नोवि । तसानमोऽ्य शृत्पादीनूतौ-
क्ामन्म्रान्पेत्‌ 1
करप टे स्थः रियर समचा इत द्यावपृथिवी उपतिष्ठे सूर्यं वायुर
भिं यमं सरस्वतीं सदर गमॐ> = "भिति यथालिङ्गं स्व्ानुषनवि }
दति । तवः) मथममः

१४६४ शरीफसत्यणावाय॑विरष्वितमाप्यसण्वा- ।१वृषनन्े-

( स्फयाहप्ानपायशचनक )
डस्य इतिः। हे यागाथ उपस्थारहति पपे सिषे शपि
ामुपथातार भृति समीनी अलुकूठे समो छे स्थः । अत उमां कौ
रीनन्छन्लपंहः पतम्‌ । द्वितीयम्वपाएस्तु-
कु मेदि । यठोककिपिप्ानमणा हतांहसो मा सूरो देवः हु ।
उत्तरमन्वपठस्तु-
वायुरिति । बाय्यभियमसरस्वतीमनवेषु पाविशयनुषञ्जनीयम्‌ । हे द्ारण्पे
देव्यदुपस्थादारे मां युवां मा सतामिति सतापुकतं मा कृतम्‌ ।
नमेः सदत इति । कलपः--“भमः सदसत इति सदी नम सदुकलतय
हि कहाणं नमः रदीना प्रोगाणमितयूतिजो नमो विवि ननः श्थिष्का
कति द्यावएथित्री उपस्थाय » इति ।
दृतीकमूयान्ति पकुष इतीद्माम्नातम्‌ । ऋतिजो यजभानस्व॒सखाफरी-
सकायनिष्पद्कवात्‌ । ते च रसवखव्यापरे पुरतो गच्छन्तीति पुरोगा
कते सकुरश्यानीपायः सखभयेगमिञाय नमः|
कल्य; “भे देपिपषमेध्यायतनात्तणं निरस्य !१ इति ।
ओदुम्बणां दक्षिणभागे यजमामस्या$वनभ्‌ । जव प्र स्रह्मद्‌ भाट
4 अपरः ब्रह्न यनमानायतनम्‌ १ इवि । पडस्तु--
अदे देधिर्ष्येति । धारणसम स्थान दिपिनृश्कोषनतािविकककम्‌ ।
अहियसतृगखषकः । सपरदुषदवकीएिित्‌ । यज्मामामतने सुलभ
हे वृण त्तोऽ्मरयातादरतिष् । योऽ्पः पुरुपोभमताकतरो बाठवदेतद-
स्वस्यान्यस्य. सदन स्थुनिः वि्ठ ।
उद्वत इति । कलः-८ उनिक्व उदुदक्य मेषमितयुषकिशविः '» इति ।
” वे पृरूषा भतो न्य्भूतासे निवन न्यगमूतेषु निषान्दष्य पियश्चनत्त्‌ ।
तानुहषानह्षमद्रषोभस । पेऽपि मत्त उदगवासते परुषा उदन्त उण्ठिते-
पृष्ठम्द्स्प विमानत्वात्‌ । तानप्यहुृद्गेषमुषठ्ष्यो१९ि गम्यासम्‌ ।
पातं मेति । कलः- (पातं मा चाव्राधिवी अदा सृसुपविय गपवि१
`कति । अच्ासिन्धिवते यदिद्महःशब्दवाच्यमप्ष्टोपा्ैणकं उत्मन्सं दे बराक
एथि्यो प्रते तसमनहनि षैकस्यं थथा नं भवति तथा रशदपत्यथः
“ भुकं करेण“ आगन्त पितरः पितृमामिवि मारं श्टेते +
हि तेति कदेदिषते--

म म तन
१: "सत “द

धरां ०रअनु ०५] छष्णयद्येदीगन्तिरीयसं दिता । १४३५
( भक्षमन्त्राभिधानम्‌ )
सदो वा इति । सदः प्रसनवं यजमानमनु पिर पसन्ति ते यजमान
मनभस्छृताः पितरो हत पमवन्बि । अतः सतो दृक्षिणमागमवकेमाण
भामन्तेत्यादिमन्ते पत्‌ । हे पितर आगन्त नः सदः स्थानमागच्छत । भग-
कैवष्माभिरहं पिुमान्मयासं यूं च मया सूभजत्तः शोभनाया भूयास ।
अनेन मन््ेण पितृणां नस्टततवा्जमानस्वाऽभीनं मवति ।
अव विनियोगसंरहः-- 4
सय उत्करे परिक्षिप्त सथं तरवोपतिशवे ।
उप धुमूभी अययेपूप मा इतयनुपन्यवे ॥
आस्ता चेति स्ोत्रदेश करेति द्रोगकुम्भकम्‌ ।
सोमः सोमं चाधिरथिमुप देवेति देववाः ॥
उप यज्ञेति यज्ञ तमुष मेति तु होत्रकान्‌ ।
नमखयविधिः सषटो दे स्थो दमुवौ भेत्‌ ॥
सूरयः सूर्य वायुर्वां पालित्येषोऽनुषथ्यते । “
अर्मः सरेयतान्द द्वारौ सदसो भजेत्‌ ॥
सदे बहला चिदु चैपूरतममश्मिः कमातू ।
अहे तृणं निरस्पोजीत्युर विश्या प्र जपेत्‌ ॥
आमन्व दृक्षिणे पर्येन्मन्धा विंशतिरीरिताः ॥
इति शरीमत्वायणाचायंविरक्िते माधवीये वेदाधेमशारे रष्णयदुरवरीय-
तैत्तिरीयताहितामध्ये तृतीयकाण्डे द्वितीपषाठके
चतुर्धौऽनुवाकः ॥ ४ ॥
( अथ तर्तीये दितीवप्रपाठके पञचनोऽतवाः )
भक्षेहि माऽऽ विंश दीरबाशुलाय॑रोतनु-
त्वाय रायस्मोपांय वर्चसे सुप्रजास्वयिहि
वसो पुरोर्बसो प्रियो भ हदोस्यभ्बनोस््वा
बाह्या सव्यं तृचक्षसे त्वा देव सोभ +
सुचक्षा अवं स्यं मन्द्रमिभरैतिः कुयजञाना
१८६ षं

१४६९ ्रीमत्सयणाचयिराितेमा्यसमेवा- " धमि
भर्वीनर्‌ )
वाग्जषाणा सोम॑स्य पष्यतुं भ्रा स्वदीच्य-
दिंतिरनोंहतङम्णिीं बागपाणा सौभ॑स्य तृष्य
लवं विश्वचपंणे (१ ) रभूर्भयोभू स्वस्ति
मा हरिवणै प्र च॑र कति दक्षाय रायस्पो-
प्य सुवीराय मा मा रोजन्वि-वींभिषो "मा
मे हि विपा षीः । शृष॑णे इ्पायाऽयषे
वर्च॑से | व॑सैमदरणस्य सोमः देवं ते“ मतिविदः
प्रातःसवनस्य गायत्रछठन्दस इन्द्रपीतस्य. नरा-
शश्स॑पीतस्य पितृपीतस्य ` मेधरंमत `उष॑हूत-
स्योष्॑हूतो भेक्ष॑यामि हद्रप॑णस्य “सोम ' देव
ते मतिधिदौ पौध्यदिनस्य सवनस्य॑ तिच
म्द द्द्र॑पीतस्य नराशभस॑पीतस्य ( २ )
पितृषीतस्य मधमत उष॑हृतश्योपंहूतो भक्षयाः
स्याद्यत्र गणस्य सोम देवते.मतिविस्तती-
य॑स्य सव॑नस्य `जंग॑तीछन्दसत ` दनद्रपीतस्य
मेराशासंपीतस्यः पि्ृपीतैस्य ° भंधंमत `उप॑-
हृतस्योपदूतो भक्षयामि । आ प्यायस्व
समैतु ते विश्वत॑ः सोम वृष्णियम्‌ । भवा वाज॑स्य
संगथे । हिनवं ` मे गात्र. हरिवो * गणान्मे
मावि तीतृषः। रिवो मै -सपर्षानुपं ` तिष्व
मा मेऽवाङ्नामिमति (३ ).गाः । -अपाम
-सोम॑मम्तां अपभादंरमं ज्योतिरविदाम. केवा-
म्‌ । किमस्मान्छंणवद्रातिः किम , तिरत
मस्य । यन्म॑ आत्मनो मिन्दाऽरदभिस्तसु-

पष्ट अद्‌ ९५) र्णयनुदैदीयतेविरीयसंदिता । १४६
( मक्षमन्त्ामिधानम्‌ }
नराऽदहांजातवैदा विचर्षणिः । पुन॑रभिश्चक्षरः
दात्पन॒रिन््रो वृहस्पतिः । पुनभ" अश्विना युव
चशुरा ध्॑तमक््योः । इषजुपस्ते देव सोम
स्तुतस्तोमस्य ( ४. ) शस्तोक्थस्य हरिवत
इृनद्॑पीतस्य मधुमत उपंहतस्योषैहूतो भक्ष-
यामि । आपूर्य स्थाऽऽ मां पूरयत प्रजया च
धनैन च ।, एतत्त तत ये च त्वामन्येत्ते
पितामह प्रपितामह येच त्वामन्वत्र पितरो
यथामागे म॑न्दे नमो वः पितरो रसाय नरो
वः पितरः जप्माय नमो वः पितरो जीवाय
नमोवः (५ ) स्वधायैः नश्ते.वः
पितिसे मन्येःनमे। वः पितरो घोराय पितरो
नमो बो य एतस्मिह्टोके स्थ युष्मारस्तेऽनु ए
येऽस्मि्टीके मां तेऽनु य॒एतस्मि्ीकेः स्थ
युयं तेष, बहिंछा भूयास्त ` येऽस्मिहगेऽहं
तेषाः वभिंठो भूयासं प्रजापते न त्वदेतान्यन्यो
विर्वा जातानि परि ता बभूव ( ६) यत्का-
मास्ते जुहुमस्तनन। अस्तु बय स्याम पत॑यो
रयीणाम्‌ -। देवक्तस्येनसोऽवयजनमि मतु-
प्यंठतस्वेनसोऽवयजनमा पि पितृकतस्येन॑सोऽ
वयल॑नमस्यप्सु धोतस्यैः सोम देवते नृभिः
स॒तस्येष्टय॑ज्ञषः स्तुतस्तेंमस्य कास्तोक्थस्व योः
भक्षो अश्वसनिय गोसनिस्तस्य॑ते पितृाभे-

ता

भंक्षछतस्योप॑हतस्योप॑हतो भक्षयामि ( ७) ॥

१४६ धीम॑त्सायणाचा्यंपिरवितमाप्यसमेता- [३वृ्ीपकाण्डे-
( भक्षमन्व्ाभिषानम्‌ )

( विश्ववपैणे तिष्ठन्त इन्॑पीतस्य नराश श्वपीतस्याति स्तृवस्तोमस्य
जीवाप नमे| वः पितरो वभूष चतृश्वलारि\ राच्च ) ।

हा रृष्णयजुर्ेदीयतैत्तिरी यसं हितायां तृतीया्टके
दवितीयपपाठके पथमोऽनुवाकः॥ ५॥
( अथ तुतीयक्ाण्टे द्वितीयप्रपाठके पञ्चमोऽनुवाकः ) 1
सथदुपस्यानम्। पे ते चतर सषीरिताः।

अथ प्म मक्षमा उच्यने ।

कलमः“ भततेहीति भकषपाहियमाणं प्रवक्ष्य ५ इति । प्रस्ु--

भकष मेति । हे भशपोगय सोमरस सं वीर्वायुसादिषिदयधमागच्छ भा
परिश। सृखका रिं देहे रोवनुतम्‌ । हे षतो निवारहेतोऽलान्ासयिवुम गच्छ ।
हे पृरोषसो वासि धनानां मधये पथमं वाविदूलासे हवो मम्‌ वित्तस्व
भिपोऽसि।
अभ्िनोरिति । फलसः-“अधिनोस्वा बाहुभ्या सध्यासमिति प्रतिगृह्णति

हे भक्षाधिनोदवानां भिषजोबौहुम्यां ला सष्यासं गृह्णामि । र

कल्पः“ नुपक्षसं ता देव सोगपेकषपः” इति । पदलतु-

नृचक्षसमिति । दे सोम नृचक्षसं वभे परपति वादृशं वां सुकक्षाः
सष दष्टापवस्येषमेक्षे ।

कल्पः“ बनदािमूिरिति प्रातःसवने सवनिन्ाक्षयति नराश
सपीतस्थेति नाराशश्सान्द्षद्गणस्येति माध्यंदिने सेने सवौनैनधामभकषपति
नराश श्सपतिश्येति नराशन दि्यवदूगणस्येति तृतीयसवने सर्वानिन्ानभ-
क्षयति नराशश्सवीतस्पेति नाराशर्सानपदन्ाग्सुमदूगणात्त्सवानुषज-
तवपयन्य( ई )पतानिन्द्रपतिस्येति यथव बा » इति । ^

अत्र नाराशसनाभकानां वमाना ठकषणं सूवकरव द्दितम्‌--“ मक्ष -
हानाप्याययन्याप्याय्व सेतु त इति ते नारांसाः १ इति । षरढसतु-

षस, ङ्‌, च. देहर" ।

पा ०४अनु ०५] ` छृष्णयजुर्वदीयतेततिरीयसंहिता । ` १४४९
( भकषमस्वामिवानम्‌ ) #
मन्द्राऽभिभूतिरेति । मृखस्थिता वाग्वा सोस्य जुषाणा सोमे तेव
माना तूप्यतु । कीदशी वाक्‌ । मन्दा हेतुः । अमिमूतिर्िष्नानामषिन
भविवी । यज्ञानां केतुः कारणभूता । भद्रार्थ पृनरपि मन्देत्यादिना प्रापे ।
मना हरषहेतुः । स्वाती सृषटु आभिमुख्येन वतमाना । -अदितिरचण्डनीया ।
अनाहवरी्णी । विरःकब्देन पराधान्यालमरम्भो रक्षते । अप्रतिबुब-
पारम्मेत्यथैः । वागित्यादि पूर्वत्‌ । चरषणपो मनुष्पाः । विधे वर्ण्यः
स्मूता यस्यानो विवचपैणिः । तथागरिष हे सोमेदागच्छ । कीदृशः सोमः ।
रोभ्रः शन्तिमौवयित। । मयोभूः सुखस्य भावयिता । तादश; सन्नरयन्वः 1
हे हरिवणं हरिणं स्वाति मा पचर पथा वान्वरूपो विनारो न मवति
तथा मां परविश । किमर्थं कतवादिसिद्धेचेधम्‌ । दक्ष उत्साहः । हे राजन्मा
वोन््युपद्रवेण भा विषीभिषो षररेषेण भा भीषय । हदयपृण्डरीकेऽवस्यितं मनो
हां । तच्च मनस्विपा सदीपया दीण्या मा धीरतां मां कुरु । मनसि
हसारहिति सति वृषादयः सिष्यन्ति । वृषेन्दरिम्‌ । दुष्मो बम्‌ । आयुर
पौयुः। वरैः कान्तिः । हे सोमदेव ते दव दबन्धि पत्मातःतवनं , तस
सेबन्धी यो मधुमन्त इौरपदूतोऽनुक्ञतः, तस्वोपहूतस्पाहमप्युषठपो मक्षपामि |
कीदृशस्य ते । वमुमद्गणस्पाषटसेरूपाका वस्तयो यसिन्गणे सोऽ्यं वदु-
मान्‌ । तथाविधो गणो यस्य तव स तवं वसुमदूगणस्तथाविषस्य । मवि
विदः भ्रदवायुक्तानां यजमानानां मतिं वेत्तीति मिषित्तस्य । कीर
शस्य परावःसवनस्य । गायत्रच्छन्दस वहिष्पवमानाद्धषु मनतेषु गायत्पाष्षं
छन्दो प्य तद्गयत्रच्छ नस्तस्य । इन्दुपीतस्येनदेण पीतः सोमो सिन्ते
बदिन्द्रपीतं तस्य । नराश रंगीतस्य पितृपीदस्येति पदृहये नरादोततचमततमक्षण
एव परयोकतव्यं नान्पेलेकः पक्षः } सव॑ परिवष्यमित्यपरः पृक्षः । नरैः
रस्यन्त इति नादो: मितृिशेषासैः पीतः सोमो यस्तव वंनरादत-
पीते तस्य । अयमेवार्थः पितृपतस्येत्यनेन स्टीकतः । रुदरवदरणस्याऽद्त्य-
वद्रणस्यतेतादपि मनौ पू्दृव्याख्येयौ । तत्रोभयत्र मन्वदिरनषन्यते ।.
कल्मः--“ भक्षिवानाप्यापयन्त्याप्यायस्व समेतु त इति ःते नाराश
साः? इति । पाटस्तु- श
आ प्यायस्वेति । हे सोभ तमाप्यायस्ठ स्व॑दो वरस्व । वे तव

१8७५. भरौमत्सयणतायंतिरविवभा्यसरमेता- [३तृदपकण्यैन
( भक्षमन्वामिधानम्‌ )
कृििपेवीतविततः तेतु सवतः सेगच्छताम्‌। समि वभिस्याकिस्प-ेगथे
सेषभिनिर्िततेःमक
) कृपित मेः गात्राः हरिव इतिः भकषपितराः नाभिदेवभिर
परे इदि ।१२सु--'
दिशनः मे, गिति । -हे हरिवो हरितवण॑ सोम मेगा ममाङ्गमनिरहित्व
पीरक। मदीयारगणत्ुत्राततिमूह्मा पिवति; सोपपतेःतृष्णारहितन्मी
+ कितैः सवै तदिच्छा । भ; तं शिषो मूता सपर्ष्मच्छि़
तपकपसयितेनमीषिनाणानुपतिषस्वः। ` वपमथ । वि मे" मवी
नार्मिमतीतय धमाः गा, अवेदरेण मा निरग्ठेवथैः 1,
कंस सिताणयः' उनेतारं पुरस्टत्यापतीक्षकायन्त्यपाम^ सोममिति
पीपा" ¶ूषि ।
` अतः पूरषताः सरवै" मन्वा.कुपरहानृषाकातूरै व्रणाः । अपाम ेभे-
सवेतु मन्बोऽवपृथाक्गल।दृ5९हि' रलेत्यनुवाकेः प्रत्यरछोे वरुणस्प पाश
पथस्पदिपरिध्न्यः 1 पटलु--'
अपाम सोधैभिि वै एव सोभममाभ तेन पीपिनामृता। देवो भपूमः।
शरोसाधोतैनप मूताथंदैशः । ग्योविरादित्यसहपपद्श्म दवेन्तो 'देकनि-
चादीनाविदीष उन्कैवनैः।। ईंटकानसानरातिः प्रपह्णः रतः किः छणवाकिं
कर्मवि । ` पवस्य भनुष्वशरीरधारिभो या पूर्तिहसा सेभव मु भमु"
वोनेलीक्कि नाम करिष्यति । अथवा धूरमृत, असमद्िषया' हिता ' स्मेव
नष्टा 1 सा ताशी नोऽस्मान्वापतं शतिं किमु वक्तयम्‌] कल्पः
५ यन्म भालने गिन्दाूदिषि मि्दयाऽहवनीयमुषिषनते" एति प्सु
यन्म आलमन.इति। भे मम कृतिजो, यदङ्गमात्मनो गिन्द्‌ूत्छ-
हफन्मद्दिं हिकितममूष्‌, .अभिस्तदङ्ग पुनराहाराहरतु । कीटशोऽभिजौपवेदा
जातमुकतने त्ञ्ि्र ेत्तीति जातवेद. विचपणिस्ततुनः समाधातुं विचक्षणः।
ततैव विकलित प्रान्तरमाह-
पुनराभेरिति । ये यदङ्ग न्यूनं भति तेन॒ यजप्रातव . वशषीपते ।

१ कः "वन्तः अके 1 रख, ऋ "इतेः इ ॥|

भरषा० रजु ०५1 ेष्णयसुधीयतैतिरीयसंहितां । 14४५१
(भक्षमन्त्रामिानम्‌ )
` ५ यज्ञ पराभवन्तं यभमाने[ऽन्‌ मराभवातिः” इतिःश्वन्तरात्‌ "अ भादृकनेरनियं
ङ्गसमापोनेन भजमानाय महमेव वक्षः पुनरत्रवान्‌ ।*थेवनवोः स -
` विथः धकञङ्ग समाधाय मदीयः बक्षः पुनरदसवन्तो । अवपिनो ८युवामष््योभैवी-
` यारोधष्ुशौनसामध्येमाधततम्‌ ।
कसः-“ सवै हारिपोजनं मक्ष्न्ती्यजुषस्ते देव सोम ” पि 1१एस्तु-
इष्टयजुषस्त इति । हे सोम देव वे तव सेमन्धिरसमृषहूरनु्तेिरनकञातोऽहं
-मक्षयामि । कीदरस्य ते, इष्टपजष इष्टस्तधनानि' यागसाधमौनि ` यजैकिबस्व
सोऽयमिश्पनुत्तस्य । स्तृता स्तोमाः साभावृत्तिरक्षणानि स्तोत्रीणि यस्व
सोऽयं स्तृवस्तोमस्तस्य । ` शतन दारितन्युक्थानि ` शस्लोाणि ` चस्प
सोऽयं शस्तोक्यस्तस्य । हरिहरितव्ण; 1 सोऽस्यास्तीति हेरिवास्तस्य 1 शन्वेण
` परीवस्तस्य । मधु माधृधैमस्य सतीति मधुमांसस्य 1 अन्परनुक्(त' उपहूतसलस्य ।
कल्मः--“ भपूथाः स्याऽऽमा पूरयतेदयुच्तरेधाः शेषान्युप्य १, एति |
शेषानवशिष्टान्धानासोममागान्‌ । प्एस्त्‌--
आपूर्या इति । दे धकाः हेोमदेषा युषपृपूा. स्य सवतः ` पर्णाः
स्थिताः । अतो मां प्रजया च धनेन च सर्वदः पूरयत । यन्म आलन
इत्यादयो मन्वा हरिरसि हारियोजन इत्यनुषाकान्तेब्रषटव्याः। ="
कः“ सरवे -स्वं -सं चमसपनुन्यन्ते बीीनुरोडाश्च शकखानुपवपन्वं
एवते तत ये च -तवामविित्येतेः प्रविमन्म्‌ » इति ।
चमसमनून्यन्ते चमससमीपे । षाठस्तु--
^. एतन्ते.ततैति 1 हे तवासमतितरेतसूरोाश्वकठरूप ते तक्षन, मे शान्ये
-लवपरनुगतसवेषामप्येतदलम्‌ । पिवामहेतिमन्वे पे च ,तवामन्वयुत्रामुषङ्गः ।
पमितामहेति मन्ध एतत्त , ¶ति. पूषौनुषक्घः । हे “पितरः सेदरेऽपि. मुप
-कमसिन्कमणि, पथामामं स्वस्तमागानुसदिणः मन्दभ्वं हृष्टा मवत ।
॥ कल्पः“ नमो वः पितरो रसयिति नमस्काराञ्पवि ?.इषि 4 पदसु--
भोः षति + हे-धितरो -यप्पाकेः यो रसः, सारस्तस्मे नमः । एवमृतरम |
शुष्पाय बलाय । जीवायरभीषालने । स्वध. अक्दीहिदातये । मन्ये

१ ख, स्थिता-भवतः। ञ्‌" |

-----

१४७९ श्रीमत्सांयणाचायविरविता्यसमेता- [दतृपीयकाणडे
( भक्षमन््रामिधानम्‌ )
कोषाय । घोराय -रिंक्षमोग्रकयौय । हे पितरो पुष्मभ्पमपरि नमोश्छु ।
ये गयमन्यैः सैतस्मिनितृरोक स्थ ते युध्मानमुवैन्ताम्‌ । ये युयमसिमतीके
स्थते युयं मामनुवद॑ष्वम्‌ । अरवहुभिः सह ये यृयेभतसिनितृरोके स्थ
तेषामन्येषां वसिष्ठा वासयितृतमा यृथं भूपास्त । ये च मनृष्पा असयठीके
, मपा सह स्थितासतेषां मनुष्पाणां व्तितृतमो भूषतम्‌ 1
कल्म“ परज(पते त तदेतानीनि प्राजापत्यपर्चां वितिषठन्ते "१, इति ।
वियुष्य गष्ठेयुरित्य्थः । पएलु--
प्रजापते नेति। हे प्रजानि लदुन्यः कोऽपि पुरुष उत्नानि तान्येषानि
विशवानि न परिवरूष परिष सपो नाम्‌ । प्रिमषः सृषटेर्युषठक्षणम्‌ ।
ुष्टरहारयोः' शक्त हृतयधंः । अवसे तव॒ वये यत्का नुहूम-
स्तकखमस्माकमस्तु । वयं॑धनानां पतः स्थाम । एतत्ते ततेत्पाया
मनवा वामद्य सवितरितपस्दृनुवाकासूरव दव्य; ।
देवदतस्येति । “ देवरूतसथनसोजपजनमाते भनुष्यकतस्मैनसोऽयजन-
मसि पिदृरुसेनसोऽपननमस्यासशतसयैनसोऽयजनमसयन्यक्तस्येनसोऽव-
मजनमस्येनस्‌ एनपोऽयजनमपति स्वहित्याहवनीये पट्‌शकरठान्यम्पाधाय+ इति।
भग्र शकठनामम्पाधतारः सवैऽपि हापियोजनभक्िणः । आलस्ये
श्यादिमन्ध्पं शाखन्तरगतम्‌ । हे श्कठ देवविषये परस्ममिः र्पेन.
` -ह्यावयजनं विनारकभसि । एवं पनुष्पितृभनयेर्पोज्यम्‌ ।
कलः“ भरेण, चालाठपास्तपि वा पर्श्चभमतिनः खं सवे चमर.
समकमेण भक्षयन्यम्स॒ धौदस्य सोम देव त इति » इति । प्रदस्तु--
` अन्म धोतस्येति । हे सोम देव पर्षाटनाभिषवादिविरेषणोपस्य ते संबन्धी
पभो मक्षणमागेोऽधत्तनिरपदो यश्च गोसनिरगोपदस्वदीयस्य तस्य भक्षभागस्य
पितृभिरपि सख्मक्षलेन स्ीडत्येतरेनक्ञतस्यंमन्येरनजञातोऽहमाभ्ागिन
भक्षयामि । देवतस्यपतु धौतस्येतते मना हरिरसीसेतस्दृनृवाकदूषयबरयाम।
अतर विनियोगतः
मक्ष मक्ष्यं() परीकष्ाभर गृहीता नू च वीक्षे ।
मतेति भकषयेतरषा वसुस््रादिमेदतः ॥

.----~

भषा०र्अनु ०५] ष्णयजुवदीयौेत्तिरी यसंदिता । १४७द
( मक्षमन्त्राभिधानम्‌ )
आप्या मक्षितमाप्याय्थ हिन्व ना््याभिमशनम्‌ |
अपाम रुतवाअमूृथं सपायात्थप्रतीक्षणम्‌ ॥
यन्मे पुनर्ेनेदभििशदयाद्ात्योजनम्‌ ।
अपू देयां शेषवाप एतत्ते त्िभिराकषेत्‌ ॥
शुरोडाशाशकाशभूमौ नमश्चमसिनां जपः ।
पजा चमसिनो यान्ति देवषद्ौ समिन्नयम्‌ ॥
अम्तु जिप्रन्वि तच्छेषं दा्िंशतिरिहोदिताः ॥
अय मीमांसा ।

तृतीयाध्यायस्य द्ितीयपदि चिन्ितम्‌---

. ५मक्षेदीत्यनुवाकोऽयं सर्वो मक्षणयोग्युतत ।

रहणदी यथाशिङ्गं विभज्य न्यवतिश्ते ॥
अविवेर्जहणाद्निं भक्षेण निल्िरस्तु सः।
अथीकषितिषु तेष्वेव यथालिङ्ग विभज्यते ॥

-ष्योविष्टोमे हवस्य सोमस्य रेषमक्षणं विहितम्‌--“* अभिपुत्याऽ््वनीये
-हुवा भत्यः प्रेय सदसि भक्ष्यन्ति › इति । त्मिनभक्षणे यहणावेकषणनिग-
रणसम्प्रजरणह््पा अवरो व्यापाराः सन्ति । मन्राश्च भकहीत्याद्यनुवके -इपा-
म्नाहाः । ततर भक्षणं वथा सेक्षाचचदितै न तथा मरहूणावेक्षणनिगरणजरणानि
चोदितानि । न चाविहितेषु मन्ता दिनियोगमरैन्ति । समाख्या तु भक्षानुबाक
इतयेवह्पा मक्षणमवरिप्या 1 तस्मार्रुत्ल्याप्यनुवाकस्य भक्षण एव विनियोग
इति प्रापि व्रृभः-अविहितान्यपि प्रहृणादीन्य्यक्षिप्रानि । तद्ब्पतिरेकेण भक्षण

- सेभवात्‌ । अतस्तेषवप्यनुवाको यथाठिङ्गः विभज्य विनियोक्तव्यः । तत्र मकषेही-
व्यारभ्याशिनोरतवा बाहुभ्या सव्धासमित्यन्तो प्रहणं प्रकाशयति । एहीतवा-
हृवानस्य बाहुभ्यां सी करवाणीत्येतस्व च दीनान्‌ । नृचक्षसं ला देव सोम
सुचक्षा अवख्येषमित्ययं मागोऽवेक्षणे परकाशयति । शोभनचक्षरहृ मनुष्येषु प्र-
ख्याते लामवेकषिफीवेत्यमिधानान्‌ । हिन्व भ गाता इत्यादा मेऽवाङ्नामिमतिं
गां इत्यन्तः सम्यग्जरणं प्रकादायति । माज्रीणनेनाधोभगि . ना मेसविक्रमनिषेषेने

॥ तत्व" । २ ख, घ, ड, च. 'त्याख्यातस्य । ३ स, भ.

१४७४ धीमे्लायणाचायंिरवितमाभ्यसषमता- ` [२पृषीपम-
( भक्षमन्त्ामिवानम्‌ )
च तदवगमात्‌ । नरणं नाधा्तप्तं ते विनाऽपि मक्षणसिदधेरिति सेत्‌ । न।
लरणपय॑नतसयेव साथकंमक्षणलवत्‌ । न च जरणे पुरुप्यापार।भावः। सम्थगुष-
नादिभेकष( जर )णाधत्वात्‌ । मन्दामिमूिरितयादिमेक्षपामीतवन्तो भक्षणं
भरकाशयति । तस्मािङकेन पमास्ां बाधित्वा विभज्य विनियोगः कर्तव्यः ।
वेवेवान्पा्िन्तितम्‌-
५ मनति वसुष्रेति दय द्पगमक्षपो; ।
विभक्तव्यमूतारेषं वृपिसंयुभक्षणे ॥
टिङ्गादिभागो नेवं नो तृषिभेकषणतोऽ्यतः |,
लिङ्गस्यासंभवे वाक्यशेषातसवोऽसतु भक्षणे ॥
मन््ाऽमिमूतिरादितरैषाणा सोभ्य वष्यन्वि्न्तो मगो हया
अरुकिमिभिमवभ्याः सेपरे सेवमानाया जिहायासतृपिं परकाशयति । वसुमद

णसयेत्यादिमक्षमामीत्यन्ते भागे मक्षणपरकाशकः । त्र पू्षदिष्धेन विभज्य .

विनियोग इति वेनमवम्‌ । न सड तृपि्क्षणद्न्यन व्यापारेण नाते । किं
तरः भक्षणानुनिप्पादिनी हि सा । तथा सपि कलिमन्ध्पाप्रि वृ्िपकाशको
भागो विनियुज्येत । ततो दिङ्गेन विर्भयोगासमवाद्धक्षणमन्ववाक्यस्य रेष्>
सतुपिपकादकमागो भविष्यति । उपयुक्तथ तवायं मागसृिसीहिवमक्ष-
पकाशेन पुरुपोतसाहजनकलाव्‌ । वस्मामन्ाहिः सो मक्षणे विनियुष्यते ।
ततरैवान्पचचिन्तिम्‌--
(ृ्रीतस्येति भक्षपन््ंशः किमिदेन्दके ।
. केवलेऽ्यव बोहा सरवतो यथाभवम्‌ ॥
न एव समथैलातूष्णीमिषान्पमक्षणम्‌ ।
ऊहो वाश्येषु ककयेऽयंस्यहो भक्मेदवः ॥
इन्देणं पद्िन्सवने सोमः परीव इतीरणात्‌।
सबनस्थेषु सर्वषु मन्पोऽनूहेन येते ५॥
भक्षीन्मे फदर इन्दुपीतसयववविधः श्रूयेते । तरे्रेण पतिश्च
सोमस्य रेषे मक्षयाभत्यथो मवति । वथा सतपस्य मत्येन्वमदानरेषुमक्षण
एष ८ भन्मो विनियुज्यते, न तु भेवावरुणादिरेषमक्षणे । तस्माद्‌

कः घ. स च भनमि'। २ च, १; ड. प्वसवूहो ॥

।

पपार्रभनु ०५] नयरयजुषैदीयतैततिरीयसंहिता । १४०५
( भक्षमन्तराभिधानप्‌ )
भन्छफमव तद्धक्षणमित्येकः पूर्वपक्षः । इन्दपीतस्येतिपदस्यासमर्थतेऽपि पिता
वरुणपतिस्पेतयवपुहे अति सामर्थ्यं भविष्यति । नन्बमेषयागस्य प्रवि
तात्तस्या्ये वृष्टमिति मन््स्य विकतो सोयैवरौ सूपाय जषटमितयूहः
कित्र । इह तृ कमैक्याजोहं इति वेत्‌ । न । कमभेद इव भेऽ
शक्यलादिति द्वितीयः पूर्वपक्षः । इ््पीतस्येत्यय बहुवरीि्व्पः । सुस्त
समासस्येति सूवेणान्तोदाचतवमसङ्गात्‌ । भघदातै भेदतपदमाम्नातम्‌ । दन्द-
भारिपा्िकं वु स्वव आधयुदाच्तम्‌ । वथा स्ति बहुनी परत्य पू्षदामिति
तेण पूर्वपद षतिस्वरविधानाततमसतं पदमप्यादु्‌ततमेवं संपद्यते । इन्रेण
षतः श्धोमो यस्मिन्सवन इति बिभरहात्सवनप्रते सवनमक्षण एवेति
नियन्मुमसमथत्वात्सवंमक्षण्वनूहेनायं मन्व; पयोक्तन्मः । विष्यं च॒ सवनं
्सिन्वाक्य एवमाम्नातम्‌ प्रातःसवनस्य गापत्रछनदस इन्दुषीतस्येति । तसमा
दन्यः पक्षो राद्ान्तः। `
कतेवान्यचिन्तिवम्‌--
८अदपक्षे षदूहयं तच्चिन्यते न्यायपश्चके ।
हने हतेऽ वच्छे होत्रकैश्वमसस्थिते ॥
सोमोऽभ्युल्नीय देवेभ्यो हृत्वा सेमक्ष्यते वदा ।
दनद न खक्ष्यो उक्यो वा न रेषेऽन्याथैता यवः ॥
उननीत एव सेवद्धो न पूरो देववान्तैः ।
अत इन्दश्य सिद्धचर्थं उक्ष्पोऽसा्षिरः सह » ॥
पूर्वाधिकरणे पोऽयमूहरूपो दवितीयः पव पक्षः, वत्सङ्गात्छलाधिनतास्तेण
स्पायपश्चकेनोहविषयस्विनतयते । भेनवरुणनालणाच्छंतिपोवाद्य कविजो
होवकाः । तेषां चमसाः । पात्तविरेषस्थिताः सोमरताश्चमत्ताः । तेव॑ष-
टकारानुवषट्कारयोहोव्यम्‌ । तेषां चमसतानमिन्ताद्चतुवंपद्करि मथमभिचदो
इतः । अनन्तर चमसस्य हुतशे एनः. सोमान्तरमम्युलीै तेन देवान्तरेभ्यो
होवकां जुद्धवि । तव भेवावरुणो मित्रै वये हवामह इवि मन्वेण मिनावरुणौ
यजाति । नासणाच्छसी--इनदर तला वृषमं वामिति मन्वेणेनं यजति । पवा

१क.घ. ड, ृतता । २. च, एने । देख, च,च्वदे"।४स. क्का
अनुशषदूकारं जु" ।

१४७६ शीमत्सायणाचार्यविरचितमाप्यसयेता- [इदृवीवद्डि-
( पहिमनत्रािधानम्‌ )
भरुतौःयस्थ हि क्षय एति मृनेण मरुतो पजति । एवं हता परथात्सोमोः +
भक्ते । तसिनभकषयणणे मितरावरुणपीतस्येति भन्वर ऊहनीयः । तदानीगिन्‌
भिभाक्णरपतिस्ययेवं मिवावणाभ्यां सह नेच उपरक्षणीयः । कृतैः । रेष"
स्यान्पाथलत्‌ । इन्दवे पुनरभ्युचीतस्य वेन रहेेण सह मिवावरुणाचधैतेः
सतिः दैसयन्दरेवन्यराहित्यासूनरुलीतस्येवान्याधत्वं न पू्शेषस्येति केन ।
उन्लयनकाठे मिवादरुणाधर्योऽयमिविरेकत्पामावात्‌ । प्रदानकठे तु पृ्॑रेषेणं
सहैवं मिज्ावरुणादिभ्यः प्रदिते । तसमादिनबन्धराहितयानेन्दो रक्षणीष्‌
इति परते वृषा मूतकसः । तथास्युलयूनं करिष्यमाणं पोषावरुणा-
हियागाधेमेव । न तृ तस्य पृषौनु्िेनदयागाथैतवं भवति । तस्मादुलनीते पेता 4
रुणादिसेबेन्धः चेष दृ्रसेवन्ध पएवेतयुमयभक्षणे मित्रावरुणादिभिः सहेनदैऽ-
पयपदक्षणीयः । तवान्यच्विन्ितम्‌---
५4 दविदेवेष आदित्यस्थाल्या आमयणामिषाम्‌।
स्थाठीं मापसतवः पात्नविवस्य प्रहणे सति ॥
पद्धकषणे द्वेषः किं सार्थ प्रल्नीवतेन ते ।
उपटक्षया न वा पूरन्यायेनासूपरदक्षणम्‌ ॥
अस्प आम्रयणातपालीवतो नैतस्य विते ।
आकाङ्क्षा पृदवेषु पलीवानेष रक्ते ” ॥ ^ 4
एेवापवादृषो दिदेषत्याः । तेषां शेष आद्वियस्थाठीमागच्छति । पुनरपि
वस्या स्थाल्या जाभ्यणस्यादीमागच्छति । तस्या भभ्रयणस्थात्पा परली-
वतो गृहते । तस्य पात्नीवतस्य भक्षण इ््रवा्वाद्य उपरक्षणीयाः । पर्वा
धिकरणे पथा मिन्नावरुण॑दिमिः सहेन्ध उपलतसदरिति प्रि ब्रमः--
यदुपादपतिणे पाल्मीवतमाम्रयणाद्गृहातीत्यमयणपतस्यापादानलभवणा-
त्तो निःनूतस्थ सोमरसस्य तत्ुबन्धे जञति सति पासालीववविं भरहण
वति । तथा सतयत्यन्तमिलस्य पात्नीवतस्य पूर्दषेष्वाकाङक्षा नापि । पृन-
रभ्युलीतस्तु सोम देन्देषेण, ससषटः । तस्य संसृष्टस्य भक्षणे ` मिवावरुणादून- ॥

स. च. ^तः। इ" ।२ ख. च. तस्य शेषस्य" । ३ सल. च. न्धो" । ४, ,
भ, ढ, च, गृहते । ५ ख, च, "ण मैत्रा" ।
कै

पा भ्दअनु०५] = कृण्णगषुवदीयतेततिरथसिः। = १४४४
( भक्षमन्वाभिधानिष्‌ }
मिवेन्स्यापि सेबन्धो नापीति वैषम्यम्‌ । वसातालीदतभक्षण इन्दरवाादयो
नोषक्षगीयाः । तवैवान्या्चिनतितम्‌-
“८ सह पत्नीवता वष्ट तेग रक्ष्यते न वा ।
सहं ल्ट पिवद्ुकतेदैवलात्सोऽपि रक्षयतः ॥
सतवा ल्टुः स्वान पातृतवमयब्दनात्‌ ।
योदनायाममागरीच्च न देवोऽ्तो न रषये » ॥`
तस्मिनेव पालनीवतग्हे गेषमक्षणमन्त्ेण पलीवता सह तशटास्युषटक्षर
भीयः.। कुतः तवट्रपि वदेवतात्‌ । तच्च होममन््रादवगतम्‌। अघा ३६ प्ली
वाः सजुष तवष्टा सोमं पिव स्वहित्सिन्मन्वे" पलीवन्तनं प्ठा्नेनं
पने सेवोध्य तस्य तष्टा देवेन सह पिवेतयमिधानातातृतिन पतलीव॑त इ
ल्ुसतदेवलयम्‌ । वतः प्तीवचवणटपतस्येतयुपक्षणामिति परति बुमः-भानकषिं
सहावस्थानमातं वषटुः सजूरित्यनेन पदेन मरतीयते, न तु पातृत्वमसंबोपितस्य
ष्टुः पिबत्यनेन सामानधिकरण्यामवात्‌ । न च पातृ्तहमावमाेण पतृत्वमू।
संहेव दशभिः पभौरं बहति गदृभीत्यव पूवराणां देदृतवदशनापूः। भचा
मन्वविधिवखाखष्टदवतातवमिति चे । पालनीषतममरथणादृगृहणातीलतर छष्ट्‌-
रीतेः । वस्मादेदेवता वशा नोषदक्षणीयः । केैवान्यञचिनितम्‌--
^ पलीवन्व्लप्ति शदेवास्तासाद्पेतयमीं ।
र्षा न वा याज्यपेोकतदैक्वादुपरक्षणम्‌ ॥
एकोऽभिथैजमानेन मादितोऽ्ये तु वद्धिना ।
अवोश्नेरेव देवत्वानान्येषामुषरक्षणम्‌ > ॥
तस्येव पत्नीदतग्रहस्य याज्यायामरभिं संमोध्य पलीवनामधारिणसपरा्च-
शदेवान्मादयेत्यमिधीयते-“ पत्नीवव सितं शीश देवाननुष्वधमावह मादयस्व ››
कति । अनुष्धमनुपदानम्‌ । अत्र हूपमानिन सोभरसेन मादनीयतवावरवां
वद्वेवत्वम्‌ । अतस्तेऽपि भक्षणे उक्षणीया इतर चेच । यजमनेन मादुरनीपरष्वाः
भरेव देवताता । अयश्चिशटेवतास्तु वहिना माचन्त इतति न तेषामव देवलम्‌ ।
वस्मानोपटक्षणम्‌ 1 ततरवान्यच्विन्तितम्‌-
स. च. ठ.च. तद्रणे च्षणेन च । स" ९ क. ष. ठ. पभावे तम। २ स. च.
श्मावाञ्ज । ४ स. ध. ङ, च. शवे पत्नी" 1 धव; ङ, शश्यातथाया^। दक.षःङ,
च, तांच देव*।

4
४७८ भौमततापणावार्ुिरवितमाप्समेता- [उतृतीमकाण्
ई ( भक्षमश्रागिषानम्‌ )
¢ सोमस्याश्च हति प्रोकताऽनुवषद्कारदेवता ।
खक्ष न वा देवतालाहकष्या तंशदिलक्षणा ॥
प्रृतो विद्यमानोऽधिरुरेशादकषिवः ।
उदशन्दो रक्षिवोऽतो विरवांवि तत्तथा ” ॥
सोमस्थामे वीहीत्यमुयजतीतिः श्रयते । वथानुवपद्कारस्य मान्रबािकोऽ"
पिदा । न च षय्सिरतामिव वद्विरेवतातम्‌। मन्वे वह्निं संबोध्य सेमपा-
तवामिभानाव । वस्मादधिरक्षणीय इति वेन } प्रृतावलक्षिततात्‌ । देन्व- ,
परमतः परहतिरितरे विषृतिरूपाः । तथा हि-देश्वः सोमो गृहते मीयते च ।
तेनदेषयेव सोमः। अनैचैष सोम एव॒नस्तीति सवै सोमधमां रेतेष्ेव ।
एेन्दा जपमेकाः 1 भमौकाङ्क्षाणां चोदकेन सथ्ेका इति िहृतित्वम्‌ । 4
गर्माणस्े मीयमानस्य च सोपेन्दलमिन्दराय ला वसुमत 'इत्पदिर्महणमन्ना- |
द्वगम्यते. । रस्य प्रतिभूतस्येन्दवमसस्य भक्षणेऽभिरनुवषट्कारदेवो नोप-
क्षितः । कुवः । महण" तदुदेशामावात्‌ । इन्धस्तदषयतवादुमरकषितः । एवं
विृतावप्ुदेदेवानामेवोपरक्षणं न्थास्यम्‌ । तस्माद्धिने प्रक्ष ।
ववान्यच्विन्तितम्‌-
५ अमन्वरष( म क्षमाभित्य रुतवाचिन्वान्तरयम्‌ |
डंहोऽस्ति नो वा सोऽस्यतर विरतौ तस्य संभवात्‌ ॥
सोमेनेति विभ सवयदानेषु समततः ।
अमिकारष्नूहोऽ तैन नि्नवभक्षणम्‌ ५ ॥
उक्तयः पञ्म्यः छृलाविन्तम्पः पू॑स्मिनिधिकरणे ोऽमनन्ेष्यन-
भक्षणमिति पथमः पूः पक्षस्तमेव मनप्ति निधाय पनः ₹ऊतवाचिन्तानां वरम
ममिपीयते । अेनरेुकरीत्या पिरतितेनोहसंमवादसयूह इति वेन । अनै-
नराणं वितित्वास्तमवात्‌ । सोमेन यजतेतयुततिश्ववः सोमः कमणोऽ नं
ठु पदानविरेषस्य कस्यमिवृङ्गम्‌ । स एव च सोमः सर्वपदनिषवभ्यस्पत इति
सवांणि सममघानानि । अत देन्राणापौन््राणा च परहेविविकविभावासम-
. वानास्वोहः । दनय ल वदुमव इत्यादिमन्यो चिङगविषयोऽतु
१ स. देन््रथःसोः। २स.घ. ढ़. च. "गेन त" । ३ ल. च. वये । ऊ" । ४
४क. र, ठ. जहोति। ५ स, ष. ठ च. वितः । ९ स, च, अविकरऽ्यनू" । ७ स.
ष. क. च, "वध्यस्य" | >

भष ° भरु ०५] = हभ्गयजुयैदीयतैततिरीयसंहिता । १४५९
( भक्षमन्त्रामिधानम्‌ )
नैतावता पररुतिविरतिमावः सिष्यति । वसाद्वकषपन्वस्य लिङ्घदिन्दपाभविष-
अतवादन्दष्वपन्तमक्षः । कतेवान्यच्चिन्तिवम्‌-
५ समन््रकममन्् वा स्यदिनद्रभादिमक्षणम्‌ ।
देनदामेऽवीन्दपीततसतभवाचत्समन्वकम्‌ ॥
न प्रानमशरीरस्य युक्तं दानं तु मिश्रितम्‌ ।
मन्ब्रोऽपं तु न िभोहस्तस्मादेतद्मन््कम्‌ ? ॥
यदेतनदाम्नं गृहातीति विहि शेषमक्षणं तवेन््ािम्पां पीतः सोप
इ्देणापि पीतो, भवतीति विज्गेनैव विनिषोगात्समन्नकं भक्षणामिति वेने
वम्‌ । नवमाध्याये वक््यमाणदेवताधिकरणन्यामेनाशरीरस्येनरस्य पानासेम-
वात्‌ । अथ पीतशब्देन दानं विवक्येत वदानीमिन्दराय दत्तः सोम हवि
अन्वयो भवति । न चाव यजमान इन्दभु दरौ रंविन्दाधी
उरि । तस्मादानं मिभविषयं, मन्वस्तु न मिभविषय इत्यमखकम्‌ब
भक्षणम्‌ । अविवान्यञ्चिन्तिग्‌--
देन्वद्निऽपि गायवमातरधुकेऽयवेवैरः ।
छन्दोभिरपि युक्ते स्पादाचो मन्ने वथोकिदः ॥
दयोः समे। बहुर्वहदरिकच्छन्दास्तु न कचित्‌ ।
, नानाछनदरसन्द एव रुवाचिनतेतथमीरिता ॥
सवनरथन्दपीतो के रिलुरवाटनमीक्िम्‌ ।
तेन सरवभनेषु मन्वपाठो यथास्थितः ५ ॥
तस्मिनेव क्षमन्ते गायत्रछन्दस्त इन्दपीतस्येति श्रषंते । गायत्रमेव च्छनो
मस्यति मन्दे समासामिभानादेकच्छन्दोयुकत देने सोमे मक्षणमन्न इति
बेन्मेगम्‌ । बहु्ठन्दोयुकेऽपि बहवीहेः समानलादेवकारं परितपभ्य गाप
छन्दो यस्येतिविमरहसेमवात्‌ । एकच्छन्दस्कस्तु॒ सोमो न कप्य !
शस्मानानाछन्दस्फे सोम देन्पदान एव मन्तो नान्यत्र । वेवं
छत्वादिन्ताजयं समामितम्‌ । द्विविधा छतानिन्तोदूषाटना वु. प्रगेव
सिद्धान्तिना ईशिता ।
^ दल. = गम्‌ र्‌ स. च. ठ. च. आर्थसतः1
प क. लं.प.च. नेन ।

४.

3४८० = श्रीमासायणााथंविरचितमाप्यसमेता- . [र्तपकाण्डे ~
( पृषवुज्यामिधानम्‌ }
- 2 कतिन्ीमततायणावाविरतिते माधवीये वेराथैपकाशे रुष्णयजुेदी-
यततिरीयसहिवामाष्ये तृवीयकाण्डे ` द्वितीषभषाठके
पशवभाश्ुवाकः॥ ५.॥

( अथ, तुतीया्फे द्वितीयप्रपाठके पषटोऽनुवोकः ) ।

महीनां पथौति विग्वेषां देवान तनूकध्यासै-
” मदय शृष॑तीनां अहं पृषतीनां दोऽपि विष्णो-
द॑यमस्येकमिष -विष्णसवाऽन वि चकमे
भतिदन प्तेनं वतां तस्यं मे्स्य॑ वीतस्य
द्रविणमा गंम्यारूयोतिरति वैश्वानरे पूभियै
ग्धं याव॑ती चावांपधिवी ` मंहित्वा यावच
स॒ सिन्ध॑वो वितस्थुः । तार्वन्तमिन् ते (१ )
अहंऽ-सदोरना गरहणाम्यस्तुतप्‌।यत्छंष्गर्करुनः
पृषदान्यपवमूशेच्छरदा अस्यश्मायुकताः सयुथै-
चछवाऽवंगररोचतुम्पादोऽस्य प्राः प्रमाणाः
स्युयतकब्देयन॑मानः-अमा कः स्यान्यरवो वे
६: ` शषदुम्ये पर्बो वापएतस्थं `स्कम्दन्ति `यस्य
-पृषवाण्य स्कन्द॑ति यतपदान्य गाति
प्नेवासमे पुर्॑गदणाति माणो पै ` भृपदान्यं
भाणो वै (र) एतस्थ॑ स्कन्दति यस्य॑ प्रपद्य
स्कन्दति -यतवून्यं ु॑ृहूणाति भाणमेवासमे
ून॑गाति हिरण्यमवधाय ग्रहातयगरत वै हि-
णये माणः धरषकान्यमसूत॑मेवास्प राण दधाति ,

=

प्षा*र्अनु०६्‌] शष्णयजुपैदीयनैत्तिरीयसंहिता । - १४८)
( पषदाज्याभिघानम्‌ )
इातमौनेः भवति शतायुः. पुरुपः इतेद्धिय
` भयुष्येवेद्धिये प्रतिं तिषठत्यश्वमव॑ घ्रापयति प
प्राजापस्यो वा अश्वः प्राजापत्यः प्राणः स्वादे.
वास्मि ` योनेः प्राणं निरमिंमीति वि वा एतस्य॑
यज्ञरिंछयते यस्य पृषदान्यः स्कन्दति वेष्ण-
म्यच पुनंगृहाति यज्ञो वे विष्णयक्तनव यज्ञ
सं त॑नोति (३)॥
(वे पृषदाज्यं पाणो मै योनेः भरणं दरावि्वतिभ ) ।
इति छष्णयजूर्वदीयतेत्तिरीयसंहितायां तृतीयके
द्वितीयप्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः ॥ ६ ॥
( अथ तृतीयकाण्डे दितीयपाके पषोभुषाकः ) । = “" ^
अनुवकि पञ्चमे तु भक्षपन्वा उडितः ।
अथ षे पृष्दाज्यमुष्यते ।
करप्‌ः--“ आज्यथहणकाले चतूर्जहां गृहणाति चत॒पपरति दषन्यान्यमा-
नीय महीनां पयोऽसीति धषद्‌्यधान्थां पगृहीतं पृषदाज्यम्‌? इति । षएलतु-
भद्ठीमामिति। . हे पषदाभ्प लवं महीनां गवां पयोऽपि । विभषा. सर्वषां
देवानां तनूरनि। शरीरास्थरिहेवुलात्‌ । प्रत्य मरुतामतराः ।. अ्यासिभैने
परषवीना, मह्भ्यानीये _लामृष्यासं बधैयामि । तं, प्रषतीनां महोऽते
अहस्थानीयमसि । . विष्णोयंह्य शदयं भिय । दे इष सै
देबौश्यमाण विष्णुयाग गुरुप विचक्रमे विदेषेण सवीरतषान्‌ | अव-
त्न धृतेन दध्ना च तव भतिमाहाल्यं वरषवाम्‌ । रस्य ताद्शस्यषटस्य
देेभयो हवस्य वीतस्य देवैभकषितश्य च यदापि फठमालि वां परत्पागम्या-
दूगष्छतु । तवं भैशवानरे -व्योिरसि वेषां नराणा हितस्य मासकमा ।
ये दुमा भेवतणाम[ गोः शरीरमपि ! जत्य च पच्य
॥ ~|

१४८९ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितमाश्यसमेता- [तृतीयका
( पषदाज्याभिधानय्‌ )
पशनूषाजायंताद्ीषोमीयपदपपाके प्रथने लान्तरि्षाय लेलितस्ादन्‌-
वाकाृदंमये मनो ब्र्यः ` |
कृलयः-- आशीः पतिपस्यावा द्पिधर्मः गृहातयोदुम्बयौ^ सुच्युषसतीये
यावती द्यावाधिी. इति दपि गृहीलाऽभिवायं › इति । प्णल्‌--
याबतीतिः। सप्त सिन्धवः समुद्राः । ते च मागवतस्यः प्चमस्कन्वे सर्थ-
ने--क्षरोदेक्रतोदसूरोदध्षोदषिमण्डोदकषरोददृदोदाः सप जखधयः। हे
श्र धावाप्रथिवी चव्य महिला स्किन महिम्ना यावती यव्त्यौ
यतरिमणि वर्तते । किंच सष्ठ सिन्धवो वा यवद्वितस्थरधवन काठ स्थिता-
स्वावन्तं महं गृहणामि सर्वसिनदेशे सरवसिन्काठे त्वदीयं अरहूजौ सारेण सहा-
स्तूतमविनारिं पथा मवि वथा गृह्णामि 1 साऽय मन्तो यरहपपाढक इन्द
` रुत इत्यसमादनुवाकदूर््व बटन्यः ।
यदुक्तं सू्रकरिण-' ए्षदाज्यं स्कलमाभिमनयायोऽभ्यवहत्य निगि्य सुब
शतमानं हिरण्यं श्च्यवभ।येदं विषणुपैचकरम इत्यनयतषद्‌ण्यं गृहीतवाऽ्ेनाव-
आ्याऽऽयतने तदये › इति । तव पूनबहणं विधत्ते
यत्छष्णरकुन इति।एद्विदंधिकैनदुभिपिणमाषयंएषदा्यम्‌। तस्य पक्षिसर
सपो मूमिपतनेन विनाशे च पुनग्रेहणं प्रायश्चितं तेन प्ुबिनाशो न भववि ।
तदेतसून्यहणं पशुविनाशदे परिहारेण प्रशस्य पाणविनाश्दोषृषरिहिरि+
भागि प्रशंतति-~
भ्राणो बा इति । मरहणप्े हिरण्यस्य पपं ततसरिमाणं च कमेण विषते-
हिरण्यमवधायेति । गृरीवस्य एषदाश्यस्यपृखसशनं विभतत-
अभ्वमवोति । अभ्र्य परणाप्क्िजन्पतात्माणस्व भ॒ त पराणभतृषते-
त्वादिक्तौ पजागरीङृष्टलाभिधानातयोरेकेकप॑ते हति पाणस्य सवकीषयो-
नित्माद्शरानिर्माणं ष्यति
पृषदा्यस्प पुनर्भहणे विष्णो तवं नो अन्तम. इति भन्वं विभतते-
वा दतिः। विष्णो तवं न दति मन्यो जुष्टो बाम हतयनुवकरि, ध्वा.
पात्‌; अपस्तम्बस्य भते त विष्ठारिवि वेष्णवीः। स।.चःयञ्ञते मम्‌

पा, श्भतृग्डी ष्णयसवदीयतेतिरीपसंहिता | १४८३
( स्तुतशचज्नमिषानम्‌ )
महीति पृषदाज्ये स्पाघयवतीति दषिेहे ।
इवं विषणुष्णवी स्यादिह मन्वासयो मताः ॥
इति भीभत्सायौगाचायंविरदिे माधरवयि देदुथभरकाये रू्णपजु-
दीमतत्िरीयसंहितामाप्े तृतीयकाण्डे दितीपमपामके
षष्ठोऽनुवाकः ॥ ६॥

( अथ तृतीया दवतीयप्पाठके सप्तभोऽनुवाकः ) ।

देव॑संपितरेतत्ते भाऽ$ह तत च॑. घुव भ्र
च॑ यज वृहस्पति्वस्ञाऽऽपुष्मत्पा ऋचो भा
गौत ततनपात्ान्नैः सत्या ब॑आक्िषैः सन्तु `
सत्या आकूतय ऋतं च॑ सत्यं च॑ वद्त स्तुत
देवस्यं सवितुः भ॑सवे स्त॒तस्य' स्तुतमस्यूर्जं
मयर स्मतं दुहामा मां स्तुतस्य स्तुतं गभ्या-
च्छख्स्यं शप्‌ (4 ) अस्पर्ण मद्य रान्न
दुहामा मा श्रथ श्नं गं॑म्धादिन्धिषर्यन्तो
वनामहे धृक्षीमहिं प्रजामिषम्‌ । साभ
सत्याऽऽदीरदवेषु भूयाद्रह्मवर्चसं माऽऽ म्याद्‌ ।
यज्ञो ब॑भूव स आः ब॑भूव सं पर ज॑के सवावृधे।
स देवानांमधिंपतिर्ृव सो अस्मा अरि
प्तीन्करोतु वय स्थाम्‌ पत॑यो रयीणाम्‌ ।
य्॒ञोवापे (२) यज्ञपतिं दहे य्ञषतिवां
यज्ञं ईहे स यः स्तैतशशजयोदोहषविदपन्यज॑ति
त यज्ञो हे स षटवा पापीयान्भवति य एनथो-

५

` १४८ श्वमीयणया्थविरेवितमाप्यमैता- [इवीपकाणे-
( सरिसरिषानम्‌ )
दद विदान्यजंे स यञ दहे स दष्ट्वा वसीया-
स्मवति स्तुतस्य स्तुतमस्यूर्जं महा स्तुतं दंहामा
मां स्तुतस्थ सुतं ग॑म्याच्छस्स्यं रुक्मस्य.
मह॑ शं दंहामा मां रलस्य श्तं ग॑न्यादि-
त्यारैष वै सतुतरृखयोयो हस्तं य एवं विद्ान्य-
जेते दह एव य्भिष्ट्वा वसींयान्भवाति(द) ॥
( रसं वै शसं द द्ाषिर्शति ) 1
इति कष्णयजुर्ैदीयतत्तिरीयसंहितायां तृतीयके
` `“ द्वितीयप्रपाठके सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥

( अथ तृतीपकाणडे द्वितीयप्रपाठके सप्तमोनुवाकः ) ।
धषदाज्यं भवेत मन्व दपिपू्गः ।
-जथ सप्तमे सुतर अभिधीयते ।
कत्पः-{जलन्स्तष्यामः परशासवरित्युच्यमान देव सवितते भाहेतनुदूतय
रशरा क्षयाय ता क्षयं जिन्ेलयक्तों सतुतोषे प्रतौति › इति । ¶एसतु--
देष सवितरिति ।, हे शवितदेायमृहता सतोध्वाम शतदा वे बुध
पाह तत्सो तं प्रसुव प्रकपेणानूजञां च वेषि । प्रथन च प्रकरण च यागं नि-

प्पाद्य । हे उद्वारो वृहसपिरेवाहं जरा न पु मनुष्पमात्रः। सोऽहं बो नवी- `

मीति देषः 1 आयुष्प्या ` कचो भा. गत्र ।, आयुस्यानीयो निवौहोऽ-
स्यामृच्यस्वीति आयुष्मती । तस्या कवः सकाशान्ाभगच्छत् अ्ग्ठरो-
चारणे सवृपानाः भवतेत्यथैः । तथा वनृपाततभ्नो मा ग्व । स्तोकस्य
तनूः शरीरमेव कर्व वनु पातीति तनुं सामं । कगक्षरामिन्पकिहिं साम
क्रियते । व्तसिमनयू यमम भवतेति ( गीमाने स्तोत्रे तरो" युष्माकं ततम
न्वन्यो यजमःनविषरथा-आरिषो याः सन्वि ताः सवौः सत्याः सन्तु । पाश्च
भवताभाकूतयः सकृसरपास्ता भमि सत्याः सन्तु । युै मनसं पथां

२७] दष्णधशुदौयतेतिरी संहिता । १४९५
(सवुतशंौभिधानम्‌ }
सरत' । बाया च ` सत्यं वदृ ।. समितुदवस्य परसऽनृक्ञां सत्या स्तुव
सतो पठत ।
कल्यः--“ स्तुतस्य स्तुतमसीति सोतभतुमन्तयते रसेस्म॒रास्षमसीवि
शक्ञपददिमावन्नो वनामहे ` इतयुभयतानुषजति # इतिः । षदल्तु--
स्तुतस्येति । . सध्ये मनवो याजमानः। उद्वातूभिमीयमान हे स्तोत्र तवं
-सतुवस्य सतुतमसत स्तोतस्यापि स्तोमास । स्तोत्रजातावुत्तममसरीपथैः ॥। तादशं
सुतं सतेबरूपं घां महं मदथ दुहां सारं हे । ततः सुतस्य सुतयुते
स्तो भां परत्यागम्पादागच्छतु ।- एवं होतृभिः शस्यमान हे
„ शस. तवं रसस्य शसमस्ि शसजतागुत्तममसि । रे ूषैवत्‌ । युदपोः .
स्तृतशसयोः . प्रसादादिन्दिभाषन्त इच्वियेरविकेडयंकताःः कन्तो “ बनामहे
स्वपिक्षिवफटं मजामे । प्रजां -पृतारदिरूपापिषमनं च रधुशीमरि -“ सपाद
साम्‌: } किंच दयेषु विषयमूतेष भे मदीया यजामीत्ार्श्पाभरति ताः सतपा
भूयात्‌ । बह्वच यज्ञनुष्ठानरूप मां परत्यागम्याद्गच्छबु । उत्तरोचरमि-
अषैतामितयर्थः। इदानीमनुष्टीयमानो यज्ञः सैपूर्णो मवति । स ` यज्ञ आआन-
ब पूनरम्ावृत्तो मवतु । स यज्ञः पकञेऽसाननाटश्वेननष्दृनपति पनातवान्‌।
भत एवासरहे स शक्ञो वावृधे पूनः पुनरनुठनेन बधेताम्‌ ।.स यजञोऽसममि-"
रिन्यमानानां देवानामधिके १रपिता भवतु । स यज्ञोऽसमानप्यधिष्तीनिकमनु-
ष्ानस्प प्राकन्करोतु । वयमपि तस्य यज्ञपुरुषस्य प्रसादादरभीणां यज्ञसाधनानां
धनानां पवयो भेष । `
तदिदमनुम्णं स्तुतशसयोदौह इति वैदिकैः परमाम्येे, वमिने बो पिधत्ते
यज्ञो वा वा इति। अव दोहनं नाम रिक्तीकरग गृ दोग्त्पितर ददशनात्‌ ॥
वथा सतादिबावे--फिं यज्ञे यजमानं रिक्ी करोति फिवा यजमानो बह
मिवि । वव यतो दोहमविदवान्यः कोऽपि दोहनामकमभिमनणमजञात्ा येव वं
षं ज्ञो रकी. करोति । स दष्ट ददद मवति । विदस्‌ पं द्वा
वुसीयानभेवतीति । -यदय्येतदेभिमन्तणं सर्वव सचारि तथाऽपि बहिष्पवमानस्यो-

० १.क. भातः 1

.४८६: = भौमतसायणाचार्यविरपितमाम्पुमेवा- ।पर्पकषठे-
( स्ुतसचचानिधानम्‌ )
बस्वाऽऽ्यश्सस्पय प्रथमभारिलचद्थैस्तोवमन्व ऋतुगरहानुवकातमाक्बठ-
नीयः । शमन्वरयन्ाममहानुवाकादूवं १इनीयः। अत्र विनियोगदंरहः--
दव बहला सौति गाृनसूपस्य यजमानकः ।
सतो शेभर्य शसरय मन््रेच्छरूमितोः ॥
इन्रः" रोषः स॒ णमन्ते मन्वा अत्र परयो मताः॥
शव परथममन्य कषे भा गात तनूपातसाम्न इत्यव कषरामिन्पञ्जकतमा
भानि कः शरीरं रकषन्पीलुकतम्‌ । रोऽपपर्थो नत्रमाभ्यायस्प द्वितीयपादे
-्ीनंतिवः--
भतम पति मुख्यं स्याद्गृणो बा बाहप्ढवः ।
ृल्यमभ्पततुं प्रि गृणो गतिकः स्वः »॥
रथंतरं गायतीत्यादौ यद्वान विहितं वदैतत्सामशब्दर्थं इति प्रतिपादितं
` वतिं ब । तदेतद्रानमृचं परति पानकर्म स्यात्‌ । कुतः । यागपयोगाद्रबहि-
दष्ययनक्राठेऽपि- पटचमानतात्‌ । गुणकम वेदतरीहिपोक्षणादिव्ागपपोगमध्य्‌
एव गरा्तमनषठीमेत । वतो यागाद्महिगानस्य विशवनिदादिवतफठं कल्पनीयम्‌
मध्पकाठनं गानं तु मयाजादिषदुपकारकम्‌ । पस्मानयुर्यमेतन गुणक्मति
रहि दूधन वावद्महिः पठः प्रधानक कृरपपितुं शक्नोति । मूमि-
रथिकरुष्के्िन्ायेन पयोगपादवाय गानाभ्ययनोपपचेः । यथा भूनिराथेको
` रमी रथमाणिरूयाभ्यासं करोति यथा छवः वृष्केहया प्रयोगपाठमं सपा
दृवति तद्त्‌ । नापि मुणकमैते पयोजनाभावाल्भानकमैतव मिति. वाञ्चम्‌ । गानेन
सेस्ेकगरः सतुतिरंभवात्‌। भ्यः सुते एः सुब इति सुपिरेषानात्‌ । `
तस्माद्गक्षराणां सरविरिषटतयदक्षराभिन्यक्तिं प्रयोजनमिति । भदृषस्पाक.
समनीषरलादानं तंकारकम ।
-द्विवपिाभ्यायस्य प्रथमपादे विनितम्‌--
५ भगं शं्तीत्यारौ गृणवोत पषानता ।
दष्ट देवस्मृतिसेनं गुणता स्तोवशखयोः ॥
स्मृतये स्तोतिशस्योषातयोः शरोगथैवाधनम्‌ ।
तेनद्टमुेतयापि प्राधान्ये + सुतेये भतम्‌ ॥
१ ˆ +न्यायमालाकित्तरे ~ + न्यायमासा््रे तु» इतये » इत १ इति, पठः
पसम रक,म. ऊ. 'ादिरस्वतः। ८ । द स. कत वु हिः ।

रषा ०६अनु.७} दष्णगजुरंदौयौ्तिरौयसंदितां | १४८५

( स्तुतश्ाभिधानम्‌ )

व्योतिष्टोम भ्रपवे--““ पगे रसति निष्केवल्यं रंति" आन्यैः स्तुषे
पैः सतुवते ?.इति । प्रडगनिष्केरस्यशानदौ -राक्षविरोषनामनीं । अग्वपृह-
रदौ तु स्तो्वावित्वेन चित्राधिकरणे व्याख्यातौ । अपगीतमनसाभ्या
स्तुतिः शसं, परगीतमन्वसाध्या स्तुतिः स्तो, तयोः स्तुवषखयोगृणकर्मलं
युक्तम्‌ । तुषिमोकबद्द्ा्थलछामात्‌ । १४अमनिषुः मन्ेष्वनुस्मरणेन देवता
संस्कियत इति परति वरूमः--सतोतव्यापौ देवतायाः स्तावकेगुणेः
सोतिरदसतिभालवोवाच्यो््थः । यदि मन्ववाक्यानि( णि ) गृणरमन्धामिधान-
राणि वदा घालवोर्याथैटाभाचछरृतिरनुगृहीवा भविष्यति । यदा तु गृण
द्ररिणानुस्मरणी यदेवताखरूपपका शनपराणिः पन्ववा्यानि( गि ) स्युस्तदा षा
तोमुखं न स्पात्‌ । ठोकेः हि देयदचशुरदामिन् इतयु स्तुतिः पती
यते। तस्प वाक्पस्पे गृणंयन्धपरतवात्‌ । ४ यशु्वदाभिजञो देवदत्स्तमाकार-
बेल्युक्तौ स्तुतिनं भवत्याकारणपरतवेनः वाक्पस्थ गुणरबन्धपरतमावात्‌ ।
तथाऽवापि पढश्मानगुणविशिष्टो यः स देव इत्येष मन्वाक्यानां( णां )
देवताप्रकाशनपरलं तावच्चेरस्यात्‌ ) वतभाऽूदेवं प्कारयेदुेदवं परका-
शयेदितयेव विध्यथपरयवसानाद्धालोगृख्यार्थो बभ्येतं । ततो धास्तुविमबराषितुं
स्तोचरसयोः प्रधानकमतमभ्युपतश्यम्‌ । तव दृष्टं प्रयोजनं नास्तीति चेत्‌
तहप्वेमसतु ॥ ५

शति भरीमत्सायणाचाथौिरनिते माधवीये बेदाथेप्कारे रष्णवगुरदीय-

केविरीयरेहिताभाण्ये ठतीपकाणडे दितीयमपाहके
सुप्मोऽनुवाकः ॥ ७ ॥

* धनुनिज्ञान्तातन्यस्थाने स,-च, पुस्तकषोः.' यक्‌ तु वेर्तसवरूपपरता यश्च
ववी तमानयत्यावौः तन म सुतिपरतीतिः, तस्य चहुर्ववसंबन्धद्गोण देषवतत्वक्पोपरक्ष.
'णपरत्वेन गणरंबन्धपरत्वामावात्‌ ' इति पाठो वति । व 9
. च व गुणदरेणवेरशस्वरूपोपठकषणपरतेन गुः । २ स "तृशति" 1

१४८८ श्रीमत्तावणाचरतिरनितभाष्यमेता- इतीमा

( वरतीयसबनमाध्यंदिनसेवनगतहोभकिशेषमन्त्रामिधानम्‌ )
अथ-ततीयाषटके. दितीयप्रपाठकेऽमोऽनुवाकः ). ।
-पने स्वाहा बटूत्स्वय्ममिगतांय ५
“नमो विष्टम्भाय पर्मणे स्वाहा वदट्सस्वयम॑मि-
` ूर्तय॒ : नम॑ः ` परिथयं जनप्रथनाय स्वाहा
बदूत्स्वयममिगतयिं नम॑ ऊर्जे होत्राणा^ स्वाहा
वटृत््बयमंभिगर्ताय॒ नमः पयसे हो्रांणाई
स्वाहाः बट्‌त्स्वयममिगूतांय न्मः प्रजाप॑तये
मनवे स्वाहा .वरूतस्वयम॑मिगृरताय नभ ऋत. ` 9
` तपाः सवरषाटतस्वाहा वट्तस्व यमभिगर्ताय॒ §
नम॑सम्पन्तार ` होचा मधोंवैतस्यैः यज्ञप॑तिप्र-
" षृ ` एन॑सा ( १ ) आहुः । प्रजा निर्भक्ता
अनुतप्य्माना मधग्यौं स्तोकावप्‌ तौ रराध ।
: सु नस्ताभ्या६ सृजतु विश्वकर्मा घोरा ऋषयो
नमो अस्वेभ्यः । चक्ष एषां मन॑सश्च सधौ ; ; : <, श
बृहस्पतये महि पमनम । नमो विश्वकर्मणे +
पत ॐ पालस्माननन्यानसोंमपान्मन्ंमानः ।
भराय विद्रनमरे ने .धीर्‌ पन॑शचहतोम्मिं
भृ षाम्‌ । तं विश्वकर्मन्‌ (२) प्र संवा
स्वस्तये ये भक्षयन्तो न वशन्यातरहः । यान-
अयोऽनवतप्यन्त धिष्णिया इयं तेष।मवया
इरे सिट नस्तां णोत वि्वकां।
पिहिम्यों अमि थे नो अर्वन्यजटतोः ; , ` +
यक्कामाः सदेवा अकामा वो दक्षिणां न
नींमिम मा नस्तस्मादेनसः -पापयिष्ट 1 यावृभ्लो ` -

पषा जनुन८| छप्णयजुवदीपतेत्तिरीयसटिता ।
( वरतीयसवनमाध्यंविनसवनगतहेमनिशेषमन्तामिधानम्‌ )}

=

(1

वै सदस्यास्ते सै दक्षिण्यासतभ्यो य। दक्षिणां
न (३) नयेदेभ्यो व॒हच्येत यदश्वकमणानिं
जुहोति सदृस्यानेव तत््ींगात्यस्मे देवासो
वपुषे चिकित्सत यभाक्धिरारदप॑ती वामं
पूमान्पृजो जायते विन्दते षैस्वथ विष्वं अरपा
एधते गरहः । आदय दप॑ती बामम॑श्नृता
मरो राय॑ः सचता समोकसा । य आऽ
चत्र कुर्या सदेन याम॒नम॑तिं जहातु
सः । सिरी ( ४) पीर्यस्य भाया
पर्वन: पुत्रा अष्शांसों अस्प । सुहेजांनि्ः
सुंमसस्यमांन इन्द्रपाऽपरिरर संह कुम्भ्पाऽ-
दाति । आक्षी्म ऊर्जनृत सुपरनास्तामिष
दधातु द्रविण< सव॑चंसम्‌ । संजयन्धेांणि
सह॑साऽ्हमिन्र छृण्वानो अन्या अधरान्‌"
पत्नान्‌ । भरतमेसि भूते मा धा पृख॑मति पुस
भूयासं यावाप्थिषीम्यां त्वा परि ग््णामि
विश्वै"तवादेवा वैश्वानराः (५) प्र च्याव-
यन्तु दिवि" देधान्दशहीन्तरिकि वाधि
पृथिव्यां पारथिवानछवं परवेणं हृविपांऽ सोम॑
नयामसि । यथां नः सवैमिज्जम॑दयक्ष्मर सु-
मना असत्‌ यथां न इन्र इदः केषलीः
सवाः सथन: कर॑त्‌ । यथां नः सवां इदि"
सोऽस्माकं केवेलीरसंन्‌ ( ५} ॥

१४५९

३४६९० शीमत्सायणाच्थविरधितमाम्यसमेता- [\ीपकाण्े~
८ हतीयसवनमाध्यदिनेसेवनगतहोमाविरोषमन्वािधानम्‌ )
(नल विभकयो दिना न सरी पेधानरा॑तवरि्सच्ं ) |
इति हृष्णयलुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहितायां तृतीयके
द्वितीयप्रपाडकेऽढमोऽनवाकः ॥ < ॥
(अथ तृतीयकाण्डे दिरीयपाठकेछमोऽनुवाकः )\
मसूतिमन्वणं भोक्त सपमे स्तुदरासो; ।
अथा्टम तृतीयसवनगता माध्यंदिनसवनगता हेभविरेषभन्ा उच्वन्ते ।
कृल्पः-“ अथ चमसाञ्जुहे(ति श्येनाय पत्वने स्वाहेति वषटृश्पे जुहोति
बदस्वभममिगूताय नमः स्देतयुकषदर्ते , एवृतरः प्रचरयेतावनानापषैण
भननेण वपटूरूपे दषट्रते शहोतु्तरेणानृवषटृश्पे '› इवि । पएसतु--
दयेनाय पत्वन इति । शयेनरूपीय पतनरोठाय दन्द ऋमुभिः › शवनया
यन्ययो प्रतिपधयाय देवाय स्वाहा हवमि:भसतु ।वट्‌शम्दोऽवयमित्पलिनरथ ववे ।
स्येव सोमपा गनतमूधतः स्वयमौिगूर्ोऽवश्यं॑स्यमभिगूर्ताष नपोऽ्सु ।
विष्टम्भाय रिषम्भपितरे शत्रूणां विनाशपितरे धणे धरकयास्मकं पोषकयिन्दा-
करुणा सुतपा याज्य प्रसवाय देवाय साहम्‌ । प्रमे परितो धार-
यिन जनरथनाय जनानां पर्पापनवेन्दशच सोः पिवतमिति याज्यया प्रविषा-
चाय खातम्‌ । हेवागां होमकृणामूजं ऊपृपायानमशषाऽभे। वहन्तु सयं
हति याज्यया परिपायाय स्ाह्तम्‌ । होवाणां होमकतणां पयते क्षीरपदा-
समवे भः सुहवा हि याज्यया प्रतिपरा्याय साप्‌ । प्रजापतये परजानां
परारकाय, मनेऽ्मामिरैन्त्याय ^ इन्दादिष्ण्‌ विविम्‌ ? इति पाण्य
भदिषाचयाय सुम्‌ । दे ऋवपाः रत्यपाठक हे सषवौट्‌ स्वगपापक
ऋतमससदीवे ञ्ञ पाडयेति यषः । तसे तुभ्यं स्तोममरैत इति वाज्यया
अतिपाद्याय स्वाहुतम्‌ । व एते पर्थितपाच्याहेमाः ।
कलः--“ वुंयन्वार होषा इतिं सवान्हवा कति » .हति । प्सु
तम. रत. प. ठ. च. तेनु १ स. ड च. तीरेण" ,
व. पुष। ४

पारम्‌] = द्णयचदोयोत्तिरीपसंका । 1६९
( तती यसवनमाध्यंदिनसवनगतहोमविशेषमन्त्राभषानम्‌ ) ॥ य

तृम्पन्तामिति । होता मभेतस्येति टूषमाना देवा धुरेण पुवेन दृष्वनु |
। व एवे मन््रातृमीषसयनगताः कंद चन स्वरीरित्यसमादनुवाकादूव बटमपाः ।

कलः -“ज्ञपतिमूषय एनसाऽसहुरियाभ््यि प वेकृमेगानि हवा »
हति । वव परथमामृचमाह--

यज्ञपतिग्रषय इति । यदा परजाः सवा निका अनरहिा अनुव्यमाना
भवन्ति तदानीं यज्ञपतिमेनसा सेयक्तमूषयः सर्वऽप्याहुः । यज्तपत्यपराधादेव
वृ्टवाचचभवे सत्यनामा परजानाभनुतापो ज।पते । कोऽयं यज्पतेरपराष हवि
वदुच्पते--मधुवसन्रव्संबन्धिनो चेव शालमासौ मधब्यौ स्तोकौ ग्योषि ~
होमाृष्टनेन सोहं बोग्यौ । तादरमोमासयोरनुष्ानमचत्वा तौ मासो पत्यं
ज्ञपतिरपरराध, अनेनापरपिन पपी यजमान इत्यृषय आहुः । भवोऽयं वित्र
कमं नोऽसन्यजञपतीसताम्ां माभ्यां सेगरजतु । यथा तयोमासबोम्यौ -
विष्टोममनुविंहामस्तथा पररयत्विम्थः.। अथ द्वितीयामाह--

षोरा ऊषष इति । पूर्वोक्ता ऋषयस्ते घोरा उमा अस्मदुपरापमन्वष्प
पपीपानषमिति जनानामगे निन्दकलतवात्‌ । अत एम्य कपिम्यो नमोऽस्तु नम-
करिण शान्ताः सन्तोऽस्मान्मा निन्दन्ु । . एषामृषीणां वक्षषोऽस्माकं मनसश्च
सपो सेभाननिमिते बृहस्पतये नमोऽस्तु । कषयो यथाऽसान्समनुभरहेण कटा-
क्षेण बौक्षन्ते वयं च यथा कर्मनुष्टनिनापराषरहिताः सन्तो मनसा मि कृ
स्त्ाऽपं वृहसपिनुगृहणातु । महि पदृ्युभदित्येतानि भणि नमरशमदस्व
विरेषणानिं । नमस्कारोऽयमषटङ्गोयेततलान्महा्‌ । तदनुमहपयंन्तमूतादनामाषा-
दषं नमस्कारः सीदतीति सत्‌ । भकिरेनात्यन्तमा विमुपेतवादूबुमत्‌ । बिश्रषि-
पथं कमं सृष्टवादिरूपं यस्यासौ वि्कमौ भरजापरिस्समे नमो्सु । ल ङ
जञोऽपि विश्वकंमाऽस्ाननुष्ठानपववैनेन पातु । अथ तृतीबामाह-

अनन्षानेति । हे विश्रकमेननन्यास्वदृन्यतिरेकेण गयन्तररहिवानला-
न्तोमषान्मन्यमानोऽसोमपानप्येते सोमपा इत्येवानुमहं कुरवन्पतुमहैती( सी `वि
केष: । तत्र दृष्टान्तः- पराणस्य विदरान्ध्मरे न भीर हति । बथा रोके षीरः
वरूपः प्रकीयस्य पणस्पाऽभदं विदन्समेरे न युं शम करुणमा वं षावि
तदत्‌ । भयं यजमानः प्मादास्यादिकारिणा तमोगुणेन वृतः सेषागृषीमा-

द रीमलायणोचोयिविरवितमाप्यसमैता- : [इक्क
( ततीयसवनमाभ्यदिनसवनगतहोमविरेषमन्त्राभिषानुप्‌ )
षी महि चवान्महान्तमपराधं छृतवान्‌ । दमपराधिनं परञ्च तस्ादिमराभ खक ~
पणं मदय । किपरभं स्वस्तये विनाशराहित्याय । अथ चतुर्थानह-

य भक्षयस्त इमि । ये यष्टारो भक्षयन्तो न -भक्षयस्त कव वदि थना
स्यनु पूमितदन्तो यज्मिकष्िभ धनमजंधिता अजञदतैवःमोगाथ तृरीए
चव इत्यथः । पिष्णथातवािनोऽपरयो पानचवतप्यनवाहो छता शन्ति '
.तदिषे सदै छतः । तेषां षणा मा दुरिषष्ठो यागो यागरप्रपरसदे-
नम्र तस्या अवया विनारयिग्री मेपिशिवागस्ता पिटं नोऽसक्क कां
सिषं करोतु । अथ पश्चपीमाह- -

नमः पित्भ्य इति । ये नेऽस्मानम्यर्पनाभिषटयेये परषन्ि ते यङ्ग
कारपितारोऽस्ाकं यज्ञं कामयमानाः सुदेवाः सृष्ट चोत्मानास्ताहृशा हे पितरो
वये प्रमादाटस्यादीषिरकामा यज्ञं कनुमिच्छारहिवाः सन्तो वो युष्मभ्य दक्षिणां

क्षणोपटक्ितं यङं.न नीनिम नेव नीतवन्तेसस्मादेनसोऽसमान्मा प्रपापिषट तेन
प्मिनासान्पापिष्ठाना कुरुत । तैरमनहोमं विधते-

यावन्तो वा इति । क्तसमार्पा दरह्टुमागत्यावस्थिक्त ये बाहमणस्ते से
"दकषिणाहासेवामदनिन पापं तजिवारणाव यथोक्तनि ैशरकर्मणानि चुहषात्‌ ।
ये च हम ऋविग्दक्षणानन्वरमावीति छवा तन्मना उदु स्यं जातवेदस
मित्पस्यवसताने दषव्याः

, कलः--पृतमृमो विख उदीचीनदशं भवित दित्य तस्मिन्यजपरात्नः पष
स्तालत्यह्तिष्टन्सह पल्पाऽऽरिरमत्रनयत्स्मे देवासो वुपृवे पिितसेति ज्त-
जरमिः? द्री ॥

आशिररब्ेन मथितं दध्यमिीयते । आश्र पल्प्रादिरं मधिद्ेति हू्र-

„ करेणोकतवात्‌ । तत प्रथमाधा कवः पटस्तु--
अस्मे देवास इति । देवासो टे देषा अप्त अस्माकं वे उरीाष
ि,कःएत । अस्माकं रारीरं यथा पप्राहितं भवति पथा कृत्यैः । यक्षीरं
` दोहनपतस्थमेवक्षादविक्षपेणा वनी मवि ताह दधि रेकान्वारीः बनि
भीयते । विदित्साविरेषं पष्य दूषी पललीयजमूनावाशिरा दध्ना यं वम
` सौन्दयंमनुतस्तेन छदा पुमाम्‌ पूत्रो जापते वसु च विन्दते । अथापि बे विश्र
एवत्सवन्धिनः सर्वऽरपा ज्ञानयन्तः । एतस्य गृह एधे । अथ द्विवीयामाह-
छ १ स. स्येनापदवन्‌

2.

गनीनीदु८) -एनणावसोतीतरीतितीता हिति = ॐ
आदायेति । आीरदीपा, आशिरं परोक्तं दवि दव दिपो |
तादृषी दती वोममश्तां कल्पाणं प्रूुतान्‌ । कीस्यो कशत । कविते
सुम्पगोो पयोस्तौ समोकसौ । दविकगृद्ासिनापित्यथेः अरिशि द्सारहिवः।
पलीयुक्तो -यजभानो राधो धनानि सचतां सववैतु परामोविष्य्थैः। यो
य॒जकान्‌ इष्टेन सह पीत्या युफो अ्ामनाधारमूते तमे रेद्ेपे सधरोरदपिमावं
शापं -सम्पत्कषीरं कुर्या सपर्यन घटेने(ऽऽति वस्सर्वतः सिक्वान्स पलपात्रो
शृं रेत दुंद जहातु । अथ तृतीयपराह--
सर्पिर्यीवीति । भस्य यजपरानस् नाया नुया ज्िकण्ठा कोप.
स्कन्ुकता वति पुर्वया अद्तु । अस्स सतनशक् पुताः पूविनः
पषटसवाङ्गा अशासः कदाचिदपि व्याध्यादि नितकाश्वरहत्‌ः नु । श्रो
नन्तः सुपानः पोते तलं तिचछरनित्रपार शं क्का
हायां इततपतश्ः । तसमा अस्मान जोति पास ।
कीरो न्मातः \ नदाः तह्त्विता दाया अ हन्ति ।
सि नक्नति जानापि हल्रसििसपप्ः । भथ चूरीिह्ल ¢
आक्खीम इति ॥ ककासनतोसयमाकीःतन्वः मदनु । कम
'माशीयैनेय पाथना भतन दका पक प्सन्‌ । प्यपितषः॥ इमि
`, सुषनस्यं शोमनामसलमिपसतनं यतिभ सर्वते उरसं "द्रुः ।
-जहं कत्मसादाततेकाणि पेरितिगसयीनि सह मखेन (जतत भक्सन -
-न्यान्तपत्कविरिणोऽधसन्हम्वानोऽस्मङृक्ावासिपिः क्णो मूषासम्‌ ।: भऽ
कि( शी )रदनयनस्य॒तृवीयसवनगतानिप्रशषिलमिते सन्साः कदा चन
वापमच्चेत्यनयोरतुषाकपोखचे अशन्फाः ॥
कलमः-धमूतभि मूते मा घा इति पत्मस्थाता प्ठवमेरं” इति । पलु
भूतमस्तीति 4 हे ण्व भूमि नितयसिद्सहूपमति पूते नित्मतिदे से
सर्गादौ परमासनिवा मू भा मां स्थाप परिष पुलपृति सवषु हष मरूपोऽति ।
५ भयुवां एतय पृदषुवः ” इति श्रतेः । भतस्वच्नादानृलं पूमां
समेषां मुरूपो भूप्प्र ।
१. च. "षे न्रे" । रज्ञ, " ठत चाति ˆ । प क, भ. ङ. "हिरव. ।

४४९६ = भौमततीयणचायंविरवितभाप्यप्रमेवा- [पर्गपडण्डे-
( हृतीवस्वनमाध्यंेनवनगतहोभावरोषमन्तागिषानम्‌ )
' :; चावापराथिषीम्यामिति ।. कसः--“ दयावएथिवीम्यां ता परिगृहामी- `
` ्यञ्ञिना रिग » इति । हे रुव धावापृथिवीसदःम्वापक्ञस्पुराभ्यां
लां खी करोमिः।
कलः--५ विथ त्वा देवौ धैशधनराः पच्यवयनिवापि हुं प्रध्याय
श्वि । प्द्सतु--
विश्वे त्वेति । हे धव पैधानरा विषां नराणां हिवकारितेन स॑वन्धिनः
सव देवास्वां पष्यावयन्त्‌ स्वस्थानाचाखपन्तु । लं च दिवि देवान्टगि
कुरु । अन्तरिते बया पक्षिणो ढी कृरु । पथ्यां पवैतादीन्हदी
करु । न तृ तदीषेन चठनेन स॑ जगच्चाठप ।
कलपः--भूषं प्रवेणेति पुरस्तासत्यङृडासीनो होतृचमतते धुवमबनयति १
शति । पण्लु--
भरे ध्रुवेणेति । वयं शरषेण हरिपेदानीमवनीयमानेन स्र्वस्थादीगतेन सोमरतेन
` भू हेतृचमूते स्थितं भ्रव सोममवनयामाक्ते अभस्तानषमस्तस्योषरि लां
सिञ्वाम हत्ये; । यथा येन प्रकारेण नोऽस्माकं सवमिनगत्सवमेव जङ्गमं
गदादिकेमयश्यं रोगरहिते सुमनाः गोमनमनस्कमसद्धवेत्‌ । यथा च नोऽस्माकं
विशः परनाः सवा अपि फेवटी रोगरहिताः समनसोऽनुकृटमनसभेन्दः ` करदिः
शव कूात्‌ । पथा च नोऽस्माकं स्वा इदिशो दिवरिनपः सवां शव पना
जीना स्मुरिति शेषः । किंचासमाकं केवरीरसन साधारण्येन वर्तेरन्‌ । कथे.
वत्सरं तिभ्यवि तथा होतृमसेऽनयमीति पूंमान्यपः | त एते मन्त्रा बृहसवि-
सुतस्य हरिरसीत्यनयोरनुगाकपोरषष्ये दम्या । अत्र विनिषोगत्रह--
वेना तृतीयसवने स्भिशवमसाहुिः ।
बपदकते न््रहोमो यडित्यनुवषट्कते ॥
तन्वां सर्वषमसानटरवा जपति मध्यमे ।
से पेशकपौरूयहोमा मनवस्तु ¶अभिः ॥
यज्ञ-वोरा-अनन्या-ये मक्षयन्तो-नमः पिभिः
पतमरत्यारिरं वस्मे किपेन्मन्वचनुषटयात्‌ ॥
भूतं ष्ठवमयकषेत प्रतिप्रस्थातृ तत्‌ ।
चावाऽ्लटौ गृहीत्वा विभ होतृषमैते नयेत्‌ ॥
१ स, प्रच्यावयति। २ स, ष, च, "मरन्‌ ।

पौ मु ०६] = कष्णयजुवैदीयतेतिरीयसंहिता । १९य्‌
( प्रतिगरानन्तरमावरिमन्त्राभिधानम्‌ }
पवमेकी करोत्यत्र मन्तान्तोऽस्नितीरितः
अष्टमे सनुवकेऽस्मिन्ाविंशतिरीरिताः ॥
इति श्रीमत्सायणाचार्यविर्िते माधवीये बेदाथमकारे छष्णयरर्ेदीय-
तैतिरीयतताहितामाध्ये तृतीयकाण्डे द्वितीयपषाढकेऽ-
एमोऽनुवाकः ॥ ८ ॥
( अय तुतीया्टके द्वितीयप्रपाठके नवमोऽनुवाकः) ।
यद्वै होतौऽष्वभुमभ्याह्वयते वञजमेनममि
भ्र वर्तयत्युक्थ॑रा इत्यह प्रातःसवनं प्रतिगीयं
जीण्येताभ्यक्षरौणि त्रिपद मायी गायत्रं
भौतः सवने ग यन्नेव प्रातःसवने वजमन्त-
त्त उक्थं वाचीत्याह मादिन्‌ ९ स्वनं प्रति-
गीं चत्वार्यतान्क्षरांणि चतुष्पदा निष्पत
्ुमे माण्यंदिनर सव॑नं व्िष्टुमैव माध्यंदिने
सवने वज॑मन्तधत्ते ( १ ) उक्थं वाचीनदराये-
स्याह तृतीयसवनं ्रतिभीयं सपैतान्यक्षरणि
ससपदा इक्षरी साकरो वजो वजैणेव ततीय
सवने वज॑भन्तरथते बह्मवादिनों वदन्ति प्र तवा
अवुः स्यायो य॑यासषनं प॑तिगिरे छन्दारि
संपादयेततेजः प्रातःसवन आत्मन्देतिन्धियं
भाष्यैदिने सर्वने पञ्च भस्तंतीयसवन इत्यक्थशा
इत्यौह्‌ ` प्रातःसवने प्रतिमीयं नीण्येतान्य॑ष-
शंणि (२ ) निषदं गायत्री गाय॒त्रं प्रातः
सवनं प्रातःसवन एव प्रतिगरे छन्दासि सं
पुर्व न = द ~ लो व

1

॥

.११

भौमास्णायंतिरयितभाप्यसमेता- [दकरण
( परतिभरानन्तरभाविभन्वान्भषानयः)

पाद्यरपयौतरखो केः गौत तर्ज: प्री्तीसवनं
तेज एव प्र्िशतथनं यनव" उक्थ वी
त्यौ मध्येन संथैनं प्रियः च्विः
तनवरौणि, दो मिषति मोधयैदि

नर सथन माध्यंदिन एवं सरन प्रतिगरे छ

न्दम सं पाद्यत्ययों इन्धियं वे बिष्ठगि-

द्धिः मौध्वंदिन्‌&. सर्वमम्‌ ( ३) इद्द्िमेव
मध्वे सर्थम'आतर्वत्ं उकं वाचीशद्रा-
केशवी तृतीधस॑वनं प्ररि सपितान्यक्षसीि
सुपदा राकैते होकर पवो जमती
वनैव एवमतिगरि छन्द रसिया
लो पशवो वेजंगती पवसवन वश
गेवे त॑वीयसवनं आत्मने यदे हेत्व
म्॑ाहयं आन्यंमस्मिन्दधाति' तकन (४ )
अपहनीत पुराऽस्यं संचरा आं वेवीर-
जरसा -मोदं इवते पर्याहियति" तेनैष तवैष
हृते यथा वा आयतां प्रतीक्षत एवमैषव्ः परति -
गुह परीत, यद॑मि्तगणीयाकतथाऽऽतया
सं्छते ताहिगेवः तयदधृवास्ठुष्यैत-यथा
भवो पताव नपाता मि
जोय सरथ एवाप ८ ५) वः

५

4

कषा ०२अद्‌०९) कष्णयजुैदी यतैत्तिरीयसंदिता । १४९७

( प्रतिगरानन्तरमाविमन्तराभिधानम्‌ }
विद्वागतिगरणारयनाद्‌ एव भ॑वत्याऽस्य प्राय

बाजी जायत इयं वे होताऽपसावंष्वथय॑दासीनः
शभ्स॑त्यस्या एव तद्धोता नेत्यास्तं इव्‌ हीय
मथो इमामेव तेन यज॑मानो दुहे यत्िष॑न्म-
तिगरणात्यमुष्यां एव तदषव नंति ( ६.) ति्-
तीव हावो अपूमेव तेन "यज॑मानो दृ
` यदासीनः शारस॑ति तस्मादितपर॑यानं देवा उप॑
जीवन्ति यजिभतिगरणाति तस्रदुपुत॑ःरदानं
मनुष्यां उप॑जीवम्ति यत््राकासीनः साश्स॑ति
्रतयङृतिष्॑रतिगृणाति तस्मांस् चन्‌ रेतों
धीयते प्रतीचीः प्रजा जयन्ते यदे होताऽष्व-
यंमम्याहय॑ते वरजभेनममि प्र व॑तंयति पराक
वैतंते. वमेव तन्नि क॑रोति ( ७ ) ॥
( सव॑ने वजन्त बरीण्येव
तृणम॑ष्वधति वर्वषलयटो च॑ ) 1

इति छृष्णयजुवदीयतेत्तिरीयसंहितायां तृतीयाष्टके
दितिप्रपाठके नवमोऽनुवाकः ॥ ९॥

यक्षराणीन्दिं पा्यदिनर सव॑न नेरा

( अथ तुर्तीयकाण्डे दितीयप्पाठके नवमो ऽनुषाकः ) ।
अः परस्थितयाच्याख्पेमाध। अषटमेऽखिराः । ।
कथ भेवमे प्रतिगरानन्तरमाविमन्रा वक्तव्याः | शसितुषनेण परत्तीहने
भतिगरस्तस्य परतिगरस्यानन्रमाविषु मनेपु परथममुलाधय विनिगुङधे--
१८८

- १४६८ = श्रीमत्सायणाचाय॑विरचितेमाप्यसमता- [पतृतीकेर-
( परतिगरानन्तरभाविमन्वाभिधानम्‌ )
ये होतेति । यदांसनकाे होवाऽध्युमाभिमृस्पेनाऽ विपति । आहन
मनस्तु शोसवोमिति । वैर्यायमधः-हेऽ्वयों शस्तं पठानि मीयशसपाठ-
कठ प्रतिगराय लं सावधानो मवेवि पदेन पदव्यपि हीतृराहयनं वदेतदर-
जपहारमथं हेता करोपि । वस्मददेतृपयुक्तवजमहारं समाधातु पातःसवनपति-
गरादूषवक्थशा, इति म॒न्वेण हेतारं स्तुवीत । उक्थं शचं दसवीतयुक्थशाः
हम्यक्शंतितवानसीति म्नः । पपिगसमकरवापर्तम्येन दिवः “अष्वुः
सदोषिरे पढम ॐ दहरे संस पिगरिष्यंजप्यर्यो रोसावो-
भिषि हेत्रभिज्ञायं प्रक्षिणमाववेमोनः रसमेव पतयोहवयते दंसामेद्‌
इवेति वा ›? ईति । प्रतिगर पं पारषमागः सगीत प्रङ्तिषठन्तेनोषन-
मोत हतार प्त्याहषयते । हे हवः शसा स्येव मोद एवासनं लदी-
येन पतिगरेणेति मन्थः । कवि समाप्तायामपमेव प्रतिगरः पणवादिः १३यते
अस्विति पभवस्य्थः । रत्लशस्षसमाभवङगोकारा पिना प्रणवेनैव प्रति-
गरः । पतयुतरकंधनं पविगरशबेनोच्यते । पातं सवेने यानि शसाणि तेषां
सेषं पतिगरमृक॑वा तद्वत्ताने स्यतरमुकंथदा इति मनं एत्‌ । जवराक्षर-
मृतवितवेन विपदा गायत्री स्मयते, । तया च गायन्य] तदुक्तं प्रातःसवनं
समधते पातरसवने स्मृत्या गापत्यव हेतृपयुक्तं दजभनवितं करोति । अथ
मन्वान्तरभूमाय पिधिते-
उक्थं वाचीति । पूषैद्ध्याल्पेयम्‌ । उक्थं रसं तवदीयायां बादरि
सम्यक्वृत्तमिति मृन्राथः। पुनरपि मन्वासरमूताच वितते
उक्थं वोचति । वजो प राकरीदृकतल जस्य शकृरवम्‌ । अनेन
सपा्षरेण शाक्वरेण वजेणं हैतरमयुक्ं वजन्त कैरोपि ।
अथ विहि मन्त्रय पकारान्वरेण मशंसितुमपोद्षातमाह- `
वादिन इति । यः पुरुषः सवनानुरूपेण च्छन्दसि कर्तं जानाति प्रावः
हषरने गयी माध्यदिने सवने तष््तृथीयन्तवेने जगपीत्यवेमिधानि च्छन्दाति |
षानिष परतिगरऽभििे सपि पश्त्तिपाद्नीयानि । एतत्परद्ने यः समर्थः
ह एव मृख्योऽः स्थीत्‌ । किव, परतम॑मे समवि सति खासन
कलभो पैिन्याधयंदिने समापवे सवीन्वियं धारयतैतोयरीवने समाप्ते सति
पूवर एव पुषपोऽययरितेवं बशवादिनः प्रसराः ।
1 प्सरः, इ, च 'मादुत्य ।

^

पः षञचतु०९): ह्णयनुवैदीयतैततिरीयसंदिता । १४९६

` (भतिगरानन्तरमाचिमन्त्ामिधानम्‌ )

व परथुपमस््ेण सवनोवितच्छःःपति तेजोधारण च दृदीयति-

त्ता इति । पतःसवनगवानां स्वोनरक्चाणां गपु्रीडयस्कलासा-
त्वस्य बरहिपपवमानगता उपार गायोेत्याद्या ज।उपस्लोत्रगता अब्र आ-
पादी्यायाश्च गापन्ीछन्दस्छाः । वथा द्धि द्वयम्‌ । मपच्पुपहेदेन
शहणरपू्ेगापतयास्ेजोक्पलम्‌ ।
< -द्वितीयमन्तरेणोवितच्छन्दःपंपचिविन्दिषधारणं च दृशंति-

उक बरारीति । माध्यदिनपवभाने म तु व्रवेति सुक्तस्य विष्टष्ठन्दस्-
लाचत्सवनं ्रष्टुमं परजपतेरुरसो बाहुमपां बेन्देण सहेलनलादिन्वङष्स्मेनदि-
यस्य तिषटप्तम्‌ ।.

ूत्ीपञ्नवमोवितच्छन्दुंपति पदपाभि च सप्ाक्षरपन्ेश द्वीयवि-

उरं ब्राज्गीति ।. शक्वरीजगत्योः पाभ(भदहिुतवं स्वनगतस्तोवशज्ञयौः
अगुृतीछन्दस्कत्वातत्सवनं जागतम्‌ । अतः शक्वरीद्रारौ सवनोबिवच्छ-
नदपनिसतृतीयसत्रनर्य पदपानिंेतुतफा पृरुतम्‌ । अथ पत्याटूवाने व्िभते-

शवे होतेति । आ। समन्त रते पीडयते भेन रोगविरेषेण त॒ रोगरयेष
जल्यः्‌ मदा हेवाऽ््वयु त्ेबोध्य शक्तवोमिति पष्टुभाषिमृरूपेनाऽसषुपते तदा
नीभलिन्तध्वरमौ रोगविशेष स्यारयी । सावपरानलहेवोशचिङ्केशस्योपववात्‌ ।
व्ोगस्भरापने यद्च्वयुनापहनीत न निराकृषतिदानीमस्प्राषये्ह चंनत्सरासुरैव
परजा अवि्ीरन्स्वरेगादिभिः परीडचेरन्‌ । वतस्ततषरिहारापय रोता परोद
क्मेवि मन्तेणाधययुः पत्याद्वानं कषात्‌ । देनैव प्रतयाहमनिन वदमान छं
सेगजातिमपहृते वित्ाशयति । परशररूपस्याऽऽभिमुरूपेनाऽ्वानसपर प्रसयुचरहप-
माह्वानं परिहारः । मनस्पायमथैः-हे होवश्वं॑र्ोसा सर्वथा दतै पोद्‌
-इवास्माकं हमै इव हषे एवेति । इदानीमधर्योरममत्ततं विषते

यथी दा दति । यथा छेके एच्छन्तं वादिनं परत्यमिपूरूपेन निषवां बाच
वक्तं भरतिवादी सावधानः पीकषवे । यथाः वा राजामालपाक्निकं भति वक्रो
मृत्य आभिमृख्येन्‌, निपतां वाचं वकभपमत्तः परीक्षे, एवमतावष्वयुः प्रतिगरं
पुरं बरत स्वेदा सवधानः परीक्षित |. ,

तिग्रकाठभतिकम्य वा तस्मत्क(ठाल्मणेव बा प्रतिगरे बामं द्र॑पुति--

१ ल. रो. "स्वध्योचि" |

१५५९ श्रीमत्सायणाचार्यविर्चितमाप्यसमैता- | ृ्ीपकाण्डे-
( प्रतिगरानन्तरभाविभन्त्ामिषानम्‌ )
यदभिघ्रतीति । अपव॑समाधिः प्रतिमस्य काठसतस्पामितो यदि पतिगृणी-
यात्तदा यथा प्रागतीते वा कठि परृत्तरमाभापपाण आपतमा वाचा समृच्छत
जाभिमुख्येन या वागवकतम्या तया नियतपा वाचा हीनो मववीत्प्थः । तदे
तद्काठे भरतिगरोच्दारणे तादरगभववि । पतिगरविस्मरणे बधं दृशंयवि--
अदर्षवादिति । अर्धच॑समपिरनन्तरं यदि प्रतिगरो इुप्पते । व इष्टान्तो
यथा छोके चोरम्या्दिभाकुे महारण्ये शीव पावद्भ्यः सार्थगतेम्यः पुरेभ्यः
सकाराकबिद्धाधितुमशक्तो हीनो गच्छन्तश्ोरादिभिरूपहुतो भबति । पदे
दृव परतिगरोपनं ताद्रोव । तस्ात्सावधानः प्रतिगरकारं परवी्षेव ।
उदरातृहोतृसाम्येनाभव्पोः प्रतिगरं परवासति--
प्रबाहु्वा इति । ऋतिविनामदरातृहोवध्वयूणामुदीथा उक्छषटगानवि शेषाः
बाहु समाना एव । समानं कथमिति वदृष्ये-उद्रातृणां सामगानामृदरी-
थनात्नेव गानविरेषः प्रसिद्धः । प्रस्तादमन्तादुपरितना भक्तरद्रीथः । सच
भणवपुरःतरं मीयते । -एवमृक्थशंसिनां होतृणां संमन्ी प्रणव उद्गीथः |
अधर्मा तु प्रतिगर उद्गीथः । षथा च श्रुपते-“ ओमिति सामानि गायन्वि ।
ओश्ोमिति शसाणि शर ओमित्यध्वर्युः प्रतिगरं प्रतिगृणाति »
इति । भं सोरसा मोद इवेति हुषन्सापदुदचारयति । प्रतिगखेदनं परशंसति
य एवं विद्वानिति । होतुः शंसनकाल उपवेशनमध्वयो् परतिगरकाठ
उत्थाने क्रमेण पिधत्ते =, र
श्यं वै होतेति । हेतुररमिल्मलादयमासीनः रंसे्ेनोपयेनेनास्पा
एव भर्ता नापगच्छति । भूमिश्राऽ्ीनेव दृशयते 1 किंच, तथा सति यज-
मानो भूमिं इये । तवत्यं सारं गृहणतीत्रथः । अभवर्याः खरगलपतादुत्थित
एवाये पविगृक्ीया्‌ । तथा सति अथमध्वयुरमुप्या दिवो नापगच्छति । चौर
तिष्ठतीव “ दवे । उपरिवतेमानत्वात्‌ । किंचाधयोरित्थिततेन यजमानो दवि
दषे । तक््यं सारं गृहणाति । प्रकासन्तरेणोपवेशनोत्थाने प्रशंसति
यदासीन इति । यस्मदापीनो होवा रंसपि तस्मृदेवा इतममदानमुष-
जीवन्ति । अस्िीके यतदीयते हविस्यदुपजीवन्तीतप्थः । यसमाद्ष्वयु्ति-
हनतिगृणाति तत्मन्मनुष्या जपृतःपदानमूपजीवन्ति । अपृष्य ठो( पाहो )
कृषिः रोर दपमृपनीवन्तीयर्थः । होतुः प्राढ्मृखलमध्व्ोः मत्प्पसतं
च॒ विषते

तो दभन ०] कम्णयजुदेदीय्तरीयसंदिता । † = ५०१
( ्रतिनिर््रहममन्वामिषानम्‌ }
अत्राडासीन इति । यस्माद्वा पराङूनुखलस्मासाीनं पलीकत्रमिमुते
रवः स्थाप्यते । यस्मादणयुः परङ्ुललस्माधमनाःतेत्मिभला उतचन्वे ।
हेतुरम्पादानालूषैमिडा देवहूरिति मनतं जपतः प्रा्मृस्वाण्पोरम्पा-
वानां पर्यङुखत्वाप प्रावृतं विष्त--
यदे होतेति । म्पि शोावोमिति - होत्रभ्ाहवाने सश्दैव वाऽपरि
कीनर्थान्विातु द्वितीयानुवादस्तसिनेव काठे भाङ्गृखस्य प्रवृत्तिं विधातुं
वृतीयानुवा्ः । अत ॒एवाऽभसतम्बनो कम्‌--“4 -पदक्षिणमादतमानः शेषा
परो$वेति परत्याहयते » इति । अव्र विनिषोगरमहः--,
रत्यादवयेत शो सावो सवनेषु विूनरेरत्‌ ।
उक्थादिमंसीनत्र पन्वाश्रतार दरिवाः ॥
इति श्रीमत्तायणावाधिरिते माधवे वेदार्॑पकाशे कम्णयनुदीय
भेततिीयसहिवामाप्ये वृतीयकषण्डे द्वितीयप्रपाठके
नवमोऽनुभकः ॥९॥

( अथ तूतीया्ट द्वितीयप्रपाठके दजञमोऽनुवाकः ) ।

उपयामगृहीतोऽसि वाकषसद॑ति वाक्पा
त्वा कतुपाभ्यामस्य यज्ञस्य भुवस्याध्यकषाभ्यां
गह्ाम्युपयामग्रहीतोऽस्प्तसदपि अक्षप्पाम्यां
त्वा ऋतुपाभ्यामस्य यज्ञस्य ्वस्याध्य॑क्ा्पां
गृहम्युपयामृरहीतोऽसि श्रतसदीमि शोच्न-
पाभ्यां तवा कतुषाभ्यामस्य यजञस्य॑ श्रवस्या -
षय्ामधां गरणामि देवेभ्यस्त्वा विश्वदैवेभय-
स्वा विन्वभ्य्वा देयो विष्णंदरकमैष ते
सोमसत शस्व ( १ ) तं तै इशकषा माधव
सूयन्माि वदुः पुरोववक्पा वाच॑ भे पाहि ॥
मपि वुविददचशवधष्पाश्ुमे पादि ॥

१५० पौपसपरातरविग्वितभापतेता- (इतृप=

पमन्ताभिषानपम्‌ ५
~ ऋषि वपः ओदपाः श्रत मे -पाहि
पू रे रद्छीनां आंग्रपाः प्राणं मै पाहि
धू अष्टो ररमीनामंपानपा अपानं मे पाहि
यो नं श्रवाय मि्नावरुणावाबिनावभिदासुति
-आतु्य उतिीति समस्त . इदमहं वमर
` प्रमि ययेन्ादत््चेवप्राति (२ )।
(कषस आवसिज्ञयोदश च ) । ॥
इति हष्णयभुवेदी यतेत्तिरीयसेहितायां ततीया्टके
द्विीगरपरपाठके वङ्ामोऽनुाकः ॥ १० ॥

( ज तृतीयुकाणडे द्वितीूष्पःटके दङामोऽटवाकः ) ।
~ उक्तः परतिगरः साङ्गः
भध द्रे प्िगिषरसप्नरा
कलः परोऽपि -वक्ततरीति शनिग्रसं गृहीता न साद्‌
पति ? ¶ति । ए्ु-उपगामेति ।
हे प्रतिनि्रसि लमूपयामेन पा्थिवपरतिण गृहीतोऽकति। वाक्षो वागिन्डिं
तवावश्थितोऽसि । “+.वागबा एषा यैनवापवः. इति धेः । तादृशं तवा
भविः परकायं कोस्य पराठकाम्मां भ्तवस्सामिनाभनिनोऽस्य यजञस्याष्य-
काम्यां सामिसदषननददुं गरहमि.कयै गद्णपरीकथेः
कसः हणं तिनिशा -अदरपितय्धानावनयनपदाना-

तिनिप्रौहनामका ये _ रहा दनवायवमेतरावर्णाधिनतंबं-
न्विनसेषां अहणादिकियाऽ्नानक्णोत्तरो तरेैनिपरेश्येति ।

कवैन्दवायवमतिनिौसय -गरदणलन्व उक्तः । भेकावहणपविनि्रासस्म
अहगनः--

१ स. कः दि परडनस्वास्य ।

[नि

1;

कर ००५] ठविजिीधतततिरीिरहितीं । १५४६
( अरतिनिर्म्थमन्यभिधानंम्‌ )
उपथ्ितति । कसौयं पक्तौ बो र४ सीदतीति ।
आभिनपतिनिग्ाहमन्वः-- ध
उपयामेति । भरतं भवेयं रत सीदतीति धवत्‌ “ चक्पैतावरुषर
ओकरमाधिनम्‌ ५ इति भूर्त्यनतरात्‌ 1
देवेभयंस्तेति । कलः-“ देवम्स्वेन्यदितयपं वेगं पिप्य वीऽय-
स्थाल्यां संपातमवनीय » इति |
हे देन्छवायवपतिनिर्माह्य देवार्थं तवामवनयामीति रेष; । एवं. बिश्व
वैभ्परबा विन्निभ्यस्वा देवेभ्य इति भन््म्पापृत्तरय।ः सपरातावनवनं कृषत्‌ |
गीणपाषान्येनं विश्देषेभ्य इति समसनिरदेशः । पतेकपा्ान्येन विरम्य इति
म्तनरदशः ।
विभ्णोविति । केलः“ विष्ण॑वुरकमिषं ते तपराः रवेरपि
` पर्विपस्थाताऽऽपियस्याटीमगिदषाति » इतिं ।
ततं दुका पाथं स्यदितयेवं ओन्नातो तष॑रेकः 1
हे उरूकम्‌ विष्णो रक्षणार्थमेष सोमस्तवाभीनः । अंसं रसे । तै वे
सदीये सोमं दुशक्षाः पैपदिः पृषो सौजन्य द्रवी ।
` कसः- -पहयध्ैरदायं सिथर हीतीविदुतय भवि वसुः पुरोबतुरिति
अहः हेते परयच्छति ” ईं} । प्सु
मपि वसुरिति । वपूधनूपंः सोमो पिं वे | सं कैदशः । पुरोवतुः
पूरररूतेवरसमस्लधनः | दरा पुरसतदणीदीनां वैतत । तथाविदे
काक्षा वाचः पठकः | अती मन वाचं पाहि ।
मथाऽनेन मन्वगन्वामवभरहे हत दत दृद्तरार््ी सैनवं किरणा
भिनत दवौ । व्याः पेष
मपि वरति । षिदरुदैन्धसेमस्तयभः । सैपदईः धैितमस्तमनः ।
भूरसि भेष्ठ इति । कंसः“ हूते बीऽपदितयपूपरिषठे परति भे
दमीनां प्राणपाः प्राणं मे पति» इवि ।
.हे दत्तस्य सोम सं मूर पृतना मिवा ! अरो र्ना ख

५१६०४ = श्रीमत्ायणाचाय॑विरवितमाप्यसमैता- [तृतीषकाण्डे>
( परतिनिग्ा्यमन्त्ामिवानम्‌ )
पकासकानां सूनां मध्य लव भरेषठोऽपि । समेव प्राणस्य फठकस्वस्ानमे पां
पाहि.पाडव ।
श कथाऽमे मेग्दवायन्रहहोमाूषयमादितयोपस्याने तेधवोत्रेण मन्वेण
वावरुणयहृहेमाटवमादिलयमुपतिषटते । १एु--
भरामि भरषठ इति । हे भत्रारुण ब्रह सं भूरपि दुःखानां िरिवाऽसि ।
शेषं पूषैवत्‌। आधिनग्रहहोमादुषवमावी तूषस्यानमन्वः शालान्दरे दन्यः ।
कः यदि मन्येत यजमानः पूवो माऽपिकन्तो भ्रावृष्य इति पाग्बो-
` दकेन दूगुहिमषगृहणीपा्यो न द्रवा अभिद्सितीति ” इति । परस्तु
योन दृति । हे इन्दवयू यो भ्रातृव्यो नोऽछ्ानमिदा्ति हिनत,
उलि नुडष्य सों पिवति ३ ` धसी शुभस्य कपैणः पाठबि-
वारि तै भातृव्यमहमधरं पाद्यमपपष पौतयःगिः। ईदितिरब्देन त्न्याऽ-
"कुरवा ऽहेनावगमहणममिनीय पद्यते । हे दन्द्र यथाऽहं भ्रतृब्यादुतमः
संभतयानीहठोकपरटोकक्नवामूथास दथा लमनुगृहाणेपि देषः । मिवावरु-
शाविति दितीयमनवेऽधविनाबिवि वृतीयमनरे च शेषे सवमनुषभ्य ब्पास्येमम्‌ |
{ अत्र विनियोगसंमहः--
उपेति परतिनियह्ा अहीतव्पाक्िभिः कमात्‌ ।
देदेभ्यो निनयेच्छेषांखिमिरादित्यपावके ॥
विष्णो ततवमाच्छद् ददेवत्यय्हानपिं ।
हेते द्धातरिभिः सूरमृषिषठेत मयात्‌ ॥
यो नल्िभिस्तनींवामङ्ेनोपपीडभेव्‌ । `
शन्मिताकिमिभिन मन्ता पञ्चदश ते ॥
क एते मन्वा ऋतुम्हनुवाका्ं दहः ॥
हति भीमत्ायणावाविरविते माधवीये वैदाथैमकारे रष्णयनुरी-
पौतरीयर्हिताभाष्ये तृतीयकाण्डे द्वितीयप्रपाठके

द , वृशमोऽनुवाकः ॥ १० ॥

- ----~-~ >

८ = दू, पषुयनि ! नि

भो ०रेअनु०§ १} ष्णयजुवैदीयतैतिरौयसंहिता ।
(तरैषातवीयेषववयमस्यापिषानप्‌ )

६८९

( अथ तूतीयाष्टके दवितीयम्पाठर एकद्योऽनुवाकः ) 1

भरसो अभे तवोतिभिः भवीरामिस्तरति
वाज॑कमंभिः । यस्थ त्वरः सख्यमाविथ ।प्र
होत्र पूर्व्यं बचोऽञ्रय भरता वृहत । विपां
ज्योतीर्ि बिभ्रते नवे । अन्ने जीते
वाजिना जरी षधस्थौ तिखस्तै जिह्वा ऋतजात
पूवीं । ति उं ते तसुवों देववांतस्ताभिंनंः
पाहि गिरो अभ॑युच्छन्‌ । सं वां कर्मणा
समिषा (3) हिनोमीन्द्रीविष्पर अपसस्पारे
अस्य । ज़पेथां जञ द्रविंणे च धत्तम
पथिभिः पारयध्ता । उभां जिंग्यभूर्न परां
जयेथे न प्रौ जिग्ये कतरश्चनैनोः । श्द्श्व
विष्णो यदप॑स्पृधेथां जधा सहस वि तदैरये-
थाप । जीण्यायूधमितवं जतवेदस्तिच्च धानाः
नीशषशस्ते अभ्रे । ताभिदवानामवों यक्षि
विद्वानथं (२) भव यजमानाय रो योः।
अभिज्नीणिं तिषातून्या केति विदां कविः ।

स बीभ्दैकाद्राः इह । यक्षच्च पिप्रयच्च .

नो कि दूतः परिष्ठतः । नमंन्तामन्यके स॑मे ।
इन््रौविष्ण्‌ हरिताः रेम्ब॑रस्य नव पएरों
नवतिं चं श्रथिमर । शातं वर्चिनः सहस च
साक हथो अंपतयदवरस्य वीरान्‌ । उत्र माता
म॑हिममन्ववेनवुभी त्वां जहति पुत्र देवाः \

१५०५

१५०६ श्रमरसवितचाविरवितभाष्यसमेता- (षक
( तेधातवीयटिविधयमन््मिधोनष्‌ )
अथाबीश््मिनधो हनिषयन्तसे विष्यो
पितरं वि कंभ (६) ॥ ।
( इषोऽ लौ वरपेद्श च)
इति क्ेष्णपजुर्वदीयतेत्तिरीयसंहितायौं तती याक
हि तीधप्टैक .एकादोऽनुषाकः ॥ ११ 1
ओ पवैयानानां भणि परिभूः स्फ्यः स्वस्तिकं महीनां
पयोऽसि देवं सवितरेतत्ते श्येनाय यद्र होते।पयामगुहीतोऽति वाक्ष-
सद॑सि प्र सो अभ्र एक।दर्‌ ॥ ११ ॥
योवै स्पेयः स्वस्तिः श्वाधाये नमः पर यञ तितीव
प्चैतवारिरसत्‌ ॥ ४९ ॥ ॥
हरिः ॐ।
इति छ्णयर्वदीयतैतिरीयसं हिताया तृतीया्के
दवितीयः प्रपाठकः ॥ २॥
(अथ वतीमकष्डे दितीयभषाडक एकादृरोऽभुवाकः ) 1
परतिनि्षननोसु दृशे परिकीर्तिताः ।
अंकोदे धेधतिवीयेधिविषैया मेन उच्यते |
कलः“ प्रतो अग्र श्टुष्णिहककुभौ धष्यि दृधाह्यभे त्री ते वाजिना
शी पपस्येति वरिपैतवा परिदधाति से वां कंमैणोमा निम्दयुरिति याज्यान्‌
माक्पे उत्तरे सयाग्ये » इति । धाप्योः प्रयमामाहू- .
प्र सो अभ्र इति । हेऽ यस्थ यजमानस्य खं स
पतन स पजमानस्तवोपीभिः गनः प्रकरेण तर
कीटशीभिकृतिमिः। वीरिः शोमन्ुरचपहतिमिः । वौलिकमािः, अन
निमित्तानि करमभ्युयोगा वौसंर्मूतानां ता वनकमीणस्तमिः । द्वितीयां षास्पा-
माह~

त

.

पा ए ततु २१]. फ ङुतैदीयोततिरियसंदिता । - 1५०४
(करे्रत्रयेिषिषयमन्नामिधानम्‌ )
षरह्ो्र इति । हं तिजो यप्र वचः सुति वथ धरकणं
शरत पोमश्रत । एदं तरचः। पूं पूपिभिः परं वृहती विषां गरड
णाक्ाकं पाकम्‌ । कीटशायाभये । हेति. होपनिष्पाद्काय । वेषे
विघाते । अगर्ान्तः-ज्योवी ९ पि विभ्रते नेति । पथा र्पः ज्पोत्रीमि
पररपिते समौय स्वि कुन्ति वदियर्थः । अथ परिषातीमप्रह-
अक्षि जीत दति | देऽेते त्व म्री वाजिना तरयः पुरोडाया भृकनतीति
पश्माफिहौ मिहिवस्वालीण्यनानि यद्रा सोमोषापितानय्पहपाणि त्रीणि । वृध्रा
` क्ती वपरस सहस्थानानि न्रीणिः प्र्तरयुकतावि रोकृवपत्पाण्याह्वरयीमुमाह-
परयदाक्षेणाश्चिह्षामि वा । हे कवजाव जकवाज्ञानातनः स्मृत ते वत पूष
पृवरिद्धा जिहास्विसः साचिकराजचसवापसरपा इृषटमाप्तनिष्परिहारामितैरहे-
त्ब. अपि च देववाता देवैवाताः परस्ति तव तनुबलिन्नत्तमिनुमिराभि-
बि्ुदादिहपरमिरनोऽसानयाहि । कं कवत्‌ गिरो जप्ृच्छनसरीमाः सुती
स्पणाद्यननस्पाभिः दृतं प्रमदं परिहरनित्यशः । अथ पुरोनृबाक्या--
व्रं कश्मेति। हे इन््राविष्ण्‌ वाँ युवापदरेत का दडिने ब्म
कप्रीणयामि । इषा हविरुक्षणेनानेन च सहिनोमि । किंनिमिचपेि वदुपरे-
अस्यापसः प्रेलनष्टीयमानस्य कणः पारनिभिततम्वित्ेत परिसमप्तर्धम्‌ ॥
षन, अस्य यज्नं चुषरेथामस्मभ्यं च द्बिणे पवः ।
ककं कु्वनते । अशितैः पथमः पारषन्ता निनाग्रहतरनषठानपौरस्मन्क-
कणः शरां प्रापने । अघर प्राज्यामह--
उक्षा जिरपथरिति । हे विष्णो, इन्दभ चं चोपरो निग्पधरजवं पर्नरी
न प्राजयये कदाऽपि पराजयं न प्रप्नृथः । नोरतयोरुभप्रप्ये कतरश्चना-
न्यतरोऽपि न पराजिग्ये पराजयं न प्राप्तवान्‌ । यथद्‌। युवुप्रुमाव्प्प्षेषां
स कुतं स्वं वकता सहस दषिणाल्मेण द्यं गोसष्ं तिषा
-विमचयरफेधां तीतवरन्तौ । अयं च विभागः सम्मकाण्डे सष्टमाम्नावः 1
अग श्िटरूवः पूरोनुवक्पराह्ां संपान्यामाह-
ह्नीण्रायुश्ीति । हे जावमेदस्तवाऽधयषि जयुवुदिका्राति हीमि
.समकतानासपूरेदाश्पेण त्री .1 हेऽ वे ववोषच उषः

# क्रतसत्यःत्परमात्मन इति ल. पु्तकस्थप्रढन्तरम्‌

१५० श्रीमत्सायणाचार्यदिरिचितमाम्यसमेत( (ृतीमकाण्डे-
( वैषातरवयेषटिविषयमन्त्ाभिधानम्‌ )
सौरापिभोवह्पा जादासिक्च आहवनीपादिष तरिषु स्थानिषु नितिषासताभिा-
छा्िदैवानामवो रक्षं इविविदान्यक्षि यज । अथानन्तरं यजमानाय शे भव
सुखदो भव । योर्भव दुःखियोजको भव । अथ सिषटरवो पाज्यार्पां
संयाभ्पामाह-
अभिसीणीति । कविषिदानपमधिरविदथेषु यज्ञेषु बीणि हौष्यक्षिति सरववः
प्रप्नोति ॥ श्रयः पृरोहारा भवन्ति » इत्युक्तत्वादधविषां निखम्‌ । कीहशानि
्रीणिः हवीषि । तरिधातूनि “उतचरउत्तरो जायान्मषि?' इत्युक्ततन्रिपकाराणि ।
सोऽधिरिहासिन्कण्यिकार शमिरवरपेतांलीन्यणांस्तपैयतिति शेषः । धये
क्षा दिनयकादशच स्थ » इत्यनुवाके गणपं विससषटमाम्नातम्‌ ।
अथ क्तैव विकलितक्पा सैयाग्यामाह-
यक्षच्चेति । अर्ध्िवानां टू आरीदिव्युकतवादृदूतर्मोऽयमिषं्षत् देवा
न्क्षतु च । ब्राह्मणजात्यमिमानिवा्धिपरपोऽयमिनोऽस्नाधिप्यच्च प्रीयत
च। कडशोऽभिः। १रष्टतो दूतलविद्नदटंकतः । अन्थराब्दः शतुवाची ।
कप्रतयथः कुत्सितार्थे । समराब्दुः स्वशब्दः । अन्यके समेऽसमत्तोऽनये
कुत्सिता; शत्रवः सर्वेऽपि नभन्तां नयन्तु |
अथ मृधानहविषो विकल्पितं परोनुवाक्यभाइ--
इन्द्राषिष्ण्‌ इति । ठे इन््रविष्य्‌ राम्बरनामकस्यासुरस्य सबन्धिन्यः
परो नगरैः शरयिषं धवां नाशितवन्ौ । कियतीमैगरीः। नव नवि च । एको-
नशतसल्याका इत्यर्थः । कीदशी । इः हिता दृढा; । फिच, भद्रस्य सेव
स्थिनो वानो दीपिमतः सपं सहसत च दीरान्मपानशतानमात्यादीनपति ` पक्ष-
राहित्यं यथा मवति तथा साकं हथः। ६
अथ ततैव विकसिहां पाज्यामाह--
उत मातिति । उत मतिन्दस्य देवस्य माता महै महान्तमिन्रभन्ववेन-
दनुकेमेण क्ञापितवपीतयः । कथे स्ापितवतीति तदटुच्यते-हे पन्वं॑त्पि
यादना तूष्णीं स्थिते तति सरवऽ्यमी देवास्वां जहति प्रियजन्तीति ।
अथ मातृबोषनादृष्यभिन्ो ववर हनिष्यन्वधोधुक्तो विष्णा पयेवद्नवीत्‌-हे
सते विष्णो विवरं विक्रमस्व वििष्तरं पराकमं कृरु शीर वृषं नहीति । तथा-
विषौ दे श्रदिष्णु अस्तद्मषटिं संपादपतमेति तास्थः |

-भी+नेनु०१) हृम्णयजुदीयतततिरीयरंदितां । ` =. - १५०९
( भतिमाह्यगततन्ताभिषान्‌ )
अत्र विनियोगतंप्रहः--

भरतोभैषातमीयेषटो दे षाम्पे अप्र ¶ृत्षतौ ।
ततैव परिषानीय। सनुबाक्य। समित्यत्तो ॥
उमेति याज्या कणति याज्या हरिताः ।
इनद्रानुवाक्योत याज्या दृश न्तरा इहोदिताः ॥

हति भोमस।यणाचायंिरनिते माधवीये वेदाथमकाशे कष्णभनुक्षप-
पैततिरीयतेहिताभाध्ये तृतीयकाण्डे द्ितीमपरपाठक

एकादृशोऽनुबाकः ॥ ११ ॥

वेदास्य पकाशेन तमो हाद निमारमन्‌ ।
पुम्ौशवतुरो देयाद्िचातीयमहेरः ॥
इति शीमद्विवातीधमहेश्ररापरावतारस्य शरीमद्राजातिराजपरमेश्रस्

भीवीरनुकमहाराजस्याऽऽ्तपरिषाखकेन = भाभवाबथिण विर
चिते वेदथपरकाशे रृष्णयणुर्वदीमतिरीयतेिवामाघ्ये
तृतीयकाण्डे द्वितीयः पकः ॥ २॥

( भथ तृतीयकाण्डे ततीयः पाठकः ) ।
( तव प्रथमोऽनुवाकः ) ।
हरिः ॐ।
अग्ने तेजसििन्तेजस्वी तवं देवेषु भूषास्तेः
ज॑स्वन्तं मामायुष्मन्तं वर्चस्वन्तं मनुष्येषु कुर
दक्षायै च त्वा तपसश्च तेज॑से जुहोमि तेजो
विद॑भि तेजो मा मा हासीन्माऽहं तेजो हा-
सिषं मामां तेजो हासीदिन््रौजास्विमोजस्वी
“त्व देवेष भूया ओजैस्वन्तं मामागुष्मन्तं र्च-
स्वन मत्यषु कुर जरहणश्च ला कष्स्व्‌ च

<श्५ौ ५. पीमतागाचार्ममिरवितमाग्दसमेता-, [१त्ीष
( अतिमोह्गततन्त्ािषाचष्‌ )
( १) भसे जहोभ्योजोविदस्योनो मा. याः
हासीन्मापमोजों हासिषं मा मामोनों हासी-
स्पूं ्ाजस्विश्राजस्वी सं देष प्रय प्राज॑-
स्वन्तं मामायुष्मन्तं वर्चस्वन्तं मनुष्येषु कुर वा- ,
.. योश्च॑ त्वाऽपां च ्राज॑े जदोभि उवर्वदपि ~
६ कमा माहाीन्माऽ्र छवहातिषं मा मार
छवहाहन्धयपिं मेधं मधि प्रजां मण्यभिस्तजें
दधातु मिं मेधां मिं प्रजां मीन इच्छियं
कंघातु मिं मेधां मिं प्रणा मि बयो
भ्राजं दधातु (२) ॥
( कषत्र्यं च प्रथि वरमोिश्यापिश )।

अङि हपग्रषदीयतेनिशीयसंदितागं ततीय्के
वृतीगपरप्रठके प्श्मोऽनुताकरः .॥१॥

स्य तितत वेक यो देभमोऽखिहं जगत्‌ ।
निमे तमहं वनदे क्थितीकमेभरम्‌ ॥
भविनिग्रीसपयेनताः शवपर्नबहोद्यः ।
प्ररे द्विगीमे तु मनयुक्ताः अश्च ॥
अथावरिषटा प्रना्नासुषीयेऽभिन्पपाण्डे ।
उध्यने वररुताशवन्धे समन्वा विधयः कमात्‌ ॥
, कलसः“ सरेवास्कयुभा ऽं परतिपस्यावाऽप्च दें ने सौरमृनेताऽमे
तेजस्विनित्मकषयेप्रविपस्थावा हुत्वा बेजोमिदसीतपतुपनवेते 3? इति ।
वत हुफ्भन्तषष्ठसतु--
भ्न तज्ञस्वि्नितिः। तेजः कवचो बठम। दीक्ायासतपसश्च संबन्धि
~ `मचेस्सहामार्थ हे आभेयाति्ा लां जुहोमि । अनेन होमेन ोक्षानिम-
मलत मितेन सिष्यनिवत्ययममिमामः । भनुमन्यणमृन्तादसु--

पेषी अभ्‌ ०१1 = रैरेणययुदीयैतिरीयसंहित। 1 १९४१
( अतिशाद्यतमन्त्राभिानम्‌ )
तेजोविदसीति । देऽ सवं तेजोभिकोऽस्यतस्वतसषादत्तिनो स्रौ मा कियत
अहमि तेजो ने परित्यक्तानि । तस्मात्सर्वा तेजो मां भा सत्यणनूं 4
कयः“ इन्दौजसिनियैन्ं नशा हृतौजोपिदसीरयनुभन्ते » शति ¶ `
पदसतु- ।
इन््रौजस्विभिति। बरेतुरपो धातुरोजः । रे देगधपिपरास कण
जवि; कषत्रिथणतिश्च सेवन्धि यदोओो क्टकारणं तदथं तां शृोमि 1
केतम: ्राजस्विनिंति सैरथमुभेवा हवा सू्विरतीर्गुभनकति भति
पस्‌
सं ्राजसिविभिति । ररीरकानोव॑हिपता रध्ल्पा दापिभरीनः। र वीरवर
तियाहन बायोरपां च संबन्धि यदुभ्राजस्तद्थं तलां जुहोमि । हेषते
सुरवि्सि स्व्भमगांभिज्ञोऽि ।
कपः“ ता्दुला सदसि प्रत्यङ्मुख मक्षयन्वि मपि मेषामितेः सं स
सथादिङ्गम्‌ ” इति । १४्‌--मधि मेधामिति ।
मन्त .धयोषौरणततमर््य मेधा। अत्र विनिपोगतैमहः~
अग्नऽकय सपाय हुता तेज उपशथिविः ।
सयेन्तोर्ययोभेनमयीवि वीनवोदिताः ॥

भन मीमा ।

देशमाध्यायस्याष्टपपदिं विन्वितम्‌--
५ -नातिदेशोऽतिदेरो वा वरह्न्यतियाल्ोभै "सः ।
विकृतौ पुनरुकषवदिपोऽदगान्तरव्ेत्‌ ॥
वोर्वृतीनां च साम्याय स्यासुनरवचः ।
साम्ये च गृणकामानां पवु्तिः परवातरिव ? ॥ इति ।
अनारभ्य श्रयते-“ य एवं विदान चिनुते ” इति । ५ उपस्तम्भ षा
एतधक्स्य यदतिग्ाह्चाः '” इति । अतिभरादसंजषका अरहा यत्स्योपटम्भकतवा-
द्नुठया इत्यथैः । अश्र चीयमान्येरािप्रसाणां च विक्तिष्वविदेशे
नासति ।:कुतः.। पनकाकिवैयध्यपरसङ्गात्‌ । बहतो सेव दुकरश्यते-“ अथाः

१५१९ श्रीमत्सायणाचायिरचितमाम्यततभेता- |तृतपकाण्डे

( अतिग्राहयगतमन्वामिषानम्‌ )
होऽपरिमतिष्टोेनानुवजन्ति बमुरधयेन दमतिरतिण ¶ द्रत तै विरनेण "
इत्वादि । अयमथैः--इष्टकवितमशनमनु तिभ्ितेऽ्ावभ्नष्टोपाचनुह्ठानमिति ।
हथाऽनिष्टोमः परकृतिः । उक्ध्याद्थो विङूतयः । यदि विङृतिषु चोदूकशविव-
मविमतिदिशेत्तदानीमुक्ध्थारि¶ बोदकादेव वलयति: पृनरविपानमनथ॑कं स्यात्‌ ।
अतियाच्ाशच विहृति पनर्िषीवन्े-- पर्ये सूर्यात्‌ » इति । तस्मालु-
नविषानार्थवचवाय पिङतावन्न्याियह्लतिदेरो न्तीति प्रपि रमः
शषावयादियहादनिपङ्गान्तराणामुक्ध्या दिषु यथाभीदेशोभयुषगत-
स्तथाऽभिषयनस्यातियाद्याणां चापिदैशः स्पात्‌ । नखण्डः सरल
वत्शोदकः कानिधिदङ्गान्यतिदिर पराणप इति युक्तम्‌ । अवि-
देशभा्ठानामपि . पुनाविषाने , पकृतिवितिसाम्याथम्‌ । यथा प्रृतांवति-
भाह्ाशां पत्पक्षविःषैस्वथा विङतिष्वपीपि वत्ताम्यम्‌ । न च सभि
प्रयोजनाभावः । गुणकामपवृततेततस्योजनलात्‌ । « श्येनविवं चिन्वि
स्मगंकामः » इत्यादिना शेनाकरादिगुणफठमूस्वगौदिकामा; श्रवाः ।
के पोपदिषटमाभयमक्षनते । वसाद्यातोऽमिभिति. वक्येन प्रृताव्रि-
टेम कालुषिदुक्थ्यादिविहिु चाभिचयनटक्षण आभ्य उपिवते ।
` अन्यासु तु ध।जपेयादिविकतिषुपदिष्स्पाऽऽयस्पाभवादतिदि्स्य चान्‌
शरयतवद्गुणकामानां नास्ति प्तिः । तस्पासुनपिधानवेय्याभावाद्‌-
हपपिदेशः ॥

इति भीमत्तायणाचायंविरनि माये वेदा्मकारे रुष्णवजुीय-
तैततिरीयततहितामाप्ये तषीयकाण्डे तृतीयप्रपाठके
भधमोऽनुवाकः ॥ १ ॥

=

स. प्‌, वनन्यतिगरा्योः परः । ९ स, घ. क:

भषा०३अयु०२] कृष्णय जुर्वेदीयतैततिरीयसतहिता 1 १५१३
( स्तोत्रोपाकरणप्रतिगराङ्गमन्त्रामिधानष्‌ )
( अथ तुतीया्टके तृतीयप्रपाठके दितीयोऽनुवाकः ) 1
वा्हिकतांऽभिः स्तोता मजापतिः साम
वृहस्पतिश्टाता विन्वं देवा उपगातारे मर्त॑ः
भरतिहतार इन्र निधनं ते देवाः परभ
प्राणं मयिं दधते सर्वभष्वयुरपाकु्वशुद्ा-
तृभ्बं उपाकरोति ते देवाः प्राणभृत॑ः प्राणै
मापि दधवित्यौहितदेव सर्वमातभन्ध॑त्त इडा “' `
देवहम॑ुयजञनीहस्पतिशकथामवानिः शारि
पद्व देवाः (१) पक्तवाचः एथिवि मातर्मा,
मा हि्सीमभर मनिष्ये मधं जनिष्ये मघं
वक्ष्यामि मधुं वदिष्यामि मध॑मतीं देवेभ्यो
वाच॑म्॒यास इशरषेण्या मनुष्यैभ्यस्तं मा
देवा अवन्त शोभाथ पितरोऽनु मदन्तु (२)॥. =
( करसिपद्िथै देवा अशविशतिश् ) । 4
इति छष्णयज्रवदीयतेत्तिरीयसंहितायां तृतीयके
तृतीयप्रपाठके द्वितीयोऽनुवाकः ॥ २ ॥
( अथ तृ्ीयकषण्डे तृतीयपरपाठके दितीयोऽनुवाकः ) ।
अतिभावगता मन्वा परथमे समुदीरिताः । .
अथ द्वितीये सतोमोपाकरण रतिगराङ्गमन्तरा उच्यन्ते ।
करपः--“ अथाप्वयः स्तोजमृशकरोवि वायु क्ति परलतरे पर्ष
च्छवि सवषु पवमनिष्येवमुपाकरणे » इति । पस्तु
बाय्िकतंति । गातव्यस्य साम्नः पश्च भागा हिंकारः प्रस्ताव उद्रीथः
भहिहारो निधनं चेति । वन हिकरनिधनरूपावाचन्तौ आने सवैः पनीयो |
९९०

१५१४ भ्रीमत्सायणाचायंविरचितमाष्यसमेता- [सतीयकाण्-
( स्तो्ोपाकरणप्रतिगराङ्गमन्त्रामिधानम्‌ }

दवतीमं पररतावभागं प्रोता गायति। तृतीयमूद्गीयमागमुदूगावा गायवि। चतुर्थ
परिद्लरमागं परविहतां गायति । पएतेषु गायत्सु सर्वेऽ्यतिनोऽ््वयूम्यवि-
रिका ओमिलवुपगायन्ति । यजमानस्तु हो, इत्यपगायति । त॒ पते सं
बाण्वाद्दिविास्मेण मेन्रेण प्रतिपाचन्ते । ` सवैदेवताजनकस्य प्रजापतेः
समितपलेन रुत्लपामरपवं, वाय्वादीनां ्रजप्तयेकदेशतेन समे
कदेशरकारादिकपैतम्‌ । त एते वाय्धादय इनदान्वा देवाः पराणपोषका-
रल्मालाणं मपि स्थापयन्तु । तेतं मनं विनियुङ्े--

एतद सर्वमिति । यदश्वाय उपाकरोपि सोव्रपरानज्ञ पय
च्छति तदानमितदेष वा्वादिरपहिकर्वादिकं सर्मुपाकरोत्यम्यनुजानाति ।
बस्दादुरितयादिभेण बहििपदानल्पमुपाकरणं कुीक्षिति तालयौथैः ।
दिके ते देवा इति भागमध्वधुद्रैयात्‌ । वेनेववेव वाखादिर्पं हिकतलादिकं
रववात्नि स्यागितवान्मवपि ।

कृष्मः“ अध्वः सदोकिते पराङ्युख उपृविश्येहा देवहूरिति रलं
परविगरिप्यज्ञषति ” इति । पणसु--

इडा देवहूरिति । येपणिडा देवगोरूपा सेयम देवूदवामाहपिवरी ।
लु मनुः सोऽ यत्तनीयै्ञपपैकः । यश्च वृहस्पतिः सोऽयमुक्थोमदानि संपि
ष्छं्ति । उक्थैः शसेजोयमानो मरो हौ येषु म्ववाक्येषु तानि वाम्या
नयुकथाम्दानि । पे विभ देवसतेऽच सूकतवापः पूकानां वक्रः । `हे मातुर्मे
शेथेवि यथोकानामिहाददेवानामनुग्रहादपराधरहिति मां सं मा षीः । छद्नु-
भ्हादहं मधु मनिष्ये मपुवत्मियमेष कार्थं मनसा चिन्तपिष्यामि। तथा मधु
जनिष्ये मधुवत्मियं कर्मफटमुलाद्यिष्यामि । वथा मधु वक्ष्यामि मधृवाभियस्य-
हदिषो दैवा्यपि वहनं करिष्यामि. । तथा मधु वदिष्यामि मधुवसियं प्रतिगर
हं वाक्पमुष्चारपिष्यामि । दथा परतिगेर ओथागेद्‌ एवेति, एतादश
शक्षन्वे वाक्थरा। इत्यादिरूपामुधापं स्वने कथयामि । कीदशी वाचम्‌।
देवेभ्यो मधुमतीं देवानां मधृवधियां मनुष्येभ्यः उशेण्यां भनुप्येहषाईभेः
भोतुषिष्यमणाम्‌ । तं तादृ वाचे बरुवाणं मां शोभायै वापिकेममादामावह-
पशोमार्च देवा अवन्‌ पका इड दयः सवेऽपि साख्पनतु । पिवरथागुभरु
शमीषानेपं वागितुपलांठयन्तु । भव विनिग्रहः

® प्स सतलन । ६ सच.

प °अद ०६] छष्णगनुर्वदीयौततिरौयसंहिता । १५११
( अगम्या्चग्रहपिक्षितमन्त्राभिषानम्‌ )
` वामुः स्तोवमुपाकु्यच्छक्लं पतिगारेष्पवा ।
जपितव्य दहमन्वो दवौ मन्वापिह कीर्विती ॥
इति श्रीमत्तायणाचा्यविरदिते माधवीये देदार्थकयि छष्णवजुषदीम-
सैततिरीयरहितामाप्ये तृतीयकाण्डे तु्ीयपरषाढके
द्वितीयोऽनुवाकः ॥ २ ॥
` अभ ततीयाष्टके तुतीयपपाठङे इतीयोभ्ुबाकः 2)॥
वर्मवस््ा प्र वन्तु गायत्रेण छन्द॑साऽभेः
भियं पाथ उपेहि रदरास्ा र हनत शमेन
छनदसेरस्य परियं पाथ॒ उपैहादित्यास्वा)
भर वहन्तु जाम॑तिन छन्द॑सा विन्वैषां देवा-
नौ भरि पाथ उपे मान्दा ते. इक
कमा धूनोमि भन्दन॑सु कोत॑नान्न नूत॑ना
रेरीषु मेपषु वाजींपु विश्व्त्सु माष्वीपु ककु-
हासन राकषरीषु (4 ) इकारं ते इक छकमा
धूनोमि शाकं ते केण गृरहाम्यहय रूपेण स्य॑-
स्य रसिभिः। आऽसिञ्चया अंचुच्यवु्दिबो
धारं असतश्चत । कुहः रूपं वर॑पभस्थ रोचते
वरहस्सोम्रः सोम॑स्य पुरोगाः ञ्चकः शुक्रस्य
पुरोगाः य सोमादाभ्यं नाम जागुवि ततमे
ते सोम सोमाय स्वाहोरिष्तवं देष सोम
गायत्रेण. छन्द्॑ाऽग्नेः (२ ) भियं पाथो
अपीहि वसी त्व देष सोम शरेष्टुमेन न्दे
दस्य रियं पाथो अपीं्स्मत्पसा लं देव

५१६ भीमतसाप्रणाचायविरचितमाष्यसमेता- ।इत्तीयकाण्डन
( अदाम्यांगरहपिक्षितमन्तामिधानम्‌ )
सोभ जागतेन छन्द॑सा विश्वधा देवानं प्रियं
, पाथो अपीा न॑ः प्राण एतु परावत आऽन्त-
रिक्ाहिवस्मरिं । आयुः पृथिव्या अध्यगरत॑मसि
पराणाय॑ त्वा । इन्द्रा मे वर्च॑ः छृणुतां वच॑ः
सोमो व्रहस्पतिः । वचो मे विश्वै देवा वचो ~
मे षत्तमण्विना । दधन्वे वा यदीमनु वोचद्ब-
काणि वेरु तत्‌ । प्रि विष्वानि काभ्यां नेमि
श्वकंमिवाभवत्‌ ( ३ )।
( शकरीषवभरवहस्तिः पश्च॑विश्शाविश्च ) ।
इति शृष्णयनुर्वदीयतेततिरीयसंहितायां तृतीया्टके
तृतीयप्रपाठके ततीयोऽनुवाकः ॥ ३ ॥
(अय तृतीयकग्डे ्तीयप्रपाठके त॒तीयोऽनुवाकः ) ।
उषाः प्रतिगरनप्शोकतौ द्वितीयके ।
अथ तृतीयानुवके दववुदभ्यां रहौ पयेकषिता मन्वा उच्यन्ते ।
कलमः“ उपनद्स्य रा्सरीन+ टृन्पवहवि वसतवस्व। प्र वृहन्तु गाम
मेण छनदतेतयेतेःप्रतिमन्वेम्‌ » इति । पाठस्तु-
वसवस्त्वेति । हे स्ोमांशो वहुनामका देवास्वा पृह्तु वाससा बद्धा-
त्तीपरतसमूहालकषण परथक्कुवन्तु । केन साधनेन । गयित्रेण च्छन्दसा |
ववाऽऽकर्षणे छन्दः साधनम्‌ । तथाविधस्वम्ेः गिं पाथोऽन्मवृमुपेहि ।
एषं दितीयतूर्वायमन्यो योज्यो ।
कस“ नरन चहुरारनोति पचक; सपरत वा मान्दा त इत्य
वान्यति विभज्य » इति । प्रटसु-
मान्दास्न त इति । अत्र होतृचमसे वसतीवरीनामिकाभ्योऽ््यः सकाशा-
क्किपद्ुदकं निषिच्य तैः पूोकलिभिः सोमादभिरेनं हेतृषमतं मान्दालि-
त्ादिमनैराभूलोपि चमसस्थपुदकं प्रकमपेदियथः । मन्दात्वादीनि सप्त

प्मारदभनु ०१] = छम्णयनुदीयतैततरीयसंहिता | १५१४
( अदीम्याद्युग्रहवि्षितमन्ामिधानम्‌ )
म्थन्तानि द्द पदल्यपां गोप्यानि नामानि । तेकर दुकषा धूनोमीतथितवान्दरार
दशसि पेष्वनुषज्यते ।अनुपद्कधेवनयिवाऽष्दवन्वे च दिः ¶ढः। मन्द्मतय
अपि मान्दा; । हे दक दीप्यमान सोम ते तव संबन्वि दकं दीप्यमानं सारं
मन्दाखम्स्वाभूनोमि सर्वतः कम्ममामि । एवमुत्तरवापि मोज्यम्‌ । मन्दनाज्ञ
मद्रास कल्याणकारिणाष, कोनु जञानकारिणीषु, नूहनाखमिनवासु, रेशीषृ-
सनरिगमनेन मुवो रसिकासु, मेषीपु सर्धमानास्न, वाशीषु राब्द्वतीषु विश्मृतु
विश्वस्य धारिका, माध्यीपु मधुररसवतीषु, ककहास्‌ ककुत्तदशीषु प्रधानम्‌
तासु, शकरीषु शाकिमतीषु, दकाल दीप्यमानान्‌ । तनेतान्ददृश मन््रननू
षङ्गेण सह पतिविभष्य चतृष्पश्रृषः सप्तरुतो वा दवाद्रामनैराभावनं
कुषौत्‌ ।
कतसः--“« अंदमद्‌म्यं -वा प्रथमं गृहणाति इकर ते रकरण गृह्णा
मीति दध्नः पथस निपराभ्पाणां वा” इति 1 पल्तु--
छं त इति । ठे द्भिद्ष्य ते दकं तव सारं युक्रेण तेमादित्सेग
सारेण सह गृणामि । केन साधनेनेति वदुष्यते--ये सर्वस्व सणयोश्नो
कूपं रसाख्येन तेन रूपेण ।
कलपः--“ आऽक्िनुय्। अचुच्यवुरित्यादाय ?१.इति । पदस्तु-
आऽस्मिञ्चा इति । असिन्या् उग्रा पारासतीताः सोमरसभारा जासु
स्यवुरागत्य पतिताः । किंच प्तिवास्ता धारा असश्चत पृत्र संगताः ।
कृलः--“ कुह ९ रूपमिति हरति » इति । परस्तु--
ककु रूपमिति । वृषभस्य वर्पयितुरिनरस्य ककु कक्दुत्मपान-
भूतं हप वषटिरक्षण खरूपं रोचते शोमते । तव( च ) बृहौढम्‌ । अष
सोम बहीरूपो राज्पस्य सोमस्य दैवस्य पुरोगाः प्रथमगपी शुक्रो
कष्पमानो र्तः दुक्स्य दीप्यमानच्येन्वस्य पुरोगाः। ॥
कल्म“ यत्ते सोमादाभ्यं नाम जागृवीति शुहोति » इति । पदसतु--
ते सोमेति । हे सोम ते यनामादाभ्य केनाप्यतिरस्करणीयं नामि
सदा जोगरणशीठं हे सोम तमे सोमाय सोमनाम्ने ते त्वदीयाय त्वाह
इवमिदमस्तु । कसः ~
४ जधवनानेगूनङ्ातानिषायोरिकतवं व सोभ गात्रेण छनदतेयेतैः *

^

१५१८ ` भीमतसायणाचारयविरचितभाप्यसमेता= [सतृतीपकाणे
( आवभ्याचगरहिक्षितमन्ताभिषानम्‌ )
पतिभन्वमनुसवनमेकैकं महाभिषवे्वपि पूणपि » इवि । पषसु-- ~
उशिकछर्दमिति। हे सोम देव छमृरिष्टमनीयस्तथाविधपरथमांगरूपस्त्व-
पमः पियं परथोऽलमापं यथा पतिपद्यते था मायपेणे छन्दसा सोमसमृहास-
धकुकृत इदमीमपीहि पनरपि सोमसपूहं गच्छ । एवं दि्वीयतूवीयां विषय
पीरुत्तपमन्वयोर्योजनीयम्‌ । सवेषां पाभिनां वरोऽ््यास्तीति वशी दविवी्यो-
ारसमासु ससिवसमीपिमत्वद्समत्ता तृतिंऽशः ।
“ कृरः--“ अद गृहणनकग्रहायाऽऽपं राजानमुपरे सयुप्य सषद्मिषृर
बामदव्यं मनसा गायमानोऽनवानं गृहणाति यद्वि व्यवानेदा नः प्राण एब
पवत इति शतमाने हिरण्पममिन्यनेयााम्वयुय॑लमान्च ” इति । पाठस्तु-
आ नः प्राण इति । परावपो दृरदेशत्माणो नोऽसमारत्येतु आगच्छतु ।
भन्तरिकषद्प्यागच्छतु । दिवस्परि स्वगंसयोपरि स्थितोऽप्यागच्छवु । हे हिरण्य
परथिग्या अध्युपरि तवमायुरमरवमस्षि आयुहतुरमृतलहेवश्वासि । वादृशं ता
भाणुम पराणसधुवय एव िपागीति रोषः । ६
कल्पः“ इन्दरापरी इ्युदकमुपखश्य » इति । पठस्तु-- ॥
इ्द्रपनी इति । यविता तौ ये वैः रणां बं कृरताम्‌ ।
वथा सोमो वृहसविशरोमो वषः रणएवाम्‌ । विभे देवा मे वर्चः
ङ्व॑नतु । हेऽधविनौ मे वर्चो धते सेपादयतम्‌ ।
कलपः--“ द्षन्वे वा यदीमित्यनिरुक्तया प्राजप्त्यया प्राण्यापान्थान-
बानं जुहोति » इति। परसु--

. दधन्वे वा इति । वेवतम्यस्य गन्तव्यस्प यज्गस्य॒रेबन्धीनि बह्ञाणि
प्रिवृढानि दा्षदीन्यङ्गान्यनुवो चदनुकमेण वेदो वा । यदीमित्पेतादृशं यदस्ति
तदु दने पदुप्यहं मनसि धारयामि । वेदोक्तं किमपि न विस्परामीतप्थः ।
क्या कव्यसटशानि विसष्टमनमिर्हितानि विशवानि सवौण्यङ्गानि पयम-
कत्‌ । अयं यज्ञः प्रिर व्याएवान्‌ । व्पापतौ दृशन्तः-नेमिशवकमिवेति ।
यथा रथस्य चकं छलं परितो नेगिर्वयाप्नोति वदत्‌ । अत्र देवता-
विदेषरय कस्यविद्पि विसष्टमपरतीततवाश्ियमनिरुक्ता पाजापत्या । तवः
प्राप्तये जुहोमीवि वालाः । अव विनियोग्रह--

१स.ष. छ. च. व्यने° |

प्रा ०भनु०४] रेष्णयनुैदीयतततिरीयसंदिता । १५१९
( अदाभ्याशुग्हा्थमन्यनाह्मणामिधानम्‌ )

व्तरिमिहीरम्या नद सेमां रवस्य: ।

मान्दा ददश मनतातेमत्तस्या अगोऽडामिः ॥

जधूनोत्यथ इक तेऽाम्यपत दभि्रहः ।

आऽसिनदभ्यमादतते ककुहं सोभनीयते ॥

यतते जहोत्युशिक्योक्तानंङूनमिषवन्ये ।

तरिभिः सेप्नवे दया नः सवभौपरि समृच्छरपतेत्‌ ।

इन्द खृषटूगोदकं होमो दधन्वे पश्चविंरतिः ॥

इवि भरीमत्तायणाचायं्िरदिते माधवि वेदा्मकारे रुष्णपरुदे-
दीयत तिरीयसहिताम्य तृतीपकाण्डे वृतीयमपाठके
तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३॥

( अथ त्तीयाष्टके ततीयपाठके चतुथोऽनुवाकः ) ।

पतद्वा अपां नापे गृह्यं यदांधावा मा-
कुस ते डक कभा श्रनोमीत्यांहापामेव
नामधेयेन रुन दिषो वृ्टिमवं चन्ये दकं
ते धुकेणंगृहामीत्यहितदवा अह रूपं यद्वाजिः
भस्य रड्मयो वृ्यां ईरतेऽद्नं एव रूपेण
सू्स्थ रदिमनिर्दिवो वृष्टं च्यावयत्याऽरिम-
शाः ( १ ) थच्च्यतुरित्य॑ह यथायजरेवैत-
त्कंकुह« रपं. दपभस्य॑ रोचते वृहदितया-
तदवा अ॑स्य ककुदः रूपं यदुवृट॑ रूमेणेव
पृष्टिमव॑ रुन्धे यक्तं सोमादाभ्यं नाम जागरवी-
सयहिप ह वे हविषां हविर्नति योऽद
गृत्वा सोमाय जोति परा षा एतस्योऽधयुः
मरण एति (२) योऽभ्ं गृहात न॑ः प्राण

५१५६४. = श्रीमत्सायणा चायविरवितमाच्यसमेता- [तृतीयक
( अदाभ्याशरहा्मन्ववाह्मणाभिधानम्‌ )
एतु परावत शत्याहाऽधमुरि प्राणमासन्ध॑ेऽ-
तमसि प्राणाय तेपि हिरण्यममि वय॑निरय-
तं वै हिरण्यमायुः प्रणेोत॑नेवाऽऽगुरात-
न्तत शतमानं भवति रताद: पुरुपः इते-
द्धि आशष्येेददरिथे प्रतिं तिष्ठत्य उप॑
स्पृशाति भेषजं वा अगे भेषजमेव कुरते (३)॥
(उरा एलपप्तीणिं च )1 #
इति ष्णयज्वेदीयतेतिरीयसंहितायां त्रतीयाशके
तृतीयप्रपाठके चतुर्थोऽनुवाकः ॥ ४ ॥

(अथ कतीयकण्डे तृतीयप्रपाठके चतुर्थोऽनुवाकः ) ।
अदू्यागरहाथंसतु बन्वाः परोकासृतीपके ।
अथ वतू तेषां त्राह्णमृच्यते ।
ततरे मान्दात्यादमिनराणां तात्य द्यवि--
एतद्रा अपापिति । एतदेव मन्द इत्यादिष्नतमपां गोप्यं नामधेयं, ठोफे 4
भिद्धयमायद्रैरिकमन्य एव मदीयमानवयाः गोप्यसम्‌ 1 आधूयन्ते स्वतः
कम्य अपोधेमान्दामिमनैतते मन्ता आधारा त एते आधावा इति पतदेव
गृहं नेति पूवमान्वयः । वस्माद्यमिमानिदेवतानां पीय. मादादिमनान्पत्‌ |
ततो गृहेन नामधेयेन देवताः प्रतोष्य दिवः सकाशाद्वृ्ट संपादयति ।
हणमन लद्वौ ल्पेण सूरस्य रकिभिरित्यमु्शं व्याच्े-
छक त इति । रभैरिपि यदेवदेवाहठो छपमहनिरूष्यते येन. पदहनो सपं
निहपकमित्यथः । एतावदहनौपोऽधिकमि्यद्न इयत्ता राण्य निहप्यते । सेयं
राकः सूयैस्य समयश्च वृषटिसवामिभूवाः । न खट्‌ रावित सू्यरमियुक्तं च
काटे मुक्ता वष्टेर्यः कारोभरत । तस्माद मन्वमागं पठनद्नो निहप्केण ॐ `
रािरक्षणेन कान स्य रिमित च॒ कृलिन द्विः सकाशम
भमो पातयति । प्वादानमनस्य सष्टथैतां द्दपति--
` (क. ड. च. न्तदावार। `"

पा ०३अनु ०४1 छरष्णयनुर्वदीयतैततिरीयसंषिताः । १५२४

( अदाभ्याशग्रहाथन््नरह्मणाभिधानम्‌ )

आऽस्मिनु्ा इति । हरणमन्ते पथानरूपवाविभ्ां ककुहं रूषमिषि “`
पद्म्यां वषटि्विवक्षतेति दशयति ५

केकुहमिति । होममन्ने सोमायेति देवतामृदविम दपिदरन्यहवेने .बातवं
दृकयपि--
; यन्ते सोमेति । यो यजमानोऽ्दाम्यनामकं दषियहे मृहीलवा चोपा देबाव
जुहोति एष एव धजमानो हविषा दध्ना हविःखर्पं देवमुदिश्य वजतीप्ुक्तम्‌।

हिरण्यस्योपरि श्ासमन्ने पाणचन्देनाऽुरविवक्षिवमित्येवं दकौयति-

प्रावा इति। यो यजमनिऽदानामकं सोमरस परतरे गृहात्यवस्ताऽऽुः
प्राणः परेति गच्छत्यतो मः नवेणाऽऽयुष्यदं प्राणमातन्येव स्थापयति ।

हिरण्यस्योपार्‌ शसिविशेष्‌ वधते

अृतमसरीति । श्वासवायोभरहिः परित्यागः पाणनमन्तर्‌कर्षणमपाननै
मध्यस्थेन धारणे व्यानम्‌ । ¢ अथ यः पागप्रानवेः सविःत व्यानः +
इति शरतपन्तरात्‌ । हिरण्यस्योपार व्याननेन स्वालन्वायरभारयति ।

हिरण्यस्पाऽधयष्पर्माणं विधत्ते

इतमानमिति । दन््ासी इति भन्ते यड्‌(उ)द६कस त्वमि. विषते

अप उपस्पृ्तीति । अपि पे शान्वा इत्यन्यव पतल मेषगलम।
एवेऽदाम्यांदुमहमन्ना आद्दै यवेत्नुवाकासू्व वमा; ।

क्त्र भीता ।

द्विवीयाध्यायस्य तृतीये --
ददाम्य गृहीति गृहाय दुमिति द्वम्‌ |
तद्यामो वा गुणो भागः सपाददाम्याज्नामतः ॥
अहयेरेव नाम स्यादाननरयादिदित्तनोः ।
गुणोऽवस्तस्य वाक्येन ऽपो गामिना.
अनारभ्य शरयंते--अदाम्यं गृहीवा यजतऽटौ गृह्णातीति च ।
पवादाम्यशब्दस्य स्योतिरादिवपुपैनापलात्त चमकत पामे यजत हया
ख्यातिन विधीयते । अशुभितयत् यजेतर्रवणे ऽपि नारविरेवबलदिवापूषंवा-
गविधिः। न चार द्रव्यदेवतयोरमावः, ` महणदिङ्खैन ज्योगिषटोमतरितिवावर

१९६

=

--------
१क.घ, ड, च इत्यस्यन्तेन । =

¶५रेरे श्रौमल्लामणाचाभविरचितभाभ्यसमेता- [इतूतीयकाण-+
( विकितिरूपदवाव्राहरोषपभिग्रहामिषानष्‌ )
“यतौ वदीयिध्यम्तपिविशेन तत्सिमेरिषि प्रे वमः--मषतयाम्पाङ्शब्द्‌-
योर्युमखम्‌ । ते च नामनी ग्रहति यातां न द्‌ पागथोगु्ैवेषि दब्दश्या-
कन्तरमेव ¶९त्‌ । धजधिसतु व्यवहिस्तादशोऽपरि यजिरदुषाक्ये माहि 1
कसा्रेहयोख विधिः । अहरणे च ज्योतिषटमगतरथै सोममस्य र॑स्काररूपो
` गुद देनुषायवादिरहणसमानरपतात्‌ । यद्प्यपतो न्योरिशेसलथाऽि
तत्तेबन्धि्रहणदारा वाक्वाज्न्योरिषेमगागिलिम्‌ । अर शव सोार्थमदा्यं
गृहेपि निश्षिषे । अयव पैत्तिरीणां षष्ठद्ाण्डरप पहपपके परवर-
जिं वितियोजकं वाक्यं व्ष्वयम्‌ । तस्माज्जयो्ःे (णणेदिः ।
तृतीयाध्वावस्य षे पदि चिन्तितम्‌--
अहधमां अनारमयोक्तपदाभ्यद्ये नारे ।
` विचन्ते बा प्रकरणा वाक्यादिहानविमः ॥
अनार्य द्वौ बै शरत्वं गृहणावीवि 1 भदामयं गृहीतेति च । तयोः
सद्ररंमापो अहथमौ न॒वियन्तेऽनरम्यामीते्ैदवायवादिषवेव भक
रणेन भ्पवस्याितवारिति -बेभवम्‌ । ग्रहाः साधन्त इत्यािर्येन अहृष॑-
लादय हयोरपरि अहयोरनिवार्यवात्‌ । न चैन्दवायवाद्यः प्रकराणिनो
विषमौ हि पकरणा । वसात्सन्ति तपेपषाः ॥

हति धीमत्सायणादायैविरधिते माधवीये वेदथंपकशे रुष्णयषुदीय-
तपिरयिसहिवामानः तृतीयकण्डे वृवामपपाठके
चतु 4नुषाकः ॥ ४ ॥

(अयं ततीयसोण्ठे (तीय्रपाठकै पनमोऽुवाकः ) |

वायुरपि भाणो नामं सनिपुराधिपर्येऽपानं
मे दुश्चर भोर नाम॑ धातुराधिषत्व आ-
बु दा रूपम॑सि वणां नाम्‌ व्हसपतेशंधिपतये
भजा म दा ऋतमा त्यं नमेनस्वाऽऽषिसय

क

भशारदअवु०५] = शष्णवजुेदीयेनिरीयसंहिता । 0२
( वहृतिशपदादशाहरोषभनि्हामिषानम्‌ )
पत्येऽपामोरष॑धीनां ग्म धा ऋतस्य तवा न्यो-
मन कस्य॑ ( १ ) त्वा विधरुभन कतस्पं त्वः
विधैमेण भरतस्वं त्वा सत्यायतस्य स्वा न्वो-
तिमे प्रजापतर्िराज॑मपदयत्तयं भूतं च भम्डं
खास्जत तामदिभ्यासिरोऽः गत्ता जबदंक्षि-
स्तप॑साऽपर्यचया पै स पश्रन्कामौनसृनत
, तदशना प्र्षिखं यसपृश्चयो गृयन्ते पृश्रीनेव
तैः कामान्वज॑मानोऽवं रुन्धे बापुरपि प्राणः
(२) नमेरौ प्राणापानविबावं इन्धे चश्च
रसि भो नामेत्याहाऽऽधरेयाि इन्पे रपमंसि
मरणो नामेत्थांह प्रामेवानं रश्व तम॑सि
सत्यं नामेत्याह कषचरमवाम॑ रुम्पे भृतप्रौमि भ्व
मामेत्ाह पशवो बा अपामोषभीनां गर्भः
पद.म ( ~ . ध्न रन्ध एताबदे परंषं परि-
तसणदरेवाप न्भ ऋतस्य स्वा व्योमन इत्वां-
हषं बा ऋतस्पं व्योमेमामिवामि भ॑रत्यृतस्थं
त्वा निभुमन इत्बाहान्तरिकषे बा कतस्म विभूः
" मान्तरिक्षमेवामि जंयतपरतस्यं सा मिध॑मेण
इत्वांह योर्वा कतस्य बिधैमं दि्॑मेवाभि
जंपतम॒तस्थ (४) त्वा सत्यायेयांह दो
चा ऋतस्य सत्यं दिर एवामि . जंयत्तस्वं
त्वा ज्योतिष इत्याह सवगो वे लोकं ऋतस्म
ज्योतिः चुषर्ममेव लोकमभि ज॑यत्वेताकन्तो

1

व

पथरेषट शीमस्पायणाचार्यविरचितभोप्यसमेता-- [तृतीयकाण्ड
( विङृतिरूपदावशाहसेषपकषयहानिधानम्‌ )
~ चै दैवलोकस्तानेवामि ज॑यति दरा सं प॑यनते
दशाक्षरा विरा विराङ्पिराज्येवान्नाये परति
तिष्ठति (५)।
( ज्बोमने ऋतस्य प्राणः पर्ने विधम दिव॑मवाभि ज॑यतयुतस्य
५ `. ` ष॑लारिश्यन्च)।
इति छृष्मयय्वदीयतैततिरीयसंहितायां तृतीयाष्टके
तृतीयप्रपाठके पञ्चमोऽनुवाकः ॥ ५ ॥

( भथ तृतीयकाण्डे तृतीयपपाठङे. पथमोऽनुवाकः ) ।
-वतुयैऽ्ोरद्यसय भ्तध्यार्पानमीरिवग्‌ ।

भथ पृश्यमभमि्टोमरोषे परत्यस्य विरपिहपर्य द्वादशाहस्य शेषाः पृ्नि-
शहा उष्यनवे। _ .

कलपः-“ पराव यजुर्मानमनुदर् वायुरक्ति पाणो नामेपि दशभिः प्रभ
अ्हाणां मन्दे मानानि मिपि » इति ।.

इन्द्राय वा वृषर्र इत्यादीनि प्ाछ्वानि यजुषि सोमोन्मानकरणनि । तदे
वचशुगावमृ्य वायुरसीत्यादिननेः सोपस्थोनमाने कुर्ात्‌। पसु

वायुरसि प्राण इति । हे सोम तं यजमानेन पीतः सञयरररमष्ये षारणा-
दिना वायोराप्यायनकार्वाद्रायुरति सामान्याकरेण वायुप्रूवा वरशेषाकरेण
पाणो नामासि । बहिर्नग॑मनशीटस्वमृच्छवासरूपोऽति । ताहशस्तं सवितुः
प्ेरकस्य परेश्वरस्याऽऽधिपत्ये स्थला म मद्मपानमन्तःपवेशवन्तं वायुविरोषे
दादेहि। तथा च्चः भ्रोवषोराप्यायनकारिवाचदुमयहपी भे | अतो षातु-
दहेष्वियादिसषटराभिपतये स्थित्वा मदमायु्दहि । वधा ररीरावयवसतष्टवरक्षणस्य
पस्य कान्तिवक्षणस्य ` वरणस्य च ॒हेतुताच्दुमयरूपोभक्े । अतस्तदुमय-
कारिणे वृह्ेरापिपते स्थित्वा मलं पत्रपौनदिूपां भां देहि। वथा
मन्ता चिन्तयमानस्य [ क्तस्य ] वाचोच्चाय॑माणस्य सत्यस्प च हेतुताततदुभ-
हूपोऽतति । भवस्तदभयपारकषयनदसयाऽऽ्िपलये स्थिव मं षटं दहि । वया
सरीरनथ्ये यद्धं धवं सिद्धं धातुवैषम्यं यचच मन्धमितः प्रं भविष्यत -
मुयत्तमाधानहषुातदुभयलपोजते ` 1 -अवस्तदुभयततमाातृणां ितृणामाै-

भपाण भु ०५] - छ्णममुरवदीयतेिरीयसंहिता । ५९५
(-विहृतिरूपदादशदशेषप्प्हयागिधाभम्‌ )
पतये स्थिलास्पनेपृधीनां च रचन्धी यो ग्मः पदल्ास्ते घाः सेपादृष ।
हे भोम कतस्य ध्योमन स्यरय पिरेेण रक्षणाय लां मिमे १ ऋतस्य सैतवस्य
विभरूमने विरेषेण माहुल्पाय लं मिमे । तथरत॑स्य विषमैगे सत्यस्य विषेण '
घारणाय त्वां मिमे । तथपैस्य सत्याय सत्यस्य सत्वाय परमादृहषानृत-
राहित्याय लवं भमि । तथैस्य च्योपिवे सत्यस्प प्रकाशाय लो भिमि ।
` किरदैशमिभनैः सोमोन्मानक्पा ये प्रसिगरहा्तन्वाह प्रसोतरि--,
भरजापतिरिति । पजपदिः पूर्व विचायं सृष्टेः साधनमूतां िराजमपशत्‌ 1,
वायुरसीत्यादिमन्वसमिैरततल्योेतलाद शाक्षरयुकतभ्डन्दुःसाम्येन पिराहितमु्पतेष
तथा च विराज। भूतं मविष्पश्च जगदसृनत । त्सं जगतसषटवा दम किंबि~
दतं किचिद्धविष्यादिति विभागमकरोदित्यथैः । वतस्तां पिराजमृषिभ्पो
न प्रकाीरितवान्‌ । तदा जमद्मिस्तपः कत्वा प्रनापतयनुग्रहेण तां विरा-
जमृप्यत्‌ । तया विराना स्त जमद्भिः पृश्रन्िनुस्वरूपान्कामान्भोगानसूजव 1,
मस्मदरायुरसीत्पाकिभिदृशमिमैनैः प्रकषरनदराभिधयान्पेनुरूपान्मोगानसजव
तस्मात्तारणाछननिनामकानां षायुरसीत्यादनां प्रक्षिवाम सेप्नम्‌ । प्रयः
कामयेनषः सृष्टाः वेभननेसे मन्तः पृथ इति निरव सवपतवात्‌ । अथ विधते
यत्ृश्चय इति । हणं नाम न पतरषु सोमरसस्य धारणं तु, नदस्य
सोपस्ोन्ानम्‌ । प्र्चिरन्दाभियेयेवायुरसीत्याक्षमिमंतरेयेहीतम्ाः. सोममागाः
परभयस्ते च गृहन्ते। प्रहीवम्या इत्यथः । तैरुन्मानछक्षर्हेष॑जमानः काम
पेतुसदशान्मोगान्पाप्नोति । तव॒ पथममन्वेण प्राणापानपोषणचक्षणं कामं
दशंयति-वायुरसीवि .1
द्ितीयमनरैण चशुःमोत्सयेषतोरायुपः प्रापि दययति-शुरसीति ।
तृतीयमन्वेणावयवसष्टयकान्तिम्यामुपेवायाः मजायाः सपति दशमति-
रूपमसीति । चतु्मन्ेण मान्वाचिकसत्साधनस्प हेपामै दृशंयपि-
ऋतमसीति ।. पश्चममन््ेम मूतभविष्यदस्वास््यपरिहस्तूना पशनां
परां दशैपति-
भूतमसीति । अपामोषधीनां गमे भा इवि तसिन्मने समान्नातं
तत्र तृणोदकपरिणामरूपतातशव एवं तादृशो गमं इह विवक्षितः ।

+

१५२९६ भरीमत्ायणाचारदविरधिताप्वसमेता- [दैपदरणे-
( गवानयनगतरःसैजकातिप्ाहमवसिषामिवान्‌ )
पृहममनयफष्टमुपसंहरदि--
एतावद्वा इति । पराणाङूनस्वाष्थ्प्मूति पदुप्ापिेत यवकवमु-
` कमेत वरव पृषं परितो वैते । पुरुषस्य सवैतोभेकितं फठपित्यः ¡
उचरसिन्मन्वपश्चके व्योगंन इत्यादिभिः प्चभिववपुध्यनतपदैयोकनयश्
दिशां खस्य च विद्धक्षिततात्द्िजयः फञमिवेवदरौयपि--
ऋतस्य च्छेति । कतशब्दः सत्यवाची ।
, कापर परमप रोकणमहेता पतरम चास्थिता सैपा
अदति-- व्च साभिति। भव विनिमेगयहः-- 4
५ वायुश दष्शहि प्श्चिग्रहुणमन्वका‡ ॥ ५
. इति श्ीमत्तायणावारमविरकिते माधर्षीये वेदार्थपफाशे छष्मयजुरवदी-
ेसिरीयसंदिताभाष्ये तृषीपकःण्डे तृत्ीयमषाढके
पृवमास्नुषाकः॥ ५॥

( अश त्तया ततीयप्रपाठकं ष्ठोऽतुवाकः ) ।

देषा थै ययेन नावार॑म्यत तरपरैरवा-
शग्धत तत्पराणां परत्वं यर शृद्यन्ते यदेव
यक्ञेन नाव॑रन्थे तस्यावरुद , यं प्॑थमं ग्रहणा.
तीभमेष तेन॑ लोकमभि ज ` यं दवितीर्भन्त-
रक्षंतेन यं इृतीय॑ममुभे. तेनं लोकमभि

|)

(१) उर्व वों ग्र्मऽभि-
ठ कं परत्यव॑शोहन्ति
यपै्स्विवः प्रांशवो रन्ते तस्मादितः
प्रा इमे लोका यद्तरषवहःस्वगुतोऽ्ाय थ
गने तस्मावमुतोऽर्वा इमे लोकास्तस्पादयां-

पारदेणनुन्द] हणप सुैवीयौततिरी संहिता । १५२७
( गद्धमयनगतपर््ङतियाद्यविेषाभिषानर्‌ )
तयाम्नो छोफान्भनुष्धां उप॑ जीवन्ति बशवा-
दिनि षदन्ति करः भत्यादृद्भ्य ओष॑धवः सं
भवनतयषधयः ( २ , म॒नुम्यांणामरजं प्रनापतिं
परजा अत प्र ज।:न्त इति परानन्वितिं छषा-
चदुगृह्णात्यदः^ रोर्ष॑धीम्यो गृह्णपीति तस्या
`. द्भ्य ओप्य. 1 भ॑वन्ति
घीभ्यस्त्वा जः» । गृद्णामीति तस्पादोष॑धयो
मनुष्यौणामजं यदुगृहणातिप्रजाभ्पसवा परजाः
तये गृरषणामीरि तस्मासजापीतत प्रजा अंत भ्र
- जायन्ते ( ६)। ;
( अमिभित्यः ओष॑धमोऽाच॑वारिरशशच ) ।
कति छृष्णयजवेदपत्तिरीयसंहितायां तूतीयाष्ठके
तूतीयप्रपाठकं षष्ठोऽनुवाकः ॥ &॥

( अथ तृतीयकाण्डे पूतीयपारके षष्टोऽनुवाकः ) 1
~ पशचिमहाख्या उस्मानकिशेषाः पञ्चमे शताः ।
अथ पठे गवामयनगताः प्रक्ञका अतिभराह्यविशेषा उच्यन्ते ।
कतपः--“ तषु परःसामसु श्रीनतिगराघानगह्णातयुपयामगृहीोऽसयदभ्यसौ-
शृषीभ्यो जुष्ट गृहणामीति प्रथमेऽहनि गृहणात्योधीभ्यर्वा पषाभ्य शति
द्वितीये प्रजाभ्यस्वा प्रजापतय इति तृतीय एतानेवाऽपवृ्तानवङ्षितामर्‌
वानूष्वौनावृ्तांच विषुवति '? इति ।
अक्षि गटामयनं नाम ॒सुकत्तरसतर, तस्य पूषेमासपटृकमुत्तरपात्तषटदे
ति दौ गः, वयो्मप्ये विपृवत्कमेकं पधानमहरमव । वस्व चाद्गः
, पूवभावीनि परःसामृनामकाति तण्परहानि भवन्ति । तानि पूर्य माष
दूकस्यानिरनि । कथा विषुवतेःन॒उत्तरमवीन्यनन्तराण्य्ाक्सामनामानि
र जरीण्यहानि भवनि । तान्युत्तरस्य मासव्कस्वादूतानि 1 तत्रापि प्रः

८४३८ = श्रीमत्साथणाचायंविरमितभाष्यतसमेता- 1 दनैपकाणड
( गवामयनगतपरभतकाति्ा्विलेषमिषानम्‌ )
सामनामकेु स्िभद्स्‌ कमेगेकेसिमिमंनरैसयोऽतिमालासयाः सोमरसा भरही-
तम्याः । अ्षतागनामकेषु विष्वहसु तेषमिव मन्त्राणां विपरीतक्रमेण वयोऽ.
विथाह ग्रहीतव्याः । विषुवनाके तु मृर्दिने समाम्नातक्रमेण विपरीतकरमेण
वेषे षडतिमरा्य ग्रहीतव्याः । तनिवानतिग्रद्यानिधातु परस्तौवि--
देवा वे यदिति । परा. यज्ञमनुतिष्नते दैवा विधिस्यमानातिप्रा्रहितिन
केवटेन यजे यत्तं न परावन्तस्तकरं परास्ेरदेराप्नुवन्‌ -1: पारमनय
भीषसमापिं गमयन्तीति परः । विषते--
यत्पर इतिः। समुराथाकरिण परहस्य विकरेषाकारिण परोसति--
यं प्रथमाभरोति । विषुव उपरिवनेष्हःस पिप्रीतक्रमे विधते--
उन्तरेष्बहःस्विति । अमुोऽनत्यादषायो व्य्कमध्थिानगुहणीयात्‌ । वथा
सति पूवीनुषठिनसेमिगौहेः पथिव्यनतसकबदेकानभिनतयैव पृनधंजो
काद्ूरकें प्तयारूढवा्भवति ॥ अथाऽस्नातकरमं विपरीतक्रमै च भिहिता
पुनः परशतति-
यतपर्वणवहःस्थिति । भिषुवते्रः पूरणः इदः पथमाद्तिमा-
हवादारम्य कमेणेवः परा गृहन्ते । परमुत्तममश्व्तीति प्राः । प्रथमं
गृहीत्वा ततः प्रं दविवीयोऽपिम्रा्ः । द्विषं गृहीत ततः परं तृतीयोभति-
माह्मः । एवे पराचः । पसमदैवं गररन्ते रस्मादितो मरोकादारम्य भ्रयो
खोकाः यदाच उचरोत्तरगतयो माने । विषयत उररष्वहःसवमुतस्तृधी-
प्रहदादभ्याषीश्ोऽवस्तना गृ्न्ते । प्रथमेऽहनि तुतीयो अहोः श्विवीयेऽहनि
, द्वितीयो अ्हस्ततीयेऽदनि प्रथमो महः । त पएतेवाशवः । वस्मदवं तसमदूतो
: धुटोकाद्धस्तनोऽ्तरिक्षठोकष्तसमादषसनौ भृोकः । व प्व
छोका यस्मतरा्ोऽना खश्च परसरविठ६।५; ०५ एवापुनरावृत्ततादगतताराः ।
त्माममुध्या अगतताराहठीकानुपजि त । ५1; स्थानान्युपमुक्तवेन गतसासणि
; पन्ति सानि न्ते, (कलभुकतपूवा ५ २७१ स्थानानयोक्षनते }
पथकसवयं विधातुं परस्तोगि--
्रह्मकादिनं इति । रोके शद्धः स्कार दोपषय उलयन्त इति यत्तक-
शमत्ाङतः कारणात्‌ । तथा मनुष्टाणामोषधयोञ्नमिति यत्तदपि . कूतः
करणात्‌ । तथा मगन प्रणा; प्रजायन्त इति यदेतदपि कुतः

प्रषा०३अनु-] = कृष्णयनर्ेदीयतेत्रीयसंहिता 1 , १५२१
८ सोमाद्गतरनाऽधन्ेत्याद्रिमन्तरविधिः )
कारणादित्येवे ब्र्वादिमिः प््टः कथचिद्नृद्धिमान्परानन्विलयुनरं रुपात ॥
प्रतोऽतिग्ा्यरहणमन्वा उच्छष्त्वात्रचन्दामियेयाः । वदुनुकतरेण यथोक्तमे-
तत्रयं संपद्यते । तव परथमं मन्व विषते--
यदृगह्णणतीति । हे प्रथािग्रा् लामद्भ्यः सकाशाद्‌ शाम । किम्‌-
धैम्‌। ओकधीम्य श्ोषृष्युलत्यर्थमृ । जनेन पन्तेण प्रथमं गृहणीवा :
यस्मादेवं गृहाति तस्माददूभ्यः सकशदषधयः सम्यग्भवन्ति । द्विवीयमनतर
विपत्ते
यदृगृह्णातीति । हे द्िीथाविग्राहय लमोपधाम्पः सकाशादुगृहामि ।
क्रिमर्थम्‌ । प्रजाभ्यः परजाजीवनाथम्‌ । अनेन द्ितीषात्ियाे गृहीयात्‌ ।
यस्म गृहाति तस्पाद्‌ पथमो मनुष्याणापनं भवन्ति.
अथ तृती मननं वित्े--
यदुगृह्णातीति । रै तृतीयावियाद्म लां प्रजार्थं. -परजाप्तय्थं च
गृह्णामि । प्रजाः स्वां जपि परनप्िमाश्नितय यथा परजयिरनित्यनेना-
भिप्रामेण गृहामीवधः । अत्र विनियोगसंरहः--
प्रामिधा अति्रा्चास्े मवामयने चयः 1
तेष्वदूभ्य भवधीम्धशच प्रजाप्यश्रेति मनका 1१ ॥ इति |

` ति धरीमत्सायणाचायंविरविते माधी वेदाथमकारे रुष्णययुवदीय-
तैनिरीयसेहितामा्ये तृतीयकाण्डे तृतीयपपाके
पृष्टोऽनुवाकः ॥ ६ ॥

~~~

वपषा पनतमौऽनुवाकः ) 1,

र समस्रनत्‌ तदनु ज्ञोऽत
ज्यत यद्ं छन्दासि ते. विषव॑यो व्यकाम्‌-
न्त्ोऽसुराननुं यज्ञोऽपांकामयक्ञं छन्दा्मि ते
देवा यंमन्यन्तामी वा ददमशूवन्यहूयर स्म

१९२

४५६० श्रीमत्सायणाचैविरचितभाध्यसमेता- [पतृतीयकणे
( सोमाद्गतवेनाऽऽगरावयेत्यादिमन्त्रविधिः )
इति ते प्रजःप॑तिमुपांधावन्त्सोऽचवीसजाप-
तिछन्द॑सां बीर्यमादाय तः: प्र दास्यामीति
स छन्द॑सां बीर्थम्‌ (१, आदाय तदेभ्यः
प्ा्थष्ठत्यूनु हन्दारस्यपीकामन्छन्दाय॑सि
यततस्सतों देवा अभ॑बन्पराऽस॑रा य एवं छन्द॑सां
वीं बेदाऽऽ भौवयास्तु भरोपञ्चज ये यजा-
महे बषटकारो भव॑त्यातना पराऽस्य भ्रातृव्यो
भवति ब्रह्मवादिनो बदन्ति कस्मै कम॑घ््ुरा
श्रंवयतीति छन्द॑सां वीर्य येति श्यदतद्वै २)
छन्द॑सां बीमा श्रावयास्तु यज धे
यजामहे षकारो य एवं वेद वीध
छन्दोनिर ति पलि चाचति यदिन वृ्रम-
हंजमेष्यं पद्ययतीनपाव॑पदमेध्यं तदथ कस्मा-
द्रो यत्त आ सर्स्थतोरि्याहरिनस्य षा
हषा यज्तिथ। तनूर्ययक्ञस्तामेष तयजन्ति य
एवं बेदोपनं यज्ञो न॑मति.८६)॥
( छर्व॑सं वीषा एव दौ च) ।
शति छष्भयङ्ैदीयतेचिरीयसंहितायां ततीय
वृतीषपरपाठके सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥

रष ०२अनु ५] ष्णयलु॑दीयौततिरी षसंहिता । १५६॥
( सोमङ्गतवेनाऽश्रायमेत्याविमन्त्रविषिः )
( अथ वृतीमकण्डे तृतीयपपके समोभुषाकः ) |

ष्ठे पोका अतिमालः गबममनिकाञ्चपः |

भध समे सोमाङ्कतेनाऽऽभ्ावयेत्मादवो मन्ता पिधीबने--

भजापतिरिति । कदानितजापविर्देदानरुरांभ प्राऽतव सृष्म्ा्‌ । ताननु
तन यज्ञोऽ्यजञज्यत । य्चमनु च्छन्दांसि च सतर । दानीं ते देषा प्रलसक-
मत्मामावादिष्वशचो नानागवयो भूत्वा व्यकरामनविविषं देशो गताः । भध स
यज्ञोऽसुराननुपत्य देवेभ्योऽपाकरामत्‌ । त च यज्तमनुसत्प च्छन्दास्पपि दवेभ्मोऽ-
पृक्रामत्‌ । तदानीं ते देवाः परस्सरौकमपर प्येवं विचारितवन्तो बयं धर
प्राप्य स्थिताः स्मसतदिदं स्व प्राणहरा ८ दानुभरः "त अभवनिनि विदा
ते देवास्तथाविधे प्ररिमबमगः पानाः प्रजाः विग 414} । अथ देतैरपतेगिविः
परजापतिस्तानूपरोवमववीत्‌ । छ दसां पदिकरयाणां मध्ये वीर तारमादाम्‌
युष्मभ्यं तद्‌ स्ममीत्ुकषा दयैव ऊतषान्‌। ऽ दद्रीयेमनु सर्वायि च्छन्दा
स्यररभ्योऽपकम्य देवान्पाप्नुबन्‌ । तानि च्छन्द षवनुत्त्य यज्तोऽ्यसुरेभ्योभक्रम्प
देबन्धाप्नोत्‌ । वतो देषा पिजपिनोऽवलनसूरास्तु पराभूताः । अध
मन्वरािधत्ते-

अ एवं छन्दा । यो वीर्थवेद त्त स्वपमेव दिजयी भषति ।
तस्य भ्रातुव्.: प्रभवति । तस्म विदित्वा पमृञ्जीत । आभरावयेत्यादि-
मन्वप्चकं तदीधेम्‌ । एतेषां मन््ाणम्था मो वे सस्तदशमित्पलिमनुवाके
[ सेर कार १प्र० €अ० ११] पपञ्चिताः । शृष्यङ्गेन वत्र विधिः |
अत्र वु सोमाङ्गसेन । सोमस्पेिविकारवमनिन चोदके मन्वा अभा ।

श्दानीं तनेतान्मन्तरानशंसवि--

जल्लवादिन इति । कसे ८: कस कामाव प्रयोगनामाघवदुराभावभं
करोतीति जहलवाधिमिः पृो दः दरेमनुत्तरं हेवात्‌ । परजातिनेोददर्वीवांशां
छन्दसां पनीैपाणिरामायाव्वराश्ावयतील्युततरम्‌ । स एवोत्तरवादी बीं
दृश ितुमाशरागवेत्पािकपनुवदति । इदानीं वीरथवदनं भरदंरति--

अ पएवं वेदेति । असिन्य्ञे डोकव्पवहरे वा पीरवेदी यक्कितिरेवादिकं
पृणभवि पई सवरस छन्दोभिः पूमित्वान्मरति । "

` यदै श्रीमत्सयेणायेयविरवितमाष्यसमेता- ([पतृतीयङापि
(| ( अवमृथादगोमायभिधा्न )
अथैतेन यें प्रशंतति--~
यदिन्द्रो वृजामिति । इन्द्रो वृकं हतवानिति यत्तदेतदपरूपपमेष्यमयारै-
म्‌ । फिंचायमिन््रो यतीनपावपत्साखयकेम्यः -7पच्छद्विति यत्तदपि प्रप्रू-
पाद्यज्ञियम्‌ । अथैवं सति कसमक्तारणदः यद्ध आः सेस्थातोः सासिपूयै-
समः सप इति ब्रवादिन आहः । तथ बुद्धिमान ब इश्रष्यहि
द वावाय यहा च । राच्यं कती ्षलादीन्हसन्ती वनूरथजञिषा ।
सां च.राजसी । यज्ञ इति प्देनदसयेग यज्ञिया यज्ञाहौ नूः। सा च साचतिकी
बयत इति} यज्ञे हविषा पूजनीयो यज्ञ ङ्ेर्वतारूपः साचिकविग्रह इत्य्थः।
तत्तसिनयञे तमेवे साचिकीं यज्ञ तनु यजमानाः प्रथजन्व । यजञरूपतनुषेदनं
पृशंति--ष एवमिति । भव विनियोगतंयहः
५ आश्रवपेत्याद्योऽ पञ्च पन्ता उदीरिताः ।
आभावणादि सेम पाक्तनमिषठिगम्‌ #.॥ इति ।
दति भीमत्सयणाचपंविरविते मृधवपि वेदमये रष्णमङुव-
वीयते तिरीपरंहिवामाष्े तृतीयकण्डे वृतीपपपाएके -
सषमोऽनुपाफः ॥ ७॥

(अय तृतीये तुतीर्यप्पठकेऽधमोऽनुनाकः । )
आयदा अभ हविषे ज्ञषाणो प्रतप्रतीको

प्रतयोनिरेधि । घतं पीला मधु चारु गव्य
पितेव पु्ममि शक्षतादिमपे। आ इस्च्वते दा ~
एत्ज॑मानोऽभ्िभ्यां यदनयोः ह़तंछृत्याथा
वभ्रथमवेतयायुदा अमे हविषोः जषाण
इत्य॑वप्रथमंवेष्यल्ज्ञहयादाद्वयवेनीं रमयति
: नाऽऽतिमार्ति यज॑मानो यकछरसींदप्‌ ( १.)
अप्र॑तीततं मयिः येन॑ यमस्य॑बणिना चरौमि ।
इदैव सजिरवैदये तदेतत्तदैभे अमृणो भ॑वामि ।

क्ष. ढ्‌, च, "मार्थं मन्वंमा"।

षो» इअग०८] ` छप्णयलुवदीयतैततितीयसंदिता । ५५३६
( अवयादगहोमायागिभानम्‌ )

विश्वलोप विश्वदूबश्यं लाऽऽमजसुहोम्वग्धा-
देकोऽहुतदिकंः समस॒नादिक॑ः । ते नैः कृण्वन्तु
% भेषज सदुः सौ वरणम्‌ । अयं नो बमसो
पुरः सभ्स्फानौ शमि क्त्‌ । गृहाणामर
बहवो नो ग्रहा असन्‌ ।.स लं न॑ः (२) नभ-
सुस्पत ऊर्ज नो धेहि मद्वां । पुनन न्मा
छि पुनो ,रधिमा धि । देवं सदस्फान
सहस्पो पस्थेरिपे स नो रास्वान्यांनि* राय-
स्मोष वीयं संवतमरीणाई स्वस्तिम्‌ ।
अभिरवोव यम इयं यमी कुसीदं वा एतयमस्थ
यज॑मान आ दत्ते यदोष॑धीभिवेदिष स्तृणाति
` यदनुपौप्य परथायावुभीधवदधमेनप ( ६) थमु
भिद्टीके नैनीयेरन्यत्कुसींदमप॑तीत्तं मयीत्यु-
पौधतीहैव सन्यः कुसीदे, निरवदाषानृणः
सवर्ग लोकमेति यदि मिश्रमिव चेरंदजषिना
सन्नपदाभ्यं छहुयादेष वा अरभिरवश्वानरो
यत्प॑दा्यः स एवैन ५ स्वंदयत्यह विधान्यामि
काष्टकायौमपूपं चवुःरारावं पक्वा प्रातरेतेन
कक्मुेपियदि (४) दहति ृण्यसभ भवि
यादि न दहति पापसम॑मेतेनं दे स्म वा ऋष॑यः
पुरा विज्ञनन दीर्धस॒चपृपं यन्ति यो वा उप
्रठार॑सुषशरोताश्मनुख्यातार विदवान्यनते
सममुभिटीक दापू ~>" वाप

१५३४ श्रौमरसायणाचारयविरवितमाप्यसमेता- [इवैष
( अरप्ेथाङहोमाबमिभानम्‌ )

द्रा बायर॑पभोताऽऽदित्योऽनुरूपाता तान्य एवैः

विद्वान्यजते सममपि इापूरतनं गच्छतेऽयं

नौ नभ॑सा परः ( ५) इत्याहा नभ॑सा «
पुरऽभिमेव तदादितन्म गोपायेति स व्व॑ने।

` नभसस्पत इत्याह वाय्ये नभ॑सस्पतिषगिमेव

तदिन्मे गोप्येति देव॑ सरस्फनित्याहाभो

वा आदित्यो देवः स॒र्स्फान आदित्यमेव

तदाहितन्म गोपयेतिं ( ६ )।

( कुदं लं न॑ एनमोषेयदिं वृर आदिसपरेव तदहितनमं मोषयति ) ।
इति रृष्णयजुेदीयतेततिरीयसंहितायां तृतीयाटके
तृतीयपरपाठकेऽषटमोऽनुवाकः ॥ < ॥

( अथ तृदीयकण्डे.वृतीयपरपकेशष्टोऽनुवाकः ) ।

। सोमाङ्गाभ्रावणादीनां मन्वाणां सपमे विभिः ॥

अथाऽधमजवपरथाङ्गहोमदयो वक्तव्याः 1

कलः-“ आयुदां अग्ने रिषि जुषाण इत्यवभृयमेष्यनाहिवमीपे हुषा १»
इति । ¶सु--

आयदा अघन इति । हेऽपे खमायुदां एषि यनमानस्याऽबुष्यदो मब ।
कीटृशस्वम्‌ । हविषो रपाणो हविः सेवभाने। पृतमतीको पुतोपकरम.
आभारप्रयाजादीनां पूतेन टूपमानत्वात्‌ । पृतयोनिरवसनिः्पनूपांजदि
पृतमेव योनिन्बरोतरतिकारणं यस्पासतौ वृतयोनिः । ताद्थस्तवं मधु
स्वदुतमं बार शोभिवतेन निमदं ग्य वृतं पीता प्ति पु्भिमिम
यजमानमभितो रक्ष । अनेन मन्रेण हैम विधत्ते--

आ उुश्व्यते वा इति । एनयेराहवनीयगादैपतगोैषिः पकं स्ता
मरविभृथहिषो वारुणपुरोडारस्य ` पकस्य॒होममकतवाऽ्यन जरत्तमीपेऽ-
वभृथक्मोथ गच्छतीति यदेनेनापराषेन यजमान आइवनीवगाहैपत्याभ्पाम-

भ्रपी०३अन्‌ ०८} ष्णयजुरदौ यतौततिरी संहितां । १५६५

( जवग्रधाद्होमायनिवानम्‌ )
तिभ्थां विच्छिनो मवति । अतोऽवभृथं जिगमिषुरायुशं अ्च इति मन््रेणाऽऽ-
अ्यमाहवनीये जुहयात्‌ । पएतभेवाऽऽुलनाबाहवनीयगारहैषतयो शानो करोति ।
तयोः शान्तयो; सतोयंजमान आरि न प्रप्नोति । कलयः--“ आहवनी-
यादुपुकमादाय बेिमुपौषपि यतकुसीदममतीचामेषि ” शपि ।

अवमथेद्नीयातूबन्नयरूपेम्यः कप्य ऊर्वम वेद्विदाहः। मन््रषग्घु-

यत्कृसीदामिति । पःकुसीदृमृणमपतीत्तमनषितै मपि वते, येन यमस्य
बखिनोत्तमणैस्य ब।8ः पर्पपणीयमृणं येनाहुमृणेन युक्त इदानीं कते तदेत्टण-
पिहैव सनसिमिनेन जन्मानि यज्ेरो वतमानो निर्दये निःशेषेणापाकरोमि ।
वक्तेनेव करणेन हेऽ यमरूपादुत्तम्णादहमनृणो भवामि ।

कसपः--“ यदि मिभमिव चददज्ञिना सक्तन्दान्ये जहयादि्ररोष्‌
विश्वदावस्य लेति » इति । 1

अनक्षे यद्ग सकीरणमिव यजमानाभनुिडितस्म सांकय॑स् परिहाराय
वेदविदाहः दावा सक्तनज्ञदिना बु्पात्‌ । मन्वषरस्तु--

विश्वलोप इति । हे विधो सर्वस्य पापस्य विनाशक हे सक्तज्जते
विश्वदावस्य रत्सपापदहनाय प्रवृत्तस्य दावभिर(सनस्ये तां जुहोमि । अनेन
हेमिन सृष्टा भ्नयसलयस्तेष्वेकोऽग्ध हेमिनाऽऽगतमरततीत्यग्ात्‌ । अहवे हेम
रषिवमततीत्यहुतात्ादश एकः । समसन समस्तमप्यत्तीति समसनात्ताटश एकः ।
ते प्रयोऽन्यभयोऽस्मकं भेषजं कृण्वन्तु । क्षः परिहारं कुकु । तथा. तदो
निबासस्याने कू्वनु । सहो बं कुर्वन्तु । वरेण्ये वरणीयं धनादिकं
ष्ठं कन ।

कस्वः--“‹ अये नो नमतत पुर हृतयर्यथानासणमुपस्थाय्‌ » इति ।

परथममन्नपारतु--

अयं नो नमसेति । अयमभिः पुरो वतमाने नमसा सक्ानसेनसा
कुमान नोऽसमानभिरकषतु । किमर्थ गृहाणाम्ततय समर्षिः सम्याबिनाशस्त्राहि-
तयाथम्‌ । ततोऽधिरकषणाने स्माकं बहवो गृहा सन्तनु । दितीपमनपण्सु-

सत्वं नो नमस इति। ममरस शकारस्य पाच्कहि वायो सलं
सौऽसभ्यं भत्रपाञ्नुजहरूपया बचोनं पेहि अलातं पमच्छ । किंचास्माकं
मृ्टमनादिरिसं पुनरा भनीय दहै । पुनरप्यस्मभ्यं रविपेक्षतं धनमानीयव्‌
देहि । पूषीपम्नपषसु- ४

र

१५९६ = भमसायणाचःय॑विरवितेमाप्यसमेता- ([सतृतीयकण्-
( अवक्राद्ृगहोमायमिधानम्‌ )
देकेपि। ३. ससान रम्थगमिवृचियुक्ताऽदितय देव तं सहसपोशूर्‌
सदैशसट्याकयनपशादृषटेरीशमे पमुभवसि । स ववं नोऽ्म्यं राख दहि ।
क्षि किति तटुच्येत-अज्यानिमक्षीणतवं दारिदयामावं रायस्वोषे नष्टि
दुवीथै शोभनापत्यं रषत्तरीणां वत्तसवत्सररंबद्धां सरितिमनिष्टनाशर्पां
दंच । अथवेदिदाहं बिवातुं मस्तोति-- { ‡
अभिधोमेति । यमस्य वेलिना चरमीत्मसिन्मन्वेभिषीयमाने यभो ।
त्य हेमाधारतेन नियतलात्‌ । इयं वेदिहषा मूमियभी । यजानो वेकषिग्णा
मर्त्य भधथि फृपौततद यौ पमरप मत्या गठे रज्ज्वा बदमेनं यजमानं शग
छोकं मरे नयेयुः । इदानीं दाहं विधत्ते--
-यछुकतीद मिति । उपोषपि दहेदित्थः । देहेवारिमनेव जन्मनि. ग्रे
एवावस्थितः सन्यमं प्रति विद्यमानं कृपीदमृणं निःरेषमनेन द्हिनागर्यान्त-
रशृण॑ दहतः सव -माप्नोतीति । विधठेपेतिमन्वेण कमं विषत्त--

यादि मिदि । यथङ्गजातं सकी्ेमेव यजमानेऽनुतिठे्तस्य .ताक~

- यस्य परिहाराय मेदिददके दावाभौ सकनज्ञणिना ` जुपाद्‌ । एष प्वाभिै-

नरः सवपरपरतबद्धः सवंपुरुषपिक्षितव्यवहाराय परपाप्वात्‌ ।, स पएवाभिः
सफुशमेन तुटो पिभवारिणमेनं यजमाने सदुयति स्वादू करोति । मिभणदोषर्‌-
हिते. करोवीय्थः । अथ -ेदिद्‌हसङगेन युदिस्थमन्यदपि किंविदाहर्प कमा
न्र्‌ विषत्त--

अहना विधास्यामिति । एकाष्टका नाम मपरष्णा््मी । नता चाहृना
पिधानी प्रतिपद्‌दितिश्ानां पदरतयिग्री । सेवत्तरनामकस्य पुरुषस्य पलमीलात्‌ |
अत दषयन श्रुयते--“ एषा पै सेषत्सरस्य पत्नौ यदेका्टकां ११. इति ॥

भथवा गषामयने स्ेवत्तरसते मान्यहान्यनुषेयानि कमणि तेषामियं परवैपिवी ।
तदारम्भकारतात्‌ । अव एवान्यत्र शरूयते--“ सवत्तरायः दीक्षिष्यप्रणा एका

`को दक्षम्‌ इति । द्विपस्थः शरावः । तथाविधररावचतु्टवपरिमित-

रर्निभितमपूपेकाषटकायां पकेला ` वेनत्यन्तमष्णेनपपूपेन परः प्ातररण्ये
"ककं वहत्‌ । जपूष्योपयमृ्कं पक्षिष्य तस्पोपरि जीरणतृणं' प्रक्षे ॥ तदेव
-िरद्क्षपष्ये-कतंम्यम्‌ । तथाः रुते सपि पययमपानिः ` छत्लं कक्षः दमि

-यदातीः ककोषेमुदिषे दहनं तराय भुण्यहम मवति ।सम्कपारमच्छ-

हीत्यथः । जदह हु पमं तार्थं विन्त |

+

भरौ ° ३अन्‌ ०९) छृभ्णयजुमेदीयतैक्तिरीयसंहिता । १५३५७
( वृषारम्भारूयकर्ममिघानम्‌ )
कक्षदहेन यपेतद्‌भिवृ वितानै वदेतदपामयनादिमोढकमारममे प्रक्षणीममि-
स्येवहशैयति-
एतेन हेति । एतेन ककषदादृरूपेण निविष्नरैपूति्ञनेन निभिय दूषि
वश्तरसत्ािकं पौ कमं पर्वं हेयः पारम्भन्वे
अथाये नो नभेसेतयदयपस्थानमन्वनयं व्यारूपातं मसतौति--
यो वा उपदरष्टारमिति । इट भत कर पूर स्मतं कं । एुमकञेन
स्वगैरोके संगच्छेते 1 कोऽसौ -योऽन्पादीनामुपदरटादिरूपां ज्ञात्वा यजते वल्पे-
ममिष्टपूतैफलसंगतिः । अथ मन्ान््पाचे-
अये नो नभसोति । परोदेशे नमता ज्वाठया युकतोऽपिदैषयतेऽ्तोऽभिनंमता
पुर इतिरुम्दाम्यां विवकषयवे । तादृकमभिमेव परत्पुपस्थाता मदीयमेवत्कमकरं
गोमायेति प्ाधिद्ान्मवति । नमति सेचारेण ताखकतादराुरेव नभक्तसतिः ॥
रासिभिः सवतरामिवरैमानतवादादित्य एव देवः सेस्फानः । अभाऽयुदू एति
मन्ध उरु हि रजित्यस्मादनुवाकालूव ्रट्यः । यत्कुसीद्मित्यादिमन्बाणतु
दस्मा ्रषट्याः । अनर विनिपोगसतमहः
आयुस्तववमरथपर्तोहौम आवनीषके ।
यत्कृ वे दहेतत्र विशव सक्वाहुतिभवेत्‌ ॥
अये त्रिमिरपस्थाने पण्मन्वा अष्टमे स्थिताः ॥
हति भीमत्तायणाचायंविरनिते माधवीये वेदाधमकारे रुष्णयणुवेदीय्‌-
तेततिरीयसंहितामाप्ये तृतीयकाण्डे तुवीयपरपरकेऽ-
छएमाऽनुवाकः ॥ < ॥

( अथ तृतीया तृतीयप्रवढके नवमोऽनुवाकः ) ।
एतं युवानं परि वो ददामि तेन ऋीन्ती-
श्रवरत प्रियेण । मा न॑ः शाप्त जनुषां मागा
रायस्पोषेण समिषा म॑देम । नमे महिम्न उत
षे ते मरुतां पितस्तद्हं गृणामि । भनु
मन्यस्व सुयजं यजाम जुट दुवानामिदमंस्तु
१

, ४५६ = भौमततायणाचायंविरवितमान्यसमेता- [दृते
( वरषाठम्भारूवकमौमिषान्‌ )
-हव्यप्‌ । देवानामेष उन आंसीद्पां गभं
ओर॑ीषु व्यक्तः । सोम॑स्य द्ु्पम॑दृणीत
पूषा ( ¶ ) उृहभद्विरभवक्तदेषाम्‌ । पिता
वानां पतिरथियानामथो पिता मंहतां
मरगराणाप्‌ । पृत्सो जराय भतिषठकर्पाषं
आमिक्षा मस परतम॑स्य रेत॑ः । त्वा गाषोऽ-
वृणत राण्याय त्वा हन्त म॒रुत॑ स्वकः ।
ब्मि्स्यं ककुपिं रिभथियाणस्सतों प उभो
वि भ॑जरः वरूनि । द्धन वा एष पानां
४ यजे यस्यैतानि न कियन्तं इष इ त्वै सभर-
देन यथते यस्यतं कियन्त (२) ।
( पूषा किनं प्य च )।

इति कष्णधशुपेदीश्वैिरीयसंहितायां तृतीयके
वृतीयप्रपाठके मवमोऽनुषाकः॥ ९ ॥ #
( अध तीयकाणडे पृतीयपरपके मवमे(शुवाकः ) ।
अमे वेदिदाहेऽ्यं प्रापाम्येन भपजिवः |
अथ भवो पुषारम्मा्पं िपिक्तमािधीपते ।
कृतयः“ वृषमे गोषु जीरं यूनः कणेमायोेसिशङ्गकपसलनसतुरीपमिते-
क्भ्यामथेमं गोप्वपि पुजल्येवं युवानमिति ›› इवि ।
पिषक्कहपरतनसुरीपगितेो नापो । एतं ुषानामिषषत्यः। वलाढसु- दैः
एतं युषानाभिति। र गो पे यु्मम्मेतं युवान पृषममह प्रिददापि ।
तैन परमेण सह कीडनीभरत । नोऽमन्मा शाप । यतो सूयं जनुषा समागा <
जसनैष सु मागवूणसतोऽाकं दापो भवतीभिन कैः । कतु वणं (

परप देभनु०२) हष्णयसुवदीपतैभिरीयसं हित | ¶प६९
दृषाढम्भारूयकर्मामिषानय्‌ )

देचवानित्यनुमहः कायैः । युष्माकं पततादादयं पमपृष्टघाश्नेन च रैमेवेम सम्ब
गथा मषवि तथा दशः सेमवेम ॥ कसपः--“ लय जीर्णमाठबते .पाना-
पपं ला वा नमो महिम्न इति उपाकरणेऽनुवरते दृतीयया कां जुहोषि
पुष्पां हविः पशवम्पो सोद्ि्वम्‌ ५ हति ।

ए युवानवित्पनुवाकादिमेकष्य हतीयदिष्यवद्ः । तवोपाकरणमनपसतु~

नमो मह्न हापि । हे मरुतां रित्देधानां जनक प्रजापते तदवाप
शृष्टमादिपाप महिन्ने नमः । उतपि च दष्टे टरपाप वरवगोदरानाष्‌
सदीयाम नमः । वनमकषयं विवक्षितम पृथामि वभय ज्वीमि । तच्च दुक
लमनुमन्यस्व । सुपणा शोभनेन य्पराधमेन वृषभेण वयं पराम । इदं वृष
हमं इयं देवानां कुष्टं परियमसतु । वपाहोममन्बपहसतु--

देवानामेष इति । एष वृषभो देवानामृपनादो बन्बनहेतुरासीव्‌ । शम्ना
वीवेदा इवासिनयूषभे देवाः प्रीविश्येन सक्ता इत्पथः । स च वृष्मो
हृतः .सन्ेबेष्वपां संबन्धी गमो भत्वा पूनरोषधीपु न्पो वृषस्पिणाषोमुखः
प्तिवः। सभ्ये भरकूपो गमैः कथं तेप इषि वदुश्यदे--पृपा सोमेक्व
रप्तमवृणीषाऽवित्पः सठिजासनधन््स्य दरप्तं रसममिहहीठवान्‌ । वच
बरण्सहूसं जखेमेषां रभीमां सेवधो वृहन्योदो भकः श्वैतसदो मेषोऽभवद्‌ ।
देवानां पयु एष वुषम जश्तिरूपेण वदो हृत भादित्पं पघ्म॒रसिमरूपेश
शनपरसेनग्धि १६. बर॑मानं गृहीष्वा मेषरूपतामबडम्म्ब मेषोद्रे गर्ली
गों मतवा पृटि प्वभः पति ृत्मथैः । भनेनाननो पास्ाऽषषिः
सम्पगित्यादिश्रत्यथः सेगृहीतो मवषि। हदयाधङ्करोमभन्वपारसतु--

पिवा षत्सानामिति । पे गवां वत्सास्तेषामयं वृषभः पिवाशीवाना
गां परतिने केव्ठागिदानीवनानां कानां. पिताभ्यो अपि च महतं गगरा
पिता। गम्भीरण्वगि्ु्ता बहवो वृषभा गगरास्वे च अरीरदृवचा भषान्दः ।
५ बरहाम्रपादानां महान्तो वृषमाः संयतास्तेषामप्यथं मिवा । भब गवा
मुद्रे गर्भम यो वत्तो यच्च भराशुरूपं गरमाविकरणं यच ॒परिपृष्दोहुन-
पषस्थं दुग्धं पश्च प्युष ऊथस्थममृतसमाने क्षीरं या सामिक्षा रन्दनेन

१क. क, "पि चष्ुः। २ क. ङ. "बद्‌ इ०।

१५४४ भीमत्सायणाचायेविरवितमाप्यसमेता- [ूतीयकाणे=
( ्चप्ायभिततविरोषाभिषानम्‌ )
निष्फला पश्य॒ मसु नवनीतं यदपि पठं पृतं वत्तर्मस्य ` युषभस्य रेव
पवकीमसारमूषरसपारिणामलममू । एवं महामागो पृषो देषसपयति्मि-
पामः। सोविषटकुवमन्पसु--
त्वां गावोऽबृणतेति । दे पृषम गावः सर्वास्व राश्पायाङृणतास्माकम्ं
रोशा मबलिषि पृतवत्पः । खकः सुष्वषनीया मरतो देषास्वां वन्ध
तवमिष -एविःसवहपमाहवयन्ति । कष्य कत्रिमजतिः ककुभि ककृत्समाने
परषानभूते ्मस्थारे शिभिपाण भिःय बत्मेणाबस्थितः कषागरियजातौ
` भभा राजविप्रहे समेव परष्ेणावस्थितोऽसि । यथा पृषे
सर्वेषु धषु यराधिर्पेपै राजविभरहस्य सर्वनियाभकतं दश्यत इषि राज~
वि्रहेऽये दृषमः स्थित इत्युपचर्यते । ततो राजसदशस्वमुभरो भूता नोऽ
षणां अरूनि तभ्यो भिभन । एतं युवानमितयादिभिमनरेः -ताप्यानि यानि
कमांणि हानि विषत्ते--
षयृदधेन षा इति । पस्य यजमानसैपानयङ्गयनि कियन्त एष यमानः
तवङ्कतमूभेन पना यागे करोवि । अव विनियोगतेमहः--
` गोगृधे णीण॑वुषमस्याऽऽट्भं यदि वाञ्छति 4
षदा युवान वृपभं केतपिपि योजयेत्‌ ॥
ममो जीमषाकृंहिवानां तद्वपाहृतिः ।
पिताङकहोमस्वां गावः सिष्छतच वर्णिताः ॥ `
शति भ्ीमसायणावायविरविते माधवीये वेदार्थपकारे इष्ण युर्री-
यतेततिरीयतंहितामाष्ये तृतीयकाण्डे तृतीयमपाढफे
नवमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥
( अथ तृतीयष्टके तृतीयपरपठके -दशमोऽनुवाकः ) 1
, श्यौ देवो दिविषद्भ्यो पाता कषत्रायं वाः
.:, प्रजाः । बृहस्पतिस्त्वा प्रनाप॑तये ज्योति . ३
प्तं जहोत॒ । यस्यास्ति हरितो गभौऽथो
योनिर्दिरण्यवीं। अङ्न्यद॑ता यस्ये तादेवः

५

प्रो ईभवु० १०] ृष्णयनुदीयतैततिरीयसंहिता ¡ ` १५४
( प्ुमायश्ित्तविरोषामिधानम्‌ )
सम॑जीगमम्‌ । आ वैन वतंय॑ःनि निवर्तनं
य्तय नर्दबुद । मूम्याश्चतैसरः परदिशस्तामिरा
वर्तया पुन॑ः । वि ते मिनन तक्रीं वि योनिं `
विं ग॑वीनयों । बि (१) भतरं च पृं च वि गभ
च जराय च । वह्िस्तै अस्तु बाछितिं । उश
्रम्सो विष्वरहप इन्दुः पव॑मानो धीरं आनघ
गभम्‌ । एक॑पदी द्विपदी जिपदी च्ुष्पवी
प्श्चपदी पदटूप॑दी सम्तधयष्टाप॑दी भवनांऽनुं
भथता$ स्वाहां । म॒ही चौ प्रथिवी चन
इमे यते मिमिक्षताम्‌ । पिपृतां नो भरी-
` मभिः(२)॥
(षीम वि वुब्वारिरशच ) ।

इति छृष्णयज्वेदीयतैततिरीयसंहितायां तृतीयाथके
तृतीयप्रपाठके दङमोऽनुबाकः ॥ १० ॥

॥ 1

(अथ प्ृतीयकाण्डेततीयप्पाठके बक्षमेऽनुषाकः) ।
नवमे जीणंपृषमाखम्भ उकतोऽनुवाकके ।
जथ दशमे प्युपरायधि्तपिरोष उच्यते ।
` कृसवः--“ यथ्ष्टपदीत्यनुब्येत धाता रातिः सूर्यो केव एत्पाहृती
% हृति । यद्यतिरा्ादिषु पदावरिरतिमूतायां छागां से्शयामि-
वभेहारेदी गरपिणीति युध्ये तदा दे आती जुह्यात्‌ । पारस्तु--
शूरो देष इति । सूपो देवो दिविषदाममिवृ्यर्थं पाषा देवः क्ष
इदमिप पायुः पनामिवृद्धच् वृहसतिः प्रजापरिमाप्य्ं ष्योविषयवीं
त्व बशेषु।

कलः--“ अयेनामभिमन्वयते यस्यास्त इति ” इवि । ढस्ु-~

१५४९. श्रीमतसायणाचार्थपिरचितमाप्यसमेता- । दवीपकण्ै-
( पप्रायशवितविरेषमिपेनंम्‌ )
यस्यास्त हति । यस्पासते हरितो हतसारो हरिणो बा गमैः,
योनिर्हिण्यी हतसारा हरिववणौ वा, यस्मै यस्मा अङ्कान्यहृरुवाऽपिहिवा
( कृषिानि ) दामिमां देवैः सेगतां करोमि । कतपः--“ आ वैन पृैयेवि
प्रदक्षिणं गर्ममावृत्य » इति । परस्तु--

आ दर्तनेति । वर्तन गर्भस्य परवतैक हे देव गभमावर्ैय । हे निर्न
गर्भस्य निर्ममदेष गर्म निवर्तय नितं कुरु । हे इनदर नदनुद गभैस्य
रमपितर्िशामकपृषाधित (१) मृम्पा या्वतसः प्रशा दिशस्तामिः पुम-
मर्ममारतष वदुनयापे कु्िसयथैः । कलः-५ वि वे भिनश्नीपि गर्ममाष्डठिनत्ति
§ति । षएसतु--षि ते मिनद्मीति ।

हे वे ते तव करी पिभिनमन विध्ठिमधमि योतिं घ विभिन्न । गकीश्ौ
वृषणस्थानीयो योन्यन्तमैतगतिषिरेषनिमिचमूतो वतैको मातरं पर म जरायु
ष॒ विभिनभि विशषेषयामि । एर“ बहिष्षे सतु बाछित्पन्तरा
हृरथिनी ग निरस्य ” इवि । प्रसु--

बहिस्त इति । हे (पे ) ास्वारहेतुमाणवृतिरूप भाषा भिः सवं

ध्याप्यस्विति विमिनक्नोषि ` पेष हतुः 1 कतवः“ उसत्रप््ो विश्रह्प
इन्दुरिति ग्मरताप प्त्रमुपोहति ” एति । पारसु--
उरद्रप्स इति । उचतो बहसारावयपो विशह्मो नानार इन्दुः
~ शूकः प्ररमानः गृह्मो धीरः स्थिरः । शशो पः पजापरुपोऽवयवसंषात
आनज्ञ गच्छदु रग जननान्तरमित्यथः । कसः“ एकपदी द्विपदीति पूर-
शसात्छिशहतो भहोपि इति । आण्यमित्ययंः । पारसु-
एकपदीति । एषा वरोकपयादिषमा भुवनानि भूवणातान्यनुकरमेदुमय-
काम्‌ । कखः गर्म पुरोडाशं चोरेण गाहपत्यस्य शामित्रस्य षा शीते
भस्मनयुपोष्य मह धोरिति शतेन भस्मना्भसुम्‌(ु)ष ” इपि । ¶रःस्तू-- -
मही चोरिति। मही धौः पथिषी वेम॑नो यज्ञं मिमिक्षवामातिशचवा
नोशसमाश् मरीमभिमेरणमकेरः पिष्टां पाडयताम्‌ । अत्र विनियोगतंप्रहः--
सूपो हृताऽऽन्यं गण्या यस्या इत्यनुमरणम्‌ ।
आवतं गममावृत्य वि ते गर्म छिनति हि॥
क, घ, ङ्‌" "पोप्य म" ।

|

अरवा $अनु०9१} दृग्णयजुैदौयौेचिरीयसंरितां । ~ ५५४३
( याज्यापुोनुवाक्यामिधानम्‌ )
बहम निरस्योषोरन्तरा बी रोवि)ति माणनम्‌ ।
एकहोमो मही भश्माच्छ दनं ग्ंडाशयोः ॥
अनुबाके तु दशमे मना अष्टदु्दौरिवाः ॥
इति भीमत्तायणाचायंविरयिते माधवीये वेदारथमकाशे ष्णयथुरवेदीप-
भैविरीयतत्िवामाध्ये तृतीयकाण्डे तूर्वीयपपाडके
दशमोऽनुवाकः ॥१०॥

( अथ तृतीया त्तीयप्रपाठक एकावृशोऽनुवाकः ) ।

इवं वामास्थ हविः प्रिय्मिन्रावृहस्पती ।
उक्थं मद॑श्च इस्यते । अयं वां परि पिष्यते
सोम॑ इनद्ाहस्पती । चारम॑दय पीय ।
अस्मे इन्द्राहस्पती रपं व॑तत< रातग्बिन॑स्‌।
अन्वौवन्त सहसतिणम्‌ । वृहस्पतिः परि
पु प््वादुत्तोच॑रस्माद्धरादधायोः । इनः
पुरस्तादुत मध्यतो नः सचा ससिभ्यो वरिष
छृणोतु । वि ते विष्व्ालैकूतासो जम्ने भा-
मसिः ( 3 ) चे श्चयश्चरन्ति । तुषिभ्रक्षा-
सो दभ्या नर्वग्वा वन वनन्ति ध्पता इ~
जर्म्तः । तवाम॑मे मानुंषीरीढते विरो होनाबिदं
वििंचि९ रलधात॑मपू । गुहा सन्तर स॒मग
विश्वदैशतं तुषि्मणसरं चयज॑ एतियय ।
घाता दधातु नो रपिमीकांनो जग॑तस्पि।
स मैः पूरणेन वावनत्‌ । धाता प्रजायां उ
राय ईशे यतिदं विश्वं शव॑नं जनान्‌ । पूता

१५४४ भ्रौमत्तायणाचाय॑विरवितमाप्यसमेता- [तीषकाष-
( याज्यापोनुवाक्याभिषानम्‌ }

पत्रं यज॑मानाय दतां (२) तस्मां उ हृष्यं
घरतव॑द्धिधेम । धाता ददातु नो रयिं पराची
जीवातुमकषिताम्‌ । वयं देवस्य॑ धीमहि घम्‌~
तिर स॒व्यः । धाता ददातु काडपे वञ्नि
प्रजाकामाय मीढुष रोणे । तस्मं देवा अघ्रू-
ताः से व्य॑यन्तां दिभ्व॑ देवासो अदितिः स~
. ओप । अमु नोऽयानुमरतिर््ञ देषु मन्यताम्‌ ।
अभिश्चं॑हव्यवाह॑नो भव॑तां दृषापे मय॑ः ।
भनििद॑तुमते लप ( ३) मन्यामि हो च॑ नः
षि । कते दक्षाय नो हिनु प्रण आरमि
तारिषः । अनु मन्यतामनुमन्य॑माना प्रजाव॑-
स्त रयिमक्षीयमाणम्‌ । तस्य वय हेद॑सि
माऽपिं मूम सा नो देवी सवा शमं यच्छतु।
यस्यामिदं प्रदिशि यादिरोचतेऽनुमतिं प्रतिं
शूषन्धयायवः । यस्यां उपस्थं उर्वन्तरिकषश् सा
मों देवी सहवा शम यच्छतु ( ४) राकाम्‌-
ह९ इहव < षषटुती दैवे एणोतुं नः मगा
मोध॑तु तमनां । सीष्यलप॑ः पूच्याऽच्छियमा-
नेया ददतु वीरः शतदायमुक्थ्यम्‌ । यास्ते
शाके समतय॑ः सृपेरंसो याभिदि दृडषे
भभूनि । ताभिनों अय सुमनां उपागहि
पसरपोषर संमगे रराणा । सिनीवाि यां
भुंप्णिः। कमह पभा विद्मनापं्मस्मि-
से पृष्व जोहवीमि । सा नो दवाव भ्र

भरषारदेजनु ०११] छष्णयजुर्वदी यतत्तिरीयरंहिता । १५४५
( याज्यपुतेनुषाक्थाभिषानम्‌ }
वणं पितृणां तस्यास्ते देष हविषं विधेम ।
कुषैवानामसूत॑स्य प्म ह्व्थां मो अस्य
हषिष॑भ्िकेतु । स दाष किरत भूरिं वामर
रायस्पोषं चिकितुषे दधातु (५) ॥
( मामो दावा लनन्वर्ः ता नौं पैरी सुहना सपर यच्छतु

इति छष्णयजुर्यदीयतेत्तिरीयहितायां तृतीयाध्के
त॒तीयप्पाठक एकदृद्ोऽनदाकः ॥ ५१ ॥
अञ्च तेजस्िन्वायु्वसव एतदा धपा नामधेथं वागरसि देवा वे
यथयज्ञेनै परजापतिदवाुरान।यदां पतं यवान्‌ सूय दैव इदं वामि-
कषद ॥ ११ ॥ ५
अथे तेनासिन्वायुरीपि छन्दां वीयं भातरं च पदानिसत्‌ ॥६६॥
दरि ॐ।
इति रृष्णयञुर्ैदीयतैनिरद यसं हिताया तृतीया
ततीयः प्रपाठकः ॥ इ ॥
(अथ तुतीयकरण्डेवृतीवभपारर एकदृद।ऽतुवाकः ) ।
दृश पाकं ग्ममायाभित्मुदरितम्‌ ।
अथकार याञपापृरोनुदाकेया]्तेनावादतवतयपतेनुाक्था-इदं वस्वि
इति यै कामयेत राज-यमनपोव्यो जायेतेति चरौ । एएसु-
इदं बामास्य रेति । ह दन्दरावृहसदी इ॑हविवामास्ये भियमसतु दूते
बा उक्थं शे मद दहेतु पतिगर्च शस्य युवामे (वाँ प्रोवीत्यथैः । ततैव
यान्य(-- =
अयं वाँ परीति । अथ हवीर्तः सो तां पतिीच्यते युवाम्यामरथे
प्रित्भ्यते। हे दन्वावुदसती चहं वा यवपः पीवः मदय च पूरिते |
१९५

१५४६ धौमल्साथणाचाय॑विरयितंमाध्यसतमेता- [तृतीयकाण्डे
( याज्यापुरोसुवाक्याभिषाम्‌ )

ततैव विकसिता पुरोनुषाक्य--

अस्मे इति । दे सदाह युवामस्मम्य शवगिविनभ्ववन्तं सहृञिणं
च रिं धत्तम्‌ करव यान्या--

बृहस्पातनं इति । प्हसापिर्नोऽस्मायशच दापि चोत्तरसाद्धराचाषायोै-
सकासातु । इन्दर पुरस्वाद्व मध्यतो नः पातु । ससा सस्िभ्योऽसम्यं सला
शृहसापिरिन्र् वरिवः सुसं णोत । यस्याऽहितभिरनयशरभिर्पः स्सु-
स्यन्त सतयत पिविचीष्ट। पुरोनुवाक्या

विते विष्वागिति । हेऽ एषे ते कुचयोः दीप्यो विधकस्व॑तो विच
रन्ति। किटैणो वतज्तासो वायुना परेरिता मामासोऽन्यापचिमिभरणेन फोषनशी-
कसुमिमक्षासो बहूनां शोभका दिष्पा दुरकृष्यानाहा नषा नुवनगवयो
नित्याभिनवा हत्यर्थः । प्रषवा रुणन्तो परषणेन बाकर भैगुण्यमङ्ग
नतः । तथाविधा दीधिविरशपा वनास्सरीयानि वननीयानि हवीषि वनन्वि
समनम्ताम्‌ । कमैव याज्यामाह्--

. तामग्ने माहुषीरिति । हे पूमग सोमाग्युक्तामे मानुषो मनुष्यल्पाः

प्रलाूवाभीडते स्तुवन्ति । कीदशं तलां होषाषिदं होमविरषामिज्ञे विवि
मिंभितानामद्ीनां विवेच. रनधौतमं रलमण्यद्िनां धनानामतिशयेन्‌ सपादक
गहय गोभ्य मेषु स्याने वा क वतमानं विशस्य प्रशं वतार ठतिष्मणत्
भुपृढमनरफं सुयजं भ यष्टुं शकय पृदभियं ्रकतेविभम्‌ ।

अथ देतिकारूपानां हविषां याज्यानुवाक्या उच्यन्ते । वानि हृवीपि
दक निवपछजाकाम्‌ इत्यादौ विहितानि । तेषां सरपं एतरैवऽऽम्नावम्‌-~
५ घतरि पृरोडादो द्रद्दकपाछं निव॑षत्यनुमये चरु राकयि भ्र
सिनीवास्ये बरं कवे चरम्‌ इति ।

कत्र पथमे हविषि पृरोनवाक्पामाई~

धाता द्दालिति। धाता विधस्य धारधिता भगसविर्गतः १
ईनः परोधो नोऽयं रथिं धनं इदा । स परसेधरो मोऽस्मामूमैन तमू-
देन अनेन ववनत्सेमनवां संयोनयवित्य्थः । वैव याज्यामाह~

धाता प्रजाया इति । अयं धता प्रजायाः पूत्राद्रीर ईट स्वामी

भकग वरर

१स.ध, छ. च, द्यो वा" ।

~

पपी °३अनु ०११] हृष्णयचुर्ेदीयतैत्तिरीयसंदिता । १५४७

( याज्यपुरोमुवाक्यामिधानम्‌ )
भदवि । उतापि चर राय रशे धमस्वापि स्वामी भवति । धावा सर्वमिदं भवनं
पाणिज(तं जजानेतादिविवान्‌ । स च धाता यजमानाय प्र दास्यति । स्मा
इ तथाविषायेव देवाय हृष्यमिदे घृतवद्िधेम तयक्तं करवाम ।

अथ हैव विकल्सिवामनयां पुरोतुवाक्पामाष--

धाता ददातु न इति। स॒ च घाता जीवातुमकषितां जीवनाय पाँ
प्ामक्षीणां परापींप्केपणासाखनुकूां रथिं नोऽसम्यं ददातु । सत्यरापसः
सत्येन यजञनाऽऽ्राधका वयं देवस्य सुमतिमनु्रहयुकं वितं धीमहि ध्यायेम
पराथयाम शत्य्थैः । अथ ततैव विकल्पितामन्यां याष्यामाह-

धाता द्दासिवितिं । स धाता दाुषे हविपैत्तवते यणमानाय वसूनि ददादु।
कीटाय) पमरजाकामाय दुरोणे स्वगृहे मीहुषे देवानामाज्येन 'लेदितवते । भसूवा
मरणरष्टिता विभ देवासः सवे देवाः सजोषाः समानधीतिरदिपिदषाथ पसे
वथाबिभयणमानार्थ संन्पयनतां तदूगुे पृत्यावतिषठन्ताम्‌ ।

अथ द्ितीयहविषः पृरोनुवाक्यामाह-~

अनु नोऽयति । अयासिनिपमनुमतिशब्दामिषेया देवता नोऽस्माकभिषं
यज्ञ देवे्वनुमन्यतां देवानाममे परदोसावित्यधंः । हष्याहमोऽभिष - दाङषे
हविद॑तयते यजमानाय मयो भवतां सुसं भावयतु । कैव याज्यामाह-

अग्विद्नुमत इति । हेऽनुमते समा्वदनवेव मन्यति सवयेदमनुमन्पस्वेषथंः। '
किच नोऽस्मम्ये दो ठधि -रृखं कुर । किंच नोऽस्माकं वन्ञाम कते
दक्षक्रतौ सेम्रुदमागे हिनु परोतियुकता भव । किष नोऽस्माकमायंषि चिर
काठजीवनानि प्रतारः प्रकरमेण सपाय ।

अथ ततैव विकसिपतामन्यां पुरोनुवाक्यामाह--

अनु मन्यतामिति । अनुमन्यमाना तेयमनुमदिद प्रजावन्तं पदि
युक्मक्षीममाणं क्षयरहितम्‌ । पएरमूतं रथं धनं( न )पोषमनुमन्यताम्‌ ॥
व्यै वै तस्या भनुमरदै्या हेदि फे स्थिवा मा मम । अभवि
शम्द्दोदासन्िऽपि मा भरम) किंतनुगरह एष मूपास्र । सा ष केषी
सुहवा सृष्टवत रकया सती नोऽस्मभ्यं च्म यच्छतु सख ददातु ।
अथ तनैव विकरिपवामन्या याब्यामाह-

` {स.प,ङ. च. रेधि" । ९क.ष, इ. च. "तिश्च देवा्मसमे ।

भद श्वीमत्ापणाचारयविरचितभाष्ठसमेता- ।पृवीयश्षडे>
( याज्यापुरोट्वाक्याभिधानय्‌ )

-यस्यामिद्मिति । यभ्जगदिरोते विषिधं भासते तदिदं जगचस्मामनुम
ददव्यां वते । कीदृश्यां पिरि परकर्ेण दिशत्याज्ञपयतीति प्रदिक्तस्याम्‌;।
सनुमताज्ञाषीनमरोष जगदिस्थैः । वापरिमामतुमिं पवि आयवो गन्तारो
मजमाना मूषन्ति हविभिरलं कर्वन्ति । किंच प्या उपस्थः रीरकदेश-
स्तत्थानीमू्नवरिक्ं महदिदमाकाशं विशव्यापितिन तस्या अवस्थितलात्‌ ।
सान हृत्यादि पूर्ववत्‌ । अथ तीयस्य हविषः पृरोनुवाक्यामाह--

राकामहामिति । सुषा सुखनःऽश््ातुं रक्पां राकां देवीमहं सृषटती
छोमनया सत्या हुव आह्वयामि । समा सौभागपयुक्ता सा देवी नेोऽसाक-
महवानं दणोतु । श्रवा च वुष्यतापस्पदृभिमेतमालनेव । फिंचाच्छिदयमान-
याऽपिच्छित्या सूचीसदश्पभनुमहवुदधयाऽपः करम सीम्यतु निवहं करोतु ।
निर्दोषे करोतियः \ वः शदद्यं बहुभनमुक्थ्यं स्तोधशखादिसहितं वीरं
पुं दशतु । तवैव याज्यामाह--
यास्ते राक. इति । हे राके तव याः सुमतयः पुेशसः शोभनक्षिया-
युक्ताः-सन्ति। कंच यामिः सूमतिभिदादुे यजमानाय वसूनि ददि, अथा-
. ( चा ) सिन्यज्ञे सौपनस्ययुक्ता सती ताभिः सुमतिभिरनुम्रहरूपामिरनोऽसमानुषा-
गहनुगृहाण । सुमग इति वपाः सेवोधनम्‌ । कं कुवैती देवी । सह्षपोषं
रराणा सहस्तसख्यायुक्ता पर द्देता |
अथ चरुँ हविषि याच्यापुरोनुवास्ययोः प्रतीके दशपति--
सिनीवाटीति । सिनीवाटि ृष्टक इति पृरोतुवाक्या । पा सुपाणिः
स्यगृरिरिति पाश्या । एतचचोमयमभिना रपिपक्षदिलयनुवके व्याख्यातम्‌ ।
अथ पृवमस्य हविषः पुरोनुवाक्यामाह--
कृदमहमिपि । इरब्दाभिषेणा दरवतामहमस्न्यं्े जोहवीमि मृशमा-
षामि । कीदशी, सुभगां सोमागयुक्त विदमनापसतं विदितकमाणं सुहवा
सुसेनाऽशवातं शक्यम्‌ । सा कददेवी नः पितृणामसदीयानां पूवष वणं
श्रोतुं पोग्ं यथो ददातु । हे दैवि दस्यासते तथाविधाय।सतव हविषा पिरम
परिवर्यौ कराम । क्तव यान्यामह्-- ^

प्रपा०३अनु ०११] छृष्णयजुरवदीयतैत्तिरीयसंहिता | ` ३५४९
4 ( याज्यापुरोनुवाक्याभिधानम्‌ )
कुददैवानामिति । इयं कु्रषी -नोऽसरीयस्यास्य हविष्क तारं
जानातु । कीदशी कुूैवानां रबन्धि यदमृतं दृशंपूणंमासादिषवीहं
तस्य, पनी प्राटयित्री । हष्पाऽऽहानपृच्छह्यं । वाशी देवी दादि
यजमानाय भूरि भूमिं वामं वननीयं पारठोकिकं 'फठे -तंकिरत सम्पग्ददातु ।
< किंच वितु सदीयमहिमानं ज्ञववते सजमानाय रापष्ेषं द्घातु षन
पष्ट संपादयतु । अतर विनिोगर्यहः--
भवेदिदं वापिसनद्रावाहस्पतये चत्यम्‌ ।
`वि ते विषिविागे धतित्येतचतु्यम्‌ ॥
देषिकास्वाद्यपागे स्यादन्वित्यनुमते चरौ ।
` चतय स्यद्राकां तु राकदव्पाभरौ तथा ।
सिनी या सु सिनोवाल्पाः कुहूं कृवा विंशतिः ॥

इति श्रीमत्सायणाचायंिराविते माध्ीयि वेरार्थ॑पकारो रृष्णयभुवदीय-
तैततिरीयसंहितामाप्ये तृतीयकाण्डे -वृतीयपपाक
एकादशोऽनुवाकः ॥ ११ .॥
वेदास्य मकाशेन तमो हाद निवारयन्‌
पमर्थोशवतुरो देयादवियातीर्थमहेररः ॥
इति श्रीपद्वि्यातीथेमहेशरापरवत्ारस्य श्रीगप्रानापिरजपरेश्वरस्य
श्रीषीरनुकरमहाराजस्याऽश्ञापरिपाखकेन माधवाचाैण - विर-
से वेदोधमकाशे रृष्णमलुरदीमतीतिरीयसाहितामा्ये
तृतीयकाण्ड तृतीयः प्रपाठकः ॥ ३॥

१५५. ` भीम्ायणावायतिरविताष्यसमेता- [रतृषीयकाणै-
( वलञागभीनिमितपषोक्तमन्म्रमयारयातिघानम्‌ )
( अथ वीया षरुर्थः परषाटकः) ।
(तत्र प्रथमोऽनुवाकः; ) ।
हरिः ॐ ।

वि षा एतस्य॑ यक्त ऋध्यते यस्य॑हविरंति
रिश्व॑ते सयौ देवो दिविषद्भ्य इत्याह पहस्प-
तिना वैवास्य प्रजापतिना च य॒ज्ञस्य ब्य॑द-
मपि वपति रक्षाधि षा एततपरा* स॑चन्ते
यदकदेवग्यं आलंग्धो भरयान्मरव॑ति -यस्यास्ते
हरितो ग इर्याह देवत्रैवैनां गमयति रक्ष॑सा
महत्या आ व॑षैन वरतयेत्यांह, ( १ ) बरहम
णैवैनमा वर्तयति वि तै भिना तकरीमि-
त्याह यथायजुेतदद्रण्सो विश्वरूप इन्दुरि-
स्याह परजा वे परव इन्दुः प्रजयैवेन' पि
सम॑धैयति सिव वे यज्ञस्य मकं गच्छति प्र-
यिवीमतिरिक्तं यनन रामयेदातिमाठैयज॑मानो
मही चोः प्रथिवी च॑ न इतिं (२) गह
यावाप्रिवीभ्पामिव यक्तस्य ध्ये चातिरिक्तं
` च रमयति नाऽप्तिमाछीति यज॑मानो, मस्म॑-
नाऽपि सम्रुहति स्वगाुत्या अथो अनथोवां
एष गर्मोऽनयोंरेनै दधाति यद॑वयेदाति तद्रै-
चयेयन्नावयेतपशोरिम्धस्य नावे येत्पुरस्ता-
शाभ्यां अन्यद॑वधदुपरिशदन्यतपरस्तदे नाभ्यै
(६) प्राण उपरि्ादपानो यावनिष पस्त-
स्याव चति विषण॑मे रिभिविषायं चुहोति यदै

भा ४भवे ०१] = छम्ययनुदौयतैतिरीयसंदिता । १५५
( वश्षगर्भनिभिचपूवेक्तमन्त्रभ्यार्याभिधान्‌म ) ,
यकञस्यांतिरिच्यते यः पृोभमा या पृषटस्त-
दिषणुः रिपिषिष्टोऽतिरिक्ते एवाविरिक्तं दधा-
व्यतिरिक्तस्य रान्त्यां अषाप्रदरिरण्य दक्तेणाऽ-
छाप॑दी हपाऽऽमा न॑वमः परोराप्स्यां सन्तर
कोर उष्णीपेणाऽऽविंटितं भवत्येवमिंव हि
पृ्ारस्व॑मिव वर्मेव माशसमिवास्थीव यावा
नेव पङस्तमाण्वाऽवं इन्धे यस्थेषा यतते प्राय॑-
भित्तिः कियतं इष्ट्वा वसीयान्भवति (४ )॥
( वेत्याह न इति पै नाम्य उत्तमे विस्यपिभ ) |
इति छष्णयञुर्वदीयतेततिरीयसंदितायां तृतीया्के
घतुथषाठके प्रथमोऽनुवाकः ॥ १ ॥

(अथ वतीयकाण्डे चर्यः प्रपाठकः ) ।
--->-~
„ (तर प्रथमोऽनुषाकः)1

यस्थ निः्धक्ित बेडा यो वेदैभ्ोऽ्षिडं जगत्‌ ।

निमे तमह दददे विधया्तथमहेश्रम्‌ ॥

प्रपाठके तृतीयेऽपि सोमरेष; कियानपि ।

उकः कमन्तरं किंबिद्पि `वनोपर्वाधवम्‌ ॥

प्रपाठके चतुरे हु फिविनोमिततिकं वथा ।

पृथिषिैर्वहोमाथ वाप्याः काम्पाशच केषन्‌ ॥
वशाऽऽयेनानुवा$ैन बशागयैस्य दशंननिमिनाः पूर्वोक्ता मेना म्बाह्वायषि |
द्र परथमन््गतयोूहसपिप्रजापतिरन्वयोस्ाल्ं दृशंपवि-

= ~~

१५५२ शरौम्रतसाचणाचायंविरवितमाप्यसमेता- [तृीपकाष्ड
४ ( वक्ागभनेभित्पवक्तमन्तव्याख्याभिवानम्‌ ) `

वि बा एतेति । यस्य ; यजमानस्य दषिरतिरिच्यवेऽधिकं भववि ।
वशायाः दरीरमकं इषि -संकसितं व गर्भ सति वपाथाधिक्यं हविरतिरेक
इत्युच्येे । शटृशाविरेकक्त एतस्य यजमानस्य अज्ञो वयुष्यत एव विगुण एव्‌
भवति। त्र र्भ देव इतिमन्वेण हेमे सपितन्मन्नोक्तम्थां बहश्षरिमजापापिम्यां
यज्ञस्य गयदधमपि वपति भेगुण्यं समादधति ।

अनुमन्वणमन्वे दकः समजीगभमित्यस्यांशस्य तसय द्शयति--

रक्षाधसिःवा, इति । रएकदैवत्य आ!टम्य एं. देवतामृहवशयेपारवः
पृदमभषारेेनः पयान्मतीवि यदेतेन भेकल्येन रजांसि समवयन्ति ततरिहाराय
यस्यास इत्यमिर्न्यणेन करेन तां देवैः समजीगममिलयुक्तवदववष्ेवैनां वशां
भागितवान्मवति तते रकषास्वपहन्यनये । छोक्िक्य ग्मपवतिस्य व्यावृ
तये मन्तरेणेव ततपवरनित्येतदयीयपि--

आ वरपनेति । उल्वच्छेद्नमन्वस्य सषटा्थतां द्र्ात--

विते भिनेद्मीतिः। रसधारणाथपावोपोहनमन्े पतस्येनु शब्दस्य ताते
ददोयति--

उरद्रण्सो विश्वरूप इति । इदि परोशरय इत्यस्मादावौशमन इन्द
मजानां पर्नां भैषर्रूपलारिनदिलम्‌ । अव इन्दुशब्दभमेगेण प्रनादिभिरेनं
रस समृद्धं करोवि । तस्यामिसमूहनमन्ते धुदाब्दस्य एथिवीरब्द्स्य च
तात्य इशषति~

दिवि चै यज्ञस्येति । यज्ञस्य सन्धिं यदङ्ग मय न्यूनं तदविवमेव
गश्छवि । यदविरिक्ं तदृथिवीं गेच्छपि । तथा सति तचेदध॒मयं न उमये
सरा यजमान आति ाुयो््‌ः। भतो मने चयः पथिवीरिमयोगाताभ्पा
पदुभयं शमपित्ा यजमान भादि न प्रप्नोति । जय व्रिषचे--

मस्मनाऽमि समितिः। कथं नम वत्रष्धिवीम्पां गर्मोऽयमासताक्किे-
पोष विचार्यं वस्यै ्वगाृतये शीतेनं भस्मना -गभेमाच्छादयेत्‌ । क्मेष ग्भोऽ-
नयोद्यावष्थिम्पोरेसमृलनः ~+ अवोऽनेन मन्नेण मस्माच्छाद्ने सत्यनयोधां-
ब्रथिव्योरेनं गर्म स्थापयतीति ।

दुक्तं सूजकारेण----“ परशोदववान्यवचन्स्य प्रसतानाभ्या भन्यदवदाथं
दैवतेषववद्धा्युपरिषटदन्पत्तौविष्छ्ेषु इति ।' पदेवद्विषते-~ ` "

ष्ल.ति। ग ` दलति कतव रकल चबा 1२४. स, च."चदयु"।

[प्पा०४अब्‌ ०4] र्णयनुवैदीयतैतिरीयसं हिता । १५५३
( वल्ञागरमादर्दननिमिचप्वेक्तमन्त्र्य ख्यानपर )
< अदवयेदेतीति 1 १ मस्य इ चङ्घभरयत्द्‌। पडुहद्यायपेक्षषा
इषरिरतिरिकं भवे५ । यहि वदेवररिहाराय नावधेतदःनीमान्बस्य पशोरवदानं
नस्तं स्यद्‌ । अत उमवदृपप.रेहाराय नम्याः पुरस्ता किविदृङ्गमवचेद्‌,
प्रि्टाचान्पकिविदवयेव्‌ । एवे सति भावानेथ पत्तत्सवैमवत्तं मवति ।
तक्कथमिधि तदव्य -र्दां हि नान्यः पुरस्तःसाभे पृते उवरि । जपन
उपरिषटातृच्छदेशे सचरति । अव उनयावदनेन सवौवदानसिद्धिः
कृलपम-मपर्य दक्षि पूवपद च्छि पिजं पपिविधं भजवि १ एवि ॥
तदेतद्विवत्ते-- र

विष्णव इति । यज्ञोध पिष्णः पवः विपित श्रलन्तरासङसाभी
कथि्यज्ञदेधः 32 पिष्णत्यसे यदरपात्‌ । यज्ञस्य रंवन्धि यदृङ्गमूप
छवाद्विरिकतं मथति वथ पशोदभा वहं हविराविक्यहेवुपा ३ पशोः शरीरे
पुथ्रिधिक्यह्यत्तपे = [िपिरिष्टस्य ष्मोरधोन । अतौ विषणुमक्षिम
तद्धोभे सत्यतिरिकटे वेव पिरिकतं स्थापितं भक्ति । पच्राविरेकदोषस्यं
शान्तये मवति । देयां दक्षिणां विभचे-~

अष्टागरुदिरेण्यमिति । अश्ि५ दृदौ@कतमशशद्तादरं हिरण्यं
दृ्ायसमादिवं वका समा स.श्धाभः पदवक्ता । अ.ला पचो यस्माद्‌.
तिरक नवमस्वस्नादलामीर्िनदभियुकतं दिःण्यमशामिः पदुकतेन पडा च
सुदो मवतीति पदृप्रप्ते २. ।

यदुं सूधकरिन--“ अदध्व को येवधाय
द्विवीमेष्वधाय तृीदथ्दवाति १ §ति। वदतदिनच~

अन्तरकोज्च इति । व फोामार पोऽमम्पः

रीषः कोशस्तसि

न्को तदधिरण्यमुष्मीेय सदत वेदमीकम्‌ 1 स्थे विर्यं चतुरि
कथैव गभेरूपः पर्रम चत;५4 टतो भवति । तत्कथभते द्दुव्धते--उत्तर
बर्न तस्याभ्यन्तर च तस्वाम्बनतरे मात तास्तन्याप्वनरेऽध्थ अखधनोऽ-
भयन्ते परोर्यविः । एवै ह्यय पदः) सति कषनेन पावान्तपूणैः

ॐ पिवति

पदसं राप्य छादनं करो । इद।१। ५.८
१९५ _

५५५६ = शीमत्सायणाचार्यविरदितभाप्यसमेता-` [स्तृतौमकाण्ैदः
( भृत्यादिकामस्य वशालम्भनार्थमन्त्ाणाममिरषनिषुः)

यस्यैषोते । प्य यभमानस्प यज्ञे वशागभभपरापे निमितीङ्तय, येवीक-

हमहपा पापोभितिः क्रियते स॒ पमानः प्रापभित्तेन परकतेनं 1

वसुमतो भवति ॥ क
इति भमत्सायणादा्ंविरकिते माध्य वेदर्थपकारे 3

दीयततिरीरंहितामाधये दूवीयकाण्डे चतुथंपपाढके
पथमोऽवाकः ॥ १॥

(अय तृतीया चरर्थपप्ठके दविरीयोऽनुवाकः ) ।
आ वायो मूष डचिपा उप॑ नः सहस वे
निरतौ विभ्वार । उपो ते अन्धो म॑मेयामि
यस्यं देव दापि प्षरेय॑श । भूतै ला
कामयित्वा सृमरः ला कििटते मन॑ः
प्रजापतये रवाह किकिटा ते भरणे ` वायवे
स्वायं किला ते चश्ुः पर्थ स्वाहा
किद्ियादे धोतं यावापृथिवीभ्याः स्वाहां
वे वदन सस्व स्वाहां ())।
दुरीया दिनी वाऽ सरूयच्वा मन॑-
भृश आऽदयत्‌ । वदा ववं वाहनी गच्छ
देवान्तसत्याः यज॑मानस्य कामां
अजाऽतिं रिष प्यिष्यार सीदोष्वाऽितरिक्ष-

तिस्थ दि(५ तै वृहद्धाः। तनुँ तन्वन्र-

-शालभश्तु र] छष्णयसर्कयतेत्तिरीयसंदविता । २५५५
( भूत्यादिकामस्य वलाःलम्यनायन््राणामनिवानम्‌ )

~ ममभव जनया देष्यं जमैभ्र । मम॑सो हविः
शसि प्रनापतेवे्णो गात्राणां ते मान्नमाजेौ
भूयास्म (>)॥

(सर्यि साहा मनृ्तभौेश च ) ।
इति रृष्णयजदीयतोत्तरीयमादितायां त्रतीयाशके
चतुथप्रपाउके द्वितीयोऽनुवाकः ५ २॥
( अथ तृतीयङष्डे चतर्थपगटके दिती पोऽनुषाकः ) ।
वागभ॑निमित्तोऽयं हेमोऽसित्पथमे श्वः ।
भथ द्ितीयनुषकि मूत्यादिकामस्य वशारन्ः पन्वा वकव्याः 1
“` कर्प वायन्यामाठमेत मूतिकाम इत्युक्तै दततानि दायव्यापूषाक-
शैल्या वायो .मूष दृचिपा एति. ” इति । १य--
“नआ बायो मृषेति । दे वापे समागत्य षड मूषाटकृरु । हे दषाः
शृदधहविःपाटक लं नोऽस्ानुरगच्छ । हे विशवार विशवव्याप्क ते हृं
-तियुतः रन्ति । नियुच्छन्देन वयुगाडनमू7ा अथा उभ्यन्त.। `ते करान;
ककपमनं मदं इपेकरं तस्मदुपो समीपे व्वामपानि प्रप्नोमि । वदे देष
य्य रोः गन्धि हविः पृषं सोमद्समिति भने भे मनो -ववानति
वृद्लण्टविषा -लापयाशीतयन्वयः । कलः--“ जःकूौ ता कामाष तेति
पूषन सिममणि जुहोति » इति । प्न्ु--
आके तवेति । ह १४, आकू्ये मदीयरकलसिद्धवर्थ लां पाप्म
-कयालहयमामामीदप्रनार्थं वां पाप्य तथा समू समूरदिसिद्धघर्थ, लां प्राप्य
किक्षिटाकारपर्वकं ते मनः प्राणधितेद्माज्यव्यं प्रजापतये स्वाहा , हवमसतु ।
किषटित्यनुकरण रब्दः । मनुष्या हि प्द्ानामामिमृख्पारथं मुखमध्ये स्वाि-
ऋइमपूयमाङुजच्य केदिदूष्वनिदिरेषं कर्वन्ति । सोऽयं धयनिः किङ्िारम्दे
र्पति । आकूत्या इ यादिकमूपरिवनभनते षज्य सर्व पूवैवर्पारूपेयम्‌ ।

कृ, व..ङ' च. स्पा" ।

॥
(भरत्यादिकामस्य वज छम्धनार्थप्््ाणामनिधानम्‌ )
, फलः--“ तरं दुरपेयदीयौं नोपिगानःमनुभन््रयो % इवि । पसु
त्वं तुरीयोति । हे.वे घ्व तुगयोपरितनमन्ते टो त्रयस्य वक्ष्मपाणलततं ~
दक्षया चतुथी वनिनी । वडा हन्दिषिनियपः । दृषमसतयागकिक्षापा अमा-
धात्‌ । वदोऽस्वा अंस्तीत वत्नी ! वदासि वन्ध्या भासे । पदेवदशि-
भीतं वभावं पतिपादयति । यद्यस्पात्कारणासुरुषाभिखःपयुक्तेन मन्ता सर्देव
गभैसवामाशयचवापागतयं छदुदेरे शये छतवान्‌, तस्मदृद्ितीयतृतीयादि-
परुषयौगेच्छारहितलाचं विनी । अरत्यान्तरर'हित्यद्र्णाः। वद्शी त्वं
हवीरूपेण देवान्गच्छ । तेन च गमनन भजमानःय कामाः सत्याः सन्तु ।
कृलः--“ अजाऽतति रण्ड ते रिहन्यमानाम्‌ '? इति ।
अनुमन््रयत इत्यनुवतेते । पठस्नु-
अजञाऽपि रयिष्टेति । हे परयो त्ममज।ऽसि जापितामी . भवि ।
रपिष्ठा घने स्थिता हविःखलपतेन देवानां धनभूवाऽतत । वाहृशी .चमादौ
परथिम्पां सीदोपविश ! तप ऊर्भोलनीता सत्यनतरिक्मुपिष्ठस्व प्राप्ुहि-
दिषि"ते वृद्धाः पहं तेयः। दए वरिष ठोकेषु तिढठ । कसः-^ वनं
तन्वनिति वरा जरेति ४ इि । ¶्रठनु-
तमनु तन्वति । हे पो रजो रजभालमकस्य हदिषस्वनय तन्वनिवि-
स्वारंदुनमानृमविहि आदिन्यमनुगच्छ । किंच विया, छताम्पज्ञया
पादिवाल्स्योपिष्यवः प्रकादवतः पथोऽसदीयस्वीमारगानक्न । कंसः---
¢ अनृल्वणै वथ गुम इ हविः» ही ' जुहोतीतयनुवतैते } ¶एततु-
सनुस्वणमिति । हे हपारीनि पश्ङ्कनि जगृ निरषैन सेमा
प्यथ तवरमाणानामस्म.कमपः कलौ ,स्वममनतिरिकतं वयत कुस्ते । हे
पशो मनुभेव मनुरिवोसादको मव ¦ दतो पै जनं जनय । भयं “च
यजमानो जन्मान्तरे यधा देवजना भवति तथोलादृष । ए
` कलः---“ पनसो हविरसीति हमिःरोषान्या्नन्ति » इति । पतुः
` मनसो हविरिति । हे प्रणो लवं प्सो मन्व्यस्य देवस्य हविरतति
,परनापेवणैः । सह्रमति । वनेलाद्तलात्‌ । वादस्य वव गनाणानङगनो,
पशनादुषं गातमायः पुङ्ख मुषसम । अव पिनिपोगतमह--

श्रीस्तायणाचा्यविरिचितमाव्येसतमता-. [दपीयकण्डि-

[प ४अतु.द] एष्मयदर्वदीयतेततिरीयसदिता । पच्‌+
( काम्यपश्वालम्भनां
आ वाये हतयपाङ्यदाकृत प्वगिदतिः 1 `
तं गच्छन्तीं मन्वा हत्यप्ररापमेति च ॥ :
तन्तुं वषाुदिस्तददुलनि हावदतिः 1
मनः परान्भक्षभति एकादयेसिताः-॥ _
हति श्रीमर्सायणाचाधूविरविते मावे वेदाथभकागे रुष्णयनुदीय-
तेततिरीपहिवामपये दुदी चकाण्डे चतुधमपदके
द्वितीयोऽन्वाकः ॥ २॥ ५

( अथ टतीया्टके चतुः तुतीयोऽतुतरकः ) 1 ,
इमे वे सहाऽसस्तां ते. वायुन्धवात्ते गर्म
मद्धातां तर सोपः प्राजजनयदभिश्यसत स एतं
भरजापतिराञ्यमशाकरपालमपरृयतं निर॑वपतते
नेवेनांमननेरयि निरी णात्तस्माद्यन्यदेवत्या-
मालमान धाञ्नेयमष्ाकंषाठ पुरस्तानिषपे-
देरेयनाभधि निष्कीयांऽऽ चमत यत्‌ ( १ )
वादु्वाततस्पाद्वायम्यां यदम गर्ममर्दपातां
` तस्माद्या धिया यत्सोमः पराज॑नयदभिर-
संसत तर्फदक्नीषोभीया' यदनयोंविंयत्योर्वा-
म्दत्स्मात्सारस्वती. रना्तिरमेरपिं नि-
रकींगारस्मा्नाजापत्या सा वाः एषा सवदे
वत्यौ यदजा वचा बरयम्यांमा ल॑भेत मूरति
कामो वायै क्षेपिष्ठा देवतां वायुमेव स्वेन
(२). मागधयेनोप धावति स एवन पूति
गमयति यावापृथिष्यौना समेत छषमांणः
अतिषठाकभो दिवि एवास्मै प्जैन्यो वर्षति

§
तशं भपरतसयिणाचार्यमिरनितमाप्मेता- (फन `
( काम्यप्वारम्मनकिति; )
वय॑स्यामोष॑धयो रोहन्ति समर्धकमस्य सस्यं
भ॑वत्यभ्रीपोमीणामा लमेत यः कमयेतान्न-
बानन्नादः स्थामित्यभिनेवान्नमवं रुन्धे सोमे-
मान्नाद्यमज्नवानेवाज्नादो भवति सरस्वतीमा
` मेत यः ( ६) ईम्बरो वाचो वदितोः सन्वा-
श्वं न देदरागये सर॑स्वती ज्र॑स्वतीमेव स्वेन॑
भागधेयेनोप धावति -सेवास्मिन्वाच दधाति
प्ाजापत्यामा 'हमित यः कामयेतान॑भिनित- `
मि जंये्मिति परजापतिः सर्वो देवतां-देवः
तोमिरेवानमिजितम॑भि ज॑यति वायव्य॑योपा-
करोति वायेरेवैन।मवरुष्याऽऽ रमत आक
स्ये.ाकामाय तला (४) इत्याह यथाय
कुरेवैतत्किकिटाकारं जहोति किङिटाकारेणयै
भ्राभ्ाः पवो -रमन्ते पराऽऽरण्याः प॑तन्ति य~
किकिटाकार जुहोति याम्याणीं पञानां तय
स्यो कियमागे जहोति भीवन्तीमेवेना रस
वर्गे छोकग॑मयति तवं तुरीय विर्व शाऽ-
-सीतप्रहःवेवतेषैनःगमयति+सच्याः स॑न्तुःयजनै- ,
मानस्वकामाङतयाहेष वेः कामैः: (-५ ) यजै-
भरनस्यःयदनातं उष्टं गह्छति -तस्पोदिवमा-
हाजाऽपिं `रपिेतयारैषदवेन `ोकेषु प्रतिं
कषपयतिःदिषिं तै वृद्धा -शत्याह ` सुवं `एवा-
स क मोती स॑ कमि

कैर जतरद] छष्णयजुैदीयत्तिरीयसंदिता । ` [~

(-कोभ्धफवाटमभनविषिः)
भानृमन्विहीतथाहिमपनेवास्मै चनोकाशज्योकिमे
तः, करोत्यनुरणं' व॑यत॒ जोगुवाम्‌, इतिं
(६ ) थाह यदैव यज्ञ उल्वणं क्रियते तस्यैः
वैषा सान्िमंनुभ॑व जनया द्यं जनमि्पाड
मानुष्यं वे प्रजास्ताः एवाऽऽ्याः कुरूते मन॑सो
हविरसीत्याह स्वगारुतये गानांणां ते गाजमा-.
जो भूयास्मेत्यांहाऽऽशि॑मेवेतामा शास्ते तस्य
वो पुतस्था एकभेवायैवयजने ` यदालन्षाया-
मन्न ( ७) मवति यदाल॑म्धायामन्नः स्या-
दष्सु वां प्देर्येत्सवौ वा पा्लीयादवृप्ुः
भवेशवेधक्ञवेश॒पं कंय त्सवमिव परारनीदिः
द्दियमेषाऽऽत्मन्धतते सा वा एषा तरंयाणामे-
वाषरदधा संवत््रसदः सह्याजिनो गरहमे- .
धिनस्त एवैतया यजेरन्ेषौमियेषाऽऽपा( ८ ) ॥ `.

८ यस्वेनं सरस्वतीमा लभेत यःकाम॑यला कामो
इृत्यभ्रो द्िष॑त्वारि* श्च ) ।

इति छष्णयज्र्वदीयतेत्तिरीयसेहितायां तृतीयायै
चतुथंमपाठके तृतीयोऽनुबाकः ॥ १ ॥

. ------

श्रषक श्रीम्सायणोचा्विरवितमाष्यभषभेता- [तृीपकाण्ड
( आम्पपश्वाम्मनविविः )
(अथ तृतीयकाण्डे चतु्प्रषठके दृदीयोऽनुवाकः ) ।
:-मन्ताःकान्पपरोर द्मे सुरीखिः ।
भय तृवीमे तपमिरुच्थपे । वाजो दं पदुमाटमधानस्य पू कतैवयमष्टा-
कृपां एरोढ।२ ध१।६ पस्य
इमे वे सहेति ।.द) वावाधयिन्य पुरा सहाऽलवामवियुके अपताम्‌.॥
वे च सहस्थिरे उमे वायुषधव दिके अशपत्‌ । पे" च पृनवायुना संपरिष्वके
सत्यौ वशर म धातवो । प च ग सोन उलनपदजनवव्‌ । उत्कं
वमेतमशनि्र॑सिदवीन्‌ । तवः प्रजाधरिरमरकोवमेग पेडा निरप्य वसा
कुता वर निप्कीतवान्‌ । इदो -पिषते--
तस्मादपीति) सादः सक्सजापतिना वया निन्कीवा तसादशा-
या पप्यमनरन्या देवत्‌। तथाऽपि तदारम्भतूर्मभेय परोढा कुतू । तेन
परोढा शेन्नः दकाथ नि 'तदाडम्मे परवृत्ते मवि ।
कासिवन्यदेलेतयाकाङ्क्षायां वयेगयन्देषवाधिरेषान्‌ शति--
यद्रायव्धवोदितिः। कारकत्व पू दशिवलातततदेवतावव युक्तम्‌ । सचि
` पाबाध्रथि्पै. यदा वियुच्यवे, तदा पेणुरख्षिमागप्यनिः ` समूलनस्तादं
ाो वद्नम्‌। तरद रितातस्वत्यन देशव । देवं वायुधावाए्थि्यनरी-
{ ोमत्रसवतीभजापवीनाम+ रे {तातातषमजा वन्ध्या सरवदषतयेतयच्यते । तकै-

. श्रद्धे देववारेषं पिषवे--
बाबभ्यामेति ; छपीवरस्य सस्यसमृिरूषा पतिष्टं कामयमानस्य देवव
विषते-- -
यावापृथिव्यामोपि । विवि रोदन्धुःवने । पतोऽत्व यजमानस्य सस्यं
कमृदिशीठं मबदि।
अचसप्ि दद्रोगतापथ्ु च कानमनातृतय दवतां विधते
अन्नीपोमीयामोपि । अनःधमनभकषणक् ४५१ ।
राणादिमारजनयोग्यां वाचं कामयमानस्य देववां दिश्ते-~
सारस्वरतीभोति । “द सास्वगासतलवाद्धादं वद्धिं रषयः इनवि पनाक.
माद्पितिबन्ये ^ ध पदेत्तस्यये भिदिः 1

गभीमवृम)
1 क,ष. ङ्‌. च. तेनपुः।

१.

+

मिषा, मद्‌ ०] दृष्णयदुदी यौततिरौयसदिता । 4५६१

~ ( काम्यन्बालम्भनविविः )
` : यत्तदमुपायान्वरेण न सपाकं वत्पादुनकामस्य देवतां पिषत्ते--

भाजापत्यामेति । आ बागे पूषेलेतासूषे विनियुङ्क्ते

चायन्ययेति । एनां वयामवरुष्य सपाय । हेममन्तराणां सशता दक
पति--

आकूत्यै त्वोत । जिद्वामाकुच्ननिष्मा्याः पदुमिथा ये ध्वनिविशेषा
स्ततसृषकफं होमं विषत्े--

किष्िटाकारमिति । अकृत्पा इति मन््मुचायं निष्वामेण ष्वनिषिशेषे
षता प्श्ाज्जहुयात्‌ । तेन ध्वनिना गोमहिषाद्यो मप्‌; पशवः कीडन्ते ।
आरण्यास्त नगाः प्रकरेण पायन्ते । अतोऽयं ष्यानि्म्यपदुधतये मवति ॥

अस्पाऽऽज्यहो4स्य काल विधत्ते--
„ ` प्॑नाविति । उल्मुकेन पशोः भक्षिणवृत्तिः पर्यप्िकणे तचदालनु्ीमते
तदैवायं होमस्तथा सति जीवनयुक्तमेना स्वे मापयति । मन्मेषु मनजदीनां
परनपत्या्िषु हवत्वभिधानात्‌ ।

नीयमानपश्चनुमन्वणमन्ने देवानच्छेवयस्पामिपायं दृदयति-

सत्याः सन्त्विति । अय यज्ञोऽनातो विधररदित उद्वमुततमामूचं समा
-ग्छतीति यदेष ९व यजमानस्य पुरुषः कमस्तत्समाप्त्या फरस्पाव्यंमावात्‌ ।
-वस्मदव्वयैः कामाः सत्याः सन्वित्यवं तते ।

हन्वमानानुमन्वगमन््े रथिय सीदितयादेस्तातर्य दशयति--~

अजाऽके रयिष्डेति । चरमस्य मन्व मागस्य तार्य दृ्पवि--~

दिवि ते वृहादिति । असर षजमानार्यं सवम" भका्मुसाद्यति । वपाहो-
मन्त्रे प्रथ इति ढोका विवक्षिता इवि दगीषि ।

तन्त तन्वाभनिति । हविहौमलस्य वातय ई्ंवति--

अनुल्बणमिति । विधिमतिकरम्याुषठितमङ्गमृखणम्‌ । ज ुस्मणशब्दौ-
श्वारगेन दस्य शान्तिभेववि । तस्थ मन्वस्ोतरमागे मनु शबद प्येग्य
वालयंमाई--

ममू्मवेति । स्वायंभुवस्य नोः प्रणाप्तिरूपत्वाल्नपतिन्ा दम्य `
शनादुयः सर्वाः प्रजा मानव्यो मवम्तिः। अलोचन मन्वमनिन(ण ) ता

१५६

४५६२ = शीमश्दणाचायंविरनितमाप्यसमेता- [दीपक
( काम्यपश्वाठम्भनविषिः-)
सवौ आद्छ. मोग्पा; कुरते । इविवोषपाधनम्न( नेः ). {; हिेष ]-
स्मोदरगत( तं ) कत भनःरन्दुरमोगः इति ददोयति--
मनेः हृकिरसीति । तसिन्मन्व उत्तरमागस्याऽऽ्सीःपरत दक्तेमि
गात्राणामिति। एतस्या वशाया आरम्भे वजनी दिनं द्यति
कृह्यै.वाः इति । अस्याः वपयामरन्पाा सत्याः मने, मेक्रणेन
यदूददिनं भववि तदैकं दिनमेतस्या वशाया देवयागनरन। कमानो
मक्त निभवयो मनति जापते तदानीयवेतामासमत ।
कथाः छेऽपि पमादादषद शने सकिनेभितिकं प्रथोगकिरिषमाह--;
सद्रालन्छायामिीः । तम जरपरेः पूर्वः पक्षः । सवेस्याःः परि
राद्वान्तः । तदुभयं सष्टी करोति--
यद्छुः्रवेशयेदिति । पशश यक्तपिवातम्‌ ॥ पणमानः; संकारे
` निपाने धास्यति ।: पतदेवाभिमेतयः सुप्रकरेणोकतम्‌-र्ी कः यभयानि
एवान्वहं पराभभीयादिति । एतस्यां वशाया मृख्पाधिकारिणो दशोथक्ति-
सावा एषेति । सेये कशा याणामेवाधिकारिणामधीती" ।' कष्य
कंहयेति ` तदु्यते--गवामयनादिषूपं सवलपं योऽनुठति ` सोऽप तेव
स्तससत्तस्यः। सदशरंख्याकदाकतिणायुकतेन यज्ञेन वो ` यथते सोऽयं संै>
याजी तस्य । रैवत्तरसद सीनिष्दपि सवेषु यो गृहपतितेभः दीं मसि
सोऽयं गृहमेधी. तस्य । त एवः वयोऽधिक्रारेणः एतया वश्या यने
रंेषामेवेषा वद्या युक्ता ॥
इति भ्रीभत्सायणाचाभैपिरोषिते माधवीये वेदाथपरकारे र्णयघुरवदी
-शतामाध्ये तृतीयकाण्डे चतू्थमपाठके
८ सुषा ॥ ३॥

>

४.

अवौ४थनु, ४) ष्ययजुवदीयतैनतरीयसुंहिता । १५६३
(अार्यमन्तरहोमाभिषानम्‌ )
( अच तृतीषाष्टके चतुरथमपाठके चतुर्थोऽनुवाकः ) ।
चितं च चिरिश्वाऽकूते चाऽऽकूतिश्च वि-
जञौतं च विज्ञा च मन॑श्च रक्रीश्च दरदोष्व
पूर्णमासश्च बृहच रथंतरं च॑ प्रनाप॑तिजंया-
निन्य वृष्णे प्राय॑च्छदु्रः पतना्येषु तस्मै
विशः सम॑नमन्त सवां स उयः स हि दम्यो
वमू देवामुराः संय॑चा आसन्त बनः परजा-
पृतिमुपाधावत्स्मां एताञ्चयान्प्रौयच्छनानं-
खुहोत्ततो वे देवा अरुरानजयन्यदभ॑यन्तन्न-
या॑नां जयतव * स्पथैमनेनेते होतव्या जयत्येष
पृवैनाम्‌ (1)॥
(उप पञैबिररापिश्र ) ।
इति छष्णयभु्वदी यतेत्तिरीयसंहितायां वृतीयाष्टके
श्वतुथंपपाठके चतुर्थोऽनुवाकः ॥ ४ ॥

( जथ हतीयकण्ठे चतु्थपरपाठङ़े चतरयोऽनुबाकः ) ।
भजा बरणम्रा तु काम्पा शद्िरिः स्यात्दीयके ।
भथ यदुक्तं सूत्रकारेण-^ जपानम्पावानन्सषटमूत इति ताक्षण्याष्याता
अक्िन््क्षनितयम्यातानेष्वनुषजति » इति । ततर चतुरथानुवाके णया
उष्यन्ते । ववाऽभ्रौ नपरजञकसयोद्श मन्वान्यदति--
दित्तं च स्डित्िभ्येति । सामान्याकारेण नििकत्पकृहनिन प्रतीतं
बस्तु वित्तम्‌ । वष्पमाणगिकषपा सपृष्वयाथश्रशन्दः । इदं वितते भयि मना
स्विति देषः । एवमुचरव योज्यम्‌ । तित्तिनिदकसपकन्ञानम्‌ । आकृ
सैकसिपितं परस्तु । आकूतिः सेकत्पः । विशां विदेषाकरेण निवे

५९४ धीमत्सायणाचारयविरवितमाप्यसमेता- [शषीमकाण्दे-
( अभ्यातानमन््रापेधानम्‌ ) "

वषु । विज्ञान वनिश्वयः । मनो ज्ञानसाधंनमन्तःकरणम्‌ । रक्षीधक्षरादि-
महिन्दिपशक्तयः । दुर्वप्ण॑मासो यागमिरेपौ । वहते . सामनी ।
एतनाश्येषु सह्यीपापेगमनेपूमः पजापरिगवृषणे वपैधिव स्वाय जयाज्ञयहै-
शन्प्नितानमायच्छत्‌ । तस्मा इन्दाय विशः प्रजाः सवौः समनमृन्व* “
सम्यगानता विपेया अभवन्‌ । स वेनः स्वासु प्रजासरूयः शिक्षकेऽभवत्‌ ।
हि यस्मात्स इनो हव्य होमयोग्यो बभूष तततसिमिनिन्े प्रजाप्तरनुम्रहे
युकः । अथैतं विधातुं परसतौति--

देवाराः सत्ता इति । जयन्येभिरिति जयाः । जथ विषते

स्पधंमानेनोति ॥

हति श्रीमत्साफ्णाचारथविरचिते माधवीये वेदार्थपकारे छष्णयलु्वदीय-

तत्तिरीयसेहितामाष्य तृतीयकाण्डे चतु्थपपाठफे

चतुर्थोऽनुवाकः ॥ ४ ॥

( अथ ठृतीया्टके चतुधपपाठ पर्वमो लुकः ) ।

अभिभूतानामधिपतिः स॒ रमाऽवविन््ौ
वयन यमः पर॑धिव्या वागुरन्तरिक्स्य पयो
दिवश्वनद्रमा नक्षत्राणां व्रहस्पतिवंह्॑णो मिन्नः
सत्याना. वर॑णोऽपा समुद्रः सरोतयानामन्नः
सा्नंल्यानामंधिपति तन्माऽवहु सोम ओष॑-
धीना सविता प्रसवानां सद्र: पानां तं
रूपाणां विष्णुः पर्वतानां मरुतो गणानामधि-
पतयस्ते मौऽवन्तु पितरः पितामहाः परेऽवरे
ततौस्ततामहा इह मौऽवत । अस्मिन्व््न- =

[-षी २४अब्‌ ०५] = ्णयनुयैदीयतीतिरीयसरहिता |` = ॥५६५
( अभ्यातानमन्वािधानम्‌ ) च १

स्मिनचेऽस्यामारिष्यस्ा परोधायांमस्मन्क- ` ˆ . *

मै्स्यां देव्याम्‌ ( १ )॥ ~ १

( अवर सपत्र च )।

इति छृम्णयजूर्वेदी यतेत्तिरीयसतहितायां तृतीया्के #

चतुर्थप्रपाठके पञ्चमोऽनुवाकः ॥ ५ ॥ क,

54

( अथ तृतीयकणण्डे चतुथंपपठके पमोऽनुवाकः ) ।
. जयारयमन्वतद्वोपाशतुये समुदीरिताः ।

अथ पञ्चमेऽम्याताना उच्यन्ते । तन्मवपारस्तु--

अभिभ्रंतानामिति । अयमधिभरुतानां भाणिनामधिपतिः स्वामी । च्च
तादशो मामवतु । अधिपपिः से माऽवलिवतयवलद्चतुटयं वकष्माणेषु शटपन्ेषु
बाक्यदोषतेनानुषतते । ्येषटानां वद्धवमानां रोकृपाठानामिन्वोऽपिपािः। पम~
शम्देनाभिविदष उस्येते | अश्चिवीव थम इषि शरत्यन्परात्‌ । अभिवायुसुयं-
चनद्नृहस्पतयः प्रथिव्यन्तरिकष्युनक्षवत्ाल्षणजातीनामधिपतयः प्रिद्धाः 1 मिषः
सत्यवचनानामानिपतिः । वरुणः कूपादिगतानां स्थिराणा[पपापभिपतिः । समवः
जञोत्यानां नदीमवाहगतानामपामधिपपिः । अने साभराव्यानां चामोमराज-
भोग्यानां दव्पाणां स्वामी । अनुवत्येमानश्य चिङ्गव्पत्ययं द्योवयितुमिपवि
न्माऽवत्ित्पाम्नातम्‌ । सोमसवितुरुढ्रत्टार ओषभ्पनुज्ञाप *इहूपाणामधि-
पयः प्रसिद्धाः! विष्णुः पर्वतानां ` गोवधनादीनामधिपृतिः"। भुतो गणाना
मादित्यवस्वादिगणदेवतानां स्वाभिनः। अत्रानुषण्यमानस्य वचनब्पत्पय द्ोतापै-
मुमधिपतयस्ते माऽबन्तित्याम्नातम्‌ । पितर इत्ादीनि यजुम॑न्राणां प्ानि।
पितृरिामहशम्दौ जीयद्विषमौ । ततततामहशब्दो मृतमिषयो । सगिष्वा तु
षुरुषात्सप्वमादिनिवरवे । तवः सपमादृष्वौ ये विपरुशसते पर । तवोऽवांबानाः
सनष्ष्टा भवेरे । हे पित्रादयो मूयमिहैव तेषु तेषु ॒विषयेषु मामवव रक्षत ।
कुत कृतेपि तदुच्यते-भसिमन्नकषनस्यां बराक्षगजावावसिनदतेऽस्यामारिष्या-

# सर्ैपष्त्षषुपञुस्वरूपाणःपिति वर्तते तस्मामादिकम्‌ ।

कद = धीा्ा्माचारयमिरचितमष्िसमता- रितूतीयकाषन
५ ( अभ्यततानकोमामि्ानय्‌ )
शत्य पजाएभादिस्तेऽत्यनफेऽ्समा पुरोषामा पुरस्रणहोऽसिन्पाषान्येऽ-
सिमन्कमणि क्रिपमणेऽस्मिननुष्ठानर्शेेऽस्यां देवहूरयां देवान्मति यदेवदस्मश-

यमाहूषानं हलिनाहृवानि । एतेष सु विषयेषु मां रक्षत । पितर एत्यापिके

चरममन्बे माम्नातमस्मन्रह्मनित्यादिकं पूर्वेषु सपद शमन्ेष्वनुषड्जनीयम्‌ । -

षथा ततयश््ूवाना्तिपतिः स माऽत्वसिमन्नह्निन्धो व्ये्ानमविपतिः स
माऽलसिम्नसन्‌ › -शयेतं सतन पदः सेपधते ॥
हवि भीमत्सायणाचारयविरनिते माध्य बेदाथंमकाओे रष्णयजुरदीयेे
तिरीपरहिताप्रि तृतीयकाण्डे तुधपठके पञ्जमोऽनुषाकः ॥ ५ ॥

( अथ तृतीय तर्पक षोऽलवाकः )

7. ^ देवा वे अयकेऽकुवंत तवरुरा अकुर्वत ते
देवा एता्भ्यातानानंपर्यन्तानभ्यात॑न्वत्‌ य~

हवानां कमीऽऽसीवार्ध्यत तद्यदुराणा न
तुद्यत मेन कर्व होतव्यं कोः

: स्येव तेन कर्मणा यदश्वं देवाः समभैरन्तस्म-
दभ्याताना ैश्वदेवा यत्मजापंतिजंयामायं-
च्छ्स्मान्नयाः ्रानापत्याः ( १ ) यद्रा
द्धी रा्षषवक्त तद्रमता राप्ते

के शंग्यातानेरदंसतभ्ान्वत जयैशनगन्या-

मृगः राध्माऽवैवत यदेवा अम्यातानैररा-

` नभ्यात॑स्वेत तदुभ्यातानानांमभ्यातानल्वै य~
ज्जयैरजंय्तन्नायानां जयतव यद्र राट

-:: आ्हवदत तद्र्ृता रां ववो केक
4 अर्वन परो आहव्यवानस्यास्र एता-

~ 3

कमु ९६]. छ्य जुदैदीयतैत्तिरीयसंहिता | ४)
(अभ्यातानहोभकभिथानम्‌ )
जनंहुयाद्भ्ातानेरेव भातुस्फनभ्यातनुते जेध॑-
जयाति राष्ट सष्टमा दत्ते भर्वरयर्मना
परऽस्य ्ात्र॑न्यो भवतिं ॥ २) ॥

( प्राजापत्याः सोऽंशः च )1

इति छष्णयञवेदीवतेत्तिशयसं हिताया तृतीथाष्टके
चतुधगरफाठटके पषठोऽनुककः ॥.& ॥'

अभ्यादानामिधा मनाः पे समुदीरितः

अथ षे तद्धोमविधिरमिधीयेे । तवं होमं विधातं परसवि-~

केषी. यदिति। भम्पावानास्पानान्करमसपृिरेवू वनानि
छयेनाऽऽनीय देवा अजुहृवत्तेन देवानां कमं सममधोत्‌ । तवभ.
बदरः कम नः तपर्म्‌ । अथं विधत्े--

येन कर्मणेति । रसद्तमिन्छेष्‌ । कपोते सिं पराप्नोतेब |

अथ भरतृन्पवतः समृच्चितानामम्याताननयराटमृतां होमं विषत्ते--

यद्विश्वे देवा इति । यस्मात्सपेऽपि उवाः पूवोकथकारेणाभ्यावानमता-
न्तममरन्तेपादिववन्तसतस्मदिते वेदेवा इतयुष्यन्ते । यस्मालणाप्तिर्गया-
निनाय प्रायच्छचस्मचि पाजापत्यां इत्युच्यन्ते । यस्मादुपरिवनानुवाका्ति
राषटमृतंककेम॑नरतरतंभन्धिरा है देवाः सवीरुतवन्वसस्मतिं रष्व उच्यन्ते ।
देवास्तु पथममभ्यातनिरसुरान्वशीरूय जधेर्िनेभर्याक्छ्वा री्ृदधिश्तदीयं
निबासस्थानमपद्ववन्तः । अभ्पातन्वत एमिरित्यम्पातानल्म्‌ । नयन्तयेभिरिति
भयत्वम्‌। राष्ट भियते सी करिपत एभिरिति राषटमरम्‌ । समृितेरनिभिरशे-
दृषा विजवपिनोऽ्मवन्‌ । अदुरासतु परामृ । मथ विषतते--

, यो ्रातृम्धवानिति। अम्धावविवेशीकौरः । गये(ऽ्यीविशवेनार

नेषू । राषटादनि' तकीयपूमेरपहारः । तशनिरिवफततिथिधर्थंपररिषान्समृशवित्य
शृयाच्‌ 1 ` च च

£ षदं भौमत्सायणोचा॑विरवितमाण्ठसमेता- 1 ्वीष्ण्डे-
( रष्टयन्मन्तामिषानय्‌ )
अथ भीमस ।
कृतीयाप्मायस्य चतुर्थे चिन्वितम्‌--.
` येनेतसितकमंणा तत्र जयहोमोऽलिरर्थता ।
पैदिकष्वेव वा सर्वशेषोऽकोचकतवतः ॥
होम आहवनीये स्याछृष्यादिषु न सोऽस्ति हि ।
वेनानारभ्यपदिशि वेदिकेष्वेव ते जयाः ॥
अनारभ्य शरपते--भमेन करमर जयाञनुहुयततद्टमूतो जुहेत्य+
म्यावानाश्बृहो 8 इति । रत्तदिपिच्छेत्‌ । वित्ते च स्वाहेत्यदयो जयाः ।
ऋताप्ारित्यादयो रा्मृवः । अभिर्तानामितयाद्योऽम्यातानाः । ततर पदिक-
कर्मणीव ठौ करिकरप्पादरिकरमण्पप्युदेरिष्यमाणलाततंकोते कारणामावाग्नपा- `
दिहोमः सरवशेष एति चेन्मैवम्‌ । यदाहवनीये शलुह्वपि तेन ` सोऽस्याभीष्टः
-भि हवि वक्येन होममृदिरयाऽसहवनीयविधानात्छष्यादौ तद्मावदिके- `
वेव जपादिहोमः ॥
हवि श्ीमत्सायणावािचिते माधवीये वेदाथपकारे रुष्णयनरवेदीय-
} पतिरयं हिताभाध्य तृषीयकाण्डे चतुथमप्के
पष्ठोऽनुबाकः ॥ ६ ॥
( अथ हतीयष्के चैतर्यभपाठके स्मोऽनुवाक्‌ः ) ।
ऋतापाटृतामाऽभिर्न्धवंस्तस्योष॑धयोऽ-
सरस ऊजो नाम स इदं बह क्षन्न पातु ता
इदं बह क्रं पात॒ तस्मै स्वाहा ताभ्यः
स्वाहां सश्हितो विश्वसामा सूयो गन
~, ` स्तस्य मरी्थोऽन्स्रसं आयुषः सुषम्नः पूर्य -
~ „<. ररिम्न््रमा गन्धर्वस्तस्य नक्षाण्यण्सरो

+ ५ इहोति * इति स. तकरं पाडनतदम्‌ |

पि र ४जनु०७] = देत्णयजुवदीयतेपिरीयसेदिता ।

( रषटन्मन्नाभिधानंम्‌ )

वेकुरयो भरन््ः संपर्णो यज्ञो ग॑नपरवस्तस्य
दक्षिणा जप्रसंः स्ववा प्रजाप॑तिविकमा
मन॑ः ( १ ) गन्धवस्तस्यकसांमान्व॑प्रसो
वह्नय इषिरो विग्व्यचा वाति गन्धरवसत-
स्याऽोऽनतरस। मृदा भुव॑नस्य पृते यस्य
त उपरि ग्रहा इह च॑ । स नो रास्वान्यांनिश
रायस्पोष स्वीयं ५ संबत्सरीणा४ स्वस्तिभूः ।
प्रमेष्यधिपतिगलभन्यवंसस्य वि्वमन्प-
रसो गरष: इक्षितिः सुभूतिभ॑दरुत्ुव्वान्यजन्यों
गन्धर्स्तस्यं बिद्यपोऽप्तरसी चों दूरहतिर-
शरडयः ( २ ) प्र्भन्ध्वस्तस्यं प्रजा अप्स
रो भीरुवश्वार॑ः रुपणकांडी कर्मो गभ्धर्व-
स्तस्याऽऽथयोऽन्सरसंः रोचयन्तीनाम स इव
बहकर पठ ता इदं बहम क्षत्रे पानु तस्मै
स्थाष्ा ताभ्यः स्वाहा स नो भुवनस्य पते
यस्य॑ त उपरि गरहा इह च॑ । उर बरहमणऽस्मे
क्षन्नाय महि राभ यच्छ (६)।
न मनयः पदुकलारिसथान्च ) |

, इति शृ्णयञर्वदीयतेत्तरीयसहिता्या तृतीयां

१९७

चेतुथ॑पपांठके सपमोऽनैवाकः॥ ७ ॥ ,

11

१५०० = भौमल्सायणाचार्यतरिरवितमाप्यसमैता~ [स्ौपकाषयैर
( राष्टरभनमन्त्राभिधानम्‌ )
( अथ तृतीयकाण्डे चतुधपरषठके सप्मोऽनुवाकः ) ।
अम्याताना जये राष्टमृद्धिः षष्ठे तु वपिाः।

अथ सपमे रा्टूमृनमन्रा उच्यन्ते । वेषां विनियोगविरेषमभिकण्डे सूत्र
कारो दुदपपि--५ षड्भि; पायेदुदश रमम जुहेतयुवापाड्तधामेवि
पथायमनुदरत्व वरो खहितर ममाहं जुहोति ताभ्यः स्दित्युचतरामेवमितरा-
नप प्योयान्विभनति भुवनस्य पत इति पर्यायाणां सप्तम्पाहुीनां वयो
दृशयतेन व्याख्यातं भुवनस्य पव ६१ रथमुखे पञचाऽऽहुती्ंहोपि दृशा ब »
दपि । अतराऽयेषु परटपय॑मेष्‌ पथम पर्यायमाह--

ऋतापाडिति । करेन सत्येन सह सयमनुतमभिमवीतयुताषाद्‌ । कतश-
ब्वाच्यं घाम स्थानं यस्मा्तावृतधामा । तादशोऽभिनामकः कथिद्रन्ध्॑तस्यो-
पथिदवता अम्रः भियमार्याः । उजं इति वासां नाध्येयम्‌ । ऊर्जयन्ति ब~
वन्तं प्राणवन्दं वा कुवन्दीसूणैः । स गन्धव इदं वरल गृहल्वरं एरसमथमिदं
कम हवा पातु रक्षतु फठपयैकच करोत्‌ । ता्ाम्तरस इदं ब्रह कषत्रं च
पान्तु रथा र्षन्तु । तसे मन्धकौय स्वह इदमस्तु । ताभ्थोऽम्परोम्य इद्‌
सोहा हृतमसतु । अथ द्िहीयप्ौमाह--

: सहितो विश्वत्तामेोति । सधायते सममनुधाथतेऽेनेति सहिः । 8ि-
शवानि सामान्यवप्िवान्यासिनिति विश््तामा । तादृशः सूर्यनामकः किद्वनधषै-
स्तस्य मर।१९३त}; ।५या भाय। आयव इत तास्ता नामवेपम्‌ । आयन्ति

` प्ीवमागच्छन्दतयायुषः । नाम स इदं ब्रेतपादिके सरव्ानुषञ्ञनीयम्‌ । अथ
तृतीयप
शुष्मः ६्रश्भिरिति। कोमनं सुम्नं सुलमस्मैति सुपुभ्नः । पूयस्य
रिप सवरि । वनमोनामिकः कथि दवं्तस्य नकषवसदटरानि
शीताय मास्त बेकुरिनागिकाः । चित्तविकारेतुलद्िकुरय इ्यच्यनय ।
भथ चतुथपययमहि-- र
मुभ्युः सुपर्णं इति । मुमि परखभवि विश्वमिति मृब्युः । पकषिवदक्‌।-
धवशगापिवातसप्ीस्तादयो यदनागकः कथिद्रनधवसतस्य च दृकषिणाहूषा

१ स्र, श्वेन प ।२ल. च] ३. तस्मै । ४ फ. ख. ऊ. च. स्वाहु। ५क. घ,
ह, च. स्वाह । ९ स, पगा । ज

र

पि ०४अन्‌ अ] कृष्णयनुर्वदीयतैकतेरीयसंरिता । १५०१
( शाटरनयन््राभिषानम्‌ ) ४

देवतां मायावा् स्तूयन्व इति व्यूषत्या स्तवा द्युष्य्े । अथ पथमं पयार
यमाह--

प्रजापतिरिति । प्रजानां पाठकः प्रजाप्रतिः। विशवे कमै करणीरथं
मस्पासौ विश्वकम । ताटरो मनोनामकः कथिदरनध्वसतस्य च ऋक्सामदेवता
भा्ांसताश्च चौन्दर्े वहन्तीवि वहम इत्युच्यन्ते । अथ षष्ठं पयौयमाह--

इषिरो विश्वष्यचा इति । इष्यमाणदस्तुसपलत्वादिषिरः । विषं विशे-
बेणाश्चति गच्छतीति विश्वव्यचाः । वादो वातनामकः कशिद्रन्धवस्स्यागे-
वता मार्यासताथ हवैयुक्तवानमुद इच्युच्यनते । अथ पर्यायेषु सप्ठम जयोदशा-
ह्र मन्वमाह --

भुवनस्य पत इति । भुवनस्य सवैठाकस्य पते हे पाक्‌ यस्व तवोप॑न्त-
सक्षश्टोकयोरिह च प्रथिवा गृहाः सन्ति स॒ त॑ नोऽ्म्यमव्पारनं रास वयो-
हान्यमावं देहि । वथा रायस्योषै धनपृष्टि सुषीर्थं शोभनं सैवत्तर्राणां सस्ति
सवत्सरजविनप्रिगिवां समृद्धि च देहि । अथोत्रस्मिनायपचे प्रथय पूया
यमाह--

परमेषठ्ाधेपापिरिति । पसे सर्वोत्तमस्थनि पिष्ठतीवि परमो । भधिकत्वन
फृटपाताऽविपतिः तादशो मृलयुनामकृः कशचिद्नधरवस्तस्य विश्वामिमानिन्यो देवता
भार्यास्ति श्च मवन्वि सवेदा ववैनतं इति मुव इत्युच्यन्ते! अथ द्वितीयं पथौयमाह-

सुक्षितिः सुभ्तिरिति । रोभना किभभिय॑सयासौ सुकषितिः। समीचीन
निवासस्थान इत्यथः । शोभना मूर्यं यस्याततो सप्रतिः । . रं कत्याणे
यजमानाय करोतीति मदरहृत्‌ । सुवः स्वाधीनः स्वगटोकोऽस्यास्तीति सुववौन्‌ ।
तादः परजन्यनामकः कथिद्रन्ध्सतस्य च विचदेवता मार्यास्ताश्च दीप्यमान
ताद्व इद्युच्यन्वे । अथ तृतीयं पयौयमाह--

दरेहैतिरिति ।. दृरेश्यवस्थितस्य प्रहारसाभने हेपिर्यस्यास्तो दरेहेषिः ।
नामभ्रषणम्रेण सुघठनिवैकलाद्मृडयस्ताटशो मृलयुनामकः: कश्िदृनधवस्तस्य
भजाभिमानिदेवता मार्यास्ताशच पिभ्यति पृत्योरिति भीर शदयुच्यन्ते । अथ
चतुर्थं पमौयमाह--

चारुः छृपणकारीति । रमणीयचरणोपिवताद्रमणीयररीरतवाद्वा चारु; 1
ट्पणेष्विद्दियार्थैषु परकाशयति मनो दीपयतीति रूपणकारी । वाहृ; कृाम-

मणे = श्रीमरसायणाचायेविरचितभाष्ण्समेता- 1रत्ीग्रशचण्य-
( र्टरषन्मन्बाणां काम्यप्योगाभिषूनम्‌ )

लाभः कषदपपस्तस्य विषयाभिखाभनिमित्तविततड्ेसाभिमानिदेवता मार्यसता-
आपेक्षितविषयपर््यभविन भनाञ्शोकयुक्तान्कुषन्तीति शोचयन्तीरिवयु्यः।
मः दृदनजकतयदेस्त्‌ सवंवानुषङ्गधोवनाय .पुनः ¶३: । 4

भयात पथमं -पयापरूपदाविंाहुविताषनं मन्वमाह--

स नौ भरवनस्येति । मृवनस्य सर्व॑रोकध्य है १ पाठक यस्यः ववो
सिन्य परथिग्पां च गृहाः सन्ति स सं, नोऽस्मम्यमृर विपृचः सुतं
ण्डः) ` तथैनासेःब्रसणे तरासणजातियुक्ताय कषत्राय समथौय च. महिं रम
यर मतुं देहि । अभर विनियोगः

अथ षरयोदृश जयाधित्तं वेत्याद्यः श्रुताः । \
अनिरभ्यातानमनरा अष्टादश यथंश्ृताः ॥
ता राषटमतस्तददूहविशवि्दीरिताः ॥ ॥
प.भीपसायण्‌ यविरकिते पाधवीये वेदाथ्रकारे रुष्णयगुवीय्‌-
शतिरीपसंहिवाभाष्ये पूपीयकाण्डे चतरथपाठके
सपरोऽनृवाकः ॥.७ ॥
० (य ततीयाएके चतरयपपठकेऽटमोऽनुवाकः ).। ^
राष्टरकमाय होतव्या राष्ट वैः राूभ्रतो
` राष्टरेणेवास्मे सष्रभव सन्ये राष्ट्रमेव भवत्या-
सनै होतव्यौ राण्टरवे रोती राष्ट्रं भना
रार प्रवो राष्ट्रं यचछष्टो भव॑ति र्टरूणेव्‌
राषपवं रने वसिष्ठः, समानानो. भवति घूम
कामाय. होतव्या. राष्ट वे रातो, राष्ट्र ` `

संजाता राष्टेगेवास्मे राष्ट संजातानवं रन्धे,. [९

शमी, ( + एव भूवत्यपिदेव॑ने.ज॒होत्याषिदे-
वौ एवाह सनरातानवं रम्ये त पनमव॑रुा

६.

~

पपा ०४अब्‌ ०८] कछष्णयजुदैदीयतैततिरीयसंहिवा ।
( ारमःमन््ाणा काम्यप्रयोगाभिवानम्‌ )

प तिष्टत रथमुख ओज॑स्कामस्य, होतव्या
योज्ञ ३ रटत ओजो रथ मोजंेवास्मा
ओजोऽव रन्ध ओजस्व्यैव म॑वति यो राष्ट्रा
द॑भूतः स्यात्तम होत्या यावन्तोऽस्य, रथाः
स्यस्तान्घरुयाय्ङ्रष्वामिति राटरमेषास्म, युनक्ति
(२ ) आहवो वा एतस्याक्टंषा यस्य॑

राष्ट्र न कल्पते स्वरथस्य दक्षिणे चं प्रवृ

नाशममि ज्ंहुयादाहैतीरेवास्य कल्पयति ता

` अस्य कल्प॑माना रा्टूमनुः कल्पते सङ्श्रामे

संयत्ते होतव्या रषं वै राण्दुमतों राष्ट्रे समु
घा एते व्यायच्छन्ते ये संप्रा ^ सेयन्ति
यस्य पूर्वस्य जहति स॒ एव भवति जय॑ति
तर संह्यामं मौन्धक इष्मः (३) भवत्यङ्गारा
एव परतिवि्माना आभित्राणामस्य सेनां प्रति
वेष्टयन्ति य॒ उन्माचे्नमि .दोतम्या गन्धवा-
पर्न वा एतथुन्मादयन्ति य“ तते
खलु बे ग॑न्धवौप्सरसो यदरौरमतस्तस्मे स्तस्मै
स्वाहा ताभ्यः स्वादेतिं जोति तेनेवनन्छ-
मयति नेथ्मोध अओंडुन्बर आश्वत्थः क्ष
हती्मो भ॑वत्येते वे गंन्ध्वाण्सरसो गदाः

एवैनान्‌ ( ४) आयत॑न श॒मयत्यभिचरता
प्रतिलोम होतव्याः प्राणनेवास्थ प्रतीचः
भ्रति यौति तै ततो येन केन च. स्तृणुते
स्वत इरिणे कृति प्रदरे धेतद्वा अस्यै

१५०8

>

१५७४ परीमत्ायणाचारयविरचितमाप्यसमेता- [तृतीयका

(राटरन्न्व्ाणां काम्य्योगाभिषानम्‌ )
निशरैतिगृहीतं विकरैतिगरहीत. एवैनं निर्या
आाहयति यदराचः क्रं तेन वष॑ट्करोति वाच
एवन करेण पर बर्ति ताजगार्तिमाति यस्य
काम्ेता्ाय॑प्‌ (५) आ ददीयोति तस्य
समारयामु्ानो निपद्य भवनस्य पत इति
रणानि से गरंहीयासनापंतिवे भृव॑नस्य पतिः
परजापंतिनैवास्यान्नायमा द॑ इदमहममुष्यांऽऽ-
युम्यायणस्यान्नाचर हरामीत्यहानार्थमेवास्यं
हराति पद्मरैरति षटवा ऋतर्वः परनापंतिनै-
बास्याजाच॑मादायरतवोऽस्मा अनु प्र यच्छन्ति
(६) यो न्यष्ठव॑ुरप॑भृतः स्या्तः स्थर्लेऽव-
पाण्य बस्लोदनं चतुःशरावं पक्त्वा तस्म
होतम्यौ वें वेः रांयूमतो वप्रं स्थलं वर््म-
णेदं वम समानानां गमयति चर्ःारावो
मवति दिवैव प्रतिं तिति क्षीरे मंवति रुष॑-
मेवास्मिन्दधातयर्धरति तत्वाय सर्षषवान्भ-
ति मेष्यतवायं चतारं आपिः प्राशन दिङ्ञा-
मेव ज्योतिंषि ज्होति ( ७ ) 1

(री युनक्त स वेनानना्े' यच्छन्देकानपुशवाशश्) ।
इति छष्णयञु्वेदीयतेनिरीयसंहितायां तृती या्के
चतुर्थमपाठकेऽटमोऽनुवाकः ॥ < ॥

+ ++

(पिपा०४अनु <] कम्णयञवैदीयतेततिरी यसंहिता । १५५५
( रगटूमन्मन्याणां कम्यप्रयोगामिवानम्‌ )
(अथ तृतीयकाण्डे चतुशमपादकरऽटमोऽ्वाकः ) ।
अनुवाक सषमेऽसिनक्ता रषमपोऽखिराः 1
अथाषटम तेषां कम्पाः प्रयोग( उच्यन्त । वकं पभोगं विषते
राष्टरकामायेति । य एते पूवा कोक्ता राष्ट्रका मन्रासतषां रा्टू-
पािदैतृलव्रषटवितयप्रचयते । अवस्तनमन्वहोमखक्षणेन राष्ट्रमेव यणमानाथ-
मण्युमूमिषिरेषल्पं राष्ट्र रपृद्यपि । स च यजमानो र्ट प्राप्नोतयेब ।
अवो रापूमाविकामयजमानाथमेते मन्वा रम्भा ।
अथ पनापारिनाऽमाकपौ५ देख मनेय विवत्ते--
आत्मने होतव्या इति । मन्त्राणां पूवत्साषनलादरषटूत्म्‌ । सत्यपि
मूिषिशेषरूे रर पनापदमेक्यानामभे सपि मेोगासमवद्पूमिवमोगहे-
तुतेन मरनादीनामपि रा्टरूवम्‌ । अते रपटूह्पमन्ेण रा्टरेण प्जादिहषालो-
ककष राष्टूमवरन्ये । तथा सति समानानामन्येषांस्वयमेवापिश्येन निबा
हेतृम॑वति । अथ ग्रामपाप्ठपे हो पिधचे-- &
आमकामायेति 1 सेन सोतन ज्ञातय एक्मनिवसिनश्च सजादा-
येषु सर्षु सत॒ राष्ट्रं संपूर्णं मवति तेषां राषटूवमतो मन्वह्मेण राष्ट्रेण
जातत रा्टूमवरन्ये म्ामस्वामी मवत्येव । तस्य होमस्य देशविकष विषते
अधिंदेवन शति । अधिरीव्यन्ति दतेन ऋ इन्त्यसिन्स्थान इृत्यभिदेवमं
श्व होमे सपि वश्मिनेव ध्याने मे सजावाः समागवास्वान्तर्वानधीनान्करोवि \
ते चाधानाः समत एव कवने । अथ वखडामाव होम विधत्ते--
रथमृख इति । रथस्य वदीषा वरप पारमिता वच बुधाद्‌ |
` राष्मृनमन्ाणां रथस्य चं कटुेतुखादोजस्वम्‌ । अस्तदुमयर्मेणौजंसेव यण
मानस्य बखमधीनं करोपि । वते। वखयान्स्वतयव ।
~ अथ राष्टृदुभरषटूस्य वलाप्मे हे विषते--
यो राष्टरादिति । अस्व रघटूमशट्य सतोऽपि.यावनपो रथाः सन्वि वान्ति
वनरपोजियष्वापरिति यपं तयात्‌ । जनेन भमेण हेमेम बास भराय राधं
पादयति ।
यदा उव्यमि राष्टूमिकताधनसमयं न पथति वदा पयोगविरोपे विषते
आहृषयो वा इति । न कल्पते मोग कषमं यस्य न॒ मरि, वस्व पा

१६४ भीमततायणाचांविरवितमध्य्मता- (उका.
( राषटरनमन्वाणां कम्यप्योगामिघानम्‌ )
आहवयः स्वक्षमा न^मवन्ति तदानीमयं सकीयरथस्य यदृक्षिणं चक्र
तद्नरुपरि धारमित्वा रद्य चक्स्य रन्ामिमुखलेन जुहुयात्‌ । वदानीभस्या-
ऽष; कलपंयल्येव स्वकाक्षमा एव करोति । वा क्षमाः सत्यो राष्ट्र मोगे
कम, कन्ति । अतस्ता आहवीरन्‌ रार क्षमं मव्तीतयुच्यवे ।
अथ दे वृत्ते जयाधिनो होमं विधत्ते
स्यामे संयत्त इति । ये यद्धं प्रप्नुवन्ति ए राट निमित्तभूते, सवि
कहं कुन्ति । तेषां च कठं कृता मधये पथमे होमे प्वृ्स्य यसयता
रा्टूमृतो जहवि स एव समर्थो मवति न तन्पः । समर्थलाच्च तै सङ्गमं
जपति । परौताचनि मन्व्यितुं काविरेषं विधते
मागपुक इध्म इति । मधूकवृक्षस्य संवन्ध काष्टविेषी मान्धुकः .1
सेन परत्यमि एरयगभिमपसमाधाय .जुहयात्‌ । वच मधूककाष्टजन्पा ये्गारस
शास्य यजमानस्य विरोधिपुरुपाणां सेनां प्तयेकं वे््यनति । प्रकीये कटके
अग्निवाचा जायते । पुरषागां वा शरीरेषु ज्वरदिवापो जायत इत्यथः ।
जधोस्मादप्रिहाय हो विचे--
-. य उन्मायेदिति । पः पृष उन्मत्तो मवतयेतं गन्धवाम्सरस रएवोन्मत
= कुवंति | राटममनवाश्च गन्धवीण्तरसस्वदेवत्यलाद्न्वानदिश्प तसम स्विति
अम्स्रस उदि ताभ्यः स्वाहेति जहयात्‌ । तेन॒ होमेनोमयविधानुनमाद्‌-
पतृणन्तिन्कर। त ।
अवापि पर्ववद। भ ॒प्रज्वाङधितु कह।वरोषान्विकृिपिताम दीयवि-- $
नेयेष ओदुम्बर इति । एते न्यमोधादयः । वैरब्दौ खोकर
इदोपतनि । अमिचार्थतेवदोमं विषचे-- _ “
आभिचरतेति । मतिठोभमन्त वरकमेण । भस्याभिचरितस्य प्राणानतीचः
भ्राणापामादीन्विपरीतस्यानेः परियोति भतिकूखतवेन योजयति । ववस्मनाया-
सेनेव हिनस्ि । देश विषत्ते--
स्वकृत इरिण इति । उपरल्पार्यां सुदिररूपायां वा ॒पूमवरभिचारदेव-
वायाः स्वस्थाने तमेनं शकर निकरत्पा तया देवतया याहियति । बाः `कृरेण
षट्केन पकेण वुश्वति ध्ठिनति। ततो टित्यर्ो मति ।
,'पुषीरनाधसय नाद्नरकतेष हरण कामस्य कमव विषते

[ार४अल्‌१९) हस्णयजुैदीयत्ैतिरीयसंहिता । ॥
(-देतिकारयप्व््विरुत्कवकरणू्वकवहविषकास्यप्रयोगामिधानम्‌ )
यस्य कामयतेति । समायामुत्तानश्ररीरो निपदिवः सेखृणानि भुषनश्च
पृत इति सेगृहीयात्‌ # । तत्र मन्वरैर्षां विधत्े--
पडामिरतीति । षड्भिः स नो भुवनस्य पव इत्यनैः ।
प्ररुतमयवतस्वतच्राय कमौन्तरं पिषचे--
यो ब्यष्ठनधरिति । न्येषठनधुः सन्धोभमूतः सं ततो निकृष्टस्वसराभूत
इति यावत्‌ । ते स्थठ उचपरेरोऽवसाय्पोपवेश्ष वरे तत्तरुपिदधेये होतम्या
राषटमतः स्थटं च वर्मं शरीरमुमयविभेन वषपरगेव यजमानं स्वसमानानां पुरु-
पाणां रीरस्थानीयं करोति । असौ शरीरवत्मधानमूव इवे हस्व पिवदुपस
नप्रूवा युश्वा मवन्ति तथा करोतीत्यर्थः । शरावैरूां पशं्वि--
चतुःशराव इति । दिशं चुषटवात्त्ेष्यया वत्र प्रतिष्ठा युक्ता ।
प्कृत्तधनदव्यं विषते
क्षीरे भवतीति । वं सवादुलम्‌ ।
पृच्यमानस्यौद्नसप्रपलपरिहापार्थ दर्योदधरणं पिधत्ते--
उद्धरतीति. । युतलाय पक्रताय । पकस्य पृताप्डवृलं विधत्--
सर्पिष्वान्भवतीति । हतरेपस्य ऊषिसमनिरवन्धैः पादानं विधत्ते--
चत्वार आर्षेया इति । पतुरदकरबन्धिवहविस्थानीयाश्रवारो बाज्णा
अतसतैः मारिवमप्रविष हृतं भवि ॥
इति भरीमत्सामणावार्विरविवे माधवीये वेदाथभकारे छष्णयनुर्ीव-
वैततिरीपरसहिवामा्ये तृतीयकाण्डे चतुधेयपारकेऽ-
एमोऽनुवाकः॥ ८ ॥

( अथ ततीय चतुरक नवमोऽनुवाकः ) 1
` देत्रिका नि्पष्मनाकांमस्छन्दार्सि वे
केविकदछन्दा धसी सवे प्रनच्छन्दोभिरे-
बास, परनाः प्र जनयति प्रथमं पातारं करोति

+अत्र परिचिलतुितिति. प्रतिभाति । व्याख्यानस्यपूर्णत्वत्‌ } स, च. पुस्तकातित्कि-
पृषत बटिचष्ूलमपि वरते ।
१९

५४६

धीमत्सायणाचार्यतिरथितमाप्यसमेता- (तृतीयका ,

(देषिकार्यपश्चविधहविरत्कर्षकरणपुतैकबहूषिधकाम्यप्रयोगाभिषानम्‌ )
भिघनी एव तेन॑ करोवयनवेवास्मा अनुमतिम
न्यते राते राका प्र धिनीवाली ज॑नयति श्रना
स्वव प्रजातास्न कड्वां वाच॑ दधात्येता एव
निर्पेसङ्कामर्छन्ह ति वै देविंडार्क्दा<-
सि(१) इव सुपे परषवस्छन्दोभिरेवास्मै
पञ ज॑नयति प्रथमं पान्नारं करोति भरेव त्व
बापत्न्वेवास्मा अगुमतिर्मन्यते रते राका
भ्र सिंनीवात्मी ज॑नयति प॑शटदेव प्रनतताक््ृहां
प्रतिं णपयत्येता एव निरवपेदेभामंकामर्छन्दा<-
सि वै देविंकार्छन्दाभ्सीव खल्‌ वै धामर्छ-
न्दो भरेषास्मे भाम्‌ ( २ ) अवं रन्धे मध्य-
तो धातककरोति मध्यत एवैनं रम्य दषा-
तेता एव निंवनन्योगांमयावी छन्दसि वे
देषिकार्छनद्धंति सक्‌ वा एलमामे मनयनन
यस्य श्योमामयंति छन्दोमिरेषेनभगदं करोनि"
मध्यतो पाता करोति मध्यतो शा एतस्या-
कैट यस्य ज्योगामयंति मध्यत एवास्य तेन्‌
कृरपयत्येता एव निः ( ३) पपेयं ज्ञो नोप-
नमेच्छन्दापिवे देषिकाश्छन्दा सि सषु वा
एतं नोप॑ मन्ति यं यज्ञो नोपनम॑ति प्रथमं
घाता करोति मुखत एवासने छन्दाश्धमे वधा-
तमेनं यक्षो न॑मत्येता एव निर्ैपेदीजानेश्छ-
सवाध वै देविका यातयामानीव सलु बां

4

॥ 0

~ ^^

1४१ ०४अब ९] छष्णययुवैदीयतीधिरीयसं हिता 1
(केविकाखयपतषहविरत्कर्रणपूवकरनहुविङम्प्रथोगामेषानम्‌ )

एतस्य छन्दासि य ॒रनान उत्तमं धातार

तयामान्थषं सन्ध उपैनमुच॑रो यज्ञो भैमत्येता
एव गिर्दपेयं मेधां नोपनमेष्छन्दांशरि वै
देबिकाक्छष्दा शमि सल्‌ वा एतं नोप॑ नमन्ति
मे मेधा नोपनमति प्रथमं धातार करोति
मुखत एवास्प छन्दासि दधादयुेभं मेधा
नंमत्येता एव निपत्‌ ( ५) शकामर्छन्दार-
सि वे देविंकाश्छन्दाश्सीव्‌ खलु वे रक्छन्दो-
भिरेवाप्िन्ख दधाति क्षीरे म॑वन्ति रुवभे-
वासमन्द्धति मध्यतो घाता करोति मध्यत
एवैन रुचो द॑धाति गायत्री वा अवुंमातिख्ि-
ुाका जग॑ती सिनीवात्य॑नष्ुष्कहर्पाता व॑ष-
टकारः पूर्वपक्षो राकाऽप॑रपक्षः कुद्रर॑मावास्यां
सिनीवाली पौणमास्यनुमतिशन्द्रमां घाताऽ्ौ
( ६)वसंवोऽक्षरा गायत्येकादि रुद्रा एक~
दराक्षरा -बिद्रादशाऽऽदित्या दाद॑शाक्षरा
जगैती प्रजाप॑तिरमु्ठम्धाता वषट्कार एतद
देविकाः स्वीणि च छन्दा शमि सवश्व देवतां
वषद्कारस्ता यत्सह सर्वा निर्पंदीभ्वरा एनं

„प्रदहो वे परथमे निरूप्यं धातुस्रतीयं निैपेचथो

एवोत्तर निपेत्तथैनं न प्र द॑हन्त्यथो यस्मै
कामाय निरुप्यन्ते तमेवाऽऽभिरुपांऽऽपरोति

(५१।

१५५६

भु = शीमतसोयणाोथपिरचितमाण्यसमेता-- [इपषीपक्ष-

“ , ;(देविशनस्यपश्वियहविरतकषकरणपूर्वकबहटविधकाम्बपयोाभिधानम्‌ )
(पूषन रति वै देदिकार्ठस रति रि कत्पयतयेता एव निर-
तमं पातारं कमत मेषा ैमयेता एव रवद ईहन्ति तष॑ च) ।
हंति छृम्णयञुर्वदीयतैत्तिरीयसंदहितो या त्ृतीयाश्टके
चतुर्थप्रपाठके नवमोऽनुवाकः ॥ ९"॥

£ ~अ
(अथ दीयकष्डे वतुपपोठके नवमोऽनुवाकः ) ।
अघ रा्ूमद्ोमास्क्तमिय वर्िताः ॥

अथ नवे दैविकाल्यानां राजसूमपकरणोपलानां धमनि पुरोढाशमित्पा-
"दीनां प्हमिषामुतकर्प रुला यहुविधकाम्पप्रयोगो निरूप्यते ।

पकं प्रमोगे-विधते--

देविका निप्िति । दीव्यनयेक्षितं फलपिरेवं प्रफाशयन्तीति
धावादयः पशेष्टयो .देषिकाः । अनुमत्यादयः सीरूपतदिव्यस्तदीयतवदिवा
देषिकाः गाधी वा भरुमिरिथाशिच्छन्देोहलमनुमतपादीनेमुच्यते । वदृदारा
देविका अगि च्छन्दासिव । पथा. छन्दासि फम्देषुतातमुंखकराि एवं
रला अपि सुसेहुवा्छदःसंमानाः । अ दैषिकहिरेषन्दोभिर.यज-
माना परजा उलाद्मति ।

धात्रादीनां पानां परजोतत्तौ दशवगुणयोगं मरंसति-

प्रथमे घातारामिति । श्वाना देवानां म्ये धातारं प्रथते करोतीति
यत्तेन यजमान स्वपल्था सुह भिनी केरोिषे । अनुमतिरसे यजभानाप
तनििथनीकरणमनुभन्यतत एव । राक! प्रजां ददाति । सिनीवाखी गभस्थां
परणसाद्यति । उसनासू प्रजासु कुटूदैववादरिण वाच दधति । सेमपणा-
भ्यास करषीत्यथैः। अय फटान्तराय विधत्ते-- ` `

एता एव निर्दपोदति। प्रथमेन धत गवादि वणिः सैपयते । परजा
तानां पन॑ पृणिक्कादिपोषणेन भतिषठपने कृवा करियते रेप पूववत्‌ । #

फलान्तराय विधत्ते“

एता एव निर्पोदैति । भनुमिराकाम्धमूभवं सिरीबाडीद्पमषसता-

किप ५५८७१्‌०९1 - - दष्णयनैदीयतेतिरीयसितती) = “जथ 4

(खेविकार्यपयपिषदविसत्कपकरणपूरवकरवहुविधकाम्यप्रयोगािधानम्‌ )

भ्यं तत्र धातारं स्थापयेत्‌ । तेनैनं यंणमाे ` अमिस्ये ` मंप एकारे

स्थापयति । कठान्वराय विभतते--

एता एव निषपेदिति । यस्य पुरुषस्य न्पोक्पिरमामयति व्थथिवाधां

` भवल्ेनं पुरुप छन्दास्यभिन्यन्तेऽभकृष्यन्ि । अतो दैविक्निव्ह्छन्दो-

भिरेव सेगरहित कृतेति । जवामि ए्वेवद्धातारं मध्यतः , क्त्‌ 4 कस्य
दष्यािस्स्योद्रमभ्ये यक्किविद्क्छषमसमर््ये मववि 4. अस्वन -प्रदुमेष्य-
स्थापनेनास्य रोगिण उद्रमध्यं एव कलयति साम्य जनमि -4

अथ ज्योपिषटोमादियज्ञमापये विषत्ते--

„., एता एव निर्वपेदिति । ये पृं केनापि वित्रेन यञो न पायो, एने
( क) पुरुषे यञ्स्ाघनानि च्छनदस्येव पथमे न भापनुवन्ति । तव धातुः शरमं
स्थापने सतयनुकूत्वेन पथमे एव यजमानार्थं छन्दासि पत्नि भवन्वि ।

, छन्दुःखनुकूदेषु सत्स यज्ञ॒ एने पाप्नोति । प्रापयजञस्थो्रयज्ञतिद्धर्थं विषतते~

एतौ एव निवपेदिति 1 यः पुरूपं ईजानः पूगिषटवालवरकि, . एवस्य

. “छन्दसि पृवंयज्ञे ध्याएृतलाद्तन्तराणीव भवन्ति ५ श्वत दरमस्थाने शतुः

` करनोपरिष्टारिष्यमाणयनने छनदास्यगतसाराणि सेषाद्यति । तव्‌, इक्रो
यज्ञ एनमुपनमति पुनरपि पतिष्ठां गच्छवीत्य्थैः । अथ मेभाप्रा्ये विभश्च-
एता एव निर्वपोदिति । ग्रन्थधारणशकतिमेधा । एतदकं , यज्ञमाधि-
वाक्यवद्व्यारूपेयम्‌ । अभ कान्तिपापये विधते--
एता एव निवपति । कान्तेः मियलेन च्छब्दाभ्यम्‌ 1 अत चरणा
चतुर्णां पाकसाधने क्षीरं ातुमैभ्यतः -करणेन कान्तेमैभ्यव एव यजमाने
स्थाप्रयवि । मायत्पादिच्छन्दोर्ेणानुमत्यादिदेवताः पदीसपि--
गायत्री वा इति 1 गायस्यादिच्छनदांपि 'ष्थाऽभीषटं साघयन्त्येवमनुमत्या-
दीनाममी्टसनाधनतवाद्रायतपरादिरूपलम्‌ । अनेनैव -न्ामेन पूवपक्षादि्पलवं
दृशैयति--
पूर्वपक्षो राकेति । णँ रका शकर इतयुक्ततवातू्णवन्वमण्डरोपेवा
राका । सा-च रुङ्िपक्षसतपा । नन्दुकठा कुहरित्यक्तविव्रकडाटशेनापि
हीना कुः, । सा च छृष्णयशषसवस्सा ॥ सा दषुः -सिनीवाखीत्युकताच्द
शीमिभ्िता.रु्णा पञ्चदशे सिनीवारी । सा चावाभावास्पारूपतेन विव
षिता । कछदीने स(भृमरिरिलुकलाचपुरेरीमित्रा उष्धपचवदरपनुमविः ।

4५९२ - ` शवीमताप्रणाचायं विरचितमाप्यसमेता- [पवृतीपकाण्डे-
(प्रयाणं करपयतोऽपिहोभिणोऽरिसमारोपणाभिषानम्‌ )
क: चात्र पौणभासीिथिूपवेनं विवक्षिता । उक्तयोः पकषयोलिथ्पोभ
निघादको पशन््माः सोऽन धातृर्मेण विवक्षिदः ।
हत्य पूवक्षादिस्पेण प्रशस्य पुनव॑स्वारित्पेण परत्तवि--
अष्टौ वसं इति । या अनुमत्यादयो गमत्यादिमवमापाईैवासातां
:'दर्याताम्यादसदिरूपतलम्‌ । या -कु्रनषटवेन निरूपिता ता प्रज(पतित्पाः |
` ५अनृषटुमो वा इमानि मृतानि जायन्ते › इति शाखान्तरे परजापतिबद्नुष्टुमः
हर्वोलादकतभवणात्‌ । वपदूकारवन्युस्यतेन घातुसवटरपतवम्‌ । परैत
निगमपषि-- ह
`: एतद देषिका इति । यलयशंसार्थ गायनी वा जनुमतिरितयादिनिह्पण-
मेषे रेकिकोनां सरवच्छनदोरूपतवं सवैदेवकापतवं वपद्करस्मव्वं च ।
` ` भं पानिं वेषा नवौ विपत्ते
ता यत्सह सर्वां इति । पा देवकः पवापे सह निरुषाः सत पै
ˆ पमाने पदगधुमीशराः । तस्मादनुमत्या राकायाश्च चरुदयं निरुप्य ववसतती-
पतेन धाठुः परोहा नित्‌ । तव ऊर सिनीवाल्याः कृवा [ च [रयं
नि्पे्‌ । दथा सत्येन यजमाने देविका न प्रदहान्न । अथ यस्मै कामा
निहप्वन्े तं फृममािदवतामिः प्राप्नोत्येव ॥
इवि भ्रीमत्सायणाचाय॑विरयिते माधवि देद्‌थैपकारे रुष्णयणुरव-
दीयतैततरीयसंहितामा्ये तृतीयकाण्डे चतुथा
नवमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥
( अथ तृतीयाषटके, चतुर्थपपाठके दमोऽनुवाक ) ।
वास्तोष्पते भति जानीदयस्मान्प्वविरी
अनमीवो भ॑वा नः । यत्त्वेमहे प्रति तों
शपस्व शो नं एषि द्विपदे ह चर्ुष्पदे । वास्तो-
प्ते र॒ग्मथां ससद ते सक्षीमहि रण्वया
.. गोमत्यां । आवः कषमं उत योगे बरं नो प्रं

[पपा "यनु ००] रष्णयनुवैदीयतेत्िरीयसं हिता । १५य्द
{प्रयाणं करिष्यतो ऽरि ेणोऽ्रिमाेपणभिानम्‌ )

परत स्वस्तिभिः सदा नः। यतसायंपरीतरभिीत्रं
जुहोत्याहूतीढका एव ता उप॑ धत्ते ( १)
यज॑मानोऽहोरात्राणि वा एतस्येष्टका य आहि-
ताभिर्यतसाातजहेत्यहोरानाण्येवाऽऽणवे्ट-
काः छतवो¶ धत्ते दर समानन जुहोति दह~
क्षरा विराडविराज॑भेवाऽऽप्वे्टफां छत्वोपं
धततऽ विराज्येव यज्ञमांमोति चित्यश्ित्यो-
ऽस्य भवति तस्मायत्र दरे॑षित्वा भ्रयाति
तथ॑ज्ञवास्सवांस्वेव तयत्तोऽवां चीन (२) `
शद्रः खड्‌ वै व॑स्तोपपतिरयह॑ला वास्तोषपतीयै "
रयायाद्रद्र पनं भूत्वाऽभिरमूत्थायं इन्यादा-

=

स्तोषप्गीय जरहोति भागवेयेनेवेनंर शमयति
नाऽपतिमाछति यज॑मानो यदुक्त अयायया
याति बास्ताबा्ुतिं जोति वागेव तयदृयुकत
जुहुपायथा क्षम आवि जुहोतिः तादगेव
तदहुतस्य वास्तोष्पतीयं स्यात (३) दक्षिणो
युक्तो भव॑ति -सब्योऽगकतोऽथं॑वास्तोणतीर्
जहोतयुमय॑मेवाकरपसििगमवेनं€ शमयति
यदेक॑या जुहुयादंविंहोमं कयौतपरोदुवाकरयाम्‌ः
नूच याज्य॑या जुहोति सदेवत्वाय यवृधुत अ~
दुष्यादुरद्रं गृहानन्बारोहेयेवकषाणान्यसंृः

न

१५८४. = ्रीमत्ाक्याचायैविरचितभाप्यसमेता- 1३,
( प्रयाणं कृखि्ितोऽप्निहोधिणोऽक्षिसमारोपणामिधानम्‌ )

क्षाप्य ्रयायायथां कवेर बाऽऽ्ददनं , बा
तादगेव तद्यं ते योनिंरलिय इत्यरण्योः
सप्रारोहयाति (४) एष वा अभर्योनिः स्व
एवैनं योनौ चमारोहयत्यथो सस्वाहुषद्रण्यः
समासो; नखयेदवस्याभिः सीदलुनराधेय॑ः
स्थादिति या ते अभे यज्ञियां तनूस्तयेद्या
रोदे्यामन्त्समारोहयते यज॑मानो वा अभने-
योनिः स्वायमिवैनं योन्या समारोहयते (५) ॥
( परेवा स्यासमारोहयति प्थैचतारिश्च्च ) ।

इदि ष्णयश्वैदीयतेचिरीयसंहितायं तृतीयके
, चतुर्थपरपारके दङमोऽनुवाकः ॥ १० ॥
( भथ तृतीयकाण्डे चतुथमपाकै दशमोऽुवाकरः ) ।
मवमे दैषिकाट्यानि हवीभ्युक्तानि विस्तरात्‌ ।
भथ दशमे प्रयाणं करयतोऽधिसेविणोऽधिसमारोपणममिषीयते ।
क्प सगृहः पमास्यन्धस्तोभतयिं जुहोति वास्तोभत ईत्यनुयो-
च्या गाहते जुहोति इ] प्रथम्रत्रषसतु--- . .
शास्तोप्पते पद़ीति 4. अभनििणो गत्वा गष्टस्यातीयः। वैन
स्ट यदा प्रयास्यति तदानी पलीस्हितोऽभरं गृरीला- पयासनत्तरेण मन्तरेण
हेतूमिमां पूरोनुषाक्यामनुशरपात्‌ । तस्य ` मन्वस्यायमर्थः--रास्तोराहविनि-
पातस्थानस्य गृहस्य 'हे-पते पारक गाहपष्यासमान्यविजानाी € भ्रामान्तरे पिपा-
ष्पविषुभ्यव | वतोशसाकं स्वविशः सुतेनऽेवायिता वासथिक्च मव । अन
मौषो रोगानिव म्व कविमिव कमिह मुम, पाथेमाहु

भर ०४अनु ०१०} छष्णायजुवैदीयतततिरीयसंहित । १५०५
(-मयाणं करिष्यतोऽगनिहोत्िणोऽग्निसमारोपणामिधानम्‌ )
इत्यथैः । नोऽदर्थं॑वतकार्ये लु पीतिपूषकं सेव । ततोऽस्माकं
दिषदे मनुष्याय चमु परेवे च चामेषि सुते हेतुमेव । दिदे शं मव चहु
पदे च शं भवेति वाक्थमदोय शमियस्य द्िमाठः। द्ितीयमनपावसु--
वास्तोष्पते शग्मयेति । हे वासोप्पेते संसदा तदीया सभया सक्षीमहि
वयं सशक्त मृपासम । कद्रशवा तसदा, रगमया सवोधताधनराक्तया । रण्वया
रमणीयया । गातुमत्या गातू्मविरवगविसतद्य कतया सव॑येवयर्थः ।: लव नोऽस्पाकं
योगे योगनिमिततं वरपातरः सम्यक्च । उतापि च रमे हेमनिमिततं सम्पभक्ष ।
अटन्धस्थपिक्षितस्य छामो योगः । ठन्धस्य सवथस्य प्ररिपाखनं केम: ।
सूयामिति. पूजार्थं बहुवचनम्‌ । ते यूयं नोऽ्मन्खस्तिमिनानाविधतरेयोभिः
प्रति रक्षत । अथेनं होमं वितु पसतौवि--
यत्सायं प्रातारेति । अधिनी काद्येनाभ्रिहों जुहोषीति यचा स्वौ
आदाति इष्टका एव यजमान उपधत्ते । यद्यप्यत्र मन्या इष्टका न सन्ति
` तथाऽपि यः पुरू आदहिता्चिभैवति एतस्याहोरात्राण्यवे्काः सपन्ते {
अवो यदि सयेमावर्भियमेन जुहोति तदानोमनुष्ठनिनाहोर्राण्येव पाप्तका-
रह्मा इष्टकाः छलोपधानं छृतवान्भवति । पुनः पकारान्तरेण पसतौति--
द्र समानन्रोति । समानत्र द दिनानि स्थित्वा यदाऽरिहोषं जुहोति
वदा दशरंरूपास्ामान्यारारसंप्यतेऽनोऽमिहोनी विराजमेव प्राप्य तां दिराज-
वेको ङतवोपधानं छतवान्मवति । अपि च विराजै ठन्धायाभमिशेमयज्ञं
पराप्नोति । अत एव सप्तपकृ्डेऽपनि्टाभपस्तावे विराजमाभिसंपयव इति वक्ष्यते
देदेवमस्याभिहोतिणध्ित्प्ित्मो मवति । मिविषाचित्याप्नपः सेप्यनवे। सामा
` वहोमाडुपिरूपा परिषटकामिधिव एकोऽपिः। अहेरपरकारकूपाभिरिध्काभिश्रिवो
दि्ीयोऽभिः । पिरादृरपे्कया चिस तुतीमोऽभिः } एवगएम रिदिपिताप्ै"
संपातिः । इदानीं विधते-- ५
स्मायत्रोति । यस्मदेकव दक्ाहोरत्रहोमेन विरादसःर साधव दष
दिनान्वुपि्वा पथादभिहोषी पयाति स दसो यज्ञमूमिरतवोऽवाीन कटं यव
. वसति सेममयज्ञमूमिरेव । पो दरविरेकशोविता यतव्ात्मपाणं वद्धोषानि-
चम्‌ 1 पसिन्हेमे स्शब्दामिभेयो गाहैप्यािदैवता। तस्य बास्तोभावलात्‌ |
१९९

१५८६. श्रीमत्सायणाचयंविरवितमाप्यसमेतां- [पु्ीपकाणड-
( प्रयाणे करिप्यतोऽभरोतरिणोऽप्निसमारोपणाभिषानम्‌ )
एवं सवि दि वतो्यतीयहोभमषटला प्रयाणं कुयौचतो गा्हषत्योभभरेः कूरो
सूत्वा यजमानमनृत्थाय हन्यात्‌ । अ्स्तलरिहाराय प्रयाणकाले वास्तोष्पतीयं
जृहयात्‌ । तेन होममागं दवा तमाधिं शातं करोति । ततो यजमानो न ्ि-
यते । प्रयाणाध॑स्य राकरस्य दृक्षिणवदीवदयोजनायूरध्वं सम्मबटीवदैयोजना-
त्यागेव होमावसर इतेतदिषत्े--
यदयुकते जृषटयादिति । यदि बटीवरदद्ये युक्ते सति पान्जुहुयासदा ता-
वैव वासतुय्देशः मयातो भवति । वसिन्भयते सति अयज्ञे सौकिकि
यथा होमस्तपरततसयात्‌ । तयुक्े बीम जहोलिवि चेत्‌ । तद््यस गतम्‌ ।
यथा क्षेमे सति प्रयाणपसङ्गमन्तरेण जुहोति पयेततस्पात्‌ । उभयथाऽष्यहुव-
मव बास्तोभतीयं भवेत्‌ । पमास्यता हि वासतोभतीयं हतव्यम्‌ । ` उभययेगि,
हि प्राणस्य निमनलानायं प्रयस्यन्भवति । तयोरमयोरण्यमोगे परयाणपरत-
करस्यामावानेव प्रयास्यन्भवाति । दक्षिणवीवदं एकसमनेव युके तु परयाणस्य
भरतकत्वादनतीवलाज्चाय मयास्मन्भवति | अतस्तद्‌। वास्तोष्पतीयं जुहयार्‌ +
वथा सत्युभममेव छतवान्भवि । प्रयाणस्य परसक्तलमेकमनिषनरवं द्वितीयमि-
तयुमयम्‌ । दनं कूम तथाियेन होमेनापायिरमेव शामयति शमनीयस्यांशस्य
कृस्यरिद्ि वर्जनमकतवा सवासना शन्तमेन छृतवान्मवि ।
बास्तोणते प्रतिजानीहि वास्तेप्पते शापतयेत्यस्य मन्बदरस्य होमाङ्गवां
विधत्ते >
यदेकयेति । आश्रावयषयादिवौषानतो मन्वरंपो याग्यापुरोनुवाक्ययोः
स्मि(यो) बते । याश्याुरोनुवमेम त॒ प्रधानभूते । तलू्वको होमो वेवामां
प्रियस्तदरहिवसतु द्विहः । अध्ये सखाहेलयेवं मसमुच्चायौऽऽभ्ाषणादिमिर्धिना
केता द्य दूयमानतवातताटशो दैषानामत्यनं परियो न भषति । देवं सत्यतर
गचेकयेव दर्यां जुहपाततदानीमाभावणािन्ताणामवकाशामाविन ` विहोमः
` स्यात्‌ । अतो दर्धेमत्वे मा मरितयभिमरेय वास्तोष्पते प्रतिनानीदीयेवां -प्रो-
बकषयामनूच्य वास्तोष्पते दारमयेतयनया याज्यया सुह्या । तथा सति देवाना-
म्मनत्रियलदि( स्पदे )षत्वं भवि ।
भथ करेण शकटे माण्डस्यापनम्रण्योरभिसमरिणे थ पिषते---
शद्धष' भाद्ष्यादिपि ॥ यमह हे सति प्रवाद्ाण्डानि सकट

1

[४० ४अब्‌ ०१०) ्ष्णयजुयैदीयतैतिरीयसं हिता । १५८१
( भरयाणे कर््ितोऽगनिोविणोई$निषमारोपणाभिधान.)
स्थापयेत्दानीं गृहोपकरणानि माण्डाद़न्यनु स्दनामकमभिमपि शके स्थाप
येत्‌ । वतः रकं ददेत । नहि होमादूष्वमधिः पूवदेशे विष्टवि, पव तु होमार्थं
तिष्ठत्येव । तस्मदृहुतेऽभिहोमे तदचोमासगिव भाण्डानि राकटे स्याप्येरिति
विधिरु्ीयते । अ्वदटितानि काष्टानयद्गाररूपाण्यक्षाणरन्दापिषेषानि । यदि
तान्यंपकषाप्ा्चिराहितपं यथा ग भवति तथा शान्तान्यकृतवा प्रयाणं कुर्मा- `
तदा केननिधज्ञविषावः छतो यथा वा गृहदहनं छं तादरमेव वदङ्काराणाम-
, शमनं स्यात्‌ । अतस्ततरिहारार्थमय ते योनिरिति मन्ेण तमभिम्रण्पोः समा-
रोहयेत्‌ । एषोरण्योः संघो वहेः कारणं ताभ्पामुषनलातू । तस्मि सङगीपे
योनौ समारूढं करोति । भवस्ूपप्रयम्तो अभ्वरमित्युवाके समाम्नावलवाचतरेक
व्यास्पतः ।
भरणिसतमारोहणं पक्षिकरोषंमर्तवादुपकषय खासनि समरणं विषते--
अथो सस्वाहृरिति । अथ केवित्सत्वाहररण्योः समारूढो य्रणिदा-
हापहारादिना नश्येतदा यजमानस्य पूषमादितोऽभरिरुतसीकेदतोऽधिः पूनराधातन्पः
` स्पादिति, तस्य दोषस्य परिहाराय यजमानो याते अञ्च इनि मन्नेण खाल
स्पधि समरोहयेत्‌ । यंथेवारण्योरम्ुलादकतवमेवं पजमानोऽपि शासीयाभेर-
सादकत्वा्ोनिमेवति । तस्मा्यजमाने समारोहितोऽभेः स्वकीयायामेव योन्यां
समरोहितो भवति । अथ तु मन्वो ्रा्णयन्ये द्िवीयकाण्डे पञ्चमप्रपाठके
समाम्नास्यमानतात्तैव व्यास्यास्यते । अत्र विनियोगसंबहः--
अभिहोधी तु सगृहः प्रपास्पञ्जुहुथादृ्यम्‌ ।
वास्तोः परोनुवाक्यैका याज्या चानयेति तदृयम्‌ ॥
अथ परांसा।
अष्टमाध्यायस्य चतुधैपदि चिन्वित्‌--
दिंहोमो गणो नाम वा गुणो दधिहोभवत्‌ ।
गुणासंमवतो सोकवेदयोर्ना१ वद्धेत्‌ ॥
इदमाम्नायते--“ यदेकया नुहदाद्िहोमं कृ्थात्‌ ” इति । त दर्मा
हेमो दर्िहोम इति तृतीयासमासे सति दना गुहोतीत्याद्‌विव होमानुवादेन
मुमविधिलसंमवादृम्यर्ि गुणो विधीयत इति चेन्मवम्‌ । न वाबहोकंसिे
स्थादीपाकृ्कादिहोमे दूरविगुणो विधं शक्यो ोकिकिरिषटाचारदेष षक

१५८८ धीमःसायणाारयकिरिवितमाप्यसमेता- (पृवीषकणै-
~ (भ्रमणं करिमयतोऽगनिहत्रिणोऽपनिसमोरोपणामिधानप्‌ )
साधनभिः । नामि वेदसिदवेऽपिहोवनारिष्ादिहोमे विहितरष्वादिवाभप्रसङ्गात्‌ ।
तसमादृ्िहेम इति कम॑नामर्ेषम्‌ 1 दवैवान्यन्विम्तितम्‌-- *
ठोकरिकस्योव सर्य नामाऽयोऽमब्वाक्यतः।
निमिततसाम्पद्विदेपे तदुक्तेः सवैनाम तत्‌ ॥

५ अम्बष्ठौनां दार्विहोमिको बाह्मणः», इति श्रू समृ पवम्बष्टसागिके
स्मावंहेमे तस्मयोगाहोकिकसैव होमस्य वनमिति वेमरेवम्‌ । दम्यौ होम ¶ति
भवृत्तिनिभिचस्य लोकिकयेिकयोः समानलाहर्विहोमं कादिति श्रलुकैरिके-
होमनामलिङ्गलात्सवैस्य होमसमे्नाम । तवैवान्धन्विनितम्‌--

तचजेरपि नाप स्याज्जुहोतेरष वाऽ्िमः।
अविरेवेण मृख्यताज्बुहोतेरक्षणाऽ्यथा ॥

तनाम जहोतिचोद्नानां यजतिचोदनानां च मवितुमहति । कृतः । अवि
दोषश्रवणादिति चेमैवम्‌ । बुहोतियोदनास होमराब्द्य मुख्यत्वात्‌ ¦ यमपि
सोदनानां त्ते दक्षणा स्यात्‌ । तस्ास्जुहोतिचोदनानमिव ।

पमेवादविनहिम्‌---

दर्विहोमे सोपधमां अपूर्॑लमुताभिमः ।
` अ्यक्तेयैज्यमावाच्च स्वाहोकयदिरपूरवता ॥

जप्भ्यताननारिािषुं॑दवहेमेषूलीततिषाक्ये देवताया अभवणाद्ष्य~
कििरिङ्गेन सोमधर्माः कर्तव्या इति वेन्मैवम्‌ । सेमि शरुतस्य यजापिरिङ्गस्था-
भावात्‌ । किंच ' परथिन्यै खाहाञ्तरिक्षाय स्वाहा › इति दुविहोमेषु खाहा-
कार आभ्नातः। स च सोमविष्यन्तातिदेशे विरुष्येव । तेन स्वाहकारषिरो-
धिनो वषट्कारस प्राप्यमाणलातू । कंपोदाहभनगतवतुथ्यनेः पवा
समरप॑णानास्तयव्यक्तम्‌ । तसराह्िहोमानामपूैकमत्वानास्ति वष कृत्यापि
विध्यन्स्यातिददः ॥

इवि भरीमल्सापणाच्यविरविते मानवीये देदाथमकारे रुष्णयरुवदीय-

पैत्तिरैयसेहितामाष्ये तृतीयकाण्डे चतुधैपपाके
दशमोऽनुवाकः ॥ १० ॥

: १क. ष. ठ, 'हनामदाद्विमको । च, छनामद्विहमको । र स. नति शरीतास्र।
क. ठ, च. "कुनामहोमशि" ।

क.

[पष ४जनु ° 99 हष्णजुरवदीयतेततिरी यसां । १५८५
( काम्यमाफमापुरोमुवाक्मापिशानम्‌ )

( नय तृतीया चलुधप्रपाठक एकादसषोऽनुवाकः ) ।
त्वमक्ने बरहयो दधासि देव दाष ।
कृविग्हप॑तियवां । हम्यवाडग्निरजरः पिता नों ४
विमू्विमा्वा सशीको अस्मे । शगाईपत्याः च
स्िषो दिदी्स्मद्रियकसं मिमीहि श्रवाः
त्वच॑ सोमनो वरं जीवातुं न म॑रामहे।
भरियस्तोजो वनस्पतिः । बह्मा देवानां पद्वीः
कवीनाम्रपिरविपरौणां महिषो प्रगाणामू । श्येमो
गरणा स्वषिंतिवनाना५ सोम॑ः ( १ )
पविन्नमत्यैति रेभ॑न्‌ । आ विश्वदैव सत्पतिर
सक्तैर्ा वणीमहे । सत्यसव र सवितारं ।
आ सत्येन रज॑सा वर्तमानो .निपिरार्यजग्रतं
मर्त च । हिरण्ययेन सविता स्थेनाऽऽ देवो
यांति भव॑ना विपद्‌ । य्था नो अदितिः
करत्पश्वे तभ्यो यथा गवे । यथां तोकाय
इद्रिय॑म्‌ । मा नस्तोके तन॑ये माच धार्युषि
मानोगोषुमा(९)नो अरश्वेषु रीगिः।
वीरान्मा नें रुद्र॒ भामितो व॑षीरहविप्म॑न्बो
नम॑सा विधेम ते । उदप्रुतो न बयो रक्षमाणा
वाव॑दतो अभ्रिय॑स्येव धोः । गिरिधरजो
नोर्मयो मदन्तो वृहस्पतिंभभ्यकां अनावन्‌ ।
हश्तैरिव ससिभिवादादिरद्मन्मयांनि नहना
सयस्‌ । वृहस्पतिरभिकमिंकदृदा उत प्रासतौ-

स

न ।

< १९९ = शरीमलतायणावायविरकितमापतमेता- [वीप
( कोभ्ययाज्यपुरोतुषाक्थाभिधानम्‌ )

दच्च विद्रार अगायत्‌ । पनद्॑ सानसि* रयिम्‌
(३) सजित्वान५ सदासहम्‌, । वरिगूतये
भर । प्र स॑साहिषे पुरुदरत श्ढग्ये्॑स्ते च्म
ह रातिरस्तु । इनद्राऽऽ भ॑र दद्षिणिन्‌ वसुनि
धतिः सिन्धूनामसि रेवतीनां । तर सुतस्प॑
कीतय सयो वृद्ध जैनायथाः। इन्र ज्यां -
य सकत । भवस्बमिन्ध॒तरहम॑णा महान्धुवो .
विवेष स्वषु यज्ञियः । भवो नुरभ््योलो

. विश्वस्मिन्भरे ज्ये मन्ञैः ( ४) विश्वच-
धणे । मिचस्य॑ चर्षणीधरतः श्रवों देवस्यं सान्‌-
सिम्‌ । सत्यं चिध्रश्॑वस्तममू्‌ । मित्रो जनाः
न्पातयाति भरजानन्मितनो दाधार प्रथिवीमरत
याध । मित्रः छृषटीरनिमिषाऽमि चे सत्याय
हव्यं घरतवद्विधेम । प्र स मित्र मत अस्तु
प्रयस्वान्यस्त आदित्य शिक्षति वतेन॑ । न
हन्यते न जीयते त्वोतो नेनमध्ह अश्नोत्य-
न्तितो न दुरात्‌ । यत्‌ (५) चिद्धिते विरो
यथा प्र दैव वरुणे वतम्‌ । मिनीमापि यवि
चवि । यकं चेद व॑रुण दैव्ये भनैऽमिब्रोदं
म॑नुष्याश्वरमापि । अचित्ती यत्तव धर्मा युयो-
पिम मा नस्तस्मादेनंसो देव रीरिषः । कित
वासौ य्रिरिपनं दीष यद घ। सत्यमुत
य्न विद्म । सवां ता षि ष्यं रिथिरेवं देवाथा
ते स्याम बरंण ग्रासः ( ९)॥

[पपा ०४अनु ०५१] ष्णयमुैदीयतैततिरीयसंहिता 1 १५९१
( काम्ययाज्यापद्रतवाक्यामिषानम्‌ )
( सोमो गोषु मा रायै मन्नो मच्छिथिरा सप.) ।

इति छृष्णयज्ञवैदीयतैततिरीयसंहितायां तृतीयाश्के
चतुर्थभपाठक पकादसोऽनुवाकः ॥ ११ ॥

~

विवाञावांयो इमे वे चित्तभभिभतानींदेवा वा भताषाडा-
कामाय देविका वास्तोष्पते तम॑ बृहद्य एकंदर ॥११॥
षि वा इत्याह यथायज्गरवतन्प्गन्धरवोऽवं रुपे
तवमम बृहद्यः पद्त्वारि धात्‌ ॥ ४६ ॥
हसि ॐ। `
इति छष्णयजुरवदीयंतेतिरीयसं हिताया तृतीया्टके
चतुर्थः प्रपाठकः ॥ ४॥

(अथ तृतीयकाण्डे चपुरथमपाठक एकादृदोऽनुवाक; ) 1
वास्तोषमतिथुतो हेमो द्दामे परिकीर्तितः ।

अथेकादरे याज्या[ पुरोनुवाक्या ]स्लव देवसुवामेतानि हवीःपि मवन्तीपि
अनि विहितानि तेष्वश्षषे गृहष्तये पुरोडाशमशकपाठं निवपति रुष्णाना,
बीहीणामित्यस्य पुरोनुवाक्यमाह्‌--

त्वमभे उहदिति । ३ देव तवं दादुपे हमिदृतयेते यजमानाय हृदो
दधाति महदनं द्विमु पयच्छस्ि । कीदशस्वम्‌ । कविर्न, । गृह
पतिगृह्य पारित 1 युवा नित्यवरुणः । ततैव याज्यामाहू--

हम्यवाडञ्चिरीति । अयमभिरहव्यं वहवीति हव्याद्‌ । अजरो जारिः! -
नोऽस्माकं पितोत्मद्कः १।उपिता वा । विमूव्पौपी । विमावा पिवेम: मान
शीः । सुट्ीकः सुखद दनः । ईरो योऽिः स॒ तमसे असाकामिषफोऽ.
शानि दिदीहि सम्यक्मपच्छ । कथंभूता इषः । सूगाैपत्याः शोभनगुहपि-
त्वहेुमवाः । किं .। अस्मदवियगस्मदामि मुख्यनाऽऽगतः सञ्परवा्ि भोत्रन्यानि
भूति संमिभीहि रम्यङ्निनभादूष ! - र

१५९३; श्ीमैत्तायणाधायेविरवितमः्यसषमेता- [सतृदीयकण्डे
( काम्ययाज्यापुरेनुवाक्ष्यामिधानम्‌ )
अथ सोमाय वनसतये श्यामाकं चरमि्पस्य परोनुवाक्यामाह--
त्वं च सोमेति" हे सोम लयं च लमपि नोऽस्तु वशो जीवयितुं
कामयमानोऽस्ि । अतो न मरमहे ललससादान त्रिामहे । कीटशस्तम्‌ ।
भियसते्ः सोरी वा ओपर्धानार रनेत्यादसुतिभियः । षनसािवेनानां
पाटकः । दव याग्यमह--
त्रज्ला देवानामिति । देवानां मपे ब्रह्मा परे४ः । परं वेच्यवगच्छवीति
पृः । केवीनां विदुषां मध्ये पदवीः ` पद्वाक्यपभागामिज्ञः मेषः । विप्राणां
` मध्य कविरनुष्ठानत्तमध्यैनादीच्दियवस्तुद्ा परे्ठः । मृगाणां चतुणदानां मधये
शक्तयःपिक्पानमहिषः भेष्ठः । तयेव गृध्राणां पक्षिणां मध्ये शक्याविक्या-
च्छयेनः शरेष्ठः । वनानां म्पे सितः मेः । स्वमिविशब्देन कखाखादि-
-बबददस्वरूगो मासखावक्ष उच्येते । ' यथा रक्षदयः स्वभतिपु परेष्ठा एवे सो-
मोऽपि पिव शयितं कृशोिकमसेतयतिकरामति । कीदशः सोमः। रेमञ्श-
गुमाक्सतूयमान इतः ।
अथ सविते. सत्यप्रसपाय पुरोडाः इ द्श्कपाटमा शमां वरीटीणामितवस्वं
पुरोनुवाक्यामाइ--

„आ विभ्वदेवमिति । अयालिक्करमणि सकार कैः शोमेनवाक्राव्‌-
णमे फठसपनाय प्ाथपामे । कदरे सकारम्‌ । शेतं विभि सद
देवा यस्व वे वैन सोऽयं विशेषम्‌ । सतिं सन्मनवर्िनां पराठकम्‌ |
सत्स्वममोधानुस्म्‌ । ततैव ाज्यामाष्--

+ आ सयेनेति । सिवा हिरण्ययेन स्थेनाऽ्यौति सुवण॑निर्िं
स्वमारद् भतिदन पूव्यं विवागच्छति । कं दुव, सतेन रजतताऽऽ-
प्रानः । अमेवेन रज्कासकेन पण्डडेनोदयास्लममये जौम्थचभूतं मर्त्य च
निमेशयन्देवशरीरं भनुष्यशषर स्वस्वकाे पकशिन तत्लोके व्यवहारक्षमं
कुव॑ुवना विपयनशवडोकानवोकयन्‌ ।

` “धेय सत्राय पदुपतये गादुप वरपिलितस्य पुरोनुषक्वमाह---

+ यथा नो अदितिरिति 1 भदििरसण्डनीमो र्यो वथा पमे पुष्यो

यो वोर्‌ पथा वकमाफतयोप यथा श्ये चदृापारितं संध

> ०४अद्‌० ११] छभ्णययुर्वदीयतेत्तिरीयसंदिता । १५५३
\ ( काम्ययाज्यापुरोतुवाक्यमिधानम्‌ )
थथा करतश्वादिभ्यः पुत्राद्यपत्याय च मरेन प्रकोरेण रक्षणे करोति वथा तमः
नेन हविषाऽभराधयाम स्ते रोषः । ततैव याष्यामाह--
मा नस्तोक इति । हे रद्र लं मामितः कुदः सनोऽ्यकं तोके पुरौ
हनंये तदीयपुवेऽस्मलीते मा रीरिषो हिंसां मा रथाः । वथा नोऽसमाकमूपुषि
मा दरिः, वथा नोऽस्माकं गोषु मा रीरिषिः। तथा नोऽस्मे मा
रीरिषः । तथा नोऽस्माकं वीरान्मा वीः । वप हिपमन्तो हविषा;
सन्तस्ते तुम्यं नमसा विधेम नमस्कारेण परिचर्पा करवाप ।
- अथु बृहस्सतये वाचसतये नैवारं चरमित्यस्य पुरोनुषाक्ामाह--
उदुधुतो नोपि । एवं वहसतिमभिष्षयाकां अ्ैनहितवोऽसद़ीयो बाणि-
शेषा खनोवन्सतवत्तः । कटश दागिरेषाः । उद्पुतो न अरयो रक्षमाणा
एफ ष्ठावयन्ति भूपो प्रवतमन्तीतयदुतो मेघास्ते पथाऽनोदकनिष्पद्नदरारेण
मदीये वय आयुष्यं पराखयन्वि क्नमदीयाः स्तषा वात्रिरेषाभापमृतपु-
प्रिहरेणरऽऽयुष्यस्य रक्षकाः । तथाऽभ्िषस्य घोषा इव व्रः । अधाणां
समूहो ऽभरय तस्य पोषा गैन्दा यथोचचध्वनय एवमस्पदीया बाभिशेषा
मदं कतो भवन्ति । तथा गिरिभनो नोयो मदन्वः । यथा नदीतरिस्थ-
मिरिखपशिन अमेयो नदीपरणपकाशनन ह्म जनयन्यवपर्दीयवाबिेषा
गृहसविमहिमपकः।शनेन हषयन्तो भवन्ति । तवैव याज्पापह--
ह्सैरिवेति । अपं वृहस्पपिरभिकनिकददमितोऽस्दीयहविः्वीकारपरि-
दोषद्नोतकमुचध्यानिमकृरोत्‌ । उव गाः पासतोत्‌ । अपि च परिगोषचोतकानि
वाक्यानयुच्चारितवान्‌ । दिद्राुदगायच्चासतदीयपरिवौमापरिजाननपरितृ्ट उत्क-
पिणं गानमप्यकरोत्‌ । किं कुवन्‌ । अश्मन्मयागि नहना ्पस्यन्‌, प्राणमयदरार-
पिधानसदृशानि फटपातिवन्धकानि दुरितान्यपाकुकत्‌ । यथा हतैशतुौश्रम-
व्षिमिरमिषटतः परमेधरः पृरुपार्थपतिवन्धकमपाकरतयेवं वावदद्धिरविशमेन
स्तुवद्धिः सिभिकर विरिमिः परिपोषितो वृहस्वपिः प्रतिवन्धेमपाकरोतीत्यपोक्षित
४ शेषमध्याहत्य व्याख्येयम्‌ ।
_अथेनदराय न्ये्ठाय पुरोडादमेकादशकपाटं महानीहीणानित्यस्य पूरोनु-
वाक्यामाह--

॥ षि १ स, शन्धकम्‌* ।
९११

१५९४ मतसायणाचार्यविरवितमाग्डपमेता~ [तवीपकाण्े ~ २
९१ ष ( काम्ययाज्यापुरोतुवावयाभिषानम्‌ )
प्र सानमिमिति । हे इन्र रथ॑ धनमूतये रक्षथमामराऽनय । की ,
दौ भनम्‌ । सानसिं सनरो दानस्य संबन्धिनं बहुभ्यो दतुं पया ,
मित्यथैः । सजितवन्‌ जिल्वमिनैयशीषेःपूत्ाहिमिर्पेवम्‌ । सदासहं सर्वदा
विरोधिनां सोढं तातिरस्कारक्षभविलय्थः । वर्वि्ठमतिरयेन प्रवृद्धम्‌ । ततैव
याज्यामाह--- भ
भर ससाहिष इति। ह परू परपु हपु मञेषवाहूयमान शतृनयकर्वेण
सससि सदा सहते पिरस्करोीतय्थः 4 ते दुषो गयेठस्वव बरे परश `
स्वम्‌ शद्यिन्कमणि रातिरस्तु फठदानम्तु | हे इन्द्र दक्षिणेन हृतेन वसूनि
धनान्याम्र + समाय । सिन्धूनां समद्मानानां रेवतीनां परजानां पिरि 1 -
अथं कमैव विकल्विवामन्या प्रोनुवाक्यामाह--
त्व सुतस्थेति । हे रुक्तो शोमनकमनिन्् तं सुवस्यामिषुतस्य परति ` ,
पनाय सदस्वदानीमेव वृदधोऽनायथाः प्रवृद्धो जातोऽसि । एतच्च सवषा.
हवानां पथ्ये तव जषठयाय सेपयते । त्तव विकलितामन्ां याज्यामाह-, _ `
धवस्वमिति । ह इद लं रणा महान्मृषः सुरिरूमेण वेदवाक्येना- `
भिदो भवसि । विधेषु सदनेषु तिष्वपि पवःसवनादिषु यज्गिमो मुवो
यज्ञयोग्पो भवसि । नुन्विकूाज्पूशच्योरनो मुवः प्रच्यावपनिनाशयन्वते ।
हे विश्वव्णे विभ सव स्पणयो मनुष्या यस्यासौ विश्वर्णिः। स्वपनुष्यस[-
मीत । ताश्स्वं विशवसिन्भेरे सव॑सिन्यायि मन्तो मननीयो ग्यः प्रशस्तश्च
परसि । अथ मित्राय सत्यायाऽम्बानां चरमि्यस्यं पुरोनुवाक्यामाहृ--~
मिननस्येति । चैणीधरतो मनुप्याणां धारयितुर्िस्य देवस्य भ्रवः श्रोतुं ,
योग्ये यो हदस्तीति शेषः । सानां फट्दानरीदम्‌ । सत्यं सत्यवादिनम्‌ । ~
चितं भवः कीरति्स्यासों रित्वा अविरायेन वाटम्‌ । यजामह इति रोषः। ,. .
तनव यान्यामाह-- :
मिभ जनागिति। अयं मो देवो -जनान्सवान्यावयति सखव्या-
परिष पथत्नयुकतान्करोपि । प्रजनिस्त्तपधिकारं विद्वान्‌ । फिंच किः प्रथिवी ,
दाधार वषार्‌ । उवोपि च धां दाधार । किव मिवः एषीमैतष्याननिषिषा का~ `

+ सवपुस्तकेषु ( आहार्‌ ° इतिं पाठः ।
ख. नन्धिव्‌"।

ॐ

[परअ ११) ह्युदी पौततिरीयसहिता । ` -. १५९ ;
( काम्ययाज्यापुरोतुवास्याभिषानम्‌ )
` श्वामिचटे सवतः प्रयति । सत्पायामोषफद्ाय वसै मित्राय हव्यं चरुपक्ष
पृत्वद्षृतयुक्तं विधेम कुमः ।
तेव विकलिवामन्यां पाज्यामाह--
भस मिनोति । यो पजमानस्तव सेवन्थिना व्रतेन कषणा शिक्षति अनु-

तुं शक्तो भवेतुमिच्छति हे मित्र स पतैः स मनुष्यो यजमानः प्रयखवान्कै-
फटयुकतः प्रकेषणास्तु । सोवस्ता रक्षितः स यजमानो न इस्यते रोगादिना
न पीडते । न जीयते वैरिमिनांमिभूयेे । अपि च त्वषा रक्षितमेनं यजमान
मेहः पप्पाऽन्तितः समीपे नाश्नोति न व्याप्नोति । दृरादृदृरेपि न पाप्नोषि ।

जय वरुणाय धर्मपतये यवभये चरूपितयस्य पुरोनुवाक्याषाह--

यच्चिद्धि त इति । हे पर्ण देव ते लदीयं यच्विदूववं यक्िबिद्पि
कर्म द्यवि दिनि दिने पकपैण मिनीमति वरकयागहे । तव दृषान्वः-विरो
यथा सवाः प्रजाः खस्वम्याप्रं यथा तकेषन्ति वदत्‌ । हि यस्माच्दींभव कर्म
से्व॑दा वकषयाभस्वस्माचां परिषरेमेति रेषः । ततैव याज्यामाह--

य्किचेद्मिति । हे वरग मनुष्पा वयं दैव्ये देवदोकविमि जने
यत्कियेद्ममिदोहं स्वल्ममधिकं॑वाः दोहमचिन्तयज्ञानेन चरामसि कुर्मः । किंच
यदपि तव धर्मां त्वदीयं कम युयोपिम विनाशयोमोदहे देव ॒तस्मदिनसो
दोहाकरमनाश्ाच्च नोऽस्मानमा रीरिषो दसां मा र्धाः।

ततैव वरिकासितामन्पां याज्यामाह--

कितवास हति । किववासतो पूतंसमानाः स्वा्थसाधनप्रा क्राविजो
सत्कमीङ्गः रिरिपुनोरिवयवन्तो न दीवि न तु देवने सम्प्पवहतौ भवतन्त ।
-बाभ्यवा यतवापं सत्पम्वश्ये छतं ज्ञातैव छृतापरत्यथैः । परशब्दः पादपूरणे
पृ्वाचक्ी वा निपातित यद्ध सत्यमित्यन्वयः। उतापि च यज्ञ विद्म यतापि
भज्ञानेन कतितयरथः । स्वा ता, कविगिर्विनाशितमङ्गः ज्ञत्वा छपमनचानेन

: छतं चेति यानि सन्ति तानि सर्वणि शिथिरेव शिथिलानीव विष्ये विनाशये-

त्यर्थः । अथानन्तरं हे वरुण वे तव परियासः स्याम्‌ पिया भवेम ।

` शख.व. ठ. च. याम हे। र घ, प्रावतन्त | ३२क. घ. ठ. च. को नि ४स्र, "पातः।

भृक.ष.ङ्.न्य।ज्‌ा

( कम्ययाश्यापरोनुवावयाभिषानम्‌

राजू देषहुषापरट याज्या इमाः कमात्‌ ।

तममे बृह्दभनये तं च सोपेपि सैम्वके ॥

ष विषते साधिते यथा न इवि रोके ।

शा ररेतेश्येनये चयम्‌ ॥

(4 मिवेति तं भत रणे भिति भयम्‌ ।
4 पकारे अुकाकेभसिनान्वा उक्ता हि पिंरंपिः ॥
हि जीतायण पायो भाष वेके र्ण
भैसिरोयसहिवाभाष्ये पृतीयकाण्डे बषृथेपपाधक

कादं णोभुवीकः॥ ११॥

य फारत तमो हार निषारयन्‌ ।

पधे देारियतीैमिषरः ॥ =. .' (^
पररापरोतारत्य भरीभ्राणापिः परसय,
पहारभिस्वीभ्निप्रिपव्छेन मधवविर्मिण दिर
केप शष्णयरुदीपतैततिरीयंहिताभाष्ये “
तृतीयकाण्डे चरथः प्रपाठकः ॥ ४ ॥

(तणाव तलाप्ल्गण्ड्ासा [तश्च
प्प एटा,

322.722.

0५11 पग. त्ष

[ति
2035196 0164 दा०668,
1 [78] ५८५664४2
10९-क ०८८१ प शक्-3व्यय+२६८९०

त ५ न = =
१८०1७४० । एमा

॥