07-390--29-4-72-- 10.000. 09 ता^ एत्राशार्शर 8147२ (,2]] प्त. < -24 “ | ८८८८8511 १. @ <<) ८111101 ५८4 „५. कछतछाय्बुकेयो यृतै तिररध्यसहित 11115 10५ लात्‌ 1८ एल{प्रातल्त्‌ 011 (41 © द 61 ( अथ तुतीयाष्टके पञ्चमः पपार्कः ) | ( तत्र प्रथमोऽनुवाकः ) ॥ | रिः ॐ । पूणां पश्चादुत पूणां पुरस्तादुन्मं ध्यतः पौर्णं- मासी जिगाय । तस्यौ देवा आधे संवसंन्त उत्तमे नाक इह मांदयन्ताप्र्‌ । यत्ते देवा अर्द॑घुभागपेयममावास्य संवस-तो महित्वा । सानो यज्ञं पिंडं विश्ववारे रथिंनों धेहि खभगे सुवीरप । निवेडानौ संगमनी वसनां विश्वा रूपाणि वसून्यावेरायन्ती । सहस्रपो- ष सममा रराणामसान अआ गन्वचसा( १) संविदाना ¦ अभ्ीवषामो प्रथमो वीयण वसु न्रद्ध्‌ानाादत्यानह ्जन्वतम्‌ । मच्य= इहदपाण- मासं जसथां बद्मणा बद्धौ खंरूतेनं सातावथा- स्मम्य सहवारा<रयि ने यच्छतम्‌ । आदि- त्याश्चाक्गिरसश्वार्जनाऽ्दधतते कृहापूर्णमासौ नण्सन्तेषामङ्गेरसा निरुप्त < हाविरासीद थां ऽऽ- दित्या एतौ होम।वपइयन्तावैज्ञदुवुस्ततो वे ते कदोपुर्णमासो ( २) पूवं आलभन्त दङहपूर्णं- मासावाकभमान एतो होमो पुरस्ताज्ज्ञहुया- त्साक्लषादेव द॑रपूणमासावा मते बह्मवाद्नों यदन्तिसत्वे दरहापूर्णमासावा कमेत य एन योरन॒लोभं चं प्रतिखोमं च वियादित्यमावा- स्याया ऊर्वं तदृनुल्लोमं पौंणंमास्ये प्र॑तीचीनं १५९८ श्रीमत्साथणाचार्यविरचितमाष्यसमेता- [रतृीयकाण्डे- ( दशपूर्णमरासेष्यङ्गमूतान्वारम्भणीयेशिविषिः ) तस्पौषलोमं यत्पोर्णमासीं पुवामाल्यैत प्रति- लोमभेनावा लभेतामुमपक्षीय॑माणमन्वपं( ३ ) क्षीयेत सारस्वतो होमो पुरस्ताज्जहुयादमा- वास्यां वै सरंस्वत्यनुलोममेवेनावा लंमतेऽ- मुमाण्याय॑मानमन्वा प्यांयत आग्नविष्णव्रमे- कौदराकपालं प्रस्ताभर्षपेत्सरस्वत्ये चरू सर॑स्वते. द्वादशकपालं यदाग्नेयो म्व॑त्यानिर्षे धह्ञयुखं य॑त्तयखमेव्रदधिं प्रस्तौद्धतते.यष्णवो भव॑ति यज्ञो वे विष्फ्थज्ञमेनाऽऽरभ्य प्र तनुते सरंस्वप्ये चरुर्भवति सर॑स्वते दादैरकपात्रीऽ- मावास्यां वे सरस्वती पूर्णमासः सरस्वान्तावेव साक्षादा रभत ऋध्नौत्याभ्यां दादंशकपीलः सर॑स्वते भवति मिथनत्वाय प्रजत्यि मथनो गावौ दक्षिणा सम्रुद्धे (४) ॥ ( वर्वसा वै ते दुशपूणमासावप तनुते सरस्व पश्चविभ्रति्च ) । दति. छुष्णयलर्वदीयतेत्तिरीयसंहितायां तृतीयके पश्चमप्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः ॥ १.॥ ( अथ त॒तीया्टफे- पञ्चमः प्रपाठकः ) । . ( तश्र. प्रथमेऽनृर्वाकः.) | यस्थ निःश्वसितं वेदा यो वेदभ्योकतिलं जमत्‌। निर्ममे तमहं वन्द विावी्थमहेश्वरम्‌-॥ पपाठके चतुर्थे हि काम्पा नेमितेकाः श्रवाः। प्पाठके पश्चमे त सेमिष्योः रेष उच्यते ॥ [मप्नभी) १1 शष्णयंजचदीरतित्तिरीधहितिः।, १५२.९ (-वर्हिभितिषङपूतिन्वारिम्भणीयेषधिविधिः) तः पथश्नतुककेः दशंपणेमोतेटयङ्गमूवान्वरस्मणपिषटिर्विध भ्या । केलय}---“ पुथ; पश्चाधरतेः देा-अश्पुरितिः सातो हषी; हष्वासन्क- रम्भणीयानि्िः तिति '' इति । पहटसु-- पणां. पश्चादिति । पृण .पोणंमास्यभिमानिदेवता पषययक्गमूषेः- प्िमापां दिश्युज्जिगमोत्कमण . जये _ परावती । अपि च पृवस्यां रिषि, तयोररिशेषष्य- दरेऽपयुक्रिजिगाय-। तस्यां पफोणंमास्यामविष्ठयिह यक्ते सम्यग्वसन्तः. सवः देवा उत्तमे नाके. मोगरबहृठे स्वगं मादयन्वामस्मान्हु्रयन्तु । हेऽमावास्यिः यक्सारक- रणाते महिला महिन सम्पङ्निवसन्तो देवा मागषेयमदपुरहविमागं प्ार्षनतक्त- स्मात्कारणदे विश्ववारं सर्वानिष्टनिव।रिकेऽपावास्याभिमानिदेववे सा तं नोऽसदीयं पक्ञं शह पूरणः कृरु । हे संगे सोम(ग्युकते नोऽयं र्थि धनं सीरं होभभपुत च मेहि सपादे |` जयः तेष विकसितविन्यो 'मंशरविर्है- विविक्षभीकषिं। सा-ताटशषी देवताः नोऽ्ान्त्योगंगिच्छेतुः ।' कीरैशी तुष्यते, गिवेरगी ` समीीनेषुः गहण निकराश्रसान्मषेशयस्पी । वंसू्णी! सेवैभेनी धभागो। पापि । छप्यन्ते-पागिमृक्तादिमिवंहमिः पकरि यन्तः जिं स्षोणि महीरपः । तानि वसूनि धनानि 'विशा सवोण्यध्यविशवभ्ती अस्मेदगृहेष पे शवन्ती । 'सहलंपोषःरराणा: सहसलक्षादिवगपुिः पयच्छन्ती.। सभभ सौभा ग्पयुक्ता । वेसाः रविद्ना वदेन संयोजयन्ती । हेऽपरापोमेो युवां -परभमैः देवानां मध्ये: मुहपवृत्ोः वातणतो( ण ) मवद यसामथ्यनेह्‌ः कमणि वस्वादीज्जत्वतं प्रिणिथतम्‌, । माध्यं पश्वात्रस्ता्च पागमासीदेवतय रक्षिते मध्यदेशे क्रियमाणमिदं पोणेमासं पोणमासीसेबन्धि हविपिथाम्‌ । कौदशो. युवां भरह्मणा वद्धो स्तुविहूपेण स्तुष्टो सुरतेन सातां सम्थगनुष्ठितिनानेन कमणा फश्य दवारो हृविःसेवनानन्तरमस्मम्थ॑ सहवीरं पृत्रसहितां रथि नियग्छतं नितरां प्रयच्छतम्‌ । अथ होम विधातुं प्रस्तोवि-- आं कवित्याश्चेति । आदिता देवा अङ्गिरसं फषय्ाऽ्नादृध्वं पद्‌ ६शपृणमासत। प्रप्तुभच्छस्तदा तेषामुभयषां मध्य येञङ्घगरसः कषभस्वे सौरव. होमावज्ञातवा प्रथममेवान्वारम्मणीयेहषथ हृपििवापं छतवन्तः। अथ दूनी. मिता देवी एविनवोरम्भणीश्थद्मतौं सीरघवतहोमौ क्ष्या विपि निभित्य दषिणिहवुः । पीऽन्वारभ्मर्णपिशेः संदङ्गवोदाङ्करोभ्यः ` पुवभाविनं एवं सन्ती दरोपूणमासवुपकरन्तवन्तः । हदानीं विषत्ते-- १६२० श्रीमसायणाचार्यविरचितमाष्यसमेता-~ [इ्पवीयकणण्डे- ( ददीपर्णमारेकषयद्धमतान्वारम्भणीयेष्टिविषिः) द्पूणमासाविति । दर॑पुणमासावारन्धमिच्छन्पुरुष आरम्भणीयेष्ेरूपक्रमे पुणा पश्चादिति मन्त्राभ्यां जुहृषात्‌ । तेन होमेन विरुम्बमन्तरेणेव द्शपुणमास्ता- वारब्धं योग्यो भवति । उक्तयोह(मयो्देवतापिदेषं विधात परस्तेति- - ब्रह्मवादिनि इति । अगदं चिन्त्यते-किं पो्णमासी प्रथममारन्धव्या आहोसविद्मावास्येति । तदैमन्यद्प्यतच्चिन्तनीयम्‌-कारस्य स्वरूपं कीदशमनु- खों कीदृशं च प्रतिखोममिति । न चेमप्रस्तुता चिन्ता । यो यजमान एतयो- ददपूणेमाससबन्धिकाटयोरनुरोमं परतिखोभं च स्वरूपं वेद स एव दशपू्णम- सारम्मे मृख्योऽधिकारी नान्य इति बरह्मवाद्नः परस्परमाहुः । तत्र कथिदव्‌- द्विमाननुखोमपतिरोमभागमेस त्रूपे । अभवस्याषा ऊध्व रङ्कुमतिपद्मारण्या नुलोमं कारस्वरूपं दिने दिने चन्द्रस्य व्धमानत्वात्‌ । पोममस्याः प्रतीचीनमु- रिवनं रृष्णप्रतिपदुमारम्बं कारस्य यतस्व तलपिट।१ दिनि दिने चन्ुस्ा- पक्चीयमाणत्वात्‌ । एवं साते यद पोणमासीं पू्वमाभिनीं छता यामारम्भं कृष(- तदा प्रतिखोमस्वरूमेणेव तौ द्रीपूणमासावारन्धवान्मवपि । तथा सति गोण- भास्यामारन्धायां सत्यां समनन्तरमेव चन्द्री ऽप 4त। च चापक्ष।यमाणमनु यज~ मानोऽ्यपक्षीयेत । अतः प्रातिरोम्यदोषपारेहारर्ते देवतापिरेषौ विधत्ते-- क्ष क अ सारस्वताोति। अ।रम्भभापेशेः परस्ता होम तो सारस्वतो । सरखतौ श सरस्वांश्च ययोहमयोस्तो सारस्वतो । एतद्‌।यहोमन पापिरःम्यदोषस्य परि- हतत्वादानुखोम्पेनेव तौ दर पृण मासथागावारन्धव(भवपि । तथा वधमानष- स्दरुमनु यजमानो उते । .पाच्याद्घ्मो होमो विधायाङ्गिरूपामन्वारम्भणौ येष तिहुविष्कां विषते आग्नावेष्णवामिति । पूव॑त्ामावास्यायाः पथटारम्भे सत्यानुरोम्पेनं होषामतिऽपि तत्ाथम्पमुक्ष्य प्राविरोम्यदेषपरिहरपयलो विहितस्तदन्य- थानपपत्या पौर्णमास्येव प्रथममारन्धग्येति मम्यते । तादशपोणमास्यारम्भात्‌- रस्तारदं हविख्य निवपेत्‌ । तजाऽञ््रवष्णं प्रशसति-~ न यद्‌।ग्नेय इति । अभिमन्वरेण यज्ञस्ानिष्पत्तेरभिरव यज्ञस्य मुखमत भोग्रेयेन हविषा यज्ञमृखमेवो दृश्य प्रथमतः समृद्धिं संपाद्यपि । यज्ञस्य सर्वा- कऋन-~-~------- -----*----- ---- ----- -------- ~ -- ~~ ---~- न ती, । १ख. मान । ( अथ त॒तीयाष्टके पञ्चमः प्रपाठकः ) | ( तत्र प्रथमोऽनुवाकः ) । हरिः ॐ । पूणां पश्चादुत पूर्णा पुरस्तादुन्मध्यतः पाणं मास्ती जिगाय । तस्या देवा अपि सवसन्त उत्तमे नाकं इह माद्यन्ताप्‌ । यत्ते देवा अद॑ूर्मागधेयमममावास्ये संषस॑-त महित्वा । सानो यज्ञं पिपृहि विश्ववारे रपिंनों पहि सुभगे सुवीर । निषेरानी संगमनी व्नां विश्वां रूपाणि वसृन्यवेरायन्ती । सहस्चपो- षप सुभगारराणामसान आ गन्वचसा(१) संविदाना । अभ्ीषोमो प्रथमे वीयण वर ्द्रानादित्यानिंह जिन्वतम्‌ । माध्यः हि पोंणं- मासं जपथां बर्ण बद्धो सुरूतेन सातावथा- स्मभ्यर सहवीरा रयिं निं यच्छतम्‌ । आदि व्याश्चाक्गिरसश्चा्ानाऽदधत ते इंदापूर्णमासो प्रप्सन्तेषामाङ्गरसा निरुप्त < हाविरासीदथाऽऽ- दित्या एतो होमावपर्यन्तार्बजहुवृस्ततो वे तें दुरीपूर्णमासी (२) पूवं आऽठभन्त दरापृणं- मरास्तावालभमान एतो होमो प्रस्ताज्ज्हुपा- प्साक्षादेव द॑रोपृणमासावा लभते ब्रह्मवादनों वदम्तिस तवै द॑रीपूर्णमासावा लमेत य॒ एन- योरनलोमं च॑ प्रतिकामं च॑ विदयादित्यमावा- स्पायां ऊर्ध्वं तद॑नुलोमं पौणंपास्ये प्रतीचीन १९८ श्रीमत्साथणाचायविर चितभाष्थसमेता- [रतृीयकाण्डे- ( दरपणमासेष्टयङ्मूतान्वारम्भणीयेषटिविधिः ) तत््रीिलोमं यत्पोर्णमासीं पुवमिल्भेत प्रति- लोममेनावा ठक॑मेतमुमपक्षीय॑माणमन्वप॑( ३ ) क्षीयेत सारस्वतो होमो पुरस्तान्जञहुयादमा- वास्यां वे सर॑स्वत्यनुलोममेषेनावा छंमतेऽ मुमाण्यायमानमन्वा प्यांयत आग्नविष्णवेमे- काद्राकपालं परस्ताभवपेत्सर॑स्वत्ये चरू* सरस्वते द्वादशकपालं यदौग्नेयो मर्व॑त्यार्निरयै धन्ञमुखं यज्ञ भखमेवद्धिं पुरस्ताद्धत्ते यद्रेष्णवो भवति यज्ञोये विष्णुयज्ञमेवाऽऽरभ्य प्र तनुते सर॑स्वत्ये चरुभवति सर॑स्वते दादैराकपालोऽ- मावास्यां वे सर॑स्वती पूर्णमासः सर॑स्वान्तावेव साक्षादा रमत ऋष्नोत्याम्यां द्ादंहकपालः सर॑स्वते भवति मिधनत्वाय प्रजातये मिथ्नो गावो दक्षिणा समृद्धये (४)॥ ( वचसा वे ते ददपू्णमासावप॑ तनुते सससवत्ै पञ्चवि श्दापिश्च )। इति छृष्णयजर्वेदीयतैत्तिरीयसंहितायां ततीयाटके पञ्चमप्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः ॥ १॥ ( अध त्तीयाष्टके पथमः प्रपाठकः ) | ( तश्र प्रथमोऽनृर्वाकः ) | यस्थ निःश्वसितं वेदा यो वेदेभ्योऽिलं जगत्‌ । निर्ममे तमहं वन्दे शिछाती्थमहेश्वरम्‌ ॥ प्रपाठके चतुथे हि काम्या नमितेकाः श्रवाः भपाठके पश्चमे त्‌ सोमेष्टयोः रेष उच्यते ॥ [प शधन ० प) छतार्यजवैदीयतेतिरीयंसहिर । १५१८ ( दरदपुणीमोसेषयङ्गभूतान्वारम्भणीयेष्टिविधिः) तवं प्रथमानुवाके द्रपृणंमासे्टयङ्कम॒पीन्व॑रम्मणीयेटिर्विषातिवयौं । कर््पः--“ पणौ पृश्वा्त्ते देवा अदधुरिति सारस्वतो हीमौ हृताऽ्वा- रम्भणीयामिष्टिं निर्व॑पति »” इतिं । पठस्तु-- पूर्णा पश्चादिति । पूणा पोणंमास्यभिमानिदेवुता पश्वाचज्ञमूभेः पश्रिमाां दि्युज्जिगायोत्कमग जय परावती । अपिच पर्वस्या प्श तयोर्िक्ोपष्य- ऽप्पुज्जिगाय । तस्यां परोणमास्यामविष्ठयिह यतते - सम्यग्वसन्तः सवै देवा उत्तमे माफे भोगबहटे स्वगे मादयन्वामस्मान्हर्षयन्तु । हेऽमावास्ये यद्यस्मात्क- रणात्ते महित्वा पहिन्ना सम्थङ्निवसन्तो देवा मगषेयमद्धुहविभमिं पार्षवन्तस- स्मात्कारणद्धे विश्ववरि सर्वानिष्टनिव।रिकेऽपावस्यामिमानिदेवते सा वं नाऽस यज्ञं पिपृहि पूरणे कृरु । हे सभे सोमगपयक्त नोञलम्पं राधं धनै वीरं दोमैनिपुजे च पहि संपादय । अर्थं तरवे विरकसिपवैवेन्यो मेनि निवनीति । सा वैदशी देवता नीऽसमान्पत्थापननागच्छैतै 1 कीशी तदे च्यते, निवेशनी संमीचानेषु गहेषु नितरामस्मान्धवेशंयन्त । वेसा सर्धनी धनां परपियिशरी। हष्यन्ते मागिमुकतादिमिवहमिः प्रकरि हप्यन्त हति हषण वैहुनीत्यधः। ताति वसुनि धनानि विश्वा सवाण्यप्यविशयन्ती, अंस्िद्गृहष प्रवे- शयन्ती । सहस्रपोषं रराणा सषहसरक्षादिधनप्‌ र पवच्छन्ती । सुभगा सौमा- गयुक्त। । वच॑सा स्वेदाना वठेन संया्जयन्ती । हेऽप्कोमेो युवां प्रथमो देवानां मध्ये मृख्परवितो वा4णति।( ण ) मवद्‌।यसामध्यनेह्‌ कमणि वस्वादीञ्जन्वतं पणियतम्‌ । माध्यं पश्वात्रस्ता्च पाणमासीदेव॑तया रक्षिते मध्यदेशे क्रियमाणम्‌ परर्णमासं पोणमासीसेबन्धि हवियषेथाम्‌ 1 कौदशो युवां रक्षणा बद्धो स्वतिरूपेण सतुष्टो सुरतेन सता सम्थगनुष्ठितेनानेन कम॑णा फठस्य दातारो हविःसेवनानन्तरमस्मम्५ सहवीरं पुत्रस।हितां ९५ नियग्डरं नितरां प्रथश्छतम्‌ | अय होमं विधातुं प्रस्तोति-- आदित्याश्चैति । भादित्या देवा अङ्घस कषयशाऽजानेषं पद्‌ ९शपृणमासे। परम्तुभष्छस्तदा तेषामुभयर्षा मध्य येअङ्करस क्रषपस्तं सीरस्वव- होमावक्ञात्वा प्रथममेबन्वारम्भणीयेशटयथ हमिति रतवन्तः। भय तदानी- परि हवा एतीवन्धारम्भणिष्थक्गमती तारंस्वतहोभौ व्या पिति निभित्य -तविर्जह्पुः । वतोऽनारम्मर्णषिषेः सैङ्खवरि ्षिरोभ्यः पूवभाविनि पै सन्ती एरपृणेमासेवुपक्रान्तवन्तः । इदानीं वितते-- १६०० धीमसायणाचार्थविरचितभाष्यसमेता- [दतृवीयकाण्डे~ ( ददीपर्णमारेयद्धमतान्वारम्भणीयेशिविधिः) दुरापणमासाविति । द्रपूणमाप्तावारन्धुभिच्छन्पुरुष आररम्मभीयेष्टेरूप्करमे पुणो पश्चादिति मन्ाभ्यां जुहुयात्‌ । तेन होमेन विरम्बमन्तरेणेव दशपुणमात्ता- वारन्धुं योगो भवति । उक्तयोह्‌।मयोद्‌वताविरेषं विधात प्रस्ताति- बरह्यवादिन इति । अनेदृं चिन्त्यते-कि पोणमासी प्रथममारन्धव्या आशहोस्विद्मावास्येति । तद्थमन्यद्प्यतच्विन्तनीयम्‌-काठस्य स्वरूपं कीदटशमनु- टोमं कीदृशं च प्रतिखोममिति । न चेथमप्रस्तृता चिन्ता । यो यजमान एतयो- ददीपू्णमाससबन्धिकाटयोरनुरोमं परविरोभं च सखवरूपं वेद्‌ स॒ एव दृशपूर्णमा- सारम्मे म॒ख्योऽधिकारी नान्य इति बरह्मवादिनः प्रखरमाहुः । तत्र कश्चिदूबु- द्धिमाननुरोमपतिरोमभागमेवं ब्रूते । अभवास्याषा ऊष्म दङ्कभतिपदमारण्या- नुलोमं कारख्रूपं दिने दिने चन्दस्य वर्धमानतात्‌ । पो्ममास्याः परतीचीनमु- रितनं रृष्णप्रतिपद्मारभ्यं कटस्य यत्छहप तलपिखी दिने दिनि चन्दरस्या- प्ठीयमाणतवात्‌ । एवं सति यादं पाममास। पृवुगामिन। छता यागारम्भं कूय(- तदा प्रतिलोमस्वहूपेणेव त। द्रपुणमासावारन्यवान्भवति । तथा स्ति ५१- मास्यमारन्धायां सत्यां समनन्तरमेव चन्द्रोऽपक्षीते। प चपक्ष।यमाणमनु यज- मानोऽप्यपक्षामेष । अतः प्रातिरोम्यद्‌षपरिहाररूते देवतापिदोषो तिषत्त-- सारस्वता ेति। आरम्भणीयः प्रस्ता होमौ तो सारस्वतौ । सरखती शे सरस्वांश्च ययोहमयोस्तो सारखतो । एतदुौयहोभन पािदाम्यदोषस्य परि हतत्वादानुखोम्येनेव तौ दृ रीपृणमासथागावारब्धवान्भवापि । तथा वषमानष- स्ुमनु यजमानो इधते । ® = & च्याङ्खह१। हम विधाया क्िनहपमन्वारम्भण।योषटः तिहविष्कां विधत्ते आग्नवेष्णवामेति । पुवत्रमवास्यायाः प्रथमारम्भे सत्यानुरोम्पेन होषामविऽपि तत्मथम्यमुपेक्ष्य प्रातिखोम्यद्‌।षपरिहारपयत्नो विदहिपस्तदृन्य- धानुपप्या पोणंमास्येव प्रथमम्‌।रन्पन्पेपि गम्यते । तदृरपीणमास्पारम्भासु- रस्ता्दं हविख्रयं निवपेत्‌ । तत्राऽऽवेष्णवं प्रशंसति-- यदाग्नेय इति । अआधनिमन्तरेण यज्ञ्यानिष्पत्तेरभिरेव यज्ञस्य मृखमतं आभ्नेथेन हविष यज्ञमुखमेवो दृश्य प्रथमतः समृद्धिं संपादयति । यज्ञस्य सर्वा- कीः ---- ------~-+~-~ ~~ -----~~-+-- ~--~---=~------~ ------~-- निरि १ ख. मार्ग च | | प्र ०५अनु ०१) दष्णयज्वेदीयतेत्तिरीयसंहिता । १६०१ ( दरीपुणमासे्यङ्गभूतान्वरिम्भणीयेषितिभि ्गः्यापित्वाद्िष्णतवर्मति प॑ष्मतन हविषा यन्ञमवोपकम्य प्रकर्षण विस्तृतवान्म्‌ - वति । उत्तरं हविष्यं पररंसति-- सरस्वत्या इति । सखी खङ्कार मदूभावास्यायाः सरस्वतीत्वम्‌ । तथा पंठिङ्गरष्यनिरदशातूर्णमायः सरस्वान्‌ । दथा सत्यनेन देवताद्ुयेन तद्ात्कैौ द्रोपूणमासो यागविव व्यवधानमन्दरेणपक्रान्तव।न्भवति । किचाऽऽभ्यां देवता - भ्यां यजमानः समृद्धं पराप्नोति । तृतीये हविषि साररव॑तीं परित्यज्य सरखत्स्वाकारं प्रशंसति-- दादराकपाल इति । दितीयरविधः सीद्ववाकलादितरस्य वदेवताकृतवं यजमानस्य मिथुनत्वाय संपद्यते । तच्च परनै।लच्यधं मवति । तत्र दक्षिणां विधत्ते--पिथनो गावाविति । अत वितिपोगसंग्रहः-- पूणत्यारम्भभीवष्टं द्र स।रस्वतहो तयोः । पर| [वरकलतवन्धाति चत्वार र्वाः ॥ अत ममात्ता। नवमाध्यायस्य प्रथ पाद विनितम्‌-- ५ अन्वाधानाङ्घवारम्भी यद्वा १६. संस्छ फखवस्वादादेमाङन्यः पनागान प्रयक्फडम्‌ ?: इति । द शपूर्णमासयोरन्वाधानस्य प्रथमपकथतेनाऽररम्मरूपतवात्‌ । आरम्भ- प्रयुक्तेयमिषटिर-वाधानस्याङ्ग , त्थः चते धायङ़टनेयं कख्यदी स्पात्‌ । करुः सस्कारपक्च तु. प्रधक्फटं कल्प्यत । तस्मात्त तिपरयोगमन्वाधानावृत्तौ तद्द भूतेयमिष्टरिति प्रापि ब्रूषः--आरम्भीं नाम पुरुषस्य प्रथमप्रवृत्तिनंत्वाधानप्‌- दाथः । अतो नागन्यन्वाधानाङ्गः ित्वारप्स्यमानो निर्वपेदिति पुरुषयोगाच्- त्स॑स्कारोऽयम्‌ । न च फलकत्पनापरसङ्कः । छतारम्भस्य पुरुषस्य प्रयोगपरि- शृहीतत्वेन प्रथक्फछाकाङ्क्षाया अभावात्‌ । नन्येवर्मा) तत्तत्मयोगमारप्स्यमा- नस्य सस्कारायाऽव्वातैः स्पासेवम्‌। परमोममारन्स्यमान दत्यश्ततात्‌ । ददपृणं - मास्तावारष्त्यमान इति श्रयते । तयोश्चेक एवाऽऽरम्भः । तस्मानास्त्यावृत्तः | ततैवान्यञ्चिन्तितम्‌-- पतिभमाग आ( मा })रम्भमाजर। सति न वार्स््यसौ । ` अङ्खत्वेन न॒ दल्देवधम आधानवद्धपेत्‌ ॥ ५८२ शामत्सायणाचार्यविरचितमाष्यसमेता- [दतृषीयकणण्डे- ( दरहीपेर्णमासेषटयद्गभृतान्वारम्भणीयेष्िविषिः) ¢ आस्रदिष्णवमे द्रकपाठं मिर्वपेदयैपूण मासवारप्स्यमानः » इति ` विहि- तेयमारम्भणीयेषटिदृरषपृग (८ † मास्तवो्यवर्जीवमावत्यमानयोः 'परतिप्रयोगमाव- तनीया । कुवः । प्रयाजाद्धिवःङ्कलादिति चेत्‌ । नैददयक्तम्‌ । कृतः । स्व॑- प्रमोगसधारणत्वात्‌ ¦ यावज्जीवं मथा दृहपूणं }मासो कर्व्यावित्यध्यवसताय आरम्मः। स चेक ८व। तेन चाऽऽरम्भेण प्रयुक्तेयमिषटिः । तस्मानाऽधवत॑नीया । यथाऽऽधानं सवेक्रतु्ाधारणत्वात्सरृदेव कर्तव्यं वदृ । आधानस्य सेषटदन्‌- ट (नमेकाद्‌रस्य तृतीयपादं वक्ष्यते । द्‌रामाध्यायस्य प्रथमपदिं चिन्तितम्‌-- तस्यां सासि न वारङ्कतवेऽप्यस्याः परथगुपक्रमात्‌ | अस्ति भेयं वचोऽश्कतेव्रिथनि चातिदेशने ॥ ययमारम्नर्मया सामपीष्िताहृरपूणेमासपरहातिः । अतस्तस्यामपि दृ शपू्ण- मासय।रिवाऽस्रप््यमानपृरुषरतस्काराय सजनृष्ेमा न वेपि शयः । वोदकपरा- पतवाद्नुष्ठया । नन्‌ सामा ङ्कदुक्षणाय।दिवदस्या दरपुभमासाङ्कतलेनाऽऽरम्भद्रारं टुप्यते । न । वेषम्पात्‌ । कविग्वरणादिना सोममारभ्पानुतिष्ठतः `पृरुषस्पानृ्ठान- मध्ये दृरक्षणीया पवतेते | दृरापूणमासारम्भस्वन्वारम्मणोयायामनुष्टितायां पश्रात्त- पद्यत । ततो दृरपूणंमासेपक्रमादन्य आरुम्भणीयोप्कम इति द्रारसद्धावादारम्भणी- यामारप्स्यमानस्प्(नः स्वरोतस्क,राथमन्यामारम्मणीयां कुधीत्‌ । अनवस्था तु रोक- सिद्धी जा ङ्क दिदृ्टान्तेन समाधयेत्येवं प्राप तरूमः-आरम्मणीयायामारम्भणीयान्तर न कवैन्यम्‌ । कृतः । अङ्कान्तरवदृतिदेषुमराक्पतवात्‌ 1 तथा हि- प्रतौ सिषो यजतीत्यादरवक्थेः परयाजाचयङ्गगनां खरूपमतिदिरेपते । प्रकरणेन वाङ्खाङ्धि- भावो बोष्यते | ततः सौय चरं निपेद्रसवर्चसकाम ईत्पगिकायां वितो निवा पानुमत चोद्कवाकंयभर्व पवतेते। हवरो पयाजदयङ्खमन्यनुष्ेयानि । एवं स- त्ारम्भर्णायामिद वक्तव्यं किमाप्रविष्णवमेकादशकपाठं निवेद रंपूणपासवार- प्स्यमान हत्यतद्राक्यं समेदादिवदृङ्कमूतामारम्भणीयां विद्धात्‌, किंवा पथा सय [द्विक्यमङ्गातिदेशमनुमापयापे तथा दुदपु्णमासिाङ्खमूनापामारम्भणीषायाम न्यस्या आरम्भणायाया अविदरमनुमापयत्‌, उतोमयं करोविति । नाऽभ्चोऽ. क्गविषवुपक्षाणतेनाविदृशानुभाने शक्त्यमावात्‌ । न द्वितीयोऽहितत्येनातिहे ~ "~~ [1 न ^ धनुश्वह्नन्तगेतं न्यायमार.स्थम्‌ । [पपाज्पथनु०र] छष्णयनुवैदीयतेत्तिरीयसंहिता । ° १६०६३ ( सोमिकबह्मतङ्गिधिः ) टूमयोग्यस्याङ्कस्याविहशे कक्त्यमवात्‌ । न तृतीयो वाक्यभेदापत्तेः । नन्वनेन न्यायेन सौयंवाक्येऽपि वाक्यमेद्‌ः प्रज्यतेकसयेव बराक्यस्य यागविष्यङ्खमति- देशयोः प्रवत्तल्रात्‌ । मेवम्‌ । वाक्यदसद्धावातु । परत्यक्षं वाक्यं यागविधाय- फमनुमितं वाक्यमङ्कमा तिदे रकम्‌ । तद्यवापि तादृशे दाक्थदुयं मवविति वेद्धाढभ। अत एवाऽऽरम्भणीयायां प्रथानादयङ्खाग्यनर्यन्ते तद्रदारम्भणीयान्तररपमप्पङ्कः- मनुष्टयतापिति ` चेन । द्कापुणमासपकरणे प्रयाजाचङ्कषिधापकतमिद्‌ाैवाक्य- वद्‌।रम्भणीयान्तरूगङ्गधिधायिनः कस्यविद्राक्थस्यामावात्‌ । नहि प्रत वविद्यमान"ङ्खः विरृतावतिदेकाप्रहंति । तस्मास्सुप्रतिपनस्येवाऽऽरम्भणीय।विधा- यिन वाक्यस्पाद्कस्वूपिधानाय समिदाद्रिवाक्थस्थानीयत्वमतिदेगाय सोध- वाक्यस्थानीयलं रेत्याकारद्रथ वणैनीयम्‌ । तथा सत्यावृत्तिरक्षणो वाक्थमेद्‌ः केन वायत । तस्मादारम्भणीयायामारप्स्यमानपृरुषसंस्क(रायाऽररम्भणीषा न कृतव्या ॥ | इति भ्रीमत्तायणावार्यविदविते माधवीये वेदार्थप्रकारो छष्णयजर्दरीय- तेतिरयसहतिमाष्ये ततीयकाण्डे पश्चपप्रपाटके प्रथमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥ (अय त्तीयाष्टके पञ्चमप्रपाठके द्वितीयोऽनुवाकः) । ऋष॑यो वा इन्द्र प्रत्यक्षं नापरयन्तं विः प्रत्यक्षमपरश्यप्सोऽनवीद्राह्य॑ण ते वक्ष्यामि यथा त्वत्पुरोहिताः प्रजाः प्रजनिष्यन्तेऽथ मेतरेभ्य ऋषिभ्यो मा प्र वोच इति तस्मां एतान्त्स्तो- म॑भागानत्रवीत्ततो वरिष्ठप्रोहिताः प्रजाः प्रा जायन्त तस्माद्रासिष्ठो अद्या कार्यः प्रेव जायते ररर सि क्षयाय त्वा क्षयं जिन्वेति ( १ आह देवा वै क्षयो देवेभ्यं एव यज्ञे प्राऽऽह प्ेतिरसि धर्माय त्वा धम जिन्वेत्याह मनुष्यां १६०४ ` श्रीमत्स्ाप्रणाचार्यविरचितमाष्यसमेता- (रैतृतौषकाण्डे- ( सोमिकब्रह्मत्वकिधिः ) वे धमी मनप्यम्य एव यक्तं प्राहाऽऽन्विति- रमि दिवे त्वा दिं जिन्वेत्यहिभ्य एवं लोके म्यों यज्ञं प्राऽऽह विष्ठम्भोंऽसि व्ये त्वा वाटं जन्वत्याह वषिमेवाव ( २ ) रुन्धे प्रवाऽस्यनुवाऽसी्याह पिथनत्वायोशिगसि व- संभ्यस्त्वा वस्‌सिन्वेत्याहा्टो वसव एकादरा रुद्रा द्वा्दशाऽऽर्द््या एताचैन्तो व ॒देवास्तेभ्य एव यञ प्राऽऽोजोंऽमि पित्म्॑स्ता पितृ्ि- ` न्ुत्याह देवानेव पितनन्‌ स तनोति तन्तैरसि प्रजामभ्पस्त्वा प्रजा जिन्व (३) इत्याह पित- नेव प्रजा अनु मं तनोति पृतनाषाडसि पड भ्य॑स्त्वा पदराभिन्वत्यांह प्रजा एव परनन सं तनोति रेवद्श्योषंधीभ्यस्त्वोषंधीर्जिम्वेत्याहो- ष धीष्वेव परान्प्रति छापयत्यमिजदासि य॒क्त- यवेन्दराय तवनद्रं जिन्वत्यांहामिजित्या अधि- पतिरसि प्राणां त्वा प्राणपृ ( ४) जिन्वे- तथाह प्रजास्वेव प्राणान्द॑घाति जिषदमि प्रवद्‌- सीत्याह मिश्नत्वाय सरगेहोौऽपि नीरोहो सत्याह प्रजात्य वमुकोऽमि वेष॑श्िराकि वस्य॑- िरमीत्याह प्रतिष्ठित्यै ( ५) । ( जिववेत्पवं परजा जिन्व प्राणं तरिध्यच्चं ) | इति रृष्णयञुरवदीयतत्निरीयसंहितायां तृतीया्टके प्ञ्चमप्रपाठक द्वितीयोऽनुवाकः ॥ २॥ [परा ०५अनुं ०२] ष्णयज्ञवदीयततिरीयसंशितां । १६०५ ( सो मिकषब्रहमत्वविषिः ) ( अथ तृतीयकाण्डे पश्चमपपाठके दितीयोऽनृषाकः ) इृष्टिरन्वारम्भणीया समन्ता प्रथमे श्रुता । अथ द्वितीयानुवाके सोमिकत्रह्मत्वविधिरुच्यते । यदुक्तं सूवरकारेण--“ वासिष्ठो ब्रह्ला ग्योतिष्टमि योवा कितो मभागानि्यात्‌ »» इति । तदेतष्टिधातुं प्रस्तौति--कषया वा इति। वसिष्टपमखाः स्वँऽप्यषयः कदाचदिन्दरमृख न्त विरेषानवगन्तुमागतास्त- दार्ममिन्दोऽनधिकारिम्यो मन्वा न वक्तत्या इत्यमिपरेत्यान्तर्हितोऽभृष । अन्व धाने प्राप्यावाश्थतं तमिन्द्रमृषयश्वक्षषा नापश्यन्‌ । तदानीं योगरसामथ्येयतो वसिष्डो दिष्येन चक्षषा तमिन्दरपपश्यत्‌ । स इन्द्रस्तं वसिष्ठं पत्येषमव्रषीत्‌ । ` सोमिकबरह्मत्वोपयोगिमन्वजातं यासिन्पतिपादयत तादृशं ब्र ह्णमहं तुभ्यं वक्ष्यामि । त्वमेष पुरोहितो मन्ब्रोपदे्टा यासां प्रजानां तास्वप्परोहितास्तथाविधाः परजा पथो- सत्स्यन्ते तथाविधमेतदरक्ष्यमाणस्य ब्राह्मणस्य सामध्पात्‌ । तादशं ब्रह्मणं श्रषाऽ- धानन्तर त्वं मामितरेभ्पो मन्ानधिकारिम्य कषिभ्यो मा प्रवोच शत्यक्सा तसमै वाक्तष्डयितानरर्मरसीत्यादिकान्स्तोमभागनामकान्मन्तरान ब्रवात्‌ । स्तोमा बाहिष्प- वमानादीनि स्तात्राणि तान्स्तामान्भजन्त इति स्तोमभागाः । एतान्हि मन्ानु- ष्वा ब्रह्मा स्तोजाण्यभ्यनृजानाति । तस्मदिते स्तोमभागा इत्युच्यन्ते । तत इन्- पसादात्स्वाः परजा व्षिष्ठपरोहिता उस्ना; । वसिष्ट गुरुतेन परस्त्य वर्वन्त हत्यथः । इदानीं विधत्ते-- ` तस्माद्रासिष्ठ इति । यस्मादसिष्ठव्य ब्रहमत्वोपयुक्तं सर्वमिन्द्‌ उकत्वास्वस्मा- त्सोमयागं चिकीर्षणा पुरुषेण यो वसिष्ठगोत्रोनस्तदीषविदयासपरदायेन स्तोम. भागाभिज्ञो वा भवतति स एव ब्रह्मा कायः । तथा सत्यथ यजमानस्तथाविषाः परजा जनयति । तेच स्तोममागमन्व्राश्वतु्धकाण्डस्य वतुर्थप्रषठकादौ समा- नताः । ते चैकत्र शतसर्याकाः । तप्पेकेको मन्ध पएकैकं स्तोषमभ्यनुजञत बह्मणा प्रयोक्तष्पः । अत एव सूकार आह--“ रमरि क्षथाय त्वा क्षय जिन्वों स्तुतेति परसोति सर्व॑स्तोवाणामेष कल्प उत्तरमुत्तरं स्तोपभागानां दधाति दद्‌रापरिषटोमे पञ्चदशोक्थ्ये षोडश षोडशिनि सप्रदश षाजय एकोनविंश. तमविरात्रे चयि श्तमोर्यामि ?' इति । त्किं सं स्तोममागं तिरावृत्य वर्यं ) यति शःसंख्पाऽोषमि परणपिा । क १६०६ श्रीमत्साप्रणाचार्यविहवितमाष्यसूमेतरा- ।तृनीगडाणे ~ ( सो पिक्ह्मल्वदिषिः ) ततर पथमे स्तो्भाग्मनुदय .व्याचडे-- रर्पिरसीति । पश्चमकाण्डोकतनक्तभःरारिमरियेवाऽऽदित्यमनुजत पतिरिति धर्ममित्याईेना मन्त्राणामादित्पषमादित्ष्टिेतुस्कापिभानद्ातयादविपसतया मन्त्रा व्याख्यरा ।. हे आदित्य. त्वं रर्रसि रशिम्रक्तोऽकत्तै। देवा यसिन्संत्र क्षियन्ति निवसानि सोऽयं संघः क्षयस्तस्मे क्षयाय देवतेषाय ततपीत्यर्भ. ह आदित्य तवां स्मरापि । अतः क्षयं देवसषं जिन्व प्रीणय । अस्मिन्मते क्षयश- दस्य देवा एषाथः। असो देवेभ्प एवैने यज्ञं होता पोक्तवान्भवति । दितीयस्तोमभागे भमरानष्ठातवान्मनुम्या धममरब्देन विवक्षिषा इत्येत. एशयति- परतिरसीति । हे. षमाभिमानिररैव त्वं पेतिरसि प्रृष्टतिमेतिः प्राण्यु्क्यार- रपा यस्यासौ परेतः । अतो धमनिषठातृपृर्षार्थं त्वां स्मरामि । तं परानृष्ठातू- पुरुषैः पीणय । अनेन. मन्त्रेण धरमोपिरक्षितमनुष्याथपिमं मन्तमुक्तवान्भवति । त॒तीबचतुथमञऋमस्तोमभागानां तातपर्थं दृशेयति-- | अगन्वितिशसीति । हे बुरोकामिमानिदेव त्वमन्वितिराकते | देवानाभनुकृठेवि- गतियस्यातावन्वितिः । ताद्रां तवां दखोकार्थं स्मरामि । पंच दयखोकं प्रीणय | यद्यप्यन्तरिक्षमूखोकपतिपादको चतुथपश्वमो स्तोमभागावन्र. नानृदितौ तथाऽपि तृतीयस्य तदुपरक्षकत्वमभिपेत्येभ्य एव लोकेभ्य इति समुदायतात्पं दशितम्‌ । षष्ठस्तोममागे वृषटिपरापिहेतत्वेन पगसति-- -बिष्टम्भोऽसीतिः । हे वशट्यमिमानिदेव त्वं ॒विष्टम्भोऽसि. विेेणोदकश्य धास्कोऽसि । सप्माष्टमस्तोमभागयोः प्रतीकदुयमनुश्चाह्मो रावेश्च प्रतिपादकत्वेन मिथनतरसफं द्रयति-- प्रवाऽस्यनयाऽसीति । हेऽहरभिमानिदेव त्वं पवाशक्े । जगत्पवासकत्व- रूपेण प्रकर्षेण वाति गच्छति प्रवर्ततः इति प्रवा । हे रात्यभिमानिदैव त्मन्‌ वाभि । निद्रादिग्यवहारस्ानुक्रतवेन वाति गच्छति वर्तत इत्यनुवा । वभो- ददन भिथुनत्वपपिस्लाघनत्म्‌ । -नवभद्श्योकादशस्तोममागानां सग्रहेण तार्यं दर्वयति-- उद्धिमसगिते । हे वुगणपाङ्क सवमुशेगासे । उदिक्रामयमानः, | स्रा १ ख, योदहित्वेन । [पा °धभनु ०२] छृष्णयजुवेदीयतेत्तिरीयरसहिता । ६०५ ( सौपिकर््ह्मत्वविधिः ) दित्यधतिपद्केयोरपि स्तोममागयोवसुविषयस्तोभमागेनेपपलक्षितलास्तंगृह ता- त्थामिषानम्‌ | देवपततिपादकेभ्यच्िभ्यः स्तोममागेम्य ऊध्वं पितुप्रतिपाद्कस्य -दाद्रस्य स्तोममागस्यामिपानदहिवानां पितणां च नेरन्तयं संवादि (वतत्यििहृकयति-- आजाऽसीति। दे पितुषाखक देव त्मोजोऽसि बररूपोभपि । पितुपतिपादकस्तौममागदुष्दं प्रजप्रतिपाद्‌कस्य अयोद्शस्य स्तोममागस्या- भिधानासितणां च प्रजानां च नैरन्तर्यं सिष्यतीत्येवहुशयत्ति-- तन्तुरसीति । हे प्रजाभेमानेदृष तवं तन्तुर पुतरपात्रारिरिस्तारहेपुरासि । पराप्रतिपादकेन चत्ररेन स्तोमभागेन परजानां च पदानां च नैरन्वर्मं सि- ध्यतीव्येतहरयति-- पृतनाषाडसीति । हे पदाप्टक दैव तं प्रतनाषाडाति । परतनां परकीय- सेनामस्मतप दनामपहन्त्रीं सहते विन।शयतीति प्रवनाषादट्‌ । आषधिप्रातिपाद्केन १अ्वद्‌ शन स्तामभागेन परास्तामभाग।नन्तरभ।विंनां १ नामोपधीषु प्रतिष्ठापन मवरतीर्येतह सवति-- रेवदस्याषधाम्य हाते । हे आ।१।४१।८क्‌ दृव त्वं रद्‌ धन्वानि ॥ पश्वमकोण्डे रारेमरित्येवा ऽअदरत्यमसजतेत्मारम्य रेवदित्योषधी रित्यन्तेष ` पश्च द्रेषु( रासु ) मेन्त्ष्वस्जतेति ब्राह्मणेन `ग्याख्षातत्वात्तद्मिभामिदेकषरत्वेन्‌ पन्तराणामादिवाक्यान्यस्माभिव्याख्परावानि । अथ पोडशस्तोममागस्याऽऽदविवाक्यं वञ्रपरत्वेन ततेव व्य।षपातमवोज्तापि वज्रसाघ्यामेजयार्थतं दशयति-- अमिजिदसतीति । हे वक्र तमाभेनिद्यक्तय।व।५प। अभितो जयती- त्यमिजिन्‌ । युक्त: संयुक्ता माणो यस्यासौ युक्तग्रावा । यथा पाषाणा टृढा एवमस्थापि दृदत्वालपोणगुणेन इाढर्चेन सयाग एव प्रावसयोग इत्युध्यते। सप्रदशेन स्त १भागेन प्राणानां स्थापनं दृशंयति- अपिपतिरसीति । हे प्राणामिमानिदेव तमथिप्तिरसि पाणानामामिक्येनं १खपिताभक्ि । अपानचक्षः्रोपपरपादकानापष्टद्‌ चैकोन शविंरानां तरयाणां स्तोममागानां पाणप्रतिपादकस्तोममागेनेवोपडाकितत्वममिमेत्य रप्रहेण तास्थ दशयित प्राणानिति बहुवचनं निदिटम्‌ । एकर्विरद्वादिं पजरयोविरचतु्विशनां स्तोमभागानां चतुर्णा मिथनतसपा- दकष दरपति- ड श क >> १६०८ भ्रीमत्सायणाचायंविरचितभाप्यसमेता- [रतृतीयकाण्ड~ ( विष्ण्वतिक्रमोक्तिः ) जिवृद्सीति । हे भिथनीमाव लं तरिगणोऽसि पव्तकश्च(ति । पुमान्योषि- त्तयोगश्चत्यवं तरगण्यम्‌ । सेषोगानन्तरमाद भन्थनम्यापारः पवृत्तिः । एताभ्यां शरेगृण्यमवत्ति प्रतिपाद्काम्थां मन्थनसमाधिविद्धेषरूमिथमीमावावयवदयपति- पदकावृत्तरावपि स्तोममागावुपटक्षयेते । सवृन्मन्धनव्यापारसमािः । विवृहुपत्यो- विशेषः । अनेन स्तोममागचतुष्टेन मिथुनं साकल्येन संपातम्‌ । प्र्िराषाङुशसप्तवि श्ट कानां स्तोमभागानां चतुणां प्रजोत्पादनपरतं दृरयति-- स॒ भरोहोऽसीति । हे प्रजननव्यापार तं सरोहोऽि गरोहशवाति | शक शोणिस्ेिषेण गमाभिव्यक्तिः सरोहः । निःदेषाणामवयबानामभिम्याक्तर्न- रोहः । एताम्पामुमाम्यां स्तोममागाम्यां प्ररो हुपरतिपादकावन्पात्रपि स्तोममागावु- परक्षयेते । प्रथमस्य पत्यस्य।तरततिः परो हः । पश्वाद्भाविनामपत्यानामुतत्तिरनु- रोहः । एतेन स्तोममागचतुष्टयेन प्रोताः सप्ते ॥ र एकेन््रिरात्निरोकनिंरस्तोममगे(्भिरुतनानां परजानां परविष्ठां दृदीयति- वसुकोऽसीति । हे उत्नपरजाभिमानिदरैव तं वसुको व।सपिताऽक्ते । वेषा- यानुकूडा भ्र्ेस्य सः; । व्य।ततित्तम्थश्वासि वसर्भिवासस्याैव्पान्तियंस्यासो ब्रयष्टिः । अनेन स्तोमभागजयेण प्रजानां प्रतिष्ठा रपद्यते । हति शरीमत्सापणायेविरविते माधवीये वेदाथपरकायै रष्णयनुर्व- ।यतेतिर्ययसंहितामाष्य तृतीयकाण्ड प्श्चमपपाटके द्ि्तायोऽनुवाकः ॥ > ॥ 0) वि ( अथ तवीयाष्टके पञ्चमवपाढकं तृतीयोऽनुवाकः })। अभ्िना देवेन पृतना जयामि गायत्रेण छन्द॑सा भिवता स्तोमेन रथतरेण साश्न। वभ टकारेण वजेण पूवंनान््रात्रव्यानधरान्पादया- म्यवैनान्वापे रत्येनाज्ुदेऽस्मिश्षयेऽस्मिन्ममिः ल्के योऽस्मान्दि यं च वयं दविप्मो विष्णोः >£ > «= > (न भरपा५५अनु ०२} छृष्णयजुवदीयतत्तिरीयसंहिता । १६०१ ( विष्ण्रतिक्रमोक्तिः ) कमेणात्येनान्कामामीष्ग देवेन पृत॑ना जयाम अष्टमेन छन्दसा पञदरोन स्तामंन बृहता माक्ना वषट्कारेण वज्रेण ( १) सह्‌- जान्विभ्वेमिर्दवेरभेः पर्तना जयामि जाग॑तेन छन्द॑सा सपतद्रोन स्तोमेन वामदेव्येन सान्नां प्टरक (रेण वर्रणापरजानिनद्रेण सयुजा वयर ससद्यामं पृतन्यतः । घ्नन्तो वर््राण्य॑प्राति । यत्ते अभ्रे तेजस्तेनाहं तजस्वी भूयासं यत्ते अभ्र वर्च॑स्तेनाहं वेचस्वी भरंयासं यत्ते अभ्रे हरस्त- नाहर हरस्व भ्रयासश्र (२)। ( वृता स्।ग्न। वपट्क्‌।रेण वज्रेण पट्‌ षत्वारिरगच्च )। इति ष्णयञ्चवदीयतोत्तरी यस्षाहतायां ततायाष्टके पञ्चमप्रपाठके तृतीयोऽतृबाकः ॥ ई ॥ ( अथ वरतीयदण्ड (च्भप्रपाटक्तं ततौयोऽनुवाकः )। पदब्रह्मतवं स्वनमागेद्रुतीये तदुदीःरतम्‌ । | अथ तुतीयानुव।के दिष्ण्वफिक्रिमा उच्यन्प । कैमः--" आभिना इवेन परतमा गवामपि विष्ण्तिक्रमान्‌ ” ईपि । प्रथपमन्तपटस्तु-- अभिना देवनेति ) देवश्छन्दः स्पोपः साम वजश्वेसेतानि परकीयां प्रतनामभ- भवितुं साधनानि । पृतना जिला प्रवृन्यानवरान्पादृयामि | तिका हि भतुन्याः परवंजाः सहना अपरजाश्चमि । पितृपिवामहादिष्वप्यनुवर्तमानाः पूर्वजाः । सपत्नमातृजाः सहजाः । इद।५व स्वकायवातिने(पर्जाः । तेषु तिविधेषु मभ्य ये पूवेजास्ताञ्गतरूनता नीचा यथा भवन्ति तथा सपादूयामि । सपाय -वेतानववाधे येनावमता यथा मवन्ति तैन तथा शङ्खटादिना बां २०२ १६१० ध्ीमत्सायणाचा्यंविरचितमाप्यसमेता- [३तृतीयकणण्डे- ( विष्ण्वतिक्रमोक्तिः ) करोमि । छता वेनान्परतिनुदे प्रत्येकं विनाशयामि । किंचाभनक्षये मदीये निवासमगृहे । अथवा किमनन सकोचेनासमन्भूमिखोके सर्व॑सिमिन्यो प्रातृष्योऽ- स्मानृदासीनानपि द्ैषि । यं च प्रतुव्पमृदास्तीनमपि वयं द्विष्मः । एतान्तवा- न्वद्रेबिणो विष्णुरूपस्य यजमानस्य मम केण पादविन्य।सेनातिक्रःमामि टङ्घयामि । द्ितीयमन्नपाठस्तु-- इन्द्रेण देवेनेति । अवर भ्रतुम्यानधरान्पादयामीत्यादविकमनुषन्य पू्वव- द्भ्यारूपेयम्‌ । त॒तीयमन्नषारस्त्‌-- विभ्विरभिरदेवेभिरिति । अत्रापि प्रतृव्यानधरानत्याक्कमनुषज्य व्षाख्ये- यम्‌ । त्रिवुदादिस्तोमानां रथतरारिसान्नां च स्वरूपं समिपमतिहैत्यनुवाके दाितम्‌। कर्१४--“५ इन्दण सयुजो वयमित्याहवनीयमुपातिष्ठते ?» इति । पाडस्तु- हन्द्रेणाति । पृतनामस्महवरोधिनीं सेनामात्मन इच्छन्तीति पृतन्यतस्ता- छदाचरन्वयं सासद्यमातिश्येन सादं रक्ताः स्मः। कटश वयम्‌ । इन्वरेण सयजः प्रश्वययोगादाहवनीय इन्दस्तेन सह युज्यन्ते युक्ता भवन्तीति सयुजः त्राणि शब्रूनपत्यस्मन्पति प्रतिकृरत्वे यथा नास्ति तथा घ्रन्तो वधं कूवन्तः हेञ्मे ते त्वदीयं यत्तेजः कान्तरूपं तेनाहमपि कान्तिमान्भूयान्षम्‌ । वचं बम्‌ । हरो रश्मूपं तेजः । अत्र विनियोगसप्रहः- यजमानोऽचिनेन्ेण विश्वेभििश्ण्वतिक्रमान्‌ । करापत्युत्तरये। भरतव्यानित्याचनुषभ्यते ॥ इन्दे पूवीगन्युपस्थानं मन््राश्वलार ररिवाः। हते मन्त्रा उरु हि राजेत्यमुवाकापूरव ष्ट्पाः ॥ - इति श्रीभत्सायणाचायंविरविते माधदीये बेदाथपकारे रष्णयनुरवदीय- तेत्तिशीयसंहितामाध्ये तृतीयकाण्डे पश्वमप्रपाठके तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३ ॥ कषा मि जोगि ~~ ~> ~~ ~~ १९४६.घ. ठ च. '्यान्पाः। रा ०५अनु ०४} हष्णयजुरवेदीयतैत्तिरीयसंहिता । १६११ ( अतिमोक्षमन्तराः ) ( अथ त॒तीयाष्टके प्चमप्रपाठके चतुर्थोऽनुवाकः ) । ये देवा यंक्ञहनों यन्ञमुष॑ः प्रथिग्यामध्या- संते । अभिया तेभ्यो रक्षतु गच्छेम सुरतां घयम्‌ । आऽ्गन्म मित्रावरुणा वरेण्या राणां भागो युवयोयां अस्तिं । नाकं गर्णानाः सुकृतस्य लोके ततीय पृष्ठे अपिं रोचने द्विः । ये देवा यज्ञहनो यज्ञग्रषोऽन्तरि- क्षेऽध्यासते । वायुर्मा तेभ्यो रक्षपु गच्छेम सुकते वयप । यास्ते रात्रीः स्विर्तः (३१) देवयामींरन्तरा यावपृरथिवी वियन्ति । गहेश्चं सवः प्रजया न्वे सवो रुहाणस्तरता रजाश्सि । ये देवा यज्ञहनो यज्ञमुषा दिष्य- ध्यासंते । सयां पमा तेभ्यो रक्षतु गच्छेम सुरूता वयम । येनेन्द्राय समभरः पयांस्स्यत्तमेन हविषां जातवेद्‌ः । तेनभरि त्वमृत वंधंयेमर संजाताना श्रेष्ट आ यपंद्येनम्‌ । यज्ञहनो वे देवा यंज्ञमृषंः (२) मन्ति त एषु लोके- प्वांसत आददाना विमथ्नाना यो ददाति यो यज॑ते तस्यं । ये देवा यज्ञहनः पृथिवग्यामध्या- स॑ते ये अन्तरिक्षे ये दिवीत्याहेमानेव लोका- श्स्तीत्वां सग॑हः सप॑शुः सुवर्ग लोकमेत्यप सोभेनेजानादेवरताश्च यज्ञश्च कामन्त्याघ्नेयं पश्चक पालमुद्वसानीयं निर्वपेदभ्निः सर्वा ‡>। ५६१२ शीमरसायणाचायपिरचितमाप्यसंमेता- [शतर्वयकाण्डे- ( अतिमोक्षपन्तः ) देवताः ( ३ ) पाङ्क्ता यज्ञो देवर्ताश्चव यज्ञ चाव न्धे गायत्रो वा अभिर्गयचर्छन्दास्तं दमा व्॑र्भयति यतपर्थकपालं करोत्य्ाकं- पाटः का्याऽषटाक्चरा गायती गायच्रोऽभिर्गाय- ्रछन्दाः स्वेनेवेनं छन्द॑सा ममधयति पङ्कत्यों याञ्यानवाक्थं मवतः पाडन््तां यज्ञस्तेनेय यज्ञाच्रेतिं ( ४) ( सवितद्‌वा यज्ञपषः सवा दृवताचचत्वारस्शच्च )| का इति रृष्णयज्ञवेदीयतेततिरी यसंहितायां तृतीयाष्टके पञ्चमप्रपाठके चतुथाऽनुवाकः॥ ४ ॥ ( अथ ततीयकाण्डे पश्चषपरपाठके चतुर्धोऽनुषाकेः ) । विष्ण्वतिक्रमणे मन्त्रस्नुतीपे समुरीरिताः | अथ चंतु्थऽतिमोक्षमन्वा उच्पन्ते। कल्पः“ वेदुमुपस्थ आधायान्तरवेद्यासीनोऽतिमोक्षाज्ञपति ?? इति | अतिमोक्षरब्देन ये देवा यज्ञहन इत्याद्या मन्वा विवक्षिताः । सूत्रकारेणा- न्यत्र ये देवा यज्ञहन इत्यतिगेक्षा इव्युक्तलव । पठसु-- ये देवा इति । अत्र सज्ञमुष इति पदु प्रथक्ट्त्य मन्वभदः क्ष्यः । ततर प्रथममन्त्रे एृथिव्यामध्यासत इत्याद्यन्तमागोऽनुषञ्चर्नीयः। दितीं्॑मन्तर तु ये देवा इत्ययं पवभागोऽन्‌षञ्चनीयः । देवानां मध्ये म्ेच्छजातयः केविहेवा यन्ञमा- गाहः सन्तो द्वष्टमसहमानाः केविदयज्ञं विनाशयन्ति । अपरे तु यज्ञसाधनान्य- पहत्यान्त्र गच्छन्ति । वत्र यज्ञविषातिनो ये दवाः परथि्यां य॑ केविहेगमधि- हटायावतिष्टन्ते केभ्यो यज्ञविघातिम्याऽधिमी रक्षतु । वयं सक्तः सृष्ट यज्ञं निष्पा- द्विववन्तो गच्छेम यज्ञफरं प्राप्नुयाम । एवं यज्ञमृषां मन्वोऽपि व्याख्येयः । तुतीयमन्तपाटस्त्‌-- । १य.घ. <. च. पस्थाया । पपी ०५अनृ०४] ष्णं जुरवदीं्तैत्तिरीयसं हित । ¶ ६११ ( अतिमे्षन््राः) | आऽगन्मेपि । हं वरेण्या मित्ावंणा मरषठौ मिवावरूणौ यज्ञसंवन्धिनीरना रीणां मध्ये वतमानायामस्यां रात्रौ युवयोः संबन्धी व्चानुबन्ध्पारूषो यो भागोस्त तेन वथं नाकं स्वगसुखं गृह्णाना आगन्म सवतः प्राणः सखः। कुतेतत्स्वशरखग्रहणमि ति तदव्यते--सछूतस्यात्यं यज्ञस्य संबन्धिनि ` ततीये टोके । कीटये । अभिरोचनेऽथिकं भासमाने । भासमनोऽपिं रोकः कृतेति तदुच्पत्े-दिवः पृष्ठे स्वगस्यापरि । प्रथिव्यन्तरिक्षपिक्षया तुतीयतवम्‌ । पताटरा- कोऽपि ताको भवतीति व्परवच्छदाय दिवः पष्ठ इत्युक्तम्‌ । रौरवादिनरकन्या~ वृत्तये सृरतस्येयुकम्‌ । नरको हि दुष्छतस्य न सुरतस्य । अथ पू्ववद्नुपङ्कमेदमिनौ चतुथपश्चममन् वाह-- ये देवा इति । पृवैवद्श्याख्पेयम्‌ । पषठमन्वमाह-- यास्ते रात्रीरेति । हे सवितद्याबापथिवी अन्तरा द्यावापृथिव्य ते तव संबन्धिन्यो या रात्रीयज्ञानृष्टानयोग्धा रात्रयो वियन्ति विशेषेण गच्छन्ति प्रवन्त । यद्यप्यकेव रात्रिः सुत्याकर्माहौ तथाऽपि दीक्षोपसत्सहिता बहवो रियो भवन्ति । तासां च सवितृपोरेततवातत्सवन्धः । कौटर्यो रात्रयः । देव~ यानीरवान्यन्ती0ि देवयान्यो दैविककमयुक्ता इत्यथः । तासु रात्रिषु कमांनुति- नतः सर्वगहेश्य प्रजयाऽन्‌ गृहवार्विभिभतयेः पृत्रादिना च सार्धं सवो रुहाणाः स्वगं प्राप्नुवन्तो यजमाना युयं रजांसि (सनीयानि सुखानि तरत प्राप्नुत । एरवेवदनुषद्धमेदेमिनो सपपाएममन्तवाह-- ये देवा इति । पूर्ववद्भ्याखूपेयम्‌ । अथ नवमे मन्वमाह-- येनेन्द्रायेति । हे जातवेदो येनतेन हविषोतमहविःस्वरूपेण पयांसि ्षीररसस्वादृन्सोमरसानिन्दाय समभरः संभरतवानासि तेन हविष हेऽ्े त्वमिमं धजभाने वर्धय । उतापि चैनं यजमानं सजःतानां श्रेय स्वाम्य अपेहि। अथेतान्परंसति-- | | यज्ञहनो वा इति । कपटह्पधारेणः केचन देवा यज्ञभागरहित यज्ञश- छदाहदयुपक्येण यज्ञघानिनो भवन्ति । अर्परे चं भ्रहवर्मसंसोमरसापहारेण यन्ञ- षो भवन्ति । एवमुभयविधा पे सन्ति ते त्रधंप्येतेषु रोकेष्वतिष्ठन्ते । किं षैन्तः। यो यजमानो दक्षिणां दाति तदयं दक्षिणाद्रव्ये गवादिकमपहरन्ती- योन मोक ज ज न ~ १क. घ. डः न्द्ियाय ) १६१४ भ्रीमत्सायणाचार्यविरिचितमाष्यस्‌मेता- [३तुनीयकृण्डै- ( अतिमोक्षमन्ताः ) (न्त इ }त्यथः। यो यजमानो यजते तदीयं अ्रहचमसादिकं विमथ्नाना मङ्ग- परित्यागातो विटोडयन्तः । तस्योपद्रवस्य सरवस्यतेमन््ेः परिहारं दर्रयति-~ ये देवा इति । अव यज्ञमृष इत्यत्र प्रथङ्भन््रतवं द्दोयितं ततद परित्य- ज्यानुषद्धेण सह यज्ञहन इप्येतावदेवोदाहतम्‌ । पतेमन्तेरुपद्रवसहितानिमांल- कानु्तीये सगृहः कटव्रपुवादिसहितः सपदाणवाशवारिपदासहितः स्वर्ग प्रप्नोति। त एते भन्त्रा उरु\ हि रनेत्येतस्मादनुवाकासूर्व द्रष्टव्या अथोद्वसानीयं विधत्ते अप वे सोमेनेति । षः सोमेनेष्टवानमवत्‌, एतस्मादववताश्च यज्ञशापका- मन्ति । अनेन यजमानेन प्रथोजनामावं मन्वाना एनं परित्यजन्ति । अतस्तद्प- कमणं वारयितुमागनदैवतया युक्तं पञ्चकपारं ताद रशप्रोडाशेन साध्यमुद्वसानी- यार्यं कमं कृयात्‌ । अयर्मनचिः सवंदेवतालमको यज्ञश्च पाङ्कः पञ्चरख्योपेतः “ते देवा बिभ्यतोऽि प्राविखन्‌" “्वानाः करम्भः परिवापः पुरोडाशः पयस्या तेन प्ङ्कराप्यते १? इत्यादश्रुतिदयात्‌ । अत अभ्चिःत्वेन सर्वा देवता अवरन्षे पञ्चकपाठेन यज्ञपप्यवरन्पे । ॥ अथ पश्चक्रपारं दुषपित्वाऽ्टकपार विधत्ते- गायत्रो वा इति । अभेगायत्याश्च प्रजापातिमृखजन्यत्वेन गायत्रोऽभचिः । पश्चकपाले सति तमभरं स्षकीयेन च्छन्दसा वियोजयति । अष्टाकपारे तु सति गायत्या अषटाक्षरतादृं स्वकीयेन च्छन्दसा समृद्धं करोति । अत्र\ग्रे तमद्याश्चमित्येते अक्षरपङ्क्यो विधत्ते- पङ्म्यो याज्येति । अत्र तु गायततवसषिद्धयेऽष्टाकपारः स्वीृतस्तथाऽपि पाङ्कमन्त्रपटिन धानादिदारा पङ्कज्ञादप्ययं यजमानो नापगच्छति । अनर विनियोगसेग्रहः--. ` पे देवा इत्यतीमाक्षान्मन्वनिताञ्जपेनष । यज्ञहन्यज्ञमुट्‌ वेति भेदान्मन्वभिदेभ्यते ॥ इति श्रीमत्सायणायय॑विरचिते माधवीये वेदाथेप्रकाशे रष्णयजर्वे- दीयतैतिरययसंहितामाष्ये तृतीयकाण्डे प्चमप्रपाठके चतु्थौऽनुवाकः ॥ ४ ॥ पपा.५अनु००५] छृभ्णयनजुवदीधतैत्तिरीयसंहिता । १६५ ( आदित्यग्रहमन्तोक्तिः ) ( अथ त्तीयकाण्डे पञ्चमप्रपाठके पचचमोऽनुवाकः ) । सूयां मा देवो देवेभ्यः पातु वायुरन्तरि- क्षायजजमानोऽग्निमा पातु चक्षषः । सक्ष गुष सविंतर्विश्वचर्षण एतेभिः सोम नामभिर्विधेम ते तेभिः सोप नामभिर्विधेम ते। अहं पर- स्तादृहमवस्त।दहं ज्योतिषा वि तभो ववार । यदन्तरिक्षं तदु मे पिताऽभदह< स्रयमुभयतों द्द्रांहं भयास्षम॒त्तमः समानानम्‌ (३१) आ स॑मुद्रादाऽन्तारक्षाखजापतिरुद्िं च्यावया- तीर प्र स्नौतु मरुतों वर्षयन्तूभ॑म्भय प्रथिवी भिन्दीदुं दिव्यं नभः । उद्गो दिष्यस्यं नो देहाशौनो वि सजा दतिंम्‌ । परावो वा एते यदूदित्य एष रुद्रो यद्ग्निरोरषधीः प्रास्याग्ना- वौदतयं जहोति रंद्रादेव परानन्तदधात्यथो ओष्धीष्वेष पान्‌ ( २ ) प्रतिं शपयति कृवियक्ञस्य वि तनोति पन्थां नाकस्य पृष अधिं रोचने दिवः । येनं हञ५ वहसि यासि हृत इतः प्रचेता अमुतः सनीयान्‌ । यास्ते विश्व; समिधः सन्त्यग्ने याः पृथिव्या बर्हिषि यै याः । तास्ते गच्छन्त्वाहृति प्रतस्यं देवा- यते यज॑मानाय रार्म । आशासानः सवयि रायस्पोष स्वश्वियम्‌ । बृहस्पतिना राया स्वगारतो मद्यं यज॑मानाय तिष्ठ (३)॥ ५१६ श्रीमत्तायप्राचायंविरचितमाष्यसमेता- | ३ततीयकाण्डै~ ( आदित्यग्रहमन्त्ोक्तिः ) ( समानानामेोधीष्येव पदन्मदं यज॑मानाभेकं च )। ( इति.छृष्णयजुवेदीग्रतेिरीयसाहितायां तृती याष्टक पञ्चप्रप्रपाण्फरे पश्चमोऽनुत्राकः ॥.५ ॥ ( अथ तृतीयकाण्डे पञ्चमभपाठके पचमोऽनुवाकः ) । अतामेक्षजे मन्वश्चतुथं सम्‌दौरिताः । जथ पञ्वमेऽनवाक्‌ आदित्यम्रहुषन्तरा उच्यन्ते । कलयः-^ संय; मा देष इति -दमदृसतेनापथायोतिष्ठति » इवि । १ठस्ु- सयाम देव रातं । अपमादलसम्महः सूववास्व(त्मकाञ्तः सूस्त्पाय देयो यज्ञविघादिभ्यो मां. पातु । पथा व।वुहतोऽ्वं चिन्रहार्दवयुकन्तारक्ष- न्भ पात । दथा यजमाने यागहेतुरथमासशवक्षप पिरोपिदव्ः सकाशान्ां पातु । हे सोम सक्षादनि चत्वारि वानि तव नामानि एन्‌ मभते तव वचम्‌ परिचर करवाम । यानि च पूवाकतानि सूमेवास्वञचिनामा्नि केमस्वश्च नामभि- स्तव १९चय्‌¡ करवा।१। हे सक्ष पावसक्क, [ ३ ]रूष वन्‌ › ह, सवितः धरक हं ।व॑शचषम स११नप्यानग्राहक । एणः त२।पनरूद्‌नामनाकवमत्यन्वयः । कृप.“ अहं परप्त।रित्यापित्वं यजमाने।ऽन्वारमत्त आ(हेभात्‌ १» इति । पाटस्त-- अहं प्रस्तपादेति । अहं यजमानः परललासरमाम्‌ प्रह्मन्व।रम इति १:} अहमदस्ताद्वरस्पयशपि य्रह्मन्वारमे । अदूमस्पार्भद््यगरहस्य ज्यात विरमेण तमो वृबार दारितवानसिि । :उपरिमागवोमगवौनध्पवापं यदन्त (रकष तद्‌ तदपि मे पिता सितू्लाखकृभमूत्‌ । अहं सममारत्यग्रहपभयत ऊध्वौधो- गणेोदद्षिणेत्तरमागयेर्वा ददश दृष्टवानास्म । अप।ऽह्‌ समनाना यजमानानां मध्य उत्तमा मृषान्नम्‌ । कत्पः---« भासमद्वाद्रिति दृभराच्पादयाते '› इति । पाठस्तु ^~ + ग्रै समद्राद्भात. । प्रजपात। हे चतुदक्ष्वा सुमृद्रत्तसमृद्धपयन्त दम राच्यावयतीति । तथेवोष्यैमनिभ्याऽ्न्तरिकषदन्तरिकषपुयन्तमुद्‌ च समुदरसमानमा- ~ + क~~ ._-.- -----~-- -------~--~ उ १९ क. दुर्भं हत्त । ^¶ ० ५ञन्‌ ०५] छृष्णयनु्षदीयतोत्तिरीयसंरिता । १३१५ ( आरित्यग्रहमन्तरोक्तिः ) दिव्यमहं च्यावयति । इन्दो गवामूध इव ग्रहं परलोत प्रश्लतं क९।तु । परतो वधयन्तु मेवा इव ॒संनतधाराः कर्वन्त | धक ह । ® कृत्पः-“ उनम्भय पृथिवीमिति व्॒िकामस्य जहयात्‌ ” इति । पहस्त- श्नम्भय पराथवामति। हं आदित्य प्रथिवीमृनम्भयाक्कर्षेण ङ्किनां करु । ई९ [व्य नमा मिन्वि चरखोकस्थाकारवपिमेवामिव यहं भिन्ि मिन कुरु । दिष्थस्य दपि भवस्योद््‌न उदकस्य समृद्धि नोऽस्मभ्धं २।ह । इरानः समथस्त्वं तिं विसृज जरविधारकं दपि स्मानं मेषं विमृज । अथ विधते प्रावो वा इति । आदित्यग्रह इति यदर॑ते प्ररावो षै तस्य परापरा तूलात्‌ । अरति यदेष कृती देवस्तस्मात्कतोयंपरिहारायाभ्नावोषथीः प्रक्षिप्य पश्वादा(दत्यद्रहं जहाति । तथा सति रदररूपा्चिसकाशद्ारित्ययहूपानपरा- नन्तहितानेव करोति । [कव।पीषव।ऽपदितयम्रहूपानपरन्पतिष्ठितन्करोति । कस्पः- कवियन्ञस्यं व तनाति पन्थान अहं हत्वा "› इवि । शहस्त- कं वियज्ञस्याते । यज्ञस्य कवि(वदनयमादित्यग्रहो नाकस्य पन्थां वित- नाति स्वगस्य माय॒ वितनोति पिस्तृतं करति । कुत्रेति । तदुच्पते-अधिरे।चनं जवक्यन भस्मा 1: ठ दुरकस्थापरि । हेश्मे येन पथा हव्यं वहसि देवानां दृतस्त्वमितो निगल येन पथा पात्ति तारं पन्थान वितनोतीति पवं- वान्वयः । कटो दूतः । प्रकषग वेयि क्मानुढात।रं जानातीति प्रचेताः । अमुतो ऽमुप्मिन्स्वगं सनीयानतिंरायन फटस्य दाता | कपः“ पास्ते विश्वाः समिधः सन्त्यद्न इति दृभानाहूवरनीये परास्य), हति । १।२स्त्‌-- यास्ते विभ्वा इति । हेश्ये तदीयाः सप्धिः सम्यग्दीप्यमान। ज्वाल। य[४ सन्ति ता एव विरेषाक्‌।रणोच्यन्ते-प्रथिष्यां -मृखोके बर्हिषि यञ्जदेशे या दाप्यः सेन्तिसूधवचया दीपः सत्तिते तदीयास्ता दीप्यो ब्तस्याऽऽह- ती गच्छन्तु प्राप्नुवन्तु । देवान।त्मन इच्छतीति देवायंस्तस्मे देवायते यजमानाय शम॑ सुखं पयष्छन्तु । आदित्यग्रहवषयस्ति एते , मन्वा: कद्‌ चन स्तरीर्‌ व्थनुषाक। दध्वं दृष्टव्याः | अथ कत्पे-“ युपं यजमान उपतिष्ठत नमः स्वरुभ्यः + इत्वपकरम्यान्ते पटितम्‌-“ आशासानः सुवीयमिति चोपस्थाय) इत्ति | १सतू- ९०३ , ` १८ भ्रीपव्छयणान्चार्थविरचितभाष्य्रसमेता- [रपृतीयकाण्दे- ( पत्नीविषरया मन्त्राः ) आशयान इति । हे यप तं यजमानाय मद्यं रायस्पोषमारासानस्तिष्ठ । कीदशं पोषम्‌ । सुवीयं रोमनेन भोगसामथधनोपितं स्वधियं सोभौस्धर्पेतम्‌ । कीटटशो युप्रः। बृहस्पतिना देवेन रायाद्यनेकधननिमित्तं स्वगारतो यजमानस्य स्वगतो प्रथा भवति तथा रतः । सोऽयं मन्व: पङाप्रकरणगतात्समुदुं गच्छेत नु्ाकादूर््व द्रशटन्यः । अन विनियोगतग्रहः- सूर्यो त॒ यस्तवन अ1रित्यरहृहस्तकः । उ विष्टेदहमित्यस्मात्स्वाम्पन्वारभते मरहम ॥ आ समृच्च्यावयेदम॑रुनं वष्टयपरिहोमकः । कृविर्रेद्यहं यास्ते वहो प्रास्यति दर्मकान्‌ ॥ आशा य॒पोपरस्थितिः स्ात्सप्त मन्वा इहेरिताः ॥ इति श्रीभत्सायण चार्थविरचिते माधवीये वदाथप्रकारे रष्णयनजुदीय- तेतिरीरसंहितामाष्ये तुतीकाण्डु पञ्चमपपाके प१श्मोऽनुवाकः ॥ ५ ॥ ( अथ त॒तीयाष्टैके पञ्चमप्रपाठके षष्टोऽनुवाकः ) । १ स्वा नद्यामि पथमा घतेन सं तवा नद्याम्यप आषधीभेः । सं त्वां नद्यामि प्रज- याऽहमय सा दीक्षिता संनवो वाजमस्पे । श्रतु ब्रह्मणस्पत्नी वेदिं वर्णन सीदतु । अथ।- हम॑नुकामिनी स्वे के विहा इह । सुप्रज- संस्त्वा ब्र सुपतनीरुपं सेदिम । अमरं सपल- दभ्म॑नमर्देन्धासो अदाभ्यम्‌ । इमं वि प्यामि वेक्णस्य पारप ( १) भमवधीत सविता सकेतः । धातुश्च योने सुरतस्य लोके स्योनं मे सह. पत्यं करोमि । ष्य धपा ०५अन्‌ ०६] ष्णयनुर्वेदी यतेत्तिरीयसंद्िता । १६१९ ( पत्नीत्रिषया मन्वा; ) । देद्येतस्यं वामीरन्वभिस्तेऽगश्रं नयत्वदिंतिरप्वं ता रद्रारवसष्टाऽसिं युवा नाममा गा हि*सीरवमुभ्यो सद्ेभ्यं आदित्येभ्यो किभ्डिन्ये वो देवेभ्यः पन्नेजनीगृह्णामि यज्ञाय वः पश्ने- नीः सादयामि विश्वस्य ते विश्वावतो म्णियावतः ( २ ) तबन्नि वामीरनौ संदृशि विभ्वा रेतांश्मि धिषीयागन्देवान्यज्ञो निं देषीरदवेभ्यो यज्ञमरिषन्नस्मिन््सुन्वति यज॑मान आशिषः स्वाहारुताः समुद्रष्ठा गन्धर्वमा बि तानु । वातस्य पत्म॑न्निड इडिताः ( ६ )। ( पाशं वु््णियावतल्खिश्शच्चं ) इति छृष्णयजर्वदीयतत्तिरीयरसहितायां तरतीयाश्क पञ्चमप्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः ॥ & ॥ ( अथ त॒तीयकाण्डे पञ्चमप्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः ) । आ दित्यग्रहमन्वा ये ते पञ्चम्‌ उद्ीरििाः। अथ षष्ठेऽनुवाके पत्नीषिषया मन्त्रा उच्यन्ते | कल्पः“ अन दृ रापृणमासवत्मत्नीः संनह्यति सै ता नद्वामीति विकारः ” हति । पाठस्तु-- सं त्वा नह्यामीति । हे परति तां पयक्षा धृतेन च॒ निपित्तमतेन संन- हमि तदुभयसिद्धघर्थ सम्पग्योक्तरेण बध्नामि । तथोष्पीभिः सहिता अप उहिश्य तदुमयिद्धयरभं घवा संनल्यामि । प्रजया निमिच्तमूतयाऽहमध्वयुंरधास्मिन्कर्माणि त्वां संन्यामि । अस्मे अस्मासु वाजमनं सनवः सनित दातुं स्रा पतनी दीक्षिता मवतु । | १६२१ श्रीमत्तायणाचा्येविरवचितमाप्यस्तमेता~ (तृवीषकाण्ड- ( पत्नीविषया मन्त्राः ) केस्पः-८ परेतु बह्मणस्पत्नीति परतिप्स्थाता पत्नीमुदानयति?” इति । ¶्टस्तु- प्रतु ब्रह्मण इति । ब्रह्मणो ब्राह्मणस्य वजम्‌।नस्य प्रती पेतु प्लीशा- लाया नित्य प्रकर्षण गच्छतु गत्वा प्रापोतु। कल्पः-“अथाहमनुकामिनीति पत्नी शालामुखीयमुपोपविश्यं» इति । पाठस्तु- अथाहमनिति । अथाहमिह स्व लोके स्थने विश्च उपविशामि । कीदटरी । अनुकामिनी यजमानस्याऽऽनुकृल्यं कामयमाना । कल्पः-“ सुभजसस्त्वा वयमिति जपति ?' इति । पाढस्तु- सुप्रनसस्त्वोति । हेऽ सपजसः कोभनापत्याः सुपलीरधमेपल्यो वथमद- न्यासः केनाप्यतिरस्छताः सत्यस्त्वामुपसेदिम तव समीप उष्विष्टः स्मः। कीटदा तवां, सपत्नदम्भनं वेरिनाककम्‌ । अदाभ्यं केनाप्यतिरस्कारयम्‌ । कलप :-““ विचचत इमं वि ष्यामीति पत्नी योकम्‌ ” इषि । पटस्त्‌- इमं विष्यामीति । सुकेतः सोमनज्ञानयुक्तः सविता प्ररकोऽ्तयामी यं योकेतरहपं वरुणस्य पारं पृवमध्नीत तमिमं विष्यामि मिमुश्चापि । ततः सृरु- तस्य फठमत उत्तमे छोके धातुश्च परमेश्वरस्य पोनो स्थाने पत्या सह मे स्योनं सुखं करोमि । कल्पः“ परद्युदेहीति नेष्टा परल्नीमुदानयति '” इति । पाटस्तु- प्ष्ठदेहीति । हे पलि प्रहि गाामृखीयस्थानानिगत्य प्नेजनीरप अनित प्रकर्षेण गच्छोदेहि विरम्बमरूतोत्थाय गच्छ | कतस्य वामी्यज्ञस्य परके[ऽय- मिस्ते गमनमनुमन्यमानोऽग्ं नयतु परतः प्रयत्‌ । अदितिभूमिश्च मध्यं दद्‌ ताम्‌ । उमयोः पएश्वयोमध्ये ऽवत्थितं मर्गे प्रयच्छन्‌ । त्वं च रुद्रावसृश्टऽे कुरेणोपदवकरिण। देवेन विमुक्ताऽसि । अतो युवा नामासि सुवतिव। वाधकेभ्पः पृथग्भूता वाऽत्ति । इत्यमाकारयनं मां नेष्टारं पा रहिसीर्मा बाधस्व । कल्पः-“ प१नेजनीगृह्णाति प्रत्यङ्क(ङ्वि)षठन्पी वसुभ्पा स्वेभ्य आदित्येभ्य इति » इति । षाटस्तु-- | वसुभ्यो रुद्रेभ्य इति । हे अपरो वो युष्नपनेजनीगृह्णामि । किमर्थ, वस्वादिदेषपीत्यथग्‌ । किंच, यज्ञाथमपि प्नेजनीर्वो गृह्णाति । सादयामीति । कृलः-“ पत्नी प्नेजनीः सादयति पत्यङ्कि(ङ्ति)्न्ती वसुभ्यो रुद्रेभ्य आदित्येभ्य इति ” इति। १क्र,घ. ङ. च. करोतु) भभग पपा .५अनुण्द] ष्णयञुरवेदीयतेनिरीयसंहिता। + ` १६२१ ( परत्नीविषया मम्बाः } अर साद्यामीस्यतावानाम्नातो भन्व्रः ¦ तस्य च रेषवेन वसुभ्य शई्यादि गृहणमीतिपदृव्यतिरिकतं सवमनुषज्य पृववदृव्याष्येयम्‌ । कल्पः---“ विश्वस्य त विश्वानित इनि हिकारमनृदुमाजा पल्लीं संख्याप- धति ” इति । हिंकारमुच्चार्यानन्तरमद्राता यथा प्ली प्रयति तथ।ऽध्वर्युरिमं मन्मुच्च[- रयन्पदशयेवित्यथः । १८स्त्‌-- विश्वस्य त इति । हेऽ विश्वस्य ते सहरि विश्वात्मकस्य तव कटाक्षवीक्षणे सति तथा विश्वमस्पास्तीतिं विश्वान्‌ । वृष्णियं बरमस्यास्तीति वृष्णियावान्‌ तादृशस्य तव बीक्षणे सति वामीर्बननीयस्यानुष्टानस्य प्रवतेकोऽहं विश्वा सासि बहुपुवरकारणानि सर्वाण्यपि वी्यौणि पिषीयानुक्रमेण परल्ां स्थापयेष | कृलसः--“ अगन्द्वानिति च पल्थप्‌ उपप्रवर्तयति ,› इति । पाठस्त- अगन्देवानिति । अगं यज्ञ देवानगन्पराप्नोत्‌ । दवीद्यतिमानि अपि देवे भ्योऽस्मदीये यज्ञं नितरामदधिषन्विस्पषटमुक्तवत्य :। अस्मिन्यनमनि सुन्वति सोमा- भिषवं कृवति स्वाहाहृताः स्वाहाकारेण संपादििताः समृद्रसमने स्वर्गेऽव- स्थिता आरिषः फटविदेषा य सेपदन्ते ते सर्वे्यनुकमेण गन्धर्व प्या भम गन्धर्वतियं यजमानमातिष्ठत प्राप्नुवन्तु । वातस्य यनज्ञपव- तेकस्थ वायोः । ^ वाताद्वा अध्वयुयज्त पुङ्ख + ईत्यन्यत्राऽसम्नातम्‌ । तस्य बायोः पलमन्पतने पेरणे सतीडः फटसाधनमृताः स्तो्विरेषा ईडिता कतिभिः पयुक्ताः । तस्म ्त्फटं सवं यजमानः पप्नौत्विति वातर्याथः । अवरसेतवा नघ्ामीत्ययं योक्ववन्वनमन्तरो रक्षपकरण इन्द्रस्य यानिरसीयेतस्प। नन्ता दर्टव्यः । वतरैवाथाह सृपरजस इत्येतो द्रष्टव्यो । इमं वि ध्यामि मन्त्रोऽवम- थानुवकि देवीराप एष व इत्येतस्मापुवं द्रष्टव्यः । प्रेद्यदेहीति मनो हदे वेत्य- नुवाके देवीरापो अपां नपादित्येतस्माप्पृव प्रष्टव्यः । वसुभ्य इति अरहणसाद्‌- नमन्तरो सबुदुस्य वोऽशक्षत्या उन्यय इत्येतस्पादर्य द्रष्टव्यौ । अत्र विनियोगसंग्रहः-- स त्वा परल्यां योक्षबन्धरः पेतु शाङामृखे नयेत्‌ । अथाहृमुपवरिश्येषा सुपरजति जपेदथ ॥ *-------------~~--~ र व म (न 9 9 छ म नि १ कृ. “येयम्‌ । क । २ ख. ल्श्वैत्न उर) १६९२. भरीमत्साय्णा्ायं विरक्कितिम्‌ण्यतमे्ता- (रेतृषीपकाण्ड- | ( दर्शपु्णमासाङ्गभूतानां च्चा वक्षविलेषःणां विधानम ) एमं काले फोक्वमोकः पहि पत्नीमुदानयत्‌ वसु पनेजनीः पनी गृहीत्वा ठन सादयेत्‌ ॥ विश्वस्य पत्नीम्‌द्भाजा संख्यापयति सा गन्‌ । अब्र; पवर्तयन्न्‌( त्य्‌ )राव्र मन्वा दरा स्मृताः । इति भीमत्सायणाय॑विरकिते माधवीये वेदाथप्रकागे रुष्णयजर्व- दीबतेत्तिरीयसंहिताभाष्ये तृतीयकाण्डे पञ्चमपपाटफे षष्टोऽनुवाकः ॥ ६ ॥ ( अथ तृतीयाष्टके प््चभप्रपाठके सषह्रभमोऽनवाकः ) । षटृकारो वे गा॑ंयिये रशिरोऽच्छिनत्तस्यै रः प्राऽपततत पंथिबीं भ्राविंरात्स खं॑दिरोऽ- मकषथस्षं खादिरः सुवो भव॑ति छन्दसामेव रसेनावं यति सरसा अस्याऽऽहतयो भवन्ति तृतीयस्यामितो द्वि सोमं आसीत्त गायत्याऽ- हंरत्तस्यं पणभ॑च्छियत तत्पर्णऽमवत्तत्पर्णस्यं परणत्वं यस्य॑ पर्णमयीं जुहूः ( १ ) भव- ति सौम्या अस्याऽषटुतयो भवन्ति जुषन्तैऽस्य ` देवा आदवी्देवा वे बरह्म्वदन्त तत्पणं उपां- मृणोस्सुश्रवा वे नामं यस्यं पर्णमयी जुहूर्म- षति न पापर श्छोकंई णोति बरह्म वे पर्णो विण्रुतोऽननं विण्मांङुतोऽश्वत्थो यस्य पणं मयीं जुदभवत्याश्व॑थय॒पमदुङ्कहणिवा्नमवं रन्धेऽ- थो बह्म (२) एव विरयध्यूहति र्ट वै प्रपा ०५अनु ०७} ष्णय जुर्बेदीयतेत्तिरीयसं हित । १६२१ ( दरपुणमासाङ्गभृतानां चचां वक्षविेपाणां विधानम्‌ ) पणो विडश्वत्थो यतंणंभयीं जुद्भ॑वत्याश्बत्थयु- पमद्राषटूमेव विरयध्यहति प्रजापतिर्वा अंजी त्मा यजाऽुतिः प्रत्यतिश्तो विककक्कत उर्दुतिष्ठ्त॑ः प्रजा असृजत यस्य वेकेङ्कती रवा भव॑ति प्रत्येवास्याऽइदुतयसति्टन्त्वथो परव ज।यत एतद्र छच(* रूपं यस्यैव ररूपाः स॒चो भव॑न्ति स्वाण्येवेनं < रूपाणि पदानाम्‌ ष तिष्ठन्ते नास्यापुरूपमात्मजायते ( ३ ) ॥ ( जहूरथो ब्रह्म सुचाः सप्र च ) | दाति छष्णयजर्वेदी यतेत्तिरीयसंहितायां ततीय पथमप्रपाठटके सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥ ( अथ त॒तीयकाण्डे पञ्यैमपपाठके सप्तमोऽनुवाकः ) | पष्ठेऽनुवके संपोक्ता योकतवन्धाद्मिन्नकाः । अथ अपमेऽनुवाके दशं¶ृणमासाङ्कमृतानां सवां वक्षवि शेषा पिधीयन्चे | तत्र सुप्रवक्षं विधत्ते - वषट्कारो वा इति । वषट्कारामिमानी देवः केनापि विरेषिन गायत्रिया शिरश्विच्छेद्‌ । तदा तस्या गायत्य रिढिनपरे शाभ्नरं मृषो पिता खदिरे वृक्षो ऽभवत्‌ । अतः सुः खादिरः कर्वन्पः। तथा सति श्केण यथक्वधति शस्सरईं छन्धोरसेनाव्तं भवि । ततोऽस्य यजेमामस्याऽऽहृतयः सश्सा भर्न्त अथ जह्वा वृक्षविरेषं विधत्ते-- तती यस्यामिति । इतो भृखङ्रारम्य गण्पमामो शो शमोकतुतीषो भवति तत्र सोमः पूर्वमासीत्‌ । ५ च गायत्री समाहरत्‌ । ओ्स्णक्करः कषु ेत्थनुवाके प्रथितः । तश्याऽऽहियमागस्य सोकं पर्ण अपो पकिव शवृक्षोऽभवत्‌ । पणजम्यत्वत्स्य वृक्णत्य पणनाम संपनम्‌ । सादलेन कर्णं क्षेण जह निष्ार्क्त्‌ । वथा स्ति जहा हथमाना आहुतयः सवः म्न न्िन्यो मवन्ति । देवा वा आहवः पीविपुरःसराः सेवन्ते । † 1६२४ श्रीमत्सायणाचारयविरचितभाष्यसमेता- [तृतीयका ~ ( बशेपुष्मासाद्भूतानां स्रचां वृक्षरिशेषाणां विधानम्‌ } तं १णवृक्षं प्रकारान्तरेण प्र शसि-- देवा वाहि । यद्‌ देवा ब्रह्मतपिषये परस्परं संवादं रहति छतव- नतस्तद्‌ानीं पजबृक्षाभेमानी देवस्दुवृक्षच्छायाथमुपविष्टानां देवानां वचनम णात्‌ । तस्माल्सुभरवा हति तस्य नाम सषन्मम्‌ । यस्यादृषं वृक्षः सश्रवास्तस्मा- ज्ज्व स्तन्ममत्वे सतिं यजमानः शोभनं स्तुतिर्पमव ब (क्यं सवद शणोति न तु कदाचिदपि पापं छोकं निन्दावचनं शृणोति । अथ जुह्वाः प्रणम्या दृष्टन्तायमनुवद्नुपमपोऽधत्यवृक्षं विधत्ते-- बरह्म वे पर्णं इति । देवेरुच्थभानस्य ब्रह्मणः भवणापर्णवृक्षोऽपि ब्रहैव । वेश्यजात्यमिमानितवेन मस्ता सुषटतवान्मरूपोऽपि विद्रूपाः । रुष्यादिपेरेशयेः सपादितित्वादलमपि मरुदूषम्‌ । ¢ मरतां वा एतदोजो यद्श्वत्थः ”» इति भ्रव णाद्श्वत्थस् मारुतत्वम्‌ । एवं स्थित सति यो यजमानो जुहूं पणैमयीं करोति स॒एवोपमृतमध्त्यस्य कूयोत्‌ । उभयरिमन्छते सति ज॒हूरूपेष बहणे वश्चत्थस्व(मिनां मरतां विड्रूपानमवरुद्धं भवति । किंच, ताह्नगभ।तिमेव्‌ वैश्यजात।व धिकतवेन स्थापयति । तदुभयमपि प्रकारान्तरेण परशंघति-- रां वे पणं इति । पणवृक्षस्वामित्रासणजातिनिवासस्थानवाद्रष्टूलं पणं पतम्‌ । मरुट्वतादु(राऽधत्थस्य 1िदल्पन्वम्‌ । अतः पू्ोक्ररौला जुहुपमतोक्क्षद- यनिष्पादितयोः सत्योर््रहछरूपं राष्टूभशचत्थरूपायां विश्ययिकत्वेन स्थापितं भवति । अथ भरवाया विकड्कतवृक्ष विधत्ते-- प्रजापतिवां इति । प्रजपितिना पूवहुताऽऽहुपियत्र स्थिता तस्मदहिशाद्वि- क्कतयुक्ष उद्पद्यत। वस्माद्विकङ्करतायज्ञसाधनम्‌ता्यजा असजत । तस्माद- भ्रुवां वेकड्कत। कषात्‌ । तथा सत्यस्य यजमानस्याऽऽहतयः प्रतिष्ठिता भव्‌- न्त | किचाय प्रजा उत्ादयाति । सगक्षव्िविमुपसहरति-- एतद्रे श्चचापिति । खादितं पणं मयीत्वमाश्वत्थतं . वैकड्कतत्वं वेति यदेतदेव करमेण सचां [ प्व |जहपम्‌दूप्रुवाणां मुरूपं स्वरूपम्‌ । तथा सति थस्य यजमानस्य स्च एवंरूपा भवन्ति, एनं यजमानं गराश्चदिह्पाणि सर्ब ण्यवि पराप्नुवन्ति । किच।स्प यजमनिस्याऽऽसन्स्वेद्रे फिचिदप्यपत्यमपरप विरुद्धस्वरूपोपेतं न जायते, किंत सवमप्यप्यं सुस्वहपमेव ज।यते ॥ |) 0000 न ~+ 1, | (| १ ख. घ, च, श्वत्थं दू" | क कि ५५। ० ५अन्‌ज८] ष्णयधजुरवद यतोक्तरीयसंहिता । १५२५ ( दधिग्रहमन्याक्तिः ) इर्ति श्रीमत्सावणाचाययविराचते माधवीय वेथपकाशे एेष्णयनुवैदीय- तैत्तिरीयसंहितामाध्ये तृतीयकाण्डे १अ्‌परपाढठके सप्तमोाऽनवाकः ॥ ७ ॥ ( अयथ त्तीयाषटके पच्चमप्रपाठकर ऽष्टभ। <नुव(कः ) । उपयामगरहीताशसे प्रजापतये त्वा ज्यातिं- प्मते ज्योतिष्मन्तं गरदणामि दक्षाय दक्षते रातं देवेभ्यो ऽभि जद्भ्५स्वतयिभ्य इन्दरन्येष्ठ- म्यो वरुणराजभ्यो वातापिभ्यः पजं-य।त्म- भ्यो दिवे त्वाऽन्तरिक्षाय त्वा प्रथिग्ये ताऽ पनर द्विषतो मनोऽप जिञ्यासतो जह्यप यो नोऽरातीयति तै जहि प्राणायं त्वाऽपानायं त्वा व्यानाय त्वा सते त्वाऽस॑ते त्वारभ्यस्तवौ- पथीभ्यो विश्वेभ्यस्त्वा भतभ्यो यत॑: प्रजा अंखद्रा अजायन्त तस्म त्व प्रजापतये विभूदान्ने ज्योतिष्मते ज्योतिष्मन्तं जहामि (१)॥ (आवधीम्यश्चुरर च)। इ।त छष्णयजुर्वदीयतेत्तिरीयसंहितायां तीया पञ्चमप्रपाटकेऽ्टमाऽनुवाकः ॥ " ॥ ( अथ तृतीयकाण्ड पञचभपरपाठकेऽष्टमऽनुवाकः ) इ्टयङ्गानां सचां वृक्षाः सप्तम समुद।रिताः। अथाष्टमे दुषि्रहमन्ा उच्यन्ते । कत्पः--““ उपय।मगृहताजसि प्रजापतये ता ज्यातिषते म्धोक्तिपन्तं २हमीति दधि गृहीता `, इति | एदस्त- २५०४ १६२६ श्रीमत्सायणाचायविरयितमाष्समेता- [वृठीयकण्डे- ( दधिग्रहमन्त्रोक्तैः ) उपयामगहीत इति । हे दधिग्रह, उपयामिन षाथवपतरेण गृहीतोपि । ।तिष्मते प्रजापतये ज्योतिष्मन्तं त्वा गृह्णामि । दकषान्क्कुरारान्व4यतीति ृक्षवृध, तस्मे दृक्षव॒षे दक्षाय दक्षन।म्ने रातं पूर्वं प्रजापतिना दत्तम्‌ । किंच देवेभ्यो रातं दत्तम्‌ । कादरेम्योऽि।जिहुमम्दः । अर्थिरेव जिहूवा येषां वेऽभे- जिह्वाः । कृपं सत्यमासन इच्छन्तीत्यतायवः । इन्द्रो ज्यष्ठौ वेभ्यस्त इन्द्र ज्येष्ठाः । वर्णा राजा येषांते वरुणराजानः। वातं वायुमाप्नुवन्तीति वाता- पिनो वास्वाहुरा इत्यः । पजन्य एवाऽज्ा वेषां ते पजन्यालानो व्टचादिस- हिष्णव इत्यथः ईटयेभ्पे। दपेम्यो रातं तां गृह्णाम । तथा दिवि द॒ठोकपापयर्थ तवां गृह्णामि । एवमन्वरिक्षाय त्व। प्रथिन्ये तत्युभये योज्यम्‌ । कल्पः--“ अपेन्द्र द्विषपा मन इपि हरते ? इति । १।स्तु-- अपेन्द्र दिषत इति । तरिप्धध हि ददुर्दिषञ्जिज्यासनरावीय॑श्वेति | यज- मानय विद्यमानं द्रव्यारिकं ये वेनाशयति स द्विषनित्युच्यते । यस्तं दन्य मपह श क्ताऽप्यस्य वाहान मरणभवेच्छ स जिज्यातनिध्ुच्यते । र(ति- दूनिमरातिरदत तदात्मन ईच्छति देयसेन प्राप्ठं किमपि न दृद्‌।तीव्यथः। ताह- दोऽरातीयनित्युच्यते । ह इन्द्र तवं द्विषतः शतम॑नोऽपज।है । तथा जिन्या- सतः शत्रो+नोऽपजहि । तथा यो नोऽस्माकमरातिमिच्छति तमपजहि। कल्पः--“ प्राणाय त पानाय तति जुहोति ” इति । प१८सु-- प्राणाय त्वेति । हे दधिग्रह प्राणाय प्राणभीव्ये वां जुहोमि । एवम१- नाय वेत्यादिषु योज्यम्‌ । प्राण ऊध्ववृत्तिः । अपानोऽवाग्वृत्तिः । व्यानो मध्य- वृत्तिः । राद्ीयमागेवर्त। पुरुषः संस्तद्विपरावोञसन्‌ । आप ओषिधयश्च परसिद्धाः । ओषदीम्य इव्यत्रानाम्नातमपि लतिपद्‌मनषञ्जनीयम्‌ । विश्वानि मूतानि सवैभाणिर्नस्थेषां सवषां पीस लां जंह्येमि । कच, यतः प्रजापतेः सका गात्मजाः सवा अचलद्‌: सेदृरहिता उतनाः स मजापतिर्विृत्वमैशर्य ददतीति विभूरावा । सवभकारकृतेन स्मातिषमन्तं त्वां जुहोमि । अत्र दिनिगोगसंग्रह.~-- उपया दपि गृह्णात्यपन्दर॑ति हरति ग्रहम्‌ । प्राणायेति जुहोस्येवं चसो मन्वा इहरितः ॥ एते च मन्त्रा प्न प्रत्सु मत्यैमित्येतस्मानभन्व दुर्य दरषटव्यः‡ ॥ 1 4 ~ ल ~ {१ स. घ. च. हतमरक्त]ञ्स्य। अ रपा -५अनु०९] ष्णयजुर्वदीयतेिरीयमंहिता । १६१५ ( दधिग्रहमन्तव्यास्यानम्‌ ) । हति श्रीमत्सायणच्पिरमिते माधवीये वेदाधपकाशे रुष्णयज दीय - तेत्तिरीयसंहिामाष्ये ततीयकाण्डे पश्वमप्रपादकऽ- टमो ऽनुवाकः ॥ < ॥ अथ त्तीया्टक वि ) । यां वा अध्वर्युश्च यज॑मानश्च देवतांमन्त- रितिस्तस्या आ - वरच्येते प्राजापत्यं द॑धिभरहं गृद्णीयात्मजापंतिः सर्वा देवत देवताभ्य एव नि हवति नयेष्ठो वा एष प्रहीणं यस्यैष गद्यते ज्येषठ्॑मेव ग॑च्छति सर्वासां वा एतदै- वतौना रूपं यदेष ग्रहो यस्थेष गद्यत सर्वा ण्येवेन रूपाणि पद्रनापुपं तिष्ठन्त उषयाम- गहीतः ( १) असि प्रजापतये ता न्योति- ष्मरते ज्योतिष्पतं गदणाभात्याह न्योतिरेषेन॑ समानाना करोर्त्पभ्जिहवभ्धस्त्वतायभ्य इत्या हेतावतीवे देवतास्ताभ्यं एवेन मवाभ्यो गदणाच्छपेन्द्र द्विषतो मन इत्याह भ्रातव्याप- न्ये प्राणाय त्वाऽषानाय त्वेत्याह प्राणानेव यजमाने दधाति तस्मे त्वा प्रजापतये विभू- दाग्नं ज्याोतेऽमतं ज्यातिष्मन्तं जहाम (२) इत्याह प्रजाप॑तिः सवा देवताः सर्वाभ्य एवेन देवर्ताभ्यो जहोत्यान्थय्रहं ग॑हीयात्तभस्का- मस्य तेजो वा आन्य तेजस्व्येव मवति सोम- ग्रहं गही याद्रद्यवचंस्कामस्य बद्यवर्चसं वे सोमो बह्यवचस्येव भवति दुधिभ्रहं ग्रहणीया ५६२७ शआरीमस्मासणाचायकिरचितभाष्यरनेता- [श्तृतीषकाण्डे-+. ( दधिग्रहमन्त्रहयाख्यानम्‌ः ) सशुकांमस्योग्वे द्थ्यूकपंरावं ऊर्जैवास्मा ऊर्जं पटानवं सन्धं ( ३) ( उपयामगृहीतो जुहोमि तिचलारे्राच्च ) । टृति छष्णयजर्वदीयतेत्तिरीयसं हिताया ततीयाष्टके पञथमप्रपाठके नवमोऽनुवाकः ॥ ९॥ ( अथ तृतीयकाण्ड पञ्चमप्रपाठके नवमाऽनुवाकः })। दधिग्रहस्य ये मन्त्रा अष्टमे ते प्रकीर्विताः। अथ नवमेऽनुवाके ते मन्वा व्पाख्पातव्याः । त्राऽऽ्दो दधिग्रहं विधतते- - यंवा अध्वर्यरिति। सौमयागे देवतावाहुस्यादष्ययुंयजमानो प्रमदन यस्था उतरताया अनश क्वाति तस्पा दरैवत।पा उमो गिच्छिनो मवतस्तस्या ट्वताधा अपराधिनापित्यथं; । अतोऽराधपरिहाय प्रजपितिदेवताक दधिग्रहं गृहणीयात्‌ । प्रजापतिश्च सष्रवात्सपदेवतारूपः । अतस्तत्म ग्रहं खा सदेव - ताभ्यो पन्नवन्तावित्यवे निह्यवपपलपं कृरूतः । तेनापर पिन देवता दषं मुश्चति । अस्य ग्रहस्य सवरग्रहेभ्पः प्रथम्पे विधत्त-- ल्येष्ठो वा इति । ग्रहाणां पध्ये ज्येष्टः परथममावीं । तस्मासथमं गृहणीया- दित्यथः । यस्य यजमानस्येष ग्रहः प्रथं गह्यते स यजमानो ग्ेष्ठचमेव गच्छति सर्वषां यजमानानां मध्ये मुख्पलं प्रापरोल्येव । तस्य ग्रहस्य प्रजापिदेवेषाकय प्रशंसति-- सर्वासां वा इति । एष प्रजागपततिदवताको मरह इति यदरेतत्सवांसमिव देवतानां स्वह्म्‌ । प्रजापतेः स्देवतात्कतात्‌ । अरो सस्य यजमानस्थेष गृद्ध एने यजमानं पदरनां सर्वाणि रूपाणि गवाश्वादीनि प्राप्नुवन्ति । अत्र ग्रहणमन्वस्य पुवभागे ज्योतिविशेषणं परशंसति-- उपयामग॒हीत इति । एनं यजमानं समानां मध्ये ज्योतिरेव तेजोयुक्तभेव करोति । उत्तरभागे प्रजापत्यवयवमृतानां देवत्नां परतिपादकल्यिभिजिद्वम्य इत्यादीनि नवसेख्याकानि चतुथ्यन्तपदानि, तेषां तात्पर्ये सेगद्ठ एदयति-- अभिजिह्धेम्य इति । हरणमन्वगतश्पापकहीयेत्स्य वातय द्थयति-- पषा०५अनु०९] रष्णयनुर्वदीयतेत्तिरीयसंहिता । ९६२९ ( ददिग्रहभन्नब्याख्यानम्‌ ) अपेन्द्र द्विषत इतिं । हेपमन्तवू्मागे पामादि दइगयति-- प्राणाय व्व्वः। प्रजाप्तपदुतात्य इस्पुत-- तस्मे तवेति । एनं दधिग्ररम्‌ । अत्र काम्बान्गुणविरेषांसरीनिधत्त-- आज्यग्रहं गह्णीयादिति । सशेऽथः | अन पीपा चतुथाध्यायस्य चतुथप्‌दि चिनतितम्‌-- निव्ये(व्य निमिकतङ्कति बा नित्यतेव दधिग्रह । देवान्तरायाज्ज्येटचौय स्यादस्योमयदूपता ॥ निमित्तत तिनेाऽज् यदिगन्दररयो नहि। अतोऽस्य न निमित्तत्वं केवटा निन्यतोचिता ॥ ज्योपिष्टोमे श्रूपते-- यां वे कांविदृथ्ययुधजमानश्च रेवतामन्तरितस्तस्या आवृश्रपेते गत्पाजा त्यं दधिग्रह गृह्णाति शमयत्यवेनाम्‌ ” इति । सोऽयं दमि- ग्रहो नित्यो नेमि्तिकषेत्युमालसकः । कृत; । आकारद्यसद्ध(वात्‌ । देवतान्त - रयेण तहूवताक्षोमम्रपन्यस्य प्रह्ण समावानामिपानदृन्तरापो निमित्तं ग्रहो नैमित्तिक ईति प्रतिभाति | तथा ज्येष्ठत्वमाम्नामू--“ ज्येष्ठो वा एष ग्रहाणाम्‌ » इति । ज्येष्ठत्वं नाम प्ररस्तलं, वच्च नित्यत्वे सत्युपपद्यते । नैमि- तिकस्य पाक्षिकत्वादपशस्ततम्‌ । तस्माद्धेतुदुयवलादूमयात्मक इति चेन्मैवम्‌ । देवनान्तरायस्यानिमित्तत्वात्‌ । निमित्तत्वे यदिशब्द्‌ उपवध्येत, सप्तमी वा श्रयेत, यच्छब्दो वाऽन्तरायक्ररष्वर्ययजमानयोः सामानाभिकरण्वन प्रयुज्येत । ८ यदि रथतरक्तापा सोमः स्मदेन्द्रवायव।ग्रान्गह्णीयाद्धने जघ्लेतियो वे दव- त्सरमृख्यममत्वाऽभ्चं चिनुते › इत्यादिषु सपतिपन्वनिमितेषु तृहुरानात्‌ । तसा- त्केवटनित्यत्यमेव दयिग्रहस्योचितम्‌ । देवतःक्षोभतत्समाधानोषन्थासों विधेवद्‌- धिग्रहस्तुतयेऽथ इति भ्रीरमत्सायणाचार्यविरुचिते माधर्वीये वङथपकाशे रष्णयजुवदीय- तेततिरीयसंहितामाष्य तृतीयकाण्डे प्रञ्जमपपाठके नवमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥ [ 0 1) =-= -~------ -~~------ ----~--- थक = ~~~ +~ -- ~-~~--*------ ~ ~~---~- क ---- --~-~ ~ --~-~~--------~-----~---------- ~-----------~-~- 9 १ ख. अथ २ कर ख. ज, ङ. च. दुवतान्त । २ क. सख. घ. इ. च इयत्स्याद्‌ । च. यन्च स्या | :८६० धीमत्सायणाचायंविरयचितमाप्यस्‌मेता- [२तृतीयकणण्डे~ ( गवामयनेऽतिग्रह्य पाणग्रहभिघानम्‌ ) ( अथ ततीया्टके पञ्चमप्रपाठके दशमोऽनुवाकः )। त्वं कत॒माप वजन्त विश्व द्ूयदत ज्रम वन्त्यूमांः । स्वादोः रवादीयः स्वादुनां सजा समतऊष मधु मधुनाऽमि योधि । उपया- मगरहीतोऽसि प्रजापतये त्वा जुष्टं गणाम्येषते योनिः प्रजाप॑तये त्वा । प्राणय्रहान्गदृणास्येना- वद्वा अस्ति यादेत हाः स्तोमारछन्दा<सि पृष्ठानि दिर यावदेवास्ति तत्‌ (१ ) अव॑ रुन्धे ज्येष्ठा वा एतान्बौद्यणाः पुरा विदामं- कन्तस्मात्तेषा सवा दिरोऽमिनिता अभूव न्यस्येते गद्यन्ते ज्ये्यभेव गच्छत्याभे दिं जयति पश्च गह्यन्ते पथ दिशः सर्वास्वेव ` दिक्ख॑ध्नवन्ति नवनव गद्यन्ते नव वे पुरुषे प्राणाः प्राणानेव यजमानेषु दधति प्रायणीय चोद्‌यनीयें च गरद्यन्ते प्राणा वे प्राणय्हा ( २ ) प्राणरव प्रयन्ति प्राणेर्यन्ति दरामेऽ- हन्गृद्यन्ते प्राणा वे प्राणग्रहाः प्राणिभ्यः खलु वा एतत्परजा य॑न्ति यद्रमदेव्ये यानेरुच्य्वते दङमेऽदैन्वामदे्यं योनेरच्यवते यदद॑शेमऽह॑नगृ- हन्ते प्राणेभ्य एव तस्रजा न य॑न्ति (३) ॥ ( तत्पाणग्रहाः सप्रतिश्शच्च ) | इति रृष्णयनुेदीयतोत्तरीयसंहितायां त॒तीयाष्टके पथमगप्रपाठकं दममाऽनुवाकः ॥ १९ ॥ [9 मपा ०५अन्‌ ०१०] ष्णय जवैदीयतेत्तिरीयसं हिता । १६६१ ( गवामयनेऽतिग्राह्यप्राणग्रहाभेधानम्‌ ) ( अथ तृतीयकाण्डे प्ञ्चममपाठफे दरम।ऽनुव[कः )। - अनुवके त॒ नवम दृधग्रहुविधिः श्र॒वः। अथ दृश्मभ्नुयाके गवामयनेऽपिग्राह्ाः प्राभग्रहाश्च। च्यन्ते । कत्पः--*“ अ्ि्राद्वायतने चलत्वानतिमाद्वपाताभे प्रतिादशं नि(हतानि भवन्ति मध्ये पञ्चमम) इत्युपक्रम्य पञ्चस पानेषु तत्तनमन्नैग्रहमास्तदिने अभिषा- येदमुक्तम्‌-“ताननयस्मिनाच अनय सवानध्यम्‌ गृहणाति ति केतुमपि वृञ्जन्ति विश्च इति ९।१। १८दस्व- त्वे कतमपीति । इभ्तिप्राद्च त तथै कतुमपि वज्ञन्ति संवमपि कपमृ- तिजः समपया । प्रहृन्रम।ऽस्य कग विख इ।प | तदुच्यते--पद्यसा- त्कारणाद्दिचिधिवारं निष।र वेत्येव प्यसत्‌ पातेषु गृह्यपा एमे रसा विभ सऽ प्यमा रक्षका भवन्ति तरमाचयि कता; ताप युक्तम्‌ । अपस्वमपि स्वादोरपि रस्‌।पिरायेन स्व'दु यथा मवति तथा २।६१। ससृजन स्व;दतेन सुसर्ग कर्‌ । अप ऊषु अप।ञपि सष्ठ यथः नवि तवा मवु भवुनामभेवावे मधुनो भामं मधना मागान्दरमामयाति । प एय पतुरद उपयमन प्रायिवपातरेण गृहीतोऽसि पजापतये जटं भयनितरनेम्य आनीतं त्वां मघभवाने गृह्णामि । सोऽयं हुणमनः । एष खर स्स्पे य। (नस्तव स्थानम्‌ । अतेः प्रजपल्र्थं तमत्र सादृय।म । अनेन्‌ मन्तरेण मेवामयनस्य सत्सरसवस्यापान्त्पेऽहि महबता- छ्येऽतिमराद्यं गर्ह १ । | अथ चतुथकाण्डरमाम्ननेरतनं पूर मव इन्यादिनिम॑नेः प्भ्निप्रहुवत्पम- न्मानह्ान्यरह्‌ नििधत्त-- प्राणम्रहाग्गह्णाताति । यथा यदश्नम५। गृहन इत्यत्र वायुरसि प्राणौ नाभित्यादिमिमन्वेः सो मोन्मनपिरेषा एव ब्रह दव्यक्रमवमवप्य्यं परो भव्‌ हत्यादिमिः पाममन्तःः समिन्मानविषेषाः प्राग्रह। इत्यच्मन्ते । तान्गृह्धीया- त्सोमोन्मानं क५।दित्प५ः । एत्र ग्रह। २पि यवत्‌ । एतावदेवात्रपि क्षितस्ति ॥ स्तोभाल्लिवतश्वःश(३५ः । छन्दांसि गायन्याद्‌ानि । पृष्ठानि माध्यं दिनपवमाना- मन्तरमावीनि स्वात्राणि । दिशः प्राच्याः । इयतां यावेदेवापेक्षितमस्ति तत्स्पमेते्रहैरवरन्पे । प्रकारान्तरेण प्रणय्रहानससति-- ज्येष्ठा वा एतानिति । यस्म।देतन्परह्‌न्गृह्न्तौ ब्राह्मण पष्ठ दिशां जेत दश्वामुवस्तस्मद्यर्येे गृद्न्ते स इतरम्या ज, हं पा शस्तमेव्‌ प्राप्नोति नाना. भ क १६६२ भ्रीमत्साधणचार्थविरथितमाभ्यसमेता- (दतृतायकाण्ड- ( गवामयने ऽतिग्राह्यप्राणग्रहाभिधानम्‌ ) दिक्षववस्थिताशच पुषा स्तस्य मन्ति । प्रणर््हषयौपाणां सख्यां विधत्ते-- पञ्च गरद्यन्त इति । अं पुरी मव इत्यादिमिर्मसरैः परथमः पयायः । अर्यं दक्षिणा विश्वकर्मेत्यादिभिर््ितीयः । अयं पश्चादि्न्यचा-इत्य दिभिस्तृतीयः । इदमु ्रात्सुवरित्थादिभिश्चतुथेः । ईयमुषरि मतिरित्यादिभिः पञ्चमः । प्राच्याद्य ऊर्धवौन्ताः पश्च दिशः । तासु दिश्रु सर्वास्विनेन पञ्चेविधम्रहणेन समृद्धि परप्नु- वन्ति । एकैफस्िन्पयाये सो्मादादख्यां विधत्त-- नवनव गृह्यन्त इति । शिरोवस्थितेष सपसु च्छिद्रध्ववावस्थितेवीश्च द्रथोश्छिद्रयोः संचरस्तः प्राणा नवसख्याकः; । नवां दयरहणन तान्यजमानेषु स्थापयति( नित ) । अस्य ग्रहणस्य कारं विवत्ते-- प्रायणीय इति । सबत्सरसनस्य प्रथममहः प्रायणीय, चरममहरुदयनीय, तयोरुभयोगृह्णीय।तू । वथा संति तेषां ग्रहणं प्राणहपत्वा्मणिरेव संवत्सरम्‌- पक्रम्य प्राणैरेव संम।पितवन्तो भवन्ति | काटान्व॑रं विधत्ते-- ददमेऽहक्निति । सवत्सरसमस्य द्वार साहमिरपित्वाच्चदीयान्यहान्पतर प्रयो कव्यानि । तेषु यदुशमपहृस्तारमन्प्राणम्रह्ान्गृह्णी यात्‌ । उामदेत्य। ख्यस्य साम्नः कय नश्चित्र आ मृव्‌(लषा योनिः। दंरमेश्टनित्‌ तां योनिं परित्यज्यान्प- स्थामृचि तत्साम गीयते । तथा सति वापदेन्यं स्वयो नेश्च्यवत इति यत्‌, एते- नापरप्रेन परजाः प्राभेभ्यो यन्त्यपचच्छल्ति । त्र प्राणग्रहाणां पाणरूपताद्‌- दमेऽहनि तेषां यरहणेन प्रजाः पराणेम्यो न(पगच्छन्व । अत्र िनियोगसम्रहः-- ५८ त्वे गवामयने पानेञतिप्राचचग्रहणं भवेत्‌ । अथ॑ पुरौ भवः प्राणग्रहाणां पश्च मन्त्रकाः ॥ सोमांश्वो नव नव याह्या प्यायपश्चके । कृया नश्चित एतस्या योनेभ् तु साम तत्‌। अधि नर इति ह्यत्र भीयते दरामेऽहनि » ॥ इति हृति श्रीमत्सायणाचार्थविरविते माधवीये वेद्‌र्थभकारो रृष्णय॑जर्वेदीय- तेत्तिरीयसंहिताभाध्ये तृतीयकाण्डे पञ्चमप्रपाठके इशमोऽनुवाकः ॥ १०.॥ क्षा न," = र ८ ~ न पिरि वायका "षं 9 7 स्थ ~ ग 7 ८ १ख.घ.च, रर॑चवि।२क. ग्रहं । ५५ ० भ॑भब ०११) शष्यावजुवकगमकिरीयक्षहित । , { बद्धक दन्तरषनिष्नङ्‌ ) { अथ नर्त वाषहकं वृञ्चमश्रप्क दुक दशो श्वकः ) । प्र देवं दृष्या ज्चिभ्रा सरंषा ज्तवद्समपू। हव्या मो वक्षद्मनुष्र्ध । अयश्म्यप्र ठेव हतां य्ञाय मयते । रथो न योरभीवतो प्रणी बाजचेतति त्मना । अयमभिदेरुष्यत्यधर ता- दिव जन्मनः । सहृताशित्सहीं यान्देवौ जीवा- तवे छतः । इड यास्त्वा पदे बयं नाभ। प्राधै- भ्या अधिं । जत॑वेदो नि धींमह्यन्ने हव्याय वोढवे ( 9 ) । अभ्रे वि्वैभिः स्वनीक देवे रूणविन्तं प्रथमः रेद्‌ योनिम्‌ । कलापिन घ॒त्रन्त< सवित्रे यज्ञं नप्र यजंपरातायस्मघ्र । सीदं होतः स्ष उ लोके चिकितान्त्षादयां य॒ज्ञ छर्तस्य योनां । देवावीदेवान्हविषां यज।स्य्रभं बहयजमने वयां धाः निहतां होतृषदने विदानस्तषो शद्वार असदत्सुद्‌- लषः । अदन्थन्नतप्रमतिवासिष्ठः सदस्रभरः राचिभिद्ी आभरः । त्वं दूतस्त्वम (२) उ नः परस्पास्तं वस्य आ वषभ प्रणेता । अन तोकस्य नस्तनं तन॒नामगप्रयुच्छन्दीयद्ाधे गोषाः । आभे त्वा देव स्वितरीज्ञानं बा्था- पाप्म । सद्वा ऽवग्महककीमहे । मरही चयौ; प्रयि षीष्वंन इभं कं मिनिरताम । भिप्ृरक्षीनो मरीमामेः । त्वाम॑मे -पैष्कराद्ष्यथंवां निर॑म- १४९ १६३४ शीमत्सायणाचाय॑विरचितमभाध्यसमेती- (तृवीयकण्डे- ( पाञ्चकहौनोपयोगिमन्तराभिघानम्‌ ) न्थत । मूर्ध्नां विर्वस्य बाघपः। तम्र ( ६३) त्वा द्ध्यङ्दुगिः पुत्र ईधे अथवेणः। वच्रहणं पुरंदरम्‌ । तमं त्वा पाथ्यो वृषा समीधे दस्यु- हन्त॑ममर । धनंजयः रणेरणे । उत ब्रवन्तु ज- न्तव उद्भि्ु्रहाऽजनि । धनंजयो रणेरणे । आ यर हस्ते न सादिन रिष्धौ जातं न बि- भर॑ति । षिक्ञामभिः स्वध्वरम्‌ । प्र देवं देववीं तये भर॑ता वसुवित्तमम्‌ । आ स्वे योनौ नि षीदतु । आ (४) जातं जातर्वेदूसि प्रिय शिङीतातियिपर्‌ । स्योम आ गृहपंतिप्र । अभिनाऽभिः समिध्यते कविगहपतियुंवां ¦ हव्यवाइजह्वा स्यः । त्व € ह्यभे अभिना विभो विप्र॑ण सन्त्सता । सखा सख्य समिध्यसे । ते मजयन्त सक्तुं पुरोयावानमाजिषु । स्वेषु क्षयेषु वाजिनम । यज्ञेन यज्ञम॑यजम्त देवा- स्तानि र्माणि प्रथमान्यासन्‌ । ते ह नाकं महिमानं: सचन्ते यन्न पूरवे साध्याः सन्ति देवाः॥ (५)। ( वोढवे दूवस्तं तमु सीदत्वा यत्र चत्वरि च ) | इति रृष्णयनजुरवेदी यतेत्तिरीयसौहतायां तृतीयाष्टके पश्चमप्रपाठक एक दशोऽनुवाकंः ११ ॥ | ४१ ०५अबन्‌ ०११] ष्णयजुवेदीयतेत्तिरीयसंहिता । १६६५ ( पाञश्ुकहोत्रोपयोणिमन्नाभिधानप्‌ ) एर्णपिऽनिन देवेन ये देवाः सूथः स तर वषट्कारः स संदिर उष्या- पगरहीतोऽसि यावै ते क्तु प्र देवमेक।दिश ॥ ११॥ पूर्णा संहनारस्तवपि वापीः प्रणरेव पटूतरिश्वत्‌ ॥ ३६ ॥ हरिः ॐ । इति ृष्णयज्ेदीयते्तिरीयसेहितायां तृती याष्टके पञ्चमः प्रपाठकः ॥ ५॥ हति हृम्णयजुवदीयतैत्तिरीयसंहितायां त॒तीयाष्टकः ॥ ३ ॥ ( अथ तृतीयकाण्डे प््चमपपठक एकादशोऽनुवाकः ) । अतिग्राह्प्राणनामग्रहा इकम ईरिताः । अथेकादद पादकहौषोपयोगिमन्व्रा उच्यन्ते । तत्र ब्राह्मणग्न्ये पतीय- कण्डे षष्टपरपाठकेऽ्जन्ति त्वामध्वरे देवयन्त इत्यत्र पा्कटीत्मन्व्र; प्राये णोक्ताः । अवरिष्टस्तु मन्ता हहामिधीयन्ते । तत्रष्टमिभनैरुतसेट पर प्रणमेत्‌ । तेषु प्रथममन्नमाह- प्र देवं देष्येति । हे काविग्यजमाना जातवेदसमृनस्य जगतो वेदितारं देवं देव्या प्रकाशरूपया विवेकयुक्तया धिषा प्करमेण भरत पोषयत । सोऽपि गाववेदा आनुषगनुषक्त आद्रयुक्तो नोऽस्माकं ह्या वक्षद्धवीषि वहतु । अथ द्विवीयमन््रमाह-- अयमु ष्य प्रेति। अयमेव स्यः सोऽथेयंज्ञार्थमत्तरवेदं परति प्रकर्मण नीयते! कीदटशोऽभ्ः देवानासन इच्छतीति देवयुः । होता होमस्य निष्पादकः । रथो न योः, रथ इव यवधिता परथक्ता । यथा रथः स्वस्मिनाहृढं पुरुषं मफिषठभ्पः पथकृषत्य भ्रमि नयति तथाऽथमभ्निः स्वसिन्हुतं हविरितरम्पो हविभ्पः प्रथ- कृत्य देवेषु नयति । अभीवृतो यजमनिरामिमुख्येन सीरपः । षृणी- वान्र्रिमियुकतः । तादृशे ऽप्चिमना चेतति स्वयमेव यजपानभक्ति जानाति । तृ्ीयमन्वरपदत्तु-- अयमभिरिति । अयं प्रणीयमानोऽपनिजन्भनो जन्पमत्रिणोरुष्यति प्रबद्धो भदितुभिच्छति । अमृतादि । यथा पीतेनामृवेन मरणरहितः पते हृत्‌ । „९६६ श्रीपपाकभारारयकिरितकभ्यसकेता- (शपनीस्काण्डे~ ( पा्कशेवोपयोगिमन्तामिधानर्‌ ) किचयं देवो जीकातवे मीकमौषधाय सहतश्चित्सहीयान्छतो वरक्तोऽष्यति- प्रबलः छतः । यदाऽयमभ्चः परवखो मदि कदु स्व्यषपि विनाशरहवं जीकति, यजमानमपि यज्ञनिप्पाद्नन जीवयत्यथंः । वतुथमन्नपाउस्तु-- „.. इडायास्त्वेति । हे जातवेदोऽत्ने हव्याय वोढवे हवींषि वोह तवा वयं(नि धमिहि नितरां स्थापयामः । कृतेति वदुंष्येत--परथिव्या अध्युप्रि नामा नाभिसदक आहषनीय।यतंने । तस्य ऽऽवतनमिडापदसदेरं, यथा गह्पाया इडायाः पदं घृतयुक्तं तथेदं पुीहुतियुकके, तीशे स्थाने स्थापयामः । प्चममन्व१उस्तु-~ अपे विश्वभिरिति । विश्वभिष्वैः स्वनीक सर्वेऽपि देवा अस्य सेनारूष- स्ता हेऽ प्रथमो देवानां भ्ये मुखू्यस्त्वं याने सद्‌ स्थानं प्राप्नुहि । कीदृ योनिम्‌ । ऊणविन्तं, यथा कम्बलास्तरणोपेतो देको मृदुस्तथाऽयं सेव्य- स्ता, कृटामिनं, यथा पक्षिणां नीडः सम्धङ्र्निरित एवमथमपि वादशं, घृतवन्तं घताहुत्याधारमूतम्‌ । यद्रा ऽऽहवनीयाख्यं कृठायापेतं घुताहुवियुक्ते यज्ञ सविते ऽनुष्टाक्र प्जमानाय साधु नय सम्पक्हमाप्निं गमय । पष्टमन्माह-- सीद होतरिति । हे होतर्होमनिष्पादुक चिकित्वानभिज्ञस्तवं स्वकीयस्थान उत्तरवेदि सीदोपरविश । यक्घं चेप सुरतस्य यानो पुण्यकर्मणा पाग्यस्थाने सादय. स्थापय | देवान्वेति कमयत इवि देवार्वाद्वप्रिय इव्यर्थः । तादृरस्तं देवान्हविषा यजासि पूजयसि । हेर यजमाने बृहृदयो धा द्षिमायुः स्थापय । सप्रममन्तमाह-- नि होतेति । होतभदने होभनिष्पाद्कस्य योग्यस्थान उत्तरवेदिह्पेऽवमभि- नितरामसदत्तम्यमृपाष्टवान्‌ । कीटशोऽभिः । होता देवानामाह्यता। विदानः स्थानाभिज्ञः । वषो दीपिमान्‌ । दौरिवान्द्वेम्ो हविषो दाता । सदक्षोऽत्यन्त- क दालः। अदृग्धवतप्रमतिरयहिसते कमणि प्रकृष्ट मतियस्य स तथाविधः। वसि- ह ऽति शयन वास्यिता । सहक्लसख्थाकानि इषा भरति पोषयतीति सहस्ंभरः वाचिः चाद्धा होमयोग्या जिह्वा ज्वाला पस्यासो दाबिजिहः। अष्टममन्वमाह- तवं दूतस्त्वमिति । हेऽ्मे त्वं देवानां दृतोऽि । अश्वानां वृत आरी- दिति श्रत्यन्तरात्‌ । त्वमु नः परस्मस्त्वमेकास्माकमति ययेन पाष्ठकः 1 तं वस्य- ~+ [यणी भमि १९. ध, ©. च, नभौ । पप ० ५अरमु९ ११] दना यजुर्वेदाय निरी वसंत । 9६६५ ` ( पञ्चकहौकरेणयोगिषस्त्राभिषानष् ) रत्वभफासिमिन्कर्मणि निषवसयोग्यः । हे वषम देवज्रे्ठ, आ ब्रणेता स्वमेवाऽभत्य यागद्य प्रवेकः, तो ( नस्तौ )कस्यास्मदषस्यर्य वन्नं वने सरीराणां विस्ता- रेऽपयच्छनमादृभकुरवन्दधत्तमोनिारणेन द्िणन्‌ । अथवा देवेभ्यो हबिददानो गोपाः पाठकः सन्बोधि बुध्यस्ापरभत्तौ भवेरर्थः । गते्टो मन्व्रा उततर परत्यभिप्र॑णयनकाठे होक पठनीयाः अथा्चिमन्थने पश्च मन्यः पठनीयः । वत्र ब्रथम्‌ पन्तरमह-- अभि त्वेति । हे सक्विदव पेरक परमेश्वर वयय निकारथीषानां वित्रा नामीशानिं विनिवारणे समर्थं त्वाममि पाप्तुेडि रोषः । सद्यऽवन्तवेद्‌ा हं रक्षक भागं मजनीममध्न महं त्तपस्तद्ासाप्नुमः + अथ दितीवो मनः-- महो योरिति । पती शोः फएथिकी वेत्येके उभे नेञ्स्यदीपमिपं यज्ञ मिमिक्षतःमाज्यहोमादिमि्रुवक्रेः सेकुमिच्छां कृरूताम्‌ 1. भरीमभिभरणेरनाऽसा- निपृतां प्रताम्‌ । अथ त॒तीम-- त्वापञ्च इति । ह्मे ऽथर्वख् कषिः पध्कराकि पद्मष्वस्णोषरि त्वां निर- मन्थत निःगेपेण मथितवान्‌ । अत स्व पश्वमकृण्डे ब्राह्ममनम्नितम्‌-““ प्क ~ रपण दयेनमुपलिवमविन्देत्‌ ” इति । कीदशादुष्करात्‌ । मृध्नं उत्तम्गवत्र- गास्तात्‌ ।.व्रिश्स्म वाघतः सुप्रस्य जगतो वाहकात्‌ । इदं हि पुष्करषर्भ॑माभ्- मन्थन्क्षनिष्याद्नादि्रास सवं जगजिर्वहति । अथ चतुथैः-- तपु स्वेति । हेऽपेऽ्थवगः पुत्रो दध्यङ्नामक शषिस्तम वेषे तमु तां पज खितवान्‌ । कीदशं तवा, वतरहणं वेरिविनाशर्म प्रदरं रुद्रहूपेणा सुरसंषन्धिनां चयाणां पुराणां विद्रारपितारम्‌ । अथ प्चमः-- तयु त्वा पाथ्य इतिं । हेऽ पाथ्यनामकः कश्चिहटविस्तमु ता समीपे तमेवे तवां सम्धकमज्वदटितवान्‌ । कीदशः पराथ्यः । वृषा श्रेष्ठः । कीदशं त्वा, दस्युहन्तमं तस्कराणामति शयेन हन्तारम्‌ । रणेरणे धनंजयं तेषु तेषु सग्रभिषु धनस्य जेतारम्‌ । अथ वद्ठो जत कष्टं होता पेत्‌ । तत्रेयं पथमा- उत जुवनििविवि । उत जन्तवः सर्वेश पाणिनः परस्परमेव त्वन्तु । किमिति, अभ्रिरूदजनीति । कादोऽच्नि; 1. कृ्ह्म शत्रुवत्ती, रणेरणे धनं- जपश्च 1. अथ द्वितीष-- न १.५, ङ. श्व, (किविह। १६६८५ धीमासायणाचार्थविरवितमाष्यसमेवा= [दपुतीपकणै-- ( पाश्ुकहोत्नोपयोगिमन्नामिभागम्‌ ) आ यश हस्त इति । खादिनं हविषां मक्षम्‌ । पमपि हस्ते न पाथाविषं कर्िमिथित्गत्र आविभ्रति ज निधामादतविजो धारयन्ति । कमिव । जं रिषं न सद्यः समृतं शिद्रामिव । कीदरामर्धचि, विशां स्वध्वरं परजानां चम्पग- हिंसकम्‌ । तमभि प्रतः पश्याम हति शेषः । अस्यापरेः पू्वाभिना सहं मेखने पर देवमित्यायाः षडुवो हेवा १त्‌ । तत्र प्रथमपाह-- प्र देवं देवेति । देववीतये देवानां हविःस्वाद्नाय देवं दीपिमन्तम्िं भरव हे ऋविजः पक्षेण पोषयत । कीदशं देवं, व सुवित्तममति शयेन हविर्टक्षणष- नाभिज्ञम्‌ । स ष देव आगत्य से योनौ पृवाभिरूपे स्वकीये स्थानि निषीदतु नितरामुप समी, प्रविष्टो भवतु । दिवीयामाह-- आ जातमिति । हे विज इदानीं जातं पियमतिथिपमेनमधे परव भेव स्थिते जातवेदसि शिशीत शयानं कुरुत । कीदृशे जातबेदसि । स्योने रुखह्मे । कीटशं जातम्‌ , आ गृहपतिं स्वता गृहस्य प्राटकम्‌ । तुतीयामाह- अभिनाऽभिरिति । परवैसिद्धेनाभिना सहेदार्नीमार्नतोऽभः समिध्यते सम्य - क्पज्वाल्यते । कीटशोऽभेः । कविर्विद्रान्‌ । गृहपतिगृहश्य पारयिषा । युषा नित्यतरुणः । ह्यं वहतीपि हव्यवाट्‌ । जुहूरेवाऽऽस्यं मृखं यस्यासो ज॒हवास्पः । चतुर्थीमाह-- | । त्व ह्यभ्ने अग्निनेति । हे नूतन।ग्ने त्वं पू्वंगापिना सह सम्यक्षज्वा- स्यसे । कीटशस्तवम्‌ । विपो ब्राह्षणजात्यमिमानी सन्विनाराराहित्येन सर्व॑ दाऽवस्थितः। सखा सखिवदितरास्मिननो पीतियुक्तः । कीट शेनाभ्रिना । विषेण सता सख्या च । १अमीमाह-- तं मर्जयन्तेति। हे कतिविजस्तमिमे मथितमध्चि मजंयन्त शोधयत । कीश, ४.4 ® सुक्रतुं सुष्टु कतुनिष्पादकम्‌ । आजिष सेभ्रमिषु परोयावानं परतो गन्तारम्‌ । स्वषु क्षयेषु यजमानसंबन्धिषु स्वकीयगृहेषु वाजिनमन्रपादकम्‌ । पष्टीमाह- यक्षेन यज्ञामिति । देवा देवत्व पेप्सवो यजमाना यज्ञन यज्ञसाधनेन नृत- ` नेनाभिना सह यज्ञे यज्ञसाधनं पुरतनमागिमजयन्त पूजिषवन्तः । वानि मिलि- तानि अश्चिद्रयसाध्यानि[धर्माणि] कर्माणि सुरूतानि प्रथमान्पासन्पुखूपान्पम- वन्‌ । ते [ह] ` हिमानस्ते खद महान्तो यजमाना नाकं सचन्ते स्वर्ग समष- यन्ति । यत स्वे पूं यजमानाः साध्याः साभ्यफोपेता देवाः सन्वि पे( दे )- व मतवा वतन्ते; व नाकं सेव(सच)न्व इति पूरवजान्ययः । पपा ०५अबु०११)} देभ्णयजुवैदीयतैतिरीयसंहिता । १६६९ ( पाङकहोनरोपयोगिमन्नामिषानम्‌ ) अतर विनिषोगसे्रहः- अथ पाठाकृहोत्र्य शेष ओत्तरेदिके । अग्निप्रणयने दष्टो प्र दैवापिति मन्वकाः ॥ अथाग्निमन्थने पञ्च जाते वहूनावुत द्यम्‌ । प देऽन्योर्मेठने ष्‌ स्यर्मन्वा अत्रैकरंशतिः ॥ हति श्रीपत्सापणाचायविरविते माधर्वीये वेवार्थपरकरि रुष्णयजरवदीयतीतर- यरसहितामाष्ये तृतीयकाण्डे पश्चमपरपाठक एक श।ऽनुवाकः ॥ ११ ॥ वेदार्थस्य प्रकाशेन तमो हाद निवारयन्‌ । पुमर्थाश्वतुरो देयादिद्यापीथमहेषरः ॥ इति श्रीमद्यातीथमहेश्वरापरावत।रस्य भ्रीमद्राजाभिराजपरेश्वरस्य भीवीरवुकभहाराजस्याऽञज्ञापरिपाखकेन मधिवाचर्येण विर- चिते वेदारथप्रकारो रष्णयजंवैदीयतेत्तिरीयसीह भाप्ये तृतीयकाण्डे पचमः प्रपाठङृः ॥ ५ ॥ इति भरीपद्धियतीयमहेश्वरापरावतारस्य श्रीमद्राजाधिराज- परमेश्वरत्य श्रीवीरवृकमहाराजस्याऽऽज्ञापरिपाल- फेन माधवाचार्येण विरचिते बेदाथप्रकाश ृष्णयजुर्वदीयतेत्तिरी यसंहिताभाष्ये तृतयिः काण्डः समाप्तः ॥६॥ जप्यानि ~~ पृखकरमेणं तृतीषा्टके---प० ५। अ ० ५५। भाध्यक्रेमेण तैतीयकण्डे--प्र० ५। अ० ५५ । पूखकमेणाऽऽदि्तः सेम्ट्धड्कमः--का० ३। १० १९।अ०२७६। भाण्यकरमेणाऽऽविदढः समक्ष्य सकाः का० ३ । प्र १९। अ» २७१। न ------~------~------~-~-----------~ ------~~न-~- ~न --न----- ० -- क > ------- ---~------ क ₹ क = क समाप्तोऽयं श्रीमत्सायणाचा्येविरचितभाष्यस- हितरृष्णयजुरवेदीयतेततिरीयसंहिता- यास्तृतीयः काण्डः ॥ ६॥ ---- --- क ~^ ~~ ~ क ~ ~+ ० अथं सभाष्यरृष्णयजवदीयतेतिरयसहितार्था चतुर्थं काण्डम्‌ । ( तज प्रथमप्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः ) । यस्थ निःश्वसितं वेदा यो वेदेम्योऽखिखे जगत्‌ निभमे तमह वन्दे विद्याती्थंमहेशरम्‌ ॥ तृतीयकाण्डे सोमस्य दोषः परयिण वर्णितः। चतुर्थं त्वधिवित्यङ्घमन्वाणां पाठ ईभते ॥ अवान्तःविशेषास्तु विनियेगे प्रदर्शित।;। चतुथंकाण्डमग्न्याख्यं स्तमिः पाढकैवतम्‌ ॥ उसासेभरणे मन्त्राः प्रथमे पाढके श्रता; । एक।द्‌ रानुवाकाः स्य॒स्तदंथ।ः स्यः क्रमादमी ॥ अमभ्न्ादानं मृद क्रान्तः खननं हरणं तथा । उखानि्माणसंस्कारो सामिदेन्यस्तथाऽऽपियः ॥ अग्न्युत्पादो धारणं च याज्या इत्यनृवाकगाः ॥ इति । ( इति भाष्यकररोपोदरघातः) ; ( अथ कष्णयजुरवरदथतेत्तिरीयततेहितायां चतुर्थाऽटकः )। ( तच्च प्रथमप्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः ) । । हरिञॐ। युज्ञानः प्रथमं मनस्तच्वायं सविता धिय॑ः । अभिं ज्योतिर्निचाम्यं प्रथिभ्या अध्याऽ- भरत्‌ । युक्षसवाय मन॑सा दृवान्त्हुवर्यतो पिया दिर्षप्‌ । बृहज्ज्योतिः करिष्यतः सविता प्र वाति तान्‌ । युक्तेन मन॑सा वयं देवस्य सवितुः सवे । सुवर्गयाय राक्तये । युजते मनं --------~--~- -----~ -+-~~ ~~ 3 --------------० ० ~ - न व १ ख. च. 'रोषतु । २ स.च. गेषु द्रितः ¦ च । सख. च. द्ुर्थास्त्‌ क । घ. ड. ति। अराः । २०६ १६४२ ध५ामत्सायमाचायविराचलभाण्ण्समता- [४चतुथक।०७- ( अभ्व्यादानामिधानम ) उत यजते धिषे चिप्र विप्रस्य बृहता विप्‌ तः । षि हाजा दधे वयुनाविदेक इत्‌ (१) देवस्यं सवितुः पररिष्टुतिः। युजे वां बं र्व्ये नमोभिर्वि च्छोक। यन्ति प्यव स॒राः । दृाण्वान्ते विश्वे अम्रुतस्य पुत्रा आ ये धा्मानिं दिव्यान तस्थः । यस्य प्रयाणमन्वन्य इययुदेवा देवस्य मदहि- मानमर्चतः। यः पार्थिवानि विममे स एत॑शा रजासि देवः सविता मरित्न देव॑ सवितः प्र ध्रुव यज्ञं ्रसैव (२) यज्ञप॑ति ममाय दिव्यो ग॑न्पर्वंः 1 केतपूः केतं नः पना- तु वाचस्पतिवाच॑मय स्वदाति नः। इमं नं देव सवितर्य्ञं प्र सव देवायुवं सखिषिद्‌* सन्राजितं धननजितः< सुवर्जित॑म्‌ । कचा स्तो म~ सम॑धय गाय॒त्रेण रथतरप्‌ । बहद्र।य्व- तनि । देवस्थं त्वा सवितुः प्रसवैऽन्विनोंबाह- म्यों पूष्णो हस्ताभ्यां गायनेण छन्दसाऽऽ दैवेऽङ्गिरस्वदश्रिरसि नारि ( ६) अक्षि पर- थिव्याः सधस्थादक्निं पुरीष्यभङ्िरस्वदा म॑र र्टुमेन त्वा छन्द्साऽऽ द॑देऽङ्गिरस्वदर्िरापि नारिंरामि त्वया वय ई स्षस्थ आऽग्निर हंकेम नितं पुरीष्यं जा्मतेन त्वा छन्दसाऽऽ्ददेऽ- हेमस्वद्धस्त भाधायं सिता विभ्रदृभ्रिः हि- पर ०१अ१०१] ेष्णयनुर्वदयतेतिरीयसं हिता । १६४१ ( अभ्भयावृनामिधानम्र्‌ ) ` णययींम्‌ । तया भ्योतिरज॑खमिद््गिन साष्वी न आ भराऽऽनुषभेन त्वा छन्द्साऽऽ द॑देऽङ्गे- ` रस्वत्‌ (४)। , ( इयज प्रसुव नारिरानुषटुभेन ता छन्द॑सा बरीणिं च )। इति रृष्णयजववंदीयतीततेरीयसंहितायां चतु्था्टक प्रथमप्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः ॥ १ ॥ ( अथ चतुर्थकाण्डे प्रथमपपाढके प्रथमों भनुवाकः ) । ` तत्राभ्पादनप्रतिपादके प्रथमानुवाके प्रथमं तबद्धाममन्तरा उच्यन्ते | ` कृलः--“ ज॒हवामषटगृहीतं गृहीत्वा युज्ञानः प्रथमं मन॒ इति यज॒रष्टमाभि- करमिमिरेकामाहुप जहोति ” इति । तव प्रथमामृवमाह-- युञ्जान इति । रविता पेरकः परमेश्वरः प्रथमर्मभिचयनविषये मनो युञ्जानः समादधानो धिय इश काद्वेविषयाणी ज्ञानानि तत्वाय तनित्वा विस्तार्य सो. तिनिचाय्य चीन सकटानां कमेणां प्रकाशनसाधनमभूतं नित्य पृ- थिष्या अध्याभरद्मृमरूपयानीतवान । अनन्तरं तमभिमृखाठर्कणपृथित्यां स्थप- यितुपखानिर्माण।द्‌ वि होमं करोमीति मावः । अथ द्ितीयमाह-- युक्त्वाय मनमति । सविता तानिन्दियविगेषान्भकर्षण सूव।ति पेरयति। किं कृत्वा, देवान्कौटपरत्वेन चपडानिन्दियविरेषान्मनसा युक्त्वाय विषयेभ्यो नियम्य । कीटलानिन्दियविेषान्‌ , सुवर्थतः स्वर्गं गच्छतः स्वर्मपाप्त्यथमु- द्यतानित्यथः । वृहञ्ज्योतिः पठं चयमाना भिया दिव करिष्यतस्तसदिष्ट. काषवििक्यया परज्ञया द्योतमानं कर्तुमुद्यतान्‌ । अथ तुतीयापाह-- युक्तेन मनपेति । पस्मासुरवौ करीत्या सवितेन्जियाणि भेरयति तस्माद्र सोवितुदेवस्य पेरणे सति यु्क॑न विषधेम्यो निययितेन मन्ता सवर्गेयाम स्वग॑खोके गीयमूनस्या्नेः सपादृनाय शक्त्ये रक्ता भूयास्मेति देषः । अथ चतुर्थीगाह- युञछते भन इति । विप्रस्य ब्राह्मणस्य यजमानस्य सेबल्धिनी विपरा ` १ष.ठ. "कवि । ९. च. शरदहतवान्मुमेः । ३ स. च. न॒ । तदुनन्भ। ख. च. क्षणे पृ" । ५ ख. च्‌. ररा्तीति। ५६४९६ भामत्सायणाचायांवराचतमाष्यसमेर्ता- [४बतुयंकण्डे ~. | ( अभ्व्यादनामिधानम्र ) क्ित्विजो मनो युते पथम स्वकीयं मनो विषयेभ्यो निवत्यं समाहित कुबन्ति। उतापि च धिप इष्टक(दिविषयज्ञनानि युञ्जते संपादयन्ति । कौटशस्य विषस्य । बहतः परभूताश्निचयनोय्योगेनाभिवृद्धस्य विपश्चितो विदुषः प्रयोगाभि- ज्ञस्य । कीटॐ विप्राः । होत्रा होपज्ञीखाः। कमेण्याटस्यरहिता इत्यथः । एक हैक एव सविता विद्धे स्वमिदं निरपितवान्‌ | कीदशः सिता । वयुनावित्‌, क्रलिग्यजमानामिपायाज्ञः । कथमेकं एव सर्वमिदं रृतवानिति न विस्मेत- व्यम्‌ । यतः सवितुर्दवस्य परिष्टति्मही परितः सक्षु वेदेषु श्रुयमाणा स्तुतिमं- हती । अथ पञ्चमीमाह-- युजे वां जह्येति । यजमानः पी वेव्यतौ हे दंपती वां युवयोरर्थे पर्ष परातनपहधिभिरनृषटिते जज्ञ परिवैढमस्चिचयनाछ्यं कमं नमोमिनैमस्कारपर्वकैरि- टकोप्धानाद्िभिय॑ज सेपादयामि । तसमिन्संपादिति सति शोका पजमानक्य कीपैधो वियन्ति मृमो विविधं प्रसरति । तवर टृष्टन्तः--्पथ्या सूरा इक गविणिमार्गेऽन्तरिकषे सूयररमयो यथा प्रसरन्ति तद्वत्‌ । किच, अमृतस्य परजापतेः पत्राये देवा दिव्यानि धामान्पातस्थुः परा्तवन्तस्तेऽपि विश्वे सर्वे दाण्वन्ति | यजमानस्य कौरविमिति ठेषः। अथ षष्ठीमाह-- यस्य प्राणमिति । यरय सवितुः प्रभणे प्रवृ्तिमन्ये ` सर्वे देवा अनृय- युरिद्षश्यमनुमच्छन्त्येव । किं कुर्वन्तः । अस्य देवस्य महिमानमचंतोऽचंयन्तः । किंच, यः सरिता प्राथिवानि रजांसि विममे पृथिकीगतान्परमाणन्विरेषेण गणाधित्वा निश्वितवान्स सविता देवो महित्वना महस्तनेतशो प्याप्तवानेति सर्वत्र गच्छर्तीत्यतशः। अथ सपमामाह-- देव सवितरिति । हे सवितर्देव यज्ञं प्रसृव प्रकषण प्रेरय, य्नपतिं यज- भानं च प्रसव । किपथम्‌ । मगायत्तोमाग्याय । दन्यो दिवि स्वर्गे मवः कश्चदून्धर्वैः केतपुः केतं परकीयाितते वतमानं ज्ञानं पुनाति शोधयतीति केतप्‌ः । स च नोऽस्माकं केतं चित्तवर्तिज्ञाने पुनातु भ्रान्तिपरिहारेण शोषयवु । वाचस्पतिरद्यास्मिन्कमाणी नोऽस्मदीणां वाचं स्वदाति स्वद्यतु । इत्थमचः सपोाक्वाऽटमं यजराह-- इमं नो देवेति । हे सवितेव नोऽस्मदीयमिमं यज्ञं पसुव । कीरो, दे१- १ख.च. षयाणज्ञाः। २ख.घ. ङ, च. दवषषु। २फ९.ध. ठ. °रिददं। क, घ, इ. पथ्याः) ५4स.च. न्येद् | रपा ०१अन्‌०1] छ्णयनुरदी पतैनिरीयमंहित। । १६४५ ( अभ्भ्यद्‌नामिघानम्‌ } योपि मिभ्री भवतीति देवायुस्तं देवायुव, सखाभर स्वनिपादृकं यजमानं वेत्तीति सखिवित्तम्‌ । सत्राणि द्रददाहादीनि जयति वजी करोतीति सत्राजित्तम्‌ । तानि हि चीयमानर्मभनिपपेक्षने। घने जयति फकटह्फेण सेपादृथतीति धनजितम्‌। सुवः स्वर्ग जयति फलरूपेण सेपादयतीति स॒वर्जित्म्‌ | अभिचयनार्थानां चतथकाण्डगतानां मन्त्राणां पञमकाण्डे करमणेव ब्राह्ञ- णमाम्नतम्‌ । तत्ाऽष्दौ युञ्जान इत्यादिमिमनरहोमं विषतच्त- “ सावित्राणि जहीति प्रसृत्यं ” [ से० का० ५१० १अ० १] इति। सावता येषु मन्त्रेषु प्रतीयते तानि सावित्राणि, तेरहोमि सति यजमानं सविता कर्मणि प्रसोति । द्रव्यं विधत्ते-- ¢ चतुगृहीतेन जुहोति चतुष्पादः परावः परानेवाव रुन्धे ” [ सै का ५प्र० १अ० १ | इति) चतुःतख्यां पुनः प्ररीसति-- “ चतसो दिशो दिक्ष्वेव परतितिष्ठति?” [सं० का० ५प्र० १अ० १] इति । पनरपि प्रकारान्तरण प्रहेसति-- ८ छन्दा रसि देवेभ्योऽपाक्रामन वोऽभागानि हष्यं वक्ष्याम इति तेभ्य एत- स्वतुगृहीतमधारयन्पुरोनुवाक्ययि याज्याये देवताये वषट्काराय यच्चतर्गहीतं होति छन्द्‌।रस्येव तत्पीणाति तान्यस्य परीतानि देवेभ्यो हव्ये वहन्ति »' [ स०्का० ५प्र० १अ०१]इति। नानाविधच्छन्दोयुक्तपुरोनुवाक्याद्यमिषानिनो देवा हविमाग्भ्पो देवेभ्योभरक्ताः , सन्ताऽन्यत्रागच्छन्‌ | कि ब्रुवन्तो गता इति, तदुच्यते-ह रेवा भागरहितानि वयं छन्दांसि वो युष्पदीयानि हवींषि न वक्ष्यामो हमिर्वहनं न करिष्याम इति ब्रषन्तः। तदना देवा विचाय हापकाठे यच्चतुम्रहणं तच्छन्दसां पीतिकरं भवत्विति तेषां भागमकल्पयन्‌ । तत्र प्रथमग्रहणं पुरोनुवाक्याख्याया गायतरीदेवत।यास्तषटिकरं दितीयग्रहणं याज्याख्यायासिष्टन्देवतायास्तु्टिकःरं, ततीयग्रहणे देवताख्पाश्रा जगदीदेवतायास्तुष्टिकरं, चतुथग्रहणं वषट्काराख्याया अनष्ट्ब्देवतायास्ता्- करम्‌ । अतश्वतुगहीतेन हेम सति च्छन्दोदेवताः प्रीणयति । ताश्च प्रतिः व्यो हभ्थं वहन्ति । सुवकारेण तु शाखान्तरम(भित्याष्टगहीततवमुक्तम्‌ । अत्रेदं चिन्तनीयम्‌--क्रििकेकं भन्वमुचायै जुहथात्‌ , अहि शित्सवाणि --- १ ख, च, `तपित्यक्तः। १.४६ स्पतमायणाचुपविरिचितमाप्यम्‌मेता- (४ चवुथकण्ड- ( अभ्र्याद्रानापमिधानमर ) न््रण्यु (!) व्वार्यनि | तत्र हेथोपदियावुना पृक्षो कमेण दृकैयपि-- “य .पामयेत्‌ परापीभान्तस्यादित्यकैकं तस्य जहय(दाहुषीभिरेषैनमप गृह्णाति प।पीयान्भवति य कामयेत वसीषामस्यादिति सर्वाणि तस्यानदुत्य जहुषादाहू- रयेवेनभनि कपयति व्ीषान्भवत्यथो यज्ञस्यवेषाऽपिकरान्तिः ” [ सै० कान ५ प्र० १अ० १] इति। पारीयानतिगयेन पापो इरिद्‌ इत्यथः । एकैकं मन्वमुच्चार्थं होमे सति रंद्धषामावालरस्परमपरक्ताभिराहुतीभिरेनं यजमानमपगृह्णाति पनादपृतं करोति । ततो दरदि। भवति । वसीयान्वसुमत्तरः । सवण्य॒च्चायं हमि तु मन्वाम पर- रपरसद्टपदरेकथेवाऽदृत्या यजमानपाभेक्रमयति अभिव्या करोति । ततो धनिक भवनि । अपि च येयममिक्रमणहेनुरेकाऽ्टुतिरेषा यज्ञस्येवाधिचयनरूपे- र्येवामिकरान्तिः स्वाप्रीनो यज्ञो मवति । मन्व्रगनामष्टसंख्यां प्ररं सति-- “एति वा एष यज्ञमृखादृद्धया योऽ्ेदवताया एत्यष्टवेनानि सावित्राणि भवन्तयषटाक्षरा गायत्री गाषत्रोऽञ्चिस्तेनेव यज्ञमुखादृददया अभरदृषैतये नेति », | सं० का० ५ प० १अ०१] इति। घो यजमानोऽधेह्पाया दृवंताया एत्य+गच्छति एष यजमानो यज्ञोपक्रमा- दारभ्य यज्तफलटल्पाय। कद्धया एत्यपगच्छि । अधिं यज्तमुखभिति भ्रत्यन्त- रादेरपग१ एव यज्ञमृख(दृपगमः । कस्तदयभ्ः सकाञ्ञादुप्गमस्य परिहार इति, तदुच्यते---प्रारम्मे साविाणां मन्बाणामष्टये सत्यष्टक्षग गायत्री सपद्यत । अथिध्च गास्ः। उभयोमृ्जन्यत्वात्‌ । तनो गायवीमेप््तिरवाधिरसंपततिदिते यञ्नमृषाद्यिह्पादृनतः मन्पयद्धेरपि नावैति । १८ मरत [पत्‌ामक्नपाहात्‌ प्रञ्साव-- ““ अष्टौ सावित्राणि मेवन्त्याहुतिनवर्मी | सण कण ५ प्र १७०१] इति । विवुःस्तोमै दचा नवमख्याका अपौञतरष्टन्तर्वि सा ाहूतिगतया नवसेखूपया धिर्वत्ता१५५ यज्ञभृते वियातयति विषेण प्रसारतवान्भरति | अिदूभपरं विन्मनीयमृ-किमूप्रपान्पण्मन्ानच्वायमे नो देव सवितरिति यजः विवृनभय भज्ञमृखे वि यातयति » ------ - -----------------4 ५१. घ. ङ. -पस्त्राऽन्करा | गा पअनु०१; हष्णमनुरवदीयतनिरीयसदिता | ˆ ५५४० ( अभ्प्याद्रानाभिघानमर ) तपम रता पश्राहूय सावतरित्युयमाततेमां कृथीत्‌ । कि ततागुषं चीं स्ता तदजुरन्तिम्‌ कुथ।दिति । ततर ह१।१बक्ष। ऋ 4२१ “ यदि कमयत छदां यज्ञवशसनार्पधयाित्यचमन्नमां कषान. रव यशशवरासनापयति यद्‌ कामत मजमाव मज्चयसमननापतयातति पजर. कुयाद्यजमानेमव्‌ बरमशसनापवपि 9 [६० काच प्र अ०१) इ | यज्ञयशसं यज्ञफृदमपभय सयाजययम्‌ | छन्दाचन्धाय्‌। कपरतान्तमत्‌ यज्ञफर छदन गर्छ | पववद -छन्दूरह्तितत वञ्चक छनि मै भवति) कितु पजभानगाम्धव मरवा । तस्माचजुरेवान्वम्‌ कूरः | करलसः--“ कचा सत५६ नमथयल्यपरं चतुगुहीते वृता » 5 | जह. तीत्यनुवतति । पाटस्व-- | ऋचा स्ताममिति। ह्य सनानहेनुततामाधारमूतयच। लोन स्तिथर वृह सवत वा समवय समूर्धं कुरु | गायत्रेण साम्ना शह रथपर्‌ं स्‌ समधय मयतस वना भाग्‌। यस्म व्रहृत्ताम्नसतद्ायनवर्पनि, गायजरसा- मतताहेष बहस्साम सपयय । आमःमन्ते समवय पुस्पं वाप रपति #ष। स१- तमयत्याहे परमृद्य” (० क०*५ १०) अ०१) इमि] कृत्य :--" देवस्य त्वा सवितुः पसव इति वनुपसधरपादते वेणीं कल्माषां सृषिरामसुषिरां वमयतःद्णुपन्यतरतशक्षां वा १।३गमा्रपरलिमातरी प्याममज्ीमपरिमितां वा: इवि । पाटस्तू-- देवस्य तवेति । जत्रा नितं मृत्ननीया | खनन्तः कषति रपर हेऽ सवितुईवस्य भरणे सत्यधिनोः सवन्धिभ्यां मणिनन्दपयन्ताम्यां बाहभ्यां पष्णः सेबान्धम्पां साङ्खनटम्यां हृत्तःम्पां साधनमूनाम्पां सहमयमूतेन गायत्रेण च्छन्दसा युक्तः सस्तवामादृद स्वा करोमि | तत्र दटानतः--अङ्घिरसवदृङ्किरस फषयः पूव यथा स्वद्तवन्तस्तद्रत्‌। त चानरिरसि खननहत्‌ः त ष्ु(वरष१्‌(भस | तथा नारिराति न विद्यतेऽद्यस्पास्तवे संवे नारि: खननक्राठे पाषाणा. दिना वव नास्ति कृण्डीनवि इलथः । अद्धिरछबच्छब्देन प्रथमवजषः समाप वादृभिरसीत्यारिकं द्वितीये यजः । रातररहिते हेऽमरे प्रयिष्याः सधस्थादुत्स्‌- ७2 ^ ' ~< 4 ऋ, „, ~ । ध, < री ४ 4 ॥। 1 + 94. ~ 1.1. 4 न 17 1८८ ५.{पत्मायणाच्‌] व रच १ भव्मुम्‌ भता- [४११५१४७ .( अभ्व्यादानाभिधानम्‌ ) द्तपुरीष्यमभिमाभर । परीषरब्देन परसुहूपा दुष्का मूदुच्यते, तदृहंतीति पुरी- ष्योऽचिः । मृदमादागोखां रत्वा तस्यामञ्चिरवस्थाप्यते । अतो मृदगन्योरमेदोष- चारेण म॒द्‌] हरणमेवाग्न्याहूरणामिति विवक्षितत्वातुरीष्यमञ्चिमाहुरे्यु च्यते । अपं चो१च।रोऽभ्नचयनपरकरणे सवंतरानुवा?भ्येते | अत एव पञ्चमकाण्डान्ते चोद्यपरिहारौ माकष्यतः~-- “ तरलवाद्नि वदन्ति यन्मृद्‌ा चाद्धिश्वाभिश्वीषतऽ्थ कस्मदृभचिरुच्यत इति यच्छन्दामिश्वनील्यद्नयो वे छन्दासि तस्मादथिरुच्यते ” [से० का ५ प्रण ७ अ० ९) इ।त अतः पाँसुरूपमभिमाहूयु कष्टुमेन च्छन्दसा सहकारिणा युक्तस्वामाददे । अङ्किरख्वदिति दृष्टान्तः पूववत्‌ । मृदाहरणेऽभ्पादानि व दृष्टान्तत्वाय द्विरङ्गिर- स्वादत्यक्तम्‌ । अथ तृतीय यजुरुच्यते । हेऽ त्वे बभिभरणकृशला मृ्सं- १दनकृरखाअक्ते । नारिरसौपि पूववत्‌ । त्वा युक्ता वयं सधस्थे पएृथिन्या उत्द्धः आ समन्तादूर्भं पुरीष्यं खानेपुं शकेम राक्ता भवेम, अतो जागतेन च्छन्दसा सहक।रिणा युक्तस्वामाददे । अङ्गिरस्वा १ दृष्टन्तः पूथ॑वत्‌ । अथ चतुथं यजुर्च्यते । सपिता प्ररकः परभश्वरः पुरा हिरण्यय सुवणेनिरभिता- मप्र हस्ते स्थापयिता बिभ्रसोमितवान्‌ । अतस्तया हिरण्मयाम्न्था यक्ता त्वजखमित्सर्वदप ज्यानिः पकाशमानमा्े खात्वी, अश्भितवेनोपचारितां मृदं तानिता नोऽस्मदृथमाभराऽऽनय । आनुष्टमेन च्छन्दसा सहकारिणा युकते(ऽहं त्वामाद्द्‌ । अङ्गिरस्वदिति दृष्टन्तः पूववत्‌ । एतेम॑न्वेरभयादानं रिधते-- ५ चतु(भराभ्रेमा दपं चत्वारि छन्दासि छन्दोभिरेव , [सं०का० ५ प्र० १अ० १] इति। गायत्री तिषटन्जगत्यनुष्टावेति च्छन्दसां चतुष्टयम्‌ । मन्त्रेषु ॒तेषां सहकारि प्विनामिधानाच्छन्दोभिरेवाभररादानं छतवान्भवति । भन्ते प्रसवशब्दुस्याभिप्रायं॑ दरयति ८ देवस्य त्वा सवितुः - प्रसव इत्याह प्रसृत्य » [स० का० ५१०१ भ० १] इति। वंशनिपताया अग्ररन्तः सुषिरं विधते-- ककण न प ऋ ~ => ~~----- ~ - --"~~ ~ -------- ˆ~, ---------~~ ~~~ ~ १ ख. च, शश्चित्वा पर ।२ ख, ररण्यरयाज्न्या। ३य, च, य॑क्तस्वपर। ५१०१७नु०}] छष्णयनुर्वैदीयतेत्तिरीयसंहिता । १६५९ ( अभ्व्यादूनाभिधानम्‌ ) “ अिदरदम्यो निखायत स रेणौ प्राविशत्स एतामृतिभनु समचरद्यद्रेणोः स॒पिर९ सुषिराऽभ्रिमवति सथोनित्वाय ” [ स० कृ[० ५प० १अ० १] इति । परा कदाचित्केनापि निपितेनापरक्तोऽभिरदकेभ्भो निरमच्छनिरगेत्य देवानां ददनं धारापरेतुं वेण पारिरत्‌ । वेणोम॑ध्ये सुषिरं स्थानं यद्स्तयेषैव मूकस्य मूविखवदूतिस्तमितामूिं वेणुमध्यगतवच्छिदुरूपामनुक्रमेण सम्यगचरत्‌ । अतोश्ेः सुभिरेणप्रियत्वादृधिः सुषिरा कायां । तच्च सुिरत्वं सयोनित्वाय संपद्यते । निरः स्थानं तत्सहितत्वं सयो नित्वम्‌ । अथाग्रे; छष्णबिन्दुटान्छितत बिधत्ते-- | “ सं यत्रयत्रावस्तचक्छृष्णममवत्कल्मापी भवति रूपसमृद्धचे ” [ से का० ५ प्र० १ अ० १] इति। वेणमध्ये संचरनभिय॑सिन्यस्मिन्स्थाने ' वासमकरोत्तत्स्थान दाहेन रष्णमभवत्‌। अतेऽधिनिवासदतनायान्ैः कल्माषी रुष्णबिन्दुलान्छिवा कर्वैव्या । वथा सल्य्रिषूपस्य चिव्रत्वात्समृद्धद्यते । यजमानस्य च छूपसमृद्धिमेवति । अश्र रुमयोरनयोस्वक्षणिलं विवत्ते-- ¢ उभमयतःक्ष्ुभवतीतश्वामुतश्चाकंस्यावरुद्धये? [सं° का ५१० १अ० १] इति । क्ण तेनन इत्यस्मद्ातोरुवनः क्षणु शम्दस्तीक्षगत्वम।चष्ट । उभयोरममूच- योस्तीकष्ण।भिरमयतेशक्ष्णुस्तादटथी कायौ । तदेतदुभयतस्तीक्ष्णत्वामितश्वामृतश्च छोकद्वयेऽप्यकेस्यावरुदूष्ये पूजायाः सेपत्ये भवि । अभेरव्णपरिमाणं -विधत्ते-- ५ व्याममातरी मवत्येतवदरं पृषे वीम वीयत्मिवा » [सण का० ५१५ १ अ० १ ]गति। चतुभिररातिमिस्तुल्यो व्यामः । एतावती कार्यां । उत्थिते परुषे वीरे त्वदेव । अत इयं वसापिता भवति । पक्षान्तरं विधत्ते-- ८ अपरिभिता भवत्यपरिभितस्यावरुद्धये ” [ सं° क(० ५ प्रण १अ८ १ |] ६1१ । एक क भ, --~---------~---------------------न~~ ~+ ~~~ ६. ~ १ ९ कृ.घ. ङ, नें वलम ।२क, घ्‌, इ. तःक्ष्णत्त। । तीं २५५१ १६५५.० ध्मत्साव्णादायनिर च नमप्स्सद्त्‌- [४ चतुथ ( मदाकान्त्यभिधानम्‌ ) नियतपरिमाणर हततम परतत्वम्‌ । ६य्व्‌(रमितस्य बहुरस्यानदैः सैप्ये भवति । ताद्रर्या अग्रणुकानलं विधत्ते-- “ये वनस्सतीनां फल्यहिः स एषां वीागन्कदयदिवेण्वैणवी भवि वयस्यावरुद्धये ” { १० क० ५ प्र० १ अ० १] इि। फटानि वहूनि गृह्णातीति फख्यहिः । वनस्यतीनां भध्पे प फएखग्रहिरस्ति, एषां फट्यहीणामपि मध्य वणरापेशयन फषख्यरहिः । रवीद्याद्यप्रवदरेणनां समापतिसंवत्सरे गोधूनरदगेषेहुभिवं जेसपेतत्वत्‌ । तवि सरेप्रेतत्वेन वविवाश्च। तस्माद्यमभ्नितणवी काय । तच्च भवतं वीयतेपतत्य भवति । अप्र विनिप(गतसग्रहः-- युज्ञा्टकनकह्‌ाप कवा ता पृनर्हतिः | दृवत्याश्च चतेष्केणाऽऽदच मन्बख्वपदूद्र ॥ तरे मन्ति | द द२।ध्यासर्यं तेसायपा विन्ततम्‌-- चतुमराश्नेभित्यत पिकी वा समुच्यः। विकर: पूवैवन्भवं समूहे कैरगलततः ॥ अभर श्रयते--“ चतुिरश्रिप्रदतते » इति । अव पूवा क(विभागमन््वध- तिमन्वं पृथकरशत्वं नास्ति | चतुःसंख्या समुहे कृरणत्वपपीतेः । तस्मान्मन््रान्ते कमैसनिषातस्य वापनेव समृच्चपः स्यापृ । न च पूरवस्पकेकमन््स्थान्ते सेनि- भतिन(ने)[ व समुष्वयः | स्पत रद्कु्तीयम्‌ । वाचनिकसख्परया न्पाय- सिद्धस्य तस्थ बा{विहत्वाप्‌ ॥ इति श्रीमत्सायया।च।यविरचिति मादय चद्‌.थप्रकारे छर्५ययरवीय- पत्तिरधसं!हताना८्५ चपुथकाण्ड पथमपपाढके पथम्‌ ऽनुवाकः ॥ ३ ॥ = ( ५ पपुलाएक प्रयव्रधादर दितथाजसुवाक्ः )। (वि प दमामगन्णन्ररानाम्मूतंस्य पूव आष वि द्थपु कव्या । तया दुबाः स॒तमा वभवृक्त- > -- ~ ~~~ = ~~~ ~ ~~~ ~= --- ~~ --------- १, घ्‌, इ, रकं । ९ क १, पाते! न्‌। पि १अम्‌०२] प्णवसूरवदीयतनिरीयसंदहिता | ¦ -५। ( मरदाक्रानश्यमिधानय्‌ ) म्य मामन्समरमारपन्सी । प्रतृत बानिन्ना दरब वरिष्टामनं मवम्‌ ¦ दिविते जन्म परममन्त- रिक्ष नाभिः पथिभ्यामाधे सानिः। ुन्नायार गसं युवमस्मिन्यामे वरषण्वम्‌ । अग्नि भरं न्मस्मयप्‌ । योगेयागे तवस्तरं वाजेवाजे हवामह । सखाय इन्द्रमतये | प्रतुवन (१) ्ह्यवक्रापन्नसस्ती सद्रस्य गाणपरयान्भयोभ रहि । उवेन्तारिक्षमान्वाटिं स्वस्तिगव्यरतिग्भं यानि छृण्वन्‌ । पृष्णा सयुजां सह ¦ पथिः व्याः सधस्थीदिनि पुरोष्धमाङ्रस्वद्च्छयगिनि रीष्यपङ्गिरस्वदच्छेमाऽग्नि परोष्य॑मङ्गरस्य द्वारष्याणोऽभषिं पुरीष्यमङ्धिरस्वद्धरामः। अन्व- ग्निरुषमासग्रभख्यदन्वहानि प्रथमो जातवेदाः धन्‌ मयस्य (२) पुरुत्रा च॑ रदमीननु रा वापथिदी आ ततान । आगत्य वाज्यध्वनः सवा मधो विप्रुनृते! अग्निर सधस्थं महति चक्षषा नि यिकीप्ने । भाकरम्यं वाजिन्प्राथे- वीयभ्चिभिच्छ सुया त्वपर । भूम्यां वृत्वा्यनो बरहि यतः खनि तं वमम्‌ । दास्ते पृष्ठं पृथ- वी सधस्थमात्मान्तरेक्ष सशद्रस्त योनिः विख्याय चक्षषा स्वपाभे तिष्ठ ( ३ ) प्रत न्य :। उत्काम महूत सौोम॑गापरास्मादास्था- १६५२ श्रीमत्सायणाचार्यविरवितभाप्यसुमेता- [४वतु्कणै- ( मदाकरान्त्यमिधानम्‌ } न।दद्रविणोदा वाजिन्‌ । वयर स्यौम सुमतो पथिभ्या अरिं संनिष्यन उपस्थं अस्याः । उद॑कमीदुद्राषिणोदा वानज्यवाऽकः स लोक सुरतं पराथेव्याः। तत॑ः खनेम . सुप्रतींकम- भि सवो रुहयणा अधि नाक उत्तमे ¦ अपो देवीरूपं स्रज मधुमतीरयक्ष्मायं॑प्रजाभ्य॑ः। तास्ता स्थानादग्जिहतामोष॑धयः सापिप्पलाः। जि्॑रमिं ( ४) अग्नि मन॑सा प्रतेनं॑प्रति- ्ष्यन्तं भवनानि विभ्वा । पथं तिरश्चा वय॑सा बृहन्तं व्यर्चिष्ठमन्न ५ रमं विदानम्‌ । आ त्वा जिघ्िं वच॑सा घ्रतेनारक्षमा मन॑मा तज्जं. षस्व | मर्यश्रीः स्पृहयद्रणां अभिनाभिपृर तनुवा जहंषाणः। परि वाजपतिः कविरभिदं- व्यान्यंक्रमीत्‌ । दबद्रत्मानि दाष । परि त्वाऽग्ने पुरं वयं विप्र सहस्य धीमहि । धृषद्वर्णं दिवेदिवे भेत्तारं भङ्गुरावतः । त्वथग्ने यमिस्त्वमा्क्षणिस्त्वमद्‌भ्यस्त्वमदमंनस्परिं । त्वं वनेभ्यस्तवमोष॑धीभ्यस्ं नृणां नृपते जायसे डाचिः ( ५) । ति ( प्रतवन्त्सथस्य तिष्ठ जिधार्पि मत्तारं विर्जतिश्र॑ )., इति ष्णयजर्वदीयतत्तिरायसहितायां चतथाः.क प्रथमप्रपाठके दवितीयोऽनवाकः ॥ २॥ एप? १अनु ०२] छृष्णयन्‌वदीयतोेसयसंहिवा |. ` १६५६ ( म॒द्‌ाक्रान्त्यमिधानम्‌ ) ` (अथ चतुथकाण्ड प्रथपप्रपादढके द्वितीयोऽनुबाकः )। प्रथमेऽन॒व(केऽ्न्यादानयक्तम्‌ । अथ द्ितीमे मृदाक्रानिरूच्यते । कल्पः“ इमामगृभ्णन्र रनामृतस्यत्यश्वामिधानोर रशनामादाय !? ईति । पाठस्त-- इमामगभ्णान्निति । कवयो विभासि कलिजस्तानहृन्तीति कव्या यत्ताः । कव्या विदथेषु कव्येषु ज्ञेषु ज्योतिष्टोमादिषु कतस्याऽऽयुवि आयुरागमनमश्व- स्या ऽऽगमने निमित्तभूते सति । कतरब्दो यज्ञवाची सनव तत्साधनमश्वमुपरक्ष यति । एवं महषय इमां रशनामगृभ्णन्स्वीरुतवन्तः । अयमर्थः--ररानया वद्धमश्वमानीय समूत्खननस्थाने तमश्वमाक्रमय्य तया मृदा निष्पनायामृखायाम- भिमृतद्यषटकाकिते देशे ज्योरिष्टोमाद्य इतिग्मिररष्डेवाः । एतत्सर्व मनसि निधा पृवे महषवोऽश्वागमनं निमित्तीकृत्य रशनां स्वीरृतदन्त इति । पोऽन्व- कषणीत्यस्माद्धातोरुतनत्वातसामञ्राब्दो ऽवसानवाची | कतस्य सामन्पज्नस्य परि- समामे सरं सरणमृविग्यजमानानां प्रवत्तिमारपन्ती कथयन्ती प्रापयन्तीत्यर्थः । या रशना पूर्वाकतररीत्ा यज्ञसमार्िपयनयं प्रवृ त्तकारिण) भषति तया रशमया पूरा दयाः सुतपावमूवुः सोमधान प्राप्नृयः । ताद्रशीमिमां रदानां गृरीतवन्तः । वैमिम मन्व विनियङ्-- ““ व्यद्ध वा एतद्यज्ञस्य यदयजष्केण क्रियत इमामगृभ्णन्र शनीमृतस्येत्यश्च- भिधानीमादते यजष्त्थे यज्ञस्य समृद्धये” [संका ०५पर०९अ०२] इतति । यदृ ङ्कगमयजष्केण मन््ररहितेन व्यापारेम निष्पाद्यते यज्ञस्य रौबन्ि तदेत- द्‌डगं समूाद्धही नमेव । तस्मादिमापिति मन्वमुच्यायं रनामादृदीत । अश्वोऽभि- धीयते बदृध्वा धायते यथा रदानया सेषम्धामेधानी । यनवीमामगृम्णनित्य- गेवेषा तथाऽपि यजुैदपठिरत्वादयजष्ट्वोणचारः । तस्मिन्मन्ते पठिते सपि रश- नादानं सथजष्कत्यात्समृद्धं मवति । कृस्पः नतं वाजिन्मा द्रवेयश्ववमिदधाति 2 इति | १स््-- प्रत्ते वाजिन्नति । संवन्यते सम्यग्भस्यते पदूय्रहमार्थं सेव्यत इति सनन- योग्या मृषिः सवन | साच गादामायमारेनातिम जस्दल्वाद्रिषठत्युच्यये । हे वानि नश्च वरिष्टां सेवतमनुखक्ष्य पतूतमाद्रैवावगीषमागच्छ । ते तवाश्वत्प दवि दंरोक न जि ए कि 1 १, च, नु अमि १६५४ शौमत्सागणाचायरिरवितमाष्यसमेता- (४ गपुथमकाणै ( परवाक्रान्त्यमिषानम्‌ ) परमभ्कषटं भन्म रोहितादिदेवाश्रक्पेण एटोके जन्म प्रसिद्धम्‌! “रोहितिन त्वाऽ- परदेवतां गमयवित्यहिते वे देवाश्वाः” इति हम्पत्राऽऽम्नावम्‌ । तथा तव नामि रन्तरिक्षे वतेते । नियुलामका हि बापोरश्रास्वदीयं रथं वहन्तोऽन्तःरेमे संच. रन्ति, सक्पेणास्यन्तरिक्षवर्वित्वम्‌ । नामिशन्देन छत शरीरमरलक्ष्यते । वथा पराधेम्यामाच योनिर्मृमेरूपरि पव निवासस्थानं, वत्त प्रत्यक्षमेव दृश्यते । एवषंम हिम्‌। तवे शीधमागच्छेति पृष्ान्वथः। एतं मन्तं विनियुङ्खे-- ८ परततं वाजिना दरवेत्यश्चममि दधाति हपमेवास्यैतन्महिमानं व्पाचहे ” [ से० का० ५ प्र० १अ० २] हृ्ष। वाजिनाद्ववेत्येवं शीधमागमनमश्वस्य स्वहपमूतमेव महिमानमेतन्मन्ववाकंषं भक।दयति । अथाऽस्य मन्वरस्येतवृपं वाक्यजातं दयुजन्मादिरूपं भहिमानमेव व्यच । वस्तुतो धुजन्पामविऽपि परशं सा।थमेवेमुच्यत इत्यर्थः । कल्पः~"तृष्णीं गदभरशनामादाय युञ्ञाथा९ रासभं य॒वमिति गदुमम्‌?› इति । मन्वमन्तरणेव गर्दभस्य रशनामादाय युञ्ञाथामिति मन्वण गदमममिरष्यात्‌ । पाटस्त-- य्नाथा रास्षभमिति । यजमानः पत्नी चेस्येतो हे दंती यवं रासमम- स्मिन्यामे यञ्जाथाम्‌ । यामो मुद्रहनूपो नियमविरशेषस्तस्मिनि मित्तमते सति य॒वामुभो गदमं रशनया बभ्नीतम्‌। कीटो युवाम्‌ । वृषण्वसू यागनिष्पादनद्रारा फलामिवर्षणनिमित्तमृतं वस॒ धनं ययोस्तौ वषण्वसू । कीदशं रासमम्‌ । अरिं भरन्तमथिहतं मरं वोढं समर्थम्‌ । अस्पयुमस्मानात्मन इष्छन्तमस्मदितैविणमिति यायत्‌ । एतं मनं विनयङ्क-- यञ्चञाथा रासभे य॒दपिति गदंभमसत्येव गदृभं प्रतिष्ठापयति तस्पादश्वादग- दमोऽसचरः » [सं> का० ५प्र०१अ०२] इति। गदुभमित्यवामिदधातीति रेषोऽनुवतत । आसमन्याम इति मन्ते भिहितं मद - हनमसदिन्यच्यते । भारवहनस्य निरुष्टव्यापारत्वात्‌ । अत एतन्मन््रपटिना सत्येव (नष्ट एव व्यापरि र्द्म स्थापितवान्मव्रति । यस्मादत्र निषृकार्ये स्थापित. स्तस्भाटकतेऽपि गदभोऽश्वानिरृष्टतरः । रजकादय एव हि तमाद्विपन्ते न तु राजामात्याईयः । १ स्र, च, "त । यय॒नाम" । २ स्र, घ, द्र, च. मेवोच्य॒" | रैः ०4अनु०] रष्णयजवैदीयतै्िरीयसंदहिता । १९ \५ ( मद्‌ाक्रान्त्यभेधानम्‌ ) कत्पः--‹ मोथा तवस्तरामिति तिसभिरश्चपरथम्‌। अनमिप्रवजन्ति य॑त्र मू खे(नष्यन्तः स्यु; » हति । तत्र पथमापाह--योगेयोग इति । युज्यपेऽनु्ीयत इति योगः ५ । यंमेधौगे तत्तत्कमाणी तवस्तरं बखवत्तर- मश्वमिन्द्रभिन्दियपद्मूतेये रक्षणाय अजेवाजे तचद्नपाधिनिभिपं सखायः परस्परस्य प्राप्ता कलिग्यजमाना वम हवामह आहषामः । अथ ६५।पमाह-- प्रतवन्नेहीति । हेऽश्च त्वमह आगच्छ । किं कृर्वन्‌ । परतू4 र्‌।धनः द्त्‌। "हुस्न स्त स्वकमपि व्रतु5५+ः; ` केयमामा अपके त गवार्यन्‌ । कच्‌ द्रस्य कहरदेवस्य यद्राणपतम पदसमूहूपतितवं तस्माद्रभृपत्याद्ागत्य मयोमूर- स्माके सुखं भावयने( नि )हि । उरू पिरर्तीभमन्तरिक्षमन्‌ वीक्ष्याहै विभम्भेग गच्छ । फ कृन्‌ । गब्यूतौ गोसमूहे स्वस प्रेयो यथा भ्वति तथा वतमानः स्वरितगभ्यपिस्ताटशस्त्वमभयानि छण्वन्न्याधाद्भ्यो भयपरेहरं कुर्वन्‌ । अथ तृतौपमाह्-- पूष्णा सय॒जेति । सह युवते सहायमूतो वतव इति सयुक्‌ । वादयन्‌ पष्णा पेषकेण देवेन सह हेऽ प्रथिव्याः सधस्थापुर्दष्यनाभिमच्छेहि पराप्त गच्छ । खनितुं योग्या रृत्लाऽपि मृचतिका सहे तिष्ठति गटेत्वा वतैतेऽ्चेति सुधस्थः पदेशरेषः । तस्मात्पदे रद प्तुमित्यन्वयः । आङ्खरस्वारति दष्टन्त; पवत्‌ । अत प्रथमयाम्‌वै प्रथमभमे वीन्तायास्तादर्यं दृदयति-- ८ योगेयोगे ववस्तरमित्याह योगेयोग एवै युङ्क ” [ स० का० ५१० १अ०२] इ । रथवहनं योद्ुदहुनं षा यद्यदश्चस्य योग्यं कय॑ पत्र सव॑बेनम्रं पोजपत्येव ठौकिकः । तस्मादनापि योगेयोग इति वीम्सोच्पते । द्ेघीषभागे वाजशन्दाथ दृदयति-- ८ बाजेव्‌।जे हव मह्‌ ह्याहानं वे वाजे(ऽ्नमेवाव्‌ रुन्धे » [ सु० का० ५ परण १ अ४६९] इति। तृतीयमाग इन्द शब्द्तासयं दशयति-- =-= १, द, मित्तेस।२क. घ.ङ, म्भेणाऽऽगः ।३७.च. मिहिता। (1 ० का १५५६ श्रीम्सायणान्र्यविराचितभाप्टसमेता- [धचतु्का०्- ( प्रद्‌ाक्रान्त्यभिधानम्‌ ) संखा ईन्द्ुूतय इत्या टेन्दियमवाव स) [सं० कार ५ प्र० १ अ०२ | इपि। | अनेन मन्त्रेण साध्यम पपुर्‌ःएरं गमने विधत्ते-- ^ अिदेपम्धरो निलायत तं प्रजपतिरन्वविन्ुत्राजापत्य)ऽश्वोऽ्रेन स भरत्य- नुविच्ये ” [६० ६० ५ प्र० १अ८२] इति। केनाप्यपराधेन देवेभ्थो निगतप्चं प्रजापातिरन्विष्प छन्धवान्‌ । अधश्च प्रज १।पजन्यत्वात्ाजापत्यः । तस्मादृश्चन सहिते मृदं सभरितुं गच्छत्‌ । तच्च गमनमभरगुवेद्नाय भवति । तजाश्वस्य गदृम।त्‌(त गमने विषच-- “ पापवस्यसं वा एतेत्किपते यच्छरयप्ता च पपीयत्ता च समान कम कृषन्ति १।५।यानशवाद्रदम) ऽथे पञ नयन्ति पापवस्यसस्य व्यावृत्य वस्मच्छेषाश्तं, पापायन्पश्वदन्विदि 2 [ स० कृ० ५ प्र० १अ०२ | ६ि। भरयसत्तभन च साधनेन १।४।यस्‌। निरृष्टेनापि साधनेन समानं तुल्यमेकं काय कुवन्त।।प यततदेवतापिवस्यसभव क्रियते | पापभव वसु धनं यस्य कनण- रतता१ब२्‌, अतिखयन्‌ पपविस तत्ापवस्यत्तमत्यन्तं निषृषटमित्यथः । गदभोऽ- ्[त्।प४वानिपि प्रसिद्धम्‌ । अत उभयोः सनानं गमनं मा भूदित्यशवं पू पृरते। नययुः ¦ तथा ।प पप्वस्यसं निवारित भवति । यरमादेवं तस्माह्ेकेऽपि पिद्याधन।दिमिः भरेयान्पुसषः परती गच्छति, निषृष्टः सिप दरिद्र बा १ दृनृगच्छति । दिप।यमन्नगतस्या रस्तवरपकराम(नत्यल्य ताय ददयति-~ ५ वहेयं भवते भरातृध्य। मवततव खट वा एष योऽ चिनुते वस्यश्च; पतूरनवकापनरस्तीरितयाह दजेणव पाप्मानं भ्रतुव्यमव कामि ” [सर फ़ा० ५ पर० १अ०२ | हप। भवतो मतिमेय प्राप्नुदेतः पुरस्य भ्रतृव्यो विघ्रकारी बहुभ॑वत्पेव । भेयाति वहविघ्ानीतिं न्यायात्‌ । अतोऽत्र योऽभ्च चिनुत एष भवतो खट भरेयः पाप्नोत्येव खद । अत[ऽनेन भ्रातृव्यरिहारोऽ्वेषर्णीयः । अश्वश्च वजयुकतेन्दु- समानः । अतोञ् सवे ध्यारस्वीरयकरामनित्युकत्प[ऽश्वरूपेण वजणेव विप्रका- रिण पाप्मानं भ्रातृन्यं निराकरोषि । क~~ ~ ---------------------- ~ ~---- ~ -----~-~~ -~ ~ ~- -- -~ ---- ~ ---~--- ----~------ ----~----------~~- ----~ -- ~ ~ # --------~~-~-~~------------ न १ क, ध. इ. अ्श्व्य) ॥ धपा० अनु ०९] छषणयजवेदौयते तरा यसांहेता । १६२५ ( प्रवाक्रान्त्यभिधानम्‌ ) तम्मन्वगतस्येव गाणपत्यादित्यस्य तातर्यं ददौयति- ५८ सुव्रस्य गाणपत्यादित्याह रोदा वे प्रावो रदरादेव परानिर्याभ्याऽऽतमने कर्मं कुरते ” [ से०का० ५ प्र० १अ० २] इति। पानां रोद्त्वं वैराद्वगम्यते । ^सोऽब्रपीद्ुरं वणा अहमेव पदरनामपिपति- रसानीति ” इत्यत्र रुद्रस्य वर आम्नातः 1 तस्माद्र सुद्रस्प गाणपत्यान्मयो- मूरेहीव्युक्त्या पद्ास्वामिनो रुदरादेव तान्परनिःरेषेण याचिला तेः प्दाभिः स्वर्थं क करोति । तृतीयमम्बे सय॒जत्यस्य तावर दरयति- ¢ पृष्मा सयुजा सहेत्याह पूषा वा अध्वना संनेता समष्टै » [ सै° का* ५प्र० १अ०२ |इति। पोषको देव एवोपद्रवपरिहृरिण मार्गाणां सम्यङ्नेता मवति । अतस्तेन सह्‌ संमष्टथे सेगत्ये पृष्णा सयुजस्युष्यते | तस्मिजेव मश्वे पुरीष्यमिति विरेषणस्याङ्गरस्वदिति दृष्टान्तस्य च तार्थ दृशंयति--~ ८ पुरौषायपनो वा एष यदृरिरङ्किरसो वा एतमगरे देवतानां सममरन्य- थिष्याः सदस्थादार्ध पुरीष्यमङ्गिरस्वरच्छेहत्यि।ह सायतनमेवैनं देवताभिः सँ भरति » [ सं° का० ५पर० १अ०२] इति। परीषस्य पूरः पुवे।करीत्या प्रम्परयाऽरन्पायतनत्वम्‌ । अतः पृरष्यशम्दे- नारि सायतनमेव शेपादयति । अङ्किःरसश्च पुरा तमेतमा्ं देवतानां पुरतः सेपादितवन्षः। अतोऽङ्गिरस्वदित्युक्तया देवताभिः सहितमेनं सपादितवान्भवति । अभिं पुरीष्यापिति । कलपः-“ अभि पुरीष्यमङ्किरखदच्छेम इति येन दवेभ्पेण संगच्छते तमभिमन््रयतेऽपश्यान्न।दशति » इति । मृण भति गच्छन्तः पुरुषा मगेमध्ये पदि केनापि दैषयेण सेगच्छेरन्‌ , तदानीमिमे मन्वं पेत्‌ । इमो गच्छाम इत्यथः । रेप पूववत्‌ । यदि द्वेष्यं न षेयति तदार 6 मनसा निदि पत्‌ । अमेय पिष देष्यस्यानं विनश्यत ईत्येतहरायति-- “८ अरिं पुरीष्यमाङ्गेरस्वद्ष्छेम इत्याह येन संगच्छत वाजमेवास्य वृङ्के [ से कृ[° ५१० १अ२२] इवि। ~~~ नवाश ९ सख. च. वरबलद्‌. । २ ख. च, (त्वननं। ३ स.च. पठेरन्‌ । ९१०८ ॥ ५२.१.८८ श्रोम॑स्साधणाप कैविसतत्त माप्य समेतत ' { एचैतुथैक ६ (€ युदाकनन्स्थाभिथानम्‌ ) आर्च पुरीष्यामिति । ' कल्प“ ` अंधः पुरीत्वमङ्किरस्वंद्रिश्थाम इति वरू+[कक्पा ' या सूयेस्यीदेतोस्ताम्‌दधत्ये परतिष्ठते ›! इते । यर्म कररय य{ऽवयव उनततेनाभिवृद्धः सेयं वपा, तथाविधासु वपी मध्ये या वपाः सु्दुयस्याभिपदा हस्यं अग्र किंविदुद्धत्य तां वगपनेन' मन्ेणाप- तिष्ठते ¦ भरिध्यापः संपादुथिष्यामः । रोरषं पृववरत | अनेन मन्त्रेण वपोपस्थार्नं विधतते-- °प्रजापतये प्रतिपोच्पाभिः समत्य इत्याहुरियं वे प्रजापपिस्तंश्था' रच्छ यद्रमीकोऽ्चं पुरीष्यमाङ्गरखवद्दरिष्याम ईति ` क॑स्पाकिर्वप। मुपतिष्ठत साक्षादेव प्रजतप्ये परतिपाच्या््चिर् स भरति" सिण्का० ण्शप्र०१-अ० रं हईृति। प्रजापतेः सका रादुनुज्ञा रन्ध्वाऽयपश्चिः संपादुर्धाय इत्यैवेमनिज्ञा जहस्त- ध्त्‌[प्पननम्‌ । पजापतिना पूर्वभग्चन्यत्वात्‌ । तै प्रजंपितिरन्वविन्द्‌रईतिं नो क्तम्‌ { कथं त्रिं परजपतयेः पक्तष्यापिति वचेचषुच्यते-पंजापाकिना शष्टलादिय परथिन्यव प्रजापतिः । तस्याश्च वस्भकिवपेव भोतम्‌ । अत एवाञूऽधोनैरस्षणे समाम्नातम्‌“ श्रोध्र दयतत्पायभ्याः | -यद्रस्मीकः ? | ईति । पस्मात्तां वपाम- नेन मष््रेणोपविहतेः | तेनोपस्थानेनः वरयपषकानमन्तदेणव प्रजापसये केथपिलाऽ रभरति। आचि पुरीष्यामति । कलः“ अलरफषाः बरत्यायन्सा पूरसप्पमङ््‌ग- रस्वद्धराम इपि येन दष्येण रंगच्छते तममिरन्वयततेऽपश्यनिर्दिशति ”दइति। २ दद्रमनकाठे तद्द गपनक।ठेऽपि । तत्र मरिष्याम इति प्राहः । अप भरम इति विरेषः। यश्चप्पागमनस्य नायं कारस्तथाऽपिः परसेङ्गादृब्रृद- स्थमन्बोऽपमराम्नतत्तं चपरि दु्कर्षैत्‌ । गमनकाटीनमन्ववदस्थापि वार्थ दर्दयति-~ आर्थ परीष्यमङ्गिरस्वद्धरा१. इत्याह येन सगं च्छते, वाजमेवास्य' वङ्कः)! [ स० का ५ प्र० १अ०२ | इति। . कल्पः अन्वधिरषसाम्यःख्यदिति वेत्माकवपायरा प्रक्रामति.” इति प१स्त्‌-- ` न्वभिरुषस्षामिति । अयमभिरूषसामुपःकाठनिमग्रपुपकरममन्वह्यत्‌ , वै १. = धवनवक्तं । ५ त, च, स्वरपदुः । . .. # पपार यनद) छकष्वचुेदीयवेोनसयसं द्वाः १४५ ( मदाक्रर्प्मित्रमः ) . अनुक्रकेण -अ कासिकया असं बातवेदः प्रथो मृख्यः सत्रद्मन्धप्यस्वख्धत्‌ + किच सवस्य पुरुत्रा पृषन्बहून्रगीननुकरमेणार्पत्‌ । कित्र ्यव्रपृथि। उम्‌ अष्यनुक्रमेणाऽन्रत्रनू सवद्धे.व्याप्रवान्‌ । । अतेव शन्वेयोषुःकाखद्ीतां करमेगाऽपिभाविः निष्यतीवयेः द ग्यति- ~ “अरु श्िरुषसामगरदल्यदि्पाहानुूपाप ” [ सैर क(० "^ पर १ अभर २] इति । कद्यः~--आपयरल्.बाज्पध्यन्‌ आक्रम्य वाजिन्पृववीमिति द्र मूत्त. नमश्वमाक्रमयर ” इदि-। वव प्रथप्याः पद्न्तु-- आगवस्येति । अधं वाज्यध्वनो मामे।दागत्य पाप्य सर्मा मूषो मागनमदी- न्सवोन्वाधकान्विधूनुवे विविधं कम्मयति। मिनागयतीत्यथः। यव प्रतिः सहा तिष्ठन्ते तत्स्थाने सधस्थं, महति विस्तीर्भे सवस्यश्यमश्चयक्षुषा दृष्ट्‌ ्ास्चितप्नि- हतं मूर निविकीषते निकरं वेत सैपद्पिवृपिच्छति (अथ द्ितीपामाह -- ह ~ । [4 अपरज्नम्पेप्रि । हे इ जिन्दृथिवीतराकम्प पदरसरन परीय त्वं सचा स्वर्कयेन तेजसा मानत्त्नानेनेव्यथः । अभिमिच्छ्िहेतुं मुरं निश्िनु । मूम्ा वृत्राय पृरथिभ्या सह वरणं छप्राधरधिःी पृषट्ेतयथः नोऽस्माक ब्रूहि अव पेलोऽ्चि- हेतुमूदेग्ध इरि कृथप्र 4 यस्वत्पदरेगात्ष्ट मृ्धभ्यते वं पदृरां वथ खनाम । अरेतयोदषोमन दोः प्रथगुप्योगरं ईशम - ५ अप्त्य , वराजउष्वन्‌ आक्रम. वाजिदथिर्वमित्यहिच्छत्येवेनं पूर्वया विन्दशुचचरणाः” { सं० का०.५पर १अ०२ | इपि। पस्पप्नापिः निविकीक्व इत्यभिषान। दिच्छाभात्रं त्या स्पते । उतर स्य्िनि. न जुहीत्ुक्तंकातथा तं पदेशं ध्वे । पिधत्ते ५ द।स्परामा कमयति परतिष्ठिणा अनुह्पार्म्पां तस्मादृनृद्छाः परावः प्र जायत्ति-+१ [ सं०-कर ५-प्र*.१ अ २] इति। मन्वयो दत्वं हिज परिष्ठित्ये. संश -। त्र पूरो मन्व इच्छाया अनृषूपः । उच्तरमन्बो लामस्पानुहूपः । तच्च पूमुदाद्रमू। यस्मादनुरू- [ ९. च. न्न्य । २.स. च. "त्‌ू" । ३ ख, च. ° यिव्यावुभ । ४ ख, घ. ङ. च. 'त्दननः। ५ क. घ. द. ^" नाग. । . ~~ ---~-~---------- -~-- - --~ = ~ न ~ "== १६६९ श्रीमत्सायणाचा्याविरयितभाष्यसमेता- [४बत्ष्कणै- ( मदाकान्त्यमिधानम्‌ ) पाभ्यां मन्धाभ्यामाक्रमयति तस्माद्यजमानस्यानिहो्ाघनुष्ठानस्थानुहूपा एष गबाद्याः पशवः प्रजायन्ते । कल्पः--“ दयोसते पृष्ठमित्यश्वस्य पृष्ठं संमा » इवि । पठस्तू-- यौस्ते पृष्ठामति । हेऽ दुष्टोकस्तव पृष्ठं, परथिवी सधस्थं तबाभिना स॒हावस्थानप्ररेशः । अन्परिक्षटोकस्तव मध्यशरीरवतीं जीवातमा । समुद्रस्वष जन्मकारणम्‌ । ‹ अप्सुयोनिर्वा अशः › इति श्रुतेः । एवं स्तुयमानस्पं चक्षषा विरूपाय, उखायोग्यां मृदं विशोक्य प्रतन्पतः समाम कर्ुमिच्छतः दातुन्राक्ष- सादीस्तस्यां मदि गूढ ह्पेणावस्थितानभितिष्ठ पदेनाऽऽकम्य विना रय । मन्धोकतं य॒टोकादिसंबन्धमुपपादयति- «५ द्योते पृष्ठं पृथिवी सधस्थमिव्यहिम्यो वा एतं छोेम्यः प्रजपतिः समेरय द्रपमेवास्येतन्महिमानं व्याचष्टे ” [सं० का० ५० १अ० २] इति। पुरा कदाक्िमिज।परतिरेतमश्रमेतेषु रोकेष्वन्विष्य समानीतवान्‌। वस्माद्वि्य- मानमेव दुढोकारिसंबन्धरूपं महिमानं मन्वो ग्यादषटे । अतो नास्मामिव॑क्यं किथिदस्ि । | मृद्‌ाक्रमणवेटायामश्वपादस्याधस्तादृदेष्यिषबण्याने विधत्ते- ८ वसी वा एष यद्वो दद्धिरन्पतेदद्धथो मूयाह्ठीमभिरुमयाद्द्म्यो य॑ द्वि ष्या्तमधस्पदं ध्ययिदरजणेवेन स्तृणते › [स °का ०५१ ०१अ ०२] इति। वजसमीनं दन्तपङ्कदयमस्यास्तीत्यश्षो वजी, तस्माद्न्यतोद[द्ध च एकदन्तप- ङ्खिपुक्तम्यो गवादिभ्योऽयमशो इदूमिरभयान्दन्तेरधिकः । उमयादद्भ्यो दन्त- पड्किद्रययुकतेभयथ्च गदंभादिम्धोऽयमश्वो रोमभिः केसरैः पृ्ठर्मतेश्च मृयान्‌ । अतस्वाटृशस्षाश्वस्याधस्पदं पादस्याधस्ताद्देभ्ये ध्याति सति, अश्वश्ठररूपेण वज्ेणेबेनं देष्यं हिनस्ि । कल्पः“ उत्कामोद्‌करमीदिति एुम्यां मृत्नादुदश्वमश्वमुतक्रमय्य › इति । मृद्यसमिन्पदे गे खन्यते स प्रदेशो मृत्वनः। तस्माद्श्वमुद्ङ्मुखत्वेन निर्गम येत्‌ । ततर प्रथमामृचमाह-- 0... 9 9 © © केभ्यो © १ ख. च. न्वराक्तद्च ।२ ख. च. मानद ।> कृ, ध. ङ, केभ्योऽ्वग-। £ ख, च. “गट व° । 4. = क. पषा; १अब्‌ ० र] ` छष्णयजुषदीगरतेनिरीयसंहिता । ` १६६१ ( मदाक्रान्त्यभिधानम्‌ ) उत्कामेति। हे वाजिन्धरविणोद्य धनप्रदृस््वं यजमानस्य महते सोभगाय सोमग्पामिवृदधच्थमस्मादःस्थानात्वननपरदेशदुत्करामोद्रतो भव । वयं प्रथेव्याः सुमतावनुम्रहावितते स्थाम पिम । कीदृश्या वयम्‌ । अस्या उपस्थ परथिव्या उपरि अभ्निपभिहतं मृदं खनिष्यन्तः खनितुमृद्यक्ताः। अथ द्ितीयामाह-- उदकमीदिति । कविणेद्‌ यामद्रारेण धनप्रदो वाजी तथेवानपरर इर्वी- त्यव! गमनकृशख इत्यथः । तट रऽयमक्वः स्थानादुस्मादुद्क्रमीत्‌ । स उत्का न्तोऽश्वः सुरुतमाक्रपणेन विरुदवान्राक्षद्वादीनपहेत्य सृष्ट छतं पूथिष्या: सबन्धिनं ठोकं खननपदेशमकः रतवान्‌ । ततः पदेशाद्भिमभियोग्यां ममि मृदं खनेम । कीटशमार्थ, सुप्रतीकं सुमृखम्‌। ये खनितारो वयं ते कीदशाः, सुवरपिरुहणाः स्वर्भऽधिरोहणकामाः । कीदो स्वम, उत्तमे सुखथुक्तं नाके कं सृखमकं दुःखं तद्रहिते । तदिदं मन्वद्ुयं विनियुङ्क-- “उत्कामोद्कमीदिति दाम्यामृत्कमयति प्रि्ठिन्या अनहूपाम्यां तस्मादनरूपाः परावः प्र जायन्ते » [ स का० ५ प्र० १अ० ३] इति। मन््रयारादावुत्करमणाभिधानादनष्ेयार्थ परत्यनुरूपतम्‌ । कत्पः-“ अपो देवीरुप सजेत्यश्वस्थ पदेऽ उपसन्य ?' इति । पटस्त-- अपो देवीरोति । देवीदृवनशीटा अप उपसज । अस्मिन्वननप्रेशेऽहेम- १स॒जामि । कीटशीरपः । मधुपतीमधुराः । किमथम्‌ । अयक्ष्माय प्रजाभ्यः प्रजानामारोग्याय । तासां प्क्षिप्तनामपां स्थानादस्मत्पदेशात्साफ्पखाः गोभम- फटा भषघय उन्जिहतामुषद्यन्ताम्‌ । अनेन मन्रणादकसेचनं विधत्ते- अप उप सृजति यत्र वा अपि उपगच्छन्ति तदोषधयः प्रति तिष्ठन््ो- षधीः प्रतितिष्ठन्तीः + दावोऽनु प्रति तिष्ठन्ति बदून्यज्ञो यज्ञे यजमानो यजमानं प्रजास्तस्मारप उप सजति प्रषिष्ठितये”, [सं० का० ५त० १अ०३] इति। अपामोषधीनां पनां यज्ञस्ष यजमानस्य प्रजानां चौतरोत्तरप्रतिष्ठा पूव पर्वाधीनेति प्रसिद्धम्‌ । तस्मात्सर्व पतिष्ठा्थेमप उपसजेत्‌ । कृल्पः-“ १६ हिरण्यं निधाय जिघम्थभचिमा ता जिषर्मीति मनस्वतीम्बमि- कामाहूतिं हिरण्ये हुत्वा ”» इति । तत्र पथपामृचपाह- जिघरम्यभिपमिति । अहम मनसा प्पायन्पुतेन जिर्षपि क्षारयापि दीप- यामि वा। कीदृशमग्निम्‌ । विर्वा भृवनानि प्रतिकष्यनतं सर्वेष लोकेषु प्रत्ये निवसन्तम्‌ । तिरश्चा पथं तियक्पमाभेन विस्त, वयसा बृहन्तं वयउपकक्षितेन १स.च. पत्य २क.घ., इ. हप्पउप ।¶ैक.घ., ड, त्येन्मिवे [निः । ५ ख, च, 'धकक्रमणे १६६२ धौमत्सायभाचार्बपिरनिवमाण्यसमिनः- [४वहुथ#ण- ( मङ्ाक्रान्त्यमिश्यनम्‌ः ) काटेम भोढम्‌ । पृथरित्यने्‌ वहदेशन्परतिः, वमसेत्पतेन च. बहुकारम्पश्टि रुक्त] । किच, यदृनं व्यविष्ठषविस्षषेत विद्धिषर्न्‌ - गमन ` पृजन - वा. ` यश तदयविष्ठे भक्ष्पमोज्यारिरूपेम बहविधं स्वाहृलेन प्यं चेत्कथःः। ताङृकषनं - रभत्त रीघमेव विश्न दममानम्‌ ॥ अथ दिय आत्वा जिघमीि | देश्ये तामजिषपं वचा मन्तरेणामिन- घुरेषे सवः क्षारयामि । अरक्षसा ममस्‌! करोरयुरहितेन चित्तेन तदषुषे जषस्व 1 अथ- मथिर्यश्ी ५५ भभणीयः, स्पृहयद्रणों यचपनिः स्हणीपरूपः, नामिमृकेऽभि- मदनं कतुं न शक्यः। तन॒व। जहैषाणो घ पानपृषटेन गरीरेणात्यन्तं इष्टः | देटरमयि त्वःमाक्लिघर्भीति योजना । अ।म्यां मन्त्राभ्यां हिरण्ये होमं विधत्ते यद्ध्वयुरन्राबाहतिं लृहयादन्योऽप्वयः स्यद्रक्षा््चि यज्ञ इन्युहिर- एपमुपास्य जहोत्यभ्चिवव्येव जुहोति मान्धोर्व्वयुंमतेति न पन्च रक्षाश्च. घ्नन्ति | ६० का० ५ १५०.१अ० ३ ] §इति, अधिरहितमूपदे ये होमेनाष्वरयुरन्धो भवति 1 होमाधिकरणस्नेरद नश १ एतदेव च्छिद्रमुररभ्य रक्षांसि यज्घं परिनार्येबुः । अत एवदोषपरिहासब भूष हिरण्यं निधाय तस्मिञ्जुहृधात्‌ । वथा सति हिरण्यस्यापनिप्शतवादवें ` प्रक दरो ऽधिमानेव मवर्तति नौक्तद्‌षदूयम्‌ | प्रथममन्वस्य प्रमादे मनःरम्दस्कापयोगं इरयति-- “ जिधम्थश्चि मनसा घुतेनेत्याह मनसा हि पृरुके यज्ञममिगच्छति [ से° क(० ५ प्र १अ० ३ | इति। पनसा यज्ञाभिगपनं नाम यञ्गं करिष्य इत्पेवहूपः संकल्पः । द्वितीयपादस्य तात्य दरयति-- । “ परतिक्ष्यन्तं मृवनानि विशरत्याह सवर घे परत्यङ्कतेति [ .स० क्‌ ५ प्र० १अ०३ | इति एषोऽध्निः सर्पं यजमानमुद्धि्च परल्द्ङ्कमिगरंखः क्षेति निषश्चति 4 ततीयपदि प्रथु बहृन्वमित्यनगरस्वासर्यं दशयत्रि- “ पृथ तिरश्चः वबसा महन्तभिपाहृ्िं दवष नाति महुन्मरवाति [सन ॐ का० ५ प्र० १अ० ३] इति। हेष + १स.च तः २ख. च, मुस कषे" । ० {अनु ०२] ` कष्णयजुदीर्यतेत्तिरीयसं हिता । . ` ( गीदक्रार्त्यभि्घानम्‌ ) रपोऽभिंभातमक्तिणासयः पश्चद्हितिभिवधमानो देशन्याप्त्या कख्व्य।प्त्या चं महीन । चेतरे त्य वि्ठमिति पदेन सुवितं पजथेतलक्षणं स्वादुं द्‌ पति- ^“ क्षय चिशठेषन ९ रम॑सं बिदानमित्याहाममेवासम स्वदयति ? [ सं० के[9 ५ प्र १अ० ३ | इति । वेदनं फररसति- ८५ सर्पमस्छे्वद्ते य एवं वेद्‌ ” [ सं° का० ५१० १अ० ३] इति। दवितधिमन्वस्य प्रथमपादे ववसेपिपदस्याभिप्रायं दशयति «५ आतपा जिमि वचसा पतेनेयाह तस्माधतुर्षो भनसाऽभिमच्छति तदवाः व्दति ” [सं० का० ५१० १अ०३। इति) पस्मापथममन्त्रे मनंपेध्युंक्तवा दितीयमन्ने वचपेत्यक्तं तस्माषछकेऽपि परुषो यत्काय मनका चन्तयति वत्पश्वाद्रचा बदति | ` द्वितीयभदे रक्षोनिषेववविशब्दश्य तातर्यमाह- ५५ अरक्षमेतयाह रक्षप्तामपहत्यं » [सं० का ५प्र०१अ० ३ | इपि। ततीयपादे मनुष्यर्‌।भरवपणयत्वेन वणस्य स्पृटूर्ण।यल्तन च।धो प्ज्यत्वं १।- द्यत इति दश्पति- मयश्रीः खृहयद्रण। अभ्निरित्याहाषवितिमेवासििनदुधाति » [ सं कार ५० १अ०३ | ६0 । पदनं परदंसिति- « अपविंतिपान्मवाति य॑ एवं पद्‌ ?'[सं० का० ५ प्र० १अ० ३] इति, मन्धरयोरुमयोप्नःरम्दोपेततवं प्रतं सति- «८ मनसा तवै तामाप्तुमहुति सामध्वयुरनभोवाहुपिं जह्लोति मनस्वतीम्यां नुहोध्पहित्ोराध्ये ».[ सं०का० ५ प० १अ०३] इति। अधो हूथकना ऽऽह तिमेनसेव पप्तमेहेति । असे हुतेयेवं मन्ता संकस- धित शकेयवात्‌ \ तंस्मदहुत्यौः पाप्रये मनः रब्दयुकताम्यामृगम्पां जुहुषात्‌ । मन्ध द्विखं पशमति* ^ द्राभ्पोः प्रतिष्ठिते) [ संन्का० ५ प्र० १अ० ३] इति। कृतपः-५ अपादाय हिरण्यं परि वाजपतिः कर्दिरिति तिभ्षभिरश्निया मत्वं परिलिश्किति बाहां वर्षीयसीम्‌ ? एति । तत्र प्रथमामाह- [हि न १ ख. च. महा।अ ।२ख. च. नं प्रत्यचं प । ~ ---~*-४ [भ १६६४ शीमप्ायणाचार्यदिरयितभाष्यसमेता- [४चतु्थकाण्डे- ( मदाक्रान्त्यभिघानम्‌ ) पार बवाजपातारोति । अयमग्रहव्यानि पारत।ऽकमीत्स्वीरृषवान्‌ । कीद- शोऽभः, व।जपतिरलस्य पाटयिता । किं कृवन्‌ , दादषे हविद॑ तवते यजमा- नाय रत्नानि दृषद्रमनीयानि धनानि संपाबयन्‌ । अथ द्वितीयामाह- परि त्वाऽभर इति । सहसि बल भवः सहप्यः । “ सहसस्पुत्रो अद्धवः * इति श्रुत्यन्तरात्‌ । ताट्रबख्वन्हेश्ये वथ तां परिधीमहि परितः स्वी कुर्मः कोटरं ता, परमसरुदपेक्षितफलानां पूरयितारं, विप्र ब्राज्ञणजात्यभिमानिनं देवं, धद धूभन्धैरिणां धषेयिवा वर्णः स्वह्पविक्ेषो यस्यासौ पषदर्णस्तं, दिवेदिवे पतिदिनं भङ्गुरःवतो मेत्तार मञ्जनीय पप मङ्गरं पदस्पास्तीति भङ्ग- रावानिषातकोां राक्षसादिस्तस्य विसाङधितारम्‌ । अथ तुवीयमाह- २, + त्वमघ्े चुभिरिति । हेभ्ये वं घभिः स्वभनिमित्तमतेस्तव तत्र यागरा- टासु जायसे । रिच, त्वम दशक्षणिराद्रं भूमि शीवमेव शोषयिता जायसे । त्वमद्धयो वर्षधाराभ्योऽशनिरूण जायसे । त्वमश्मनस्परि पाषाणस्योपरि पषा- णान्तरसेवहनेन जायते । ववं वनेभ्यो दू्रा्िरूपेण जायसे । ओषधीम्य ओषधे. कर्यम्पो भेषजेमभ्यस्त्वं जायते| यद्वा व॑रद्रयसंघरषणादिभ्पो जायतते । नृणां नुपते सूर्ववानपि मनष्याणां पारक ववं गृहेगृहे दविः शदिहेतुः सञ्जायसे । वृन॑दाहेन मृन्मयम्‌ › इत्यादिस्मृतेः । एतेनः साध्यं पररिरेखनं विधत्ते-- “८ यज्ञमुखेयज्ञमुखे वै कियमाणे यज्ञ रक्षारसि जिष।भसन्त्येता्हि खड वा एतदक्षम्‌ खं यद्यंनदाहतिरश्चते ५२ ठिखति रक्षस।मपहत्थे ” [ सै” का० ५ प्र० १अ०३ | इति। यज्ञस्य मुखं प्रारम्भो यक्ञमुख, यदा यद यज्ञः प्रारभ्यते तदा तदा रक्षा- स्यागत्य यज्ञं हन्तु भच्छन्वि । एवं च सत्यताप्यश्वपद्‌ा ह्न्तमेतस्स्यानमाहूियंद। प्राप्नोति तद्‌ामीमितदेवाश्चपदस्थानं यज्ञपारम्भरूपं भवति । अतोऽत्र प्रप्ानीं रक्षसामपहःथे १२टेखनं कुयात्‌ । ततव मन्वयं विनियुङ्क-- ५ तिस॒भिः परि ट्खिवि त्रिवृद्रा अधि्ावनिवाभिस्तस्मादरक्षार स्पषृ हन्ति?» [ सं० का० ५ प० १अ० ३ | इति। आहवनीय गाहुपत्यदक्षिणापिरपेण रेख गुणत्वम्‌ । सरवस्माद्प्येतस्माद्भ्रे रक्ष त।म१घातो मन्तन संपद्यते | मा" १अन्‌० २] ईष्यश्वजवदीयतेत्तिरीयसंहिता । १६६५ ( मवाक्रान्त्यभिधानम्‌ ) प्रिवाजपतिरित्येतां विश्ेषाकरिण विधत्ते- ५ गायत्रिया प्रि रिच्वति तेजो पे गायनी तेजसेवेनं परि गृह्णाति » [ सं° का० ५प्र० १अ० ३] इति। पादु्रयोपेतत्वादियं गायत्री । तद्याश्चाभ्चिना सह पजापतिमुखादनत्वात्ते- जस्त्वम्‌ । एनमभिपदे शम्‌ । त्वमभ्ने चयुभिररत्येवां विधत्ते-- « तिष्टुभा परिरिखतीन्दियं वे त्रिष्टुगिश्रयेणेवेनं परि गृह्णाति ” [ सं० फा(० ५प्र० १अ० ३] इति । परि वाऽ एस्येतां विधते-- « अनुष्टुभा परि दिखत्यनष्टप्तर्वाणि छन्द शते परिभूः पयाप्त्ये » [ सै के[(० ५ प्र० }अ० ३] इति। व गुपयमनृषटप्सवाणि च्छन्दांसि परितो भवति व्याप्नोतीति परिभूः । अपः सेयं पयौप्टथे संपद्यते । अस्पा अनुषटमः पाढपाप्ते मन्वदहयमपध्यवर्पित्वं परसति- ‹समध्यते<नुष्टुभा वगा अनुषटपस्मान्मध्यतो वाचा वदामः" [संन क[* ५. प्र० १अ० ३ | इति। अनुष्टभमा परिखिखतीति शेषः । यस्माद्‌ परपाञनुष्टस्मभ्यतः उषिता तस्मादय- मपि मृखमभ्यवापजेह्वासाभ्यया वाचा सेमाषणं कुर्मः । गापत्रीरविष्टुमोः पाढपाप्तमाद्न्तहपतव प्रसति- ‹ गायत्रिया प्रथमया प्रि विखत्यथानुष्टुभाऽ्य त्रिष्टुभा तेज वे गायत्री यक्षो ऽनुष्ट्गिन्दियं॑बिभ्टुसेनसा अविन्वियेण भोभयतो यज्ञे रि गृह्णाति " | से० का० ५ प० १ अ० ३ }.इति। पूरव पशस्ताऽपि मध्यवार्विन्यनुषटुप्युनरपि पाशवस्थाभ्यां सह परशस्यते । पश्च- निष्पादकवाग्रपत्वादनुष्टुभो यज्ञत्वम्‌ । तस्मादुमयतो गायक्रीतिष्टमोः; परित मभ्यवर्नं यज्ञमेव तेजस चेवेश्नियेण चोभयतः परिगृहतवान्भवति । अधर विनियोगततप्रह~~ धर्मा रण्जुं समदिक्प प्रतु तुरगबन्बनम्‌ । युञ्जा गदृभमाबभ्य योगे पान्ति वरिमिरमदैम्‌ ॥ इमोन्तादभिमित्यदिगमने देष्यमम्बणम्‌ । ध्यामोन्तेन वपा जप्या र,मोन्तादुदेष्यंमन्धणम्‌ |} १७.ष्‌, ड, “सा बेन्द्ि। र स. द । इः । २०९ (मि षिध (व ६६& भामरसाय्णाचायविराचतमाष्यसमेता- [४चतुर्थर।०६- ( खननाभिधानम्‌ ) अन्वापरि गच्छेद्‌ागत्य ्म्पामाकमयेद्धवम्‌ । चो स्तेऽश्वपृषठे समार्टि हयत्का दाम्थां वदृत्करमः ॥ अप्‌ः पदेभो निनयेज्जिषदाम्णां जहाति दहि परितिभिः परिख्खिदेकर्विरतिरीरिवाः ॥ हि ® __ (५ इति भरीमत्सायणाचायौविरविते माधवीये वेदाथैपकाशे रष्णयजुवेदीय - तेत्तिरीयसंहिताभाष्ये रतुर्थकाण्डे प्रथमपप्‌।ठके द्वितीयोऽनुवाकः ॥ २॥ ( अथ चतुष्के प्रथमप्रपाठके तृतीयोऽनुवाकः ) । देवस्यं त्वा सवितुः भर॑सवेऽभ्विनोबाहिभ्यों पूष्णो हस्ताभ्यां परथिग्याः सधस्थेऽभिं पुरी- ष्यमङ्गिरस्वत्लनामे । श्वोतिष्मन्तं त्वाऽग्ने सुप्रतीकमजस्रेण भानुना दधनम्‌ । रिवं प्रजाभ्योऽहिऽसन्बं प्रथिव्याः सधस्थऽमनि पुरीभ्यमाङ्गरस्वत्वंनामि । अपां पष्र्मसि सप्रथा उ्वीग्नि भरिष्यद्परावपिष्ठम्‌ । वर्ध मानं मह आच पृष्करं द्वो माया वरिणा प्रथस्व । ह्म च स्थः (१) वभवच स्थो अच्छिद्रे बहु उमे । व्यर्चस्वती सं व॑साथां मतंमार्न पुरीष्यम्‌ । सं वाथा सुवर्वद्‌ समीची उरसा त्मर्ना । अग्निमरन्तर्भारिभ्यन्ती ज्योतिंष्मन्तमजंस्नमित्‌ । पृरीष्योऽसि विभ्व- भ॑राः । अथवा त्वा प्रथमो निरमन्थदग्ने। त्वा म॑गने पृष्कररादध्यर्थवां निर॑मन्थत । मूष्नों ~~~ „~ -~----- 4-७०-७० क क = 9 [1 ¶ स, च, दद्‌ | प१।०१अनु ०२] शष्णस्र्वदीयतेत्तिरीयसंहिता । १९६४५ ( सननाभिधानम्‌ } विश्वस्य वाधत॑ः। तम तवा दध्यङ्कषिः पत्र ईप (२) अथर्वणः । व्ह पुरंदरम्‌ । तपं त्वा पाथ्यो वषा समीधे दस्युहन्तमम्‌ । धनंजय रणेरणे । सीदं होतः स्व उ कोके चिकित्वा- न्सादयां यज्ञ सुकृतस्य योनां । देवा्वीदेवा- न्हाबिषां यजास्यग्नें बहथजंमाने वयोधाः निं होतां होतृषदने विद्ानिस्स्वेषो शोदिवा ९ असदत्सु दक्षः । अदव्यवतप्रमतिवंसिंष्ठः सहसरभरः रचिजिहो अग्निः। सर सीदस्व मह।९ असि रो्व॑स्व (३) देववीतमः । षि धूमम॑ग्ने अरुषं मियेध्य स्रज प्र॑रास्त दरोतप्र। जनिष्वा हि जेन्यो अभ्रे अहना < हितो हितेष्व॑रुषो वनेषु । दमे दमे सप्त रला दानोऽभिहांता नि षसादा यजीयान्‌ (४) ॥ ( स्थ इषे शोचस्व सप्तविश्वतिश्च ) । इति रष्णयनुर्वेदीयतोत्तिरयिसाहितायां चतुथा्टके प्रथमप्रपाठके तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३ ॥ ( अथ चृथकाण्डे पथमपपाठके तृतीयोऽनुवाकः ) । दिवीये मृद्करमणमुक्तम्‌ । अथ तृतीये खनननभिषीपते | कल्पः--““देवस्थ त्वा सदितुः प्रसव इति द।म्धां खनति "इति । प्रथममन्वपाहस्तु- ` देवस्य तेति । सष्टोऽ्थ॑ः । दितीयमन्वपाहस्तु-- ल्योतिष्पन्तपिति। हेऽ प्रथिन्याः सधस्थ उपरिपदेशे पुरीष्यं पसियेग्य- म्नि तमङ्किरस वाहं नापि । कीदशं ता, ग्योतिष्मन्त जाठायुक, सष ६८ भ्रीमत्सायंशाचोयपिरिज्रिलभाष्यसमेता- [४ चतुर्थकाण्डे ( खननाभिधानम्‌ ) तीकं सूमृखम्‌, अजज्ञेण मनुना दीद्ानै निरन्तरं कपैमनेन राशिना प्रकार मानं प्रजाभ्यः प्रजोपकारार्थं शिवं सान्तमव एकहिसन्ते हिंसामकृवन्तम्‌ । एवन्मन्वदुयसाभ्यं खननं विधत्ते-- ५ देवस्य त्वा सवितुः पसव इति खनति प्रसूत्या अथो धुमेभवैतेन जनयति ज्योतिष्मन्तं त्वाम सुपरतीकपित्याह भ्योतिरेषैतेन जनयति » [ से कृा० ५ प० १अ० ४] इतिं। पथममन्े सवितुः परसवं शृत्युष्पारणं परणायं सैपद्चते । कंवेतेन मन्त्रेण धृममवोतपाद्यति न तु ग्वाला, तंस्मादृद्ितीयेमन्वादौ ज्ोतिप्मन्तमित्पेतेन शम्देन ज्योतिजंनयत्येव । तस्य मन्वस्य दवितीयं दिषशब्दतात्यं द्रक्वि-- ५ सोऽप्रिजतिः प्रजाः दाचाऽपपत्ं देवा अरपैचनादामयजञ्छिवं प्रजाभ्याऽ- हि\ सन्तमित्याह प्रजाभ्य पएषेनर् कामयति १» [ सं काम ५ प्र १ भ० ४] इति। श्वाखासहितै उत्तनमातेणेव परजाः सर्वः सेतपिनायोजयत्तं तादशमभिं शिवमित्याचर्ध्चेन देवाः रान्तिमकुरवन्‌ । तस्थादस्पारधरवस्य पठन प्रणोपकारये- वेने शान्तं करोति । पन्वद्विवं प्रदेसति-- ५ दाभ्यां खनति प्रतिष्ठिते ” [ से० का० ५ प्र १अ० ४] इति। कत्पः--“ अपां पृष्ठमसीति पुष्करपर्णमाहत्येतयेव विवे ?' इति । मृदं प्कषप्तं पुटिकां छुवेत्थः । पाठस्तु-- अपां पृष्ठामोति । हे प्थ्करपणं त्वमपां प्रषठमाि पृष्ठवदु्पारमागे वर्वमाग- मति । कीटं तम्‌| सप्रथाः सविस्तारमत एवोवेधिं भरिष्यदभिसाधनमृदं बहर यथा मवति तथा मरितुं समर्थम्‌ । अप्रावपिठ प्रावपो बरनादाः, अति- शयेन तद्हितम्‌ । वधमानमम्तेवन्धादिने दिने वृद्धियुक्ते, महो निरपतवादयुकत्वा पूजनीये, पुष्करमभिनिष्पादनद्वारा पृषटिकरं, तादशं -तं मात्रया परिमाणेन दिवो वरिणाऽऽकाशादण्याधिकषेनाऽऽसमन्वासपथस्व विस्तृतं भव । तमेतं मन्त्रं विनियुङ्ख--- . ागयायायिकमिकि-किकमोभयोोिक- -७अअयोयनिनदिन हिनो १ क. घ, तहका । एषी ०१अनु ०३] कृष्णयनुर्वदीयतेतिरीयसंशिता । + १ ६६4 ( खननाभिधानपर्‌ ) ८ अपां पृष्ठमसीति पृष्डरपणमा हृर्त्यपां वा एततष्टं यतृष्करपणे स्पे - णवेना हरति » [ से° का० ५१०१ अ० ४] इति। | अपामुपरिरव॑मानत्वस्य विद्यमानस्येवारथस्यामिषापितादनह्तेणव मन्त्रणेन पुष्करपणामाहरति । | कर्पः-- “° दामं च स्थो वम च स्थ इति दाम्यामुत्तरेण मत्न कृष्णाजिनं प्रादीनद्नीवम्‌तरलोमाऽऽस्तृणान्युपरिषट सुष्करपणं मानम्‌ » इति । प्थममन््रपाहस्तु-- हारम च स्थ इति। हे कृष्णाजिनपुष्करप्णँ उमे युवां रामे स्थः सुश्वकारिणी अपि मव्थः । तथा वम च स्थः कवचवदुक्षके अपि भवथः। कीदृशे, अच्छिद्रे छिद्रररहित बहते विस्तीणं ्यचस्वती आच्छादनपरकारवती प्रिकादिसटदो इत्यथः। तथाविषे युबा सवस्था सम्पङ्मदमास्छादवतम्‌ । ततः; परिष्यमभ्ं मतं धारयतम्‌ । द्वितीयमन्वर्पटिस्तु-- सँ वस्ताथामिति । हे रुष्णाजिनपुष्कर णं युवां त्मना स्वयमेव पर- निरपेक्षे सी उरसारःसृशन मवदीयस्बकरूपेण संवसाथां सम्यमाश्छादु- यतम्‌ । कीटो युवां, सवर्विदा स्वग॑विदे स्वग॑खामसाषने इत्वर्थः ¦ समीची मृद -धनायानुकृरे अजन्लमिनिन्तरमेव ज्योतिष्मन्तमन्निमन्तः स्वोद्रे भरिष्यन्ती भारपिष्यन्ती । अनेन मन्वदुभेन साध्यं पुष्करपणस्य पत्तारणमु तरत विकषातुमादौ पष्करपणं मृधः सेमरणं विधत्ते- ¢ पुष्करपर्णेन स भरति योनिवौऽप्ेः पृष्करपण ९ सयोनिमेव।भ्रि९ सै भरति [से का० ५प्र० १अ० ४. | हइति। पष्करपणस्याद्मिस्थानत्वमारुणकेतुकवयने समाम्नातम्‌-“ जानुदृध्नीमृत्तखेदीं खात्वा । अपां पूरयित्वा गुल्फदृपरम्‌ । पुष्करपर्णे पुष्करदण्डेः पूष्कैरश्च स९- स्तीय॑ । तस्ििन्विहायत्ते। अभि पणीोपस्समा्ाय ” इति । अतः पृष्कर- पणस्य।प्नियोनित्वात्तयोनिमेवाधिं समृतवान्भवति । - पृष्करप्णेवत्तेनेव मन्वदरयेन रष्णाजिनस्याऽऽप्तरणं विषातुमादौ कृष्णाभिः दुः स्थापन विषत्त-- - १ ~~~ ~~ -- = - = ~~--- ~~ ~~~ ~ --क १८, च. च स्थाः सुः । २ ख. च, ^स्थानीयत्व | १६८०. धीमत्तायणाचायावराचतमाष्रपतमता- (४वतुथकाण६- ( सननाभिधानम्‌ ) ¢ हृष्णाजिनेन से भरति यज्ञे वै रृष्णाजिनं यद्ञेनेव मञ्च से भरति "! [सेन का० ५ प्र० १अ०४] इति। कृष्णाजिनस्य यन्ञहूपतवं द रीपणमातपरकरणेऽवगम्पते-“यज्ञे देव॑भ्पो निरा- थत । छष्णो हपं छत्व । यर्छृष्णाजिने इविरभ्पवहन्ि । यज्ञदिव तधज्ञ पुङ्खः 2 इति । तद्रा रुष्णाजिनष्ूेण यज्ञनेवाभरिरूपं यज्ञं सभरति । चमौन्तरपरित्यगन छृष्णाजिनस्वीकरि कारणं दरीयति-- “ यदृभ्राम्पाणां परानां चर्मणा सेमरेदूमाम्यान्पराज्छुचाऽपयेर्छष्णाभिनेन से भरत्ारण्यानेव पद्राञ्छ्चाऽपयति तस्मात्समावत् शूनां प्रजाषमानानामारण्याः वदावः कनीयसः दाचा घ्यताः ? [सं० का० ५प्र० १अ० ४] इति। गराम्यपदानां गवादीनां चर्मण्यभिसेषरणे गवाष्यः सेतापेन संयोजिता भवन्ति । रष्णाजिनन संभरणे त्वारण्या एवं पावः सैतापेन योज्यन्ते । यस्मा- देवं तस्माहोकेऽपि चतुष्ात्वाद्याकारसाम्येन प्रजायमानानां पृशनां मभ्य प्रम्याः भरेष्ठा आरण्या एव कनिष्ठाः । यस्मात्ते दाचर्ताः इाचे पापास्तस्माते्षां कनिष्ठत्वं युक्तम्‌ । नहि म्राम्यगवदुम इव॒ शाटाप्रवेशनमक्ष्पपद्‌नादि्िरा- रण्या पष्यन्तः । सेयं तेषां शाकपातिः । तस्थ कृष्णाजिनस्य रोम्नामृपरि सैभरणं विधत्ते-- “छोमतः सै भरत्यतो हयस्य मेध्यम्‌, [सै°का० ५१०१अ<४] इति । यस्मादस्य रष्णाजिनस्याति इदं खामयुक्तं स्थानं मेध्यं तस्मात्तत्र सेभरेत्‌ । हइदानीमकसंभरणसिदधये पर्वाक्तमन्बद्यसाप्यमुभयास्तरणं विधत्ते- ^“ छृष्णाजेनं च पृष्केरपण च संश्स्तणातयिं वे छष्णाजिनमसतौ पुष्करपण- माभ्यमिवेनमुभयतः परि गृह्णा ” [सं० का० ५१० ¶अ० ४] इति। ृष्णाजिनपृष्करपणयोरधरोत्तरभावेन रोकद्रयहपत्वम्‌ । कलपः-““ पुरीष्योऽसि विश्वभरा हति मृत्छनमभिमनतप ?› इति । प्ठस्तु- पुरीष्योऽसीति । हे खननप्ेरा वं परीष्योऽक्ि प्रीषस्प बहुरस्य पसोर्यो - ग्योऽसि । अत एव वि भमरा अ्सि। विश्वं रत्लमृखाहूपं बिमर्तीति विश्रमराः। हेऽपेऽथवाख्य कषिः प्रथम इतरेभ्यः पृवेभमवी सस्तां निरमन्थानेःशेषेण मथितवान्‌ । १ ख. च. सन्राह्मणऽ । २ख.च. हेतु! क. ध. इ, सवादने। $ख. च, "न्ते । मतस्तष -------- न पप्र ०१अनु ०९] रष्णयजुेदीयतेत्तिरीयसंहिता । १६०८१ ( सननाभिधानम्‌ ) अंत्राथरवंणः प्रथमनिमथनं नाम प्रथमद्दनभित्यामिषायं दशयति-- ५अभ्भि्दकेभ्य) निरायत तमथवऽन्वप९१द्‌धव। त्वा पथमो निरमन्थद्‌ग्न इत्याह य एवेनमन्वपश्यततेनपेन\ से भरति» [ ६० क(० ५ प० १अ० ४] इति। अन्वपश्दून्विष्य दृष्टवान्‌ । कत्पः-“ त्वामत्र पृष्रादधौति रष्णाजिने पृष्करपण च संभरति चतस्‌- निस्तसुमिव। म।पर्वमिब्र।सषणस्य निषटुम। र्‌ जन्पस्य » इ।प। यद्यप्यत्र तवामग्न ईत्थादिकासतिस एव गायन्यः समाम्नातारतथाऽपि चतु- वपक्षे पररीऽ्पो त विश्वमर्‌ा इत्यनेन पुव।केन मन्नेण सह सेख्या प्र्णाणा | पुरीष्याऽसीत्ययं मन्तवः पूर्व व्याख्यातः । दवितीयमन्तपाटस्तु-- > त्वामग्न इति । हेऽनऽ्थद॑र्य कपिः पृष्करादधि पद्मपस्योप्रि तां निरम- न्थत निःसषेण मयितवान्‌ । अत एव पञ्चमकाण्डे ब्रासणम्‌म्नातम्‌-^पृष्करपणे सेनमुषाभरतूमपिन्द९१ इति । कद शतुष्करतत्‌ । मुध्नं उत्तमाङ्ग शस्ता दवैश्रस्य बावतः सरस्य जगा वाहुकत्‌। ६३ (हे पृष्कद्पणमाभमन्थनयज्ञानेष्पदृनादि* हारा सवं जग।नवंहति । तृतीषमन्त१दतु- तम॒ त्वा दृष्यङ्ङिति । ह भेऽववणः पुन द४५ङन्‌मक कपिस्तमु तषे तमेव्‌ तवां प्वङ्तवान्‌ । कोटरं तःम्‌ । वतहणे. पैरिनाशनं १९३९ सद्ररूपेणासुर- सषन्धिनां अयाणां पुराणां पिदारपितारम्‌ । चतु थभन्वपादत्तु- तम॒ त्वा पाथ्य इति। हेभ्ये पराथ्यनामकः कश्चिदरषिस्तमु त्वा समीपे तमेव तवां प्व(चखिववान्‌ | कोदरः पाथ्वः । वषा भेष्ठः। के।दयं त्वाम्‌ । दस्यु- हन्वमे तस्कराणामतिशयेन हन्तारं, रणेरणे धनजयं तेषु तेषु संमामेषु धनस्प्‌ जेतारम्‌ । इत्थमिमा गपश्य उक्ताः । अथं तिष्टुमां चतसूर्णां मध्ये पथमामाहु~ ` सीद्‌ होतरिति । ह होवहमनिष्माद्क चि।रष्वानभिज्ञस्खं स्वकीय एषं स्थान उत्तसेरि्मे सीदोपविश। यज्ञं चे सठतस्य योनौ पृण्यकम॑णो पौगप- स्थने सादय स्थापय । देवान्वेति कामयत इति देवावीदषपरिय इत्यर्थः । वाह. दास्तवं ेवान्ह्विषा यजासि पूजयसि । हेऽ पजृमनि बृहद दीपैाय्षा; स्थपिय । अथ दवितीयामाई- नि होतेति । होतषदने हमनिष्पादकस्य योग्यस्थान उतयेदिरूपेभिरनि- न "णाकर ० ~ क ~ ~ ~ ~ १. च्‌.अथ ।२स्‌.च्‌. तुष्क्प । ख. च, ननिः। ~~~ § ६.९ भीमत्छयणान्वा्यविरचितमाष्यससमेता- [४चतुथकण्ड- | ( खननाभिधानम्‌ ) तरामसदृत्म्पगुपविष््वान्‌ । कीटशोऽप्धिः। हेता देवानामाह्कता, विदानः स्थ(मामिन्ञः, वेको दीरिमान्‌ , दीदिवान्देवेभ्यो हविषो दावा, सुदक्षोऽत्यन्तकृ- हाः । अदृम्धवतपमतिरदम्धेऽबिनाशिति क्ते कर्मणि प्रष्टा मतियस्प सतथ- विधः । वसिष्ठो ऽतिश्येन वासयता । सहससंख्याका(नि हवीषि मरति पेष- यततीति सहस्यभरः। दाचिः दाद्धा हमोग्पा जिह्वा ज्वाला यस्यास दाबिनिह्। अथ तुतीयामाह-- सं श्सीदस्वेति । देऽ वमासिन्पष्करपर्णे सरी रस्व सम्यगुपविद । तम- नेकक्रतुतान्महानसि, देषान्वेति गच्छतीति दृववीरतिशयेन देववीदववीतमः । ताद शसह शोचस्व दीप्यस् । है भिपेभ्य मेधाहृ पशस्तोव्छषट मेऽसपपरोषणमनुं द्गतं द्रष्टुं शक्यं शन्तं धूमं विशेषेण स॒ज । अथ वतूर्थामाह-- जनिष्वा हीति । हेरे त्वपहमध्रे पातके जनिष्वोद्यस्व । कीटश- स्त्वम्‌ । जेन्पो जयशीलः । हितेषु हितो हविर॑जो ये देवास्तुभ्यं गहितमाचर- न्ति, ये च मनुष्या कतिवग्पजमानास्तुभ्यं हितमाचरन्ति, तेषु सवेषु हितेषु त्वमपि हिते। भवसि । वनेष्वरुषो नानाविधफदवृक्षोपेतेषु वनेषु कोपरहितो द्वाधिरपेण वनानि न दहती(सी) यथः । अयमापररमेदम यजमानानां गृह गृहे निषसदोपविष्टः। कीटशोऽभथः । सप रत्ना दधानो रलसमानाञ्जावा- विेषान्सप्तसख्याकन्यिरयमाणः । अत एव सप्रजिद्व इति सर्वर पसिद्धः । आथर्वाणिकाश्वाऽऽमनन्ति-- “ काटी कराडी च मनीजवा च स॒खोहिता या च सुपून्वर्णां | स्फुटिङ्किनी विश्वरुची च देवी ठेडाथमाना इति सप्त जिह्वाः ” ॥ इति । स चाहता दूवानामाह्वता यजीयानतिशयेन यष्टा | उक्तास गायतरीषु त्वामर इत्येतस्यां पृष्कर।दधीतयस्यांशस्यं ताप्यं दर॑यति- , ५ लाभे पृष्कराद्धीत्याह्‌ पृष्करपणें बेनमुपभिदमवि दृष्‌ ” [ सुं° का४ ५प्० १अ० ¢ इति। । जथवां यद्‌ाऽत्षिमनिवष्टवास्तदानीं कसि शवतुष्करपरणे ऽवस्थितमेनमार्भ रम्ब. न । व॑स्मातृष्करादृषीत्युक्तियुक्ता | पपा०१अनु०३] छष्णयजवेदीयते्तिरीयसंहिता । १६९५६ ( खननाभिवानम्‌ ) अनन्तरमन्ते १२त्यज्पान्धसू।प एच एव स्वीकारं कारण ददयति- स्तम्‌ त्वा द्ध्यङकतिरित्या६ देध्यदषा जाथर्वणस्वजस्याराचेज एवाक- नदृधाति » [स क० ५प्र० १अ० ४] इति। अन्पत्र मन्वन्तरे दवाव महिमा पपश्ितः--“ दध्यङ्ह यन्मध्वाथवदणे( वामश्वस्य रीणां » इत्याद । वस्मादहृष। चस्तेज स्वित्वम्‌ । उपरेतनमन््ेण पःथ्यरन्दैन ९प्यङ्ङेव विवक्षितौ नान्य इत्यत रषति- तमु ता १।४१। वृषसय।ह्‌ पवभवोतमृत्तरेणान गूणापि ” [ ६० का ५प्र० १अ०५ |ईइपि। यः पुवमननक्त) दष्५ङत्‌ एव।ज सन्म गेवरतित्वाताथ्य इत्युच्यते । अतः पू्ैमन्तोदृतमिवाधमुपरेण मन्त्रेण प्रपिपाद्षपि एतन्नः स।ष्यमभितमरण विधते ^“ चतरृभिः स भरति चत्वा उन्द्र ६ छन्दोभिरेव ” [ सं० का० ५ प° १अ० ४ | ६१। त्ाभग्न इ।द।सस्रल्ततः १३। पृदप्पोऽप्तलका, तदेवं चञ्चः । गाय- व| निष्म्नगत्यनु ४/५ च्छन्धृसां चतृष्ट्वम्‌ । अतः संख्यासम्यच्छन्द्‌भिरे- व।गनिः सुमतो मवति । पाद्‌ हपरत्यादीनां विषटुमां उतुषट्वम्‌ । अत्रापि चत- स(५ः समरति यिमजनीयः। गायत्राणां निष्टनां चातक[रमेदेन व्यवस्थां पिधत्ते-- ५ ग्‌ वनीभितर॑ज्ञणल्य मपो हि ताक्षणालष्ुभा राजन्पस्य भद्ठुमो हि राजन्य » [९० का* ५ प० १अ० ४ | इति। मुखजत्वस्नाम्थन बलभ गायते बहजत्वसम्पेन रजन्पक्लष्टमः। अथ काम्यं समुच्च पिघचे- «यं कमयत वयान्त््यादित्युभयीमिस्वस्प सं भरेतेजभेवास्मा इद्िमं उ समच इवातपे ” [२६० का ५प० १अ० ४] ¶ति। त्र गायत्रीभिस्ेनः१।मिखिष्टगिमिरिन्रिषप्राभिः । समूाश्वतमन्तगत।मधत्वसंख्यां परर सहि-- (७१०७ ०५७५००० ४ १ क. ध. ढः. च. 'ध्युबिति। २१. ठ, "तुष्येकष्ययं चः । २ ख. ष्टि ख. ख, हस्‌ । ४९० 2 न्क [वि कक क 8 त; ~ ~ ~ १६५४ भ्रोमत्साणाचायिरचितमाध्यसमता- [४२तुर्थकण्द- ( मदाहरणामेषानम्‌ ) “अहमि: से मरत्य्क्षरा गायत्री गायत्रोऽग्निप्रावानेबाभनिस्तर स भरति. [ सं० कृ!° ५१० १अ० ४] इति। चतसाल्लष्टमः परतयेके कमम प्रदसति- ^ सीद्‌ होतैरित्याहु दवता एव।से सर भादृयति नि होति मनृष्यान्त्व सीदस्वेति वयास स्ति जनिष्टष। हि जेन्यो अप्र अहमित्याह द्वपनुभ्यानेवास्मे स\ सनान्ध जनयति ” [| स० का० ५१० १अ० ४] इति। सद्‌ हतैरिव्यतस्यां प्रथमायां तिष्ठाम देवागादरेति पदन देवनानां ससदुनं सूचितम्‌ । यद्रा देवान्ह(+्रा पज।द4।त्यनन तत्सूचित्म्‌ । निहोःत्यस्पां द्विती यायां चिष्टुमि होतृषदन इति पदन ह। वादीनां मनुष्याणां समानं सूचितम्‌ । # 1 स सीदस्वेत्यस्पां तृतीयायां बरिष्टामे पू पिसृनेत्यवमन्तरिक्षगामिना( णा) घुमेनान्तरिक्ष चारिणां पक्षिणां सरितत्वातेषां संसादनमृक्तम्‌ । जनिषवेत्यस्पां चतुथ्यं। विषटभि जनिष्वेत्युलादनस्प सूविततवासूराक्तान्संसनानदवान्मनुष्ाश्व - दुपरुक्षितानि वयांसि च प्रकषेभ जनयति । अवर विनियोगस॑ग्रहः-- दव ६।५५ खनेच्चपां पद्मपत्र समाहरेत्‌ । र्म दम्यं चप स्तृमात्यथ परीध्यतः ॥ चतुष्टय्य रभरति विप्रस्य क्ष्जिषस्यतु। [,कण्ज सीदेत्य।द चतुष्केण मन्त्रा ददश वर्णदा; ॥ इति भ्रीमत्स।यण।चायविरचिते माषवीये वेद्‌।थपरक।रे एण यजुष - तैत्तिरीयसंहिताभाष्ये चतुथकाण्डे प्रथमपपाढके । तर्त।यःऽनुवाकः ॥ ३ ॥ ( अथ चतुथक्राण्ड प्रयमप्रपाठक चतुर्था<नुषक्रः ) | सं ते वायुर्मातरिभ्वां दधातृत्तानाये हदयं यद्वि । देवानां यश्चरति प्राणथेन तस्त {ष 9 त वा अ 9 शय च्व शः तय । 2 रा सच (सन्नता 3 त न्मन , ८ भ्व न ०71 तदं१० ॥ एषि .१अ१्‌०४}) षष्णयशवदीयनेनिरीयमंहिता | १६५७५ ( पदाहरणाभिधानम ) च देवि वष॑डस्तु तुभ्य॑म्‌ । स॒र्जातो ज्योतिषा सह शाम वरूथमाऽर्मदुः सुव॑ः । वामो अन्न विश्वरूप सं व्य॑यस्व बिभावमो । उदुं तिष्ठ स्वध्वरावां नोदेर्व्याषपा। हदो चं भासा वहता स॑डुकनिराऽ््ँ याहि सुरास्तिमिः(१) ऊध्व ऊपषुणं ऊतय तिष्ठं देवो {न संविता। ऊर्ध्वो वाजस्य सनिता यदििर्वावद्धिर्विह- यामहे । स॒ जातो गर्भो आभे रोदैस्योरमे चार्विभत ओष॑धीषु । चिः रिषः परि तमाऽस्यक्तः प्र मातृभ्यो आपे कनिंकदद्राः। स्थिरा भ॑व वाड़वङ्ग आदाभंव वानज्यरवन्‌ | पथर्भवे सषदम्त्वमन्नेः पुरीषवाहनः । रिवो मव (>) प्रजाभ्यो मानुषीभ्यस्त्वभङ्किरः । मा यावापरथेवी अमि जुशुचो माऽन्तरिक्षं मा वनस्पतीन्‌ । प्रतु वाजी कनिंक्रदन्नानदद्रामभः {> 9 पत्वां । भर॑ननभि पुरीष्यं मा पायायुषः पृरा। रासभो वां कनिक्रदत्सु्रक्ते वृषणा रथं ।. स वामर पुरीष्यमाहुतो वहादितिः । वृषाऽनिं वृषण भर॑न्नपां गमर समद्विय॑म्‌ । अग्न आ याहि ( ३ ) वीतय ऋत मत्यम्‌ । ओंभ- धयः प्रतिं गृह्णीतामिमतः रिवमायन्तमभ्यच यष्परान्‌ । व्यस्यव्विश्वा अभतीररतीर्निषीद्नो अप॑ दुरभति* हनत्‌ । ओषधयः प्रतिं मोदष्व. १६७६ ीप्रत््ायणाचायविरचितमाष्यसमेता- [४वतुथेकाण्डे- ( मदाहरणामिधानम्‌ ) मेनं पुष्पावतीः सुपिप्पलाः। अयं षो गर्भ छविः परल सधस्थमाऽसैदत्‌ ( ४ ) ॥ ( भुशस्वििः रिषो भव याहि षटूनरिश्शस्च ) | इति रृष्णयज्ञवेदी यतेत्तिरीयसंहितायां चतुथौष्टके प्रथमप्रपाठके चतुथोऽनुवाकः ॥ ४ ॥ ( अथ चतुथकाण्डे प्रथमप्रपाठके सतुर्थोऽनुषाकः ) । तृती यानुषकि मृत्बननमक्तम्‌ । अथ चतुर्थे मूदाहरणमु्यते । कल्प ः--““से ते वायुरिति मृत्छनेऽप आनीय +› इति । पठस्तू- संते वायरिति। हे परथिवे उत्तानाया ऊष्वौभिमुसेनावस्थिताास्तव हद्यं हद्यसटृदो यत्खननस्थानं विलिष्टं विशषणाल्पीरतं तद्छननस्थानं वायुः सेदृधातु तृणाद्विपूरणसरहितेनानेन जखपक्षेपणेन वायु्यथापूर्वे सम्बकृरोतु। ीश्यो वयुः । परतिरिश्वा मातयन्तरिक्षे चरवपराणिनामियत्तापरिच्छेदकारिणि रोतेऽवतिष्ठत इति मातरिश्वा । यो वाय्दवासां प्राणथेन प्राणमावेन चरति म्यवहरति । हे रेवि प्रथिवि तुभ्यं तस्मे वायवे च वषडस्तु । ईदं तृणतहितं जलं हृतमस्त्‌ । अनेन मन्त्रेण सांध्यमञ्जखिजचपक्षेप विधत्ते- “ कररमिव वा अस्या एत्रत्करोति यत्वनत्यप उप सजत्यापो वे शानाः दाताभिरेवास्ये राच शमयति ” [ से° का० ५प्र० १अ०५] इति| भूपे शं खनतीति यचदेतवृथिन्याः कृरमेव करोति । हस्तादिच्छेद्वद्भ्यथा- हेतुत।¶्‌ । वत्कोय॑परिहाराय मृत्खननपदे शेऽपोऽव नयेत्‌ । अपश्च रीवरत्रेन शान्ताः । एताटृशीभिरेवास्पाः पथिष्या; खननजन्यं शोकं दाभयति | मन्ते देवतान्तरपरित्यागेन वैयुकथने प्रयोजनमाह- ^ सेते वायुमौतरिश्वा दधातित्याह पाणो वे वायुः भाणेनेवास्ये प्राण सं दधति ” [ सं का> ५प्र० १अ० ५] इति। वाये्दवप्राणत्वत्तेनेदास्याः पृथिव्याः प्राणसंधानं संपद्यते । पुनरपि वायोरन्यत्मोजनमाह- | ~~~ ---~-----~~ [ , मीं १ सख, च, साध्यं जलः । २. इ. “हिप । परी ०१अब्‌ ०४} कृष्णयनुतरेदीयतेत्तिरीयसंहिता । ` १६५४ ( म्रदाहरणाभिधानम्र ) ८ सं ते वयुरित्याह तस्माद्रयुपच्युता दिवो वृष्टिरोतं ” [सं० का* ५ प्र १अ० ५ | इति। यस्मात्पयोजनानरमपि विवक्षितमिति वायुशब्दः प्रयुकस्तस्पादेव कारणा. दूवृ्टिर्दवः सकाशाद्रायुप्रथ्युता सती पवतते । मन्वरस्य चतुथपद वषट्‌ गब्दान्तगतेन षदटगब्दून स्मारितामृतुसंखयामूपजीढष प्रशंसति-- | ५ तस्मे च दरेवि वषडस्तुतुभ्यमित्याह डु! ऋतव क्तुष्वेव वृ दधाति तस्मात्सवानुतून्वषति ” [ सं० का० ५प्र० १अ०५] इति। अवाऽऽम्नातफटानुसरिण षकारमम्युपित्य पडा ऋतव इति व्ाषूपतिम्‌ । अथ राखन्तरपाठानुसारेण षकारं परित्यज्य व्याच्े-- । “८ यदषट्कूष द्यतियामाऽस्य वषट्कारः स्या्यन वषट्कृयादक्षा\ ति ज्ञ हन्युवंडिन्याह परोक्षमेव वषट्‌कराति नास्य यातयामा वषट्कारो भवति न यज्ञ रक्षाश््सि ध्नन्ति ” [सं० का० ५ प्र० १ अ० ५] इति । अतद्‌ चिन्तनीयम्‌ । किमास्मिन्पन्ते वषट्‌ शब्दः पयोक्तव्यो न वेति। नाऽऽ्ः। अतेव वषट्कारस प्रयोगे सति गतसारतेन वक्ष्यमाणे वायन्यपश्वादौ बषट्‌ - कारासंभवपसङ्कात्‌ । न द्वितीयः । वजहूपस्य वषटकारस्यामवि रक्षोमिर्यशष- विधतप्रसङ्खमत्‌ । एतदेषद्रयपरिहाराय पकारं प्रियज्य बडित्येवै ब्रूयात्‌ | तथा सति वषट्‌कारस्य सेपृणस्यानुकत्वान गवसारसखमेकदे शस्योक्तत्वान यज्ञ- घातोऽपि । तदव ब्राह्षणेनेव पाठकस्य व्पाख्यातत्वानित्यकाम्पपरयोगविष- यतया पाद्दुयं व्यवस्थाफनीयम्‌ । कस ः--“ समुद्यम्य रुष्णाजिनस्यान्तान्स॒जतो ज्योतिषा सहेति क्षोमेणम मीञजेनाफृमयेण वा दाम्नोपनह्यति ?› इति । पाठस्तु- । सुजातो ज्योतिषेति । देऽ सुजातः सूषटतनस्तवं श्योतिषा त्वद्मपिन श्येतिषरा सह र्म सुखे यथा भवति तथा सुवः स्वगेसदटशं वरूथं रृष्णा- जिननििते गृहमासद्ः पाप्नुहि । हे विभावसो विमैव दीिरेव वसु धनं यस्यासौ विभावसुस्ताटृश हेऽ विश्वह्पं बहुपरकारल्पं वासः रुष्णाजिनसपं वचं संम्ययस्व सम्पक्परिधत्स्व । तमेतं मन्त्र विनियुङ्क- ---~---- === ~~~ ~~~ [र १ स, च, जहननप्र"। २ स. घ, इ, वषट्कारं । ३ स, च. सत्येवं जुः । १६०८८ श्रीमत्पीयिणायायविरविवमाष्यममेता= (४चुर्धकाणै-+ { मदाहर्णाभिजानम्‌ ) ५ सुज क्ति ज्योतिषा सहेत्वनष्टभोप नद्यत्यनषटप्ववांणि छन्दा सि छन्दा र₹- ति खट्‌ वा अप्नः परिया तनूः पिययेवेने तनुवा प्रि दधाति ? [ त° क(* ५4 पर १अ०५ | इति। भुव्यन्तरे वाणा अनृष्टबित्युक्तवद्ग्रारा सर्वच्डन्दोहतम्‌. । शखान्धर भवानपकरणे य। ते अग्रे ‡दाषु पवमाना परिया तनूरित्यारभ्य या गाकतरे या चषटमे पा जागत इति च्छन्दः मियरारीरावस्थानकथेनेन ग्छन्दसामभिपिय- शारीरतम्‌ । अतः मियेयेवानयजनषटजपया तनुवा परिधानं कतवान्भवति । एतदृेदन परशसति- ५ बेदुको वासो भवति यद्वेवेद्‌ + [ सं° का० ५प्र० १ अग ५ ]इति । पैदुको छाभशि कासः पति भवति । एतहेटिता बं प्रप्नोतत्थिं; । कल्पः--“ उदु विष्ठ खवध्वराध्व ऊषु ण ऊतय हति सािजीम्पामत्ति- इति" इति । तमोः पथमामाह-- उदु तिष्ठेति । हे स्वध्वर सृष्ट यागनिर्वाहकाम्र उदु तिष्ठोसिषिवोत्थाय च भोऽस्मन्देव्यः छपा देवनस्वमावया कीडापरया कपया ऽव पाठप । हेऽ बृहता भासा प्रौढेन तेनसा सुराकनिः सृष्ट दाचां रश्मीनां वनिता यः सोऽयं तुशु- निः । ताटशः सन्सुगाधतिमिः शोभनकी्मिः सह दृश सर्वैः पराणिमिर्- एमायाहि । अथ द्वितीयामाह- ऊर्ध्वं ऊ षिति। हेभ्ये नोऽस्माकमृतय रक्षणाभोष्वु उ पृ तिषठ४वं एव सनव स्थितो भव । क इव । देवो न सविता, यथा सविता देव उं एष्‌ सनस्मान्पक्षति तुत्‌ । यस्तवमूृध्वः स तं वाजस्य सनिताऽ्नस्य दाता भव) यद्यस्माक्रारणा- दद्खिमिमन्तमिन्यञ्जकेव षद्दिहैग्यवाहकेकरत्विगिमिविह्णामहे वयं तवां विविष- माहृवयामस्तस्मादूध्वं एव तिष्ठेति सरववान्वथः । एतन्मन्वद्र्ं विनियुक्के- « वारुणो वा अभिरुषनद्ध -उदु तिष्ट स्वध्वरोध्यैऊ षु ण ऊतय इति लावित्रीभ्याम्तिष्ठति सवितृपसूत एव।स्थोध्ड। वरुणमेनिमृत्स॒जति ” [से° कार ५प्र० १अ०५ | इति। किक ------~------------- ---- ~----- - -- - ~-------- १ स्र, च्‌. थनच्छ । २ख. च्‌, न्वा वुभिभ्य्गः । ~ ~ कोक ४, ५६ 6 स ; पा० १७नु०४] रृष्णयजुवैदुीयतेत्तिरीयसंहिता । १६.७२ ( मदाहरणाभिघानम्‌ ) योऽयमध्चिरत रष्ण।जिनेनोषनदः सोऽयं वारुण उतषत्रुवकारिणो बरूभ स्यातः | अतस्ततरिहाराय साविवरटिद्घकाम्यमिताम्यार्गम्यां बद्धम गही- तवोचि्ेत्‌ । दितीयमन्तर देवो न सापेतेत्युक्ततवदरते सापत्यो, एतम्बामुस्थनें सवितेवानज्ञत।ऽस्यासवर्णमानं वरूणछ्तां बाधां परिहरति । मन्त्रितं परप-- "८ दम्पां प्रपिहिन 9» [ प का० ५ प०१अ०५] इति । कसः“ त जति। गम। असीर हरत » इति । पठततु-- स जाता गम इति. इ्प ६ ल ६34 44रतमभः तानन जवाअस। क। द यलतव, ३।रुः ¶१जन्‌।वः । अरवा धत (वन भुर्जननद्तिषवतातु कदर भिरूपः सन्विरेकेण प१।तः चत ननविम।मिज। साभि ववितरू्पः । इद्नी- मुखनतवाच्छदाः । तमात पनक्तः १।९ह्‌१५।गव्पकः। वाद्रशस्तं मतुभ्प्‌ पन्यम पकानिकरईद।१क केनदनपः प्रकेषण गच्छ । यथा छोके रिदुर्मा+ तरमुद्ि्व कन्द्न।द्रेण स्व्तद्नं गच्छं तद्ुदथः। | अस्य मन्वस्य पथम्‌प।९अम्‌ हप द्यवा पयतमम वशदृवपति- स॒ जत। गम्‌। अपि रदस्य रत्याहुमे १ रस तयोरव गमे। यदृभिस्त- स्मदूवमाह 2 [संन कार ५ प १अ०५ | इति । ३५ द्य(वापृ(५न्यापेव २।९६२य्द्‌/ मधयं । तथोमध्पे समृतनतवात्द्रम॑तम्‌ | यस्मादेवं तस्मान्मन्व, यक्तभका6ऽह्‌ | दितीयप।दे विभृतश्चाररेपे पदयो निनि्नेनितिकमावेनान्वयं दृद्यति- “अभे च(र।षमत अं.पृ५।ष्विःपाह पद्‌ सतं पिभरन्त्यथ चारुतरो मवति? [ सं* क(०५प्र* १अ० ५] ११। पासमन्काख जठर परविष्टा अषधय एतमुद्राथ वैरेषेण पेषयन्ति ब्दा नमवमभिश्चासुतरः १८तरे भवति । चतु ध्पादे प मातुभ्प इ्येतस्प तात्व द२१ति-- ५ प मतृम्पो जपि कनिका इत्याहोपषयो वा अस्य मतरस्ताम्य एन्‌. प सयति [६० का० ५प्र० १अ० ५] इति। आषवीनामृर्करत्या जहर प्िजनकत्वान्मातृत्वम्‌ । अतो मात्र्थुमेकममां += ~~ ~~~ ~~~ --- न 1 त स. च, पनिषद्धः। २ स. पिश्त्तेग। 1. (न ~~ = १६८० श्रीमत्साथणाचायंविरवितमाध्यसमेता- [४वतुथैकाण्डे- ( मदाहरणाभिधानम्‌ ). पकर्वैण गमयति । अत एवोत्तरत्रोषधयः प्रतिगह्णीतेति मन््रेणोषधीषु स्थापने विधास्यति । कृलः-“ स्थिरो मव वीदुवद्गः इति गदृभस्य पृष्ठ आदधाति ” इति | १९त्‌-- स्थिरो भवेति । अभेहतृमूतं परप य) ममो वहपि वद्र है गर्दभ, इयति मच्छतःत्यव । ेवंनममनकुत्ठ त स्थिरश्वरनरहिपो भव । व्षङ्गो टृढकाय आदाष॑यवान्वाज्यनटेतुश्य म ¶ तथा पथपिस्ती५प8; सुषद्‌।ऽने; सुखासनश्च मव । तेप भन (प(नयुङ्क- ^ ^ स्थिर मव वाइवङ्ग ईपि मदेम आ सादयति ६ नद्यत्येवेनमतया स्थेन [६० क!० ५५० १अ०५॥] ६६। गद्‌मस्५।१।२ ९य५।५मतयचन१।म सम्यग द्न्‌(मव१ । आभिरू्षा मृद्यथा भूमे! न पतति तथ। र५।१५। । बदन स्थान भसत ५ गरद्भन समदत परस्वादुरमः पदानां भारमिति? [६० कृा० ५ १० १अ० ५ | ६५। यस्माद्यं बटादद्‌द्कमन।दव्य १९मने१ मद्‌ वाहयन्ति १२५ होक गवादीनां १दनां ५४ सदम एव १।६५।(रत५१२ । १।८०्य्‌/ दव्ववि स्पा भरस्व मर।१ धारयपापि भरमार) जावयतन म्नि भर्‌ात्‌ । १८ मा यृहत।त्य५ः । पक। रन्रण तष ५८त६-- ५ द्भन त भरति तसाद्रद१।४८५न्‌।८२ऽत्यन्व। न श॒. धप्य९ दनमक स्मरन्ति » || ६० क।० ५५० १अ०५॥ई६१। यस्मादनेन मदूननाकेमनं स१९न्नि, यागद्वारा अवेत्य मृ्वानम्‌ | बचन यतादकम{ ५१ । यर५।द.गं १६।६ १६५ ९१। भक्ष्यस्य स्पत्वऽ्प्यन्पान्पशवपि कम्य मेदुर भवति । अनार्त व५करणानवार्च) रस्य र २।उत्प्‌त्‌१्‌ । ज(भतततृमाददनेरज्लमनव्‌ , भदूभा जादा न त्‌ १८४।१द९्‌- ---*~ -- ~~~ ---- ----------~~ ~~ - 1 ~ = > =“ । + मी मर> ५९। बचन द६।त सबूत +५न(या भ न्रानेदु च्वद्ल्वानद्र्‌ । -----~ ~~~-----~----------- ------- १ख. च. ध्ददाननाः।२ क. घ. ठ. च. 'स्मादनेः । ३ ख. रति । याः । सत, च, त्या ।५ स, च, यत्वम्‌! ६ स. च. दुनन्नं। ¶ ¶ ° १अब्‌ ०४१ कष्णयेजुवैदौीयतौततिरौयसंहिता । १६ ८१ ( मदाहरणाभिधानम्‌ ) शवादीनामिव तत्तत्काठे पृततेखादिपानं वा चणककुरित्थादिषठा्यमक्षणं बा तस्यास्ति, तथाऽपि मेदसित्वम्‌ । एवदनतंभरणाहम्यते । पुनरपि प्रकारान्तरेण वदेव परशंसति-- « गर्दभेन स भरति तस्माद्रदुभो दिरेताः सम्कनिष्ठं प्रानं प जायतेऽपभि- छस्य योनिं निर्दहति ”[ सं० का० ५१० १अ०५]हइति। यस्मदुपरि धावमाणो दूपोऽश्निरस्य गर्दभस्य परनोतादनसामर््यं निब करोति तस्माहोके गमो द्िरेता अपि सन्परनां मध्ये कनिष्ठमपत्पमत्पादयति । अश्वादिवद्हुमल्यानहखात्कनिष्ठत्वम्‌ । गदईमस्य स्वकीयं रेत एकमश्रतरस्प रेतो दिवौपभिति द्िरेतस्वम्‌ । एतज्च सषमकण्डे स्पष्टमान्नतम्‌--“ तासा परिगृहीतानापश्वतरोत्यपवत तस्यानुहाय रेव अदत्त तद्हमे न्यमारं वस्मादरदभो द्विरेताः ,› इति । द्यपि कनिष्ठोत्पाद्नं निन्द्हितृल्षथाऽ््यमिमरणस्य लिङ्ग ध्विन परैव संपद्यते । कल्पः--““ सिवो भव पभ।म्य हत्याहितमभिभन्तयते ?” हति । शढस्त- शिवां भवेति । अङ्किरोमिक्रविमिः पृवं सेप।दिततवादङ्गतोषठवाद्वाऽयम- भिरष्किराः। हेऽजिरोञ्मे तं मानुषीभ्यः परजाभ्यः शिवः अश्वो मव । फिच तवं चव।पथिवी अभिरक्ष्य मा शृशुचः शोकं संतापं पा कर्षीः । तथाञ्त- रिशेममि मा दाशुचः । तथा कनस्तीनभि मा दृडचः पज नार्थ हिवो भवेत्युक्तायाः शान्तेः पतङ्ग वरयति “ परजासृ वा एष एतरसाहूढः स ईश्वरः पजाः शुचा पहः रिषो भव पजाभ्य ह्याह प्रजाभ्य एवेन शमयति » [ सं० का० ५प्र० १अ० ५ ] इति । पद्‌[ऽयमभिगदृममारोहव्येतहि = एवस्मन्काट रएषोऽभेः पजनास्वेव।ऽशहडौ भवति । मरदमस्य प्रजान्तःपातितवान्मनुभ्यवञ्चेतनत्वेन पजापतेरुतन्नत्वासद्न्तः परातित्वम्‌ । वतः परनास्वाूढोऽभनिस्ताः प्रजाः संतापेन पद्ध समर्थः स्यात्‌ । तस्माच्छिषो भवेति प्रा्थनेन परजार्थमेवेनमारं शान्तं करोति । तस्य मम्बस्य द्ितीयपदि मानृषीम्य इवि विङेषणं पनतादिवमृगगवादि- छल परजाविषयमिष्येतह रवति-- १ खं, च. श्धमन्नपाठेभ । [र ११६६ १६८२ भ्रीमत्साथणाचार्दविरचितभण्समेता- [४वतुर्थकाण्डे- ( मदाहरणाभिधानम्‌ ) <: मानुषम्यर्तमङ्गिर शइन्याह मान्यो हि च्याः" [स० कार ५प्र० १ अ० ५ | इ।त यथा प्रथमा चेतनविषया शान्तिः पराधिना तथात्तरा्षेऽप्यचेतनधरिषया शान्तिः प्राधतेत्पषदर्यति- मा दछयवापृथितरी अमि ज्शुचो माऽ-तरिक्षं भा वनस्तीनित्याहेम्य एवैनं उोकभ्यः शमयति ? [ सं कः० ५ प्र० १अ०५]इमि। कल्पः परेतु वाजी कनिक्रदादेति तिसभिरत्वरमाणा जश्वप्रथमाः प्रत्या यन्ति ” इति । ततव प्रथमामाह- प्रतु बाजीति। भयं वाजी तुरगः कंनिकधर्षेण हेषा राष्ट कृनोतु प्रथमं गच्छत । अथ रासभो गद्भो नानददुषण शब्दं कृष्वा गमनः परी- ष्यम्चिं दाहकं भरनलपि स्वकीयाद्रायुषः पुरामा पादयपमूृल्युना मृतो मामृत्‌। अथ द्वितीयामाह-- रासभो वापिति । हे वृषणा सेचनसमथ वश्वगदभ। वां युवयोमध्ये रासमो गदृमाऽये कनिकदृद्षण भर कन्दृन्प्ये सुय॒क्ता रथसदरे मृद्धरि सुषठ पयुक्तः वां युवयामध्यं स॒त्रा गदमौ दतो चजपेतितदूतव। गः २)घभी सनितोऽ- स्मात्स्थानापुरीष्पमि वहादुहत्‌ । अथ तृतीयामाह- | वृषाऽभियिति । वृषा वर्पुण सेचने समर्थो गर्दभो वृषणं फछामिवष॑णस- मथमाभे भरन्हनच्छतिति शेषः । कद रम्चिम्‌ , अपां गभं मेषस्थानां ज- टानां मध्ये विद्व, समुद्रियं समुद्रे वहवाभिरूरेणोलनम्‌ । तादर हेरे वीतये प्जनाद्यथमूृतं सत्यं च प्रसायाहि । कतस्तत्यशब्दाम्यां मन््रनाक्ञणानुत्तरिण द्यावापृाधिष्यो विवक्ष्यते । अवरश्यभाविनः छष्याफटस्य हेतुवादूथिष्पा ऋततवम्‌ । अवश्यमाविनः कमेफकरस्य हेतृतवास्स्वग॑स्य सत्यत्वम्‌ । त्र प्रथममन्वस्य प्रथमपादे वाजिशब्दनाश्वो विवक्षित इत्येतदृशंयति-~ ५ पतु वाजी कनिक्रद दित्याह वाजी देषः) [संर का० ५ प्रण १.अ० ५ इति ]। हिशब्देन छोकपरसतिद्धिद्‌[शता ~~ -~ ~ -- + ~ ~~ ` ~ -- ~ - -~~क-* ~~~ -----~~-*-~--- ५---- ~~ (म है 1 नि ¢ "र ~ १ भ ७ -9 १ जक ० न ~ ~ १ ‰* ॥ ° इ, मभु 4 । ९ दर च, "+ गव! ऽवा ४ खे. च. तत्र । हषा. १मनैन टष्णयेङुवदीयतेनिरीपमैद्िा । १६८१ ( मदाहरणामिषानप्‌ ) देतीयपद्रि गद्मकाब्दूपारततामेन रासमजञन्दप्रयोग कृषिन्यवहुरानसारीत्थेन- हयति-- | « नानदृ्रासभः पव्वेत्याह रसम इति द्यनमूृषयोऽवदृन्‌ | सं० का ५ प०१अ० ५] इति । तुनीयपाद्‌५ प्रतयक्षपतिद्धं ‡जयति-- ५ भरन पदीष्यमित्याहर्निर दष भरति» (सं० कार ५पर० १ अ ५ ] इति | च]थपदिऽप्निवहनपयुक्तापमूृत्युपारहारायाऽप्युन्प्राथनं रच्रयति- “भा पाद्ययुषः पृरेत्याहाऽप्युरवा,स्मन्दृधाति तस्पाद्रदूमः सवैमायुरेति तस्मा ददम प्राऽध्युषः परी विभ्पति"” [ सं० का० ५प्र० १अ० ५] इति। यस्मादनेन मन्तेणाऽष्युः स्थापितं तस्मात्तेणादिदुराहारं भक्षयनपि गदभोऽ- श[दिवच्छररादििना न च्िषने, कितु सवभायुरी । यस्माच्च गरदृभस्य सवयिः पाहि स्वाभाविक तस्माहोके नियग्तिषववेद्य यासे परमिद्धदायुषः पुरा कदा चिदकेस्माद्रदम मृते सव्यत्पातोऽपामिति परजा बिभ्यति । त॒तीयमन्वस्य प्रथमपादे गरुमस्यापव्योत्वादकतवन वुषल्वम्नेश्व कडाभिवर्ष - फत्वेन व॒षत्वं ५ सिद्धप्यतह गपति-- “ वुषाऽ्् वुषणं-मरित्याहं वृषा हष वुष्थिः १» [ ६० कार ५ प्र, १अ० ५ | ईइति। द्विती यपदि वैदयुनरूपेण जलगर्भसभपनेः परतिद्धुमिति र्शयति-- « अपां मभ समृद्रिवनभित्याहपार देष गरमा यदुभिः? [ संर कऋ* ५ प° १अ० ५ | इवि। . ततीयपदे वीतय इतिकभ्दन प्रजननाय्थंः सक्षाद्विवक्षितिः, द्'वपृथिन्पो- वियोगस्-भिदतप्रजननाथं इत्येतदमिपायं इ गयति-- « अप्र अ। याहि कयत इतिवा इषो टेको व्येतापम्न आ याहि दीतय हति यहानयोर्छकयोर्वत्यि »» [ सं० का० ५प्र० १अ० ५] इति। पूरा दयावाप्रथिन्याख्यौ ठोकावेकीमवमापनौ सन्तौ यदा भियुक्तौ मत- स्तदूानीमवियोपेष्ये प्रजननाधर्थं हेऽ समायाहीत्यनेनामिप्रयिणािशतप्रजनना- दिव्यपारस्यावकां दतुं वियुक्तावमूताम्‌ । तस्मादयं मन्ः पजुननाद्थमगन्ा- गमनं वदृस्तदूवकाकापद्‌ात्योयाबपृथिष्योर्वियागाय संपद्यते | अस्य मन्तस्य चरमभगि गन्तव्यत्वेन निदु्पोकरतसत्यषोलात्रयं इद्राषपि- १६८४ श्रीप्र्सायणाचा्पिरधितमाष्यसमेता- [४ ्थकाण्डे- ( मदाहरणापिधानम्‌ ) प्युतो क एव आयतनादगतः प्रतिष्ठार स एतहलध्वर्यं च धजभानं च ध्य यत्यत र सत्यमित्ययं बा तमसो सत्षमनपोरेवेनं परति हापयति नाऽरभ्वि नत्पभ्वयुनं पजमानः » [ सं० का० ५० १अ० ५] इति। एषोऽभ्निः सननपदे शात्स्वकीषाद।पवनासस्पुतोऽम्यतवापि न कचितपतिष्ठा गवः । सोऽध्िरेतसिमन्काठे कुपितोऽष्वयुंयजमानौ हन्तुं प्यायति । अतोऽस्य प्रतिष्ठार्थं द्यावापृथिवीविवक्षया मन्त्र कतसत्यशब्दो पुङ्ख । तेनानयोर्वाकयो- रभः स्थापनादष्वर्ययनमानो न विनश्यतः । कर्पः--“ उत्तरेण विष्टारं परिजित ओषधयः परतिगृह्णीताभिमेतमिति दम्यामोकषधीषु पुष्पवतीषु फृरवतीषुपावहृरति ?» इति । त्र परथमामाह-- ओषधय इतिं । हे ओषधयोऽतरास्मिन्परिभिते देशो यष्मानभिमुखीरृन्याऽभय- म्तमागण्छन्तं शिवं शान्तमेतमभ्नं पतिगरृह्णीव स्वी कुरुत । अयं बाभ्नियंष्मासू निशीद्नो ऽस्माकं दुमतिमपहनत्पमाद्‌ारस्वादियुकां बुद्धिमपहन्तु । कुर्दनम्‌, विश्वा अरातीरमतीरवयस्यस्काव समाना रोगजन्या बाधाः सर्वाः परिहरन्‌ । अथ दितीयामाह-- ओषधयः प्रतीति । पृष्प। वदीः पशस्तपुष्पोपेताः सुषिप्पठाः रोमन खोपे्ा हे ओषधय एनमधि प्रति मोदष्णं दष्टा मवत । भयमभिरव युष्माकमू- तिय कतकार्दीनो गर्भो भूत्वा पलं परातनं सषस्थ गभयोग्पं स्थानमासदता- वान्‌ । अथ प्रथममन्वस्य प्रथमपाद ओषधिप्रतिप्रहपार्थना्यां कारणं दशेपति-~ (वरणो वा एष यजमानमम्योवि पद्भिरुपनद ओषधयः पति गृह्णीत।भि- मेतमित्याह शनये » [ सं० का० ५१० १अ०५] इति। ृष्णाजिने बद्धो योओश्निः स एष बन्धकेन वरुशपाशेन युक्तत।दरूभः सन्यजमानमामिरक्ष्य ब!पितुमागय्छति । अतस्तच्छान्तयथमोषधिपतिग्रहः। ततीयपदिऽरातिशब्देन राक्षद्नाः सूचिता इति दर्यति-- “ उ्वस्यनिविश्वा अमतीररतीरित्याह रक्षसामपषत्वे » (तंर का० ५ प्रण १अ० ५] इति। १ स. "जनिता बाः । २ ख, च, 'हणप्रार्थमया सूचितां वरुणरान्ति द ३, श, बपीभिः प्रः । । पपा १अनु ४] षृष्णयरनुवदीगरतैत्तिरीयसं हिता । १६८५ ( प्रदाहरणाभिधानपर्‌ ) चतुर्थपदे दुबदधिपरिहरोऽनुष्ठानपापिष्ठाथं हति र गेयति-- ८ निषीरनो अप दुरति हनदित्याह प्रतिष्ठित्ये » [सं० का० ५१०१ अ० ५] इति। द्वितीयमन्वस्य प्रथमपाद ओषपिप्ररिमोदपाथनया जहराधिसमृदिरित्येत्- रापति-- | « ओषधयः प्रति मौदध्यमेनापत्याहषधयो वा अप्रेमौगषेयं ताभिरेषेनर समर्पयति ? [ सं का० ५प्र* ; अ० ५] इति। ओ।षधयोऽनक्पेण जाहरप्षिभागः परोडाशरूपेणाभिदेवताया भागः । अतं ओषधिस्थापनेनाधिद्यस्य सधद्धिः। दितीयपादे स॒पिप्पखतरन्दुतातर्ये दगेयति- “ पुषवतीः सुपिप्पला इत्याह तस्मादोषभयः फर गृह्णन्ति" [ स ° का ५ प्० १अ० ५] शति। यस्माईत्र सुषिप्पङा शत्यक्तं तस्माष्ेकेऽप्योषधयः स्वकाले संपूर्णं फटं गृह्णन्ति । द्वितीयार्धं सधस्थमाऽसददित्यस्थ तात्य द्यति ५ अयं वे गं करत्वियः परल सधस्थमाऽसद दित्याह याम्य एवैनं परष्याव- यति तासवेवेनं प्रति छापयति » [ से० (०५ प्र० १अ०५] इति। मृत्नेनमूमो पुवैमृनाभ्यो याम्य ओषधीभ्यः पस्याभ्पायमभिरानीतस्त- मञ्भिमृपावहरण परदेशे तास्विवोपैधिज।तिषु स्थापितव।न्भवति । अ।षधयः प्रतिगृह्णीतेत्यादिकं पन्वदुयं विनियृङ्क-- ¢ दाम्यामुपावहरति प्रतिष्टिव्ये » [से° का० ५प० १ अ० ५] इति । मत्र विनिनागतग्रहः-- । सं मूत्नेऽपो निनयेत्सृजां समृतबन्धुन म्‌ । उदुपं समुत्थाय सज तस्त्वाहरेन्ृदम्‌ ॥ स्थिरी गदभ अधाय रिव आहितमन्वणम्‌ । पेतुत्रिभिः शनेरयाति ह्योषदरम्पामिमां मुदम्‌ ॥ उपाहरेदोषधीषु मन्वा ददृश वर्णिताः ॥ इति । मा य योया मायामा िनना ० ० -भिकन = १, 'नभू*)२स्, च, 'षषीषुं। ३ सर, ज, ` जातां इतः। श्रौ ¢ #&‡ कर (३ ९ । १६८४ मस्सायणाचार्यविरियितम्‌प्यम्‌मता- [वतुथकण्डे- ( उश्नानिमाणाक्गेधानम्‌ ) हति भीमत्सायणाचा्याविरदिते माववीये वेदाथप्रकारे कृष्णयजर्ेदीय तेत्तिशीयसतहित।भाष्ये चतुथकाण्डे प्रथमपपाठके चतुथाऽनुवाकः ॥ १ ॥ ( अथ चतुथकाण्ड प्रथमप्रपाठके पञ्चमोऽनुवाकः ) । वि पाजसा प्थना राोषरचानो बाधस्व द्विषो रक्षसो भमीावाः । सरार्मणो बृहतः हामणि स्यामभेरह ५ सुहवस्य प्रणीतो । आपो हिष्ठा मयोभुवस्ता नं ऊजं द॑धातन । महे रणाय चक्षसे । थो वंः शिवतमो रमस्तस्यं भाजयतेह नं: । उरतीरिव मातरः । तस्मा अरं गमाम वा यस्य क्षयाय जिन्वथ । आपों जनयथा च नः। मिः ( १ ) सभ्म्ज्य पाथ भूमिं च ज्योतिषा सह ! सजात जात वैदसमभिं वैश्वानरं | विभुभू । अयक्ष्माय .त्वा सर सजामि प्रजाभ्यः। विश्वं त्वा देवा वेश्वा- नराः सर स॑जन्तवानुष्टुमन छन्धंसाऽङ्गरस्वत्‌ । रद्राः सभ्रत्यं पृथिवीं वहन्ञ्यातिः समीधिरे तेषां भानुरजंस इच्छुको दवेषु रोचते । स मां वमी रदरधीरिः करमण्थां मृदम्‌ । हस्ताभ्या मदी ष्या भिनीवाली करोतु (र) ` ताम्‌ । सिनीवाटी स॑कपर्दा सकृरीरा स्वौपशा । सा तुभ्य॑मदिते मह ओखां दधातु पी ° १अन्‌ ०५] रष्णयज्ञवैदी यौत्तिरीयसहिता । १६८७ ( उखानिमाणाभिधानम्‌ ) हस्तयोः । उखां करोतु शक्त्यां बाहुभ्याम- दितिधिया । माना पृतं यथोपस्थे साऽ विंभरतं गभं आ। मखस्य रिरौऽसि यज्ञस्यं पदे स्थ॑ः । वसवस्त्वा कृण्वन्तु गायत्रेण छन्द्‌- साऽङ्गिरस्वत्पृथि ग्थसि रुद्रास रण्वन्तु चष भेन छन्द॑साऽङ्ग स्वद्न्तर्क्षिमकि ( ३) आदत्यास्त्वां कृण्वन्तु जार्गतन छन््ुसाऽङ्कि रस्वद्ये।राभे विभ्वे त्वा देवा बेश्वानराः ण्ठ न्त्वानुधूमेन छन्दुसाऽङ्गरस्वहशोऽके धुवाऽ- सिं धारया ययिं प्रजा रायस्पोषं गोपत्यर सुर्वा यर सजातान्यजंनानायादित्ये रास्नाऽस्यदि- तिस्ते विं गृह्णातु पङ्केन छन्दसाऽङ्गिर- स्वत्‌ । छत्वाय सा महीभखां म्रन्मयीं योनि म्ये । तां पुेभ्यः सं प्राय॑च्छदरितिः श्रष- यानितिं ( ४ )॥ ( मिन्नः कयोवन्तरिक्षमति प चारि च )। ६0 छृष्णयज्ञवदी यत्तिरो यरमाहितायां चतुथाघ्क प्रथमप्रपाठके पञथमोऽनुवाकः ॥ ५॥ ( अथ चतुथकाण्डे प्रथमप्रपाठके पशमोऽनृवाकः ) । चतुथः्न के मृद्‌ाहरणमक्तम्‌ । अथ पञ्चम उ्वानिमाणमुच्यते--~ कत्पः--“ वि पाजसेति विस्रय !› इति । पाएस्त-- वि पाजमेति । हेभ्ये पृथ॒ना विस्तवेन पाजसा बठेन शोदचानो दीप्य भामं दषः रादूकषते रक्षसान्ीव। रोगांथ विषेण वापस । जह कृर- १६८ भमत्सायणादायेविरचितभाष्यसमेता- [४चतुथकाण्ड- ( उखानिर्मणामिधानम्‌ ) ` मणः दो मनसुखस्य बहतः पौढश्य सुवहस्य सुखेनाऽऽ्वतुं रक्यस्याभेः प्रणीतो परिचयं सत्यां यच्छमं सुखं पसिमन्सृखे स्यां सव॑दा ऽवतिष्ठेय । तिमे मनं विनिय॒ङ्क-- | # 1 “वारुण) व। अश्ररुषनुद्धो वि प्ाजसेति वि स^ साति सवितृपरसूत एवास्मि विषूर्चं वरुणमनं पि सुनति » [ सं का० ५१० १अ० ६] इति। यदयप्यमन्तकेण ठ किकविं्नेन रकिंकवन्धो निवसते वथाऽपि सवितु- प्रणमन्तरेण वर्णप[रस्य निवृत्यमावात्सवितृपेरणाय मन्नपाठः । अस्य मन््रस् बन्ध विमोचनायेव समिन परमेश्वरेण निभितत्रा्तसटे सति सवितुमेरितो भवति । वरुणस्य संबन्धिनी पादवन्धछ्ता बाधा दरुणमेनिः । सा च विषृची स्वतः प्रस्ता बहुष। रञ्जुमिरवे्टचाऽऽहतत्वात्‌ । अस्पापरेस्ताटशीं वरुणमेनिं मन्त्रेण विभोवितवान्भवति । कल्पः--“ अगो हि टा मयोभुव इति तिसुभिरप उपसृज्य ›› इति । तत्र प्रथमम!ह-- आपो हि षेति । हिरशब्द एवकाराथः प्ररिद्धघथां वा । हे अपे यृथ- व मयोभुवः स्थ सुखस्य भावयित भवत । रनानपानादिदैशेतवेन सुखोपाद्‌- कत्वं परसिद्धम्‌ । ास्तदृशथ। यूयं नोऽस्मानूजं रस्ताय मवपरसानुमवारथं दधातन स्थाप्यत । किंच महं महते रणाय रभणौयाय चक्षसे दृशंनाय इषान्‌, अस्मानपरतखसाक्षात्कारयोग्यान्कूरुतेत्यथः । अथ दितीयाषाह-- यो वः रिव॑तम इति । वे युष्माकं रिवतमः शान्ततभः सूखेकहेतुर्यो रसे।ऽस्ति, इहा(सिन्कमणि नोञस्मास्तस्य माजयत [ तं ] रसं पाप्रयत । तत्र ट्ट न्तः--उदतीरिव मातर इति । कामयमानाः प्रीतियुक्ता मतयो यथा पत्सान्स्वकायस्तन्यरसं पपियन्ति तद्व । अथ तृतीयामाह- तस्मा अरमिति । यस्य रसस्य क्षयाय क्षयेण निवासेन जिन्वथ युं प्रीता भवथ, तरम रसाय वो युष्मानरं गम।मार मृश प्राप्नुमः | किंच हे अगो युयं नोऽ्माञ्जनयथ परजोतवादृकान्कुरुय । एतेमेन््ेः साध्यं नस्मेखनं विधत्ते ५ अप्‌ उप सजव्यापरो वै शान्ताः शान्ताभिरेवास्य दचर शमयति » [ स का० ५प्र० १अ० ६] इति । अस्यभेः शचं शोकं इहुमित्यथः। क>न ~~ ४ । म िम|,.,.\ुूुाषप्ममममममम्मषष४ 9१११ १ क, च, वेष्ट्य धत । २ ख. च, 'हछपमेचनं । पपा ०१अन्‌ ०५ छऊष्णयज्षदीयतैसिरीयरसहिता । १५८ : ( उलानिरभाणानिधानम्‌ ) आपि हि एेत्यध्रचस्तत विनियुङ्क-- “८ तिरभिरप ' सजति विवृ ' अश्नर्यावनिवाभिस्तस्य राच शमयति ५ [ संग क(> ५प्र* १अ०६ | इति। आहूवनीपारिल्मेणाभरसेगुण्यम्‌ । चैस्य सवेस्ापनेम॑न्व्रयेण दाहृशान्तिः कर्ली“ मिवः सरसुज्य परथिामिति दाभ्यां संस्जनीयः संत्नजत्य- मेकपटेः पिेवेण्वङ्गरिनीहिद्षैः एठ(शकंषायेण राकरामिः पिष्टाभिः र्णा - ` जि्भटोमभिरजडमामः ”? हवि । तव पथममाह- मित्रः सर्सन्योँते । मिभरनाभकः सपषामापो देवः एथिरव भूप विदत्‌ - तामिमां मृदं, चरन्तस्य म॒द्यपसष्ट। अपश्च ज्योतिषा ग्पोतिःशन्दोपलाक्षितेन द्‌ाढ्थैहेषुना वक्ष्१णाभकपाटादिना ससन्यां सजातमकर्‌दिति रेषः। आभर. [पडढक्षिपामृखां नामतवानित्पथः । केाटशमभ्चि, जतिवेद्त्तमतनप्राण्यभिङ्गं वश्वनिरं सर्वपुरुप।१क।रकत्वेन तत्संयन्धिनं विं सैपु यजमानगृहेष्‌ व्यापिम्‌ । अथ द्वितीयामाह-- अथ्भीय वेति । देने षां प्रजाभ्यः परजानामयक्षमय रोगामावाय ससजि अभ॑केपाखदिनिः ` संयोजयामि । वेश्रानर।; सवपृर्षेपकारिणे विश्च समेशवे देश जआनृष्टमन च्छन्दसा सहकरिणा युक्तास्वां संरनन्तु । मित्‌ । अङ्किरखत्‌ । यथाःङ्गिरसः १4 सपजिततवन्तस्तद्त्‌ । मन्त देवतान्तरपरित्यगेन मित्रसयेव स्वीकरि कारण दर्दवति- « भिः" सश्स्ग्य प्रथिवीमित्याहः मिष पे रिवो देवानां तौनैवैन स्सृण्िं शान्तये » [ सं० कृा० ५ प० १अ० ६] इति। देवानां म४५ मित्रः रिषः शान्तः । अतोः शान्तये मिस्य स्वीकारः । अथ दाढचंहैतमिः कपठेः संसर्ग विधतते-- « यद्राम्पाणां पत्राणां कपेः सश्सृजेद्र(म्याणे पाणि शचा दर्मकेपठेः स्सेजव्येतीनि वा अनुपजीवनीयानि तान्येव दावात १ [ संभ का* ५प०१अ० ६] इवि। पकसताधनानां भाण्डानां कपठेः संसर्गे सति सर्वाण्यपि भाण्डानि शचास्प. पेत्‌, गहदाहादिकषेन मङ्खेन योजितानि भवेषु: । अतस्तन्मा म(दत्य्मकपञ संयोकयेत्‌ । चिरकालक्कययापमूमाववस्थितानि परातनान्वरमकेपालानि ष्‌ २१९ # † इ ५ ५ ६५० शरीमत्सायणाचायंविरचितमाष्यसमेता- [४चतुथकण्डे- ( उलानिमीणःभिधानम्‌ ) पाणिभिरनुपजीवनीयत्वात्त।न्५व भङ्केन पाोजितानि भवन्ति, नतु शृहोषकर- णानि माण्डानि । अथ भूमिष्ठः क्षद्रपाषणेगुणीरतिः संसर्ग विधसे-~ “ रार्कराभिः सर्सृजति धृत्या अथो शंलाय " [सं० का० ५ प्र* 1 अ० ६ | इति। ध्ये निमाणकाल मङ्खराहित्येन दाढर्चाष । अथो शंत्वाय भककाठेऽपि भङ्करारित्येन सुखावस्थानाय । दऽयान्तरसेसर्यं विधत्ते-- “ अजलोमेः ६९ स॒जस्येषा वा अग्नेः भिया तनृप॑दजा पिपयेवैनं वनुषा स स॒जत्यथो वजप्ता » [सं का० ५१. १अ० ६] इति। अजत्वजातरम्े् प्रजापतिमृखजतवसाम्यादजेषमभेः पिया तनूः । न केषं प्रियत्वं कित्वद्धिसवन्धातजेहपत्वमपि 1 अतः प्रियया वन्वा तेजसा बा समधयति । पनरपि दन्पान्तरस॑सः विधत्ते- | “८ कृष्णाजिनस्य लोमभिः सर्सृजतिं यज्ञो वे छृष्ण।जिननं॑ यज्ञेनैव यज्ञ\ सर्पृजति » [ से० कृ० ५१० १अ० ६] इति। अन्यथ “ यद्ञा दरेभ्यो निलायत रृष्णो दपं छता » ₹त्यकत्वाधन्ञस्य रष्णाजिनतम्‌ । अ; सभ्गाजिनरूपेण यज्ञेनाप्निरूपं यज्ञं संसजति । कसः--““ रुद्राः समत्य पृथिदामिति मृदं सक्षिप्य ” इति । १८स्तु- रद्राः स॑मत्पति । रुदनामका देवाः पृथिवीरखानिष्पारिकां महं संत्य सम्थग्भरण। कत्वाखाकरणय मृद्‌ यथा भवति तथा हस्वाभ्यां संघटनं तवे त्यथः । तथा रत्वा बहृज्ज्योतिः सभीषिरे पोढमध्नि दीपितवन्द; । तेषां सवरा णामयमस्भिमानृभासमानो ऽजस इक्निरन्तर एव दको दीपियुकतो देवेषु ॑रोशते ९।५ब । , कत्पः--“सर्सृ्टां वसुभिरिति तिसृभिः क्वे परयच्छति ” [ सं० का9 ५प्र० १अ० ६ | हति । तत्र प्रथममाह स सृष्टां वसुभिरिति । पूर्भन्त सुपु श्भन बसवोऽ्युपढक्षिताः । भवो धारवदिमाद्धिवसुभी स्वैश्च या मुंद्म॑कपाखारीनैः संयोजिता सती कर्मण्या करमयोग्या सपना जता तां मृदं स्िनीवादौ ददी पृनर्रि इस्ाभ्यां मृदं रत्वा करोत्‌, उसां गिभाद्बतु । अथ द्विवीयमाह- । [+ प = अति = "ण मा ककन 9 १. च. मपाः | २. च, “पि स्क" । षी» १अन्‌ ०५] कृष्णयजुर्वेद यतेिरी यसंहिता । १ ५९१ ( उखानिमाणािषानप्‌ ) सिनीवाठीति । या सिनीवारी सुक, कपदऽच स्रौणामुकितः के घन्धविदेषः । शोभनः कपद्‌ौ यस्याः सा सक्ष । करीरशगेन सखीभिः दुङ्कारार्थं शिरसि धार्यमाणे जाठकमुच्यते । शोभनं कुरीरं यस्याः सा सूकुरीरा । उपेते सम्पकंशयन कैरोति येरषयवविरषैस्ते स्वं उपदासोषां समूह ओपशः । शोभन ओशो यस्याः सा सौपा । हे पहे प्रौढेन" भूमिदोष सा सिनीवारी तुभ्यं तव हृस्तयेरुलामद्वतु । भथ वृतीयामाह- उखां करोत्विति । हयमकिति्षिष। बद्धिको शठेन बाहुभ्यां हस्तकै। शवेन शक्त्या शरीरबरेन चेमामुखां करोतु । यथा छोके माना स्वकीयं पृत्रपुपस्थ इरतङ्गे जिमि तथा साऽदितिगरमे स्वोत्सङ्के तमभिमा कप्तमतििभर्त । , उक्थ मन्व चतुष्टयस्य ततर दशयति- ५ रुद्राः समृत्य प्रथिवीमित्यहैता व, एवं देवता अग्रे समभरन्ताभिरेषैनः सं भरति ” [ स० का० ५प्र० १अ०६]इि। रुद्रा वसवः सिनीवात्यदिरिशरेव्येतच्छन्दृपरामृष्टा देवताः । प्स्यति । कत्पः-“ मखस्य रिरोऽमीति पिण्डं छा , इति । , हे मृतिण्ड त्वे मल्लस्य यज्ञस्य शिरः स्थानमसि | तश्र मख शब्दार्थं द्रयति- « मखल शिरोऽतीत्याह यज्ञो पै मखस्तस्पेतच्छरो यदत! तस्मेवमाह "' [सं० का ५प्र० १अ० ६] इति। यज्ञस्येति । कलसः-“ज्ञस्य पदे स्थ इति रष्णाजिनं पुष्करपर्णं वाभिमू- दाति » ¶ति। हे शष्णाजिनपुष्करपर्णे युवामुभे पन्ञस्य पद्र्पे स्थः। रुष्णाजेनपुष्करप्णमोयज्ञपापिहेतुत्वाधज्चपदतवं परसिद्धमित्येतहगयनि-- ८ यज्ञस्य पद स्थ इत्याह पन्ञव्य हेते पदे अथो प्रतिषठित्ये » [ सै० का ५प्र० १अ० ६] इति। कस्पः-“ वसवस्त्वा रुण्वन्तु गायत्रेण छन्दसेति रतुर्धयंजुर्भमंहिष्य॒लां करोति बहुभयंस्याप्वधुरेकमार्स्य क्रियमाणमितेरय यजमानोऽनुमन्वयते ? इति । ष१ाढस्तु- | १ स. च. कुरुते रख. तदे । ख च. “रसां मदमा ` १९९२ मत्सायणाचाभ्रविरवितमाप्यष्मेता- (४ षदुरषकाण्डे-८ ( उसानिरमाणापिध्ानम्‌ ) वेमवस्त्वा रृर्वन्त्विति । हे उले वस्वार्या देवाः सहकारिणा, ग्ण ध्छन्दूसा सहङ्खिरस इव त्वां कृण्वन्तु निष्पादृयन्त्‌ । तं च पृथिवीकरूषाश्चपि । एवमुतरप त्रिष्वपि योभ्म्‌ । वैश्वानराः संर्वमनुष्योपक्ररिणः । हे उन्रे तं भृवाऽे दृढाऽि । अतो ब्पष्वयोदन्यासिन्वोताकर्तरि प्रजादिकं षप्रय स्थापय । यजमानाथमपि प्रजदिकं सेपादय्‌ । सोऽयं ष्ट्वाऽसीत्यादिरतुय॒मागः परवष्वपि जिष्वनुषज्यते। संसष्टपमित्याद्मिः कं पदान वसवस्वेत्यादिभिर्यनार्भियजपरानानुमश्रणं व कमेण विधत्ते-- प्ान्यामियञ्छत्यन्वन्येमन्वयते मिथुनष्वाय » [ से* कां० ५१० \ अ० ६ | इति। अन्थामिरवसवस्वेत्यादियजुम्यों विरक्षणामिक्रगिमिरन्येः ससशापित्यादिभ्य कमभ्यो विटक्षणेवसवस्तेत्यादिमियजार्धक्रचां सीटिक्ताचजषमतथत्वा- न्मिथनत्वम्‌ । निमातन्याया उखायाः कक्ष्पात्रयं षिधत्त-- «८ पयुद्धिं करोति त्रय इमे रोका एषां रोकानामाप्त्ये » [ सै° का० ५ प्र १अ०६ | इति। उद्धिरूष्वमवस्थितोऽवयवविशेषः । यथा भाण्डस्योपयेन्यन्राण्डं तस्पाप्य- १९ पनरप्यन्य द्वाण्डमिति कक्ष्यात्रयं तथेयमेकेवोखा कक्ष्याज्नययुक्ता कारां । वसवस्वेत्यादिभिरमन्ेयजमानस्यानुमन््रणं पूर्वं॑विहितमिदानीं तेरेव मन्नैः कतुः कमनिष्पादनं विधत्त « छन्दोभिः करोति व्यिं वे छन्द्‌सि वौर्णेवेनां करोति,” [सं० का० ५ प्र १अ०६] इति। छन्दोभिश्छन्दोचिङ्ककेवे सवस्वेत्यादिमिपन्त्रः । अदित्या इति । कल्पः-“ अदित्यै रास्नाऽसीति राध्नां करोति ?› इषि । रशनासटरी भाण्डस्य गखगता रेखा राज्ञा । हे रेखे तवमदित्ये मूपिहपाया उखाया रास्ना कञ्चीगुणस्थानीाया रशनाऽस्ि । कल्पः-“ अदितिस्ते विर गृह्णाविपि बिलं छवा » इति । पाढस्तु-- अदितिस्ते बलमिति । हे उखऽितिभूमिः सहकारिणा पङ्केन च्छन्दसा सहा क्गिरस इव ते तव॒ विदमन्तरछ्रं गृह्णातु करोतु । ए मन्त्रं विनियुङ्क- ४०4 मु०५] ण्ण यजुरवेदीयतेतिरीयसंहितां |` १६९६ ( उखानिर्माणाभिधानप्र ) 4. यजषाः बिं करोति ग्यावृच्यै » [सं० क।(० ५१० १अ०६].हति। लोकिकस्य हि भाण्डस्य मन्तरभन्तरेणेव ज्रिठं क्रियते । अवर तु समन्व्रकेमिति व्पाषृत्तिः । उखायाः पादे गपरिमाम बविधत्त- इयती करोति प्रजापतिना यज्ञमृखेन मिताम्‌ ” [ सं० कार ५ प्रर १अ० ६] इति। | यज्ञपुरुषस्य मुखं मूथच्‌( चि वुकि परदेशमात्रं, वथ्च॒प्रनापति- सष्टत्वात्पजपतिस्वरूप, तेन महेन परिमिता मवति । त्षरिमाणं इस्तेनाभि- नीय प्रदशनाथंमियतीत्यच्यते । अथ विपते-~ । धद्िस्तनां करोति द्यावप्रथिन्योदोहाय” [सं०का०५ १०१ अ०६] इति । यथा योषितः स्तनविवम्या उखाया द्रौ सनाकारो मृदा निभाचौ । तथा सति द्विवसाम्पादृधावप्रथिव्योः सारात्दोहनं सैषद्ये । पक्षान्तरं विधत्त-- “ चतुस्तनां करोति पानां दोह्य » [से०का०५.प१अ०६ | इति । पनरप्यन्यं पक्षं विधते- ५५ अष्टास्तनां करेति छन्दसां दोहाय › [ सं कृञ ५प्र० १अ०९ ६ ] ति । अष्टो छन्दांसि मन्वाम्तरे समाम्नातानि-“ गायत्री तरिष्टुम्जगत्यनुषटक्पङ्क। सह । बहत्युष्णिहा ककुत्‌ ” इति । अष्टत्वसंख्यासाम्याच्छन्दसं सारदोहनं संपचते । तदेतत्सर्वं सुत्रकरेण संगृहीतम्‌--“.अश्रीणां रास्नायाण संधो द्रो चतुरः १डष्टः वा स्तनान्करोति", हति । अधिकारिविरेषेणभिषु संख्पाविशेषं विधत्ते ८ नवाभिममिचरतः कृथाद्गिवतमेतर वज्ज सेश्नत्म भरतुन्याप प्र हरति सत्त्ये ?» [सृण का० ५१० १ ०६ | इत्ति । निवृत्सतोमस्प नवमिकरगमरोतव्वादभिसंस्य्‌। तिवृत्तैपच्ते । स च त्रिषु स्तोमो वेरिविनाशकत्वाद्रसषमानः । अती नवसंखूपा भ्राद्ृन्पाय वल्पहरणे सेपधते । अभिवाराभवि त्वभिरुख्षां स्कार दद्रीयति~"“ कृर्व॑रतसोऽश्रीः प्रतिदिशमुनपत्यष्टाश्रीकौ » इति । १ ख. च, 'तीमित्यु"। २ चन. च. “र्यायाश्चिवत्वं सपः । "नन ----न- -ह १६९४ धरौपरस्सायणाचाविरवितभाप्ठ्समेता- [४ववुरथकणयै- ( उलासैर्ाराभिशानम्‌ ) कखः--“ रत्वाय सा महीमृखामित्यु्तरतः सिकतासु प्रतिष्ठाप्य ” इदि। पठ तु-- हत्वाय सेति । सेयमदितिभनमयीं मूत्कायमप्मये योनिमभ्नेः कारणमृतां मरही महतीम॒खां रुत्वाय निष्पाद्य ततस्तागृखां परेभ्यः स्वपुतरसट्शेभ्यः भ्रपणकारि- भ्यः सप्रायञ्छत्तम्यग्दृत्तवती । # ब्रवतीति तदुच्यते-भपयानिति भ्रपयन्तु भवन्त इति ब्रुवती । तमेतं मन्वं विनियुङ्क- ५ छृत्वाय सा महीमृखामिति नि दधाति दैवतास्वेवेनां परति छापमति " { संग का ५ प्र १अ०६ | इति। अदितिपुत्राणां देवत।रूपःवादेवताु प्रतिष्ठापनं सप्ते । अतर विवियोगसंप्रहः- वि पा विस्च॑सयेदापक्तिभि्दि जरं क्षिपेत्‌ । मितरोद्राभ्यां शकरादियागो सुद्रति संक्षिपेत्‌ ॥ संसूत्रिभिमत्तिकां तामुखाकेते परयच्छति । भत्र पिण्डरृतियज्ञ चभपर्णामिमदानम्‌ ॥ कया सचतुर्भिस्तां ध्रवासीत्यनुषज्यते । अदि रा नामदि बिरं कुयात्छित्वाय तामुखाम्‌ ॥ , सिकतासु स्थापथीत मन्ता एकोनविंशतिः ॥ इति भ्रीमत्तायणाचायेविरबित माधवीये बेदा्थपरकाशे रष्णपलवदीय- तेत्तिरीयसंहितामाष्ये चतर्थकण्डे प्रथपपपढके पञ्चमोऽनुवाकः ॥ ५ ॥ ( अथ चतुर्थष्टके प्रथमप्रपाठशे षष्ठो ऽन॒वाकः )। वस॑वस्त्वा धूपयन्तु गायत्रेण छन्द॑साङ्गि- रस्वदुद्रास्त्व। प्रूपयन्तु अष्टुमेन छन्द॑साऽङ्घेर- स्वद्॑दित्यास्तवां प्रूपयन्तु जाभ॑तेन छम्द॑साऽ- ्गिरस्वदि्वै त्वा देवा वेभ्वानरा धूंपयन्त्वानु- [^ निषि पणि -~-~-----~--------------------~----- कन १ स, २. कं करवती" । ४० ५अब ०९] ` ष्ण यजुर्ैदीयतोत्तिरीयसंहिता । ( उ गसंस्काराभिधानम्‌ ) ्टुमेन छम्द॑साऽङ्गेरस्बदि्स्तवा धृपयत्वङ्गिर- स्वदिष्णंस्तवा धूपयत्वाङ्गेरस्वदरुणस्ता प्ूष- यत्वाङ्गरस्वददेतिस्तवा देवी विश्वदैग्यावती पूभिव्याः सधस्थ ऽङ्गिःरस्वत्वनत्ववट देवानीं त्वा पलनीः ( १ ) दबीरविभ्वदेग्यावतीः पथिग्याः सधस्यरङ्गरस्वदयपखे धिषणौस्ता देवीर्विश्वदेग्यावतीः प्राथेग्याः सधस्थरङ्गिरस्व- दमीन्धतामुखे भास्वां देवीर्विग्वदैव्याकनीः पथिष्याः स॒धस्थे ऽङ्गिरस्वच्छंप यन्तूसे वरूअयो जनयस्त्वा दृवीरविश्वदेग्यावतीः परथिवयाः सध- स्थेऽङ्गिरस्वस चन्तूखे । मित्रेतामृखां भविषा मा मेदि । एतां ते परिं ददाम्याभस्ये । अभभामाप्‌ (२) महिना दिवि मिजो बभूव सप्रथाः । उत भवस्ा पृथिवीम्‌ । मित्रस्य चर्षणीधृतः भरव देवस्य सानसिम्‌ । दयुम्नं ` चित्रश्रकस्तमम्‌ । देवस्त्वा सवितोद्भपत्‌ सुपाणिः स्व॑ङ्गरिः । छषाहुरुत राक्त्यां । अ॑थमाना पाधेव्याशा दिश आ पृण । उत्तिष्ठ वहती भ॑वोध्वा तिं ष्रुवा तम॒ । वस॑वस्तवाऽऽ- च्ठन्दन्तु गायत्रेण छम्द॑साऽङ्गेरस्वदद्रास्ताऽऽ- चछन्दन्तु बेष्ठ॑मेन छन्द ाऽङ्गेरस्वदांदि्या- स्वाऽद््चैन्दन्त॒ जाग॑तेन छन्दसाऽङ्रस्व. दिभ्बे त्वा देवा वेष्वानरा आ च्छ्रन्दन्तवार्ुष्ु- भें छन्दसाङ्गिरस्वत्‌ (२) ॥ १६९५ १५९६ भीमत्सायणीष्व(पविर चितमान्यसमेला- (४ चतुथकण्डे- ( उखासंस्क।िभिधानम ) ( पीतिम सवासा ऽ दन्येकानविंशति 4) । = @ = केष इति रष्णयजुरवेदीयतेतिरीधसीत्तिायो चतुथधिके प्रश्नश्रपटके- वठोऽनुषाकीः ॥ & ॥ ( अथं तुथकाण्डे प्रथमपपाढके षष्ठोऽनुवाकः ) । पञमेऽनुवाक उखानिमणिमुक्तष्‌ । अथ पे तत्संस्कारोऽमिधीयते । कस्पः-“ वसवस्वः धूपयन्तु गयनेण छन्दतेति सपभरश्ररकेनोखां धष- यन्ति ? इति 1 वर्हतै- वसवस्त्केति 1 हे रके त॑म्ो वसवः ` सहकारिणा गायत्रेण च्छन्दसा सहाङ्गिरस इकधूपन्तु अश्च रकनन्पैन धूमेन ` सस्छृवन्तु । एवमुरेष्वपि षट्सु योजनीयम्‌ । एतान्मन्वान्विनियुङ्कः “८ सप्तमिधपयकिं सप वे २।¶०्याः प्राणा; रिर एतद्यज्ञस्य पदखा राष्‌ नेव यज्ञस्य प्राणान्दधाति तस्मत्सिष्र चीषन्पाणाः ? [ संर का० ५प्र० १ अ० ७ | इति 1 रिरोवपिक सपसु च्छिद्रेषु - सवरन्शेः पाणा! सपसेरुयःकृा; । उखा च यज्ञरिरःस्थानीयाः। तसमात्सषठनिपृपने सति यज्ञस्य रिरस्येव प्राणानवस्या- पयति । यस्मदेवं तस्मावयतिपृरुषं शिरसि च्छिद्रभेदेन सष पणा वतन्ते । धूपस्ताधनं विधत्ते-- ५५ अश्चराकेनेः श्ूप्य तिः प्राजापिरव। वा अश्वः सयोनित्वाय » [° का° ५ प्र० १ अम" ७ ]इति। अश्वध्य ककोऽशयदत्‌ः । अश्वस्य प्राजपत्यत्वमसशृदर्कम्‌ । अभ्िरपि पाजापत्यः । “ परजापातिर्चिमचिनुत ? इति श्रवणात्‌ ।' अत उभयोः समा नथ्‌((नृत्व्‌म्‌ । कर :-“ अदितिर दृवीतव्यर्मेणे गीहपत्यमवेरं चोला ” इति । पादस्तु- अदितिस्ते विशव देवार्नार योग्यो" उपचरा विश्वमेव्यास्तेऽस्पा सन्तीति विश्वद्श्यवकिदी 4- ताट्रयमिपिद््ी प्रथमया सधस्थे भूम्या उपरि हेऽवर त्वामङ्किरस इव खनतु । अस्मिन्मन्ने खननकतृत्वमदिवेरुप्पाद्यति- « अदितिस्वेल्य हेथ.-वा अदितिरदियेवादित्ां ` सनत्यस्यौ अङ्करंकाराय नहि सः सर र्निसति [सः कार ५१० १अ०७] इति| पपा ०१अनु०६] कष्णथजुर्वदीयतैत्तिरीयसं हिता । १६९७ ( उखासंस्काराभिधानम्र्‌ ) हयं ममिरेवारादितिशब्देन विवक्षिता । अवटसडनेनं हि मृम्पामेव । ततोऽ- दितिः खननकतृते सति भूमेर्दिता न भवति । न हि ठोके कशिरपि ख्यं स्वात्मानं हिनस्ति । तस्मात्वननलक्षगक्रकावकरणामाबयेदमदितिकतुतं सपैदयते । कल्प:--“ टोहितपचनीयेः समरिरवस्सीयं देवानां त्रा पल्लीरिति तसि - सा्वामवद्धाति 1! इति । पस्तु देवानां त्वेति । विश्वदेव्यावतीः रत्लदेवाहपिषारयक्ता य। देवानां पल्य देन्पस्ताः पृथिष्दाः सधस्थ उषयद्धिरतस्त इव हे उरे लां दधतु स्थापयन्तु । देवपत्नीनामुखाकर्वृतं परातनमित्येतदहृरयति-- “८ देवानां ता पत्नीरित्याह देवानां वा एतां पलनयोऽमेऽकूवन्ताभिरेरवनां दधाति ” [सं० का० ५प्र* १अ० ७] इति। पुरा देवपलनौभिरुखायाः रृतत्वादिशनीमपि ताभिरेव स्थाद्िवो भेवति । करपः--'“ छोहितपचनेः संभरेः परभ्छाय पिषणास्त्वा दैवीरिति चतुर्भ- रुत्वायमधिपम्प।द्धाति ” हति । १स्तु-- धिषणास्वेति । रिद्यामिभानिन्यो स्वता धिषणाः।हे उले लां ता देव्ता अभीन्धतामभितो ज्वाखयन्तु । छन्दोभिमानिन्थो देवता भासतां भ्रपयन्तु तव १य्यमानतां सेपाद्यन्तु । वरू्रयो जनय इति पदभेदेन मन्बभेदः हेतृभशखादिषु सपसु होनकेष्यमिभानिन्यो दृष्ता वरूतरः । सेनेन्व॒स्येत्याय - नुवाकेनोक्ता देवपल्यो जनयः । त वरूजयस्तवां पचन्तु तव पक्वां सेपादयन्तु । तथा जनयस्व पचन्तु पकूत्वपरीक्षां कूवन्तु । वरूत्रय इति मन्ते तवा देवी- रित्याद्ुसरभागोऽनुषज्यते । दषु मन्त्रेषु धिषण।दि शब्द्‌ नामस्मदुक्ताथंपरतां द॑पत्ि- ५ पिषणास्वेत्याह विद्य वे धिषणा विधामिरेषैनाममान्बि ब्रास्वेतपाह छन्दासि वै प्राश्लन्दोभिरेषेन ९ भपयति वहूत्रयस्येत्याह होत्रा शै वरूब्मो होतराभिरेवैनां पति जनधस्येत्याह देवानां वै पतनीर्जनपस्ताभिरेमैनां पचति [ से० का० ५१० १अ० ७] इति। सष्टोरथः। ७००५ -------~--------- प न - कवोकमह क. घ. ङ. “ननमपि भूम्या एव । २ क. घ, ङ्‌, "पि स्वा ३क. १. ङ. संपयते | ४ ख. ख. एतेषु । 0 , क +) इ $ ~ ६९८ भामत्तागभाचायविरवदितमाप्यसमता- [४चपुधकाणह- | ( उसखासंस्काराभिषानष््‌ ) अदितिस्खा देषीत्याद्नमकानां मन्त्राणां संख्यां प्ररेसति- “ पद्भिः पचति १ ऋतव ऋतु वैनां पचति ” [से° का०५ प १अ०७] इति । ` `` | अवटखननादनामपि .पकाङ्कत्वेन षडूभिः पचतीत्युच्यते । | वरूत्रयो जनय हइत्यनषोः स्वाभिमतं मन्तभेदं दरौपितुं पचन्तित्पेवमन्तस्य भागस्य नुषङ्कहपामावृि इरयति- 4 दिः प्चानतित्याह तस्माद्‌।९: सेवल्छरस्य सस्यं पच्येत » [से०का० ५ प्र० १अ० ७] इति। वजयः पचन्तु जनयः १चन्त्त्येवं दिः प्रयागः । कस्पः-“ मिता मुखां एवेति पच्यमानां तिसृमिनजीमिरपचरति » इति । तत्र प्रथमामाह-- मिनरैतामुखामिति । हे मित्र सवेपाणिहितकारिन्देव त्वमेतामृखां . पच पकं करु । एषा चोखा मा मेरि भिना मा मवतु । एवामृख(१ेच्ये मेद माव्राप ते तुभ्यं परिददामि पारत्राणाय ददा । अथ दितीयामाह- अभीमामिति । मिव दपापृखाममिवमूवामितः प्राप्तवान्‌ । कीदृशो मिञ, प्रथा सविस्तारः पच्रकरपिरित्यर्थः। कीदशम, महिना दिवं महिम्ना ्ंटोकसदटशाम्‌ । उतापि च भवस पृथिवीं भरवणेन पृथिवीसटृरीम्‌ | अथ तृ्ायमाह- । मिजरस्येतिः। सणीधतो मनुष्याणां धारणितुि्स्य देवस्य भवः भो य।ग्ये यरो महदस्पीति रषः। सानसि फल्दानरीछं धम्नं द्रविणप्रद चित्रभ- वस्त चित्रं भवः कारमिय॑स्यति ` वित्रभ्रवाः, भविश्येन तादृशस्मेतादश- मखारूपं स मित्रः पच॑तिति शेषः | ` देष१ान्तरपरित्यागेन भिक्वदेबवाकमन्धरवीकारे कारणं दरपति- “८ वारुण्युखाऽमीष्धा मेति" शान्तये › [ सं° का० ५१० 4 भ> $ । ईति । ~; । + < = ग ए 1 ए" ष ष) अ 4 न +~ ~+, ५9 -अन्नशा्कः ^ १ ख. च (च्छतिद्न्नभा । रके. ध. <. [वप्तरः।२क. ध. &, रताति 1 छ. च देषतान्ष { १ ॥ धि ° १अ१०६] - ` ` एष्णयजर्वेदीयतेतिरी वसदि १९९ ( उसासस्कासमिधानपर्‌ ) अमी प्रिता येयम सेधमुप्लद्रुगी, -तस्या पतद्‌ शानि भवति । र कंप ः--- “८ पक्का देवस्तदा सवितोदुरविष्वद्रास्य :9 हति । ¶८स्त्‌-- देबस्तवेति । हे उखे सविता देवस्तं स्वकीयया शाक्त्योदुपतु, अवटदृर्व- भानयत्‌ । कीरः सविता, सुपाणिः शोभनो फी ` पस्ासो सुषाणिः। दोभना अङ्ग्यो यस्यासौ स्वङ्गटिः । छान्दसो रेफः । उवापि च शोभनौ हू येस्यातो सुबाहुः । मणिवेन्धस्योभयोऽवस्थितो मागो पाणिशम्देन बाहु- [शब्देन चो भ्यते । अस्मिन्मन्त्रे सवितृशब्दृतातर्यं इशबहि--- ` ८८ देवस्व। सवितोद्रपवित्याह सवितुपक्षत ग्वेन ब्रह्मणा देषष।भिरुदुपति # { सं० काण ५प० १अ० ७] इति। . ` न्म्‌ सवित्रा प्ररितः सेनां ब्रक्षणा मन्वेण देवताभिभ् सह| इपत्यु [दपं रतवान्मवति । - । कल्प ः--“ अपद्चमाना परथिव्याशा दिश आ पृणेव्युत्तरवः सिकनासु परतिष्प्प. + इति । षटस्तु-- अपथमानेति । हे उल पथिवि प्रथिन्पां मूमो खमपद्यषाना भङ्गमपरप्नु- वती, आशा दिश-अप्रण प्रच्पद्या दिश भत्रयादिविदिश्चश्च सर्वतः पूरय, उततिष्ठावटदइहिरागत्योत्थित। भव, उत्थाय च बहती पोढ। मव । तादृशी तमृष्व सती ध्रषा स्थिरा मव । ऊर्व्वोधयमृखी स्थिरा विष्ट । ` अओसिन्मन्भे यहिशामापूरणमुक्तं सेममप्नेः परभया प्यापतिरि्येतत्तालर्थ द्‌ शंयति-~ - «५ अपृ्चमाना पृथिन्पाशा दिग अ! पृणेत्याह तस्पद्ध्षेः सवा दिशोऽनु षि माति” [सं० का० ५ प्र० १ अ०७ | इति ।. यस्मादखापाः सर्वदिकपूर्विः पथ्यते तस्मादुखया मिभिपोऽ्चिः स्वतेजपः स्वां दिशः परकाशयति । = ४ उत्तरार्धेन स्थिरमतिषठा प्राथ्यव इति.दशपप्ि-7 ,. . « उतिष्ठ वृहती भवोर्ष्वा दिष्ट पवा ववमित्फुहं -परतिष्ठित्वे ” [ संर क।० ५प्र० १अ० ७] इति। | >~--------------~ ~ ~~~ - ---*~----- 4 ¬ज सकि -भक- न ध ॥ कद. न्य यी च १ सर^च. सेयं वुःस्पशञादा" । २... द. "त्पः- ॐ) ३ स्र. य. =. च अध्य मन्तस्ययु | ॥ | १८.९ श्रीमत्सायण।चा्यविरचितभाष्यसमेता- [४ पत्॑कणै- ( उखासंस्क।राभिधानम्‌ ) कस्पः--“ वतवस्व। 55 श्छरन्दन्तु गायत्रेण छन्दसेति चतुर्भिरमक्षीरेणो- वापा च्छति ” इति । पटस्तु-- षसवस्त्वेति । हे उल्वे वसुनाभक। देवा अङ्किरस शव त्वां सिश्चन्त्‌। एकमत्र पि योग्यम्‌ । एतेनः साभ्यं सेचनं विधते-- “ असूर्ये प्रत्तमनाच्छरृण्णमा ष्टृणत्ि देवत्राऽकः ” [ सै°का० ५ प्र९ „ अ० ७ ] इति । यज्ञसाधनं परात्रमभभिद्ग्धं सदृद्रवदुव्यण यदा न सिक्तं मवति तदा्नीमसुर* योग्यं भवेत्‌, वत्रिहारा याऽऽतिशेत्‌ । सिक्तं पत्रं देवत्रा दवेष्वकः करोति | देवयाग्ं भवतीत्यथंः । सेचनसाधनं विधत्ते- “‹ अजक्षरिगाऽऽच्छृणत्ति परमं वा एतत्यो यदृजक्षीरं परमणेवेनां पयसाऽ5- च्छरणाति » [संर का* ५प्र० 4 अ० ७] इति। टोकेऽजाक्षीरस्य सवेव्याधिपरिहारहेत्त्वदरेदेऽपि “ अभरेयी वा एषा | यद्ज! » इृव्युक्तत्वात्ररमत्वम्‌ । लोके दग्धस्य पात्रस्य मन्वरमन्तरेणेव सेचनं कुवन्ति । अतस्तदृब्या व्यर्थं मिह मन्त्रेण सेचनं विध्ते-- ८ यजुषा ब्पावृत्ये » [ सं° का० ५१० १अ० ७] इति। सामान्येन मन्तं विधाय विरेषेण च्छन्दोटिङ्गकान्मम्बागन्विधत्ते- ५८ छन्दोभिरा भ्छरृणत्ति छन्दोभिकं एषा क्रियते छन्दोभिरेव छन्दाश्स्या च्छणत्ति + [ से* का० ५१० १अ० ७] इति । पूरे बसवस्तवा ृण्वन्तु गायत्रेण च्छन्दसेति च्छन्दोलिङ्गकेमंनबैरेषा कियते । अत इये चछन्दोरूपा । तस्मादुखाहूपाणि च्छन्दांसि मन्र्पेन्डन्दोमिरेवा 5ऽ- मिक्तानि भवन्ति । अत्र विनियोगतं्रहः-- वसवः सषमिधपोऽरितिस्वेत्यवटं खनेत्‌ । देषोखां तत्र संस्थाप्य धिषणेति चतुष्टयात्‌ । अभि ्िपिन्पन्वमेदो वरूजनपदद्रयाव्‌ । मित्रत्रपेणोपचारो देव उदास्यदुखाम्‌ ॥ १ के, ष, ट. "रूत्रजनयदू । प्रा .१अन्‌ ७] छृष्णयञर्वेदीयतेनिरीयसंशहिता 1 ९७०१ ( पश्चपश्वङ्कभुरामिकसामिधेन्यमिधानम्‌ ) अपेति न्तिकतास्तां निधाय वस्वेत्यतः । चतृष्टय।द्ज क्षीरं सिश्दृद्ा्बिंखतिमताः ॥ इति श्रीभत्सायणाचाय॑विरविते माधवीये वेदाथपकारे रुष्णयनजुरवेदीय - ते्तिरीयसेहितामाष्ये चतुथकण्डे प्रथमप्रपाढक पष्ठोऽनवाक; ॥ ६॥ ( अथ चतुरथाष्ठके प्रथमप्रपाठक सक्रमोऽनुवाकः ) । ममा॑स्तवाऽम्न ऋतवो वर्धयन्तु संवत्स॒रा ऋषयो यानिं मत्या । सं दिव्येन दीदिहि रोचनेन विभ्वा आ भाहि प्रदिरौः परथिव्याः। सं चेध्यस्वाभने प्र च॑ बोधयेनमुच्चं तिष्ठ महते सोभगाय । मा च॑ रिषदुपसत्ता तै अन्न ब्रह्मा णस्ते यरास॑ः सन्तु मान्ये । स्वात्र वृणते ब्रह्मणा इमे रिवो अभि (१:) । संवरणे भवा नः । सपत्नहा नो अभिपातिजिज्र स्वं गये जागद्यप्र॑यच्छन । श्टेवापे अध धारया रथिंमात्वा नि कन्प्वचितों निकारिणं क्षच्रम॑म्रे सयम॑मस्त॒ तुभ्यंमपसत्ता वधतां तें अनिंतः । क्षत्रेण स्वायुः सर र॑भस्व मिभ णाभ्ने मित्रधेये यतस्व । सजाताना मध्यमस्था ` एषे राज्ञामम्रे विहम्यो' दीदिहीह । अति (२) निहो अति भिधाऽत्य्िततिमत्यरातिमन्न । विश्वा ह्मे रिता सहस्वाथास्मभ्यं सह वीरा रथिं दा: । अनाधष्यो जातवदा आनं- १८०३ शभरौमत्सथिणाचार्यविरचितयाष्यसमेता- [४बतुथकाणै- ( पञश्चपश्वद्धभूताभिकसामिधेन्यिश्रानम्‌ ) तो विराड्म्रे क्षश्चभदीदिहीह । विभ्वा आशाः प्रमुजन्मानैषीर्भियः रिवाभिरथ परि पाहि नो वृधे । बर॑स्पते सदितर्गाधयैन सहितं चित्सतरा* सर रिङ्नापि! वयन महते सोमंगाय ( ३) विश्व॑ एनमनु मदन्तु देवाः । अमुत्र भूयाद्ध यद्यस्य वहेस्पते आभरा- स्तेरम॑ चः प्रत्याहतामभ्विनां परत्युमस्पाह वानामग्ने भिषजा राचीमिः । उद्यं तम॑म- स्परि पदयन्तो ज्योतिरुनरपु । देवं दैवता सयमगन्म ज्योतिरुत्तमम्‌ (४)॥ ( ईमे शिवो अ्नेऽति सौभ॑गाय चर्सिरगच्च ) | इति छृष्णयजुर्वेदी यतेत्तिरीयसंहितायां चतु थाके प्रथमप्रपाठके सप्तमाऽनुवाकः।॥ ७ ॥ ( अथ चतुर्थकाण्डे प्रथमप्रपाठके सतपपन॒वाकः ) । षष्टेऽन॒व।क उखासेस्कार उक्तः । अथ सपरमेऽनवाकं पश्चपश्वङ्खमना जभिक्यः सापिषेन्म उच्यन्ते । कल्पः--“‹ एकविंशति चतुर्थिकतिं वा पराचीः साभििनीरन्वहिकादृश प्राकृती: समारत्वाऽ् हति द्‌ शगाऽऽभ्चिकीः '› इति । वैचाऽऽ््यामाह- समास्त्वाऽभर इति । समाञन्दः संवत्सरवाची । रैवत्सरशब्देन तु तदव- यवा मासा अ्धम।ताश्चोपरक्ष्यन्ते | हेऽ संवत्सर कतवो मासा अधमासाश्रे- तयेते काडाक्षिशेषाः । पथरषयो मन्वद्रटारः । वथा यानि सत्यानि सत्यवचनानि सतनिते सर्वेऽपि लां व्यन्त । तोवौर्धेतस्तवं दिभ्येन द्यटोकाहंण रोचनेन तेनसा सेदीदिहि सम्पग्दप्यस्व । पिच व्ववुथया दप्त्य पृथिव्याः संबान्धनीः परदिशः स॒व। दिशो विदिशश्वाऽऽभाहि सवतो मास्य । अथ द्विवीयामाह- । मि गीं पि [1 १ख.च. तत्र॒ प्रथमामा | ----~----~न--~ ५५५० १३०७] छृष्णयर्‌रषद्‌यतोत्तरीयस्ताहिता। | १५५६ ( पचपश्वद्गभूताभि कसभिषेन्यभिघानमर ) सं चेष्यस्वाभ्र इति । हेत्य सं समिध्यस्व च स्वयमपि दषो भव । एने प्रजोधय च यजमानं कमनृष्ठानाय प्रबुद्धं कृष्‌ । महते सोभगायोतिष्ठ च यजमानस्यात्यन्तसमाग्भाथुमृदयक्ते। ऽपि भव । हेऽ ते तवोषसत्ता परिचार- कश्च मा रिषन्मा ह्यतम्‌ । पिच त सदया बक्ाणो ब्राक्षणा कतिग्यज- माना यशसः सन्तु यशस्विनो भवन्तु । अन्यं त्वतपरिचये। विमृखा यशस्िनो मा भवन्‌ । यथ तृतीयामाह- त्वामर इति । हेष इम बरह्लण। ऋतििग्धजमानास्वां वणते संभजन्त आराधयन्ति । ह्र नोऽस्माकं संवरणे भराधानामाच्छाद्ने निमित्तभूते सति दिवः शान्तो भव, अपराधं म! पकेटेत्यथः। कच नोऽस्माकं सपलनहा वेरिषाती, अभिमातिजित।पजयकारी च भृत्वा श्वे गये स्वरकयि गृहैऽपयुच्छ- न्प्रमदमकृवन्ज्ञा गृह सावधानो +व । अस्मद्धितं विचारये्यथः। अथ चतुर्थी माह॒-- दंहेवाग्न इति ¦ देश्य दहेय गृह एय २ षनमतिवारथाऽऽदिक्येन सप द्य । पवेवित। येऽस्मताशि पृवमधेश्वेतरसतेऽस्मन्पति निक।रिणो निराकरो मतव! त्वामस्मामिश्वावमानमायरै १। निकेनेव निराकुरमन्तु । हेऽ तुभ्यं तवक्ष् बं सुयममस्तु स्थतं 'वतु ।त तर(परेत्ता १[२च्‌रकाभनेषटतः केनापि नित रामर्हिसितः सन्वधताम्‌ । अथ पञ्चमामहु-- क्षच्रणाम्न इति । हेऽ क्षत्रेण तद्‌।भन बटेन स्वायुरलमदीमं रामनमावुः सरभस सरक्षाऽऽ्युःसरक्षणे ऽपपत्तो मव । हंऽने मितरवेये मिञ(णामस्माक्‌ धारणे मित्रेणानुग्रहयकतेन चित्तेन यतस प्रयत्नं कृरु । अग्निना सह परज(पेरगखतो जाततवाद्राक्ञणा अग्नेः सजातालेषां मध्यमस्था एमि मध्यमे प्शोऽवस्थितो भवे । स्वद्‌ ब्रह्लण।न्पूजयेत्यथः । हूधतेञ्ति हवा यज्ञा विकिषाश्च ते हवश्च विहवः , विहवानहपीति विहव्यः । ह्मे तामह मू" रज्ञा विहभ्यो बिषि- धयज्ञपवतकः सन्ददिहि, अपरिरयन दौष्य 1 अथ पषठमाह- अति निहो अतीति । निटशनि शदूकरारिजन्मानि जिहीते पराप्नोति - "-^9 ग च । भि + क ८ “अ त - चः ^, स 9 १, च श्ौषगाथः | = त. च सम्मिरि ६ स. घ ह. य्‌, णान्याडः , भवः 2 रे, = नक कि, १८०४ . श्रीमत्ायणाचायवरचितमापयसमता- [४चतुथकाण्ट~ ( पञ्चपन्वद्धभूताभिक सामिषेन्यभिधानम्‌ ) येदुरतेस्तानि दुरितानि हकारान्तेन निहृरम्दनोच्यन्ते । शरीौरशोषणादिहितवो रगविरषाः सिघश्ब्देनेच्यन्ते हेऽ निहो दुरितान्यतिसहस्वातिरयेन विना- दाय । क्िधो रोगांश्ातिसहस्व । अवि।चं कम्‌ नृष्ठानविषयमज्ञान चापिसहस्व । अरातिं कपविघ्रकारिण सत्रं चापिसहस्व । दिरन्दोऽपिकन्द्थः । किंबहुना, ऽग्रे विश्वान्यपि दरिवान्पामे्टकारणानि सहस्व विनाद्य । अथानन्तरमस्ममभ्पं सहवीरं वीरैः पः सहितां रथि धनं इ देहि । अथ सप्तमीपाह-- अनाधष्य इति । हिऽ तश्च कमणि ९।दिहि दाप्य । कौटृशस्तवम्‌। अनाधष्य इतः परं केनाप्यधषणीयः । जातिषेद्‌। उतनसमस्तजगद्‌भिज्गः। अ।नेषटत इतः पूर्वमपि कनाप्यहिसितः । विराटूविविधं राजमानः। क्षत्रं बले विभर्ति क्षज्रमत्‌ । केच यथोक्तविरेणामिरिष्टस्तवे शिवाभिः शन्ताभिरनमरह- दटिभिरद्यासिन्करमणि नोऽस्नाभ्वधेञ वद्धे पारपाहि सवतः पाटय । क क्त्‌ । विश्वा आशा निविद्धाचरणविषयाः सवास्त॒न्णा मानुीर्भियो मनुष्येष्‌ प्रसक्ता व्पाध्यादरिभीर्ताश्चि पमृखन्पक्‌१ण निवारयन्‌ । अथाष्टमीमाह- ब॒हस्पत इति । अतर वृहस्पपसवितृरब्दवभ्निपरो । सामिधेनीनामाग्नेय- त्वात्‌ । बहस्पतिसावितम्पां तुर्ष हेऽ्न एनं पजमानं बोधय कमणि बुद्धिमन्तं कुरु । सदत वित्पवेभेव निरितबुद्धमप्पेन सतरां स।शाधि पुनरप्यतिशयेन सम्यगनुशसनवन्तं कृरु । एनं यजमानं महते पसेभगाय वधम । विधिः सर्वेऽपि देवा एनं यजमानमनुमदन्यु समी वानाऽयमिति हष्यन्तु । अथ नवमीमाह-- अभजमयाहेति । मूषो मावः । नमु स्वगे मूयोऽमु्रमृयः । स्वर् विरावस्थानीभित्ययः । पचमी नानत्ताथा । अधरम्दे/ धकारयक इदानीमि- त्येतस्य वतते । हे बृहस्पतितृत्यागेनस्पुचमूपात्स्वगे विरावस्थाने निमिची- रृत्यापेदानीं पमरथा।५ शस्तेयमसव > [६सानिभित्तासापादस्मानम्‌शखो मोविववा- नसीति यत्तेनास्माकं पराक वषये चिता नस्तात देषः | हेऽ्ने दृवानां मिरजावशिने। देवां राची(भः स्वकाय राक।मरस्माध्यजगीनान्मृत्युं प्रत्येहताम्‌ , अगमत्यमिह्‌ खोके निरकृरुताम्‌ । अथ दर्मा१ह-- उद्यं तमस इति । वयं तमत्त उत्त ज्या पिस्तमसो विनाशकतवेनोषूछ्ट- १गनिसेबद्धं ज्यो विरुते १९यन्त उत्कषण सवताऽवखोकृयन्तो देवत्रा देवेषु म्ये सूप देवं मूथरूपेण वतमानर्माग्नसबद्धमेवो नमं ज्योकिरगन्म पर्स्म । क ---+---~~---~ -*-~~- ५ ~~ ज्व १ख.ख. स्वम । २ क. घ. ङ. चैव रा | ३कृ. घ, ८. शश्वेऽपिं स | १, च, पाः षः ¦ अः । पर० अनृच्ट्‌] रष्णयनजुवदीयतीत्तेरीयसोहिता । ( आप्रानामकप्रयाजयाज्याभिधानम्‌ ) अत्र विनियोगसंग्रहः-- समास्त्वा सामिधेन्यः स्यु्दरोता आग्निके पशो ॥ १७०५ इति भीमस्सायणाचार्थविरचिते माधवीये वेदाथंपकारे रष्णयजुरवे ¶ीय- २५५ तेत्तिरीयसंहिताभाष्ये चतुथक।ण्डे प्रथमपरप।ढहके सुप्रम। ऽनुवाकः ॥ ७ ॥ ( अथ चतुथकाण्ड प्रथमपपेाठके टमो ऽनवाकः ) । ऊर्ध्वा अस्य ममिधो मवन्द्यरण्वा इका रची ््यग्नेः । छ॒म्तमा सुप्रतीकस्य सूनोः, तनूनपादसरो विश्ववेदा दवो देवेषु देवः । पथ आऽन॑क्ति मध्वा पृतनं। मध्वा यज्ञं नक्षमे प्रीणानो नराशय्सों अग्ने । स॒रूदवः संविता विश्ववारः । अच्छायमेति हवसा घतेनंडानो वहटनिनम॑सा । अग्निर सुचो अध्वरेषु प्रयत्सुं । ४9 स यक्षदस्य पाहमानमग्नः सः ( 3 ) ड्‌ मन्द्रां प्रयसः । वसुश्ेतिष्ठो वसृधातमश्च। दारं देवारन्व॑स्य विश्वे चता ददन्ते अभ्रः । उरष्यच॑सी धाम्ना पत्यमानाः । ते अस्य यो- षणे दिभ्य 1 योनावुषासानक्ता । इमं यज्ञम वतामध्वरं न॑ः । देव्यां होतारावृरण्वम॑ध्वरं नोऽ- पर्जिह्वामामि ग॑णीतम्‌ । रणतं नः सविष्ठिप्‌ तिखन देवीयर्दिरेद< सदन्त्विडा सरंस्वती( २) भार॑ती । मरही गणाना । तक्नस्तुरीपमदभुतं 9, # ५.०६ श्रीमत्सायणाचार्थविराचतमप्यस्रमता- [भचतृथर०्३- ( आप्रीनापकप्रयाजय।ञ्याभिधानम्‌ ) परुष त्वष्टा सुवीरम्‌ । रायस्पोषं वि र्यतु नाभिमस्मे । वनस्पतेऽव सृजा रराणस्त्मनां दवेषु । अभिष्य रमिता सदयाति । अभर स्वाहा कृणुहि जातवेद्‌ इन्द्राय हव्यम्‌ । विर्व देवा हविरिदं जुंषन्ताय । हिरण्यगर्भः समव ततार भरतस्य जातः प्रतिरिकं आसात । म दधार परथिवी याम्‌ ( ३ ) उतेमां कस्म दवाय हविपा विधेम । य. प्राणतो निंमिष- तो म॑हितवैक इद्राजा जम॑ता वभवं । य ईत अस्य द्विषद्श्चतुष्पद्‌ः कस्म देवाय हविषां विधम । य आत्मदा ब्दा यस्य॒ विष्व उपाम॑ते प्रारोषं यस्य देवाः । यस्यं छायाऽ- मृतं यस्य॑ पत्यः कषमं द्वायं हविषां विषेम । यस्यमे हिमवन्ता मार्हला यस्यं समुद्र रमयां (४) आहः । यस्येमाः प्रदरा यस्य॑ वाहि कस्म देवाय हविषां विधम । यं करन्दसी अद॑ंमा तस्तभान अभ्यक्ष॑तां पनसा रेज॑माने यत्र धि सूर उदिनो व्येति कस्मं देवायं हविषा विधेम । यन द्योसुय्रा प्रथिवी चं हदे यन सुवः स्तमितं येन नाकः । यो अन्तरिक्ष रज॑सो विमानः कस्म देवायं हविषा विभेम । भापोंह यन्महनीविश्व॑म्‌ ( ५) आयन्द्ष दृधूान। जमयन्तारभम्‌। ततो दषा तिर्‌ पपा ०१ अं ०८] छष्णयजुर्वदी यतेनिरी यहि १५१७ ( अप्रीनापङ्प्रयाजयाज्पाभिधानम्‌ ) वर्ततास्रेकः कस्म देवायं हविषा विधेम । यश्चिदापो महिना पर्यपरेयदं दधाना जन यन्तीरभनिष्‌ । यो देवेष्वपि देव एक आमी- त्कस्मे देवायं हविषां विधेम ( & ) ॥ ( अभः स सरस्वती द्याश्पह विश्वं चतुचिर्शच्च )। इति छष्णयनजुवद यतैनिरीयमंहित।यां चतुर्थाः प्रथमप्रपाठद्धेऽटमाऽनुबाकः ॥८ ५. ( अथ चतुधकण्डे प्रथमप्षादकेश्छनीन्नुवाकः )। सपतभऽनुवाकेषणिचयनाक्घःमूे पड सामिवेन्ये[ऽमिहिताः । अथा्टम प्रथा जयाञ्या आप्रानाम((मि)का उच्यन्त । कलप ः--“ ऊध्या अस्य समिधो मवन्तीति प्रयाजानामःप्रपो भरन्ति +) हति | तत्र पथमापाह-- ऊर्ध्वा अस्येति। प्रयाजानां सरवेषामश्चविजेषा एव देवतः । तत्र प्रथपप्रपाज्‌- देवतामधरिविरेषरूफापयं ममिच्छन्द्‌ अचष्ट । सम्पाणिधे प्रकृत इति न्यु. त्तेः । बहुच पूजायम्‌ । म्यः शवह््ापरिजवमूनाः समिधः समिनाभिका देवता ऊध्व मदन्ति, अश्पच्छेषा भमृधक्ता भवन्तु । वैदद्योगाच्छोचीपि जाट- स्वहूपाण्युध्वा भव-तुत्तमा) भवनु | कोदत्माति तर्च, शक्रा मालरणि दयमन्तमाऽतिशथेन द।पिपन्ति । काटरगव्याभेः, सुपतीकृष्प सृमृषठस्य म॒नः पुत्रवद्धितकारिणः। अथ द्वितीयापाद-- तनूनपादसुर्‌ इति । ठनून षा न दिनाञदतीनि तननपात्‌ , शरी रपाखक इत्यथः ¦ एननामकः कथ्िदृर्भिियपा मध्वा पथुरण घनेन एथ भा- नक्ति स्वगसापनसेन तन्पःगंमूतानि हीति षूनाऽ्क्तानि करतु । कीट्रगल्तन्‌- सपात्‌ । असू-पाणान्राि ददतीत्यसुरः : अत एव रारीरपाटक्‌ इति युक्तम्‌ । पश्र वेत्तीति विश्वेद्‌: । देवो द्योननालको मनुष्यैः प्जनीयो ला | न केव म भ. भनुष्येष्येव देवा ५ त॒ व्वप्र धिका षः । जथ ठउतपरामाह-- # ~ १ स. च, तयोः । <स. च्‌. न्तृ्रता। ईस. नु तनेन्भा" | १७०८ भमत्साय्णाचार्यविरचितमाष्यसमेता- [४चतुथकाण्डे- ( आप्रीनापकप्रयाजयाज्यामिधानम्‌ ) पध्वा यक्षमिति । नरेः दसनीयो नरादंसः । एतनामकः कथिदधिषि- देषः । हेऽने त्वं नराशंसो मूत्वा मध्वा मधुरेण घृतेन प्रीणानस्तुप्यानिमं यक्तं नक्षसे प्राप्नाति निवतयसतीव्यर्थः। कीटशो नरासः । सुष्टु करति धैकर्यं परिहरतीति सकृत्‌ । देवो दोतनात्मकः सविता कर्मण्यस्माकं प्रेरकः । विश्वानि दुरितानि वारयतीति विश्ववारः । अथ चतुर्थीमाह-- अच्छायमेतीति । शान हइत्यभिविगेषस्य नामधेयम्‌ । स्तृतिपरियत्वादीडान इत्युच्यते । एतन कोऽयं वद्धिः शग्रसा षठेन युक्तः सनच्छ यज्ञं प्राप्तुमेति गण्छति। तमभ्निपध्वरेषु पयत यज्ञेषु प्रवतमनेषृ स्च घृपेन जेहनिष्ठेनाऽऽ- ण्येन नमसा नमस्कारेण च परिचरेमेति दोषः । भथ प््वमीमाह-- सम यक्षदस्योति । बार्हिनौमकः कश्चिदभिविरेषः प्राते बर्हिर्न आज्यस्ष्‌ वेपििति मन्त्रे प्रसिद्धत्वा दिह परसिद्धवाचकेन तच्छब्देन परामू्यते । स ताहगो बर्हिनौ मके ऽभिविषोऽस्थ सामान्पहूपस्याग्नेमहिमानं यक्षथजतु पृजयवु । स^ . स एव वर्हिनामकोऽभिर्मन््रास हषजनिकासु स्तुतिरूपासु कक्ष पयसः प्रथासवान्‌, अधिकपरिचयं युक्तं इत्यथः । किंचायं वर्हिनौमकोऽचचिवसुः प्राणिनां वास्थिता बेतिष्ठोऽतिगयेनाभिज्ञो वसधातमश्च यजमानार्थं द्रव्पस्यातिशयेन पारपिता | अथ वष्ठीपह-- हारो देवीरन्वस्यति । दरारीन्देन सखीमू्तिधरः कशिदभिविेष उच्यते । पूजार्थं बहुवचनम्‌ । या द्व्यो दाशंन्दरामिधेयाः पथममगन्॑तमाचरन्ति ता दारो देवीरन विशे स यजमाना अस्यञ्नः सेबन्धीनि बतानि कषण दृदृन्वे हविः प्रयच्छन्ति । कीटशीदरः । उरुव्यचसो विसीणगतीधाम्ना तेजसा पत्यमानाः प्राप्यमाणास्तेजश्विनीरित्यथः । अथ सपमीमाह- ते अस्पेति । उषासेत्युषःक।लह्पा काचिदरमेमूणिः, नक्तेति च रात्रिरूपा क विदृमूर्तिः । उषासा च नक्ता चोषासानक्ता । एतनामिके पे अस्यभिमूर्ती ते नोऽस्मदी्यमिपं यज्ञं पोनावस्मिन्स्थनिऽष्वरं हिसारहितं यथा मवति तथाऽ- गतां रक्षताम्‌ । कीषश्यो ते, योषणे परस्परर्मिशरते । तत्र दृष्टन्तः--दिष्पे न ने, यथा दयुरोकस्थे पूर्ती मासमनि मवत एवमेते मूती । अथष्टमीमाह-- © -------------~- * मन्त्रेऽनस्वरलोपश्छान्द्‌सः ¦ (9 ~ --- ------ -------------------- १ख.च न, दिव्यि इव, य । ~~ --- > = (ननि क > ~~ प९५१अनु्] कष्णयजुवेकीयतैत्तिरीयसंहिता । १७०९ ( आग्रीनाभक्रप्रयाजयाज्यगमिधानम्‌ ) देव्या होताराषिति | हातशस्द्‌[भषया द।व्ा शेषो । होतूत्वं चु दविषेधं देव्य मानष च । ततरैतो होतारो देव्ये । हे दैव्पा होतारावघ्नर्जहवां ज्वाठ। मभिरक्ष्य प्रवत्तमृध्वमत्युच्छतं ने।ऽध्वरमस्मदीयामिम यज्ञं गृणीत परख्यापयतम्‌ । किच नोऽप्मदृ्म स्वि छृणुत वेगुण्य परिदत्येतामि्ि राभा कुरुतम्‌ । अथ नवभामाह- तिचा देवीरिति । इडा सरस्वती भारतीत्थादेरय्द्‌ वाच्यातिस्लो देष्योऽभि- मूर्तयो षाः सति ता इदं बर्हिरिमं यज्ञमासदन्तु परप्नृवन्तु । तासां प्रत्येक विदेषणप्राह~पही महती गृणाना यज्ञ धर्पापयन्ती । अथ टरामपिाह-- तन्नस्तुरीपमिति । त्वेति क्चिदर्धिविगेःः । साऽयभस्मे अस्मासु तरय, विष्यतु विकेषेणावंसितं करतु संपृ करीतित्यथैः । कीदटररमेश्र्थ, नोऽस्म- कि द्धं तुरीपं तूणमव प्राप्यमाणम्‌ । अद्धतं गवाश्वादिवाहृल्येनाऽश्श्वहप, प्रक्ष # कू ९ परुमिवेहुभिमनुष्येः श्रुयते शब्दृशचेते परसस्यद इति पृरुक्ष [ताटृञम्‌ ] । शोभना > ॥ ~ 1) वरा; पुत्रा यद्सिस्तत्तुरीरे, रायो धनस्य पोषः पृष्टिपसिस्तद्रायस्पोषं, नाभिं रथचक्रगतानामराणां नाभि}रेव सवषां बन्धनामाश्नयमूतं [ तष्टरशम्‌ ] । अथकादम माह-- वनस्पतेऽवति । वनस्पतिनामकः कश्चिदाधैविगेषः । हे वनस्पते वं रराणो द्‌नतीटः स्चममाणो वा देवेष्वस्माभियष्टव्यपु सन।ऽवसुज स्महृततं हविः स्वय- मेव स्थापय । अस्मामिः प्रायितऽयमाश्चनः जामिता दुरिनोपशमस्य कर्तां सन्हव्यं सद्याति, अस्मदीयं हविदैवेषु सुरथत्‌ । जथ दाद्‌ गीमाह- अभ्रे स्वाहाति । स्वाह।काराभिमानी कश्िद्‌भरैविगेप्रः । तादृश हे जात- पेद्‌।ऽप्र इन्दराथमिरं हव्यं स्वाहा छृणाहि स्वाहुतं कृरु । रिश्च देवाः सर्वेऽपि देवास्तदा तदा मया दुविमानमिदं हविजंषन्ताम्‌ । यद्यप्येकादृदेव प्रयाजास्त- धाऽपि द्वितीयतृर्ताययोमन््रयोः पृरुषमदेन व्यवस्थितत्वान्मन्त्राणां दद्‌ श- सख्या न विरुध्यत । सा च व्यवस्था सूत्रकारेण दृरशिता-५ नरादासो द्वितीयः प्रयाजी वरसिष्ठदानकानां तनूनपादितरेषां ग्राणाम्‌ )? इति | ^> कत्पः-“ हिरण्यगभः सपवतताग्र इति सच्यमाघारयति ” इति । पाढस्त्‌- १ ख. भिमिव। --- +~ - -~ -~---~-------- ----~ ----- = १.१९ श्रौमल्रायणाचा्यविरवितमाष्यसमेता- [४चतुर्काण्डे- ( अप्रीनामकप्रयानयाज्यामिषामम्‌ ) हिरण्यगमे इति । दिरण्ये ब्ह्लाण्ड्मे गुह्पेणावस्थितः पजापति रण्यगभः | स च भूतस्य प्राणिजातस्पप्रे समवर्वत प्राणिजातोवंत; पुरा स्वयं रारीरधारी बमूष । सच जाति उत्पनमाति एक एवौतत्स्यमानस्प सर्व॑त्य जगतः पतिरासीत्‌ । सषएव परथवीद्यां वित्तीर्णो दिवं दूषार्‌ धतवान्‌ । उतापि चेमां भूमिं दधार । तादृशाय कसे भजप्तये देवाषाऽऽ्वारह्येण हविषा विधे१ 4रिचरे१ | कस्पः-- यः प्राणतो य उ.।६मद्‌/ इति प्राजापत्यस्य , इति । यः पदाः प्राज।पत्यस्तर्यते याज्यानुवाक्ये इयर्थः | ततर वपायां द्रे करौ पुरोडारो द्वे कयो हविषि द्धे कवाविति षहृचो याञ्य।नुवाक्था; | ततर प्रथमाम!हु-- यः प्राणत इति । यः प्रजापतिग्कं इदेकं एव प्राणतः श्रासयुक्तस्य निमिषतश्वक्षनिमपयुक्तस्य च सवेन्य जगत महिता स्वमहिन्ना। राजा वभूव । अत्व यः प्रजापतिर्‌ द्विपदा भनृष्यादृश्च(ष्पदो गवदेश्चशे नियमन।य समर्थ मवति | तादृशाय कमे देवाय हविषा विधेम । अथ द्विीषागाह- य अत्मदा इति। यः प्रजापतिरात्मदाः शरीरेषु जीवस्मेण।ऽऽ्मपदो बद्‌: सामध्यप्रदश्च, यस्य एज।पतेः प्रगिषमा्ञां विश्वे सरवे मनुष्या उपासते नाबिवतन्ते । (कंच यस्य पररि देवा अप्वषासते । अमृतममरणं मोक्ष यस्य च्छाधा, यस्य परजापितेश्छायावत्सवायन, मृष्युः प्राणिनां मरणमपि यस्य च्छायव राध नस्तादटरगाय कर्मे दवाय हविषा विधेम । अथ तुतीयामाह- यस्यमे हिमवन्त इति । इमे हिमवन्तो हिमवल्मललाः पर्व॑ता यत्य महित्वा महिम्ना वतन्ते । ‹सय। भूम्या सहावस्थितं समूद यस्य स्वाधीनमाहुः । हमा दयमानाः प्रदिः प्राच्यादिदिय यस्याधरीना आहुः । यस्य भज।पते- बाह धमाधमातिति देषः । ताद्शाय कस्मा इत्यादि । अथ चतुर्थीगाह-- य केन्दसी इति । प्रजापनः कन्दूनाद्रोद्नाद्षनने द्यावापृथिव्यौ कन्दसी । भत एवान्यत्राऽऽम्नातम्‌--““ यद्रोदुत्तद्नयो रोदस्वम्‌ ), हति । ते" च द्याव पृ थन्याववसा रक्षेणन निमितेन य॑ प्रजापतिं मनस।ऽधक्षितामभित रक्षणं ङृतवत्यो, अमावां रकषत्वित्यारासनं सतवत्यावित्पथः । फ टरो द्यावापू- न = न ~ = ------ ६ क. ख. इ. गमणा | रप. च. ष्पद पण्य।द्‌ । रस. च. तया; य च. क दट्रृयो | ५१ - 4अन्‌ | रृभ्णयजुवदी यतेत्तिरीयसंहिता । ७१4 ( अप्रीनापकप्रयाजयाज्यामिधनेम्‌ ) थिभ्पो, तस्तमाने देवानां मनुर्याणां चावस्थानाय स्तम्भिते, रेजमाने दीप्य- मानि सूरः सूम यत्राधि यसमन््जपतावधिभ्रत्योदितो भ्येति उदृयविषये विविधं गर्ढति, तादृशाय कसे दवाय हविषा विप्रेम । अथ पञमीमाह- येन यौरुभेति । उग्रा पृण्यरहितेः प्राणिभिदुष्यपा दयोः प्रथिवी चल्यते उभे येन प्रजापतिना दढ रते । सुवः स्वगंसृखं येन प्रजापतिना स्तमितं पृण्य- त्स ग्पवश्थापितम्‌ । नाक दुःखरहितो मोक्षा पेन प्रजापतिना ज्ञानिषु स- परितः । यश्च प्रजापतिरम्तरिक्षे रके रजस राजसस्य यक्षगन्धवदिधिमानो विमता निर्माति, वादगाय कलमा इत्यादि । अथ पष्ट माह-- आपो ह यदिति । यद्यस्य प्रजापतेरनग्रहान्महनीर्महत्प भपो विश्रमाय- निविश्वाकारं पराणाः । अत एव स्यते-- च, [१ ^“ अप एव ससज।ऽ१््‌/ तासु कौयेपवाकननन्‌ । तदृण्डमभवद्धेनम्‌ ,› इति) कीट्रेय अपः, दक्षपभ्निचयने कुरां पजमपाने दधाना धारयन्य उताई- यन्य: । तथा वेतव्यम् जनयन्वीरुतादयनयः । तनस्वसात्पजापरेदेदानां सवेषापसूर्जीवनहेतुः प्रण एके( निरवतन निषऽनः । तादगाय कषमा इत्याद | सेयमुक्षष्ठी हरिषो याज्या । तवे वाभ्यां विकलिपनां याज्यापाह-- यश्िदाप इति । आप इति द्विनीयाबहुदचनम्‌ । यश्चिद्य एव प्रजापतिः रवोक्तरीत्या विश्चाकरिण परिणता महू्तारपो महिना स्वमहिम्ना पयेपर्यदषां तथाविधसामथ्याय कटाक्षेण वौक्षितवान्‌ । कौटशीरषः । दृक्ष दधाना आश्र जनयन्तीः । पूचवद्ण्याछ्येयम्‌ । यः परजापतिदवेषु सवष्वधिको देव आसीताटृ्ञाय कस्पा इत्यादि | एतस्मिनष्वां अस्पेव्यादूवष्टमानुवाके प्रपाजष।ज्या आपीनामिका जबा- रमन्बरो याज्यानुवाक्याश्चक्ताः । पूवरमस्त्‌ सपमेऽनुवाके सामिधेन्योऽभिहित।ः । तासामितासामूमयव्रिधानामृचां पदापयोगान्तः पतिन पडाविधिमन्तरेण ब्याष्पा- तुमशक्यत्थासकाविधिरादो वक्तव्यः । तेभ्योऽपि पद्भ्यः पुरूपशीर्षप्य पूं सेषा- द्नीयत्वादाडो तासंपादृनं न्िधत्ते-- न ~~ ~क --~ ~~ ~~ -+ = + ~न ----- ~क ० = = 1 ए षा १, श) { प. च. पिङ्त्वो" । रष. ह, वपतु ! ३९. बद, पर्थत्िय | १७१२ श्रीमत्सायणाचायविरचितमाष्यसमेता- [४ वतुका"३- ( आप्रीनामकप्रयाजयाज्याभिधानम्‌ ) « एकविर्शत्या पविः पुरुषरयरषमच्छेत्यमेध्या वे माषा अमेध्यं पुरुषी वममेध्येरेव(स्पामेध्यं निरवद्‌ाय मेध्यं छृलाऽऽ हरति ”» [ सं का०५ १० १अ० ८] इति। एकविंरातिसंख्याकानि मापर्वरीजानि खीरृत्य तेयुक्तः पृरपशीर्पे प्र् गच्छेत्‌ । तथा च सूत्रकरणाक्तम्‌ू--““ सप्ेकविंगपिं वा माषानादाय पुरुष रोञच्छेति वैशस्य राजन्यस्य वेषृहतस्पाशनिहवस्य वा माषानुपन्युप्यायं याऽसि यस्यतत्‌ ददु दिर इति पृरुषदिरः प्रच्छिधेतेन त्वमत्र शीर्ष॑ण्यनिराति स॒प्रधा वेतृण्णां वर्म कवभां शिरस्तः स्थाने प्रति निदधाति" इति । माषास्ता- दपृतत्व। यज्ञानहाः । पुरुष २)ष वस्पृश्यत्वाद्यज्ञानहंम्‌ । तता यथा रजका स ल पररूपेण वस्रमटपपनाय राधयन्ति एवमतराप्यमेभ्येमामेः रिरोनिष्ठममे भथभागं निभ्स।य तच्छरां यज्ञषागव छृ्ा समानयति | म।षतख्यां प्रशंसति क ५ एकेविष्रातिभवन्तयकव्रिस्शो षै पुरुषः परुषस्थाऽऽप्त्ये" [ से° क[० ५ ० १अ० < | इति। एकविंशतिसंख्प परश त्वं पुरुषस्यान्य्ऽऽम्नातम्‌-“ दय हस्या अङ्गु- खयो दृश ष्या आलसेकेविष्शः » उति । अतोऽत्र मापरंख्या पुरूषाय रपद्यते । शिररछेदादूध्वं गिरररहिते कवन्ये वर्पौकवपास्थापनं विधत्त-- ^ व्युद्धं वा एतत्पाणरमेध्यं प्र्परुषदीप* सप्तधा वितृष्णां वल्वीकव्पा परति नि दधाति सप्त पै उीपिण्याः प्रणाः प्राणेरेवेनत्समधंयति मेध्याय " [ सण क० ५प्र० 1 अन | इति। च्छिनं रिरस्तदेतत्पणेर्वियुक्तत्वाद१८५म्‌ । अतस्तदपनीयान्तःस्थितस- च्छिद्रापितां वल्मीकस्य कमविदुपाकारां मृत्संहतिं शिरसः स्थनि प्रतिनिदेमाति। ज) वतः पुरुषश्य दिर।गतच्छिद्रेषु ससु सेचरम्तः प्रणा अपि समैव ¦ अतः सप्रच्छिद्रोपेताया वयास स्थापनेनेतच्छिरोऽपि प्रामः समृद्ध भत्त्येव | चच ५।१पेतत्वं मध्याय संपद्यते । तच सूत्रकरण पाटय कोट जगत इति तिश्च कचः पटिताञन्ते यदुक्त ५ तिसभियमगाथामिः परगायति +! इति, तदैतद्विधत्े-- ~ ५ ~ -- ~~~ --- -- ~~ - ~~ =~~->=-~ ~ - “~~ ~~ ---- + -- ~ ---- -- ---- ~ ~~~ ~ १ कृ. घ, ७, तद्‌ ।<ख.च अत्राप्र। व यतुक्तं ।* भा , १अनु °<] छृष्णयज॒र्वेदीयतेत्निरीयसंहिता । १७१९ ( सत्रीनामक्रप्रयाजयाज्यामिधानम्‌ ) ^< याबन्तो वे मत्युबन्धवस्तेषां पम आषिपत्यं परीयाय यमगाथाभिः षरि मामति यमादेवेनद्ब्धे ” [जे कार ५प्र* १अ०८] इति। हिरण्यकक्ष्यान्मुधुरानित्यादिमन्बेणाऽऽजाता अन्यत्रापि कारान्तकादिशमै- राजता सूत्युबन्धवो यावन्तः सन्ति तेषां स्षामाधिपत्यं पमः प्राप्तवान्‌ । समो मीयते यचस्वृक्ष ता यमगायाः । तातां परठिनि पमसकाशदिनतपुरुषरिरो वङ्कुं वार्जतं करोति । ताश्च यमगाथा योऽस्य कौष्टेत्पाद्या आरण्यकाण्डे पितूमेधपपाढके समानता: । अत्रपिक्षितानां यमगाधानां सख्यां विषतते- “ तिभिः प्रि गायति जय इमे रोका एभ्य फवैनहोकेभ्यो वृङः), [ समर फा०५प्र० १अ० ८] इति। एनच्छिरो उ।केम्यः पृथक्छृत्य स्वाधीन करोतीत्यर्थः; । पसङ्क (पुरुषा कविनिषेवं दद॑यति- “ तस्माद्रायते न दयं गाधा हि तदृृङ्क ? [सं०क० ५ प्रज १ अ० द | इति। यस्तु त्राणो याजनाध्यापनप्रतिम्रहान्पारयम्य गनिनैव जीविकां सप द्यति तादृशाय ब्राह्मणाय शारख्ीयं देयं किमपिन दद्यात्‌ | हि यसमादरार्था गानविचव तदूद्रव्यममेध्यं छता वृद्के देवपितृकाभ्यो वर्जयति, तस्मतताटश्ाय न देषम्‌ | यदुक्त सूकरिण--““ अश्निभ्यः कामाय पदानाखभते पुष्करान्पाजपत्प- मजं तूपरमुपरत्याश्चकषभःध्णदस्तान्‌ ? इपि । तदेतह्धिते- “ जद्चिम्पः पद्ूना रथे कमा वा अग्नयः कामानेवाव रुन्धे, [ सं का* ५५० १अ०८ | इति। कम्थन्ते इति कम,; , नपश्रादुयः, तद्ेतवोऽ्रथः, तश्ात्कामन्पापोत्येव । एतेर्‌ पदषु केचिदि९1{ विधत्ते-- “ पतदरनाऽऽखभेत।नपरुदा अस्य परावः स्यु्॑तप्रितानुस्सनेधक्ञवे- रातं प धत्त, स्थपपेद्यतियामानि शीर्षाणि स्युपतद्ाना लभते तेनेव पशच- नव रः यत्सयभिरृपानुत्सजति शीष्णमियातयमत्वाय पाजाप्येन सर स्थाप रीर गी जिकर १९ नल, च, "ह्वा 1२. चे, श्वम) च, छ, कुष" । ९९ १७१४ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितभाप्यसमेता- [४बतु्थ॑काण्डे- । ( आप्रीनामकप्रयाजयाज्याभिधानम्‌ ) यति यज्ञो वपे परजापति्ज्ञ एव यज्ञं परति पयति» [सं° का० ५० १ अ० ८ | इति । अत्रेदं विन्तनीयम्‌-किमाप्नेयाः पराव एव न।ऽऽछभ्याः) रवा तानश्रन्‌- पात्य पयंभिकरणादुष्वंमुत्सनेत्‌ , आहोसिित्समापतिपर्यन्तमनुपिषठेदिति । नाऽश्यः। पाप्राप्त्यमावप्रसङ्गात्‌ । न द्वितीयः। मध्ये परित्यागेन यज्ञभ्रशपसङ्कात्‌ | नृ तृत्तीयः । अतरैवाश्चेवुषभवृष्णिवस्तरिरसां गतसारतेन भविष्यन्त्या वित्या- मनुपधेयत्वपरुद्कगतू । एतदूषतयपरिहारयेत्थं कतेन्यम्‌-आरम्भेनोत्सर्गेण च परथमततीयदषो न मपिष्यतः । प्राजपृल्यन तूषरेणं समापनादन्ञप्रं रूपो मभ्य - मद्‌षोऽपि न मापष्यति । यज्ञोत्पाःकत्वालमजापतियज्ञ एव । ततो यज्ञरूप प्रजा- पतवेव क्रियमाणं यज्ञं प्रतिष्ठापयति समापयति । इत्थमपोद्घातत्वेन परावो विहिताः । अथानुवाकद्रयोक्ता मन्ता न्पाष्ना- तव्याः । यद्यपि सामिवन्यः पूवानुवाकोक्ताः पूर्वमेवानुषठेयाश्च तथाञ्प्यम्यारहितं वमिति येयकरणोक्तन्यायेन परपाजवाज्यानां भतिहेतूनामम्पर्ितर्वादि सुची- कटाहन्यायेनासपवक्तव्यतवाद्वा ता एवऽ ऽपीः प्रथमं विधत्ते-- « प्रजापतिः प्रजा अस्रजत स रिरिचानोभमन्यत स एता आप्रीरपश्यचा- वि स मखत आतस्मानमाभ्पीणीत यदेता अप्रियो मवन्ति यज्ञो वै प्रजपरति- यज्ञमेवेताभिमृंखत अपीणाति »? [सं० का० ५प्र० १अ०८ ] इति। प्रजासुष्टो साभथ्यस्य)पक्षीणत्वाद्रिक्तोऽ्हािति स प्रजापतिरमन्यत । ततः सामथ्यपूरिका एता आभभन्ता विचा निश्चितवान्‌ । ततस्ताभिरेवाऽऽ- भीमिः स प्रजापरतिर्॑जञपारम्भ एव स्वासानं प्रीतमकरोत्‌ । तैस्मास्पाजान्‌- नोः एता आप्रानामका कचो भवयः । आल्मानमापीणावयेताभिरितय्‌- ध्व अस्येत्याद्या कच अप्रियः । प्रजापातिजन्यत्वा्यज्ञः प्रजापतिरेव । अतः प्रज।१तिवेदेतमव यज्ञभेताभिक्रमििमुखत एव प्रीतं करोति । तासामार्प्राणां बहमक।रच्छन्दृस्तव प।ठपापं परशुसति-- ५ अपरिमितछन्दुसे। भवन्तपपरेमितः प्रजापतिः प्रजप्तेराप्तयै )› [ सं: क[० ५१० १अ०८ | इति! स? ~~~ +~ ~~ == ----^~~--~-~---~----.-- ^+ + ~ ~ ~~ न~ =) = ४-- (= ष र १ख. च. श्वधषभ ।२ख.च. वस्तानांगः। २. च. माकिन्यां। ४, ड, घ्यत्थां 14 । ५ख.च, ण प्ड्युनास | ६ क. घ. क्र. ्ञंस। ७ कर.च, ङः, प्मौतम |< स्‌, २. (त्वा्पूची । ९ ल, च, तथा प्रया ¦ १० घ॒, च. "क्षता । 41० 4ननु०८}) षष्णयनुवेदायतेत्तिरीयसंहिता | १७१५ ( आप्रीनामकप्रयाजयाज्यामिधानम्‌ ) बहुपकारच्छन्दुस्ं चं दरषटव्यम्‌-सवीश्वेतासखिषदाः । अ।सामाद्या अन्तपाशच प१।दा एकाद गक्षिराः | मध्यमः पश्वाक्षरः परक्षरः सप्ताक्षरोऽ्टक्षरभ पादः ता एताः पिर्पीटिकामध्याज्लपदा उष्णिहः । दैव्या होताराबुर्ष्वे तिसौो दवी रिति च गपन्याबिति। | एषां छन्दसां मण्यमपादेषु यदेतत्तारतम्ये तदिदं परसति-- ५ उना्िरिकता मिथुनाः प्रजवत्थि " [त° का० ५० १अ० <इति । पञचक्षरतमारभ्पाषटक्षरलपयन्तेषू तरोत्तरपक्षया पृ पूवस्योन पूर्वपवपक्षया त्तरात्तरस्यागिरिकतलम्‌ । एवं कोटिद्ुपासकलानधुनयये, तच्च प्रजननाय सप्ते । आद्यन्तपाद्पिक्षया एष्यमपदस्य यदुसवं तदिदं परतसी-- ५ लोम वै नमितच्छन्दुः प्रजापतेः पशवो रोपश्षाः पदमेव सन्ये [ सं° का० ५ प्र० १अ०८ ] इति । रोपसदरो सूक्ष्म ५थ्यमस्य च्छन्दुसस्तदिद्‌ रोमा, यथा हस्त१दततङ्कल्याद्य- पक्षपा रोम्नः सूक्ष्मत्वम्‌, एवपाद्यन्तपरादपिश्नया मध्यपपादृस्य सुक्ष्मतवमित्यभः । परजापतेः सृष्टा ईते १कावस्ते सबं लोमशाः । अतोऽस्य च्छन्दो ठोपरतमा- म्येन पदरपाभिभवति। एतास्वा्पषु ष्छन्दसां नानाविपणं परगसति-- ८ सवांणि वा एता रूपाणि स्वोगि रूपाण्यप्नो चितये क्रियन्ते तस्मादेता अगरेषित्यस्य भवन्ति ” [ से० का० ५ प० १अ०८] इति। उर्व अस्येत्यादचा या अपरियस्ताः सर्वाणि हपाणि न्युनानिरिक्मविन विविषरपयक्ता भासन्ते । यश्च वक्ष्माणयकारेण वेतम्पोऽयिस्तिनष्यन्नौ सर्वाणि रू¶0 क्रिपन्ते । पक्षित्निषप्ये पक्षपुच्छद्ीनि बहूनि रूपाणि कामनमिदेन रपनकङ्कदिह्पाणि च । यस्मद्प्रीणां विन्यच्रेश्वास्ति सादं तस्मादेता अग्नेश्चित्यस्याऽऽपरियो भवरितं योग्य[; | तदेवमष्टमानुवाकाक्ता आप्रीर्पष्पाय बहुवक्तव्यतया पुमुपोक्षिताः सप्त- @"~~--~----~--------- ~ ~ ----- ~ -------~~~ ---- ----- ज १ ख. च मपु । कर्पर. ङ, रप। रल, च. पध्यं यस्प्र। ४. चये १८१६ भीमत्साथणासार्यविरवितमाष्यसमेता- [४परुभकाण्डे- ( आप्रीनामकप्रयालयाज्याभिधानम्‌ ) भानुवाक।क(: सा।मिषेन्यः पराप्व।वसरतया व्याख्यायन्ते । तनेतातां स्‌(निे- नीनां ५।छतीभिः तामिषेनीभि : समृर्बयमभ्युपेत्य सेरूपाविरिष्टाः तामियेनी- विषते “ एकविश्दाति* सामिषेनरिन्वाह रुग्दा एकविध्दो रुचमेव गण्ठत्पथा पतिष्ठामेव पतिष्ठा हेकविश्राः » [ से का० ५१०१ ०८] इति। सकारेण“ एकाददा प्राृतीः समस्ताग्न इति दृशाऽऽभिकीः ” इवि हकम्‌ । सप्तमकाण्डे-“प श्वं विदाभ्त एकविश्गातिरात्रमासते रोचन्त एव ” हृरपकर्विंशतिसेषूपाया दीतिंहेतखशभावणादृषत्पया सेख्यया दिस्य एकविं दास्तोमो दीत्िङूपः । तथा प्रतो काम्बसामिधेनीपस्ताव एकाषिभ्रास्तोमानां पतिषटेतपुक्तत्वा्पतिष्ठाहपश्च । अतस्तया सेख्यया सुवं प्रतिष्ठां च प्राप्नोति । तरेव विकल्पितं पक्षान्तरं विषत्ते-- चतुर्विश्यातिपन्वाह चतर्बिर्ातिरथमाताः संवत्सरः सवत्तरोऽररवेशरानरः साक्षादेव वेश्वानरमव रन्पे » [से० का० ५ पर० १ अ०८] इति तत्र शाल्वान्तरोक्ता उपेमसक्षि बानयरित्पाप्ास्तिसो धाय्याः परक्षिप्य चत्‌- विशतिसषटया प्रणीया । विश्वां नराणां हितो वेश्रानरः । दाहपाकादिकारि त्वावितवम्‌ । ताटशोऽभिः सेबत्सररूपः । ‹ सवस्त्रं मुख्यं मत्वा ' इप्यभरः सेवत्तरसेबन्बस्य वक्ष्यमाणत्वात्‌ । ततभतृविदातिर्तछटयाया अपमाससंवत्तरद्‌।- रेण मृरूथमेव वेश्वानरं पराभोति । पतो पदुक्तं त्रिः पथमामन्बाह तरिरुतमाम्‌ › इति, तदेतदपयदिं परिधते- “ पराचीरन्वाह पराक्ष्वि हि सुवर्गो ठोकः ” [सं° कं(* ५ प्र १ भ० ८ | इति। षराचीरनावताः । स्वर्गटोकेऽपि परङ्िवि न कदूाचिदव्ते । तदेतत्तर्द सृषकारेण सगृहीतम्‌--“ एक्विरतिं चतुर्विशति गा पराचीः सामिषेनीर- न्वहं » इति| तपराऽऽ्चिकीषु प्रथमाया ऋचः पथमपदि संवत्तरवाजिनः तमाब्द्स्य श्रवु शब्दस्य [ च ] तात्य ददायति- “समास्वाऽप्न करतवो वर्धयन्त्या समाभिरेवाभनि वधयत्यतुभिः सैवततरम्‌” [से° कृ० ५ प्र* १अ०८] इति। यक कक १, च, ता दशाञऽऽ्िक्यो व्याः। २, च, गिः सह स । प्पा०१अतु०८] षष्णयञर्वेदीयते्तिरीयसंदहिता । १७८१७ ( आप्रीनापकप्रयाजयाजञ्याभिषधानम्‌ ) कतवः प्वतेमाना; रैबत्सरं प्रयन्ति । सेवत्सरश्रोवाभिधारणेनार्धि बषंपति | श्वमृतृनां सेकत्सरस्य चाभिबुदिस।भनत्वं प्रलिप्य बतुरथपदि ˆ भ। माहि इत्यस्य तात्य दृर्रयति- ५ विश्वा आ माहि परदिशः पृथिष्या इत्याह तस्मादभिः स्वा दिशोऽनु बि भाति» [ स० कार ५प्र० १अ० ८] इति। नम्या क्रचस्तृतीयपदि परतयोहतामितिषदृस्य तावरयं द्वायति-- ¢ प्रत्योहतामधिना मृत्युमरमादित्याह मृत्पृमेवास्मद्प नुदति ”” [ त° कृ[9 ५प्र० १अ०८ | इति। दूशम्पा कचः प्रथमपदि तमःशब्दर्थ द्यति-- «८ उदयं पमसस्परीत्याह पाप्मा वे तमः पापमानेमेवास्मादप हन्ति), [सण का० ५१० १अ०८ ] इति। चतुर्थपदे ग्योनिःशन्दार्थं इरयति-- « अगन्म स्वोतिरुत्तममित्याहासौ वा आदित्यो ज्योतिरुतममादित्यस्यैव सायुष्यं गच्छति १ [ स का० ५प्र० १ अ० ८ | इति| ल(वुज्पं सहमापम्‌ | उद्यं वमसस्परीत्यस्या कचः पाठपाप्तं बरममावितं प्रशसति-- “ न रंबत्सर स्तष्टाति नास्य श्ीस्तिष्ठति यस्थेताः क्रियन्बे ज्योतिष्मर्तीमन- मामन्वाह ज्योपिरेवास्मा रपरिषटादृषाति सुवर्गस्य टोकस्यनुख्पात्ये ? [ सं ° का० ५प्० १अ० ८] इति: पस्य पजमानस्येताः समास्वाञ् इत्याद्याः सामिधेन्यः क्रियन्ति तस्य स्रगपि. गत्यथमुरूपाप्रैधारणहेतुः सेवत्तरो वा, एतदभिस।भनतमृहरतपा श्रीवा न तिष्टति न प्रयामोति, भ्योतिर्विरहत्ताम्पां स्वर्गी नापिमम्यत इत्यथः । अथ सर्गाधिग- विक्षमां श्योपिष्मतीमृचमृत्तमां ब्रयात्‌ । पश्यन्तो ब्योतिरित्येवं ज्योतिःकान्दुस्य विद्यमानतवादुदरये तमसस्सरीव्यिषा ज्योतिष्मती । असि यजमानार्थं च्योतिष उपरि धारणादुरष्वदेःवर्ती स्वर्गरोकोऽनह्पातो बवति । अत्र विनियोगसपहः- अध्वः प्रपाजयपाभ्यःः स्यु द्‌राऽपरीतिनामिकाः | हिरि जुवाघारहीमो पः परमेति इय इयम्‌ ॥ १८२८ धीमतसायणाचायंविरचितमाप्यसमेता- [शचतुथकाण्डे- ( अग्न्यत्पादनाभिधानम्‌ ) याञ्यानुषाक्ये हि वपाप्रोडाराहविः्षु ताः । यश्विद्विकल्पिता मन्त्र इति विंशतिरीरिताः ॥ हति श्रौमत्सायणाचार्याषेरचिते माधवीये वेदाथपकारे छष्णयजेदीय- तेत्तिरीयत्तहिताभाष्ये चत्‌र्थकाण्डे प्रथमप्रपाःकेऽ- हट मोऽनुबाकृः ॥ < ॥ ( अथ चत॒थाष्टके प्रथमप्रपाठके नवमानुषाकः । ) आकूतिमभिं प्रयुजः स्वाहा मनो मेधा- मभि प्रयज स्वाहां चित्तं विज्ञातम प्रयु ज स्वाहां वाचो विधतिमा्चं प्रयज स्वाहां प्रजापतये मनवे स्वाहाऽ्यें वेश्वानराय स्वाहा विभ्वं देवस्५ नेतुमता वणीत सख्ये विश्वे राय इषुध्यसि दुभ्रं वणीत पुष्यसे स्वाहामा सुभित्थामास्र रिषो हश्टस्व वीडयस्व सन, अम्बं धृष्णु वीरयस्व ( + ) अभिश्वेदं करि ष्यथः । ह ररहस्व देवि प्राथेषि स्वस्तय॑ आसुरी माया स्वधया छृताऽसिं । जुष्ट देवानांमिद्‌- म॑स्तु हन्यमरिशा तवमुदिहि यज्ञे अस्मिम्‌ । मितरेतामृखां तंपेषा मा मेदि । एतां ते परं दद्‌ म्यभिं्ये । दुब॑न्नः सर्पिरासुतिः प्रलो होता वरेण्यः । सहसस्पु्ो अद्भत; । पर॑स्या आधिं संवतोऽवरा अभ्या ( २) तर । यन्नाहमस्मि ता अव । परमस्याः परावतो रोहिकश्व इहाऽऽ ग॑हि । पुरीष्य॑ः पृरुप्रियोऽप्रे तवं तरा पपा ;अनु०९] छष्णयनुवद्मीयतोत्तरी यसहिता ! १७१९ ( अग्न्युत्पादनाभिधानम ) गृधः । सीद्‌ त्वं मातुरस्या उपस्थे विश्वान्यमे वयुनानि विद्वान । मेनामर्चिषपा मा तप॑साऽ भि श्राचोऽन्तरंस्या इकन्यतिविं माहि । अन्तश रुचा त्वमुखाये सदने स्वे । तस्या स्त्व ९ हरसा तपञात॑वेद्ः शिवा भव । रिवो भत्वा मद्यमभनेऽथों सीद्‌ रिवस्त्वम्‌ । रिवाः रत्वा दिशः सर्वाः स्वां योनिमिहाऽमद्‌ः (६) ( वीरयस्वाऽऽ्तपन्विश्रापिश्चं ) । इति रष्णयजर्षदी यतेतिरीयसंहितायां चतुर्था्टके प्रथमप्रपाठके नवमोऽनुवाकः ॥ ९॥ ( अथ रतुरथेकाण्डे प्रथमप्रपाठक नवमाऽनुबाकः ) | अष्टमेऽनुवाक आप्यो याज्यानुवाक्याः पराक्ताः। अथ नव्भञनुवाकेऽग्नयु- त्पादुनमाभधते । कृपः“ यत्पाग्दीक्षाहुतीम्य (तच्छा ऽऽकृत्यं॑परयुजेऽभ्म साहेषि १अ[ऽ5- ध्वरिकाहताऽऽकूतिमिमिति षडाथिकारविश्रे देवस्य नेतुरिति पूर्णाहतिं सष. म्‌ » इति । पारस्तु-- आ।कूतिमभिमिति । आकू: संकल्पा ऽस्मदीयानृष्ठानविषयस्तां प्रयुजं पमरेरकमभिमुदिश्य स्वाहुत. दमस्तु । अनुषटेयस्मरणस्ताधनं यन्मनः स्मृतस्य धार- णस्तामथ्परूपा या मेधा पदुमयं प्रति प्रयज पेरकमभिमुद्िरय स्वाहुतमिद्मस्तु । अविज्ञातस्थानुष्ठानस्य ज्ञनताधनं यद्वित्तं यद्‌।५ तेन चित्तेन ज्ञातु( त ).- मनृष्टानं वदुभयं परति परकम्प -बाहतमिदमस्तु । वाचो मन्वपाढह्पाया विधुतिविधारणे तां परति भेरकमभनिगृहिर्य स्वाहूपमिद्भस्तु , । मनवे मनुष्वर्णां जनकाय प्रजापतये स्वाहुतभिद्मस्तु । रिशषां नराणामनुमरहीतृत्वेन वैश्वानरा. याभ्नये स्वाहूतमिद्भस्तु । विश्वे विश्वालकस्य नेतुजं गनिव।हृकस्य देवस्य सख्य- मरनुमहं मत| मरणवान्यजमा्नः सहसा पृभीत यचैत । तच सर्पमीदरोन्‌ १७२० धीमत्सायणाचायविर चितभाष्यसमेता- [४चतुथकाण्ड- ( अग्न्युत्पादनाभिधानम्‌ ) स्तेत्रेण ठभ्यते । विश्च विश्वालकस्य रायो धनसषृभ्यसीशिषे वं नियन्पाऽ- सीति स्तुत्या पृ्थत्ते यज्ञपोषणाय दुक्नं धनं वृणीत याचेत । इदं हविस्तष्‌ हुतमस्तु । आकृतिमित्यादिमवेश्वनराय स्वाहेव्यनतेभनेः साध्यं हीमं विधत्ते ^ धटूमिदक्षियति षड्व। कतव कतुभिरेवेनं दीक्षयति ? [सं० का० ५ प १अ०९ | इति । होभन दीक्षख्यं सर्कार कूपांदिव्यथः) विश्वे देवस्य नेतुरिति पृणाहिं स्तमौमिति विजिममिपरेत्य विधेयगतां सपरसंख्यां प्रशंसति-- ^“ सप्तमिदुक्षियति सप्त उन्दाशसि छन्दोभिरेषेनं दीक्षयति ” [ सं० कार ५प्र० १अ०९ | इति। गायत्री त्िषट्नगतीत्यादिमन्नोक्तेषु च्छन्दःस्वषटस्वन्तययोरुष्णिककुम।रेका- कारेण च्छन्दसां सप्ततम्‌ । विश देवस्येतिमन््े यदनुष्टण्डन्दो यच्चास्य मन्त्रस्य ्तमतवं चरमहूपत्वं तदु- भयं परसति-- ८ न ० विश्च देवस्य नेतुरित्यनुष्टमात्तमया जुहोति वाग्वा अनुषटषस्माघ्णानां वागुत्तमा + [स० का० ५१० १अ० ९] इति। यस्मादिहनष्टव्वयूरा सव॑मन्तेष्वन्त्या च तस्माह्धोकेऽपि प्राणानां चक्षुरारीन्दि- पाणां मघ्ये वगु । वाच। हि दिदत्तमायां राजत्तमायां च पूज्यो भवति। अरेषजगद्ग्यवहारसमधतवेन भ॑न्वो पर्तति-- ‹ एकस्माक्षरादनापं परथमं पद्‌ तस्माद्यद्राचोऽनाप्रे तन्मनुष्या उपजीवन्ति पृण॑या जहोति पूण इव हि प्रज(पीः पएनाप्तेर(प्ते न्पुनया जुहोति नग्नादधि प्रजापतिः प्रजा अस्ननर प्रजाना सृ्टव्ं १» [ से० कृ[° ५प्र० } अ ९ ] इति । सस्माद्स्पामृचि प्रथः पदं प्रथमः पाद्‌ एकेनाक्षरेण न्युनं तस्मा. नृष्या वाचः सवरूपमनःपमसप्‌, -वृपजीवान्ति । मूखाधारादुत्नो बायुमूधपर्यन्तं पसृतो वभत्रे तत्तत्स्थानेषु बणःनुत्पादृयति । तदिद वर्णामिव्यक्तिरक्षणं वाअतुर्धं पदम्‌ । पृवाणि त॒ जण पदानि कृण्डादष एव गृढतानाभिष्पख्जयितुं दाक्यन्ते । तथा चाऽधप्राम्रते--“ गृह बीणि निहिता नेङ्गयन्ति तुरीयं वाचो मनुभ्या वदन्ति ” इति । दूरीथं वेखयांख्यवाचो रूपम ¦ पतै नप ििप-> ६५. च, सुला ९. ङ. [तशवा २. च न्ष व्याह च । एल, च. मन्न | न भन वदती नवृ कन धपा ° १अनु ०९} ष्णाय जुर्वद्ी यतेत्तिरीयसं हिता । १७२१ ( अग्न्य॒त्पादनमिधानम्‌ ) नातपू्णे वाग्यवहारस मर्यं द(रातम्‌ । किचेयमृगुत्तरेषु परदेष्वक्षरशपूर्णा । तेन सृष्टिपूणपरजापतिसाम्ासत्माप्तये भवति । प्रथमपादे पदक्षरन्युनत्वं तेन ज॒- षि दन्यजगद्धीजप्तम्यात्मजोतत्तये भवति । हि यस्मानितरामूनापलीनविकार- दुपादानात्रजा अज्ञजव । कल्प ~-'“पल कृ१९िकर्मणस्तत्कृतवा शणङ्टयिन मृञ्ञक््टायेन वोखां पण्ड च बास भित्था इति द्रम्यामाहूवनीये परबृणक्ति, इति । तव प्रथमापाह- मासु भित्थेति। हे उवे त्वं मा भित्था मिना मा मब | तदिद्पमि- मत्वं सष्ठ कर्वन्यम्‌ । तथा मा रिषः सफुटितेनापि दिंतिता मा भव । देतद्‌- हफूटनं सुह कतेन्यम्‌ । सव।सना देषीभावो मेदः । केशस्य पृथग्भावः स्कृटन, तदुभयं तव मा मुरित्व्थः | रहस्व मेदृमवाय टृढा भव । सूर्वौहयपस स्फुट- नाभावाय स्वाङ्गानि सृष्ट दृढी कृरु । हे घरष्णु धरषणयुक्ते हेऽम्ब मातुश बौरयसव वीरवद्‌ चर्‌ । अभिश्र खं च मिरिववेवुमस्मदीयं कम करिष्यथः। अथ दविवीयमाह-- ट श्हस्व देवीति । हे प्रथेषि देवि, मूृत्काय॑तव।पृथिवीहपतं, ममेर्भिषाय- तवदविवतात्ं, तथाविधे है उखे स्वस्तये यजमानाय दहस दढा मव । आसुरी माया दाम्बरा्यसुरनिपितमयिव स्वधया छताऽ, कव्यप्रदानवाचिना स्वषाराभे- नानमाक्नमृपसक्ष्यते, अन्न निमित्तमूतेन वद्धेतुयागसिद्ध चथ तवं निष्प।पताभति । आसुरी माया यदृदचिनयरचनाहप वित्रं वस्तु सहसा भूत्वा प्रतिभाति वद ख- पपि दिस्तनतवारिरिचनायुक्ता निष्पनाऽसीतय्थः । तन्पखानिष्पत्स्यमानमिः हव्यं देवानां जष्टं पियमस्तु । तमप्यरिष्ट। केनाप्यर्हिसिता सत्यसिमन्यनज्ञ उदि- ह्द्रता भव । अस्यामृखायां परितोऽङ्गारनोप्य तापनं विधत्ते-- ५ यद्‌,धि परवृजज्पादुमूतमव रन्वीत यदङ्गारेषु भविष्यदङ्गरिषु प्र ब णकति मधिष्यदेवाव रुन्धे मदिष्य्चि मृयो मृतात्‌ ” [ संर का० ५१० १ भ० ९] इति। यदि जालायापृखां परतपेत्तदानो यदस्य गृहे भूतं पूवं विधमानं धनमस्ति तदेव स्वाधीने मवति, न तु भविष्यत्‌ । यदि, अङ्करिषु पतपेत्तदानीं गृहे भव- ~> ००००-० 0 ष, ~~~ = १क. ख. ध. उ. (तफूतेरवि । २क.घ. ठ. नपोः । २ ख. चोखा ५४स, च. स्कुटनेना' । ५ क्ष. च. (रानारोष्य। २१६ १५८२२ भ्रामत्सायणाचाय॑विरगचितभावष्यसमेता- [४चतुर्थक।ण३ - ( अग्न्युत्पादनाभिधानम्‌ ) ४यदविद्यमानं धनँ प्राप्नोति । हि यस्माज्जना मविष्यद्धनं मूतादुमूयेअि द मन्यन्ते | न खु कश्चिदपि मूता प्रति यतते मविभ्यदय तु सर्वोऽपि प्रयतते। अङ्खपरेषु काषः समिन्धनेन ज्वाठा माविनी । अताऽङ्काराणां भाविषनहृतुवं युक्तम्‌ । तस्मिन्पताप्न मा सु भित्था इ्याव्िमन्वदुयं विनियुङ्क- ८ द्वाभ्यां पर वृणक्ति द्िपाद्यनमानः मिष्य? [स० क।० प्र १अ०९] इति। कर्प: मितरेतामृखां तपेवि परदक्षिणमङ्गरेः उदन्य " इति । पाठस्तु मिजेतामुखामिति । ह मितरतामृखां तप तेषां कुर । एषास। मा मरि मा भिद्यताम्‌ । आनि मङ्ख भावाथमेता मुखां ते तव हसनं पापे दृद | देवतान्तरपरित्यागन मित्रायेवोायाः परिदाने कारणं दशंवति-- ८ ब्रह्मणा वा एषा यज॒षा समना यदुखा सा यद्धियताऽऽपिमारद्यजमाना हन्येतास्य यज्ञ निनेतामृखां तपत्या ब्रह्न वे ५4) व्रह्ननेत॑नां प्रतिष्ठ पयति नाऽऽर्तिमाछािं यजमानो नास्य ग्रज्ञा हनवतं ? | संर कृ० ५ प० १अ२ ९ ] इति । येयमु्वा सेषा परव्र्स्वरू ण वतवम्त्वा रृण्ठन्वित्या।पना यजुषा संपादिता । परब्रह्मण उतनत्वाद्यनुषी ब्रह्लवम्‌। तथात्रिवन यजप।सजाया उखायाः कद - चिदपि मेदौ ने युक्तः| कुटाटन निमतादवजप्काद्वरटािटक्षणत्वात्‌ । एवं सति यदि कद्‌विदममादृद्धियेत तदना यजमाने किमत यज्ञाअपिव्िनेरपेत्‌ । भित्रा योखायाः परिदाने तु भि्रस्य परब्रह्मरूपत्वाद्रू्मण्यवाखा परति्ठ(पिता भवति। ततो यजमानस्य यज्ञस्य च नास्त हानिः। अथ मेदे सति प्रायश्चितं [+वत्ते-- यादि भिद्यत तैरेव कषाः सर सूजत्पेव ततः प्रायि; [| ६० का: ५प्र० १अ० ९] इति। पक्ताया उखापाभेदे तदीयेरेव कपदिमृतन्तरं मिश्रिता पुनरप्युखां नि- स्पादुयेष्‌ । सेव पुननिष्पादताखा वतो मेदू दषराधत्पायश्िीत्तीविमाचनहेतः क्षत र इ~ द. नत "न नि ९ कू 17 द । है > कि (भि पणा ० १अबन्‌ ०९] षृष्णयजेवद घनोचतरी यमीहता । १७२६ ( अग्न्युत्वादरनामिधानम ) पूर्वं सामन्याकारेणांलायाः प्रतनमाहवनीये विहितम्‌ । भथ गतभिषो बिष विधते-- “ यो गनश्रीः स्यान्माधिला तस्याव दष्थादमतो वा एष स स्वां देवताम्‌. पति » [सै का० ५प्र० १ अ० ९] इति। योऽभरिचयने प्रवत्तो गतश्रीः ङाश्रुवाय्रामणी राजन्यो वा मव्त्तस्य मथित- म्चिमृखायामवद्ष्यान्‌ । न त्वाहवनीय उखायाः प्रवज्ञनं कायम्‌ । एष उर्णा गतिया मध्णैऽन्यतमो भूनो मूतिमनिश्वषपितिः । अनः परमूत्वात्स स्वकीयभव मथित[भ्पां देवतामुेतुमहति न त्बाहरनीयदेवतान्तराम्‌ । यस्तु गतभीः सन्पुनभूतिं काभयेव तस्य पथेताभ्निपपोयय पूरवत्पवृद्खनमपि विधचे-- ५ यो भूतिकामः स्याद्य उख.ये संभवेम एवतस्य स्यादतो देष सेमवन्येष वे स्व्भूर्नामि मवत्येव »› [रसं० का० ५पर० १अ०९] इि। आहवनीये प्रनप्तायामुखायां पाऽः समवेत्स एव तस्थ भूतिकामस्य गत- श्रियः का्यांन्‌त्‌ मथितः। हि यस्पाद्‌न उखायामेष सभवति तस्मान्पथनपिक्षा- मन्त्रण स्वयमेवालन्त्वदरिष स्व्ंभूरित्युच्यते । एवं सति यजमाना भवत्येव भूतिं प्राप्नोत्यव । यजमानद्रषरिणेः ऽध्वर्पाः प्रकारान्तरं विधत्ते-- य॑ कामयेत भ्रानुम्यमस्मै जनयेयमित्यन्यस्तस्याऽप्हत्याव्‌ दध्यात्साक्षद्ेवास्पे भ्रतुम्यं जनयति ?» [ मन का० ५ प्र० १अ०० | इति। यमुदिश्य दाच्रमस्मे जनयेयमिति कामयेताध्वरयस्तस्यान्यनो गृहान्तरादिपदृगा- दुयिमानीयोखायां पर्षिपेतृ । दथा सति व्िरम्बमन्तरेणेब भ्रातृव्यं जनयति । अथ कामनाप्रेराषणान्यमाभ्च विधत्ते-- ८५ अम्बरीषादन्यकामस्याव दष्यादृम्बरीषे वा अन्नं भ्रियते मयोन्येवानपव स्न्धे ” [ से० का० ५ प्र? १अ०९] इति। युतादिना बाकाद्विभर्जनारथं यहोकिकं रोहादिपातं तदम्बरीषे तस्मिन्प्रतत यृतप्रक्षपेण परोढा ज्वाठोतद्यते । ततोऽधिमाहत्योख)।यामवद्ध्ात्‌ । लोके हि तस्मिननम्बरीपे गाकारिकमनं धा्ेते। अतः काम्पमानेनामेनेतस्या्नेः समान- ोनित्वाद्यजमानोऽनं प्राप्नोत्येव । [1 ~ ------ ॥ १६. ड. ` पौष प्रः। १८२४ भीमत्सायणाचायविरचितमभाषरएसमेता [४वतुर्थकाण्ट- ( अग्न्यत्पादनाभिधानम्‌ ) तदेवे प्वसनपरसेङ्कागतान्विषीन्परिसमाप्य पङ़तपरवञ्जनोपयुक्तं रम्यं विपत्ते ८ मृञ्जानव दधाव्य मज्ञा उजंमेकसया अपि दधाति» [संम कार ५प्* १अ० ९] इति। दाष्काम्भञ्ञारूपास्तृणविरेषानुखायां पक्षिपेत्‌ । मदहिष्यािमिरमक्ष्यतान्मुञ्जा ढभूपाः । अन्नमेव यजमानाय संपादयतीति । कष्यः--“ द्वः सार्िराजुतिरिति वस्या करुमुकमुदिकिते धृतेन ङ्क्ष! ऽ- बदध।ति मृञ्जांश्च ,› इति । पटस्तु- इवन्नः सर्पिरिति । अ्रोतत्स्यमानोऽभररतर्विशेषणेः पास्यते । बुराम्देन वक्ष उष्यन्ते । ¢ वुषद्मित्याहृ । वनस्पतयो वे वर । वनस्पतीनामेवेतेन जुयते ” इति भ्रत्यन्तरात्‌ । बुरब्दाभिधेया वक्षा अनं यस्यास दमनः । सर्पिरवाऽऽ- हार्वेन सृथैते पक्षिप्यतेऽसिनिति स्पिराजुतिः। प्रतः पुरातनः। होवा देवाना- माह्वाता । बरेण्यो वरणीयः । सहसो बदस्य पूर्व॑ः । मथनहेतुना बदठेनोषच- मानत्वात्‌ । अद्भत अश्रौपरूपः। अनेन पन्त्रेण साध्यं कुमकावधान बिधचे-- “अभिरदवेम्यो निरायत स कूमकं पाविरात्करमुकमव दधाति यदेवास्य तष न्यक्त तदेवाव हन्धे » [संन का० ५ प्रण १अ०९ |] हति। कूमकमत्पं काष्टशकटम्‌-। न्यक्तं विरीनमद्निहपम्‌ । तत्र तस्मिनेव दाफ- ढेऽस्प प्रयदे हपं न्यक्तं विीने तत्प।प्नोति । चृर्णरूपं कृमकापिति सूत्रकर- गोक्तम्‌ । अस्य कूमकस्य पृताक्ततवं बिधते- « आश्येन स वो्येतद्वा अग्नेः पियं घाम यदाग्यं पियेणवेनं धाम्ना समध बरयथो (जसा ” (सं2 का० ५१० १अ०९ | इति। संयोति तत्करमकं रमिभ्रयेत्‌ । आस्यस्याभिस्यानतम्‌ “ आ! प्यायतां पृत- वोनिर्चिः ?› इत्पादिमन्ववणादूवतेन श्वाठोपत्तश्वावगन्तभ्यम्‌ । खारोतत्तिरे- वाप्र(थो तेजसा सम्धयतीत्युष्यते । कल्पः--“ परस्या अधि सेवत इति वेकङ्कर्तीं समिधमादधाति » हति । पठस्तु-- ॥ > १क. घ. इ. "सद्धणः। २ स. च. "हिषादिभक्य' । ३. च. ते प्रर्यब्ेः। ख, च, “तः । धन्‌ | वैषा - १अनु ९] शृष्णयजुवेदीयतेत्तिरीयसंहिवा । १५२५ ( अग्न्युत्पाद्नाभिषानम्‌ } परस्या अधीति । चम्पग्वनुते देवान्भजते यस्थां क्रियायां सा क्रषा संवत्‌ । परस्पाः सवतोऽध्य्छृष्टाया इष्टेरधिष्ठान त्वमवरानिरष्टानप्यस्मानभ्या- बराऽऽभिमृरूपेनाऽऽगत्य दुःखात्तारय । पत्र पेषु बन्धुष्वमहस्मि तानि बन्ब्‌- नष रक्ष । अनेन मन््रेण साध्यं समिदाधानं विपरत्ते-- ८ वेकड्मीमा दधाति भा एवाव सन्ये", [स०का०५ ब्र० १०९] शति । आग्नेयी दीपिरविकङ्कम वक्ष एवावतिष्ठते । अत एवाऽऽ्पानबाहणे स्तृयते- ५ अग्निः तटस्य यतः । विकङ्कतं मा आत्‌ » इति । अतो वैकङ्कतसमि- ध। दीप्तिः प्राप्यते । कतः“ परमस्याः परावते इति शमीमयीम्‌ ›१ इति । षाठस्त्‌-- परमस्या इति । प्रावच्छम्दो दुरदैवावाी । ऽगने परमरयाः परवतीऽ- पस्तद्रदेशादिहामकर्मणि त्वमागहि जगणष्ठ । कीटरास्षं, रोहिदश्ो रो- हितवणोऽो पस्थासो रोहिःश्रः । अत एवान्यत्रप्याम्नायते-“ रोहितेन तवा ऽगनिदेवतां गमयतु ” इति। प्रीषमृखाहेतुमतं पसमहतीति पूरीष्यः । पर्णा यजमानानां परियः पुरुप्रियः । ताटशस्ं मृषः रपरस्तरातिरङृषय । अनेन मन््रेण साध्यं सभिदाधानं विधत्ते-- « हामीपथीमा दधाति शन्त्ये ” [से° का० ५प्र* १अ० ९] ¶ति। शमीबुकषस्या गनिद्‌ाहरामनहेतुतवातदीयया समिधा शानििर्भवति । अव ९एष्‌ाऽऽधानत्राक्षणे प१ठयत--“ प्रजापतिराभरमस्जत । सोऽनिभेतप मा धयतीति । तर राम्याऽशमयत्‌ । तब्छम्पे रामित्वम्‌ " इति । कत्पः--““ सीद्‌ त्वं मत्रस्पा उपस्थ इति तिस॒मिजहमृरूपपुपतिषठते ॥ इति । तष परथमानह- सीद त्व मातुरिति । हेऽ त्वं मातृस्तमानाया अस्या उखापा उपस्य घत्सङ्केः सीदोपविश । कीरशस्तव, विश्वानि वयुनानि सव।ज्ञ(नोपायान्विदानि- नामृलूमर्धिषा स्वदीयदीप्त्या मा शराचोऽत्थन्तं मा द्पिप । तपसा संवेनाभि भा राराचः। र्विः कारणं तपः कर्य, करणेनेषत्तापो भवति, कर्वेण त भूयान्‌ । तद्भयं मा कुर्वित्यथः । अस्यामृन्ञायमन्तः वाक्रभ्योतिनिपैचप्रकाशः श्न्विभाहि विषेषेण दीप्यस्व । अथ दितीयाषाह-- न~ जा ० ० भनक = = ~ १ ख, + श्रयते । ५५२६ भीमत्सायणाचार्यविरयितमाष्यसमेता- [एपत्थकाण्टे~ ( अग्न्यत्पादनामिषानप्र ) अन्तरमरे रुचेति । हभ्मे उखाये तस्या उखापा अन्तर्मध्ये म्बे सदने स्वकीये स्थनि सुचः दप्त्यि| युज्यस्वेनि शेषः । हे ज।तवेदस्तवं तस्या उखायाः रिवो भव्‌. सखपदो भव । किं कृर्वन्‌ । हरसा तेजसा वपञ्जटन्‌ । अथ तृतीयामाह-- ९ शिवो मत्वेति । हेभ्े महं मदं शिवः शान्तौ मृाऽथो अनन्तरं घं रिवः सन्पीद्‌ सवन्पति रानतः सननपविद । सवौ दिशाः दिवा; शान्ताः टृवेहस्यामृखायां स्वां योनिं खकीयं स्थानमासद्‌ अगत्योपविश । एतान्मन्तानिविनियुङ्क-- “८ सौद त्वं मातुरस्या उपस्थ इति तिसभिजौनम्‌प तिष्ठते त्रय इमे लोका एष्वेव रकंष्वाविदं गच्छत्यथ पाणानेवाञऽसन्धत्ते ” [ सै० कृा० ५ प्रज १अ०९ | इति। आबिदं ख्यानिय । किंच प्राणापानव्यानानां तरित्वात्तानपि भितख्पया स्वात्मान स्थापयति । अवर पिनियोगसंग्रहः-- आकृतिं सप्तभिदुक्षाहुक्िमा सिति च दयात्‌ । पवयो प्रवणक््योखां मिबाद्खरेः समिध्यते ॥ दूब: कमुकपाधत्ते परं वेकट्कमीं प्रम्‌ । गर्मापिरयी सीद्‌ जातं तिस॒भिश्चोपनिष्ठते ॥ नवमे त्वनुवके भहन्मन्ताः पोडङ वर्णिताः ॥ भवर मीमांसा । दृरामाध्यायस्य तृतीयर्पदि चिन्तितम्‌-- प१ट्मिदीक्षयतीत्यभिगतं पारृतबाधकम्‌ । समुच्वित वा वाधः स्पाकर्येक्यातसाढवाकेयतः ॥ अभो होभाङ्खता क्ठम्तरतिदिषटेन तुल्यता । विमाऽभवत्ति द्रद्गत्वसिद्धये स्यात्समूच्चयः ॥ भयथिचयन दृक्षाहतयः श्रयन्त--““ षडमिरदीक्षियति १ इति । प्रतावपि- « सुवेण चतस्र जुहोति दौक्षितत्वाय? इत्यादिना दृक्षिहुतयः षड्‌ विहिताः । क ~ ~ ~ ~ ------ ~-- ------~ १. च. "पत्या दृप्यस्वेः २ सर. च. त्रित्व । दघ, ड. "क्यगम्‌) अः। त ~~~ ------- --~ ~~~ ~~~ ~ -- - -----~ ~ --~~ -- ~> -- ~ ~~ ~~~ प° ¶अनु ०१०] षष्णयज्जवेदयतेत्तिरी यसहिता । १.२७ ( अय्धिधारणाभिधानम्‌ ) तत्र मन्वा भिनाः-“ अकू प्रयुज्य साहा») इत्यदयः प्रारूता मन्वा, “ आकृतिमर्थिं प्रयुज्‌ स्वाहा » इत्याद्ल्य वैरतः । तत्र वेरुत- माहुतिमन्नषटूकं प्रारुतस्य बावक वा पारूतेन सम्‌।च्चतभिपि संशये वाधकमिति तावत्पाप्तम्‌ । कृतः । कार्थक्यात्‌ । द्िणीयाङ्घभृताहत्युपकारल- क्षणं यत्व प्रातानां मन्त्राणां तदेव वेर्तानामपि। न च विरतौ तन प्रतीयत इति उद्ूर्न।यम्‌ । स्वाह्‌न्तपारटस्पेण लिङ्गेन मन्वाणामाहुयुपकार- कत्वप्रतीतेः । अआ!हतीनां च षड्मिर्दीक्षयत1 वाक्त॑न दुक्ञभायाङ्खत्वप्रतीतेः । तस्माच्छयमणिर्मनेरतिदि्टानां बाध इति पूरः पक्षः । अधे मन्वणां स्वकं | + [१ ®, (५ % यद्यपि श्रतिसिदं तथाभे हाभाङ्कनत्यं लिङ्गन कतानीयम्‌ । तथा चाविदे श्क- सप्येमनतरेस्तुस्यवरतस(न वाध्यबाधकत्‌। । एवमपि न समुच्चे प्रमाणमस्तीति चेत्‌ । अस्त्येव । दादग जहतीति संख्याविधानेन तुत्सिद्धः । न च वेरुतानामेव षण्णामःवृत्वा सख्या सिध्यतीपि वाच्यम्‌ । अआवृतेरश्रत- वात्‌ । न च सा कर।वेतु राक्यतेऽन्धथाऽपे रंख्ष(पपततेः । तस्मात्समच्चय ति राद्धान्तः ॥ इति श्रीमत्सायण।चापरविरचिते माधच १द्‌।वप्रकाच रष्णवनुर्व- द यतैत्तिरीयसहितामा५५ चतुर्थकाण्डे प्रथमम्‌ [फ नव१।ऽनुवा$ः ॥ ९॥ ( अथ चतुय पथनप्रपःठक दमनकः ) । यदम्म यानं कानि चाऽऽ त दारुणि दध्म सिं । तद॑स्तु तुभ्यमिदघतं तञ्ज्षस्व यवि । यदरय॑पाज हका यद्रो अंतिसपंति । सर्व तद॑स्तुते घतं तज्जषस्व यविष्ठ । रातिंभरा- जरिमध्रयाव भरन्ताऽश्वायेव तिष्ठते घासम॑स्मे । रायस्पोषेण समिषा मदन्तोऽभेमा ते प्रति. वेषा रिषाभ | नाभा (१) पृथिव्याः समि. । गि) ~ --ज = नीर = हः व्क == ~ ~~ => = मीन = = "छ ^. -ग्क्-- (न सुमने = १२ "1. रछादुपारस्यमानम्‌ । ~त. मष्‌, घ क्यो) | १७२८ भ्रीपत्ायणाचार्यविरचितमाष्यसमेता- [४चरथ॑काण्डे ~ ( अग्निधारणाभिधानम्‌ ) धानमभि * रायस्पोष्‌।य ब्रहते हवामहे । इर मद्‌ बृहदुक्थं यजनं जतांरमभिं परत॑नासु सासहिम्‌ । याः सेन। अमीत्व॑रीराग्याधेनी- रुग॑णा उत । येस्तेनाये च तस्करास्ताभ्स्ते अभेऽपि दधाम्यास्ये । दर्शभ्यां मरिम्हू इजम्भ्यस्तस्कराः उत । हनूम्याः स्तेनान्म॑ग- वस्ता स्तवं ख।द्‌ एुख।दितान्‌ : ये जनेषु माछे- ष्ट॑वः स्तेनासुस्तस्कर। वनं । ये (२) कक्िष्- पायवस्तारस्ते दधामि जम्भ॑योः । यो अस्म- भ्यमरातीयाय्यश्वं नो दे१ते जनः । निम्यायो अस्माद्दिण्साच् सर्व तं म॑स्मसा कुरु। सर दित मे ब्रह्म सरितं वीं बलम्‌ । सश्रितं क्षश्च जष्ण यस्याहमास्म पराहतः उदेंषां वाह अतिरमद्रर्च उद्‌ बम । क्षिणोमि बरह्म णाऽमिजानुन्नयामि(६) स्वा अहम्‌ । इशानो शकम उ््यां म्ययोदुभर्षमायुः भिये रुचानः अभिरतो अभवद्रयोमिरयदैनं यौरज॑यस्सु रेताः । विश्व रूपाणि प्रतिं मुश्चेते कविः प्राप्नाषीद्धदरं दविपदे चतुष्पद । वि नाकंमसख्य- प्सविता वरेण्योऽनु प्रया्णमृषसो वि राजति । नक्तोषासा समनसा निरूपे धापयेते रिडमे- कं समीची । । यावा क्षामां सक्मः (४) अन्तविं भांति देना अग्निं पारयन्दरविणोदाः । धपा ०१अनु ०१०] रष्णयजुर्वेधीयतेततिशैयसंहिता । १९०२५, ( अभिधारणाभिधानम्‌ } सपणोऽसि गरुत्मान्तिवृत्ते हरो गायन चक्षः = । स्तोमं आत्मा साम॑ ते तनुवामदेव्यं बहद्रथं- तरे पक्षो यज्ञायाज्ञेयं प्च्छं छन्दाःस्यज्गन॑नि धिष्णिषाः श॒फा यजं शमि नाम॑ । सुपर्णोऽि गरुत्मान्दिषं गच्छ सुवः पत (५ )॥ (नामा कने य न॑वानि क्षा ₹२१।ऽदारेश्शच )। इति रृष्णयजुवेदी यतत्तिरीयसहितायां चत॒थांकं प्रथमप्रपाठके दशमोऽनुवाकः ॥ १० ॥ ( अथ चतथकाण्ड प्रथमप्रपाठके दृदमोऽनुवाकः ) | नवमेऽनुवकिऽन्युतप(दनमुक्केन्‌ । अथ दृरामअधिवारणमृच्येत । करपः--“ यदुभे यानि कानि वेति प्वभिरौदुम्बरमप्रदृावुक्णमुख्य इध्‌ मम्पाद्चापि 9 इति | तते प्रधमामाह- यदे यानि कानीति । हश्च पे वद्य यानि कनि च इनि, दरु दाग्देन कृट(रच्छद्राहतमाविद्‌ारषं काष्टमच्यः । वाह्यानि यानि कृन्पप्यरण्यं तित।ने कष्टन्यानीप दृव्पातते घरवा ६ वत्तत्सष॑ तुभ्य तद्य वृतभिदृषु- तभव वृतदियम्तु । है यपि्ठच वुव॑रतम वहु(सुजा। जषस्व । अथ द्विताय माह- यद्‌ स्यपाजेह्िकेति । जिह्वा: प्रधाना: । तत्तभीपवर्धिनी क्षुद।ठ)- १।ज]हक{ । असमाभिररण्याद्‌नतें द।रषु मथ्य यहु।रु मह्‌।रण्ये दवभेर१- [जाहिका स्वससज्ञ।लाऽत्ति भक्षपत।वदहत।त्यथः । वन्ररब्द्‌ः पिपाचिकासदस क्षद्रजीवभाचष्टे । स च यत्काष्ठमपिस्षपपि अ{तराथन सपति पराप्नीति। काष्ठावर यवेषु तत तत्र सारं भक्षयतीत्यथः । पत्सवपरित्यादि पूर्वत्‌ । अथ तृतीवामाह- राननिराजिमिति। देश्ये ते तव भतिवेराः प्रासना वयं मा रिषाम हिंसां न प्राप्नमः। किं कतरन्तः । रायस्पोषेण वनपृश्या घनपोपेणेषाऽनेन ष स॒म्थङ्म३न्तः । तथा रा रात्रिमपथावं प्रतिदिने पृथग्मावमरता । एकमा) १ व र ~~ ~~~ ~ -- ~~ =-= == = भ =~ ~ -- -- ~ -- क क य. च. तपर! [| ॥। ५५ ५८५.० भीमत्सायणाचायविरचितमाष्यसमेता- [४च१थकण्द-~ ( अग्निधारणाभिधानम्‌ )} दिनिमवजेपिवत्यथः । अस्मा अग्नथे पसे समिदुपं भक्ष्य मरन्तः सपराद्यन्तः। तत्र रष्टान्तः--तिष्ठतेऽश्वायेव वाजिशालावां बद्ध्वा स्थापिताय परोढपाश्रा- भेकमपि दिनमवजयितवा पथा घासे परयच्छन्ति तद्वत्‌ । अथ चतुर्थागाह-- नाभा पृथिव्या इति । बहे प्रौढाय रायस्पोषयाभ्निपि५ वथ हवामह आह्वयामः । कीदशम, प्रथत्या नामा समिधानमृचाया मध्य सम्यन्दुप्यमा- नम्‌ । इरया समिदूपेणानेन माद्यतीतीरंमदस्तम्‌ । वहन्ति प्रोढन्युक्थानि प्रर- सनानि यस्थासो बहृद्क्थस्तम्‌ । यजतं यागहेपं, जेतारं राक्षसादिविषैय जय- शीट, परतनास्वश्ि सेप्रमेष्वप्रे गश्ठन्तं, सासहिमल्सदुपराधानामतिशयेन सोढारम्‌ । अथ १अपाट्‌-- याः सेना इति । याः काश्वित्रकीयाः सेना अपीतवररस्मदाभिमृष्येन गमनीखा अन्याधिनीः स्वताऽस्मान्पी इयन्त्य उगणा उक्छृष्टगणोता बह- स्तोमा इत्यः । एदंविया याः सेनाः साने, उतापि च ये स्तेना गुप्तचोर ये ब तस्कराः पकटचोरास्तान्तवं।स्तवाऽऽध्ये मुखेऽपिद्धामि प्रक्षिपामि । एतान्यन्ना न्विनियुङ्---- नह्‌ स्म वे पराऽिरपरदावुक्णं हति तदस्मे पयोग एवर्िरखदईयद्यद्मे यानिकानि ३ेति समिधमा द्धत्यप्रदुवृक्गमेवास्मे स्वदयति » [ सै०कार ५ प्र० १अ० १० | इत । एरेत-मन्ते पयेग।तूर्व कद्‌ाविद्प्यभ्भिरपरदावृक्णं परदृश्ठेद्रहिते कायनह सनै दहति स्वेथा न इहति । अविदासितिं काष्टमप्नो परक्षिप्तमपि न भस्मा मवति किंत ज्व।खय। क।चेर्ृश्णं भवर्तात्यथः । एवं सति पयोगः प्रयुज्यमानं कपिरेव यद्मरे यानीति मन्व एवास्मा अरे तत्काषहठमविद।रितमस्वद्यत्स्वादू हृतान्‌ । एतदर्थमेव यद्र तदूृतमस्विति मन्वे पठते । तस्माधदमर इत्या पन्तरैः समिधमादध्य। तेनास्मा अग्नये परदाच्छेदराहैतं काष्ठ स्वदुयत्येव | एतदेदनं प्रशंसति-- ५ सर्वपर स्वदूतेय एव कद्‌ [ सन्क्‌ा० ५१० १अ०१० |] 8ति | धत्कष्ठमपरदावृक्णमम्यधिगं तस्य जातिविरषं पिधने~- ,, // / +) मिं १६. घ्‌. इ, च, श्रवनः ; षा: ३अनु०१०}) एष्णयजुवेदीयतेनिरीयसंहिता । =. १७११ ( अधिषारणाभिधानम्‌ ) ८ ओदुम्बतेभा दषात्युग्या उदुम्बर अजमवास्मा अपि इषाति " | मं क[० ^ प्र० १ ॐ० १०1 इति। - यदप्न हत्यादिमन्वसंवहूपं सक्तं प्रशंसति- ८ प्रजापरतिरभनिमसजत तर सष्टर रक्षारस्पजिषाश्नन्स एतद्रक्षाप्रम- बरेयतेन पे स रक्षाश्स्यपाहत यक्रसोप्रे मवत्यप्नरेव तेन जतिद्रक्षारस्यष हन्ति » [ सं० का० ५१० १अ०१०] इति। रकषोप्रोऽयमशिस्तस्ृकतं रक्षाप्े यदप यानि कानि वेत्यारभ्याग्करिनुलपामि स्वा अहमित्यतदन्तम्‌ । अनेन सृक्तन रक्षांसि प्रजापतिहतवान्‌ । तस्मद्षा- प्येनम सूतेन तंथकं भवितत्यम्‌ । तेम॒सृक्तनातनदप्नः सकाराव्रक्षासि विनादयति । कल्पः-८ दाभ्या मरिम्दूनियाश्त्थीं समिधमद्धाति "इति । पठम्त्‌- दूशछटाभ्यापिति । गृष्ताः प्रकटाश्रेति द्िविकश्वोराः । प्रकटा अपि दिविधाः, अरण्येषु मार्गमध्ये पहतय परयक्षपेव पटायमानाः प्रकटा; । त्ताऽ~ प्यतिप्रकटा निर्भया प्रमिष्वेवाऽऽत्य बेन्द्िकिराः । त एतेऽत्र पकिम्टव इष्य - च्यन्ते । पठे पपायिक्यमप।पस्तीति परिनाः। तथाविधा भूत्वा म्टोचयन्ति चोर्यं॑कु्न्तीति मरिम्वस्तान्‌ । द्न्तपङ्कमध्ये याभ्यां तीकषणदृन्ताम्यां कम्‌- कदि भक्ष्यते ते ईष्टे । ततः पुरोवर्तिनो बहिदश्यमाना दन्ता जम्भ्पाः। अन्तद्खीने त॒ हन्‌ । तत्र मटिमदृन्दषटाम्यां पीदयित्वा जम्ेस्तस्करानपि पड़िपिषः हनुभ्यां स्तेनान्पहियित्वा हे भगवः पृजनीयश्ने तान्स्वान्सुखादि- तान्पुनजीविनरहिता पथा भवनि तथा ववं खाद भक्षय । एतन्मन्वसाध्पं समिदाधानं विधत्ते-- ५ आश्वत्थीमा दधात्य्रत्थो ~ वनसताना € सरतनसाहे विजित्यै " [ स के[० ५ प्र० ¶ अ० १० ] इति। सुपत्नार्सहते भमिभवतीति सपत्नसाहः । अश्ररूपधारिणेो ऽपेरसमन्वक्षेऽवस्थि- तत्वादृशवत्थस्य सपत्नसाहत्वम्‌ । तत्र(वस्थानमाधाननाज्ञणे भ्रयते-- ““ अभिः - वेभ्यो निखायत । अश्रो रूप छता । स।ऽश्रत्थे सवरसरमविष्ठत्‌ । तद्श्रत्थ- स्पाश्रत्थतम्‌ + इति । अतेस्तदीपा समिद्जयाय सप्ते | (~ ~~~ [1 ॥ 0 ५ व ० का 78 त `, 8 ,१.ग्यीर १. च, बन्वीकारा;। ~ ~ -~ ~~~ - --=~ ~~~ 9 १.८६ श्रामतसायणाचायात्ररवितभाष्यसमता- [४चतृर्थकाण्डे- ( अद्भिधारणामिधानम्‌ ) कृत्पः--“ पे जनेषु मदधम्डप इति वैकङ्कतीम्‌ ? हति । आदृधातीति दोषः । पाठस्तु-- य जनेष्विति । यरमर्वातिषु जनेषु वनेषु गच्छष्प च ये त्रिविधाः पूर्वाक्ता- शरोराः सन्ति, ये चान्ये व्याघ्रदद्यः कक्षेषु स्थित्वाऽ्घायवो भवन्ति, अपे पपं हिंसनपिच्छन्तीव्यष।यवः, तान्सर्वस्तिव जम्भयोर्दृधामि । एतमन्बसाध्यं समिदाधानं विधत्ते-- ^“ वेकङ्क्तीमा दधाति मा एवाव सन्ये ” [से° का०५ प्र० १ अ० १० | इति । कस्पः--“ये अस्मम्यमरातीयादिति कमीमयीम्‌ ?! इति । पठसु-- यो अस्मभ्यमिति | पूर्वे चोरभेदा दर्िताः। इदानीं शवुभेद्‌ा उच्यन्ते । तं च िविधा अरातयो द्वेषिणो निन्द्काश्चति । तत्र दातव्यतिन प्राप्वै धनं योन ददाति सोऽयमरािः। कापरविधापं यः करोति स द्रप । वाग्टोर्जन्य- मां यः करोति स निन्दकः । हन्तुकामश्चतुथः। ततर योऽस्मम्यमस्माकमराती- याद्रतित्वमिच्छति, यो यजमानानस्मान्दैषते कावैनाशेन बाधते, योऽप्यन्ोऽ- स्माज्ञन्दानिन्ति, यश्वापरोऽसमादिप्साहुम्मितुं हिंसितुमिच्छति, ते सर्वे जनं मस्मसा कुर । चणजन्यरब्दस्यानुकरणं मसमत्तोति, वर्णी कुर्वत्यथः । एतन्मन्वसाध्यं समिदाधानं विधत्त-- ५ रामीमयीमा दधाति शान्तये [त° का०५प्र० ¡अन १०] इति। कलपः--““स\ दितं मे ब्रह्मोदेषां बहू अतिरमित्युत्तमे यजमानं वारय- सवृष्णीमोदुभ्वरयो समिधावादधाति ”? इति । तत प्रथमामाह-- स रिते मे ह्येति । मे मदीयं ब्रह्न ब्राह्मण्यं सरितं सम्पक्तीक्ष्णीरतं दासीयमगेवर्ति छृतमित्यथः । तथा कीिमिन्दरियशाफः | वदं शरीरेज गाः | तदुभयं सरितं सम्यक्स्वकायक्ष, तथा यस्य क्षत्रस्य राज्ञोऽहं प्रोहितोऽसि मे मदीयं तत्षत्र जिष्ण जयशीटं यथा मवति तथा सरितम्‌ | अध्िति दोषः । अथ द्ितीयामाह-- उदेषां बाहू इति । एषां सखकोयानां राजनाक्षणाद्नां मध्य एकैकस्य साहू उद्तिरमककर्षेण वर्विं्तवानस्पि । रोकिकोकिरियम्‌ । खोक हि योऽ्य- ५---- --------~-- -- ~ न क = क -- = ~~~ ~~ ~ १ ख. शरश: । १८० १अन्‌ ०१०] षटषायजुर्ेदीयतेत्तिरी यसं हिता । १७६६ ( अग्मिघ्रारण पिधानम्‌ ) स्मदण्छृषटो भवति पै जना एवमाहुः--स्वकीयहस्तमुपारतनं कृतवानिति । वर्चः कान्तिः | तामप्युदूतिरम्‌ । बरं शारीरं तदप्युदतिरम्‌ । षरह्नमणा मन्साम- ध्यनामिनाज्जनू्षिणोमि क्षीमान्करोमि। स्वान्स्वकीयान्पूरुषानहपुनयाम्युक्करषे प्रापयामि | एतन्मन्वनाध्यं पजमान्‌व। चनं विवत्त-- “ सस शितं मे ब्रह्लादेषां बाहू अतिरमिध्युत्तम आंदुम्बरी वाचयति बक्ष- णेव क्षत्रः सुदयति क्षत्रेण ब्रह्न तस्माद्राल्लणो राजन्यवानस्यन्यं ब्राह्मणे तस्माद्राजन्यो ब्राह्मणवानत्यन्यर राजन्यम्‌ [ से* का० ५ प्र* १अ० १०] इति। उत्तमे राक्षे घसृक्तस्यान्तिमे कचो यजमाने वाचयेत्‌ । ओदुम्ब्यो दे समिधा तृष्णीमादध्याद्ति शेषः । प्रथममन्त्रे ब्रहमकषत्रयोः सरितत्ये यदुक्तं तत्र पर- स्परोपकारो विज्ञायते । ब्राह्मणेनेव परोदितेन राजा धर्म तीकष्णारतो मवति । राज्ञा नियामकेन बक्षणोऽपि सरितः स्वाचार नियमितो मवति । यसमा देवं तस्मादाजन्यन स्वामिना युक्तो नक्षणः स्वामिरहिति बाह्मणमत्येति । राजाऽपि घमवोधकन पुरोहितन ब्राह्मणेन युक्तस्तद्रहितमधारभकं राजन्यं राजा- नमत्येति । क्पः--““ एकविंशातिनिनवौधो सक्मः सृत्रोतस्तं दृशानो सक्म इति समा- ® £ सनो यजमानान्तार्नेबीधं प्रतिमुच्य बहिर्निवाधान्क्रुते ", इति । १८स्त्‌- सानो रुक्म इति । दृशानो दृर्शनीयरूपो र्केमः सुवर्णनिर्भतः फकटका- कार आभरणविंष उर््या महत्या प्या ग्ययोद्धियोतते स । किं कृषन्‌ दुमंषमतिरस्कायमायु्जाविनं भ्रिये भ्रमितुं रुचानो वाञ्छन्‌ । तथाविषोऽधिवं- योमिरनेहविमिरमृतऽभवत्‌ । यद्यस्मादेनमभं दोध्ंखोकवाससिदेवगणः सुरेताः सनजनयतेस्मादमृपत्वं युक्तम्‌ । अत्र रुक्मस्या्भिधारणाङ्तवादधितवम्‌- पवारेतम्‌ । अनेन मन्ब्रेण साध्य सक्मपतिमेकं विधत्ते-- ¢ मृत्य॒वौ एष यद्ध्निरमृतः हिरण्य ९ सुकमषन्तरं परति मृश्वतेऽमुतमेव मृत्यो - रन्तर्धत्ते » [ ° का० ५ प्र १अ० १०] इति। अब्रदाहेन विनाशकतवान्मृत्युत्व, हिरण्यस्प्राभिसंपकंऽपि भसमीमावादृशनाद ~ ~~ ----- - 91 ~ ~ ------~ -- ~ ------* ~~~ - -----~ ~ ० - ~ ~ 9 ~ त क निनी १. ङ. धाया | १८६४ श्रीमत्सायणाचायंविरचितमाष्यसमेता- [चतुर्थकाण्डे ( अ्रिधारणाभिपानप्र ) मृतत्वम्‌ । एवं सति घारपिष्यमाणस्याभिः स्वकीयस्योरसश्वान्तरं मध्यवर् पथा मवति तथा सकमं दधिसूत्रेण प्राते गख पतिमुश्ेत्‌ । तैन परतिमृक्तेन दाहका- द्‌ परिहूषान्म॒त्थोरमृतं सुक्थं ग्यवधानरूपं छतवान्भवति । तस्य रुक्मस्य बिन्दसद शानाकारावेशेषानिविधत्ते-- एकविश्वतिनिकौपो भवयिकविश्यतिवं सेवटोका ददक मासाः पश स्य इमे टोका असावादित्य एकविध्म एतावन्तो वे दैवटोकास्तेभ्य एष त्रतुव्यमन्तरेति [ से° क० ५ पर० १अ० १० | हइति। स॒वणफखके निम्नोलतमावमापद्य स्पशंकारिणं परुष निःरेषेण बाधन्त इति निबधाः स्फोटसटशा अवयवविरषाः । ते वेकंराप्सख्पाका यासिन्हकमे सोऽयमेकद्वंशतिनिकाधः | वादृशं रुक कृथ+त्‌। राक्न्ते भुज्यन्ते येदशकार- दिसाधनविरेषेस्ते राकः । माक्तादृयश्च देवानां मोगस्ताधनानीति त॒ एष टोका इत्युध्यन्ते । अतो निर्वाधगततयेकविंरतिसंख्यया मासरादिकभ्य आद्वि- पयान्तेभ्य एकविंनिरोकेभ्यो भातुष्यपन्तारितं करोति | विहितानिषाधान्यशंसति-- ५ निबौपरेवे देवा असुरानिवपिऽकृ्वत तजिर्गाधानां निवौधलं निधी भवति भरातुग्यानेव निर्बाध करुते,” [सं० का० ५प्र० १अ० १०] इति। च्मखटृगधारिगो देवाशवर्मणो बहिमागे छखवितेः कंस्याद्मिषैः प्रोढस्फो- टाकरिनिवधिः स्वम्रहणाथमागतानसुरानास्काल्य मूपिपतनारिहूपे निधि स्थिदानकुवत । यस्मानिधितवाधा एते तस्मालिर्वाधाः । अतोऽ रुक्मस्य निर्वायित्वेन भरातभ्यान्सर्वालिश्वितवाधे पतितान्कुरुते । कत्पः--^* विश्वा हपणीति शिक्यपाग प्रतिभश्त › इति । पाठस्तु-- विभ्वा रूपाणि प्रतीति । कविविद्रान्वरण्यः प्रष्ठः सदिता विश्वा रूपाणि समस्तानि जगदूपाणि प्रतिमृश्चते स्वसिमन्स्वी करोति। प्रकाशयतत्यिथंः। द्विपदं चतुष्पदे मनृष्पाणां पानां च भदरं स्वस्वन्पवहारपरकागनर्पं प्रयः प्रासाबी- स्संपाङ्तिवान्‌ । नाकं स्वर्गे विशषेणाखूपत्पकाशितवान्‌ । उषसः प्रथाणमनृषः- काठेऽतीते सति विराजति विशेषेण प्रकाशते । --- -- ---~~- --~ -- ~ ~~~ ~ ~~~ > ~~ "न= ~ ~ -~ ~~ - ~ {क. घ. ङ "कलाः । २ख. व्वप्रह इख. च, निश्चितवापेऽवस्थि। ४ ख, 'ापत्वे" | 9 (> क $ (९ ५१।०१अनु ०३०] छष्णयनुरवदीयतोत्तेरीयसौहिता । १७६५ ( अग्भिवारणाभियानम्र ) अनेन मन्वेण साध्य रिक्यपाशप्रतिमोकं विधत्ते-- ^ सावितिषा प्रति मृश्चते पुतपै [ सं° का० ५ प्र १ अण १० ] इति । सविता वरण्य इति मन्वयिङ्गादियं सावित्री सम्पकणाय रपद्यते । ` कल :--“ नक्तोषासेति रुष्णाजिनमृत्तरम्‌ » इषि । प्रतिमृश्चत इत्यनु- वतैते । पाठस्त-- नक्तोषासेति । नक्तं चोष।श् नक्तोषासा र[तिद्रेवसावित्पथंः । सभनसा प्रस्परभेकमतियुक्ते, विषमे रात्रिः ष्णा दिवसस्तु दुष्क इत्येवं विख- क्षणक्मे, समीची समीच्यावनुकृठे सत्य), एकं शिदापाथि धाप्येते यजमानक- तुकमभ्रिषारणं सपाद्यतः ¦ द्यावा चयुरोके क्षामा क्षितो मृरोकेऽन्तस्तवुभय- मध्यवर्दिन्यनारिकषे रुक्मो विभाति । अयमधिविरेषेण प्रकाशते । दौष्यन्ति विहरन्तीति देवाः प्राणाः तेच द्रर्बिषोदा पागदुरेण द्रविणं घनसम कृषं पय- च्छति | तारा यजमानस्प प्राणा अभिमतं धारयन्धूतवन्तः | र्तन्मन्वसाध्यं रुष्माजिनप्रतिमोकं विषत्ते-- ¢ नक्तोष।सेव्य्तरयाञ्होरावाम्यामवेनमद्यच्छते » [| से० क[० ५ प्र० १ अ० १०] 8६। पर्दा सावित्रीमूचमपेदेषेय्ृत्तरा तया छृष्णाजिनं परतिमुञ्चत इति रेषः। तथा सपि वन्मन्तपतिपादितम्पामहाराताम्यामिवेनमूध्पं धतवान्भवति । तस्य पन्वस्य चतु ५१६ दशम्देन पाणा विवक्षिता इति दृश्यति-- ५८ देवा अध्निं धारयन्दरविणोदा इत्याह माणा पे देवा प्रुविणोदा अहोरा- भ्ाभ्पामिवेनमद्यत्य प्रणिदाषार [ सं०का० ५प्र० १अ० १०] इति। ` उद्यमनमापमहोरत्रषोः छृष्यं, पारणं तु प्रणनामिव्यर्थः । ` रुक्मरिक्यपाररृष्णाजिनानां यः प्रतिमोकस्तस्य काठ उपवेशनं विधत्ते “ आसीनः प्रति पृश्वपे तस्पाद्‌सीनाः प्रजाः प्र जायन्ते +» [से का१ ५प्र० १अ०१०]इति। तस्माद्‌सीनपतिमोकाहोकेभ प्रजा आसीना एवौतदन्ते न तूरथताः । छृष्णाभिनस्य शि कषाद्वहिद्‌ं रवतितं विपने-- १ क. ब. ठ. मकण | १७६६ श्रीमत्सायणाचायमिरचितमभाप्यसमेता- [४चतर्थकाण्टै - ( अभ्रिधारणामिघानम्‌ ) « छृष्णाजिनमृत्तरं वेज १ हिरण्यं जज्ञ रुष्णाजिनं तेजस्‌ चैषैनं ब्रलणा पोभयतः १रि गृहणाति” [ सं° का० ५१० ;अ० १०] इति। शिक्यस्थेकपो क्ममन्यतः रष्णाजिनभिति तेजोरूपेण रुकमेण वेदह्पण कृष्णाजिनेन चोमयतः रिकं परिग्रहं भवति । रुष्णाजिनस्य ब््ञरूपत्वं दीक्षापरकरणे समान्रतमू--“ ब्रह्मण) वा एतदुपम्‌ । यक्छृष्णाजिनम्‌ » इति । शिक्यस्योद्यमनहेतरज्जतख्यां विधत्ते-- | ५ षृहुध्यामर९ शिक्यं मवति षट्वा कतव कतभिरेषेनमृच्यच्छते » [ सै° काय ५ प्र०१अ० १०] इति । पक्षान्तरं विधत्ते-- ¢ यदृदरादशोच्यामर संवत्सरेणेव ” [सं० का०५प्र० १अ० १०] इति। दादरा मासाः वत्सर इत्युक्तवात्तवत्सरणेवेनमुद्यच्छते । शिक्यस्य पषतिद्रव्यं निधत्ते ८ मोज्ञं मत्य्‌ मृञ्ञा। उर्थमेनर्समधयति » [सु० काः ५ प* १ अभ० १० | इतं । कल्सः-- सुपण।५6 गृरुलानिलु्यमयदते १» इति । १।उस्त्‌-- सुप्णाऽसि गरुस्मानिति । दम्य त सवण पलप भत्ति । पृक्याक।रण पेण्यमाणत्वाप्‌ । अत ९५।०२।यप--^ वप्ता वा एप मरिममा चीयते यद्भि; ” इति | तञ दशन्तः पथा गरुलान्पक्षिर।जस्वद्ुत्‌ । प््याकारस्पा- वयवाः सप( पा केधन्पे चिव [यद्‌ बादृववमानस्ताने प।अ्‌ चिवृत्स्तोमः स॒ एव स्ताभस्तव ।रारस्था््‌ायः। प्रजाप्रपृखजन्यततन। कत्वात्‌ । यद्वायनाख्य साम तखद्‌।थ वक्षः । यः प्शचदृश्ादिस्तमस्तव से जीवातमा । यद्राषदेष्य साम तच्छिरोव्यपि।रक्ततनस्थानयम्‌ । प बटूद्रथतराख्यं साम्न ते तव पक्ष स्थार्मयं । यद्यज्ञायज्ञिपाल्प्‌ साम तयव 1 च्छस्थानीयम्‌ ] य। गयन्यादीनि च्छन्दसि तन द्या दङ्कस्थ। वावान । य सेभकवद्यां ह[निषाद्धिष्मि- : मास्ते तव रफस्थानीयाः । पाने यजुंपि तारि तव॒ नामस्थर्नषानि । एतं भ्व वेनयृङ्क- ^“ सुपणाऽति गरुलानित्यवेक्षते हवभवारमतन्माहिनानं व्याच्छे » [ सं” का० ५१० १ अ० १० | इति। रकि "मनीन "= -” ~ --- = र == * $ ~ + 2 ->-~ = ८. 8 3 म ~+ ‰ ~ ननन ~ = 1) १... च्‌, वैश्य" उ" | चश _ प पां०१अन्‌ ०११} रम्णयजुर्वदौीयतोत्तरीयसंहता। १५२३७ ( चतुरमास्यगतवेश्वदरेवास्यपरविंहितहविषां याज्यापुरोनुवाक्यािधानम्‌ ) अवेक्षते, उख्पपिति शेषः । भन्वस्वह्पेणेवाथेपतीतेनात परथग्भ्पाख्यात - ग्यमस्ति । कल्पः--“ सुपर्ण।ऽसि गुरुत्ानित्याद(योत्थाय इति । पाडस्तु-- सुपणांऽसि गरुत्मानिति । रेभ्ये घं गरुड इव पक्षिह्पोऽसि । अत आकारां प्रति गच्छ । ततोऽपि स्वग॑खोकं प्राप्नृहि । मन्तस्य स्गपरापिपरतं द्‌शयति-- ¢ दिवे गच्छ सुवः पतेत्याह सुवम॑मेवेनं खोकं गमयति?” [से० काग ५५प्र १अ०१० | इति । एन यजमानमालानम्‌। अव्र विनियोगसंग्रहः-- यद्रे पञ्चमिः काष्ठं वहम वोदुम्बरं क्षिपेत्‌ । द १।ऽऽ्धत्थीमादृषाती ये ज वैकङ्कतीं तथा ॥ पो अलभ्यं दामीकष्ठं साङ्तदयवाचनम्‌ । दृशा रुक्मं निजे कण्डे बदूध्वा विश्चेतिमन्बतः ॥ स।गन्युखारिक्यपारे तु स्वाम्यत्र परतिमुश्ते | न कोऽजिने बोपारेटात्सुपणऽभिमवेक्षते । सपणः साधिस्तिष्ठन्मन्ाः पञ्चः{सरताः ॥ हति भीमत्सापणच।भविरविते भाधर्वीपे वेदाधपरकाशे छृष्णयजुं- दीयतैत्तरीयराहित।भाष्ये चतुथकाण्डे प्रथमधपाढके द्‌ रामाऽनुवाकः ॥ १० ॥ ( अथ चतुथीष्ठके प्रथमप्रपाढक एकादशोऽनुवाकः ) । अभयं यज्ञमष्वरं विश्वतः परिभूरसि । स इदेवेषुं गच्छति । सोम॒ यास्त मयोभुवं ऊतयः सन्ति दाष । ताभिर्नोऽविता भव । अग्निमूरधा भृव॑ः। त्वं नःसोम याते धा- मानि । तत्सुवितर्रेण्यं मगा देवस्य धीमहि । धियोयो न॑ः प्रचोदयात्‌ । अचित्ती यच्च्मा ९१.८ १५८६८ ध्मत्सायणाचायविरचतमाप्यस्मता- [४चतुथक१६. ( चातुर्मास्यिगतवेश्वदेवास्यपरवविहितहविषां याज्यापुरोनुवाक्यामिधानम्‌ ) देव्ये जने दीनेर्दक्षः प्रभूती पुरुषत्वतां ( १). देवेष च सवितमानषषु च त्व ना अन्नं स्व तादनांगसः। चोदयित्री सूनृतानां चेत॑न्ती ममतीनामू । यज्ञं दधे सर॑स्वती । पाषोरवी कन्य चिचायुः सरस्वतीं वीरपत्नी पिय धात्‌। प्राभिरच्छिद्र« रारण सजपा दुराधष गृणते रामं यसत्‌ । पुषा गा अन्वेतु नः पषा सक्ष त्वतः । पूषा वाज॑ सनोतु नः । राक त अन्ययजतं ते अन्यत्‌ ( २ ) विषुरूपे अहनी ्योरिवासि। विश्वा हि माया अर्वसि स्वपावा भद्रा ते पूषन्निह रातिरस्तु । तैऽवधन्त स्व॑त- षसो महित्वनाऽऽ नाकं तस्थुरुरु च॑क्रिरे सद्‌ विष्णा्द्धाऽऽवदृवृष॑णं मदच्युतं वयो न सीदृन्नपिं शिपि मये । भ चिच्रमरफः गृणते तुराय मार- ताय स्वतवस भरध्वम्‌ । य सहां शध सहसा सहन्ते { ३ ) रजतं अग्ने प्रूाथवां मखेभ्यः । विश्वे देव! वि्वेःदवाः याव! नः परथिवी इम भिधमय दिविस्पृरम्‌ । यने दवेषु यच्छतम्‌ । प्र पूर्वजे पितरा नन्यसीमिनोभिः रुणध्व५ सदने कतस्य । आ नों यावापराथेषी देग्येन जनेन यातं महि वां वरूथम्‌ । अग्निर स्तोभ न धय सामेधानो अप्रत्यष्‌ । हष्या दवेषं नो दुधुतू । म हच्यवाढमत्यं उदि गूतथ्वमोहितः । पपि ०१अन्‌०११] दछष्णयजरवेदीयततिरीयसहिता । १९८६१. ( चातुर्मास्यगतवरशव रेवा ख्यपर्वविहितहविषां याज्यापरोनृवाक्यामिधानम्‌ } अग्निर्धिया समृण्वति । स नौ मवन्तु वाजँ वाजे ( ४) ॥ (परुषत्वतां यजतं तै अन्यत्तहन्ते चरनेहतोश्टो ब) । दति रष्णयजञर्वदीयतत्तिरीय्मेहितायां चतुर्थके प्रथमप्रपाठक एकाद शाऽनुवाकः ॥ ११॥ युञ्भान इमार्मगृम्णन्दे.स्पमेते त्रि पर्जसा वसवस्त्वा समीस्वोरष्वा अ- ध्याऽऽकृतिं यदुर यान्यय्र यं यज्ञमेकादद्रा ॥ ११॥ युस्नाना वम च स्थ आ्पास्वा भाती स्वार अहर ९६द्‌ च॑त्वारि्गत्‌ ॥ ४६॥ हरिः ॐ । इति दृप्णयज््बेदयितत्तिरायसंहितायां चतुथे प्रथमः प्रपाठकः ॥ १॥ ( अथ चनुधकाण्डे प्रथमपपाठक एकार गोऽनुवाक्ः ) | द दामेऽनुवाके वहनिप्रारणमक्तम्‌ । अथेकाददे चानुमौस्यगते वेश्वदरेवाख्पे पथमपवाि विहितानां हविषां याज्यानुवाक्या उच्यन्ते । तत्र परथमस्याऽऽ्ञ्यभागस्य चोदृकप्राप्तामपवद्ेतुमन्यां पुरानुवाक्पमाह-- अग्ने य यज्ञमिति । हेऽप्र्वरं हिसारहितं य यज्ञे विश्र्कैः परिभूरति सर्वतः प्राप्तवानसि, स इत्स एव यज्ञो दवेषु गच्छति । अथ द्वितीयस्याऽऽज्यमागस्य पुरोनृवाक्यामाह-- सोम यास्तहति। ह सोम दादुपे हवि्त्तवते यजमानाय मयोभुवः सुखं मावयितुस्ते तव या ऊतये रक्षणप्रकाराः सन्ति तामिरूतिभिर्नोऽस्माक- भविता रक्षको मव । अथ।ऽऽपनेयपष्टाकषालं निवपर्तात्यास्मन्ह वेषि याञ्यपृरोनुवाक्थयोः प्रतीके द्गयति- आग्नमपति । आभ्मूर्धेति प्रोनुवाक्थ। ।* भव यज्ञस्येति याज्या । एत. ॐ थ चोभयेषिके हौ व्रकण्ड समाम्नातं, तच्चास्माभिद्‌।हत्य चक्षुषी व। एते क्च येत्यस्मिननुवाके' व्याख्यातम्‌ । ष ----------------~ ~ १क. ध. इ. च्‌. रुपाल्हु | ~ -- = -= ~~~ -- - --~ ~ न्म १८४१ श्रौमत्सायणाचार्यविरचितभाष्यसमेता- [चतुर्थकाण्डै-~ ( चातुर्मास्यगततेश्वदेवार्यपर्वविहितहविषां याज्यापुरोन॒वाक्रयाभिधानम्‌ } अथ सौम्यं चरापित्यस्मन्हविषि याज्याप्रोनवाक्थयोः प्रतीके दगयति- स्वं नः सामेति । त्वं नः सोम विश्वत इति पुरोनुवाक्या । या ते धामा- लीति याण्या । एतच्योभयं स पत्नवनि कष्यित्यनुवाके व्याख्यातम्‌ । अथ सावित्र द्रादशकपारमि्येतस्य हविषः परोनुवाक्यामाह-- त्स वितु्वरेण्यमिति । यः सविताऽस्माकं बुद्धीः प्रयति तस्य सवितरद- वस्य वरणीयं भर्गस्तेजो ध्यायेम । ततेव याज्यामाह-- अचित्ती यदिति । पूरुषस्य भावः पृरूपत्वं पृरूषतमेव पृरूषत्ववा । सा च प्रत्यतिवहुरा दहेन्वियाईसंघातेषु पृरुषोऽहमस्मीतितादात्म्पामिधानन्नानि- र्यन्तं दङेत्य्थः । तथा सतव्यवित्ती करै्याकर्तव्ययोरज्ञानेन दनक्ष विषयल- म्परतया दीनत्वं प्रातिः स्वस्वव्यापारकृरुटेरिन्दरियदैष्ये जने देवतासंबन्धिनि शारीरे यभ्चरूम यत्पापं वयं रतवन्तः, हे सपितस्तयं देवेषु मनुष्येषु चावासि- न्कर्मणि नोऽस्माननागसः पाप्रहिता यथा भवामस्तथा सुवताघ्पेरय । अथ सारस्वतं चरुमित्यस्य पुरोनृवाक्यामाह-- चोदयित्रीति । सूनृतानां पियवाक्याना(णां) चोदथिवी पररायित्र सुमतीनां गो- भनवुरद्धनामस्माक रव्यं वेतन्ती जानन्ती सरस्वती यज्ञमिमं इथे धारितवती | तरेव य।ज्यामाह-- पावीरवी कन्येति । सरस्वती धियं धादस्मदीये दरमणि सावधानं वृद धारयतु । कीटशी, पावीरवी पतुन्वीरांश्च वयति जनयतीति पवीरवी । कन्पा कमनीया । वचित्रायुवीषवं जीवनं यस्थाः स्रा | वीरपलनी वीराणां पडषित्री। प्राभिश्छन्दोभियुक्ता सरस्वती सजोभा यजमानेन समानपीतिः सतती गृणते सतुषे यजमानाय रम यंसत्सुखं प्रयच्छतु । कष्टिशं शम, अच्छिव्रमविच्छनं दारणं रक्षकं दुराधेमन्येधेषयितुभशक्पम्‌ । अथ पोषणं चरूपित्यस्य पुरोनुवाक्थामाह- पुषा गा अन्विति । अपं पूषा नोऽप्माकं गा अन्वेतु रक्षणाय प्त गच्छत्‌ | किंचायं पुषाऽेतोऽधानरक्षनु । पषा नौऽ्स्मम्यं वाजमने सनोतु रष- हयतु । तत्रैव याज्यामाह-- हकरं ते अन्यादेति। हे पएूषस्ते तव दां दाद॒स्वरूपमन्यद्नेकपरकारम्‌ , इयकाठे रक्तवर्णं रृपमन्यत्‌ , मथ्पाहनकाि शतवर्ण हपमन्थत्‌ , हव्येवमने- पै ° अनु ०११] कृष्णयजुवेदीयतेत्तिरीयसंहिता । १,५४१ ( चातुर्मास्यिगतवेभ्वदेवाख्यपर्ववरिहितहविषां याज्यापुरोन॒वाक्याभिधानम्‌ ) फप्रकरत्वम्‌ । तथा ते तव पजते पृजनमप्न्यत्‌ । प्रातःकाल मित्रस्य चर्षणीधृतं इत्यादिमिमेन्तरः पृज्यत्ते । मध्याहूने त्वा सत्येनत्यािभः । तथा सया निष्पा- दिति अहनी अपि, विषुह्प नानाच्य । अहःशब्दश्छ तरेन्यायेन रात्रमप्युपल- क्षयति । अहः प्रकाशोपते रा्िस्तमोयक्तति नानाहपत्वम्‌ । एवं हि विका छरपि तं द्योरिव।सि | आकाशं यथैकं पदखमपि पक्षपातराहित्यदकरू- पोऽसि । मीयन्ते पदार्था यामिश्चित्तवात्तिमिस्ताश्चित्तवचयो मायाः। कृत्यदान- वाचिना च स्वधाग्ब्देन रत्लमप्यनमुपरक्ष्यते । हे स्वधावोऽनवनिश्वा हि मायाः सवां जपि अन्पदीयवित्तवृक्तीरवपि रक्षसि । ह पृषनिह कर्मणते तव रातिमद्राऽस्त॒ फटप्रदानं समीचीनं मवतु । अथ मारुते सप्तकषारमित्यस्य परोन॒वाक्यामाह-- तेऽवधंन्ताति । तवो वं, स्वे स्वाधीनं तवो येषां ते स्वतवसः । वाद शरास्ते मरुतो महीत्वना महेन स्वकीयेनावधेन्त । ते मरुता नाकं स्वरगमातस्थः प्राप्तवन्तः ।इरु सदश्च स्वर्गे यजमानाय स्थानं रृतवन्तः । वषणं कामाना वेकं, मवच्युतं दैषक्षारकमत्यन्तं हृषकारणमिव्यथंः । तादररं यद्वहिमरुत्तं- न्धि केप विष्णह विष्णरवार्पवत्पाटतवांस्तस््पिन्पिये व्हिषि मरस्तोऽधिषठाय षयो न वय इव सीदन्‌ । यथा पक्षिणः सायकाटे वक्ष सीदन्ति वद्देव तिष्ठ न्तीति । तत्रैव पाग्यामाह-- प्र चित्रमकमिति। हे ऋतिग्यजमानाध्चित्रमकं विविधम्चैने महताय मरुत्समृहाय प्रभरध्वे प्रकर्षण संपादयत । कीदृशाय मास्ताय, गृणत हविदा- माय मूते, तुराय रीप्रगामिने(णे), स्वतवसे स्वाधीनवरार्यं । ह कऋतिग्यज- मामा ये भवन्तः सहसा मरुतां वलेन सहांसि वेरिवखानि सहन्तऽभिभर्व॑नि ते युयं भरध्वमिति पर्ववान्वयः। हेऽ त्वमेव ततपश्वत्यध्याहारः । किं व्रष्टव्यै तवुश्वयैमिति तदव्यते-इयं पृथिवी मच्यो मारुतयन्ञभ्यो रेजते कृम्पते । कथं नामैतर्दीया यज्ञा निपतन समाप्यन्त इति प्रयत्ने करोति एतदिदापिति । अथ वेश्वदेवीमामिक्षामित्येतस्मन्हाेषि याज्यानुवाक्याः; प्रतीके दीयति विभ्वे देवा इति । विधे देवा कतावृध हति प्रोनवाक्था। विशे देवाः दाणपेति याज्या । एतच्चोभयं नवोनवो भवतीत्य सिननुवाके व्याख्यातम्‌ । ~~ -~--- --------- ख. च. वं विचि ।२ख. च, "ययक्तोऽपि। २के.घ., छः. "पकर । ४ ख च. ्य।ये। ख. ख. वन्तं कादग्यजमन।;ः स । & सख. च. वन्ताति।५७सख, च. °ति त । ८४१ भ्रीपत्सायणाचार्यविरवितमाप्यसमता- [४चतुथकाण्डे-- ८ चात॒मीस्यगतवेश्वदेव स्यपर्ववरिहितह विषां याज्यापरोनुवाक्यारसध्रानम्‌ ) ध्रावाप्रथेन्यमककपारामित्यस्य परानवाक्यामाह- यावा नः प्रथिवीति । द्यावाप्रथिवी द्युदेवता प्रधिकीदेवता चत्य॒मे अधा- स्मिन्दिने नोऽस्पदसमिमं यज्ञे दवेषु समपयताम्‌ । कीदशं यज्ञं, सिद्द फठस्य सा- धकं, दिविस्पृशम्‌ , -अघ्रो परासताहृतिः सम्पगादित्यम्‌पतिष्ठत इति न्यायेन स्वग- स्पशयुक्तम्‌ । तत्रव णज्यामाह- प्र पूर्वज पितरेति । पष्वजे प्रथमत्पने द्यावाथिन्धो पितरा माताणितृस्‌- मनि। पदयोः किति ' पृथिवी पाना ? इति श्रत्पन्तरान्‌ । ह ऊतिग्यज- माना कतस्य सदने यज्ञस्य स्थान नव्यसीभिरिगयन नूतनामिगीर्मेपन्वद्पा - भिर्वाग्मिः रुणष्वे द्यावरपृथव्योः स्तृति कुरुध्वम्‌ । ह द्यावापृथिष्यो ददेष्येने जनेन दृवसंबन्धिना पृरुषसमुहन सह नौऽस्पान्पत्यायानम्‌ । वां यवयोः संवग्पि वरूथे यज्ञगहं माह पृञ्यम । अभ ततेव स्विष्टकृतः प्रोनवाक्यामाह-- अग्नि स्तोमेनेति । ह यजमान त्व समिधानो दीपयनमत्ये मरण- रहितां स्वि्टरुदरपं स्तोमेन स्तोतण नोफयित्वाऽनेन प्रकरण बोधय । केन भ५करिगेति तदुच्यन-नाऽस्पदायानि हव्या हवींषि देवेष दधत्स्थापयोति । तेत्ैव ष्यामाह-- हष्यवाडति । स्विशकदरपोऽर्थधरिया कस्णायुक्तंन चेतसा समृण्वति सम्यगिह प्राप्नोतु । कीटलाऽयिः ! हृष्यं वहतीति हभ्यवाट्‌ । अमत्यौ मरणर्‌- हितः । उरिगनुगरहुपुवमस्मान्कापयभानः । दूतो देवानामाज्ञाकरी । चनोहितः, घनसां मनुष्याणां यजमानानां हिताऽभी्ट्क।री । अथ वाजिना यजतीति रहित कमणि याज्यानुवाक्षयोः प्रतीके द्दयति- रौ नो भवन्त्विति । ॐ नो भवन्त्‌ वाजिन्‌ इति पुरोनुवाक्या । वजे- वजऽवतं वाजिन इति याज्या । एतनच्चाभय दृवस्याहर सवितः प्रव शइत्यन्‌- धाके व्य ख्यातम्‌ । अवर विनिोगसंग्रहः-- अथ याज्या वैश्वदेवे चातुमीस्यादिपकमि । अभ्र सा अनुवाक्ये ते अग्मीषोमाज्यभाममोः॥ अिभुवस्तथाञ्शयेत्वंनोयात व सौमिके । तत्सेति युग्मं सावित्रे चौद सारस्वते तथा ॥ म स, प्रपनाति । रा - १अनु० १२] रष्णयलवदीयतेत्तिरी पसंहिता । ; ५४९ ( असन्यरामखाग्मिस्थापनप्रतिपादनम्‌ ) पूषा पौष्ण मारपे त विश्व द् वेशदूविर | यव! द्यावाप्थभ्ये स्पाद्धिं स्विष्टर्तो मजः । दौ वाजे वाजिने मन्वा द्राक्रतरुदीरिताः ॥ दति श्रीमत्सापणाचरयतरिराविते मायवीये वेदाथपकामे रष्णयजवदीय- तेत्तिरीयरसैहिनाभाए५ चतुथकाण्डे प्रथमप्रपाठक एक[द रो ऽनृवाकः ॥ ११५॥ वदूर्थस्य प्रकाङन तमा हार्द निवारयन्न ॥ पुमाथोश्नतरो दृयाद्धियातीथमहश्वरः ॥ १ ॥ इति भामद्विद्यातीधमह्धरापरावतार्स्य श्रीम्र.ज।धिराजपरमश्वरस्य भीवीरबुकमहाराजस्याऽञज्ञापरिपाटकेन माधवाचायण्‌ विर चिते वेदशप्रकारो रुष्णयजवदृय)त्तिरीयसहिता- माप्य चतुथकाण्ड प्रथः प्रपाठकः ॥ ३॥ ( अथ चतुथाषटक दितीधः धपाटकः ) | ( तञ प्रथमोऽनुवाकः ) ' हरि ॐ ¦ विष्णाः कमाऽस्यमिमातिहा गायनं छन्द आ रोह पृथिवीमनु वि करमस्व निर्भक्तः सर्य द्विष्मो विष्णोः कमांऽस्यभिर्‌स्तिहा त्रष्टुभं छन्द आ रोहान्तारक्षभन्‌ विशमस्व निर्भक्तः सयं द्विष्मो विष्मीः कम्‌: (रतीयतो हन्ता जागत छन्द्‌ आ रदे द्वि" तु वि करमस्व निभ॑क्तःमयं द्िप्मो पिष्णो; (३) कमऽ हश्रूयतो हन्ताऽप्नट्भंछन्द्‌ त रोह दिङोऽ नु वि करमन्व्‌ मिभक्तः सयं ;ष्मः। अ्दृद्‌- भिस्तनर्थान्नव सोः शामा रे(<हदरीरुधं; मम- ४४ श्रीमत्छायणादार्यविरवितभाग्यसमेता- [४वतर्थकाण्डै- ( आसन्यामुखा्थिस्थापनप्रतिपादनम्‌ ) सन्‌ । सया जज्ञान विं हीमिद्धो अख्यदा रो- दसी भानुना भात्यन्तः । अभनैऽम्यावर्तिन्ामि न भ वतस्वाऽऽयुषा वच॑सा स॒न्या मेध्यां प्रजया नेन । अभ्र (२) अङ्गिरः रातं त सन्त्वावरत॑ः सहस्रै त उपाव्रतः। तासां पो+स्य पोषण पुन॑नां नष्टमा छथि पन्नो रयिमा छृपि । न॑रूजां नि वतस्व पुनरभ्र इषाऽऽयुंषा । नर्न: पहि विश्वतः । सह र्या नि वत ~ €< ॐ € स्वाञ्न पिन्वस्व धारया । विश्वण्लिया विश्वत स्परिं । उदुत्तमे वरुण पारमस्मदवांधमम्‌ (३) विं मध्यमरः रथाय । अथां वयम।- दित्ये बते तवानांगस्ता अदितये स्याम । आ त्वाऽहाषंमन्तरभरधुवस्तिषठाकेचा चालिः । विर।- स्त्वा सवा वान्छन्त्वस्मिन्राष्टूमाधे श्रय । अग्रं वृहनषसांभूरधवा आस्थान्निनेग्मिवान्तमंसो ज्योतिषाऽगात्‌ । अग्निभानुना रुराता स्वङ्ग आ जातो विश्वा सब्रान्यभ्राः | तरीद्‌ त्वे मातु- रस्याः (४) उपस्थ विश्वौन्यम्न वयुर्नानि विद्वान्‌ । भनापार्चेष्‌। मा तपामि सञ्च चोऽन्तरस्याः इाकन्योतिविं भःहि। अन्तरश्ने रुचा स्वमुखाये सद॑ने स्वे । तस्यास्तव हर॑सा तपञनातवेदः रियो भव । हिरः मूता मद॑ मरग्नेऽथों सीद्‌ रिवेस्तवम्‌ । रिवाः छत्व धपा०२अनु०१] छृष्णयज्दी यतत्तिरी यसंहिता । १७४५. ( असन्यामुखाभ्निस्थापनप्रतिपाद्‌नम्‌ ) दिराः सवाः स्वां योनिंमिहाऽद्‌ः । हसः इौचिषद्रशुरन्तरिभसद्धोता बेदिषद्तिथिडुंरोण- सत्‌ । न॒पद्ैरसद॑तसदब्योमस्दम्ना गोजा अ- तजा अद्भिजा कतं बहत (५) ॥ ( दिविमनु वि क्रमस्व निमक्तःस यं द्विष्मो विभ्णाषनेनार््ऽभममस्य(: दाचिषत्षाडर च ) | इति ृष्णयज्वेदी यतेत्तिरीयरसहितायां चतुर्थाष्ठके द्वितीयप्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः ॥ ३ ॥ ( अथ अतुथकाण्डे दितीयः पपाढकः )। तत्र प्रथमोऽनुवाकः | थस्य निःश्वसितं वेदा यो वेदेभ्योऽसिटं जगत्‌ । निर्ममे तमहं वन्दे विद्यार्पीधमहृश्ररम्‌ ॥ १ ॥ अदप्रपाढके दयुख्यो योऽभ्रिः सोऽयं प्रपञ्चितः । प्रपाठके द्वितीये तु स्याहवयजनग्रहः ॥ २ ॥ चयनाथस्तत चानुवाका एकादद्ोरिताः । आसन्धां स्थापनं वात्सपरसूक्तेन ुपस्थितिः ॥ ३ ॥ +उखामेनयनं गाहैषत्या्चिचयनं भुवः । षणं चोषधावपो रोषटक्षेपादिकं तथा ॥ ४ ॥ रुक्मादेरुपधाने स्वयमातुण्णा्कस्य च । निधनं पदय्शाषाणां पाञ्या अथा उदीरिताः ॥ ५॥ तश्र प्रथमानुवाक आसन्यामृखप्निस्थापने प्रतिप्रा्यते । कृष्पः-५ उपरि नामेषारयमणो विष्णो; कोऽपीति चपुरो विष्णकरमा- छ्पराबः कमवि ›: इति । षठस्तु- कक न 0० ४ । ग्न ~ 9 + उखप्नश्वयनीमेति ख, पि दिष्पण्य ग्यां पाडः। ` २१९ | $ ४६ भोमत्सायणाच।्युविरचितमाप्यसमेता- (४त्थकाण्डे- ( आसन्यामुखोभ्निस्यापनप्रतिपादनम्‌ ) विष्णोः कमोऽसीति । यज्ञपयोगं छसनं म्पाप्नोवीति विष्णुयजमानः । यद्‌। विष्णाना परमेश्वरेणामेदोपचारं छता दिष्णुरित्युभ्यते । हे प्रथमपद्‌- विन्यास तं विष्णोरभिमातिहा पापधाती क्रमोऽसि । पाम्मा वा अभिमारतिरिषि भत्यन्तरम्‌ । ताटरश्चस्वं गायत्रं छन्द अ रोहानुमराहक्वेन स्वा कुरु । ततः पृथिवीमन्‌ विक्रमस्व मूदेवताहपमिमे प्रदे विरेषेण परप्नुहि । यमभिमां वये दिष्मः सोऽयं निभक्तोऽस्मातदेशानिःसारितः । एवगुत्तरेऽ्बमि योज्यम्‌ । अभिशस्तिहा मिथ्याप्वादघाती । अरातिरवर्यद्तन्यस्य दनामाबस्तमा- हन शच्छरतीत्यरारती यस्तस्य हन्ता पिना शकः । प्रहुरिण इन्वृतवं दावत्वं॑तदि- च्छतीति राभूयेस्तस्य हन्ता विनाङकः । अत्र सुक॑तर पजमानः सवासां विष्णात्वेन मावेयत्‌ । चतुर्णा पक्रमाणां परदेदानपधिष्यारेखोक्पतेन मावयेत्‌ । गायवरादिष्छन्दधिमानिदैवतस्तिषां पक्रमाणामनुप्राहिकाः । । एतेनः साध्याच्विष्णाक्रमान्विधते-- "विष्णमुख। पे दैवर्छन्दोमिरमाद्खोकाननपजय्यमम्पंजवन्पद्िष्णा क पाम्कमते विष्णारेव मत्वा यजगणनश्छन्दोर्भिमाह्ोकःननपजय्यमामे जयाति विभ्णे(ः कमाऽस्पमिमातिहेत्याह मायती बे पृथिवी चेष्ममन्तरेक्षे जागती चोरानृहु- भौरदिररछन्दो भिरेवेमाछोकन्पथापूवमामि जयति? [सेर कृश५प न्रे अ० ¶ ] इति । देवाः पूरं सेषु विष्णव रूपं रत्वा छन्दोभिगानिदेवेः सहिता अनपजय्य पथ्यर्जतं पथा न शक्यते तथेमाहीकानम्यगयन्‌ । अतो यजमानो बिष्णुक्र- मेस्तथा जयति । गायतादिच्छन्देदेषानां पृथिन्पादिखोकस्वाभित्वेन तैः शह छोकानां जेतुं शक्यतया मन्त्रेषु गायत्र छन्द अरोहेत्याद पठितमित्यमिपरायः कत्प:--“अङकन्द्‌दभिरित्येतामनदरतय ?› इति । पदस्तु-- अक्रन्दद्भिरिति । भयमभ्भिरकन्ददस्मदुनिष्टनिवारणार्थं गर्जतु । किमिव ह्तनयनिव द्यो; । यथा चठोकस्थो मेषः सश्यशंधमीतिनिवारणाय स्तनयति ^ र) तदत्‌ । फ कुत्‌ \ क्षाम दाहकमसमदरुददं रोरदोखिहानः, वीरषः समञ्ज- म्प6एकृरसमृद्धटतवदस्मदनुकुखान संम्पगमिन्यञ्चन्‌ । हि यसमानंज्ञाम ~= श ~~ ९ शे य क +~ ~= ॥ -- किक == ज षणि 7 का == जजन हक = म 9० भि क-म १. च. ` भीति तिषाश्यति ^+# 8 पष ० १अमु०१ ईष्णयजुषदीयतोतरीयसहिता | १७५५ ( आसन्यामवन्निस्थापनप्रतिपाडनम्‌ ) उत्पद्यमानः सद्य ई तदममिवेद्धो दीपः सन्वितिप जगदख्यतसख्प(पषति । रोदसी चावाृथिष्योरन्तमन्ना रसना स्वपमाभाति समन्ततकाराते । एतस्य मन्परस्पानुवचनं विधत्ते-- ¢ प्रज(परतिरभिषसजत सोऽस्मात्स्टः परङ्ेत्तमेतयाऽवेद्कन्दद्रिति तया षै सोऽ्मेः परिय घामावारुन्ध पदेतामन्वाहुम्रिरेकेतया प्रिय धामाव रन्पे / [ म9 का* ५प० २०१] इतिः । स सषटोऽभ्निरस्मातजप्तेः पराह्वुत्तिरहित एदगच्छत्‌ । अकरन्दृरितपेतयव तमभिमनुगम्य स प्रजापतिस्तयेवचौ ओः पिथ स्थानं परावरान्‌ । अते एवाप्य भनुवचनमप्रः. पिषस्य स्थानस्य संपारनाय मवति | कत्पः--“ अग्नेऽभ्यावरजिति चस (शे भिः प्रदक्षिणमवर्तत " ¶ति | तत्र प्रथमापाह-- अभेऽभ्यावर्तिनिति । आभिमृच्यनाऽषवर्वितुं शीटमस्यास्ीत्यम्यावरती, ताद्य हञ्प्र आयुरादिमिः सह नाऽस्मानभिदकैपाऽऽवतेस्व । आयुरपमृत्य॒रहिं वचः कान्तिबंलं वा, सनिंनदानं, मेधा श्रताथधारणशाक्तः । प्रजा पृ्ादिः। धनं सुवर्णम्‌ । धनरन्दून सेपदयितव्यमुच्यते । सनिरब्देन संपादितस्य बन्धुभ्यः प्रदानरक्तिरुष्यते । अथ द्वितीपामाह- अप्ने अङ्किर इति । हेऽङ्गिरोऽङ्कसोष्ठवयुक्तमि ते तवाऽऽवृतः दातं सन्त्‌ । भवुतिराक्तयः शातख्याका भवन्तु । तथा ते तदोपावृत उषावृिशक्तयः सहसतरूपाका मवन्तु । स्वस्थेवाऽऽवधनमादुत्‌ । स्मीपिवार्िनां परुषाणां दन्य. विदोषार्णां च।ऽऽवतेनमृपवृत्‌ । अस्मासु स्नेहातिशयाखमपि पनः पुनरावर्वख, तवदीयाः पुरुषास्त्वदीयानि च वुभ्याणि पनः पृनराव्ैन्तानिव्य्थः । तासतामाव्‌- तिशक्तीनां शवसहससमख्पाकानां यः एषः समृद्धिस्तस्यामि रेोषस्यान्यः पो- पोभ्यतटक्षातरिसंर्याकाभिवद्िस्तादटशेन पेवेण नोऽस्मदरीपं नष्टं धनं पनभषोऽ- प्पारृष्पावतं कृरु । पूनपपोऽपि रथिं पृव॑मसंपादितं घनमारूपि सवतः सपाद कृरु । अथ तृतीयमाह-- पुनरूजंति । हेऽ त्वमूजा क्षीरादिरषैन सह पृनर्तिवतैस्व।ऽऽगच्छ । न व प क सरी १. च. "ति सृष्टः साञ्प्रिः। २ स. "वसे १८४८ ध्रीमत्सायणाचा्यविरचितभाष्यस्तमेता= [४वचतूर्थकाण्डे- ( आसन्यामुखाभिस्थापनप्रतिपादुनम्‌ ) इषा ऽनेन।ऽऽयुषा सह पनरागण्छ । नोऽस्मानपुनः पुनः रतादविश्वतः समस्माद्‌- पराधाताहि । अथ बरतुर्थीमाह-- सह रथ्योति । हेऽ रय्या धनेन सह निवकस्व । प्सा भक्षण इति धातुः । पिशरैः सर्वैः प्सायते भक्ष्यते पीयत इति विश्रप्स्नी । ताद्श्या वृष्टिधारया विश्वतस्परि सर्वेषां तणधान्यङतापाद्पानामृपरि पिन्वस्व सिश्च । एतेम॑न्ेरावतंनं विधत्ते-- ५ इृश्वरो वा एष पराङ्प्रद्वो यो विष्णुक्रमान्कमते चतसमिरा वतैते अवार छन्दाशक्ष छन्दाश्से खल्‌ वा अभेः प्रिया तनूः परियामेवास्य तनुष- मापि पर्यवेते ” [ से° का० ५१० २अ० १ | इि। यो यजमानो विष्णक्रमानाचरत्येष पराहवृत्तिरहितः पद्ध इश्वरः पकेषण गन्तं समर्थः पुनरावृत्ति न ठमत त्यर्थः । अत आवृत्तिराभाय चतसुमिक्रमि- रवृत कृषौत्‌ । गायत्री विष्टु्जगत्यनुषटूमिति चतूर्णां छन्दसामम्न्पादानादावृपान- द[दभिगरीरतवम्‌ । आवृत्तो प्रादृक्षण्यं विधत्ते- ८ दक्षिणा पर्यावर्तेते स्वमेव वीयेमन्‌ पर्यावषते वस्माहृक्षिणोऽं आल्मनो दीयौवत्तरोऽथो आदित्यस्यैवाऽधवृतमनु पर्यावरैते » [सं का० ५१०२ अ° १ ] ¶ति। दक्षिणा प्रादक्षिण्येन, दक्षिणमागमवस्थाप्य वामभागस्य प्रिप्रषणं पाद- क्षिण्यम्‌ । परुषस्य दक्षिणभागे सामध्यातिरायसद्धावात्तदवानृसस्पाऽधवत्तिः रता मवति । यस्माहुक्षिणमागे वीरे श्रतेरभिपेवं भवति तस्माहोकऽपि सर्वषु व्यापरिषु दृक्षिणहस्तस्येव दीपौपिशाय उपटमभ्यते । च, आदित्यो में पक्षिणी करोति पदप्यत्रानुसूतं भवति । कृतपः-“ उदत्तपापिति रिक्थपागमृन्मुष्य इति । १दस्तु-- उदनत्तमं वरुणेति । हे वरुणोत्तममुत्तमाङ्गे हिरसि स्थापितं त्वदीयं पाशमु- ( मस्मदस्मत्त उ }रछष्य श्रथाय विनाशय । अधममधमाङ्क स्थापिते पादपदैशे स्थापित पाश्चपवषृष्य विनाशय । मध्यमपरदेरो स्थापिते पाशं विष्छेदय। अथ प्ाशयविनाशानन्तरं हे आदित्य सू्यसदरा वरुण वयमनागसः पापर- हिताः सन्शस्तव घते त्वदीये कमणि अद्धितयेऽलण्डिततवाय स्वाम योग्या भवेम । १ ख. च. शभिरपेऽभ्यावतिननित्यादिभिक्रः । धैपा ०२अन्‌ ०१] छृष्णयजुव॑दीयतैत्तिरीयसं हिता । ` १७६९ ( असन्यामुखप्निस्थापनप्रतिपादनम्‌ ) अनेन मन्त्रेण रिक्यपाशोन्मोकमाभिपरेत्य मन्वगतस्य वरुणपाशस्य परशङ्ख द्‌गयवि-- । ८८ दानःरोपमाजीगर्धिं वरुणोऽगृहणात्स एतां वारुणीमप्यत्तय। वे स आ त्मानं वरुणपाशदमृश्वद्ररुणो वा एतं गृहणाति य॒ उखां प्रतिपृञत उदुत्तं वरुण पादामस्मारित्याहाऽऽत्मानमेवेतया वरुणपाशान्मृश्चति ” [ से० का० ५ प २अ० १] इति। शनःदेपो नाम क्षिः स वाजीगतेस्य प्रस्तं कदाचिद्ररुणोऽगृहणदृहीत- वान्‌ । वरुणगृहीतत्वे च जटोद्रव्याधिनाऽमिन्पण्येते । स च दानःरेषस्त- सरिहारयेोदु्तममिसितां वारुणीमृचमपर्यत्‌ । ततस्तेयव्चां ल ॒दानःेषः स्वात्मान वरुणपागान्मो चितवान्‌ । अतोऽत्रापि यो यजमान उखां प्रतिमुञ्चते सोऽयं बरुणग्हीतः संस्ततरिहाराये।दृत्तममित्यनया शिकयपारामुन्मुश्य तन्म १ प्रशदरिन वरुणपारान्मुक्तो भवति । कत्पः--“ आ व्वाऽहार्षमित्याह्य ?› इति । पाठस्त-- आ तवाऽहार्षमिति । हेऽ तवामाहाषमाहतवानाभि । तं चोाया अन्तर- भूरवस्थितोऽक्षे । अविच चलिरत्यन्तं चटनराहतो ष्रवस्ज्छि स्थिरस्तिषठ । र्षा विशः प्रजास्तवां वाज्छन्तु । अस्मिन्यजमनि राष्मधिप्रया्धिकं स्थापय । अस्य मन्त्रस्य प्रथमपादे वहिराहरणं प्रसिद्धमेव प्रतीयत इति दशयति- ५ आ त्वाऽ्टाषमित्याहाऽऽ सैनः हरति » [ से० का० ५१० २ अ* १] इषि | दितीयपादेऽन्वयग्यतिरेकाभ्यां प्रतिष्ठा सिष्यतीत्याह-- (ध्रुव सिष्ठाविच[चदिरित्याह प्रतिष्ठित्यै » [सेग्का०५प०२अ ०१] इति । ततीमपादे प्रजासमूद्धिं चतुर्थपदे रास्यस्येर्थे च क्रमेण दृशंयति-- « बिदास्वा सव वाज्छनितवत्याह विशेवेन\ समधत्यसिमन्नाष्ट्‌मधि भयेत्पाह राष्टूमेबासमिन्ध्स्वमकः ? [ सं० का० ५ प्र० २अ०१] इषि। विरा प्रजया । एनं यजमानम्‌ । अस्मिन्यजमने। अकः करोति । चतुर्थ॑पादपाठकाठे पजमानविषयं काम्यं भनसा ध्यानं विधत्ते- ५ ये कामयेत राष्टूर स्यादिति वै मनसा ध्यायेक्रष्टूमेव भवति" [ सं° का० ५० २्ज० १ | इति। ~~~ ^ 99 ---------------~ ~ ~~~ ~------ ------- ~ ~~~ ----------- "ज~ (ककन नन ्ह ~ १ ख, च. ` ्टरमिद्मः । ८५१ भौमत्सायणाचार्यविरधितमाप्यसमेता- [४बूर्थकाणै- ( असम्यामखाधिस्थाएनप्रतिपादनम्‌ ) पं यजमानमृह्य राग्यमाक्विति कामयेत।भ्वयुस्तं वतुथपादच्चारणकाडे प्यायेत्‌ । कर्प :- -“ उपतिष्ठतेऽपर वहनदषसामूरण्वो अस्थात्‌ ”» इति । पाटस्त्‌- अपरे बहभ्निति । अपमग्िवेहलषसामप्र उषसां मृत उर््वोऽस्थात्‌, अध्नि- हो्ादौ गोभ्यणन उत्तिष्ठति । ज्योतिषा स्वकीयेन तेजसा तमसो निज॑गि- बानिगीतः सनागात्‌ । कीटशोऽभिः । रुशता तमा हिसवा भानुना रश्मिना स्वङ्गः शोमनरारीरः। किं जात उतन्लमात्र एव विश्वा रश्मानि सर्वाणि स्थानानि अप्राः स्वकीयेन तेजसा सवव प्रितवान्‌ । भस्य मन्वस्य प्रथमार्थे भागत्रयं क्रमेण ग्पाचष्ट-- « अघने बहमषसामूर्वो अस्थादित्याहापरमेवेन५ समानानां करोति निर्जमि- वम्तमत ह्याह तम एवास्मादुप हन्ति श्योतिषाथ्गादि्पाह ष्योतिरेवास्मिन्द्‌- धाति, [से° कृा० ५पर० २अ० १ | इषि। करपः--““ सीद्‌ तवं मातुरस्था उपस्थ इति तस्यां चतसुभिरुष्यं तद- पति ईति । भोदुम्बया( रा )सुन्धाः परतत्वात्सिव तस्यामिति परामृश्यते । तश्र पथपामाह-- सीद त्वमिति। हेऽ ववं माहुसमानाया अस्पा आसेन्धो उखाया उपर्य उर्सङ्क सीदो१यिदा । कीटरस्वं, विश्वानि वयुनानि सवौञ्ज्ञानोपायान्वि- हाम्‌ | एनोमृखामर्बिषा त्वरीय्दीप्त्या मा शशुचोऽत्यत्तं मा दीय । तपता हंतपिनापि माऽभिदाशुचः । आर्षः कारणं, तपः कार्यम्‌ । कारणेनेष(नेषष्‌) तपो मदति । कर्येण तु मयान्‌, तदुभयं मा कुर्वित्पथः। अस्यामुखायामन्तः दुकश्पोतिर्निमंरप्रकाशः सन्विभाह विशषण दीप्यस्व । अथ द्िपीयामाह- अन्तरग्ने श्चेति । हेऽप्र उखे तस्या उखाया अन्तर्मध्ये स्वे शद्ने श्वकीये स्थान रुचा द्प्त्या यु्यस्व । हे जातवेद्स्तवं तस्या शखायाः रिषो भव सुखदे मव । क कुर्न्हरसा तेजसा तपञ्वछन्‌ । अथ तुतीयामाह-- हिवो भूत्वेति । हेमे मद्यं मदर्थं शिवः शान्तो मूतवाऽ्थो अनन्तरं तं शिवः सीद्‌ सवान्पति शान्तः समरुपविश । सवा दिशः शान्ताः छवेहस्थ।- १ ख. च, नन्या उप। २ स. च, ग्नाभासन्दीमः । ३ स. च. आसन्वाः। ४ च, शयावासन्यां स्वां। ४१।०२अनु ०१] कृष्णयजुर्वेद यतैत्तिरीयसंदहिती । १७५१ ( आसन्यामुखाश्भिस्थापनप्रतिपाङ्नम ) पुखायां स्वां योनिं स्वकायं स्थानमासद्‌ अ।गत्योपविश । अय चतुर्थीमाह- हश्सः हाविषदिति ५ हन्ति स्वयमाहवनीयादिदेशेषु पण्डतीति बा वैरिणं हिनस्तीति वा हंसोऽयमधिः । दराचो यजने सपदतीति दाविषत्‌ । पजमानं वासयतीति वसुः । अन्तरिक्षे धूभज्वाखाह्येण सीदतीत्यन्तरिक्षसत्‌ । होत। देवानामाह्वाता । वेद्यां यज्ञसंबन्धिन्यां सीदतीति बेटिर्त्‌ । अतिथिदुतेणत्द्‌- तिथसमानः. सन्द्रेणेषु यजमानगृह सीदतीति दुरोणसत्‌ । नृषु मनुष्येषु जठरामह्प्ण सीदतीति नेषत्‌ । वरे भेष्ठे भोत्रिषगृहे सेद्धीति वर सत्‌ । कते यज्ञे तनिष्पाद्कतेन सीदतीति कतसत्‌ । म्पोमन्याकार सूर्यरूपेण सीदतीति ग्योमसत्‌। अम्तु वृटिधारहूषासु वेद्य तरूपण जायते पादुभवतीत्यम्जाः। गोकार्ये धृते ऽ्वाराहूपेण ज।यते २१ज्यत इति गोजाः । कताथं यज्ञाथमेव जातत्वाइतज।ः । अद्रौ पर्वते इावानदरूपेण जायत इत्यद्रिजाः । ईद सोऽिष- हृदे मोढभममिचयनपितं यज्ञं निष्पादृपतिति रषः । एतन्मन्ते साध्यम्चिस्थापनं विधत्त-- “ चतसुभिः साद्षापि चत्वारि ठनपि छन्दौोभिरेव ” [त° का ५ प्र २,अ० १ | इति । सादुयतीत्यनुवतेपे । सीद घत्वं मातुरेखादिभिथतसभिरोदुम्बयामखूषान स्थापयेत्‌ । छन्दोभिरेव स्थापित्तवान्भवति । | हृ श्स इत्यादिका(यामुत्तमायमू3 च्छन्दे।विरषं परदरति- « अतिच्छन्द्सोत्तमपा वर्मं दा ९१। छन्दां यदतिष्छन्ा वर्भोवेनर समा भूनां करोति ” [ से का० ५१० २अ० १] इति। « अतिच्छन्दस्यन्य च्छन्द्सामन्तभोवात्तवषामन्येषां छन्दुसामियमपिष्छन्द्‌ क्करारीरम्‌। अ(य)कत रैदश्पोत्तमया सदनेनैनं यजमाने समानानामन्येशां वुरुषाणां रारीरस्थानावभेव करोति तस्माइनयोत्तमया साद्पति । अनर त्तमायां ये बहवः सच्छब्दः दाविषदित्यद्यस्तायरसति-- भ.सदृती भवति सच्वमेवैनं गपयति?” [से० का० ५१, अ. १]६बि' | कयो पहमिः सच्छम्देरुपेतेतेनेनं यजमाने सत्वं बिरकाशरव॑स्थत्वं गम्‌- धवि प्रापयति । अतर विनिपोगसमहः-- भ भा कि कनाम न १क, च. ठ. "जमन-। २क, ष. ऊ. "रिषयै प्।३ ख. च. “श्छन्दोय॒क्त्मति च्छदा सरी । ४. च. वि। शस हत्याङिकाय। शः। ५ ल. च, "तत्वा ती । ए । ५ स्‌, च "वस्थामिलं आ" | १५५२ श्रीमत्सायणाचायंविरचितभाष्यसमेता- [४वतुथ॑काण्े- ( आसन्दीस्थापिताग्ेरपस्थानम्‌ ) विष्णोश्वताभरराकरमिद्कन्देत्यनुवक्त्थथ । अभे चतुभिरवृत्त उवु पाश विमृश्वि ॥ आ त्वोख्यमाहरेदग्रेऽम्युषस्थाय चतुष्टयात्‌ । सीदत्यदेस्तथाऽऽसन्दां सादयेतोड रोदिताः ॥ भ 9 भ हति भीमरहायणाचयविरकिते माधवीये वेदाथपकारे छष्णयुवेदीय- ~, ¢; पे ® * ® न~ ५ 1 भ पैचिरीयरसहितामाष्य चतुथक।ण्डे [दर्तापपरषाठ्के पथममाऽनुवाकः ॥ १ ॥ ( अथ चतुथाष्टकं दितीयप्रपाठकं द्वितीयोऽनुवाकः ) । दिवस्परि प्रथमं जज्ञ अभिरस्मदृद्वतीयं परि जातवदः । तुतीयनप्छु नमणा अजस्र भिन्धांन एनं जरते स्वाधीः । विद्मा त अभर धा अयाणि विन्नाते सद्म विभ्रतं पुरुत्रा । विद्याते नामं परमं गृहा यद्िश्ना तमत्सं यत॑ आजगन्थ । समृदरे लवं नमणा अष्स्व॑न्त- चक्ष ईधे दिवो अग्न ऊधन्‌ । तृती त्वा (१) रज॑सि तास्थिवाःसग्रृतस्य योनो माहिषा अहिन्वन्न॒ । अरकन्ददृभिः स्तनयन्निव यौः क्षामा रेरिदद्रीरुधः समन । सयो जज्ञानो बि हीमिद्धो अख्यदा रोदसी भानुन। माव्य- भ्त । उशिक्पावको अरतिः सुमेधा भर्तैष्व- भिरशृतो नि धायि । इयतिं प्रूमम॑रुषं मरि भ्रदुच्छरुकेणं रोचिषा याभिनक्षत्‌। विश्व॑ पपा ,२अनु ०२} छष्णयजवदीयतेत्तिरीयसंहिता । ( आसन्दीस्थापित्चेरुपस्थानम्‌ ) केतुर्भुवनस्य गभ आ (२) रोदनी अपृणा ज्जाय॑मानः । वीदे चिदरद्विमभिनत्परायञजना यदाभ्रेमर्यजन्त पश्च । श्रीणाम॑दारो धरुणो रयीणां मनीषाणां प्रषणः सोमगोपाः । वसां स॒नुः सर्हेसो अप्सु राजा वि भात्ययं उषम मिधानः। यस्ते अथ रुणवंद्धद्र रोचऽपुपं दव प्रतवन्तममने । प्र तंय परतरांवस्यो अच्छाभि यभ देवम॑क्तं यविष्ठ। आ ( ३६ ) तं म॑ज सश्रवसेष्वेन्च उक्थङक्थ आ मज रास्यमाने। प्रियः स्ये प्रियो अन्ना भ॑वाल्युन्जातेन भिन- द दुन्जानित्वैः । त्वाभम्च यजमाना अन श्न्ि- श्वा वसूनि दधिरे वार्याणि। त्वया सह द्रवि णामिच्छमाना चजं गोमन्तमुहिजो वि व॑ब्सः। हरानो रुक्म उव्या व्य॑ंयाददुमंपमायुः धिय स्चानः। अभिरभृतौ अभवद्रयोभिर्यदैनं योर्जनयत्मुरेताः (४) ॥ ( तृतीये तवा गमे आ भविष्ठाऽऽ पचतारिं च )। इति छृष्णयनुर्वेदीयतेत्तिरीयसंहितायां चतु्थाष्टके दहितययित्रपाठके धितीयोऽनवाकः ॥ २॥ (अथ चतुथकाण३ द्विपौयपरषाषठके द्तीपे[उनुषाकः ) । १,५.५६ प्रथमेऽनुवाके वहूनरासन्धा स्थापननुक्तम्‌ । ध॑त्‌।य तस्या्नरुपस्थनि4 ष्यते । कृष्प:--“ दिविसपरव्यकाद्‌ श द्वादराभख मद्‌ साभव। वात्सप्रेणापतिष्ते पद्यु ्िप्णुकरमान्करामतमुत्रस्पण्ष्ठत एवं सद्‌ा कुथा हृरुभयं समस्येत च केमिदुप च तिष्ठति ” इति । तव प्रथममाह ९२५ सो कणीयात्तद- १.५४ श्रोमत्सायणाचा्यविरचितमाण्यसमेता- (धवतु्॑काण्े - ( असन्दीस्थापिता्नेरपस्थानम्‌ ) दिवस्परि प्रथममिति । अभिः पथमं दिवस्परि दटोकस्योष्रि जज्ञ स॒यरूपेणोतनः । अस्मलयंस्मदीयस्य मनृष्यरकस्य)प१रि जातवेद द्वितीयं जज्ञे प्रसिद्धवहनिरूपेण द्वितीय जन्म प्राप्रवान्‌ । अप्सु समुद्रे तृतीयं जज्ञे वइवानर- रूपृण।तनः । अजस्म जिष्वापि जन्मसु नृमणा नृषु यजमनेषु मनोऽनुप्रहनु- द्वियस्यात्तो नृमणाः । एनभीटरम्निमिन्धानः पुरोडाशादिमिदीपियन्खाधीः र्वायत्तवचित्तो जरते जीयते जरापमन्तं १९विरत्ीत्यथ॑ः । अथ द्वितीयामाह- विद्मा ते अभ्र इति । हेऽ यानि पथरिममन्त्रे दविवस्सरीत्यादिना बेधा स्प्रू१।ण्युक्ताने आदित्याभनवडइवानररूपाणि तानि याणि त्ितसंह्याकानि ₹८१।५।, वयं विद्म ज्ञातुमिच्छाम । [क्च ते तव पुरु पुरुष॒ प्रदेशेषु गाह- पर्याहवनयान्वाहायपचनाद्रीधीयश।मिचस््पेषु सद्म विभृक्मवस्थानं संपादितं तद्‌।५ विद्म ज्ञातुमिच्छाम । ।फच ते तव प्रममत्रृ् गृहा गुद्ं गोप्यं देवे मन्विद्धेत्याददिमन्वप्रपिपाद्य नाम यदस्ति तदपि रिद । देवेद्‌दीनां नामत भन्बानतेर्‌ रुबद्धिबलदवगम्यते-अभ्ने देयेद्ध॒ मन्विद्ध भन्द्रजिदूषे।प । च यत उत्सादवृिरूप।तपस्लवण।द्‌।जगन्थ वेदयतकूपेण त्वमागतोऽति तेमत्सं विग्र । अथ तृतोयामाह-- समुद्रं त्वोति । ऽपर ।५१ यजमोनोऽहं दूप्यामि । कदरो यजमानः, नपण नष मनष्येष कमानष्टानपर्‌ष्‌ अलिक्ष पनोजनृसेधाबक।रण दत्तं स्पा. नमणाः. नचक्षा नष्‌ प्रवेष वेद्प।र गतेष मध्य चष्टे मन्नानििस्पष्टं वक्त; मचक्षाः । केर वाम्‌ । समुप तस्थिवांसं वहवानटक्तेण सथितम । तथाऽप्स वषटिूपास्वन्तवधयतरूपण तरथा पतम्‌ । तथा दिवो चठोकस्याधन- धस्थानीये ततीय सम॒द्रवष्टयपक्षषा तृप।यस्थाने रजसि रञ्जन।तसके तेजो. ण्डे सूरयरूरेण तरिथवांसम्‌ । महिषा महान्त यजमाना कतस्य योनो यदगस्प दषन्धिनि वद्स्थानऽहिन्वस्ां भीणयन्ति । अथ चतुथमाह-- अकन्ददभिरिति । अयमभिरकन<दसमद्‌निशनेवारणायं गर्ज॑त । पिष स्तनयाननिव चोः । यथा धृरोकस्थो मेषो गज॑न्सस्य रेषभीति मिवारपति त्‌ । कं कृषैन्‌ । क्षाम दाहकमस्मपदैरं ररिहटेचिहानो वीरुधः समञ्जन्पष्प- छतावद्समदनुकृटाति सेम्पगभिषिश्वन्‌ । ।हे स्माजज्ञान उतद्यमानः सद ई [ री पिर ~ = ~ जक - क ~ = क नकन ~ क - + जका ~क ~क स. च. तपप्व्डं । ९स, च, "कारि चि" । । % “भि नकौ ऋयेिनककन्कीणिनोन्देकके 1 ० २अब्‌ ०२] दहक्विभुवदाग्रतेत्तर यसहिता | 3 ( आसन्दीस्थापितपरेरुपैस्थानम्‌ ) तदानीमेवेद्धो दीपनो विविधं जगदख्यलरयापयति । रोदसी धवाृथिव्योरन्तः भानुमा रहिमिना स्वयमाभाति समन्वात्पकाशते । अथ पथ्चमीमाह- उज्षिक्पावकं इति । उशिगनग्रहपुर्वमस्मल्कामयमानः । पावकः शोधकः । अरतिर्यागरहितेषु प्रीतिरहितः । समधाः शोभना मधा सेवकामिपरायधारणरा- कियस्यासौ सुमेधाः । अमृता मरणरहितः । वाद गोऽप्रिमु मनुष्पषु निधायि निहितः । अरुषमरोषं चक्षुरापद्रवररहितं धूमं भरिप्रदतिरयेन धारयनदिय- र्व प्रसारयति । शक्रेण शोदिषा नि्मदेन तेजज्ञा प्रभाङ्पेण द्यामिनक्षनक्षति १्यभ्राति । अथ षष्ठीषह-- श्वस्य केतारोति । विश्वस्य केतुजगतो ज्ञाता भुवनस्य गर्भो गर्मवद्‌- म्तरवस्थितो जायमानो जातमात्र एव सन्रोदुसी धावापृथिव्यावापृणामर्वनः स्वतेजस। पूरयति । यथा पञ यजमानसाहते कतिवग्ूः पश्चतेख्यक। जना भभ्निमयजन्त तदानीं परायन।हुतिहूपरणाऽरशरित्यस्य समीपं गच्छन्वीहुविद््द - मेवा पवतसमानं मेषमभिनद्विद्धरितवान्‌ । अथ सपमीपाह-- श्रणामुदार इति श्रीणां गवाश्वादीनां संपदमुदार उत्कर्षेण प्रापयिता। रथीणां धनानां धरुणो धारयिता । मनीषाणापपेक्षितानां स्वगादिफलानां प्रापणः प्रापयिता । सोमगोपा यजमानेनानष्ेयस्प सोमयागस्य रक्षिता । वसोर्भिवास- हेतोः सहसो भथनवेगरूपस्य बरस्य सूनः पत्रः । अप्मु वृष्टिह्पसि राजा देदयतह्मेण दीप्यमानः | उषसापये प्रात्का इधानोऽधिहोमिमिर्दप्यमानो विभाति दिरेषेण माप्तते। अयाष्टमीमाह- यस्ते अययेति । हे भद्र ोचे कल्याणदीतेऽओ देव ते तवाद्यासिन्द्विसे व- धृन्तमपूपमुपस्परणामिषारणोपेतं परोडारं यो यजमानः रृणवत्करोति । हे धविष्ठ धृवतम देवभक्तं देवेषु भक्तियुक्तं तं प्रोडाशकारिणं यजमानभमिदयुप्नम- च्छामिमतं धनं पप्तं प्रकर्षण नय प्रेरय । कीदशं य्न, प्रतरां प्रर वस्थोऽतिशयेन निवास्षकारणम्‌ । अथ नवमीमाह-- | आ तं मजेति । रोमनं भवः कीर्तिः सुभरवस्तस्य संबन्धीनि तत्कारणानि कर्मण सोभवसानि तेष कर्भसु, उक्थ उक्थे निष्केवस्यपउगादिरू्मे नत- छसे शस्यमाने सतिं तं देवभक्तं यजमानमामज सर्वतः सेप्ररय निर- © (~~ १. घ, इ. च, हिताकरः।२ ख, च. "चिदहेदः। ३, च. श्तरां षर। ९५५६ श्रीमत्मायणाचायाविरथिताष्यसमेता- [४चत्‌र्थकाण्डैः ( आसन्दीस्थपितश्िरुपस्थानम्‌ ) श्तरं कपौनृष्ठायिनं कुर्वित्यर्थः । आमनजेति दिर केवक्यदयमिरं करव्यं, सोभ- वसषु कमस पेरयव्येकं व।क्थम्‌ । तत्तष्छसे पेरेत्येक्‌ वाक्यम्‌ । अवं यज- भानः स्यं परियो मवापि भवतु । अप्रा वहूनावपि परियो भवतु । तथा जाते- नोखनेन पूत्रेणोद्धिनददुद्धेदमभिवृदधिं प्रामोतु । तथा जनिलेजंनिष्यमाणेः 1 क. पौ दिभिश्रोद्धिनदृत्‌ । अथ दृशमीमाह- त्वामभे यजेति । हस्म यजमानाः र्गऽनुदयन्पतिदििनं एामनु तामिवानुग- श्छन्तो वायाणि वरणीयानि विश्वा वस्नूनि सर्वाणि धनानि दधिरे धतवन्तः। त्वया सहावस्थितास्ते यजमाना द्रविणमिष्छमानाः पनरप्यपिकं दभ्यं काङ्क्षन्त उरिजो धनसाध्यानि कर्मणि कामयमाना गोमन्तं बहुभिर्गोभियुक्तं व्रजं गोनि- वासस्थानं विवरह््िरेषेण वतवन्तः । अथेकादृ शीमाह- टृङाना रुक्म इति । टगानो दृचोनीयो। रुक्मः सुवणंसटश उष्य मह्या दीप्या व्यचो द्वियो स्म । फं कुर्वन्‌, दर्मषमितरेरतिरस्कार्थमायु्जीविनं भ्रिये श्रयित्‌ं स्चानो वाम्छन्‌ । तथाविधोऽिवंयोमिरनेहविर्भिरमृतोऽभवत्‌ । यद्य स्मदेनमाभ्रे द्रोद्यरोकवासिदेवगणः सुरेताः सनजनयत्तस्मादुमृततं युक्तम्‌ । तदरेतदेकाद दमन्त्रास्मकं सूक्तं विनियुष्ध-- व्‌ात्सप्रणोप तिष्ठत एतेन वै वत्सुरप्रौभाटन्दनोञ्ेः प्रियं पामावारुन्धाभ्ने१ वैतेन पियं धामाव रुन्धे ” [° का० ५प्र०२अ० \ | इति। बत्सप्ीनामकेन महर्षिणां दिवस्परीत्यादिकं सूक्तं वास्सपं, तेनापिमृष- तिष्ठेत । भाढन्दनस्य पुतो वत्सपीनापको महर्षिरितेन सुक्तेनाभरेः पियं षाम स्थानं पापवान्‌ 1 ततो यजमानोऽपि तथा प्रभोति । तस्य स॒क्तस्थकादरामन्वसमूहालकष्वं विधत्ते-- | ८ एकाद गं मवत्यकथेव यजमाने वीर्य द्षापि ? [से° फा० ५प्र०य्‌ अ० १ ] इति । | एकधैव युगपदेव । सम्‌हस्य युगपलवृत्तत्वात्‌ । दिदं सूक्तं विष्ण॒क्रमांश्च खोकद यहेतुतवेन प्रशंसति-- ८ स्तोमेन प देवा असििहठोक आध्नुवन्छन्दोमिरमुभमन्त्ोमस्येव खछ़ षा एतदरुपं यद्वास्तपं यद्वत्सपेमोपतिष्ठत इममेव तेन ठोकपभि जयति यदिष्णु- फ़मान्कमतेऽमुमेव तैर्ठकममि जवति ” [से० का०्५ परण २अ०१]इति।' ;¶०१अनु०२] हषायजुवदीयतीत्तिरीयसहिता । ` 4७१५७ ( आसन्दीस्थापिताग्नरपस्थानम्र ) गीत्याश्रषाणामवृत्तानामूृचां समहः सोपः स्तृतिहेतुम॑न्रसमृह एवो कसमृद्धिपातषिसाषनं, समृहाङ्एरमन्तरेण विरिष्टानि च्छन्दांसि स्वगसमृदधिकार- णानि । तथा सति वात्सपरसुक्तं समृहरूपत्वादतहठोकसमद्धिकरम्‌ । छन्दुः- दाब्दोपेता बिष्णक्रममन्तरास्तु बहुतवास्वगंसमद्धिहेतवः । डभयानुष्ठानस्य कारविदषं विधत्े-- ^ पुवद्यः प क्रामत्यु्रेद्यरुप तिष्ठते तस्माद्योगेऽन्या्तां परजानां मनः शेमऽन्यासां तस्पाद्मायावरः क्षम्यस्य तस्माद्यायावरः कषेम्यमध्यवस्पति ॥ [ सं काण ५ प्र०२अ० १] इति। अटन्धस्य लाभो योगो न्धस्य परिपाखनं क्षेमः । काथि्जा पोगः भ्रेयानिति मन्यन्त आज॑नरीटा बहम्ययाः । काथ्चित्षेम एव भ्रेयानिषि मन्यत इतः परमजंयितुमाक्त्या व्ययमीरवः । तदिद प्रजानां मनोकेलक्षण्यं ऋमे( म `णोपस्थानकारहेतुक५ । यस्मत्याणजीरस्य पृरुषस्याजपितुभव- कारो नास्ति तस्माद्यायावरः प्रयाणशीदः पुरुषः केम्पस्यश विद्यमानव्रम्ष- रक्षणस्येव प्रमुमेबति । यस्मादेवं रोके दृष्ट तस्मादत्र देवयजनदेर प्रति यायावरो यमानः साघनान्तरसंपाःनेच्छां परित्यज्य विद्यमानान्येवाग्न्यादिसषनान्युष- स्थानादिन्यापारेः परि{ र 7 क्षितुमध्यवस्यति । सोमविरृतितं द्यानपितुं वदद्कानृष्ठानकार विशेषं च।वगमयितुं दक्षिङ्क किचिदिधतते-- “ मृष्टी करोति वाचं यच्छति यज्ञस्य धृतये [सं का* ५ पर- २ अ* १ | इति। स्वाहा यज्ञं मनतेत्यादिभिरमनवेहृस्तमेरङगुल्याकृञनं मृरधीकरणम्‌ । मोन वाग्यमः । तदूमयं यज्ञस्यं पठायनपरिहाराय भवति । अर विनियोगसंम्रहः-- दिरयस्परीत्यन॒वके वात्सपेणोपतिष्ठते ॥ (णि -= ~~~ ~ ~~ ०, १ न भ १. 4. न्येवोख्याग्न्या ।२ ख. च. पराक्षि । दख. च. स्य पालनद्‌द््यायभ। खच, उड्त्य ।५स.च. केनवा | १५५८ भीमतसा्भा चा्विरचितमाष्यसमेता- (शवतृर्थकण्ड-~ ( चथनार्धदेवयजनपस्िहामिधानम्‌ } इवि भमत्सायणावपिविरविते माधवीये बेदार्थपरकाशे छृष्णयनुर्वे- हीयतैतिरी पसेहिवाभाष्ये बतुर्थकाण्डे दिीयप्रपाढफे द्िषीपोऽनुवाकः ॥ २॥ ( भशर चतुर्था्टके द्वितीयप्रपाठके वृतीमो ऽनुषाकः) । भरन्नपतेऽकनस्य नो देदह्यनभीवस्यं टभि्णः । भ्र प्रदातारं तारिष छर्ज नो धोहि द्विपदे चत ष्षदे। उद्‌त्वा पिश्वे देवा अग्ने भरन्तु चि्षिभिः। स नो भव हिवतमः सुप्रतीको षिभाव॑सुः । प्रेदग्ने ज्योतिप्मान्याहि रिवेमिं- रर्चिभिस्त्वम्‌ । ब॒हद्धिमानुमि्मासन्मा हिर सीस्तमुवां प्रजाः । समिधाऽग्नि दुवस्यत घृते- षोधयतातियिषर्‌ । आ (१) अस्मिन्हव्या जंहोतन । प्रपराबमाभिर्भरतस्यं णवे वि यत्मृयां न रोच॑ते बृहद्धाः । अभि यः पुर पृत॑ना तस्थो दीदाय दन्यो अतिथिः शिवो न॑ः । आपो देवीः प्रतिं गरहणीत भस्मेतत्स्योमे ठंण़ष्व ९ सुरमावुं लोके । तस्मे नमन्तां जन॑यः सपत्नीभतिवं पृं बिंमृता स्वनम्‌ [ अम्स्व॑मे सा्धिष्ठव (२ ) सोषधीरनु रुध्यसे । गभं सजौयसे पनः । गम अस्योषधीनां गर्भा वनस्पतीनाम्‌ । गों विश्व॑स्य भूतस्याग्ने गमो धपाम॑सि ।प्रमय भस्म॑ना योनिमपश्चं ग्रथ १।०९अनु*३) रष्णयजवेदीयतततिरीयसंहिता । १५५६ ( चयनाथदबयजनपरिग्रहाभिधानम्‌ } वीमग्ने । ससकृन्यं मातृमिस्त्वं ज्योति्मान्पु- नराऽसंदः । पुर्गरासय सदंनमपश्च॑पूाथिवी- मगने। रोषे मातुर्यथोपस्थेऽन्तरस्या < शिवतमः पुन॑रूजां ( ३ ) नि व॑र्तस्व पुन॑रग्न इषाऽ< युंषा । पुनर्नः पाहि विश्वतः । सह रथ्या नि व॑तंस्वाश्ने फिष्व॑स्व धारया । विश्वप्लिया विश्वतस्परि । पुनस्त्वाऽऽदित्या र्द्रा वसवः समिन्धतां पुन॑बद्याणों वसुनीथ यज्ञेः। धृतेन लं तनुवों वर्धयस्व सत्याः स॑न्तु य॑मानस्य कामाः । बोधा नो अस्य वच॑सो यविष्ठ महिंहठस्य प्रप्र॑बस्य स्वधावः पीयति त्वो अनुं त्वो गृणाति वन्दारुस्ते तनै बन्दे अग्ने । प षोँधि सूरिम यवां कसुदाबा बञ्चपतिः। युयो- प्कफदरष्ःसि ( ४ ) ॥ ( अ। तवौज।ऽनु रें च ) । इति रुष्णयजरवेदीयतेत्तिरी यसंहितायां चतुथां्के दितीयप्रपाठके त्ती योऽनुवाकः ॥ ६॥ ( अथ बतुधकाण्डे दितीयपरपाठके तृतीयोऽनृषाकः ) । दितीयानुवाके वद्ेरुख्यस्पोपस्थाममुक्तं, ततीये चपनार्थस्य देवयअनेस्य १२. प्होऽभेषीयते | कृसः--“ वतकारेऽलपतेऽनस्य नो दृहीष्यो दम्बर समिध क्तेऽक्स्वाऽभ्या, थाति „ इति । वदथ क्षीर्म्पे । पारस्तु असपतेऽ्वेतं । हेऽपिशषोऽनकौवस्य रौगरहिदस्म बुििणो वतो श्रीमत्सायणाचायविर चितमाष्यसमेता- [४चतु्थकाण्डे~ ( चयनार्थदेवयजनपस्प्रहामिधानम्‌ ) रलस्य प्रि नोऽ्मम्य दह । पकषेण हविषो दातारं यजमानं पतासषः ५क- र्षण वुरितात्तारय । नाऽस्माके द्विषद्‌ चतुष्पदे मनुष्याय पावे चौर्ज बलं पेहि सपाय । अस्य मन्तस्य भथमपदिऽ्नपतिरब्दाथ दरयति “अन्नपतेऽनस्य नो देहीत्याहाधैवा अननपतिः स एवास्मा अननै प्र यच्छति? | सं° कृ(० ५प्र० २अ०२] इति। हिषीयपदिऽनमीवरान्दर्थं इदीयति-- «८ अन्वस्य रुभ्पिण इत्याहायक्ष्मस्येति ववितदाह » [सैे० का० ५ प्० २अ० २] इति। उत्तराधं तारिषो वेवि पदयोस्तात५ इदयति-- ८ प्र प्रदात.रं तारिष ऊर्जं नो पहि दविपदे चतुष्पद इत्याहऽअशिषमेतेतामा शास्ते ” [सेन कृ ५१० २अ० २ | इति। कस्पृ:--““ उद्‌ त्वा विश्च दवा इव्युख्यमुचम्य » इति । पहस्तु-- उदुत्वा बिश्व इति। देऽ पिरे सऽपि दवाः प्राण््पािततिमिर्य- भनकृशसाभिर्धीवृतिभिरुद्‌ष्वमेव त्वां भरन्तु । स त्वं नोर्स्मकं दिवततमः शान्त तमः सुप्रतीकः सुमृखो विमावसः परभया वासपित। च भव । | अस्य मन्त्रस्य प्रथमपाद दृवराभ्द्‌ा ५ दकंयति-- ८ उदु त्वा विभ दैवा इत्याह प्राणा वे पिष देताः प्रविखेनमुद्यज्छते ? [ स* का० ५प्र०२अ० २] इति। दुष्यन्ति स्वस्वकायषु व्यवहरन्तीति क्लः प्राणाः | दवितीयं बददचाद्िराग्दान्परित्यम्य चित्तिशग् प्रयोगस्य तापय इर्सयति-- ५ मरन्त॒ वित्तिमिरिव्याह यस्मा एवेन रित्तायीचन्छते तेनेवैनर सपषयति '› [सै० का० ५० २अ०२ | हषी। चितिराम्देन वितामिपरतकार्थं संमुष्यते । तथा सति यस्मे काययिदमचमनं तमेव काथणेनमधि समृदं करोति । यदुक्तं सू्रकारेण-“तीदं तं मातुरस्या उपस्थ शति चतप्नभिरद्ीषि शकटे पशग घख्यमासहदयति?? इति । ईषाग्रयोमठनस्थानं भगम्‌ । तदृतस्स॒बोक्तमासादनं विधत्ते- ५८ {लद चिर दस. अ. सूथ्यत। देव. ह. "उगे शकदढमा' | निः ५.9 „9 क्ष प्रपा ०६अन्‌०६] रष्णयजु्व॑दीयतेत्तिरी यसंहिता । १८.५१ ( चयना्देवयजनपस्रहमिधानम्‌ ) ८ चतसञभिर। सादयति चत्वार उन्द्‌ छन्द भिरेवातिच्छ.इसोचमय। वमर वा एषा छन्दसां यदतिच्छन्द्‌ा वभ्भवेनर समानानां करोति सद्वती भवति स्वमेवं गमयति » [ स= का० ५प० २,अ०२] इति। सीद्‌ तवभित्य।दयश्चतसर कवत्तद्वालणं चेधतत्तयं प्रथमानुवाके त्पाख्यातम्‌। कलपः-° परदे ज्योतिष्मान्ाह्‌।ति पथाति ” ईपि । पाटस्त्‌- प्रेदभे ज्योतिष्मानिति । ह्मे रिवेमिरामिः शान्तामिर्ज्वालमि््योति- प्मान्धकादयुकतस्वं प्रयाहि देवथजनप्ररच पाञ्च । वृहद्धिनानुमिः प्रौढे रशिमिमतञ्जमदवभासमस्तन्‌वा स्वस्यिन द।हकेन रारीरेण प्रजा पा हिसीः अस्य मल्लस्य प्रथमपदि सतिष्मच्छन्दस्य तात्य इशेयति- ८५ तद्भे ज्पोतिष्पान्ध।हीत्याह ज्धोविरेव।समिन्द्धाति #» [ स° क(° ५ प्र० २अ०२ | इषे । चतुध॑पदे दतां निषदं पत्ताकं २१ति- “८ तनुव[ व्‌। एष दिनमिति य^ हनति भा हिससीत्तनुवा परजा शृत्वा प्रजाभ्य एमैनर दमवति » [ त० क(० ५१० २अ०२] इति, अभियं पृ दिनक्िनत से परह्य हन्ति, कितु ज्यालाभयेन स्वदरीरमौव ५ दग्ध्वा हन्ति । अवस्सनुवा म। हिभ्ीरि) प्राध्यते | प्रयाणकाले शकटस्य ध्वमे। सपि धायधितं विवत्ते-- ५ रक्षा२।५६ वा एतन्नः सचन्ते पदन उत्सजपयक्न्द्‌।दन्वाह रक्षसामप- इत्ये ” [६० क!° ५ प० २अ०२ | इति। यद्‌; सकटमृत्सर्मति मभने ध्वा करोत्यतदयज्ञसाधनें राकटं रक्षाति सचन्वे समवयलत । अवस्तत्रिहरायाकनः ६ धरिषयतामृचमनुनरुयात्‌ । सा च पृवनुवाके समाम्न;प्‌। व्याहधाता च । विधते-- « अनतता वहृन्त्यपििमगासिनदधाति तस्मादनसी च रथी चातिथीन।- मृपतिततमो » [ सण क(० ५१० २अ०२] इति । एत ्चभनषा दाकेटेन देवपजनधः शं वहन्ति परपयेत्‌ । तथा सत्यसिमिनगो पजा रपादरतवान्भवति । परम।३१ तस्ाह्ाकेऽरि गमनकाठे रकटारूढरथ- रूढपवेथीनां मपू । पबा परिवृढे। हि तथा गच्छति न दरिः |. ~~~ ~ -------- हन्------------~ -- । भभ म क १ क. च, क. हितनिषिष्परः। २ क. घ. ङ्‌, 'सयमानेन्‌ । २१ * ६२ भीमत्सायणाचाय॑विरचिवमाष्यसमेता- [४वतुथकाण४- ( चयनाभरदरेवयजनपरिप्रहाभिषानम्‌ ) एतद्रेदन प्ररसति- “ अप्चितिमान्भवति य एवं वेद” [त° क(० ५१०२ अ० २]. इि। कल्पः--“° समिधानं दुवस्यतेति धृतानुषिक्ताभवस्िते सपिधमादधति १ इति । षादस्तु- समिधाऽभिमिति । ह कलिग्यजमाना एतम समिभा दुवस्यत ष¶रि- यरत । पृतानुधिक्तथाऽनया प्रिचरतेत्यधः । पुरेतेस्ये्टेरतिधेमिषेनं बोधयतो- पियत । ततश्रासिनमो हभ्यानि हर्वीष्पाजुहोतन साकस्येन जुहृत । तमेतं मन्तरं विनियुङ्क- - ८ समिधाग्निं दुवस्यतेति धृनानुषिकामवसिते समिधमा दधाति वर्थाऽति- धय आगत।य सर्पष्वद्‌ातिथ्पं क्रियते ताह्गेव तत्‌ » [सै० काण ५प* २अ०२)] इति । अवसिते पयण समाप सति । सर्पिष्वदृधृतयुकतमनम्‌। करप :--“उत्तरया त्रिष्टुभा राजन्पस्य » इति । समिषमादधातीत्यनुवतते । पस्तु-- ्रप्रायमभिरेति । अयमभिभेरतस्य हषिभतवतो यजमानस्याऽश्वान प. दाणयेऽतिपकर्वेण गणेतु । यद्योऽच्िः सूर्यो न सूं वाधिकं [भा] भास- म।नः सन्वहेद।चते पतयन्तं दप्यित । योऽधिः पृतनासु सयमेषु पुरुं जयपूरति- ममितस्थों सवतः करोति, सोऽधिरनाऽलाकमतियिदीदाय भवतु, अतिथिरेव. .. हास्मास्वा( ह समा गच्छतु । कीटशेोऽभिः, देव्यो देवेभ्यो हितः, रिवः परमपङ्कटकूपः । समिधाऽपं पपायमभिरित्यनभाः समिद्‌ाधानमन्त्रयोवषयव्यवस्थां विधत्ते ४ गायत्रिया त्राह्लणस्य गायत्रो हि बा्लणल्जिष्टेभा राजन्यस्य ब्रेष्ुभो हि राजन्यः १» [स० का० ५प्र० २अ०२] इवि। समिधाअभ्नोमिति गायती, प्रपायमिति चिष्टुप्‌ । कतल्पः--“ अपो देवीः प्रतिगृह्णीत मसमपदिंति तिशुभिरम्सु भसम षवेश- र + धति # इति | तव प्रथमामाह-- आपो देवीरिति । हे अपे सेवीदभ्पो पस्नद्याप्नेरुपरि संबित मस्य [1 -क----~-------- = ~~~ = क, घ. ङ, "तत्सपेः ; २ ख. च. पव्रिभरणैय, ३ ख. च. इद भाः । ५, च, दृद्व । ५न्न.च. दुयाति । ६ कं, घ. ड, 'छिि चामा । # ०दअ०६] षृष्णयेनुदेदीयतेतिरीयसंहिता । १४६६ ( ्यनार्थदेवयजनवपस्पिहामिधानम्‌ ) पतिवह्णोत । एतदृवामिपेत्य सूतक)रणोकम-“ यद्चखां भस्मामिनिषीदेदुष्यमा- दापोदकान्ते गत्वा ?” इति । एवस्तिगृहीतं भस्म ॒स्योने सृखकरे सुरभाव्‌ हुगन्धयक्त एव रोके स्थान रुणं स्थापयत । शोभनः परतिर्वरुणो यासा ताः सुपल्यः । आपो वरुणस्य पललय असनित्यन्यत्र श्रूपते । ` जनयोऽ्ेजं- तभ्य आपः | वाहववेषुतरूपम्भि पत्यपां जनापितृत्वम्‌ । श्य अपस्ता अक्षये नमन्तां धी भवन्तु, वमप्निं पाडपितु वश्याः सावधाना मवन्तिव्यर्थः। हे भो मावा एतं पोषयति यदुतद्ुरेनो्िं सुष्ठु बिभृत रेषयत दीपयत | भय दितीपामाह-- अष्स्थर्न इति । हे तव स्थिः सहो बर मश्यरूपमष्त वतते । स वमोषधारनुरुष्यसे ब्रीहियवाच्योषधीरनुसरसि । जठराभ्निह्पेण तत्सवीकारात्‌ | भरण्येगमे स्थितः सन्पनः पनः सम्पग्नायसे । अथ वृतीयापःह-- गर्भो अस्योषधीनामिति । मेषजरैप ओषभिविदेष उतद्यमानता- श्वपोवधीनां गर्मोऽसि । तथाऽरमीम्यामतद्यमानसादनशवतीनां मर्भोऽसि । हेऽ विश्वस्य भूतस्य सर्वस्य प्राणिजातस्य जठरे वतभानतया गर्भोऽससि। तथा वा हदेवेदयतकूपेणप गर्भोऽसि । एतेनः साध्यं प्रेरानं विधत्ते-- “ अप्सु भस्य प वेशयद्पप्सुयोनिषौं अशनिः स्वमिवैनं योनिं गमयति ?' [ सैर का० ५प्र० २ अ० २ | इति। अपो दृषीरित्ादिकान्मन्वानिविनिुङ्ख- ८ तिसृभिः प्र वेशयति बिव अभ्िय।वनिवाश्चिस्तं प्रतिष्ठं गमयति [ से° कृा० ५प्र० २अ०२ | इति । आहवनीय दरूपेणप्रिलिवृत्वम्‌ । कल्पः--“ भस्मनपदाय प्रपद्य प्रसद्य भस्मनेति दुम्यामूखायां प्रत्यव धाव ” हति । ततर प्रथमामाह-- प्रस्य भस्मेति । हऽ्े मस्मना सह पानिं करणमुतां पृथिवीं प्रस कि एथिवीमेव, नेत्पाह--अपभ्च पोनिमूताः प्रतिपच, किंच मतृभिरदधिः [ ना 1 प १ क. घ. ह. प्ह्ञा।२ख च. पाटयति । २ स. च. '्पशतृणविदेिरु्प" । 9 १८६४ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितमाःसमेता (४वतथ॑काण्डै+ ( चेयनार्धेवयजनपस्िप्रहाभिधानम्‌ ) एष्या च संसूब्येकीमूय तेवं ज्योतिष्मान्भरा ज्यातिः सेपनः पनः पाद ` सदः स्वीयमेव स्थानम्‌खामासीद्‌ । अथ द्वितीयामाह-- पुनरासयाति । हेऽगरे पनरपि सदनं स्वस्थानमपः परथिवी चाऽऽसद्य प्रति- पद्य पुनरस्यामेवोंखायामन्तमंप्ये रिवतमः शान्ततमः रेषे शायनं करोषि । यथा मातुरुपस्थ उत्सङ्खः सुतः सुखं शेते तदत्‌ । एतो मन्तो विनियुङ्क-- प्रावा एषोऽन वपति योऽप्सु मस्म प्रवेशयति ज्योतिष्मतीभ्यामव्‌ द्षाति ज्योतिरेवास्मिन्दधाति + [ से० का2 ५प्र०२अ०य] इति) यो यजमान उखाभिसंबद्धं भस्मप्सु प्रवेशयति स एषोऽपि परावपति मा शयति । अतो विनादपरिहाराय जगते भस्म निषपीडच भ्येतिष्मच्छनब्दो- बताम्यामृगम्यमुखायामवदण्यात्‌ । त्वं स्पोतिष्मान्पुनरासद्‌ इत्येव ज्येतिष्म- ष्छब्दोपेततवम्‌ । मन्तत्वं परशेसति-- ८८ दवाभ्यां पिष्टि ”» [ से० का० ५ प्र० २अ०२] ति। कत्पः--“ पुनरूजां सह रय्येति पुनरुदेति » इति । निष्पीडितमस्मोपे- तायामृखायामरधिं स्थार्पयेदिव्यरथः । तत्र परथमामाह-- पुनरूजा नीति । हेऽ तवमूरजा क्षीरादिरसेन सह पनर्निवत॑स्वाऽऽगग्छ । इषा ऽनेनाऽऽयुषा सह पनरागच्छ । नोऽसमान्पूनार्विश्रतः सवस्माद्पराधात्पाहै । अथ द्ितीयामाह-- सह रथ्या नीति । हेरे रथ्या धनेन सह निवर्तस्व । प्ता भक्षण इति धातुः । विधैः सर्वः प्सायते भक्ष्यते पीयत इति विश्रप्स्नी, त। ट्या वृष्टिधारया विश्वतस्परि सर्वेषां तर्ण॑सस्यठतापादपौदीनामृपरि पिन्वस्व सिञ्च । मन्वद्रय विनियङ्क-- ^“ परा बा एष प्रजां पद्ान्वपति योप्सु मस्म प्रवेशयति पुनहजां सह र्येति पुनरुदेति प्रजामेव परदरानामन्धत्ते ? [ स° का० ५१०२ अ % ] इति । | भस्मनोऽप्सु प्रवेशनेन विनाशितायाः प्रजायाः १नां च स्वापमनि स्थाप- नाय पुनरुदेति पूवैमुखाया अपनीतमभ्नि पनरपि निष्पीडितमस्मसहिताया- १ कृ. ध, इ. त्व भशं ज्योतिष्मान्संपः ॥२ख. च. 'तिए।२ख. च. "न्द्रयं प्र ४ ख. च. "पयतीत्य" । ५ ख. च, न्पुनः पुनः कताद्विन्व' ।& क. घ इ. "णध(न्यल" ७कः, घ. ह. पाना । प्पा०२अन्‌०९) इष्णयनुवदुौयतात्तरीयसहिता। ` ¶ 9 ५ ( चयनाधदवयजनपग्यिहाभेधानम्‌ ) मखायां यैन्वद्रयेन स्थापयेन्‌ । तजर मन्वदयवरात्पजावाः; पकनां ब स्वासतिं स्थापनं भवति । कत्पः- पृनस्त्वाऽपदत्या सुद्र वसवः समिन्धतामिति पनरुष्पमुपसामिन्धे " हति ' पाठस्तु-- पनस्त्वाऽदित्या इति । हेऽ घामादित्या रुद्रा वसवश्च पुनः: समिन्धता- मुपशान्तं पुनः संदीपयन्तु । हे वसुनीथ वसूनां धनानां नीथ प्रापपिवत्रह्ाणो ब्र(सण। कलिजो यज्ञैनिमित्तमृतेस्तां पनः समिन्धताम्‌ । तवं घृतेन तुष्टः संस्त- नृषोऽस्पदीयश्रीराणि वर्धयस्व । तच्वनस्त्वापि वृष्ट सति यजमानस्य कमाः सत्याः सन्तु । अस्मिन्मन्त्रे सद्रादकतेस्वःसयं दशयति-- ८८ पुनस्ताऽऽदित्या स्वरा वसवः समिर ,तामित्याहैता वा एते देवता अपे समन्त ताभिरवे९ समिन्धे ? [ ० का० ५.१० २अ०२] $ति। कल्पः--“बोधा स बोपीति बाधवतीम्यामुषतिषटते ›› ¶ति । तत्र प्रथमामाह-- बोधा नो अस्येति । ह स्वधावः स्वधोपरक्षितानवन्यविष्ठ य॒वतम नोऽस्म- दीयस्यास्य वचसः स्तुतिरूपस्य बोध तातं बुध्यस्व । कीदृशस्य वचसः, मदिष्ठस्यातिरयेनामिवद्धिंहेतोः प्रभवस्य प्रृटेनाऽऽ्दूरेण संपादितस्य । पयति तः । ओप्यायी वद्धावित्यस्माद्धातोरुषनः पीयतिकशब्दः। त्वकाब्द्‌ एक शबदूर्थ वतेते । मवदीयस्तुतिकारिणोद योयजमानयोमष्ये त एकः स्तोता यजमानः प्यति वृद्धिमधिकं वक्ति उवितफिमृद्ङ्ष्य ॒निन्दाहूपेणानिप्ररंसाह्पेण वा य्तिविद्रक्ति । त्वोऽनुगृणाति, एकः स्तोताऽनुकूलमुचितमेव वक्ति । अतोऽ- स्मदूभिप्रायं बुध्यस्वेति प्राथ्यतः । वन्दरारराभेवन्दनपरोऽहं हेश्े त्वदीयां तनुव वन्दे । अथ द्वितीयामाह- स बोधि सरिरिति । रैभ्य सतः बोधि अस्मद्भिपायं वुभ्यस् । कीट शस्व, सरिर्विद्ानमषव।ऽनवान्वसुद्‌वा वसुपदो वसुपतिधनपतिः । तादृशस्तं दरेषंसि राब्रभिः छतान्दरेषानमसदयोग्यस्म्॑ः पृथक्कृर्‌ । वदेतन्मन्धदरषे विनियङ्-- त कम ख. च. "त। अतो १०1२ ल, च, ध्यस्पाकृमपाद्ुर । ३ क. घ. ड, 'स्मतूथ [ १७८६ भौमत्सापणावास॑विरवितमाप्यसमेता- [४बत्‌धकाणै- ( गाहपत्यव्वयनाभिषानम्‌ ) ^ बोधा से वोर्धत्युष तिष्ठते बोधयस्पेवेनं तस्मास्सुप््वा पजाः प ष्वतत + [ संग का० ५प्र० २अ०२] इति। . बेषेति मन्त्रेण स बाधीति मन्रेण केतम बे षयत्येव । यरमाद्ष शाश्व- भनि पृनरुद्धोधयति तस्माहोकेऽपि भजाः स्वापं पराप्य पूनः पनृभ्यन्ते। उपस्थानदेशं विधत्ते-- “ यथास्थानमुप तिष्ठते तस्माच्चथास्थानं परावः पृनरेष्योप तिषन्ते + [ तं क[० ५ प्र० २अ०२] इति। आहवनीयस्य दक्षिणमागो यजमानस्पोषम्थानदेरः। अतोऽामि दृक्षिग- देश एब स्थितवोपतिहेत । यस्मदेवं तस्माष्ठोकेऽपि परावः परातःकाठे शाटाफा निगत्पारण्ये गत्वा साये पुनरागत्य स्वं स्वं स्थानमेव सेवन्ते । अत्र बिनियोगरसग्रहः-- भनाऽऽदुधाति समिध्चण्ठेदटवाऽनलम्‌ । पेतपयात्यथ समिधा गम्यन्ते समिधं क्षिपेत्‌ ॥ राजन्यकतयेति मन्व अपो मस्माप्ड वेदयेत्‌ । त्रिभिः प्रसेति तु द्ाभ्पामृखायां स्थप्येदमुम्‌ ॥ पृनद्र(म्यामृदेत्याभ्रं पुनस्तवेति समिन्धयेत्‌ । बाधदुम्यामुपस्थान मनाः पश्चद्‌ शेरिताः ॥ १वि भीमतसायणाचाय्षिरकिते माधवीये वेदाथंप्रकाशे रष्णयभर्वेरीय तैत्तिशीयसंहिताभ।ष्ये चतर्थकाण्डे द्ितीयपप।इके त॒तीयोऽनुवाकः ॥ ३॥ ( अथ चतुथाष्टके द्वितीयप्रपाठके चतुर्थोऽन्वकः ) । अपेत वीत विश्व सपतातो येऽ स्थ पुराणा ये च नूर्तनाः। अद्‌॑दिदुं यमोंऽ सानं प्थिभ्या अक्ररङ्निमं पितरो लोकम॑स्म । अग्न्भस्मास्यग्नेः पुरीषमासि संज्ञानमसि काम. धन्णं मपिंते कामधरणं भूयात्‌ । संयावः | प्क्क^किति।बः। ४५, दभम्‌०४) प्णयञददीयतेत्तिरीयसहिता। १७ .७ ( गार्हपत्यचयनभिधानम्‌ ) प्रियास्तनुवः सं प्रिया हेदयानि बः। आसा बां अस्तु (१) सभरिय : संभिंयास्तनुबो ममं । भयर सो अग्निथस्मिन्त्सोमभिन्द्रः सतं दधे जठरं वावकामः। स॒हाश्चेयं वाजमत्यं न सति ससवानसनधस्त्‌ यसे जातवेदः । अपरं दिवो अर्णमच्छा जिगास्यच्छां देवा ॐ॑चिषे धिष्णिया ये । याः परस्तांद्रोचने सूर्यस्य याश्चावस्तांदुपति्ैन्त आपः । अभ यत्त दिवि बच: प्थि््यां यदोषधीषु (२) अष्डु व यजन्न । येन न्तारेक्ष¶रवंतितन्यं त्वेषः सं मान्‌- रणवो नुचक्षाः पृरीष्यासो अभयः प्रावणेभिः सजोषसः । ज॒षन्ता< हव्यमाहृतमनमीवा इषे महीः । इडामपने पृरुद<स< सनिं गोः राश्- मर हवमानाय साध । स्यान्नः सूनुस्तनयो विजावा सा ते एमतिभ्रूतवस्मे । अये ते योनि्रावियो यते जातो अरोचथाः । तं भानम्‌ ( ३ ) अघ आ रोहाथा नो षर्धया रयिम । चिद॑सि तयां देवत याऽङ्गेरस्वदधवा सीद परिचिदसि तया देवतयाङ्गिरस्वद्‌ धव सीव लोकं पण छिद्र पृणाथे। सीद्‌ शिवा एषम्‌ । इन्ढापरी त्वा वृहस्पतिरस्मिन्योनाष- सीषदम्‌ । ता अस्य पूद॑दोहसः सोम १५६८ श्रीम {स 1२० द या६२१द दमाप्यसमेता- [५चतुथक१३- ( गार्हपत्यचयनाभिघानम्‌ } शरीणन्ति पश्रयः । जन्मन्देवान। विरेल्निष्वा रोचने दिवः (४) ( असव षधाषु जाननष्टचत्वार्‌श्राच्च )| भ्र, दाति रृष्णयजुर्वदौीयतेत्तिरीयसद्दितायां चतुथा्टके द्वितायप्रपाठके चतुथाऽन्‌व।कः॥ ४॥ ( अथ चतथक]ण्डे द्त।यपपाढके चतुधाञ्नवाकः )| त्ीयेऽनुवापः वेहनेरुख्वरय चयनदृदो भरति नयनमृक्तम्‌ । अथ चतुर्थँ गाहपत्पचयनमृ च्यते । करप“ अपवृत्ते दृक्षाप१९१०अ१त वीते।प ग हैपत्यवितेरायतनं "व्याम मात्रं चतरस्तं १२१०८ व्‌।दत्य ” ३।१ । १।उस्त्‌-- अपेत वीतेति । यमद्य सवम्‌म्यधि. तित्वात्तद्भत्याः पथिव्यां सर्वव वर्षन्ते | हे यमभःेया अचर दृवसजनस्थ।^ पृर्‌तिन। य युयं स्थनूतनाश्चये युयंस्थते सरवँऽप्यपेतास्मातस्थानाद्‌पगच्छत । वीतात्यन्तं विदूरं गच्छत । विसपत चा तोऽस्मात्स्थानाद्पेत्य सानघ १।२६्यग्य [विविधं रच्छत । पृथ्य। इद्मवसानं स्थानमस्मम्ये यमेञ्दात्‌ । पितरशारमे यजमानाय ट)कम॑कनेतच्चयनस्थानं छतवन्तः । तम॑ठं भन्न वेनिरयङ्कु-- ५ यावती प एथद्‌। तस्यं यम आदिपत्यं पदरीयाययो वें यम हैवयन- नमस्या अनियाच्याश्ं चिनते यमायम^ स विनतेसेतेत्यध्यवसाययति यममेव दैवयजनमस्ये निर्याच्य।ऽऽमनअभं चिनृपं „ [र८्का०५१०२अ ०३|| इति । सधरयाः प्रयिव्या आधिपत्य समय प्रहि सत्ति नो यजमानो यथ प्रत्पस्याः परथिव्याः संबन्धि दृवभजनभय।(चवा तञ्च चिनुपे, तच्चयनं यम्धमव्‌ मवति न तु स्वम्‌ वफटमारभव(प । अत। यम पाचितुभपतेति मनेणाध्यव- साथयति देवयजन £ विनुयात्‌ । अतो मािततवात्स्वाथ+व तचयनं भवति । तमिप नन्तरे प्रशचपति- ५ इष्वम्रेण दा अस्या अनामुतभिच्छतो नान्ते ददा एतयजरपश्यनपे- तेति यदपेनाध्ययसाययत्यनागृत एवां चिनुदः सष्काण्चप्र०२अ०३]इति। (षयो ------ --- ~ ------------- - ----~-~---- १।व५रत..घु लसासमिमद्िर र्तं वदा हः त । स (मि. ` +>, न स "म प द्धः क -------------~-~~ ~ = += (न्मन = एक. घ. क्कः ` ~ न नः [र प्पा०२अन्‌०४] रष्णयजरव॑दीयतेत्तिरी यसंहिता १८.६९ ( गार्हपत्यचयनमिधानम्‌ ) मतैः प्राणिभिराक्रान्तमामृतं वथा न भवर्तत्यनामूरे, वादरमस्याः पूथिन्याः सबन स्थानभिच्छन्तो क्षमणा देवा बणप्रेण परिमितमीषद्पि नाविन्दन्ाङभन्त, सर्वमपि मूमिस्थानं प्रतराक्रानमवेत्यथः। यदयत्स्थानमनिविष्यते तत्र तत्र विवारणायां बहवः पेता अवीता भवनि । एतदेवाभिपेत्य महाभार ह्म॑रन्ति- ‹ जत्र मीभ्परते दग्यं द्रोणान्‌ च रातजयम्‌ 3 इति । एवं सति देवास्ततरिहारेपायं विचामतयजर्थजर्वदस्वमपेन वीतेवेतं मन््रम- ११यन्‌ । तस्मादनेन मतेण परेतानां निःततास्तित्व।चैरनाक्रानत एव स्थाने चिनुते । गाहपत्यचिपिस्थानस्याद्ननं विधत्ते-- ५ उद्धन्ति यदैवास्वा अभेष्यं तदुप हन्ति” [ सं कान ५ प्र र्‌ अभण० ३ | इति । अस्याः प्रथिव्य। उपरि निषटौवनादिना यत्स्थानममेध्यं जातं तदुद्धननेन्‌ बिनिवाधते । उद्धते प्रदेशे जठेनवोक्षणे पिधते-- ५“ अपोऽवोक्षति शान्त्यै ” [ स° क० ५५०२अ०३ 1] इति। उदननेन निष्पन्ना मूर्छन यन्ता मवति । कृल्पः--“ अभनेमस्मा ति सिकता [नवपाति " ईति ; पारस्त-- अग्नेर्भस्मेति । हे सिकतासरू समधम मामकम । सिकताधाये दपनिरतितीक्ष्णो मवति । तथ। त्वमस्रस्यानाय पूरीषपति परसृपपर्त । श्तन्मन्वसाध्यं सिकताव(पृं विधत्त- ५८ सिकता नि वपत्येतद्रा अभेकैधानरल रूप९ स्मेणेव वेश्वानरमव रन [ संग ० ५ प्र०२अ० ~ | इति। अ।घानप्रकरण-- 4 वेश्वनरस्य ₹१५१ । प्रथिग्यां परिसा ” हत्याज्नत- ष्वाससिकवाशरीरं वेशानरस्यभचिः स्वरूपम्‌ । क्प :--“ सेज्ञानभित्वूषान्‌ 2? इति । निवपततीत्यनुवतते । पटस्षु- संज्ञानमसि । हे ऊ वस्म वं रेशानं परसंबन्षि सम्यग्नानमति। पशवो ्य,घ।भन सम्र्जनात्वा पमूषपदेरां दहन्ति । तथा कृामधरणमसि यङि यांशतेन बाक्षणे वक्ष्पमागताधन्ञदरारा कामानां षारकमसि । अतस्ते यत्काम धरण मध्यं तन्मयि मृभात्‌ । एतन्मन्त ताघ्यमूषनिवपनं विधत्ते-- ~~~ [ मीं गी ण १स. च, समयते 1 म) (8 + 8 १५७० ध्रीमत्सायणाचायविरचितमाष्यसमेता- [४चत्‌थ॑काण्डे~ ( गाहंपत्यचयनाभिधानम्‌ ) ५ ऊषानि धपरति पृष्टिवा एषा प्रजननं यदूषाः पृष्टचयामेव प्रजननेऽप्न चिनुतेऽथो संज्ञान एव संज्ञान दयततदरनां पदुषाः ” [संन का० ५ प०र अ० ३] इति। १हेतुत्वं पजोत्पत्तिहेतुत्वं चाषाणां यज्ञद्वारा द्रष्टव्यम्‌ । तस्ावृषनिषपि साति पृष्टिहेतो प्रजननहेतो च द शेऽभेशितो भवति । च सेज्ञानहेतविब देशेऽिश्चितो मवति । ऊ्ाणां पशज्ञानहेतुलं खोक पसिदम्‌ । परावो घषर- पदेशं ज्ञात्वा तत्रत्यं खवणोद्‌कमेव प्रातुं गच्छन्ति । पीत्वा च पुष्टिं प्राप्नु वन्ति । अपः सज्ञान पष्टिहेतुष्वं च । यदुक्तं सूज्क।र२-* तानिदपन्यदद्‌ भन्द्रमति रृष्ण तदिहास्त्विति मनसा ध्यायति › इति। तदृतद्विधत्ते- “द्यावपृथिवी सहाऽस्स्तां प वियर्ता अन्रृतमस्तवेव नौ सह यज्ञियमिति य३्‌- मृष्या य्ञिममास। तदस्यापद्धात्त ऊषा अमवन्यदस्या यज्ञेयमासीत्तदमष्याम- द्धात्तद्दश्यन्दरभसि कष्णमूषानिवपनद्‌ा ध्यायेद्धावाप्रथिन्योरव यक्िपेर््धि सिने” [से० का० ५प्र० \अ०३ | इति। परा स॒ष्टकाे प्रज(प१तिना सृष्टे धवाप्राथव्यौ जतुकाष्टवत्संिष्टे तिष्ठतः। ते यदा प्रजपित्यनृज्ञय। पियज्येते तदानीं परल्रनुरमिणैवं मागं छतवत्यो नाव।वय। षन्ञयाग५ सारं तत्सव प््वति । तते ऽभषप्रा दिवे यथ्ज्ञवोगयं स्‌।र- मासीत्तदस्यां पृथिव्यां सादय); स्थापितवत।। तच्च सारं मूमाविदार्नीं दृश्य मानास्ते प्रसिदा ऊषा आसन्‌ । वच्च(स्याः पृथिव्या यज्ञयोग्थं सारमासीन- त्सारममृध्यां दिवि सा पृथिवी स्थापितवती । तत्स्थापितं चन्ति दृश्यमान छृष्णह्मममृत्‌ । अत उभयोः सारवेरेकामवःयोपानिवपनदृश्वन्दमसि कृष्ण रूपं ष्यायेत्‌ । पेन ध्यानेन चवाप्रथिव्योः संबन्धिनि यज्ञयोग्ये सारेऽभ्न वितवान्भवपि | कल्मः-“ स या वः प्रियास्तनुव इध्युषानितकताश्च सर सज्य ^» इति । पाठस्तु- संयाव इति। हे सिका वो युक यणः प्रियास्तनुवः द्व॑स्ताः परस्परं ससुज्यन्ताम्‌ । वो युष्माकं प्रिया मिध हृदयान्यपि संसश्यन्बाम्‌। क" "ग्‌ त सकरी - "नका - 0 ऋ 111 ^ 01 १1) म न ड ~ न नु ~» = क ज सि 4 += ज के कीज मि कृ. षर ङ, व्र | 17 ०९अन्‌ ०४] दष्णयजु्वेदीयतेत्िरीयसं हिता । १४७१ ( गाहपत्यचयनामिधानम्‌ ) तथा वे युष्माकमालाऽपि सनियोऽस्तु। अपि च मभाि तनुवः संप्रिया: सन्तु। कस्प;-““ अय सो अग्निरिति चतस्नो मध्ये प्राचीरिष्टका गाहुषत्यवि- तावुपदभाति ” इति । अय९ सा अग्रिरिष्येतसिमन्सक्ते प्रथमामाह-- अय सो अभिरिति । प्मिनार्हपत्यवितिच्येऽ्नो वावशानः कामय भान इन्द्रः सृतमभिषुतं सोमं जरे दध स्वोदृरे धारयति स तादृशोऽयमगिनिरि- वानीमिष्टकामिश्रौयत इति रेषः। ह जातवेदोऽयं सपं न सत्वरगमनकृशल- मश्चमिव सहसियं सहस्रसंख्य केन धनेन समितं वाजमनं ससवान्दत्तवान्तु* म्यजमनिः स्तूपे । अथ द्िततीयामाह- अघे दिवो अणीमेति । हे इट काहपाग्च दिवः सकाशाद मृदकपस्छाऽऽ- मिमृख्येन जिगासि प्राप्नोषि । यागद्रारेण पुष्टं सेपाद्यसीत्यथः। पे देवा धि- ध्णिा धिष्णियाधारास्तन्दिवानस्छाऽऽभिमृरूपेनोचिषे हविः स्वी कृरूतेति ब्रूषे । ह्वय्यत्रोपहिते त्वया समाहूता इव देवा आगत्य हविः स्वी करिष्यन्तीत्यर्थः | सूयस्य रोचने दीपिरूपे' पण्डते सन्ति या अपः परस्तादृधवपदश उपतिष्ठन्ते, याश्चवस्तादधोमागे वतन्ते ताः स्वास्वय्युपहित इहाऽऽगमिष्यन्तीति शेषः । अथ तु्तीयमाह-- अग्न इति। हे यजत यागनिष्पादृकच्चे ते तक यद्चौ दिवि सूर्थ॑ू्पेण बते, पृथित्यां वहूनिज्वाङारूपेग वतते । तथा यत्तेज ओषधीषु तत्फलपरि- पककाङकरिण वतते, अप्तु वडवानरुरूपेण वतते, येन त्वदीयेन वर्चसा विद्युहषेणोरु वित्तीणमन्तारिक्षमाततन्थ सर्वतो विस्तारिविवानसि । प्रक।शतवा- नित्पथः । वषो दीप्निणन्त त्दीयवच.समूहा मानुमास्कोऽणंवः समृद्रहूषर- स्ती्णो नृचक्षा मनृष्यान्पख्पापयिता । तथाविषतेजोहपामिष्टक।पुपदृधामीति चोषः। अथ चतुर्थीमाह-- पुररप्यास क्ति । अग्नय एृष्टकारूप आहृतं हव्यं जुषन्ताम्‌ । कीदगा शप्रपः । परीषे पांसुके भवाः परीष्यासः । प्रावणेभिः प्रकर्मेणं॑समजनरी- रँम॑नोभिः सजोषसः परस्परं समानपीतयः। अनमीरा रोगरहितः 1 इषोऽमी- ट पातनिहेतवः । महीः परोढा; । तथाविधाश्चिरूपापिष्टकामपदषामीति रोषः । किष -- -=-------~-----~ ---~-------- --~--- ~------- ~------ ~ - ---- = "> == न ~~~ --- ~ १ख. च. पेच्थनेंसः । २ख.च. ध्वदिकश्ि उ २३, च. डः, °ति। प्रतेः | ४क. घ, इः, ण भः। कि | ७२ शगेमत्सायणाचार्यविरचितभाप्यसमेता- [४वुथकाषएहै- ४ ( गार्हृपत्यचयनाभिधानम्‌ ) । क्टःः--“ इहामप्रेऽ्यं ते योनितिय ईति द प्रस्तात्समीची " इति । उपदधातीत्यनुवतते । ततव प्रथमामाह- इडामभे पुरुद्ध्समिति । हेमे हवमानाय होतुं प्रबत्ताय यनम नाय गोः सर्निं गवादिपदानां दातारं साध संपाद्य । कीदृशं सनिम्‌ । इडां सर्वैरीदथं प्ररंसनीयम्‌ । पुरुदंसं बहुधा दरनीयम्‌ । राश्वततममत्यन्तमविम्छेदेन व्तमानम्‌ । किंच त्वत्पाद नोऽस्माकं सूनुः स्यातपुबोऽस्नु । कीदशः, तनयः, भोरस इत्यर्थः । पुत्रसामान्यस्य सूनशन्देनोक्तत्वादत्तपुत्रादिभ्य।वृत्तये विरेषंति- बकेया तनयरब्दः प्रयुज्यते । विजावा विविधानां जनयिता । हेऽपे ते तव सा सुमतिस्तथाविधाननुग्रहवुदधिरसम भुत्वस्मासु मवतु । अथ द्वितीयामह- अयं ते योनोरोति । हभ्येऽमिष्टकाङपः पदा थस्ते तव योनिरुपततिहेत्‌ः) त्विय कतुकादटीनखरीपृरुषसंगमतुल्य इति । यतो योनेरिषटकारहपाम्जात उत- नस्वमरोचथा दीसिमानाि, तं तथाविधं योनिमिष्टकारूपं जाननवगस्छन्स- नारोहु पराप्नुहि । अथानन्तरं नोऽस्माकं रथिं घनं वधय । कल्पः--““ दवं पश्च्िदूमि प्रिविदसीति समीची तिरश्ची बादर” हति । उपद्धातीत्यनुवतते । प्रथममन्त्रपाहस्तू-- चिदसि तयेति । मोगांश्चिनोति संपादयतीति वित्‌ । हे इष्टके त्वं चिदसि । यया देवता ल्वमामिषन्यसे तया दुवतयाऽ्नृमृहीता ववं परवा स्थिरा भूत्वा सीदावतिष्ठ । तत्र दृष्टान्वः--अङ्किरस्वत्‌ ! अङ्खिरोभिरुषाहवेष्टका यथा धवा भवति वदत्‌ । द्वितीयमन्त्रपाएस्त्‌- परिचिदाकि तयेति । परितो भोगांधिनोति संपादयतीति परिधित्‌ । शेष पृवेवत्‌ । तय देवतयेत्यादिवाक्यं पूवेष्वप्युपधानमन्वेषु प्रयोक्तम्यम्‌ । तथा ब सु्कारेणोक्त्‌--“ तया देवतयाऽन्ततो दधाति » हति । उक्तेषूपधानमन््ेष्वयर\ से अश्निरित्यारम्याथा नो वधेया रयिमित्येतद्न्त वषवमेकं सक्त, तदिद पगंसति-- «< अय सो अभिरिति विश्वामित्रस्य सूक्तं मवत्येतेन वै विश्वमिन्ोऽ्ेः परिये पामावारुन्यमिरषेतेन प्रियं धामाव रुन्धे» [सं० का० ५ ०१ ० ३] हति। 1 1 १९ ख. च. षवाचीत\२क. घ. ड. एनं। पा" र्अनु०४] हृप््रयज्ञवदायतात्तरीय्तहिता। १७ ( गाहपत्यचयनामिघानम्‌ ) तस्मिन्सुक्ते चतमभिराद्यामिक्रमिः साध्यमिष्टकापधानं विध्ते-- छन्दाभिर देवा; सवर्भ लोकमायन्‌ चतसः प्राचीरुप दृषाति चश्वारि छन्द रसि छन्दोमिरेद तद्रजम्मनः सवर्ग ठोकभ्नि ”» [ सं कार ५पर* २अ० ३] इति। छन्दोयुक्ताभिश्ववसुभिर्गग्मिरुपधायेत्पध्याहारः । देववद्यजमानो ऽपि ष्छन्दो. युक्तामिक्रमिमिश्वतस इष्टकाः पागम्रा उपरध्यात्‌ | अथ सृक्तगताभ्यां पज्वमपष्टमन्वाभ्यामुपणितिनयजु्यां च साध्यमि्टको- पधानं विधत्ते-- ८ तेषा सुवर्गे ठोकं पतां दिशः सपब्टीयन्त ते द्वे प्रस्तात्समीची उपाद्‌- पत दे पश्वत्सषीची तारि त दिगोऽ्टशहन्यदृदरे प्रस्तात्समीची उपदधाति दर एशवात्समीची दिशां विधत” [सै° का० ५१०२ अ० ३] इि। यदा चतस इष्टका उपधायते द्व्राः सरग ठोकं गच्छन्ति तद्‌ तेषां सब. न्धिन्यो दिशः पटक मावात्समव्टीयन्त सम्पमिगीर्णां अभवन्‌, दिगर्विन्पः पजा विद्वा अमवनित्यथः । तन्मा भूरिति देवाः पृरस्ताद्िशि कर्णां द इष्टके पश्चाच्च यज्म्याद्रे इष्के उपादधत । ताभिश्वतसमिरिष्टकामिस्ते देवा दिशोऽदहन्दर्की रुववन्तः । तथा यजमानोऽप्युपदध्यात्‌ । अथ पुवमुपहिताश्चतसल इदानीमृपहिताश्वतसश्च मित्वा पूनः प्रशंसति- “८ अथो पराषो वे छन्दारसि परूनवासे सणीचा। दधात्यष्टवृष दघात्य- क्षरा गायत्री गायत्रोऽभ्निषाविनिवयिस्तं चिनुतऽषटावुष दधात्यष्टक्षरा गायत्री गायत्री स॒वे रोकमलञ्जस। वेद्‌ सपर्गस्प खोकस्य प्रज्ञात्ये » [सं° का० ५ प्र० २अ० ३] इति। दिशां विधारणायोपधानं पृवमृक्तम्‌ । अपि च ग्डन्दूसां पराप्ापिहेतुखेभ १ ३हूपतवाच्छन्दोयुकामिक्रणिरुपयानेन सप चः पङान्स॑पादयति । उपरति नामभ्यां द्यां सहा्टतेन गायती राम्यम्‌ ¦ मृखजतवेन गाय्रीसैबद्धोऽप्नियावा- मुसि तै सवं चिनुते । किंच गापञ्णाः सग॑टाकामिन्ञवातत्त्ाम्यं स्व्गाभिज्ञा- नाय सप्ते | (नि १.७४ भ्रीमत्सरायणाचायंवरिरचितमाप्यस्मेता- [४दषुथकण्रै ~ ( गार्हपत्यचयनाभिधानम्‌ } कलयः--“ अविष्टं अयोद्राभिलाकंपणामिः प्रच्छादयति ठोकं परण ता भस्य सुददोहस इति दाभ्यं मन्तराम्यामिकेकां उोकंपूणामुषदधाति » इति । तत्र प्रथमामाह- षटोकं पृण छिद्रामिति । हे इष्टके ठोकं गाहपरपचयनार्थे पदेशे पूर्वोक्ता भिरे्टकामिरनाक्रान्तमवशिष्टं स्थानं प्रेण प्रय | तथाश्चिद्रं प्रण दयोरि्ट- कयोमभ्ये किचिदपि च्छिद्रं तथा न दृश्यत तथा परथ, अत्यन्तं शिष्टा मवेत्यर्थः। अथो भपिच तं शिवा हान्ता सवी सीद तिष्ठ । इन्द्राग्नी बहस्पति- शरेत्येते देवा अस्मिन्योनो स्थाने वववाभसीषदन्सा्ठेतवन्तः । अथ द्वितीयामाह- ता अस्य सदेति । दिवो रोचने खग य प्रकारकेऽस्य जनन्यजमानस्प लन्मनि निपित्तमते सति देवानां संबन्धिन्यो विशः प्रजाहपाः पृश्नयो गौसि- हशः सृददोहसोऽनस्य दोहपिग्यस्ता इष्टकाः सोमं श्रीणन्ति पकं कृव॑न्ति | कद्‌, तरिष्वा समन्ताद्यानि प्रातः सवनादरीनि तेषू, निरन्तरं सोमपाकृहेतव एता हृ्टका इत्यथः । एतन्मन्वदयसाध्यमुपधानं विधतते- ५ अयोद्दा खोकेपणा उप दधात्यकाषि शतिः से द्यन्ते प्रतिष्ठा वा एक- विश्वः प्रतिष्ठा गाहृषत्य एकविश्टस्येव प्रतिष्ठां गाहपत्यमन्‌ परति तिष्ठति ” [ से° क० ५प्र०२अ० ३ | इति) लकमिष्टकानाकरान्तमवशिषटं देः पूरयन्तीति रकिदणाः, एतनामिका इ्ट- कछासयोदृरासंख्याका उपदध्यात्‌ । एवे सति पूरवोक्तामिरष्टमिरिष्टकामिः सहै- कृविंदातिः सै।दयन्ते । तथा सम्येकविश्गः स्तोमो पथा स्तोमन्तराणां बिवृद- दीनां प्रतिष्ठा तथा नित्ये धाया गाहेपत्योऽप्याहवनयिाधय्रीनां प्रतिष्टा । तदु- भण्परतिष्ठामन्‌ यजमानः प्रतितिष्ठतीति । वेदनं प्ररस्ति- ^ प्रत्या विक्यानस्तिष्ठति य एवं वेद्‌ ” [सं० कार ५ प्र० २ भृ० ३] इति। चिक्थानश्चयनं छतवान्भत्वा प्रतितिष्ठवीत्यथः एवं निरूपिता येयमेका विततिः, ईदटशीनां वितीनम्‌१०वोभावेन वतंमानानां पश्चसल्यां विधत्त-- ग न -- ~ न क = ~ ~~ ~ च्म ख. घ.ङ. च. भ्यांद्वा्भ्यां मः) २ ख. च. योऽल्पगोः। दख. च, ष्दा भारि । पा ०९अन्‌०४] छृष्णयनजुर्वदीयतोत्तेरीयसीहिता । १७७५ ( गार्हपत्यद्यनाभिधानम्‌ ) ५ पृञ्चयचेताकं चिन्वीत प्रथमं चिन्वानः पाड्य यज्ञः पद्मः पराबो यक्ष मेष पदानव रुन्धे ” [सण का० ५प्र*२अ०३ | इति। पथमं चिन्वानः प्रथमवारमधिवयनं कृवन्यजमानः पञ्चचितीकं पञरसेख्या- काथितयोऽनन्तरोक्ता यस्य्नस्ताटा चिन्वीत । धानारिपयस्यान्तैः पञथचभिई- विियक्तत्वात्ाङ्गे यज्ञः । सपृच्छेश्वतुभिः प्रदैः पङ्कः प्रावः । एवं चयनं त्वा यज्नं परश्च प्रप्नोति । द्वितीयवारमभेवयनं कृवतः संख्यां विधत्ते-- “4 ज्रिविरतीकं चिन्वीत द्वितीये विन्वानख्य हमे रोका एष्वेव टोकेष प्रति तिष्ठति! + [स० का० ५१० २अ०३] इति। तृतीयवारमाप्ैचयनं कुव॑तः संख्यां विधत्ते-- ५८ एकवितीकं चिन्वीत तृतीयं चिन्वानः एकधा ¶ सुपर्गो ठोक एकवुतष सुरी उोकमेति ” [से का०५प्र० २अ० ३] $ति। एकयेकपकारः, सुसेकस्वाभाग्यत्छर्गप पस्य तद्धेतुकमशमतिः पूर्व पूनराबृ- श्यभावाच । एकवृतकगु ॥या चिल्य। तिगुणतवपश्चगुणत्ववनितया । परसपक्षेपं ।षधते-- “ परीषेणाम्पूहति तस्पानाश्पनार्थि उनम [संर का० ५१०२ अ० ३ ] इति। यस्माद्‌ स्थसमा; कठिना इष्टका मांसितमेन मृदुना पासुनाऽभ्यृहत्याष्छादयतिं तसमाष्ठोकेगपि मांतिनास्थि च्छनम्‌ । वेद्नं प्रहसति- ८ न वुश्वभ भवि यषवंवेद् [र* का० ५प्र०२अ०३] इति। चितिगतां पुरीषगतां च सख्यां मिरित्वा प्रदसति-- ८८ पश्च वित्य भवन्ति पञ्चभिः पुरीषैरम्युरति दग रपद्यन्ते दशाक्षरा विराहनं विराइविराग्येवानाद्ये प्रति तिष्ठा ” [से० का० ५प्र१्द्‌ भ® ३ ] इति । एकां चिपिं रुत पुरीषेणाऽऽच्छदयेत्‌ । पर्ण उपरि द्वितीयां वितिंर्ला तमध्यास्छादयत्‌। एवं चितिपश्चकेन पुरीषरश्चकेन च दशसंख्यासपते्षिराद्‌- धन्दोदारणाने परतितिष्ठति । अत्रे पिनिभोगरर इ-- । भी । त, 8. 71 0 क ज च> ~यो अ कष्ण क = 0 न ७ कषक => --- -- -*------न्छा*------- त ज-जात ०-७0-9 भी" -धिन गक अ क १ अ. धे. डः. च. (लि | द्रिमव्यि शली जंदश्र 1 तर । ५.७६ श्रीमत्सायणाचायेविरचितमांष्यसमेता- [४चुर्थकाण्टे- ( आहवनीयचयनार्थ भृकष्रणाभिधानम्‌ ) अपोदधन्ति चििस्थानमभ्रस्तु सिकर्ता( ता ) वपेत्‌ । सज्ञानमुषा नि पत्सया( याः ) संसजते हयम्‌ ॥ अयं चतसमिः पराचीररश्का जद्धाति हि । इदां द्राम्थां प्रस्तादृदे विदुद्वाम्यां पश्रिमे दयम्‌। टोकं छंफिपृणा दुम्पां मन्वा अञ चतुर्दश ॥ इति ्रौमत्सायणाच।यविरविते माधर्वीयि वेदार्थपरकारे रुष्णयजर्े- दीयते तरी यसहित(माष्ये चतुर्थकाण्डे द्ितीयपपाढके चतुर्थाऽनुवाकः ॥ ४ ॥ ( अथ चतथाष्टके दितीयप्प।ठक पञ्चमोऽनुवाकः })। समित सं कल्पेथा संपरिंयो रोचिष्णू संमनस्यमानो । दइपमूर्जममि संवसानोसं वां मनांर्सिसं वता समरं चित्तान्याऽकरमर्‌ । अपने पुरष्याधेपा भवा तवं नंः। इषमूर्जं यजं- मानाय घेहि । पुरीष्यस्त्वभग्र रयिमान्यु्टिमार असि । र्वाः छृत्वा दिरीः सवाः स्वां यानि मिहाऽसदः । मवत नः समनो समोकसौ ( ) ) अरेपसों । मा यन्न हैर्सिष्टं मा यज्ञप॑तिं जातवेद रिव म॑वतमय न॑ः । मतिवं पुतं पृथिवी बुरीप्यमभि< स्वे योनाव =, ¡द > भारुखा । तां विश्वेदुवक्रतुभिः संविदानः 1 प्रजाप॑तिविभ्वका वि मुतु । यदस्य पारे रज॑सः सुकं ज्योतिरजायत । तश्नः पर्षदति ्टिभोऽपं बेश्वानर स्वाहां । नमः सु ते निरते (१।०२अन्‌ ०५} छष्णयनुर्वेदीयतोत्तिरीयस्ताहिता । १७७७ ( आहवनीयचयनार्थं भूकषणाभिधानम ) विश्वरूपे ( २ ) अयस्मयं दे चता बन्धमे- तम्‌ । यमेन त्वं यम्यां संविदानोत्तमं नाक- मधि रोहयेमम्‌ । यसे देवी निर्कपिरावबन्धु दाम अीवास्व॑विचर्यम्‌ । इदे ते तद्धि ष्या- म्पायुंषो न मध्यादथां जीवः पितृम॑द्धि प्रमुक्तः । यस्यास्ते अस्याः कर आपञ्जहो- म्येषां मन्धान।मवसर्जनाय । भूरिति व्वा जनां विदुनक्रतिः (३) इतिं त्वाऽहं परि बेद बिश्वतं; । अम्न्वन्तमयंजमानमिच्छ स्तेनस्येत्यां तस्करस्यान्वेषि । अन्यमस्मदिच्छ साते इत्या नमों देवि निक्रते तुभ्य॑मस्तु । दैवीमहं नितं बन्द्पानः पितेव पुत्रं ईसये वचोभिः । विश्वस्य या जाय॑मानस्य वेद हिरः रिरः प्रति री वि चष्टे । निवेरानः संगर्मनो वसनां विभ्व। रूपाऽमि चष्टे (४) राचीभिः। देव ईव सविता सत्यधर्मे्धो न स्थो समर पथीनाम्‌ । सं वरत्रा दधातन निरांहावान्छंः णोतन । सिञ्चामहा अवटशृद्विणं वयं विष्वाऽ हाऽदस्तमलितम्‌ । निष्टताहावमवट* संवर भ्र£ सुपेचनप्‌ । उद्रिण$ सिरे अक्षितप्‌ सीरां यन्ति कवयां युगा वि तन्वते पृथ॑क्‌ धीर देषु सुम्नया । युनक्त सीरा वि यृग 9 - श्रीमत्सादणाचायविरवितमाप्रसमेता- [चतुर्थकाण्डे ( आहबनीयचयनार्थं भूकषणाभिघानम्‌ ) त॑नोत छते योनो वपतेह ( ५ ) बीजम्‌ । गिरा च॑ श्र्टिः सभ॑रा असन्ना नेदीय हत््रण्यां पक्माऽय॑त्‌ । खाङ्गलं पवीरव ५ सुरो ~ स्रम- तिस्स॑रे । उदित्छषाति गामर्बिं भरफव्यं च पीरवरीम्‌ । प्रस्थावद्रथवार्ेनम्‌ । इनं -न फाला वि तुदन्तु भूमि इनं कीनाशा अभि = य॑न्तु वाहान्‌ । इनं पजन्यो मप्र॑ना पयोभिः टानासीरा इानमस्मासुं धत्तम्‌ । कामं काम- द्धे धुक्ष्व मिजाय वरुणाय च । इन्द्रायाभयें पुष्ण ओषधीभ्यः प्रजाभ्यः । तेन सीता मधुना सक्ता विन्वेदेवेरनुमता मरुद्भिः । ऊर्जस्वती पय॑सा पिन्वमानाऽस्मान्क्ीति परय॑- साऽभ्याषवृत्स्व ( ई) ॥ ( समोकसो विश्वष्ये मिदु(लकतिरमि चष्ट इह पित्राय द्ुविश्वातिश्च )। [1 व्व "री इति छष्णयज्ञवदी यतत्तिरीयसहितायां चतुथके द्वितीयप्रपाठके पञ्चमोऽनुवाकः ॥ ५॥ ( अथ चतुधकाण्डे द्वितीयपपाठके पञ्चमोऽनुवाकः ) । चतु्थैऽनुवाफे गाहैपत्यचयनेमृक्तम्‌ । अथ १ वमेऽनुवाक आहवनीयचयना् भृवः कर्षणमृच्यते । कलसः--“ समितमिति तस्यां चतसनमिरुषयै सैनिबपपि ”” हति । तव प्रथमामाह- समित समिति । येयं गाहपत्मावितिः पृ नुवाकेऽमिहिता तस्पामृख्याप- सषनिवपनवेला्ां द्रावप्नी सपचेते । पवसिद्धोधरेको द्िरीयसिदोऽप्निरपरः । पपा ०२अन्‌ ०५] ष्णयजवदीयतत्तिरीमसंहिता । ५ ७७९ ( आहवनीयचयनाथं मूकर्षणापिधानम्‌ ) तावुमो सैनोभ्यदमृष्यते-हेऽभरी युरामृभो समितं सगतो मेबतम्‌ । सेगत्य इ तकपेथां सम्यग्यज्ञस्य कलनं निष्पादनं कृरूनम्‌ । कीट रशावद्नी, सपरियो सम्प कपरस्पर प्रीतिवकतो, रोचिष्ण दप्यमानौ, सुमनस्यमानो परस्परं सोन्यं प्रापे, इषमनमूर्ज रसं च (चाभि )तैवसाने। [ सर्वतः ] सम्पक्पपाद्यन्तो | वां यवपोपनांि मनोजन्थ।न्तकल्पान्तमाकरं स्वतः सगतानि करोमि । त्था रतानि कमणि समाकरम्‌ । तथा दितानि कम॑बिषयज्ञानानि समाकरम्‌ | अथ दितीयामाह- अभ्रैः पुरीष्योति । हे प्रीष्य परंतुयुक्त्र मिडतोमयाभिश्वरूप तं नोऽस्मा कमिप वाधिकं पाटयिता मव | ताट्ररस्तवं पनमानामानं रसे च सपादय | अथ तुतीय।माह~- पुरीष्यस्त्वापेति । हेऽप्न द्व्यासक्‌ दं पुरीष्यः परीषाह। रपिपान्यनवान्पू- षएिमःनप्याति | सव दिराः रवाः गान्त्‌ाः रुविह विनी स्वां पाति सरङीय स्थानमासदः प्रप्नृहि । अथ उतुर्धीमाह- मवतं न इति ¦ योऽचिः पुराने यश्रोरूपसनो यवां नोऽलान्पति सम- नसो समानमनस्कौ विपरतिपरत्तिरहिधी समोकनो सभागनिवासस्थानापरेषसौ पापवित्तरहिनो यज्ञस्य यज्ञपतेश्च हिंसां मा कुरुतम्‌ । अद्यास्मिन्कम॑णि हे जात वेदसो नोऽस्ान्पराति शिवौ कान्तौ भवतम्‌ । एतान्मन्वानिविनियुङ्क्े- ८ वेवा एतो द्विषति यश्च पुराञ्ि्श्चोखाय।* समितमिति चतन्नभः सनि विपति चत्वरि छन्दा छन्द्सि खटवा अभेः परिया तनूः पिय येवेनौ तनुवा सर शास्ति » [सै का० ५०२०४] इति) आश्रि विकीषतः परुषस्य यश्च पुव॑सद््‌ अ!हितोऽिर्यश्वोखायां वतमान इदानी तनोऽग्निरेतावुभो परस्परं विद्िषपति । अहमेवाऽऽहूत्याषारो भुयासेन त्वमिच्येव॑ूपो विद्वेषः । अतो दिदरेषपरिहाराय सैनिवपति तावुभो संयोजयेत्‌ । जम्न्पादानादिषु गायत्यादिच्छन्दुसां साधनतवाच्छदरस्पिगनेः परिया तनूः | तथा सत्यत्र मन्वगतया चतुररखुयया चतुर्णां गाषञ्यादिच्छन्द्सां बुबिस्थत्वातिय- भेव तनुवा सगतो पथा भवतस्तथा सैशातनं छतवान्भदति । प्रथममन््गतस्थ समिनापितिषदुस्य तातर्ये इदप्रति-- =+ -- क ~ --- - ~ ~ न १ फ. घ. ड, भवेत्‌ ५८9 श्रीमत्सायणाचाय॑विरचितमाष्यसमेता- [४षवुकाण्डे- ( आहवनीयचयनार्थं मुकर्षणाभिधानम्‌ ) ५समितमित्याह तस्माद्र्मणा क्षत्र समेति", [से °का०५प्र०२अ०४]ति। यस्माद्यं मन्ः सेगतौ मदतमिति ज्रूते तस्मा होकेऽपि पुरोहितरूपेण ब्र ल- गेन क्षत्रियकूपो राजा संगण्छते । अत एवान्यप्र शरत्योद्‌ाहते-“वस्माद्जाक्षणो राजन्यवान्‌, तस्माद्राजन्पो ब्राह्मणवान्‌ ? इति । तमेषाग्न्योः संगमं पुनः प्रंसति-- ^“ यत्तंन्यप्य विहरति तस्मादूनह्मणा क्षेत्र भ्पेति + [सं* कृ(० ५प्र० म्‌ भण० ४ | इति। यस्माद्भिद्रयं सैयोग्य तसिमन्संयुकतेऽग्नो विहरणमृत्तरकाटीनं विविषमनुष्ठान्‌ करोति तस्माष्ठोकेऽपि बा्षणक्षज्रिषयोः संयुकयोः सतोः पश्चादृत्राज्मषणेन निय- मितः क्षेत्रियो विविधं श्यं राज्यपरिपाखनं प्राप्नोति । कर्प :-““ मातेव पुत्रमिति शिक्यादुखां निरू(रु) »› इति । पाठस्तु- माजनेव पुजमिति । पथा ठोके माता एं बिभति पथा पृथवीरूमेयमखा स्वे योनो स्वकीयगमेस्थनि पुरीभ्यमेतमग्निममार्बिभति । तामृखां पजपर्ति्षिम्‌- ञ्वत्‌ रिक्यप।रान्मृक्तां करोतु । कीदशः प्रजापतिः। विशेदेवजरेतुमिभ संबि दान ठेकमत्यै गतः । विश्च सिहूपं कषे यस्यास विश्वकर्मा । क ® > मः अस्मन्मत कृतुपिरिति पदस्य तात्य दशयति-- “ कतुभिवां एतं दीक्षयन्ति स कतुभिरेव विमुच्या मातेव पुत्रं परथिवी पुरीष्यमित्याहृतुभिरेवेनं दीक्षयितवतुमिरषि मृति" [ से का* ५प्र०२ अ: ४ ] इति। एतं यजमानमृतृभिः पस संस्कुर्वन्ति । ^ बरदूमिर्दृक्षियति षहवा कतव ऋतुभिरेवेनं दीक्षयति › इत्युक्तत्वात्‌ । अतस्तादृशायजमानसंबन्ी त उ्योऽग्निरताप्युपैमभिरेवे विभाचनीयो भव्ति । अतो विमोचनसाधनेऽस्मिनम- न्भ कतुप्रयागारीक्षाविभोकयोरेकस्ताधनतवं सपद्चते । यद्यपि दीक्षा पजमानस्व विमोकश्रोरूयस्य तथाऽप्यमेरोपचारेणेकविषयत्वोषन्यासः । कस्पः-“ यदस्य प्ररि रजत इति पेश्ान्यो शिक्यमादत्ते » इति । वाठस्तु-- यदस्य पार इति । रजसो रजःसष्टशस्य धूमस्य प्रिऽतसानेऽस्यागनेः १ ल, च, 'रया्रिश्षेः। पिपा ०२अनु ०५] षृष्णयजुरव॑दीयतेत्तिरीयसं हिता । १८८ ( आहवनीयरयनार्थं भूकर्षणाभिधानम्र ) शकं निं यर्ज्योतिरजायत तस्मज्ग्योतिर्विपोऽति देषुनतिकरम्य ने, ऽस्मानपर्ष- प्ीणयतु । हे वेश्वानरोख्पभ्रि त्वदीयं शिक्यं स्वाहा सष्टवाहुतम्‌ । तमेतं मन्तरं विनियुङ्क- ^८बेश्न।नयां शिकयमा दत्ते स्वदयत्येवेनत्‌” [ते ०का०५१०२अ०४]ति। बेश्वानरशन्दो यस्यामृष्यस्ति तेयं वेश्वानरी । ‹ अहं वेश्नानरो मृत्वा पराणिनां देहमाश्रितः › इति स्मूतेजटिरा्निहपस्य वेश्रानरस्य स्वादुत्वकारि- त्वात्तदीयमन्वेणोपात्तं रिक्थं स्वादृरूतं भवति । कल्पः--““ ने्गतीरिषएटकाः रुष्णास्तिसस्तषपक्ा स्ताः शिक्यं सुक्मसनमा- सन्दीं चाऽ्दाय क्षिणमपरमवान्तरदेशं गत्वा नमः स॒ते निरकरत इति स्वरू रणे परद्र वा रिक्यं निधाय ›› इति । पाटश्ल-- नमः सुत इति । ह निक्रंते दक्षिणपश्िममध्यमस्थितावान्तरद्िगमिमानिनि देवते विश्रहूपे बहूविधरू०युक्ते ते तुभ्यं नमोऽस्तु । अयस्मयं छोदनिरपितं इङ्ख- खावदृदृढमेते बन्धं स्वगपातनिप्रतिबन्धकमिमं पाप्मानं विच॒त विनाकाय | ततस्तं यमेना्निना यम्या प्रथिन्या च सेविदूनिकगत्यं गता सतीम यजमानमृत्तमं नाकं रवं चुखोपतं दुःसमात्ररहितं स्वर्गमधिरोहृय प्रापय । अतरोद।हते सूत्रे या दष्टका अमिहितास्ता विधत्ते-- ° नेकतीः रुष्णास्तिसस्तुषपक्र। भवन्ति निकरत्ये वा एतद्धागपेयं यत्तषा निकत्यै रूपं रुष्णर रूपेणेव निकरंतिं निरवदयते » [ सं का० ५१. २ अन ४] इति। निककरतिर्दृवता यासामिष्टकानां ता नेकरत्यः । तुषा इति यत्तदेतनिरते राक्ष- सदेवताया मागधेयम्‌ । अव एवैषटिकप्रकरणे रक्षस भागोऽसीति तुषोपवा- मन्व आज्ञातः । पं च निक्रतिदेवतायाः छृष्णम्‌ । अतस्तदानुकृल्पायेष्टका- सतुषप्क्!: कृष्णवर्णश्च कुः । तथ, सत्यनकूपेणेव भागेन निक्रतिं निरव - दयते निःसारितवान्भवति । दक्षिणपञ्िमावान्तरदिशमङ्कन्त्या निर्वि विषत्ते-- « इमां दिद यन्त्येषा वै निररत्ये दिक्स्वायामेव दिशि निकरं निरवदयते" [से का० ५१० २अ० ४] इति। --------ज न नन मद १क, च, इ. दुका"। += ~~~ - ---*-> - ~ --~ ------ १८८१ -श्वीमत्सायण्मचायदिरचितभाप्यसमेता- [४वतुथकाण्ड- ( आशहवनीयचयनार्थ भूकर्षणाभिधानम्र ) कर्पः--“ यत्ते ददी निक्रौतिराबबन्वेति किक्यजठेनेनाः प्रष्डाद्य इति । एना दक्ष्यमाणमनतररुपूषेया इष्टकाः । अर्थुकमेणानं मन्तो वक्ष्मगेभ्प- ज्िम्प उ्रभादी, पाठक्रमेण तु पूवमावी । तवाटस्तु-- यत्ते देवीति । हे यजमान ते त्व मरीवासु ग्रीवाया: सैबन्धिषृ प्रदेशवि- शेबेषु निक्रोतिदी पहाम स्वकीये परमविचत्य विन्‌।रयितुमदक्यमाबबन्धं ढं बबन्ध, तदिद्‌ ते दाम त्वदीय्मावास्थं पातं विध्यामि विमुञ्धामि । तच्च विमोचनं ्वदीयस्याऽपसुषां मध्यादारभ्य मे भवति, कितु छृत्स्नेऽप्यायषि | भथ पादाविमोकानन्तरं त्वं जीवभिरंजीवी सन्पमृक्तः सर्वेः प्रतिबन्धैरषिरहितः पितुमनमदि भक्षप | करपः--““ तस्येटकामिः पाशामभ्युपदधाति यस्यास्ते अस्याः कर जास- क्नुहो्ीत्येताभिसिस॒भिः पराचीरसंसयष्टा दक्षिभाप्वर्मे तम ( यथा ) दवतं करोति » इति । तस्य दिाक्यस्य प्ादामभिटक्ष्य रुष्णाभिरिष्टकामिरुपधानं संष्द्येदिव्यर्थः । तिसष्‌ पथमामाह-- पस्यास्त इति । ह निकरे पस्य।रते तवास्या: कर॒ अ।सननप्ररूप आस्ये चुहोमि अ।हूतिवदिष्टकामुपदधामि । किमभम्‌ , एषां बन्धानामवसर्जनाय यज- मानस्य परटोकप्राततिपतिबन्धकानमिषां पाप्मनां विनाशाय | यस्यास्ते तव मुखे पद्रह्प इरिणरूप वाऽहूगिष्टकामुषद्धामि त्रा तादृर्ा तवां जना जन्तुमाव- ¢ हषः शाखसंस्क(ररहिता मूपिरिति विदन तु निक्रतिरदैवीति । अहं तु रखा भिन्नतया तवां विश्वतः सवतः सवथा निङ्गदिरदवीत्यव परिविद्‌ सम्यग्जानामि | तत्र ` वानिक्रीतिरिव्येतहेवतानामघयम्‌ । अवयवारथ॑भवं व्युत्ाद्नीयः-सवद- वस[धरारणादेवयजनानिष्छष्य खरप पदरादावृतिः प्ापिर्॑स्याः सा निकंतिः | तदिद प्रकरदयममिपरत्य विश्वत इन्युक्तम्‌ । अथ द्ितीयामाह-- असन्बन्तमिति । ह निक्रते यः से।मयाग न करोति यश्च हविर्य॑ज्ञे न करोवि ताद्रगमसुन्वन्तमयजमानं च प्रहीतुमिच्छ । किच पः स्तनः प्रच्छ जचोारो श्च तस्करः प्रकटचोरस्तयोरित्यां गतिमन्वेषि अनगञ्छ। गत्वा तावपि गृहाणेत्यथः । स्वेधाऽपि सामे ब्न्वदृभ्या हवियज्ञेश्च ष्टभ्योऽस्मद्न्यपिच्छ १ख.च. दायरा । ९५क.घ्‌. ङः त । चख. यादव ) ध चखन्घ ङ्‌. च. "दुनि" ।५क. ष. उ. संवद्‌ । ६ ख. स्वतन्त्रेण । घ, डः स्वतन्त्रे । पपा०रेअनु०५] ङभ्णयज्वेदीयतत्तिरीयसंहिता । १७८६ ( आहवनीय चयनाय मूकर्षणाभिधानम्‌ ) नास्मानिच्छ । सा दुष्टरिक्षा तवेत्या मतिश्र्या । हे निकरे नमोऽस्तु । अथ तुतीयामाह- दर्वीमहापमेति । दवीं निरतिं वन्दुमानोश्हं वचोभिः स्तमिर्ूपेरवाकंषेदईसय उपक्षीणां स्वाधीनां करोमि ; तते दृटान्प पथा रोके पिता पृते दुःरीट बस है वात हे वत्सेतयादिमिरुपटाठनयचनेः सावीनं करोति तद्त्‌ । या सूरी विदुषी निकर(तिजं।यमानस्प विश्रस्य सर्वस्य स्तेनतस्करदुः गिरःसिरः प्रति हसेनेकेकं दिर: प्रतिगृद्य पेद वदीयमारातं जानामीति विचटे पिशेषेगण कथयि तादटर[ निकर देव वन्दमान इति पूर्वैवान्वपः। एतेमन्नेः साष्प्रपषटकोपथानं विधते- «८ स्वरत हरिण उप दुधाति प्रद्र चैतद निर्रला आनन स एवाऽऽ- यतने निकर निखदयते ” ([स० क(० ५ प० २अ० १] इति | क्ष विं तुर्पं १) स्वृतं स्वयमेव निष्यनं न तु दैडान्तरदूानीय चयनस्थान इव पक्षिप, दरश ईरिण ऊम्रे वा परुर्‌ मूर वा छृभ्गास्तिस इष्टका उपदध्यात्‌ । एतदुभयमेवे निक्रत्या अयत्न स्थानमविसष्टमिपि' पद्यतरेष्ट $िपधानं क्रियते तद्‌ व्वीयपए्व स्थानि तां निक्रति निरवदरथते देवयजनानिष्ृष्येमामव स्थाप्यति | रिक्योपरि ज।खमूदपागं पारेतयज्य प्राह्यमग्रमगमभिदक्ष्यवश्थितो यो देशस्तं देदामिष्ट+रधानस्य पिधत्ते ५८ शिक्यमभ्युप दधाति नैका वे पणः सक्षदिवैनं निक्धतिपाशन्पुञ्चति [ स ० ५ प्र० २अ०४ | इि। दिक्यमभिखक्ष्य तत्ादमागममिखक्ष्यावस्थितो यो देशस्ततरोपद्ष्याद्ित्यथः। साक्षाद्विटम्बमन्तरेण । एनं भजुमानम्‌ । १ष्टकानां संख्यां विधत्त- , ५ तिङा उप दधाति वेधाविहितो वै पुरुषो यनि पुरुषस्तस्मानरतिमपु नते ? [ स= का० ५० २अ० १} इति। ' शरीरस्योर्वीषोपध्यमगिः पृरषसधाक्रहुतस्तादराप्परुषादादाय विसंख्या [नक्र तपवयजत (वनादयात | 2 ८ १, च, ति तन्निष्ठः । रज्ख. च, नयाद्‌ किः ¦ ३ ङ्‌.च, स्व १८८४ शीमत्सायणाचार्थविरवितमाष्यसमेता- [४चतथकाण्डे~ ( आहवनीयचयनार्थं भूकषणाभिधानम्‌ ) यदुक्तं सूत्रकारेण “ पराचीरससपृष्टा दक्षिणपिवगेम्‌ » इति । तदिद विधत्त- ^“ पराचीरुप दधाति पराचीमेवासमानिक्गतिं प णते ” [संर का° ५ प्र० २अ० १] इति। दक्षिणामुखः परुष एकामृपधाय तता दक्षिणतो दिवीयां ततोऽपि दक्षिण- तस्तु यामुपदृभ्पात्तदिदं पराक्तवम्‌ । एवे सत्यस्माहेवयजना्यजमानादरा परा ङ्मुखीं कृत्वा निकरं निःसारयति । उपधानादृ्यं देवयजनं प्रलयागमनं विषत्ते-- ५ अपरतीक्षमा यन्ति निरतया अन्त्ये » [सन का० ५ प्र २ अ०४] इति। अप्रवीक्षं प्ता टदष्टिभरुवेत्यथः । तच्च निरतया अन्तधानाय ददनाभा- याय भवापि। कस: [नवेरानः संगमनो वसूनाभित्या्वनीयं गाहपत्यं बोपरपिष्ठन्ते " ३१ । १२स््‌-- निर्धेरान इति । अपम पनपेशन। यजमनानां स्वस्वगृहे निवेशयता वसूनां सगमनः प्रजापद्ूपाणां द्रव्याणां प्रापकः सङ्श्चीभिः स्वर्कायानिः शक्तिभे- विशा छपा स्वानि हप।ण्यामि चटभमितः हप।पयपि। तत्र दृ्टान्तः-सविरती देव हव । यथ। सुभः पवाणि. ₹१॥५ प्रकशयति वदुप्‌ । कीटरशोऽतरिः, सव्यथम्‌] सत्थ।ऽव९५म। विकले) ११ पर्म{अभिहीजादिलक्षणो यस्यास सत्यधमा। न्द्रः परोेश्वभवान्‌ । अतं एव पथीनां समर्‌ 3 तस्थौ परिपनथिनां शत्रणां समागमे पूरेः (वथनग्य न तिषठपि । कतु छङषनामम्रहणमाजेण ते परा यन्त इत्यः । अनेन मन्ण्‌ साध्यमुपस्थारने विषते- “भाजपितवे॥ [१९५१ भध्यतव(प* [सं° क{० ५१०२अ०४| इति । श नो दृतरिपि मन्नेण माजन सतवा १अ्‌ाि.वशन $पि मन््रमोपापष्ठन्ते ( अनेनोपस्थानेन यजमानं मेत्पाौं मवति । उपस्५्यं विषत्त- ८ गहिरत्यम्‌प विण्न्ते निक्रेतिटोक्‌ एव चरित्वा पता देवटोकमृपावर्तन्ते ” [ सन का० ५१० २अ० £] इति। । अ . । १ क. ` 17) गष ~~ ~ = ~ -- ~ ~ ^ चन मा-क ५.9 क ० ~ > ~ - ~ - = ~ ~ ~ ~ ^ ~~ ~ 4--क-----कमन्जकशन धद ५०. ^ १ सव, द्यं चोप ।२७. च. "त्‌ ताद्‌ । पपा०२अनु०५] . छृष्णयज्वदीयतेतिरीयसंहिता । १९.८५ ( आहवनीयचयनार्थ मूकर्षणाभिषानम्‌ ) दक्षिणपश्चिमावान्तरदिग्ह्से निकरतिस्थौन एनं( व ) चयनार्थं चरित। ततो माजेनेन पूताः सन्तो गाहुपत्य्तमीपरूपं देवटोकम।गच्छन्ति | मन्वगतामेकत्वसंख्यां परशंसति-- ^ एकयोप तिष्ठन्त एकधैव यजमने वीर्य दृधप्ति | र० का० ५१० २अ० ४ | इति । एकधा युगपद | भन्वगतस्य वसुरब्द्स्यार्थ दशयति- “ निवेनः सेगमनो वसूनापित्याह परजा वै पशवे वस प्रजयेनैन १२भिः समधयन्वि ” [ सण का० ५१० २अ० १] इति । अथाधिचयनमूमः परिमाणं विधत्ते-- ° पुरुषमात्रेण वि मिमीते यज्ञेन पे पूरुषः संमित। यज्ञपस्मेमेन वि मिमीत, [ सं०का० ५१०२ अ० ५] इति। परुषः परमाण यस्य इण्डुस्य सऽं पृरुपमात्रस्तन ण्डन भभ परमाणं कुयात्‌ । यज्ञामिमानिद्वेन सेमानप्रमाणो टोक्रिकः पुरुषः | पुरुषमावेण विमी(मिते सति यज्ञस्य परुषा प्रवणा प्रमाणनैपरैनमर्चि विमी(भि)तवान्भवति | परुषा हि द्विविषोऽवाग्बाहूहष्व॑वाहुशेति, अता विशेषं विधत्ते “ यावान्पुरुष ऊधवेबाहुस्तवान्भनव्यतावदे पुत्पे वीर्यं वीयभेवनं मिति » [ से° का० ५० २अ०५ | इति। परुषोऽप्युध्वं परसारितस्य बाहोरूपरि स्थितं पस्तु स्पष्ट न शक्नोति । अतः परुषवीथस्य तावन्मावत्वादूर्यणेव मानसिद्धयरथमूष्वपुरुषप्माणं र्यात्‌ । वामदक्षिणप।श्रयोः पक्षस्थानं विधत्ते “पक्षा भवति न हयपक्षः पतितृमहेति"? [सं ०क०५ प०२ अ० ५] इति । पक्षनङ्गः सत्यपक्षिण उततितुमदाक्यतासक्षयाकारस्यारेहत्पतत; पक्षयु- तत्वे एथात्‌ । यदुक्तं सूत्रारेण--“ चतुर आमनि पुरषानििपिाति पृर्पं दक्षि क्षे परुषे पृच्छे पुरुषमृत्तरेऽरल्निना दृक्षिणतो दक्षिणं पक्षं पवधयत्येवमृत्तरत उच रम्‌ » इति । तोः परिमाणाधिक्यं विधत्ते ` | “ अरत्निना पृक्षो द्षीपारतो मवतस्तस्मालक्षप्षयाभक्ति वयामि + [ सं० का* ५प्र० २,अ०५] इति। ष थाक [~ 1, ज. “स्यामे चर । 4. ( ९२१ १५८८६ श्रीमत्ायफाचायविरवितभाध्यसमेता [ष्वेव -काण्डै- ( आहवनीयचयनार्थं मृकर्षणाभिघानम्‌ )} चनव तिरङ्गृखथं।ऽरलिस्तनारलिनिना पक्षौ -पुर्षादीषरो क्यात्‌ । यस्माद तस्माहोके परक्षिणोऽपि पक्षयारमिवृद्धियुक्ता दृश्थन्ते | पक्षयराधिकपांशं वधाय स्वह्पपरिमाणं विधत्ते-- “+ स्यामभातो पक्षो च पुच्छं च मबत्येतावद्रे पर्वे वीध वीर्यसंमतः )» | सु०कृ{० ५ प्र २ अ० ५] इतति) षाह्लोः पसारणं व्वामस्ततक्षयाः पृच्छस्य च परिमाणं, पुरुषव्यवहारसाम्‌ - ध्यंस्म्‌ च वावच्छायिर्वीयण संमित मवति । मानस्ाधनं विधत्त-- ८ वेणन। वि भिमीव अभ्चिषो वे वणः सयोनित्वाय? [दन कृ ५ प५ २ अ2 | दत । अध्रेना प्रविष्टवद्रेणरम्ेयः । तथ। दयज्नतम्‌--“ अभरिरवेभ्यो निडा- पत्‌ स वर्णं प्राविगपु ” इति । अतोञभेः खकीयस्थानसाहितताय वेणना विमानं क्यात्‌ । केस्पः-^ स वरता दृघातनेति रमिष्यति ” इव । पडस्त्‌- सं वरत्राति । ३ केषकाः पुस्षा वरत्रा दइ( र }मम्ी रज्जुः( ्जुः) रद्धातन सुम्थकेरथापयत । पच[ऽहूवान्वदविद्ानामृरकपानार्थं ब्रोणीविर- १।निष्कणोतन निष्पादुयत । अवटमुदकाद्‌।रणाय संपादितं कृषमुद्रिणं बहुटो- दकव यथा भवति वथा सिजामहे, मूतखगतण्डुः रणेन सेकयुकतं प्रस- वणपतमवरं कुषः । कद्रजमचटम्‌, विश्वार्हा सवष्वप्वहःस्वदृस्तं कूटपात- राहिव्यनाहिसितम्‌ । आक्षिपं वमकाटेऽपि शोषामावरक्षणम्‌ । कस्प-'पनिष् 1 हवमवटमित्यवटादुद्कमाहविषृ] पितिः, ईति । पाठस्तु- निष्डताहावमिति । कष्टपापाणनिपितानां दोगीनामन्तस्थितावक।श- रूप] स।ऽयमवेदस्तमवयटमहूं सिज तनादृकं क्षारयामि । कीदरमवटं, निष्डता- हवं पा्षु सच्छिद्रठन निष्ठता निष्पादिता आहावा द्रौण्यो यस्यावरस्य साऽपं निष्रताहवस्तं, सुवरवं कूपाद्‌ कमुद्धतृं शोभना टृढा वरब्र्थर्ममयर- जवो यस्यासौ सृवरतरस्तम्‌ । शषेषेनं सह सकं योग्यान्युदकोद्धरणस्ताभनानि पा्चाणि यस्यासौ सुभेचनस्तम्‌ । उद्विणमुदकवन्वम्‌ । अक्षितमुद्फस्पागदितत्व नापृक्षयरहितम्‌ । कर्पः-“ सीरा युञ्जन्तीति द्ाम्या९ सीरं यनक्ति इति । क {7 1 ~ ~~ == + --न ५६ १, त, न चज्न । १ यु च. काः । १।. च. २. च. "कृद्धः ^. प१५२अन्‌ ०५] द्ष्णयज्वदीयतत्तिरी पमंद्धिता । ) ८५ ( आहवनीयययनार्थं मूकष्रगिधानय्‌ ) तव्‌ प्रथमापाह-- सीरा युञम्तीति । कवयः रषिकमाभिज्ञाः सीरा सीरं टाङ्खनटं युश्रनि सण्णी कुन्तु । तथ। युगा युगानि विषु षट्सु वा कदेपाविरेषेष्वपेक्षितानि पृथगिवतन्वत एकैकं विस्तारयन्तु । कौटशाः कवयः, घरि पेरययुक्ता भनम्‌ हत्यर्थः । देवेष देवनांवि रेषदिषयषृ सुम्नया सुजनं सखथच्छन्ीति सुम्नया । अथ द्ितीयामाह-- युनक्त सीरोति । ह करकाः सीरा युनक्त रङ्गं योजयत । युगा वितनोत युगानि विस्तारयत। कृते कर्षणेन योग्य इह यनावाद्मन्घ्थाने बीजं वपत । फंच, वङ्कधीज मिराऽऽशीवारर्पेण मङ्कटखदाक्येन युक्तमिति गेषः| श्रहिस्तत्र निष्पनः स्तम्बो नोऽस्पदु्ध सभरा अस्तफटमारयुकतोभ्लु । पकं कठं नो नदय इदन्तिकृतममेवात्पकारठनिष्पाधमेवासन्‌ । सण्या उवनमाधनेनं दात्रेण सूनं सन आयदस्मत्समीपमागञ्छत्‌ । कल्पः--“ ल ्खन्टं ऽवीरवमिति दम्वां छृषति ” इति । पटस्तु-- लङ्गन पवीरवपिति । इदं राङ्खट<दित्स्षत्युद्धतानि प्राढनेष्टानि यथा भवन्ति तथेव षतु । कीटरौं राङ्क, पवीरपं दजवदापितीकष्णम्‌ । सरोषे कके: सुष्ट तेितै शक्यम्‌ । आतित्षिगविन सहसा म॒मिमद्‌।तक4- काणां नास्ति प्रयास इत्यथः । समतित्सरु कषकेः वोभनपिदापिति मन्यमानः सुमति( तिः ) त्सरुभूमो निम्नोलतत्वेन विच्छिद्यगमनविपो यस्य तच्सुमति- त्सरु । अनेन केषेणन कृटापिक्ये सति गवादिकं यजमानः प्राप्नेतीि ज१;। त्र गौरविरित्युभयं प्रसिद्धम्‌ । प्रफर््यां पथमवयस्का कन्या, पीवरी पृष्टा मः, परस्थावत्मयाणसमर्चं रथवाहनं रथं वादं योग्पमश्राद्कम्‌ । गद्‌ हि छः समृद्धा मवति तदायमितत्सर्व यजमानस्य सुटमम्‌#* । अथ द्वितीयमा हानं नः फाला इति । नोऽस्ाक दनं सृं थथा मवति तथा काटा उाष्कटमृखानि भूमि वितृदन्तु बिरेषेण कृपन्तु । कीन: कषैका वाहन्ब- ॥ | ^ । [3 खविदानञ्कानं यथा मवति तथाऽभियन्त, अभितः प्रयन्ता म्छन्त्‌ । पजन्य क ० --- ------- एतदनन्तरं क. पुष्तकरे “ इटशलाङ्गटन क्षण सति कृषिसमद्धद्रारा प्रफर्व्यं प्रथप्रवयस्कां पीवर पुष्टं गामवि प्रस्थावत्प्यःणसमथ रथवाहनमण्वादिक्‌ यजमानः प्राप्नो तीति दोष इति पाठान्तरम्‌ 2 इतिं वतते । क्ू----~----~- ---- ~~ -- -- ------ =-= १क. कुन्ति, २घ. ड. (ताविषये। ३क. ध. ड. निभम्रतवेः | यदद श्रीमत्मायणाचारयेविरचितमाभ्यसमेता- [४चतृुथकाण्ड-~ ( आहवनीयचयनार्थं भूकघणाभिधानम्‌ ) षु; दानं यथा मवति तथा मधुना मधुरसेन युक्तेः पयोभिरुदकेपी्टिमतिसज- त्विति ओषः । दानासीरा वाप्वादित्यो युवां दनं सखमस्माचु ध्म । शीर] यञ्जन्तीपि पन्वद्रयन्‌ साध्य रङ्खयागं लाङ्गल पवीरवमिति 'मन्र दयेन साध्यं क्षण च क्रमेण विपत्ते-- ५८ यजव] यनक्ति यजषा रुषि म्पावृच्यैम [से ०क। ० ५प - २अ ०५] दति । यजा मन्त्रेण । रोकिकं तु करषेणममन्तकमिति भ्याबरतिः बठीवदसंख्यां विधत-- ८ षटूगवेन रृषति षटवा ऋतव ऋतुभिरेवेनं रूषति ” [ संन का० ५ प्र* २ अ० ५ इति। ककय जयरूपेणावस्थितेष तरिषु युगेषु बध्यमानाः पदटूसेख्याका गावो बजी वदां यस्य टाङ्घटस्य ततद्गयम्‌ । पक्षान्तरं विधतते- ५८ यदृद्राद्‌रागवेन सेवत्सरेणेव ” [ सं० का ५प्र* २अ० ५] इति। ह्याषट गतेष वध्यमाना दाद्‌ रसख्याका गावो यस्य छाङ्गटस्य तदृदरादृश- गव, तेन यदि छपेत्तदानीं दाद्‌ गमासात्मकेन सवत्सरेणेव कर्षणं कतं मवति । चयनस्थानस्य साकत्यन कषणपाप्तो तद्वारयितुं विधत्ते-- ५८ इयं बा अभेरतिदाहाद िभेत्तेतरद्विगुण पपरयत्छषटं ` चाकृष्टं च ततो वा इमां नात्यदहत्छृ्टं चारू च मवत्यस्था अनविदाहाय ”? [ सं० का० ५ प्रभ २अ० ५] इति। स्‌[कल्येन छे स्थने चीण्मानोऽभ्निभूमिमत्यन्तं दहति । तस्पादपिदाहादबि- मदिति सा भपिस्तमतिदाहं परिहतमुपाय विचाय कास्मचित्पदेरे र्ट कारम भ्विदद्ृष्टमित्यिवमेतदद्विगणममयविधस्थानमुपायत्वेना रियत्‌ । लाकेऽपि प्रहरण च्छिनेऽबयवेऽभ्चसामीप्येन यवान्सतारो न तावानितरस्मिनवयवे दृश्यते । तस्मात्छृष्टारुषटभदेन द्वैगुण्ये सत्यभ्भिश्चितो भूमिं नात्यन्तं दहति । तस्माद्मरन- तिशाहाय किवित्छृष्टं किविदृरुष्टाकित्येवं द्विगुणं कृथात्‌ । तदेतद्‌ गण्यं प्रकान्तरेण परशसति-- ८ द्विगुणं ला अभिमुन्तुमहतीतयाहु॑र्छषटं चारुष्टं च मवत्यञनेरुदत्ये » [ सै° कार ५१० २अ० ५] इति। प्रप ०२अन्‌०५] षायजुवदीयतेत्तिरीयसंहिता। - १४८९ ( आहवनीयय्यनार्थं भृकषणाभिधानमर } गाहपत्यादृत्तरवेदिं प्रसयञ्चिप्रणयनकाले सिकत।पिरेकं पर्रषापूयं तस्योपरि पाव्रान्तरेऽं प्रक्षिप्य द्विगुणेन पत्रेणा्चेरुद्यमन दृष्टं तद्वदजा छष्टारुष्टमेदेन ्िगुणे स्थानपगन्यमनयेग्यमिलमिज्ञा आहुः। तस्मादुद्यमनोय द्विगुणं कतैभ्पम्‌। अथ कषंणसमपिकृर्ध्यं यदा वटीवदौनुत्सजति तदानीमुत्सजनाय दिगि विधत्ते- ५८ एतावन्तो वे परव द्विपदृश्च चतुष्पादृश्च तान्यत्माच उस्सृजेदुद्रयापि दध्याद्यदक्षिणा पितृभ्यो नि धुवेद्यतस्तीचाो रक्षाधि हन्युरुद्‌।च उत्सृज्येषा शै देवमनष्याणा५ ान्ता दिक्तमेषैनाननूत्स॒नत्यथो सल्विमां दिशमृत्स॒जत्यसो बा आदित्यः प्राणः प्राणमेवेनाननृत्सनति ? [ सं० का० ५प्र०२अ० ५ ] इति । बरीवदुपेराः "कर्षका द्विषादो वरीवदाश्चतुष्पादस्तानदङ्मुखत्वेन निःसा-~ रयेत्‌ । रुद्रः स्वादरैका्माप्यात्याच्यां दिश्यागत्य निर्गच्छतो वटीवद्‌।न्यरी- ष्यापीत्यवतिष्ठते । अतस्तत्र निगेमने सद्राय उत्ता भवन्ति| दृक्षिणस्यां दिशि पितरः स्वत एव तिष्ठन्ति, तते निगनने तेभ्यो निधुवेनितरामपयति। प्रतीच्यां वरुणपेरितानि रक्षास्यवतिष्ठने, तानि च पदृन्हृन्पुः । उदीची तु बाधकरहिवत्वाद्यानां मनुष्याणां च शान्ता । अतस्तमिवानु एनान्वखीवर ुत्सजेत्‌ । अथो खल्वपि च येयमुदूविी तामिमां दिर प्रति यदत्सुजति तदानीं प्राणरूपम,दित्यमनृत्सर्जनं कतं भवति । आदित्यस्य प्राणरूपत्ं प्राणस्व। मित्वाद्वगन्तम्पम्‌ । अत एवारण्यकाण्डे समान्नायते-“ योऽसौ तप- लदेति । स सर्वेषां मतानां भाणानाद्‌योदेति ?' इति । आथवंगिकश्ाऽऽ- नन्ति-“ आदित्यो ह प बाह्यः प्राण उद्यव्येव दनं वक्षिषं प्राणमनुगृहणानः इति । तस्य ॒चाऽइदित्यस्योत्तरदिग्वार्तितवं पुरुषविगेषपिक्षया द्वयम्‌ । मेरोः परितस्तत्तहोकेषु तत्तत्माणिनो वतन्ते । तथा सति मेहं प्दक्षिणीकृवैन।र- सयो ऽस्मद्पेक्षया योदीची तस्यापप्य।गच्छति । तदानीं कर्सिमशिन्मेरुपार्भेऽव- स्थितरादित्यो विरोक्यते । सोऽयं तेषां प्रत्ययः । एतत्सव॑ममिपेत्य तस्योत्तर- दिगृदयमङ्कीङृत्य सा रिक्पररास्यते | 0 भ -----~ -----~ ----------- ~~~ ~~ ~ ति वकि, १ क, थ. ड, प्राणिस्वा° । १.५९ शनैमत्सायणाचाय॑विरवितमाप्यसमेता- [१धकण्दे. ( आहवनीयचयनार्थ भूकर्षणाभिधानम्‌ ) केषण दष्व॑मुत्सजनपक।र उक्तः । अथ करषंणकले कञिद्िशेष¶ उभ्यते । कल्पः“ पृच्छाच्छिरोऽपि छृषति कमं काप्दुषे पृष्वेति परक्षिणमाब- तेयंस्तिक्चस्तसः सीताः सहिताः छृषति मध्ये सेभिना भवन्ति दृक्षिणासक्षा- दुतरस्माहक्षिणमे भ्रोगेरुत्तरमंसमत्तरायै दक्षिणम्‌ ” इति । पाठस्तु- कामं कामेति ¦ काम्यन्त इति कामा मोगास्तान्दोभिि संपादयतीति काम- दुधा खङ्खःलपद्धतिः । हे कामदृषे मिवाङीनां कामपपेक्षितं मामे पुव संपादय । कषंणक।ठे प्रदक्षिण्येनाऽऽवर्तिं विधत्ते- दक्षिणा पयावतन्ते स्वमेव वीयमन्‌ पयावतन्ते तस्माहृक्षिणोऽवं आल्मनी वीयावत्तरीऽ्थो आदित्यस्येवाऽव्वृत्मरन्‌ पयादर्तन्ते तस्मात्परः परावो बि विषटन्ते प्रत्पञ्च आ वमन्ते” [से० का० ५प्र० २अ० ५] इति। दक्षिणा प्रादक्षिण्येन दक्षिणमागमवस्थाप्य वामभानस्य परिप्रामणे प्रादि ण्यं, पुरुषस्य दक्षिणमागे सामथ्यंसद्धवात्तदेवानुसत्य प्यावुततिः कृता भवति । यस्महृक्षिणमागे वीर्थं भ्रत्यमिपरेतं तस्क स्वष्यापरि दक्षिणहस्तस्येष वीयातिकाय उपरम्यते ¦ रकिंचाऽध्दत्यो मेरुं प्रदक्षिणी कुरुते तदप्यत्ानुसुत भवति । यस्माद्च।ऽ4वृत्तिः छता तस्मा केऽपि प्रातःकाले पवः पराञीऽ- रण्ये गत्वा विविषं चरन्ति, पनः सायंकाठे गृहं प्रत्यभिमृखा आवर्तन्ते | कषणे पकारबिरावं विधत्ते- ५ तिञ्जस्तिसः सीताः रुषति तिवृतमेव यन्ञमृखे बि यातयति ” [° का ५० २अ०५ | इति। जाङ्घःदपद्धतिः सीता । पष्छादूारभ्य दहिरःपयन्तं तिसः सीताः षृवेत्‌ | तथा इक्षिणातक्षाद्ारम्यात्तरपक्षपयन्तं तिसः सीताः कषत्‌ । तथा दृक्षिणस्याः भ्रोणेरारभ्योत्तरांसपयन्तं तिशः सीताः रषत्‌ । तथोत्तरस्याः भोणेरारभ्य दक्षिणांसपयन्तं तिरः सीताः छषत्‌ । एव द्वादश सीताः संपद्यन्ते । एवमावृ- तया त्रिसख्यया विवृत्स्तोपमेव यज्ञप्रारम्भे प्रसारयति। कल्पः-~““चुतेन सतेति सीदान्वराखान्यमिमृराति ?› इति । पाटस्त-~ घतेन सीतेति । इये सीता मदना मधुरेण घोन समक्ता सम्पगारदरीरता । अत एव विदुवेमैरुद्धिः समीदीनेयमित्यङ्कोरता । सा पृनहूजस्वती पयसा [ „न -----~~ ---------~ ~ ˆ -~-* ~~ ~~ -*~------ ----~ ---- = ------- - -~--~----- -------------*~--~-~ ~~ ~~~ --~ ----~-~ =. १. ड. सामता।२क. घ. ड, दु्रमुत्त ¦ २क,. घ. ङ, 'क्षिणं दक्षिणा । ४ ख. च, सिप" ५4 सच. म्म वि्तार" > पपा. रेभन्‌ ०५] दष्णयजवैदीयतीत्तिरीयसंहिता । १ ९९.१ ( आहवनीयचयना्थ भरकरणाभिध्रानम ) पिन्वमाना जटेनाऽऽ्प्यायेता व्तसे( ते) । हे सीते जदेनाप्यापिता तमस्पान्प- त्यभ्यःववृत्स्वाभित आवृत्ता मव । अत्र विनियोगसग्रहः-- सं गारहपत्य उद्यानं चतुभिरनव(व)पेदमुम्‌ । माता शिक्यादुखां मृज्चधद्‌(दा) रिक्यपरिप्रहुः ॥ नमो नेकैतदेरो तच्छिक्यं त्यक्तवा यदित्यतः । शिक्यज।ठेन याः ष्णा इष्टकाः स्थापयेद्मूः ॥ यस्पाक्भिसिस एताः ष्णा उपदधाति हि । निवेऽधिमुपतिष्ठेत सं व संपरष्यतीतरान्‌ ॥ निष्ृताहाअटे सिजेत्सीराद्‌।म्थां हरापणम्‌ | छङ्कदम्भां रुषेत्काममावतेत प्रदक्षिणम्‌ ॥ पुतेऽन्तरारे सस्मर इति मन्वस्तु विंशतिः ॥ अगर परपिसा। तृतीयाभ्यायस्य दित।१्‌१। चिन्तितिम्‌-- एन्द्रच निवेदानेत्यथि गाहेपत्यं भजेति | पक्यो मुख्य इन्दर वा ग^णे। पृख्यस्तु पूववत्‌ ॥ एकस्य गोणत। धन्ये मन्वस्येवानुवादनः । गोणताऽनाऽनयुपस्थाने भन्तः श्रुत्या नियुज्यते ॥ अध्िचयने नितरेशनः संगमन रइत्पःदिका काविदगेन्ी समानता । वस्या उत्तराच इन्द्रो न तस्थाविति विद्यमानत्व । तनन्नविषयं ब्राह्लणं चेवम।ज्न।यते- ८4 निवेशनः सेगभनो वसूनामित्येन्धा माहपत्यमुपपिषठते » इति । एतेन बाह्मेन गाहते [3[(नषस्यमाना पर्तरःञद पकयतरवुह्वामन्द प्रकारया । म्प. शेन: स्वगाचपतिः सहृसाक्षस्तेतवरन् यस्य हृडवत्‌ । ग।भास्वन्वरी गाह कपस्तग्येशरयगुणंयोगेन यजञसाधनत्वेन म॒रूपैन्सदरत्वात्‌ । तप्र पूवन्धायेन दबपरतीत्या मरूपेन्े मन्प्रेण परकारिते सति मन्वनाक्षणपोरिसंवादं वारयित माहपर्पशन्दैन मुरुषेन्ो गाहपत्यसमीपदेशो वा सक्षणीय इति पति त्रमः--. दर गाहपध्ययोरन्यतरस्ष गागसेऽवरथमाविनि सति ब्राह्लभवाक्पस्य वेषाय - कवादप्ाप्ता्थंतवेन विषो रक्षणाया अन्ास्यत्वात्पाणायत्ेनानुवाद्को मश्ब ------~~ ~ = ० -- >, क कक र ~~~ # वि ~> ^~ ~अ १. च, त्वासन्पन्र इन्दरबिषयः। ब | ` नन्व क ज भ ८.९२ श्रीमत्सायणाचार्यविरवचितभाष्यसमेता- [४चतुर्थकाण्ड- ( आहवनीयचयना्थषधिवापाभिधानम्‌ ) एव स्ववटकेन्द्रदाब्देन वद्वि लक्षयति । ततो गाहुपत्यप्रक।शने समर्थं मन्तमै- न्येति तृतीयाश्तिवहुन्युपस्थान विनियुङ्क ॥ इति श्रीमत्सायणाचायविरचिते माधवीय वेदार्थपकारे रष्णयजुरवे- दीयतेत्तरी यसहित।माष्ये चतुर्थकाण्डे द्वितीयप्रपाठके पश्चमोऽनवाकः ॥ ५॥ । गी (अथ चतुथां्टके द्वितीयप्रपाठके पष्ठोऽनाकः) । न या जाता ओष॑धयो दवेभ्याश्चियुगं पुरा। मन्दम बश्रणामहः रातं धामानि सप्त च॑ । रातं वों अम्ब धामानि सहरसमृत वो रुहः । अर्था रातकरत्वो यमिमं भ अगदं छत पुष्पावतीः प्रसूवतीः फलिनीरफला उत । भ्वां इव सजित्वरीर्वीरुधः पारयिष्णवः । ष॑धीरितिं मातरस्तद देवीरूपं चवे । रपा स॒ विध्नतीरिति रप॑ः (१) चतयभानाः अश्वत्थे वोँ निषर्दनं पणं वों वसतिः रता । गोभाज इत्किकासथ यत्सगवथ परुषम्‌ । यदुह वाजय॑ननिमा ओषधीरस्तं आदधे । आसना यक्ष्म॑स्य नयति पुरा जीवगृभो यथा यदो- पथयः संगच्छन्ते राजामः समिताविव । विप्रः स उच्यते भिषय्र॑षोहाऽमीवचातनः! निष्ट- विनाम बो माताऽथां यूय स्थ संकछृतीः। सराः पतत्रिणीः (र) स्थन पद्म्‌ यौति गिष्छ॑- (= पपा०श्अनु०६] "०८५२ देद्‌) यतात्तसरमहिता। ( आहवनीय-चयना्थोषजिवापागि जानम्‌ ) न ल । अन्या बो अन्यामवलवम्थाऽन्यस्या उप. बव । ताः सवा आबधयः संविदूना इदं म प्राता बर्च॑ः। उच्छुष्मा आष॑धीनां गार्वों गेष्ठादिवेरते । धनं सनिष्यन्तीनामात्मानं तवं पृष । अति विभ्व्‌। : पारा स्तन ईव वेजम- कमुः। भोर्बधयः प्र चुच्यनुथत्कि च तनुवा रषः। याः(३, त अतस्थुरात्मान्‌ य आनिवि: परःपडः। तास्ते यक्ष्मं विराध. न्नाम सप्यमरोरिन । भाक यशष्म प्र ग ये दरीविना ¦ साकं वातस्य घराज्मा माकं नदय निहाकया । अन्वावती ~ स।मेवनी- तीमुदाजसम्‌ । आ चिह्नि जच आप धीरस्मा अंरिषटतातय । याः फटिनाय। कला अपुष्पा याच्च पुस्पिणीः ¦ वहस्पानि- परसूतास्ता नो पंञजन्वज्हेमः। याः( ~ आष॑धयः सामराज्ञाः प्रविं्ाः पृथिवीन । तासां त्वमन्यत प्रणा जायातवे छर; ; अबपतन्तःजद्ःःन्व आयध्रमः पमि यं स ७। | ¢ -24- ॐ" =: मश्रवांणःः जस रिभ्याति पुरषः, अश्वदर्यु- पषाण्वनिः माश्च दूरं पनतः) रु संगत्य ताःसवीौंः- सं दुन मपजप्र । मा तं रिषत्छनि\ ` यर सष्ठ यनाम वः; द चतुष्पद्र {\ ^ सर्व..१रनातुरषु्‌ : ज्‌(पव्‌ १८१९४ १५९४ श्रौमःसायणाचायविरदितभाष्यसमेता- [४चतथकाण्डे- ( आहवमीयचयनार्थपधिवापाभिघानम्‌ ) सं बंदन्ते सोमेन सह राज्ञां । यस्मे करोति जाह्मणस्त राजन्पारयामसि (५) ॥ ( रप॑ः पतत्रिणीया अर्हो याः खनापि वोऽ्टादशया च )। हति रृष्णयजुवदीयतेत्तिरीयसंहितायां चतुथा्टके द्वितीयप्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः ॥ ६ ॥ ( अथ चतुथकण्ड द्वितीयप्रपाटके षष्ठोऽनुवाकः ) 1 १अब१८नुवाकेऽिक्षि्कषण युक्तम्‌ । अथ षष्ठ ओषधिवापो विधीयते । कल्पः" या जाता ओषधय इति चतुदृरामिरोषधौव॑पाति » इति । सत्र प्रथमामाहु- या जाता इति! युगदन्दुः कवा | त्रियुगं वपाः शरद्ुसन्त इति प स््यमृद्रिय परा सू्चादे) देवेभ्यः र्कादाद्या जोष्य उपिनर बध्रणां प्रणिमरणसम्थानां परेपकेन(ण ) प्द्धिदवेणानां वा तासामाषधौनां रातं धामानि इ तरख्य।क।ज्ञातिभेदान्सष उ विदेषाक।रण भ्र।म्यानारण्यांश्च सप ध।न्यभेद्‌नवक्ष्य मन्दूमि हष्य।मि । अथ दितीयामाह-- हतं वा अम्बेति । हेऽ्व मातुर्थानाय। अप्यो वा युष्पाकं धामानि जातिभद्‌ा; क्ेच।णि वा दतं सत्ति | उतापिच वो युष्माकं रुहः परोहा अ- इक्‌ रहस सन्ति। दतं सत्समित्यागयाम्पारिपितवमुर सकषमत । अथैवं बहु- भेदोप्तत्वे साति रवर्सख्याकाः केतवो याभिर्यप्मामिरिष्पाद्यन्ते वाट्यः रत- कतव। युयं भे मेद्‌{यमिमं यजमानमगद्‌ छत क्षुतिप।साद््रगरहितं कस्त । अथ तृत।यामाह-~ पष्पावतीरेति । अने|षृधय। ननािप१२१०; प्र्स्यन्ते । पुष्पावतीः क।[श्द्‌षधयः पृष्पमाजरपयवतापिन्यो न तु फरन्ति । प्रसूवेदीरन्या ओषषयः पृपपुवकफटोतत्तिस्थायिन्यः । फविनीरषर।; काश्चिदोषधयः पृष्पं विना फैवख्न फलेन युक्ताः । उतापि चाकटा अन्याः काञिदषषयः कठेन तदे- ष्क" नक * ~ कीः -- 9 म - न क १३. च, "धौनिषपः। २द्‌. च. हुकिश्चपेः | ` ककवककन धा -२अन्‌०६)] ष्णयजुवदीयतन्तिरी यस्ता । १७९५ ( आहवनयिचयनाथौंषाधेवाप(भिधानम्‌ ) तपृण च विरहिताः । तदतत्सर्व टोकसिद्धश्चन॒सारेणोदाहरणीयम्‌ । वीरुयः काश्चिरोषधयो दताहूपाः, पारयिष्णवः फटपाकान्ततवं १२त्पज्य पार बहुसं- बत्स्रावसानं प्रप्त रीटं पासा तास्तथा्िधाः । तथथा-नागवष्वीपमतय एताः तवा भषधयोऽश्रा इव सजतरीः । यथाशा यद्धे बह्वः सह शीषं गत। लयरीरा भवन्ति, एवमोषधयोऽपि बहृष्यः सेहोनाः फदपयन्तटक्षगजय- शील भवन्ति | अथ रतर्थामाह- ओषधीरितीति। ह मातरो मात॒समाना देवीरदव्यः। इतिशम्दोऽ् हेतर्भं बतेते । यपादोषधीयुयमोष्यस्तत्तस्माद्रो युष्मानुपत्रव प्राथये । ओषो दाहः फरपाको धीयते स्थाप्यते यासु ता ओषधयः । अतो युष्मान्पति प्ा्थनमु- बितमिप्यथः। कथं प्राथनपिति तदृष्यते-रपांसि विद्तीः पापानि विनाशय. न्यो रपश्चतयमानाः पपिफटं दुःरलमपि बिन।वायन्त्य हृत प्राप्नुत । अथ पश्चवीमाह- अश्वत्थे व इति । ह अंषधिदेवता वो युष्पाकमश्त्थे निषदनं पणें ¶ठा- दाब पो युष्माक वस्तिः रता निकासकारणं गृहं छतम्‌ । देवनारधषटितखादव टोकेऽ्थवक्षः प्रदक्षिणनमस्कारादिभिः एज्यते । पटागवक्षश्र्मारिह्ेणां कमसाधन सेपनः । इदरश्पाऽपि य॒य गामाज इद्धवदीयस्थावरह्यिण म॒पिभाज एव मूत्वाऽसथ किच स्थिता दृत्येनहारे प्रसिद्धम्‌ । ताकिमथंमिति तदू च्थ- धद्य्मात्कारणातरूष मनुष्य समवथ।लदानिन पौष्यथ तस्मादृवं स्थावर 1व- स्थानमित्यथः । अथ वष्ठीमाह-- यदहं वाजयन्निति । पद्यदराश्टं वाजयननपिच्छानपा ओषधीर्हस्त आ- दधामि तद्‌।नीमव यक्ष्मस्य क्षधारिरोगस्याऽऽतमा सह्य पुरा नरेति मोजना- प्मागेव नष्टसदृशो भवनि । तत्र दृष्टान्तः-यथा ठोके जीवगमो पिरैर्जीिस्य दा दादृग्रहणातपरा भीतः जदाः कणाभ्यां नते पिधाय भूमिसंश्धिषटो मृत इब तिष्ठति तद्त्‌ । अथ चप्मीपाह-- बदोषधय इति । यद्यदोष्रधयः र्व: सगच्छन्ते फलदानाय क्षेतरसंगता भवन्ति, तत्र टदृष्टान्तः--राजानः समिताकिव, यथा यद्धे प्रतिपक्षिमः सेनां जेतुं परस्परममृक्टा राजनः संगच्छन्ते तद्त्‌ । तदानीं संगतास्वोषधीषु विपो ५ ~~~ ~~~ +~ ~ न == ~--- द -- ~ 9 कभ कमन ५ ~ = म्क १. च. सद्धान्‌ ।२ च. कणन । ५९६ ीरसपस्माचागविरचितभाप्समेता- [४वतु्धकाण्डे- ( आहवनयिश्यनार्थोषधिवापामिधानम्‌ ) मेघावी गसवीयंभावनाशि यः पुरुषः स भिषगुष्यते क्षधािरोगसिकिर्सके बत्य भधीयते ¦ कथं भिन्नक्तवमिति तदृच्यते--रक्षोना पक्कमिरेतामेः परोहाशें गक्षाप्रं हत्वा रक्षसां हन्ता तदुपद्रवह्पं रागे विनाशयति । अमीवचातन्‌ ओषधि जन्यपथ्यारिभिरमीवान्रा्गाश्चतियति दिनाकपतीत्यमीबचातनः। अथाश्मी" इ-~ निष्छनिनामिति । टे ओषधयो वो युष्ाकरं निष्ठिताम्‌ कषुषादिविनान- समब भन मानृवदतिनिमितनं कषद निवारयिनुमव्‌ हि मवतीनाभू्जिः । अधेवं मति म॑ सद्तीः स्थ सम्पक्सकार्ये क्षमा मवत । सराः क्षुदादीनाम- षवरथिर्यः एनङ्जिःः पृतन्नं पत्रं तस्मात्पत्याग्नं तेनाऽऽमनेनोरेताः स्थनं मेष्त्‌ | यत्क दकमामयि समवद्रापिर नननष्डत विनागयव । अथ नष- नीम्‌।ह---- म्या इति । ह आभदगो वो युष्माक परष्येडन्या काविदोषपिष्य- किरन्पा(िनरमा -विव्यक्किवत रक्षनं | नथ रक्षिता सानन्याऽप्यन्यस्या रक्षि- कय] उपाद्‌ समौकूमागत्य तामप्यवतु । समूषकारिवा।रसररक्षकत्वर्मोचितम्‌ । बथाभिनाः मवा 5 अदिव्य नाः परस्परतकम्मं गता डद प मदीयं वेशो दारक पथनार्पं परावत प्रकर्षण रक्षत । अथ दृकमीमाह- उश्छकष्मा इति । आववीगां दष्मास्तद्‌ पभाोगजन्या बटविदेषा उदीरष गषुष्ट(न्ति | नय दृष्टन्तः-गावा गोष्टाद्व, यथा गावो निवासस्थानादृगृहाद्र- ण्यदेठः परत्युद्रच्छन्ति तदत्‌ । कटगीनानापवीनां) पृष ववाऽऽसानं बनं की 4 सनिष्यन्तीनां ह यजमान चदय गरीरं परनामिव दतमिष्डन्तीनां, यथा भें दस्यन्ति एवमाषवया ध त्वदुयिररीराङारण परिणताः दारीरं दास्पर्न्तीत्परथं भभैक।द्‌ याप अविं विभ्वा इति । परिष्ठाः उरीरस्थोपरि स्थिता उदरमध्ये प्रविश विश्वाः स्यां आओपषधयास््यजीणो दरिदोषमतिवङ्ष्यकमृः क्रान्ता देहे ग्याप्रा इत्यथः | व्र टृष्टान्तः-स्नेन इव बनं, यथा रागो गुप्रचोरो गोष्ठं प्रविश्य गामपहत सावधाना गोदाखयां( रां) सवतो व्पपोति तद्त्‌ । तनृबां ररीरार्णा +न ~ = ~~ == = = = = ~ ~ ~ --~ => --* --------- क ~~~ किक [7 ? ख. घ. इ. =. ग नवःरय ।२ज्.अ. "व “| यख. चे. श्ुधादिविन्‌ा- हायि । # ख. च. "म्‌ । पा ०२अनु०६] टष्णयज्वेदीयतेत्तिरीयसंहिता। १५८९. ( आहवनीय चयनाथोषधिवापाभिधानम्‌ ) संबन्षि परि रपो न्यरगिरोब्याधिगुस्मातिसारारिपं पएपफरं यकि इस्ति तत्तवमोपधयः प्राचुख्यबुर्विनारितवत्यः । अक द्द्‌ ढीमाहइ-- यास्त इति । इ यजमान ते नवाऽऽ्पानं शरीरं पा ओभ्षय अ तस्थराक्रम्य तिष्ठनि, मा भोषधयः परुपरर्‌ादिविका रसरयेण तत्तसपर्व परदिश्वतयस्ताः सर्वते तव यक्षं रोगं दिबधन्तां विगेवेण नाशयन्तु । तप्र दृष्टान्तः प्यमग्रीरिवि, मथ्पमेन स्वङीयपरकीयपक्षपातरहितेन शास्लीयमर्गेण रेते वर्तत इति रप्पमगीः। वाषशो राजा दुष्टन्पत्युम्रो मूता यथा विनाश- बति तदून्‌ । अथ त्रयादृशीमाह-- माक यक््मेति । ओष्मावरुद्धकण्डजन्यणष्वनेरनुकरणार्थोऽयं किकिकाम्द्‌- स्तेन किङिना ध्वनिबिरोषेण दीग्यति ग्यवहरतीति रोगविशेषः किकिदीषिः । सु च स्मरेऽमजन्यः श्येनवत्तीतरस्वापित्तजन्यो रोगः श्यनः । ह पक्षम राजय- हलादिरोग त्वं पित्तभन्पेन शचिष्मजन्येन च रोगेण सकं प्रपत प्रकर्वण नष्टे जब । तथा वरातस्य ध्राश्या वावरोगस्य गत्या व्याप्त्या साक नश्य गष्टो भव। ब्रथा यया पीहया निहताऽसि हा कष्टमिति शब्दं करोमि सा निहाका तषा सह मठो भब । अथ चतुदृगीमाह- अश्वावतीपमिति । काबिदोषयिजतिरश्रापपी, अश्रा अस्यां चन्तीलश्रा- यती, आबभिसमृदो सन्यां घनदारेणाश्ना रम्पन्त इत्यर्थः । अन्या काबिदो- ¶्पिजातिः सोमवती सोपपागोऽस्यापस्तीति सामवती, पान्यसमदो सत्यां सोम. बाग; कर्तु राक्थत इत्यथः | अपरोजंयन्ती, ऊज वरु प्राणचेशं वा करोती- त्प; । अन्या जातिरुरोजाः, उत्कध्माजोऽषटमपातुरूपं यस्पाः सदाजा,; भनदुरिण दरीरधातृन्पोषयतीत्यर्थः | ताः सबा ओषर्ीरहमाविति टम्धव|- नसि । किमथम्‌ । अस्मा अरिष्टतातये अरिष्टस्य वातिररिहवातिः । मस्व बजमानस्य हिसाराहित्यपेत्य्थः। तेवमोषधिवापाथां कचशवतुरशाऽऽम्नाता; । अथरिव विस्मिताः १दृष नाम्नायन्ते । तत्र प्रथमामाह-- याः फलिनीरिति। या ओषधयः फलयुक्ता याः फकलरहिता याश्र षृष्परहित। याश्च पृष्पयुक्तास्ताः स्वा बृहस्तिप्रसताः सत्यो नोऽस्मानंषः ११ न्म्‌च्‌यन्तु | भथ द्वितीपाषाइ- १८९८ धौमत्साग्रणाचार्यविरयितभाप्यप्तमेता- [४चतुधकाण्ड- ( आहवनीयचयनार्थोषधिवापार्मिधानम्‌ } था ओषधय इति । सोमोराजा यसां ताः सोमरार्पस्तादृश्यो या भोषृथयः प्मिवीमन्‌ पविहस्तातां मभ्य इदानीमुप्यमाने हे ओषषे तमुत्- नाऽक्तै । अतो नोऽस्माञ्जीवातदे जीवनोषधाय प्रसृव प्रकर्षेण पेरप। अथ तृतीयमाह- शवपतन्तीरिति । शरटोकास्मतम्तो बृहिबिन्द्३ अष्धिहपेणो पन्ते | तथा चम्रिह।तबाक्षणे समाम्नायते-“ यावन्तः स्तोका अवापद्यत । वाववी- रोषभयोऽजायन्ध » इति । अत्रापि दिवः परि स्वगंस्पोपरितनपदशाइवपत- न्तीरपस्तादरमो पतन्य ओषधयोऽबदन्नेतद्रवचनमुक्तवत्यः । कीटशं वचनमिवि बदुष्यते-पं जीवमश्जवामहे म्पाभ्नृमः स पुरूषो न रिष्याति नेव विनश्यति । जथ चतुर्थामाह-- बाश्चदमिति । वाशौषपिदरेबता हदं मदीयं प्राथनमुपदण्वन्ति, याश्चान्या आषपिदेवता दूरं यथा भवा तथा परागताः सत्य ईषच्छण्वन्ि ताः सर्वा ओपमिदेवता इह कर्मणि संगता मूलाऽसे यजमानाय मेषजं संदत्त क्षुद दिरोगबिकित्सां सम्यक्कृरूत । अथ रञ्मीमाह-- मावो रिषदिति। हे षधयो बो युष्माकं खनिता विकित्साये युष्म- हीमे मरं प्रहतं खननस्य कतां मा रिषन्मा विनश्यत्‌ । अहं च यस्मे रुग्णाय बिकित्तार्थे खनापि युष्मन्भूटं प्रहीतुं खननं करोमि, सोऽपि मा विनश्यतु । किं बहुनाऽस्माकं संबन्धि यद्दिषचतुष्पद्‌। प्राणिजातं युष्मदुपजीवति तत्तवमना- तुरं रोगरहितमस्तु । अथ षद्ठीमाह- अषधय इति । ओषधय ओषधिदेवताः स्वकीयेन स्वामिना सोमेन राज्ञा सह सेवादं कृर्वन्ति । कथं सेवा इति तदच्पते--परस्मे रुग्णाय विक शामस्मीयमृठादिना ब्राक्षमः करोति, हे राजस्तमातुरं वयं पारयामास व्यच रलारयामः । एतेभन्ः साध्यमोवयिवापै विघते-- “ भोवपीरेपति नह्मणाऽनमव रुन्धेऽकऽक्बीयते ' [ सेण्का* ५प* २अ० ५ | इति। गरह्मणोषयिवापहेतुभूतमन्सामर््येनानं व्याप्नोति । फिंचेवे सत्यर्कऽवनीये स्थानेऽ्कोऽचनीयेऽभ्रिभ्रितो भवति । मन्वसे्णां विधत्ते-- | षी १ यर. च, रराङ्ीस्ताः। पपा ०४७न्‌ ०६] ष्ण्यज्वेदीयतेत्तिरी यसं हितां । १५९९ ( आहबर्मीयश्यनार्थोषधिवपामिधानम्‌ ) | ^ चतृदंशनिव्पति रष याम्या ओषधयः सप्ाऽऽरण्या उमयीवामवरुद्बा अनस्यानस्य वपत्यनस्पानस्यावरुखघे » [ से* काण ५१० २ शर ५ ] इवि | तिखमाष््री हियवाः भियङ्गवणवो गोधूमश्रेति सप्त ओम्या ओषधयः। वेशश्यामाकनीव।रजापेडा गवीधका मकंटका गामृताश्रेति सप्राऽररण्या ओष. धयः । नानाविधस्यानस्य ।जवपिन नानाविधमनमामोति । यदुक्तं सूत्रकारेण--““ सप माम्पाः कषे सहाऽऽण्या अहे › इति । तभ ्राम्पाणां देरविरेषं विषत्ते-- ^ हृष्टे पपति हृष्टे द्योषधयः परतितिष्ठति » [सु* का० ५१० अ० ५] इति । छृषटे देरो वपति भराम्या इति शेषः । मूखानां सेवतः प्रसरणे दृढ वस्थनं प्रतिऽ । दकेकस्यां सीतायां मूटमारभ्पाग्रप्ैन्तमनुगतं वपनं वित्ते “ अनुसीतं वपति प्रजत्य | संग का०५१०२अ० ५] इति। पभृतत्वेनोत्त्तिः प्रजातिः । सवाव सीता बीजावा विधतते-- « ददशसु सीतासु वपति ददर मासाः संवत्सरः संबत्सरेणेवास्मा अनं पचति” [ संग कान ५प्र०२अ० ५] इति। यदुक्तं सू्रकरेण--'“ यामां नाधिगच्छेत्तस्याः स्थाने यवान्मधृषि- भान्वपेदुपता मेऽसणति वा मनसा ध्यायेदूधिगतायां पः प्रथम इष्य आगष्डे- तसिमिेनामृपसंनसेच्े वनस्पतानां फरग्रहपरतानिष्म उपसंनह् प्रोकषेव्‌ » इति, तदिदं वनस्पतिधोक्षणं {धत्ते- ८८ यदभभिविद्नवरुद्धस्याश्चीयादबरुद्धेन व्यध्येत ये वनस्पतीनां फटप्रहय- स्तानिभ्मेऽपि पोक्षेद्नवरुदस्यावरुदचे”, [से ° का०५१०२अ ०५] इति | वद्यरमभिवितरुषोऽनवरुद्धस्य सीतास्वमुषस्य दरष्पस्यानमक्नीपाचदानीम- धशुद्धेन सीतासुषेन धान्पनापि वियुक्तौ भवेत्‌ । अतोऽतानुस्याप्युप्रतसिद्धये वनरपतीनां मध्ये ये पृष्पमन्तरेण फृटं गृहन्तयुदुम्बरादयरतनप्याद्‌ ये्मेन सहु संनक् पोक्षणं कृत्‌ । ततः सवेमपि मक्ष्पजातमस्याबरुद्धमेव भवति । अभ 'पिनिषागसंथहः- ८०५ शआओरीमत्सायणाचा्थविरचितमाप्यसमेता- [४चतथैकण्डे~ ( आहवनीयचयनाथदटोषटक्षेपायमिधानम्‌ ) “ब ज मरम्पास्तथारऽूऽरण्याः इष्ट रृषएमृवाब्पत्‌ | चतुद शमिरन्यास्तु षृहेव विकसिताः ॥ अनर मीमांत्ता। इ शम्‌[४्ध[यस्प पञजमपादे रिन्ितम्‌-- धूनने वपने च्म सप चोक्तश्रतुद्श। किमायारम्भनियमः किवाऽऽरम्भो निजेच्छया ॥ कृप[उवत्करमः प्राप्तः केचित्करणोदविवाः , न्यथा: स्युस्तेन मन्वाणाम।रम्भोऽच निकेलिपितः ॥ अप्रिचयने मन्वा आपूननाथां अवपनार्थाश्च बहवः १६िताः | प्रयोगे तु तदेकदे दा संख्य।ऽमि1६त।--“ सप्त।भराधूनो ति, तुदं रोभिराब्रपति »„ इति । तत्र प्रथम।पिकरणोक्तकपाटसामिधनन्य।येन प्रथमप१हितस्येव मन्वस्योपक्रमः प्रभोति । तद्युक्तम्‌ । कृतः । यथ] क्त९ ख्याति रक्तानां परकरणपहितानां मन्त्राणां वेयथ्यप्रसङ्खात्‌ । तसमाकरणेन क्रमं बाधित्वा निजेच्छयैव पथम॑मन्यं वेप कम्प बिदहितसेरूपा पूरमीय। ॥ शति भरीमस्तायणाचायेविर।चित माधवीये वेदा्थपकारे दृष्णयनुरवेदय- वेत्तिरीयसंहिताभाष्ये चतुथकाण्डे दीय प्र१।के वठोऽनुवाकः ॥ ६॥ कान्त आकिदि कषये ( अथ रतुथाश्के द्वितीयप्रपाठके सप्तमो उनुवरष्टः ) । मानों हिभ्मीन्जनिता यः पृथिव्या यो बा दिवि सत्यधंमा जजान । यश्चापश्वन्द्रा षंहतीजजान कस्म देदाय हविषां विधम। अभ्धावैतस्य प्राथेवि यकेन पथसा सह । वर्षां त अभिरिमितीऽव सर्षतु । अभे यत्ते शुकं यच्चन्र यतपूत यदा्ञियम्‌ । तदवेभ्यां भरा- मसि । दइप्मूर्जमहमित आ-( १ ) दद्‌ ऋत- स्प धाम्नः यग्रतस्ययोनेः। आ नो गोषु |, ~ -----~--* > च = ्नक १ ख. "मती बध्यम॑षोऽन्पलौ वो | पपा ° अनु ०७] कृष्णा यजुवेदौयतैत्तिरौीयसंहिता । ( आहवनीयख्यनार्थलोष्टक्षपायमिधानम्‌ ) . ह 0 विशत्वोषधीषु जहामि सेदिमनिंराममींबाम्‌ । अभ्रे तव श्रवो वयो महिं भ्राजन्त्यचंयों विभावसो । बहंद्धानो राव॑सा वाजंमृकृभ्थं दधासि दाष कवे । इरज्यन्नपते प्रथयस्व जन्तुभिरस्मे रायो अमत्यं । स दुरातस्य वपुषो वि राजसि पृणक्षि सानसिः रयिम्‌ ¦ ऊजीं नपाज्जातवेदः सुरास्तिमिर्मनद॑स्व (२) धी- तिभिहेतः । त्वे इषः सं दधुभरिरेतसश्िनो- तयो वामजाताः । पावकवचाः हकरवचां अनू- मवचौ उदियिं मानुना । पुत्रः पितरा विच- रन्नपांवस्युमे प्रंणाक्षि रोद्ती । ऋतावानं महिषं विश्वचषणिभभिर सुम्न(य॑ दधिरे प्रो जन।ः। श्त्कर्ण सप्रथस्तमं त्वा गिरा देभ्यं मानुषा युगाः। निष्कतारंमध्वरस्य प्रचैतसं ्षयन्त राधसे महे । रातिं प्रश॑णापृरिजं कविकरतु पृणक्षि सानसिम ( ३) रथिपर्‌ । चिवः स्थ परिचितं ऊध्वंचितंः श्रयध्वं तयां देवत॑याऽ- ्गिषरस्वदुध्रुवाः सींद्त । आ प्यायस्व समेतुते विश्वत; सोम वृर््णियम । भवा वाजस्य संगथे । संते पयांसि समं यन्तु वाजाः सं वाणि- यान्यमिमातिषाहः । आण्यायंमानो अग्र॒तांय सोम द्विषि भ्रव शसयुक्तमानिं पिष्व (४) ॥ १८०१ & क # १८०२ ० [पत्यासणर 1 भवि र {स त भमभ्यसषमपता- [४चत्धकाणय ( आहवनीयत्यनायलोषटक्षेपायाभियानम्‌ ) ( अ मन्दस्व सानारमकानमचत्वारश्शञ्च )। इति क्रष्णयज्ञव॑दी यतेत्तिरीयमंहितायां चतुथाष्टके हितीयप्रपाठके सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥ ( अथ चतुधकृषण्ड द्वितीयपपाठके सप्तमोऽनुवाकः ) । पष्ठेऽनुवाकं अं।पविवापीऽमिहतिः । अथ सप्तमे उोक्षे१दिकमभिधीयते कृत्पः--माने। हिभस)ज्जनित। यः प्रथिन्या इति चततुभिुरम्प लोष्ट नसमस्यति येन्तार्दिव। दाहिपिधमापना भवन्ति ? इति | कषणे ये ट्टा परिपितक्षत्राद्हिः पतन्ति तान्पृनरन्तः पातयेदित्यर्थः। त्र प्रथमामाह-- माना हिभ्मीदिति। यः प्रजापतिः पृथिष्या जनिते।त्पादृको यो प्रजापतिः सत्यथमाअवितथधघारण शाक्तः सदव जजाने। तादयामास । पनरपि घ परजापीन्न्दरा आद्‌खाद्‌ कारणता यहा अपो जजानोखादयामास, ददशः प्रजापतिनारसन्मा र्हिदान्‌ । ताद्रगाय कसमै प्रजापतये हविषा विषः परिचरण ¦ अथ [.व।याम[ह- ञभ्यावतस्वेति । है परथिवि यज्ञेनानृष्ठानम्येन पया च तत्कमतेन सह।भ्प।गतस्वारमदाममृख्येनाऽऽगस्छ । इपित इच्छ।व।नभ्रप्ते वपां तदीयव पासद्ररमिमं प्रदशमवसपतु प्रप्नोनु। अथ तु्तीयामाह- भम्र यत्त इतिं । हेश्मे १ त्वदीयं यदङ्गः शकं दत्तम यथ्चन्यदृद्कखः चन्द्रमाहूल। यद्प्थन्यङ्खः ¶: रुर) यद्यनदङ्क यज्ञिः गजना, तत्सवं उोष्टरूपं दवेम्पा रवाना तथ भरामि सपादृषामः । अथ चतुर्थी१ह-- इषम्‌ जमिति । कतस्य यज्ञस्य धराजः स्थानमभूतादृभूतस्य पनिः कारण ® भ भृतादितो रशाद्िषभनल्पमूजं रसरूपं छोष्टमद्दे स्वी करोमि । स रोष ने[ऽस्मदुीयेषु ग५व।१दात्वागत्य प्रविशतु । तेरवृचाष्डारिरतु । सीदुन्त्यतरे लदिमू(प[ स्ता [मनिसमनराहितापमीवां रेयवृक्तां जहामि परित्यजामि एतेनन्नः स,८५ छोषटानां क्षेवमध्पे स्थन दिवत्ते- | _॥॥,। ॥ निं यी ० १६, च, निर प्र । रार द, । ची १.५1 पपा ; रजन्‌ ०७] ष्णयजवदीयतेचिरीयमहिता | ( आहवनयि चयनाश्रहेष्क्षेपायामिधानप्‌ ) “'द्ग्म्यो उष्टन्त्समस्यति दिदेव दीवभवरष्य दिगा कीर्थं चिनुते " ( स° का० ५प्र० २०५] इति। कषणावमरेये छोट वेणना विमिताद्चिक्षेतरादहिरिक्ष पतित।स्ताम्यो दिग््ध- स्तछष्टानानि के सपोजयेत्‌ । तथा सि दतां सारष्पंममिमनषेमेऽवदभ्य वतमिन्त१४५३प चितव(न्भवति | बतर्थमन्त्रे कं चदि रोषं विधते-- ५ यं दिष्यायत्र स स्यात्म्पे दिशो रोष्टमा हृरेदिषमजमहमित भा इद्‌ हतीप्मेगोरनं तस्ये दिगोऽ रन्ध क्षोषृङो भवी यस्तस्पां दयि भवति " [स० का० ५१० २अ० ५] ही। अथमप्षिवियं पुरुषे दिष्यात्सत परुषो यस्पां दिर्भवविष्त वस्या रिणो करोष्टमिषमजंमिति मन्तरंणाऽऽहरत्‌ । तथा सपि तदीयमनं रसुच सी कराति। श्वीते सति तस्पां दिशि या दुष्य) मवति वतते स द्रष्य; कषाषृकः क्षुषां प्ते, ऽ्(रहिते। मवति । यदुक्तं सूवकरेण--“ उत्तरेदरमृपवपति यवानाभरव्यावाग्णान्तं ठता "' हति, वदेतदिपतते-- ^ उत्तरेदिमूष वरस्युरवथ।\ हभ्निश्वीयतेऽथो पशवो वा उत्तरवेदिः १ नेवाब सन्पेऽथो यज्ञपरषे(ऽनन्तरिये?, [सं० का० भमर २,अ० ५] इति । प्रातेन प्रकरिगोनरवेदं कव्‌ । तस्यामृचरवेधां एश्वद्श्चिश्रयरते। अपि घोत्तरवेद्यः सदपगेषु युपषु परदायन्धःत्पवाव एगोचतरवेदरिः पदानां पाप्तमे मवति । अपि च परङूतावृत्तरदिहपं यज्ञ्य परूः पदं तम्पान्तरायो भा मूदि- षयुतरवे दः कतम्पा । कत्पः-"“ अग्ने तव श्वो वय इति षड्भिः सिकता न्युप्य › इति । ततर पथमामाह-- अपे तवति । दीधे पराभिनिरर्यत हति वयोषन्म्‌ । हेरे तव श्रष सब यत्वेन भरूयभाणं वधेऽ महि महदृस्ति । विमा दरिं वतु धनं धस्यासो विभावसुः । हे विभावसोऽचंपस्तव दीप्तये भराजनिति दप्पिने। "~~ --- ~ “~~ १. ङ. च. गन्ताकं ।९ख ; । उतरवदिःपः। २३ ख. च, अभा अपि। १८०४ भीमत्मायणाचार्यपिरवितभाष्यसमेता- ([४षतर्थकाण. ( आहवनीयचैयनार्थलोषटक्षेपाथमिषानम्‌ ) वहन्तो मानवो यस्यासो बृहद्भानुः | कविर्वदन्यजमानामिपायामिङ्गः । वादश हेऽ दशे हविद्तवते पजमानायोक्थ्यं शसाद्यपेतयज्ञयेग्यं बाजमनं रवा श्व {येन्‌ बटेन दषासि । अथ दितीपमाह-इरभ्यनिति। हेऽमध्यं मरणरहितान्रे जन्तुभिः पुरोदाशादिहविःप्दैः पाणिभिरिरण्यन्दी - प्वमानः सनस्मे अस्मासु रायो भनानि प्रथप्स विस्तारय । स॒ दरतस्म वपुषो द्रामीयस्य चित्याप्निरूपस्य ररीरस्य मध्ये विराजसि विरेषेण दीप्यसे । बञानसं बहुविषदानार्ह रथिं धनं प्रणक्षि अस्मद पूरय । अथ तृतीयामाह- ऊर्जो नपादिति । अर्जोऽनस्य नपरादविनाशायिता, तादश मो जतिविदो धीतिभिर्ितो दीभिभियुक्तः सन्सृदास्तिमिमन्दस्व शोमनस्तृतिमिहष्यसख । भूरिरे- तलः परमूतसारा इषोऽनक 7 आहृतीस्ते सवयि संदधुयजमाना सेपादितवन्तः | कीहरा यजमानाः, चिभोतयो विचिषरास्तया कृता ऊतयो रक्षा यषां ते चित्रो. षो वमजाता ~+वननीये संमभनीये देशे कुठे चो।नाः । अथ वचतुर्थीपाह- पावकवचा इति । पागक्ववांः दोपकदीतिः । दक्रया निर्मखदीषिः। भनुनवच।; संपृणदीपिः । इृदटशःस्वं मनुना मसतोदियर्गिं उत्कर्षं गच्छति | डमे रोदसी दावापृरथिव्यो विचरन्नपावसि समीपमागत्य रक्षति, पृणक्षि च योः संपूर्विमपि करोबि । परिचरणे दष्टान्वः-पुजः पितरा, यथा टोके शाशी- बभार्गेणानुरिष्टः पुत्र; पितरो परिचरति तद्त्‌ । अथ पञ्चमीमाह- तावानमिति। मानुषा जना मनुष्यजातियुक्ता जन्तव करतिवग्यजमानाः वैरः पव॑समिन्कठे युगा गिरा पोगयया स्तृतिहूप्या वचा स॒जनाय सुखार्थमभिमेतर इधिरे स्थ।पितवन्तः । कीटटरामभ्चिम्‌ । ऋतावानं सत्यवन्तं, महिषं महान्तं, बिश्च(शे) चषणयो मनुष्याः परचारकतवेन यस्य सन्ति सोऽयं विश्ववषौणिः [तं ], भरत्कर्णं शृण्वत्कर्ण, यद्िजञाप्यते तत्स्य एव कर्णेन श्रवा सपद्यती- त्यथः । सप्रथस्तममतिशयेन प्रथासहितं कीरविमन्तम्‌ । वादशं तामर्चि दम्ब देवेभ्यो हितं दधिर हत्यन्वयः । अथ षष्ठीमाह- निष्कतरमिति । हञ्े त्वं यजमानं रपि पृणक्षि संप्कतं श्णोगि प्रप- बलीत्यथः | कीटं यजमानम्‌ । अध्वरस्य निऽ्कतारं यज्ञस्य निष्पादृकम्‌ | ~~ --~-~~ ~~~ --- ------~-----~- --~----- --~------ ~ [1 + ख पुस्तके “ वमनीये › इति पाठो ' वितं युक्त इति रिष्पणी । [1 षि [1 १क.घ. ड. च. परा ।२क.घ. ड. मनुद्‌ः । ३त.उ. च. करोषि। ०, प१।०२अन्‌ ०७] ` छष्णयजवंदीयते्तिरीयसंहिता। ~ १८०५ - ( आहवनीयययनार्थलोष्क्षेपायमिधानब्र ) भ्रवेऽसं प्ररुष्टवितयुक्तं भद्ध दुमित्य्भः । १६ राधसे महते हविरक्षणायानवं कषयम्तं हविदातुमिह निवसन्तमित्यथः । र्ति द तारं, भृगूणां महर्षीणां तपस्विनां पथ्य उशिज केमनीयमत्यन्तं तपोयुक्तमित्यर्थः । कविक्रतुं कवीनां विदृषापिव मतुः कर्मानुष्ठानं यस्यासो कविक्रतुस्तं, सर्वमपि कर्न्यं सम्पम्ज्ञातवानुतिहती- ( न्तमि फयथः । सानसिकान्दो यजमानविदेषणं षनविरोषणं वा । यजमानपक्ष दनरीटमित्यथः । घनप्के संमजनीयमित्यथं; । एतानन्ान्विनियुङ्क- «८ अग्ने तव श्रवो वय इति सिकता नि वत्पेतदा अभैधानरस्य सूक्त सृकतेनेव वेशवानरमब रुन्धे » [६० का* ५१० २अ० ६] इति, एतत इचा तमकं वेश्वःनरस्य सवमनुष्येपियस्यभ्नेः मगन्थि सुक्तम्‌ । अव एतेन सिकतानिवपि सति वेश्वानररूपमां पामोनि । सुक्तगतमन्व संख्यां विधत्ते- ८ बृहुभिर्तिं वपति षटवा कतवः संवत्सरः संवत्सरोऽभिर्वैानरः साक्षदिष धेश्वानरमव रुन्धे १» [सं० का० “प्र २अ० ६ | इति। संवत्सरमरूमं मृतवत्यादो संवत्सरधारणसंबन्बादृत्नेः संवत्सररूपशम्‌ । कतु- संवत्तराम्यवधानेन वैश्रानरं साक्षादेव सर्वथैव प्रामोति । सृक्तगतास्ृकषु प्रस्परव्िरक्षणं यथ्ठन्दृस्तत्यशंसति-- = समुरं वे नपितश्छन्दः स द्रुमन प्रजाः पर जायन्ते यदेतेन सिकृतामि बपति प्रजानां प्रजननाय» [ सं० का० ५प्र* २अ०६] इति। थथा समृदरो बहुट एवमतरत्यस्छन्दोऽपि बहुविधत्वात्समुद्रपिव्युष्यते । तथा हि-प्रथमा विष्टारषङ्क्भ्यमयोः प।दथोरेकाद्‌ गाक्षरत्वात्‌ । दितीया पद्पङ्कि- रव ([दयोद्‌रशक्षरलवात्‌ । यथा द्वितीया तथा तुतीया । पथा प्रथमा तथा चतुर्था । उपरिष्टज्ज्योतिः पश्चमी । चनुथपादस्याशटक्षरत्वात्‌ | तथा षष्ठी । ^ ` *जत्रख पुम्तके ‹ एष च मदर्भा न पिद्गलपूततद्रव्योः संबादी । तत्र हि त्तया ध्याये ‹ विस्तारपद्भिरन्तः । ४२ › । ' पश्याः पञ । ४६ ' : " उपारष्टाज्ज्यातिरन्तेन । ५४ › । इति सुत्रत्रयण, ^ यद्‌। जागतो ( १२ अ०) पादं मध्य भवतः, आधन्तयो श्च गायत्रो (८ अ० ) तदा विस्तारपङ्किनाम ¦ पञ्चका इत्यनुवर्तते, यदा पच्चक्षरा प पादा भवान्ति, तद्धा पद्रपङ्किनाम च्छन्ठः। यद्‌ चत्वागे गायत्राः पादा भर्बन्ति, अन्ते च त्रष्टभः ( ११ अ०) तवोपरिष्टाज्ज्योतिनाम त्रिष्टरभवति । तथा जगतीत्यनुवतंनायं, तेन, अन्तेन जागतेन शेष्व गायनेश्चतुर्भिरपरिशज्ञ्योतिनाम जगती भर्वति । हि तदृवृध्या श्ान्यथव रक्षणानि प्रवुर्धितानि । एवं द्वितीयतृतीययोः प्रथमाचतु्याः पञ्पीषहठयोश्च षरस्परं बिलकणाक्षरसंह्याक्तया तुल्यत।भिधानमपि न सम्यगिव प्रतिभाक्ीत्यवधेयष्‌ ' । इति रिष | 4 --~~------~----~--------*~---+~ + १ ख. ˆङक्तिरायोत्तमपाद्‌* । -- ~ -- ---*-*न-+----- चप [की ~ १८०६ श्रीमत्ारणाव्ार्यव्रिरचितमाप्यसमेता- (५वतृथकण्ै- ( आहवनीयचयनार्थलेष्टक्ेपायामिधानम्‌ ) श्वं बहूविधत्वाष्ठन्दसः समुत्रतवम्‌ । ठोके हि समुद्रमनुस्व्य पजा उत्पद्यन्ते । शृङ्गो बहुटस्तथा प्रजा अपि बहूविषाः | तथा सति समृदर्दशेन छन्दसा तिकतानिवापः प्रजानामुतस्ये संपद्यते । कत्पः- “८ चितः स्थ परिचित इत्यपरिमिताभिः शकरामिराहृवनीयरिते . रायलनं परिश्रयति ” इति । षारस्तु-- सितः स्थेति । चीयन्ते भमो शरक्षिप्यन्त इति चितः रकंराः | हे शकरा बयं चितः स्थ मूमो पकिपताः स्थ, परिचितः परितः पकिषाः स्थ, ऊर््वचिव इष्रि प्रक्षिप्ताः स्थ | ताहृश्यो युयं श्रयध्वमि्ां चितिं सवध्वम्‌ । युष्माकं मध्ये स्थाः राकृरायाया देढता तया सार्पे ययं धवाः स्थिराः स॒त्यः सीदते तित । तत्र दृष्टान्तः-अङ्किरस्वत्‌, यथाऽङ्कखिःरसां चयने ध्रुवाः सीदन्ति बहुन | अनेन मन्त्रेण साध्यं वकरास्थापनं विधत्ते ५ इन्दो बु्राय वनं प्राहरत्त तरेषा व्यमदस्स्कयस्तृ्तीय९ रथस्तृतीयं य्‌१- शर्तयिं येऽन्वःशरा अशीरयन्त ताः शकरा अमवन्तच्छकंराणार शककरतवं वजो बै शकरा: पराराथेयच्छकराभिराप्रं परिमिनोति वजभेवासमे प्रान्परि गृहणाति तस्मादृल्नेण परावः परिगृहीतास्तस्मास्स्थेयनस्थेयसे। नोप हरते ? | सं* क ५० २अ० ६] इति। इन्द्रेण प्रहितो वजोऽयन्तकषिने वृजरशरीरं पराप्य तिषा मभ्मोऽभवत्‌ । तेषु विषु भागेषु रफ्य एको भागो रथोऽपरो मागो युषाऽ्यः;। दरा वजस्यन्तः कीणां अवयवा मूमो प्रतिताः। ता मूमिगताः शर्करा अत्यन्तं दृढाः क्द्रपाषाभा शमवन्‌ । ररः क्रियन्ते निष्पादयन्त इति ्युत्स्या दाकृरा इति नाम रप म्‌ । अतो वज एव शकरा: । अभरस्तु १दुस।धनत्वासदास्वहपः । अतोऽ निपदेशो शकंराभिः १रिभरयत्‌ । तथा तति वजेणेव सोधनेन यजमानार्थं प- न्प्रि गृणाति । यस्मादेवं तस्माह्लोकऽपि वजसमनेन करेण पाशादिना बा व्राः परिगृहीता मन्ति । यस्मद्द्निदाद्घाय शकरक्क्षा नतु शर्करा णामग्न्यपेक्षा तस्माहोकेऽपि स्पेयान्स्थिरतरोऽतिपयलः पुरुषः कश्विद्षि, भव्येस्तोऽत्यनमस्थिरान्दृषच न्पुरुषान्नोपहरते नेवोपाभपति । ५. . अन ९७) ९,५०.२२ व॑द यतैीक्तिरौ यसं{हिसा । १८० 3 ( जाह वनीयचयनाथलोष्टक्षपायमिधानम्‌ ) शक॑रासु कृम्यां सरूयां बिषत्ते- “ त्रिसप्ताभिः पदाकामस्य परि मिनुषात्सण दै क्ीर्पण्याः प्राणाः प्राणाः पावः पणिरेबारमे प्रानव सुन्वे ” [| संन्का० ५प०२अ०६] इति। क्रीमि सष्तकानि यासां शकराणां ताञ्ञिसप्नाः, ताभिरेकार्वेरतिसंख्याका- निरित्यर्थ॑ः । प्ररिमिनुषासरिपत्य स्थापयेत्‌ । सप्तश्चख्पय। प्रिञ्छिनाः शिरोवस्थित।न्छि( च्छि गताः पाणाः स्म्॑न्ते । तेश्च प्रणेस्तययु(यं )काः प्राणाः परावः । तथ। सति सप्तसख्यष। प्रणेरेव युक्तासरन्पामोति । अथान्यां काम्णां सख्यां विधत्ते-- ५ व्रिणबानि्ौतग्यवतलिबतमव वजर समत्य भतम्याय प्र इरति स्त्रे »» [सन कृ[* ५ प्र* २ अ०६ | दत । ग्रीणि नवकानि यासां ताल्लिणवाः सप्तर्विशतितख्याक। बत्यथंः | मिण. बसंरूयोपेतखिवुत्स्तोमः स्मयते । तभव विवृत्त मं वजत्वेन संपाद म्रातुग्यस्व्‌ हिंसय भहरति । पक्षानारं विवत्त-- ५ अप्रिमितामिः १२ भिनुयाद्पारेपिवस्पावरुदून्यं ? [सं०क(०५१०२्‌ अण ६ | हृत्‌ । अथाग्बयव्यतिरकाम्यां परार्पणं दृढी करोति “य केमयतापदुाः स्पादत्यपाराभत्य तस्य रकरः सिकता व्युहेद्परिगूृह्यव एवास्य विषूर्चानर रेतः परा (सश्वत्यष्दर भवति यें कामयत पराषान्तस्या- दिति परिमित्य तस्य शकरा; केत) व्यृहूत्परिगृहीत एवास्मं समीचीन रत; सिश्धति १दामानेव भवति » [ संग के।० ५ प्र०२,अ० ६] इति। पव॑नयुप्तायाः सिंकताया ब्यूटृन पिषारर>ि । यजमानस्थ पहाराहित्यं का- भयमानोऽप्वयंः १२: रुकरास्थापनमरुतसेव ; सकताप्रसारणं कूर्यात्‌ । तथा नति परिश्रयणानावद्पारगहात एव स्थान यजमानस्य रतो विविधं यथा गच्छति पथा विनारयाति । ततोऽपमप दार भवि । ९।७य व्यतिरेकः । एतस्माद्िपरी - सोऽन्वयः। त मातदुरमाय शकरपरिपमिषणमू- मव सिकताब्यूहुनं केर्न्पमितिं वैतपाथः | कस्पः-“आ ध्यापस्वं समतु तं इति सिकदा व्युहत्युलरया व्रिष्टुभा रार्ज- श्यस्य » इति । तत्र पथममन्नमाह- 2 किन ~^ ^ अि-०दकोककीज- = क ~ ~ --------*=------ ~ ८ कजवेकेयकषककन्यि १ श,त, ग्मि पिः । ९ ख, च, "हिद श्या | , \८ ७८ श्रोमस्सायर्णाचायविराचतमाप्रसमता-~ [४चतृर्थकण्ड- ( आहवनयरयनार्थलेषटक्षेपायभिधानम्‌ ) भा प्यायस्वेति । ह सोम त्वमाप्यायस्व सवतो वभ॑यस्व । ते तब बाणं रेषो विश्वतः सर्वरमादृनृष्णियादाहु(रात्समेतु संप्राप्नोतु । वाजस्पानस्य सेगथे सैमभने त्वं निमित्तं भव । अथोत्तरां विष्टुभमाह- संते पयाभ्साीति। हसोमते तव पयांसि पाम्पानि क्षीरादीनि सम्‌- (स)पन्त्‌ सेप्राप्नुवन्तु । तथा वाजा अनान्यापि संयन्तु । वृष्णियानि रतांस्यपि सेयम्तु । कीटदस्य तव । अभिमातिषाहः, अभिमातिं पाप्मानं संहृते तिरस्करो- तीत्यमिमातिषार्‌ तस्य । कशीरादिसंपतो सत्यां तमाप्यायमानो वेधयमानोऽमृताय यजमानस्यामृतत्वाय दवतामावाय दिवि राके भवेसि भोतु परियाण्य॒त्तमानि विचिभ्राण्यजानि धिषव धारय सेपदूयत्यथः। दतदण््यं सामाभ्याकरेण विनियुङ्क- ¢ ज्तोम्या प्युहृति सोमो वे रतोध। रत एव वहधाति ” [ सं° का० ५ प्र २,अ०६ | इति, सोमो देवता यस्याम्‌ वै प्रपीयते सेयमृवसोमी । विश्वतः सोमेत्याद्यायामू- च्यसो प्रतीयते | अगरृताय सोभेदुत्तरस्पाभमू। ष प्रदीयते । तथा सोम्य पूर नयुप्ताः स्िकत। विविधं प्रसारयेत्‌ । तथा सति सौमस्य रेतोधारकत्वाचन्मन्ब- निष्पाद्यव्य्‌हुनेन. यजमाने रेषो धारयि | मन्वहुयस्य प्रुषमदेन व्मवस्थां विधत्ते ५ गापनिया ब्राह्मणस्य गाध) हि ब्राह्मणलिषटुमा राजन्यस्य बेष्टूमो हि राजन्य; ” [ ५० का* ५५० २अ० ६] हति। ओ प्यायस्वेति गायती । संत इति निष्टुष्‌। अत्र विनिपोगतंमरहुः- माचतुर्भः किपहोष्टानम्नषद्केन बाहुका । चित आहवनीयस्य परि$पति शकरा: ॥ आं प्या विप्रस्य ससिकता ब्यृहेत्सं ते प्यांस्पथ | क्षज्नियस्थ भवेद्ग्यूह ६, मन्वाखयोदश ॥ ति श्रीमत्सायणाचयविरदिते माधवीये बेदाथपकाश रुष्णयजर्बेदीष- तेततिरीयसाहितमाष्ये चतुथकाण्डे द्ितीयपषाढके सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥ । „ ॥ 1 । [पी [पि 9) | ख. च, "पृपू'। २ स, च. दुरशयति। ९ स. च. 'रिभ्रव्ति। पि ०अभु०८] टेष्णयजजवेदी यतेत्तिरी यसंहिता । ( भाहवनयिचयनार्थरुक्म।दपघानाभिधानम्‌ ) स्पभ्बो नमः ( )॥ ५९७: ( अथ चतुथष्टके दितीयप्रपाठकऽटमोऽन्वाकः ) । अभ्यस्थाद्िश्वाः पृत॑ना अरातीस्तदाभे- राह तदु सोम आह । बहस्पतिः सविता तन्म॑ आह पृषान्म।ऽधात्सरतस्यं लोके । यद्‌- कन्दः प्रथमं जायमान उथन्त्सम॒द्रादुत वा पुरीषात्‌ । इयेनस्यं पक्षा हरिणस्य बाहू उप॑- स्त॒तं जनिम तत्ते अवन्‌ । अपां पृष्ठमि यो- निंरमेः संमुद्रमभितः पिन्व॑मानम्‌ । वर्धमानं महः (१) आच पू्कर्‌ द्वि पात्या वरिणा प्रथस्व । अद्यं जज्ञानं प्रथमं पुरस्ताद सीमतः सुरुचो वेन आवः । स बुध्निया उपमा अस्य विष्ठाः सतश्च . योनिमसतश्च विव; । हिरण्यगभः सम॑वर्तताभं भूतस्य जातः पतिरेक आसीत्‌ । स दांथार पृथिवीं याम॒तेमां कस्म देवाय हषिषां विधम । द्रुपसश्चस्कन्द्‌ पृथिवी- मनुं (२ ) यामिमं च योनिमनु यश्च पूर्वैः, तृतीयं योनिमनु सचरन्तं द्रण्े जुहोम्यनु सप्त होराः । नमो अस्तु स्पभ्योये के च॑ पृथिवीम न॑ । ये अन्तरिक्षे ये दिवि तेभ्यः सर्वेभ्यो नम॑ः । येड्दो रोचने दिवो ये वा सुरथस्य रर्भिषुं । येषामप्स सदः कृत तेभ्यः सपेभ्यो नम॑ः। या इषवो यातुधानानांये बाः वनस्पतीश्रन॑ं। ये बांऽवटेषु हारते तेभ्य क [| # नकं | १८०९ 9 १८१० शेमत्सायणाद्दार्यविरसितमाध्यसमेता- [४बह्थकाण्डे- ( आहवनीयचयनार्थङकम)च्पधानामिघानन्‌ ) ( महेऽनुं यातुधान।नामिकइदा च )। इति ष्ण यजुर्वेदी एतत्तिरीयसेहितायां चतुर्थके द्वितीयप्रपाठकेऽषटमोऽनुवाकः ॥ € ॥ ( अथ चतुर्थकाण्डे दवितीयपप।डकेऽ्टमे ऽनुबाकः ) । सप्तमे टोट समस्तन।दिकमुक्तम्‌ । अयाष्टमे रुकंमादयुपरधान वक्तन्यम्‌ । तजा$5- रो वावद्श्वक्रमणमृ्यते | कल्पं" पर मन्नमम्पस्थाडिक १ दक्षिणन १३ दमस्तम्बमाक्रमस्य्‌)) इति । पाटस्तु- अभ्यस्थाद्धिश्वा इति । अयमश्चो विश्वाः स्वा; एतनाः पतिपक्षसेना भरावीद्‌तव्यस्याद्‌तृहूपा अम्यस्थात्वादृनानिक्रम्य तिष्ठतु । तदभिक्रमणमभ्नि- राहानमोदताम्‌ । सोमोऽ दाह तदनुमोद्ताम्‌ । बृहसतिः मदर्थं तद्‌।इ बद्‌- नुमन्यताम्‌ । तथा सितापि तेद्नुभन्यताम्‌ । पूषा सुरतस्य ठोके फरभरत हवर्गे माऽधान्मां स्थापयतु | कृत्प--“ पदृक्षिणमावतेयिष्वा( त्वं ) यदक्रन्द इति वृमरोवाऽऽक्रमयति ” षति । प१स्ु- यदकन्द्‌ः प्रथममिति । ह्वन्यद्चस्मात्करणाभ्जापमान उत्पद्यमान शव पथममाद्‌वकरन्द्‌ः कान्द्तवानास, अहा अम्न्याद्‌।नामहुं सधनामति महन्वं छ ्टमकरोस्त चस्मात्कारणाज्ज निभोपस्तुतं १ तव जन्म संभा्ानमिति सर्वैरबि स्त्तमासीतू 4 ज।यम।नत्वमेव विशदी क्रियते--समुददृद्यन्समुव्रोपलषकषिताद्दका श्वमृत्पद्यमानः, “अप्डु योनिवां अश्रः) इति भरतेः। उत वा पुरीषातुरुषापु रतवशक्तिसपन्नान्महुताऽशवादुत्माद्चम्‌। नः । जन्मन उपस्तुते दष्ान्तोऽपमृष्यते फयेनस्य पक्षा हरिणस्य बाहू । उपस्तुत ०। ८ ।ध्याहूर्तव्यः। यथा पेनाह्पस्व पक्षिणः पक्षो हीभरोर-तनहेतुतवात्तेषरपरतुतो, यथा वा हरिणस्य मृगस्य बाष् पाो जीव्रगमनेहेतु्वादुषस्तुतो तद्रदित्यथः । उक्तमन्वसाभ्यमश्राक्रमरणं विधत्ते ५८ दपं बाहेस्पत्यं मेधो मोपानमत्सोऽध्र॑ पाविशत्सोऽ्ैः शष्णो कयै व = -- - ~ ~~ - ~ => न == ~~ ~ (वि 1 7 क 0 1 ह क , न - श. ज. उत्यन्वध्य 5 । २ स. च. पम ।९ ख. च. "हतप | त~ हा ८रअनु*,८] रष्ठपनुरदीयतेलिरीयसं हिता । ८११ ( आहवनीयचबनार्थरुग्मायपधानाभिधानप्‌ ) ह्ृवो२।यत सेशं पाविशत्सोऽश्वस्यावान्तरशफो ऽमदद्यदृश्चगाक्रमपति यं एवं मेषोऽं पराबिरात्तमेवाव रुन्धे ” [सं० का ५१०२ अ० ६ | §ति। द्रा कद विष्ठयुनामानं बृहस्पतिषृयं केनापि निमित्तेन मेधो यज्ञपुरुषो ने पवान्‌ । स पनः दायुनाऽचिष्यमागोऽन्वेव नावि परावरात्‌ । तत्राप्यन्बे- णाय दायावागते सति स यज्ञः छृष्णमुगो भृत्वा तदीयं कूपं साकल्पेन र्वा नेः सकारा दृदायतोदगच्छत्‌ । उद्य च सोऽधं प्राविदात्‌ । पर्िश्य अाशवसंबन्विनः पोडत्राकस्य मध्ये योऽयमवान्तरदाकस्तदूपोऽमवव्‌ । अतोऽ चमाकमपेत्‌ । तथा सति पो यज्ञोऽश्चं पराविशत्तमेव पाप्रोति। षरकारान्तरेणा ऽऽकपण वरांसति- - “ प्रजापरतिनाऽ्िश्ेतम्य इरयाहुः प्राजापयवोऽ्डो यदश्रमाकमयति प्रजावति नैवापि चिनुते [सं० का. ५१० २अ० ६] हति। शवमभिः प्रज पातिना चेतु याम्य इत्पमिज्ञा आहुः । अश्वस्य पाजपरय- श्वास क्रमणे सति प्रजापतिनैव चितो भवति । कत्पः-'अपां पृष्ठवसीत्यश्वस्य पदे पृष्करपणंमृलानमुपंवाय, इति । ¶१दस्त्‌- अषां पृष्ठमसीति । हे पृष्करपणं त्वमपां पृष्ठमसि पृष्ठवदुपरिभागवत्यसि । वथा प्ेयोनिरति । “ ताममने पष्करादध्यथ्वां निरमन्थत ?, इति मन्त्रवर्णात्‌ । तथा समुद्रमभितः पिन्वमानं समुद्रसमानस्य तटकजछस्य परतिकर, व्थमानपप्सू- सष् दिनि दिनि इद्धियुक्तं, महो निपत्य श्त्या पुजनीये, पुकरमभिनिष्पाद्‌- नदरा पृटिकरम्‌ । तददौ त्वं मावया परिमाणेन दिवो वरिणाऽऽकाशप्याबि- क्येनऽऽममन्तादथस्व विस्तृतं भव । . भनेन मन्तरेण साध्यं पद्मपृतरोपधानं विन्ते ‹पृष्करपणं मुप दृघाति पानिवा भ्न; पुष्करपण९ सयोनिपवारधिं चिनुते " [सैर का० ५१० २अ० ६] हति । तत्र मनर विनियुङ्क- ५ अरां पृष्ठमसीत्पुप दषात्यपं. वा एतपृष्ठं यत्ृष्करपर्णर कपेगेवेनदुष्‌ दधाति ” [ सं० क ५ प्र २,अ०६ | इति। हूपेणेव विद्यमनाथव।चितवादृनुषूपेणेव मन्बरेणैनवृष्करपणं मपहितवान्भवति । कल्वः-“ बरह्म जज्ञान पिति पृष्करपणं उपरिष्टानिन।य हक्भमुपधाय » इति । १. च. 'धानपर्िं। २ ख. च. "त्‌ | ततोऽ ।३ ख, च. "पदुधाति" ह । १५१ रभामत्साचणाचायविरवितभाष्यसमेता- [४बतु्थकाणय- ( आहवनीयचयनार्थरुक्माय॒पधानाभिंधानम्‌ ) ब्रह्य जज्ञानमिति । प्रथमं जज्ञानमादावुत्पनापिदं रक्मस्वकतपं म परिवृढमत्यन्तं महदित्यथः । तस्य रुक्मस्य दषटन्तत्वेन सूरयः पपरव्यते-पुरस्तातूवस्यां दिश्यवस्थितो वेनः कमनीयः सूर्यः सीमतः सर्वस्या सीम्नि सुरुचः रोमनरःमीन्विशेषेणाऽऽवरावगोत्‌ । अस्य रक्मस्योपमानभूता विष्ठा विरेषेणावस्थिता बुधिथा बुध्ने मठे पृथिवीरूपे भवाः पदाथाः | तानपि स देनो दिवर्विवृतवान्पकाडितवानित्य्थंः । सतश्च विद्यमानस्य बटषटदिर्योनि कारणं मुर्‌ दिरूपमसतश्ाविद्यमानस्य नरविकाणदिः कारणं मनुष्यमधौ्किभपि विदतवान्‌ । तथाविधेन सुरन सदशोऽयं रुक्मः प्रकादत इति तासर्पार्थः | तिमे मन्तं विनियङ्ख-- ॥ ^“ ब्रह जहनापिति रुक्ममुप दधाति ब्रह्मृखा वे परजापतिः प्रभा असज ब्रह पखा एब तपज। यजमानः सृजते » [सं -का०५ प्र०२अ- <] ¶ति। ब्रह ब्रह्मणजातिमुंखमुपक्रमो यातां परजानां ता बरह्ममृखाः। भसिम्मन्ते ज्रहमपदामिधेयस्य परथमोत्पतिवर्णने तासर्ये इद्रीयति- ८ ब्रह्न जज्ञानमित्याह तस्मादृबाह्मणो मह्यः! [ सं० का० ५१० अ. ७] इति। वस्मा्षत्रियादेजंनमपाथम्यमनुपन्यस्य ब्रह्मरम्द्‌थस्येव प्रथमजन्पोपन्यस्यते तस्मा होकेऽपि ब्रस्मराब्दाथा त्राललम एव मुख्यः । एतदेदनं पशंसति- “मृषो भवति प एवे वेद” [से० का० ५१० २अ० ७ } इति। रुकमापधानं प्ररोसतति- «‹ ब्रह्मवादिनो वदन्ति न परथिव्यां नान्तरिक्षे न दिभ्यभ्निश्ेतम्प इति यवू- धियां चिन्वीत पृथिवी शुचाऽ्पयेननीषधये। न वनस्पतयः पर जयिरन्यदन्त- रिषे चिन्वीतान्वरिक्षर इचाऽयेन वथ।\सि प्र जयेरन्यष्िवि चिन्वीत दिष९ श चाऽ॑येन पजन्यो वर्वद्क्भमुप दृधास्पमूतं वे हिरण्यममृत रवां चिनुते पर गतये „ [ सेन का० ५प्र० २अ० ७] इति। दाच ऽपयेत्संतपेन याजयेत्‌ । तस्मिन्ततापि सति टोकशये दोषास्तदृष्याबत्तये बहनेराधारत्वेन रुक्ममुपद्भ्यात्‌ । हिरण्यस्याभभिसंपकेऽपि विनाशामावात्तासिन- -----"---------------------------- जा ०० - का ७अक १ स. च, `ररमिविशे। परषा०२अनु ०८] छृष्णयजर्वेदी यतेतिरीयसंहिता । १८१६ ( आहवनीयचयनार्थरक्मायुपधानाभिधानम्‌ ) मृते हिरण्येऽिं चितवान्भवति । अयमेव सक्मोपृधानावतिरिति यादि स्वी क्रियत तहानीमेतदनुवादेन पूर्वा मन्वमात्रविधैः। यद्ितु स एष विशिष्टविधिस्तदनी- नथबाद्संबन्थाय स एवानृद्यत इति द्रव्यम्‌ । कटाः “° हिरण्यगभः समवतंतामर इति तस्मिन्हिरण्मयं पुरुषं प्राचनथत्तानं इर्िणेनाऽन्ृण्णं प्राङ्मृखे उपजाय » इति । प।ठस्तु- हिरण्यगभं इति । हिरण्ये ब्रहमण्डल्म गरभरूपेणावस्थितः प्रजापतिाहि- रण्यगभः । स च भूतस्य प्राणिजतस्याग्र समवर्तत प्राणिजारोतततेः पूर्वे स्वयं दारीरघारी बभूव । सच जात उतनमात्र एक एवोत्पत्स्यमानस्य सर्वस्य जगतः बनिरासीत्‌ । अत एव पृथिवीं द्यां िसीर्णो दिवि दाधार प्रतवान्‌ । उतापि केमां ममि दाधार । वादशप कस्म पजप्तिदेवाय हविषा विधेय परिररेम । हतम्मन्बस्‌। ष्यं हिरण्मयपरूषोपधानं विधत्ते- ५ हिरण्मयं पुरुषमुपष दधाति यजमानलोकस्य विधृच्ये ? [सै° का० ५ पर २, अ० ७ | इति । पजमानृराकस्य, ठक, स्थाने तस्य धारणमनेनो- थानेन भवति । दृराव्रिगेषं विधत्ते- “वदष्टकाया आतृष्णमनुपदभ्यातत्रानां च यजमनस्य च प्राणमपि दष्या- दक्षिणतः प्राञ्जमप दृणाति दाधार यजमानलखाकं न पदानां च यजमानस्य प्राणमपि इषत्यथो खल्बि्टकाया आतृण्णमनूप दधाति प्राणानामुत्सुषटै ?, [ सग का» ५ प्र० २अ० ७] इति। श्टका रुक्मरूपा तस्या आतृण्णं गखयन्धनसुवार्थ छिद्रं, यदि तच्छिव्रम- मृपद्‌भ््ात्‌, अस्य श्िद्रुस्य पिधानेन पदानां यजमानस्य च प्राणः पिहितो भेत्‌ , प्राणसंचारख्छिव्रुस्य पिहिततेन राक्षा न निगंच्छेदित्यथः । तस्मास- होषपारहाराय पश्चिमदिग्मानेः तच्छिदवमुपेकष्य सुक्परूपाया इष्टकाया दक्षि - ण्यां दिशि पाकिशरसे पुरुषमवस्थापयेत्‌ । एवं च सत्याह्वनीयस्य दकषिणदै शपो यो यजमानस्य लोक; सं विधृतो मवति । तच्छिदरस्याना- बृतत्वाद्यजमानस्थ पदानां च प्राणोऽप्यनावृतो भवति । अथो खल्विति पक्ष न्तरोपन्यातः । रुक्मरूपाया इष्टकायारिछद्रभनूपटक्ैव पृरूषमुषद्भ्यात्‌ | सति हि च्छिद्र पाणानामुत्सगः संचार मवति । ~ ---- ०० -> =-= १. च. “धानं विदधातीति । २क. घ. उ. 'खमुपर। २क. च. ड, भो दक्षिणोद्ग्ा त ।४क.घ. इ. द्रसामीप्यमु । ५ख.घ. ड. च. मनुष ।६ क. घ, ङ, 'रोऽपि भ । ५४१६ भौमत्सायणचायंविरदितमाप्ण्समेतता- (४तुर्थकाण्ड- ( आहवनीयरयनार्थरकमादपथानाभिषानय्‌ ) करमः-- ^ द्रप्तशस्कनरेति पृरुषमभिमृरय » इनि । पस्तु बरष्सश्चस्कन्देति । वरः्यान्वरप्षटनेन स्फुटितो हिरण्मयपुरषस्यावयव- छेषो द्रप्सः। स च पृथिवमन्‌ चस्कन्द्‌ पृथिव्यां पतित इव्यर्थः । सच ब्रप्तो हृतः सन्स्थानव्रयेऽनुसंवरति युठेकेऽन्तारक्षरोके मृरोके च । तदेतवुभिपेत्य हर्यते- भभ्रो प्रस्ताऽऽहतिः सम्यगादि्पमुपतिष्ठति (ते )। शादिित्याजायते वृष्टिवृष्टेरनं ततः परजाः ॥ इति । होऽयमर्थो द्ापमित्यादिनाऽभिधीयते । दयापिमं च योनिमनु अर्तरिक्षपमिष श्थानमनुरैचरति । यश्च पूर्वोयो हि प्रथिवीमनु चरस्कनति पृक्तः स्थान- विरेषस्तमप्यनुसचरति । तुतीयं योने ृटोकरूपमादित्यस्थानमनुसेचरति, वमिं निषु स्थनिष्वनुसेचरन्तं वप्त जहामि मनसा हृतमिव मवयामि । कृत हेम इति वदुच्यते--पष हाता इति । यस्यां दिशि द्रप्सः प्तितस्तद्यति- रिका होमयोग्या याः सप्त ददा सन्ति तासामनुक्रमेण जुहोमि । पथां तध्तो इत आदित्या्स्थानजयेषु सेचरनुपकरोति तथा भावयमतिपिथः । वमित मम्बं विनियङ्ख-- “५ कप्सश्वस्कन्देत्यमि मृशति होतासवेवेने परति छापयति › [ सेगका० ५ बण २, अ० ७ | इति। हत्रासु हतमेवावरुणादिषु सपसु, अथवा व्ुष्सस्कन्दनदिग्पापिरिकताब् होयोग्यास्‌ सपस्‌ दिक्षु| कत्पः-“नमो अस्तु सपभ्य इति तिन्नमिरमिमन्म्प"” हति । ततर प्रथमामाह- नमो अस्त स्पैभ्य इति । ये केचित्सपरः परथिवीमनुगतास्तिम्ः सर्पेभ्यो नमोऽस्तु । अन्तरिते यक्षगन्धर्वदिलोके वर्तमाना ये सर्पाये च दिवि द्रलोके वतमाना राहपमतयस्तेभ्यः सपेभ्यो नमोऽस्तु । अथ दितीयामाह- येऽदो रोचन इति । दिवोऽन्तरिक्षस्य रोचने मासकेऽ्ोऽमृध्मिन्सुषस्षं बण्ते पे सर्पौ वसन्ति, ये चान्ये सुषस्य ररिप्ष्वस्माभिरदर्यमाना वर्तन्ते, येषा- बन्येषां सप णामम्सु जटमय्ये सदः स्थानं छतं, तेभ्यः सपभ्यः कृत्ये न मऽस्तु । अथ तुतीयमाह-- या ईष्व इति । याः सपजतपो पातुषानानां रक्षसामिषवो बगहा ६१. ४अन्‌ण्] ..यज्‌वदातीत्तरीयसंहिवा। १८१५ ( आहवनीयन्वयनार्थरुवमाद॒पधानाभधानम्‌ ) बतत, ये चन्ये वनसतीश्रन्दनादिपक्षाननुवेष्ट्वास्थताः, य चन्येऽवदृष बिटेषु शेरते, तेभ्यः सपेभ्यो नमे।ऽस्तु । एते मन्वा; स्ष्टाथतेन ब्रा्ञम उपे- क्षिताः । यथा पृष्करपर्णरुकमहिरण्मयपृरुषोखाना( णा )पमून्मयेष्टकानानुपार्य विहितं तथेव स बोरमृन्मयेषटकयोरूपथानं विधत्ते-- “‹ सुचावुष दधाति ” [ सं कृ/० ५प्र०२अ* ७] इबि। हयोः सूचोरदिगषणं इशंयति- ‹ आज्यस्य पूर्णा काष्मैयंमयी दप्न; पृणिदम्बरीम्‌ " [तेग कृा० ५ प्र २ अ० ७] इति। भीप्णौर्यो वृक्षपिरेषः काष्पयस्तेन नियता कानित्तृका्मधमर्व, सा च।ऽऽज्येन पणां । उदुम्बरेण निर्विना काविव्‌, साच दध्ना पणां । एतद्र श बिदििष्टयोः सूचेरुपधानस्य विधानान्न वाक्यमेदः शङ्कनीयः | तै च विधि सुवो लोकदुयह्पेण परञ+सति-- ५ हयं प काष्मय॑मय्यत्तापौदुम्बरोमे एवोप पत्ते ? [सै° का० ५११ र्‌ श* ७ ] इति। इका न्तरोपधानवत्समन्््वष्य राङ्क रोकिकवाक्थं बा निवारयितु विषतते- ^ तुष्णीमुप दृभाति न हैम षजुषाऽसप्ततुनहनि [ तेभ कान्‌ प्रर द्‌ शं ७ | इति। बस्मदान्ञातो मन्धो नास्ति तस्माधलपा म॒न्त्रभेते उपधातुं नाहंति ¦ वयोर्दिगिविकोषं विधत्ते ^“ दृक्िणां काप्मयेमयीमृतरमेषुम्बरी तरः दृश्या अस।षुतरा। #” | सै भ[9 ५१्* २अ० ७] इति। बस्मदु्ुटोकरूपोदुम्बरी गतरस, दिश्युपरिता तस्पा्ठोकेऽप्यसो चौरस्प। ६थिभ्पा उत्तरोध्वभाविनी । सच द्िखिरेषः सूवकृ।रेण सष्टमभिहिवः- « आश्वस्य पूर्णा काप्मयम्ीं दक्ञिणिन पृर्षैम्‌ » इति) ^ दध्नः पूर्णामोदू. म्बरीमुत्तरेण पुरुषम्‌ » इति । प्रकारान्तरेण सञमिशेष परसति- ““ भाग्यस्य पूणा काष्मयंमयीं वच्छे वा ज्यं वजः क्ष्मपो बमणैषं 1 [ककव व 1 त 1 1 ऋ १ अ, "षपपदधात वः) २, ति। प्रः । ८१९ भीमत्सायणाचायविर्चिंतभाष्यसमेता- [४चतुर्थकाण्डे- | ( आहवनीयचयनार्थूममायपधानाभिधानम्‌ ) पञकस्य दक्षिणतो रक्षारस्थप हन्ति दध्नः पृण मेदुम्बरीं पशवो वै दष्यगुदुम्बरः पशष्वेवोर्जे दधाति) | सभ्का० ५प्र०२अ० ७] इति। आज्यस्य वत्वं तानूनप्चब्राह्लणे समाज्नातं-“ धृतं खलु पै देवा षं करव सेममघन्‌ ”” इति । काष्मर्यस्थ रक्षोपघातहेतुतवादजत्वम्‌ ¡ वदप्याति'- ४पानाक्षणे सामान्नतं- ८“ ते काष्मयमयानरिीनकरत तेव ते रक्षाश्स्यपाच्रता एति । सचोद्‌ -पाग्यपूर्णत्वं १शंसति-- ^“ पूर्णे उप दधाति पृण एषेनममृषिमरहुकि उप तिष्ठते» [सं० का० ५ प्र० २,अ० ७] इति । सगुपधाने प्रर॑सति-- « विर्‌।ज्यिशरे्तव्य इष्य।हुः सग विराइचत्लचावृप दधाति विराश्येगाभि विनत + | सं० का० ५ प्र०२अ० ७ | इति। विविधे रजमान परेरो चतन्धऽ्रारयभिज्ञा आहुः । सकवाऽऽग्या। प्ण वाद्विरषेण राजते, तरम तने चयनाय सचावृपद्ण्य।तू्‌ । पादाकात्तरेदिवदुकमस्५।१।र भ्याव।रणं त्रिधत्ते- « यज्ञपृतेयज्ञमुखे प क्रियमाण यज्ञः रक्ष/५मे भिष।श्सन्ति यज्ञमृख९ हका यवु प(पारयात यज्ञमूखदेव रक्षास्स्पप हनति? [सै०्का० ५ प २० ७ | इति। यज्ञसंबन्थिन एकेकल्याङ्गस्यानष्ान यज्ञमुखम्‌ । अपता रक्मोपधानस्यापि ध्चमुत्त्वाक्षव पानां क्षसामुष्वातताय १यब्‌।रयेव्‌ । रृएुष्व पाज इति पञ्चमिरिति ये मन्वा: सूतङारेणदि।हइतास्तानभ िनियुङ्क-+ ¢ पृश्चभिन्पाघारयति प्रादभ यज्ञो यावनेव यज्ञक्तस्मादरक्षाश्स्यप न्ति १ [ से० का ५५» २ ग ०७ | इति। धानः दिह: पञ्चियज्ञस्य १५१ । सुधर १।२५ ‹ द॑क्षिणमर््मुत्तरार श्रो दक्षिणा श्रोणिमृ्तरमश्वं ११्य मिति) इति पदुकचरव।दव्यायारा, पेय वकररीतिरुका तामत विषते ¢ अक्ष्णया स्परे तस्मादृहष्णया पथवोऽङ्खगनि प्र हरन्ति प्रति- तये +? [ स० क ५ प्र० २,अ० ७] इवि। 1 11, न + नं क ०--- ४ 7 1 ~~~ ~ -------- ~ - ~~ ` `~ डतम "वक ९ द. रिश्थला०। पषा ०र्अगु०९] दष्णयजवदागतोत्तरोयसोहवा। १८१७ ( स्वयमातुण्णादीष्टकोपघानाभिधानप्‌ ) अक्ष्णया वकरीत्या । अत एवाऽऽबारस्य विविषत्वादुष्याष।रगारमित्युभ्यते । बसमादाषरणे वक्रक्रमस्तस्मास् शवो गमनकाले स्वी याङ्खमानि वक्ररीत्पा प्रह- रन्ति प्रबतयन्ति, पुरोवर्तिनं दक्षिणं पादं परतः परक्षिप्य पाश्चस्प बामवाद पुरतः प्रवयन्ति । तस्मात्पतिष्टायं तदिदं वक्रत्वं संपद्यते । भव बिनियागतप्रहः- भनभ्यश्चं करमयेदम यद्वृत्तिः प्रेक्षिणम्‌ । अं द्ध्यात्पद्मपते क्ल रुक्मोपध।नकम्‌ ॥ हिर स्वण॑मयं द्य] ददनस्तस्याभिमकनम्‌ । नमञिमिमेन्त्रयेत मन्बा अत्र नवेरिताः ॥ वि भौमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदा्थपकारे इष्णयजर्वेदौब- ते्तिर्पसंहितामाप्पे चतुथकाण्डे द्वितीयषषारकेऽ- हट मोऽनुवाकः ॥ द ॥ ( अथ अतुथाह्र दितीयप्रपाठक नवमोऽनुवाकः ) । धूवाऽभे धरुणाऽस्तृता विग्वकर्मणा सुर । । मात्वा समुद्र उद्रधीम्मा सुपर्णो व्य॑थ- ना पृथिवीं ह॑र । प्रजापंतिस्वा सादयत प्रथिग्याः पृष्ठे व्यचस्वतीं प्रथस्वतीं प्रथोऽसि पृथिव्यसिभ' सि भमिरस्याद्तिरसि विश्वपाय विश्व॑स्य भवनस्य पर्नी पूथिवीं यच्छ पृथिवीं हह पृथिवीं माहिर्सीर्दिश्वस्मे भणायांपानायं म्यानायोँदानाय प्रानिष्ठा १ ) चरेत्राया- भस्त्वाऽमि पातु मह्या स्वस्त्या छर्दिषा होत मन तय ¡ देवते यारक्तिरस्वद्ध्रवा सीद । का- ` णडात्कण्डासरोहन्ती पर॑पःपरुषः पारं । एवा ९२८ ८१८ श्रीमत्सायणाचायंविरयितमाप्ण्समेता- [४चतु्॑कण३- ( स्वयमातण्णाद्री्टकोोपधानाभिधानम्‌ ) नीं दू प्र तनु सहखंण ₹तेनं च । या रातेनं प्रतनोषि सहस्ण विरोहसि । तस्यास्ते देवी टके विधमं हषिष बयम्‌ । अषांढाऽति सहं माना सहस्वार।तीः सहंस्वारातीयतः सहस्व पृत॑ना सहस्व पृतन्यतः । सहस्ंवीयां(२) अपि सामां जिन्व। मधृवाता ऋतायते मधरक्षरान्त सिन्ध॑वः । माध्वोनः सन्त्वोषधीः । मथर नक्तमतोषाति मधरंमसापयैवर रज॑ः । भध योरस्तु नः पिता। मधमान्नो वनस्पतिभध॑माई अस्त सूर्यः । माध्वीगावो भवन्तु नः। मही यौः प्रथिवी च॑ न इमं यज्ञं मिमिक्षताम्‌ । पिपृतां नो भरीमभिः। तदधिष्णोः परमम्‌ (६) पद्‌ सद्‌ा परयन्ति सरथः । दिवीव चक्षरात॑- तमू । वाऽ परथिवि सहस्व प्रत य | स्य॒ता देवेभिंरमृतेनाऽगाः । यास्ते अन्ने सूर्य रुव उद्यतो दिविमातन्वान्ति रस्मिभिः । ताभिः सर्वाभी रुचे जनाय नस्कृधि । यावो देवाः सूर्ये रुचो गोष्वश्वेषु या रुच॑ः ' दइन्द्र्नी ताभिः सर्वाभी रुचं ना धत्त वृहस्पते । विराट्‌ (४) ज्यातिरधारयत्सभाडज्यातिरधारथत्स्वराइज्यो तिंरधारयत्‌ । अभ्रं युक्ष्वा हिये तवाश्वासो देव साधवः । अरं वह््याराव॑ः । युक्ष्वा है देवहवमा अश्वा अभ्रे रथीरिव । नि होतां प्रपा०२अबु०९] दष्णयज््वेदीयततिरीयसंदहिता । १८१९ ( स्वयमातण्णाद्रीषटकोपघानाभिधानम्‌ ) पण्यः सदः । द्रप्सश्चंस्कन्द्‌ पृथिवीमन्‌ यामिर्भं च योनिमनु यश्च पूरवः । ततीयं योनिभनु संचरन्तं द्रप्मं ज्ञरोम्यनुं मप्त ( ५) होजौः । अभूदिदं विश्वस्य भुवनस्य वाजिं नमञनरवैश्वानरस्यं च । आभिर््योतिंषा ज्यो- तिष्मान्सक्मो वर्चसा वर्चस्वान्‌ । ऋचे त्वां श्चे त्वा सपित्व॑वन्ति सरितो न धेन; । अन्तहृदा मन॑सा पयमांनाः । घतस्य धारा अभि चाककषीमि । हिरण्ययो वेतसो मध्यं आसाम्‌ । तस्मिन्त्सुपर्णो प॑धरृत्कुलयी भजजस्ते मधं देवताभ्यः । तस्याऽऽसत हर॑यः सप तीरं स्वधां दुहाना अमूर्तस्य धाराम्‌ ॥ ६ ॥ ॥ (परतिष्ठयि' सटखधीर्या परमं विराट्सप्र तीरे वतारि च )। दति कृष्णयजवेदीयतेत्तिरी यसंहितायां चतुथा्टके द्वितीयप्रपाठके नवमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥ ( अथ चतुर्थकाण्डे द्वितीयप्रपाठके नवम्‌ ऽनुवाकः ) । अष्टमेऽनुवेके पुष्करपणायमून्मये्टकोपथानमुक्तम्‌ । अथ नवमे स्वयथमातृण्णा- दीष्टकोपयानमुच्ते | कस्पः-“ ध्रुवाऽक्ते धरुणासस्त्तेति स्वयमातण्णामभिमृश्यश्रिनपधाप्य च प्रजापतिस्वा सादयतु परथिष्याः पृष्ठ इत्यव्रिदुषा ब्राह्मणेन सह मभ्येऽओरुप- दधाति ?' इति । तत्राभिमर्नमन्वपाटस्तु-- ध्रवाऽसे धरुणेति । हे स्वथमतृण्णे त्वं भटवा स्थिराऽि । कीदशी भरुणा मूमिरूपेण विश्वस्य धारयितरी, अत एवरास्त॒ता केनाप्यहंतिता । विश्व १८२९ भीपरतसायप्राचा्यविरचितमाभ्यसमेता- [४वचत्‌थकाण्रै- ( स्वयमात्तण्णादी्टक) पधानाभिवानम्‌ ) केमंणा जगत्कतरा सृरूता सृष्ट निर्पिता । समुद्रस्तां मोदवधीरस्वोदरमध्ये निम- श्शनरक्षणं वधं मा कार्षीत्‌ । सुपणंः पक्षिरानोऽपि सरपोद्रणबेटायां तामादाय नोद्‌ षीदृद्रे परित्पागलक्षणं वषम कार्षीति । एवं सत्यम्यथमाना मयरा्। त्व पृथिवीमिमां दृह टी कृरु । उपकानमन्पदस्तु-- प्रजापतिस्वेति । हे स्वयमातण्णे प्रजपिस्तवामसिमिन्पदेरे पृथिभ्पा उपरि जञादयतु । कटी लां, व्यचस्वतीं व्रिरतारयुक्तां प्रथस्वतीं पलम्‌ । किंच धरथोऽति अस्याभितेः प्रथनं विस्तारहपमासि । त्वया हि बितिविस्तारो मवति। पृथिन्यामृसनतवपृथिभ्यातति, भूरसि सुठानां मावयिज्पासि, भूमिरि मृन्भयपू- धिन्पमिमानिमूिदेवताऽि, अतिरि अवण्डनीयाऽस । विश्वधाया विश्र्य रोषपिश्यति । तथा विश्वस्य म॒वनस्य स॒र्वस्य टोकस्य धर्बी धारपिज्यसि। तारी त्वं पृथिवीं यश्छ नियतां कृरु | परथिवी टह ददी कुरु । पथिर्वी मा हिसीः प्रथिन्या हिंसां मा कुरु । विश्वमे सरव॑स्मे पराणापानम्पानोदूनाखूपवाम्‌ - बृ्तिराभाय, प्रतिषठयि स्वमृहस्थिपिामाय, चरित्राय शसीयाचरणदामाब्‌ । वाणिनामेतस्य सर्वस्य सिटृण्यर्थमयमयिस्तवाममितः पातु । केन रक्षणापिति तदष्यते--मह्। स्वसतया महत्या योगक्षेमरंपतर्या रतेन -्छर्िष।ऽय- न्तसुषठकारिणा दीपषिदिरोषेण । तव स्वामिभूता या दवता तयाञनुगहीता तव ४रुवा स्थिरा सती सीदहोपविरा । अङ्गिरस्वत्‌, अङ्गिरसां चयनानष्ठनि पथा त्वं ४रुवा स्थिरा तदत्‌ । शतन्मन्तसाभ्यमुपानं विधते- ८ स्वयमतृण्णामुप्‌ दृषातीयं पे स्वयमातृण्णेमानेवोष्‌ पत्ते ” [तंन का+ ५० २अ०८ | इति। दकृराख्यानां( णां ) क्द्रपाषाणानां मध्ये पुरुषपरयःनमन्तरेण पा स्व र्ब च्छिद्युक्त। सेये रर्करा स्वपमानुण्णा, तमरोपद्ष्यात्‌ | साच स्वपमा- तृष्णा पृथिदीजन्यत्वासृथिष्येव । अतः प्रथिवीमेवोपधत्ते । बर्पाः स्वयमातृण्णाया अश्रोप्रपिणं विधत्ते-- “ अश्वमूप त्रपियति प्राणमेवास्यां दषत्यथो प्रजापत्यो वा भश्रः प्रज- विनेशापं चिनुते ? [ सं०का० ५ प्रज २अ०८ | इति। कि ~~- ~ -> = पररि ममम "1 [क १ख. च, चितेर्बिष्तः। धपा -२अनु०९] हष्णयजबदीयत्तिरीयभंहिता ! १८२१ ( स्वगमातण्णादीषटक)पधानामिधानम्‌ ) अन्तरस्था इश्कायाः स्वतः सिद्ध छिद्र प्रशसति-- “८ प्रथमे्टकोपथीयमाना पवनां च यजमानस्य च प्राणमपि दधाति स्वय मात्ण्णा भबति प्राणानामृत्सष्टचा अथो सवर्गस्य रोकरयानुख्पात्यै » [ सं* क(* ५प्र० ८अ० ८ ] इति। पृष्करपणदिषृषधयत्वसाम्यनेष्टकत्वमुश्चग्तिम्‌ । स्वयमातृण्णा तृं यचि ब्रुवेरानिरधिता तथाऽपि तस्या इ्टकातवं मृहूयमित्यभिपत्य बृप स्वि्टकास्वस्य।; पराथम्पमृभ्यते | प्रथमेष्टकपर्धीयमाना सती पानां यजमनस्यच श्रातं निरुभ्प। ( न्श्पात्‌ । अनः श्रासस्य निगमनाय स्वतःसिद्धश्छि्रयुक्ता कार्या । अधो अपि च सचग्छिदरते सत्यावरणामावास्सगराकोऽपि प्रकाशितो भवति । यदुक्तं सूत्रकारेण--“ अविदुषा बह्मणेन सह मध्येऽपेरुपदषाति » इति 1 तदेतदिपते-- « भभ्नावश्निश्रतम्य इत्याहरेष वा अभ्िरवश्वानरो यद्राल्लणस्तस्मे प्रथमामि- कां पजुष्डृतां प पन्छेतां त्राह्लणश्चपि दृष्वानामद्मविव वदूर्भिं भिनुते ?' [सग क्‌।* ५प्र० २अ० ८] इषि) अभनिमेवाऽधारं छत्वा तस्मिन्न वेवायमाभ्श्रेतम्य इत्य।भज्ञा आहुः । तस्य कं उपाय इति तहुष्यते--योऽयं ब्राह्मणः स एवाऽऽारभूतो वेश्वानरनामकोऽ- भिः । अभेजसषणापिमानिदेवत्वाद्रश्षणस्पाभित्वम्‌ । अनोऽभचिहूपस्पय ब्राह्म णस्प हस्ते मन्तरसरहतां स्वयमातृण्णां इयात्‌ । ततः स ब्राह्मणोऽ्प्ववुश्र मिख्त्वा तामुषदध्या्ता, तावतांऽ्मविवाभ्िभ्बितो मवति । भथ यदकं सत्रकारेण “ अविदन्जाह्लणो वरं इदातयेकं दरौ जीन्वा » इति । वदृतद्विधत्ते-- ¢ दृशवरो बा एष भार्विमानराऽविदानिटकामृपद्श्ाति अन्विरान्दध्यज्यो बै राणाः प्राणानार सूतये ददिव देयो दौ हि प्राण्रेक एव दृष एको हि प्रामः" [सम क ५प्र* २अ०८ | इति। बः स्वयमविद्‌न्सनिष्टकमुपदृधाति स्वयमातृण्णां स॒ एष आर्तिमाप्तुं समर्थे भगति । भतस्वत्परिहराया्वयैवे वरदाने कृष।त्‌ । वरशम्देन भेषटत्वादरोरुष्यते | व्रीनद्रवेक हति पक्षा विकल्पिताः प्राणोऽपानो व्यान इति त्रितं, च्यानमन्त- मन्पि प्राणापानािति दिवम्‌, अपानमन्तमांग्य प्राग इत्येकम्‌ । श = न = न क 1 प त ~ =~--------~ -*- ~ => === = -~+= == --- - १ख.अ. ताभ ।२ख.च. ति । यः| १८२१ भीमत्सायणावायषिरवितमाष्यसमेता- [४पुथकाण्दे- ( स्वथमातुण्णादटिकपिधानामिषानम्‌ ) कस्पः-“कृण्डाकाण्डतरोहन्तातिद्राम्पां दुर्वट्काम्‌ ” इति । उपदृण्यादि- त्यनुबतेते । तत्र प्रथमामाह -- काण्डादिति। काण्डशम्द्‌ः स्तम्बवाची । परुःशब्द्‌ः पवंवाची । यावन्तः काण्डाः स्तम्बाः सन्ति ततरकेकस्मात्स्तम्बत्पकर्वेण दुर्वोतद्यते । एकसिनपि स्तम्ब याबन्ति पोषि पर्वाणि साति तेषेकेकस्य प्रवणः प्रितः प्रकर्षण दर्वो- तप्यते । हे दुबं॑त्वं॑तत्ततकाण्डत्थत्वा्तत्तत्पवंणि परकर्षणोतद्यमाना वतसे । श्वा, एवमनेन प्रकरेण नोऽस्मदरथं शतसेख्याकेन सहससंख्याकेन च वदीय- भेदन तत्सवहूपं प्रतनु पकेषण विस्ततं कृरु । अथ दवितीयामाई-- या ईहातेनेति । हे दूवेया त्वं शतसंखूपाकेन स्बहूपेण प्रतनोषि अत्यन्तं दिस्तारयसि । तथा सहस्रसंख्याकेनाऽऽकरिण विरोहसि विविधमृष- से । हे शफे देवि तस्यास्ते वयं हविषा विधेम परिचरेम । एतन्मन्बदु यसाभ्यमुपधानं बिधत्े-- ८८ षृदाबां एष यद्चिनं खदु वै पशव आयवसे रमन्ते दुर्व्टकामुप दषाति धानां पत्ये !› [ सं का ५प्र० २,अ० ८] इति । पदापरा्िहेतुत्वादङ्ेः परत्वम्‌ । ईषदथंवाय्याङ्‌ । यवसरब्दो घ।सवाची । अर्पघासे परदेशे परावो नेव रमन्ते । अतः पडा धारणाय पासरूमां दूर्व हक मुपदभ्यात्‌ । तस्याश्च स्वरं सुजकरिणोक्त-“ सरोष्टं हरितं दुर्वास्तम्बम- प्ञ्छिलाभ्रम्‌ इति | मन्वदूयं परांसति-- । ५ दभ्या प्रतिष्ठित्ये ” [ सं० का० ५ प्र० २अ०८ ] इति। प्थममन्वस्य मथममादाथः परसिद्ध इति दशंयति- ^“ काण्डाक्ताण्डत्रोहन्तीत्याह काण्डनकण्डेन यषा प्रतितिष्ठति [ सं* का० ५१० २,अ० ८] इति। हविवीयेऽषं सहस शब्दरतातर्यं दशयति-- “ एवानो दर्थे प तनु सह्चेण शतेन वेव्याह साहसः प्रजापतिः परजा पतेराप्त्ये ) [ से० का० ५१० २अ०८ इति। शहससंख्याकपाण्युत्ाद्कत्वात्पजापतेः साहसत्वम्‌ । कत्पः--““ अषाढाञ्सीति द्राम्पामषाढपुपरिषशटाहकषमाणम्‌ ” इति । उपद्‌- ध्यादिति देषः । तत्र प्रथमामाह-- 3 "~ (५ ® (~ ध१।०२अनु ०९] ष्णयनुवदीयतेत्तिरी यसं हिता । ` १८३४ ( स्वयमात्ण्णादीष्टकोपधानाभिधानम्‌ ) अष्‌[डाऽसीति । उखानि^।णकार एव येयमिष्टका निभिता सेषमषाढ। | तथा च सूत्रकरिणोक्तम्‌-“ य उता करोति साऽषाढमेतस्या एव मृरसूर््ण चतुरस्रां ज्याटिखितामिष्टकाम्‌ » इति । हे इष्टके त्वमष।ढ केनाप्पपरिभूता सहमाना विरोधिनः परिमवन्त्यासि । येऽसमभ्यं द्‌तम्यं न प्रयच्छन्ति तथावि- धानरातीञ्शघरून्तहस्व परिभव । ये तु पूवमरातय न मवन्तीतः परमरतितवमि- च्छन्ति तानप्यराप।ऊगनृन्तहस्व वरिम । अथ दितीयमाह- सहस्व पृतना इति । हे इष्टके पृतना वैरिसेनाः सहस्व परिभव । ये त॒ पूर्व सेनारहिता अपि वेरिण इतः परं सेनामिच्छन्ि तानपि पृतन्यतो वैरिणः सहस्व परिभव । सहससंख्याकं वीरय सामथ्यं यस्या; सा सहस्लवीांभति | सातादरशीलं मामां जिन्व पणय | अन्वयन्तिरेकाम्यामषाढायाः स्थापनप्रक।रविरेषं विधत्ते ५ देवरक्षपं प जयललिता तामुत्तररक्ष्माणं दवा उपादृधताभरलक्षमणम- सरा य॑ कामयेत वस्तीयान्तस्यादित्यु्तररक्ष्माणं तस्योप दष्यादसीयानेव मवति यं कामयेत पपीयान्त्स्ा दित्यथररक्ष्माणं तस्योप द्ष्यारईसुरयोनिमेमेनमन्‌ प्रा भावयामि पापीयान्भवति » [स० का० ५ प्र० २अ०८ ] इति। यस्यामाद्र।यापिष्टकायां निपृण्डूवदेख।जं कियते सेय ज्पारिचिता | त्य(लिलितत्व देवानां चिहनम्‌ । ततो रेवास्त। पषःठ (मृथ्वदेदावातिेहनपुका- मुपाद्धत । असुरास्वध।देशव।त(वेहनयुक्त मुपाद्षत । तस्मदिववद्धनसमृद्धच- धुप्यभाविविहय॒क्तमिवेपदध्यात्‌ । सोऽयमन्वयः। असुरवद्धोमृखविहूनपुक्तते स्पेन यजमानमसुरजात्यनुस्ता।रेण छता प्रमृत करोति । अथ देवविदूनं विघप- ५ त्यादिखिता मववीभे पे ठोकारूपरिचितैभ्य एवं ठेकेभ्पो भ्रातन्य- प्रेति» [ सण का० ५प्र०२,अ० ८} इति। तिसाभिरङ्कङिभिर।डिखिता न्याहिखिता, '.थाविधां कूर्यात्‌ । तथा सति मित्वस)मान्याहोकष्रपरूपा भवपि । तेन छखोकवणाद्धातृभ्यो निःसारितो भवति । कल्पः-“ मधु वाता केषायत इति तिस॒भिदध्ना मधुमिश्रेण कूर्ममभ्यस्य एति । तत्‌ प्रथममाह ~= (= ~~ ~ ~ ~ ^~ [ति 2 1 १ ख्‌. च, 'सुभ्याह्लीः १८२५४ भीमत्सायणमचाय॑विररितमाष्यसमेता- [४चतथकाण्डे- ( स्वयमात्ण्णार्दहकोपघानामिधानम्‌ ) भध वाता इति। अत यज्ञमातमन्‌ इस्छवीद्युतायन्‌, तस्मे यजमनय बाता बायदो मघ क्षरन्ति मधर रसं सावयन्ति । सिन्धवः समुद्रा मधर रसतं ज्ञव- यन्ति । ओषध रोषधयोऽपि नोाऽ्सद्थ माध्वीभदररसापेताः सन्त्‌ । अथ द्वितीणमाह- मध नक्तमतेति । नक्तं रातो मध्वस्माकमस्तु । उतापि चोष्ति प्रभति मध्वस्तु । तथा यत्पा्थवे रजस्तत्सर्व मधुमन्माधुवरसेपितमस्तु । नोऽस्माकं पिता पितृस्थानीयः चभैष्वस्तु मधररसेपेताञ्सतु । अथ तृतीयामाहइ- मधमान्न इति । वनस्पतिरशत्थादिनोऽस्दथं मधुमानस्तु मधूवरसेपेतोऽ- स्व । सूर्योऽपि मधुमान्संतापराहिन्यटक्षणमापृथरतेपेतोऽ््तु । तथा गो नोऽ- स्दूर्द माज्वीमवुरक्षीरपता भवन्तु । करप ः-“ मही योः एथिवी च न इति पृरस्तत्स्यमातृण्णाय।; प्र्यञं मवन्तं क प्राङमुलं उपदधाति ”» इति । पाठस्तु मही यौरिति । मही चोयथं ह्ली चोः परथिवी च ्वपरथिदी ते उमे ~ र नौ ऽस्मदौथमिमं यज्ञं मिमक्षितां फखवृष्टचा सेक्तुमिच्छत।म्‌। मरीमभि्मरणश्- किपिर्नाऽस्मान्पपृतां पृरयेताम्‌ । एतन्मन्तरसारपमुपधानं विधत्ते « अङ्गिरसः सुव छ।कं यतः पराड।शः कम मूताऽन्‌ प्रस्त्कूममुप - दधाति यथा पेत्रपिदञ्ञम्‌। नयत्यवमनवं कूः सुव रोकमञ्जसा नयति ” [सन का» ५१०२, अ०८< | इति। अङ्गिर6 महषेथा यदा स्वगे ठोकं गतास्तदा ताननु कृ्ाऽप्यन्वग। प्यग्‌)- छत्‌ | अतः स्वगमागाभिक्ञः कुमः कषैजज्े इव तम्पेतुं शक्त इति तमओप- स्यात्‌ । प्ररान्ररण कृमापवानं परशसते- « पेष वा एप पदानां यत्कू५ यत्ूमनुपदवाति स्वभेब्‌ मधं पर्यन्तः पृशब वष तिष्ठन्ते» | सर काण ५अ०२अ८८ | ¶ति। योप्यं कः स एष्‌ १२नां मथो वज्ञपत्पाहिहैःः । भतः कूपान्‌ बं कूम पशवः सवहेतुमूतयज्ततवेन पर्यन्य यजमानगृह प्रा मबनि । उपपरेयस्य कूम्ये तरवनापेतत्वृण पप ८८ शमदा(न 7 ८ शकेयते यतन्मृद्ानीं प्रन * रीर्षाण्युए्धीपन्ते यश्जीबन्तं क्ञान्----------- स ‡ # - --------- ---*---# ------^“ किन्न एकौ. चः ऊ, सुप"! २ स. च, भवाहि से | पपा०२अनु०९] छृष्णयजर्वदीयते्तिरीयसंहिता। १८२५ ( स्वयमात्ण्णादष्टकोपघानामिधानम्‌ ) कूमेमुपद्पाति तेनाश्मशानचिद्वास्तव्यो वा एष यत्क; » [सेर का० ५१. २अ०८ | इति। मृतानां पङ्नामश्ववुषभवृत्गवस्तानां रिरांस्युपवेयानीत्युपरिषटादरक्ष्षति । तेदेतत्स्थानं शमजानेमव छतं मवति । जीव कूप्‌पधानेनायं यजमनोऽमरशानिं- द्वति । किच यः कू [ऽस्ति स एष वास्तव्यो निवासयोग्यः कृभपृष्टे मूमेरव- स्थितत्वात्‌ । ततोऽपि कृमविधानपित्यथः | उपधानातपूवंमम्यञ्चनं विधत्े- «८ मधु वाता ऋतायत इति दध्ना मधुमिभणाभ्यनक्ति स्वदयत्येवेनम्‌ » [ सं० का० ५ प्र०२अ० < | इति । जभ्यज्जनेनन कूर्मे स्वाद्‌ करोति । अभ्यञ्चनसाधनद्रव्यद्वयं प्रशक्ति- «“ भ्मम्थं वा एतद्नं यहध्यारण्यं मधु यहष्ना मधुमिभणाम्यनक्त्युमयस्य- वरुदृध्ये ? [ से° का ५१०२अ० < ] इति। उभयस्य ग्राम्यस्पाऽऽरण्पस्य च माग्यजानस्य | कूथ्‌पथानमन्त्रे चोः पृथिर्व। चेतिराब्दुदुयस्य तार्थ इशयति-- “ मही धौः परथिवी चन उत्याह्‌ाऽऽम्पामेवेनमुभयतः प्ररि गह्णाति १ [ सु* कृ[० ५ प्र० २ अ० ८ ] इत) स्वयमातृण्णाय।ः पृवदेग कूभेष्य विधत्ते-- ८ प्राज्वमूष्‌ दधाति सुवगस्य रोक्स्य सष्टये „ [सु० का० ५ प्रण २ अ० € ] इति । प्राञ्चं प्राग्देरावातिनम्‌ । स्वगटोकोऽपि प्रागर्‌शवर्ती। तस्प एःग्दशे कमस्य प्रत्यङ्मृखतवं विधत्त-- ८ पर्ततत्यश्वमुप दधाति तस्ततुरस्तसिद्यश्चः पशवो मेधमुष¶ तिष्ठन्ते » [सं का ५ प्र० २अ० ८] इति| स्द^वण्णायाः प्रस्तदुषेयः कृमभस्तं कृ५ प्रत्यङ्‌ मुखमुपद्यात्‌ । यस्मदिवं तस्मादाह तीयस्य प्रस्ताद्युपे बद्धाः पकः प्रत्यङ्मुखा यज्ञं सेवन्ते | यदुः" सत्रकरेण--“ परदशमातरं॑चतुःसकन्य)दुम्बरमृटु्समुत्तेरेऽभ्से प्रयु- नक्ति <:वःषधस्य पूराधित्वाऽहत्य ।पपूथेर्‌ विरणुरमिं चक्रम्‌ इति मध्येऽङ्ेरप- दधाति ” इति । तदिद विधने- --~--~~---~~ ~ जन्य चो कक ५ ~न = ~~न १. च. श्वम! २६. च, तत्‌ एत २ ख. च.” मानः इम ५ सख. च्‌, “चेन्न पव” । ५२, र. इ, "धम दू | भ, ९६५५ " -= ~ १८२६ श्नीमलायणाचामंविगनितमाष्यसमेता- [शचतर्थकाण्डे- ( स्व्यमात्ण्णादष्कोपधानाभिवानप्‌ ) «य वा अपनाभिम्‌। प्र चिनुते यजमानस्य नामिमन्‌ प विशति स॒ एनमी- शरो हिरसितोरुटृखमुप दवत्थवा वा अधेनाभिः सनाभिमिवार्धं चिनुतः हिश्साये ” [सण का० ५प्र४ २,अ०८ ] इति। नाभिराहतवेन चीयमाने।अधैयजमानस्य नार्भे प्रविश्य हितं प्रभवति । अतो नामिस्थनीयमृटृषरम्‌प१दभ्यान्‌ | तथा सति सनामिलयेनास्य हिसान भवति । उट्खटस्य प्रर्तिद्रष्प विधत्ते-~- ^“ ओंदुम्बरं मवल्ृग्बा उदुम्बर ऊर्नपेववि रुन्धे [सन का. ५प्र* >. अ० € | इति । दुंदाविद्राषे वित्ते ५ म्यत उप दयाति मध्यत एवास्मा ऊत दवाति तस्मान्पध्यत ऊर्जा मृञ्खते ” [सं० कृ० ५प्र० २अबन्८ | ष्वि। हस्तेनामिनीयोचखटस्म प्रदेगप्रिम्‌ाण विधतते-- ^“ इयद्धवति प्रजापतिना यज्ञमुखन ममित [ से०का० ५ प्र २ अ० < | इति । उपधानालूैमाविनं सवेिध्रावधातं पिध्तै-- ^" अव हन्त्यनभवाकः ” [ सु० का० ५१०२५०८ ] इिं। अन्यच (ऽऽन्नतमिदं विष्णरिति भन्वमटखन ताने विनियुङ्क-- ° वेष्णव्पर्चप दधाति विष्णुर यज्ञो वेध्णवा वनम्पतये। भन्न एष यञ्गं पति पथति? [ सर्कार ५१५० २अ०८ | इति, कत्पः- “° तद्विष्णीः प्रमं पदमिति मृतम्‌ ›' ही । पषस्तु-- वद्िष्णोः परममिति । सूरणो विद्वांस वेदान्तपारं गता धिष्णोस्त- रमं दं सदा परयन्ति । कृदटररं, दिव्याकःठे रिरिपवरण चक्षुटिवाऽभ्नतं व्यत्म्‌ । हाटरास्य विष्णोरनुग्रहात्‌ । वेष्णववनसयापे " रुमटमुपदधातीनयर्थः । एतन्म- श्रसाप्यमुत्तटोपधानविधिवेनापि पृददा्लं ११ ;व्यर्चेत्यादितराज्ञणः योजनीयम्‌ । कल्पः“ धुवाअरी पृथिवीति मभ्येश्ररपद्‌, प्ये + हृति । पव प्रहृतत्वा" दृख्वामित्यनुवतते । पादस्त्‌- धुवाऽसि पृथिवीति । दे पवि पृथिवीन्यःथतया तरव, हे उसे ववं हुवाअभे पृतन्यतः सैग्रामं कतैमिच्छतः रातरु-सहः्वामिमव । ेमिर्दुवैरमतेनं रयुताऽमृतसमानेन घृतेन पूरिता सत्थागा जयः | एतन्मनत पाध्यमुखोपधानं विधते-- न “-~--------- ----- कनको { छ, द्‌, आः | धपा०२अनु०९} कैष्णयज्र्वदी यतेन्तिरीयसंहिता । १८१ 3 ( स्वयमातण्णादीषटकपधाना पिधानमप्र ) एषां ३। एतलोकानां स्योनः संमतं यदवा यदलमुपदूषल्िम्प एष काक्या व्पानिरव सन्ये [ संर कान ५प्* २अ० ९ | इति। उलारूपं यदुस्वाहत तदिदमेषां पृथिष्यदीनां छोकानां संवन्थि ज्योति शति । अतस्तत्वपाद्नायोवामयदष्यात्‌ । दशाविरषं विधत्ते- मध्यत उप दधाति मध्यत एवास व्योतिदषाति नस्मारण्यतो ज्योति हष्‌[स्महे 2, [ स० का० ५१०२ अ० ९] इति| मध्यत उदृरमध्ये जदराचिषू१ ज्यानिरुपास्मदे पधतिदिनिमनृभवामः । र पयाया उखायाः सिकतपृरणं विधत्ते ¢ सिकना५ः पू्रयत्यतदा अव्रानरस्य कपर रूपेणैव वश्वानरमव्‌ सुन्व! [ से* का० ५१० २\.अ० ९] इति। अन्वयन्यतिरेकाभ्यां पूरणं प्रमति “८ यं कामयत क्षोधुकः स्यादिव्यूनां तस्योप दृष्यान्षोषङ शव भवति क(मपतानुपदष्यदनमद्यादिति पृण वलेष इष्वादनुषदस्पदवानमति )› [ तं क[० ५ प्र० २ अभ ९] इनि। सिकताभिः पृरिताया ईषन्न्युनाया उखाया उपधानि मति क्षोधुको ऽननरहिनः भधागीरां मवति | सोभ्यं व्यतिरेकः | सिकतापृण।धा उपधानि त्वनुष्दस्यदे- ३१ ।६ीयमाणमेवानमानि । मैऽयमन्वयः कल्प :-“ परवाहुगिष्टकाभां हिरण्यगकदावधयु( बुस धारो अये मूर्ध खव षति दास्यां वाभमृतम्‌ २' इति । ततर परथमामाह- यास्त. अभ्न इति । देश्ये सु" सेधमण्न्ट उद्यत उदयं गच्छन्त वव रुच) दीप्यो ररिमिमी रश्पिसलरूपेण द्विमातन्वन्ति स्वनो व्याप्नषनि । गरौ धा अश्रदाप्रयस्ता एव सयाद्यश्टे सूयरर्मया भवान्त | एतचामिहोत्नरक्षणे समाम्पातम्‌-“उद्यन्तं ३।३।5ऽदित्यमभ्निरनसमर्‌ाहति'? इति । ताभिः सर्वाभिरदी- पिभिनीऽस्मदीयाय जनाय यजमानाय प्रकाल कृरु । अथ दिदीवमाह- यावो देवा इति ।हे दैवा वो युष्माकं सैबन्धिम्धः सूर्मेपण्डदे वतमाना था स्वो दीतयः सुनि | तधा मोऽग्रेषु चषा दक्षः मनि इ इव्रागनी हे बेहरेते वयोशपे यूथ तिभिः सवमिः] नोऽद्दथ रुचं पन प्रकाशं सषा- #~ व १ख.च. श्रेया देवा; सुः । 6८ [> १८२८ भ्रीमत्मायणाचार्यविरिचितमाष्यसमेता- [४चतु्थकाण्डे- ( स्वयमातण्णादी्टकोपधानाभिधानम्‌ ) दयत । एतन्मन्साथ्यं वाममद्‌ाख्याया इष्टकाया उपधानमोपानुवाक्यकाण्डे द्टन्पम्‌ । कत्पः-“° विर्‌ इज्योतिरिति तिस्लो रेतःसिचः " इति । पारस्तु- बिराडइन्योतिरिति । विरेषेण राजत इति विराट्‌ , एवंविधा सत ःसिगाख्या प्रथमेष्टकाऽस्मदनुग्रहार्थं ज्योतिरधारयत्‌। सम्यग्र।जत इति सन्राट्‌, तादृशी द्विदीया रेतःसिगिष्टका । ख्वर्थमेव राजत इति स्वराट्‌ , ताट्शी तुतीय। रेतःसिगिष्का | कल्पः-“ अयने युक्ष्वा हि ये तव युक्ष्वा हि देवहूतमानिति दम्यामृल्लाया हुषा ” इति । तत्र प्रथमामाह- अपने युक्ष्वेति । हेऽ दव तव संबन्धिनो येश्ातो ये केविद्श्वाः साधवो दान्ताः सन्त आशवः सीज्रगामिनो(गो) मूत्वाऽरमरं वहन्त सुष्ठु वहन्तीत्य्थः । तानश्वान्युक्षव याजय । अथ दितीयामाह- युक्ष्वा हीति । ह्मे तवं देवदूतमान्देवानामति शयेनाऽ्वातनपुकष्व पोजय | हिशब्दः परतिद्धा्थवाची । प्सिद्धेऽसिमिकमणीत्यथेः। योजने दशन्तः-रथीरश्वा- निवेति । रथस्वामौ यथाऽवान्योजति तद्वत्‌ । किंच तं पृम्यः पुरादनो स्ता डेमोत्माद्‌को मृत्वा निषदोऽस्सन्यागस्थाने निषीद । वाममन्मन्वयोरिव रति ङ्मन््ाणां होममन्तरयोश्च ब्राह्लणमेपानुव(क्यकाण्डे द्रष्टव्यम्‌ । कृलपः-“‹ पुरुषाशेराति हिरण्यशल्कृन्पत्यस्यति द्रप्सश्रश्कन्देत्यास्येऽभिं निश्वस्य भुवनस्येति वचं त्वेति दक्षिणे शक्षिगोठके रुचे त्वेति सम्ये दयते त्ति कणयोभासे वेति दक्षिणस्यां नासिकायां ज्योतिषे व्वेत्यसरस्थाम्‌ +, इति । उद्ाहतेषु मन्तरषु पथमामृमाह- द्रप्सश्चस्कन्देति । द्रग्यान्वरसंषटहनेन स्फुटितो हिरण्यरंल्को द्रप्तः | पृथिवीमनु चस्कन्द प्रथिन्यां पतित इत्यथः । सच द्रप्सो हुतः सन्स्थानत्र- वेऽनुसंचरति दरोकेऽन्तरेक्षखोके मूटोके च । तदेतद्‌भिपत्य स्मयते-- ८ अगो प्रास्ताऽध्टतिः सम्यगाद्ित्यमुपतिष्ठते । अद्ित्थाज्जायते वृषटिवृष्टरन्ने ततः प्रजाः ” ॥ इति । सोऽयमर्थो द्यामिव्यादिनाऽभिधीयते । दयमिमं च योनिमनु अन्तरिक्षष- मिदं स्थानमनु संचरति । यश्च पुरः, योऽपि पृथिवीमनु चस्न्देति पूर्वी कस्था- नविरेषस्तमप्यनु सचरति । तृतीयं योनिं दरुटोकह्पमादित्यस्थानमनु संचरति । याको = ० क --- न =-= ~= किन => णोगा 2 अ -- - -- -----~~-----------~~~न~न १. च. राकट्न्ध्र ।२ख.च. राकलाक । २ ख. पूरिति । च. परित्‌। पा ०ग्अनु०९] षष्ण.यङवेदीयतीत्तरीयसंहिता । १८२९ ( स्वयमातण्णादीष्टकोपधानामिधानम्‌ ) तमिमं जिषु स्थनिष्वनुसंचरन्तं द्रप्सं जुहोमि मनसा हूतमिव भावयामि । कत्र होम हति तदुच्यते-अन्‌ सप्टोत्रा इति। यस्पां दिशि द्रप्सः पतितस्तदृभ्यति- रिक्ता होमयोग्याः सप्त दित्रो याः सनि तासु अनुक्रमेण जहोमि। यथाऽयं दरप्सो हृत आदित्य(दिस्थाननेयेषु सेवरनपकरोति तथा मावयामीत्यर्थः । अथ विकलिपतां द्वितीयामुचमाह--- अभूदिदामिति। इदं हिरण्यं विश्वस्य भवनस्य भूतजातस्य वाजिनमनम- भूत्‌ । तथा वैश्वानरस्य च विश्चषां नराणां स्वामिनोऽ्मेश्वासममृत्‌ । अयमभि- हिरण्येन ज्योतिषा स्वयं ज्योतिष्मानमभून्‌ । तथा रुक्मो रोचमानोऽश्चिवंचेता „ हिरण्यकान्त्या वचस्वान्सयमपि कान्तिमानमूने । अत्र बाह्वप्रभा ज्योतिः । दारीरगतकान्तिवंचं इति । ऋचे त्वेति | कवे तवा स्चे वेति यज्यम्‌ | हे हिरण्यशकल येयमू- क्स्तोत्रूपा तदर्थ तवां दक्षिणाक्षिगोरके प्रत्यस्यामि । तथा दहे हिरण्यशकलं याऽतो रुग्दीपिश्तदर्थं तां वामाक्षिगोखके प्रत्यस्यामि । एतेर्मनवेरयस्यावयवेषु हिरण्य राकटानि पत्मस्यन्ते तस्य ॒पुरुषशीर्षस्थोपृधानं विधते-- «८ स॒हख्ं वै प्रति पुरुषः १ रानां यच्छति सहसमन्ये प्रशवो पध्ये पृरुषशी- षमुप दधाति सवीयत्वाय » [सग का० ५१० २अ० ९] इति। अत्र हि पुरुषशीर्षाश्रषमवृष्णिबस्तानां शिरस्युपधेयानि । तेषां मध्ये यः पुरुषः स एक्‌ एव पटानां सहं यजमानाय परयच्छति । अन्ये तश्र्ष- भवष्णिवस्ताश्वत्वारः १२बो मिदित्वा पदानां सहश्च प्रयच्छन्ति । तथा सत्य- शरादिम्यः पुरुषस्यातिप्रशस्तत्वा तदीयं त्रिरो मध्य उपदृष्यात्‌। तच्चोपधानं वीर्य- साहित्याय सपद्यपे । तस्य पुरुषरीरषस्योखा मीषद शं विधतते-- * ५ उखामामपि दधाति प्रतिष्ठमिवेनदमयपरि » [ सं का० ५ पर० २ अ० ९] इवि । उखापामूखासमीपे | तस्य परुष शीषैस्याऽऽस्यारिच्छिद्रेषु हिरण्यशकलपक्षेपं विधत्ते-- « व्यद्धं बा एतत्पाणेरमेष्यं यत्परुषशीर्षममृतं तल वे प्राणा अमृत हिरण्यं प्राणेषु हिरण्यशास्कान्पत्यस्यति प्रतिष्ठमिकेनद्रमापेलवा प्राणैः समरध- यति ” [ सं० का० ५ प्र० २अ० ९] इति। = न~~ +. व --~-- ~ ~---------- व १ ख. च, "त्‌ । बाहुगतप्र | ~ ~~ 2 स) ५ ~~ ~ न मम उद जके क (८६१ धौमत्सायणानायतिरनितपाप्यसमेता- [वुषकाण - . ( स्वयवातुष्णादढी्टकोपघानाभिषानम्‌ ) तदेतसपृरुषस्य शिरः प्रणिर्वियुकत्वाद्ज्ञानर्ह, पराणास्न्‌ मरणदीननाद्मूत- भित्युच्यन्ते । रोके हि परणवियोगे सति दरीरस्यैव मरणं ने नु प्राणानाम्‌ । हिरण्यं चाच्धिमंयोगे सति विनावामवाद्मृतम । अतः प्राणसंचारस्यनिष्वास्पा- दिषु हिरण्यशकलन्यभिपेत्‌ । तथा सत्युश्षायां प्रतिष्ठापिते शिरः पभिः समृदं भवति । कत्पः--“ समिनस्वन्तीति रानानङ्कयेन दस्ना मपुमिन्नण पुरषश्चिग्‌ः पूरयति "» इति । प्रदस्तु- सामित््रवन्पीति । पेनाः पानगोग्धा दुभिनध्ववयवाः सपित्सवेनि सम्यक्प- बहृन्तयेव । तव दृष्टान्तः-सरिता न सरित इव, यथा नयः प्रवहन्ति तद्त्‌ । ते चान्तः ररीस्थ।भ्यन्तरे हदा मनस। हद थपृण्डशकवर्गिनाऽन्तःकरेणन पृयमानाः शोभ्यमाना इधिमध्ववयव अनस्य वाग: सपद्यन्ते | ताश्च पाग अभिचाक्‌- सीमि अभितः पकारयापि । अनुमवामीत्यथः } आतपतां भृतधारणां प्पे हिर ण५यः सुबणेमय ईव तेजे्पः पुरुषस्य मृध बेतसो जलप्रवाहमप्पगतवेतस्‌- बृश इवावभासते । एतन्भन्वस। प्यं पूरणं विधत्ते-- ^ दध्ना मधुमिश्रेण पूरयति भवन्पोञसानीति 2 | सेर कान + परर अभ ९ | इति । अहं मप्योऽसानि पधृरसमागयोग्णो मवानीत्यनेनाभिप्रविगंवतृरुषाशरे भधयुक्तेन दध्न पुरयेत्‌ । तस्थ दष्नो गृणावितराषं विधते-- ¢ करातातदुक्ेयन मेष्यलागर » [सेर का० ५१० २अ०९]$ि। द्विविधं द, नतरेकं रजतपक्षेपादिना खयमेय षनी मवति, अन्यत १क- शीरदतिजयनेन निष्पद्यते । तत्र क्षीरातञ्नाम्यां निष्पनं यागयोग्थम्‌ । तसा चादृगेनेव पुरथेत्‌ । तद्वद दपिमधुदयं परगंसति-- ग्राभ्यं वा एतदन्नं यदृष्यारण्यं मधु यदृष्ना मधुमिन्नण पृरमप्पुमवस्षा- प्रुभ्ये ”„ [र* का० ५१० २अ० ९] इति। कलः-“^तस्मिरसुपणा मधृरृत्कृटार्याति प्रुपरिर अद्‌।य'? इति । ¶दस्व्‌- क~ -----~-~--------~--- ~~--- ----~ १ कर्ष. इ. रभ। ।२८ क.०. ङ. पक सदा ।२ कत, रयत ।५कर्ष्‌. ऊ, तक बरातक्षी" । ~= ~ = न --- -+~ ~ ~~ ॥१०२अन्‌ ०१ ` हृष्णयजवेदायतेत्तरायसाहता । १६९ ( रधयमातण्णादीषटकोपधानागिधानय्‌ ) तस्मिन्त्सुषणं इति । तस्मिन्वेतसस्थानीपरे पुरुषाशर।स = मधृरतकशि- न्मधूकर आस्ते । कीट शः, सुपर्णः गोभनवक्षोपेनः। कृटायी कुडायो मधुकराणां निषासस्थाने सोऽस्यास्तीति कृटागयी । फ कृन्‌, देवताभ्यो देवतार्थं मधु भज- ५ पद्थन्‌ । तस्य पृरुषतिरसस्तीर्‌ सर्पि हरयो मधुहरण शीलाः सप्च्छिद्रव- तिन सपसैख्याका मधुकरा आत्तति । किं कृन्तः) स्वधां स्वथकारोपल- क्षितमोग्यवस्तुरूपाममृतस्प मधूनो धारां ददानाः गवयनश् । पृरुषसिरनि पाणतसतमदिरंपद्नाय हिरण्यञकलपकषेषः पूषममिहितः । प्राणेषु समृदेषु सत्न चेतन जीवःत्मानपासद्य मधुकरह्पत्वं सपाद्य तेन पृर्पृशिरः प्रशस्यते । यथा रोके परधृकरः कर्सिमश्िदृवुक्षे स्वनिवागाय कृायं छता मधु संदापयति, तत्र मध्वश् यदप(ष१)र्‌ कृखयं रतं तस्य च्छिद्रह्पासु नाडीषु क्षुद्रा मधुकराः स्वस्वरक्त्यनुसरेण मथु रंपादयन्ता वतन्ते तद्त्‌ । तदेतस्स्रमत्र रूषककल्पनय। संपाद्िम्‌ । इत्थं परास्नमिः पृरुषाररोऽनेन मन्वेण स च ®^ क्यात्‌ । यूरवं विहिते पुरुष ीषमुपदयातीति तदेतदुपयाने कतुमिईं परुषी - ध दन दरहव्यम्‌ | अत्र विनियेमरयहः-- वेति स्वपमतुण्णां स्परदयेति द्षाति ताम्‌ | काण्डदृदु्व्टकां दुभ्यामषाढां मर्धंवा त्रिभिः ॥ अनक्ति मधुपिन्रण दध्ना कूम महीव्यतः। कूम दधाति तद्विष्णेमुंसटं हि धरवेत्युखामं ॥ ध्रस्ते वाममृतं दम्या पिरादतःसिवक्लिभिः। ञ्चे द्ाम्यामृखाः त दरप्सः परु शीर्षे ॥ भस्मे स्वे हिनत मसाम वे भ्‌ । कवे सवेरा कष्मो सुवर्भशकृः क्षिपेत्‌ ॥ सपिदध्ना च मधरा पूरयनरर). कम्‌ | तस्पिस्तच्छर आदते पश्चर्विररीरितिाः) अते भीमा; ततीयाभ्यायस्पाष्टमे पदे द्वितीयाधिकरमे [{न्ितम्‌- कौन = = [क 8 १ ए, । [ ~~ ^~ [क ) [कि 0 १ 1 क 1 ~ --~* ` ~ -०---~~ ~~ म थ व कम 90 9 भ = > -----“~--+ = ~ ~~ न्म्य ख. दृपूत क । १, & दपुतत ।२प. ८, श्पकत्प ।३ स. च, "कल्य कक. च. -भुणनिभनिः। ५स. प. "हंतिव। षू, ९ घ, इ. दुयोरकषणोः। १ १८६३ श्वीमत्सायणाचायविरचितमाष्यसमेता- [४चतु्थ॑काण्डै ( पडुरीषोपधानामिधानम्‌ ) इकवरदानं किं स्वापिनः स्पादुत(तिजः। स्वामिनः पूर्ववन्नेवमध्वर्यो्रचनादिदम्‌ ॥ “५ य एतामिष्टकामपद्ध्यात्ति वीन्वरान्दध्य।त्‌?› इत्यवाध्वयागौव्रयद्ानं वच निकम्‌ । नद्यस्ति वचनस्यपिभारः ॥ ¢ क कन क इति श्रीमत्सायण।चार्यविरचिते माधवीये वद्‌ थप्रकारे रृष्णयजवे- दी षतैतिरीयसंहिताम।ष्ये चतुर्थकाण्डे द्वितीयपषाटके नवमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥ ( अथ चतथीष्टके दितीय्रपाठने दक्यमाऽनुबाकरः )। आद्यं गर्भे पयसा समञनन्त्सहस॑स्य प्रतिमां विश्वरूपम्‌ । परिवृङाग्य हर॑सा माऽ मि रक्षः इतायुषं रुणुहि चीायमानः। इमं मा हिभ्मीद्विपादै पना सहस्राक्ष मेध आ चीयमानः । मयुमारण्यमनु ते दिरामि तेन॑ चिन्वानस्तनुषो नि शद । वात॑स्य भाजि वर॑- णस्य नामिमन्वं जज्ञान सररस्य मध्ये । शिशुं नदीना> ह।रमद्विवुद्धमग्नं मा हिध्सीः ( १) परमे म्योंमन्‌ । इमं मः रहिंश्सीरेक- रफ पटना कलनिकद्‌ं वाजिनं वाजिनेषु । गो र्मारण्यपनुं त दरा" तेन चिन्वानस्त- नुवो नि षीद । अजघ्चमिन्दुमशपं मुरण्युमभि- मीडे पर्वैचित्तो नभ्पमिः । स पवीभक्रंतुसः कल्धमाना गा मा हिंर्मीरदि)" विराजम्‌ । दम सुद्र दातधारमत्सं व्यच्यमानं मुव॑नस्य मध्य, ५ दु्नामद्ितिं जस्तथाभ्ने मा भपां ० रअनु०१०] दम्णथज॒वेदीयतेतिरीयसंहिता । ( पड्कषीर्षोपधानामिधानम्‌ ) ( २) हिसीः प्रमे ग्योमन्‌ । गवयम।र्‌- ण्यमनुं ते दिङापि तेन॑ चिन्वानस्तनुवो नि षीद । वरतं तवषुवंरुणस्य नामिमविं जज्ञा- नार रज॑सः परस्मात्‌ । मही» साहिस्नीमसरस्य मायामभने मा हिसीः परमे व्योमन्‌ । इमामू- णु वरुणस्य मायां त्वच॑ पदयूनां द्विषां चतुष्पदाम्‌ । त्वष्टुः प्रजानाँ प्रथमे जनिभमग्न मा हिसीः प्रमे व्योमन्‌ । उश्वुमारण्यमनुं (३) ते दिशामि तेन॒ चिन्वानस्तनुवो नि षीद । यो अग्निरगनेस्तपसोऽधिं जातः रोच।- पाथष्या उत वां दिवस्परिं । येनः प्रजा विभ्वकंर्मा ग्यानटूतम॑गने हेडः ५२ ते वणक्तु । अजा द॑भेरजनिष्ट गभात्सा वा अंपरयन्ानि- तारम । तया रोहमायश्चप मेध्यासस्तयां देवा देवतामग्र आयन्‌ । ञरममारण्यमनुं ते दिशामि तेन॑ चिन्वानस्तनुबो नि षद्‌ (४) ( अग्ने मा हिर्सीरमे मेोष्रमारण्यम+ शरभं नव॑ च )। इति रष्णयज्ज्वेदयतेत्तिरीयसंहिषायां चमुयाशके दिर्तायप्रपाठटके दशमोऽनवाकः ॥ १० ॥ ( अथ बरतुथाष्डङे दवितीयपषाठके दृशमोऽनुषाकः ) १८६६ सुः" सनुवाके स्वेथमातुण्णादपधानमुकतम्‌ । दशमे पृडारीपोपधानं व॑कव्वम्‌ । कलः--'" आदित्यं गमेमित्वुसवायां प्रस्वाष्च (ञ्वि)वुफे पराजीममृतानं पापु परः : `" इति , पृरषरिर हइत्यनुमपैते । पटलु- | ^ 2) ४१८ ` ` ` रम च ह # 1 १८६४ ` ' ` श्रीमत्सायणाचायंविरचितमाष्वसमेता- } ४ चतुथ एण्डै~ ( पडुशीर्षोपधानमिधानमपर्‌ ) आदित्यं गर्भमिति । हेये तं चीयमानः सनादित्यं गमवदितिदैवतयाः संबन्धि तत्काथरूप गभेसदशमिदं पुरुषी परिवृङ्ग्धि परितो वर्जितं कुष । हरसा पेजसा त्दीयन्वालारूपेण माऽभिवृक्षोऽभिपशंने सर मा कुरु ।. ज्वाखया स्वँ दहननप्येततृरुषदयी्पे मा इहित्यर्थः । अनेन दाहामवेन तं गमे यजमाने वा शतायुषं रषद कुरु । कौशं गमे, सहस्य प्रतिमां पद प्रहसेण तुस्ये सद- दम्‌ । अते एव बरःल्षणऽभिहितम्‌-““ सहस्यं ॑वे परति पृरूपः परानां च्छति सहसमन्ये पवो मथ्य पुर्षरधिमुप दधाति सवीर्यत्वाय ” इति । कत्पः-““ परदारी पाण्युपद्धाति यं कामपेतापदाः स्थादिति विषूवौनानि तस्थे त्यक्तं बातस्य धाजिमिति पुरस्तामतीचीनमश्वस्याजक्लमिन्दुमिति पश्चत्याीन- मृषमस्य वहार तष्टरेति रक्षिणत उग्रीचानि वृष्णेय। अ्रिरमेरिव्यु्रतो दक्षिणं बस्तस्य तान्यन्यव्‌येनोत्सर्मेर्पकिष्ठप इमं मा हिर्सीर्हिपादमिति पुरुषस्येपं मा हिश्सीरिरूशफमित्यश्नस्येमः समुदृमित्य॒षमस्पमामूगायुमिति वृष्णेरजा परैरिति बस्तस्य ?› इतिं ।. तत्तन्मुधापथानमन्वेम्योऽनन्तरमेव।ऽऽम्नावाप्त त्तदुषस्थानमन्ेा अनु ते दिशा- पातुत्तगेरिङ्गतादृत्तग इत्युच्यन्ते । तैसतेभन्वेस्तताच्छरस उपस्थानं कुप॑त्‌ । तत्र पुरपशीषस्थोपस्थानमन्वमाह- इमं मा हिन्परिति । ह सहसताक्ष सईसपंख्याकन्व।सारूप चकष ( # हे मेध यन्ञनिष्पादृक, ) आचीयमानः समेतः पदामूधमिरुपनमं प्राप्नुवानः पदानां मम्याणामारण्यानां च मध्य इमं पुष्पनूध्ह्पं द्विपादं अरम्पपडं मा हिसीर्दाहि्पां हिंसां मा कर्षः । यदि तव भर4पेक्षा ताह ते रउ मक्षगापे- मनारण्यं मयुं छष्णमृगमनुदिद्ामि परुष धार. वद्धक्ष्यतेन।0िदजामि । वेन्‌ भयुभक्षणेन जाडाहपास्तनुवस्तदीयतन्‌शिन्वागः पेषयनिंह निषद्‌ | अथाश्शिरस उपधानमन्नमाह-~ वातस्य धाजिमिति। हेपरेऽपं 4 हिसीर्वाया भा दृष बिविधरी गेभ्मो रण [8२ । सटुश्षमचद्प भृश सन्ति ` भयः सवेश्यः पाठनपित्वथंः | विणि * धनुधिष्वानः मेहधन्यस्थत्थाने ' मेषे यज्ञ ` इति मरित युतम्‌ । ^ ~ ~ छ । । ष वः च क क ह वनी १४, ष. 9, रिणा ब { देकः चः भुः । ६ स, ष, 'चिर्दीः | 0१०२अन्‌ ०१०] श्मनुर्वेदीयतेत्तिरी गसं षिता | १९६५१ ( पष्ुशीषोपिथानामिधानम्‌ ) तेच प्रममुल्ट्ट, रक्षितस्याश्चस्य पृनरुपद्रवकथा यथा न जपते तथा रक्षणं रक्षणस्य परमत्वं, तादृशे परमे ग्योमनेनमश्चं स्थाप्यति शेषः । कीदरामधवं वातस्य धरजि वामोर्गृतिस्वपं वायपच्छीप्रगतिभित्यर्थः। वरुणस्य नाभिम्‌ अपमिधिपतेवकणस्य नाभिस्थानीय, यथा सखोरमध्यवर्विनी नामिवैखपावर- शादरिना पास्यते वदुदृत्यन्तपियतद्ररुणेन गटनीयमिव्यथः । अन एव परिय तमामिप्रेवय “ परजपितिवेरुणााश्वमनयत्‌ 2 इत्यान्नाग्रते । अश्रमेधकाण्देऽपि ५ वारुणो वा अश्वः, हइत्यात्रतम्‌ | सरिरस्य मध्ये जज्ञानं + समुद्रूनटश्य गध्यं वडवारू7णोतनम्‌ । अत्त एवाप्सयोनिव। अश्च इत्यन्यत्र शतम्‌ । मदना शिदराम । यदा नदीनां एतिः समुद्रः पूर्वोक्तन्यायेन पिता तडा नदीनां मातृला- दयं तच्छिरः । हरिमुप्यारूढस्य पुरुषस्य हनरं नेतारम्‌ । अद्रिवदं मागंमध्ये पररेशर्णीर्ता येऽरयः क्षद्रपाषाणाकतैवृदधे, ताद गान्पाषणान्दष्टव। मारमेभसिनो गत इति बोदं शम्यते । अथाश्चशिरप उपस्थानमन्वमाह-- इमं मा हिश्सीरिति । प्रताना चत्ष्पदां मध्य एकजफमिममश्वं मा हिसीः कटर, कनिक्रदं हेषा रनदृरूपणातयन्तक्रन्दूनेनोपितं, वाजिनेषु वाजिनं जीध- गतियुक्तषु प।णिष्वत्यन्तशीपरगातियुक्तम्‌ । गोरः सिंहः । रोकं ¶५वप्‌ । भथ कषमरिरस उपधानमन्वमाह-- अजस्रमिन्दुमिति । पूर्वां महर्षीणां वितिद्धस्तं पृज्यत्ेन वतमान मिति रषः । तेष्ययमेतमभचि नमोभिर्नमर्करियुंकत।ऽहमीड स्तौमि । कीदरम- भिम्‌ । अनसभिन्दुं निरन्तरं प्रभेश्वयापेतम्‌ । अर्ःरब्दो ममबची । अर्ष भर्मतेवातं भरण्य भरन्तं पाटयन्तम्‌ । यथा यजमानस्य ममौणि वैरिणो नोद्षा- एन्ति तथा कुवन्तमित्यथः । से(ऽभधिरादित्यरूपेण स्थित्वा पेवंपिरमावास्या- दिभिस्तिथिभिकतुगस्तस्मस्तस्मिनुतो कस्पमानः कर्माणि सपादयन्वतैते । तादश हेऽते गामृषममृवौनमेते मा हिसीः । कटश गाम्‌, अदितिमखण्डनीयं विराजं विरेषेण राजमानम्‌ । अथर्षभरिरस उस्थानमन्नमाह-- इम ९ समद्रमिति । हेमे जनाय यजमानार्थपिमं गमृषमपू्ाने भा हिसीः, कितु परमे स्योमनुत्तमे विविधरक्षणे स्थितं कृरु । कीटरम्‌, इमे समुद न ~क ~न ~ "~ १ अ.ट.. द्तःक्टान।र्यख शः | तथा बः । ख. बशर ४ तर, तथा| ५५ अ. उः तव ¦ € थ. इ. पपा । ५७ य. च, स्त पष्य ~ -----~ =+ ~ ~~~ श) नन कभ रि सण, कभ ~ ~~ ~ -~- न ~ ५६ ई४ श्रीमत्सायग्राचायंनिरपितमाभ्यसमेता- ([४वतुर्थकणै- ( पड्ुरीषपधानाभिधानम्‌ ) सम्थगुमते, शातध।रं स्वजातीयभेनुदारा शतसंख्याकक्षीरोपेतम्‌ । अत॒ एवोत भरपबाहसटशं, भुवनस्य मण्ये व्यच्यमानं विद्यमानं सेभ्यमानं वा, घृतं दुहाना स्वजतीयपेनक्षीरादारा षृतदोहनयुक्तम्‌ , अदितिमखण्डनीयम्‌ । गवयो गोस॒ -. दश्च भरण्यो मृगविशेषः । रोषं पूर्ववत्‌ । अथ बृध्णिरिरस उपधानमन्नमाह- बरू्थिं त्वष्टुरिति । हेओऽविं षष्णिशिरो मा हिसीः । कीटसीमवि, वष्- बहू रूपाणां निर्माता यस्ष्टा तस्थानुप्रहादरणीपकूपयुक्तां, वरुणस्य नाभि- मैनिष्टनिवारकस्यभेनामिस्थानीयां, प्रस्माद्रजसो जज्ञानामुर्छषटाजगदरञ्ना- तज पत्प॒रस उत्पन्नाम्‌ । सप्तमकाण्ड उरसो बाहभ्यामित्यादिवाक्येऽधिः षर नामिति श्रवम्‌ । महीं महतीं साहसीं सहरमृल्यामसुरस्य मायां सृवभानोरम्‌ - रस्प संबन्धित्वेन निर्मिताम्‌ । अत एव द्वितीयकाण्डे सुवरमानुरित्यादिव'क्येना- भिहिता । बष्णिरिरस उपस्थानमन्वमाह- इमामूर्णायुमिति । हेऽग्र इमामूणायुमिं बृभ्णिरिरोकूपां म हिसीः । कीटृरी, वरुणस्य मापामनिष्टनिवारकस्याप्नेः सेबन्धितिन निरि, द्विपदां मनुष्याणां चतुष्पदां गवादीनां च त्वचं तवक्सदृशीम्‌ | यथा त्वचा दरौरमानृतं तथा द्विपादो मनुष्याः शीतनिवारणायाविजन्येन कम्बखेन्‌ाऽऽच्छादिता भवन्ति| चतुष्पादोऽप्यश्चा बखीवदश्च भारवाहने मार्देवाय पृषे कम्बरेनाऽऽच्छा््िता भवन्ति । तथा ष्टः प्रजापतेः सकारा।दुतषद्यमानानां प्रजानां मध्ये प्रथमं ननित पधानत्वनोसनम्‌ । प्राधान्यं च बयिबत्वात्‌ । वेयिवत्वं च बाहू जन्यानां सर्वेषामाज्नतं-““ तस्मात्ते वा्याबन्तो वीयाद्धशसुनज्यन्त” इति ।- गण प्रतिः । अथ वस्तश्शिरस उपधानमन्वमाह- यो आभिरमेरिति । अघर पशचम्यन्तोऽभिरब्दोऽग्रणीतवयोगेन परजापतिवाी। तश्य च स्टिसंकत्परूपं यत्तपस्तस्माचतपसो योऽपमभ्मिन्यवहारहेतृजातः । तपे- युक्ताद्पिजात श्येतद्धोत्नास्षणे समाम्नातम्‌--५ तद्भूयोऽतप्यत । तस्मातेषा - नादरभिरजायत इति । प्रज।पतस्तपसोऽधि जातो योऽभेः प्रथिष्याः प्रि भूमेरुपरि शोचाच्छोचति तपरतीत्यथः। उत वा दिवस्परि अपि च स्वस्योपरि १ ख. च. "युक्ताम्‌ ।२ख. च. "नीयम्‌ । २३ ख. च, मरि । ५कृ. थ, ट. शल बोजकष्नाज्ज" । ५ ष, उ, क्ये साऽमि' पि०९अनु ०१०] छष्णयनुर्वेदीयतीत्तरी संहिता । १८३ ( पडुरीषपथानामिधानम्‌ ) दरोचति । किंच येन बरस्तरूपेण िश्वकर्मा जगत्लशा प्रजारतिर्पानदिकिविषाः परजाः पद्डयाप्वान्‌ । वस्तस्य प्रजापङसृष्टिसाधनतं काम्यपररकाण्डे सम~ ज तम्‌-“ततो ऽजस्तृपरः समभवत\ स्वाथे देवताया आलभन ततो वै स प्रजाः पदानसजत ”„ इति हिश् तपसौ योऽधिजतस्तथा्िध त्व हेडः कोरें बेन वस्तेन विश्रकर्मां ससज ते बस्तं प्रिवृणक्त्‌ परिवजितं करोत्‌ मा बिनागयतित्यथः । तस्थेव बस्तशिरस उपस्थानमन्रमाह- अजा द्यभेरिति । हि यस्मादियमजाञ्मेगभौदुद्रादजनिष्ट । अत एवाऽऽ- न्र(तम्‌-“ स॒ अ(लमनो वपाम्‌दक्रिवदत्ता म्य प्रागृहात्ततोऽजस्तृपरः समभवत्‌ इति । सेवः परजापतेश्रोखन्मा जनितारं स्वौतादकं पजापरतिमपश्यदुससष- नन्तरमेव दृष्टवती । यस्मदवमजा प्रजस्ता तस्मात्तयाऽजया मेध्यासो याम्‌ योग्या यजमानारोहं स्वमुपायन्सार्माप्यनेव प्राप्ता विठम्बमन्तरेणेव प्रा इत्यर्थः । किवेदानीं वतमाना देवा अगे पृ्सियञ्जन्मनि तथेवाजया कर्णाण्यनु- हाय देवतामायन्देवतवं प्रप्राः। ईटग(रोऽ)स्य वस्तरिरसो महमिति तातयार्थः। दरारमः सिंहधाती कूरमृगः । उक्तेमन््ः साध्यं शीर्षोपपानं विधत्ते ¢ परुकीकण्युप दधाति पशवो वे प्दारीर्ण्णि प्रनेवाव सन्मे ” [ सं* क[० ५ प्र० २अ०९ | इति। अन्वयन्यतिरेकाम्यां पडाशौषाणां पुरुपशीषाभिमख्यं विषत्ते- ८ यं कामयेतपदाः स्यादेति विषूचीनानि तस्योप दध्पादिष्च एवास्माल- दन्द्धात्यपदारेव भवति यं कामयेत पदामान्तस्यारिति समीचीनानि तस्योष दध्यात्सर्मीच एवास्मे सदुन्द्धाति पङभनेन मवति » [ सं० क०्५ १० २ ० ९] इति। विष्चीनानि बहुमुखानि परुषरिरः परति विमुख्रानीत्य्थः । सोऽं म्यति. रेकः । समीचीनानि परुषरिरः परत्यमिमुखानीत्पर्थः । सोऽपमन्वयः | सामान्येन विहिते पन्विदेषाकरिण विवतते- ५ पुरस्त।त्तीचीनपशचस्येप दधाति पश्वासासीनमषमस्यपदबो ग॒ अन्वे गोअश्रभ्थः प््यो गोअश्रनिवास्मे समीचो दधाति » [सं० कृा० ५प्र०२ अश ९] इति। १८६८ भीमतसायणावारयविरवितमाप्यसमेता- (शषुर्थकणै- ( पशुतीर्शप्ानाभिषानम्‌ ) भश्वरिरः पूषैस्यां दिशि प्रतयङ्मृख उपदध्यात्‌ । कऋषमिरः परतीच्यां दिशि प्राङ्मुख उपदध्यात्‌ । गोभ्योऽश्रेभ्पश्च पेऽन्ये पशवस्ते जातितः पशतेऽ- ०्यप्रशास्तत्वद्षशव एव । तस्ल्परास्तयागवाश्व शिरसाराभिमुख्योपध नेन ¶१ज- मानार्थं सवान्दानमिमृखनिव करोति । अथोपस्थानमन्त्ष्वारण्यानामनुदेशनस्य तार्यं दरयति- ““एत वन्तो वे पावो द्िषारश्च चतुष्पादृश्च तान्वा एतद्यो प दृषाति यत- टाशीषाण्युप्दधात्यमुमारण्यमनु ते दिश(मीत्याह याम्पेम्य एवं पङूभ्य आरण्या न्प दाज्छर चमनूत्स॒जति तस्मात्समावतशनां प्रजायमाननमरण्याः पशवः कनी- याभ्सः दाच हुताः» [सं का(° ५५४० २अ० ९ | इवि। ये द्विपदो मनुष्यादयो येऽपि गवादयश्चतुष्ष्पाद्‌। एतावन्त एव लाके विध- भानाः पशवः [ एवं सति पुरूषकीषंस्य पशु्ीदणां चोपधनेन तान्तर्वानभरो धक्षिपति । अतस्तत्परिहारायाऽररण्यप गानामनुदे शनम्‌ । तेन उनिङेशनेन भ्र म्येभ्यः १दभ्योऽपरूभ्याऽऽरण्यान्पदरन्परति वाचं वष्ठितापं प्रेरयति । हि भस्मा- च्छवा वह्धितपिनाऽऽरण्याः प्राव कताः प्रष्ठ स्तस्पादुग्राम्धेः प्रबुभिस्यतिसा- म्येऽपि ते कनीयांसो मृत्य नर्हाः । यदुक्तं सुत्रकरेण-“ नमो अस्तु सर्षभ्य इति दक्षिणञ्से सपदिर उप दध्या- द्िष्चीने पशशीवेरपि वा यजरेव बदेनोपदध्यात्‌ !› इति । तत्रोपषानं विधतते- ५ सुपदीर्वमुप दृघाति येव सर्पे लिषिस्तमिवाव सन्ये, [सँ० का» ५११२ अ०९ | इति । त्विषिर्दषिः। मन्पाढमात्रे विधत्ते “ यत्समीचीनं पदु जीकरपद्ष्यादूग्राम्यान्परृन्दद्छाकाः स्युयदधिषुचीनमार- # ® एयान्पजुरेव वदेद्व तां तविषिर् सन्ये या सफेन प्रम्यान्पदन्हिनिस्ति नाऽऽ ण्यान्‌ ” [संनग्का* ५ प्र* २अ० ९] इति। सपरीपश्य सैमुखत्वे विमृखतवे च भावसद्धवा्पकारान्तेरासंमवाज् तदृप- धानं १२ियज्य मन्वमेव पड़ेत्‌ | वदा मन्त्रपठिन सप॑लिरपि प्राप्यते । संमुख- विमृखत्वयोरमावादोषदुयमपि नास्ति । | तमिमं केवखमन्वपक्षमुपेकष्योपथानपक्षस्येव परातिपरति पसव विधते- ५ अथो खटूपधेयमेव यदुपदभाति तेन तां त्विषिमेव रन्ये या सप ष्य- भुवेदाति तेन दान्तम्‌ » [ सं० का० ५१० २अ० ९] इति। शिष्य ाकगकाकायोः ककम ज नकन जो जो आना ककम तमना ननन मक भिर १ ख. श्वे, न्तरच् | प्रपर०२अनु०१०] रष्णयजरवेदीयतिततिरीयतहितीं | १८६९ ( पड्ुक्षी्पथानाभिधानमर ) सर्पं या छिपिस्तामुषधानेन रमते । मन्वषटेन सपदिरसः शान्तवाहंश- नमपि न भबति । अव्र विनियोगरसतयहः- आद्यायां शिरो धत्त इममित्युपतिष्ठते । बाताश्वस्य रिरः -प्राच्यां दध्यादिमं जपेत्तथा ॥ अजभरिरः पश्चादिममित्यनुमन्णम्‌ । वरू दक्षिणतो वृष्णिदिरस्तन्मन्तशं सिमाम्‌ ॥ य उदीच्यां बस्तशिरस्तन्मन्बणमजेत्यतः। दृदाभे त्वनुषाकेऽरिमन्ददा मन्वा उदीरिताः॥ अनर मीमित्ता | पथनाध्वायस्य चतुथपाडे षह शाधिकरणे विन्तितम्‌-- परवोऽन्ये गवासेम्पोऽपदावो वा इति श्रतम्‌। अजादिष्वपदात्वं यदूगृणवादोऽथवा स्तुतिः ॥ पसुत्यमावादुगृणस्तेषु पकायेनिषधनम्‌ । अशक्यत्वानिषिधस्य षटाचर्थाभिधायिना ॥ पदावोऽपदराशम्देन पाश्यरयाभावसाम्यतः। ठक्ष्यास्तत्र निमित्तं तु पशंसेव गवाश्चमोः ॥ इदमान्नायते-“अपशवे वा अन्धे गोअश्ेभ्यः परावः # इति । अत्राजादिषु श्रयमा्णे यंदपदत्वं तस्याथवादत्वं न संभवति । पदात्वमात निषेषेन स्तुतेरपरति. मनात्‌ । तततः पृहकायंनिषेधकूपो गृणोऽभिधीयत इति चेत्‌ । मेवम्‌ । अजादि. ~ शविधिगेयथ्यपसङ्खेन निमेदुमशक्थत्वात्‌ । सपदाशब्द्‌ः परन्यतिरिक्तं षश- पवाथममिदधाति । तसिन्वट 0 ववाश्रवस्म स्यं नासि । सोऽयं पारा. स्याभागोऽजादिषु पर्ष्वस्तीत्यः (परायण १ म एव सन्तौऽष्यजादयो इटा- साम्बाद्पदशब्देन रक्ष्यन्ते । १५ पलमान ` यसिद्धिराननेये मूखनत्वमार- ;षत्तेजरिित्वं च यजमानारिरब्दनिां परस्यरा- वषु परवृत्तिनिमिचय्‌ । वत्मवु- [कठं प्रस्तरादिपरशंसा । इह सः दाशय्द्‌^५ । दषु पवृततौ गवाश्वयोः परशं ह्व निमित्तं फलं च । द्वपफारा हि परस्ा-पस्तृनि विधमाणनुणोाष्कषं एक "कारः, श्वाबेन शब्देन ंपाटितो गुणोत्कषणेऽपरः प्रकारः । नदाश्रवोरभा- र कमि ---~-नन्मभ्णनेगहगकक १८४० आमत्सायणाचायविर दितमाष्यसमेता- [४यतुथकाण्डे- ( याञ्यामुवाक्यामिधानम्र्‌ ) दिभ्य उक्षो ठोकसिद्धो यः सोऽत निमित्तम्‌ । अजादयः स्वभावतः १९बो ऽपि सन्तो गवा्पो परत्यपदावः सपन्याः । रटरो गवाश्वयोमौहिमेति स्तिः कृठव्‌ । तस्मात्‌ “ अपशवो वा अन्य” इृत्ययमथवाद्‌ः । अयमेव न्याय उदराहर्णान्तरे याजनयिः। “अयज्ञो वा एष योऽसामा” इत्येकमुदाहरणम्‌ । ५ अस्ते वा एतद्यदच्छन्दोमम्‌ ?› इत्यपरम्‌ हरणम्‌ । अथिहोतरदशंपूर्णमासा- दिषंशोऽपि सामहीनत्वादृयज्ञो भवति । ईटरः साश्नो महिमा । छन्दोमक्ब्देन चतुर्विरश्वतुश्वत्वारशोऽष्ट चत्वारर इत्येते तथः स्तोमा उच्यन्ते । अक्षरस- ख्यासाम्येन गायनीपिष्टुग्जगतीडन्दोमिमीयमानत्वात्‌ । तेषां च विष्टिः सामनाह्लणे द््टभ्या । अंतः सत्रमपि चतुदररात्रादिके छन्दोमराहिततादसं भवति । शटृशश्छन्दोमानां मरहिमेव्यवं सावकत्वाद्थवादतरम्‌ ॥ इति श्रीमत्सायणादार्यविराचिते माधवीये वेदाथपकाशे छृष्णयजुवंदीय- पेत्तिरीयसंहिताभाष्ये चतुर्थकाण्डे द्वितीयप्रपाढके द्‌ शमोऽनुवाकः ॥ १० ॥ ( अथ चतुथा्टक द्वितीयप्रपाठक एकाद शा<नुवकः ) 1 दय्द्राग्नी रोचना दिवः परि वाजेषु भूषथः। तद्धा चेति प्र वीर्थम्‌ । श्रथद्वृ्रमत स॑नोति वाजमिन्द्रा यो अग्नी सहुरी सपर्यात्र। इर- ष्यन्ता वमव्य॑स्य मरः सर्हस्तपा मह॑सा वाजः यन्ता । प्र चपप्िस्यः पृतना हवेषु प्र पंथिव्या रिरिचाथे दिवश्चं। प्र सिन्धुभ्यः प्र रिभ्यो महित्वा प्रनद्राग्नीं ल्श्वा मृवनाऽ- त्यन्या मरतो यस्थ हि( १ ) क्षये पाथा दिद षि. सुंगोपात॑मो जन॑; । यैव यक्लवाहमो विप्रस्य बा पतीनापरू ग्व ` 2 ८ १ ख, च. क धै ५144 ॥ पषा गअभु०११] हृष्णयज्जवेदीयतेत्तिरीयसंहिता। १८४१ ( याज्यानुवाङ्गयाभिषानम्‌ ) मरुतः इणता हव॑म्‌ । भिपसे क भानुभिः सं मिमिक्षिरे ते रर्मिभिस्त ककामिः सुखा- द्यः ते वाक्षींमन्त इष्मिणो अभीरषो विद्र प्रियस्य मारतस्य धाम्न॑ः । अव ते हृड उढत- मम्‌ । कय। नशि आ मवदृती सदावृध सखा । कया शाचिष्ठया वृता (२) । को अय युंख्क्ते धुरि गा ऋतस्य रिभोवतो भामिनों हंणायृन्‌ । असान्निषृन्हस्स्वसों मयोभून्य धर्षा मत्यागणधत्स जीवात्‌ । अभ्रे नयाऽऽ देवाना इं नो भवन्तु वाजेवाजे । अम्स्व॑मे सधिष्टव सोषधीरनुं रुध्यसे । गम सञ्जायसे पुन॑ः । बष। सोम दुभा अंसि बुषा इेव वृष्‌- जतः । वषा धम{णि दधिषे । इम में वरूण तस्थ यामिष्वंनोंअभ्रेसत्वमो अभ्रे (६) ॥ ( हि वताम एकदश च )। इति कृष्णयजुवंदी यतेत्तिरीयसंहितायां चतुथांडफे हितीयप्रपाठक एकादशोऽनवाकः ॥ ११ ॥ विष्णोदिविसप्यन्न पतेत समितं पा गाता मा नोरम्प॑स्थादृधरुवां धरुण।ऽऽदित्यं ग्भमिन्द्रा्ची रोचनेक।दृश ॥ ११॥ विष्णोरसिमन्हृष्येति त्वाऽहं धौतिभिहति। अशचत्वारिश्छात्‌ ॥ ४८ ॥ इरि इवि कृष्ण य ज्वेदी यतेत्तिरी यसंहितायां चतुर्था्टके तीमः प्रपाठकः ॥ २॥ १८४२ शीमलत्सायणाचायंविरचतमाष्यसमेता- [चतुर्थकाण्डे ( याज्यानुबक्याभिधानप ) ( अथ चतुथकाण्डे द्ितीयप्रपाठकं एकादरोऽनुवाकः )। दृशम॑ऽनुवाकरे प्द्ुरिरसामुपधानमृक्तम्‌ । अथेकादरो याग्धानुबानष। उव्यन्ते | चानुम।्यवु वरुणपरघासाख्यं यदृदितीयं प्रवे तसिन्हवीषि चत्वायज्नि(तानि-- ८ दन्द ्मेकदराकपाठ मास्तीमामिक्षां वारुणीमापिक्षां कायमेककपारम्‌ इति । तवेनदासस्य परोनुवाक्यामाह-- इन्दाभ्चा रोचनेति। दिवे धयुरकस्य रोचना मासक हे इन्द्प्री वजि हविरक्षणेष्वन्ेषु परिमूषथः प्रसिः प्रप्नृतो भागमिति शेषः | पत्तस्मात्कार- णाहं य॒वया्वाथ साम्यं परवेति परकषणाज्ञापि ठ)के सपर्ञतापित्यधैः |. तत्रेव याज्यापाह- श्रथदुवन्नरम॒तेति । यो यजमान इन्डयी सपया्रिचरति । कौद्शाबि- श्रग्री, सहर समानाह्वानौ। स यजमाने वृत्रे पेरिण श््द्भिनारय।) । उपा च बजमन सनोति सवेभ्यः प्रयच्छे । पनरपि भुरेषदरस्य वसम्यस्यग- ग्यन्त), ईश्वरत्वं प्राप्तवन्तो, सहस्‌। सेतयेन बठेन राहस्तमाततिशयन सोदार। परनएस्पाभिमविताराव्रित्यथ॑ः | वाजयन्ता वाजमनम।लसन इच्छन्ती | तमेवे विकल्पितं याग्पाषह- प्र चषाणभ्य इति । हे ईन्द्राप्। एतना संग्राम्‌ हेषु हुविःस्वीकराथष्वा- हनिषु च चषणिभ्यो मनुष्येभ्यः प्ररिरचाथे वरिक्तवतिरिकत। भवथः । सवा- मपि मन॒ष्यानतिरिष्य वतेथे इत्यथः । तथा पृथिव्या दिवश्च प्ररिरिचे तदू- भयमतिरिच्य वर्तेथे । तथा सिन्भ्यः प्ररिरिचये । तथा गिरिभ्यः पर्वतेभ्यः परिरिचाये) किं बहुना, अत्यन्याऽत्यन्तमितराणि विश्वा भुवना सकाणि भुवनानि मरित स्वकीयेन मामा युवां प्ररिरिचाथे अतिरिष्य व्तैथे । अथ मारुत्या आमिक्षायाः पुरनुवाक्यामाह-- मस्ता यस्य हीति। हे भरतो दिवो चठोकदागता पयं पश्य यजम।- नस्य क्षये गृहे पाथ रसतां दरुथ । कदय मरुतः, विमहसो विशिष्टं महस्तेजो येष; विमहसः । स जनस्ताटरो यजमानः; सगोपरातमोऽतिशयेन रक्षको मवत । तनैव पिकल्िताभन्यां प्रोनुवाक्यामाह- (न~ ~ ~ क ~ क, = ~ ~ १ स^ ध, ङ, =, भवाद् 1 ९ सू, चे, प ` } छ ऋ-न --- ^ पपा०२अनु ०११] ष्णयजवदीयननिरीममंदिता । १८४३ ( गाल्यानुवावथाभिधानप्र ) ग्ह्धेवां यज्ञेति । यजव।हसो मज्ञ्य देढारो ह पुतो मञ्ञेवं निभिभूनै- ह मदीपमादानं दरणुत । अथवा प्रिप्रस्य यजमानस्य पतीनां सिनवुर्तीनाभन्‌- रहाय मदीयमाह्ानं व्रणुत । तवैव यान्यामाह- भिगरमे कं मानुभिरिति । हे(ते )मरनः पृरोवतिषूपाः सलः कं धिन भराणिमिराश्रयितुं मानुमिमासके ररमभिः सुषररिमिमिः महताः सेमिभिन्षर भष वष्ट्या भूमिं सम्यकसक्तुमिच्छन्ति । ते मरत करूमियाज्यप्रानृवाक्यह्पाभ- किमिः स्तनाः सन्तः सखायः रोमने हविः खादितवन्तः | पेतम्यं॑भरुप्‌। दा सीभन्न उत्माहजनितवोषरपबहविधनब्दृवन्तः, इभिः स्वमगृहान्धनि मन- वनतः, भभीखः स्वेकायंस्य निष्पनत्तेन रिप्रकाोरिम्नोप्स्रभ्या ५मरहि1ाः, प्रियस्य भरतस्य म्नो मरुतां सेबन्धि यिं स्थानं तद्विदे खन्व्न्तः | अथ बारुणीमामिक्षामित्येतस्य याज्यानुवाक्ययोः प्रतीके इजयति- अबत हेड इति | अवत हेड इति परोनुवाक्या। उदूनमिति पम्या। गृतय्पोमयं वेष्वानरो न अत्मेत्यश्मिननुवाके व्याख्यातम्‌ । मथ कायमककपाठमित्यस्य पृरोनुतवराक्पामाह- कया नध्विञ इति । कसय प्रजापतिः सबन्िनीत्यस्मिजथं स्ीविङ्गः केतिरान्दौ वक्षन । उक्तिशब्दो रक्षणवासी । कृषोसया प्रजापतिेयन्धिना २- णेन चिन आभृदद्विवितोभ्यं यज्ञो नोऽस्मान्पत्यागतः | कीटगो यज्ञः, सद~ वृषः सर्वदा वर्धमानः, सखा सलखिषलियतमः। स च यज्ञः कया प्रजापति सन्पिन्या जदिष्ठयाऽतिशयितपा शक्त्या वृता युक्त इव्यरथः। तत्रेव याज्यामाह- फो अय यङ्क इति । कः प्रजपतिरद्यास्मिन्दिन कृतस्य परि यक्तस्या्र- भगे यज्ञपवाततवेटायापित्यर्थः। गा वाजिक्ेषानस्म्दीयस्तुतहूपान्युज्कुः सरित मोजयति । कीटशान्बाविगेषान्‌ , शिमीद्ः कर्मयुक्तनेततकर्मयोग्धानित्यथः । भागिनः स्वाथावमात्तकान्‌ । दुहंणायुन्दु :खहरणशीलान्‌ । आसनिपूनस्मदीय- मास्यं मृरबमिष्यनित गण्डन्तात्यासानिषवस्तान्‌ । हसस्वसो दत्सु स्तुत्यानां इद्‌- पेष सन्ति तिष्ठन्तीति रःस्वसस्तान्हदपंगमानर्तिपियानित्यथः । मयोमृन्सुसस्य भवयितन्‌ । यो यजमान एषां वागिशेषाणां मत्यां भरणक्रियामृणदषधति वृनः पुनः सतातत्यथः । स यजमाना जीवाच्चिरं जीवति । अथ सिवि्टतो याज्यानुवाक्ययोः प्रतीके दकयति- कन क ०" ~ ~ --- ~~~ ----- "----+-~ ~-----~->-----~- ~~~ -*----+---------------------- -----~ ~ ------- ------~ -------~ € [भ १ ख च. “प्रयुक्तो, २ ख. च. गमित । उख. ष. ड. न. ज्ञस्यमभरे यर" । ५ ख... ह. च. तः राम ।५क. घ. ठ. “कृतः संयाज्ययोः । (४४ भीमत्साथणाचायंविरवितमाष्ण्समेता- [४यत्थंकाण्ड ( याञ्य्गुवाक्याभिधानम्‌ ) अग्ने नयेति । अपने नय सुपथेति पुरोनुवाक्या । भ देवानामपि पन्था भिति मास्या । तद्लोमयमुमा वामिन््राभ्री इत्यनुवाके म्यारूयातम्‌ । अथाऽऽमिक्षानिष्पा्नो बाजिनहविषो वाज्यानुवाक्ययोः प्रतीके दरयति श मो भवग्त्विति। री नो भवन्तु वाजिने हवेष्वि्ति पुरोनुवाक्या । वाजेवाजेऽवत वाजिन इति याभ्य । एतच्चोभयं देवस्याह९ सवितुरित्यनुबाके स्याह्यातम्‌ । अथावषमभुये प्रथमास्यभागस्य परोनुवाक्यापाह- अप्स्वमने सधिष्टवेति । हेऽ ते तव सिः सहो बलमप्त बतेते। सं सवमोषधीरनुरुध्यसे ब्रीहियवाधोषधीरनुसरसि । जादराप्निहूपेण तत्स्वीकारात्‌ । अरण्यम स्थितः सेन्षूनः पुनजौयसे । अथ द्विवीयास्पमागस्य पुरोनुवाक्या माह- वृषा सोभ य॒मामिति। हैसोमघ्वं दृषा कामानां वर्पपितांऽसि । बुमान्दतिमांश्वासि । हे देव यस्मा वृषा दयिता तस्माखं वृषततो वर्षण- निमित्तं तरपं कमं यस्थ स व्रः । किंच यस्मात्वं वृषा व्यथिता तस्पद्ध- भाणि पण्यानि दषिषे। हे सोम तवं वृषा षारपिताऽत्ि। अथ बारुणस्य यास्यानुवाक्ययोः प्रतीके दशयति-- इमं मे वरश्णेति । इषं मे वरूण श्रधीति पुरोनुवाक्या । तखा वामि ब्रह्मणा बन्द्भान इति यास्या । रएतस्बोमयमिन्दं बे विश्रतस्परीन्द्रं नर इत्यनुषाके ग्याख्यातम्‌ । भथाभिवाहणस्िष्टकतः सेपाम्पयोः प्रतीके ददयति- त्वं नो अमति । तवंनो अधरे वरुणस्येति पुरोनुषाक्षा। सलंनो अभनेऽवमो मवोतीति याण्या 1 एतच्चोभयमायुष्ट आयुर्दा अप्र इत्यस्मिननुबाके ग्याख्यातम्‌ ¦ भत्र विनियोगसप्रहः- बारुणाष्यप्रघसिषु याभ्य अन्त्यानुबकगाः । इङ्ग तिल रन्द्राञ्च पासते तु मरुत्यम्‌ ॥ अगोदुं वारुणे यामे कया को कययगके । अप्रओआदैव(वा) सैयाभ्येशंनो वाजे तु वाभेमे॥ अप्सुदयं चावमथेऽनुवाक्ये आञ्यमागयोः । १ च. ड, ताब्ुः। पपा०१अनु०१) षष्णयङ्वदायतीततिरीयसंहिता | १८४५ ( प्रथमशितिगतापस्याभिधानेष्टकामिधानम्‌ ) इनं तत्वा प्रधानस्य प्राक्त त्वं स त्वमित्यम्‌ ॥ तपस्ये इति मन्त्रास्तु विरातिः समदीरिवाः॥ इति श्रीमत्तायणाचार्य॑बिररिते माधवीये वेद्‌ थप्रकारे रृष्णयजव- दी पतैत्तिरीमसंहितामाष्ये चतृथंकाण्डे दितीयप्रषाक श्काद्‌ शोऽनुवाकः ॥ ११॥ षेदूथंस्य प्रकाशेन तमो हाद निवारयन्‌ | पृमर्थशचतुरो देादिद्याीथमहेश्चरः ॥ इति ओीमद्विद्यातीथमहेश्वरापरावतारस्प श्रीमद्राजाधिराजपरमेश्वरस्थ तज्रीबीरबुक्महाराजस्याऽञज्ञापरिपाटकेन माघव चार्येण विर- चिते वेदाथ॑पकारे ष्ण यञवदीयतेसिरीयसंहिषामा्ये चतुर्थकाण्डे दितीयः प्रपाठकः ॥ २॥ अथ चतुर्ा्टके तृतीयः प्रपाठकः | ( तन्न प्रथमोऽनुवाकः ) । हरिः ॐ । अपां वेम॑न््सादयाम्यपां व्वोश्रन्तसादया- म्यपां त्वा भस्मन्त्सादयाम्यपां त्वा ज्योतिषि सादयाम्यपां त्वाऽय॑ने सादयाम्यण्वे सदने सीद समुद्रे स्दने सीद्‌ सलि सदने सीदापां कषये सीदापा< सधिषि सीदापां वा सदने सादयाम्यपां त्वां सधस्थं सादयाम्यपां त्वा पुरीषे सादयाम्बपां तवा योनो सादशाभ्यपा त्वा पाथ॑सि सादयामि गायत्री छन्दलिष्टुप- छन्दो जर्गती छन्दोऽनुषटपछन्द॑ः पङ्कख्छरन्दः ( १) ॥ ~ १ १ _ # रत त & ४ ह १८४६ पीमत्सापणाय।युविरामितमाव्यमेता- [एवत्थर्ाण्ड-+ ( प्रभावितमनदथ.मिष। ४4 जलम्‌ ) ( पोनो पश्च ब )। (१ ~" अः बति षष्णपमर्वेदीयतेनिरीयमंहितापा चतभ्िकि नती प्रपाठके प्रथमोभनुबाक्ः ॥ 1 ॥ [0 1 2 भथ चतृथकण्टे तृतीयः पपरकः । ( तत्र ,पथमीऽनृषाफ़ः ) । यस्य निश्सिते षदा यो वदरभ्य{ऽ५ विटं भव्‌ | निभेमे तमहं वन्द्‌ विद्य(तीथमहशसम्‌ ॥ प्रपाठक द्वितीये हि वितिक्ष्रं निदितम्‌ | ष्य स्ततीमके पञ्च सितिय) ऽ उथोद्‌ग ॥ भनुवाकलिभिदम्पा वथा दम्प चनु्१॥ । एकेन चितयो यास्या इथां अनृवकगाः ॥ तत्र प्रथमेऽनुवाके प्रथमनितिगता अपस्पाभिषाना इष्टफ। उच्यन्त | कल्पः--“ अपस्या उपदृधात्यपां वेमन्तसादृयापीते पश प्रस्तारती- शीरणैपे सदने चीदेति पञ दृक्षिणन उदीचीरषां ता सदने सादयामीति शश वश्रात्पार्बगायवी छन्द्‌ इति पश्चोत्तरतो दक्षिणा !› इति । तप्र प्रथमपश्चकमन्वानाह- अषां त्वमाज्ञति । ह इष्टके ला तामपमिषञ्जलटसंबन्धिनि परवाहादिगमन- पकर साद्यापि स्थापयामि । एवमुत्तरत्रापि याच्यम्‌ । ओग्मन्वी्ीतरङ्गादि- शप उन्दने मसमन्भासके शङ्करूपे ज्योतिषि प्रकरनैमहप इत्यथः | भवने नदीकूपाद्याधारे । अथ दितीयेषटकापश्चकमन्नाह- अर्णवे सदने सीदेति । अणैवकब्देन सष्श्यादौढतटाकादयपठक्ष्यते । तञ्चपां सदने, तसिमन्स्थाने है इष्टके सीदोपरिश । समुद्रः प्रसिद्धः । सङिड- शब्देनानिधारितविरेषो जटमाताधार उपरक्षितः । क्षीयन्ते दुष्यन्त्यपोज्रे्ि दराष्कतटाकादिः क्षयः । जठेन सुह मेषे धीयते स्थाप्यत इति सधीर्वर्गोपलाि:। अथ त॒तीयपञ्चकमन्तानाह-- | क्िर- ~ न ~ ~~न न~~ डः । (स रा ॥ि १ख. च. न्धिप्रः। २ ख. च, उब्ङे। ११ ३अनु०५] रष्णयनजुवेदुायतेत्तरायक्चाहता। १८४८. ( प्रथमचितिगतापस्याभिधानषकामिधानम्‌ ) अपां त्वा सदन इति । हे इष्टके त्वामपां सदन नद्यादौ सादयानि। द्धिः सह विद्य दषो यत्र मेषे तिष्ठन्ति सोऽयं मघः सस्थः । पुरीषरब्देम्‌ नध्ादगत।: सिकता उच्यन्ते । योनिशब्देन जककारणभूतोऽभिरुच्यते । “ अप्रे- राः » इति श्रुतैः । पीयते जदं जीमूनेरतरेति पाथः समुदः । अथ चतुर्थप- श्वकमन्तरनाह-- गायन्नी उन्द्‌ इति । हे इष्टके तं गायत्पाख्यग्छनद्‌ो रूपा ऽ । हवेमि- तरत्रापि । एतेः साध्पमुषधानं बिधत्ते-- ८ पावा दष यदधचिर्योनिः खद वा एषा परोर्धिक्रियते यतसाकीनमेका- य्रजः क्रियते रेतोऽश्या अपस्या उपय दत्ाति योनिष रेता दधाति "| सं* का9 ५ प्र २,अ* १० | इति। याऽयमन्निः सएष पठुप्रापिहेतुत्वाल्शतव । इष्टकोपवानालुरदं यदृङ्कजाब अनुष्ठीयते तेन प्रवा योनिरेव विता भ्वति । पथा रोक कतुकठे विह यानी रेतीधारणपपक्षत तददित्यथः । अन्सिद्धममते्न्ेरुपपेया इष्टका अप्याः | ताश्च रेतःस्थानीयाः । अतस्ता उप्दृ्पात्‌ । तदुयप्रनिन योन।वेव रेतो धारितं भवति । घ।भान्थेन विहितं विञषकृरिण पुनर्बधत्ते-- ८“ १अ्वाष्‌ दधाति पद; परावः पदरनेवास्म्‌ प्र जनयति? [संर क्‌।9 ५१* २७० १ ] इति| अथ प९९।द्व्यष्याहतन्पम्‌ । पूवस्यां दिर पचे्टक। उपदध्यात्‌ । सपृष्डे) पदे; पअभिपागास्पशवः पाक अथ द्ितीयपञ्चकस्य दरं बिधत्त-- « पश्च दक्षिणतो वजो बरा अपस्या वजेणेव यञ्चस्य दक्षिणतो रकशषाश्स्यष हन्ति ”» [ सं° कृ० ५ प० २अ० १०] इवि। बनव रिनिव।रणसम्थत्वाद्पस्यानां दजत्षम्‌ । भथ तु्तीयपश्चकसय देर विधते-- ५ पञ्च पध्च(तपाचीरुप दधाति श्वद्व प्राचीनर्रेतो पीयते वशदेषाकै पराचीनर्रेतो दधाति ” [सं° का* ५प०ष्‌्भ* १०] इति। पारीः प्राहमृखाः । ोके हि पश्चिमायां दिरेपवस्थितेन प्राङ्पखेन ¶र- वेण रेतः प्राचीनं संमुखमेव गभारये स्थाप्यते । अतो पजमाना्थ॑मति तथ छृतं मवति । पू्वपधिमपोरिशकाः सह्‌ प्रशंसति-- पिव सो छर जनिका कम त ज को जोनक अनक = “~ ~ [ ८ # ~~~ चमन हु क गण्डकी जव क 4 0 9 ९५. , इ. रबा; @ क्छ - कश = १८५८ श्रीमत्सायणाचायंविरचितमाग्यसमेता- [४ चतुथकाण्ड ~ | ( प्राणभ्रदिष्टकाभिधनम्‌ _ ८ पञ ष्रस्तापतीचीरुप दभाति प्च पश्वात्पाचीस्तस्मातार्बान^ रेषो पीयते प्रतीचीः प्रजा जायन्ते ” (सं० का ५ १०२.अ० १०] इति। प्रतीदीः प्रत्यगपवर्गं; । प्राच्यां परथमामाधाय ततः; पश्चिमायां दिवीयां ततोऽपि प्थचिमायां त्तीयेद्येषा रीतिः । प्राचीरिव्यत्र तद्विपरीता रीतिः । लोकेऽपि प्रो योन्यमिमृखस्विन रेतःस्थापनं, पदिपययेण परजनमम्‌ । चतुर्थपश्चकस्य देर बिधत्ते-- ५५ पुश्चोतरतश्छन्दस्याः पदबो वे छन्दस्याः वनेव प्रजातानस्ममायतन- मामि पर्यूहते » [संग कार ५१० २अ० १० | इषि। परबोपथानेन पजातान्प टाननेनोपधनेन स्वस्थानं प्रषयति । = _ (ष ० दै शबिशेषान्विषाय समृदायाकरिण प्रशसति-- ८ इय वा अपनेरतिदाह।दबिभत्ततता अपस्या अप्श्यत्ता उपाध धतो वा मां नात्यदहधद्पस्या उपद्‌बा्यस्या अनतिदाहयय ?» [सं का० ५प्र० २अ० १०] इति । अषां शान्तत्वाद्पस्याभिरापीदाहस्य परिहारः । पुनः प्रकारान्तरेण पशसति-- ८ उवाच हेयमददित्स ब्रह्मणाऽनने यस्यैता उपधीयन्ते य उ चैना दवं देद » [संन का* ५ प्र० २अ० १०] इवि) यस्य यजमानस्थेता अपस्या उपधीयन्ते, योऽपि बिद्वनिषा( ना ) अपस्य उक्तप्रकारेण जानाति, स यजमानः सच वेदित ब्रह्मणा मुख्यया वुत्याञजम- ददिदनमच्येवमिदं वाक्यमिय पृथिव्युवाच ह । तस्माद्पस्याः प्रशस्ता इति तात्या; । अत्र विनियोगसग्रहः- अपामपस्या दिष्षेता उपषेयास्त वश्तिः ॥ इवि भीमत्तायणाचायैविरतिे माभवीये वेदाथपकारे रुष्णयवुवेदीष- तैततिरीयरसहितामाष्ये चतृथकाण्डे तृतीयप्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः ॥ १ ॥ ( अय अतुथाष्टके तृतीयप्रपाठके इितीयोंऽनुवाकः ) । मयं पुरो मुवस्तस्यं प्राणो भोवायनो व॑स॒न्तः प्र, यनो गायत्री वसन्ती गांयाजरेये मय पपा० ३अनु०१] छृष्णयजवेदीयतेतिरीयसंहिता । ( प्राणभुदष्टकाभिधानम्‌ ) गायत्रादुपा ऽङारुपा प्रोखिवृचिवरतौ र्थ॑तरः (प श्यतरादरसिं्ठ किः प्रजाप॑तिगहीतया त्वया प्राणं गहणामि प्रजाभ्योऽयं दक्षिणा विभ्व- “मा तस्य मनां वेश्वकर्मणे ग्रीष्मो मनिस- जिष्टुग्मेऽ्मी जिष्टम एेडमेडादुन्तय्मिऽन्तर्या- मात्प॑चदुराः पथदरादुबहदृबृहतो भरद्वाज ऋषिः प्रजापुंतिगृहीतया त्वया मन॑ः (१) गह्णामि प्रजाभ्योऽयं पश्चाद्धिश्वन्य॑चस्तस्य चकूर्वश्वभ्यचसं वर्षाणि चाक्षाणि जती वार्षी जग॑त्या कक्षम्क्षमाच्छूकः इाकात्स- पदराः संसदशाद्वैरूपं वेरूपादिश्वािन ऋषिः प्रजापतिगृहीतया त्वया चक्षगृह्णामि प्रजाभ्यं इद पुत्तरात्सुवस्तस्य श्रोत्रः सौव शरच्छरौ- त्यनुषटुप्ठारयनुषटुभः स्वार स्वाराशरून्थी ~. ~ ह ^~ क| + | मन्थिन एकवि:रा एक विःङाद्वेराजं वैराजा- ञजमदभिक्रषिः प्रजापतिगृहीतया (२) त्वया भोतर गृहामि प्रजाभ्यं इयमुपारें मति- स्त्ये बाङ्माती हैमन्तो बाच्यायनः प्ङ्क्ते- हमन्ती पडन्तस्ये निधनंवन्निधनवत आमयणं भं्रयणााच्चंणवन्नयान्चे शरो त्रंणवत्रयजनिश्रा- भ्यार राकररेवते सांकररेवताभ्यौं विभ्वके- मिः प्रजापतिगृहीतया त्वया वाचं गृहामि प्रजाभ्यः (६) ॥ १८४९ । ए ५ । ~ ९८९५० भमस्सायणाचायविरदितमाप्यसमता- [४चतुथक्गण्६- | ( प्राणभद्रषटकािधानम्‌ } ॥ ( त्वया भनौ जयदथिक्रपिः प्रज।पनिगृहीतवा तिर्शच्च॑ )। इति दरप्णयजुर्वदीयतेत्तिरीयसंहितायां चतुथां्टके तृतीयप्रपाठके द्वितीयोऽनुवाकः ॥२॥ (अथ चतुध्रङ़ण्डे तुपीयप्रपाढके द्वितीयोऽनुवाकः ) | ५ ऽन॒वाकेऽपस्या उक्ताः । अथ द्र्तये प्राणमुत उच्यन्ते । कृत्पः--“ अये प्रो भुव इति प्वागतं प्रणमतो दृशद्‌ प्रतिदिरप- णया दका मभ्यसन्तरा[ मन्तरा |मृप्धाय्‌ › इति। तच पूवर्या दिश्युपधेयानां द्र्टकानां मननमाह-- अयं प्रो मव इति । मवल्यरमाज्जगदिति मृवः। भुवःगन्दः प्रजापतिमा- चट । प्रः पुवैस्यां 214 अमं भूतो वतत इति ॐेषः ; हे इष्टके तेदू१।ऽसीव्य- भिप्रायः | एवमृत्तरष्वामे वाक्येषु यज्यम्‌ | तर्य मृवेःरन्दरामेषेयस्य प्रजापतेः सबन्धौ प्राणः । अन एव।प्यतवमुपेचयं भवाय इत्युच्यते । तस्य च प्राणस्य पवा सवतिरहपृरय)पलयत्वेन।१चरेतः प्रणान्‌ वसनत कतुः । तस्य च वसन्तस्य सबन्धिनी वासन्दी गायनो । तरपाच्छन्द्‌र्पाया गायत्राः सेंप्रन्धि गायत्र साम | तरमाच्च गायत्रसात्न उत इवोपांरग्रहः । तसमाच्चे्ांरय्रहदुतन्न इव निवुस्त।१ः। तःमा च्च तिवृत्स्ोमादृतन्यामव रथवरं साम्‌ । तस्माद्रथंतर- स्न उत्पन्न ६व पैसष्ठाख्य ऋषपिः। ह ईइषके यथाक्तपरकारेण प्रजपति- प्रणदस्षन्तादिरूमपचारेण प्रजापतिगृहातया त्वया प्रजाभ्यः सवासां प्रजानां प्राणं गृह्णामि प्रजानां प्राणसिद्धये लामपद्‌षमत्यिथः । यद्यप्ययमेकव्‌ाक्यत्वा- देक एव मन्वस्तथाऽपि भषाष्टकमावृत्या दृश मन्त्राः संप्द्यन्े | अथ दृक्षिणरयां दिश्युपदयानानिष्टठकानां मन्त माह-- अयं दाक्षिणाति । ६५।न कंमाणि जगद्न्यापाररूप।५ यस्यास विश्वकर्मा पजा१(त२। दृक्षिणा दक्षिणस्या विदि सोऽयं विश्वकर्मा ह इष्टके तरुपा त्वमाक्। पाणदसन्त।दिपरम्परव मनोयराप्मादेषरम्परा व्याख्येया । एडमिति सामविशेषः | अथ पाञ्िमायां दिश्यपयेयानामष्टकानां मन्वरमाहु- अयं पश्वाष्ग्बोति। विश्वं सपं जगद्ग्पचाति २य।प्नोर्ीति विश्वव्यचा; प्रजापतिः । रपु पृदवद्योर्मनपम्‌ | वषाण वषर; । कक्षमभिति सामप्रगेष्‌ः | प्पा०३अनु ०१] षप्णयनदेदीयतौ्तरीयमोिता। १८५५१ ( प्राणमनरिष्टकामिधानम्‌ ) भथोत्तरस्यां दश्युपयेयानागिष्टकानां मन्वभाह-- इद मुत्तरादिति । सौति सर्व जगतेरयतीति सवःगन्द्ः प्रजापतिष।वै। । ररस्यां दिजि यद्द्‌ सुवः प्रजापरतिकारीरं ह दइषकः तं तपा आनि 4 श्यम्‌ | स्थारामिति समविङेषः। उमे पुरवेवद्योज्यम्‌ । अथ मध्यद्‌रा उपयेवानामिष्टकानां मन्रपाह-- इयमपरि सति रिक । मन्यत छम्लं जगनज्जानानीति मतिः प्रजापतिः| ऊध्य।यां दे येये मतिः परजापतितनुहुं इष्टके तदूपा तमाति । मविनाम्नः परजापतेखूयपन्यरूपा येयं वाक्सता पाती । वाचोऽपत्यं वाच्यायनः। निधनव- दिति सामविशेषः । तत्रफकम्मिन्भन््रे पजापतिरिन्दियमुनश्छन्द्‌ः सामविप्रषो हः सतामः पृष्ठस्तात्र सामपिरिति नवानमितेषां पदाथानां यद्य लोकप्रसिदो जन्यजनकभावो नास्ति, तथाऽपि मन्तराथतन मनसा भावयितुमिदुमृकमिस्य= विरोधः । एतमनत्रेः साध्यमपभानं विधते- प्राणमुत उप दधाति रेतस्येव प्राणान्दधाति तस्माद्ुदन्प्ाणन्पश्यञ्गण्य- नपदरजायते » [सं० का० ५प्र० २अ० 3०] इति। पृथ रतपा अपस्या उपहिताः । तत उध्वं प्राणमृतामुपधानेन रसि प्राणान्स्थापयति । यस्मद्वं गर्भाशये सिक्त रेतसि प्राणाः स्वाप्यन्त तस्माद्र तःकथः पदवद्नादिभिवगिदिव्यापारैधुक्ती जायते । स्‌। मान्येन विहिते पुनाविरोषाकारेण विधत्ते « अयं पूरो मृव इति पुरस्तादुपदधाति प्राणमेपरैतामिदृ्ारायं दक्षिणा विश्वकभाति दक्षिणतो मन एवेतामिरदाधारायं पश्चादविश्वज्यचा इति पश्च चक्षुर- ताभेद्‌।ध रेदुमुत्तरात्सुषरित्यत्तरनः श्रोत्रमेवेताभिदधिरिथमुपरि मतिरित्य रिदा चमवेतामेदावर » [| सर का० ५प्र० २अ० १०] इति, तत्त[देकोपधानेन चित्यस्याय्चेधजमानम्य वा प्राणादयो घता भवनि । एकैकस्यां दि्युपघेयानामिष्टकानां सख्णां विषत्ते- ^ दशदृशोप दधाति सरीभैवाप १ [ स० का० ५ प्र० २अ० १०] हति । एकैकं मन्व ईगृत्व आव्यं दयोष्टठका उपदध्यात्‌ । तथा सति वितः सवी यत्वदाढय भवति । अत्रोपधानि वक्तं विधत्ते ब ~> = ~ १ख. च. "ति ¦ तयोः। १८५२ श्रौमत्सायणाचायविरवितमाष्यसमेता- [४चतु्काणै - ८ प्राणभादेटकाभिषानम्‌ ) “ अक्ष्णयोप्‌ दधाति तस्मादृक्ष्णया पशवोऽङ्गगानि पर हरन्ति परति्ठित्ये [ ते* का० ५१० २अ० १० ] इति। पतीश्य।मुपकरम्य प्राभ्यामवसनि सत्याजवं मवति । नेक्रतयामुप्क्रम्येशान्यां समापनं वक्रत्वम्‌ । एवमितरत्रापि । तदिदमक्ष्णयत्यननोश्यते । पशवोऽपि दक्षिणं पुरोबर्विनं पादु प्रचाल्य पश्चाच्यं वामाङ्कर्वातिपद प्रचाखयन्ति। एवं पना ¶।दच्‌टनेन वक्रत्वम्‌ । ततदहिगिरिष्टा इष्टकास्वत्तन्मन्त्रगतान्वासिष्ठादीनृषीश्च प्रणंसति- ८ याः प्राचीस्ताभिवसिष्ठ जभ्नौचया दक्षिणास्ताभिभरद्राजो याः परतीची- स्ताभििश्वपित्रो या उदीचीस्ताभिनंमद्भि्या उष्वस्ताभिर्विश्कमा ” [ सं* का० ५ प्र० २अ० १०] इति । स्पष्टम्‌ । एतद्वदनं प्रशंचति- “य एवमेतासामृ्धं बेदध्नत्यिव य आसमेवं बन्पुतां वेद्‌ भन्धुमान्भवति प आसामेव क्लं वेद्‌ कत्पतेऽप्मे य आसामेवमायतनं वेदा ऽऽयतनवान्भबति य भासामेवं प्रतिष्ठां वेद पत्येव तिष्ठति ” [ संक, ०५प्०२ अ०१० |इति। क दिः समृद्धहेतुत्वं, बन्धूनां समूहो बन्धुता। दृजानां समृहाकार इत्यथः | कल्‌ प्िवक [तव कल्पना । आयतनं प्रागादि शविरिषः । प्रतिष्ठा तरे स्थापनम्‌ । अत्र विनिोगसंयहः- अयं प्राणमतो दष्यातश्चादातश्चमन्वकेः( तै तु पश्चभिः)। अत्र मीमांसा | प्रथमाध्यायस्य चतुथपदिऽशटाद्‌ शाधिकरणे विन्तिनम्‌- सुष्टिवत्पणमृतत्र सादृश्यं दिङ्गमूमतः। अतैकमन्वगो टिङ्खःसमरायो विरिष्यते ॥ ¢ प्राणमृत उपदधाति ” इत्यत्रापि सुषटिन्पयन मन्ञविधिीरिति पूवः पृक्षः । रिङ्खप्रकरणपरापरमन्तानुवदिनेष्कोपधनि विधिः 4 “ रेतस्यव प्राणान्द्धाति इत्यस्य ` वक्ष्यमाणाथेवादस्पोपपत्तये प्राणभृच्छब्देन मन्तानुवद्ः । पूर्वर दवितीयादिमन््रेषु सष्टिटिङ्कानां बाहुत्यम्‌। इह तु प्रथममन्त एव पाणमहङ्क- म ज्ञायते--“ अयं परो भुवस्तस्य प्राणो मोवायनः ” इति । एकस्पेब मन्ध्रस्य प्राणमचवेऽपि च्छत्िणो गच्छन्तीतिवत्तत्सहचरिताः सवं मन्वाः पराण- भच्छम्देन रक्ष्यन्ते । ----~-~ ------~ 4 घ. ङ. रात्सपमम । पा ०दअनु०६] ष्णयजवदीयतेनिरी यसंहिता। १९२९ ( अपानभदिष्ट्कामिधानम्‌ ) इति भत्तायणाचायंविरावते माधवीये वेदाथंपरकये छष्णयजुरबदीय - तैत्तिरीयसहितामाप्ये चतुधङाण्डे तृतीयप्रपाठके दविवीयाऽनुवाकः ॥ २ ॥ ( अश चतुथाष्टके तृतीयप्रपाठके तरतीयोऽनुत्राकः )। प्राचीं दिशां वसन्त ऊतूनामभिर्दवता बह्म द्रविण चिवत्स्तापः स उ पञ्चदुरावंतनिरुयाव- वेयं: रृतपयानां पुरोवातो वातः सानग ऋषिंदक्षिणा दिं ग्रीष्प तुनामिन्द्रौ देवतां क्षच्रं द्रविणे पश्वदहाः स्तोमः स उ सपदशव॑- तनिरदित्यव(इवयख्ताऽयानां दक्षिणाद्भूतो वातः सनातन ऋषिः प्रतीची दिशां वां ऋतूनां विर्व देवा देवता बिद्‌ (१) द्रावणः सप- द्राः स्तोमः स उवेकविदावैर्तनिखिवत्सो वयो द्वापरोऽ्यानां पश्चाद्वातो वातैईहभून ऋषिरुदीची दिराः रारहतूनां मित्रावरुणौ देवता पुषं दरविंणभेकवि श्छ; स्तोमः सन उ जिणवर्वतनिस्तु्यवाडवयं आस्कन्दोऽयानाम- तराद्वाता वातः प्रत कषिरूध्वा द्रा हेम- न्तशिरिरार्वतनां बहस्पातिदवता वचां द्रािंणं त्रिणवः स्तोमः स॒ उ जयि ःराव॑तनिः पष्ठ- वाद्रयोऽभिमूरयानां विष्वग्वातो वात॑ः सुपण ऋषिः पितरः पितामहाः परेऽव॑रेते न॑ः पान्तुते नोऽवन्त्वस्मिन्बह्यं नास्मनक्षच्चंऽस्यापाशेष्यस्य पुरोधायामस्मिन्कर्मन्स्यां देवहूत्याम्‌ (२)॥ १८५५४ धीमत्सायणाचायुिरिचितमाप्यसमेता- [४पतु्थकाण्डे- ४ ( अगनभदिष्टकामिधानम्‌ ) ( विटपष्टवादपोऽष्टवि\गतिश्च ) | इति शृष्णयजर्वेदीयते्तिरी यसंहितायां चतुर्था्टके तूर्तीयप्रपाटके तृतीयोऽनुवाकः ॥ ६ ॥ ( अथ चतुर्थकाण्डे ततीप्रपाठके त॒तीयोऽनृवाकः ) | दविषीयेऽनुवाके प्राणमृत इष्टका उक्ताः) अथ तुतीयेभानमत उच्यन्ते । केल्पः-“ बाह्यां बाह्यां पराची दिज्ञामिति पश्चारतमपानमृतो यथा प्राणतः" षति । तत्र प्राच्यां दिश्यपधयानापिष्टकानां मन्माह-- प्राची दिरापेति । ह श्टके दिशां मष्येया प्राची सा त्वमक्ि | केतूनां भ्ये यो वसन्तस्तद्रूपाऽसि । देवतानां मध्ये योऽच्चस्तदूषाभक्चे । स्वकौ- यत्वेन सेपाद्नीयानां दविणानां मध्ये विशिष्टजाज्ञण्यह्पं यद्धनं तद्रूपा त्वमि। स्तोमानां भथ्ये ्िवृन्नाभको यः स्तामस्तदरूषा त्वमति । स उ सोऽपि तरिवृत्स्तो- मः पश्चद्‌रावतनिः पश्चद्शस्तोमस्य परधतेकः। बहिष्पवमानस्तोतरे तिवत्स्तो- मप्रवृत्तो सत्यां तत ऊष्व॑भाविष्वाञ-स्तेत्रेषु पञ्चदश स्तोमाः प्रवर्तन्ते, तल्यव- तकंदक्तिरूपा त्वमक्षि । वयसां मध्ये साध्वत्सरह१ यद्वयस्तद्ुपा त्वमा । ष्यविशब्दः साधेसवत्सरमुपटक्षयति । तथा हि-अविजातो प्रायेण गर्भषारण- मारभ्य पृष्ठे मास्येव दिादाजोायते । तिसेख्य।का अविजन्मकाला यस्य वयस्तस्त- द्यरू्यवि शब्देनोच्यते । अयानां युगानां मध्ये यत्छृतयुगं तद्रूपा त्वमा । वायूनां मध्ये पुरीवावा्यो यो वायुस्तदूषा त्वमसि । कषीभां मध्ये यः सान- गाख्प कषिस्तदरूषा त्वमर्ष । अथ दृक्षिणस्थां दिश्युपधेयानां मन्तमाह-- दक्षिणा दिङ्ञामिति । माध्यंदिनंसवने प्शवदरस्तोममनुष्ठाय तत ऊष्वभा- विषु पृष्ठस्तेतरेषु सपदृशः स्तोमोऽनुष्ठतव्यः। तथा च स एव पञ्चदशः स्तोमः सपरद्रास्ताभं प्रवर्तयति, तत्र या प्रवतनरक्तिः सा तमसि । वयतां मध्ये द्विसेवत्सरवयोकूपाऽक्चि । दित्यवाट्‌ शब्देन सवत्सरद्रपमुपरक्ष्पते । तथा हि-रित्य पुरुषं वाठ वहतीषे दित्यवाइजादिमेदेषु यः कश्चिदृवान्तरजातिरेढकः । स व सेवत्सरदुयन पंबारं वहतीति दित्यवाट्शब्दः संवत्सरद्रयोपलक्षकः । दितिः चण्डनं भाण्डमङ्कमदिचपलं तद्हर्मीति दित्यः पुंवाठ इत्यथः । दक्षिणदिल्य- ~= ~~~ ~~~ ~ जवेन १ख.च. श्यां प्राः २ख, द, "तन । ३. ङ. "करू । ४ क. च. डः. नपब्रमाने । ५१।०३अनु ०३] रम्णयजुवदीयतैत्तिरी यसित । १६५५ ( अपानमदिष्टकाभिधानम्‌ ) 6 ५ ष्‌ ५ व्ययं तु दक्षिणस्यां दिचत्वमुमथं त्रूते । यो वायुदक्षिणस्पां बाति स दृक्षिणा- रातः । तन व।तविशेषणन विरेष्यो यो वायुस्तदरूषा लम। पे । रोब पूर्ववत्‌ | पतीच्यां दिश्युपधयानाभिष्टकानां मन्माह-- प्रतीची दिहापति । जेयो वत्सा वत्रा यस्पासौ निवत्सो वरय तत- रिमिते यद्यदा समसि । अयन्ति गच्छन्ति तत्तत्ाटानुत्षारेण वतन्ते पाणिनो, त्यय यृगह्पाः काटारोषाः) तेषां पम यो द्रपरसतवूषा वमसि। पृशचिमायां दरि यो वावुवाति तस्य १ध्वद्रात इति रज्ञा । एतत्स यो वतप शेषस्तदूपा त्भस्नि । अहमून ईति कस्यविदषेना पेषम्‌ । उद्‌।च्यां दिश्वुपयेयान(मेष्टकानां मन्वमाह-- उदीची दिज्ञामिति। पृ्टशब्दः परिचथंया व्णनयपोषकताच्छरदृजाति- माचष्टे । अत एव वाजसनेयिनः समामनन्ति“ स शोर वणैमन्ूजतृषणम्‌ » इति । तु चतुर्थं चतुैसंवत्सरोपक्रमं वहत्‌ ति तुयवाट्‌, साधतसवत्सरलपं यद्वपस्तदूपा तवमसि । अ। समन्ता्कन्द्नं धम॑स्य रोषणं पसिन्कठौ सोभ्य मास्कम्द्‌ः । प्रत्न इति कस्यचिद्रषेन( । मध्यदेशा उपधेषानामिष्टकानां मन्वपाह-- ऊर्ध्वा दिश्ामिति। वर्चो वचस्वान्‌, चतुष्वीपि वर्णु यो यरा धनं त्वमसि । १६ पृष्ठे भारं बहेन्ैते पष४ाट्‌, स एव दकारानरब्देनोच्यते । चतुथं वं सेपूणं सि प्रायण बरीवदूं मारं वहति । अतो वर्षवतुष्टयरूपं यद्कयस्तदूपा त्वमुपते। ररस्तं धमममिमवपीत्यमिम्‌ः क(खेयुगवत्तानकाटस्तदृषा त्वमति । नानादिक्ष सकथण तेचरन्वायुरपिष्वग्वातसज्ञकः, तथाविधो यो बायु-~ सतदरूपा त्वभि । सुरणं इति कस्यविदषैनौमप्रेयम्‌ । सर्वेष्तेषु पसु मन्वेष्यनुषञ्जनीयं रोषमाह-- पितरः पितामहा इति । हे पितरे हे पितामह हे पे परपितामहादथो हरे भरतूुत्रद्य ईदृशा ये भवन्तः सन्ति ते भवन्तो नोऽसमान्कमानुष्ठानायं पान्तु परखन्तु। किंच ते भवन्तो नोऽस्मान्ाखनततिद्धच्॑मवन्तु । भलिन्ब्रहम. नस्या ज्मणजातो, अस्िन्त्रस्यां क्षत्रिषजातौ, अस्यामारिष्येतस्पां का. मनायाम्‌, अस्पां पुरोधायमितस्यां राजपोरोहित्यवृततौ, भसिन्कमन्िश्रषनक्तपे कमाण, अस्थां दवहूत्यामेतस्यां देवताह्वानरूपायां क्रिपायां च निमिभूवाष्ं त्यां हे इषे तमुपद्धमाति देषः । एतमनेः सष्यमुपधानं पिपत १८५५ भीमत्सायणाचायंमिरदितमाष्यसमैता- [४त्काण्डे- ( अपानभदिषटष्टामिधानर्‌ ) ५“ प्राणमुत उपवाय संयत उप्‌ दधाति प्राणानेवासिन्धित्वा संयद्धिः सं यच्छति तत्सयता संयस्वमथो पाण एवापानं दधाति तस्मात्माणापानो रंच- रतः » [से० का० ५प्र०२अ० १०] इति। अन्तरदुरो प्रणमृदाख्याः पूर्वोक्ता इष्टा उपधाय बहि्दंरे संयद्‌ाख्या इषा अपानभत इष्टका उपदध्यात्‌ । तथा सत्यगो प्राणान्स्यापधित्वा संयदाख्या- मिरष्टकामिः सयच्छति दृढी कराति । अतः संयच्छत्येताभिरिति व्युत्च्या सयज्मि संपनम्‌ । अपि च बहिःसेचाररूपे पाणे पुनरन्तःसचारह्पमपानं स्थापयति । तस्माहोकेऽपि पाणपरनो सेमूथ संचरतः । प्राणमृद्धच्यो दिपरीत- प्रकरं वित्ते “ विषूषीरुपं दधाति तस्मादिष्यश्चो प्राणपरानो ? [ सै० का० ५ प २अ०१० ] इति। यस्मात्पाणमतामपानमेतां चन्योन्यगिपययक्रमस्तस्ाहछोकेऽपि प्रणापानाब- म्योन्यविपरीतस्वह्मी । बहति पाणोऽन्त्मतिरपानः । सेय्तामासामुपधानं प्रशंसति-- “यहु अभनेरसंयतमसुवग्य॑मस्य तत्सुदग्पऽधिधत्सयत उपद्ध।ति समेवैनं य- च्छति सुवग्वमेवाकः!› [ सं० का० ५प्र० २अ० १० ] इति। अभेः सवान्य यदृङ्ख सम्थङ्न नियमित पदङ्कु सगंहितं न मवति, अ- भिस्त स्वगहिताऽस्मकमपेक्षितः, तस्मद्भि सवर्प कतु सयत उपदृभ्वात्‌ | प्रथममन्ते कस्यचिद्‌ शस्य तातयमाह- «८ उ्यपिषयः छृतमयानामित्याह वथोभिरेवायानद रन्पेऽयेंयारि” [जं * ° ५१०२ अ०१० | इति। सार्परोवत्सराद्रूपेदयोपरकेरयाभिषरेयानि रतादियुगानि प्राप्नोति । तैश युगेस्तान्वयो पे रोषान्पाप्नति । नहि वथोबिशेषमन्तरेण जन्महौनस्य छतादिपुगे रबन्धोअस्ति, नापि छतादियुगरूपस्य काटस्याभावे कश्चद्रयोविरेषः सेभवति । मह परदये युगरहिप्येन जन्मरहिवानां वयोविरेषायदशनात्‌ । तस्मादृन्येन्य-= सपिक्षयोवयोयुगयेरुभयोरप्यजरोरददानम्‌ । प१३वस्वपि मन्त्रेषु पुरोवातो दृक्षिणाद्वति हइत्याङीन्वायुषिरेषान्पशेसति- - ¢ स्थतो बायुपर्ता्मिवन्ति तस्मादयर स्व॑तः पवते "„ [ सं° का० ^ ए० ६ अ० १०] इति। क्न न्क = ~ ~ ~~ ~ > = ~ = ~~ >+ ~~ ~ + ~~ --~- ---~- ~~ ~कल~ १८. च, पान इति पयायः | स०्। २क. तम्र | धां ° ३अनु०४] कहष्णयनजर्वेदीयतेत्तिरीयसंहिता । ( ितीयचितान्विन्याख्येष्ठकाभिधानम्‌ ) यस्मदेता इष्टाः सर्वां अपि बायुशम्दोपेतपन्ेरेपधयास्वस्माद्यं लोकेऽपि वायुः सवासु दिके संचरति । अतर विनियोगसंमहः~ पचीत्यपानमृत्सयादईीतिनामद्रयानिविताः । पञ्चाशत्पू्ववदिक्ष मध्ये चोद्पद्धाति वाः ॥ १८९५ $ शति भीमत्लायणाच।यविर ते माधवीये वेदाथेपकारो रुष्णयजवेश्य- ९१६ तत्तिरीयसंहितामाष्ये चतुर्थकाण्डे तृतीयप्रपाठके तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३ ॥ ( अथ चतुर्थाष्टके त॒तीयप्रपाठके चतुर्थोऽनुवाकः ) । धुवक्षितिश्वैवयोनिध्रुवाऽसि ध्रवं योनिमा सीद्‌ साध्या । उख्यस्य केतुं प्रथमं पुरस्त।द्‌- श्विनौऽध्वयं सादयतामिह त्व । स्वे दक्षे दक्ष पितेह सीद्‌ देवत्रा परथिवी बृहती रराणा । स्वासस्था तनुवा सं विरास्व पितेवेधि सूनव आ सुरोवाऽग्विनाऽध्व साद्यतामिह त्वां । कुलायिनी वरश्ममती वयोधा रथंन वर्धं बहुल ९ सवीरप्‌ ( १ ) । अपामतिं दुर्मतिं वाधंमाना रायस्पोषे यज्ञर्पतिमाभमज॑न्ती घुर्व- यहि यज॑मानाय पोषमम्बिन।ऽध्वर्य्‌ सादयता मिह त्वां । अभेः पुरीषमसि देवयानी तां त्वा विश्वे अमि ग॑णन्तु देवाः । स्तोभपृष्ठा घुतव॑तीह सीद प्रजाव॑दुस्मे द्रविण।ऽऽय॑जस्वा- न्विनाऽष्वयु स।दयताभिह तवां । दिवो मृरधीऽसिं पृथिष्या नाभिर्वि्म्भ॑नी दिरामधिंपतनी भुव- १८५८ श्रीमस्सायणाचायविरचितमाप्यसमेता- [४चतुथकण३- ( द्वितीयचितावाचिन्याख्येष्टकामिधानम्‌ ) नानाम्‌ (२) । ऊमिदरैण्सो अपामा विश्वकर्मा त ऋषिरम्विनाऽध्वयं सौदयतामिंह लवा सजक्रंतमिः सज्ञ्विधाभिः सज़वसरंभिः सज्‌ 1 क = रुद्रैः सजरादित्यः सजञवश्वदवः सज्ञद्वः सज्‌ = ०, ¢ दवष योनाधेरथ्य त्वा वेश्वानरायाश्वनाऽष्वयु सादयतामह त्वा: प्राण म पद्यपानम्‌ पाह व्यानम्‌ पाह चक्षुम रव्या वि भाह त क मे श्टोकयापास्पन्वाोषधाजन्व द्विपाताह चतुष्पादव दिवि व्रष्टिमिरय (३)॥ ( सुवीरं मुदनानामूम्यां सषदेश च )। इति ष्णयजुवेद्‌ी यते्तिरीयसेहितायां चतथा्टकं तृतीयप्रपाठके चत॒थांऽनुवाकः ॥ ४ ॥ ( अथ चतुथकराण्ड तुत।थपष्‌(ठकं चतुथऽनुवाकः )। ततीयिऽनवाकेऽपानमशख्या इष्टका उक्ता: । तावता पथमा चितिः समापा । अथ चतुरथानुवाके दितीस्यां वितावाशिन्यार्या इष्टका अभिधयन्ते । कृल्पः-“^ श्वोमूपे पोवालिकम्था पचय ्ताषा चति चिनोपि धृवक्षि- तिरि पञ्वाऽऽधिनीरपदधाति ” इति । तच पथामाह- वृक्षि.तोशोति। धवा स्थरा क्ितिधिवासममिर्थस्या इ्टकायाः सा ध्रुवक्षितिः यरय भमाविष्टका निवसन्ति तस्या मूभश्र्स्पामव। स्थे द्रष्टभ्यः्‌ । घवा विनाशरहिता योनरुततिरेतदरूपा यस्या इष्टकायाः सा भरुवयोनिः | हे इष्टके तादश तं स्वरूपतोऽपि परवाऽसि । अर्मकषालादिमः सयान्य [नानततवा- दुध॒वतवम्‌ । साध्याञ्स्माभिः साधनी योषधतिन्पा तव वृषा योनि स्थिरमग्नि- रहम स्थानमासीद्‌ाऽऽगत्योपवि य । तदेव स्थर वि शिष्यते-उषूपस्थाख यां स्थितस्यानिः के ज्ञापकं प्रथमभिष्टकोपधानासूवभेव निष्पनम्‌ । अत हृ शृष्टक इह॥भिनगिनकषे एरस्तातपस्यां दिर दृवानामध्वयू उभावश्रिनो वा स।दयतां स्थाप्यताम्‌ । जय द्वित।यामाह- क ¢ कि, प. १३अन्‌ ०४] हष्णयनुर्वदीयतेत्तिरीयसंहिता । १८५९ ( दहितीयचितावाण्विन्पाख्येष्टकापिधानम्‌ ) # स्वे दक्षि दक्षपितेति । ह इष्टके स्वस्थनि निषीद । ततर दृष्टान्तः-दक्षपितेति टपषोपमा । यथा दक्षापिता दक्षाणां ग्यवहारकृटानां पुत्राणां गृहे पिता निषी- दति तदत्‌ । देवत्रा दकेषु मध्ये तनुवा स्वकीयेन शरीरण सेविशस्व सम्य गृवस्थिता भव । कीदशी, प्रथिवी मृत्का्थतवेन भूमिस्वरूपा बहती परोढा रराणा निरूपदवत्वाद्रममाणा स्वासस्था सृखकरभसमन्त्थाने स्थिता । हे इष्टक्‌ आसुशेवा सर्वतः सुखेन सेवितुं शक्येधि भव । क इव, सूनवे पितेव । यथा पुता पिता सुखेन सेव्या भवति तद्वत्‌ । अधिनेत्यादि पूववत्‌ । अथ ततीयामाह~- | कुलाध्ेनीति । हे इष्टके त्वं कृटायिनी निवासस्थानवती वसुमती धन- वती धनप्रेतयथः । वयोधा दीषौयुष्यस्य सेपादिका सती नोऽसमदर्थं बहुं रथिं परभूतं धनं सुवीरं शोभने पुवं च वधं सपादय । अमतिं प्रज्ञामान्धं दुम॑तिं पापबुद्धिं चापवाधमाना निःशेषेण विनाशयन्ती रायस्पोषे धनपृष्टौ यन्ञपति- मामजन्ती सर्वतः प्रापयन्ती सुवः स्वगटोके यजमानाय यजमानार्थं पोष॑ पुष्टि पेहि सेपाद्य । अश्रनेव्यादि पूर्ववत्‌ । अथ उतुर्भोमाह- अभ्नेः पुरीषमसीति । हे इष्टके देवयानी देवान्पाप्नुवती तवमम पुरीष- माक्ष चित्यस्पामेः पूरकं वस्त्वसि । तां ताद्रशीं त्वां विश्वे देवाः सर्वेऽपि देवा अभिगृणन्तु सर्वतः कीवैयन्तु । स्तोमपृष्ठा सरवस्तोमेथक्तानि पृष्ठस्तोवाणी यस्याः सा स्तोमपृष्ठा । प्षठरुपपिष्ठत इति वक्ष्यति । धृतवती होष्यमाणधृतर्तयक्ता सतीह समन्सधस्थे सीद्‌ तिष्ठ । अस्मे अस्मभ्यं प्रजावत्प्रपीवदवियुक्तं इषिणा धनमायजस्व सवतो देहि । अधिनेत्यादि पवत्‌ । अथ पमीमाह - दिवो मूधाऽसीति । हे इष्टके त्वं सर्वालिकाऽसि । कथमिति तदुष्यते- द्वि मूधाअसे चटकस्य रिररस्थानीय आदित्पोऽस्ि । प्रथिव्या नाभिर्भेमे- नौमिस्थानीयो मेवादिरत्ति । दिशां विष्टम्भनी प्राच्यादीनां दिशां मिविधसां- कर्थेण स्तम्भयन्ती व्यवस्थापयन्ती । तथा भुवनानां सवेषामधिपरन्याभिक्येन पटयित्री । तथाभ्णां य ऊर्द्रप्सश्च तदुभयहूपाऽसि । विवकर्मा प्रजापतिरेव ते तव कविद्रष्टा । अश्िनेत्यादि पूववत्‌ । एतेमन्तेः साध्यमुपधानं विधत्ते- १८६१ भीमत्सायणाचायविरदतमाष्यसमेता- [४बवुथकाण्-~ | ( द्वितीयचितावान्िन्याख्येष्टकाभिधानम्‌ ) ८इत्तमयक्ञो वा एव यदभ्भिः किं वाहैतस्य क्रिथते फिंवान यदे यज्ञस्थ क्रिपमाणस्यान्तयंन्ति पयति वा अस्य तदाधिनीरुप दधात्यश्विनो वे देवानां निषजो ताभ्पामेवासमे मेषजं करोति" [से° क(०५ १० ३अ० 4] इति। योध्यं चीयमानोऽभः स एष उत्सनयज्ञ एव । अस्मिनप्रावनुहेयानामाषै- बहृटत्वात्तवंथाऽपि पमादादिना कचित्‌ किंचिदङ्गमृत्सनने भवत्येव । एतस्पाग्नेः सैवन्षि कि नामाङ्खमनु्ितं किं नानुष्टितमिति को ज्ञातुं शक्नोति । अहशब्दो निवेषाथधः सर्वथा ज्ञातु न शक्नोत्येव । तथा सत्यनुष्ठीयमानस्य पञ्चस्य यद्‌- ्गमन्तयंन््यन्तरितं कुर्वन्ति, अस्य यज्ञस्थेतदङ्खं पूयत्येव नश्यत्येव । वत्तस्माद्‌- ग्तरापदेषपरिहारा्थमाधिनीरिष्टका उपदध्यात्‌ । अश्रिदेवयुकेर्म्ेरुपमेय। इष्टका आभिन्थः । तदूरधानेन देवभिषरभ्यामस्मे यज्ञायोषधं करोति । रखूपां विषते- ८ पश्चोप दधाति प्रको यज्ञे यावानेव यज्ञस्तस्मे मेषजं करोति ” [ ° का ५१० ३अ० १ | इति। कर्पः-““ लणक्नेतुमैरिति पश्चर॑म्या आश्रिनीरनूपधाय "» इति + पठस्षु- सभर्रतुमिरिति । हे इष्टके तमूतुमिर्वंसन्तादिभिः सजूः तमानधीतिरि, बरन्तदीनां यादशी प्रीविस्तादृशी तकत्यर्थः। एवमुत्तरत्रापि सजूः शब्दो योग्पः। विविधं जगहधति पेषयन्तीति बरक्षादयो विधासौर्विधाभिः । ववो खा ज- हिप्या विभ देवा देवाश्च प्रसिद्धासरेतेः प्वविपेः पञ्चधा मन्वमेदः । पृरवोत्र- भागौ सर्क्ानुषभ्येते । विधामिशियन्तः पूवो मागः। सजुईवेव॑पोनधिरित्याधत्तरो मागः । एतसिमन्भगि पूर्वोक्ताः सर्वेऽपि समानदेवराग्दाभिधेयाः । ते च सर्वे देषा बयोनाधा आयष्पदा इत्यथः । ताट्शेद्षेः सपानपीतिस्वं वेश्रानरायाप्रये सर्द- पुरुषाणां हितकायिहृन्यर्थं तवामुपदधामीति शेषः । भयोपहहितवां लां देवाना- मध्व्‌ अध्मिनाविह कषे स्थापयताम्‌ । फएतेमन्ेः साथ्यमुपधानं विधते- “करतन्या उप दधात्यत॒नां क्ल्य [स ०का ०५१ ०३अ ०१] ¶वि । बतन्ताद्निामृतूनां सस्वभ्यापारसामथ्यौयेतद्पपानम्‌ । १९काख्यां दिधते- ^ पञ्चोप दधाति प्च वा करतवो य.बन्त एवतंवस्तान्कल्पयति " [ से का० ५प्र०३अभ* १] ¶ति। ११० ३अन्‌ ०४) रष्णयजुवेदयतेत्तिरीयसहिता। १८२१ ( हितीयचितावानबिन्याषयेष्टकामिधानम्‌ ) हेमन्तशिशिरयोः समासेनतुनां पञ्चत्वम्‌ ¦ करयति स्वस्योबितन्पवह रक्षमा- न्कृरोति । मन्वाणपाचन्वानुषेङ्को विधत्ते “ लमानप्रभवयो भवन्ति समानोदकास्वस्मात्तमाना ऋतवः ” [ सै०का* ५प्र० ३ अण १] इति। तरक्रतुमिः सज्वंधाभिरित्ययमुपक्तमो भागः प्रमूतिः । समानप्रभृतयः समानपिक्माः तेर्वे मन्वा इत्यर्थः । सजुद्वेवयोनधेरित्याच्चवसानमुदकः । सोऽपि सर्वषां मन्वाणां समानः । पसमान्मन्त्राः समानास्तस्माहाकेऽपि मासद- पाकेन सर्ब॑ऽप्यतवः समानाः । मन्त्रेषु समानमंशमुक्तवा मेद्कमंरं द्रायति- ८ ९केन्‌ पदन ब्यादरैन्ते तत्मादृतकेो ग्पावर्वन्ते „ [सैर का० ५१० ३ भ १ ] इति। बतुभिरिष्पेकं पदं, तेनेतरेभ्यो मन्तेमभ्य आद्यमन्वो व्यावर्तते । एवं सव्रादि- व्यादििर्पावुत्तिरयोजनीया । यस्मादत्रोपकमावसानसाम्ये पदमाक्रेण व्याद्ति- स्तस्माहोके मासद्‌ पामकत्वसाम्येशपे वसन्तम्रीष्माईपदमेदेनं कतुनां परस्परं ष्यादुत्तिः । कल्पः-“पाणं मे पाहति पञ्च प्राणमृत कतम्या अनूपधाय” इति । परसु- प्राणं मे पाहीति । दे इष्टके मे मदीये प्राणं पहि पारय । एवमुत्तर- त्रापि । उर्व्यां विशाख्या दृश्या विभाहि विदेषेण प्रकाशाय दृदनसमर्थं क शियर्थः । श्लोकय रब्दसेबते रक्तं करु वहुविधवेद्रासभवणसमरथं कुर्दित्पथंः। एतेमनरैः ताध्यमृपभानं विधतते- ५ प्र(णमूत उप दधत्युतुष्वेव पाणान्दधाति तस्मात्समानाः सन्त कतो न जीर्यम्त्यथो प जनयत्यवेनान्‌ ” (सं) का० ५१० ३अ० 4] इति। कतम्योपथ नाद्व प्राणमृत उपधानि सत्यतुष्वेव पराणान्स्थापयति । पस्मादेषु स्थापिताः पाणास्तस्मासुनः पुनरावत्तावप्युतवः समाना एव दृश्यन्ते न तु जीणा भवन्ति । अपि ब प्राणस्थापनादेता( ना )नतन्पनः पृनरुतादपत्पेष । @ ॐ "क कतम्याभ्प उत्तरभाविनीः प्रणमतः प्रकारान्तरेण ¶रेचति- १क. बङ्धःवि"। २१. ऊ. प ।३ब, इ, 'दिव्याबृ" | ४क.ष, ड. नन्या । १८६२ धीमत्सायणाचार्थविरवितमाष्यसमेता- [४वृथकणण्ड- (८ हती याचतावाश्विन्याख्येष्टकाभिधानम्‌ ) “एष वै बायुर्यत्राणो यहृतव्या उपधाय पराणमरत उपदधाति तस्मात्सर्वानुत- नतु वायुरा वर्वर्ति: [ से० का० ५१० ३अ० १] इति। योऽयं प्राणः सएष वायुरेव । तथा सत्युतेव्यानामूष्वं प्राणमरतामुपधानेन सवनप्युतूननुसृत्य वायुः पुनः पृनरावतेते । कृल्पः-“ अपस्िन्वेति पश्चापस्या अनुपरहारम्‌ ?› इति । पटस्तु- अपस्पिन्वोति । हे इष्टके त्वमपो जानि पिन्व प्रीणय । ओषधीश्च जिन्व पणिय । द्विपान्मनुष्यशरीरं पाहि पटय । चतुष्पात्तशुशरीरमव रक्ष । दिवः सकाशद्वृष्टिमेरयाऽऽसमन्तातवतय । एतेनः साध्यमुपधानं विधत्ते “वृष्टिसनीरुप दधाति वष्टिमेवाव रुन्धे” [सं का ०५१० ३अ ०१] इति । वृष्टिसनीवंष्टिपद्निनेतनामिका इष्टकाः ¦ पत्र प्रकारविशेषं विधते- « यदेकधोपरष्यदेकमृतं वर्षदनपरिह।र\ सादयति तस्मत्सर्वानुत॒न्वषति ›› [ सं० का ५प्र०३अ० १] इति। पचानामेकपयत्नोपथाने सप्येकसिमिनेव्तौ वृषटिवेनेतरेष्वप्यतृषु । अतस्त- सरिहारा यानुक्रमेण परितो हत्वा स्थापयेत्‌ । पाचीमुपधाय प्रदक्षिणपिष्टकामा- वत्यं दृक्षिणामुपद्भ्यात्‌ । पुनरपीष्टकाहस्तः प्रक्षिणीरूपष्य पञ्चिमामुपदध्यादिल्येवं याजनीयम्‌ । तथा सति सर्वानप्यतृन्परति वृष्टिभेवति । पराणभृतां वृष्टिसतनीनां च पूर्वोत्तरभाव परसति- ““ यत्पाणमृत उपधाय वष्टिसनीरुपदधाति तस्ाद्रायु प्रच्युता दिवो वष्टि- रीतं » [ से० का० ५ प्र० ३अ० १] इति। यस्मात्पाणमतः पुवेभाविन्यो वृष्टिसनयः पश्वादभाविन्यसस्ाहटोकेऽपि दिषः सकारात्प्वं वायुना प्रेरिता वृष्टिः पश्रात्मव्ते । अव्र बिनियोगस्रहः-- द्वितीयस्यां चितो पञ्च ष्स्वेत्याद्याश्चिनीस्वथा | पञ्च्तव्याः सज॒रमन्वेराधन्तावनुषङ्कको ॥ (न र भी १ ख. च. ° धीरपि जः। “स. 4 9 > । पां ०३अनु ०५] ृष्णयनुवदीयतेत्तिरीयरसंहिता । १८६६ ( वयस्यास्येष्टकामिधानम्‌ ) = _ (०.००. ९. ^ (२ वसुरुद्रादित्यविषदवेमन्वभिद्‌। भवेत्‌ । प्राणे प्राणभृतः पञ्च हयपोऽपस्याश्च पञ्च हि ॥ ता एव वृष्टिसन्याख्याः परोक्ता मन्ास्तु विंशतिः ॥ इति भीमत्सायणाचायेविरविते माधवीये वेदाथप्रकांशे रुष्णयनुर्ेदीय- तत्तिरीयसंहिताभाष्ये चतुथकाण्डे तुतीयप्रषाठके चतुर्थाऽनुवाकः ॥ ¢ ॥ ( अथ चतुथा्टक तरतीयप्रपाठके पचमोऽनुवाकः )। उयविवंय्॑चिष्टपछन्दो दित्यवाइवयों विरा- टृछन्दः पश्चांविवयो गायजी छन्द॑खिवत्सो वयं उष्णिहा छन्दुस्तुथवाइ्वययोऽनुष्टुप्छन्दुः पष्ठ- वाद्रयो वृहती छन्द॑, उक्षा वयः सतोषृहती छन्दं कपे वथः कक्‌च्छन्दो वेनुरयो जमती छन्दा ऽन वान्धय॑ः पठक्तेरछम्दे। यस्तो वयो विवलं छन्दां वृष्णिवेयां विराटं छन्द्‌ः पुरुषो वयस्तनदरं छन्द व्याघ्रौ वयोऽनापुष्ट छदः सिह वय॑र्छदिर्छन्दे विष्टम्भो वयोऽधिप- तिरछन्दः क्षत्रं वयो मयब्दुं छन्द विश्वकम्‌ वय॑ः परमेष्ठी छन्दो मूधा षयः प्रजापति. रछन्द्‌; (१ ) ॥ ( पुरुषो वयः पूवि शतिश्च )। इति कृष्णयञर्वेद यतेत्तिरीयसंहितायां चत॒था्टके तती यप्रपाठके पञ्चमोऽन॒वाकः ॥ ५॥ {८६४ श्रीमरसायणाचार्यविरयितमाष्ण्समेता- [४वतूर्थकाण्डे- ( बयस्याख्येष्काभिषानम्‌ ) ( भथ चतुर्थकाण्डे ततीयपपाढके पञ्चमोऽनुवाकः ) | चतुथानुवाक आशिन्पादीष्टका उक्ताः । भथ पश्चमे बयस्याख्या इपका उ श्यन्ते | करप ः-““ उ्यमिबय शति पञ्च दक्षिणस्यां भरण्यां पहबादय इति पण्बो- सरस्यां बस्तो बय इति दक्षिणं ऽसे बभ्णिवंय इत्युत्तरे म्पाभो बय इति दक्षिन पक्षे सिश्हो वय इत्युत्तर एतदा विपरीतं पुरुषो वय इति मध्ये दिष्टन्भो दव इति चतस्ो बयस्याः प्रस्ताद्यतीचीः ›› इति । १दस्तु- भऽयवि्वंय इति । अविशब्दः पूर्वाकरीष्या पासषटृकगपटक्षयति । ततः सार्ेवत्सरपरिपितः कारश्पविरिप्युष्यति । हे षष्टे तथािधं यद्यस्तवू- १ । तिष्टुप्‌ बतुश्वत्वा रिरादृक्षरा, वादशं छन्दस्वमसि । एवं सर्वत्र योग्यम्‌। दित्यवाहृदिवत्तरपारेमितम्‌ ।१अबाविः सार्धदिवत्सरपरिमितम्‌ । त्रिवत्सो वर्वर यपरिमितम्‌। तुयवाटूताधसंवत्सरत्रयपरिमितम्‌। १४बात्तंबत्सरबतृष्टयपरिमितम्‌ । उक्षा सारधसेवत्सरतुष्टषपरिमितम्‌ । तावति हि कलि गोः सेक्ता मबति । ९ब- मृषभादिशम्द स्तत्तसपसिदार्थदररिण तत्तदर्थसबन्विवयो विशेषात्वेनोनेय।ः | विषछिराखादिशब्दा टोकप्रसिदब्छन्द्स्थनमिद्धाना अपि शतपथताक्षणा- विपसिदष्छन्दोतिरषवाविन इति दष्टभ्यम्‌ । विश्चकमंशम्दः प्रजपतिषाी । (त्तानिभ्यादिष्टम्भक्षत्रम्‌धं शम्द्‌ा च तदीयमेकदे शविरेषमा चक्षते । तत्र विश्वकपशम्देनं परजापत्यायुःपरिमितः कार उपटक्षपते। विष्टम्भश्म्देन जगक्रणवाङिनेक्याः सृष्टेः स्थिविकाड उपरक्ष्यते । क्षसरशब्दो बङबाची' । ततो यावता कविनो- तन्नं नाक्षण्यं प्रबलं भवति कावान्काठः क्षब्रशन्देनोपदक्ष्यते । मूरष॑शग्रो शठाकहपं भिराजो मू्धानमाचष्टे । तेन शोकस्य यावान्काङस्वबम्कागे क्ष्यते । नानारिषवयोकूपा नानादिषग्डन्दहपा च तमसीति तासर्पाथः। एतेमनवेरुपपेया वयस्याख्या इष्टकास्तासां पु नृवाकावसाने पहितातिर्‌- परयामिः सह पौर्वापर्यं निशत परस्तेति- ५ पशवो तै वस्या नानामनसः खकु वे पशवो नानाबेतास्तेऽ स्वाति तमनतः )› [ से०्का* ५१० ३अ० १] इति। वयस्यानां पदुापापिहेपुतवासदूपसम्‌ । परदश्च नानाविषरूतियुकाः | य( एक हमे प्रवे याशं तृणदिकं रोचते तादशमे्वान्पस्मा अगि रोब नवरा ननि [1८22 १९७. घ. ङ्‌, व । याः| पपा ° अनु ०५] छष्णयनुरदेदीयतीत्तेरौयसंहिता । १८६५ ( वयस्थाख्येष्ठकाभिधामम्‌ ) इति नास्ति जियमः। एकेनाऽश्याय परित्यकतस्यापि तृणस्थान्येन भक्षणदर- नात्‌ । अतो नानामनस्कत्वम्‌ । ततो मानावता भिनकर्माणः । एकः पडर्खाङ्घम्लं बहतेऽपरः शकटमम्यस्तु पृष्ठमारम्‌ । एवं विबिधरुचयो विविधव्यापारा अपि पराबोऽपोऽभिलक्ष्य सर्वेऽपि समानममस्का दव । मध्याहकाटे युगपदुदकणन- दशनात्‌ । तक्रान्बयभ्यतिरेकाम्थां वयस्यानामुसरभावित्वं विधत्ते ८ यं कृमपेतपद्ः स्यादिति बयस्यास्तस्योपधथायापस्या उप द्ध्यादृसं- ्ञानमेवारमे परदुभिः करोत्यप दुरेव भवति यं कामयेत पद्रामानस्यादित्यपस्पा- स्तस्थोपधाय वयस्या उप दभ्यात्संज्ञानमेवासमे पञयुभिः करोति पदमानेब मदति " | सं० का० ५प्र० ३अ० १] इति। बयःशब्दोपेतेख्यशिवंयाशचहपछन्द इत्यादिमिर्न्नै रषयेया इक! बगस्वाः | अष्टाब्दोपेतेपकिन्बेतयादिमिर्मन्नेरपपेया इष्टका अपस्या । तत्रापस्वानाम्‌- तरमावितवे ताभिरितरासां पङहपाणामभिमूतत्यदस्य यभनानस्य पराभिरस- शानं केरोति, १दानिमित्तकं संज्ञानमकूलं भवति । अतः परामामवज्ञाततात द रहितो भवति । पराूपाणां वयस्थानामृत्तरमावितवे पृनरनभिमूतत्वाद्स्य यज- मानस्य पहामिः संज्ञानं करोति, पद्निमित्तकं संज्ञानं छृतं भवति । अवज्ञा विपरीत भद्रः संज्ञानम्‌ । तेनायं पदामान्भवत्येव । तस्माद्पस्याः पएूरवभाविन्यो वयस्या शत्तरभाविन्य इत्यर्थः । विषटम्मो वय इष्यादिमि्मनेरूपपेयानां परमिशं विधत्ते- « चतस्रः पुरस्तादुप दधाति तस्माज्चतवारि भक्षुषो रूपाणि दे इषे ई छृणो ”„ [ सं° का० ५प्र० ३अ० १] इति। चकषुरिष्दिपसंबन्धिनोवंपोगांखकमोमभ्ये पोढे हे उक्कमण्डलठे, तभोभष्वे ह हृष्णमण्डले इत्येवं रूपचतुष्टपम्‌ । तेषु घलुषं मन््रेष्वन्तिममन्त्रे यो मुधंशब्दस्तं परशं सति- ५८ मूरन्वतीर्भवन्ति वस्ापुरस्तान्मुवाः' [सेण्का०५१०३अ ०१] इति । पूथंशम्दोपते्मनयेरुपधेया इच्छा पूधन्व्यः । पस्मासुदस्यां रिश्यपपेषा नुषञ्गाम्द्‌पेतमन््रसाप्पस्तस्मापक्ष्याकरेण शीवमानस्यभ्रपि मूषा पूरैस्या दिशि भवति । ९ ख. ख. हति जव २ ज्ज. च. ब्रेक । २. ऊ, °मस्त्रार्भक्लाः | ४ अ.स, १८६६ भ्रीम्सायणाचायविरचितमाष्यैसमेता- [५ वतर्थकाण्ड- ( वयस्याख्येकामिधनम्‌ ) ञयविवय इत्यादिमन्धपश्चफेन पष्टवादय हत्यादिमि्पश्चदेन चोपषेयाना- मिष्टठकानां दृशविशेषं विधतै- ^“ पञ्च दक्षिणया भोण्यामुपद्पाति पञ्चो्तरस्यां वस्मातादूर्षीपान्र- ह्ताप्वणः पाः ” | सं० का०५प्र० ३अ० १] इति। धस्पादृशर प्रोण्योहव क(स्तस्मासशोरपि श्रोणिषः पूर्वभागो निजः । अथ मन्वदृयेनपभेययोर्विरेषो विधत्ते ५ बस्तो वय इति दृक्षिणेऽश्स उप दधाति वृष्णिव॑य शइृत्युतरेऽभसविव पति दधाति »[ सं° क(० ५प्र० ३अ० १] इति। उत्तर, अंस उपद्धापीत्यनुवतते । तेनोपधानदभेनभेरंसवेव संषाद्पति । अन्येन मन्वद्रयेनोपपेययोदेशरेषो बिधते- ^ भ्याधरो वय इति दक्षिण पक्ष उप दषाति सिर्हो वय पृयुत्तरे षक्षषो- रेव वीर्यं दधाति » [से० काण ५प्र० ३अ० १] ¶ति। उत्तरे, पक्ष उपद्धातीत्यनुवतते । व्याव्रिहयोरधिकवीर्योपिषतवाद्नेनोप- धानदुयेन पक्षयोर्वी स्थप्ियत्येव । अन्येन मन््रेणोपधेपाया इष्टकायाः स्थ नं विपत्ते- ८ पुरुषो वय इति मध्ये तस्मादृरुषः पररनापधिपतिः " [ सं* का" ५ प्र० ६ अ०१] इति। पस्मान्मध्यदेश उप्धानमन््रे पुरुप्शम्दोऽस्ति तस्माष्ठोके परुषः पदानां ह्वामी भवति । इतरास्तु वयस्याः पराच ईप्युक्तम्‌ । अत्र षिनिपागसप्रहः-~ ियविस्तु ( उ्यिवियो वयस्याया द्ष्यादेकोनिंशतिः ॥ इति भीमत्सायणचायंविरकिते माधवीये वेदाथंपकशे छृष्णयजुर्ेदी- तेतिरियसंहितामाध्ये चतुरथ्ञण्डे तुतीयपपाढके पञ्चमेऽनुवाकः ॥ ५ ॥ [0 8. / धी ° १११०६] षृष्णयजुर्वेदीयतत्तिरीयसेहिता | १८६३ ( ततीयविततौ स्वयमात्ण्णादीष्ठक।नमिधानम्‌ ) ( अथ चतुर्था्टके वृतीयप्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः ) । इन्द्रामी अभ्यथमानामिष्टकां ह *हतं यवप्‌ । पृष्ठेन यारवापृथिवी अन्तरिक्ष च पि बध. तापर । विश्वमा त्वां साद्यत्वन्तरिक्षस्य पृष्ठे ग्यर्चस्वतीं प्रथस्वतीं भास्वती सरिमतीमा कि = या यां भास्या पंथिवीमोर्वन्तरक्षमम्तरिक्ष यण्छान्तरिंक्षं इश्हान्तरिक्षं मा हिरसीर्षं श्वस्मे प्राणायापानाय स्यानायोदाना्य प्रति- हाथ चरित्रीय वायुस्त्वाऽमि पति मह्या स्वस्त्या छर्दैषा ( १ ) रोतमेन तया दवतं याऽङ्गिःरस्वदध्रुवा सीद्‌ । राक्यसि प्राची दिग्वि- राडसि दक्षिणा दिक्सम्राडसि प्रतीची दि. कस्वराइस्यदीष्वी दिग धिपल्यापि बृहती दिगा- ध्म पाहि प्राण मे पाद्यपानं मे पाहि ग्यानं मै पाहि चक्षमे पाहि श्रोचरैमे पाहि मनो मे जिन्व वाच॑ मे पिन्वाऽऽत्मानं मे पाहि न्योविमं यच्छ(२)॥ ( छर्पिषां पिन्व षट्‌ च॑ )। इति एष्णयजर्वेदीयतेत्तिरीयसंहितायां चतुर्था्टके त॒तीयप्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः ॥ & ॥ ( अथ चतुर्थकाण्डे तृवीयपपाठफे षष्ठोऽनुवाकः ) | १अऽनुब के वयस्याख्या इष्टका उक्ताः । तावता द्वितीपरितिः समापा । भथ षे वषीयस्ां चित्तो स्वयमातृण्णा उध्यन्ते | कल्पः~““ोमूते पोवाहिकीम्यां पचयं ततीयं चितिं चिनोतीन्दाभी भमपथ- भानामिवि स्वयमातृण्णाममिमृर्या पेनोपत्ाप्य ?? इति । पठत्तु- १८९६८ भीमत्सायणाचायंषिरवितभाष्यसमेता- [४ पतुधकाण्डे- ( त्रतीयचितौ स्वयमातण्णादीष्टामिधानम्‌ ) हन्द्राभरी इति । हे इन्शराध्री युवं युवामर्यथमानां मङ्घरहितां स्यमा- तण्णारूयापिष्टकां दहतं दृढी कुरुतम्‌ । इयं देष्टक। श्वकीयेनोपरिभागेन( ण ) छोकषयं विषाधतां बपिमानेब व्याप्नोलित्यथः | कल्पः--“ बिश्वकरमां त्वा साद्यत्वम्तरिक्षस्य पृष्ठ हत्यमिदुषा ब्राल्णेम सह मध्पेऽ्ररुपदधाति ” इति । पसषु- बिश्वकर्मा त्वेति । विश्वानि कर्माणि यस्पासो बिश्वफां प्रज(पधिः । हे स्वयमातृण्णे प्रजपतिर्तामन्तरिक्षस्य पृष्ठ उपरि सादयतु । कीटशषी, भ्यचस्वतीं म्यक्तियकतां प्रथस्वतीं बिस्तारयुक्तां मास्व मायां सुरिमतीं विद्रद्धिक्रतिभि- युक्ता, तां येयं स्वयमातृण्णा एवं द्रखोकमाभासि सववः प्रकाशयसि । तथा पथि- नीमाभाि । उरू विस्वीणमन्तारक्षं वाऽऽमा्ते । तादृशी त्वमन्तरिक्षमिदं यच्छ गन्धवाप्तरोगणादिधारकतया नियमय । तथाऽन्तरिक्षं दृंह परोपद्रषरा!हितयेम ढी कृरु । त्वमपि वद्न्वरिक्षं मा हिसीः । विश्वस्मै सवस्मे प्राणापानन्यानोदा- नाखूपवायुवृत्तिखाम्‌।य, प्रतिष्ठाये स्वगृहे पतिष्ठाखाभाय, चरित्राय शखीया- चरणाय, प्राणिनामेवस्य स्वस्य सिद्धयथेमयं वायुस्तवामभितः पातु । केम रक्षणमिति तडुच्यते-मह्या स्वस्त्या महत्या योगक्षपरसपत्या रातमेन च्छर्दिषा सुखषकारिणा दीहिविशेषेण । तव स्वामिमूता या देवता तवाऽनृगहीता णवा स्थिरा सवी सीदष्ोपविश । अद्धिरस्वदङ्गरसां चयनानष्ठाने यथा ण्र्बा स्थिरा तद्त्‌ । एतन्मन्व्रहयस्ताध्यममिमशेनपु्वकमपध।नं विधत्त- ८८ इन्द्राग्नी अन्यथमानामिति स्वयमातण्णामप द्पावीद्दराधरिम्पां वा इभो रोको विधृतावनयोरोकयोर्विधृध्ये ›› [ सं० का० ५१० ३अ० २] इति। बस्मादिन्दराभिम्यां काकदये विधतं तस्मादत्रापि टोकदूयधारणायेन्द्रप्री इति मन्धः प्रयुज्यते | प्रकरन्तरेणेन्दाप्री मन्रगतो प्रशंसवि- ५ अधतेव बा एषा यन्पध्यमा चितिरन्तरिक्षमिवि वा पएषेनद्रभ्री शष्याहे श्री गे देवानामोजोमृतामोजंसेषेनामन्तरिकषे चिनुते पत्थे „› [ सं° क° ५ प* ३अ० २] हति। अधस्ताितिद्रयं पूवैमुक्तमुपरितनं तु वितिदं वक्ष्ये । तस्मादियं तृतीया वििम॑ण्यमा सा च भूमिसशमावत्केनाप्यधूता वर्तेते । अतोश्वरिकषस- पषा ०१अब्‌द६्‌] छृम्णयजवदीयतेत्तिरीयसंहिता । १८६९ ( ततीमव्विता स्वयमात्ण्णादीष्टकािधानम्‌ ) दशी । अतस्तस्पाश्रितेधृतिसिद्धयर्थमिन्द्राप्नी इति मन्म पेत्‌ । देवानां मध्वे ताविन्द्रप्नी बरधारिणो । तद्वलेनेवैनामन्तारेकषे भूमिस शेमन्तरेण बिनुते । भूमि त्पशभावेऽपि तद्धठेन चितत्वाद्धता भवति । पर्वं विहतां स्वयमातण्णापन्‌द्य प्रशसति- ^ स्वयमात्ण्णामुप द्धात्यन्तरिक्षं वे स्वयमात्ण्णाऽन्तरिक्षमेवोप धत्ते + [ सं० का० ५ प्र० ३अ०२] इति। । भूपिस्पशाभावाद्न्तरिक्षसदश्यम्‌ । यदा सवयमुपथानव्िधिस्तद्‌नीमेतदनुवादेन पूर्वोक्तो मन्तरविनिपोगो व्टव्यः उपघानापचीनमश्वोपघ्रापणं विधत्ते- “ अश्वमुप धापयति प्राणमेवास्यां दृाव्यथो प्रजापत्यो बा अश्रः प्रजाप तिनेवाभं चिनुते !› [ सं° का० ५ प्र ३अ०२] इति। इृष्टकागतं छिद्रं प्रशंसति-- ८ स्वयमातृण्णा मवति प्राणानामृत्स्टया अथो सवस्य टोकस्पानुखूयाप्ये" [ सं० का० ५प्र० १अ०२] इति। स॒ति हि च्छिद्रे श्वासोऽनपरुद्धः सन्िगेष्छति। अव्रणामाबात्खगोऽपि र्ट शाक्यते । कत्पः-““ रास्यसि पराची दिगिति पश्च दिश्याः प्रतिरिशमेकां मध्ये ?› इति । पाटस्तु- राह्याकि प्राचीति । हे इष्टके वं राजी राजमाना दीप्यमाना सती पराची दिगसि पृवदिभरुषाऽक्ति । विराद्षिविधं राजमाना दक्षिणा दिगतति । सम्राट्‌ सभ्य म्रजमाना प्रतीची दिगि । स्वराटृस्वयमेष राजमानेदीचीं दिगति । अधिक पातीत्यधिपत्नी, तादृशी चं वृहती परोढोर््वां दिगस । एतेमन्त्ेः साध्यमुपधानं बिधत्ते- “८ देवानां गे सवग लोकं यतां दिशः समवृटयिन्त त एता दिश्या अपश्य- न्ता उपादधत तामिरवे ते दिशोऽटश्डन्यदि्या उपदधाति दिशां विधते ,› [तण का० ५प्र० ३अ०२ | इति। देवाः पुरा भूमौ स्थिताः कदाचित्स्वं लोकं गताः । तत्र गच्छतां देवानां सेवन्धिन्यो या भूमिष्ठ दिशस्ताः समब्टीयन्त रक्षकामाब।त्सम्पमिशीर्णाः | दिग्धर्विनां प्राणिनामस्वास्थ्यमेव दिशां विशरणम्‌। ते देवा विचार्यं दिशां धारण- १स.च. भेत ` १८७७ भ्ीमत्सायणाचायंविरवितभाष्यस्षमेता- [४पतुथकाण्- ( ततीयचितौ स्वयमात्ण्णादीष्टकाभिधानम्‌ )} समर्था एता दिश्या नामेष्टका अपश्यन्‌ । दिक्शग्रोपतमनरेरुपषेया इष्टका शिश्याः। वदुपषानाहेवानापिव यजमानस्थापि दिशो इडा भवनि । कत्पः-“ आयुर्मे गहीति दश प्राणमृतः प्रस्तादुपधाय "› इति । षठस्तु- आयुर्मे पाहीति । हे इष्टके मे मदीयमायुः पाहि रक्ष । एवमृतत्राषि पश्यम्‌ । जिन्व पीणय । आलानं जीवस्वहपम्‌ । ज्योतिर्छ देहि । दे्षम््रः साभ्यमुपधाने बिधते- « दृशा प्राणमृतः परस्मादूप दधाति नव वै परुषे प्राणा नाभिर्दशमी प्राणा- णेव पुरस्ताद्धते वस्मातरल्लातपाणाः+ [सं० का० ५ प्रः ३अ० २] इति। पाणशम्दोपेतान्मन्त्ानुपधानका ले बिभरपीति पाणमृतः। शिरि सप्र च्छिव्राणि । अधस्तादूमे। तेषु च्छिद्रेषु सेचरन्तः प्राणा नवसंख्याकाः। नाभिदृरामी छिङ्गहूपा । अतस्वषप्यपाणेन स्ह दश पराणान्ूसपां दिषयुधक्ते । यस्मदिते पुवेस्यां दि- श्युपहितास्तस्माह्ोकेऽपि प्राङ्मृखस्य पूरुषस्य श्व सटृ्टिपरसारादयः पूरस्यमिव दिशि भवन्ति । बरममन्त्े ग्योतिःरब्दं प्रशसति- “ ज्योतिष्मतीमुत्तमामुप दधाति तस्मात्माणानां वग्योतिरुचमा (सं काण ५१० ३अ० २] इति। ग्योतिःशब्द्युक्तेन मम्ब्रेणोपघातष्ये्टका ग्योतिष्मती । यस्मत्सा चरमा तस्माहोकेऽपि स्वाथपकारकलेन स्योतीरूपा वाक्तर्वषामिन्दिषाणामुत्तमा मवति । सख्यां प्रं मति- ““ दृशोप दषाति दशाक्षरा विराङ्रा टृखन्दसां ज्योतिर्यातिरेब पृरस्तादते तस्मातुरस्ताज्ज्यो विरूपास्महे » [ सं० का० ५१० ३अ० २] इति। दप्रिवाजिना राजतिधातुजन्येन निर्ियमानत्वाद्ियं विराट्छन्दसां मध्ये न्योतिः । तथा सति तदटृग्दशनां पूृवदिश्युपधानेन ज्योतिरेव तत्र॒ भारि भवति । यद्मातूवस्यां दिशि स्योतितं तस्मादयं प्रातःऽसेष्याकाठे पूवस्य दिशि भ्योतिरमण्ड मुपास्महे । अपर विनिपोगसंयहः- तृतीयस्यां चिताविन्दरा स्वयमातृण्णकां स्पृशेत्‌ । विचत्युपद्धात्येनां राज्ञी दिश्यात्‌ प्रथमिः | आयुदंश प्राणमरतो मन्वा सपरदृशेरिताः ॥ ` १. ङ. ति वुशाः। पपा०३अनु ०७] रष्णयजुवंदीयतेत्तिरीयसंहित । १९६७१ ( वहत्यास्येष्टकाभिधानम्‌ )} । इति भौमस्सायणाचा्विरयिते माधवीये वेदाथप्रकांशे रुष्णेधजुवदीय- तेत्तिीयसंहिताभाष्ये चतुर्थकाण्डे तृतीयप्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः ॥ ६ ॥ ( अथ चतुथाशफे ततीयप्रपाठटके सप्तमोऽनुवाकः ) । मा छन्द॑ः प्रमा छन्दः प्रतिमा छन्दोऽस्रीविश्छ- न्दुः प्ङ्क्तेर्छन्दं उष्णिहा छन्दो ब्रहती खछन्दे।ऽ- नुष्टण्छन्दों विराट्ढन्दों गायत्री छन्द॑खिष्टुप्‌ छन्दो जगती छन्दः पृथिवी छन्दोऽन्तरिकष छन्दो यौर्छन्द्‌ः समार्छन्दो नक्ष॑भ्राणि छन्दो मनरछन्दो ,वाक्छन्द; रृषिश्छन्दो हिरण्यं छन्दो गोर्छम्दोऽना छम्दोऽश्वङछन्द॑ः । अभि वता ( १ ) बातों देवता सूयां देवता चन्द्रम देवता वसतबो देवतां. रुद्रा दवतांऽऽदित्या देवता विभ्वे देवा देवतां मरुतो देवता बहस्पतिदृ- तन्द्रां देवता वरूणो देवता मूषाऽसी राष्ष्र- वाऽ धरुणा यरछ्य्ति यमिन्रीषे त्वोजं ल्वा छृष्ये खा क्षेमाय ला यन्त्री राद्ष्टवाऽसी धरणी ध्यति परिया त्वा वर्चसे त्वोज॑से त्वा बलयत्वा(२)॥ ^ (देवताऽधयुषे वषट्‌ ॑)। ति कष्णयञुर्वेदीयतेत्तिरीयसंहिताणं चतुर्थके तृतीयप्रपाठके सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥ गयिसयध्ये १८७३१ श्रीमत्सायंणाचार्यविरवितमाष्थसमेता- [४वतुर्थकाण्डे- ( बहत्याख्येष्टकाभिधानम्‌ ) ( अथ चतुथकण्डे तुर्तायप्रपाठके सप्तमोऽनुवाकः ) । पषठेऽनुषके स्वयमतृण्णाच। इष्टका उक्ताः । अथ सपमे बहत्याख्या हृष्टक। उश्यन्ते | कर्प ः-“ षटूतिशतं बृहृतीमां छन्द इति दादश दक्षिणतः पृथिवी छन्द्‌ इति दादश प्श्वाद्यिदंवतेति द्वादशणोत्तरवः ” इति । १एस्तु- मा छम्दः प्रमेति । अत्र मापमापरतिमास्तीवि( व्यादि )शब्दाभिषेया- ‡छण्डोविशेषाः । केविद्रदे प्रसिद्धाः केवि हकेष्वपि परसिद्धाः । हे इष्टके ठं मानामकच्छन्दोरूपाऽि । प्रपानामकच्छन्दष्पाऽत्ि । एवं सवत्र योज्यम्‌ । अनग्न्यारदनिं तु देवतात्वं पसिद्धम्‌ । हे इष्टके ठमधिदेवताहूपाऽसि । एवमुत्तर- जापि योष्यम्‌। एमन रिष्टकोपधाने विधातुं परस्तोति- «८ छन्दा र्ति पड्ष्वाजिमयुस्तान्वहत्पदजयत्तसाद्वाहताः पराव उच्यन्ते [ सै का० ५१० ३अ० २ | इति। पुरा केदाबिद्भायत्थादिच्छन्दोदेवताः प्रसरं मात्सयण कोविदा मर्यं पापाः । अहमेवाऽध्दौ परदन्स्वी करिष्यामीति पतिज्ञ। मयादा । तकनीं वृह्‌- ध्याख्पा छन्दोदेवता देवतानराण्युलङ्ष्थ स्वयमेवाजयत्‌ । अतस्तदौयनान्न पशबो बार्हत। इत्येवं परसि गताः । यथा ब्रहती छन्दसां मध्ये प्रशस्ता, एवे बृहुत्याख्या इष्टका अपि प्रशास्ता इति तात्प; । ता एता इष्टका [देग्विरोषेष विधत्त-- ध्मा छन्व्‌ इति दक्षिणत उप दधाति तस्माहक्षेणावृतो माक्ताः प्रथिवी छन्द] इति पथात्मापिष्ित्या अिरदवतेप्युत्तरत ओजो वा अध्चिरोज एवोत्तरतो धत्ते वस्मादुत्तरतोभिप्रयापि। जयतः? [ स० का० ५ प्र० ३अ० २] इति। माशब्देन मासा उच्यन्ते । दक्षिणदिगिधानेन दक्षण।दिवृ्तिः, सूरथस्प गौठकपरदाक्षेणावुया निध्पाद्यमानताच्वेव्ाई्मासा दक्षिणावतः । पश्रिमदि- ए्यपेयानापिष्टकानां मन्तरेष्वादो प्रथर्वीशब्द्‌ः पठितः । परथिवी च सर्वस्य जगतः प्रपिष्ठा । तसमात्तवुपधान परतेष्ठिसे मवति । उर्द्‌च्यां दिश्युपधेय- नामिष्ठकानां मन्ध।दावधिशब्द्‌ः पठितः । अभिश्र दाहुकशक्तियुक्ततवादोज इतपुष्पवे । तस्मादोज एवोदीच्यामुपहिते मवति । यस्मदुदच्युन्याहिदेवत [ती द = ^ कोषो सकन काण क नभ्य "~ ० ज जूक को ४ 9 टे न त १७. च, अुचयष्ढः। २३.द. ह. षणः सू 1.६ फ. च, निष्प" | ड तिरी पा ° {अनु०७] छष्णयजुवंदौयतेत्तिरीयसंहिता । १८०६ । ( बहत्याख्येष्टकामिधानम्‌ ) शकिरूपमोलस्ति्ठति तस्मादु तराभिमुखलतेन प्रयाणं कुपस्तीथयात(दिजन्यपुण्यो- पैतत्वात्परखोकं जयति । मन्वषाहप(पामिष्टकासंख्यां परशंसति- «८ षटत्रि श्यात्सं पर्यन्ते षट्तिरशदक्षरा वृहती बाहंताः पशवो बृहतयिबासे पशानष रुन्धे बहती छन्दसा स्वाराज्यं परीयाय यस्थेता उपधीयन्ते गच्छति स्वाराज्यम्‌ 2» [ सं० का० ५१०३ अ० २] इवि। बहत्या जिवत्वा शूनां ब!हंततं, जेतुत्वदिव बृहत्याः स्वार।ज्यमपि । कृर्पः-“ मूधांअक्षे राडिति सप्त ब।खखित्थाः पृरस्तादयतीची पैनी राडिति सष पश्रात्माचीः ” इति । पटस्तु-मूध(ऽसीति । हे इष्टके तं मूर्धा बृधवदु्तमा रदू(जमाना चास्ते । हं इष्टके तवं भ्रव स्थिरा धरुणा धारणहेतुश्वासिं । हे इष्टके त्वं यन्ती स्वयमपि नियता यभिवी सर्ब॑षां नियमनकारिणी चासि । हे इष्टक दपेऽनायतवा त्वाम्‌, उपद्वामीति शेषः । ऊर्ज बलाय त्वामुपद्वामि | छष्ये सस्यनिष्पत्तये वामुषद्धामि । क्षेमा संपादितस्य धनस्य रक्षणाय तामुषद्धामि । एवैः सपमिर्नैः पुरस्तादुपधेयाः । हे इष्टके तवं यन्ी नियमोपेता राड्‌ जमाना चासि । तथा घ्ह्वा स्थिरा धरणी धारगहेतुश्वासि । ध्रीं धारणं कुवती धरित्री मूमिह्पा चापि । आयुष आयु- बंद्धचर्थ त्वामूपदधाि । वर्चसे कान्तयर्थं तापुपद्धामि । ओजक्तेऽषटमधातुवृद्धचर्ं त्वामुपद्धामि । बाय तेनःकायाथं लामुपद्धापि । एतैः सप्रमिमेनेः पथि- मायां दिरियुपधामम्‌ । बेरेतेरुमयपिथमन्वैः साप्यमुपधानं विधत्ते-- ८ सप्र बाटसिल्याः पूरस्तदुप दधाति सप पश्वात्स वै रीष॑ण्याः प्राणा दावषाञ्चो प्राणान स्वीयंवाय '› [से०क०५प्र० ३अ०२] इति। वारखिल्यनामकैमुंनिभिरादो दृष्टतादिष्टक। अपि वाठखिल्याख्याः । श~ कागतया सपतसंख्यया रीरषृण्यभ्छिद्रसाम्ये, पुरस्तदेकं सप्तकं पश्वदिकं सप्व- कमिति सप्तको द्रतादषोदेरवर्विच्डिददयसाम्पम्‌ । अतः सर्वेषां प्राणानां सवीर्थत्वयेद्मुपधानम्‌ । सप्तकदुये मन्वविभागं विधते- ५ मुधऽकि. राडिति पुरस्तादुप दधाति यन्करी राडिति प्श्वासाणनिबाकषे समीचो पथाति » [से० क्‌० ५१० ६अ० २] इि। १३५ ५ ॥, १८७४ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितमाष््समेता- [भयकारणे ( चत्धश्बितावकष्णयास्तोमीयख्येष्टकासु कासां विदाभिषानम्‌ ) सप्तकद्ूयस्य परस्पराभिमृख्येन प्राणानां सम्यक्त्वं संपद्यते । सम्यक्सवं साब स्वस्वन्यापारक्षमतवम्‌। अत्र विनियोगसंग्रहः~ मा दृक्षिणस्यां बहतीः पृथि प््रादृथो्तरे । अभ्िरित्यादिक।ः सवां द्वादश दादशोदिताः ॥ मृधां यन्त्री वारखित्याः परः पश्चाच्च सप्तभिः । सप्तमे त्वनुवाकेऽसिन्मन््ाः प्ञ्चाशदीरिषाः ॥ $ति भीमत्सायणाचाथीवंरचिते माधवीये वेदाथपेकाशे रष्णयजर्षुदीय- पेततिर्यसंहितामाष्ये चतुर्थकाण्डे त॒तीयपषाटके सष्तमाऽनुवाकः ॥ ७ ॥ ( अथ चतुर्था्टके त॒तीयप्रपाठके ऽष्टमोऽन॒वाङः ) । आडािवृद्धान्तः पदो व्योम सपद्कः ्वूतिरशदजञस्तपों नवदशोऽभिवतंः सविभ्शो धरुणं एक विध्डो वर्च द्वाविश्ाः संभरंणस्ञ- योविभशो योनिश्चतुर्विभ्शा गमाः पञविर्ल ओजं स्िणवः कर्ुरकमि राः प्रतिष्ठा अय- लिर्सो बधस्यं विष्टपं चतु्जि श्रो नाकः षटून्िर्डो विवतीऽश्टाचत्वारिष्टो धञंश्ववु- ष्टोमः ( १ )॥ ( आदः सपत्रिररत्‌ ) । इति ईष्णयजवैदीयतेत्तिरी यसंहिताथां चतुथौषटके तृतीयप्रपाठकेऽ्टमोऽनुवाकः ॥ < ॥ ( अथ चतुर्थकाण्डे तृतीयपपाठकेऽष्टमोऽनुवाकः ) । सप्तमेऽनुदाके वृहत्या्या इष्टका अभिहताः । तावता तुपीयुा चितिः समाप्ता । अपाम स्पुर्धयो विदवकेणयास्तिमीयाशूपालिषटकादुः कानिषु- धप ०६अन्‌ ०८] षम्णयजुवेदीयती्तरीयसौहिता । १८७५ ( अतुथवितवकष्णयस्तोभीगाख्येश्कास्‌ कार्साचिदभिधानम्‌ ) च्यन्ते । कस्पः-५ शरोमूते पोर्वालिकी्यां प्रचर्य चतुर्थी विवि चिनोत्यश्र- बिदुदप्रभगोऽसीत्येताम्पामनुवाकाम्पां पथत्राह्मणमुपधाय " इति । त्ाऽऽानुबाकपदसतु- आष्खिषृद्धान्त इति । अवर त्रिवृ्श्चदशसपद्‌गाष्टाद्‌ शनवदृशादि- शशाः स्तोमविरोषवविनः । स्तोमश्च तुचनिष्ठस्य सान्न अवृत्तिमेदानिष्प- पन्ते । भवृत्तिपकारस्तु त्रिवृत्तश्चर सपतद्शानां समिधमा तिषटेत्मसिननृबाके समन्रज्ञणोदृाहरगनासमामिर्पारूपातः । एकविरत्रिणवत्रयश्चिशाख्या भवि सलोमा! सामब्राह्मणे निरूपिताः। अष्टादृ शनवदशाद्षस्तु न्ययेनोनेय। उपस्तेमाः वै वु ब्राह्मण आश्नाताः। तदुनयनाथस्तवावुिपकारः सामसूतरादृवगन्तम्यः। भष भिवृहूद्यश्चतृष्टोमन्ता अश्दशसख्याकाः स्तोमबिशेषा भजनता; । भादर्मान्त शव्यादीनि स्तोमविदषणानि । तत्र कानिविद्गुणवाचीनि केनिषि- द्म्ववाचीनि । तथा सति गृणसेबन्धं दरव्यतादास्पं वा स्तोमेषृषचयं ततत्सो- महषतवं तशदिष्टकयाः प्रशंसार्थमुन्यस्यते । ततरेवमक्षरयोजना--जाः शेग्यगुणोपतो यस्िवृत्सोमो हे इष्टके तदूपा त्वमति । एवमुत्तरवापि योज्यम्‌ । भान्तो भासमानः व्योम प्रसिद्धं दव्यम्‌ । परहृष्टा तूर्विस्वरा यस्यास परतूर्विः। हीध्कारिणीत्यथंः । तपः प्रसिद्धम्‌ । अभिवतंः सामविरेषः। सह विंशत्या सेटपय। वतत ईति सविंशः स्तोमविशेषः । धरुणो धारकः । वर्चो बठहेतुः । तेभरणः सम्पक्षोषकः । योनिः प्रजोपाद्कः । गमाः प्रसिद्धाः । आनौऽ- हमधातुः । क्तुज्यातिषटोमारः । प्रतिष्ठा स्थितिहेतुः । ब्ध्नस्पाऽऽरित्यस्य रिषे निवसस्थानम्‌ । ८ अक्तो वा आदित्यो ब्रभ्नः ” इतिश्ुत्पन्त- रात्‌ । नाकः स्वगौख्पमोगभूमिः । रिपरीतत्वेन वर्तने यस्यासौ विवर्तः । ्रिवुसश्चद्शसपद्रोकिंरा त्रिणववयज्िश। अनेनेव।ऽऽन्नतक्रमेण कविदन्‌- हीयन्ते, कवित विपरीतक्रमेण । अत एव सूत्रकारेण कवचिडकतम्‌--“ ब्रय- हि शारम्भण।हिवुदुत्तमाः ” इति । ध्वा धारकः । चृशटोपस्िवृत्श्च- दशसप्पदेकाषिंशानां समहः । पतैः स्तोमवाविभिर्टादशमिमन्रैः स्तोम- हपत्वमापादिविा अष्टद्शेष्टका उपदृष्यात्‌ । रोभन्रैः साध्यमूपधानं विधते-- « देषा पे यद्यज्ञेऽकुर्वत तदस॒रा अकुत ते देवा एता अक्ष्णयास्तोमीया [अषश्पन्ता अन्थथांऽनष्पान्पथोपादषत तदसरा नान्ववायन्ततो देवा अभव- १८६८६ भौमत्सायणाचायविरचितमाग्यसमेता- ([४चतुथकाण्डे- ( अतुर्थचितावक्ष्णयास्तोमीयासख्येष्टकापु क।सांचिदभिधानन्‌ ) प्पराऽसुरा यदक्ष्णयास्तोमीया भन्यथाऽमृष्यान्यधोपद्ध।ति घरातृम्पाभिमूत्य भवत्यात्मना पराऽस्य भरातुम्पो भवति ” [ सै न्का०्५प०३अ०३ ] शति। पुरा कदाचिहेवसाम्य प्राप्तुमस्रा देवस्षमीपे गृढचारिणं पुरुषमवस्थाप्य तन्पुखनावगत्य देवा यज्ञे यथदृङ्गपकर्वस्तत्सर्वं स्वयमपि तथेवानुशटिषन्तः । ततस्त न्वश्चयितुं देवा अश्ष्णयास्तेमीयाख्या एत। दृष्टका अपरषन्‌ । स्तोमवा- भिरब्दोपेनमन्ैरुपयेयत्वातसतोमी पाः । तत्रापि मन्तपाठकरममुङ्ध्य वक्रे नानुषठेयत्वदक्ष्णयस्तोमीयाः । कथं वक्रत्वमितिं तदुष्यते-अन्यथा मन्ानु- बचनमन्यथेष्टकोपधानामिति वक्रत्वम्‌ । भान्तः पश्चदृदा इत्ययमनुषचने द्वितीयो भन्तः, उपधाने तुरीयः । व्योम सप्तदश श्यनुषचने तृतीयो मन्ः, उपधनि त्‌ द्वितीषः। एवं सर्वत्र वक्रत्वं द्रष्टव्यम्‌ । तदानीं गृढचार। विज्रान्तः । तम्पु- शवादनवगतशब्दा असुरा देवाननुगन्तुं नाशकेनुषन्‌ । तपोऽसुराणां पराभवो देवानां जयश्वाऽऽसीत्‌ । तस्मा्यजमानोऽपि सथेवोपदध्यात्‌ । तदषधानं भत्‌- न्याभिभूप्ये स्वस्य जयाय च संपद्यते । तदेवं सामन्याकारेण विधाय विकेषाकरिण प्रथमं मन्व पैनियुङ्के- ' « आदाविति प्रस्तादप दधाति यज्ञमुखं वे भिषधज्ञ;खमेष पुरस्ताद यातयति » [सं* का० ५प्र० ३अ० ३] इति। स्तोमानां मध्ये प्रथममावित्यानिवतो यज्ञमृखतम्‌ । तन्मन्तरेणोपधानेन पृषे- स्यां दिशि यज्ञमुखे प्रसारयति । अथानुवचने तृतीयं मश्वं विनियुह्क्ते- “ व्योम सप्तदश इति दक्षिणतोभ्नं वे व्योमन सप्रद्शोऽ्रमेव दक्षि णतो धत्ते तस्मादक्षिणेनानमदयते” [ सं* का० ५१० ३अ० ३} एति। व्योमवद्‌ाकाशबहुरे कषेत्रे बहुधान्यनिषपत्ेष्येज्नोऽल्वम्‌ । सपद शस्तोम- स्यानरैपाद्कैवेशयेः सह प्रजपतेर्मध्यदेशादतनत्वादनत्वम्‌ । पस्मारीदशेन मन्नेण दृक्षिणस्यां दिश्युपधानं तदिग्यनोपधानतुल्यं वस्माहोकेऽपि हि दक्षि णहस्तेनानं भुज्यते । अथ सपतममन्वं विनियुङ्क-- « धरुण पएकत्रिश्रा हृति पश्चत्पवि्टा वा एकविश्काः परिष्प ” [ तं क्‌० ५ प्र० ३अ० ३] इति। सामिभेनीपरकरण एकविं शस्तोमानां प्रतिषठेयाज्नातत्वद्स्य प्रविष्टाम्‌ । अथ द्वितीयं मन्वं धिनियङ्-- पर्षा ९अगु०८] षृष्णयजवेदीयतेत्तिरीयसहिता । १८ ( चतुथदितावकष्णयास्तोमीयास्यष्टकास॒ कासांचिदिमिधानम्‌ ) | “ भान्तः प्च इव्युत्तरत ओजो वे भानत ओजः पञ्चदश ओज एषो सरतो धत्ते तस्मवुत्तरतोभिपयायी जयति" [संन्का०५ प्र भ०३] इति भासंनस्योजःकार्थत्वारोजस्वम्‌ । अन्यत पञ्चदशो वज इत्याग्नातत्वाद) जोबद्धरहेतुतवं च्चै जस्वम्‌ । अथ चतुर्थं मन्व विनियुङ्क- “ परूर्विर्टादश इति पुरस्तादुष दधाति दर तरिवृतावभिपूर्वे यज्ञमृखे वि य तयति » [सं° का० ५ प्र०३अ)> ३] इति। अष्टादृशस्तोमस्य पूर्वोत्तरमागयो्नवसंख्योपेतत्वादूद्रौ तवतो सपयेते । ॥ चाभिपुवमनुक्रमेण यज्ञमृखे प्रसारयति \ अथ षष्ठं मन्व विनियुङ््-- ^ अभिवतेः सिध्दा इति दक्षिणतोऽ्नं वा अभिवर्तोऽनर सविश्रो कमेव दक्षिणतो धत्ते तस्मादृक्षिगेनानमद्यवे [ सं० का० ५१० ३अ ३ ] इति। अमिवतैताम्नोऽनस्ताधनत्वादलत्वम्‌ । विंशस्तोमस्य दरासंरूयौ कद पोपेतर विरादृदराराऽनतम्‌ । अथाष्टमं मन्त्रं विनियङ्क-- ^ वर्चो दविर्श इति पश्वाद्यद्िर्रतिद तेन विराजौ द्द परिष्ठा ठ विराजेरेवामिपूवमनाये पति विष्ठति » [सं० का० ५ प्र० ३ अ० १ इति । द्वाव रतिसंख्यामध्ये येयं विंश्तिस्तेन षिंशतिसंख्याविेषेण दशस्य पेते दै विराजो सपययेते । िंदतिरुपरिये द्वे तेन दविसंख्याविरेषेण षादर्यो परतिष्टाहेतुत्वम्‌ । तथा सति विराजो: सेबन्धिन्येवानाये करमेण प्रतिष्ठितो भवति अथ प्श्चममन्वं विनियुष्कु-- “ तपो नवदश इत्युचरतस्तस्मात्सब्यो हस्तयोस्तपसितरः ?› [ सं ° कृ ५ प्र० ३ अ० ३] इति) यस्मादुदीष्यां दिशि तप इति मन्वः प्रवर्तेते तस्मादुत्तरदिगर्षीं बामह दयोहस्वथोमभ्येऽतिश्ययेन तपस्वी । दक्षिणहस्तवदद्धोजनराक्तयभावाङ्मशन तपोरूपत्वात्‌ । अथ दशमं मन्तं विनियुङ्कु- | “^ योनिश्वतुर रश इति परस्तादुप दधाति चतुर्विश्शत्यक्षरा गायत्री गाय यज्ञमुखं यज्ञमृखमेव पुरस्ताद्वि यातयति » [सं० का० ५ प्र० द 3 ३ | इति । प्रातःसवने प्रवुततत्वाद्‌गायन्या यज्ञमुखतम्‌ । @५$ ९. समानः ।२ख.घ. ङ. च. ^त्वादोजः। ३क. घ. ङ. "ख्या ९१९ क. ख. ष्व, "त॒त्वात्प्रति् । ताष्टशाङ्गिसंख्याेशेषण त । १८७८ भरीमरसायणाचार्यविरवितमभाष्वसतमेता- (५ रुर्धकोष्ड ( चतुथंबितावक्ष्णयासतो्मीय।स्ये्टकास कासाविदमिधानम्‌ ) अथेक।दर मन्व विनियुङ्क-- ८ गर्भाः पृश्चविश्श इति दक्षिणतोऽनं वे गभां भने वि स्शोऽलभेव इशिणतो पते तस्माहक्तिणेमानमध्चपे" (सं* का०५ १० ३भ०३] ¶वि। गर्माणामलकार्यत्वादनतं, पश्चि शस्याशनहेतुत्वादनत्वम्‌ । अथ हदशं मन्वं विनियुङ्क-- ५ भोजक्षिणव हति पश्वाकिमि गे ऊोकाञिणब रएष्वेबव उोकेषुं भवि विवि ” [ सं° का० ५१० ३अ० ३] ¶ति। त्रिणवे त्रिसंषटयाया विद्यमानल्वाह्टोकत्रपक्पत्वम्‌ । अथ नवमं मन्वं विनियुङ्के- ५ संमरणश्पोविरय इत्युत्तरवस्तस्मात्सम्पो हस्तमोः जेभातरः १ [ सं * कृ» ५१० ३अ०३ | इति। तम्यम्मरणीय भिक्षाप्रादिकं चेन वामहस्तेन सोऽयं सेमामतरेः । कतः सोऽविशयेन हस्तयोरुभयोरमभ्ये भार्य बारपति । भथ व्रयोद्रां मन्वे विनियृङ्ख- ५ करत्रेका्ैर्दा इति पुरस्तादुपदधाति वाग्वै कतुरयजमुख बामग्पहमृखमेब पुरस्ताद्वि यातयति ” [ सं० कृ० ५१० ३अ० ३ | ¶ति। मम्बरनिष्पा्त्वात्कतोयधरिपत्वम्‌ । सा च वग्यज्ञस्य मृखम्‌ । पथमं मभ्वमु्ा्यं १५ द्नुषेयत्वत्‌ । भथ पअ मन्वे विनियङ्क-- « अभ्नस्य विष्टपं अतुल्या इति दृक्िणतोऽतो बा आदित्यो बध्नस्व विष्टपं ्रहमव च॑सुमेव दक्षिणतो धसे तस्माहृक्षिणोऽषा ब्रह्मवर्चसितरः ›» [ हं क[(* ५ प ३अ०३ ] इति। 4 यद्यप्यादित्य एव बध्नो विष्टपं तु तस्य निवासस्थानं वथाऽप्यत्रामिद्‌ उष- च्यते । दक्षिणस्यां दिश्यादित्यसंबन्धिमन्त्ेणोपधानाहक्षिणहस्तो बहवचंसाबिकः। दक्षिणहस्ते नवर्चतशब्दामिषेयं यदैदिकहोमपूजादिकं घारयति वक्माहक्तिण- माग एवातिरायेन बह्मवव॑सयुकतंः। अत एवाऽऽशीवांदादो स एवे हस्तः प्रसरति । अथ चतुर्दशं मन्व विनियुङ्कु-- ध्पतिषठा ब्रयलिभ्रा इति पथरत्पपिषहित्येः [तं गका०५प० ३अ ०३] इति! # ११. ढः. (भार्यः। सचा्तेः। २स.च. ररः। स चात । देख, च, "कः। बहु । ६ ष. ट, "तः । आदी" ।५ ख, च, "व ्रहक्तः। भ । वैषा ° १अनु ९] ङष्णयनजुर्येदीयतेत्तिरीयसं हितं । १८७९ ( अक्षशिहल्मयस्तोमीयण्येष्टकामिधानम्‌ ) मम्बगतेनेव प्रतिष्ठाराब्देन प्रतिष्ठा सथिता । अथ वोडशं मनत विनियङ्के- ५ नाकृः वुटूतरिश्श इत्यु तरतः सुवर्गो वे रोको नाकः सुवगंस्य जोकस्व शम्ये » [ तं० का० ५१० ३अ० ३] इति। नाकशम्दार्थः परतिष्‌ श्व । अत्र विनिपोगतप्रहः-- भहरहादशाऽऽद्ध्यादक्णयास्तोमलंयुताः ॥ इति ॥ इति शरीमत्तायणाचायंविराेते माषवीये वेदाथेपकाशे रष्णपज- वंदीयतैत्तिरीयतंहिवामाष्पे चतुर्थकाण्डे तूतीयपपठकेऽ- ह मोऽनुबाकः ॥ < ॥ ( अथ चतुथ्टिके तृतीयप्रपाठके नवमोऽनुवाकः ) | भभरर्मागोऽसि दीक्षाया आपिपत्ये अद्यं स्पृतं जिवृत्स्तोम इन्द्रस्य भागे।ऽसि विष्णोरा- पिपतयंक्षन्र< स्पृतं पथवराः स्तोमो नचक्ष॑सां भागोऽसि धातुराधिपत्यं जनित्र स्पृतः स॑घ- दशः स्तोमों मितरस्यं भागोऽसि वरुणस्याऽऽ- जिपत्यं दिषो वृष्टिवरतिः स्पृता एकविर्शः स्तोमोऽदित्ये भागोंभि पूष्ण आपिपत्यभोज॑ः स्पुते जिणवः स्तोमो व्॑नां भागोऽस्ति ( १ ) शद्राणामादिंपत्यं चतुम्पात्स्पृतं क॑तर्विर्शः स्तोमं आदित्यम मागो मङतामार्थिपस्य गरमा स्पृताः १अ «रः स्तोमं देवस्य सवि- वमो ऽसि श्रहुस्पतेराधिपत्यर समीषीदिंशंः सपृताश्॑तृ्ठोमः स्तोमो या्षानां भागोऽस्ययां धानामाभिषत्यं प्रभाः स्पृताश्वतुश्चस्व रिश; ध्तोमं शथरणां मागोऽसि विश्वेषां देषाना- भार्िप्यं मूतं बिशौम्तर स्पृतं अयजिश्शः स्तोम॑ः (२)॥ । १८८० भ्रीमरत्सायणाचार्थविरचितमाष्यसमेता- [४चपुर्थकाण्डै- ( अवशिष्टाक्ष्णयास्तोमीयाख्येष्टकामिधानम्‌ ) ( वसनां भ्गोऽपि षटूचत्वारिश्शज्च ) । इति रभ्णयञरवेदीयतेत्तिरीयसंहितायां चतुर्था्टके ततीयप्रपाठटके नवमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥ ( अथ चतुथकाण्डे तृतीयप्रपाठके नव पीऽनुवाकः ) । अष्टमेऽनुषाके काश्चिदुक्ष्णयास्तोमीय।रूपा इष्टका उक्ता: । अथ नवमेऽवशि- शस्ता उच्यन्ते । तासामवदिष्टानामिष्टकानां मन्त्रेषु प्रथमं मन््रमाह- अपनर्भागोऽक्षीति । हे इष्टके य।ऽथमभनमौगो हवि क्षणः, यञ्च दीक्षदेव- ताया आधिपत्यं स्वामित्वं सतं ब्रह्न देवानां प्रीतिकरं मन्वरजातं जाक्षणजातिर्ा, योऽपि त्रिवृदाख्यः स्तोमविरषस्ततसवं तमाति । अथ द्वितीय मन्वमाइ- इन्द्रस्य भागोऽसीति । हे इष्टके योऽयमिन्द्स्य भागो हविर्धिङेषः, यच विष्णोः परमेश्वरस्पाऽअधिपत्यं, यदपि स्पृतं पीतिहतुः क्षत्रं षटं क्षत्रियजातिं, योऽपि प्वदशाख्यः स्तीमस्तत्सवं त्वमसि । अथ तृतीय मन्वमाह- नचक्षसामिति । ये मनुष्याः सन्तश्वक्षते वेदं व्यक्तमुस्षारयम्ति ते नृबक्षस क त्विगादयस्तेषां भागे दक्षिणह्पो गवादिः । धातुः प्रजापते्दाधिपर्यं, यञ्च सपरत प्रीतिकरं जनितं जननराखमन, यो हि(9) सप्दशाख्षः ` स्तामविक्ेष- ह्तत्सर्व तमसि । अथ चतुथ मन्तरमाह-- मित्रस्य भागोऽसीति । सताः परीतिहेतवो वाता वायवो दिवः सका- शादागता वृष्टिश्च । अथ पञ्चम मन्वमाह- अदित्यै भागोऽसीति । भजो बखमष्टमधातु्वा । अथ षष्ठं मन्वमाह- वसूनां भागोऽसीति । चतुष्पाद्रवाध्रादिः। अथ सप्त मन्धमाह- आदित्यानां भागोऽसीति । गमां द्विपदं चतुष्दां चोद्रगवाः । अथाष्टमं मन्वमाहं- देवस्य साषित॒रिति । यासु दिक्ष्वव्थिताः प्राणिनोऽनुकूास्ता दिशः सम च्यस्ता एव स्पृताः । अथ नवमं मन्मादइ- याषानां मागोऽसीति । य॒तो मिभ भवतः दाङ्करूष्णपृक्षावनेति पाब। मासाः । अतथाविधत्वादयावा अधमासाः । अथ दृशमं मनमाह-- ऋभृणां भागोऽसीति । फमरब्दो देवसामान्यवाची । गणिेषो विधे देवाः । भूतं निष्प, निशान्तं गृहम्‌ । एवेमननरुपेयाख्क्ष्मयास्तोमीयाखिष्ट- । - मी निं पिरे पि 0 री रिरि १ स, च क्षाया । ध॑पा ० ६अनु ०९] छष्णयनुरवेदी यतेत्तिरीयसं हिता । १९८१ ( अषरिषटाक्ष्णयास्तोमीयख्येष्टकािधानम्‌ ) कासु मन्धदिरेषेषु देशविरेषेषु च सहोपथानं विधीयते । तत्र प्रथमं मनं विनियुह्के- - « केम गिऽ्तीति प्रस्तादुप दधाति यज्ञमुखं वा अभिर्यज्ञमुखं दक्षा यज्ञमुख भह यज्ञमुखं विवदयज्ञमुखमेब पुरस्ताद्वि यातयति ” [० कृ[* प० ३ अ० ४] इति । पथमम। हितेऽपो पश्ाधन्ञस्य परवततेरभियंजञमृखम्‌ । सोमयागस्य दीक्षोपकरम- त्व दीक्षावा पञ्जमुखतवम्‌ । यज्ञत्य क विग्वरणपृवंकत्वदालिज्यस्य च ब्रक्षण- पर्मतेदृप्रा्लणजातिथन्ञमृन्म्‌ । स्तोत्राणां मध्ये प्रथमस्तस्य बहिष्पवमानस्य निवृत्स्वोबेन निष्पाच्मानत्वाज्रिवृत) यज्ञमुखत्वम्‌ । अनेन मन्त्ेणो4धाने तत्स्व यज्ञमन्नं पूरस्तात्पक्ारयति । अथ तुपीय मन्वं विनियद्क-- “ बचक्षसां मागोऽसतीति दक्षिणतः दाश्रव। रतो १ नवक्षसोऽनं धाता जाता- येषस्मा अनमपि दधाति तस्माञ्जतोऽनभत्ति जनित्र स्पृतर सप्तदशः स्मो त्वाहं वे जनिमन सपदृरो।ऽनभव दक्षिणतो धत्ते तस्मादृक्षिमेनानम- घते ”„ [सं का० ५१० ३अ०४ | इति। वेदृश्वासखपारं गाः शश्वतः । त एव तचक्षःरम्दनाभिधीयन्ते । चक्षते ध्यक्तं कुवत इति वक्षसः । नरश्च ते वक्षतत इति नृचक्षसः । यद्वा नृषु मनुष्येषु मध्ये सक्षसो भ्यक्तं वक्तारः । धातुरनोतादकतादनतवम्‌ । अतो मने पातश्च- प्दपद़ेषोतनाय यजम्‌ानायानं ९१६दपति । तंरिमिनमन्ने जनिनमित्याद्यत्तरम(- गमि श्रूयात्‌ । जायत इवि व्युतस्था जनित्र शब्दा ऽनवाची । सपद्रस्तो- मस्पाखक्भरणतवादनतम्‌। एव सति रत्लमप्यन दक्षिणस्पां दिशि संपादयति । पमादृद्धिणरेगोञ्लमागितवं पसादृक्षिणहस्तेनान्यं मृङ्के । अथ चसुर्थं मन्वे विनिवृङ्क- “८ विषस्य मगेोऽतीति पश्चाग वे मित्रोभनो पर्णः प्राणापानतिबा- सिन्द दिवो वृष्टिवाताः सूता एकविर्यः स्तोम इत्याह प्रतिष्ठा बा एक- विश्ठः प्रतिष्ठित्ये :› [ जं का० ५१० ३अ* ४] इति। मित्राङ्हणयोः प्रणपक्षभिमानित्वत्तवरूपत्वम्‌ । तस्य मन्तरस्थोत्तरभागिे सर्ब- स्तोम गरूपस्पेकविरस्पःमिषानं परतिषठितये पथते । १ य्‌, क. पदुधान्तत्स । १८८२ श्रीमत्सायणाचायंविरचितभाष्यसमेता- [चतुर्थकाण्डे ( अवहिषटक्ष्णयास्तोमीयासख्येष्टकामिधानम्‌ ) हितीयं मन्त्रं विनियुद-- ५८ इन्द्रस्य भागेऽसीत्युत्तरत ओजो वा इन्व भोजो विष्णुरोजः क्षत्रमोजः षवदा आज एवोत्तरतो धत्ते तस्मादुनरतोभिपयायी जयति ” [सं* कार ५प्र० ३ अ० ४] इति। हनादीनां बखव त्वादोजोरूपत्वम्‌ । ततः रुपषप्योज उद्या दिश स्थापितं मदति । भोजोयक्तत्वादेवोत्तरदिग्गामी तीथयात्रादिपुण्येन स्वर्ग जयति । अथ वहे मन्त विनियुड़- | ^“ वनां म।गोऽसीति पुरस्तादुपदधाति यज्ञमुखं वे बसयो यत्तमृख शुवरा यज्ञमय चतूर्विश्दे यज्ञुखभेव पुरस्ताद्वि यातःति » [ सें० क० ५० १ भ० ४ | इति। | वसूरा पातःसवनामिमानिताग्ज्ञमुखत्वम्‌ । प्रातःसवनामिमानिलं ब भ्छन्दौगा आमनन्ति “ब्रह्नवादिनो वदन्ति यदुसूनां परतःसवनम्‌ ” इति । हतं दाब्दं मन्धरूपं व्रावयन्ति परवेतेयन्तीति सुदाः । तथा सति रद्रपदर्वितमन्ब- कत्वस्य रुद्राणां यज्ञमुखत्वोपचारः । पतुरपिरवतुथतारिशाशमत्वारि- शतमेव च्छन्दोमेषु पथमतवाचतुर्वेदस्य यज्ञमुखत्म्‌ । अथ सघमं न्वं विनियुङ्क-- ८५ आदित्यानां भागोऽसीति दुक्षिणतोऽनं बा आदित्या अनं भरतीं गभा अनं पश्चविभ्रोऽनमिष दक्षिणतो धत्ते तस्माहृक्षिणिनालमदयते » [ ° का० ५१० अ ४ | इति। ‹ आदित्याञ्जायते वृषटिवष्टेरनं ततः प्रजाः › हत्पनहेतुखाद्दित्याना- भलत्वम्‌ । मरुतां वेगथरूपतेनानरसंपादकलादनत्वम्‌ । ग्माणामनकायंस्वादल= त्वम्‌ । पश्चविरस्तोमस्य शास्रसिद्धानहेतुत्वाटनत्वम्‌ । अथ एमं मन्तरं विनियुङ्क-- « अदित्यै भागोऽसीति प्श्रास्तिष्ठा वा अदितिः प्रतिष्ठा पृषा प्रति निणवः परतिषितये ” [सं० का० ५प०३अ० ४1] हइति। अदितिरभूमिः । सा च निषासहे्‌त्वा्पतिष्ठः। पृत्णः पोषकत्वेन प्रतिष्ठात्म्‌ । त्रिणवस्तोमस्य शाज्जसिद्धं प्रतिष्ठाम्‌ । अथादमं मन्तरं विनियङ्क-- |) १७, द, रपरापेषु। ६ -अन्‌*९) ष्णयजुबदीयतेनिरीयसंहिता। १८९ ६ ( अवक्िशक्ष्णयस्तोमीयाख्येष्यपपिधानम्‌ ) ॥ देवरद शरितुभागोऽसीत्यु्रतो नह्ञ पे देवः तैविता तरह वृहति चदुषटोमो रक्षः चं पमेवोत्तरतो धः तस्मादुत्तटऽां वक्ञवच।सेतरः साविश्रबती भवति प्रसृत्य तस्छाद्राक्षणानामू-. # सनिः प्रसूता ” [ सं० काभ ५ परश १३अ० ४] ईति। पातः्तष्यादौ ब्राहषणिरुपार"नतवात्सवितु्रक्षत्वम्‌ । बृहस्पोेत्रलणनात्य- मिपानिष्वादृबक्षतम्‌ । तष्य ५ जह्नवे देवानां वृहस्तिः १? इति श्रुर्पन्तरा- हेशगम्यते । चतुषटोमस्य दास्सिद्धं जरह्लतम्‌ । सवितुपतिपदको मन्तः सा9ि- ्रस्तेम्‌ मन्त्रेण पहितेष्टक। साबित्रदती । अतः सा प्रसवाय सेपधने । पश्ाद्र- सतपसवितुपतिपादकमन्वताभ्पेष्टकोतरस्पां दिश्युपहिता तस्पदुब्राह्मणानामबुदरीची सनिः परसुनेत्तरश्यां दिशि यतःभक्षदिह्पा याचना शाज्ञेणाम्यनुङ्गाता । दिन्भ्यस्थोततरभगि हि पुष्यमूमं शव ब्राह्लणा वर्तन्ते, तस्मात्तत्र प्रतिष्रहुः परशस्तः । ूर्वानृवाक(नातो सप्तद शाह. ८रामन्त्रवितः पूरवे न विनियुक्त । तत्र शरश मन््पिवार्ना रिनियङ्के-- ८ धर्म हति पुरस्तादुपदधाति यज्ञमुखं दे ध्र पञ्पृषं रुशम यशपुखमेव पूरस्तादि यातयति ›› [ संर क ५प्र० ३अ० ४ | इति। धर्वो भ(रपिताऽप्निशोमः। स च सोमयागानां प्रथमभावित्वाद्यज्ञमृलम्‌ । चतुषषेः ( + षिस्तोमस्ततीयः; ) । तस्य यज्ञमुखमूततरिवृद्‌तकतवयक्ञषू- त्वम्‌ । अथ परूपानुवाकगतं नवमं मन्त्रं विनयुङ्क-- ८ पाबानां भागोऽत्तीति दक्षिणतो मासावे यावा अर्मास्ता अपक्ष स्मादृक्षिणादुतो मासा अनं वै ठवा अनं पजा अनमेव दक्षिणतो धत्ते वसना हकषिगेनानमधने › [संन कृ ५प्र० ३अ० ४ | इति। गोखकस्प गादृक्षिण्येन सैर ताऽऽदित्येन निष्पाद्यतान्मासानां दक्षिणाबु- र्वम्‌ । भावर्दत्राष्यानां म. नां कारहमाणामनपाकहेदुबादनलम्‌ । प्रजानामनभे कृषाद नत्वम्‌ । अथ दामं मन्तं विनिवुङ्खु- धकरणं भागोऽसीति पश्चात्पतिषठित्ये » [सै०क्‌।०५प१०३अ०४ ] हति । ` 4 पतुदधिजञनतर्मतस्याम भङ्नार्करमा्यानुपारी "" समटिस्तोजीयः सोमः ” इति पाठो भवितुं य॒क्तः ) १ ख. च. स्यत्वा ।२सख. ५ | त ।२ ख. च. ब्ब | १८८४ श्रीमल्सायणावचायंविरवितभाष्यसमेता~ (४ द्दुकैण्ै- । ( भवशिषठक्षणयास्तोमीयाख्येष्टका मिषः ) देवानामनुमाहकत्वेन प्रतिष्ठहितुत्षम्‌ । भथ पूर्वानुषाकगतं सषदरं मन्त्रं विनियङ्के-- ८ वितर्तोऽष्टाचत्वारिश्द शत्युसरतोऽनयोर्खकयोः संवीयैलाय पसमादिमौ ठोको समावठीर्यो » [से का ५प्र०३अ० ४] इति। स्तोमानां मभ्येऽ्टाचतारिंशः स्तोमः सर्वोत्तमः । ततोऽप्वमिकस्ण स्तोम- स्थाभाकात्‌ । मनुष्यलोके दिशां मध्ये विन्ध्यदुत्तरा दिगुत्तमा । अत्त उसम- दुयमेखनेन मनुष्यलोको वी्य॑वान्तंपनः । स्व्गशोकस्पय देवापिष्टित्व्वीय॑वखं परिद्धम्‌ । एवं च सप्युमयोर्छोकयोः समानीतं भवति । यस्मदिषं मनुष्य- लोकस्य वीयं संपादितं तस्मादिमौ रोकौ समवद्रीरयो । मवैभ्बछोकः पुण्यानुष्टाननिष्पाद्नेन वीर्यव।न्स्गरोकः पण्यफटनिष्पादनेन बीय॑वागिवि तम- त्वम्‌ । अनृषाकदुयेन वक्रतवेनोपहिषानामिषटकानां मध्य एकैकस्य दिशि पा इर्पाहृतास्ताः सर्वां दिगिरेषोपाथिना सगृह्य पशंसति- “ यस्य मृष्यवतीः पृरस्तादुपधीयन्ते मृषटय एव भवत्याऽस्य मृ्पो भायते यस्पाववीदृक्षिणतोऽत्यलमाऽस्यानादो जापते यस्य प्रतिष्ठावतीः ¶१अासत्यिव तिष्ठति यस्पोजस्वतीरुरत ओभस्येव भवत्याऽस्योजस्वी भयते » [ सं ° का० ५प्र० ३ भण० ¢] इति। मुखत्वेन पू्वोकेष्वथेषदेषु स्पृता इष्टा मुरुयवत्यः । तासां पूषा दिष्य- पथानेन स्वयं मुखुपो भवपि, स्वपुत्र मुख्यो जापते । अनतेन स्थुत। इका अश्नषत्यः। तातां दक्षिणद्िश्ुपधानिन स्वयं पुत्रशवानवन्तो पयते । परिहठतिन सतुता ईका: प्रविष्ठावत्यः। तासां पश्चिमदिश्यपधनिन प्रतिष्ठितो भवति । भभ- स्वेन स्तुता इष्टका ओजस्वत्यः । तासामृत्तरदिश्यपधानेन स्वयं पूषश्रौगसिनौ भवतः। वक्रत्वेन योऽयमुपधानप्रकरोऽमिहितस्तमेतं स्तोत्र शखखरूपतयेन परशंसति- “ अर्कौ वा एष यद्थिस्तस्थेतदेव स्तो्रमेतच्छल्लं यदेषा विधा रिषीय- तेऽक एव कदक्यंमनु विधीयते ” [ सं० का० ५० ३अ० ४] इति। योऽधिरस्ि स एषोऽर्कोऽचंनीयः । वस्यार्चबाङ्गतेन स्तोभरशस्ञे अपेक्षिते | तथा सति योऽयं वक्रतेनोपधानपकरोऽमिहितस्तत्रफेनानुवाकेनोकतं स्वोश्रमि- तरेणानुवकिनोक्तं शम्‌ । एवं सत्पचनीये वह्मयेवा्चनयोग्यमनुष्टानं कमेन सेपादिते मवति । तदनुष्ठानं तद्वेदनं च प्ररंसति-- न १ ख, मुरुयत्बे° । धपां०३अन्‌०१०] ण्णयजुेदीयतेत्तिरीयसंहिता। १८८५ ( सृषटिषाष्दाभिषेये्टकामिधानम्‌ ) ^ भत्यनपाऽस्पानादो मायते यद्येषा विधा षिधीयतेय ङ रेनमिं वेव ”» [भं० का० ५प्र० ३अ० ४] हति। एमां विधाप्‌ । अत्र विनियोगसंमरहः-- भघरेः रिष्टा दराऽऽदभ्यादक्ष्णयास्तोमसज्ञकाः ॥ इति ॥ इति भ्रीमत्सायणाचार्थतरिरविते माधवीये वेदार्थपकाशे कष्णयजुर्देदीय- तेत्तिरीषतंहिताभाष्ये चतुथंकाण्डे ततीयप्रपाढके नवमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥ ( भथ चलुर्थाष्टके त॒तीयप्रपाठके दशमोऽनुवाकः ) | एकंयाऽस्तुवत प्रजा अधीयन्त भरजाप॑तिर- पिपतिरासीत्तिस्भिरस्तुवत बरह्मासृज्यत ब्रह्म॑ णस्पतिरधिपतिरासीत्यचचभिरस्तुवत भतान्थ- सृज्यन्त भूतानां पतिरधिपतिरासीत्सपभिर- स्तुवत सपपंयोऽमूनज्यन्त धाताऽधिंपतिरासीम- वमिंरस्तुवत पितरोऽस्नज्यन्तादितिरधपत्या- सीदेकादृशभिंरस्तुवततंवौऽसृन्यन्ताऽतवोऽपि- पतिरासीत्मयोद्राभिरस्तुवत मासां भस्रन्यन्त संषरसरोऽधिपतिः ( १ ) आसीत्पञचदशामिर- स्तुवत क्षन्नम॑सन्यतेन्द्रौऽधिपतिरासीत्सतद्श- भिंरस्तुवत प्रावोऽसृभ्यन्त वृहस्पतिरधिंपति- रासीन्नवद्रामिरस्तुवत शृद्रायविस्रभ्येतामही- रामे अधिपत्नी आस्तामेकविः्रात्याऽस्तुवते- क॑ राफाः परावोऽसून्यन्त षरुणोऽधिपतिरासी- अयोवि*हात्याऽस्तुवत क्षुद्राः परवोऽसृन्यन्त पृषाऽधिंपतिरासीत्श्चविरराप्याऽस्तुवताऽऽर- १८८६ धौमसायणाघार्थविरयिपभाप्यसमेता= [४बरुथंकाण्डे-= ( सरिशशब्वाभिभेयेश्टकाभिधानम्‌ ) ण्याः परषोंऽसृज्यन्त बायुरधिपतिरासीरसष- विं टात्याऽस्तुवत यव पृथिवी बि (२) पतां वस॑वो रद्रा आदित्या अनु व्यायन्तेषामा- पत्यमासीननव॑विर्रात्याऽस्तुवत बनस्पतयोऽ- सृष्यम्त सोमोऽधिपतिरासीदेक मि शशताऽस्त॒वत प्रजा असृज्यन्त यावानां वायावानां चाऽ पिपर्यमारस्‌। यन्नि शङताऽस्तुकत भूतान्य॑शा- म्यन्प्रजापंतिः परमेष्ठ्धिपतिरासीत्‌ ( ६)॥ ( सेवर्सरोऽधिपपिरवि प्ति धात्‌ ) । हति छृष्णयजुर्वेदीयतेसिरीयसंहितायां चतुर्था्के तृतीयप्रपाठके दरमोऽनुवाकः ॥ १० ॥ ( अथ चतुथकण्डे तृतीयपपडठके दशमोऽनुवाकः ) । गवमेऽनुवाकेऽवरिष्टा अक्ष्णयास्तोमीया उक्ताः। अथ दृशमे सहि मानिचे- था हका उग्यन्ते | करपः-.“एकषाऽस्तृवतेनि सष$श सष्टीः” ¶तवि । ¶।एशु- एकयाऽस्त॒वतेकि । प्रवे महषयः कदाबिधागकार एकया स्तोत्रिया स्युतिमकृव॑न्‌ । तत्तत्सापध्यत्पिजा अधीयन्त तेमहुर्विभिरुदभयचन्ते । वशी प्रभापरतिस्तार्ां प्रजानामधिपतिरासीत्‌ । अथ कदावीतिसुमिः स्तोजिषाभिःलवु- त । पत्सामर्थ्यादू्ह् ब्राह्मणजातिसतैरतुज्यत । ब्रह्मणस्पतिरिति पसिदो भो हवः सोऽपं ब्राक्षणजातेरधिपातिरसीत्‌ । एवं सर्वत्र योज्यम्‌ । मृतानां पतिः कथिेवि गेषः । अत एवान्यत्र ऽऽम्नातम्‌-८ मृतानां पतये स्वाहा ” श । सोऽयमन्र भुतानां पतिरधिपतिः स्वाम्याद्तीत्‌ । धता जगत्सलष्ट। । अदितिमूमिः। भातव कर पाठकः कषिहेववरिरषः । क्रं क्षत्रियजातिः । दृद्ररयो द्रो वैशय श्वेति गातिद्रयम्‌ । अहृदुवता रात्रिदेवता वेत्येते जातिद्वयस्याधिपत्नी स्वाभिरूपे आस्ताम्‌ । सप्तर्विशतिसतोषसतामथ्यातर्वमेकामृते वपृथिन्यौ परस्परं वियुक्त भतामूभ । तयोरियोगमनृ वस्वाद्य्णो गणा; प्रसरं किथुका अभवन्‌ । परव अभु ०१०} ष्णयजुवेद्‌ यतीतरीयसंहिता । १८८७ ( सशर मियेयेशकाभिषानम्‌ ) वेषां वस्वादीनां यावाप्रथिव्यौ परत्याधिपत्यमासीत्‌ । यावा पासे वता भयवा अर्धमासदेवताः । उभयविधदेवतानां प्रजाः परति आि- पत्यमासीत्‌ । मूतान्धद्राम्पन्‌ , पाणिनः रान्तानुपद्रवरहितानकूर्वत। प्रमे सत्व- लोके तिष्ठतीति परमेष्ठी । तादृशः परजापतिः स्वाम्पमत्‌ । तेधन्नेः साध्यमुपधानं विधत्ते- ` ८ चुषटीरुप दषाति पथासुष्टमेवाव रुन्धे, [से ग्का ०५ ०३५०४] ¶ति। सजतिषतुयकतयनवेरपयेया रृष्टकाः सृष्टयः । तासामुपथाने सति पशु यथा लृष्टं तततथेव प्रप्नोति । अत्र विनिपोगरतप्रहः- एक ` सप्तद शाऽऽदृभ्यादिष्टकाः जुष्टिसंजिवाः ॥ अश्र भीमाा+ पथमाध्पायस्य चदुथपादे विन्िवम्‌- सुष्टीरुपद्धातीति ये मन्बाः चृष्डिलिङ्गकाः। विधेयस्ते गुणलेन वादो वाश्व गुने विधषिः॥ भाखूपातेनामि्तंबन्धादृविध्यन्तरयोगतः । जिङ्गपकरणप्रप्तेमन्बणां बिष्यसंमषात्‌ ॥ तननृधे्काधानं विदष्यत्स्तिष्पते यतः । पथष्टेःयनेनासः सुष्यीरित्यथनादगीः। एकप ।ऽस्तुवतेत्यादौ ` मन्व्रतंषे कथिश्नष्ि। सदि रब्दस्तयास्प्युकतिः सृष्टि शब्देन मतः ।॥ अभ्रिषयने भयते-“ जुष्य रपद्घाति )' हति । सष्टिशब्दोपेवा भन्वा यापामिष्टकानामुपचनि विद्यन्ते वा शष्टकाः सृष्टय इत्पुष्यन्ते । जष्डि- परानःसामुपदृधानो मन्ध इति विगृष् ““ तदानासामुपधानः इत्पादिष्पाक- रणमूत्रकिदुमङ्िपया वनिषपादनात्‌ । संष्टि शरःोफेताशोपथानमन्तरा एकषा $= शरुरेस्पसिमिननुबके समाम्नाताः । बननासुभ्यत भूतान्यसृभ्यन्देत्यादिना ज॒नति- ध(तारतेषु मृनत्रेषु पयुक्तत्वात्‌ । ते च मन्भा अश्र सुष्डिशः,नोपधाने गुणस्विन पिषीपशे | कृतः । उपदधावीत्यनेनाऽऽह्यतिनामिसेबन्धात्‌ । न चार्थैवा- इत्वपस्य संमवति । विप्यन्तरेण सहैकवाङ्यत्वामावादित परसि बूमः-मभिष- ~ ~ ` एर बब्रुणे(---- „८८८ श्रीमत्प्ायणाचा्यविरवितमाष्यसमेता- [४वपुर्थकाण्डै- ( ध्युषठिनामकेष्काभिषागम्‌ ) यनपरकरणे १९ितत्वात्ेषां मन्बाणां स्ामान्यतश्रयनसंबन्धो ऽवगम्यते । विरेषस- बन्धस्तु सुलतिरिङ्क।दवगन्तव्यः। तथा सति पाप्तत्ाल ते मन्वा अत्र विषीष- नते, ्केतु तान्मन्त्राननुचेष्ट कोपधाने विधीयते । सृष्टिराम्दनानुषादस्तु वक्ष्षमा- णार्थबादोपपस्पथः । ५ यथाङ्ष्टमेव रुन्धे ?» इति हि वक्ष्पमाणोऽथंबाद्‌ः । यदि विधिवाक्ये मन्वाणामनुवादकः सृष्टिरन्दो न स्पात्‌, वद्ानीम्थ- वदि सुदिरब्द्पयोगाद्विष्वर्थवाद्येर्वियभिकरण्पभ्रषः स्याद्‌ । वस्मान्मन्रानू- वादी सृष्टिशब्द न गुणविषायकः, किंत्वथवादुः । ननु प्रथममन्त्े जुज- तिधातु्नं प्रयुक्तः । “ एकपाञ्स्तुवत प्रजा भवीमन्त )› इति पठत्‌ । बाह, वथाऽपि द्वितीषतुतीयादिषृ बहूषु मन्मेषु सजतिषातुपरयोगादुमृमू्पं सादृश्य परति । यत्र सर्वाणि वाक्यानि सु्िशब्दोपेतानि तथ यथा सुष्टिमूमा तथाऽ- भाषि मूमगुणयेगेन सुष्टयसुष्टिरषे सृष्टि शब्दभयोगः ॥ इति श्रीमत्सायणायारयविरविते माधवि वेदाथपकाशे रष्णयजु्वेदीय- -तेत्तिरीयसेहितामाघ्ये चतृर्थकाण्डे तृतीयपपाएके द्रमोऽनुवाकः ॥ १० ॥ ( अथ च॑तुथांहके 5 वयपरपाडक एकादशोऽनुवाकः ~) । इयमेव सा या प्रथमा व्योच्छंदृम्तरस्यां धंरति प्रविश । बधूर्जजान नवगञ्जनिंजी अर्य एनां महिमानः सचन्ते । छन्दस्वती उषसा पेपिंहाने समानं योनिमनु संचरन्ती । सूर्थ- पत्नी बि च॑रतः प्रजानती केतुं छण्वाने अजरे भूरिरेतसा । कतस्य पन्थामनु तिश्च आऽगु- खयो घर्मास अनु ज्योतिषाऽगरः । प्रजामेका रक्षत्यर्जमक( ( 9 ) वतमेका रक्षति देवय॒- माम्‌ । चतुष्टोमो अमवा बुरीयां यस्यं पक्षष्ठ॑षयौ भवन्ती । गौयनीं ब्रिष्ठमं जभैती- पपा ° १अनु ०११] ष्णथजुर्वेदीयतंत्तिरी यसं हिता । १८८१ ( भ्युद्धिनामकेष्टकाभिघानम्‌ ) मनुष्टभं उहदके युजानाः षराऽभ॑रभिदप । पथचमिंधतिा वि द॑धाबिदं यत्तासाश स्वरूरज- नयस्पञजचपञ्च । तासाम यन्ति प्रयवेण पश्च नाना रूपाणि कतवो वसानाः । जिशशत्स्वस|र उप॑ यन्ति निष्कृत संमानं केतुं प्रतिमुश्माना ( २ )। ऋत्‌%स्त॑न्वते कव्यैः प्रजानतीमण्यें छन्दसः परि यन्ति भास्व॑तीः । स्योतिभ्मती प्रतिं मुजते नमो रा देवी सूर्यस्य रतानि । षि परयन्ति परावो जाय॑माना नानारूपा मातुरस्या उपस्थं । एकाष्टका वर्पसा वर्ण्य माना जजान गर्भं महिमाममिष्ड्म्‌ । तेन दस्युन्ऽ4 सहन्त देवा हृन्ताऽचुराणाममवण्डषीं मिः । भनानृजामनृजां माम॑कतं सत्यं बब्‌- ग्यन्बिष्छ एतत्‌ । धारस॑ष्र ( ६ ) अस्य छुमतो यथां युयमम्या बो अभ्वामति मा प्र युक्त । अभून्भमं मतो विश्ववेदा आहं प्रतिढामविददधि गाधम्‌ । भरूयासंमस्य ठतो यथां यृयमम्या बों अन्यामति मा प्र यर॑क्त। पश्च द्युढीरनु पञ्च दोहा गां पञचनाम्नीगतवोऽनु पञ । पञ दिङ्‌: पञथचदरोनं कटप्ताः संभानपं ध्नीरिमि लोकमेकष्‌ ( ४) । कतस्य गर्म प्रथमा ग्युष्ष्यपामेका महिमानं बिभर्ति । रस्ये भरति नि्तेषु बम॑स्येकां सषि ५८९४ श्रीमर्॑ायणाचायविरवितमाभ्ैसमेता- [शचतुर्थकाण्ड~ . ( व्य॒ष्टिनामे काभिधामम्‌ ) तेकां मि यंच्छति। या प्रथमा ग्योच्छत्ष्ा येनरंमवयमे । सा नः पर॑स्वती धष्ष्वोत्तरामु- तरा समाम्‌ । क्षमा नम॑सा ग्योतिषाऽ- गोद्िश्वरूपा दाबलीरामकेतुः । समानमथ* स्वपस्यम।(ना बिभ्रती जरामजर उष आऽगाः @ , „ ॥ कि ऋतूनां पत्नीं प्रथमेयमाऽमादहन नेत्री जनित्री परजानाम । एक। सती बहुयोषो उ्५च्छस्य- जींणां स्वं जरयसि सर्वमन्यत्‌ ( ५) ॥ ( ऊ्मक। पतिश्च, ना पषासमेकं पल्येकानविरतिश्च ) । इति रृष्णयजुरयेदीयतेतिरीयसंहितायां चतुर्था्के तृतीयप्रपाठक एकादराोऽनुषाकः ॥ ११ ॥ ( अथ बतर्थकण्डेः तृतीयपपाठक एकाद्‌ सोऽनुषाकः ) द शमेऽनुवाके सुष्टिनामिका इ४क। उक्ताः। अयेकादरो ब्युष्टिनापिका उच्यन्त । कृस्पः-“ इयमेव सा या परथमा म्पोच्छदिति षोडश पयुष्टीः ” इति । तत्र पथम्‌।माह- । इयमेव सेति । अत्रेपीयमाना येष्टकाथस्ति, इयमेव सा तथाविषष्यश्टि- कपा, तच्छब्देन परामूृश्यमान। पृनरिविच्यते । तेयं प्युष्टिह्पा कालानां प्रथम- भृता सती ब्यौष्छदविशेषेण पकाशरूपाऽमृत्‌ । आदिसुष्टिकठे प्रथमो यः पभातकाटस्तदूपेयमिष्टकेलयथः । स। सुण्टिकाटाना प्रथमा ब्युष्टिराद्तयिनान्‌- धविष्टा स्वी, अस्यां पृरथिन्यां देनदिन ।मातरूपेण चरति । तध ॒दृष्टान्तः- वधुजंजान नवगज्जनित्री । नवे वरं गच्छतीति नवगन्तुतनमिवाहषती वधृजौनत्ी उत्तरोत्तरपजत्मादिका यथा जजान जाता तद्रदियमपि भ्युष्टिरुतरोत्तरपभात- निष्पाकिकित्यथेः । रयाक्ञैसरूयाका महिमानो महिमोपता = अभिसू्॑चन्दूपा हेवा एनां ग्धुष्टि सचन्ते समवयन्ति । देवतवयपकाशकानु्रहादस्याः प्रभाव पृतपित्यर्थः) एवैविषम्पष्टिहपपिषटकमुपदधकीत्यपिपापः। अय दिती यमाह प्रधी ० {अनु ०११] द«णयनुददीयतैत्तिरीयसंहिता 1 , १८९१ ( व्युष्टिनामकेष्टकमिधानम्‌ ) छन्द्स्वतीति । दे सुषसवेका सशिकाखीना प्रथमति पवमन्वोका । अपर प्रतिदिनसचारिणी । साऽप्यस्यां चरति परविष्टेति एवमन्बोक्ता । ए4 साथुषसा षिषरपो दे अप्यृषतो िविधं चरतः। रात्राविव प्रठयकटि गिरोहितजगत आविर्भावरक्षणसुष्टिहपा सती दिवसतसादृश्पमापादयति । वदिद्मेकस्या ्यष्टशचाश्वरणं, शारतमोनिवलंकतवमपरस्याभरणम । कीदश्यादुषसो, छन्द- स्वती छन्दोयुकतेमन्धैः स्ृयमानतया छन्दस्वत्यो, पेपिशने भशं प्रकाश यनयो, समानं योनिमनु संचरन्दी, उभयोः काटविशेषत्वातकारसामान्यमेब तयोर्योनिहँषुः । स चोमणोः समानः, महापभाते सष्टिहपमरसपमावं दैनंदिनं चेत्युमो काटधिशेषौ, तो च स्वकीयं काङसामान्यमन्‌सुत्य वैते इत्यनुसंब- रनथावृषसो । ते च सूर्यपलमी सृपंस्य जये, प्रजानती स्वयं देवतारूपतवेन ्ज्ञानबत्यो, केतु रण्वाने ज्ञाने कृत्यो प्रकाठापरदानिन हि प्राणिनां रूपज्ञानं जनयन्त्यो, अजरे कदाविपि भरारहिते, भूरिरेतसा परमूतरेतस्के बहुम्पापरका- रणमूते इत्पथः । अथ तृतीयामाह- | ऋतस्य पन्थामिति । तिञ्ञ उषस क्तस्य यज्ञस्य पन्थां मगेमन्वागुन्‌- पराप्ता यज्ञरक्षकत्वेन व्यक्ता व्यवस्थिवा इत्यथः । तरयो षमासो दीपिहषा अभिचन्दारिःया ज्योतिषा परकाशपदनिन यज्ञमागमन्वागुरनुपराष्ाः । तिसणानु- धसां दुर्वामां प्ये यजमानस्य प्रजमिका रक्षति । यणमानस्पार्ज बतमका रक्षति । देवय॒नां देवागालन इच्छत यजमानानां व्रतं कमानुष्टानमेका रक्षति । भथ चतुर्थीमाह-- चतुशोमो अभवदिति । यशप्यकेवोषा तथाऽपि जगद्रक्षणाय येगिश्- मा ्नेक शरीरस्वीकारे सति बहष उषसो भवन्ति । या तत्र तुरीया चतुर्थी सा चोषाश्तुष्टोमसिदुदारिस्तोपचपृष्टययुक्तापरिष्टोमहपाऽभवत्‌ । कीटशी, यज्ञस्य पक्षो प्राष्यपतीष्यङ्गहपो पक्षसदटशो दावबयवो भवन्ती भावयन्ती जनयन्ती - स्यथः । तथय कवीन्पनज्ञनिष्पाद्कानुतििजो जनयन्ती । तथा बहदं प्रीडम- अनरूपं स्तोजं युञ्जानाः सेपादयन्ती । गापश्पादिरेवताथतस्ः सृवः फलभूतं स्वर्मपिदं कृमं चाऽऽमरन्सरवतो भरन्ती पोषवन्तीत्यधः । अथ पञमीपाह- पृश्वभि्धौता षि दधाविति । यदिदं जगदस्ति पप्तं धाता लशा भव।- पतिः पश्चमिरुषोमिरैपीमिरषिदषो निर्ितवान्‌ । वासां पजचानामृषसां प्रसेकं 11) १ ख. ख, मन्त संभवन्तीः। १८९३ भ्रीमत्सायणाशायिरकितमाप्यसमेवा- (४ षरु॑काण्टे- ( ्युिनामके्काभिकमद्‌ ) प्च प स्वक्रणनयत्‌ । एवं च सति पश्चतेरूयाका स्येष्ठा उषस्स्तासा स्वसारः पश्चर्िशतितंहपाका (त्येकस्मिन्माति प्रतिपदादितिथिरूपा्निराद्षसंः सैपधन्ते । तासाम तासामप्युषसां पयवेण प्ृहपेण मिभणेन पञ्च मृख्पा एषसः कतवः कतुनिष्पादिका वसाना भाग्ठादयन्त्यः क्रतङ्गमानि शर्वाणि म्पाप्मुबत्यो नाना पाणि बहृविषस्वहूपाणि यन्ति पराप्नुवन्ति । तत्रैका देन- दिनमदिोत्ं निष्पादयति । ततोऽन्ये दृीपूर्णमासौ निष्पाद्यतः । आपषत- 8 दिनिहृत्यमेका निष्पादयति । सुष्पादिनहृर्पेकेत्येवं प्ानामृपयोगाप्महृष्ट- मिभणागां प्रृष्ोपकारिते, कत्ववान्तरमेदुनिष्पादकत्वेन नानात्वम्‌ । जय वीम जिशहास्स्वसार इति । त्रिशम्भातेगततिथिहैतेण अ त्तषटपाकाः स्वसारो भागिम्य उषसो हेन्यो भिष्छतपभर्षं कतमभ्निहोप्राहिकर्मोपियन्ति प्राप्नुवन्ि । कीद्यः, समानं केतु सदं चिदे पकाराहपं पतिमश्वमानाः कञ्चुक द्‌रपनयः। ताश कवयो विदतुरुष्तमानाः परजानतीस्लतत हिनतंपद्नीयं परजानन करपूस्तम्ते स्वयमेव पृमः पुनरावर्वनेन बरसन्तादीनुतन्संपाद्यनि । छन्दसां वेदानां मध्ये विष्ठतीति भध्येषठन्दाः सूरयः । तथा चान्यश्राप्यालयते-"“ कमिभः पृहे दिवि देष पयते । यरद तिष्ठति पथ्ये द्वः । सामवेदेनास्तमये महीपते । बेरैरदुन्ब - क्लिभिरेति सूर्य॑; ”” इति । स्प मध्येषन्द्तः सूयस्य परि पारव मास्त. स्वस्यः प्रकाशमाना षन्ति गणष्छन्ति । वन शपथः । अथ सपमीमार- क्योतिष्मतीति । इयमुषा श्योरिष्ती । न्योतीर्षेनक्षनक्ततात्‌ । रात्री येयं सुयादयातुषंभावित्बहिवी दप्यिमाना । वाद्गुषा नमो नमेस्थस्ष ब्षंस्य रतानि सूरयसबन्वित्वेन वरतवन्ियतानि रह्मिजालानि पतिमुश्चते कञ्चुकमिष स्वी करोति । वस्यामुषति ननाह गामहिषादिजातिभेद्मिनाः पश्वो गायमाना जन्मसददं निङ्धापाः पबोष पाप्नुवन्तो मातुर्मातुसमानाया अस्या मृम्ः उपर्य उप्सङ्कः विपश्यन्ति विर्बवमरण्यगमनादन्यवहारमवरोकयति । भयाहमीमाह- एकाष्टका तपसेति । रकाष्टकेति भाषहृष्णा्टणी कथ्यते । तथा वाऽऽस्तम्बः--“ या माध्याः पोढमास्था उपरि द्दन्यष्टका त्वाममी नािमभः १. च, ` मस्व २ स. हन्द | पषाण ६अ१० ११] त्वायजुर्वदीयतेततिरीयसेहिता । १८१९१ ( स्युहिनामकेषकाभिभानप्‌ ) श्येष्ठय। संपद्यते तमिकाष्टकेत्यावक्षते ” हति । सेषमेकष्टका तपस्‌। वध्यमानौ पूत्राय तपश्वरन्ती १६िमानं महिभोपेवं गम स्वोद्रवर्विनमिन्वं जभनोत्यादया- मास॒ । तेनेन्देण दैवाः सदं द्युस्तस्करल्पानराक्षतान््यसहन्त विरेषेणाभिमूत- वन्तः । स वेन्वः शवीमिः स्वर्कीपराक्तिभिरस्राणां हन्ताभ्मवत्‌ । भथ मववीमाई- भनानृजामिति । हे एकाष्टका दम्ब मां पजमानं पूर्॑मनानृगां सम्तमि- दामीमनुनामकतं छतवत्यः । भा समन्तात्कमंनुष्ठानस्यानृकूर्विन नापतं हत्पनुभास्तदिपरतस्वभानुणाः । अनृषानरहितं मामनुषठानेोपेत कृतवत्य इत्यथः, कीटष्य शकाकाः, सतं बद्न््पवितथं रमे वदन्त्यो हे यजभानेवमेतं धममनु- तिष्ठत्येव बोधयन्त्य ¶त्यथः । अतस्सत्पसाद्‌स्तन्मागंवृततिरहमेवदन्वि्छे वक्ष - माणमयेक्षितं प्रा्थपे। छि वद्पेक्षिवमिति वदष्पते-हे एकाष्टका पुर्यमस्य युष्मतप्स्येन्रस्य सुमतो कल्पाणबुयो यथा स्थिता एवमहपप्यस्येनब्रस्व भ्व गनुप्रहचित्ते भूपासम्‌ । बो युष्माकं मथ्येऽन्या कबिदन्यापितरापतिदङ्ृष्व ना पयुक प्रयोगं व्यवहारं न करोति, कितु परस्ररानुकृल्येनेव म्यवहरति, वदद हमप्युतिजमनुकृरम्यब्हारयुकतो मूषासम्‌ । अथ दृश्मीमाह- अभून्भमेति । मम पभमानस्य तुमदौ मक्तियकायां बुद्धो विश्ववेदाः सव णगद्‌पिजञेयमुषा अभूस्स्थितवती । सा च पतिष्ठामाहसदनुपरहे स्थे व्याप बरती । हि यस्मादियिमुषा गाधं परतिष्ठानिमित्तमृतं पजमानमविद्‌ लम्बी तस्व न्मदुनुरहे स्थेदैवतीत्य्थः । मृयासमित्यारि पूववत्‌ । भयकाद्दीमाह-- प्च द्युष्टीरिति । अच्रिहोषद्‌ प॑पू्णमासोपवसथ्पसुत्याख्पकमनिष्ादिकाः पअ मुपा उपसो याः पृवेमृक्तास्ताः पञ्च म्युष्टीरनु प्श्वातमकं सरव॑मिदुमुत्तनम्‌। किमुसनपिवि वदुष्पते-पश्च देहा उपना: । वमिन्ला ष्योत्ला नेभ्यद्रु- यमहरितयिते १ देहाः । ते च हेतृब्रक्षणे ¶दं बा अमे नेव िवनाऽऽचीत्‌' ई्यमुवके “याऽस्व सा तूरकीत्‌ । तामपाहत । सा तपिज्लाऽ्वत्‌ › इष्यालिा समाज्ञाता | तमेव तेभ्यो मृन्मये प्तरेऽजमवुहत्‌ › इत्यादिना दोह भाजेताः। सज्लाप बन्ते तदुपसेहतम्‌-' शते वे प्रगापतेदोहाः, एति । त एते पश्च दोहः पच व्यु्ीरनुषन्लाः । येवं गोः प्रथिवी (ता) प्डनाम्नीं पविपनाम्नेपेतामति व्च प्युशीरनूतां वित्‌ । वन्तक पुष्पदतीति नाम । प्रीप्पर्ती तपतीति नाम। १. षं. “स्य कुमतधनु* । १८९४ धीमत्सोयणाचायंविरिचितभाम्यसमता= (४ पत्थकाण्डं ( दय॒ष्टिनामकष्टकाभिधानम्‌ ) वषती वृशमितीति माम । शरदि अटपसादवतीति नाम्‌ । हेमन्तशिशिरयोः शत्यबतीति नाप ।सेषा पश्चनाम्नी पृथिवी ब्पष्टीरनूतमा। तथा हिमन्तशिशिरयो- शेक्पेन ९अत॑घो ब्युष्टीरनत्न्याः। तथा प्राथ्यादयः सहोष्वंपा पश्च दितो प्युशी- रनम; । पच्‌ शाख्यस्तोमेन क्षाः सेपादिताः प्श्चधवृद्युपेताः स्तीतरिपाः पश्च व्युष्टीरनुतन्नाः । तस्य सोमस्य निहूपके बाक्षणे भश्वभ्यो हि करोति" इत्येवं तिषारमःम्नातम्‌ । एताः पश्च वयुष्टयः । एकं टोकमामि समानमृध्नीर्डिक आरोकः परफाशस्तमेकं परति समानखमाषाः । मृपशन्द उत्तमाङ्कषाची सन्म्‌- ह्यं स्वमाबमपरटक्षयति । मृषूपस्वमाबश्च ब्पुष्टीनां परकारकृतम्‌। एवंविषग्यु- द्िक्मेयपिष्टकेति स्तुते । अथ दद रीमाह-- ऋतस्य गर्भं इति । मा एवाः परगोक्ताः पोषसो मख्यस्तासां म्पे प्रथमा या स्युषुषी म्यु्िरूषःकारहपाऽस्ति सतस्य सत्यस्य गर्भो गर्भसदशी -तेनाऽऽदित्येन सहैव वतैते । एका काविद्षा ररिमसहकारिण्यपां महिमानं विमर्ष । धुर्भकाठे रप्महारा जटमानीय मेषोद्रे गर्भह्पं महं पोषयति । एका काषिद- न्पोषाः सूरस्य सेवन्धिषु मिष्ठ्तेषु संस्कृतेषु प्रदेशेषु चरति प्रकाशं कुवती वरते । एका काविद्न्पोषा परमस्य दीप्पमानस्याप्नेः सवन्धिषु चरति प्रकारं रोति । एकां कांविदृन्पामृषसं सविता निपग्छति दैनेदिनपकाशकारिषवेन नियतां करोति । भथ पोदशीषाह-- या प्रथमा व्यौच्छदिति मल्पास्‌ प्श्वसषःस्‌ या प्रथमोषा व्ौच्छ- समो व्यवासयत्पकाशोत्पादनेन वमो निराकरोदित्यथः। प्ता तादृगृषा पमे षेनु- रभवद्यमस्वामिके छोके प्रकाशपद्‌निन षेनुषद्पीविहेतुरभवत्‌ । तथाविधे हे उषः सा एवं पयस्वती वष्टय्रणयुक्ा सती नोऽस्मदथमृत्तरामृत्तरां समामुत्तरो तरेषु सर्वेषि सेवत्सरेषु निरन्तरं पृक्ष दोषं कुरु । बथा धेनुः क्षीरं प्रयग्छति तथा छं व्यु पकाशं च प्रयच्छेत्यथः। अथ चतुदृरीमाह- हाकर्षमा ममसेति । पेयमुषाः दुक्र्षभा शकरेषु प्रकाशरपेषु नकषप्रािषु मध्ये श्रष्ठा सेयमृषा नभसा श्योतिषाऽऽकाशवर्तिपकाशेन युक्ता सत्यागादिह समागता । फीटशी, विश्ररपा सर्वाणि हपाणि प्रका्पानि यस्याः सा विश्वहपा, वाबीः सूरफोदयातृमन्धकारदेशानुवत्तेपिभव्णा, अभेकेतुरमिहोतिभिरुषः- [षरि ००118 १ख.च. "शत्व ।२ख. च. रूपत्वं म) ३ स. "ती व्युष्य" । पपा ० ६अनु ०११] रष्णयजवदीयतेत्तिरी यसंहिता । १८९५ ( व्युष्टिनामकेष्टकाभिषधानम्‌ ) कारे विहत्य प्रज्वाठिता येऽञ्नयस्त एव केतवो धजस्थानीया यस्याः साऽभ्र- केतुः, समानमर्थं विभ्रती सूयंस्य यल्मयोजनमन्धकारनिवारण रूपं तदेवोषसोऽपि पथोजनमतः सूभण सहं सभानपयोजना, स्वपस्यमान। शोभनन्यपांसि कर्माणि न्पात्मन इच्छतीति स्वपस्यमाना । इेऽजर उषस््वं जरामागा वखीपडिवा- दिरूपजर।राहिताऽपि सुश्यार्मारम्य प्रवृत्तर्वाधरकाटावस्थानरक्षणां जरां प्राप्ताऽअते । ताद्गृषारूमयमिष्टकेयथः । अथ पश्चद्शामाई- ऋतूनां पत्नीति । हयं परथपषा अगादिह कमण्यायता । कीट्शी, ऋतूनां वसन्तादीनां पनः पाखयना, उषःकखस्यासरुदानृस्था स्तवः संप- दन्ते । अद्वां नेरी नयनस्य इतुः पका शपद्‌निन निष्पादिकित्य्थः । प्रजारभां ज निञ्युताद्‌।यन। । उषम्कखाबुत्था नव्नाक्त भवाम) द्ना प्रनविद्यते। ह उषस्यं स्वहूपभका सत। बहधा दनिभरन बहकर मवा व्यच्छाक्ि तमो परिषसयसि निष्कासयरस(्यथः । ६६९ त्वमर्ज। वपित देजरारहिषा सर्वमन्यन्ममृष्य शरीरारिकं जरयति ज,५ कर) । इत्यं पञ्वदशाऽऽन्नाताः । पोडशी त्वन्यव वष्ट्या । पएपेनन्वेः साध्यमुषधानं विधत्ते धनवा इदं दबा न नक्तपार)द्व्यावतच्तं प देवा एता व्युष्टरपरयन्ता उमा- दधत ततो वा इदं ग्नोच्छवस्यता उपपावन्ते व्येवस्मा उच्छत्यथो तम एवाप ते ” [ स० का० ५५० ३अ० ४] इषि । इ; क।ठस्वहूपं ।दव।रा२५।१्यव।१कथ।११ रहिवत्वद्व्यव॒त्तमासीत्‌ । तथा सति दिवाऽपि नाऽऽस्।नक्तम।५ नाऽञ्सातू । व्यवृत्तस्वरूपस्य निश्ेतुभ- कयतवात्‌ । तदानी देव। च्य।वृ(पिका२०)ग्4ेसज्ञका एता इष्टका अपृर्यन्‌ । विेषेण।(ख्छातै त१[ ।रनारपप।।ब व्युषहर्प्‌ कख ध्तद्चक यम्देनोपेतमन्बैरु१- पेया इष्टक। >: यः । ता दृष्टव(पारषत । दत ऊर्वम्‌ काटसवरूप म्पोच्छ- दुव्यावपिकया। भ्युष्टचा दिवानक्तभरन व्थावृत्तमास।त । तस्मादुवयुषटरूपद्भ्पात्‌ । तदधान ह यजमाना व्युच्छत्यव्‌ पर्छ।क(्रलकपकार कर(त्वव | अप्‌ च यद्धिगतभ्र।न्तिू१ं त५। पिनारवति । अन विनेयोगसग्रहः- ६५ व्यु्टारुपारृष्यानन्ता; १अबद्‌ ९२२; ॥ हति श्रीमत्सायणचापेविर्‌चपे मावनीये वेदाथपकार रष्णयजु्वेदीप- नेततिरी यसहेताभाष्यं चवुथकाण्डे तृतीपपरपाठक एकादराऽणुबकः ॥११॥ क करर्ग्ा -- १८९६ भीमत्तायणाचार्यषिरयितेमाष्यसमेता- [४त्र्थकण्डे- ( प्म्यां चिताक्षसपत्नादीहकाभिधानप्‌ ) ( अथ चतु्थाष्के उतीयप्रपाठङ़ इ वृजोऽन्‌वाकः ) । अग्न जात्म एदा नः सपलाग्प्रत्यजाता- जातवेदो नुदस्व । भस्मे दीदिहि एमना अहेहन्तवं स्या शार्भन्निषङ्य उद्धित्‌ । सह॑सा जाता णुदा नः सपल्नान्प्रस्यजाताञ्जातवेदो नृदस्व । अभिंनो ब्रहि सुमनस्यमानो बय स्याम प्र एदा नः सपत्ना । वतुश्वत्वारिर्शः स्तोमो बश व्रबिंण« पोढस्ः स्तोम ओजो दविणं पृथिष्याः पृशबमामे (१) अम्पो नाम॑ । एवद्छष्दो वरिषर्ठन्दंः राम्मृदढन्द॑ः प्रिभृष्न्दं आश्ष्ठन्दो मनशछम्वो व्यच. च्छन्दः सिन्धुश्छन्दः समरः एम्द॑ः सटिलं छन्दः संयच्छम्डो वियश्हन्दो बहणष्डन्दों रथंतरं छम्दां निकायच्छन्दों विषधश्छम्दो गिरश्छन्बो भ्रजष्छम्दः सदु पन्दोऽनुषपलन्दः ककृच्छन्द्‌ ज्निककृष्छम्द्‌ः काभ्यं छम्दोऽल्कुपं छन्दः (र) पद्पङ्क्तेष्छ -दोऽक्षरपटरक्तिश्छन्वो विष्टारप॑ड्‌ किश्छन्दः क्षरो मन्बान्छण्डः प्रच्छच्छन्दः पक्ष- इछन्द्‌ एव्श्छन्दो वरिवर्छन्दो वयश्छन्दों षय- स्टष्छन्दों विशालं छन्दो विष्पर्धाष्छन्द॑श्छ- दिरछन्दों दूरोहणं छन्वस्तम्दरं छन्दऽदकाश्क छम्दः ( ६) । ( अस्पङ्कृपं छलयसि श्राश्चं ) । इति छृष्णयञुर्वेदी यतेसिरीपसंहितायां चतुर्याके बृतीयप्रपाठकं दाचशोऽजवाकः ॥ १२ ॥ धपा ० ९अनु०१९] ष्णयजुवेदीयतैततिरीयसंहिता । १९९७ ( पथचम्यां चितावस्पत्नादीष्टकामिधानम्‌ ) ( अभ्र चतुथकाण्डे तृतीयप्रपाठके दादशोऽनुवाकः ) । एकाद रेऽनवाके ब्य॒ष्टयाख्या इका उक्ताः। तावता चतुर्थवितिः समाता । अथ दू[दशे प्शचम्यां वितावस्षपत्नाद्या इृ्टका उश्यन्ते | कल्पः“ शोमते पोर्वाहिकीम्पां प्रचये पञ्चमीं चितिं बिनोत्यपे गावाग्व णक्‌ मः मुपध्नानिति पुरस्तादुपदधाति ?» इति । पणस्त- अपरे जातान्प्रति । रेभो नोऽस्माकं जातान्सपत्नन्ये पूर्वमृष्तशाः शाबव- नपाद पर्वण नाशय । हे जापवेहे ये पूमनुतद्ला इतःपरमुषत्िपत्तक्तियु- क[स्त[नजबन्डत्रून्पव मृद्स्वोत्पत्तिपतिबर यन निराकृ । सुमनाः सानम चिसस्महेढनलकुभ्यलिदरूथः प्रागे रसदोहविधनरूपगृहेज पोपेत उदब्निद्नुष धकर्मोतिदृकः स्स्मे दीदिहि अस्मान्पकारय । तव पसद्ष्छर्मन्स्यां सुख. बग्भवेपम्‌ । दतन्मन्रसाभ्यमुपषानं विषते- ^“ भग्ने जातान्प णुदा मः सपत्नानिति पुरस्तादुपदधाति जतिनेष भावु- प्यान्प एद्ते ” [सन हा ५१० ३अ० ५] हति। कल्यः-““ सहसा ज तानिति (खात्‌ ?» इति । १८स्तु- सहसा जावाग्परेति । सहसा बडेन जातानिति पूर्ववत्‌ । सुमभस्पमानः तोमनस्यं पापः पणोऽसानपिन्रहि । इयि तद्नुयहादा पकाः स्याम । नोऽ- स्मदीयान्सपत्नाज्छशम्पणद्‌ । एतन्न साभ्यमृषथानं विधसे- “ सहसा नाबानिति वथ्ाभ्जनिष्यमाणानेव पति नुद्वे” [सेन्का» ५ प० ६ अ० ५] इति। “८ पश्वादुपदधादीत्यनुवतवे | पूवमन्र उतन्यविनारनपाभान्पमिह तूलत्स्य- भूमृधतिबन्धप्राषलन्पभ्‌ । अनिनामिपयेणमयत्रैवकारपयोगः कटपः-““ चतुश्वत्वारिश्णः स्तोम इति दक्षिणतः » हति । षाटस्त्‌- शतुभ्वत्वारिभ्डा इति । योऽयं स्तोमथतुत्वारिदावुत्या सेपश्नी यथं वर्चो षरकपं जनं हे १९के ववुमयहपा त्वमसि । इमे मन्पं विनियुङ्के- धतृत्वारिश्रः स्तोम इति दक्षिणतो ब्रह्मवच॑सं वै चुश्पत्वारिश्वो भ्रक्षव संसमेव दृक्षिणतो परते ॑स्माषक्षिणोऽपां बरह्मर्चसितरः ”» [से* क्‌ ५ प ३अ० ५} इवि। ग्क्त नमेदाऽ्र्विन्यासैर्निष्याद्यस्य स्तोमस्य ब्रह्व्॑सहूपतम्‌ | ` वोह र सलोप शयु सरतः » सति । परस्तु- ८ १८९८ भीपतसायणाचार्यविरचितमाष्यसमेता- [४ वतु्थकाण्डै- ० ( पञ्चम्यां चितावसपत्नादीष्टकाभेधानम्‌ ) षोडशा इति । षोः रभिरावृत्तिमिमिष्पाकः पहः । यस्तादृशः स्तोमो यञच्च्टमधातुरूपं धनं हे इष्टके तद्भयरूपा तमाति । एतं मन्तं विनियुङके- “ पोहशः स्तोम इत्युतरत अजौ वे षोडश आज एषोत्तरतो धत्ते तस्मा- दुत्तरतोभिप्रयाय। जयति " [ से° का० ५१० ३अ० ५] इति। ष[ह शास्त,मस्योजेव(हततादाजस्वम्‌ । अथेष्टकाद्यं सह प्रशंसति~- “ वजो वे चतृश्चतपरिश्ो वजः षे।डशो यदृते इष्टके उपदधाति जता भेव जनिभ्यमाणारथ भरतुष्यानएुद्य वजमनु प्रहरति सृत्य ” [स) का ५प्र० ३अ० ५] इति| स्तोमयोरनिष्टनिवारकतवेन +जत, प्रमो दनमसात्स्थानानि सारणं तषो वम्र स्यानुषहारः स्त्ये रिति तप्द्यते। कल्पः“ इष्टकायां परीषम ५५८ ध्यु ) पथिष्याः पुरीषपस्तीति मध्पेश्वेः पुरीषवर्ताम्‌ › इति । प१एस्त्‌- पृथिव्याः पुरीषरिति । हे इषटकाचवर्प तं ए्रथिव्याशातिरूपायाः परीं पूरकमसि । प्साति भक्षपति विन।शपतीति प्तः | न प्तातीत्यण्सः। हे" शष्टके त्वमस्ते नायाति । एतन्मन्वसाध्यमुपधानं विधत्ते- ५ पुरौषवतीः मभ्य उप दधाति पुरीषं वे पथ्यमात्मनः साप्पानमेवार्भं चिनुते » [संर का० ५१० ३अ- ५ | इति। परीषमध्यू( ध्यु )द् तस्थातयुपथीयमानतवातुरीप्वती । परीं बा आसनो गवबादिरारीरस्य मध्परमुदृरमध्य ववेमानत्वात्‌ । अतः पुरीषक्चेन स।सानं शरौर- सहितमेवाथ चिनु । एतदेदनं पररंसति- ^ सालाऽमुष्मलीके भवति य एवे वेद्‌” [सं ऊा०्५पर०३अ०५] दति । नामकरणपृवकम्‌कतभिटकापञ्कं परसति-- ८ एता वा अस्तपलना नाभष्टका यस्थेता उप्यन्ते नास्य सपत्नो मवति + [ संन का० ५प्र० ३अ० ५] इति। सपलनानां शत्रुणां परिनारकलवादृस्पलना इत्येतास्ापिष्टङकानां नामधेयम्‌ 1 कल्पः-“ एव्१छन्दा व।एवरटन्द्‌ इ चत्वारर विराजो दृरादश परतिहि- धामक्षणया ?› इति । पाढस्त- | र १क. घ. ङ, -वत्तिहेˆ। २ क. ध. ड़. मध्यस्य पृ । 8 ध. ङ. इञ्ये त्व-।४य्‌ छ, , मभ्ग्रत्य त | 4९1० ईअृनु 6१२] हष्णयजुर्वेदीयतत्तिरीयसंहिता । १६९१ ( पथम्यां चितावसपत्नादीषछाभिधानम्‌ ) एवर्छन्दो वरि इति । ठेवो वरिव इत्या्याः शब्दाः स्वगटोकवरतेनां ्दोषि शेषाणां नमधेपानिं । हे इष्टके त्मेवशडन्य्‌ यतदूपाऽति । एवं सर्ब धोहनीयम्‌ । एतन्पन् साध्यमृपधानं विषत्ते- ५ पाथा एव यदुभ्नि्धिराज उत्तमायां चित्यामुप दधाति विराजमेगोचभा पदषु द्घाति तस्मातपदानानुत्तमां वचं वति» [सं क(* ५ ई भ० ५ | इति। पदापाहिहेतलादप्षः पदातवम्‌ । अवः पदुाषृचमां विराजं क्षी "दृष्यादिहिपमन्नं स्थापयितुमसिन्पश्रूपऽप्ावुत्तमायां पञ्म्यां चितो भिर।दारूया इका उषद्‌- ष्यात्‌ । विराइृरूपत्वं तु वक्ष्पमाणद्‌ शस्यया सपद्यत । पस्मारः दूतपेऽप्न वश. पं विराजमुपदधाति तस्माह्ोकंऽपि बहूपशायुकतः परुषः सपागतनर्तिथी- ग्रप्यु्त्मां वाचं षद्ति--भ्रान्ता युये मदृगृह समागच्छत मृस्पतापिवि । सेष- मत्तमा वाक्‌ । एकैकस्यां दिदीष्टकारतैख्यां विधत्ते- “ दशदशोप दधाति स्ीयंलाय [सं° का०५ प० ३अ० ५] ¶ति। सवीयतं दाहर्योपिततं, वस्व वहुमिरेष्टकामिः सपय । सम्पक्पष्ठकिरूपत्वं वारयितुं वक्रतव विधत्ते- « अक्ष्णयोप दधाति तस्मादृक्ष्णा परवोऽङ्गमानि प हरम्ति प्रतिष्ठित्यै " [ सं० का० ५१० ६ अ० ५] इति। उक्ता विराजः प्रदेसति- “ पानिवे छन्दराश्सि सुवरग्याण्यासन्तेद्षाः सूवर्गे छोकमायन्तेन्॑योऽ- भाम्यन्ते तपोज्तप्यन्त तानि तपसताऽपरन्तेम्प एता इष्टका निरमिमतेवश्छन्दो वरिवश्छन्द हति ता उपाद्भत तामि ते सु्रगे लोकमायन्यदेता इष्टका उ१- दधाति यन्धि छन्दसि सुबग्याणि तेरेव यजमानः सुगं टोकमेषषि [से० का० ५प्र* ३अ० ५] हति । स्वगमहन्वीति सुदग्योणि । पादशानि पान्पाम्नातानि भ्ठन्दुंसि सर्गरोके स्थितानि तेष्ठन्दोभिदव।ः स्वम पप्ताः | तस्रादलेवां खर्गप्रारिसाधनम्‌ । कष- यथ तेन स्वगपामिनिमित्तेनाभाम्पनपायमनिष्पःठभमानाः खिन्ना आसन्‌ । बे पुनर्विचार स्वगपाप्सयर्थे तपः छतवन्तः । ततोऽनुितेन तपसा वानि ग्डन्दसि स्मर्गसाधनान्यपश्यन्‌ । तेम्यश्छन्दोभ्प एता तिरार।ख्या इष्टका निर्प॑तवन्तः। निर्मीय वेषश्छन्दो वरिवश्छन्द इति मनेस्वा बिराज उपादधत । ततस्ताभि. १९९ ¢ भीमासायणावायरिरदिवमाष्दसमता- ($षुर्बकाणम ( बाज्यानुवाक्वाभिधामम्‌ ) रिष्टकानिस्तं क्षयः स्वगं पाहा: । अतो यजमानोपि तदुपषानेन हुव सोरछम्दोभिः स्वगे भामोतिव । भत्र विनिबोगसपहः- पश्च्म्यां त्‌ चितावपरे घकपलस्तु पश्च ¶। दवाव रिरादुकता विराो दिकं षक्गाः ॥ शति ॥ इति शीवस्तायणाचार्यविरदिते माधवीये वेदाधपकाशे $ष्णयगुरवेदीब- तैतिरीयसंहितामाभ्ये रतुथंकाण्डे तृतीयपपाढके इदप्ाजनुवाकः ॥१२॥ ( अथ शतुर्थाष्टके त्तीयप्रणढके जयोदशोऽनुषाकः ) । अग्निषृत्राणिं जङ्घनदृद्रविणस्य पन्यां । मभिंदधः शक आहतः ! षर सोभासि सतपति- स्व £ राजोत उजरहा । त्वं भद्रो असि क्रतुः । भद्रा त अग्ने स्वनीक संहण्धारस्यं सतो षिधु णस्य वारः । न यत्ते शोचिस्तमसा वरन्त न ध्वस्मान॑स्तनुषि रेप आ धुः। भद्रं तै अग्ने सहसिश्ननींकमुपाक आ रोचते सूर्यस्य (१) । रुदीद्ृरे द्र नक्तया चिदरुक्षितं दश आ रूपे अन्नम्‌ । सेनाऽनीकेन शविदत्रो ` अस्मे यष्टा देवार आयानिष्ठः स्वस्ति । अरद॑ष्णो गोपा उत नः परस्पा अग्नं ग्ुमदुत रेवि दहि । स्वस्ति नो दिवो अग्ने पृथिभ्याबिश्वा- युर्पहि यजथांय देव । यरमीमहिं दिवेजाव प्रहस्तं तदस्माच द्रविणं धेहि वचिजपू। यथां हातर्मनुंषः (२ ) देवताता यज्ञेभिः सनो १क. १, इ, घ्वुताः स्वताः॥इ। धषी ०३अब्‌ ०१६) रम्णरज्देवीयौतिरीयसरिती । १९०१ ( धाञ्याव्ुवाकष्याभिषानम्‌ ) सहसो यजासि । एवा नो अथ संमनां संमा- नानुराचचग्न उरातो य॑क्षि देषान्‌ । अग्निमीडे पुरोहितं यज्ञस्य देबभ्रविज॑म्‌ । होतारः रत्न- धात॑मप्‌ । वृषां सोम दुमा असि वृषां देव वृष॑व्रतः । वृषा धर्माणि दधिषे । सर्तिपना इद ९ हाविर्मङतस्तन्ज़॑जु्टन । युष्माकोती रिका- द्सः। यो नो मर्तं वसवो दर्णा यास्तिरः सत्यानि मर्तः ( २ ) जिषाश्सात्‌ । एह £ परं प्रति स मुचीष्ट तपिष्ठेन त्सा हन्तना तपू । संवस्सर्रणा मर्तः स्वका उरुक्षयाः सग॑णा मानुषेषु । तेऽस्मत्ा- रान्प्र म॑अन्त्व र्ट॑सः सातपना मं॑दिरा मवि पिष्णव॑ः । पिप्रीहि देवा* उहातो यविष्ठ विद्रा ऋतू अतुपते यजेह । ये देष्या ऋचि जस्तेभिरमे त्वर होत॑णामस्या्यजिष्ठः ¦! अपने यदद्य विरी अध्वरस्य होतः पावक (४) रोचे वे्* हि यज्वा । ऋता यजासि महिना वि यदमूहंन्या वंह यविष्ठ या तं अय । अभिनां रयिम॑श्रवत्पोषमेव दिविदिवे । यशस॑बीर- तमम्‌ । गयस्फानो अमीवहा व॑सुविपपुिव- धनः समेन्नः सोम नो मव | ग्मेधास आ गंत मरतो माऽप॑ भूतन । प्रमुञ्चन्तो नो अध्हैसः। पूर्वीभिर्हि ददाशिम शरदधि्म्तो १९०६ भीमतसायणाबार्थविरवितमाष्यसमेता+ [४वतुरथकाण्डे~ ( याञ्यानुवाक्ष्फामिधानम्‌ ) धयम्‌ । महोभिः (५) षर्षणीनाप्‌ । प्र बुध्निया ईरते वो महाऽसि प्र.णामौनि प्रय श्यवस्तिरष्वम्‌ ।. सहाध्ेयं दम्यं मागमेतं गृहमेषोयं यरुतो ज्ञषध्वप्न । उप यमेति युवतिः सुदक्षं दोषा वस्तोर्हविष्मती प्रताची । उप स्वेन॑मरमारप्िसूयुः । इमो अभे वातत॑- मानि हष्याऽजस्रो वक्षि देवतातिमच्छं । प्रतिं न ई< स॒रभीणि वियन्तु । कड व दाधां मारुतमनवांणई रथेड्धाभपर (६) | कण्वा अमि प्र गायत । अत्यासो नये मरत स्षश्चे( यक्षदृशो न इाभय॑न्त मर्याः | ते हृम्यष्ठाः रिवो न हयुभ्रा बत्सासोन प्रकी हिनः पयोधाः । प्रेषामन्मंषु विथ॒रेवं रेजते भूमियमेषु यद्ध॒ गर्जते इमे । ते कीडया धुन॑यो भ्राज॑दृष्टयः स्वयं महित्वं पनयन्त धूतयः । उपह्लरेष यदा्चेध्वं ययिं वयं श्व मरुतः केन॑ ( ७ ) चित्पथा । श्चोत॑न्ति कोशा उष वो रथेष्वा घृतमुक्षता मधवणं- म्यते । अभिम॑भिर हवीमभिः सद्‌ हवन्त विहपतिपर । हम्यवाह पुरुप्रियम्‌ । त टि शाश्व॑न्त हडंते सचा देवं घुंतश्चुता।। अभि ह्याय घोढंवे । शन्द्राभ्ी रोचना दिवः श्रथ वृत्रमिन्द्र वो विश्वतस्प्रीन्द्रं नरो विश्वके ¢ पररा ° १अनु०११] रष्णयज्वेदी यतैत्तिरीयसंहिता । १९०४ ( याज्यानुवाक्याभिधानम्‌ ) मन्हृविषा वाधानो विभ्व॑कमन्हविषा वर्ध- नेन ॥ < ॥ ( सुथस्य मनुषो मरूतः पावक महे रथेशुभं केम षर्‌ दत्वारिभ्शश्च ) इति रष्णयजर्वदीयतेत्तिरीयसहितायां चतुर्था्टके त॒त - प्रपाठके जयोद्शोऽनुवाकः ॥ १६ ॥ भपां सेम॑लयं प्रः प्र चीऽ्हवकषितिष्पविरिन्दराग्नी भा छन्द आङुलधिबुरमे- मगोँऽस्येकयेयमेव सा पाञ्च जातानसिर्वनाणिं जङ्घनन्रयोदरा ॥ १३॥ अपां वेन्द्रागनी इयमेव सा देवत।त। षट्‌ेश्ात्‌ ॥ ३६॥ हरिं ॐ। इति छृष्णयञर्वदीयतेत्तिरीयसंहितायां वतुर्था्टके तृतीयः प्रपाठकः ॥ ३ ॥ | कि 0 ( अथ चतुधकण्डे तूर्तायप्रपाठके अयेदशोऽनुवाकः ) | दाद शेऽनुाकेऽपतपतना विराजशेक्ताः । अथ तयोदृशस्यान्तयानुषाकतवीशष याश्यानुवाक्या उश्यन्ते । चतुमौस्येषु साकमेधख्ये तृतीये परवण्यप्नपेऽनीकषते पराडाशमष्टकपालं निरषृपति साक५ सर्येणोद्यतेत्यादिहर्वष्यालतानि । तत्र पथमस्थाऽऽभ्पभागस्य पुरोनुवाक्पापाह-- अशिर्वत्राणीति । अयमरपिरस्मननूगृहण लिति शेषः । कीदशेऽप्निः, वश्राणि जङ्घनत्करमानृष्ठानानेवारकाण पापान्यतिरयेन हतवान्‌, विपन्यया विरिष्टय।ऽस्मत्कतया स्तुत्या द्रविणस्युरस्मरथ व्रविभेच्छरः, समिद्‌; सम्य- कपज्वादिवः, रकरः रोचमानः, अहुत अभ समन्तादृस्माभिराकरितोऽनेनाऽऽ= श्येनाऽऽहुतो वा । अथ द्वितीयस्याऽऽन्यमागस्य पुरोनुवाक्यमाह- [ ++ ^ ९ ख, च. “स्ये त्नाः | ९२८१५ श्रीमत्सविणाचार्यदिरचितमाष्थसमेता- [४वतुर्थकाण्डे ( याज्यानुषाकयाभिधानम्‌ ) हव ₹ सोमासीति । हे सोम स्वं सतां सम्थगनुष्टितानां कमणां पतिरसि । किंच त्वं राणा दीतिमान्‌। अपि च एवं वुबरहा पाएघती । किंच त्वं मुः कखपवृवेन मङ्गलः फ़तुरनि । तस्य॒ कपोनिपादकताद्‌ । यद्यप्पेतन्मन्वहुषं सोवुकपपतं तथाऽप्यमावास्याविषतितवपयुक्तां वृधन्वत्योः पराति बारधितुं पुनः पह; । अथ प्रधानिस्यापनेरनीकवतो इविषः पुरोनुवाक्यामाह-- मद्रा ते अप्र इतिं । शोभनमनीकं संन्यं यस्यातो स्वनीकः, वाष्र ऽपरे ते प्वरीयानि चरित्राणि मद्रा मद्वाणि मङ्गलानि । कथं मब्रत्वामेति हदुम्यते-- तं सेदक्सम्पग्यजमनदीन्ययाः, यजमानादभिवा सम्बग््रयतते । तथा तं बरस्योमस्य सतः सवदा विद्यमानस्य भिषुगस्य बहुटस्ाराह्येण विष्वग्ध्यापस्य चार्श्चररणहतुः, अस्मदनिष्टनिवा कस्य निरन्तरस्य ज्वाठासनू- हस्य परवतैक इत्यथः । यतते तव शोषिः प्रकाशनं कड़ाद्षि तमतता न वरन्त नाऽऽवियते । ष्वस्मानो प्॑सहेतवो राक्षप्तास्तनुवि शरेरि तवरीये रेः प्रहार पापं नाऽऽपभैव सेपादिववन्दः । अथ तमेव पाज्यामाह-- भद्रं ते अधर इति । सहो बमस्यास्वीति सहसी, वादश देऽ सूर्यस्य ते सुयैसदशस्य तव मदं कल्पाणमनीकं ज्वालां सेन्यमृपाक उपान्तिके समीप आरोचते स्तो दध्यिते । ताद्ररे ऽवाखाहूपं तवदीयमनीके नक्तय।चिंलक्तमविं गाडन्धकारावृायां र्रावपि दृशे विसषटं हश्यते प्राणिभिः । समर्थे राशो तञ्छव्‌। खद शमामाति पदुष्यते--रुशर्दधिसकं सपारिकिं दशे मागे प्रष्टु, तथा रभो भोजनवेखा्यां ह्मे प्रतो मिरूपिते पतेऽहक्षिवं रकेपरक्षितमक्षकायु- ृवुवरहितमनमादे सर्वतो द्रष्टम्‌ । अथ तत्रैव विकसिता याञ्यामाह- सैनाऽनीकेनेति । ह्मे स तं चमहीप्यमानमुतापि च रेगद्रहुथनयुकतं गृहे रादिकं दहि पकाशय । कीट शस्त्वम्‌ । एन!ऽनीकैन सुविद्् एनेन व्वाखा. समूहेन सुषु वोता, असम देवान्य्टाऽसदथ देवानुद्धिय यागनिष्पादकः, स्वि विघ्रराकत्यं यथा भवति वथाऽऽयजिष्ठाऽतिशयेन रुतजल्ञय(गसमानिकारी, अदन्पः केनाप्य्पषितो मेषा यज्ञस्य गोपा, उतापि च नेऽस्माकं प्रसा अविशशयेन पाडयिवा । अथ सिष्टरूतः पूरोनुबाक्पापाह- स्वस्ति नो दिष इति । हेश नोश्सम्पं खस्ति निर्विघ्ने विथापुः पूण" [> धष ° ६अन्‌ ०५९} छष्णयजुर्वेदी यतेतिरी यसीहिता । १९०५५ ( याज्यानुवाक्यामिधानम्‌ ) मायुषंहि संपादय । किमर्थ, यजथाय यागानुष्टानाथम्‌ | कुज, दिव बरक पर- थिव्या भूरोके । हे देव यदा दयुरोके मुरोफे वा तिष्ठामस्तदा सवद सपृणमायुः पपश्डेत्य्थः । हे दिषिजाप स्वगैसमृतनभने पदुद्रविणं सीमहि बयं सेवेप तदुवाकषिणमस्मासु षेहि संपाद्य । कीदशं द्रविणं, परस्तं विद्यमानश्रेष्ठं जितं मणिमुक्तादिनानालत्पुपेतम्‌ । तत्रैव याम्यामाह- यथा होतरिति । सहसो मन्थनरूपस्प वटस्य सूनः पुष।ऽ्निः। सच देवानामाह्ता । हे सहसः सूनो होतरग्ने यथा मनुषो मनुष्याननुग्रहण पाया, देवत।वा देवानपि यन्ञेय॑जासि पूजयि । तातिपरत्ययस्य स्वार्थं विहितत्वाहेबा एव देवतादयः। देवताता देवताकीन्‌। इतरपजमानपाखनं तदी यदृवयजनं च टृष्टान्तः। दार्शान्तिकं तु स्वकीयदेवयजनम्‌ग्यते | एवा एवभेव हेऽ नाऽस्माक्मचासिन्क- मणि देवान्यक्षि त्वं यन । कृटशस्तवं, समना तर्द; सह समानमनस्कः | यदा समानसैदस्तूल्य इव्यर्थः । उशन्क(मयमान अस्थायृक्त इत्यर्थः | कीटराम्देवान्‌, समानास्वया तृस्यानुतः कामयमानांस््वपि प्रीतियुक्तानित्यर्थः। अथ मर्वभ्यः सांतपनेभ्यो मध्यंदिने चरुपित्यत ५थमाज्यमागस्यानुवाकया- माहु-- अभिमीढ इति । हममभ्निमहादे सभि । कीरञ, पराहतं पृरोदेश आहवनीये स्थापितं, यज्ञस्यानुर्टयमानस्य कमण कतिविजमृखिक्तवनिष्पाद्कं, देवं द्योतमानं, हेतारं देवानामाह्यान।र, रत्यधावपमतति तभने रत्नानां मभिपुक्ता- पमतीनां सेपादकम्‌ । अथ दितीयाज्पमागस्य पृरानुवाक्पामा ~ वृषा सोमेति हे सोमत्वं वृषा कामानां वषपिता दमन्द्विर्माश्रासि । ह देव यस्पार्वं वृषा व्॑यिता तस्माच वृषवतौ वनिमित कप यस्या वृष- रतः । फिच यस्माच वृषा वषयता तस्पाद्धमाभि पृण्यःनि दिपै धारयसि । भथ प्रधानस्य हविषः पुरोनुवाक्षापाह- सांतपना इति । सम्पक्तप्यन्ते शत्रव एभिरिति सातपनाः । तादशो हे मर तोऽस्मामिदीपिमानं यदिदं हविरसि तजञ्जजुष्टन सेवध्वम्‌ । किमर्थ, युष्माकोती धुष्पाकमूतये कषद्धाधातो रक्षणाय । कीदृशा मरुतः, रिशादसो रिरत्ति हंस- श्टीति- रिश स्तानदन्ति मक्षयन्ति विनाशयन्तीति रिशादसः) अथ तत्रैव पा- व्यामाह~ । णि ~ ध १ क, च, यथा। ष, ऊक. यङि ।२ख. च. स्छथास् ¦ ६३९ १९०६ भ्ीमत्सायणाचाय॑विराचतमाप्यसमेता- [४ चतुर्थकाण्डे | ( याज्यानुवाक्याभिधानम्‌ ) यानो मतं इति। वसवो वासहेतो हे मरुतो यो मर्तो मन्यो दृ णायुदष्टक्रोधोऽ्त्यन्तं पपनुद्धिः सन्सत्यानि तिरोऽस्मान्पति कृतान्सर्वेथा ना- निष्टं करिष्य।मीत्येवंहपाञरापथांस्तिरस्छप्य नौ ऽस्मज्िषांसादन्तुमिच्छत्स दुहो दाही प्रां मवदीयं बन्धनरज्जं प्रतिमृचीष्ट परतिमृश्चतु | स्वगरे बध्नावित्यथः। त द्रोहिणं तपिष्टेन तपसाऽ्यपिकेन सतवापेन इन्तन मारयतत । तमेव विकलिपतां य।ज्यामाह- संवत्सरीणा इति । ह मरुतः, सन्ति त पाङरान्स्वकायमन्धमरज्जुरस्मद्‌- स्मत्तेऽपनीय मानुषेषु व्रिरोधिजनेषु प्रमृश्चन्तु गले बध्नन्तु | कीदरान्ाशान्‌ , अहसः १।हनत्यन्तनिबन्यहत्‌निलयथः । कट्रशा मरूतः, संवत्सरीणाः सष गिन।ऽऽराधिनाः सवत्स्रपवन्तं रक्षकाः, स्वक; सुष्ट्वचनीयाः) उरुक्षया विस्ती्णगृहाः, सगणाः सप्तमिर्भणेः सहिताः । " सप्तगणा पे मरुतः) इति भ्रत्यन्रात्‌ ! सतिपनाः सम्यक्रवूगां ताकारिणः) मदिः स्ववं हाः, मादृपिष्णवोऽस्पानपि हर्षयन्तः । अथ त्तव सिष्टरूतः पुरानवाक्ष।माह- पिप्रीहि देवानिति । हे पविष्ट युग्मा उशतः केमयमानान्देबानिि- प्रद्यतिशयेन प्रणय । हे कतुपत सथ.लना काडपरिपाख तवमतृन्काटमिर।१।- न्दु! ञ्जानख्पसे । तस्माद्रह्धयवित कटि यन । इयेष भवा पे एष्या कलिनः सन्ति “ अधिहता । आश्रनाऽप्वेय्‌ । वषट(ऽ्यीत्‌ „ इत्दिनाऽञन्नतास्तेभि- रतदव सह तमस्य यजमानस्य सबान्धना हतणामूत्वनां पन्य आयनिह्ठः सर्वते यष्टतमऽति । तत्रैव याज्यामाह-- अभ्रे यदथेति । हे सििश्र्दमे विशः पपिशस्यानुष्ठितस्याऽरस्य संबन्धि यद्धृविरस्ति वद्य वेरञ्चान भक्षय । होतह।भकतः पावक शोधक्‌ शोचे दप्ि- मान, वन्यतान्यभ्निविशेषणानि । हि पसा यज्वा यागस्य कतां तस्मादृत। कते ऽस्मदीययज्ञे महिना मह्ना यजसि दृवान्प्राणयाति । य्यसाक्तारणद्वि- मूर्विरिष्टो भव्ति तत्तस्मत्कारणादे यविष्ठ युवतमद्यते तवया हृष्या यानि हृभ्यानि अस्मामिद्‌।यन्ते तानि [ वह | स्वी कर । यद्यप्येतननदयं दाक. हा ्रकाण्डे सपात्रतत्वाच्चोदकदिव प्राप्ते तथास्मि वि पटे पृनव॑चनामिति दर श्यम्‌ । अथ नरुदूभ्यो कहमविभ्यः 5१14 इयं साय दर१" इन्यत प्रथम १।ऽ७ग्यभागस्प पुरोनुवाक्पगाह-- धपा" ३अन्‌ ०१३} रृष्णयजवेदीयतेतिरीयमंहिता | १९०५ ( याज्यामुवाक्यामिषानम्‌ ) अभ्चिना रयिपिति । अनेनाभिना र्थं धनपश्चवत्स्वो जनः प्रभोति । न केव धनस्य स्वहूयमत, परंतु दिने दिने दस्य धनस्य पुष्टिमेव प्राप्नोति नतु हत्तम्‌ । कीदशं पाष, यशसं कीर्तैकरं, वीरवत्षमे वीरा अस्पदीयाः वा अभ्येति वीरवानति रयन तथाविधम्‌ । अथ द्वितीयस्याऽऽस्यभागस्प पुरोनुवाक्यमाह-- गयस्फान इति । हे सोम नोरऽस्मान्पत्युस्यमानविरेषृणविरिष्टो मव | कानि वानि विरेषणानीति तन्युच्यन्ते--गयरफानो गृहाणां वधंयिता। ` अभीवह। रोगाणां हन्ता । वसविद्धनस्य ठम्भयिता । पृषटिवधनो गषारिषं पु वध्रयिता । सुपित्रः शोभनं यजमानह्पं मित्र यस्यासौ सुमि: । अथ प्रधा- नस्य परोनुवाक्यामाह- गरहमेधास हति । गृहे क्रियमाणो मेषो यज्ञो येषांते गृहमेधासः | वादशा हि मरुव आगतेह करमण्यागञ्छत | माऽभूतन कदविदपि माऽगच्छत । किं कव॑न्तः, अहसः पपानेरऽस्मान्ममृशन्तः प्रकर्षणे वियोजवन्तः । तत्रैव पार्या. माह-- ूर्वाभिहीति । हे मरुतो वयं यजमानाः पूर्वीमिरनादिकारपवृत्ताभिमहाोम- बसि(दसपृणंतया महनीयाभि; शरद्धिः सेवत्सरेश्वषंणीनां मनुष्याणामृतिणां मध्ये स्थित्वा हि यस्माहृदारिम हविदमरस्तस्माद्रयमिहाऽऽगच्छते | तत्रेव विकटितापन्यां पाज्यामाह-- प्र बुध्नियेति । हे मर्तो बुध्निया बुध्ने मूठे भवानि बृध्नियानि। अनादि- कारपवृ तानीत्यर्थः । वो महांसि यष्माकं तेजांसि परते प्रकषण गस्छनिषि परदृ्ानीत्यथः । प्रयज्यवः प्ररष्टयागयुक्ता युयं नामानि गृहमेधिनो मरुतो वयमित्यादीनि मवदीयनाम्येयानि प्रतिरध्वं प्रकर्षेण रोके रव्यपयत । सहृियं सहससमाे गृहमेधीयं गृहमेधिनो युष्मानृदिश्य दीयमानमेतं मागं पुरोडाश लषभ्य सेवध्वम्‌ । अथ तत्रैव खिश्रुतः पुरोनवाक्यामाह- उप यमेतीति । युवतिमेन््रेण मिश्रीमूता हृविष्यती संपुणहृवियुक्ता पृताची बृतपुष्टेयमाहुतिरदोषा रत्रौ वस्तो्िवसे च सुदक्षं कुश यं स्विष्टहनमभिमुपेति धराप्नोति । एनं स्विष्टङतमभिमरमतिः कशाविरप्युपपिरहितो वतुयुषनमिच्छन्य - [ "क ~~~ पः क (क १ख. च. "ण माव्यः।२यख. च. ध्ये स्थायिमिर्भस्माः। ३ स. च, देम तस्मा" +, ४ ए, "मति" । ५९८८ धीपत्सायणाचायंविरवितभाष्यसमेता= (४परुरपकणे- ( याज्यानुषाक्यामिषानम्‌ ) जपान्‌; स्वा म्वफीयेन हृविषोपैते प्राप्नोति सेवते इत्यर्थः । भध हमेव याण्यपह- | इमो अग्न इति । हेऽ इमो इमानि दीततमान्यिशयेन कान्तानि श्या हर्ष [पि देवतातिमस्छ दवानभिप्राप्तुमजस्लोऽनुपररतो वक्षि वह। नोऽस्मस्तंबन्धीनि ल्रभीणि सगन्धोनि हवींषि परती पस्येकमेव वियन्तु देवा भक्षयत्‌ । भथ “ परद्ध्ः क्रीडिभ्यः पुरोडाश सप्कपाठं निवपति सकर सूरये णोद्यता +» इत्यस्य हतिः पुगेनुवारकेषामाह- कऋीडं वः राधं इति। हे कण्वाः कण्वपमृतयो वेदाचार्णाः शषा बछमभि प्रगायतामितो वेदिकैः स्वत्रैः प्रकर्षेण गाने कुरुत । कीष्द बठे, वः क्रीहं युष्माकं कीड़ा कारणं, मारूपे मरतां संबन्धि, अनर्वाणे ज्रतुभ्येरतिरर्छर्वम्‌ । जरातुम्यो वा अर्वति भ्रत्यन्तरात्‌ । रथेकुमं रथपेरणे समथम्‌। तत्रैव पाञ्यामाह- अल्थासो न य इति । ये मरुतः कामयन्त शोभयन्ते स्वरुचा स्वतेदारेण सवे जगदट कुरवम्तीत्मथः । तेऽस्माननुगृहृणन्तिवि शेषः । कीदशा मरुतः, भत्यासो न सततगमनशीरा अश्वादय इव, स्वश्वः शोभमगतयः, यक्षद्शो न म्य यागदृरौनाधथिनो मत्यौ इवोत्स्येनात्र समागता इति देषः । इर्यः रिषो न द्राः पासादृमाकूढा राजनाटका इव पर्वतेषु दाभराः संबरन्वीति शोषः वत्सलो न परकडहिनः। यथाऽव्यन्तनाखवत्साः शीन्मितवस्ववः पठाय- मागः प्रकर्षेण क्रीडन्ति तथा हते ततर सेवरन्तः कीहापराः, प्रथोषा मेषानु- साद्य तेषु जखधारिणः । तत्रैव विकलिपतामन्यां पुरोनवाक्यामाह- प्रेपामन्पेषु विथ॒रिति । एषां मरतामर्मेषु गनेषु मूपिः प्रेजते प्रकर्षेण रेजते कम्पते । मरां मूकम्पजनकानि मरतां गमनानीत्यर्थः] ततर दृष्टान्वः-दिधु - रेष यधा मतुरहिता योिलाखकभविदत्यन्तं क्ते तदत्‌ । यद पे € मरुतौ यामेषु जलस्य नियामकेषु मेषेषु युञ्जते जटं पोजयन्ति ते मरुतो परहितं स्वकीयमहिमानं स्वयं पनयन्त स्वयमेवं व्याहरन्ति स्तुवन्ति वा । कीदणले, कीडदयः कीड।पराः, धुनयः कम्पयुक्ताः सवेदा चडन्त इत्यर्थः । भाजदृ्टयो भाजो दीभिविददूषा दृष्टियषां ते प्रजदृष्टयः । पतयः शरणां कंम्पहेववः । ततेव विकलतां याग्पामाह- ॥ कत १क, ख, च. ˆ व व्यवह । रषा ° ३अनु ०१६] शष्णयनुवेदीयतैत्तिरीयरंहिता । १९०५ ( यश्यानुवाकयमिघानम्‌ ) उपह्वरेषु यदिति । हे मरुतो यद्यदा षय हव पक्षिण इव यपं केना. विधा केनापि मर्गेणोपहवरेषुपेत्य हतव्येषु ताडनीयेषु मेषेषु पिमचिष्यं गर्त संपदेतवन्तः । यरा जखपृण॑मेवमास्कारयन्ति मवन्त इत्यथः । तानी कोशा भनपूणगृहतदस्ा जलपूर्णा मेषा वो युभ्माके रथेषूप ॒समीपमागतेषु ततत्‌ ~ तन्ति जे वयन्ति । युयमप्यचेवे यजमानाय मधुवर्णं मधररसोपेतं पृतं पृतत- मानमुद्कमा समन्तादुक्षत सिञ्चत । अथ तत्रैव खिष्टक्नः पुरोमुवाक्ममाह- अपिमभिपिति । अप्मिमाभं पत्त्यागगतस्विष्टरतं हवीमाभिराह्नानपीः सदा हवन्त सद्‌ा यजमाना आह्कपनि । कीडृरमग्चि, विश्पपिं प्रजानां पाकं हव्यवाह देवन्धति हविषो वेढे, परमिप एरूणां बहूनां यजमानानां पीति- हेतुम्‌ । करव पाग्पामाह-- त हि शश्वन्त इति । राश्वन्तो निरन्तरमनुविष्ठन्ते करखिजो वृतशरता धृतं शरता( न्त्या ) सुवा युकतास्तमभ्रं देवमीडते स्तुवते । किमर्थ, हम्पाप ववे इिर्वोद़म्‌ । भथ पन्यन्पानि श्रीणि हवीप्यम्नितानि-५ देन प्रमेकादुराकपाडैनं ह वेश्वकमणमेककपारम्‌ ? इति, करेनरापनस्य पाज्पाप्रोनुषाक्ययोः प्रतीके शरीयति- इन््राप्ी रोचनेति । हन्दराभ्री रोचना दिवि इति पृरोनुवक्या । भ्यदेवृश- भिति पाश्या { एतभ्वोमयमिन्दापी रोचना दिव हृत्यनुवाे व्याख्यातम्‌ । अथेन्ब्रस्य याभ्यानुवाक्थयोः प्रतीके दुर्दथति- शद्रं वो विश्वत इति। ह्रं वो विभतस्रीति पुरोनगक्षा। इनं | नर इति यास्या । एतस्चोमयमिन्धु बो विश्वतस्परि हवामह हत्वनुषके न्पाह्पातम्‌ । अथ देश्कर्मणस्य पास्पानुवाक्ययोः प्रतीके द्यति- विभ्वकमाभेति । तव विश्वकम॑न्हविषा वावृधान इति परोनृषाक्या | चिश्वकमेन्हविषा वर्षनेनेति याज्या । एतश्चोभयं य हमा विश्व भृबनानि शद्- दविष्पनुषाके व्याख्यास्यते । अत्र विनिपोगरसम्रहः- अथ याभ्पा साकमेधे ह्नीकवति पागके । आभ्यमागानुवाक्पे दरे हभनिवंरेति वर्णिते ॥ १ख.घ. ङ्‌. च. यथा। २ स, च. “मयं पूर्वपपाढकस्यान्त्यानु" । १९१५ भौमत्ताश्रणाचायंविरसितमाष्यप्तमेता- (४ चु्थ॑कण.- ( याज्यानुबाक्याभिधानम्‌ ) भद्‌! विल प्रजने स्मुः सस्ति स्विष्टकृति इषम्‌ । अरिं सतपनीयाज्यमागयोदं प्रथानके ॥ सांततिसः पिधरीष्यमरे इयं स्वि्टरूतीरितम्‌ । अधिना गृहमेधीये दे स्यावामाज्पमागयोः ॥ शह प्रधाने तिलः सुरूप स्विष्टकृति इषम्‌ । कीटं चतुष्टयं ऊीडियागे ह्याधमिति इयम्‌ ॥ संबाग्ये स्तामयेन्द्राभ्री भथच्वेन््र्रयागके | शन््मिन्रं चेन्द्रयागे विश्रदे वेश्चकर्मणे ॥ वरषाक्चिशदवः परोक्ता अनुवाक इहान्तिमे ॥ शति भीमत्सायणचायंविरजिते माधवीये वेदा्थंप्रकाशे छष्णययवदौय- वैसिरीयसंहिताभाष्ये चतुर्थकाण्डे ततीयप्रपाढके ्रयोद्शोऽनवाकः ॥ १३ ॥ वेद्‌ रथस्य प्रकाशेन तमे हर्द निवारयन्‌ । पुमर्थोश्चतुरो देपादिधातीथमहेश्रः ॥ इति श्रीमद्ि्यावीर्थमहृश्वरापरावतारस्म भ्रीमद्राजाधिराजपरमेश्वरस्य भीषीरवुक्भहाराजस्याऽऽज्ञपरिपाउकेन माधवाचार्थण विरजिते क. ^ १ [> ¶ बेद।थपकाशे रुष्णयजवेदीयतेत्तिरीयसंहिताभाण्ये चतुर्थकाण्डे तृतीयः प्रपाठकः ॥ ३॥ ~~ धपा०४अगु०)] ृष्णयज्दैदीयतैततिरीयसैहिती | १९११ ( प्चमचितिेषस्तोमभागाभेधानम्‌ ) अथ चतुथष्टके चतुर्थः पपाढकः | ( ततर प्रथमोऽनुवाकः ) । हरि ॐ । ररिमराभे क्षयाय त्वा क्षय जिन्व प्रतिर धमयित्वा घंभ जिन्वारन्वितिरसि दिवि त्वा दिव जिन्व संधिरस्यन्तरिक्षाय त्वाऽन्तारकषं जिन्व प्रतिधिरंसि प्रथिन्ये तवां पथिर्वी जिन्व बिषटम्भोऽसि वृष्टये त्वा वृष्ट जिन्ब परवाऽस्यहने त्वा ऽहंर्जिन्वानुवाऽसि रात्रिये वा रात्रिः जिन्वोशिगसि ( 9 ) वश्भ्यस्त्वा वभ भिन्व प्रकेतोऽपि रदधेभ्य॑स्तवा रद्राजिन्व सुदी- तिरस्याविव्येभ्यंस्त्वाऽपदत्याजिन्वीजोऽसि पि- त्य॑स्त्वा पितृजिन्ब तन्तुरसि प्रजाभ्य॑रवा प्रजा जिन्व पृतनाषाईसि पडुभ्यस्त्वा पश जिन्व रेवदस्योषधीभ्यस्त्वोषथीर्जिन्वाभिजि- दसि यृक्तयविन्द्राय तवेदं जिन्वािपातरेसि प्राणाय॑ (२) त्वा प्राणं जिन्व यन्ताऽस्यपा- नाय॑ स्वाऽपानं जिन्व स॒र्सरपाऽसि चर्षषे ष्वा चक्षजिन्व वयोधा असि भोत्राय त्वा भोजं जिन्व भ्रिवृर्दसि प्रवृदसि संबृद॑सि विषृर्दसि स शरोहे।ऽसि नीरोहेऽसि प्ररोहेांऽस्यनराहांऽपि बसुके।ऽसि वेष॑धिर सि वस्य॑िरसि ( ६ )। ८ रलिग॑ति प्राणाय न्िचरत्वारिद्‌ ख्व ) । ५११३२ भौमत्सायणाश्रार्यविरवितमाप्यसमेता- [४वतुर्थकण्े- ( पश्वमविकिरोषःतोमभागापिधानम्‌ ) इति कष्णयजर्ब॑दीयतेत्तिरीयसंहितायां चतुर्थके चतुर्थप्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः ॥ १ ॥ अथ बतुथकाण्डे चतुर्थः परपठकः । (८ ततर प्रथमोऽनुवाकः )। वस्य निश्वासं वेदा यो वेदभ्योऽखिरं जगत्‌ । निर्भमे वमह वन्दे विद्यतथिपहेश्वरम्‌ ॥ पपाठके त॒तीयेऽसिमभितयः पञ्च वर्णिताः । सतुरथे पश्वमवितेः रोषः सर्वा विधीयते ॥ त्र प्रथमानुवाके स्तोममागा उब्यन्ते | कृल्पः-"“ ररिमा क्षयाय ता क्षयं किन्वेति स्तोमभागाः सपं सप परति- दिशपवरिष्टा पथ्ये, इति । तत्र पूवस्य दिश्युपमेयानागिष्टकानां सप्त मन्वानाह- राहमरसि क्षययेति । हे इष्टके त्वमारित्यरिपिरूपाऽस्यतः क्षयाय निवासतिदश्य्यं तामुपदधामि । तं चास्माकं क्षयं निवासं जिन्व प्रीणय संपा- दुयेत्यरथः । एवं सर्वं योजनीयम्‌ । प्रक्षा गतिधस्थाः सा परेति; । धर्मो विहित- करमनुष्ठानम्‌ । अनुकूडा गवि्ंस्याः साऽनितिः । द्योः स्वर्गः । द्यावपृथिन्यो- पैष्यवर्ती देशः साधः । अ-तरेक्ष गन्धव॑ौदिखोकमागेऽन्तारिद्धम्‌ । परतिषिशबेन भूखोकमाग उपदक्ष्यते । विरेवेण स्तभ्यते जमर धायत हति विष्टम्भो मेषः। प्रथमं वाति गच्छति पवतैत हति प्रवोषःकाठः । उषा हि मूर्पोद्यातूर् पवते । अपेऽहःसिद्थर्थं तामुपदघामि । अथ दक्षिणस्यां दिश्युपयेयानामिष्टकानां सप्त मन्वनाह-- अनुवाऽकि राजिया इति.। अनु सृयस्तमयासश्चाद्राति चरति प्रया- हीत्यनुवा तायतष्या । दे शिसुभिः काम्यमाना अते । अपो वसुम्पो वसूनां परीत्य त्वामु्दधामि । तं चे वसुञ्ञिन्व पणय । एवमुत्तर योग्यम्‌ । प्र्टः केतो ४: [ स ] प्रकेतः । स्द्राणां यः प्रकेतस्तदूपा त्वमसि । शोमना दीति- १च. "तीये हि जितः। २. च, सर्वत्र। रल. चब. क्षक्ष) ४ख.घ, ड, थ. इत्यषः । ५१. ऊ, शि सिका.। ६ क. सति वसुभिरवसुः । ब. डः. ज्षिर्वः । ४१, रशे यः के" । ८ क, यस्य । # पष ०४अु*१} हृष्णयजुवेदीयतेत्तिरीबसहिता । १९१६ ( प्चमवितिशेषस्तोमभागाभिधानम्‌ ) दीः बुदीतिः सा त्वमति । भोगो बलं पितणां यद्धलमनु्रषटसमथं तदपा त्वमसि । तन्तुः पृषपोजादिसातित्यम्‌ । स्वकीपान्गवा्पशनपहृतु मागता पा १्र- कीवतेना सा पतता तां सहतेऽमिमवतीति पृतनाषार्‌ । भथ प्जिमायां दिश्वपपेयानामिष्टकानां सष मन्भानाई- रेषदुस्योषधीभ्य इति । रा अस्यास्तीति रेवत्‌ । भोपेधिसाध्यं वदनं जीवनं तदूपा तमसि । अमिता जयसि शतरूनामेमवत्तीत्यामेभित्‌ । पाकाण- सषशो भजो मावा, युक्तो इस्ति स्वकृतो मावा यस्पात्तो युक्तप्रावा । इन क्ष्रादीन्विषाए्यशिहय पाटयिता । यः च्रसह्पा वायुः से।ऽजेपतिस्तवृषा तवमसि । बहिर्भेगतेस्प श्वासस्य पुमरप्यन्तःपवे काय नियामको यो वायुविशेषः स अन्ता, तद्रूपा त्वमति । सम्यकंतपयति बटन प्रवतंयति मां उयनषनप्रस्रा- ( स्वक रणाय सेसरपौ इष्टिः । वयः प्षी तदेकावतीति वयोधाः | पक्षी तत्र लत नत्वा स्वकां साधयति तथ, भोत्रेन्वियिरक्तिप्ततन्छम्द्‌ पाप्य निभ- नोत, दच्छक्तेहपा त्वमाप । तिस अवृत ऽयवविरेषा यस्यं पिथुनीमावबश्य सोऽयं धिबतपुमान्योवेत्सङ्गमेत्यवयवतयं) तथाविधमिधुनीमावहूपा तमत । अथोदष्यां दिश्युपयानानिष्टकानां सप्त मन्नाह-- प्रवृशासि संवदिति । ज्ञीपृरुषयोः संसग नन्तरभाविर्न या प्रबृततिः सा पवुलद्रपा त्वमसि । पवृर्थनन्तरमाबी यः सम्वर््यापारः सोऽयं सेदसवरषा एवमस । द्योगर या विवृतः सा विबुूपा त्वमति । सभोगदूरषं बजस्यक्षेतरे यः लमारोपः सोऽयं इरहुस्तद्रूपा तमसे । केम पक्षिषस्य बीजस्य निःशेषेण गमौरपम्पातरिनीरोदस्तष्ुपा त्वमि । गर्भाशये न्पापस्प मीजस्व दारीराकारः परिणामः प्रराहस्तवृपा तमक्ति । तस्य च परिणतस्य शशीरस्पा- नुः पुशादिहूपेण प्रदुभवोऽनृरोहस्तव्रष। तमसि । अथ मप्यदेश उपधेयानामि्टकानां ब्रीम्मन्वनाह- षसकोऽसीति । बल धनमस्यास्तीति वको धर्मी पृत्रस्तहपा तमा । ~~ ~~~ -= = ~~~ -- ---~~--- ~--- ~~~ -=> १ कृ, "वर्धि । २ ख.-घ, ठ. “न तद्ज्जीव। च. "नतः शख. ख, "तब. तः श्या । ४ ज्ञ. च, ङेनति ससर्पोऽहि । धनदष्टिसारणया धनमवति एवं मामवतु भने हदं प्रसारय । वयः ।५ क. ज्ञ. ददधातीः। ६ क. ष. ङः, "न्तरं भाः ण्स, च॑, ण्वि | सद्या । ८ च, इ. तदुषाब्ू" । ९ स. च. क्षिप्तप्य । ५० १९१४ शीमत्सायणाचाय॑विरवितमाप्यसमेता- [४तुयकाण्डै- ( पश्चमचितिरोष तोमभागाभिधानम्‌ ) बेषो व्याप्तं भनं, वेषं भयते सेवत इति वेवाभ्रः । पापस्पाभिबृदकारीतपथः । तदूपा तवमसि । वसूनोऽभिवृद्धस्य धनस्य ्टिमे।जनं यस्यातो वस्यषटिः ॥ धनं संवाद्य तद्मिवृद्धि च रुला तयाऽभिदृद्धघा जीवतीत्यथः । तदपा स्वम । एतेमननेः साभ्यमुपधानं निवत्ते ८ यज्ञेन धै प्रजाप: प्रजा असनत वाः स्तोपभगिरेवासृजत यल्ललोमभागा उपदधाति प्रजा एव तद्यजमानः सृजते ” [सं०° का०५प०३अ ०५ हति । ५जाप१तिय॑द्‌ा यज्ञन प्रजा असजत तदानीं यज्ञमध्यवार्तिनः स्तोममागमन््रा एप सृष्टिहेभव आसन्‌ । नेवृर।रिस्तोपयुक्तानें यानि बहिष्पवमानाविस्तो- राणि तानि मजन्त इति र मरित्याद्यो मन्वाः स्तोमभागाः । बका तत्त्तो- भाण्यभ्पनुजानन्ररिमरित्यादिकमेकेकं मन्तमृच्चायौम्यनुजानापि। एतस्बास्माभिः वमृषये गा इन्र भित्यनुवाकं स्पष्टमुक्तम्‌ । अतो रसमारयादयः स्तोमभागाः । एतमेन्नरुपयेया ईका अपि स्तोमभागाः । तदुपपानेन यजमानः परमाः सुज एव। ता एताः स्तोममागारूथा इष्टका यज्ञतेजस्त्वेन यज्ञपतिष्ठातिन च कमेण १९स।१-- ¢ बरहुस्पतिव। एतद्ज्ञत्य जः समभरद्यतस्तामभामा यत्स्वोमभागा उपदृषावि सतेजसमेद।भ॑चिनुते बरहस्पतिवा एतां यज्घस्य पतिष्टापपश्यदत्ततोममागा यत्स्तोपभागा उप्द्नाबं यज्ञस्य प्रपिष्ठित्यं » [संर कार ५११० ३ अण ५ ] इति । सामान्येन विहतं पृनर्विरेषाकारेण वि्ष॑तते- ५ सप्तस॒प।१ दधाति सवम॑ताय विसो मध्ये प्रतिष्ठिते (सै० का०्५ प* 2 अ० ५] दते। एमैफस्यां दि।श सप्तसततापधानेन सर्व थत्वं दं मवति । मध्ये बिषृणा- मानेन प्रतिष्ठा स्थय भवति । पजापतिः स्तामभ्‌भरेवा सुजते।ते सामान्यत उक्त, तेषं केः स्तोमिः किम- सृजतेत्पेकेकमिष्टकामन्तं विभने- ५५२ रिमरिवि वाऽऽदित्यमसजत पतेरिति धममबिपीरिति दिव संधि रेत्यन्तरिक्ं क्न न ~ -- - ~~~ ~ ~^ ९ च, यज्ञत्परजा।२ख. च. "व बद्धिहै।३ख. घ. ङ. च. (तवः। निः ।४ ८ख. च, रध पञ! अस्र । ९ स. च. तच्च! धपा ०४अनु०१) ष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंदहिता। ९१५ ( पश्चमचििरेषस्तोममागाभिधानम्‌ ) प्रतिथिरिति पृथिवीं विष्टम्भ हति वरटि परवेःयहरनवेति रात्रिमहिगिति वसन्पकेष इति सद्रान््बुदीपिरित्यादित्यानोज इति पितरस्तन्त्रिति प्रजाः पृतनाबाहिति वशृन्रेवदित्योषधीः ? [से० कृा० ५१० ३अ० ६ ] इति। तैर रश्मिरित्पादयो मन्वास्तत्त्र्यपद्‌थसबन्यित्वन पृवं व्याष्टयाताः । अव- स्तेन मन्तरेण तत्ततदाथैमजञजतेत्युपपनम्‌ । एवं १अददामिमन्तेः सृष्टिरमि्हेता । अथ हृष्टस्य जगतो रक्ञाहेतुभूतं गोह श मन्व दरयति-- ५८अभिजिद्सि युकप्रविन््ाय वेन्व्रं जिन्वेत्येव दक्षिणतो वजं पर्यौहद्भि- भित्पे ” [संग कार ५१०३ अ० ६] इति। अस्मिन्मन्त्रे वज एव सेबोभ्यते । हे वज त्वममिजिश्जपहृतुयक्तग्रवा स्थापितपाषाण इव दृढश्च स्पत शनद्र्पातयर्थे त्वां पयृहामि तेने प्रीणमेकि मन्त्राः । परजापतिर मन्वमृच्चारयन्दुक्षिणहस्तन सृष्टस्य जगतो रक्षणाय बजं परेरिवर्वास्तेन बाधकबिनरे सति सटा अभिजपामभूत्‌ | पाः तृष्टाः पजा वजेणे रक्षितास्तास॒ गरीरह्पासु प्रजासु मन्नचनुष्टयेनेग्ि- स्थापनं द्दपति-- “५ ताः प्रजा अपप्राणा असजत तास्वपिप्तिररसीप्येव प्राणमदृधाद्यन्तेत्य- वाम्‌र सुर सृप इति पकषवेपोषा इति भोवम्‌ 2 [सण का० ५ प्र० ३ भर ६] इति। श्वमिन्दिययुकेः चाररिव्यैवहरन्तीषु प्रजासु मन्त्र वतुटपेन मिथुनी वश्षपर्ति दृ्ंयति--पताः प्रजाः प्राणतीरपानतीः पश्यन्तीः दाण्वतनिं मिथुनी अभव- म्ताजु तरिबुद्तीत्यिव पिथ॒नमद्धात्‌ '' [सम का० ५प०३अ० ६] इति। मिथनीमूतातु प्रजासु मन्तरचतुष्टयेन प्रजोतादनस्ताभथ्ये द्रंयति-- “ताः प्रजा मिथनी मवन्तीनै पाजयन्त ताः सर रोहोऽसि नीरेहोऽसीत्येव पालनयत्‌ » [सं° का० ५प्र०३अ० ६] इति। अप्योपेतानां परजौनां मन्तरत्रयेण प्रतिष्ठा मव्तीरयेतह शवति-- “ताः प्रजाः प्रजाता न प्रत्यतिष्ठना वसुकोऽसि वेषभ्निरसि वस्याश्रसीषषे- वैषु ठोकेषु प्रत्थस्थापयद्यदाहि वसुकोऽसि वेषभ्मिर।पै वध्यषटिरसीति प्रजा एव १ ख. च. अन ।२क.घ. ङ्क. ते! व ।२घ रा 5ऽसीत।५ख. च. दः | “तमन्त । च. रेनं म" । ५ ख. च. ज्णाभिर' । ६ ख. घ. ड. च. "नां प्र । १९१४५ भीप्रप्तायग्राचायंविराचतभाष्यस्षमेता [५ वथ ( नाकसदाण्ये्टकामिधामम्‌ ) वभावा ९ टोकेषु पति एप्यति) (सं* कार ५१० ३ भर ६] इति दतदेद्नं परीरति- “लाला स्तरिक्ष* रोहति सप्राणोऽमुष्मिहकीके प्रति तिहत्यव्यर्धंकः प्रभा धनाम्पां भवतिपपएवंबेद्‌ ” [सण काण ५प्र० ३ भण ६] इति। सात्मा सदारीरोऽन्तरिर गत्वा यक्षगन्धवादिरोकेषु मोगान्ूङ्के, स्व टोकेभि पण दारीरयुकत एव परतितिष्ठति, पाणापानाभ्पां कदाबिद्षिम्‌ वियुक्तो भवति । अत्र विनियोगसुप्रहः-- इका रर्मिरिसकर्थशतत स्तोमभागकाः ॥ इति । इति भीमत्तायणाचार्यविरकिते मापर्वीये वेदार्थपकाशे कष्णयजुर॑दीव- तेचिरीपर्तहितामाभ्ये चतथंकाण्डे चतुरथपपाडके प्रथमोऽनुबाकः ॥ १॥ ( अथ बतुर्थाष्टफे चतुरथपरपाढके द्वितीयोऽनुवाकः ) । राश्यसि प्राची दिग्वसवस्ते देवा अधिप- तसोऽभिरहैतीनां प्रतिधर्ता भरिबृस्वा स्तोम॑ः पुथिष्यार भ्रयत्वाज्यंमुक्थमव्यंथयत्स्तव्नातु र्थतर साम प्रतिं्ठित्ये विराडसि दक्षिणा दिग्डद्रास्तं देवा अर्षिपतय इन्द्रौ हेतीनां प्रवि धर्ता प॑थद्रास्तवा स्तोम॑ः प्रथिभ्या* भयत प्रडगमक्थममग्यंथयत्स्सम्नातु बहत्साम प्रति- हि्पे सज्राईसि प्रतीची दिक्‌ ( १) आदित्या- स्त देवा अधिपतयः सोभ हेतीनां प्रविधवां संपदुशस्त्वा स्तोम॑ः पथिभ्या\ यतु मङस्वतीर्य- मृक्थमभ्यथयरस्तम्नातु वैरूप९ साम॒ प्रतिहत्य धष ०४भन०्द) टषणयज्दीयतेनिरीयसंहिषा। १९१७ ( नाकषदाख्येष्टकामिधानम्‌ ) [को क्न क स्वरादस्पुदी ची दिग्विश्वं ते देवा अधिपतयो वणो हेतीनां प्रतिषर्तैकविररस्वा स्तोम॑ः पृथिग्याः श्रयतु निष्केवत्यगुक्थमर्थययत्स्त- भ्नातु वैराजः साम प्रतिष्ठित्या अधपिंपल्याी बहती दिङ्मरृ्तस्ते देवा अधिपब्रयः (२) बहस्पतिंहतीनां भरति्ैतीं त्रंणवत्रयश्जिःशो तवा स्तोमौ पृथिस्या" शर॑यतां वेभ्वदेवाभिमा- रते उक्थे अब्यथयन्ती स्तभ्नीता+ शाक- ररते सामनी प्रषिित्या अन्तरिक्षायर्षयस्षा प्रथमजा देवेषु दिवो मात्र॑या वरिणा प्रथन्तु विधर्ता चायमधिंपतिश्च ते तवा सर्व संविदाना माकंस्य पृष्ठे सुवे लोके यजमानं च सादयण््ु ( ९)। ( परतीवी दिङ्मरतस्ते देवा अधिपतवश्रतारिरगश्चं ) । इति रृष्णयजुर्बदीयतेत्तिरी यसंहितायां चतुयाष्टठके अतुथप्रपाठके द्वितीयोऽनृवाकः ॥ २ ॥ ( भप चतुर्थकाण्डे तुथपपढरे देतीय)ऽनुषाकः ) । १५४ ऽनुवाके स्तोममागारूप। ¶९का उक्ताः । अथ द्वितीये नाकसदाखूप। इका अभिधीयन्ते । कलपः--"“ रायसि प्राची दिगिति पञ्च नाकसदः प्रति. दिशमेकां मथ्य» इति । तव पथममाह-- राश्यसि प्राचीति । हे एष्टफे तं राज्ञी राजमाना प्राची दिकतदरषाऽसि। ते तव बसबेाऽष्टसेहूपाफा अभिपतयोऽधिकं प्रालयितारः। अभमिस्तवोपद्रवक- १ख. च. ^ति पाढ्श्तु त 1 १९१८ भीमत्सायणाचाय्रिरचितमाप्यसमेता- (४वतुर्धकाणे- ( नाकसदाख्येष्टकाभिषानम्‌ ) णां हेतीनां प्रीवायुधानां प्रतिधर्ता निराक्वा । योऽयं त्रिवद्स्यः स्तोमः त तां पृथिव्यां स्थापयतु । यद्श्पयुक्थमाज्यनामकं प वे देवायाप्रय रत्यादिकं शल मवस्थिते [ तत्‌ ] तामन्यथयदग्यथारहिरता कृ्व॑त्सम्नातु दी करोतु । यङ्थंतरं साप तत्पतिष्ित्ये तव विरावस्थानाय मवतु । एवम्‌त्तरेष्वपि मन्त्रेषु योश्यम्‌ । अथ द्वियं मन्व्रमाह- विराडसीति । वतेत्सामदेवतासेबन्धिनलिवदादयः स्तेमास्ते च “तमिषमा तिषठ? त्यत्रेव व्याख्याताः । वायुरमरेणा शत्यादिकं शसं प्रडगम्‌ । भथ ततीयं मन्वम।ह-- सश्राहसीति । “ आ त्रा रथं यथोतयः इत्यादिकं महष्वतीये शश्म्‌ । अथ चर्वर्थं मन्व्रषाह- - स्वराडस्युदीशीति । “ अभि तवा शर नोनुमः »» इत्यादि निष्केवल्पम्‌ । अथ प्श मन्वमाह- अभिपल्यस्तीति । अधिकं पाठयिभ्यविपती । बहती दिक्योगो्वां दिक्‌ । ५तत्तवितर्वुभीमहे *” इत्यादिकं राज्ञ वेश्वदेवम्‌ । “वैश्वानराय पृथु नत्त” शत्पाद्िकं राखमाभिमारुतम्‌ । अथ सर्वेष्वपि मन्तरष्वनुषञ्जनीयं देषमाह- अन्तरिक्षयेति । देवेषु मध्ये ये प्रथमजा कषयो नारदायाः । अत एव स्मयते--' दवर्विनारदस्तथा ” शति । ते महषयस्त्वामिश्कां दिवि माव्रयाऽऽ- कादास्थ यत्परिमाणं तेन परिमाणेन पथन्तु विस्तारयन्तु । किमर्थम्‌, अन्त- रिक्षाथमन्वरिक्षं व्याप्तुमित्यर्थः । कीटेन परिमिणेन, वरिणा वरणीयेन । न केबखमृषयः पथन्तु किंतु विधर्ता चायमिपतिश्च योऽयमिष्टकनां निष्पद्‌- यिता यश्च पाटकस्वावपि प्रथताम्‌ । पेन (च) महर्षयो विधर्ता साधिपतिश्र तँ संविदानाः परस्षरेकमत्यं पराप्ता नाकस्य पठे सवरगतदृशस्पास्य केतरस्यो- ष्रि त्वां सादयन्तु, यजमाने च स्वर्गं ॐोके सादयन्तु । अत्र यान्य॒दाहतानि शखाणि तान्याश्रलायनो दरयवि-“ प बो देवा- येत्याज्यमुषरसतनुयादिति वायुरम्ेगा यज्ञपीरिति सपानां पृरोरुचां तस्थास्तस्या उपरिष्टाहवमृचं शसेद्रायवायाहि द दतेति सपकृवां द्वितीयां प्रगे निरिवि। ` १क.घ. ०. म्तीयम। २ स, च. 'तत्संब" । ड क. “तीयम"। ४ क. °तुथम° । 4 ख. च. "दिकं नि" ।६ क. अमम । ७क.ष. “ नं स्व" । ८ क, हवं तुषं । ख, "हतश्च वृच।९ स, च, वृचा दि। पी ° ४अनु०] म्णयज्वदीयतैतिरीयसंहिता । १९१५ ( नाकस्दास्येष्टकाभिषानम्‌ ) मरुत्वतीयं शस्तं दसेदष्व्या शं तावोमिति माध्य दिने राक्लादिष्वाहाव आ त्वा रथं थथोतय द्द बासो सुतमन्ध इति मरुत्वतीयस्य परतिषद्नुबराबिति । निष्केवल्पस्यामि त्वा दूर नोनुमोऽमि त्वा पृ्पीतम इति प्रगाथो स्तोभरिषान्‌- हृतौ यदि रथतरं एष्ठमिति । वत्तवितुषेणीमहेऽ्या नो देव सव्रितरिति बेश्र- देवस्य प्रतिपद्नुवराविति । स्वभ्पम्ममाभिमारुतं तस्याऽ्थ्यां पच्छ ऋगामनं १७४; दास्यो वेदश इतरां सेपानमृत्तभेन वचनेन वैश्वानराय पृथषाजसे ? इति । रारयसात्याक्तेभियन्तेः साष्यनुपधानं विधत्ते- “नाकसद्धि देवाः सवं उाकमायन्वनाकसदां नाकस्य यमकप्तद्‌ उष- द्धाति नाकस्िरेव तच्चजमानः सुवर्गं छोकमेति ”” [ सं* का० ५प* ३ अ० ७] इवि । नाकः स्वर्गः चयते पराप्यते यर्भन्ेस्ते नाकसदः । तथा अ मन्बटिङ्गम्‌-- “नाकस्य पृषे सुव रोके यजमानं च सादयन्तु" इति । पएतेभन््रहपभेय। १९क। अपि नाकसदः । पस्मात्ाभिर्वाः स्वगं गतास्तस्मानकसचदिति नाम्‌ सेपलम्‌ । तद्पधानेन यनपानः स्वग ठकं प्रप्नोति । दुःखनिबारकत्वेन तदुपषानं प्रशस-- “सुवर्गो बे ठोके नाको यस्यैता उपधीयन्ते नासा अकं मवति [सं क।(°* ५० ३अ० ७ | इति । कं सुखभकं दु्वं नकिद्यते दुःखं यत्र सोऽपं नाकः, सगे ताहशः। हतो नाकेसेदुपघानेन यजमानस्थं दुःखं न मषवि। पृमरपि स्थानसंपादकत्येन परराहति-- धपलमानायतनं वै नाकसदो पन्नाकसद उपद्कःत्यायतनपेव तद्यलमाभः रते ”” [ सथ का० ५१० ३अ० ७ | इति । पृष्ठस्तोत्रसेबन्धिवेजोहपत्वेन पुनः परंतबि-- १ ख, “विनं शा) २ क, भ्यप्न आभैः । ३क. स्तेतः ४ च. ङ. "वतं पर, ५ खं, स्यास्बेद्‌ । ९ १. ङ. संहायम्रुः । ७ ष. ऊ. स्वग्यत । च. संपयते। ८. ख, च. ठ. स्तां" । ९ स. च. सदमुप' । १० क. घ. ड. स्यनु १९१क्‌ "ति । पुनरपि पृ ।ष्‌. ड, तिब ५९.२७ ग्रीमत्सायणाचार्पविरसितमाभ्यसमेता- (४वतुर्थकण्ड~ ( चोडख्येष्टकाभनिषानम्‌ ) ` ८५ वृष्ठामां वा एवतेनः लेमते यन्नाकरदो यकाकसद्‌ उपव्धाति प्ृहठाना- मेव तेणोऽव रुन्बे » [ से० का* ५१० ६ भ० ७ | इति। अभर विनिथोगसंप्रहः रङ्ग नाकलद्‌ः पञ्च सवरषोऽन्तरिस्ययम्‌ ॥ इति शीमत्सायणाचार्यविरदिते माधवीये वेदाथपरकाशे कष्णयजुरयेीय- तेत्तिरीयसंहितामाष्ये उतुर्थकाण्डे चतुथपषामके द्िषीयोऽनुव[कः ॥ २ ॥ ^ त ( भथ चतुर्था्टके चतुथप्रपाक त्रतीयोऽनुाकः ) । अयं पुरो हरिकेराः सर्यरस्िस्तस्यं रथ- गत्सश्च रथीजाश्च सेनानिग्रामण्यो पुञजजिक- स्थला च कृतस्थला चाप्सरसो यातुधानां हेती रक्षा्सि प्रहतिरयं वक्षणा विभ्बकरमा तस्यं रथस्वनश्च रथचित्रश्च सेनानियामण्यो मेनका च सहजन्या चाप्सरसां दङ्क्ष्णब परावो देतिः पौरुषेयो वधः प्रहंतिरय पश्चा- द्िश्बष्यंचास्तस्य रथप्रोतश्चासंमरयश्र सेना- निभ्रामण्ये। प्रम्लोच॑न्ती च (१) भनुम्लो- न्ती चाप्सरसं सर्पा हेतिग्याष्राः प्रहेतिरय- मं ्रास्संयद्ं स्तस्य सेनजिचं सुषेणश्च सेना- निञ्रामण्यें विश्वाशं च परतां बाप्सरसा- धापों रहेति्षातः प्रहतिरयशपयवाग्व॑सुस्तस्य ताक्ष्यश्वारिषनेमिश्च सेनानिम्रामण्यावुर्व्षी पैश्वित्तिश्चाप्सरसें वियुद्धेतिरंवस्फूजम्प्रहेति- स्तेभ्यो नमस्तेनों प्रृढयन्त॒ते यम्‌ (२) कि, -~ पैपा०४अनु०३] शृष्णयजवेदीयतैत्तिरौयसं हिता ! १९२१ ( चोडाख्येष्टफाभिधानम्‌ ) दिष्मो यश्व॑नोद्ेष्टितं वो जम्भे दधाभ्या- योस्तवा स्दने साद्याम्यवतङछायायां नमं सपरद्राय नम॑ः सम॒द्रस्य चक्षसे परमेष्ठी त्वा सादयतु दिवः पृष्ठे व्यचस्वतीं प्रथस्वतीं विभ- परती प्रभूम॑तीं परस्मिमतीं दिव यच्छ दिवि हृष्ट दिवं मा हिध्सीर्विग्व॑स्मे प्राणायापा- नायं॑ व्यानायोदानाय प्रतिष्ठाय चरित्राय सूर्थस्त्वाऽभि पातु मद्या स्वस्त्या छर्दिषा रोत॑मेन तयां देवतंयाङ्गिरस्वदुध्रवा सीद्‌ । प्रोथदश्वो न यवसे अविष्यन्यदा महः संवर णाद्ष्यस्थांत्‌ । आदस्य वातो अनुं वाति रोचेरधं स्मते वजन रृष्ण्मस्ति (३) ॥ ( परम्डोचन्ती च य९ स्वस्याऽशाविस्शतिष ) । इति छृष्णयज््षदी यतेसिरीयसंहितायां चतुर्था्टके चतुथप्रप्राठके तृतीयोऽनवाकः ॥ ३ ॥ ( अथ चतुथकाण्डे चतुर्थपपाठके तुतीयोऽनुबकः ) । दिवीयेऽनुवाके नाकसदाख्या इष्टका उक्ता; । अथ तुतीये चोडाख्पा इका इष्यन्ते । कत्पः--“ तासु पुरीषमध्य्‌ ( ध्यु यायं पूरो हरिकेश इति पश्च सोढा अभ्युप्दधाति देष्यं मन्ता ध्यायनपश्वात्यचीमृत्तमाम्‌ » इति । तत्र प्रमं मन्वमाह-- अयं पुरो इरिकेरा इति । भयमभ्निः पुरः पूर्स्पां दिशि हरिकेशो हिरण्यवर्णकेशसमाना ग्वाखा यस्यासौ हरिकेशः स्थसमानरसिस्तस्य ताटशस्यभ्रेः परिचारको दो सेनानिमरामण्यौ । एकः सेनां प्रराज्येष नयत्यषरः [1 9 ख. च, परह ।२क.ष. ट, यमाप । उक. घ. ङ. "वणां फेः #1॥ १९२९ धीमत्सायणाचायंिरिवितमाष्यसमेता- [४पत्थकाण्ड- ( चोडाख्येष्टकाभिषानम्‌ ) स्वराज्ये अरामं नयति । तत्र रथगृ्स इति सेनान्यो नामधेयम्‌ । गृत्सो ेष- नवान्‌ । पस्य रथे महती तृष्णा सोऽयं रथगृत्तः । रथौजा इति यापण्यो नामधेयम्‌ । ओजो बलम्‌ । यस्य रथागोहणे पठाधिक्पं स रथौजा; । यंथेतौ ह्यो परिचारको वधौ दे अप्सरसो परिषारिके । तञ्च पृ्िकस्थरेयेकस्या नामधेये, रतस्यदठेत्यपरस्या नामंपेयम्‌ । यतुधाना रजा वेत्यवान्तरजातिभि- दोऽवगन्तन्यः । हेतिमहेती अप्यायुपव्िशोषौ । त्र यातुषानाः कूरास्तकषगहिति- सरूपाः । रकांस्यतिकूगणि अगिीकषणपेतिकृषाणि । यस्यभिरिद सर्व हे इरे तदत्िसवर्पाऽसीत्यमिपर।यः । एवं सरवन योज्यम्‌ । अथ द्विती्मन्वमाह- अयं दक्षिणेति । विश्वानि कमण्यिभ्निहेतादीनि पस्यभनेः सोऽयं विश. कमा दक्षिणस्यां दिशि स्थितः । तस्य रथस्वनः सेनानी रथेधिनो मामणीः । मेनकेति सहजन्येति चाप्तरस नामधेयम्‌ । दृद्कषणवो दंशनरीला व्याघादयो हेतिः । संभ्रमे पुरुषसेबन्धी यो वधः स प्रहेतिः । अथ ततीयमन्वमाह- अयं पश्चादिति । विधं व्यति प्रामोतीति विश्रष्यचाः । सरवमन्यतृवव- दम्धास्पेयम्‌ । अथ चतुथमन्वमाह-- अयगुत्तरादिति । यत्प वसु धनं यस्थनेः सोऽयं सदसः । सोश्च रुतरादु्तरस्थां दिशि वतेते । रें पूववत्‌ । अथ पृश्चममन्माह- अवमुपयवौगिति । अर्वागसुरधोगृखविन वसुनो मेषाद्धूभो पतनद्िध॒तो- ऽभिस्तथोय्यते । स चोपथृध्वायां दिशि प्रवते । भयहेतुपकाशा विद्यत ¦ मारकेऽशनिरवस्कूजन्‌ । एतेषु (श्वस्वपि मनेष्वनुषञ्ञतीयं रेषमाह-- तेभ्यो नमस्त इति । योऽयमा च सेनानिग्रामण्यौ पे चाप्तरसौ यौ श हेतिपरहेषी तेभ्यः सवेभ्यो नमोस्तु । ते सव नोऽस्मान्मृडयन्तु सुखयन्तु । पं बो ते वयं दिपमो पश्च बेरी नोऽसान्देशि तैबैरिणं युष्माभिरनुगृहतो वो पुष्माके जम्भे व्द्रितास्ये दृ पापि स्थापषापि । एतेमन्ैः साष्ययुधानं विधत्ते-- किन ~ न ------ क~ न ज या १ स. घ. धवा।र२घ. णिती-।३क. ख, च. °तिस्वरू° । ४ ख. च, तीय मः। ५ खच, यमा"।६स.च. "तुरयम७क,स. ड, “तम ८ क घ. ड.पस्थनं। धपा ०४अनु ०३] षृष्णयज्ञवेदीयतेत्तिरी यसैदिता । १९२६ ( चोडाख्येष्टकाभिधानम्‌ ) पञ्चचोडा उप दृधात्यप्सरस एवेनमेता मृता अमृप्मिह्ठीकं उप शर्धो तनुषानीरेवेता यजमानस्य » [ सेन का० ५प्र० ३अ० ७] इति। (९ चूड संवरण इत्यस्माद्‌ तारुवनश्वोडारब्दः । नाकसद्ामुपरि श्छिद्रव- रणाथेत॑ देता इष्टकाशवोडा इत्युष्यन्ते । पश्चसख्याकाश्वोडाः पश्चचोडास्तासा- मुपधाने सत्येता इष्टका अप्सरस एव मूताः स्वगं खाक एनं यजमानमृपशेरे । अपरि च, एता अप्सरसो यजमानस्य तनूपानीरेव शरीरपालनपरा एव । उपधानकाठे '्पानारषेशोषं विधत्ते- « यँ द्िष्यात्तमुपद्धद्ध्ययिदेताम्थय एवेनं देवताभ्य आ वृश्चति ताजगा- िमाछति ” [ से° का० ५१० ३अ०७] इति। यजमानो यं पूरुषं द्वष्यात्त देष्पमध्वयुरुपधामं कुवन्ध्यायेत्‌ । तेन भ्याने- नेताभ्य एवाश्चिसेनान्यादिभ्यो देवताभ्य एनं देष्यमावृश्वति स्वती विच्छिन्नं करोति । ताजगार्दिमाछति तदानीमेव मरणं प्राप्नोति । नाकसद्मुपरि पञ्चोडोपधानं रिधत्ते- ५ उत्तरा नाकसद्म्य उप दधाति वथा जायामानीय गृहेषु निषादयति ताट्गेव तत्‌ ” [ से° का० ५ प्र ३अ० ५७ | इति। गृहस्थानीया नाकसद जापास्थानीयाः पञ्चचोडाः। तत्रायं १ दति पृतीयमन्त्ेणोपधेया येयमिष्टका तस्याश्चरमतवं विपत्त- ¢ पश्चत्पचीमृत्तरामुप दधाति तस्मातश्रात्पाची पत्न्न्वस्ति + [ सण का० ५५० ३अ० ७ | इति। यस्मात्वाश्चेमायां दिशि पराङ्मुखवेनेोपधेपा इ(मि)शक.का) चरम्ेनोप- धत्ते तस्मासश्चिमायां दिश्यवस्थाय प्राहूमुखी पत्नी गाहैपत्यमुपश्षिराति । कल्पः-“ आयोसश््वा सदने सादयामीति स्वयमातृण्णामाममृरषाश्चेनोपघ्राप्प परमे तवा सादयतु दिवः प्रष्ठ इत्यविदुषा ब्राह्मणेन सह मध्येऽपेरुपद्धाति » इति । अभिमदनमन््रपटम्तु- आयोस्त्वोति । एति निरन्तरं गच्छततीत्थायुरारित्मः। स च सर्द जगद्- वति । तस्माईवते आयोश्छायायां सत्यां सेताएपरिहारेण शेत्पे छते सतीत्यर्थः । ~ १ख.घ. इ, च. ^त्वाच्चोडा। रक. घ, ङ. प्राद्रमुखा । ३ क, "तरणः । १९३४ भामत्साथणाचार्यावराचतभाप्यसमेवा- (४बरुर्थशष्डे~ ( चोडास्गरे्टकाभिधानम्‌ ) शेव्नेऽस्मन्स्याने हे इष्टके लां सद्रपामि । समुद्राय सवु्रतहशायाऽश्द्पाष माऽस्तु । समुतस्य चक्षसे प्रकाशकाय नमोऽस्तु । उपधानमन््पादस्तु- परमेष्ठी त्वेति । परम उष्छृष्ट सत्यरोके तिष्ठतीति परमेष्ठी ब्रष्षा । सं रथा दिवः पृषठ' स्वस्योपरि सादयतु । कीटर्शी तां, ग्यचस्वीमभिग्यक्तिमवी) प्रथस्वतीं बिस्तारवती, विभूमतीं वििधेनुतनोखादनशक्तिमर्ती, परमूमती, पम - रवशक्तेमतीं, परिमूमतीं परन्यपरामरदाकिमतीम्‌ । हवं यथ्छ स्व्गभोगं यन- मानापीनतया नियतं कृरु । दिवं टह धखोके भागं दृढी कृ । दिषंमा हिसीर्दिवं युटोकमोगं मौ विनारय । विश्ररषै सर्वसमे पराणापरानव्यानदिना- रुपवायुवृत्तिवाभाय, परिष्ठाये स्वगृहे स्थितिरामाय, चराय शा्लीय।बर- णाय, प्राणिनपितस्य त्व॑स्य सिदधयथमयं सू्यस्वाममितः पातु रक्षतु । केन रक्षणमिति तदुग्यते-मद्या खस्त्था महत्या पोपक्षभसेपच्था, शंतमेन ष्ट षाऽतयन्तसुखकारिणा दौषिविशेषेण । तव स्वामिभूतया देवतयानुगृहीता स्थिरा सती सीदहेपविश । अङ्गिरस्वशृङ्गिरसां चपनानुषठाने यथा वपुषा स्थिता वदत्‌ । कलः-“ परेथदृश्च इप्युसरऽते विकर्णीम्‌ ” इति । पठस्तु- प्रोथदश्वो नोति । अयमभिरथो नात्र इव पोथतमोथति ज।ज्वस्मानः दाब्दं करोति । दृष्टान्तमृतोऽशः कथं शब्दं करोतीति तदुच्यते-पद्‌ महो महः सवरणादृश्वशाङाह्पात्तवृतस्थानदृष्यस्थाद्िनिगंस्छति तदानीमरण्ये यवसेऽवि- ष्यन्पासार्थं गमिष्यज्शन्दं करोति । आदतोऽनन्तरमस्य शब्दं कु्व॑तोऽरेः शोषि- रनु दी्षिमनु वातो वाति वायुः परवतेते । अभिच्वाराशब्दसमनन्तरमेषव वायो- रवशं पवृत्तरपमसिवायुस्ष इति रोकेऽमिधीयते । अधशबन्दो वगचवृयुकोऽ. प्यानन्त्यमेवाऽऽ्चष्टे । हेमे तव अ्वााया वायुसंयोगानन्तरं व्रजनमरण्पगमन- स्थानं कृष्णमस्ति द।हेन रष्णवणमेव(वभासते । भयोस्वत्यादिमन्वस्ताध्यमुपधानं विधते- “स्वयमातृण्णां च विकर्णीं चोत्तमे उप दधाति प्राणो वै स्वयमतृण्णाऽऽ- यर्विकणी प्राणं देवाऽधयश्च प्राणानामृत्तमो धत्ते तसात्माणश्वाऽधयुश्च पाणाना- पुशमो ” [ सं० का० ५प्र० ३अ० ७] इति। १क, भ, इ, 8 सवेस्योः। २ ख, ब. "वरतनोः ३ ख. च, मा हिरा विः। ९ ५१]. अपमदुददीयदगिनिरीपसंदवितः । १९२५ ( चोदरिषद्ाकिभानुष ) संपमादृएणा शववश्िद्रेषटका पू्वमप्यूका । उततरंऽसे संदृष्टा सती वाम- भगि विमुक्तः कणं सवात्रभास्मानत्वारियामे्टका विकर्णी युख्यते । या स्वप मवुण्णा पा च विकर्णी ते उभे अस्युत्तमे उपदृष्यात्‌ । सवासागि्टकानामव- साने तयोरूपधानाित्यथः । स्वयमातुण्णायाः पाणकपात्वाद्विंकण्याश्वाऽध्युःख- कपत्वात्तयोरुतमत्वे इरति चक्षुरादीनां प्राणानां प्पे प्रासरूपमायुश्वोत्तम- त्वेन धुतवान्मवति । तस्माह्ठोकेऽपि श्वासायुषी सर्वेषां प्राणानामितरेषां मध्य्‌ उत्तमे ¦ तयोः स्थितयोश्क्षरादीन्दियेकल्यममि सहन्ते । भम्यतिपिषे्ानाफूरि येते इष्टके उपहते तथा तयोरुप्नपे्टकोपधा- नपसक्तं वारयित निषेधति- ५ नान्यामृ्तरापिष्टकामुप दध्याददन्यामृत्तरमिषटकयुषृदध्यातलूमां च यज- मानस्य ष प्राणे. चाऽस्युभरपि द्ष्याक्तस्रानान्योततर्टकोपधया ” [ सेग्कार ५ प्० १ अॐ० ७] ईतिं। एतयोरुपयेतबे्क्रोपधने श्वासायुषी छादिते भवतः । तस्मादन्या नोपदभ्पात्‌ | पथमवितौ या स्वयमातृण्णा सा मूमित्वेन स्तृता, मभ्यमदितावन्तरिक्षस्वेन । इदानीं पश्चमचितौ दयुठाकवतेन स्तौति- ८ स्वयमातृण्णामुष दृधात्यतो वे स्वयवातृण्णाऽममेवोष धत्ते » [स का° ५ प्र० ३ अ० ७ ] इति । उपधानात्पागश्वोपभापणे विधतते- ^ अश्वमुष्‌ भाप्यति प्राणयेस्वां इघत्विथो प्राजपित्यो वा अश्वः परना- परतिनेवार्भ चिनुते ” [ सं° का० ५१० ३अ० ७] इति। इटकाछिवं प्ररप्षति- ८८ स्वयमातृण्णा मवति प्राणानामुत्सश्या अथो सुवगंस्य रोकस्यानृख्पा- तपे » [सं° का० ५१० ३अ० ७] इति । विकणी पर॑सति- « एषा दे वेषानां विक्रान्तिषंदिकर्णी यद्विकर्णीमुपद्ध।ति देवानमिव विक्रा न्तिमन्‌ वि कमते » [ से का० ५प्र० ३अ० ७] इते। विकण्यां एष प्राक्रमर्पत्वात्तदूपधानेन यजमानो ऽपि देवदतपराक्रमव(न्भवति । उत्तरांसरूपं देशं विधत्ते-- ए « उत्तरत उप द्धा तस्मादुत्तरत उपचारोऽधिः ” [स का० ५ प्र ३अ० ७] इति । येषुपवारेषु देशिशेषो न विदितस्ते स्वैऽपि वहेर्रतः स्थित्वा कर्तव्याः । तयथा-ब्रह्मवरणान्वाभनजपादुषः | ५९२५ धीमत्सायणाचायविरचितभाष्यसमेता= [४पतुर्थकण्डे- ( छन्दामिधेष्टकाभिधानम्‌ ) भयैतस्या उपधान आदस्य वातो अनु वाति रोविरिति वायुवाविशग्द्‌- युक्तामृचं विनियुङ्क-“ वायुमती भवति समिद्धधे ” [ सै० का० ५प्र० ३ अ० ७] इति । सति हि वायावश्निः समिध्यते । अव्र विनियोगमब्रहः- अयं पुरः प्श्चचोडास्तेभ्थ हत्यनुषज्यते । आ स्पृशेतस्वयमातृण्णां परमेष्ठीति सादयेत्‌ ॥ पोथद्विकर्णीमिद्ध्यान्मन्वा अशटाविहेरिताः ॥ इति श्रीमत्सायणाच।यविरदिते माधवीये वेदाथंपकाशे रष्णयनर्वशीः तेत्तिरीयसंहिताभाष्ये चतुर्थकाण्डे वतुथपपाढके ततीयोऽनुवाकः ॥ ३॥ ( अथ चखतुया्टके चतुथपाठ चतुर्थोऽनुवाकः ) । अभिमूर्धां द्विः ककुत्पतिः प्राधेभ्या अयम्‌ । अपा रेतांसि जिन्वति । त्वाम॑भे पुष्करादष्यथ॑वां निरमन्थत । मरध्नों विश्वस्य वाघतः । अयमग्निः संहास्रिणो वाज॑स्य हइाति- नस्पतिः । मूधा कवी रयीणाम । भुवां यज्ञस्य रज॑सश्च नेता यत्रां नियुद्धिः सच॑से शिवामिंः। दिवि प्रधानं दधेषे वर्षो जिहा- म॑ने चकृषे हव्यवाहम्‌ । अबोध्यग्निः समिधा जनानाम ( १ ) प्रतिं धनुपिंवाऽऽयतीमुषा- संम । यह्वा व प्र वयामन्जिहानाः प्र भानवं सिते नाकमच्छ । अवोचाम कवय मेध्याय वचो षन्दारू वृषभाय वृष्णे । गविष्ठिरो नम॑सा स्तोममा दिवीव रुक्ममृव्यथमश्रत्‌ । जन॑स्य गोपा अजनिष्ट जार्गविराक्षिःः सुदक्षं सुविताय नग्य॑से । घरतप्रतीको बहता दिवि पपा०४अन्‌ ०४] छृष्णयजुर्वेकीयतेत्तिरीयसं हितां । १९६२ ( छन्दोभिधश्टकाभिधानम्‌ ) स्पृशा यमदव मति भरतेभ्यः इचः । तला- मगने आङ्गरस्ः (२) गह। हितमन्वषिन्दन्लि- भ्रियाणं वनेवने । न जौयत्ते मथ्यमानः सहो महस्वामाहुः सहसस्पुत्रमरङ्गिरः । यज्ञस्य केतं प्रथमं पुराहितमभिं नराक्षिषधस्थे समिन्धते । इन्द्रेण दवेः सरथ स बिमि सीदन्नि होतां यजथाय सकत: । त्वां वचिजश्रवस्तम द्वन्त विक्षु जन्तवंः। रोचिष्केर पुराप्रेयामने हव्याय वोढ॑वे । सखायः सं रवः सम्यश्चमिषंभ्‌ (३) स्तोम चाग्नये । वपिष्ठाय कषितीनामूजां नप्त सह॑स्वते । सः सामिद॑वसे वरषञ्चगने विश्वान्य आ । इडस्पदे समिध्यसे सनो वस॒न्या मर । एना वों आग्नि नमसाजां नपातमा हवे । पियं चेतिष्ठमरतिः स्वध्वरं विश्वस्य दृतमगृत॑प्‌ | स योजते अरुषो विश्वमोजसा स ॒दुद्रवत्स्वा हुतः । सवब्ह्मा यज्ञः सुरामा ( ४ ) वसनां वेष्‌ राधा जनानाम्‌ ।उदुस्य रोचिररस्थाग- जुह्वानस्य म।दषः । उदधूमासों अरुषासो दिषिस्पृराः समधि्भिन्धते नरः । अभ्रे वाज॑स्य । गोमत ईरानः सहसो यहो । अस्मे पहि तवेदो महि श्रव॑ः । स इधानो वरस॑ष्क- भिरभिरीडेन्यो गिरा । रेवदस्मभ्यं पुर्व णीक ददृहिं । क्षपो रजत त्मना १९२८ श्रीमत्सायणाचायविरत्वितमाध्यसमेता- [वकाश ( छन्दोभिषेहटकोभिंधामिम्‌ ) वस्तोरुतोषसः । स किंग्मजम्भ ( ५) रक्षसो दह प्रति । आ तें अभ्र इधीमहि शभ न्तं देवाजरम्‌ । यद्ध स्था ते पनीषसी सभि- दीदयति यवीषर स्तोतृभ्य भमर । आते अभ्र ऋचा हिः एकस्थ ज्योतिषस्पते । सश्च द्र दस्म वि्वते हग्य॑वाटूतुभ्यंर हूयत हषर स्तोतृभ्य आ भरं । उभे स्श्चद्र सर्पिषो दर्षी णीष आसनि । उतो न उत्पृपूर्याः (६) उक्थेषु रावस्तस्पत इषः स्तोतृभ्य आ भर। अग्ने तमद्याश्वं न स्तोमैः कतं न भद्रः हदि स्परम्‌ । कध्यामां त ओहैः । अधा षगने कतोंमद्रस्य दक्षस्य साधोः । स्थीकतस्यं ङह- तो बभूथ । आभि अव गीर्भिगणन्तोऽगने दूकञेम । भते द्षिन ` स्व्क्प्रल्ज्ि इमः । एरना भक मवानो अह्ङ््‌ ( ७ >) बनं ज्योतिः । अग्ने रि्वेषिः समना अलीकेः अनिर होतार मन्ये दास्वन्तं वसोः सून्‌ < स हंसो जातवेदसम । विप्रं न जतिवेद्सप्‌ । य ऊध्व॑या स्वध्वरो देवो देवाच्या छपा ध्रतस्य निभ्राश्मनं इकरशोष्विष आजह्ानस्य सपि र्‌ः । अंगने तवं नो अन्त॑मः। उत चति शिवो व वेरुथ्यः। त त॑ जीं दीदिविः भ- ज्यं मूनभमिहे ससिभ्यः।वसरमिनवसभरकः 1 अच्छं नक्षि धमत्तभो' रथिं दौः (८)॥ पधपा०४अनु ०४] ृष्णयजुवदीयतत्िरीयसहिता। १९२१. ( छन्दोभियेष्टकामिधानम्‌ ) | जन|नामङ्गिरस इषः सुरा| तिग्मजम्भ पुपुयां अवादूवसुभवाः पश्च च 1 । इति रुष्णयनर्वदीयतेसिरीयसंहितायां चतुथां्टक चतुर्थप्रपाठके चतुथाऽनुषाकः ॥ ४ ॥ ( अथ चतुथक!ण्ठे चतुथप्रपाठके चतर्था+नुवाकेः ) । तृतीये ऽनुबाके पञ्चचोढ।द्य इष्टका उक्ताः । अथ चतुथऽनुवाके छन्दै- भिधा इष्टका उच्यन्ते । कल्पः“ अञ्निषूरधीपि स्सि। गायत्रीः पृुरस्तादुपद्ष)व्येवपृत्तराणि प्रीणि णि बिष्टमो दक्षिणन। जगतीः पश्वादृनुष्रुभम उत्तरतो बृहतीरुष्णिहाः पङ्क रक्षरपद्कः रिति विषृचूषाणि छदम यथावकाङ्षमतिच्छन्यसं मध्ये द्विषद्‌ अन्ततः » इति । तत्र तिसृषु मायत्रीषृ प्रथमां गायतरीम।ह-- अभिमूर्पोति । अयमभिरादि्यरूपेण दिवा चृखाकस्य ककृवुच्छित। पूरा दिर स्थायः, प्रथिन्याः पतिदाहिपाकादिकरितिन परकारम्ययम्‌ । किच, अपां ररतास्यदकका्यांणि स्थावरनङ्गमररीराणि ज।ठरोभिरूपण जिन्वति प्रीणयति । अथ द्वितीयपाह- स्थामन्ने पष्करादिति । हेऽ्ेऽयवाख्य कविः पूुष्करपणदभि पद्मप्- स्योपरि लां निरमन्थत निःमेषेण मयितवान्‌ । अत एव पचमकाण्डे नाहण- मा्नातम्‌-“ पुष्करपणं दयेनमुपाप्ननमविन्दत्‌ +› हति । कीट शतपुष्करपण।त्‌ + मूष्नै उ्तमाद्गव्प रस्तात्‌ । विश्वस्य वाघतः सर्वस्य जगतो वाहात्‌ । इदं हि एप्टरुपणंम्िमन्थनयज्ञिष्पाद्नाददरा स्वं जगनिवंहतिं । अथ तृती- पामाह-- अग्ममिरिति । अपं सविध्यमानाोऽथिः सहसससंरुयवितः दतसंस्याव- तश्वालस्य प्रतिः । अत एव पधा दिरोवदु तमः) कविमद्ान्‌, तादशो रषीणां धमना दूता भवतु । अथ ति +; विषप्स प्रथमां ्िष्टममाह-- कोः यज्ञस्येति । अयमपचश्रंलोकस्य ततरानुषठेयस्प यज्ञस्य तसिन्यन्ने पब दंत !जसो गणस्य च नेता निवाहकः । तादृशा हेऽ यत्र यस्था दवि भूवः. भूता नियुद्ध रथे नितरा योज्यमानाभिः शिवाभिरुतमःभिर धनादिभिः २९२ न ५१६० श्रीमत्साथणाचायंविरचितमाष्यसमेता- (भचतुर्थकण्डे ( छन्दुभिपेष्टकागघानम्‌ ) रचसे समवेषि तस्यां दिवि मूर्धानं रिरोवदुनतस्थिरतिं दधिषे धारयति । कीदशं] रथान, सुवर्षा सुवः स्वगे स्यति सर्वदा तिष्ठतीति सुवषस्विम्‌ । सोमपाशब्द्‌- वतपृदिङ्खोऽयम्‌ । हेऽ त्वमासिन्यज्ञे हव्यवाहं हविष्पािकां जिह्वां भ्वां चवे करोषि । अथ द्वितीयां व्रिषटममाह-- अबोभ्यभिरोति । जनानामूविजां संबन्धिना( न्या) समिधाऽयमभ्निर- बोधि योधितः प्रज्वाञितोऽभून्‌ । तच दशन्तः--भायतीमुषासं पति षेनुमुषः काठे समागते सति दोहनां रशयनाद्धनु यथोत्थार्यति तद्त्‌ । बुध्यमानस्या- मेमानयो रमयः परोज्जिहानाः पकर्षणेद्रच्छन्तो नाकमच्छ स्वगमभिपरप्तं प्रसि- खतेऽतिश्येन प्रसरन्ति | ततर दृशटन्तः--उयां यह्वा इव वयां वीनां पक्षिणां मध्ये यह्वा महान्तः पक्षिणो यथा प्रकषणोततन्ति तदत्‌ । अथ तुतीां तरिष्टमपाह-- अवोचाम कवय इति । व५ कवये विदुषे वहमये षचो वाक्थमवोचाम । कीटशाय कवये, मेध्याय यज्ञपे(ग्याय, वृषभाय पेष्ठाय, वृष्णे कामानां वषे. भित्र, गविष्ठिरो गविष्ठिराय मूमो स्थिरखेनावस्थिताय । कीरो वचः, अपनो नमसा स्तोममभ्निविषये नमस्करिण युक्तं स्तोत्रूपमत एष षन्द्‌।रु वन्दन शीरम्‌। ह्र दृष्टानतः--यथा दिवि चरके रुक्मं रो चमानमुब्येश्चं विस्तीर्णगतिमारिलयं सेभ्पावन्दनादिषु ब्रा सषणेः प्रयुक्तं वाक्यमभ्ेद्‌भयति तदरस्मदचोऽपि वह्धिमाभ्र- यतु । अथ तिसृषु जगरतषु प्रथमां जगतामाह- जनस्य गोपा इति । अयमध्चिरजनिष्टोषनः । किमथम्‌, सुविताय नव्यसे सुष्ठ दिय स्तुतियुक्ताय कमण, एतत्कमेसिदध्यथमित्य्थः । कीटाः, जनस्य गोपा; प्राणिनो रक्षकः । सुदक्षाऽत्यन्तकुशछः । जागृविः कर्मणि सावधानः । घतं प्रतीके खे यस्थासो घ॒तपवीकः । ताट्शोऽयमाभिवृहता भोढेन दिविस्पृशा दठाकस्पाषना ज्वारासमृहेन दुमहीप्यपानः चुविः वृद्धः सन्भरतेभ्यो भरणकृशखयजमानाद्यथं विभाति बिरेषेण भासते । अथ द्वितीयां जगतीमाह-- त्वामग्ने अङ्गिरस इति । टेओ तापङ्किरसो पहषयोऽन्वविन्दनन्विष्यं ठम्धवन्तः । कीदृ त्वां, गुहा हितमरणीपमतिषु गोध्यस्थानेष्ववाश्थतम्‌ ! वने भने रिभिपाणे तसिस्तसिमन्वने दृवा्िष्मिणाऽऽभितम्‌ । स त्वं हत्सहु पपा ०४अन्‌ ०४] एधष्णयज्वेदीयतेनिरीधसं हिता | १९६१ ( छन्दोभिषेष्ठकामिधानम्‌ ) परोढे बटं विमभ्यमनो जायसे । हेऽङ्खिरोऽङ्गसाएषयुकामे तां सहसस्पु्ं पलस्य पुत्रमाहुः । महता वदेन मन्थन सृति ज्‌यमनतत्‌ | अथ तृतीया जगतीमाह- यज्ञस्य केतुमिति । सह स्थितानि स्थानानि सधस्थानि, त्रीणि सध- स्थानि पसिन्देवयजने तत्रिषधस्थं, तसिनर कशिजोऽथिं समिन्धते दीपयति । कीटा, यज्ञस्य केतु ज्ञातारं, प्रथमं यागेपक्रम एव सेपनं, प्रोहितं परो- देदावर्विनम्‌ । सृक्रतुः शोभनक्रतुनिष्पादकः सोऽभि्ंगथाय यागसिद्धचर्थ हता देवान'माह्वता सनिन्दरेण देवेष्व सह सरथं रथसहिति यथा भवति तथा बर्हिष्यसिमन्धन्ञे निषीददुपविष्टवान्‌ । अथ त्रिष्वनुष्टुप्स प्रथमामाह- त्वां चिज्श्रवेति । चित्र भवो विचित्रा कीर्वर्थस्पासा वित्रश्रवा अति- दयेन वित्रभ्रवाश्धित्रश्रवस्तमः। पुषणां यजमानानां प्रिय, तथाकिधि हैभ्मे विक्ष परजास मध्ये जन्तवो जन्तव इव॒ जनारतवां हबन्त आहयनि । किम- धम्‌, हव्याय वोढे हविर्वोदुम्‌ । कीदशं तां, रोचिष्फेरं गोर्चीषि ज्वाला एव केशस्थार्नीया पस्यासौ कोविष्केशस्तम्‌ । अथ द्वितीपामनष्दुमपाह- सखायः समिति । हे सखायः परस्परसख्पयक्ता कषिग्यजमाना बो युष्पाकं सम्पश्चमिषे समी्चानममीष्टाने संपादयतु । समि्यस्थोपसमेस्यपेक्षितः दोषोऽभ्याहतः । ययं च्मये स्तोम स्तोत्रं सपाद्यत । कौटशायाप्रपे, क्षितीनां मध्ये रक्षकाणां म्ये वर्षिष्ठाय वृद्धतमाय, ऊर्जो नप्र वलस्य न पातपित्र विनाशमकूवते, [ सहस्वते } स्वथमतिगयेन बख्वते। अथ तुगीयामनृष्टुभमाह-प सभ्समिद्यवस इति । हे वषन्कामानां वषकाग्ने विश्वानि सवाग फलानि संसमितसंपाद्य संपयेवं युवसे यजमनि संमिभ्रयापि । अर्थ आ ईश्वरस्वमागत्ये- स्पदे परथिवीरूपापा वेद्याः स्थने समिष्पसे सम्यग्ज्वात्पसे। स तादशो पहा - नुभावस्तं नोऽस्मभ्यं वसूनि धनानि सपामर सम्पगाहरय प्रयच्छ । अथ तिसु- षु बृहतीषु प्रथमापाह- एना वो अग्निमिति । हे कखिग्यजमाना वो युष्पाकं सैवन्धिनमभ्भिमेन! नमसेतेन नमस्करिण युक्तोऽहमाहुव आह्वयामि । कीट गमभिम्‌ । ऊर्जोौऽननस्य नपातमविनाशयितारं, प्रियं यजमानानां भीषिहे;, चतिष्टमतिशयेन चेतयितारं [णगि मा भ ना क्‌ ०-००-9 ~ ०.९. (+) ?१कं.च. ययु । † ५६२ धीमत्सायणाचायिरचितमाष्यसमेता- (४ बतुर्थकाण्-~ ( छन्दोभिषेष्टकामिणानन् ) शषालारमराते रती स्क्तव्रहितं सवदेद्यक्तपित्य्थः। स्वध्वरं शोमनस्य कतीर्मि- ५५।द१्‌ | विश्वस्य दृतं स्वस्य जगतो दूप्वत्कार्थकारिणं, सर्वस्य हि गृहे ६।६१।१ कार्य करोषि । अमृतं मरणराहितं, नहि मनुष्यवहेवानां सहसा मर- णमि । अथ द्वितीयां बहतीमाह- म योजत इति । सोऽभ्नियाजते पर्तृतं क योजयती्यर्थः। अरूपो रोषराहितो यजमाने क्लिग्ध इत्यथः | विश्वमोजसा विश्वं जगद्धेजनीयं दृाद्यत्वेन यस्पासै विश्रभाजसा । सोऽ््ी राधोऽनं वुद्रवेत्सेपाद्यवित्यथः । कीदशं राधः, वसूनां जनानां निवासार्थिनं प्राणिनां [ देवं ] व्यवहारकारणम्‌ । कीदशः सोऽभि स्वाहुत ऋत्विभभिः सृषं कमेण्याहूतः । सुब्रह्ञा शोभन कविग्रूगे ब्रहम यस्या- सो सुम्र। शोभनमन्पो वा । यज्ञो यजनीयः। सुरी पपं सुहु जमपतीति सुश्प। । अथ तुतीयां बहतीमाह- उदृस्य राचिरिति। अस्पभेः रोविदीपिरुस्थादुन्थितम्‌। कीदश- स्याभ्रः, आजद्वानस्य स्वती होमनिष्पादृकस्य, मीदृष आहू तिदूर वृष्टिसेचन- रमथस्य । उद्भूमानो धमाश्वोत्थिता अस्पासो रोषरहिताश्चक्षुरादयपदरवमकृवन्त इत्यथः । दिविस्प्रग आकागस्पाक्नोऽ्यलता इत्यथः । यथैतत्सर्वै भवति तथा नर्‌ कततिग्यजमाना अभिमन्यते दीपयन्ति । अथ तिसृष्ष्णिक्षु प्रथमाम्‌- ध्णिहुम।ह- भप्र वाजस्यति । सहसो बटस्य यहो सूनो जातषेद्‌ उपषमजगदभि.- सामे गोमतो मानमियुक्तस्य ताजस्णनस्ये मानस्वमनमभे अस्मासु १६ शरवो महषीं (1 पहि संपाद्य । अथ द्विवीयामुष्णिहमाह- स॒ इधान इति । पुरु बहु अनीकं सेन्यं यस्यास पृव॑गीकः । वादश हैऽभे स त्वमस्मभ्यं रबद्धनयुक्तं गृहक्षेत्रादिकं दहि पयच्छ | कीट शस्त्वम्‌ , दधानो द्‌ोप्पमानो वसुनिव।सहतुः, कविर्वदानभिग्मणीः | प्रथमं यन्ञपरव्क इत्यथः । गिरा मन्वहूपया वाचेहेन्यः स्तुत्यः । जथ तृतीयामृष्णिहमाह- क्षपा राजनिति । हेञ्य वस्तोरहानि क्षपः क्षपम्‌ । उता चोपसं उषः- क टानपि क्षपय । द्वितीयाया अत्यन्त्तेयोगवावित्वात्सवष्वप्युषःकाटठेष राक्ष सान्वनारयेत्यथः । हे राजन्द्प्पमानाप्ने न केवटे स्वकीयसेनामुखेन रक्षसां ॥ ~= = ~--~ =-= == = ~= ~ =-= ---- ~>. १ ख. जमःसां ।क. घ. ङ, "जसोऽ । २ ख. व त्रवयतु सपा । भष ०४मनु ४] ष्णयनुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिता। ` १९.१६ ( छन्दोभिवेष्टकरमिषानप्‌ कपण सनाऽपि स्वपममि क्षपयेति । मृखविदारणवराचिना जम्भशब्देन ज्वा उपरकषयन्ते । तिग्मास्तीक्षणा जम्भा मर्यासो िग्जम्भः । हे तिग्मजम्भ स तवं रक्षसो राक्षसान्‌ [पति] रह भस्मी करु । अथ तिसष पङ्क्तिषु प्रथमामाह-- आते अभ्र इति । देथ देवाजरं जरार््न ते घां द्मन्तं दीपिमन- मिधीमहि सवतः 'ज्वारमामः । यद्यसात्कारणात्नीयस्यत्ियेन स्तुतियुक्ता सा( स्या ) ह सपरदचेतनह्पा शा सविद्पि धमि प्रतिदिनं दीदयति त्वां परकाशयति, तस्माञ्चेतना वयं दौप्रयाम इति किमु वक्तव्यम्‌ | वतं पेषमनं स्तोतृभ्य कतिविध आभर संपाद्य । अथ द्वितीयां पड्किमाह- आते अप चेति । दक्रश्य गृदभ्य ज्योतिषः पते पारक, सृष्टवाहटा- हकारिन्सुश्वन्द्र, रापस्थोपक्षपपितर्दस्म, पजनां पटक विश्वत, हविषी वोढा हव्यवाट्‌ , तथाविध हृष्ये त कचा ववत्सेवन्धिना मन्वरेण तुभ्यं हाविरा समन्ता- द्यते । हषमित्यादि गलम्‌ । अथ तुवी्ां पङ्खिमाह-- उमे सुश्चन्दरेति । हे मशन्द मुष्टराददादकराऽऽसनि दीय आस्ये सार्िषः सवन्धिन्या उमे दर्वी दर्विसदगे हन्‌ भराणीषे, हनुप्रणपरयन्तंः स्पिस्वषा पोतमिल्यर्थः । उनो अभि च हे श्वभस्पते बरस्याधिपतं उक्थेषु शसवत्मु यज्ञेषु नोऽस्मान्पू( नुत्पु )रयां उत्कषण पश्य प्रापरयेत्यर्थः । सोतुभ्यो यज~ मनिम्य इषमनमाभर सेपादृय । अथाक्षरपद्षु चतसुषु पथमामाह-- अग्ने तमधाश्वपिति। हप्ये ददिस्यशं ह्यमन्तःपरिय तं ताभयालि- कर्मीण ओहैः समूहः स्तोभेसवदीयेः स्नोतेकष्याम समृद्धं कर्वम्‌ । ततत दृ्टान्तः-अधं न पथाथ्यं षाक्तादिद्‌निने समथ( धं) पन्ति तषटत्‌ । अधा- परो दृ्टान्तः-क्तं न भद्रं यथा समीचीनं ज्यातिषटपाद्कतुं सवंपागानुष्ठनेन सपषयन्ति तद्त्‌ । मद्रं कटयाणभित्ययिविशेषणं व। । अथ द्विीयामक्षरप- ङ्िमाह-- अधा ह्यग्न इति । हैप्रेऽ्वार्स्मदीयस्तोकानन्तरं कनोरनृष्ठीयमानस्प क्रमेणो रथीवेभृथ हि, रथोऽस्यास्तीति स्थी; सारयिः । यथा सारथिर्निवाहकस् र तवं निर्वाहको बभूथ खट । कटशस्य केताः, भद्रस्य कस्पाणह््पस्य, दक्षस्य क - न क्न 9 --------- -----+-~--- --- =~*~ -+~~ ~ -~--“~~ ~ ---- ~ न १ क्‌. ख. घ. ङ. मथय्‌"। -~--~--------- १९६५ धीमत्साथणाचार्यविर वितमाष्यसमेता= (४तुथकाण्डे~ ( छन्दोभिपेष्टकाभिधानम्‌ ) स्वफठपदानसमथस्य, सापो +ररिमपिः साभ्पस्य, ऋतस्य सत्यस्पामोषबरस्य, बृहतः पोढस्य । अथ तुतीयामक्षरपङ्किमाह- आभिष्टे अयेति । हेभओऽ्चासिन्कर्मण्यामिमीर्मििन््ररूपाभिगृंणन्तः स्तुवन्तो धयं द्‌ शेम हविरदप्भः(द१ः) । ते तदीयाः बरष्माः प्रव स्वाखास्ां प्रकर्षण स्तनयन्ति शम्दयनिि । तत्र दृष्टान्तः-दिवि न चस्या मेवा इव । अथ चतुर्थी मक्षरपङ्किमाह-- एामिर्नो अर्करिति । हेऽ विश्वेभिरनीकेः सरव॑सेन्येः सहितः समनाः सोभनस्यं प्रा एमिरिदानीं करियमाणिर्नोऽस्मत्तेबन्धिभिरङैर च॑नीयेनोऽस्मान्पत्य- धङ्‌ भव समीपस्थो भव । समीप्देशमभिगच्छपीत्यवाङ्‌ । त्र ॒दृष्टान्तः-सुवर्न स्व्गटोकपरकाशहूप आदित्यो यथा समीपवर्ती मवति तदत्‌ । अथातिष्छन्द्‌- मह~ अभ्भि* होतारमिति । इमम होतारं देवानापाह्वातारमहं मन्ये । कीद- दाम्नि, वसोरश्चिन्तं धनस्य दतारं, सहसः सूनुं वरस्य पूतं, जाववेदृसमृषन- जगद्भिन्ञम्‌ । तम्र टृष्टान्तः-षिप् न जातवेदसम्‌ । पथा ब्रह्मणकुरीनमुषन- पुश्राद्यभिज्ञं मन्यन्ते तदत्‌ । योऽिर्देव ऊष्वैयाऽ्युनतया देवाच्या देवान्पति गच्छन्त्या पया ज्वाटया खध्वरः सृष्ट यागनिष्पादको भवति, सोऽभ्निधृतस्य विभ्राष्टि विशेषेण दु्षिमनृहाय दीप्यत इति शेषः । की शस्य धृतस्य, दार दोविषः एद्धदीपियुकतस्याऽ जुह्व न॑श्य स्वतो हूयमानस्य सिवः सपण शीरस्य । अथ तिसृषु द्विपदासु प्रथमाप्ण-- अग्ने त्वमिति । हेऽ्पे षं नोऽस्माकमन्तमोऽन्तिकतपे भव । वहथ्यो वरूथे गृहे नित्यं संनिहितो मव । अथ द्विवीयां दिषदामाह- तं स्वा सोचिष्ठेति । हे शोचिष्ठ दीदिवः दादतप दीप्यमान सतिभ्यः सएीनामस्मकं सुम्नाय सुखाय नृनं पृवाक्तगुणयुक्तं तवागीमहे पाप्नुमः । अथ तृतीयां दिपदामाह-- वसुरग्निरिति । वसूर्स॒भानयमथिवसुरुदादिदेवेराद्रेण श्रयत इति वसु- श्रवाः । हे ताटशाप्रेऽच्छ स्वाभिमृखो नक्षि परप्नृहि । पएतेरभिर्रत्यादिभिः साध्यमृपधानं विधत्ते-- आ = गि + ख. पुस्तके ˆ रथेभिः › इति पगरन्तरम्‌ । धरपां०४अनु ०४] छभ्णयजुषैदी यतेत्तिरीयसहिा । १२३५ ( छन्दोभिधे्टकाभिधानम्‌ ) ५ छन्दूरस्युप दधाति परावो वै छन्दर्सि प्रानेवाव सन्ये छन्दा वै देवानां वाभै प्रवो वाममेव पदरानव रन्ध एत।९ ह वै यज्ञसेनभेतरियायण- भिति विदां चकार तया वै स पदानवारुन्ध यदेतामुप्दधाति परनेवाव रुन्धे » [ सं* का० ५ प्र ३अ० ८ ] इि। गायत्यादिष्छन्दोयुकतेकनेरपषेया इष्टका अगि च्छन्दा पीप्ुष्यन्ते । तदु- पधाने सति च्छन्दसां परदुषेतृत्वाधजमानः परान्पाप्नोति । किच च्छन्दूस्येब देवाना] वननीयधनहपाण्यतस्ताद शान्पदयूनयं प्राप्नोति । किच चितनामकश्य कस्य वितपरुषस्य वंदे समुतन्मो यज्ञसेननामकः कश्चिपुरष एतामिश्ठन्ेो- भिधाभिरिष्टकामिः संपादितां चितिं विदिष्ठा स्थितवान्‌ । ततस्ते चित्या प दून्पाप्नोत्‌ । एवमन्योऽपि पाप्नोति । सामान्येन विहितं पुनर्विशेषाकारेण विधत्ते- « गवत्रीः पुरस्तादूप दधाति तेजो वै गायत्री पैन एष पृखतो धते # [ से° का० ५१० ६अ० ८] इति। | जभिमूत्यादिमिर्गायत्रीछन्दोमीरयुक्तमननेरुपयेया इका अपरि गायन्पः । मन्तषु पूर्धशब्दूस्य तातयम्‌।ह-- ¢ मूधन्यतीरमवनि मूधनमेवेनर समानानां करोति ” [संग का० ५ प* ३अ०८ 1] इति । | मपराग्दुयकतेमैननरुप्थेया ईका पूधन्वत्यः । समानानां ष्ये यजमानस्य मुत्वं रिरोवदुर्छृष्टतम्‌ । | मुषो यज्ञस्पेयादिभिर्सिषटण्ठन्दोयुकतर्मनवेरुपपेया एका विषत्ते-- ¢ श्िष्टभ उप दृघातीन्वियं वे विष्टि श्वियमेव पण्यतो धत्ते, [ सै° क ५ प्र० ३अ० ८ ] इति। जनस्य गोपा ¶त्यादिभिजंगतीछन्दे मिषैन्वेरुपषेया इष्टका विषत्ते- ५ जगतीरुप इधावि जागता वे पावः पदूनेषाष सुन्वे » [से० का० ५ प्० ३अ०८ ] इवि। त्वां वि्रभवस्तम हवन्त शत्यादेभिरनुषट्ठन्दोयुकतर्मनबरर पेय इटक। विषत्े- ८ अनुष्टुभ उप दधाति भराणा वा अनुष्टुप्माणानामत्॒टवै » [ सं° का» भ प्र०३अ०८ [इवि । | | 1 "पिमित १०६५ श्रीमत्सायणचायंविरचितथाप्यसमेता- [१ चतुथकाण्डै ( छन्दो मिषेष्टकाभिधानम्‌ ) एना वा अमिमियादिनिरय्र ्राजेस्य.नाद्रिभिरा ते अम्र दृधीपहीत्याद्िमिरमे तमदेः्याद्ैमिश्चप्थया विधरत्ते- “ बहवीरुष्णिहाः पङ्कीरक्षरषड्कगरिति विपुरूपाण छन्द्‌भिस्युप्‌ इधाति विषुरूपा वे परावः पणवन्द्‌ा रि विषृषूपनिव परतन रन्ध +» [स० का० ५ प० ३अ० € | इति। पक्तंषु च्छन्दःसु समनाक्षराः सर्व पदाः । बहत्यादिषु विषमाक्षराः। अते विषुरूषतम्‌ । प्ररावोऽपि गोमहिषाद्यः पररपरार्षरक्षणलाप्िषुरूपाः । छन्दसां च १ दहेतुलात्पशल्वम्‌ । तथा संल्यतदुपवानेन बहुविधान्वशूनाप्नोति । अचेपधानं वेदनं च प्रसति-- ८८ विषुरपमस्य गृह द्यत यस्ता उपधीयन्त य उ चैना वद्‌ » [सं का० ५प्र० ३अ०८ | इति । पिषृक््पं बहुविधं धनम्‌ । | अभि हतारपिति मन्वेणपेयां विधत्ते-- ८५ अतिच्छन्दसम्‌प दषापतिच्छन्दा प सवाभ छन्दस स्ति सर्वभिसं छन्द) भेश्चिनुते वष्म वा एषा छन्दसां यदविच्छन्दा यदृातिच्छन्द्‌समुषदृध।हि ववेनस्समानानां करोति » [से2कोा० ५१प्र० ३अ० ८ ] इति। , मायादीनां सवच्छन्दसां पवमक्षरसंहपा तस्वा अतिच्छन्दृस्वाभा( स्प न्तमौ )बात्सतच्छन्द्‌ह्पलम्‌ 1 त्व सवपामन्तम दिक येशका१तिच्छन्दो- मिधानादन्यासां छन्दोमिघानानामे्टकेनां शरीरम्‌ । अत पएतद्यधामेन बज- पानं समानानां पुरपराणां शरीरस्यानं करोति, सेवंऽम्यनेमनु जीवन्तीत्पथः | अपने तं न इत्यादिभिस्पपेया इष्टका पिधत्ते विपदा उपदधाति द्विपथचजमानः परिषठितये »[ ई० का० ५प्र० ३ अ्‌० ८ ] इति । अव बिनियीगरग्रहः-- अभिस्तिसस्तु गायन्या मृवस्तु चिष्टभां यम्‌ । जनातिसो जगत्यः स्युस्त वितानृष्टमां जयम्‌ ॥ । एनापिसो बृहत्यः स्युरमर हयुष्णिहां चरम्‌ । ` आ ते एङ्क्तित्रियं घपरेश्षरपाङ्कवतुयम्‌ ध अभ्रिमेका चतिष्छन्द्‌ा अभि ल द्िषदाअ्षम्‌ । - ॑ एकोनं शदेतःनि ्छन्दरस्पुपदधाति हि॥ ~~~ => न =-= कषक हि ज क ~ १ च. नमुपजी“ । प पी षा ०४अमु ०५] शष्णयनुवेंदीयतेत्तिरीयसंदित। । १९. ( सयजादीष्टकाभिभानम्‌ ) 6 _ क म इति श्रीवस्तायणाचायैविरविते माधवीये वेदाथप्रकाम रष्णयजर्वदीय- तैचिरीयसंहितामाप्ये चतुर्थकाण्डे चतुरथपपाठके चतुर्थाऽनुवाकः ॥४॥ ( अश्र चतुटके चतुधप्रपाठके प 4५। ऽनतकः }) । इन्द्रामिर्या त्वा सयुजं युजा पुनञ्म्या- धाराभ्यां तेज॑सा व्चसोक्थभिः स्तोमेभिर्छ- न्दोमी रय्यै पोषाय सजातानो म ध्यमस्थेयाय मयां त्वा सयुजा युना युनम्म्यम्बा दला निंतलिरभ्रयन्ती मेषयन्ती वपयन्ती च्रपुणी- का नामासि प्रजापतिना त्वा विश्वाभिर्धी- भिरूप॑ं दधामि प्रथिष्युदपुरमनैन व म॑नु प्यास्ते गोपारोऽभिर्वियत्ोऽस्यलं तामहं प्रप्र सा(१)मेरेर्भ च वर्मं चास्ताधि्यारम्त- रिक्षं ब्रह्मणा विष्टा मरुत॑स्त गोपारों वारि य्॑तोऽस्यां तामहं प्रपयेसामेरमं च वम चास्तु योरप॑राजिताऽग्रतेन विष्ाऽदित्यास्त गेपारः सूर्यो विय॑त्तोऽस्यां तामहं प्र पय मा मे शर्म ख वर्भ चास्तु (र) ( साष्टाच॑त्व्रेः्शच्च ) । हमि कृष्णयजुर्वेद यतेत्तिरीयसंहितायां चतुर्था्टक चतुर्थप्रपाठके पञथमोऽनुवाकः ॥ ५ ॥ - ए गीषे ५४१ १९६८ भरीमषयणाचार्यविरवितमाप्यसमेता- [४१्१थकण३- ( सयुजाद्टकामिधानम्‌ ) ( अथ चतुर्थकाण्डे चतुर्थप्रपाठके पमो ऽनुवाकः ) | शतथऽनुदके छन्दोभिभ। ¶९का उक्ताः । अथ शमे तयुंजाद्य इका ह्यन्ते | कत्पः-.वृन््राभिम्यां त्वा सयुजा युजा युनष्पीत्यष्टो सयुजः"! इति । पाठस्तु इन्द्राग्निभ्यामिति । सह योजयतीति सयुक्‌ । उत्तरेण युकशब्देन सेषन्धे।ऽपिधीयते । हे क इन्व्रभ्मि्पां सह तव योजयिता यः सेबन्धस्तेन सेबन्येनाहं तां य॒नस्पीह केष युक्तां करोमि । आबाराभ्यामित्याद्िभिः सष- मि( बद्रमि )सतुतीयान्ैः सह प्रयेकं तवा सयजेत्यारिरेषस्पानुषङ्गे सति वण्म- नराः सेपधन्ते । अपारावाहूती । -तेजः कालिः । वर्चो धनम्‌ । उक्थानि शल्लणि । स्तोपानि स्तात्राणि । छन्दासि मायर्यादीनि । रय्पा हत्याद्विरशमो भन्धरः | रथ्ये धना पोषाय पृष्टच्थं सजातानां प्यमस्येयाय ज्ञातीनां भ्ये ब्रूयत्वेनबश्थानार्थं हे इष्टके मया सह तव योजयिता यः संबन्धस्तेन सेबन्भेन त्वामिह कतरे युक्तां करोमि । एतेनः साभ्यमृपघानं विधतते- ८ सदभ्धो वे देवत।म्पोऽञचिश्वीयते वत्सयुजो नोपदष्य देवता भस्वा्नि यञ्जीरन्यत्तयुज उपदभात्यालनेवेन^ सयुजं चिनृते नाभ्निना ब्यृभ्यतेऽथो यथा द्रुषः सावभिः संतत एवमेतेतामिरध्ैः संततः » [ सं का० ५प्* अ* ९ | इति। योऽथं डीयमानोञ्निः स सव॑देवतार्थः। तया सति सयुंजाह्यानापिशा- शामनुपषने सत्यश्यन्निमिन्वुग्न्यावारारिदेषताः परित्यनेयुः । दृवतामिः सशत्र योजयन्तीति सयुजो मन्ता: । तेर्मनेरुपवय। इका अपि सयुजः । त।सयुपधनि शति यजमानः रवेन सह याजयित्वा चितवान्भवति | वतो नाभिना बियु- क]. भवति । अपि च यथा ठेके पुरुषः जवभिः रररे सद॑तो ग्यापस्षद- हेताभिरिटकामिरभिः सवतो व्याप्तो भवति । तस्मादेता उपदध्यात्‌ । ` कल्पः-“ अम्बा नामासाति सप्त रृततिकाः » इति । पाठस्तु- अम्बा वु्ेति । अम्बादिचपणीकन्तानि सप्त पदानि सप्तानां कृसिकदिवीनां क ~ नामानि । नापासीत्यादिशषः सबेभ्वपि पदेष्वनुषस्यते । ततः सच्तेते भन्भाः | हे हष्रकं ध। कत्तिका रवाना दूषा समदना तदूपा समङ्धि। वादटशी लं(शीलां)पजापतिना देनं ज । १क. दुगदु ।२ घ, च. युगस्य । पशर्४मन्‌ ०५) हणायचङुरवदीयतैतिगीयमहिता । \ ५. ( मयजाद्काभिधानम्‌ ) परिता या अश्सदूवृदपस्ताभिः सवानि २११, सववान पहं बृदिरैमिर्पेण सम्पगुपद्षामीत्पथंः । एवं दृखा नामासीन्ादिकं पोजनीमम्‌ । एमन: साष्यमरवानं विबते-- “८ अभ्मिन्‌। दे देवाः सुवर्गे रोकमायन्ता भमूः रृत्तिका अभवग्यस्यैत। डप्ीपन्ते तुवर्मेव डोकमेति गच्छति भकेरो चिवरभेव मवति)! [ तं* का* ५१० ३ भ० ९ | इति। पर्वमेतामिरिहकाभिभ्रितेनाभिना देवाः स्वर्गं प्रपाः । वेमेश्कसतिः च गत्वा तत्ामृरपमामाः इतिक। अभवन्‌ । अतस्तदुपथानेन स्वगंपािभ॑ववि । किष, अनेन स्वर्गे प्रकारं पापतिः । विचित्रभमाभरणादिकं चास्य मवति । ४-=८ पृथिष्पुद्पुरमन्नेनेति मण्बे्टकाम्‌ ”» इति । १।स्त्‌-- पुथिग्युदपुरमिति | अनेन विष्टाञ्नेन सण पा प्रथिवी षके सा प्थिम्पुदप्रमरकसंपुणे [ परम्‌ | ॥ भनुष्यास्त त्ब गोरो रक्षितारः । अर्ष्वा हथिष्पमभ्निर्वियत्तो रक्षणाय दिरेवेण प्रयतनबान्‌ । [ वां ] वादशं प्रथिवी- हप ए(मि्ट्काषहं परप्पे प्रभोमि । सा वर्थापिष्टकामे मम पजमानस्ष दपं दारणं गृहस्थानमस्तु । दमं च रक्षणार्थं कवचस्थानीपमप्पश्तु | कर्पः--^ भविद्योरिति मण्डठ्टकाम्‌ ” इति । १।दत्‌- भियो रन्तरिक्षमिति । बक्षणा विष्टा प्रोदेन जनेन विष्टा पक(ऽबि- पोरिबोऽप्पनिका या पृ तारन्तरिकमन्तरिक्षनामकं हे इष्टके तव परम्‌ । मरुतो बापदङेष्वेको मृख्यो बायुः । देष पृषत्‌ | कल्पः-““ द्योरपराजितेति ११- बकाम्‌ ” इवि । पदस्तु-- यौरपराजितेति । भमृतेन विष्टा पीयुकेण पणां च्यौ॑ठोकाख्पा ह इषके तवं प; केनप्यप्राजिता । भादित्या दादरसंषप।कास्तेष्वेको मृ्यः सुः । रों पूर्ववत्‌ । कतेमनेः सप्पमूपवानं विषते- «८ भण्डदे्टका उप दधातीमे वे तोका पण्ट्ठे्ट्का इमे लभे रोका देव॑पुराःदेकपुरा ९व प विरति नाऽर्विमाठत्यभनि चिक्यानः" [संन का" ५ प्र० ३अ० ९] ¶ति। ` १क.न्नेस्वः।श्ख.च. "ति। चि । ३. ष्पातामिः।४ख.ब. ङ्‌ लु, ब प्स्तन। 1 १५४० शीमत्सायणाचार्यविरचितभाप्यसमेता- [४ स्तुर्थकाण्डै- ( विभ्वञ्योतिरादीष्टकाभिषानम्‌ ) मण६छख्या इषटकाश्तिस्रः परथममध्यमोत्तमावितिषुपदभ्यात्‌ । वासां चेढ- कानां टोकत्रयरूपताह्ोकत्रयस्य देवपुरलहिवप्रा एवाभिवित्पविरति । भि चिन्वानो न नाहं प्रामोते | अवर विनियोगतग्रहः-- हन्दरेति सय॒जस्तवशटा आषारारिषदष्वपि । अनष्ङ्कस्तवेति तथा रय्या इत्यष्टम्‌ मतः ॥ अम्बेति छत्तिकाः सप्र नामासीत्यनुषज्यते । पृथितिभिमण्डङाख्या मन्वा अष्टदरेरिकाः ॥ € ® _ क = ति श्रीमत्सायणाचायंविरकिते माधवीये वदारथपकाशे रष्णयुर्वेदीय- तैनि दीयसंहितामप्ये चतुर्थकाण्डे चतुर्थपपाढके परल्वमोऽनुवाकः ॥ ५ ॥ ( अथ चत॒थीषटके च प्रपाठके षषठोऽनव(कः ) । य॒हस्पतिस्त्वा सादयतु प्रथिव्याः पृष्ठ भ्योतिष्मतीं विरव॑स्मे प्राणायापानाय विश्वं त्यो तिथच्छाभिस्तेऽधिपतिर्विश्वकमां त्वा सा- यत्वन्तरिक्षस्य पृष्ठे ज्योतिष्मतीं विश्वस्मै णा धापानाय विश्वं न्योतियच्छ वायु ्तेऽधेपतिः प्रजापतिस्त्वा सादयतु दिवः षे ज्योतिष्मतीं विभ्वस्मे प्राणार्बापा- य विश्वं ज्योति्यच्छ परमेष्ठी तेऽ- धेपतिः पुरोवातमनिरस्यभ्रसनिरसि वि- गत्सनिः( १ ) अभि स्तनयिलनुसनिंराके [शिसिनिरस्य्ेयान्यामे देवानामभेयान्यौि 1योयान्यासि देवानां वायोयान्य॑स्यन्तरिक्षस्य (न्थमि दवान।मन्तरिक्षयान्धस्यन्तरिंक्षमस्य- ४ ॥ ल ७ तरि $ । पिपा, ४अब्‌ ०६] दृण्णपजुपेदीयतेतिरीयसंहिता | १ १४१ ( विश्वज्वोतिरदी्टकापरिधानप्‌ ) नतरिक्षाय त्वा सलिलाय त्वा सर्णीकाय ता सर्ताकेय त्वा केताय त्वा प्रचैतसे त्वा विव. स्वते त्वा दिवस्त्वा ज्योतिष आदित्यभ्य॑स्त्वचं तवां रुचे त्वां दते त्वां भासे त्वा ज्योतिषे त्वा योदा त्वा यरि वेजोदां खा तेजि पयोदां त्वा पय॑सि व्चोदां ल्वा वर्चाकि द्रवि- णोदां त्वा द्रविणे सादयामि तेनर्षिणा तेन बरह्मणा तयां देवतं याऽङ्केरस्वदध्रेवा सीद्‌ (२) ॥ ( विद्यत्सनिर्धते वेकानत्निश्शस्षं ) | इषि कृष्णयसर्वेदी यतैत्तिरीयसंहितार्यां षतुथा्टके चतुथप्रपाठक षष्ठोऽनुवाकः! & ॥ ( अथ चतुथकाण्डे वतुथपरपाठके षष्ठोऽनृवाकः ) । पअवमेऽनुवाके सयुजा इष्टका उक्ताः । अथ षष्ठे विश्वस्योतिराद्या इष्टका उष्यन्ते । कल्पः--“ बृषस्पदिस्तवा स।रयत्‌ प्रथिञ्याः पृष्ठे स्पोतिष्मतीपिति विश्र- ल्योतिषम्‌ » इति । षठस्तु-- बहस्पतिस्स्वेति । हे इष्टके तवां बहस्पबिः पृरथिन्य।; पृष्ठ उपरि स्थापयतु । कीटरीं त्वा, ज्योविष्मवीं प्रक दावतीम्‌ । किमर्थम्‌ । विश्वसे प्राणायापानाषं सवस्य पाणिजातस्य प्राणपानवृत्तिठाभार्थ॑म्‌ । पिशं इत्ल( त्लं )स्वग॑भ- कं[राकं ्योतिर्यश्छ नियमय | वे तवश्िरधिपतिः १दकोऽसि । कृत्पः- विश्वकमौ ता सारयत्वन्तरिकषस्य पृष्ठे ज्योतिष्मतीमिति विश्रम्यो- विषम्‌ » इति । पठस्तु- विश्वकमौ ताति । पूव॑वद्भ्यारूपेयम्‌ । कल्पः“ प्रजापतिस्त्वा सादयत दिवः पृष्ठे स्पोतिष्मतीमिति विश्वस्योतिषम्‌ !› इति । पाटस्त॒- प्रजापतिस्त्वा । एतदपि पूष॑वदथास्पेभरम्‌। एतन्नः साष्यमुपधानं विषते- १९४१ धोम्मायणाचार्यतिर धितेप्राषयपतमेता= [१बपुथकाण्टे-. ( विश्वज्योतिरदीष्टकाणिपानप्र ) धविश्वज्योतिष्‌ उप द्धतीमनिवेताभि्खोक(ञगयेतिष्मतः कृरतेऽ्थो पराणने- वेता यजमानस्य दाधत्येता वे दैवताः सुवर्णास्ता एवान्वारभ्य सुवर्गं ठोकमेति"» [ कं* काण ५१० ३अ० ९] इति। । विश्यरग्दोपेतेभ मन्तेरुषयेया विश्चभ्योिषः | ताश्च तिलः प्रथममभ्यमोततम- बितिष्पर्भ्यात्‌ । तदृपथानेन रोकान्‌ प्रकाशवतः करोति । किंच, एता इष्टका बजमानस्य पणान्दढं पारयन्ति । एतेषु मन्ेषु प्रतीयमाना बहस्पत्पादप एवा देवताः स्वगैयोग्यास्ता एवानुसष्येष्टका उपधाय स्वगे प्राप्नोति । कल्प :-““ परोवातसनिरसीति पश्च वष्टिसनीरन्‌परिहारम्‌), इति । पटस्ु- पुरोबातसनिरिति । परोवातं सनौति ददातीति परोवातसानिः । हे इष्टके धथानिधा त्वमसि । एवमजौदिषु योग्यम्‌ । एतन्मन्वसाभ्यमुपधानं विधत्ते- “८ बष्टिसनीरुप दधाति बुष्िभेवाव न्भ? [° का० ५१०३ भर १० इति। वृष्टिसनिशमयुकेमनवेरुप्चेपा इष्टका बृष्टिसिनयः । तदट्पभानेन दृष्ट प्राप्नोति । रकप्रयत्नोपभाने वारयितुमनुक्रमेण १रतो हत्वां हत्वा तदुपधनं विषत- “ पदेकवोपदध्यादेकमूतुं वर्षदृनुपर्हार+ सह्यति वस्मात्स्वानितुन्वषंति १ [ ते* क्‌।० ५१० ३अ०१० | हति। एक मिष्टकां हस्ते धृत्वा चयनक्षेवे पदाक्षर्ण) रुत्यापदभ्यत्‌ । एवमनुक्रमेगो- पाने सति त्ेष्वप्यतुषु दष्टिभवति । मन्त्ेु परोवातारिशन्दानां वासरं दुशायति- [र ८ पुरोवावसनिरसीत्यहितद दष्टे रपर रूपेणेव वुष्टिमव सन्ये ” [ से* क्‌[° ५प्र० ६अ० १०] इति) पुरोवताभ्रवियुत्स्तनयिलनुषषणानि भिटितवा १७ दृष्टेः स्वरूपम्‌ । अतो बृटरिरूपव (दिना मन्त्रेणैव वृष्टि प्राप्नोति । ` कस्पः-“ अभ्ियान्यसीति दे सेयान्यो ” इति । प।उस्त- भन्ने यान्यसीति । ह इष्टके तवमपश्वापमानस्य वद्वेषानी प्रापिकाऽत् | अनेन मन्तरेण यजमानस्याभिप्राष्का । द्वितीयेन देवानामभरपरािरुष्यते | [णी १क. त्वा तः । २. च, “षशवाः। =-= == -=---~ --~ भक धपा ०४अनु०६] हेष्णयेनजुर्ैदीयनेत्तिरी यसंहिता । ५६५ ६ ( विश्बज्यतिरद्वीहकाभिधानम्‌ } हेरे त्वं पानी परापकाोऽसीतयतादगुजचारणं यस्यामिष्टका्ां सेपमप्नयानी । ह इष्टके देवानां सबन्थिनी तथाविधा तमाप । कल्पः--“ वये।प।न्यसीति द सेयान्यो ”? इति । १दस्तु- वायो्यानीति । पूववदचयाख्पेयम्‌ । करपः-“ अन्तरस्य यान्यकीति हवे सेयान्यो » इति । पाढस्तू- अन्तारक्षस्येति । एतदपि पृथवद्ग्य।रुपयम्‌ | कन्पः-“ अन्तारेभमस्यन्त- रिक्षाय तेति दे सयान्थो ›› इति । १एस्त्‌- अन्तरिक्षर्मिति । हे इके त्वमन्तरिक्ष्१।ऽसि । हे दितीयेष्छके ऽन्तरि क्ष - पाय्य तवपुप्दूषायीति रोषः । एतेभन्येः स।भ्यमृपधानं विषत्ते- (व्ेयानीनिरवे देवा ¶मदहकानसमयुस्तत्सथानीनार सैयानितं य्सयानी- रेपद्षाति यथ।ऽप्हु नावा संयात्यवेभवेतामियंजमान इमाहकानतसेयाति " [ सं का० ५१० ३अ० १० | ति | यानी शम्दोपेतेदनेरपधेया इष्टकाः तयान्यः । तामिर्देवा इम। हकान्तम्ध- केपरात्‌।; | ततः सम्पग्पान्ति सोकानाभिरिति स्यानीरागमो व्युतनः । बद्‌ वनि सति यथा रोके नद्यदिजलेतु नाता प्रतीरं सेम्यग्याति एवमेताभै- यकान्तम्यक्प।प्ने। पू नोदृष्टान्तेन प्रशसा रत।ऽथ प्रवरूपतमाराष्य परेसति- “द्वो वा एषोऽप्यत्यंयानीयस्तेयानीरपद्धाति एुवमेवेतमप्रय उप द्षाति" | से° का० ५प्र* ३अ० १० | इति। चीयमान्यापसमुवुस्य सयानीसमृहोऽयं इवहूपः । अतस्वदुपधनेनाश्यथें हवहपमेवेपदध।ति । प्रकरान्तरेण पुनः परसति-- ¢ उत यस्पत।सूपहितास्वापोऽ्र र हरन्त्यहत एवस्थाभ्निः ' [ ते» का+ ५ प्०३अ० १०] इति। अपि च तदुपधानादूष्वं यदि कथंचिद्कहूखवृष्टिसपादितप्रवहिण शीयनानो इतो भवेतथाऽन्यस्य यजमानस्यापररश्त एव भवति। करप :--““ सखिखय त्वह्यष्टवायेष्टक।; » इति । पस्तु - साछेखाय वति । सचिनसर्णीकसनीकरम्द्‌ा जखावान्तरविरोषषाभिनः। 0 णी 2324. 0 | १ द्ध, च, ति; संमा" | ९६४४ श्ीमत्सायणाचार्य॑विरवितमाप्यसमेता- [४वतु्थस्द- ( बिश्वज्योतिरादी्ट्काभिधानय्‌ ) यस्मिन्बहढे जे पतितं वस्तु टन मवति तद्भहंटजड सठिढम्‌ । हे शफे तथाविधजटखसिदष्यंथं त्वामुपद्धामि । एवमृत्तर्ापि योज्यम्‌ । पवाहषूपेण सर णदी जलं सर्णकिम्‌ । तत्रैवं सद्धावमापने जलं स्तीकम्‌, केतो ज्ञानमजम्‌ । पवेतः प्रृष्टज्ञानम्‌ । विरेषेण व।सहेतुः सूपकारा धिवस्वान्‌ । यलोकवर्षै- ` नक्षत्रादिपकारो दिषोऽ्यातिः । जादित्याः परसिद्धाः । एतेम॑नरेः साध्यमुपधानं विधत्ते “ आदितये्टका उप दधात्याक्ित्या वा एतं मत्यै प्रति नुदन्ते पोऽटं भृत्यै सम्भूतिं न पप्नोट्यादित्या पएपेनं मूतं गमयन्त्यसौ वा शृतस्पाऽऽदित्पो श्चमा दत्ते योऽप्ि वितान रोच्वे यदृादित्पेश्का उपद्धाल्यसबेशास्िना- दिष्यो स्च दधाति यथाऽऽ्सौ देवाना रोचत एषमेवेष मनष्याणा९ रोचते » [ सं°का० ५प्र० ३ अ० ५०] इति। आदित्यर्दोपेतमेनतेसपपेया इष्टका अ'दितपे्काः । ये राजामात्पादिपष- तिन मृत्यर्थं समर्थोऽपि मूं न प्रप्नोति एननाित्या एव भूतेरपनयन्ति | अप्तस्तत्याऽ्दत्ये्टकोपयमेनाऽअरेत्या एव भूतेः पाप्यितारो मवन्ति। यो यमान उक्तकरमणा्ि चिताऽपि मनुष्पम्पौो न रोचतेऽयम्धिदित्येवं मनुष्या भहमानं न कृ+न्ति तदाीमस्याभ्चिचितो स्च परीतिमाद्ित्य उफादुत्े । वस्थाऽ९- दियेष्टकेपधाने सत्यारित्य एव तसमिन्स्थारयति । ततः शुह्लीयवचनेन्‌ मथा देवानां परिय एवमेव मनुष्याणां प्रिया भक्ति । तत~ अभिवि्कीिखा स्री राज। भिक्षमहोदधिः। दृष्टमात्रा पुनस्ते बस्मातश्येत नित्यशः ॥ १८१ प्रस्मृति विषयतेनेनं ममुष्या गणयन्ति | ` कसपः-^“ अवे घवा रवे त्वोपि पञ्च षृते्टकाः ”› इति । पाडस्तु- ऋष्वे त्वोति । हे श्ट पाद्बद्पन्न साध्यस्तुयर्थ त्वामुपद्धामि । एवभु- सरत्ापि पोभ्यम्‌ । प्रका शव।चिनो रुष्य द्ध ज्वोतिःराब्दा भादित्यचन्दराभिनक्ष- बदीमिविषयतया क्रमेन ष्याह्येवाः । एकभ्मन्साभ्यमुपशनं षिधत्ते- ८ पूते्टका डप द्ध स्येव अधेः पिव धाम यद्धृतं पियेषवेनं घाम्ना सुमर्षपत्यथो तेषा ” [संर ० ५ ब्र ३अ० १० ] हवि । इ्---------*----------------- 9 १क. नी। ९ ४, १. "ठं घ" । ६. ए, " उ द्ुतिरनदः ¦ धवो ० ४अनु*६}) कष्णयज्व॑दीयतेत्तिरीयसंहिता । १९ ५ ( विश्चज्योतिर द्टकाभिधानम्‌ ) पृतपिण्ड। एव पृतेष्टकाः । अमून्मयीष्िष्टकासु सूत्रकारेण परिगणित - ष्वात्‌ । यृतस्याभिप्रियद्न्यत्वात्तेनाभ्रिः समृद्धो भवति । करं तेजत्ताऽपि बु मवि | ततापि पृवैवदेकेकस्या हष्टकामाः पदक्षिण। बृिपूवकलं विषते ५ भनुपरिहार९ सादृपत्यपरिवगमेव।सिमन्तेजो दृषापि ” [पेन का० ५ प* ३ अ० १०} इति। परितः कापि वजेनमरूष्वा स्तो यजमनेतेनः श्य पयति । कल्पः“ यशोदां तेति पञ यादाः ” इति । पढसु- यक्ोदां त्वेति । यदाः कीर्विः। तेजः कान्तिः। पयः क्षीरम्‌ । वर्च बरम्‌। बरबिणं धनम्‌ । हे इष्टके याःपरदां लां यशोनिपित्तं सादयामि । केन केन सह, यस्वव्‌भिज्ञ आविः, यच्च नक्त त्वत्पतिपाद्कं मन्ववाक्यं, या च तदभि- मानिनी देवता, ते: सवैः सह तवामहं सादयामि । यथाडङ्गिषसः सादयन्ति हदत्‌ । एनं तेज त्वेतयादिषु चतुषु मन्त्रेषु साद्यामीत्यादिकं स्॑मनुषस्व व्याष्येयम्‌ । एतेमन्त्ैः साध्यमुपधानं विधते- ¢ परजापतिरभ्निपयिनृत स यरातता व्ा्धत स एता पश्ोत्‌। अपश्यत्ता उपा- धत ति स यदा अत्मनधत्त यद्यशोदा उषदधाति यश एव तामिवंनमान अ प्मन्यचे ' [सं० क(० ५ प० ३ अ० १०] इति। अगिन बित्वाऽप्येतासापनुपधानातज्पतियंदासा वियुक्त आसीत्‌ | तत एत षट्वा ता उपधाय यशो रन्धवान्‌ । एवं यजमानोऽपि तदुपषनिन यशो बनते | दष्टकासख्यां विधत्ते « पश्चोप दधाति पङ्कः पुरुरो यावानेव पृरुषस्तसिमिम्यशो दृषाति ? [जे* का० ५प्र० ३अ० १०] इति । इत्तपाद्शिरोभिः पश्चमिरवयवैः पषषस्य पङ्कुतवम्‌ । अत विनियोगरसंप्रहः- बृहविश्चपजेत्येता विश्चज्योतिष ईरिताः । पुरो बृष्टिलनीः पञ्च घेः सयानिकष्टकम्‌ ॥ सश्पादि्येष्टका अष्ट।वुचे १अ यृतेष्टकाः । यशाः पश्च यदोव्‌ाः स्युः सादयाम्पनुषभ्यते ॥ वष्टानुबके सपोकतश्चतुकषिरात्‌ मन्त्रकाः ॥ हति भीमत्त।पणाचार्यरिरविते माधवीये वेदाथपकाशे कृष्णयजुर्वेदीय वेसिरीपसंहिताभाष्ये चतुर्थकाण्डे चतुथपपाढके पष्ठोऽनुषाकः ॥ ६ ॥ ४९४४ हक चक ९५४६ भीपत्सायणाचायविर वितभाष्यसमेता- [४चतरथकाण्द-~ ( भयस्डृटादीष्टकाभिषघानम्‌ ) ( अथ चतु्थाष्टके ्वतुथपाठके सप्तमोऽनुवाकः ) । भयस्छृद्‌सि वरिवस्छद्‌नि प्रास्यस्यृरध्वाऽ- स्ब॑"तरिक्षसद॑स्यन्तरिक्ष सीदाप्सुषदसि इयेन- सदसि गृध्रसरसि सपर्णसर्वसि नाकसदासे पथिष्यास्तवा द्रविणे साद्य)म्यन्तरिक्षस्य घवा द्रविणे सादयामि दिविस्ा द्रविणे सादयामि दिशां त्वाद्रर्विणे सादयामि द्रविणोदा खा द्रविणे सादयामि प्रणम पाह्यपानेंम पाहि व्यानेमे (१) पाद्यायुमं पाहि विश्वायु पाहि सर्वायुं पाह्यग्ने यत्त प्रर हज्नाम तावेहि स रभाव पाञच॑जन्यष्वण्येध्यगने यावा अयावा एवा ऊमाः सब्दः सगरः सुमेकः (२)॥ ( भे हति\श् )। शति छृष्णयज्जवदायतत्तिरोयसदिनायां चतुष्के चतुथप्रपाठके सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥ ( अथ चबुथकाष्डे बतुथपपाठफे सप्रमोऽनुबाकः ) | वठेऽन्‌वाके विश्वभ्योतिराद्य ¶इ्टका उक्ताः । भथ सपमे मूपश्छदूद्वि १४क। उच्यन्ते । कस्पः-"“ भूयस्छृद्स।ति पञ्च मृथस्हछतः » इति । पाठस्तु- भयस्कृशसीति । हे दृ्टके तं भूयो बाहुल्य करोतीति मृयर्हृत्‌ । वथा- विधाऽ सि । एवमुचरप्।पि योज्यम्‌ । वरिवो मूमः पूज्यत्वं करोतीति वरिवस्छृत्‌ । १८मन्यत्‌ । एतेमेन्वेः साध्यमुपधानं विधसे- ५८ देवासुराः संयच। आसन्कनीयार्सो देवा असिन्भूवा-तोऽङुरास्ते दरवा इता इका अप्रयन्ता उपाद्व मृषरछद्सीत्पव मुयारसेऽमवन्वनस्पतिभिरा- वपा मवंदिवस्टदृसीतीमामजयन्पाच्य्ीति परा दिमजयनु ष्वौऽसीध्यमूमजय- धा ०४अनु ०७] प्णयुवँद यतै्तिरीयसं हिता । १९६५ ( भूयम्कुवु ष्ट ।भिषानम्‌ ) न्रिक्षसदस्यन्तरिक्षे सीदेत्यन्तरिक्षमजयन्ततो देषा भमवन्पर।ऽसुरा यस्येता हपधीयन्ते भूयनिव भवत्यमीमाह्ाकाञ्जवति भवत्यात्मना प्राञ्स्य भरतृन्पो मवति ? [ से° कृ० ५प्र० अ० ११] इति। देवाश्चासुराश्च पद्‌ युद्धापोध्क्तस्तदा देवाः पृरुषसंख्यवा प्रन्यसपस्था शपा मतवा तत्परिहारायेता इष्टका दृष्ट्वा ता उपध।य प्रथममन्त्रेण वनसत्पो. १यिदरव्यसंपश्था तद्परक्षितपुरुषसंपर्था चातिबहुटा अभवन्‌ । उपरितनैषन्षै- भूम्पादिजयं पराह्माः । ततो देवा विजपिनोऽमवनसुराभ परामृताः । यजम- लेऽप्येतासामुपधनेन तथा भवति । कलः“ अप्तृषदसीति पश्चाभ्रिहणाणि ” हति । पाद्तषु-- अप्स॒षद्सीति । योऽभभिरम्त॒ सीदति हे इष्टके तवरपा तमसि । भ.रुण- फेतुकचयने जानुदृप्रीमूरबेदविमद्धिः प्रथयित्वा तारवक्निश्वीयते । र्पेनमृधस्‌पण; पक्षिविगेषाः । तचदुकरेण स्थितोऽिः शयेनसदादरदैरुच्यते | नके स्वम वतैभानोऽप्निनाकसत्‌ । वद्श्निषपेष्टके त्वमसीति योज्यम्‌ । मन्मेष्वम्सुषद्‌।दपदानामरन्याकार([ वाचि [तवं दरायति- “ अप्सुषदत्ति श्येनसद्सीत्यहितद्ा अग्ने रपर ह्पेणेवाप्निमव रुन्वे » [ सण का० ५१० ३ अ० ११] इति। अगन्याकारवाचिनां पदानां पिन योग्यूपेण युक्तमञ्भिमेव वरप्रोति । अभि- हपवाबिभिरमन्वेरुपेयत्वादिष्टका अप्य्िरूपणीत्पवोष्यन्ते । कंस्पः-““ पृथिव्याष््वा व्रविणे सदुयामीति पश्च व्रविणोदाः ” हति। पस्तु पुथिभ्यास्त्वेति । प्रथिष्पाः संबन्धि यदृद्रविणं धनं वस्िन्तरविणे त्वां सदृयामि । एवमुत्तरत्र योग्यम्‌ । द्रविणप्रद त्वामनु वेरेषेऽपि सवेसिन्द्रविणे लञद्यामि । मन्वाणां तात्य इशंयति- ८ पथिव्यास्वा द्रविणे सादयामीत्यहिमनेकेतामिरटोकन्रिणावतः कुरते [ सं० का* ५ प्र०३अ० ११] इत। एत।भिरेतनन्वसताभ्यामिद्रविणोद।ख्याभः । दविगोदारशन्द्युकैरमन्त्रहपपेय - ष्वाद्त्रविणाद इत्यासां नाम्‌ । कक > र नक ~ - ~ ~~~ ~ ~ ~ = ------ -----~-----~- --~ -~ ~~~ -------~ ---- +~ ~~ भ वः ~~ ~~ = "~~ "~~ = ~ १. च. `रवत्वंद्‌"। ` १९४८ श्रीपत्सायग्राचार्यविरषितमाष्य्समेता- (धवतुर्धकाणे- ( मुयस्छृषादी्टकमिधानमे ) कतपः-- प्राणं मे पाहीति षह।युष्याः ›› इति । पाड्स्तु--~- प्राणं मे पाहीति । हे इष्टके मदीयां पणवं पालय । एवं सवभ । श्व्की १।युषः साकल्यं विश्ब्देने। ष्यते । स्व तबन्विपुवाधययुष्यं सरव॑रष्धेनोग्यते । | रपरः साभ्पमृपधानं विधत्ते-- “आयुष्या उप्‌ दृधात्थाबुरोवासमिन्दषाति ” [ से० कृा० ५१० ३अ१ ११ ] इति । आयुःकराग्दोपेतेम॑न्रेरुपेयत्वादेता शृष्टका आयुभ्याः । कत्पः-- “अग्ने यत्ते पर इन्नमित्यग्नेहदयम्‌ इति । पाटस्तु- ५५ बने यत्ते परमिति । हेऽ शिति पते परमृरृटं नामानिष्ं पा् हरतीति हतेन नाज्ना युक्तसवपेहि मत्समीपमागष्छ । तो तं राह चेव्युभावार्षा तेरभ।वहे सेगती कुर्वः पञ्चजनराष्द्‌ः संज्ञायां समस्तत्वाद्ष वितिपश्चकमावष्टे | हेऽपे त्वं पशजन्येष्वपि पश्चवितिसेवन्धिष सर्वेष्वपि स्थानेषवेष्यवस्थितो भव । मन्धस्य प्रथमपदि हष्छब्दुस्य तात्पर्ये ददयति- '‹ अघने यत्ते परर इनामेत्यहिवद्वा अघने; प्रियं षाम प्रियमेवास्प भामो- १९०प्नोति » [ सै° का० ५१० ३अ० ११ | इति। इण्छम्द्वाण्यं पापहारि स्वल्पं यत्तदेवापेः पिपं स्थानम्‌ । मण्यभागे सशरमावहा इत्यस्य तातस्य इदायति-- “ तावेहि त रभावहा इत्याह व्येषैनेन परि धत्ते 2» [स० का० ५१* १अ० ११ | इति। सह नष्टानपाथने सध्य( स्ये )नेनापिना स्वस्य परिधानं प्रविरणं विशेषेण हृते मवति । तृतीयभागे पाञ्चजन्यरबग्दाथ दृरायति- ““पाश्चजन्येष्वप्येष्यप्न इत्यहिष वा अशनिः पाञ्चजन्यो यः पञ्चवितीकल्- शदेवमाह” [ से का* ५प* ३अ० ११) इति। कर्पः--“धयावा अयावा इति स॒परतव्याः "” इति । पएस्तु-- याया अयावा इति । यावाच्याः षट्‌ शब्दा वसन्ताद्यतुवाचिनः । हुमेक- शब्दः संवत्तरवाची । हे इष्टके तवं तदूपाऽसीति योज्यम्‌ । एतन्मन्स्‌।ष्यमुषधानं विषत्ते- “८ कतमया उप दृधात्येतदरा कतृं प्रियं धाम यतव्या कतुनमिव पियं धाभाव रुन्धे सुमेकं एृत्याह संवत्सरो वे सुमेकः सवत्तरस्पेव पिबं षाभो- वाऽऽप्नोति [सेम क(* ५ प ३ अ० ११ ] इति। पष ४अन्‌ ०८] छप्णयर्‌ देदीयतेनिरीयसंहिता । १९४९ ( इन्त्रतन्वार्येष्टकापिानम्‌ ) एतद्यावादिरम्द्‌।नामृतसबन्धितवाततेरुपचया इष्टक। अष्युतभ्पा ईत्युभ्यन्ते | अव्र विनियोगसग्रहः- मृषो भूयस्छवः पञ्च १अबाप्स्वित्यनिक्पकाः । पृथि पश्च द्रविणोदः प्ाणमाय॒ष्यकस्ति षष्‌ ॥ भप्रेऽबहंदथं पोक्तं पाव।ः रप क्तव्यकाः । अनुवाक समेऽसमिनेकोनर्धि शदीरिताः ॥ इति श्रीमत्सायणाचार्यविरदिते माधवीये वदथप्रकाते रष्णयजुर्मरीष- तै्िरीयसंहितामाभ्ये चतुर्थकाण्डे चतुधपरपाढके सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥ ( अथ चतुथ्टकं चतुधप्रपाठकेऽषेऽनुवाकः )। भग्निनां विभ्वाषाट्‌ सूर्येण स्वर्‌ कत्वा शसीपतिक्रंषमेण तवष्टा यकषेन॑ मघवान्दाकष- लया सुवर्गो मन्युन। वृजहा सौहार्येन तनूपा भन्नैन गयः प्रथिग्याऽसंनोहग्मिरंादो व॑षट्‌- कारेशधंः साम्नां तनूपा विराजा ज्योिभ्मान्‌ बरह्मणा सोमपा गोभिरयङ्गं दाधार क्षञ्रेण मनष्यानश्वन च रथेन च वन्न्युतु्भिः प्रभु सवत्सरेणं परिभस्तपसाऽनापृष्टः सूर्यः पन्त- नूभिः ( १) ॥ ( अभिनेकानश(रात्‌ ) । इति ष्णबज॒र्वेदीयतेत्तिरी यसंहितायां चतुर्थके चतु्थप्रपाठकेऽषटमोऽनुबाकः ॥ < ॥ [1 ९५९ धौपरसाथणाचायंविरवितमाप्यसमेता- [४वतूर्थकाणट ( इन्प्रतन्वाख्येष्टकाघानम्र ) ( भथ चतथकाण्डे चतृ्थपपाढकेऽ्टमोऽनुवाकः ) | सपमेऽनुवके मूयस्छृदाधा इष्टका उक्ताः । अथाष्टम इन्दतन्वाष्पा इष्टका उण्यन्ते। कत्पः--“ अभ्रिना विश्वाषाहिति दवाषिंरातिभिन्वरतनूः ” इति । पाटस्तु-- अभरिना विश्वाषाडिति । विश्वं सहते तपाखनपरयासमङ्की करोतीव विश्वाषाट्‌ । अभिना सह विश्वाषाह्य द्न््रोहे इष्टके तत्प त्वमि । एवं सर्वत्र योज्यम्‌ । सुर्यण सह स्वतो राजत इति स्वरादिन्द्रः । कत्वा ज्योतिशे- मादि पोढकर्मणा सहितः शण्य। देव्याः पतिरिन्ः। फषमेण वर्धित धर्मण सह 0्वष्टा रूपरृदिन्वुः । यज्ञेनास्पेन पाकयश्मन सहितो मघवाननवानिन्वुः । दक्ि- णया गवादिह्पया सुवर्गः स्वगलोकात्मक इन्द्रः । मन्युना कोषेन सह वषहा द्राचुघातीन्वः । सुहदो मावः सहार्य स्हातिशयस्तेन सहितस्तन्‌भाः शरीर- धारीन्त्रः । अश्नन सहितो गयो गृहविदाषरूप इन्रः । पृथिव्या सषहासनोदृत्र- ष्यादिदानं छतवानिन्दः । फरिमर्मन्विशेषेः साहेतोऽनादो हविर्खक्षणस्पानस्य भोकतन्वुः । वषट्कारेण हविष्प्रदानेन हतुना सह कद्धः समृद्ध इन्वः । सान्ना गीयमानेन मन्तरेण सह तनूपाः शरीरपाकक इन्द्रः । विराजा दशाक्षरग्छन्दसा तह व्योतिष्मान्पकाङवानिन्वरः । ब्रक्षणा मृख्येन कविजा मन्त्रेण वा सह सोमपाः सोमपानस्य कर्वन्द्रः । गोभिदाक्षिणारूपामिः सह यज्ञं दाधार यज्ञषा- रक श्वरः | क्षत्रेण राज्ञा सह मनुष्यान्दाधारेत्यनुवतते । तथा च मनुभ्पषारक इन्रः । योऽयमश्चा यश्च रथस्ताम्यामुमाभ्पां सह वज वजयुकत इन्द्रः । कतुमिवेसन्तदिभिः सह पभुः फ़रदानसमथ इन्रः । सैवत्सरेण कारलूपेण सह परिमुह परितो न्याप्टवानिन्व्‌ः। तपस्ताऽशनव्जंनधनद्‌नारिहपेणानाधष्टः फेनाप्यतिरस्छृत्‌ इन्द्रः ¦ तनुमिदरररमूर्षिभिः सह सूयः सन्शृय॑रूपे। मुवेन्वो बरत । हे इष्टके तदपा त्वमसि । एतेमन्वेः साप्यमृपधानं रिधत्ते- “देवासुराः संयत्ता आसन्ते न व्यजयन्ध स्त एता इन्द्रस्तनूरपश्यत्त। उषा- धत्त तार्मिर्ये स वबनुवपिन्दियं कीय॑मात्मनधत ततो देवा अमवन्पराऽ्ुरा यदि- द्रतनरुपदधाति तनुवमेव ताभिरिन्दरियं वीयं यजमान अलसिन्धत्तेऽ्थो पन््रमेवा- भि९ सतनं चिनुते भवत्यालसना पराऽस्य भ्रातृव्या मवति ” [सं का० ५ प्र० ४ अ० १4 | इति। शलदन --प १, यामः, पपा०४अनु०९] रष्णयजर्वदी पतैत्तिरीयसं हिता । १९५. १ ( यज्ञतन्वरूयेष्टकाभिधानप्र ) देवानामसुराणां च सेमे परपति दबडा दवा विज न प्रपाः! वानीं विजग्राय स इन्द्र एतास्ननूनाभिका इष्टका दृष्ट्वा तदुपधानेन शरीरपुष्टिमि- न्विषपाटपै गयंपाटवं च कावम्‌ । तते देवानां जयोऽस्राणां परामवश्वाऽ5- सीत्‌ । ततो यजमनोऽपन्दितिनूनामुपधानेन तथाविधो भबति । बिश्वाषाहि- स्यादि शम्दा इन्व्रतन्‌विरेषेवाचकाः । तथयकेमेन्ेरुपधेया ¶ष्टका इन्धतनवः | अत्र विनियोगसंप्रहः-अ््रीन््तननामानो दार्विरविरिवीरिताः॥ हति भीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदाथंपकाये छृष्णयनर्ददीय- तत्तिरी यसंहितामाष्ये चतुथकाण्डे चतुथंप्रपाठकेऽ- एमोऽनुवकः ॥ € ॥ ( अथ चतुर्था्टकं चतुथप्रपःठके नवमो ऽनतकः ) प्रजापंतिमनसाऽन्धोऽच्छैतो धाता दीभ्ा- या सविता भरत्यां पूषा सोंमक्रयण्यां वरुण उ्पनद्धोऽसुरः कयमाणो मित्रः कीतः रिषि बिष्ट आसादिता नरौपिषः प्रोह्यमाणोऽधिप- तिराम॑तः प्रजापतिः प्रणीयमानोऽग्निराग्नोषे बहस्षपिराग्मीष्रास्रणीयमांन इन्द्रः इविधनि दिंतिरासांदिता विष्णरपार्वाहयमाणेाऽयर्वे- पोत्तो य्मोऽभिर्षतोऽपृतपा आधूयमानो वायु पुयमानां मित्रः क्षारश्रामन्थीं सकृश्रीवेश्बदेव ` उन्नीतो रद्र आहूतो वायुराषृत्तो नृचक्षाः प्रति- ख्यातो भक्ष आग॑तः पितणां न।॑रा्ञश्साऽषरा- सः सिन्शरवभ्रयमवप्रयन्तसुद्रोऽवगतः साठिलः परप्लंतः हवरुहर्य गतः ( १ ) ॥ [ य्‌ भो मर्या द्राकषत्‌ १, ॥ ९५१ भीमासायणाचाय॑विरवितभाष्यसमेता- [४यतर्थकाण्टे= । ( यश्ञतन्वाख्येहकाभिधानम्‌ ) ( रुब्र एकविश्यतिभ )। इति ₹ष्णयनुवंदीयतेत्तिरीयसंहितायां चतुथां्के चतुथ॑- प्रपाठके नवमोऽनुवाकः ॥ ९॥ ( भथ चतुथकण्डे चतुथप्रपाढक नवमोऽनुवाकः ) | अष्टमेऽनुवाक्‌ इन्रतन्वाख्या इष्टका उक्ताः । अथ नकमे यज्चतन्व।ख्व्‌ इष्क। उग्यन्ते | कल्पः-“प्रजपतिमन साऽन्धोऽच्छेत इति उयद्खिशते यज्ञतनूः? शति । पदस्त्‌- प्रजापतिरिति । अत्र संकल्पमारभ्प समाहिपयेन्तं पे सोमयागारते यश्चपर- वल्य तनुिरोषाः। तप्रुपतामिष्टकानामृष्यहे । यो यजमानोऽह्यसौ पनसा ४ न्योभ्ं तेन तद्धेतृयज्ञ उषरुक्ष्यते । यज्ञमन्छेतः पप्तं गवः । मनसा यज्ञं करि- ध्यामीति संकल्पितानित्यथः । सोऽयं सकलपद्‌ शामपनो यजस्य विद्म प्रजापतिनामकः । हि इष्टके तवरुपा समसि । दृक्षयां यो विग्रहो यज्ञतंबन्ध स धाता धातुसदशमूतः । हे इष्टके तद्रूपा त्वमा । एवं सर्वव योज्यम्‌ । मतिर्व॑ज्- भिक्षा तस्यां सवितृसमानमूर्तयेञतनुः । सोमकरयण्येकहायनी गोसतस्यां पृषत मानो यञ्जविग्रहः। उपनद्धो षेण बद्धो यः तामः स्त वरुणस्मानशरीरो यज्ञपुरुषः । कयमानो यः सोमः सोऽवमपुर हन्वतमानग्रहः, रश्नस्यति कषिपषतीत्यसुरः, असृन्पाणान्राति ददातीति वाऽसुरः । बः कीक तोमः सभ्यं मिश्रसमानविच्हो यक्षः । आसादितो यजमानस्योरौ यः स्थापितः सोम॑ः सोऽव शिपिविष्टो विष्णुसमानिग्रहो यज्घः। प्राह्ममाणः हकटेन पाग्बशं पहि नीयमानो पः सोमः सोऽप नरषिषोऽभिरमासविमरहो यज्गः, मेभजमनिर्षीपव भाधीयत इति नरंधिषाऽधः। भागतः प्रामश्च असिन्दीं प्रति समागतो पः सोभः सोऽपमपिपतिरधिकं १।खको य अ{हवर्मयस्तत्समानविप्रहः । परणीप- मानः पाष्ेशादूप्रीपं परति नियमानो यः सोमः सोऽपं परजापतितमामवि्रहः। आग्नीपरेऽषाप्यितो पः सामः साऽयमच्चिसमानवियहः । आप्रीधादिरषानं प्रि नीयमानो पः सोमः त बृहस्पातसमानवग्रहः हमिधाने पविष्ट इन्तरसमानविपरहः। तादित आसन्ध्ां स्थापितः सामोऽदितिसमानविप्रहः । उपाबाहियपाणः$ दकटाद्मिषवणफडकस्थप्रवस्ववरोप्यमाणः सोमो विष्णुसमानातिप्रहः । रपोच्तो | इसतीवरीभिरद्धिः ह्ेदितः सोमोऽथव,ऽथवकाभेसमानरषिपहुः । [अभिषु परी ०४अबु ०९] ह.ष्णयजर्वेदीयतेत्तिरीयसंहिता । २.५६ ( यक्ञतन्वास्येष्टकामिधानम्‌ ) सोमो पमसमानरिप्रहः। अ।धयमनाऽइम्पप्महे सोमांदामिश्वास्यमानो पपू पुत्रा युपहतं देशं पाति २॥षयति विरषेम शुद्धं करोतीत्यपूतपा भारिव्यः। पूयमान दशापवित्रेण शोभ्यमानः सोमो वायुांपृततमानवेमहः । क्षीदमीमत्रावरुणमः पयसा मिभिवः सोमा मिजसमान्वद्हः। सक्तश्मान्थिग्रहे सक्तमिपिभितः सोमो मन्थी मन्थिप्रहुदेवतार्पेन्रसभानविग्रहः । उनीतश्वमेषु परिः लोभो वेश्वरेवो रिश्वद्वैः समानविब्रहः । आहृतो वद्धो पक्षिषः सोमा हृधसमानदिग्रहः । अ।वत्तो मक्षथ सदस्यनतु प्रतिनिवतः सोमो वाय- सममिविमरहः । प्रतिषूपातो भक्षाथभकेक्षिवः सामो नृचक्षा मनप्यद्रहि्मान- विरहः । आगत आस प्रेरितः सोमो भक्षो वेश्वानरसमानािग्रहः। मक्ष यतीति व्वुखस्या भक्षरब्दस्तद्ाची । नारारसो भक्षितशेषः सन्पृनसती- वरीमिरप्यापितः सोमः पितृसमानविग्रहुः । आपोऽभथगमनार्थं छीङतः सोमोऽसुः पराणदेवतासमानवियरहः । अवमृथमवपयनवमथकमार्थं पार्ये गग्छ- म्तामः सि-धुनदीदेववासमाबपिपरहः । अवगतोऽमथपदेशं प्रपत: सोमः समुव- देवतास्ानिप्रहः । प्ट जले पक्षिषः सोम जठरवतःसमानिग्रहः । उद. खमृततभामुचं समाभ्िरूपं गतः स।भः स्वगनिव(पिद्वतःसमानवि यहः । एनः साभध्यमृपधानं विधचे- धञ््‌[ दद्ध ऽ {कऋमततमवरुब नारर्केनुवन्त एता यञ्मतनरपश्यन्ता उपादधत वामि ते पज्ञसतवारुन्वत यद्यक्ञतनुरुपदधाव यज्ञमेव तामयजपानाऽव ₹न्पे " [ सं० का० ५१० ४अ० १ | इति। केटापि निमित्तेन देषम्पोऽपरक्तो यज्ञोऽन्यवागण्छत्‌ । तं यज्ञे तरवा अव- रेदं > :कनुवन्‌ । तद्वरोषेपायतयेन यज्ञतन्वास्प। इष्टक। दृष्ट्वा ता उपधाय धक्षमव्‌ रुन्धत । ततो यजमानोऽि यज्ञतनुमियज्ञं प्राप्नोति । यज्ञतनुपरतिष।द- कदाब्द्‌ पृक्तेमैन््ेरुपपप। इष्टका यज्ञतनवः । इष्टकारेख्यां विपरते-- « उप्रजजिशदावमु् दषाोति अरयस्िश्रावर देवता देयता एवाव सुन्धऽभो ध (रमानमेवाप्नि < शतनं चिनुते ”› [ सं० का० ५१०४ अ० १ ] इति । हति देववानामियं सरथा भि ई शत्रयभेति मने समान्नाता । अत; ` १ श. च. श्यमयेक्षि । ठ. शपे । ` ` २५4 १९५४ श्रीमत्सायणाचायविरचितमाष्यसमेता- [४चतुर्थकाण्डै- ( नक्षते्टकाभिधानम्‌ ) सैर्थया तावर्तीदईवताः प्राप्रोति । अपि च तनूपयानेन सररीरमेवार्भं वितवा- म्भवति। एतद्ददनं परसति- “ सात्माऽमृ्मिहधोके भवति य एवं वेद ? [ सं० का० ५प्र० ४ अ° १] हृति । यदुक्तं सूव्रकारेण-“ज्योतिष्पती त्वा साद्यापति दार ज्योति- ह्पतीः » इतिं । तदिद्‌ विधत्ते- «८ ज्यो तिष्प तीरुप दध।ति ज्य।तिरवासिमन्दधाव्येताभि्वा अभिश्वितो वटति ताभिरेवनर सपिच्ध उभभोरसे ऊोकपोरज्योतिमेवति ” [ से का०५ प्र” अ० 31] इति । ज्यो ष्पता गन्दुयुकतेमन्धेरपेया इष्टका ज्योतिष्मत्यः । ते च मन्वा अर्‌- ए्यकराण्डे समाम्नाताः । हदुपधनिन ज्योतिः स्थापयति । फिचेतामिभितोऽ्निः पञञठति । अतस्तामिरेवेनमाभं दीपित वान्भवति । तते(ऽस्मे यजमानायोभयो- लोकयेोज्योति; सपदयते । अत्र विनयोगसग्रहः-- प्रजेति यज्ञतनवखया्च शतसमीरिताः ॥ इति भीमत्तायणाच(यविरविते माधवाय वेदार्थपरक।शे कष्णयणर्वदरीय- तेनिरीयसंहिनामाप्ये चतुथकाण्डे चतुथप्रपाढके नवमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥ ( अथ नतुर्या्ठकं चतुथप्रपाठक्‌ दशमोऽनुवाकः + । कृत्तिका नक्षजरमभिदंवताऽभे रुच॑ः स्थ प्रजा्तेधतुः सोम॑स्यच तवां चे त्वा युते त्व| भासे त्वा ज्योतिषे त्वा रोहिणी नक्ष प्रजापविर्दवतां म्रगज्ञीषे नक्ष सोमां देव- ताऽ नक्ष रुद्रो देवता पूर्नवस््‌ नक्षत्रम- दितिर्देवतां तिष्यो नक्षत्र बुहस्पतिदवताऽऽ भरेषा नक्ष्रर सपा दृवता मधा नक्ष॑त्रं पिति- रो देवता फल्गुनी नक्षत्रम ( १ ) अर्यमा धपा ४यनु ०१०] दष्णयजुवदीयतनिरीय॑हिता। १९५५ ( नक्षतरेश्कामेानप्‌ } देवता फल्गनी नक्ष॑जं भगो देवता हत्तो नक्ष र< सविता दुषतां चिरा नक्ष॑जमिन््रौ देवता स्वाती नक्ष॑चं षायर्देवता विक्लाखे नक्षनाभ- द्राभ्री देव्ताऽन्‌राधा नक्षत्रं मिन्नो देवतां रो- हिणी नक्षजमिन्द्रों देवतां विचतो नक्ष पित- रो देवताऽषाढा नक्षत्रमापों द्वेवतांऽषाहा नक्ष तं विश्वै देवा देवतां श्रोणा नक्ष॑ननं विष्णदृवता श्रविष्ठा नक्ष्च वस्वः (२) देवतां रउाताभेष- छननक्षत्रमिन्द्रों दवतां प्रोष्ठपदा नक्ष॑ज्रमज एक पादवतां प्रोष्ठपदा नक्षुजरमाहवधियों देवतां रेवती नक्षत्रं पषा देवता।ऽभ्वयजो नक्षजरमभ्विनो देवतोऽपभरणीनक्षत्नं यमो देवता पूर्णा पश्च यत्ते देवा अर्दधुः ( ३) ॥ ( फर्स्गनी नक्षत्र वसवख्रथस्ि :शय्च ) | इतिं हम्णयङवेदौयतेततिरीयसंहितायां चतुर्था्टक चतुर्थप्रपाठके दर्ममोऽनुवाकः ॥ १०॥ ( अथ चतुथङाण्डे चतुथपपाठके द्‌कमोऽनुवाकः ) । नवमेऽनुवाके यज्ञतन्वाख्या इष्टक्‌] उक्ताः । अथ दशमे नक्षत्रा उच्यन्ते । कल्पः-“ पणां पश्चादिति प्रणिमार्तीं पुरस्तादुपधाय कृत्तिका नक्षत्रमिति नक्षतरेष्टकाः प्रस्तात्पतीचीरसस्पष्टाः पूरवो पृवामुपधायापरामपरामा विशाखम्प दक्षिणेन स्वयमातृण्णां रीति प्रतिपादयति, यत्ते देवा अदृधूरित्यमावास्यां पश्वा दपधायावरिष्टानां एवौ पृकमाऽभरणीभ्य उत्तरेण स्वयमातृण्णां रीति प्रतिषा- दयति, पर्णमासीमृन्तत कवे त्वा स्व तेति सर्वास नक्षत्रष्टकाष्वनुषनति हत | १९५६ भीमतसायणाचायविरवितमाष््समेता- [शवपुर्थकाणड ( नक्ष्रष्टक। भधानम ) यये स्वयमातृण्णेष्टका तस्याः पूरव॑स्थ( बौ ) दिहामारण्प पदुक्षिणाचुयेषक उपदध्यात्‌ । तत्र येष्टका पणंमास्याख्पा परस्यां व्िशैपुपषेपा तां सवासामन्तत उपदध्यात्‌ । तत प्रथममन्त्रपादस्तु-- छािका नक्षत्रमिति । अम्बा दा नितलिरित्पादिका श्योतीहूपा या दवत। दभ्या भासन्ते ताः छृततिकाः । तासां समृदायहपमेफं नक्षत्रं, तस्प ज नक्षत्रस्यािर्तृवता स्वामित्वेन वतैते । हे छृत्तिका य॒यमपनेः प्रजाप धीतुः सोभ- स्थ च सेवाश्यन्यो रचो दीष्यः स्थ। परजपतिपतुश्च १।खुक्रत्वोत्ादकल्वाका. रेण मेदः } उक्तदेवतारूपे ह दृ्टके, कवे स्तृतिरूपमन्विदष्यर्थं तवामुषद्धामि | तथा सुवे शारीरकान्तिसिदष्यर्थं त्वामुपदवामि । दुद्धाभ्पोतिःरन्दा भूर्य वन्द्राणां दीपिवाचकाः । तत्त्सिद्भ्य्थं त्वामुपदधामि । एवमुत्तरेष्वपि नक्षत्र. मन्प्रेषु योजनीयम्‌ । द्वितीयनक्षतरमन्वरमारम्य षदृर्विशातिनक्षत्रमन्वाणां पाठस्तु- रोहिणी नक्षत्रमिति । अथ रोहिण्याद्यो मक्षत्रविशेषा ग्योतिग्दाक्चा- भिज्ञषु तदीयव्यवहाराभिज्ञेषु च प्रसिद्ध्‌ः! तिष्यः पृष्यः । द्वितीषा रोहिणी श्येष्ठा । विचतश( च्छ }ब्दो मृठवाची । ज्योतिपण्डलिरूपतायां दिवचनम्‌ । पितृकब्दोऽ निक्रंतिवाची । आधानेन पाठनापितृत्वम्‌ । श्रोणारन्द्ः भवण- याची । भविष्ठाररग्पो धनिष्ठावाची । रातामिषङ्नक्षभ्रस्य वरुणो देवता । सं च परौेशर्वयोगादिन्द्र इत्यच्यते । प्रोष्ठपदा मद्रपवाः । अथ पौर्णमास्यमावस्यामिपरेययोरिष्टकयेयि मन्त्रौ तयोः प्रतीके दर्धयवि- पृणा पश्चादिति । एतच्चोभयं तृतीयकाण्डश्य पञ्चमपपाढक्तररी ग्पा- ख्यातम्‌ । एतेभन्त्रेः साध्यमुपधानं विषत्ते- “नक्षतरे्टका उप द्धत्येतानि वै दिवो ्योक्षार्षि दान्येषाव रन्वे,[ सण फ।(०५प.४अ०१] इति । नक्षवशन्रपेतेमेन््पेया इष्टका नकषत्रेहकाः । यानि रु्तिकारीनि दरखोकसेवन्धीनि ज्योतीषि भवैस्तदू( नेनो )पबनिन ता स्येव पाप्नोति । पकारान्तरेण परंसति- ५८ सरतां वा एतानि ज्योतीर्पे यमक्षत्राणे तन्यैवाऽऽप्नात्यथो अनु- कारामेवेनानि ज्योती पि कुरूते सवर्गस्य रोकस्यानुर्पात्पे » [ सं० का ५प्र० ४ अ०१] इति। ये शोभनं शाख्रधिहितं पुण्यं कमं कूर्वन्तिते त १... इ. च. त उपः। धपा ०४अब्‌०१०] कश्णयङ्खवंदीयतेसिरीयप्ंहिषा 1 १९५७ ( नक्षत्े्टकामिधानम्‌ } शुृतिनः । पेष(मेतानिं दिवि इृरयक्षमानि नकषश्रहपाणि स्योतीबि । ते हि पण्यरतः स्वर्गे गत्वा मलिमान्िप्रहस्तान्वप्नुवन्ति । अत एव तदुषधानेन तदीयानि ज्योतींषि पराप्नुवन्ति । अपि वेषानि मक्षषरज्पोतीभ्यन्‌ तेनापधनिमु किंवित्यकाद करोति । स च प्रकाशः स्वगरोकाविमवाय सेषधते। अथो- पाने काचक विवते- ८८ पत्त श्सयृषटा उप दध्या दृव्ष्टये कमपि दच्याद्वुंकः पर्जन्यः स्पद्‌- सेश्सयृषटा उप दधाति वृष्या एव ॐोकं करोति वषुकः पर्भन्यो भवति " [ से० का० ५प्र० ४ भ° १} ि। इएकानां परस्परं सपरं सति बुषेः श्नस्पाऽऽ्छारि1तातर्जन्यो वृहि. रहति भवति । असस्प्शे तु तच्डछिद्स्य बहिश्थानतवानेषो वषणरीटो मति। उपधाने भिरेषाम्तरं विपते- ¢! पूरस्तादन्याः प्रतीसीरुप दधाति पश्च दन्याः प्राचीतस्मात्पाचीनानि च प्रतीचीनानि च नक्षप्राण्पा वरन्ते " [ इ० कृ* ५१० ४ अ० १] ¶ति। स्वयमत्ण्णाया दृक्षिणमेनि पृ दिशमारम्य प्रत्पगवसानाः छत्तिकःदि- विशाखान्ता इष्टका उपदुष्यात्‌ । अन्रचाद्पमरण्यन्ता इष्टकाः छवब- मातुण्णाय। उत्तरमणे प्रतीर्च द्रामारभ्प पगवसाना उपदभ्पात्‌ । श्वयमा- त॒ष्णाया दक्षिणोत्तरभ। गस्थिवयोः षङ्कृषोमध्ये पथचिमापां दिशि समह्पेणा- माषास्पस्पामिष्टक)मुपद्ष्याव्‌ । स्वयमिण्गाया दक्षिणोततरभागस्थितपाः पङ्कथोमषये पर॑स्य दिर हमहपेण पोधमास्पारूपागिष्टकामृषद्भ्पात्‌ । यस्म- पेषं तस्माष्टोफेऽपि मक्षषाथि मोडकस्यापि दक्षिणे भमि पथिपानिर्‌त्ानि, डत्तरमागे तु प्राहमखा्नत्यिबमावर्वन्ते। अतर विनिषोगजंपरहः- रात नक्षषेष्टषाः स्युः तहर्वेदातिरीरिवाः । भवे त्वा सर्वदोषः स्याल्युणां पत्त इति दयम्‌ ॥ इति श्रीमत्ताबण।चार्यविराविवे माधवीये वेदा्थपकारे रृष्णयजुर्वेदीय- तेत्तिरयसहिताभाप्ये बतुधकाण्डे अरुथपप।ठके द कमोऽनुबाकः || १० ॥ । , ग्ण षषी ण क | १ कष, ऊ. पेमा ।२क, ष, ङ, "पे पौ । ९५८ भौमर्सायचार्यविरदितुमाप्यसमेता- [४वतु्धकाणै- ( अतव्याख्येष्टकामिधानम्‌ )} ( अथ चतर्था्टके चतुर्थप्रप'ठङ़ एकादशोऽनुवाकः ) । मधुश्च माध॑वश्च वासमतिकावत्‌ कश्च हावश्च म्रेष्मावृत्‌ नम॑श्च नमस्यंश्च वार्षिका- घृत इषश्योजंश्चं शारदावृत्‌ सरश्च सहस्यश्च हेम॑न्तिकावृत्‌ तपश्च तपस्यश्च हेहिरावृत्‌ अजनरन्तश्लपोऽमि कल्यतां धाषांप्रायिवी कस्प॑- न्तामाप ओष॑धीः कल्प॑न्तामप्रयः पृथङ्‌ मम श्येष्ठ्याय सब॑ताः ( १) येऽअयः समन- सोऽन्तरा यावापृथिवी रोरिरावृत्‌ अमि कल्पमाना इन्द्रमिव देवा अमि से विकन्तु संयच्च प्रचैताश्चाभेः सोम॑स्य सूर्यस्योभरा च॑ भामा च॑ पित्र्णां यमस्येन्द्र॑स्य धवा च पृथिवी च॑ देवस्थ सवितुर्मरुतां वरणस्य धची च धरिंजी च मिन्नावरुणयार्मित्नस्यं धातुः प्राचीं प्रतीचीं च वर्ना रुद्राणाम्‌ (२) आ दित्यानां ते तेऽधिपतयस्तेभ्यो नमस्ते नौ गृढयन्त॒ ते यंद्िष्मो यश्च नो द्वेष्टि ते वो जम्भे दथामि सहसन॑स्य प्रमा आभ सहस्नस्य प्रतिमा अंसि सहल्चस्य विमा असि सह - स्बोन्मा असि साहस्रोऽमि सहस्राय त्वमा भै अग्न इष्टका यनवैः सन्त्वेक। च इतं चं सहश्च चायुतं च (३) नियत च प्रयुतं चार्युदं च न्यवुद्‌ च समुद्रश्च मध्य चान्तश्च परार्धश्चेमा मे अग्न इष्टका धेनवः सन्तु षष्टे जे कि धपा ०४अनु ०११] ष्णयजर्वदीयतैत्तिरी यसं हितां । १९५९९ ( कंतव्याख्य्टकाभिधानम्‌ ) सहस्र॑मयुतमक्षीयमाणा तस्थाः स्थ॑तावृधो ्रतशयुतो मधुर्चत ऊर्जस्वतीः स्वधाविनीस्ता म अभ्र इष्टका धेनवः सन्त विराजो नामं कामद्घां अमचामुभ्मिद्धीके (४) ॥ स्ता सद्राणामयुतत्‌ च पञ्चचतवारिश्शच्च )। हेति कृष्णयजुवेदीयतेत्तिरायसाहता्यां चतुथाष्टके चतुथप्रपाठक एकादुरोऽनुवाकः ॥ ११ ॥ ( अथ चतुर्थकाण्डे चतुर्थपपाढक एकादशोऽनुवाकः )। दशमेऽनुबके नक्षत्रेष्टका उक्ताः । अथेकादश नम्याय इष्टका उ्यन्ति | कृर+;-(धृश्च माधवश्वोति द्वे कतम्थं समानतय। दे देवते १» हति । स्तु मधुश्च माधवग्रेति । मधुदरे मसः । माधवो वैरा) मासः । वावुमो वसन्तसंबग्धिनावत्ववथव । यद्यप्यतो द्रो मन्त्रौ तथाऽपि सहपपिताचय। देवत येति शेषं सरूदवोच्चाय ६ इष्टके -थम्चेनावृषदध्यत्‌ | कलः---“ शुकं दाविश्चेति द्रे ऋतव्ये समानतय। ६ रवते ” इति | पदस्त-- कश्च ड़ाधिश्चेति । एक उयेष्ठः । दुचिराषाढः । तावुभो प्रीष्मसंबश्धि* न।वत्वययो । एतेन मन्बेण दवितीयं वितो दे उपदध्यात्‌ ।-कुलः--नभ नभस्यभ्चेति सतस अपव्याद्वे दे समानतया देवते ” हि । पढस्त-- नमश्च नभस्यश्रति । नमः भावणः । नभस्यो भाद्रष्दः । ताबुभौ वषाणां सेउन्धिनादत्ववयवौ । इष आश्वयुजः । ऊर्जः कार्तिकः । तवुम शर. ।सव न्धिनावुत्ववयवो । एतनमन्व्रस।ध्याश्तस्ञ ईष्टका। मध्यमवितादुपद्भ्यातू । केत्पः-^“ सहश्च स॒हरयभेति दे कत्ये समानवुया [दे] देवते" इति । पाठस्तु सश्च सहस्यश्चेति । सहे मरगशीवैः। सहस्यः प्रीषः । ताुमो हेम न्तसेवन्धिनावृधवयवो । एतन्मन्वसाध्ये द्वै इष्टके चतुथ्यं। वितावुपद्यात्‌ कत१ः-“ पपश्च तपस्यश्वेति द्रे कतम्पे समानतया दे देवते " इति .। पदस्तु- ` = चि नक =. ~ ^ १क.ख.च. "यादेः २कृ.ख.चे. व्यांबुः। ` ` ५ १९६ भौमत्सिणायायरिरचितमाष्यस्षमेता- ‰ चतुथकाणै ( सपततव्याश्येष्ठकाभिधनम्‌ ) पप तपस्यश्वेति । वपो ५।बः | तपस्यः फ सणुनः । एतावुभो शिरिर- सेषनधिनाबुत्पवयवो । एतन्मन्वसाभ्य ह इष्टके पद्भ्यां दितादृपदृष्ात्‌ | अथ सर्वेष्वप्यनुषज्जनयिं मन्षेरेषमहइ-- अभ्रेरन्त हति । रे आतृविरष तवं चीयमानस्याप्रेरन्तम्येष) ऽति । पथा कृडर्थस्पान्तद्‌{रधा्यं कषएपाषाण। द्यः स्िष्यन्ते तदुन्ममा्ं चिन्वतो पनमा- नस्य रेष पे त्कषाथमिमे चव एथिन्यो कलेहां स्वोवितमपकारं संपाद्‌यताम्‌ । समाने बतं कमं येषां ते स्रवा एक लिन्कमण्यदस्थिता आदृवनीयाधम्रपोऽषि पयक्कस्पन्तां रस्वोदिषभ्यापारं चपावयम्त्‌ । किच च वापथिवी अन्तरा घाब- पथिभ्ये। भ्ये वदमानाः सममस एकमनस्का येऽअजयस्ते सवऽपि शिरिरक्ब- न्विनाबुत्ववदवावभिकसपमानाः स्व॑षः केपाद्यग्त एतत्कमाभिसंविरान्तु । इन्र मिव देषा यथान्ये सरव देवा इन्वुभमितः $वन्ते तदत्‌ । हे इक इंदगूतस्वरूपां भुद्षामीति तत्थाथः। यदा बसन्तादृतुमन्रभ्रेषत्वेनायं पठते वदृ राव शेरिर:मानो वासन्तिकावृतू इृत्या््थो व्पाख्पेषः । , एतम्मन्तरसाध्यमुपधानं विधत्ते- ` ५ ऋतव्या उप दषतत्यतूनां स्वप्तये ददमुप २५।ति तस्मद्ददमृतवः [प° [० ५ प० ४अ० २} ₹ति । यस्मादिष्टकयोददम्‌पधीयते तसमान्मासबो दियमूृत्स्वह्प भवति 1 मध्यपधितो चतुष्टमोषानं विधने- ^ अस्तेव वा एषा बन्मध्यमा निविरन्तैरिक्षमेव वा एषा दद्ुमन्छातु चि- दीषूप दभाति षतसो मध्ये घुतप + | सेर कार ५५० ४ अ० २] इति। येषा मध्यमा वििःतेय मपि ग दृशति, मापि. दिषि, तस्मदियमनेवाऽ5- धाररहिपेड दिष्ठति । अत एषाम्तरिकसमाना । तस्मद्न्याङ्ं रिदीषु ददुमनो- बैषानेऽ्प्यध्यां बितौ षारणा्धं सद उप्दष्पात्‌ । अथ सर्व्तग्याः सामान्येन परसति- न्तक्छेषणं वा एतामितीनां वटतव्या यक्न्या उपदु्राति बितीना पिधधये » [सं० कृ० ५१.५४ ज० २] इि। यथा कडचद्टृड्पारणाय प्राषाणाधन्वःसेष्णं तथा भितीनां दढभारणाय्‌ ऋतव्या उपदष्यात्‌ ¦ एवासामूतम्पानोपुषरि रेदाटस्योपथानं विधते |, भ क्व न्यं (ना गीरिमां "~~ न्न १. ड. भ्रमाः च. ° ल्नविकेः ¦ धष ०४अनु ०११} कष्णयजुर्देदीयतैत्तिरी यसं हिता । १९६१ ( ऋतव्याख्येष्टकाभिधानम्‌ ) “ अवकामनूप द्धाव्येवा वा अप्रयोनिः सपोनिमेवापरं चिनुते” [ सं का० ५ प० ४ अ०२] इति । उदकजन्यां ददारापरपयायामवकापपर्य॑- पद्भ्यात्‌ । अपो हपरेः स्थानं, “ स निखायत सोऽपः प्राविशत्‌ › इति श्रत्य- न्तरात्‌ । अषका च जटस्य काय॑त्वाञ्जखवदग्नेय।निः। अतस्तदुपधानेन सयो- निभेवाभे चितव।न्भवति । परकारान्तरेणावकासाहिता कतव्पास्तद्रदनं च प्रशंसति- «५ उवाच ह विधामितरोऽृदित्स बक्षणास्नं यस्येता उपधीयानैप उ चैना एवंवेदृदिति ” [ सं° का० ५प्र० ४ अ० २] ¶ति। यस्य यजमानस्यावक।युक्ता कतभ्या उपधीयन्ते, योऽप्थेता जानाति स उष- धाता ज्ञता च ब्रक्षणा मुख्यया ब्रह्लगवृच्याऽनमदृदित्स॑थाःप्यने भक्षयत्ये- वेति विश्वामित्रः स हृापमुव्‌ाच। तत्मदेताः स्तुत्या इत्यथः | कल्पः“ अथ ये न प्रतितिष्टत्स कतुमारममाण एकवित्ताकमेव चिन्वीत सेयञ्च प्रवेताशवेति पञ्च नानामन्वा उत्तरेद्यमृपदष्यात्‌ " इति । तत्र प्रथमेष्टकामन्वमाह- संयच्च प्रचेता इति । अभ्भिसोमसूया्णां सेवत्स॑ममनकारणं यदस्ति, पेताः परकरज्ञानहेतु थ योऽस्ति, हे इष्टके तदुभवकूपा त्वमा ¦ अथ द्विती- ये्टकापन्त्रपाई-- उञ्मा च भीमेति । पिवादीनां येषमृभ्रा ताइनादशक्तिणां च भीमा भवं फर शाकैस्तदुभयरू१ा त्वमा । अयथ तृर्तीयेष्टकामन्नमाह-- ध्रुवा च पृथिवीति । सविजद्नां पा भ्ट्वा स्थिरा शक्त्यां च प्रथिवी विस्तीणां शक्त्तदुभयह्पा तमसे । अथ चतुथ्टकामन्माह-- धर्जी च धरित्रीति । मित्रावरुणादीनां या धारणश्क्तिषा व प्रपेरण।ा- हप धारपितृत्वरक्तिस्तदुमयहूगा त्वमसि । अथ पञ्चमेष्टकामन्त्रमाह-- प्राची च प्रतीचीति। वस्वाईीनां प्रागवर्तिनी या शक्ति च परतीची- दि(त्यग्दिरग्बिनी वयो दिशोः सर्वं पाणिन एतदृज्ञामनुसतपेव वर्वन्ते । हे इष्टके तथाविषशक्तिरूपा त्वमसि । अथ सरवष्वप्यनुषञ्चनीय मन्ते रोषमाह- | भिण व १ क, ष,ढ. याङउप 1 रक. च. ठ. न्मा । “ ॐ (ज तः "ज क ~ सि ~क - ~ -- काः क 9 ~ ~ --कक- == ~ 6 ४. व ४६४९ ९५२ श्रीमत्मायणाचायविरचितभाष्थसमता- [४वतुर्थकाण्डे- ( कतव्याख्येष्टकाभिघानम्‌ ) ते तऽधिपतय इति । तेऽभसापादृयस्तत्तन्मन्ोक्ता देवा हे इष्टके ते तवा- धकं पख्यितारः। तेऽम्यो नम इत्यादि तु पञ्चचोडामन्ववदृभ्याख्येयम्‌ । त। एता इष्टकाः पष्टवितो विधातुमादौ षष्ठीं विपति विधत्ते «< सवत्सरो वा एषं प्रतिष्ठाय नदते योधि चित्वा न प्रतितिष्ठति पश्च एव॑ श्वितयो मवन्यथ पृष्टौ पि चिनुते षहूवा कतवः संवत्सर तुषवेव पवत्सरे परति तिष्ठति » [ स० का० ५ प० ४ अ०२] इति। यो यजमानः पुवाक्तपकारेण प्श्चपितकमा५ विखाऽ्पयुत्तरकत्वनुष्ठाजाय [व्या पसेपतिर्पां परतिष्ठां न प्रप्न।ति, एतं यजमानं सवत्सराभिमानी देषः तिष्ठाया अपनद्ते । तथा सति याः पवा; १अ वितय असस्‌ानिः परति- प्रया अखामात्तद्पेक्षय। ययं चितिः षष्ठा तां चिनुयात्‌ । षटृसेख्यय। बदि- धा कतवः । तदृद।रा पवत्स ५ तिष्ठति । वष्ठी चितं विधाय तत्र सयच्वत्यादमन्वसाध्यमुपधानं विधत्ते- ५८ एता वा आधपल्नीनानष्टका यन्येता उपयीयन्तेऽधिपातिरेव समानानां वति ?? [सं० कार ५ प० ४अ० २] इति । अधिपतिरम्दृयुक्तेमेर- धया इष्टका अधिपदपः । तदुषधनिन स्वस्माननां पुरुषाणां स्वयम. तिभ्रबति । उपध।नकठे ध्यानविरपं विधत्त- ८५ द्िष्यानमुपद्षद्धचायेदताम्थ एवेन रेवताभ्य आ वृश्चति ताजगार्ति- ति? [ सं० क।० ५१० ४अ०२ | इतिं। एतद्‌ क्यं १अबचाइ।बाह्ञणवदूव्याख्प्रेयम्‌ । कृप :-“ सहस्त्य प्रभा असति सहसेण हिरण्यरस्केर+-ष्वस्तिष्ठन्पति- {दाप पक्षति ) ई।१। १।दस्तु- सहस्रस्य प्रमति । हे इष्टके प्राच्यां दिदीष्टकासहृसस्य प्रमा तुत्पाऽसि । 4 दक्षिणस्यां [शि सहृक्षप्य प्रतिमा तृल्य।असे । तथा पञ्म्िषां दिशि हसश्य विमा तुस्य। ऽक्षि । तथोत्तरस्यां रिरि सहसस्यान्मा पुन्पा्सि । हे देत्यञ्चे त्वमृध्वायां दिगि सहससवन्भ्यासि । अतः सहसाय सहस्रसंख्याकफट- तद्धयं लां पोक्षामि । एतन्पन्तरस्ताध्यं प्रोक्षणं [विधत्ते -------------* ~ -- ~+ व + स, प्तक ˆ ऊन्व तिष्ठत पठा भवितु यु-* इति एिप्परि. द्र । „नि [क 00 2 श र १ क 9 ~ ॥ ति ११ 1 यय ननवो = णि कि स-पादः कू =-= = ज "क मका क > ककि १८ घ. कछ. च, दिं! ह २ पक्ष इ. धिघ्नः। धैषा०५अनु ०११] दष्णयज्वेदीयतनिरीयसंहिता । १ ( कतन्यास्ये्टकाभिषानम्‌ ) “अङ्गिरसः सवग ठोकं यन्ता या यज्ञस्य निष्ठातिरार्सातिामृषिभ्पः पर्यौ- हन्तद्धिरण्यमभवद्यदिरण्य शल्कैः प्रोक्षति यज्ञस्प निष्डत्ण अथो मेषजमेवासमै करोत्यथो त्पेणेवेन९ समर्षयत्यथो हिरण्यश्योतितैव सुवर्गे टोकमेति ?' [तं का० ५० ४अ० २] इषि। अङ्गिरसो पह्षथः कमानृष्ठायिनो यद स्वगे गतास्तदानीं यज्ञस्य बन्मृल्प स्वाधीनत्वकरणसाधनद्रभ्य तदरप्यम्य ऋषिभ्यः प्रददुः । तच्च दर्यं हिरण्य मभवत्‌ । ततो हिरण्य रात्कहंस्तोद्धतेः सह पोक्षणे यनम्ल्पदानन पज्ञनि- हकपार्थं सेपधते । अपि च वेकत्यपरिहार्पं मेषजपन्न्पर्यं सपादयति । अपि च हिरण्यसंबन्यादेनमप्नि रूपसमृदध करोति । अव एवान्यत्राऽऽप्रति--~ « यथा हवै योषा सेवर्ण* हिरण्ये पेरटे विप्रति हपाण्यस्ति» हति । अपि चायं यजमाने हिरण्यरूपेणेव ज्योतिषा मार्गे दृट्वा सर्ग पराप्नोति । तस्मिन्पोक्षणे सहस्चस्य पमत्याद्मन्वं विनिपृङ्क--~ ८ साहृस्वता परोक्षाति साहसः प्रजापतिः प्रजाप्तेराप्त्ये » [ से का० ५ प्र० ४ अ० २ इति। साहस्रोऽसात्यवं साहसरतम्द्‌ा यस्िनपोक्षणमन्वस- षेऽस्ति सोऽ साह्वान्‌ । प्रजापतिश्च सहस्र तेख्याकजगद साद्‌ कृतवा रमाहृभैः । अतऽय मन्धः प्रजापतिप्रपिथे भवति । कल्पः--“ हमा म अप्र दृष्टा धेनवः सन्तिर्ताष्टका पेनृ्॑जमानः कुरुते ? इति । पठस्त्‌-- हमा मे भम्र इति ।हञ्य इमा उपहिना श्टका मे मम प्रेनवो पेनवधी- तिहेतवः सम्‌ । वातादयः पराधान्ता {गोत्राः संख्याविङषाः । एकत्रात- सहस्र दिसल्यासेख्येपाः सत्या मां प्रणयन्तु । यदा ममेकषा प्रीतिस्तदा शतं भूषवेतयेवं सवव द्टम्यम्‌ । उत्तरवाक्पसंवन्वाथमिमा मे अप्र दृतय; पून चनम्‌। हे इका; षषट्यारिसख्यासंख्पेयाः सत्य ऽक्षायमाणाः क्षयरहिषा ऋतस्था यज्ञविन्धः स्थ, कतावयो पज्ञवत्यिन्यो भवत, पृतश्चता वृतक्षरण- कीटा मधुश्वुतो मधुररसक्षरगशीटा ऊजेस्व्तीवेखवत्फः स्वधाविनीरशनवत्यश्च स्थ भवथ । तामे अप्र इत्यादि वक्ष्यमाणवाक्पसेबन्पाथम्‌ । विराजो विविध ~ ~= ~~न ~-~---~-* ~~~ --- ~---- = ~ =-= १ स्र, च. भवत) १९६५ भीपत्सायणाचायविरवितमाष्यसमेता- (४तत्‌र्षकण्रै- ( कतम्याख्येष्टकाभिषानम्‌ ) शजपनाः । कमदृषाः कामानां द्रस्य । अमृत सामान्येन स्वर्गमत्रेभ्‌- ष्मक विदेषत इन्द्रादिरेकि षेनवः सन्तित्यन्वयः। मनस्य ताप्य दृषपति~- ५ इमा मे अप्न इष्टका पेनवः समिवित्याह पेनुरेषेनाः कृषते ता एनं काम- बुषा भमृषामृन्मिह्वोक उप तिष्ठन्ते ” [सै० क० ५१० ४ अ०२] ¶वि। भव विनियोगसग्रहः- पटश्च द्रादृशर्तव्या अप्नेरिर्यनुषस्पते | संयश्चो्रा भ्टवा ध्री पाची पेटक इमाः ॥ पष्टशां चितो सर्वशेषस्ते त इत्यादिको भवः । वहसपश्चमिमन्वर्दक्षि मभ्ये च तां वििम्‌॥ सहसस्वणं कटेः परोक्षे (कषे)त्तव ईमामि( ई )ति । स्वाभी चेनूः करोयेताख्चयोविंरातिमन्त्रकाः ॥ अत्र पीर्मासा | तुथ) ध्यायस्य चतुर्थपदे विन्तितम्‌- नित्या षष्ठी विरतिर्न वा पञचपुवेक्ष)तवतोऽमिभः। अ "वृत+तावप्रतिषटां निमित्तीकृत्य नोऽभरिमः ॥ अपनो श्रूयते “ योऽप्चि चित्वा न प्रतितिष्ठति पञ्च पूरवाश्चितयो मबन्तपथ जैः चितिं चिनुते ' इति । ठाङ्गठेन छषटे' व्याममात्र मूपदेशे ननाविधाभि- श्छिकामिः प्क्ष्षाकरेण स्थण्डिलं निष्पाद्यते, सेयं वितिञ। तद्रेः पन्च चितयः पवा; क्रियन्ते । अथ षष्ठी वितिः । ततर षण्णां पूरणी वष्ठीति ग्युत्त्ती पर्वा; १७ चितयो भेक्ष्यन्त । अन्यथा षरट्‌सखूयपूरकत्वासंभवात्‌ । तस्मदिकप- पोगनियमादितराेतिवनित्येति रेन्मवम्‌ । अभ्रं विष्वेति पृवांभिरेव पञ्चमिधि- तिरर्नित्यस्याथिचयनस्य समाप्तो सत्यां पश्चा्यो न ५तितिष्ठति असो षष्ठीं विरि चिनुत इति कर्तुसमानाधितेन यच्छब्देनापतिष्ठां निमिर्तीङृत्य विधानालषी नेमिरिकी । वतः पञ्वविततीको नित्योऽभिर्नमित्तिकस्वेकवि्क इति म पयो. गेङ्यं, पूरणप्रत्ययस्तु अभिषानपिक्षयोपपद्यते । पवाः १३ वितयोऽमिहिता भअमिधस्यमानां पर्ठी चितिं चिनुत इति दचनव्यक्तिः ॥ ~= ¬ -~ ~~ ~ --- ~ न का ज हि ५० ~+-न्यायमाराविस्तर त॒ 'अयपवृक्तावप्रतिष्ठानिमित्तीकरुतितीऽन्तिमः ` इति पाठः| जनः 2.2 ` क) व १क. ट सप्तपुरुषमा ।२ष. ङ्‌. तिप्र। पषा ०४अनु 5९] एस्णयजर्वदी यतेत्तिरीसंहिता । १६९५. ( याज्यानवाव्यमिधानप्‌ ) हति भरीमतततायणाचायंविरदिते माधवीये वेदाधैप्रकागे रुष यजुर्ददीप- तेनिरीयसंहितामाष्ये चतुथकाण्डे चतुथपपाहक एकाद्‌गाऽनुवाङः ॥ ११॥ ( अथ चतु्थाष्ठके चतुर्थप्रपाठकं दादशोऽन्‌वाकः ) । समिदिशामारायां नः सुवर्विन्भधोरतो माधवः पात्वस्मान्‌ । अभिर्देवो दृ्टरीतुरदाभ्य इद क्षत्रः र॑क्षतु पात्वस्मान्‌ । रथतर? सा॑- भिः पातवस्मान्गांयजी छन्द॑सां विभ्वरूपा । जिव॒क्नो विष्ठया स्तामो अह्वार घुमद्रो वातं इदमोज॑ः पिपतु । उथा दिङामाभिभ्रुतिवयोधाः युचः एके अह॑न्याजपीनां । इनद्राधिंपतिः पिपृतादतो नो महिं (१) क्षत्रं विश्वतो धारयेदप्‌ । वहत्सामं ््रभदृद्धवुष्णियं तरिष्टु- भोज॑ः इ़ाभितम्‌ वीरम्‌ । इन्द्र स्तोमेन पञव्‌- रेन मध्यापिदं वतिन सभरेण रक्ष । प्राचीं दिका सहया यशस्वती विभ्वे देषाः प्राव्‌- पाऽह्वार सुवर्वती । इदं कषत्रं दृ्टरंमस्त्वोजाऽ न॑ धृष्ट ° सहथियः सरस्वत्‌ । वेरूपे सम॑- जिह तच्छ॑केम जगत्येनं विक्ष्वा वरायामः। विश्वे देवाः सप्तद्रोनं ( २ ) वर्च इदं क्षन्न सलिलवातमग्रष्‌ । घरची द्रां क्षत्रमिदं दौधा- रोप्स्थाऽऽानां मित्रवदस्त्वोजः । मित्राव- १९५८४ भीमत्सायणायार्थविरिवितमाष्यसुमेता- [४ववुथकाणैन ( याज्यानुवाक्याभिषानम्‌ } कणा हारदाऽ्। चिकिलू अस्मे राष््ाय महि शर्म यच्छतपू । वैराजे सामन्नापिं मे मनीषाऽ- नष्टम संमृतं वीर्य < सहः । इदं क्षत्रं मित्रव॑- दाद्रदानु मिन्नावरुणा रक्षतमापिंपत्येः, सश्र दिशा सहसां्नी सर्हस्वत्यतु्हमन्तो विष्ठ- या नः पिपितुं । अवस्युवाताः ( ३) बहतीनुं दाकृरीरिमं यष्ठमवन्तु नो घताचीः। पृव॑वती सृदुधां नः पयस्वती दिशां देव्यवतु नो घताचीं। त्व गोपाः परएतोत पश्वाद्वृैस्पते याम्या युङ्ग्धि वार्थम्‌ । उर्ध्वा दिशाः रन्ति रारोषधीनार संवत्सरेण सविता नो अहम्‌ । रेवत्सामातिंच्छन्दा उ छन्दोऽजातातरः स्थाना नो अस्तु । स्तार्मजयाक्चश्ो म्व॑नस्य पलि विवंस्वद्वात आभि नः (४) ग्‌- णाह । घत्व॑ती सवितराधिपत्यः पय- स्वती रन्तिराशशां नो अस्तु। धवा देशा विष्णुपल्यधोराऽस्येहाना सहसो या मनोता । बहस्पतिमातरिभ्बोत . वायुः संधृवाना बात। अमिनो गृणन्तु । विष्टम्भो दिवो धरश्ण पुथेष्या अस्येक्ञाना जग॑तो विष्णुपत्नी । विभ्वग्यचा इषर्थन्ती सुभूतिः शिवा ना अस्त दितिरूपस्यं । वेश्वानरो न॑ ऊत्या पृष्टो दिव्यनुं नोऽयानुपातिरिन्विदनुमते त्वं कयां नथ्िन्न आ दत्को -अय गुरते ( ५ ) ॥ धमा ०४अ०१२} श्णयजवैदीयतरततिरीयसंहिता । १९६७ ( याज्यानुवाङ्गयाभिधानम्‌ ) ( महि सपर रोनवस्युषाता अभि नेाज्नु नश्ुरश च )। इति छृष्णय ज्वेदी यतेत्तिरी यसंहितायां चतुर्था्टके चतुर्थप्रपाठके दाद्रोऽनुबवाकः ॥ १२॥ री राह्षस्ययं पुरो हरीकेशोऽधिृ्न्दाभिभ्धा वृहसतिपूपर्छव॑स्य- भ्रिन। विश्वाषाद्‌ पजपतिः कत्तिका धुं गिदा ददश ॥ १२॥ रषि पतिनुरि स्तनयिलुततनिरस्याहियान।५ सप्ति॑शत्‌ ॥ ३७ ॥ इति रृष्णयमुर्वेदी यतात्तरीयसंहितायां चतर्था्टके चतुर्थः प्रपाठकः ॥ ४ ॥ ( अथ चतुधकाण्डे चतुश्परपाठके दवादशोऽनुषाकः ) | रकद्दानुब्राके कतन्पाच इका उक्त: । तावता चितयः समाम्ताः | अथान्तिमे इादये याज्यानवाक्या उष्यन्ते। अशमेधप्रकरणे कसः पठचपे-“ अभये गप्रयेति दृशहविषं सुशं निवपति समिदिराभिति यथाटिक्घः याज्यानुवाक्याः „ शति । | वाक्िपे गमनाय निवृ र।थतराय वात्तन्तापष्टकृष।र त्यस्य पुरो मुव कवामाह-- समिदिशामिति । दिशां पध्ये या रिकसमित्तमिन्धनेतुः । वैव कथ मिति तदुच्यते-सुवा्वश्वषस्थम।दित्यं विन्दते उमव ईति सवार्‌ । भादित्यो- वृपश्थानतासाच्या (दिशः सनिन्वनहेतुलम्‌ । वादस दि्ोऽस्रनाखया पतु । अस्माक धन।दविषथा या क चदा विधते तस्याः पूरणनासरानक्षवित्य्धभर मपुथेवमात्तः । माये वेशासः । तवुमावपि पूवि मत्तमिन्वनहेतृ । वयोरा. सयेरादित्यस्य। तित दण परकाशतवात्‌ । तवाप्यतोऽसःन्मधो्रैवमासाद्पिकपङाशौ पो माधवो ¶शखमासः सोऽस्मान्ततापमयातातु । दुमतेन स्तरीताऽशव्छादु- यिता दुक्षत प] मरी पररणवश्वणव दुःखेन.४ऽच्छाद्पति व्पापि दृः. (त-क न 99 + ` र्ष.च. कं -""~--------~-~- ~क क््भ्नय %‰ १९६८ भौमत्सायणाचारयविरवितमापण्समेता- [४चु्धकाणये ( याज्यानुवाक्याभिधानम्‌ ) कारिणो वैरिणाऽदाभ्यो दम्मितुं हिंसितुमशक्मो योऽधिदेवः सोऽयमिदं क्षत्र मक्पदीयमिदं बलमस्मांश्च रक्षतु । तत्रैव पाज्यामाह-- रथ॑तरश सामेति । यद्रथंतरं साय तद्न्थेः सामभिः सहास्मान्वात्‌ । एनसां पथ्ये गायत्री रिश्वह्पा यवमध्यपिपीलिकापध्यादिभेदैषैदृरूपा, सा मोऽस्मानरक्षतु । विवृदाख्यो यः स्ताभऽद्कमिकाहारीनां संबन्धिन्या विष्ठया विधिषया स्थित्या युक्तः, अहःसु विविधं प्रयुज्यत इत्यथः । तादशोऽप्मान्ावु | समृवारूपो यो बातोऽत्ति “ समुद्रायत्वा वताय स्वाहा )' “ समुद्रीऽति नभस्वान्‌ » हृत्यादावान्नातस्त। दरो वायुरिदमोजोऽस्मदीये बं पिप्तुं पाडयतु पुरपतु वा। अथेन्वाय भष्टमाय पथ्वददाय बाह्य मेष्मयेकाद्‌ शकंपाख इत्यस्य परो+ नुवाक्यापाह- उग्रा दिकामिति। दिशां मध्ये येयमृग्रा दक्षिणा दिक, गरवे हेतु- भमिमूतिः, १1 नामनिमवहेतृच। द्रवं, सा वयोधा वय आयुष्यं तमिनतीते सति मृतान्पुरुषान्यमलोके दधाति स्थापयतीति वयोधाः । वयसेऽन्ते दषातीति मध्पमपद्डोपो दर्यः । दाविराषाढमासः दाक ज्येष्ठस्तयोः संबन्धिनि दिवे -पदीषण्यमस्ति ततोऽपि रचिरोजसीनाऽविशयने।ऽण्यरूपोजो युक्तः । हे इन्द वरमेशरययुकत त्वमरिपतिस्तस्या उप्राषा दिशस्तयोरपयुष्णयोश्च स्वापी । वादश- कवमत उमयस्मानोऽस्मनिपृतासारय । किंच विधतो पहि सर्वस्मान्महदिष कचं वटं धारय संपादय । तवैव याज्यामह- शहत्स(मेति । बहदाख्पं यत्साम तश्रष्टुमा छन्दसा सहं पिपदिवत्पनुवर्ैते | भस्मान्पाउयलित्यर्थः | कद्र साम, क्षत्रमद्धरस्य धारयित, वृदवृध्िय- रप्यितपुस्कम्‌, ओजो बेटपदू, दूभितं शोममानम्‌, उग्रवीरं तीवपृत्रपदम्‌ । हे इन्व एअअदसख्येन स्तोमेन स्षगराख५न तिन सहितः सनिदं मभ्यं रकषा- हीतानागतपोमेष्ये स्थितमिद्भस्मदीयं शरीरं पारय । अथ विभ्यो देवेभ्यो जागतेभपः -सपदृशमभ्पे वे्येभ्यो वाषिकेम्यो दादशकपाड इत्यस्य पृरोनुवाक्यषाह-- प्राची दिक्ाेति। अत्र प्रशमः पपिगम्दार्ं वदते | वथा सति दिशां + ~ मद ए क~ --ेकीकेनयनवगनिकदि क १८ इनःपि। 1 प ० ४अब्‌ ०१२] हृष्वयज्ञवैदीयतैत्तिरीयसं हिता । १९६९ ( यास्यानुवाश्याभिधानम्‌ ) मष्ये वा परी परिमा दिणि्पर्थः। ता च तहपशा अस्मास लंषाध्भानेन यवास सहिता स्वयमपि यशस्वती । ता च सुवर्वती स्वर्गनिबासिनी सर्यणा- सतमयकाङभाविना युक्ता । तथाविधा दिगिस्मान्पािति शेषः । तथा दिश देवाः प्रादु व्षेतुना तदीयानामहां समूहेन सहिताऽस्मान्पाखययिति शेषः । हदं क्ष्रमस्मतरिपाठकं राजशरीरं केनाप्यन्येन वैरिणा तरितुं लजह्षयिहुषशा - क्यमस्तु । ओणो मदीयं बरमनाधरष्टं केन'प्यतिरस्छतमस्तु । तथा सहजं सहसतंहपायोग्यं सहस्वतमगठं धापास्तु । तत्रेव पाव्य माह-- वेढपे सामनिति । चेहूपाख्पं यतमास्ति तसिमिक।भिता ववभिहु कमणि वत्फरपपेक्षितं वण्छकेप सेपादपितै शक्ताः स्मः । तथा जगत्याष्वयषा छन्देदेवतयाऽनुगूहीता वयमेने यजमाने विक्ष पजास्वविरायामः प्रभानां स्वामिनं कृ हत्यथः। हे विश्च देवाः सदृश ख्यन सतोमेन युष्माभिशानुगुहीष मिदं क्षत्रमस्मर्पारकं राज शरीरं बचस्तेजोयुक्तं सटिस(ख्येन वापुविशेषेणानु- गृहीतम्‌ । ते ष वायुः ^“ लङ्िखाप एवा वतयं स्वाहा ” हत्याम्नाविः । उ देरितिरस्कारक्षममस्तु । अथ ८ मित्रादरणाम्पामानुषुमाम्पामेकविर्राण्वां वेरानान्यार दारद्‌म्यां पयस्या › इत्यस्य पूरोमुवक्यामाह-- धर्यं दिहामिति। शिशा पथ्ये ध्पंस्मक्‌ं पारपिक्रीयमुरीची विणि क द्रमस्मतपारकं क्षज्रियशरीरं दाधार पोषयामास । कीदरी, आशानामुषस्थ, भअर्मकं घनादिविषयाणामाशानां सिख सेव्या । प(त)स्पा विशः पतद्‌।इ- स्मदीयमोनो बं मित्रवदस्त बहमिर्धिमेरपेतमश्तु । हे मिवावरूणा शारदा शर. ख मकेनतुंना तदीयानामह्वां चितन स्ञातारो युदामस्मा इदानीं बत॑मानाप्‌ राषटाय महि राम पथ्ठतं महत्तृसत सेपादृपतम्‌ । पैव याज्पामाह-- वैराजे साम्निति । वैराजाश्पं यत्तामास्ति तस्िम्मे मदीया मर्नीषा बुदिराभितोऽतिषति देषः । तथा वी्मस्मवीये रारीरण्यवहारसामर््पं सहो भेरितिरस्कारकं बठे बानुष्टमा छन्दोदेवता समृतं संपादितमस्तु । मित्रावरुणा हे मित्रादरुणाविदं क्षत्रं राजशरीरं मि्रवन्ित्रधहुमिरुेतम्रैदानु अत्रस्प नल- तपू्णस्य केषदेदीद यथा मवति तथा युवामाधिपत्ये रक्षषमाभिपत्याद्िदिष्वा १.१. ङ्व. सिः । २ ख. ष. ड. च. "्यपस्परेति, उः। ३ ख, च. "प्ये पाऽस्माः । ४ क. ष, क, स्या याञप्ाः। ५करख.ष, इ, च. ˆ ता तथाऽसि" | ६.१. ङ, च, ददोरषादु | ˆ ९४५७ १९७५ शरीमत्सायणाचार्यरिरवचितमाष्यसमेता- [४त्थकाण्- ( याज्यानुवाक्यामिधानम्‌ ) (दि दखा) पारपतम्‌ । अथ बृहुखतये प्ङ्काय त्रिणषाय श्राप हेमन्तिकाय चरुः, त्यस्य परोनुवाक्यामाह- सम्राइदिरा।भिति । दिशां मभ्य सम्पमराजत इति सत्रां दिक्‌, सा च सहसाम्नी सामभिः साहेता सहस्वती बलवती नोऽसापिपृतुं पाठयतु । तथा हेमन्ताख्य कतुप्या पिरया स्थित्या नः पिपृतं । अवस्युषाता अव- स्यदो रक्षथितारो वता वायवे यासां बृहर्तानामृचां ता अवस्युवाता बृह- तीहत्यारूयच्छन्दोधृक्तः राक्र शाक्ररसाम्नो योनिभूता फचोऽपि पृताची- धँताहुतियुक्ताः सत्था नोऽस्पदौयमिम यज्ञमवन्तु । ततैव याज्णमाह-- सुवर्वतीति । दिशां स्वामिमूता देवी सुवर्वती स्वग॑शुक्ता स्वरगपेःयर्थः। नोऽस्मान्पतति सुदुघा कमधेनुवत्सष्ट दोहना । अत एव पयस्वती क्षीरारि- रसदरव्यपृण। विशेषतो घ॒तार्च। पतं प्राप्नुवत । हे बृहस्पते त्वं परएता पुरषो गन्ता सन्गोपा रक्षक उतापि च पश्वदृष्ठतोऽपि रक्षकस्तादचस्तं याम्पां पम- मीं वाचं युङ्भिवि योजय, एवभपं वतस्ेत्यादिक्ेत्यथः । अथ ‹ समि आरिच्छन्दसाय उयल्िश्शाय रेवताम शोरिराप ददृश कृपाठः › इत्यस्य पुरानवाक्यामाह- ऊर्ध्वां दिशामिति । दिशां मध्ये पेयमूर््वां दिक्सा रन्तिः पीतिहितु, सा चौषधीनां वृिदवारा सपादिकेवि रेषः । तादृशी नोऽस्न्पति स्योना सृखद्‌।ऽस्तु । वथा समूहरूपेण संवत्सरेण सहं सवित। सुचपरोसस्तु । तथा रेक्रवताख्यं यत्तामातिच्छन्दा उ अतिच्छन्दोयुक्तगंपि तथा तस्यामावे वतं- मानं छन्दृशरत्येष समृहोऽजातशबरुरस्त्‌, अस्मष्ीयः शप्रयथा नोतदते वथा कृरोवित्यथः । तनैव पाज्यमाह-- स्तोपज्नयाश्चेश्दा इति । हे स्तोमषयक्षिे त्रय्िशाख्पः -पोमो पसप ऊर्याया दिशः सा स्तोमत्रयसरा, तत्सेव।धनिदम्‌ । भुवन 'त मूतजा- तस्थ १त्नी पाधि [ तत्सबोधनामदृम्‌ ] । हे विवर्‌^दति : .बश्वनापको वतो वायर्थस्याः सा विवस्वद्वाता ततसबधनमिद्म्‌ । विवस्वः ता बाप स्वाहित्यन्यत्राऽऽम्नातम्‌ । तथाविषा नोऽभिगृणाद्मस्ान्यति हिमरदिश् । ह सवितरिपम। रा दिङ्नोऽस्मान्यति धृतवती बहदधृतस१ादिका39| ; 1८परमिकपा- ठनशकिमिय। जयिनी पयस्वती क्षारसंपािका रन्तिः पीतिहैतृरः 1 ~ स. भेव व" । च, मेवमेष ब" । २ स. ण.उ, च. पश्वा > पषा ०४अनु ०१९] ैभ्णयजर्बदीयतेनिरीयसंहिता । १ ९७१ ( याज्यामुवाङ्याभिधानम्‌ ) शथादित्ये विष्णुपल्ये बररित्यस्य पुरोनबाक्पमाह-- कवा दिशामिति । दिशां मभ्ये पा धवा रथिरा सूरयगतिसपक्षपाण्या- रिविमामरहिता मानहा दिग्यश्च बहस्पतिर्योऽपि मातरिश्ाख्यो मुरखुपवायुयं चन्ये संधुवानाः सम्यक्तत्र तप्र कप्पवन्तो वातासते सर्वेऽपि मोऽिगृणन्तवस्मा- सरति हितमुपादेशन्तु । कीदशी धवा, विष्णपत्नी विष्णः पतिः पाठको यस्याः सा विष्णपतनी, अघोरा शाम्तहपा, अस्य सहसः सवस्य बटस्येशना निया- मिका, मनोता मनस्यता पृजितेत्यथः । तैव याज्यामाह-- विष्टम्भो दिव हति । अदितिरखण्डनीया दिक्ठामान्ण्हपा देवतोपस्थे सोत्वक्ग स्थितानोऽस्मान्पति रशिवाऽ्स्तु शान्ता सुखकरी मवतु । कोटयदितिः, दवा विष्टम्भो चलोकस्याऽऽधारमृता प्रयिष्या धरुणो मुमेधारयिक्री, अस्य जगत हराना स्वस्य जगतः स्वामिमृता, विष्णः पिः पाठका यस्याः सः विष्णु पतनी, विश्वग्यबा जगद्भ्यापिनी, इषयन्तीषमने कुर्वती, सुमतिः शोमनै- व्पेफिता । अथाप्रये वेश्वानराप दुादरकदाल हृत्य यारयानषक्पयोः प्रतीके दशयति -- वेश्वानरो न हति । वैश्वानरो न ऊ््येति प्रोनवाक्या । पृष्टा दिवीति याज्या । एतश्चोभयं प्रथमकाण्डस्प एश्वमप्रपाढकस्यान्त्यानवाके व्याख्यातम्‌ । अथानुमत्ये चररित्यस्प याण्यानुवाक्ययोः परतीकं दशंयति- - अनु नोऽयेति । अनृ नोश्यानुमतिरिति पुरोनुवाक्या । अग्विदनुमते त्विति याज्या, रतश्ोभयमिदं बामास्पे हविरित्यनुवाके व्याख्पातम्‌ । अथ काय एककपाल इत्यस्य याज्यानुवाक्ययोः प्रतीके दृशंयति-- कृया नश्चित्र इति । कृया नशि आ मवति पुरोनुवाक्या । को अद्य यङ्क इवि याज्या । एतच्चोमयमिन्द्राप्री रोचनेत्यसमिननुवाकं व्याछ्यातम्‌ । अत्र विनियोगतप्रहः~ अथाश्रमपे या विष्टविर्भिदृशमियंता । विधीयतैऽप्रये गायि्यनुषकिन तत्र च॥ दे हे पास्यानृवाक्पे स्तामित्यचो विश, तीशविह ॥ रि ~ (अधर ~~~ च अ. १क.घ्‌. ड, "ता नोञस्ाः 1२ क, ष, ठ. "न्नं सर्वस्य कु । ९७२ भीपत्सायणाचार्यमिरवितभाष्यसमेता- (४बतु्थकण्े- ( चित्यप्निहोमोक्तिः ) हवि भीततापणाभयदिर दिते माषशीये वेदाथपकाशे कष्णपणजुरे¶ीप- वैलिदीयमंहिताभाष्ये बतुथंकाण्डे पतुर्थपपारके हद णोऽनुषाकः ॥ १९ ॥ च+ विष्यः वस्वि देदर्थश्य परकारोन तमो हरदं निषारयन्‌। पमर्थाश्रतरो देयादिथावी्महश्रः ॥ ` शति भीमादियातीमहेभ्वरापरावतारस्य भीमद्राजाधिराजपरमेश्वरस्य भवीरनबुक्षमहाराजस्याऽऽज्ञापरिपालकेन माधबावार्येण विर- चिते वेदार्थप्रकारे रृ्णयजर्वदीयतत्तिरीयसंहिताभाभ्ये चतुर्थकाण्डे चतुथः प्रपाठकः ॥ ४ ॥ ( भय चतृथौटके पथमः पपडकः ) । ( तम्र प्रथमो<नुषाकः ) । हरिः ॐ । नम॑स्ते सद्र मन्यव उतो त इषवे नम॑ः। नम॑स्ते अस्तु धन्व॑ने बाहृम्यामत ते नम॑ः । यात हषः हिवत॑मां शिव बभूब ते धनुः । शिवा शरब्परां या तव तयानो रद्र णृढय। याते रुद्र शिवा तनृरघोराऽपांपकारशिनी । तयां नस्तनुवा रौत॑मया गिरिदताभि षा कृ रहि । यामि भिरित शस्ते ( १) बिभष्यस्तवे। रिणा गिरि्रतां कर्‌ मा हिरसीः परुषं जर्गत्‌ । शिवेन व्व॑सा त्वा गिरिशाच्छा वदामासे। यथा नः सर्वेमिन्जगं दयक्मः सुमना असत्‌ । अध्यवोषदपिवक्ता पपा ०५अनु ०१] षष्यनुर्देदीयतैत्तिरीयसंहिता। १९७६ ( नित्यपरिहोमोक ) प्रथमो देष्यों भिषक्‌ । अहीश्श्च सर्वाभ्जम्म- यम्पवीश्च यातुधान्धः । असौ यस्ताश्नो अरण उत बश्रुः समङ्गलैः । ये चेमा रुद्रा अभितो दिक्षुः (२) भिताः संहस्रोऽवेषार है ईमहे । असौ योऽवसर्पति नीलशीवो विलो हितः । उतेन॑ गोपा अंशन्रहशश्चदहार्थः । उतेनं विण्वौ मतानि सद्ष्टो मडयाति नः, नमों अस्तु नीट॑यीवाय सहस्राक्षाय मीढुषे । थो ये अस्य सत्वानोऽहं तेभ्योऽकरं नमः| प्र मुख धन्व॑नस्त्वमुमयोरासिंयो्यमि । याश्वं ते हस्त इष॑वः (३) परा ता भ॑गवो वप । भबतत्य धनुस्त्व \ सह॑साक्ष हतैषधे । निहीर्थ हात्थानां म॒खा रिवो नः सुमनां मव। विज्यं धनुः कपरिनो विरहस्यो बार्णव।९ उत । अनं रान्नस्येपव आभुरस्य निषृक्गाथिः। याते हेतिर्मादृष्ठम हस्ते बमूरवं ते धनुः । तयाऽस्मा- ` न्विश्वतस्त्वमयक्ष्मया परि भ्भुज । नम॑स्ते अस्त्वायुंधायानांतताय धष्णवें । उभाभ्यामुत ते नमों बाहुभ्यां तव धर्न्वने । परिं ते धन्व॑नो हेतिरस्मान्व॑णक्त बिभ्यतः । अथोय ईषधि स्तवारे अस्मन्नि धेहि तम्‌ (४)॥ ( हस्तै दिक्षिवषंव उभाभ्यां दाविर्शतिश्च )। इति छृष्णयजवेदी यतै्तिरी संहितायां चतुथाष्टके पञथचमप्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः ॥ १ ॥ चतः सरला १९७४ भ्रीमसायणावाय्िरधितमाप्यसमेता- [४१्‌र्थकाण्रै- ( चित्यद्निहोभोक्तिः ) ( भय चतुथकाण्डे पश्चमपपरके पथमोऽनुबाकः ) । यस्य निःश्वसितं वेदा यो बेदृभ्योऽखिं जगत्‌ । निमे तमहं बन्दे बिधार्वाथिमहेश्वरम्‌ ॥ श्फावितयः स्वाश्वतरथं दि समापिताः। हव्राभ्याये पश्चमे तु वित्यप्रो होम उष्यते ॥ कमपकरणे पठ त्कमाङ्गर्वमपीष्यते । श्ञानहेतु्वमप्पस्यं सर्वोपमिषदीरिवम्‌ ॥ किं भप्येनामृततवं नो बरही्पुक्तो मृनिर्जगो । दातरप्री यकेगेति जाब।ठा आपनन्बि हि ॥ स्मूत्यागमपुराभेषु सव्राध्यायपशं सनम्‌ । बद्वस्ति तदिस्तरेण सुव्रकस्पेऽभिधास्यते ॥ इह कममाङ्खता याटृर्णिता ब्राह्मणेन वाम्‌ । भोष्टुं एाष्द्थमात्रस्य विवृतिः छिपते स्फुटा ॥ करपः-५ दातस्रीये जहाति जर्तिरयवाग्वा वा गवीधुकयवाग्वा वा जर्वि- छम्ब पुकशक्तमिवा कुशयवसर्पिषाऽजाक्षीरेण मृगीक्षीरेण वाऽकंपर्णेनोदङ्‌ तिष्ट तरस्य पक्षस्य उत्तरापरस्यां सक्त्यां विकण्यौ स्वयमातृण्णायामनुप- रिषारं( क्रमं) वा नमस्ते रप्र मन्यव इत्येताननृवाकांसिधा विभभ्पापि बा प्रथमादुपकम्य नमस्तक्षभ्य इति जानुद्घरे धारणमाणो रथकरिभ्य शव्युपकृम्य नमः स्वायुघायेति नाभिद्घ्रे हेषेण पागवसानेभ्य भंस्यद्प्र हुध्वा सहसि स्स इति द शवदानानि हुताऽ्वारोह(ञजहोति नमे सुवेभ्पो ये प्रथिन्या- मिति जानुक धारयमाणो नमो सद्भ्यो येऽन्तरिक्ष इति नाभिद्पे नमो स्त्रेभ्यो ये दिवीत्यास्यदप्रे हृतवैतानेव यजमानं व।चयित्वेतानेव विपरीतान्पत्यवरोहान्हु- श्वा सचे परदरानामकंपणंमृद्स्यति यं द्विष्यात्तस्य सेचर इति ›' इति । तत्र प्रथमानुवाके प्रथपामृचमाह-- नमस्ते रद्रेति। हर्दते तशीयो यो मन्युः कोपस्तसमे नमोस्तु । स मभ्युरस्मदैरिष्वेव प्रसरतु नल्वस्मासु । उतापि च ते तवेषवे नमः। त्वदीयाय १ ख. 'स्य तथोप" । २ ख. च. ° व्युक्ते मु" ।3ख-च,. तत्‌। ४स.च. बा जहुया जरति । ष, ङ्‌, व, सु" 4 खच, ` तिटेवी°) ६ क, पन्षप्त । ७ पु^ङडग्भारभ्याऽऽस्यः । पपा०५अन्‌ ०१] = कष्णयजववदी यतेत्तिरीयसंहिता । १९७५५ ( चित्यद्चिहमोक्तिः ) बाणाय नमोऽस्तु । वथा ते धन्वने सव्याय धनुषे नमोस्तु । उताबि ब ते बाह्यां तदीयाभ्यां षनुर्वाणेपिताम्पां हस्ताभ्यां नमोऽस्तु । एतत्त षरि- व्वेव पवत॑तां नतु मयीत्पमिपाषः । द्वितीयामृचमाह- यात इषारिति। हे रुद्र ते त्वदीयः येयमिषुः टिवतमा शाग्ततमा बभूव, तथा ते तर्दीयं यद्धनुः शिप शान्तं बमूव, तथा या च तव रारभ्या तदेषि- स्तया रान्तयेष्वा तेन च शान्तेन धनुषा तया ष शान्तया शरन्यया नोऽ रमान्मृहथ सखये । भक्तेषु पवृच्यमवात्तेषां शान्ततवम्‌ । अथ तृततीनामूचमाहु- यातेर्द्रेति । दै हि रुद्रस्य तन्‌ । तथा चोपरिटद््‌म्नायते-श्बो व] एषं यदृभ्िस्तस्येते तनुवौ पोराऽन्पा शिषाऽन्या ?? इति । ईि्तिका बोरा नुमराहिका एवा । हैर प तव यातन; शिवाऽस्माख्ठन्‌्रहकारेण्यत एब वोरा {षिका न मदति । अषोरत्वभेव स्पष्ट, क्रिपपे--अपापक।शिन्‌। पपं हिसाहूपमनिष्टं काशयपाति पपक।रिनी, तद्र। न मवतत्यपपृकारिनी । गिरी डसि स्थला नित्यं पराभिम्पो यः शं सुखं तनेति स॒ गिरिरुवस्तश्य संबोधन हे मिरिशत। तथाविष हे रुव सतमयाऽरपिशमेन सुखक।रिण्पा तप तनुवाऽमिचाकश। हं मामा गरक प्र २ कुरु । एता ९। तदीयां तम्‌ं परक।ष्प मा सुलिनं कर्वित्वधः । अथ चतुथाृचमाह- यामिषभिति । हे गिरिरेव यामिषुं बाणमस्ते वेदि क्षमत हसते मिमरधि। छखासाखूपं भि त्रायते प्रखपतीपि गि(र्स्तस्तबोचनं हे गिरित्र । तथािष हेर्वतां हकत पृतनिषुं [र्वमह्मासु दान्तां कह । पुरुषमस्मरीयं मनुष्य जगन्भनुष्पम्पातिरिकमपि जङ्ग गवादिके मा हिसीः । अथ पञ्चर्मामाह- हिवेन वचसेति । भिरं फलस तते तिष्ठता गेरिशः। हे गिरिश तवामध्छ प्राप्तु रिवेन मङ्गकेन स्तुतिूषेम उचसा वदमि वयं प्र्थियामहे । यथ वेन प्रकरे नेऽसद्‌प सविज्जमर्तवमपि मनुष्यपश्वादिकं जङ्गरजात- मकम रोगरहि८ समना असस्पोमनस्यपेतं भवति तथा कुरं । अथ वर्माह अध्यवोचदिति । य! स्दरौऽभिवक्ताऽपिकोऽयमित्यवं सर्वेषामपरे मां पति दकत समस्तेनकते सापि मम सथ(बक्यं तदूर्वमिव सिष्यति । अस्ताषृशौ रषरोऽध्पवो चम्पां सवाधिक वदतु । कदरो ऽ(येवकता) प्रथमो देवानां मप्प मर्थो दैम्यः स्ानदेवानहंति स्वथं देन सभु क्षम इयथः । मिषगेतस्य ~ स, च. "मावसतेषो | १९७६ भीमत्सायणाचार्यविरवितमाष्यसमेता- [४बषुथकाण्डे- ( वित्याहिमोक्तेः ) ष्यानमात्रेण स्व॑रोगोपशमनादयं बिकित्सकः । किं कुर्वन्‌, अही सर्वाम्हप॑- व्याभादीम्तर्बानपि साश्व यातुषान्यः स्व॑ अपि राक्षसजतीरजम्भयन्विनाशयम्‌। अथ सप्तमीषाह-- असौ यस्ताम्र इति । यो रषरोऽ्तौ पण्डटस्थादित्यरूपः । सश वाम दक ठेऽ्वम्तरक्तोऽरुण उद्वादृष्वंपीषद्र्तः । उतापि च पश्रस्तवोऽयर्् पिङ्गः । एवमन्येऽपि व्णास्तत्तत्क।खगता उनेयाः । सुमङ्कखो नानावर्णः स्तद्‌ वद्‌ाऽन्धकाराद्विनिवकतव दृष्यन्तं मङ्गलः । पे वन्ये रष्मह्पा शत्रा हमानमितोऽस्या भमेः परितो रिक्ष भिता पास्यादिदिक्ष्षदस्थिताः। तै च सहन शोऽनेकसहससंख्प काः । एषामारित्यतद मूपा णां सर्वेषां साणां हेः कोषसदशां वक्णतवमवेमहे मक्तिनमस्कारादिना निवारयामः । अयाहमीमाह- असौ योऽवेति। सो स्रो नीखभरीवः काकूटविषधारणेन नौीडवर्णा पीढा पस्यासो नीरप्रीवः। स एव विखोहितो विरेवेण रोहितवर्णः नसो मण्ड ठवर्ती मूत्वाऽवसपत्युदयास्तमयो संपादयितुं पवर्ते । तस्थ च रुबुस्य मण्ड- छबरदिस्वहूपधारणे प्रयोजनमुष्यते-उतपि च गोपा देदृशाञ्जतंस्काररहिता गोपाडा अप्येनं मण्डरविनमादित्यरूपिणं स्व्रमद शन्पश्यन्ति । उषहायं उष्‌ कन्‌ हरिण्यो योषितोऽन्येनमहट्रन्पश्यन्ति । उतापि चैनमादिध्यहूपिणं इत्र विश्वा मृतानि गेमहिष्पादयः सपऽपि पराणिनः पश्यन्ति । सर्ववां दश॑नधै- मेव हि संद्गस्पाऽऽ्दित्यमूर्पिधारणम्‌ । केठासादिविं सरस्य पं हु वेद. शाक्लभिरञरेव दयते नान्पेः। तादृशो स्रो दृः सनोऽस्मानयृढदयाति सुलिषः करोविष्प्थंः । अथ नवमीमाह-- नमो अस्त्विति । यः पूरवाक्तरीत्या नीखपरीवः स एवेनमूिषारणेन शई- ज्षः। स पुनः परजन्यमूतिषारणेन मीढन्सेचको वृिकतेत्यथः। वाहशाय इरा थ नमोऽस्तु । अथो अपिच ये केविदृस्य सत्रस्य सधनो मेरयहपाः वाभि- बस्वेभ्यः सर्वेभ्यो ऽहं नमोऽकरे नमस्करोमि । अथ दृशमीमाह~- प्र मुशेति । हे भगवो मगवन्पूजविन्महृदेश्वर्यसंपन रुव घं धन्वनस्षदी- बसप धनुष उभपोरालिनियोः कोटशोरवस्थितां ज्यां मौवी प्रमुश्वावरोपय । पाभ ते इश्व ₹९्वो वतन्ते ता अपि परावप परित्यज । अथेकादशीपाह- १. कृ, (दन्र्द्र । धपा ०५अनु ° 9) ्णयजुर्दी यतैतिरीयसं हितां । १९.५७ ( चित्यग्निहामोक्तिः ) अवतत्येति । इन्दखूपेण सहसरतरूयाकानम्यक्षीणि पस्यासो सहसक्षः । शतसुख्याका इषुधयो ब।णस्थाषनकोशा यस्पासो रातेषषिः । तादश टे रुष्र धनुरवतत्यावरोपितज्याकं छृत्वा शस्यानां मखा युखार्नवृगतरोहान.मप्राभि निरीर्येषुधिषु न्यग्मविन री्णानि छत्व नोऽस्माखति सुमना अनुग्रहुयुकतः साञिशवः शान्तो मव । अथ दादशामाइ- विज्यं धन॒रिति। कषदां जट।जृटः तोऽस्पास्तीति कमपद सद्रस्तस्य धन- विज्यं पिगतश्याकमस्त्‌ । उतापि ब बाणा आसमस्तिष्ठन्तीपि बाणवापृिः। स॒ च पिशस्पे।ऽस्तु । इषुगतानां शल्यानां वदुद्रे गोपितत्वेन बदहिराविरूतश- रपरदि।ऽस्तु । अस्य सुदरस्येषवे बाणा इषुधो पक्षिप अनेन्वेदुमसमथां भवन्तु । अस्प रुढस्य निषङ्गगयेबाणाधार आभूरस्वीषणमुरस्तु । कुर यनिखा- तराद्कमवासञ्जितत्वेन बाणान्धारयितुमेव पमवत्‌+ न तु बाणाक्षेणयोग्य इत्यथः अथवा निषङ्गथेः खड्गके णः । साऽपि पृववत्काचिद्‌।रोपिवत्वेन खङ्ग धार- वितमेव पभवत्‌ न तु खदगाकरषणस्मथः ! अय बयोदरीमाह-- याते हेतिरिति। हे भीष्टम।तिश्येन कामामिवर्क या ते हेतिस्तव संबन्धि सद्गारि्पं यद्यु, पद्मि ते तव हस्ते धनुबमूव, अयक्ष्मयाऽनुप- व्रबकारिण्य। तया हत्य तथाविषेन धनु। च त्वमस्मीनश्वदः परिन्भृज सवतः परेपाखय । अथ वतुर्ददीमाईइ-- ममस्त अस्त्विति | हेसु वे व्वदीपापाऽभ्युजाय बाणह्पाय नमोऽस्त । फट यापाऽऽयुध।य, अनातताय धनुषि सषानामावाद्मतारिताय, भरष्णवे स्वरू- पेण पहतं परगरमाय । किंच ते त्वदीयाम्यामूमान्पां बहुम्मां नमोऽस्तु । तथा तव त्वदीयाय षन्वने नमोऽस्तु । अथ पजद्रमाह-- परि ते धन्वन इति । हे र ठे तदीयस्य धन्वनो हेतिगौणशश्प शपाऽस्मानविश्वतः सर्वतः परिवृणक्त वर्जितान्करोतु, मा बाघतापित्पथः। अथो अपि च धस्तवेषुधिस्तमस्मद्रिऽस्मचो बरे निषेहि स्थाप्य ॥ हति भौमत्तायणाचायंविररिते माधवीये वेदापंपकारे कष्णयजवदीय- तेसिरीयसंहितामाण्ये बतुर्धंकाणे पअमपकाढके पथकेभ्नुदाकः ॥ १ ॥ ९५५ १९८८ भ्रीमस्सायणाचार्यविरचितमभाष्यसमेता- [४पपूर्थकाण्डे- ( चित्यग्निहोमाक्तिः ) ( अथ चतुधा्टके प्^प्रपाठके दितीयोऽनुषाक; ) । नमो हिरण्यबाहवे सेनान्यं दिरां च पर्तये ममो नमे वृक्षभ्या हरिकेशेभ्यः पनां पतये नमो नम॑ः सस्पिञ्जराय तिषीमते पथीनां पर्तये नमो नमो बभ्ट्सायं विव्याधिनऽ न्नानां पतये नमा नमा हरिकेङञाथोपवीतनं पुष्टानां पत॑ये नमो नमो भवस्य हेत्ये जगतां पत॑ये नमो नमां रद्रायाऽऽतताविने क्षेजाणां पतये नमो नमः सूतायाहन्त्याय बनाना पत॑ये नमो नमः (१) रोहिताय स्थपतये वृक्षाणां पतये नमो नमो पन्निणें वाणिजाय कक्षाणां पतये नमो नमों मृवन्तयें बवारिषि- स्छृतायोषंधीनां पत॑ये नमो नम॑ः उच्चैर्घोष याऽऽकन्दयत पत्तीनां पतये नमो नमः छ व्छ्ञवीताय धावते सत्वनां पत॑ये नमः (२)॥ ( वनानां प्रचये नमो नम एकानरतिश्शन्चं )। इति रृष्णयजुर्वदीयतेत्तिरीयसंहितायां चतुर्था पञ्चमप्रपाठके द्ितीयोऽनवाकः॥ २ ॥ ( अथ चैतुचकाण्डे पञ्चेमपप्‌ठंके दितीयोऽनृवाकः | परयपनूके भगवतो द्रस्य या प्रथमता तनृस्तां बहरा परत्यं वैश्यं ये छीलविग्रह्‌। जगनिर्वाहरेषवसेष्टमिरनुषाकेः प्रसीघन्ते । तैश्वन्‌- वाकेषु सकण्यिपि यल्षि | तानि च द्विविधानि, उभवतोनमल्य , " ण्यन्यतैरते- नुमर्कृराये क | तेव तिष्वनु 7फेषु नमस्कारादिक नमस्कारान्तभभ धणुः | १ पपा०५अदु°्र्‌] हष्णयञवदैपितीतैरीपसंहिता ।. १९७१. ( कित्यग्महेमाक्तिः ) रषु पश्वर्वनुयाकेषु नमस्कारादिकमेकेकं यजुः । तते द्ितीयेनुबके भोदु यपि | तत्र प्रथमे पजर।ह- नभो हिरण्येति । हिरण्यनि्पितान्यामरणानि बाह्वोपंस्यासती हिरण्यबाहुः। ते च सेप्रमिषु सेनां नयतीति सेनानीः । तादशमूर्विवरो यो हद्रस्लसे नमोऽ- श्तु । पश्च दिगां ¶खको रुद्रह्तप्मे नमोऽ्सलु । जथ दिदीये पजुर!ह- नमो वृक्षभ्य इति । हरितवगौः केशाः पणेहपा येषां वृक्षाणां ते इरि- करास्ताटरोम्पा वृक्षेभ्यो वृक्षाकाररुदरमूर्तिभ्यो नमोस्स्तु। यो रुद्रः प्रताना प्टकश्तस्मे नमाऽस्तु । अथ तृतीष पजुराह-- नमः सस्पिञ्जरायेपि । ससिशष्टो वारतृणवाची । पीतरकततकीणंवणं- वाची पिञ्जरः । ब टतृणवाषिञ्जरः ससिञ्चरः | प्रषोदरादित्वा्साभरः । सच तिविषौमान्दीपिमान्‌ । तथाविषरुद्रमूतये नमोऽस्तु । पथीनां शस्ोक्तदक्तिणो- तरतवीयभागौणां पतिः पाटके। यो स्रस्तसे छ्राय नमीशश्तु । अथ दतुर्थ यजराह- नमो वभ्टकायेति । बिभर्ते रुद्रमिति बधवंषभः । सएव बन्टुः | ररयार्भदाभ।वः । तस्मिन्रेते तिष्ठतीति बभ्शः। सच विद्वेषिणो विशेषेण दिष्यतीति विव्यधी। वथाविधाय विव्याधिने मोर्स्तु । यश्रानानां पाठको इव्रह्तमे नमोऽ । अथ पञ्चमे यज्राह- नमो दरिकङशायेति। नीटमृ्ंजाय पटिषराहितायोपवीतिने मक्घटार्थ पक्ोपवीतब!रिणे सब्राय नमोऽस्तु । पृष्टानां पदिपृणमुणानां पृरषरणां पतप स्वामिने नम। ऽस्त । अथ षष्ठं यजराह- नभो भवस्येति। भवः ैसारस्तस्प हेतिरायुधं, ससारब्छेमे स्प्राय नमीऽ- श्न । जगतां पाठको यो स्रस्तसमे नमोऽस्तु । अथ समं यजुराह- भमो श्द्रायेति । आवतेन विस्तारितेन घनुषाऽवति रक्षतीरयाततावी, तते सवय नमोस्स्तु । कित्राणां पषठको मो सद्रस्तस्मे नमोम्स्तु । अथां पणुराह- ममः सरतायेति । सुतः साराधैः । अहन्यो वेरिभिहम्तमशक्पः । ताट- शा रद्राय नमोऽस्तु । यो वनानां प्ालकस्तस्मे स्वराय नमोऽस्तु । अथ नकम भण्राह- | १०८५ भीमत्सायणाचायौविरचितभाष्यसमेता- [४ वतू्भकाणै- ( चित्यभ्निहोमोक्तिः ) नमो रोहितायेति । रोहिषो शोहिवषणंः । स्थपतिः पभुः । वस्मे शब्रा नोऽस्तु । वृक्षाणां पः पाठकस्तस्मे नमोऽस्तु । अथ दशमं यज्राह- नमो मन्नरिण इति । राजसमायां मन््ारोषनकृशछो मण्वी । सच बणिजां स्वामित्वेन वाणिजस्तस्मे नमोऽस्तु । नगता गुटमादयः कक्षास्तेषा पकाय नमोऽस्तु । अथेकाद्र यजराह- नमो भुवेतय इति । मवं तनोतीति मुरवतिः । वरिवो धनं तस्य कता वरिवरशृत्स एव वारिस्हतस्तस्मे नमोऽस्तु । ओषधीनां ्ाम्पारण्यानां पाट कस्म नमोऽस्तु । अथ ददृक्षे यजराह- नम उश्येधौषायोति । युखकाड उश्डितो घोषो भ्वनिधस्यासादुष्वर्षा- वस्ते । आक्न्द्यन्वोरेणां रोदपिवा तसे स्वराय नमोऽस्तु । रतीनां पष्‌- घारिणो योधाः पा्तेरष्द्वाष्यास्तेवां पाठकाय नमोऽस्तु । अथ परयोदशं यजुराह- नमः ऊतखरीतायेोबि । $त्लं रेन्यं वीतं वेत येनासो छग्लवी- तश्वस्मे । धादे पृायमानानां परकीयसेन्पामां पठता गण्ठन्धावंस्तस्मे नमोऽस्तु । स्वानः सासिकाः शरणागतारःषां गशछकाय नमोऽस्तु ॥ इति श्रीनत्सायणावार्थत्रिरचिते भापकीये वेदारथपफारे छष्णयनुर्षदीय- तेत्तिरीयलंहितामाष्ये बतुर्थकाण्डे पञमपपाढके दिषीयोऽनुवाकः ॥ २॥ ( अथ चलुथाष्टके पष्वमप्रमाटके ततीयो ऽनुवाकः ) । ममः सह॑मानाय निष्याधिनं आब्याधि- नीनां पत॑ये नभो नम॑ः ककुमायं निषङ्गेणे स्तेनानां पत॑ये नमो नमो निषद्धिणं इषुधि मते तस्कराणां पत॑ये नमो नमो वश्चते परि वते स्तायुनां पतये नमो नमों निचेरवे परिवरायारंण्थानां पत॑ये नमो नम॑ः सका- विभ्यो भजिषश्सदृभ्यो मुष्णतां पर्तये नभो नमोऽकिमद्भ्णो मकं षरदुभ्यःप्रष्नतानां पतये रषा ०५अमु०१] हष्णयसर्ैदीमतेत्तिरीयसंहिता । १९.८१ ( चित्यगिहोमीक्तिः ) नमो नम॑ शष्णीपिणें गिरिचरायं कुलृच्चानां पतये नमो नम॑ः (१) इष॑मद्भ्यो धन्वावि - म्यश्च वो नमो नम॑ आतम्वानेभ्यंः प्रतिद्‌- धानेभ्यश्च वो नमा नमं आयच्छद्भ्यो विस्रज- इभ्यश्च वो नमो नमोऽस्थदभ्यो विध्यदभ्यश्चवो नमो नम आसनेभ्यः रायनिभ्यश्च वा नमो म्भः स्वपद्भ्यो जाप्रदृभ्यश्च वा नमो नमास्त- हंद्भ्यो धावद्भ्यश्च वो नमा नमः समाभ्य समार्पतिभ्यश्च वो नमः नमो अश्वेभ्योऽश्बेष- तिभ्यश्च षो नभः (२)॥ ( कूटश्वानां पर्तये नमो नमोऽधपतिम्यसीणि च ) । इति ृष्णयनर्वेदी यतेत्तिरीयसंहितायां चतुथष्टिके पश्रम- प्रपाठके तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३ ॥ ( अथ चतृथेकाण्डे पञ्चमप्रपाठके तृतीयोऽनुवाकः ) | दितीयानुषाक उभयतोनमस्काराणि कानिवियजुष्युक्तानि । अथापराणि तथाविधन्पेव तततीयेऽस्पष्टर्थानि ददं येजुष्पच्यन्ते । तत्र प्रथमं यमुराह~- नमः सहमानायेति । सहमानो विरेधिनोऽभिमवन्‌ । नितरां विरोधिनो विध्यतीति निन्पाधी, ताद्शाय रुदरय नमः । आ समन्तादिष्यन्वत्पिन्ािन्यः दाराः सेनास्तासां पाठकाय नमः । अथ द्वितीयं यजुराह- नमः कृकुभायेति । ककुभाय ककुमसदटशये पधानमूतायेतयथः। निषङ्गी छडइगहस्तस्समे नमः । स्तेना गृषरचोरासषां पठकाय नभः। स्री हि रीखया मर ¶व तत्तदेषं धत्ते | यदा तस्थ सवंनगदरासकतवाधे यत्र यथा वर्तन्ते तत कि क १क.थ्येद्ाः। च. “ये कानिचिवुष्यः। २ ख. श स्पश्ार्थानि पश्च कानिजि बुच्य । ३ घ, ड, जष्याह ~ ४ ख. च. "त्व्‌ ' । १९८२ ` भीमत्सायणाचायंविरचतमाष्यसमता [४बतयकण्हं = ( चिच्याग्रहामाक्तः ) तथाह्पेण स्तरो वर्तत इति सद्रस्य सावारम्यमनुसंब।तुं मन्वेरेवमुच्यते । स्तेना- दिक्षरीरेष स्त्रो दधा बर्वते-जीवरूपेणेश्वररूपेण च । तत्र च यण्जोवरूपं तश्स्वे- मादिशब्दानां वाच्येऽर्थः | से एव वास्ञषु निन्धः । यखीश्वरहपं वद्स्तनादि- शम्देरुपरक्ष्यते । तदनुसेषानं त्‌ प्रपक्ष यहेतुतेन परमपृरुषाथं इति रक्षयार्थवि- गक्षया मन्देषु टाकिकाः र्दः परयुज्यन्त इति व्रषट्यम्‌ । उपटश्कवाध्यारथ- दरेण रक्ष्यार्था मृगधैरपि सहसा सम्यग्बोष्दं दाकेयते । यथा शाण्ठाप्र बश इत्यव । तस्मा हक्ष्यार्थस्पव विवक्षायामपि सखादयोधदारतवेन प॒खूषाभवाचकाः वाष्दाः प्रयोक्तव्याः । अथ ततीयं यजराह- नमो निषङ्गिण इति । धनुषि सेधातुं हस्ते धृतो बाणो मिषङ्कः । पृहे धद्यो बणाधार इषुधिः । वद्भययुक्ताय नमः | तस्कराः पकटचीराकेर्षा पाटकय ममः | अथ चतथ पज्राह~ नमो वश्चत इति । स्वामिन आप्ता मुत्वा वदीयकयविक्रयादिभ्पवहारेषं यत कापि यत्किचित्तद्‌द्रग्पापवो वश्वनम्‌ । सर्वष्वपि ग्यवहारष्वपहबः परिष- शने, तदुभयरूपाय नमः । गृष्चोरा द्विविधाः-दुरादागत्य रात्रावज्ञाता; सन्तः कषा- रोद्षाटनेन ये दरम्यापृहतरस्ते स्तनाः। स्वकौया एव मृत्वा रात्राव वाऽ्पेर- क्षाताः संनोऽपहतरो येते स्वायवः। तषां स्ताय॒नां पालकाय ममः । अथ पश्चमं पजराद-- नभो निचेरवे $्ति । स्वामिगृह एव कदाऽपहरिष्पामीपनपा बुदा सावधानो निरन्तरं चरणी निचेरुः, प्रित आपणवीयिपवारिकादावषहार- यृद्धप। रणशीटः परिवरस्तदुभयरूपाय नमः । मर्गे मैनततरह्यापहरिण बभितुं निरन्तरमरण्ये दतमनाश्रोरा अरण्यास्तेषां परकाप नमः । अथ षष्ठं पनुराह्- नमः सक्ाविभ्य इति । सुकरशम्दौ वजवाची । तेन स्वशरीरमवन्ति रकषन्तीति सुकाविनः, प्राणिनो हन्तुमिच्छन्तश्वोरा जिषांसन्तस्तदुभयपाप नमः । रृषिक। सनः स्वामिषान्पानाम हुनर मृष्णन्तस्तेषां पाकाय नमः| भथ साप यजुराह- नमोऽसिमदभ्य हति । भलिमन्तः खडूगधारिणश्वराः। पे रात्रो शरन्तो वीथ्यां निर्गतान्पाणिनो बाधमानाश्वोरास्ते नक्तं चरन्तः । तदुभयह्पाय नमः | हतेवापहरन्तः प्ररुन्तास्तेषां पालकाय नमः । अथाष्टमं पनराह-- क + वि 1 + --, भजक (क क च ख. च. पटदवा ।९ स. एवमूरतारा । च. एव | रस, च. गन्वृन्द्रष्या । पप१।१०,५अनु 8} छष्णयजुवदीयतेतिरी यसंहिता । ) १८६ ( चित्यभिहामाक्तिः ) ५ नम उष्णीपिण इति । सिरविष्टनवानुष्णीषी । म्ाम्यजनवदृषणदरषेण सिरे वेष्टयित्वा वन्पध्य परविश्य वतभानश्वौर उष्णीषी, मिसे का्वाङितिपवकानां बस [दकमपहु] चरतीति गिरिवररनदभमयरूपाय नमः । कुं ममि मृहृक्षजादि- हां ठुखन्यपहरन्पापि कुलश्चास्तेषां पारुकाय नमः | अथ नवम पजुराद- नम इषमद्भ्य हति । भाषितं हस्ते बाणधारिण इषमन्तः । वथा भूषयितुं हस्यं धनृष्‌।।रेणो धन्व्‌विनऽ। तदुमयल्पाहं रावा युप्मभ्य नम इति विरषणदूयेन वाक्यं नैतत्‌ ्विनपस्कारः । अथ ३यम यनजुराह- नम आतन्वानेभ्य इति । धनुषि ज्य।५१।९१य-त आतन्वानास्तवपेभ्। युष्पभ्यं सूप्रम्पां नमः | धनुषि बाण सदुधानाः प्रतिदृबानस्तवरष्पा यृष्पभ्य नमः। अथकाद्‌र पनुराह-- नम आयच्छद्भ्य इति । स्पाकर्ष॑णं कवन अगच्छन्तो बाणं पुञ्जनत। बितेजन्तः । सवं पूथवटूब्पाख्पथम्‌ । अथ दद्य षजुराइ-- नमे ऽस्यदुभ्य इति । मृक्तरय बाणस्य रक्षयपयन्नं गपनमसन तस्थ कन रऽध्यन्तः । रक्षपस्‌५¶ गस्य बाणस्य रक्ेम प्रवेद पैष्स्तस्य कतार्‌। भिध्यन्तः । अथ उ१।द९श्यज्‌८ रभ्य सपद््यनुःपयन्तरनि स्ष्टाथानि पजृष्पाई-मम आसनेभ्य इति ॥ हति भीमत्तःयणाचारयविरचिते म।घर्वाये वेद्‌।थपक।द कष्णयज्दय- तेततिर यसंहिपामा्ये चतथकण्डे पञ्चमप्रपाठके तत योऽनुवाकः ॥ ३ ॥ (अथ नतुथाषट%े पचेमप्रपाऽके चतुर्थाऽनबाक.) । नम॑ आव्याधिनीभ्यो विविष्न्तीभ्यश्च वो भमो नम. उम॑णाभ्यस्तररहतीभ्यश्च वो नमो ममो गृत्सम्यां गुत्सपतिभ्यश्च षो नमो एप गीष पि पि १ # १ फ. घ. ऊ. च, पे सर्वत्र पुरः। १९८४ भ्रीमत्सायणाचायतिरवचितमाष्यसमेता- [४चतुर्थका- ( पिव्यग्रिहोमाक्तिः ) नमा बातेभ्यो बातपतिभ्यश्च वा नमा नम गणेभ्ये। गणपतिम्यश्च वो नमी नमो विरू- पेभ्यो विश्वरूपभ्यश्च वो नम्‌ नमो महद्भ्यः षुद्धकेभ्य॑श्च वो नमे नम। रथिभ्योऽरथेभ्यश्च बो नमो नमो रथेभ्यः (१) रथपतिभ्यश्च बो नमे नमः सेनाभ्यः सेनानिभ्यश्च वौ नमो नभः क्षततम्यः संमरीत्भ्यश्च व्‌। नमो नम- स्तक्षभ्यो रथकारेभ्यश्च वो नभो नमः कल छभ्यः कमरेभ्यश्च वो नभौ नमः पुञ्ञेटभ्यो निषादेभ्यश्च वो नमा नम॑ दपृरृद्धया घन्व्‌- छद्धच॑श्च वो नमो नम मृगयुभ्यः श्वनिभ्यश्च व नमो नमः श्वभ्यः श्वमतिभ्यश्च व नम॑ः (२)॥ ( रथभ्यः चप।तभ्पश्च द्वै) । इतिं रप्णयजवेर्दयतेत्तिरीयस्‌ हितायां चतुर्था्के पृशमप्रपाठटके चतथाऽनुबाकः ॥ ४॥ ( अथ चतथकाण्डे प््चमप्रपाठकं चतुथ।ऽनुवाक ) । पती पानवाक यान्युभयतोनमरकाराणि यजुभ्युक्तानि तेभ्योऽन्यानि कानि- विदभयतोनमस्काराणि यज्ंपि चतुथंऽभिधौयन्ते । तत्र परथमं यजुराह-- नम आव्याधिनीभ्य इति । आ समन्ताद शक्ताः खीमृतय अभ्या- धिन्पो विशेषेण वेदं शक्ता विविष्यन्तयस्ताभ्यो नपः। अथ द्ितीष्‌ यजुराह~ नम उगणाम्य इदि । उत्छृगणरूपाः सपमातृक धा: क्षिय उगणा) (तिद समथा दुगौद्या उपरदेवतासुहत्यस्ताम्पो नम्दे । अध्य वृत्ती यशर ॥। पा०५अन्‌ ०५] ष्णयजुवदीयतैत्तिरीयसंहिता । १९८५ ( चित्यिहोमोक्तिः ) नमो गरत्सेभ्य इति । गधनयाटा मृत्सा विषयङम्पटा हत्यर्थः । तेषां पाठका गृत्सपतयस्तेभ्यो नमः । अथ चतुर्थं यजराह-- नमो बतिभ्य इति । नानाजाततीयानां संघा व्रातास्तेषां पाठका त्रातपत- यस्तेभ्यो नमई । अथ पश्चमे यजराह-- नमे गणेभ्य हति । देवस्यानुचर। म॒तविशेषा गण।स्तेषां पाका गणपत्यस्तेभ्या नमः। अथ षष्ठं यजराह-- नमो विरूपेभ्य इति । पिरूषा विषव्पा नसमण्डादयः । विश्वरूपा स्तुरगगजवक्ताद?न।(विवरूप१।९भ) मृत्यास्तम्पा नपः। अथ सप्रमं यजुराह- नमो महद्भ्य इति। अभिनयव्मेरिवा मदान्तस्तद्रहिताः श्रुका- ष्वेम्यो नमः । अष्टमं पजराह- नभो रायिभ्य इति । रथमालढ। र!यनस्तद्रहिता अरथास्तेम्यो नमः । अय नवममारम्य सपदृशपथन्तानि स्वष्टाथ।नि सनुंष्याह- नमो रथेभ्य इति । पक्षिपुञ्ञानां घातकाः पञ्चाः । मत्स्यघातिनो निषद्‌: । दानां गङेषु बद्धानां पाशानां वारकाः रनयः | अत्र द्वितीयानुवाका ढी डाथदेवतामूिपघन्येन स्तोतुं पवृतः । ततीवानुवाकश्वोरमूर्तिमाधन्थिन (तों प्रवत्तः । चतु्थे।ऽनुवाको नानज।तिमूरविपावान्येनेति विभागे द्रष्न्पः॥ इति श्र मत्सायण।चाविरविते भायवीये वेदाथपकाशे रुष्णयजुवदीय- पे तिर यसंहिवामा।भ्पे चतुधकाण्डे पञ्चमप्रपाठके चतुथ।(ऽनुवाकः ॥ ४ ॥ ( अथ चतुरथाष्ठके पथचभप्रपाठके पञ्चमोऽनुवाकः ) । नमों भवाय च रुद्रायं च नम॑ः उवाय च पष्ठापत॑ये च नमो नीट्॑ीवाय च शितिक- ण्ठाय च न्मः कपर्दिनं च व्यु्केडाय च्‌ ममः सहन्नक्षायं च श॒तध॑न्वने च नभो गिरि ६४९ १९.८६ भ्रीमत्सायणाचायाविरचितभाष्यसमेता- [४२1०६ ( चित्यभिहोमोक्तिः ) राय च शिपिविष्टाय च नमों मीदृषटमाय चेषुमते च नमे हस्वायं च वामना्थचनमों बृहते च वषीयसे च नमो वृद्धाय च संवृ्ष- ने च (१) नमो अभियाय च प्रथमाय चनम आरे चाजिराय च नमः सीषिंयाय च री- भ्या॑य च नम॑ ऊम्ययि चावस्वन्याय च नम॑ः स्रोतस्याय च द्वीप्याय च (२) ॥ 1 (^+ ( सवृध्वनं च पश्वमिरशतिश्च)) (ति छष्णयजुवेदीयतेत्तिरीयसंहितायां चतुर्थ्टकं पञ्चमप्रपाठके पञ्चमोऽनुवाकः ॥ ५॥ ( अथ चतृथकाण्डे पञ्चमप्रपाठके पञ्चमोऽनुवाकः ) | चतुथऽनुवाक उ मवपे(नभस्कार।५ यजंमि समापितानि । अथ पञमम्‌ा- रभ्य नवमान्तेऽ३नुवाकेषु नमस्कारोपकपाण्पव यजष्याज्नायन्ते | तश्र १अ्वपानुवाकं भथ" यज॒रारभ्य पचदरा यर्जुष्याह- ममो भवाय चेति । भवान्त प्राणिनोऽस्मारिति भवः । रुदोदुनहेतम्‌तं दुःखं दूवियत।तत रृर्धः । रमं । हनस्त पिलत राव । +. पमानानक्चा- नेनः पृरूषान्पाठयत पि १२१२ । काठकूटपास्यन नीथ; म्रीवैकेदेशो यस्यास नौखयीदः । (रतिः ्रेवर्णोऽवशिष्टः कण्डपः प यस्यासौ शितिकण्ठः । कपद्‌। जटाजदो यस्यास्ति कपर्द । मृषि , शो ब्युप्- केशः । पारपतादिवेषेण कपादतवम्‌ । यत्याद््पिषेण मृण्हितकेशत । दृन्द्रपेपेण सहसक्षत्वम्‌ । सहस्लमजावतारिपिन रातसंख्यकिधनुरभरुपेतत्वम्‌ । भिर केलासे शते तिष्ठति गिरेदः | विष्णक्ापधारी रिपिविष्टः । ^ विष्णुः (व्रा(पादष्टः ? इतं १६ । मवर्पण्यन्व वष्‌।दता मदृष्टपः ; बणधारकं क्नाुकषकानम = = अभ्पर - ~ --- - -~ ~ ----~ ~ ~ ---------------- १ख.च. दुरन्तानि य| ध्षा०५अन्‌ ०६] हष्णयङ्खर्वेदीयतैनिरीयसंहिता | १५८ ७ ( चित्यधरहोमोक्तिः ) हेपुमान्‌ । ररीरेऽटपपरमाणववं हस्वत्वम्‌ । अङ्कल्याद्यवयवतेकेचद्ामनछम्‌ । आकारेण प्रोढो बृहन्‌ । गुणेः समृद्धो वर्षीयान्‌ । वपस्ताऽिको वयुः । सम्प- कस्तुतिभेवार्तः सेव॒ध्व। । जगदृप्प्तः पूर्वमवस्थितेऽप्रिषः । सभायां मृख्पः प्रथमः । आशुव्यापी । अजिरो गमनकृशखः । रीधियः रीघगामीं । शीभ- दन्द उद्कपरवाहवाची, ततावस्थितः शीभ्यः । ऊर्मौ तरङ्गे स्थिव ऊम्पंः। अंवस्वने ध्वनिरिति स्थिरज ट ऽवस्थिते।ऽवस्वन्थः । रूीतसि प्रवहि स्थितः सोतस्यः द्विपे वारिमष्यवार्हिभूमौ स्थितो द्रीप्यः । अत्रकेकसिन्यजपि चतु्पं- न्ताम्पां पदाभ्यां नमःाम्दं पथगन्वेतं समचचषार्थो चकारौ परितो ॥ हृति भ्रीमत्सायणाचार्यविरविते माधवीये वेदाथप्रकारो रुष्णयनुरषदी- यतेत्तिरयसार्हतामाष्ये चतुथकषण्ड पश्वमपपाढके पञ्चमोऽनुवाकः ॥ ५ ॥ ( अथ चतर्थाष्टके परयमप्रपाटक षष्ठोनुवाकेः ) । नमा ज्येष्ठाय च कनिष्ठाय च नमः पृव- जायं चापरजायं च नमो मध्यमाय चापग- तल्माथवच नमो जघन्यायच वुधियाय च नमः सोभ्य{य च प्रतिस्ययि च नमो याम्या- य चक्षिम्याय च नमं उर्वर्ययि च खरस्याय च नमः श्टाक्याय चावक्नान्याय च नमोव- न्याय च कक्ष्याय च नमः श्रवाय च प्रतिश्च- वा्यच (१) नमं आरुषेणाय चाऽऽधार- थाय च नमः हराय चावभिन्दते च नमे वर्मिणे च वरूथिने च न॑मे विल्मिन च कव- चिन च नम॑ः श्रतायं च श्ुतसेनायं च (२)॥ ( प्रतिश्रवाय च पश्च॑विश्शातिश्च )| १९८८ भीमत्सायणावायंविरिदितभाष्यसमेता- [४बतु्बकाणै ( चित्यश्हमोक्तिः ) इति छृष्णय जवेदी यतेत्तिरीयसंहिता्यां चतुथा्ठके पृचमप्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः ॥ & ॥ ( अथ चतुर्थकाण्डे पञ्चमप्रपाठके षष्ठोऽनृषाकः ) । पञचपऽनुवाके कनिबिद्न्यतरतोनमस्काराणि पजुभ्युक्तानि । अथ ष तथाविधन्येवान्यानि कनिविद्यजष्युच्यन्ते | तत्र विद्यमानानि ५श्वदश यजृष्पाह-- नमो ज्येष्ठाय चेति । विधेश्वयौरिभिरधिको श्येष्ठः । ते रहिवोभ्सपः कनिष्ठः । पूर्वं जगद्‌ादौ हिरण्यगभरूपेणोसनः पृवंजः । अपरसििञ्जगदषतान- काठे संहत कालारम्पादिषूेणोतनोऽपरनः । मध्यकाठे देवतियंगादिह्षेणो- सन्नो मण्यमः | अपगर्भोऽपरूढेन्वियो वारः । जघने गवादीनां षामि बसादिर्पेण भवो जघन्यः । बुध्ने वृक्षादीनां पठे शख(दहूपेगोषनी बुध्नियः । उमाम्पां पुण्यपापाभ्यां सह वर्तेत इति सोभो भनुष्यरोकः । अष एवाऽऽधक्षणिका आमनन्वि--' पुण्येन पण्यं रोकं जयति पपे पापमूमा- म्पामेव मनुष्यलोकम्‌ › इति । तत्र भवः सोभ्यः । प्रतिसरो बिदाष्ादौ शे धायमाणो रक्षाबन्धस्वमहतीति प्रतिसथैः । यमरोके पार्िशिक्षकष्पेणोषन्नो याम्पः । क्षेमो मोक्षस्तमहैतीति क्षेम्यः । उर्वरा सर्वसस्पाढया भूमिश्तामहि धान्य विरेषल्पणेप्यरव्यः । खला धान्यविवेचनदेश्स्तमहति मेडसादिदपेभेति स्यः । शोका वेदिकमन््ास्तत्तिषाद्यतिन त॒ भवः शोक्यः । अवस वेद्‌ान्तस्तत्पतिपाद्यत्वेन तत्र मवोऽवसान्यः। वने वृक्षादिहपेण मवो वन्यः । कृषे रतादिरूपण भवः कक्ष्यः । -भ्रूयत इति श्रवः शम्द्‌ः । प्रतिभः परि- ध्वनिः । जदाः शीघ्रगामिनी रोना यस्यासाबद्पेणः। आदुः रीभशगामी रथो यस्पासावाशरथः । दरो युद धर्मवान्‌ । अबमिन्दन्वोरेणां प्रहर्ता । वर्मी फञ्डफोपेलः। वरूथी गृहोपेतः । भिल्मं बिरोपेतं यृ रिरोरकषक वद्स्यस्तीवि पिटषी । कवचः श रक्षकः सोऽस्यास्तीति कवची । भरतो वेदेषु ॒प्रतिद्धः। श्रता वेदेषु प्रधिद्धा सेना यस्याप्तौ श्रृतसेनः ॥ १९, च, सन्येव का ।॥२ख, च. 'ल्भारप्रोदेः। ३ स. च. नयति। पषा ०५अनु ०७] ट्ण यदह येत्तिरीयसंहिता । ५९८९ ( चित्यभिहोमोक्तिः ) शति भ्रीमत्सायणाचायंविरिते माधवीये वदार्थुपरकाशे रुष्णपणुर्वैदीय- वेतनिरीयसंहितामाष्ये चतथफाण्डे पञ्चमपपादके षष्ठोऽनुवाकः ॥ ६ ॥ ( अथ चतुर्थाष्टफे प्मप्रपठरु सत्तमो<नुत्राकः ) । नमो दुन्दुम्याय चाऽऽहनन्याय च नमी धरष्णवे च प्रमरार्य च नमं दूताय च प्रहि ताय च नमो निषाङ्गेणं चपुधिमतें च नमं स्तीक्षणेषवे चाऽऽयृधिनँ च नम॑ः स्वायुधायं च सुधन्वने च नमः सूत्यांय च पथ्यांय च नम॑: कार्स्याय च नीप्याय च नमः सूर्याय च सरस्याय च नमो नाधायं च वेहान्तायं च (२) नमः कूप्याय चःवस्यायच नमो वर्प्याध चावष्यायं च नमे पेष्याय च विद्युत्याय च नम॑ ईधिर्याय चाऽऽतप्यांय च नमो वात्याय च रेभ्ियाय च नमां वास्त व्याय च वास्तुपाय च (२)॥ ( वेरान्ताप॑ च त्रिश्च )। इति रुष्णयजर्वेदी यतेत्तिरीयसंहितायां चतुर्था्टके पञ्चमप्रपाठके सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥ ( अथ चतुर्थकाण्डे एशमपपादके सप्तमोऽनुवाकः ) | वे ऽनुवाके यान्पन्पवरतोनमस्काराणे यजुष्युक्तानि वैम्पोऽन्यातिः काति विधजैषि सपेऽुमिधीयन्ते । तत्र विधमानानि गोडर पनृष्याह-- १९९० शीर्मत्साथणाचायविराचतभाप्यसवैता= [४चत्थकाण्ड- ` ( चित्यब्रहोभाक्तिः ) नमो दृन्दुभ्यायेति । दुन्दभो मेया भः शब्दो दुन्दुभ्पः। आहन्यते वाश्य- तेऽनेनेत्याहननं दुन्दुम्याघातार्था दण्डस्तत्र ताडनरूपेणाषन आहनन्यः । घष्ण- युद्धे पदडायनरहितः । प्रमृशः परसंन्यवत्तन्तपरामककः । दृस्त वत्तान्तज्ञापनक- शलः । प्रहितः स्वामिना परेषितः पुरूषः । निषष्को खचटगयक्तः। इषुधिमान्बाणाधार- युक्तः । तीक्ष्णा इषयो यस्यासो तीक्षणेषुः । बहन्यायधानि यस्य सन्तेत्यायुधी । दोमनमायुषं त्रिदररषपं यस्यासौ स्वायुः । शामन धन्व॒ पिनाकं यस्यात्तो सुन्वा । सुतिः पादसंचारमात्रयोग्यः क्षुवरमागस्तमहतीति सत्यः । पन्था रथाश्च दिसंचारक्षमः प्रोह मागस्तपहतीति पथ्यः । कृस्विवमटति जट- मत्रेति काटोऽत्पप्रषाहुपोग्यः कृत्याप्रद शस्त्र जटहपण भवः काटः । पसिि- न्पदेरो पवताग्राज्जरं प्यग्भविन पतति स प्रदेशो नीपस्तव लटह्पणावस्थितो मीप्यः । सद्‌: कर्देमपरदेश्तत्रत्यजटष्षः स॒द्यः । सरः प्रसवं, तत्रत्यजररूपः सरस्थः । नदीगतजरल्मो नाधः । अल्पसरो व शन्तस्तक्रत्थजटरूपो वेशन्तः । कूपस्थजटहपः कृष्पः । अवटस्थजरहूपोऽवटचः । वषज रूपा व्यः । वष निरेक्षनटलूपोऽवष्यः । मघषु स्थितो मध्यः। विद्युता संहं चरतीति विद्यतयः । इधं निमरत्वेन दीप्यपानं शरदप्रे पत्र भव ईथिय! । आतपेन चह वृष्ट भतप्यः । घातिन सह वृष्टो वात्य । रिष्यन्ति विनश्यन्ति मूतान्धत्रति रमः प्रखयकाटस्तत् भवः राकेराए़षाणादिसहितो व्टिजरिशेषो रेष्मियः । वस्तु धनं( न }गवाश्चदिपद्‌ थम तत्र तत्का्यरूपणावस्थिवा वास्तव्यः । गृह- निमांणार्था मूर्ि्वास्तुं तत्ाखको वास्तुषः ॥ इति भ्रीमत्सायणाच य॑विरविते भाधवीये वदाथप्रकारे छष्णयजुर्वदी- यतैनिरीयसंहितामाष्ये चतुर्थकाण्डे पञ्चमपपाठके स॒प्मोऽनुवाकः ॥ ७ ॥ [9 णी ( अथ चतुर्था्टके पश्चमपपाठकेऽष्टमोऽनुवाकः) । ममः सोमाय च रुद्राय च्‌ नमस्ताभ्रायं प्वारुणापं च नम॑ः रङ्खायं च पद्पतये च । नं १य, च, सखद्हस्वः। २ स, च. ह चरितो दिः) ३ ख, च्‌, "स्तुस्तत्षा। धा ०५अनु०८] छृष्णथज्जव॑दी यतेत्तिरीयसंहितां । १९९. ( जित्यश्चिहोमोक्तिः ) नमा वृक्षभ्या हसर्कदान्या नमस्ताराय ममः रोरेव च मय।भवे च नम॑ः हेकरायं च मय- स्कराय ख नभः रिवायच रिवतराय च ( १) नमस्तीथ्याय च कृत्याय च नमः पाययि चायाय च नमः प्रतरणाय चोत्तर णाय च न्म अआताययि चाऽध्ला्यौय च॒ नमः राष्प्याय च फेन्याय च नम॑ः सिकत्याय च प्रवाह्याय च (२)॥ ( शिवतराय च त्रिश्शाचर॑ )। दाति छृष्णयज्ञवदी यते्तिरी संहितायां चतुर्थाष्टके पथमप्रपाठकेऽषटमोऽनुवाकः ॥ < ॥ ( अथ यनु्थकाण्ड पजमप्रपाठकेऽपरम्‌। अनुवाकः )| सपमेऽनुवाके यन्यम्यतरतेममस्करानि यजुष्युक्तानि तेम्योऽन्यानि कानि. विष्न्यतरतोनमस्काराण्यष्टमेऽन्‌वाके कृथ्यन्ते । तत्र विद्यमानानि सपद्‌श परज्य।ह-- नमः सोमाय चेति। उमय। स्ह पत, इति सोमः सव्रोदनदेवृदःखं तदद्रावयपि विन।शयतीपि स्रः । आ।दत्परतेनोईयकाटेऽ्तयन्तं रक्तस्तानः | उदयादुषवमीवद्रकऽरुणः | द युद ममर प्रपिभदीवि तमः । पशूनां पल- पिता पृदपतिः । पिरोधिनो नाशयितुं कोषयुकत प्रः | दृ्॑नपाप्रेण विरो पिनां भवहेतुरमीभः । अग्रे पुरो षधोऽस्यत्परेवयः । ए वुरेवधः । परो दरे वा वतमानं विरेषिनमनायसेनेव ह-पीप्य्थः । ठोकेऽपि यो यत्र पिरोधिनं हन्ति त तद्रुपेगावमेव हन्ता । जत प्वेश्वरेणाजनं पष्यकम- ‹ मथेदेते निहताः पू॑मेव नि[ममाभं भव संब्पसाविन्‌ * ¶ति । १९९३ श्रीमत्सायणाचार्यपिरवितमाप्यसमेता- [४चपुरथकाणै. ( चित्यग्निहोमोक्तिः ) संहारक छेऽतिरयेन च सर्वषां हन्ता हनीयान्‌ । हरिववर्णानि केशद- शानि पर्णानि येषांते हरिकेशस्तथाविधा ये वृक्षाः कलतरूपमृतयस्तवरषोऽ्थ रुव इत्यथः । तारः प्रणवपतिपाद्यः । शं सुखे मावयत्युताद्यतीति शभः । मयः सुखं भावयति मयोमू्‌ः । एकं पिषपतुखमपरं मोक्षसुखमिति वयो- विवेकः । पितरादिरूण य ठोकिकसृषं करोतीति करः । आवर्वशान्ञ(- दि्मेण मोक्षसुखं करो तीप मयस्कः । साक्ष(प्सृखकारित्वमेताम्पां पद्म्पा मुक्तभैतन्मृखेन करगरितुतं पुम्यं पदाम्यामिति विवेकः ।, रिवः कल्पाणह्पः स्वयं निष्केलमष इत्यथः । अपि शयेन रिषः छिवतरः समक्तानपि निष्कलम- पान्करोती त्यथः । तीय प्रयागादो दनिदिवस्तीथ्पः | कृठे नदीदीरे पवि्टापि पटिङ्गह्रेणावविष्टव इपि कुथः । १२ ससारक्तमद्रस्य परदीरे मुमृक्षमिभ्पय- तवेनावतिष्ठव इति पायः । अव।रऽपरितीर्‌ संसारमभ्ये फाम्पफठपदत्वेनाववि- एत इत्यव; । पर्न मन्नजपाद्ह्पम प्पतरणहर्तृ; प्रतरणः । वचखन्ञा- नृह्मेण छृत्स्नतस्‌र(चेरमहतृरुतरणः । सभवत्पपि संत्तासोतरणहेवौ व खञ्ानि तद्ेह्म कम्थकमनृष्ठनेन सतारे पृनर।गभनमति(रस्तमहतीत्पावापः, काम्पफटपद्‌ शत्यः । अल संपूण यथा मवति तथा कमंफठमत्ती- प्पसदू जीवः। “ तमोरन्यः प्छ स्वाद्राते ” इति भतेः। षस्य मरकतेन वत्स्वन्वित्व दर; । श्प बाखतृण गङ्ग ६[राद्‌वृषनं कृशाङ्‌क- ९६३ तदृहैतीति अ-प्यः। नद्‌ मभ्यगते केनमहता।पि फेन्यः। सिकतामपहतीति तिकत्यः । परवाहमहव।(५ प्रवादः । यः पप भ्रद्धाघः सन्स्नानादिवषरो निरन्तरं गङ्गादितरे वपते ेदूप इति रष्म्यारिशब्धारना चतुर्णा वापवौर्थः ॥ धृति भ्रीमत्तामणाचपविराचेते भाधदीपे बेदथपरकशे छष्णपजुरददीय- तेततिशयसहिता प्ये चतुथकण्डे पञ्जमपषाठङेऽ- हमोऽनुवाकः ॥ ८ ॥ ( जथ चतुर्या्टफे पथपप्रपाठके नवमोऽनुवाकः )। नम॑ इरिण्याय च प्रपथ्याय च नम॑ः कि*- शिष्टाय चक्षणाय नम॑ः कपूर्विने च पषा ०५अन्‌ ०९] कृष्णयजुेदीयतेत्तिरीयसं हिता । १९९६ ( जित्यिहोमोक्तिः ) पृरस्तये च नमो गोष्ठ्याय च गृष्यय च ममस्तल्प्याय च गेद्याय चः नर्मः काट्याय च गहरे्ठाय.च नमे। हदु्याय च निवे- पप्यांय च नमः पाऽसव्यांय च रजस्याय च नमः इृष्क्याय च हरित्याय च नमो लो- प्याय चोलप्याय च (१) नम॑ ऊर्ययि ख सुम्याय च नमेः पण्याय च प्ण॑ड्यौय च नमोऽपगुरमाणाय चापघ्रते च नम॑ आक- खिदते च भ्रा्खदते च नमो वः किरिकिभ्यो दवाना हद॑येभ्यो नमे विक्षीणकेभ्यो नमां विचिन्वर्केभ्यो नमं आनिहतेभ्यो नम॑ भ- मीवस्केम्यः (२) ( उरुप्याय बु धर्प॑लि शच्च ) । इति रृष्णयनुरवदीयतेनिरीयसेहितायां चतुर्था्टके पश्चम- प्रपाठके मचमोऽनुवाकः ॥ ९॥ ( अथ बतुथकाण्टे प्चमपरपाठके नवमोऽनुवाकः ) । अष्मानुवाके यान्धम्यतरतोनमस्कारा० पजष्युक्तानि तेभ्पोऽध्वन्यानिं क~ निबिलबमेऽनुवाक उच्यन्ते । तश्र विद्यमानान्येकोनविरातिसंख्याकानि यलभ्याह- नभ इरिण्य।य चेति । हरिणमृषरं तत्र मव हरिण्यः । प्रषथो बहूभिः हेदितो मार्गस्तत्र मवः पथ्यः । कूत्तिताः क्षब्राः रिखा यत्र पदेशे वादश दाक्षिः परदेशः फिरिदः । क्पणो निषाश्योगपो देशः । कषद नश. न्प । भक्तानां परतत्ति्ठवीवि पृसतिः। गवां स्यानं गोठ तत भवो पोषय, २4० १९.९४ भीमत्सायणाचा्यविरचितमाध्यसमेर्ता- {शवपुथकंणण्ड- ( पित्यभ्निहमोक्तिः ) गृहे भवो गृहयः। तस्ये खट्वायां शायानस्तर्प्यः। गेहं पाक्तादे भवो गेद्धः। कृत्ति वमटाति कण्टकरतादिपणेतया दुष्पवेशत्वं परमोत दुग॑माऽरण्या शेषः काटस्तत्र मवः काटचः । गहणरे विषमे गिरिगृहाद। तिष्ठतीति गहरेष्ठः । हेदेष्वगापजसे भवो हदय्यः। निवेष्पं नहारजदं तत्र भवे निवेष्प्यः । पांसुषु प्रमाणुष्ववस्थितः पांसम्यः । रजसि पिस्पष्टायां पृल्थामवस्थिता रजस्यः । रुप्केषु कष्टेषु मवः दाष्क्यः । हरितमां ततर भवो हरित्यः । दुष्यते तृगाद्किमसिमिनिति सोपः कटिणप्रदेशस्तत्र भवो छोप्यः। उटपा यल्वजतृणाद्यस्तत्र भव उरम्यः। उष्य पृथिभ्पां मव ऊव्यः । शोभना ऊम॑यो यस्यां नयां सेय सस्तत भवः सुम्य॑ः\ पर्ण॑षृ पत्रेषु भवः पण्यः । उम्काणां पणानां स्वातिः पणंशदस्तत्र भवः पण श्यः | अपगुरमाण उद्यतायुधः;। अभिघ्नन्महरन्‌ । अवक्खिद्‌ न पत्ेद्यन्‌ । पकिखिदनत्यन्धं खेदयन्‌ । रन्ति मकेम्पो धनानीति रिका उदरा स्द्रा- बतारा;। ते च देवानां हद्यमृताः सवदेवभिपलातादसेम्धो वो पृष्मम्प नमः। क्षीणकेभ्यो विपरीता किक्षाणकाः कदा।चेदपि क्षेयरहिता इव्यथः । रिविन- स्वपे ्षितमथं संपादयन्तीति विविन्वत्काः । आ समन्तानेःयषण हृतं पपं यस्व आनिर्हत; । आ समन्तान्मीवान्ति स्थ्टामावं प्राप्ुवन्ध। तयामी वत्काः | अनर विक्षीणकरमि।सन्वत्क](नेहतामीवत्केषु देवाना: हद्‌थभ्थ इत्य नुषज्जते । पञच- पानुदाकमारम्य नवमान्तष्वनुवाकेष्वन्परतोनमस्काराण बहून यजष्यभह्पानि \ तेः सवे परमेश्वरस्य सा्वास्पं परतिपाद्यितुमकेकेन सजपा स्थावरं जङ्कमं बेकेकं रूपमा महितम्‌ । अन॒वाकमेदस्त फतार्बहिः प्रयोगे मन्नमेद्‌भिपरायेण दृष्टव्यः । एकेक।ऽनुबाक एकैको मन्बः । तत तस्य प्रश्चरणादिपकारस्त रुद्रक- स्पेऽभिधास्यते ॥ इति भौमक्सायणाच(यविरचिते माधवीये वेद्‌थपरकारे रष्णयनुर्वेदीय- तेत्तिरीयसंहितामाध्ये चतुर्थकाण्डे पश्चमपपाढफे नवमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥ । री स ( अथ नतुर्थाष्टकं कश्ववप्रपाश्क ददामोर<नवाकः )। रपि अन्धसस्पते दरदरिनीर्टलोरित । एषा छ ष क, (क नि कि धपा ०५अनु ०१०] षृष्णयज्ञवदायतेत्तिरी संहिता । १९९५ ( चित्थपरिहोमोक्तिः ) पुरुषाणामेषां पटानांपा मेमाऽरो मो एषां किं चनाऽपम॑मत्‌ । याते रुद्र रिवा तनुः शिवा विश्वाहभेषजी । शिवा सद्रस्य भषनी त्या नो मृड जीवसं । इमा शद्राय तवसं कपर्दिने क्षयद्वीराय प्र भ॑रामहे मतिम्‌ । यथा नः रामसदृदधिपदे चतुष्पद्‌ विश्वं पृष्ठं प्राम अस्मिन ( १ ) अनातुर । म्रृडा नो रुद्रोत नो मयैस्रुयि क्षयद्वीराय नम॑सा विधेमते। धच्छं च योश्च मन॑रायजे पिता तदइयाम तवं सुद्र प्रणीतो। मानों महान्तमृतमानों अभक मान उक्षन्तमतमा न॑ उक्षितम्‌ । मा नां वधीः पितरं मोत मातरं प्रिया मा न॑स्तुर्वः (२) रुद्र रीरिषिः। मा नस्तोके तनये मा न आयुषि मानोगोषुमा नो अश्वेषु रीरिषः वीरान्मा नौ रद्र मामित वधीर्हविष्मन्तो नम॑सा विधम ते । आरात्ते गोन्न उत पुरुषे क्षयद्वीराय सुञ्नमस्मे तं अस्तु । रक्षा चनो अपिच देव ब्रह्यधां च नः रार्म॑यच्छ द्विबर्हाः । स्ताहे ( ३) श्रतं गर्तसदं युवानं मरं न भीमम पहत्नुमयम्‌ । प्रडा जरितरिरुद्र स्तवानो अन्यं ते अस्मन्नि वपन्तु सेनाः। परिं णो रृद्रस्यं हेतिवृणक््‌ परि वेषस्य दुम- तिरंवायोः । अवं स्थिरा मधव॑दुभ्यस्तनुष्व १९९६४ भीमप्सायणावायविरचितभाष्पससमेता- [४ वपुथकाण्ड- ( चित्यािहामारिः ) मीदर्वस्तोकाय तनयाय भढय । मीदैष्टम शिव॑तम हवो नः सुमनां भव । परमे वृक्ष युधं निधाय रसि वसान आ च॑र पिना कम्‌ ( ४) निश्रदा गहि । विकिरिद विलो हित न॑स्ते अस्तु मगः । यास्तं सहश्ज हितयोऽन्यमस्माभे व॑पन्तु ताः । सहसश्नाणि सह- प्रधा बांहषोस्तषष हेतयः । तासामीशानो मगः पराचीना मरखा रपि ( ५) । ( आसिमर्स्तनुबः स्तुहि पिनकिमेकाननि भ्रं ) । इति शृष्णयजर्वेदीयतेत्तिरीयसंहिता्थां चतुथांके पञ्चमप्रपाठके दरामोऽनुवाकः ॥ १० ॥ ( भथ चतुथकाण्डे पञ्चमपपाहके दरमोऽनुषाकः ) । दिती पमारभ्प नवमान्तेष्वनुषाकेषु विविधानि पजुष्युमयतानमस्काराण्यन्व- तरसोनमस्काराणि चोक्तानि । अथ दृशमेऽनुवाक कपू मन्त्रा उण्य्ते | तत्र प्रथमामृबमाह-- दवा अन्धसस्पत इति । व्रापयति कृत्तिं गतिं पापयतीति इषि; । द्[पिनो न्रकप्रदानेन हशयतीत्यथंः । अन्धोऽननं तस्य प्रतिः पाखकः, नक्त मामन्नं पबयतीत्यथः । द्रिव्रदूर्किबनः स्वयं विरक्तः केषर इत्यर्थः । ^ शक- मेबाद्विवीयं ब्रह्न नेह ननाऽस्ति किचन ?' इति श्रतेः । कण्टे नीरोऽण्यव डोह हति नीररखोहितः । एतैः श्यः संबोभ्यमान हे हदरेषामस्मदीयनां पुरुषाणां पुतरपोतरादीनमिषमस्मदीयानां पनां मोमहिष्पादनिां च समूहं भा मेमं भीषय । एवामृकतानां स्वेषां मध्ये रफिवनेकमपि वस्तु माऽरो १ गण्डतु | ना दिनर्पवित्पर्धः । मो आममन्मव रग्णममृत्‌ । अथ दितीयामाह- यातेष्द्रेति ।हेरुद्‌ते त्वदीया दिवा शन्वा वनथ विद्यते वषा इन्वा नोऽह्मा्जीशृते जीवयितुं मृड सुखय । कथं वन्वाः रिदतवं वदुष्बते- प्रपा भजन्‌ ०१०} दृषणयजुवदौयतत्तिरीयपंहिता । १९९७ ( बित्य्निहोमोक्तिः पस्मदेवं दि्वाहमेषजी सष्वहःसु रोगद्‌।रिग्यदिरौवधवदिमार्हिवृष्तस्ना- च्छिवा। किंच, यस्मादुदरस्य तादातम्पपाषये मेषभ्योषपरूपा ज्ञानपरदामेन्‌ जन्ममरणादिद्ःखं निगारयति तस्मादरप्येषा शिवा । अथ वृतीपामाह- इमा रुद्रायेति । यथा येन प्रकरेण नोऽस्मदीयाय द्विपदे पूत्रपोत्रादि- हपाप मनुष्याय चतुष्पदे गोमहिष्यादिहपाय पशवे च पराभसत्सुंखं स्यात्‌ ॥ किषासिन्ध्रामे विश्वं सर्द प्राणिजातं पृष्टं सुखपर्णमनात्रमुपद्रवरहितं च पथा भषति वथा वयं रद्रा रुद्रां इमां मतिं पृजाध्यानादििषयां बुद्धि प्रभरामहे पकवेण पोषयामः । कीदृशाय सृद्राय, तवरते बटयुक्तायास्मद्ेक्षितं कर्त सम- धपित्पर्थंः | कर्पनि जटाबग्युक्ताय तापसवेषयेत्यथः । क्षयद्वीराय क्षीष- मागपतिपकषपरूषायान्यथाभानरूपप(विनागहेतव इत्यथः । अथ चतुर्थीमाह- गडा नो शुद्रोतेतिं। हे शुद्र नोऽस्मान्मृडपेह रोकं सृखय । उतापि च भोऽस्माकं पररोकेऽपि मथः सृखं रुषि कुरु । क्षयद्रीराय क्षपितास्मदीयपापाय ते तुभ्यं नमतत नमस्करिण विधेम परिचरेम । पिता पाठको मनुः प्रजापतिः शं च॒ सुखे च पो टुःसलप्रथग्भावं च यदायजे पर्छिित्तपादितवांस्त्स्व षयं हे हद तव प्रणीतौ प्रणये जहातिशये सत्यश्याम प्नुपाम । अथ पश्चमीमाह- पानो महान्तमिति । हे रुर नोश्स्पदीयं महन्तं स्थाविर पृषे मा शीर्षि मा हिकषीः। उतापि ब नोऽस्मदीपमभकं बरं मा रीरिषः । रिच्‌ नोऽस्मदीयमृक्षन्तं सेचनसमर्धं युवानं पुरुषे मा रीरिषः । उतापि च नोऽस्मदीप- क्षित गस्थं परुषं मा रीरिषः । नेोस्स्पदीयं पितर्‌ १ वधीः । उतपि च मार मावधीः | नोञ्सर्दायाः मरियश्च तमुवः रारीराणि मा रौरििः। अथ वृहीमाह- मा नस्तोक इति । ह रुद नोऽस्मदीये तोकेऽपत्यमात्रे तनये विशेषतः पूत न्‌ रीरि ईसं मा कृरु । नोऽस्मदीय अयुषि मा रीरिषः। नोऽस्मदी- पेषु गोषु मा रीरिषः । नोऽस्मदयिष्वशरेषु मा रीरिषः । भामितः कृद; सने।- ऽखदीयान्वीरान्भत्यान्मा शीः । वयं हविप्मन्तो हृवियुक्तास्ते तुम्पे ममा (ममसकरेण विभेम परियम । अथ सप्तमामाह- १९९८ श्रीमत्सायणाचायिरचितमाण्यमुमेता- [एवतु्॑काण- ( चित्थद्रिहोमोक्तिः ) आरात्ते गोघ्र इति । गोध गोघरस्य पुरुषप्र पुष्पी जादिपुरूषध्नस्य क्षयद्री- राय क्षपित्मृत्यस्प ते तवाम्रहूपमारदिस्तु दुरे तिष्ठतु । यत्त सुम्नं त्वदीयं सुखकरं पं तदस्मे अस्मास्स्तु } घोराऽम्या रिवान्येति यच्छरीरदयमक्त तयोद्योरम्ये यदृषोरं दारीरं तद्दूरे गच्छतु । शिवं दारीरमव!ऽऽगच्छविित्यरथः | किच नोऽस्मानरक्ष सवतः प्राखय । किच हे देवधिग्रू्समानितरेम्यो यजमा- नेम्पोऽधिकन्देवेषु त्रहि । अथ यापि चद्विबह्यं दवोर्खकपोप्धयिता तवं वामं यच्छ सुखं देहि । अथाष्मीमाह- स्तुहि श्रतमिति । हे मदीधवचः श्रुतं परसिदं सद्र स्वृहि। कीदशम, गतसद्‌ गपसटृशे हदयपुण्डरीके सर्वदा विष्ठन्तम्‌ | ८ हैश्वरः सर्वमृवानां दष रोऽजन तिष्ठति › इति स्मृतैः । युषानं नित्यतरुणम्‌ ) उपरल्नुमृभं प्रटमकाट स्वँ जगत्संहतुमृय्रूपिणम्‌। तत्र द्टान्तः- भीम मृगे न मयेकरं सिहमिद । यथा गजविद्‌ारणायोग्रः सहो मदति तद्त्‌ । हे सद्र स्तवानोऽस्मद्वचसा स्तुभमानो अरिप्रे भरणशीटे दिने दिने क्षीयमाणेऽसच्छरीरे मृड सखं कुरु । ते त्दीषाः सेना अस्मदृन्ये वैरिणं निवपन्तु विनादायन्तु | अथ नचमीमाह- | प्रि णो सद्रस्येति । हन्यतेऽनणेति हेतिरायध, सद्रस्य हेतिर्नाऽस्मानरि- वृणक्तु परितो वजितान्करोत्‌ । कदाविदपि मा विध्यवित्पथः। त्वेषस्य कोषो - ग्स्वटितस्यघायोरषं पापं प्रहाररूपमिष्छतो सदस्य या दुमिर्ग्रवुदधः साऽ प्यस्मान्परिवृणक्तु । स्थिरा विरोधिनारनाय या दृढा दुमतिरस्तिरता मघवद्भ्यो हविठक्षणानयुक्तम्यो यजमानेभ्यः सक।काद्वतनुष्वावततामपनीर्ता कुरु । ह मीढवः कामानाममिवरषक तोकायास्मुतराय तनयाय तदीयपृत्राय च मृहय सखं दहि । अथ द्रमीमाह - मीदमोति । ह मीदुषटमातिरायेन सचक कामानाममिवषक, है रिवत- मातिश्येन शान्तस्वहूप नो ऽस्मान्प्रति शिवः शान्तः समनाः सोमनस्येन केहैन युकश्च भव । आयुधं तिदराटादिकं परमऽत्यन्नते वृक्षे वटाशचत्थादिरूपे निषाय यथास्मामिनं दृश्यते तथाऽदस्थाप्ष छचति वसानो व्याप्रचममात्रं परिद्धान जाचरास्मदाभिमर्येनाऽऽगच्छ । अगच्छनपि पिनाकं बिभ्रद्ूषणा्थं धनुं हस्ते धारयन्वाणादिकं परित्यन्याऽऽ्मद्यागच्ठ } अथेकादुकषीमाह- प्रपा ००अनु०११] छष्णथजवदीयतेनिरीयसंहिते। ) ) ९९९ ( चित्यथिहामोक्तिः ) विकिरिदेति । कीर्यन्त मक्तानां सनिभर) बहधा परकषप्पन्त्‌ ईति किरयो धनानि तानि दद्‌ताीविं किरिरः । पिजपण किरि विकिरिद; । विखोह्षि रोहिष्यरहितः श्वत इत्यथः ¦ अप एव भान्िकराः पञ्वाक्षरभ्याने स्मरन्ति ˆ ध्यय] म॒क्त(षरामामूतरसदस्तात्रिधमः ' इति । यद्रा विषेण छ(हितो विरहि एवा क्षरण्यनि स्मरन्ति काञ्चनाभे। घ्ययः पश्मावुनस्थ्‌ः ? इषि, भगवो ममवन्पइगुणसतपन्य । भमशन्दस्य षड्गुण १।चितवं स्मयते--- ‹ ए्श्वयस्थ समग्रस्य वमद यदस; न्रिधः। ्ञाममेराग्धयाग्येव पण्णां मग इत)रण। › इति । प्रकारार्तरण भगवच्छन्दनिवनं प~ ˆ उत्पापि व विताय व भूतानामन्त निम्‌ । पत्ते विद्यामादद्यां च स वाच्ये मगवापतति *॥ इति। पथाकवेश्पणनयपि ४ हे र १ तुभ (भञ्‌ । ते तन सहं सहस्- सख्याका हतय। सान्यायुवानि साति ताः सवा अ्मदृन्यं धिरे(धिन निषपन्तु विनाशयन्तं । अथ प्रर सीभदि-- सहस्राणीति । र 8 "4 नाद देस्वहनयः; सहया सहसपकाराः सहसा सहस पस्माक्ा पथ | तनुः स४.स मखिच्येष जातिभेदृन सहु सपकारलम्‌ । पकेकष्यां नावौ बह्वः सहुचतस्याकाः । है भगवः पदु गृणो- पेत व््शानः समथः सरतासां हवानां मल्ला मृखानि शस्यानि पराचीन रृष्यस्मनः प्राङ्मृखानि कृ ॥ ईति शअमत्सायणाचायविरविते मावतीये वद्रायभकासे कष्णयनजुकदीय- तेत्तिरीयसंदह्विमान्य चथकाण्डे पञ्चमप्रपाठके ईशम ऽनुव क ॥१०॥ ( जथ चतुर्था्टक पृ्चमपपाठके एकद्‌श्‌नुवाकः ) | सुर्हञ्नाणि सद्खदरोये श्रा सपिन्म्याप्र। तथां सखहश्चयाजमशदं धन्वानि तन्पराप्‌ | २००४ श्रीमत्सायणाचाय॑विरचितमाष्यसमेता- [४वतु्थ॑काण ( चित्यप्रिहमोक्तिः ) अस्मिन्भहव्यंणवेऽन्तरिक्षे भवा आं । नीलं ग्रीवाः शितिकण्ठाः रवा मधः क्षमाचराः नीटमरीवाः शितिकण्ठा दिवि रुद्रा उप॑शचिताः ये वृक्षेषु सस्पिञ्जरा नीट्यीवा विलोहिताः ये भतानामपिपतयो विशिखासः कपर्दिनः ये अश्रैष विविध्यन्ति पातरषु पिबतो जनान्‌ । ये पथां पथिरक्षय एेलवदा यण्युर्धः । ये तीथांनिं (१) प्रचरन्ति स्रकार्वन्तो निष- ङ्किणः । य एतावन्तश्च भूयासश्च दिरों रुद्धा वितस्थिरे । तेषा सहस्रयोजनेऽव धन्व नि तम्मासि । नमो रदरेभ्यो ये पृथिन्यां येऽन्त- रिक्िये दिवि येषामन्नं वातो वषमिषवस्तेभ्यो श्त प्राचीर्दरो दक्षिणा दर प्रतीचीदशोदीं- चीदैशोध्वास्तेभ्यो नमस्ते नो प्रयन्तु तेयं द्विष्मो यश्चंनोद्वे्टि तं वो जम्मं दधामि (२)) ( तीर्थानि यश्वषट्‌ च॑ )। शति रष्णयज्वेदीयतेत्तिरी यसं हिताया चतुथा्टक पञ्चमप्रपाठटक एकादरोऽनुवाकः ॥ ११ ॥ मस्ते नमे हिरण्यबाहवे नमः सहमानाय नम जन्पातिनीभ्पो नमो भवाय च नो ज्यष्ठाय च नमे दुन्दुभ्याय च नमः तोमाय † नमं इरिण्याय च व्रि सहसाण्थक।ददय ॥ ११ ॥ भम॑स्ते नमे मृवायं च बरोपं सपर्िश्रातिः ॥ २७ ॥ मिन्वन पेषी ०५अब्‌ ०११] ष्णयज॒वैदीयतोत्तिरीयसंहिता । १००१ ( चिल्थभ्िष्ोमोक्तिः ) हरिः ॐ । इति रृष्णयज्र्वेदथतेत्तिरी यसंहितायां चतुर्था्टके पमः प्रपाठकः ॥ ५ ॥ ( अथ चतुर्थकाण्डे प्चमप्र१ाढक एकादृरोऽनुवाकः ) | दकमेऽ्जवाक अग्राः केविन्भन्वा उक्तः । अयेकाद्ये रिष्टा कचः थिष्टाथि पजंमि च।ष्यन्ते | तषाऽऽ्दौ दशर्सख्याका क्रयः । तासु पथमााह- सृष्टल्ाणीति । मृम्याममि भूमेरुपरि प रुदः सहस्शः सहसपरकाराः सहस! सहजसेख्याकाः सान्प । सदक्षर इति जात्यु।फः । पिनायकपरथम- ( मथ )येखदयो जापिभेद्‌ः, पे सम॑ऽपि सवुषिरषाः | तनाप्येकृस्यां जातो बहुधिः समैः संख्याता मू(दविरेषाः । तेषां सर्वेपां धन्वानि नुमि सहस्ये - भनेऽस्मत्तः सहसय।जनव्यव हित य ऽवत५। ६, अवतपज्य।कानं स्थापयामः । अथ द्वा समादह- अस्रिन्निति । आसिन्द्रपमनि महृत्यणवे महासमृद्रसद परढेऽन्तरिक्षेऽ- विभ्व्य पत॑माना मवा रृद्रमूर्तपिरुषा प सन्ति, तें सहस्रधोजन इत्पाद्य- कथमृरर। ५ देती पादिषु नवमन्तकूतक्ष्‌, अनुषस्जपे । तद्नपङ्गन्योतनाभेव दृश्यामि पमः पठेतम्‌ । अथ तृता पामाह--~ नीङभीवा इति । मरीवायामेक(सन्पते नीख्व्णां नीटम्रीवाः । प्रदेया ्तरे शरिऽ्रणाः हिविकण्डाः । वाषृखाः शावौ सद्मूतितिरेषाः । कीदशाः) सषःहमाचरा मूभरधसयाताताठषु तचरन्ति । तेषानित्यादि पूववत्‌ । अथ षतुर्थमइ- नीटध्रीषा हति । दिवमुपाभरिताः स्वम वतमानाः । अय पज्पीमाह- ये बक्षेम्िति । पथा रोकेष्ववस्यता स्वरास्तथा वृकषेष्ववस्थिताः | तेषु केन्निस्मुस्पिञ्जराः शप्पवद्धारतृणवपिञ्जररण।; । नीरवा नीखव्ग्रीवाः के पि{प्रीददेरो नीखवमपिताः । अपरे पनर्विखोहित। विशेषेम रक्तवर्णा; | {दरौ ये सुन्व तषापित्वीहि । भय पर्टामाह- २५ ९००२९ . भीमत्सायणाचाथंत्िरवितमाष्यसंमेता- [४युथकण्ध- ( पित्यग्निहेमोक्तिः ) ये भतानामिति । मृतश्मदेम्‌ान्ता्हितश्रीराः सन्तो मनुष्पोपव्रवकारिणो गणवेरषा उच्यन्ते । तेषामा वपता ये सक्रास्तेष कृनिदथ्खसो मुण्डव- मधनः । अपरे कपर्दिनो जदनन्षमेतास्तेक मित्यादि । अथ सम्तमामाह- ये अन्नषिति। २ र्त्र अणेषु मृज्यमनिषु गृढतेनावर्थिवाः सन्तो जनान्विबेष्यन्ति विरुषेण पतु्ेषम्पाद्ना बाधन्ते । तथा पज्र प्रति्पेषु ्षरदक(देषु गूढरवन।वस्थिताः (पिबते जम्‌ान्वपिष्यन्ति) ववामल्यादि । अथाष्टमीमाह--ये पथामिति । पे सद्‌ा: पयरक्षपा टौ किकपेद्किमागाणां रक्षकाः । नात केवांदिदेष मागाणा ।कतु सवेषां परभां ते ३ रक्षकाः । एखवर्‌। दराञं तस्य समूह रेरम्‌। २११ तद्धिनपीत्पेरमतः । ईउमत एपेखवद्‌ा अनमद्‌ानेन १।१क[ शत्यः । १च यम्युथः, ५ मिश्र) मवति पिराषं कसतीति यः शवुः। यमि; श्वभिः सह्‌ यष्यन्ता।प यव्युषः । असमद्‌।नष्ट।नय।रका ईत्यथः । तबानित्वा। अथ नव५मह- ५ तीयांनाति। पे रुद्‌ सपान क(दापयामाद्‌नि रिपुं प्रचरन्ति । केशा स्वा; सकावन्तः सकाश्छरेका हस्तं धाथमागास्वक्मिमरा अयुत २१।स्तदयक[; केचित्‌ । अपरे (नष्ङ्गणः खडगयुक्तस्तिषा५। । अथ द्‌ ५,५।हइ- य एतावन्तश्वेति । पे स्रा एवावन्तश्र सदस सहसलश {त्याश्चगिमिष(न्त उक्त [स्तावन्त।ऽ१ म्ांसशेप।ऽ०५६के[ अनथ बहवे ऽपि द्वियो वितत्थिरे सब [रः १५१ (स्थत।स्प।मित्या। १५ इद्‌श्प्ख्याका कव उक्ताः । अथ भ यजुष्युन्परः नभा रुद्रेभ्य इति । अत्र प्रथन्यादिकोकमेदादपृभेदाच् पजखयं भयम्‌ । तदद्‌ १८; सपद्यदे-नम) स्तरेम्य हृ्युप्कम्प ये पूयि्यां येषापन- मिषव इत्याद्य मन्त्रः येञन्तरिे येषां वात इषव इति द्विताय भल्ल५ ये दिवि प्प वष(मिषृव हति तदीयो मन्तः । तेभ्य इदा पारच(ररष्य।।९ सव सुमान्‌। ॥ | ॥ य॑ सृद्राः प्राधनव्यां वपते केष्वति सपे येषां सद्रविरषाणामनमेतैषदो बाणाः नमकक क क =-= - क "न्न "हवि ------------~ ~~ ~~ ~~~ - ------- १ छ. ख. भ. ड. सकाः भश ) +~ 4 पपा .५अप०११] हष्णवजुवदीयततसिरीयसंहिता । २११६ ( ित्वपिक्भोक्तिः ) | अपथ्यानमक्षणे पवत्य वात्नार्थ वौर्यं रपिता दा यान्हिसिन्ति कन्पदवि हिलकामां रद्राणामनमवेषवस्तेम्पः पथिष्यां स्थितेभ्पोऽनबाणकेम्पश्च रुदुम्यो ममोञस्तु । वथा ये रद्रा अन्तरिक्षे वर्तन्ते तेषामपि पथ्ये येषां वात शइषवस्ती- मेण वायुना रोगानुलाच् हिंसन्ति तेभ्योऽन्तरिक्षवर्तिभ्यो वतिषुभ्यश्च स्दरभ्पो नमोऽस्त । तथाये रुद्रा दिवि वतन्ते तेष्वपि येषां सुवृषिशेषाणां वषमवेषष।ऽ- नमोऽस्त । कीटशो नमर्कार इति स एव विरशष्यत-इश पराचीः, षाङ्मृषषे- नाञ्चटिकरणे द्हाङ्कृखयः परागथा भवन्ति । एषं दृक्षिणादिषृमान्तेष पोज्यम्‌ । वदरो खटिविगवेसतेम्यो स्वरेभ्यो मभोऽस्त | ते च रदा नोऽस्मान्मृदयन्त सुख~ यन्तु । ते च वयं नमस्छतरुदाः सन्तो यं वैरिणं तहगीमवास्थितमपि दिम पश्च बेरी नोऽस्पांस्तह्णीमरस्थितानापि द्रे्टि तमभमयविषं वैरिणं हेरुष्। वो युष्माकं जम्भे विद्‌।रिवास्पे दधामि स्थापयामि । तमिममेकाद्शानुवाकाप्मक रव्राष्यायं विनियुङ्क-- धरदौ वा एष यदृप्निः स एताहि जातो यहिं सवश्वितः स पथा वत्सो शातः स्वनं -पेप्तत्येवं वा एष एतर्हि मागषेये पेप्सति तस्मे यदाहुतिं न जुह- पादृष्वर्युं च यजमानं च भ्ययेष्ठतरद्रयं जुहोति भागघेयनेवेनर शमयवि नाऽऽर्विमाछत्यम्बयनं यजमानः » [सं° का० ५१० ४अ० ३] इति। पसििन्क ठे चीषमनोऽभरिर रेषसितिनिष्पादनेन सर्वश्वितो भवति, एवसि- न्काठेऽय॑मप्रिरुतनो भवा । चोऽयमृत्पोऽप्रिरव सुव्र हृत्य ष्यते । देवः स्व- कीयवामवस्वदाने सति रोदनघ्ठा पाणिनां रोदनहेतृदःखस्प द्ावणद्राऽभिरेव रवः । यथा जोके जातो वसस्तदानामिव स्तनं पराप्तुमिष्छति, एवमेवेष एत- किमश्ितिसंपूर्तिकाठे समरषनो सव्रनामकोंऽधिः स्वकीयं भागमिच्छति । तस्मा अश्रये कस्याश्चदाहूतेरहोमेऽष्वर्यु यजमाने च भक्षयितुं ध्ययिदधिः। अतक्व- सरिराय शवरूवरीयं जुहृात्‌ । शतमित्यपरिमितत्वं उक्ष्यते । अपरिमिता स्व्रा यस्िलध्यपि प्रतिषाधन्ते सोऽध्यायः शतरुप्रीषः | तेन हेमे सति स्वकीयमा- क्षि ॐ, छ गेन रुस्य तुष्टत्वाद्ष्वयुंयजमानो न च्रियते । अथ हे(मव्रष्ये विघत्ते- ^ वंदु्न्वाण्‌ं पृषूनां पयता जहुपादुपराम्पनयगूज्छषाऽयेधद्रण्यना- ००४ श्रीमत्सायणाचार्यतरिरदितमाष्यसमेता- (१ युक णै. ( चित्यभिष्ोमोक्तिः ) पीरण्याञ्चपिठयवागवा वा जुहूयादवीधुकयवाग्वा। बा न प्राग्पायवशान्हििसति न[ऽऽरण्पान्‌ ” [ सं० का० ५१०४ अ० ३] इति। का च[ऽपयेत्तंतपिन रोगेण पोजयेत्‌ । भर्विख। भारण्यतिषाः । गषीधुका स(रण्यगे धमाः । पक्षान्तरं विषत्ते- “ अथो खस्वाहूरनाहूविरवे जर्तिटाश्च गवीधुकशित्यगक्षीरेण जुहोप्यान्नषी वा एषा यदजा ऽऽदहृत्येव जुहोति न भराम्पान्पदन्हिनिस्ति नाऽररण्यान्‌ ” { सं* कृ[० ५ प्र० ४ अ० १३] इति। अदनीयं यदृङगन्ये तदेवाऽऽहुतियोग्यं, ८ यद्नः पुरुषो मदति वद्जास्वस्य्‌ देवताः ' इति न्यायात्‌ । गविडा गवीषकाश्च मनुष्पेर्नाधन्ते, वस्पादाहुवि- योग्या न मवन्तीव्याईः परबपक्षोषन्यासादूरष्वमाहूः । तस्मादुमयं परित्पण्या- +भ क्षीरेण जह्यात्‌ । अजाग्योरुमयोः प्रजापतिमुखजन्यतवेन सानाव्याहि- यमज।ऽऽभ्रयी । भत आहूतिषोग्ेव । अतस्तरक्ीरद्रभ्येण ज॒होति । पराम्बा- रण्यषयसोः स्वीकारातेऽपि पशष न हिंश्यन्ते | होपसाधनभृतां जदहूमपवदितं साघनान्तरं विषत्ते-- अङ्खिरपः सवर्गे ठोकं यन्तोऽजावां षं प्रासिश्मशा शोषन्ती पथं पराऽजिहीत सोऽर्कोऽभवतदकंस्याकष्वमकंपर्णेन जुहोति सयोभित्वाप [से° क(० ५ प ४अ०३ | इति। पवग्पंकाठे महावीरे सपं धृतं क्षीरसहितं घर्मस्वं षम परयाणव्पप्रा अङ्कि- रतः प्रभादादजायां पकर्षणासिश्चन्‌ । सा शोचन्ती स्वजा वैसोष्णवृषैन्‌ तप्यमाना परण॑सशे स्वकीयं रोमसते भूमावपातयत्‌ । त च रोमतंवतोऽः परसिद(कंरूपेण प्ररूढः । अर्चनीयेन पुञ्येन पवर्पधुतैन तथाविचिनाङारोमतं- धतिन वोत्पनत्वादस्प स्थावरस्पाकंनाम संपलम्‌ । तेनाकंपर्णेन हैमे सृति प्णक्षीरयोरुमयोरप्यनन्थका्थतास्तमागयोनित्वं सपाधते । हामकाचे कंचिद्विशेषं विधत्त-- ५ उदङ्तिष्ठञ्जहोत्यिषा वै रुङ्स्य दिक्स्वापामेब दिशि रङ्गं निरवद्य चरमायामिष्टकायां जहोत्यन्तत एव रत्र निरदयते १ [सै* का° ५ प्र ४अ० ३] श्ति। [2 +. पुस्तक र्प्पाणेङायाम्‌ ' जजङ्नासणेति पाठो भवितुं यु › इति वर्तते । गषा०५अनु ०११] कृष्णयणर्व्ीयतैत्तिरीयसंहिता | ०१५ ( चि्यतरि्टोषोरि ) अनपपदेदावर्तिनी चरपेष्टठका । सा च सूत्रकारेण दरिता--५ शसरस्पं पक्षस्योत्तरापरस्यार सक्त्पां विकरण्यांर स्वयपातण्णायाम्‌ » हति । अम्त्द्‌- शगतेन होमेन कूरषिमे सव्रमन्तत एव निःसरति । हृद्राध्याये हामल्ाधनं मन्धपिपागं विषत्त-- ८ व्रेधाविमकं जहोति त्रय हमे एोक। इममेव ठो कान्त्तमावद्रौषौन्करोति [ सं° का० ५१० ४अ० ३1] इवि, तत्र त्रेषाविमाग एवं कृरमीयः-नमस्ते सतरत्यारम्य सभपातिम्यश्च वो नप्‌ इतपन्वः प्रथमो मगः । ममो अश्रेभ्प इत्यारण्पावा्याप चेत्यन्तो दिकीपो भागः| नमः प्रतरणाय चेश्पारभ्य प एतादन्तश्चयवा सहिवस्तदीयो भागः । तिष्वप्याहुतिषु कमेण नानद्ष्नादिदृरषु सग्धारण हस्वाभनयन विषत- ^ ¶यत्पप्रे शहोत्पधेयापद्ेयवि धरय एम रोका एभ्य पएवेनं टोकेम्बः दायति # [ते० काण ५प्र० ४अ०३] ¶ति। नमो हद्रम्पो ये परथिग्यामित्पा्ियजखपसाभ्यं होमं विधसे-- तिक्त उरा आहूती्होति षटूहंपथन्ते षट्वा कतव कतुमिरेवेन९ शमयति", [ स० का० ५१० ४अ० १९] इति। पृवाचरपक्षमङ्गशच ऽमृपरिकम्प होमं विषत-- “ यदृनुपरिकरामं जुहृपादन्तरदचारेणर स्रं कुपौदथो सल्कहः क्षां वाऽह दि रुदः कस्यां वेत्यनुफरिकाममेव होर्पमपरिवमेमेवेन९ शमपवि ”, [ त° का० ५१० ४अ० ३] इति। अमुपस्किभमनुकरमेण प्रिता प्रमणं तवा यदि कहपातदानीं ते सव्रमन्त. रवचारिगमश्चकेषरस्य मध्ये पिषेप षरनतं कुयात्‌ । च ख पदिष्टः कृरल्वादुपश्चव करोतेव । तस्मतपारेज्नमणं न कतम्यमिति पूः पक्षः । अथोशम्द्‌ः सिर्‌।न्ो- पक्रमाथः । अभमिन्ञस्तवेवमाहुः--षट्अहशम्द्‌ उपन्पस्तपक्षनिराकरणधोत- नार्थः | यदुक्तं पूर्वपक्षिणा तन मवतीव्यर्थः ; अयं रुरः सर्वत्र संबरम्कषा कस्प दिश वपते कश्यांवा न वंत इतिको ज्ञातुं समर्थः । अपो हवृपन्वे- टुममुकमेण परिपरमणं रतव हेतभ्यम्‌ । तयथा त्ति परितो यत्न करप १ क, "वतने। २क, ष, क. अनम | ६०.६४ ` भीमत्सायणाखापंषिरवितमाष्यपमतार [४बतु कष ( चित्थद्निहोमोक्तिः ) तिथिं इव्रमदर्नयितविव शान्ते करोति । रम्तत्वारेदन्; पविश्पायं हषरः बरशन्तः सेदरपोपद्रवं करोतीपपंः | नमो ङतरेम्प हरपादिमग्त्राणां पजमानबाशनं विधत्े-- ५८ एषा दे देयता; तुर्या पा उत्तमास्ता यजमानं वाचयति वामिरेवेनर शुदे ठोकं गमयति ” [ते० का० ५१० ४अ० ३] हति दतरथजर्भिः प्रतिपाद्या या देवताः सतन्वि ताः स्वर्गहेतवोऽव एवोत्तमा गढ- हाः। दरममन्धरपदिपाचत्वदरोततमत्वम्‌। ता अध्वर्युयंजमानं वाचपेचत्पतिषाद्कान ब्ंषि पाढपेदिव्यधः । वथा सति तामिरेद देवताभिरेनं पजने स्वर्ग प्रप्‌- धति । अरकेपर्णस्प परिर्वागदेते विधचे- ५ वं द्विष्पासस्य सेर पामां न्यस्पेधः प्रथमः एशरमिविष्टति स आर्ष भाति » [संग का० ५१०४ अ० ३] इति। वं पुरुषं पलमने द्िष्याचश्य पदानां तेषरपदेशे तदकपर्णं प्रित्पजेत्‌ । दर्पं पर्णं यः पशः पथम इतरेभ्यः पराभ्पः एः सन्नमिक्रम्थ तिष्ठति ख निवे । अत्र विनिपोगतसग्रहः-- प्रभे तु पञ्चमे पोक्तः रतरुत्रोयहोमकः। समापतिम्य हरयन्त एको मनः प्रकीर्तितः ॥ अदापपित्पन्व एकस्तम्मसीत्यन्त उत्तरः । नमो स्त्रभ्य इत्येष पृथेम्पादिविमेदवः । बेष। भिन्नस्ततो हमि वण्मन्वा इह कीर्विताः ॥ अत्र मीममांसा। द शमाण्यवस्याह्टमपदे बिन्तितम्‌-- गर्विरोक्तेश्चतुषां कि विकह्पोऽथ पयश्रू(सुतिः। विकल्पः पृदंबम्मेवं दाक्येक्यातपषसा सह ॥ भप्रो भूयते-““ जर्पिखयवम्वा वा जुहूयादुवीपूकपवाग्वा वान्‌ प्राम्वा- नदाम्हिनस्ति नाऽऽरण्यानथो सस्वाहूरनाहुरिवै जर्विटाभ्र ग्ीपुकबश्वन- कषीरं नुहोत्पप्नेपी वा एषा यद्जाऽशुत्येव जुहोति" ईति ।.जर्विखा आर- ष्पविडा गदीषुका अरण्यगोधूमास्तपोरुमयोर्विकरसः भोव एव । अनाहुवि- रिषि पएृवमोः पक्षयोदुंविवलाबोमामावस्वुवीयः पक्षः । न चत्र भर्विर्गश- धुकमेरनाहुतितब चनेन वयुदा तः सैतदति । आहुविरिदृन्वितस्य नक्षषदुस्य पपा ०६अनग्‌ ०१] कष्णयभुेदीयतैत्तिरीयसरंहिता | १००५ ( परिषेचमाकरषणायभिधानम्‌ ) जर्तिखग्षी घकपद्‌ान्वयायोमात्‌ । पपोदिधिश्वतृर्थः पृक्षः । रते परसरा¶- रुदध।नां रवण; गत्यन्तरामाषेन भढ प।अरहणवद्विकलमे परप बरूमः--रषावि- पेना तह जर्उदिरेकव,क्थतरेनायव दत्वं युक्तम्‌ । मराम्वारण्पपशाहसार- हिष्पन पशस्तपारपि जर्पिटम4पुकषोरमिहयेम पत्पाहृपिलं नासि । पयसस्तु तद्‌ सति | इत्यं सहभागं पप हति । तस्माद््थबाद्‌ः ॥ इति भीमतडायणाचापरिरनिते माधदपे वेद्‌ापपक। रे इष्ण बकूर्वदीवि- तेत्तिरयसंहितामाप्पे उत्थक। णे पश्चमपपाठफु एक (द ो(ऽन्‌वाकः ॥ ११॥ वेद्‌ थस्य प्रकारेन पमो इद्‌ निरषारयन्‌ । पम्थाशरतुरो देषादिघाीयमहेश्ररः ॥ इति श्रीमादियाती्महेन्वरापरावतारस्य भरमद्राजाभिराजपरमेन्बरस्य श्रावीरबकमहाराजस्याऽञन्ञापरिपालकेन माधवाचायण विश चिते वेदाथप्रकारे रृष्णयञर्वेदीयतेत्तिरीयसंहितामाष्ये तर्थकाण्डे पञ्चमः प्रपाठकः ॥ ५ ॥ . (अश्र चतुथा्के पः प्रपाठकः ) | ( तश्र व्रथमोऽनुककः ) । हरिः ॐ । अशहमश्चर्ज पते रिथियाणां वति पजभ्ये वरुणस्य इाप्मे । भद्ध भोष॑धीम्यो षनस्प- तिम्योऽधि संपत तां न दइषणनं धत्त मरुतः स रराणाः अ्भर्स्ते छदम ते दुगृष्छतु दिभ्मः । समृदस्यं स्वाऽषाकया$पे परिं ष्यथामसि । पावको अच्नण्यं ? शिषो मव । त ' न, १ ज, ब. त्प इहि षी ६००८ भीमत्सायणाचं। विर चिनिभ्पष्यस्तमेतप- [४वतर्थकाण्ड-- ( परिषेवनंधिकर्षणायभिधानम्‌ हिमस्य त्वा जराथणाञ्म श्रं स्ययामास्‌ । पावको अस्मभ्यर रिवो मष । उप (१, ञ्भश्च{ वेतसे भवेत्तरं नदीष्वा । अभ पृसमपाम- सि । मण्डूकि ताभिरा गहि पमन) सप । पावकवण॑र स्चिषं छपे । पावक अ वचितय- या ङ्पा । क्षाभम्ररूच उषसो न भानुम्‌ । नर्यन्न यामनेतरस्य नरणञआ यो धण। न दबषाणो अनः; । अग्रे षाक्क रोधिष। मन्द्रया देव जिह्वय। । आ देवाच्‌ (२) वक्ति याक्षं च । समः पावक देदृबे।ऽभ देवार हाऽऽ ३६ । उ५ यज्ञः दक नैः । अबा मिदं >५यन२ सम्‌ द्रस्प निवसनम्‌ । अन्य + अस्मन्तपन्त हेतः प्व्किा अ्मभ्यहः [रवा भ॑4 । नम॑स्ते हरसे रोः चभ नल अस्त्‌- विरे । अनप प अस्मचपश्चु दषयैः पवको जस्मभ्यर दिवो मष | नषवै कट ( ३) अप्सषदे षडवं नसदे वद्ब॑िपदे वटव वट्‌ । येदेवा देवानां यक्तिया यजञियानारं संवत्सरीणम॒पं मागमात्ते । अहतादो हषिषो यङ्घे अस्मिम्तस्वयं जहृष्यं मधनो घृतस्य । ये देवा देवेष्व देवतमायन्यं वद्चणः प्रएतारा स्प । येभ्यो नर्ते पव॑ते धाम कं चरने ६॥ न पुथिष्या अवि स्मुष॑ । प्राणदाः (४) ष ०६अ्‌०१}) कृष्णाय नुवदी यतेत्तिरी यसंहिता । ( चरिकेचनाबिक्रषणायभिषानम्‌ } अपानदा व्यांनदाश्च्॑षुदा वर्बादा वरिवोदाः। अम्यं त अस्मत्तपन्त हेलयंः पावको अस्म- भ्यं र रिवो भैष । अभिस्तिम्मेनं रोचिषा यश्सष्िश्वं न्य॑जिर्णम्‌ । अभिनां वर्सते रयिषर । सेभाऽनीफेन प्रविदत्रों अस्मे . यष्ट देवा आयजिष्ठः स्वस्ति । अदृम्धो गोपा उत नैः परस्पा अभर ग्रमदुत रेविदीहि (५) (उष देवान्ट्‌भणद्‌ वरलारिद च ) | इति रष्णयजर्वेदीयतेतिरीयसंहितायां चतुथाष्टके पष्ठप्रपह्े प्रथमोऽनषाकः ॥ १ ॥ ( अथ चतुर्थकाण्डे पृष्ठः पपढकः ) । ( तवर प्र॑थमाऽमुवाकः ) । यस्य निदितं वेद्‌ यो वेईभ्पोऽख्िखं जगत्‌ । निर्ममे वमह वन्दे विद्यातथिमहभरम्‌ ॥ प्रपाठके पञ्चम हि पितिसपत्थनन्तरम्‌ । वर्णितो रुदहो५।ऽथ पठे कग्याऽप्रिसंस्छतिः ॥ परिषेच मारम्य तस्करा ये चिकीर्विषाः । ते पश्चस्वनु्राकेषु परोक्तः रोषोऽश्वमेषगः ॥ व्र -यमानुषकि परिषेचनविकषमादयोऽभिषीयन्ते । कलसः--“ उद्‌कम्मनादावाष्वयररमन जमिति तरि; परदक्षिणम १रिबि- न्प 7 इति । पाठस्ु-- अषमन्जापिति । हे मरुवः सैररामाः सम्थग्दान शीडा युवमग्न्पादिगवा- मूर षरदेपूमिषमनं न)ऽस्मम्धं धत्त सपादप । कौटृशिष पर्वते मेरुबिन्ध्यहिमवदादसे दाः प्ररण्डयायो पर्जन्ये ब्ष॑णक्षमे पोडे मेबे धरणस्य रुष्म वरुणसंबन्धिमि बटे च शिभियागामाभतामूर्ज सतारमरतां तथाञ्छरपे -जठेभ्प ओप्षीम्यो तहिपवदिम्पेा वनस्पतिभ्य उदुम्बरादिभ्पः क्त ननन क ~~~ ६१ [अ मा 1 १क. घ्‌. क, 'पेरिकः। त | ०:८९ अश्मन्पाषाणे ६०८० शभौमत्सायणाचोय॑विरचितभाष्यसमेता- [४पतु्थकाण्े- ( परिषिचनविकर्वेणायमिधानम्‌ ) सकाशाद िसंमतापधिकलिन सम्यक्सेपादिताम्‌ । यद्नपर्माह्िष्वाभित्य सारत्वे- नावतिष्ठते, यच्च॒ जलाद्िम्पः संपाद्यते, यदप्यस्माकं वरहेतृस्तथारिषमनं प्रयच्छ । तमेतं मन्तरं विनिपुङ्क-- ५ अः-नूजमिति प्रि विञ्चति मलयत्येवेनमधो तपंवत्व स एनं तृपोश्- ध्यनद्‌(चनमष्मिद्धीक उप विषठवे ? [सेन्का० ५ प्र० ४अ० ४ |[वि। एनमाभं माज रयं करोति । अपिच तप॑यति । स तृम्तोऽभः सव॑ ठके भत्ाइारादतः सेत।परहितः सनेन यजमानं सेवते । एबदरदनं परश्तवि- “^ृप्यति पजका १।पय एवं १९० (सं०का० ५१० ४अ० ४ }¶वे। भन्वस्य चपु५५[द्‌ ऊ मरुत ईति पदृदयस्य (तप पदण्यति-- तांन इषम्‌ पत्त मर्तः सश्रराण। इत्याहन वा अर्भननं परत ऽनभ- व्व ₹.५ 9 [९० क० ५ प्र० ४ अ० ४] ६ति। ऊ.५९द्‌वुर नमेव, भरूप।ऽप्थनरसपादकत।दईम१ । अप उभयोः; पठनदर्न ५५।०१(१ | कसः-“ अम ५स्प क्षदमं पे रागरच्छत्विति निरपारभि्जन्पोति १५ » क्लप । पल्स अरमरस्ते क्षदममिति । दंजमनिष्टकामेटदं न्पादितत्वाताषणसद- ९।४ पपं क्षुखद्‌या क्षत्ाडा पाच १ राकलवद।यः सतपस्तवुमपमपि प १।९५ ६५१; अमुं देष्यमृच्छतु प्रापनात्‌ । अस्य मन्त्रस्य तातयं इययति- “ अरमःस्त क्षरम्‌ पे रागृच्छतु प धिप्म इत्याह यभव वट तमस्य क्षा च वराच। च्‌।१५।५ ” | स० का० ५१० ४अ० ४] इवि । १९१ चनकाटे परदक्षिणाव्‌(ं विधत्ते--~ (जः १।२।१अअब ५५१ तिवद्‌। अभ्रियविानंगाप्रिस्वस्प ३९ शशवि (६०। ०५१० ४ अ० ४ ] इं । अभेराहवने।प्‌। दिष्पम जगुमतवम्‌ । १।२१चनर्‌हेवभ~+द्किणाव्‌ा। प वेषच-- । ५ जिः पुनः १य५ति पट्‌त पृन्पं १३३ दवय कतूमिरेवास्य ुबड शर्म यत्ति १» [९६० कृ० ५१० ४अ० ४] हति। +ल. पृ्तकार्प्पगिकर्यां “परिषेदबराहिता पषुक्षिकवुन्निपिति दो मवितुं युक्त? इति । ज ` ~> १. च. 8 त्रिः14 २ १. उ, न्प | धपा ०६अबन्‌ ०१] हष्णथनजुबदी गतोत्तिरीयसंदहिवा । ्र०११ ( परिषेयनविकषषणाबमिधानम्‌ ) ` प्वेण परदक्षिणत्रयण सह षटसंख्यासपासेः । कृत्पः---““ अवकं वेतसशाखां मण्डुक च दीषपेशो प्रबध्य समस्य त्वाऽ्वाकयति सपतभिरषटमिवऽपि विकषति ›” इति । तत प्रथमामाह- समुद्रस्य त्वाति । भवका रोवारम्‌ ! हेऽ तां समृदुस्यावाकया समृ त्बन्धना रेवान परिग्ययामस्ति परितः सेवणोमि । उपरिभागे सवत्र विकषा- बरीत्यधः । तं बास्पभ्यमस्मदु्थे पावकः शोधकः रिषः रान्तश्च भव । अथ दितीयमाह- हिमस्य त्वाति । हेऽ लां हिमस्य रेत्यस्य जरायणा गरायुषदुषाने- श्ार्मयिन शबान । रोषे पुंवत्‌ । अथ वृतीयामाह- उप ज्म्रपेति । इपर ज्मा पथिवौ तस्यामुपगवो वतसे । वथा वेतसे बश्जरुक उपगते वतसे । तथा नदीश्वा मर्दाजरुष्वपि अवत्तरमतिशयम रक्ष - कत्व पथा भवति वथोपागता वर्तते । वथा तमपा पितम तजोऽसि । अथ वत्थोमाह- मण्डूकि ताभिरिति । ह मण्डूकि मण्डूकजातीये ताभिः समन- शिरोकामिक्गागिः सहाऽऽगघ्यागच्छ । सा त्वामिममनष्ठोयमाने नोऽप्मदीयं ञे पवफवणंमप्नि्तमानतेजस्क रिषं फटपरदत्वेन शन्तं रषि कुरु । अथ प्चमोमाह- पावक आ इति । हे मण्डुफि पावकेऽसमिन्भ्रा विषयभूते सति विन्त पन्थी बिन्वानया हषा पया सामध्यन यक्ता सत्या इहाऽऽगच्ठ । एय्पा- गतिं सतव्यामयमध्रेः क्षामन्क्षाजि परथिष्यां सुरुच दीपवान्‌ । तत्र टृ्टान्तः- वतो न भानुना । उषःकाटतेबन्धिना परकरेन यथा पदार्था द्ष्यन्ते बत्‌ । भथ वर्हीपाह- र्बक्न यामिति । योऽभैरेतरास्य गमन गरस्याश्रस्य पामनिपामके रणे युद्धे तुर्व प्रबठानि िसानवाऽभृणे नृ सर्वतो दीप्यते खलु सोऽप्निर- शरो जरारहितस्ततृषाणो न वृष्णायुक्तो न भवति । यथा ठोके शीषगमनख- भवमश्रं वापहस्तगतेन खरीनेन दृढं मियम्प रणे प्रपतमानः परुषः प्रवखान्‌ = म मो अहाना ००. = = > ~+ --------~- -ष्ि 7 ध --- --~ १ ख. अवाका। २ख. ख. थोपा! २. च, दीत्तिमान्‌। 2०२ श्रीमसायणादप्यविरचितमाष्यसमेता- (४ युवैकाम- | ( परिविवनविकरवणायभिधानप्‌ ) हिस त्वरते एवमयमभ्निः पण्वरति नं कवृिण्णीयति, नाप्यसौ वृष्मायुकः फितु तप्त इत्यथः । अथ सामीमाह- अपे पावकेाति । हे पावक रोधक्‌ देव द्योतनात्मकाप्ने रोवा वीति मत्या मन्द्रया खक्णया जिह्वया बाचा दैबानाबक्षि अवह पचि पन । अथा्टमीमाह-- | समनः षावकेति | हे पावक रोधक दीदिवो दीप्यमानाप्ने नोऽ्पद्र देषानिष् कमंण्यागह, अस्माकमिमं रङ्गं हिश्वोपं देवतसर्मेपि प्राप्य । शतैर मिम॑स््ेः साध्ये विकर्षणं विधते- “अप षा एतपृष्पं यद्रेवसोऽपा र शरऽवका वेतसवाःखय। चावफामिश्र वि कषेत्पणो वे रान्ताः शासताभिरेवास्य इष शमयति" [सं० का० ५ प० ४अ० ४] ¶इति। । याऽयं वेतसः सोऽयमपां पृष्पस्थानीयोऽप्सन जायमानत्वात्‌ । पाशबकाः ेषाटापमिषास्ता भणं शरः सारं दध्नो मण्डमिव । तस्मदिताम्यामार्पर विक- षेत्‌, चितेरपरि नानादिक्ष विविधमेतदुमयमाकर्वादत्थंः । अपो दाहनिषार- कत्वाच्छान्ताः । अप्तबन्धिना ब्ुव्यद्वयन विकर्षणे सी शान्तामिक्गमिभिरे" बास्यप्नः दाचं रामयति। पवाक वरम्पदुयेन सह मण्डुकस्पापि विकषणसाधनतवं बिधत्ते- ५्योवा अधि जिं प्रथमः पदारधिक्रामतीश्वरो षै तर दषा प्रश्हो मण्डूकेन वि कषत्ये वै परानामनुपजीवनीयो न षा एष प्राम्येषु पाष हितो नाऽररण्येषु तमेव दचाऽपंयति » [संन्का'५प१०४अ० 8] इति। , गोपहिषाजादीनां पथ्ये यः पद्रारिममिष्टकाभिश्चितमं प्रथममधिरुष् पि- नाऽऽक्रामति तं पदं ₹तपिन पद्ग्धुभयमञ्चिः प्रभमंवति । तसालश्न्तरेण षिक- पणं न कुर्या्छितु मण्डूकेन कृर्ात्‌ । मण्डुकश्च य गयेग्पेषु प्रम्येष्वारण्येष च पदाष्वनन्तमाबाहोकेऽपि गोमहिषादिवदुपयोगारशेनाश्च केनप्यपनीष्पो न भवति । अतस्तेन विकृषणे तमेव पण्डकं संतापेन पालयति । तस्पिन्विकषंणे समुदुस्य वेत्यादीम्मन्वान्िनियुङ्क- ८ अष्टामिर्वि कषेतय्टक्षरा गयग्री मायत्रोऽभिर्याविनिवापिस्व शाश ' शमयति [ सेर कृा० ५प्र० ४ अ० ४ | ¶ति। पशं ६ननु०4) दष्णयहर्दीयतेनिरीयसंहिता। ‰; ( परिषेषनाविककायविधानम्र प सामाग्यतो विहितान्मन्वानिविरेषतो विधत्त- ८ प्रावकवतीभिरनरं वे पाबकेऽननेवास्य डाच दापयति "{ सग का ५ पर० ४ अ० ४ | इति । णम अस्मम्परक्िवो भवेत्येवं एकर बास्वुकु वतैते ताः पावकवत्ष इत्यथः ) ताभिरविकषवीत्यनुबरतते । पाबकस्यार मेरमकचनहेत्‌तवद त्वम्‌ । कृह्पः-“ अ मिदं न्ययनं नमस्ते हरल रोर्विष इति दाम्पागत्निषकि- हति » हति । ते एथमामाह-- अपामिद्मिति । इदं सित्यभिस्थानमर्पा न्यवनं नियमेन प्राहिस्थानं यागदुराऽ्यपिः प्राप्यन्ते | भत एवाप बदुटत्वात्सम्‌प्रस्य निवेशनं गृहस्था नीयम्‌ । तद्रूप हशर ते वदीधा हेतयोस्सत्ताऽ> विरोधिनं पुरुषं तपन्तु हश- यन्तु । अस्मम्यमस्मदर्थं पावकः शद्धः हिवः शान्तश्च मव । अथ द्वितीयामाह- नमस्ते हरस इति । हे्यते तव हरते रसानां हन्त्रे रोदिषि रोषण- हेतवे तेजते नमोऽस्तु ! किंच, ते ववार्विे पदार्थान्पकाशयित्रे तेजजे नमोऽस्त । अन्पमित्यादि पुषबव । एतन्मन्बसाध्यादधिरोहणापपवमृपान्पतिमाचनं विषत्ते- ५८ मृत्युवां एष यद्धित्रह्ण एसद्रपं यल्ृष्णालिनं कार्ष्णी इपामहावुप्‌ मुञ्चते ब्रहमभिव मृत्योरम्ततते › [ सं० का० ५प्र० ४ भ० १] इति। अश्निशंहकत्व नमृत्पुतवं प्रतिद्ं, रृष्णाजिनं तु ब्रह्मणो वेषुस्य हपम्‌ । अत एव दीक्षापकरणे समाप्नायते-““ कक्तोम वै देवेभ्यो यज्ामातिष्ठपनि हष्णोा तपं कृत्वाऽपफम्यातिष्ठताम्‌ १ इति । रष्णाजिनेनिरित उपानही कर्णी, तथोः प्रतिभोफे सति वेदेनैव मू्युरन्तर्हिषो मवति । उपानहदुयस्य परतिमोकापरतिमोकयोदवसद्घावादेकस्य एष परतिमोकं विधत्ते ५ अन्वर्त्योरषततेऽन्तरन। दया दित्याहुरन्यामुपम्‌श्वतेऽन्यां मान्परेव मृत्यो्चेऽ- लाधर इन्व ” [ से° का. ५ प्र ६ अन ४ | इति। ङमपोरप्यपतिमोकलया मृष्युवाधः । प्रतिमोकन पूत्योरन्तघाने मृध्युप्‌* शाम्यति । अस्ति एन्यो दोषः-पथा मृत्वोरन्तर्षानमेवमनाघदप्यन्तर्हितो मब ्ीरेवमभित्ता भहु: । भतस्वतरिहारयिकामपानह-प्मृ चत इतरां नोपपुश्चत । ~~ ----------~~~ ~~ --~ -=-=- ~~~ ~~~ =+ ~~~ - ~~ ---~~~---~--- [1 म १. ङ. -मुपमजेतेतं। १११४ भीमतसायणाचार्धषिरचितपाप्परसमेता= [भषतधंकणे- [ परिषेचनवपिककणायामषानम्‌ ) था हयुपमोकेन मृत्योरन्तधामे मति 1 अनुपमेन बामादं प्राप्नोति । इपानदुपमोकादुष्वं पद्िततेरभिरोहणं वदङ्कभते दितीयेभसन्मन्ते परथमार्षस्व ब्रात्पप दरयति-“ नमस्त हरस शोषिष शत्वाह नमस्प्य हि व्तीपाःतम- पचन्ति ?› [ तेण का० ५१० ४ अ० ४] इति। छाकं हि योऽतिश्येन वसुभान्मबरति तं मत्या आदो नमस्य पथाद- ¶१२न्वि । ततोऽप्ेरप्यन्र ममस्कारो यक्तः । ततीयपाद्स्ष तातं दहयति- अम्य ते भअस्मलपन्तु हेतय इत्याह पमब दहि तमस्य शचाऽपयति ?, [ तं० का० ५प्र० ४ अ० ४] इति। त दष्यमस्यप्रः सेतपिन पालयति । चतथपादस्य ताप्यं इदांयति- ८ प्रवको अरमम्यर दिवो मवत्याहाभं पे पावकोऽलमेषाष सन्परे » {कग का० ५१० ४अ० ४} इति। धपामिद्‌ न्ययनमिए्पादिमन्वसंशयाविशि्टमषिरोहणं विधते- “शाम्याममि कामति परतिष्ित्ये, [तं* कार ५प० ४ अ० ४] एति। लामन्देन विनिमुकतो प्रो पुनर्विशेषाष्टुरेण विनियङ्ख- भपरयवदाभ्यार रान्य ” [ त° का० ५प्र० ४अ० ४ | इति। अषामिद्मित्यवमपशब्दा ययेोक्षोस्ते अपस्यवत्पो । ताभ्यामषिरोहणे लप्यपितापस्य शान्िमवति । कल्पः“ मवदे वदिति पश्चमिरुतरवेदिषदाभ स्वयमात्ण्णां वा ध्याषायं ”» इति 1 पटस्त्‌- मृषदे बाति । तृष मनुष्येषु जाठराप्नहपेण सीदतीति षत्‌, तस्मे वषड. विद्तम्‌ । बाहवहपेणाप्त सीदतीर्यप्तवत्‌ । दावा््रहपण षने सीदतीति वनतत्‌ । आहवनायादिरूपेण वषि यज्ञ सीदतीति बहिषत्‌ । आदित्वह्मेण स्वग दिण्द्ते एभत इति सवार्ेत्‌ । एताग्मन्वान्विनियुङ्- ८ नृषदे वहिति व्याघारयति पक्कत्याऽऽदष्या यज्ञमृखमा रभते +» [ स ® का० ५१० ४ अ० ५] इति| पअतखूपोपेतयाऽष्टूत्पा ये मृख्मङ्गमुपकान्तवाम्भदति । अथ दुक्षिणपसमुत्तरां भोगिमित्पादिकं वक्रत्वं विधते- “ अक्ष्णया व्याघारयवि वस्मादृकष्णय। प्रमो ऽङ्खानि पर हरनि प्रतिषितः [ स० का* ५प्र० ४०५] शि। परा ण्दअन्‌०4] हष्णयज्दीयनिरीयसंहितिा। ६११५ ( परिषेचनविक्चणायमिधानम्‌ ) मन्प्रगत वट्‌ ब्द प्रश्सपि- ^ यदृषृरकुष।धातपामाऽस्य वषट्कारः सपाय वषटषु्ावक्षारसि यज्ञ इन्युषदित्याह्‌ प्राक्षम॑व वषट्करोति नास्य यतियामा षट्का मवति न पञ्च रक्षति परन्ति? [तर का० ५१० ४अ०५] इति। एतच्च वक्थ प वायु१।तरिथा द्धातिपिमन्ने तच दे वषदस्तु तुभ्पमित्यस्य पद्स्प व्याख्प नरूपत्व ब्र्षणेन। दृतय स्म्यगिववतम्‌ । कृर।:--“ ५ दवा देवानामिति दृाम्वामनुप्रचार्‌ दृष्म। पथुमिन्ेण दभ. य॒म्‌[थन्‌।अ५ न्यप्‌।क्षति › इति । नव १य५५(६- ये देवा दृवानानातं । दििषा ९३१५ दिभ त इन्ववरुणाद्‌यम। शर्‌।<न- बहुकः पराण(सकाः प्राणापिन (दप । पव्यन्दाति व्यततिरुमयताीिं सभदपि। उभयञ्प्यते वासवाः । तनन्दय द्वा यज्ञेन १ृ५त्व। यथाः । प्रागादषस्त यशेन पृजकताद्यद्विषाः । एय सवि पिमानानिनददीनां देवानां पकन्वनः पाणकूपा ,५ यज्ञियान) पवत्तराण तवत्तसम साध्यं [पत्य।भिभान मज यमुपास्पे सेवन्ते प्रण।दया अहुतादः । हृं स्व।ह।कास्म समः4तम१न्त।ति इताद्‌ इन्ध दयस्त्ि१रतत्व।साण। अहृताद्‌; । तथ(विषा ह प्राणा आत्मन्य इवि पोऽसमामि्हृयमानस्य मधने। मधुरस्य [ पृतस्य | माग स्वयं जह्य्‌ मर्‌येन्‌ स्वा६।क(रतम०५4 विना स्वयमेव स्ता करुते । अथ द्विःयामह-- थ देवा क्ीभ्वाते। १ प्राणा देषोयन्द।-दष्वप्यामि अविष्ठतृत्वन दवत मयन्प।पाः प१।५२यि ता एवेन्द्र दिमिप्द्ध व्यवह्न्तत्५धः । किच २ पाण अस्य बक्षणश्च।पमनस्यभेः प्रिवृढत्य परकर परते गन्धारो गिव हका शत्यः । न खल पराभिन। चवम्‌।न( भिमं शक्यते । ऊच पेम्प ऋवे प[(न्वेना रचन धम तेशां न एषते न शयं मवति, ते पराणस्य दूषा दिशे न दव्यामै न तिरन्त, परयिन्दां न मूमति न विष्ठन्ति, फ त।ई स्नुषु परव षनृत्रस्पु दार रगतवक्षरादगोरकष्वा परत्य वन्वे । प्तन्मन्द्रुय विनियुङ्क-- | “ हृतद वा अन्पे देवा अहृतादोऽन्ये तनभिविरेवोभपन्पीमाति बे देवा देवानामिति दृता मषुिभणयेक्षवि हूतादमेष देवानहताईभ यज- | + ५ [+ ^~ ष स. च. श्य श्यः । ह क १८.१६ श्रीमर्सायघाचार्थविरचितमाष्यसमेता- [४चतुरथकाण्डै= ( परिषे< नविकर्षणाधमिधननम्र्‌ ) मानः पणिाति ते यजमानं प्रीयिनि उध्नेव हुपादः प्रीणावि पपुषाश्वादो यम्पं वा एतद्न यदृध्यारण्यं मधु यदा मघुभिभ्नेणावोक्षत्युमयस्याकह्दये " [ स्° का* ५१० ४ अ० ५] इति। हृताद इम्चरदियोऽहूतादः पराणाः । तानुभयानपि देवानयमभिबल्मीम- पितुमषति । ऽतो मधृपिभेण दू्ासवोक्षण कुयात्‌ । तेन चोभये परीताः न्तो सलजमन्कपि प्रणिपन्ति। तत्रापीन्द्रारीनां दभ्ना प्रीविः, पराणानां मधुना पातिः । किच, दण्नो प्राम्पत्वान्भवुनश्वाऽऽरण्यत्कवुमाम्पामवीक्षने सप्युमयमपि स्यादि मवति । अपोक्षणस्ताधनं प्रोढदमपु्े विधसे-- « प॒मष्टिनादक्षति प्राजुपित्यो वै य्रमषटिः सयोनित्वाय) [ संर का० ५प्र० ४ अ०५] इति । गुरुः स्थो दमम । तस्य प्रजापतिवत्पैढस्वात्याजापत्यत्वम्‌ । अतस्तेनावे क्षण सयानष्वाय भवति । अभिरपि प्रजपतिनोत्व।दक्तवत्प्रज।पत्य। तिन समानयोनिलम्‌ । मन्बदितवं १९ सति-- दम्प प्रतिष्ठत » [० का० ५ प्र ४ अ० ५] इति अवोक्षुणकठे परिता भमण रिधत्त-~ अनुपरिचारम्वेुह्ुपरिवगमवेनान्धीणापि » [स कार ५१० ४ भण ५ } हृति । अनुपरिचारमनुकरमेण परितश्च र 5१रबरगषगन्यवयवषु कस्यापि वजंनम- तिवेनामरन्पवपवान्री णहि । कसः-=“ प्राणदा अपनद्‌ा इति परत्यवराद्य ” इति । पस्तु- प्राणदा अपार्मदा इति । यजमामाय पाणं ददीत प्रणशः | पार्थं काथर करोतीत्यथः । एवमुत्तरवापि । वेष। बट, वरिः प( ९ )जा। भभ्यमित्यारि पूववत्‌ । पाणादिदिनपरसाक्तेपूतकं मन्व व्याचष्ट धवि वा एष प्राणः प्रजया प्रभक्ष्यते योऽर्ध सिन्वमविक्मापि प्राभद्‌ा अपानदा इत्याह प्र(णनिवाऽण्मन्धते वकं दा षरिकादा शैरयाह प्रज! ष धूर; पसवो वरिवः प्रजन पवनालसन्धत्ते [ स०का०५१०४अ ०५ ] वि। . यो यन्नम(नेऽधिचययकत्कछनिनवेरेदयप पमरमिरिवृश्यते । भपः द्वगापिदानं परथतीरनिति मः परेत । पम रभनिरब) ाक्षरिल्सालङग पपा. ६भमु०१] रम्णयजवदीयतेत्तिरौयसंहिषा | २०१७ ( परिषेचनविक्रषेणायभिधानम्‌ ) सुस्थतान्करव । उत्तरभाषन( ण ) मखवाविना वच॑ःशन्देन पृतरपोादि- रूपा; धन्‌। उपला सता; । तत ।हं सत।व ्धवहपु प्रटत्वत्‌ । पृावाचिना वरिषृरशब्देन पशव उपरुक्षिताः । ते¶ृ सत्त क्षीरादिस॑पत्पा पृज्पो भवति । कलपः--“ अ(भरितिमननति द्ाम्यामप्नपऽनीकवत एकमा हृत्वा „ इवि । तत प्रथमाह-- अभिस्तम्मेनोति । अ५ चीौयमानोऽपनिसिगभेन शोचिषा पीक्ष्यय। णठ. य।ऽ्िगं रक्षस विश्वं स्व विरोधिनं नियंसमियमयतु । विना्चयवित्परथः । अन्रमद्नरीरं बाधकमानिषठं तदृस्पास्तीत्यत्री तं विनाश्यतु । किंवायमाभिर्नऽ. समदय २।५ धनं व॑ वत्तु समाजयितुभिच्छतु । अथ द्वितीयामाह- ग्येनाऽनीकेनेति । हदेभ्ये सतम दयपदह़ीप्ममानमतापि च रवद्वदूधनयकतं गृहक्षेनादिक दहि पधकाशय । कृट्रशस्तम्‌ एनाऽनीकेन सुवेद्वोऽनेन न्वाखासमूहंन सष्ठ व।दता, अस्म देवान्य्टऽस्मदर्थं देवानद्य यामनिष्न- दकः, स्वस्ति पिदर हत्य यथा मवति तथाऽऽयजिष्ठोभपिरयेन कऊःस्नयागसम(- हिक।री, अद्भ्वः केनाप्य] दृतितः) गपा मन्वस्प गोपा, उतापि च नोऽलमाक प्रसा अति येन पालयिता । अत्र विनियोगरम्रह षष्टे पय्वानुवकाः स्पृरभिशेषस्ततः प्रे | चत्वरा हश्वभधाथ। अरमेति १र२िपिश्चति ॥ अर्पस्ते प्रतिषमापि समदरेत्पभिमष्टमिः | विकषदित्यपां दवाम्वामरोहति विरतिं नुत्‌ ॥ म्पाघारः पाभ दे दूम्पमन्निमवोक्षति | पाणा अवरुद्धिस्तिमेनेत्याहुतिदूषम्‌ ॥ वथमे तवनुदकिऽसिमन्पन्त्रा दाविंरतिरीरि(तिः स्वि्ाः ॥ अत मीमांसा । नेष ष्य[यस्यं पथमपादे विन्तितम्‌-- विकर्ष॑पोक्षणे करय परती्टकमुतेकमा । आद्योऽयम्यस्येन भेव मूरशतयषः ॥ “ एक (मिरपि चिनुभे ” इति श्रये । पतेदमाज्नायतरे- ८ मणूकफनारैं विकर । वेतस सपा चवकामि्ाधं विकृष॑ति । हिरण्यरकठकहसेण 1 ९११ ४०.८८ भीमत्सायणाचायिरचितभाष्यप्षमेता- (४बदुर्धकणे ( सूक्ताभ्यां हामभिषानेम्‌ ) प्रोक्षति )› हति । शमर मण्टूफ बटूष्वा तन विकर्षतीत्यर्थः । ते च विक- बणपेोक्षणे प्रती्टकं कत३५ । कृषः । विताम्य इृष्टकाम्पः परथमश्निरब्दारथंस्व करयविद्वयविद्रव्यस्याभावादिति बेन्मेवम्‌ । उ{हिताभेरिषटकामिः संयक्तस्व पेशस्पवयविद्धभ्यत्वात्‌ । तस्य चागन्याधारतवेनाञिशम्दा्थलम्‌। तस्माद्र. रेकतवार्सषदेव विकर्षण पोक्ष)| कषात्‌ ॥ हति भीमर्नायमाचायविरविते मावर्वीये वेदार्थपकारे रष्णयनुर्यदीय- तेतिरीयसहितामाप्पे चतुर्थकाण्डे षष्ठपपाठके प्रथमोऽनुवाकः ॥ १॥ ( अथ चतुथौष्टके पष्ठमपाढके द्वितीयोऽनुवाकः ) | य इमा विभ्वा मुवेनानि जह्वहविहातां निषसादा पिता नः। स आरिषाद्रविंणमि- स्मन: प्रमच्छदो वरं आ विवे । वि्ब- कर्मा मन॑सा यद्िह।या धाता किंवाप्ता पर माव सरक । तैषापषटान सतषा मद्न्लि यन सप्तणान्पर एकमाटुः । यो न॑ः तिता जंनिता यो विधाता योनेः सरतो अभ्या सन्ज- जान॑ ( १)। यो देवानां नामधा एक एष त संप्रश्नं मरव॑ना यम्त्यम्या । त आयजन्त द्रविण सभस्मा ऋषयः पूष जरितारो न भूना । असतां सृता रनसो विमाने ये भूतानि समरृण्वभनिमानिं । न तं विदाथ य इदं जजा- नन्यद्युष्णाकमन्तरं भदाति । नीहारेण प्रा बता जस्प्यः चाृतुपं उक्थङासश्चरन्ति। पषा ०६अन्‌ ०२] हणाय नुवदीयतैनिरीयसंहिती । ०१९ ( सूक्ताभ्यां होमाभिधानम्‌ ` परो द्वा पर एना (२) प्रथिभ्या परोदेवे- भिरमरेगीहा यत्‌ । क~ स्वद्रम प्रथमं दुध भापो यत्रं देवाः सम्च्छन्त विश्व । तामि र्भ्‌ प्रथमे दध आपो यज्र देवाः सपगंख्छष्व विश्व । अजस्य नामावध्येकमर्वितं यस्मिं विश्वं मुवममधि भितम्‌ । विश्वकमां यजामि देव अदिद्रन्धर्वो अभवदृहितीथः । ततीयः पिता जनितोषधीनाम्‌ (६) अपां मर्म॑ व्यद्धाप्पुरुजा । चक्षुषः पिता मन॑सा हि धीरों घरतपमेने अजनन्नश्रंमाने । यदेदन्ता अद र्हन्त पुवं आदिदचार्घापराथिवी अप्रथे ताम । विश्वतश्चक्षुरुत विश्वतोँगृखो विश्वतों हस्त उत विश्वतस्पात्‌ । सं बाहुभ्यां नमति सं पर्तञरेयावापृथिवी जनयन्देव एकः; । कि सिविदसीदाधेषठा्नमारम्भणं कतमस्स्विक्किमा- सीत्‌ । यदी भृमिं जनयन्‌ (४) विश्वकर्मा वि यामोर्णोभपहिना विण्वच॑क्षाः। कि स्विद्नं कं उस वृक्ष आसीयतो यावापृयिवी निष्ट तक्षुः। मनीपिण। मनसा पृच्छतेद्‌ तद्यदध्य- तिष्ठद्धवनानि धारर्थन ।या ते धामानि पर- माणि साऽवमा या मध्यमा विश्वकरमञ्जतेमा। शिक्षा सखिभ्यो हविषि स्वधावः स्वयं य॑जस्व तनुवे जपाणः । वाचस्पतिं विश्वकर्मा २०२ ` भौमासायणाचायविरचिदमाष्यसमेता- [४पदुर्बकाणै- ( सृक्तभ्यां होमात्निधानम्‌ ) णमभूतयें ( ५ ) मनोयुजं बाजे अद्या हुवेम । स नो नेदिं्ठा हवनाने जोषते विश्वरौमूरवैसे साधुकमां । विश्वकमन्हविषा वावृधानः स्वयं यजस्व तन्वं जपषाणः । मह्यन्त्वन्ये अभितः सपत्ना शहास्पाकं मघव सरेरस्तु। विश्वक मन्टाविषा वर्धनेन जातारमिन्द्रमरृणो रवध्यम्‌ । वस्मे विश्षः सम॑नमन्त पूर्वीरयमभरो विहव्यो यथाऽसत्‌ । समूद्राधं वयुन।य सि- मधूनां पत॑ये नम॑ः ; नदीना स्वसिां पित्र छंहृता विश्वकमणे विश्वाऽहाऽमत्यं “हविः(६)॥ ( जजानिनोरपधीनां मूर्पिं जनय॑नुतय नमो नव॑ च)। इति रण्णयञर्वेदीयतेनिरीयसंहितायां चतुर्था्टके बष्टप्रपाठके द्ितीयोऽनवाकः ॥ २॥ ( अथ षतुर्थकाण्डे पष्ठपरपाढके द्वितीयोऽनुवाकः ) | बरथनानुषाके परिवेचनाकमृक्तम्‌ । अथ द्वितीयानुवाके सुक्ताम्यां होमा वन्ते | कत्पः-“ पोडगागृहीतेन सच पूरयित्वा वेश्वकम॑णानि जुहोषि यशा विश्वा मृवनानि जुहूवभ्वक्षषः पिला मनसा हि धीर इति नानारूक्ता््णाद भहती ये कामयेत चिरं पाप्मनो निमथ्यतेव्येकेकं तस्येत्युक्तम्‌ ” इति । तत्र प्रथमरूक्ते पथमामृचमाह-य इमा विश्वेति । पो बिश्चक्ृमा परमेधर इमा विश्वा मृवनानि जुष्ठतरयकटे परथिष्वदी- निमान्सर्वाकलोकान्स्वात्मन्पाहूतिपक्षेपवत्म॑हरन्न बेरतीन्दियद्ु्ट सवैत्तो होता सेतारहोगेकतां नोऽस्माकं पिता जनको निषसाई्‌ स्वयं स्थितवान्‌, प्रय- कचि प्रपि सति सवालीकान्तंहत्यासमाकमपि सहतां पमः सरष्टा च तम्त- १कं, ष्‌, कृ. शररूपस्यह कृ, थ्‌. #, "मस्य कृ* | प्पा०६अनु*२] छष्णयजषदायतक्िरी यसंहिता । 2०२१ ( सक्ताम्यां होमाभिधानम्‌ ) वश्ोऽपं परमश्रः स्वयमेक प्वाद्ध्ीते । अत इव सर्वा भप्युपनिषद्‌ एव- गाहुः-५ जसा बा द्दुभेक एवाग्र नासीनान्बत्किन मिष्तदेव सोम्ये दभ्र सतीत्‌ । एकमेबाददुतीम्‌ » दृत्वाश्राः| स तादृशः परमेश्वर आशिषा बेह श्वं प्रणययत्यवप्या पगःसिजक्षया द्रविणपिष्ठमानो धनोषरक्षितं भगद्वागमपेक्षमाणः प्रमण्छदुः प्रमं स्वफायमेषावृतीये' परमार्थहपमावणवन्बरे श्वत दृष्ट रारीरमस्यवर्तिनि पृण्डरीकस्थान आविवश भौग्हपेण प्रविष्टः । दत तदमवनिषदधयम्नतम्‌--““ सोऽकामयत । षह स्यं प्रजायेयेति । स तपोऽ- बण्वत । स तपक्पतरा । इर, सर्वमसजत । याद्‌ फिव । तरसष्ट्वा \ तदेवा - जुपराबिक्रात्‌ » इति | एवमन्या अण्पुपनिवद्‌ उदाहाषाः। अथ दितीयामृचमाह- विश्वकर्मा मनसेति | विश्वविश्याणि कर्माणि सिम्थितिरंहारण्पाणि यश्वतो विश्वकर्मा । तस्य च तेष कतेन सर्यशादृप एव साधने सत्यसतकस - वात्‌ । पद्यस्मादुयं मनसा सेकस्पमात्रण विश्वकर्मा तस्पाङ्काता विषात। विहाया इति चाण्यते | घातात्पादृकः। वजात पादकः विशषण जहाति परित्यजतीति विहगाः । संहतत्यथः ¦ उतापि बात एव प्रमा परमः सर्वेभ्य उत्कटः सम्थ- कषर्वलीति संदक्सवज् हण्यः । मष यसमिन्पर प्रस्मिीश्वर सपर्षीनिकम। हुः, ब हतं मर्राभ्यव्रिप्रमुाः सप्तपषया विविधा द्रैयन्ते त सवं सृष्टः पाक्पर-' सिन्नेोमृता इति वेदानपारग आहुः । सच परमेश्रस्तेषां सपर्िपमवी - नामिष्टान्बपङ्षितानि स्थानानीषा स्वेष्छामात्रेण सेपादुयतेति । तेन चते महु- वपा इष्यन्ति । अथ ततीयमृषमाह-- यो नः पितेति ; पो विश्वकमां नोऽस्माकं पिता पाठयिता न केवरं पाठक उत्वादकोऽपि । किमनेनस्माकमृतारक इति सैकोदन, यो विधाता सेश्य शगत उतपाटुका ये विश्वकर्मा नाऽस्माकम्‌ पानां सदरतमानमिदं भोग्यजातं सतो भजन्‌ हुव स्म्पेतिभ्रत्युकात्स्वस्वहूपादृत्पादपापास | यश्च विश्रकमा देवानां ` नामधाः स्वमेवं सवदवकूपणाऽऽविमुषद्रामिजादिदितानापानि धारयति । अव्‌ ' एवान्पजराऽऽल्तम्‌-“ इन्व्‌ मित्रं वरुणमापिमाहूरथो दिव्यः स॒ सुपर्णा गरु- ` तमान्‌ । दक सिमा बुषा वदन्त्य यमं मातरश्रानमाहूः » इति। अत, एव बहनां देवानां नामानि धारयनपि वस्तुतः स्वयमक एष, पं विश्वकर्माणं ` कम क न= ~~ १च. बहुः। २घ.ष. इ. ब्य षार। ३०२६ भौमत्सायणावार्यविरवितनाष्यसुमेता-= [४वतुधकाण ( सक्तभ्यां हामामानम्‌ ) वरोशवरनन्वा मदने वस्नादन्यानि तष्टानि सर्वाणि भवनानि सपञ्न यधा वदि धधा पन्ति प्रखयपकारे एकतवं बन्ति । एकोमावयुक्त प्रव क देशवरः कनि पुवनानीष्पवं प्रजः सपथारणं प्रवहते | दिमागानाईन शरुष्पनमि- हह्तमराक्वतवात्‌ । अथ वतुर्थीमृषमाह- त आऽयजम्तति। पवदिाश्तन विश्वकृपणा पथमनत्वादता प सार नानि मृतानि स्वनितान्पाणनः समषृण्वन्लम्यगु्पादितवन्तः, ते एवं लषा- राश्समे तष्टा नगते द्रविणे षनहपं मोग्पणातं समायनन्त लम्पक्तवादत- वन्तः | कीरा, क्व्योऽतान्वियद्रहारः | सवज हृतपथः । भूना जरितारो ल ममम रवक्ीपन महत्वेन कद्‌ाविदवि जोरा म भवानि | काट्दानि मृतानि, भअत्ताश्तुमिः पाणेरोरितानि पाणयुकानीष्यथः । बथा रजसो बिभने सतां शनातयकस्य विदापेण प्रमिता स्वस्वकनमिः सुष पेरितानि । अथ पशमी- पवनाह- न ते विषयेति) पा विश्वकर्मेद जनानोत्पादित्ांश्तं विश्वकवनोभं न विदाथ तेन सष्टाह नीका यवे न जानाथ । देवदसोम्ह वशदताऽहमिश्ववं छदंऽवि वयनारमानं दिश्वकमाणं जानीम इति पथण्डेत तदसत्‌ | न हृप्य - अगम्य जीवहपं विरेदकमणः प्रनर्वरस्व, किम युष्पाकमहृपत्यपगम्पाद्ि- हिकं तववद्‌न्तवद्यमोरवरतवं भवाति विधत । तथाऽपि जीकरूपवन्कृतो म भमीन इति रत्‌ | नाहिरण पादता मबन्ता मीहारशददानाजनेनाऽ्ऽवुषत्वान शानन्त । पथा नीहारो नात्यन्तमलम्‌ । दटरादरकाषात्‌ । न।प्पएवन्त तन्‌ । काहपष्णादिहपान्वरण सनद्धमयग्पत्यात्‌ । एवमज्ञ नमपि न्‌ए्पन्तमलदीएवर- दर्थ [वरकावत्‌ | नापि सद्धाधम।वनिषत्यत्वात्‌ । शदरानानिवचनीयेनाश्चानेन श्रदन्धः लवं जोवाः प्रावता । न कबं तयं [न जनेन्ः] #ितु जल्प्या च देवोऽहं मनष्पाऽहं ममेदं क्षत्रमत्याधनुतजल्पनवपराश्य । किचसृतएः, भसुषु शुष्वन्तीप्य सपः, केनापि पकारेण प्राणान्पोषयित्वा तावेव तुष्यन्ति मवन्तो भृतु प्रमेरेवरतस्वं विच।रयतुं पवतैनते । न केवलापि ठोके मोगमात्रतुप्तिः किंतुक्थशासः परलोकेऽपि मागे सेपद्यितुं मानाविचव पज्नवृक्थानि श्लाणिं शंतन्तीष्पुस्यशसः | ताटशा मृत्वा मवन्तश्वरन्ति, रेहिकामृष्मिकमोगे सर्वदा परवर्तन्ते | तस्मादृङ्खानमिश्यज्ञानपरार्ीनानां भववां नास्ति वखन्नानानित्यथः । प्रपा०भमु*२] रष्णयलञषदीयतैसिरीयसंदित् | ९०२९ ( सूक्ताभ्यां हामाभिषाभम्र ) मथ बष्ठीमृचमाह- परो दिविति । यद्वरं गृहा इद्पमुण्टरीके मुहं दिबा परो पएलो- कद्षि दूरे तिष्ठति, एना पृथिम्पा परोञ्स्याः पृथिष्या अपि दुरे विहि, पवेमिरह्रेः परो देषेभ्प।ऽसुरेभ्भभ वरे पिषठपिं । सकारासः परःशब्दो दूरवारी। दूरं नाम पिदक्षणत्वम्‌ । सबेजगदरक्षणतवादुगुररज्ञमुखे्ापव इत्यर्थः । किच यभन यिन्गरमे विरमे सवऽमि दषाः समगच्छस्त सेगताः सेमृय बषन्त, तं कस्विष्गभमापः प्रथत वष्र । भद्भिः पूपं गर्भ ववमनुष्पाद्यः सदं प्राणिनो बवैन्त इत्पवं राख्लपरसिविः । सोऽपि गम॑ःक इतिन जापते | भदा रथरोऽप्ययं जगदाधारे न कातस्तदाऽपयन्सूकमतस्तं न इपत इवि किमु बक्तढपमिरयमिपायः । अथ सप्तम मृचमाह- तमिदर्भे प्रथममिति। इदानी गुरुणासान्‌ शासनेपितेषु पुरेषु विद्य ान+तु- तिरनपाऽमिधीयते- पत्र यालिन््र्लाण्दगम बिश्रे देवा; समगणब्छन्द ठमिचमेष्‌ गर्भमपः प्रथमं द्मे धरतत्यः । तद्धरणपरकेर एव स्यष्टी करिपते-अजस्ब जन्भराहितस्य १२५२१ खर५ नाम। ना(मस्थानौये स्वहपमभ्य एकं किरिद्नी- जम४्पृपितभावेकतेम्‌ स्थापे्व यसिमिन्य।ज इई वि सचमपि मेचनमनिभितमन पिकष्वेन स्थापितं तद्भाज५।५१ । वथा च स्मत जप एव ससज्‌(ऽ5\; तसु व्‌। पभवास्‌जत्‌ । तदण्डमभव थ" २ ेसृ५तमप्रमम्‌ ॥ इवि । अथाएट१।१¶११६- विश्वकर्मेति । बक्षाण्डगत।न(मृखततिरुभ्यने-अण्डमध्ये परथमं विशा दैवतियगाद्विश्रमेदत्य कता सत्यरोकपिव।र चतुमृखो देवाऽजनिशेसनः। अ॥२दनन्धरमत तदुपक्षय। दितम्‌ मन्वर्े[(ऽमबद्तनः । वत उष्व॑मोवर्षानां मिता पाठको जनितोतताहफः सोभः पूदक्तदूपिक्षय। तृतीपोऽभवत्‌ । वंदे बमं गम ब्रह्तण्दं परम्रः पुरा म्पदधादहुषा व्यक्ते कृतवान्‌ । शर्यमेकं तुकं ताप्तम्‌ । अय दिवीयते पयमामूचमाह-- चक्षुषः पितेति । वक्षषभक्षरदिः पाणस्पद्‌यस्य पिवलदको भीतौ पेयपान्‌ । मनत स्ष्ठव। वृतं पृतषरप।जभामृपमोगसाशननूवे एने १६१ + अन सर्व॑पुस्तकेषु “ जनेता य -डःपादकः इति पड वर्तते । सज्‌ डुक्तः ॥ 1) रिरे अ = ~ कौन ॥ का ॥। १४ ख. "द्र सीजण। ६०१४ श्रीमत्सापणाचाविरचितमाप्यसमेता- [१ श्षुभंकण्टै- ( स॒क्ताम्यां होमाभिचानम्‌ ) थिभ्यौ प्रसरानृङस्पेन नन्लेमाने नमनेपिते अजनदृत्वािववान्‌ । यद्भेयदेव्‌ एवं प्रथमा अन्ता अननयुकतागरेष्टावन्वश्चक्षुरादिप्राण। अददृहन्त दृढ। अभवन्‌। अआ।दिद्नन्तरमेष याव ।प्राथिबी अपरथतां चमा प्रयन्पो विस्तृते अमूषाम्‌ । भथ दवितीपायुचम,द- िश्वतश्चक्ुरिति । चक्षरादिपिणनों च(ब।पृथन्पोभोतपसेरर्व बिश्रष्‌+ धरः प्रेश्वर ९१ मासते । कथमिति वदुस्पपे--विशतः सव॑तशरक्षुबि यस्पातो पिश्रतधक्षुः | प्रनेधरस्प सबपरण्वासकतादयस्य्‌ प्राणिनो ये गक्ष पे वदु १।कस्य परभेश्वरस्येवेति सर्वत्रास्य वक्ष्‌ रपदयन्ये । एवं मुखरस्तपदेष्वि याजनीयम्‌ । स तारा एके दवा दचव्‌ापूथिद। जनयन्वहटृभ्यां बहस्यानी- याभ्यां चमाधमम्पां नमित्तकारभाम्पां सनमति जगत्स सम्पङ्नपे स्वाभीन्‌ कपि । तथा षतः पतनशीरराततेः पञ्वमूपेर१द्‌नकरणैः सेनभवि जगत्स्वाध।न कृर्‌ाति । अथ तुतत।प।मुचम(ह-- किर स्विदासदिति। टाक द सिकाः कडार) पृददिकिं ‰ष- रस्थानमयिष्ाय मूदूतव्यण चका दिरपेरपकरणतायनेवेः निष्पाद्य । १ब्रस्व्‌ निरपक्षलात्पवमत।ऽभक्षप्वप- यावा परयन्पो सतादृनमेटाय(मारस्पापिष्ठान्‌ नि~ धासस्थ।नं (करवद्‌ पातक माम्‌ मन्न ।काच।१तययः । तथ(ऽऽरम्भण कतमतति प्किमासात्‌ । जआ्मपपरननेतारम्भममृषाद्नि करणे, घद्पि कतमद्धःतू । नर्हि ध वपथव्यौ जनापतुं समयं फचिदुपादानि भवाति । वथा दण्डक र- , पलिमित्तमपि किमासौन करित्समवत्यथः । भिश्ववक्षा; स्व्रहा विश्व न्धे ` तवान्‌ । भविन्ध्यश(करय परमश्वरः कम्‌। यि २।६५.क।८ मू मृखाकं जनयन्दपपं वशमन्कसे हिं महिना महि सधनान्द विव विरते दनानपृह्य वारबपूपिन्वावान्डाकिः अधं ष्तुय।भममइ-- किर स्विद्रनमिति। रारे दि मढ पसादं निपनाबः कलितो बने कविन्महानते वक्षं छिख। पक्षण(दिना कटिः पसदुमुबैस्लरं सपादयदि। इह त्‌ १२५२ जगत्स यतो स्मदा वृक्षमादाय धब्प्रायतां निशत ` अरतश०न यविपयिन्य। भित्पादित्बास्दनं स्वानाम्‌ स्वान कनिच- दृध तभवति । वथा क उस वपस्वादरः ब पोढवकोरभपे कः स्वान कमि “~ +--~ ~~ ~~ ~ ~ ~--~ -------^ कन भक अकु ककम मिद नक कोन नी व. १ ॐ ख. च. ज विप श च सा?) पपा ०६अनु ०२] ०यजवदीयतचिरीयसैहिता । २०१५ ( सृक्ताभ्यां होमाभिधानम्‌ ) श्तमव।ति । हे मनीषिणो विद्रंसो मनसा स्वफायिन दिविन्तय पष्छतेदिदं शवं पष्ठतेव । किंवेश्वर्‌ भुवनानि धारयन्यदृष्यतिष्ठचयत्स्थानमभिष्टितवांस्तद्पि सवथा पृच्छत । एतस्य पनस्य सवव्पाप्युत्तरं ब्राह्मणग्रन्थ सूक्तपपाठ$ बरक बमं ब्रह्न स वृक्ष आसदित्येतस्यामृच्याज्ञतिम्‌ । सवहूपव्पतिरकवस्वादिनिर- पेक्षत्वमेबास्यात्तरस्याभिपरायः। अतेऽजापि फिचिद्नमित्याद्याक्षपपरतनेव योजि- तम्‌ । पृच्छतेदित्यस्याप्ययमामिभायः-भरद्धिः पृपि निरक्षत्वमेव।भिज्घा बरि- ष्यन्ति । अथ पञ्चम मृचम।हइ-- याते धामानीति । ह विश्वमस्य तदीयानि परमामि यानि षामान्यु- र्न सत, यानि मध्यमन्यवमानि च धमानि स्थानानि सनि, वनी- मानि सवि स्थानानि सल्लिम्यः स।खिवत्मियेम्पो हविपि हविष्प्रदननिमित्तं रिक्ष।पदिस । हे स्वव: स्वधोपदाक्षतहवेलक्षणान३विश्वकमस्तनुवं जुषाणो यजम।नशरीरं सेवमानः स्वयं यजस्व वदनुप्रहूमन्तरेम क पाऽ्न्यो यष्टुं शक्त हृत्य ५; । अथ षदीमृ वमाह-- वाचस्पतिमेति । विश्वकर्माणं परमश्ररमद्यासिन्दि) १।गअने निित- मूते सति ऊतमे मक्षणाय हुवेमाञ््वयाम । कटर वश्वकमोणम्‌, वाचस्पति मन््हूपाय। वाचः पालके कमेण्यरमन्मनतो योजयितारम्‌ । स विश्वकर्मा नोऽ्स्मदीयानि नेदष्टान्यत्यन्तसम पवतीतनि हवनानि हवीष्याह्नानानि वा जोषते सेवते । किमथम्‌) अरससस्मानाठतु राक्ततुम्‌ । काद्रः तः) वि्रामूः सर्ब रिमञ्चगति सुखस्य मावयिता साधुङम।ऽरमदुनुकृटः-पारवान्‌ । अथ सप्त मृचह-- दिस्बकभाभ्नाति । हे पिश्वकभनस्मदीपेन हपि4। पाकधानोऽवि रवेन व. मनर 21 जुषाणः दाहं स्वाकुवाणः स्वयं यजषव, जस्मत्ोऽ्ये सपना हह करमा५ यद्यन्त नान्ता भवतु । अस्माकं तु मघवाऽनयुक्तः स्‌।रा१६न्पुत्राऽस्तु । अ 41४ मचमा६- विभ्वकमन्हविपेति । हे विश्रपमनस्मरयिन इविषा तवं बनेन बुक ५ यतमानं आतारमन्ये्षा रक्कमिन््ं परनश्वव(पितनवष्य केनापि हितिषुब- हक्य फनः कुरु । पस्मे यजमानाय पृबाप्रसो वृदचा विवत्पमानाः प्रजा समन५`? सम्यङ्कमता एतदृधीना भवन्तु । भयं पजमान उवरस्दीवधक्तिः; शुन्के. नाय मृतो विष्टव्पो विविदलममोग्यो ययाञ्तचथा मवति तथा कृर । १५४ [र २०२५ श्रीमत्सायणाचायविरवितभाष्यसमेता- [४दुधकण- ( सक्ताभ्यां होमाभिधानम्‌ ) कस्पः--“ यदयेनमद्केऽभिविन्देद्दकाञ्ञचिमादाय समुद्राय वयुनापेत्य्तु जुषटयादिति अयज्ञसयुक्तः कल्पः › हति । पाठस्त- सम॒द्रायेति । यो विश्वकमौ समपृदररूपेणाव्ीणंस्तस्पे समुद्राय नमोऽहलु । कीटाय, वयुनाय कान्ताय सिन्धूनां १तये स्यन्द्मानानां मर्व । समुव्राकरेण मर्ता बिश्वकमाकरारेण सव॑सां नदीनां पितोसादकः । तादृशाय विश्वकर्ममे हे करिविग्यजमाना विश्वाऽहा सर्वाण्यष्टानि निर्तरमित्यथः । अमत्यंमबिनश्वरं हवि्जहुत । अभ्चिस्तिममेनोति मन्देन (य इमा विश्च ' इति सृक्तद्रयेनच साध्ये हमं विधातुं परस्तोति-- “८ हन्द्रो व्॒महन्तं वो इतः पोढशमिर्मोगेर।पैमाल्स रएतामभ्रयऽभमीकेवत आहरिरपश्यत्तामजहे तस्यािरनीकवाम्त्सवेन भागधेयेन पतिः षोडशधा व्रस्य भागानव्यद्हुधेश्वकमणेन पाप्मनो निरमृख्यत #» [ सु° का ५प* ४ अर ५ | इति। इन्दौ यद्‌ वृधं वेजरण प्रहतवांस्तदा वजपहतः स वृत्र असुरपायया सहसा षोढश सपौकार9 दारीराणि स्वी चकार । स्वाछल्य च भोगरब्दाभिषेयेस्तैः स॒पक।रदररेरतामिन्द्रं॑हस्तपादाद्यवयेषु बहुधाऽसिनाद्भक्ष, तदानीमिन्ुः पर्ीकारं विचायागौकेन सेन्येन युक्तामर।्रय पएतमभ्निरस्तिमेनेति मन्वदुयेन साध्य माहि दृषटजै हृतवान्‌ । ततः सेअभिरमक्ंस्तिपो वुपरस्य षोडशा सष काराणि शरीराष्यदृहत्‌ । तत ऊष्वमिन्द्रो य॒ इष विश्वेति सृक्तदुवस्षाष्येन वश्वकर्मणहोमेन व्रवधजन्या.फप्मनो निमक्तः । इदामीं तवुभयं विधते- ८ यदग्रये ऽमकवतं आहुतिं लहोष्पभिरेवा स्यानीकेवाग्तस्वेन भागधेयेन पतः पव्मानमपि दहति वेश्कमणेन प।प्मने निपृच्यते +» [ सं० का ५ प्र ४ भ० ५ | ईति । रोगादिरूपदरध्बाधेतो; पापस्यानीकवत आहुत्या दाहः । पारगेकिक न. रफेहेतेः पापादेश्वकर्मणहोमेन निर्मोकः । तत्रेदं बिरयते--किमयं वेश्वकमणहोमः प्रतिमं प्रक्षाः, किव त्क. यं सहोच्वाय सरूदनुष्ठेयः, आहे ष्विदेकेक सूकमृश्चायानुषेप इति । वष।$ऽपं पक्षद्रपं शाखान्तरगतवतवेनाद्ी करोति- ये केम॒भेत विं पाप्मनो निमु्येवेलिकेकं तस्य वुहुया्िरुमेव पाध्नो ~ल कनः । + | +, [^ पो न्द्जनु*९] हग्मशमतेदीयतेरिरयसंहिता। ९०२५७ ( अभिप्रणयनाभिधानमप्‌ ) निमुज्यते य कमयत ताजक्पप्मनो नितुष्पतति सर्गाणि तस्पनुहुतप श- ब त्ताजगेव पप्पनो निमृश्यतेऽ्थो खल्‌ निव जुकत,भ्यां जृहोति निष तक. बेदी दधात्पथो पतिष्ठित्पे ” [ सग कः० ५ प्र० ४अ० ५] इति| एके$मन्धहमिन शनिः दनैः पापानेभोकि मवति । सतूकष्टोमेन वु दवा नीमेड पपनिमांकः । पृथक्तुक्तदुयेऽपि सामर्थ्ये पृथक्संरादिते भवति । अगि च तक्तद्ित्वे यजमनस्य प्रतिष्ठयि तप्ते । तस्मदयमेष पक्षः भेपानि- पथः | अत्र विनिपोगसंप्रहः-- पमा चक्षुषे हभ्पां सृकताम्पानद्रहिवपम्‌ | तमेति जटे हाभो मन्त्राः पवदोरिताः ॥ हति भीपश्लायणाच्यषिरचिते साध्य वेद थपकारे एला यञुर्दकुीय- तेतिरीयसंहितामाध्ये इतुर्थकृण्डि वहप्रपाठफे दिव पोऽनुषाकः ॥ २॥ ( अथ चतुथा्टके पष्ठ पाठर तती यो ऽनुवाक्ः ) ! उबृनपृत्तरां नयाभ्रं प्रतेना$ऽहुत । राय- स्पोभेण सर सुज प्रजया च धनैन च । इन्द्रम प्रतरां रूपे सजातनमिसदशी । सेनं वर्थसाः सृज देवेभ्यो भागधा असरत्‌ । यस्यं कर्मा हषिगृहे तम॑पने वर्धया त्वम्‌ । तस्मै देवा अधिं ्रषक्नयं च बअरणस्पतिः । उद तवा विश्वे वषाः (१) अभ्भे भरन्तु शित्तिमिः। सनो भव रिवततमः सुप्रतीका बिभावसुः । वेश्च दिको दैवीर्थक्शभवन्त॒ देवोरपामातिं दुम॑तिं बाध॑ मानाः ¦ रायस्पोषं यज्ञपतिपामर्जन्तीः । १ ख. च, "केक म । ~~ ~~~ ---- =-= - ~~ ----~- ०३८ भीमत्सायणाधा्ंविरचितमाप्यसमेता (४षषु्काण्~ ( अभिप्रणथनाभिधानम्‌ ) राबस्पोपे भाधि यज्ञो अस्थात्समिद्धे अभा- षधि मामहानः । उक्यपं॑त्न दंड्यों गृभीतस्तपं घर्म प्रिगृद्यौषजन्त । ऊजां यथयक्तमरामन्त देवा देम्यांय धत्रै जष्ट्ै । देवश्रीः श्रीम॑णाः शतपयाः (२) परिगृ्य देवा यज्ञमायन्‌ । सर्यरश्मिष्टरिकेशः पुरस्त॑।त्सविता म्योतिर्दं या अजंखपर्‌ । तस्य॑ पषा प्रसवं याति देवः सं पश्यन्विश्वा भुव॑नानि गोपाः । देवा देवेभ्यो सध्वर्थन्तो अस्थर्वीवि* शमिप्रे हामिता यज- ध्य । तुरीयो यक्षो यज॑ हव्यमेति तत॑ः पावका रिषो नो शषन्ताम्‌ । विमान एष दिषों मभ्यं मास्त भपाप्रवान्रोर्दसी अम्तारकषपम्‌ । स विभ्वाचीरमि (६ ) चष्टे धृताथींरनम्तरा र्वमप॑रं च केतुम्‌ । उक्षा समुद्रो अङ्ण सुपर्णः पवस्य योनिं पितुरा विवेक । मर्यं दिवो निहितः पृभिरश्मा पि च॑क्रमे रज॑सः पात्यन्तों । इण्टर्‌ विश्वां अवीवृधन्त्ससद्रव्यचसं गिरः। रथीत॑म५ रथीनां वाजांना< सत्प॑तिं परिभू । चश्नहर्यज्ञो देवा» आ च॑ वक्षदयक्षंद्‌ भिर्दैवो देवाश्आ च॑ षक्षत्‌ । वाजस्य मा प्रसवेनोंदथ्भेणोदै्रभीत्‌ । अथा सपत्ना५ इन्द्रो म निभ्रामेणाध॑रा* अकः! उद्थाभं च॑ निगध्रामं च बह्म॑ देवा अवीवृधन्‌ । अथा सप- तमौनिन्दरापरी मे विषूचीनार्व्यस्यताप्‌ (४) ॥ प१०६अन्‌ ६] हश्णयजुरदेदी बतैसिरीग्रसंहिता। ` २०२९ ( भ्निपणयनापिधानग्‌ ) + ( वि देवृ; दातपधा अनि वरजस्य पडूविश्शतिश्व )। दति शष युर्दी पतेसिरीयसंहितायां चवुर्था्टफ पष्ठप्रपाढके तुतीयो ऽुवाकः ॥ ६ ॥ ( अथ वतु्धकाण्डे पृ्ठपपाठके ततीयोश्नृवाकः ) | दिवीयेऽनुबाके वेश्वकमणहोमोऽमिहैतः । अथ ततीपेऽभिप्रणयनमुस्पते । कत्पः-“ -उङगमृत्तरां नयते तिसुभिरोद्म्बरीः समिषो पृतोषितास्तिस्र जध।प पञ्षबन्धवदभं प्रणमति ” इति । तव प्रथनपाह-- उदवेनमसरामिति । पतेन दव्येण[ऽऽहुत सर्वतो दूपमान हेऽ एने यजमा- नमुसतरामतयुषटषेश्चयं पत्युलयोत्करषेण पय । री प्रापयेत्यथः। उक्छ्टनेश्च- धमेव प्रपच्यते--रापस्पोषेण धनस्षमृद्ध्ा ससज संयोजय । पथा प्रजया पुथयोश्रादिरूपया धनेन च गवाश्चादिरूपेण ससज । अथ दितीयामाह- इद्रेमं प्रतरामिति। ह इन्र परमश्वयैयुक्तप्र दमं यजमाने प्रतरां रषि, अतिरायेन प्रष्टं कृरु । तदेव प्रष्टं विशदी क्रियते-सजातः नां सहोषन।- नां ्ञतीनां वर्यसमियमनसमर्था मवतु । किंचन वच॑सा बठेन रस॒ज । अयं यजमानो देवेभ्यो मागधा भसप्ञेषु भागपदो मवत्‌ । अथ तृतीयामाह-- यस्यकूर्मो हविरिति । वयमृषिजो यस्य यजमानस्य गृहे हविः कृषः, ह्रे तं तं यजमाने वर्धय । देवाश्च तसे पजमानायाधिब्रवनयं यजमानः सदभ्पोऽधिफ इति ब्रुवन्तु । अये च यजमानो ब्रह्मणस्पतिर्ेरिकस्य करणः पाठको मवतु । तनेतान्बन्ानिविनियुङ्कः- “ उदन उत्तरं नेति समिध आ दधाति यथा जने यतेऽवसं करोति ताद्रगेव तत्‌ ” [ सं० क(० ५१० ४अ० ६] इति। यथा रोके वृरदेशे भरमान्तरवर्तिनं परति यते गच्छते पुरुषायविसं मग- रक्षाकरं पाथेयं संपादयति, तत्समिद्‌।धानं प्रणेभ्यमाणा [या] रये तादगेव भवति । सित्संख्यां विधत्ते-“ तिस आ दधाति भिव असि्ावनिवाभरिस्तसि मागषेयं करोति ” [सं० का० ५ प्र ४अ० ६] इति। १क, घ. ङ, यत्योदु" । २ क. घ. ए, 'तास्तिसृमिस्ि" । ६०१० भौमल्सायशावार्यविरभितभाष्यसमेता- (४दुधकाण्डे- | ( अद्निप्रणयनाभिषानम्‌ ) भहवनी प रिमेदेन तिगुणत्वम्‌ । सनिद्दभ्यं विधते-“ओदुम्बरीपिवनपृर्षां - डदुम्बर उ्ज॑मेवस्मा अपि दभाति » [तं* काण ५१०४ अ० ६] इति। कर्पः-““ उदु एवा विधे देवा ¶यप्निमृधम्य ,, इति । पठस्तु- उड त्वा बिश्व श्ति । हे विषे त्व॑ऽपि देवाः पाणहपानितिमि- हथमनकृशलामिरन्विषवत्तिभिरुद्‌ अऊर्वमेव त्वां भरन्तु धारयन्तु । सव जोऽस्मकं शिवतमः शान्वतमः सुपतीकः सुमुखो विमाहुः प्रमदिता वासयिता श्‌ मब । अस्य मन्बस्प प्रथमपदि विश्वदेदशषारथं दृदौयति-“ इदु तवा विवे देषा ह्याह पाणा वे विश्वे देवाः पाणिरेवैनमधग्छते , [ जं० का० ५१० ४ अण ६] इति । दीव्यन्ति स्वस्वकर्येषु व्यवहरन्तीति दैवाः पाणाः। हिवीपपविऽन्यादिषशाब्दान्परित्यभ्य वितिश्ब्दस्म तात्य दुदयति- ५ अदने भरन्तु वितिभेरित्वाह पस्मा त्वेनं विसयोधण्छते तेनेवेन९ तम- धयति » [ तेण क० ५१० ४ श० ६] इति। वितिशम्देन + चितिमभ्रगतेन वित्तममिपेतका्यं सुष्यते । वथा सति समे कायंयेदमृध्यमनं तेनेव कर्येणेनमधिं समृद्ध करोवि । फल्प!--““पश्च दिशो दैवीरिति १अमिरहैरष्य प्ीधात्‌,, ¶वि । तज पपममनाह- पश्च दिको दैवीरिति । इमाः पाभ्यादयः १अ दिशो दैवीरिन्दयमादीनां देवानां सेबन्धिन्पो देवीः स्वयमपि देषताहपा अमतिपस्मदीयं पञ्चामाम्धं दुर्मति दुष्टां एपिविषयां बाद बपवाधमाना विनाशपनये रापस्पोवे षनरमृयौ पश पतिं यलमानमा समन्ताप्हेवमाना इमं यज्ञमवन्तु रक्षन्तु । अथ दितीयामाह- रायस्पोषे अधीति । अयं यज्ञो रायस्ेषे धनसमृद्धादभ्यस्थारृषिकमव- स्थितः सन्तर्बदा। षनपुषटिं द्दवीत्य्थंः । कीदशो यज्ञः, समिद्धे सम्धक्पव- लितेऽ्रवावि ममिहानोऽधिक्‌ पूनः पनः पृष्यमानः, उकंयपृत्र उक्थानि रक्तानि पत्रं वाहने यस्यसतादुक्थपत्रः, १इथः स्तुत्यः, मृमीव कतििग्यजमनिः १रि- गृहीतः । ते ब तपं प्रज्वलिते घर्ममर्यि परिगृह्णायजर्नय सर्वदा यनि । अथ तुतीयामाह- + ख. पुस्तकरिप्पण्यां ' चितिमन्त्रणतेनेति पाठो भवितु युक्तः › इति वपरते। ` १. च, इत्युख्यमु । २स,घ्‌, क, च, चेत्तमा। > सख, च. दात्ित्यः।. ख. च. ^न्तयः। पौ ° ६अन्‌ ०३] कन्णयजबेदी यतैक्तिरीयसंहिता । ३७२१ ( अभिप्रणयनाभिधानम्‌ ) ऊर्जा यदज्ञमिति । देव। दुष्यन्तो व्यदहरन्त ऋतिग्यजमाना धतरादि- विशेषणे।4येषिपायाग्मये धद्यसिमन्काड ऊज हपिःसस्पेणानेन यज्ञपशषमग्त दान्तं तुष्टिहेतुभकुर्मब । कौट शावाप्नये, देन्याय- देवानां हिताय, घत पागदारा जमो धारपित्रे, आ ऽस्मामिरा५भानस्य हविषः सवित्रे । तसिन्ककेऽपमापै- ददशो मक्पि । कटश ईति तदय्यते-रवशीदवानेव शयाते हविष्हनेनेोति देवः । श्रमणाः भये सेवत इति ओरीभजमानस्तमननग्रहूषं मना य- स्यासो श्रीमण।ः। रतपय्‌।; शतसख्याकानि पयर्पमतानि हवी यस्या शत- पथाः । तादृशम प्रिगृह् दवा कतवग्यजमानाय इमं यज्ञमायन्प।प्नुवम्त्यनु+ विष्ठन्तीत्यथ॑ः । अथ चतुथु१ई- | सृयररिम।रेतिं । दर हरप।।प हरिण) रिरण्यवणा; केरास्था- मीया; रिख। यस्यसः हेरिके भयः। स च \५रिमभृला सविता प्राभिनां तत्तदृम्यव्‌ह्‌।रप्‌ भरके( =प।१५ण्हटहपः सन्पुष॑त्यां दिर्यजस्ं पतिदिनिपर्‌याम्‌- देवि । य।८्मनद्‌१ सत पूपा ५१कृ; स भ्वल्तस्य प्रसवं जगतः परणं याति परप्नोति । केष देवर, मपा रक्षकः । किं कृन्‌ , वेशवा भुवनानि सपृ १यन्तवे।§(कानवटोकथन्‌ । अथ पञमामाह- देवा दृवेभ्य इति । पदाबन्पह यत्तश्वतुभागः । तवोरवद्धरमःम्व$ प्रथमः । उपारूपेस्य शामित्रे स्वि(पिदवायः। यागाय पत्स्क।र करोति स तृपायः । हविष्पदूनान्तश्चबुथः । तद मामचतष्टयं कमेणात्रामिधीयते | पवा क(त्वग्यजमाना दूतभ्५ा इविःरस्वीकरम्पोऽवपन्ता यामं करुनिच्छन्तेाऽ स्थुरिवि्ठन्ति। उपाकरणान्तमन्‌(पषठम्वीत्पथञ) तत ऊरः दामि मौत शातित्रदृ्े पापस पदर इविभष१ति । तपे अध्व इद्‌ वजभ्ये यागाय सष्करोति ष पृत।प्‌ । उपरितनश्वत्‌ 4 यश्भागः । पत्र पदिमिन्भामच ४ १।११ पङ्के ईभ्पमेति वैवता हमिः प्रप्नावि ततस्तरमानद््‌।गचतुष्टम)तायन्ञसावका अ{हषनी- य।द्प। प्रयो मोऽस्मवीया अरप भेन्िताम्फटावै रपाञ्जवबन्तां तपाईषन्श्ि वथः । एषु मन्तेषु परथममन्तरे प्रथमादरय ताप्यं दरयति“ पञ्च दिशो दैवीव- शमवन्तु दृषीरिस्याह दिशे ेषीऽनु प्रच्य ” [इन का० ५यप०४ भत ६ } इवि। एष वजाः प्राष्यादयः पश्च ब्रोभनुकनेण वक्षकाधु ९०२९ श्रीमत्सायणाचायंविरवितमुष्यसमेता- [४वपूर्धकाण्टै- ( अ्रिप्रणयनाभिधानम्‌ ) पेरथति । द्वितीयपादस्य वासयं ददायति-““ भपामतिं दुमीतिं जाथमाना इत्याह रक्षसामपहयै ” [ से° का० ५१० ४अ० ६] इति। अमतेरदुभेश्च रक्षोभिः संभदितत्वातद्धापेन रक्षास्थेवापहुतानि मवम्ति | तृतीयपादे रायस्पोषरान्देन विवक्षितार्थं दरयति “८ रायस्पोषे यज्ञपतिमाजन्तीरित्य।ह पवो बै रायस्पोषः पररनेवाव रुन्पे " [ स^ का० ५प्र० ४अ०६ | इति। उदु त्वा विशे दृष इत्यननोधयमनमन्ेण सरितमुत्तरमन्वपञचकं भिनियुङ्के- ८८ ष्डमिर्हैरति पु केतव कतुमिरेवेनेर इरति» [ सै० क(० ५ प्र ४अ० ६ | ईति। रायस्पोषे आपि यज्ञ ऊजा यद्यज्ञामिति मन्करदयं विरेषतः प्रशंसति “८ दे प१रिगृ्वर्ता भवतो रकष्तामपहव्येः, [स ०का०५१०४अ ०६] इति । १रिगृह्य।यजन्त परिगृह्य देवा यज्ञमायानेत्यवं १रिगृह्वश्ब्दो ययोक्रंचोस्ते १२गृह्लवत्यो । १२ग्रहः परथकस्वीकारस्दन यज्ञं विनारयितुमसम्थांनि रक्षांसि स्वयमेव।पहन्यस्पे । षृट्पतु मन्पृ पञ्चममन्वस्य तातयं दश्चेयति-- ^“ सूर्‌ ॥महेरिकेदः पृ८सतारित्पाह्‌ परसृतये ” [६० कार ५ १० अ० ६] हपि। पषा सवं यारीति तत्राभिषानादृयं ५.बः; प्रसू संपद्यते| पष्टमन्धस्य चतु्थपदि पवकरम्द्स्य तात्य दचयति-~ “ततः पावका अ। रिषो ने। जुषन 0त्याहृान्नं १ पवकोऽनमेवाव रन्धे १ [प° का० ५१० ४ अ० ६] इति । अभ्रिवाचकः पावक शन्युस्वेम १चज्यम्‌ानभमुपरक्षयते । कतप:--“ विमान एष बिष मध्य आस्व इतिं द्राम्पमापधअमार्न निषपि " हपि । तने पथमामाह-- विमान एष इति । एषो ऽमा विमाने पिविधं जगाजर्पनाणः सन्द्षो मध्य आस्त भद्मघस्थानीयस्याऽऽक) पस्य मभ्य पिष्ठति। कीटसोऽमा । रदी ध्रावाद्रिम्यावन्तरिक्षं चाऽभप्मिवान्तवतः पूरितवान्‌ । यदचप्येवमर्मा न डि श्जमनिभीते नापि छोकत्रयम१ूप तिठति तथाऽपि परमेश्वरगुभेरस्य सतृपपान- त्वाम कःऽ (रोधः स वथा स्तूयमानो विश्वाकीर्विश्रष्यापनीरदणोनियहे त्थतः पकारपति । वया वृताचीवुविनर्वरहतदूता पतृन्मिभहे । तथाऽना पपा ०६अनु ०२] कऊष्णयजर्वेदौवतीतिरीयसंहिता। २०६४ ( अभिप्रणयनाभिधानम्‌ ) जशाण्ड्छय पूवेमपरं च केतुमुदयास्तमयाम्बां पूवोपरदिशोनिद्धूतं सूर्यमभि चरे । अथ दिवीषामाह- उक्षा समुद्र इति । अयमक्मक्षा मेष यागदारेण फडाभिवर्ष॑क इत्यर्थः । समुष्रौ बहुफरमद्त(त्तमुद्रसद शः । अरुणः पूवेमन्त्े सर्वभका शकतवेनोपचरि- तत्वात्सुयसदशः । सपणः स्वर्ग पत्ुद्रमनहेतुखापक्षिसदशः । वथाविभोऽमा पितुः पाठकस्य पृदिग्वा्पन आहवन) यस्य सोन कृरणमूतमभ्रीधमाविवेश्च प्राबिश्वान्‌ । ° येषां दीक्षितनामाहवनीय उद्‌ यद्‌।४्।भ।ददधरेत्‌ ” इत्याहवनी- ययोनित्वमाधधस्याम्पत्राऽऽ्न(तम्‌ । अयं पृज्निः पेतबण। ऽश्मा दिवि मध्ये निहितः स्थापितः सन्रज ग रज्ञ यस्य जगत।ऽन्तावुत्त्तिप्रखयरूपं क टिदुषं पाति परमेश्वररूरण पाठयति । कससः--““ इन्द श्च! अवीवृषानाति चत- सामिरपृच्छद्रध्वा » इति । तत्र प्रथमामाह-- इन्द्रं विश्वा अवीवृधभिति । विश्वा गिरः सर्गाः श्तुतय इन्व परै. श्वयेपेतमप्निम१द वृबग्वर्धितवत्यः । कौदरामन्दर, समुद्रम्यचस्‌ समुद्रवद्व्यापिनम्‌ | रथानां रथीतमं रथ कएषामस्तीति व्युत्च्या रथशब्देन राजामात्पाद्य उच्यन्ते । तेषां मभ्कःतिरयेन रथी रथीतमस्तम्‌। वाजानां पतिमलनां पारकम्‌ । तरथा सत्पतिं सम्मागवर्विनां यजमानानां पाठकम्‌ । अथ द्वितीपामाह- स॒क्नह यज्ञ इति । सननहूः सुम्नस्य प्रजापदाूपस्य सुखस्याऽधद्वाता पद्‌ पिता यज्ञश्च देवानावक्षदावहृतु । यक्षद्भिश्च पुवाक्ताभिरपि देवानाबक्षशह्वयत्‌ | अथ तृत्तीपामाह- षाजस्य मेति । रनः परमेभपयुकोऽधिवांजस्याश्नस्य परततिनिमित्तेनो- दभ्रामेणोद्‌ महणसामध्पेन मां पजमानमूद्मभीदुर्कषे पापितवान्‌। अथानन्तरमिग््ः परेश्च युक्तोऽपमभिनिप्रामेण . निग्रहसमर्यन मे सपलनान्पदीपान्वेरिणोऽषरा- नकर्भृहतान्करोत्‌ । भथ चतुर्थीमाह-- उदृश्राभं चेति। देवाः स्थं ब्रह्न परिवृढमुदू्भमस्मदीपमत्कर्व निमामं चं वैरिणो निकषं चावीरुधन्ववितवन्तः। अधानन्तरमिन्ाप्री विषूचीनाग्तवतः पऊायमामेन्म सपत्नान्मदी यान्धैरिणो म्पस्यतां दिना शपताम्‌ । अत्र विनिपोग- तेमहः-- १ १ २6 ४०३४ श्रीमत्साथणाचायंविरचितमाष्यसमेता- [४वचतूर्थकाणं ( अप्रतिरथसूक्ामिधानम्‌ ) उज्रिभेः समिधो दृध्यादुदु लोद्यश्छतेऽमखम्‌ | १ अति पश्चभिशःवा विद्राम्यामश्मनः स्थितिः॥ रै चतुभिरपुच्छाद्रच्छेषश्चदररिताः ॥ इति भीमत्सायणाचायविरचिते माधवीये वेदारथप्रकाशे छष्णयलुबृरद्यि- तेतिररीयसेहितामाष्ये चतुर्थकाण्डे षष्ठपरगाठके तुतीयोऽनृवाकः ।' ३॥ दा यायय > ( अथ चतुथा्के धप्रपाठके चतुथ अमुवाकः ) । आङ्काः सिद्धानो वृषभो न यष्मो घनाघनः क्षोभंणश्चषंणीनाम्‌ । सकरन्वनोऽनिमिष पक- वीरः रात ५ सेनां अजयत्साकामेन््रः । संक- न्दनेनानिमिषेणं जिष्णाना युत्कारेण दुरच्यव्‌- नेम धष्णठानां । बदिन्द्रंण जयत तत्तहध्वं युधो नर इषुहस्तेन वृष्णा । स दुस्तः स ॒निंष- क्किभि्वरी सस्घष्ठा स्र युध इण््रौ गणेन । स॒ रसष्टाजित्सोभपा नाहराधयष्वधन्वा = प्रति- हिताभिरस्तां । बृहस्पते परि दीय (१ ) रथेन रक्षोहाऽमिजा< अपबाधमानः । प्रमज- नसनाः प्रमृणो युधा ज्यन्नस्माकेमध्यविता रथौनाप्‌ । गोजभिद्‌ गोविद वज॑बाहं जय॑न्त- मज्मं प्रमृणन्तमोजसा । इम संजाता अनुं वीरयध्वमिन्द्र< सखायोऽनु स रभध्वम्‌ । बलविज्ञायः स्थविरः प्रवीरः सहस्वान्वाजी सह॑मान उभः। आिरंरो अभित्त्वा सहोजा जैभपिण्द्र रथमा ति गौवित्‌। अभि नौज(णि षी, ६अनु०४] दष्णयजुवैदीयतैततिरौयसंहिता । ११६५ ( अपरतिर्थसूक्त(भिधानम्‌ )` सह॑सा गाई्मानोऽदायः (२ ) वीरः शतम॑- ग्युरिन्द्रः । दुरुच्यवनः पृतनाषाडयष्योऽस्मा- कृ सेना अवतु प्र युत्सु इन्द्रं आसां नेता वृहस्पतिदक्षिणा ज्ञः पुर एतु सोपः । देवसे- नानांमभिमञ्षतीनां जय॑म्तीनां मरुतो यन्त्रे इन्द्र॑स्य वृष्णो वरुणस्य राज्ञं आदित्थारना पमर- तार ्ार्ष उथ्रप्‌ । महाम॑मसां मुषनच्यवानां घोष] देषानां जयतामद॑स्थात्‌। अस्माकमिन्द्र स्तेषु ध्वजेष्वस्पाषटं या इष॑ंवस्ता अयन्तु) । अस्माक बीरा उत्तरे मवन्त्वस्मानु देवा अवता हवेषु । उद्धषय मघवन युधान्युत्सत्व (त्वोनां मामकानां महाशि । उदुवैत्रहम्वाजिनां वाजि नाम्युद्रथानां जय॑तामेतु चोषः । उप प्रेत जर्थता नरः स्थिरा बः सन्तु बाहवः । इन्द्रो राभ यच्छतवनाधष्या यथाऽस॑थ 1? अष सष्ठ परा पत इारंव्ये बह्मस शरिता गख्छा- मिञान्प्र ( ४) विक मेषां कं चनोच्छिष्‌ः। मर्माणि ते वममिर्छादयामि सोभस्त्वा राजाऽगप्रतंनाभे वैस्तापए । उरोवरीयो वरि वस्ते अस्तु जयन्तं त्वामनु मदन्तु देवाः । यत्र॑ बाणाः संपर्तन्ति कुमारा विशिखा ईव । इन्द्रो नस्तत्र वब्रहा विश्वाहा हइामं यण्छतु(५)॥ ( दीयादायो अपन्वमित्रास चत्वारिश्शस्च्‌ )| १९६६ भीमतसायणाया्यविरचितमाप्यसमेता- [४वषथैकणै ( अप्रतिरथसूक्ताभिधानम्‌ ) एति छृण्णयणुरवेदीयतेत्तिरीयसंहितायां चतुथिके षष्प्रपाठके चतुथांऽनवाकः ॥ ४ ॥ ( अथ बतुथकाण्डे वहपपारके चतुथौऽनुषाकः ) | तृहीयेऽनुवाकेऽभरिप्रणयनमक्तम्‌ । अथापरतिरथन्ुक्तमृश्यते | करपः--‹ भाषः रि शान इति दक्षिणतो बहला दृशर्चनान्वेति भेषावहणः प्रतिपस्यला बा? इति । तत्र प्रथमामाह-- अशुः शिक्षान इति । अयमिन्वः प्रीशयौपेतः रतं तेनाः रत कपाकाः परकीयतेनाः साकमेकप्रपतलेनाजयत्‌ । कीश इन्रः । आशुः शीर छारी, हिशानस्तीक्णोऽत्प्र इत्यथः । तत्र दृषन्तः--वषभो म यष्पः | पथा वुषमो वुषमान्वरेण योदधमेस्सृकस्तददपमपि षनाषनोऽतिश्येम शत्रणां हिंसको घातकः । वरवणीनां परसेनागवमनुष्याणां क्षोभणः क्षोमहेतुः । संक- न्दनः समानं कम्दने प्रमयहेतुध्वनिषिदेषो यस्यासौ तेकन्दनः । अनिमिषः कदादिष्पि निमेषे न करोव्यत्यन्तस वधन इत्यथः । एकवीरः परानपेक्षेण(क्षः) स्षयमेक एव नेत समथः एरः । अथ द्वितीयाह-- सं कन्दनेनेति । युषो पुद्धाधनो हे नरो मनुष्पा इन्देणानुगृहीवाः समस्त परबद्ं जपत बी कुरुत । वशीकृत्य च तत्तहध्वमापिमवत विनाशयोत्यर्थः। क षट्रोमेन्दरेण, संकन्दभेनानिमिषेण । पृवबद्भ्यष्येयम्‌ । निष्णाना जयपशीखेन पु्कारेण युद्धकारिणा, दुष्च्यवनेन भ्पाबा्तुं दुःशक्येन, धृष्णुना मीतिर- हितेन, हष्हसतेन बणाधामुषोपेतन, वृष्णा कामानां वर्केण । अथ तवीयमाह-- स इषुहस्तेरिति । इषवो हस्तेषु येषां मटानां त इ्षुहस्तस्तैः सकं ल इण््ो वरी प्रबलं स्ववदा करोषि । निषङ्गिणः खद्गहस्तासेः साकं स इनो वशी स्वकीयेधान्‌ष्कैः खदूगहसेश्वोपेतवासरतैनः वणी करोवीत्यथ; । यदा परसेन्पगतेधानुष्कैः सदृगहसेशय सहितं तद्रशी करोति । त इम युषो योद सणाणेन्‌ प्रकीयमटसमुहेन सल्टा सहता गत्वा सम्पाङ्केमभनितो मवति । मिश्रीमूय च पे स्वन सैसुष्ट स्तान्सव।ञ्जयदीति सहष्टजित्‌ । यणमानानां येषु | त.ब. पूुकहतेदु+ 11 पषी०६अबु ०४) करष्णयनु्वेदोयतेत्तिरीयसंहिता। २०६५ ( अप्रतिश्थसूक्त(भिश्वानम्‌ ) सनं पिबर्षति सोमपा अत एष बहशर्ष बाहुबरटापेत उष्वधन्धा भिरण्तरयु्यतधनष्कः पतिहिक्ापिस्तेम धनुषा पेरितःभिरिषृभिरस्ता कषा विनाशपवीपयर्थः । अथ वतर्थीमाह- वृहस्पते परीति । वष्दाकस्याः पाठको गहस्पतिरिन्वः । अत एवं शान्नान्तेरे समाश्ञातम्‌-"“वग्वै बहत्तस्या एष पतिस्तस्मादु बृहस्पतिरषः"” हति । ध्याकरणकतत्वपिन्वुस्य वाक्पतिष्वम्‌ । तम्वान्य्राऽऽम्नातमू--५ त ररवा बन्ुमन्रवकनिमां नो वाचं ष्यकुर्विि ” इति | वथाविधहेि इन्व्‌ ठं रथेन परिवीय स्वतो गण्ड | कष इन्दः, रतो राक्षततानां हन्ता, अमिषराञ्शवू- नषृवाधमानो पभाऽपयन्ति था बाधमानः, सेनाः परकीयाः प्रभञ्चन्पकर्षण भाः कुषन्‌, परमृणः प्रकरण हिंसको य॒ध। युद्धेन जयन्तत्र विजयमान्‌ः | अस्माकमस्दीपानां रयानामवितेाये रक्षको मव । अथ पञचमीमाह- गो्रभिदमिति । हे रजताः समानजन्मानोऽस्मदीया स्तयो युयमिम- मिश्बरमनुदीरयष्वम्‌ । अयमिन्वुः पुरतो करिः दूरोऽभव्श्राचरर्यं शारा भवतत । हे हष्वाब इन्वरमनुसेरमध्वमिन्वुः प्रतो युदं सम्यगारमतां १ाद्धवन्त आरभ- न्तम्‌ । कीटशामिन्वरं, गोत्रभिदं गोत्रान्पवतान्मिनात्ति वदीयपक्षांश्छि~ नतीषि गौषमितते, गां मूरपि बिन्दते उमत इति गों गोविद, वजो वाहो यश्य स बजषाहुस्तम्‌, अन्म जयन्तं भूमिराहित्यं रात्रणां यथा मवति तथां विणयमानम्‌, ओजसा बदठेन परमृगन्तं प्रकर्षेण सन्तम्‌ । अथ बष्ठीमाह- बटषिज्ञाय इति । हे श्न तं नैवं जयरीटं रथमापिष्ठाऽऽरोह। कीद- शस्व, षटं परकीयलामर्थ्य विजानःतीति वरुविज्ञ(यः । स्थविरः पुरातनः । परवीरः शरेष्वप्यतिषरः । सहस्वन्बरषान्‌ । वाण्यमवान्‌ । सहमानः प्रेषाम- भिमदिता ! एषो युश कूरः । शमितो वीरः बरमा पस्यासावभिवीरः। अभितः स्वनः परिचारकाः प्राणिनो यस्यास्ावािसचछा । सहसो वला- शातः सहोजा वडाधिक इत्यथः । गां मुमि विन्दते रमत इति गौभित्‌ । भथ तामीमाह- अभिगोन्राणीति । अपमिन््रः पयत्त पषषटेषु यद्धेष अस्माकं सेना अदवु रतु । दीष दयः, आमि सवताऽवस्थितानि गाणे युचज्षेज्राणि ` १, च, रक्षसां ५०६८ भीमत्सायणाचार्थविरचितमाष्यसमेता- [भ४वतु्धकर्णै- ( अप्रतिश्थसृक्तभिधानम्‌ ) सहसा शीध्रं गाहमानः पिन्‌ । अहायो द्‌(द)पारहिषः । वीरः शूरः । तरतमन्युबेहुविधकरोधयुकतः । दुश्च्यवनरभ्यावयितुं दुःशकः ¦ परतनाषार्‌ परको- यत्तेनानाममिभविता । अयुध्य: केनापि मोद्धमशक्पः । भथाषटनीमाह- इन्द्र॒ आसामिति! याः सेना अस्मदन्रहा्च षेरिष गण्छन्यासां रना- नामिनो नेता मवत्‌ । यो बहस्पतियां च दक्षिणा देवी यश्च यज्नो पश्च पोष एतेष मेकेकः प्रतो गच्छत्‌ । याभ्चितत्तेबन्बिन्यो देवसेनाः प्रबठममिभञ्जय- त्यो जयन्तीनां ताल्त्यस्ताःसाममरे मरुतो यम्तु गण्डन्तु । अथ नबमीमाह- इन्द्रस्य वष्ण इति । वृष्णः कामणधरिवर्पिण शन्रस्य राज्ञो राव्यं कृतो वरणस्य र्घा यटमुये यद्धेष्वतिषीनमस्त्‌ । मष्टामनकं युद स्थिरविसानां मुषमभ्यवानां रात्रम्भवनेम्यरच्यावपितं समर्थानां जयतां विजयमानानां देवाना धोषो ध्वनिरुद्स्थापतवतत उत्थितोऽम्‌व्‌ । अथ दंदामीमाह- सस्माकमिन्द्र इति । युद्धा परसेन्यं गेषु सम्पकपरापतषु सत्स्वस्माक- मिन्द्रो रक्षिता मषलिति देषः | तदनीमस्माक या हषवाऽसदयेमृकास्ता जयन्तु परतेन्यानि विध्यन्तु । अस्माकं ये वीराः दरा मटास्त उत्तेरे मवन्बु परीयभरेभ्य उष्छृष्टा मवन्तु । देषा इवेषु युदेषु अस्मानु अस्मनिवाबवावम्तु रक्षन्तु । ह्यं दरचमपरतिरथसूकं समाप्तम्‌ । अथ तत्रेव विकृत्पिताः प्रवं उच्यन्ते तत्र प्रथमामाह- घद्धष्येति। हे मघवनिन्ताऽव्युधाम्पस्मदीयीग्युदषंय प्रकीयेभ्य उकरढक्नि छत्वाऽस्मान्हषेय । मामकानां मदीयानां सत्( खनं पराणिनां महांति तेजां- स्यु्डृष्टानि रत्वा तन्द्षय । हे य॒त्रहन्वाजिनामस्मदीयानामश्वानां वाजिनानि दीभगमनान्युच्छृष्टानि रत्वा हषय । जयां विजयं प्राप्भुवतां रथानामसमद्‌।- यानां घाषि उदेतु पहाभ्वानरुद्रष्छत | अथ द्ितीवामाह- उप प्रेतेति । हे नरोऽस्मदीयाः पर्षा उपेत प्रतेभ्यस्य ऽपि प्रकर्वण भ्त । ततो जयत विजये प्राप्नुत । वो युष्माकं बाहवः खकीयायुधेः प्रहरणेषु स्थिराः सन्तु । पथा यूयमनापृष्पा असथ केनाप्यतिरस्काया नवथ तथाऽप्‌- मिन्द्रो द युष्माकं चामं यच्छतु सुखं ददातु । अथ ववीवामह- १ख. थ. ऊ. च, वम्‌ । म । २ क. घ, इ, णक्षितित । ३ स्र, च, अधिका। . क. ष. ऊ, ` यान्धायुषाभ्य। भरपा ०६अनु ०४] छऊष्णयजवदीयौत्तिरी यसंहिता । २०६ ( अप्रतिरथसूक्ता्िधानम्‌ ) अषसृष्टेति । रहिसिका हेतिः शरम्या । हे शरग्ये नक्षणा संशिषा तीक्ष्णी- छता त्वमवसष्टाऽस्मामिमंक्ता सी परापत सहसा परमेन्मे पतिदा भव । पतित्वा अभित्राञ्रतून्यच्छ प्रप्नृहि। प्रप्य च प्रदिशेषां शब्ृभां शरीरमध्ये पवेश करु । प्रपश्य चेषां शषुणां म कंचन पूरुं मच्छकबोऽदिष्टंमा कर । सुषौनमि नहत्वथः । अथ चतूर्थामा- ममाणि त इति । हे यजमान ते सब नमानि वमामि: कवरैश्छदयामि । सामो राजा ताममूतेन भरमानेवारकेण केनापि कव्चमिरषेगामिनस्तामभित आग्छाद्यतु । प तव वार्वा धनमृरवर।य।त्ु, अन्यरष।द्‌।पङद्प्पत्यन्तम- विकमस्त॒ । जयन्तं विजयं प्ाप्नुवर््तं तवां देवा अनुपदन्तनुकृखा भूत्वा शष्यन्वु । अथ पम्‌ य॒ षाणा इति । यत्र यसमिन्धद्धे बाणाः परेम: सपतन्पातश्रेतभ्‌ समू पतन्ति । तत्र दटानः--कृमारा वि।रेखा इव, [पथा ] मृण्डित- शिरस्क। ९) णकद। वाऽ्यन्पं ब।उ|पल।; तन्त इतश्चेतश्च गच्छन्ति तद्वत्‌ व्रज यद्धेऽयमिन्् पश्चा प्रकीयप्‌११।भवापौ वहा पिषतो पैरिषाती समा ऽसमम्प्‌ रम यच्छतु सूस ददतु । अशुः [शम ईत्पतत्सुक्तं विनियुङ्के~. “ षास: पषत्ता आसन्य दवा एतदुपतरथमपश्यन्तन वे तेऽपत्यसुरान-~ जयन्तद्१पिरथस्पप्रापिस्थल्वं पदु्रापिरथं दपीता हपाऽ््वाहपरत्येव तेन्‌ यजमाने। ब्रा तन्यत अन्‌। ५4 जतम्‌व4 जेवर १, [ तन का ५प्र9 ४अ० ६] इ।व। यदा देव। श स्‌श।ष् यद्द्‌ यब।स्तद्‌।१। देवा विजयपरतेनापतिरथाष्. मवस्सूक्तमपर्यन्‌ । + तेनेव यजमानः सवुन्भतृव्यासातिक्रराहिषं यधा भवति त्येव जयति । भा उ प्रमनमिजेतममिः षनं ईसविरेम बा स्वथा- पेजयत्पव । सूकमन्वतर्पां विषते दद भवति ३६।क्षरा विराइवपिराज^ ठको विधत।वनयोर्खोकयोर- ध्या अथ। दशाक्षरा पिरान यरदमिराग्येव,चापे प्रति विहव्ि ” [सेर के(* ५१० ४ अ० ६ | ६ति। [क -~---**-^~~---~-~~~ ~ ~ --~-- ~-~----- ---~-~--- ~~ ~~ वा ककनककन +अत्र पेन वे तेऽप्रत्यस्चरानित्ादिहोताऽन्वाहित्यन्तसहिताशाम्यस्य म्याख्यानं श्रशििय्‌ । १ क. च. ठ, विकर्ण । २क.ष. ड. "नोऽस्माकं श क. 'व देदाश्वायं य“ । ख, च. ध्व देषा त्रिवार्यष्क्रिषछो य । ४क,म.ठ.०पिचषः। ५क, "8 चि । ६०४० भीमत्सायणाचार्यविरचितमाप्यसमेता- [४ चहृचैकाण्डे ( अप्रत्िरथसृक्ताभिधाभभ्‌ ) भमिननुषाफं सम प्रवानापुद्धषयेत्या नां पञानां विकलसपा्थश्वात्तृकतगवा कयो दरव भपद्यन्यं ¦ पिर।टछन्दसो द्याक्षरत्वतस्प च्छन्दसः जामर्वनेव्‌ ऊ)कय) ्िधतत्वा्तय। पिधवयथ। पद्‌ द्‌रचं सूक्तं सपद्यते। अपि ब दपक्षरस्य विरा्छन्दसो ऽह त्वनान्नतदरसल्यद्कारा तसिनश्नाये परिविष्टि । अथ पूवानुव।कोक्तप्िमान इत्याद्मन्तद्यसाध्यमरमनिधानं किषत्ते- ° “ असदिव वा अन्तरेक्षमन्तारक्षामवाञथ्यीत्रमाद्चीपरेऽमाने नि दषादि सखाय [स ०५० ४ अण६] इतिं। मूमिवन्भूस्वर्पाम्‌।व॥ददमन्तरिक्षमविद्यमानसदै भवति । अन्कक्षसदशं चाऽप, हपि१।नरकरप्रुसादेनादीनाममावेन कन्यत्वपरतिमाजरात्‌ । अतः दान्यत्वनिव।रणेन प सुसद्धावाय ततापि केद्शमानं निदृष्वात्‌ | मन्तरहितं परर८९।६-- ¢द्ान्यां पपिध्ति [० का० ५प्र० ४अ०६]इति। प्रथमनन्ते वमानशखन्दस्य पातय २६परि-- ८ (पमन एषे दिवि मधप आस्त इत्याह व्यवेतया मिति) [ सु० का ५५० ४ अ० ६] ई । एतय चं १ रन्यमाद्वीयं वरत्‌ विह पथा मवति तथा मिमीत दव प्रमितं करोप्पव्‌ | विप्ीवमने पृन्चिवन्दतातरयं दकयति-- ५ भ्म दवेः निः पृक्षिसमत्याहानं ¶ै पर्यनमेवाव हन्ये ” [द क:० ५१०४ अ० ६ | ईति । | पकं रात्यन्नं भे भवति । अतः भेतेनाश्मना तादृदमन्न प्राप्नोति । न्दे पिश्च[ अव वृध्नित्थाददिमन्वचर्वष्टयररष्यं गमनं विधत्ते-- “५ चतसभरा १य्छ दपं चतवारि ७्द।९। व छन्दोभिरेव ° [सं° क ५ पर ४ अर ६ | ३।१५। अ(यीधानिमैत्य पृच्छपभन्दमपरमने गंष्डेत्‌ । गयन्यावीनां मुरूषम्छन्दष चतृष्वान्मन्वसर५।य।१७।।भ२ब युक्त। गतवान्मवति । प्रथममन्त्रस्य पथमपदेऽ्वीवृवनिति दस्य तार्यं दृश्यति-- ५ इन्दं विश्वा अदोवृधनित्यार्‌ वृदधिभिवोपाववते ?” [ संभ काऽ ५१० ४अ० ६] इति । ततैव चतुधप।द वजरषदतासरयं दुर्शपति- । न मं श ` न न { घ, च, पूर्तः पन्गत्‌" । ~~ पम ° ६अनु ०५] कृणष्णयदुर्वेदीयतौ्तिरीयसंहिता । २०४१ ( अश्चिस्यापनाभिवानमर्‌ ) ` वाजान सतति पतिमित्याहानं वे बाजोऽलमेवाव रुमे » [सं क» ५१० ४अ० ६] इति | द्ितीयमन्ते सुम्भरब्दतापर्यं दृशयवि-- म्ना द्वार भा च वक्षदित्याह परजा वे पशवः सुम्नं प्रणामिब १२ुनातन्धत्ते » | स° का० ५ प० ४ अ० ६ | इति । आसिनेष मन्व उत्तरभागस्य तात्य दृशयप्ि- पक्षद्‌।भदृका दवार्‌ आ च वक्षरित्याह स्वमत्ये » [स०का० ५ भृ० ४अ० ६ | इति। देवार आ च वकषदिष्युकतया तान्देवान्छगतान्स्वाषीनान्करोति । तृत।यमन्गयर्दमरामनियामगब्दयोस्तातर्थं दरयति-- ^ वाजस्य मा प्रसवेनददूममामिणोद्रभी ्वियाहततो वा भादिष्य उधसनद्माम एष [नन(चामम्ममिा ब्रह्लणव।ऽञत्मानमद्‌ 1दहणाति बक्षेणा भरातभ्यं निगृह्णाति" | १० का ५ प्० ४ अ०६] इति। डध्वयरहणव।।चन।द््।भयनयनदूगच्छनिग्रामशब्देनापो गम्छनसावादित्यो सकय । अतिस्तदुमयभतिप्द्केन मन्नेणाऽऽ्सनवृदृगृहृणाति उत्कं पापपति । स्वभना्न्थ ।गगृहण।।त निग्रहं भरपयति । अत्र विनियोग आद रत्यपरतिरयं हेताञन्वाह दश्व॑कम्‌ । उद्ै१।१ ।वकल्पाथा मन्वा; प्श्चदृरोरिताः ॥ इति । ६१ ‰१८५५।।य१यरबिते माववीये वेदर्थपकाशे रुष्णयनुरदेदीय- पपिरीयसंहिवामाष्ये चतुर्थकाण्डे पष्ठपपार्ड चतु्थ[ऽनुबाकृः ॥ ४ ॥ ॥. भ ति | ( अथ चतुथा्टक पषठभपाठके पञ्चमोऽनुवाकः ) प्राचीमनु प्रदिरौ प्रहि विद्वानभररमे पुरो अभिमवेह । विभ्वा आदा दीयौनो वि भा- द्ग नो पेष हिपदे चपुष्पदे । कथष्वमामिना नाकृश्ख्य हस्तेषु मितः ॥ दिवि; पृष्ठश पषगत्वः निशी देवेभिंराष्वश । शथिष्या ९०४९ भीमत्सायणी चायंविावितन्प्यसमेता- [धतुथकाण्डेभ ( अभि न्थपिनामिघार्नम्‌ `) ` अहमुदन्तरिशषमाऽश्टभम्तरिक्षाशििभाःरहप्न । दिवि नाक॑स्षं पृशस्वरज्यातिरगाधू (१) अहम्‌ । सुषर्यन्तो नीपक्षन्ते थं यार रोहन्ति रोद॑सी । यज्ञं ये बिश्वतोंधार स्दिदाध्सो कितेभिरे । अभे परेहि प्रथमो देवयतां 'चक्षवैवा- नामत मर्त्यानाम्‌ । दयक्षमाणौ भृशुभि संजापाः सुवन्तु य॑जमाभा स्थाकि। नक्ती षासा सम॑नसा विरूपे धापयेते ज्वि्ुमेक समीची । यावा क्षामा रुक्मो अन्तर्वि माति देवा आभं धा॑रयन्द्रषिभोदाः । अद्र सहैक शभषाभाः त्व < सं।हंसस्थं राय ईरिषे तस्मे ते विधेम वाजाय स्वाहा किऽ गरू्मान्प्नथै ग्या सी पृष्ठे परथिन्याः सीर भाक्ान्ीरि- क्षमा पण ज्योिंषां दिवैभरसभान तेजा विहा उष<ह । आङ्ानः सृमर्तीकः परस्वे स्वां योनिमा सीद साध्या । अस्मिन््वधस्थे अध्य तेरास्मिन्विग्व देवाः (३) यजमानश्च सीदत । प्रेडो अग्ने दीदिहि एुरो' नोऽज॑स्या स्यां यविष्ठ । स्वार राभ्वन्त उ्यन्ति वाजः, विभेमं ते परमे जभ्भ्पे षिधिभः समपि सधस्थं । पस्मायोर्दिदारिथौ यजे तश" सवे हवी रपि जुदरे संपि, । ता संवितुरवरप्यस्य वैसा महीं माम्‌ । सत्तं अके डक जिद्ठाः. सपर्पयः सत ` + दत्रः त्वां यजसि सपं योनीरापृणस्वा शरे | इ्रयौन्यादवैतादर्चं प्रतिषङ्च मधति हमितश्च स्मरः इक्यो तिश्च चिच्र- सत्यञ्थंविध्ये व्योतिंष्भा श्ण सत्य- श््तेपाश्चार्य*हाः ( ५ )। ऋतजिशं सस्यजिचं सेनजिच्ं सुषेशश्वानयमिन्नश्च दरेअंमिधश्च गणः । ऋतश्च सत्ययं च्टवश्चं परृणंश्च धर्ता चं" विधर्तां चं विधारयः । रहक्षांस एता- हैरकीसि ऊ षु णः सहक्षौसः प्रतिसक्षास यतनं । भितार्सिश्च संमितासश्च म ऊतये समं रसो मरुतो यज्ञे अस्मिभिनदरं दैवीर्िदों भरु- तोऽमुंवत्माना यथेन्द्रं देषीर्विशों मरूतोऽनुंव- त्मामि एव्म यज॑मानं देवीं श्व विङो मानु- बीश्वामुषत्मनिो मवध्व ( ६) । ( अगार संहन्ाक्ष देवाः सहस बारामत्यश्टा भनवत्मानः पोई॑श्च च )। ^, १ ककि | भेन च षष्ठप्रपाठके पथमोऽनुवाकः ॥ ५ ॥ ( अथ वतू्थक ण्डे कठ पपाठके ¶अमोऽमुवाकः ) । वतर्थदनुाकेऽपिपंणयनी क्केमपिरथत्‌ कमुकम्‌ | अथ पश्वमेऽप्निस्थायनम्‌- च्यते । कलपः--“ प[वीमन्‌ पदिगापिति प्श्चनिरभिषधिरु् » ¶ति | कष पथमाबाहु-=~ ०.४ धीमत्ायणाचा्यविरवितभाष्यप्तमेता- [एवतरथकाणैः | | ( अद्धिस्थापमामिधानप्‌ ) प्राचीमनु प्रदिशमिति। अश्र इदनीमनीतहे वद्र प्राचीं [प] दिशे परागा पष्ट दिवां विदास्वमनुपेहि, भनुकमेण परकै यथा भवति त्था गज्छ । त्वमभनेरि्टकनिष्प(दितस्प विविषपस्य वहूनेरिहसिन्कर्मणि परो अभि - भंव पुषभागवर्वी वष्नि्भव । यदु परोगन्ता मृषूयोऽभिभपत्यर्थः। गि आशाः सूर्षा अपि दिसो दीदधानः प्रकादायनिविमाहि वमपि विरेवेण प्रकाशस्व । ततो नोऽस्मदीयाय दिष्ठे चतृष्पवे बोजमनं पहि सपाद्य । अथ द्ितीयामाह- कमध्वमभिनेति । हे कतिवग्यजमाना नाकं स्वगंाधनमृरूपमुखायां पूर्व सैपादितमर्ध हस्तेषु बिभ्रतो धारयन्सस्तेनाभिना सह कमध्वमग्रेरप पदाति - क्षिपत । ततो दिवः पृ्ठमाकाथस्वोवरि वतमानं तवगेण्वा स्वर्गलोकं प्राप्य देर. मिर्षिभा देवैरेकीभूताः सन्त भाध्वमुपदिदात | अथ ततीयमाह-- पूयिष्या अ््मिहि । अहं यजमानः पृथिष्या उद्रत पएतदृन्तरिक्षमारह - माहढोऽसि । तसदेषएन्तरिशषादुद्पो दिषनारहं श्रखोकमाहडोऽसि । दिवो छठोकसंमन्धी नाको दुःरहितो यः प्रदेगस्तस्य पृहादुपरिष्टाल्वगंटाकवातति- श्पोतिभेण्हलमादित्यरूषमहमकां पातोऽसि यदा प्राप्स्यामि । अथ चतुर्थीमाह- सुषर्यम्तो नेति । ये यजमानाः पवितः वृषु कमांमृठानपरकररं जानन्तो विश्वतोधारं सर्॑स्य जगतो धारणहेतुं यमि वितेनिरे बिस्तरणानुविष्ठनि ते यजमाना दयमन्तरिक्षमरोहन्ति । तथा रोती चवरापृथिष्यावारोहश्वि । ततः सुषयैन्तः स्मनिवासमादिरयमण्डटं प्रप्नुबन्तोऽन्यक्किमपि स्थानं नपिकषन्ते | अथ एश्वमीमाह- अघने प्रेहीति । देवामाल्मन शष्छन्तो देवयन्तो यजमानास्सषामृपकाराय हेऽघ्र त्वं प्रथपः प्रेहि पुरतो गष । यतस्व देवाना मनुष्याणां च चक्षशस्था- नीयः । लोके हि मग्छतः परुषस्य दृष्टिः पुरतो याति। शयक्षमाणा यष्टु मिष्छन्तो यजमाना मगुभिः सजोषा अनृहनदेमृगुनापकेमूनिभेः समानभियाः सन्तः स्वस्ति कमेकषता यथा मवन्ति तथा सुबयैन्तु ¦ तज पभयममन्बस्य तार्थं ददंयति- | ८ प्राचीमनु प्रदिशं परेहि विद्ानित्णह देवलोकमेव पाविते ' { सण का० ५१० ४ अ० ७] ति । देवरोकमेकोदिश्पानयव। परवृचो मवति । द्िवीपमन्स्य तालं दृक्षयति-- एषा ° ६अनु ०५] हृ ष्णय्ु्वेदोयतैत्तिरीयसं षिता । १०४५ ( अभ्िश्थापनामिधानम्‌ ) कमष्वमाभिना माकमिःयाहमनिवैतया ङोकान्कमते » [ तं» क{» ५ प० ४ ज० ७] हति | इननिष लोफानुहिरियानयचां १विष्पातं करोति। तृतीषमन्धस्य वासयं दशयति-- ¦ पृथिव्या अहमृदन्तरिक्षमाऽरुहमित्माहेमानेगेतया टोकान्तमारोहवि "१ [ सं* का० ५ प्रण ४ अ० ७ ] इति । हमनेव रोकानुदिग्वाक्वष| | सम्थगारा्टति । चत्थमन््रस्य वाष्र्यं शदापति- सुवयन्तो नापेक्षन्त त्याह सुवगनषतया लोकमेति " [सं° कृा० ५ प० ४ अ० ७] इति । सवगप्राषिपतिषाद्कशामन्दुस्याज सज्जावारहवा स्वग प्रहिः | प्ञ्चममन्स्य तात्य दजैयपि-- ५५ -अग्ने परेहि प्रथमे दवयतामित्याहोभयेष्वेदेतमा देवमनुष्येषु चश्दंषाति # [ सें० (० ५प० ४अ० ७] ¶ति । उभरपचङ्ुःपतिपादकस्व शण्ड्‌ स्थात्र सद्धावदेवयर्घोमयत्र चक्षुःस्थापनम्‌ | मन्तान्विनियुङ्कु-- “4 पञ्चमिरधि करापति पङ्को यश्चो पावनिष पक्गश्तेन सह सुबर्गें जोकने- ति" [सं० का० ५०० ४अ०७] हृति । कल्पः-“ नकाषासाश्न सषहसक्षेति द म्धां सहिाभ्यां दधः पणामोदुम्बरीं स्वपमतुण्णायां जुहोति हति । ततर प्रथभामाह-- नक्तोषासेति । नक्तं चाषाश्च नक्तोषासा रािदिविताषित्यथः । समना परस्परोकमत्ययुक्ते विरूपे रात्रिः कृष्णा दिवसः दाष श्ये विरक्षणषके समीची समीच्यावनुकूटे सत्यावेकँ शिदामतिहपं पापपेते यजनानकवुकनि- धारणं सेपादयतः । धषा दठोके क्षामा( म क्षिक्मदसस्तबमयनण्पवर्विनय- गरि रुक्मो रोचमानेऽयमधधिधिभाति विशेषेण परकारते । द््पिन्ि ग्पद्ूर- न्तीति देवाः प्राणास्ते च ब्रविणोडा पागदूरेण घनष्पं फलं पयण्छन्ति तादृशा यजमानस्य प्राणा अभ्चिमेतं धारयन्धतवन्तः । अथ द्विवीमाह-- अभ्रे सष्टस्चाक्षेति । रवसहसशण्दा अपरिमिता(तत्वा)भिपाबेज । दिश्चत- शक्ुरित्यदिमिन्जोकमूरिह्पत्येनायमध्िरत स्तूयते । बस्मदक्षिजूषिपाणपिना हभ तव बहवः । तथा षं साहक्स्य बहुसहृज्ञपमृहपरेमितस्व रापो धनस्येशिषे प्ुभंवसि । तक्मे ते तादृशाय तुभ्यं वाजायनतिद्शर्थ विषेम परिषरे हविष! स्वाहेदं हषिः स्वाहुवमस्तु । ततर प्रथममनं बिनियुङ्के- ~ १ अ, "म्या सहि ` क्ल च छक २०४५ श्रीमत्सायणाचायविराचतभोष्यसमता- (४ चरू्थैकाण्- ( अञ्चिस्थापनाभिधीनम्‌ ) ५ नक्तेषासेति पुरोनमुषाकथामन्वाह प्रचये [ से° का० ५ १० ¢ अ० ७] इति । परोभवाः( वा) पदानमन््राः पू( श्राप वमनुकरमेगो- ,च्पत इति पृरोनुबाक्या, प्रथा उत्तरेण मन्दरेण हविप्यदानाबाऽ्वो तन्त (तांन }यात्‌ | पृरोनुवाक्पामनच्य याश्यया जुहेदीत्पग्षतराऽश््ातत्वात्‌ । हिवीयमन्वरस्य वराजरूपप्र१कतवं द द॑यति-- ५ अपो सषटल्षत्याह साहस्रः प्रजापदिः परणाप्रप्यये ”» [ से° का% ५ प° ५ भ० ७ ] इति। संहसरसंख्वाक वशषरा दसगन्धो विश्वहपधरस्य विराण्मृतः सेनबति मान्बस्य । "अतोऽयं मनवः प्रजाएतिप्रा प्रेय मदति । अस्य मन्रस्व बतुथपाद्‌ षालशस्ृश्य वाल्ये दशैदति-- हित विम राजाय स्वाहृध्याहानं वे वाजोऽ्जमेषाव रन्ध » [स का० ५१५० ¢ अ० ७ ] धी | एतमन्वसाध्यं हषं विधत्ते- ¢ दृण्लः पृरणामोदुन्बरीर रषयमातृण्णायां जह्य दध््दन्बरोऽतौ श्वेयमवृण्णाऽमृष्पानेरालं दव्राति तस्मारमुतोऽवाकीमूजमृप नीवानः [ सै° का० ५प्र० ४ अ० ७ | इति। जहसदटरी कचिष्सगोवन्बरी । दध्युदम्बरयोरनषपत्वात्स्वसमातृण्णा- याश्च `स्व्गरूपत्वाचस्यां तद्धन स्वगं एवानं स्थापयति । पस्मा्सवगै उर्गव - श्त तस्मादमृतो ुटेकाद्वाचीं वृषटिूमेणाधः पतन्तीमूजमनं बयमृपजीषापः। कस्पः--“ सुपणाऽसि गरुत्म।निति विङ्मिः स्वयमातृण्णायामर्निं प्रति- छाप्प-? इति । ततर प्रथपामाह-- सुपर्णोऽसीति । हेभ्पे घं सुषणः पकेपाकारो गरुलानहहपमानोऽति । अतोऽ्यां विरिहूपायां पृथिव्यां सीदोपविस। तत्रापि पृथिम्पाः पृष्ठ उपरिश। अथ हितीयामाह्-- भासाऽन्तरिक्षमिति । मासा स्वकीयेन पकारेनान्तरिक्षमापृण सर्वतः पुरय । ज्योतिषा सखकीयेन सामथ्धन दिवं धरोकमुत्तमानोभ्वं स्वाम्मिषं कृ । तथा तेजसा स्रकयेन साभथ्यन दिशः प्ाच्यिका उदृदृहोतकर्वेण हृढी कृह। अथ तुतीयामाह- १८. च. ' भवः ५" ।२ तत, मम्ब; पू । द स, स्तम्भितं । रपा ०६अन्‌ ०५] छण्णयनजुर्वेदीयतैत्तिरीयसं दिता ९०४५ ( अभ्निस्थापनाभिधानम्‌ ) आजुह्वानः प्रतीक इति । हेरे तवमाजह्वन आभिमृस्येन हूयमानः सुप्तक: सुमृखः सन्पूरस्तादृ्स्यां दि साभ्या स्वी समीशीनां स्वां योतिं सषा स्थानमासीदाऽऽगत्य पराप्नुहि । रहे विश्च द्वा यर्थ यनमनश्रा- सिन्परोवर्विनि सधस्थञपनिन। सह॒ स्थापुं॑यग्यर्युतरस्मिजधिकमुरकृे स्थमि सीऽतोपातिदात । एतानन्तान्विनियुङ्कं-- ५ विसमिः द्यति भिवृद्‌। असिववानव। स्वं पतिष्ठां गकि » [ से० क[० ५१० ४ अ० ७) ई।८। कसः“ मेदो अभ्रे दीदिहि परो न इत्वादुम्बत समिवमाद्धपि + इति । पद | प्रेद्धो अग्न इति । ईश्च पदः 14५ + र।पस्तव पुरा नाञ्छक परोदेषेऽजस्या निरन्तरवापन्था सम्या सू नत्मानया जाटषा दीदिहि पुन. रपि दीप्यस्व । ज्वन्त। स हमव स्थणा ५ । दं यदिष्ठ युवतमध्नि लं दशन्तो निरन्तरमाविभो वाजा अनन्विष्य प्।प्पन प्रप्नुवन्ति । तभं मन्तं विनियक्क- | ५५ प्रेद्धे( अपे द।विहि १९ न ईइ६।।ृ्९५(द््त्या १ स^ कणकावत्ये- त्था ह समे देवा असृराण।र उण्लहारस्तृरहन्ति यरेता सपवमद्धार्ि वजेगतच्छवपरी यजमानो म्रतुव्पाय प हरि सुतया अछम्बरफारम्‌ ५ [ सं० का० ५प्र० ४ अ० ७] इषं । | ज्वठन्य डह१य) स्थणा सू । सा च ककव छिद्ररत्यन्वरपि अलं न्दी त्यथुः । तस्समानेयमृक्‌ । एकन पट्‌रण < तदेख्याकान्तरषन्तः शराः शत भसराणां म्मे वटृदारतयसच। द५। ।पतन्ति । अनया स्मि पनि शहथ्नीमेवामचं वज हतवा परिप द्रति । जछन्बदूकारं छस्थाविनाो पथा मति यतयः । | कल्पः ५ तिपेम ते पर जन्मलस्र इति ५ऊद्५।५१ ईपि । समिषम।- हषापीस्यनुबपते । पाटस्त्‌- विपेम त ईति | देञ्य प तव प्रमे जनमान ११५१ वरय (नन १२२५ । सषश्येऽ्मानिः सह्‌ स्थातुं पो्ेऽवरे निष्ठे मूराकरातिनि जन्मानि स्वोमः होतिधिेम पूरिथरेम्‌ । भसुधीनेस्हिकरिविकत्पःरयःनदुदारिय लमृत्रतं ५०४८ भौमत्सायणाचायविरयितमाष्यसमेता- [४अ्त््थ॑काण्डे- ( अगिस्थापनाभिधानम्‌ ) आविरतोअत्ि त प्रोनं यजे पृजथामि । समिद्धे सम्पक्पज्वरिते लपि हइर्वीषि पज॒हूर इपिजः पकरषण जुद्धति । एतं बन्न विनियुङ्क-- ¢ दिषे१्‌ ते प्रमे जन्मन इति वेकङ्कक्षीभा दधाति भा एवाव रुन्ध [ सन का० ५ प० ४ अ० ७ | ईति। अपनस विकङ्कते परविष्टत्वा्दीयस्तमिधा भा: प्रष्यते । क रपः-“ता< सतित्वरेव्यस्य बिवमिति रमीमयीम्‌ „ इति । पठस्त- ता सविहुरिति । पुरा कदाच्रिफण्वाल्यो महषिरस्याधेर्या समति- मनुपरहक(रिणीं बुदिमदहद्द्ग्यवान्‌ । तर्च दृष्ट न्तः-पपीनां प्रभूतः पीनः ल्लनरष। यस्याः प्ता प्रताना मं सहृश्षसख्याकाः क्षीरधारा यस्याः सा सहर धारा तां मही पयसा क्षीरेण पुणा गां पनं यथा रौकरिका दुहन्ति द्व्‌ । अयममेः तुमतेरूपद५तवद्धेः खामी फं प्रा्वान्‌ । वरेण्यस्य सवैरणी- यरय सितुः परकरेयाभेः रेधन्धिनी तां कण्वेन दुग्धां सुमतिमहमावगे सवतः परा्थये। कटसी समपि, चिनां खपिक्षितबहविवफटपद्‌ानत्तमथानित्यथंः। विशव जन्पमृत्ाद्यं यस्याः सा पि्जन्या तां जग्हुताद्नसमथामिलर्थः | तमत न्वं विर्निवृड- ५ त्‌।९ सवेतुवरण्यस्य ततापि सभमभ्‌ सन्त्ये” [ स० का ५ भरण ४ अ० ७] ३।१। राम्दाः दमनहतुत्वाच्छन्त्यनतत युक्तम्‌| मन्यस्य पूपं सवितं सुमतिमावृण इत्यस्य पात्य दृच्यति- “०अभ्भिष। ह व। अभ्चिवितं दुहेऽभेविद्।अ४ दुहं त।९ सवितुष॑रेण्यस्य चित्रा किल्याहेष वा अभदि: ” (सं. का० ५५०४ अ० ७) इति। द्विविधो मश्वदोहुः संभवति । अधचिक्षको यजमानकमक एको दोहः । अध्भिः पजमने समाति हविः स्तत्पादिष्पं दोग्धि । वथा यजमानकतृकोऽ- अक्ष्मको द्वितीयौ देहः । यजमानो द्वभौ संभावितं स्वपिक्षितं फं दोग्धि | इच सृमितुः सुमविमिति वचनन।धिफमक)। दवीय दहो विषा्षतः। हती पोतं केण्पोदहरणस्य वाल्य इसवपि- ° तमस्य कृण्व एवं श्राव- हलोऽवेचेन ह सन९ स दहे ” [६० क!० ५ पर० ४अ० ७] इति। अपिः संबन्धिन पं फटस्वीकारर्पं दहं कणवाख्य एव महार्षेः पूरं ज्ञात- बनू |स च कृण्वः भ्रयसोपपत्यं श्रागसः । अतोऽस्मिनुत्तराध पमिति सति तेन. कण्वमनिदिवेनमा्रं त यजमानो दुग्यवान्भवति । स 1 कका १ स [~ । य । "न १८. च, "पाञ्ह व. । पषा, ६अनु०५] ृष्णयजवेदीयतेचिरीयसं हिता । २१४१, ( अ्चिस्थापनाभिधानमर ) एतन्पन्ध विरिष्टं समिद्‌] धानं प्रशंसति- ^ यदेतया सपरिधपाद्धात्यञ्निविदेव वद्धिं दुहे ? [सं० कृ(० ५ बर° ४ अ० ७] इति । कलस ः-“ दाद शगृहीतेन सुच पए्रयिष्वा सप्ते अग्ने समिधः सष जिह इति सप्तवत्या पृणाहूतिं जहोति › इति । पठस्त्‌- सत्त ते अभ्न इति । हेरे तव सिध सपरंश्पाका अश्वत्थोदुम्बरषखा- धा शर्म विकट्कुलारानिहतवृक्षपुष्करपणरूपाः । अते एव सूत्रकार आधानपकरणे सप्त॒ सभारान्समन्वकाननकम्येति वानस्पत्या इृष्युपसंजहर । अ्वाराष्पा लिद्वाश्च सप । तथा च।ऽऽयरवंगिका जमनन्ि- “ कठी कराटी च मनोजवा च सुटोदहिताया च जुपृष्रवण। | स्फरिङ्किनी विश्वरुची च देवी ठडायमाना इति सप जिह्धाः , इति । फषय। मन्वा: | ते च यथोक्तसमित्संपद्नाथाः सपसंख्पाकाः “ अशो सपं कत्वा यदश्वत्थेऽतिष्ठः » इत्याद्यः समाज्ञाता । परिपाणि धाम स्थानानि, आहवनी पगाहपत्यदक्षिणाभ्भिसम्पावसथ्य पाजहितात्रीधीयाखू्यानि सोपय बह्टिधारकाणि, सपसंख्य।कानि । होभा होतुपमुखवा वपटूकरतारो होता प्र णस्ता ब्राहमण च्छकती रोता नष्टाञऽ्नीधोऽच्छावाकश्चेति सासंख्पाकाः। त्वां पजमानाः सप्तधा यजनत । अभिशटोमोऽत्प्िशोम उक्थ्यः रोदश्पतिरत्रऽोयामो वाज पेयश्येति सष प्रकाराः । तादटशस्त्वं सप योनीराहृषनीयादि( दतत्ति )- स्थानाति घतेन सवतः परथ । अस्थ मन्वस्य तात्पयं दशयति-“सष ते अग्ने समिधः सप्त जिह रत्प।ह सप्तेवः; ; साप्तानि णाति ?› [ सं* का० ५१० ४ अ० ७] ₹ति। सुप्ट्‌ ।ख्योपेत प्रऽपस्वरपं साप्त, तानि च साप्तानि पुनः सप्तसंख्पा- कानि. समित्तन्तकमेकं जिह्व(सप्तकं दितीयमृषिसप्तक्‌ तृतीयं धापसप्तकं सतुरथं॒हेःतुसप्तकं पञ्चमं यजनप्रकारमेदसप्तकं षष्ठं पूरणीययोनिसम्बक- फम्‌ । ऽथः सेबन्धीनि सान्तानि सनिदादिसप्तकानि यानि सत्ति पानि साप्तानि पीणयत्येव । एतन्मन्त्रताष्यं हेमं विधत्ते ¢ पृणय। जुहोति पूणं इव हि प्रजापतिः प्रजापतेराप्त्यै न्पूनपा बहति युना“ जारिः प्रजा असजत प्रजानार सृष्टे » [सेन्का०५प१०४ अर ती व त्व १२८, १, ढ्‌. सरोहि । २ ख. वी हौ" । , भ्वी १.५१. २०५० श्रीमत्हायणाचार्यरिरनितमाप्यसमेता- [४वतु्थकाण्डे- ( अच्चिप्थापनाभिघानम्‌ ) ७ ] इवि | द्वादरागृहीतेनाऽऽज्येन पूर्णा या जुहस्तया ज॒हुयात्‌ । प्रजाः प्ाप्तसवंकापलातूर्णतम्‌ । अतस्तपूर्तिः पजापतिप्राप्ये मवति । मृख्पक- स्पतेन पणवं विधायामृकत्पतेन न्यूनलमप्यङ्गा करियते । न्यूनादसाद्वी- जात्मजापतिः प्रोढनि रारीराण्यसजत । अवतः प्रज। सृष्टये न्यूनत्वमङ्की क्रिपते, किमु वक्तव्यं पृणत्वपित्याभेपायः। होमफ़लि ध्यानं विधत्ते « अधिदृवेभ्यो निरायत स दिशोऽनु प्रव्रिगज्जह्न्मनसा दिको ध्याये हिगभ्य एवेनपव न्धे " [ सं का० ५प्र० ४ अ० ७] इति, एनं दक्ष प्रषिष्टमाभेम्‌ । पूवेमनुष्टितां दध्याहुतिमिदरनमनुष्टयतानामाज्याहुरतिं च मणि प्रशंसति ८ दृध्न। परस्तज्जुहान्याज्येनापरिष्टतजन्चैरास्ा इन्दि च समीची दधाति १» [स० क(० ५ प्र० ४ भर ५] इति। अधिस्थापनाप्पूवं दतहोम उपरिष्टाच ऽऽज्यहोमः । तत्राऽऽज्यं तेजोरूप द्धि वेन्दिह्पम्‌ । “ तेजे वरा अभ्यम्‌” “इन्दि पे दपि ” इति श्रत्यन्त- रात्‌ । अतो यजमानाथमुभयमपि सम्यक्हपादिति मवति । कलसः-- ५ उपांडा मारुतान्तपहुताञजुहोतदङ्चान्याद्रङ्वेति सप्मिैणेरसीनो हस्तेन गणेन गणमनुद्रुत्य मस्तान्जुह्‌(ि मध्यस्रण्यऽनूवाक्यन गणेन जहोतत्पिके ॐ @@ = @ क पास्तैः स्वतो वेश्वानरं परिचिनातातक लतव(श्य प्रधासी च ' सांतपनश्च गृहमेधी च कटी च साकरौ चाज चिप षष्ठ आन्नातो मितासश्च संमि- तासश्च नं इति सव॑ब्रानुषजति 3? इति । प१।टस्तु- इटक्चान्याहज्ति । अत्र हि मरूतां गणाः पश्चाऽऽजनाता । १द्ङ्ि- त्यादीनि सष नापरानिं तेरमिधेयानां भरुवानेके गगः । चकारः परस्परं समु स्वयार्थाः । तथा ककञ्य तिरेव्यादानि सेध नामानि वैरामपयानां मरुतां गणो द्विषीयः; । कतजिरित्वादिगणस्तृतीवः । कतेश्चत्यादिषदृथः । इदश्रास शत्यादीनि चत्वारि नामप्रयानि, सोऽयं पश्चमो गणः । हे गणपश्च स्था मरत एतेन समुच्खयेन वतन्ते माना ) युयं स्व समुच्चित्य सष्ठ नेःऽस्मान्पत्याग- ष्ठत । मितासश्च गणचतुष्टयेन सप्रसंख्नया प्रमिता । दमितास्ेश्च पञ्चमगमे चतुःसख्यया सृक्षिप्य प्रमिताः। ऊतय नोऽपमाक्र रक्षणाय सभर नो मरेणाऽथ्‌- [ ननी र ~" -- > ~= ---- --भी9-> ~ -- जनक न ~ ~~- ~ -#---- " अ2----- ^ ज --~ = नीः चि~ ज ५ ~ यदि+ = ~ 9 ०9 ० नं {त्च पतेः प्रु ।२ दरौ -श्चाप्र | पा ०६अनु ०५] ष्णयनुर्वदयतनिरीयसंदटितता । > ०५. ( अप्रिस्थापनाभिषानम्‌ ) रेण वतंन्त इति सभरसः। तादृशा ह मरुताभस्मन्यज्ञ एतनाऽऽगच्छत । दैवीर्धिो देवसंबन्धिन्यः प्रजाप: । एते मरुत इन्द्रमनुवर्मान हन्द स्थामिनमनुततरप तद्‌- नुसरिण यथा वर्वन्ते मरत एवं देष्यो पानष्यश्च सर्वाः प्रजा इमं यजमान- मनुस्य वतमाना मवन्नु । एतेमन्वैः साध्या मारूतहोमा उ५रि विधास्यन्ते । एतेभ्यो मारूपतप्रोडारोभ्यः पुरा निवपणीयं वेश्वानरमदो त्रिधत्ते- ८ हादृदाकपारो वैशनरो भवति द्वादश मासाः सेवत्सरः संवत्सरोऽधिवै- शवानरः साक्षादेब वेश्वानरमव सन्ये [से का० ५१०४ अ० ७] इति। उह्यभ्नेः सवरपरवारणेनाच्ेः सवन्सरह्पत्वम्‌ । चोव्कपराप्न्पयाज'नूपाजानपवदृति--“ यत्पयाजानूयाजानङूर्ाद्विकस्तिः शषा यज्ञस्य दर्विहोमे करोति यज्ञस्य प्रतिष्ठिष्ये )› [ सण क[० ५ पर० ¢ अ० ७] ही । बिरेषेण कासतनांगो विकस्तिस्ततरिहारापान्यत्र प्रयाजानुयाजानषला सथा दुर्षिहोमे क्वनि तद्रद्वापि द्र्विहं प्रयाजानूय।जरहितं कुषात्‌ । ततो विकस्तरभावाधज्ञ प्रतिष्ठितो भवति । शेश्ानरपुरोहा शहोमराननन्तरमेष मारदपुरोडाशहोमं विधत्ते- ^ राष्ट षै वेशवानरो विण्मस्तो वेश्वानरः हृत्वा मास्वाञ्नुहेति राष्ट एष विशमनु बधति ”» [ स० का० ५ ।६८ ¢अ० ७] इति। राषटस्थानीयस्य वैश्वानरस्य पूरवमाविातश्वाद्धावरीयपजास्थानीयमार्वहोमेन रार पणां पाजतदान्भवति । मारुतहाम मन्दध्यर्निं विधत्त ““उच्वर्वेधानरस्याऽऽभाव[य्यु षडा मारुताञ्जुहोति तस्माद्रा विशम्त वदति ›› [० का० ५ प्र० ४ अ० ७] इवि। उष्चध्वनित्वमाश्नावणे चोद्कपापतम्‌ । यस्माद्रष्टूस्थानीयि वैश्वानर उन्वै- ध्वनिः प्रणास्थानीये मरुत उषां ङातवं तस्माछेकेऽपि प्रजामतिक्रम्य रष्टमेवा- धिकं. सर्वा जने वक्ति । सति हि राष्ट प्रजानामन्धषणम्‌ | अथ मारुतप्राडाशान्परशसति-- « मारुता भवन्ति मरुतो वे देवानां विकलो देवविरनेवास्मि मनष्यविशमव्‌ रन्ध ? [सं० का० ५प्र० ४ अ० ७] इति । दग्येन प्रजासमृहेन यजमानाय मानु परजास्नमृह संपादयति ¦ पुरोडाशानां संख्यां विधत्ते-~ ॐ २०५१ ीम्साथणावार्यविरवितमाण्यसमेता- [४वतुर्थकण्डै- ( अश्वनेषकतु रथसज्जीकरणभाविकव चस्वीकारायद्धाभिघानम्‌ ) ५ सुप्त भवन्ति सप्तगणा वे मरुता गणश एव विश्यमब रन्पे ” [ सन के(० ५ प० ४ भ० ७] इति । अत्रत्येषु मन्भेषवाज्ञाताः पश्च गमणाः। आरण्यकाण्ड आम्नातो बुनिश्च ध्वास्तबेत्यपरो गगः । सृभोक्तः स्वतवानि- त्यादिरिफः ।' अतः सप्रसंख्पामिश्र बहुव्रिधगणरूपां प्रजां परमोति । हेम काटे मन्वोचारे द चिदिशवं विषत्े-- गेम गणमनुतरुत्य जुहोति विकामेवास्मा अनुषत्मानं करोति ” | से का० ५प्र० ४अ०७] इति । यडा प्रथमगणेन हृष्वा द्ितीयमभेमं जुहोति तदानीं परथमगणमुर्बायं पथ्रादृद्धिषीयगणेन जुहोति | तथा दितीष- गणमुण्चायं तृतीयगणेन जुह्यात्‌ । एवं सति सर्वा परजामसमे यजमानपानृकूर- त्वेन वर्तमानां करोति । अत्र विनियोगरस्रहः-- परा्ीति पश्विः साधचिरारोहेनिर्ितां चितिम्‌ । पूणपोदुम्बरीं दभा जहत्येते चो तदा ॥ याय (नुवाक्ये नक्तेति सुपणाऽस्पादिमिञ्षिभिः। स्वयमतुण्णकयां तमुरूपःभिं स्थापयेत्ततः ॥ परेव ओदुन्बरीं दध्पाद्रिे वेकङ्क्पी तथा । दामीमर्यीतु तां सेति सप्ताऽज्ज्य हूयते सुच ॥ मर्तेषु त॒ यागेषु पोक्ताः पञचं मरुद्रणाः । ¶ष्ङ्वेत्यद्यः शेषो मितासश्वत्युदीरितः ॥ अन॒वकि १अमेऽस्मिनक्ता एकोनविंशतिः ॥ हृति श्रीमत्सायणाचार्यविरविते माधवीये वेदार्थप्रकार छृष्ण यजुरवेरष- तेतिशीयसंहितामाष्ये चपुथकाण्डे पषटप्रषाठक पञ्चमोऽनुषाकः || ५ | ( अथ चतुथां्टके षष्ठपपाठके षष्ठोऽनुवाकः ) । जी शत॑स्येव भवति प्रतीकं यदमी याति समदामुपस्थे । अनाविद्धया तनुव जय त्वर सतवा वर्षणो महिमा पिपतुं। पन्वना ज निजन्‌ -कथ ०-कि ~~~ - -------~----- न --- = ~ = म~ ० --- म ~ भ ० = (्ि-न---न---- ^ "~ = ----+-*~ १ख. ° कायात म्र ।, ८ ६अन्‌ ०६] ष्य ङ्वदीयतैरिरीयसंहिता । १०५६ ( अश्वमेघक्त रथसञ्जीकरणभाविकवचरवीकारायङ्गामिधानम्‌ ) गा धन्व॑नाऽऽजिं ज॑येम धन्वना तीवा: समदं जयेम । धनुः शनोंरपकामं रणोति धन्व॑ना सर्वाः प्रदिरों जयेम । वक्ष्यन्तीवेदा मनी- गन्ति कणं प्रियः सखि परिषस्वजाना, योधव िङ्के वितताधि धर्न्व॑न (१) श्या इयर समने पारयन्ती । ते आचरन्ती सम नेव योषां मातवं पृ विंभृतामपस्थे राचरृन्विध्यता< संविदान आली इमे कि्फु- रन्तीं अमित्नौन्र । बह्वीनां पिता बहुरस्य पुत्रश्चिश्चा छृणोति ममनाऽवगत्थ । इषृधिः सङ्काः पृतनाश्च सर्वाः पृष्ठे निनद्धो जयति रसृतः। रथे तिष्ठन्नयति वाजिनः पुरो यत्र॑यत्र कामयते सृषारथिः । भभीदूनां महिमानम्‌ (२) पनायत मनः पश्चादनु यच्छन्ति ररमयः । तीतान्धोषान्कृण्वते वषपाणयोऽश्वा रथ॑भिः सह वाजयन्तः । अवक्रामन्तः प्रदे रमिज्रान्क्षिणान्ते शाञ्च रन्‌पव्ययन्तः । रथवा- हन < हविरस्य नाम यच्राऽभयधं निहितमस्य वमे । ततरा रथमप जग्म सदेम विग्वाहां वय सुमनस्यमानाः । स्वाडुषश्स्दः पितरो वयोधाः छच्छरथितः शक्तीवन्तो ग- भीराः चित्रसेना इष॑बला अगरंधाः सतोवीरा उरवो बातसाहाः । बाह्मणाक्षः ( ६) पितर २०५४ श्रौमत्ायणावचायतिरचितमाप्यसुमेता- [४१तुथकाण- ( अग्बमेधकर्त्‌ रथसन्जीकरणमाविकवचस्व क रायङ्। भिधानम्‌ ) सोम्य।सः रिवे नो यावांपृधिवी अनेहसा पूषा नैः पातु दुरिताद॑ताव्रधो रक्षा मार्किनां अषर< स ईरात । सुपर्णं व॑स्ते पूगो अस्या दन्तो गोभिः सेनंद्धा पतति प्रसृता । यत्रा नरः मच वि च द्रव॑न्ति तजनास्मभ्यामेषवः दार्भ यश्सन । कजीते परि वृङ्ग्धि नोऽहपां भवतु नस्तनः । सोमो अधिं बरवीतु नाोऽदिति ) हां यच्छतु । आ जङ्घन्ति सान्वेषां जघना उप॑ जिष्नते । अश्वंजनि प्रचैतसोऽ. भ्वाग्तमत्छ चोदय । अहिरिव मोगेः पथति धाहुं जार्या हेतिं पौरवाधमानः । हस्तघ्नो विर्वा वय॒नांनि विद्रान्पुमान्पुमाभसं परिं पात॒ विश्वतः । वन॑स्पते वीड्वङ्गो हि भूया अस्म- त्सा प्रतर॑णः सुवीरः । गोभिः संन॑द्धो असिं वीड्थ॑स्वाऽऽस्थाता तै जयतु जेत्वानि । द्विः पाथेव्या परि ( ५) ओज उद्भृतं वनस्पति भ्यः पयभितर सहः । अपामोज्मानं परि गोभिरा््ताभेनद्रस्य वचर हविषा रथं यज । इन्द्रस्य वजो मरुतामनीकं मित्रस्य गर्मा वरु णस्य नाभिः नेमां नौं हव्यदातिं जुषाणो दषं रथ प्रादि हष्या गभाय । उषं श्वासय पृथिवीमुत यां पुंरुता तै मनुतां विष्ठितं जगं- तू । स दुन्दुभे सज्ञरिन्द्रंण दृवेदूरात्‌ ( ६ ) दवीयो अप॑ सथ राव । आ कंन्दय्‌ बलमो- धपा ०६अनु ०६] छत्णयजर्वैदीयतेत्तिरी यसं हितां । २ ०५५ ( अश्वमेधकतू रथसज्जी करणमाविक्व बस्वाकरारायद्भामिधानम्‌ ) जोन धा निटर्निहि दुरिता बाधनानः अप प्रोथ दुन्दुभे दुच्छन। < इत दन्दस्य मुषि रासि वीडयस्व । आऽप्रज प्रत्यातयेभाः ष तुमद्‌द॑न्दुभिववदीति । समभ्वपणाश्वरन्ति नो नरोऽस्माकमेन्द्र राधेनों जयन्तु (७) ॥ ( धर्न्वन्महिभानं तराह्षणास्। गदतः पर।थन्या; १२ दुरदृकचत्वारध्शच्चं ) | ९ दति रृष्णयजुवंदी यतेत्तिरीयसंहितायां चतुर्थाष्टके षष्ठप्रपाठके पष्ठोऽनुवाकः ॥ ६ ॥ ( अथ चतुथकाण्डे षषठप्रपाठकं षष्ठोऽनुवाकः ) | पश्चपेऽनवाके चित्पारोहणादुभो मास्नहोमानला अङ्कविशेषा उक्ताः अथ षष्टेऽमेवकत्‌ रथर्ज्जीकरणम। जनि कवचस्वीकरादून्यङ्खान्यशच्यन्ते | तस्य चाभिप्रकरणे सबन्ध(५।ददत उष्य धमेधप्रकरणे चबन्धो द्रष्टव्यः | अध्ययनाथमेव केवदमनरे मन्दटः | कल्पः“ ज मू.द्येति केवच+भयूहेने » इति । पारस्तु- जीमूतस्येवेतिं । यथद्‌ वर कवचयुक्त राजा समदं शग्रूणाबुपश्ये सुपि याति, अनेन सहं मात्तथण मादयन) समदः रावः, तदा जीमृतस्य मेषस्य परतीकं मुखे भवति । सेन्यदेसं पृ यदा मिषति तदानीं वरदं यतत अगताः प्रोढ। मव। य न्दपिक् सवनवुण्वन्सेवं भूतिं सर्गी म्पा भवती्पर्थुः । तरिनत हे रजन्वनातिजुया परदयपहररदिवया तनुवा स्वशरीरेण य॒क्तो भूता विजयं पाप्मुह । वनणः कवचस्य तादो महिमा धां पिपतुं पाठयतु । कल्पः“ पन्यम गा इतिं पनुः + दाति । पडस्ु- धन्वना इति । वयं धन्वना धनुषा गा जयेम परङीयान्गवादीनाहराम | तथा धन्वनानि युद्धं जनम । तथा धनुषा पीताः श॒रमटोपताः समदो मद्‌ बहिः परश्चोधसेम। जनम । ६ धनुः = गोर पतीयवेररमे।ऽयकामं रगोति न= ~ ^” ----- ~~~ न्क =^ ~ -- + -- कक ~ नव्-+--= -कषि कि 1 पि णौ रे ति क, थ, दर, भावति । २ क, घ, &. मयति । देक, घ, ३, भ्ये । ९ ख. (हरे ॥ ९०५६ श्रीमत्सायणाचायंविरचितमाष्ण्समेता- [४वतुरथकाण - ( अन्वमेधकत रथसज्जीकर्णभविकृवबस्वीकाराबद्धाभिधानम्‌ ) कमिभ्पाऽपनयो कामस्तं णो तु करो । किंबहुन।, स्वां अपि प्रदिश उक्छ- शान्तरवदिग्वतिराचूञ्जयेम । कलसः“ वक्ष्यन्तीवेति ज्यामभिमृराति ” इति । १२स्ु-- वक्ष्यम्तीवेदा इति । धयं ज्या धनुष्यारोपिता मार्वी वक्षपन्तीव किंदि- ब्रहस्यं वाक्यं वदिष्यन्तीव कर्ण( णमा गनीगन्ति कर्णसमीपमागण्छति । तभ्र दृष्टा ्तः-पियं सखायं परिषस्वजाना प्रीतियुक्तं सलिसमानं विश्रम्भभ्यव- हारयोग्ं मततारमाचिङ्गन्ती योषेव सिङ्कऽन्यक्तं शब्दं करोति । सा यथा स्वकीयं योगक्षेमं दनैः कथयति तद्ुदरियमपि ग्या रान्दूयर्तीत्व्थ॑ः | कीटयी भ्य, अधिधम्वन्धनुष उपरि वितता विशेषेण प्रसारिता, समने युद्धे पारषन्ती युखुसमाध्ति गमयन्ती । कल्थः-““ ते आचरन्ती इति धनोरा संमृशति ? इति । पाठस्त्‌- ते आचरन्तीति। मे परनृषः कटो विस्फुरन्ती तिष्कुरनयो पमः पुनः परवतेमाने सत्यो रविदनि परस्रमेकमःयं गते अमिग्रानत्यन्तविरोधिनः शशुनपदिध्यताग्‌ । कीटे कोटयो, समने युद्धे पोपेवाऽऽ्चरन्ती तदुन्पधूरश- देन हितं बोधयन्त्यो । पूनः कीटो, उपस्थे बिमृतां माता पुत्रमिव तहदि- तकरिण्यावित्यथेः । कसर“ बह्वीनां पिता बहुरस्य पुष इति पृष्ठ इषि निनघ्चति ” इति । पादस्तु- बह्मीनां पितेति । अयमिषृधिरबाणाध।रः समनाऽवगघ्य समने यदे प्राप्य धिय रृणोति बाणाकषेणदेलायामव्यक्तं ध्वनिं करोति । तस्व ष्वनेरमुकरणं चिशवेति । कटश इषुधिः, बह्वीनमिषृणां पडकः । अत एवास्य पिहुस्थानी- थस्य पु्रस्थार्नाय ईइषुरेषो बहनिधि. । सोऽपमिषृषिः पृष्ठे निनदः पृष्टमगि नितरां बद्ुः प्रसूतो धानुष्केण प्रेरितो बाणाकष॑णे सद्काः सम्पक्षपाप्ताः स्वी भि एतन कति । कृलसः-^“ रथे तिष्टलयति वाजिन इति सारथिपमिष- भ्ववयते , इवि । १।२स्त्‌- रथे तिष्ठन्निति । सषारथिः स॒शिक्षिपे।ऽयं सारथेः स्वयं रथे तिष्- व्यश यभ्र कामयते गन्तुं तत्र तत्र परः पुरस्ताद्वाजिनोऽश्ा्नयति परयति । हे कि त्वग्यजमाना। अभीङनामश्रधारणहतूनां रपपरीनां महिमानं पनायत वाचा स्तं कुरुत । अव एव स्तुतियकार उचैः नय एते परग्रहः सारयेन॑नोऽनुसत्य ७ --७-भ. य 7 ता = म > नरिप तीती 9.1 +) मि + +. ८ पपी ०६अ०६] ईष्णयजुवदी यतेतिरीयसंरिता । २०९५७ ( अश्बमेधकलू रथसज्जीकरणभाविङ्वचस्वाकरागङ्गाभिधानम्‌ ) वशद्यण्छन्ति नियता भवन्ति, सारथयथा मनोवृत्तिः परस्तातवर्षते तेनैष पकारेण पश्वद्श्चनां नियम कूरवनतीव्य्थः । कस्पः-“ तीवान्योषाग्कण्ते वष - वणय हत्यश्चान्‌ ” इति | १दस््‌- । तीषाम्पोषानिति। एतेऽातीतानस्युच्वान्वोपान्हंवा काष्टा नकण्वने कृश्ने। - फीहरा अश्वाः) वृषपाणयः, सेचनवाविना बृषराम्देन दाक्तसपरकष्यते । पणि. शण्डः पाद्लक्षकः । गन्तुं गक्ताः प्रदा वेपते वृषपणयः । रथेमिः सह वाजयन्तो रथः सह शीर गच्छन्तः | प्रपरैः पादैः स्रमिवागरैरिणे। वक बन्तः । ताद्रगा अश्वा अनपम्ययन्वः प्रत्यापनिमकृन्तो भा0िरयहित[ इलर्थः | शून्सिणन्ति हसन्ति । करः“ रथवाहन हृविरव्य तामिति रथवाहन रथमत्यादाय १ इते । यद्य ीद्मत्याधा नं रथस्य प्रत्याधानादृष्यमाविं तथास्य ध्ययनसंपद्‌ायादृयं मन्बोभ्व ९८तः । तताढर्तु- रथवाहनमिति । यत्र यश्मिनल्ये शकटेऽ्य यज रनस्याभ्थयवे भनुराङ्कि बभ कथय चत्येव्मा{कि निहिष स्थापित, पज स्प उकृ्स्य रथवाहन- मिति मपय, प्यागत्य रथोऽस्मिरूखकट स्थाप्पत दति तेच्छकटे रथवाहनं तस्य हइविवदु१कारकवाद््‌विषटव, तत्र तसिमन्रथवाहृने दाकटे विशराहा सरदभ्वपि दिनेषु सुमनस्यमानाः शोभनस्पं प्रा वयं गग सुखगपनहेतुं रभ मृपसंदृभ)पत्य स्थापय । कल्पः-^ स्वादुष रदः पितरो वयाधा हति तिमि; पितृनृषति- हते ?" इति । तवर प्रथमामाह- । स्वाद्षर्सद्‌ इति । य पतपरास्स्मदीपाः सन्तित एतेरविरषनैर्धदिष्टाः | कानि . ?वणानीपि तन्युच्पनते-स्वादुचदोऽस्मामिः समिति श्वाहृ-यसे स॒म्यम त तेन तुप, इत्यथः । वयोधा अत्सदीयस्य वयस भ।युषः स्थाप- धितार $ष्टे सने पराप्ते सति रक्षार्थं भयन्ते प्राणिभिः सेष्पन्त इषि ष्ठः: । दाक्तीवन्तः काक्रियुक्ताः। गभीरा जग।वुदपः। चित्रा विविधा ह्य; \ छपा सेना येषां ते चिग्रसेनाः । ` पुमिर्याञ्मतिपनरा इषुबला; । अमृषा: 44 जुमशक्याः। सनिद्यमाने ठोके प्रसिद्ध यः शरक्षघ्मारप्पतिशशः सरतोदीराः । उरवो विस्वीण। धनसेनादिसमृद््‌ाः । वातं प्रकीयमटानां सषा सहते । वर्तति चतसाहःः । अथ द्वितीपामाह- बः मास एति । पेऽ्लदीवाः पितरस वह्मणासो त्रज्ञ बदृसदधष्र ९१८ ९०५८ शरीमत्सायणाचायविरततितमाष्यसमेता- [४वत्‌्थकणै- ( अश्वमेधकतूं रथसज्जौकरणभाविकवचस्तीकारायङ्काभिधानम्‌ ) ्राज्लणा; । अत एवासाप्न सौम्पात्तः -सोम्या अन्‌म्रहुपरा इत्यथ; । यथते पितररतथा ध[व।परथिवी उमे अप्यनेहस्ताजनेहसि सर्वसिनपि कठ नोऽस्मा- नप्रति शवे कान्ते अनुम्रहृपरे भवत।मिति शेषः । तथर्तावधो यज्ञस्य वर्धिता पूषा पोषक दवा नऽस्वान्दुरितात्यातु । हे पितुसमूह रक्षास्मन्पाखष । न) ऽस्माकमघदासः प११्४सनपरा निन्द्का, माङ्किरीश्त निदिं समथां मा भूवन्‌ । अथ तुण।पाम।ह- मपर्ण वस्त इति । पितृसंबन्धिन येयमिषुः प्रशस्यतेऽस्पा इषोः सुपर्णं पृष्व स्थितं शोभनं पदन्तं मामं वस्त अच्छादयति । अथास्या इषोर्दश्ठः राल्थं मगदृन्दवत्त। ६५, सयमिषुग।भिग।सेवन्धिभिः संनद्धा दृढं बद्धा । वशे यतिषु प्रसुता पितृभिः प्रता सता प्रति सहस्रा गच्छति । कृति तद्ष्यते- नरः पुरुषा सद्धा यत्र यस्मिन्परसेन्ये चवि च द्रवन्ति प्रथममृत्तुकाः सन्तः प्राप्यत प्श्रा्ीवाः ऽन्तः परायन्ते च, ततेयमिषृः पततीति पूरव नान्वयः । तदर्थः पितुणाभिपत्रोऽस्मम्य शम यतनन्सुखं यच्छन्तु । कर :-(पकर्जाति १९ वड।गि न इष्य। मानं परत्पभिमृरय' इति| पटसु- रजते पराति । कमपसन्द्‌ इषृव(च। । हे कर्ज १ऽस्नानरिवङ्गवि पारत बाणेतन्कर । ऽस्माकं तनूर्र्पा मवतु पव्राणवदूदृढा मवतु । सोमो न।ऽस्मानवित्र्वीतुं आावेका एवे मान्या इवि कषयतु । आदति; शमं यच्छतु सुस यच्छतु । क्पः-““ आ जङ्वन्ता लश्च ज(निमादाय ” ईपि । ¶१।रस्तु- भज ङ्घन्तीति । कदधारिणः सारथय एषमश्वानां सानु प्५तस्तानुसद्शं प।शे१्‌ाजङघ्‌।न्त सततद्ताइयान्ति । तथा पृष्ठम।गानप।जष्नत उ, बइयान्वि | तथ।|१धत]इनदृतुमूते दैऽध।जनि अश्रपेरके केदो पपेवसस्ताहननं पहृएगमने चित्तयक्तन्समःसु यद्धेपु चाद्य भ्य । कर, :--“ अदिप मेरि हस्त ध्नमाभिमन्वयपं ” इतति । १।८स्त्‌ आहिरिवेति । वनुष्कदमहस्तः केनचिदरपेण बभविरेपण वेशे | त्राय दृष्ट स्तः-अ।हरिव मोग, यथा सपः स्वकीयकरीरषे्नेः परश्च हवं पादु वा वेष्टयति तथाऽयं चन॑विशेषः पुरूषस्यं बाहं पथति परिदौ व्यपोति। हनु र = = -# 00, | [, । ~ - --वीरवेकदुदिषद ^~-~ ~ ~~न 1 1 1" 1 कः ~क" १२. च. भक्‌) पषा. अन्‌ ०६] शष्णमरजर्वदीयतेतिरीयसं हिता । > 9५९ ( अश्वमेधकरवू रथसजजीकरणमाविकवचस्वाकाराशचद्धापिधानम्‌ ) . किं कृर्वन्‌, ज्याया अकर्णमारृष्य सहसा मक्ता या हेतिस्तां परिबाधमानः षृरितो निषारयन्‌ । स्थायाः प्रहुरश्वषैण्येत्र ेगतिन त वाहैः | हस्ते स्थि ल्यावातेन हन्यमानश्वपविङ्षेषो हन्तघ्नः । सोऽस्माधिश्वनः सवस्पादृपद्रबाप।तु। तश्र दृष्टान्तः विश्वा वयुनाति विदान्तवन्मागानभिजानानः पुमानुमाँसमन्पर परुषं यथा पारयति तदरिति हषः । कत्पः-“वनस्पते बाद्धङ्गः हति पशा रथम्‌) इति । तष प्रथमामाह- वनस्पते शीति । हे वनस्पते वनस्पतिनिभन्न रथ ब्ग हि टदङ्ग एव मूधाः । कीटृशस्वम्‌ , अस्मत्सखाऽस्मासु मछिवसस्ति्धः । प्रतरणः प्रर - गपनसधषमृतः । सवीरः शोभे्वरभिरे्पेतः । गोभिः सेनद्धोऽति मवादि- चमैरण्जमिः सम्पग्बद्धोऽनि । वौडयव्वात्यन्तं दृढो भव | ते तवाऽऽस्थातां जेष्वानि जेतभ्पानि प्रसेन्पानि जयत्‌ । अथ द्वितीयामाह~ दिषिः पृथिव्या हति । हे यजमान त्वं रथमिपं हविषा वकमणा यज पयय । कीषटरां रथम, दिवः पृथिष्याः प्याज उद्धूतं च्रखोकाद्भुरोकाच्च सर्वतो बरमानीय सेपादितै, तथा षनस्पविभ्योऽि परितः सहो बटमानयिऽऽ- भते सेपदितम्‌ । तथाऽपामोऽमानमप्मंबद्धमोज आनीय निष्पादितं, मोग वादिविकरिः सलावमिश्वमेमयरष्जमिश्च परित आवृतमिन्द्रस्ष वजेनिव दृदी- मृतम्‌ । [अथ ] त्तीयामाहु- इन्द्रस्य बजर हति । यथन्द्रस्य वजोऽत्यन्तं दृढः, यथा च मरुपामनीकं सेन्यं बहुमिभररपेतं, यथा मिस्य गभोऽ्यन्तै सुरक्षितः, यथा वरूणस्य नाभिः केनापि तिरस्करतुमशयक्यस्तथाविषेगुणेरूपेत हे देव रथ नोऽस्मदीयामिभां हव्यदातिं हविर्न ज॒षणो हृष्य(ऽस्महतानि हम्थानि प्रति ममाय प्रन्पेक गृहाण । [अथ] चतुर्थीमाह- उप श्वासयेति । रथसमीपरवार्दन्दुभिरपि, एवंमहिमा किमुन रथ इति विषक्षया दुन्दुभिः परशस्प्ते । हे दुन्दुभे परयिवीमुपश्वासय व्वदीषेन गब्देन पूर । उतापि च यां द्टोफप्युपश्वासय । पृर्त्रा पृरुषु धटाकमूट।कादि- स्थानेषु विष्ठितं विदेषेण स्थितं सर्वं जगत्ते तव दाब्दं मनृतां जानातु । स ल- मिन्द्रेणन्धिर्दवे्च सजः समानपीतिः सर्गवरनसदयन्दुरा दवीयो दृरादरप्यत्मनतं वुरङृशं प्रतयपतसेधापएरसारय । [भथ] प्थमीमाह-- ` ्स.च.कृलति। षु क [ भि = श्रीपत्मायणाचायविरचितमाष्यसमेता~ [४चरतुर्थकणे- ( अश्वमेधकतु रथसज्जीकरणभाविकवचस्षीकारायद्भाभिधानम्‌ ) शा फन्द्येति । ह दृन्दुभ बं परकीयसेन्पं पत्याकरन्द्याऽऽकोशं कड । अगं जहम प्रहरेत्पत्यन्तमीतिहेषुं शब्दं कुरु । नोऽस्माकमोजो वदमाघा आे- हि सम्यक्सपदृय। दुरिता बाधम।नाऽस्मदीयानि दुरितानि विनाश्चयक्िष्ठनि।हि गभनसमानपर्मदृत्ताहहेत्‌ शब्दं कृरु । दुच्छृनान्दृष्टवितान्पुरशानितोऽस्मादषनी- थवसरय । त्वापिन्तरस्य मुष्टिर।से वजधारकप्टिसमानीऽस्यतो वीडवस्व दृढी भव । दट्रादुन्दुभिष्वानीभेः सहितोऽयं रथः प्रवतैत इति ताषयौर्थः । कस्प:--““ आ प्म्‌रजेति दुन्दुभि सेहृ(दयाश्त " इति । पदस्तु- आपमूरजेति । हे इन्दर प्रकी पसेनाः समन्तादज प्रेरय पठायिताः कृरु ॥ इ। अस्मदीयाः सेनाः प्रत्यावर्तयाक्षताः सत्प यथा प्रत्यावृत्ता मवन्ि बथा कृरु ¦ अयं दुन्दुभिः केतुमजज्ञनवदृस्मद्ो जयो यथा सर्वेज्ञायते तथा वावदीति भदो ध्वनिं करोति अश्वपणां अश्चप्वा अश्रवाहनयुक्ता इव्यर्थः । तादृशा नो नरोऽस्मदीयाः पृषषाः सैचरन्ति सम्यायिभ्रम्पेण ररन्तु । अस्माकं हेव. धिन य्‌ रथिनो मृखू्यपुरुषस्ते जयन्तु । अत्र विनियोगसंप्रहः- अथाश्चमये जीमूत कवचं प्रतिपृश्चति । न्ना धरमुरादृत्ते वक््यन्ती ज्यामभिस्पृशात्‌ ॥ ते समृशद्धन्‌ष्केटचो बह्वीतीषुरिबश्धनम्‌ | ग्थेति सारथि तीव्रामश्वानसप्यमिमम्बयेत्‌ ॥ ग्थ कके रथः स्थाप्षो भजर्वादुक्रयाधितृन्‌ । कर्यामानमाेस्पृश्य न्वा जङ्वत्पहिरेत्क शाम्‌ ॥ हस्तं( स्तध्नं ) मन्यतेऽहीति(थ चाही) रथंत्‌ बनपश्चभिः। न्दु वादयदाऽमृरत्र मन्बास्तु शतिः ॥ हति श्रीमल्मायणाचाय॑विरकिने माधवीये वेद(थपरकारो रष्णपजुी- यतैनिरीय सहिवाभाष्ये चतुथेकाण्डे बष्ठपपाठके पृ्टोऽनुव।कः ॥ ६ ॥ धपा०६भनु ०७] कणयनुर्वेदो यतेत्तिरीयसंहिता | २०६१ ( होमाभिधानम्‌ ) ( अथ चतृथष्टके षषटप्रपाठ षे सप्तम'नुवाकः ) । यदर्कन्द्‌ः प्रथपं जायमान उदन्त्समुद्रादूष षा पुरोषात्‌ । श्येनस्य पक्षा हरिणस्य बाहू उपस्तुत्य महिं जातं वै अर्घ्‌ । यमेनं दशं तरित एनमायुनागेन्द्र एणं प्रथमो अभ्य॑विष्ठष्‌ । गन्धर्वा अंस्य रहानामगम्णात्सूरादृश्व वसवे निश्तष्ट । असिं यमे) अस्यादित्यो अव्नसिं जितो गृद्यन तेन॑ । भमि मामरैन ममया विपृक्त: ( 1 ) आहसत जीणे दिषि बन्ध॑ना- नि । जीणि त आहुर्दिवि बन्ध॑नानि चीण्यष्छु जीण्यन्तः संमद्रे । उतेवं मे वरुणइछन्पस्यवं- न्यत्र त आहुः परमं जनिन्र॑प्‌ । इमा तें वाजिन्वभाजैनानीमा राफान। < सनितु्निधा- ना । अते भद्रा राना अंपरयमृतस्य या अभिरक्षन्ति गोपाः । आत्मान ते मन॑साऽऽ- रादृजानाभवो द्वा (२) पतयन्तं पतङ्गस्‌ । शिरो अपरयं पथिः सगेभिररेएमिर्जेहंमानं पतात । अघ्रात रूपर्मुनममंपरयं जिगींषमा- णमिष आपदे गोः । यदा ते मतां अन भोगप्रानडादिदयमभिष्ठ ओषुंधरिजीगः। अर्य त्वा रथो अन पया अवन्ननु गावोऽनु भ कनीना । -अनु वातामस्तवं सख्यमीयुरनै देना ममिरे वीर्थमर (६) ते । हिर॑ण्यङ- २०६९ धीमसायणावर्यविरचितभाग्यपमेता- (एपतु्थकाण्डे+ ( हामाभिशानप्‌ } तोऽथ अस्थ पादा मनोजवा अर इन्र भक्ताद्‌ । देवा इदस्य हदिरथ॑मायन्यो अर्वन्तं प्रथमो अध्यतिष्ठत्‌ । ईमान्तासः मिरेकम- ध्यपासः सङारंणासो दिष्यासो अत्या हरसा ईव ध्रणिरो य॑तन्ते यदाक्िषुर्दिम्यम- ग्ममभ्वाः । तव दारीरं पतापष्णवरवन्त्वं चित्तं वात हव प्रजीमान्‌ । तव जुङ्गणि विष्ठिता पुरुप्राररण्येषु जर्भुराणा बरम्ति । उपं (४) प्रागाष्छरसमं बाभ्यव्‌। दोवद्रीषा मनसा दीभ्यनः । अजः पुरो नीयते नारस्यानु पथ्वात्कवयों यन्ति रेभाः । उप प्रागात्परमं यत्सस्थमवा< अच्छा पितरं मातर च । अद्या देवान्जष्टतमा हि गम्या अथाऽऽरास्ते दाष वार्याणि (५) ( विष्रको दिवा वीधमुपकानच॑त्वरिभ्यश्च ) इति शृष्णयजुवेंदयतेत्तिरीयसंहिनायां चतुर्थाष्टके षष्प्रपाठके सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥ ( अथ बतुथकाण्डे षष्ठप्रपाठके सष्मोऽनुबाकः ) । बहे ऽमुवके कवचा दिरेनाहोऽभिहिवः। अथ सपतमाधनुव।कषये हामोऽभि- धीयते । कलः--““ यदृक्म्दः प्रथम जायमान इतयेतैकिभिरनवकेः षट्‌- परिशतमश्वस्तार्भायाञ्जहोति ” हति । तत्र सुप्मानुवाके प्रथमामृचमाह-- यदकन्द्‌ इति । हेभैन्यधस्मात्कारणागज्लायमान उतद्यमान एव पथम- तैदुविकरन्दः कनिदितवानाते, अहो अग्न्यादुीनामहं साधनमिति महान शब्- धपा ४६अनु ७] छृम्णयजुवेदौयतैत्तिरी यस॑हिता । २०६६ ( होमाभिधानभ्र ) मकरोस्तस्मात्करणात्ते तव जातं पहि महत्‌ । अत एवोपस्तृत्यं समीर्चीनमिति सरदैरपि स्तोतभ्यमसिीत्‌ । जायमानमे८ ए व विशदौ क्रियते-समुद्रादृचन्स- ुष्पलक्षितादुदकादृतद्यमानः। अप्तुपोनिवा अश्र इतिश्रतेः । इत वा पूरीषात्‌ , अथवा रोकिकटषटया पुरीषातुस्व श केपृ न्महतोऽावुत्पद्यमानः। जन्मन उपस्तुत्यतवे दृष्टन्तद्ुयमुच्यते-रेथनस्य पक्षा हरिणस्य बह । इवश- पे व्ोऽ।ष्याहृतध्यः । यथा श्थेनाख्यस्प पक्षिणः पक्षो शीधोतपतनहेतुषात्त - वैरुप्तत्यौ, यथा वा हरिणस्य मृगस्य बाहू पादौ ई) धगमनहेषुल्य दुपस्तृत्यौ तद्ुदित्यथः । अथ दितीयामृचमाह-- यमेन दत्तमिति । अत्र पमोऽप्निः । अरिवाषि यम इति श्रव्यन्तराव्‌ । रिष रोकेषु राते वि्ता्यत इति तरितो वयुः । यमेनाभिना दृत्तमेनषधं नितो बायुरायुनग्रथे योजेतवान्‌ । तत शृन्दः परथमः सवेषु देवेषु मध्ये प्रथमं पवृत्तः सभेनमश्मध्पातिष्ठदृविषठितवान्योगक्ेमं संपाद्‌वितुमामेमानं रतवानित- धः । गन्धकः कश्चिदृर्पा श्वस्य रशनां बन्धनरहेतं रज्जुमगूम्ण।त्सछतवान्‌ । हे धसषो युथं सूरादादित्य। दमश्च निरतष्ट नः रुपेण प्रक शतवन्तः। यस्य। च्रश्या- भिरानेवा, वायुयाजपिता, इन्दर ऽभिमन्त।, गन्य। रज्जहु।ता, सू्यपकाशेन्‌ वसवः प्रका गयितारस्तादगोऽवमश्च हति स्तूयते । अथ तुतायानृचमाह-- आके यम इति | हेव्व॑नश्च तं यमाभिषाऽध्ररसि । तथाऽऽदित्पोऽपि | तथा तरितो बायुरासि । पृ।कधकारेण वाय्वादत्यय।रनुगृह्‌।तत्वाचदूपत्म्‌ तथा गृद्धेन गोप्येनाश्रमेथाखूयेन कृमण। तत्रत्येन सेमिन च समय। समये १५ काठ बिपी विदेषेण युक्ताऽ्ति । इदशस्यते तब यरे बन्धनानि बन्धन स।धनानि दामानि नेर्गत्ेवमाभेन्ना अहु; । वभनो हि शके (भक्पेनात्यु- प्रमे विक्रेतु माभान्तरे नयन्तक्लिमिरममिबेध व | दक्षिणवामप। च 4द'द्‌य्‌~ मुभ पृकतो गृह्णीतः । यद्‌ दृक्षिणमागवर्धिने व्र्टमृचयद्धः तडा दामनागवरती तमकर्वेति । ते वेदृवष्टमधुह्क तदार्नमितर अक्पेवि। पद्‌ सहता प्रषः; पायनं करोति तदा ते बारयितुं गले बद्भक्कं द्‌ि गृहीत्वा पृष्तः कथिक फषंति । तदिद न्धनधयम्‌ । यदा राख्रसिद्धं किवित्कारण३य व्टन्पम्‌ । तदनेन सन्धम्भमेणाधिकृशक्िरश् हति स्तृतो मवति । अथ चतुर्थीमूद१ः{~ भ्रीभि ष इति । पथा घडोके हव रेस्भवोरूपस्य बन्यनययमभिस। आ हुलयेवा्सु समुप र्‌ । पथा ष प्रजपथ्तवन्परपृतिति मेणा च न्सु ४ ४८६५ भ्रीमरसायणाचायविरचितमाष्यसमेता- [४चतु्थकाणै- ( होमाभिधानम्‌ ) रन।पथन्ति तथाऽपि पु क्तरीत्या बन्पनत्रयमेक्षितं तथा समृद्रमभ्पे स्थिताया बहषाया बन्धनय मित्येवमभिज्ञा आहः । उतापि च हेऽवेनश्च ते तव पश्र धसिमिन्ितुीप प्रमं जनि्मृचमं जन्पदेवरक्षणाभिज्ञा आहुः, तल्िपृवीरय त्वमेव वरुणसिमिनन्पनेदिवारणोषा मूत्वामे मम छन्त्सोव कथवसोव । अष्‌- मथः-अश्चस्य वितपक्षमागितव(न्मातरि लल्पायामपि सत्यां प्रोदशेदश्नो दृष्येत हस्य पिता परोद इव्यमक्षितं शक्यत इति । अय पञ्मीमृवमाह- इमा ते वानजिन्निति । ह वाजश्च पे तवमेतान हयमानानि अवमाज- भानि शरीर से।धनसाधनानि दे हुमयानि । यखौहमयः १तःका डद वशस्य पा- स्व दयपनयनाय रारीरं मृग्ते घगन चोध्यते बान्पवमार्जनानि। तथा शकानां हुराणां सनिरृदतुः पापाणबहूठ १।५ भतेप्थ(प्तु्तव = शफमेद्नपरिहारार्थ- भिषा निवानेवामे के हमथान्पावरत पिदरेषल्पामे निधीयन्ते शकृनिति निषा- नानि । राजाना हि महाह्मणां परोढनामन्वानां टाहममेः सावन; प्रतिषि कण्डूरपनयन्ति, फेषृ च ठ।८१ब/५ दयन्त । (न्व पं तवे भद्राः जुष ण दखवितत्वेन कंत्पाणरूपा रकन: सटा नराहकक्पाः पृच्छपत्रा अप्राभिमि- नेव दरो स्थापित भह्तप्यद्रयमे । केदरस्य तथ) कतस्य स्त्यस्य बहुमू- ल्याहर्यत्यथः । काट५। एना इति ता [वरष्पन्ये-प। रना मेषाः पृष्टे दाव्यथा६१२६रग।रव ११ अभिरक्षन्ति उ११५। दढ परु-ममिवः १।ना- ६भ्पः पाटयन्ति । अथ १४।११।६- आष्मानं त इति । हे १ तव।ऽऽसाने व्वह्पमारात्समीप एव मना ` विचेनाजानामनिजञातवानासि । कद रम।सानम्‌, अवो रक्तकम्‌ । शीबगाभी क्ष्रः परसवम ज्ञनेन रनिनं रक्ष । तता दिवि पपयन्तमाकारोन भाष स्वम्‌ । त्वद्‌।पतवनवठयिा वमान मूतदाक्रनम कैतापि ब्ष्टे न्‌ शक्यत्‌ हत्य; । पस्माद्‌फादमाम) वरमद्य च पतङ्ग पक्षिसदम्‌ । तथा तदयं शिरोऽप्यहुमपपयम्‌ । % द २४) सुमनमिमनपुं चक्थररेणुभिषू(ठरहिवैः पथि. मिराकाश५।भजंहमान २।४५( यकम एव पतान परक्षिसटशम्‌ । यदा चय- मश्रः प्रायम्‌ मूनिस्र विनञ््कादमाभण पवा तदन ११ानादिरिहिवत- दयं भामः समम मूलस वहृतपामव।दुदिरहितश्च । तथाविषमर्मिंग धावतोऽ- शवरथो१९१।५ विरः सुखेन दृष्टुं शकते, उनः णवर्पितादल्पावरणामा- वाञ्चति । ६द२पगवानश्च ह{1 लततिः। अथ तप्वमीसचमाह~ ¢ _ चरै, ^ (नि पपा ०६अनु ०७] रम्णयजुर्वेदयतेत्तिरीयसंहिना । २०६५ ( होमाभिधानम्‌ ) अना ते रूपमिति। हेऽ यदा सालसन्कले ते वव मागं वृतमद्रदिमक्ष- णरूपरमनु मर्तो मनुष्यः प२च।रक अनदूमोगं भ।प्तवान्‌ । पोडढेषु रानगृह।- ष्वश्वव साय दततेपूतम्‌द्गा।६भिः परिचार अपि जीवन्तीति प्रसिद्धम्‌ । आदि- दी दशवृत्तान्तादनन्तरमेव म्राचिष्ठोऽतिरयेन मासेतुकामस्तमाषर्वाश्रणकाचा अर्ज गः [पिते।ऽि। अत्रारिमिनवसर्‌ ते तव रूपमत्तम सव।त्छृष्ट पेत्यप्र्यमहं निशि - तवानसमि । कीटस्य तव, इषोऽनानि आ] समन्तात्वद्‌ प्राप्तुं गोगच्छतः। कीदशं रूपम्‌ , निगीषमापा जेतुमिच्छामुक्तम्‌ । अयमथंः-पढराजमृहे तदीयभोगमन्‌ अश्ववारा नीचाः सवंऽपि सम्यगभृज्जपे। त्वं च राजाज्ञधा केनाप्यनिव।रितिः सेश्वणकादृकषेष स्वेच्छया गच्छसि । अ।समन्यवसर्‌ त्वन्मुखेन सवाण्यनानिं प्राप्तुं दक्यन्ते, विजयश्च भविष्यति । एवं त्वद पमाहेमानं निश्चितवानस्मीति ; अथाष्ट मृचमाह- अमु त्वेति । हे्व॑स्त्वामनु रथः प्रवते । नहि त्वया विन्‌। रथो मरन शक्तः । मय मत्यः ऽश्वव।रस्तवामनु जीवति । तच्च ॒पर्वभवोद्‌हतम्‌ । गावोऽपि त्वामनु जीवन्ति, बारस्य तव क्षीरनवर्नताद्यथं परवदधस्य तव पूता च ग्‌ा: पोष- यन्ति । कनीनां कन्यकाना बाखानां दासीनां मगः समाग छामनु संपते । अश्चराठ(पिरिचार।थ हि ता अनदखद्‌।नन तत्सवा।पनः पोषयसि । वतासो नताः सेनारूपा मनुष्यसेघास्तव॒सख्थमन्‌ त्वदीयं स।हाय्यमनु पश्चादनु प्ान्नृषन्ति । देवाः पजापत्याद्यस्ते वीर्यं तवदय सामथ्थमनुपलक्ष्ष ममिरे र्व पह विष््वेन परमितवन्तः । दटरोऽयमश्च इति स्तुतिः । अथ नवभीमूच माह--- दिप०्पशृङ्ग दाति । अयमश्रो हिरण्य शङ्ख हिरण्यस्तमानणंः राङ्क त्या- भीयो + , देशो पस्पासौ हिरण्य रङ्ग हिरण्या इत्मथः। अयो रोहवदत्य- न्तद्ढः .स्यवस्य पदा मनोजवा मनोवृातेसद रेन वेगापिरयेन यक्ताः। एतेना- पेना दसा विनेन्दरोऽप्यपरो निष्ट एवाऽऽसीत्‌ । देवा इत्त्वं हि देवाः सखपम- ध्याय - संबन्धि हृविरद्यं हूनिमक्षणमापन्धा पवन्त एत (यमेव हकिरत्तं योग्यमिति निशि. + 1; प्रथम आद्यो यः परजापरतिरवन्तमेनमरवमभ्यतिष्टद्‌ पिषठितबान्स्की- तपेन स्वी षृतवान्तोऽप्पेतद्‌) यमेव हिरिद्याभेति निभ्रिववान्‌ । अथ दृशमीमृब्‌१ मह-- | २५९ क ३०६६ धीमत्सायणाचायंविरवचितमाष्यसमेता- [४चतुथकाणै- ( होमाभिचानन्र ) हमन्तास इति । स्वऽप्यत एवंविधाः । कीटशा ¶इति वदृष्यते-मा- नासः । गठमागो जघनमागभ। धवस्थान्तो, तापरीरमो प्रसृतावुल्तो येषां त ईर्मा नसः । सिटिकं सेकुचितं निम्नं पध्ये पृष्ठमगि येषां तै सिङिकमष्यमास्तः। पत्र मनुष्या आरोहन्ति स देः निम्नः । न तु गजस्पव पृष्ठभाग उनलतः। सेशरणा ती युद्धे जयहेत्त्वेन सम्पक्छराः । दिव्यासो परामगमनादिहपन्पबह - रनिष्पादुकाः । अत्या; सेततगमनशीटाः । ते च हसा इव भेणिशः बंषशो यतन्ते । यथा हंता: ङ्किवद्धाः संषीम्‌याऽऽकाे यतन्ते गण्ठन्तयेवमरवा भपि बहथः सहता युद्धाय पयतन्ते । यद्यस्मात्कारणद्श्वा दिष्पं कीढारिजिभीषाध- धरमञपं गमनपःक्षिषर्पाप्तवन्तस्तस्मादृरवजात्मात्रस्पेवं परशसमणात्स कतुनि- ह्पादकः परुतोऽश्वः परशस्त इति किमु वक्तम्यः(्पम्‌ )। अथेकादृतीमृचबाह- तष शरीरमिति । हैऽ्पस्तव शरीरं पतपिष्णु पतनशीखे शीपगमनशील. त्यर्थः । तव चित्तं वात श्व वातसदरश्च(ग च)। वायः कीटजः, घजीमान्बे- गवान्‌। तव दराङ्गाणि शङ्कन्स्थानपानि । उरि परक्षिप्तान्धायुषानि विष्ठिता विशेषेण तश्र वत्र स्थितानि स।वितानि। अश्रस्योपरि कूचि (द्षृभिः कचित्ल- इग इत्येवं बहून्यायृधानि प्राप्यन्ते । तानि च पूरुषु बहुषु अरण्येषु प्रमिभ्पो वहिरमुतेषु युद्धपदेशेषु जर्भुराणा प्रपेन्धान्यतिकायेन भरमाणानि चरन्ति प्रष- तन्ते । अथ ददुशीमृचमाह-- उप प्रागादिति । वाजी कुद्रा ऽनहेवुरखाऽयमश्वः शसनम।रनम्कतो वि- शसनस्थानं प्रत्युपपरागात्समीषं प्रप्तवान्‌। किं कृषन्‌ , देवद़्ीब। मनका दीभ्वानः, देवानश्चति प्राप्नोतीति देदश्यङ़ तादृदन निरन्तरं देवविषयण मनसा ष्पानं कर्मन्‌ । अजः प्रजापतिः परो नीयतेऽसमदृश्वतिूरवमृति(म.पयते, पापि पुरतो गच्छन्तमूतिजो ध्पायन्तत्यथः । यदू छग एवाजः। प दश्वस्य परतो नीयते । अस्याश्वस्प नाभिनाम्युपटक्षितं शरीरं परजर्पाःभनु नीते । अस्वा. पवस्य पश्चृष्ठमागे कवयो विदांसि ऋतजा रेभा यन्ति सरति कुर्वाणा गण्ड- न्वि। अथ तयोदृदामृचपाह-- उप प्रागादिति। अव।ऽशाधगमनवानयपध्रः प्रममृत्कहं पत्तपश्यं रमि तृभिः सह स्थातुं योग्यं पत्स्थानम्ति तदुपपागात्त्तमीप भाषवान्‌ | किमथम्‌ , शकः ~ ---- ----~- ----- ~+ -- - ~+ ----~-- {ख्.घ.डःच. तस्थि ।२खे,च. पुरो पिपा -६अनु.<८] शैष्णरयजुवदीयतनिरीयमंहिता। २०६७ ( कवा दिदश्वस्तोर्मीयभन्त्राणाममिषानप्‌ ) । किरं मातरं चपि प्रप्तुं, स्वगरोके दिव्या यः पिता या च माता द्वेष्या ताबुमो प्राप्तु दवत्ताजन्मन इत्यर्थः । हेऽ स्मिन्िने जुष्टतमो अतिशयन पीतः सन्देवान्गम्याः प्राप्नृहि । अथानन्तरं द।दाषे हविदततवते यजमानाय बरार्पाणि प्रणीपानि फटानि अयमृलिक्पष आशासत धयति ॥ इति भीभःसायणाचाय॑विराविते भाधदीये बदाथपकारे रुभ्णयजकवदीय- तेनिरीपरसेहितामाध्ये वतुथकाण्डे षष्टपपाटके सप ऽनुषाक; }: \ ॥ ( अथ तुर्थाष्टकं षष्ठप्रपाठकईष्टमोऽनवाकः ) । मानों मिनो बरैणो अयंमाऽप्यृरिनद्रं क भक्षा मरुतः प्रि रूयन्‌ । यद्वाजिनो देवजा तस्य सपः प्रवक्ष्यामो विद्यं बीर्ीणि । यि ्िजा रेक्णसा प्रावृतस्य रातिं गर्मातां मुख- ती नयन्ति । पुप्राढ्जो मेम्यद्विश्वरूप इन्द्रा पृष्णोः प्रियमप्येति पाथः। एष च्छाग॑ः पुरो अश्वेन वाजिनी पृष्णा मागो नीयते बिभ्वदे- व्यः । अभिप्रियं यरत्पुराडाहामर्वता त्वष्टेत्‌ (१) एन ई सोश्रवसायं जिन्वति । यद्धविष्य- म्रहुरो देवयानं जि्पानुंषाः पर्यश्वं नय॑न्ति । भां पृष्णः प्र॑थमाो भाग एति यज्ञं देवेभ्यं प्रतिषेदय॑न्नजः । होताऽध्वयुराबंया अभिमि- न्धो ब्रव्राम उत शर्स्ता र्विप्रः । तेनं यज्ञेन स्व॑रंछतेन स्िवष्ेन वक्षभा आ पृर्णध्व- प्‌ । यपघस्का उतये युपबाहाश्चषालं ये अ- ---~------- ----- + "व = -*-+~--- ~ ---- ~ -- +~ -~ -- ~~~ न त, गा 1 --~ ~ १ क, जभिप्रा। २०६८ भीमरमायणाचार्यविराचितमाष्यसमेता- (४ पतुधकाण्डे- ( केषांचिदश्वस्तोमीयमन्त्राणाममिानम्‌ ) श्वयपाय तक्षति । ये चार्वते पच॑न£ संर. मयुतो ( २ ) तेषामभिभूिनं इष्वतु । उप- भ्रागास्स॒मन्मेऽधाये मन्म॑ देवानामाशा उप- वीतपृष्ठः । अन्वेनं विप्रा ऋष॑यो : मदन्ति देवान। पृष्टे च॑रुमा सुबन्धुम्‌ । यद्वाजिनो दामं संदानमर्वतो या सीर्षण्यां राना रज्ज रस्य। यद्भा घास्य प्रभृतमास्ये तृणम सर्वता ते अपिं देवेष्व॑स्त॒ । यदश्वस्य किष; (३) मक्षिकाऽऽहा यद्वा स्वरो स्वधिंतो रिप्तमस्ति, यद्धस्तयोः रामितुयन्नसेष सर्वाता त अपिं देषे्व॑स्त॒ । यदूवध्यमृद्र॑स्यापवाति य आमस्य करविषो गन्धो अस्ति सता तच्छमितारः रण्वन्तुत मधं * उृतपार्क पचन्तु । यत्ते मा त्रौदाग्निनां पश्यमानादामि रलं निहतस्याव्‌- धार्वति। मा तद्भूम्यामा भिषन्मा तृणेषु देवे- भ्यस्तदुराद्भ्यो रातमस्तु (४)॥ 9 इदुतो कविषु; भिषत्सप् च॑ ) । इति कृष्णयज्ञवदीयतात्तरी यसंहितायां चतुथाष्टके प्रपाठकेऽष्टमोऽन्‌वाकः । ( अथ चतुर्थकाण्डे षष्टपरपाठकेश्टमेऽनुवाकः ) । सप्मेऽनुवकेऽस्तोमीयमन्वाः केविदृक्ताः । अश्चस्तोजमश्वस्तोमस्तघति- १दका अश्चस्तोमीयाः । अथाष्टम त एवान्ये केविदुष्यन्त । अन्वाकभेदस्तु साधदुविकोऽयज्नकयुकतेषु प्रयोगेषु मन्वमेदाथ। वा । ष ५६अनु ८८] ष.ष्णयङवेदी यतैत्तिरीयसं हिता । ०६९ ( केषं चिदश्वस्तीमीयःन्त्रागामपिधानम्‌ ) तत्राष्टमेऽनुवाके प्रथमामृवमाह-- । मानो मिजन इति) मित्रादयः प्रसिद्धाः) एति सवश गच्छती त्यायुः। कभवो देवाः क्षी( क्षि)न्ति निवसग््यसिमिनिति कुक्षा प्रजा पतिः । मरुतो देवान्तराणि । ते सैऽपि नोऽर्मान्मा प्रिखयन्पा निन्दयन्तु- ( न्दन्तु ) | यद्यस्पादाजैनो यागद्राराऽनसाधनस्प देवजातस्य देवाथपु्नश्य सपोरश्वस्य वीर्थाणि मध्यानि विदृथेऽसिन्यज्ञे प्रवकैवामो बयं भक्षण कथ पिष्यामस्तस्मादृस्मनिन्दा न युक्तत्यथः । अथ द्ितीयामृचमाह- यज्निर्णिजेति । निणिजा परोक्षणाहतपा शुखघा रक्तता सूबणंरजप।- दिमणिरूपेण धनेन च प्रावृतस्य प्रकषरेण सर्वतो वेष्टितस्य, अश्वमपे हि चलार करयिजः समृक्षन्तीति प्रोक्षणं हिरण्ययाः काचा इत्याष्रैना सृवणादिमिणिमि- रठंकारभ्वामियीयते । अतस्तथापिधस्य संबन्धिनीं गृमीवां हस्से श्वीरतां रार्षि हविषो इनं मृखतोऽरे पद्यद्‌। नन्ति ऋविजः सपादृयन्ति तदानीमजौ गति- पानश्चः सुपाङ्‌ सृष्ट परुषान्टेवान्पाप्नुवन्मम्यत्‌, मेम्पदृति हेषाशब्दस्यानुकरणम्‌॥ विश्वह्पो नानाहूपः सनिन्द पृष्णोरिन्व्रपूषपमतीनां देवानां पिबं पायोऽप्ेदि पीतिकरमनमावे प्राप्नोति ' अथ तृतीयामृचमाह-एष च्छाग इति । वाजिनाऽनसाधनेनाभेन सह यः कषिदजः पुरो नीषते तस्मादृश्रासूरव- भागे । कीष्टशोऽजः, पृष्णो मागः पदेवताया मागस्वहूपो विश्वेष्यो विश्रभ्य देवेम्था हितः । अभिमियं स्वेतः प्रीतिकरं पुरोडाशवत्स्वादुमूतपेनमजमवंताऽश्न सह एषेष्वेव सोभ्रवसाय श्रुये स्वरपि जनेः प्रीतिपृवेकापिति भवोऽननं, चुष्यु श्रवः सुशभरवस्तस्य मावः सोश्रवसस्तसमे सम्यक्शोभनभादाय यद्यस्माकारणा- शजिन्वति प्रीणयति तस्मादयमजः प्रो नीयते । अश्वमेध प्रकरणे पौष्णमन्वञ्ज- तित्पेवं एषदेवताकमजे विधास्यति । स पवो नेतव्पः। तद्विषयोभयं मनः| अनेन न्यायेन पवमन्बरोऽप्यजविषमो योजपितन्यः । अश्मेधपकरण देन््रगो- ष्णायपरिष्टादिति व्यासक्तदेवताकस्याजस्य विहितत्वान्मन्बे च तस्मिनजशब्दुस्य नेम्थदिति योग्पशब्दानुकरणस्य श्रमाणतवाच्च । अथ चतुर्थीमृचमाह- यद्धविष्यामिति । यद्यत्र पानुषा कत्िजोश्ं जिः परिणयन्ति भिवारं + स. पुरस्ते ५ आयुवायुरित्येवरूपः करजित्पाठो भवितु युक्तः ” इति रिप्पभी । ०७१ धौमत्सायणाचायविरवितमाग्यसमेता- (४ व््थकण्ै- । ( केषा चिदश्व्तौमीयमन्त्राणामभिधानम्‌ ) पषक्षिणी कुर्वन्ति । कीटशमश्च, हविष्यं हविषो पोग्णम्‌ । क्रतुशो देववानम्‌- तावतो देवानगष्ठन्तम्‌ । अत्रासिमन्देशेऽजः प्रथम एति । दशोऽजः, पूष्णो भागः ङ कुवन्‌, देवेभ्यो यज्ञं पतिवेदयन्‌, हे देवा यज्ञः प्रवतत एष्यथ देवेभ्यो शापपन्‌ । अथ पञ्चमीमृचमाह-- होताऽध्वरयंरिति । यो यसििन्यङ्ञे होता पिद, पथाष्व रवा भा समन्तादरेति गच्छति तत वत्रानुष्ठानाय शीषे प्रवतत हत्याषयाः, योऽष्यप्निषि- भ्वोऽ्वीपिक आ्रीभः, यश्च मव्रभो प्राषस्तृत्‌, उतापि च शस्व षः भारता, यश्च सुविभः परस्तोत।, एते सऽपि स्वरंशतेन रृष्टवटंकतेनपेक्षिव्रष्यैः शेूर्णेनेष्य्थंः । स्िविटेन सृष्टूवनु हितेन [ तेन ] यजञेनाश्वमेषेम वक्षणाः फष्ठव।- हिमीववकूर्पा आप्रणघवं ह होत्रादयो युपे हर्वऽप्पापुरयध्वम्‌ । अथ ष्टीवृचमाह-- य॒पवस्का इति । ये युपत्रस्का यज्ञ्य यपं षभग्ति, उतापिष वये दप- धहान्छिनं युप यज्ञमूमो वहन्ति, येऽप्यन्ये ऽश्वयुपार्थं चषालं यूपकटकं तक्षति लक्षणेन सेस्कुवैन्ति, उतो अदि च येऽप्यन्ये प्रुषा अबतेऽवार्थं प्च १कस- धनकष्ठं समरन्त संपादयन्ति, तेषा स्वंवामनिगुरषिः कंकणो मश्त्वानिश्वत प्ीणयतु । अथ सप्तमीमृचपाह-- | उप प्रागादिति । सुष्ठु मदहेतुरतिहवकारणं फं लुष्तवृस्मानुपपगार्सर्षैपि प्राप्रोति । मन्म मननीय कठं मे मदु्थपथापि ददै: सेपादितिम्‌ । + ऽष दत पृष्ठः कमनीयपृष्ठोऽयमश्वो दृदनामादा देवैरा शास्नीयानि हषींवि उपप्रागहिव- हिष्ट्बं पापोहीत्य्थः । कषध, विषा भभिङ्गतार कतिविज एनमशपन्‌ मरन्ति अनुकृठेः स्तेषिहुषयन्तु । देवानां पृषे पयं सुबन्धु चद्टमेनमश्ं बन्धवद्त्य- न्तपियं बहम । अथाशमीमृचमाह -- यहूाजिन इति । वाजिनोऽशवस्य यदम गखबन्धनं, यञ्च सदानं पृष धग्धनसाधन दाम पादहंदानादि, अश्रा गदे बद्धा अपि पनः पृषहठषादे रश्ण्व- न्तरेण बध्यनो, या बाव॑तोऽधत्य दीण्या रशना रिरति संषद्वा रण्णुः, धाऽप्यन्या पुष्ठठपताऽस्याश्रस्य रज्जुः, यद्रा यदुपरि आ( अस्याऽऽ )च्ये बृह ~ सवपृस्तकेषु उपेत्यधिक्म्‌ । १ क, याऽवमक्षि"। २१. ङ्‌. ब्रकृम्य | ।* ६अनु०६} छृष्णयज्वैदीयतैक्तिरीयसंहितां । ` १०७१ ( अषरिष्टाश्वस्तोत्रभन्त्रभिधामम्‌ ) तं क्षिपं तृणं, स्वां ता तत्सवैमपि देवेष्वपि पश्य ते वव यजमानस्यास्वु रिघ- म्‌ । यथेह रोके स्वंसाधनसंपुर्णाशश्वस्तवाश्वि तदतरनोकेऽन्पसिषत्यर्थंः | थ नबमीमृ बमाह-- यद्‌ इवस्येति । अस्याशस्य कविषः कव्यं पन्मांसं मक्षिक।ऽऽशा ब्ञिका क्षितवती, यदु यञ्च रकतं स्वरावञ्जनार्थे शकले स्वभितो केदनहेतौ रक्ञेच पमीषिततमसिति, यदपि दामितुहंस्तपोटिप्ं, यच्च तदुपिषु गखेनु चिप, श्व ते त्वदीये सवां ता तत्सर्व देवेष्वप्यस्तु देवेष्वेव हतं भवत्‌ । यथा द ते निपोजनकाडीना गरुरिरः्पादादिबन्धनरण्जवो दैवेषु समर्पिता एवष सखेदोऽपि दवेषु समप्यते । अथ वरमीमृचमाह- यदृषध्यमिति । उररस्य मभ्पे यदूवभ्यमेषजीर्णुपक्तं शकृद्‌ दि दुग्ध 7 बायुना सह।ऽऽगच्छति, प अमस्यापक्रस्प क्रविषो माहिश्य गन्धो बुः ऽस्ति तस्तव सुरता सृष्टतं यथा भवति तथा शमितारः रृण्वन्तु ¦ उषापि श ¶ धङ्जयग्ये राहपाकमप।कविपाको परित्यज्य सम्यक्पक्वे यथा भवति तष। वन्तु । अथेकादणीमूचमाह- यन्ते गाजादिति । हेऽबाभिना पष्यमानते तव गक्राष्छरीरावपवसक"+ पदुस्पपषधाषति अदातं सदमम। पतति, निहतस्य नितरां हन्ययामस्य वषार क शये शक्तं यद्यङ्कमववावति तदगं बम्यामपि माभिषनच्छूविष्टं लप्रंम्‌। तृणेष्वपि धं मा मू, कितृरदूम्पः कमयमनेभ्पो देवेम्पो रातं दृस्षमह्तु इति भीमत्तावमाचा्यनिरचिते माधवीये वेदाथपकशे रष्णयनुरदयि- तेलिरीयरत्ताहितामाभ्ये चतुधकाण्डे बह पपाहकेऽ- हमोऽनंवाकः ॥ ८ ॥ ( अथं चतुर्थाष्टफे बषपपाढके नवमो ऽमुष्‌।कः ) । ये वाजिनं परिदयन्ति पकं य ईभाहू सुंरामिर्निहरेति । ये चा्बतो माश्समिक्षाम॒पा- स॑त उतो तेषामभिगातिनं इन्वतु । यन्नीक्षणं मार्स्पच॑न्या उखाया या पत्रणि पुष्ण न म 0 = 9 क ~ ~ ण ~ > = ~ ~ कको = ज~ का अ नी 8१ १ गिरी | नकन | स ---~ ० ज = = ~ © [ कमि नहि € २.५६ श्ीमत्सायण्पचायंविरयितमाप्णसमेता- [४चतुर्थकाण्डे- ( अवशिष्टाश्वस्तोज्नमन्त्राभिषानम्‌ ) आसेचनानि । ऊष्मण्याऽपिधाना। चरूणाम्‌- क्काः मनाः प्रि भूषन्त्यश्वम्‌ । निकरम॑णं निषदनं विवतैनं यञ्च प्वींश॒मध॑तः। यच्च॑ पपो यच्च॑ घान्िम्‌ (१) जघास सर्वातातें अपिं देवेष्वस्तु । मा व्वाङभेध्वनयिद्धमभानम्पि- मोखा भ्राजन्त्यभि विक्त जाः इष्टं बीतम- [मगरत वरष्ट्ङ्त त दुवि प्रति गमभ्ण- न्त्यश्वमु । यदश्वाय वास उपस्तृणन्त्यपीवासं या हिरण्यान्यस्मै । संदानमवन्तं पदवीं प्रिया देवेष्वा य।मयान्ति । यक्ते सादे मदे्ता रर तस्य पार््णियावा करेया (२) वा तुतोद्‌। खरचेव ता हविषो अध्वरेषु संवा ताते बह्म॑णा मदयाप । चति <रदराजिनो देव्॑न्धोर्व- ङ्कीरण्वस्य स्वयितिः समति । अच्छिद्रा गाज वयमा रृणोत परृप्परुर नुघभ्या वि रस्त । एकस्त्व्टरः्वस्या विरास्ता द्वा यन्तार्‌। मवत- रतथतुंः । या ते गत्राणाम्रतृथा रृणोभि ताता पिण्डानां प्र जुहम्यभमो।मात्वां तपत्‌ (३) परिय आस्माऽपियन्तं मा स्वधिंतिस्तन्‌व भ तिष्ठिपत्ते । मा ते गृधुरविरास्ताऽपिहायं छिद्रा गा््राण्यासेना मिश्र कः।न वा उवेत- न्धियसे न रिप्यासि देवार इदेषि पथिभिः स॒गेभिंः। हरी ते यजा पृषती अभृवामुपास्पा- पैर ० ६अब्‌ ०९} छरम्णयञर्वेदीयतेत्तिरीयसंहिता । ९०७६ ( अवशिषटाश्वसतात्रमन्ताभिषानम्‌ ) दाजी धरि रासभस्य । स्गर्यनो वाजी स्व श्वियं पुसः पत्रा उत विंश्वापृष॑< रिष्‌ । अनागस्त्वं नो अदितिः रुणोत्‌ क्षचरं नो अश्वो बनता हविष्मात्‌ ( ४) । ( घसति कशया तपद्रूभि नदं च) । दति छण यजुर्वेदी यतेसिरीयहितायां चतुथीष्टके षष्ठप्रपाठके नवमोऽनवाकः ॥ ९॥ अरमन्प इमोदेनमाडः रिरशानः प्राची जीमूतस्य यद्क्न्योमा नोँ भि वरुणो ये वाजिनं नव ॥ ९॥ अश्मन्भनोयुजं प्राचीमनु शा यच्छतु तेषममिमूरतिः पटूच॑त्वारिस्यत्‌ ॥४६॥ हरिः ॐ । इति कृष्णयज्ञवंदी यतेततिरी यसंहितायां चतुर्थाष्टके षष्ठः प्रपाठकः ॥ & ॥ ( अथ चतुर्थकाण्डे षष्ठप्रपाठके नवमोऽनुवाकः) । अष्टमेऽनुवके पृरवामुवाकवट्‌ घस्तोमधाः केविन्मन्वा उक्ताः । अथ नवमेऽव्‌. शिष्ठा अश्वस्तीतरमन्तरा उच्यन्ते । तमे परथमामृचमाह-- मे वाजिनमिति । ये परुषा बाजिनेमतमरवं पकं पकं परापे परिपश्वभ्वि वरित आगत्याऽऽ्दरेण परयन्ति, य ई येऽप्यन्ये सुरजिः सगन्धोभ्पवक्षोऽसा- निर निष्ृष्यार्पमाहरेत्याषुः, उतो भि च ये वन्धो शवस्ष हंबन्धिनीं मांसभिश्मुपासते प्राथयन्ते, तेषां स्वामभिगूर्ैः सकसो न श्तु प्रत्नो त्वस्माकं पेयसे भविष्यथः । अथ दितीयामूचमाहइ-- यद्रीक्षणमिति । मासं प्यते यस्थामृख(यां सा मांसचनी, तस्या उखाया नीक्षणं नितरामीक्तेणमाद्रेण दशमं यदस्ति, यानि च पत्राणि युष्णो रल- स्पाऽऽसेचनामि सर्वतः सेचंनाधारभतापे, चरूणां असादीनामपिधान।$ऽ श्ठाद्नप्ाणि अऽ-ण्योऽमरश्षुणाथानि पानि सम्ति, अद्म मासटरेना- किनका न ~ ~~ ण नड १.५. घ. इ. च. कल्पः कता पाः । रल. च. चका । २ कृ, च. मासु, इथाठीनश । ४ स, च, इ, च, केनाटफेनी" । ९९ व २०७४ . भ्रीमत्सायणाचार्थविरयचितभाष्यसमेता- [४वतर्थकाण्ड- ( अवशिष्टाश्वस्तोत्रमन्त्राभिधानम््‌ ) क्ताः सृताः स्वधितिवेतस शाखाया याः सन्ति, तानि सर्वाण्यश्वं परिमूषन्ति अश्वस्य यत्काय तदेव कृवन्वीत्यथः । जथ तृतीयामृचमाह- निष्कमणमिंति । निष्कमगमश्रस्य पङपरेपस्थानं निषदनं निवश्थानं विवतेनं परिवर्तनस्थानं च यदसि, यदप्यर्वतोऽश्वस्य १दबाद १दबन्धनस्थानं पदक्षृण्णरनो वाऽसति, यदप्युद्कं पी यच्च पां तृणारिकं जाक मक्षि तवान्‌, ते त्वदीये सर्वा ता तत्सवं देवेष्वप्यस्तु देषेष्येव समर्पितं भवतु । अथ चतुर्थीमृचमाह- मा त्वाऽभिरिति । हेऽ लां धूमगन्धिधूमगन्धापादको भभम पनयित कशब्दैपिते भा करोतु । कष्ठाैरेषयुक्तेन ेनचिरृभ्भिना पकमीदनादिकं धृमग- न्पेषितं भवति । तथा दृष्पाकेन( ण ) कृगब्दं यथा भवति तथा पच्यते ` | तदुभयमव मा मूृहितय्थः } फिच प्राजन्तुखा सम्पक्तपा स्थाटी माऽिषि- क्तातिपाकेनाभितो विक्तं विदृग्य माकरोत्‌। तंतु जधिराघ्ाणयोग्पः सुगन्धो भ( न्धिम फति शेषः । इष्टमत्यन्तच्छाविषयं षी कान्तं रमणापपाकममि- गूं देवयोग्यमाक््वति यजमानः पिकं वषटूरृतं वषट्करेण पदत्तभश्च इ. परतिमृम्णन्ति देवाः स्वी कृवन्तु । अथ पएथमीकृचमाह- यद्भ्वायेति । हन्यमानस्याश्स्पाधसताद्रसपुपरिशस्व फिंविदरखं पसारयन्ति, तदुमयमन वसः शन्दूनाधीवासिशब्देन चोच्यते । यदूसोऽाथपुपस्तृणन्तयधः प्रसारयन्ति यच्चायि( धी )वसमुपयोच्छङइयन्ति, यानि चन्यानि हिर. ण्यपण्यादुन्धस्मा अश्वार्थ सपादितानि, अवन्तमवैतोऽ्वस्य पत्संदानं बन्धन- साधनं दाम, यञ्च पद््माशं पद्बन्यनस्थानगता रभ्जुस्ताति ऽणि देवेषु परिया मियाणि मूतवाऽभ्यापयन्ति सर्वतः परसतारयन्तु । अथ पष्टीमुवमाह-- यत्ते साद हति । हैऽ्ध तथ सदि गमने [ बहतोत्तदम ] शरस्य शकारो ध्वन्यनुकरणं पौढस्पाशवस्य र) धगमने ककारो जायते, पेन शकरिण युक्तस्य री्नगमनापीपयह्ढिः पाध्णया स्वकीयेन पदपृष्ठमामन हइस्तपूषथा कशया षा तु( यत्तु तोद व्मथां चकार, ते वदप तव ता दस्सवं बक्षण। मन्त्रेण सुद्यामि जुहोमि । तत्र दृ्टनतः-अभपरेषु यमेष हविः बन्बीनि तीनि सवाण्याम्यादिविरेषहपाणि सूचेव यथा सचाऽऽग्यं जुहति वम्‌! त्मीमाहु = | ¢ न्क 9 न |} )) नि => ~ ~ न द णी 2; 71 ख, च शरण्याः | पपा०६अनु०९) हृष्णयङवेदुयतेत्तिरीयसंहिता । द०७५ ( भवशिशन्वस्तजमन्तरभिषानम्‌ ) सतद्िरदादिति । बानिनोऽमलापनस्य देषन्येदविषस्प देवार्थ बभ्यमानस्याश्वस्य सेवन्िनीदह्कीवकषाणि पा्दुपगतान्पश्पीन्यङेकसिन्पं तहदरोरपेवं चतक्षिरारतंश्याक(ः, अन्वस्य तु पशोः बदुरबिंशतिरेव । भतः लादषाना स्वथितिरभं स्मेति संगण्डताम्‌ । पथाअस्थिखेशोऽपि दैवीति न भिति वथा वियुनक्ती( कति )र्यथः । हे रामितारो ग्रा हप्पाधक्गानि अट्ट षयुना छिषहुरहितानि यथा मदन्ति तथा रृणोत करत । तश चाय- मुपायः-परष्पडदनुपुष्य तत्पवानुक्रमेण तदीटृश।पते कथमपि ज्ञात्वा विशस्त दिरालतने कुरुत । अया्टमी[मच [१ह- एकस्तवष्टरिति । ष्वषटशीपिमतोऽधस्यतूंपठ क्षिवकष्डीन एको विरसा हिंसिता । बथा हू यन्तारा विशसनकखि यथतस्ततो न चरति वथा निया- मको हौ । अत एवान्यक्राऽऽज्ातम्‌-“जभिगृुश्वापापभ । उभौ देवाना रमि- हरौ » इति । हेशचते तष गत्रार्णां पान्यक्कानि फ़तृथतुपरक्षिते वचत्कलि छृणेमि स्ठिनि, पिण्डानां मसिपिण्डानां मध्ये ताता वानि तान्यङ्गानि परणहोम्यप्नो प्रक्वेण जहोमि । अथ नवमी मष [पाह- भां ख्विति। हेऽश्वाषियन्तं शरीरं षिस॒ञ्य देगन्गष्छन्तं तां पिय आला परतिहतुरहि्रहो मा तपर्संतवि मा कार्णीति । तथा स्वप्रितिस्ते तनुवो गत्राणि बर[ऽअदिष्ठिपन्मेव स्थापयतु, किमघ्यङ्कमनवयेष्य सरव छिनाचवध्यर्धः 1 अवि- दारता विशासनकेशखरहितः कवरं भांसतन्णायुक्तोऽतिहाब विशसनकौ शच- रहितपक(रमतिरङ्व्प ते गात्राणि तवबाङ्काम्यसिना रख्ेण मिथ च्छिद्राणि ब कमा करोतु । अथ दृरमी[ मच [माह- नषा उवेतदिति। शाल्लानभिज्ञानां ठोकिकानां दृष्टया त्मेवत्प्य- हमेव धरिपते दामितृभिहिस्यसे च । रासट्ण्यातुषंन वा उषेतन्िथस दतम्मरणमेव न मदति, न च रिष्यसि नापि कमितृभिरिस्यसे, किंतु सुगेभैः यिभिः सगमरमिदुतरानिदेवि देवानेव प्राप्नोषि । तत्र॒ दवेषु मध्य इन्द्रतं पातस्य ते इरी हरिनामकावश्रो स्थे युक्तवमृतां स्था भविष्यतः । * एवं ह क न नान ज --जजााकम- ~~ ~~~ ~ ~~~ * एवभित्यधिकम्‌ । श --------~- ~ ~~ ~~~ --~ ~~ --~-- ~~ --~----~-- -------- --न------------ १, च, हविषि। २ क, "मि तत्तच्छ। ल. "मि उच्छि। घ, ङ्‌, च्‌. “मि तच्छि*। ६०७६ भीप्रध्समायणाचायदङ्रि्ितमाष्यसमेता- (४ वत्थकाण्यै- ( अवरिष्टाश्वस्तोजमन्त्राभिधानम्‌ ) हेथा परं प्रास्य ते परवती चिवरवणुं, अश्रसिये युञ्ञोवमूरतां रथे युक्तो भविष्यतः । ष्दानीं रा्तमस्य परि वतमानस्य गदंमवद्धारवादिनस्॑ष वान्बुपा- स्थास्वां षाठ कथित्मौढोऽः प्राप्तो मदिष्यति । -अयेकादृरी[मच |पइ- सुगगष्यमिति । अयं बर्ज नोऽस्माकं सुगभ्यं कल्याणमोसमृहं स्वश कल्पाणाश्रसम्‌हं पतः पृजान्पृसवरक्षणसपनान्पुशरान्‌, उतापि च दिश्रषृषं विशं पोषाधितुं रथिं षनं छृणोतु करोत्‌ । भदितिरिये भूमिर्नोऽस्माकमनागास्व- मपराधराहिरपं करोत्‌ । हविष्मान्हाःस्वर्पेम निष्ण्लोऽपमश्रो नोऽस्माकं शद्रे जठ षन्ता सेपाद्यतु । तदेवमेतेषु विष्वनुव केषु अश्वस्तोभ्रपिपाद्कतवना- शरस्तोमाया मन्त्राः पश्चि दादाज्ञाताः । अवद्वा्टा तु पश्वमकाण्डे समाज्नास्पते। तथा च सूत्रकार आह-““ कमेर्यक्रमीरित्येतां षटूतरि शीम्‌ ›› इति । जत्र विनिवोगतग्रहः-- पृशचविंरा्यदृकन्दोनुवाकेषुश्रषु श्रुताः | अश्वस्तोषीयहोमास्तौरेति प्रष्ठः समीरितः ॥ अत्र मीमांत्ता। मषमाष्यायस्य चत॒थपादे द्वितीयाधिकरणे वि्ततम्‌-- म्‌ चतुश्िरादित्येष निषेधो नियतो नदा। गिरापद्वदाध्ः स्पानेवकारहतत्वतः ॥ निषेधः प्रातिपूर्वाऽ्वः पापकञामुभीयते । बेधपापकाम्यां च उदुक्लिशद्फरप्यते ॥ भश्चमेपे प्रयः सवनीयाः प्रषः श्रताः--“ भश्वस्तृपरो गोमृगस्ते प्राजा- कायाः ?, इति । तेष्वश्रस्य चतु शदुह्कयः । तथा च मन्वः १३अते-““ बतु- श्शदाजिनो देवबन्ोवङ्करश्वस्य स्वपितिः समेति ”! इति । वाजी गन्- ईबाहको जातिविशेषः । अत एवान्यश्राऽऽज्नायते-“ हयो देवानवहद््वाऽ्युर- न्बाजी गन्धवौनश्रो मनुष्यान्‌ ” इति । देवबर्धुदेवानां परियः । स्व्िति- श्ेदनहेवुः शसमित्य्थः । एवं सति अधिगुपेवे विरेषोऽयमान्नरायते-५न शतुलिशादिति ब्रुयात्‌ । पटूरविशतिरित्यव ब्रूयात्‌ » इति । सोऽयं बतुर्जशद- १ स. "अभू । २ ख. च. "कन्वानुः। ३ ल. च. ग्यमन्त्रास्तैः । ४ क. घ. ठ, "कल्पते । ५ क. प्रेषो" । ६ क. घ, क. नाये। पपा ० ६अगु ०९) ष्ययज्वेदीयतैत्तिरीयसंहिता | ६१७७ ( अवदिष्ाग्बस्तोत्मन्त्राभिधानम्‌ ) । निन हत्यारिकाया कवः प्रतिषेधो गिरापद्निषेधवनित्यो न तु विकरितः ॥ यथा “न गिरा गिरेति ङ्गपदरं कतेतियम्‌ » इत्यत्र गिरापड्निषेषप्रःस- रपिरपि$ विहिते सति निषिद्धस्य नित्पनिषृतिः । तथः शतु्ंदान्पम्वानेषेष पुरःसरं बहृविंरातिमन्ने विहित सति मित्यनिवृत्तर्भेविददस्येति वेन्मेवम्‌ | धि शतिरित्पेब ब्रषात्येवकरेण विधितवपत्ययमाधात्‌ । षदूर्वि रतिषन्- शतावण्योदकृपाप्तान विधेयः । तस्य चतुरखिशन्मन्मेणावादृपसक्तो न बु किशदित्पनेना"वाद्कं मन्व प्रतिषिध्य चोदृकपरपस्पानपोदिततेन यथापूर्व श्थानमनूद्यत इष्येवमथं सूचपितुमेवकारः पयुक्तः । भिरापददृ्टान्तस्तु विषमः। अपप्त्वादिरापदं तश्र विधीयते । तेन च विहितेन पठि गिरापदे बाधिते" त मधो न गिरागिरेति निषेषेनानृश्षते | ततो दृष्टान्ते निवेधानृषाडे दर्टा- न्शिके विभ्यनुवाद्‌ इति महुदरेषम्यम्‌ । ननु विकिषाक्यस्येगकारयुकस्वानुब[= द्वे सति न चतुखिशदित्यसिमिभिेषे रवाक्पतासवीनिविदुस्प निष्प निबतिस्तद्वस्था स्थात्‌ । मेवम्‌ । प्रपकस्यापि सद्भावेन निवेषपापि््पां षत्‌- क्जिरान्भन्तरस्य विकिततात्‌ । अयेोग्येत-षतुखिशदाजिन इत्यथ मनः केवलं स्वरूपेण पठितः, न त्वस्पायिगुपेववत्पापं किंडिदृस्तीति । तन | प्रापकवचनस्प कल्पनापत्वारन्यथा परसक्त्यभादेन प्रतिषेधामुषपत्तेः । तस्मा सहद्धकेनोपजीभ्येनानुमितबिधिना परतयक्षनिेधेन च समानबटतपा चदुर्लिश~ विरपयं मन्त्रोऽस्य धिगृपेषे विक्षरप्येते ॥ इति श्रीमश्सायणाव।य॑दिरदिते माधर्वीपे वेदार्थपकारे कण्ड बवुर्वद्धि- तेत्तिरीयतंहितामाष्ये चतुर्थकाण्डे षष्ट्पारफे नवमाऽनुवाकः ॥ ९ ॥ वेद्‌थस्प 1+कारेन तपौ हार्‌ निषारयन्‌। पमर्थाश्चतुरो देयाप्रि्चातीर्थमहेशरः ॥ इति भरीमहविधातीथमहेश्रराकरावत।रस्य श्रीपुजाजिराजपरमश्वरस्य भीषीरनुक्ृमहाराजस्याऽश्ञ(परिपारकेन माधवाचापेण विर- बवे बेदार्थपरक।रे कभणायजुवंदीपतैत्तिरीयसेहितिमाष्ये चषुथकाण्डे षहः परपढकः॥ ६॥ [ मप १११११ १ ररि १क. ध. +. "ञर्नायनोः ६०७८ भीमर्सायणाचा्यविरवितमाप्यसमेता- (४बतुथकाण्ड~ ( वेलोषौरावतिामम्‌ ) ( भथ चतुपाहके सप्रमः प्रपाठकः }) । ( तत्र प्रथमोऽन॒व"कः }) । हरिः ॐ । अप्ाविष्णा सजोषसेमा वर्धन्त वां गिरः। यभरैवजिभिरा गतम्‌ । वाज॑श्च मे प्रसवश्च॑मे प्रथतिश्चमे प्रसितिश्च पे धीतिश्च मे कतुश्च मे स्वर॑श्च मे श्टोकश्च मे श्रावश्च मे श्रुतिश्च भ्योतिंश्चमे स्थश्च मे प्राणश्च मेऽपान (१) मे व्यानश्च मेऽसुश्च मे चित्त चं म आधीतं चमे वारर्चमे मर्नश्च मे चक्षुश्च मे भोतरैचमेदक्षश्चमे बच प ओजश्च मे सहश्च म आयुंश्रमेजराच म आला चमे तनूश्वंमे रार्मच मे वर्भं च मेऽङ्गानि ख मेऽस्थानि चमे परूश्मे चमे रारीराणि चमे (२) ( अपानस्तनूश्च मेऽष्टादृश च )। इति कृष्णयज्वेदी यतेत्तिरीयमंहितायां चतुर्थाष्टके सप्तमप्रपाठके प्रथमोऽनुवाकः ॥ १॥ ( अथ बतुर्थकाण्डे सपतमः प्रपाठकः ) | . ( वत्र पथमोऽनुबाकः ) । यस्थ निःश्वसिते देदा पे बेदृभ्पे।ऽखिरं जगत्‌ । ® निर्ममे तमहं बन्दे धिघार्ताथमहेश्वरम्‌ ॥ परिषे बनमृख्पास्तु तस्करः षष्ठ हरिताः । वसोपरिद्यः शिष्टः पोष्यन्तेऽिस्तु सुपे | पपा ०७अबभ ०41 कृष्णयजुर्वेद यतैत्तिरी यसंहितां ` ९०७९ ( धसाोर्घारायेभिघानम्‌ ) कतस्पः-५ अग्नाविष्णु समोपतेति चतगंहतिं हुतवोदुम्बरी सुखं *प्य(पाष मोरी मृदा पदग्णां पभाद्‌ा्ेचनवही पृतम्य पूरापित्वा वाजश्च ने पहवश्च श इति सेवतां वस्तोष।रां बहोत्या पन्प्रसतमापनाव्‌ ” इवि | अत्र सेकाव्शपिरनुदाकेणवः समाप्यते । बतुगुंहातहोमपन्वपाडस्त- अभ्नाविष्या इति । हेऽप्राविष्ठा युषां सजरा समानप्रीती भवेम्‌ । वां युषपोरिमा गिरः स्तुतिरूषा वाचो वन्तु षद पाप्नुवन्तु । युवापि चश. पैनेशंजेमिरन्नेण यक्तवागद।पेहु[ऽऽगण्छतम्‌ । अथेकादृशानुवाकास्मको मन्त्र उच्यते । अनुषाकमेदुरत्वपङ्कसयुकते कमणि पृथक्मन्बषवेनानुष्डेयत्वदुपपद्यते । तन्‌ परथमानुवाकप।दस्त्‌- वाजश्र म इति । दाणोऽनम्‌ । चरब्दो वक्ष्यमाणदरम्यपेक्षया समृभ्ब- याथः। मे मम कल्पतानिति ५द्‌ दशमानुवाके वक्ष्पम।णं सवत्र नुषण्यते। स¶द्य- तामित्पथंः। पसवे(ऽनस्यानुशेनम । प्रयतिः शदः । परितिबन्धनपजविषयक- मोत्सुक्यम्‌ । धौ तिरनधारमम्‌ । कतुरनहतुपश्षः । स्वरो मन््रगव उदात्ादिः । 91 वे च्लोकः स्त॒तिः । भवः प्राययिवृत्वसमथ्यंम्‌ । भृतिः भवणसामथ्यम्‌ | | ज्योतिः प्रकाराः । सवः स्वगः । पणापानन्पाना बायृवृततिविशेषाः । असुस्तदवत्तिमन्बायुः ।. चित्तं भन।जन्य ज्ञानम्‌ । आत्रं तेन ज्ञनेन सषा विष१५।5प१ दव्यम्‌ । उागाद्यश्चरवारः प्रसिद्ध्‌ः । दक्षो ज्ञनाद्रपगवं कोरम्‌ | बर कमन्दियगतं समथ्यम्‌ । ओज) बरहेतुरष्टमी धातुः । सह १२ि।३१पमभिभ।इतत्वम्‌ । आयुः परसिवम्‌ । नराऽऽ्युष] वरीपदितादिपि्ं= न्तत्वम्‌ । . आतमा शाखपरसिदः प्रमासा । वन्‌: शोमनसेनेवेदा वपुः । रप सुखम्‌ । षं रर ररक्षकं कवच।दि । भङ्खानि सेपूणदियवाः । भस्यानिं पथास्थानं स्थिचान्पस्थीनि । पह्वि भङ्कत्पादिप्शा0णि । शरीराणि पवेमणृका; ररीरावयदाः ॥ इति भीमष्ठायणादापविरविवे माश्वीये देदाधपकारो हइष्णयज्दती- परेतिरीप सहितामाम्पे बतुरथकाण्डे हपमपपाठके पथपोऽनुदकः ॥ १॥ १५ इषापममत्रीपिति भिदिभ्यय्‌ । १ शै. सता रज. ब. भदतपु। = न यदिन जवै $ >^ ^~ ~+ चः १५०८० भीमत्सायणाचार्थविराचितभाष्यसमेता- [४वेतु्थकाण्डे- | ( वसोर्धार।यभिघानम्‌ ) ( अथ शतुधाष्टके सप्तमप१के द्ितीषोऽनुवाकः ) । ज्येये च म आधिपत्यं च मे मन्युश्च मे माश्च मेऽम॑श्च मेऽम्भ॑श्च मे जेमा इति रृष्णग्रजुवदीयतेत्तिरीयसंहितायां चतुथां्टके सप्तमप्रपाठके द्वितीयोऽनवाकः ॥ २ ॥ ( अथ चतुथधक्ाण्डे सप्पपपाएके द्विवीयोऽनवाकः ) | अथ द्वितीयमाह-- ज्येष्टये च म हाति | स्थेष्ठ १शस्ततपवम्‌ । आधिपत्यं स्वामित्वम्‌ । भन्युभामरान्दौ कोधवान्तर।प? षवाचिनो । एको मानततेऽपरोऽक्तमािलिङ्कजन्यो बाद्यः। अपऽपमेयत्व विराधिभिरियत्तया १रिष्छत्तमदाक्यत्वम्‌ । अम्भः रोत्यमाधेवितमृदकम्‌ । नमा जयसामरथ्यम्‌ । माहिमा महत्वं जयततंपादितधना- दिपत्तिः । वरिमा वेरभीयत्वं पूज्यत्वम्‌ । प्रथिमा गृहक्षेषाहिविस्तारः । वष्मां पुतरपोतरदिण्रदाणि । व्राषुया पूतरपौवादिदिषयं दीदतषविभ्डिश्रा ेविरियथेः । वुं पमूतमने धनं व । वृदधिर्ियादिगृभेरुत्कषः । सतयं धपा ०७अभु०३] कष्णायनु्ेदीयतेततिरौयसं हिता १०८९ ( बसाोर्धारायभिष्ानम्‌ ) वथाथमाषणम्‌ । भदा प्रणोकोऽस्तीति बिः । जगण क माजङ्खमामक्षम्‌ । धनं तुपण।दि। वशः सवस्वापीनए्वम्‌ । खिविः ररीरकान्तिः । कीषहाशक्षद- धर; | मोदस्वम्जन्यो हृषः । जातं पूरव॑तिद्ध।पर्यम्‌ । जनिष्यमामं बैदिष्ब- दपत्यम्‌ । सृक्तमूक्त्मूहः । तरतं तश्जन्यमपएवम्‌ । विनं पूरवटम्धम्‌ । वेमितः परं छम्धर्पं दष्पजतम्‌ । मूतं पूवसिदं केत्रादि । भविष्यत्तपरस्यमानम्‌ । गं रुष्ट गस्तम्यं बन्धुजनयुक्तप्रमन्तराि । सुपथं चोरादिरहितो मागैः। शरदं वर्दैतं पनादिकमनुडितकर्मफरं वा । कविरनुष्ठास्यमानसजफलम्‌ । क्लप समर्थं स्वकायंक्षम्रम्यम्‌ । कृठदिः स्वकीपतमथ्पंम्‌ । मतिः पदा्थमात्रनिशषः। सुमतिदुदंदराजकापदिनिश्रयः ॥ हृति भ्रीमत्सायणाचायंविरङिते माधवीये बेदारथंपकारो कष्णयजुर्दीष- तेतिरीयसहितामाप्ये चतुर्थकाण्डे सप्तभपपाढके दिती याऽनृशकः ॥ २॥ (अथ चतुथाष्टके सप्तमप्रपाठके ततीयोऽन॒वाकः) | रो चंमे मय॑श्वमे प्रियं च॑ मेऽनुकामश्च मे कामेश्व मे सोमनसश्चं मे मद्रं चं मे भ्रर्यश्चम्‌ वरस्यश्चमे यश्च मेमर्गश्च मे दविंणं चमे यन्ताच॑मे धर्ताचंमे क्षर्पश्च मे धतिश्चमे पिभश्वच (१) मे मह॑श्च मे संवि मे क्तप्र चमे सश्च मे प्रसृश्वं मे सीरं चमे ल्यश्च॑मकतंषं मथ्यृतं स मेऽयक्मं च मेऽनमियस्व मे जीवाबुभ् मे दीधांयत्वं च मेऽनामत्र च मेऽम॑यं च मे सृगंच॑ंमे दाय॑नं चमे सूषा चमे पुनं शमे (२)। १७. “परास्पः। १६१ ०८२ भीमत्सायणाचो्यविरचितभाष्यसमेता- [४बतुर्थकाण्ड- ( दसोधारायभिषनिष्‌ ) ( विश्वं च शय॑नमहो च )। इति ₹रष्णयजर्वेदी यतेत्तिरी यसंहिता्थां चतुर्थाष्ठके सप्तमप्रपाठके ततीयोऽनुवाकः ॥ ३ ॥ ( अथ चतुर्थकाण्डे सप्तमपपाद्के तृतीयोऽनुवाकः ) | तृतीयमाह-- हौच म इति शशम््‌ रहकसृखवा्च । मयःराम्द आपु्मिकञुख- धाची | मिय परीतिकारणं वस्तु । अनुकामोऽनुकूखत्वनिमितेन काम्यमानः पदाथः । एतद्भयमहिकमेव तारतम्पोपेतम्‌ । कम आमृभिकः स्वगादिः । र. मनसो मनःस्वःस्थ्यकरो बन्धवः । मद्रं कसपागमिह सोके रमणीयम्‌ । मेषः परोकहितम्‌ । वस्यो 7वासहेपुगहाईिः । यशः कीर्षिः। भगः सोभाग्यन्‌ । द्‌विणं धनम्‌ । यन्ता नियामक अवयाः । पतं पोषकः पिजद्विः। सेमे विधमानयनस्य रक्षणशक्तिः । धति्यंमापधापि निश्चलम्‌ । विं सर्दजना- मकृत्पम्‌ । महः पूजा । सेविदेद शाखादिवि ज्ञानम्‌ । ज्ञात्रं जञापयिदुखल्ामथप्‌ । सुः पु्ा्पिरणसामथ्यम्‌ । प्रसुमूत्यादिपेरगसमथ्यम्‌ । सीरं उङ्गञादिषि- लाथनकपततिः । उयस्तत्पतिबन्ध वृतिः । ऋवे यज्ञादिकममं । अमृतं वत्कडम्‌। अयक्ष्म राजयक्ष्मादिपनखन्याधिराहित्यम्‌ । अनामयल्जराद्यत्पन्याभिराहित्ब्‌ | भौवातुजविनकारणं म्यामिपरिहाराथमोषधम्‌ । दयुतवमपमूष्युराहिष्यम्‌ । अनमय वेरिराहित्यम्‌। अभयं मपरादहिष्पम्‌ । दुगे शोमनगमनं सर्दरङ्गी- हृता स्रणापित्पर्थः । शयने राम्पोपधानादिसतपाततेः । सषा जानसेष्यावन्दृना- दिकः पोभनः पातःकाठः । सुदिनं यत्तद्‌ नाभ्ययनादियुकत रृत्लं दिनम्‌ ॥ इति भीमल्तापणाचायेविरङिते माधवीये वेद्थपकाशे इष्णय्शवदीय" विर यसदितामा्ये चतुर्थकाण्डे सप्तमे तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३ ॥ \.4 क ऋ + 9 "4 ~~ ----८-~ ^-^ ~+ ~~~ ५००6०9५० ५-41-० १ क्‌, श, ध. ९ गोह । 0० ७अय०४] हृष्णयजवेदीयतैततिरीयसं हिता । ०८३ ( वसोरभौपभिथनिम्‌ ) ( भथ चतुर्थाष्टके सप्तमप्रपाठके चतुर्थोऽनुवाकः ) । डकृंचं मे सून॒तां चमे प्॑श्चमे रस॑श्च मे षतं चमे मध चमे सग्धिश्च मे सपीतिश्च मे छषिश्वमे दृष्टिश्चमेजेत्रचम आओद्धियं समेरयिश्च॑मे रायश्च॑मेपृष्टंवंमे पुष्टिश्च मेवियुषं (१) मेप्रमृ चमे हषं मे मूयश्चमे पूर्ण षमे पूणत॑रं च मेऽक्षितिश्चमे कूयवाश्च मेऽन्नं च मेऽ्ष्च मे बीहयश्च मे यवाश्चमे मापांश्चमे तिलाश्चमे मुद्राश्च मे सस्वाश्च मे गोपू्माश्चमे मस्राश्चमे प्रियंग वश्च मेऽणंश्च मे इयामाकांश्च मे नीवारा- श्च मे (२) ॥ (विम च मसुराश्चतुदश च )| इति कृष्णयजर्वेदीयतेत्तिरीयसंहितायां चतुर्थाष्टके सपमप्रपाठके चतुर्थाऽनवाकः ॥ ४ ॥ ( अथ बतुधकण्डे सप्तमप्रपाठके चतृरथोऽनुषाकः ) | चतु्धमाह-- ऊकृच म इति । ऊ्गनतामान्यम्‌ । सुनृता पिपोक्तिः । पयःपभृतयोऽ- विषाः। पथः क्षीरम्‌ । रसस्तत्रप्यं सारम्‌ । पृतमधुनी पर्ति । तग्षर्वग्ु- भिः सह मोजनमित्मथेः। तथा सप्तिः सहमानम्‌ । छषिवृष्टी अनस्य हेतु- वेन परिदधे । भवं जयशीरं तकषेषमित्यथः। ओद्धिधमृद्धिदां वरगर्मादीना- मृत््तिः । रथिः चुवर्ण॑म्‌ । रापो भणिमृक्तादिः । पृषं पूर्वोक्तमेव सुषणंमति- लमृदम्‌ । पिः रारीरपोषः । विभ्वाद्योऽक्षित्न्ता धान्पविषया उक्तरोसरा- भिवे तप्तापि तारतम्येन वटम्याः । न केवर पवृद्धान्येव धान्यानि $ि- व स्वान्पपीष्पभ्यन्ते-कूयवा; कुर्तिवियवाः । अनं परद्धम्‌ । अक्षुदनसाध्यः ६०८४ भीपत्सांयणाषार्यषिरविवभाष्यसमेता- [४बुथकाणयै- ( वसोर्घारा्भिषाभष् ) षुत रिहारः । ब्रीहिणवमातिखमृद्रः परसिद्धाः । खल्व बदेभ्पोऽपि स्थूखनी- न; । गोधूमः परसिद्धाः । मुरा मुदषर्तूपहेतबः । प्रिपंगवः प्रसिददाः। भभव; सुक्ष्मर।खपः । शेवानाक। म्ाम्पा भन्पविशेषाः । नीवारा अरण्याः ॥ १बि भीमत्तयणचा्यदिररिते माधवीये बदाथपकृके रष्णपकरव- दीयते सिरीयरंहितामाध्ये त््थकाषण्डे सप्तमपषाढके बतु्थाऽनुषाकः ॥ ४ ॥ ( भथ अतुर्था्टके सप्तमप्रपाठके पञजमोऽनुबाकः ) । भदमा चमे प्र्तिका खमे गिरयश्च मे क पर्बताश्चमे सिक॑ताश्च मे वनस्पत॑यश्च मे हिरण्यं च मेऽयश्चमे सीमे पपुश्च मे श्याम यमे लोहं चं मेऽभिश्च म आपश्च मे बीरुधश्चम ओषधयश्च मे कृष्टपच्यं चं ( १) मेऽषृष्टपच्यं च मे अआम्याश्च मे पाव भारण्याश्च यज्ञेन कल्पन्तां वित्त च॑ मे वित्ते मे भूत चमे मूरतिश्चमे वसु चमे वस- भव मकर्य च पे राक्तिश्च मेऽर्थश्च म एमश्च म हतिंश्चमे गतिंश्वमे(२)॥ ( कृष्टपण्यं चाहटाचष्वरशशण्चव ) | शति ष्णयज़वेदी पतेत्तिशयसंहितायां चतुर्थके सप्तमप्रपाठके पथमाऽनुवाकः ॥ ५ ॥ , ( भय वतुर्थकृाण्डे सप्तमपपाढके ९अमोऽनुषाकः ) | वशममाइ- अष्मा च म इति । भीमादयः परसिवाः | श्यामं रप्णायसम्‌ | लोहं का श्ववाज्रादि । अग्न्यादयः प्रसिवाः । पाम्पारण्यपशवो यज्ञेन निमित्तीशतेन १ ख. "मिचतभू' । पषा०७अन्‌ ०६] छृष्णयञ पसोहिवा । १०८५ ( बसोर्धारायमिधानम्‌ ) कलन्तां समथा मदन्तु । विं पू्ङम्वम्‌ । विति्मदिानः | तमेशर्वेविं पादिकम्‌ । मतिः स्वकीयमेश्योदिकम्‌ । बतु निवासताधनं गक।दिकन्‌ । बततिर्निवासषारो गृहादि । क्माजिहोजादिकम्‌ । रक्िश्वदनुहानसान्वन्‌ | अधं; परपोजनविरेषः | एम्‌ एतम्वं प्रणाभ्यं सखम्‌ | दविरकनामिहप णव वः। गतिरिष्पातिः ॥ शति शरीमत्तायणाशायविरबिते बाधवीवे वेत्‌र्थपकाचे कृष्णगन- ददीयतेतिरोपरंहितामाण्पे बतुथकाण्डे सतवधमाएके षअमोऽनुबाकः | ५॥ ( भथ चतुर्थाष्टकं तबहपपाठके बषठोऽनवाकः )| भिश्च म इण्ब्रष्वमे सोम॑श्च म इन्दर मे साबिता षम इन्द्रश्च मे सर॑स्वती षम इण वमे पुषाधंम इन्द्र्म बृहस्पतिश्च म इ्डश्च मे मिश्रश्च म शद्रे बर्णशम इम्छरश्च मे त्वं च (१) म हन्द्रष्यमे बाता पम इर्द्रभ्य मे विषयाश्च म इन्प्र्र मेऽन्विभौ ख म हन्दरश्च मे मरतश्च महन्दरुभ्यमे दिश्वि चमे देवा इन्द्रेश्मे पृथिवी चं म इभ्य मेऽन्तरिक्षं चम इर्रश्रमे योश्च म इभ मे दिशश्च म दषद्र्चमेमूषाच॑म श्र्॑मे प्रजापतिश्च म इन्द्रश्च मे (९), (सं च धभव त पकविः्विष )| इति ण्म यज्वदी यतेत्तिरीयसं हिताय चतुर्थके सम प्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः ॥ ६ ॥ १०९६, शभौमासापणायवविररितमाप्यसमेता= (शवर्गे | ( दसोर्षाराथप्रिषानध्‌ } (अथ दतुर्थकाण्डे त्मपपाएके शहोऽनुबाकः ) | ववाह- ज निर्व प इति । अग््णद्वः पतिदा देवताः । पैः ह्वः शह सवा- जनागोगेनत्वादिन्व एकेकया देवतया सह पडते । दिकरब्देन पराभ्याध्ाशवन्न इज्यन्ते | बृधंशम्देन पो्ष्वा दिक्‌ । ता र मुख्यत्व(भिपयेण पृथङ्निर्गि ॥ शति शरीगत्तयमावार्यविरकिि माधवीये वेदा्थपमकारे रष्णयनुरव- दीबतेततिरीपतंहिवाभाष्ये बतुर्थकाण्डे सपमपषाढके षहऽनुषाकः ॥ ६॥ ( भ णुथांहके सव्रपपपाठके सपमोश्ुवाकः ) | अरहा मे ररम मेऽदाभ्यश्च मेऽभि- पतिश्च म उपार्शुध्य मेऽन्तयामश्च म देष््र वायवश्च मे मेश्राषडणश्चं म आन्निनिश् मे प्रतिप्रस्थामश्चमे दकभ्चे मे मन्थी षं म आग्रयणश्च मे वैश्वदेवश्च मे धवश्च मे दश्वा नरश्च म अतुभहाश्च (१) मेऽतिप्राह्लाश्च म द्रां म वेश्वदेवश्च मे मरुत्वतीयाश्च मे महिन्द्श्च म आदित्यश्च मे साविश्रश्च मे सार स्वतश्च म पोष्णश्चं मे पालीवतश्च मे हारि योजनश्च मे (२) ॥ ( ऋतुपा तसिश्णण्द )। इति हृष्णयजुवदी यतेतिरीयसंहिताणां चतुथांधके सप्तमप्रपाठके सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥ | च धरा "ऽननु *८) हष्णयजु्वदीयतिततिरौ संहितां । १०८७ ( बसोर्षोराचभिषानम्‌ ) ( अथ रतुर्थक।ण्डे सपमपपाठके सहयोऽनुब्ाकः ) । शपमभाह- अशा म इति । अंश्वादयः लोमप्हविशषाः सेमपकुरणे परतिश्चाः । वष रसिमहादनाददाभ्पस्पेव प्रहस्य गृह्माणष्वदशा। एकत्य पश्चषन्देन निरिश्पते । रश्मीनां तु वदृ्महणतापनत्वात्‌-। तथा च तदृ्रहणमम्ः पङ्पवे- ^कृक् ते दाकरेण गृहृशाम्पदूनो हपेण सूर्यस्य रारमभिः, इति । अदिति शमये धिग्रह विवक्षितः । तस्य वे प्रेष्ठतदारिपत्यम्‌ । अत एव श्रयते-“्वेठो वा द्षव प्रहणाम्‌ ” शति । प्रतिप्रस्थानशब्देन दिदेवत्पयहसहमादी पतिनि[वि]- पंहो विवक्षिवः | धुवारूयरयेव यदस्यावनयनदृश्चायां वेश्वानरकह्कपाठासद्‌- वस्थापलो देशवानरशम्देनोष्पते । आद्यो देशवदेवः परातभत्वनगतः । उसरशतु तीयशवनगतः । स्रस्वतग्रहोऽमिषेचनीय। ख्य विषतो व्रषट्यः । « सार्वं हं गृह्णाति ” इति तत्राऽऽम्नानाव्‌ । एवं पोष्गोऽपि विृतिगापी दृष््यः ॥ हति भीमत्तायणाचायबिरकिते मदीये देदाथमकाशे कष्णपजुवदीय- तेत्तिरीयसंहिवामाप्ये उतुथकाण्डे सप्तपपपादडे सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥ ( अथ चतुर्धाष्टके सत्तमप्रपाढकृऽप्मोजनुबाङः ) | इध्मश्च मे बाहश्च मे वेदिश्च मे विग्न याश्च मे खचश्चमे चमसाश्च मे प्रदानं मे स्वरवश्च म उपरवाश्च मेऽधिषवणे च मे द्रोणकलशश्च मे बायण्यानि व मे पूतभ्रशं म आषवनीथश्च मप आध्ीध्ै वमे हाव चमे गहाश्चमे सदश्च मे परोढाश्च मे पचताश्च मेऽदगूयश्र मे स्वगाकारश्च मे (१)॥ (गृहा बिश ब )। इति छष्णयजर्वेदी यतसेरीयसंहितायां चतुर्था सप्तमप्रपाठकेऽष्टमोऽनुवाकः ॥ ८ ॥ १. घ, च श्ये" । शस, ब, ङ, च, 'वसभो। #०८८ भीष्साथणाघायविरवितमाष्यस्तमेता- [४ यतुर्थकाण्ड. ( वसोधाराद्यभिधानय्‌ ) ( भथ दतु्थकाण्डे तामपरपाठकेऽ्मोऽबुवाफः ) | नहष१ाइ~-- इष्पश्च म हवि) शण्वादीनि यज्ञङ्कुुम्याणि यज्ञवकरणे परतियानि। बृहाः पलीशाढादयः । पताः रामित्रादपः । स्वगाकारः शंयुवाकः । तेन्‌ हि बथास्वं देदबानां हविनंमनं क्रियते ॥ एति भौमत्तयणाचयंविरकिते माधवीये वेदाथपकारे कष्णयजर्वेदीष- तेचिरीयतंहितामान्ये चतथंकाण्डे तपतमपपाटकेऽ- हमोऽनुबाकः ॥ € ॥ ( अथ शतुथाष्टके सप्मपपाठके नर्वमोऽनुषाकः ) । अभिभव मे पर्पथ्य मेऽकश्च मेसू्यश्च मे प्राणश्च मेऽन्वमेधश्च मे पृथिवी च मेऽदिंतिश्च मे दिविंश्वमे योश्व॑मे शकृरीरङ्कटयो दिर्‌श्च मे यज्ञेन कस्पन्तागृक्च मे साम चमेस्तेम- भ्यमे यशश्वमे दीक्षां मे तपश्चम कलु भ्व॑मे चते च मऽहोराजयोवृट्या बरहद्रथतरे चै मे यज्ञेन कल्पेताम्‌ ( १)। ( दृक्षाऽष्टाईरा व )। इति छग्णयज्वैदी यतेत्तेरीयसेहितायां चतुथे सप्तमप्रपाठके नवमोऽनवाकः ॥ ९ ॥ ( भथ षतुर्थकाण्डे सप्रपपपाठटके नवमोऽनुबाकः ) । ॥) ॥# 1) अनिश म इति । अभिष्यीयमाने बहिः । रमः बव; । इणावाैषते पुरोढाशधिवि विहितो पागोऽ्ः । तो चरुमिति विहितो पानः तुषैः । प्राणाय रबहिति विहिषो हषः पराणः। भ्रमेः परिचः पृथिग्यधृयो देवता- विषाः । रक्री; सकय; । लहगुभो महवणिषाविरादप्रषस्यावयमरिशेषाः | पा *७भनु ०4०] ऽणयजबदौीयतेत्तिरीयसंहिता। २०८९ ( बसोधाराद्यभिषानम्‌ ) दशः प्राभ्याद्याः । चशब्दाद्विदिशोऽपि | ताः स्वा मे मदीयेन यज्ञेन कल्पन्तां स्वस्वभ्य प।रसमथ। मवन्त्‌ । फगादषो मन्वविरोषाः । स्तोमः सापावृत्तिहषं स्तोत्रम्‌ । दीक्षा यजमानस्कारः । तवः ब्पक्षया्थंमनशनादि । कतु्॑ज्ञ- छ्ःमृतः कारः । बरतमेकस्तनादि । अहोरात्रयोः संबन्धिनी पा बृषटिस्तया बदुीपं स्यं कत्पतापिति शेषः । बहृदथतरे सामनी, ते च मदीयेन यज्ञेन कर्तां स्वस्वव्पवहृरसमथं भवेताम्‌ ॥ दति श्रीमलायणाचार्यविरनिते मापवीये वेद्थपरके रष्णयजु्वदौष- तैततिरी पसंहिताभाऽ्पे चतुथकाण्डे सप्तमपरपाढङे नवमोऽनुवाकः ॥ ९॥ ( अथ चतुष्क सप्तमप्रपाढके दरमोऽनुगकः ) । गमश्ि मे वत्साईच मे उय्विंश्व मे भ्यवी चमे दित्यवाट्‌चंमे दिव्योहीच॑ मे पर्चा विश्वमे पञ्चावी चम अिवत्सश्चं मे जिवस्ता चमे तर्यवाट्‌ च॑मेतु्योही चमे षष्ठबाच्च मे ष्ठोही चम उक्षाच॑मेवराचं म ऋष- मर्व (१) म वेहश्च मेऽनदवाशं मे येनु्षं म आयुर्यज्ञेन कृत्पतां प्राणो यज्ञेन कस्पताय- बानो यज्ञेन कत्पतां व्यानो यज्ञेन कल्पतां चक्चयक्ेनं कल्पता भोत् यजेनं कल्पतां मनो यज्ञेन कल्पतां वाग्यज्ञेन कल्पतामात्मा यक्षेन॑करूपतां यज्ञो यज्ञेन कस्पताम्‌(२) ॥ ( कषमश्च चत्व।रिश्शश्बं ) | इति ष्ण युरवेदीयतेत्तिरी यसंहितायां धतुर्थाडके सप्तमप्रपाठके दङ्मोऽगृबाकः । १* ॥ ९९९ २५६० श्रीभत्सायणाववायविरवितमाष्यसमेतां- [४ पतुरकाण्टे- ( वसोर्धारा्मिषामम्‌ ) ( अथ चतुर्थकाण्डे सपतम५पाठके दृशमोधनुषकः ) । द शममाह-- गर्माश्चि म इति । गमां वत्साश्च प्रसिद्धाः । सारण॑सवत्सरो वस्तकपः पंग- व्थविः । तथाविधा गोरूयवी । द्विसेवत्सर अषभो दित्यवाट्‌ । हथाविधा मे ित्योही । सार्द्विसवत्सर कषमः पश्वाविः | तथाविधा गोः पञ्चषी। सेषत्सरतरपोपेत कषभसिवत्तः । तथाविधा गोखिवत्सा । सारपत्निवस्वर कषम तुर्यवाट्‌ । तथाविधा गोस्ु्योही । उतुःसंष्तर कषः पवात्‌ । वथाविषा गोः पष्ठोही ; सेचनसमथं कषम उक्षा । बन्ध्या गोवशा । उक्ष्णोऽप्यमिकव- पर्क कषमः) गभ॑ातिनी गोह्‌ । शकटस्य वाहकोऽनदूषान्‌ । नवपतृता गोर्धनः । आयुरादयः प्रसिद्धा; । आत्मा शरीरम्‌ । उक्ता भवयृराद्यो षदी- येन यज्ञेन फार्यक्षमा भवन्तु । यज्ञः करिष्यमाणोऽ्रमेधादिः । सोऽप्यनेना- नु्टीयमानेन यज्ञेन स्वकायक्षमो भवतु ॥ इति श्रीभर्सायणाचायंविरचिपे मापवीये वेदा्परकारो कष्णयजुरददीय- वैत्तिरीयसंहिवामाष्ये बतुर्थकाण्डे सप्तमप्रपाठके दृश ऽनृषाकः ॥ १० ॥ ( अथ चतुथाषटके सप्तमभप।ढक एकदकीऽनुधाकः ) । एकां च मे तञ्च मे पश्च चमेस॒पचं मनवचम एकादा चमे त्योदशाच मे पश्चदरा चमे सप्तव्रा चमे नव॑द्रा च म एक॑वि शाति मे अयोविधरतिश्च मे पर्ज- विशतिश्च मे सपि शदातिश्च मे नव॑विरश- तिश्च म एकंनिःरा्च मे जयिश्टाद मे सरत॑श्षश्चमेऽटोच॑मेद्वादरच मे पोटा चमे विऽदातिश्चं मे चतुर्षिशरातिश्च मेऽश- विध्ठातिश्च मे दातिराञ्च मे पटभिश्रा्चमे | किष ्तिन्वनियि वि एन्दथक 1 १ ख. च. ञ्जः क्चिप्यप। पषा -जजनु ०११] ण यजू्दीयतेत्तिरीयसं हितां ०९१ ( वसोर्धारायभिभ्ानम्‌ ) चत्वारि भरास्थ मे च्ृश्चत्वारिःराच मेऽष्टा- चत्वारिर्रास्च मे वाजश्च प्रमुवश्वापिजश्च करतुश्च सुव॑श्च मर्ध च व्यश्रियश्चाऽऽन्त्यायन- श्वाग्त्यश्च भोवनश्च भदनश्चाधिंपानश्च (२)॥ ( बरथिश्वाच व्यक्नंष एकादश च )। इति कृष्णयजुवदयतेसिरीयसंहितायां चतु्थाश्कं सपमप्रपाठक्‌ एकाद शाऽनुवाकः ॥ ११॥ ( अथ वतृथङृण्डे सप्तमप्रपाढक एकादशोऽनुवाकः ) | एकाद्रामादइ-- एका चम इति । एकादिराब्दाः संखूयापराः । वाजाद्थः सदं मम सनिर्बेति रोषः । वाज।ऽनम्‌। परसवस्तस्योतत्तिः। अपि जस्तस्येव पनः पृनरुत- बिः | कतुः रैकृरो भोगादििषिषयो पागो वा । सृवस्तस्यो््ो हेतुरारित्यः। भयव बाजद्ययेतरादिमासानां नामविकेषाः। तदानीं ते सदं पीणान्त्वति व क्परोषः | चकाराः परस्परसमुच्वयार्थां अनुक्तकाटादिद्वतासमुच्धयाथा बा। यथोक्तेकाद्‌शानवाकलपपन्व्रसाध्यं हों पिधत्ते-- « दतोषारां जहति वसो भरराऽ्सति वा एषा धते धृतस्य वा एन- भेष। धाराऽमूठमध्ोके पिन्वमानेपि तिष्ठन › [नि० क० ५ पर० ४ अ०्द] इवि । बकोचेनस्प धारा साव्यं ययाडश्हुष्वा ठभ्यते सेयमाहूपिवसो- धरा तां ज॒हुयात्‌ । तदेतदुक्तं निवंचनं सग्पते-पो यजमानो वरसोधारां शहोति ल प्रथमं मम धनस्य नेरन्तयं मूपदित्येवं कामयते । वतस्तनेयमाहु- तिदो । तेन हेमिनेनं यजमानं स्वर्ग रोके षृतस्य धारा पिन्वमाना प्रीग- भद्वि सेदते | ततर दर्यं विषत्ते- « भाग्येन जुहोति तेजो वा आभ्य तेजो वकतोर्षारा तेजतेवासमे तेजोऽ इन्दे + [ से० कृ° ५ परण ४ अन* < ] इति। ~ न र -------न-न-िदि --न - -9 -न ~ > ~न न = १ख, च. ^ते--वसेमें धाराऽसदित्यादिना।या। रख. च, ^ प्री" । १९९१ भौतःसायणावगविरचितमाप्यसमेता- [शवतु्थकाण्ये- ( वसोधीराथमिधानप्‌ } सुभ ६नतमूचेरपि वृतवतेगरप्परयं परसि । कानपान्विहितत्वेनारि तानाह प्रसति- “ शधो कम्‌ दे वतोर्षारा कामनिवाव रन्षे „ [सें* क[० ५ व° ४ अ ८ ] हइति। अष्वपम्पतिरेकाम्पां सतिप विधत्त “दं कृ(मयेते प्राणानस्वाख्नाधं वि ज्डठिन्धामिति विप्राहवस्प जुहूषासणा- नेवस्थालं वि च्छिनत्ति य कमयत पाणनस्पाचा्ठर ते तनुपापिति तेत षां बस्य जहुपाध्पागनेगस्यनध्यर् तं तनोति ? सेन्क्‌ा० ५ प्र० ४ अज ८ ] हति । अस्प पणम्‌नस्य प्राणानसं च विष्ठिन्धापित्येवं दिषृनवयृरें बं बष्वे वगृ जहुयात्‌ । पस्तु पराणनामलस्प ब सातित्यं कम्पते सीऽपं हेववामाहूतिं जुहुपात्‌ । अथ वाजभ्र म इष्यरीन्पनं च मेऽषच्च म इषवः. ब्रकनानि बतुभर्वार्ादपिकशवसंख्पाकानि दक्पानि। तानि दईश्संष- हरेण विभण्य प्ररसति--“ ददश दादशानि जहाति दादश मातः सेव. शरः सवरतरोवास्मा अनमव सन्मे » [सेर्का०५ १० ४ अ० ८] हति। हद्शानां गकयानां समूहो दादशम्‌ । वानि ब दद्शानि पुनददशत- छाकानि । तया सति बतुश्वतवारिंशदषिकशतसंख्या रपद्यते । दवुन्व्गतदा- एरासेर्पावा पालद्ारा संवत्सररूपतव।रतेबत्तरत्‌।भ्यमनं प्नोति । भय दतथोनुवकगतानि वाक्यानि परंतति-- ५ असं ष मेऽकुष् म शत्वहितदा अशनस्य कप हपेणेव समब रुन्पे [शच* क!° ५ प्र० ४अ०८ ] इति। भसमित्यादिमिवकेरयतिराचं तत्सक्मलस्य पम्‌ । द्मावरपानसाभ्प - व्वादुषरितनानां उ त्ीह्यादीनमनसाषनत्वात्‌ । जथ वश्चमानुवकगतवक्यानि परशतति-- “ अद्मि म अप्र म हत्यहिषा बा अनस्य योनिः समोन्पेवानमव क्वे १? [ से° का० ५१० ४अ०८ ] इति। | दतः पाकरेतृत्वदलयोनित्वम्‌ । अपां चषविजनकतवाद्भपोनितम्‌ । एत - न्वन्वपठेनानेकपक(रकारणतहितमनं पाघ्नोति । भथ व्हानुवाकगतानि दाक्यानि प्ररततति- « भेन््राणि ज्येति देवता वाव रुन्पे पत्तर्दषामवमिन्दः अति वसा- दन्डो देववानां मृपिष्माक्तम इन्वमुत्त रमहिन्तियमवासिनपरिशाईषावि »› [ ब्ं* क१ ५१० ४ भ०८ ] इि। धपा ०जअनु०११ दण्णयजर्वदीयततचिरीयसंहितषा। ६५९२ ( वसोर्धारायमिषानम्‌ ) सवां बाक्यानामपंष्वन्दरः पडते तान्यर्भन्दाणि, तेषु वाक्पेषवंप्रीषोपदीर्ना देवतानां पव्पिष्वाम्नातत्वाहुवत।ः प्राप्नोति । यज्चस्मात्कारणात्तरवेषां दक्पारना धपभमिन्त्रेः पए तस्मात्कारणादर्यमन्दो मूविष्टमाक्तमो मूपिष्ठं प्रभूत हवि~ ननतीति मूयिष्ठमाक्‌ , अतिकायेन तादृशः । पस्पादेद्‌ इन्दमत्रो्तरा्षंगतं पाह दस्मादुसिमिन्यजमनेऽप्युपरिशटाभ्छिरोभागे चक्षरादीद्डियं स्थापयति । सपमा भपोरन्‌वाकयोरवस्थिताति बाक्यानि प्रकंसति-- व्यज्ञयुचानि जहाति यज्ञो वे यज्ञायुधानि यज्ञभेवाव रुन्पेऽथो एवदे पशस हप, हधपेणेब पज्ञमव रुन्धे )› [ प° का० ५प्र० ४ अ०८ ] इति। अंश्वद्‌म्पादिग्रहरूपाणि यज्ञसापनानि साक्षा्य्तनिष्पादकतवा दयत्तद्वरूपमि |' ध्षवर्हिरादिभिरय्तः परम्परया निरूप्य, म त्‌ प्रहेरिव साक्षानिष्पाद्ते । वर्मा तानि यज्ञस्य रूपम्‌ । एतेरन्तरद्धेबंहिरङ्कश् पज्ञायुभेयगं प्राप्नोति । भ- न्तिमस्य स्वगाकरवाक्यस्य तत्वं दुव्ायति-- | 4 अबमयश्च मे स्वगाकारश्च म इत्याह सखगारृत्ये » [तं० क।० ५१० ४० ८ ] इति । स्वापीनतकरणपेत्यर्थः । नवमानुवाके पृवा्गतानि वाक्यानि परश्सति- ५८ अग्निश्च मे र्म म इत्यहिषदै बरह्मवच॑तस्य हप हरेणीव बरहहषव॑समष्‌ न्वे, [से का० ५ प्रण ४अ० ८] §ति। अगन्थादिभिर्बाक्लणकमंनिष्पत्तेरेरेषां ब्रह्मवचंषर्पत्वम्‌ । एतसिमिनेव(नुवाक उत्तरा्घंगतानि वाक्यानि प्रश॑सति- ८“ कक्चमे समच प दहित छणसार पर स्तणि छम्रस्यष्‌ शन्पे ?› ] सृ० क(० ५ प्र० ४ अ० ८ ] ¶ति। ज्रगादिकं छन्दसां वेदानां स्वहपमिति परिदुम्‌ । दएामानुगके पृवाधगतवाक्यानि परशतति- “ गर्भाश्च मे वत्सा म ह्यहितदै पथूानार हषर हपेगेव प्रानश हन्पे )। [से* का० ५१० ४अ* ८ | इति। ग्वातादीनां पशाहूपत्वं प्रसिद्धम्‌ । १ ल. ब. प्वप्निप्ामा।२ख.च. न्द्रः प्रत्येकमुत्तरं इन्द्रःप।३स.न. इ, श, इहपाब* । ९ ल. ब. ` निष्पयः | --¬ -----~------~- -- ---- --~-0क- ए -59 यि को क ०१७००० २०५५ श्रीमरसाथणायायपिरदितमाष्यसमेता= (४षतुर्थकण- ( वेसोर्धारायभिषानम्र ) शवरिमनेवानुवाक उत्तराधगतानि वाक्यानि पशंसति- (“कत्पाश्यहोरयक्दपस्य क्टप्यये ”» [सं का० ५१० ४अ० ८] इवि भ वृरयजञेन कृतपतामित्यादयो मन्त्राः कत्पाः। पुवं यददुस्वक्ट्रं स्वस्वक - वेतनं म भवति तरय तस्य साम्पापापं हषः ¢ रकाद शानुबाके पएवभागगतानि वाक्यानि परशंतवि- “ युगमदयुज जहति मिथन्वाय)' [ से० का* ५१० ४अ० ८] हति। : षतल्श् मेऽ्टो ष म इत्यादिकं तमतंरूपारपं युग्मम्‌( त )। एका मे पिस म इत्यादि विषमसंख्य कपमयगमे( क्‌ ), र शिद्रयं सौ प्रववत्रक्वर- विडक्षणत्रानिथुनत्वाय सप्ते । राशिद्रयेऽप्युततरोसराभिक्यं परगंचवि- : ५ उत्तराबती मवषोऽभिक्रान्त्पे” [तं० का० ५१० ४अ० <] इति। एकवा दुरं एवं, तस्माश्ोतरं इशत, पथा तुष्टव दु्रमशटतवम्‌ । तस्मा- चतरं दु दशतवम्‌ । एवमुमयोरुसर वस्वेनाभितो ग्पापि्मवति । युगमायुग्मसरूय(वाविशब्दानां ताप्यं दृशयति- ^ एका चमे तिसश्च म हत्याह देवछन्द्तेबारए्का ब तिक्लश्च बनुष्प- छन्दतं चतशश्याटो प देवछन्द्सं वेव पनुष्यछन्द्सं चाव हन्पे ” [सं० कार ५प्र* ४ अ*८ ] इति। विषमलंख्पपा दवानां परियाणि ण्ठन्दांति निष्पान्ते, समसेखूपया तु मनुष्य. परिपाणि । अतस्तद्भयं परामोति । राशिद्रयेऽप्युततरोरसंख्याबद्दरव् पशलति- ५अ ब्रयश्जि दातो जहोति त्रयस शदे देवत। देवता एवष रन्ध आऽ- बृष्वरिध्रातो जहोप्य्टाचत्वारिश्वादक्षरा जगती जागताः पश्वो भगव्येवास्म वानव न्धे » [ सं* का० ५१० ४अ० ८] एति। भस्मिलन्‌वाक उत्तरमागगतानि बाक्यानि प्रशसति- ५८ वाजश्च परलवश्चेवि हदशं जहोवि दादश भासाः सेवत्तरः सव्र एष अरति विहठति » [र्ण कृा० ५प्र* ४अ० ८] इि। अनर विनिपोगसप्रहः- भप्रादिष्ण्‌ दसोपारमिकदृश्मिरादिषः। अनुवके्जहोतयेकामाहू विं सततां धृतात्‌ ॥ ¶ति । {१ ख. च. "युजं, ए. | पषा ० ७भनु०१६) क्ृष्णयज्ञवैदौ यतेत्तिरीयसंहितां । २०९५ ( बाजप्रसर्बीयहोपाभिधानम्‌ ) भय मीमांसा । इद्‌शाध्यायस्य ततीयपादे विन्ततम्‌-- मन्बादो क वसोर्धारा मन्बान्ते बाऽर सवतेः। आद्यो होमेषु सेतत्या ददृश।न्तेषु तद्धतिः ॥ भग्नो कवित्कमं विहितम्‌-“८ संततां बसोषारां जहति)» इति । वतर सां- बत्य निरढद्रत्म्‌ । तच्च मन्तरक्मणोः सहोपकरभे सत्युपपद्यते । वश्मान्मन््र दो कृभसंनिपात इति पराति ब्रुमः-पस्मिन्वसेधाराख्ये कममि इद्श्च ददशानि शहोताति भूतम्‌ । दद्‌ शभिर्मन्तवाक्पः सपा ्मेकमाहतिस्वहपं दाई चम्‌ । तद्य- था-“ बाजश्च मे प्रसवश्च मे प्रयतिश्च मे पतितिन्र मे दीतिश्रमे कतुश्रमे रषरश्च मे श्लोकश्च मे भाव मे प्रमिश्रमे ्पोतिश्च मे सुद्श्चमे ” इत्येते धदिराभिम॑न्धवक्येरकऽूतिहतम्या । ९काद्‌शोत्तराहुतयः “ प्राणश्च मेऽण- न्मे ” हइत्पादिभिर्निष्पाद्यन्ते | एतेष च हे।५द।द्‌ शकेषु मध्ये भिठम्बाभाबः सततय, न तु मन्रकृमंणोः सहोपकमः। तस्मातयवन्पायेन मग्ान्ते कम॑संनिपावस्प्‌ नास्ति विध्नः॥ इति भीमस्सायणाचायंविरकिते माधवीये वेद्‌।थपकशे इण्णबज्दी- वतेत्तिरीय सहितामाष्यं चतुथकाण्डे सपमपरषाढक्‌ एकाद्‌ रो ऽनुव।क; ॥ ११ ॥ ( अथं चैतुधाषकं सत्तमपपाठॐ ददशोनुवाकः ) । पाजो नः प्प प्रदिहह्चतस्नो वा प्रावत॑ः। काथं नो बिन्वैदेवेधंनसाताविहाव॑तु । विश्वे अद्य मरुतो बिश्व ऊती बिभ्दै भवनवप्रयः समिद्धाः । विश्य नो देवा अकसाऽऽ गभन्पु विश्वमस्तु द्रविण षाजों अस्मे । वाजस्य प्रसवं हेवा रथैयतिा हिरण्ययः । आ्भिरिश््रो बृहस्प- तिभशतः सोप॑पत्तयि । कलेव शत कणित ५०९६ भ्रीमत््ायणाचायविरचितमाष्यसमेता- [४वतुर्थेकाण्दे- ( वाञअप्रस्वायहोमाभिधानम्‌ ) नो धनैषु (१) विप्रा अमरता ऋतशः । अस्य मध्व॑ः पिजत मादयध्वं त॒ता यति पयि- भिर्देवयानेः । वाजः पुरस्तादुत मध्यतो नो वाजं देवार ऋतुभिः कल्पयाति । वाज॑स्य हि प्रसवो नन्नमीति विभ्वा आरा वाजपति- भवेयम्‌ । पथः प्रथिव्यां प्रय ओषधीषु पयो दिम्यन्तरिक्ष पयो धापू । पयस्वतीः प्रदिः सन्त मह्यम्‌ । सं म। सृजामे पय॑सा प्रतेन सं म। सृजाम्यपः ( २) ओष॑धीभिः । सऽं बाण सनेयमभे । नक्तोषासा समनसा विस्पे धापयेते रिद्धमेकर समीची । यवा क्षा१। सकेमो अन्ता मापि देवा थां षार- यन्द्राष्रणोदाः । समुद्रोऽसि नमस्वाना्रंदानुः रौभरभयोमूराभे म। वाहि स्वाहां मादतोऽपि मरुता गणः र्‌ मूभयाभूराभे म। वाहि स्वाहाऽ वस्युरासि दृवस्वाज्छभूर्मयोमूरामे मां वाहि स्वाह ( ३) ॥ ( धनष्वषो द।स्वाञ्छ मुप भराम मा देष )।. $ति ृष्णयजुर्बदीयतेत्तिरीयसंहितायां चतु्थांषके सप्तमप्रपाठके द्रादशोऽनुवाक्रः ॥ १२॥ ( अथं वेतुथंकाण्डे सप्पपपाईके ददृशो ऽनुषाकः ) । एतैरेकाददामिरनवकिषसोषीरहिम उक्तः । अथ दादे वजपसतवौपहो इज्यते | कर्मः“ दाणः स्थायं दहाति पत प्राम्था जोपधयः सपारण्या चक + क ण्ठ न । । । | धपा ०‹८भशु०१२) हृष्णयजवेदीयतेत्तिरीयसहिता | १०९७ ( बाजग्रसर्वीयहोमाभिधानम्‌ ) पृथन्नानि दरवीकृ्योदुम्बरेण सवेण वेजस्येप॑परसवः सवुव इति प्राभ्य हुरव(ऽऽरण्याञ्ज (ज)हति » इति । तत्र माम्याणां मन्वा: प्रथमकाण्डे सप्तमपवाठके दामानुवाके समान्नवाः। अरण्यानां मन्वा अ्राऽऽन्नयन्ते | तत्राऽऽरण्यस्य वेणुधान्यस्य होमाय प्रथमामृचमाह-- वाजो न इति । प्राच्या्याश्चतस्लो रिश उष्वाधोमभ्यमासिन्च एताः प्र प्रदिशः प्रष्टा दिशो वाजोऽनस्वरूपा अनपदा मवन्तित्यर्थः | तथा परावतो पयन्तदूरवर्विन्य भतस्लो वाकओय्या च्य अतुःसंख्पाका विदिशे दिदूरस्था हइवावभा- सन्ते । वाश्वास्माकमन्यपदा मवन्तु । स वाजोऽनपिहासमिन्देशे धनसातौ धन- परदेशे यज्ञे विश्रेदवेः प्रेरितः सनोऽस्म(नवतु रक्षतु । अथ श्यामाकधान्यस्य होमाप द्वितीय।मृचपाह-- धिभ्बे अयति । अद्यासिमिन्दिने विशे सर्वेऽपि मरूतः, तथाऽन्ये तरिश सरवेऽषि देवा ऊती रक्षणाय भवन्तु प्रवत-ताम्‌ । तथा विश्वे सर्वेऽप्यद्नयः समिदाः सम्यक्पज्वटिता मदन्तु । तथा विश्च सवेऽपि देवा नोऽस्पाकमवसा रक्षणेन निमित्त मूतेनाऽऽगमन्तवागञ्छन्तु । तथ। विशं दरविणं स्वमपि धनमक्मे अस्मासु अस्तु भवतु । अथ नवारहमाय तृत्तीयामृचमाह-- व[अस्थ प्रसवमिति । [ हे देवा ] वाजस्य प्रसवभस्मदीयस्यानस्य पेर- णसेपाद्नमुदियाग्यारयस्लये। देवाः [मरुतभ्। सोमपीतये सौमपानारथं हिरण्य. यैद्विरण्मयैः जुवणंरनिमिते रथः सह्‌ यातास्मद्यागस्थानं प्राप्नृत । अथ जर्तिटहोमाप चतुर्थीमृचम।इ- - वाजेवाजेऽवतेाति । दे वाजिनोऽनसतपाद्का देवा वजेवाजे हत्तदन्ममि= भित्तं धनेषु धननिमित्ं च म्‌ाऽस्मानवत । विमा ब्रह्मणबष्कदा अमृता षर. शरहिता फतन्ता कतं सत्यं यज्ञं ग जनन्तीव्युतज्ञाः । वादशा हे देबा अस्थ मध्व हद मधूरमनं रिबित । पनोपरलक्षेतं भाजनं करत । वतो माद्यष्वं इ भवत । वतस्तृप्ाः सन्तो देवयनिः पथिमिर्यात स्वं सवं स्थानं श्पापनृत । भय गवीधुकहोमाय प्चमीमूचमाह- राजः पुरस्तादिति । नोऽस्माकं पुरस्तासरवे वयत्ति उत मध्यतो भण्पमे [+ गमी णण प # सर्वैपुस्तकेषु प्राप्नुवतेति प्रामादिकः पादः । ९४ १ क ९०९८ शरीमत्सायणाचारयविरचितमाप्ण्समेता- [४चतुथ॑कण्डे- | ( वाजप्रसवीयहो माभिघानम्‌ ) बयति वाजोऽमं भविति शेषः । किंचायं षाज करतुभिः काटविरशेषैदवन्क- स्पयाति तत्तत्काठे यष्ट्यान्देवान्संफदृयति । सति यने यष्टुं शंक्यतवे। हि यरमादाजस्यानस्प प्रसवः परणं समृद्धिविश्वा आशाः स्वां अपि दिशो नन- भीत्यतिदायेनावनताः करोति, अनसमृदो सत्यां सर्वदिग्वतिनः प्राणिनः स- पीना भवन्ति, तस्मादहं वाजपतिभवेयम्‌ । अथ मकेरक स्पबान्पहोमाय षी. मृबम।ह-- पयः पृथिव्यामिति । वाजसमृद्धर्थं पथिष्यां पयो जदं षापहं स्यप- यामि | तथोपरषीष्वपि प्रयो धाम्‌ | तथा दिवि धुदोकेऽपि पथो धाम्‌ । भन्त- रिक्ेऽपि प्रयो धाम्‌ । परदिशः प्ररृ्टाः सवां दिशः पयस्वतीः सन्तु द्यं मदं छरवत्य। भवन्तु । अथ गामृतहोमाय कृरत्यहोमाय बा सप्तवामृचमाह- संमा सजामीति। हेऽ वत्पसादाम्मामहं पयसा क्षीरेण सेसनामि संयो- जयम । तथा मां धृतेन सरजामि । अपश्चोषधीभिः संसनामि । क्षीरादिभिः संस॒ष्टः सोऽहं वामनं तहतं सनेयं ठमेयमन्येम्बोऽदमदयमम्‌। एतेभन्ेः साध्य हम्‌ दिप्रते-- «८ अश्निदवेभ्याऽपकरामद्धागधेयपिच्छमानस्तं देवा अज्रबश्नप न आ वर्स ह्यं नो वहेति से ऽतर दरं वृणे भद्यभेव वाजपसर्व,य जुहवनिति तस्माय वाजप्रसवीयं जहवि यदुजप्रपवीय जहत्यभिमेव वद्धागपेयेन शमर्धयत्यभो अभिविक एवस्य सः? [ सं० का० ५१० ४अ०९ | इति। प मागरहितोऽरमागपपक्षमागो देवेभ्योऽपरक्तः कप्यगमत्‌ । स पुर्षे विवेहनायाऽदूतः स्वभागतवेन वाजपसर्वोयं होमं ववे । तस्मात्त्वं यजमाना शम्रपे वाजप्रसवीयं होमं जद्वप। अतीऽवापि तद्धोमेनाभमेव स्वभागेन समर्ष॑- यति। अविच स होमोऽस्याभ्रमिवेकस्थानीयस्तस्मात्कर्तव्यः। अथ पथमकाण्ड आम्नातेवाजस्पेमं प्रसव इत्यादिभिः सहाभाऽऽम्नाकानां हेममन्त्राणां सख्यां विधत्त- “चतुद शमिर्जहति सप ध्रम्पा ओषधयः हपाऽररण्या उभयीषामवरुदयै" [ सं° का० ५१० ४अ० ९] शवि। | + 0) पि "यिं १ सः चः यहो । पष ९७अभु०१६) छष्णयजयदीयतेत्तिरीयम॑टिषा | ०९९ ( दाजजप्रसवीयहोमाभिवानेम्‌ ) तिमावन्रीहिपदप्रियङ्गबणयो गोधूमा इति सप्त यान्याः । पेणरयामाका- द्व उदइता आरण्याः । उमयविषधान्यवमृदये उतु्दवमिर्हीमः। एककेन मन्पेणेकेकस्य हेम विधते-- ^ भनस्पा्नस्य जहोत्यनस्पाल्स्पावरुदधे '» [ सं० का० ५१० ४ अ० ९ ] इति । असांकपंण तत्तदनपाप्य्धमीदटशो होमः। ोदकपापां जुष बाधितं साधनान्तरं विषते-- ^“ ओदृम्बरेण सुषेण शहात्यग्बा उदुम्बर ऊर्गनमूर्जवास्मा उर्भमनमष इन्दे ,› [ ते का० ५१० ४अ०९]इति। छकूराम्दः म्ब दुरतवायची । उदुम्बरानपेस्तथाविभरसंपिततवदु्ंपत्वम्‌ । अतर कतवङ्कतया घावनं निवेधति- “८ अभिकं देवानाममिषिक्तोऽप्निविन्मनण्याणां तस्नादभ्निविद्रषति नघा" {तेण का० ५ प्र० ४ अ० ९] हति। देवानां पथ्ये यथा दीयपानोऽभरिरमिषिक्तस्लथा यजमानानां मभ्येभपरिविः- भिषिकः। वृष्टिश्वामिषेकस्वरूपा । तस्मादर्षसमये धावनं न कृर्प्‌ | परमाद्द्दावने पमरावृत्ति विधत्ते-- ^ अवरुद्ध < ह्यस्पालमनमिव खदु वे ब्द यद्धवेद्नाद्यादविदुपावर्ववा- भाधमेवाम्यु१वतते „ [ से० का० ५१० ४अ०९] इति। हि यस्मादस्याभि्ितोऽ्नं सर्वमवरुदधं सपदतं, व॒िश्वानहेतुत्वाद्नमेव । शतो वटिमोचनपरिहराय धावने सत्यन्याद्यदपगच्छति । अतोऽनपृरपिये पुनरप्यावर्तेत । कलयः--“ नक्तषसिति छष्गधि शरेतवत्सये पयता हृत्वा » इति । पादस्त- नक्तोषासेति । नक्तं चोषाश्च नकोषासा रातिदिवसारिव्यर्थः । तमनसा षरस्परोकमत्ययुक्ते विरू रात्रिः ष्णा दिवसः दृङक इत्येवं विलक्षणह््पे लमीची समीष्यादनुक्ूटे सत्यवेकं रिदाप्निषपं धाप्येते यजमानकतुकं कमा गुनं सेपाद्यतः । यावा चयखोके क्षाम कितो, अन्तस्पदुभयमध्पवा्दिःपन्तरिकषे विमाति रुक्मो रोचमानोऽयमभ्निर्विशेषेण प्रकारति । दौष्यन्तिं व्यवहुट्तीपि देवाः पाणाः । ते च व्रषिणोदा यागदूरिण षनह्प फट प्रयच्छति । तादश बजभानस्य पणा अश्चिमेत भारपन्धतवन्तः। । गीष कि १ ख. च, रणनङद्धूल फ | ४१०१ धीमत्तायणाषार्यविरवितमाष्यसमेता- (४ृर्थकाणे-~ ( वाजप्रसवीयहोमापिषानष्‌ ) रेतन्भशताष्यै होमं विधत्ते-- “ नक्तोषतेति ृषणापे परेतवत्ताये पयसा गहोत्पदरेवस्मे रात्र ए दापयति रत्रिपाऽहरहोरात्रे वास्मे प्रते कममनाध्ं बृहति ” [ सु क(० ५० ४ भ० ९ | इति। भयमध्वपुरसे यजमानायाहना वत्लह्पेण रारि भेनृसलमां प्रदापयति पथः समं फटं ६श्या प्रत्तं करोति । तथेव राश्या वत्हरूपया पेनृसममहः प्रदापयति अन्पेन्यद्‌ नपिव मन्व्सिन्राअयहनी सह निर्दियेते । ते चान्योन्यं प्रथ ति सरमे यभमानायास्न रूपं कामं तेपाद्यतः । यदुक्तं सत्रकरेण--“ षड्भिः प्यायेददिश राष्मृतो गहोत्यताव तष ~ नेति पर्यायमनुवृत्य दस्मे स्वाहेति प्रथममाह नहोति वाभ्पः खहित्युरा- मेवमितरान्प्पापान्विभजति भुवनस्य प्त इति पर्यायाणां सपम्याहृतीनां भयोद्रेयेतेन व्पारूपाता भुवनस्य एत इति रथमते पश्चाऽऽहृतीरजहयोति इश बा?) इति । तत्र करहावाहित्पादिमन्तरसाध्यं होमे विषत्ते- “ दषटभृतों लहोति रब्ट्मवाव रुन्धे” [ सं-का०्५प१०४अ०९] इति। राष्टमत्लंज्ञक। कतषाहित्यादिमन्प स्तृतीयकाण्डे बनुथपपाठढके सप्तमानु- वाके तमाज्नाताः । अथ पपायतंरूपां बिधत्ते- ^ वडूमिजुहोति षट्वा कतव कऋतुष्रेव प्रति तिष्ठति [ संन्का०्५पर* ४ अ०९] इति । र्ट्मृर्स्वेवोपरितनाहुतिषु पञ्चतख्यापक्षं विधते- ८८ भुवनस्य परत इति रथमृखे पथाऽऽहूतीर्जहोति वजो पे रथो वजेमेष दिशोऽनि जयति " [से° क० ५१० ४अ० ९] इति। दृषभ रथमृखम्‌ । « सफयस्ततीपर रथस्त॒तीयम्‌ ” इत्यपर रथस्य वजत समाम्नातम्‌ ! कत्पः-“ समुद्रोऽअते नमस्वानिनित्यञ्जटिना ओणि वातनामानि जहाति )› इति । तेषु पथममाह-- तमद्रोऽसीति। हे वात देवानां वं समुग्रोऽति समुद्रवद्वहृलो भते । नभस्वा- स्तवपरचाराय विस्वीर्णाकाशवानाद्रं वृष्टिजलं इदातीतयद्विशनुः । शमेहिकं सुखं लादयतीति शंमूः ६ मय आमुष्मिक सख भावयतीति मवोमूः । ताद्शस्त्व नामभि मां पति वाहि गण्ड, एवं तषरेण रोत्यमपाद्पेव्यर्थः। अथ द्विती- यामाह-- प्रधा ०७अन्‌ ०१६] हृष्ण्रयज्वैदीयतैततिरीयसंहिता । ११०१ ( बाजप्रसवीयहोमाभिधानम्‌ मारूतोऽसीति । योऽयं बहूनां मरतां बायुविशेषाणां गणो मारत शब्द्बा- श्परतव्रपर्त्वमासे । रोषं पूववत्‌ । अथ तुतीयामाईइ- वस्युरसीति । अवं रक्षणपिच्छतीत्यवस्युः । दुवस्वान्परिबर्योपितः । ताइ~ दासतवमति । रोषे ववत्‌ । एतेनः साध्यं हेमे विषत्ते-- ^ अध्चिचितः् ह बा अमुष्िह्टोके वातोऽमि पवते वातनामानि भुहोत्य~ भ्येेनममुष्मिलोके वातः पवते » [ सं° का* ५प्र० ४अ०९] इति। सवर्गे टोक एतमभिवितमभिरकय रीत्यमान्य पीगन्ध्ययुक्तो वाय्वाति । भतस्त- श्िदधये समुद्रोऽसीत्षादिवातनामानि ज॒हृयात्‌ । तेन होमेन वायुस्तथा पद्व एव । पाठपापं त्रित्वं परशंसति-- “* प्रीणि जुहोति त्रय इमे रोका एभ्य एव दोकेभ्यो बतमव इन्व्‌ + [ से° क्‌(० ५प्र० ४ अ०९] इति। मन्रगतेन समुद्रकशबग्देन बाहुल्यसाम्यमुपजीन्य वातो रक्ष्यत इत्येषत्सवं दश पति-“ समुद्रोऽसि नभस्वानित्पाहेवंदे वातस्य हषर हपेणेव ब।तमव रन्वे )› [ से° का० ५प० ४अ०९] इति। अत्र वातव्येव हवस्यद्र्यत्वालथोग्यं साधनं विधने- “ अञ्जटिना जहाति न द्येतेषामन्यथाऽऽहातिरवकल्यते ' [ सं० का* ५ प* £ भ~ ९) इति। अस्य हस्तदयमटनरूपेणञ्जछिना वद्मो वाषोरुतादनमेवात्र हमः । यस्मा देषां वतरूपाणां हेमद्रन्याणामञ्जटिग्पतिरेकेणाऽऽहृतिनं संभवति, न खड वत) शुद्धामवद्‌ातु राक्यत। अत एव सूत्रकरो ब्राह्लणान्तरमुद्‌जहार- ˆ नह्स्पा- वद्‌।नमर्पीति विज्ञायते » इति । तस्माद्ग्यजनेनेव।ञ्जठिमा वद्नो वायुं संबार येत्‌ । अव्र बिनिपोगसंग्रहः-- वाजो नः सप्तमिवाजपरसवीयं जृहोति हि । नक्तेति पयसा होमः चमुद्री वातनामाभः ॥ ्रिभिजंहुत्यत्र मन्त्रा एकादशा स्मारिताः ॥ षि । भथ मीमा । १अब्‌/ध्य(यस्य ततीयषदे दशमाधिकरणे बित्तितम्‌-- न धविदर्बतात्यादि विततौ सत्यां कृत।वृ् । आ्श्रिर्निमित्तत्वाल कताबभिविशवतः ॥ ६१५६ भीवश्सायणावा यरिरवितमाष्यसपेहा- [४१दृर्णै- (-अिषोगामिक्षनष्‌) ददम यवे-“ अभिविहुकंति नं धवेन सियनुपेयात्‌ » इति । शन्विव- भवक्निविद्रतानि चितो निम्पननायां तत्पं तदाप्रभृति पवन्ते, न त्‌ दिवेश्रो कत्वनृनं परतीक्षन्ते । कृतः । अ्निवितपदे उयनस्य निमिचष्वेनेपम्पास्तात्‌ । भ हि तति निमित्ते नेपि्िकस्य विलम्बो युक्तं इति पति बूमः-क्रतावृपपोकृ- भ्निभयनेन सेस्करियते | न रानिष्पने कतो बयनरैस्कारः सफषो भवति । बस्मातक्रतो निष्फले सति पश्वाभ्वयनसाकृल्याद्यं पृरुषोऽपं रितवानिर्पमुमधं- -वेषीति क्रतवन्ते तानि बतानि ॥ इति नत्त यणाशयंविरदिते माधवीये वेदथपकाये छृष्णबजर्वदी यतेत्तिरीयसंडहितमाष्ये चतुर्थकाण्डे रप्वमपपाढके दाद शोऽनुवाकः ॥ १२ ॥ ( अथ चतुर्था्टके सप्तमप्रपाठके अयोद्‌शो<नुव।कः ) । अभि युंनभ्मि रावसा पुतेन॑ दम्य चुंपर्ण वय॑सा बृहन्तम्‌ । तेन वयं पतेम बष्नस्य विष्टप सुवो र्हं।णा अधि नाक उक्लमे। इमो ते पक्षावजरों पताज्रेणो याभ्या रक्षा स्यपहश्स्थमर । ताभ्यां पतेम सुताम लाकं यत्र्षथः प्रथमजा ये पुराणाः । चिदुकषेःसमुद्र योँनिरिन्दुदक्षः इयेन तावां । हिरण्यपक्षः शकुनो भुरण्युहान्सधस्थ स्वः (१) भ निर्षत्तः। नम॑स्ते अस्तु मा मां हिभ्सौर्वि- श्वस्य मून तिष्ठा चितः । समुद्रे ते इदं यमन्तराय॒र्चोबौपृथिषी भषनेष्वर्विते । उद्नो द॑त्तोदुार्धें मिन्ते दिवः पजंन्षादन्तारक्षा.- | णी षणिीीीषीपीिोि ीिि पि पिष पिििीीो ििोीीीी १. च, ततः। पषा ०७भनु ०१३) हष्णयण्देदौयतैत्तिरौवसं रिता १७ १ ( अभ्नियोगाभिषामन्‌ ) पपूथिष्यास्ततों नो वृष्ठ्ांऽवत । दिषो मर्घाऽसिं पूथिष्या नाभिरूगपामोष॑थीनोम्‌ विश्वायः श्म सप्रथा नभस्पथे । यनर्षयस्त- पंसा सत्रम्‌ ( २) आसतेन्धांना आभिर सुव॑ - रामरन्तः । तस्थि्नहं नि दधे नाकं आभिमेतं यमाहुमंन॑ष स्तीणेबीर्िषपर । तं पलीभिरनुं गभ्ठेम देवाः पतर्भरातिमिरूत वा हिर॑ण्यैः । नके गृानाः घृतस्य लोके तृतीये पृष अपिं रोचने दिविः। आ वाचो मध्यमर्हन्ु- रण्युरयमभिः सततिश्चेकिंतानः। पृष्ठे ¶थिष्या निहितो द्वि्तद्धस्पदं रृएते (३ ) ये पृतन्यवः । अय्पिरवीरतमो वयोधाः संह- लियो दीप्यतामप्रयुष्छन्‌ । विभ्राजमानः सरिरस्य मध्य उप प्र यात दिव्यानि धामं। सं प्र श्यवष्वमनु सं प्र याते पथो दैवया- नान्हृएष्वप्‌ । अस्मिन्त्सषम्य अष्युत्तरस्मि- ग्विश्वं देवा यजमानरच सीदत । येना सषघं बहर येनभि सवेवेदसम्‌ । तेनेमं यज्ञं नोँ वह्‌ देवयानो यः ( ४ ) उत्तमः । उदृर्व॑ध्य- स्वप्ने प्रति जंृष्येनमिषटपूतं स सृजथा- भयं च । पनः ण्व स्त्व पितरं यक॑नम- न्वातारसीत्वायि तन्मेतम्र। अयं ते योनि २१०४ भीमत्सायणाचाय॑किरवितभाष्यसमेता- [४बतुर्थकाणमै ~ ( अश्नियोगाभिधानम्‌ ) ऋत्वियो यतो जातो अरोचथाः तं भानन्नग्न- आ रोहाथा मो वर्धया रिपू (५)॥ ( धवः सूरं छंएते यः सप्तत्रिंशच्च ) ¦ इति कृष्णयजर्वेदीयतोत्तिरीयसं हितायां चतुर्थाके सुप्रमप्रपाठके अयोदरोऽमवाकः ॥ १३॥ ॥ थ कन स ( अथ षतुथकाण्डे सप्तमप्रपाठके त्रयोद्‌ वो।ऽभृवाकः ) । इशे वाजपरसवायहोमोऽभिहिषः । अथ चयोद्देऽधियोगोऽभमिषीयते । कृश्प ~“ पुरस्तात्पातरनुवा दृचि युनभ्भति तिसमिरमिमृश्नभर युनक्ति हृति । तत्र प्रथमामाह- † भरभिं यनज्मीति । अशं चितमेतं ववि रवसा बेन धृतेन धृतादद्रध्य- युक्तेन पणा युनज्मि रथेनाश्चमिवाहं योजवामि । कीदशम, दभ्यं च्रोतना+ त्वक, सुपर्णं पक्ष्ाक!र, वयस। वहन्तं चिरकाठमाविनम्‌ । तेनाश्चिना वयं यज. भमाना बध्नस्वाऽऽदित्वस्य विष्टपं तापरहितं स्थानं पतेम प्राप्नुयाम । कटश भयम्‌, उत्तमे नकेऽ्यक्छृषे स्वगंलके सुवोऽ्िरूहाणाः सुखपापकप्रदेदमधि - रोदुकामाः । अथ दितीषामाह्‌ - इमो ते पक्षाविति । पतविणः क्षयाकारस्य ते वव्निरिमी पृक्षावजरौ कव्‌ दिदमि जीणो न मवतः | हेष्मे याभ्यां पक्षाभ्यां लं रक्षास्पपहंति मारि ताभ्यां वयं सृरृतामु पुण्यकृतमिव पुरषाणां योग्य ॒ रोकं पतेम प्राप्मुपामि । प व्राणा अनादिसिद्धा ऋषभो महर्षयः सत्ति येः च पथमजाः सृष्टयादृविवोषन।- ह्तादशा यत्र रोके निवसन्ति तं रोकं पतेम । अथ तृतीयमाह- चिदसि समुद्रेति | देभ्मे तं बिदादिविशेषणेर्विशेषितोऽसि । विष्जग- द्थेतयिता यजमनेथितो वा । समुद्रयोनिर्थथा समुद्रः त्वेषां जटम्रहाणां स्थाने तथा तवं सर्ववां क्रतुनां स्थानम्‌ । इन्दुः परोश्वधयक्तः । दक्षः कर्मनि- ध्यद्नकुशलः । र्पेन: पक्षिषिरोषाकारः । कतावा सत्यवान्‌ । हिरण्यपक्षः हदणमयाम्पां पृक्षाम्पामुपेतः । शकुनः कामनाद्भिदेन कष्कुमदिपकपाकारः। गी रि प्क 4 १. डः. च. ते। है भैष 3 ७अन्‌ ०१३] कृष्णायजुयदीयतेत्तिरीयसहिता २१०५ ( अभ्ियोगाभिभानन्‌ ) मरण्युः स्वं मरित क्षमः । महान्बह्वीभिरिष्टकामिध्ितत्रात्रोढः । सषःस्थ भादितयेन सहैकत्र स्थितियोग्ये मण्डले [ ध्रुवः स्थिरः ]। अनिष्तः समन्तत उपविष्टः । कत्पः-“ यज्ञायज्ञियस्य स्त।भ एकयाऽस्तुतं भवत्यथ नमस्ते अस्तु मामा हिश्सीरिति द।म्पामभ्निमाभिमृरति +» इति । ततर प्रथममाह- नमस्ते अस्त्विति । देप पे नमोस्स्तु । तं कमणि तद्यागकारिणं मामां मा हसीमा बिनारय । सं विश्वस्य सवस्य नगता मू्धल्शिरोवदुत्तमे विति- परदेशे भिव अभितः सनधितिष्ठि । अधिको मूता वेते । ते हदयं त्वदयं विततं समुद्र वर्षते" । यदृवृषद्रारेण समुव्रसमाने जरं संपद्पिष्याभायेवं सेर्वद्‌। तदानुमरहः। तथाऽन्तरयुस्वदीयवित्तसय मध्ये सवेषां प्ाणिनामायुत्तिष्ठपि । बिरं जीवन्तरेते प्राणिन ईति यदा स्मरसि तद्म तषामायु भवत्येव । किंच मृवनेष्‌ नि सर्वेषु छ।कृषृ ।नात्तनूतषु द्रप्रयर्वा जपत उपर द्रर्धा मूनन्र तषा | ० £ = क स्थापिते । एतयोर्मध्ये सम॑ उोकास्िषठनिवत्पेवं तबानुम्रहः । अथ द्ितीयापाह- उदनो दसदधिभिति । अन पूजाधमकस्िनेवाभ्ना बहुतवमतेप्य नि १यते । हेऽमये। नै दत्तोद्क(नि पथच्छत । उद्कदनि के उपाय इति तदण्यते-उद्‌{ध भिन्त, उद्‌ धय ऽसिमन्निव्युरधिभधस्तं विदारयत । केभ्पो निमितेभ्यः, दिवोऽन्तरिक्षासथिव्या राक्षे निमिचीरुतयेतवथः। तते मेववि- हारणादृभ्यु पजेन्याद्‌गतपा वृष्टय। नंऽस्मानवत रक्ञत । पृनरप्यकतिनेव रमोष्पोच्पते-टेञ् तं दिवो मृषाऽ द्रोकत्य मूषस्थानीय आदित्यष्मीऽ- हि । पथिव्था नाभिरसि नाभिवम्मध्यदेसे वप॑ते । अमिषधीनां चो्रसोऽि। बया हि पके क्रियमाणे सति तत्र रकता जाते । तथा तिध्वयुरक्षि सस्य जगत आयुष्पदोऽति । शम॑ ररणमूतोऽ। । सपथाः सविस्तारीऽ्ि । प्ये ण्येटोकमागैरूपाय तुम्यं नमोऽस्तु । अन्निधोगमनतं व्याख्यातुं परसोति-- ८ सुबणौय वै रोकाय देवरथो युज्यते यत्रा ऽऽकूताय मनुष्परथ एष लड ब देवरथो यदभिः ) [से० का० ५१० ४ अ० १०] इति। । द्विषो हि रथो देवरथो मनुप्यरथग्नेति । वत्र स्वगीपाप्तये देवरथः सशी ~ नको नमयन 4 ख. प, ऊ, च ते । यावदृच्र | र्‌ फ़, "एयन्लोक | २९ ९१०६ धीमत्सायणाचायंविरवितमाभ्यसमेता- [४चतुथंकाण्डे- | ( अग्निषोगाभिघानप्र्‌ ) क्रियते । यथ कापि म्रापदिरेष गन्तुमाकृतममिपायो मवति तदधं भनुष्यरथः सनी करियते । योऽपमश्र चीयमानोऽधिः स एष देवरथ नतु मनुष्परथः। हत्थं प्रस्तुत्य मन्वस्य ततय दरायति-- ५ अरिं यृनश्मि शवसा वृतेमेत्पाह युनक्तथवेन स एनं युक्तः सुग ोकममि बहति !' [सं० कृ० ५१० ४अ० १० |] ¶ति। एनं दवरथहपमस्निमनेन मन्तण युनक्त्यव | सच युक्ताऽभिरेनं पजपानं शं परपियति | उक्तमन्वपश्चके मन्यं विभन्य विनियुङ्क-- “८ यत्सवोमिः पश्चामिमुञ्ग्यादयकतोऽस्पाध्नः प्रच्युतः स्पाद्पातिषहिता भई- तथः स्युरप।॥ हिताः स्तामा भपतिषठिताम्युक्थाने तिभिः पातःसवनेऽभिभू- शति जिवृदरा अभिणवानेवाभित्तं युनाक्ते यथाऽनकि युक्त आीयत दमेव तल्स्याहुतयस्तिष्ठन्ति परति स्तनाः परव्युर्यानि ” [सं० का० ५१० ४ अ० १० ] इति। आदावेव मन्वपश्चकेन योजने सति काखान्हरे पोजयित न्राभावादूपं यक्तोऽप्निः पथ्युतो भवेत्‌ । पच्युतेऽ्रवहतीगां स्तोप्रशन्लषपोष् प्रतिष्ठा न भवेत्‌ । अतः पच्योक्तं मन्वद्यमवरेष्य प्रतःसवने तिसूर्मिरमि- मृशेत्‌ । तथा त्ति त्रिगुणप्चि सव॑मप्यमिमृशति । ततो यथा रोके बङी क्ते शकट सर्वं ्र१।न्तर नेतभ्पं वर्तृजातममिनिधीयत एवमेतासनप्रावा- हृतयः स्तोत्राणि [ शस्ाणि }) च परतितिष्ठन्ति । अथक्षरिष्टं न्वं विनियुङक्ते- ५८ यज्ञायज्ञियस्य स्तात दाम्पाममि मृरव्येतबन्वे यज्ञो पावानप्रिषटोमो भूमा ला अस्मात उभ्यः क्रिपते यावानेव यज्ञस्तमन्तवोल्वारोहति ” [च का० ५प्र० ४अ० १०] इति। यज्ञायज्ञा वा अप्प दृत्यर्याम॒च्युसन साम यश्नाय्तियं, वस्य सः हेवन्धि रतो तृती ष१८वने पवप१ । तस्मिन्पववमाने सति रिष्टाम्यां दुम्ब मन््राम्पामभिममिमृेत्‌ । यन्ञायज्ञपस्तोजन्तो हि परृिमृतोऽभमिष्टोषः । घ श्र पावास्तावानेवकथ्पातिरातरादिः सव।ऽपि यज्ञः । एतावदेव हि तर्व॑स्पापि पक्षस्य पर्य शर)रम्‌ । अस्य क्ध्यदिक्रतोयज्ञायिवस्तोाटूष्व॑सतु स्तो्रघमृहो यः करियते सत्‌ मेव कयते, पैनाति।रेकेन पूव पिधमानस्य पञ्जशरीरस्य अक्रन स+ ------ "~ प १ ख, ध. इ. च. मल्ल) षा ८ उअन्‌ ०११) षष्णय्वदीयतैतिरीयसंहिता । ह १०५ ( अश्नियोगाभिधानम्‌ ) . शाहृष्यमेव भवति, न तु किंचिनृषनं शरीरम । एवं सेति यद्ठापद्ठिष- शतोत्रकरीनाभिमदनिनातिरिकेनाप्र्ट५।कथ्पातिरव्रादिरो पको मानसि चं तर्वमप्यनैकदिञ्पारोहति इत्लमपि यज्जातं पप्नोपीषव्थंः । मन्दि वशं सति-= ८ हृम्यां प्रतिष्ठितये „ [सेर का० ५१० ४ भ० १०] ¶ति। स्सोत्रमण्य एष वान्तरक।रुषिरेषे विधत्ते-- ५८ एकयाऽपस्तुते भवलत्यथामि मृरात्युपेनमत्तरो यज्ञा नमत्पथो सेतत्वे " [ सं* का० ५ प्र० ¢ अ० १०} इति। यज्ञायज्ञियस्य स्तोप्रे छयक्विरः स्तो विहवः । तिलो हि कच एकावि- दातिसंषटपाप्रणायाऽऽतेनीयाः । तत्र हि र्विकातिस्तो्रीपसुक्तास्‌ यारा ( न्त्या ) स्तोकीया वपा स्लोत्रपपस्ततमनुपक्रान्तं यदा मवति तदानीं मन्ाभ्पा- भमिमरोत्‌ । एवे सत्युत्तरकाडभावी यज्ञः स्वाप्प्येनं यजमानमुप्नमति । अगि च तद्भिमरानं पञ्ञनेरन्तयांय सेपधते । कत्पः-“८ पुनश्रितिलिष्वर्थषु भरपोऽलगणाथं समदचर्थं सनाना्थं बास- बलार्थं म्पाख्यस्पामो पदीषटय। यदि पदाना यदि सोमेन पजेत पोऽप्यस्व परोऽभिरतमन्बवसाय यजेतापि वा पेनषेय इत्य) नाना मन्ध उत्तेपमुप- इण्यात्‌ " इति । तव प्रथममाह-- येनर्षय इति । येन स्वर्गेण निमिततमूनेन पूव पहषंयस्तपता तेतापयुक्ते- नाध्धिना सभरमासतानुष्ठिनवन्तः। कटरा महषयः, मभिमिन्बानाः प्रजदवयन्ः | लुदरामरन्तः स्वगमाहतु समुद्यताः । अष्टमपि तरिमिन।के निमि्भूते सति एत- म्नि निदधे स्था+पामि । यम्निं मनवः पूरं मनुष्याः स्तीणं प्रतारितिय- शमादहुस्तमधचि निद्च इत्यन्वयः । अथ दिितीयमहइ- ते पल्मीभिरिति । हे देवा श्रविजः सर्वे वपे पर्पाेनिः सैमनष्येरत बा हिरण्यर्िरण्यादिभिः सवैः तापनवरम्येण सहितास्तमभिमनुगण्डठेमानुगवाः म्तः फठं पाप्स्पाम एत्पारयः। स्त एव स्पष्टी क्िपते- दिवः पृहे स्वन. स्योपरि नकं दुःस्रहिते स्थानं गृहान बहीहुकामा बपपित्य्थः। दशे दिवः । गणयो १७, च. "न्तरे २. अ. कडठे विः। ९१०८ भीवस्सायणाचायिरवितमाष्यसमेता- (४षतूर्धकण- ( अद्नियोगामिधानग्‌ ) र, सृषृतस्प डोके सम्यगनुषटितस्य कर्मणः करमते, तृतीय परथिषीमारम्य गणनायां त्रिसंषहटपाप्रके, अषिरो जनेऽधिकत्िन दीप्यमाने । अथ तुतीवनाह- गा षाष्ो मभ्यमेवि। अयपमप्रिषादो बभ्यमारुहृरस्तोत्रहृपाया वादः पतिपा्यमथमाहढः स्वोभगतसवंगृणयक इत्पथः । कीटणोऽिः, मृरण्पुर्ग- द्रणशीरः । सत्पतिः सतां पकः । बेणितानोऽभिज्ञानषान्‌ । स ब पएरथि- ध्यः प्रष्ठ भूमेरुपरि निहितः स्थापितो दविद्यतदतिशयन पोते । पे बु षिरो- भिनः पृतन्पवोऽस्मापमिः सह करहुं कर्पुिष्डन्ति तानषस्वदं इएति्स्माक पद्श्याधस्तादवस्थितान्करोपि । भथ चतु्थीाह-- अयमग्निरिति । अयमभ्निदीप्यतामसिमिन्करपणि प्रकाशताम्‌ । कीदशः, वरितमोऽतिशयेन्‌ शरः । वयोधा वयस आयुषः स्थापयिता । सहृल्िप इ~ कासहङण सेपादितः । अपयुच्छन्लिमिन्कमणि पमाद्रहितः । सरिरस्य जठश्व मध्ये विश्नजमान ओववविद्युदादहपेण विदेषतः प्रकादामानः। हे कतिगब- - जमनारवस्य परसादाहिन्यानि धाम स्थानानि उप वयात प्रान्नुत । भथ पअमीमाह-- संप्र च्यवध्वमिति | हेश्मे त्वं विश्रि देवा यजमानश्च स्वे युप सपण्य. वध्वं सम्थक्पथ्यावयत, अस्य कमणो विप्रं विनारयतेत्यथः । भनूसप्रयाव- नुकमेण कर्मसि्ध प्राप्नुत । ततो देवयानान्देवटोकपराप्िहेतुन्पथो मागाग्- णष्वं कुत । सधःस्थ सहाश्थतियोग्येऽसिमन्करमणि सीद्ताचरस्मिछठोकेऽबिकत्वेन सीदत । अथ वष्ठीमाह-- येना सहस्चमिति । हेऽ देवयानो देषप्रापको यश्तवमु्तमः स त्वं मेन्‌ म्य परेण सहर वहि सहरदृक्षिणाकं यज्ञं निवहृसि, तथा येन व्यपारेण सववेदसं सवस्वदक्षिणाकं यज्ञं वहसि, पेन भ्यापारेण नोऽस्मदीयामेम यञ्खे बह देबान्पापय । देवयान इत्यादिकं यज्ञाबिरोषणं वास्स्त्‌ । यो यज्ञो रेषाम्पाण्व उत्तमो मवति तमिमं यज्ञं वषट््य्थः । अथ सम्तर्ममाह-- उदबृध्यस्वाग्न इति । हेऽ तवमृद्बुष्यस्वासदिषये सावधानो बव । श्ने यशमानं प्रति श गृहि प्रति्दनं जागरूके सावधानं कृरु । अं व त्वच पिवितवष्पूर शरोतस्मर्त कमेणी ससुजेथां सेपादृयवम्‌ । हे यजमान त्वां पितरं धपा ०<अनु० १६] ह्णयजर्वदीयतैत्तिरीयसं हिता । ` ` ४१०९ ( अभ्रियोगा्िधानम्‌ ) पाकं युवान योवनेपेतं पूनः हृण्वन्भयो भूयः कृ्वनयमपमिस्वयि निपिसमुवे सध्येतं तन्तु पञ्ञपवाहमन्वातांत्ीदनुक्रमेण वनोतु सेपादपतु 1 अथाहपीपाह-- अयंते योनिरिति। रऽ योऽ्यपिष्टकादिविरूपप्रदेदस्ते तव पोनि। स्थानं, यतो यस्या इष्टकावितेजाति उतन्नस्छमरोचथा दीप्तो मदति, तं योनिं गानन्स्वर्कयत्वेनावगण्छन्यरोह । अथानन्तरं नोऽस्माकं रपि घनं वषय । एतेनः साध्वां पुनश्चितिं विधते “पषा एषोऽस्माह्ठोकाष्ण्यवते योऽ चिनुते नवा एतस्यानिष्टक आहू तिरव कत्पते यां वा एषोऽनिष्टक आदति जुहोति सवतिवे सा तार ल्वन्वीं यज्ञोऽनुपरा भवति यज्ञे यजमानो यत्पुनश्वितिं चिनुत आहूषीनां पतिषठितरि पत्याहूतयस्ति्ठन्ति न यज्ञः परामवति न यजमानः » [से कार ५ प्र* ४ अभ० १० ] इति। आभं चिन्वानः पुरूषः स्व्गाभिमृखत्वाद्स्माहोका्पस्यतो मवति । एत्य परुषस्यष्टकारहिते देश आहूतिनं सेमवति, भूपदे शस्य स्वकी पत्वामावात्‌ । एवं सतीष्टकारहिते परदेशे यामाहुति ज॒होति सा स्वति, यथा भिनभाण्ड जं गति वदत्‌ । स्वन्तं तामाहूतिमनु यज्ञो नश्यति । यज्ञमन्‌ पजमानोऽपि नश्यति। अत आहूतिप्रतिष्ठार्थं पृनश्वितिं क्यात्‌ । तत आहवियज्ञयजमनाः परतितिष्ठन्ति | अ६५ चिताविष्टकासंख्यां विधत्ते-- | ५ अष्टावुषप दृधात्पषटक्षरा गायत्री गायतरेणेवेनं छन्दुसा चिनुते ” [ संभ का० ५प्र* ४अ० १०] इति। एतष्छाखाज्ातमन्तानुसारेण सख्यां विधाय शाखान्तरानुतरेणान्यो दवौ पक्षौ विधतते-“ पदेकादश भेषटुमेन यदृद्दश जागतेन छन्दोभिवैनं विनते ” [ से० का० ५१० ४अ० १०] इति। ४करान्तरेण पुन्रिरषि प्रशंतति- « नपत्को पै नमिषोऽध्ियस्पुनश्चितियं एवं विद्वानपुनश्रितिं चिनुत ला तृतीयातुरुषादनमत्ति ?› { सं० का(० ५ पर० ४ अ० १०} ¶इति। न पातयति ब विनाशयत्याहू्तिं न स्रावयतीति पुनश्चितिह्पस्पनपष्क ति नामधेयम्‌ । एवं ज्ञात्वा चितवान्पुरुषः पुवपोत्रपर्यन्तमनसमृखो भवति । रब्दृताछ्यं दृष्टान्तेन दशयति- ११११ भौमश्साथणाव यषिरदितभाष्यसमेवा- (४बवु्थकण~ ( अग्रियोगातिधानप्र ) ८ पथ। ३ एनरापेय एषं पृनधितिर्योऽन्पापेपेन न््नाति ह पुनराेषम्‌।ा धे पोर्न चित्वा नरभोति स पृनध्विप्िं विनृते यपृनभितिं बिनु क्रदूष्ये " .[ भ° का* ५प्र० ४अ० १०] इति। पुमराभेपपुनश्रित्योः पृवमृद्धधमविन पश्ाददधितज्जःवेन इ सादृश्यम्‌ । भग्र पूरवपक्षतेन शाख न्तरमतमपन्यस्पति- “ अथो तत्वाहुनं केतव्येति रदो वा एष पदुमिर्यथा ग्णव दुं बोध- थति ताद्गेदतत्‌ "„ [संर का० ५१० ४अ० १०] इति। यथा रोके सु म्याघः फेनविन्माग गण्छत पुरुषेण बोभितत्तमेद बोध- पितरं मारयति, एवमयं कृरोऽपनिः पूरवे चितः कथंविपुण्यव रात्तुषव्छन्तो शरैते । स वेपनश्चीयेत पबोधितव्यायवन्मारयेत्‌ । तस्मान्न सेतष्येयं पुनजि- 'तिरिति पूरैः पक्षः । तमिमं पक्षमनादर्य स्वपक्षमेव स्थापयति- ५“ अथो खल्वाहृशरेतम्येति पथा वसीयाश्सं भागेमेन बोधयति ताश्णेष भष्‌” [ सं० का* ५ प्र० ४अ० १० | इति। लोके धनाढचै परमं पिरकारम्यवधानेन बिस्मृतवन्तं भृ्यः पृन्रप्युषाप- , भवानीय पथा बोधयति, सच बोधित रएवामी्टसि्यं करोति) कषमय परभु । श्निः प्नथितः र नमीष्टं साधयतीति चेतम्पेयं पूनज्रितिः। : तस्याः पूनश्नितेः समृद्धिहेतुखम्‌दृहुरणमृखेन स्यति- ५ मनुरभिमचिनृ तेन नाऽर््नत्ति एतां पृनथितिमपरेपत्ामिनृष इया वैर भव्नोद्यतुनभ्ितिं चिनुत करदुभ्ये " [सं० का* ५१० ४ ज, १० ] इति । अप्र विनियोगतप्रहः- अभ्भित्रयं प्रा प्रतरनुषाकाल्छृशेदिह ( ! ) । ममोदरामभ्पां बह्धिमश्शां येना्टविष्टकाष्टकम्‌ । पनञ्चितिरिति पोका मन्त्रा अभ्र षपोदरा ॥ दृति जीनसापणाचार्यविरदिते माधवीये बेदार्थपकाशे रष्णयजु- दीयते तिरीयसंहिताभा्ये चत्थकाण्े सपमपषादके धरयो$शोऽनुवाकः ॥ १३ ॥ पी १ ख. ष. क, च. "दिढम्‌। नः । पषा ०७अभु ०१४) ष्ण यजुर्वेदी यतेत्तिरी यसं हिता । ४१११ ( विह्याश्येष्टकाभिषानम्‌ ) ( अथ शतुर्या्टकं सप्तमप्रपाठक बहरशो {जाक ) । ममाग्ने वर्च विहवेष्वस्तु बयं व्वन्धाना- स्तनुवं पषेम । मदहय॑ नमन्तां प्रदिशाश्वत॑स्च- स्त्वयाऽध्यंक्षेण पृत॑ना जयेम । मम॑ देवा विहवे सन्तु सवं इन्द्रावन्तो मरुतां विष्ण रग्निः । ममःस्तरिक्षपुरु गोपमस्तु मद्यं वातः पवतां कामे आस्मिन्‌ । मयं देवा द्रविणमा यजन्तां मप्यारीरस्तु मयिं देवहूतिः । देव्या होतारा वनिषन्त ( १ ) पृवररिंशाः स्याम तनुवा छवीराः। मद्यं यजन्तु मम॒ यानं हम्याऽऽकूतिः सत्या मनो मे अस्तु । एनो मानि ग कतमच्चनाहं विभ्वे देवासो अधिं वोचता मे । देवीः ष्डवीरङरूणः णोत विभ्वे देवास इह वीरयध्वम्‌ । मा हास्महि प्रजया मा तनूभिर्मा रधाम द्विषति सोम राअन्‌। अग्निमन्यु प्रतिनुदन्पुरस्तत्‌ (२) अद्श्धो गेपाः परि पाहि नस्त्वम । प्रत्यञ्चो यन्तु मिगरतः पृनस्तैऽमेष। चित्त प्रबुधा वि नरात्‌ । धाता धतृणां भुवनस्य यस्पतिद्वर संविता- श्ममिमातिषाहं र । दमं यत्तमभ्बिनोमा बह स्पतिदेवाः पान्तु यज॑मानं न्यर्थात्‌ । उड- प्यथ नो महिषः रार्म यभसदुस्मिन्हवे पृरुदूतः परुष । सनै: प्रजाये हर्यश्व पृडयेन्द्र मा(६) ककन ४११ भरीमत्सायणाचायविरवितमाष्यसमेता- [४चतुर्थकाण्डे- ( विहव्याख्यष्टकाभिधानम्‌ ) रिषोमापरादाः। ये न॑ः सपलना अष शी भवन्तिन्द्राभिभ्यामवं बाधामहे तान्‌ । संघो इद्रा आदित्या उपरिस्पृर। मोभरं चेत्ता दमाधेराजभक्रन्‌ । अवाअमिन्द्रमभतां हवा- महे यो गोजिद्धननजिर्दुष्वजियंः । इमंनों यज्ञं विहबे जषस्वास्य कमो हरिवो मेदि त्मा (४) ॥ ( वनिषन्त पुरस्ताम्मा भिच॑त्वारिरशाञ्च )। इति ृष्णयनुर्वदीयतेत्तिरीयसंहिताथां चतुथष्टिके सप्तमप्रपाठके चतुदशोाऽनुवाकः ॥ १४॥ [ 0 1 मो ते ( भथ चतुथकण्डे सप्रमपपाढके चतुदशोऽनुवाकः ) । ्रयोदृशो पुनश्रितिरुक्ता । अथ चतुदशे विहृष्याखूपा इष्टका उच्यन्ते | कल्पः--“ ममपि वर्मा विहषोधित्यनुषाफेन परतिमन्नपिश्काभि।4- न्लिय।(रथिनोत्यर्पनवमा अभ्रीभ्रीय उपदधाति दद्रा षोदरेकरवंशतिं बलुिशतिं वा होभ्रीय एकादश ब्राह्मणाच्छंसीये षण्मानांखीयेऽशवश- केनयेषु धिष्णियेषुपद्धातीति विज्ञायते ” इति । तत्र परथमामाह- ममाप्ने वचं इति । हेऽ विहृवेषु यज्ञेषु यदुच॑ः फलं तम्ममास्तु । बय - हरिवग्यजमानास्वामभिमिन्धानाः प्रज्वखपन्तस्तनुव तदीयं शरीरं पषेभ पूष कुर्म; । महं पजनानाय प्राष्याध्ाश्वतस्सः प्रदिशो नमन्तां इरया मबन्ु, ध्रह्पा जना मदुर्घाना भवन्तु । अध्यक्षेण स्वामिना स्वया सहिता वयं पृतन। विरोषिसेना जयेम । अथ दिर्तमामाह- मम देवा इति । स्वं देवा मम विहवे मदीययङञे शन्हु तिषन्तु । हेवा एष विशेष्यन्ते--इन्वावन्त इन््रयुक्ता मरते मर्द्रणा विष्णारप्रिश्रषिष- भप्चाः । हद्मृर विस्तीणंमन्तारकषं मम गोपं रक्षकमस्तु । अयं बातो वायुरं मु्थमसिन्कमि यक्षफठे निमिचमूते सति एवां संचरतु । मदीयकामं लाधम्‌- वविष्यर्थः । अथ दृत्ीपामाह-- धपा ०८अु ०१४) छष्णयजवेदीयतेत्तिरी संहिता । २१३६ ( शिहभ्याख्येष््क भधानम्‌ ) मायेदेवा इति। एते देवा मयि यजमाने द्रविणं धनमायजन्वां सर्वतः सैपाद- यन्तु। अ।दीराशास्यमानं फृटं मय्पस्तु यजमनि सिद्धं मवतु । वथा देवहृूति- द्वानामाह्वामं च मथि भवतु । दैव्या हतार देवत्ेबन्विन ऋविजः पूवं तना- दिसैद्धा वनिषन्तस्पृ्यज्ञ सभजन्तु । वय च तनुदा शर्रेणारेष हिसार हिताः सुवीराः रोमनपुच्रयुक्ताः स्थाम मदा ¦ अय रतुर्थीमाह-- मद्यं यजन्त्विति । यानि मम हव्या पदौयानि हवीषि सन्ति तानि सवागि पद्यं मथ देव्या कातजो यजन्तु । भृ मम मनस आकृतिमदीयस्य मनसः सबधी योऽय सकस्पः साऽऽकृतिः तत्याऽस्तु । सकल्पिताथः सिष्पलि- त्पथः । अहं कतमचनेनः किमपि प्रप मा निगां नितरां मा प्राप्रवानि। विश्च देवासो हे विश्च देवा मे.मदूथमविव्‌चत।ऽभ्मिक्षं बरूत यजमानानां भष्येऽ- यमयिक्‌ इति देवानामग्रे कथयत । अथ पञ्चपमि।हु-- देवीः षड््रिति । देवीः पडुवीरदानामिकाः पटूतख्वाका हे र्पः । अत एव राखान्तरेऽग्युपस्थाने समान्नतम्‌--“ १बर्बरिहुतस्पन्तु दोश पृथिवी चाऽऽपथौपदयश्चोक्य सूनुना च ,› ईति । ताद्व हे देव्यो नोऽरम- ॥ ® श्ट दीथमिद्‌ं कर्मार रुणोत रिस्नीर्ण्‌ कृरू+ । विश्व देवासो हे रिषे दैवा श कर्मणि वीरिथष्वं वीरा मवत। विघ्रं परिद्रतेव्यथः । वं परजया पुत्रादिहपया मा हास्महि परित्यक्ता मा भूम । तथा तनूभिः पृष्टश्दीरेनां हासहि । हं रे ड ‰\, सोम राजद्दिषते वैरिणे भा रधाम कामात मा करवाम । अथ षषठीमाह-- अग्निर्म॑न्यमिति। अयमयिमंन्युं वेणां कोपं प्रविनुरन्िराकृवन्पुर- स्त।दस्माफ परतो गच्छत्विति सपः । हेऽ तमदन्यःः केनाप्याहसिता मेषा रक्षणसमथः सनोऽस्मानरिपाहि सर्वतः पाठय । पव पालने स्वे वे वैरिणः पत्य्चः परतिमुख। विमृख।: सन्तो निगृतो नितरां गमनरीठाः १दयनपराः पुनन्तु मयो मूधो यत्र कापि गच्छन्तु । एषां वेरिणां वित्तमन्तःकरणं प्वषाश्पा विनेरतपमेन सह्‌ यिन्त । अथ सपमीमाह-- धाता धात्रणाभिति । तृणां जमत्कुमां दृक्षमजपित्यदीनामि धाता यः सष्टा भवनस्य ठकस्य प्रतिः पाकश्च । तथाऽधिनोभोमावधिनो ह स्परिश्पयते दैवा नोऽरमदीयमिम यज्ञं यजमानं च न्पर्थाकलैगृुण्यलक्षणा- हे ^~ ~~ -- # ‰। 1 ---= ~~ ~~ "न्क “~न र छो न - ० 9 ९. च. द्ग. वैरिण | ४१ ~~ "ज क -- ~ - > न्‌” "के विकिकििकनवे ९१४ श्रीमत्सायणाचार्यविरचितमाष्णसमेता- [४चतु्॑काण- ( विहव्याख्यष्टकामिधानम्‌ ) दवेय््पातान्तु रक्षन्तु । कीं यज्ञ्‌, देवं तत्तन्मन्वभ्यवह्‌।रयुक्तं सवितारं महाफ़ख्जनकममिमा्षाहं पापलक्षणस्याभिमकेरररमिमवितारम्‌ । अथाष्टमीमाह- उरुव्यचा इति । पराभिबंहूमिय॑जमानेदुत आहूतः पुरुहूत इन्वः । हूते - ऽसििनिति हवो यज्ञस्तसिमन्यज्ञे स इन्दो नीऽस्माकं शमं सुखं यसथस्छतु | कीत ईन्द्र: उरुव्यचा अध्यन्तं व्यापी बहुरशाविपतिरिव्यथः । महिषो महाञ्योपदिगणसपनः । परक्ु पुरषु महूमन्मेषु क्षपे राञ्{श्ते परतिपत इति प्रक्षः पुरु्षुरेव पुरक्ष । हरिनापानावश्वौ मस्यति इ्थ॑श्रः । तादश है इन्द्र पजि पुवादिप्रजाततिवचर्थं स सं नोऽसान्मृहय सृखय, नोऽस्पान्मा रीरिषो मा हिसीप। प्रका मा च तिरस्कर । अथ नवर्पीमाह- ये नः सपलना इति । ये केवचिनेऽस्माकं त्परनाः दतवः सन्ति तेऽपभ- वन्त्वपनययुक्त। भवन्तु । वये तन्सपल्नानिन््भिभ्यामनुयहयुक्तम्यां सहिता अवबाधामहे सवथा वापितान्कृमैः । वसृरुवादित्या देवता मामेतादशमक्र-कु- न्तु । के दृरामिति तदुज्यते-उपरिवनं स्वर्गे स्पृरपीत्युपरिसपृक्तम्‌, उपर दात्रतिरस्क।रक्षमं, चेत्।रमाभिज्ञातारम्‌, अिराजमन्येषां सवेषमविप्तिम्‌ | अथ द्‌रर्माम-ह- अवांञ्चामिन्द्रमिति । य इनौ गोजितरकीयगवां जेता, तथा यो धन- जित्ररकीयधनस्य जेता, योऽ्वनितरकीयाश्रानां जता, अवञ्रमस्मदापि- मुखे तमिन्द्रभमृतोऽमुं यज्ञे नि(र्त।छृत्य हवामह अद्वषाभः । हे श्म विहवे विविधाह्वाने सति नोऽस्मदीयमिभं यज्ञं जुषस्व सेवश्व । हरिनामकवश्रौ यस्थस हरिवान्‌ । है हरिव इन्द त्वामस्य यजमानस्य मेदिनं जहवन्तं कृमैः। एतेभन्रेः साभ्यमुपधानं विधित्सुरादे/ कानिवित्काम्पचयनानि दृ्॑पति । यदुक्तं सूञकरेण--““ छन्दश्चितं चिन्वीत पदुकाम इति विज्ञायते सरव छन्दामिथिनयादत्येकं परारतैरित्थपरम्‌ » इवि । तदिदं विषते-~ ५५ छन्दृधितं चिन्वीत प्रठाकामः पशये वे छन्द्‌ रति पचुभानेव मदति १! सै का० ५ प्र० ४अ० ११] इति। ५ १, # क मश्वा यः] भा ° -अभु०१४] हदृष्णयजुव॑दीयते्तिरीयसं हिता । २११५ ( विहस्य ख्येष्टकाभिधानम्‌ ) अश्रमं दिवः कङुदिव्यनुषाकोक्ता नानाछनदयुकभन्सिय विषोन ष यजुर्भरिति च्छन>श्वितस्ताटशमरधि पदाप्ापाधरेनुयान्‌ | यच्च सूत्रकारणोक्तम्‌-““ पेन यते विर्न्वाति सव्गंकाप इति विज्ञायते वकर~ दक्षो ग्यस्तपुष्छो भवति पश्वाताङ्द्‌रति प्रस।तत्यङ्ङ्दुहन्ये पपि ह वयसा नष्ये पक्षनिगमो भवतीति विज्ञापन ?? इति । ददद विधत्ते-- ¢ पेनविपं चिन्वीत सवर्गकभः श्पेनो वे वयसां प्रतिष्ठः शयेन एव मूधा शुवे लोकं पती ?› [ सँ कः० ५१० ४ अ० ११] इति। वयस मध्ये श्येनोऽतिर्गाधं पतितं समथः । श्येन एव श्पनवच्छीधगाम्पेष। यवकं सूप्रकरण-“ कङ्कविद्टजविदति श्पेनचिता व्यापा» एति । तदि- दमुमयं करमेण विधत्ते- « कट्कचितं चिन्वीत. यः कामयेत शीर्षण्वानमुष्मिहठोके स्यामिति री. एवनिवापुष्ि्ठेके भवत्परज चितं चिन्वीत चलुःकीतं प्रतिष्ठकामश्चतसो दिशो दिक्ष्वेव प्रति तिष्ठति! [सं० का० ५० ४ अ० १4१] इति। क्का जनौ शमेनस्येवावान्तर ज। तिभेदौ । तव कड्कन्प शिरो पण्डटाकारम्‌ । अजटस्य तु पाद्योिरेषः । अत एव पद्स्थानीयासु सीषासु दद्‌शर्सख्पा- भपोद्य चतुःसेख्यां तुते । तत्र कड्कुगविता स्वगेटोके शीषण्वान्सरवेषां मध्य उन- हरिरस्कः परमुभेवतीत्पथंः । अथाटजाकविता सीताचतुष्टपदिग्धरा परतिष्ठं परा ध्नोति । यदप्युक्तं सुत्रकारेण-“ पउगावेतं चिन्वीत भरतु्यवानिति विज्ञाते यावानाधैः सारल्निषदेशे द्विस्तावतीं मूषे सतुरभां रुषा परस्पाः करण्या अध।च्छरोणी पत्थार्चित्‌ ?› इति । तदिदं विपत्ते ¢प्रउगचितं चिन्वीत ्रातुर्यवान्पेव भ्रातृव्याक्नदृते » [सै का० ५ प्र५ ४अ० ९१ ] इति । प्रउगमनोमृखं, यथा शकटस्य पश्वाद्ागो विस्तृतः प्भागः संकृचितत्तदत्‌ । एतेन घ्रातृष्यान्यणुद्पे | यदप्युक्तं सूवरकरेण-““ उमयतःपउगं चिन्वीत यः कमेत प्रजातान्भात्‌- प्याश्नदेय परति जनिष्यमाणानिति विज्ञायते यथा विमुखे शकटे? हति । तदिदं विषते-““ उभयतःपञगं दिन्वीत यः काममेत प्रजातान्भ्रातृब्यानुरेय प्रति जनिष्यैमाणापिति परेव जातान्भ्रतुव्य।नुदृते प्रति जनिष्यमाणान्‌ 2? [सै ०क्‌[०५ प्रण {अ ११] इि। २२१६ शरीमत्सायणाचायविरिदितमाभ्यसमेता- [४दृ्॑काण्डै. ( विहव्याख्येष्टकाभिधानेम्‌ ) प्ाक्पश्चाञ्च काकटमुखसटशमृभयतःपउगं तेनोतपनाम्भरातुष्यान्विनाशयति | उत्पास्यमानानामलारि प्रतिवध्नति। | यदप्युक्तं सू्रकारेण-“' रथचक्रचितं चिन्वीत भ्रतृत्यवाभैति विज्ञायते याषानभधिः सारलत्निपराद्‌ गस्तावतीं मारि परिमण्डलां छत्वा › इति । ताददं वि- ध्ते-““ रथचक्रबितं चिन्वीत भ्रातृभ्यवान्वजो वै रथो वजमेव भ्रातृव्येभ्यः प्रहरति ” [ से० का० ५ प्र० ४अ० ११] इति । रथचक्वद्ुतैटत्वेन चीयत हति रथचक्रवित्‌ | यदप्युक्तं सूत्रकारेण -““ द्रौणवितं चिम्वीतालकाम इति विज्नायते दया त्‌ खलु द्रोणानि चतुरश्राणि परिमण्डदानि च त॑ याथाकामी » इति. त तद्विघत्त-“‹ द्रौणवितं चिर्न्वतानकामो द्रोणे वा अननं त्रिते सयोन्यवानमरब रम्धे १? [ सं० कृ० ५ प० ; अ० ११] इति द्रोणे हि धान्यं भर न्यतो धान्यस्थानसाहितमन्नं प्राप्नोति । यद्प्युक्तं सूच्रक।रेण ~ “समूह्यं चिन्वीत पठाकाम इति विज्ञायते समृहस्िप्ट- का उपदधाति? हति । तदिप विधत्त- ८ समूह्यं चिन्वीत पदुकामः परठामानेव भवति ” [स० का० ५१० ¢ अ० ११ इति । समुहमहतीति समृ्यः' यदप्युक्तं सूधकरिण-“ प्रिचास्यं चिन्वीत म्रामकाम इति विज्ञायते मभ्यर्मा स्वयमातृण्णां प्रदक्षिणभिष्टकागणेः परिषिनोति स परिचाय्यः » इति । तदिद विधत्े-*“ प१रिचास्पं चिन्वीत प्रमकमो पाम्पेव भवति » [सेर का० ५ प्र० ४अ० ११] इति। दप्युक्तं स॒धकारेण-'“ रेनश्ामचितं चिन्वीत सः कामयेत पितृलाक कथ्नु- यामिति विज्ञापते द्याने त॒ खद ॑शानानि चतुरश्राणि परिमण्डटानि च हतर याथाकोमी?? इति । तदेतद्विषत्ते- ¢ शेमशानचितं चिन्वीत यः कामयेत पितृलोक कष्नृषामिति पितृलोक एवण्नति ? [ सं° का० ५प्र० ४अ० १८} ¶ति। तदेवं काम्यचयनानि समापितानि । भथ प्रहृतेभमभ्ने वचं इत्यादिमिमनरेः स्ाध्यमुपधानं विधत्े- चवक क णी ४ ममभ१४9,,,ममममममपमम्््र1. [गी सपयकिकय्ययनय-------न +नः + ५ १क. ख. तर यथाः ।२ख. च, "कामम्‌ । इ. । प्पा०७अनु ०१४] हेष्ण्यररेदुयततिरीयसंहिता २११4७ ( विहव्याख्येष्ट दाभिधानम्‌ ) ८ विश्वामित्रजषदस्नी वसिष्ठनास्र्पता\ स एता जमदभ्िर्दहव्या अपश्यता उपाधत्त ताभिरवे स वसिष्ठस्येन्दिथं॑दीर्युमवृङ्क यद्विह्या उपद्धातीन्दियमेष ताभिर्य यजमाने। भ्रातृव्यस्य वृषकः? [ सं का० ५१० ४अ० ११] इति । विहवरान्दोपेतमन्मेरुपपेया इष्टका विहव्या । उपधानदृदं विधते- «८ होतुधीस्णय उप दधाति यजरानायदने वै हेता स्व एवास्मा आयान्‌ दृन्दियं वीयमव सन्ये ? [ संकारे ५ प्र० ४अ० १३] ईति। देव ह्यानादिकष्य यजमानकार्यस्य होत्रा निष्पाद्यत्वाद्धोत्ता यजमानस्पाऽऽ-~ यतनम्‌ : तत्र सखूधां विधत्ते- द्राद्दोप दाति दृढ क्षरा जगती जागताः परावो जगलेवास्मे पद्रनब्‌ न्ष ?› || सं० कृ० ५१० ४अ० १) | इत्ि। यद्यप्यत्र मन्वाणां दृदात्वान्मन्तकषणोः समसंख्पा नास्ति तथाऽपि मन्त्रावू- त्या कृपसंख्या प्रणी । तत्पकारश्च सूत्रकरिण दृदीतः-“अल्पी्यांसो मन्ना भूयांसि कमौणि तञ समाः प्रतिविभज्य रवैः पूर्वाणि कारयेदुत्तरुतराण्य- त्पायांमि कर्माणि मू्ासि। मन्तारतत्र प्रदिमन्वं कूर्याद्वाक्ष्टा विकल्पार्था यथायुपद्रष्पाणीत्यन्ताहपौ विवृद्धिं ?' इति । अता पू्वभागस्यानतमं पश्चममुत्तरमागस्यान्तिप २.मं चाऽध्वृच्या वधयित। संख्या प्रणयि । स्थाना- न्तरेषु संख्यां विधत्त- ^“ अष्टावष्टावन्येषु पिाष्णयेषुष दृधत्यष्टादाफाः परावः पदरानेवाव सन्धे » [ सं का० ५प्र० ४अ० 43 | इति। प्रशाच्ीयपोजीयनप्रीपाच्छव।ीयदुीन्यन्यानि पिष्णिपानि । तत्र नवम- द्‌षःमपन्नयोटपिनःष्टनंख्या अवगन्तव्या । करवित्संख्परान्वरं विधते- ८ षृण्माजाठीये षटूा कलव कठः ददु वै देवाः पितर कऋतुनेव देवा न्पि न्पीणावि #? [ स० का० ५ प० ४ अ० ११] इति। देविकस्य पतुकेस्य च कर्रिमश्चिदटरता कतव्यत्वादृतूनां देवत्वं पित्त्वं च । अतं सप्तमाद्।नां चतुणा मन्त्राणां रपः । अत्र विनिधागसंग्रहः-- ममान्न दङरभिमन्तरेविष्णिपषु यथाययम्‌ | १टका उपधततेऽत्र बद्धिकाण्डः समापितः ॥ अभ्र मीमांसा । तती धाध्पायस्सा्टमपारं चतुदशापिकरणे बिनििप५-- ११८ भौमत्सायणाचा्यदिरचितमाष्यसमेता- (४बतुकाण्डे- ( अश्वमेधसंबन्धियाज्यानुवाक्याभिधानष ) ममाप्न ¶ति कस्यात्र फं दिङ्खेन वक्तुगम्‌ । भरत्या स्वामिनि न क्रीते विङ्ख तत्ोपचर्यताम्‌ ॥ ममान वर्चो विहृवे्विस्ययं # मन्व इष्टकाचयानाङ्गभवोऽष्वयुंणा १३ते । विशष्टं हवनं येषां यज्ञानां ते विहुवास्तेषु वरच॑स्तेजसोषरक्षितं पत्कर तन्म- भास्विष्यनेन ठिङ्कन मन्त्मृच्चारयितुरध्वर्योस्तत्फरटमिति वेन्मेवम्‌ । +भ चिनुत इत्यात्मनेदश्चत्या, साङ्गपधानफटस्थ यजमानगामित्वं प्रतीयते । ०4 @ न च प्रिकरीतस्याध्वयदिक्षिणातिरिक्तफटसबन्षा न्याय्यः । तस्माच्छरृतिन्या- पाभ्यां षिरुदध तलिङ्गः यजमानपरवेनोपचरणीयम्‌ । मदीययजमानस्य तद- पाऽसितति दयुपचारः । तस्माद्यजमनेन पाठचेष्वायुदौ अम्नेऽस्पयुम ददीत्या- दिषु करियमाणानुवादिषु पत्यगाशीमन्तेषु श्वं फलं यथा याजमानं तथवा- प्वयुण। प्ठपेषु करणमन्त्ेषु भतम फं याजमानमेव ॥ शति श्रीमर्सायणाचार्यिरचिते माधवीये बेदाथपकाशे रष्णयलर्वेदी- यतेत्तिरीयसंहिताभाष्ये चतुर्थकाण्डे सप्तमप्रपाढके चतुशोऽनुव।कः ॥ १४ ॥ ( अथ चतुर्थाष्टके सप्तमप्रपाठके पञखदुशोऽनुधाकः ) । अप्नेमन्वे प्रथमस्य प्रचेतसा य॑ पाचजन्यं बहवः समिन्धते । विश्व॑स्यां विरि प्रविविरी- वा< संमीमहेसनो मश्चत्वच्हसः । यस्पेद्‌ं प्राणभिमिषयदेजंति यस्यं जातं जनमान च केव॑लम्‌ । स्तोम्याग्ने न।थितो जोंहवीपमे स नों भुतवश्टसः। इन्द्र॑स्य मन्ये प्रथमस्य प्रचंतसो व॒ज्रघ्ः स्तोमा उप माम्मपागः। यो दह्ाषः सुरुतो हवम॒प गन्तां (१) सगो यायमाङाया “ °सव्ययमाहवनीयस्यान्वाधाने करणभूतो मन्न्रोऽध्व.' इति पाडः +वुराूणमसाभ्मां स्वर्गकामो यजतः इति न्यायमारापडः | भया ०७अबु० १५] रम्णयजुवैदीयतैत्तिरीयसंहिता । २११९ ( अश्वपरधसवन्धियाज्यानंवाक्रयाभिधानम्‌ ) मु्त्व हसः । यः सङ्भामं नयति सं बरी युधे यः पुष्टाने' सरसनति तरयाणि । स्तौ- मीन्द्रं नाथितो जोहवीमि स नो युतः मन्वे वौ मिजावरुणा तस्य॑ षित्त सत्यौनसा हश्हणा य नुदृथं । या राजान < सरथं याय उ्ाता नीं मृतमाभमः।यो बार रथंक्रज- ररमिः सत्यधंमां मिथ इचरंन्तमुपयातिं दूषयन्‌ । स्तोभिं (२) मित्रावरूणा नाथितो जोह्वी- मितोनों मृच्तमागंस्ः। वायोः संवितर्विद- भ थ।नि मन्महे यावात्मन्वाद्धभतो यौ च रक्षतः । < = =] यो दिश्व॑स्य परिभ ब॑भूवतस्तौ नो म्‌थतमा- गसः 1 उप्‌ श्रषठांन आशिषो देवयो आस्थिरन्‌ । स्तोपिं वाय सवितारं नाथितो जोहवीमि तो नो मशतमागसः । रथीतमो रथीनामंह्न ऊतये गुमं गमिं सुयमभिरश्वैः | ययोः (६) वां देवो देवेष्वनिंरितमोजस्तौ नो मृञ्तमागसः । गद्यत वहतु सूया याज्ञे. चक्रेण सर्सर्दमिच्छपानो । स्तोमि देवाव- शिनौ नाथितो जोहर्वीपि तौ नों मृश्तमा- 1 ग॑सः । मरता मन्वे अपिं नो बवन्यु रमां वाचं दिश्वमवन्तु विश्वै । आदृन्हुवे सृयमानूतये ते नो मञ्न्तेन॑षः । तिग्म- पयुप वीडितिर स्हस्वाहिष्य राधंः ( ४) ६१२७ श्रीमत्सायणादार्थविर्ससितभाष्यसंमेता- [४चतु्ेकाण्डे- ( अश्वधसंरबन्धियाज्यानुवाक्याभिधानम्र ) पृत॑नासु जिष्ण । स्तोमिः दुवान्मरुतों नाथेतो जोहवीमि ते न। मञचन्तवेनसः । देवा मन्वे अपिं नो अवन्तु प्रेमां वाचे विभ्वामवन्तु विश्वे । असुन्व छुयना- ५६ 4 । ८ [हि नूतये ते नौ भञ्चन्तेनसः । यदिदं माऽभिरो- चाति पौरुषेयेण दैव्येन । स्तौमि वि्वान्देव।- ज्ायितो जोहवीमे पे नो मृ्न्त्वेन्तः । अर्य नोऽयार्मभतिरर्न ( ५ ) हरद्नुमते त्वं श्वा नरो न॑ ऊत्या पृष्ठा दिषि । ये अभयेताममि तेभिरोजोभियं प्रपिष्ट अभवतां वसनाम्र्‌ । स्तौमि धावांग्रयिदी नाधित जोहवीमि ते नों म॒श्चतम अहसः । उवी रोदसी परिव: रणोरत ्ष्रस्य पनी अधिं नो ब्रूयातम्‌ । स्तौमि यावो परथिवी {चितो जोहवीमि ते नो म॒ ्चतमर्ह॑सः । यत्ते वयं पुरुषत्रा यविष्ट- विद्रा र्सदचृमा कच्चन ( & ) आगः । धी स्वस्मा अदितेरनाना वथन।शक्षे रिभयो दिष्व॑गभ्ने । यथां ह तद्वस्वो गाय चस्पाद्‌ विताममुं्चता यजत्राः । (वा त्वमस्मत्म मुचा व्यश्हः प्रातीर्यगने प्रतरां न आयुः (७) गन्ता दृषयन्तस्ताम यय); शवान भार्वरनु चन तुल्य ) । इति रष्णयजर्वदीयतेत्तिरीयसंहितायां चत्था्टके सप्तमप्रपाठके पन्चद्‌ रीऽनुवाकः ॥१५॥ ग्कुभ्कर कवक भाक केकय पपा ° ७अमु० १५] कष्णपज्ञवदीयतैतति री यसंहिता । २१९१ ( जश्वमेधसब्न्धियास्यानुवाक्रयाभिधानम्‌ ) अविष्यु न्ये्ठयर र चोक्वारमं चाभिश्वाररषप्मश्वाभनिश्च घमं गभा-- भेक! च वाजो नोऽ युनन्मि ममािऽर्भनव पञ्चदश ॥ १५ ॥ अभ्र्‌ अभिश्च वाजे; न। भदा गोप एकान चता- र्यात्‌ ॥३९॥ ति हरिं ॐ । इति रष्णयञर्वेदी यतेत्तिरी यसंहितायां चतुर्था्टके सप्तमः प्रपाठकः ॥ ७ ॥ धि कः इति रूष्णयजर्वदी यतोतिरीयसंहितायां चतुथा्ट्कः ॥ ४ ॥ ( अथ चतुथकाण्डे सप्तमपपाठकं पथ्चद्‌ गोऽनुवाकः ) | घहुदृरानुवाफे विहष्याख्या इश्का उक्ताः । तावते्टकाचयनमन्त्राः समाप: । अथ पञ्चःुरेऽघमपरसबन्विन्थ। याज्यानुवाक्या उभ्यन्ते | अय ष्‌ नुव[कोऽस्ात्क।ण्डादुत्करष्टव्यः। करपः--““ अभ्रयेऽ<ह्‌।पृचेऽ्ट। कपा इति दशहविषे मृगरिष्टिमनुनिवंपति समानं तु स्व्टरृदिडभयेमेन्व परथमस्य परचेतस इति यथानः पाज्यानुवाक्थाः"? इति । तत्रोद्‌ाहतस्य प्रथमहतिषः पुरोनुव।क्य।माह- अप्ेमन्व इति । पञ्चजना निषाद्प्मा व्ण॑स्तेम्पो हितः पाश्चजन्पस्ता- रो पमा बहवे। यजमान; समिन्धते परद्‌पियन्ति, परथमस्य सृष्टचदवुल- शस्य प्रवेतसः परष्टज्ञानवतस्तस्यम्रमूप मन्वे भनस। चिन्तथापि। विश्रस्यां विशि सवस्थं भरजार्णां प्रविविशिवांसे जटठरापरह्मेण पविष्टवन्तं तमभि वयं पाप्नुमः। सोऽधिन।ऽसानंहसः पपान्मृश्जत्‌ मुक्त(न्करोत्‌ । तत्रेव पाग्यमाह- यस्यद्‌ं प्राणनिति । १।१च्छ पित निपिषानिमेषोपेतं यदिदं जगदेन कस्पते चेष्टत इत्यथः । तत्सवं यस्पभरषीनं जाप पूर्वमुनं जनमानमितः परं जनिष्यमाणं च जगतस कैवटं परनि पेषं स्थस्य तभ्च स्तोमि । नायितः फरयम्न्‌ृक्तोऽहं जो इवीमि पनः पृनङ्होमि । शेषं पूर्वत्‌ । ९४५ ` ` २१२२ भीमत्सायणाचायविराचतमाभ्यसमेता- [४चतृ्थकाण्डे- ( अन्वभधसंबन्धियाज्यानुजाक्यपरघानम्‌ ) अथेन्द्रायारह्‌।मुच ९क।द रकपाख इत्यस्य परोनुवाक्यापाह- इन्द्रस्य मन्य इाति। प्रथमस्य सृष्टच।द्‌वृ्नस्य प्रचेतसः प्ृष्टज्ञानवत इन्दस्य म्‌2 मन्पेऽहं मनस चिन्तयामि । वृत्रः शनवातिन इश्दरस्पेप समीपं पापाः स्तोमाः स्तोजाणि मां यजमानमुपागुः पापाः । इन्दगुणकृथनपराभं स्तोत॥॥ मनिह्व(यामवस्थितार्नत्यथः । य इन्ध द्‌।राषो हविद्त्तवतः सुरुतः सष्ठ कप।नतिष्ठतो यजमनस्य हृवमाह्वानं पञ्च वोपगन्ता प्रण्त्यवि। तत्रेव याज्यामाह-~ यः स्राममिति । यदृन्दरौ युवे योद्धं वशी ख्वावानेपरिवारोपेतः सप्र युद्धदस प्रति संनयति स्वकोयां सेनां सम्पक्पपयति । यश्चन्द्‌ः पष्टानिं स्पृणानि तरयाणि गवाश्वपृरुषहूपाणि सजति यजमानेन योज- यति । रषं पुववत्‌ | अथ भिजावरुणाम्यामगोमरम्पां पयस्यैतयस्य पृरीनुवक्णामाह-- मन्वे वामिति । मितरवरुणा हे मित्रावरुणौ वां युवयोर्ूप भ्न भनसा ५४१।य्‌(५ । सत्यौजसाऽ।तमवर) दंहणा स्तम्भयन्तो युष यमस्मपरिण नुदेथ नि- ९ ङरूत(4) तस्य पेरिणे। वित्तं दष्टव।श्ं जानीतम्‌ । पा युवां यावुभो राजानं द।(मन्प्‌ सरथं रथसहितम्‌। दत्य याथो सोकेोपकाराय वहिमत्पाइयितुं परान्नु- धः। उथ्राऽनेष्टनिवारणस्त्यन्तं चक ता तो युवां नोऽसानागस्तः पपान्मृश्ववें मतेः कुरुतम्‌ । तेव प।ज्यामाह- यो वा रथ हति । हे भित्रवरुणं। गं यवयय। रथ क्जेराभिरकुरि- टप्रहः सत्यधम।ऽवितथधारणश्च मवति ररथ। भिथश्चरन्तं मिथ्पाचारिगमन्पाय- कारण रात्रं दुषयन्पयाति बाधमानः पराप्नोति । स्तं भीत्या पएवैवत्‌ । भथ बायाोसत्र आमेमुगम्वां चरूरित्परय परनुवाक्यामाह- वायोः सवितारेति । पो वायुश्च सुविता तयोरुमयोर्विद्थनि बेद्न।- म्यमिप्रायविरेषान्मन्महे जानीमः। यो वायुसवितारवासन्वत्स ररर मिव बिभतः सर्वे जगद्धारयतः। किंच यो वायुस्तावितारौ रक्षतो जगसाठयतः । किंच यौ वायुसपितार विश्वस्य रस्य जगतः परिभू परितो व्यापको बभूवतुसावि- त्यादि पवत्‌ । बवे यान्यामाहू- | उप॒ श्र्ठाम्‌ इति । भटाः परस्ता नौऽ्मदीय। आशिषः फठविरेष्‌| रषा ०ऽभनु ०१५] दृष्णयज्ञवंदीपतेक्तिरीयसं हिता । २१२१५ ( अश्वमेधसंबन्धियाञ्यानुवाकयामिधानम्‌ ) देवयोरयुसविशोः संबन्धिनि धमं कर्मण्युपस््थिरन्नपास्थितास्तद््थाना इत्यथः । स्तीमीरपःदि पूर्ववत्‌ । अथाधिम्यामागोमग्म्यां धाना इत्यस्य प्रोनवाक्यामाह~ रथीतमाविति। रथीनां रथीतमो ये रथिनो देवाः तन्ति तेषां परध्येऽति- शयेन रथिनो सयमेभिः सुष्टु नियन्त शक्यरश्ः दामं समीचीनं देश गमिष्ठा- वविशयेन गच्छन्तावधिनो । -+-अदहऽहमाहयापि । [हे] देवावाश्वनो देषेष सर्वेष मध्ये यथो य॒षयोरोजो बटमनिरितमन्येन कनापि न तीक्ष्णीकतं #- तु स्वभावत एव तक््णिमित्यथः । तावित्यादि पूर्ववत्‌ । ततव याज्यामाह-- यदयातं वहतुमिति। यद्यस्मात्तारणात्सूर्ायाः सू्ैपल्याः स्वमातुः सस्‌- दमिष्छमानो । सद्धावग्थानपिच्छन्तावध्धिनो युवां त्रिचक्रेण सक्त्रथयुक्तेन रथेन बहतु बाहयितुमयतिं रथस्योपरि गतवन्त तस्मात्कारणात्तथाविधो दवौ स्तोमीत्यादि पूर्ववत्‌| अथ मरुद्भ्य एनोमुगभ्पः सपकपाच इत्यस्य पुरोनुवाक्या मह- मरुतां मन्व इति । मरुतां मरत्सज्ञकानां देवानां ममि मन्वेऽहं भनस्ता ध्या- थामि। तेन च मरुतो नोऽस्मानाम न्रवन्तु अधिकन्तरवन्त। त च विश्वे सर्वेऽपीां वाचे मदीयां प्राधनां विश्वां सवोमवि परावन प्रकषण रक्षन्तु । जआदञ्शीधगा- मिनः(णः) सुयमान्तुष्ट नियामकन्मरुदाख्यान्देवानृतये रक्षणाय हव आहरामि । ते न इत्यादि पववत । तत्रेव याज्यामाह-- तिग्ममायधापेति । मरूदाख्यानां देवानामायुधं तिग्मादतशेषण विशिष्टं तिग्मे तिक्ष्णं बीडित दृढम्‌ । किप्‌, मरतां श्धा वं सहस्वत्परषामभिमवित्‌ दिव्यं यथोवितव्यवहारयोग्यम्‌ । अत एव प्रतनासु परश्मयसेनास॒ जिष्णु जय- दीं, स्तोमीत्यादि पुवैवत्‌ । अथ विष्यो देवेभ्य एनोमुग्म्यो द्वदृदाकृषाल ह्यस्य पुरोनुवाकषमाह-- देवानां मन्व इति। पूर्वोक्ता मरतां पुरोनुवाक्या, तथेयं दिशवषां देवानां प्रोनुदाक्था योजनीया । ततैव याज्यमाह-- यदिदं मेति । पौरुषेयेण मनुष्पव्यापरेण `देष्येन ३ेवव्य।१।रेण च संपातं यदिदं दुं माऽभिशोचति, अभितो मां शयति । तस्य दुःखस्यापनोदनार्थं रतोमीत्यादि पूववत्‌ । अथानुम्ये चरूरित्यस्य याज्यापुरोनुवाक्पथोः प्रतीफे दरयति-- त का न ------- -= >~ भात्‌ ॥ + ऊतये इति पदस्य ६५ ख्यानं स्खलित १ । २१२४ भीमश्सायणाचायविरिचितमाष्ण्समेता- [४चतु॑काणरै- ( अश्वमेधसंबन्धियाञ्यानवाकयाभिधानम्‌ ) भनु नोऽद्यति । अनु नोऽ्नुमतिर्यज्ञमति पूरनुवाक्या । अन्विदनुमते तवं न्यासा हति पाश्या । एतच्चोमयपिद्‌ वामास्ये हृविरित्पन्‌वके व्याख्यातम्‌ । अथाप्नये वेश्चानराय दाद्शकप१।ल हव्यस्य याज्यापुरोनुवाक्यपोः प्रती द्रपति-- वेश्वनरो न इति । वेश्वानरो न ऊघ्पाप पाल्िति पुरोनुषाक्या । पे दिबि षृ भिरिति याग्या । एतचोभयं वैश्वानरो न अप्पेत्यसिमलनुवाके ग्पाएपातम्‌ । भथ धवपृथिवीम्यामरहोमृगभ्यां दिका इत्यश्य प्रोनषाक्यामाह-- ये अप्रथेतापिति । ये द्यदप्रथिव्यावमितोभिरोजोभिः परिष्ठत॒मशम्पेबं- देरप्रयतां प्रख्यति अभूताम्‌ । किंच, ये द्यवाप्रथिन्यो वसूनां धनानां प्रतिषे शाभयभूते अमदतां ते द्यवाप्रधेग्पौ स्तोगीत्यादि पूववत्‌ । तत्रैव पाण्यामाह~ उर्वीं रोदसी हति । उर्वीं उव्यावत्यन्तं विस्तृते रोदसी रोदस्यो हे चषा- पथिभ्यो वरिवो धनं एजां व! छृणोतं कुरुतम्‌ । कषेत्रस्य पनी पर्थौ हे धष एथिष्यो नोऽस्मानिब्रयातमधिकान्कथयतम्‌ । स्तौ मीर्या ह पूर॑वत्‌ । अथ स्विष्टः पुरोनृवाक्पामाह- यत्ते वयमिति । हे यविष्ठ युवतमभ्ने वयमविषरसो ज्ञानरहिताः सन्तस्ते षदीयेष्‌ पुर्त्रा पृरुषेषु यत्कच्चनाऽऽगा ये केपप्यपरा्थं चप कृतवन्तः | भदितैरखण्डनीयस्य तव।स्माननागा अपराषरहितान्तुरापि सृष्ट कृरु । हेश वृनांस्पस्मदीयानि पापानि दिष्वक्सषथा विशिभ्रथो विशेषेण भयितानि कृर्‌ । तत्रैव याभ्यामाह-- यथाह तदिति। यजत्रा यष्टभ्या दसो जगानिवसंहेतबोऽधिना सहिता ह देवाः १९ सितां बन्धनस्थनि स्वकायस्य पाशस्याऽऽकमणेन पदि बद्‌ गोवि- ्ोरीमपि पां काविद्रोरवर्णा गाममृश्चत बन्धान्मुक्तां तवन्तः । हेऽमे तद्यथा ह बेनेष प्रकारेण तद्वन्षमोचनं कृतमेव तमेवमेव तवमपि असदस्मततका ण द्भ्यो विविधं ११ परमश्च प्रकर्षण मुक्तं कुर । नोऽस्पदीयमायुः पतरामत्यभिकं पथा मवति तथा प्रातारि परतर संपाद्य । एषा ०७अन्‌* १५] हृष्ण्यजुरबदीयतेनिरी यसं हिता} र १२५ ( अश्वमेधरसंबन्पियाज्यानुवाक्याभिधानम्‌ } | भन विनियागरसग्रहः-- अप्तपऽशह।मृचेऽ्टाकषाल हद्यादिनेरिताः हयो ऽप्रभन्वयकत[ य।ज्यास्तासु केमदिमाः ॥ अग्नेर प्रपके दी (ही)न्दस्यन््े मन्वे नन्तरे । मेतरावरुणके वायोवायासारित्रके रथी ॥ ` भाधिनि मरुतां मारते देवा वैश्वदेविके । अनद्‌ पोश्वाऽऽ(यं चाऽऽोनुमते वैश्वा वैश्वानरे तथा ॥ ्याव।पृथिव्यकेये तु पत्ते स्िष्टरतीधते | अनुवाक पञ्चे मन्वा दाविंशतिम॑ताः ॥ इति भीमत्सायणाचाथविरकिने माधकीये वेदायपकरे रृष्णयजुवंदी- पतेत्तिरीप सेहितामाष्ये चतुर्थकाण्डे स॒प्तमपपाढ़के पश्चद्‌ गोऽनुव।कः ॥ १५ ॥ कयना वेदृथत्प प्रकाठेन तमो हदु निवारन्‌। पृमथ।श्रतुरो देयाद्िद्ातीर्थमहेश्वरः ॥ हि श्रमद्वि्यातीथमटे्रापरवतरस्य श्रीमद्राजाविराजपरःरस्य भीवीरबकमहाराजस्याऽऽ्ञापरिपाठकेन माधवाच पेण बिर्‌- चिते वेदाथप्रकारे रष्णयजरदेदीयतेत्तिरीयसंहि- ताभाष्ये चतुर्थकाण्डे सप्तमः प्रपाठकः ॥७॥ [ , गौ नि ११२६ भीमसीवणाचायविरवितभाण्यसमेता- [४गतुथकाणै.- ( अभ्वमेधसंबन्वियाज्यानुवाक्याभिषानम्‌ ) इति श्रीमद्िथातीर्थमहेश्वरापरावतारस्य श्रीमद्राजाधिराज- परमेश्वरस्य श्रीवीरनुकमहाराजस्याऽऽज्ञापाराल- केन माधवाचार्येण विराचेते बेदार्थप्रकाश छृष्णयजर्वेदी यतेत्तिरीयसंहितामाष्ये तुथः काण्डः समाप्तः ॥ ४ ॥ मूरक्रमेण सतथाटके--प्र० ७ अनु ० ७२। माध्यक्रमेण चतुथंकाण्डे--प्र० ७ अनु ° ७२। मृलकमेणाऽदितः समटयङ्काः--अष्ट ० ४ प्र० २६ अ० ३५४८ भाष्यक्रमेणाऽऽदितः समह््यक्रकाः-का० ४ प्र* २६ ज* २४३। समापोऽयं श्ीमत्सायणाचायविरिचितमाष्यस्मतागाः ृष्णयजु्ेशयतेसिरीयसं हिताय श्चतुथंः काण्डः ॥४॥