आनन्दाश्रमसंस्छृतग्रन्थाविः ' अन्थाङ्ः ४४ वेदव्यासप्रणीतमहाभारतान्तभता

श्रीमद्धगवद्वीता ।

श्रोमद्धनुमद्धिरचितपशा चभाष्यस्हिता । पतत्पुस्तकृम्‌ बे° शा० रा० “काशीानाथशास्ची आगाशे” इत्यतः, तथा वे शा० रा० "बाबाशाश्ची फडके दत्येतेश्च संशोधितम्‌ । तश्च बी ए० इत्युपपदघारिणा विनायक गणेश आपरे इत्यनेन | पुण्यारूयपच्ने श्रीमन्‌ ` महादेव चिमणाजी आपटे ' इत्यभिपेय- महाभागप्रतिष्ठापिते आआनन्दाश्रममुद्रणाख्ये आयसाक्षरेद्चद्रयित्वा प्रकाशितम्‌ ।

द्वितीय यमङ्कनावुत्तिः । द्ाङिबाहनश्चकान्दाः १८५५ कि्तान्दाः १९.२६

( अस्य सर्वेऽधिकारा र।जरा।सनानुतारेण स्वाचत्तीक्ृताः ) । पूर सार्षो रूपकः ८ १८८ ) ।

आदशंपुस्तकोद्ेखपत्रिका । -: <३>: => :- अथास्व भीमद्धनुमद्विरचितपेश्च माष्यसदहितश्रीमद् गवद्रीवाप्रन्थस्य पुस्त- काते यैः परहितिकृपरतया संरकरणायं प्रदत्तानि तेषां नामादीनि पुस्तकानां संन्नाथ इूतङ्गतया प्रकाश्यन्ते -

(क.) इति संक्ितम्‌- समृ पेशाचभाष्यं पणम्‌, एवत्पुस्तकषानन्दाथपरसस्छ- तग्रन्थप्तग्रहारयस्थम्‌ ।

(ख .) इति सेक्नितम्‌--केवलरेश्चाच माप्पं पूणम्‌, एतत्पुस्तकं हत्वाग्रामनिबा- सिनां रा० राः 'गिरीन्द्रनाथदत्तहत्वेकर'” इत्येतेषाप्‌ ।

(ग.) इति सं्ञितम्‌--केवरपेश्राचभाष्यं पृणेषू, एतत्पुस्तकं दक्षिणापववरति- विधारयग्रन्थसंग्रहरयस्यम्‌ ।

(घ.) इति सेक्ञितम्‌-- समृकं पेश्चाचभाष्यं पूणेम्‌, एतत्पुस्तकं काश्रीपेत्रनिवा- सिनां वे° श्रा° रा० ५ प्ण्डितमोविन्ददास ” ह्येते पाप ।

(ङ.) इति तेत्ञित- समं पेशठाचमाष्यं पृणेम्‌, एतत्पुस्तकं पुण्यग्रामनिव।- सिना रा० रा० ““ रामरावदेश्पाण्डे ” इत्येतेषाम्‌ ।

समपेयमादरशपुस्तकोदेखपनिका ।

ॐ बत्सट्रकमणे निभः | हनुमदिरचितेशा चभाष्यप्तहिता

श्रीमद्धगवहहीता।

कनन (किः ® दिः

( तत्र प्रथमोऽध्यायः । )

# प रपत गृदशविद्धराप्तमो नागामर्‌वेगरविं शमन्नर्‌। |

वेढा परप्तीरकरा नदतः छछाकामृनं प्प्तशतेन पृरितम्‌ ॥ १ ॥ (= अपन्नप।रिनातायं तोत्रवेतेकप।णये ।

ज्ञानमुदाय ष्णाय गीतामृतदुहे नमः ॥ २ ॥ करकमलनिद्रितातमृद्ः परिकलित लतनर्हह॑च्‌डः ।

४ इतरकरगृहौतरेनतनि। मम इदि सनितिमतनोत्ु शरः ॥ २ ॥ सरथ मजुनस्याऽऽदो कुषैन्पीतास्‌१ ददै । लोकत्रयोपकाराय तममे कृष्णात्मने नमः ॥ ४ ॥

१५9

वि १ १ र

* एतच्छरलोकव््राठ्पा ख, पृत्तक्रे {रण्या वतेते सा यथा-- तत्रभगवनज्नीसूनुः भ्रीभगवर्ुतामष्यमारभमागस्नदु द्रु तखनश्नद्धाति शयेन तदुक५ व्यञ्च पति--पतैमिति । अदं गृढर- विद्धरास्षमो बेलासरक्तीरकराजहसोऽपि रपतशतेन पततं शछोकामृतमन्तरा ऽव॑ रतमरवेगरविं शं नागाभिखन्वयः । तमन पदन्प्राहयाञ्र्गुढं यथा भवति तथा रेणाभ्निना लङ्ाद्‌दृनेनेति यावत्‌ । बिद्धः सर,८९( त्रास )ृत। राक्तभ। रवेणो यन स तथा । वैलाविरिष्टं सरः समुद्रह्तत्तरकराज॑. दसः । स च ( समुद्र ) पातवारगामी । इदगष्कृतकमणा प्रमृमाराधित्तवानपाति भवः। सपतगु. गिऽं चतं तेन पूरितं तत्परि श्लो कामि नममुतं भगवच्छरीकृष्यसु श्रनिनतम न्तरा विना सवं रत- मानन्द[ मात्ररूप ]प१्‌। ' एतस्भव,ऽऽन.दध्यान्यानि भूतानि मात्रामुपर्जवन्ति ` इयादिश्रतेः । अराणां तत्सदशन।5।न। वेणो यस्पात्तदभिनं रविम्‌ । अत्र मृं श्रतिद्वयं यथा-'अरा इव रथनानौ संहता, यत्र न।्य. स एषोलन्तश्चरते बहुषा जायमानः ।

०“ सूर्यो यथ स्वैरोकस्य चश्ुनं लिप्यते च्ुनीहयक्षेषैः । एफस्तया सवेभ्रतान्तराह्मा न किप्यते छकदुः न बाह्यः ' ॥

एतदयं [ दं ] वेदान्तख्वेयं सुव नागं नं प्राप्तमनेन त प्राप्तमतः परभाक्छषटमेतद्रथद्याय॑तं इति भावः । एतदर्थ व्यञ्च ]क नाम व्याषयानं धौरामकृष्णक्रिदुषा हृतम्‌ " । इति ।

=धनुक्चिदूनान्तभतो मन्यो ग पु्तशे नस्ति । > ईइतरकेरगृहततोत्नेत्र इति युक्तं पटिनुम्‌ ।

१ घ, श्य वेव्रन्रीत्रे" ।

२ हनुमद्विर वितपेश्राचमष्यसाहिता- [अर !छो०१] मरनि्मोचनं पुं नरज्ञानं दिने दिने ।

सङ्ृद्धीताम्भपि खनं सप्तारमल्नाश्नम्‌ ॥ ९ ॥

अकृत्यमपि कुवाणो मृज्ञ(नोऽपि यथा तथा ।

कदाचेन्न।रकं दुःखं गीताध्यायी न परयति ॥ ६ ॥

वैदोद्धिपरमयिते वापुदेवप्मुद्धतम्‌ ।

सन्तः पिबन्ति सततत गीतामृतरप्तायनम्‌ ॥ ७ ॥

एकं शाखे देवकरीपूत्रगीतमेको देवा देवकीपुत्र एव |

एको मन्त्रो सानि नामानि तस्य कमप्येकं तस्य देवस्य सेवा ॥ ८ ॥ वन्दे छृष्णाञजैन वीरौ नरनारायणावुमै । धातेर।ष्टुकुखोन्मत्तगनरोरणवहमौ ॥ ९ ॥

अस्य श्रीमगवद्वीताज्ञाल्नमन्तरस्य वेद्व्यापो भगवानृषिः । प्रायेणानुष्टुष्डन्द्‌ः । ` श्रङकुष्ण; परमात्मा देवत। । अशोाच्यानन्वशोचस्त्वाभिति बीजम्‌ | सर्वधर्मान्परित्य- इयति शक्तिः । ऊष्वमृठमधःशाखमिति कीड्कम्‌ | मम मोक्ता जे विनिषोगः । )

कारख्याति जर्तं मा(ता)रणायमनागतत(प्ताम्‌ । . व।रणाननम।त्मानमद्वये समुपास्महे ॥ १० ॥ परणम्य परमात्मानं विष्णुं जिष्णुं नगदररम्‌ । परमात्मावब्‌।ध।५ ग॑त्‌।व्या्या मयोच्यते ॥ ११ ॥

ख्य सवबन्धाभिषेयप्रयोननान्युच्चन्ते । माक्षस्तावत्परयाननम्‌ | प्च गीता-

शाखप्रतिपादितात्परम।यसतमे।षादेषेति परम।यस्वखूपमभिधेयम्‌ । परमाल्मस्वह्पा- वबोधस्यास्य च शाक्ञप्य पाभ्यप्ताघनरक्तगः पंत्न्व इति वििष्टप्रयोननपिबन्धाभिर. यवद्रीताशाल्१ । अश्र चज्नप्य २३१ शन्न जेगपोरषतेरषैः सह युद्धं स. भातम्‌ । तत्र॒ तहाय। वृतेन मयवत। वापूरेवेन पहं रथमरह्य योद्धुं युद्धमूमि

प्रविष्टोऽनुन उमपोरपि तेनवोमध्ये यद्धं व्धवसितन(च।पपितुपितामहपृत्रभित्रदी- ए = = १९

दृते मया हन्तम्या मद्यं चते मरिप्यन्तीति पतालगच्य शोकमेहमिमृतचित्ततया

(^

नहु ध्रटप्य न व।त््व इत्युकत्वा युद्धदुपर्राम । एवमुपरताय तस्म तद्वचामृ-

होकम।हापनद्‌य परमकारूणेक)। भगवान्मक्त१त्प। वासुदेव वेद्‌।>त।३१; समधि. गम्यं परमायेतच्वमुपदिदेश । ----_____~_-___{_`_`-_-________~_~___~_~_~_~~~--~~---~-~----~~-~-~-~-~-~--~-> १क.दय. घ. श्रीविष्णुः । २ क. घ. ड. ध्यं वि, ३क.ग.घ, इ, षरणं- ह्या ।४, -गताम" । ५ इ, “मृमाप । ९ घ, "वधेन गी" । ७ ख. ग, घ, इ, "सबन्धा |

[भ०}.छो. {-र] भीद्भगवद्रीता । ९

( #पेतोषं च गुरं वन्दे परं सवित्प्रदायकम्‌ | शान्तिसिहाप्नारूढमानन्दाग्रतमोगदम्‌ ॥ १ ॥ मूकं करोति वाचाढं पङ्कं टङ्घयते गिरिम्‌ । यत्कृपा तमह वन्द्‌ परमानन्दम।धवम्‌ ॥ २ ॥ इह खद प्तकटलकहितावतारः परमकारुणिको मगवान्देवीनन्दनस्तच्वा्ता- नविजुम्मितशोकमोह विर शि तविवेकनया निनधर्मैपरित्यागपरवमीमिपरविपरमजनं धर्ष ज्ञानस्हध्यापदे शवेन तस्माच्छाकम हक्गरादुहषार । तमेव मवदुपदिषटमयं ष्ण- दषयन! सप्तभि. -छे।कशतेरुपनिननध । तत्र तावद्धस्ेत्र इत्यादिना विषीदनि. दमब्रवीदित्यन्तेन ग्रन्थेन श्रीहृष्माजनप्तवादुप्रस्तावाय कथा निरूप्यते । ततः परमा समापेस्तयोषेभज्ञानाथेः सवाद; । तत्र धमेकषत्र इत्यनेन केन धृतराष्टण हसित, नापुरस्यितं स्व्तार्थिं समीपस्थं संजयं प्रति कुरेकषेत्वृत्तानते पृष्ट संजयो हस्तिनपुर- स्थितोऽपि म्याप्तपरसादाहछठन्धदिग्यचक्षु, कुरेत्रवृत्तानत्‌ पाक्षात्पदयन्धूतर्‌ष्रूय निवे- दूयामाप्त दृष्ट तु पाण्डवानीकमित्यादिना ॥

धृतरा उवाच - धर्मक्षेत्र कुरकषेत्रे सप्रवेता युयुत्सवः ॥ मामकाः पाण्डवश्चैव किमकवेत सजय ॥ १ ॥ धर्मक्षेत्र इति । हे संजय. मामका दुर्योधनादयश्चान्ये पाण्डवा युधिष्टि- दयो ययुत्सवो योद्धकामा धर्मक्षेत्रे धमेप्रतवमूमो इुरुपेत्र प्मवेता मिरिताः पतन्तः किमकुवत क्रे त्रिदधुः ॥ १ ॥ संजय उवाच- दृष्टा तु पाण्डवानीकं ्युढं दुर्योधनस्तदा । आचायेमुपस्गम्य राजा वचनमत्रवीतु ॥ २॥ षटि । तु पुनः । तथा तेषु मिहितेषु सत्सु सर दुर्योघनो ऽनेकवीर मदाय ठश्ष- दिदुःतेन योषयिदु(तु)मशक्य आचाय षदर्दोपेषटारंद्रोणमुप्गम्याऽऽपिक्येनाऽऽ- चायैत्वकृतेन संगम्य सङ्गो (संगतो) मूत्वा वचनभ्‌[न | तरमन्रवीत्‌ । किं कृत्वा पण्ड- वानीकं [व्यूढं] दष्टा । पाण्डवान युधिष्ठिरादीनामनीकं सैन्यं व्यं सूचीन्यूहरचनया संपन्नं दृषटाऽवोक्य ॥ २॥

# एतदादिद्वितीयाध्यायस्थदरमश्टोकन्याद्यासम।पिपयन्तं ख. पुस्तकेऽधिकम्‌ । इदं च श@ोकाथेत्त नोपयुक्तम्‌ ।

। हनुमटिरवियेश्चमाष्यसहिना-- [भण १८) ° ६-१।

दुये।धनो द्रोण प्रति यद्व ऽवोचत्तदेव नवभिः कैः संजयो धृनराष्ट्‌ प्रस्याह- परयेतां पाण्डुपृज्राणमाचायं पहदीं चमृप्‌ ॥ व्या दूषद ३त्रण तव शिष्यम घबरा ॥ ३॥

१६ तामिति । हे अचयेतां पषण्डुपृत्राणां महतीं सष्ठ्त।हिणीपरिमितां चमू सेनां १२य { कथमूतां तव शिष्येण दषदपुत्रेण धृषद्युन्नेन धीमता तव शिष्यत्वेन सनान्यद(ह/विन्याप्तादिबद्धमत। व्युढां व्यह वि (न्यापेन स्थापितम्‌ | तेव रिष्ये णेति त।पि पाण्डवसेनायां कथ्िदनुरागोऽम्तीति कौरिस्यवचनं दु्धनैस्येति । [१ण्दुपृत्राणामिति] पण्डुः पड्म तत्पत्रा जारप॒त्रा इत्यमिपाय(य) वचनं दुयधिनप्य ॥ ६॥

अत्र श्रा पदैष्वासा मीमाजनसमा युधि ॥ युयुषाना विरारश्च टुषदश्च महारथः ॥ ४॥

अन्नेति । अत्रास्णं चम्वाम्‌ । जमी शुराः शौरथिण शत्रुषरपणेविता महेभ्वाता इषवो बाणा अस्यन्ते यस्तानि षनृषि परहानिति यषां ते महप्वापताः | कर्थमृताः, युधि संमामे मौमार्नुनपतमाः । मी(भिया) भयेन मयत इति चक्रव विदा(वीरा)न्तरे- किदक्यत इति भीमः । अज्ञनः पुपतिसम्रामोपारजिनयशोषिमृतिभिरजुनं षण्डं संपादितं विश्वं येन सोऽयमजुनः। तम्या समास्तर्पा. । युषघानो वीरररेरव मिश्री मवेन युद्धाविष्टो युष मिश्रणं इति धाठुप।ठात्‌ । विराटो विनतो विपक्ञमृतो [बा] राट्‌, राजा यस्य शत्रुमृदनस्य स्र विराटः, दुषद्‌ दुवद्वुक्षवत्तग्रामि नेश्वदा(द)षा, दौ(पदे) यस्य स॒ द्ुण्द्‌ः । महारथ, प्रत्येकं महारथत्वविशेषणम्‌ । युयुषानो महारथ इत्यादि ॥ ४ ॥

पृषककितानः काश्चिरानभ वीयंवान्‌ ॥ पुरुजःकुन्तिभाजथ शेम्यथ नरदईगवः॥ ४॥

धृष्त । धृष्टकेतु पृः प्रगर्मः शनुविनाशनः केतुश्ि्ं ध्वजादिय्य धृष्टानां रणे प्रगर्मानां केदुरविनाशक इति वा वुष्ठकेतुः । चेकितानः संपरामे कुशलः । कश्चि- राजः । केशि ब्रह्मच्वप्रकाशचा यत्या [नेवप्तता सुखम; प्ता कशा तद्या सजा काशिराजो वेर्‌ (1र)प्रविजयी, शैन्यः संञ्रामविनयी संप्रामविजयाहः ॥ ९ ॥

युधामन्यश्च विक्रान्त उत्तपनाश्च वीयेवान्‌ ॥ सौभद्रो द्रौपदेयाथ सवे एव प्रथा! ॥ ६ ॥ युधामन्युरेति। युधामन्युश्च परं विक्रान्तो वायवानुत्तनोम। समद्र परं गीष देया द्रौप्यास्तनयाः प्रतिविन्ध्यद्य एते सर्वे महरथाः । एते च पहा] युद्धोत्त- व्‌याऽऽसमन्ताद्रभाः रजञस[भुमूत। येषां ते महर्‌; |

[भ 9 श्छ ०७-१ ०] भरी पद्कगवटूता । ५

८८९क। दश सहश्वाणि याषययस्तु षन्विनः | अख्शख् 4वागश्च महारथ इति स्तः ॥ अमितान्योधयेचम्तु संप्रोक्तो ऽतिरथस्तु सः । रथी त्वेकेन यो युध्येत्तेन्युनोऽषैरथो मतः ” इति ॥ १ ॥ अरमाकंतु विशिष्टा ये तान्निबोध दिजोत्तप॥ नायक। मप सेन्यस्य संज्ञा तान्तर्वीमिते॥ ७॥ अस्पाकृपिति । हं द्नेत्तम त पूनर्येऽस्म।कं धातेराष्टाणां व्रिरिष्ट।: पाण्डव सनार्वरेम्याऽपि धष्ठास्ताज्निच।धावध।रय । मम पेन्यस्य नायका नतरस्तां्े त्यं सन्ताय नर्वामि ॥ ७ ॥ भवान्भीष्मश्च कणश्च कृपश्च समितिजयः ॥ अश्वत्थामा विकणंश्च सौपदतिस्तयेव च ॥ ८ ॥ भवातति । मगांस्त्वमेव त. वत्पद्य तव य॒द्धकोशर्पोभदेशेन मग।न्पशुरतिरज नन्‌ नागतः तत्वम्‌ | भ(प्मः तकटतान्रयकुटकाटनात्रवक्रयु, यु) षषठाट।वत्‌ार्‌. परहरामस्यापि रणे मयंकरत्वाद्धौष्मः । कर्णो वैरिणां कतेन[कर|त्वात्करणः । कृप शवुहिसनशीटः कषानूर्हिप्ायः । अन्वत्यामा । अन्यते व्याप्नोति तदेतादै(स्पाप बस्त (छ)यस्य पतः । यद्रा । अश्नाति वरणा भक्षयति [येन तादशं स्थाम बं यस्य स्तः ] अधत्थामा । स कल र)कोपपरहारदक्तस्य द्क्षायणीतिरडीलवतारो यस्मात्‌ । विकणे; । यस्यासमवीरपं्रामोपार्जितकीरतिमज्ञरौवज(णे)नायां प्रत्यर्च. (यि). म्‌}ताः पार्थिवा विगतण। चधिर। इवोद्विनन्तो मवन्तीति विकणे; । पर्वती. पतिदत्तवरः सौमदत्तिः । तथेव च वयं (यथा) मवान्भीष्मश्च तरैटोकयपर।नयक्तमौ तथेव चेतरेऽपीत्यथैः ॥ < ॥ अन्ये च॑ बहवः श्रा पदर्थे त्यक्तजीविताः ॥ नानाशस्रप्हरणाः सबं युद्धविशारदाः ॥ ९ ॥ अन्ये चेति । अन्येऽपरे प्तहायत्वेन समाह(ग)ता मगद्त्तकस्यप्रभतयो नह्वः शार भदथ मम विजयप्ताधनाय॑ त्यक्तं जीवितं यंसते पर्वे य॒द्वविशारदा युद कुशः ॥९॥ सैन्यद्यपरिकदपनप्रयोजनमाह-- अपयातं तदस्माकं बं मीष्मामिराकेतम्‌ । पमा िदपर्ेषां बं भीमामिरक्षिवप्‌ ॥ १० ॥ अषपयाप्तमिति । तदिति तत्तयामौदीरैयृक्तममि मीष्मेणामिनो रक्ितमप्यस्माकं नटं पैन्थमपयाठं तेः पड योद्धुमप्तमये मति । इदं तेनेमं पाण्डवानां बं ममिन- भितो रक्षितं सत्पर्याठं समर्थं माति ॥ १० ॥

६ हसुमदिरवितपेशाचमाप्यसाहिता-- [अ० छो ° १ {-१४]

मीष्मस्यामयपक्षपातित्वाद्स्मह्ं पण्डवतैन्यं प्रत्यत्तमर्थं भौमस्येकरपक्षपातित्वदे- तहलमस्मद्टलं ५्ति समर्थं तस्माद्धवादिरेवं वर्तितन्यमित्याह- अयनेषु च सर्वेषु यथाभागमवस्थिताः । भौष्पतेवाभिरक्षन्तु भवन्तः सवे एव दहि॥ ११॥ अयनेम्विति । अयनेषु व्युहप्रवेशमार्मेषु यथामगं॑विभक्तां स्वां रणभूमिं परि त्यञ्यावस्थित।ः सन्तो भष्ममेवामितो रक्षन्त । यथा त॒द्येयध्यमानः पृष्ठतः कैथिन्न

~

हन्येत तथा रक्षन्तु । मीष्मबङनेवास्माकं जावनामाते मावः ॥ ११॥ द्रोणं प्रति राज्ञा भीष्मस्य # च बहुम।नपरःप्तरं यदुक्तं तच्छत्वा भीष्मः किम- करोत्तद्‌ाह- तस्य संजनयन्हषे कुरुदद्धः; पितामहः । सिंहनादं विनयोबैः शद्ध दध्मो प्रतापवान्‌ ॥ १२॥ तर्योति | कस्वृद्धः पितामहो मीष्मस्तस्य रज्ञो दुर्योधनस्य है प्रीतिं तन-

ह ~ ।

नयज्ञच्ैऽहान्तं पिहनादे [ विनद्य ] कृत्वा शख दध्मो वादितवान्‌ ॥ १२ ॥

तदेव सन।पतेम। पस्य युद्ध।त्त्वमादृषध सवता युद्भत्तव; प्रवृत्त इत्याह--~

ततः शङ्खाश्च भयं पणवानकगाशखाः । स्टसैवाभ्यहन्यन्त स शब्दस्तुपुरोऽभवत्‌ ॥ १२ ॥ तत इति । ततो भीष्मस्य शङ्खप्रण।नन्तरम्‌ । शङ्खश्च परं मेयेः पणवान- कोमलाः । पणवा आनका गोमुला वाद्यविशेषाः सहसंव तत््षणमेवाम्बहन्यन्त वादिताः । स च श्ड्धदिशब्दस्तुमृ्ो महानमवत्‌ ॥ १२ ॥ ततः पाण्डवसैन्ये प्रवृत्तं य॒द्धोत्सवमाह तत इति प्चमिः-- ततः ्वतेरयेयुक्ते महति स्यन्दने स्थितो । माधवः पाण्डवभैव दिग्यो शङ्को प्रदध्मतुः ॥ १४॥ ततो द्ौबनस्व तन्ये वाधक्तोडाहटानन्तरम्‌ । शतैः शष्कः कैठाप्ताचदकल्ै पसैन्योस्कर्वतनकरणप्रामथ्यैवद्धिः, हयैः । अतिवेगातिरेकात्स्रमावतो वा ह आकाशे यान्तीति हया विशिष्टा अश्वासत्युक्ते सयोजिंते महत्यादित्यमण्डछकरपे पूजये स्यन्दने सैप्रामममिप्रद्वणश्ीठे रथव्रे स्थितौ वतमानो । माघवः । मा रक््पीस्तस्या धवः पतिर्माघवः कृष्णः, पाण्डवोऽ्जनश्चापि । दिव्यौ । दिवि मौ शङ्खी प्रदध्मवुः |

प्रकर्वेण परकीयवाद्यकोडाहलाभिमव्तपादनेन दष्मतः आपृरितवन्त। ॥ १४ ॥ = ऽयिक्‌ इव भाति।

[अ १-@ ° १९-१९] भ्रीमद्धशबद्वीता | ७

तदेव विभागेन प्रदशेयत्त।ह- पाञ्चजन्यं हृषीकेशो देवदत्तं घनजयः । पौण्डुं दध्मो महशङ्खं भीमकमा इकोदरः ॥ १५॥ पाञ्चजन्यपिति । हीकणानिद्धियणमश्चोऽधिष्ठाता ठाडागृहीतदेहो मगवा- चिष्णुः । [ पाच्लनन्यं ] पश्चननाह्व वदेत्यदेदाद्धवे धनेनयो देवदत्तं वृकोदरो भीमे घरं कमं यस्य सः [ भीमकमं। ] । महाशङ्खं पौण्डं द्ध्म । आपूर्तिवान्‌ ॥१९॥ अनन्तविजयं राज। कुन्तपुत्रा युधिष्ठिरः । नलः सहदेवश्च सुघो षमागिपुष्पको ॥ १६ ॥ जनन्तविज यित्यादियुगं पृवेश्छोकक्रियय। स्तनध्यते । अनन्तेति । कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरो राजा पाण्डवानां स्वामी, अनन्तविजष॑ं महाशङ्खं दप्मो । यस्व परणा- द्नन्तः सततं विजयो भवतीस्यनन्तेनथः । नङ; सहदेवश्च मो सुषोषमागेष ष्यश्ौ । नकुलः सुघोषं नाम शद्खं दध्मौ । सहदेवो मणिदुष्पकं च ॥ १६ ॥ क।३१अ परमेष्वासः ।४ख०८। च पहू(रथः । धृषदयम्नो विराट सात्यकिश्वापराजितः॥ १७॥ फ।६१शे(त । च परं काशयः करिर।जः परमेष्व।सः । परम उत्कृष्ट शष्वापो धनुर्यस्य षः । च पुनः शिखण्ड महारथः शिलण्डवान्तकलपुरा[ पुरा [जेष भीष्मवघाभरमत्पन्नः; पोरूषे१रिखायुक्तश्च परं धष्दयम्न) बिरट; सात्यकि स एवापरानेतोऽनवः । एते . सर्वे एथक्पृ१करङ्खंन्दृध्मव।द्यामाप्तरिति परेण सबन्धः ॥ १७ ॥ दुषदो द्रौपदेयाश्च सरश्ः पृथिर्व१ते। साभद्र् मद्‌।व।हुः उङ्कन्दष्पुः पृथक्‌ पृथक्‌ ॥ १८ ॥ रपद इति । हे एथवापते दर्दश्च परं द्रपदेया द्रोपदीपुत्राश्च पं महाबाहुः सौमदरः । एते स्य प्रत्येकं श्ङ्न्दध्मुः ॥ १८ ॥ तस्य रुङ्खन।दूस्य षात॑रा्ट्‌न्रति >+ जयमयननक्रत्वम।ह- स घोषो पातेर्रणां हरयानि व्यद्‌।रय्‌ । नभश्च पथिंदी चेव तुपुखो व्यनुनादयन्‌ ॥ १९ ॥ स घोष इति। प्र तमो घोरः पाण्डवपिनापर्तीनां शङ्क दिननितो घोषो षा

२।१्द्‌/गं हृद्यानि व्यदूररयत्‌ । [# कुवन्‌ । नभ अकारं एृूथिना च व्यनुनादयन्‌ पिश्‌ (ब्द ,) ८ युक्त | कारयन्‌ ॥ १९ ॥

९ लयेत्यधिकम्‌ ।

वा "व "म ^ । 1 ~ हनुमद्विरवितपेश्ाचम।प्पसहिता- (अ° १ छो ०२०-२५'

तक्षिन्समये श्रीकृष्णं प्रत्यजनेन यदुक्तं तचदुभः शछकैः सजय आह-- अय व्यवास्थितान्दष्ा घातेराप्रन्कपिध्वजः। प्ररत शल्सप(ते षनुख्दम्य पाण्डव; ॥ २० ॥ अप्ेवि । अथ शद्धप्रणानन्तरम्‌ । कपिध्वनः पाण्डवो व्यवसिता केषेणात्र- स्वितान्छर ज 7द्‌।द्धारतराद्प्यप।रतरस्तान्धातरा्टन्दषट। शखमंपात उत्तमाहवस्ये च प्रात१्द्‌गां प्रवृत्ते सति षनुरुचम्य स्नाय हष)फेश प्रति वाक्यमाहेति द्वितीयेनान्वयः ॥ २० ॥ हुषीकेश्चं तदा बाङ्पपिदपाह पहीपते। अन उव्रच- सेनयोरुमया५४१ रथं स्थापय पऽ्च्युत ॥ २१॥ ५ केशमिति । रे महीपते तदा हपीकेराभिदं वाकंपमाह । रेऽन्युन मे मम रथपुमयोः सेनयोमेध्ये मध्यददेशे स्थापय ॥ २१ ॥ यावदेत्मञ्जिराक्षःहं भ।दुरापानवश्थित।न्‌। केभया सह योद्धन्यमसिमिन्रणसपुश्मे ॥ २२ ॥ याददिि । अहं यावदेतान्प्राधान्यंद्रीरान्येद्धुकामानवस्थितन्निरीलि निरी पुवं परीक्षां करोमि । अस्मिन्रणतमुयमे मया कैः सह योद्धव्यं युद्धं कर्तभ्यमि- त्प्थः ॥ २२॥ योरस्यप[नानवेक्षेऽदं य एतेऽब सपागताः॥ धातर्‌ एस्य दृलेदधेुद्धं मियचिकीषेवः ॥ २३॥ योत्स्यपानानिति । अर्‌ वात्स्यमानानम्रे य॒द्‌ कट्ष्यमाणानवेत्े निर्वारयानि य एतेऽत्र मम च टुनस्तव पमाणम दुतद्वरविच रणो प।पराषटम्य दुवोचनस्य युद्धे युद्धस्य श्या सकतवः वव तिम ककमा सम.गाः प्रगरस्प्रात्रकेण मम्ब गिरचितसनारम्भेण ऽऽनता अविचरकारिण हत्वनः ॥ २३ ॥ ततः कफ वृत्तमित्यपेक्षायमःह, एवमि।> युमेन- सगय उवाच- एवमुक्तो हमको गुट(केयेन भारत | सेनयारुभयामध्ये स्थापयित्वा रथोत्तमम्‌ ॥ २४॥ हे भ।रत ध्रनराष्द्‌ गडकिशेनजनेनैवं यथावाितमृक्तो हषीके उमथोः सेनयो- मृध्ये रथोत्तमं स्थापयित्वोवाच ॥ २४ ॥ भीष्पदरणप्रष्ुखतः सर्वषां च परह ज्षताष्‌ |

उवाच पाये पदमेतान्खपतेतान्डुरूनिति ॥ २५ ॥

१1

[ज०१छो०९१-२९] भ्रीपद्धगवहीषा | $

भीति | भीष्मद्रोणयोः प्रमखेऽगे तथा सर्वेषां च पहीक्षितां मपण्डङष्यक्षयो- अवराणापद्म हत्यवाच । हतीति किम्‌ । हे पर्थतान्समवेतानस्य (४) दरष्टुमङ्ख्था निर्दिशति । मीभ्मद्रोणकरणेङृपादीम्कुरूनवस्यितान्योधान्परयेति मगवानुष।च ॥२९९॥ ततः किं वृत्तमित्यत आश- ठत्रापश्यरिस्थतान्पारथैः फितिनथ पितापहन्‌ । आवार्थान्भातुढान्प्रातम्पु्ान्पोान्सखींस्तथा । श्वश्युरान्सहूद्श्त्र सनयारमयारषप ॥ २६ ॥ त्ति । अथानन्तरम्‌ । पर्थोऽज॒नः । तत्रामयोः [षेनयोः] स्थितान्पितन्विषम्ति चुम्बान्त छादयन्त. पये(तपं)यन्त्यपत्यानाते पेतरस्तान्पतन्‌ । अन्न च पितुकक्ष्याः

च्छ कि

रितुन्याद्यः [संग्राक्षाः] । पितामह।नाङ्गयादीन्‌ । जचायन्द्रणादून्‌ । माडखान्‌ + मात्रा जनन्या साम्यं येषां ते मातुखाः शल्यादय्तान्‌ । चतुन्सद्रान्‌ । पृत्रान्पुना- नो नरकात्वितृणां त्राणःत्पुतरस्तान१द१त्‌ । श्व ुरानिति । च पुनः धरुरान्मुहुदशा- प्रयत्‌ ॥ २१॥ ततः क कृनवस्त।ह - तान्स स कौन्तेयः सवोन्वन्धू नवरिधतान्‌ । कृपया परयाऽऽविष्टो विषीदननिदमब्रवातु ॥ २७॥ तानिति । स कौन्तेयोऽजैनः सर्वानिशेषेण बन्धून्‌ । बध्नन्ति परस्परं जेहपाशै. रिति बन्धवस्तानवस्थितान्पमीथ । कृपयेति । कषय। करुणया । परयाऽतिशचयि- तषा $ऽविषठो युक्त विषीदन्विरेषेण पीदननवप्ताद्‌ ग्छानिं ममान इद्मनन्तरमुष्यमान- मभ्रयीत्‌ ॥ २७ ॥ किमन्रवीदिपेक्षायामाह क्टुबेममित्यादिना यावद्ध्यायमम।पति - अजन उवाच- द्टमं स्वजनं एृष्ण युय॒त्सुं समुपस्थितम्‌ । सीदन्ति पम गत्राणि खं च परिशष्यति ॥ २८ ॥ हे कुष्ण, मक्तानां पप्ारङ्धेशविटेखन।त्टृष्णः | इमं स्वजनं युयुत्मु याद्कामं तन्तं सपरपस्थितमिह्‌।5ऽऽगते इष्टा मम गत्राणि सीदन्तीत्युत्तरेण संबन्धः । सीदन्ती । हे हृष्ण, हमे स्वनन[मृप]स्थितं इष्टः मम॒ गात्राण्यङ्धानि सीदन्ति विर्ीणोनि शिथिदानि निरुत्ताहानि मन्ति । च पनल परितः पमन्ताच्छष्यति न्धी मवति ॥ २८ ॥ वेपथुश्च प्वरीरे मे रोमहर्षश्च जायते। गाण्डीवं ससव हस्ता क्चंव प्रिदयते ॥ २९ ॥

१५१ इनुभदिरवितपेश्षाच म।'पसहिता-- [भ०१छो०३०-६९1

मे मम शरीरे वेपथुः कम्पश्च जायते । तथा रोमहश्च जायत । गाण्डीवाषति । मे भम हस्त।द्राण्डीवं खसतेऽषः पतति । स्क्चैव पारिदद्यने | आन्तरद्ोकानटेन स्तप्यते ॥ २९ ॥ न च शक्ताम्यवस्थातं ्रपतीव चमे मनः॥ निमित्तानि च पहयापि बिपरीताने कश्चव ॥ ३० ॥ च परं मे मनः कतैम्य।कतेभ्यनोधपताधनमन्तःकरणं भ्रमतीव भ्रमं गच्छति निधा- रणे कव न शक्तेति। च पनरवस्थातं स्थितिं कर्व न शक्तामि । नपरि्तानीति। हे केशव, च पुनर्विपरीतान्यहितपृचकानि निमित्तानि शकुनानि पयामि ॥ ६० ॥

न च श्यो चु पश्यापि हत्वा स्वजनमाहवे) न काङ्क्षे षिजयं कृष्ण न च राज्यं सुखानि च ॥ ३१॥ किंनो राज्येन गोषिन्द कं भागेजीदितेन षा ॥ ३२॥ च पनः | हे कृष्ण।हं विजयं विष्ट जयं हममोत्क न काङ्सन प्रार्थये, च पुना २।उयमाधिपत्यं सुखानि च विषयजन्यान्प्रमादान्न प्रार्थये । हे गोविन्द्‌, नोऽ. स्माकं राउगेन किं, मोगेविषयसते; कं, जीवितेनापि करिम्‌ । गामि: श्रतिरभिर्विदान्त-

क@ ॐ, क

वकयरविद्यते परमाथरूपेण ठम्यत इति गोविन्दः ॥ ३१ ॥ ३२ ॥

यषापर्थे फ ङ्क्षितना राज्यं भागाः सुखानि च। त इपेऽव स्थता युद्ध भा्णांस्त्यकन्वा धनानि च ।॥ ३३॥ येषा(मये इति । येषां स्वजनानामरये प्रयोजनाय नोऽस्माकं रज्य मोगाश्च पुनः सुखान्येतत्घषै काडतित वाञ्छन्‌ त इमे युद्धे युद्धनिततं प्राणानन्तरप्राणान्धनानि बाह्यप्राणांश्च त्यकत्वा ऽव।स्थत।ः ॥ ३६ । अ{चायोः पितरः पजरास्तयथेव च पितामहाः मातुराः श्वद्यराः पौत्राः इषा; सवन्धिनस्तथा ॥ ३४ ॥ आचायी इति । आचायीद्यो यथाग्यारूयात।ः । पितरः पुत्रास्तथा पितामहा मातुखाः शुराः पौः इयाः पतन्या भन।तरः । स्वस्य सेबन्विनो विवाहादिरसबन्ध- वन्तः ॥ ६४ ॥ यदि क्रुपया स्वमेत।त्न हन्यास्तर्हिं त्वामेते ₹।जयखभेन हनिष्न्त्येवातस्त्वभेवैता- नहत्वा राज्यं मृदक्षव तत्राऽऽह्‌ सार्धेन - एतानन हन्तुमिच्छामि ्ननोऽपि मधुसूदन । अपि अ्ोकयराज्यस्य हेतोः क्षि नु पदीहृते। निहस्य ५।६२।६। सः का भीति स्याञ्जनादृन्‌ ॥ ३५ ॥

[अर ो०६१-१८] भीमद्धगश्टौता | १९१

एतानिति । हे मधुमृदतैताना च।यादीन्घनतोऽप्यप्मा-घ।तयततो $पि त्रैढोक्यराऽय. स्यामि हेतोस्तत्पाप्त्यथंम पि इन्दुं नेच्छामि । फं पृनमहीमाश्रप्राप्त्ययेम्‌ । जिशस्येति । हे जनादन, देवविपक्षमृनानसुरादीज्ञनानदुंयति णडयतीति जनार्दनः । यवा जनै. रधिकारिपुरुपेरम्युदयादिकं प्राथ्येत इति जनादेनः । घार्वराष्जिहत्य हत्वा मोऽ- स्माकं का प्रीतिः स्यात्किं पुख स्यान्न किपपीत्ययेः ॥ ३९ ॥ नन्वातत।यिनामेषां वषो युक्ते विहितत्वात्तथा चोक्तम्‌- अदो गरदश्वेव श्ल पाणिभैनापहः । क्षेत्रद्‌।रापहनां च षडेते आततायिनः ॥ इति । स्मरगा( तस्मा )द्भिरत्वादिभिः षड्मिर्पि हितुभिरेते मवत अतताविनः | आततायेनां वषा युक्तं एव । आततागिनम्‌।न्तं हन्यादेव विच रयन्‌ । नाऽऽततापिववे दोषो हन्पुभरति कश्चन ॥ १ति वचनात्तज'ऽ5इ ६।१न- पाषमेव।ऽऽश्रयेद स्नान्दत्वेतान।१त।गिनः ॥ ३६ ॥ तस्पान्नाहे। वयं हन्तुं ष।१रट्‌न्स (ब,न्ध्रब्रन्‌ । जन॑ हि कयं हत्वा सुखनः स्याम प्रषव ॥ ३७॥ प(पमिवि । आतताभिनमयान्तनित्यादिकमवेयान्ञं हि तच्च भमेशाज्द्‌दुषेढम्‌ । यथोक्तं याद्नवबरकमन- मृत्थोतिरोपे न्यायततु ब 4न्ध्यवहारतः | नयश्च बलपद्धमेर। खिति [ पिथतम्‌ | ॥ पत८त ) समदत म तेवानाच यादना वपऽरम्‌।# पपनव मत्त्‌ । अन्१।य१८य।दध५त्व।च तद्रषल्य । ९ माध, हे यक्सा दतषा हनने रक्रद्‌ १७४४. क्याणमेव तत्मात्लवानय गन्पात९ष्‌ रहन्धु व नाहयन यारः| एतेषां वह्न्य. यथत्वादपरमत्वाच्च , न केवङमर्माकं परो फर सुखं न मव्रत्पहिकमपि न मती त्याह-- स्वजन ६ । ह वस्मत्सरननं इवा वथ पुलितः कथं स्वाम्‌ कव सुखयुक्ता भवाम ॥ ३६ ॥२॥

ननु चैतेषामपि ब पुर्थदेपे पतमाने प्ति यथते बन्धु रेण युद्धे पव- वैन्ते तथैव भनपि भरवतेतां किमनेन निषदनेत्वाप्तिषप करेमेरेन परि- हरति-

प्येते न पश्यन्ति छे,मोपदतचेतप्तः । कलक्षयहतं दोषं मिद्ररह च पतङ्प्र्‌ ॥ ३८ ॥

१४ हनुभदिरचितपैश्ाचप।ष्यपारिता-- [अ* ले ° ६१-५६।

-अशश्रीति । हे कृष्ण, यद्यप्येते षातेराष्ा छो मोपहतजरेतसः । [ शेषः } चरद्र व्याद्यमिङावः | डति नाशयति टखोकद्वय प्राणिनामिति शोमस्तेनोपहतनेत्रपतििर- हहतकैस्याकतेगपविवेकविन्ता नाः पतन्तः कृष्लयकृतं गोत्रवधनिमिततवो्रं निभो ज भातं त परयन्ति ॥६८॥

कथं न तेयमस्मामिः पापदस्माज्निबतितुम्‌ । कुरक्षयद्रतं दोषं भप यद्धि जन।दंन ॥ ३९ ॥

कथमिति । हे जनार्दन, तथाऽप्वस्म।भिः कुलतयङ्ृतं दोषं प्रपरवद्धिरसात्वा- पाञिवर्तितुं कथं न ज्ञेयम्‌ । कथं न यत्नः कतेभ्यः ॥ ३९ ॥

कुरुतये कते दोव उत्पद्यते तं दोषं कथयति --

लक्षये मणदयन्ति कुकषमी; सन तना! । धर्मे नष्टे डर छत्छलमषम।ऽभिभवत्युव ॥ ४०॥

इुछक्षय इत । कुरुक्षये गोत्रपुरुषाणां विना सनातनाः पारम्पर्यागताभिर- तमाः कुटषमी; प्रणडयन्ति । र्मे नडे रत्लमपि कुरमव्मऽभिमःति तिरम्करोति । उतापि । अषमौमिमवनिव।रकधरेस्यामाव।। दत्यमैः ॥ ४० ॥

अधमामिभवच्छृष्ण भरट ्यन्ति इर्यः । स्रीष दुष्टासु च।ष्ण्य जायते वणसकरः ॥ ४१॥

अपति । ह कृष्णापममिमव।त्कुकन्ञियो विशुद्धं शोय; भदुष्यन्ति स्रैरिण्यो भवन्ति| ताप स्ीइ दृष्टपु वा१्५ब दृष्णिवशोद्धव, व्ण यो जायते| वर्मस्य वर्णा- म्तरमिश्चा करणं सकरः ॥ ४१ ॥

दकृरो नरक येव इटन्नना। इलस्ष च । पतन्ति पितरो शेषां एुप्रपिण्डादक(क्रियाः ॥ ४२॥

सकर इपि । (.# पकर।जन।यतेति ) संकर एषां कुख््नानां वप्रं कुढव्थव नरकाय मवति । हि यस्मादेषां कुरुन्नाना कुठहुन्तृणाम्‌ । न केव तेषां कुढ्यै- व नरकाय भति) (करत्वेषां कुटत्नानां स्वगहृढाः पितरो दुष्ठपिण्डोद्कक्रि।; पन्त; पतन्तील्ययेः ॥ ४२॥

उक २१११५६२ दरति द्राम्बम्‌-

-पै९१ः इुलत्रानां बणेसंकरकारफैः |

उत्साद्यन्ते ज।तिषम।ः कुरषमीश्च भराग्वताः ॥ ४३ ॥ एतैभनाशाषर्मामिम।दिलक्ष94० करका रैः कुरलां जातिषमा; स्त्रे.

# धनुश्धिहूनान्तण तमधिङेमिव भाति।

(५० १८०४४१७ धौपद्धणवहीना | ११

वतवपुक्ता धमोस्तथा शाश्वताः कुरुष; पारभ्प्यागमा वैक्षषना थेशा छुप्यन्ते । तेषामाचरणं न मवति । चकारादा्रमपमौदयो गृह्यन्ते ॥ ४६३

उत्सन्नकुरुषर्पाणां मनुष्यानां जनार्दन । नरके नियत वासो भवकत्यनुशुश्रुभम ॥ ४४ ॥ उत्सन्नेति । भो जन। देन, उत्तततकूरयमाणां विनधकूङवणोश्रमादिपर्माणां भनु- ष्याणां नरके नियतं नियमेन वासो मवतीत्यनु वारंवारं उरापत्तादिम्यः शश्चम श्रुत वन्तो वयम्‌ ॥ ४४॥ बन्धुवघाध्यवत्तायेन सेतप्यमानतयाऽऽह ~~ अहो बत महत्पापं कतुं व्यवसिता वयभ । यद्राञयसुखटोमेन हन्तुं स्वजनषएचता, ॥ ४५॥ अहो बतेवि । अहो बत कृं यत्परमेश्वरस्य तव सनिधनेषमि वय॑ महत्पापं केतु व्यकतिता ग्यवत्ताये निश्चय गताः । ङक तन्महत्पापर कतुम्‌ । द्राउक्कुन्श्रेमेन स्वजनं हन्तुम ताः । उदतिश्चयेन यत्नवन्तो यताः ॥ ४९ ॥ एवं सत्तो मुत्युमेवाऽऽश्ात्तानोऽनेन माह--

यदि माभपर्तकरमश्लखं उख्पाणयः। धातेरा्ा रणे हन्युस्तन्मे क्षेमतरं भवेत्‌ ॥ ४६ ॥ यदौति । यदि शक्ञपाणयो षातेराष्टू अप्रतीकारं प्रतियुद्धपदकवीणं मामक्चश्ं रणे पेप्रामे हन्युहनिष्यनति वेत्ति तद्धननं मे मम॒ सिषतर्‌ पापत्यानत्पत्तदतोरत्य स्तं हिततरं मव्‌ ॥ ४१॥ ततः कं वृत्तमित्यपेक्षायामाह-- सनष उवाच- एवधुक्त्वाऽजुनः संरूये रथोपस्थ उपजिशव्‌ । वि्ञ्व सश्र चप शाफकतविप्रपानक्तः ॥ ४७ ॥ इति महाभारते श्रतसादस्भं सितायां वेषासक्वां भ।ध्मपर्वनि ीपद्धगवद्वीतासृपनिषस॒ ब्रह्मदरिधायां योगशल्ञे भीडृष्माज- नसंवादेऽजुनविषादयोगो नाम प्रथमोऽध्याय, ॥ १॥

एवमिति । असन एवमुक्त्वा सरूपे ग्रमे रथोपस्थे रयस्योपयुगाविश्त्‌ +

१४ हतुपदिरवितपश्र चाप्यति [अ ०९.९० {६1

उपविवेश । कं हृत्वा सशर शरेण ब णेन सह ॒वतेमानं धनुविंप्रजय । शोकपिविभ्र- मान्तः शोकेन पेविन्न मानं यस्य स्र एवंविषः सनन पविष्ट इत्ययः ॥ ४७ ॥

¦ 4

इति श्रीमद्धनम द्विरानिते पेशाचमाष्यनामकरे श्रीमद्धगवद्रीतान्यारूयानि प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥

अथ द्वितीयोऽप्यायः।

ततः क वृत्तमित्यपेक्षा यामाइ्‌-- संजय उवाच-

®

तं तथा कृपयाऽऽविष्टमशरुृगडूेक्षग्‌ । विषादन्तमिदं वाकंषयुवाच पधुपदनः॥ १॥ ` तमिति । मधुसूदनः श्रीकृम्णत्तमजुनं तथा तेन प्रकरेण कृषयाऽऽविश्मश्चर्‌. णाकुढेक्तणं विषीदन्तं पूरवाक्तपरकारेण विषाद्‌ प्राठवन्तं प्रतीदं वक पमाणमुरवाच ॥ १॥

तदेव वाक्यं दश्षेयति कृत इति द'म्फम्‌- भीपगवादचबाच-

कि

कुतस्त्वा कश्पलमिदं विषपे सपुपास्थतम्‌ । अनायजुष्टपस्वग्यपकीतिंकरमयन ॥ २॥

हेऽजनेदं केरमटं मोहकरं विषमो तक्टे त्वां कनो हेतोः समपलितमनार्यज-

र -।

छमायरपेवितमस्वर५ स्वगस्याक्तावनमक।तङरम4श कर १ ॥ २ ॥ तस्मायत्कतेव्यं तदाह - छ्भ्यमा सर गमः पायं नेतक्छय्भुपपधहे। 9 ९७ ® कु + | द्रं हृदयदोबेरयं त्यक्त्वोत्तिष्ठ परंतप ॥ ३ ॥ द्िर्यमिति । हे पये, छञ्चमा स्म गमः कातथै मा प्राप्नुहि | त्वयि विषम एतन्नोपप्ते युक्तं न मवति । हे परतप, श्च तुच्छं हरयदूबेरये कात त्वक्रत्वो- तिष्ठ ॥ ३॥

प

भहं न कातर्‌तय। युद्धदुपरतोऽक्षि 7३ युद्धन्यान्वास्वलादिति | प्रतिवच. पाह {--

[भ०९ शो०४-१] भ्रीषद्धगवद्री । १५

अन उवाच-- कथ मीष्मपहं संख्यं द्रां च मधुसूदन । इषुभिः प्रतियोत्स्यामि पुजाहावरिसृदन ॥ ४ ॥ कथमिति । हेऽरिभदनाहं समामे मीष्मं च पुनदोगमिषभिः कथं योत्स्यामि | य। भीष्मद्रोणो प्रति वचाऽपि योत्स्यामीति वक्तुमनुचितं ताव्ुमिः कं योत्स्यामी. त्यथः । यतस्तो पजाह ॥ ४ ॥ तर्हिं तव स्थितिरपि न स्यादिति चत्तत्राऽऽह- गुरूनहत्वा हहे पहाचुमावा- शश्रेथो भोक्तु भेक्षपपीह रोके ॥ हटवाऽयेकामांस्तु गुरूनिहैव यञ्जीय भोगान्डधिरपदिग्धान्‌ ॥ ५॥ गुरूनिति । हि यस्मादगुनहत्वा । गुरवः शाज्ञोपदे्टारो भुरूप्रवृ्या । प्राकनैः तस्कतश्धेव गचपद्यक्षरेस्तथा । दृशमाषादाभः तष्य बाघयत्त गुरुः स्खतः ॥ इृत्युक्तत्वादन्येऽपि तत्तरेया जनक।द्यस्तेऽपि गुरवस्तान्मह।नुभावनन्द्रोणादीन्युद्धर नहत्वा प्रखकविरुद्धं गुसुवधमङ्ृत्वेह ठोके भक्ष्य (क्ष) भिन्षामत्तममि मोक्तु श्रय उितम्‌ । न केवरं परत्र दुःखमिहापिं नरकदुःखमनुमवितग्यमित्याह - हृत्वेति । लु पुनरथकामानध।(ोऽ)मिलःषस्तत्पर। नाऽऽ कामानगुहन्हत्वेहाक्षिन्नेव शरीरे गखूणां र्भिरेण प्रदिग्धान्प्रकर्षेण डिष्ठान्मरणानन्तरं नरके मोक्तम्यान्भोगाज्ञीवन्नेवाहं कथं मूरज्गीय मश्प्रामत्यिथः ॥ ९॥ किंच यद्यघर्मप्यज्गी कारेष्यामस्तथ।ऽप्यस्माकं जयः पराजषो वा भवेदिति न ज्ञायते । स्मि च तयोः कतरच्छषः, [ इत्याह |-- न चेतश! कतरो गरीयो यद्रा जयेमयदिवानो जयेयुः । यानेव हत्वा न जिजीविषामः स्तेऽवस्थिताः प्रुखे धातेराष्ट्‌।: ॥ & ॥

न चैतदिति । च पनरेतद्वयं न विद्मो न जानानि(नीमः)) नोऽस्माकं कतरि नाम गुरूणां हननं वाऽद्ननं गरीयः किमधिकनरं मविष्यतीति न विद्मः । यदैत स्वयं जयेम जेष्यामो यदि वा नोऽस्मानेव ते जयेयुर्नष्यन्तीति न विश्नः । हिचा. स्माकं जगरोऽपि फरतः पराजय एवेत्याह - यानेवेति । कंच जयप्ेऽवि जय. वृत्तिरस्माकं न युक्त) यस्मायानेव पातेर दत्वा वयं न जिजीविषमो न्‌

१६ हनुमदिरविदपेश्वावमाष्यसदिता-- [अ०९ शो° ७-९

लीविदुमिच्छामः । एवं [ च ] राज्यादिभोगस्य शङ्काऽपि का। त एव कर्वरा; प्रमखञ््े युद्धायेमवस्थिता बतेन्ते ॥ १ ॥ तस्मात्पक्च्यनों निर्गेषे एच्छति - कपेण्यदोरोपदतस्वमाषः पृछामि त्वं पमेसंपद वेताः । यच्छ्रेयः स्यान्निश्चितं ब्रूहि तन्म शिष्पस्तेऽह्‌ शाधि मां त्वां भपन्नष््‌ ॥७॥ कार्पण्येति | ९तार्इत्वा कथं जीविष्याम इति काण्वं दोषश्चास्य करस्य क्षय. कृतस्त।म्धामुपहनः स्वभावः शओयेलक्षणो यस्य सोऽहं कारपण्यदोषोपहतस्वभावः । अथवा कृपणस्य मावः कापण्यं॑दैन्मज्ञ।ननिमित्तं ॒तदेव दोषस्तेनोपहतः स्वभावो यस्य त त्वां एच्छामि । कममृतः । घमेततमृढचेताः । धर्मे समूढं चतो यस्य | विवेक विन्ञानधनुद्यात्‌ । अथवा यमेततमृदचेनाः युद्ध त्यक्त्वा भिताटनमरि स्त्रियस्य पर्मोऽधरमो वेति पदिग्वं॑चेतधित्तं य्य पोऽदहं घमेतमृदचेताः । भतो यन्मे परेयो हितं स्यात्त्निध्ितं बृहि । किंच ते तवाहं चरिष्यः च्चाप्नार्होऽतस्त्वां प्रपन्नं शरण. कमते मं छबि क्षिन्षय ॥ ७ ॥ त्वेड विचार वान्यदुक्तं तत्कुर्वेति बेतत्राऽऽह-- न हि पपश्यामि ममापल॒द्या- धच्छोकयुच्छेषणिन्द्रियाणाम्‌ । अवाप्य भृणवसपत्नमृद्ध राज्यं सराणामपि चाऽऽबिपत्वभ्‌ ॥ ८ ॥

न हीति | प्ष्रियाणां युद्धं स्वषमेपरदं तदेव निश्चयेन कतेन्यनिति भ, गीकदु पदेशं स्वयमेवा ऽ ङ्च $ऽहै । युद्धे क्रियमाणे जयस्त्‌वत्पाक्षिकः । निश्चयेऽपि युद्ध फं मूमो र।उयं तथ पतपत्नं निष्कण्ट ह़ं च । तदव।प्यापि यन्मम शोकं मर्दं यत्क मापनु्याद्पनयेत्तद्हं न हि प्रपरयामि । किंविशिष्टं॑शोकम्‌ । ईन्दियाणामुच्छोषण- मिति शओोषकरम्‌ । न केवरं मृम) राज्यं शोकाविष्छेद्‌करं [न] मवति, सुर'णामप्याचि- पत्यं युद्धे मरणपे प्राप्ठमिति(मपि) जन्मान्तरेऽपि स्वजनवधनिमित्तशोकशान्ति न पश्यामीत्यथः | मभावक्षपत्न॒द्धं २।उपं चापरं सराणामप्यायिपत्यमवाप्य यत्कर्म कृतं दन्धमेतिदरमाणाभच्छोषणं शोकमपनु धाद्पनयेत्तन्न हि प्रपरयामी त्यन्वयः ॥ ८ ॥

वैस्वाडजनः कि कुतवनित्यपेक्षायामाह-

संजय इवच--

ए कषतव हृ दीकेञ गुड।केशः परंतप । नृ पोर्स्य {ति गो चिन्द्मुक्त्वा तृष्णीं बमुष ६॥९१॥

[०९ छो०१०-१२] श्रीमद्धगवहरीवा । १७

एवमिति । गुडके पोऽन्नैनो हषीके श्रीकृष्णं प्रत्येव पूरवोकपकारेण कथं मीष्म - महं संरूथे यात्स्यामीत्यादि हे परत हे धृतराष्ट्‌हं न यास्स्वे युद्धं न करिष्यामी- ति गोविन्द्‌ प्त्युकंत्वा तृष्णीं नमृव मानमाभ्रेतवान्‌ ॥ ९ ॥ ततः कै वृत्तमित्यपक्षायामाह -- तमुवाच हषीके; परहसनिव भारत । सेनयोखभयोपेध्ये विषीदन्तमिदं वच, ॥ १०॥ तमिति । हे मारत हृषीकेशः श्रीनारायण: प्रसत्तवदनः सज्नुमयो; सेनयोर्मध्ये दन्तं विषादं कुवन्तमज्ेनं प्रतीदं वकष्थम्‌।णं वचो वाक्यमुवाच । अन॑ च दृष्ट्‌ दु पण्डवा नी कमित्वारम्पं न योस्स्य इति गोकन्दमुक्त्वा तृष्णीं मुव हेत्येवमन्तो मन्थः प्राणिनां शोकमोह बहु ठः तिपतर)ऽविधामूढ इतिप्रद्शचेनाय. त्वेन व्याधयः ॥ १० ॥ भीमगव्रड़वद-- अशओोच्यानन्वश्चोवसत्वं भन्गावदांथं भाषति । गत सुनगतास् नावुशोचन्ति पण्डितः ॥ ११॥

अशोख्या म शोच्या भीषद्रणाद्यः । वार्भिकत्वाद्वस्तुतश्च परमात्म्वरप॑त्वात्‌ | भन्वश।चोऽनुशो चित्रम्‌ । प्रज्ञा परमात्मज्ञानं तन्निमित्तश्च वाद्‌न्वचनानाह भ।षपते | गता अन्तकः प्राणा येषां ते गतापतवस्तानगनासूनगवप्राणाश्च पण्डा पर्‌* माथवो नानुशेवन्ति । अते। मृढ-त्वं परज्ञा प्रमा कुतते ॥ ११ ॥

कृतस८ऽ श। च्या जनममरण ।दम्च(त) तपतत अह-~

न त्वेवाईं जातु न।ऽ5ऽपं न सं नेम जनप । न चेव न भविष्पाषः स्वं बपपतः परद्‌ ॥ १२॥

न त्विति । नातुशब्द्‌; कद्‌।चिदिः्येततिक्तये वतेते । नई करानिनाऽ$प्तमपि त्नास्मेव । न त्वं नाङऽ्रःर्‌पीरेवेत्य्थैः | नेमे भीष्मादयो नाऽञपर्क त्वास्नेव | न चैव न भविष्यामः सव वयमतः परम्‌ । त्वमहनिमे राजानश्च त्म वयं जातुन न मविष्ामोऽपि तु भविष्याम एव ¦! अगीतेषु देहोतत्तिविनाशेषु सषामेवास्मककमुत्प- त्तिविनाश्तौ न स्तः। प१रमात्म्ठर्ूपेण नित्यत्वात्‌ । तया मविष्णदे्ोत्पतिविनाशश्च. ्का- न करतेव्येत्यथेः । बहुञचनं दृहाभि वैण । बहुरेहेषु जायमानेषु विनदयत्मु च्‌।ऽऽत्मनो जन्म वेनश्च न स्त इत्युक्तं मवत्‌ ॥ १२॥

१९.ख.ग. ङ. डट्‌, २क.ख.घ. इ. “स्य यावत्र यो*।३ ष, “युः ] काठाहमङक्" |

3

१८ हलुमद्विरविवपै्ाचमाष्पसहिवा-- [अ २-छो ° { ३-१ ९1

अध्रोचितं दष्टान्तमाह- देहिनोऽस्मिन्यथा देहे कौमारं योवनं जरा । तया दे हान्वरमापिर्धीरस्तत्र न इति ॥ १३॥

देहिनो देहवतोऽस्मिन्वतमाने देहे यथा कौमारं कुमारमावो यौवनं युनो मावो जरा वृद्धत्वं तथा तद्रदेहान्तरप्रा्िः । धरो धौमास्तत्न न मृ्यति न मोहं गच्छति| यथ।ऽसिन्देहे कौमारय।वनजरारवात्मनोऽमद्‌ एव भिन्नाः शरीरावस्था एवं शरीरान्त्‌- श णीत्यथंः ॥ १२ ॥

यद्यप्यात्मनाशनितित्तः शोको न संभवति नित्य जसेति जानतस्तथाऽपि शीतो- प्णनिनित्तः शोकः सभवतीत्यतदनुनस्य वचनमाशङ्कचाऽऽह-

मान्रास्प।स्तु कौन्तेय शौतोष्णसु खदुःखद्‌।; । आगमापायिनोऽनत्यास्तारसःपतिक्षस्व भारत ॥ १४॥ भात्रास्पन्ञो रिःवाते। भाचन्त ज।मिः शब्दाद्य इति मन्ना इद्धिषाणि, मात्राणां स्पशः शब्द्‌ दिभिः सयग; । &^तप्णसुलदुःखदा शीते चोष्णं च शीतोऽणे ते एव सुखदुःखे ते ददतीति शी ताष्णषुसडुरलदाः । अगमापायिन जआगमापाय- शौ छास्तस्म।द्नित्व।स्तान्म।च।९१६। सतितिक्षप्ठ प्रपहत्व तेषु हेविषादौ मा कर्षी- रिव्यथंः ॥ १४॥ मात्राश्च न्तहमानस्य कि स्यादित्यत्र।ऽह- ५ हिम व्यथयन्त्येते पुरषं पु११म । समदुःखस्‌ख ५.२ सोऽबरतत्वाय कर्पते ॥ १५॥

५ हिन व्यथयन्वीत्यादि । य हि पृषं न म्यययन्ति न चाटयन्त्येते मात्रास्वशः प्तमदुःखधुखं सुखदुःख से हष वेष।द्र।हेतं षरं षीमन्तं सोऽद्तत्वाया- मृतम।व।य मोक्षयत्यथैः । कते समर्था मवति ॥ १९ ॥

इत्च श।कमे।ह्‌।वङ्ृत्व। ६१० दिप्हनं) यस्मादुक्तमू-

नासता रियम भावा नामावां वियते सतः । उभयोरपे दृ ऽन्तस्त्वनयास्तखद्‌ा चैभिः ॥ १६॥

न। सत ईस्यादि । ज 6१,३विचम्‌(नस्य रऽनुपतपेवदुदृष्टनष्टस्वभ।वस्य जगतो भावः सत्ता न विद्यते । तथा परम।यैप्य पतत आत्मनोऽमावोऽविचयमानता न विधते । सर्व घराव्यमिचाराप्‌ । अन; सद्प्ततोदे8 उपडरन्ब।ऽन्ता निश्वयस्तच्वद्िभमिरात्मद्ि- भित्र; | तस्मा त्स्वद्‌ःरना इष्टिमातित्य शचकं मोहं च ।हत्वा शीतोण्णद्ीक्ि, तिक्षस्वेत्यमिन।यः ॥ १६ ॥

क द्ध

शे क

क के

१ ख, “णादि तिति ।

[भ०दछो०{७-१९] भरीपद्गगवद्गीवा | ६९

रिं पुनस्तदयदेव सवेद्‌। सदेवेन्यच्यते-- अविनाशि तु तादद्धि येन सर्षमिदं ततप । विनाशमन्ययस्यास्य न कथित्कतमहेति ॥ १७॥ अविनाश्चीति । विनष्ट शीङमस्येति विन । न विनाश्यविनाि । तुशब्दो$- सतो विशेषणा; | तदिद्धि जानीहि । येन सर्वमिदं जगद्धयाछमाकाशेनेव । विनाश्चम- दशैने षटादिवद्स्यान्ययप्य ह्मणो विनाशे कुं नाहेति, न कश्िदात्मान विनाश- यितु शक्रेति ॥ १७॥ क पुनस्तदत्तचत्स्वात्मसत्तां भ्यमिचरतीत्युच्यते-- अन्तवन्त इपे देहा नित्यस्पाक्ताः शरीरिणः । अनाशिनोऽपमयस्य तस्पराशयुध्यस्व मारत ॥ १८ ॥

अन्तो नाशो विद्यते येषां तेऽन्तवन्तः | # निलयस्य शरीरिणो यथा मृगतुष्णि कादौ सद्बुद्धिरनुव्रतता प्रभाणनिरूपणाद्विच्छधते प्र तप्यान्तस्तयेमे देहाः स्वस्नमाया- छञ्षदेह।दिवदन्तवन्तः । निस्यस्य शरीरिणः शरीरवतोऽनाशिनोऽप्रमेयस्याऽऽत्मनोऽ-

वम्त्‌ इत्युक्ताः पण्डिततरहमवादिमिरित्ययेः। अप्रमेयस्य प्रतयक्षादिप्रमाणरपरिच्छेयस्य न त्वात्मा परेच्छद्यते । तथा च श्रतिः--यत्पाक्षादपराक्षाद्रह्याऽऽत्मेति । यस्मा- देवं नित्यः सन्निच्छेयश्चाऽऽ्त्मा तस्माद्यध्यस्व । तदुपरमं मा कार्परित्यथैः । नह्यत्र युद्धकतेभ्यता विधीयते । युद्धे प्रवृत्त एव।सो मोहप्रति्वन्षतस्तृष्णीमास्ते तस्व प्रति- बन्ध।पनयनं मगवत। क्रियते । तस्माद्यध्यस्वेत्यनुवादमत्रे न विषिः ॥ १८ ॥

दोकमोहादिसंसारसागरनिवत्य्थं॑गौताशा्नं प्रवर्तत इत्येतस्यार्थस्य सराल्तिमृते ऋचावानिनाय मगवान्‌ । यत्त मन्यते युद्धे भीष्भाद्यो इम्यन्तेऽहमेषां हन्तेति । एषा नुद्धिमेषेव स्ता ते | कथम्‌-- य एनं वेत्ति हन्तारं यथैनं मन्यते हतम्‌ । उमोतो न विजानीतो नायं हन्ति न हन्यते ॥ १९॥

य एनं प्रकृते देहिनं वेति हन्तारं यश्चैनं मन्यते हत देहहननेन हतोऽयापिति हन- नक्रियायाः कमंमृतमात्मानं ताबुभौ न विजानीतोऽविवेकेनाऽऽत्मानमहुप्रत्ययविषयं तावुंमावात्मस्वस्पानमिन्ञावित्यर्थः । यत्मान्नायमात्मा हन्ति हननक्रिदाया न कती न हन्यते न च करम मवतीत्यर्थः । भविक्रियत्वात्‌ ॥ १९ ॥

# इदं पददयमधेकम्‌ ।

१ स. सदित्यु* 1 २क. ख. ध. ङ. न्तीति । ३ ङ. "बदस्तुः । जक.ख.ग, ङ, यं यौ बिजानीतस्ताबु* । ५ क. ख, घ. ३. "वुभौ चाऽऽत्म* ।

६१ हनुमदिरवितपश्राचभाष्यसदहिग- . [अ०१क०२०- ९१

@ कि @ क

कथमविक्रिय आत्मेति दितीयो मन्रः-- न ज्ञायते त्रियते वा कदावि- जायं भूत्वा मविताबानमूयः। अजो नित्यः श्चाश्वताऽयं पूरणो न इन्यते हन्यमाने शरीरे ॥ २० ॥

न जायते नोत्पद्यते अननस्य न कती | जनिक्षणवस्वुविक्रियाऽऽत्मनो न गिदतं त्यथः | तथाऽयं न प्रियते व्‌ कदाचिदरत्पत्तिक्रियायाः सत्तां नानुभवति । उष्पत्तः पत्तानमवस्य मरणान्वामिचरार।त्‌ | ( #उत्पत्तेः प्त त।त्पदयते जननस्य न कतां जनन- हक्षणा वस्ुविक्रिया न बिद्यते ) । उत्पत्तेः सत्तामनन्‌भवन्न श्नियत इत्युच्यते । पो ऽस्तिकक्षणा मावदिक्रियाऽऽप्मनो न विद्यत इत्यथैः । वाशब्दश्चार्थे । कदाचि छन्व्‌ः समरवक्रियाप्रतििषैः सेबध्यते | न कदाविञ्जायते न कद्ाचिन्ध्रियत इपत पवर योज्यम्‌ । जयं मृत्वा मविता व। न मृयः | अयमात्मा मूत्वोत्पत्तिक्केयामनुमूय मथो मवि न | अवथान्तरं प्राप्यावस्थान्तरं न प्रभोति। न विपरिणमत इर्यथः.। दिप्रिणागदक्षणा भावविक्रियाऽऽन्मनो न विद्यत इत्ययः; । अजाऽवयवापचयरूफग नोपर्चायतने, वद्धिरक्षणा मावविक्रिया न बिद्यत्‌ इत्यथः | अतो नित्यः । अपक्षेय- लक्षणा मात्र वि]किय($ऽत्मनो न विधत इत्यथः । राश्वद्धवः शाश्वतः । जविनम- हीत्ययेः । मतः पुराणः पुराऽपि नव; पुराणः सदेकरूष हइत्यथ॑ः । तस्मान्न हन्यते त विक्रियते हन्यमाने विक्तियमणि $ पि शरीरे । अस्मिन्मन्त्रे भावविकारा टोक्रिका वरतुवि क्रिया जत्प्नि प्रतिषिध्यन्ते । सवेप्रकारविक्रियारहित आत्मेति वाक्थायैः | यस्मादेवं तस्मादु तो न विजानीत इति पृण मन्त्रेणास्य संबन्धः ॥ २० ॥

य एनं वेति हःतारमित्यनेन मन्त्रेण हननक्रियायाः केता कमं च न भवत्तीति प्रतिन्ञ्य न जायत दूष्बनेनाविक्रियत्वं हेदुमुक्त्वा प्रतिज्ञाताथमुपसंहरति--

धेद्‌ाबिनाक्चिनं नित्यं य एनपजपभ्ययम्‌ । | कथं स पुषः पायं कं घातयति हन्ति कम्‌ ॥ २१॥

भ [ 9१ १ 9 | #4 | ^८ । वे्टाधनाक्षिनामिति । वेद विजानाति । अविनाशिनं प्रत्यमावविकाररदितम्‌ । नित्यं विपरिणामरहितं मो वेदेति संबन्धः । एने पूर्वोक्तमन्तरेणेक्तलक्षण प । अनं जननक्रियारहितम्‌ । अग्ययमपक्षयराहितम्‌ | कथं केन प्रकारेण । स विद्रन्पुरुषोऽ-

# धनुध्िदृन्तगेतमधिक भाति ।

१ ख. ध्द॑न।२ख.ग. ध. ड. "दिनमस्य भा।

[भरर्छो०२९-२५] = श्रीमद्धगगदरीता | ९१

विकृतो हम्ति हननक्रियां करोति कथं वा घातयति हन्तारं प्रयोजयति नं कथंवै- दधन्ति न कर्थचिद्धातथति | उभव्ाऽऽक्ेप एवार्थः । प्रभ्नप्ंमवात्‌ | हेत्वंंस्य सुरुयत्वाद्विदुषः सवेकरैप्रतिषेष एव प्रकरणार्थोऽभिंहिनो मगव्रमा | इन्तेस्त्वक्षेष उदा- हरणायेत्वनाक्तः । विदूषः प्वैकर्मात्मे कं हेतुषिरोप पडयन्कमोण्याक्िपति मगः षान्कथं सत पुरूष इति ॥ २१ ॥ आत्मनो नित्यत्वं प्रतिज्ञातं तत्कथं शरीरेषु नहयस्सित्यत्राऽऽह-- वासांसि जीणोनि यथा विहाय नवानि ग्रह्णाति नरोऽपराणि | तथा शरीराणे विहाय जीणा - नन्यान संयाति नवानि देर ॥ २२॥ वाक्षांसीति | यथा नरो जीणानि वाप्तांि विहाय नवानि वल्नाणि गह्णाति स्वयं विध्यमान एव तथा जीणोनि शरीराणि [ विहायान्यानि नवानि ] संयावि देही

र

स्वय प्वेदह्‌[वनाश्चऽप्यवाक्रया [वनाश्चस्हतः ॥ २३१॥

५ क

कथं पुव न्‌ विक्रियत इत्युक्तमत अ!ह-- नेनं छिन्दन्ति शद्ाणि नैनं दहति पावकः । न चेन छदयन्त्यापौ न शोषयति पारुतः॥ २३॥ नेन छिन्दन्तीति । एन प्रत देहिनं न च्छिन्दन्ति निरवयवत्वान्नावयवविमा्ं कुर्वन्ति शच्राणि वास्यादीनि । तथा नैनं दहति पावकः । अश्चिरमि न भस्मी करो- ति । तथा च नैनं छदयन्त्यापिः । अपां हि पावयववस्तु्याद्रेमावकरणेनावयवविन्छे- वणापादने सामथ्यै न निरवयव आत्मनि सेमवति । तथा जेहद्रव्यं॑सेदक्षोषणेन शोषयति वायुः । एवं चाऽऽत्मनमस्ञेहवन्तं न शोषयति मारुतोऽपि ॥ २३ ॥ यत॒ एवं तस्मात्‌- अच्डेद्योऽयमदाद्योऽयमड्धद्योऽशोभ्य एव च । नित्यः स्वैगतः स्थाणुरचशोऽयं सनातनः ॥ २४ ॥ च्छेद्य इत्यादि । यस्माद न्यन।रहेतुमृतान्यात्मानं नाशयितुं नोत्सहन्ते तस्मा न्नित्वोऽयं॑नित्यत्वात्प्रवंगतः सवगतत्वात्स्याणरिषवि स्थितः स्थितत्वाद्वरोऽयमा- त्माऽतः सन।तनाश्विरंतनो न कःरणात्दुतञ्ित्निष्पन्नोऽभिनव इत्वये; । कथं नु नाम संप्तारिणां बुद्धिगोचरत।माप्नः सैपतरनिवृत्तये स्यादिति पुनः पुनरुच्यते ॥ २४ ॥ किच-- अध्यक्तोऽयमचिन्त्योऽवमविकाबोऽयदयुल्यते | तस्मादेवं व्रिदितेनं नानुशो वितुमदैक्षि ॥ २५॥

६१ हनुमदिरवितपेशवमाष्यसहिता- [अ०९.छो ०२९१-२]

अव्यक्तोऽयापिति । स्वैन्द्ियाविषयत्वाश्च व्यज्यत इत्यभ्य्ः । अभ्यक्तोऽय- पात्माऽत एवािन्त्योऽयम्‌ । य इन्द्रियगोचरः स विषयत्वमापथते । अयं त्वात्मा निरिन्दियगो चरत्वाद्चिन्त्थः । अविकार्योऽयम्‌ । यथा स्रं द्ध्यातश्चनादिना [विक्र यते] तथाऽऽत्मा । [किं तु] निरवयत्वाद्विक्रियः। न हि निरव॑ययं विक्रियास्म॑कं च वस्तु दृष्टम्‌ । [अतोऽ ]विक्रियत्वाद्विकार्योऽयमात्मोच्यते । तस्मदेवं ययोक्तप्र- कारमेनमत्मानं विदित्वा नानुशोवितुमहंति हन्ताऽहमेषां मयमे इन्यन्त इति ॥२५॥ आत्मनस्वु हननमम्युपगम्येतदुच्यते- अथ चैनं नित्यजातं नित्यं वा मन्यसे पतम्‌ । तथाऽपि त्वं महाबाहो नैनं श्नोचतुमहेसि ॥ २६ ॥ अथ चैनापति । अथ चेत्यम्युपगम।यम्‌ । प्रकृतमेन नित्यजातं ढोकप्रतिद्धचया नित्य जातो नित्यजात नित्यं वा मन्यत मृते तथाऽप्येवमपि त्वे महा्राहो, एनमा- त्मानं शोचितु न।हंपति । जननमरणयेरस्य स्वामाविकत्वात्‌ ॥ २९ ॥ तदेव दकशेयति- जातस्य हि ध्रबो मृत्युं जन्म पतस्व च । तस्पादपरिहार्येऽ्ये न त्वं श्षोचितुमहेसि ॥ २७॥ जातस्णोति । जन्मवतो नाशो नादवतो जन्म स्वामाविकश्ेद्परिहार्याऽयम्‌ । तरमादपरिषर्यऽ्ये न त्वे शोावतुमहपि ॥ २७॥ कायेकारणधभेकान्य(ण्य)प्येतान्युदिरय श्लोको न युक्तः करव, यतः- अव्यक्तादानि भूतानि ग्यक्तपध्यानि भारत | अव्यक्त निधनान्येव तन्न का परिदेवना ॥ २८ ॥ अव्यक्तादौनीति । अव्यक्तमदरनमनुपरन्धिरादिर्येषां मृतानां तान्यग्यक्तादीनि ्ागुत्यत्तेः । उत्पलानि च प्रागििनाशाद्वचक्तमध्यानि व्यक्तान्तरालानि । अन्यक्तनि- घनान्येव॑ पुनरप्य[ग्यक्तम ]दशनं मरणं येषां तान्यम्यक्तनिषनानि । मरणादु्वमन्य- तमेव प्रतिपथन्त इत्वर्थः । तथा वचोक्तम्‌- ५ अद्रोनादिहाऽऽयातः पुनश्वादश्चैने गतः ” इति । तन्न का परिदेवनाको वा विपः । ट्टनष्टभान्तिमूतेषु मूतेष्विषे- त्यथः ॥ २८॥ दुब षोऽयं प्रकृत आत्मा कं त्वमिवेकमुपाढमे स्।घारणे भरान्तिनिमितते कर्थं विज्ञेय मात्मेति तत्राऽऽह--- = _ _ _ अआश्चियबल्पश्यत काश्चदनः माथयेवद्वदाति येव चान्यः । १क.ग. घ. &. “यवत्वं वि“! २ ख. ग. ढ,. ^7्मकत्वं च । ३ फ. ख. ग. इ. °व पुनः पु ।*क.ग., घ. ङ. विप्रखपः।

भ०२ो०२९-३५] भ्रीमद्धगषद्वीवा । २३

आश्वयवदेनमन्यः णोति श्रत्वा ऽप्येनं वेद न चेव कथित्‌ ॥ २९ ॥

अ।चयवादीति । आश्चयैवदाश्चयैषद्धुतम्‌। स्वार्थे वतिप्रत्ययः। जाशयेमेवाऽऽशयै- उद्ृष्टमननुमृतमकस्मदृहरयमानमाश्चयेमेनमात्मान कञ्ित्परयतीत्याश्चर्यम्‌ । तथैवै- नमात्मानमन्यः कश्चिद्वदतीत्येतदाश्चयम्‌ । श्रत्वा दष्टेकत्वा ऽप्येनं न च वेदेत्याश्चर्यमतो बध आत्मेत्याभिमायः ॥ २९. ॥

अथेदानीं प्रकरणमुपहिवते-

देदी नित्यमवध्योऽयं देहे सवस्य मारत ।

[ ऋ

तस्मात्सवांणि भृताने न त्वं शोचिदुम्लि ॥ ३० ॥ तस्मा द्धौप्मादनि सवाणि मु गन्यदिद्य न स्वं शोतितमहपि ॥ ३० ॥

परमार्थता पक्षया शोकमोहौ न समवत इत्युक्तम्‌ । ` न(क) केवरं परमाथ. नच्वापेक्षया शोकमोहयेोरकतेव्यता स।ध्यते तत्राऽऽह- स्वषभमपि चावेक्ष्य न विकम्पितुमह कि । धम्याद्धि युद्धाच्ेयोऽन्यतक्षभ्नियस्य न विधते ॥ ३१॥ स्वधर्ममपि स्वधर्मः क्षत्रियस्य युद्धं तदप्यवेक्ष्य त्वं विकभ्विघुं न।ईति प्रचाञुं गाहति । स्वामाविकायुद्धच्छेवोऽन्यत्शषत्रि १स्य न विद्यते । हि यस्मात्‌ ॥ ६१ ॥ हतश्च युद्धं कतेग्यमित्युच्यते-- यद्च्छया चोपपन्नं स्वगेदरारमपाटतम्‌ । सुखिनः क्षन्नियाः पाथ रमन्ते युद्धम दशम्‌ ॥ ३२ ॥ च्छया चोपपन्नमागते कतेग्यतया प्र छमपि ॥ ६२ ॥ अथ चे्वामिमं घस्य सप्रापं न करिष्यति । ततः स्वधमं काति च हित्वा पापमवाप्स्यसि ॥ ३३॥ धम्य धम| द]नपेतम्‌ ॥ २३ ॥ न केवट स्वधमेकीतिपरित्यागः- अकति चापि भुतानि कथयिष्यन्ति तेऽन्ययाम्‌ । स मावितस्य चाकीरतिमरणाद्‌तिरिष्यते ॥ ३४ ॥ भावितस्य धर्मात्मा शुर इत्यादिगुणेः सेमवितस्याकीरतवेरं मरणमित्यथेः ॥६५॥ भयाद्रणादुपरतं मस्यन्ते त्वां पहारथाः ॥ येषां च त्वं बहुमता भूत्वा वास्यसि काषवम्‌ ॥ ३५॥।,

१ क्‌, उ, मतथ,

९४ हयुमद्विरवितपेश्राचमःप्यसहिता- [मरो ६६-२९९]

€ ® ®

मयात्कणादेम। रणाद्यद्धादुपरतं निवृतं मस्यन्ते चन्तयेष्यान्ति न कृपयेति त्वां महारथा दुयोषनप्रमृतयः । के मंस्यन्त इलयत्राऽऽह- येषां च दुरयोषनादीनां त्वं बहुमतो मृत्वा पुनयास्यति छवपं दधुभावं ते स्यन्ते ॥ ३५ ॥ किच- अवाच्यवादांश्च बहून्वदिष्यन्ति तेवाहित।ः | निन्दन्तस्तव सामय तता दुखतरं नु भिम्‌ ॥ ३६ ॥ मवाच्थव्‌।द्‌नन्यक्तवादांश्च बहूननेकप्रकार्‌(न्वादिष्यन्ति तवाहिनाः शात्नरवो निन्द्‌ न्तः कुत्यन्तस्तव पाम निवातकवच।द्विनयत्तामथ्मनिनित्तम्‌ । ततस्तस्मानिन्द्‌प्रा पेदःखतरं किम्‌ । तत; कष्टतरं नास्तत्यथः ॥ २१ ॥ युद्धे पुनः कणादिभिः क्रियमाने- इतो व पराप्स्यसे स्वम जिता वा मो्वते महीम्‌ | तस्मादुत्तिष्ठ कन्तेय युद्धाय कृतनिश्चयः ॥ ३७ ॥

इत दति ¦ जित्वा कण द न्मोक्ष्यप महीम्‌ । उभ१य।ऽपि ते छम इत्यभि. प्रायः | यत एब तस्म।द्त्तिष्ठ %न्तेव । कृतनिश्वयो जऽ५।मि परान्मरिष्यामि वेति क # ५

[नश्चय कत्वेल्यथः ॥ १७ ॥ सुखदुमुख स्म डृत्वा छखमडा१ जपाजम्‌।।

| भ

त॒त्‌] युद्धाय युज्यर्‌३ चवं पपपवःप्स्येपि। ३८ ॥ ततः स्वधम इत्येव युध्वस्व । उपदेरमिमं श्रणु -घुसदुःते पमे कृत्वा सामा- ह्म जयजय च समौ कृत्वेति | ९१ उपदेशः प्ररोचनां; प्राप्तङ्धिकः ॥ ६८ ॥

= _ म,

ह्‌।कापनये छ केको न्यायः स्वघममपि चविक्ष्यत्यायेः छोकरूक्छी न तात्प्भण | परमा थद्‌ शनामह्‌ १।तच (१1); तच(क्म१६्‌२।7- एषा तमहता साख्य उद्यत्य त्वर्प शयु | बुद्धया युक्त। यया पाथं कर्मबन्धं दार्भ ।॥ ३९॥

[ न

एषा ते तम्यमभिहिताक्ता सां परम।त्मवप्दुविवेकरपिभय बुद्धिज्ञान साक्षा कमोह।दिदपारनिदरत्तिकारणम्‌ | योभ तत्प्राप्त्युषाय निःसङ्धतया। दद्वप्रहरणपृवक्रमी. शवराराघना्े कमोडष्ठने सतम।धियोगे चमामनन्तरं मयोच्यमानां बुद्धि शृणु । तां बद्ध स्तीति श्रोतुणां प्ररोचनाय॑म्‌ । बुद्धया यय। योगनिषयया युक्तो हे पार्थं कमै. न्धं कमव घमाषम।ख्यं बन्वप्त प्रहुस्यामे । इश्वर पिनिमित्तज्ञानं प्राप्प्यप्तीत्यभि. प्रायः ॥ ६९ ॥

[अ० १ौ° 9 -४३। -श्रीमद्धाबद्ौता ९५

किंव- नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति प्रत्यवायो न विधते। स्वरपपप्यस्य धस्य जायते महतो मयात्‌ ॥ ४० ॥ इह॒ मोक्षमर्गिऽमिक्रमनाशोऽभिक्रमणमभिक्रमः प्रारम्मस्तत्नाश्चो नाति | यथां कृष्यादेः, मो्षविषये प्रारम्भस्य नानैकन्तिकफरत्वमित्यर्थः; । किच विकित्साव- तप्रत्यवायो न विदयते, किं त भवति । स्वरषमप्यस्य परस्य मोक्षसाधनानि श्रायते रक्षति पप्तारमयाजन्ममरणादिखक्षणात्‌ ॥ ४० ॥ ल्यवसायास्मिका बुद्धिरेफेद इरनन्दन । बहुशाखा ह्यनन्ताश्च बुद्धयोऽत्यवसायिनम्‌ ॥ ४१॥ व्यवप्तायात्िका निश्चयासिका बुद्धिः सांख्ययोग व्यवप्तायिनां प्रषार््ताभिका । अन्यवप्तायिनां बुद्धयो बहुशाखा बहुस्कन्धा अनन्ताश्च भवन्ति । न ताः पुर्षायै प्रति साधनमित्याभिगायः ॥ ४१॥ यामिमां पृष्पितां वाचं परबदन्त्यविपश्चित।। वेदवादरताः पायं नान्यदस्तीतिवादिनिः ॥ ४२१ यामिमां वैदिकः वेदमवां द्रन्थगुणकर्मेणां स्वगादिफलछोत्वाद्नप्तमर्थानां एढपृकषमा- वित्वत्पुष्पमिव पष्प तानि च पूषितानि | एषां पुलितानां प्रतिपादिका वामपि पुष्पिता । तां वचं वदन्ति पठन्त्यविषश्ित)ऽ।०बता वेदस्य वादो वद्नं वेद्व।द्श्तत्र रता; सक्त! वेदवादरता; । वेद्वाक्यप्रतिप।दितस्वग।दिफलाशपाशब्द्ध। इत्यर्थः । स्वगादिफडदन्यद्पवण।ख्य सुखं नास्त्ीतिवादिन। वदनर्शड।ः ॥ ४२ ॥ कथ॑मूत।स्तेऽविपा।%५त हत्यत्र(ऽ5ह -- क।मःतमानः स्वगपर जन्मक्मफरपःर।ष । क्रियावि५पबहुर। भ भेन्वयेगपिं मति ॥ ४३॥ काम त्मानः कामिनः स्वगेषर्‌ः स्वगे पषान।: । जन्मकनफढमरदां जन्म विशिष्टश्च रीरेद्धियपरापतिः । कमणः फलानि स्तरणदोने । जन्म च कर्मफलानि च जन्मकर्म. छनि । तानि प्रददातीति नन्मकमफखप्द्‌। तां वाचम्‌ । क्रिय(वरोषबहूखां क्रियाणां विशेषाः क्रियाविशेषाः १।कयक्ञाद्यः | बहुनषाल्धंति ५पिपाद्वतीति बहुढा | [ क्रिया- विरेषिशेहढा † क्रियाविरेषबहु् तम्‌ । मोगेश्च५ति भोगः शब्दादिविषयखाम्‌ः, देववैमणिमादि, मे गैधयेयोमेतित्तां मोग भरति त्छक्षणां सन्ददिविषर्लमा- गिमादिक्ताधनमूतामित्यथेः । तां वाचं त्वन तद्व पृमायेकुद्धे मा को्पदित्थेः |

किनि ~ - 7 -- ~-----------------^------------------- ककय

१७.८७. य, ध. ङं, "ऊभगततिस्* । र

नी

९६ हनमदिरवितेशाचभाष्यसदिता-- [अ०२छो०४४-४६।

तथा च श्रुतिः--^ वा ह्येते अदृढा यक्ञषटपा अष्टादशोक्तमवरं येषु कमै ” इत्यादि । ४३ ॥

9 कस्मात्ता वाकत्य।उयेत्यत्राऽऽह यदि सा वाकप्रमाणत्वेनप(दीयते तदनुष्ठाने तत्फष्प्ाघ्ो च प्रसक्तिः स्वात्ततश्च-- मोगेन्वयभसक्तानां तयाऽपहू \चेतसाभ्‌ । भ्यवसायात्मिका बुद्धः समाव न विधीयते ॥ ४४ ॥ भोगशवरयप्रप्तक्तानां मोगश्वययेर्‌३ प्रभ यवतां तया वाच।ऽपहूनवेतपामाच्छादित. विवेकप्रज्ञानां न्यवत्ताय।तिशा पत।स्ये योग व। बुद्धेः समाधौ परमात्मावबोध इथ. मेवे बुद्धिः परमपृरुष।यतय। कत््यत्थेवं निश्चिता क बुद्धिनं विधीयते नोत्पाद्धितुं शकय । तष्म॥दव १क१९५०२१।१व८। पित्वा र५।उपत्यःम पाथः ॥ ४४ ॥ कन] १।येन पता वारके^५ञ्थत ३.५०।३>ह - चरेगुण्तमिषया १द्‌। निक्ेगुण्य) भवःजुन | निदद्रौ नित्यसत।१य। (नयःगन्ञेप अपतमवान्‌ ॥ ४५॥ तरय एव गुणास्ै५ण्ये तत्त <जस्तमा ति तत्व द्रगद्वेषौ # तेगुण्यवन्तो । तै। विषयो येषां ते पेद्‌।सैगुण्वविष यः । निसेगृण्यो भवाषयरुनमूछितरगद्रेषो भवे. त्यः । निद्ुद्ो नि त०५1द; । नित्यल्त्वस्थः स्तदा सत्वगुणव्रधानः । तथा निर्योगक्षेमः | जनु+त्तत्यो१।द्‌नं वाग उपात्तत्य रक्षणं क्षेमः । योयन्षिममर्तक्त्य भरेथपि भदृत्त्न्करे०५त। (िपःयद्ेमो मव । एष तव तस्था व्‌।च + स्तत्यागो- १द्‌शः ॥ ४१९ ॥ ज्ञाना ४२।य मृतबृद्धर्तवतायिनो चाोगनिष्पन्नप्य श्रौतस्मातकडानवाधििरक्नणो दोष इति चेनने३१्‌ । वतः- याषानय उदपाने समतापुतोदकं । तावनत१९ वेदेषु ब्राह्मण्य विजपः ॥:४६॥ भयथा छ.क वूषतटाकयनकप्मन्ुदु१ान उदक ५4०७ प्मजित्युदषानं जङशय- स्तर्मिज्ञ९। चथ «।१।०५।१८१५५।५।; स्,१,०।६२च; फर 6 तवेऽ५; पवतःत्तो - द्के कू\त८।क।चविम्‌,गन (६५त जटपूर्‌ ५१०५१) ५५वं तथ। वेद्मिहितयागदूनादि पाषनस।ध्यो याव्‌ ६त।१।न्वज'नत।ऽक,म९त६५ ब्रह्मणस्य मवति । “तप तदभि.

# तैगु्यशब्दोऽस्ति ययोस्तौ लक्षणया त्रगुण्यश्म्दबोष्याित्यथंः । + त्यागोपाय इति तु परियं युक्तम्‌ । >€ यथेलपिकम्‌ ।

१फ.ख.ग, घ, इ, श््ेन तु*।

[०९ -छो०४७-९०] श्रीमद्धगवद्रीता । २७

समेति यत्किच प्रजाः पराध कुषम्ति यस्तद्ेः स वेद्‌ ” इति श्रुतेः । ^" स्वै कमो. खिट पाथ ज्ञान परिसमाप्यत ? इति च वक्ष्यत ॥ ४१ ॥ कमण्यवाधिकारम्ते मा फलेषु कदाचन | मा कमफलटेत॒भूमी ते सङ्खोऽस्त्वकमेणि ॥ ४७ ॥ कमेण्येवाधिकारो न ज्ञाननिष्ठायां ते तव । तत्र कमं कुर्वतो मा फटेष्वधिकाराऽस्वु कर्मेफलतृष्णा मा मृत्‌ । कदाचन कस्यां चिदवम्थायामित्यर्थः । यद्‌ कमफरतृष्णा स्यात्तस्मान्मा कमफटहेतम. । यदा हि कर्मफठत्णाप्युक्तः कमेणि प्रवतेते तदा कमफटस्येव जन्मने हेतुभवेत्‌ । यदि कम॑फटं नेष्यते किं कमगि(णा) बहुखूपणानु- तनति मा तं तव सङ्ाऽरत्वकेमाण) अकरण प्रातमां भूत्‌ ॥ ४७॥

( (अ

यदि कम्फठयुक्तेन न कर्तव्यं कम कथे तहिं कतंन्यनित्यत्रोच्यते - योगस्थः कुरु कमणि सङ्क न्यक्वा धनंजय । मि द्धशचयासद्धये'; मप। भूत्वा समव याग उच्यते ॥ ४८ ॥ योगस्थः सन्क्वनृष्ठयकर्माणि केव्टर्माश्वराथमीश्वरा म तुष्यतीति सङ्खं त्यकत्वा धनजय । फटतृष्णः शून्येन क्ियमःण[षृ] सत््हाद्धज्ञानप्र।पिटक्षणा सिद्धिस्तद्धिष्य- योऽपिद्धिस्तयाः सिद्धयसिद्धयोरपि समन्तुटयो भत्वा कृरु कममाणे । कोऽसौ योग इदमेव तत्सिद्धचसिद्धयो. समत्व योग उच्यते ॥ ४८ ॥ दूरण ह्यवरं कमं ुद्धयोगाद्धनंजय । बुद्धा श्रणमान्वच्छ कृपणाः फटहतवः ॥ ४९ ॥ यत्पुनः समत्वनुद्धियुक्तमीश्वराराघन।य॑ कम तस्मात्कमणो दुरेणात्यन्तदरमेवावरम- धम निकृ कमं फलार्थिना क्रिरमाण। बुद्धयागात्प्मत्वनद्धियुक्तात्कमेणो जन्ममरणा- दिहेतस्वादित्यथैः । अत एव योगव्िषयायां बुद्धौ तत्भाकजनायां प्ररूयबुद्धौ शरण- माश्रयममयप्रा्तिकारणमन्विच्छ प्राथय | परमारभज्ञानकषरणो मवेत्यथैः | यतोऽवर कमं कुवांणाः फर्हेतवः; फलतृप्णाप्रयुक्ताः सन्तः कृपणाः । « यो वा एतदक्षरं ग्वे- विदित्वाऽस्माछोकाःप्रैति स कृपणः '” इति श्रतेः ॥ ४९. ॥ समत्वनुद्धियुक्तः सन्स्वकमे चानुतिष्ठन्यकठं प्रपरोति तच्छा - बुद्धियुक्ता जहातीह उमे सुङृनदुष्टछरने । .. तस्माद्योगाय युञ्यस्व योगः कभभ कोशम्‌ ॥ ५० ॥ बुद्धियुक्तः समत्व्बुद्धय। युक्ता जह्‌।तीद्‌िमरछक उमे सुङृनदुष्कते पुण्यपापे सर्वश्द्धिज्ञानपरापिद्रेण । तप्मात्समत्वन्‌द्धय।ग।य युज्यस्व वरस्व | योगः कभ

कोशलपर । स्वधमा्येषु कमेषु वतमानस्य या सिद्धचततिद्धयोः स्मत्वबुद्धिरीश्चरा.

६८ हनुमादिराचिसशावमःभ्यसादिवा-- [अ०९.छो ०६ १-९9)

पिंकेतस्कतया, तस्करम्‌ । यद्र -दस्वमावान्यपि कमाणि समत्वनुद्धया स्वभावा. िर्वतन्ते तस्मात्समत्वबुद्धियुरो म३ त्वम्‌ ॥ ९० ॥ इतश्च फटपङ्गं त्यक्तवा स्वधर्मोऽनु्टयः -- कमनं बुद्धियुक्ता हि एर त्यङ्त्डा मर्वमिणः | जन्मदन्धबिनिद्ठं्ताः पदं गच्छन्त्यनापयम्‌ | ५१ ॥ कमम कमफसममिष्टदेहादिप्ारिकक्षणे त्थकत्वा बुद्धियुक्ता ज्ञानिनो मनीिभो मननशीजा जन्मना अन्धो जन्मनन्षस्तेन विनियुक्ता जोवन्त एव जन्पतन्धविनि. पृ्ाः सन्तः पदं वैष्णवं मो।सयं गच्छन्त्यनामयं सरवोपद्रवरहितमित्ययः ॥ ५१ # योगानुष्ठानननित। सच्वद्ाद्धिः कद्‌ प्राप्यत इस्यत्राऽऽह- यद्‌। ते मोदकं बुदधिग्पेतितारष्यवि | तदा भन्हापपे जिरवेदं भोग्यस्य श्रवस्य च+ ५२॥ यद्‌] चत्िन्कोे ते चव मोहक मोहात्मकमविवेकरूपं कालुष्यं येनाऽऽत्मा- नपत्मविवेकं कटषीङ्कः५ विषयान्धत्यन्तःकरणं प्रवत्य॑ते तदुनुद्धिभ्यंत्ितसिम्शरति । द्धमरवमाप्चत इत्ययः । तद्‌! तकिन्काठे गन्ता पाछ्ाि निर्वेदं वराभयं श्रोत्रस्य रुतस्य च । तद्‌ श्रत्व श्तं [ च | निष्फट प्रमात्रत्ययः ॥ ९२ ५ मोहकचिद्ात्ययद्वारेण ठज्धात्मविवेत्भरन्तः कद्‌! कमं योगजं फट परमार्थयोगमवा- प्स्यति तच्चरण - शतिधिनतिकला ते यदा स्वास्त्रवि निश्वरा। समाभादचदा शुद्धिस्तदा योगपबाप्पयाश्चे ॥ ५३॥ भुतिङिितिपला जनेकताध्यसा घनतबन्पप्रक्रानश्चतिमिः शतैः शअरवनेर्विप्रतिपत्ता न सषतिक्मा तिच पती ते तव बुद्धिशद्‌। यसमिन्काठे स्थास्यति निश्वरा विच - नेषनिद्ा समायो मापी चतेति समाधिरात्मनीत्वेतत्‌ । अचलम तत्रापि विकि- इपमितेत्येतदुबुद्धियुक्तेः कारणं कद्‌ योममवापकति ॥ ५६ ॥ अवाप्तयोगस्य क्षणबुमृत्पयाऽजुन उषाच-- अञ्न उवाच--

स्थितप्रह्स्य फा भाषा समाधिस्थस्य केशव । स्वती; हि प्रभानेत किमासीत व्रजेत किष ॥ १४॥ सथिता प्रविष्धिताहमस्मि परं शक्ति मन्ना यस्य तस्य का धराषा माकण वनं

१२, "ककेन्ते । २ क, ख. ग इ, “प्यं तेताञऽ* ।

[५१९ ०९९-५५७] = जीपद्धगवहीवा । २१

कथमसौ माभ्यते । समाधिस्थस्य समाषो स्थितस्य केशव । स्थितषीः स्थिसव्रज्ञः किं प्रमवित किमर्थं स्वपे भषित । किमासीत कथं बाऽऽसीत । त्रभेत किंक्थंवा गच्छेदित्यथः | स्थितप्ज्त्य इक्षणमनेन छोकेन शृच्छचते । सिविहपरज््वेत्यारम्या ऽऽ ध्यायप्रिप्तमातैः स्थितप्रज्ञप्य लक्षणं साधनं चोपदिश्यते । पवेत्राध्यात्मशन्ञे उक्ष- णानि याति तान्येव स्ाधन।न्युपदिरयन्ते यत्नप्ताष्यत्वात्‌ । यानि यत्नपताण्वातनि [ तानि ] सक्षणानि प्वतराध्यात्मश्ालञे विचन्ते ॥ ९४ ॥ अतस्तन्येव प्ताधनानि मगवानुवच-- श्री मगवानुवाच-- प्रजहाति यदा कामान्सवान्पाये भनोमतान्‌ । आत्मन्येवाऽऽत्मना तुष्टः स्थितप्न स्तदोस्यषे ॥ ५५ ॥

प्रजहाति प्रकर्षेण जहाति परित्यजति यदा कामानिच्छमेदान्हे पार्थं मनोमद्ठान्भ- न्ति प्रविष्टानात्मन्येव प्रत्यगात्मस्वरूप एवाऽऽत्मना स्वेनेव बद्यलामनिरपेक्षतुष्टः परमायदश्नापृतरसद्रामेनार यसमिन्वम्तुन्यटंपरत्ययवान्स्थितवन्तः । स्थित। गरनाऽश््मा- नात्मविवेकज। यस्य स्त स्थितप्रज्ञो विदरस्तदोच्यते । स्यक्तपृत्रवित्तटाभः प्रन्याश्छ. त्माराम आसक्रीडावान्त्थितपरज्न इत्यथः ॥ ५५ ॥ किच~ दु . सेष्वनुद्धि्मानाः सुखषु विगतस्पृहः । वीतरागम यक्रोषः स्थितधी्घुनिखभ्यते ॥ ५६ ॥

दु सेष्वाध्यातमिकादिष्वनुद्वि्मपर्षुभितं मनो यस्य॒ सोऽगुद्धिश्रवनाः । तथा सुखेषु प्राठेषु विगता सह तृष्णा यस्व , ननेरिवेन्ननाद्यकानेन शस्ान्यनुवतैन्ते स विगतस्प्रहः । वौतरागमयक्रधः | रायश्च मयं च क्रोषश्च विगत्रा चस्मा्पम वीतरागमय- क्रोधः । स्थितधीः स्थितप्रज्ञो मुनिमेननशीख्तदोच्यते ॥ ९१ ॥

किंच-

यः सवेश्रानभिसञदस्तत्तत्पाप्य शुभाम्‌ । नामेनन्दति न द्रष्ट तस्य प्रज्ञा पतिष्ठैवा ॥ ५७ ॥

कषः शेः शि, = क्वः श

यो मुनिः प्वश्र स्वदेहनीवनादिम्वनभितेदयोऽभिेहबनितः । तकत््ाप्य शुभाश मम्‌ । तत्तच्छरुमाशमं कन्धा [ नाभिनन्दति ] न ङभ्प्ति न द्ेष्टी(षट) [न विदं करोती] स्यथः । त्येवं हरपैविषाद्वर्नितस्य विवेकजा प्रज्ञ प्रतिष्ठिता ॥ ९५७ ॥

ग्न ~~ कममल

१ क, मद्व" । ३९, स, ग, इ, “तञ्न।

१ हनुमद्विरबितपेशाचतमा्यसदहिता-- [अ०९छो ०५८-११)

कंव- यद्‌ संहरते चायं कूर्मोऽङ्गानीव सवेशः | हन्दियाणीद््ियार्येभ्यस्तस्य पन्ना प्रतिष्ठिता ॥ ५८ ॥

यदा संहरते सम्यगुपसंहरति, अयं ज्ञाननिष्ठायां प्रवृत्तो म॒निः कूर्मोऽङ्गानीव । यथा कूर्मोऽभ्यापात्स्वा्गाःयुपसहरति स्वैश्ः पवेत एवं ज्ञाननिष्ठ इद्द्रियाणीद्धिया्थेभ्यः सवेविषयेभ्य उपपरहरति । तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठितत्यक्तार्यं वाक्यम्‌ ॥ ९८ ॥

तश्र ॒विषयाननाहरन्तम्य।प्तातकूरमो ऽङ्ग नी द्रया [णय यम्य उपस्तहराते, अतस्त.

स्यापि प्रज्ञा प्रतिष्ठिता स्यादित्यत अह-

विषया विनिबतेन्ते निराहारस्य देहिनः रसवज रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्रा निवतेते ॥ ५९ ॥

यद्यपि विषरयोपट्क्षितानि विषयशल्दवाच्यानीन्द्रियाणि निराहारस्यानाहियमाण- विषयस्याऽऽदुरस्य काष्ठनपत्ि स्थितस्य मृखप्यापीन्दरि्याणि निवतेन्ते न भ्याप्रियन्ते देहिनो देहवतः । मृढमदमर हेण क्रियमाणं तपः काष्ठनपः । रपवन रसो रागे रक्निको रसज्ञ इति प्रयोगदशनाद्ागं वजयित्वा । स्थितप्रज्ञारक्षणं त॒रगिण सहेन्ियाणां विषयेभ्यो व्यावृत्तिरमिमता। । कथं तहं विषयेम्यो रगध्य निवृत्तिरिति चद्रपोऽप्यस्य यतेः प्रं परमात्मानं दषटपरभ्याहमेव तदिद्‌भृत इति निवतेते । निर्बीजरागः सप्त इत्यथः । नास्ति सम्यग्दशेने रागस्योच्छेद्‌ः । तस्मात्तम्यगर शनत्मिकायाः प्रज्ञायाः स्थेयं कर्तव्यमित्यामिप्रायः ॥ ५९ ॥

तस्य च पतम्यग्दशयेनस्यर्यस्योपायमाह--

यततो ह्यपि फोन्तय पुरुषस्य विपधितः। इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरान्ति प्रसमं मनः ॥ ६० ॥ यततो यतमानस्यापि पृर्षस्य विपश्चितो मेधाविनो ऽपि मन इद्धियाणि प्रमाथीनि प्रमथनशीखानि प्रमं हरन्ति ॥ १९०॥ यस्मदेवं तस्मत्‌- तानि सबौणि संयम्ब युक्त आसीत मत्परः । षश हि यस्वेन्द्रियाणि तस्य प्रह्ना परतिष्ठिता।॥ ६१॥ तानि सवाणीन्द्रियाणि वक्ीङ्त्य य॒क्तः समाहितः पसमाप्तीत। मत्परोञय कापु. देव! प्वेप्रत्या।त्ा परः प्रधानं य्य स्त मत्परः । न।न्योऽहं तस्मद्रासदेवादित्य१।. सीतित्यथ॑ः । वशे हि यस्परद्धिय।णि वतेन्तेऽम्यासमङ्गत्तस्य परज्ञा प्रतिष्ठिता ॥१९१॥

अ०२-छा०९२-११. भ्रौ पद्धगवद्रीता | ११

जथेदानीमात्मनाशचस्य मृल्मुच्यते- ध्यायता विषयान्पुसः सङ्घ स्तेषुषजायते | सङ्खारेसज।यते कामः कामात््रोषोऽभिनायते ॥ ६२ ॥ ध्यायत्चन्तयतः राब्द्‌।द्विषयान्पद्गः प्रीतिस्तेषु शब्दादिषु विषयेषूपनायत उत्पद्यत । तङ्गात्मतः सनायते समुद्यतं कामस्तृष्णा । कामत्कुताश्चत्पमतिहृतान्त को- धऽ मजायत्‌ ( #रञ्यमने ववत्तवितश्च ) ॥ ६२॥ ऋ।धाद्धवाति समाहः समादस्स्मृतितिभ्रषः। स्भातन्न गाद्बुद्धनाश् बुद्धनाश्चलस्णरयति ॥ ६३ ॥ क्राषाद्धव।ते जयत्‌ स्माह; कायाक(याविवेकः । संमोहात्स्पृतिवि्रमः श्चान्ञाचा- य।पद्‌शज।तत्षस्कारजानेतायाः स्मृतेश्च उत्पत्तिनिमित्तप्ापती सत्यामनुत्पत्ति; । ततश्च सतिभ्शाद्नुाद्धनाशः कायाकायतिवेकडतणाय। बुद्धेन शः । बुद्धिनारात्छयं भरण. इयाते । ९१३ न्द पुर९। यावत्काय।कयविवेक्तन्नाश न्ट एव पुरषो भवति॥१३॥ अर्थद्‌ान+ पक्षकारणमरस्यत्‌- रागदर"वियुक्तस्तु पिषयानिद्धियश्वरन्‌। अ(तमच२५।१ध यात्मा प्रसाद्मपिगच्छति ॥ ६४ ॥ रागश्च देषश्च रग ततरः हंन्दिषाणां प्रवृत्तिः स्वामाविकरी। तम्यां वियु परो नद्रमरात्मकदे५. वथा श्वरनुपठमनाना याग्ात्मवदयैः स्वाीनेकिवेय आत्मा. न्तःकरणं यस्य ९।अय्‌ ेपयात्मा ५तद्‌ स्वास्थ्यमविगच्छति प्रभोति ॥ १४ ॥ प्रद्‌ पति 1 स्यःदित्थनेचमते- प्रसाद्‌ समदुमखानां इानिरस्ये।प१न।(यते भसन्नचेतसो ह्या शुद्धिः पय॑वतिष्ठम ॥ ६५ ॥ मरतादे प्रपत्नतायां पतया स्वदुःलानामाध्मातिकाभिमेतिकाधिदैविकानां ह।नि- नाशः । आध्य|रमक॥ने जन्मजरामरण तदन्त १८िपतितवातपित्तक्छेष्मक्षोभ- भनिता मिकार्‌; । आभिम तिक ने मूनानाभितरेतर्‌ १६१६्‌।तकम।वेन जनित।ति वु लानि शन्ञपरहरणादौनि । अ, विदूतिकानि वात्‌।तपवपेतत्मपिवन्धननितानि दुःखानि । एतेषामाध्यात्मिकाद्‌।ना दुःलानां ह।नन।२।ऽ्य यमिनः भ्रन।यते । किंच प्रत्न चेतप्तः स्वस्थान्तःकरणस्या ऽऽह श्यं बुद्धः पयवतिष्ठन आकाशमिवाऽऽतैकत्व्‌- हिणी परितः समन्ताद्वतिष्ठते । जात्मस्ङ१५व निश्वडा मवतीलर्थ; ॥१९॥

विण न

^ जा ०

# एतच्िन्दान्तेतेो प्रन्थोऽधिक इति भति । ०० न ि १ ग, राज्यमनि। १ फ, इ, "राज्ौपर।३क, ग, घं, ङ. श्धयवधध।*।

१९ हलुमद्िरवितपैष्ावभाष्यसदिता- [भ०२-छो ०११-१९]

नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य न चायुक्तस्य भावना) न चाभावयतः स्ञान्तिरशन्तस्य कुनः सुखम्‌ ॥ ६६ ॥

न विद्यते सेयं प्रसन्चा बुद्धिरात्मस्वरूपविषयाऽयुक्तस्याप्तमाहितस्य | न चायुक्त- स्य मावनाऽऽत्मन्ञानामिनिवेशो मावना । न चामावयतः; शान्तिरमावयत आल. जानाभेनिषेशशृ्यस्य शान्तिरुपशमो न विधते । अशन्तस्यनुषरतेन्द्ियस्य कृतः पलम्‌ । इद्छियाणां विषयतृष्णातो निवृत्तिः सुषं न विषयतृष्णा, दुःखमेव हि सा । तष्णायां सत्यां न सुखस्य गन्धमात्रमप्युपपद्यते ॥ ११ ॥

मनुपरतेन्द्िय्य सुखं नासति क्मादित्यत्राऽऽह -

इन्द्रिषाणां हि चरनां यन्मनोऽनुविश्रीयते। हद्स्य हरति पर्वं वायुनाबमिवाम्माकते ॥ ६७॥

इृन्द्ियाणां हि यक्ष चरतां रिषथषु वतेमानानां यन्मनेऽनुविषीयतेऽनुब ते तदस्य हरति प्रज्ञा =हराति तदिन्दरिवविषधविकल्पने प्रवृत्तं मनोऽप्य यतेहरति परत्तामात्मा- नात्मविषेकनां वायुनावमिवाम्भातति, उद्ङे निगमिषतां मागौदुदधू्य दमम यथा वायुनवं॑प्रवतेयत्येवमात्मविषथं भन्ञामिन्दियानुविष।े मनो वरिषयाभ्सी करोति ॥ १७ ॥

ततो इपीत्युपन्यततस्यानेकः वषो पपततिमकत्वा तत्यायमुपपायोपपतहरति--

तस्पाद्यस्य महाबा निगृहीतानि सवशः | शृ्दिवाणाद्ियार्थभ्यस्तस्य प्रज्ञा अरतिष्ठिता ॥ ६८ ॥

थस्थेव यिनः, परम(त्मनि नित्यश द्वुदवमुक्तस्वमवि सकैगतेऽयमहमस्ीति ज्ञा प्रतिष्ठिता स तयमय।ग॥ ॥ ९८ ॥

या निश्चा सवभूतानां तस्यां जगति सयमी । यस्यां .नाम्रपि भूतानि सा निशा परयता शुनः ॥ ६९ ॥

या निरा रातिः सवपद्धानामविवेककारिणी सवैमूतानां निरेति सकपराणिन्यवह्‌- रागोचर्रह्मपमुच्यते, त्यां जागत प्रबुद्धवानास्ते । यस्या सवे मतानि नाप्रति प्रनुष्यन्ते. य्या व्यवहरन्ति त।ऽविच। निशा परमार्मस्वद्प बरह्म परवतो मने्योगिनः । एवमे याविचामेद्‌द्विदुषः तवे १५9) विदुषः सपकरमनिव्रतिः खमा वोत्करूकमेप्न्याप्त एव ॥ १९ ॥

विदुषसत्मसतेषणप्य स्थितप्रज्ञस्य यतेरेव मोक्षो न कामक(मिन इत्येवम् इष्टनतेन प्रतिपाद्‌।यष्पन्न!ह--

न य =

१९.ग, घ्‌, इ, दुमा । २ इ, मुषा क^ ।

[अ ०९छो ०७०७२] शौपद्धगवद्वीत्‌। । ३२

तद्रत्कामा यं प्रविशन्ति सूर्वे स श्ान्तिमाप्नोति न कामका ॥७०॥

आपूयेमाणमाद्ेः । अचछप्रातिष्ठम्‌ । अचला प्रतिष्ठा यस्य सः । त्चहप्रति् समुद्रमापः प्रविशन्ति यद्वयय। तद्वतथा कामा यं प्रविशन्ति परमात्मज्ञनेनैव रगे. प।म्यामकम्प्यमानं स शान्ति माक्षन्तणां प्राप्नोति । न कामकामी । कामान्कामयत इति कामकाम ॥ ७० ॥

यस्मादेवं तस्मत्‌-

[

विहाय कामन्यः सवान्पुमांश्वरति निःस्पृहः । निभा निरदंकरः स शान्तिपत्रिगच्छति ॥ ७१ ॥

चरति अरीरजीवनमात्रमेव चेष्टते | निस्प्रहः शचरीरजोवनमात्रेऽपि निर्गता स्पृह्‌ यस्य प्त निरस्ण्रह उपेक्षकः । निन॑भः शरीरादौ ममेदमितिबुद्धिरहितः। निरहंकारो विद्यावरपादिनिमित्तनाऽऽत्म्म।वन।राहितः । स श्ान्तिमविधोपरमरक्षणामपिगच्छति सषा ज्ञाननिष्ठ ॥ ७१॥

एषा अ ाह।। (स्थति; पाये ननां प्रप्य विभुद्यति। स्थत्वा ऽस्यामन्तकारेऽपि ब्रह्म निवागमुच्छति ॥ ७२ ॥

दति श्रीमद भारे चतसाहस्त्यां संहितायां वैयास्तक्यां मीष्पपर्वगि र १दगवद्धीतासूपनिषल्सु ब्रह्मविधायां योगश्चास्ने श्रीषृष्णाज- नसवाद्‌ सांख्ययोगो नाम द्वितीयोऽतपायः।॥ २॥

@ (4 दे एषा यथाक्ता ह्मी व्रह्मणि भवेयं सतिः । नैनां सति प्राप्य ध्वा विमु ह्यति न मोहं प्राप्नेति । सित्वाऽस्यां ब्राहम्यां सितौ यथोक्तायामन्तक।ञेऽप्थन्ते

० ^^ =

वरयस्यवि ब्रह्मनि ब्रकनि३तिं मोन्तपृच्छति गच्छति ॥ ७२ ॥ इति श्रीमद्धवुमद्विनिते पेशतचमःष्यन(मके श्रीमदरुगवद्र त।व्यारयाने

® @

दवताया ऽध्यायः ।॥ २॥

( आदितः श्छोकानां सम्ख इक{:-११९ )।

३४ हलुमदविरचितपैशचाचमाध्यसाहैता- [अ.१छो° {-र)

( अथ तृतीयोऽध्यायः )।

अजेन उवाव- ञ्यायसी चेत्कमैणस्ते मक बुद्धिजनादन । तारक कमेणि घेरि मां नियोजयसि केशव ॥ १ ॥ , कर्मणः सकाशाद्धे जनार्दन बुद्धिऽयौयप्ी तव मता चेत्तत्र तर्हि बेरे युद्धात्मके - कमणि भां किमयं नियोज केशव ॥ १ ॥ किंव-- छ्यापिन्नेणेष वाक्येन बुद्धं मोदयसवमे। तदक वद्‌ निधित्य येन भ्रयोऽहमाप्नुयाष्‌ ॥ २॥ भ्यापिभ्रेणव सेकरमेनेव बुद्धि मोहयसीव कद्‌।चित्कमे श्रेय इति कद्‌ाविदनुद्धिः

नरेयप्ीति च त्कररभेनेव वाक्येन बुद्ध मोहयतीव माहं नयघ्तीव मे । तत्त्मदेवमनु- छेयं निध्ित्य वद्‌ । येनानुतेन भयऽइम।प्नुयाम्‌ ॥ २ ॥

भी मगवानुब।च-- कोकेऽस्मिद्दिषिषा निष्ठा पुरा मोक्ता मयाऽनघ । ज्ञानयोगेन सारूयानां कमंयोगेन( ण ) योगिनाम ॥ ३ ॥ छोकेऽसिरशा्ञनुष्ठानाधिकृतेषु पुरुषेषु द्विविधा द्विपकारा निष्ठा स्थितिरनु वतात्पयै एरा १ सगौदौ प्रजाः सष तातामम्युद्यनिमप्रयपतप्रातिताघनं वेदार्थ सप्रदायं कुर्वता पुरा परोक्त! मया स्वक्ञनेश्वरेणानघ।पाप । का निष्ठा द्विविषेत्यत साह तन्न ज्ञ।नमेव योगस्तेन संरूयान।मात्मविषयविवेकन्ञ।नवतां निष्ठा प्रोक्ता । कर्मयोगेन( ण ) कनव यागः । अनेन कम॑वगेन( ण ) कर्मिणां कर्मनिष्ठा भ्रोकेत्ययंः ॥ २ ॥ घेर कमं न कतेभ्यभिति मन्यमानमज्ञनं॑प्रति कमौषिकारिणा कम कर्तव्यमिति परतिपादयितुमाह- न कमेणामनारम्मन्ष्कस् पुरषोऽश्रुमे । न च संन्यस्नाद्‌वं पि सपधगच्छ१॥ ४॥ कपरणामन।रम्माद्करणनिष्कम्यै तनैष्कम्यरक्षणामक््ल्मन्ञानलक्षणां तिद्ध पुरुषो नाश्चते । यथ। ज्ञान।धिकार्‌ ज्ञानेन । तदहं सकलठमेपन्यापत एव पुरुषायै. स्तमनृतिष्ठमीति चेत्तदपि न निकतः। न च संन्यत्तनादेव कमेत्यागमात्रदिव तिद्ध मेऽक्यठक्षणां तिः समविगच्छते । किच योगानुष्ठानपूवेकत्त्चङ्ुद्धिजनितात्मवि- शानातिाद्धि प्तमधिगच्छति ॥ ४ ॥

[भ०१।्छो ° ९-९] भीपद्धगबद्रीता | ३५

तक्र क्ित्कुतो नेषकम्यै ना्चुत इति हेताकाङ्क्षायामाह-- न हि कश्चित्क्षणमपि जातु निष्ुत्यकषंडरत्‌ । कायते हयवदन कमे सर्वः पकृतिनेगगेः ॥ ५॥

न हि यस्मात्क्षणमपि जातु कदाचित्‌ , तिष्ठत्यक्रमकृदक्रियः । कस्मात्‌, कायते प्वत्येते हि य्मादवश एव कर्व सवे; पराणी प्रकृतिनेगुणेः पत्वरजस्तमोमिः । अज्ञ इति वाक्यशेषः ॥ ९ ॥ |

कर्मद्धियाणि संयम्य य आस्ते मनक्ता स्परन्‌ | इन्द्रियाय न्विमृढात्मा मिथ्याचारः स उच्यते ॥ ६ ॥ कर्मद्धियाणि वाक्पाणिपाद्पायुपस्थानि तेयम्य निरुष्य य॒ आस्त॒ उपविशति मनेन्दरियाथौन्विषयान््मरन्विमूदात्मा विमूढःन्तःकरणो मिथ्याचारः पापाचर्‌ः प उच्यते । नासी सेन्याप्ती, मानप्तयापरस्यानुपरतत्वादित्यभिप्रायः ॥ ९ ॥ # यत्‌ एवमतः- यस्त्विन्द्रियाणि मनसा नियम्याऽऽरभतेऽजन । कमन्द्ियेः कमयोगमसक्तः स विषिष्यते ॥ ७ ॥

यस्तु पुनः कर्मेण्यविङृतोऽज्ञो बुद्वीन्दियागि मनसा नियम्याऽऽरमतेऽजजुन कर्मै- न्दियैवोक्पाण्यादभिः । किम।रमत इत्यत्राऽऽह--कर्मयोगम्‌ । कव योग आरा- ध्याराघकपेनन्धरूपकत्वात्‌ । अतक्तोऽफडाकाङ्क्षी स॒ विशिष्यते तस्मान्मिथ्यच रत्‌ ॥ ७॥

यत एवमत;--

नियतं डङ कमं त्वं कमं ज्यायो ह्यकमेणः। शरीरयात्राऽपि च ते न परसिष्येदकमेणः ॥ ८ ॥

तस्माजियतं नित्यं कमं त्वं कुह । यतः कपे ज्यायः श्रेष्ठं फकरत्वात्‌ । क~ मगोऽनारम्मात्‌। इतश्च ज्यायः, शरीरथान्रा शरैरस्यितिरपि च ते तव न प्र्िष्ये् प्रतिष्यति । अकर्मणोऽकरणात्तस्मत्कतन्यमित्याभिपायः ॥ ८ ॥

यत्तु मन्यते अन्धहेतुस्वात्कमे न काम्यमिति तदतत्‌। कथम्‌-

यद्चार्थात्कर्मणोऽन्यत्र ङोकोऽयं कभवबन्धनः । तदूर्यं कमे कौन्तेय दक्तसङ्ख: समाचर ॥ ९॥ यज्ञात्‌ । यज्ञो विष्णुः । «‹ यज्ञो वै विष्णुः ' इति श्रुतेः । सोऽयैः प्रयाजनं

# इतः पूवे सकटाद्शेपुस्तकेषु '“ तस्मानिभिभ्य। चारात्‌ ” दूस्यभिखे भरन्योऽस्ति ।

१६ हनुमद्विर वित्य भाष्यसैहिता- (अ ०३ छो° ! <-१९।

यस्य तक्ञायै विषू्वाराधनाथं तहमाद्धिष्ण्वराघना्यत्कि्मणोऽन्यत्रायं शोकः कम. बन्धनः । तदर्थं विष्ण्वार्‌ाषना्थ यज्ञादिकं कोन्तेय मुक्तः सङ्गो येन स मुक्तसङ्गः समाचरानुतिष्ठ ॥ ९ ॥ इतश्चाधिकतेन कतेव्यं कर्म-- सष्टयज्नाः प्रजाः सषा पुरोवाच प्रजपतिः; । अनेन प्रसवि्यध्वमेष वोऽरस्तिवष्टकामधुक्‌ ॥ १० ॥ सहयज्ञा यज्ञप्रहिताः प्रजाः प्राणिनो ब्रह्मणादयान्यज्ञाधिकारिणः सष्ठ पुरा पव सगोद्‌।वुवाच प्रजापति; प्रजा; सृष्टरनन्तरम्‌ । कथमव।च । अनेन यज्ञेनोत्पाद्‌यध्व- मेष यज्ञो वो यष्माकमस्वु मवरत्वि्ट्कामधुक्‌ । इष्टकःमानमिपतान्फटविशेषान्दोग्वी ताष्टकामधुक्र्‌ | १० ॥ कथमिष्टकामधुग्धज्ञ इत्यत्र ऽऽह - देवान्भावयतानेन ते देबा भावयन्तु बः। परस्पर भावयन्तः भयः परमवाप्स्यथ ।॥ ११॥ देवान्भावयतानेनेत्यादि । देवानिन्द्रादीन्मावयत वर्धेयतानेन यज्ञेन । ते देवा वर्धिता युष्मान्मावयन्तु । परस्परं मावयन्त; श्रेयः परं विज्ञानप्रिक्रमेणावा- प्स्यथ ॥ ११॥ | रिच-- | इष्टान्भोगान्हि बो देवा दास्यन्ते यंन्नभाविताः। तेदेत्तानप्रदयेभ्यो यो भङ्कते स्तेन एव सः॥ १२॥ इ्टन्मोगानमिपतान्स्वगेपुत्रादीन्वो यु्म्यं देवा इन्द्रादयो दास्यन्ते य॑क्तपा- विताः | अतततरदवेदत्तान्परिगृह्यप्रदाय चरुपुरोडाशारिरूपणादत्वा( त्त ) [ न्धो |] यो मङ्क्ते स्तेन एव "सः । जआनृण्यमङ्ृत्वा तैरद॑त्तोपमोगादीनामित्य भिपायः ॥१२॥ यज्ञाशेष्टाश्चिनः सन्तो मुच्यन्ते समेकिरिवष भुञ्चत ५ त्वप पपा ये पचन्त्यात्बक।रणात्‌ ॥ १३॥ यन्ञ।; १७ महायज्ञाः । देवयज्ञ; पितृयज्ञो मृतयज्ञो मनुष्ययज्ञो ब्रह्मयन्न इति । एते पश्च महायज्ञास्तेषां शिष्ट॒यन्ञशिष्टम्‌ । देवयज्ञादीजिवत्य तच्छिष्टमरनमर्ता- र्यमरितुं शीटं येषां ते यज्ञशिष्टाशिनः । सवेकिलिषिषैः सवैपपरमच्यनते [यज्ञ शिष्टाशिनः । च्हीपेषण्यवस्करी ण्डनी कम्मलक्च॑णयपश्चपूनाङ्तेः प्रमददेकृतहि्ताजनिगेश्च किटिनिषैमच्यन्ते । ये त्वात्मकारंणात्पचन्ति ते त॒ पापाः पापस्वूपा अर्धं पापमेव भ॒ञ्ञतं । तस्मादवरय पश्च महायज्ञाः कतन्याः ॥ १६२ ॥ १ क. घ. ड. 'वस्कारिख* । ३ के. ष. इ, 'खंण्डिनिकु । क, ख, ग. इ, “घणा भुष्टथा. दिप । ष, “चृष्टयादिषः ।

भर तो०१९५-१७] भीमद्धगषहीवा । १७

अभाद्धवरन्ति भृतानि पएजन्यादन्नसंमवः। यन्ना पाति पन्यो यज्ञः कपसद्बः ॥ १४॥ सन्नाद्धवनिति जायन्ते मृतानि कयेकरणतषाताभकामि । परर्वलिेस्नपतंमवः यज्ञ द्वति पर्जन्यः | अग्रो प्रसाऽऽहतिः पषम्यगादिदय्पतिठिते । आदित्याज्जायते वृ्िवृेरन्नं ततः प्रजाः ॥ इति स्यतेः | यज्ञायागक्रियापमुद्धवाचज्ञा( द्धम )्वति पर्जम्यः । यत्तः कगह्वषी - क्रियासमद्धवो षमः कर्मसमृद्धषः क्मलिरवरजमानत्यपारासिकी अगः समञ्च; कारणं यस्या कर्म्द्धवी यागक्रियामृद्धव इत्वंवै; | {४ ॥ कमं वह्माद्धवं विद्धि ब्रह्माच्चरसपद्धवम्‌ । तस्मात्सवेगतं ब्रह्म निस्यं यज्घे प्रतिष्ठित ॥ १५॥ कर्म ब्रह्मोद्भवं रह्म वेदः प्रकाशकं यस्य तत्कमे ब्रह्मोद्धवे द विभि 1 रह्म पुमरनेद्‌ाख्यमक्षरपुद्धवं विद्धि । अक्षरः परमात्मा पद्रवः करणि द कऋ- णस्तदक्षरपतमद्धवम्‌ । अक्षरात्परपनिःशधतिवत्समद्धते बह्म । तस्मास्तवीर्थपरका शकेत्वा- तवणत बह्म वेदौ गन्ञप्रकाश्कत्वाद्यज्ञे प्रतिष्ठितम्‌ ॥ १९ ॥ पथं परवेतितं चक्रं नानुवतैथवींह यः| अधायुीरीनद्रयारामो मों पायं स जीवति ॥ १६५॥ एवर्म्नपूवकं प्रतितं चक्रं॒निप्पादितं चङ्कमणश्टिं ननुर्वतैरयति भष्चुििति योऽघायुरघमात्मन इच्छतीत्यप्रायुः । इन्दियाणानारंमि र्िथक्रीशस्थने मों वृथा हे पाथं प्त जीवति प परैणि धारयति । तस्मद्तेन कर्मण्येव त्ताः करतम्या हत्यामिधायः॥ १९॥ | कर्मण्यनिङतस्य ज्ञातिनः कमं न कर्तन्यित्यहि-~ यस्त्वात्मरतिरेब स्यादास्मतुप्त्च मानवः। आत्मन्येव च संतुष्टस्तस्य कायं न वियते ।॥ १७] यरित्ववि । यस्तु परारूय आत्मज्ञाननिष्ठ आत्मरतिरात्मनि रतिर्यस्य] भात्म- रतिः । भतन्ये(ने)व तृषो नान्नरसादिन। । आत्मन्येव च संतुष्टः सैबे नाशार्थं छाने मवति तमनपेक्ष्याङ$ऽत्मन्येव च संतुष्टः । आत्मविदस्तप्य कयं कररभीयं न विधते ॥ १७ ॥

१. घ. येकार"! २क. ल. ङ.श्तेः। २३४. खल. ग. . भरिपुः 1४ कः. मणी ! ५ क. इ. "ति प्रा" । ६ ध. प्रागान्वार* ।

१८ हलुपदिरवचितयेश्चाच माष्यसहिवा- [भ ०६.छो०१८-९३]

किष तैव तस्य कृतेनार्थो नाछतेनेह कथन । न चास्य सेमूनेषु कश्िदयेव्यपाश्रयः ॥ १८ ॥ तस्याऽऽत्मरतेः कृतेन करणेन नाथे; प्रयोजनमेव नाप्यज्तनाकरणेन कश्चित्मत्य- बायः | न चस्य विदुषः कशचिद्भह्यदिश्यावरन्तेष्वयेन्यप।श्नरयः कयोयमाश्रय- णम्‌ ॥ १८॥ तवे तु कमेण्यिहृतः-- ` तस्मादसक्तः सततं कार्यं कमे समाचर । असक्तो शवाचरन्कमं प्रमाभ्नेति पूरुषः ॥ १९ ॥ तस्मादपक्तः फषटपङ्गव्जितः सतते पतद्‌ का कतेव्यं कमं युद्धदि पतमाचरानु- तिष्ठ । किं तत इति चेत्‌ । अक्तः सङ्गवनितो हि यस्मद्‌ चरन्ननुतिष्ठनकमं परं परमात्मानमाभ्नोति प्रषः, तस्मान्नियं कमं कुविंति सबन्धः ॥ १९ ॥ इतश्च [कमं कतन्यम्‌-) कर्मगेव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः । छोकसंग्रहमेवापि सेप्दयन्कतुषहेति ॥ २० ॥ क्मेणेव हि पूव क्न्निया जनकप्रमृतयः संसिद्धि मोक्ष प्रप्ड प्रवृत्ताः । यदि ते प्रापसम्बग्ददीनाः केवढं छोकरतपरहार्यं कर्मणि प्रवृत्तस्तं त्वमपि ठोकरपग्रह खोक्य धभेपरि तगरं प्यस्तद्थमेव कमे कतुंम्दंमि ॥ २० ॥ टोकपमहा्थं रिं कतेग्यमित्युच्यते-- यथदाचरति भेष्ठस्वत्तदेवेतरो जनः । स यलस्ममाणं कुरते लो$स्तदनुवतेते ॥ २१॥ यद्यतकमोऽऽचरति श्र 8; प्रघानस्तत्तदेव कमऽऽचरत तरो जनस्तदनुगतः । च सत श्रषठो यष्टेकिकं वैदिकं वा प्रमाणं कुषे प्रयेति रोकस्तदनुवतेते तदेव प्रमाणी करोतीत्यषेः ॥ २१ ॥ | | तदहुशयति-- न पे पाथास्ति कतैग्यं त्रिषु छोकेषु किंचन । नानवाप्तमवाप्तन्यं वतं एव च कभनि ॥ २२॥ मे मम पथे कतेत्यमनुषठें तरिषु ठोकेषु फरंचन किमपि न । कुन इतिचेत्‌, न मेऽनव।घमप्रा तमवाप्य प्राप्त प्रापणीयं नास्ति तथ।ऽपि कभेण्येव वते ॥ २२ ॥ यदि पुनरहमिव त्वं कृताथंनुद्धिर।त्मविदन्यो वा त्या ऽऽत्मविदः कतैव्यामवेऽपि परानुग्रह; कतव्य इत्यात्म॑तम दृदमुच्यते--

१४्‌, ख, ध, इ. ^त्मसभेद्‌ उष्य ।

[भ०१६न्छो ०२६-२८] श्रौमद्धगवद्र॑ता | ३९

यदि हं न वततेय जात॒ कमण्यतन्द्ितः

मम षरत्मानुषतैन्ते मनुष्याः पाये सवश्चः॥ ५३ ॥ [यदि ह्यहमिति] ॥ २३ ॥ ततश्च को दोष इत्यत आह-

उत्सीदेयुरिमे रोका न कुया कमे चेदहम्‌ ।

संकरस्व च कता स्याप्रुपहन्यापिषाः प्रजा! ॥ २४ ॥ उत्सीदेयुरिमे रोका इति । अनेन कारणेनोपहन्यामिमाः प्रजाः प्रनान।मनुप्रह्‌।य

रततः कर्मोपहति कुयामिति । ततश्च ममेश्वरस्याननुरूपमापयेत ॥ २४ ॥

ततश्च-

सक्ताः कमेण्यविद्रसो यथा र्वन्ति भारत ।

कुया द्विदास्तयाऽसक्तथि शी षुरूोकसंग्रहम्‌ ॥ २५ ॥ पक्ता! प्रक्ताः फलापिसतथीो । विद्वाञज्ञानी तथा तेन प्रकारेण । अप्तक्तः फडामि-

सेथिरहितः । विकीषूः कपुमिच्छुः | रोकपप्रहं कतेभ्वं घर्मोत्प।द्नम्‌ ॥*२१ ॥ किंच-

बुद्धिभेदं जनयेदन्नानां कपेसङ्किनाम्‌ । जो षयेत्सवे कमोणि विद्वान्युक्तः समाचरन्‌ ॥ २६ ॥

मविवेक्षिनां कमेतङ्गिनामि फटप्ताघनमिति कमेसङ्गिनाम्‌ । रिं तु कुयात्‌ | भोषयेत्क।रयेतपवेकमाणि यज्ञादीनि विद्वान्घयं तदेवाविदुषां कमै युक्तोऽभियुकः समाचरन्‌ ॥ ३१ ॥ इद्‌ च कतुत्वमात्मनाऽपरमायङपम्‌ । क्थम्‌-- भृतः क्रियमाणानि गुणेः कर्माणि सर्मश्चः अहकारविमूढाट्मा कनाऽहपिति मन्यते ॥ २७॥ ्रकृतेन्यक्तस्य गुणैः सक्वरनस्तमेभिः क्रेयमाणानि कमणि डोकिङ्ानि शाङ्गी. याणि च सवैशः ्वेपरकाराणि । अहं कारविमूढात्माऽहकारोऽभ्यक्त[कार् [करणपषति- प्वनात्मन्यहमिति बुद्धिस्तेनाहेकरेण विमूढो व्यामृढ आत्मा यश्य सोऽयमहकारवि- मूढात्मा कतांऽहुमेषां कमेणामिति (ऋकतेन्यनिति) मन्यते ॥ २७ ॥ तत्ववित्‌ महाबाहो गुणकमेविभागयोः | गुणा गुणेषु ववेन्त इति मरवा न सल्नते ॥ २८ ॥

गि प |

क्‌ तमाचरन्कमं न कतेग्यमिति बुद्धेरन्यथामवं न ननयेन्नोत्पादृयत्‌ । केषमन्ञान(-

द्‌ वि

ञ्ञ

गिवववा

# धनक्िरनोन्तमततप्रचिकप ।

रा ५ ॑ । 8, हनुमद्विन्रितमैमच पाप्यसरिता- [अ २७९३९.-३ ६]

तत्वविदकतां स्वक्प्ितू । यृश्ाः एृत्वादयः । गुणानां कवृमूतरानां कणां च कायै- भृतानां विभ्रगद्नोः एतोः । मरणः सर्वरजस्तमां्ि गुणेषु तत्रे गमनागमनादि कमु कृत्वेन वतेन्त इति दु मन्यमानो न संज्जते। नाहं कर्तेति मन्यत हत्पुषरः॥२८॥

ये पनः-

भङ़कग्मूढाः सचन्ते गुणकमसु । ब्रानृङ्कद्लविद्‌ परट्दान्टृरछ्विन्न विचाडयेतू ॥ २९ ॥ रनक सतीर्‌ हति दमूढाः सन्तः सजन्ते गुणानां कमेषु व्यं कृप कुं फरायेननि समते पन्ये । तानङृत्खरविदः कम॑फलमात्रद्‌रिनो पन्दागृषप्कक- त्जवित्सवद्भस्षविन्न विचादयेत्‌ । बुद्धिमेदुकरणमेव च।ठन तन्न कुय।ङयद्चः | ९९॥ त्वं ए कमाश्रिकी- पयि स्यमि कप्मगि सन्यस्वध्यालचेतषुा । बद्रद्धाद्रभमो भूत युध्यस्व विगतञ्वरः ॥ ३० ॥

8 वादि पद्ध सह प्वैकममोकरि प्वोणि कुमपि स्यह्लपतक्ुतम- बेतप्ता विषेकनुद्धचय। निराशीनिमेमः कमणि तत्प च ममत्ववर्जितो युध्यतु विगत. इवरी विगतत्ततापः ॥ ३० ॥

यदेक मतं कमे कर्तमप्रनिति प्रमाणमुक्तं त|[त्त]थ--~

ञे मे प्रतरिदं नित्वमडुतिष्टन्वि मानवाः। अद्धाङ्त्रोऽनसू यन्तो एस्यन्ते तेऽपि कपेभिः ॥ ३१ ॥ केऽबिङकक्रणो मे पम मतमिदयुक्रष्वपं नित्यं सद्‌ाऽनुतिष्ठनिति मज्ऋतराः शद्धा वन्तः श्रदूषाना अनपूयन्तो मयि वासुदेव उपदेशयपूय्षहितास्तेऽपि स्मि सकरकिश्मिषेमुच्यन्ते ॥ ६१ ॥ ये सवेतदुः्यसृयन्तो नानुतिष्ठन्ति मे मतम्‌ । सवैङ्नानविगदास्ताम्बिद्धि नष्टानदेतषः ॥ ३२ ॥

शे छतन्ममं मतमभ्यपयन्त हष्यन्तो नानुतिष्ठन्ति न कुर्वन्ति मे ममेश्वदस्य मतं प्ण श्र तानि ज्ञानानि तेषु विपृढदानपरमायेविदो विद्धि विजानीहि नष्ट नषेतपतोऽ- िषेक्रिनः ॥ ६३२ ॥

तया हि-

सशरं वेष्टते सर्पाः मृतेतनानवानपि । शकृति -यन्वि भूतानि निग्रहः कि करिष्यति ॥ ३१ ॥

१.७. ख, ग्र, ड, शवम्तोऽन° ।

[भ. शो ०६७४-६ ७] भीमद्धगवटरीवा । ४१

पदशमनुरूपं -वेष्टते स्वस्याः प्रतेः । प्रकृतिर्नाम पूरवक्तघमाषमादितंस्कारो वतंमानजन्मादावमिभ्यक्तो यः सा, प्रकृति(ते)स्तस्याः सदशमव सैजन्दज्ञानवानपि कपत मूख; । प्रकृतिं यान्ति मूतानि निग्रहो निरोषः किं कारेष्यति मम व्‌[ऽन्यस्य वा ॥ ३३ ॥ अतः शाञ्ञानथक्यमिति चेत्तत्राऽऽह- इद्ियस्येन्दरियस्याे रागद्वेषौ व्यवस्थितौ | तयंने वश्चमागच्छेत्तौ ह्यस्य परिपन्थिनौ ॥ ३४ ॥ इद्धियस्येन्दियस्यायं पर्वद्दियाणम्यं रागोऽनिष्टे द्वेष इत्येव यद्यपि प्रकत्याङय. स्वमावतः प्रवृत्तिनिवृत्ती तथाऽपि तयो रागद्रषपूमेकत्वे प्रत्यक्षा रागत्परृतिरेषाक्ै- वृत्तिरिति । अनो रागद्वैषो नियम्य यथाशाल्ञे परवतैते । यतस्तौ रागद्वेष परिपन्थिनौ पुरुषा्थप्रतिबन्धको ॥ ६४ ॥ किं चान्यत्‌- भयान्स्वधर्मो विगुणः परषमीत्सछनुष्ठिताव्‌ ।

च १

स्घघर्मे निधनं श्रेयः प्रषर्मो भयावहः ॥ ३५॥ यत॑; धरेयानपक्शस्यतरः स्वधर्मो विगुणः कतिष्यज्गे रहितः परस्य षमः परषम- स्तस्मात्परधम।त््युणमनुष्िताद्विनाऽतः स्वधर्मे निधनं श्रेयः प्रशस्यतरम्‌ । परधर्मो मयावह्‌ः । मयमावहतीत्यथः; # ॥ ३९ ॥ ृद्विपूवेकारिपुरुषेषु प्रसिद्धा (परषम।(१) ) नृष्ठनदशेनात्तस्य कारणनुमुत्तयाशेन उवाष- अज्ञेन उवाच-- अथ केन प्रयुक्तोऽयं पपं चरति पूरषः। अनिच्छन्नपि वार्ष्णेय बलादिव नियोजितः ॥ ३६ ॥ अयेति । नियोजित इव ॥ ६९ ॥ आरस्मेपापपरवृत्तिकारणं श्रीभगवानुवाच -- श्रीमगवानुवाच-- फ(म एष क्रोध एष रजोगुणसमुद्भवः । महाश्चनो महापाप्मा विद्धयेनपिह वैरिणम्‌ ॥ ३७॥

६

# इत उत्तरं “ बुद्धपूर्वंकारिपुश्षेषु प्रसिद्धेत्यर्थः ” दस्यधिकं ख. ग. ध. इ. पुस्तकेषु

१४.ग.६., 8, "तम , १०। ९८. यक्षं रा ।३४७. ख.ध. ॐ, प्रवतंते । ४ ङ, खः १, ई. "तमप ।

2 हनुमदिरवितयेश्ाचभ।'प्यस!हिता- [अ ०३-छो०३८-४१)

एष कामः क्रोषश्च रनेगुणपतमुद्धवः । महाशनः । महदशनं यस्य स्र महाशनो विषयसेवानुपरतः । अत एव महप।प। । महान्पाप्मा १।१ यस्मद्धवति स पहा- पाप्मा । एनं कामं कोष च इहाधिकारिपुर्पराणां विषये शत्रु विद्धि ॥ ६७ ॥ कथं स वैरीत्यत्राऽऽह-- धूमेनाऽऽत्रियते बहि ययाऽऽदशां मलेन च। ययोरवेनाऽऽवता गभस्तयथा तेनेदमाष्टष्‌ ॥ ३८ ॥ धृमेन।ऽऽन्नियते पिधीयते वहियथा । यया चाञञद्‌र्‌। द्पणो म्न च कटधिमा- ल्येन धायते | यथा चोसतरेन जरायुणा गमौश्चयगतः प्राणी तथा तद्त्तेन कामेन छोषेनेदं विवेकप्रमवं ज्ानमावृतमाच्छ्तम्‌ । सकट पु₹।१५क। शकन्ञानावरणद्ूरिण।यं कामः क्रोधश्च वेरत्यिापिपायः ॥ २३८ ॥ आरत ज्ञानमेतेन ज्ञानिनो निस्यवेरिणा । कामरूपेण कोन्तेय दुष्पूरणानकेन च ॥ ३९ ॥ आयुतं पिहितं विवेकन्ञानमेतेन कामेन कोयेन च ज्ञानिनऽपि किमु१ मूष मित्यनेरिणा नित्य वैर तेन । नित्यवेरितय ज्ञानापिधानद्वारकम्‌ । कामरूपेण दुष्पूरेणा

मकेन च । दुःलेन पूयत इति दुष्पूरः । न विद्यतेऽ १५िरस्येत्यनकः । मूयो मूयो

“4

2

पी ५

विषयप्तवया वपेमानन कमिन्‌ प्रयुक्तः श्रथाय पुरवः पप चरतात्यज; ॥ ३९. ॥ किं चास्य कामस्य कारणमुच्यते-- इन्दियाणि मनां इुद्धिरस्याविद्ठानयुस्थतं । एतैर्विमोहयत्येष ्ञानमावृत्य देदिनई ॥ ४० ॥ इन्दियाणि डोचनादूीनि । मनः पेकस्पात्मकम्‌ । बु द्धिरध्यवस्नाया त्मिका अस्य कामक्याचिष्ठानं कारणम्‌ भाद्र ५६। प्रथम्‌ भदरछोद पिषयनालच्य मना त्स्य सुखरउ्वं क२८।८म न~ ५--५५ 1१५ ३.६) भु क्यः ऽध्यवय पृः कामयते । तमम।३।६-'द नि १५,११५।[ ५ = १।१५।.९ | ५९।२९।नद्र | भ; ऋ।रणेरन देहिनं विमाहयति । भोवक्षुतवपरतेपत्त) हि (चण मननात ज्ञाने ' सम्यनज्ञानमाब्रु त्याऽऽष्छादयय यत्‌ एवमतः ॥ ४ < ॥ यस्मादिन्धियाणि रागद्वेषमृढ५-- तस्पात्वमिन्दिपाण्यादो नियम्य भरतम । पाप्मा भ५ज।ह नं ज्ञ नविज्ञाननाथन५॥ ४१॥ तस्मात्तान्याद्‌। प्रथम्‌ (नेवम्द्‌ ।नरुष्-न भकु1 ३।रण पाप्मान पकटपाप१ह्‌त्‌ काम

परजर्हीति । ज्ञानमात्मशाख,च।य्‌।१द्जनित विज्ञान तत्पुवैकः; परलम्‌।त्मानभवस्तयो- नाशन" पजि! ४१॥

[अ ०४७० {-२] भीपद्धशवह्वीत । ४३

य ज्ञानङूपमात्मानं काम अव्रृणोति तस्य स्वरूपमाह- इन्द्रियाणि पराण्याहुरिद्धियभ्यः पर पनः। परनसस्तु परा बुद्धिर्या वृद्धः परतस्त॒ सः ॥ ४२ इन्द्रियाणि धराक्ना्टीनि पराणि प्रदुष्टानि स॒क्ष्मत्वात्सकट्दहग्यापित्वाच्चा$ऽहु कथयन्ति | तेम्योऽषीन्दियेभ्यः परं प्रकृष्ट मन आहुः । तन्पवकत्वारिद्दियाणां प्रवृत्तः मनपोऽपि परा बद्धः | बद्धिरष्यवप्तायारिमिका तदुथेत्वान्मनसतः | यो बुद्धेः परतो बद्धा स कामनाऽन्तरृत इव्यामप्रायः | ®२॥ एवं बुद्धः पर वुद्ध्वा सस्तन्याऽऽ्मानमासना। जहि शतं पहावाहो कामरूपं दुरासदम्‌ ॥ ४२ ॥ इति भ्रीमहाभ।रते शतसादरूयां संहितायां वेयासतकंषां मीष्पपवंगि भ्रीपद्धगवद्वीतासूपानिष्सु ब्रह्मविद्यायां योगज्नान्चे भरीटृष्णाजै- नसंवादे कभयोगो नम तुतीयोऽप्यायः ॥ ३ ॥ एवं बुद्धेः सेम॑वं यता बुद्धेः परं बोद्धारम।त्मानं बुद्ध्वा ज्ञत्वाऽन्तःकरणमात्मनैव सस्तम्य कामरूपं शत्रु जहि । दुरापदं॑दु-खनाऽऽप्ता्यत विनारयत इति दुरात्‌. [स्त|१्‌ ॥ ४६ ॥ इति श्रीमद्धनुम्वैरतिते पेज्ञाचम।ष्यनामके श्रीमद्धवद्रीत।भ्यायनि तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥

( भादितः शलोक्रनां समष्ट्ङ्ाः~१६२ )

( अथ चतुर्थोऽभ्याय. ) ।

ननि ह > ह कनन

पर्वोक्तं योगमनेकशि्टपरिगरहेण च(प)रतोति प्ररोचनार्थ श्रीमगवान्‌-- श्रीमगवनुबाच-

हणं विवस्वते योगं पोक्तवानहमग्ययग्‌ ।

विवस्वान्मनवे प्राह मनुरिशष्वाकवेऽब्रवीत्‌ ॥ १॥ इमं पूर्वोक्तं विवस्वते प्राक्तवानदमभ्ययमविन। शिनम्‌ | स च विवश्वान्भनवे स्वपू-

भराय प्राह । स च मनुरकष्वाक्रवऽन्रगत्‌ ॥ {॥ एवं परम्पराप्चमिमं राजभयो विदुः । स कारेनेह महता योगो नष्टः परंतप ॥ २॥

४४ हतुमदिरावितपपराच माष्यसारिता- = [अ०४्ो° ६-७]

एवं क्षन्नियपरम्पराप्राठं प्राक्तमिमं राजयो मनुप्रभृतयो विदुर्जानन्ति । स योगो महता क।ठन नशे विच्छिन्नपरमद्‌।यः संवृत्तः । परंतप परास्तापयतीति पर, तपः । शत्रस्तप| इत्यभिप्रायः] ॥ २॥

स एवायं परया तेऽथ योगः परोक्त! पुरावनः। भक्तोऽसि मे सखा चाति रदस्य हेतदुसमम्‌ ॥ २॥ स एव ववरषटलपपदायो योगः प्राक्तः पुरातनः । ते तव । रहस्यमप्रकादयम्‌- त्तमं निर्पमम्‌ ॥ ३ ॥ एवं श्रुत्वाऽजुन उवाच- अजेन उवाच-- अप्रं भवतो जन्म प्र्‌ जन्म विवस्वतः । कथमेतद्विजानीयां त्वमादौ प्रोक्तवानिति ॥ ४ ॥ अपरमर्वाचीनं वसुदेवगृहे मवतो जन्म, प्रं १४ विवस्वत भादित्यस्य जन्म तगो द्वतः कथमेतद्विजानीयां स्वमादो विवस्वते प्रोक्तवानिति ॥ ४ ॥ सात्मनो निरीश्वरतां मृखनुद्धिपरिकदितां एरिहरःमगवानुवाच- शी मगवानुवाच- | बहुत मे व्यतीतानि जन्मानि तव चाजुन। तान्ये वेद सवाणि न त्वं वेत्थ परंतप ॥ ५॥

बहूनीति । तान्यहं वेद्‌ विज।नाम्यन।वरणज्ञानत्वाच्वं बु न वेत्थ न जारनीषेऽ- विद्याकामकर्मावृतत्वात्‌ ॥ 4 ॥

कथं तहिं तव निवयेश्वरस्य धमाधम मावे जन्मेलज्ञनस्य प्रन्ने सति मगवानाई-

अजोऽपि सन्नव्ययात्मा भूतानामीश्वरोऽपि सन्‌ । प्रातं स्वामधिष्ठाय सभवाम्यात्ममायया ॥ ६ ॥ अजोऽपि जन्मरहितोऽपि सन्नभ्ययात्माऽनुप्षीणज्ञानशक्किप्वभावो मृतानामानर्ष, स्तम्बपयन्तानामीश्वर इशनशीटोऽपि प्रकृतिं मम वेष्णवीं माथा त्रिगुणालिको यस्या वशे सर्वै जगद्वतेते यया मोहितं स्वमात्मानं वासुदेवं मां न जानाति तां प्रकृति स्वामधिष्ठाय स्वीकृत्य समवामि दृहुवानिव जात इव च मवापि | भात्ममाययाऽई* त्मनो मायया । न परमाथतो दोकवत्‌ ॥ १ ॥ तच्च जन्म कद्‌] किमर्थं चेत्यतोच्यते-- यदा यदा हि ष्मस्य ग्लानिर्भवति भारत । अभ्युत्थान मधर्मस्य तदा$ऽत्मानं जामद्‌ ॥ ७ ॥

[भ०४छो०८-१२] भीपद्गवद्रता । ४५

यदा यदा यस्मिन्यस्मिन्काे घर्मस्य प्राणिनामभ्यदयस्य नि.(यनि)भेयसरत।ष- नस्य गछानिमवति । अधर्मस्य यदाऽभ्युत्थानएद्धवो भवति त्दाऽहमात्मानं दनन्यु- त्पत्स्यामीति ॥ ७ ॥ क्िमथमित्यत्राऽऽद- परित्राणाय साधूनां विनाञ्ाय च दुष्ृषम्‌ । धममसस्थापनायोय संभवामि युगे युगे॥८॥ परित्राणाय । युगे युगे प्रतियुगम्‌ ॥ ८ ॥ जन्भ कमं च मे दिज्यमेवं यो वेत्ति तच्वतः। त्यक्त्वा देदं पुनजेन्भ नेति मामेति सोऽज़न ॥ ९ ॥ जन्म मायाह्पं क्म च ध्मप्ंस्थापनार्थाय कप्तवधादिरूपं दिव्यमप्रङ्तमेश्ववै यो वेति तत्वतो यथावदहं त्यक्त्वा पुनभेन्म न गच्छति फ तु ममिवैति प्राप्नोति च्यत इत्यथः ॥ ९ ॥ नेष मोक्षमागं इदानी प्रवृत्तः फ तहिं पएवेमपि- वीतरागमयक्रोषा मन्मया मामुपाभ्चताः। बहवो ज्ञ नतपस। पता मद्धवपागताः ॥ १० ॥ मन्मया ब्रह्मविदो मामुपाध्चिता मामेव परमेश्वरमाध्चिताः । ज्ञानमेव तपस्तेन ज्ञान. तपता पताः शद्धा: । मद्धावमीश्वर मावमागता मुक्ता इत्यथः ॥ १०॥ मद्धावमागता इत्युपश्रित्य मोक्षमेव प्रयच्छति मगवान्मक्तानां न ज्ञनेश्वयादिफश- नित्यजुनस्य वचनमाशङ्कयाऽऽह-- ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्तथैव भज,म्यहषू । मम वत्मीनुवतेन्ते मनुष्याः पायं सवशः ॥ ११॥ ये यत्फठ्पराथ॑नः पुरुषा यथा येन प्रकारेण सात्तिकराजपतामप्तमवेन मां प्रप धन्ते तानहं तथैव तत्फल्दनेनैवैश्व्यादिफलार्थिनस्तद्‌ानेनेवेत्याभिप्रायः । ममेश्वरस्य वतमं माग यथामिरवितफल्परदत्वमनुवतन्तेऽनु सरन्ति । यद्यत्फलमानेखितं तदव मां प्राथयन्त इत्यमिपरायः ॥ ११ ॥ 9 च- कादृक्षन्तः कमणां काद्ध यजन्त इई देवताः । क्षिपं हि मानुषे खक तिद्धभववि कमजा ॥ १२॥ काङ्कन्तः कामयमानाः कमेणां यज्ञादीनां -पिद्धि स्वगादिफठे यजन्ते पूजयन्तीह छाके देवता इन्द्राद्याः । यतः क्षिप्रं शधं मान१ छोके कर्मना सिद्धिः कर्मफ

क कः

भवति जायते न ठाकन्तरे वणान्नमदिविलेष।छामात्‌ ॥ १२ ॥

४६ हुमद्विरचितपंसाचम्‌प्यसाहिता- [अ ^ ४ ° { ६- १,

अत एव --> चातुदण्यं मया सृष्ट गुणकमेविमागरः । तस्य कर्तारमपि मां विद्धयकतारमग्ययम्‌ ¦ १३॥ चत्वारो वणाश्चातुवण्यं मयेश्वरेण सृष्टम्‌ । गणाः प्रखाद्यस्तद्विमागेन च । तत्र सास्विकस्य ब्राह्मणस्य क्षमो दमस्तप इत्यादीनि कमाणि | सत्चापसजंनस्य रनःप्र धानस्य त्रियस्य शयतनःप्रमनीनि कमणि । रजःप्रघानस्य वेरयस्य कृष्यादीनि क्मोणि । तामस्य रुद्रस्य श्रुतैव कर्मस्येवमणकमतिमागराश्चादुेण्यै मया सृष्ट. मित्यथेः । त्स्य च।तुवेण्येस्य कमणः रमनभ: कतर मा्मीश्रर्‌ विद्धि जानीहि । वस्तुतोऽकतोरमन्ययमविकारिणम्‌ ॥ १६ ॥ | कतृत्वे कमेकटपतबन्धात्तवानीश्वरत्वमित्याशङ्खच!$ऽह-- न मां कमणि लिम्पन्ति न कर्मफले स्पृहा । इति मां योऽभिजानाति .कमेमिन सर वध्यते ॥ १४॥ न मां कम्‌।णि यन्ञादीनि रिम्पन्ति, उपश्छिभ्यनित देहाद्य।रम्भकत्वेनाहंकाराभावात्‌। न मे कमफले स्ृह्‌ा । अतो हेतोरकनात्मन्ञ।न।द हं कमभेर्‌ाछेप् इत्यतोऽपि मां पर. मात्मानं योऽभमिज।नात्यवगच्छति क्मभिने स्र बध्यते.न टिप्यते ॥ १४॥। एवं ज्ञात्वा कृतं कम पूवैरपि बुपृष्ठंभिः। कुरु फमव तस्माच पृश; पूवैतर तम्‌ ॥ १५॥ अहमेवेश्वरः कर्मणः सष्टाऽहमेव च कर्तेति ज्ञत्व। पूरैः पुरैः पृवंतरमेव कृत कमे, त्वे तस्माद्व हेतोः कुरु ॥ १९ ॥ अध्यात्मन्ञानेन कमफल प्राप्तं मन्यमानः स्वयमेव कम॑णाम।ध्यातिमिकस्वद्पाविष्क, रणायमाह ~ किं कमे किमकर्मेति कदयोऽप्यत्र मोहिताः । तत्ते कमे भरवकष्यापमि यज्जाता पोक्षसेऽद्युभाव्‌ ॥ १६ ॥ किं कमे किमकर्मेति । कमाक्िस्वरूपमनानन्तः कवयोऽपि मोहिताः परममृढाः। तत््वतस्तत्ते कमे प्रवक्ष्यामि यत्कमस्वरूपं ज्ञात्वाऽङामात्संसाराद्विपोक्ष्यपे ॥ ११ ॥ कमं नाम शरीरल्ियम्य।पारस्तदभावश्चाकमं कथमत्र कवयोऽपि मोहिता इति चेदुच्यते-- कमेणोऽह्यपि बोद्धन्यं बोद्धव्यं च विकभणः | अकपेणश्च बोद्धग्यं गहना कमेणो गतिः ॥ १७ ॥

ण्म मिरी

~~~ ˆ~ ------- -~--- न) ण सा स र ० ताण कि = ०-99-9, भि क नि 9 ककन

१क. ख, ध, इ, °णऽऽथ्य्‌{* ।

|अ०४छो० १८-२२] शर मद्धगवद्धीता ४७

कमणा ह्यपि बोद्धव्य शरीरोन्द्रियःथापारनिवेत्मै शूषं बोद्धव्य कफिंविदघ्ति | तथा विकमेणः प्रतिषिद्धस्यापि बोद्धन्यं ५तिषेध्यदूषमस्ति । तथाऽकमणः कम।मवस्यापि बाद्धन्यं रूपमस्ति | यत. कमणो ति" हन। दुधा ॥ १७ ॥

दानीं कम।कभविकमणा बोद्धव्य रूपं दरोयितुमाह--

कभण्यङ्मं य; पद्येदकमणि च कम यः| स बुद्धिमान्भनुष्येषु स युक्तः एत्लक्र्मत्‌ ॥ १८ ॥

५५ श ९।रनन्द्रयन्यापाररश्षण कमण्यकम्‌ नित्यपिद्धस्वादात्मस्वरूपं द्ए०्यमिति शषः । यथा पर च्य॒द्‌क उदकस्य स्वहूपभता मर।चयप्तद्माव उदकस्य नरात्स्यप्र- स्गादेवं कमणि अक्रत्रात्मस्वरूपमात्ति | तथाऽकमके वस्तुनि निश्चले कमेरूपं द्र्टम्यम्‌ । यथ। नावि स्थितस्य निश्चटे तटनगे भ्रमिकमेदशनम्‌ | अतएव यः कभण्यकनसरूपमकम।२। कम॑१ १२यति ६ मदुप्यप्वधिकारेषु पुरुषेषु वुद्धिमान्‌ | प च युक्त योगी । प च छत्लकभ॑ङ्कत्पकर+५कृरित्यवः । तस्मा स्वमपि कमाकमगो4- धूवत्स्वरूपपरिन्ानेन कमन कृभवत्ययः ॥ १८ ॥

५९५।त्‌-- धस्य त समरम्माः दापस्करपवमि।१ | न नाग्निदग्यकमाण तमाहुः पण्डितं वृषाः ॥ १९ ॥

यत्य कं५ विदः स्ता; क्रियाः कामनतकलवार्जताः फल प्रकर हितास्तं ज्ञाना- मेव पम,५ पमा कसनस्डय। ~ > 1 स्तेन दप {कम्‌।५ ९४॥ बरह्म विदः प(ण्डत्‌. माहु; | १९ ॥

त्यक्त्वा क्फरानतः नियते निरश्रषः। ५,१५७.५, २५९६. ५ -4; 1 १८४,९.१ १ ल, ॥ ९० ॥ ९1 ५।४६त; 1.21 , ल 64.1३1 11९1 44 14 4 15. ज 4; | कम॑ण्वमिप्तू. तोऽ >३ ^{१९१,९।.१ ल; | 41५1. त९५॥ नद्भू.व। न 41।देयममवावः ॥ २० ॥ [न्‌२।२। ११३ 11५ -व.क् सरः । सर केम प 1 1 जयन किरन्बि१५्‌ ॥ २१॥ निराश; प।५न।र्‌ हप.) {वपा ६41 "पःकरमप्यक्तपवेपसरहः शारीर केव कर्म चर र््थितिपरा वनं कम पुवण(ऽऽभोति किगर्नषं पपम्‌ ॥ २१ ॥ यरर्याकभततष्ट दद्राततता विपत्परः। सम । तद्ध वास चृ" तजञ्प न ।नब्ध्यत ॥ २२ ॥

नण

~~न ू----- [रि ~~~ ~~ न~~ --------~~ ~ ---- --*

११, इ, प्रमेणकः २ग.ध. मात . ६४, प. §. अद्धक्ला । ग, बन्धका |

४८ हनुमद्विरवितेशचाचमाष्यसदिव- [अं०४छो०९-२५ यहच्छाठामपतुशोऽपरायितलामपतुष्टः । ददर तीतः शीताष्ण्रुलदुःख।दिरहितः । विमत्सरः कोषवर्जितः । कर्मणां फरमाव।मवधोः समवित; | प एवमतः कृत्वाऽपि न निबध्यते न कमेफड्‌ शरीरादि प्रति ॥ २२ ॥ गतस्षङ्कस्य भुक्तस्य ऩ्।नावास्थतचेतसः । यङ्गायाऽऽचरतः कमे समग्रं रविलीयते ॥ २३ ॥ गतपतङ्गध्य फरप्तकस्परादेतस्य, ज्ञानाव्थितनेतपः परमात्मति व्ववस्थितनुद्धेः, यजञयेराराघनायैमचरः कमानु स्त्कम समर परविलीयतेऽफढपरदे मवेत्‌, अबद्धकं भवति ॥ २६३ ॥ अयमपरो योगः-- ब्रह्म पणं ब्रह्म हविभह्य प्रौ ब्रह्मणा हुतम्‌ । ब्रह्मेव तेन गन्तव्यं ब्रह्मक्मसमाधिना ॥ २४॥ ब्म परमातमाऽप्ते हुयतेऽनेनेति अण स्वादिप्तदेव ह्म तदेव हूयत इति हविश्वरुपुरोड।शा देकं तथा ब्रहमवाभि्तत्र ब्रह्मणा हुते प्रक्षिप यस्यैतत्सप तेन पुर. षेण बह्मव गन्तम्यम्‌ । कथमूतेन, ब्रहमकमेप्तमाधिन। । ब्रहाणा कर्मणि मापि प्रति पयेवस्यते(त) । अत्र छेकेऽविदुष) ऽपेणादिपश्चङे ब्रह्मदः कतंग्यतयोपदिदयते | विदुषामातमेषेदं सवेमिति परमाथ॑रूपत्वं वियमानमुपदिरियते ॥ २४ | इदानी बरहमोपाप्तनपङ्गेनोपासनान्तर। णि ्र्छदद्धयर्मविदुषमाह - देवमेवापरे यङ्ग योगिनः पुंपासते। ब्रह्मप्नावपरे यत्नं यज्ञेनवोपजुह(ति ॥ २५॥ देवा इनद्रदुयस्तेवामिदे दवं सोमयाग।दि । अपरे योगिनोऽनुष्ठानमन्तरेणावि दैवमेव यज्ञं ध्यानेन निष्पाद्यन्ति सत्तशुद्धययै बदीवापिर्हया्िर्पेणोपास्वं बह्म. भिप्स्मिन्बह्म्नो । अपरे त यज्ञं परम।त्मानं यज्ञेन सोमयागादिनोष्जुति ध्यनिन पपादयनिि होममित्यथेः ॥ २९ ॥ भरोत्रादीनीद्ियाण्यन्ये संय प्रषु जुह्धति । छब्दाद्‌। न्विषयानन्प इन्दरिया्चिषु जुह्वति ॥ २६ ॥ ्ो्रमादिरयषां तानि श्रोत्रादीनीन्दियाणि, अम्य ब्रह्मविद्‌: सेयमाश्चिषु चिततनि. रोधानिषु जुति ध्यानेन सपाद्यन्ति । अन्ये योगिनः रब्दादीर्शड्दृस्पशर्परपत- गर्धादीनिव(न्धान्वि)षयानिन्धिया्चिषु जहति ॥ २९ ॥ सबोणीन्दियकमाणिं माणकर्मागि चाप्र | आत्मस्षयमयोगाप्ना जुद्कति ब्ञानदीपिते ॥ २७॥

[अ०४छी०२८-११] श्रीमद्धगवद्रौता | ४९

इृन्दियाणां कमौगि प्र्षगादौनि) तथा प्राणकर्पाण्ुच्छ्‌ 4 पादनि, अपरे योगिन आत्मनोऽन्तकरणस्य यमः प्त एव योगः प्त एवाभिरात्मत्तयमये गानिस्तसिञ्न्ता- नदीषिते विवेकंज्ञ नेन प्रजलिते ज॒हति । एवं हो पपाद्यन्रीत्य्ैः ॥ २७ ॥ द्रव्पयन्न।सगयन्ना योगयङ्गास्तथ।(ऽपरे । स्वाध्या यङ्नानयन्ञाशच यतयः; संचितव्रता; ॥ २८ ॥ द्रव्यादीनां हि९०१गव।दीनां द्‌ नमे३ यज्ञो येषां ते द्रन्धयज्ञाः । दानमेव यद्ञमु- पाप्तत इत्यः । अपरे तु तोवत्ताः | तपः छच्छूचनद्यण(िकं तदेव यन्ञनुद्धच।

[ कि

कुवन्ति । योगयन्ञ। यीगन्धित्तुत्तिनिरोवः पत एव यज्ञे येषा ते योगय्त।४ । यज्ञनु ९

दधया चितवृतेनिरधमेव कृषैन्ता त्यथः । स्व्ा६्वायन्ञ।नयन्ञाः; | यज्ञ यब्द्‌; प्रत्येक. मभि नध्यते | स्वाय वेद्षठः सएव यत्तो येषा ते तवा । ज्ञानं शाज्ञपरि. ज्ञानं तव सज्ञे येषां १ ज्ञानज्ञः | भनज्ञबुद्धय। ज्ञानं कुवं-दयरषैः | पर्वं एव यतयो चतन: । पद्वितं तौद"क1 च पेभाते तसितत्रााः॥ २८ ॥ अपने ज॒ह्वति भागं मरगेवानं तयाअरे । भाग।पान११। ददष्ता प्राण।वमपर्‌,यणाः ॥ २९ ॥ भप नेऽ।न१थो ५५ जहति) उष।प्तनमा प्राणहो4 ६दयन्तीत्वरषः | भर ण.१ व।वावपान जुति | यनाञन्च घु 14 तमा हेमे घ्थनेन सुप।द्यन्ति | कथमत; पतन्तः | प्राणदवावानश्च तमी प्रागावानातती इदा निहय्य प्राणया(- ११९।यण।; । प्रमयरमः प्रमथनं द्वति त प्रणावमादवमाः ॥ २९ ॥ अप्‌ (नयताह्‌।राः परण।नामु जहतत । ९५१५८५ते यन्न विद्‌। यद्नक्ष(१३२९.२५१॥४ ॥ ३० ॥ अर योनि निवतं प्कुतेते यषा भोजनं ते निषत।ह्‌।र्‌।; | अनसनलक्त तपति व्ववत्यत। ईत्वथः; । प्रगन्तब५डु जहति प्रगहेमं ध्वानेन प्पदुवन्ती- प्य; | ६१५५०५१ वज्ञ) भन्ञे,प।५क; ॥ ३० ॥ यज्न।२्ामूतभज। यतन्ति ब्रह्म सनातनम्‌ । न।५ छ। क15पत्पयन्गत्य इ१।ऽन्; कू रपत्तम ॥ २३१ ॥ वन्त (३६ यन्न २४१ । यत्तिषठमेवष्धत) यन्ञरिद॑तभाऽपृतमिति श्रुतेः । अत यन्ञविद्‌ यज्ञ१रिानत। सन्तः र५९५।१ वद्धज्ञो तयन्ञ शे्टमृतं मुज्ञ न। [ यज्ञसिष्टाश्रतभन ] हत्य? । याति गच्छन्ति रञ्च पतनातनं नित्य | अवज्तत् पृतोऽथमपि छक नस्ति) मस8(नन्यम्‌।नत्वात्‌ । कु15ःयः पर कोऽ१कपत।ध- नपाध्य-ज्ञ.दपाध्यसास्माचन्तः प्रयत्नतः ॐ।५ इत्ययः ॥ ३१ ॥

॥ $ क, यतनरी* , ९. एते

५० हलुमदविरचितपेशाच माष्यसाहिता- [अ० धुो° ३२-६६]

त

एवं बहुविधा यत्ना वितता ब्रह्मण। मुखं ।

कपरजान्वाद्‌ तान्सव।नष ज्ञाल्व। [वमाह््यप्त ॥ २९॥ एवमक्तप्रकारेण बहुविधा बहु :कार। यज्ञा वितता विस्तीण ब्रह्मणः परमात्मनो मख आस्थे । एते यज्ञाः प्रमात्मनः प्रत्य।पतन्नाराबन मृता इत्ययः | तांश्च यन्नान्क- मजान्वाङ्भनःकायकम्‌। त्मनः । स्व्पमूतात्मनः रृद्धकुटस्थरूःत्वात्‌ ॥ ३२ ॥ भयान्द्रव्यमयाय्ज्ञाञ्ज्ञानयक्नः परतप । सर्वं फमांखिं पायं नाने परिसमाप्यते ॥ ३३ ॥ भयानिति । ज्ञाननित्ेत्तो यज्ञः ज्ञानयज्ञः । मनोनियमद्पत्वेन परमात्मततनो- धस्य प्रत्यासन्नरूपत्वात्‌ । | सव | करियानुरूपमुपा नानुरूपं च । ज्ञाने परमात्मप्तबोषे परिपमाप्यते विधीयते । विरयनें गच्छतीत्ययः ॥ ३३ ॥ एवमृतं परमात्मानं कथमहं जानयामित्वत्रऽऽद-- तद्विद्धि भागपातन प्रेभन्नेन सेवया । उपदेक्ष्यन्ति ते ज्ञान | निनस्त्वद्िनः॥ ३४॥ तञज्ञानख्पं बरह्म विद्धि जनह । ५५१।तेन कर्षेण नौ तेदृण्डवत्पतन प्रणि. पातो नमस्कारविशषस्तेन | पटेन परितः सत) ऽवराक्य गुरोधित्तभरपाद्‌।वगत्या प्र्नप्तेन च | पवयेच्छानुवततनेन | एव प्त्युपद्न्ति त तव ज्ञानं परमायतनोषन- स्वरूप बरह्म । ज्ञानिनो ज्ञानवन्तप्त दानः पाक्षत्छत१२म।५;॥ ६४ ॥ तञ्ज्ञानं विशिन्टि-- यञज्ञ।त्वा न पुनमहुभवं यास्या पाण्डव । येन भूतान्यञ्ेषेण द्रष्यस्यारमन्ययो मयि ॥ ३५ ॥ यञ्ञ।नङ्प नह्य ज्ञात्वा पनः प्श्वदेव मोदं व्यामोह न यास्यति न गन्तापि। तज्जञानमुपदेकषषन्तीत्ययः । पुनरपि पिशिनष्-- भेन ज्ञनेन मूत।नि कार्यकरण्षतष(- तनि मृतान्यशेषेण द्रक्ष्यति, उपठततयिष्यति । आत्मनि प्रत्यगत्मनि, मयीश्वरे वापदेवात्मनि ॥ ३९ ॥ जात्मनि च ज्ञाफकम्‌।ह-- अपि चेदसि पपेभ्य; समभ्यः प्पटरत्तमः। सं ज्ञानपुरेनब इनजिनं सतारे१्य। प ॥ ३६ ॥ आपि चेद्‌/६ मवति स्र्म्यः १।१३ दये ॐ0 शयेन पापकृत्प।पङत्तमः | समै ज्ञ;न. ्षेनेव छवतेऽनेनेति वो नङतर५ ज्ञानमेव पछषे। ज्ञानष्ठुव्तेतैव वृजिनं पाप॑ तरिष्यसि ॥ ६६ ॥

न

पवमन)

१९, ख, घ, इ, “नुत्ता ।

[०४ छो ० ६७-४०] भ्रीपद्धगवट्रीता । ५१

पततकलव्रृजिनतरणत्वमाह- ययधास समिद्धाऽग्निमस्पसाक्कुरतऽजुन । ज्ञानाः पवकमाण मस्मसच्छरुरुत तथा॥ ३७॥

यथाऽयं दशन्तः । एधांसि काष्ठानि मिद्धो ज्वशितोऽधिमैस्मसात्तषै कुरुतेन । तथा ज्ञानमेवाश्चिः ्वेकमाणि नित्यनेमित्तिककम्यपरतिषिद्धहपाणि मस्मप्तात्कुहते # तथा ॥ २७ ॥ यत एवमतः- न हि ज्ञानेन सदश पवित्रमिह वि्ते। तत्स्वयं य) गसंसिद्धः काना ऽऽत्मनि विन्दति ॥ ३८ ॥ ज्ञानेन त॑त््वावबोपेन सरं पक्तिं पावनमिह रोके न मि्यते । तज्ज्ञानं योगस. तिद्ध योगानुष्ठानेन सस्कृनान्तःकरणः कटेन परिपाकेणाऽऽन्मभ्यश्तःकरणे विन्दति छटमते स्वयमेव ॥ ३८ ॥ इदानी शानं प्रप्तयुपय उच्यते-- भ्रद्धाबार्टमते ज्ञानं तत्परः सयतेद्धियः। नान छञ्ध्वा परां शान्तिमवचिरणाघगच्छति ॥ २३९ ॥ ्रद्धावाञ्धरहधानः । छमते प्राप्रोति । तत्परस्वदेव परं प्रधानं यश्य सत तपरो ज्ञाननिष्ठ इत्यथः । संयतेन्द्रियः एेयतानि निरुद्धानीन्दरियाणि चक्षुरादीनि येन प्त पयते द्धियः | अनेनोपायेम ज्ञानो # लभत इत्यत्राऽऽईइ - ज्ञानमेकत्वावनोघं छ्ढ्ध्व। प्रप्य परां मोक्षठक्षणां शान्तिमचिरेणासपक।टनाषिगच्छति ॥ ३९ ॥ ददान ज्ञनप्राघ्ठी बाधक्म'ह-- अब्गधाश्रदधानश्च संचयास्म।ा वनहयति । नायं लोक्रोऽस्तिन परो न सखे संश्चयार्मनः॥ ४० ॥ अन्नथेति । अज्ञो ज्ञानप्रेर्ध॑मुोऽश्रदषानः श्रद्धशन्यश्च सशचयात्मा । तशय इति पचाद्यच्‌ । सशयः सवित्र प्दहवानात्मा यस्य स सशयैष्मा विनयति । ज्ञन- ठक्षणात्पुरषायंद्धर्यत इत्यथैः । पिन्चान्यत्पं शयाहमनस्तस्थायं प्तवेप्ताघारणोऽपि ढको नाप्ति। न च परः स्वगाय: | मृप्यस्यान्नपान।दि किमपि सुलमस्तीति ॥४ ०॥

जप्तरायानं तु--

# इदमधिकम्‌ ।

१४७. ख. ग. इ. °नस्योपा । ३ घ, “त्मनः सवेकतरयात्मन* । ३ ख. "दिशम ।

भर हनुमदिरचितपेशाचभाप्यसहिवा- [०१० १]

योगस॑न्यस्हकमाणं त्नानसछ्िन्िसश्चयभ्‌ । आत्मवन्तं न कमाण निबध्नन्ति धनंजय ॥ ४१॥ योगस्षन्यस्तकर्माणं योगेन फत्यागेन संन्यस्तानि त्यक्तानि कमागि यन तं ज्ञान- संछिनरसशायं ज्ञानं परमात्मावबोधस्तन सचछिन्ना; सश्चया यस्य तमात्मवन्तं जितेन्द्िय कर्माणि बन्धकान्यपि न निबध्नन्ति । इष्टानिष्टानि शरीरेन्द्ियविषयप्रापकाणि न मव- स्तीत्यर्थः ॥ ४ १॥ अत उपप्तहस्ति- तस्मादज्ञानसंभूतं हन्स्य स्ञानासिनाऽऽत्मनः | छि्पैन संश्चय॑ योगमातिष्ठोनतष् भारत ॥ ४२॥ हृति भ्रीपह। भारते शतसास्त्यां संहितायां वैयासक्यां मीष्पमपवेमि भीष्द्गशह्वीतासूपनिषन्सु ब्रह्मविशधायां योगशरास्ञे भरीकृष्ाजु- नसंवादे ज्ञानकपसन्यासयोगो नाम चतुर्योऽध्यायः।॥ ४॥

यद्मात्वानयेहेतुः स्कायस्तस्मादज्ञानप्तमूतमवि्याप्रभवं हृत्स्थं ददि तिष्ठतीति हृरस्थस्तं ज्ञानप्रतिपक्षतया ज्ञानावकाश्चे हदयदेशमापेष्ठाय वतमानं ज्ञ।नमेवापिज्ञना- पिस्तेनकः च्छित्वा विनाश्येनं पूरवोक्तप्ंशये योगं फट सङ्गरहितं कमांऽऽतिष्ठ पवस | उत्तिं योद्धा मद हे मारतेति ॥ ४२॥ इति श्रीमद्धमुमद्धिग विते पैशाचम।ष्यनामके श्रीमद्धगवद्वीतव्याख्याने चत॒थ[ऽध्य।यः ॥ ४ ॥

~

(आदितः छोकानां समश्टयद्का:-२०४ ) ।

( अथ परश्चमोऽध्यायः ) [ सेन्याप्तकमेयोगान्यतरब्रषठयविविद्रिषया | अज्ञेन उवाच - अयन उवाच- सन्यास कपमेणां छृष्ण पुनर्योनिं च हससि । यच्छ्रय एतयोरेकं तन्मे ब्रूहि स॒निधतम्‌ ॥ १॥

# एतद्रे सकलाद्शपुस्तकंषु “ मुहुभेयो भूय उत्यथमानः " इत्यधिकम्‌ ।

जाना 9 णक 9 ० ~

सदयाय कय

~~ ~~ ~न = ~ ०

१ख.ग. घ. इ, "तिष्ठध्वं भः ।

[अ०९छो ० २-६) भ्रीपद्धगवद्रीता | ५३

सककमसन्यासन शमदमादि साषनानृष्ठानेन ब्रह्म जज्ञ।प्तमानघ्य ब्रह्मावनाघः स्यादेव । तथा ममन्ता; पकटठक।म्यप्रतिषिद्धकर्म्न्य।पेन वासुदेवाचनबद्धया कमौ- ण्यनातष्ठनः सक्तश्द्धनान्तरीयकत्वन सवाध स्यादेवेत्यमिप्रायः ॥ १ ॥ मगवानजुनस्यामिप्रायं विरितवानुवाच-- श्रीभगवानुवाच - संन्यासः कमेयोगश्च निःश्रेयसकरावुभौ । तयोस्तु कमसंन्यासात्कमेयोगो विश्चिष्यते ॥ २ ॥ सन्यासः कमेयोगश्योमौ निः प्रयप्तकरो मोक्तकरवेव । तर्हिं तये; को विरोष इति वेत्तयोर्तु कमप्तन्यासात्कमेत्यागात्कमयोगः श्रयान्‌ । कमणां ज्ञानफटकत्वेन विस्पष्ठं विधानात्स्वकंमैणा तमम्यच्यं सिद्धि विन्दति मानव इति ॥२॥ कथं श्रेयानिति चेत्‌- यः से नित्यसन्यासी यान दृष्ट न कङक्षति।

टद हि महाबाहो सखं बन्धासप्रच्यते॥ ३॥ ज्ञयो बोद्धव्यः । प नित्यधन्यापी यो नद्रेप्ट न काङ्तति, कथमिति चेत्कामक्रो. ।

क र ®

ध।दयो द्रद्रास्तद्रहिता निद्रः । ह यस्मान्मह्‌ाबाहा ममह्धशेन बन्धात्तताराल्मम- श्यते मुक्तो भ्वति | कमयोगी कृतसकलक्रमरसन्याप्त एवेत्यभिप्रायः | रागहेषवियो- गत्‌ । ३॥

इदानीं योगस्य सन्धाप्तयेगत्वातस्वर्पेकयेन(ण) फटेक्यं ददोयितुमाह -- सांख्ययागो पृथग्बाराः परवदन्ति न पण्डताः। एकमप्यास्यतः सम्परगुभयातिन्दत फलम्‌ ॥ ४॥ सांख्ययोभ। प्रथभ्मिन्नो बाडा मन्दा; प्रवदन्ति न पण्डिता बद्धिमन्तः। यस्माद्‌क. मप्याप्थितः सेवमानः सम्ययावदु मयोः सरययागयोः फं विन्दते कमते ॥ ४ ॥ यत्सांख्येः पराप्यते स्थानं तद्योगेरापि गम्यते । एकं सांख्ये च योगंच यः प्रयाति स परयाते ॥५।॥ यत्सांस्यज्ञाननिषठः प्राप्यते स्थानं मोक्षाख्य तद्या: कर्ममिरपि गम्यते । अत्‌ एवामिन्नं सांख्य योगं च यः परयति स परयति सम्यग्दर्शत्यथंः॥ ९\॥ कर्मसम्यासत्कमेयोगो विशिष्ट इत्यक्तं कथं विशिष्ट इत्यत्राऽऽद-- सैन्यासम्तु महावाहो दुःखमप्तुमयोगत। । योगयुक्तो भुनिब्रह्म नचिरेणापरिगच्छति॥ ६ ॥ पेन्यामो ज्ञाननिष्ठा महान'होऽयेगिभिदुःलेन प्राप्यते कमभिस्तु सुसेन पवश.

५४ हमुमदिरचिश्येश्चाचम।ष्यसहिता- [अ०९.छो०७-१ °}

हारेण प्राप्यतेऽतः कमेयोगो विशिष्यत इत्युक्तम्‌ । यते योगयुक्तो मृनिज्ञौनी बह्मा विरेणापिगच्छति प्राप्नाति ॥ १॥ अतः-- योगयुक्तो विशुद्धात्मा विनितात्मा जितेन्द्रियः| सवे भूतात्मभूतात्मा कुवेन्नपि न छिप्यते ॥ ७ ४ योगयक्तो विशाद्धात्मा प्राष्प्तच्छहद्धि विजितात्मा रगद्वषाम्यामनाङ्ष्यमाणो जते- न्दियः सक्रेपतारममतात्मा सर्वेषु मतप्वालेकत्वदर्शं कमाणि कृवैन्नपि तत्फलेन डिप्यते न संबध्यते ॥ ७ ॥ यत एवमतः- नेव किंवितकराभीति युक्तो मन्येत तन्ताैत्‌ । १३यज्दण्वन्स्पृञ्चाञ्चघ्र्भ्नन्गच्छन्स्वपञ्डवसन्‌ ॥ ८ ॥ आत्मनोऽकतुत्वान्नैव कंचिदहं करोमीति मन्येत तद्शेनेदिषु कतेत्वस्यावियतः परतिमापे सत्यपि । परयन्ङ्पमाछोच१सुहण्वज्शब्दं शाण्वज्ञिघयान्धानुपादद्‌नोऽश्न. स्ोदनान्मुज्ञ(नो गच्छन्पद्भयां विहुरःस्वपरशयःनः श्वपज्शवासं विसृजन्नपि ॥ ८ ॥ तथा- प्रटपान्वसजन्गह्णन्चन्मषान्नामषन्नाप्‌ | इन्द्रयाणाद्रयायवु वतेन्त इत धारयन्‌ ।॥ ९॥ प्रपन्प्रमाषमाणो विसृजन्पत्र पुरीषं विसनजन्गह्न्ह्स्तनाप।द्‌दान उनिमिषन्निपिषन्न- मीरनिमीठलपाद्धियाणि चक्षरादीनीन्द्ियार्थेषु विषयाभिमुखं वतन्त इति धारय. न्मन्यमानो नेव रचित्करोमीति युक्ता मन्यत तत्त्वविदिति पूर्वेण सबन्धः । त्येवं तत्त्वविदः सवेकायंकारणवेषटासु कम॑स्वकर्मैव संपयतः सम्यग्दरिनः सर्वकरममेन्याप एवाधिकारसतत्तत्करमेणोऽमावदशेनात्‌ । नहि मगतुष्णिकायःमुदकबुद्धचा पानाय प्रवृ, ताबुद्‌कामावन्ञानेऽपि तत्रैव पानप्रयोजनाय प्रवतेन्ते ॥ ९ ॥ यस्तु पुनरतक्वित्प्रवृत्तश्च कमयोग मवति(?)-- ब्रह्मण्याधाय कमणि सङ्घ त्यक्त्वा करोति यः । छिप्थते न स परपेन पद्मपत्रपिबाम्पसा। १०॥ कमोणि ब्रह्मणीश्वर आधाय तद्य करोमीति मृत्य हव स्वात्मा मोऽपि फटे सङ्ग त्यक्त्वा करोति यः कमाण चिप्यते न सत पापेन सबध्यते पद्मपत्रमिवाम्मपो. दकेन । केवट सत्वशुद्धिफटमात्रमेव स्यात्‌ ॥ १० ॥

१ इ. “नस्तत्त्वं ।

[म ०५ ०१ १-१६] भीपद्धगवद्वीवा । ५५

कायेन पनसा बुद्धा फेवङेरिद्ियेरपि । योगिनः कमं ङुषेन्ति सङ्ग स्यकत्वाऽऽस्मशुद्धपे ॥ ११॥

केवहमैमत्ववर्जतिरीश्वराय करोमि न कमफायेति ममत्वनुद्धिशन्धरिन्दियैः। केव- ठशब्दः कायादिमिरपि प्रत्येकममितबध्यते । सरवन्यापारादिषु ममत।वर्निता योगिनः कमोणि कुर्वन्ति । प्ख त्यक्त्वा फठ्विषयमासमद्ुदधये प्त्वशुद्धय इत्यपः । तस्मात्त व(धिङार इति करभैव कुर ॥ ११ ॥ तस्माच्च युक्तः क१फलं त्यक्त्व श्रान्तिमामोति नैष्ठिकीम्‌ । अयुक्तः कापकारेण फटे सक्तो निबध्यते ॥ १२॥ युक्त; कभफढं त्यकत्वा युक्त हइधराय कमौणि न कमफङयेत्येवं समाहितः सनक. मेफट त्यकत्वा २।निति माक्षाष्याना्नति नैष्ठिकी निष्ठायां मवम्‌ । सच्च द्वित्तान- भ्ाि्तवेकम॑सन्यासन्ञ।ननिष्ठक्रमेगेति वाकंवशेषः । यस्तु पुनरयुक्तोऽप्तमाहितः । कामेन करणं कामकारसतीन क।मक्रारेण कामभेरणयेत्यथै; । मम॒ फटयेदं करोति कर्मत्येवं फे सक्ता नि्रध्यते | न मुक्तो भवेदत्यथेः ॥ १२ ॥ सवकमा गे मन्ता सन्यस्याऽऽप्ते सख॑ वरी ।

नवद्वारे पूरे देष नेव इव॑न्न क(रयन्‌ ॥ १३॥

यस्तु प्रमायेद्रीं स्त नित्यं नेमित्तिकं काम्ये प्रतिषिद्धं च सवागि कमणि तानि मनघ्ता विवेकबुद्धचाऽकभदसेनेन पेत्यनेदित्५१; । आते तिष्ठति पुखमित्यर्थः। व।ङ्भ- नःकायचे्ानिर।याप्तःप्रसत्नयित्त अ।त्मनोऽन्यत्र निवृत्त बाह्यकषवेप्रयो जन इति सुखमास्त इत्युच्यते । वशी जितेन्द्रिय इत्यथैः । क[55स्त इत्यत्रऽऽई--नवद्वरे । सप शी¶- ण्यान्यातमन उपङन्पद्धाराणि । जयो द्वे मूत्रपुर५मिप्तगौयं इति । 7द्वरेनवद्वारं प२- मुच्यते । शारीरं मिव पुरमात्मकष्व। पकं तद्थ॑भयोज मन्दि यमनानुद्धिपिषपेरनेक. फठविज्ञानोत्पाद्‌कः ष ररव पिष्ठिते देहं देह ५१।ण स>१९य।५ऽतते । कि विशेष. गेन, पर्वोऽपि देदी। दन्यस्य सन्वापीव देह ए३।५५६त इति चे । उच्यते--यश्तव्ो देहेद्धियतघ(तमात्रात्मदर्थनः स पर्थाऽपि दहे ( हा?) मूमावापतने व।55्त इति मन्यते । नहि देहमत्रात्मद्‌सनो गेह इव देह अ।त इति प्रत्यय उपपद्यते ।- पर्‌. कमणां च पर।भिन्नात्मन्यत्े्ययाऽध्वारो पितानां विद्यया विवेकन्ञनेन पनता सन्या उपपद्यते । उत्पन्नविभेकन्ानस्य प्वैकम॑धन्याप्तिनेऽपि देह एव नवद्रर आप्त

।

वृत्ते भररञ्धकम्‌ दितस्काररोषादुवृथा देह एव विशेपज्ञनोत्पत्तर्दह एवा$ऽस्त १ ध, गेह ।

(पि पी पिति 0, |

५६ हनुभदरिरवितपेशाचमाप्यसदहिता-- [अ ०१ ०१४-१७]

इत्यस्त्येव विशेषणफटं विद्वरविद्वतप्रत्थयमेद्‌पिततत्वात्‌ । यद्रि कम्‌ण्य- विद्ययाङष्वारोपताति सन्यस्यतीत्युक्त तथास्प्ात्मत्तमव।५ कतृत्वं कर्‌ यतृत्वं च स्या दित्या शङ्कय।55ह--नेव कुवेन्छय न च कायङरणाने कार्यान्य न प्रव. तयनू । ।कं त॒त्केपत्व्‌ कर।५त्‌त१ च दहनः स्वत्मततमत्‌ा4 पतत्प्न्याप्तान्न मवति यथा गच्छतो गतिः) पवा स्वत एवाऽऽत्मनो नालि । अतोच्पते-- नाति स्वात्मनः कतुत्वं कारयितृत्वं वा । उक्तं हि--“ आवेकाय।ऽयमुच्यते " हप । ५८ शरीरस्थोऽपि कौन्तेय न करोति न सप्ते ” इति । ^न्यायतीव लेदवतीव "' इति श्रुतेः ॥ १६ ॥ । न कृतत्व न कपाम कक्स्य सजति प्रभः। न ऋफ तयाग स्वभावस्तु प्रत्त ॥ १४॥ नं कर्तत्वं स्वत न चकृतेनपि कप्‌।'५) रथव्राप्ाद्‌। ९ पत्ततमानं क।कष्व प॒न- ुत्पाद्यति प्रमुरात्म। । नपि २१५।द कृतवतस्तत्फरने प्तयाग कभ॑त्यागम्‌, । यद किचिदपि स्वत न केतति न करयति न दह्‌। काह कृ वन्कार्‌वश्च प्रवतत ईइत्यु- च्यते-- स्वभावस्तु स्वम(व।ऽपेय।छक्षणा प्रङ्नातमावा प्रवतत ॥ १४ ॥ परमातस्त-- _ _ , न्‌(ऽऽदते कृस्य(चत्वापं न चव सुकरतं (मु! अङ्गानेनाऽऽहत ज्ञानं पन मृह्मन्त जन्तवः ॥ १५ ॥ न्‌[ऽऽदते न गहन ति भक्त ९५१ कस्य च०१।१ १55 पत्तं सुकृते भः प्रयुक्तं विम; । कथ त।६ भ; ¶जन/दल्षगयामदनान तुरत अचुर्वत्‌ इतकनारर्ह-~ अन्ञ।नना35बृत ज्ञान वन सुद्ध न्त कन कर९५॥न भरद नानवम।त्५वे ५।ह्‌ गच्छन्त्यविग कनः ५६6॥९५/ जन्तवः ॥ १९ ॥ ज्ञानेन त तदङ्न( ५१ १ ५तपदपनः। तेष।१।।९त्यदज्रानं पश्यात्‌ तदपरष्‌ ॥ १६॥ ज्ञानेन तु १नस।११।३अबृत्‌/ मद्यान्य्‌ जन्तउस्तदर्ञानं धवा जन्तून पिव$्तने- न।ऽऽत्मयिषपेण न।(सततरलन भतत पया गन्तूनाम्‌॥दूखयवत्‌ | यथाऽऽदित्यः तमस्तड१।(दम।तमवम्‌।प्तयति तद्रञ्त,१ ज्ञे १८ स धकर ५१ तत्परम्‌ ॥११॥ तद्बुद्धयस्तदालमानस्ताने्ठ स्तत्परयगा । गख्छन्त्युनरा३।२ ्ान।नधृ५करमष।(ः ॥ १७ ॥ मातमत यत्परं ज्ञान भ्र।।२।१ त।स्भनाता तुरद्भधर्षा ते तदुनुद्धयः । तद्व १९ ्रह्म[§ऽत्मा येषां त तद्‌(?५।न; । त।नेए।स्ते।९म।गेष्ठा 3 मे।तवेशस्त्‌ १५ ६१॥५। कमण सन्यस्य ब्रह्मण्येव।वस्थानं येषां त तमेष्ठा; । तत्पर्‌।यणास्तद्व परमयनं परा गतिरयषा. मवति [त] तत्परायणा; । केवहातमरते। इत्यथः । प गच्छर्त्वविषा अपु *

{०१-०4-२०} = -आीममम्टीक । «७

नशाष्तति -न -फ्दहतवन्यम्‌ । ज्ञाननिधूतक्रकः । यथोक्तक्ञानेन जिधूतो(ते) कितः) करमपः(१) पापदितिक्सरकरणदोपष्रो येषां ते ज्ञाननिषूतकदमषा सत्य हिस्वैयेः ६ २७.॥ क -शमेभ भाद्ितमासमेतोऽक्तनि ते शण्डिताः। कथं ते त्वं पदयन्तीत्पकषोच्पते बिधािनयसंपनने ब्रह्मिणे मि इस्विनि। युनि चेव श्वपाके च पण्डिताः सपदर्रिनः ॥ १८ ॥ विधाविनयप्तपन्न उनत्तमतेस्क।रवति ताह्यनें स.त्िके । मध्यमायां राजध्यां गवि सस्कारहीनायाम्‌ । अत्यन्तमेव केवतामपे द्त्यादौ पखादिगुणेप्तजैश्च संस्का रैस्तथ। रजता रानपैस्तमपता तामैश्च स्करिरत्यन्तमेवाद्पृष्टं सममेवाविक्रियं ब्म द्रष्टं शीरं येषां ते १०्ङताः समद्दिनः ॥ १८॥ नन्वमोऽवाज्नास्ते दोषवन्तः, समात्िमाम्थं विषमप्तमे पूजत इति स्तने ते दीष- वन्त; | कथम्‌-- इहैव तेजितः सर्गो येषां साभ्ये स्थितं मनः| निदं हि सथ ब्रह्म तस्माद्रह्मणि ते स्थिताः ॥ १९॥ इहैव जीवद्धिः समदिभिः "पडे 'वशी कृतः स्मो अन्म येषां साम्ये सर्व- भूतेषु बरह्मणः सषममवि स्थितं मनोऽन्तःकरणम्‌ । निदधम्‌ । यद्यपि द्वत श्वर कादिषु 'ृढेश्तदोषवदिव `विभान्यते तथाऽपि तहे ष१रद्ष्टमिति निदष दाकध्रभितं हि अत्माजापि स्वगुणमेद्रादधिमे निथुणत्वाजेतन्यस्य । वक्ष्यति भगवानिच्छरदनां सिर. मेत्वमनोद्धस्वानिगुणस्वादिति अ । नाप्यन्त्या विशेषा आत्मनो मकाः सन्ति ।

प्रतिशरीरं तेषां ससे प्रभाणानुर्पतेः | अतः समं च ब्रह्मेफं त्ताद्सण्णेव ते स्थिताः " तस्मि चोवगन्वमध्रमपि "तन्हरति, देह(द्िवतातमद्रशेनमिमानामाव- सेषाम्‌ । देदादिषषततःत्मदशेमामिमानवद्विषय तु तत्सूत्रं पमाप्तमास्थां विषमे पजि इति | पूजाविषयत्वेन विराष्णात्‌ । ₹₹4.1 1ह्‌ म्य वित्षड ङ्क विश्च नद्िष्िति पृजादानदे गुणविरेषदनन्धः । कारण मह्य तु सकेगुणप्रपर्वीितमित्यतो ब्क्जणि ते स्थिता इति युक्तम्‌ । कर्मिविष॥ तु 'समाप्माम्परामित्यदि । इद्‌ द सकरन्याततविषद सतते तवैकमाणि मनप्त सन्यस्यत्यारम्प्राञऽध्यापपरितमाेः ॥ १९.५॥ यस्मदेवं एम ब्रह्माऽऽभा तसमत्‌-- न भरहुण्येखिधयं प्रप्य माद्विनिखप्य कामि । स्थिरषुद्धिरिसषडो जह्मविद्रह्यणि स्थितः ॥ २० ॥ ` कव. पलु बिनवशः शरादिमू २ ख. ग. घ, क.शाशैतनलत्य 13 ख. ग, चङ. र्ये {विन ४. "कं यस्मा" &

५८ हनुपदिरवितपेश्चा व माध्यसाहिता-- [अ०५छो ०२१-२३

न प्रहृष्यत्पहषै न कृयाप्रियमिष्ठं॒प्राप्य नोद्धिनेत्ाप्य चाप्रियमानिष्ट छन्ध्वा | देहमात्रात्मदरिनां हि प्रियापमियप्राष्ठी हषविषादों कृतोते न केवात्मदुरिनस्तस्य परियाप्रियप्राप्त्यपतमवात्‌ । किंच सवमृतेप्वेकः समो निर्दोष अतेति स्थिरा निवि चिकित्सा बुद्धियस्य सत॒ स्थिरनुद्धिरपंमृढः संमोहवर्जितश्च स्या्योक्तत्रहयविद्रदयणि र्थतः । अकमंकृत्तवेकर्मसन्याप्तीत्य्थः ॥ २० ॥

किंच ब्रह्मणि स्ितः-

बाह्मस्परेष्वसक्तात्पा विन्दत्याप्माने यस्स॒ख१ । स ब्रह्मयागयुक्तात्मा सुखपक्षयमश्रुते ॥ २१॥

भ हयस्सरेषु बह्यश्च ते स्पशाश्च | स्प्यन्त इति स्पशः शाव्दाद्यो विषरयास्तषु

® ^ (द

न ह्यस्परेष्वपक्त आत्पाऽन्तःकरणं यस्य साोऽयमपक्तात्मा विषयेष प्रीतिवनितः विन्दति छमत भात्मनि यत्सुखं तद्धिन्दतीत्येतत्‌ । स ब्रह्मयोगयक्तात्मा ब्रह्मणि योगः समाधिव्रह्मयागस्तेन युक्त आत्मान्तःकरणं यस्य स ब्रह्मथागयुक्तात्मा सुखमन्षय-

मञते भरप्मोति। तस्माहद्यविषयेष प्रीता प्षणिकायामिन्ियाणे निबतेयेत्‌ ॥२१॥

ये हि संस्पशजा भोगा दुःखयोनय एव ते । आद्यन्तवन्तः कौन्तेय न तेषु रमते बुधः ॥ २२ \ ये हि तंस्पर्शज। भोगाः, ये हि यस्मात्‌-पतस्श्चैन। विषयेनद्धिवसंस्पर्येम्धो जाता मोगा मुक्तया दुःलथौनय एव तेऽविद्याङ्ृतत्वात्‌ । दरयन्ते ह्याध्यात्मिकानि दुःखानि तज्निमित्तान्येव । यथेह ठो तथ। परडाफेऽ4ीति गम्पत एवशन्दात्‌ । न सप सुखस्य गन्धमात्रमप्यस्तीति बुद्धवा विषयमुगतृष्णिकाया इद्धि वाणि निवते- येत्‌ । न केव दुःखयोनय जादयन्तवन्तश्च | जादिमिषयेद्धियस्तयोगो मोगानामन्तश्च तद्वियोग भवेऽ (वस्तद्न्त)भःन्तवन्तः | मनित्या मध्यल्षणमःवित्वादित्य्थः | कौन्तेयः; न तेषु रमतेनुषे। विपरवंयवगतपरमारथेतत्तः । अत्यन्तम्‌ढ।नामेव विषयेषु रतिरर्यते । यथ। पडभमतीनाम्‌ ॥ २२ ॥ प हरन्ि्रु च शय।मामेपरिपान्यकष्टतमा दषो दुव।रश्यातस्तत्परृह्‌र यत्नः कतेम्य श्वह्‌ पन्‌ शएक्रोतीरेव यः सोटं माक्शशरविमोक्षणावु | पिमो द्वं वेगे स युक्तः स सुखी नरः ॥ २३ ॥ शने) त्युत इए जीवन्नेव यः सोढुं पसादं प्रकपृथ॑शरीरतरिमोक्षणान्मर- (निति मणी करि त ऽवरय॑म वी हि काभक्रोषोद्धवो पेमोऽनन्तनिमित्तवा निह स इति | यावन्मरणं तववत्पन विधरम्भगीय इत्यथः । मश्वेन्वरियमोचरप्राप् इष्टि

~

[भ०५छो.२४-२६] श्रीपद्धगवद्ीवा | ५९

न

धये रश्यमाने श्रयमणे वाऽनुमते सुखहेतौ या गर्धिस्तृष्णा स कामः । क्रधश्चाऽ$. त्मनः प्रतिकटेषु दुःखहेदुषु दरयमनेषु श्र भ्मणेषु स्मयेमणेतुं वा यो द्वेषः स करोः | ती कामक्रोषावुद्धवौ यस्य प्त कामक्रोषोद्धवः । रोमाश्चपह्टवद्ननेत्रलिङ्गन्तःकरण- प्र्तोमहपः क।मेद्धवो वेगः । गा्रप्रकम्पप्रस्वेदसतदशेष्टपुटरक्तनेश्रादिषिङ्कः करोषाद्रवो वेगस्तं॑कामक्रोषरोद्धष वेगं यः प्रस्( प्रोत्स )हते सोद प युक्तो यागी पुसी बेह रोकं नरः॥ २६ ॥ कथभूनश्च ब्रह्मणि सितो बह्म प्राप्नोतीलत्राऽऽह मगवान्‌-- योऽन्तःसुखे(ऽन्तरारमरपथाऽन्तञ्वातिरेव यः । स योगी ब्रह्मनित्रीणं ब्रह्मयतोऽपिग्छति ॥ २४ ।' योऽन्तः सुखो ऽन्तरात्मनि सुखं यस्य सोऽन्तःपुखः । तथाऽन्तरेवाऽऽत्मन्यारामः क्रीडा यस्य सोऽन्तरारामः । तथाऽम्तरात्मेव उपोतिः प्रक।शो यस्य सोऽन्तर्जयोतिः | य ईशः सत योगी ब्रह्मनिर्वाणं न्रह्मनिपततिमिह्‌ नीवनेव ब्रह्ममूतः सम्नविगच्छति प्राप्नोतीति ॥ २४ ॥ किंच- ठभन्ते ब्रह्मनिषाणप्रषयः प्षौणफरपषाः । छिन्दरेवा यतात्मानः सवेभूतहिने रता! ॥ २५॥ मन्ते ब्रह्मनिवाणं माक्षसृषयः सम्यग्दाशेनः सन्यापिनः । क्ीणकरमषाः क्षग- पापादिदोष।रिछितदरेधारिछलशया यतात्मानः सेयतेन्दियाः । प्वैमूतहिते रताः सर्वेशं भूतानां ।हेत आनुकस्ये रता अर्हिप्रका इत्यथैः ॥ २९ ॥ कामक्रोध वियुक्तानां यतीनां यतचेतसाम्‌ । अभितो ब्रह्मनिवौणं वतेते विदितात्मनाम्‌ ॥ २६ ॥ क।मकरोषवियुक्त।नाम्‌ । कामश्च क्रोधश्च तो कामक्रोषो ताम्यां वियुक्तानाम्‌ | यतचेतततं सेयतान्तःकरणानाम्‌ । अभिन उभयतो जीवतां मृतानां च. ब्रह्मनिवाभे मोक्षो उ१ते | विदित।त्मनां विदितो ज्ञात आत्मा येषां ते विदितात्मानस्तेषां तम्थ- गदशिनाित्यथेः ॥ २९ ॥ सम्यण्दानां सम्यापिनां प्रथोमुक्तरक्ता, कमेयोगशचश्वरार्ित्तवेभविनिश्वरे ब्रहम. ण्याघाय क्रियमाणः सच्वङुद्धिज्ञानपापिद्वरेण सवेकमसन्यापक्रमेण मोक्षावेति मग- वान्पदे पदेऽत्रवीदवकष्यति च । भयेदानी सम्यर्दशनान्तरङ्ग ध्यानयागे विस्तरेण वक्ष्या. मीति तत्र सूत्रस्यानीयारछोकानुपदिशति--

१ ग. °र(त्मन्येव ।

हलुमद्विरवितपेशावपाष्यसहिवा- [०९ छो* २७२९.

स्मशन्हस्वा दिषोधांधपतुमिवान्तरे छथ) । धाणापानौ समौ इष्वा नासास्वन्तरवारिणौं ¢ २-०-॥ सपान्शम्दादान्हत्व बहिर्गा्धःरप्रोादिदरिणान्तरे बुद्धो प्रवता शब्द. दे तरिषयास्तानचिन्तयतो बया बहिरेव हता भवन्ति । तानेव" बहिः कत्वा चहु दविवान्तरे भुवोः छत्वेत्यनुषज्यते ॥ २७ ॥ यतेन्दरियमनोबुद्धि्निर्मोह्षपरयणः । विगतेश्छाभयक्रोषो यः सद्‌ा दक्त एद सतः ॥ २८ ॥ यतेद्दरियाननुदियता्न्वियाणि पनः मुद्धि%. क्स्य, स, येद्धि्मनोनबुद्धिः । मनद्मनयुनिः- सन्यासी ॥ मोक्षप्ययणो मोक्ष एव एमन, परा. गत्िमिश्य त मक्ष. परा्शो. मुनिगयेत्‌ 1 वियतेच्छयमयक्रोषः ।इच्छय च मयं च क्रोधश्षिच्छम्‌यक्रोषा(ः+ रिप, इष्छाभयक्रोभा. यस्य तः ।-य एव कतेते ततन्फप्ती स. सद्व मृक्त एव (न तस्य मोन्तादन्यः कतेम्योऽतति ॥ २८ ॥ एवपतमाहितचित्तेन किंचन्तेयम॒स्यते-- भोक्तारं यजता सदेलोकमरेण्वर । सुदं सबेमूनानां इष्वा. मां शान्विषुच्छति ॥. २९ ॥ हति भौषरोथारवे छतसह सेहितायां केवासक कीः पनम भीपञ्जगवहीत भूपनिषत् ब्रह्मविधयां वोगक्े भी्कन्काज- नसंबादे सन्वाततसोसे जाम पद्वमोऽ्याक्रः ॥:१॥

६९

चमन

यज्ञानां तपसां च कतुहपेण देवतारूपेण च मोक्तारं सवडोकमहेरं सवरोकानों महान्तमीश्वरं सर्वेछोकमहेश्वरम्‌ । सङ सर्वभूतानां सर्प्राणिनां परषकुपकारतिरषेसत- योपकारिणे -सवेमूतहदयेरौ सवैकमेफठाध्यत्तं सवैप्रस्थयपता्तिणं सकढोककीणमूत सदा शुद्धरूपमत्यन्तसुविमं उयोतिषां परमात्मानं नारायणं मां जात्वा शानत तंत्ा- रोपरतिमृच्छति प्राभरोति ॥ २९ ॥

` -इतिं भीमद्धनुमद्विरजिते.पेश्चचम।व्यनामके धीमद्धगषदौत।न्यारूयतें . पञ्चमोऽध्यायः ॥. १ ॥

( भादिवः शछछौकानां समषयद्भा१=--२३३ }

[नणरैगज १६] भी पद्धमवदीत | श

( सभ षष्ठोऽष्यमः ).1. अतीक्तभ्य्च्ते योमस्य पम्यग्दशेने परस्यन्तरङ्गस्य ध्यानस्य. सूत्रमूह्मःः वेक छ्यनस्य बहिाद्यधनिच्यद्य उपदिषटास्तेषां वृत्तिसथार्मयोऽयं ष्ठो कयाड्म अद्मः भमत्र श्पगप्न डुबचन- जस्शिनः कफं कास कमे करोति कः । सः स्भ्यप्सी च योगी चन निरकिनं सकरियः॥ १॥ अभितः क्मफङकिस्ाहि । > स सन्यासी चानारितो, ना$ऽभ्नतरा. कै क्ण न: प्रुषयत इत्ये; | काय कमे कतेम्यं नित्यं कम तिहाजावि करोतिः ऋ छ. हन्याद च योगी च । योगाङ्त्वेन कपौनंानात्‌ । न केवछमनश्निर द्धिकरएव .पर^ प्युथत्तन्यप्ती, योपी चेति मन्तव्यः ॥ १॥ कमेश्धदमाल्छमस तित्वं तावरन्िद्धं सम्यातित्वं दु पश्च म्‌ ति. क्षपयति मानन्‌ -~ यु सन्याप्तपिति प्राहुयामं तं विद्धि पण्डव। ल. शसन्यस्तसंङवपो योगी भवति कश्चन ॥ २॥ सैन्यासमिति प्राहुटौकिका योगे कमेयोभ तं विद्धि विन(नीहि ¶०३ब | अद्धि हि तसिनिरश्निनाऽकरियेण परमार्धतेन्यातिना प्ताम्पम्‌ । करं तदित्यत्राऽऽह-परमायं सेन्या ती बृतमनिष्यद्धतेानेषु सवेविषयषएंकरपं संन्यस्यति । अयं च कर्मा न द्यप प योश मवति क्र च स उच्यते । कश्चन कश्चिवुपरि दन्याप्ती गुच्छे ॥ ढः ॥ ध्मानथोप्रस्य नदिज्गं कर्मेति यावद्धयानयोगरोहणश्षमथस्तावद्हस्मुतिङ्खेत केम कर्तन्पमतः स्तोतिं भगवान्‌ । नवु किम ध्यानयोगारोहणप्तीमाक्ररणं यतो नुषठेयमे३ विहित कमे यावज्जीवं नेतत्‌- अ।सरक्षामुनर्येगि कभ क।रणमुच्यते । य्‌ गारूढस्य तस्यव श्रमः कारणमुच्यत ॥ ३॥ मीगपादससोगारोदुमेच्छोनेः कमे कारणं सध्यप्ताधनमुच्यते ।. योग्ाङदन्य, र्येव कमेग। कम उपमः प्कमेस्यो निवृत्ति, कारणं योगार्दश्य पाषनपुच्धतः सप्रथः ।

कः निक

आरुरते नयोग कमे कारणमुच्यत इति श्थिषणाद्रूदत्य च ॒शमनेव त्षन्धकर-

। क

क्रि नेव (तिद्ध शुच

९ ° स सन्यासी च › इत्यम्‌ ।

१कृ.ख. ग, ड. °नाक्मिनोन।

६२ एुमदिरविष्पेठावभाण्वस्तहिवा- [अ दैन्षो ०9]

भत्‌ | भररोरास्दर्य च शमः कम चोभयं कतव्यतवेनामिःतं चत्पुनर्तदारस्सो - दहद्रय चेति विदषणे विम,गकरणे चेप१द्त्‌ एवेति चेत्‌। न । तस्यैवेति वघनात्पुन- धागग्रहणाच | योगार दग्येति, य आपरीर्मेवाऽऽररुस्तस्थैवाऽऽ्ढप्य शम एव क्त्यं क।रणे योगफं प्रत्युच्यत इति | अतो न यावउजीवं कौव्यत्वप्र्तिस्तस्यापि काशः । योग्रषटादिवचन। च । गृहस्थस्य वेत्कमयोगो विहितः षठेऽध्वाये स योगन्नष्टः कमेगतिं कमेफठं प्राभोतीति तस्य नादाशङ्कःऽनुपपन्ञा स्यात्‌ | अवश्य कृतं कम काम्यं नित्यं वा मोक्षस्य नित्यत्वादन।रभ्यतवेन स्वं फठमारमते । एवं नित्यस्य च कर्मणो वेदुप्रमाणावनुद्धत्वात्कटेन मवित्यापित्यवोचामान्यय। वेद्याऽ<- मथेक्यप्रसङ्गादिति । न च कमणि स्स्युमयश्नष्टवचनमथवत्कमंणो विभरंशकरा- (रस्वागनुपपततः। कमं कृत्माशवरे सेन्ययत्थतः कतर कर्मेफडं न5ऽरमत इति चेत्‌ ।

न । द्वरे सन्यासस्याधिकारफल्ेदुत्वोपपततेः । मोक्षायैवेति वेत्स्व+-कर्मणां कृतानाभीश्वरे सेन्यापो मेोक्षयिव न फटान्तराय । योगतहितो योगाच भ्रष्ट इत्यतस्तं भ्रति नाश्च।शङ्क। युकतेवेति वेन । ^ एकाकी यतचित्तात्मा निराशीरपरिग्रहः ८ ब्रह्मचारित्रते स्थितः ” इति च गृहरयवानप्रस्ययोः क्मसन्याप्तविषानात्‌ । न चान्न ध्यानकाडे स्रीमहायाश्ङ्‌। येनेकाकित्वं विधीयते । न च गृहस्थस्य निराशी- ए९२िग्रह्‌ इति कवनमनुकूखम्‌ । ५ विहाय कामान्यः सवान्पुमाश्वरति निःघ्यहः ” 6 सर्वाहम्मपरित्यागी ?' ‹ नेत।दशच बाह्मशस्यास्त वित्त यथैकता स्मता सत्यता च । शीं स्थितिदेष्डनिधानम।जैवं ततस्ततश्चोपरमः करिषराम्पः › ॥ हति तत्र तत्र वचनानि ददितानि । तेर्विरध्यते चतुथोश्चमप्रतिषेधः । तसा- ्मतरर्योगमास्रतोः प्रपन्नगाहस्य्यस्याश्चिहोत्रादि एटनिरपक्षमवुष्टीयमानं ध्यानयो- गारोहणप्ताघनत्वेन परस्वशद्धिद्रिण प्रतिपद्यत इति संन्यापती च योगी चेति स्तूयते ॥ ६ ॥ मय तधोगी कद्‌। योगारूढो मवतीप्युच्यते- यद्‌ हि नेन्द्रियार्थेषु न कमेस्वनुष्ञ्जते । सवेसकर्पसन्यासी योगारदस्तदोच्यते ॥ ४ ॥ यद्‌ समाघाननित्तो योगी हि यस्मादिन्द्ियापोविद्दियाणामयीः शब्दाद्यस्तेषि, द्दिया्षु। कर्मसु नित्यनेमित्तिककाम्यप्रतिविद्धेषु प्रयोजनामावनुद्धच। नानुषज्जते । अनु-

+ स्वक्मेणाभिदयादौति वेदिखन्तै परवोक्तस्यैव मोक्षयिवेदयदेविवरणमिति भाति ।

१ ङ, °भ्यस्येलख ० । २ भ, "स्यतेऽतः । ३ क. ख, ग, ध. ङ, "तिस्य । ४ख.ग, ड, शछ्ोगेन यो ।

[सै ® को 9 ९-७] भौमद्धाबद्ीता । ६ ४

ङ्क कतेव्यतानुरद्धि न करेतीस्यथैः । सपरतकसतेन्यासी सवीन्तकरपानिहामुत्रा्ंका- महेतृन्सन्यतितु शीं य्व सर सतकरपतन्यापी । योगारूढः परा्ठयोग इत्येतत्‌ । तदा क्वि न्क उच न ९.९ न ध ९

तत्मिन्क। ठ उच्यते सवसकस्पपन्यापतीति । मगवद्ववनात्सतन्कमान्त्वांनि कमनि च सन्यपेदित्यथः । सैकद्पमृद्य हि सव कामाः ।

सेकसपमृद्यः कामा वे यज्ञाः सुकृश्पपंमबा; ।

काम जानाम ते मृं प्कलपाक्किक जायतते ॥

न त्वं स्ंकयिष्यामि समूढो विन्चिष्यति ॥ इति स्पते; |

नेर ९

सवैपकशपरितयाे सतकर्मपरित्यागः तिद्ध मवति । ^ स यथाकामो मवति तत्कदुभे4ति तत्कमे कुरुते ” इत्यादिश्रतिम्पः । “८ यद्यद्धि कुरूते कमं तत्तत्का- मस्य चेष्टितम्‌ ›” इति समृतिम्पश्च । न्यायाच्च । सवेकदपसतन्यति न हि कथि. त्स्षन्दिुमपि शक्तः । तस्मात्सवकरक्तन्यासवचनात्सवान्कामान्सरवांणि च कमामि त्याजयति च मगवान्‌ ॥ ४ ॥ यदैवं य।गारूढतद्‌ा5ऽत्मऽऽत्मने दत मवति प्प्तराद्नयपदृदयम्‌-- उद्धरेद त्मनाऽऽत्पानं नाऽऽत्मानमवसादयेव । अ।(त्भव श्ात्मनो बन्धु सत्मेव रिपुरात्मनः ॥ ५ ॥ उद्धरे^्धत।रततगरे निमञ्नमात्मानमात्मना तत ऊध्व ह्रेयोगाङूढतामापाद्येदि- स्यथः | नाऽऽत्म(नमवप्तादुयन्नाचो नयेत्‌ । आत्भव हे यत्नदाप्मनो बन्धुः संतता रमुक्तये मवति । बन्धुरपि तावन्माक्ष प्रति प्रतिक एव सेहुनिन्धनायतनत्वात्‌ । तस्माद्यकमवध।रणमत्मेव ह्यात्मनो बन्धुरिति । अत्व रिपुः शघ्रर्वोऽन्योऽपकरी बाह्यः श्रुः सोऽ( धरुस्तद्धाबोऽ )प्यात्मनि युक्त एवैति युक्तमवधारणमास्मैव दिर. त्मन इत्युक्तम्‌ ॥ ९ ॥ | तत्र पफि्क्षण आत्मनो बन्धुः किलक्षगो वा रिपुरात्मने इत्यत्रोभ्यते-- बःधुरारमा ऽऽत्मनस्तस्य येनाऽऽत्मेवाऽऽत्मना जितः । अनास्मनस्तु ध्रुत बरतताऽऽत्मेव शत्रुषु ॥ ६ ॥ नम्पुरात्माऽऽत्मनस्तस्याऽऽत्मा तस्या5ऽत्मनो बन्धुः । येना ऽ तमैवा$ऽत्मना जित्‌, आता का्यकरणप्तच।तः कार्थं शरीरं करणार्नद्ियाणि । ये स्वीकृतो नितिन्धिव इत्यथः । अनात्मनस्तु शत्रुभावे वरतेताऽऽतमेव शुत । यथा शधुरात्मनोऽषकारी तथाऽ ऽत्ाऽइत्मनोऽपकारे वत॑तेत्यथंः ॥ १ ॥ नितात्ममः प्रशान्तस्य परमात्मा समाहितः । परीतोष्णपुखदु खेषु तथा मानापमानयोः ॥ ७ ॥

[9 छक 9 1 गण्या व्ययि ्याकदगपो

१ ङ, भते यतपुर्भवति स॑* । २ क, येनस्वी° ।

& हतुमरिरविकयैक्षदकाप्वसरिर्ता- [०६९९-६]

नितत्नि हासतेस्य फायैकरणपषात आत्मा जितो येभ स निक्त्म बह पनित त्मनः 1 -प्रदान्तस्य परमात्मा समाहितः साक्दात्ममषिन कतेत्‌ दत्वयेः+ करिव ीतीष्णधिक्षदु सेषु तथा मानापमानयोः पूजापरिभवयोः पस्य .॥ ७ ॥ ्नानविन्नानतृप्तास्मा इूरंस्यां विजितेद्धियः । युक्त शश्युख्यते योगी समरोष्टाइवक्चवः 1 ८ ॥ ज्ञानं शासञाकपद्‌।५(नां परिज्ञान विज्ञानं ॒ विशेषतो ज्ञाने स्वानुमक्करणं ताम्यां तृषात्मा वैषट्योऽपकस्प्यो मवतीत्ययैः । विजितेन्धियशचेदशी युक्तः समाहितः इश्यते पमशोष्टादमकाश्चनः ॥ ८ ॥ शच | सुहन्धित्रचुदा सीनपध्यस्यदेष्यवश्धुषु । साधुष्वपि च 'पपेषु सपबुद्धिरवििष्वते ॥ ९॥ शछोकाषैमेकं पद्‌ १ । सुहदिति भत्युपकारमनपेक्ष्थोपकतौ । मित्र सेहैवान्‌ । अरिः श्रुः | उदतीो न कष्यवित्वन्तं मजते ।-मध्यस्यो विरुद्धयोरनेषोहतेधी 1 द्वेष्य भात्मनोऽप्रियः । बन्धुः संबन्धीत्थतेषु साधुषु शाह्ञयौनुवर्तिष्वपि -च पेषु प्रतिषि- द्रकारिषु र्वष्वेतेषु समबुद्धिः कः किं करमेत्पवयाद्तनुद्धिरित्थयैः । विशिष्यते यो- शिदिनां सर्वषां युक्ततम इत्यथः ॥ ९ ॥ धत 'दवायमुक्तफरप्रषिय- योगी युञ्जीत सततमास्मान रईसि स्थितः । "पकक यतचित्तात्मा निराशीरपरहः ॥ १०॥ गरी स्वाध्यायी युज्ञत प्तमद्ध्यात्तततमात्मानमन्तःकरणम्‌ | रहति स्थित एक" न्ते गिरिगहदे स्थितः पन्‌ । एकावयसहायः। एकाकीति विशेष गात्पं्धात्ं कुत्वे त्यथः । यतचित्तात्मा निर(शीरवितृष्णोऽपरिमरदश्च परिगरहरहितः । सृन्या्षित्वेऽपि त्यक्तपवेपरिप्रहः पन्युज्ञीतेत्यय; ॥ १० ॥ `अथिदानी ' योगे यज्ञानस्माऽऽहारादीनां योगपत।घनस्मेन नियमो व्तभ्यः । प्रयोग्य “त -फरं चेत्य।दि वकव्यमित्येतद्‌रम्यते । तत्राऽऽ पनमेव ताकप्रपतमुष्यते~~ ध्ुच। देशे पत्छिप्य -स्विस्मासनमारमनः । नात्युच्छ्रितं नातिनत्व चराजिनकुशोभेश्प्‌ ॥ ११॥ भो विविक्ते सवभावतः स्कारतो वा देशे स्वाने प्रतिष्ठाप्य 'त्थिरमवहमास्मनं सन .नाद्युच्ं न।तिनीच तच्च चैलाजिनकुशोत्तरं चेरम॑जिनं कुाश्चोत्तरा यस्मि. पतने तद्‌ पनं चेद्ानिनंरकुरो तरम्‌ । 'विरपरीतकभः'॥ * ११ ॥

[शने ९६२१4) श्ीपग्हीवाः। ११५

चिखनिन्कृरी शरं -पतिष्ठाप्य किम्‌-- तेतेकाग्रं पनः "कृत्वा यतविसेग्दिपक्रिषः । उपविश्य।ऽ5 ने युर्ज्याधथोगमास्मषिश्युद्धये ॥* ६२ ॥ तश्र तस्िज्ञासन उपृविदय यों युञ्ज्यात्‌ । कथं, समेविषयेभ्य उपपंहत्यैकम्रे मनः कृत्वा यतचित्तेन्दियक्रियः । स कम॑ योगं युज्ञ्यादित्यत्राऽ5ह-जत्मविशद्धये । "अन्तःकरणस्य. विदु द्वधयैनिस्येतत्‌ ॥ -१२॥ -बोह्माक्तममु्तमधुन। -शंसीरषारणमच्यते-- सं कायञ्चिरोश्रीवं षारयन्नचकं स्थिरः| सभ्य नासिशप्रःस्व दिश्थानवरोकयन्‌. ॥ १२ ॥ सम फ(यक्तिरोग्रीवापरति । कायश्च शिरश्च प्रीवा च कायशिरोप्रीषम्‌ । तत्तम "धारयन्‌ । अश्र्ट ८५ घ।रवंतोऽपि चनं 'म्रतीत्थतो विशिनक्ष-अ च्ैमिति । स्थिरः स्थिरो मूतवेत्यथः । तेप्र्¶ पतम्यक्प्षणं सदशेन कतवेवेतीवशम्दो छृप्तो द्रश्यः । स्वनातिकामपपरे्ञणमिह न विधीयते," तदि चसुपोशितेनिपातः । स चान्तःकर्‌- णपमाधानपिश्षो विवक्षितः । पुप्र्तणमेव चेद्धिवक्िते तहिं मनस्तत्रैव समाधीयत | नात्मनि हि मनन्समाधानं वहवति--माससंस्यं मनः -कुत्येति ( तशपरोदिव्षन्दणे- "कस्तेनदेणोद्दिपात एव स्पकेयत्युच्यते । रिशश्चःनवटो कथन्‌, । दिशां -नकोकेनं ुवोमित्येतत्‌ ॥ ` १६ ॥ मश्चान्ास्ा विग 1 भीत्रक्षचं।रितते सिथितः। मनः सयभ्य मंचे युक्त -अ(6।त पश्वरः ॥*१४ ॥ परश्षन्तत्मा विगत कैगतभयो जह्मव,रिविते लयित बरह्मषारिगां त्रम तक्षचम- ुर्हुश्रमभमिस। मुक्त्या दे ततिन्सियत्तस्तदनु्ठत। भेदित्ययः | किव मनः -सयभ्य श्रमो वृतिभुपलेहस्य पचितो. मयि परमेधरे तितत "यस्य तोऽव ` मक्ित्तः | व्युक्तः “कमाङितिः सत्त तीतेविेत्‌ ।-भतपरः कथिद्रामी - सी ज्रिततोऽपि न चिशमेव -पक्षवेन गृह ति । @ ताद राजान महदेव वा । अष तु भत्ता भत्परथ | -१४,॥ भयदूनीं यागकदमृच्छते- युञ्जम्‌ सदाऽऽत्मानं योगी नियतमानसः । "दान्ति निबोणप्रमां "परध स्वापपिगर्छति ॥*१५॥ ुजस्मनः तमानं . कुवैतेव -यथोदेन प्रकरेण 'चो्ी नियतमानपो नकते -तिगतं

१-ग. शवेश्चया-बि" ।

६६ हनुमदिरविकपञ्ञाचमाऽ५सहिता -- [अ०६.ो ० !६-१९. भानत यस्य प्त शान्तिमुपरतिं निर्वाणपरमां निवाणं मोक्षः परमा निष्ठा यस्याः शा- न्तेस्तां निवाणपरमां मत्तस्थां मदषीनामाचिगच्छति प्राप्नेति ॥ १९ ॥ योगिन आह्‌।रादिनियम उच्यते- नास्यश्चतम्त्‌ योगोऽस्ति न चेकान्तपनरनतः | न चादिस्वप्नश्वीरस्य जाग्रतो नेव चज्ञन ॥ १६ ` नात्यश्तः ।: आत्मसमितमन्ञमतीन्याश्नतः । ५अत्याक्नादतीषानायच्च उग्रातति- ग्रहात्‌ ? इति श्रुतेः । तस्माथगी नाऽऽत्मत्तमिताद्धिकं न्यून व।ऽशनीयात्‌ । अथवा योगिनो योगशाज्ञपरेमेतदन्नपरिमाणादतिमात्रमश्चतो योगो नास्तीत्युक्तम्‌ । अभरेमन्तस्य प्व्यज्ञनस्य तृतीयमुदकस्य दु । वायोः चरणां तु चतर्थमवरेषयत्‌ ॥

इत्यादि परिमाणम्‌ । तथा न चातिरूप्रशीटप्य योगो भवति चान ॥ १६॥ कथं पृनर्थागो मवतीत्युच्यते-

युक्ताहारबिह।रस्य गुक्तख्टस्य कमसु ।

युक्त स्वप्नावव'धस्य योगा मदति दुगखदा॥ १७॥

युक्त !ह।२३ह। र्य । अ दियत हत्या ह।२'ऽब विहरणं हार पदक्रमप्ती युक्तो नियतपरेमागावाहार।विह्‌।रौ यस्य । तथा नेयत्‌। चेष्टा य्य कमसु । युक्त्वप्नवनो- धस्य यीगिनो योगो मरति दुःखहा । सवे प्रारदुःखक्षयक्र्योग मवत त्यथः | १७॥ मयाधुना कद्‌। युक्तो मवतीत्यत्राच्यते-- यद्‌ विनियतं चित्तमात्मन्यवाव्रतिष्टने। नेःस्पूर; सव॑कमेभ्या युक्तं इत्युख्परते तद्‌। ॥ १८ ॥

थद्‌ दिनियतामरति | यद्‌ वलवत्‌ विशेषेण निपत्‌ प्यतपेकःम्रतामापन्नं चितं हित्वा बाह्ममातमन्धव केवटपरवःते8 | स्वासमनि स्यिपि ठम इत्यथः । निःखृहः सवैकामम्धो निगेत्‌। एह! दृष्टादृष्टवेषयम्यसतृष्ण। यस्य यागिनः प्त युक्तः सम्‌ [हेत्‌ इत्युस्प्तं तद्‌ा ॥ {८ ॥ योगिनः प्माहितस्यापमाच्यते- | | यया द्प्पा निबातस्यो नेङ्गते सोपमा स्षृना।

क

योगिनो यतवित्तसप यज्ञतो योगमात्मनः ॥ १९ ॥ यथा दुपो निवत्थः। निवे।ते वातवर्जिते ददे स्थितो नेङ्गते न चङति। पोपप । 4 ^ क

उप्भीयतेऽनेत्युपमा , स्पृता यागज्ञेभ्ित्तप्रकारद्‌।र।भिशिन्तित। । योगिनो यतचित्तस्य पुयतान्तःकरणस्व युज्ञतो बोम पत्माभिमनुतिष्ठत्‌ इत्यथैः ॥ १९ ॥

[अ०९छो०२०-२४] भीमद्धगष्टना | ६५

यत्रापरमते चितं निर्द योगसेषया। यत्र चेवाऽऽत्मनाऽऽत्मानं पहयश्नात्मनि तुष्यति ॥ २० ॥ एवं योगाभ्य।बरदेकाभ्रीमृतं निवातप्रदीप हव यत्र यरिमन्काह उपरमते नित. मुपरतिं गच्छति । निरुद्धे प्वेतो निवारितप्रचारम्‌ । योगपेकषया योगानुष्ठानेन । यत्र चेव यरिमिश्च काठ आत्मना ऽऽत्मानं पर्‌ बनन्ये उयोतिःखवस्पं परयन्रुपम- मानः स्व एवाऽऽत्मनि तुभ्यति तष्ट मनते ॥ २० ॥ किंच-- सुखपात्णन्तिकं यत्तद्बुद्धिग्रधमतीन्द्ियम्‌। वेत्ति यत्र न चेवा 4 स्थितथलवि तखवः ॥ २१ ॥

सुखमात्यन्तिकमत्यन्तमेव मयतीत्यात्यन्तिकमत्यन्तमित्ययेः । यत्तदृनृद्धयेवेन्विय- निरपक्षया गृह्यत इति बुद्धिमह्यमतीन्दरियमिन्दरिगोचर। ते तदविषयजनितमित्ययेः । वते ता कं सुखमय मवति यत्न यपमिन्कर्े। न चवायं विद्धानातम्ब्पे लथितस्तम्मज्च. ठति तत्वतस्तत्व९९१।८.च्यवत्‌ इत्यधेः | २१ ॥

किच -- | य॑ ठञ्ध्वा चापरं छा मन्यते नाधिकं ततः।

यस्मिन्स्थितो न दुःखेन गुरुणाऽपि विचार्यते ॥ २२॥

यमात्मानं टञ्ध्वा प्राप्यापरं छाम न मन्यते छाभान्तरे न मन्यते न बिन्तयति। रिच यस्िनालमैकत्वे स्थितो दुःखेन शक्ञपातादिलक्षणेन गुणऽ गरीयत्ताधरि न विचाह्थते॥ २२॥

यत्रोपरमत इत्य।रम्य यावद्धिषिशेषणेविरिष्ट आत्मावत्याविरेष उकः -

विध्।द्‌ दुःखसयोगवियोगे योगस्गितम्‌ । निश्चयेन योक्तव्यो योगोऽनिर्विण्णवेतस। ॥ २३ ॥

त विधा दृदु.खप्तयोगियोगम्‌ । दुःखेन सयोगो दु.खक्तयागस्तेनाघयोगो दुःखतेयोग- वियोग्तं दुःखतयोगविथोगं योग इत्येव सेक्ञितं विपरीतं विधादित्यषेः । यागकढ- मुपसंहत्य पृनरन्वार्मेण कर्तभ्यतोच्यते निश्धयानिरवेदयोः साघनत्वविषानाथम्‌ । स

१

यथोक्तफटो योगो निशथ्यनाष्यवत्तायेन योक्त्य! | अनिर्िष्णवेतमा | न निर्विण्णम-

निर्विण्णं फं तच्ेतस्तेन्‌ निवेद्रहितेन चितेनेत्यर्थः ॥ २६ ॥ ।कच- संफरपथभवान्कामा स्त्यक्त्वा सवनश्तेषत; ।

मनसेवेन्द्रियम्राम विनियम्य समन्ततः ॥ २४॥

१४; धनुमादिरविष्येक्राकपान्वसद्िता- [अतो "५३

वैकस्पः प्रभवो येषां कामानां -ते सकद्यपभग+, कामप्ोस्त्यवस्वा-पदित्यस्य सवा. नशेषतो, निःेषं 'निक्ेपम्‌.। किः मनपेव विकेकयुक्े>, इन्िदधममिन्दियत्तमुदायं वितियभ्य “तियत इत्वा. सन्ततः. समन्वात्‌.॥ .२.४ ॥.

कने; कर्तेहपरपेद्धुप्दयाः पुतिगु हील । आष्णक्त्यं मनः, छरवा ने किनतरिद रिकतः ।+, सुक ॥ नेः शनेने सहसोपरमेदुपरि कुत्‌; केन, बुद्धया . धृतिगृहीतया" वेययु्तयेः व्यथे! । आत्मक्तस्थमात्मनि स्थितमात्मेव सथ न ततोऽन्यर्किबिदस्तीत्येवर्नोस्मतिं भनः कृत्वा न कि, चेदपि . विन्तर्त्‌-।. एषः योगय :१रमीडभमेः ॥६ २१ ॥ तैवा ऽऽत्मपस्थैः मनः कृत्व प्रवृत्तो योगी-- यत येतां निरतिं पन्धश्चलमस्थिरम्‌ । ततस्ततो नियरम्येतदात्मन्येव ` ब नयेषु ॥॥' ₹६ ॥: यतो यतो यरम।द्यस्माननिमित्त। चछन्द दे।५८(२) ति निर्गच्छति स्वमावदोतैदितिन्भन, श्वच्चटमत एवात्थिरं॑ततस्ततप्तस्मात्तस्माच्छन्द्‌ दनिमित्तानियमम्यताभिमितेयायात्म्यः निरूपणनामावी कृत्य वैराभ्यभावनय) वाऽऽत्मन्येव वशमेति ८ शं नयेत्‌ ) । तथा$ऽ- (था [सति|्मन्येव प्रन्ञाम्यति.॥ २९ ॥

क @ ० ककि

पद्कार्तपनकत छन्‌ यामन सुखद्युत्तमप्‌ | उपेति. शान्तरज ध ब्रह्ममूतमकरनषम्‌ .॥ २७-॥ प्रशान्तं मन यस्य प्त प्रशान्तमनारतं प्रशान्तमनप्तं श्नं योगिने सुत्रुततमरं विश- तिशयमुेत्युपमच्छति ।..शानतरजपतं प्क्षाममेहदिङ्धशरजपमित्यथेः । ह्ममूतं जीव. भक्तं ब्रह्मेव पवेमित्येव सवेनिश्वयं बह्ममृतमकरमष्रमधर्मेवर्जतम्‌ ॥ २७ ॥ युखमेबः सद्यऽऽखानं योगी तिगवहरपष४-।. सुखेन ब्रह्मसंस्पशेमत्यन्तं सुखमश्चुते ॥ २८ ॥ यूज्ञदवं यथाच्तन. कमेण सदाऽऽस्मानं योगी विगतकटमषो, विगता" मुष्नैना- यातन बरह्मपतस्पसमत्यन्तं सखमर्षते ॥ २८ ॥ इदानी - यागप्तफल्यं -नहयेकत्थद नं प्रदरवते - स्ेय॒तस्थमात्मानं सवे य॒नाति चाऽऽत्पनि । इते योगयुक्ातपा स्वैत्रतपद्श्नः ॥ २९ ॥

१ ष. "्वाद्त्मन° । २ इ, देव तर । ३-कः; ख. क, "तितं या+ । षैः गमित्ताया* । * क. कष. ङ. मा बाई ।

[भ०६८८०६.०६६]. = भीप्द्धगवदरीक्ष । ६९

पवेमृतश्यं सर्वषु मृतेषु ध्थितं स्वात्मानं सेमूतानि च ब्रह्मादीन्यातमकरवःगक्रनी- क्षते पयति । योगय॒क्तात्मः समाहितान्तःकरणः सवैत्रपतमदश्चनः:॥. २९. ॥ तस्थेकात्मकत्वदशेनस्य फटमुच्यदे-- यो मां. पयति सवेत्र सर्वे च पयि एष्यति ।, तस्प्राहं न प्रणश्यामि सचमेन भरणहप्रति॥२३०.॥ यो मा.वःुेवं सर्वत्र सवमूनेषु, स्वं च ब्र्मादिमूननातं मयि सवतमनि पर्यव. तस्यैवमासमैकत्वदशिनोऽहमीश्वगे न प्रणयामि न परोक्षता गमिष्यामि । पत्त चमे न प्रणयति न परोक्ष मवति । तस्य. च मम चेक।त्मकत्वात्‌ । स्वात्मा हि-नमाऽड- त्मनः प्रकाश एव मवति । यस्माच्च हमेव सवैकत्मकतवदरशत्यतत्‌ ॥ ६.० ॥. पवकः एम्यग्दद्चं नमनूच तत्फलं माकोऽभिषायते-- सर्वेभू तस्थतं यो मां भजत्येकत्वमापस्थितः । सवैथा वेमानोऽपि स योगी माये वतेते ॥ -३,१॥ स्ैभूतसिथतमिस्थादिना । सवया सवैपकररिनेतमनोऽपिः सम्यग बेश्र, मि. विष्भौ पर्दैवते वप॑ते नित्ययुक्त एव पतः | न मोक्षं प्रति केनकिमपरतित्भ्य, इत्यथः ॥ ३१ ॥ किच-- आत्मौपम्येन सवेत्र सम॑ पषति योऽज्ञन । स॒खं वायदिवा दुःखंस यागौ परमो मतः॥ ३२॥ आत्म स्वयेवोपम। तद्वव अतत्मौपम्यं तेनाऽऽत्मौपम्येन सर्वत्र सकैमूतेषु समं वुस्यं पश्य्ति-योऽजुन । फं परयतीत्यत्रोच्यते--यथा मम मुखमिदं तथा प्राणिनां. सुल- पयुकृष्म्‌ । वाशब्दश्च । यदिवा यथा च दुःखं मम प्रतिकूमनिष्टं तथा सतर प्राणिनामनिष्ठं प्रतिकूठमिः्येवं स्वौपम्येन सुखदु-से चानुकूरपरतिकूठे वुरयत' सके मृतेषु समं प्रयति न कस्यचित्प्रतिकृम। चरति । अहिं ्तक इत्यभेः । एवमहिसक्ः- सम्यग्दर्दननिष्ठः स योगी परम उन्कृष्टो मतोऽनभिमतधिन्तित इत्यथैः ॥ ३९ ॥ सवेयोगिना( णा )पतस्य यथोक्तस्य समद्रौनलक्षणस्य योगस्य ॒वु्तेफदता माक्ष श प्रषुत्तत्पाप्त्युगयमजञेन उवच- अजैन उवाच-- योऽयं योगस्त्वया परोक्तः साम्येन मधुसूदन । एतस्या न. प्रयामि चश्चरतव।स्त्थिर्वि. स्थिसप्र-॥ ३३॥ योऽय योगक्त्रया प्रोक्तः सःम्धेन । एतस्य योगस्याहं न १६०. नोक्छमे चश्चशछत्वामनप्तः स्थितिं स्थिराम्चराम्‌ ॥ २३२ ॥

१ ग्वं सर्वस्याऽञ्मानसः ।२क.ख ग, ष. ड. मोक्चममि" । इ क-षः "कु ववेथा ।

कि

७9 हतृमदिरविरपैशाचमःष्यसारिवा-- [अ०१ो ०२३४-३ °]

प्रतिद्धमेतत्‌-- खश्चरं हि पनः कृष्ण प्रषाये बर्ददष्म्‌ । तस्याहं निग्रह मन्ये वायोरिव स॒दष्करभ्‌ ॥ ३४॥ कृष्णेति कषेतेविटेलनाय्य । योगिमक्तजनपापादिरोषकर्षगतत्छृष्ण । न केव छनत्य्थं चश्चट मनः प्रभाये च प्रमथनशसीखम्‌ | प्रमथ्नाति शरीरमिन्धियाणि च विक्षिपति नर वशश करोति । किंच चखवन्न केनवचि्नियन्तं शक्यम्‌ । रिच इदं तन्तुागवत्‌ । तरयवभूतस्य मनोऽहं निग्रहं निरपं॑मन्ये वयोखि सुदुष्करम्‌ । यथा व।योदष्करो नि्रह"तथा दष्कर्‌ मन्य इत्यभिप्रायः | ३४ ॥ | श्री मगबानुदाच-- असंश्चयं मह।बाहो मनो दुरनिग्रई चरप्‌ । अभ्यासेन ठु कौन्तेय बेराग्येण च ग्यते ॥ ३५ ॥ >८अश्चयं नानत त्शयो मनो दुनिग्रहं चमित्यत्र | कि त्वभ्यातेन | अभ्यासो नाम विहमृमो कस्णंचिरपतमानप्रत्यया वृत्तिः । वैराग्यं दष्टदमोगेषु दोषदरोनाभ्या- स्वैतृष्ण्यं तेन वैराग्येण च गृह्यते विक्ेपरूपपकारशित्तस्य । एवं तन्मनो गृह्यते निरष्यत इत्यथः | ६६ ॥ यः पुनरप्तयतात्मा तेन- असंयतःत्पना योगो दुष्पाप इति मे मतिः । वश्यात्मना तु यतत्ता शक्योऽवराप्तुशपायतः ॥ ३६ ॥ शम्य।सवेर।ग्यम्यामत्तयतन्तःकरणोऽपयतत्मा तेनात्तयत्तासना योगो द्ष्म्रपो दु.खतेप्राप्य इति भे मति; । यस्तु पनवेहयात्म। तेन वदयात्मनाऽम्याप्विर्‌ग्याम्यं वक्यत्वमुपप।दित आत्मा मनो यस्य सोऽयं तेन ॒वहयात्मना तु यतता भूयोऽपि परबने कुवैत। शक्योऽ३। प योग उपायतो यधोक्तदुषायात्‌ ॥ ६१ ॥ तत्र योगाम्याप्ताह्खीकरेण पररोकेहरोकप्र्ठिनिमित्तानि कमणि सन्यस्तानि । योगश्य फटे च मेक्षप्ताधनं सम्यण्दशनं न प्राप्तमिति योगी येोगमार्गान्मएणकाढे अहितचित्त इति तस्य नारदामाकाङ्कयाऽऽह।जुनः-- न उवाच-- अयतिः धद्धयोपता योगाबद्टितमानसः |

अप्राप्य गसि कां माति कृष्ण गच्छति ॥ ३७॥ अय विरिति । अप्रयत्नवान्योगमार्भे श्रद्धयाऽऽस्तिक्यबद्धय। चोपेतो योगादन्त- काठे चिते मानप्तं मने यस्य स चाछेतमानतो नष्टरमतिरपाप्य योगस॑र्मिद्धि योग. फठं सम्वरश कां गतिं कृषा गच्छति ॥ २५७ ॥

7 >पएतस्मास्राद्‌ “ मगवाजुवाच " द्यभिकं ड. पुस्त्े। `

[अं०९छ ०१८-४६] भौमद्धाबद्रीवा | ७१

कञ्चिश्नो मयविन्नष्ट शछनाश्रमिवं नश्यति । अपतिष्ठ महाबाहो विमूढो ब्रह्मणः पथि ॥ ३८॥ कचिदुमयविभ्नष्टः कर्ममागंद्योगमागच्च विभष्टरिकज्ञा्मिव न नश्यति । कि- चाप्रतिष्ठो निराश्रयो हे महाबाहो विभृढो बरक्षणः १ ब्रह्मप्रा्िमर्गे ॥ ३८ ॥ एतन्मे सशय कृष्ण च्छेतुपदस्यशेषव। । वद्न्य; सश्चयस्यास्य च्छ््तान ह्युपपद्यत ॥ ३९॥ एतन्मे संशयं कृष्ण च्छेततुमहंति । भशेषतस््वदन्यस्तवत्तोऽन्य ऋषि्वां देवो वा छेत्ता न।शयित। संशयस्यास्य न हि यस्मादुषपद्यते । नास्तीत्यथः ॥ ३९ ॥ श्री भगवानुबाच-- पाये नेवेह ना्ूत्र व्िनक्षस्तस्य विधते । न दि कस्याणटृत्कशिदु\वि तात गच्छति ॥ ४० ॥ भपय नैवेह छोके नामुत्र परस्मि्ठीके वा विनाशस्तस्य विधते नास्ति | नाशो नाम पवस्माद्धीननन्मप्रा्तिः । पत योगन्नष्टे नास्तीति । न हि यस्मात्कश्याणङ्च्छु- कृत्व 16 कत्तितां गति हे तात तारयिताऽऽत्माने पूत्ररूपेणेति पिता तात्‌ उच्यते । पितेव पुत्र इति पुत्रोऽपि त।त उच्पते। गज्छाति प्राम्रोति॥४०॥ फ तस्य मवति, योगमा प्रवृत्तः घन्याही- ष्व १एण्यकृतां लोकानुषेता शाश्वत! समाः| चीनां श्रीमतां गेहे योगन्नष्टोऽमिजायते ॥ ४१ ॥ पामथ्ीत्धाप्य गत्वा एण्ङतामभ्िशेपदियानिनां टोकाप्तत्र शाित्वा बापतम. नुम॒य शःश्वतीित्याः तमाः स्वत्तरासद्धगक्षये शवानां यथोक्तकारिणां भ्रीमतां गेह भूतमता गृह्‌ यागश्रट।ऽ' मनयत्‌ ॥ ४१ ॥ अथवा योगिनामेव इर मत्रा षीपताष्‌ । एतद्धि दु रेमतरं रोके जन्म यर्द्॑शम्‌ ॥ ४२॥ अथव्‌। श्रीमतां कुहद्न्यस्षिन्योगिन।भेव दरिद्र णां कटे मह(मव)ते जायते धीम, ताम्‌। एतद्धि जन्म दरिद्राणां योगिनां कुठे दुकंमतरं पवैमपेक&प कके जन्म यदीदृशं यथोक्तविशेषणे कुरे ॥ ४२ ॥ यस्मच-- तरतं बुद्धसेयोगं कपत पवदेहिकष्‌ ।

@ ® _ _ग्के

यतते च ततो भूयः संसिद्ध कुखनन्दन ॥ ४२ ॥

[चव क का की

= भताऽऽभै क्वीबतवम्‌ । > एतस्माताकू “ भगव लुवाच ” हयधिष्ं ग, ई, पस्त्यौः 1

~ मिहि

५४१ हतुमदिरचितपैशाचमाष्यसरिता -- [अ ०६० ४४ ७)

तद्र योगिनां कुड तं बुद्धिसंयोगं ` कमते । पौवेदेो हकं पृथदेहमवं -दौव॑रहिकं बुद्धि. योगं रमत |` तते च यतन करोति च । ततस्तस्मात्पूवंहृत। स्वस्रा द्यो बहुतरं भतिद ककिद्धिनिभित्त कृरनन्दन ॥ ४२.॥ "पृषो म्यः सेन तेनेव हि ते शवश्नोऽपि सः । जिन्नासुरपि कोगस्य कृभ्द ब्रह्मातिवतेते ॥ ४४ ॥ पृवजन्भनिकृतोऽम्थासस्तेन पृवम्धासेन बदवत। तेनेव हिथते हि यस्मास्माप्यते द्धि लंयोगं ` प्रत्यवशोऽपि पत योगभर'टः | फच जिज्ञपूर्योगस्य -क्ञनतुभिच्छवा योगवरगेशरवृत्तः तम्या पी -स.मर्गरोत्सोऽपि शग्दन्रह्म वेदोक्तं केवरं कमौमुछतमति- वतेते । योगजिज्ञास।$पि केवलत्कमेणो गुरु ररेत्यमिभरायः । किमुत दधया योगनि. छाम्बात्त कृषन्‌ ॥ ४४ ॥ जनश्च योगित्वं शरेय-{ति [परतिषादयति]- -अरचत्ना्यतमानस्तु याग संनयुद्धक्किदिषषः । "अनेकजन्मस्सिद्धस्ततो याति परां मतिम्‌ ॥ ४५ ॥ ्ोनादृिकं प्रयदमान इत्ययः | ततो योमी िद्वन्तशुद्धकिश्किषः रश्द्धप. पोऽनेकेषु नस्मु फिवित्किचितश्द्धपप्क.रन।तमृपवित्य तेनोपचितेन सस्करिण।- नेकजन्मङ्कतेन त्ंतिद्धोऽनेकजन्मकतिद्धः । ततो ठठवसम्वग्दर्शनः सन्थाप्ती याति १ प्रकृष्टा गततिम्‌"॥ ४९ ॥ यस्मदिवं तसात्‌- ६्पस्विर्थोऽयिक्ो योगी ज्ञानिभ्योऽपि मतोऽधिकः । क्मिम्यथाधिक्रो योगी तस्मा्रोगी माजन ॥ ४६ ॥ तपसिम्योऽधिके योगी । ज्ञानमत्र शाल्लपाण्डिलयं तद्रजज्ञनिम्थोऽपि-मतेो ज्ञानि- म्योऽषिकं इति कामम५ऽभ्निरोत्रादिकम्प्तद्रतेम्योऽधिको योगी । तस्माधोमी मवाजेन ॥ *४९.॥ .योनिनमपि सर्वेषां पदरनेनान्तरासमन। | -अद्धौवान्भजते योपा स भ युक्ततमो मत्तः ॥ ४७ ॥ वि भीमहाभारते शतस्रादञ्यां सहितायां वेयासक्यां भौपपर्दगि भीपद्धगषद्वीतासृपनिषत्वु ब्रह्मविद्यां योगश्े श्रीकृष्णा युनसेबदि ध्यानयोगो नाम षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥

----------मन०नतयन्िनयाितया्गायाोन्ययौीग्यकाष्ि)

१ इ, -"तत्मतस्कार° । २.ग, धुदष्वा ।

[भ५७छो {-र] भ्ीपद्धगबदरीवा | ७१

योगिन।मपि सर्वषां रुदरादित्यादिपराणां मद्भतेन वाघुदेवे मयि समागतेनान्तरात्म- क ष्ण > [

नाऽन्तःकरणन च श्रद्धावान्भजते यो मां स्त मे युक्ततमोऽतिशयेन युक्तो मतोऽभिपरेत इति ॥ ४७ ॥

क ¢ _@ > ओ, = १ ®

ति भ्रीमद्धनुमद्विरचिते पेशाचमाष्यनामकरे श्रीमद्धगवद्रीताभ्याख्याने

षष्ठोऽध्यायः ॥ १९ ॥ ( आदितः शोकानां समष्टथङ्काः--२८० ) ।

( अथ सप्तमोऽध्यायः )।

योगिना मित्यादि्छोकेन प्रभ्नवीजमुपन्यस्य स्वयमिवेहशं मद्रीय तत्वं मद्रतान्तरा- त्मा स्याद्ित्येतद्विवक्षुभगवानुवाच -- श्रौ मगवानुवाच- मय्यासक्तमनाः पायं योगं युञ्ञन्पदाश्रयः । असंशयं समग्रं मां यथा ब्ास्यसि तच्छृणु ॥ १॥ मय्यासक्तमनाः पर्येत्वादि । मयि वक्ष्यमाणातशेषणे परमेश्वर आप्तक्त मने। यश्य स मय्यासक्तमनाः । पायै योगं युज्ञन्मनःपतमाघानं कुर्मन्मद्‌।श्रयोऽहमेव परमेश्वर जाश्रयो यस्य स मद्‌श्रयः। योगी पर्षा्येन केनविद्थौ तत्साधनं कम ्निहो्।दि तपो दानं व किचिदश्रये प्रतिपद्यते। जव तु यागी मेकमाश्चव प्रतिपद्यते। हित्वाऽ* + न्यत्साषनान्तरं मयेव ऽऽपक्तभन। मति । यस्तवेवमूनः सोऽतश्चयं समग्रे सम. स्तविभृतिबहशकत्यश्वयोदिगुणसपन्ं [ मां ] यथा य्परकारेणेवमेवायं॑मगवानिति ज्ञास्यति तच्ृण्वथ वक्ष्यमाणं मया ॥ १ ॥ तच्च मह्विषयम्‌- ज्ञानं तेऽहं सचिङ्गानमिः वक््याग्यरेष1। यज्ज्ञात्वा नेह भ्रयोऽन्यज्ज्ञातठपमत्र शिष्पते॥ २॥ ज्ञानं ते तम्यमहं पविज्ञाने विन्ञान्हितं स्वानुमवयुक्तमिदं वक्ष्याम्यशेषतः | तज्ज्ञानं विविते स्तौति श्रोदुरभिशृलीकरण।य । यञ्ज्तात्वा यज्ज्ञाने ज्ञात्वा नेह ©

भूयः पुनज्ञातव्यमविष्यते | तक्छन्ञे। यः घ प्रो मतीत्य । ततो विशि्टफड- ८३।वुदुरुमं क्ञानम्‌ ॥ २ ॥

~~~ ^-^ न र 4 0 प ज त-न भज कम नि 0००

+ अन्यत्साधमपिति पिष्टं युक्तम्‌ । १ ग, "भिति छेः।

4०

७४ ; ह्ुमदिरचितपैशचभाष्यसहिता-- [मण०्७च्छो ० ६-७]

कथमनिद्यक्र। च्यते-~ मञुष्यार्णां सहसेषु कथि्यतति सिद्धये । यततामपि सिद्धानां कष्िन्मां वत्ति त्वतः ॥ २ ॥ मनुष्याणां मध्ये सहसतेष्वनेकेषु कश्चिद्यतति सिद्धये तिद्धचर्थम्‌ ¦ तेषां यततामपि द्धानां तिद्धा श्व हिते ये मोक्षाय यतन्ते | तेषं कश्चिदेव मां वेत्ति तत्वतो यथावत्‌ ॥ ३ ॥ श्रोत्‌।रं प्ररोचनेनामिषखी त्या ऽऽह--

|

क क (4

भूमिरापोऽनलो वायु; ख मनो बुद्धिरेव च। अहंकार इतीयं पे भिन्ना प्रकृतिरष्टधा ॥ ४॥ मूमिगेन्धतन्मात्रमापो रप्ततन्मात्रमनषो रूपतन्मात्रं वायुः स्परोतन्माध्नं सं शञ्द्‌- तन्मात्र । मन इति मनप्तः कारणमहकारो बुद्धिमेह।न्बु द्धिरित्यरहक।रो महानहं कारोऽव्यक्तमहंकार इत्यविद्यापयुक्तमित्यव्यक्तम्‌ । नन प्रतिद्धं॑भुम्पादिब्दैमेहा- मृतानां अरहणं युक्तम्‌ । मनःमदेनापीनदिपसय बुद्ध यहकार शब्द्‌ाम्यामध्यवप्तायवृत्े रमिमानवुत्तेशच ग्रहणम्‌ । नेवमुपपद्यते । प्रकृतिरिति च ्क्पमाणत्वात्‌ । इतीयं मे ममेश्वरस्य शाक्तिमृत'ऽविद्यात्मिका भिन्ना विभक्ता प्रकृतिः कारणमष्टपरक।रम्‌ ॥४॥ अपरेयमितस्त्वन्यां परकृतिं विद्धि मे पराम्‌ । जीवभूतं महाबाहो ययेदं धायते जगत्‌ ॥ ५॥ अपर।.निहृष्ट,ऽ शुद्धा बन्ातििकेत्ययेः । इय यथोक्ता । इतेऽप्या अन्या सन्तेरामान्तरमूतां मे ममेश्वरस्प परां प्रकृ जीवमुतामात्ममृतां महाबाहो यदे धायेतेऽन्तःपरविष्टया जगत्‌ ॥ १ ॥ एतथोनीनि भतान सवर्ण त्पुपधारय । अहै, छररसस्य जगतः भमवः प्रखयस्तथा ॥ ६ ॥ ९ष। परापरत्वेन विभक्ता प्रकृतिर्यानि; कारणं यषां तान्यत्योनीनि मृतानि सवा णीत्युपध।रयावगच्छ | .अतः परं(र)पङ्ृतिर्पेण स्िततोऽहं विश्वस्य जगतः भमव उत्पत्तिस्थानं प्रह्वस्तया ॥ ६ ॥ मत्तः प्रतरं नान्यकिचिद्सिति धनंजष । पयि सवैमिदं भोपं सूत्रे मणिगणा इ ॥ ७ ॥ मत्तः प्रमेश्वर।त्पर[तर [मन्यत्िविन्नासिि । षनैनय मयि स्वाधारे सविर पोतं स्युतं सूत्रे मणिगणा इव ॥ ७ ॥

१६. "डा! २ ड, °न्तर° ।

[म०७छो ° ८-१४] श्रौमद्धगबद्रीता | +

रसोऽपस कौन्तेय परभाऽस्मि कषश्डिसृयेयोः । पणवः सवेवेदेषु शब्दः खे पौरुषं नषु ॥ ८ ॥ रपो माधुयमहमप्मु कौन्तेय । प्रभा प्रकाशोऽसस्यहं मवामि -श्र्िमूयैयोः। प्रणव आकारः सवेदेषु । शब्दः ख माकाश । पौरुषं पुंस्त्वं पुबुद्धिनषु पुरुषेषु ॥ ८ ॥ पण्यो गन्धः पृथिव्यां च तेजशास्मि बिमाग्रघो। जीवनं सवेभुनेषु तपश्चास्मि तपस्विषु ॥ ९ ॥

पण्यो गन्धः सुरभिः एृथिभ्यां च । तेनो दीिश्चासमि षिमावपतौ वौ । जीवनं प्राणः स्वमूतेषु । तपश्च स्वधप(मेश्चा) चासि तपस्िषु ॥ ९ ॥ बीजं मां सेमूतानां विद्धि पाये सनातनपू । बुद्धिवद्धिमतामस्मि तेजस्तजस्विनापहम्‌ ॥ १०॥ निं प्ररोहणसम्ं मां सवेभुतानां विद्धि । पाथ सनातनं चिरननम्‌ । बुद्धिनुद्धिमत।. मस्मि | तेजः प्रागरम्यं तेजस्विनामहम्‌ ॥ १० ॥ बरं बरुवतां चाहं का!परागविवनितम्‌ | धर्माविरुद्धो भूतेषु कामोऽस्मि भरतषभ ॥ ११॥ कामरागविवजितम्‌ । कामश्च रागश्च तम्यां विवर्जितम्‌ । कामो यमानेषु तृष्णा) स्मयैमाणेषु राग इति विशेषः । घमौविरुद्धो मृतेषु प्राणिषु कामोऽपि मरतर्षम ॥११॥ ये चेव साच्िका भावा राजसास्तापसाश्चये। मत्त एवेति तान्विद्धि न स्वह तेषु ते पयि ॥ १२॥

ये चैव साच्तिकाः सत्छगुणनिवैत्ता मावाः प्राणिनो. राजता रजेगुणनिर्त्तास्त- मसास्तमोगणनिवत्ताश्वेते मत्त एवेश्वर।उन।तास्ताविद्धि । यद्यप्येवं न त्वहं तेषु तद्रशोऽहं न मव।पि । ते पयि मद्वश्ा इत्यथः ॥ १२॥ (५ © ॐ © ॐ *५ क ©^ $ गुणमये मोवेरेभिः सबोपिदं जगत्‌ ।

| | ९ | [8 [9

। हितं नाभिजानाति मापेन्षः परमव्यय ॥ १३॥ त्िमि्गुणमयैः सत्वरनस्तमोमयेमंवेः प्राणिभिरेमिः सवैमिदं जगद्भतेते । मम म~ यया मोहितं नाभिजानाति मामेभ्यो गुणेभ्यः परं कारणत्वेन स्थितमन्ययम्‌ ॥ १६ ॥ देवी हेषा गुणमयी मम माया दुरत्यया । मामेव ये प्रपद्यन्त मायापेतां तरन्ति ते ॥ १४॥ देवस्य ममेश्वरस्य विष्णोः स्वमावमूता देव्यप्रङृता । हि यस्मादेषा शुभमयी गुणात्मिका मम माया दु्त्यया दुस्तरा तस्मान्मामेव ये प्रपद्यन्ते शरणं गच्छन्ति मायमितां तरन्ति ते ॥ १४॥

७६ हनुपदरिरवितपेश्षावमाप्यसहिता- [भ०७ो ° १ ९-२२]

न मां दुष्कृतिनो मूढाः परपधन्ते नराधमाः | पायया ऽपहूरत्नाना आसुरं भावमाधिताः ॥ १५॥

न मां दुष्टृतिनः पाप्कमौणो मृढाः प्रपथन्ते न शरणे गच्छन्ति नर।धम। मायया मदीययाऽपष्तज्ञाना भपषतं॑तिरोहितं ज्ञाने येषां तेऽपहलज्ञाना आसुरं माव- भाधिताः ॥ १९ ॥

चतुविंधा भजन्ते मां जनाः स॒ढृतिनोऽजुन । आर्ता जिङ्गासर्थाथी ब्रानी च मरतषेम ॥ १६॥ चतुविंषाश्चतुष्प्कारा मजन्ते मां जनाः मुकृतिनोऽनुन । आर्तो दुःली । ज्ञतुमि- च्टुजिज्ञासुः | अथार्थ । ज्ञानी, आत्मवित्‌ । भरतषम ॥ १९ ॥ तेषां ज्ञानी नित्ययुक्त एकमक्तिर्विशिष्षते। परियो हि ज्गानिनोऽत्ययेमहं स च मम प्रियः॥ १७॥ तेषां मध्ये ज्ञानी नित्ययुक्त एकमक्तिविंरिष्यते ध्रयान्‌ । प्रियो हि स्ञानिनोऽ- त्यथमतिश्यनाहं, प्त च मम प्रियः ॥ १७ ॥ उदारा; सवे एवैते नानी त्वासमेव मे मतम्‌ । आर्थितः स हि युक्तात्मा मामवानुत्तमां गतिम्‌ ॥ १८॥ उद्‌ारा उन्कृष्टाः सव॑ एवैत आतीद्यः । ज्ञानी त्वात्माऽहमेवेत्यमिप्रायः | भरिथितः संप्र ठः । स हि ज्ञानी युक्तात्मेकार््ाचत्तो मामेवानुत्तमां गतिम्‌ ॥ १८ ॥ बहूनां जन्मनामन्ते ब्ञानवान्मां प्रपते । वासुदेवः सवेमिति स महत्मा स॒दुरेभः ॥ १९॥ बहुनां जन्मनामन्तेऽवत्तनि ज्ञानवान्मां प्रपद्यते वापुदेवः सवेमिति प्रतिपद्यमान; । स च म्रहात्मा षदुर्मः ॥ १९॥' कामि रते रेतहतज्गानाः भरपदयन्तेऽन्यदेबताः । तं तं नियममास्थाय प्रत्या नियताः स्वया ॥ २०॥ कमिबेहूविधेरपहतज्ञानाः परप्यन्त जाश्रयन्तेऽन्यदेवता मद्भबतिरिक्ताः। तं तं नियमं त्रतमास्यायाऽऽभ्रित्य प्रकृत्या स्वभावेन नियत। वहीकृताः स्वयाऽऽत्मीयया ॥२०॥ योयो यां यां तनु भक्तः भद्धयाऽर्चितुपिच्छति। तस्य तस्याचलां श्रद्धां तामेव विदधाम्यहम्‌ ॥ २१॥

योयो यां यां तदु देवताविग्रहं श्रद्धयाऽ्चितुमिच्छति तम्य त्याचं निश्च श्रद्धां तामेव तद्विवयां विदधामि करोम्यहम्‌ ॥ २१॥

स तया श्रद्धया युक्तस्तस्याऽऽराघनमीहते । लतेव ततः कमान्मवेव विहितान्दितान्‌ ॥ २२ ॥

[भ०७नशलो०९२-२८] भ्रीपद्धगवटरीवा । ७७

स॒ तया विहितया भ्रद्धया युक्तस्तदेमनाविशेषस्या$ऽराघनमीहते करोति । रमते च तत भराघनात्कामानीप्ितान्मयेव विहितान्हितान्मयेव दत्ताननुकूढान्‌ ॥ २२ ॥ अन्तवन्त फटँ देषां तद्धवत्यस्पमेधसाम्‌ । देबान्देवयजो यान्ति मद्धक्ता यान्ति मामपि ॥ २३॥ म्तव्वन्तो विनाशो विदयते यस्य तदन्तवत्फढ़ं तु तेषां देवतान्तरपृजक्नानाम- ट्पमेषप्तामरपनद्धीनाम्‌ । देवानमिमतान्दिवान्यजन्तीति देवयजो यान्ति गच्छति । मयि मक्ता मद्धक्ता यान्ति मामपि । तस्मादनन्त(न्त) पजाफलम्‌ ॥ २६ ॥ करिनिमित्तं मणवन्ते विहाय देवतान्तरं यजन्तीत्यज॒नवचनमाशाङ्चा $ऽह - अभ्यक्त व्यक्तिमापन्नं मन्यन्ते पामबुद्धयः। परं भावमजानम्तो मपाव्ययपनुत्तमम्‌ ॥ २४ ॥ जब्यक्तमविधमानन्यक्ति मावमिमे सपारिपुरूषवदा(द्वय)|क्तेमा |तं प्रपि मन्यन्ते नानम्ति मामबुद्धयोऽविवेकेनो रौकिका जनाः । मम परं प्रकृष्ट परमात्ममावमजान- न्तोऽचिन्तयन्तोऽन्ययमविनाशिनमनुत्तमं निरुत्तमम्‌ । तं (अतो) मां विहाय देवता- न्तर पृजयन्ति ॥ २४ ॥ नाहं प्रकाश्च! सवस्य योगमायापघमाहतः ठोऽय नाभिजानाति छाको मापजपन्ययम्‌ ॥ २९॥ नाहं प्रकाशः सवस्य छोकस्य केषांचिदेव मद्धक्तानां प्रकाशोऽहमित्यभिपरायः | गणैयोग एव माया, योगमाय।त्तमावृतो मृढोऽयमविवेकी ढोको नाभिजानाति माम- जपम्ययमुत्पत्तिविनाशरहिं तम्‌ ॥ २९ ॥ बेदाहं समतीतानि बतंमानानि चान । भविष्याणि चमृतानिमांतु वेद्‌ न कश्चन ॥ २६॥ वेद्‌ जानाम्यहं पमतीतान्यतिक्रान्तानि वेतेमानानि चाञ्ञुन | मविष्याणि मवीनि च मृतानि पदायान्मां ठु वेद्‌ विजानाति न कश्चन न कोऽपीति ॥ ३९ ॥ इच्छाद्वेष सथरुत्थन दरदमोहेन भारत । सबेभूतानि समोहं सर्गे यान्ति परतप ॥ २७॥ इच्छाद्वेषपमुत्थेन प्रकारितेन द्वदममोहेन सुखं मे स्वदुदुः मे मा मूदित्येवमर्ष रूपेण द्वदमोहेन सवांणि मृतानि समोहं भम॑ सग सृष्टौ यान्ति परतप ॥ २७ ॥ येषां त्वन्तगतं पापं जनानां पुण्यकमेणाम्‌ । ते द्वदमोहानिमुक्ता भजन्ते मां दडवताः ॥ २८ ॥ येषां त्वन्तगतं पापं दुष्कृतं जनानां पृण्यकर्मेणां 1 पण्यकर्माणो द्दमोहनिर्मक्ता दभमर हिता मनन्ते पवन्ते मां दढत्रता इद्कपाः ॥ २८ ॥

४८ हनुमद्िरचितपेशावमाष्यसहिता- [अ०<छो० !-

-जरापरणमोप्ताय माप्राश्रित्य यतन्ति य। ते बरह्म तद्धिदुः इरखमध्यास्मं कथं चाखिलधू ॥ २९ ॥ जरामरणमोक्षाय मामाध्नित्य यतन्ति प्रयतन्ते ये ते ब्रह्म तदविदु्विजानन्ति कस मष्यात्ममघ्यात्ममृतं प्रत्यगात्ममृतं कमे चावि समस्तम्‌ ॥ २९ ॥ साधिमूताधिंदेव मां साधियक्गं च ये विदुः । भय।णक्रारेऽपि च मां ते बिदुयुक्तवेतसः॥ ३० ॥ इति. श्रीमहाभारते णदसाषस्यां संहितायां वेयासक्यां भीष्मपवेगि -भीषद्धगबद्वीवासू पनिषत्पु ब्रह्मविधायां योगशास्ने धीटृष्णा- जैनसंबादे ज्ञानविङ्गानयोगो नाम सक्षमोऽध्यायः॥ ७ ॥

सािमूताविदिवमविमूतापिदेवेः सहिते साधियज्ञं यज्ञपतहिते च ये विदुर्विनाननि मां ते विदुव

.प्रयाणक्रः छे मरणकडे चापि विदु विजानन्ति युक्तचेतस इति ॥ ३० ॥ ` इति भीमद्धमुमद्धिरावते पशाचमा्यन;मके श्रीमद्धगवद्धी ताञ्याख्याने सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥

५, त + १

( आदितः श्लोकानां समष्टयङ्ाः--२१०)।

( मथाष्टमोऽध्यायः ) ।

ते ब्रह्म तद्विदुः कत्मित्या दिना मगवताऽजुनस्य प्रभ्नवीजान्युपक्षिप्तान्यतस्तस शरर्धमजैन उवाच-- |

अन उवाच- फिं हट्ह्म किमध्यात्मं किं कमं पुरषोत्तम । अभिमृतं च कं प्रोक्तपमधिदेवं किमुच्यते ॥ १॥ अधियन्नः कथं कोऽत्र देहेऽस्मिन्पधुपदन । अ्याणकारे च कथं ङ्ञेयोऽत्ति निशरतातमभिः ॥ २॥

% तद्भ्मत्म्रादिना ॥ १॥ २॥

एषां प्रश्नानां निणया्यं मगवानुवाच-

भ्रीमगवानुकाच- अक्षरं बह्म परमं स्व मावोऽध्यात्पमुस्यते । भूतभादोद्धबकरो बिसगेः कमसंक्गितः ॥ २ ॥

[अ० (छो ० ¢ -<। भरौमद्धणक्द्रीवा ७५ ॥

अक्षरं न ्षरतीत्यक्षरं परमात्मरूपं तद्रह्यत्युच्यते । “ एतस्य वा" अक्षरस्य प्रशा. सने गर्भे ,› इत्येषा श्रतिः । तस्येवास्य ब्रह्मणः प्रतिदेहं परस्यगात्म॑ मावोऽध्यात्ममु च्यते । आत्मानं देहमधिकृत्य प्रत्यगात्मतया प्रवृत्तमध्यात्मश्चडरनोष्यत एत्व; + भूतानां प्राणिनां मावो मूतमावस्तस्योद्धवमूत्पत्ति करोतीति मूतमावोद्धक्करः । विरमो ` यागो देवतेदेशन द्रभ्यत्यागरहपत्वात्‌ । स याग; कम्ञितस्तस्य मूतमवोद्चवकर- त्वम्‌ “५अब्नो प्रस्ताऽऽहुतिः सम्यगादित्यमु पतिते” इत्यादिस्मृतेः ॥ ३ ॥ अधिभूहं क्षरो भावः पुरषश्चाधिदेवतम्‌ । अधियज्ञ ऽहमेवात दहे देहमा वर ॥ ४॥ अधिमूतं प्राणिनातमधिकृत्य मवतीति । तदेव दशेयतति-क्षरो मावः । क्षरति विनदयतीति क्षरो मावो वस्तु । विनाशि वास्त्वत्यथः । परुषः पृणमनेन सर्वमिति पू छयनाद्वाऽऽदित्यान्तगेतो हिरण्यगमः सवप्राणिकरणानुप्राहकः । त एष्‌ १; पृरषो$- विदैवतमित्युच्पते । अधियज्ञः सर्वैयन्ञाभिमानिनी देवता विष्ण्वारूष। | ^^ यज्ञो वै विष्णुः" इति श्रुतः । अत्र देहं कम॑मये शरीरे देहमतां वर ॥ ४ ॥ अन्तकाङे च मामेव स्मरन्पुक्त्वा करेवरम्‌ । यः प्रयाति स मद्धवं याति नास्त्यत्र स्श्यः॥ ५॥ अन्तके मरणकाङे च मामेव विष्णू स्मरन्मुक्त्वा परित्यज्य केवरं शरीरं यः प्रयाति श्नियते स मद्भावं विष्णुमवे वैष्णवं पदं यातीयत्र संशयो नासि ॥4॥ यंय वाऽपि स्मरन्भा्ं त्यजत्यन्ते कलेबरम्‌। त तमेवेति केन्तेय सदा तद्ध(वमावितः॥ ६॥ य॑य वाऽपि स्मरन्भावं पद्‌।य तेन भावेन मावितः॥ १॥ तस्मात्सर्वेषु कारेषु मामनुस्मर युध्य च। मय्यर्पितमनोबुद्धिमामेवेष्यस्यसश्रयः ॥ ७ ॥ तस्पार्पर्वेषु कारेधिति । स्पष्टोऽथः ॥ ७॥ अभ्यासयाययुक्तन चेतसा नान्यगामिना परमं पुरुषं दिष्य याति प्थानुचिन्तयन्‌ ॥ ८ ॥ अभ्यासयोगयुक्तेनेति | अम्यस्यत इत्यभ्याप्ः । अम्पसश्वास्तौ योगनेत्य, म्यास्योगस्तेन युक्तेनाम्याप्तयोगयुक्तेन परभ ्रष्ठतम्‌॑दिम्यमपाङृतं पथोनुचिन्तय- स्याति ते नान्यगतिमित्यथः॥ < ॥ कथ पुराणमनुश्नातैतार- मणोरणी वां घषमनुस्मरेयः ।

~------~--~--------------~---~-------~------------------` -~-------~--~--- ~ ाकेयनिेनिि

१ फ. ख, ध, इ. श््मल्भा० १

८० . हनुमद्िरवितपेश्चाच माध्यसहिता-- [अ०<छो ०९-\ ४]

सवस्य धातारमचिन्त्परूप- मादित्यवर्णं तमसः परस्तात्‌ ॥ ९॥ कवि क्रान्तद्धिनं पवैज्ञ पुराणं पुरातनमनुशात्तितारं सकेागिनां स्वधर्॑स्थितिनि- मित्तमणेरणीयाप्तं ९कमादपि सूक्षमतरमनु्मरेधः; पवस्य घात्‌।रमचिन्त्यङ्पमचिन्त्य रूपे यस्य तमाद्वित्यवणी प्रकाशरूपं तमत; परस्तास्परता वत॑मानम्‌ ॥ ९ ॥ प्रयाणक्रारे मनसाऽचलेन भक्त्या युक्तां योगबरेन चेव । श्वोमध्ये प्राणपावेदष सम्ब- | कत तं प्रं पुरुषधुपेति दिव्यम्‌ ॥ १०॥ प्रवाणकारे पनसाऽचङेन । चङनवजजैतेन मक्त्वा युक्तो योगबरेन चैव योगस्य बरं योगनं तेन भ्ुवोमेप्ये प्रणमवेदय स्यवस्य।प्य म्पग्ययाश्चाह्ञं स तं परं नह्म पृरुषमत्मानं दिन्यमुपेति ॥ १० ॥ यदक्षर वेदविदो वदन्ति विशन्ति यद्यतयो वीतरागाः । यदिच्छन्तो ब्रह्मचयं चरन्ति तत्ते पदं संग्रहण प्रवक्ष्ये | ११॥ अक्षरं न प्षरतीत्यक्षरम्‌ । ५५९तस्य वा अक्षरस्य प्रश्यासने गामि” इति श्चतेः । वेदविदो वद्न्ति विशन्ति परविशन्ति ब्रह्मच ब्रह्मच।रित्रतं चरन्त्यनुतिष्ठनिि । तम्रहेण सृक्षपेण प्रवक्ष५ ॥ ११ ॥ सवेद्राराणि सयम्थ मनोहुदि निरध्प च। मन्यः पायाऽऽत्मनः प्राणमास्थितो योगधारणाम्‌ ॥ १२ ॥ सवेह्यार्‌।णि नव द्रराणि स्यम्य पम्यमह्ीक्ृत्थ हदि डप्पण्डरीके मृर्न्यषायाऽऽ- त्मनः प्राणपास्ितः प्रवृत्ते योगधारणां योगस्स धारयिदुं तत्रैव ध।रयेत्‌ ॥ १२॥ अ पियकाक्षरं ब्रह्म ठप्राहुरन्मामनुस्परन्‌ । यः भरयाति त्यजन्देहं स याति परमां गतिम्‌ ॥ १३॥ ममित्थेकाक्लर्‌ प्रधान्षरमित्यथेः । ब्रह्म ह्मपर तिहेदुत्वाद्वयाहरन्च्।रयन्माभनु- स्मरन्भयाति प्रत्ष्थि (भ्रियते त्यजन्देहं ५रमां गतिं याति ॥ १६ ॥ अनन्यचेता; सतत यो मां स्मरति नित्यश्षः। तस्याहं सुलमः पाय नित्यपुक्तस्य योगिनः ॥ १४ ॥ अनन्यचेता यो मां स्मरति निध्यशः । सुकमः सुतेन ङम्धः | नित्ययुक्तस्य तित्वं युक्तो नित्ययुक्तस्तस्य योगिनः ॥ १४ ॥

[भर < ० १५ १२ भ्रीपद्धगवदह्रीता । ८१

भामुपेत्य पनजेन्म दु.-खारूवमश्चाश्वतष्‌ । नाऽऽप्नुवन्ति महात्मानः ससिद्धि परमां गताः ॥ १५॥ सिद्धि परमां मोक्षम्‌ ॥ १९॥ आब्रह्मयुबनाष्टोकाः पुनरावर्तिनोऽजुन । मापुपेत्य तु कौन्तेय पुनर्जन्म न विधते ॥ १६ ॥ ॥ १६९ ॥ सहस्रयुगषयेन्वपहर्ह् दमो तिदुः । रात्रिं युगषदस्रन्तां तेऽदहोरत्रविश्े जननाः ॥ १७ ॥ स्टखयुगपयेन्तं युगप्तहस्रभरमाणं ब्रह्मणो यदहस्तद्युणषहसतप्रमाणं विदुः । ब्रह्मणो राभरिमरि यगपहख।न्त।महोरात्रविदो जन ज्ञानिन एवं विदुः ॥ १७ ॥ अण्परक्ताद्यक्तयः सवाः प्रभवन्त्यहरागमे । र२।ज्यागपे प्रीयन्ते तन्रवाग्यक्तशङ्गके ॥ १८ ॥ अध्यक्तात्प्रकृतेव्येक्तयो महदाद्याः प्रभवन्ति -अहनि अहि तजायन्ते । राऽ्यागते राश्रौ प्रीयन्ते छः गच्छत ततरैवाग्यक्तदज्ञक प्रकृतौ \॥ १८ ॥ भूतग्रामः स एवायं भूत्वा भत्वा प्रीयते । र।ञ्यागपेऽवश्ञः प्रथ प्रभव्त्यहरामभे ॥ १९॥ मृतग्रामो भूनप्तमूहः । भूत्वा मृत्वा प्रीयत उत्पद्योत्पद्य विनयति । अवह; परवश्चः प्रमवत्युत्पद्यते । अहरागमोऽहून आगमः ॥ १९ ॥ परस्तस्पान्त्‌ भावोऽन्यो व्यक्तोऽन्यक्ताटतनातनः। यः स सर्वेषु भृतेषु नश्यत्सु न विनश्यति ॥ २० ॥ पर उल्कः । त्माद्धूतम्रामात्‌ । मावः दायः । व्यक्तो नित्यपिद्धः । अन्यक्त- त्प्रृतेः । सनातनो नित्यः । यो मावः सदे भूतेषु नशत्सु न विनरषाति॥ २० ॥ अव्यक्तोऽक्षर इत्युक्तस्तमाहुः प्रमां गति । यं प्राप्य न निवसन्ते तद्धाम परभ मप।॥२१॥ अव्यक्तः प्रत्यन्लादिप्रमाणागोचरः । अक्षर इत्युक्तस्तमष्यक्तमाहुः । य भव प्राप्य न नवतते सक्तारमवतरन्ति । तत्परमं धाम मभ॥२१॥

पुरषः स परः पायं भक्टया रछुञ्यरत्वनन्यया । यस्यान्तःस्थानि भूतानि यन सवेमिदं ततष्‌ ॥ २२॥

क ~~ ~~----~-------------------------------- ~~~ ाककणदिः १ ख, ^न्तेन स॑ । ४, ॥ ११

८२ हुमद्िरवितपेशाचमाप्यसारिता- [अ०८छो २६९-२९]

यस्यान्तःस्थानि मृतानि) अन्तस्तिष्न्तीत्यन्तःस्थानि । येनाग्कैनेदं सै ततं ष्याम्‌ ॥ २२ यत्र काटे त्वनादत्तिमावृत्ति चव योगिनः । प्रयाता यान्तितं कालं ब््यामि भरतम ।॥२३॥ यत्र कारे त्वनावृत्तिमपनरागमनमाब्ुत्ति पुनरागमनं यान्ति तं कट वक्ष्यामि मरतषेम ॥ २६ ॥ अप्निञ्यानिरहः शङ्क, षण्म(स। उत्तर।यणष्‌ | तत्र प्रयाता गच्छन्ति ब्रह्म ब्रह्मविदो जनाः ॥ २४॥ मऽ्यातिरह।द41 शङ्कः परवंपक्षः । षण्मासा उत्तरायणाखूयाः । तत्र तस्ि- ममार्गे प्रयाताः; शरीरं त्यक्त्वा गच्छन्ति बह्म नक्याणम्‌ । ब्रह्मविदो हिरण्यगभोपा- सकाः । अश्चिञ्योतिनेह्यलोकाभिमुखस्या ऽऽतिव।हकदेवतो च्यते , अहरित्यहरमिमानिनी देवता । अप्तावातिवाहिकथभः परमतिवहति । श ्षाभिमानिनी देवता साऽह्‌ः(हः) प१रभतिवहति । उत्तर।यणामिम्‌।निनी देवत। सा शुङ्खपक्षात्परमतिवहति । उत्तरायण- मेव योगिने बरह्म प्रापयति ॥ २४ ॥

धूमो राज्रिरतथा कृष्णः षण्मासा दक्षिणायनबू | तच चान्द्रमसं ज्योतियागी प्राप्य निवतते ॥ २५ ॥ धूमो रानिशवन्द्रोकामिवुखत्य किणः स्वं प्रापयति साऽऽतिव।हिकी देवतोच्यते। धूमो धृमामिमानिनी देवता । रत्रौ राञ्याभिमानिनी देवता । स।ऽप्यातिवाहिकी धूमा- त्परमतिवहति । तथा कृष्णवक्षाभिम्‌।निनी दृवत्‌। रात्रैः परमतिवहति । षण्माप्रा द्षि- णायनमातिवाहिकी देवता कष्णपृ्ात्परमतिवहति । गृहीत्वा गच्छतीत्ययः । तत्र प्रयाताः ङृष्णकमीण चन्द्रमप्त इदं चन्द्रम उयोतिः कमणा योगी प्राप्य निवर्तते| प्न; शरीरान्तरं मनुष्यलोके गह्णातीत्यथः ॥ २९ ॥ शुक्कदृष्णे गत। हते जगतः; श्वत परते । एफया यात्यनादह त्मन्यय।ऽऽवतेतं एनः ॥ २६ ॥ शु च कृष्ण। च दुद्ङ्ृष्णे गती म।५॥ । ज्ञानपरक्राशयुक्तस्य योगिनः शुष्ठपक्षो क | > <€ क्षो 6) ® >. (५ ^€ गतिः | ज्ञानप्रका शचर।इत्‌६१ कमिणः कष्णपन्षो गतिः । जगत इति योभिनः कनि. णश्चोच्यन्ते । शाश्वते नित्ये प्रवाहनित्यत्वात्‌ । एकया यात्यनाव्रत्तिमपुर वर्ति ब्रह्मङोकस्थितिमन्यय।55171त पुनरागच्छ।प मनुष्यरोके । ततर प्रयाता गच्छन्ति [ ब्रह्मेत्यत्र | परमेव कथ न गृह्य); तत्र परास्मम्नह्माम प्रयाणनिषेषत्‌। ५मयाक्रामय- प्रानो योऽक्मे रिष्काम आत्मकाम आष्ठकामो न त्य प्राणा उत्करमन्ति | अनैव

[० ८-९छे ०२७-२८।१] श्रीमद्धगवद्रीता । ८३

समवदीयन्ते ब्रहैव पनब्ह्माप्येति ” इति श्रुतेः । ५ तद्धे तत्पहयचरुविषामदेवः प्रति. . पेदे, अहं मनुरभवं सूरश्च '” इति ॥ २१६ ॥ नेते छती पाये जानन्योगी पुष्चति कथन । तस्मात्सर्वेषु कालेषु योगयुक्तो भव।जैन ॥ २७ ॥ नैते सती म्गौ जानन्नवगच्छन्योग्युपासैकः कश्चन कोऽपि मुह्यति कमादर्चिरादि- मर्गेण ब्रह्मलोकमुत धूमरादिमर्गेण पितृदोकरभि(मेठति ॥ २७ ॥ शृणु यागस्य माहात्म्यम्‌- वेदेषु यद्रषु तपःस चैव दानेषु यत्पुण्यफरं प्रदिष्टम्‌ । अस्येति वरसवेपिदं विदित्वा योगी परं स्थानययुपेति चाऽभ््यष ॥ २८॥ इति श्रीपह।मारते शचतसादस्छ्यां संहितायां वैयासक्यां भीष्पपवेनि #परद्धगवद्री तास॒पनिषत्स ब्रह्मविश्यायां योगश्नाच्धे भरीटृष्गाजे - नसंवादे तारकब्रह्मयोगो नामाष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥

वेदषु सम्यगधीतेषु यज्ञेषु यथावद्नुष्टितेषु तपःसु चन्द्रयण।दिषु तरिषु दानेषु च यत्पुण्यार्ये फल्मुपष्टमलयत्यतिवतेते तत्पवैमिद्‌ं विदित्वा सप्रमभनिणयद्रारेणोक्त- मथेनातं योगौ परं भङकृष्ट स्थानमुरेति प्रा्नोति चाऽऽद्यमादौ मवे परं ब्रह.

त्यथः ॥ २८ ॥

इत्‌ ५।मद्धबुमद्रा शाचम।ष्वनामके श्रीमद्धगवद्रौत।ग्याखू्यानेऽ. ष माऽध्यायः ॥ < ॥

यनाय

( आदितः छोकानां समष्टथङ्काः-३३८ ) ।

त ९ त

( अथ नवमोऽध्यायः ) ।

सप्परक्ननिणेयानन्तरमजेना्यं त॑(स)प्रत्यष्टमप्ययेनुपदेषु मगवानुवब- भ्रीमगवानुवाच-

ष्दं तु ते गुह्यतमं प्रवकष्याम्यनसूयवें।

ज्ञानं विन्नान सहितं यञ्ज्नात्वा मोक्ष्यसेऽद्युभात्‌ ॥ १॥

१ ख,ग, सकोन कः ।२फ.ग. घ. इ, "य यदश्द्य।३क. ख, ग, "अप्य ।

८४ हेनुमदरिरवितयेशचमाष्यसहिश-- [अ०९छो०२-५)

इदं वक्ष्यमाणं तव गुह्यतमं रहस्यतं प्रवक्षामि । अनसूयवे । गुणेषु दोषाविष्क- रणमसूया । ज्ञानमवनोधं विज्ञानसहितमनु मवयुक्तम्‌ । यज्ज्ञात्वा मोक्ष्यतेऽशयुमात्‌ ॥ १॥ राजविधा रजगुद्य पविश्रमिदपत्तपरप्र्‌ । भरत्यक्षावगमं धर्म्यं सुसुखं कदमग्ययष्‌ ॥ २॥ विच्ानां र।जा र।जादयेयं नह्मविद्या । राजगुह्यं विवस्वद्‌।दि मी राजमी रक्षितत्वात्‌ | पवित्र पावनं प्रत्यक्षावगमं स्वानुभव धर्म्यं षम।द्नपेतं सुखं कर्व सुखेनानुष्टेयमन्य- यमविनाक्षि ॥ २॥ अभ्रदधानाः पुरुषा ध्ेस्यास्य परंतप । अभाप्य मां निवतेन्वे मृस्युसंसारवत्मोनि ॥ ३ ॥

अश्वद्षानाः श्रद्धारहिताः परुषा षर्म्यास्य ज्ञानरक्षणस्यानुष्ठानेऽश्रद्धषाना इति सनन्वः। अप्राप्य मां परमात्मानं निवतेन्ते प्रत्यागच्छन्ति । सृत्युयु्तपंस्तार एव वतमं तत्न प्युपतस्चारवत्मनि ॥ ३ ॥

मया ततमिदं सवे जगदव्पक्तमूतिना । मर्स्थाजि सवेभृतानि न चाहं तेष्ववस्थितः । ४

मया तते भ्याप्ठमिदं सवै जगत्‌ । अभ्यक्ता मूर्तियेस्य सोऽग्यक्तमूर्तिस्तेन मयेश्च- रेणेन्धियागोचरस्वरूपेणेत्ययथैः । मत्स्थानि स्वेभूतानि स्वेप्राणिनः । न चाहं तेषु मू. तेषु व्यवस्थितः ॥ ४ ॥

न च मरश्थानि भूवानि प्य मे योगमेश्वरप्‌ । भतथ्रन्न च भतस्थो ममाऽऽत्मा भूतभावनः ॥ ५॥

न च मत्स्थानि मृतानि । मयि तिष्ठन्तीति मत्स्यानि । न चेमानि भूतानि मत्स्थानि । ५ज्तङ्गो न हि सञ्जते” इति श्रुतेः । परयाऽऽखोकय मे येगनेशवरमी- शवरपेबन्धिनम्‌ । मृतानि निमर्तीति मृतमत्‌ । न च मूृतस्थो न च मृतेषु [तिष्ठति] । मनेश्वरस्याऽऽत्मा मूतमावने। मृतान्युत्पादयतीति मूतमावनः ॥ ९ ॥

य[ऽऽकाञ्चस्थितो नित्यं वायुः सवेन्रगो परहान्‌ । तथा सबाणि भूतानि पत्स्थानीत्युपधारय ॥ ६ ॥

यथाडवं इष्टान्त आकाश्चस्थितो ऽदो नित्यं सवेकाठं वायुः सवेत्रगो महान्महा- पारेमाणः सवेमूताघारत्वेन तथा तद्वत्सवाोणि मृतानि मत्स्थानि मपि छितानीत्युषा- रथावगच्छ ॥ १ ॥

सर्वैभतानि कोन्तेय पहतं याग्वि मामिकाम्‌ । करपक्षये पुनस्तानि करपादा विसृजाम्यहम्‌ ॥ ५ ॥

[अ०९छो० ८- १२ र पद्धगवद्भीत। । ९५

सवैमृतानि कौन्तेय म,मिकां परकृतिं प्र्तवष्िणी यान्ति गच्छन्ति । तत्र डीयन्त इत्यथः । कस्पक्षये करप्यते सृज्यत इति कल्पो महद्‌ दिपैपश्च्तस्य क्षयो महप्रह- यत्त्र । पुनस्तानि भृतानि कदरपान्तरादो विसृजामि ॥ ७ ॥ परकृतिं स्वापवष्टभ्य विसजापमि पुनः पुनः भूठग्राभामम इृच्सलपक्च्च प्रकृतवेश्चात्‌ ॥ ८ ॥ प्रकृतिं स्वामवष्टम्याऽऽध्ित्य विसनामि पुनः पुनमूया मूयः । अवश परव परहृतेवश्चात्प्राघान्यात्‌ ॥ < ॥ रिवान्यत्‌- नच मां तानि कमोणि निबध्नन्ति धन॑जनय। उदासी नवद्‌ सीनमसक्तं तेषु कमसु ॥ ९ ॥ नचमां तानि कमाणि निबध्ननित | नेति प्रकृतेन सबन्धः । षनेजय । जगदुत्प- तिस्थापनतहारकमाीणि बन्धहेतवो न मवन्तीत्यथेः | कुत इलत्राऽऽह्-उदाप्तीन उयेक्षकस्तद्वदाप्तीनमपक्षपातेनाऽऽसीनमपक्तं॑फशटपङ्गरदित तेषु सष्टिस्थितितंहारेषु कमसु । अतोऽवगम्यते फटापङ्गरहितं कमांणि न निबध्नन्तीति ॥ ९ ॥ आत्मन उदा्ठानत्वं दशचयिदुमाह-- मयाऽध्यक्षेण प्रकृतिः सूयते सचराचरम्‌ । ` हेतुनाऽनेन कोन्तेय ज गद्विपरिवतेते ॥ १० ॥ मयाऽध्यक्षेण प्ता्षिणा प्रकृति; सूयते प्तचराचर्‌ स्थावरजज्गममृतसहितम्‌ । हना निमित्तमत्रेणनिनेश्वरेण जगाद्विपारेवतेते सैत्यज्यते (संप्रवतेते(१) › पहिथते ` वेच्यर्थः॥ १०॥ अवजानन्ति मां मृढ। मानुषीं तनुमाधितम्‌ । परं भावमजानन्तो मम मृतमदेश्वरम्‌ ॥ ११॥ अवजानन्ति मां मृढा अज्ञा मानुषी मनुष्योचितां तनुं शरीर भाधितमधिष्ठितं परं प्रकृष्ट भावमनु मावमजानन्तोऽनवगच्छन्तो ममेश्वरस्य मृतमहेशवरं मृतानि प्राणिनस्तेषां महान्तम।श्वरम्‌ ॥ ११ ॥ कथमृत।स्तेऽजानन्त इवयत्र।ऽऽह-- मोषाश्ना मोघकमणो मोधङ्गाना विचेनसः। राक्षसीमासुरीं चेव प्रति मोहिनीं चिताः ॥ १२॥ माषा आशा येषां ते मोघा मोधप्रायना मृगतृष्णाजरपिपासा(सु)षत्‌ । मोघानि

१ ख, ग. गप्रवस्त* ।

८६ हनुमद्िरवितपेश्चाच माप्यसाहिता- [अ०९छो०१३-११ कमाणि येषां ते मोघकर्माणो सृगतृष्णोदकपानार्थगन्तृवत्‌ । मोधं ज्ञानं येषां ते माष- ज्ञाना सृगतृष्णाजङज्ञातृवत्‌ । श्चितसो विगतविवेकाः । रक्षप्तामियं राक्षप्ती प्रकृ- तिस्तामप्ती । अघुराणामियमासुरी प्रती राजप । रक्षप्तीमासुरीं चैव प्रतिं मोहिनी ध्रिताः ॥ १२ ॥

महात्मानस्तु मां पाये देवीं भटतिमाभिताः। भजन्त्यनन्यमनसो ज्ञात्वा मूतादिपन्ययपर्‌ ॥ १३॥ महात्मानोशकषद्रान्तःकरणा मामीश्वरं पायं । देवानापियं देवी सतात्तिकी तमा. धिता मजन्ति सेवन्ते । अनन्यमनसः | न विद्यत इशधरादन्यत्र मनो येषां तेऽनन्य- मनसो ज्ञात्वऽवगत्य मृतादिं मां सकलमूतान्तःकरणमन्ययं विनाश्चरहितम्‌ ॥ १३॥ सततं इीतेयन्तो मां यतन्तश्च दृढव्रताः । नमस्यन्तश्च मां भक्त्या नित्ययुक्ता उपासते ॥ १४॥ सतते सर्वकारं कीर्तयन्त भाषमाणा यतन्तो यतमाना दढत्रत। दृढ तरतं येषां ते दृढव्रता नमस्यन्तो नमस्कारं कुव॑न्तो मामीश्वरं भक्त्या प्रीत्या नित्ययुक्ता उपासते सेवन्त इत्यथः ॥ १४ ॥ ज्नानयज्ञेन चाप्यन्ये यजन्तो मायुषासते। एकत्वेन पृथक्त्वेन बहुपा विश्वतोषएखप्‌ ॥ १५॥ ज्ञानयज्ञेन ज्ञानमेवेश्वर षिषयं यज्ञस्तेन यज्ञेन च । अन्येऽपरे जन्तवो यजन्तः पजयन्तो मामीश्वरमुपापते सेवन्ते । ९कत्वनकमेव प्र ब्रह्मि । परथक्त्वेनेन्द्राभित्रव- रुणादित्यादिरूपेण । बहुषा बहुप्रकरेव्येवध्थितम्‌ । तथ। विश्वष्पेण विश्वतोमुखं तथा विश्वरूपधरं विश्वतामुखम्‌ ॥ १९ ॥ कथमेकस्थैव मगवतो बहु विषत्ववचनमित्याशङ्य।ऽऽत्मनो बहुविधत्वं दश्चेयि- दमाह- अहं क्रतुरहं यङ्ग - स्वधाऽहमहमोषधम्‌ । मन्प्रोऽहमहमवाऽऽञ्यमहमभ्भिरहं हुतम्‌ ॥ १६ ॥ अहं कतुः सोमयागप्रमदोऽश्िष्टोमादिः । अहं यज्ञोऽहरहः क्रियमाणो देवयन्ञा- दिः । अहं स्वधा पितुपूजात्मको यज्ञः स्वषेत्युख्यते पितुयन्ञ।दिः। भहमौषधं यद्वच- ` ध्यादिनिवरृ्यथेमुपयुज्यते तदौषदं हरीतकथादि । मन्त्रोऽहं येन देवेभ्यो हविदीयते यज्ञरादिः सर मन्धरः । महमेवाऽऽउयं घृतम्‌ । अहमभ्निः) यत्र इविदहैयते स॒ अ!€. व्नीय।दि; । अहं हुतं हामस्तदप्यरहम्‌ ॥ ११ ॥

१ कृ, ख. ड. “स्वाऽऽनुग” । ग, ' त्वाऽऽनुगम्य भू. ।

[०९.४० १७-२१। भ्रीमद्धगवद््‌ता | ८७

पिताऽहमस्य जगतो माता घता पितापहः। वेद्यं पदितरपांकार ऋक्साम यनुरे4 च ॥ १७॥

पिता जनकोऽहमस्य जगतः । माता चाहे घाता दाता कमफटस्य प्राणिभ्यः | पितामहः पितु; पिता । वेद्यं वेदितभ्यम्‌ । पितरं पावनम्‌ । ओकारः । ओमिति रहयति श्रुतेः । ऋडमन्त्राविरेषः । साम मन्त्रविरेषः । एवं यजुमेन्त्रविरेषः ॥१७॥

गतिमता ञः साक्षी निवासः शरणं सुहृद्‌ । प्रभवः १यः स्थानं निषानं बीजमव्ययम्‌ ॥ १८ ॥ गतिः कभ॑फकम्‌ । मता पोष्टा । प्रभुः स्वामी । प्रक्ष प्राणिनां इमाश्युभ्य कर्मेण: | निवातो या्मिन्माणिनो निवतन्ति । शरणं प्राणिनामार्तिहरम्‌ । सुहस्पत्युपक- रानपेक्च उपकारी । किंच प्रमत्र उत्पत्तिस्थानं जगतः । प्रख्यो यक्िन्बीयते सोऽ. हम्‌ । जगत्तिष्ठत्यपिमन्निति स्थानमहम्‌ । निधानं जगतो यत्काङान्तरोपमोग।य निधीयते तदहमिते | बाज जगतः प्रर्‌।हणप्तमथमव्यय बाजमिति प्बन्ध! ॥१८॥

तपाम्यहमहं वप निगह्णाम्परत्सजा(पि च। पञ चेव मप्युश्च सदसचाहमजन ॥ १९॥ तपाम्यादित्यो मत्वा कश्चिद्रहिमभिरष्टा मापान्वषे नेगृह्धामि | पूनश्च केशिव्र्‌- दिमभिश्चतुरो मापानुःखजाम्यहम्‌ । अमृनमेवाहं॑देवान।म्‌ । मृत्युश्च मत्ानाम्‌ । यस्य यत्पंबन्धितया विमान तत्प्(त्त)द्विपरीतमततन्न पृ-रत्यन्तमेव।प्तत्का्य॑कारणे ~ सदसती ॥ १९ ॥ रविद्या मां सापपाः पृतपपा य रष्वा स्वत प्राययन्त्‌ | पुण्यमासाच सुरेन््ररक- पश्चन्ति दिन्यान्दिवे देवभोगान्‌ ॥ २०॥ त्रैविद्या ऋथजुःसामविदे मां सवेर्‌ पौमपाः सोमयाजिनः पूतपापाः क्षालित कृटमषा यत्तैरथिष्टोमादिभिरिष्टवाऽऽराध्य स्वगतिं स्वगछ कपर प्रा्थयन्त आशाप्तते। ते पुण्यमासाद्य सुरेन््ररोकमश्नन्ति मुञ्जते दिन्यानप्राकृतान्देवभोगान्‌ ॥ २० ॥ तेत्‌ भक्त्वा स्वगेट।क विशार क्षणे १०५ पत्यक विश्चनितिं । एवं त्रयीषमपनुभरपन्ना गतागतं कापकापा कमन्ते ॥ २१॥

@4 अ, [क क क

ते ख्वमिंणो विशां विस्तीणी क्षणे १०्ये मल्थोकं विशन्ति । रवं यथोकेनं

८८ इनुमदिरवितपैश्चाचभाष्यसारिता- [अ०९. शी ०९-९७]

प्रकारेण ग्रयीघममृगयभःपामवेदाक्तषममनपरपतना आश्रिता गतागतं गमनागमने विष यान्कामान्क।मयन्त इति कामक।मा छमन्ते प्राप्नवन्ति ॥। २१ ॥

अमन्वाधिन्तयन्तो भां ये जनाः पयपासते । वेषां नित्यामियक्तानां योगक्षेमं बहम्यदम्‌ ॥ २२॥

न विधते मत्त हवराद्न्य उपास्यो येषं॒तेऽनन्याश्विन्तयन्तो ये नराः पर्युपासते

तेषां मयीश्वरे नित्याभियक्तानां योगश्च प्षिनश्च योगक्षेमं वहामि मिभम्य॑हम्‌ ॥२२॥

येऽप्यन्यदे दता भक्ता यजन्ते श्रद्धय।ऽम्बिताः । तेऽपि मामेव कौन्तेय यजन्त्यविधिपृवंकष्‌ ॥ २२ ॥

ये पुषा अन्यदेवतामक्त। अन्यस्यां देवतायां मक्ता यज्ते तेऽपि मां परमेश्वर- मेव पृजथन्ति । अवििपृवेकमन्ञानपवंकामिति ॥ २६ ॥ अहं हि सवेयन्नानां मोक्ता च प्रभुरेव च। न तु मापाभजानान्त तत्वनातह्च्यवान्त ते ॥२४॥ अह वासुदेवः सर्वेषां यज्ञानां माक्ता च प्रमुः स्वाम्येव च | न तु मामभिजाननि त्तेन परमाथेतः । अतः कारणाच्च्यवन्ति च्यवन्ते फट द्धइयम्ति ते यञ्िनः॥२४॥ यान्ति देषव्रता देवान्पितृन्यान्ति पित्ता । भूतानि यान्ति भूतेज्या यान्ति परच्राजिनोऽपि प्प्‌ ॥ २५॥ देवेषु त्रत येषां ते देवव्रता देवान्यान्तीति प्रकृनेन सचन्धः। पितनयिष्वात्तादिवरहिं पद्‌।दीन्‌ । पितृत्रता; पितृषु चरं यन्नो येषां ते पितृत्रताः । मृतानि मद्रकाडीप्रमृतीति यान्ति । मूतेष्विज्या येषां ते मूतेञ्याः । मद्याजिनो मां परमेश्वरं यष्टुं शीरं येषां ते मद्याजिनः । तेऽपि मां यान्ताति समनः ॥ २९॥ पत्र पष्प फट तायं दां मं भक्त्या प्रयच्छति । तदहं मक्त्युपहूनपश्नापि प्रयतास्मनः } २६॥ | मकतया प्रयच्छति ददाति तदहं मक्त्या द्त्तमश्चामि मून्ञे । प्रयतात्मनः प्रयतः शद्ध आत्मा यस्य तशय प्रयते।त्मन। मक्त्य सबन्षि पत्रादि द्रभ्यै मम प्रीतये मव. तीत्यथेः ॥ २६ । यत्करोषि यदश्नासि यञ्जहाषि ददासि यत्‌ यत्तपर्पसि कोन्तेय तस्कुरुष्व मद्पेणम्‌ ॥ २७ ॥ यत्करोमि यौ किकं वैधं वा कमै करोषि यदृश्नास्योद्नादि भुङ्ते यद्‌।अ्यादि अहोषिं देवतां यद्धिरण्यादिकं ददाति यत्कृच्छर बान्द्रायणाद्धिकं तपश्चर।पि तस्व कौन्तेय कुष्व मद्पेणं पद्‌राधनम्‌ ॥ २७ ॥

= 1)

[निगद स्८- ६६ भौदाधीवी। ९९

ध्नाद्भककेरेषं मोह्यसें कपेषन्वेनेः । सैभ्वासंयोगयुक्तीत्ा विमुक्तो मोपुपेष्यसिं॥ २८ ॥ एषं मदपंणानुष्ठीनेः सति शभश्चभफटैः पृण्यपापफलेमीरयति मुक्तौ मिध्यति कर्माण्येव ` बर्धलौनिः तैः कमेभन्वतैः । तेन्योसयोमर्युक्तात्मा सैन्थस्ति एष ` योगस्तेन युक्तात्मा त्यक्तफटासङ्ग इत्यथः । कमेभर्नेरविपुक्ती मां नित्थमृक्तं वासुदेवमुेष्यसि प्राप्ट्यति ॥ २८ ॥ समोऽदं॑ सवेमृतेषु नं पे दरेभ्योऽरस्ि न मिषः ये भजन्ति तु मां मक्त्य परयिते तेषु. चाप्यहम्‌ ॥ २९.॥ संमै्तर्यवचितती ऽह वापुदेवः संवैमृतेषु सतीपराणिषु मम द्वेष्यो नार्म्तीति प्रङतेनं सेकल्ः । न प्रिथः प्रियोऽपि नस्तीति | ये बु मां मजन्ति सेवन्ते मामीश्वरं भवत्यौ प्रीत्यौः मयीश्वरे ते निवसम्ति । अहमपि तेषु वप्तमि ॥ २९ ॥ अपि वेत्सुदुराचःरों मजते मौपनन्यमषुः।

क्क ¬ कके कन्णि,

साधुरेव स पन्वटपः सम्यर््यव्रतिहो हिः सः । ३० ॥

सुदुर।चारोऽपि मामीश्वर्‌ भजते चेदन्ये न मजतीत्यनन्थमाकंसाधुरेव धार्मिक एव स॒ मन्तव्यो बोद्धव्यः । हि यस्मादर्थे| सम्थक्डो मनं म्यवपितो तिधितत्तस्माद्धार्भैक एवं प॒ मन्तव्य इत्यभिप्रायः ॥ ३० ॥ क्षिपं भवति धमता शश्वच्छान्ति निगच्छति । कोन्तेय प्रतिजानीहि न मे मक्तः प्रणयति ॥३१॥ लिप सीध मति नोयते । धर्पाप्मा धमेखरूयः । शाश्वत्तित्थां कनिति मोक्षशक्ेणां निगच्छति प्रभितिः॥ २१.॥ प्रां हि पये ध्यपानित्य येऽपि स्थुः पापयोनयः। क्जियो वेश्यास्तया शुद्रास्तेऽपि यान्ति परां गधिषः॥' १४६॥ [मां] हि यस्मात्पाथ उथपधिल्य येऽपि स्युमेत्ेयुः पपयोनयः परापि्ठजन्मानः । कियो वैश्याश्च द्रोश्च तेऽपि यान्ति परां गतिं मोक्षम्‌ ॥ ६९ ॥ क्षि पुत्रह्मण।-पुण्या भक्ताः राजषेयस्तथा । अनिस्थषयुखे रोकमिवं भाष्य मंजस्व सौभ ।। ३३ ॥ ` किं पृरनर्वक्तन्यं बक्षणाः पुण्याः घमौत्मानो मक्त इंरं प्रपक्ता : रान; . परां गतिं यान्तीत्यत्र किमु वक्तश्यनिस्यमिप्रायः । तस्मद्निस्यमेससं पुखरहितं सेकं परथाषिसाषनमिने" मानुषं पराप्याषिगेम्य मभस्व 'तेव्व मामी्विरम्‌ ॥ ६३. | `

९० हेसुमदिरवितपेश्चाचभाष्यसाहेता- [अ०९-१० € ० ३४।१-२)

मन्मना मब प्द्धक्तो प्याजी मां नमस्कुर | मामेवेष्यसि युक्तै वमात्मानं मत्परायणः ॥ ३४॥

इति भीपहामारते शतसाष्रथां संहितायां वेयासक्यां भीष्पपवेणि भमद्धगबद्वीवासुपनिषत्सु ब्रह्मविधायां योग्चाल्ञे भीढृष्णा- जुनसंबादे र।जविधाराजगुश्चयोगो नाम नवमोऽध्यायः ॥ ९ ॥

भ॑न्मना भवि मनो यस्य स मन्मना मव जायस्व | मयि भक्तिर्यस्य स्त मद्भक्तः । मां यष्टु शठं यस्येति स मधाजी मतेति सबन्धः । मामीश्वरं नम्कुर वन्दस्व | एवं मन्मन। सूत्वा मामेवेभ्यपि प्राप्स्यति । युक्त्वा सतमाघ।य । एवमुक्तेन प्रकारेणाऽऽ- त्मानम्‌ । मत्परायणः । अहमेव वासुदेवः प्रमयनमाश्रयो यस्थ स॒ मत्परायणः | एवमात्मानं युक्त्वा मत्परायणश्च मत्व मामेवेष्यतीति संमन्धः; | ६४ ॥

एति भीमद्धनुमहिराचिते पैर।चमाष्यनामके श्रीमद्धगवद् ता्मा्यानि नवमोऽध्यायः ॥ ९ ॥

( आदितः शकानां समश्टयङ्ाः--२५२)।

( अथ दश्चमोऽध्यायः ) ।

एवमनुन।य विज्ञानप्तहितं ज्ञानं प्ञानमेक्षप्ताघनमपदिरयेद्‌(नीं षु मवेषु चिन्त- नीयो मगरवास्ते भाव। भगवत्त्वं च प्रागुक्तमपि दुर्विज्ञानत्वप्पुद्षवेक्तन्यमिति कत्वा मगवानुवाच-- भीमगबानुबाच- भूय एव महाबाहो शृणु मे परमं वचः । यत्तेऽहं भायप्राणाय वश््यामि हितकाम्यया ॥ १॥ भय एव भूयोऽपि महाब्राहे। शुण्वाकणेय । मे मम प्रमं श्रेष्ठ वचनम्‌ । यद्रचक्ते म्यं प्रीयमाशाय तप्यंमाणाय वक्षयाम्यमिधास्याि | हितकरम्यया हितेच्छया ॥ १ ॥ नमे विदुः सरगणाः प्रभवं न पहषेवः |

अहमादिषहिं देवानां महषींणां च सर्वेश्नः ॥ २॥ न्‌ मे विवु्विजानन्ति सुरगण।ः प्रमवमुत्पत्ति न महषेयः । ममोत्पर्तिं सुरगणा

[अ १ १ छो ° ६-७ भीम॑द्गवद्वीवा । ९१

महर्षयश्च न जानन्तीत्यर्थः । अहम।दिः कारणं हि यस्मादेकानां महर्षीणां च प्वशचः सक्रषाम्‌ । यस्माहेवानां सर्वेषां महर्षीणां चाहमादिः कारणं तस्माहेवा मद्॑बश्च मपोत्पतति न जानन्तीत्य्थः ॥ २॥ यो मामजमनादिं च वेत्ति रोकमहेश्वरम्‌ । अस॑मृढः सर सर््येषु सवेपपिः परुस्यते ॥ ३ ॥ यो मां परमेश्वर जन्मरहित च वेत्ति विजानाति लोकमहेश्वरं डोकानां महान्तमी. शरमपतमृहः मोहर हितः स मरयैषु मनुष्येषु सवैपपपिः प्रमुच्यते ॥ ६ ॥ बुद्ध्ञोनपसंमोहः क्षमा सत्यै दमः (मः । सुखं दुःखं भवोऽमावो भयं चामयमेवच।॥ ४॥

युद्धि, सृक््मावबोधतामथ्यम्‌ । ज्ञाने पद्‌।यावनोषः । अपमोह उपरस्थितप्रतिषति. साम्यम्‌ । क्षमाऽज्करष्टस्य ताडितस्य वाऽविकृतवित्तता । सत्यं यथादषटश्चता्प्रति- पादनम्‌ | दमः कर्मन्दियोपरतिः । शमेऽन्तःकरणोपरतिः । सुखमाहादः । दुःखं तापः | मव उद्भवः | अभावस्तद्विपयेधः | मयं त्रातः | अभयं तद्विपर्ययः ॥ ४ ॥

अहिंसा समता तुष्टिस्तपो दानं यश्नोऽयश्षः। मवान्ति भावा मूषानां पत्त एव पृथग्िषाः ॥ ५॥ अहिंल्ञाऽर्पाडा प्राणिनाम्‌ । समता समचित्तता । तुष्टिः स्ोषः । तप इन्दियनि- अहपृवैकः कायङ्केशः । दान यथाशक्ते संविभागः । यशो षमेनिनित्ता कीर्तः । जय. होऽघमेनिमित्ताऽकीर्तिः । मवन्ति जायन्ते । मवा; पदाथाः । मृतानां प्राणिनाम्‌ । मत्तः परमेश्वरा1 । एवावघारणे । नान्येम्पर इत्यभिप्रायः । पएथविषाः पृथक काराः ॥ १॥ किंच-- महषयः सप्त पूरे चत्वारो मनवस्तथा | मद्भावा मानसा जाता यषां टोक इषाः परजाः ॥ &॥

महषेयो भृादयः । पृ पूवेकारपतबनिघिनः | चत्वारो मनवः सावर्गिकाद्यः । मत्तः सद्धवो येषां ते मद्धावा मच्छकत्यात्मानः । मन्ति मवा मानक्ताः | येषं म््ष॑णां मनूनां च पशटिजि। खोक इमाः प्रनाः स्थावरजङ्गमलक्षणाः ॥ १ ॥

एतां विभर्ति योगच ममयो वेत्ति द्वतः सोऽविकम्पेन योगेन युज्यते नात्र संश्नयः ॥ ७ ॥

नवि, =, (श

एतां विभूतिं विस्तारं योगे च विभूतिदेषुमूनं मदीय यो वेत्ति तत्त्वतो यथावस्ो$ विकम्पेन योगेन प्मािना युज्यते ॥ ७ ॥

९ हनुमदिरवित्पेश्त्र्प्यक्षहिता- [न०१ गश०८-१

मं सस्व अमदो मदः स पेते ॥ कति मत्वा सजन्त भा बुत्ा पाब्श्न्ितः ॥ < ॥ परमव उत्पत्तिकारणम्‌ । मत्तः परमेशवरात्तवै ज्ञियाकारककफफ्पं श्रगद्त इत्येवं मत्वा मन्ते सेवन्ते मां बुष अवम्रतपरमायतत्तप्रण; । माक्तखाथोमिनि- वेशस्तेन पमन्विताः संयुक्ता इत्यः ॥ < ॥ पित्ता मरहवतप्ाप्रा बाषयन्वः परर । कथयन्तश्च पपं जित्व तुष्यन्ति च रश्मिर ॥९॥ मित्ता मद्रतूचित्ता मद्रतप्राणा अवि वयवलितप्राणा मृद्रतज्ीवना बोषयन्तोऽ- न्योर्यं क्रथयन्तरो म मीश्वरं निरतिश्चयन्ञानबख्वधिंपन्नं रमन्ति च प्रियप॒गमेनेव|९॥

वेशं सततयुक्तानां मनतं पतिपूरवेक । दृदाप्रि बुद्धियोगं तं येन माष्रपयान्ति वे ॥ १०॥ तें सततयुक्ठानां नित्यमियुक्तानां भरीपिपृवंकं जेहपरवकं मनताम्‌ । बुद्धियों तं येन बुद्धियोगेन माप्र शरमुपयान्ति ॥ १०॥ | तेषठमरिवाचुक स्पाथेमहमन्ञानजं तमः ! नाश्चयाम्बासमावस्यो ब्रानदीपेनन वास्वता ॥ ११॥ लज्ञानजमविषेकनं तमो मिथ्यपरत्मयरूपमत्ममावम्थो ज्ञानदीपेन ज्ञानमेव दीन तात्रदीपरसतेत्र सास्वता [ नाश्यामि ] ॥ ११॥

मक्तानामन्तःकरणस्थो मास्वता ज्ञानदीपेन विवेकतिथ्याप्रत्ययह्पं॑तमो नाच, यामीति मगद्भचनं श्रुत्वा महान्तमनुम्रहमात्मनि मन्यमानोऽम्यमप्यमिमतमर्थं मम्‌ वक्ष्यतीति मत्वा प्रषटुकामोऽज्ञुन उवाच--

अथैव उवा प्र ब्रह्मपर प्रप्र प्तं प्रप भ्रग्रान्‌। पुष, प्ाश्ववं दिन्यमादिदेगरपजं विद्र ॥ १२॥ प्रं तषु सृवान्‌ । प्र पाष प्रमं तेनो मवान्‌ । परमं पूतं परावरं बररात्‌॥ १६॥ > त्वामषयः सर्वे देवषिनारदस्वथा । |

। ०६ ] सितो देवो व्यासः स्वृयं चेव ्रवीषि मे ॥ १३॥

षं चवाशनमानं त) ॥ १३॥

१६. ७्‌. च।

कर ००‡ॐ-द१] = शीबद्सबङी । ९४

जपि रवं अन्ये धन्भां कदास केव ।

महिते भभवन्व्यक्ते विदुर्देवा न दानाः # १२५ वचनात्त्ववचनं योक्त पवेखतं सत्यं मन्ये । व्यक्तिमुस्पत्तिम्‌ | १४ ॥

स्यमे 55 त्मना$ऽरमानं बेस्व त्वं पुरुषोत्त ५

भृहभराबन भृतेद देषदेव भगत्पते ॥ १५ ॥ स्वयमेवाऽऽत्मनेव । मूतानि भावयतीति मूतमावनस्तस्व केभरनस्‌ ॥ १९ ॥

वश्ुमहेस्यनेषेम दिव्या इयात्मविभूतवः ।

याभिविभर्तिमि खोकानिमास्त्वं व्याप्य तिष्ठसि ॥ १९ 9 आत्मविमूतयो दिव्या अप्राकृतास्तस्माप्स्वयमेव वक्तमहपि ॥ ११ ॥

कथं विद्यामहं साभिस्त्त्रां सदा परिचिन्तयन्‌ ।

केषु केषु च भावषु चिन्त्योऽसि भगवन्भवा ॥ १७॥ कयं विद्यां विजानीयाम्‌ । मवतु पदार्थेषु || १७ ॥

विस्तर णाऽऽत्मनो योगं विभूतिं च ननादेन ।

भूयः कयय तुद्धिहिं शृण्वतो नास्ति पेऽभृतप्‌ ॥ १८ ॥ विस्तरेणाऽऽतमने योगं विमतिं विस्तरम्‌ । जतं [ शृण्वतः ]॥ १८ ¶# ध्ीमगवानुवाच- भीभगवाहुवष्य-

हन्त ते कथयिष्यानि दिव्या ह्यात्मविभूतयः ।

पाघाम्यतः छुरश्रेष्ठ नास्त्यन्तो भिस्तरस्व पे ॥ १९॥ हन्तेति । इन्त ते प्राधान्यतः प्राधान्यात्‌ ॥ १९ ॥

अहमात्मा गुडाकेश सवेभूताश्चयः स्थितः ।

अश्मादिश्च मध्यं च भूतानामन्त एव च॥२०॥ गुडाः पिण्डीकृताः केश्चा यस्य स्र गुडाकेशः | सवाणि मूृतान्याश्यो कह स

सवमूताश्चयः ॥ २० ॥

आदित्यानामहं वेष्णुज्योतिषां रषिरश्चुमान्‌ । परीविर्पखतापस्मि नक्षत्राणामहं शी ॥ २१॥ वा दशादित्यानां मध्ये विष्णुर्‌ । तेजभां मध्ये रविरहम्‌ । मरुतं देवानां मध्ये भरीचिरहम्‌ । नक्षत्राणां मध्येऽहं शशी | ननु नलतत्राभां मध्ये शिनो निर्धारणं नोपपद्यते । कस्मात्‌, अनशषत्ररूपत्व।त्‌। नेतदेवम्‌ । शशी च नकष्रमेव । कर्षम्‌ । इह

१६, क. नाच्च यथो*।

४ इनुमदिरवितपेश्चाचमाष्यसदिवा- [अ०१०ो०२२-६१)

गणयतः फषमोगा्ेभमं छोकं नक्षत्रं ते ( नक्षन्ति ) गच्छन्तीति नक्षत्रम्‌ । तथा हि तिः--५यो वा हह यजमानोऽमुं छाकं नक्षते तन्नक्षत्राणां नक्षत्रत्वम्‌ '» इति ॥२१॥ वेदानां सामषदाऽस्मि देवानामसि बासव! । षन्द्रियाणां पनशास्मि भतानापस्ि चेतना ॥ ५२॥ वेदानां प्तामवेदोऽस्मि । मतानां कायेक्रारणप्रघानां तबन्षिनी चतन। ॥ २२॥ इदाणां ्ंकरथादसिपि वित्तशो यक्षरक्षषम्‌ । ` वसूनां पादकश्चास्मि मेङः शिखरिणामहम्‌ ॥ २३ ॥ गद्राणमिकादन्ानां शकरश्चासि । वित्तेशो वेश्रवणः | वसूनां मध्ये पाव गऽक्सि ॥ ३ ॥ पुरोधसां च एख्यं मां रिद्धि पाये बृहस्पतिम्‌ । सेनानीनामहं स्कन्दः सरसामस्मि सागरः ॥ २४॥ घमां च मख्य मां बहस्पात सरगस्म्‌ ।॥ २४॥ महर्ष्ाणां भृगुरहं गिरापस्म्यकगक्षरम्‌ । यद्नानां जपयत्नोऽस्मि स्थावराणां हिमार्यः ॥ २५॥ महष मगुरहम्‌ । गिरां वचां मध्य एकमक्षर प्रणवोऽक्षि ॥ २९ ॥ अश्वत्थः सवेदृक्षाणां देवर्धाणां च नारदः। गन्धर्वाणां चित्ररथः सिद्धानां कपि धुनिः ॥ २६ ॥ उचैः भवसमश्वानां विद्धि माममृतोद्धवम्‌ । देरावतं गजेन्द्राणां नराणां च नराषिपम्‌ ॥ २७॥ ॥ २१९ ॥२७॥ आयषानामहं वज्ञ ५नूनामस्मि कामधुक्‌ । परजमश्वास्मि कंदपे सपाणामस्पि वासकः ॥ २८ ॥ प्रजन! प्रजनयिता ॥ ३८ ॥ अनन्तश्चास्मि नागानां बरणो यादसाम्‌ । पितणामयेमा चास्मि यमः संयमतापहम्‌ ॥ २९ ॥ यादसां जटौकपताम्‌ + स्तयमतां तयमने कृषताम्‌ ॥ २९ ॥ प्ह्दश्चासि देत्यानां कारः कटयतामदम्‌ । मृगाणां च पगद््रोऽहं वेनतेयश्च पक्षिणाम्‌ ॥ ३० ॥ कङ्यतां विच्छेत्तणाम्‌ ॥ ६० ॥ पवनः प्रषतामदस्मि रापः शस्ञयतापहष्‌ । क्षाणां पकरशास्ि सोतसामसि जाह्कवी ॥ ३१ ॥

[भण ८क्ो ०-६२-६७] श्रौमद्धगवद्वता । ९५

पवतां गच्छताम्‌ । रामा द्‌ाशराथरहम्‌ । षा हतनल्चराः; ॥ ६१ ॥ सगौणामादिरन्तश्च मध्यं चैवाहमजन । अध्यात्मविद्या विद्यानां वादः प्रवदतामहम्‌ ॥ ३२ ॥ सर्गाणां स॒ष्टीनामादिरन्तश्च मध्यंच सृष्टिस्थितिसंहाराः। प्रवदतां तबन्धी वादोऽहम्‌ । प्रमाणतकंस्ताधनोपारम्भपिद्धान्ताविरुद्धः पश्च।वंयवत्वो प्पल्नपक्षप्रतिपक्षप- 1रम्रह्‌। वाद्‌; ॥ २२॥ अक्षराणापकारोऽस्मि द्रः सामासिकस्य च। अदमेबाक्षयः कारो धाताऽहं विश्वतोधुखः ॥ ३३॥ समाति भवः साम्षिको ददः । घाता कममंफल्मावनाईं हदवरः । विश्वतोभृषो विहवखूपः ॥ २६ ॥ परत्यु; सवेहरथायुद्धवश भविष्यताम्‌ । फोतिः धरीव।क्व नासणां स्मतिभधा पुति क्षपा ॥ ३४ ॥ १२ ए१९वर्‌; स्वह्‌र। शत्यरुच्यत्‌ । प्रख्य प्तवहूरणत्‌ । मवि्यतामुदनुमृषतामुच्- वोऽभ्यदयेऽहम्‌ । स्वख्पेण कथनं कारिः । श्रीर्््मीः । वक्रस्वती । स्मृतिः रमरणश। क्तः । मषा षारणाच्चाक्तः । चृ।तवयन्‌ । क्तपपाप्ताद्प्तहून क्षमा । अ-क्रुशोऽभिहतो व।ऽपि नाऽऽक्रनेरौव ताडयेत्‌ । अदुष्टो वाङ्मनःकापैः प्ता क्षमा परिर्कातिता ॥ एता उत्तमाः ज्ियोऽहं, यापामामाप्तमात्रतनन्वेन लोकः कृतार्थमात्मानं मन्यत्‌ ॥ ३४ ॥ बृहत्साम तथा सान्नं गायत्रा छन्दसामहषू । माप्तानां पगे षाऽदमतूनां इसम।करः ॥ ३५ ॥ बृहत्साम नाम ताननां प्षानं पताम । गायनी छन्दोविशिष्शनाङ्चां गायश्युगरहमू | कुपमाकरो वप्न्ततुः ॥ ६५ ॥ धूतं छकयतामस्ि तेजस्तेनस्विनामह्‌ । जयोऽस्मि व्यबसायोऽस्मि सत्त्वं सत्ववतापहम्‌ ॥ ३६ ॥ छदयतां छदागतीनां धूतमल्मि । जेतृणां जयोऽरिम । व्यवसायिनां भ्यवततायो$. सि । सत्ववतां स।्िकानां सच्वमहमस्मि । ३१ ॥ हृ.्णीनां वासुदेवोऽस्मि पाण्डवानां पनंजयः। एुनीनामप्यद ज्यासः फवीनायुश्चना कविः ॥ ३७ ॥ ` ृ णीनां वासुदेवोऽस्मि । मुनीनां मननशीङानां सककठपदा्थतरवज्ञानिनों, कर्वाना क्रीन्तद्चिनाम्‌ | ३७ ॥

-९६ इलुमदिरचित्पेशायमाभ्यसारिता- [०१ ०-११.७ ° स्ट-र्मर।

दण्डो दमयतामस्मि नीतिरसिमि नगीषताप्‌ । मोन चेषासिमि-गुश्नानां ज्ञानं ज्ञानवतापहम्‌ ॥ ३८ ॥ दमयिक्रंणा सेबन्धी दण्डोऽस्ति, जदान्तानां दमनक्रारणप्‌ । जिगीषतां जिगीषूणां नीरस । नीतिः षाड्गुण्यम्‌ । गह्यानां गोप्यानां गुठिहेतुमौ नमसि ॥' ६८॥ यश्चापि सष सूतानां बीजं तदहमजन । न वद्स्ति विना यत्स्यान्मया भृतं चराचरम्‌ ॥ ३९ ॥ वीजं प्ररोहकारणम्‌ । न तदिति सक्षपमाह । मया विना यत्घ्याच्चराचरं चरमचरं वा न तदति ॥ ३९ ॥ | नान्तोऽस्ति मम दिव्यानां विभूतीनां परंतप । एष तृहेशरतः भाक्ता विभरतेरविस्तरो मया ॥४०॥ ॥ ४० ॥ | यद्यद्विमूतिमत्सच्वं श्रीषद्‌जैतमेव वा । तत्तदेवावगच्छ त्वं पम तेजेश्संभवभ्‌ ॥ ४१॥ तेनपऽरेसेन। शः । [स] समवः कारणं यस्य तत्तनो शसमवम्‌ ॥ ४१ ॥ अथदा बहुनेतेन किं ज्ञातेन तव्रा्जन । विष्टभ्याहमिदं कृत्सलपेकांश्रेन स्थितो जगत्‌ ॥ ४२ ॥ इति भीमहाभारपे छतसाहस्णां संहितायां वैयासकयाः मीष्पपर्वमि भीषद्धगषद्धीत।सूपनिषरसु ब्रह्मविधायां योगश्चासचे श्रीकृष्णा ~ नसंवादे विभूतियोगो नाप दशमोऽध्यायः ॥ १० ॥

अथवा बहुनेतेतेवमादिन। किं ज्ञातेन तवाज स्यात्तावरेषेण । अेशतस््वमिदं ण 1. अहमेकरेन पृषमांथेनेदं इन जगदिटम्प व्याप्य स्थित इति मन्तव्यम्‌॥४२॥ इति भीमद्धुमहिरा विते पेराचमाष्यनामके श्रीमद्धगवद्रीत।व्यारूयाने दसमोऽध्यायः ॥ १० ॥

( भदेतः छौकानां समष्टङ्काः--४१४ )।

( अथेकादश्चोऽध्यायः ) ।

९५ मगवनमुखात्कषपविंस्तराम्यां भिमृतिं श्रुत्वा बररूपं द्र्टुकमोऽभुन उवाच-- अजन. उवाच-- | मदनुग्रहाय परमं गुह्यमध्यातमस्गिवम्‌ ।

यत्त्वयोक्तं ष्चस्तेन मोहोऽयं विगतो मम ॥ १॥

{०१ १-@ी ऽ १-९| भौमद्धगक्द्रीत्ता | ९७

अध्यात्मर्संजतितमध्यास्मप्रतिपादकं वचनमप्युपकरेणाध्यात्मपक्ितमिल्थुक्वते ॥ १॥ भवाप्ययो हि भूतानां शतो विस्वरश्चो मया) त्वत्तः कमलपत्राक्ष माह्मरस्वमपि चाव्यवेच्‌ ॥ २॥ मवाप्ययाबुत्पतिप्रषट्ी ॥ २॥ एवमेतथथाऽऽत्य त्वपात्म।नं परमेश्व एप्‌ । ्ष्टुषिच्छामि ते सूपश्वरं पुरुषोत्तम ॥ १ ॥ शृरस्वेदभेश्वरम्‌ ॥ ६ ॥ मन्यसे यदि तच्छक्यं मया द्रहुमिति परभो। योगेश्वर ततो पे त्वं दशेयाऽरस्मानमन्ययस्‌ । ४॥ योगशब्द।्समाधिवचनाद्श्चं जदित्वादच्प्रल्यः। योगो विद्यते डं ते योगाः यागानाम शवर यममनामश्वरा यगन्ञरस्तस्य सबावनम्‌ | ४ | एवमनेन स्वरूपदर्शनं प्रथितं तद्‌ ययिदुकाभे मगवनुवाच - भ्रीमगवानवाच- पद्य मे पाये रूपण शषतश्चोऽथ सदस्रः । चानानिश्नानि दिन्यानि नानावणाङ्तीनि च ॥ ५॥ शतश्चः शतानि । हश्च; सहखाणि । नानावणोङतीनि 'नाज्नावि षवर्भृतह्छ- [ना|ने॥ ९॥ परस्या ऽदिस्यान्वसुन्वद्रानन्विना.परतस्तर, । बदून्यदृटपूवाणि परयाञञखबाणि भारत ॥ ६ ॥ ॥ ९ ॥ इदैकसिम्ध्िगत्कृस्स्तं पर्याय सचराचरम्‌ । मम देहे गुढाकेश यच्वान्यदुद्रभिस्छन्ि ॥ ७ ॥ षह मम देहे । गृडाक। निदा । तस्या हरः स्वामी गडकेशचः । नितनिद्र इत्यथ; ॥ ७ ॥ नतु मां छक्वसे द्र्टमनेनेध स्वचद्चुषा | दिष्यं ददामिते चक्षुः प्रस्य मे योममैश्वरष्‌ ॥८॥ ॥ < ॥ तजय उवषाच- संजय उव।च-- एवमृक्तवा वैता राजननहायामेश्वरो हरिः । द्सेयमासत पयाय प्रं रूपमेन्वरच्‌ ॥ ९॥ १३

९८ ` हनुमदिराचेतपेश्चाच माष्यसाहिता-- [अ० १ १.) ° { ०-११]

एषपुक्स्वेति । र।जकनिति धृतराष्ू"य संबोधनम्‌ । योगो विदयते येषां ते योगा | महायोगानामीश्वरो हरिः ॥ ९ ॥ अनेफवक्त्रनयनमनेकाट्धतद दनम्‌ । अनेकदिव्याभरणं दिव्यानेकोद्यतायुधम्‌ ॥ १० ॥ दिन्यमाट्याम्बरधरं दिव्यगन्धानुरपनम्‌ । सर्वाश्चयमथ देवमनन्तं विन्वपोश्रखम्‌ ॥ ११॥ अनेकवकश्ननयनमनेक।नि ववेत्नाणि नयनानि च यस्िन्ह्पे तदनेकवक्नयनम्‌ | जनेकानि च यान्यद्भृतान्यनेकाद्तानां दशेनमुषडन्धियंत्र रूपे तदरूपमनेकादधुत- दशनम्‌ । दिभ्यान्यनेकान्युद्यतान्यायुषानि यत्न रूपे तद्‌दिन्यनेको्यतायुषम्‌ ॥ १०॥ ॥ {१ ॥ दिवि सूयसदस्रस्य भवेद्युएपदुत्थिता | यदि भाः सदशी सा स्याद्ध।सस्तस्य मद्‌।त्मनः॥ १२॥ ॥ १२ ॥ र्‌ तत्रकस्थ जगत्छच्खं प्रविभक्तमनेकधा | अपदयदेवद्‌ वस्य श्षरीरे पाण्डवस्तद। ॥ १३ ॥ त्न देवस्य शरीरे कृत्रं जगदनेकधा। प्रविभक्तमेकस्यमपदयदिति स्यवहितेन न्वः ॥ १२ ॥ 11 ततः; स ववस्मयावष्टा हृषएटरमा षनजयः। प्रणम्य चरसा दव कृताञ्ञारखरमापत ॥ १४। अञ्न उवाच- पर्यामि देवांस्तव देव ददै सवीस्तथा मृतविशरेषस्तघान्‌ । ब्रह्माणमीशं कभटाप्तनस्थ ११४ सव।सुरगवि ।दव्यान्‌ ॥ १५ ॥ कव्‌। हदर्‌ बक्त्रनत्र पश्यामि त्वां सवेतोऽनन्रूपथ्‌ । नान्तं न मध्य न पुनस्वबाऽअदं परयामि विन्बेन्वर विश्वरूप ॥ १६॥ ॥ १४ ॥ १९॥ १६॥ | किरीटिनं गदभ चक्रिणं च ` तेजोरां सवेतोदीिमन्तम्‌ |

| | 1 मिषा

१ क, घ, अनन्त 1२. त्वा।

[म०११ शो. १७-२३] श्रीपद्धगवद्वीता ।

श

पश्यामि सां दुर्निरीक्ष्ये समन्ता-

द पनरकंदयुतिमपपेयम्‌ ॥ १७ ॥ त्वमक्षरं परमं वेदितव्यं

रेवमस्य विश्वस्य परं निषानम्‌ | त्वमव्ययः शचाग्बतधमेगोप्ता

सनातनस्त्वं पुरुषो मता मे ॥ १८ ॥ अनादिपध्यान्तमनन्तवीै-

मनन्तब। हुं शञ्चिसयेनेत्रम्‌ । पहयापि सवां दीप्रहुताश्चषकत

स्वतेजसा विश्वमिदं तपन्तम्‌ ॥ १९ ॥ दावापृथिव्योरिदमन्तरं हि

घ्या त्वयेकेन दिशश्च सबोः । दृष्टा ःद्भुतं रूपषग्रं तवेदं

खोकत्रयं प्रव्यथितं महात्मन्‌ ॥ २० ॥ अमी हि दा सुरसा विश्न

केचिद्धीताः प्रज्ञया गृणन्ति । स्वस्तीत्युक्त्वा महषिसिद्धसंघः

म्तुबान्ति त्वां स्तुतिभिः पुष्कराः ॥ २१॥

॥ १७ ॥ १८ ॥ १९ २०॥२१६॥

रुद्रादित्या वसवो ये च साध्या

विग्वेऽश्िना परुतथोष्मपश्च ।

गन्धवेयक्षासरसिद्धसंघा वीक्षन्ते त्वां विरिमत्चैव सर्वे ॥ २२॥ खुदरदित्येति। विश्च हि विश्व देवाः। उष्मपाः पितरः ॥ २२ ॥

भ

रूपं महत्ते बहुवकं गने पाबो बहुबाहू रपादग्‌ । वहू२२ बहुदशकराठ दृष लोका? प्रव्ययितास्वथाऽदष्‌ ॥ २३॥ ॥ २२॥

१६.त्वा। रक ध. ग्रक्षं सः २षरता)ज्घन्त्वां।५क.ल्वां।

४,

०० हतुपदिरविषपेशाचमाणष्यसहिता- [५० १५गछो*.र४-ङ्भ]

नगःस्पृशचं दीप्मनेश्चवर्णं व्यात्ताननं दीप्तविश्रारमेत्रम्‌ । दष्टा हि त्वौ परम्ययिताम्तरष्स्पा धृतिं न बिन्दामि श्रमं च विष्णो ॥ २४ ॥ नम शति । व्यात्तानने व्यात्तानि विवृतान्वाननानि यस्यासौ व्यात्ताननः ॥२४॥ वषकरारानि च ते पुखानि टषटैव काकानटसंनिभाके। दिष्ोन जानेन खमे च श्चमे परस्तीद्‌ देवेश्च जगन्निवास ॥ २५ ॥ दामे द्ुलम्‌ ॥ २९ ॥ अमी च त्वां धुतराषटस्य पुत्राः सव सहेवावनिपाकसंयैः । भीष्मो द्रोणः सूतपुत्रस्व्थाऽसी सहास्मदीयेरपि -योधष्ख्येः ॥ २६ ॥ वक्त्राणि तेत्वरमाणा विक्न्वि द्कराढााने भयानकानि । केचिद्वा दश्चनान्तरेषु सैृक्ष्यन्ते चूभितेरत्तमाङ्खेः ॥ २७ ॥ यथा नदीनां कहबोऽम्बुवेगाः सथ्चुद्रमेवाभिमुखा द्रबन्वि। तथा तवामी नररोक्वीरा विनयन्ति वक्त्राण्यमिविर्बटन्ति ॥ २८ ॥ यथा प्रदीपं जखन पङ्का विश्चन्ति नाशाय समृद्धवेगाः । तथेव नाश्ाव विशन्ति रोकषा- स्तवापि वक्त्रामि समृद्धवेगाः ॥ २९॥ ॥ २९१९ ॥२०।॥२८॥२९॥ ऊेङिद्चसे ग्रसमानः समम्भ- लोकान्समग्रान्वदभेन्बंकद्धिः । तेजोभिरापूयं जगत्समग्रं भासस्तवोध्राः पतषन्ति विभ्नो ॥ ३० ॥ १६.त्वा।२य. त्रा। |

[० { {०६ {-६१] भ्रीपद्धगवट्रीता । ९५५१

ठेखिदिेऽस्ववेमास्वादयति-॥ ६० ॥ आख्याहि मे को भवानुग्रष्पों नमोऽस्तु ते देववर परषीद । विन्नातुषिच्छापि भबन्तमाधं न हि भजानामि वव प्रद्र्तिष्‌ ॥ २१॥ ॥ ६१ ॥ अजनस्य वचनं श्चत्वा तस्यीत्तर श्रीमगवानुवाच- भीमगवानुबाच- कारोऽस्मि ठोकक्षयडसष्रद्धो कोकान्क्माहतुमिह प्रकृतः । अनेऽपि तथा न भदिष्यन्ति सर्म येऽवस्थिताः प्रत्यनीकेषु योधाः ॥ ३२॥ कमरऽस्मीति । टोकानिह मच्छरीरे समहं पिणष्डीकतु प्रकृतः । कढेऽपि [त्वा (त्वामन्तरेणापि न मविष्यन्ति ॥ ६२ ॥ तरमावमुत्तिष्टु यश्चो लभस्व जित्वा शनून्भुरमह्व राज्य समृद्धप्‌ । पयेवेते निहताः पवमव निपित्तमात्र भव सग्यसाचिन्‌ ॥ ३३ ॥ ॥ ६१ ॥ द्रोणं च भीष्मं च जयद्रथं च कणं तथाऽन्यानपि योधवीरान्‌ । भया हतास्त्वं जहि पा व्यथिष्ठा युध्यस्व जेतासि रणे सपत्नान्‌ ॥ ३४॥ द्रोणं चेति । जहि व्यापाद्य । मा व्यथिष्ठा मा शङ्किष्ठाः । मयचक्वे भा काषः रि्यथेः । जेताति जेष्यसि ॥ ३४ ॥ संजय उवाच- एतच्छरत्वा वचनं केश्रवश्य कृतञ्जङिर्वेपमानः $िरीदी । नपस्कृत्वा भूय एवाऽऽह कृष्णं सगदं भीवभौतः प्रणम्य ॥ ३५॥ १, त्वं।

१०३ हलुमद्िरवितपेश्नाचभःप्यसहिता-- [अ०११छो०६१-४०]

वेपमानः कम्पमानः । जिरीरचनुनः । सगदं भीतभीतः धरकारम्‌(१) ॥ ६९ ॥ एवं प्रणामपृवकं मगवन्तमनून उवाच- अजैन उवाच- स्थाने हषीकेश्च तव प्रकीर्या जगतहूष्यत्यनुरज्यते च | रक्षांसि भीतानि दिश्ची द्रवन्ति सर्वे नमस्यन्ति च सिद्धस ॥ ३६॥ स्याने युक्तम्‌ । प्रकत्य। प्रकर्षेण कीर्येत्यथैः ॥ ३६ ॥ . कस्माच्च ते न नमरन्पह्‌।त्म- न्गरीयसे ब्रह्मणोऽप्यादिकर्जे । अनन्त देवश्च जगन्निवास त्वमक्षरं सद सत्तत्पर यद्‌ ॥ २३७ ॥ न नमेरल नमस्यः । मक्र रहम । पच्च पतच पतदसत्‌› सदक्तद्‌ात्मकमित्यथेः ।

त।म्यां सद्सदम्यां प्रं यत्तदपि त्वम्‌ ॥ ६७॥ त्वमादिदेवः पुरुषः पुराण- स्त्वमस्य विन्वस्य परं निधानम्‌ । वेत्ताऽसि वेच च परं च धाम त्वया ततं विग्वप्रनन्वरूप ।! ३८ ॥ निधौीयतेऽस्मिन्निति निधानम्‌ । वेत्ताऽपि वेरित।ऽपि। षाम तेजः । तत ग्याप्तम्‌ ॥३८॥

वायुयमोऽभनिवंरुणः शश ङ्कः प्रजापतिस्त्वं प्रपितामहश्च । नमो नमस्तेऽस्तु सदखहृत्वः पुनश्च भूयाशप्‌. नमां नमस्त ॥ ३९ ॥

प्रनापतिरदक्षः । पित।महो ब्रह्मा । तस्य पिता प्रपित।महः ॥ ३९ ॥

नमः परस्वादथ पृष्ठ्स्ते

नमोऽस्तु ते सवेत एव सपं | अनन्तवी यामिततविक्रपस्त्व ` सर्धं समाम्नोषि ततोऽसि सवैः ॥ ४०॥

पुर्तादप्रतः । पृष्ठतः पश्चात्‌ । सवैतः पुरस्तात्पाशवतः पश्चाच्च । हे सवै । अनन्त

जवान न १क्‌,ध. ड, ° तश्परं य. ।

ग०९ ९ ०४ ९-४५| भ।भद्धगवहता | ९०९

वीरै यस्य सोऽनन्तवीवम्तस्य सनोपनम्‌ । शमितोऽपरिच्छिक्लो विक्रमः पराक्रमो

यस्य सोऽमिततिक्रमः | सवै व्याम्नोषि ततः सर्वो भवि ॥ ४०॥ सखेति पत्वा प्रसभं यदुक्त हे कृष्ण हे यादव हे सखेति | अजानता महिमानं तवेद मया प्रपादासमणमेन षाऽपि॥ ४१॥ सखेति । भप्तम.+ । तथा हे स्तखेतयत्रक परटोपो द्र्टम्यः । तवेद तवेद्‌(भ) मित्यथः ॥ ४१। यच्चावह।सयमसत्कृतोऽसि विहारश्चय्यासन भोजनेषु । एकोऽथव्‌।ऽप्यच्थुत तत्समक्षं ततक्षापये त्वापहपभभयम्‌ ॥ ४२॥ विहारः क्रीडा । एकोऽपह।यो बहुननप्त्यक् क्षामये प्रपाद्षे ॥ ४२ ॥ ` पिताऽसि छाक्रस्य चराचरस्य त्वमस्य पूज्यश्च गुरुभरीयान्‌। न त्वत्समोऽस्त्यभ्यधिकः कूतोऽन्यो लोकत्रयेऽप्यरप्रातिमप्र मावः ॥ ४३ ॥ ।| ४२ । तस्मालसमणम्य भरसिपाय काय परस।दये त्वामहधीचमीञ्यष्‌ । पितेव पुत्रस्य सखेव सख्युः प्रियः भरियायःैसि देव सोढुम्‌ । ४४ ॥ तस्मादिति । प्रणिधाय परकपेण नविरण्डवद्धूमौ काय निपात्य | सोदुम- पचारान्‌ | ४४॥। अपू हषितोऽस्ि दृष्ट्वा भयेन च प्रव्याधेतं मनोमे। तदेषमे द्थ्यदेव रूपं प्रसीद देवे जगन्निवास ॥ ४५ ॥ हृषितो दृष्राम। ॥ ४९ ॥

# सले इतीध्यव्थायामितिशब्दस्थ इकारः परशब्देन प्राष्यः । तष्य रोपः परछोपः ।

१०४ हनुमद्विराविवपेश्वाच भाष्वसहिता -[भ० १ १ ५१.९४

किरीटिनं गदिनं चक्रहस्त- मिच्छापि स्वां द्रष्टुमहं येच । तेनेव रूपेण चतुभुजन स्खबाहा भव विन्वमूर्ते ॥ ४६ ॥ यथा पूर्वं दष्वानहं तथेव संयुक्तो मव ॥ ४१ ॥

तदजुरश्य. वचं शचुस्वा श्रीभगवानुवाच -- भीभगवानुवाच- मया भसन्नेन तवाजुनेदं रूपं धरं दश्चितमात्मयोगाव्‌ । तेजोमयं विन्वमनन्तमाधं यन्मे त्वदन्येन न इष्टवूवंम्‌ ॥ ४७ ॥ आत्मयोगद्‌ात्मघ्वद्पेण योगस्तस्मात्‌ ॥ ४७ ॥ न वेदयन्नाध्यथनेने दाने- नै च क्रियामिन वपाभिख्रैः। एवरूपः क्य अहं नरके द्रष्टं त्वद्न्यन कुदप्रवीर ॥ ४८ ॥ जध्ययनैरङ्घाध्ययनैः | न च क्रियामिगरुपरिचया दिमिः ॥ ४८॥

भाते व्ययामा च विपृढभावो द्रा रूपं घोरभीश्ड्‌ ममेदम्‌ । व्यपेतभीः क्षतमनाः पुनं तदेव मे रूपमिदं प्रप्य ॥ ४९ ॥ ॥ ४९ ॥ संजय उवाच- इत्यजञनं बासुदेवस्तयोक्त्वा स्वकं रूपं दशैेयापास भयः । आन्बा[सषयापास च भीतमेनं मृत्वा पुनः सोम्यवपुमेहस्मा ॥ ५० ॥

॥ ५० ॥

[न०! छी ११९ ५] भरीमद्धगवट्रीता। १०५५

अललैन उवाच- षदं मानुष रूपं तव सौम्वं जनादन । इदानीमस्मि संहत्तः सचेताः प्रतिं गतः ॥ ५१ ॥

हृद्‌ परमपद्प्रा्िक।रणम्‌ ।॥ ५१ ॥

भ मगवानुवाच-- सुदुदेशमिदे रूपं दृष्टवानसि यन्मम । देवा अप्यस्य रूपस्य नित्यं दच्चैनकाङ्क्षिणः ॥ ५२ ॥ नाहं बेदेने तप्ता न दानेन न चेख्पया | कक्य एवविधो द्रष्टु दृषटबानासे पां यथा ॥ ५३॥ भक्त्या त्वनन्पया शक्य अहमेवेगिषोऽैन । ब्रात द्रष्टु च त्वेन प्रवेष्टुं च परतप ॥ ५४ ॥

॥ &२॥१३६॥ ९४ ॥ मत्कममपरमो भद्धक्तः सङ्कवनिवः । निवेरः सवभूतेषु यः स पापेति पाण्डव ॥ ५५ ॥

इति शरीपह।भारते चतसाहस््यां संहितायां पय।सकंथां मीष्पपर्शगि

शरीमद्धगवद्वीतासूपनिपस्सु ब्रह्मवि्ायां योगशा श्रीृष्णानै- नसंवादे बिश्वरूपदश्चंनं नमेकादशओोऽध्यायः ॥ ११॥

अहं वापुदेवः परमे प्रानं यत्य प्त मत्परमः ॥ ५१ ॥ इति श्रीमद्धनुमद्धिरशेते पशाच माष्यनामके श्रीमद्धगवद्भीताव्यारूयानं एकादशोऽध्यायः ॥ ११॥

[|

( भदितः छोकानां समहषङ्काः--४६९ ) ।

( अथ द्वादशोऽध्यायः ) ।

एव पुदशेन मगवदरवं प्र्यक्ेणोपम्य तस्योपास्यत्वं च मंगवद्रवनादेव श्रुत्वा किमेवं साकारं मगवदूपमुपाश्वमाहोत्विद्भ्यक्तं ब्रह्मरूपमुपास्यनिति संशयानस्तनिणे. यामुन उवाच-

@ र

१०६ हतुमद्विरवितपैशाषमाष्यसाहिता- [अ० १२ ° १-१।

अजुन उवाच-

एवं सततयुक्ता ये मक्तार्त्वां पयुपासते ।

ये चाप्यक्षरमन्यक्तं तेषां के योगवित्तमाः ॥ १॥ सततयुक्ताः स।कारध्याननिष्ठाः | योगवित्तमाः परमात्मवित्तमाः ॥ १ ॥ भ्रीभगव।जुवाच-

परय्वावेश्य मनो ये भां नित्यधुक्ता उपापते।

शरद्धया परयोपेतास्ते पे युक्ततमा मताः॥२॥ मयि भगवति साकारे विश्वरूपे । २ ॥ |

ये त्वक्षरमानिदेश्यमव्यक्त पर्युपासते ।

सवेत्रगमचिन्त्यं च कूटस्थमचटं धुष्‌ । २॥

संनियमम्यान्द्रयग्रम॑ सवत्र समबुद्धयः ।

ते भ।प्नुवान्ति मामेव सवेभूताहिते रताः ॥ ४ ॥ अनिदशयमीदशं तदिति निर्दष्मयोग्यमन्यत्तः प्रत्यक्षादविपरमगेरप्रतीयमानम्‌ |

कूटस्थं कूटः पवेतस्तद्वत्तष्ठतीति कुःटस्थम्‌ ॥ ३ ॥ ४ ॥

्शरोऽधिकृतरस्तेषापन्यक्तासक्तचेतसाम्‌ ।

अभ्यक्ता हि गतिदूःखं देहवद्धिरबाप्यते ॥ ५॥ अव्यक्ता गतिरव्यक्ं ज्ञानम्‌ ॥ ९ ॥

येतु सबोणि कमौणि मयि सन्यस्य मरत्पराः।

अनन्येनैव योगेन मां ध्यायन्त उपासते ॥ & ॥

तेषामहं समृद्धत। मरस्युषंसा रसागरात्‌ ।

भवामि नचिर।त्पायं पय्यावेश्चितचेतस।ष ॥ ७ ॥ अनन्यो न विदयतेऽन्यययस्िन्योगे सोऽन्यः ॥ १९ ॥ ७ ॥

मय्येव मन आषत््व मयि बुद्ध निवेशय ।

निवसिष्यसि पथ्येव अत उर्व न संशयः ॥ ८ ॥

अथ चित्तं समाधातुं न शक्नाोषे मयि स्थिरम्‌ ।

अभ्यासयोगेन ततो मापिच्छाऽऽप्तु धनंजय ॥ ९ ॥

अभ्यासेऽप्यसम्थोऽति मत्कमपरमो मव ।

मद थमपि कमणि कषेन्तिद्धिमवरःप्प्यसि ॥ १० ॥

अथेवदप्यशक्तोऽसि कत्‌ मद्रगमाभ्रिनः।

स्वैकमफष पागं वतः डुर यतात्मवान्‌ ! ११॥ ॥ € ॥९॥ १\०॥ ११॥

[भ० ११ हो० १२-९०] भ्रीमद्धगवररता । १०७

भया हि ्नानमर्वासाज्ज्नानाद्धधानं वि्िष्यते। ध्यानात्कपेफङतयागस्त्यागास्छन्तिरनन्तरप्‌ ॥ १२ ॥ ॥ १२९ ॥ अद्वेष्टा सवमूषानां मेः करुण एव च । निर्ममो निरहकारः समदुःखसुखः षमी ॥ १३॥ सतुष्टः सततं योगी यतार्मा दृढनिश्चयः । मय्य पितपनाबुद्ध्या मद्क्तः समे प्रियः॥ १५॥ करुणा यस्यास्ति प करुणः । जशेजादिम्योऽच्‌ ॥ १३ ॥ १४ ॥ य स्परान्नाद्धिजते खोको छोकाश्ोद्िजते च यः;। हषामषमयोदगेयक्तो यः सचे प्रियः॥ १५॥ उद्टिग कवित्तता । अमभैः क्रोधः ॥ १५ ॥ अनपेक्षः श्युचिदेक्ष उदासीनो गतव्यथः । सवोरम्भपरित्यागी यो मद्धक्तः समे मियः।॥ १६ । योन हृष्यतिन दषेन शोचति न काङ्क्नति। शुमाद्चुमपरित्यागी भक्तिमान्यः समे पमियः। १७॥ समः शत्र च मित्रे च तथा मानापपानयोः। शीतोष्णसुखदुःखेषु समः सङ्कविवजिंतः ॥ १८ ॥ ॥ १९ ॥ १७॥ १८॥ तुरयनिन्दास्तुतिमानी संतुष्ट यन केनचित्‌ । अनिकेतः स्थिरमतिभक्तिमान्ते मियो नरः॥ १९॥ आनकंता गृहः ॥ १९ ॥ ये तु धम्योमृवामिदं यथोक्त पयुपासते । भरहुधाना मत्परमा भक्तास्तऽताव म (भयाः | २९॥ इाति श्रीमहाभारते चतपाहस्त्णां सदितायां गेवासक्यां भ्िपिपबाणे भरीमद्धगवद्वीतासृपानिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगक्ासे ध्रीढृष्णाज- नस॑वदे भक्तियोगो नाम दरादश्नोऽध्यायः ॥ १२॥ धमादनयेते धम्येममृतमिवोक्तमिदम्‌ । व्याघ्रा दित्वात्समासः ॥ २० ॥ इति भीमद्धनमद्धिरचिते पैश।चमाष्यनामके श्रीमद्धगवद्वीताम्याख्याने द्ादश्चाऽध्यायः ॥ १२॥

( आदितः शछोकानां समष्टथद्काः-४८९ ) । पणः ^

१०८ हुमदिरवितपेशचाचमाभ्यसाहिता- [अ० १३४० {-१] `

(अथ त्रयोदशोऽध्यायः )।

भुभ्याचयष्टविधा प्रकृतिरित्यपरेश्वरस्य शक्तिरूपा पुरा प्रतिषादिता-भृमिर।प इत्या दिना ग्रन्थेन । तथेदवरस्य स्वहूपमूता। जीवभूता च परा प्रतिः प्रतिपादिता-भप- रेयमितस्त्वन्यामित्यादिना ब्रन्येन । तत्र तत्प्रकृतिद्रय सिश्रसिष्रज्तरूपमीश्वश्स्य स्वरूपा. वमोधायेमेव यथावदजुनाय वक्ष्यामीति [मगवानुवाच-- ] भीमगवानुबाच-- इदं शरीरं कौन्तेय सेजपितस्यमिधीयते । एत्या पतति तं प्राहुः पेत्रन्न इति तद्विदः ॥ १॥ सवम्‌ (१) ॥ १॥ सत्रं चापि मां षिद्ध सवेक्ेत्ेषु भारत । पत्रप्षघ्न्नयोङ्गम यत्तञ््ानं मतं मम ।॥२॥ ॥ २ ॥ तरप्त् यच्च याष्क्च यद्विकारि यदथ यतु । सच यो यल्भावश्च तत्समासेनमे शुणु॥३॥

9 तदिति भङृतं सत्रं निर्दिशति । यद्यद्‌त्मकम्‌ । चशब्दः समृचये | यानवा स्वकीयधर्मेः । चशब्दः पृवैवत्‌ । यद्विक।र विकारोऽस्यास्तीति विकारि । येव | ।

विका१। सह्‌ सुपेति योगविमागात्समाप्तः । यया यत्करयमुपप्यत इति वाक्यशेषः | चशाज्द्‌ः पृवेवत्‌ । तत्समासेन मे शृणु ॥ ६॥ कषिमिर्बहुधा गीतं छन्दोभिर्विविधेः पृथक्‌ । ब्रह्मसुभपदेधेव देतुमद्धि विंनिधितेः ॥ ४ ॥ चषिपिवीपिष्ठादिभेः । गाञ्यादीनि च्छदांपि । तन्मन््र्विविषेनानाप्रकारिः एष- ग्विवेकाद्ीतं दितम्‌ । त्रच बरह्मणः प्रतिपादकानि सूत्राणि पदानि । वैते मेम्यत एमिरिति ॥ 9 ॥ महामृतान्यहुफारो बुद्धिरग्यक्तमेषव च । इन्द्रियाभे दशैकं च पश्च चेन्द्रियगाोचर।! ॥५॥ अहेकारो मह।भुतकारणं तत्कारभम्यक्तमीश्वरशाक्तः । मम मावा दुरत्ययेत्यु क्तम्‌ । पश्च बुदधशयुत्पादकत्वाज्निवतकत्वात्‌ । पञ्च बुद्धीद्धियाणि मनश्च ({) प्च

१क. ख,ग. ट, क्िघ्रज्नं नि २खल. रिस ३क.ग. ड. श्नयो४१, रि येनेवि । ५१, यतो । ६ क, ख. घ, इ, पद्यन्ते! ५ कृ. स, ष, ङ, गम्बन्त्‌ ।

[० {दन््ो६- १२. भीमद्धगषह्वता । १०९

बेन्दियगोचराः शम्स्पशूपरपतगन्वाः । तन्येतानि ंरूयाशचतुर्ि्ति(ति) त्त न्याचक्षते ॥ ९ ॥

इच्छा देषः सुखं दुःखं सुघातश्वेतना धतिः

एतत्स समासेन सविफारथरुदाहतम्‌ 1 ६ ॥

अयेदानीमात्मगुणा इति यान. चक्षते वैरेषिकास्तेऽपि केत्रधमां एव न तु लेत्रत्त-

स्थेत्याह भगवान्‌ । संघातः कायकरणसंव।त।त्मकं शरीरम्‌ । चेतना ` शरीश्स्य नित्य तिद्धाप्मचैतन्यप्रकाशः । धृतिरुत्पाहः । एतदिति सरवान्तःकरणघर्मोछक्णार्थम्‌ । सविकारं विक'रपहितम्‌ । विकारा इन्धियाणि ॥ १॥

अपानित्वपदम्िस्वम्हिसा प्षान्तिराभबष्‌ । आचार्वौपा त्नं अचं स्थेयमात्माबिनिग्रहः । ७॥ मान आस्मन्छावित्वे तद्मवोऽमानित्वम्‌ । द्म्मो धपीकेषकरणं तदमाग्रोऽद्म्भि- त्वम्‌ । क्षान्तिः क्षमा । आनेवमजुमावः । शवित्वं शौचे शारीरमछश्चोषनम्‌ । स्थर स्थिरत्वम्‌ । आत्मविनिग्रह! श रीरस्य प्रवृत्तिनियमः ॥ ७ ॥ इन्द्रियार्थेषु वैराग्यमनहंकार एव च । जन्पपृत्युजराव्याधिदुःखदोषानुदशेनम्‌ ॥ < ॥ वैराग्यं शब्दादिविषयेषु । अनक रोऽहंकारामावः । एव॑ च जन्भादिदोषद्शै- नम्‌ ॥ < ॥ असक्तिरनामिष्णङ्धः पुत्रदारणृष्ादिषु । नित्व च समाचत्तत्वापिष्टानिष्टपपत्तिषु ॥ ९ ॥ भत्ति; सङ्गामावः । अनभिष्व्गोऽभिष्वङ्गोऽन्यसमिनहनु.द्ैः । ९ ॥ मये चानन्ययोगेन मक्तिरव्यभिचारिणी । विविक्तदेश्षसविस्वमरतिजेनस॑सदि ॥ १०॥ विविक्तदेशे वित्वं रह्यदे शपेवित्वम्‌ ॥ १० ॥ अध्यारंमङ्गाननित्यत्वं तछन्नानायथंदशनष्‌ । एतञ्ज्रानमिदि भोक्तमन्नानं यदतोऽन्यथा ॥ १९१ ॥ ॥ ११ ॥ नेय यत्त्पवक्ष्यामि यञ्ज्ात्वाऽमृ वपन्ते । अनादि मत्परं ब्रह्म न सत्तभ्नासदुच्यते ॥ १२॥ मत्परं मदात्मकम्‌ ॥ १२ ॥

१, ग. ङ, प्रङृतिनि° ।

१११ हनुमद्विरवितपेश्चाचभाष्यसाहिवा- [अ १६.ो० १६- १९ सेवः पाणिपादं ठत्स्वतोक्षि्धिरोघुखम्‌ । सैतःश्रतिमष्ठोके सवमस्य हिष्टति ॥ १३॥ ।॥ १२॥ सर्वेन्द्रियगुणाभासं सर्वेनिद्रियविवर्जितम्‌ | असक्तं सवेभृशेव निगणं गुणयोक्त्‌ च | १४ ॥ सर्वन्द्रियम्यापारागामोमास्(सः) प्रतिमासमात्रं यरसिमस्तस्सर्वन्द्ियगुणामासम्‌ । अपतक्तमसंबद्धं सवश्नान्त्यधिष्ठानम्‌। निगुण सच्छादिगुणरहितम्‌ . गुणमेक्तु च शब्दा - दिगुणविकाराणां शब्दादिवेषयाणां मक्त च॑ ॥ १४॥ बहिरन्तश्च भूतानामचरं चरमेव च । स॒६मत्वाचदविङ्ेयं दूरस्थं चान्तिके च वत्‌ ॥ १५॥ बहिः शरीरादन्तश्च शरीरस्य ॥ १९ ॥ अविभक्तं च मृतेषु विभक्तमिव च स्थितम्‌ । भूतभतुं च तञ्तेयं ग्रसिष्णु प्रभविष्णु च ॥ १६ ॥ अविमक्ममिन्नमाक।शवत्‌ । मृतमतृ स्थितिकाठे । मर्िष्णु प्र्यकले । प्रभविष्णू- त्पत्तिकल ॥ १९१ ॥ ज्यादिषामपि तज्ज्योतिस्तमसः परघुच्यते । ज्ञानं ज्ञेयं ज्ञानगम्यं हृदि सर्वस्य विष्ठिनम्‌ ॥ १७॥ तमसोऽज्ञानात्रमतेम्प्म्‌ । ज्ञ।नममानित्वादि । ज्ञयमनादि , मत्परं ब्रह्मेत्यादि । ज्ञेय ज्ञानगम्यं प्राप्य फटडमित्यथं; | ज्ञानेन ग ज्ञानगम्यं फटम्‌ । ता्रैतयमपि हृदि बुद्धो सुवेभ्य -प्रणिजातस्य विष्ठितं विशेषेण स्थितम्‌ ॥ १७ ॥ ` इति कित्र तथा ज्ञानं तेयं चोक्तं समासतः| मद्धक्त एतदिज्ञाय मद्भावायोपपद्यते ॥ १८ ॥ [मद्भावाय] मम मावयेोपपद्यते मोक्षं गच्छति ॥ १८ ॥ परकृतिं पुषं चेव विद्धयनादी उभावपि । विकारं गुणांवर विद्धि परङृतिसं मवान्‌ ॥ १९ ॥ ्रकृतिमव्यक्तं पुरुषं सिशरज्ञम्‌ । विकारान्बुद्धचहकोरतन्मात्रा देहेद्धियादींशच | [गुणान्‌ ] सत्वादुन्सुखदुःखमेहाक्ारपरि णतान्‌ । तत्रव हि श्रय विभाग्यते । यथा-

कै > क

धपसंहारार्थाऽयं छेक आरम्ते- विद्धि प्रकृतिसंमरनिति ॥ १९ ॥

१७. ङ्‌, नराणां मायाभा । २ ख.घ. मायामा ३ कग. घ. कह, .यत्‌। ४. "काराङ्कावुगन्देहे । ५ क. ख, ग, घ, ङ. "वान्‌ । त° । ६ ग, "ति ।१९॥ का

[अ ०१३०९०२५] भ्रीमद्धगवद्रीती | १११

कायेक।रणकरृत्वे हेतुः भृति इच्यते | रषः सुखदुःखानां मा्ूस्वे हेत रुच्वते ॥ २० ॥ तेषां काथकारणकतुत्वे मोक्तुत्व उषर्ष्यते ॥ २० ॥ पुरषः प्रकृतिस्थो हि भृङक्ते प्रकृतिजान्पुणान्‌ । फरण गुणसङ्गोऽस्य सद्‌ सथोनिजन्पसु । २१॥ पुरुषः प्रकृतिस्था हि । २१॥ उपद्रष्टा ऽनुमन्ता च मतां भोक्ता पहेश्वरः। परपरात्पमति चाप्युक्तो देहेऽस्मिन्पु रुषः परः । २२॥ उपद्रष्टा शरीरेन्धियेषु । स्वविरयाभिन्याए्तेषु तद्विलश्षणस्तस्य कर्मणः समीपश्य उपद्रष्टा । अनुमन्ता काथैकरणनवृत्तिषु स्वयमप्वृत्तोऽपि वृत्त इव तदनुकूलो विभा- व्यते । मता देदेन्धियमनोबुद्धीनां हतानां चेतन्यतत्मपरस्वार्थेन निमित्तीमूतेन वैत. न्यामासानां यत्स्वह्प तचैतन्वात्मकमेवेति भन।ऽऽत्मेत्युच्यते । मोक्ताऽगन्युष्णवकनि. तयचेतन्यस्वरूपेण बुद्धेः सुषदुःखमोह। मका; प्रत्ययाश्चैतन्यग्रस्ता इव जायमाना विभक्ता हव विमाभ्यन्त इति म क्ता55ऽतमेत्युच्यते । महानीश्वरो महेश्वरः । परमश्च. पतावात्मेति परमात्मा । देहेऽसिमन्नम्यक्तात्परः पुरूषः ॥ २२ ॥ य एवं वेत्ति पुरषं प्रतिं च गुभेः सह| सवेथा उतेमानोऽपि न स भषोऽभिजायते ॥ २३ ॥ गुणेविकरेः ॥ २६॥ ध्यानेनाऽऽस्मनि पश्यन्ति केचि दास्पानमात्मना । अभ्य सांख्येन योगेन कमेयोगेन(ग) चापरे ॥ २४ ॥ चित्तप्याविच्छेदेनेकभकारत। ध्यानं तेन | पतांर्येन पक्षी नित्यो विछस्षण आत्मेति चिन्तनेन । योगेननरे चिन्तनेन । कर्मयेनेन(गे)शर्‌ पितेनानुष्ठी यमानेन कमणा ॥ २४ ॥ अन्ये सेवभजनन्तः श्रुत्वाऽन्पेभ्य उपासते । तेऽपि चातितरन्त्येव मृत्युं श्रतिपरावणाः ॥. २५ ॥ शरत्व्‌ाऽन्येम्य उपाप्तते यथश्चुतं श्चतिपरायणाः ॥ २९ ॥

१ ख. °तेत्वमो* । २ स, "चृत्ोपरक्ष्येते । ३ ग. ॥ २० ॥ २१॥ ४ ख. “घय प्रति म्या ।५ क. ल. "येकार" ` ६ ख. "पङृतिषुं । ° क. ख. घ. इ. श्दौनामं* । ८क. ख. ष, ह, श्यं नि" ।

११ हनुमादविरवितपेश्षाचाप्यसहितवा-- [अ० १६७ ०११{- ६४]

यावत्संजायते रविचिर्सरवं स्थाषरजङ्कपम्‌ । सत्रतेश्र्नसंयोगासदिद्धि भरतषय ॥ २६ ॥ सभं सर्वेषु भरेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम्‌ । पिजदयस्स्वविन इयन्तं यः १३इयति स परयति ॥ २७॥ ॥ २१ ॥ २७ ॥ समं परयान्हि सवत्र समवस्थितमीश्वरम्‌ । न हिनस्त्छात्मन।ऽऽत्मानं ततो णाति परां गतिम्‌ ।॥ २८ ।, न हिनस्ति न व्यापादयति ॥ २८ ॥ ्ह्त्येव च कमोणि कियमाणानि स्वश्च । य; पृरपति तथाऽऽत्मानपकतीरं स परयति ॥ २९ ॥ ्कृत्याऽविद्यया । सवशः पवेप्रकरेः ॥ २९ ॥ पुनरपि पम्पगदशेनं शब्दान्तरेण प्रपञ्च्वते-- यदा मतवृथरमविमेकस्थमनुपह षति । तत एब च विस्तारं ब्रह्म संपद्यतेतदा ॥३०॥ यदेति । एक्थमेकसिमित्ात्मनि स्थितम्‌ । विस्तारं विकासम्‌ ॥ ३० ॥ अनादिवान्निगणवात्परमाराऽयपग्ययः | शरीरस्थोऽपि क्न्तेय न करोति न ₹छिमप्पते ॥ ३१॥ हारीरस्थः शरीर उषरम्मानः || ३१॥ यथा सवगतं सौक्ष्-१ाद्‌(क।६ नोपङकिप्ते । सवेज्राबस्थितो देहे तथाऽऽत्मा नोपदिप्यते ॥ ३२ ॥ धृषतषार्‌ादिभिनागशप्यते ॥ ३२ ॥ यथा प्रजाश्चयस्येकः इत्लं ठकोकमिमं रविः । षतं क्त्री तथा द्खध्सं पकाश्चयति भारत ॥ ३३॥ ॥ ६२ ॥ ्ेजरसेश्रन्नय)रवमन्तरं ब्रानचश्चुषा । भूवकछृतिमोक्षं च ये विदुर्यान्ति ते परम्‌ ॥ ३४ ॥ शति अीमदामारदे शदस्दरूयां संहितायां वेयासक्वां मीष्पपर्वभि ओमज्ञगवबहलीतासृपनिश्स्स ब्रह्मविचायां योागश्नाल्ञ गरीडष्मध्यनक्त- ददे परहतिपुरविषेकयोगो नाम त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३॥

[५०१४६ ° {-४] भ्रीमद्धगवदरीता | ११३

मृतपङृतिमाीया तस्या मोक्षो मूृतप्रकृतिमेोक्षप्तम्‌ ॥ ६४ ॥

इति श्वीमद्धनुमदिरविते रेशाचम ष्यन।मङे भ्रीमद्धणवद्वीतान्यारूयाने वरयोद्शोऽध्यायः ॥ १३॥

( आदितः छोकानां षमषटथड्‌ श्ः--५२३ ) ।

किये

( भथ चतुद शोऽध्यायः ) ।

स्वतन््रपरन्धयोः सित्रपेश्ञयोरजगत्कारण[णतव] न तु साख्यानामिव() गुणेषु च सङ्गः सेप्तारकारणमित्युक्तम्‌ । गुणेषु कथं सङ्गः के वा गुणाः क्थं॑बैध्नन्ति गुणेभ्यश्च मोक्षणं कथं स्यादित्येतस्यतिपाद्नापुक्तठक्षणं वक्तव्यमित्येतम् च मग- वानुषाच~- भीषगबानुषाच- परं भूयः भवत्यामि न्नानानां ज्ञनदलमम्‌ । यञ्ज्ात्वा मनयः सवं परं सिद्धिमितो गताः ॥ १॥ परं प्रकृष्टं भूयः पुनरपि ज्ञानाना[ मृत्तम ]मितो देहमन्धनात्‌ ।, १ ॥ इदं ज्ञानपरपाश्रत्य मम साधम्येमागताः। सऽपि नोपजायनप म्रद्ये न व्यथन्ति च ।॥२॥

पेश्वरस्य प्ापम्ये सषमेताम्‌ । न म्यथन्ति न ठन्ति ॥ २॥

मम योनिभेदद्रह्म तस्मिन दषाम्यहषू । सै पवः स्ेभृतानां ततो मदति मारव ॥ ३॥ भम मत्तबन्विनी । [ योनिः ] पङृति; । सवेकायविक्षया वर्षमानाख( नत्वाचच ) ॥ महात्‌ ] महद्द्यति योनिरेव पिशि( श )ष्प्रते | गम हिरग्वग्मत्य बने वीय वरतेश्रत्तपतिद्यशक्तिमानीरवरोऽहं दामि । कित जेत्रेण तवोजवामील्ययेः ।

पयव उत्पत्तिः सवेमूतानां हिरण्यगभेत्पच्िद्ररेणेवथंः।. ६ ॥ सर्वेपानिषु कन्वेय पूयः संभरन्ति चाः ।

(क्रे

तातां बरह्म पदहधानेरदं बज रदः रिता॥ ४॥ सवेयोनिषु देवाद्या मूर्तेवः पस्यानानि विशिष्टानि मूरनि ताततं बह्न महधथो- निरहं वसुदेवः ॥ ४ ॥

१४. ध्द्‌. घ, ६, गः रोष) गुणः“ 1२ क, ख. घ, ङ. वनति,

१९४ हुमद्विरवितपेश्चाच माष्यसहिता- [अ०१४७ो०५-१९)

के गुणाः कर्थं वा बध्नन्तीत्यत्रोच्यते- सत्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिस्मवाः । निबध्नन्ति महावाहो देहे देहिनमव्ययम्‌ ॥ ५॥ सत्वमिति । प्रङ्तित्तभव। अविद्याप्तमबा; | निबध्नन्ति नियच्छन्ति । अन्यय. मविनाशिनम्‌ ॥ ९ ॥ ततरेतेष सतवादिगुणेष॒ प्तच्वस्य सक्षणमच्यते - तत्र सतत नभटत्वाल्काश्चकमनामयम्‌ | सखसङ्कन बध्नाते ज्ञानसङ्कन चानघ ॥ &॥ तजरेति । निमेरुत्वात्स्फटिकमणिरिव प्रकाश्चकम्‌ । अनाम्यं॑निरुपद्रवमित्य्ः । सुखसद्धेन सुखेच्छया ।। १ ॥ रज। रागात्मकं विद्धि तुष्णासङ्कतमुद्धबम्‌ । तन बध्नावे कान्तेय कमसङ्खन देहिनम्‌ ॥ ७॥ रजो रगात्मकमिच्छत्मकम्‌ | तृष्णाऽप्राह्ठामिदयषः । आसङ्गः प्राघ्ठनिषये मनप्तः प्रीतिः । तृष्णास्ङ्गस्तमद्धवं तृष्णासङ्गकारणम्‌ । कमेपङ्गन कममपरतया ॥ ७ ॥ तमस्रवज्ञानजं बि।द्ध मोहनं सवेदेहिनाम्‌ । पमादाङस्यनिद्रामिस्तान्नबध्नाति भारत ॥ ८ ॥ भन्ञ।नजमन्ञानजातम्‌ । माहनं माह्कारणमविवेककारणमित्यथं; । प्रमादा्टस्य. रिद्वामिर्दृहिनं तमो निबध्नाति | < ॥ स्वं सुखे संजयति रजः कमेणि भारत । ज्ञानमादृत्य तु तमः प्रमादे संजयत्युत ॥ ९॥ काणि क्रियायाम्‌। ज्ञानमावृत्य ज्ञानम।च्छा्य | तमः प्रमदे प्रा्तप्रातपत्ता ॥९॥ रजस्तमव्वाममूय सत्त मचत भरत) रज; सत्त्वं तमश्वव तमः सत्वं रजस्तथा ॥ १० ॥ जमिमूयान्यद्धम्यं (य न्यरमावयित्वा() भवति ॥ १० ॥ सवेद।रपु देदेऽस्मिन्पकाश्च उपजायते । नानं यद्‌ तदा विधाद्विशृद्धं सततवमित्युत ॥ ११ ॥ पवेदरिषु पर्वन्दरियेषु प्रकाशो ज्ञानं प्रकशशम्द्वाच्यम्‌ ॥ ११॥ कोभः प्रचतिरारम्मः कमणापक्ञमः स्पृह | रजस्यतान जाषन्ते विवृद्ध भरतम ॥ १२॥

चाणि ~ ----------- न -

| १ +, तत्र ते । . क्‌ , त 9 ग [, ध | ४ ते ॥ निर 1

थ क

नकन

[भ०१४छ०१९-१९] भीमद्धगवह्रीता । ११५

कोम इति । शाल्ञण प्राप्तत्यागानामत्यागः । तथा शरेण निविद्धपरिग्रहण- परिग्रहशच | प्रवृत्तिः प्कर्वेण वर्तनं चेश स्वमावतः | आरम्भ! कमणां छौकिकवेदि- कानाम्‌ । अक्षमः [शाम.] रोषहषौदि्ताम्यं तदमावः | स्ृेच्छ ॥ १२ ॥

अप्रकाश्नोऽपवुत्तिश्च प्रमादो मोह एव च । तमस्येतानि जायन्ते विवृद्धे कुरुनन्दन ॥ १३ ॥ भप्रकाशोऽज्ञानम्‌ । अप्रवृत्तिराखस्यम्‌ । प्रमादः भापराप्रतिपत्तिः । भोशऽ- विवेकः ॥ १६ ॥ यदा सत्वे भरवद्धे तु भरकयं याति देहमृत्‌ । तदोत्तमविदां छोक।नमलान्पतिपचते ॥ १४ ॥ प्रलयं मरणम्‌ । उत्तमविदां महदादितक््वस्वरूपविदाम्‌ ॥ १४ ॥ रजसि प्रलयं गत्वा कमेसाङ्खन्षु जायते । तथा परङीनस्तमसि मृढोनिषु जायते ॥ १५॥ रजि प्रवृद्धे कमंसङ्गिषु जायते । प्रछीना सृतस्तमति प्रवृद्धे मूढयोनिषु तिय ॥ १५ ॥ कमणः सुकृतस्याऽऽहुः सासिं निप्र फर्म । रजसस्तु फर दुःखमज्ञानं नमसः फटप्र्‌ ॥ १६॥ सुकृतस्य पण्यस्य फट स्ा्तिकं॑सस्वप्रषानं निमेठं शुद्धं सुखस्वरूपम्‌ । रजसो राजप्रस्य कमणः ¦ अज्ञानं मोहानुविद्धमित्यथः ॥ ११९ ॥ सरवात्संजायते ज्ञानं रजसो रोम एव च । प्रमादमोहौ तमसो भवतोञज्ञानमेत्र च ॥ १७॥ ॥ १७ ॥ ऊध्व गच्छन्ति सवस्था पध्ये तिष्टन्ति राजसाः | जघन्वगुणदत्तिस्था अधो गच्छन्ति तापसाः \ १८॥ सात्विका देहं त्यक्वा स्वकर्मेफठमेगाथमृष्यै॑देवराकादीनच्छनिति । राजताः स्वकमेफङमोगाय॑मनुष्यहके तिष्टन्ति । जघन्यगुणस्तमोगुणः । जघन्यगुणपवृतता नघन्यगुणवुत्िस्यास्तामप्ताः पुरुषा जघन्यगुणवृत्तिस्था मोहनिष्ठा अपो गच्छ- न्तीत्ययेः ॥ १८ ॥ नान्यं गुणेभ्यः कतोरं यद्‌ द्रष्टाऽनुपश्याति । गुणेभ्यश्च परं वेति मद्भावं सोऽधिगच्छति ॥ १९ ॥

१क. ग, घ, इः, ध्टुणं प |

११६ हनुमद्िरविर्पेशाचमाप्यसहिता- [भ* ! ४छो ० २०-२६]

द्रष्टा विद्वान्‌ । गुणेम्थः परं गुणन्यापारपताक्षिमृतम्‌ मद्धावमीश्वरभावम्‌ ॥ १९ ॥ गुणानेतानतीत्य गरीन्देहे देहसद्ुद्रषान्‌ । जन्ममूस्युजरादुःखेरविुक्त)ऽपृतभश्चुते ॥ २० ॥ देहपमञ्मवान्देहस्य कारणमूतान्‌ ॥ २० ॥ अजुन उवाच- केङिङ्कक्लीरगुणानेतानतीतो मवति प्रभो । किमाचारः कथं चेताद्ञीन्गुणानतिषतेते ॥ २१॥ शिङ्गेभिनैरतीतोऽतिकरान्तः ॥ २१ ॥ भ्रीमगवासुबाच- परकश च परवृत्ति च मोहमेव च पाण्डव । न दष्ट संमवृत्तानि न निटतानि काङ्क्षति ॥ २२ ॥ ॥ २९ उदासीनबदासीनो शुणेर्यो न विचाल्यते । गुणा वर्षन्त इत्येव योऽवतिष्ठति नेङ्गते ॥ २३ ॥ नेङ्गते न च।ल्यते । कायकारणसंषातावषयरूपपाणिता गुणेषु वतन्त इति योऽष- तिष्ठति यः प्रतिपद्यते सन चरति॥२६॥ समदुःखसुखः स्वस्थः सपरा हाशमकाञ्चनः । तुरयम्रियाप्रिया धीरम्हस्यनिन्दान्मसस्वुठिः ॥ २४ ॥ स्वस्मि्नात्मनि. तिष्ठतीति स्वस्थः । धीरो षीमान्‌ ॥ २४ ॥ किं ब~ ` मानापमानयोस्तुर्यस्तुरयो मित्रारिपक्षयोः । सबीरम्भपरित्यागी गुणातीतः स उच्यते ॥ २५ ॥ देहेद्धियविषयाकारपरिणतान्ुणानतीतोऽतिक्रान्तस्तेषु निःसह; ॥ २९ ॥ भां च योऽश्यभिचारेण भक्तियोगेन सेबते । स गुणान्समतीत्येतान्रह्मभूयाय करयते । २६ ॥

मक्तिरेव योगो भक्तियोगः । ब्रह्ममृयाय । ब्रह्ममावाय कयते समर्थो भवति ॥२१॥

१ घ. श्व्येषं यो* ।

[भ०१४-!\.ो ०२७।१-२] भरीषद्धगवहीष । ११७

कुत इति ¶त्‌- ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाऽहममृतस्स व्ययस्य च। छाश्वतस्य च षमंस्य सृुखस्येकान्तिकस्य च ॥ २७॥

इति भीमहाभारते एवसाहरयां संहितायां ैयासक्यां भीप्मपदेणि भरीपद्धगबद्वीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्े भ्रीडृष्णा- सुनसंवादे गुणत्रयरिमागयो। ताम चतुदेश्षोऽध्यायः ॥ १४ ॥

ब्रह्मणः परमात्मनः । हि यस्मात्‌ । प्रतिष्ठा प्रतिष्ठते गच्छति तितज्ञोऽभिभुखमने- नेति प्रतिष्ठा । महमीश्वरः । अगृतस्याम्ययत्याविनाशिनः शाश्वतस्य नित्यस्य षमेस्य भाक्षप्ताचनश्य पखस्य ब्रह्मानन्दस्य सेकान्तिकस्याग्यमिच।रिणः। त्लानमामन्यमिचारेण मकियोगेन यः सेवते सर श्रीनगुणान्समतीत्य बह्ममूयाय कर्पते समर्थो भवति।२७॥ इति भीमद्धनुमद्विरा्नते पेशाचमाष्यनःमके श्रीमद्धगवद्धीताम्यास्यानि च॑ पु शोऽध्यायः ॥ १४ ॥

( आदितः "छो्षानां समषयङ्काः--*५०)।

( अथ पर्चदशोऽष्ययः )

भरीमगबालुबाच- ऊध्वेमृरमषः शाखमश्वत्थं माहुरन्ययम्‌ । छन्दांसि यस्य पणोनि यस्तं वेद स वेददित्‌ ॥ १॥ यत्सर्वेषां छोकानामुपरिशद्तमानं सत्यरोकनिव।तिहिरण्यगभान्तःकरण। कवक सवश्व जगतः पूष्टिस्थितितहारहैतुमूतमन्क्तत्मकं नक्षो(कय तव्‌ ध्व [तन्मूढ कारणं यस्य पत ऊष्वमृढः तप्तारवृक्ष; । अश्वत्थः शधो न तिष्ठतीति । भषःशासं तस्मात्स. त्यढोकादघोमूतषटोकान्तवात्िरालमश्त्थं प्राहुः पण्डिताः । अम्ययमविनाशचिनम्‌ । छन्द्‌। पि वेद्‌; पणानि । आवरणरूपत्वात्‌ । पोऽशवत्थस्तं॑क्षणध्वंतिनमश्वत्यं यत्तं (यो) वेद्‌ पर वेद्िद्वदाथौषिदत्ययेः । १ ॥ अषशचोध्वै प्रसतास्तस्य शाख। गुणप्रहद्धा विषयमप्रवाख।। अधश्च मूढान्यनुसंततान कमोजुबन्धाने मनुष्वश्टोके ॥ २॥

११८ हतुमदिरचिक्पेशाचमाष्यसहिता- [अ० ११.०६९

अषश्चोघै महर्छोकप्रमत्य्वं जनलोके प्रप्रताः प्रपतति गतस्तस्य शाखाः कर्म तानवाप्तनाख्यांः शरीरेन्धियविधयद्पाः कम॑फठमताः । गुणप्रवृद्धा गणैः सवरज- स्तमोमिह्प।दानकारणमतेः भवद्धाः । विषयप्रवाडा वषयाः चठ स्पशरूपरसगन्धाः प्रवाखा हव याप्ता शाखानां ताः । अधश्च महरछोकपमृति मूढानि निवृत्तषमाौणि तदु - १करणानि चानुेततान्यनुपरतानि कमौनुबन्धीनि कमंनिमित्तानि । मनुष्यलोकम- हणमुपरुक्षणायम्‌ ।, २ ॥

न रूपमस्येह तथोपरूभ्यते नान्तो न चाऽऽदिने च संप्रतिष्ठा | अश्वत्थमेनं स॒विरूढभूक- पसङ्गश्स्ेण दृढेन च्छ्रा ॥ ३॥ भस्य पंपारवृक्षस्य यथोपवर्भितस्य यथोक्तं रूपं नोपछम्यते । नान्तो न चाव- पानमुपभ्यते । न चाऽऽदिः | आदिरिदेप्रथमतया भवृत्तिरस्य संसारवृक्षस्य नोपल भ्यते | न ब सुप्रतिष्ठा मध्यम्‌ | मायामरीच्य॒दकगन्धवेनगरद्विचन्द्रदिङमोहा दिस्वरूप- त्वात्‌ । अश्वत्थमेनं यथोक्तं सुविरूढमृठमपङ्गशच्रेण सङ्गम्याभावोऽसङ्गः शस्रभिव दां तेन दृढेन प्रमाथेनिश्चयददीङृतेनं च्छि पेप्रवुक्ष परमू्मुद्धृत्य ॥ ३ ॥

ततः पदं तत्पारेमागितग्यं यरिमन्मता न निवतैन्ति मूयः। तमेव चाऽऽ पुरुषं भरप्े यतः ब्रहते प्रषता पुराणी ॥ ४॥ ततः पश्चा त्त्पदं॑वेष्णवं परिमार्मिदव्यमन्वेष्टव्ये ; ज्ञातन्यमित्यथैः । कथं परिमा- . ितम्वनिल्राऽइह - तमेव दिष्णुमाद्यमादौ मं पुरुषे जगव्पूवेकं प्रप्ये शरणं = गच्छाति | यत" यरमाः्तप्तारमायावृक्स्य प्रवृत्तिराविमोवः । प्रसूता निःसृता पुराणी नित्येति ॥ ४ ॥ | निमौनमोहा जितसङ्गदोषा अध्यात्मानितवा विनिद्र्तकपाः। ददष॑ुक्ताः सुखदुःख. गच्छन्त्यमूढाः पदमव्ययं तदु ॥ ५॥ कृतवेतस्कत्यां जितसङ्गो! । सङ्गो विषयप्तकस्पः स एव दोषो जितः पङ्कदषो यैस्ते भितसङ्गदरोषाः । विषयसंकद्पराहता इत्यर्थः । अध्यात्मनित्या आतमज्ञाननि-

१६्‌. ङ. श्या; 5० ।२ग. "नि षू । २१ इ. "या वश्चीकृतनेतस्कतया जि°।

[अ०१९छो.१-११] भीपद्धवह्रीता | ११९

रताः । विनिवृत्तकामास्त्यक्तकामाः । ददर्विमुक्ताः सुखदुःखैः म॒खादिश्ब्द्‌- वाच्ये! । गच्छन्ति प्राप्नुवन्ति । अमूढ विवेकिनः । तदष्णवं पकृम( म्बयने )- विनाशि ॥ ५॥ न ठद्ध'सयते सूर्यो न श्नाङ्गे न पावकः | यद्रा न निवतैन्ते तद्धाप परमं मम ॥ ६॥ यन्मम परमं धाम तस्पूरयो न भात्तयते । नापि शशाः । नापि फवकः | यदूत्वा योगिनो न निवतैन्ते नहि पुनरागच्छनतीत्यथः॥ १ ॥ परमेषां श्चो जीविरके ज॑ वमूतः सनावनः । मनःषष्ठानीन्दरियागि प्रदतिस्यानि कषेति ॥ ७ ॥ मभवांरा एकदेशो जीवरोके प्राणि प्मृहे जीवभूतः सेतरज्ञः सनातनो मनः शं येषां तानि मन.षष्ठा्नाद्धियाणि प्रकृतो कारणे मायाखूपे तिष्ठन्तीति प्रहतिस्थाति तानि शब्दादिविषयोपठम्भा्यं तदभिमुखं कर्षत्यकरषति धात्रादीनीन्द्रियणि शब्द्‌धदि- मिर्विषयैः सयोनयतीव्यथंः ॥ ७ । श्रं यदवाम्राति यच्वप्युत्करापवीश्वरः। गरदीत्वेताने संयाति वायुग॑न्धानिवाऽऽश्चयात्‌ ॥ ८ ॥ शरीरं यदवाप्नोति प्राप्रोति । यश्चापि यदा च ण्ठ उत्कामति नि्गच्छर्तीश्वरः पुरस्वामी पेत्र्ञस्तरेतानि वक्ष्यमाणानीन्धिवाणे गृहीत्वा स्याति वायुराशयाद्गन्वा- निव ॥ ८ ॥ | ताने- ~ रों चक्षुः स्पशेनं च रसनं घ्राणमेव च । अधिष्ठाय मनश्चायं विषयानुपसेवते ॥ ९ ॥ अधिष्ठायाऽऽधित्य मनश्चाये क्रतो विषयाञब्नब्दादानुषप्तवत उष्टभे ॥ ९ उत्क्रामन्तं स्थितं वाऽपि अञ्न वा गुणान्वितभ्‌ | विमूढा नानुपहयन्ति परयान्ति ज्ञानचक्षुषः ॥ १० ॥ उत्क्रामन्तं शरीराटुद्वच्छन्तं स्थिते ३।ऽपि शरीरे भुज्ञानं वा विषयानुपडममानं गुणाविते गुणेः पत्वरनरतभोभिबुद्धयाद्याकारपरिणतेरन्वितं विमूढाः कार्यकरणे घात आत्मत्वद्‌ शनो नानुपदयन्ति ने।पलमन्ते । ज्ञानं चक्षषा ते ज्ञानचक्षुषः । ज्ञानवक्नुषो मृत्वा किं तुं परवन्तात्यथेः ॥ १० ॥ यतन्तो योगिनथेनं परपन्स्यातमन्वबस्थितम्‌ । यतन्तोऽप्यकृत।त्मानो नेनं पयन्त्यवेतसः ॥ ११ ॥

। पीं

१ क खर्ध, ङ, नं ।

९० हनुमदिरवित्पेशार्चमाभ्वसाहिता- [अ० १९. ° {२-१५

यतन्तो यमनिवमादियोगानुष्ठानेन प्रयत्ने कुर्वाणा यतमाना योगिनो योगः सम्य जञाने ततर प्रवृता एनम।त्मानं परयनत्युपरभन्त जात्मनि शरीरे । यतन्तो योगान हने प्रयतमाना अप्यकृता त्मानो ऽम्य। सवैर।ग्य। म्यामप्तस्कृतान्तः करणा नैनं परयन्त्य- वेतपोऽविवेधिनः ॥ ११ ॥

अतो यतमाना अन्ञानचक्षषो नैन पशयन्त्यपि । अदमात्माऽनेकयत्नासपस्कार- पाध्यत्वदुदुविज्ञयस्तश्रा(थाऽ)पि प्कटलोक परतिद्धोऽहमिव्याह -~ यदादित्यगतं तेनो नगद्ध(सयतेऽखिरष्‌ । यञ्न्द्रमसि यज्ा्नी ठत्तजो विद्धि मामकष्‌ ॥ १२॥ यदादित्यगतं तेजः प्रकाश्चाऽलिं जग द्ध्‌।सयते यचन्द्रमति तेजो यश्चन तसम विद्धि मामकम्‌ | तथा च श्रुतिः येन सूयेस्तपति तेनपैद्धः ” ५ तदह ञथोतिः ?» इति ॥ १२ ॥ किंवान्यत्‌-- गामाविश्य च मृतानि धारयाम्यहमोजसा । पष्णापि चोषधी सवाः सोमो भूत्वा रसात्मकः ॥ १३ ॥

गां एषिवीमाविदय मृत॥नि स्थावरजङ्खमात्मक।नि धारयामि निमर्मि। अहमात्मा | भोजकत। बेन । प्रिचान्त्‌ । पुष्णामि सरप्ताः करोमि । रततात्मको रताधार- मूतः ॥ १६३ ॥ किच-- अहं देश्वानरो भृत्वा पाणिनां दैदमाधितः। प्राणापानक्तमायुक्तः पचाम्यन्नं चतुर्विधम्‌ ॥ १४ ॥ वैश्वानरो मूत्वीदर्योऽभ्निभूत्वा | प्राण्ापानश्च प्राणापानौ ताभ्यां प्तमायुक्तः संपुकति तश्चतुविषमश्चितं सादितं पतं छीदम्‌ ॥ १४ ॥ किं विधिष्वाभिषीवते-- सरस्य चाद हदि संनिविष्ट मत्तः स्यृतिङ्गानमपो हन च । बेदैथ समरह्मेव बेधो वेदान्वेद विदेव चाहम्‌ ॥ १५॥ सर्वस्य प्राणिजातस्य हद इत्पुण्डरीके पेनिविशटः । भपोहनं हेयनुद्धिस्तस्योप्- कषणारथत्वेनोपादेयनु द्धि । वेदान्तकृनिश्वयङ्कत्‌ । तथा च श्रुतिः--^4वो ब्रह्माणं विद्‌-

बयाना नियमो

१४८. खं. घ, &, 'तवात्तद° ।

[भ० {६८० ११-१६] भ्रीपद्चगर्दरीतां । १९१ धाति पए यो वे वेदांश्च प्रहिणोति तक्म ” इति । प्रहिणोति ददाति । उषदिश्ती-

€ ® ५ €

त्यर्थः । वेदं वेत्तीति वेद्‌िद्वदा्थविदित्यथेः । तस्मादहं स्वटोकपसिद्धः ॥ १९ ॥ किंचन्यत्‌-

दाबिमो पुरुषो लके क्षरशाक्षर एव च। क्षरः सणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते ॥ १६ ॥

हष एकोऽपरोऽकषरः । तत्र क्षरं दश्चेयति--क्षरः सर्वाणि मृतानि प्राणिनः । भक्षरः पुरुषः कूटस्थोऽचरोऽ्याङृतात्म। सोऽक्षर उरते ॥ ११९ ॥

पुरुषान्तरं दशंयिढुमाह-

उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमपात्त्युदहु१ः । यो रोकश्रयपाविश्य बिभत्येव्यव ईश्वरः ॥ १७ ॥

उत्तमः प्रकृटतमः। पुरुषः पएणेममेन जगदिति परमातमेत्युदाडत उको वेदान्तेषु । विश्िन्टि-यः पुरुषो रोकत्रय पृथिवीमन्तरिक्षं स्वगेमाविडय निमिं बङेन धारयति । तथा घ श्रतिः--५येन दयरुप्रा परथिवी च ृढ। येन स्वः स्तमितं येन नाकंः'' इति । इंश्रः स्वामी ॥ १७ ॥

तक्नामनिवेवना्थ॑माह- यस्पाल्षरमत तोऽहमक्षर(दपि चात्तमः |

क

अतोऽस्मि खोक बेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः ॥ १८ ॥

यस्मात्क्षरं पृरुषमतीतोऽतिक्रम्थ स्थितः । अन्षराद्पि परु१दुस्कृकतमः । सर्वेभ्यः पाप्मभ्य उदितत्वात्‌ । तथा च श्रुतिः “८उदितिनाम प्त एव सर्वम्यः पाप्मम्य उदितः " इति । अतो हेतोरसिमि्ठेके वेदे च पुरुषोत्तम इति प्रथितस्तस्मादहं सपैटोकप्रिदध इव्यथः ॥ १८ ॥

अथेदानीं यः पुर्षोत्तमन।मनं पुरषं वेद्‌ तस्य फल्मुरपे -

क क

यो म।पेवमक्तमृढो जानाति पुरषोत्तमष्‌ । स समैविद्धजति मां सवेभावेन मारत ॥ १९॥

(भि

बो मां परमेरवरमेवमममूढो निथितब्‌ दधित पूरुपोत्तम्‌ । न।मकमे स्वरूपबरवीर्

तेजोभिरित्य्थः ॥ १९ ॥

१९. ख.ग. इ, ब्‌ । ने |

९१२२ हलुमदविराविवपैशाचभाष्यसरिता- [अ०१ ९- १६.७।०२०) १-२

इति गुष्ठवमं शाल्ञपरदमुक्त पयाऽनघ । ` एतद्बुष्ट्वा बुद्धिमान्स्यात्छृतकृत्य्च भारत ॥ २० ॥

१ति भरौमहाभारते श्रवसाहश््यां संहितायां वैयासकयां मीष्पपवेणि ्रीमद्धगवद्वी वासृपनिषस्सु ब्रह्मविद्यायां योगशब्ञे भीरः ष्णाजुनसंबादे पुरषो त्तमयोगो नाम पञ्चदश्ञोऽध्यायः ॥ १५॥

[ >) विं

ह्यं ष्यतमं शाख शापतनात्राणनाच्च । उक्तममिहितमेतच्छचं बुदृध्वा बुद्धिमा -्रह्मवित्स्यात्करृतकृत्यश्च । छृतं कृत्य येन स कृतकृत्यः ॥ २० ॥ इति श्ीमद्धनुमद्विरानिते पैशाचमा्यन।मके श्रीमद्धगवदटी त।व्यास्याने पश्चदसोऽध्यायः ॥ १५ ॥

| >

( आदितः शोकानां समश्धङ्काः-- ५७०. ।

( अथ षोडशोऽध्यायः ) ।

नवमेऽध्याये द्यारी राक्षसी चेति प्राणिनां प्रकृतय उक्ता [अघुना ता एव्‌, विस्तरेण प्रतिषादयितुमध्याय आरम्यते-- श्रीभगवानुबाच- अभय सचसश्ुद्धज्गोनयोगञ्यव स्थितिः । दानै दमश्च यद्गशच स्वाध्यायस्तप अजिवम्‌ ॥ १॥ अभयमभीरता । सत््वसेदुद्धिरवश्चनम, । ज्ञान शाखाचार्योपरेशचेनाऽऽत्मादिपदाया- बमः , अवगतानां योग नु्ठानेन प्तालात्करणं योगः । ज्ञानं च योगश्च ` ज्ञानयोगी तयोर्म्यवस्यितिः । द्‌ानमाथम्यः स्वद्रव्यसमपेणम्‌ । दमोऽन्तकरणोपरतिः । यज्ञः स्माती; पञ्च महायज्ञाः श्रौता ज्चिष्टोमादयः । स्वाध्यायो वेद्‌म्याप्तः | तपनज्ञिविर्ष ऋायिकं वाचिकं मानसं चेति | आजवमवक्रता ॥ १ ॥ किंच- अशिता सतस्यमक्रोधर्त्यागः श्रान्तिरपेशन्‌ । दया भृतेष्वडोलुप्त्वं मादेवं हीरचापलभ्‌ ॥ ९ ॥ अदिस प्राणिनामपीडा । अक्रोधः प्रसक्तस्य क्रोघस्य त्यागः । शानितबश्चिन्धि- योपसतिः-4 अड परदपच्छदनम्‌, । द्या मृतेषु रक्ितन्धवुदधिः । भल पतव द्दियाणं विषयपतनिषावविक्रिया | माैवमक्रौयंप्‌ | भच पठं व्यथेचेष्टावजेनम्‌ ॥९॥

[० ११०३-८] भीमद्धगवद्रीता । १२३

तेजः त्मा धुः श्ोचपद्रोहो नातिमानिब। । भवन्ति संपदं देवीपमिजातस्य पाण्डव ॥ ३ ॥ तेजः प्रतापः । क्षमा क्रोषकारणेषु सत्मु चित्तप्याविक्रिया । धृतिः ्षसिपाप्ता- दिपहनम्‌ । शेष मटशोषनम्‌ । अद्रोहः प्रनिषांसतामावः । नातिमानिताऽऽत्मनः पुज्यताप्रतिपत्तिः । एतेऽभयादयो मवन्ति जायन्ते । सपद छाभम्‌ । देवानामियं तषी तामभिरक्ष्य जातस्य | संपदं ठजध्वा जातश्येत्यर्षः ॥ २ ॥ दम्भ) दर्पाऽभमिमानश्च क्रोधः पारष्यतेत्र च । अन्नानं चाभिजातस्य पाये सपदमासरीम्‌ ॥ ४॥ दम्भो घमेध्वन, । दर्पो घनादिनिमित्त्चिततोत्सेकः । अभिमान अत्मनः पृज्यता- प्रतिपत्तिः | क्रोषः केपः | पारुष्यं क्रोयेम्‌ । अज्ञानमनवनोषः । अपुराणाभियं सपदापुरी ॥ ४ ॥ अनयोः पदोः फटमाह- देवी संपद्विमोक्षाय निषन्धायाऽऽस॒री मता । परा शुचः संपदं देवीमभिजातोऽसि पाण्डव ॥ ५॥ विमोक्षाय सप्तारविमो्षाय | निवन्धोऽवि्याकामकमेनिबन्धः । मा श्रुवः शोकं मा कर्षीः॥ ९॥ री भूतसर्गो कोकेऽस्मिन्दव आसुर एव च । देवो विस्तरशः पोक्त आसुरं पाषे मे शृणु ॥ ६॥ सगः पष्टिः ¦ देवानामयं देवः | अश्ुराणामयमापतुरः । दैवः सगः । विस्तरशो वि्तरण ॥ १ ॥ पत्ति च निद्रात्तं च जनान विदुरसुराः। न शौचं नापि चाऽऽचाये न सत्वं तेषु विधते ॥ ७ ॥ वृति कतव्यानुष्ठानं न विदन जानन्ति। असुरी संपदं प्रा जाघुराः | चारः शिष्ठाचरणम्‌ । पत्यमावितथवचनम्‌ ॥ ७ ॥ असत्यमप्रातिष्टं ते जगद्‌ हुरनी रभ्‌ । अपरस्परसंमूतं किमन्यत्कामरैतुकभर ॥ ८ ॥ अपत्य वमोषर्भो [ यस्य न वियते ]। न यतोऽस्य प्रतिष्ठा तद्परतिष्मू । [हंधरः] सवामी यस्य न विधते तदनीशवरम्‌ । क्लपुपये्मयुन॑सेयोगस्तेन समूतमपसपरसभू-

तम्‌ । कामहेतुरेव कामहैतुकम्‌ ॥ ८ ॥

१ क, ख, घ, ड, “पः । एतेन भयादयो मवन्तं । प" ।

१२४ ` इनुमद्िरवितवेश्राच षाप्यक्तहिता- [अर १६१०९१४]

एतां इृष्टिपबषभ्य नष्ठास्मानोऽखपबुद्धयः | प्भवन्त्युग्रकमौणः क्षयाय जगतोऽहिताः ॥ ९॥ एतां दृष्टि छोकायतदृ्नमवष्टम्या $ऽधित्य नष्टात्मानोऽ्पबुद्धयो विषयेषु मोभ्य- भोक्तुमतिमाश्रयुक्ताः भ्रमवन्ति जायन्ते । उग्रकम।णो वधबन्धादिकमनिरताः । क्षयाय जगतः प्रमवन्तीति सबन्धः | अहिता आपत्कराः ॥ ९ ५ कापमाभरत्य दुष्पूरं दम्भमानमदान्विताः । माहादृगृहयीस्वाऽसद्ग्राहान्मवतेन्तेऽ्चुचिघ्रताः ॥ १० ॥ दुष्परमशक्यपूरणम्‌ । द्म्मश्च मानश्च मदश्च तैरनिताः । दम्भो घमेध्वजो पार. कत्वूयापएनम्‌ । मान आत्मानि संभावनम्‌ । मदो दपः । मोहादविवेकूहीत्वोषादा- याप्दुप्राहानहमविश्वास।मवतैन्ते ठोकेऽहुचीनि त्तानि येषां तेऽशुचित्रताः क्षपणका- दत्रतानुप्तारणः ॥ १० ॥ चिन्तामपरिमे्ं च प्ररयान्तायुपाभिनः | कामोपभोगपरमा एतावादिति निदिता ॥ ११॥

रे अपरिमेया्ैवच्छेद्रहितां प्रख्यान्तामृपाधताः सदा चिन्तापरा इत्यथैः । कमो- पमागप्रमा विषयोपमोगप्रवाना; । एतावदिति निश्चिता एतावान्पुरुषाया यदुत शब्दा-

क

दिविषयापमाग इति निथिताः कताध्यवस्तायाः ॥ ११ ॥ आश्चापाश्रशते्बद्धाः करापक्रोषपरायणाः। इदन्ते कामभोगथैमन्यायेनायेसंचयान्‌ ॥ १२ ॥ पाहा इव पाशः । बद्धा आङृष्यमाणाः । कामक्रोधो परमयनं येषां ते कामक्रो- धपरायणाः। कामक्रोधवश्ा इत्यथैः । ईहन्त आजयन्ति काममोगप्रयोजनार्थमन्याये नाशा स्विहितोपायरयेप्तचयान्द्रव्य्तचयान्‌ ॥ १२ ॥ इदमद्य पया रन्धिम. प्राप्स्ये मनोरथम्‌ । इदमस्तीदमपि मे मदिष्यति पुनधेनप्‌ ॥ १६३॥ इदं द्रव्यं सुवणांदसिन्नहनि प्रम्‌ । इपं मनोरथं ॒प्राप्स्येऽहम्‌ । मनोरयमभि- मतविषयम्‌ । इदं धनमस्ति । इदमपि धन भविष्यति ॥ १६ ॥ अस्तौ पया हतः शत्रहनिष्ये चापरानपि । इन्वरोऽहमहं भोगी सिद्धोऽहं बरबान्सर्ख। ॥ १४॥ $श्वरोऽहं सवैप्रकृरिण वरः । मोगी विषयोपमोगवान्तिद्धः पंपतो बङवान्बह. सपनन; ॥ १४ ॥

(यान जायाय

१ ध, ° शम्रतिपत्तिमा" । ९ ख. ग. भयां विच" । १ २. “मनिष्डे" । ४ ख, "योप" ।

भर {१ छो०१९-२२] भीमद्धगषहीवा। १९५

आद चोऽमिजनवानस्ि कोऽन्योऽस्ति सष्श्ो भया । यक्ष्ये दास्यावि मोदिष्य इस्यन्नानविभोहिवाः ॥ १५॥ समिजनवान्वन्धु जनवान्‌ । दास्यामि गो मृहिरण्यादर्थिभ्यो वितरिभ्यामि। मोदिष्य हष पिशयं च प्राप्स्यामीत्येवमन्ञानविमोहिता अविवेकेन विमोहिताः सन्तः ॥१९॥ अनेकचित्तविखरान्ता माहज।रखसमादताः ] प्रसक्ता; काममागेष्षु पतन्ति नरकेऽ्रचौ ॥ १६ ॥ अनेकचित्तािभरान्ता अनवस्थिता! । [ मोहो | जाह इ कमि )व॑ जं मोहजाछम्‌ । पतन्ति निषीदन्ति ॥ ११॥ अत्मसमादिताः स्तब्धा घनमानमदान्विताः। यजन्ते मामयत्नस्ते दम्मेनाविपूर्वकम्‌ ॥ १७॥ आत्मना समाविताः पूजिताः । स्तन्धा गुरुदेवते अप्यप्रणताः । घननिमित्तो मानो घनमानो षनमानश्च मदश्च घनमानमदो । ताम्यामनिता यजन्ते पूजयन्ति | नाम- य्तैनोमप्रधानयज्ञेः । दम्भेन धामिंकत्वरूयापनेनावविपृरवकम्‌ ॥ १७ ॥ अकारं बट दै कामं क्रोधं च संभिताः | माप्राल्मपरदेहेषु प्रदविषन्तोऽभ्यसू यकाः ॥ १८ ॥ अविद्यमनिरमि गुणेरात्मन्यध्यारोपितैरप्यहं गुणवानिति प्रतिपत्तिरहंकारस्तमा- रिता मामीश्वरमात्मपरदेहेषु व्यवस्थितं प्रद्धिषन्तोऽप्तदमाना भम्यपुयका आत्मपरदै- हेषु व्यवस्थित हंधरेऽप्यन्यवदरुणदोषा नाविष्कुवन्तः ॥ १८ ॥ तानहं द्विषतः क्रुरान्संसारेषु नराधमान्‌ । क्िपाम्यजस्लमश्चुभानासुरीष्वेव योनिषु ॥ १९॥ आसुरीषु त्िहम्याघ्रवराह।दिषु ॥ १९ ॥ आस्रं योनिमापन्ना पृढा जन्मानि जन्मनि । मामपाप्येव कौन्तेय ततो यान्त्यधमां गतिम्‌ ॥ २० ॥ साप्ज्ञाः प्राष्ठाः । मां सवेज्ञमीश्वरम्‌ । अधमां निकृष्टां नरकमित्यथेः ॥ २० ॥ जरिविषं नरकस्येदं द।रं नाश्नमास्मनः | कापः क्रोषस््या छोमस्तस्मदेतच्यं त्यजेत्‌ ॥ २१॥ विविधं त्रिप्रकारम्‌ । द्वारं पन्थाः । आत्मनो नादाकारणमेतत्नथं जश्यात्‌ ॥ २१ ॥ एतन्रयत्यागे किं फर्मित्यत्राऽऽह-- एतैर्विमुक्तः कोन्तेय तमोदरेल्िभिर्नरः । आचरत्यात्मनः भेयस्ततो याति परां गति ॥ २२॥

१९. स, घ. ङ, “व मोदः । कामभोगेषु प* ।

१२९ शलुमद्िरविववेश्राचमाप्यसाहिवा-[अ ० १६-१७ो०२९-२५।१-९]

एतैस्तमोद्वरिनेरक रिम भाचरति [ भनु |तिष्ठत्यनुगच्छति ॥ २२ ॥ यः इाल्जविधिमुज्य वतेते कामकारतः | न स सिद्धिमवाभ्ाति न सुख न पशं गतिम्‌ ॥२३॥. धिद्धि परुषायप्राियोभ्यताम्‌ । सुल स्वगेम्‌ । परां गतिं मोक्षम्‌ ॥ २३॥ तस्माच्छाल्नं भमाणं ते कायोकार्षन्पवस्थितो | ज्ञात्वा श्ास्ञविषानोक् कषे कठुपिह हो ॥ २४॥ इति भीमहाभारते शषघाहरूवां संहितायां वेैवासक्यां मीष्मपवेगि ` भरीमद्धगवद्रीतासूपनिषर्स॒ ब्रह्मविथायां योगशान्ञे श्रीकृष्णा. मसंबादे देवास॒रसंपद्विभागयोगो नाम षोडश्नोऽध्यायः ॥ १६॥

तस्माच्छे प्रमाणे ते तव [ कार्याकार्यव्यवस्थितौ कायौका् व्यवस्थायाम्‌ । हाख्रविधानोक्तं विधानं विधिः शाख्रमेव विषां तेनाच्छं कमे क्रियाम्‌ । इह सपारेऽ हैषि योग्योऽपि ॥ २४ ॥ इति श्रीमद्धनुमद्विराचते ५शाचम।ष्यनामके श्री मद्धगवद्धीताव्याख्याने षोडशोऽध्यायः ॥ १६१

कियिरदजी वववज

( आदितः श्छोकानां समश्टयङ्काः--५९४ ) ।

( अथ सप्तदश्चोऽध्यायः ) ।

ज्ञात्वा शाज्ञविषानाक्तं कमे कतुमिष्ाहंपीति मगव्द्वचनं श्त्वाऽनुन उवाच- अशेन उवाच- ये चाक्ञबिषिष्ुन्सञ्य यजन्ते भद्धयाऽन्विताः । वेषां निष्ठातुका डष्ण म्रत्वपाहो रजस्तमः। १॥ शाङ्ञविचानमनवेक्प ये देवता; पृजयन्ति तेषां निष्ठा स्थितिः सत्तवमथवा रज आहो तम इत्यनेनस्य प्रश्नः ॥ १ ॥ तस्य प्रतिवचनं भीमगवानुवाच - भ्रीभगबानुवाच- रिबिधा भवति अद्धा देहिनां सा स्वभावजा । सासि राजसी चैव तामसी चेति तं बरृणु॥२॥

भ० १ ७न्छो०६-७] भ्रीषद्धगवदरीवा १२७

भ्रद्धाऽऽस्तिकं पचुद्धिः । ्वमावज। नन्पान्परानु्ितपूणयप।पतस्कारो भरणकठेऽ. भिन्यक्तः स्वभाव उच्यते । सा च सत्वे भवा प्रास्िकी ॥ २॥ सतवानुरूपा सवेस्य श्रद्धा मवि मारव । श्रद्धामयोऽयं पुरुषो यो यच्छ्द्धः स एव सः ॥ ३॥ सत््वादट्प। स्वमावानुषग अद्धा प्राचुर्येण यस्िन्युरूषे [स अद्धामयः ]| पा श्रद्धा या घमादावस्तीति बुद्धिः । श्रद्धा था यस्य पाचिकरी राजपती तामर्ीवास यच्छ्रद्धः । स पुरुषः स एव पैव श्रद्धा, [तच्छरद्ध']वुरूपकमफ माकर । नन्वेवं तया वै (स एव) पेति वक्तव्यम्‌ । कथं प एव स इति । नाये दोषः । सवेनान्नाऽ(नेभि- ेयवदृनृद्यत्वा[दभिमेयतया विवक्षिते पुरुषव , छि ङ्गवचना(न) मावत्‌ ॥ ३ ॥ । तदेव दशयति- यजन्ते माचिका देवान्यक्षरक्षांसि रजक्ाः। मेतान्भूतगणांश्वान्ये यजन्ते तामस्ता लना! । ४॥ यजन्ते पूजयन्ति : सात्विका; प्द्धेपेताः ॥ ४ ॥ अश्चास्चविदिवे घरं तप्यन्ते ये तपो जनाः । द्‌म्पाहक।रसयुक्ताः कामरागबलान्विताः ॥ ५॥ ॥ ९4 ॥ करैयन्तः शरीरस्थं भृतग्राममचेतसः | मां चेवान्वःशरौरस्यं तानिवद्धयास॒रनिश्वयान्‌ ॥ ६ ॥ करेयन्तस्तनृकुवन्तः । मूतग्रामं प्रथिव्याद्रपतातम्‌ । शरीरान्तरस्थं मां कैरयन्त्‌ हति । आश्र निश्चयो येवां त आसुरनिश्वयास्तामत्ता हत्यै; ॥ १ ॥ ह्दानीं साच्िकर।जपतामसरानां प्रागिनामाहारं दयेयिदुमाह-

अ।हारस्त्रपि सवस्य नषिधो मवति मियः। य्न स्तपस्तथा दनं तेषां भेदमिमं शुणु ॥ ७ ॥ आद्ियत इव्याहारोऽम्थवहायम्‌ । [ सर्वस्य ] साच्तिङराजसतामपस्य प्राणि- नञ्चिविषल्िप्रकारः सास्विको रानप्तस्तामसश्चेति मवति जायते प्रियोऽभिमतः । तथा तदवत्रिविधस्य प्रागिना्ञिविषः स।च्विको रानपतस्तामपो यन्नः प्रियो मवति । तथा तपस्तथा दानं तेषामाहर यज्ञतपोदानानां भेदमिमे साच्िकराजपत्ताभप्तरक्षणं दण्वाकणेय ॥ ७॥

५ $. क्षयण । रक ख. श. इ. क्ैयर।३ ख,ग, ड, क्षैयन

१२८ | हुमद्विरविदपैशाचभाप्यसर्हिवा-- [अं०१ जछो० ८-१४]

आयुःसस्वबर रोग्यसुखभ्रीति विवधेन! । रस्याः सिराः स्थिरा हृद्या अग्राः सारविकपरिया, ॥८॥ आयुर्जावनकाटः । सत्सं प्रकृतिः पृवसेस्कारः । रं प्राणवायोः स्थेयम्‌ । घुख- भानन्दः । तेतोषः प्रीतिरेतषां विवर्धनाः । रस्या मधुराः । जजिग्धाः सोहवन्तः | स्थिरा दीषक्ाहपरिणामिनः । हवा दुरोनमत्रेग प्रीतिहेतवः । एवमता आहाराः ` स्वयं सा्तिकाः साच्तिकस्य प्रिता भवन्ति ॥ ८ ॥ कृट्षम्लङवणास्यृष्णती्णरूक्षविदाहिनः । अ!हारा रानपस्पेष्ठा दुःखशोकामयप्रदाः ॥ ९ ॥ कदुवम्डख्वण रसविशेषाः । भतिशब्द उष्णादिभिः प्रत्यकममिततेबध्यते । एते कट्वाद्य आहारा दुःखशोकामयप्रद्‌ा राजतस्य पुरषध्यष्टा अमिमत।; स्वयमपि राजपताः ॥ ९ ॥ यायाम गतरसं पूति पयित च यत्‌ । उच्छिष्टमपि चामेध्यं भोजनं तामस्मियम्‌ ॥ १०॥

कविः कनि 9 कि

यातयामं गतर गतवीयै पूति किनं विरतं पयुंवितं पक्मुषतताऽतिक्राम्तमुच्छि्ं मुक्तावाशेष्टम्‌ । अपि वेति समुच्चय । अमेष्यमगजञ/है तामसानां प्रियं तामप्रिय स्वयमपि तामप्तम्‌ ॥ १० ॥

अफकाकाङ्क्निभियन्नो विधिष्ष्टो य इस्यते ।

यष्टव्यमेवेति मनः समाधाय स साल्विकः ॥ ११॥

®

यष्टभ्यमेतेति मनः कृत्वा यन्तः साच्िकः ॥ ११ ॥ अभिधाय तु फठं दम्भायंमपि चैव यत्‌ । इउयते भरतश्रेष्ठ त यन्न विद्धि राजसम्‌ ॥ १२॥ अभिसंव्ाय तु फलमतत्फटं मे स्यादिव्यानित्तथाय संकरप्य द्म्मायैमपि चैव यद्ध। भि ृत्वरूयापन्‌।्यमेव यो यन्ञ ईइउयते निवत्ते तं यज्ञ राजघ विद्धि ॥ १२ ॥ विधिदनमखशशन्नं मन्नहनपदक्षिण्‌ । भद्धाविरहि4 यज्नं तामसं परिवक्षते ॥ १३॥ विविहीनमदालरचोदितम्‌ । अखष्टान्नमन्नद(न।दिरहितम्‌ । मन्त्रहीनं मन्ब्रवर्मितम्‌ अदक्षिणं दक्षिणारहित यज्ञं तामध परिचक्षते कथयन्ति ॥ १६॥

। +

इदानी त्रिविधे तपः कायिक।दि दश्येदुमाइ - देवद्विजयुङपाज्ञपूजनं शीचमाजेवम्‌ । बरह्मवयेम्िसा च॑ शारीरं तप उच्पते ॥ १४॥

[भ० १०९ ° १५-२.] श्रीमद्धगबदधीता | १२९

देवाश्च द्विजाश्च गुरवश्च प्ा्ञाश्च देवद्विनगुरुपाज्ञाः । देवा भग्याद्यः । प्रज्ञ स्तर्वविदः । तेषां एजनम्‌ । शोच मृजछादिसाध्यम्‌ । आ र्जवमवक्रचित्तता । बह्मचयै शीभोगेयजितत्वम्‌ । आहुाऽपीडनं प्राणिनां शरीरता्य तपो विधीयते ॥ १४॥ अनुदरेगकर वाकथं सत्थ प्रियहिते च यव । स्वाध्यायाभ्यसनं चेष षाय तप उच्यते ॥ १५॥ उद्वेगो दुःखं नोदधेगकरम्‌ । सत्यमव्रितथम्‌ । प्रिय च हिते च प्रियहितम्‌ । घवा ध्यायो वेद॒ सतस्य सद्‌,१।ठ; एवाच्यायाम्य्तनम्‌ । इत्येतद्वा ङ्म वच। निवत्यैम्‌ ॥ १९॥ भन.र्तादः सोभ्पत्पं भोनपात्भविनिग्रहः । भाषसश्चुद्धिरित्येत्तपो मानसष्रपएते ॥ १६ ॥ मनःपरप्तादो मनःस्वच्छता । सौम्यत्वं # सोमनस्यत। मुखादिप्रत।दकारिण्यन्तःक- रणवृत्तिः । मोन वकत॑यमः । आःत्मविनिग्रहये मनपो निरोषः । मावततदचद्धिरवश्चन- नित्येतन्मानपतं तप उच्यते । {१९॥ भद्धया परया तप्तं वपस्तानवरिषं नरः| अफकाकाङक्षिभिगुक्तेः साद्व परिचक्षते ॥ १७॥ भद्धयाऽऽस्तिकवबुद्धया परया भङृष्टय। तप्तमि जिविधं तपः कायिकादि नरैः परुषैः फठनिरपेषयुक्तेः स।त्विकमित्यभिवीयते ॥ १७ ॥ सत्कारमानपूजा्यं तपो दम्भेन चैव यत्‌ क्रियते तदिह भाक्त राजप चरभधरुष्र्‌ ॥ १८ ॥ सत्कारश्च मानश्च पूजा च स्त्कःरमानपूजा; । सत्कारः साधुरयं तपस्वीति प्रत्ययः । मानः प्रत्यत्थानामिवादनादिः । पूजा पद्प्रक्षालनाचैनादिः ॥ १८ ॥ मदग्राहेणाऽऽत्मनो यत्पीडया क्रिते तपः । परस्योत्सादनायं वा तत्तापसद्ुराहूतप्‌ ॥ १९ ॥

कविः ठ भद

ूव्ाहेणाणिेकनिद्येनाऽऽत्मनः सव्य ¶डया यत्तपः क्रियते परस्यान्यस्यी. सादनार्थं विनादायै वा तत्ताभप्तमुदाहुनमक्तमिल्य्ः ॥ १९ ॥ द्‌। तन्यापिावि यद्ानं दायतेऽनुरकारिणे | दरे काडे च पात्रे च तदनं सास्विकं स्पृतम्‌ ॥ २०॥ दातव्यमिति यद्‌ानं दूयते हिरण्याद्नुपकारिणेऽनुपकाराय । देशे पण्वदेशे । काठेऽयनतक्रान्त्यादौ । पात्रे १३ ज्गवेद्विद्‌।दौ । तद्‌।नं पातिकं स्छरतम्‌ ॥ २० ॥

शयोक नणि म नाभये

# त्ोमनस्यर्मिति युक्षम्‌ ।

१९. ख, ध, ई, "हेण पिजयनि"। २ स, ध. $, "वयं अमू" ।

१३४ हलुमदिरवितपेशाच माध्यसारिता- [अ ० १ ७ी य्‌ (-२१)]

यत्त प्रत्युपकाराय फट्युदिह्य वा पुनः| द्‌।यते च परिष्क तदन राजप स्परत्‌ ॥ २१॥

दीयते प्रस्युपकारयेपूपङ्ततवानुपकरिष्यतीति प्रत्युपक।रं फलं स्वग।दिफषमुदिश्य वा | परिष्धिष्टं §शयुक्तं तद्‌।नं राजप स्तम्‌ ॥ २१ ॥ अदेशकाङे यह(नपपात्रभ्प्रष दीयते । असत्कृतपवन्नातं तत्तापक्तपरराहृतम्‌ ॥ २२॥ अदेशकाले पण्यदेश्चकाठ(वनपेष्यापत्रेम्पश्च दयते । अप्र: पप्रदाने चापत्करतैं प्रियवचनपृजारषितं संप्रदानप्तप्रदेयय।रवज्ञ।यक्तं यदेव दान तत्तामतप्तमदाहनम्‌॥२२॥ ॐतत्सदिति निर्दशे ब्रह्मणल्िविषः स्मरतः ब्राह्मणास्तेन वदाश्च यन्नि वेदहृताः पुरा ॥२२॥ निर्दिद्यतेऽनेनेति निर्देशः । बह्यणः परमात्मनः स्मरतो ब्रह्मविद्धिरामि

(+

द्धिराभिति तदिति सदिति त्रिविधो ब्रह्मणे निर्दृश्चोऽमिधानं स्सतमित्यथैः। तैन त्रिविधेन निर्द शेन बाक्षणा वेदिनश्चं वेद यज्ञाश्च विहिताः स॒ष्टा; पुरा पृवम्मिन्काठे सुषटिकाटे सकक्नगत्सष्ट। हिरण्वगर्मेण ॥ २६ ॥,

तस्मादामि्युदाहुत्य यन्नदानवपःक्रियाः।

मरवतन्ते विधानेक्ताः सततं ब्रह्मवादिनाष्‌ । २४। तस्माद मित्यद्‌ हृव्य प्रवनैन्त इत्यस्याद्‌।हृत्य ,प्रवतंयितव्या; कतैव्या इत्वर्थः |

विधानात; शाल्ञोक्ताः । सततं बह्मवादनां ब्रह्मवादिभिरित्यथेः ॥ २४ ॥ तदित्यन।मक्तधाय एल यवपः क्रियाः|

दानक्रियाश्च विविषाः क्रियन्ते मोह्ञकङ्क्षिभिः॥ २५॥ कियन्ते क्रति क्रियाः | दानक्रियाश्च विविधा! क्रियन्ते माक्षकङ्क्षि(पिः । तदिति ॐ -त्तदिन्युपठक्षणयम्‌ । ॐ तत्सदिति ब्रह्मन्व्पं प्रतिपाय यन्ञद्‌ानतपःक्रि वणां फ चनःमपष।यश्च९/प०बुद्धचा यज्ञदानतपः क्रिया मुमृक्षमिः क्रियन्ते कर्वैत्ययैः | दानक्रियाश्च विविषा गाम्‌ हिरण्यादिविषयाः। दानक्रियाश्च विविधा इति पुनः @य।- महणं दानस्य मोक्ष प्रति प्रकृष्टोपका।रकत्वप्रदुशेनाथम्‌ | २९ ॥ 1# चान्यत्‌--

सद्धा साधुभावे च सदित्येवत्मयुज्पते | शर) कभेणि तया सच्छन्दः पाये युज्यते ॥ २६ ॥

१ग. "कारः फ" । २ क. ख, ध. ड. "ठ स्पश्चादि* । ३ ख. ग. शव यत्ता विर) अक्र, | बि । ५ क, ध, इच्यते ।

[अ०१७ो ०२७-२८] भीमद्गवद्रीता । १३१

पद्ध वेऽपतः पृत्रदेरुत्पादने कतेभ्ये तथा साधुमवरिऽप्तत श्व सदूदृत्तत्य पद्षू- ततायां कतव्यायामं तरपदिति बक्षणो निर्देश्य प्रयुज्यते । प्रयोकन्यानित्यरथः । प्रशस्ते कर्मणि तथा मङ्खछे कमणि पुरषायर्पे वा मवि त्रत्पदृत्रयं बक्षध्यानप्ताधन- त्वेन प्रये ्तव्यमित्यर्थ; ॥ २१ ॥

किचान्यत्‌-- कद [ ९ क क = (धि कि क 9.९ यङ्ग तपसे दाने च स्थितिः सदिति चोष्यते |

® ९ [नन क

कम्‌ चेव तदर्थीयं सदित्येवामिषीयते ॥ २७॥

-ज्ञ-तपति दाने च त्थितिरैरतपेण प्रवृत्तिः । तता यदा साध्या मदति तदो तत्सदितिषद्श्रयेण ब्रह्मोच्यते । नैरन्तयेण निर्दष्टग्यमित्यर्भ; । कर्म चैव तदर्थीयं कमं

यज्ञदानतपःस्वाध्य(यलक्षणं तदर्थीयं तदर्थ स्वाथे हंयप्रत्थयः । तदर्थाय॑यदा क्रियते तदानेन पदत्रयेण ब्रह्मामिषीयतेऽभिधातम्मित्वर्थः; | २७ ॥

अन्रद्धया हुते दत्त तपस्त कृत च यत्‌| असदेत्युच्यत पथ नवचतवत्यना इह ॥२८॥

इवि भीम्‌ भारते श्रतसादस्ू्थां संहितायां वेयासक्यां मौप्पपवेगि भरौमद्धगवद्रीतसृपानिषन्सु ब्रह्मविध्ायां योगक्ाखे श्रीषृष्णाज- नस्वाद्‌ भद्धान्नयविभागयोगो नाम सप्दशेऽ- ध्यायः ॥ १७ ॥

॥ ------------- अधद्धया नाप्षिकबुद्धच। हुतं दत्तं तपस्तपठं कृतं च यत्प्वाध्यायादि तदप्षदित्यु- च्यते तद्‌।राधनमप्यपन्न सदसत्तद।र।धनं॑ तेन न भवतीत्युच्यते ब्रह्मवादिभिः । कं तदित्यन्नाऽऽह-- न च तत्प्रेत्य न खदु परदोके स्थितस्योपकारकं नो इह । तस्माद्‌- दष्ट दानतपःस्वाध्यायादिशृक्षण कमे फडतङ्खं त्यक्त्वा प्रङ्ृतपदभरयनिरदृशेन नह्ष- स्वरूपं ध्यात्वा महत्या श्रद्धया तद्‌।र।धनत्वेन कर्तव्यं माक्षार्थिभिरित्य्थः ॥ २८ ॥

इति श्रीमद्धनुमद्धिराचिते पेशच। चम्‌।ष्यनामके श्रीमद्धगवद्रीताभ्य।ख्याने सप्ठद्श। ऽध्यायः ॥ १७ ॥

( आदितः छोकनां समशटचङ्काः~-६२२ )।

न्क ककय

१ ध, एवाप । २ क, 'ङ्रक° ।

१३२ इतुपादिरचितेश्राजयाप्यस्महिता- [न १८०६-१]

( अथ्टदश्लोऽष्यायः ) ।

सवव्वष्ययिषु मगवता बहुशः सेन्यतैसत्यागोऽपि निदि्टोऽतो विवेकेन तयोः स्वरूपनुमुस्सयाऽजेन उवाच-- अनन उबाच- सेन्यासस्य महावाहो ततत्वनिर्छामि वेदितुम्‌ । त्यागस्य च हषीकश्च पृथके्रिनिषृदन ॥ १ ॥. सेन्यासरुक्षणस्यायस्य तेत्वं तद्धावं वेदितुमिच्छामि । एथक्त्यागरछहपत्वावृत्तम्‌ । त्यागस्यापि स्वरूप वेदितुमिच्छामि । केश्ची नाम कश्चिद्धयच्छद्मा<सुरस्तं निषृदितवा. न्वासदेवस्तस्य सनो्रनम्‌ ॥ १ ॥ अर्थ॒नेन बुम॒त्सितप्रयै यथावहवक्तकामः श्री मगवानुवाच- भी भगवानुवाच-- |

काम्यानां कर्मणां न्यासं संन्यासं कवयो विदुः | सरवेकपफरत्यागं माहुस्त्यागं त्रिचक्षण।! ॥ २॥ कम्यानां कमनीयफटानां कर्मणां करवन्यतया प्रा्ठानां शाञ्जतो रामतौ वा स्याम

सैन्यात्तं विदुरविजानन्ति कवयः पण्डिता; । ननु काम्यानामिति विद्ेष््रमनषकं याव- स्नीवमञ्निहा् जुहुयादित्या दिश्चतिचोदितानां ग्यावृत्य्थंमिति वेन्न | तेष।मपि कमनी. यफटत्वेन कोम्यत्वात्‌ । "अथ त्रयो छोक। ३ टोका प्रष्ठा; प्रष्ठतमास्तस्माद्धियां प्रशेपतन्ति"? इति श्रतेः । तथा सवेवणानां स्वधम वतेमानानां परमिति श्वतं सुखमिति रमृतेश्च । तयेव वक्ष्यति मगवान्‌--"अनिष्टामिषठं मिभ्नं च तिविधं कमणः फलम्‌ › इति । तस्मात्कमनीरफशत्वात्कतेग्यतया प्राप्तानि नित्यनैपिततिककाभ्यप्रतिषिद्धाति काणि कोम्यान्येवातः कतैव्तया प्राप्तानां कर्मणां क।म्यानानिति सद्पानुकादः | सबाणि च तानि कमणि नित्यनेभित्तिकपत्ञितानि तेषां फट्त्यागमिद्‌ बे फट स्या. दिति सेकह्पत्यागं त्यागं प्राहुर्विचक्षगाः पण्डिताः । सर्वमरहगेन कोम्वकर्म्रहं कर्मान्न स्वात्काम्यकमत्यागेन तफरत्यागस्य प्िद्धत्वास्याग[्न्यापत]गो; सकय. भ्रसङ्गात्‌ | तस्मात्तेन नित्यनेमित्तिकफट्त्यागः ॥ २ ॥

त्याञ्यं दोषवदित्येके एमे प्राहु्ेनीषिणः।

गरहनदानतप्ःकमे न स्याञ्यप्रित्रि चापरे ॥३॥

१क. घ. “सत्यागो.निः ।२ख.ग. ड. “गो नि, ३ कृ, जुदोतीलया०। ४ क. ख, ष, इ, गां श्रष्ठतमस्व ।

[५०१ <शो०प-९] भीपरदधभवद्रीहा। १३४

पयाफवं त्यत्तभ्यं दोषवत्कम तस्मादन्बहेदुत्वात्याञ्यमित्यक्े मनीरकः प्रहुः | सकरद दोषशब्देन रागद्वेषा उच्यन्ते । दोषरवदरागद्धेषवतताम्यां तुर्य कर्म स्याञ्दं बे करपक्रत्वा दित्ये मनीषिणः प्राहुः । नित्वं यन्ञद्‌।नतपःकपे न स्याज्यातिति शछ्वकर्णा तमम्यच्ये सिद्धि विन्दति मानवः" इति वचनान्मोक्षार्िन।मपि न त्यास्यमित्वषः। ६॥ तस्मादुहवविध्यत्यागमतमेदाच-- विश्वयं भण षे हतर त्पागे मरतसत्तम। त्यागो हि पुरुषन्याध तिषिषः सेपकीर्वितः ॥ ४॥ तन त्वग्र तम निश्चयं शृणु ॥ ४ ॥ य्गदानतप.कमे न त्याज्यं कायमेव ठतु । यन्नो दानं तपतेव पावनानि मनीषिणाप्‌ ॥ ५॥ यज्ञदानतपःकमे न स्याज्य सत्वदद्धचभेरमाश्वराराघनार्थं च कयैतेव तत्‌ । यत्तो दानं तपशयेव पवनान्युपात्तदुरितक्षयार्थानि मनीषिणां ज्ञानिाम्‌ । यस्माक्गित्यानि यत्रानतपास्युपात्तट्‌ रिक्ता तस्मात्कायोण्येवेत्यमिप्रायः ॥ ९ ॥ एवं तु कर्तम्यानि कथम्‌- एतान्यपि तु कमोणि सङ्ग त्यक्त्वा फलानि च । कतेव्यानीति मे पाथं निधितं मतद्च्मष्‌ ॥ ६ ॥ एढ़ानि कमणि यत्ञादीनि सङ्गं फषस्टृहां फलानि च त्यकत्वा कर्तम्यानीति िक्वितमस्दि्मूत्तमं भ्रष्टम्‌ ॥ १ ॥ क्ाम्पकरमणस्स्यगोऽन्तु-- नियतस्य तु सन्यासः कमणो नोपपद्यते । माहासस्व परित्यागस्तामसः परिकीर्तितः ॥ ७॥ नियतस्य नित्यस्य कमेणस्त्यागो नोपपद्यते । सत्तशुद्धययै ब्ुमश्षुणां क्त्वम्‌ । मोह।दज्ञानात्तस्य नियत्य कमणरत्यागस्तामप्तः परकीर्तितः ॥ ७ ॥ दुःखमित्येव यस्कम क।यद्केश्चमयाच्यनेत्‌ । स कृता राजसं त्यागे नेब त्यागफलं मेतु ॥ ८ ॥ ग्रत्कमे कायङ्कहमयाददुःखं दुःखतरमिति त्यजेत्स राजसं रभसि मवं स्याम॑ कत्वा तेव ज्ञानश्वेत्यागफरं मोक्षं ङमेत्‌ | ८ ॥। क यमित्वेव यत्कं नियते क्रियतऽजन । सङ्कु स्यक्त्वा फलं चेष स त्यागः सात्तिको मः ॥ ९ ॥

गु ~ ------------------------------ नमा ोियायनिि्यि

१.४. ङ, मत (त्तो), ख. मतं ।

क

१३४ दनुमद्विरचितपेशाषम।प्यसषहिवा- [अ०१-ला०१०-१४

[=

कय कम॑ कर्तव्यमित्येव यश्चज्ञादि नियतं नित्यं करियते निवेत्येते | सङ्खं फटे च्छम्‌ । तद्‌ विद्यमानपङ्कफर्त्यागः पतास्विकः सत्वनिवृत्तः । नियतं नित्यं कम सर्ग त्यकत्वा फलानि च त्यक्वा यद्‌] क्रियत (१) इतीश्वरवचनान्नित्यकमेणां सफत्वै श्िद्धम्‌ ॥ ९ ॥

न दएयकुशचषटं कमे कुशे नानुषल्नते । त्वागी सत्वसमाविष्टो मधावी छिन्नसंशयः ॥ १० ॥

न द्वे्टि न करुध्यति , जकुशङं दुःखप्ताषनं कम हेमन्ते प्रातःसानम्‌ । कुशजे सुल- साधनेऽपि तामन्नेव काटेऽभ्चिप्तेवादौ नानुषल्जते । त्यागी कमेफछानां सचप्तमाविष्टः सात्तिको मेघावी विवेके | अत एव च्छिनपंशयः | सच द्यं नित्यानि कतेव्या. शीति निश्चयात्‌ ॥ १०॥

न हि देहभठा शक्य त्यक्तु कमाण्यश्चेषतः। यस्तु कमफटत्याग। स त्वागत्यामायतं ।॥ ११॥

दें बिभर्तीति देहमदविद्यावन्देहात्मदरा तेन देहमत। क॥णयरेषतस्त्यक्तं न शक्यम्‌ | यस्तु विद्यया सच्वश्द्धचय कमाणि कृवन्कमफर्त्याग। स कम्षन्याप्ीति स्तृयते ॥ ११॥

अनिष्टथिष्ट मिश्रं च त्रिविधं कभणः फटष्‌ । भवत्यत्यागिनां मरस्य न तु सन्या्िनां कचि ॥ १२॥ ` अनि द्वेष्यिष्टमिष्यमाणं मिश्रमुभयात्मकमिष्टनिष्टकभणः फं फल्गुतया डीयत इति फम्‌ । तेच तविष त्रिप्रकारं मवति जायतऽत्यागिनामन्ञानां कर्मिणाम्‌ । पर- मार्थसन्याक्षिनां केवलन्ञाननिष्ठानां वु कृतप्तवेकभेप्तन्यातान्न तु भवतीति भ्रङ्तेन सब- न्धः । इति कमानुष्ठानिन फठामित्तधिरहितिन प्रपतच्त्वडद्धीनां सकरममैतेन्यापतो विधीयते ॥ १२ ॥ १अ्ेतानि महाबाहो कारणानि निबोध मे। सांख्ये कृतान्ते प्रोक्तानि सिद्धये सवैकमेणावू ॥ १३॥ सांख्ये छतान्ते प्रक्तानि सिद्धये स्वेकमेणां पतस्ये कृतान्ते पुरुषे इति सांख्यो वेद्‌ प॒ एव सांख्यम्‌ । स्वार्थऽण्मत्ययः । कृते। निश्चयो यत्न तल्कृतान्तं तत्र कृतान्ते प्रोक्तानि निश्चय।याक्तानि कथितानि निधिताय वेदे भरक्तानीत्यथे; । प्षिद्धये निष तये । पमेकमेणां शारीर।दीनाम्‌ ॥ १३॥ तानि कानीत्यत्रोच्यते- अधिष्ठानं वेया कतां करणं च पृथमिविधम्‌ । विविधा च पृथक्चेष्टा देवं चेषात्न पञ्चमम्‌ ॥ १४॥

[म०१८- छो ० १५-१८] = श्रीमद्गगवद्वीषा । १ १५

अधिष्ठानं शरीरं तथा कता योऽहमीश्वरोऽस्मीति न्यते । करणं च श्रोत्रादी- न्द्रयं पथमं प्श्चषा | विविधा नानाप्रकारा पृथक्चेष्टा प्राणादिवायुनां प्रवृत्तिः । अत्र क।रणवर्े पञ्चानां परणं देवम्‌ ॥ १४ ॥ ररीरव।खनोभिय्कमे भारमते नरः । म्याय्यं बा विपरीत वा प््वेते वस्य हेतवः ॥ १५॥ शर) च वाक्च मनश्च शरीरवाङ्मनां प । तैयत्कमे क्रिधारूपं प्रारमते नरो न्यायं वा दाल्नीयं वा ( त्रिपरीत्‌ वाऽशा्ञीयं वा )। तस्य कम॑ण एते पश्च हेतवः ॥ १९ ॥ तनैव साति कतारमात्मानं केवरं तु यः। पश्यत्यङृतबुाद्धित्वान्न स पयति दुमातिः ॥ १६ ॥ तत्र कमण एवं प्ति कत।र्‌ क्रियानिरततिकार५ पत्यगरषरूप केवछम्तहायं तु यः १२५ति य। जानाति । अक्रतबुद्धित्वाच्छःस्ञचार्येपदेशातस्कृतनुद्धित्वा्‌ । न प प्यति न प्त जानाति दुभतिः | तस्याऽऽत्मनः कतुत्वमवेधाङ्कन्‌ न वास्तवं कतत्वम- स्तीति । आत्मान नित्यशद्धनुद्धमुक्तस्वरूप प्रतिपद्यमानस्य सांशूयन्ञाननिष्ठप्य योगिन पकटटकमद्न्यास एवेत्यभिप्रायः ॥ ११ ॥ न केवल तस्य योगिनः स्करकमन्तन्याप्त ९व-- यस्य न। दृता भावा बुद्धियस्य न छिप्यते | हत्वाजप स ३१।दछाकान्न दान्त न बध्यत ॥ १७ यस्य शाल्ञाचारयोपद्शन्धायैः सरकृतात्मनोऽहं करेत्ेत॑भूतो मावः प्रत्ययै ते मव. त्येत एषाविष्ठाना इयोऽधिष्ठानकं तृकरणचेष्टदिव।नि सवेकर्मणां कारणान्यविद्यय। चैवं काशपत।ने स्वेकरमणां कतारो नाहमहं तु तद्वचाषाराणां पालिम्‌त इति पश्यतीति, नद्धिनैश्वयो यस्य नानुशोचितो मवति तदषहमक्पै तेन नरकं गमिष्यामीति न

५) । र

शिप्यत । हत्य'ऽपि स इमा्ह्भकराम्भाणिनो न हन्ति न च हननैककमंणा निबध्यते | न॒नु हत्वाऽपि न हन्ति न निबध्यत इत्येतद्वचनं विरुद्धम्‌ । नैष दोषः । लौ क्रिकपार. मार्थिकदण्ट्यपेक्षया तदुपपत्तेः | तस्माद्युक्तं न हन्ति न निबध्यत इति ॥ १७ ॥ नान चेयं परिन्न।ता अविधा कमचोद्‌न। । करणं कम कर्तेति जि वेषः क^संग्रहः ॥ १८ ॥ ज्ञायतेऽनेनेति ज्ञान प्रकाशनम्‌ । ज्ञ।यत्‌ इति ज्ञेयं ज्ञानक्रियाणां कमेमूतम्‌ } गर ज्ञा6। ज्ञानक्रिय।कत्‌।ऽविधाकेस्पितः। एतश्नि वषं कमणः क्रियायाश्चोदना प्रवर्तिका | एतश्रितयपतनिध्‌। ५वत्त। इरयतेऽत्‌ इय क५च।द्‌न। ज्ञानन्ञेयपरिज्ञाश्रालमिका । क्रिय- तेऽनेनेति करणं ध्रोत्रादि बुद्धीन्धियं वागादि कैद्धिय च । कमं कुः क्रिययाऽऽ एमिषटतमम्‌ । कतरो योऽद करोमीति प्रतीयते । एतश्नितयं कमेः कत करिया,

१२६ हलुमदविरचित्पेश्ाच माभ्यसहिता-- [भ ०! <-छलौ ° १९२ ४]

हरणं सेयष्यत आ।रमानि व्यवस्थाप्यतेऽनेनेति संग्रहः । करणकरमेकतैषु हिं सवै करम क ® ¢

समवे्मतोऽय, निविषः वमेसम्रह इत्यच्यते ॥ १८ ॥ जथदानीं क्रियाक।रकेफछानां सवषां सत्तवरजस्तमआत्मकत्वात्रविष्यमुच्यते-- दानं कमं च कतौ च जिपैव गुणभेदतः । भाच्यते गुणसंरूषाने यथावच्छृणु तान्यपि ॥ १९ ॥ जञाने पूर्वोक्तम्‌ । कम॑ कियाख्पम्‌ । कत ज्ञाता निर्म्तयिता च । त्रिधा विप्रकारा गुणमेदतः परोच्यते व्यते गुणत्तख्याने गुणप्रतिपादके शाके ययावदाथातथ्येन तान्यपि ज्ञ।नादूरन्यपि ॥ १९ ॥ सवभूतेषु येनकं भावमनव्ययभीक्षते। अविभक्त विभक्तेषु तञ्त्नानं विद्धि साच्िकम्‌ ॥ २०॥ अभ्यक्त दर्यावर्‌] तषु यन ज्ञानेनके मवम्‌ । मावज्ञन्दो वस्तुवाच। । एकमा- रमनस्तत्वमित्ययः | ईक्षते परयति । येन स्तनेन । कथमत मावमविमक्तममिन ब्रह्मादिस्थावरान्तषु मतेषु देहमदेषु व्थोमवननिरन्तरं स।ध॒ज्ञाने विद्धि सास्विकं सत्वर निवततम्‌ | २० ॥ पृथक्त्वेन तु यज्ज्ञ(नं नानाभावन्पृथमिवधान्‌ । वेत्ति सर्वेषु मतेषु तञ्ज्ञानं विद्धि राजसप्‌ ॥ २१॥ प्यक्तवेन भेदेन नान।मावान्धृथनिषांज्ञप्रक।र।न्वेति जानाति । करणं कर्ुलवेनी क्वयेते । सवषु मूतेषु तञ्ज्ञान चिाद्ध राजतम्‌ ॥२१॥ यत्तु कुरेलवदेकास्मिन्काय सक्तमहतुकष । अतसरायवदर्पं च ठत्त। पषटुदाहतम्‌ ॥ २२ ॥ यज्ञा + कृत्ल्ञवत्सरयष्वेवेकरिमन्कार्ये देह प्रतिमादै। वा सक्तं निविष्ठं नौतः परम. स्तीति । अहेतुकमभयक्िनिमितम तत्छाथ॑वद्ल्पं च।परम।यविषयमद्पं चादपत्वाद्स्पति. षयत्वाद्र्पफठं चा तज्ज्ञानं तापप्त तमःप्रमदमुदाहनमृक्तम्‌ । तामसानां हि प्राणि- नामविवेङ्धिनामादशं ज्ञान र्यते ॥ २२॥ नियतं सङ्करदहिवमर।गद्वेषतः छतम्‌ । फठमप्ना कभ यत्तत्स्ादखकमच्यते ॥ २३॥ नियते नित्य सङ्गरहितं फडच्छ।वितमरागद्धेषतः कतं दा।खरची दितमित्य्थः | सफक्रेष्सुन। कत्री कृते कम यत्तत्पारिविकमुच्थते ॥ २६३ ॥ यच्च कमेप्सुना कमं सादईंक(रेग वा पुत्रः । क्रियते बहुवारं तद्रानपतमुदाहुवम्‌ ॥ २५४ ।

[० १८ ०२९-६०] श्रीमद्धगवद्वीतां । १३७

यत्त॒ कमिप्पुना फलार्थिना साहंकारेण कृतात्मप्तंमावनेनापरमाथन्ञानेक बुहायासे तद्राजत्तम्‌ ॥ २४ ॥ अनुबन्धं क्षयं हिंसामनवेक्ष्य च पौरवम्‌ । मोहादारभ्यते कमे यत्त्तामसुच्यते ॥ २५ ॥ जनुबध्यत इत्यनुबन्धः । कमणि क्रियमाण येन सेनध्यते सोऽनुनम्धस्तमनवे््यं कमेनिभित्तं हिसां पुरुषकारं वाऽनवेक्ष्य मोह्‌दज्ञानादारम्यन्ने तत्तामसम्‌ ॥ २९ ॥

एक्तसङ्कोऽनदबादी धृत्युत्साहस्तमन्वितः | सिद्धधयसिद्धयोनि्िं कारः कतो सारिविक उस्वते ॥ २६ ॥ मक्तपङ्गो मुक्तफलतृष्णः । अन हंवाद्‌। य आत्मान समावितं न वदति। धुतिरात्मनः सषारणमत्साहः प्रयत्नस्ताम्यां समन्वि्षो पन्युन्ताह प्मान्वतः । सिद्धिसिद्ध िद्धग्यतिद्धी । तयोर्निरविकारो हषेविषाद्रहितः कता सात्विकः ॥ २१९ ॥

रागी कमफरमेप्सुद्धन्यो िसात्मको ऽज्ञचिः । हष भोकान्वि तः कनो र।जसः परिकीर्तितः ॥ २७ ॥ रागोऽस्यास्तीति रागी । डन्पो दक्षिणात्यागवजितः | हर्षशोकाम्यामत्वितो हषै- कयोकान्वितः । एवेमूतः करी राजप्तः ॥ २७ ॥ अयुक्तः पाकतः स्त्रः शठो नेष्कृतिकोऽकप्तः । विषाद दौषेसूतरी च कत तामस उच्यते ॥ २८ ॥

अयुक्तोऽपतमाहितः । प्रङ्तोऽपस्कृतनुद्धिः । स्तञपोऽप्रमागश्चीरः । शो वश्चकः | निष्कृत्या चरतीति नेण्डृतिकः करर; । अरपोऽपवृत्तिशीलः । विषादी दुर्भिसूत्री ९ €

चिरकारी यः प्रां कम दीर्घेण कटेन निरवैरयति पत तामप्तः ॥२८॥ बुदध्मद धृतथव गुणताक्ञिविष श्रणु | भोच्यमानमक्षेषेण पृथक्स्वेन धनंजय ॥ २९ ॥ बुद्धज्ञानस्य धुतेधैथस्य चेव गुणतो गुणेः प्रथकत्वेन विवेकेन।^करेण ॥ २९ ॥ प्रचि च नवत्त च कायक मयाभये। बन्धं पाक्षं च या वेति बुद्धिः सा पायं साच्िकी॥ ३०॥ प्रवृत्तिः भरवतेनं मोक्षाय नित्रत्तिः सन्धा; । कायाकाय कायं कतंन्यमकाै तद्‌. मावः । मयामपे मयं सेप्ारोऽमयं तदभावरूपो मक्षः । बन्धो बन्धने मोक्षो मुक्तिः। एतान्व।न्या बुद्धिवौति सा सतास्तिकी ॥ ३० ॥

१६, °9े यश्नियमेन ,

कः ^~. ^ 4 +: श ३ | १६८ हनुपद्विरचितपेश्ाचमाप्यसद्हिता- [अ० {८७०३१६८

यया धरमेमधर्मे च 1४ चक्ायेपेव च । अययावत्मजानाति बुद्धिः सा पाये राजसी ॥ ३१ ॥ ` यया बुद्धया धरम ्चेयःसाथने कायमघमेमकायं चायथावत्परनानात्यन्यथा प्रजानाति सा राजतीं ॥ ३१॥

ह (^

अधप धममिनि या मन्यते तमसाऽऽता |

सर्वार्थान्विपरीतांश्च धृतिः सा पये तामसीं ॥ ३२ ॥

चेद,

अधर्ममभ्नयस्करं घ्म॑मिति घरमस्वरूपेण । विपरी तान्विपयेस्तान्ा तामर्॥६२॥ धत्या यया धारयते मनःपाणेन्द्रियाक्रिया;। योगेनाव्यमिचारिण्या धतिः सा पाय सा्व्क। ।॥ २३॥ धृत्या धैयण धारयति निमति प्राणा अपतरस्तषां क्रिथा भ्यापारान्‌ । योगेन स्मा विना | अन्यभिच।रिण्या नित्यय। सा पुति; पताके) ॥ २३ ॥ यया तु घ्मकामायान्धुत्या ष।रयतेऽजन । प्रसङ्खन फलाकाङ्क्षी व्रतिः सा पाथ राजभी ॥ ३४॥ यथा तु व्मकामाय।न्धारयते निर्माति प्रप्धेन पर्तकत्या न बु नित्यमित्यथः॥६४॥ यया स्वयं भय शाकं [वषाद पदमेव च। न विमुञ्चति दुमधा धृतिः सा पाये ताप्रसी ॥ २५॥ तामसी तपःप्रमव। ॥ २९ ॥ मखं स्विदान। त्रिविधं णु म मरततषम | अभ्याक्षाद्रमते यत्र ट्‌ःखान्त च नगच्छति | ३६ ॥ मुखे राम । अम्यापद्‌वृ्या । रमते २।त गच्छति । दुःखान्तं दुःलावप्तानं गच्छेति प्राप्नोति ॥.३२९ ॥ यत्तदग्र विपि परिगाभञ्मृतपमबर | तत्सखं सा्िकं पोक्तम।त्पयुद्धिपभस।दज५ ॥ ३७ ॥ यत्तत्पुलमप्रे प्रथमम्‌ । | परिणाम ] उत्तरकाटमद्(लेऽधोतापमम्‌ । आस्पृबुद्धि- पपाद स्वबुद्धिप\।द।दन्तःकरणप्रप्रादाजाते तत्पराच्वकम्‌ ॥ ६७ | विषयन्द्ियसंयोगादत्तदग्रेऽपृतोपमप । परिणामे विषमिव तत्सुखं राजतं स्पृतम्‌ ॥ ३८ ॥ विषयेन्दरियप्थागाच्छ।त्र दानां राञ्द।दिमिः त्योगाधत्सुतमम्रेऽसनोपमं पर्णि कं।छान्तरे विषमिव तद्रःजप्तम्‌ ॥ ६८ ॥

| = न्न ~ ~ ~ ~ - ~ -क--9 न- [1 जम्‌ कजम 6 ०» "वा 1 नि ~ = +~ ~-~~ =^ ~ “~~ 1 [ष

१क्‌. खम. इ. श्याषत्म्सासाः।

[अ०१ ८० ६९-४१] श्रीमद्धगवद्भीता । १३९

यदग्रे चनुबन्धे च सुखे मोहनमात्मनः |

निद्राछस्यप्रमादोत्थं तत्तमसप्ुदाहूनम्‌ ॥ ३९ ॥ यदरेऽवपताने च मोहनकरं निद्रारस्यप्रमाद्‌त्थ तत्तामप्ं सुखम्‌ ॥ ३९ ॥

न तदस्ति पृधिन्यांबा दिति देषषु बा पुनः|

सर्वं प्र तिजेषुक्तं यदेभेः स्पाच्नि भगणः ॥ ४०॥

न. तदसि प्रधि व्‌ दिन्यन्तरित्े देवेष देवे द्िमेहपरक्षिते स्वर्गे वा सं "कतु । एभिः प्रकृतिनेगुणेः सत्तरज्तमोभिरविन। यत्स्य्पवै पच वस्तुनत पत्तवब्सप्तमागृभमयमेवेत्यथः ॥ ४० ॥

वाह्य णक्षाच्चयविां चुद्रणां च परतप । कमाण प्रविभक्तानि स्वमवप्रमवगणः ॥ ४१॥

त्रह्मणश्च क््रिग्रश्च विट्‌ च त दाणतन्रियविशस्तेषां श्राणा च कर्माणि करत॑व्यानि

प्रविभक्तानि | स्वभावो वक्तव्यं (वोऽग्यक्त) " रतिस्तद्धैः परच्वरजप्तपोभिगणेः॥9१॥ शमो दमस्तपः शौचं प्षान्तिराजेवपेत्र च । ज्ञानं विकज्ञानमास्तक्यं ब्रह्मकमं स्वभावजम्‌ | ४२॥

तपः स्वथमवृततिः। शौच दुचेमावः । क्षान्तिः क्षमा | मर्जवमूनोर्मावः । ज्ञान मात्मप्रनाधः । विज्ञानममत्वा(आाप्ििक्षमागमा)दिपद्‌।र्यष्वस्तित्वनुद्धिः । त्रह्मकमं नराह्मणस्येद्‌ स्वमावनं श्रकरतिमवम्‌ ॥ ४२॥

चय तेजो धृतिद्््य युद्धे चाप्यपलायनम्‌ । द्‌ानपीन्वरम।वध क्षात्रं कमं स्वमावजष्‌ ॥ ४३॥

दोयं मरणनिभेधत्वम्‌ । तेजः प्रतापः । भरतिरवथम्‌ । दायं निपुणता । अपदायनं शन्रूणामभिमुलाव्यानम्‌ । दनं हिरण्यदेः पात्रे प्मपेणम्‌ । क्त्रेवस्येदं स्त्रम्‌ । स्वभावजं प्रकरृतेमवम्‌ ॥ ४६ ॥

कुषिगेरस््यवाणिञ्यं पैरयकमषं स्वभावजम्‌ । परिचय।तपक्ं कभ शदस्यापि स्वभावजम्‌ ॥ ४४ ॥

गवां रक्षा रक्षणं गौरक्ष्यम्‌ । वणिक्‌ करथाविक्रमी तस्य मावो वाणिज्यम्‌ । ९तद्वैरयस्य स्वमावनम्‌ ॥ ४४ ॥

स्वेस्वे कमेण्यमिरतः ससिद्ध्‌ कमते नरः।

सत्रकभनिरतः सिद्धं यया विन्दति तच्छृणु ॥ ४५॥ स्वकीये करण्यभिरतः सिङ्धि यथा रिन्दति तच्छण ॥ ४९॥

यतः पर्त्तिभू तानां येन सवेभिद ततम्‌ ।

( क

स्वकभमा तमम्पच्ये सिद्धं विन्दति मानबः॥ ४६ ॥

४१ हनुमदिरचितपेश् च माप्यसरिता- [० १<छो ०४०७-९ ०]

` यतो यश्मावृत्तिरुत्पत्तिमतानां एथिन्यादीनाम्‌ । येन ॒सवेमिदे ततं ब्पाम्‌ । आत्मीय कणा तमीश्वरमम्यच्याऽऽराध्य सिद्धि मोक्षं विन्दति मते । मानवो मनुष्यः ॥ ४९ ॥ भर वार्स्वषमों विगमः परषमोरहशनुष्टिताव्‌ । स्व मावानियतं कमं इर्पनाऽऽमोति कफिस्विषप्‌ ॥ ४७ ॥ रयान्भश्चस्यतर्‌ः । विगुणो गुणरदहिवः । शोभनं सम्रपनुष्ठितो यस्तस्मात्परधर्मा- त्छघर्मो विगुणोऽपि श्रेयान्‌ । स्वमावनियद्नं कम॑ बुव्॑नाऽऽपरोति किल्िषं पापम्‌ । तस्य दोषाव न मवति । विषजातदय ङ्खभेः स्ने विषं न मरणाय मवति ॥ ४५ ॥ किंचान्यत्‌-~ सष्जं कमं कौन्तेय सदोषमपि न त्यजेत्‌ । स्गीरम्भा हि दोषेण षुतेनाभिरिषाऽऽदश्षः ॥ ४८ ॥ आरण्यन्त इत्यारम्माः सर्वारम्भाः सर्वाणि कमौगि हि यस्मश्रिगुणत्वादोषेणाऽ$- वृता धुमदोषेणाभिरिवाऽऽवृताः । तस्मात्दोषमपि स्वधर्मं त्यक्त्वा परेषमीनुष्टानेऽपि तस्यानुष्ठीयम।नस्य तःमसरोषयक्तत्वादषा्न मुच्यते ॥ ४८ ॥ असक्तबुद्धिः सबेश्र जितालमा विगतस्पृहः नेष्क्ञ्यसिद्धि परमां सन्यासनाभधिगच्छति ॥ ४९ ॥ इदं नष्ट चेन्नष्टोऽहमिति स्रक्ता निषण्णा बुद्धिर्यस्य नास्ति सोऽप्तक्तनुद्धिः । सवेश्र कमेसु तत्फलेषु पुत्रमित्रक्छत्रादिषु च।सक्तनुद्धिः । निगेतानि कमोगि यस्मा- न्मायामरीच्थुद्कगन्भवेनगरद्धिचन्दरदिङ्मोहादिषु शृद्धनुद्धमु्तस्वमावपरम।त्मस्वरूप- छामात्मा निष्कमा | तस्य मावो नेष्कम्येम्‌ । तस्व निष्कियात्मस्वद्पावस्यानहक्षणस्य तिद्ध निष्पत्ति प्रमां प्रकृ प्रमितरकञत्रादिबाह्येम्यः । तथा च श्ति- मात्मानं चेद्धिजानीयादयमस्मीति पर्ष; । किमिच्छन्कस्य कामाय शारीरमनुषज्वरेत्‌ ॥ इति । ‹ आस्मलछामान्च प्रं विद्यते › इति स्मृतिः । अतस्तं तिद्ध प्तम्यासेना गच्छति ॥ ४९ ॥ सिद्धिं प्राप्नो यया ब्रह्म तथाऽऽग्नोति निबोषमे। समासेनैव कौन्तेय निष्ठा ञानस्य या परा॥५०॥ यथा सिद्धि प्राप्तो बह नेष्कम्येमन्नीति तया निबोषावगच्छ । मे ममेश्वरस्य मतं समनेव मेलेपेणैव । तथ। निष्ठा स्थितिरज्ञानस्य या परा प्रकृ तां निबोेत्यथः॥९ ०॥

१ घ, “मं स्वभावसि।ङखिकमं कु* । २ क, घ. °रमध^ ।

[भ०१८छो०९१-१५] भीमद्धगवहरीता । १४१

बुद्धया बिष्चद्धया युक्तो धृर्याऽऽत्मानं नियम्य च। ध्रम्दादीन्विषयांस्त्यक्त्वा रागदरेषो व्युदस्य च ॥ ५१॥ ुद्धशयाऽध्यवप्तायात्मिकया विद्ाद्धया स्।सिक्या युक्तो धृत्वा धैर्येण तया विद्ुद्धयाऽऽत्मानं कायेकारणत्तषाते नियम्य स्थापवित्वा शम्दादीनिषर्यास्त्यक्त्वा रागद्वेषौ व्यदस्य च।पनीय ॥ ५१ ॥ निविक्त वी ठष्वाश्ची यतवाक्तायमानसः। ध्यानयोगपरो नित्यं बेराग्यं समुपाभितः ॥ ५२ ॥ विविक्त योगविरोधिवस्त्वनविष्ठितं॑स्थानं तत्तेवितुं शकं यस्य स विविक्तपेवी । टु हिते मिते पथ्यमशितुं शिं यस्य स दष्वा्यी | ध्यानयोगपरो नित्यम्‌ । प्यानं चिनत्तस्यैकाग्रता योगस्तस्याऽऽत्मनि स्थापनं ध्यानं च योगश्च ध्यानयोगो [तौ] ११ (परौ) निष्ठा यस्य प्त ध्यानयोगपरः । नित्यं॑स्वैकाटन्‌ । वैरा विगतो रागो यस्मादतो विरागोऽस्य मावो वैराग्यं स्मुपा्नितो रागदरेषवियुक्क इत्यथः ।, ५२ ॥ अकारं बं दपं कामं क्रोधं परिग्रहम्‌ । विमुच्य निर्ममः श्रान्तो ब्रह्ममृयाय करते ॥ ५२॥ देहादिष्वात्मनुद्धिरहकारः । बं सामथ्यै कामरागकयुक्तं नेतरदेहादतामथ्यम्‌। तस्य रवामाविकत्वेन त्यक्तमश्चक्यत्वात्‌ । ततः केवशशषन्दयुक्त तापनादि बङशब्देनोच्यते । रपो हः । कामे रागः । क्रोषो द्वेषः । परिग्रहो ममेद्मित्यथोनां वश्चीकरणम्‌ । एतदहंकारादि विमुच्य निर्ममः शरीरस्थितिप्ताधनेऽपि वस्तुनि ममत्वनुद्धिरहितीऽत एव श्चान्त उपरतान्तःकरणो उद्षमृयाय करत इत्युक्तम्‌ ॥ ९६३ ॥ इदानी बरह्ममूतस्य रष्तषणमुच्यते- ब्रह्मभूतः परसन्नात्मा न शचति न काङ्क्षति । समः सर्वेषु भूतेषु मद्धक्तिं कभते पराम्‌ ॥ ५४ ॥ ्रहिव भूतो ब्रहममृतः । प्रसतनः स्वच्छ आत्मा यस्य त प्रसन्नात्मा । रागदेषाम्या> मनाङष्यमाणहद्य इत्यथैः । न शोचति न काङ्क्षति । समः स्वेषु मृतेषु प्रागिषर | एकमेव प्रमात्मानमात्मत्वेनावाश्थितं पदयन्त एवमृतो तद्धक्तिमीश्वरमक्तिं मजनं तादात्म्य परमुत्कृष्टं मत इत्यथः ॥ ९४ ॥ इदानीं ब्रह्मस्वरूपावगतो प्रत्यापन्नं कारणम।ह- भक्त्या माममिजानावि यावान्यश्चास्मि हत्वतः | ततो मां तत्त्वो ज्ञत्वा बिशते तदनन्तरम्‌ ॥ ५५ ॥ मक्त्या मजनेन मां सवशवरममिजानात्यवगच्छति । यावानहमुपाचिकृतमिलञपपच्च स्वरूपेण यश्वासमीत्वव।पपतमस्तोपाभिस्व्पेणेति च तत्त्वतः परमार्थत; | एवं ततो भां

१४३ हन॒मदिरचितपेशाचमाप्यसहिता- [अ०१ छो ०६९६-६)

छ

तत्वतो ज्ञात्वा तदनन्तरं विते; प्रविशति । बद्मेव. ३ प्रतिपर्यतं इत्यथः । चतु- याध्याय उदाराः सवं एवैते ज्ञानी त्वात्मैव मे मतमित्यु क्तत्वात्‌ ॥ ९९ ॥ सर्वकर्माण्यपि सदा कुबाणो पद्वयपा्रयः परपसादादवाप्नाति श्चाश्वततं पदमव्ययम्‌ ॥ ५६ ॥ स्वकर्माणि सवौणि कमौगि प्रतिषिद्धान्यपि स्तदा ` कुवांगोऽहमात्मा . व्यपाश्रयो यस्य सत मद्भयकाश्चयः । द्धरमेव'ह शरण प्रपन्नः स एव मम योगक्षेमनिव।हक इत्य. भिनिवेशवानित्यथः। मत्परसादादूवाप्नोति ज्ञाश्चत पद्मनादिमन्षयमनन्तं विष्णोः प्राप्नीतीत्थयः ॥ ९१ ॥ । चेतसा सवेकर्माणि मयि संन्यस्व मत्परः । बुद्धेयोगध्ुपाभिरय माज्चित्तः सवतं भव ॥ ५७ ॥ सर्वैीकाध्यक्षः पसकटकमेफटमेक्ता। वासुदेवा मे शरणमित्यनेन सवेकम।णि ममेश्र- रस्याऽऽराधनमिति मयि संन्यस्य स्तमप्थ मत्परोऽहं वासुदेवः पर; प्रधानं यस्थासती मत्परः । बुद्धियेगमुपाधित्योक्तय। बुद्धच। योगमाश्रित्य प्राप्य मयीश्वरे चित्त यस्य स॒ मचित्तः पतततं सकेकाठढं भव जायस्व | ९७ ॥ माशैत्तः सवदुगाणि मत्सद्‌ात्तरिभ्यस्ि । अथ चेरवप्हंङारान्न श्रोष्यसि विनङ्क्ष्यसि ॥ ५८ ॥ सषेदुगाभे प्रवाणि दुःखानि मल्परप्ादान्मम प्रपतादात्तारिप्यति । अथ त्वमहंकार- द्हुमेव पवश्चाञ्विद्िति वृद्धया न श्राष्यति चेन्नाऽऽकणयप्ति चेद्धिनदक्ष्यति. विना गमिष्यति ।; ९८ ॥ यदह कारमाभित्य न यातस्य इति मन्यसे । मिथ्येष व्यवसायस्ते परदरतिस्त्वां नियोक्ष्यति ॥ ५९ ॥ यद्हकारमाश्चित्य मद्वचनमवज्ञायाहमेव स््॑शा।ख्नविदिति मत्वा न योत्स्य इति मन्यपे मिथ्यैष व्धवपायस्ते प्रङकृतिरत्वां नियोक्ष्यति तवैष निश्चयो मिथ्या वितथी- मूती यतः प्रकृति; स्वमावस्त्वां नियोक्ष्यति ॥ ९९ ॥ स्वभावजेन कौन्तेय निबद्धः स्वेन कमणा । कतुं नेच्छा पे यन्पोहात्कारिष्वस्यवशोऽपि ततु ॥ ६० ॥ स्वमावजन स्वेभावक्षिद्धेन निबद्धो नियोगतो बद्धः सन्स्वेनाऽ5त्मीयेन कर्मणा क्ेयया कप निवैतीयितुं नेच्छ त्वं यत्स्वमावसिद्धं कं ॥ ६० ॥ इरः सर्वभूतानां हृदेशेऽुन तिष्ठति । श्र.पयन्स्वमतान सच्चाङूढानि मायया ॥ ६१ ॥

[भत १८छो०१२-६७] श्रौमद्धगवद्रता। ` १४;

इश्वर वासुदेवः स्वेभूतानां सवप्राणिनां ददर हृदयपुण्डरीके । अर्जनं शुषं निम छमन्तःकरण। यस्य सोऽपे 'तत्पनन्वादजनः । ह ऽजन तिष्ठाते पनिषत्ते । यथा कश्चि ततृशखो द।रुच कयन्तराखूडान्धामयल्येव सवेप्राणिनोऽहं शयानोऽहमाप्तीनोऽहं स्थितोऽहं जातोऽहं क्ीणोऽहपित्येवप्रत्ययेः शरीराख्यं यन्त्रारूढानि भ्राषय- स्तिष्ठतीति विप्रक्ृ्टेन सचःभ; ॥ ६१ ॥ तमेव श्ररणं गच्छ सवेमावेन भारत । तत्मरसादात्परां शान्ति स्थानं प्राप्स्यसि ज्ञाश्वतम्‌ ॥ ६२ ॥ तमेव शरणं सकटदुःखनिवारणसाश्रयं गच्छ भजस्व | सर्वमविन सवैः संकलमैरय परम चास्ति स्वाम्यं मम पाषकोऽवमेव।ऽऽचाय इत्यवमादिमिः । तत ादात्तक्य शर. णागतवत्सरटम्यानुग्रहात्परां प्रकृष्टां शान्तिमुपरतिमधिगम्य स्थानं वैष्णवं प्राप्स्यति गमिष्यसि । च्ञाश्वतं नित्यम्‌ ॥ ६२ ॥ र्ति ते ज्ञानमाख्यातं गृद्यद्रश्यतरं मया | [वप्रश्यतदश्चषण यथच्छास तथा करं ॥ ६३॥ इतीत्थ ते तव कान ब्रह्मपवोधलक्षणमार्यातं कथितम्‌ । गुह्यतरं रहस्यतरं वि. मृर्य विचार्थेतद्शेषेण साकल्येन यमेच्छपि तथा कुरु ॥ १६ ॥ सवेगुह्यतमं भूयः शृणु प परमं वचः । इष्टोऽसि मे दृढमिति ततो वक््यामि त हितम्‌ ॥ ६४ ॥ तवगुद्यतम सवेरहस्यतम भुय. पुनरपि शुणु भ परमं वचः । ततरतस्मात्‌ । हित रट्‌ ॥ १९४ | मन्मना भव मद्धक्ता प्याज प नम्स्छुड। माभवेष्पास सत्य ते प्रातिजानं प्रेयाञसिमे ॥ ६५॥

५०५ मद्रूतमना; । माज मत्पूनकरः । ममीश्वर्‌ सक्ख्गुर नम्कुर्‌ । तत्फड-

५।ह्‌-- मामेव वाद्युदेवास्यं परमश्वरमेप्यापि | एतिजान उपदिश्षपि ॥ ९९ ॥

सवेधमान्पारत्यज्य पामेकं शरणं व्रज ।

अहं त्वा सवेपापेभ्यो मोक्लायष्यापि पा ञचः॥ ६६ ॥

पवेषमिध्रतिप्मृत्याचारपिद्।न्परित्यञ्य मां न रायणाख्यमाश्रयं वन गच्छ |

अहं पूनः सरक्त, समेशक्िवासूुदेवस्त्वां सतैपपिम्यो मोक्षपिष्यामि । मा शुचो म्‌। शाकं २।५॥८; ॥ ६६ ॥

इद्‌ ते नातपस्काय नाभक्ताय कदाचन ।

न चारश्रष्वे वाच्थन चरां वोऽभ्यसुयति ॥ ६७॥

९४४ ` इलुमद्विरविवयेश्चावमाभ्यसारिता- [भ० १८७ ०६८-५९]

इदं शां तव हिताय मयोक्तं ससारविच्छितये । न विदयते तपः स्वघर्मवृत्तिर- कणे यत्यासावतवरकस्तस्तै । न विधते मथि माकतर्भननं सेवा यस्याततावमक्तस्तस्मे । कदाचन कदाचिदपि । न वाह्श्रषवे यो गुरोर््षुस्तस्मे । न च मामीश्वरं स्रा णिशुषदं योऽभ्यसूयति दरि । इदं शाज्ञं त्वयाऽतपस्कायाशिष्याय न वाच्च तथेश्व- रेऽमकाय न वाच्यं मां यो द्वि्टि तस्मै न वाच्यम्‌ ॥ १७ ॥

य इदं परमं गृ पद्धक्तष्वमिषास्यवि । भा्छ माये परां कृत्वा मामदेष्ययसंश्यः ॥ ६८ ॥

य हृदमावयो; सेवादरूपं परममुत्छृष्च॒श्रयःसाधनत्वाद्रोप्यं मद्धकतेषु मयि परमे. श्वरे मक्तिभत्स्वमिषास्यति वक्ष्यति । माये परमेश्वरे परां मक्त कृत्वा विधाय । तस्येदं फट्पुच्यते--ममिवेष्यत्यतंशयः ॥ १६८ ॥

न च तस्मान्पनुष्येषु कथिन्पे परियङ़ृत्तपः । भविता न चमे तस्मादन्यः भियतरो शुषि ॥ ६९ ॥

न च तस्माच्छख्लपप्रदायङ्तो मनुष्येषु मध्ये कश्चिन्मे प्रियज्त्तमोऽतिशयेन प्रियक्ततु । अन्यो नास्तीति प्रकृतेन संबन्धः । न च भविता तस्मादन्यः प्रियतरो भुवि मृमो ॥ ६९ ॥

अध्येष्यते च य इषं षम्य संवादमादयोः। द्गानयज्ञेन रनाहमिष्टः स्यामिति मे मतिः ॥ ७० ॥

अध्येष्यते परटिभ्यति । य इममावयो; स्वाद्‌ भ्यं षमाद्नपेतम्‌। तेन ¶दकेन ज्ञान- यत्तेन व्रम्यजपोपांश॒यज्ञेम्यः फटे. सहक्तगुणेम्यो विरिष्टतमेनाहमिष्टः पितः स्यां मवेयापिति मे मतिर्निश्वयः ॥ ७० ॥

भद्धावाननसूयश्च धृणुयादपि यो नरः । सोऽपि पुक्तः श्चुमाहीकान्ाप्नुयात्पुण्यकर्मणाम्‌ ॥ ७१ ॥ रद्धावान्कमेणां श्रद्धा विद्यते यस्यातौ श्रद्धावान्‌ । अनपुयोऽसुयारहितोऽध्येतारे । शृणुयादपि करं पुनरर्थस्य प्रतिपत्त । सोऽपि श्रोता मुक्तो निगीतोऽस्माच्छरीरात्परत्ये. त्यथः । शुमान्पण्या्टीकान््राप्ठुयात्पुण्यकर्मेणाम्‌ । तें टोकानिति सबन्धः ॥9१॥ ` कथिदेतच्छरतं पाये त्ववेकाप्रेण चेतसा । कशिदज्नान संमोहः भनषटस्ते धनंजय ॥ ५२ ॥

कथिदिति प्रभे । यथोक्तं श्रुतमिति सबन्धः । अन्ञानमनिश्यस्तन्निभित्तः संङ्यः

संमोहः स कचितन! ॥ ७२ ॥

[भ०!८-छो १५६७८]. भीगृद्धमबह्यैका । १४५

एवं शर्े;मणछताऽनुन उवच -- अहेन्‌.उवाच-- नशो मोहः स्मृतिङेग्ा त्वस्मस द्‌ान्भयाऽच्युत । स्थितोऽस्मि गतसंदेहः करिष्ये बचन त्रब्र ॥ ७३ ॥ न्प्र, हति, । नशे, मोहो नष्टः संशयो यः पवेभासतीदुरुपत्रमिश्रादयो हन्त- भ्या आहोखिन्न हन्तम्या इति । स्मृतिङेन्धरा स्मृतिः सम्यम्त्ानं प्ता च प्राप्ता | त्वत्प- सादात्तव प्रपताद्माश्रित्य तेन मया । अच्युत स्व्पात्कथमपि न च्यवत इत्युक्त- म्‌ । स्थितोऽस्भ्युत्थिते।ऽस्मि । करिष्ये वचनमान्ञाम्‌ ॥ ७६ ॥ सजय उवाच- इत्यहं वासुदेवस्य पायेस्य च महात्मनः । संवादमिपमन्रोषमद्धुतं रोपदहषणध्‌ ॥ ७४ ह्म यथाक्तम्‌ | ७४ ॥ भ्यासप्रसाद।च्छृववानेरदहुह्षपहं परम्‌ । यागं वोगेश्वरात्छृष्णारवाप्नात्कथयतः स्वषम्‌ ॥ ७५॥ व्यास भगवान्कृष्णद्धेपायनः । परं भङृष परमात्मकिषयत्वात्‌ । योगं सम्वञज्ञानम्‌ । गोगेश्वराच्योमा योगिनस्तेषामीशवरात्‌ । साक्षातप्त्यक्षं कथयतः स्वयं स्वमतेन ॥७९॥ राजन्संस्मृत्य सस्मर सबादामेममद्धुतम्‌ । केरवाजुंनयोः पण्यं हृष्यापि च हुहूः ॥ ७६ ॥ सस्यृत्य ण्ये पापहारं हृष्यामि च ुष्यामि च मुहुमुहुभुयो भूयः ॥ ७६ ॥ ठच्च स्मृत्य संस्मृत्य रूपमत्यद्धतं हरेः । विस्मयो पे महन्राजन्हृभ्यामि च एनः पुनः ॥ ७७ ॥ तश्च रूपं विग्रहमत्यद्धतम्‌ । हरेन।रायणस्य । विस्मयः कुतृहर्म्‌ ॥ ७७ ॥ यत्र योगेश्वरः कष्मो यत्र पार्थो धनुषेरः | तत्र भरीपिंजयो भूतिवा नीतिमेतिमेम ॥ हति ॥ ७८ ॥ हति भरीमहाभारते शतसाहस्व्यां संहितायां वेयासक्यां मौप्पपबेणि भीभद्वगवद्रीतासृपानिषस्स ब्रह्मविधायां योगशानन श्रीकृष्णाजेनसं- धादे माक्षत्तन्यासयोगो नामाष्टादश्ञोऽध्यायः ।! १८ ॥

~ ~~ ~ नयनयो @

१९. ख, ध. इ, उद्यतोऽ" ।

१४६ हनुमिरविदयश्ाचपाष्यसहिता भौषगदहीषा ।

किं बहून! यत्र यत्ति पगेधरः कृष्णः पितः । यत्र पर्थौ षनुर्षर्‌ उत. गाण्डीव; । ततर तस्मिन्पे । श्रीदवता विभयो । विजयः शधणां षर्णम्‌ । मूतिरेशयेम्‌ । नीतिर्ेयः परज्ञा जयपताधिका । इतीत्थं मतिनिश्वयः । इतिकरणं मीताशाखपरिसमाप्त्यथम्‌ # ॥ ७८ ॥

हति भीमद्धनुमद्विरचिते पेराचमाष्यनामे श्रीमद्धगवदुत्यारपरनेऽ* दशोऽध्यायः ॥ १८ ॥

( अप्रदितः ष्छोडनां समश्य १०००००९३ @ @ ) ।

समतियं श्रीमद्नुमदिरचितपेशाचपाष्यनामकव्पा- स्यानसमेता श्रीमद्गगवद्रीता ।

1 ग्ग भणी व नण तवन ०कपनुयनकि " › गनवतन्ण -नहुवनयममः

# एतद्भरे क पुस्तके-~

भाष्यं भगवंद्रीतायाः पिश्षचेनं विनिर्मितम्‌ । मात्मभः प्रकृतिं प्राप्तु विश्वनायन लेचितम्‌ ॥ श्यपिकषम्‌ ।

[ मी णी 22

१ कृ, ख, गर । 9 "याथो बि ।