आनन्दाश्रमसंस्छृतग्रन्थावदिः ।
ग्रन्थाः &६ अपराकोपराभिधापरादियविरचितदीकासमेता
याज्ञवस्क्यस्प्रतिः
तत्र. प्रसपदा्ाष्याकद्प्ः प्रथमो भागः ( १)1 एतदुस्तकम् जानन्दाश्रमस्थपण्डितेः संसोधितम् । तच हारि नारायण आपरे इत्यनेन पुण्याख्यपत्तने आनन्दाश्रमसद्रणाख्ये आयसा्षरेथंदरयित्वा प्रकाितम् ।
श्ाखिवाहनश्नकान्दाः १८२९ खिस्ताम्दाः १९०६
( अस्य सर्वेऽधिकारा राजशाप्नानुपतरेण सीयत्तीङ्ताः ) यल्यं रूपकषट्कम्र् (₹० ६ ) ।
जा द्शंपस्तकोष्टेखपपरिका ।
अथास्या अपराकांपराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेतयाङ्गवस्यस्मृनेः पुस्तकानि येः प्रहितेकपरतया संस्करणार्थं भदत्तानि तेषां नामादीनि एसः कानां सज्ञा ठृतज्नतया परकाडयन्ते--
क. इति संन्ञितम्-- मृं सटीकं पूणम्, एतस्पुस्तकं दक्षिणापथवतिविध्राल- यग्रन्थसंग्रदाख्यस्थम् ।
ख. इति संत्तितम्-- मृं सटीकमपुणम्, आचाराध्यायपात्रम्, एतत्पुस्तक्र जयपुरनिवात्तिनां बे० शा० रा० रा० (भहनारायण इत्येतेषाम् ।
ग, इति संज्ञितम्- ग्रं सटीकमपुणम्, आचारव्यवहाराध्यायद्रयपरिमि- तमू, एतत्पुस्तकं दक्षिणापथवतिषि्ाखयग्रन्थसग्रहाल- यस्थम् ।
घ, इति संज्ञितम्- गं सरटीकप्पृणम्र, आचाराध्यायः, श्रुटितव्यवदह्यए- ध्याय, एतत्पुस्तकं द क्षिणापथवतिविच्याटयग्रन्थसंग्र हारखयस्थम् ।
ड, इति सं्ञितम्-- केवलं मृं पणम्, एतत्पुस्तकपानन्दा्रमसंस्ृतग्रन्थ संप्रहाख्यस्थम्।
च. इति पंत्नितम्-पृरं सटीकपपणेम्, आचाराध्यायस्थश्राद्धपकर णमानम्, एततपस्तकं दक्षिणापथवतिविच्ाखयग्रन्यसंग्रहाखयस्थम् ।
ॐ. इति संत्ञितम्-- ग्रं सदीकं पणम्, एतत्पस्तके दाक्ेणापथवातावद्याख्य- ्रन्थसंग्रहाख्यस्थम्।
ज. इति सज्ञितम्-- भं सटीकमपए्णं ॒न्यवहाराध्यायपान्रमर्) एतःपुस्तकं दृक्षिणापथवतिविद्याख्यग्रन्थस ्रहाखयस्थम् 1
ञ्ञ, इति संत्नितम्- मुरं सटीकमपृ्णं व्यवहाराध्यायस्यदायविभागमरकरण- पातनम्, एतःपुस्तकं दक्षिणापयर्वाततिवियार्यग्रन्यसग्रहा- छखयस्थम् ।
ज. इति संितम्- मृं सदीकमपुणमाचाराध्यायमान्रम्, एतत्पुस्तक दाति णापथ वतिविचारयग्रन्यसंग्रहारुयस्थम् ।
च कि = क
एतद्धन्स्थविषयानुक्रमण्या अन्तिमिभागेन सह दरणं भवेदिति सा व्येयाकनीयं सुधीभिः ।
|
ॐ तत्सट्रह्यणे नमः । अपराकापराभिधापरादित्यविरवितटीकासमेता
याज्ञवस्क्यस्प्रतिः |
आचाराध्यायः परथमः
त्र तरदरिपररणुम् । (१) ( अथ रीकारम्भः } )
[न चट (५ क
संसिद्धथमिरुत्सुरासुरनमन्मौ टिस्थितमोट्धस- त्सद्रत्नपभवपरङृष्टविविपमेस्खन्पय॒खोजञ्ज्वटम् ।
भरेयो विध्महाभयपशमने दिव्यं यदेकोषधं भूयान्नो द्विरदाननाङ्धिकमख्दरदं तदिष्टाक्तये ॥ १॥
विश्वातुभूतिसंभ्तिस्थितिसहतिमुक्तयः ।
मभवन्ति यतस्तस्मे परस्मे ब्रह्मणे नमः ॥ २॥
यो विश्वसगंपरिपारनसंहूतीदो बह्मा हरिखिनयनश्च भवलयमेयः ।
तं शुद्धबोपमभयं सुखसर्स्वभाव- मारमानपद्रयमनन्तपुषास्महेऽनम् ॥ ३ ॥
क, स विश्वात्मनः शुह्धयज्ञंषि भानोरवाप्य यो योगिगणाग्रवयंः । ते याहवलक्यं मुनिषन्दवन्यं नमामि तत्कीतितधषेबुद्छे ॥ ४॥ [य ठ रिप भक्तथा यस्य सविस्मयः स्मररिपुुद्या च बराचस्पति- विक्रान्या द्विषतां गणः इ्ञचितया मास्वान्क्षामित्वेन मूः । ^ ०५, ह) लि, ७94, ॐ क च जीग्रतान्वयभूषणं स विपुलां योगीन्वरेणोदिते श्ास्े बाक्यनयानुगां वितनुते व्यारूयां सतां समाम् ॥ ९ ॥ १ख.ग्. घ. ्बद्रोद्ि। २ ख. यो यौगगणाय्मणण्यः । तं} ३ क... श्यः पुरर ।
४ ख, 'पुमल्ा च । ५ क. "णं स्वविपुञे यो" ¦ ख. ग. “णे च स्मृतिविद्योगी * । ६ ख, “धरोदी- १२ते । ७ ख, 'क्यपदानुगा विचिनु" । ८ क्. ग. घ, बाच)
र अप्राकोपराभिधापरादिलयविरवितदीकासमेता- [ श्प्रथमः- ( ब्रह्मचारिप्रकरणम् १)
धमसंहितामारभमाणस्तस्या;ः पौर्पेयत्वसामान्यालायमानामभामाण्यश्च- 4
कां महाजनस्य तदध्ययनधारणादि विषये परिपन्थिनीमपनेतुमाह- ( अथ मृलारम्भः । )
योगश्वरं याज्ञवल्कयं सपर्य मृनयोऽङवम्॥ वणोश्रमेतराणां नो ब्रूहि धमीनशेषतः ॥ १ ॥ यागी संयमवान् । तापि वेश्वरोऽणिमादिगुणश्ाी 1 एषां च गुणानामी-
क = ५
श्वरशब्द्पत्तिनिमित्तत्वं गम्यते माकंण्डेयपुराणे- «५ अणिमाँ हवेमा चेव महिमा प्रापि च|
प्राकाम्यं च तयेश्ित्वं तवं च वथा परम् ॥ यञ्च कामावपतायित्वं गुणानेतानयेश्वरान् | भ्ारोचष्टो नरभ्याघ परनिर्वाणप्रूचकान्. ॥ सक्ष्मात्पृक्ष्मतरोऽणीयायुशीघत्वाह्छषिमा गुणः ! महिमाऽदषपुज्यत्वास्प्रा्िर्नाप्राप्यमस्य यत् ॥ प्राकाम्यमस्य भ्याप्यत्वादीहित्वं चेश्वरो यतः | वरित्वाद्व्िता नाम योगिनः सक्तमो गुणः ॥ यत्रच्छास्थानमप्युक्तं यन्न कामावप्तायिता । एशव्यं कारणरेभि्योगिनः प्रोक्तमष्टषा ॥ मुक्तिससूचकं रूपं परनिवाणचेतप्तः ” इति ॥ एवं चाणिमादिगुणपर एवायर्माश्वरशन्द्ः । ततश योगी चासावीश्वरश योगी- श्वर इति पुख्याथाभयंरष्दः कर्मधारयः। न तु थोगिनामीश्वर इति षष्ठीतपुरुषः। षष्टयथरक्षणाप्रस ्ात। योगी चरशन्दभयोगवेयथरयभसङ्गाच । न हि तदा योगि- नामणिमादिलक्षणमश्वयं याज्ञवस्क्यस्योक्तं मवति । किं तु योगिनः सनकादी. न्मति स्वामिःंवम् । तच्च भकृतानुपयोगि ॥ कमेधारयपक्षे तु योगनिमित्तमणि- मायेशव्यं अन्थकारस्य गम्यते । ततथ योगविरोधिनोऽज्ञानरागदरेषा योगिपदे- नाथांभिरस्ताः । उक्त च योगस्य तनिरासकत्वं प्रागे-
* इदमधं न विद्यते क. घ. पुस्तकयोः । इदं चाधिकमिति भाति ।
„ १क.घ. “सषत्वे साः 1 य. ^रषत्व' । २ ख. श्ये अवृत्तिपारे' । ३क.ग. घ. ध्मा महिमा चव ठटधेमाश्राः। ग्ध. ततः ।५ ख. "यपदः कः। ६ क. रर । ५७ ख, योगजन्यमः ।८ग, -गिजन्यमः । ९ क, “मिते त । १० क्, योगिनि । ११क, योगिवि" |
आचाराध्यायः ] याङ्गवलक्यस्मृतिः । : ( व्रह्मचारिप्रकरणम् १) ५ प्राणायमिदृहेदोषान्धारणाभिश्च किल्विषम् । प्रलयाहारेण संमर्गान्ध्यनिनानीश्वरान्युणान्. १ इति ॥
ईश्बरपदेन च यथावस्थितवेदयेदा न्तव परमकारुणिकत्वं च सूच्यत इति तत्पमणीतग्रन्थस्य प्रामाण्ये निधिते कथमप्रामाण्यशङ्कोदियात् । यब्न्- वर्कस्यापलं यावरकयः । संपृञ्य समान्य । मुनयो महर्षयो वणोदिषमी- नरोषतो निरवशषतो नोऽस्मानघरूहि बोधयेलन्ु्रन् । वणो ब्राह्मणादयः। आशथमदब्दो यद्यपि बरह्मचारिगररैस्थादिकमसु वतेते तथाऽपि ततसबन्धिनां धर्पाणामभावादाश्चमश्चब्देनाऽऽश्रमिणो रक्ष्यन्ते ।
अत एवाऽऽह वसिष्ठः--
५ चत्वार आश्रमा बह्मचारिगृहस्यवानप्रस्थपरिा नकाः ' इति 1
केवलादर्णत्वा्केवखाचाऽऽशमिस्वां ्तिरिक्तानि विरेषरूपाणि तादे ष्रथा ये वक्ष्यमाणधमीधिक्रारिणस्त इदेतरे । तानि च॑ विरेषा(रूपा)गि-- यथा तावद्धवतप्ैभिक्षाचर्याविधौ वाह्मणतवसरित ब्रह्मचयंम्› एवं मव. न्पध्यादितो सैक्षचयीविधौ तदेव कषन्नियादयपेक्ष, विषराहविषो बनितारागः लञातकत्वं च, जायोपगमननिधादतुमदारत्वं॑संभोर्गदारस्वं वो, सीधर्मेषु ह्वीं कचिजायास्वं कचित्मोषितमर्तैकासं॑कचिद्िधवास्वम्) दरव्यश्दि- विभौ शोध्यद्रव्यवखम्, प्रतिषेधे तु प्रतिपेध्यक्रियामवतेकपष्क्यक्रि- यावम् , आद्धविधो श्राद्धकाटावच्छिन्ंजीवनवतः मरमौतपितुकरत्वः विनायकसलपनविधौ विनायकोपखषस्वं , अहयहविधौ _ धिया ( श्या ) दिकामित्व, राजघर्मविधौ क्षत्रियस्याभिपिक्तत्वं, निदेरणादि- विधौ मूषपिण्डत्वम्, आपद्धमषिधौ दुगेततवं › वनस्थंविधो वरीपलि- तत्वं जातपौभ्रत्वं, परिवाजकषिधी वेदाध्ययनपुतरोत्पादनयागानुष्टानचतः संसारयैरास्यवसं, परायशित्तविधौ पापवखमिदयादीनि । एतद्िचिष्टाये त इतरे । वणीश्चाऽऽ्रमाेतरे च ते वणांधमेतरा; । तेषां बणाशभेतराणामू । अत्रेतरशब्दस्य “दरनद्रे चः इति सवैनामसंङ्गापतिपेषः। शाह्भमेयो निःभयस- क्रो धर्मः । ऋतवङ्गपतिषेधनमधरमेः । वक््यमाणशाच्ञायनिरवच्निरवक्षेषोदी- एणक्रियां भति अशेषत इति धर्मसामान्याभिमं्यसाकर्यवचनम् । निरवशे-
१ कृ, श्वोध्यत्वं । २ ख, दस्थवानप्रस्थपरिनाजककमेसु श्रव । ३ ख. ^त्वादति ॥ ४ क. "द्विषयस्था 1 ५ ख. शशेषणानि येषां ताः । ६ ख. ' गकामद्ारवत्तवं । ७ क. वा । रतिध । ८ ख. न्ट्यव* । ९ क. ग. ध. @. म, श्नम् , जीवस्पितृकतवं , प्रमी । १० क, ग, घ, "तपि । ११ 'स्यलवि* । १२ ख, ्रःवं च । प । १३ ख, आयं वचनम् । विले !
अपरार्कापराभिधापरादिलयविरचितटीकासमेता--[ ९ प्रथमः-- ( ब्रह्मचारिप्रकरणम् १)
शदरस्य इत्तावनुग्रहमाह मतुः-- ४ एतान्दिजातयो देश्ान्स॑श्चयेरन्प्रयत्नतः । शद्रप्तु यस्िमस्तसमिन्वा निवपेदरत्तिकरितः " इति ॥ २ ॥
जञानपर्वमनष्ठानं धर्मस्येति धमन्ानोपायांसावदाह-
क क
पुराणन्यायमामासाधमशाक्ा्नमेन्रताः ॥ वेदाः स्थानां विदाना थमस्य च चतुदश ॥ ३॥
पुराणे ब्_जरा)द्यादि । न्यायः सतक । मीमांसा वेदवाक्यविचारः । धमं शाखं मन्वादिस्परतिः । अङ्गैः षडथिन्याकुरणादिभिः सहिताश्चत्वारो वेदा ऋष्वेदादयः \ पन्दरिःन चतुद शे ज्ञानानां निमित्तानि, धर्मस्य च ज्ञानदा ग्द 4 | एतदुत्परनेस्यव ज्ञानस्य धमहत॒त्वात्र । ततश्च प्रयागपद्धदयादिसमस्थत ज्ञानं न धमेहेतुरिति सिद्धम् ।
“ एवं चतुद्शेतानि विद्यास्थानानि सन्त्यथ । वेदान्तः पञ्चदशकं विद्या षोडशिका मवेत् ” इति ब्रह्मपुराणे दद्दान्तविधययोभ्रदणं तन्पोक्षसाधनविदयास्थानाभित्राय- मितीदारुपयोगिलानोक्तम् । वेदान्तः शशारीरकम् । विदा बृहदारण्यका- दिरहस्यम् । यत्तु विष्ण॒प्राणम्- ५ अङ्गानि वेदाश्चत्वारो मीमांप्ना न्यायविस्तरः । पुराणं धमेशाच्ं च विद्या एताश्वतुर्दश ॥
आयुर्वेदो धनुर्वेदो गान्धर्षश्वेति ते त्रयः । अर्थशाच्रं चतर्थं च विद्या अष्टादशैव ताः
तत्केवटं विदयास्थानस्वाभिपायं+ न ध्ैस्थानस्वाभिमायम् । आयु- वेदादीनां च ध्मस्थानत्वाभावात् । चतुर्दशग्रदणाहतेऽयववेदसंग्रहे न स्यात् ॥ ३ ॥
इदानीं षमंशास्ञाणां तदाभासेभ्यो विवेकाय तस्मणेतूनाह-
१ ग, "वृत््याऽ्नः। २क.ग.घ्. @.न, शशा धमंन्नाः। ३२क.ग. ध, छ. ज, "न्न्य"
©... 9
ज्ञाः! गक. ग. ष ररीरिकः५क,ग, घ, छ. न. शस्थानाभिः।
आचाराध्यायः 1 याह्नवस्फयस्म्रतिः । ७ ( बह्मचारिप्रकरणम् १)
#्मन्वत्रिविप्णुहारीतयानज्नवल्क्योश्चनोङ्किरः ॥
यमापस्तम्बसंव्ताः कायायनवृहस्पती ॥ ¢ ॥
पराशरव्याप्रशङ्खरिखिता दक्षगोतमो ॥
शातातपो वसिष्ठश्च धर्मशाघ्रप्रयोजकाः ॥ ५ ॥ प्रयोजकाः प्रणेतारः । अत्तिरोहितमन्यत् ।
अत्र मोतमः-
५ स्मृतिषमश्ास्ाणि, तेषां प्रगतारः-मनुविष्णुदकषङ्गिरो्बृह- स्यत्युशनञपस्तम्बगोतम्वतीत्रेयकाल्यायनशङ्खटिखितपराश्चरम्याप्त- शातातयप्रचेतोयान्ञवच्क्यादयः
इत्यादिश्गब्दं भयुक्तवान् । वेदपरखग्रन्थपरणतार आदिशब्देनात्र प्रग्नन्ते । तथा च मनुः--“ वेदोऽखिदो धमेमृरं स्मतिशीढे च तद्विदाम् * इति ।
अत एवाविष्टः श्रीतो वाक्येकशेषः । अङ्गिरःशषब्दपर्यन्तः समाहारदन्द्रो नपसकलिङ्क एकवचनान्त; । अत एव भविष्यत्पुराण रष्चे्वरबक्पि स्मृतयः पटूत्रिशदेवाभिहिताः- « मन्वादिम्मृतयो यास्तु षटूर्रशत्परिकीतिताः | तोप्तां वाक्यानि कमरः समासेन तवीमिंते "॥
ताश्च मनुदिष्णुयमदक्षाङ्गिरोतरिब्रदस्पत्युशनापस्तम्बवसिषएटकालयायनपराश्न- श्व्पग्मशङ्छिखितसंवतेगोतमश्षातातपहासी तयाज्ञवस्क्यभचेतोबुपदेवलमोमजम- दमिविश्वामित्रपरजापतिनार्दपेदीनसिपितामदहबोधायनच्छागरेयजावाङ्च्यव- निपरीचिकरयपा इति षटात्रिश्चदेव स्मृत्यन्तरे पठिताः । एवं दद्धमन्वादयश्च
# एतस्मापवेम् -“ वक्तारो धमेराज्नाणां मनुविष्णु्मोऽङ्गिराः । वसिष्टदक्षंसवेतश्चातातपपराश्राः ॥ आपस्तम्बात्निहारीताः कायायनबृदस्पतीं । गीतमः शङ्कटिखितौ व्यासो ऽदमुश्चनास्तथा ” ॥ इति ग्रन्यः ख. पुस्तकातिरिक्तपुस्तकेष््राथिको वियते । ख चायुक्तः, तदङ्गीकारे पौनस्क्स्या- पत्तरप्रिमेण । + मिताक्षरायामुक्षनःरब्दान्तं दरदं स्वीकृत्यद्गिंय इति पये गु्दीतः ।
9 ग. श्वतैकाः । २ क. ग. घ. "कदेशः ज" 1 ३ ख, नान्त एव च म ! * ख. “वदे प्र 1 ५ कतयां 1६ कृ.ग, घ, "ध्णुद्" ।
८ अपरारकापराभिधापरादियविरयचितरीकासमेता -[ १ प्रथमः-- ( व्रह्म वारिप्रकरणप् 9) कत क ऋ, क [क [कप = ~ 9 न 6१ 4 वयोवस्थाहिभेदेन मन्वादिप्रणेतार एव द्रव्याः । अविरांधित्वाच्छरतिस्मृतयु- पठहकत्वाच्छिष्टपरिण्दीतत्वादाप्नो क्त्वा । चतुर्विशतिमतपरिशिष्टादयोऽपि य ज धर्म॑शासत्वनेव ज्ञेयाः ॥ ४ ॥ ५ ॥ संपति यच्छास्तं ज्ाद्ान्तरनिरपेक्षं समग्रमथं न शक्रोयवगमयितं तच्छा- ख्ान्तरसापेक्षमेव धर्मे प्रमाणमिति दानमुदादयाऽऽद- क अ क, का (क दशे कार उपायन द्रव्यं श्रदाप्तमचतम् ॥ क किः अ 9 . 2\ पत्रे प्रदात यत्तत्पकड धमलक्षणम् ॥ & ॥ देशे करक्षत्रादौ, कारु उपरागादो, उपायेनेतिकतेव्यतया, द्रभ्यं गवादि, भ्रद्धया तथेति प्रययेन समन्वितं, पाते वक्ष्यमाणरक्नणे, प्रदीयते ख्याल्या्नपेक्षित्वरूपेण प्रकर्षेण पाचस्वीकारपयन्ततया लयजञ्यत इ्येतस- तिपादकं वाक्यं सकट सवेसीधनोपेतस्येदपयेन्तविशेषवतो धममस्य बोधकं
सवं धमररुक्षण घम प्रमाण दाद्तन्यम्। न पनः सवप्रकारयक्तस्य धपस्य बाधक धमेलक्षणम् । तथा च बज्चः- ५८ देषः कार उपायो द्रव्यं श्रद्धा पानं त्याग इति सम्तेषु धर्मादयः साधारणो न्यास्योऽन्यथा विपरीतः › इति । साधारणो दानेन समानः । न्याय्पोऽन्यषां यागादिधमांणाम् । अन्यथा सामस्त्यामावे । विपरीतो धमस्यानुदय इत्यथः । सति सामर्थ्यं सवाङ्गानु- छ्ठानम् । असति तु काम्यं हेयम् । आवहयकं तु यथाशक्ति कायैम् । यत्त॒ काल्यायनवाक्यम्-- ५ बहुदं वा खगृह्योक्तं यस्य कमं प्रकोरतितम् । तस्य तावति श्खर्थे कते सर्पैः कृतो भवेत् ” ॥ इति, तन्निरपेक्षाथांभिधायकस्वश्नाख्विषयम् । सापेक्षे त॒ स्वशासरे शाचा- न्तरोक्तं ग्राह्ममिति स एवाऽऽह- «५ यन्नाऽऽश्नातं खश्चाखायां पारक्यमविरोधि यत् । विद्वद्धिसदनुष्ठेयमाथिहोत्रादिकमेवत् ` इति ॥ ६ ॥
१ घ. `त्वासमजापतिस्मृ । २ ख स्मृयथापः । 3 क.ग.घ.ध्योध्ः) ग्क.ग. घ ष्त्वेनज्ञे 1 ५ क. ग. घ. छ. ज. क्षितस्वङ । ६ क. (साधारणोपेः । ७ क. पमंणप्र |< ख. "नः । अन्येषां यागादिकर्मेणां न्याय्यः । अन्य" । ९ क, ग. घ. छ, ज, सामस्स्येऽपवी' । १० ख.
व्क यः 1 ११क, ग, च, छ. च, शाल्नेऽ्थे ।
आचाराध्यायः 1 याञ्रवस्क्यस्पृतिः | ९ { बह्मचारिप्रकरणम् १)
संमति धमेपरमाणान्याह- दयुतस्म्रतिसराचारः स्वस्यच प्रियमात्यनः॥
तम्यक्पकरपजः कामा घमम्रखमद् स्प्रतम् ॥ ७॥
शुलयादेकं॒म्रलयके धममूकं धमनिश्वयस्य कारणम् । पराणन्यायेत्यत्र थुतिस्मृत्याः सामान्यतो धमपूलतवमुक्तम् । अत्र तु निवाय तन्पृरत्वपुच्यते । अथ दन्यषां विच्रास्थानानं विच्यातुरोहकत्वमर् । स्मृनेने व्याकरणादिदेदा- लुरोहकत्वं, कि तु तदधुमापकत्वापिति पृथगुक्तः । आचारदेः पनरतरैव धर्- मूकत्वाक्तरिति न पुनरुक्तता । श्रुतिर्वेदः । स्पृतिधमेतो वेदम शासन, सदा- चार; शिष्टाचारः । स्वस्य स्वकीयस्याऽऽत्मनो मनसः भियं तुष्टिकरम् । आलत्मशब्देनात्र मनां ल््यते । प्रियश्चब्देन तष्टिः । तेन मनस्तत्र तचिकाष(परमां निद्श्यते । समीचीनः शास्रायविषयोऽनेनेदं साधयामीति मनःकमं सकृरपः; । तजः कामो धमचिकीषां । एतत्सर्वं धर्मनिश्चये मल, कारणमिलयः । धमण तन्निथयो लक्ष्यते । तत्रा्िद्ोत्रादेनिश्रयपं शतिः,
वणान्रमधम।देः स्पतिः, हाराकरादे; सदाचारः, यत्कं मनसस्तुष्टिपरिष्छि- न्त्या विधीयते तस्य मनस्तष्टिः । यथा- ^“ यास्मन्कमेण्यस्य कृते मनसः स्यादखववम् । तक्षिस्तावत्तपः कुयाच्यावत्तु्टिकरं मत्रेत् ” इति ॥
काटविकश्षेषे सङ्खजः कामः, यथा- ^“ यद्वैने श्रद्धयोपनयत्तरेवाऽऽदधीत » इति । अथवा ^“ श्राद्ध प्रति रुचिश्वैव ” इति। व्यासः--““ धमंशद्धिममीप्तद्धिनम वेदादन्यदरिप्यते । घमस्य कारणं शद्ध मिश्रमन्यत्प्रकीतितम् ' ॥ शदिरसंकीणेता । धमेस्य घर्मेनियस्पेयर्थः । बदधपद्ष्म् 1 मिश्रं सैभा- दतद्ापम्र् । ५ अतः सत परमो धर्मो यो देदादधिमभ्यते | अवरः स तु विज्ञेयो यः प्राणादिषु स्मतः॥ वेदाथवित्तभः कमे यत्स्मृतं मनिभिः प्रा । तद्यत्नन समातिष्ठेत्तन्निषिद्धं तु वर्जयेत् ॥ ते हि वेदाथतत्वत्ता लोकानां इितकाम्यया | प्रदिष्टनन्तो ये धर्मे तं धर्मे न विचारयेत् ॥ १ क. अन्यत्र निर्धार्य ) २ ख. नां वेदानु" । ३ ख. न्नुगमकः । ४ क.गछन. रदपर्मः ।
५, ।पट्लक्ा ) ६ स, यंद्थाऽऽ्भ्राः । ज सम्म, पति) यया < क, चन्तं ये। र
अः
१० अपराकीपराभिषापरादित्यविरवितटीकासमेता-[ १ प्रथमः- ( ब्रह्मचारिप्रकरणम् १)
वेदार्थो यः स्वयं ज्ञातस्ततरान्ञानं मवेदपि । अहपिमिर्निश्चिते तस्मिन्का शङ्का स्यान्मनीषिणाम् ॥
एतेम्योऽपि यदन्यत्स्यात्किचिद्धमाभिधायकम् । तदुरतरतो विद्धि मोहस्तस्याऽऽश्रयो मतः ” ॥
न विचारयेत् , नाप्रमाणतया शङ्केत । एतेभ्यो धमेशा्ञादिभ्यो यदन्य~ त्ौरुषेयं तद्धेयमू् । नलु च रैवपाशुपतंपाश्चरात्रश्ान्नायपोरुषेयमेव, तत्र तर्द- लष्ठानाचरणेऽभ्युदय एव न दोषः कथित् , तस्य निःभ्रयसंहतुत्वाद्् + मेवम्-
५ आचम्य च पुरा ब्राह्मीं मनेत्सध्यां द्विराश्रमी । इतरस्तु विरक्तात्मा डोकिकाथपराङ्मुखः ॥ बराह कुर्यान्न वा कुयच्छिवीमेव नियोगतः । अन्प्रः शेवं बहिः कों छोकाचारे तु वेदिकम् ॥
भ | #~
सारमादाय तिष्ठतु नारिकेरफटं यथा
इति स्वायैभ॒वादिवचनेनानवङ्कप्लोकानुरञ्जनापादकत्वेन प्रतिपादितवेदि- १४०२ ८; 6 + [१९ ® क १५। देवि ककरमत्रैफस्यदोषत्वा्सर्वार्मना श्चतिस्मृतिविहितधमनुष्टानेकपरमार्थासेवि- य्द्धान्मति ैवाद्याज्नायस्यासुष्ठाने निः्रेयसनिपित्तत्वािद्धेः । नापि थ, 9 ण [ क क [ #>९ (क क क छ, # तेषां तैवादिशाख्रानसुष्ठाने काचित्क्षतिः । “ यावज्ीवमञचिहीतं जुहुयात् ” « अथचिहोत्रं च जृहुयादाचन्ते द्यनिशोः स्तदा "
इति श्वतिस्मत्यक्तीं तेषामाश्रमकरमभिः पयोजन नान्यैः । श्रतिस्यथाति- क्रमे भरलयवायापत्तेः । तथा च श्रतिः-“* वीरहा वा एष देवानां योऽञ्निमुत््ादयते ” ।
स्पृरतिरपि- “५ अथिहोग्यपतर्याभरीन्त्राह्मणः कामकारतः । चान्द्रायणं चरेन्माप्तं वीरहत्याप्तमं हि तत् " इति ॥
¢&€ #
न चाननृष्ठानमातरेगेवाथसिद्धं दृषणमिति वाच्यम् । ५ द्रुतेन पुणा पणवक्तरासिष्ठन्ति दुःखिताः । दष्टः शिवशाख्ञाणां ये च वेदविदूषकाः ॥
१ क. “श्रमो मः । २ क. घ. "तपच्च' 1 ३क. ग. घ. 'ल्रादि पौः।* ख. 'द्थानु"। ५ ख. ) निभि @ - ठौ व | + ॐ, + । © क सनेभिन्ततवा । ६ ख. न्तः कौर बहिः दवं लेः । ७ क. कारकामतः । ८ घ. "सिद्धिद्' । ९ ई, पणां व" } १० घ. "रः सला ।
आचाराध्यायः } याहवटक्यस्मृतिः। ११ ( ब्रह्मचारिप्रकरणम् १)
सास्य योगः पाञ्चरात्रं वेदाः पाशुपतं तथा । अतिप्रमाणान्येतानि हेनुमिनं विचारयेत्
इति अंदुष्यत्वेन हेत्वविचारणीयत्वेन च देवीपुराणंयोगयाद्गवर्क्ययर- अदुष्यत्वेन तस्य स्मरणात् । न चेतावना तदनुष्ठाने न दोषः कश्चिरिति वास्यम् । “यावद्वचनं वाचनिकम् › इति न्यायेन न्यूनस्याधिक्रस्य बा परिग्रहस्य स्वोसेक्षामात्नेण कतुमनहैतवात्। सकलादृप्यागमानुष्ठानस्य च कुमदक्यत्वात् ।
“५ दीक्षितस्य च वेदोक्तं श्राद्धकमातिगरहितम् । इत्येवं वैदिकश्चाद्धाक्रिया नादीक्षितेरपि ॥ दीक्षितान्प्रति कन्या द्वयोनिरयदायिनी
श्टयादिना दैवशाख्परतिपन्नस्य वेदिककमैकरणेन नरकदानादिदोषमापः । ८ ्रियान्स्वधर्मो विगुणः परधमीत्छनुष्ठितात् ।
च 4 स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मोदयादपि #
इत्यादिना भारतादौ विकङस्यापि स्वान॒ष्ठानस्योत्कषदशेने स्यपि सर्खादुष्यागमानुष्ठानस्वय च परस्परविरुद्धायते ज्ञाननिष्ठाभाप्यभावाच । तथा च शेवाः-प्रधानपरुषयोरधिष्ठाता केवरं निपित्तकारणमीश्वर इतरेत. रविरक्षणाः प्रधानपर्षेश्वरा इति भेदेश्वरवादेनः । सांख्याः निरीश्ंरवा-
दिनः योगाः पातञ्जलास्तु-जगतामकती दश्षकमैविपाकाश्चयेरपरागृष्टः सवेशाञ्- वेत्तत्वास्सवंज्ञः प्रुषविश्चेष ईश्वर इति सेश्वराः । पाश्वरात्राः पएनः-श्ान्ती- दितवित्ताव्यपद्रयभिन्रतया चातुरास्म्यनावस्थितः परमा प्रकृतिभगवान्वासु देव इत्यदेतमावेनेश्वरं मन्यन्ते । पाड्पताः पनः--कायेकारणयोगव्िषिदुःखो-
न्ताः पर पदार्थाः पृशुपतिनेश्वरेग पशुपाश्चविमोचनाथयुदिश इति भेदेश्व- रवादमेवाङ्गी कुन्ति । तदेवमनवस्थितत्वात्सवोगमन्गानस्य सवसीकारे सश्च- यानिदतेङ्गानङामो दुधेट एव । वेकासिपकाङ्ककारे चोन्मत्ततुर्यता पसञ्येत । नतु यथा शेवाद्या्नायंस्येवादुष्यत्वमात्रेण भामाण्यम् , तयेवादृष्यत्वस्मरणा-
* अदृष्यत्वेनेत्येकवारमाधिक रिति भाति ।
१ कग. "गः पच्च । २ग. ध.अदुष्टतवेः। ३. देतुवारिवि"। भ्ख. णया) पग वाच्यः । ६ क, “निकं चेति । ७ घ. भ्मौदिगः। < ख. गेनरः। ९ ग, "मो भयावह इ) १० ग, घ. "कटद्' } ५१ ख. "भावश्च । त* । १२ क. ग. घ. छ. ज. "वटनिमित्तमात्र्मा । १३ स. "धराः । यो। १न्क्. ख. ग. योगस्तु 1 १५ के. ख. "टाः । १३ १६ क. ग, `द्याव्य। १७ ख. ग. “खाताः प५*। १८ सख, 'मोक्षायोपदिष्टा । १९ क, घ, “यस्यादृषत्व ।
१२ अपराकोपराभिषापरादिलयाषेराचतर्दकासमेता-[ १ प्रथमः- ( म्मचारिप्रकरणम् १)
विशषाद्रेदस्यार्पीति । सलं, ¢ द्रुतेन पुणा ” इत्यादिना वेदस्य रैवाचयागम- सदशमेवादूष्यत्वमात्रेण भामाण्यम् । ¢“ पितदेवमनुष्याणां वेदश्वकषुः सनातनम् । अतक्यं चाप्रमेयं च वेदश्ञाच्नमिति स्थितिः " „ इत्यादिना मन्वादिभिरेहिकाुनिकाथपृष्टसाधकत्वं तु वेदस्थक्तं, न दरेवादिशास्रस्य । परव्यत- ४ ये वेदमागेनिमुक्तासतषां मोहार्भमेव च | तिद्धन्त्तत्तक पूर्वं मया जालं प्रदशितम् ॥ पशर्योऽपशुमावस्थः स यदा प्रतितो मवेत् । तदा पाञ्ुपतं शच्च ज्ञायते विश्वमोहकम् ॥ मयेव मोहितासते हि मविष्यन्तो जना द्विन । टोस्याथिनस्तु शाच्राणि करिष्यन्ति कटौ नराः ॥ निःश्वाप्तपंहिता या हि छक्षमाक्रं प्रमाणतः | सेव पादपतो योगो भेदाः पाञ्ुपतास्तः ॥ ८
एतया वेदमागं दिर्यदन्यदिह जायते । तच्सुद्रकमं विज्ञेयं रौद्रं शौचषिवजितम् ५ इत्यादिनाऽगस्द्यं भ्रति रुद्रवचनेन वराहपुराणे तस्य विमोहकत्वेन विप्र. म्भ्केत्वमेव भरतिपादितम् । सवेजनविमोहकत्वा द्विभखम्भकमेव दैवार्दति । भूयश्च तत्रैव श्रीरुद्रं मति जना्देनवाक्यम्-- ८ एष मोहं खजाम्याद्च यो जनं मोहयिष्यति | त्वं च रुद्र महाबाहो माहशाख्राणि कारथ ॥ अस्पायापं दश्ेयित्वा फं दीर्ध प्रदर्शय । कुहकाशेन्द्रजाानि विरुद्धाचरणानि च ॥ दशेधित्वा जनं सर्वं मोहयाऽऽड महेश्वर » इति ॥ अत्त एव च मनुः- उत्पद्यन्ते व्यथन्ते च यान्यतो यानि कानिचित् । तान्यवा कारकतया निष्फङान्यनृतानि च इति ॥
अत एव च देवादिशासरोक्तस्यापामाण्यमाचारस्याऽऽदहाऽऽपस्तम्बः--
र १ क. मुष्मिा । २ क. “स्योक्ते' । न । ३ क. ग. घ. "ददानि ४ क. ष््रासं। ५ ख, “गदि यद्। ६ ख."य । स्वल्पायासान्द्् । ७ क. वियन्ते ! ख. व्यथन्ते । < ध."तोऽन्यानि काः ॥
आषाराध्यायः ] याङ्गतरसयस्मातिः । १३ { ब्रह्मचारिप्रकरणम् १)
‹ वेदाः प्रमाणमिति निष्ठा । तत्न यानि शूयने त्रीहियर्वपशचाज्यपयःकमाल्पाक्री- सबन्धान्युकेनी विः कार्याणीति । तेमिरुद्ध आचौरोऽप्रमाणमिति मन्यन्ते ” इति । नन् च--“ अखामे वेदमब्राणीं पश्चरात्नोदितेन हि । आचरेण प्रवतेन्त ते मां प्राप्स्यन्ति मानवाः ॥ नाह्यणक्षन्नियविशां पश्चरात्रं विधौयते । रृद्वादीनां न तच्छरोत्रपदवीमुपयास्यति "' इत्यादिना वराहपुराणे भगवद्राक्येन पाश्चरात्रस्य बेदभतिनि्ित्वेन स्मर णाटेदेनाविशेषः पाश्चरात्रस्य। सत्यमविशेषः । ई तु धिषयगिशेषाद्धिरेषः। तथा हि--अस्व वाक्यस्य ऊुतधिदेवयो गादङृतमायशित्तव्रायविषयत्वाद वि. हततराह्मणाधना भ्र॑यत्वमू् , एवं हि सर्खत्रालाभपदयुपपत्तिमरर्यात् । तादृशानां
भ, ५ रिपापचेरभावा
ब्राल्यानां वेर्दैपरिपरापेरमावाव् । तथा च मानवम्- ५ तरपृतैविधिवदाप्पि हि करदिनित् । नाह्मान्यीनांश्च संबन्धानाचरेद्राह्मणः सह ” इति ॥
एवं च पाञ्चरात्रे द्विनालयधिकारोऽपि विचाछित एव स्याद् । वसपराद्विधि- वक्षादटृतभायथित्तबालयविषयत्वादस्य बाक्यस्यास्ति विशेषो वेद प्चरात्रयोः। अत एव च योगयाहवस्क्ये पञ्चरात्रस्य पा्पतादिसमानं सिद्धान्तस्वेना- भिधानं वेदबाद्यत्वमतीविकदेव- « एकमेव तु विज्ञेयं भ्रणवं योगस्ताघनम् । गृहीतसप्तसिद्धानतैरन्यैतरहविरैस्तथा ॥
ष हेरण्यगर्भैः कपिरपान्तरतमैसतथां ।
द् सान्ुमरिशरस्तथा पाशुपतेरापे ॥ पाश्चरातैरषीयेतेः सिद्धानेश्चैव सप्तभिः ” इति ॥
एवै हि पथरा्स्यांदृष्यतेनैव भामाण्यं नानुषेयस्वेनेति । नतु च ययव नियतान्कांधिदधिद्य वेदादिदास्चं ्रटत्त, तथेव जातिमवः प्रेवादीन्मवि सेवादिश्षाञ्चमस्तु । न । -___-_]-------------_~_ ५क्.ग. ध, "वमध्वास्य"। २ख. श्वारः भ्रः । ३ख. शमां पाद्म । रक. ग. घ. अप तस्यन्ते । ५ क. ग. यात् । एवं । ६ क. ग. घ. "यस । ५७ के. य, घ, ष्टप्रा। < द, ग्तोऽव्यविचलिः । ९ ग. रमाणं । १० क, ग. घ. छ, भैः दापिच्कैर' 1 ११ ग, या) घन" } १२, म, धं, "रैनि । १३ क. च, "दृषतवे ।
१४ अपराकपराभिधापरादिदलयविरचेतटीकासमेता-[ १ प्रथमः-- ( ब्ह्मचारिप्रकरणम् १)
८ निषेकादिः इमश्चानान्तो मन्रेयस्योदितो विधिः । तस्य शाख्ेऽधिकारोऽस्मिञ्ज्ञेयो नान्यस्य कस्यचित्
9 इत्यादिना मन्वादिभिः; स्वश्नास्रेष्वधिकारस्य द्विजानामेव भदर्धितत्वान्नं शेवादिशाघ्े रैवव्राह्यणादीनाम् । अस्तु ति शैवादिश्ास्चे श्रोऽधिङृतः न । स्मृद्यादिश्चाखरेषु तथाऽनभ्युपगमाव् । अपि च शवो नामजालयान कथिदप्यस्ति यं भति शेवादिशाख्ं स्यात् । अपितु“ तेन प्रोक्तम् ” [पार मू° ४-६-१०१ ] इत्याणि कृते रिवेन भोक्तं शाखं देवम् । पुनश शेवशचब्दात् ८ तद्ीते तद्वेद ” [ पा० सू० ४-२-५९ ] इत्युत्पन्नस्याणः “ प्रोक्ता » [पा० सू० ४-२-९४ ] इति लुकि कृते शेवं वेस्यधीते वा सेवः । एवं पाञ्चप- तादि; । यस्परादेवे स्वभावता नियतान्कांथिदनाभचेलेव शेवादिश्ञास्रं मत्तं स्मात्तदाकाश्चचिज्मिव परापरम् । तथा च सलयनुष्ाने तद्धेयमेव । न चादुष्या- गमपरसिद्धेरेवाऽऽ्थ॑मिणां तदनुष्ठानं स्यादिति वाच्यम् । न ह्यदूष्यत्वमात्रेण तेषां श्तिवस्स्वाथानुष्ापकत्वसामधथ्यम् । ५५ या वेदबाह्याः श्तयो यश्च काशित्कुदष्टयः । सर्वास्ता निष्फर्लोः प्रोक्तास्तमोमूता हि ताः स्मताः
इत्यादिना मन्वादिभिस्तदनुष्ानस्यायत्र वेफल्यापादकत्वादिना निषिद्ध- त्वात् । ततश देवपृजादां नरर्सिहपुराणादिप्रसिद्धेवेतिकतेन्यंता ग्राह्या नान्या। एवं दीक्षायामप्यवगन्तव्यमर् । न हि पुराणप्रसिद्धायां दीक्षायां नजात्िश्ञोधन- मसि । शेवाद्यागमेषु तु- ¢ प्रथमं स्थावरा जातिस्ततः सारीखपी मता | पक्िजातिस्ततीया तु चतुथी मगजात्िका ॥ पश्चमी प्यजातिस्तु षष्ठी चेवान्त्यजा स्मृता । सप्तमी शुद्रजातिस्तु वैदयजातिस्तथाऽष्टमी ॥ नवमी क्षत्रनातिस्तु दक्षमी विप्रसंज्ञिता एतास्तु जातयः बोध्या जातीरैन शिवेन वा ”
इलयादिना तच्छोधनदश्चेनाच्छरोतकमीनधिकरित्वमरसक्तिः । “ नाद्यणोऽओ- नादीत > ““ राजा राजसूयेन यजेत॒” ^“ वैश्यो वैदयस्तोमेन यजेत ” इत्या- दिना जातिमन्तमेव भ्रकरलय वेदिकं कमे पततम । तत्कथं जातिनिदरत्तां स्यात् ।
9 कं. ग. घ. "दिभिमेन्वा । २ क. ग. घ. त्वात् । अ“! ३ ख, शमवतां त | *कः ग, घ, "लः प्रेय तमो । ५ क, घ, "वयतां प्रा 1 ६ कग. घ, भरी जाः । ७ ख, "कारप्र +
आचाराध्यायः] याङ्वस्क्यस्मृतिः ) १९ ( ब्रह्मचारिभ्रकरणम् १)
एवे भतिषटठायामपि पुरोणादुक्तेवेनिकर्तव्यता ग्राह्रा नान्या । तेषामेव च्यामिश्रधरमेभमाणत्ेन भविष्यत्पुरागे परिज्ातत्वात् । तथा च भविष्यत्पुराणम्- « अष्टादश पुराणानि रामस्य चरतं तथा । विष्णधरमादिशा्ञाणि शिवधमोश्च मारत ॥ काप्णीश्च पश्चमे वेदो यन्महामारतं स्मृतम् । सौराश्च धभैराजेन्द्र मानवोक्ता महीपत ॥ जयेति नाम वेतेषां प्रवदन्ति मनीषिणः” इति ॥ त्रापि « मद्वने पु मप निनयेत् " इत्यादि स्मृत कडियुगाद्न्यग्र मन्त्ज्यम् , ८८ दीर्धकाङं ब्रह्मचर्यं धारणं च कमण्डटोः । सगो्ाद्रा सपिण्डाद्वा विवाहो मोवधस्तथा ॥ नराश्वमेषो मदं च कष्टौ वजया द्विजातिभिः " इत्यादिना मव्रदेन्ह्यपुराणादौ सामान्यतो वञ्येत्वेनाभिहितत्वावर । एतेन चण्डिकाद्पहारा व्याख्याताः । यद्प्यञ्ञनविषो कालिकापुराण- ५ कपाठक्तपुटे कृत्वा महातैटमूत तथा । चन्दरसूर्योपरागे च कज्जलं करगृह्य बुद्धिमान् ॥ अञ्येदक्षिणी तेन वशी कु्यातपुरन्दरम् » इत्यादि त॑त्? ५ अय शन मारयितृकामः दमश्चानका्ठर्च भर्वास्य विषरुषिरमिश्रमाहुति- सहस जुहयत्सद्यः शशं मारयति ” इतिवत् ^ श्येनेनामिचरन्यनेत" इतिवद्राऽधमे एव । िसादिवदरशकिरणादे- रपि तत्न तत्र निषिद्धतात् । तथा च-“ दिपौषधीनां खयाजीवोऽमिचारो मूलकम च ” इति मनुना वश्ीकरणमुपपातकमध्ये परिगणितम् ।
0
# ल्यवपैः ।
१ क. म. घ. "सगो" > २ क. "येऽपि संख्यात्वात् । ३ ग, ध. 'रिस॑ख्यत्वा' । = क, तथाऽपि । ग. घ. तथा म १५६. सुराप निः । ६ क. "रा सूप 1५७ क, हार ग्यारय्ाततः । यः य. न्तेनना। च) ९ क. तथाच । यः) १> ख, इकर । ११ सख. रकं ।
१६ अपराकोपराभिधापरादिस्यविरचितरीकासमेता-[ १ प्रथमः-- ( ब्रह्मचारिप्रकरणम् 9)
यदपि देवीपुराणे- «५ वामदक्षिणवेत्ता यो मातृवेदाथेपारगः | स॒ मवेत्स्थाप्रकः ब्रष्ठो देवीनां मातरा(तृकाष् च ॥ पाञ्चरात्राथक्शषख मातृतच््रविश्ारदः। विप्णोगृही पदा शस्तो बरह्मचारी च चान्द: ॥ शिदश्शाप्तनवेत्ता यो म्रहमातृगणाथेवित् | गृहस्थो नद्यचारी वा स्थापकः कीतिंतः शिवे ॥ सोरार्थवेदकः सूरये स्थापकः पृजकः इमः "' इति, एतद पि न बाह्यागमानुष्ानलिङ्ग् । तद सृष्ठानस्य च मरस्यप्रराणे निषि त्वात् । तथा च पत्स्यपुराणम्- « स्थापकस्य मातन रक्षणं शृणुत द्विजाः | सवावयवपंपन्नो वेदमन््रविशारदः ॥ पुराणवेतता धर्मज्ञो दभ्मटोमविवनितः ! कृष्पप्तारचरे देशे य उत्पन्नः शभाङतिः ॥ रोचाचारपरो नित्यं पाषा(ष)ण्डकुठनिःखृहः। समः शत्रो च मित्रे च ब्रह्यपिन्दहरप्रियः ॥ ऊहापोहाथतक्छन्ञो वास्तुशाख्चस्य पारगः। आचायेस्तु भवेन्नित्यं सर्वदोषविवर्जितः ॥ मूतिपासतद्विधाशचैव कीना ऋनवस्तथा " इति ॥ यथा चं पाञ्चरात्रसंहितायाम््- चतुदं श विद्यास्थानानि वेदितव्यानि भवन्ति, तचथा-ऋग्रेदो य्ज्वैद सामवदाऽयवेवेद् इतिहाप्तपृराण न्यायो मीमांसा शिक्षा कल्पो ग्याकरणं निश्कतं ज्यातिषामयनं छन्दोविचितिरियताप्यनपिकारः कं तु भवलयेवाधिकारः ” इति जय्यादिज्नानमेवोपादेयं, तथाऽज्रापि वामदक्षिणौज्नायादि्नानमाज- पाद्यम् । तथा च यागयाज्ञवस्क्यः ५ आत्मज्ञाननिमित्तं हि सिद्धान्तानि विचिन्तयेत् । केवछाने>८ यदाऽधीते वेदबाह्य मवेद्धिजः ” ॥
" -~~-----~~-------~---------------------------------------- ~~ ~~~ किष
# ^“ न्तान्हि “ इति युक्तं भाति । + ^“ छान्हि = इति यक्तं भाति। १ के, विष्णुगृही । २ क. ग. क्गनम् । त । २ ग. राणे । स्थाः । *क. ग. घ, 'ष्गलार ५ ग. दद्विदश्ै" । ६ क, ग, च पत्र" | ७क.ग. घ, "नित ८क.ग, घ॒. गिधिभेरि" । ९ ख. "णादि ।
आचाराध्यायः 1 याञ्वरस्क्यस्परनिः । १७ { जद्मचारिप्रकरणम् १)
केवलाध्ययनं स्रधर्मपरित्यागेन परधमेसेवनम् । तादशस्यानुष्ठानस्य ^“ स्वधर्म यः समृत्छज्य परधर्मरुचिमवेत् । चकोरनयने चौरः स शुद्रश्चन्द्रमनिम इत्यादिना छन्द पुराणादौ निंन्दितत्वाव् । वामदक्षिणादिङ्गानं च स्वशा- ख्ापेकषितस्य तच्छास्रोक्तस्याविरुद्धस्याङ्गस्य कस्यचित्सवीकांरथ, तचाऽऽह मनुः- ५५ सावेक्षत्वेऽप्यपेश्चैव मानं यावदेते तावदेवान्यतः कार्यमन्यत्नैवानवध्थितः "॥
विरुद्धस्य तु त्याग एवेति । अत एव च धर्मसंकरपरिहाराभिमायेण राज-
धर्मेषु महामारतम्- « चातुबण्यस्य धमांश्च रक्ितम्या महीक्षिता । धर्मसकरर्षा हि रज्ञां घमः सनातनः ” इति ॥
नै च वाच्यम्- ्खधर्ममरतिष्ठादितव्रोपरकारकतीः स्थापकादे्वामदक्षिणा- ज्नायह्वानं तदुक्तदीक्षाग्रदणपूैकमेव । स्पृरलयादिश्चाञ्चे तथाऽनङ्गीकारात् । [ # वापदक्षिणादिक्षाश्चं ( खस्य ) च यथोक्तं स्थापकत्वादिपरतिनियामकत्वा- सिद्धेः ] बामदक्षिणादिशाञ्स्य तद्विषरणदरेनादिपूवं खात्मना निरीक्षमे-
क १3 कविदयाख्यान क [ 4१ र क, = ॐ नानेकविदयस्थानोस्कारोपसछृतमतित्वादस्य निःेषाववोधेन हेरामात्रेण स्वभतिष्ठातत्रा ुर्पस्कारमातरनिवंहणाच ।
यदपि भारतादो दक्षं पतीश्वरवाक्यम्--
« मयश्च ते वरं द्चि स्यातं गृहीप्व सुतर । प्रसच्वदनो सृत्वा तदिहैकमनाः शुणु ॥ वेदात्वडङ्गादुद्धय सांस्यायोगाचं शक्तितः ।
१६ द तपः सुतप्तं विपुर दुःवरं देवदानवैः ॥ अपूर्व पवैतोमद्रं वितेमुखमन्ययम् । 99 अथैरदशापैः पयुक्तं गृढमपराज्ञनिन्दितम् ॥ * घनुधिहान्तगेतग्नन्थः क. ग, घ. पुस्तकेषु न विदयते ।
ए १क. ग. घ. "धमस" । २ क. ग. घ. निर्मितः । ३ ख. खरश्वाऽ्टुः। सा । * ख.
ष्पेष्यते । ५ ख. र्रिहरणाभि" । ६ ग. घ. तिचनवा"। ७क.नवा। ८ ख. स्वप्र 1 ९क,
य. घ."भायान्ना १० ग. ष्ुक्तं । नदी" ११ ख.वियोपस्थानोपस्कारमा^ १२ क, “पस्कररो १३ ग,
ग्बोधने ° । १८ कृ. ग. "पच्छर' । १५ ख, "च युक्ति" । १६ ख, विमछं । १५७ ग, "निर्मित ।
३
१८ अपराकौपराभिधापरादिद्यविरचितटीकासमेता-{ १ प्रथमः- ( ब्रह्मचारिभ्रकरणम् १)
व्णीश्रमकृतमैर्धेपरीतं कचित्समम् । शातान्तेरष्यवितेमेन्याश्रममिदं स्मृतम् ॥
मया पाह्पतं पूवं योगमुत्पादितं पुरा ।
अस्य चीर्णस्य सम्यग्यत्फठं भवति पुष्कलम् ॥ तच्चास्तु ते महाभाग त्यज्यतां मानो ज्वरः
इति, तन्नाऽऽश्रमिणां पाडुपतास्रायुष्ठापकत्वे डिङ्गं तत्फरटसाम्यमतिस्यात्र विवक्षितत्वात् । सन्ति हि पाह्ुपताद्यागमेषु “ अचचिष्टोमफटं ठमेत् ” इत्येवमा- [8 ५०५. क, (न [ क | कप | 9९ [= दीनि वाक्यानि । न चंतावता तेषां तद धिकारः सिध्याते । नापि-
^ तदेतदू्नतं समस्मनाऽङ्गानि संस्रेत्तस्माद्लतमेतत्पाशुपतं पशुपाशविमो- क्षणाय »
इति अथर्वरिरउपनिषत्पाशुपतकश्षास्ञार्थानुष्ठापकत्वे रङ्ग, मस्मनाऽङ्संस्पश- | 4 मात्रस्य नियमस्यात् भ्रवणात्। न च स्शृतौ पाशुपतादिस्प्ं सचैकसानश्रवणा-
[
तच्छास्लस्य ष्यत्वमाश्रमिणाममिेतीमल्यारडङ्नीयम् । ते सो मयागादावनेक- मन्रसंस्कृतेष्टकाचिलयसंस्पर्शनेऽपि लानदश्ेनात्। न च चिलयस्य कि दुष्त्वाद्त रद्रनिरमारयवर्दभ्यषितत्वादस्पृरयत्वमिलयेतावतीं विचारपदवीमवगाहितु शाले कगोचरेऽ्यऽस्मादशां मतिः क्रमत इति केचि । वस्तुतस्तु यथां- ५ चातुर्वदोऽपि यो विप्रो दीक्षितो न रिवाध्वरे । स तु श्राद्रः प्रमन्तभ्यो न देयं तस्य शाप्ननम् "
इत्यादिना शोवादयो दीक्षाविहीनानां जैविधदद्धानामवंरवणेवद्धटगु-
प्ता कुर्वन्ति, तथा- ८ कापाछिकाः पाद्पताः शवा सह कारकैः । दष्टश्ेद्रविमीक्षेत शष्टशचत्लानमाचरेत् ” ४७ [९ © ¢ योद क, = क
इति स्मृत्यन्तरद्चनादन्त्यावस्तायिवदशनस्यशनयाटष्टाः श्वादिशाल्म- (> 9 ५ ०, ¢ ४४ = > द् तिपन्नाः रेवादेयज्ेविचदधभन्यन्ते ,। पएतदेवोपपन्नम्र । शाल्ञं हि
[प [+ क नेनेवानप्रानमाद १६ (प तथा । तस्मास्पुराणादियुक्तिपयाखोचनेनेवादुष्ठानमादतम्यम् । ग च कचि्कचि- स १ क. ग. भू । गताः । घ्. *म् । गतान्तरेिवसितमयाश्र"। २ ग, `सितं- सत्या 1 ३क,
'मलाप्रः । ४ क. ग. घ. "ठमाः । ५ ख. "वेरार' । ६ घ. दुषत्व' । ७ क.“ रेयमि ८ क, ष्ददयर्द" । ग. ्दन्यधित 1 घ. '"दत्यैत' । ९ ख. शया चतु" । १० कृ. “वणेवणेव" । ११ ख. सष" \ १२ क, ग. घ. "दयः शेवादिशन्नैवियाद्र । १३ कं. ग, घ. न तु क्रचित्कचिद्धाद्याग- मानुषठानयेः ।
आचाराध्यायः ] याश्वरदक्यस्पृतिः) १९ ( अद्मचारिप्रकरणम् १)
दवाद्यगमानुष्ेयसामान्येन बराह्मागेरेकायेत्वमाशङूनीयम् । यत्रापि बा्नागमा- न॒ष्यसारभ्यमिव- “८ अङ्पामनुरूपां वा सुमगां दुर्भगां तथी । सतीं वा अक्तौ वाऽपि अङ्गनां न नगुप्पयेत् "› इत्यादि, तत्रापि देवीपुराणादुक्तदवा दीक्षितस्यंतरते नियमा इत्यतुपरभेयम् । तस्माददष्यत्वनव शेवादि प्रपाणमनुष्ेयते स्वङ्कतेन केनविर्कचिद्र तेनाऽऽ.
देयं साकस्येन नानुष्ेयमिति स्थितम् । तत्रापि यत्पौरूपेयं न केबरमननुषटेय तथाचदपमाणमपीति हेथमपीति सिद्धम् ॥ अत्र एवाऽऽहुराचा्या ५ अनुष्ठेयं न मवति यच्छान्ञं पुरुषैः कृतम् । तद्प्रमाणं विज्ञेयं पुबुद्धिप्रमवं हि तत् " ॥ अरमदिपसङ्गेन । सदाचारः शिष्टाचार इत्युक्तम् । ततर हि शिष्टस्वरूपमाह बौधायनः-- “ शिष्टाः खलु विगर्तेमत्रा निरहंकाराः कुम्भीधान्याः । अषप दम्मेखोममोहकोपविवभिताः । धर्मेणाधिगतो यैश्च वेदः सपरिबृंहणः ॥ रिष्टास्रदनुमानज्ञाः श्रुततिप्रलक्षेतवः " इति ॥ कुम्भीधान्या इति इत्तिसंकोचोपरक्षणपरम् । ८ इतिहासपुराणाम्यां वेदं समुषृंहयेत् ॥ » इति मनुक्चनादितिहासपुराणीदि वेदस्य परिद्रंहणानि) अबिनाभावाच व्याकरणादीनि । तदनुमानज्नाः स्पृतिह्वाः । स्एृतिहि तस्य बेदस्यानुमानं लिङ्गम् । शरुक्तिमिलयक्षदेतवः श्रुति; भदयक्षहतुर्येषां संमतस्त तथोक्ता; । स्ति. वचनमाचारश्च परयक्ष॑गाभित्वात्मयक्षम्र । अह्मावत्तोदिषु बाहुल्येन बेदमूक आचार इति मता मनुराद- ८ यस्मिन्देशे य आचारः पारम्प्यात्समागतः । वणोनां सान्तराढानां स्त सदाचार उच्यते »
6 ९ १०११ इति; न तु ब्रह्मादते एव सदाचार इति त्वी । तथां सति शोभादिमू-
१क.ग. ध, यथा। २ क. ग. घ. धयं केवरूमनुषठेयैत" । ३ क. ग. ष. “यमवेत्ति । ४ क, ध. "तमात्मना निः । ५ ख, “म्भदपलो* 4 ६ ग. “णानि वे" । ७ च. ग, "क्षयम्यत्वा" । < क. ग, घ, "त्वा । ब्मिस्तरथा । $ ग, "या सनिहसयेः!१० क. "दिषु मूः । ११ ख, “मूरेऽपि।
२० अपराकीपराभिधापरादिद्यविरवितरीकासमेता-[ ! प्रथमः-- ( ब्रह्मचारि प्रकरणम् १)
दोऽपि बह्मावताचारो धम पमाणं स्याद् । वेदगूखकोऽपि च देश्चान्तरवतीं न स्यात् । वसिष्ठोऽपि-
८ आयित प्रागादर्शात्पर्वतास्प्रलयकाटकाद्रनाद्दक्यारियत्रादक्षिणेन हिम
वन्तमुत्तरेण विन्ध्यं ये धमी य आचारास्ते सर्व प्रदेतम्याः | न त्वन्ये
प्रतिरोभैषमीणः ” इत्याह ।
अत्रापि सर्वशब्दो बाहुर्याभिभायेण । न त्वन्ये परतिकोमेति, अत्रापि देशान्तरीयाः सै धर्मां आचाराश्च न भलेतव्याः । यतस्तेषु बाहुल्येन ोभादिपृ्का आचाराः, केचिदेव शरुतिषूषका इति तस्ार्थेऽनुसंमेया; । अन्यथा देशान्तैरावर्यसंभवाछ्ोभादिगूर आचारो निमूखः स्यात् ।
मनुः--“ श्रुतिस्मतिविरोषे तु श्चतिरेव गरीयपरी । अविरा् तु क्ैव्यं स्मार्तं वैदिकवत्सदा ” ॥
(44 क्य ७०५
वसिष्ठः-- ५ श्रुतिस्मतिविहितो षमेस्तदलामे शिष्टाचारः प्रमाणम् ” इति ॥७॥
ननु यदि श्तिस्मृयोधमे एव प्रामाण्यं कथं तद्योसमज्ञानपधानयोः श्रुति- सपृलयोर्धमेपामाण्यनिवाह इति । न द्यातमह्वाने धर्मः । अनरृष्टेयत्वाद् । त्- मसीत्यादिवाक्याथावधारणतस्तञ्ज्ञायते, न तु वाक्याथेमवधायं यागादिवद- न॒ष्रीयत इत्याशङ्याऽऽह-
इज्याचारदमा्हिपादानखाध्यायकमणाम् ॥ अयं त॒ परमो धमां यदोगेनाऽऽसमद्श्चनम् ॥ ८ ॥
इञ्यादिधमांणामितिकर्तस्यतात्मनां सेबन्धी परमः भधानभृतोऽयं धर्मो यद्योगेन समाधिनाऽऽत्मद्चैनं नाम । आत्मषब्दोऽयं परमात्मानि वैते न जीवात्मनि, तस्येज्यादिकमन्तरेण समाधिं विनैव च भाक्तत्वात् । “ आत्मा वा अरे ष्टव्यः इति तत्रोतपत्तिधिः । ^“ ब्रह्मविदाभ्नोति परम् ” इत्यधिकार- विषः । अत्र हि परश्चब्देन परमासमाऽभिधीयते । तदापिश्च तदास्मनेव क्षेत्र बस्यावस्थानम् । तज बह्मविदितिपदोपात्ता ब्रह्मविद्या करणं “ विविदिषन्ति
यज्ञेन दानेन तपपतऽनाराकरेने '' इत्य यङगनेलीदिश्तिः सकरानिलनेमित्तिक- वणोश्रमधरमोपरक्षणायम् । अत एव विष्णए्राणम्ू-
१ क, श्यं यावद्धर्मास्त आचारस्ते । ग, ध, शन्ध्यं यावद्धमो आचारस्ते २ । ख. मकध 1 ग. "मजधः । ३ क. ग. घ. श्ीयः सः । * ख. ग्यदेयाः ¦ ५ ग. न्तरवत्येः । घ. °न्तरदत्यसं । ६क.ग, घ. रोधे तु। ७ घ. श्यधर्मैः। < म, घ, भध्वरे। ९ ख, न ” इत्यादि "तत्र ।
आचाराध्यायः ] याङ्वसकयस्पृतिः। >? ( अह्यचारिप्रकरणम् १) «५ आराध्यते खवर्णोक्तथमीनुष्ठानकारिणा ।
५ तस्मात्तत्पाक्षये त्नः कर्तव्यः पण्डितिनिरेः ॥ तत्प्रापिहेतुक्तानं च करम चोक्तं महामुने "| तथा च वसिषएः- ५ यथाऽन्न मधुपदक्तं मधु चं॑प्यन्नपयुतम् । एवं तपश्च विर्यो च सयुक्त मेषनं हि तत् " इति, एवमादि मत्वोक्तवान्-“इज्याचारदमा्िसा" इति । रागमापते करमाऽऽ- शिल्य शाद्ेण पुरुषाभ्युदयाय विधीयमानोऽथे आचारः। यथा “श्राश्ुसोऽनानि मुञ्जीत तूप्णीम् ” इत्यादि। मनसो दमनं दमः; । रागमोततर्हिसानिरत्तिराहसा । स्वस्वत्व निदधाति परस्वत्वापतिर्दानम् । स्वाध्यायोऽध्ययनम् । कमेवाग्दः काम्यव्यतिरिक्तानामन्येषामपि चोदितकर्मणां परिग्रहाय; ॥ ८ ॥ यद्योगेनाऽऽत्पदर्चनं, न च तद्राक्यार्थावधारणादेव सिध्यति । तु श्रवणमनननिदिष्यासनेभ्य इति कमीधिकारिणो विदुषोऽपि इतधित्कारणा- दधरमसंशये पर्षदधीनो निर्भय इति तां तावदाह- छ है अह, & क चत्वारो वेद्धमन्नाः पषत्रकेद्यमव वा ॥ सावत यं स घर्मः स्यादेको वाऽभ्यात्मवित्तमः) ९॥ ( इत्युपोदघातः । )
„ बेद; भतिद्धः । धर्मो धर्मदाद्धम् । तदथेद्ाश्वत्वारो धर्मनिर्णयरूपका- येकराः पर्पदित्युच्यते । ऋग्यज्ञःसामवेदा्ैवि्मू । तेन चात्र तदध्येतार- ज्रयो बाह्मणा रक्ष्यन्ते । सैषा त्यवरा पषदित्याह मनुः-
५ ऋवेदविद्यजर्वि्च सामवेदविदेव च । अवरा परिषञ्ज्तेया धर्मसेश्चयनिणेये > ॥ अथ वाऽध्यात्मविदां श्रेष्ठ एकोऽपि यमर्थ॑पमेतया शते स एव धर्मः । आत्मानमधिकल अत्तं श्ाह्ञमध्यात्म॑म् । बहूनां तद्विदां मध्ये सातिशय- ज्ानोऽध्यात्मवित्तमः । परिष्व बाह्मणानामेवं भाथमकर्पिकम् ।
यदाह मनुः--“ अना्नतिषु धर्मेषु कर्थं स्यादिति चेद्धवेत् ।
१ क. यत्नाः करत॑न्याः प \२ग. चैवेरैः। ३ क. चनिनसंः। ग. चक्िनघं । क, गतिर
ग्याथ सं! ५क. ग. श्रावः । ६ क. ग, घ, च्यैकाराः । ७ क. ग, ध, "लकम् } < ख. "तिरे कडा । ९ क, "व भ्रथ ।
२२ अपराकौपराभिधापरादिलयविरचितटीकासमेता--[ \ प्रथमः-- ( बरह्मचारिप्रकरणप् १) यं रिष्टा ब्राह्मणा छूः स धर्मः स्यादशङ्कितः ” इति । अनाश्नातेषु वाक्यपाठदेवानिणीयमानेष्वित्यथंः । अङ्गिराः वातुरवि्यो वितकीं च अङ्गविद्धमेपाठकः । त्रयश्चाऽऽश्रमिणो बुद्धाः पर्षैदेषा दशावरा ॥ चतुणीमपि वणीनां पारगा ये द्विजोत्तमाः । यथाक्रमं विनोपाज्ञेश्वतुविद्यमिति स्मैतम् ॥ धर्मेस्य पर्षदश्चैव प्रायशित्तक्रमस्य च । याणां यः प्रमाणज्ञः स वितकीं भवे दिनः ॥ शब्दे छन्दति कल्पे च रिक्षायां च सुनिष्ठितः । ज्योतिःशान्चे च कुशः स निरुक्तंऽङ्गविद्धवेत् ॥ वेदविदयात्रतल्ञातः सरल्यप्त॑षो जितेन्दियः । अनेकधर्मशाखनज्ञः प्रोच्यते धभेपाठकः ॥ नह्मचयांश्रमादूषवं वृद्धा आश्चमिण्लयः। वदेयुस्तस्य ते ध्म ते मया परिकीर्तिताः » ॥ भनुसु-“ त्रैविद्यो हेतुकसतकीं नैरुक्तो धमेपाठकः । तरयश्चाऽऽग्रमिणः पुव प्षेदेषा दद्यावरा ” इत्याह ॥
हेतुकोऽनुमानहः । तर्कोऽस्यास्तीति तकी । संश्चयकोटे भामाणिकत्वारोपे कृते बाधकदतीनादवितव्यमत्र भपाणेनेति प्रल्ययस्तकंः । स च बेदावि- रोधी ग्राह इत्युक्तं तेनेव-- «५ आष धर्मोपदेशं च वेदशाल्ञविरोधिना । यस्त्कैणानुषत्ते सत धम वेद नेतरः ” इति ॥
आप स्एतिपुराणादि । उपदेशो वेदः । +तदविरोधिना बेदादि(वि)वनितेन तरेण पूरवोक्तस्वरूपेण । अनुसंधानगुपपादना । पूर्व श्रहस्थादयः। द्धा वृद्धत्वो- पेता दि, दश्ञावरेति, दक्चभ्यो न न्युना। अङ्किराः--५ चत्वारो वा चयो वाऽपि वेद्वन्तोऽश्चिहीन्निणः । बराह्मणाः स्मवायस्थाः पर्षदित्यमिधीयते ॥
+ तदविरोधिनेदयारभ्य पूवोक्तस्वसूपेभेदन्तग्रन्थः ख. ग. पुस्तकरयोनि विदयते ।
नामना
१ ख, (दतत । २ ख. गणतिषि 3 ख. स्तिः ४क्.ग, घ, "निधितः। ५ क, श्केऽथेवि" ¦ ६ ख, ग, वृद्धतवादुवुद्धोषे" ।
आचाराध्यायः] या्गवस्क्यस्प्रतिः । २ ( ब्ह्मचारिप्रकरणम् १)
अनादिताञ्नथो ये च केव वेदपारगाः ।
पञ्चैते वेदशाजन्ञाः पषत्पंतता द्यराहताः ॥
यतु धमाका विप्राः कायोकायविचक्षणाः।
प्रायश्धित्तप्रणेतारः स्तते परिकीतिताः ॥
एकरविंरतितेर्याकैः ध्रतिप्तन्यायपारीः ।
वेदाङ्गङ्कशडेग्वेव पत्तं तु प्रकल्पयेत् ॥
यतीनां सत्यतपसां ज्ञानविज्ञानैचेतसाम् ।
शिरोजतेन स्नातानमिकोऽपि परेष्व ॥
ये तु पूर्वं मया प्रोक्ताः स्थिता यायावरे पयि ।
ध्रयोऽपि परेषञ्ज्ेयाः सभ्रपापापहारकाः ॥
एषा तु छघुकार्येषु मध्यमेषु तु मध्यमा।
महापातकिशोधष्येषु शतशो मृय एव च › इति ॥ यतिश्ञाख्लपसिद्धं सषिरोत्रतम् । एकोऽपि परिषत्कायकर शदय्थः । यायावर
यहस्यविकेषः । महापातकिनश्च ते श्ोध्याथ् महापातकि्चोध्याः ॥ ९॥
धर्मान्वक्तं तदधिकारिणो वणोन्दिनांषाऽऽद-
ब्रह्मक्षत्रियविट्शुद्रा वणास्वादयाक्षयो दिजाः॥ बराह्मणकषत्रियदेश्यश्दराः भलेकं वणंसंन्गा भवन्ति । बाह्मणक्षज्ञियवेव्यास्तुं भत्येकं द्विजरसंज्ा जेयाः ॥ निषेकाद्याः रमशानान्तास्तेषां वे मन्तः करियाः ॥१०॥ तेषां द्विजानां गमोधानायाः मरतक्म॑पयन्ताः क्रिया मत्रे; कायो; । श्रुद्रस्य तु यावदुक्तपूपनयनान्तसंस्कारानुषत्तौ यमः- ८‹ शुद्रोऽप्येवंविषः कार्यो विना मन्नेण सर्कृतः । न केन चित्समसनच्छन्दसा तं प्रजापतिः ॥ खष्टाऽलुपनीतवान् । अतो नोपनेय इत्यथः । यच्छरतिः-“ गायन्या बह्यण- मघुनत । त्िष्ुमा राजन्यम् । जमल्या वश्यम् । न केनचिच्छन्दसा शद्रम् । अप्त स्कार्यो विज्ञायते । ' असस्कार्योऽनुपनेयः बरह्मपुराणम्--“ विवाहमात्र््कारं शद्ोऽपि रमतां पदा ।
१ ख. श्वदं तु । २ क. “नवादिनाम् । ३ ग. घ. ^द्। यत्तेपू*। * ग. ध. येकार । ५ इ, "कादिद्म। ६ ख. "तोऽनुप । ७ ग. "संस्कृतो वि ।
२४ अप्राकौपराभिधापरादिदयविरवितदीकासमेता- [ शप्रथमः- ( ब्रह्मचारिप्रकरणम् १) मातरश्चब्दान्पन्राणां ग्या्रत्तिः पूवेसंस्काराणां वा। भरतदा च विकरः । विदहितत्वादपि तेषाम् । जातक --“इषटापूतौ द्विजातीनां धर्मौ सामातिको मते । अधिकारी मवच्ः पूतेधर्मण वैदिके ” ॥ महाभारतमू-“एकाभिकमे हवनं त्रेतायां यश्च हूयते । अन्र्वे्यां च यद्ानमिष्टमिलयमिधीयते ॥ वापीकूपतडागादि देवतायतनानि च । अन्नप्रदानमारीमः तमिल्यमिधीयते ” ॥ अन्नदानग्रहणमय्गाङ्गोपलक्षणम् । =था च जातृकण्य॑ः-“' ग्रहोपरागे यदा सूर्यंकमगेषु च । द्वादरयादो च यद्ानं पूत॑मिलयमिधीयते ” ॥ १० ॥ गभीधानादीन्सस्कारान्यृ्यविहितस्वरूपानापि काठनिोषसंबन्धितया साष- छोकदरयेनाधुना विधत्ते- । गमीधानमृतो पुंसः सवनं स्पन्दनात्पुरा ॥ षष्ठेऽष्टमे वा सीमन्तो मास्येते जातकमं च ॥ ११॥
®
अहन्येकादशे नाम चतुथं मासि निष्क्रमः ॥ षष्ठेऽ्नप्ाञ्चनं मासि चूडा कार्या यथा्ुरम् ॥ १२॥ एवमेनः शमं याति बीजगभंसमुद्धवम् ॥ गमं आधीयतेऽनेन कर्मणेति गभोधानम्, तहतौ काथमिलयन्यतः सिद्धम् । एवं परागगभंचलनास्पुंसः सवनं पुंसवनाख्यं करम । षष्ठेऽष्टमे वा गर्भमासे सीमन्तः सीमन्तोन्नयनम् । एत आगते जनातकमे । अहन्येकादशे नाम पेयापिति दोषः । एकादशादिसंख्यी जन्मनः । तस्य प्रङृतत्वात् । चतुर्थे मासि निष्क्रमणम् , सयाचन्दरमसा द्रष्टं बहिः मसरणम् । षषे मास्यन्नपाशनम् । चुडा रिखा सा येषां कुरे यस्मिन्व तथा यत्सख्या कायतया स्मर्यते तद्- नातिक्रमेण कतैन्या, यथाकुङधर्मं॒केरावेशान्कारयेदिति ग्रह्यभसिद्धा । एवं
# तथा च विकस्पः, विदहितत्वादितरेषामिति पाये युक्त इति भाति । † निष्कम इति पाये भाति युक्तः ॥
9 क. “मेवह्ं । २ ग. ध. यच्च दू । ३ क. “रामाः पुः । * ख. पूर्तं मत्याः प्रचक्षते । ५ क, घ. (त्पुनः । ष" । ६ क, ण, “ख्या जनात्मनः । ७ क, ग, घ. सूयच ।
आचाराध्यायः ] याङ्ृवस्क्यस्मतिः । २९
( बह्मचारिप्रकरणम् १) कृतेषु संस्कारेषु एनः पापं बीजगरभोत्थं स्ञाम्यति । बीजं शुक्रशोणितप्र् । गर्भो जटरान्तरस्थितो देहः । तेन नटररामो क्ष्यते । एनोऽत्राप्रायत्पे, मातु पीताशनादेरत्पमियथेः । एतच वचातुवेण्याभिप्रायं, न द्विनातिमात्र विषयम् । तथा सत्युपनयनं व्रिधाय वाच्यं स्यात् ।
देवङः-“ चिच्रकर्मं यथाऽनकैरङ्धरन्मील्यते शनैः |
नाह्यण्यमपि तद्रत्स्यात्सस्कारेविपिपुत्कैः » ॥ अत एव भनुद्विनात्यभिषायेणोपनयनं विधायाऽऽदे- ५ गरमहमिर्नातकमेचो मौ ज्ञीनिनन्धनैः । बैजिकं गाभिकं चनो द्विजानामपमन्यते ” ॥
एवमेनःशान्या प्रयुज्यमाना एते संस्काराः पंसवनात्परे पित्रभे पिषृ- स्थानीयेन पितुन्यादिना कायां इति सिद्धम् । अत्न गभाषानादिवदत्वादयः कारुविद्धेषा अप्यनुद्यन्त इति शाज्ञविहितानां कालन्तराणां न निवतेका तु तदुपरक्तकाः। तत्र शाखरान्तराणि विक्षेषाभिषायकानि रुकष्न्ते ।
तत्र हारीतः--“ सकृत्प॑स्कृतपंस्काराः सीमन्तेन द्विजल्ियः ।
ये य गर्म प्रसृथन्ते स सवैः संस्कृतो मवेत् ›' ॥ सीमन्तो्यने वैजवापय्हम्र- « आपू्वमाणपक्षे यदौ पुंसा नक्षत्रेण चन्द्रमा युक्तः स्यात् ” । देवकः-“ सङृच संस्कृता नारी सवेगर्भषु संसृता " ।
अत एव पारस्करः-“ अथ पूंपवनवत्सीमन्तोन्नयनं प्रथमगर्भे ” इति । सीमन्तोज्यनं भयमगर्भेऽभिषत्ते । पुंसवनं तु मेतिगभेमा्रतेत । अथ पुंसवनानि. वरोभनं) तत्राऽऽखायनग्दयम्--
८ उपनिषदि गर्म्म्भनि पुंपवनमनवटोमनं च । यदि नौऽऽधीयात्त्तीये ग माते
तिष्येणोपोषितायाः खदूपवत्ताया गोर्दधनि द्वो द्वौ मापौ यवं च दधिप्रसृतेन प्राशयेत् । किं पिबति कं पिवपतीति प्रय पंपस्वनमिति तिः प्रतिनानीयात्। एवं धीन्ध्रमृतान् । अथास्य मण्डडागारच्छाया्यां दक्तिणस्यां नातिकायामनिता-
१क. घ, "भोक्त श्चा । २क.ग.घ. "हग" । ३ क. ्वौडीमो"।४ ख. "दा चन्द्रः । ५ ख. प्रथमग* । ६ ध." वर्तते । भ 1 ७ क.ख. ग, नाव” ८ क. ग. च. %मनमनवलेमनं पुंसवनं च । ९क.ग. च, शनादीया १० ख, श्वे गर्ममाति ति" 1 ११क,र. घ, निद्रौ भा॥ १२ क्. ग्याऽऽस्ये म । ग, घ, "यस्यै मः। ‡
२६ अपराकपराभिषापरादिदयविरवितयीकासमेता-{ १ प्रथमः-- ( ब्रह्मचारिपरकरणम् १)
मोषं नस्तः करोति । प्रनावजीवपुत्राम्यां वै हेतुकप्राजापत्यस्य स्थाटीपाकस्य हूत्वा ददयदश्षमस्या आरमत । यत्ते सुस्तामं य हितमन्तः प्रनापतो । मन्येऽहमन्तर्विद्रा माह पौचमधं नियाम् " इति । ८ अपदं त्वा मनप्ता दीध्यानः ” इत्यादि भरजावान्मन्रः । “ अभनिरेतु प्रथमः ” इदयादि जीवपुजा मन्राः। “८ ततीय मापि सीमन्तं तिष्ये वा श्रवणेन ” इति साख्यायनम् । जातकमणि बह्यपुराणाक्ता विशेषः ५ देवाश्च पितरश्चैव पृञ्र जति द्विजन्मनाम् । आयान्ति यस्मात्तदहः पूज्यं पुण्यं च सवदा ॥ तत्र द्यात्सुवणं च मरमं गां तुरगं रथम् । छत्रं छागं च माल्यं च तिखान्वेदम धन वहु ॥ जातश्राद्धे प्रदयाच पक्तारं ब्राह्मणेष्वपि ? इति। एतच्च नाभिच्छेदासाक्, नो््वम् । तथा च हारीतः- “(जाति कुमारे पितणामामोदात्पुण्यं तदहस्तस्मात्तिरपृणीनि पात्राणि सहिरण्यानि ब्राह्मणानाहूय पितृभ्यः खधां कुयात् । प्रजापतये च प्राङ्नामिच्छेदात्संस्कार- पुण्याथीन्कुवन्ति । छित्नायामश्नौचम् " इति । ज्योतिःबाचात्-“ मृदुभुवचरक्षपरमेषु वारत्रये शुम! गुरौ इ़क्रेऽथ वा केन्द्रे जाते कमे चनामच”॥ भानि नक्षत्राणि । भविष्यत्युराणमू- “नामधेयं दशम्यां च केचिदिच्छन्ति पाव । दवादश्यामपरे राज्यां मापे पूर्णे तथा परे ॥ जष्टादशेऽहनि तथा वदन्लन्ये मनीषिणः । पण्ये तिथो मुहूत च नक्षत्रे च गुणानिते ” इति ॥ ग्रहपरिषिष्टम्- ५ जननादृक्षरातर व्युष्टे शतरात्रे सेवत्सरे वा नामधेयकरणम्, अशोचे तु व्यतिक्रान्ते नामकर्म विधीयते "| नायं नियमपर; । “ नामधेयं दशम्याम्" इत्यादिवचनव्ैरोधात् । अतो विकस्य
१ ख, “ध पृवौन"। रघ. ध्ये हृत. ।३ ग, हिममः। * क.ग, घ.' "ति संख्याः | ५क.ख. द्देनर्दः। ६ क, नन्ति। भिन्नाः ।
जाचाराध्यायः | याञ्जवस्क्यस्पतिः। २७ { ब्रह्मचारिप्रकरणम् १)
एव । खगृ्यापेक्षयां चतद्यवस्था । एव च “ अहन्येकादशे द्वाददयां वाऽस्य कारयेत् '” इत्यादि विवक्षितार्थमेव । नाञ्च चान्तोपलक्षणायेम् । तेनाश. चेऽपि तस्का्यम् । शहटिचितो-- “‹ दशम्यामुत्थाप्य पिण्डवधनं पितणां तत्र सानिध्यमितति श्ुतेरनाह्मणोऽनावा- हूतिं दा पितनतमान्य ब्राह्मणान्मोजयिचा तदहरेव नामकरणं कुर्यात् । अन्यो वा कुटब्रद्धश्तुरक्षरं यक्षरं वा वोषवदाचन्तरन्तस्यं पुंसामीकारान्तं खीणमिवं ते नान्नि शुचि तक्रं मवति “ । सूतिकां पर्वं शय्धात उत्याप्य दशम्यां तिथौ द्दामेऽहनीखयेः । पिण्डवधेनं पूजा, तत्खरूपं च--त्राह्मणः पवेमाहुतिं इत्वा पितरननुपरान्याभ्युदयश्राद्धेन पूजयित्वा, कवगीदीनां दृतीयादयो वणां यरखवहाश्च घो पचन्तः । तेषां पध्ये यकारादयशतस्रोऽन्तस्थाः । ते नान्नोऽन्तमेध्ये कायौ; । शेषास्तु घोष- वन्तो नामाद । वेनवापः- ५८ पितता नाम करोत्येकाक्रं यक्षरं यक्षरं चतुरक्षरमपरिमितं वा कतं कुर्यात तद्धितम् । ईकारान्त जिय । यमः“ शमी देवश्च विप्रस्य वमा त्राता च मूमुनः । मृतिर्दत्तश्च वेश्यस्य दाप्तः शद्रस्य कारयेत् " ॥ एतान्युत्तरपदानि समासरूपस्य नोन्न कायोणि। पूतैपदनियममाह मनुः-- ८ माङ्गल्यं बाह्मणस्य स्यात्सत्रियस्य बङान्वितम् । वेरयस्य षनसंयुक्तं द्रस्य तु नुगुप्पितम् ॥ तथा--“ खीणां सुखोचयमं कूरं विस्पष्टार्थ मनाहरध । माङ्गस्यं दीधैवणीन्तमाशषीवांदामिधानवत् ” ॥ निष्कमणे यमाक्तो विरेषः- ५ ततस्तृतीये कतैम्यं मासि सूर्यस्य दशनम् । अदद्धश्चातातपः--“ प्राक्चूडाकरणाद्याः प्रागन्नप्राशनाच्छिडः ।
# इत मआरभ्य दन्तकेशनखानि रेत्यन्तं अन्थच्यत्यासः ख. पुस्तके ।
ितिषमनिम्थानमतातेाककमयोयनयििोयययेयोणयणनकनतोिनयोोणाोेो्प्नकणकनमणधमयययमयाययनकननयनिनणिििभननननोमोनिणिमेमनन्यनयणननोभेणनोिनयतििनचयनजमिवतिषे
१ख.श्याचतः 1 २ क. ग. शनुमन्य। 3 ख. “दहनेन । ४ क. घ. “प्या उत्था । ५क.ग. घ. श्रोजञ्न्तेमष्वे। ६ क, ग. ध. रचः ७ ख, नान्तःकाः। ८ क. ख, घः. मदल्यं । ५ क, ध, “णां मुखो । १० क, नोरमम् । माः । ११क.ख.,घ, "म् । महक ।
२८ अपराकापराभिधापरादिल्यविरचितटीकासपेता-[ १ प्रथमः-- ( बह्मचारि प्रकरणम् १)
छुमारसतु र विज्ञेयो यावन्मौल्जीनिवन्धनम् ॥
शिशारम्युक्षणं प्रोक्तं वारस्याऽऽचमने स्मतम् ।
रजस्वखादसस्पश्चे लातन्य त॒ कमारकेः 2 ॥ ब्रह्मपुराणे “ मातापि्रोरथोच्छिषठं वारो मुञ्जन्मवेत्सुखी » इति ¦
दक्षः--““ जातमाघरः रिशुस्तावयावदषटो समा गतः । स॒ हि गरमपतमों ज्ञेयो व्व॑क्तिमात्रप्रकाशितः ॥ भक्ष्यामक्ये तथाऽपेये वाच्यावाच्ये तथाऽनृते । अस्मिन्काठे न दोषः स्यात्स यावन्नोपनीयते " ॥
एतदभ्ष्यभक्षणापेयपानारुमननं मातापिन्रोरच्छिष्टमात्रविषयं न तु जातिभ॑- शकरायभक््यापेयान्नपानविषयम् । संस्काराद्यनहंस्वमसङ्गात् । इर्यते हि स्एृतिषु भराचुर्येण ^ वक्न्ते ब्राह्मणमुपनंथीत भीष्मे राजन्यं शरदि वैद्यम् ” इलयादिनाऽनुपहतनादयाद्याश्रयणेनेवोपनयनादीति । पुराणम्--“ चतुथं मास्ति कतन्यं शिद्ोचन्द्रस्य दशनम् । द्वादशेऽहनि रजेन्द्र शिशोर्निष्क्रमणं गृहात् ॥ चतुर्थे मासि कतेव्यं तथाऽन्येषां मतं विमो ? । अन्नपादाने विशेषमाह यमः- “५ ततोऽच्नप्राहनं षषे माति काय यथाविपि । अष्टमे वाऽपि कतेन्य यदवषठं मङ्गकं कुठे ” ॥ दाद्सः-““ सवत्सरेऽनप्राशनमधेपवत्पर इलयेके ” । कौगाक्षिः-““ षष्ठे मास्यन्नपराशनं दन्तेषु जतिषु ” ॥ माकंण्डेयः--““ देवतापुररतस्तस्य धाच्युत्सज्गगतस्य च । अकृतस्य दातन्यमन्नं पान्नेऽथ काश्चन ॥ मध्वाज्यकनकोपेतं प्रास्मुखं प्रा्षयेच्छिडम् । कृतप्राशमथोत्सङ्गाद्धात्री बां पमूत्सनेत् ॥ देवाग्रतोऽथ विन्यस्य शिस्पमाण्डानि सर्वशः । शाच्राणि चैव शखाणि ततः पर्येत्तु ठक्षणम् ॥ प्रथमं यत्सृञेद्ाङक्ततो भाण्डं स्वयं तदा । जीविका तस्य वारस्य तेनैव तु भविष्यति ॥
१ क. ` सासत्तः। २ क, ग. घ. व्यक्तमाः । 3 क, ग. घ. “नयेत } ४ क. “रत; स्थाप्य धा । ग, (रतः स्थाप्य धाः । ५ ख. प्रा्येतरथमं तु तम् । ६ क. ततः ।
आचाराध्यायः 1 याहवस्क्यस्पृतिः । ९९ ( नह्मचारिप्रकरणम् १) स्थः सखनन्मद्िवेते सतिमङ्च्वारिमिः । गुरुदेवाभिविप्रा च पूजनीया विशेषतः ॥ स्वनक्षत्रं च पितरस्तथा देवः प्रनापतिः । परतित्तवत्सरं चलातकर्तव्यश्च महोत्सवः ॥ " पिवृपूजा श्राद्धम् । विष्णधर्माचरे--““ जन्मनक्षश्रगे समि शिरःटनतिन यत्नतः । पूजा सोमस्य कतन्या नक्षत्रस्य तथाऽइतनः ॥ श्रद्धे कु्यातपरयतनेन वह्ित्राहर्भेतपणम् ॥ पुराणामचनं कार्यं केशवस्य विदेषतः । संवैखाठंृतलिषठेद्धोतवाप्ताश्च मानवः । निर्मलानि च धार्याणि दनतकेश्चनलानि च ” ॥ चौरे यपो विरषमाह- ८८ तथा संवत्सरे पर्णे चूडाकमे विधीयते | द्वितीये वा तृतीये वा कतव्य श्रुतिचोदनात् › ॥ शङ्सङ्िखितौ-“ तृतीये वषँ चडाकमे पश्चमे व। ” । ठोगाक्षिः- ८५ तुतीयस्य वरस्य मृयि्ठे गते चरडाः कारयते । दक्षिणतः कंपूना बरिष्ठाना-
मुमयतोऽन्निकरयपानां मुण्डा गवः पञ्चचूडा अङ्गिरसो वानिमेकमङ्ग कथम् । शितिनोऽन्ये यथाकुङुषम् वा 1 शुद्धपक्षस्य पुण्याहे पर्वणि वा » । कैशूजा चडा । वाजिः केदपद्कितिः
व्यासं$~-- “4 नक्षनेऽपि न कर्तव्ये यस्मिज्ञातो म्वेन्तरः | न भद्रपदयोः कार्यं नेवाऽऽगयेषु मारत ॥ दारुणेषु च सर्वषु इष्टतरा तु वनैयेत् । ज्योतिषे यानि चोक्तानि तानि सर्वाणि कारयेत् ॥ वारं शनैशवरादित्यमौमानां रात्रिमेव च । तिं प्रतिपदं रिक्तां विटि चेव विवभेयेत् ॥
9 क. ग. ध, “वद्षैः जञा" । २ ख. यलः कतं" । ३ क. ग, घ, ज्ञानेन । * ख. "णपूजनम् । ५ ध. सवास" 1 ६ क, ग. गव॑स्व्लं । ७ क. ग. शयिष्टपः । < ख, कारयेत । ९ ख, कपुयव्' । १० क, भमेकोम'। प,घ.म्मेकेम, । ११ ख. क्पटाच । १२९, ग. ष. च्रेषतु कः । १२क. ध, तार तु।
३० अपराकोपराभिधापरादित्यविरवितदीकासमेता-[ १ प्रथमः- ( अष्यचारिभ्रकरणम् 9) अश्चिनीश्रवणखातिचिज्ातिष्याः पुनर्वसुः । धनिष्ठरेवतीग्येष्ठा मगहस्तेषु कारयेत ॥ शुभष्वश्ककेन्द्रेषु शुभेषु करणेषु च । क्षारं प्रातः भरकुवीत आयुबछ्विवधनम् ॥ हस्ता्रयं मृगरिरः श्रवणान्चयं च पृषाश्चि्यक्रगुरुमानि पुनवसू च । ्षोरे तु कमणि हितान्यदयेक्षणे वा
|
तानि चोड़्पतिना यदि क्स्ततारा ॥ ११॥ १२ ॥
त॒ष्णीमेताः क्रियाः स्रीणां विवाहस्त समन्नकः॥१३॥
एता हिं जातकमाचाः क्रियाः स्रीणाममन्रकाः । विवाहः पनः समत्रकः । ग्रहयविहितानां संस्काराणापिह परापशच्त्र च तदङ्गानामप्युपदेशात्साङ्कानां तृष्णीभावो वेदितन्यः अत एव भनुः-"अमन्नका तु काययं च्ीणामावृदश्चेषतः संस्कारा शरीरस्य यथाकाठं यथाक्रमम् ॥
आट् क्रिया । अशेषतः साङ्गा । यथाक्रममिति वचनात्संस्कारेषु कमान - तिक्रमो विधेय इति दशेयति । तदतिक्रमे सवैमायधित्तं कारयेत् । कालातिक्रष कालायन आद- “५ देवतानां विपयातत जुहातिषु कथं मवेत् । सवं प्रायधित्तं हुत्वा करमश्चो जुहुयात्पुनः ॥ संस्काराश्च वियुज्येरन्सखकाढश्च कथं चन । इत्वा तदेव कतैव्यं ठेदूप पातयेदधः ॥ सवेप्रायधित्त लछागाक्षिराहद-“ सवांणि प्रायाधित्तानि मनोज्योतिरिति स्तम । ” गोबि( मि )रथोंराधिकारे--“ एतेयेवाऽऽवता ज्ियासतुष्णीं मन्नेणु तु हामः | माकेण्डेयः--“ प्रापतेऽथ पञ्चमे वषे अप्रसुपते ननाईने । षष्ठी प्रतिपदं चेव वजयित्वा तथाऽष्टमीम् ॥ रिक्तां पञ्चदशीं चेव सोरभोमदिनं तथा ।
की क
एवं सुनिधिते कछ विद्यारम्भं तु कारयेत् ॥
१ ख. “त्. । स्थनेष्वं' । २ क. “शिर । ३ ख. शस्कारांश वियज्येरन्स्वकादाचेकथं । » ख, तत्तृपपतयेदतः । स' । ५ क, 'वुतक्ञि" । ६ क, ग, कायं ।
सकराष्यायः | याहृवस्व्यस्थृतिः । ३ # ( अह्मचारिम ररणम् १)
पूजयित्वा हरिं छकष्मीं देवीं मेव सरस्वतीम् ।
खविद्यम्त्रकारांश्च खां वियां च विरेषतः ॥
एतेषामेव देवानां नान्ना नु जुहुयादयुनम् ।
दक्षिणामिद्धिजन्द्राणां कतम्यं चात्र पूजनम् ॥
प्राङ्मुखा गुरुरापीनो वारणाश्ामूखं शिशम् ।
अध्यापयत प्रथमे द्विजाती सुपूजितम् ॥
ततः प्रमृल्यनघ्यायान्वनेनीयान्विव्येत् ।
अष्टमीद्भितयं चेव पक्षान्ते च दिनद्वयम् ॥
अशौच इन्द्रयात्रायां मृकम्ये राहुददने ।
न्यतीपति चौहोरात्मुर्कापति तथैव च ॥ स्शृलयन्तरम्--““ माततैकान्यापरं गणिते च कुमारं शिक्षापयेत् + ॥ १३ ॥
गर्माष्टमेऽषटमे वाऽन्दे ब्राह्मणस्योपनायनम् ॥ भराज्ञमिकादशे सेके विशामेके यथाङ्कुरुम ॥ १९ ॥ उपनेतारं भत्युपनेयस्य भयोनकव्यापौर+- उर्पनायनम्र् । तच्योपनयना दन्य-
देव । अत एवाऽऽह बुधः--
८ गमीष्टमे वर्षे वक्न्ते जाह्यण आत्मानमुपनाययेत् " इति ।
~
इममेव च विधिमाधिद श्वौनको मन्रं विधत्ते--“ नो्वन्वाच्योपतगृह्याषीहि भोः पावित मो अनूह ” इति 1 गभौदष्टमो गमीएटमः › गर्भ्दचरितोऽव्दो गर्मस्तद(म)पेकष्याष्टम इति स्यब्छोपे पश्चमी । उपनयनस्पाप्ययपेव कारः भरीन- केनोक्तः-
८ अष्टो वर्ष ब्राह्मणमुपनयेद्धमीष्टमे चैकादशे क्षत्रियं द्वादशे वेश्यम् ' इति ।
अथ काम्या उपनयनकारः-
तत्र मनुः-“ नहवर्चस्कामस्य कार्य विप्रस्य प््वमे । राज्ञो बछाथिनः षष्ठे वैदयस्येहाथिनोऽषमे ५ ॥ इहा चेष्टा ।
# इत आरभ्य बुध इयन्तं प्रन्थन्यत्यासः क. पुस्तङे । +मिताक्षरायां दूपनयनमेवरोपनायनं स्वार्थेऽण , इततानुखारात् , भै वा दीधैत्वमिति ग्या्या वतेते ।
१ ख.ग., घ्. णनैःस्वपू २७. ग. ध. चापि होत्र । २ क. ख. 'तृकन्या १ ॐ क. '्पनयने"। ५ कृ, श्पारतयोप । ६ घ, “पन । ७ क, जानुनान्बो । € ग. घ, श्वनान्योप । ९ ख, 'रितेऽग्दे गमेष्तदपेवयाषएम ६ ।
३२ अपराकापरामिधापरादित्यविरचितरीकासमेता--[ १ प्रथमः-- ( ब्रह्मचारिप्ररूरणम् १) मौतपः- [र
८ उपनयनमष्टमे पञ्चमे नवमे वा । काम्यं गादिख्यावषाणामुपनयनस्याष्टमं वर्षं नित्यः का नवमं पञ्चमं च काम्यः » । आपस्तम्बः- ५ सप्तमे ब्रह्मवचैपतकाममष्टम आयुष्कामं नवमे तेनस्कामं दरमेऽन्नादिकाम- मेकादश्च इन्दियकामं द्वादशे पञ्युकामम् । " अ्रोपनयीतेलयनुषङ्गः पुराणाद्-“ नष्टे चन्द्ेऽसतगे शुक्रे निरंशे चेव मास्करे । कतैव्यं नोप्नयनं नानध्याये गलग्रहे ” ॥
राशेः प्रथमभागस्थितसूयों निर्चः । चतुथं सपमी नवमी योद गखब्मह्ः
८ हस्तात्रथे पुष्यधनिष्ठयोश्च पोष्णाश्चिपतौम्यादिति। ष्णुभेषु ।
शस्ते तिथौ चन्द्रबोपयुक्ते कार्यो द्विनानामुपनायनो विविः "| गोबि(भि)ः ^ यद्हरुपोष्यन्माणवको मवति प्रग एवैनं तदरहन्मोजयन्ति । कुशी कारयन्ति । आष्वयन्ल्यङ कुवन्ति । अहतेन वापरपाऽऽच्छादयन्ि ” । भरे प्रातरिदयथः शङ्ः- « पयोयवाग्वामिश्षाहारः करमशज्रयाणामुपनयनाद्वि गमीधानारिषु संस्कारेषु दश दश्च विप्रा मोज्याः "| यद्ाह कालयायनः-
«५ गमौधानादिर्वषु ब्राह्मणान्भोजयेदश » ॥ १४ ॥
उपनाय गुरः ष्य पहनन्यह्तिप्रवकम् ॥ वद्मनव्यापयदन चचचारश्च शक्षयद् ॥ १९५ ॥ यथादिध्युपनयनकमेणा शिष्यमनुशासनीयं पत्या त्वा गरुराचायो व्याहूतिपूवेकं वेदमध्यापयेच्छीचाचारांथ ग्राहयेद् । गुस्प्रहणात्वितैवोपनय-
9 क, घ, भोदिः चं"! २ क. ग, घ. शह्वकामः। पु" । ३. ध. शची चतर्ची ग ।
४्ख,मेचः शंः।५ ग. ध, शू्मोजः। ६ ख. न्तरे) ७क, ग, घ, आहयेद् ॥ ८क, ख, ध, श्नं क" । क. य, घ, भ्वैको वेर ।
आचाराध्यायः ] याङ्गवरक्यस्परतिः । ३३ ( बह्मवारिप्रकरणम् १)
नादि कुयादिनि गमयति । तस्य योग्यताविरहे चान्य आचाभैः स्यात् । उपनयनेन च रिष्यस्याऽऽचाये भति संवन्धविशेपान्िका भत्यासात्तिः क्रियते । नतु देशसंनिकषात्पिकेव । उपनेनृगुणानाहाऽभ्पस्तम्बः - |
“ तमसो वा एष तमः प्रवहति यदनिद्धानृपनयते चचात्रिद्रानिति बाह्म.
णानाम् । तस्मादमिननव्रियाममपेतं ममाहिने सस्कनीमीप्मेन "
येश्वाद्िद्रासुपनयते सोऽपि तमः भरविशतीयर्थः । गायत्यादिपरधानं चोप- नयनम् । यदाह काल्यायनः-
शगायत्या ब्राह्मणमुपनयीत निष्ुमा राजन्यम् ¡ जगत्या वैद्यं सर्वषां वा गायत्रीम्”
अनुत्रयादिति श्षेषः।
रोगाक्षिः-
८ तत्वितुतैरेण्यमिति बराह्मणस्य । तां प्तवितुरिति राजन्यस्य । विश्वा इपाणीति
वेश्यस्य । ॐ मूर्मुवः स्वरित्युक्त्वा तत्सवितु्षरेण्यमिति सरार तिराह
पच्छोऽषैर्चराः सर्वीमन्ततः# "
महाव्याहूतिसंख्यामाह मनः-
“५ अकारपूविकास्िघो महाग्याह्तयोऽ्ययः । त्रिपदा चेव सावित्री विज्ञेयं ब्रह्मणो मुखम् » ॥
मुखमारम्भः । ततश्च नं महदाग्याहूतय एवाध्यापनारम्भे भयोक्तव्याः । कि तु भणवो गायत्रीं च । एतच प्रथमाध्यापनमारम्भे न खहरहः । यख- भिति व्यपदेशात् ।
पणवपहाग्याहतित्रिकं च स्वरूपतो मनुराह-
“ अकारं चाप्युकारं च मक्रारं च प्रजापतिः वेद्याचिरषहदुभृवः सखरितीति च ” ॥ गायत्रीमपि विश्चेषत आद-
# एतदनन्तरं ख. पृस्तकातिरिक्तपुस्त्रकेष अतिरिक्तोऽये मन्थः--ॐ तां सविदुरवरेण्यस्म जित्रामाऽदं वृणे समातं निश्वजन्याम् । वामस्य ण्वो अदुहत्प्रपीनां सदल्धारां पयक्ता महीं साम् । ॐ विश्वा रूपाणि भ्रति मृशते कविः आसावीद्धदं दविपदे चतुष्पदे । वि नाकमश्षत्सविता वरे- ण्योऽनु प्रयाणसृषसो वि राजति ^ इति ।
५ कृ. भ्बः-उपयामो वा । ग. घ. म्बः । उपतराप्नो । २ क. पते । यश्वाविद्रानुः। ३ ग. अश्च बिद्धानिति ज्द्मणम् । त घ. यच्च विद्वानिति ब्राह्मणम् । त । च्म, ध. “रमसीप्सेः । ५ स. चच्चावि ।६क.ग. घ. प चेतसः अरः ७क.ग. घ. न्नयेत। ८ क.ग. ध. त्रिरन्वाह । ५$ख.ग. घ. य ब्रह्म । १० क. नम्याः ११। क. ग. घ. "पने १२ ख. "बह" ४!
१ अपराकोपरामिधापरादिलयविरचितरीकासमेता-[ १ प्रथमः-- ( ब्रह्मचारिप्रकरणम् १)
^ त्रिभ्य एव तु वेदेभ्यः पादं पादमदूदुहत् । तदित्यचोऽस्याः साविच्याः पैरमेष्ठौ प्रजापतिः " ॥ तथा--“५ अध्येष्यमाणं तु गुर्निलकारमतन्धितः । अधीष्व भोरिति ब्रयाद्विरामोऽस्िविति चाऽऽरमेत् ॥ अध्येष्यमाणस्त्वाचान्तो यथा्ञाख्लमतन्दितः । बरह्माञ्लिक्रितोऽध्याप्यो छघुवाप्ता जितेन्दियः ” ॥ ब्रह्माज्ञलि सर एवाऽऽह- ^“ परह्य हस्तावध्येयं प्त हि बरह्याज्ञलिः सतः "' ॥ १५ ॥ शोर्चासाचीनमाचारं तावदाह--
दिवास्भ्यासु कणस्थन्रह्यघ्रूत्र उदङ्मुखः ॥ छयार्मूनयुर्षि ठ रतरा चहक्षणामुखः ॥ १8 ॥ अहनि सथ्ययाधादच्छखां रात्रा दक्षणापमुखा वबाम(दक्षिण)कणारोपितय. ज्ञोपवीतो मूतपुर्मषाबुच्छनेत् । मनुः--““ तिरस्कत्याचचरत्काष्ठं पत्त राष्ट तृणानि वा । नयस्य प्रयता वाच सवाताङ्गोऽवगुण्ठतः , ॥
काष्टादिभिभूमिमन्तधाय मलमुत्छजेदिलयथः । संबीताङ्गः पाहताङ्ः । अवगुण्ठितः प्राहतरिराः यमः-- ^“ हिरः प्राबल्य कुर्वत शक्रन्मृत्रविप्तमेनम् । अयज्ञियरनर््रि तृणेराच्छाद्य मेदिनीम् ॥ प्र्यच्छखस्तु पवाक्लेऽपराहं प्राच्खस्तथा । उदद्छखस्तु मध्याहं निशायां दक्षिणामुखः » ॥ मनुः--"“ छायायामन्धकारे वा रात्रावहनि वा द्विनः। यथाघरुखमुखः कुयात्मरंणवाधमयेषु च » |! अद्िराः-- ^“ उत्थाय पश्चिमे यामे रात्रेराचम्य चोदकम् | अन्तघाय तृणमूमि रिरः प्रावरूल्य वापरस्ता ॥ वाचं नेयम्य यत्नं ्ीवनोच्छासवार्जितः। छुयान्मू तपुर च इचा दंशे प्रमाहितः *" ॥ १६ ॥
|
१ क. दवभ्यः । घ. वित्रभ्यः। रक, घ. त् । उदित्यु।३क.घ,. परंचेष्टे प्रः; ४ कं, भ. घ. चाद्ब्राचनाचा । ५क. घ. "ल्राणवाधाभः । ६ ख. नन निर्ठीवोच्छवा० ।
आचाराध्यायः ] याहवस्क्यस्प्रतिः। २५ { ब्रह्मचासिमकरणम् १) क्षोचमाई-
ग्रहीतिश्रश्वोव्थाय मद्धिरभ्य॒दरतेजरेः ॥
गन्धटपक्षयकर शाच इयदिति द्धतः ॥ १७ ॥ यथा मङसंसगां न भवति तथा वापदस्तेन शिश्चं ग्रहीलोत्थाय देशान्तर उपविश्य कमण्डस्वादिनादुतजलेष्द्धिषं मन्धटेपक्षयकर् मर्गन्धहर ऋचम्. नसः योत् । भारद्ाजः--“अथापङ्प्य विष्मृत्रं काष्टटा्टनृणारिना । शौच यथार्भवल्रुयद्िदं विधृतमेहनः » ॥ मेहनं छिदङ्गम् । पुराणात्रू--“ मानेन वामहस्तेन वीरणाेरयत्तियेः ` । देवर“ आ क्षौ चासेत्मुनेच्छिन्षं प्र्ावोचारयोः स्वयम् ' विवस्वान्--“ रत्निमा्नं जं लक्त्वा कुयाच्छोचमनुदूर्ृते। पश्चात्त श्चोधयेत्तीयेमन्यथा न इाचिभवेत् * ॥ यपः--“ नाऽऽहरन्मत्तिक विप्रः कूखात्सप्तिकतात्तथ। । तथा वापीतडागेषु नुऽऽदह्रदहयाद्यतो मदम् ॥ आहरेजरमध्यात्त परते मणितन्वनात् "` पुराणार्प-“ वरभीकाममैषिकेात्वातान्मदमन्तजेलात्तथा । द्ौचावरिष्टां गेहाच नाऽऽददयद्धिपपंमवाम् ॥ [अन्तः प्राण्यवपन्ना च हद्येत्खाता न कर्देमात् » ॥ वापीकूपादिव्यातिरिक्तविषयोऽन्तजेरमृत्तिकामतिषेधः |। भारद्राजः-“ नोषरा् रमसानाच्च न मृदं मुषङस्यङत् । न मागीन्न जखाजातु नाऽऽदयात्कुङ्यतः कचित् ” ॥
देवः“ धर्मविदक्षिणं हस्तं नाधःशोचे नियानयेत् ।
तथेव वामहस्तेन नामेरध्नं न शोषयेत् ? ॥ क्षातातपः--“ जआद्रोमछ्कमात्रास्तु आपता इन्दुक्षय स्मृताः । तथेवाऽऽहुतयः पर्वः शोचार्थे चैव मृत्तिकाः ॥ + एतशिान्वर्भतमन्थः कुव्यतः क्रचिदित्यनन्तरं वतेते क. पुस्तके ।
9 ख, भ्या म॒त्रसंसरक्तो न । २ क. ग. घ. “व मल्गन्धठेपक्षयकरं -- च प्ल न्च्ड्न्स ता रक. ग. च. ठ मकगन्धज्पक्षयक्रं शौ ३ क. ध. ऋसं दु" । * ग.दतैः । प । ५ क. "कां बभ्रातकलान्न चिः ६ क. ग. घ. “था । वापीकूपत । ७ क परितो ख, परे तामः ८ क. ख. ग, (त् । वास्मी? । ९ ख, शमु । १० ख. सत्पाता । ११ क, म, घ, "तेव वो । १२ छ, बनम् । शा ।
२६ अपराफीपराभिधापरादियविरवितदीकासमेता-[ १ प्रथमः- ( ब्रह्मचारि प्रकरणम् 9) द हस्तयोद्धयोः | द्विगुणे मवेत् "” ॥ मनुः--“ एका लिङ्गे गुदे तिखस्तथा वामकरे दहन | उभयोः सप्त दातव्या मुदः शुद्धिमभीप्ता ॥ एतच्छोचं गृहस्थानां द्विगुणं बह्यचारिणम्। त्रिगुणं स्याद्नस्थानां यतीनां च चतुगृणम् “ ॥ दृक्षः--““ अरषभ्रमृतिमात्रा तु प्रथमा मृत्तिका स्मृता । द्वितीया च तृतीया च तदर्धेन प्रकीर्तिता ”॥ एवमपि गन्धलेपक्षयो यदि न भवेत्तदा मृदोऽधिका ग्राह्या; परिमाणतः संख्यातो वा, तत्राङ्गिराः-“ प्रथमा प्रस॒तिर्ञेया द्वितीया तु तदार्ध॑का | तृतीया मृत्तिका ज्ञेया त्रिमागकरपृरणी ” ॥ वधिष्ुः-^ पञ्चापाने दरोकस्मिन्नुभयोः सप्त मृत्तिकाः । शङ्खः-- ^“ मेहने मृत्तिकाः सप्त लिङ्गे द्वे परिकीर्तिते । एकस्मिनिविरातिदैसे द्वयोतेयाशचतु्दंश ” ॥ मेहनः(न) पायुः; । बह्मचारिदिषयमेतत्। हारीतः-“ दश सव्ये षट् ष्ठे स्तोमाम्यां तिमिः पादौ प्रक्षाच्येत् ” । हृद्धपाराक्षर+--“ उपविष्टस्तु विप्मूत्ं कतुं यस्तन्न विन्दति । स कु्यादधेशोचं तु स्वस्य शौचस्य सदा ” ॥ [ ॐ गन्धलेपक्षये सल्यप्यधेमिता संख्या पृरणीया। ] यदाह दक्षः- ५ न्यूनाधिकं न करव्यं शेचशयुद्धिमभीप्ता । प्रायश्चित्तेन युज्येत विहितातिक्रमे कते “ ॥ यथाविधिकरते शोचे गन्ध्रन्नापगच्छति । तत्राऽऽह मनुः- ५ याव्तापेत्यमेध्याक्तो गन्धो लेपश्च तत्कृतः । तावन्मद्वारि चाऽऽदयं सवासु द्रव्यशुद्धिषु ” ॥ मनसस्तुष्यभावे तु देवर आद- « यावन्न इद्धि मन्येत तावच्छौचं विधीयते ” ।
एका रिद्धि करे पस्व्ये ति
स्रो मूत्रशचं समाख्यातं शुके त॒
0
# एत्चिहान्तगेतम्रन्थः क. ग. ध. पुस्तकेषु न विदयते ।
१क.घ. णीम् । व" । २ क, ग. प्वन्नापैत्यमेध्यौत्याद्रन्धठे । घ. श्वन्नोपेयमध्योक्तादन्धले- पाच्च त ।
आचाराध्यायः 1 याहवस्क्यस्पतिः । ३७ ( बरह्मचारिप्रकरणम् १) अह्यपुराणाद्-“ जयनयेम्तु शौचानामद्धिः प्र्षाडने स्मृतम् । सङ्पखपनाश्चाय मावदुद्धय एव च ? ॥ आदििपएराणात्-“ ज्ीलूद्रयोरपमानं परक्तं शोच मनीषिभिः । दिवान्ञौचस्य निदयर्षं पथि पादो त्रिधीयत ॥ आतैः कुर्या्यथाशक्ति शक्तः कुयादययदितम् " | १७ ॥
अन्त्जानु शुचौ देश उपविष्ट उद्र्मुखः ॥ प्राभ्वा ब्राह्मेण तीर्थेन दिजो नियमुपर्ण्रेत् ॥ १८॥ अनुपदवे देशे भाड्खुख उदस्युलो बो पविरयान्तजोनु पाणिना ब्राह्मण तीर्थेन द्विजन्मा सवेदाऽऽचामेत् ।
9
५५ शुचौ देश्च आप्तीनो दक्षिणे बाहं जान्वन्तरा कृत्वा यज्ञोपवील्या मणिनन्ध- नात्माणी प्रक्षास्य वाग्यतो हदये खशंखिरचतथी अप आचमित् । पादौ चाभ्युकषेत् । खनि चोपरशेत् । शीर्षण्यानि मृषेनि च दद्यात् "।
आच(चाफ्मेदिल्नुदत्तो स्थ्यन्तरप-
५ कुर्षरान्तः करौ कत्वा, प्राङ्मुखो वाऽप्युदङ्मुखः। ष्णी चसंसपशतद्धिः प्रकृतिस्यामिरव च॑ " ॥ कूपरे जासुनी । टद्धपरा्ररः “कृत्वाऽथ शोच भक्स्य पादौ हस्तो च मृज्यडेः । निबद्धाश्चिख आपीन द्विज आचाममार्चरेत् ॥ कृत्वोपवीतं सव्यैऽपे वाद्मनःकायक्तयत्ः ? ॥ देवरः“ प्रथमे प्राङ्मुखं स्थित्वा पादौ प्रस्ाद्येच्छनेः । उदस्ृखो वीं दैवले पैतृके दक्षिणामुखः ॥ शिखां बद्धा वप्तिखा दवे निर्णिक्ते वाप्तप्ी शुमे। तूष्णीं मूत्वा सीषाय न कुध्यन् विोकयन् ॥ न गच्छन शयानश्च न इरत परामृशन् । न इपतन्नैव जल्पं नाऽऽत्मानं चेव वैक्षयन् ॥
१ ख. ब्रहमाण्डपु० । २ ख. ग. शुद्धाय । ३ क. ग. व्वैमाचरेत् । गी? 1 घ. भेमानामेः । *य. दुषो अ०।५क. ग, घ, सीषोण्यानि च मूरभनि द् ६ ख. ^राष्ःक ।७ ख. सः, < ख, “पैरो जाः। ९ ख. र, श्वमेत् । क? । १० क. ग, घ. वादेवेभ्यः पैः। ११९. ग, ध, ष्णी, हतवा ¦ १२ क, ख, “मादाय ।
३८ अपराकीपराभिधापरादिद्यविरचितदकासमेता-[ १ प्रथमः- ( ब्रह्मचाखिप्रिकरणम् 9)
के श्षान्नीवीमधःकायमस्प्रान्धरणीमपि । यदि स्पृशति चेतानि मृयः प्रक्षाव्येत्करम् ॥ इतयेवमद्धिरानानु प्रक्षाल्य चरणो प्रथक् । हस्तावा मणिबन्धाम्यां पश्वादाप्तीत संयतः ॥ अथाम्ब॒ प्रथमात्तीथादक्षिणन्चिः पिबेत्छमम् । अशाब्दमनवस्रावमवहिनान्वनुहुदम् " ॥
न इटन्न चलन्। मणिबन्धंः, जद्मतीयेमूटम् । मथमं तर्य नाहमतीर्थ, दक्षि णारक्षिणात्करादित्यथः । भारद्राज$--“ सेहताङ्कछिना तायं ग्रहीत्वा पाणिना द्विनः।
मुक्ताङ्ष्ठकनिष्टे तु रेषेणाऽऽचमनं चरेत् ॥ माषमजनमविस्तु संगृह्य जिः पिवेदपः । आयतं पूर्वतः त्वा गोकणोक्ृतिवत्करम् ॥ ”
हारीतः-“ आरद्रवापाः स्थरस्थस्तु यद्या चमेननराधमः | वख्ननिश्वोतनं तस्य देहात्परताः पिबन्ति हि ॥ कुयांदाचमनं निलयं प्राख्ुखो वाऽप्युदस्मुखः । जटस्थो वा स्थरुस्यो वा द्वयोवा समवस्थितः ॥ जछ्स्थो जख्कार्येषु स्थरस्थः स्य्कमैसु । उमयोस्तूमयस्थस्तु कमखधिङृतो मवेत् ” ॥
गो बि(भि)कः--“ जानुभ्यामृष्वैमाचम्य जठे तिष्ठन्न दुष्यतिः |
ताम्यामघस्तथा तिष्ठच्नाच(चा)मेन्न विचक्षणः ५ ॥
टिखितः-
“५ उद्धत्य परीक्षितामिरक्षारामिरेयृतामिरबुह्धदाभिररद्ाूष्यिकपाण्यावर्जता-
मिराच(बा)मेत् ” ।
अद्धिरिति शेषः।
आपलस्बः-
« भूमिगताखप्छाचम्य प्रयतो भवति । यं वा पूयते शुचाऽऽचमयेत् । नं
वषधारास्वाच(चा)मेत् । न प्रदरोदके ? ।
१ क्, संयुतः ! २ ख. न्धः, ब्रह्म ।३क.्य॑वाब््य। >» क.ग. धं, “मात्रस्तु । ५क. ग. च. श्याचमे । ६ ग. नति नाभ्याः । ७ क. "सृताः ।८ ख, "दुच्येक । ९ ग, घ, भवेदिति यं शरा प्रयता भव्वमेत् ! न व ।
आचाराध्यायः 1] याङ्गवर्क्यस्मतिः । ३९ ( ब्र्मचारिप्रकरणम् १)
अप आनच(चामेदिलतुष्रततो वमिषठः- ८८ प्रद्रादपि या गोसतपणमम्थाः । न गन्धरसड््टाभियाश् स्युरदमागमाः " ॥ प्रदरो गतैः । भचेताः--“ अनुष्णहीनशीतामिः पनाभिवखचश्ुपा । टद्रमाभिरफेनाभिन्िश्वनुवाऽद्धिराचमेत् " ॥ १८ ॥ बरह्मतीर्थस्य लक्षणमाह भसङ्गात्ती्थान्तराणां च-- कनिएादेशिन्यइगष्रमूखान्यग्रं करस्य च ॥ प्रजापतिपितूत्रह्मदेवतीयान्यनुक्रमात् ॥ १९॥ कनिष्ामृकं भजापतितीयम् । प्रदेशिनीं पितृतीथेम् । अङ्कपपररं ब्रह्मती- थम् । स्तम देवतीयै च जानीयात् । कनिष्ठ हस्वाऽङ्कलिः । देशिनी तजनी । अङ्कुरः भसिद्धः ।
हारीतः- ८८ ब्राह्चेण तीर्थेन चाऽऽच(चा)मेत् । आवपनहोमतरणानि प्रानापलेन कुर्यात् । मा्जनाचमनवलिकर्ममोननानि देवेन । पित्रथोनिं पिव्येण । प्रतिग्रहमाम्नेयेन आयं पाणिमध्ये# । आवपनं निर्वापः । केञचानां मानेन, न मोक्षणम् । माकेण्डेयपुराणात्-““ नान्दमिखानां कुर्वीत प्राज्ञः पिण्डदकक्रियाम् |
प्राजापल्यन तीथन यच्च केचित्प्रनापतः '' ॥ भविष्यपराण--““ कमण्डलृपम्परशंन द पप्राशनमव च ।
सोमतीर्थेन राजेन्द्र सदा कुया द्विचक्षणः ॥
छानहोमे तथा दोहं प्राजापलयन कारयेत् ” । योगयाइवस्क्यः--“ अङ्घुष्मृने बाह्यं स्यादेवं त्वङ्कुलिमूषेनि ।
प्रानापल्यं त॒ मल स्यान्मध्ये सौम्यं प्रतिष्ठितम् "' ॥
मध्ये तरपध्य इत्यथः ॥ १९ ॥
त्रिः प्राश्यापो दिरन्मन्य खान्यद्धिः समुपर्पशेव ॥
्रीन्वारानपः पीत्वा वारद्वयं मुं संमृज्य च्छद्राण्यद्धिः संस्पृशेत् । ~~~ #* पाभिमध्याभेति युक्तः पाटः ।
श्नमि
१क्.ग. ध. 'प्णफेन'। रख. य, वकाराः! ३क.त् दे ।
० अपरार्कापराभिधापरादित्यविरचितटीकासमेता--[ १ प्रथमः- ( ब्र्मचारिभ्रकरणम् १)
देवरः“ द्विसथाऽङ्कषठमढेन परिमृन्यात्ततो मुखम् । नाग्रङ्कल्या न प्ष्ठैवां परिमज्यात्कथंचन ” ॥ (क (भक,य ( कप हीं क भ अद्धिस्तु प्रहृतिस्थाभिरहीनाभिः फेनबुहुदैः ॥ २० ॥ हकण्ठताद्गाभिस्त् यथासंख्यं दिजातयः ॥ ध्येञ्न्धी र 9... ॥ दष्यरन्घा च शुद्रश्च पङृत्सणशामरन्ततः ॥ २१॥ अद्धिरविङृताभिः फेनदुदद्रहिताभिहदयकण्ठताट्गांमिनीभियेथासंख्यं ब्राह्मणक्षत्रियवेश्याः शुध्यन्ति । स्रशद्री तु युखस्यान्तनेष्द्येनेकवारं सृष्ट- भिः । +तथा चाऽऽचमनीयं यथा हृदयंगमा भवन्ति । दक्षः--“ प्रक्षास्य हस्तौ पादो च त्रिः पिबेदम्बु वीक्षितम् । संबृत्याङ्कषटमूखेन द्विः प्रमृज्यात्ततो मुखम् ” ॥ अरोमको चोष्ठौ संदलयेलयथः ।
यपः--“ रात्रावनीक्षितेनेव इुद्धिरूक्ता मनीषिणा । उदकेनाऽऽतुराणां च तथोष्णेनोष्णपाथिनाम् ॥
उष्णपायिनो दीक्षिताः । पुराणम्--““ दक्षिणं तु करं कृत्वा गोकणीक्ृतिवत्पुनः । ति; पिबेदी्षितं तोयमास्यं द्विः परिमाजेयेत् ॥ आदो रिरस्तथाऽभ्यक्ष्य तिसमिर्मुखमाछमेत् । यथोक्तविधिना खानि ततः सष तु शरष्यति ” ॥ तिखभिरङ्कलिभिरिययेः । | मनुः--““ तरिराच(चा)मेदपः पूव द्धिः प्रमृज्यात्ततो मुखम् । खानि चोपर्पररोदद्धिरात्मानं शिर एव च » | दक्षः--“ मध्यमामिमुखं पर्वं तिमिः समुपसपरशेत् । अङ्गृष्देशिनीम्यां च नातिके तदनन्तरम् ॥ अङ्गृष्ठानामिकास्यां च चक्षुषी समुपस्पृशेत् ।
+ तथाऽऽचमनीयं यथेति पाठो यक्त इति भाति ।
9 क. इद्टद्य- । घ. न्मृष्टाः 1 २ ख. "्गाभियः ¦ ३ क. ग, न्नैव करं । ४ क, मू 1 तदेकेनान्तराः 1 ग, घ, ^ । तदेकेनाऽऽतुराणां च तथोष्णं नो° ।
आचाराध्यायः 1] याह्गवरकेयस्पृतिः । ४? ( ब्ह्मचारिप्रकरणम् १)
कनिष्ठाङ्कृषठयोः# श्रोत्रं नामिमङ्खष्टकेन च । तदेन हदयं सयष्य सवमिः शिर एत्र तु । बाहू चग्रेण सेस्प्श्य ततः शुद्धो मवेततरः " ॥
अङ्कानन्तरा देिनी । अनामिका, उपकनिष्ठिका । तलं पाणिमध्यम् । वेयाघ्पयः--“ स्लोतःस्थानानि सवाणि खष्य खषा विङध्यति। आच(चा)मन्त्राह्मणो नित्यमिल्ाह् मगवान्भरगुः ॥ अङ्केन स्शेचामि संयुक्तेन कनिष्ठया । उर्सखनाङ्टिभिः शिरः पश्वान्त पञ्चमिः ॥ जतै ख्य करग्रेण तोयं सषा समाहितः। सुस्छ्रत्य पद्मनामं च विप्रः सम्यजििद्ुष्यति ” ॥ भविष्यत्पुराणे “ अङ्कष्ठोऽभिमेहाबाहो प्रोक्तो वायुः प्रदेशिनी । अनामिका तया सूयः कनिष्ठा चन्द्रमाः समृतः ॥ प्रनापतिमेध्यमा तु ज्ञेया मरतपत्तम " । यमः--“ तावन्नोपस्परशेद्धिद्रान्यावद्वामेन संश्शेत् ” ॥ जर्मिति शेषः । « वमि हि द्वादज्ञाऽऽदितया वरूुणस्िदशेश्वरः ° । व्यासः--“ अनुष्टृतामिराचमेत्कामं तिष्ठचपि द्विजः ॥ ओतुरश्च्छयानोऽपि परयन्भीतो दिशस्तथा '' ॥ स्शृलन्तरम््ू-“ ता्रारमर्नरिकेखाठ्ज्वेणुकाटाब्ुचममिः । स्वहस्तेनापि चाऽऽचामेत्सवदा इाचिरेव सः '' ॥ न केवमनिन्दितदस्तेनेलयपिक्षब्दायेः। बौधायनः- ८ पादुपर्षाठनाच्छेेण ५ चाऽऽचमेदयाचामेदूमै खावयित्वाऽऽचामेत् । न सनुदद्ामिमे सफेनामिनोप्णामिरमै क्षारामिने विवणोमिनं कठ्षामिः । न हसन्न नद्पं तिष्ठन विोकयन्न परह्ो न प्रणतो न मुक्तशिखो नाबद्धकच्छो
= अवर व्रतीयार्ये षष्ठी बोद्धव्या । शानक 9 ग. च । मूतर हृदये स्मृत्वा ततः । २ क. ग. ष. छा रदे द क.ग. ष. “निष्ठा पाः। » ख. ग. पूर्वे? । ५ य. स्मृता । ६ क. घ. ज्ञेयो मः । ७ क. आतर । ख. बात्तर ! ८ क, य. घ. श्नाचिकेनाम्ज० । ९ क. ग॒घ. न चाऽऽनमेदधूमौ एजवित्वाऽऽचमे' । ज. नमाऽऽ- चमियः) १०क म. ष. बि; ,
४२ अपराकापराभिषापरादिदयविरचितटीकासमेता-[ १ प्रथमः- ( ब्रह्मचारिग्रकरणम् १)
११ अ क, क भ 9 च [+ येप न बहिनानुनं वेष्टितशिरा न बद्धकक्षो न त्वरमाणो नायज्ञोपवीतो न प्रसा रितपादः शब्दमकुवच्िरपो हृदयंगमा; पिवेत्" ॥ देवछः-““ सोपानत्को जर्यो वा मुक्तकेश्चोऽपि वा द्विनः। उष्णीषी वाऽपि नाऽऽचामेद्रल्ञेणाऽऽवेष्टय वा हिरः ” ॥ आपस्तम्बः--“ न व्षधाराखाचामेत् ” । यमः--“ अपः करनखस्पृष्टा य आच(चामति चै द्विनः। सुरां पिवति स व्यक्तं यमस्य वचनं यथा " ॥ तथा च बह्माण्डपराणात्- ५ कण्ठं ज्षिरो वा प्रावृल्य रथ्यापणगतोऽपि वा । अक्त्वा पादयोः शोचमाचान्तोऽप्यशुचिभवेत् "” ॥ मरीचि“ न पाडुकास्थो नाचित्तः शुचिः प्रयतमानसः । उपस्रय द्विजो निलयं द्ध एव भवेत्तु सः ॥ मुक्त्वाऽऽप्तनस्योऽप्याचामेन्ान्यक़े कदाचन ” । भरचेताः-- “८ नान्तवोप्ता न निर्वापना नश्च दुर्व्ना चामेत् "› । .॥ आपस्तम्ब ः--“ नाग्नयुदकरेषेण वृथा काणि इुरवीत । आच(चाेद्रा ममो स्रावयित्वा वाऽऽच(चाभमेत् । विष्णः--“ न स्परा् हसज्ञस्पनन शधचाण्डाख्दशैने । नापवित्रकरः कश्चिद्भाह्यणोऽप उपस्पररोत् ॥ अपृतं तस्य तत्सर्वं मवल्याचमेने तथा » । यमः-- ^“ वामहस्तस्थिते दर्भे दक्षिणनाऽऽचमे्यदि । रक्तं तु तद्धवेत्तोयं पीत्वा चान्द्रायणं चरेत् ॥ २० ॥ २१ ॥ उपन।तस्य क्रमपाप्ां मध्येदिनसंध्यां लानादिसहितामाई- = =€ = € ९, 1 सानमन्द्वत्तमन्नमाजन प्राणस्तयमः ॥ श्यस्य चाप्युपस्थान ग्रयत्पाः प्रयह जपः ॥ २२॥ सानमाछावनम् › अन्देवतेः, आपो हि एेयेवमादिभिरम्ैः । मार्जनं स्व- लिरःप्रोक्षणे; पाणायामः; सूर्योपस्थानं गायत्रीजपश्चेति पल्य मध्यंदिने
। १ क्, ग. ध. णोऽयज्ञोपवीतेन प्रः । २ क. घ. नानन्तः । ३ क, ग, घ. जज्नाचमे" 1 * क. ग. ध. मौ श्रावः । ५क.ग. घ शमनं तः)
आचाराध्यायः 1] याह्गवरकेयस्पृतिः । ४? ( ब्ह्मचारिप्रकरणम् १)
कनिष्ठाङ्कृषठयोः# श्रोत्रं नामिमङ्खष्टकेन च । तदेन हदयं सयष्य सवमिः शिर एत्र तु । बाहू चग्रेण सेस्प्श्य ततः शुद्धो मवेततरः " ॥
अङ्कानन्तरा देिनी । अनामिका, उपकनिष्ठिका । तलं पाणिमध्यम् । वेयाघ्पयः--“ स्लोतःस्थानानि सवाणि खष्य खषा विङध्यति। आच(चा)मन्त्राह्मणो नित्यमिल्ाह् मगवान्भरगुः ॥ अङ्केन स्शेचामि संयुक्तेन कनिष्ठया । उर्सखनाङ्टिभिः शिरः पश्वान्त पञ्चमिः ॥ जतै ख्य करग्रेण तोयं सषा समाहितः। सुस्छ्रत्य पद्मनामं च विप्रः सम्यजििद्ुष्यति ” ॥ भविष्यत्पुराणे “ अङ्कष्ठोऽभिमेहाबाहो प्रोक्तो वायुः प्रदेशिनी । अनामिका तया सूयः कनिष्ठा चन्द्रमाः समृतः ॥ प्रनापतिमेध्यमा तु ज्ञेया मरतपत्तम " । यमः--“ तावन्नोपस्परशेद्धिद्रान्यावद्वामेन संश्शेत् ” ॥ जर्मिति शेषः । « वमि हि द्वादज्ञाऽऽदितया वरूुणस्िदशेश्वरः ° । व्यासः--“ अनुष्टृतामिराचमेत्कामं तिष्ठचपि द्विजः ॥ ओतुरश्च्छयानोऽपि परयन्भीतो दिशस्तथा '' ॥ स्शृलन्तरम््ू-“ ता्रारमर्नरिकेखाठ्ज्वेणुकाटाब्ुचममिः । स्वहस्तेनापि चाऽऽचामेत्सवदा इाचिरेव सः '' ॥ न केवमनिन्दितदस्तेनेलयपिक्षब्दायेः। बौधायनः- ८ पादुपर्षाठनाच्छेेण ५ चाऽऽचमेदयाचामेदूमै खावयित्वाऽऽचामेत् । न सनुदद्ामिमे सफेनामिनोप्णामिरमै क्षारामिने विवणोमिनं कठ्षामिः । न हसन्न नद्पं तिष्ठन विोकयन्न परह्ो न प्रणतो न मुक्तशिखो नाबद्धकच्छो
= अवर व्रतीयार्ये षष्ठी बोद्धव्या । शानक 9 ग. च । मूतर हृदये स्मृत्वा ततः । २ क. ग. ष. छा रदे द क.ग. ष. “निष्ठा पाः। » ख. ग. पूर्वे? । ५ य. स्मृता । ६ क. घ. ज्ञेयो मः । ७ क. आतर । ख. बात्तर ! ८ क, य. घ. श्नाचिकेनाम्ज० । ९ क. ग॒घ. न चाऽऽनमेदधूमौ एजवित्वाऽऽचमे' । ज. नमाऽऽ- चमियः) १०क म. ष. बि; ,
श अपराकौपरामिधापरादित्यविरवित्यीकासमेता-[ १ प्रथमः- ( ब्रह्मचारि प्रकरणम् १) जपे होमे तथा दानि स्वाध्याये पितृकमाणि । | सम्यापसव्यो द्ुवीत सपवित्र करौ बुधः ॥ [ > ॐ द चष, मरन्थर्यस्य पवित्रस्य न तेनाऽऽचमनं चरेत् । आर्षं छन्दो दैवतं च विनियोगविधि स्मरेत् ॥ स्मत्वोकारं च गायत्रीं निवक्रीयाच्छिलां ततः । पुनराचम्य हृदयं नामि स्कन्धो च संस्परशेत् ” ॥ तथा-““ प्रणवाद्या व्याह्तीश्च सावि्नरीं च जपेत्ततः । तेयाऽमिमन्त्य सिरं सभ्योपापनमाचरेत् ” ॥ २२ ॥
प्राणायामस्वरू्पमाद-
गायत्रीं शिरसा साधं जपेव्याहृतिपूविंकाम् ॥ प्रतिप्रणवसंयक्तां पिरय प्राणसंयमः ॥ २३॥
तत्सवितुरिति गायत्री । अस्या एव तेत्तिरीयकारण्यके पराणायाममन्रते- नाऽऽन्नानादं । ॐ आपो ्योतिरिलयादिकेन शिरसा साधं व्याहूतिपूर्विकां अतिपरणवसंयुक्तां तिजेपेत् । एष प्राणसंयमः प्राणायाम इयथः । भृराद्ा व्याहूतयः सप्त सत्यान्ताः पवा यस्याः सा तर्पूविका । भरतिमन्रं प्रणवः भतिपणवः । मत्रा व्याहृतयः साविनीं शिर । शिरसाऽन्तो यः भणवः स िरोन्तमेश्रान्तगेत एव ।
सेवते$--^“ प्रणवेन तु सेयुक्ता व्याहृतीः प्त नित्यशः । सावित्री शिरसा सार्थं मनप्ता तेः पटोष्रेनः *” ॥ मनुः-“ प्म्याहतिं सप्रणवां गायत्रीं शिरा सह ।
रिः पठेदारयैतप्राणः प्राणायामः स उच्यते ” ॥ बृहस्पतिः-- ५ बदध्वाऽऽपतने निरम्य सं स्मृत्वा चाऽऽषादिकं तथा ।
पनिमीशितद्ङ्मोनी प्राणायामं ्तमम्यत्तत् ” ॥
योगयाङ्वस्क्यः--“ अकरः परमं ब्रह्म सर्वमन्रेषु नायकः ।
प्रनापतेर्ुखोतन्नस्तपःिद्धस्य वे पुरा ॥
| १
भि संधौ । क, ७ ख, "यन्त्रा ।
१ क. गविच्रक । २ ख, नं स्प्रतम् । आः । ३ क. ग. घ, तथाऽमि० । ५ क. ख. घ. प्त् । अ ।६ ग. घ. सोऽन्ते यः । < ग, प्यम्बासुं स्प \ ९क. ष, कारं प)
माचाराध्यायः ] याज्गवस्क्यस्यतिः । ४९ ( अद्मचारिप्रक्ररणम् १)
तेनोपात्तमतसतस्य बह्याऽऽर्षे च स्वयंमुवः गायन्ती च मवेच्छन्दश्वारथिरदेवतमच्यते ॥ जादौ स्वन युञ्जीत विविपेध्वेककर्मपु । विनियोगः समुदिष्टः श्चतवर्णं उदाहतः ॥ व्याष्रतीनां च स्वाप्तामवपिरह्या प्रकीततितः
तत्छन्दांति यान्याप्तां तानि सम्यत्रप्रदशयेत् ॥ गायज्युष्णिगनुष्टपच बहती पद्क्तिरेव च । ईनदरश्च विश्च देवाश्च देवताः समदाहर्ताः ॥ प्राणायामप्रयोगे च विनियोग उदाहतः "|
तथा--“ पविता देवता यस्या मुखमश्निचिपौत्तथा | विश्वामित्र ऋषिछन्दो गायत्री स्ता विश्चेष्यते ॥ विनियोग उपनये प्राणायामे तयैव च | गायत्री वा इं सवं ब्राह्मणं ब्राह्मणानि तु ॥ वेदेप्वन्यान्यनेकानि गायन्याः कीर्तितानि तु । ओमापो ज्योतिरिल्येष मन्रो यस्तु प्रकीर्यते ॥ तस्य प्रनापतेरा्षं यजुरडन्दोविवितम् । ह्माऽतचिवायुः स्यश्च देवताः समुदाहृताः प्राणस्याऽऽयमने चैव विनियोग उदाहतः ” |
पूरककुम्भकरेचकेः भाणायामसिलक्षणो ज्ञेयः
यथा--““ नाक्िकाङ्ृष्ट उच्छति ह्यन्तः परक उच्यते ॥ कुम्मकां निश्वङश्वापो मुच्यमानस्तु रेचकः । नाछात्पदयामनिमं नामिदेश्े प्रतिष्ठितम् ॥
चतुभुनं महात्मानं पूरकेणैव चिन्तयेत् ।
कुम्भकेन हदि स्थाने ध्यायेच्च कमश्प्तनम् ॥ नह्माणं गौरसवाीङ्गं चतवं पितामहम् ॥ रचकेनश्वरं विद्याखारस्थं महेश्वरम् । शुद्धस्फरिकप्तकाशचं निमे पापनाद्ानम् ” ॥
१ ख. य. प्ष्वेद कः ।२क्. घ. ¶ति न्यासानिताः । ३ क. ध. इन्द्ाश्च व्रिश्वदे 1 [1 \ #1 गक. ध, ताः। तः । ५७. ग, पाश्चया। ति । ६ ख, घ, सो हृतः पू ७ ग, 'हाकायं पू ।
«द अपराकोपरामिधापरादिलयविरचितरीकासमेता-[ १ प्रथमः-- ( ब्रह्मचारिप्रकरणम् ५)
तथा-- ^" प्राणायामत्रयं कायं संध्याखथ तिसष्वपि । प्राणस्याऽऽयमनं कत्वा आच(चा)मेतप्रयतोऽपि सय ॥ आन्तरं सि(खि)घयते यस्मात्तस्मादाचमनं स्तम् । सायमञ्चिशच मेत्युक्त्वा प्रातः स्यश्च मा पिबेत् ॥ आपः पुनन्तु मध्याहं ततश्वाऽऽचमनं चरेत् ? ॥
.आपः पुनन्त्विति सिन्धुद्रीप ऋषिः । ब्रह्मणस्पतिदेवता । अनुष्टुप्छन्दः । सूय मेति अश्रिक्रषिः । सुय [मन्यु]मन्युपतयो देवताः । अमिश्र मेति विष्णु- जेषि; ।आिरदेवता ।
^“ स्पृष्टा चामिष्टतं तोयं मूर्धि बह्यमुखेन तु । आपो हि ष्ठेति सूक्तेन द्भ॑मीर्जनमाचरेत् '› ॥ भणवो व्याहतिः साविज्रीति बह्मयुखमर । तेन तोयं स्पृष्टा तेन तोयेन मूध दर्भमार्जनं चाऽऽपो हि षेति सूक्तेन कुर्यादित्यर्थः । आपो हि हत्यस्य स॒क्तस्याऽऽम्बरीषः सिन्धुद्रीप ऋषिः । आपो देवता । नवम्या उत्तराव). चेस्या्रिः । आधयानां सप्तानां गायत्रीछन्दः, उत्तरयोरतुष्टुए । पार्भने विनियोगः । काल्यायनः--““ उत्थायाकं प्रति क्षिपेन्निकेणाज्ञच्िमम्मप्तः + । „. णवो व्याहृतयः सावित्रीति चकम् । अथ खशाखाधीतैः सू्ैदेवलै- मन्रेरादित्युपातिष्ेत । ततः सावित्रीं जपेत् । तजर व्यास$-“ आवाहयेत्त गायं सैपापप्रणाशिनीम् । आगच्छ वरदे देवि प्ये मे संनिधो मव ॥ गायन्तं जायतते यस्माद्धायत्री त्वं ततः स्मृता » ॥ योगयाहवल्क्वः--“श्तवणी समदिष्टा कौशेयवस्ना तथा । शतेविठेपनेः पुष्पैरटंकारेशच मूषिता ॥ आदित्यमण्डछान्तःस्था जद्मरोकनिवाक्षिनी । अक्षसूत्रधरा देवी पञ्चापनंगता शुमा | आवाह्य यजमानो हि ओजोऽपीतिं विधानतः । आवाह्य पूजयित्वा तु नमस्कृत्य विपर्जयेत् ॥ 1 १क. न्। साः । घ. न् । अन्त २क. ग. घ. णिः । बरह्म ३ क. घ, सूर्यो मन्यप० ।
भ्ख., म, वता अः । ५ क. घ. ृतित्रयं सावित्रीं चेति। ६ ग, जपे ।५७ ख. '^नसमागता \ आः ।
आचाराध्यायः ] याहवच्व्यस्थतिः । ॐ ( बह्मचारिप्रकरणम् १)
उकारं पूषमुदचारय मूर्भवः खस्तथैव च । गायत्री प्रणवश्वान्ते जपो द्यवमुदाह्तः " ॥ यमः-- ^“ सहस्रपरमां देवीं शतमध्यां दश्षावराम् । गायक्री तु जपेनित्ये सवैपापप्रणारिनीम् * | र्यादित्यनुदत्तौ योगयाडवल्क्यः- ५ गृहे त्वेकगुर्णं जप्यं नयां तु तरिगुणं स्मृतम् । गवां गोष्ठे शतगुणमेम्यगारे शताधिकम् ॥ पिद्धकत्रेषु सर्वेषु देवतायाश्च संनिषौ । सहखशतकोटीनामनरतं शिवपतनिधौ ॥ तिषठशरद्रीष्य(क्षोमाणोऽकं जपं कु्यात्धमाहितः । अन्यथा प्रास्मुखं दुयाद्क््यमाणक्रमेण तु ॥ प्रा्क्ठेषु कुशेष्वेवमापीनश्वाऽऽप्तने शुम । नात्युच्छति नातिनीचे दर्मपाणिः सुरतः ॥ सफविकिन्द्रा्षरुद्ाक्षपु्रजीवसमुद्धपेः। अक्षमा हि कतैव्या उत्तमा दयुत्तरोत्तरा ॥ कोटयाऽधिका मवेदरद्धिरत्तमाटा विशेषतः । जपस्य क्रियमाणस्य तस्मच््छेष्ठा परा परा ॥ अभावे त्वक्षमाखयाः कुशमन्ध्याऽय पाणिना | जप एव हि कतव्य एकात्रमनप्ता सदा * ॥
| +) १
तथा-,
शुङ्लः- ५८ कुदाचस्यां घमासीनः कुशोत्तरायां वा हस्तोपयाभिवा कुशपवित्रपाणिरुद- ङ्मुखः सृयीमिमुखो वाऽतमाछमादाय देवतां ध्यायज्ञपं कुयात् » । बृसी, आसनम् । कुशोत्तरा कुशच्छना 1 सुबणेमणिपुक्ताफस्फटिङ- पदचासन्द्रा्षपत्रनीदकानामन्यतमामक्षमाखं कुयात् । इशग्रन्यिहतां वा हस्तोपयामेव । ८ न तथान्येन जप्येन पाषं निहति द्विजः । यथा सतावित्रीजघ्येन प्मैपापः प्रमुच्यते » ।
ख, य. ° आरः पू०।२ दख ग, प्मगन्यागा। ३ क. ग. घ. न्तं निष्ुं । क, घ. # ५ श्तसमन्ततः ! ५ क. घ्, न्तः । सारि } ६ क. भ्गतमानसः । चच । ध. प्रमतमानरैः । कष । ५७ख.ग.बाष्ः।
९८ अपराकीपराभिधापरादित्यविरवितयीकासमेता--[ १ प्रथमः-- ( ब्रह्मचा रिप्रकरणम् 9)
योगयाह्ञवल्कंयः-“ ध्यायेत मन्ता मनं जिहोष्ठो न च चाच्येत् | न कम्प्येच्छिरोमरीवं दन्ताननैव प्रकादायेत् ॥ न चङ्क्रमन्न च हसन्न पाश्वेमवछछोकयन् । नापाध्रितो न जद्पंश्च न प्रावृतश्षिरास्तथा ॥ न पदा पदमाक्रम्य न चेव हि तथाऽऽप्नम् ।
न चाप्तमाहितमनां न च संश्रावयज्ञपेत् ॥
न द्धिन्नवापताः स्थलगो जपादीनाचरेदूबुषः।
त्रतास्ते नाऽऽद्रवाप्ता नैकवापताः समाचरेत् ॥
न जीर्णेन न नीडेन परि्धष्टेन वा नपेत् ।
यक्षराक्षपमूतानि सिद्धविचाधरा गणाः ॥
हरन्ति प्रप्तमं यस्मात्तस्मादुक्षं तु कारयेत् ।
जपकाठे न माषेत तहोमारिके तथा ॥
एतेष्वेवावप्तक्तस्तु यचागच्छेद्धिजोत्तमः ।
अभिवादय ततो विप्रे योगक्षेमं च कीर्तयेत् ५ ॥ अवसक्तोऽवाहितः ।
^ तृष्णीमाप्तीत च जपंशण्डाटपतितादिकान् । दष्ट तान्वायुपष्पर्याऽऽमाष्य सरात्वा पुनभपेत् ' ॥
उपस्पृश्याऽऽचम्य । आभाष्य संभाष्वेत्यथेः ।
« आचम्य प्रयतो नित्य जपेदडाचिदशने । सोरान्मन्रान्यथोत्साहं पावमानीश्च शक्तितः ॥ उपांडनपयुक्तस्य शंस्याच्छतगुणो भवेत् 1 सालो मानप्तः प्रोक्तो यस्माद्यानप्तमो हि सः + ॥
स्य उच्चैनेपः ।
«५ ओष्ठस्पन्दनमान तु यज्रपांड तथाऽध्वनि । क्रत्वा जिह्वां निर्विकल्पं चिन्तयेत्तद्धि मानपम् ॥ नोचेनपं बुधः कुयात्ावित्याप्तु विरोषतः ” इति ॥ २३ ॥
सायसष्योपास्िमाह- @ कन क त, क प्राणानायम्य सप्राक्य तुचनान्द्वततन ठ ॥ जपन्नासीत सावित्रीं प्रसयगा तारकोदयाद ॥ २४ ॥
१, नचक्रमः।२क. घ, संस्ाचः। ३ ग. ध्वनिः । जिह कृत्वा निः।
आचाराध्यायः] याहवस्क्यस्पृति; । ४९ ( अह्मनागिभरक्ररणम् १) यथाविधि प्राणानायम्य वरिधिवरदापो रि देति श्युचेनाऽऽत्मानं समोकष्य पलयद्ः सावित्रीं पूैवजपंस्तारकोदेयं यावम्रादादासीत । उदयो दश्च नयोग्यता, उपासीतेलयुत्तौ शौनकः --“‹ अधौसमिने मण्डठ आ नक्त्रदश- नात् ? इति । अन्नागिश्च मा मन्युश्चेल्यस्य, अग्निरपिः । अथिन्युमन्युपतयो देताः । प्रङृतिरखन्दः ! अपामृध्वैविक्षेपे विक्ञिषो व्यासोक्तः- ५ कृराम्यां तोयमादाय गायञ्या चाभिमन्रिनम् । अदित्यामिमुखल्िषेत्रिरध्वं संध्ययोः क्षिपेत् " ॥ ॥ मध्येदिनसंध्यायाः समानमन्यत् । सायमंध्याजपान्ते राच्युपस्थानम्र् । रोषायन आह- ८८ हमं म इति वारुणीम्यां रातिमुपतिष्ठते इति । “हमं मे वरण श्रुधी इवमचा च मृडय । त्वामवस्युराचके । तत्त्वा यामि ब्रह्मणा वन्द्रमानसतदाशञास्ते यजमानो हविर्भिः । अहेढमानो वरुगेह बोध्युरुशंस मा न आयुः प्र मोषीः" इति ॥
शुनःशेप ऋषिः । रात्रिदेबता । पवां गायत्री) उचरा जिषटुप् ॥ २४ ॥ भतःसंध्योपास्िविधिमाद- . सेथ्यां प्राक्प्रातें हि तिष्ठेद सूर्यदशंनाव् ॥ प्राणायामपोक्षणगायतीजपा एवशब्देन दीताः । भराद्मुखः सावित्रीं जपन्परातःसंध्यां सुथैदक्षनकालं यावतत् । संध्याभिति “ काडाध्वनोरलन्त्- संयोगे ” [ पा० सु० २-३-५९ ] इति द्वितीया । तेन सकरसंध्याकालो जपेन् स्यपनेयः । अत्र च “ छ्ुरवौ गायत्रीं जपेत् ” इतिश्ुतिविरोधपरिदहार्रीयं जप एव भाधान्येन विधेयः । स्थानासने तु तदङ्गतया । तेन जपन्नासीवेया- सीनो जपेदित्यथैः ॥ , संवः--“ प्रातमध्यां सनक्षत्रामुपासीत यथाविव्रि । सादिल्यां पश्चिमां सध्यामधौस्तमितमास्करात् ” ॥ योगयाडवरव्यः--“ हापतवरद्धी तु सतते दिवाना यथाक्रमम् । सध्या मुहूतैमात्रं तु हाते वृद्धौतुपतास्सत्र ॥ ध्वा सेघ्या तु गायत्री पतावित्री मध्यमा स्मृता । या मवेत्पभिमा सध्या सा विन्तेया सरस्वती ॥ भर्ता मवति गायत्री सावित्री श्चतविका । # इत आरभ्य द्विजेनाऽऽत्मविदा सदेदखयन्वश्रन्धः ख पुस्तके न विरते । १ य. ददृदायाबः २५. "वता । अर २ कष. ति । कुन न्म. फक 1१. घ. वायौ गा" । ६ म. 'रा्भे ज} ७ क, म, विभिः सा" । < कृ च. पूवस । ५
५० अपराकापराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता--{ १ प्रथमः- ( ब्रह्मचारिप्रकरणम् १)
कृष्णा सरखती ज्ञेया संध्या्रयमुदाहतम् ॥ संधौ संध्यामुपासीत नास्तंगे गोद्धते रवौ । सेध्यात्नयं तु कतेम्यं द्विनाऽऽत्मविदा सदा ॥ उमे संध्ये च कतेग्ये बाह्यश्च गृहेष्वपि "| अतश्च वाक्यान्पध्याहसंध्या गृहे न कार्येति गम्यते । वसिष्ुः--“ गृहे त्वेकगुणा सध्या गोष्ठे दशगुणा स्मृता । हातस्ाहश्चिका नदयामनैन्तं विष्णुसनिधौ ” ॥ शातातपः-“ अनृतं म्गन्धं च दिवामेथुनमेव च । पुनाति तरेषट्यान्ं बहिः संध्या ह्युपात्तिता ॥ बहिः सध्या दशगुणा गतप्रस्चवणादिरष । स्यैततीथे शतगुणा सांरा जाहर्वाजटे ” ॥ मनुः--“ एतदक्षरमेतां च जपन्ब्याहतिपर्वकम् । सेध्ययोरमयोर्विपरो वेदपुण्येन युज्यते ” ॥ एतदक्षरं प्रणवः । यम;--““ यदजा क्रियते पापं कमणा मन्ता गिरा । आपीनः पश्चिमां संध्यां प्राणायामेश्च हन्ति तत् ॥ यद्राञ्या क्रियते पापं कमणा मन्ता गिरा। परवा सेध्यामुपासरीनः प्राणायामेन्यैपोहति ॥ सेघ्यामुपाप्तते ये तु सततं संरितरताः । विधूतपापास्ते यान्ति ब्रह्मरोकं सनातनम् ॥ ऋषयो दीत्यत्वादर्थमायुरवाप्नुवन । पूजां यशश्च कीर्तिं च ब्रह्मवचे्तमेव च ” || विष्णुपुराणात्-“ सवैकाढमुपस्थानं सेघ्ययोः पधिवेष्यते । अन्यन्न सूतकाञ्लोचविभ्रमातुरमीतितः ” | पुलस्लवः--“* सध्यामिष्टि चरं होमं यावजीवं प्तमाचरत् । सते मृतके चैव संध्याकर्मं न सल्जेत् ॥ मनप्तचारयेन्मच्रान्प्राणायाममृते द्विजः ” ।
~~~
9 क. घ. नोयते । २ ख. “नन्ता शिवं । ३ ग. “न्नं सायं सं" । * ग. "घु खात* १५ घ, ख्याताती- । ६ क. "हस्त जाः) ७ ग, भनेनां च । ८ क, श्ठेष्यात्ा०। ९ घ, न् । अजामायुश्च। १० ग. `चसंत्रः । ११ ख. संध्योपा्तिव } ,.
अकिराच्यायः ] याहवरक्यस्णतः ।
( अद्मचरिप्रकरणम् १)
यपः--“ अनागतां तु ये पृवामतीतां ये च पश्चिमाम् । विप्राः संध्यां न तिष्ठन्ति वृषटस्त उदाहृताः " |
दक्षः--“ उपाप्तते न यः संध्यां ब्राह्मणो हि विरेषलः। स॒ जीवन्नेव शूद्रत्वं मूतः श्वा चैव जायते ॥ सेष्याहीनोऽचिनित्यमनहः पमैकर्मसु । यदन्यत्कुरुते कमं न तस्य फलमाग्मवेत् » ॥
अधिकाय ततः कुर्यासध्ययोरमयरेपि ॥ २५ ॥ तारकोदयात्संदशनेनाचोध्व सध्याकांछे मलासन्न एव काले सण््योकत- विधिना समिद्धोमे इयाद् । मविष्यत्पुराणाद् --“ द्रादाटल पतमिधः संनिदध्याहूहोपारे ! पायं प्रातश्च जहुयात्ताभिराभिमतद्धितः ” ॥ दूरादिलपरिषदीतदेशरोपरक्षणायम् । माश्रवणिङगी चात्र देवता । जुहूया- दिति वचनाद्निकायं होमादिकं प्रतीयते । सायंमातशघ्ब्दाभ्यां रात्य- इनी उपटक््येते । वैजवापः-
4 पुराऽस्तमयात्मागुदीच। दिलं गत्वाऽहिं्तनरण्यात्मिष आहरेत् । शष्का नह्यवच्॑तकौमः । आद्रौ अन्नाचकम उमयीरमयकामः » । कालयायनः-“ नाङ्कष्टादधिका कायं सरमित्स्यूखतया कचित् | न विरक्ता त्वचा चैव न प्तकीय न पठिता ॥ प्रदेश्षाच्ाधिका नोना तथा न स्याद्िशासिका । न पपणो न निरवीयां होमेषु च व्रिजानता ॥
विशीणां विद्खा ह्वा वक्र; पपुशि(षि)रास्तथा । न ग्राह्या गुगेनु्टाः कर्मत्तिद्धिविनाशेकाः » ॥ बायुपुराणात्--““ परादयः समिषः कार्याः सादि्स्तदखामतः। शमीरोदितकाश्वत्थासलदङामेऽकैवेतप्राः ” ॥
१ क. ध. कारप्र"! २ ख. ग. शणम् । माः! ३ क. प्मात्मके प्र । ४. ष, न्ते बीज ५ ग, "ङ़ामा भद्रो अन्रादकामा उमे उभयकामाः + कात्या । ६ क, ध. "कामतोभयी उभयः० ।
५ क. 'यु्त्व-। < म. "भौ द्विद० । ९ ख, “काः ससि । १० क, ग, ष. श्वुटा कर्मसि. दिविनािका । काः ।
५२ अपराकप्राभिधापरादित्यविरवितटीकासमेता-[ ९ ग्रथमः- ( ज्रह्मचारिअकरणम् १) काल्यायनः-“ यश्रोपदिदयते कम कर्ठुरङ्गं न चोच्यते । दक्िणस्तन्न विज्ञेयः कर्मणां पारमः करः ॥ यत्र दिस्सुनेयमो नास्ति जपद्योभादिकमेघु । तिस्रसत्र ईशः प्रोक्ता रेन््री सीम्याऽपराजिता ॥ आप्तीन उवै; प्रह्वो वा नियमो यत्र नेशः । तदाप्तीनेन कतेग्यं न प्रहरण न तिष्ठता ” ॥ श्ञातातपः- “ नमि्वं्यास्तु वित्रेण क्षश्रिर्याधाः कथंचन । ज्ञानकमेगुणोपेता यचप्येते बहृश्चताः ॥ ह्मणः सव॑वणानां स्वसि कुयोदिति श्रतिः । सवर्भ्तु सवणीनां काथमेवामिवादनम् » ॥ अद्िराः-“ अप्रणामं गते शद्रे स्वलि कुर्वन्ति ये द्विनाः । रुद्रोऽपि नरकं यति ब्राह्मणस्तदनन्तरम्् ” ॥ यम--““ यत्सुखं त्रिषु छोकेषु ग्याधिव्यप्तनवितम् । यस्िन्सर्वे स्थिताः कामा; सा स्व्तीलयभिपर्ञिता ” ॥ तथा--“ क्षत्रियन्ञियुगं हन्ति वेर्यो हन्ति चतुर्युगम् । हन्यकरविरातियुगं शद्धो ब्राह्मणमन्ुवन् › ॥ भविष्यत्फुराणातू-“ अमीति गदितो विष्णुवांदयामीति शंकरः । द्ववेव पुजितो तेन यः करोत्यमिवादनम् ॥ सग्यापसन्यादितिधिये्र नो विद्यते कचित् । यज्ञोपवीतिना तत्र म॑न्य सवेषु करेषु ” ॥ २९५ ॥ अभिवादनविधिमाह-
तत।ऽभिवादयेदू्द्ानसावहमिति बरुवत ॥ अभ्निकायं कृत्वाऽसावहमिति दुबज्ज्यायसोऽभिवादयेत् । असाविलयस्य स्थाने भरथमान्तं नाम कौतेय । तथाऽभिवादय इत्यक्त्वा वा । मनुः--“ अमिवादत्परं विप्रो ज्यायांप्तममिवार्दथन् । अघो नामाऽहमस्मीति स्वनाम परिकीर्वयेत् ॥ भोःशब्दं कारयेदन्ते स्वस्य नाम्नोऽभिवादने । 1 1
१.ल ग. शोच्यते । २ क. घ. सौम्य१०। 3 घ. "वादस्तु । * क ध. ध्यायः क ।५क.
मैन सनं ६क, घ, भव्यं । ७. "न् ज्या +< क. घ. "दयेत्, अ०।९ख, घ, णद केतियेः ।
भाचाराघ्यायः ] यान्नबल्क्यस्प्रतिः। ५३ ८ बह्मचारिप्रकरणम् 3)
अतथेवं मयोगो भवति-- अभिवादये चैत्रनामाऽहमस्मि भो इति । अभि. वादितेन च प्रल्यमभिवादनं यथा कार्य तथाऽऽह स रव- «५ आयुप्मान्मव सोम्येति वाच्यो विप्रोऽभिवादने। अकारश्चास्य नान्नोऽन्तरवाच्यः पूतक्षरः दुन: " ॥ अत्र चाभिवादकनामसंनिविषटान्तिस्वरोपलक्षणायेमकारप्रहणम् । ततश्च (> भ, च (. य एवास्ति स्वरोऽन्तः स शतः कायैः पूा्षर इति वचनात् । पूवेमकषर यस्य स पुत्र्षरः, एवेमभिवादकना मान्तबैतिनः । तच सापथ्वायज्चनं, ५५, 0 क क स्वरस्य हि व्यञ्चर्यमेव पतरम् । अतश्च पृवाक्षर इति विशेपणोपादानायञ्जनस- [4 £ गः के हित एवं स्वरः एवनीयः । न पुनरपर्योऽकासो नामान्ते विधीयत इति निश्वीयते | तथा च वसिष्ठः- ८ आमन्निते खरोऽन्यस्य इवते सं्यक्षरमप्रगृह्यमायात(उ)मवं च ” इति । आभेत्रितविभक्त्यन्तस्य नाज्नोऽन्ते यः स्वरः स एवते त्रिमात्रो मवति। तथा भ्गह्संज्ावजितं यत्सध्यक्षरमेकारकाररूपमां इभावस्तस्य कार्य; । ओका- = अत्रीदाहरणानि न्भूवं रोकाररूपं चेत्तदा तस्याऽऽउभावः कायः । --आयुष्मा- सोम्य यज्ञदत्त भद्रम रे[न] यद्ञग्रतारे₹् चित्रगा ३उ। “ज्यायां प्मभिवाद्यन्? इत्युक्तम् । तत्न कियता काडेन ज्यायान्भवतींलयपेक्षिते मनुराई-- « द्ाब्दास्यं पोरपस्यं पञ्चाब्दाख्यं कटामृताम् । च्यब्द्पर्व श्रोन्नियाणामल्पेनापि खयेनिषु ” ॥ &, त् क: 93 पुरवासिनो दरभिर्ैः "षेः सलेव मवति › ततोऽधिकवषे्तु ज्यायान् । केाभृतां जिनां गायनादीनां पाब्दपूषः सखा; ततोऽधिको ज्यायान् । ज्यन्दापेक्षमस्पत्वम् । श्रोत्रियाणां उयन्दपवेः सखा; ततोऽधिको ज्यायान् । तस्य च तारतम्यं गुणतारतम्यापेक्षम्। अपिशब्द एवकाराथेः। शियः कतेव्यप्रतयभिवादनानमिङ्ञां पुरुषान्पति तथाऽऽह मनुः-
१क. घ. एवाऽड्द-भा २ ख. ग ॒श्ोऽन्ते वाच्यः ¡ 3 क. क्षरः शरुत ६1 ४ ग. नमच्यच- दहित ५ क. घ. व सुरः । ६ क. घ. धपवैका ७ त, भमासूभार । ८ क, घ. शयः । अत्रोक्ता! । ९ ख, गबेदात्तत्याावः । १० क घ. भ्वसोम य) च्च. अ सोम्य । ११क. घ. भमा धेत्रमा ३ ज्या-ः। १२क. ष्, पूवैः ¦ ११ क. भिवत् ।
५४ अप्राकोपराभिधापरादित्यविरचितदीकासमेता-[ १ प्रथमः- ( ब्रह्मचारिपरकरणम् १)
« नामधेयस्य ये केचिदभिवादं न जानते | तान्राज्ञोऽहमिति नुयात्ज्ियः सर्वास्तथैव च " ॥ अआपस्तम्ब-
^ त्रिव्षपुवैः श्रोत्रियोऽमिवादनमरहति । ज्ञायमाने च वा योनिविरेषे वृद्धत- रायाभिवायम् *।
तथा-
८ समानग्रामे च वसतामन्येषामपि वृद्धतराणां प्राक्प्रातराशादभिवादयीत स्वगीमायु्प्पन् । दक्षिणं बाहुं श्रोच्रप्तमं प्रायं जाह्मणोऽमिवादयीर्ते । उरःसमं राजन्यः । मध्यप्मं वेदयः । नीचैः शद्धः प्राज्ञटिष्तथा । विषम- गताय गुरवे नाभिवा्मन्वारुद्यामिवादयीत । सर्व तु प्रत्युत्थायामिवाद्- नम् । अप्रयतेन नामिवाय्म् ” |
तथा-
५ अप्रयंतश्च प्रयतार्यं न प्र्यमिवादयेतँ । पतिवयप्तः च्ियोऽवहितरिरा अवहितपाणितीऽभिवादयीत । सवी नाञ्ना जियो राजन्यवैश्यौ च न
9 के, क क,
नान्ना मात रमाय॑दारांशेत्येके ” । सांख्यायनः-- “५ +अहरहराचायांयामिवादयेत् । गुरुम्यश्च समे श्रोनिव॑स्य ? । मनुः--““ ठोकिकं वैदिकं वाऽपि तथाऽऽध्यासिकमेव वा । आददीत यते ज्ञानं तं पूर्वमभिवादयेत् ॥ रोरी संनि गुरुवद्रत्तिमाचरेत् । न चानिपृष्टो गुरुणा खान्गुखूनभिवादयेत् ", ॥
अनिखष्टोऽननुज्ञापितः । स्वान्मातुरादीन् ।
= कं सनि गुरं चेवाप्युपासीत स्वाध्यायार्थं समाहितः ॥ २६ ॥ गुरं चेवाभिवादयेव् । शृद्धत्वादेष गुरोरमिवादने सिद्धे पृथग्वचनं श्राद्ना- न्तरोक्तेनोपसंग्रदणेन विकस्पाथेम् । उपसंग्रदणमाह मनुः--
+ इत भारभ्य तथाऽध्या्िकमेव वेदन्तम्रन्थो न विद्यते ग. पुरुतके । (~~ १ क. ग. खरवांस्त' । २ क. ध. भ्मानं च । ३ ग. श्वेच्छन्। द०। = क. घ. न्त । स्वै" । ५ क, `यता.च अपूतयतश्व न प्र । ६ ग. श्व नामि ७ कृ. त् । अति?। < ग, श्विया अव 1 ९ क. "णिनाऽभिवादयेत् । ७० । घ. णिनाऽभिवादयते । ख" । १० ग. व्दयति । स 1 ११ क घ, `यस्यात्रोष्यत्रय शरोनियस्य ! १२ क, ग, घ, "दधीत । १६ ख. निवृत्ते ग”
आचाश॒घ्यायः ] याहवस्यस्मतिः । ९५ ( बह्मचारिप्रकरणम् १) ८८ व्यत्यस्तपाणिना कार्यमूपमंग्रहणं गुरोः । सव्येन प्व्यः स्प्ष्टव्यो दक्षिणेन नु दक्षिणः "१ ॥ सव्यदक्षिणाभ्यां पाणिभ्यां सव्यदक्षिणौ पादौ गरोः स्पृशेदिलययः। भत संस्पृश्य मनःसमाधानायंमपस्तज्जान्योरा प्याम् । गोतमः-““ गुरोः पादोपसेग्रणं प्रातत्रह्यानुवचने चाऽऽदयन्तयोः " ॥ ब्रह्म वेद्; । अनुवचनमध्यापनमर् । आचन्तयोरूपक्रमावसानयोः। आपस्तम्बः- । ¢ उदिते त्वादि आचर्येण समेल्योपपंम्रहणं संदेवामिवादनमुपपम्ाह्याऽऽचार्यं इत्येके ५ । गुरुरत्राऽऽचायेः पिता वा । अत्रिः-“ दक्षिणं पाणिमुदधलय प्रकाममभिवाद्येत् | श्रोत्रिये चज्हिः कार्यो गुरोः पादोपपतमहम् » ॥ अथ अकृतयुच्यते--अप्युपासीत स्वाध्यायप्राप्टर्थं परिचरेत् । गुरुमिल- जुबतेते । समाहितोऽनन्यमनाः ।! २६ ॥ > न त क क आहू तश्वाप्यधीयीत रुन्ध चास्मे निवेदयेत ॥ गुरुणाऽऽूतः पठेत् । रुज्पं च गुरवे नितरिदयेत् । उपसं ग्रहणानन्तरं गौतमः- ५ अनुज्ञात उपविशेत्परख्छुखो दक्षिणतः शिष्य उदद्युखो वा । एतत्मयहम- ध्ययनारम्मे कायम् । प्रथमाध्ययने तु पाणिना सर्न्दमुपतगृह्यानङ्कष्ठमधीहि मो इति ब्रुयात् । तत्र च्षमनःप्राणोपस्परश॑नं दर्भः प्राणायामाञ्ञयः पञ्चदश माजा; प्रादृटेष्व तिनं च) ॐ पुव व्याहृतयः सप्त प््यान्ताः ¬ ॥ पाणाः शीषण्यानि खानि। इस्वमक्षरं माजा,तया कारो रक्ष्यते । इकमग्रम्॥
हितं चास्याऽऽचरेनरित्यं मनोवचनकर्मभिः ॥ २७ ॥ हितमायतावनुकूरमस्य गुरोराचरेत् । सवेदा मानसवाचिककायिकब्या- मश गुरोरभतिरोमयन्वाचेति । चकारः शाद्ान्तरोक्वचनस- पु्याभः। तत्र मनुः--“ शारीरं चेव वाचं च बुद्धौद्धियमनांपि च ।
99 नियम्य प्राङ्मखलिष्ठद्ीक्षमाणो मुरोर्खम् ॥
१८. ग प. स्वमान ननरदसक्न्नस्नजनसनमसज्न र च र पन्य
१क्. ग. ध, नो मश्रोपदेदयशिष्यसमाषानायमधस्ताकाः। २ सख. म्. गोपय । ३ ग. ` सगृह्याऽऽ- + = क. “न्धं तस्म । ५ ख. य. "मः-अज्ञाः । ६ ग. “व्यमद्गष्मुपसंगृह्याषी" $ ७६्,एवाचमनं । ८इ'"तं तस्वाऽऽ° । ९ङ."नोवाक्षायक"। १०क.ख.व.ग्कसः। ११क.ग.दरह्यमाः 1
५६ अपरार्कपराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता-[ १ प्रथमः-- ( ब्रह्मचारिप्रकरणम् १)
निल्यमद्तपाणिः स्यात्साध्वाचारः सुप्ंयतः । आस्यतामिति चोक्तः सन्नासीताभिमुखं गुरोः । हीनां्नवखवेहाः(षः) स्यात्सर्वदा गुरुषंनिधो ॥ उत्तिषठतपरथ॑मं चास्य चरमं चैव संविशेत् । परतिश्चवणप्तंमाषे शयानो न पतमाचरेत् " ॥ भरतिश्रवणपङ्गीकारः। ८८ नाऽऽपतीनो न च मूज्ानो न तिष्ठच्र पराश्चुखः । आपतीनस्य स्थितः कुयादमिगंच्छेच गच्छतः ॥ परत्युद्धम्य त्वात्रजतः पश्वाद्धारवंस्तु धावतः । पराङ्खस्यामिमुखो दूरस्थस्येत्य चान्तिकम् ॥ प्रणम्य तु शयानस्य निदेशे चैव तिष्ठतः नीचं शय्यासनं चास्य सवैदा गुरुपतनिषो ॥ गुरोश्च चक्षुविषये न यथेष्टासनो मवेत् । नोदाहरेदस्य नाम परोक्षमपि केवठम् ॥ न चैवास्यानुकु्वीत गतिमाषितवचेष्टितम् । गुरोर्यत्र परीवादो निन्दा वाऽपि प्रवते ॥ कर्णौ क्च पिधातव्यौ गन्तव्यं वा ततोऽन्यतः । दूरस्थो नार्चयेदेनं न कुद्धो नान्तिके ज्याः ॥ यानास्तनस्थश्चैवेनमवरशुद्याभिवादयेत् ›' | २७ ॥ प्रसङ्गादुर परलयध्याप्यानाद- कृतज्नद्रोहिमेधाविश्चिकेल्याणसुचकाः ॥ अरध्याप्याः साधृशक्ताप्रस्वाथदा धमतस्िमे॥ २८ ॥ कृतज्ञ उपकर; स्मर्ता । अद्रोह्यनपराधी । मेधावी धारणावान् । शुचिः भरयतः । कस्याणसूचकः शुभलक्षणः । कटयानसूयका इति तु पाठे कयो नीरोगः । अनसूयकोऽसूयार्दितः । गुणेषु दोषाविष्करणमसूया । साधुषा- भिकः । शक्तो ग्रहणादिसमरथः । आप्रोऽपरतारकः । स्वो ज्ञातिः। अथेदो गुथ भदाता । ज्ञानविचंदा इति तु पठे ज्ञानदो ज्ञानदेतुग्रनथभरदः । एते धमेतो
क = ©
१ क, घ. शनानुव' । २ क, घ. “थमे चाः । 3 ख. "गच्छंश्च ग (४ क. घ. "स्य विद् । ५ ग. निर्देशे । ६ घ. तत्रापि" । ७ ड. 'ल्यानसुयकाः । < ड. £्याप्या धमतः साधुशक्ता- प्ज्ञानवित्तदाः ॥२८॥ ९ ख, ग, घ, तद इ ।
भाचाराध्यायः| याङ्बल्क्यस्मृतिः । ५७ ( ब्रह्मचारि प्रकरणम् १)
घमानतिक्रमेण गुरोरध्याप्या भवन्ति । अमद परल॑नेनाध्यापरनं नाधर्मः! तस्य हृत्तित्वेन बिहितस्रात् । धरतिसंरनिपतिषूरदकमध्यापनं प्रतिषिद्ध । मनु- स्त्वाचायेपुजमप्याह- ५ आचाययपृत्रः करष्रुपर्तान्े धार्भिक्ः शुचिः । शक्ताथदापाः खः सापुरध्याप्या इश धमतः ”' इति ॥ यत्त॒ तेनेबोक्तम्-- धमोर्थौ यत्न न स्यातां जुधूषा नापि तद्धिषा ।
क्के कः = ऋक
तत्र विद्या न दातव्य गुप्तं बी जमिवोषरे " इति, तद्धमाुष्ठाना्थदान्श्रषणानि सति सामर्थ्ये यो न करोलध्या- प्यमुणान्तरविरहे तद्विषयम् ॥ २८ ॥ उपनीतं प्रलयाह-
दण्डाजिनोपवीतानि मेखखां चेव धारयेद् ॥ दण्डादीनि स्वकार्यधारणीयानि । तत्र दण्डस्य कार्यमवकम्बनं गवादिनि- चारणं तमोवगाहनमप्छ॒मवेश्षनमिलयादि । अजिनोपवीतमेखलानापदृष्मर् । अतस्तानि निलयं षायां गि । उपवीतं बरह्मस्जम् । मनुः--““ बाह्मणो बैरवपााज्तौ क्षश्रियो वटलादिरौ । पेप्पटोदुम्बरौ वैद्यो दण्डानहंत घभेतैः ” ॥ यमः-“ एतेषामप्यडामे तु सर्वेषां सषेयन्ियाः ? । मनुः--“ ऋ नवत्ते तु सरवै स्युरबणाः सोम्यदरीनाः । अनुद्रेगकरा नृणां सत्वचोऽनञ्चिदूषिताः ॥ केशान्तिको ब्राह्मणस्य दण्डः कायः प्रमाणतः । छ्डाटतमितो राज्ञः स्यात्तु नाप्रान्तिको विश्चः ” ॥ तथा--“ काष्णेरौरवनास्तानि चर्माणि ब्रह्मचारिणः! वपीरल्नानुपूर््येण शाणक्तोमाविकानि च "| कृष्णमृगरूरच्छागानामजिनानि बाह्मणादयो यथाक्रमं वसीरमाष्छादे- युरुत्तरीयाभि कयुरिलयथैः । तथा च पार्ररः--
पि का 7 7 2००) 08 7 0 श । 1 |
१ क.ज. "वध्याः रख. ग. भनमिषिः। 3 क.ग.षघ, ष्ड्डा नं कीः | "बः 'भषादीनि । ५ख.म. न्तः (६ क, ग. घ. "वेयाह्षि'। । 4
५८ अपराकापराभिधापरादिदयविरवितदीकासमेता- [ श्प्रथमः- ( ब्रह्मचारिप्रकरणम् १ )
५८ दणेयंमजिनमृत्तरीयं ब्राह्मणस्य रौरवं राजन्यस्याऽऽनं गव्यं वा वेरयस्य सर्वेषां वा गव्यम् |“
यमः-- ^“ सर्वेषां रौरवशाणक्षोमाविकानि सामथ्यीदधोवख्राणीतराणिं न |
गौतमस्त॒ सर्वेषां बह्मचारिणां श्ाणादिमिविकस्पितं शुककापासं वस्ममाह-
^ स्वेषां कापी वासोऽविकृतम् '' इति । अविदतं शुद्धम् ।
वतिष्ः-
५५ हृङ्कमहतं वासो ब्राह्मणस्य कापि माज्ञष्ठं क्षोमं क्षश्रियस्य पीतं कोशोयं वेद्यस्य सर्वषां वा तान्तवमरक्तम् । शृद्धं कापासमेवाहतं क्षोमाच्यपि ” । मनुः-- ^“ कापापतमुपवीते स्याद्धिप्रस्योध्वैवतं त्रिवृत |
शणमपरूच्मये राज्ञो वैरयस्याऽऽविकपूविकम् ” ॥ भरगुः--““ उर्व तु त्रिवृतं कारय तनतुत्रयमपोदृतम् | जिवृतं चोपवीतं स्यात्तस्थैको म्रन्थिरिष्यते ” ॥ नितं नवसूजमिलयथंः ।
“८ पृष्ठदेशे च नाम्यां च यैदवुतं विन्दते कचम् । तद्धायेमुपवीतं स्यान्नातिम्बं न चोच््छतिम् ॥ सदोपवीतिना भाग्यं सदा बद्धकेखेन च । विशिखो व्युपवीतश्च यत्करोति न तत्कृतम् ॥ उपवीतं बयेरकं द्वे तथतरयोः समते ” ।
बौधायनः-“ कौशं सौत्रं वा चिचिवृद्ज्ञोपवीतम् » । मनुः--“ मौञ्जी चिवृत्समा क्ष्णा काया विप्रस्य मेखला ।
क्षत्रियस्य तु मौवीं ज्या वैदयरस्यं शणतान्तवी ॥ मञ्ञारामे तु करैव्या कुशौदमन्तकंनखजैः । तिवृता अन्थिनेकेन जिमि; पञ्चभिरेव वा” ॥
यथार्षेयं ग्रन्थयः कायां इत्यभिप्रायः ।
पेर्मनाभिः-“मौज्ञी मेखखऽऽदमन्तकी ब्राह्मणस्य ” ।
बौधायनः“ अयेनं मोज्ञी मेखलां भिवत चिः प्दकषिणं पारव्ययति "| मनुः--““ यद्यस्य विहितं चम यत्सत्रं या च मेखला ।
यो दण्डो यच्च वपनं तत्तदस्य तेष्वपि " ॥
१ ख. ग. श्यमुः । २ ख. श्षौकिमाविः । ३क ग.घ गि गौः । >» ख. पांसो चा ।५क ^त्1 चाण । घ्र. त् 1 षाणः।६ ग. "ोमुखम् । त्रै") ७ ग. यद्ूतं।८ ख, शस्य षणः 1 ९ ख. 'दाद्मातकः । ५० क. ग. घ, 'कवित्व* । ११ ख. 'लाऽदुमातकीं । ध. साऽ दमान्त* 1 १२ क, ग. "वृतः त्रिः । १३ ख. ग, "क्षिणां पः।
आचाराध्यायः } याङ्घवस्क्यस्मरतिः। ९९ ( बहमचारिग्रकरणम् १)
चतानि सावित्रयादीनि। ^ मेखलामजिनं दण्डमुपतरीनं कमण्डलम् । अप्मु प्राप्य व्रिन्टानि गृहुतान्यानि मन्तः ” इति ॥
ब्राह्मणेषु चरेदवक्षमनिन्येष्वात्मटत्तये ॥ २९॥ जाह्मणेष्वनिन्वेप्वनभिशस्तादिषु मतं पप्तं चरेत् । भिक्षिनमन्नं भिक्षा, तासां समृहो भक्षम् । आत्मदचय आत्मन एव त्यथ न परस्य गरुव्यति- रिक्तस्य । गुरुस्त॒ चिप्यनिवेदितं भक्षं समश्च यादेव । यद्ादहाऽऽपस्तम्बः-- ८८ मैं हविषा संस्तुतम् । तत्राऽऽचार्यो देवताथं आहवनीयार्ये च तं मोन. यित्वा यदुच्छिष्टं प्रा्राति हविरुच््छिष्टमेव तत् › इति | मनुः-““ उदकुम्मं सुमनो गोशङन्मृत्तिकां कुशान् । आहरेदयावदथानि भक्षं चाहरहश्चरेत् ॥ वेदयज्ञैरहीनानां प्रशस्तानां खकर्मु । ह्मचार्याहरेदधक्षं गृहिम्यः प्रयतोऽन्वहम् ॥ गुरोः कुरे न भिक्षेत न ज्ञातिकुखन्धुषु » । यत्त--“ मातरं वा खसतारं वा मातुवी भगिनीं निनाम् । भिसेत भिक्ां यमं या चने न विमानयेत् ॥ इति, तदुपनयनाङ्गभिक्षाविषयमिति गुरोः कटे न भिप्तेदयनेनाविरुदधम् । निदयभिक्षाविषयत्वादस्य । ५ अमे त्वन्यगेहानां पूर्व पूव विवनयत् । स्वे वाऽपि चरेदमामं पूर्वक्तानामतमवे ॥ अन्वर्ज महानाहों इत्याह मगरवीन्विमुः ” । अन्त्यः शूद्रः । । ¢ वाच नियम्य श्रयत आमिषं चापि वजेयेत्। चातुर्ण्य चरेद्धक्षमरामे कुरुनन्दन » ॥ अङामे जवणिकानामिति क्ेषः ॥ २९ ॥ भ छ् 3 आदिमध्यावसानेषु भवच्छन्दोपरुक्षिताः ॥ ब्रह्मणक्षत्रिथविशां भेक्षचय। यथाक्रमम् ॥ ३०॥
9 कृ, घ. "कवित् ! इ" । २ छ. दिशष्यमः । ३ क. घ. स्य तु गु" } ४ ग. स्रुतः । ५क. च, (ताथमाहवनीयायं च । ६ ग. प्रथमां ।७ ग. “ने नावमा € क, घ. “म् ) अविष्वर्पराणम् । भि"! ९ क. व. "वे । नियम्ब पयतावाचममिरस्तं विजयेत् । भ । १० ग, शरन्मृगुः । भ । ११ क, दवण्य् बरेद्धिक्षाम } ५२ ग, दक्ष्यम"। १३१. ङ, न्विता । त्रा
६० अपराक्रोपराभिधापरादियविरचितदीकासमेता-[ ९ प्रथमः- ( ( ब्रह्मचारिप्रकरणम् 9) भेक्षपराक्तनवाक्यं भेक्षच्याशषब्देन लक्स्यते । तदादौ मध्येऽवसाने च
स्ीरिङ्गसंबद्वन्तं(न्त)भवच्छंब्दयुक्तं ब्राह्मणस्य क्षन्नियस्य वैश्यस्य यथाक्रमं
भयोक्तव्यं भवति । भवति भिक्षा देहीति ब्राह्यणस्य, भिक्षां भवति देदीति ्षज्ञियस्य, भिक्षां देहि भवतीति वेश्यस्येति सिद्धम् । भथमभिक्षापधिदरदय भविष्यत्पुराणम्- ५ मातरं वा खप्तारं वा मातुवौ मगिनीं निजाम् । भिक्षेत प्रथमे भिक्षां या चैनं न विमानयेत् ॥ सुवर्णं रजतं रलं प्ता पत्रेऽस्य विनिक्षिपेत् " । स्मृत्यन्तरं च-“ भिक्षार्थं काश्चनं वाऽपि पत्रं पव्येन राजतम् । पित्रा कृतेर्पनीतेञ्यो मधुपकंकरसततः ” ॥ यपः-- “ हस्तदत्ता तु या भिक्षा छ्वणं व्यञ्जनानि च । मोक्ता त्वाचितां यति दाता स्वर्गं न गच्छति ” ॥ मनुः--““ परिगृद्येप्सित दण्डमुपस्थाय च यस्करम् । प्रदक्षिणं परीत्याभ्रि चरेद्े्षं यथाविधि ” ॥ ३० ॥ (क १ क क 9 ॥ कृतायरकायां सञ्जात वाग्यता गुवनूज्ञया ॥ आपोशा(शोनक्रियापप सच यान्नमङ्गुरसयन् ॥ २१॥
कृतममिकार्यं येन स ृताभिकार्यः । वाग्यतो मौनी । आपोशा(श्ोनक्रियां छृत्वा सर्य पजयन्नन्नमकुत्सयन्ननिन्दयनुवनुज्ञयां यङ्क्ते(्वे)ति रुष न॒मत्या भुञ्जीत । उपनर्थनकार आपोक्ञा(श)नभषोक्ता क्ियाऽऽपो्चा()न- क्रिया । भेक्षादेकदेशदोमोऽतराभिकायेम् । तदाह पेदीनसिः-
५ हविषो हुत्वा सेतप्याभ्नि समिधे दतत्वाऽन्नं यदन्नमश्रयमतेन देवा यदन्नमश्चि बहुधा विरूपमिति वोक्त्वाऽनुमच्रयेत्रिः । सिश्टक्रतमथिकार्यं कत्वाऽनृन्ञातो भुञ्जीत वाग्यतः ” ।
तथा चाऽऽपस्तम्बः--“ प्रोक्षिताद्धेक्षादभ्नौ हुत्वा मृज्जीत "| अतश्वाऽऽचा-
णामा
9 क. भक्षं परर्थनावाः । ध. भैक्षे भ्ाथनावा' । २ क. घ. "च्छब्दा्ैयुः । ३ ॐ. °तं वाऽ पिस पत्रे तस्व निक्चिः। घ. ्तंताभ्रसा। ४ क. "पर्वतेन मेः । घ. प्पवीतेज्यो । ५ क, ध. स्तथा 1 य° । ६ ग. दधिक्ष्यं य ।७क. घ, ड. ध्या । अपो ८ क, घ. ध्नी । अपोः।९ग,
भ, =©
“याऽनुमत्वेति गुवेनुमत्वामुः । १० क. घ, “यनापोश्ात्रेः । ११ क, घ, ममद्मीत्युक्त्वा मश्रये' ।
आचाराध्यायः 1 याञ्जवल्क्यस्मरतिः । ६? ८ ब्रह्मचारिप्रकरणम् १) 9 ये(यौ)संनिधावेतदभ्रिकार्यं संनिहिते स्वावार्येऽप्रिकार्थस्थाने भेक्षमाचार्यो भोन- यितव्य इति तेनोक्तं इविषा संस्तुतमिलादिना । अन्न मनुः--“ समाद्य तु तद्धेक्षं यावदयेममायया । निवे गुरवऽश्नीयादाचम्य प्राङ्मुखः शुचिः ॥ आयुप्यं प्राङ्मुखो मुक्ते यशस्यं दक्षिणामुखः । धियं प्रय ्मुखा म॒ङ्क्ते ऋतं मृङ्क्त उदङ्मुखः '\ ॥ अस्याथः--यत्मादुखो भुङ्क्ते तदायुष्यम् । आयुषे हितम् । एत य्नस्यम् । यः प्रयद्धपुखो यद्क्ते स श्रियं प्रामोति । यस्तुद द्युखः स॒ ऋतं सत्यं यङ वाऽऽमोति । एवं भोक्ः भाङ्मुखता निलया काम्या च। ५५ नोच्छिष्टं कस्यचिहयान्नाद्यादेनमथान्तरा । न चेवालयदरानं कूरयन्न चोच्छिष्टः कचिद्रनेत् » ॥ सवः“ प्रायं प्ातमनुष्याणामरानं दैवचोदितम् । नान्तरा मोजनं क्यादभनिहो्रप्तमो विधिः ॥ वसिष्ठः-- “ अष्टौ रात्ता मुनेभेक्षयं षोडश्चारण्यवातिनः। दरविशौतिगहस्यघ्य अमितं बह्मचारिणः , ॥ आपस्तम्बः- भुक्त्वा सखयममतनं पक्ष्ये चोच््छिष्टं कुर्यादशक्तो मृमो निखने- दप्सु वौ प्रवेशयेदायौय वा पर्यवर्ष्यादन्पैधि(है)तिन वा शद्रायः॥ ३९॥
ब्रह्मचर्ये स्थितो नेकमन्नमद्ाद्नापदि ॥ जद्यचायेनापयेकस्यान्नं ना्चीयात् ॥
ब्राह्मणः काममश्रीयच्छद्धे व्रतमपीडयन् ॥ ३२॥ बह्मयचारी बादह्मणथेत्तदाऽभ्याथैतः सन्नेकानमनापद्यपि भञ्जीत । स बेच्छरद्धे युद्धीत तदा व्रतपीडाकरं मधुमांसादि वजेयित्वाऽभीयात् ॥ ३२ ॥ बह्मचारिनियमानाद-
मधुमांसाञ्जनोच्छिषटं शुकष्ठीपार्णि सनम् ॥ मास्कराखोकनाशछ्ीरुपरिवा दां श्च वजयेत् ॥ ३३ ॥ अह्मचारी मध्वादिकं वजेयेत् । मु मांसं तिष्टमोजनीयमपि । अञ्जनं कजम् । उच्छिष्टं स्वस्य परस्य च गुरुव्यतिरिक्तस्य । तथा च वसिष्रः-
शनिना
१ ग. “वेव तः । रख. देनं तथाऽ ३ क. घ. “नं चेव ।र्स. द्वात्रिसन्तु गृह" । ५ क. ख, श्तं एद" । ६ क. घ.“टयीत न चेः । ७ क, घ. वा प्रवेष्येदाचवायी' । < क, ग.्दद्याद' } ९ क. घ, <्तरिते" । १० क, घ. “च्छद्र भुः । ११ इ, "वादादि द ।
६२ अपराकौपराभिधापरादिलयविरवितरीकासमेता-[ १ प्रथमः-- ( बरह्मचारिप्रकरणम् १)
¢ उच्छिष्टमगुरोरभोज्यं खमृच्छिष्टमुच्छिषटोपहतं च ” इति । शुक्तं परषं वथोऽन्नं वा यत्काङवशाद्म्टं भवति । स्रीशब्देन स्ीविषये परक्षणाछम्बने र्यते । तदाह गोतमः-“ चखीप्रक्षणाटम्बने मेथुनशङ्कायाम् ” इति । भराणिरिसनं 1. ८ ष # ¢ 9 र क भाणिवधः । मास्करालोकनं भसिद्धम् । अश्छीटं समानदं॑ वचः । परिवादः परनिन्दावजेनेना्न वजेनविषयः । संकटो बतनियमादिर्शेब्दबौच्यो ङक्स्यते। अत एवाऽऽह--“ श्राद्धे चरतमपीडयन् ” इति । मनुस्तु--“ सेवेतेमांस्तु नियमान््ह्म चारी गुरौ वसन् 1 सेनियम्यीन्द्रयम्रामं तपोव्रद्धयथेमालसनः ” ॥ चकारः स्मृलयन्तरोपात्तानामन्येषां ब्रह्मचारिषर्माणामपसंग्रहाथः । तत्र मनुः--“* निव्यं सत्वा शुषिः कु्यादिवकषिपितृतर्षणम् । देवताभ्यर्चनं चैव समिदाधानमेव च । वजयेन्मधुपमांपानि गन्धमास्यरप्तान्ल्ियः। अम्यङ्गमञ्ञनं चाक्ष्णोरूपानच्छतधरारणम् ॥ कामं क्रोधं च डमे च नतेनं गीत्तवादितमर् । दयृतं च जनवादं च पारेवादं तथाऽनृतम् ॥ ९ ख्लीणां च प्र्षणारम्बमुपघातं परस्य च । एकः शयीत सवैन्न न रेतः स्कन्दयेत्कचित् ॥ कामाद्धि स्करदयत्रेतो हिनस्ति बतमेव तु "° । व्रतं ब्रह्मचय॑म् । यपः--“ जितनिद्रो जिताङुस्यो जितक्रोधो जितात्मवान् । ” तथा--““ खट्वापतनं च शयनं वजंयेदन्तावनम् । स्वपेदेकः कुरोष्वेव न रेतः स्कन्दयेत्कचित् ” ॥ गौतमः- « वजेयेन्मुमांसं गन्धमाद्यं दिवाखमाज्ञनाम्यज्ञनोपानच्छतकामकरोध-
# अच्र मिताक्षरायां भास्करस्योदयामस्तमयावलोकनमिति वतते ।
१ क. ° ज्यं स्वोच्छिष्टमुच्छि्टो । २ क. घ. श्रं यावत्काः। क. ध. परिनि! ४ क, । 6, 4 कछ (3 ४ © घ, शब्दं बा । ५ख, वारच्य॑कठ । ६ क. घ. एवशराः।७ ख, ज्ञातः। ८ क, ग. गदिनम् । दू । ९ क, घ, “तं स्मर" । १० क, ^दयेदरेतो ।
आचाराघ्यावः 1 याञ्जवल्क्यस्पृतिः । ६३ ( ब्रह्मबारिप्रकरणम् १)
छोममोहवांयवादनन्नानदन्तधावनंह्षनत्तगीतपरिवादमयानि । गुरद्शने कण्टप्रावृतावसक्तिकापादग्रारणानि । निष्ठयुतहपिर्पेविभ्म्मितावस्फोर- नानि च । चीप्रक्षणाखम्बने भेयुनश्चङ्कायां चूतहीनसेवामर्दतादानं हिसामा- चायतत्पुतरैतदीक्षितानि च । इुक्ता वाचो मद्यं निलयं ब्राह्मणः ” इति । अत्र सानं भोगाथम् । भयं परं भरति । कण्ठमारृतं कण्ठपाचर्णानि । अव- सक्तिका जानुनोरूपरि करबन्धः । अवस्फाटनमङ्कटयादयङ्गरफोटनम् । दीन- सेवा सूत्रपुरीषावमाजंनादिका । तां गुरोरपि वजयेच् । “ अङ्गानि मरक्षार्वी- ताडाविरिक्तानि गुरोरापे ” इति दश्चेनातर् । च्रुक्ता वाचः परोद्रेगकराणि वाक्यानि । मं भसिद्धम् । एतानि ब्रह्मचारी वजेयेदिति संबन्धः; । मं निलयं बराह्मणः । नित्यमिति वचनान्मद्यं कृतयुगादावपि ब्राह्मणेन वज्यम् । कत्रियवेर्याभ्यां तु कठावेव । यद्रह्मपुराणप्- ८४ दौधकां ब्रह्मचयं धारणं च कमण्डटोः । पगोत्राद्वा सपिण्डाद्वा विवाहो गावधस्तथा ॥ नराश्वमेषौ मद्यं च कौ वर्ज्य द्विजातिभिः ” इति ॥ निलयं सर्वकालम् । यब्रह्मचायपि ब्राह्मणो मद्रं वनयेदिलययः तथा--“ अधःदाय्याप्तनी पूर्वोत्थायी जत्न्यसवेश्ी सथैत्राप्रतिहतवाक्योऽन्यत्र पातकात् ?! ॥ अधःश्चय्यादि गुवपेक्षया । आपस्तम्बः-““ आ त्मप्रहापां परगह। च वजयेत् ,¦ इतिं । तथा--“ उत्सच-छाघोऽङ्गानि प्रक्षाख्यीताश्चुचिष्ानि । गुरोरंदरीने " । उत्स छाथ उत्सन्नश्नोभो भवेदिति शेषः । यथा गुनं प्यति तथा अक्षाङयीतेदययेः । आपस्तम्बः-- ॥ न प्रेक्षत नञ्मां ल्ियम् । ओषधिवनस्पतीनभाच्छिद्य नो जिघत् ।
न सभ॑येत यदि स्मयेतापिगरह्य स्मयेत, इति ब्राह्मणम् “ । अपिग्रह्न दैवं पिधाय समयेतेति ब्राह्मणम् ।
१ ख.प्वादवाः । २ ख. भनज्ञानह० । 3 क. ग. निष्रूत" = क. ध. तन्र ५। क. घ. शतं हनिसेवाप्रदः । ६ ग. प्दत्तदा?। ७ क. घ. ०्न्नदक्षितनामानि दुः । ८ म. (तदीक्षि । ९ ख. त्र स्थानं । १० क. घ. ९णम् । अ० । ११ क, ग. घ, %्रि परिक । १२ क. घ. रीपोषमाजना- दिकारये मुः \ १३ क. घ. श्वं ब्रह्मचारिणो नित्यं स+ । १४ ग. भ्मोत्सन्नम्रश्ंवे च प ! १५क.
नाच्छ नोपरि) १६ म. जेत् । १० ख. स्मर्यत यदि स्मवीताः । १८ छख, स्मर्य तेति १९ क. ध, मुमपिषायेति । २० ख, स्मर्यत्ति ।
दनय
६४ अपराकीपराभिषापरादिल्यविरचितदीकासमेता-[ ९ प्रथमः- ( ब्रह्मचारिप्रकरणम् १)
हारीतः-- हयगनरथचैत्यवृक्षविशेष्मारोहणफठचयनपंधिप्तपणकूपा- वरोहणमहानर्च्णवप्रतरणमहाप्ताह पानि वजयेत् ?' | भनुः-- ^“ मुण्डो वा जचिदो वा स्यादथवा स्याच्छिसानटः । नैनं मरामेऽमिनिभ्नो चत्र नाम्भुदियात्कचित् ॥ चोदितो गुरुणा नित्यमप्रचोदित एव वा । कुयीदध्ययने योगमाचार्यस्य हितेषु च › इति ।॥ ३३ ॥ मान्यमाननं बरह्मचारिधपं वक्तं मान्यानां रक्षणानि तात्रदाइ- प गरुः क्रियाः कृखा वेद्मस्मे प्रयच्छति ॥ गर्भाषानाधा उपनयनान्ताः क्रियाः संस्कारिका यो यस्य करोति स॒ तस्य गुरूः । एतावदेव गुरुखक्षणम् । तदसङ्गाद्राह्यण भरति वेदमस्मै प्रयच्छतीति विध्यन्तरम् । निषेकादिक्रियानुष्ठानस्य बेददा- नस्य चाधभाप्पौर्बाप्यानुवादकः क्त्वापलययः । परमाथतस्तु द्वे एवैते वाक्ये । अन्यथा क्षज्रियदेः स्वसुतं पति गुरुत्वं न स्यात । बेददातलाभा- वात् । इष्यते च क्षत्नियादेरपि स्वसुतं प्रति गुरुत्वम् । अन्यथा क्षन्रियादिसुत- स्य पितृभार्या गच्छतो गुरुतल्पगत्वं न स्यात् । + अत एव मलुगभाधाना- दिक्रियाकवतवं बेददाननिरपेक्षं गुरुरक्षणमाह- « निषेकादीनि कमणि यः करोति यथाविधि | संमावयति चान्नेन स॒ विप्रो गुरुरुच्यते ” ॥ अर्बप्यिन्नसंभावनमोचित्यपाप्तमनृ्ते न गुरुरक्षणतया विधीयते । विभग्र- इणं च भदर्षनार्यं न नियपाथेम् । तथा सति क्षन्नियादिने हि गुरुः स्म्व्। यथाविधिग्रहणेन च श्रद्रारदेनिषेकमाज्का रिणोऽपि गुरुत्वं दशयति । तस्य ताब- न्मात्रविधानात् । एवं ्रियवैश्ययोरपि । पुंसवनादिषु कमेसु कृतेषु भयच्छ- तीति वचनाहाह्मणः पितेव संभवे सतयाचायों भवेदिति गम्यते । अत एव ब्हस्पतिः- “ एवं दण्डादिभियुक्तं सेस्छृत्य विधिवत्पिता । वेदमध्यापयेद्यत्नाच्छाख्ं मन्वादिकं तथा ॥ इति पितुरेवाधिकारमाह । पित्व्यतिरिक्तानां गुरुत्वं त्वोपचारिकमिति द्रेयितु लक्षणाभिधानम् । # षसमेति पाठे यक्त: । ^+ इत आरभ्य वेददाननिरपेक्षमियन्तम्नन्थो न विद्यते क. घ, पुस्तकयोः । |
१ क. ध. ध्यवतरण्रः । २ क. घ. हसविरद्धानि । ३ क. ध. शवे सूर्यो नाभ्युदया । ॐ ग, भभ्यदये क? । ५ क. घ. चाथीवापेः पौ? } ६ क. घ. “नास्यन्न
आचाराध्यायः 1] याहइवरक्यस्परतिः । ६५ ( ब्रह्मचारि प्रकरभम् १)
देवलः-“ उपाध्यायः पिता ज्येष्ठो भ्राता चैव महीपतिः । मातुरः श्वशुरख्राता मातामहपितामहौ ॥ वर्णञज्येषठः पितृन्यश्च प्येते गुरवः स्मता; । माता मातामही गुर्वीं पितुमातुश्च सोदरा ॥ शवश्चः पितामही ज्येष्ठा धात्री च गुरवः ज्ञियः। इत्यक्त गरवर्गऽयं माततः पितृतो द्विषा " इति, तदुपचार इति मन्तव्यम् । अत्र च गुरुवत्तेषु वतितव्यमिति फम् । अत एवानुवतनमाह- ४ अनुवतीनमेतेषां मनोवाकायकमेभिः " इति । गुरोभ्यां गुवीं । माठृतः पिदृत इति बाहुट्याभिपायम् । महीपतिषरर- तीनां तदभावात् । मनुरपि पृञ्यमात्राभिपरायेणाऽऽद- ५ अस्पं वा बहु वा यस्य श्रुतस्योपकरोति यः । तमपीह गुरं विद्यच्छरूतोपक्रियया तया » ॥
उपनीय दद्देदमाचायः स उदाटूतः॥ ३४ ॥ यस्तु शिष्यमुपनीय वेदमध्यापयति स॒ आचायं उक्तः । मेदशब्देनाज विदययान्तराण्यपि संश्हन्ते । तथा च मनुः--“ उपनीय गुरः शिष्यं वेदमध्यापयेद्धिजः । पकं सरहस्यं च तमाचायं प्रचक्षते ” ॥ करयश्षब्देनेह व्याकरणादीन्यङ्कानि मीमां सान्यायविस्तराथ प्रतिपाचन्ते । वेदां कल्पयति । तथा च व्यास्तः--“ न वेद्पाठमात्रेण संतेष कारयेद्िनः । पाठमात्राव्तानस्तु षड्के गौरि सीदति "" ॥ पाठमाजावसानोऽर्थानमिङ्ञ इलयथेः ॥ ३४ ॥ एकद्चसुपाध्यायः । यस्तु वेदार्थकदेक्षमध्यापयति स तस्योपाध्यायः मतः-“ एकदेशं तु वेदस्य वेदाङ्गान्यपि वा पुनः । योऽष्यापयति वृच्यथमुपाध्यायः सर उच्यते "|
ऊसिवग्यज्ञङृ दुच्यते ॥
१ क, ख, घ. (कानन्तरमा- । २ क. घ, बेदैकः ¦ ३ क, घ, शेषि मानवः । योऽ । ९
६६ अपरार्कापराभिधापरादिदयविरचित्यीकासमेता-[ १ प्रथमः-- ८ ब्रह्मचारिधरकरणम् १) यो यज्ञाधिकारिणा स्वयङ्गसिद्धयथं परिक्रीतः सन्यज्ञकृद्धवति स तस्य तिव गित्य॒च्यते । मनुः--“ अग्न्याषेये पाकयज्ञानचचिष्टामादिकानमखान् । यः करोति वृतो यस्य स्त तस्यिवगिहोच्यते ” ॥ स च जिविधः। यथाऽऽह हारीतः-“श्षीरहोत।ऽऽहायंवृतो विरोषवृतः ” इति । लक्षणान्याह--“ यो यस्याञ्चीनादतते स तस्य क्षीरहोता " । अस्याथेः- अगन्पाधेयसंबन्धिनामृतिविजां मध्ये यः कथिदभिदोत्र ऋत्वि ग्मृवति स प्षीरहोतेति । तदाहाऽऽन्वङायनः--“ खयं पर्वणि जुहुयादतिजामेक इर्तैरं काठम् "' इति । « तस्याल्ामे यमन्यं निलयार्थं वृणीते प्र आहायेवृतः । अथ यमन्यमुत्तरो. तरेषु क्रतुषु वृणीते स विकषवृतः "| जतिवग्छक्षणमिह भासङ्गिकम् । ब्रह्मचारिणं भति तस्यानुपयोगाव् ॥ एते मान्या यथापूरवम् ।
एते गु्रादयो मान्याः पूज्याः, यथापूर्व पूतैमनतिक्रम्य; उत्तरोत्तरेऽभिवा- दनोपसग्रहणादिभिमान्पा इट्थः ॥
एम्यो माता गरीयसी ॥ ३५ ॥ एभ्यो गुर्वादिभ्योऽव्यर्थं गोरवं मातेवाहैतीत्यथः । गौतमस्तु मातुराचायंस्य गौश्वमाह--“ आचार्यः शरष्ठो गुरूणां मतित्येके '” । अन्न च गुरश्ब्द ओपचा- रिकः। पुराणात्--“* द्वो गुरू पुरुषस्येह पिता माता च पमैतः । तयोरपि पिता श्रयान्वीजप्राधान्यद शनात् ॥ अमाव एतयोः श्रेयान्गुरुः सम्यमिचक्षणः । स्वतच््राः सवै एवैते परतेन्नेषु सवेदा ॥
त क, क, अनुशिष्टो विक्त वा विक्रये वचेश्वरा मताः
एवं च सति पितुमीतुराचायंस्वं च विमतिषिद्धाथविषयायामर्ञायां पितु- राह्ना गरीयसी । तद् भावे मातुस्तदभाव आचायेस्य ।
१ कृ. ख. "ताडय । २ क. घ. (नाधत्ते । ३ क. घ. भन्यदेय० । ४ क. घ. (तरकाल्मित रस्य ठा? । ५ क. पुवपूवैमनतिक्रम्य यथापृवेमुत्तरोत्तराभिः। ६ क. घ, रवे विकल्पमा \ ७ ग, विक्रये \ ८ क, ग. घ. (स्य अरः ।
आचाराध्यायः 1 यादवरक्यस्मृतिः । ६७ ( ब्रह्मचारिप्रकरणम् १)
जाचायंस्य पुनराज्ञा पित्राज्नातोऽपि गरीयसीदयाह मनुः-- « उत्पाद्कनह्मदात्नोमेरीयान्नहमदः पिता । ब्रह्मजन्म हि विप्रस्य प्रेय चेह च शाश्वतम् " ॥ जह्मद आचार्यं; ॥ ३५ ॥ अरह्मचयेकाटस्य परिपाणमाह- प्रतिवेदं ब्रह्मच दाद्शाब्दानि परञ्च वा ॥ ग्रहणान्तिकमियेके । उक्तं ब्रह्मच तत्यतिषेदं पतिन्नाषं दवादश वर्षाणि पञ्च वा वषीणिवेद- खीकारान्तं वा कतैव्यम् । ॥ मनुः--“ षर्निरादाल्दिकं चर्यं गुरौ भविक रतम् । तदधिकं पादिकं वा म्रहणानिक्मेव भ " ॥ आधिकपक्े षदूषोणि, पादिकपक्षे त्रीणि वर्षाणि, एकवेदत्रह्मचर्थम् । यमः--““ गुरोरप्यवश्िस्य कायौकार्येमनानतत; | उत्पथं प्रतिपन्नस्य परित्यागो विधीयते ” ॥ | केशान्तश्चैव षोडरै ॥ ३६ ॥ वोडशचे वर्ष ब्राह्मणस्य केशान्तो नामं संस्कारः कर्मव्य; । पजियपैहय- योस्ु मनृक्तः- | « केक्चान्तः षोडश वर्षे ब्राह्मणस्य विधीयते । राजन्यनन्धोद्वर्विे वैदयस्य व्यधिके ततः ” इति ॥ जन्पादिरेषा वषैसंख्या, गमीदिथेदविवक्षिता स्याद्रभंषोरश इत्यवक्ष्यत्, यथा मरमाष्टम इति । केवरसंख्योपादाने तु जन्मैवावषिः, यथाऽमे चाब्द शति ।॥ ३६ ॥ क (+ +> जा १।इा चा ह वराय वञ्चत वत्परद् ॥ ब्रह्मक्षत्रविशां कार आंपनायनिकेः परः ॥ ३७ ॥ जन्मत आ षोडश्मादरषा ह्ाह्यणस्योपनयनकालः, अत उर्ध्वं तत्कारो नास्ती- दर्थः। एवमा द्ाविश्ाद्षात्सन्नियस्याऽऽ चतुरविचदैरयस्य । अभिविधौ चाय- पकारः; । यत आह व्यासः-
9 ग. श्वीकरणान्तं । २ ख, त्रैवेदिकं । ३ क. घ, पाक्षिकं * क. ध. बा ! पाक्चिकय्षे ती" ५ ख, श्तु; । तत्य । |
६८ अपराकोपराभिषापरादित्यविरचितरीकासमेता-[ १ प्रथपः-- ( ब्रह्मचारिप्रकरणम् 9) ८८ ओपनायनिकः कारः परः षोडशवार्षिकः । द्वाविंरातिः परोऽन्यस्य स्याच्चतुर्विरातिः परः ॥ ब्राह्मणक्षत्रियविशां काड्श्वेदत्यगादयम् ।
सावन्नापतता बालया भवन्त्यायतिमाह्ताः ' | ३४७ ॥ अतिकरन्तोपनयनकालानां यद्भवति तदाह- अत उध्वं अयोऽप्येते यथाकालमसंस्कृताः ॥ सावित्रीपतिता त्राया व्रास्यस्तीमाह्ते करतोः॥ ३८॥ द्विजातयोऽनुपनीता यथासंख्यं षोडशद्रा्विश्चतिचतुषिशषतिवर्षभ्य ऊर्धं ब्ालस्तोमारूयं कतुं विहाय सवेधमानधिकारिणो भवन्ति । सावित्रीपतिता बाला इति तेषां सन्ना । ब्रादलस्तोमो नाम ब्रा्ानां भायधित्त्रतुः । तेन चाडाटकव्रतादिना कृतपराय धित्ता उपनीता धमाधिकारिणो भवन्ति, संव्य- वहायशथन्येषाम् । यदाह् मतः ८ नैतरपृतर्ैधिवदापद्यपि हि किचित् । बराह्यान्योनांश्च संबन्धानाचरेद्राह्मणः सह ” ॥ अपृतेरिति वचनात्कृतम्रायधित्तः सह सेव्यवहारो न दोषायेति गम्यते । अत्र “ सवेधमेबहिष्ताः ” इति तु पाठे धर्मंश्दो द्विनातिषर्माभिभायः, न वणेधमेविषयः । व्राल्यानां बणत्वानपायात् ॥ ३८ ॥ अत्र द्विजातिधमवदिष्ठृतत्वे हेतुमाह-
मातुयंद्ग्रे जायन्ते हितीये मौञ्जिबन्धनात् ॥
ब्राह्मणक्षत्रियवि्चस्तस्मादेते दिजाः स्पृताः ॥ ३९ ॥ माठृतां जा्मणादयः प्रथमं जायन्ते । द्वितीयं मोञ्धिवन्धनांत् । तस्मा-
कि ® किन
द्विजा एते मन्वादिभिः स्मृताः । अत्र द्वितीयमिति क्रियाविशेषणम् । अतोऽ- गुपनीतत्वाद्रालया न द्विना; । तस्माद्विजातिषमोनधिकारसतेषागक्त; | ३९ ॥
यन्ञाना तपता चव दुभा च कमणाम् ॥
वेद् एव हिजातीनां निःश्रेयप्तकरः परः ॥ ९० ॥ यज्गानां प्र्यज्गादीनां तपसां छच्छ्रचान््रायणादीनामन्येषामपि श्चुभफ- खानां कमणां मध्ये वेद एव पर उल्छृष्टठो निःेयसकरः। यज्ञादिभ्यः कमेभ्यो
१ छ, “ध्वं पतन्दयेते सवेक्(ध)मेनदिष्टकरृताः । २ ग. व्रतं । ३ क. घ. शदिप्रायशित्तान्तर- मप्युपटक््यते । ततथ ˆ । ठ क, घ. नायस्मात्तस्माः । ५ क. घ, पत्िकर्मा? । & ग. “ज्ञानां
आचाराध्यायः ] र (मवा भ वा्ञवल्क्यस्मूतिः । १६९ वेदस्य निधोरणमलुपपननरिति वेदशब्देन बेदाध्ययनं लक्ष्यते । तस्य॒ च यक्त य्नादीनां मध्ये प्रतं नैःश्रेयसकरत्वानिःभ्रेयसकरबोधकता । तथा च मनुः- « भा हवे स्त नखाभेम्यः प्रमं तप्यते तपः | यः छण््यपि द्विजोऽधीते स्वाध्यायं शक्तितोऽन्वहम् " ॥ आ नखाग्रेभ्यः परमं तपस्तप्यते हेयन्वयः । तथा--“ वेदमेव जपेन्नित्यं यथाकारमतन्दिैः | तं ह्यस्याऽऽहुः परं धर्ममुपधर्मोऽन्य उच्यते *॥ ४० ॥ अर हेतुमाद- मधुना पयसा चैव सदेवांस्तपयेददिजः ॥ पितन्मधुध्रताभ्यां च ऋचोऽधीते हि योऽन्वहम।॥९१॥ यो द्विजः त्यद्चोऽधीते स मधुपयोभ्यां देवान्मधुषरूताभ्यां च पित. स्तपेयति ॥ ४१॥ यज्नुषि शक्तितोऽधीते योऽन्वहं स एतामूतेः ॥ प्रीणाति देवाननज्येनं पितश्च मधुना दिजः ॥'४२॥ यो यजूंषि यथाशक्ल्धीते स ॒शरतागृतेदवानाज्यमधुभ्यां च 'पितृन्मी णाति ॥ ४२ ॥ प तु सोमष्ठतेदृवांस्तषयेदयोऽन्वहं पठेत् ॥ सामानि तृप्तिं दुर्या पितणां मधुप््पिंषा ॥ ४३ ॥ योऽन्वहं सामानि पठेत्स सोमश्ुतैर्देवान्मधुसपि्यो च पिस्वपेयेत् ॥४३॥ मेदसा तपेयेदेर्वान्पितंश्च मधुसपिषा ॥ सेत्षयेदथाशक्ति योऽथवाङ्गिसीः पठेव ॥ ९४ ॥ यो यथाश्चक्लययबङ्किरसी;ः पठेत्स मेदसा प्वादिश्चरीरधातुिशेषेण देबान्मधुसवपि्यां च पितंस्तपंयति ॥ ४४ ॥
१ क निरावरः। घ, निवार 3२ क्. ग. घ. श्यत इत्यः 1३ क. ष.न्तः।तेषश्ः *ग, त्र । ५ख. “माहुः! म । ६ क. ग. 0येदिति । य? 1 ७ ङ्. न मधनाष पितंस्था । यो । < §. भवानय वोक्गिरपरः पठन् । पितश्च मधुस्रविभ्यामन्बदं दाक्तितो द्विजः । योः ।
4७० अपराकोपरामिधापरादित्यविरचितदीकासमेता -[ २ प्रथमः- ( ब्रह्मचारिग्रकरणम् 9)
वाकोवाक्यं एराणं च नाराशेषीश्च गाथिकाः ॥ इतिहासांस्तथा विधां योऽधीते शक्तितो ऽन्वहम्॥५॥ ॐ ® णह, € > ~ ०, मास्क्चाराट्नमधुतपण सर द्वाकस्ाम् ॥ करोति त्परि च तथा पित्णां मधुपरपिषा ॥ ६ ॥ वौकोवाक्यै भञ्चमतिभश्नरूपो वेदभागः । पुराणं प्रसिद्धम् । नाराक्चस्य ऋगेद खिटग्रन्थापीताः “ इदं जनी डपश्चुत ” इत्याद्यास्तिस ऋचः । गायिका इन्द्रगाथाद्याः । इतिहासा भारतादययाः। विया मधुविदयाद्याः । एतः भत्यहं यथा्चक्लयधीते स मांसक्षीसैदनमधुमिरदेवतपेण मधुसपिषा च पिततृप्ति करोति ।॥ ४५ ॥ ४६ ॥ य ह. >~, ॐ न्, ते तप्रास्तपयन्तयेनं सवैः कामफेः शुभैः ॥ ते देवाचा उक्तेन भकारेण तप्तास्तपयितारं सर्वैः काम्यमानः फरेस्तरषयन्ति॥ यं ये क्रतुमघीयीत तस्य तस्याऽप्रयारफङम् ॥ %७ ॥ ऋतुपतिपाद्को वेदभागः करतुस्तं योऽधीते स तस्य कतो; फलं प्राभोति।\४७॥ भरिवित्तपूणण्रथिवीदानस्य फरमश्चुते ॥ तपसश्च प्रस्येह नित्यं स्वाध्यायवान्दिजः॥ ४८ ॥ धनपृणेस्य सकटमूमिदानस्य तिरभ्यस्तस्य परस्य तपसः फं तद्नवरत- स्वाध्यायबान्दरिजो रभते । मधुना प्रयसेत्यादीनां भत्यक्तव शरतिपरंलम् । सा च ब्रह्मयह्ञाध्ययनविध्यथंवाद्मुतेति बरह्मयज्षविधिरतर करप्य; । तेन विनाऽथवा- दानथंक्यात् । स च ब्रह्मचारिणोऽपीति तसरकरणे वाक्यारम्भः । “ अपां समीपे नियतो नैत्यकं विधिमांधितः । सावि्तीमप्यधीयीत मत्वा ऽये प्षमाहितः » ॥ इति । ततथासमर्थः साविष्या ब्रह्मयङ्गं कुयोत् । समं ऋगादि भिः; ॥४८॥ द्विविधः खड बरह्मचारी उपडर्बाणो नैष्ठिक । तत्रोपकुवांणस्य धमां उक्ताः। नेष्ठिकस्येदानीमाह-
9 कृ. ग. घ, वाक्योवा- । २ ड, विदाः शक्सयाऽीते तु योऽन्व । 3 क. ग, घ. वाक्यो- वा?।४क. ग. घ. वेदाखि?। ५ ख. श्धीतैः। ई! ६ ख. "नातप ! ७ क, घ. उपाश्रुः ॥ < कृ, च्िभ्यस्तपः । घ, निभ्यस्तस्य त । ९ क. ग. घ, 'मास्थितः । १० म, "रण्यं सः । ११ क, *मथैमुगाः । ग. “मस्त ऋ" ! च, "मयोङ्गादि" ।
आचाराध्यायः 1 यादवेल्क्यस्मतिः । ( भहमचारिमरङरणम् १) नेष्ठिको ब्रह्मचारी च वमेदाचार्थसंनिवौ ॥ ७१ तद्मदरस्व तनय पल्या वभानिरभप का ॥ उपङ्वाणकत्रह्मचायाभ्रमं यमिच्छेततमावसेत् । त्र यादि ब्रह्मः ममिच्छेत्तदा नेष्टिकत्रह्मचारी भवेत् । निष्ठा शरीरपातः , तदवधि त्र संकल्पः तो यन स नेष्टिकिबह्मचारी । स पनराचा्स्य संनिधौ वसेम समावर्तेत । आचा्वभावे तत्पुत्रस्य तदभाव आचार्यपल्यास्तदभावेऽ,॥॥४९॥ तत्र वसतो यत्फरं तदाह-
अनेन विधिना देह साधयन्विजितिन्दरियः ॥ ब्रह्मोकमवाप्रोति न चेहाऽऽजायते पुनः ॥ ५० ॥
इति ब्रह्मचारिधक्ररणप् । अनेन पूर्वोक्तेन ब्रह्मचयैचरणेन दें देदवन्तमात्मानं साषयन्त्र्धेमाकनि- योगं कूर्मन्बिजितेन्दियो षी चतुरखलोकमवामोति नेह संसारे पुनराजायते । अपुनराटतिरक्षणं फलं ब्रह्मोपासकस्य सतो भवति न केवर्क्मेणः । तदु क्माभ्रमागहे च्छन्दोम्ये- ५५ सवै एते पृण्यशोका भवन्ति बरह्मपतस्थोऽमतत्वमेति ” इति ।
अस्याथेः-सवं एते बह्मस्कन्बावरत्वारोऽप्याश्चप्रिणः एृण्यलोका भवन्वि । एषां मध्ये यो ब्रह्मसंस्थो ब्रह्मनिष्ठः सोऽगरृतत्वमपनराहचिरक्षणमेतीषि । हारीतः-
०८ द्विविधो बरह्मचारी, उपक्वीणो नैष्ठिकश्च । तयोपकुरवांणको भ्यास्यातः । निष्ठां चेदच्छेदा शरोरनिपाव्राह्ुरावाप्तीत तदभावे गुरुपत्यां तदमवि गृर- त्रि) गुरुप्नापविऽश्रिमेवोपचरेत् । यज्ञियाः मिष आहृ सेमामेनोापह- पो दोषनप्महनपमिन्धनपर्यभ्निकरणपरिकमोपस्यानहोमस्तोत्रनमस्कारादरि. मिर्च परिचरेलाभिमधितिष्ठेत पच्या कर्द मुखेनोपणमेचापश्ां च युग. पद्धारयेत्नानीरणमक्त उच्छिष्टो वाऽकम्यादयीननो(जा)म्पादधेद्वाऽतिकरमिन्न
+ अभ्यादयात्स्वी क्यात् । भम्बादषेत्यरितोऽभ्याधानं कुयोव । मस्याथानं सुक्र्षयोः इस्छ- विदोषः । अतिकामेत्, उद्नहययेत् । निष्ठीवेत् , मुखत उच््छि्टकफादि निःसारयेत् । भ्निमिति स्त्र संबध्यतते । वत्र संवध्वते। ___ ___
१ क, (ह्यव्याः! २ ग. शयित्वा जि? । ३ क. ग. घ. चह जाः । * म. 'द्मलेकप्रा । ५क.घ. प्ते नपृ) ६ क. घ, छमिणः 1 जक, ख. ग. छकरत्या छन्दो । < क. ख, ग. "छेक भम" । ९ क, च. "ते धर्मष्छन्दाश्च" । १० ग, ^क्तन्दाद' । ११ ख, ग, (होमास्वत्र । १२ क, च,
द्ात्ेषानोभ्यादपद्रा 1
७२ ~ अपराकौपरामिधापरादिलविरचितदीकासमेता-[ ९१ प्रथमः-- ( ब्रह्मचारिश्रकरणम् १)
ननेष्ठोपत् । विविधचरद(ह)विर्दानविरोषैराभयैरभिमहरहरिन्धेताऽऽमन्त्य
गच्छेद्ंहृतय निवेदयेत्तन्मैनाः हारीरोपरमानते ब्रह्मणः सायुज्यं गच्छति " । वसिष्टः-
अचायाश्चमं परिचरेदा शरीरविमोक्षणात् । आचार्ये च प्रेतेऽ परिचरे.
तंयतवाकंचतुषषटाष्टमकारमोजी गेक्े गुधीनो नटः शिखाजये वा
तथा तिरहोऽम्युपेयादपः ” ।
देवछः-
« सङ्ृद्धोजनं सकृदप्स्ववगाहनमुमयकाठमध्िहोतरं संश्योपापतनमदुप्त॑चमेकेरान- खत्वगगन्धमाल्यन्नेहाभ्यज्ञनाज्ञनेषारंकारच्छन्नोपर्मद्ाहनटङ्घनष्वनधाव- नैचिकित्ान्योतिर्षटक्षणवस्तुवि्यामङ्कपो्टिकशान्तिकमेगान्धवंसङ्गप्तमय- बन्धनशिरपटेख्यरेखनकारुकमवेदमक्षेत्र्रव्यघनधान्यपरिच्छदशसरद्रतव्यव- हारान्ञामावटीडापरिहापप्रणयङ्ुहकविस्मापनविडम्बनविवादोत्तेकपरिवेदन- रोदनवस्िनस्यपादोद्वतनवनंम् । गुरोः पूर्वोत्थानं जघन्यपवेशनं प्रणामपं- दिष्टकरणमिष्टशुश्चषा नित्योपाप्तनमपचितिस्तदमवे तत्पुत्रे दरिषु वा तद्वु. त्तिरा मरणात् ” ।
यदथापदि क्षज्ियादिगैरर्भवति तदा तत्र नाऽऽल्यन्तिकवासः । त्था ब्रह्म- गेऽप्यध्यापनपङ्बाणे । यदाह मतु; -
५ नाब्राह्मणे गुरौ शिष्यो वाप्तमाद्यन्तिकं वतेत्। नाह्यणे चानतूचाने काङ्सन्यतिमनुत्तमाम् » ॥
न ब्रह्मचयंस्मतेरभिहोत्ादिगदस्यधमािधायकश्चतिविरोधो वाच्यः । भिन्न. विषयत्वात् । यो हि ज्लीरागवद्ात्छृतविवादस्तद्िषयाऽभिहोज्रादिश्चतिः । अह्मचयस्मृरतिस्तु वैराग्यादैन्धत्वादिदोषाद्रा विबाहानधिकृतपुरुषविषया । अत एव पाक्षिकतेन नेष्ठिकत्वमा् मनुः-
“ यदि त्वाव्यन्तिकं वातो रोचयेत गुरोः $टे । युक्तः परिचरेदेनमा शरीरविमोक्षणात् ” इति ॥ तथा च विष्णुः-- ^“ कुल्जवामननालन्धङ्खोनपङ्गतिरोगिणाम् । नतचयां मवेत्तेषां यावज्ीवमनंशतः "' इति ॥
[0
१ क. ध. -दानृदय 1 २. ग, ध. नन्मनः इ । ३ क, ग, ध. शच्या । * क. घ, श्ध्योप- स्थान । ५ क. घ. पके । ६ क. ^नदोद्र्तनलः । ७ ग. “नवि चि? । ८ ग, श्वविद्याल । ९ क, ध. चथ । १० क. घ. (ज्ञाताव । ११ ग. ध्या ब्र्मपुराणेऽपि । अध्याषनमकुर्वाणो य? । १२.क, घ, ` नधीयाने । १३ क, द्दनुचन्ध । १ ख, °द्ग्वान्तरो° ।
आधाराच्यायः 1] यात्रवेख्धस्मरतिः । ७2 { नदाहप्रकरणप् २)
न च चिवाहादिकारिणापनाश्रमिणापेव जपतपरःपरायमानाप्रप्यवस्यानपु- चेत्रमिदयाह दक्षः- ५ सनाः मी नैव न्दिदन्दमेकमपि द्विनः। आश्रमेण त्रिना तिष्ठन्प्रायश्चितीयने हि सः ॥ जपे होमे तथा दाने स्वाध्याये च रतः सहा । नापो फटमवामोति कुर्वाणो ऽप्याश्नमाच्य्युतः "|
.; आश्पादाश्रमान्तरगमनेनोत्तरं परिणय पव न परिश्ह्वीयादिति स एदा « च्रयाणामानुाम्यं स्यात्मातिकेम्यं न विद । प्रातिरोम्येन यो याति न तस्मात्पापङ्घत्तमः ' इति ॥ ९५० ॥ इति भीविदयाधरवंशप्रभवश्रीशिखहारनरेन्दजीमृतवाहनान्वयप्रसृतध्रीमदपरादि.-
त्यदेवविरयिते याज्ञवल्कीयधरमशान्ननिरबन्पेः ब्रह्मचारि- काण्डं ( प्रकरणं ) समाप्तम्* ॥ १॥
अथ सटीकयाहवर्क्यस्पृती
विवाहप्रकरणम् । (२)
सवैसाधारणसेन ब्रह्मचारिमकरणमुक्तम् । अधुनाऽसरमाप्ता रहस्यधर्मं उष्गस्ते । ते च- ५ अपत्नीको नरो मुप कमेयोग्यो न जायते | न्ाह्मणः क्षत्रियो वाऽपि वेदयः शरद्रोऽपि वा नृप ॥ पत्नी घमोथकामानां कारणं प्रवरं नणाम् "”
# एतद्परे ज्ञ. पुस्तके - ^ आदौ कमंकथाङ्धितं अकरणं यद्रद्मचारिवत- मओोद्यदम्यमहर्षिवाक्यमारितं अन्येऽपराकोमिषे 1 तद्धमोधिगमा्थमदय जितं श्रीद्यंकरेण स्वयं दष्वैतत्सदसत्परमाफलावीषे रह्ाविवेशोदयात् = ॥ इयभिकरो प्रन्थः 1
१क.म. घ, मेने २क.ग. घ, वपः। ३ ख. "न्यते नः) ४ स्, ने, न्ते ॥
तथा । अः) #॥ 8.
७४ अप्राकीपराभिषापरादिदयविरचितदीकासमेता-[ १ प्रथमः- “( विचाहप्रकरणम् २)
इत्यादिदरनाद्धा्रया बिना न भवन्ति । सा च सनोत्तरकालभाविः नीलयाद-
गखे त॒ वरं दा श्चायादा तद्नुन्नया ॥
वेद् व्रतानि वा पारं नीखा द्युभयमेव वा ॥५१॥ परवोक्तेन न्यायेन वेदं बतान्युभय वा पारं नीत्वा समाप्य सलायाद् । एत. षां च पक्षाणां शक्तिकारादपेक्षया व्यवस्था । यदि भिक्षाटना्श्चक्ता व्या पिततया राजदेविकाद्यभिभवासमथः, तदा वेदं केवर व्रतान्येव वा क्रेवरनि समाप्य स्नायात् । अत एव विद्यासातको व्रतस्नातको वषिचाव्रतस्नातक हविं भ्ेविध्यं स्मयते । अतस्तस्य स्लानपरिणयनात्तरकार्पध्ययनसमापन तदथन्नाय बा | अत पव वल्यत- “ करम स्मार्तं विवाहाग्नौ कुर्वीत प्रलयहं गृही ” । इति भक्रम्य-- ` ^ वेदा्थानपिगच्छेत्त शाख्राणि विविधानि च ” इति । वेदाथेह्ञानं चावश्यं कायम् । तथा च व्यास्$ः--“ न वेदपाठमात्रेण संतोषं कारयेद्िनः । पाठमात्रावप्तानो हि पङ्के गोस्वि सीदति ॥ यथा पश्च्मारवाही न तस्यं मते फठम् । द्विजस्तथाऽथोनमिज्ञो न वेदफटमश्चुते वेदस्याध्ययनं सरवै र्मशाख्स्य चापि यत् ॥ अनानतोऽ्थं तत्पर्वे तषाणां ख(क)ण्डनं यथा । योऽधीत्य विधिवद्वेदं वेदाथ न विचारयत् ॥ स॒ सान्वयः दद्रप्तमः पात्रतां न प्रपद्यते । अधीत्य यत्किचिदपिं वेदा्थाधिगमे रतः ॥ खगेदोकमवाभोति धमानुष्ठानविद्धि सः । श्रतहीनमधीते यननेह नामुत्र तद्धवेत् ॥ श्रुतं तु केवरमपि प्मुद्धाराय कर्पते । समुचितं स्तोकमपि श्रुताधीतं विशिष्यते ॥ त्रयाणामपि वणानां केवराध्ययनाह्िनात् । ज्ञनं कर्म च संयुक्तं मुक्त्यर्थं कथितं यथा ॥ १ ख. च कायना श्ः। २क. ध, 'जदेवि?ः। ३ क. धृ, स्य भजते । ग ग, ` ख. च कालना शचः २ क. घ. 'जदेबिः। ई क. घ. स्त्य भजते । * ग. श्धरीतं यः। ५ ग, (तं केवलम । ६ क, घ. ज्ञानकमरामं यु° ।
आचाराध्यायः] याह्ृवस्क्यस्मरतिः । ७५ ( विवादम्रकरणम् २)
अधीतश्च॒त्तयुक्तं तथा श्रेष्ठं न केवलम् । पाठमात्रार्दितान्नित्यं द्विजार्वीशार्थवर्जितान् ॥ पटरनिव च तान्परज्ञो वाब्मन्रेणापि नरयेत् । ऋक्पादमप्यधीलयाऽऽदौ न्यायतस्तु तदथवित् ॥ विङ्िष्यते श्रुतं यस्माद्धरीयो धर्मप्ताघनम् > |
श्ुतिश्च-““ स्थाणुरयं भारहारः किठामृदधीत्य वेदं न विजानाति योऽ्धम् । योऽथन्ञ इत्सकटं भद्रमश्चते नाकमेति ज्ञानविधतपाप्मा » |
शष्करेक्ष स्थाएमाहुः । स यथाऽऽरापिततणादिभायक्रान्तो भवति न चं भरभ्रतिं भारभोगे वा चेतयमानो रमते, केवकं भाराधारमावाञ्जन्तुरेष भारभागभवति, तथाऽयं भवति-यो वेदाध्ययनेन धारणावरसानेन कदथि- तास्माऽपि तद्भिधेयं कमावबोधादि प्रधार्नेभयोननानुरञितविद्छर्थवादमश्र. नामधेयादिविमागन न जानाति तज्ज्रनप्यद्याप्ययतमानः। य इदानी निष्पन्नाथावबोधः सोऽधिङृतत्वात्कमपारिपएण्यात्ममादेष भायक्िंत्तनागरमाच स्वकमनपुण्याच् साकस्येन पुण्यफलं द्रं दष्टपश्चते । नाकं च सल्यरोकान्व- मृष्पुष्टया भामालयथज्ञानजनितानुषङ्गिकधमासेन क्षपितद्षटादष्गतपरिपन्थि नादनादिदाषदूषकापात्तदरित इति। तथां- “ उत त्वः परयन्न दद्र वाचमुत तः चुण्वन्न शुणोल्येनाम् । उतो त्वस्मे तन्वं विले जायेव पत्य उराती सुवाप्ताः » ॥
अस्यायः-अपि खखेक्रः परयन्नपि न पयाति, अपि खल्वेकः शण्न्नपिन शरगोति, एनामविद्रान्वाचं महाथाम्। उतो स्वस तन्वं विस्वे तलँ विणते जायेव पलै उशती सुवासा; । तद्यथा जाया पले कामयमाना सुषासाः स्वमात्मानं विद्रुते, एवं वाग्बाग्बिदे स्वमात्मानं विणते । मनुश्च--“ यदधीतमविज्ञातं निगदेनेव शन्ते । अनञ्नाविव श़ष्कैषो न तज्ञ्वङति काट्चित् " इत्यादि ॥
अपच स्पत्तस्य शरहयादिपरिजञानमात्रपिक्ित्वा्च तत्पारह्नपन्यद्माक्ञन्र-
१ क, त्रा्पिताः । २ ग. नाथेयेः । रम, च भारम: ।४क.ध. नप्रायोः । ५ ग, रजनावे । ६ क. °प्यध्याप्यः । ७ क. घ. (थिततैजाः ¦ < ग, स्वधर्मैः! ९ क, घ. °्वात्त. दयुभ्यानृण्याच्च । १० सख. -पन्थननाः । ध. “न्धना । ११ ग, "दिद! १स्ग^था श्रुतिरन्या च “उ ¦ १३ य, घ. शक्षितत्वा? ।
७६ अषराकोपराभिधापरादिद्यविरवितदीकासमेता- [ श्भथमः-- ( विवाहभ्रकरणम् 2)
वणाद्धिनां न भवति । तस्य कभक्रमाचवबो धमाजपेक्ितवात् । यदि शान्ना- न्तरभवणाद्िना सवेन नाधिक्रियते, तदाऽभिकार्यादावप्यनधिकारो बद्य- चारिणः स्यात् । तेन यद्यत्करोति तत्तञ्ज्ञात्वा न युगपञ्ज्नात्वेति । तसा- उङ्गात्वा चाचुष्टानमित्ययमपि विधिः परिश्रदीतो भवति । कथं लायादिलयाई- गुरवे पएरवाक्तिाय वरमभिरुषितं कालयायनाद॒क्त-
« गोत्राद्यणस्य वरो ग्रामो राजन्यस्याश्चो वैद्यस्य »
इत्यादि रषैथाहरणक्तादिविषयं, तरदन्यादिषिषयं- ^ धान्यं वाप्तांि शाकं च गुखे श्रीतिमादरेत् % इत्यादि मन्वादिरक्षिते वा दन्ता, तदनुज्ञया बाऽदत्तवरोऽपि । अत एव गोतमः-- “विन्ते गुरुर्थेन निमन्त्यः छतानुज्ञात(न)प्य वा ज्ञानम्? इति । वेद- पारनयनं सयुचचय एव वेदाध्ययनस्य तदर्थङ्नानेन सह् । अत एव “ वेदमधील च्छन्दोविषयानथान्वुदध्वा सायात् ” इति स्मर्येते । भनुरपि--“ तपोविहेषेविविपैतरैतै विधिचोदितैः । वेदः कत्सोऽधिगन्तम्यः सरहस्यो द्विजन्मना ” इति ॥ अधिगन्तव्यो अन्थतोऽथेतशेति दरैयति । वतैश्च पूरवोकषतषैर्नयेन्पधुमांस- गन्धमारयानी(सानी)लादिभतिपादिते; । ततश यदुक्तं मटरेन- ५ त्माहुरकुरे तिष्ठन्पधुमािदि वयन् | जिन्ञपिताविरुद्धत्वाद्धमेमित्यवगम्यते ?” इति, तदनेन विरुध्यते । तेषां समावतेनाधिकत्वात् । अत एव-- “ ज्नन्धनं भेक्तचयैमधःशस्यां गुरोर्हितम् । जा समावतेनाकर्यातकतोपनयनो द्विजः ›› इति नियम्यते । नच--““ गुरगेहादनावृत्तः स्रातको हि न कथ्यते » इति साने समावतेनश्नान्तिः कार्याः । “ गुरुणाऽनुमतः ज्ञात्वा समावृत्तो यथाविषि । उद्वहेत द्विनो मार्या सवर्णां लक्षणान्विताम् ” इति भेदस्मरणात् । सलातकथ मन्वादिभिः भदर्ितः- “ तं प्रतीतं सखधर्मेण ब्रह्मदायहरं पितुः । सखज्िणं तरप आपीनमहयेत्प्रथमं गवा ” इति ॥
90
१क.घ.ना स" ।म. नाभः ।२ ग. शक्षितताः । ३क.ध, व्यं धा०ः। २ ख, -दन्रादि ! ५ ख, त्वानु ! ६ ग, कतस्यजेन्म । ख, "क्तैर्जयेन्म' । ७ क, "ख, साद्व" } < ग, “जयेत् । जिः ¦ ९ ग, ग, भ्वयमि°
आभाराध्यायः 1 यात्गवर्क्यस्म्रति;। ७७ ( विवाहभकरणम् २)
तै सातकं दारसंग्रहािमुखत्तया अतीतं पितुत्रह्मदायहरं, ब्रह्म वेदः । अनेन तस्याध्ययनयोगः ख्याप्यते ¦ दायो रिक्यम् । अनेन तस्य योग्यत्व- मुच्यते । अन्यथा सवणौपुत्रोऽप्यन्यायद्टत्तो न ङेभते केषामिति तदभावः । पितुदरव्यामाबे प्रतिग्रहादिना ऽप्यवाप्य पाणिग्रहणं कर्तव्यं पाणिग्रहणादि गं परिचरेत् अन्यथा पाकयज्ञादेरसिद्धिः । तस्य द्रम्यमृलत्वात्। अत एव गौतमः- ^‹ द्रव्यादानं विवाहपिच्यथम् » इति | सग्िग्रहणं विभूषणपाप्टरथप्। तरपं श्रय- नम्। तत्रस्थमदेयत्पूनयेत्मथगं गवा । गोशब्देन भधुपर्वः रक्षयति । “ ऋत्विजो वृत्वा मधुपकंमाहरेत्लातकायोपस्थिताय राते च ” इति स्मरणाद् ।
स च गां वेद्यते कुरुतेति कारयिष्यन्रत्छजतेत्युक्षन्निति द्विषा भवति ।
खातक नवधा भिद्यते । संकरपमेदात् । यथाऽऽह मनुः-
५ सांतानिकं यक्ष्यमाणमध्वगं सविवेदसम् 1 गुवैेपितृमात्रथखाध्यायाय्युपतापिनः ॥ नवेतान्ातकान्विचयाद्भाहयणान्धममेुकान् '' ॥ ५१ ॥
ततः किंमिल्याद-- अविग्रुतब्रह्मचर्यो रक्षण्यां शियमुदहेत् । जनन्यपूविकां कान्तामक्तपिण्डां यवीयसीम् ॥५२॥ नेव विषुवं बह्मचर्थं यस्य । विषति स्वकनम् । तत्संभवे तु मायश्चिती न त्वविवाश्ः कि त्वयं विकशेषः। यदि सलानादधो विष्कतस्तदाऽवकी णिप्रायथित्तम् । « अवकीर्णी मवेद्वत्वा बरह्मचारी तु योषितम् » । इति स्मरणात् । सानादुध्वं यदि पुनस्तदा सामान्यम् । ५५ मद्यपाऽप्तत्यवृत्ता च प्रतिकृ च या मवेत् । व्याधिता चापिवत्तव्या ” ॥ तथा-- ५ मार्यै पूर्वमारिण्यै द्वाऽग्रीनन्यकमंणि । पुनर्दारक्रियां कुर्यात् › ॥ 2 इत्यादिस्परणदर्शनौ सप्तस्य एनभिवाहस्य विद्तत्रह्मशयतवापततेरभा्षिमां
१ क. ग, "वणेषु" 1 २ ख. रमेत कैषा । 5 क. "नाऽपि वाऽस्य पाणिप्रहभं । * क. ख. घ, ° तेक्षयभिः 1 ५ क. ग. श्ञेक्षका? । ६ क. व. नतु वि! ७क, घ. प्साश्चया । < क, भमारण्ये । ९ ग, भत् । अग्राः | १० ग. च्व्यापर । ११ भ, भमो कङ्छ्षीः।
७८ अपराकौपराभिधापरादिदयबिरवितदीकासमेता- १ प्रथमः-- ( विवाहृभ्रकरणम् २)
रसादौ दिलयत्राविष्ुततरह्य चयं इति पदं पवेत्र सलानकतुविशोषणीयभ् । रक्त गेयुक्ताम् । छक्षणानि बाह्लाभ्यन्तराणि । बाह्यानि कायस्वरादिगतानि । यथाऽऽह मनुः--“ जग्यज्गाङ्गी सोम्यनाज्नीं हं्वारणगामिनीम् 1 तनुखोमकेशर्दशां मृदङ्ग चारुमाषिणीम् " इति ॥ दशां दचनाभिखयथं इति । रक्षण्यामिदेतस्मादेव विपरीतां दु लयाञ्या, यथा- ५ नोद्हेत्कपिलां कन्यां नाधिकाङ्कीं न रोगिणीम् । नारोमिकां नातिशेस्नी न वाचायं न पिङ्गलाम् " इति ॥ तथा नामतोऽपि वस्या, यथा बवा-- ५५ देवनाक्गीं नदीनान्नीं देटगन्धवेनापिकाम् । ऋकषवृक्षनदीना्नीं दारार्थे परिवजयेत् ” इति ॥ यथा--"“ नक्षवृक्षनदीनाश्नीं नान्लपवेतनामिकाम् | न पक्ष्याहिपुष्यनान्नी न विभीषणनापिकाम् * ॥ यदा पुनरभ्यन्तरागे सृ्ष्माणि भवन्ति तदाऽऽश्वछायनोक्ता परीक्षा
काया, तत्र “बुद्धिषपरुक्षणपतय॒क्ताम्"" इत्युक्त्वा स्वयमेव चोद्यं कृतं ‹“ रक्षगाति दुज्ञानानि ” इति, तस्यात्तरम्-
“५ अष्टो पिण्डान्कृत्वा, ऋतमगर प्रथमे जज्ञे ऋते सलं प्रतिष्ठितम् । यदि च कुमाय॑मिजता तदियमिह प्रतिपद्यतां यत्सत्यं तदुदयतामिति पिण्डान- मिमन्न्य कुमारीं बरूयादेषामेकं गृहाणेति । क्षत्रचचिदुमयतः सस्यादरह्यीयाद- न्वलयस्याः प्रजा मविष्यतीति विद्यात् 1 गोष्ठा्प्यमती । वेदिपरीषाद्रह्य- वचखिनी । अविनाशिनो इदात्र्वतंपन्ना । देवनाक्कितवी । चतुष्पाद प्रनाजिनी । इरिणादधन्या । इमश्चानात्पति्री * इति ।
अनन्यपूर्विकां नेवान्यस्मै या पूर्वं दत्ता । एतच बाग्दत्ताधिषयं वेदितव्यं
न सस्कृताषिषयम् । तस्याः पुनभूत्वात् । यथाऽऽह भनु “ यस्या म्रियेत कन्याया वाचा प्रलये करते पतिः।
क ष (आ, क
तामनन ।वधाचन ननेजा विन्देत दरवरः ॥
थक 9 शः
१ क. घ. चया ई २क.घ.प्वैल्लाः ३ग. द्रं नाधिका न रोगिणीम् । त° * क, ध. द्रनांम् ।५क.ग. घ्, ता वस्या । यः । ६ क, घ. व्व॑पन्नामपयनच्छेतेव्यक्ला + ७ क. घ, परयता । ८ के, ख. च्चाश्वेद ९क, ध, भतत्वाः। १०ग, न द्विजो ।
आचाराध्यायः 1 याब्वस्क्यस्प्रतिः । ५७९, ( विवाहकरणम् २)
न च तत्र दानं निषटत्तमिलाञ्चङ्कनीयम् । अद्धिवाचा च दत्ताया म्रियेताऽऽदौ वरो यदि ॥ न च मन्रोपनीता स्याक्कुमारी पितुरेव सा » इति वसिष्स्मरणाद् । एवं वलादपहूतायामपि वेदितव्य, “ बछाद्पहता कन्या मच्रेरपि न संस्कृता । अन्यस्मे विधिवदेया यथा कन्यां तयेव सा » इति तेनेवोक्तत्वात् । एतच्च माय्ित्तोत्तरकालं वेदितव्यम् । कान्तां लात- कस्य कमनीयत्वान्मनोनयनानन्ददायिनीम् । एतच गङ्टादिनिराकरणेन विधीयते । ¢ यत्र मनःपक्तिस्तामुद्रदेत् ५ इति विधानात् । अपपिण्डानां सापिण्ड्यं वक्ष्यति । यवीयसीं जन्मतः भमाणतोऽपीलयेके । वसिष्ठः--“ गृहस्थो विनीतक्रोषहर्षो गुरुणाऽनन्नातः सरात्वाऽपतमानषै- यीम्ष्टमेथुनामवरवयपतं दशी मार्या विन्देत ॥ | गृहस्थ इति भाविनि भुतवदुपचारस्तेदर्मभाप्टय्थः । तेनाङृतदासेऽपि गादेस्ध्यसंकरपवानाभमान्तराननिषटत्तो गस्थपर्ेष्वधिक्रियते । न च~ ¢ बरह्मचारी सूत्वा गृही भवेदहं मृत्वा वमी मवेद्धनी भूत्वा प्रननेत् इति नियम्यते । अनियमेनाऽऽभमान्तरस्वीकारदशचनाद् । तया च टि हपुराणम- ¢ गुरवे दक्षिणां दत्वा सा(स) यमिच्छेत्तमावतेत् । विरक्तः भ्रननेद्धिद्रान् ” इति ॥ विष्णुपएराणं च--“ गृहीतविचों गुरवे दच्वाऽथ गुरुदक्षिणाम् । गाहैस्थ्यमिच्छन्भूपाट कुयाद्ारपरिग्रहम् ॥ मह्यचर्येण वा कारं कुयात्पकस्पपूरवकम् । गुरोः शरुश्रषणं कुर्यात्तत्पुत्रादेरथापि वा ॥ वैखानसो वाऽपि मवेत्पार्ाडथ वेच्छया ”' इति ॥९२] विशेषान्तराण्याह-
अरोगिणीं भ्रात्मतीमसमानार्षगोत्रजाम् ॥ पञ्चमास्सप्माद्भ्वं मातृतः पित्तस्तथा ॥ ५३॥
अरोगिणीमदीर्षरोगोपखष्टाम् । श्रातृमतीं पुजिकात्वभयाव् । यथाऽऽह मनुः-
१ ख, ग, शनार्धीयी? । २ क, घ, शत्तद्थं्राः । ३ ङ. ध, भ्म्य निः ।
८० अपरार्कपराभिषापरादिलविरवचितरीकासमेता-[ १ भ्थमः- ( विवाहृप्रकरणम् २) “ यस्यास्तु न मवेद्ञ्रता न विज्ञायेत वा पिता । नोपयच्छेत तां प्राज्ञः पुत्रिकाधरमशङ्कया " ॥
इत्यनेन शक्ठाऽपि पुनिका भवति । न केवरं या परिभाष्य दीयते- «५ अस्यां यो जायते पुत्रः सत मे पुत्रो भविष्यति " इति रतिपुत्रफला भायी यदि पत्रोऽन्यस्य भवति तदेकाङ्गवैकल्यम् । पुत्रिकां वक्ष्यति । असमाना्गोत्रनामिदख[समानाषेजाम({)]समानगोत्रनापिति [च(१) रदितम्यम् । ततश्च सगोज्रायाः सगोतरतवेनैव निषेधो न समा ना्षपिक्षया । एवं समानार्षाीऽपि स(न) गोत्रमपेक्षते । अत एवं गौतमः“ असमानपवविवाहः ” इतिः । समानता ` च नामतः संख्यातशच समयेन भवति न तैषम्ये । यत्रापि संख्यासीम्य एकस्य दयोवोऽन्यतव तत्राप्यसमानतैव । यत्र पु्ैराङ्गिरसास्बरीषयौवनाशेति मान्धाताम्बरीषयोष- नाश्वेति विकल्पेन ऋषयो भवन्ति तत्रापि वैज्यां । समत्वस्य पाकषिकत्वात् । नं चासमानार्पग्रहणं गोत्रदिरोषणप्र । “ अप्तमानपदर्विवाहः " इति भेदस्म- रणात् । ५ परिणीय सगोत्रां तु समानप्रवरां तथा । त्यागं क्रत्वा द्विजस्तस्यास्ततथन्द्रायणं चरेत् '
इति पृथक्मायधित्ताब्। लागथोपभोगस्य न तु तस्याः । यथाऽऽह सुमन्तुः -
५८ मातुसुतां पैतृष्वतेथा समानाषेगोत्रां च परिणीय चान्द्रायणं चरेत् । पारे-
ल्ञ्येनां बि्रयात् ”, इति, एतच्ामतिपुतै(व) वेदितव्यम् ।
५ सुमोत्रां बेदभैत्योपयच्छेद्धातृवदेनां विमृयात्यजाता चेर्च्छब्दपादं चरेत् ” इति बौधायनः । मतिं गुरुतरम् । यथाऽऽह गौ तमः--“ मातृपितयोनितदा- गरस्तेननासिकनिन्दितकमीस्थिपतितात्याम्यपतितलयागिनः पतिताः * इति ।
पनुरपि--“ ज्ञातित्वेनतिपेयास्ताः पतति ह्युपयन्नधः ” इति ।
ततश्च पतितोर्पन्न; पतितो भवतीति छभ्यत एव । ननु सगोत्रनिराकर- गेनैव सपिण्डनिषेषे प्राप्ते किमिति भदेनाधस्तने छेके “ अप्तपिण्डां यवीय-
१ कृ. ध, ध्वके या} २ ग. “मानगोत्रापेक्षा । ए । ३ क, ध. र्विवरेविवा* । * ग, ^ति। सगोन्नतथ । ५ क. ग. श्वभ्य य? \ ६ ग, साभ्ये समानता नामतः सख्यै ७ क. घ. “नराङ्गेः । ८ ग. ति ऋ ९क,.घ. वज्यसः।,१०क.घ.नचसः। ११ क. घ. मन्येत प्रयः । १२ क. घ. ^कृच्छ्पा' । १३ क, घ. अन्धा । १४ क, ग. घ, ^भ्यासप । १५ ग, सनाभ्युपे ध. नान्वयेयाः ।
आचाराध्यायः ] याश्चवद्क्यस्परतिः । ८१ ( विवाहभ्रकरणम् २)
सीम् ” इत्युक्तम् । न । एततत्संततिजाया निराकरणार्थम् । इतरथाऽपमा-
नाषेगो्ना तत्ज्ीसंततिजा परिणेया भवेत् । एषा चासपिण्डताँ मातुप- क्षेऽपि वेदितव्या । यथाऽऽह मनुः “ अप्तपिण्डा च या मतुरसगोत्रा च या पितुः) सा प्रशस्ता द्विनातीनां दारकमेणि मेथुने " ॥ नव सपिण्डा मातुया । चकारातखतुश्च । अप्तमात्ना च याः इदतावस्य॒च्य- माने यततितुग्रहणं करोति तत्सेजिकार्णु्ाभिभायेण । अन्यथा- ५ यस्य ते बीजतो जतिस्तस्य ते नेतरस्य तु ” इति तत्सगोत्राया विवाह्यत्वं स्यात् । सा प्रशस्ता, क, दारक-
मणि, यहारर्विना न भवति। तच वचनादेव मा भृदिदयाद-मेथने मिथुननिवेदं यदेकेकस्य निवेदय न भवति पाकयज्ञादिकम् । अत एवाऽऽ-
पस्तम्बः--““ पाणिग्रहणाद्धे सहतं कमपु ” इति । सहग्रहणं वरछाबदं वत्समा- नाधिकार इति दरेना्थम् । ततश भर्जाऽसौो मर्तव्याऽहं दानादिकं निर्वेतं यामि त्वपपि सकसपं कुविति, तयाऽपि तथेव कायेमन्यथा दोष इति सषहयपि- कारः । अतथैकफर्भोक्तृत्वं फछान्तरोदूतिबाधश्च । “अपतपिण्डा च या मातुः“ इति मातुलादिसुतापरिणयनिषेषः । मातुः सपिण्डत्वात् । पचमार्सप्तमादृध्वं मातृतः पितृतस्तथा,
इति मातकुलान्पातामहममभतीन्पश्च पुरुषानततीयोद्राहः कायः कतव्य
यथं; । एवं सष्ठ पित्कुखात् । अत्र ° न माया विन्देत इत्यधिकारे विष्णुः ८ मात॒तस्त्वा पञ्चमात्पुरुषात्पिततश्वाऽऽ सप्तमात् ” इतिं । ननु “ अप्तपिण्डम् 2 इत्यक्तमेव किमर्थं पुनरुच्यते “ सक्षमापितृतः " इति । सखम् । कितु बेनिनोऽ-
पि सक्पादिति नियमायथम्। यथाऽऽह गात्तमः-“ उध्वं तु पप्तमासितबन्धम्यो बेजिनश्च मातबन्भम्यः पश्चमात् ” इति। नारदोऽपि--“ पप्तमात्पश्चमादवांग्बन्धुभ्य मितिमातृत : |
अवकिवाद्या समोत्रा च समानप्रवरा तथा ॥
> काथं इत्यधिकम् ।
व १ स. य. जां त< । २क. घ. सतिप । ३ क. "ता खामान्यर्पः। *क, घ. पपुज्निक्राप्रा | ५ क. घ. जातप्तः। ६ ग. नेऽपि भिः । ७ ग. ने नव" !< ख. ग. मतौऽदौ। ‰ क, घ. "वं मातुपिः । १० घ. ^तु बजि । ११ क. ध, “स्यो जीजि? । १२ग. ° पि पश्रमात्सप्तमाद्वो- ग्चन्धुभ्यो मातुपितुतः । १३ ध, (तुजः + अ' । ११
८२ अपराकापराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता-[ ९ प्रममः- ( विवादृप्रकरणम् २१ $ ०५¢ ‰९
पेठीनसिश्च “ अप्तमानंर्थयै/ कन्यां वरयेत् । पञ्च॒ मातृतः परिहरेत् । सप्त पितृतः । च्ीन्मातृतः पश्च पितृतो वा “ इति।
अत्र च समानजातीये पञ्च । असमानजातीये ब्रीनिति व्यषस्थितो विकरः । न च सप्तमे पश्चमे वा मवति विवाह्ला। यथा- ८ सप्तमे पञ्चमे चेव येषां वैवाहिकी क्रिया । ये च पेताननास्तेऽपि प्रतिताः दद्रा गताः " इति विष्णः॥ कि च यद्यसम्रानगोतत्वान्मातुरसुतापरिणयनं तदा मातष्वसा- (ख.दुहिहुरपि स्थात । समानन्यायात् । एतयंदि स्पृतीनामेव केवरानां परापाण्यमू । याकता रिष्टस्यापि मामाण्यम् । यथाऽऽह मनुः-
“ वेदा ऽसिखा धममृढं स्मतिशीरे च तद्विदाम् | आचारश्चैव प्राध्रनां वेदवित्स्मतिक्ीरता |
व्यतिरेकेण साध्रूनामाचारं देयत्ति येन तस्य श्ञाद्घविरोधेऽपि प्रामाण्यं
9 द
स्यात् । इतरथा चख चेष्टितमाचारथैव साधूनामिति भेदेन ब्रहणं न स्यात्र् । साधवे दाङताः--“ न्यायनाधिगता यस्तु वेदः सपसिंहणः।
त रिष्टा ब्राह्मणा ज्ञेयाः श्चुतिप्रक्षहेतवः ” इति ॥
न च तत्र वेदविदा न सन्ति न च तेरेतन्न चारतम् । यथाच ववियनन सपष्टमवावेधस्याऽऽचारस्य प्रामाण्यं दाचतप्रू-
“ पञ्चवेधा विप्रतिपत्तेः । दक्षिणतोऽनपनीतेन भायया चं प्रह माजन पय-
पितनाजनम्।च्छष्टमाजन पतृष्वप्ता(ह)मातुरदुहितपरिणयनमिति | तथेोत्तरतः
५+
प्च । उणाविक्रयः शीधुपानमुभयतोदद्धिव्यैवहार आयुधीयकं समद्रयान- ।म।त । इतर इतर।स्मन्छवन्दुष्यतीतर इतरसिन्देशे प्रामाण्यारिलाचारबरे. नव प्रामाण्यमुक्तं स्यात् । एतद्यचनन्तरं न श्रृयानिथ्यैतदिति गोतमः ।
उभय त्वतन्नाऽऽदधियेत | शिषटस्मतिविरोधात् » इति।
९ स्म्रतावरापन दारेतः-- “ऊध्व मातुनन्धुम्यः पञ्चमात्"? इति । शिष्टविरोधश्रा- विपमात् । यत्पुनरुक्तं “न तत्र शिष्ट न सन्ति" इति, तदसबद्धभर् । “शिष्टः पुन-
क क
रकामत्मा ;; इतति वृ सद्टस्मरणात् । न शिष्टः कामकारेण शास्नविरोषे भरव
1
> ख. नाषायां के । २ख.ग. न्यः) ३ ख. ग, "्धनांद् । ४, "यन्ति च। ५ 1५ खे. राक्षा ।६क, घ, "धश्च विज्ञानात् । य।५ग, 'मचरे ॥
आचाराध्यायः ] याहवल्क्यस्मरतिः । ८३ ( विवाहभ्रकरणम् २)
। गौतमग्रहणमेकवाक्यमरात्िपादनाभम् । अनिराकरणात् । तथा च वातिष्ठः--“ देशकुटाचारा आम्नायाविरुद्धाः प्रमाणम् " इति । आश्नायो वेदः । तद्विरोधोऽस्तीति चेत्, नेतत् । भगिन्यादिगमनेऽपि तदविरोधदर्शना- द्तिपसक्तेः । तस्मान्नान्धपरम्परया न्यायागतस्य ्यवहारस्य मामाण्यम् ।
यद्पि-“ आयाहीन्द्र पापीभरीक्ितेमिर्यज्ञमिमं नो वाजपतातो ज॒षख । तां जहुमातुरुस्येव ते तव॒ भागः पैतृप्वत्ेयीमपामिवोवः” ॥ इति, तन्पन्नाणामविधायकत्वे सत्यपि परिणयननिराकरणं चोत्यते । केथत्र् । कथित्मायेयते । आयादरीन््रास्मदीयं यज्ञमन्यैरपि सोमपर्तिभिरीलि- तेभि, स्तोतरार्हः सह । आगत्य च वाजसातौ सोमरूपान्नमोजनभस्तावे जुषख । सोममिति संबध्यते । एव प्राथ्यन्द्रस्तुलयथं खरूपानुबादं करोचति- ये ते सोम- पतयो भवता सहाऽऽयातास्ते सकृत्सोमपानेन वप्ता; सन्तः सोमं जहू- स्यक्तवन्तः। किमिव, यथा पैतृष्वसेयीं मगिनीं मायीत्वेनालयन्तानमिंरुषणीयां त्यजन्ति सवकीयमातुरस्य संबन्धायोग्यतया, तद्रद्धबद्देश्रेन सोम॑ त्यक्तवन्तो निराकाङक्षतया । तव पनरव सोमभागोऽपामिबोषः सातयेनऽ5 कमेसमा- भैरिति । ततश्चानेन प्रतिषेधो दशितः । यदपि श्चुत “ तृतीयं पुरषं गच्छ- महे” इति । तदपि सुग््यूहनपरत्वेनान्याथत्वा(व)त् । अपि च (श्रनापतिः खां दुहितरमभिभ्यायत तस्यां रेतोऽवाेरत् ” इत्यादिभवणादतिप्रसक्तिं करोति । पायध्िचदशेनाच- ^“ पेतुष्वसेयीं मगिनीं खसरीयां मातुरेव च । मातुश्च आातुर्षां च मत्वा चान्द्रायणं चरेत् ” इति ॥ भगिनीग्रदणं संदेहनिरासाथंम् । न चापरिणीताविषयत्वपाशङ्नीयम् । येनानन्तर वक्ति- | ^ एतासिछस्तु मार्थं नोपयच्छेत बुद्धिमान् 1 ज्ञातित्वेनानुपेयासताः पत्ति ह्यपयन्नवः ' इति ॥ तथा कन्यादातुरपि नियमोऽस्ति । यथाऽऽदहाऽऽपस्तम्बः- ५ सगोत्रेभ्यो दुहितरं न प्रयच्छेन्मातुश्च योनिपंबन्पेभ्यः पितुश्च सप्तमात्” इति । भायशिचस्परणाच- « मातुस्य सुतामृद्रवा मात॒गोत्रं तथेव च |
ॐ ठ,
समानप्रवरां चैव द्विजश्वन्द्रायणं चरेत् › इति ॥
१ क. ध. “भिलष । २ ख. तदुद्ध' ३ क. घ. श्येन क} * के. ध्, ^ प्रप्नोति । ५क, घ, 'राप्तस्य गः।
८४ अपराकपराभिधापरादिल्यविरचितटीकासमेता-[ १ प्रथमः- ( विवाहृभ्रकरणम् २)
मातृमेोत्रग्रहणं पितृसगोज्वन्निराकरणाथम् । जन्यजनकसेबन्धस्योभयस्यो- भयत्राविशिष्त्वाव् । ्रातातपोऽपि- “५ एकगोधरां विवाह्येव समानप्रवरां तथा ।
मातङस्य स॒तां चेव मक्त्वा चान्द्रायणं चरेत् ” इति ॥
यदा चेत्थं तदा न कतश्िद्धान्तिबुद्धिव्यौख्यानात्तत्पततेवां संदेहः कार्यः
श्राद्धस्य विविक्तत्वात् ॥ ५२ ॥ द् शपूरषविख्याताच्छत्नियाणां महाङराद् ॥ स्फतिादपि न सचारिरोगदोषस्मन्िताव् ॥ ५९ ॥
द्द पुरुषा मातृतः पञ्च पितृतश्च रूयाता यसिन्कुले तस्माकन्या ग्राहयति नियम्यते ।
यथाऽऽश्वखायनः--“ कुटमग्रे परीक्षेत मातृतः पितृतश्च " इति ।
इदमपरं विशेषणं भ्रोतियाणां महात् । ¢ श्रोजियंर्डन्दोऽधीते [ पार स॒ ९-२-८४ ] इत्यध्यर्यनश्चतन आआलतरियां भवतति श्रुत टक्षयात । महाकलात्पत्रपोन्रपश्चदासीग्रामादिसमृद्धादिति । एवं सवेपाप्ना सत्यामपवाद्- माह-स्फीतादपि न ग्राह्या संचारिरोगान्वितात् । संचारिणः शुक्रशोणितानुयात्त रोगाः कृष्ठाश्ेःपशतयः[तेः], दोषैश्च निष्पुरुषत्वादिभिरन्वितातू । अत एव मनुः-
“५ महान्लापि समृद्धानि गोजाविधनघान्यतः । खीसंबन्धे द शचेमानि कुडानि परिवजयत् ” इति ॥ ५ हीनक्रियं निष्पुरुषं निरछन्दोरोमशाश्चे्म् ।
क क क, | 9०4
सष्यामयान्यपस्मारिश्चि्रेकुषठिकुढानि च ” इति ॥ हीनक्रियं यथाविहितगभापानादिक्रियारदहितम् । निष्पुरुषं कन्याजन्मादि- बहुरम् । निश्छन्दो वेदाध्ययनर दितम् । छोमशमस्युरबणरोमयुक्तम् । अश्र समशांन्याधियुक्तम् । हारीतोऽपि- ५ श्चिननिकुष्ठचुदरियक्ष्मामयाम्यसपायुरन रं (रश) (पा) [नापया ]नह्यसमनिर्षेय चेल्येतान्यपतितान्यपि कुडानि वर्जनीयानि भवन्ति कुटानुषटपाः प्रजाः सेमवन्ती- त्यादितः षट्। अयज्ञियत्वादनार्षेयम्। अदेवत्वाद ब्रह्म । एककुरत्वात्समानार्षेय-
१ क, ग. घ.यत्नरा। २ क. घ.द्रान्तबु । 3 क, ख.०त् । दीनाद » क. ख, चयनं श्रु ।
५ ग, "माभिसः। ६ ख, घ, नदोयेम* । ७ ख, "नाषेसः । जः । ८ क, घ, गनावोसब्रह्यसमानार्ष' §
आचाराध्यायः ] या्वरक्यस्मृतिः । ८५९ ( विवादप्रकरणम् ₹)
मिति । तस्मात्सप्त पितृतः परीक्ष्य पञ्च माततो न्िकां ब्रष्ठां ातुमतीं माया विन्देत । तस्मात्छुटनक्षत्रविज्ञानोपपन्नां वरयेत् । आमयावि अ्रोक्तेतरसंचारिरोगवत् अत्र च श्वित्यादीनि षड्भनीयानि । अनर इतुः-लानुरूणः प्रजा भवन्तीति । अनाषयमस्मयेमाणगोजपवरम् । तस्य च वज्यत्वमयश्गियत्वात् । अयज्ियस्व च यज्ञेष्वस्मयेमाणगोत्रप्वरस्या- नधिकारात् । अब्रह्माविद्यमानवेदाध्ययनम् । तद्रञ्य॑स्वे हेतुः-अदैवत्वादिति दृ वकमश्न्यत्वात् । “ निका दशवषां '” इति भविष्यत्पुराणम् । यमश्च-“ चतुदश कुखानीमान्यविवाह्यानि निर्दिेत् । अनारषेयं ब्राह्मणानामृत्विनां च विवत् ॥ अत्युचचमतिहृस्वं च अत्तिवर्भं च वजयेत् । हीनाङ्गमतिरिक्ताङ्गमामयाविकुडानि च ॥ धित्निकु्ठिकुखादीनां कु्याद्धिपारेवर्जनम् । सदा कामकुठं व्यं छोमशानां च यत्कुटम् ॥ अपस्मारिकुरं यच्च यच्च पाण्डु कुं भवेत् " । अतििजोऽत निन्ययानकाः । कामकुरं कामपरधानङ्खम् । अतिवणमति- छृष्णपतिगौरं वा ॥ ९४ ॥ किच-- एतरेव गुणेथुक्तः सवण श्रोत्रियो वरः ॥ य्नात्परीक्षितः पस्ते युवा वीमाञ्चनाप्रेयः ॥ ५५4 ॥ एतैरेव गुणः पू्वोक्तेयंक्तो दोश वलितो चरो भवतिं । सवणे उल्छृष्टो
वा यदि भोजियो भवति । यत्नात्परीक्षितः पस्तवे पुरुषाथस्य तन्पूरत्वात् । पराक्ना च नारदाक्ता- ¢ परीक्ष्यः पुरषः पुंस्त्वे निनजिरेवाज्ग॑रक्षणेः । पुमांश्चदविकस्पेन सत कन्यां छन्धुमहंति ॥ सुबद्धजघ्चुनान्वस्थिसुबद्धांपरिरोरुहः । स्थूरुधारस्तनुनत्वगविश्चगतिष्रः ॥ रेपीऽस्य इवते वाऽप्पु हादि मूत्रं च फेनिठम् |
न क "र् + 9
पुमान्प्याह्छक्षणरामावपरातस्तु पण्डकः ॥
(<>
१ ख. ग, भ्माणम् । अ *। २ क, ध. (कारणात् । अ' । ३ ख. ग, ष्कुष्टकुः । *ख. दि ्रो° । ५ घ्, दशनैः । १० । ६ क, घ ननुरत्व । ५ क. ग. ध. (तोऽप्स॒ छते मास्य इरा ˆ ।
८६ अपराकीपराभिधापरादिस्यविरवितरटीकासमेता-[ १ प्रथमः- ( विवाहप्रकरणम् २) चतुरदशविधः पैण्डः श्राल्रे दृष्टो मनीषिभिः । चिकिस्स्यश्चा चिककत्स्यश्च तेषामुक्तो विधिः कमात् ॥ निपर्मपण्डो वध्रश्च पक्चपण्डस्तथेव च ।
अभिश्चापाद्भुरो रोगादवकरधात्तथेव च ॥ $ष्यापण्डश्च सेव्यश्च वातरेता सृखेमगः । आ्सि्तमोषवीजो च शादीनोऽन्यापतिस्तथा ॥ तत्नाऽऽद्यावप्रतीकारौ रक्ष्यं माप्तमाचरेत् । अनुक्रमाज्रयस्यास्य कारः संवत्सरः स्मृतः ॥ ईर्ष्यी पण्डादयो येऽन्ये चत्वारः समुदाताः । लयक्तन्यास्ते पतितवत््षतयोन्याऽपि च ख्या ॥ आक्षिक्तमोधबीनाम्यां तेऽपि पतिकमणि । पतिरम्यस्ततो नाय वत्रा प्रतीक्ष्य तु ॥ शाढीनस्याि धृषटल्लीपयोगाद्धरयति द्वि(४१)जः । तं हीनविषयं तु ज्ञी वर्षं क्षिप्त्वाऽन्यमाश्चयेत् ॥ अन्यस्यां यो मनुष्यः स्यादमतनु््यः स्तयोषिति । मेत साऽन्यं मतीरमेतत्कारय प्रनापतेः ॥ अपत्या जियः सृष्टाः ञी क्षेत्रं जीजिनो नराः । त्रं बीजवते देयं नाबीजी प्षत्रमरति * ॥
सबद्धं युश्िष्ट, जश्न ग्रीवासकन्धयोः संधिः । घाद ॒ग्रीवापथाद्ागः । निसमेपण्डो टिङ्गषणहीन एवोर्पन्नैः । ईबघथालिताण्डः । पक्षपण्डो यस्य प्ान्तरिता रतिश्चक्तिः । गुरोरभिशापादेव, देवक्रोधादेव देवनिन्दाजनित- क्रोधात् । ईष्यीपण्ड; सवस्ीविषय रैष्यास्तम्भितरेताः। सेव्यः किया बहुभकारं सेव्यमानो जातरिरंसः । बातरेता यस्य रतान्ते हिङ्गेन वातनिःसरणमाजम् । युखेभगः, यः परयुख एव भगकार्य करोति । आक्िभ्ररेता विसगंसमये यस्य रेतः प्रल्यक्भवतेते । मोधदीजो यस्य गमांधानसपर्थं रेतो न भवति । शराडीनो ययं धृष्ट्ीसंनिपाता्िक्पातो भवति । अन्यापदिः-यस्य भायान्य- तिरिक्तायामेव योषिति पुंस्त्वम् । मासमाचरेत् ; मासं यावलतीक्षेत ।
१ ग, षण्डः! २ख. श्रेतोमुः। क. ध. ववी शाः \ * क. पक्षक्षेमाः। ५. श्षक्चेमाः । ६ ख. "घ्यः सुयो ।७क. घ. नञः \ नधरो गिः । ८ ख. वप्रः शाक्तिः । ९ क. ध, न्धानिन्ददिबज° । १० क घ. “स्य पृष्टः ११क. घ. संनिपातः । भ ।
आचाराध्यायः 1 याञ्जवरक्यस्पतिः। ८७ ( विवाह्रकरणम् २)
| एतेभ्यः पूरवेज्ञातेभ्यो न कन्या देषा ( ध्यदि त्वङ्नानादधाेक्ेसस्येषु चिकित्सां यावलतीक्षेत ।| अचिकि जे दखाऽऽच्छिदयान्यस्मेदेया।) यवा न शद्धः । पीमानथरान्तचित्तः। सर्वस्य चिक्चपूरत्वात्। अत एव “बुद्धिमते कन्या- मुपयच्छत् ” इत्युक्तम् । जनप्रियो न विरक्तजनः । इष्टादषटस्य तन्ूरुत्वातर । गातपमाअप-- वियाचारित्नबन्धुरीरपतपन्नाय दयात् ” इति ॥ ५५ ॥
किच- यदुच्यत जाताना च्रुद्रादारपसव्रहः ॥ नेतन्मम मतं यस्मात्तत्राऽऽत्मा जायते स्वयम् ॥५५६॥ यदुच्यते चतस्रो भायो बराह्मणस्य तिस्रो राज्ञो दे वेश्यस्येति बूद्रादारे- पसंग्र्ः । नेव मम तन्मतम् । किमिति । यस्मादयं तत्र जायते स्वयं तस्मा- न्ञाया भवाति । “ यदस्यां जायते पुनः "" इति श्तेः । मनुरपि--“ हीनजातिं लियं मोहादुद्वहन्तो द्विनातयः । कुडान्येव नयन्त्याशु सरप्ततानानि शुद्रताम् ¬ इति ॥ तथा--“ शद्रा शयनमारोप्य बाह्मणो यात्यधोगतिम् । जनायेत्वा सुतं तस्यां ब्राह्मण्यादेव हीयते ” इति ॥ यतपुनशक्त- न ब्राह्मणकषत्रिययोराप्यपि हिं तिष्ठतोः । कस्िश्चिदपि वृत्तान्ते शूद्रा मार्योपदिदयते ” ॥ इति, तत्तयोरलयन्तप्रतिषेधार्थं न वेश्यादिपराप्टथम् ॥ ९६ ॥ अय॒कटपक्रमपाह- तिस वणानिप्रन्यण ह तथका यथाक्रमम् ॥
ब्रह्यणक्षान्रेयाकेश्ा भायाः स्वा श्चुद्रजन्मनः ॥ 4७ ॥
यदा पनरूक्तलक्षणा सवण नास्ति पवां च विनष्ट[न] चानाभ्रमिणा
स्थातव्यं न चाऽऽश्रमान्तरेऽधिक्रियते सामथ्यांद्वहुषनो बारपल्यश्च चदा
तस्यामवस्थायां तिस्रो दे एका च बाह्यणक्षन्जियवि्ां भाया वणानुपन्यम स्वा श्द्रस्य सवण पुनश्वतुथीं युखुया स्थितैव 1 यथाऽऽह मनु
५ शुद्रेव मायां श्रदरस्य पा चसा च विशः स्छते। (1 # धनुधिदहान्तगेतमरन्ों ग. पुस्तके न विदयते 1+एतचिहान्तगंतम्नन्थः क, च. पुस्तकयोरन । न
१ग. च. उ, प्राय जाः। >२क.ग. घ. शरदा । ३5, ध. यच न चाऽऽ्नमि्णां स्था) ग, "छा तदा बाऽऽध्र } ४ घे, नवाऽऽ्ध्रमान्तसे विधीय । ५ क, विक्षिष्यते । ते।
८८ अपराकौपराभिधापरादिलयविरवितरीकासमेता- [ १ प्रथमः-- ( विवाहप्रकएणम् २)
तेच स्वाचेव राज्ञः स्युस्ताश्च स्वा चाग्रयजन्मनः ॥ कामतस्तु प्रवृत्तानामिमाः स्युः कभदोऽवराः ” इति । कामतः प्र्तानां न धर्मतः, अत एव ता जघन्याः । क्रमशो न व्युक्रमेण, व्युत्क्रमे च दोषो मनुना दारितः- «५ शरद्रावेदी पतलत्रेरुतथ्यतनयस्य च । शोनकस्य सूतोत्पच्या तदपयतया श्गोः ! इति ॥ अतरिगौतमयोरिद मतं शद्रावेदी पतति वेदनमात्रेणैव । शौनकस्य सुतोत्पस्या, तस्यापत्येनेति भ्रगोः । तच व्युत्कमरणेति द्रष्टव्यम् । इतरथा- चतुखिद्येकमागी ना वर्णशो बाह्मणात्मजा " । इति भागविभोगौ न स्याताम् । न च तत्माधान्यं श्राद्धादिदानेषु कायेम्। « 'दैवपिच्यातिथेयानि तत्प्रधानानि यस्य तु नाश्नन्ति पितरस्तस्य न च खगं प्त गच्छति " इति वचनात् ॥ ५७ ॥ विवाहानाह- ब्राह्मो विवाह आहूय दीयते शक्स्यरङृता ॥ तजः पुनास्युभयतः पुरुषानेकर्विंशतिम ॥ ५८ ॥ ब्राह्मो नाम विवाद ब्राह्मणानापुचित इति । तस्मिन्नादूय पुबाक्तरक्षणं वरं वरो(रे) वरयितव्यः अ(्येऽ)थितवे ज्ञाते शक्लयाऽरंृलय कन्या दीयते । मनुरषि-“ अच्छा्य चाहयित्वा च श्रतत्तीखवते स्वयम् । आहूय दानं कन्याया ब्राह्मो धमः प्रकरीतितः ” इति ॥ देवखोऽपि--“ ततो विनीतां करयाणीं कन्यां कुखवयोन्विताम् । अचङृलयाहैते दद द्विवाहो बाह्य उच्यते ॥ यमश्च--“ अद्धियां दीयते कन्या ब्रह्मदायेति तां विदुः १ । बह्मदायेतिसंजञं श्राद्धे पङ्किपावनत्वन्यवहारायेम् । तस्यां जातः पृनास्यु- भयत्र पातापित्रकुखे पुरुषानकर्विंशतिम् । यादि यथोक्तकारी भवति । तथा च गौतमः-- ^ पुनन्ति साधवः पुत्राः ” इति। अत्र मनुः--“ दश्च पुर्वापरान्वंरयानात्मानं चैकविंशकम् । जाहमीपुतरः सुकृतङृन्मोचयलेनप्तः पितृन् ›' ॥
१ ख. स्वाश्वाग्यः। २ग,घ्. भागोनस्यात्। न उ्ग.न््ला पः । ग, च °दातिम् । ऋः ।
आचाराध्यायः ] याङ्वस्क्यस्प्रतिः 1 ८९ ( विवाहप्रकरणम् २)
सुतं विहितकरणं प्रतिषिद्धवजनं चोच्यते । आग्वछायनः-- ¢ तस्यां जाते द्वादशावरान्द्रादश परान्युनात्युमयतः" इति ।५८॥ (~~ यन्ञस्थकरखिजे देवः विवाह इदयनुवमैते, दीयते शक्टयंकरतेति च ! ऋति यदहं कुषेते दक्षि. णात्वेन यथाशक्लयरदरय कन्या दीयत एष दैवो विवाह ॥
आदायाऽऽषेस्तु गोदयम् ॥ व्राद्धोमिथ॒नं शदीत्वा तस्मे यथा्षक्त्यख्कृय कन्या दीयत इद्येष आर्षो विवाहः । श्नोनकः--“ गोमिथुनं दत््वोपयच्छेत स आपिः ” इति ॥ अनयोः फरमाह-- चतुदश प्रथमजः पुनाद्य॒त्तरजश्च षट् ॥ ५९ ॥ प्थपदिवाहजातो दैवविवाहोत्पन्ः सप्त॒ पृर्ान्सप्तावरान्पुरुषान्पुनाति । उत्तर आर्षो विवाहस्तज्द्गीन्परवा ख्लीनवरानिव्येवं षटपरुषान्पुनाति ॥ ५९ ॥ #पहोभो चरतां धममित्युक्ला दीयतेऽथिने ॥ स कायः उभौ सह धर्म चरतामिदयेवं कन्यावराबुक्सा यथाश्चक्लयुहत्य कन्या कन्याथिने दीयते यत्स कायः प्राजापत्यो विवाहः ॥ तस्य फलमाह- पावयेत्तजः षड्वश्यान्सह चाऽऽस्मना ॥ ६० ॥ तस्यां जातः षटृपुबोन्षडपरान्पुरुषानात्मानं च ्रयोद्षं पावयेत् । अत्र देवरु$-““ एते विवाहाश्वत्वारो धरम्यास्तोयधरानिकाः। अश्युट्का ब्राह्मणाश्च तारयन्ति द्योः कुम् ॥ चतुरष्वेतेषु दत्तायामुत्पन्नास्तनयाः क्जियाम् । दातुः प्रतिग्रहीतुश्च पुनन्लयापक्तमं करम् ” इति ॥ ६० ॥
आसुरो द्रविणादानाव धराद्रविणमादायाऽऽत्पार्थं कन्यार्थं च पिजादिभिर्यत्कन्धापेणं क्रियते स आसुरो विवाहः ॥
# एतदर्ध॑स्यानेऽयं पाटो ङ, पुस्तके-““ इत्युक्त्वा चरतां धर्मे सह या दीयतेऽधथिने ” ।
+ क, घ्. शस्याय ! २ ख, छ. श्रदाीनः । १द्
९० अपराकीपराभिधापरादिद्यविरवितीकासमेता--[ १ प्रथमः- ( विवाहभ्रकरणम् २)
गान्धर्वैः समयान्मिथः ॥ कन्यावरयोरन्योन्यसमयास्ं मे भाय त्वं॑मे परतिरिर्येवरूपादाननिरषे- षाय; कन्यास्वीकारः स गान्धवां विवाहः ॥ राक्षसी युद्धहरणात् युद्धेन कन्याबन्धूल्जित्वा यत्कन्याहरणं कन्यास्वीकारः स राक्षसा विवाहः॥
०२१ १ छ ॐ पराचः कन्यका उडद ॥ &9 ॥ कन्यकां छङादपहल यत्छी करोति स ॒पंशाचो विवाहः । केवित्पदन्ति «८ कन्यकाछखत् `` इति । तस्याथः --कन्यकाछटनात्तत्स्वीकारः पेश्चाचो विवाह इति । एतेऽष्टौ विवाहाः । विवाहृशब्दो यचपि कन्यायाः सप्तपदाति कमेण(मणे)पख्यस्तथाऽपि ऋत्विज्याभ्यात्तत्तदह्यादिश्षास्नविहितभायांस्वसाधके कर्मसप्रदाये बते । स च समुदाय उपाधिभेदाद्राद्यादिभ्यपदेशचं खमते । तदु- पाधिसवेनेव दानविवादश्ब्दयोः सामानाधिकरण्यम् । यथा--“ अकल्य कन्यामुदकपु् द्यदेष ब्राह्मो विवाहः '” इति । न पुनरेव विवादशब्दाथः । तथा सति हि- ४ उद्गयन आपूयंमाणे पक्षे कल्याणे नक्षत्र चोरकमोपनयनगोदानविवाहाः इत्युक्त्वा यदुक्त-- ५ तेषां पुरस्ताच्चतल्त आज्याहुतीहयात् इति, तन्नोपपद्यते । न हि कन्यादानात्पुरस्तादता आहुतयः सन्ति । तस्मादानविवाईैयोभदात्तदभिधानयोः पदयोः सामानाधिकरण्ययुपचारेणवं व्याख्येयम् । थत एव दानं न विवाहोऽत एव गान्धवांदिषु विवाहेषु दानमन्तरेणेवोपयमनं कन्यास्वीकारात्मकं विवाहस्वेनाऽऽह श।नकः ५ प्रथः स्म्य कृत्वोपयच्छेत स गान्धवंः +
मिथः परस्परं कल्यावरावहं ते भती त्वं मे भार्येति संप्रतिपत्ति कृता
# ऋरालिकपरयुक्त तत्तदिति पाठे युक्त इति भाति ।
१ क, डः. शन्यकाछछः । २ क. "कां बला" । ३ ग. “न्याया दानपरस्तथाऽपि स । ग ग, “मेण. व मुख्य ऋविकूप्रायाः । ५ घ, दिते भाः । ६ घ॑, "ति पुनदानमेव । ७ क, ग, हशन्दयो" ।
जषवाराध्यायः ] यात्वसक्यस्यृतिः। ९१ ( विवाहप्रकरणम् २) कन्यायुपयच्छेत स्वी कुयादिति तस्यार्थः । ततोऽज दानं न ॒बिधते विवाहस्तु भवति । अस्य च विबाहान्तरेभ्यो भेदको धमेः कन्यावरयोभिथः संमातिषततिः। एवं राक्षसप॑शाचयोरपि विवाहृत्वं कन्याद्ानरदहितमेब द्रष्टव्यम् । युद्धं छनं च तयोर्भेदको धर्मो । तदाह- ५ हत्वा भित्वा च शीर्षाणि रदपीं सूदच्यश्च हरेत्स राक्षपः » । तथा पेशाचमपि मन॒राद- ५ सुप्तां मत्तां प्रमत्तां वा रहो यत्रोप॑यच्छति । स॒ पापिष्ठो विवाहानां पेशाचः कथितोऽष्टमः ” ॥ -एवपुपयमनपाणिग्रहणराब्दरत्परिणयनसष्दोऽपि दै्डन्यायेनैव कपैसमु- दाये शाह्धेषु पयुञ्यते । एषां विवाहानां मध्येऽयमस्य धर्म्यो वणेस्यायमधम्यं इत्याह मनुः- « षडानुपूल्ी विप्रस्य क्षत्रस्य चतुरोऽवरान् । विट्शुद्रयोस्तु तानेव विद्याद्धम्यानराक्षप्तान् # ॥ बराह्मादीनान्धवपयन्तान्विवाहान्ष्डब्राह्मणस्य धमीदनपेतान्विात् । अवरान्पश्वादुक्तानासुरादीन्वेशाचान्तांथतुरो बिवाहान्श्ज्नियस्य । वेश्यशुद्रयो- रपि तानेव राक्षसवाजतान्विाज्जानीयादिद्ंः । एषामपि मध्ये प्रशस्तानाह- ५ चतुरो ब्राह्मणस्याऽऽदान्प्रश्स्तान्कवयों विदुः । राक्षर कषन्रियस्येकमापुरं वेश्यश्द्धयोः 2 ॥ ब्राह्मो देव आषैः पराजापलयश्चेति चत्वारो विवाहा बाह्मणस्य र्षस्ताः । आसुरगान्धवो तु न भस्त, न निन्दितो । प्रियस्य पुना राक्षस एकः ्रक्षस्तः । आसुरगान्धवों तु पृवेचत् । वैरयूद्रयोस्त्वासुर एकः भर्षस्तः । गान्धर्वसतु पूर्ववत् । पैस्चाचः पुनः सर्वैवणीनां निन्दित एव । ८५ स॒ पापिष्ठो विवाहानां पैञ्चाचः कथितोऽष्टमः " | इत्यविश्षेषस्पृतेः । यसु मनुनेवोक्तं -“ क्ष्रप्य चतुरोऽवरान् । विदट्बुद्रयोस्तु तानेव विदयाद्धम्यानराक्षत्तान्
१क.धघ,न्न॑वि* । २ क. ख, शहाभ्यन्तः। ३ क, ख, "फाच्छ-।!४क, ख, न, 'वत्पाणि- प्रहणदा? । ५ क, घ, दण्डन्या० । ६ ग, 'न्यीचििप्र। ७ घ, स्तो । नि" ।
९२ अप्राकापराभिधापरादिलविरचितदीकासमेता- [ श्पथमः- ( विवाह प्रकरणम् २)
इति, तत्पेशाचस्य ब्राह्मणादन्येषां वर्णानामलन्तापचनुग्रहायेम् । तसमा- दराह्मणस्याऽऽपद्यपि पेश्नाचातुग्रहो नास्तीति सिद्धम् ॥ ६१ ॥
। ® £ ९ क (~ पाणिग्राह्यः सवणह्ु गरहयासक्षञ्चिया सरम् ॥ के = उतान्य, वेश्या प्रतोद्माद्द्यादेद्ने त्वग्रयजन्मनः ॥ ६२ ॥ सवणोयागुह्यमानायां वरेण तस्याः पाणिर््रहमः । क्षत्रिया जाह्णेनोद्यमाना शरं ग्हीयात् । य(त)था तस्याः पाणिमिव तं शरं वर उपाददीत । वरया तु विपण क्षन्नियेण वा परिणीयमाना प्रतोदं बरीवर्दसेदनमाददीत । अग्रयज- न्मशषब्द् उत्छृष्टवणंमा्परः । मनुः- ¢“ वप्तनस्य दृशा ग्राह्या शुद्रयोक्छृष्टवेदने ” ॥ ६२ ॥ कन्याप्रदानाधिकारिणस्तत्कमं चाऽऽह-
[ 9९ क कद 9 ५१ पता पतामह राता सदल्या जनना तथा [-- 9 प ५ ने + »4 (4 ¢ कन्याप्रदः परवनाश्च प्रङ्ृातस्यः परः परः ॥ &३॥ पित्रादीनां कमपरिपटितानां पूवस्य पूवैस्याभावे पंलयपृतिस्थत्वे तू(चो)न्तर उत्तरः भदृतिस्थः कन्याप्रदो भवति । अविष्ठुतङ्ुदधिः अकृतिस्थः । अपद्ति- स्थन पित्राऽपि कृतं कन्यापदानमदतमेव, यदाह नारदः-“ खतच्चोऽपि हि यत्कार्यं कुयीदप्रकृतिं गतः । तदप्यक्ृतमेव स्यादख्ातन्त्यस्य हेतुतः » | स्तश्रोऽपि पितृत्वादिना स्वातन्त्याहोंऽपि यचभरहतिस्थत्वेन परतव्रो [द [4 ४१४६ (५ क क (५ भवति तदा तत्कृतं कायं वाग्दत्तादिकमांकृतं वेदितव्यम् । तथा--“ पिता दद्यात्छयं कन्यां भ्राता वाऽनुमते षितुः। मातामहो मातुश्च सकुस्यो बान्धवस्तथा ॥ मात्र(ताऽ)मवे तु सर्वषां प्रकृतो यदि वकते । तस्यामप्रकतिस्यायां ददुः कन्यां खजातयः ॥ विष्णुः-“ पिता पितामहो भाता सकुल्यो मातामहो माता च । इति कन्याप्रदाः पुवोमावे प्रकृतिस्थः परः परः "” इति ॥ ६३ ॥
१क्.ग्. घ, दद्वीतक्षित्नः। २क, ग, स॒तिषरः।
सवाराघ्यायः 1 याङ्गवरक्यस्थृतिः । ९ ( विवाहकरणम् २) जप्रयच्छन्समाप्रोति भ्रणहयामृताहती ॥ कन्यायाः भदाताऽधिकारी तामददद्वभहत्यां त्युत समाभोति सपर्णा भरामोति। यत्तु मनुपरवचनं--“ काममा मरणात्तिष्ठेरहे कन्यीमत्यपि । न त्वेनां प्रयच्छेत्तु गुणहीनाय क चित् ' ॥ इति, तहणवद्ररसंभवे गुणहीनाय न दातव्येलयेवंपरं न तु कन्यतुदर्ी- नमदोष इलयेवपथम्र । तथा हि सति वचनान्तरविरोधः । तथा च काश्यपः--“ पितुर्मे तु या कन्या रनः पद्रयेदसंस्ृता | भ्रूणहत्या पितुस्तस्याः प्रा कन्या वृषी स्मरता `” ॥ टेषठी धर्मानधिकारिणी । ^“ यस्तु तां वरयेत्कन्यां बाह्मणो ज्ञानुर्बढः | अश्राद्धेयमपाङ्केयं तं विद्यादरवृषटीपतिम् " । कन्यया चाहमतुमतीति बान्धवेभ्यो निवेद पिवव्यमिल्याह नारद्ः- “ कन्या नतुमुपे्षेत बान्धवेम्यो निवेदयेत् । न चेत्मददयुस्तां मर्ते स्य्हमहमिः समाः » इति ॥ अत्र संवतेः--“ माता चैव पिता चैव घ्येष्टो भाता तथेव च । चयस्ते नरकं यान्ति दष्ट कन्यां रनखदम् » | गम्यं स्वभावे दातृणां कन्या ढूर्यास्स्वयं वरम् ॥ ६ ॥ दातृणा पित्रादीनामभावे स्वयमेव कन्या गम्वं गमना सवर्णपु्डृष्टवर्ण वा पातिल्यादिदोषरदितं वरं भतरं र्यात् 1 एतच भग्रजोदशंनात् । षषे तु तस्मिन्पित्नादिषु सत्स्वपि स्वयमेव कन्या वरं रयाव । न पित्रादिश्नासनम- पे्ेव । यदाह बोधायनः- ^^ जीणि वर्षाण्यूतुमती काङ्छोेत पितृशाप्तनम् । ततश्चतुर्थे वर्षे तु विन्देत सदृशं पतिम् ॥ अविद्यमानं(ने) सदृशयं(शे)गुणहीनमपि जनेत् ” । सदृशा गुणवान् । यत्त॒ विष्णनोक्तम्- ¢ कुतुत्रयमपास्येव कन्या कुर्यात्स्वयं वरम् ” इति, तद्कणवद्ररामे सति द्रश्व्यम् ! तदलाभे तु वर्षत्रयमुपासनीयम्र् ।
१ छ. म, ष. वेदित" । रख. न तमु? ३ घ, स्ुश्ेणह* । ४ ख. पादि? ।
९४ अपराकीपराभिषधापरादिदयविरवितदीकासमेता-[ १ प्रथमः- ( विबादप्रकरणम् २) अत्र मनुः--“ अंकारं नाऽऽददीत पिच्यं कन्या स्वर्यवरा । मातकं अर तृदत्तं वा स्तेयं स्यादि ते हरेत् " ॥ वरमपि प्रति स एवाऽऽद- ५ पित्रे न दयच्छुल्कं तु कन्यामृतुमतीं हरन् ।
स हि स्वाम्यादतिक्रामेहतृनां प्रति राधनात् ” ॥ शरक पल्यम् ॥ ६४ ॥
सकृ सरदीयते कन्या हरंस्तां चोरदण्डमाङ़ ॥ द्तामपि हरप्पवाच्छेयांश्वेदर आत्रजेव् ॥ ६९ ॥
पित्रादिना कन्या सद्देव देया तां दत्वाऽपहरन्वध्यमाणेन कन्यास्तय- दण्डेन युज्यते । यस्मै वाचा दत्ता ततोऽन्यशरसमकषस्ततरो रभ्यते ततस्त- समेदेयान तु पूवेसमे। अत्र गौतमः--^ प्रतिश्चत्याधर्मसंयुक्ताय न देयात् ” इति । नारदः-- “ श्ीपुप्योश संबन्धाद्वरणं प्राणिधीयते । व्रणाद्हणं पाणेः संबन्धोऽयं तरिक्षणः ”' ॥ वरणं पाणिग्रहणपुपभोगथेति तिविधः सबन्धः । ८ तयोरनियतं प्रोक्तं वरणादोषदशैनात् । पाणिग्रहणिका मच्रा नियतं दारटक्षणम् ॥
| ® » अविक
तेषां निष्ठा तु विदह््िधिज्ञेया सप्तमे पदे ” ॥
अस्यार्थः-- तयोः कन्यावरयोरनियद॑मनियमः । इताऽपि न परिणीयते बाग्दत्ताऽपि न प्रदीयत इद्येवेरूपः, तस्य काडर कारणं च वक्तुमुक्तम्रू- व्रणाहोषदश्चैनादिति । वरणादुरध्वं कन्यावरयोरन्योन्यदोषदशंनादनियमो भवति । वरणादिति संवधारणं वचनम् । वरणादेवोध्वं न विवाहादित्यथः। अत्र हेतुः- पाणिग्रहणिका मन्ना इति । तेम॑तरेरत्पादितमायांखरपसंस्का- रायाः परित्यागो न युक्त इति । तथा--“ प्रतिगृह्य तु यः कन्यां वरो देश्चान्तरं नेत् ।
त्रीनृतृन्समतिक्रम्य कन्याऽन्यं वरयेद्ररम् » ॥ काल्यायनः-““ वरयित्वा तु यः कथ्चित्मणदयेत्पुरुषो यदा ।
रक्तागमांल्ञीनतीय कन्याऽन्यं वरयेद्ररम् "|
१ ध, शस्तवरो ठभते । २क. घ, पत्नि ।३ख. ग. (पिप क, ख. ग, साधाः)
भाचाराघ्यायः ] याङ्वर्क्यस्मृतिः । ९५ ( विवाहप्रकरणम् २)
वाग्दतच्ताविषयमेतद्ाक्यद्यम् । रक्तागमो रजोदर्शनम् । ^“ प्रदाय गन्छेच्छुरकं यः कन्यायाः ख्रीघनं तथा । धायां सता वर्षमेकं तु देयाऽन्यसमै विधानतः "' ॥ एतदपि भागििवाहाद्रष्टव्यम् । वसिष्ुः--“ अद्धिर्वाचा च दत्तायां भ्रियेताऽऽदौ वरो यदि । न च मन्नोपनीता स्यत्कुमारी पितुरेव सा ” इति ॥ न च मन्रोपनीता मन्रवता विवाहकमंणोपनीता भाक्ता, सस्ता न भवतीत्यथः। कालयायनः--“ पूरवेदत्ता तु या कन्या अन्येनोढ यदा भवेत् ! संस्छृताऽपि प्रदेया स्याल पूवं प्रतिश्चुता ” ॥ चेदुणवत्तर इति शेषः ॥ ३५॥
जनास्याय दददयोषं दण्डय उत्तमसाहसम् ॥ कन्याभदः कन्यादोषं स्वयं जानन्वरेणाविदितं तस्य च प्रतयक्षायोग्यमक- थयित्वा तस्मै यदि भयच्छति तदाऽसावश्चीतिपणसदस्रं दण्ड्यः । कन्यादोष नारद आह- ५ दीर्षकुत्सितरोगारती अवज्ञा सेखषटमेथना । ृष्टान्यगतमावा च कन्यादोषाः प्रकीर्तिताः ” ॥ सुमन्तुः--“ कन्या कुत्तिर्तोऽन्यनातिकरम॑शीखा व्याध्युपहता परिणीता यद्यक्षतयोनिः स्यात्परित्यक्तग्या ” । पतयोनिस्तु भतेग्या पोषणीयैव । यत्त नारदेनोक्त-“ यस्तु दोषवतीं कन्यामनासूयाय प्रयच्छति । तस्य कुयाचृपो दण्ड पूरवंपाहस चोदितम् » इति; पएत्यागनिमित्तदाषन्यतिरिक्त विषयम् । परणदतद्रयं सप्र्यधिर्व पवेसाहसः । अत्र मनुः-“ विधिवत्परिगरह्यापि लनेत्कन्यामनिन्दिताम् । व्याधितां विप्रदुष्टां च च्छद्मना चोपपादिताम् ॥ विविधं प्रकर्षेण च दुष्टं विप्वुष्टाम् । वरत्यागहेतृन्दोषानाह नारदः- “५ उन्मत्तः पतितः इनो दुभगस्लक्तान्धवः। कन्यादोषो च यौ पूरवीवेष दोषगणो वरे ” ॥
१ ख, स्मे स्वे 1 २ क, घ, व्यङ्गसं" । ३ ग, संर्ट” 1 * ध.^तान्यजा' ।
९६ अपरारकपरामिधापरादिलयविरचितदीकासमेता--[ १ प्रथमः-~ ( विवाहूप्रकरणम् २)
दीरषकुत्सितरोगित्वं व्यङ्गता च पूवेदोषो ॥ अदुष्टां च त्यजन्दण्ड्यः । अदष्टं लयागदोषरदहितां कन्यां त्यजशुत्तपसादस वरां दण्ड्यः अत्र नारदः--५ प्रतिगृह्य तु यः कन्यामदुषटामुत्छनेच्रः । विनेयः सोऽन्यकामोऽपि कन्यां तामेव चोद्रहत् ' ॥ विनेयो दण्ड्यः ॥ दूषयस्तु मूषा शतम् ॥ ६8 ॥ अस्तेयं कन्येति मिथ्या वदन्पणक्नतं दण्ड्यः । यत्तु विष्णुनाक्तम्- ५ अदुष्टां दु्टामिति ब्ुवज्त्तमताहपं दण्डयः ” इति तद्पारेणयत्वापादकद्षा- मिधानविषयपिति ॥ ६६ ॥ पनभूलक्षणमाह- क्षता च क्षता चव एनभूः संस्कृता एन ॥ या कृतविवाहा सती क्षतयोनिरक्षतयोनिवां कामारण भरो भूतरन्तरेण वा यथाविधि पनरुहयते सा पनभूः । यथाऽऽह मनुः- «८ सा चेदक्षतयोनिः स्थाद्वतप्रल्यागताऽपि वा 1 पौनर्भवेन मजीऽसौ पनः संस्कारमर्हति " ॥ अस्यार्भ;ः--द्कीबपतितोन्पत्तादिपरिणीतेषु जीवस्स्वदुष्टे वा भतेरि गत यमन्यं पति विन्दते स पौनभैवो भती । तेन पर्नैवादिकविधिसंस्ृता पुनभूः। यद्र छग्यादिदोषरदितं पोषणादिसमर्थं कोंमारं पतिुत्छृञ्वान्यः सह सुरत- पाचर्थं पनः पमेव पतिं परिण्हाति सा गतप्रल्यागतां प्षतयाोनिष । स च भतां पोनभेवः।
पनशरद्रयस्य चास्य सरूपं वसिष्ठ आद-
८८ पनक््य कौमारं मर्तीरमत्छज्यन्येः सह चरित्वा पुनस्तस्यैव कुटरम्बमावि शति सता पुनर्मूमवति । या वा छ्रीं पतितमुन्मत्ते मतारमुतसृज्यान्यं पाण वन्दते । मते वा सा पुनभूमंवति ” इति ।
तस्परातनः संस्कृतत्वं पुनभूरक्षणम् ॥
सैरिणी था पतिं हिखा सवर्णं कामतः श्रयेत् ॥६७॥ या पति परिलञ्य सवर्णमन्यं रागतो विवाहं विनेवोपमोगायाऽऽश्रयेत्सा
१ क. 'त्मूजन्नः। २ क, ग, द्रा छीना्दिः । ३ करण घ. ^ताचक्ष'। * क, ग, घ. विन्देत ।
आचाराध्यायः ] याहवस्क्यस्मृतिः । ९७ ( विवाहप्रकरणम् २)
स्वैरिणी । खैरिणीग्रहणं तदैकक्षण्येन पुनर्मह्वानाय । तन्डापनं च पौनभवस्य भतः पत्रस्य च ज्ञापनार्थम् ॥ ६७ ॥ पुनभूपसङ्खत्सेत्रनयुत्रो्त्तिविधानमाह-- अपुत्रां गुबनुज्ञातो देवरः पुत्रकाम्यया ॥ सपिण्डो वा सगोत्रो वा एताभ्यक्तं ऋतावियात् ॥ 8६८ ॥ आ गर्भेसेमवाद्रच्छेत्पतितस्खन्यथा भवेत् ॥ अनेन विधिना जातः क्े्रजः स मवेस्मुतः ॥ &९ ॥ भृते जीवति पत्यो वा गमाघानाक्षमे श्ियमनपर््यां पुत्रकामां तदुत्पत्ति- योग्यां य॒रुभिः भजोपच्यथेमनुज्ञातो भत्यः कनिष्ठो वा राता वा तदलाभे तत्सपिण्डः सगोओ बा तामल्(भ्य)क्तसर्ङ् ऋतुकाे गच्छेत् । गभे जाति निवर्तेत । उक्तप्रकारातिक्रमेण गच्छन्पतितो भवेत् । इत्थपुत्प्ः पुत्रः क्षेत्रन- संज्ञो भवति । अत्र च बृहस्पतिः--“ उक्त्वा नियोगो मनुना निषिद्धः स्वयमेव तु । युगहसादशक्थोऽयं कतुं सर्वैरविघानतः ॥ तपोज्ञानप्तमायुक्ताः कृते तेतायुगे नराः । द्वापरे च कट नृणां शक्तिहानिनिनिमिता ॥ अनेकधा कताः पुत्रा ऋषिमिरये पुरातनैः । न शक्यास्तेऽघुना करु शक्छिदीनतया नरैः ” ॥ मनुः-- ^ क्ेत्रजादीन्मुतनेतानेकादज्ञ यथोदितान् । पत्रप्रतिनिधीनाहूः क्रियाहोपन्मनीषिणः ॥ य एतेऽभिहिताः पत्राः प्रपङ्कादन्यनीनजाः 1 यस्य ते बीजतो जातास्तस्य ते नेतरस्य तु ”'॥ अथ ब्रह्मपुराणमू--“ मृते मतेरि या नारी त्यक्तवत्यथ तं स्वयम् । सवर्णाजनयेद्रमं सवः पौनर्भवे सुतम् ॥ यदि सता बाछविधवा बडात्यक्ताऽथ वा क्रचित् ॥ तदा मूरय॑स्तु संस्काया गृहीता येन केनचित् । त्यक्ता मर्तुगृहं गच्छेद्यदि दोषं विना पुनः ॥ भर्त्री सा संकत(स्ककेम्या च प्रायश्चित्तादिपिः क्रमात् । ना १ ख, ग, क्कालुत्नो" । २ क. कयो वा कुं सवैवि° । ३ च. “यस्त्रतं" । १३
९८ अपराङापरामिधापरादिल्यविरचितटीकासमेता-{ १ प्रथमः- ( विवाहभ्रकरणम् २)
खीणां पृनर्विवाहस्तु देवरत्पुत्रसंततिः ॥ स्वातन्म्य च कदियुगे कतेव्यं न कदाचन । यतः पातिना छोके नराः सन्ति क युगे ” इति ॥६८।। ६९ ॥ व्यभिचारिणीं भ्रति यत्काय तदाद- हृताधिकारां मछिनां पिण्डमा्रोपजीविनीर् ॥ परियतामधः शय्यां वासयेद्यभिचारिणीम ॥ ७० ॥ धते च धम च निरसैश्वयी मिनशरीरवलां देहधारणसमथान्नमात्ोपजी- विनीभव्ञातां क्षितिशायिनीं च कृत्वा व्यभिचारिणीं गृदैकदेशे वासयेत् । अत्र मनुः--“ विपदषटं लियं भता निरन्ध्यादेकवेदमनि । यत्पुंसः परदरषु तचैनां चारयद््रतम् ॥ नारदः“ व्यभिचारे च्या मौण्ड्यमघः शयनमेव च ” । कृतभायथित्ता तु संव्यवहायां भवति-- - ५ कृतनिैजम्रीश्चिव न जुगप्तेत कर्हिचित् ” इति परनुवचनात् ॥ ७० ॥ ल्ीपदसामाह- सोमः शौचं ददौ स्लीणां गन्धश्च शुभां गिरम् ॥ पावकः स््रमेध्ये मेध्या वे योषितो ह्यतः॥ ७१ ॥ सोमो देवः द्वीणां शुचित्वं दचतवान । गन्धव कस्याणी गिरम् । पावकः सभयजारतवम् । अतो हि ता मेष्या यज्ञा योषितः। हिङब्दः मसिद्धौ ॥७१॥ व्यमिचोर ऋतो श्ुद्धिशमें यागो विधीयते । ४9 £ ९9 4 [९ न गर्भभर्वरवपे चौऽऽसां तथा महति पातके ॥ ७२ ॥ व्यभिचारे सल्यासां रजोद््ीने शुद्धि्वति । एतच्च मानसे व्यभिचारे ।
क
[4 भ [९ ॥ ५ |
यदाह मतुः-- “रपा ज्ी मनोदुष्टा" इति । ततश्च रजोद्चनासागसंग्यवहायां । सेव्यवहारार्थं भरायधित्तं कारयितव्या । यदाह वसिष्ठः“ मन्ता मरभिचारे चिरात्रं यावकं क्षीरोदनं वा मुज्ञानाऽधः
द्योत । उर्व त्रिरात्ादप्मु निमश्ना गायञ्या अष्टरतेनं
रिरोभिनुहुयात् । पता मवतीति विज्ञायते इति ।
१ ख. ग. भ्मनुज्ञाः । २ ख. लियं मौण्डमः 1 ग. ल्ञियो मौल्यम० ३ क. धनां चैव । ४ ख.
म. श्सेन्यत्वं । ५ ङ. ध्वारादतौ 1 ६ ड. 0वधादौ च त. । ५ क. ख. घ. चासौ त 1 < ध. धय बा प्रा? । ९.ख. 'रमीचाः 1 १० ख. ग, "न जुहुः ।
आचाराध्यायः ] याङ्गवस्क्यस्प्रतिः । ९९ ( विवाह भरकरणम् २)
गर्भे त्यागो विधीयत इति श्रद्रगर्भविषयम् । यदाह वसिष्ठः-“ ब्राह्मणषत्रियविशां जियः शद्रेण संगताः । अप्रजाता विशुध्यन्ति प्रायश्चित्तेन नेतराः ” इति। स्वस्य गभेस्य भैरवा वधे भनौ वन्धुभिश्वाऽऽसां तयागः कार्मः । चकारः वाज्ञान्तरोक्तयागदेतुसंग्रहाथेः अत्र पनुः--“ कतुखाताऽथ या नारी भर्तारं नोपगच्छति | तां माममध्ये विरूयाप्य श्चणघ्नी तु विवाप्तयेत् " ॥ वतिष्ठुः--“ चतलस्तु परित्याज्याः शिष्यगा गरणा च या | पतिश्ी च विषेण जुङ्गितोपगता च या "॥ रिष्योऽत्र भतूचिष्यः । गुरुः पितता । जुङ्गितः पतितः, मविलोमनो बा । ^ त्रीणि ्चियाः पातकानि देके धर्मविदो विदुः ) भतुवैषो श्रणहत्या स्वस्य गर्भस्य पातनम् ” ॥ तस्यास्यागकारणेषु महापातकरेषु न्नी पुरषसाधारणेषर() , पातिस्विकेषु तु स्ियास्त्यागदेतुषु शिष्यगमनादिषु स्वात्मना स्वाग इति । अय वाऽयमर्थः- व्यभिचारं सति यदि रजोदृशेनात्मक्तुपहत्या गभाभावनिशये शद शुद्धिदतुः भायधित्तक्रिया कायां । गर्भे तु व्यभिचारनिमित्ते व्यभिचारिण्या- ग एव न प्रायथित्तम् । न केवरं तस्मिन्गर्भे कि तु स्वकीवस्य यथा- कथ चदुपात्तस्य गभस्य स्भतुश्च वधे त्यागो न मायश्चित्तम् । महापातक तु ल्ागोऽभिहैता विकेषे इति । महापातकेषु स्ीपरुषसाधारणेष सत्स संभो- गसंस्पशेखभाषर्णसहाधिकारविषयस्त्यागः कायः, न पनहानिर्वसनरूपः । यदाह पनुः एतमेव विधि कुयायोषित्स॒ पतितास्मि । वेखाज्नमापता द्य तु वप्तयुप्तु गृहान्तिके ” इति ॥ ७२॥ अधिवेद्नीया आह-
सुरापी व्याधिता धूता वन्ध्याऽर्थषन्यप्रियेवदा ॥ स्र प्रसूश्वाधिवेत्तव्या पुरषहेिंणी तथा ॥ ७३ ॥
क, ही च
[. ऋसुरापीमशतयोऽधिवेदनीयाः । एवंविधासु भायास भायीन्तरं क. # एतचिहान्त्गैतम्रन्थः क. ध. पृस्तकयो् चियत्ते 1
१क.ग. तातुया। र कर्गे.घछ.ज, शु आतिदवििके ! ३ क, पतुकेषु 1 ४क, "णमहा० । ५ क, ध, न्ध्या कु(दु)्टाञप्रिः
१०० अपराकापराभिधापरादिप्यविरचितदीकासमेता-[ १ प्रथमः-- ( विवाहप्रकरणम् २)
व्यमिति यावत् । | सुरापी म्यपीं । सुराशचब्द नात्र मद्यं प्रतिपाद्यते न सुरा। तत्पानं दि महापातकत्वात्यागस्येव हेतुः स्यात्, नाधिवेदनमात्रस्य । अत एव मनुः- “ मद्यपाऽपतत्यवृत्ता च प्रतिकूडा च या भवेत् । व्याधिता चापिवेत्तव्या हिस्राऽथघ्नी च स्ैदा ” ॥
व्याधिता दीेसोगा । धूतो प्रतारिका । वन्ध्याऽनपत्या। अर्घ्री, अर्थना- रिका) अगरियंवदा परषभाषिणी । स्रीजननी चाधिवेत्तव्या । एतासु विचमा- नास्वपि भा्यान्तरं परिणेयमित्यथः । अत्र मनुः- «४ वन्ध्याऽष्टमेऽपिवेत्तव्या दशमे तु म॒तप्रना । एकादशो ख्ीजन॑नी सद्यस्त्वप्रियवादिनी " ॥ तथा--“ या रोगिणी स्यात्त हिता संपन्ना चैव शीरतः | साऽनुन्ञाप्याधिवेत्तव्या नावज्ञेया कथंचन ? ॥ रोगिणीग्रहणमपजसं स्रीभनां चोपरक्षयति । अत एव स्प्ृलयन्तसम्- “ व्याधितां खीप्रनां वन्ध्यामुन्मत्तां विगतार्तवाम् । अदुष्टां छमते वयक्तं तीथतो न तु धर्मतः » ॥
तीय योनि; । एतचाकामविषयमर् । यस्युनरापस्तम्बेनोक्तं- ५ श १ [8 प [9.५ क « धरमप्रनासंपन्ने दारे नान्यन्छरवीत । अन्यतरापाये दूर्वीत । प्रागन्बाषेया- दधाने हि सती कर्मभिः संबध्यते »
इति; तत्र भागग्न्यापेयादिति न विधिः । कि स्वौचिलयपरप्ताङुवादः।
अत एवाऽऽह बोधायनः--“ एतेयेव यनेत॒दारव्यतिक्रम अवििग्ग्यतिक्रमे श्व 2 इति |
एतया पवित्रे्या शास्लीयाधिवेदननिमित्तमन्तरेण यदधिवेदनं स दारव्य- तिक्रमः । तस्मिन्नेव निमित्ते यजेत नं चेत्त्मागगन्याधेयादुपपद्यते । तेतासाध्य-
त्वात् । तेनाऽऽहिताभ्नरधिवेदनमस्तीति सिद्धम् । भरागरन्याधेयादषिवेदने [ „4 ८ [4 दिरि च द ० ९ [} क दितीयदिकाऽष्यभिहोजादिभिः कमेभिरधिकारितया संबध्यते ।
[द 0
यद्ाहाऽऽपस्तम्बः-- ^“ आधाने हि सती कमभिः सेबध्यते ” इति ।
9 ख. नने स^ 1 २क.ध. “मेएवभ्रः । ३ ग. भ्न्याधानादादाने । ग. ष्दाने। ५क. घ्. दानल्यतिक््मे । ६ ख.नच तः।ग.नच ततः आरा।७क. घ. सिद्धः। < क. घु. वयाऽथिकाः । ९ ग, (कायौ । अभिः, १० ग, आदाने दहि सति कः ।
आचाराध्यायः] याङ्गवर्क्यस्मतिः । १०९१ { विवादप्रकरणम् २9
यत्त॒ विष्णुवचनम्--“ अ्िहोधाद्वियन्ञेषु द्वितीया न सहाऽऽचरत् ।
अन्यथा निप्फटं तस्य सिवष्टेः कतुशंतैरपि ” „ इतिः तञ्जयष्ठायामदुषटायां सत्यां केवद्ितीयासहाधिकारविषयम् । असच- णद्रितीयाविषयं वा । यद्राऽऽदिताश्चिपरिणीतद्वितीयापिषयम् । एतद्विषयमे- तद् प~
८८ प्रथमा घमेपत्नी स्याद्धितीया रतिव्थिनी । दृष्टमेव फट तत्र नादृष्टमुपपद्यते " इति ॥
यत्च. द्ितीयमायौपरिभरे पनराधानवचनं, तत्पू्व॑भायीयापधमंसंपच्ायां गतायां वेति वेदितव्यं; न तु द्विती यविवाहमाज इति । मनुः--“ अधिविन्ना तु या नारी निगेच्छेद्रुषिता गृहात् । सा पतयः संनिरोद्धव्या त्याज्या वा कुरपंनिषौ " ॥ पित्रादिकुरसंनिधाविदयययथंः ॥ ७३ ॥
® ® ४१४ अ क | अधिविन्ना ठ भतव्या महदेनोऽन्यथा भवेद ॥ स्वगृहे पितृगृहे वा वसन्तीति शेषः ॥ क्र ० ® पृ ० क ४ £ न यत्राञभ्नृकूल्य द्पत्याज्ञवगस्तत्र वचतं ॥ ७९४ ॥ ध्मायेकामाच्धिवरः । स दंपत्योरानुक्रैये संपतिपत्तौ वर्धते, अतस्तदर्धं यतितव्यमिति तात्पयांथेः । मोक्षो ब्रहमह्स्यैव गृहस्थस्य न सवेस्येत्यभिमा-
क @ ¡त्त
येगोक्तं--त्रिवगं इति ॥ ७४ ॥ मरते जीवति वा पत्यो या नान्यमुपगच्छति ॥ सह कातमबाप्रात मद्तं चामया सह ॥ ५९4 ॥ वा्न्दः समुच्चये । अतिरोदितमन्यत् । निखस्वौपि पलयन्यमिचारेस्याऽऽ- युष्गिकं ` फएङमेतदुच्यते । पतिरपि भायां व्यभिचरेदिति मनुराह- « अन्योन्यस्याग्यमिचारो मवेदामरणान्तिकः। एष धमेः समापेन ज्ञेयः खीपुंपयाः परः " इति ॥
(4 न + 9
उ मयोरव्यभिचारविधिनित्यः । तदतिक्रमे भायधिचस्मरणात् ॥ ७९ ॥
१. ग, ततीयांन।२ख.ग. (तीयाभाः।३ग. स्ल्येनं सं'। * इ, “न्यमविम' । ५ क, घ, निंयतस्या-। ६ ख. (त्यापविन्यः । ५ ख. भ्रत्य फ" । ८ क. ष.न त॒ व्यः ।
अपराकीपरामिधापरादिदयविरवितरीकासमेता-[ १ प्रथमः- ( विवाहभरकरणम् २) जाज्नापंपादिनीं दक्षां वीरस प्रियवादिनीम् ॥ त्यजन्दाप्यस्ततीयांशमद्रव्यो भरणं सियाः ॥ ७8 ॥ आन्ञाकारित्वादिगुणोपेतां भार्या परित्यजन्धनस्य तृतीयांश तस्ये दाप्यः। राह्िति सामथ्याद्भम्यते । भरणमाज्रपयाप्रनस्तु भरणमात्रम् । सिया इति
१०२
चतुथे षष्ठी ॥ ७६ ॥ [क् (कदय म प ह, =. ४ + ॥ [ ३ घीमिभतुवचः कायमेष धमः परः धियाः ॥ भायीभिरभठंवचसोऽयेः कार्यः 1 तत्करणं दृष्टमयोजनायोपथोग॒तां साध- 1 [९ ४ कोर ् न्द ० यति, खयं धमथ भूवति । नचान्येः ल्ीधमस्तुरयोऽयम् । येन तैत्रिकल्पेत । १.९ सकत ॐ 0 क क (० कि तु तत उत्छृषटस्तेनेतद सुरोधनैवौन्यर्धमैकरणम् । अत एव तद्विरोधिनोऽधमा- ष निषेधति मनुः- ५ नान्ते स्लीणां एथग्यन्ञो न ततं नाप्युपोषितम् । पतिं डश्रुषते यत्तु तेन खर्गे महीयते › इति ॥ भरृश्श्रषणेनाविरुदं व्रतादि पलनुङ्गया कायम् । यद्ाह.्शङ्खः--“ कामं मतुरनुन्तया चतोपवाप्तादीनामारम्मः `! इति । क, © क क $ न [ 9९ एतद्भोपितभवेकाविषयम्। यतः भोषितभेकां पिष्णुधर्मेषु स्ियमधिष्लय- ५ मतरयेवं प्रव्तिते दयक्तम्या "पतिना शुमा । कुवीताऽऽराधनं नारी उपवाप्तादिना हरे; ” इति शतादि दृश्यते । श्ुभाऽस्ङितचरिजा ॥ [कि [ [ 94 ् अ ( @१ आ शद्धः सप्रताक्ष्या 1ह महपातकेद्ाषतः ॥ ७७ ॥ ९ परतिशेन्महापातकी तदा प्रायधित्तापवगें यावत्मतीक्ष्यः । महापातकयुक्तो | ९ क, ( © (< [4 न शुशरूष्य इत्यथः । एतच विवाहोत्तरकारं भतु; पातित्ये सति द्रष्टव्यम् । > @ अ [ *९ © [* श्र विवाहात्पूं पतितेनोढाऽपि न भायां शास्नीयोद्राहाभावात् ॥ ७७ ॥ क = 0 त, ष्ट) ण्त, ४ छ [कानन्त्वदकः पात्रः गुत्रपत्रप्रपत्रकः ॥ ॥ >~ £, [कथ ॥ यस्मात्तस्मास्ियः सेग्याः कर्तव्याश्च सुरक्षिताः॥७८॥ खोकाशथाऽऽनन्त्यं च चेति समाहारे दन्दः । ततः षष्येकवचनम् । - + आर्ष॑श्वार्यं भ्रयोगः । 9 क. न्यम । घ. द्रन्यं भ") क. घ. ध्योगिनीं साः ग. ध्योगितां।३ क. ध. श्वा धमंकार?! » ग. धमै: कारः । ५ ख. ग. शेवते । म०। ६ क. ख, भदयै । ७ क, च,
यक्तावा पः < क, श्रुदयादि। ९ख., ग. मे तावः\
आनाराध्यायः ] याह्वसक्यस्परातिः । १०३ ( पिवाहप्रकरणप् २) तच्च ॒रोकमाप्लयानन्यमाध्चिचयुपाप्रयो यथासंख्यं पत्रपौत्रमंपोतरक्रैर्मबन्ति । यस्मादेव तस्मात्पुत्रादिहेतवः स्यः सेव्या ऋतुकाले कतेव्याश्च सुर. क्षिता; । व्यभिचारपरिदहाराय रक्षातिधानाच गमयाति व्यभिचारोत्पैनैतत्फदं जन्यत इति । तथा चं श्रुति“ अप्रमत्ता रक्षथ तन्तुमेतमा वः क्षेत्रे परे बीजान्यवाप्ः | जनयितुः पुत्रो भवति पतांपराये मोधं वेत्ता कुरुते तनुमेतम्"'इति।। दयश्चब्दश्चात्र सुयखोके वतेते । तथा च मनः ^‹ पुत्रेण छोकाञ्जयति पौत्रेणाऽऽनन्त्यमशरुते । अथ पुत्रस्य पौत्रेण ब्घ्रस्याऽऽमोति विष्टपम् »१ | बधः सूयः । पिवरं भरति विवाहितायाः पुजोत्पत्तेस्तिपतपितापहगामि फरुपरिद् श्राद्धस्येव पुत्र प्रति विहितस्य पित्रादित्रप्षिः | ७८ ॥
एवे पुत्रस्य भ्रयस्करत्वेऽभिदहिते तजननोपायमाद-- येद = ₹, ^~ [१ . ( क 9 क क १उयतुनथाः सया तास्मन्युग्मासु सवेश ॥ रजादशनमश्रतिषोडशाहारात्रात्मकः स्ीणाग्रतुगभग्रहणकाङः । तं कारं भसिद्धमनृच्च बिदधाति--“ तस्मिन्युग्मास संधिशेत् ” इति । संविरेत्पुतर जन- यितुम् । ““ सक्षण्यं जनयेत्सुतम् ” इति वाक्यशेषात् ।
तथा च मनुः-- ^“ युम्मापरु पुत्रा जायन्ते ज्ियोऽयुग्माप्न रा्िष | तस्मायुगमासु पुत्रार्थी संविरोदातेवे ज्जियम् * इति ॥
मह्मचयव पवण्याद्याञ्चतश्चस्त् वजरयेत ॥ ७९ ॥ ब्ह्मचार्यव मथुनव्रेयुख एव पणि पञ्चदद्ीद्रये भवेत् । “ ऋतकारमि- मामी स्यात् ” “ यथाकामी भवेद्वाऽपि सात ब्रसक्तं ङ्युपगमनं पवपयदासाऽ- यमू । ब्रह्मचायेव पवेणीति पयग्रहणं तिथ्यन्तराभे शाल्लान्तरपयैदस्तानि सण्हाति । तत्र मनु;ः--“ अमावस्यामष्ट्ीं च पौर्णमापीं चतुरश्ञीम् । नह्म चारा भवान्नेल्यमप्यत्ा स्तका द्विजः ”।
अत्रामावास्याश्ब्दसाहचयांचतुदर्यष्टमीशचब्दौ सितासितपक्षयोतुशयष्ट म्यावाहृतुः, न छती । अपिकञब्दाददृतावप्येतास्तिथयो व्याः । तथा, ऋतोः
^ © ©>,
राद्याथतस्नो रात्रीवेजंयेत् ।
१ग. घ. त्रके । २ ख. श्मयुत्रकै । दल. श्स्यपन्ने। *क.घ, तंठोकप्रः)५ क. ग, घ, ्लृतोः । अ? ।
१०४ अपरार्कीपरामिधापरादिदयविरवितदीकासमेता -- [ १ प्रथमः-- ( विवाहकरणम् २३)
तथा च मनुः-““ ताामादयाश्वतज्लसतु निन्दितैकादशी तथा । ध्रयोदशररी च शषाः स्युः प्रशस्ता इश्च रत्रयः "” ॥ एकादशीज्रयोदहयादहतोने पक्षस्य । अत्र शरङ्खरिखितौ -“ न दिवा मेधुनं त्रनत्छटौबा अखवी्यौशच दिवा ्सूयन्तेऽस्पायुषश्च । तस्मदतत्परिवजेयेत् *” इति । अटरतावप्येतत् । यदाहाऽऽपस्तसः-
५८ गृहमेधिनो जतम्--अहन्यवेशानम् । नाष्टमीचतु्दशीपञ्चदश्चीषु ज्ियमुपे- यात् । न श्राद्धे मुक्त्वा न दत्वा नोपनिमन्नितः श्रद्धे न वती न दीक्ि तश्च । न देवायतनरमशानशरन्याद्येषु न वृक्षमूचेषु न दिवा न सैध्ययोनें मचत न मिनो नाम्यक्तां नाम्यक्तो न रोगार्ता न रोगार्तो न हीनाङ्कीं तयेव च वयोधिकां नेपेयाद्धभिणीं नारीं दीवेमायुर्जिजीविषुः * ॥
बतं प्रायधित्तम्र् । गभिण्यामिच्छन्लां न दोषः। तथा च वसिष्टः-
८ अपि च काठके प्रवचने विज्ञायते । अपि नः श्वो विजनिष्यमाणाः पतिभिः पह शायतामिति ज्ञीणामिन्द्रदत्तो वरः ” इति ।
बोधायन$--“ यस्तु पाणिगृहीताया आस्ये गच्छति मेथुनम् । तस्येह निष्टृतिनौस्तीलेवमाह प्रजो पतिः (2) ॥
हदारीतस्तु चतुय गभौधानमिच्छति--
« चतुर्थेऽहनि सखरातायां युमामु वा गभौषानवदुपेतनह्मगरम स ददाति ” इवि ।
ततश्च विदितप्रतिषिद्धत्वाचतुथ्यां शयुपगमनं वेकदिपकरम् । व्यवस्थितवि-
करपश्वायम् । रजोनि्त्तो चतुध्य। विधिः । तद नि्टत्तौ प्रतिषेषः ।
तथा च मनुः-“ रजस्युपरते पताध्वी सनेन ज्ञी रनखदा ” इति ।
साध्वी गभौधानादिविदितकमेयोग्येत्यथः।
देवः“ योगपये तु तीर्थानां विप्रादिक्रमसो तरेत् ।
रक्षणार्थमपु्ां वा अ्रहणक्रमरोऽपि वा › ॥
व, कवी क = क { क. छ योनिशब्दरुधितस्यर्तोरनेकभायास यौगपद्ये वणेक्रमेण वा विवाहक्रमेण 9 ® ५ 9 59 © वा भाय संगच्छेदपु्ां वाऽ इयथः । १क. घ, भरू । विष्णुः । नाः \ २ ख. "लिनो नाभ्यक्तो । ३ क. घ. श्वी नाधिकाङ्कीं त? । ग्ख.ग, चनो! ५ग. बृहस्पतिः, ९ क. घ. भभादानः ७ग, भ्म संदधाति ।॥ < ग, ज्ञायेत । ९ख.य. ध्येन वः १० क्, मरत ई<।
आचाराध्यायः ] याङ्वस्क्यस्मतिः । २८९६ ( विवाहप्रकरणम् २१
आपस्तम्बः--“ मिथुनीमृय च तया सदं न राति शयीत ” ।
दृद्धसातातपः- ऋतौ तु गमेशङ्कित्वात्त्ानं मेथुनिनः स्मृतम् ।
अनुतौ तु दियं गत्वा स्नानं मूत्पुरीषवत् ॥ द्वावितावहुची स्यातां दंपती शयनं गतो । शयनादुत्थिता नारी हविः स्यादह्चिः पुमान् * ॥
भरैः श्लौचपापाद यन्तीति देषः । गौतमः--“ न मिधुनीपूय क्षौं प्रति
विम्बेत्त ” ॥ ७९ ॥ एवं गच्छन्नियं क्षामां मघां भरं च वभयेत्। सुस्थ इन्दौ सङृरुत्रं रक्षण्यं जनयेर्पुमाच् ॥ <०॥ आहारलाथवादिना चसियं क्षामां त्वा मघामूे विहाय नक्षत्रान्तरे सस्थे चन्दर उक्तभकारेण सङृदतौ गच्छन्भसस्तलक्षणयुक्तं एतं जनयेत् । चन्द्री - स्थिलेन च ज्योतिःशाखयुक्तं पुत्रजन्ममदं तत्काटीनं प्रहसंस्थानं लक्स्यवे । भरसङ्गाद्रनसदाव्रतानि कथ्यन्ते । तत्र पेटीनसिः- ५ त्रिरात्रं मख्वद्र्लघारणम् । न स्रायान्नास्यनून्यान्र नखा- निङृन्ते्न रज्य सूजन दन्तान्धैविन्न सनं धारयेन्न गन्धन्पेवेत न वृष्याणि न सर्वेण पिबेत् ” इति ।
हृष्याणि बीर्यव्कानि द्रव्याणि । खर्वो वामदस्वः ।
चसिष्ठः-
« त्रिरात्रं रनखलाऽजुचिर्भवति । सा नानुज्या्ाम्यक्ञ्यात्ापमु ज्ञायादषः ्ायीत न दिवा खप्यात् । नाञ्च सृशेत् । न रज्ज खजन्न मांप्मश्नीयान्न अहािरीद्चेत न हसेन्न कंचिदावेरन्न खर्वेण नाञ्जलिना पित् । पाक्षिकम् । अञ्जखिना वा पविदिति श्रतेः। ठोहितायपेन वा *।
लोहितायसं ताम्नम् ) एतच व्रतजावं निरात्ाशञौचनिमित्तायां रजः्तौ
ष्टव्यं न रजोमात्रपदटत्तौ । ततन या ॒रत्रिक्ञिरातराुचित्वनिमिचं भवति तापादानिः- ८ रजसा यदि खाता पुनरेव रजखलखा । अष्टादादिनादर्वीगडचित्वं न विदयते ॥ [1
„ क. घ. ह सर्वा रा । २ क. घ. श्युननिःसृत । 3 क. ध. तु सदा काये सौचं मू । ग. न् । ततः खौ? । ५क.म. घ. स्वस्ये। ६य. न्दौस्थ्येन \ ७ य. न्न्वावयेन्न ख
८ ख, रात्रील्निः । #॥ 2 4
१०६ अपरार्कापराभिधापरादिदलयविरचितदीकासमेता-{ १ प्रथमः- ( विवाहप्रकरणम् २)
# एकोनविंशतेरवीगेकाहं स्यात्ततो व्यहम् । त्रिशत्प्रभत्यत्तरेषु ्िरात्नमशुचिभवेत् ›' ॥ एषा च दिनसंख्या सानदिनपूविका । “ स्नाताया ” इति वचनात् । यत्त--““ चतुद्ादिनादनोगरुचित्वं न विद्यते इति स्मरयन्तरं, तेन सहर्तुभटत्तिस्वभाववशाश्यवस्थापाभ्रिलाविरोषः कार्यः । पंसा सस्य बलधानमपि कतेव्यमर् । यथाऽऽह बृहस्पतिः -- ४ ज्ियाः ड॒केऽधिके खी स्यात्पुमान्पुसोऽधिके भवेत् । तस्माच्छकप्रवृच्य्थं वृष्यं ज्जिग्धं च क्षयेत् ॥ छश्वाहारां लियं कुयीदेवं सेजनयेत्सुतम् ॥ ८० ॥ अघुना ऋ(ऽद)तुगमननिमित्तमाह--
यथाकामी भवेदाऽपि स्चीणां वरमनुस्मरन् ॥ स्वदारनिरतश्चेव यो रक्ष्या यतः स्मृताः ॥ ८१॥ खीणां कामामिच्छामनतिक्रमन्दतावपि गच्छ् । यतः स्ीणामिन्द्रदत्तो वर; । उक्तमिन्द्रं खियश प्रदर तेत्तिरीयके-- ^ ता अन्ुवन्वरं वृणामहा चरत्वियाल्परनां विन्दामहै काममा विजनितोः संम- वामेति तस्माहत्वियात्लियः प्रजां विन्दन्ते काममा विजनितोः संभवनिि वारेवृतं ह्याप्ताम् " इति । स्वदार(रा)ज्यभिचारी भवेत् । खियो व्यभिचाराद्रक्षणीया यतः स्मृताः । तद्रक्षणं च पत्युरव्यभिचारिस्वेन स्रीषु यथाकामित्वेन च भवति । बाङब्दोऽ- दतुगमनं वेकरिपिकमाद । ततश्वागच्छतोऽपि सीरक्षणसापर्थ्यं यस्यासाहतावेव गच्छेत् । तस्य च फलरातिशयं वसिष्ट आह-- ५८ ऋतो च गच्छन्विधिवच जुहुन्न बराद्यणश्चयवते ब्रह्मडोकात् "! इति । इतरस्त॒ यथाकामी भवेद् ॥ ८१॥
मतप्रात्पितज्ञातिश्वश्रशवशरुरदवरैः ॥ बन्धुभिश्च शियः पर्या मृषणाच्छादनाशनेः ॥ ८२॥
# इत आरभ्य न विद्यत इदयन्तग्रन्थो ग. पुस्तकं न विद्यते ।
१ क, घ. (तोऽन्वहम् । २ क. ग, (ठादानः । ३ शते भवति । वाशब्द् ऋतु. ।
आचाराध्यायः ] याङ्वसयस्परतिः। १०७ ( विवाहप्रकरणम् २१
भर्जादिभिभूषणवस्नानदानेः दियो माननीयाः; । एतच्चाऽऽवहयकम् । अस्याकरणे प्रयवायमाह मनुः- ८८ यत्न नायः प्रपूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः । यत्रैतास्त॒ न पृज्यन्ते पस्वास्तत्राफटडाः क्रियाः ॥ जामयो यानि गेहानि श्षपन्त्यप्रतिपृजिताः । तानि कल्याहतानीव विनद्रयन्ति समन्ततः ” इति ॥ जामयो भगिन्यः । एतच खषादुहित्ादपरक्षणम् । यदाह बहस्पतिः- ८८ मत्री पत्नी समभ्यच्यी वल्ञारंकारभूषणेः । उत्सवे पितमातम्यां शध्रश्चशुरनन्धुभिः ' ॥
[प न
भषणादीनां समयो मरठोषेषय इतरविषयां तु विकलपसयुच्चयां
यथासामथ्यमर ॥ <> ॥
स्ीधमानाद-
सयतोपस्करा दक्षा हश व्ययपराङ्मुखी ॥ कुयाच्छरश्युरयाः पाद्वन्द्न भवत्परा ॥ 4२ ॥ उपस्करो गृहोपकरणं दरव पिटि(ठ)रादिः। संयतः संकषिप्न उपस्करो यया'सा संयतोपस्करा, दक्षा शीघ्रकारिणी, दृ ययोरपन्नेन द्रव्येण सतुष्टा; असय यपराङ्खी च भवेत् । चश्रश्वशुरयोश्च पादवन्दनं इयांसरददम् । भवेतत्रा भतेपरधाना ।
अनर वष्णुः-
५ ञ्जथ ख्ीधमीः । मकः समानन्रतचारित्वं श्वश्रु्वरुरगुरदेवतातिथीनां पूजनं सुसयतोपस्करताऽमुक्तहस्तता सुगुप्माण्डता मूढकरियासनमिरतिमेज्ञल- चारतत्प॑रता "|
मृटक्रिया वश्ीकरणम् ।
तथा पृथ्वीं प्रति रक्ष्मीवाक्यम्-
८८ नारीषु निल्यं सुविमूषितासु पतिजरतासु श्रिववादिनीषु । अमक्तहस्ताप सुतान्विताप पुगु्तमाण्डापु बद्त्रियापु ॥ पैस्पष्टवेश्ा(षा)सु जितेन्धियापु कचिन्ययपेतस्वविङोदुपामु । धव्येक्षासु दयान्वितासु स्थिता सदाऽहं जगतां विधात्रि ” ॥
स १ ल. "विदोषः । इ“ । २ क, ग, 'पस्कर' । 2 ख, अत्र । * क. घ. त्वरा + मू ।५२ ग, सुष्पृष्टः । ६ ख, ग, "तासु वि ।
१०८ अपराकौपराभिधापरादित्यनिरचितदीकासमेता-[ १ ्रथमः--
( विवाहप्रकरणम् २)
शङ्कः-- “नानुक्ता गृहाननिगेच्छेत् । नानुत्तरीया । न त्वरितं तनेत् । न
परपरुषममिभितान्यत्र वणिक्पर्रजितवृद्धवेेम्यः । न नाभि दशेयेत् ।
जा गुर्फाद्राप्तः परिदध्यात् । न स्तनो विवृतो दुरात् । न हेदनपावृतं,
न मर्तारं न तहन्धृन्वा विद्विषेत् । न गणिकाधूतीग्यमिचारिणीप्र
त्रजितिक्षणिकामायामूलकुहिकाकारिकादुःश्ीलादिमिः सहैकत्र तिष्ठेत् ।
संसर्गेण हि चारितं इुष्यतील्यादिश्चनिि ” इति ।
व्यास‡--““ द्वारोपवेशने निव्यं गवाक्षावेक्षणं तथा ।
अप्तत्प्रहापो हास्यं च दषणं कुलयोषिताम् * ॥ मनुः-“ पाने दुर्जनसं्तगैः पत्या च विरहोऽटनम् 1 स्वम्रोऽन्यगेहे वाप्तश्च नारीसदूषणानि षट् " ॥ ८३ ॥ किच- करीडाशरीरसंस्कारं समाजोस्सवदशंनम् ॥ हास्यं परग्रहे यानं स्यजेसमो षितभतेका ॥ ८९ ॥ कीडा चतादिक्रिया, शरीरसंस्कारः सानारुरेपनादिः । समाजो जनमे रकः । उत्सवः कोगदीभयतिः । तयोदंशंनम् । हास्यं प्रण्हे यानमेतत्स्वं अवसिते भतरि जेत् ।
अत्र शडरिखितो-
५ ्रेङ्काताण्डवविहौरचित्रदशेनाङ्गरागो्यानयानविवृताप्तनोत्कृष्टपानमोजनकन्दु- कक्रीडनगन्धमास्याठेकारदन्तधावनाज्ञनादरशप्रसाधनानामस्वतच्राणां प्रो$ि- तमतेकाणां कुरखीणामनारम्मः » ।
^ विधाय प्रोषिते वृत्ति जविन्नियमेक्तस्थिता । प्रोषिते त्वविधायेव भविच्छिस्पेरगरहितेः ” ॥
जीवनार्थं इत्ति विधाय प्रोषिते भतेरि सति तद्धा्या तया इत्या खल्पा-
हाररूपं नियममास्थाय जीवेत् । तामविधाय भोपिते जीवेच्छिस्पैरगतैरिति । येन गद्य जायते तैरेव शिलपेर्जीवेदिल्य्थः ॥ ८४ रक्षेकन्यां पिता विन्नां पतिः प्रस्त वार्धके ॥
®= ®
अभवे ज्ञातयस्तेषां स्वातन्त्यं न कवित्तियाः ॥८५॥
१ ग, (कदु: २क. ख. घ, दहेऽ2८ः । ३ ग. '्ारादिचि० ! ४ क, ग, घ. ममास्थिः। ५ख, ध्वा प्रव ¦ ६ ङ, शां म स्वात्यं परं चि" ।
आघाराष्यायः 1 याडइवस्क्यस्प्रतिः। १०९ { विवाह मरकरणम् २)
कन्यां ङमारीं पिता रमेत् , पालयेत् । धिननां परिणीतां पतिः । बाधे तु पुत्रः । तेषां पि्रादीनाममबे ज्ञातयो बान्धवां रक्षेयुः । पएवय॒क्तऽपि पारतन्त्ये यः स्वातन्त्यनिषेधः सोऽसत्सु ज्ञातिषु राजपारतन्त्यविध्यथः । तथा च स्मृलन्तरम्- ५ पक्षद्वयावप्ताने तु राजा मतां प्रमुः ्ियाः । स तस्या भरणं कुयानिगृह्णीयात्पथश्चय॒ताम् ” इति ॥ ८९ ॥ पितमातसुतथातश्वश्रश्वशचुरमा तुरः ॥
(क
हीना न स्याहिना मर्जी गरहणीयाऽन्यथा भवेव ॥८६॥ भतरं विना दतेमाना पिज्रादीनामन्यतमेन रदिता न स्यात् । बाद
स्याच््छिष्टगर्हणीया भवेत् । पूर्वेम वाक्येन पित्रादिभिः खीरक्ना कायत्यक्तम् ।
अनेन भैरसंनिधौ पित्रादिरदिता खी न भवेदिति विधीयते ॥ ८६ ॥ उक्तानां क्लीपमाणां फकमाह-
पतिप्रियहिते यक्ता स्वाचारा सयतेच्धया ॥ इह कीतिमवाप्रोति प्रेत्य चारुत्तमां गतिम्॥ <७ ॥
मियं च हितं च भिति । या पर्यु; भियदितयोशुद॒क्तोक्तस्रीधमेचा- रिणी संयतेन्दिया च साऽ कोके कौतिमती भवति, भेय च सवा- तृष्टं ोकगाक्षिमवामोति । समनन्तरयुखदं कमं प्रियम् । परिणति. स॒खदं हितम् । अन्न मनुः--“ दानत्परमृति या तु स्याचावद्युः पातिना । सा मतृखोकमाभनेति यंथवाहन्धती तथा 7 ॥ बृहस्पतिः“ आताऽऽतं मुदिते ङष्टा प्रापिते मदना कशा । मते भ्ियेत या परत्योसा ली ज्ञेया परतिवता " ॥ भृते भरणं तेन सहाभिपवेश्षनेनेव । यथाऽऽहाङ्गिरा ५८ त्वाप्तामेव नारीणामथिप्रपतनाहते । नान्यो धर्मो हि विज्ञेयो मते मतेरि कांचित् ॥ यावन्नाञ्नौ दहदह मते पत्यो परतित्रता । तावन्न मच्यते नारी खीडरीरात्कथचन ॥ सद्वत्तमावाधितमतृंका णां सीणां वियोर्गक्षतकातराणाम् | तासां प्रमावस्तमिते गते कं ना्िप्रवेशादपरोऽस्ति मागः ” ॥
~ ~ १ ग, सोऽन्यास्वपि क्षा? \ २. "या । तेह । 3 क. ख. घ, हितंया1* ख, गकृत }
११० अपराकीपराभिषापरादित्यविरवितकासमेता-[ १ प्रथमः-- ( विवाह प्रकरणम् २) अस्तमिते भभौ भतैरि, कं गते स्वर्गे गते भृते तरि । हारीतः--% मृते मतैरि या नारी धमेरीला त्रत । अनुगच्छति स तीरं इणु तस्यास्तु यत्फडम् ॥ तिखः कीर्योऽ्धेकोदी च यानि छोमानि मानवे । तावन्त्न्दप्हखाणि स्वगेोके महीयते ॥ मन््रम्राही यथा सर्पं बरादुद्धरते विरात् । तद्द्धतरिमादाय मृतं याति तपोबछत् ॥ मातृकं पैतृकं चैव यत्न कन्या प्रदीयते । कुङत्रयं पुनात्येषा मतरं याऽनुगच्छति ?' ॥ व्यासः-“ पूष मृता हरेदिमन्ारूढा हरेदषम् । म्तुनममवि तु जीवन्ती सत्मु बन्धुषु ॥ नह्मघ्े वा कृतघ्रे वा मित्रे यच्च दुष्कृतम् । मतुः पुनाति स्ता नारी तमादाय मृतातुया+ ॥ ©
आदायाऽऽङिङ्ग्येलय्थेः । अत एव कटपसूत्रकारो भवेशरीरेण सह संवेश- नमाह--“ उत्तरतः पत्नीं सह संवेरायन्ति ” इति । ८ दयिते याऽन्यदेशास्थं वृत्तं श्रुत्वा पतित्रता । समारोहति दीततिऽग्नो तस्याः शक्ते निबोधत ” ॥ हतं भूतमिदं । ८ यदि प्रविष्टो नरके बद्धपारचैः सुदारुणैः । सप्राप्तो यातनास्थानं गृहीतो यमरकिकरेः ॥ तिष्ठते विवश्चो दीनो वेष्ट यमानः खकमेमिः । म्या्याही यथा पपं विखद्भहाल्यशङ्कितम् ॥ तद्द्धतरिमादाय दिवं याति तपेबरात् । तत्र स्ता मतंपरमा स्तूयमानाऽप्रोगणेः ॥ मोदते +पतिना सार्ध यावदिन्दराश्वत्दश "” । मोदते पतिना साधेमिति वचनात्सह पला स्वगोपभोगः पत्नी गाम्येव फरमिति तत्छृतस्याधिपवेशस्य फटमकतां मतां सुद्ध इति विरोधैः सुपरि-
* इत आरभ्य तस्मादेताः श्रुतयः भ्रमाभमिखन्तं अन्थन्यल्यासः क. ध, पुस्तकयोः । + अष: भ्रयोगोऽयम् ।
१ ख. ग. कोर्थः । २ क. ग. घ. प्नीस? । ३ क. "रकं बर । न्क. ग. घ. दद्भिः । तः । ५ क..घ, श्ञधर्मस्य । ६ ग, विरेषः । सप \ ७ क, घ धवः सपः
आचाराध्यायः] याज्ञवल्क्यस्मतिः। ११९१ ( विवाहप्रकरणम् २)
हा(ह)रः । यस्तु भरतेरि सुखसमवायः, स मदेगतादेव धर्मात् । तत्पतिबन्धकं पापे पत्नीकृतो धर्मं उद्धरति । न च परतिवन्धकोद्धारकः कायंप्रः । यस्तु पत्युः पापक्षयः पत्नीकृतस्य धमेस्य फलमिति शयते तस्यापि न, पुख्योऽयेः, कितु गोण) क्षय इव क्षयः पत्नीधर्मेण पत्तिपापस्यानन्तरं फर्दानपरति- न्धरूपः ।
बृहस्पतिः--“ शरीरां स्मरता जाया पृण्यापुण्यफटे समा ।
अन्वारूढा जीवती(ज्ती) च साध्वी मतुर्हिताय सा ” ॥
अन्वारोहणं च काम्यत्वादनिदयम् 1
अत एव विष्णुः--““ मृते मतैरि ब्रह्मचर्यं तदन्वारोहणं वा ” इति ।
न चान्वारोहणस्पृतीनां “तस्माद (द) ह न पराऽऽयुषः खःकामी प्रेयात् " इति- शवतिविरोधो बाच्यः । भिविषयत्वात् । सामान्येन श्रतिः स्वेच्छया मरणं निषेधति । स्मृतिस्तु मते भरि वहविभवेशमरणविदरोषं विधत्ते । अतो भिमनवि- षयत्वादतिरोध; । “ स्वर्गकामो यजेत ” “५ यावज्जीवमिहोत्रं जुहुयात् “ इसयेवमादिकया श्ुलया सामान्यविषयया न विरोधः। तथा च ब्रह्मपुराणमू-“ मृते मतेरि सत्ललीणां न चान्या विद्यते गतिः ।
नान्यद्धतैवियोगातिदाहंप्रशमनं मवेत् ॥
देशान्तरमृते तस्मिन्पाध्यी तत्पादुकाद्रयम् । निधायोरत्ति संशद्धा प्रविशज्ातवेदसम् ॥ ऋण्वेदवादात्साध्वी खी न मवेदात्मघातिनी । =र्हाच्छोवे तु निर्त्त श्राद्धे प्रा्नोति शाश्वतम् " ॥
५ इमा नारीरविधवाः › इत्यादयो वेदश्रुतयः। तस्मदताः स्मृतयः पमाणम । न च “ न हिंस्यात् ” इत्यनेनान्वारोदणं श्क्यं निषेदुभ् । अनेन दहि हन्तुः सकाश्चादन्यस्य हन्तग्यस्य हिसा भरतिषिध्यते, न तु खवधरूपा । सातु ८८ तस्माद ह न पुराऽऽयुषः ” इत्यनेन निषिध्यते । इदं च सामान्यविषयत्वाद्धि- जेषविधैययाऽन्वारोहणस्शूलया तथ्तिरिक्तस्ववधनिषेधकत्वेन संकोच्यत इत्यु- क्तम् । न च सामान्यविषयश्चुतिविरुद्धा स्मृतिरमभमाणमिति वाच्यम् । सामा- न्यविक्चेषरूपविषयमेदेन विरोधाभावात् । विषयामेद एव दि विरोषो नतु
१६. ववि । यः । २ ग. श्टवान्प्रति2 । ३ क. ग. शस्मादहनपराः 1 ४ क. घ. निषेधते । ५ क. ध. दत्य चच? । ६ क, घ. श्टाशौवे ! ७ ख. ते चाल्ञं आः । ८ ख. ग. श्ाल्लवत् । «५ क, स॒ घृ, वयाः ।
११२ अपराकापराभिषापरादिल्यषिरचितरीकासमेता-[ ९ प्रयमः-- ( विवाह्प्रकरणम् २)
निशेषविषयभेदे । ततश्च विशषविषयया स्मदा स्वपता श्रतिधिशेषविषयै- वानुमीयते। सा च सामान्यविषयश्चतेबेखीयसी सती तस्याः सकोचहेतभंवति । ननु च ब्राह्मण्या अन्वारोहणप्रतिषेधं स्मरन्ति, यथा तावलत्यदीनसिः “ मतानुगमन नाल्ञि ब्राह्मण्या ब्रह्मशासनात् । इतरषा त वमाना दमय परः स्मतः ॥ उपकारे यथा मतेर्जीवन्ती न तथा मता । कृरोति ब्राह्मणी श्रयो मतेः क्ञोकव्ती सती ” ॥ विराद्-“ अनुवर्तेत जीवन्तं न तु यायान्मृतं पतिम् । जीव(वे)द्तुरहितं कुर्यान्मरणादात्मघातिनी ›› ॥ अङ्किराः-“ या ज्ञी ब्राह्मणजातीया सृतं पतिमनुत्रेत्। पा स्वर्गमात्मघातेन नाऽऽत्माने न पतिं नयेत् ” ॥ व्याघ्रपात्--“ न स्रियेत समं मत्र ब्राह्मणी शोकमोहिता। प्रनज्यागतिमाम्मोति मरणादात्मघातिनी ” ॥ भरव्रज्या मेथुनादिभोगलागः। सलयमेवं स्मरन्ति कितु स्मरणान्तरेणेतेषां विषयो उयवस्थाप्यते । यथाऽऽ. होशना - ^“ परथक््चिति समारुह्य न विप्रा गन्तुमर॑ति ¦ अन्याप्तां चैव नारीणां ज्ञधर्मोऽयं परः स्मतः ” इति ॥ ततश ब्राह्मण्यनुगमननिषेधः प्रथक्चितिसमारोहणविषयः। अत एव रमा यणादां बाह्मण्यादीनां स्वभवेश्चसीरालिङ्गनपू्वकं स्वशरीरदहनगपाख्यायते । अत एव कटपय्नकारः भतस्यात्तरतः पटन्याः संवेशनपरविश्ेषेण निलयवद्ि दधाति । देवरादिना तृत्थापनं तस्याः पुत्रकामनायां वा जीवलोककामना्यां वा सलामाहुः। फिचन ब्राह्मणीत्वेन निगमित्तेनानगमननिषेधो भवति। के तवसो ब्राह्मण्याः शोकनिमित्तकः । यत्तु वैराजमाङ्किरसं च वचनं बराह्मं ण्या अनुगमनमानप्रातेषेकमिवं प्रतिभाति । तदिकेषविषयेः प्रतिषषैरुप" साहेयते । तस्माद्विधिः मवत्तमानाया ब्राह्मण्या अनुगमनाहोषो न विद्ते,
भ क
भाक्ाददप्रहत्ायास्तु भव्यवात ॥ ८७ ॥ सत्यामन्यां सवणायां पमक्थं न कारयत ॥
१ क, जीन्याद्ध। २ क, ख. "हमणादी। घ, मणीनां । ३ ख. गर. ण्डमण्यन्०। * ख पैः तं |
--------------------~-------~------------_--~----~-----~---न~-- ~
भाचाराध्यायः ] यान्ञवसक्यस्मरतिः। ११३ ( विवादम्रकरणम् >)
सवणोयां सत्यां वरि्यमानायां भायौयामन्यामसवर्णा धमेकार्थ न कारयेत् । तया सह धमं नाऽऽचरेदिल्थः। अमवेऽपि(३े तु) सवर्णाया इतर- याऽपि सदाऽऽचरेदित्ययसिद्धप् । अत एव शूद्रयैव सह धर्मानुष्ठाननिषेषमाह वसिष्ठः-“ छृप्णवणो वै रामा रमणायेव न घर्माय ” इति । कृष्णवर्णा श्रुद्रा ॥
सवणासु विधों घम्ये ज्येष्ठया न विनेता ॥ ८८ ॥ सवणानेकले तु ज्येष्ठायां चादु्टायां तया विना नेतरया सह धर्ममाचरेत् । ज्येष्ठया तु सह कनीयस्योऽपि धर्म कारयितव्याः । तथा चाऽऽपस्तम्बः-५ धरमभनापतंपनने दरे नान्यान्ुरवीतान्यतरापये तु कृत । प्रागरन्याधेयादाघाने हि सती कर्ममिः संबध्यते ” इति । बौधायनः- ५ पत्नीं सह सैनहनमिति स ह स्माऽऽह बौधायन एकैकामेव संनद्यदेकेकां गा्ेपलयमीक्षयेदेकैकामाज्यमवेक्षयेत् " इल्यादि । कात्यायनः- ^“ नेकयाऽपि विना कार्यमाघानं मार्या द्विनैः। अक्तं तद्विनानीयात्सवां %न(ना)न्वारमन्ति यत् » ॥ तस्माज्ज्येष्ठे सहधमेचारिणी नेतरेति व्यारुयानं करपसू्रधर्मशाद्जविरुद्- त्वादनाद्रणीयम् । यत्त विष्णुवचनम्--“ अञ्चिहोत्तादियज्ञेषु द्वितीयां न सहऽ ऽचरत् । अन्यथा निष्फटं तस्य खिष्टेः कतुशतेरपि ” इति, तदसवणेद्धितीयाविषयं, सत्छभनिषु या परिणीता तद्विषयं वा। अभरिषु नष्टेषु पुनराधानं तस्या अंधिकठेत्वादभिहोत्ादिषु सहाधिकारः। काल्यायनः-“ अञ्भिशिष्टादिशुरुषां बहूर्मिः सवर्णया । कारयेत्तद्हुत्वे तु ज्येष्ठा याऽगर्ईिता मवेत् ॥ या वा स्यद्वीरपूराप्तामाज्ञा्पौदिनी च या। दक्षा प्रियंवदा शुद्धा तामत्र विनियोजयेत् ॥ दिनक्रमेण वा कमे यथाज्येष्ठमशक्तितः । विमज्य सह वा कुयुंयथाज्ञानमश्चाल्यतः ” ॥ दक्षः-“ धमेपत्नी ्तमाखूयाता निर्दोषा यदि प्ता मवेत् । दोषे सति न दोषः स्यादन्या कार्या गुणाचिता ” ॥ ८८ ॥ # परस्मेपदमाम् ।
१ख. नां संन ¦ २ ख. ककम! २ क. केकमाः। क, घ. श्वाने त्र*\ ५, अपि ऋ? । ६ ख. (भयस । ७ क. 'पाद्नी 1 € म, कार्या । १५
११ अपराकापराभिधापरादित्यविरचितदीकासमेता-[ १ प्रथमः-- ( विवाहृप्रकरणम् २) दाहपित्वाऽिहत्रेण धियं इत्तवतीं पतिः ॥ जआहरेहिधिवदारानयरीश्वेवाविरुम्बयन् ॥ ८९ ॥ इति विवाहूप्रकरणम् । यया सहाग्न्याधानं तामुक्तदत्तवतीं मृतां परतिवितामैरभिभिर्यथाविधि राह- यित्वाऽसवणेमायश्ेद्वियिवदहारानाहरेत् । अग्रींधाविलम्बयन् । तत्न सवर्णः दाराराभे शू्रावरजमसव्णयाऽपि सहाऽऽधानादि कार्यम् । यदाह विष्णुः--^ मृतायामपि मायायां वैदिकार्चि न हि जेत् । उपाधिनाऽपि तत्कमे यावज्जीवं मापयेत् ” ॥
अस्याथेः--वेदिकैमतां परलीं संस्छेय न तान्परिलनेत् ) पुनरादधीत । सवर्णदारालाभविषये उपाधिनाऽपि असवर्णयाऽपि भाया याव्नीवं करर समापयेदिति। न पुनरयमर्थो ृतायामपि भायोयां वैदिकोऽगनिन लाञ्यः, न तेन तां दहेदिति । यतस्तथा सति- ८८ शवाञ्मयो व एते मवन्ति ये मृतायां मार्यायौं भिषन्ते । इति काठर्कग्श्चतिविरोधो दुष्परिदहा(ह)रः । तथा “८ उपाधिनाऽपि तत्करम ” इत्यस्य कुमय्या काश्चनमय्या वा पल्या कमेसमाभिः कार्येति नार्थः। पल्या अपरतिनिषेयत्वाद् । यदाह सलयाषाढः- ८५ न स्वामित्वस्य मार्यायाः पस्य देशस्य कारस्याभने- दवतायाः कर्मणः शब्दस्य च प्रतिनिधिधिद्यते ” इति । पटन्याः क्त्वथंकभेकारि रूपं तद्यद्यपि शक्यं भतिनिधातुम् । तथाऽपि फुशादिमय्याः भरति्तेस्तत्कायंकारित्वा भावान्न तत्मतिनिभित्वम् । न दहि समीपस्थितिमातनं पतनीकायंम् । किं तु फटीकरणाज्यवेक्षणादि तत्का्यम् । तदाक्षिप्रा च समी परस्थितिः । तेन पूर्वोक्त एवास्यार्थो न्याय्यः । यत्पुनः--“ अन्ये करुशम्यीं पत्नीं कृत्वा तु गृहमेधिनः । अञ्चिहोत्रमुपीपन्ते> यावज्जीवमतन्द्िताः " ॥ इति वचनं, तद भिहोत्रस्तुतयथमेव न स्वाथेविधायकमुक्ताद्धेतोः ।
+ उपासीरन्येति पाठो युक्त इति भाति । 1 १ ख. °त् ! रूपादिना- । > क. ध. (नजयेत् । पु? 1 ३ ख. ध. शये रूपादिना९ । ४ क. ध.वाचते।५ख. यां प्रियः 1६ क.घ. फ्श्रु 1७ क. ध. गनिधातुम्। न ८ क. पासीत याः ।
आचाराध्यायः ] याद्जवरवयस्मृतिः। ११५ { विवाहप्रकरणम् २)
ननु च पनराहूतानां दाराणामभ्िहोत्रा्यधिकारोऽदुपप्ो दोवृयोम॑न्वार- स्भणीयजन्यसंस्कारविरहात् । न च संराराथमन्वारम्भणीयादिकं स्वात- न््येण शक्रोति भयां कतुम् । तस्याः सदहाधिकारनियमाद् । नापि पतिः सस्छृतत्वात् । संस्टरतत्वं च तस्य संस्कारारम्भकाणामन्वारम्भणीयादीनां ऋत्वङ्गभूतानापनुष्टितत्वात् । न हयन्वार म्भणीयादिसंस्कारवानन्वारम्भणी यादो छ १ = षे श्ञास्ेण प्रयुज्यते । [न्तस्मादपनीकेनेवामिदहोतरमाहतेव्यम् । तथा च बह चब्राह्मणम्रू-] “ तस्मादपत्नीकोऽभ्िमाहरेत् » इति । तदयुक्तम् । स्वाः खड भिदे [ #९ ् श्रुतयः सपत्रीकस्याथिहोत्रादि विदधति । बहटचनव्राह्यणं स्तुतिपरल्वेनाप्युपप- यते । किं च रजसलायां सूतिकायां च पटन्यापेतद्रचनमरू-“ अपत्नीकोऽ्चि- माहरेत् ” इति, न पुनरविद्यमानायां मायायाम् । एवं च सति न श्रुलन्तरबि- रोधः । नास्य वाक्यस्य विधायकत्वम् । तस्माच्छरतिविरोषाभावात् “ आह- रेद्विधिवदारान् ” इति स्पृतिवचनं भमाणपेव । ततगैतद्चनतामर्थ्यासूरवसंस्क- रापरंशकरपनयाऽन्वारम्भणीयादावस्व भवुरधिकार इत्याश्रयणीयम् । अव एव बोधायनः पनदारक्रियाविषयमाह- (1 9 £ @ _ क [ +». „म (ध, क ¢ हैनानस्य पुनरार्दधानस्य संनयन्न संनयेदिति । सैनयेदिलेक आहुः । अथैक आहन सनयेदिति [*शरीरपंस्पश्ीं ह यज्ञो मवति । यदैव +-पुनयनेताथ सेनयेत् „ इति । 1 अस्या्थ;-ईजानस्य कृतसोमयागस्य पल्यां शृतायामप्यन्यस्पां चाऽऽदहूता- यापग्रीनां © [ क वदे @ क क ॐ अ, दघानस्याऽऽहितवतोऽध्वयुः संनये वेति सदेदमुपक्रम्य एष @ भ @ ९ ® १9 ( 4 क पद्टमाह-संनयेदिदेक आहुः । तेषापभिप्रायः--ययपि पल्याः सोमयाग- जन्यः सानाय्याधिकारहेतुः संस्कारो नास्ति, तया सह सोपयागाकरणात् । तथाऽपि तस्या यजमान मति रुणभावाचजमानस्य च सस्कारवत्वात्॑नयेदे- बेति। सिद्धान्तमाह--अयंक आहुनं संनयेदिति शरीरपंस्पशं इ यबनो भवतीति । शरीरश्नब्देन च श्ररीयांत्मा र्यते । यह्ेन खल सांनाय्यपयोगा-
+ एतन्विहान्तगेतमन्थः ख. पुस्तके न विद्यते ! * षनुश्चिहान्तमैतम्नन्यो ष. पुस्तके न विद्यते । न पुनः सोमेन यजेतेति पाठे युक्तः, अग्रिमप्रतीकानुरोधात्, इति भाति ।
१ क. धघ.न च पुनरावृता-।रख.ग घ. मारः1३ ख. ग. णीयाज^।४क, ग्. घ, भायो । ५ख. घ, केन ने? । ६ क. घ.न्नं तु स्तु" 1 ७ क. घ.कारमात्रं सक 1 ८ ख. "ददान । ९ ग, दिति । अस्वाः । क. घ. ये । सायदोदप्रातरछँदयोरमिसमीपनयनं संनयनमू् । न संन- येदिति । १० ख. "ददानस्य हि? । ११ ग, *पायोंऽयम् । य° । १२क्.ग. घ, "आहुः । सः+ १३ क, ध. (धरा ।
११६ अपराकोपराभिधापरादित्यविरवितरीकासमेता- [ शप्रथमः-- ध ( वणजातिविवेकम्रकरणम् ३)
नुगणः संस्कार आत्मन्याधीयते । न च यजमाने पलन्यां च वतेमानः सोम- यागसंस्कारः सांनास्ययागोपयोगी, न चाभिनवा पती तत्तंस्कारवैतीति नेव संनेयम् । यदेव एनः सोमेन यजेताथ संनयेदिति।
ततथोत्तररैमेकवैत्वयोग्यतालक्षणसंस्काराधायकतया सोमयागतुख्यत्वाद्धोः तृहोमान्वारम्भणीययोरेषेव कल्पना युक्ता । तस्मात्छृतारन्याधाना मृता षल्नी वेतानेरभिभिः संस्कायां । अविद्यमानधमानुष्ठानयोग्यभायेत्तयोग्यभायान्तर- माहूयाऽऽधानं कुयांदितरस्त्वाधानमेवेति सिद्धम् ॥
यत्त-“ द्वितीयां वै तु मार्या यो दहेदधेतानिका्चिमिः । तिष्ठन्ां प्रथमायां तु सरापानप्रमं हि तत् ” ॥
इति देववचनं, तद ताग्न्यापेयद्वितीयाविषयम् । अन्यथाऽऽदहिताभिमभि भिदे हन्तीति शुतिविशुद्धमभमाणं स्यात् । न च शुतिगत आहिताभिक्ष्द्ः स्मृतिवश्चाद्विशेषविषयां भवतीति वाच्यम् । उपात्तोदैश्यसमपकत्वेन विहचेषु भ्रत्यनपेक्षितत्वात् । “ अहं सरमा्ट `` इतिग्रदश्चतिवत् ॥ ८९ ॥
इति श्रीविदयाधरवंशप्रभवश्रीशिखहारनरेन्द्रजीमृतवाहनान्वयप्रसतभ्नी मदपरादि-
त्यदेवविराविते याज्ञवल्कीय धमशाख्रनिबन्धे विवाहू- प्रकरणम् ॥२॥
अथ सदधकयाज्ञवल्क्यस्मृती
[ वणजातिविवेकप्रकरणम् । 1( ३ )
"पो क 3. भि
उक्तविवाहास पतिसवणासु तदसवणास चोत्पन्नानां तथा सैरिणीष प्रति
छामात्पन्नानां सन्यवदहारोपयागिसज्ञापरिज्ञानाय भरकरणपारभ्यते- सवगमव सवणा जायन्त हि सजतवः ॥
क ( क्का % ४७ जआनच्चदु वबाहष पुत्राः सतानकवधनाः ॥ ९० ॥ सवणाभ्यां दपतिभ्यां जनिताः पत्रास्ताभ्यां समानजातयो भवन्ति । पत्र ग्रहणमपत्यमान्नपरम् । आनेन्यषु विवाहेषुढायायत्पन्नाः पत्राः संतानस्य ब्रह्म- चचसादिगुण द्धि हेतवो भवन्ति । अत्र मनुः 9 ग, "गुणात्संस्काः । २ क. ध, "ते । तेन यः । ३ क. घ. "वर्तति ।४ ख. ग, "कचै-
कमेतव' 1 ५ क. घ. स्थितम् । ६ क. घ. भविष्यतीति । ७ ख. श्मतान्वः । ८ ख, हारयोः? । ९क. घ. “रभते । १० क, ध, श्ेकाः । सः ।
आचाराध्यायः 1 याङ्वल्क्यस्मृतिः। ११७ { वणेजातिविंवेकःप्रकरणम् ३)
¢ ब्राह्मादिषु विवाहेषु चतुर्वानुपू्शः। ह्मवचेखिनः पुत्रा जायन्ते शिष्टसंमताः ॥ रूपपतत्वगुणोपेता धनवन्तो यश्खिनः । पयाप्तमोगा घार्मष्ठा जीवन्ति च श्तं समाः ॥ इतरेषु च शिष्टेषु चशेपतानरृतवादिनः । जायन्ते दुविवाहेषु बह्मषमेदधिषः सुताः ” ॥ ब्राह्मणविषयमेतत् । ८ अनिन्दितैः खीविवाहैरनिन्या भवति प्रना । निन्दितेनमिन्दिता नृणां तस्माचिन्यानिवर्मयेत् " ॥ ९०॥ अनुरोमनानाद- विपरान्मूधावसिक्तो हि क्षत्रिषायां ्रंशः ियामर ॥ अम्बष्ठः श्या निषादो जातः परश्वोऽपि वा॥९१॥
¢
बाह्मणात्त्रियादिषु भार्यासु मषौवसिक्ताम्बषठनिषादसंबगशाः पुता
भवन्ति । निषादस्य पारशव इति च रसं्गा परा।
गोतमः-
८ अनुोमानन्तरेकान्तरब्यन्तराघु जाताः प्वणीम्बष्ठोमनिषाददैषप्मन्तरपीरा- शवाः । अप्तवणेमार्योत्पन्ना अनुशोमजाः । ब्राह्मणस्यानन्तरा क्षत्रिया । तस्यां तेनोत्पन्नः सवणेः। क्षत्रियादनन्तरायां वैरयायामम्बष्ठः । वैदयात्तदन- न्तरायां शद्रायामुमः। बराह्मणादेकान्तरायां वैश्यायां निषादः | कषत्रियादेका- न्तरायां शूद्रायां दोप्मन्तः । ब्राह्णादृद्यन्तरायां शूद्रायां पारशवः » इति ।
अत्र संज्ञाविर्पल्ये न विरोधः कायेः । विष्णुः--“ समानवणोसु पुत्राः समानवणां एव मवन्ति ।
अनुरोमास्तु मातप्तवणाः ॥ ९१॥
वैश्यास्तु राजन्यान्माहिष्योग्रौ सुतो स्मृतो ॥ वृर्याच्च करणः श्ू्ा वित्रास्वष विधः स्मृतः ॥९२॥ पत्रियद्रेश्यायां जातो मादिष्यः । बद्रायामुग्रः । वेर्याच्द्द्रायां करणः ।
9 ग. वु ब्राह्म । २ख. शरू ¦ जातोऽम्बषटस्तु शुद्रायां निषादः पाशचैवोऽ 1 ३ ग. पषदोऽपि । ४ ख, श्त्ञा मः । ५४. घ. (ल्य प्र । ६ ग. घ. चारश्च । ७ क. घ. "रोमा; । त्राः । ८ क, घ, "कंल्पनविरोधः परिहार्यः ।
११८ अपराकोपराभिषापरादिल्यविरचितदीकासमेता-[ १ प्रथमः- ( वणंजातिवित्रेकभ्रकरणम् ३) ¢ सवर्गम्यः सवण ” इत्यादिना य उक्तो कैधिः स वैन्नासु परिणीतास सूतो मनिभिः । अचिन्नाखपि जातानां सेत्रजादिपुत्राणीं बणैत्वाभ्युपगमाद्वि- न्नास्विति शाद्चविहितपुत्रोत्पत्तिपकारोपरुक्षणाथंम् । यत एव तेषां बाह्मण- त्वमसि अत एव-- ५ ब्राह्मणाः तिजः इ्यभिधायं ^“ शाबटेयनाहटेयपुजिका प्परसेवपतरो- दकानीनानुनावरदिप्रवरान्परिरहप्य 7 इति बौधायनः प्रभेजोत्पन्नानां पयंदासमाह । यन्न देवङेनोक्तम्रू--“ द्वितीयेन तु यः पित्रा सवणायां प्रजायते । अवरीट इति स्यातः शद्रा स्र जातितः » ॥ तथा-“ व्रतहीनास्त्वप्स्का्याः प्वणीखपि ये सुताः । उत्पादिताः प्वर्णेन त्रात्या इति बहिष्कृताः ”
इति, तच्छाञ्स्वीटतक्षेजजकानीनसहोढगृढोत्प्पौनर्भवव्यतिरिक्तनियो- गव्यमिचारोरपन्नपुत्रविषयम् । एते च पूर्धावसिक्तादयो न कप्षज्जियादिभ्यो भिन्नाः । कि तु तत्तद्वाह्णादिजनितोषाधिमेदान्भथीवसिक्तादिनाममेदभानो भवन्ति । यदाह शङ्खः ^“ बराह्मणेन क्षत्रियायामुँःपन्नः क्षत्रिय एव मवति । क्षङ्गि- येण वेश्यायां वैद्य एव । वैद्येन शूद्रायां शुद्र एव "” इति ॥ ९२ ॥
भतिरोपजानां नामान्याह-
बा्मण्यां क्रियातो दै्दरेहकस्तथा ॥ शदराजातस्तु चण्डारुः सवेधमबहिष्कृतः ॥ ९३॥ क्षन्नया मागव वश्याच्द्धारक्षत्तारमेव च॥
शद्रादायोगवं वेश्या जनयामास वै सुतम् ॥ ९ ॥ जाह्मण्यां पत्नियवेश्यश्द्रेभ्यो यथाक्रमं सूतपैदेहचण्डाखा भवन्ति । एषां मध्ये चण्डाल; सवेषमवदिष्टृतः । सवेषां वणोनां ये धर्मासि सर्वधर्माः , तेष्व नधिकारी, न पुनः सर्वेषु धर्मेष्वनधिकारीलर्थः । यत आह देवलः- “ स्वजातिशोधनं सवेप्रणामस्तितिक्षा व्यवहारदृद्धिरपरविमरनं सश्त्यपोषणं स्वकरमानु्ठानं प्रषानकर्ेव्नमिति चण्डाटषमीः » ।
~~~ ~--~---~----~-~-~--~-~ --~------------ ९ ग. “णां सव । २ ग, "य गावलेयवा-। ३ ख, -रवद्वि-। > क. घ. श्टस्येतिं ५ क, ध. 'वरेट ! $ ख, रिक्तानि" । ५ क. ध, “मुदादितः क्ष < ग. इ, प्टेहेकः । ९ ऊ, चाण्डा +
^ कन् ©)
4० कृ, घ. "ष्वधि । ११ क, घ, ववतानं । १२ ख, भाः प्रः,
आचाराध्यायः 1 याह्वसयस्युतिः । ११९. ( वणेजातिविवेकग्रकरणम् ३)
ततश वणेधपेः परधानकमे, स्वैकमे खकीयदत्तिः। कश्या चेश्यान्मागषं जनयति, बद्रासत्तारम् । वेश्या स्री शृद्रादायोगवम्। एताभिः संग्रामिः शाख्रा- न्तरे संग्यवहारः । तत्र पनुः- ५५ सूतानामश्व्तारथ्यमम्बष्ठानां चिकित्सनम् । वैदेहकानां खीकार्यं मागघानां वणिक्पथः ॥ मत्स्यघातो निषादानांमायोगव्यस्यं रक्षणम् । ” तथा--“ बाह्यणार्ये गवार्थे वा देहत्यागो ऽनुपस्छतेः । सीबालाम्यवपत्तो च बाह्यानां िद्धिकारणम् ” ॥
उपस्कारो मेल्यग्रहणम् । अभ्यवपत्तिरनुग्रहः ॥ ९३ । ९४ ॥
मारिष्येण करण्यां च रथकारः प्रजायते ॥ उक्तो माहिष्यः । वैष्याच्छ्द्धायायुतपन्ना करणी । तस्यां मादिष्योत्न्नो रथकारो भवति । वैदिककमीषिक्रारित्वादस्य संकीणयोनीनां मध्ये पएृथ- गभिधानम् । तथा च शङ्खः- ८८ क्षत्रियवैश्यानुषटोमनिन्तरोत्पन्नने रथकारस्तस्येज्यादानोपनयनंस्कार- क्रियाः । [+अश्वप्रतिष्ठारथसूत्रवास्तुविद्याध्ययनद्रततिता च ” इति ॥]
असत्सन्तस्तु विज्ञेयाः प्रतिखो मानुखोमजाः ॥९९ ॥
हीनवर्भेनोच्छरष्वर्णायां जनिताः प्रतिरोमजाः । उत्तमर्णेन दईीनवणांयां परिणीतायायुत्पन्ना अनुलोमजाः । तन्न मतिलोमना असन्तोऽसाधवः वरणब्राहमा इद्य्थः । अनुरोमनास्तु॒सन्तः साधवः, परातुसमानवणसवात्ञ- ज्ियादिधमाधिकारिणो भवन्ति ॥ ९५ ॥
भच = क क के । क्ति १७ जास्युत्कषां यगे नेयः सप्तमे पञ्चमेऽपि वा ॥
युगं जायापल्योर्ुमम् । तत्र सप्तमे पञ्चमेऽपि वा पितृस्मानवणेभावो हेयः ।
एतच्चानरोमजद्धी विषयम् । तस्यां भायात्वसंभवात्;ःन तु मतिरोमजापेषयम् ।
+ धनुशिहान्तमेतम्रन्यो ग. पुस्तके --------- प्नष्चन्त््नोन्पुतकन क्विते। ।
१ क. घ. वकी 1 २ ग. “त्तिः । प्रधानकर्मो्तटजातिवृत्तिः । क्षः ३ ३ क. घ. वैश्य तु शः 1४ ख. नादायो। ५क.घ. स्यदः 1९ ग. क्तः । ज्ञी । ४क.ग.प. मुक्मर 1 ८ ख. ्भानुखोमान० । ९ क. घ.ृत्ता च । १० ग. वा } व्यत्यये करमेणा दम्यं एवेवशवोत्तराधरम्। धणेजातिविवेकभ्रकरणम् । यु" ।
१२० अपराकौपराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता-[ १ प्रथमः- ( गृहस्थधमप्रकरणम् *) तस्या वर्णवाहयत्वेनाजायात्वात् । गुणपिक्षो विकल्प उदाहरणम् । उत्तमवर्णेन हीनवणायायुत्पन्ना सा(या) ल्ली सोत्तमवणीदनिषिद्धमार्गेण लियं जनयति । साऽप्येवं साऽप्येवापिति सक्षम ब्खीपुंसयुगरे जातमपलयं समानवणं प्ति भवंति ॥ । | ॐ व्यत्यये कर्मणां साम्यम्
ब्राह्मणत्षज्ञियादीनां यानि ठचतिरूपाणि कमणि तेषां व्यत्यये ठयतिक्रमे यथा ब्राह्मणस्य क्षननियदार्त वेदयद्त्ति वोपजीवतो जाताः पृत्रपौत्रादयो यदि तामेव इत्तिमुपजीवन्ति तदा सपमे पञ्चमे वा जातपपलयमुपजीग्यमानंसंबन्धि चणोत्मकं भवति ॥
पूववेचोत्तराधरम् ॥ ९६ ॥ इति वणेजातिविवेकप्रकरणम् ।
पवंबद्रणेसंकरवदृत्तिसंकरस्याप्युत्तरार्रं॑वेदितव्यम् । भावभधानोऽयं निदेशः । ततशोत्तरत्वमधरत्वं वा वेदितव्यमित्य्थः । आनुलोम्येन इत्ति सकरस्योत्तरत्वम्। यथाऽऽह वतिष्ठुः-
५ आजीवन्तः खधर्मणानन्तरां पापीयधीं वृत्तिमातिष्ठरन् ” शति ।
इत्तिसंकरे भातिरोम्यमधरम्् । यथा -बैश्यस्य पत्रहतयुपजीवनं कत्रि यस्य ब्राह्मणदत्युपजीवनम् । अत एव ५ वृत्तिमातिष्ठेन् "' इलनुषटत्तौ वसिष्ठः ^ न तु कदाचिञ्ञ्यायप्ती "” इति ॥ ९६ ॥
[ इति भरीविदयाधरवंशा प्रभवश्रीिलाहारनरन्दजीमूतवाहनान्वयम्रसूतश्रीमदपरादि.- लदेवविर विते याज्ञवल्कीयधमैाञ्जनिबन्धे वणेजति- . विवेकप्रकरणम् ॥ ३ ॥ ]
अथ सरीकयाज्ञवस्वयस्मृतीं [ गरहस्थधमंप्रकरणम् । 1 ( ¢ )
समार्य॑स्य स्थस्य धर्मेष्वधिकार इति भायांपरि्रहं सप्रसङ्मभिधाया- धुना गहस्थध्मानाह-
१ख. श. “त्वेन जाः २क. घ. वर्धयति ।३खं. शनि नित्रः । ४ क, घ. न्रा. सेबन्धष" । ५ उ. "वच्चाधरात्तरम्। ६ क. घ. “वरतं वे । ७ क. ख. घ. रः । अजी 1 < क, घ, “कटे प्राः! ९ क, घ, श्तौ न ।
आचाराध्यायः ] याहवलक्यस्मतिः 1 १२१ (-गदस्थधर्मप्रकरणम् ५)
कर्म स्मातै विवाहाग्नो दुर्वी प्रयहं ग्रही ॥
दायकालाहृते वाऽपि श्रौतं वेतानिकाभिषु ॥ ९७॥
स्मतं शृष्योत्तंः कमं वैवाहिके विवाहसंस्छृतेऽनो कुर्वीत पतयह निलयम् ५ यही गरहवान् । श्रश्चब्दोऽयं भार्यामाचरे, न शालाम् । “ विवाहाग्नौ " इति बदन्विवाहकमेणाञ्ीं कोऽप्यतिशयो ग्रह्यकमी मुखो जायत इति दर्शयति 1 नन हन्यया विवाहा्नौ कपेसंपतिर्भवाति। अदनः मति्षण प्ध्व॑पितत्वा(सित्वा)द्\ विवाहसंस्कारस्यं स्थायितया तद्विशिष्टो विवाहामिभेवति. स्यायी । तञ नष्टोऽसो वैवांदिककर्मणोत्पाद्य इति पचित भषति । तत्र पिवाहंस्कारकार- "गान्फह कालायन
« विवाहार्धं समायंश्ेत्सीमामुषछइृष्य मच्छति।
होमकाटायये तस्य पुनराधानपिष्यते ॥ अरण्योः क्षयनाश्ा्िदाहेष्व्चि समाहितः ॥' पाय्येदुपशान्तेऽस्मिन्पुनराघानमिष्यते " ॥ मरीचिः“ दूरेस्येऽपि ्दाऽकप्माद्धोमखोपः प्रनायतते। करतैव्यं पुनराधानं प्रायश्चित्तं न किदयते ” ॥. भर्वेसति यजमाने समीरूढाभिविषयमेतत् 1 बोधायनः ५५ अमेध्यौम्याधाने प्तमारोप्य निमयं पवमनिष्िः » 1 वेतानाभिविषगरमेतत् । 99 «“ विवाहाभनिश्वेदराणिमां स्तथा `पुवेवन्नि्मेथ्य तदा पवमानेष्टिरेवताम्यश्ैरन्पूणी- इतीव कुयात् । अनरणिश्वेह्धोकिकमयिमामीय चरुप्रवृत्ति कुर्यात् ” ॥ ५ अचोदितेन पाकेन कतेनोद्धरणेन वा । लोकिकोऽभिः म विज्ञेयः 'पनराधानमहति ॥ दायविमागकालाहते चान हयं कर्म कुर्वीति " ॥. दायः पिवृषनम् । आहूत आहितः । श्रौतमभरिक्ञेजादिकमे वैतानि- केषु गाहैपलयादिष्वभिषु कुर्वीत । एतश्च कल्पसुब्रग्ासेभ्यः प्ाप्तमेवातृद्यते) र्मशनाख्एराणविषितानां गहयज्ञादिकर्मणां तेवा दिकभौतापिसंबन्धनिहर्यरथम् । १क, ख. घ. "कादिषु । २क. घ. पौ कर्म ।३ग. संमरतिप"। रुख. ग. होमःका" । ५ क, ग. घ. रस्योऽ्पि । ६ ख. यथाऽकः 1 ७ कृ. श्व्िते य” 1८ क. मानरू। ९६९. श्व्यायाध" 1१० क. ना. ^त्वा पाव" ११ क.ख “षटिदेव' । १२ क. ग, घ. शवरः पूर्णो" 195 क्र.
श्न, गरही कः। १५क. ध्र. (पिनि । १६
१२२ अपरार्क्ापराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता-[ ९ प्रथमः-- ( गहस्थधमप्रकरणम् ४) काल्यायनः-- ^ निक्षिप्य स्वदारेषु परिकरप्यत्विजं तथा । प्रवसेत्कयेवावििप्रो वृथेव न चिरं कचित् ॥ मनसा नैत्यकं कमं प्रवपन्नप्यतन्दरितः । उपविष्य शुचिः स्वं यथाकाडमुपाचरेत् ” इति ॥ हारीतः--““ नाधिवेल्धोः प्रवसेतपर्वसु न ” । अभ्रिवेयोरमिहो्वेकयोरि- ल्यर्थः । परा्यौयकादिमधिदय टोगाक्षिः-““ सायमाहुतिं ईत्वा तदैव प्रातरा- हुति जुहुयात् " । मेत्रायणीयपरिशिष्म- ८ षयो ह स्म प्रायौयुका आंस्तेऽञिहोत्रेणातप्यंस्ते समसतहोमानपरयस्नथो द्विर्यं च्रिरात्राय षड़ात्रायाष्टरा्रायार्धमाप्ताया्चिहोजमाजुहुवुः । तस्मा-
द्यायावर आमयैन्यार्तो वाऽर्षमाप्तायाश्चिहनरं जुहुयात् । पक्षादौ पवेणोऽ- न्ते च सायं च प्रातरेव च चतुर्दश चतुयृहीतानि सङ्ृदुजयनमेका समि- त्सङ्द्धोमः सङृत्पागिमाजेनमिलेवं प्रातिः ” ।
अस्या्थः- ऋषयः पाययुकाः भवासश्चीला अशिहोत्रेण स्वकाडठे करियमा-
णेन हेतुऽ (त)प्यन्नापद्धममपेक्षन्त ते समस्तहोर्भोनिकदेवं भयोञ्यानपश्यन् । तत्र पक्षान्यद्िराते चिरा षड्रात्रेऽष्टरातरे पक्षेऽधमासकारे ये हीमास्तान्सढ- देव जुहुः । तस्मादन्योऽपि प्रवासी व्यी्याँतों वाऽधमासहो्ं कुयात् । तस्य प्रयोगः-- पक्षादौ यजनीयेऽहनि सायं चतुदश चतुणदीतानि सड्ृदुमयति ।
उपटक्षणाथं चतत् । यथाऽऽगापनः पक्षस्यान्त यथापावेणमपवसस्वपहस्ततः
र्वसायकालहोमोऽन्तिमेन सायहोमेन व्याप्तो भवति । तथा चतुग्रेदीतसंख्यं संपादयेत् । एवपापवसथ्यस्याहः प्रातःकारख्स्य दप व्याप्िसपादिका चतग्रहीत- सख्या प्रावदामसमयं काया । भरायण चतदश्चसख्या तथा मवत्तात तद्रदम कद्ाचित्त ्रयोदक्षपस्तख्या पञ्चदश्तख्या वा यथा स्यादिव्युपटक्षणम् । परयोयुकमधिकृत्य थतिः-- “यावतीर्वा ऽऽहुतीहोष्यन्त्सयात्तावन्ति चतु्यृहीतानि प्क्ृदुचयेत् % || ९७ | १कृ. त् । हारीतः 1 मः।२ख. ध्योः भ्रावः।३ क, घ. श्याय॒काः। ४क.घ. कृता। ५ क. घ. ध्याय॒का।६ क. ध. यषः) ७ सख. ध्यान्य(न्यौतोवारमाः। ८ क. ध. दां पवेणान्ते । ९ ख. -कृत्पाः ) १० क. घ. व्याय॒काः । ११ ग. (नाऽ्प्यनाप । १२ क. -तावन्नाः । १३ क. "मपेक्षन्ते स । १४५ ग. मानने । १५ क. ख. °व प्रायोः । १६ क. व्याध्यन्तां । १७ख' ध्यान्ता वाऽ । १८ ख. ग. पसं । १९ ग. पूवे सायेकाठहोमातिकरमेण सायदोमे । २० क,
"होमेन । ध. 'होमान्तिमेन व्याः 1 २१ क. घ. “संख्यां स॒ । २२ क, ख, ग,०प६०। २३ ख, घ, समासे का । २५८क. घ. इणे क २५घ्.यायुक' ।
आनराराध्यायः ] याङ्गवरक्यस्पतिः । १२३ ( गृहस्यधरमेप्रकरणम् ») ररीराचेन्तां निर्वयं कृतशोचविषिर्हिनः ॥ प्रातःसध्यामुपासीत दृन्तधावनपूरविंकामर ॥ ९८ ॥
„ क्षरीरचिन्तां शरीरस्य सामयत्वनिरामयत्वानिषयां चिन्तां निरव इृत- शोचक्रियो द्विजातिग्ही पातःसंध्यां दन्तधावनपूथिकामुपासीत । दन्तानां धावनं शोधनं तत्पूवं यस्याः सा दन्तधाचनपूर्विक्रा । अत्र बह्मचारिणो विहिता संध्या शरहस्थं भल्यपि सा प्राप्न । “ उत्तरेषां वेतदकरिरोवि » इति बह्मचारिमांतिदेशाद्वौतमवाक्यात् । तस्या दन्तभावनपर्वकत्वमनेन विधीयते ।
शङ्खः--“ ब्राह्म हूते तूत्थाय मूत्रपुरीषोत्सर्गे कुर्यात् ” । ब्ह्माण्डपुराणे--“ प्रतिश्रयादक्षिणपञचिमेन किप्रं गत्वा कषेपंमातरं शरस्य | कुयात्पुरीषं तु शिरोऽवगुण्ठ्य न तु रशेज्रातु सिरः करेण » ॥ अङ्किराः- ^“ कृत्वा यज्ञोपवीतं तु पृष्ठतः कण्ठङम्बितम् | विण्मूत्रं तु गृही कुर्याद्रा कर समाहितः ॥ उत्थाय पश्चिमे यामे रात्रेराचम्य चोदकम् । अन्तघौय तृणभूमि शिरः प्राब्रूल वासप्ता ॥ वाचं नियम्य यतने निष्ठवोच्छराप्तवार्जतः । कुरयान्मू्रपुरषं तु शुचो देशे समाहितः » ॥ दक्षः-“~ उषःकठे तु संप्र्ठे शौचं कुयां्यथा्थ॑वत् । ततः जानं प्रकुवीत दन्तधावनपृतकम् » ॥ बृदधंपराशरः--““ मुखे पयुषिते नियं मवत्यप्रयतो नरः | तस्मात्सवेप्रयतनेन मक्षयेदन्तधावनम् ” ॥ कालयायनः--“ उत्थाय नेतरे प्रक्षास्य शुचिर्भूत्वा समाहितः । परिजप्य च मन्रेण मक्षयेदन्तघावनम् | आयुर्वडं यञो वचैः प्रनापृुवसूनि च ।
रह्म परज्ञा च मेषां च त्वं मे देहि वनस्पते इति ॥ ाकेण्डेयः-- «प्रक्षस्य मक्षयेत्ू$ ्रकताल्येव च त्यजेत् |
उदङ्मुखः प्राङ्मुखो वा कषृंयतिक्तकण्टकम् ॥
कनिष्ठामप्तमस्थोरटथं सुकं द्वादशाङ्कछ् ।
प्राततभुक्त्वा च यतवामक्षयेदन्तधावनम् ” ॥
9 ख, पगम" । २ क. घ. “नष्टीवनोच्छा" । 3 क. घ, ्धच्चातातपः । मु* ४ क. घ. नो + ५ घ. "वायं यक्त । ६ क. ग, “स्वं सकू ।
स्थ अपराकोपराभिधापरादिदयविरवितदीकासमेता-[ ‡ परथमः-- (. गृहस्थघमप्रकरणम्, ४3 मर्मः-- “^ दश्चाङ्ं तु विप्राणां क्षत्रियाणां नवाङ्ककम् ॥ अष्टाङ्कं तु वैरयानां शुद्राणां सप्तपत॑मितम् ॥' चतुरङ्टमानं तु नारीणां नाच सशयः । प्राङ्मुखस्य धृतिः सोस्यं शरीरारोग्यमेव च ॥' दक्षिणेन तथा कुष्ठं पशिमेन परानयः । उन्तरेण गवां नाश्चः सीणां परस्निनस्य च ” ||!
षिष्णुः-
न पाषठाक्चं द्न्तधावनमदान्न चैव श्छेष्मातकारिष्टविभीतकषवधन्वनजम् । नौ कोविदारशमीषीट्पिप्पटेङ्दगुगुनम् । न बन्धूकनिगुण्ठीशिगुविखक तिन्दुक्रजम् । न पारिमद्रैवास्मीकमोचक्यशस्मटीशणजम् । न मधुरः नाम्छं नोध्वचष्कम् । न सुशिरं नं पूतिगन्धि न पिच्छिलम्". `
मोंचक्यं कदटीजमिलथेः ।.
व्यास्$--^ प्रतिपदशेषष्ठीषु नवभ्यां. दन्तधावनम् ।.
पर्णरन्यत्र काष्ेस्तु जिदहोेखेस्तृणेश वा ॥' कण्टकिक्षीरवृष्नोत्थं द्ादशाङ्रपंमितम् । कनिष्ठिकामवत्सयषटं परवाधेङ्तकूचंकम्. ॥. दन्तधातनमुदिष्टं निह्ाडेखनिका तथा । शुख्यथं प्रातरुत्थाय भक्षयेहुन्तधावनम् ॥ श्राद्धे यज्ञे च नियमान्नाचात्प्रोषितमवेका " ॥ आद्क्गतीभिषेधोऽयं न भोक्त; ।: « अछामे दन्तकाष्ठानां निषिद्धायां तथा तियो ।. अपां द्वादशगण्ड्मैविदध्यादृन्तधावनम् ” ॥, पएसमम्-« परतिपदरशंषष्ठोषु चतुर्दश्यष्टमीषु च । नवम्यां मानुवारे च दन्तकाष्ठं विवजेयेत् ” [` यमः-- ^“ चदुदंदयष्टमी दरः पूणिमा सेक्रमो सेः। षुरखीतेटमां पानि दन्तकाष्ठं विवजेयेत् ” ॥
उश्मना--“'न. दन्तकाष्ठ पाययेन्नाङ्कटीमिईन्तान्क्षाच्येत् ” ।
स्मृत्यन्तरे--^“ पारदं काकुमं. दार्भं नेवाद्यादन्तधावनम् ।
अदाचे्निष्कतिं त्स्य वच्मि गामवछकयेत् ” ॥
ख. द्रकात्मी" 1\ २ ग, "चकाराल्म" 1.3 ख, घन प्रति" ।.४ ख. घ, %ू । पूरैः ।
-भाचाततध्यायः } याङ्गवस्क्यस्पएति;। १२५ ८ गृस्थधमेप्रकरणम् ४). कालायन“ यथाऽहनि तथा प्रा्तनिलयं सायादतन्धितः । दन्तान्प्रषाल्य नादौ गेहे वै तदमश्रवत् ” ॥ अपत्रवदिति मश्रवि्तरनिषधपरम् । यतोऽयमेवाऽऽह- ५ अद्पत्वाद्धोमकाटस्य बहुत्वात्ल्ानकमेणः । प्रातः संश्चेपतः लानं दोमखोपो विगर्हितः. ॥ अल्यन्तमछिनः कायो नवच्छिद्रस्मन्वितः। छवलेष दिवा रात्रौ, प्रातःानं विशोधनम् ॥ प्रातःलानं ` प्रहपनिः दृष्टादृष्टकरं हि तत् ” ॥. विष्णुः--“ य इच्छेद्धिपुखान्मोगांशन््रसूयंग्रहो पमान् । प्रातःल्ञायी भवेन्न द्वौ मासौ माघफासुनो ५`॥ वम्“ प्रातःसरायी च सततं द्वौ मापी माघफाल्गुनो । देवान्ितृन्समम्यच्यं सवैपापैः प्रमुच्यते ” ॥ ९८ ॥
हतवाग्रन्सूर्यदे(दे)वयाज्ञपेन्मन््रान्माहितः ॥
।तस्पाताभिहवनं स्वशाल्ञातसारेणानुष्ठाय खक्चाखापीवान्पुेदे(दे)बलया- न्मन्रान्समाहित एकाग्रमना जपेत् । चतिषपुराणे--“ पूर्वा सेध्यां सनक्षत्ामुपक्रम्य यथाविषि । सावित्रीमभ्यपेत्तावद्यावदादिल्यद्कंनम् ॥ ततत आवसथं प्राप्य होमं कुयात्सदा बुधः । सेध्याकर्मावपतानि तु खयं होमो विधीयते ॥ स्वयहोमफठं यत्स्यात्तदन्येन न रम्यते । ऋत्विकपननो गरुश्रौता भागिनेयोऽथ विट्पतिः ॥ एतैरेव हतं यत्स्यात्तद्धतं स्वयमेव तु ” विरपतिरजामाता । श्रौते त्वाधानििजां मध्य एकोऽन्तेवासी वा जुहु याच् । यथाऽऽहाऽऽश्वरायन ०८ स्व्यं पर्वणि वा जह्यात् । तऋत्विनामेक इतरं काटमन्तेवाप्ी वा ” । मनः“ नैव कन्या न युवतिन।स्पविचयो न बारे; । होता .स्यादग्भिहोत्रस्य नाऽऽ नास्कृतस्तथा ” ॥ यस्तु शौनकवचनय्-- १ ग. °ब्मकम् । अः ।.२ क, ग. ज्ञनेन. ष्यति । आः ! ३. ख. धीनान्मु । * क, ध, “भो न वियते । स्व । ५ ख, नैकक ।
१२६ अपरार्कापराभिषापरादिस्यविरवितदीकासमेता--[ १ प्रथमः--~ ( गृदस्यधमे्रकरणम् *) « पाणिग्रहणादि गद्यं परिचरत्स्वयं पल्यपि वा पुत्रः कुमायेन्तिवाक्षी वा, ” तरैतानविषयेण मानवेनं न विरुध्यते । ृद्यविषयस्वात्तस्य । एवैपनान्ना (मान्ना)तदक्षिणानि ऋत्विजेव कायाणि । ओनान्नातदक्षिणानि स्वयमापद्य- तिजा । कालयायनः--“ अप्तमक्षं तु देपल्योहोतव्यं न्विगादिर्ना । भवेदप्यप्तमक्षं तु तयोहतमन्थकम् ' ॥ वराषृपुराणे--“ उदया्निःसृतं सूयं यस्तु क्त्या नरो द्विजः! द्ष्यक्षताञ्चरीभिस्तु तिमिः पूजयेच्छुचिः ॥ तस्य भावप्रसन्नस्य ह्यडुमं यत्माजितम् । तस््षणादेव निदैग्धं मस्मी मवति तस्य तत् ” | दृक्षः--““ देवकार्यं ततः कृत्वा गुरुमण्डदर्शनम् । देवकायंस्य सवस्य पूवाहस्तु विधीयते ” ॥ विष्णुपुराणम्-“ स्वाचारा ततः कुयात्पुमन्केशप्रसीषनम् ) आदशाज्जनमेङ्गल्यदू्वी्याकमनानि च '”॥ बरह्माण्डपुराणे--“' स्वमात्मानं घृते पदयेदयदीच्छेशचेरनीवितम् । कालयायनः-- “पापिष्ठं दुमेगं मत्तं न्मुत्छत्तनासिकम् ॥ प्रातरुत्थाय यः पदयेत्तत्कटेरुपटक्षणम् । धोियं सुमगं गां च हभ्निमभिचितं तथा ॥ प्रातरुत्थाय यः परयेदापद्यः स प्रमुच्यते ” ॥
वेदाथानधिगच्छेच शास्राणि विविधानि च॥ ९९॥ बेदा्थानधिगच्छेदिति साध्यस्य निदेशः । शाञ्ञाणि विविधानीति साध- नस्य । शास्ाण्यधिगच्छेद्रेदायोनधिगन्तुमिति वाक्यार्थो भवति। एवं च बेदा- यधिगमोपायभ्रतानामेव निगमनिरुक्तव्याकरणपीमांसादीनां शा्वाणां परि. ग्रहो न बोद्धशाल्रादीनाम् । अत एब तदधिगममुपथातकतवेन वध्यति. । सश्य्थो वेदाथंशषब्देनैव शदीतः । बेदाथौनुष्ठानत्वात्तदपिगमस्य वेदाकार णमर्थसिद्धम् । अत एवोपपातकवग “ अधीतस्य च नादान् " इति ब्यति। दृक्षः--“ वेदस्वीकरणं पूर्वं विचारोऽम्यप्तनं जपः । तदानं चेव शिष्येम्यो वेदाभ्याप्तो हि पञ्चधा ” ॥ १क.ख. ध. चयेनमाः। ६ क.घ्. भ विः। ३ क. घ. व्चन्नात्तः ! * क. अनाज्ातद्- क्षिणानि स्वः । घ. अज्ञातदक्षिणानि स्व! ५ क. ख. "्णास्वः। ६क, घ. श्ना । द्रयोरप्यसमष्चे
तु भवेद्र । ७ घ. “ववाक्षणम् । ८ ख. ग. त्वारश्च \ ९ ख, प्यादन०\ १० क, शनमाङ्ग # ११ क, ग, घ. ट्य्थेश्च वेः ।
आचाराध्यायः 1 याह्वल्क्यस्प्रतिः । १२७ + ( गदस्थधमप्रकरणम् »)
अत एव मनुः- ^“ बुद्धिखृद्धिकसण्याञ्च धन्यानि च हितानि च । निलयं श्ाख्राण्यवे्षेत निगमांश्चैव वेदिकान् ॥ वेदस्य पारं गत्वा तु मूयो मुयस्तमम्यसेत् । शाखं च विमं कुर्यान्न चाधीत्य त्यनेत्पुनः " ॥ निममाः पदा्थनिणेयहेतवो निषण्टुप्रभृतयः ॥ ९९ ॥
उपेयादीश्वरं चेव योगक्षेमार्थसिद्धये ॥ योगोऽपेलितला भः, ्षमस्तदरक्षणम् । योगेमार्थसिद्धयमीश्व॑रं तत्मयोन- नसंपादनसमथमुपेयादुपगच्छत् । गौतमः--“ योगकषेमाथमीश्वरमधिगच्छेन्नान्यमन्यत्र देवगुरुषाभिकेम्यः " । मनुः--““ दैवतान्यषिगच्छेत्ु घामिकांश्च द्विजोत्तमान् । ईवरं चेव रक्ष्यं गुरूनेव च पर्वसु ॥
ज्ञाता देवान्यितृओेव तषयेद््येत्तथा ॥ १०० ॥ मध्यंदिने यथाविधि खलात्रा यथाविधि देबान्पिस्तपयेत् । चकाराद्षी- न्मनुष्यां् । तथा देवादीनचेयेत्पूनयेत् । दाङ्वः--“ नित्यं नेमित्तिकं काम्यं क्निया्गं मरकपेणम् । करियालानं तथा षष्ठं षोढा सानं प्रकीतितम् ॥ अख्ातस्तु पुमान्नार्हो जप्याञ्चिहवनादिषु । प्रातःल्रानं तदथं तु निलयज्ञानं प्रकीतितम् ॥ चण्डाटरावयुपादि खष्राऽसरातां रनस्वखम् । स्नानास्तु यतः स्नाति स्नानं नेमित्तिकं हि तत् ॥ ुप्प(व्य)प्नानादिकं यत्त देवन्ञविषिचोदितम् । तद्धि काम्यं स्मुदिष्टं नाकामस्तत्प्रयोजयेत् ॥ जपुकरामः पक्ाणि अचिष्यन्देवताः पितन् । स्नानं समाचरेयस्तु(त्त) क्रियाङ्गं तत्परकीतितम् ॥ मलापकर्षणं नाम स्नानमभ्य्गपुवकम् । मरापकर्षणा्थ तु प्रवृत्तिस्तस्य नान्यथा ॥ [वा ५ क. ख. धान्यानि ! २क. घ. न्न् । दक्षः वेः! ३ क. ध. शश्वरमुष्तप्रयोजनस । * क. घ. "र दैव ५क. घ. छं पौणेसनाः। ६ ग. वधूमादि ) ५ कः द्ध्व)
१२८ अपरारकपरामिधापरादियविरवितदीकासमेता--[ ९ प्रथमः- ( गृहप्थधर्मत्रकरणम् >)
पतरः देवखतिषु तीर्थेषु च नदीषु च । क्रियास्नानं समुद्दिष्टं स्नानं तत्र क्रिया सता › ॥
-खानमेतत् । क्रिया कायेत्तया विहतिः । ५८ त॒त्र काम्धं तु कतेभ्यं यथावद्विधिचोदितम् । नित्यं नैमित्तिकं चैव क्रियाङ्गं मखकरषणम् ॥ तीर्थामवि त॒ कतेष्यमुष्णेदकपरोदकैः 4 स्नातस्य विततेन तथेव परवार्णा ॥ शरीरशुद्धिविज्ञेया न तु स्नानफटं ठमेत् । अद्धिगौ्ाणि शुध्यन्ति तीथेस्नानाद्धवेत्फरम् ॥ प्रःसु देवखतिष्ु. तीर्थेषु च नदीषु च । स्नानमेव क्रिया यस्मात्स्नानं पुण्यतमं स्पृतम् ” ॥ दक्षः--“ चतुर्थे तु तथा मागे स्नानाथं मृदमाहरेत् | तिख्पुष्कुश्चादीनि स्नानं वा ठर्तरिमे जञ ॥ मृत्तिका सप्त न आह्या वल्मीके मूषिकास्यङ़े \ अन्तजेषे दमशाने च वृष्मूढे सुराच्ये ॥ परस्नासावरिष्टा च श्रयस्कमेः सदा बुधैः * ॥ अष्टधा विमक्तस्याहथतुर्थभागे गरदाहरणं. कु्यादिलयर्थः । श्लातातपः--“ शुचो देशे तु संग्राह्या शकेरारमादिवर्जिता । रक्ता गौरी तथा श्चता मृत्तिका त्रिविधा स्पृता " ॥ -योगयाक्कवबल्करयः-- ¢ द्राणुष्व वक्ष्यते स्नानं सवैपापप्रणाशनम् । मृत्तिकां गोमयं दमोन्पुष्पाणि सुरमीणि च ॥ आहरेदयावदर्थानि स्नानार्थं प्रयतः राचिः । ग्वोदकान्तं त्रिधिवत्स्थापयेत्त पएृथकक्षितो ॥ जनिधा कत्वा मृदं तां तु गोमयं तु विचक्षणः ॥ भधमोत्तममध्यानामङ्गानां क्षालनं तु तैः ॥ मागेः प्रथक्एयक्यात््षाठने मृदरपकरः "4 दकप्त--“ मरूप्कषेणं पार मन्रतस्तु जडे स्मृतम् । सेध्यास्नानं तृमयतः स्नानदेशाः प्रकीर्तिताः ” ॥
षिमित १ क
9 क, श्यः । (तीथोभात्रे तु । २ क, भवेन् !
आचाराध्यायः 1] याडुवस्कयस्प्रतिः । १२९ ( गहस्थघमेप्रकरणम् ९)
शोनकः--“ नदीतीरे शवो देश आहरेन्मत्तिकां कुशान । प्रयतो मुदमादाय दूवापामा्ममोमयान् ॥ एकदेशे ततः कुयान्मुंडा स्नानं ततः परम् » ॥ षतिष्ठुः--“ मूदैकया शिरः क्षास्यं द्वाभ्यां नमिस्तथोपरे । अधश्च तिद्धमिः कायः षडुमिः पादौ तयेव च। सलाख्येत्सवकायं तु द्विराचम्य यथाविधि " ॥ सनक ः-- गायभ्याऽऽदित्या जव हि ख्यातातो देवा इति मृदमभिमच्रयेत् ,› ।
गायत्र्या ऋष्यादि परसिद्धम् । आददिया अव हि रातेति भित ऋषिः । आदित्या देवतां । जगती छन्दः । “अदित्या अव हि स्याताम कूषादिव स्पशः । सुतीथमवैत्तो यथाऽनु नो नेषथा सुगमनेहसो व ऊतयः भुऊतयो व ऊतयः » । अतो देवा इति पेधातिधथिक्रषिः। विष्णुदेवता । गायत्री छन्द; । ५ अतो देवा अवन्तु नो यतो विष्णुर्वि चक्रमे । पएथिन्याः सप्त धाममिः » | ततः- यत इन्द्रः श्वस्िदा विशस्पतिः" णवि रक्षो वि मृष, दं सु मे जनितः, $दि सृदं मतिमन्रं भरतिदिशं कषिपेत्पूवांदिक्रमेण । ततो यत इन्द्रेति भं ऋषिः । इन्द्रो देवता । ब्रहती छन्दः । «५ यत् इन्द्र मयामहे ततो नो अमयं कृषि । मघवन्छाग्थि तव तन्न उतिभि्वि द्विषो वि मपो जहि ५ ॥ स्वस्तिदा विश्चसो भारद्राजच्छषिः । इन्द्रो देवता । अनुष्पछन्दः । ¢ स्वस्तिदा विशस्पतिदरैत्रहा विमृषो वरी । वृषेन्द्रः पुर एतु नः सोमपा अभयंकरः » ॥ “ विरक्तो वि मृषो जहि वि वृत्रस्य हनू रुन । वि मन्युमिन्द्र वृत्रहन्मिन्नस्यामिदापततः * ॥ षदं स॒मे विमद् ऋषिः । इन्द्रो देवता । तिष्प्डन्दः । « इदं सु मे जरितरा चिकिद्धि प्रतीपं शापं नदो वहनि । खोपाश्ः सिहं प्रत्यञ्चमत्साः कोष्टा वराहं निरतक्त कलात् ”१॥ बसिषटठः-- ८ ततः सेमाभेने कुर्यान्मृदा पूर्वं तु मन्मवत् । अश्वक्रान्ते रथक्रान्ते विष्णुक्रान्ते वसुंधरा ॥ उडताऽि षराहेम कृष्णेन हातनाहुना ।
१क.प, घ. न्मृद्ः ज्ञाः २क. घ, "ति ) भतरिष्डः। ३. (ता गादन्री छ ।
१३० अपराकीपराभिधापरादित्यविरवितदीकासमेता- [ १ प्रथम ( गहस्थधमप्रकरणम् »)
म॒त्तिके त्वां च गृह्णामि प्रजया च धनन च ॥ मृत्तिके ब्रह्मदत्ताऽपि काडयपेनामिमन्रिता । मृत्तिके हर मे पापं यन्मया दुष्कृतं कृतम् ॥ मृत्तिके देहि मे पुष्ट त्वयि सवे प्रतिष्ठितम् ” | अश्वक्रान्त इटयादीनां यञ्वक ऋषिः । मृत्तिका देवता । अनुष्पछन्द् ८८ पुनश्च गोमयेनेवमग्रपग्रमिति ब्रुवन् । अग्रमम्रं चरन्तीनामोषधानां वने व ॥ ताप्तामृषमपल्नीनां पवित्रे कायशोधनम् । त्वं मे रोगांश्च शोकांश्च पापं च नुद् गोमय ” ॥ अग्रमग्रमिति विश्वामित्र ऋषिः । गोपयां देवता । अनुष्टप्डन्दः । «८ काण्डात्काण्डादिति द्वाम्यामङ्गमङ्गमुपस्परेत् ” । दूवंयेत्ि शेषः । ५ काण्डत्काण्डात्प्रोहन्ती परुषः परुषः पारे । एवा नो दुर प्र तनु सहस्रेण हतेन च ॥ या शतेन प्रतनोषि सहस्रेण विरोहसि । तस्यासते देवीष्टके विधेम हविषा वयम् › इति ॥ अश्चिक्रंषिः । वषो देवता । अनुष्टपछन्दः । तथा--“ अपाछमयकिस्निषमपक्रलय मपोरपः(?) । अपामागे त्वमस्माकमप दुःस्वप्न्यं(मियं)पुव "” इति च सिन्ुदरीपदृष्टयाऽपामागेदेवतयाऽनुष्टुमा मा्गेणाङ्गमङ्गटुपरपृरेत्। शौनकः-- अथ हिरण्यशुङ्गयाऽऽपो देवरप्सन्तरिल्यप उपस्थाय सुमित्रा न इत्यपः स्पष्टा दिन्ना इति बहिः क्षिपेत् » । दिरण्यश्ङ्कयेति दीधतपा ऋषिः । इन्द्रो देवता । त्रिष्रपछन्द; । आपो देवीरुपहय इति मेधातिथिक्षिः । आपां गायत्री । अप्स्वन्तरिति शुनःशेप मित्रान इति दमिता इति च वापरदेवः, आपो देवताः । यज्ञषी छन्दः तत--““ इन्द्रदद्धादयश्चापः प्रविदय मनप्ता जपेत्। तत्रैव गायेत्सामानि अपि वा व्याहतीर्भपेत् ॥ शिवेन मेति(मा) जपित्वेदमाप इत्यप आषवेत् ” ।
१, भमि पूनयायोधः। ३क.ग. घ. रसं । 3 ख. ग, पवीरप्स्वन्त्र इ~ ।
आचाराध्यायः] याङ्वसक्यस्म॒तिः । १३१ ( गहस्यभमेप्रकरणम् ४) आपो अस्मानिति शेषः । « या सूये इति समापयेत् । ' तरत्समन्दी ' ° समुद्रजयेष्ठा " इति सूक्ताम्यां यत्किचेदमिमं मे गङ्ख इति पावनम् !? | छुशोरिति देषः । तज्--“ एतो न्विनद्रम् ” इति ऋचस्तिरशीनाङ्गिरस इन्द्रोऽनुष्प् । शिवेन पा चक्छुषेत्यभिः । आपो जगती । इदमाप इल्यम्बरीषः सिन्धुद्रीप आपोञनुष्ुष् । आपो अस्मानिति बापरदेवे आपच्िष्ुए । याः सूर्यो रदिपभिषेसिष्ठ आपनिषुप् । [ #तरत्समन्दीरिति गायत्री। सपु. ्रश्येष्ठा इवि चतुकंचं सूक्तम् । घसिष्ठ आपश्िषटप् । ] यकिचेदमिति वसिष्ठो वरुणस्य् । इमं मे गङ्ग इति सिन्धुक्षिसपेयमेषो नयो जगदी । ततः- « स्नात्वाऽऽचान्तो वारिमध्ये तरः पठेदधमषेणम् । + ^ अहतं च ” इति तृचा(चेना)धपषेणम् । अस्या अघमर्षण ऋवेः । मावद- तम्र । अनुष । चतुर्विशचतिमतात्-“ स्नानादनन्तरं तावत्तपंयेलितदेवताः। उत्तीर्य पीडयेद्भस्रं संध्याकमं ततः परम् " ॥ पुराणात्- “ निदं नेमित्तिकं काम्यं त्रिविधं स्नानमुच्यते । तपण तु भवेत्तस्य अङ्गत्वेन प्रकीरवितम् » ॥ का्णाजिनिः-“ नामिमते जरे सत्वा चिन्तयेद्भतमानप्तः ” ॥ तपेयेचेति शेषः । सिहपुराणम्-“ पितरि(पि)गणदेवादीन दधिः संतयेत्ततः । देवान्देवगणांशेव मुनीन्मुनिग णानपि ॥ पितन्ितरगणाश्चैव निलयं संतर्येत्ततः। द्यात्सवेग्रहेभ्यश्च ऋषिभ्यश्च जङं ततः॥ कृतापप्तव्यः खधया पितृम्यस्तदनन्तेरम् । ” एराणात--“ तपेणं देवतानां तु कृत्वा वे प्राङ्मुखः शविः । अधिकारी मवेत्पश्चातितरणां तपंणे सदा » ॥ योगयाह्वस्कयः-“ अतोऽन्यथा चेत्सव्येन तिरन्करत्वा विचक्षणः | दक्षिणे पितृतीर्थेन ज ्िश्चे्थाविवि ५ । अतः स्थलस्थतपणात्। अन्यथा जङस्यतपेण इत्यर्थः! तथा च स्पत्यन्तरम्-
# एतचिहान्तगेतभन्थः क. ग. पुस्तक्योनं विद्यते ।
[००००।००।०० री पीपी मिसिर
१३२ अपरारकपरामिषापरादित्यविरचितथकासमता-[ ९ प्रथमः- ( गृहस्थथमेश्रकरणम् ४) ¢ बाहं पर्णं तिः कृत्वा जरस्थस्तर्षयेतित्न् । स्थकपस्येन न कतन्यं पितृणां ृतिमिच्छता ॥ मुक्तहस्तेन दातभ्यं न मुद्रां तत्र दक्येत् | यद्रा भदेचिन्यद्नाष्ाग्रसंयोगः। व्याघ्ः--“ उमाम्यामथ हस्ताम्यामुदकं यः प्रयच्छति। स मूढो नरकं याति काटपूत्रमवाकशिराः ५ ॥ यमस्तु-““ दौ हस्तो युग्मतः कृत्वा पूरयेदुदकाञ्ञलिम् । गोशुङ्खमा्रमद्धत्य नदमध्ये जलं क्षपेत् *, ॥ अत्र व्यवस्थामाह काष्णांजिनिः- ५५ श्रद्धे विवाहके तु पाणिनैकेन दीयते | तपणे तूमयेनैव विधिरेष पुरातनः ”' इति ॥ अथवाऽऽग्वकायनीया दक्षिणेनैकदस्तेन दुर्युदक्षिणं भतीयादनादेश् दपि परिभाषाबरत् । गोबि(भि)खः-- (श्रतु तर्षयेदेवान्मनुष्याञ्शबस्तिकटः 1 ितृस्त् तपयेच्छष्णसतर्पयस्तु सदा द्विजः ॥ अङ्गप्थेयेसिडः कुर्यादेवतापितृतणम् । रुधिरं तद्धवेत्तोयं प्रदाता किस्विषी भवेत् ॥ रोमसं्थासिखान्कृत्वा यस्तु तर्पयते पितर् । पित्रस्तपितास्तेन रुषिरेण मरेन च » ॥ ततथाकामकाङ्गस्यतिेस्तपेणं न दोषाय । स्थकत्पणविषयमेतत् ! मराचिः--“ तिडानामप्यमावे तु सुव णरजतान्वितम् । तद्मवे निषिशच्न दभमेन्रेण वा पुनः ॥ सपम्यां रविवारे च गृही जन्मदिने तथा | शरत्यपुत्रकछत्रथी न कुर्यात्तितर्षणम् ॥ पक्षयारुमयोजंन्म्सम्यां निरि ध्ययोः “। विद्यापुत्रकल्त्थीं तिखान्पञ्चपु वर्जयेत् । निम्बस्य मक्षणं तें तिङेस्त्पेणमज्ञनम् ॥ सप्तम्यां नेव कुर्वीत ताञ्जपात्रे च भोजनम् । 1 9 ग, बाहुपू । २ क.ग.घ. याऽऽव । ३ क, ग. घ, प्टस्यतः । » क. थ, श्राथीत्न क० । ५क, घ्, श्रार्ाततिरा' । ॥
आचाराध्यायः 1 याहबल्क्यस्पतिः। १३३ ( गृदस्थधर्मभ्रकरणम् *)
षटूजिरन्मतात्-“ गजाश्वरथष्ष्ठे तु नाग्यङ्के चेष्टकाचिते । न तपयोतित॒न्देवान्न स्थरुस्थः स्थरे क्रचित् ” ॥ हारीवः-“ अद्रेवाप्ता जे कुयात्तपणाचमनं जपम । शुष्कवापताः स्थरे कुर्यात्त्पणाचमनं नपम् ” ॥ विष्णुः--“ स्थले स्थित्वा जले यस्तु प्रयच्छेदुदकं नरः । नोपतिष्ठति तद्भारि पितणां तन्निरर्थकम् ॥ यत्राहुवि स्थ वा स्यादुदके देवताः पितृन् । तपेयेत्त यथाकाममप्मु सरवै प्रतिष्ठितम् ” ॥ कार्णांजिनिः-““देवतानां पितृणां च ढे दयाज्जटाञ्जछिम् । अप्तस्कृतप्रमीतानां स्थडे दद्यान्न पुनः » ॥ ततश स्थरुखितेनासंस्छृताय जलाञ्जखदिेय इत्यपि ज्ञेयम् । « ज्ञानवद्लं ततः पीञ्यं पुनराचमनं चरत् । ये चेवास्मत्कुटे जाता अपुत्रा गोत्रजा सृताः ॥
ते गृह्णन्तु मया दत्तं वख्लनिष्पीडनोदकम् ” । इति बञ्लनिष्पीडनमक्रः हारीवः-- ^ जखा््रवास्ताः स्थटगो य आचामेन्नराघमः । वद्लनिश्चोतनं तस्य प्रेतास्तत्र पिबन्ति हि ” ॥. दक्तः-““ सनात्वाऽऽचामेचदा विप्रः पादौ कृत्वा जे स्थठे । उभयेरप्यपतो शुद्धस्ततः कार्यक्षमो मवेत् ” ॥ व्याघ्रः“ जढाशयाद्रेतीनभापे अस्मानृचं पठन् । ततो वख्रद्यं शुद्धं गृहीत्वा द्विरूपर्एशेत् ” ॥ जार्बाडिः-“ सरात्वा संगृह्य वलं च जङ्वे शोध्ये मृदम्मपता । ज्नानं इत्वाऽऽद्रवाप्तास्तु विप्मूत्र कुरुते यदि ॥ प्राणायामत्रयं कृत्वा पुनः स्नानेन शृष्यति ” ॥
जद नापतनयेन पाण गोबि(भि)रः- “ललात न माजयेदज्गं नापतब्येन पाणिना । न च निष(ोनयेत्केडानाचामेननैव चोत्थितः ” ॥
व्यास; ५ न चानुिम्पेदस्नातो वासोऽप्येवं न निषुनेत् । आद्रे एव तु वाप्तांति स्नात्वा सेवेत मानवः ॥
१ ख, ग. न्तं ज्ञाननि?) २ ग, "तीरभा- 1 ३ क. घ. चबालः--्ा। *क, घ, वह्ने । ५७, घृ, क ज्ञानं घः ¦ ६ क, घ, मेव नादङतः 1 ७ क, घ. शलिष्ठेद्. ।
१३४ अपराक्धीपराभिधापरादित्यविरवितटीकासमेता-[ ९ प्रथमः-- ( गृदस्यघमप्रकरणम् *) यत्स्नानवन्चेण मुखं वृज्यते स्नात्वा च यत्कादति दन्तधावनम् । अन्योन्येन यदोपिप्यते(१) तदेति कृत्वा प्रनहाति चक्षीः ” ॥ सलयव्रतः-“ ऊष्वपुण्डो मृदा शुभ्रो छकाटे यस्य उदयते । चण्डारोऽपि प शुद्धात्मा पञ्य एव न सशयः ” ॥ व्यासः--“ आदाय परया मक्ल्या गङ्गातीरोद्धवां मृदम् । यश्चचेयति गा्ाणि तस्य धर्मो महान्भवेत् ” ॥ उशाना-५ स्नात्वा शिरो नांवधुनेन्नाङ्गभ्यस्तोयमृद्धरत् । न च पूर्वधृतं वाप्तो न ते न वतां स्रोत् ५ ॥ योगयाहवस्यः--^ अमाव धौतवद्स्य शाणक्षोमाविकानि च । कुतपं योगप वा द्विवाप्ता येन तद्त् ” ॥ कुतपः कम्ब; । उत्तरीयविषयमेत् । तथा--““ योऽपतौ विस्तरशः प्रोक्तो स्नानस्य विधिरुत्तमः । अपतामर्थ्यानन कृयाज्ेत्तत्रायं विविरुच्यते ॥ स्नानमन्तजंङं चैव मा्नाचमने तथा । जलामिमन्रणं चेव तीथेस्य परिकर्पनम् ॥ अधम्षेणूक्तेन त्रिरावृत्तेन निशः । स्नानाचरणमिल्येतदुपदिष्टं महात्मभिः " ॥ तथा--“ अप्ताम्यांच्छरीरस्य काटशक्त्यादयपेक्षया । मच्रस्नानादितः सप्त केचिदिच्छन्ति सूरयः ॥ माच्रं मोम तथाऽऽग्नेयं वायग्यं दिव्यमेव च । वारुणं मानप्ं चैव सप स्नानान्यनुकरमात् ॥ आपोहिष्ठादिभिमांन्नं मृदाटम्बश्च पाथिवम् । आग्रेयं मस्मना स्नानं वायन्यं गोरजः स्मतम् ॥ यत्तु सातपवर्षेण तदन्यं स्नानमुच्यते । वारुणं चावगाहं तु (हस्त) मानपतं विष्णुचिन्तनम् ॥ श्स्तस्नानं समृदिष्टं मन््रस्नानक्कमेण तु | काटादेशाद्प्तामथ्यात्सवं तुस्यफं स्मृतम् ॥
$ क, घ. विसुज्यः । २ य, ध, याचे" । ६ क, घ, नाधुवनेः । * ग, “मू । सप्तला ॥
भाचारष्यायः ] या्नवरक्यस्मृतिः । १३९६ ( गृहस्थधर्मप्रकरणम् ४) मानम प्रवरं स्नानं केचिदिच्छन्ति सूरयः । आत्मतीथप्रसंपायां व्याततेन पठितं यतः » ॥ तथा--““ श न आपस्तु दुपदादापोदिष्ठाषमर्षणम् । एतेशतुमिकवमन्ेमन्स्नानमुदाहतम् ॥ अप्रायल्ये समुत्पन्ने स्नानमेव तु कारयेत् । पर्वोदिषटेस्तथा मच्रैरम्यथा मानने मवेत् » ॥ जोबालः--“ अशिरस्कं मवेत्सनानं सनानाशक्त तु कामिकम् । अद्रेण वाप्तप्ता वाऽपि मार्जनं देहिके विदुः » ॥ काल्यायनः-“ मार्षेदये श्रावणादि सर्वां नदो रनखलः ।
तासु स्नानं न कुर्वीत वनेयित्वा समुद्रगाः ॥
धनुःपहक्ताण्य्टौ च गति्यीपतां न विद्यते ।
न ता नदीशन्दवहा गतास्ते परिकीर्तिताः ॥ उपाकर्मणि चोत्सगे प्ेतस्नाने तथेव च ॥ चन्द्रसृयंगरहे चेव रजोदोषो न विद्यते । स्वधुन्यम्भःपमानि स्युः सरवाण्यम्भाति मूतले ॥ कृपस्थान्यपि सोमाकेग्रहण नात्र संशयः " ॥
खधुनी मङ्गा । देवलः--“ राहुदशेनसंक्रान्तिविवाहात्ययवृद्धिषु । स्नानदानादिकं कुयनिशि काम्यत्रतेषु च ॥ नद्यामस्तमये स्नानं वजयेत्तु सदा वधः ।
नचां स्नात्वा नदीमन्यां न प्रशतेत्त धमेवित् » ॥
मनुः--“ न स्नानमाचरेदुक्ता नाऽऽतुरो न महानिशि ।
न वापोभिः सरहाजल्लं नाविज्ञाते जदाक्षये ” ॥
नारायश्रः--^“ उपवीती बद्धाशेखः सर्मीगम्य यथागमम् । पवित्रपाणिरोकारं यज्ञेशं मन्ता स्मरेत् ॥ प्रातःसेध्याविषानेन च्छन्द आर्षं च दैवतम् ॥ स्त्वा चाऽऽयम्य च प्राणानाचमेदूर्मपाणिना । आपः पुनन्तु मन्रेण आपो हि हेति मार्जनम् ॥
१ ग. जाबाकिः । २क. म, घ. कार्मकः।२य. ध, दैविकं । क. घ. श्वत्रयच १ ५ क, घ, वृत्तिषु । ६ क. घ, कुवांज्निनचि । ७ क. ग. घ, वुधैः । = क, पराचम्य 1
१३६ अपराकौपराभिधापरादिल्यविरवितटीकासमेता-[ १ प्रथमः-- ( गृदस्थधमे प्रकरणम् ४)
प्रक्षिप्य बाज्जटि सम्थगृदु लयं चिध्रमित्यपि । तश्चक्ुरदेव इति च हंसः शुचिषदित्यपि ॥ एवं जपेदृष्वैनाहुः सूर्यं पदयन्तमाहितः। गायत्या तु यथाशक्ति दयुपस्याय दिवाकरम् ॥। नोचेनेप्यं बुधः कुयत्साविचया च विशेषतः ” इति ।
बृहस्पतिः ““मनःसंहरणं सोचं मौनं मन्रार्थचिन्तनम् ॥ अव्यम्रत्वमरनिर्वेदो जपपतंपत्तिहेतवः ” ॥ १०० ॥
ब्रह्मयज्नमाह-
वेदाथवेएराणानि सेतिहाप्रानि शक्तितः ॥ 3 | 9 3 ० @ ॐ ® = 9 क जपयज्ञाधापदडयय विद्या चाऽऽप्यात्मरका जपत् ॥१०१॥ वेदानभ्वेद्दीनथवेवेदपुराणानीतिहासान्भारतादी निवि्यामाध्यारिपकीमध्या- त्मसंबन्धिनीम् । उपनिषद्नन्थमित्यथः । शक्तितो यथाशक्ति जपेत् । जप- यज्ञाथंसिद्धयं ब्ह्मयज्ञसिद्धययम् । अध्यात्मविच्ायाः पृथगुपादानं प्राधान्या रं । बेद्युक्तेऽयरवग्रहणं इत्तपूरणार्थम् । तथाऽङगिरसागुपरक्तणार्थम् । शतौ- “ यद्थवाङ्धिरसो मेदस्तः कुस्याः › इति भवणात् । पनुः-- “अपां समीपे नियतो नैत्यकं विधिमास्थितः । सावित्रीमप्यधीयीत गत्वाऽरण्यं समाहितः ॥ आदावारम्य वेदं तु' स्नात्वोपयुपरि क्रमात् । यद् धातेऽन्वह् इाक्त्या प्त खाध्याय इति स्मतः: ॥
ल्लानकः-
८८ प्राखवोदग्वा ्रामाजिष्करम्याप उत्पल यनज्ञोपवीलङ्धिन्नवाप्ता दर्माणां महदुपस्तीये प्रा्कूानां तेषु प्रा्मुख उपविर्योपस्यानं कृत्वा दक्षिणोत्तरौ पाणी संषाय सपावत्रपाणिद्यावाए्यिन्योः संधिमीक्षमाणः संमील्य यथावा युक्तमात्मानं मन्येत तथा युक्तोऽपीयीत खाध्यायम् । अपूवा व्याहतीः सावित्रीमन्वाह पच्छोऽधेचंशः सर्वामिति तृतीयाम् ›' ।
युक्तः समाहितः । । तथ--^“ पत यावन्मन्येत तावदधीत्य(त्थे)तया परिदधाति नमो बक्षण इति ”।
परिधानक्ब्दानिरभ्यासो भवति ।
१ क. ध, द्यं मित्रः! २क.ग. घ. “जैपं बु“ ३ ङ, श्यज्नप्रसिः। * ग. ग्यज्सिः ।
५क.ख.घ.छ.न. पर् । अथः । ६क.ग.घरछ.न, श्रू ) अयाङ्गिः । ७ ग, चथा ॥ ८ ग, नवीयीत तः ।
आचारध्वायः 1 याहवरक्यस्मृतिः । १३७
( भदस्यघरमप्रकरणम् *)
शृहस्पतिः--“ स चा्वाकतपेणात्कार्यः प्श्ादरा प्रौतराहुतेः ।
वैश्वदेवावप्ताने वा नान्यदेति निमित्तत; "१ ॥
खः, ब्रह्मयङ् त्यथः ।
मनुः--“ नेलके नास्त्यनध्यायो ब्रहममच्र हि तस्समतम् 1
नह्माहुतिहुतं पण्यमनध्यायवपषट्क्तम् › ॥ तथा -““ वेदोपकरणे चेव स्वाध्याये चैव श्नैत्यके | नानुरोघोऽस्त्यनध्याये होममच्रेषु चैव हि "” ॥
वेदोपकरणं वेदाङ्गम् \
आपस्तम्बः-- ॥
५ अय यदि वातो वा॒वायात्स्नयेद्रा विचोतते वा विस्फूडदरकामृचमेक वा यजुरेकं वा पामामिन्याहरेत् । मूर्भुवः खः सलं तपः प्रद्रायां जुहोति वेतत्ते नो हेवास्थितदहः सखराध्वायतपाप्तो मवति * 1 `
अत्र च बातो वायादित्या्नध्यायोपडक्षणरथू 1
ब्रह्मयह्नानन्तरं देवादितर्पणं कायम् । तथा च बृहसतिः-
५ ब्रह्मयज्ञप्रसिद्धचय विघां बाऽऽध्यात्मिकीं जपेत् ।
जप्त्वा वा प्रणवं वाऽपि ततस्तपैणमारमेत् ॥
वित्त्वा वप्तनं शुद्धं स्थठे विस्तीणेबरिषि ।
विधिन्ञसत्पमं कुर्यान्न पतने प्र कदाचन ॥
पात्रादरा भूठमादाय शमे पात्रान्तरे क्षितौ ।
जटपूर्णेऽथ वा गर्ते न स्थटे तु विबार्िषि » ॥ योगयान्नरक्यः--““ यञुद्धतं निषिश्चेत तिढान्संमिश्रयेन्जठे ।
अन्यथा वामहे तु ततस्तपणमाचरेत् ” ॥ तथा--“ अन्वारब्धेन सव्ये न्ना गोत्रेण चाप्यथ । आवाह्य पुवेवन्मन्नरास्तीयै च कुदान्दामान् ॥
प्रागग्रेषु ुरान्दवा्दक्षिणामेष वै पिन् । सथ्य जानु तथोऽन्वाच्य पाणिभ्यां दक्षिणामुखः ” ॥
१ ख. प्राहुरा- 1 २ क. घ. दकं वाचः। ख. शका वर्चमेः। ३क.म, घ. सुद्रायां। * ग. मू । जपय । ५ क, घ. सस्तीयँ ब" ¦ ६ क. प्र. तु यथाविधि) पाः । ७ म, “स्तेत चतस्तः । ८ क. घ. न पाजिना दष्षिणेन तु ¦ आः! ९क.ष. ये बाहवः सुना" । १० च,
ग्देयादक्षि" । ११ क. ख, घ, जान्वतः । १२ ग, ध्वा द्रान्धां षाः च&
१३८ अपराकपराभिधापरादित्यविरचितदीकासमेता--[ १ प्रथमः-~ ( गृहस्थधर्ेप्रकरणम् *) ्ेबन्मश्रेः पुर्ै८व) याङ्ञवलक्यसंहितायां राद्धपकरण उक्तैः « विशे देवा आगत ” “ उशन्तस्त्वा ” इलयाचुक्तेः (दिभिः) । ^“ विश्वे देवास्त आगत शरुणुता म इमं इवम् । एदं बरिर्निषीदत 2” ॥ ८ उदान्तस्त्वा हवामह उश्चन्तः समिधीमहि । उशब्युशत आ वह पितृन्हविषे अत्तवे ” इति ॥ कालययायनः-“ देवा देवतीर्थेन तर्पयेदक्षतोदकैः ” ॥ व्यासः--““ एकेकमज्ञडिं देवाद्रौ द्वौ तु सनकादयः । अर्हन्ति पितर्दीखीन्जियस््वेकेकमज्लिम् » ॥ ङिखितः--“* उमाम्यामपि हस्ताम्यां ेवताङ्कषटकामभ्यां प्राङ्मुसो यज्ञोपवीती भागैः कुरैरदेवतातपैणे देवतीर्थेन कुर्यात् । योगयाज्ञवस्क्यः--“ ब्रह्माणं तर्पयेत विष्णुं रुदं मनापतिम् । देवारछन्दांपि वेदांश्च ऋषीैव तपोधनान् ॥ आचाय शिव गन्धरवीनाचार्यत्तनयां सथा । सवत्सरं सावयवं द्वीश्वाप्परपतस्तथा ॥ तथा देवान्नगान्नागान्सागरान्पर्वतांस्तथा । सरितोऽथ मनुष्यांश्च यक्षाचक्षांपि' चैव हि ॥ पिशाचांश्च सुपणाश्च मूतान्यथ पस्था । वनस्पती शोषधीश्च मूतम्रामं चतुर्विधम् ” ॥ विष्णुसमुच्चयात्ू- ५ ततः कत्वा निवीतं तु यज्ञसूत्रमतन्द्ितः । प्राजापत्येन तीर्थेन मनुष्यां्तपयेथक् ” ॥ काष्णाजिनिः--“ सनकश्च सनन्दश्च तृतीयश्च सनातनः | कापिरश्चाऽऽपुरिथेव बोढः पश्चशिखस्तथा ॥ एते ्रह्मसुताः सप्त मनुष्याः परिकीतिताः » ॥ पदमपुराणात्--““ मरीनिमन्यज्गिरतो पुरुस््यं पुलहं कतुम् । प्रचेतसं वपिष्ठं च श्गुं नारदमेव च ॥ बौधायनः--“ अथ दक्षिणतः प्राचीनावीती पितृन्खधा नमलतर्पयामि। पितामहा- न्वा नमस्तप॑यामि । प्रपितामहान्खधा नमस्तर्पयामि । मातूः खधा नमसतपेयामि * इत्यादि ।
१ क, ग, घ. वृत्ताइगु-) २ ख, सांवत्सरं ।
आचाराध्यायः ] याहवसयस्मतिः । १३९ ( गृदस्थघमप्रकरणम् ५) तथा- अनुतीयेमप उपसिञ्चति ऊर्जं वहन्तीरमतं रतं मधु पयः कटां परेतं स्वघाक्षस्य पितृन्मे तपयत तुप्यतं तप्यत ›' इत्यादि । पुराणात्पुनरवसानाञ्जलिमन्रः-- यमे ङ्धुरे पिण्डाः पुत्रदारविवर्जिताः। तेषां हि परक्षय्यमिदमस्त॒ तिोदकम् ” ॥ मत्स्यपराणे--“ देः स्तथा यक्षा नागा गन्धरषैराक्षपताः । र 1 गुह्यकाः भिद्धाः कृष्माण्डास्तरवः खगाः ॥ जर्करा मूनिखया वाखवाधार्।श्च जन्तवः । तृिमेते भ्रयान्त्वाञु मदततेनाम्बुनाऽसिद्ाः ॥ नरकेषु च स्वेषु यातनापु च ये स्थिताः तेषामाप्यायनायेतदीयते सिठं मया ॥ येऽबान्धवा बान्धवा वा येऽन्यजन्मनि बन्धवाः । ते तुप्िमखिदा यान्तु यश्चास्मत्तोऽमिव।ज्छति » ॥ योगयाङ्वसव्यः--“ कन्यवाडनछः सोमो यमञवार्यमा तथा । अभ्चिष्वात्ताः सोमपाश्च तथा बरहिषदोऽपि च ॥ यदि स्याजीवपितकं एताचिद्ात्तदा पितुन् । येभ्यो वाऽपि पिता दचात्तेम्यो वाऽपि प्रदापयेत् ॥ वसृन्सद्रास्तथाऽऽदित्यान्नमस्कारस्वधान्वितान् । एतांशेव प्रमीतांश्च प्रभीतपितृको द्विजः» ॥ तपेदिति सेषः । कव्यवाहमनलं तपेयामीति भयोगः । असमथेस्य संपपत्पणमाह विष्णपराणम्- “५ आब्रह्म स्तम्बपयेन्तं जगत्तप्यत्विति चुवन् । दद्यात्पयोज्रीं स्तु कूबन्स॑षिपतपेणम् ” | योगयाङ्वर्क्यः--“ निष्पीञ्य स्रानवञ्ञं तु प्रहतास्य प्रयतः शुचिः । देवानामचनं कुयांद्द्यादीनाममत्सरः ॥ विष्णुगेह्या च रुद्रश्च विष्ण्देवो दिवाकरः । तस्मात्पूज्यतमं नान्यमहं मन्ये जनादेनात् ॥
न स्थ तपेयतमे पितन् इति पाठो बोधायनधमशान्ञे दयते ।
9१ क. ग, घ. "त तप्यत व्र“ । २ क, घ, ^रषेस्नाना-। ३ क. ग. शरा अवान्धवा येः ।
१४० अपराकोपराभिधापरादिदयविरवितदीकासमेता--{ १ प्रथमः-- ( गुदस्थधमेग्रकरणम्ः ४) दात्पुरुषसृक्तेन यः पुष्पाण्यप व वा । अर्चितं स्याज्जगदिदं तेन सवं चराचरम् ॥ पूजायामसमथंस्येतत् । ब्रह्मयन्नानन्तरं वरसिददुराण- ५ ततोऽयं मानवे दयात्तिर्पुष्पनलावितम् । उस्किप्य मूधेपयैन्तं हंसः शुचिषदित्यपि ॥ जले देवे नमस्कृत्य ततो गृहगतः पुनः | विधेः पुरुषस्तस्य तत्र विष्णं समचैयेत् ” ॥ हंसः शुचिषदिति वामदेव ऋषिः । जगती छन्द; । सूर्यो देवता । तथा-“ मप्लभ्नो हदये पूरये स्थण्डि प्रतिमापघु च । षटृस्वतेषु हरेः सम्यगचेनं मुनिमिः स्मृतम् ॥ अग्नो क्रियावतां देवो दिवि देवो मनीषिणाम् । प्रतिमाखल्पनुद्धीनां योगिनां हदये हरिः ॥ आप आयतनं तस्य तस्मात्तापु पदा हरिः । तस्य सर्वगतत्वाच्च स्थण्डिटे मावितात्मनः ॥ अ(आ)नुष्ुमस्य सूक्तस्य तरष्टुम(ब)न्तस्य देवता । पुरुषो यो जगद्धीजमृषिनारायणः स्मतः ॥ प्रथमां विन्यतेद्रामे द्वितीयां दक्षिणे करे । तृतीयां वामपादे तु चतुर्था दक्षिणे न्यतेत् ॥ पञ्चमीं वामजानो तु षष्ठीं वै दक्षिणे न्यसेत् । सप्तमीं वामकुक्षो तु अष्टमीं दक्षिणे न्यसेत् ॥ नवमीं नाभिमध्ये तु दशमीं दये तथा |
एकादशीं कण्ठदेशे वामबाहौ तु द्वादशीम् ॥ योदश दक्षिणे तु आस्यदेशे चतुर्दशीम् । अक्णोः पञ्चदशीं चेव षोड मृति विन्यसेत् ॥ एवं न्यासविधिं कृत्वा पश्चाद्धयाने समाचरेत् । आद्ययाऽऽवाहयेदेवमृचा तु पुरुषोत्तमम् ॥ द्वितीययाऽऽप्तनं दचात्पाद्यं चेव तृतीयया ।
$ क. घ, "लद्मेसमन्विः \ २ क. ख. घ, हौ ततः प्रम् । ऋ० ।
आचाराध्यायः 1 याहवर्स्यस्परतिः । १४१ ( गदस्यधमेभरकरणम् ४)
अर्यं चतुथ्या दातम्यं पञ्चम्याऽऽचमनीयकम् ॥ षष्ठया जानं प्रदातव्यं सप्तम्या वञ्लमेव च ! यज्ञोपवीतम्टम्या नवम्या त्वनुेपनम् ॥ पष्पं दशम्या दातव्यमेकादरया तु धूपकम् । द्वादरया दीपकं दद्यात्रयोद्रया निवेदनम् ॥ चतुदेश्या नमस्कारं पञ्चदरया प्रदक्षिणम् । ज चयित्वा तु देवेशं षोडदया च विर्नम् ॥ स्नाने वच्चे च नैवेद्ये दद्यादाचमनीयकम् । षण्माप्तात्तिद्धिमाभरोति एवमेव समर्चयन् ॥ ध्येयः सदा सवितृमण्डटमध्यवर्ती नारायणः ्रपतिजाप्तनपरनिविष्टः । नकेयुरवान्कनककुण्डच्वान्किरीदी हारी हिरण्मयवपुषतंशाङ्खवक्रः "' इतिं ॥ योगयाहषरक्यः-“ एवं संपूज्य देवेशं क्षणं ध्यात्वा निरज्ञनम् । ततोऽवरोकयेदकं हंसः शुचिषदित्यचा ॥ सत याति ब्रह्मणः द्म लतवेक्ित्वा न यायधः » | नर्ासिपुराणे-“ अष्टाक्षरेण देवेशं नरि तथा स्वयम् । गन्वपुष्पादिमिनिलयमवेयेदच्युतं नरः ॥ पवाथेदायी मश्रोऽयं सर्वपापहरः पर्ः । पवेदुःखहरः श्रीमान्सर्वशान्तिकरः स्मृतः ॥ अष्टाक्षरस्य मच्रस्य ऋषिनिरायणः स््ैतः । छन्दश्च देवी मायत्री परमात्मा च देवता ॥ गन्धपुष्पादि प्रकडमनेनेव निवेदयेत् । प्रतिमासम्यर्चितो विष्णुः प्रीतो भवति तत््षणात् ५ किं तस्य बहुमिर्मचरेः तस्य बहुमिर्मदैः । 2 नमो नारायणायेति मच्रः स्वीये्ाघकः ” ॥ प्राणाद्ू-“ शिवं मास्करम्चं च केशवं कोशिकीमपि । त्मयिनं चार्चयेननेति देवलेकादथो मतिम्,” ॥
# रवान्मकरक्ष्डलेति पाञेऽपि असिद्धः ।
शवेन्षेत भ
१क. घ. ग्वेयेत् । ध्वे । २न्न.य. न यातुयंः;। । ३ क, स्वयम् ।
१७ अपराक्ेपराभिषापरादिलविरचितरीकासमेता-[ ९ प्रथमः- ( गृहस्थधमत्रकरणम् ») कौरिकी दुगा । तायी बुद्धः ॥ १०१॥ अह्मयज्ञमुक्तवा महायज्ञानाह-
वखिकर्मस्वधाहीमखाध्यायातिधिप्रकियाः ॥
9 ® मृतपित्रमशब्रह्ममनुष्याणां महामखाः ॥ १०२॥ बिक भूतयज्ञः । सधा पिवृयह्ञः । पितृभ्योऽन्नादिदानं स्वधारनब्देनो- पठक्ष्यते । छौकिकेऽआाबु(बौ)पासने षा सायं भरातरत्र होमो देषयङ्घ; । स्वाध्यांयोऽध्ययनविश्चेषो अद्ययज्ञः । अतिथिपूजनं मनुष्ययज्ञ; । एषामेव सद्चान्वयमाद पनुः- “८ अहुतं च हूतं चेव तथा प्रहुतमेव च । बराह्मं हूतं प्राहितं च पच्च यत्ञाः प्रकीर्तिताः ॥ जपोऽहुतो हूतो होमः प्रहुतो मोतिको बचिः । ब्राह्मं हुतं द्विजाग्याचौ प्राशितं पितृतर्पणम् ” ॥ १०२ ॥
ॐ देवेभ्यश्च हताद्नाच्छेषाद्रूतबङिं रेव ॥ देेभ्योऽनेष्टो #हन्यं हुतरेषादभ्ाद्भतेभ्यो बि हरेत् । अन्नपत्र पम् । वथा--“ शाखो विपचेदन्नं छोकिके वाऽप नित्यशः । यस्मिन्नेव पेदन्नं तस्मिन्दोमो विषीयते ॥ छीकिके वैदिके. वाऽपि हुतोत्यष्टे जछे क्षित । वैश्वदेवः प्रकतैव्यः पञ्चपुनापनुत्तये ” ॥ आश्वछायनः-“ अथ सायं प्रर्दः सिद्धस्य हविष्यस्य जुहुयात् ? । फालयायनः-““ हविष्येषु थवा मृख्यास्तदनु जीहयः स्मृताः । माषकोद्रवगौरादीन्तर्वालामेऽपि वजयेत् ” ॥ आपस्तम्बः- “ ने क्षारखवणहोमों विद्यते । परान्नसंमृष्टस्य हविष्यस्य होमः । उदीचीनं भस्मापोह्य तस्िञयुहुयात् । तदधतमहुतमग्नो मवति ” इति । तस्याथः--क्ारल्वणपरान्नसंखष्टहविष्येण होमोऽग्रो न कायः । « आयां अन्नपेसकतोरः स्युः । हासं श्वाप्तं क्षवथुममिमुखोऽन्ने वजयेत् । # ह्यं हुत्वा हतेति पथे युक्त इति भाति ।
समिद्धः । ५ क, घ, वकोरदीन्यवंखा' ! ६ क, घ. तते ! तथा प*। ५ क. घ, “ीनमुष्णं भः । < क, धं कृं । ख, तं दासं ।
१ ग. पपितुसुरः । २ ख. ग. श्ध्यायाध्यः ! ३ क, ख. ग. घ. देवतेष्ि्ु'। >» ख. तः
भावाराध्यायः ] याहवल्क्यस्पृतिः । १४३ ( गृहस्यधर्मप्रकरणम् ४)
केशानङ्गं वाप्तश्वाऽऽखम्याप उपस्यृशेत् । आर्याविष्ठिता वा शूद्राः संछक- तारः स्युः ” । तथा -“ परोक्षम॑नं संस्कृतमम्नावधिधित्याद्धिः भोेत्तदेव पवित्रमित्याचक्षते ” । दक्षः--“ पृ्चमे च तथा मागे सेविमागो यथाँइतः । पितृदेवमनुष्याणां कीटानां चोपदिश्यते * ॥ व्यास्ः--““ वैश्वदेवं प्रकुवीत स्वश्ञाखाविहिते ततः । सस्कताननरं विष्येश्च हविष्यम्यज्ञनानिवतैः ॥ तिरेवननरमरि दवाच्छेषमाष्ाग्य वारिणा । कृतापपम्यः स्वधया स्व दक्षिणतो हरेत् ” ॥ आपस्तम्बः ५ बठीनां तस्यं देशकस्कारो हस्तेन परिमृञ्यावो््ये न्युप्य प्श्चात्परिपेचनम् ” ||
जनं मूमो श्वचण्डारुवायंसानां विनिष्षिषेद ॥ १०३ ॥ श्वादीनामनं भूमी निक्षिपेत् । चण्डारन्चब्द्ः; पतितादिपरिग्रहार्थः । तथा च मनुः-“ शुनां च पतितानां च श्वपचां पापरोगिणाम् । वायप्तानां क्रिमीणां च जनकेनिक्षिपेद्भुवि ” || अन्न परतितग्रहणं क्पार्पाण्यादिपरिग्रहाथम् । तथा च ह्माण्डपुराणम्- ५८ पूरवे देवेजता दैत्याः स्छयामाच पराजिताः । कपाटपाणयो नम्मुः केचिन्न्मनतास्ततः ॥ केचिन्मुण्डास्त्वज्िताक्षाः कषायवप्तनासततः । सान्तव(त्व)ताश्च दुराचाराः शोचाचारनरिष्कताः ॥ नरास्थिकेशरंछननाः केचिद्याजेन दानवाः । अनाश्र उतम्थश्ु जरी मण्डी वृथाचयः॥
प्रायश्ित्तो)+ -थयेन्नरः | निषृणो मिन्नमयादो > ॥
| @।| ू
रोगिणां जतिनां यद्र प्ति >|
अहषीणामथ देवानां निन्ड्यात्मानम ॥
१ ख. म्मा्िसंः ।२ख. श्याऽऽहतः 1 ३गरश्त्य सः) जम, श्यप। ५३, "वसेभ्यश्च नि" ) ६ क. घ. बरह्मपु? । ७ ग. ^रविवजिताः 1 ८ क, ध, स्नः । ९ क. ध, "ताधिकं । १० ख. “निन्दित्रः । रो} ११क. ग, योभिनां । १२ क- घ. श मन्निणां।
१४४ अप्राकापराभिधापरादित्यविरचितदीकासमेता--[ १ प्रयमः-- ( गृदस्थधर्मत्रकरणम् ५)
प्रख्यापयति यो विप्रो नापिमानश्च वेदयेत् । कितवो मद्यपश्चेव क्रत॒नां क्रयविक्रयी ॥ वणिष्वाधषिको भामग्रेषकः पिडानस्तथ । अगारदाही गरदः कुण्डाशी सोमविक्रयी ॥ सामुद्रङच्छिग्रङ्च तेठिकः कूटकारकः । गुरोश्वाटीकनिबेन्धी गुरोवैञ्चयिता खटः ॥ मत्तशचोज्ज्ितवेदश्च घातको गुरुतस्पगः । संकरख्रीरतो बन्धु्नारीणां छम्पटस्तथा ॥ निक्षेपहारी मायावी तथा कायचिकित्छकः । करीणन्यो निन्दते(ति) दभ्यं विकीणेशच प्रशंपति ॥ ख्रीनाखव्राह्मणानां च हन्ता गोघः प्रपश्चवान् । वणतंकरङ्यश कारुकशच विकर्मङक्त्॥ खजातिषमेप्ल्यामी परकर्षरतश्च यः । पिवेच्छक्र च यः पां प च दुष्टो मतेमगः॥ एते देल्याः पस्मारव्याता न तु स॒ष्टाः खयंमवा । यज्ञेषु रक्षतां मागो देय इत्येव संस्मरन् ॥ विभ्म्यो मूर्तिमच्यश्च तेभ्यो दयाद्रहाह चिम् । ब्राह्मणः स्यात्क्रृवयुगं पितरस्तन्न देवताः ॥ चेतायुगं क्षत्रियश्च तत्न पूज्याश्च देवताः । विज्ञेयं द्वापरं वैश्यसत्र बुद्धस्तु पृज्यते ॥ रदः कषियुगं तत्र पूज्याः पाषण्डिजातयः ” इति ॥
भृतबलिद ने भन्नः-
“ य भूताः प्रचरन्ति दिवा नक्तं बलिमिच्छन्तो वितदस्य प्रेष्याः । तेभ्यो बां पुष्टिकामो हरामि मणि पाट ->-न>दघात् इति ॥
व्यासः--““ रेन्दरवारणवायन , “.चऋतास्तथा ॥ वायस ।पेण्डं मयाऽर्षितम् । श्वानो (म)राबदौ वैवखतकुखोद्धवौ ॥
ताम्यां 1. श्रदास्यामि स्यातामेतावदहिपकौ । दत्त्वाऽनेन विधानेन बट पश्वादुपरपशेत् ५ ॥ त
४ 9 ०.,..५9 ज < क, श्वं छसे । ख, छ य धा ।आमा । २क. घ. रधम । ३ स्र, बुदाः।
आचाराध्यायः 1 याञ्रवल्क्यस्पृतिः । १६९ ( गृहस्थधमेप्रकरणम् म)
अन्नहोमप्रभृति श्वादिभ्योऽज्नमक्ेपपयन्तं वैश्वदेषाख्यं कम सायं भातः कतेव्यम् । यदाह मनुः “ सायमन्नस्य द्धस्य पलन्यमन्त्रं बि हरेत् । वेश्वदेवं हि नायेतत्पायं प्रातर्विधीयते " ॥ कतृणां # ५५, @ @ ® ५ 4 कतृणां पंसामलामे परनी वैश्वदेवं मत्ररहितं कुर्यात् । वस्रं वैश्दे- बोपरुक्षणायेम् । तथा च गौतमः- ५ सायं प्रातर्वैश्वदेवः करतञ्यो बचकिर्म च । अनश्नताऽपि स्ततमन्यथा किल्विषी मवेत् "! ॥ तस्य प्रातरुपक्रमः सायमपवमेः । यदाह लोगाक्षि- ^^ दिवाचरेभ्यो मूतेम्थ इति दिवा । नक्तंचरेम्यो मूनेम्य इति नक्तम्", ॥१०३॥ अन्नं पित्मनुष्येभ्यो देयमप्यन्वहं जलम् ॥ अन्नं पित्रादिभ्योऽन्वहं प्रतिदिनं देयम् । पुत्रिकापत्रेण तु मातामदादिभ्य- खिभ्यो यामुष्यायणेस्तभयेभ्यः तदाह व्याघ्रः--“ दयान्मातामहश्राद्धं नियमात्पुतिकापतः । उमयोरथ संबन्धाङ्र्यात्स उमयोरपि ” ॥ अस्यागुत्पत्मपत्य तव मम स्वघाकरं भवलिति कन्यादातुररेण सह संम तिपत्तो कृतावेवाहायाः पुत्र उभयसबद्धः। मनुष्येभ्योऽतिथिभ्पोऽन्वहं प्रतिदिनं देयम् । अन्वहमिति परल्ेकपमभिसवध्यते । अन्नाभावे जलम् । अन्रान्वदहापिति विधीयतेऽन्यदनूद्ते । मनुः--“ कुयादहरहः भराद्धमन्नायेनोदकेन वा । ` पयोमूढफदेवाऽपि पितृभ्यः प्रीतिमाहरन् ” ॥ खयुहारीतः-“ निलश्राद्धमरेवं स्यादरव्यपिण्डादिवभितम् ” ॥ मत्स्यपुराणे-“ नियं तावत्प्रवक्ष्यामि अव्यावाहनवजितम् । अदैवं तद्विनानीयात्पावंणं पूर्वै स्मृतम् „ ॥ कात्यायनः“ अप्येकमाशयेद्धिमरं पित्रयज्ञाथ॑तिद्धये । अदैव नास्ति चेदन्यो मोक्ता मोज्यमथापि वा ॥ अम्युद्धूत्य यथाकति किंचिद्न्नं यथाविधि ।
पितृम्योऽथ मनुष्येभ्यो दचयादहरदर्द्विनः ॥ पितम्थ इदमित्युक्त्वा स्वधाकारं च कारयेत् ”।
€
9 क. घ. त्नी मन्रराहितं सायं वेश्वदेवे कु" 1 २ क, म, घ. न्धः । म, । १९
१४६ अपराकपराभिधापरादिलयषिरचितयीकासमेता-[ १ प्रथमः- ( गृहस्थधमप्रकरणम् ४)
अदेवामित्यन्तमेकं वाक्यम् । नास्ति चेदन्य इत्यपरम् । देवलः“ अधृतं भोजयन्विप्रः स्वगृहे सति सर्पिषि । परत्र निरयं घोरं गृहस्थः प्रतिपद्यते ॥ मिष्टमन्नं खयं मुक्त्वा पश्वात्कदङनं घु । ब्राह्मणं मोजयचन्िप्रो निरयं चिरमावसेत् " ॥ शातातपः--“ मूतयन्ञस्तथा श्राद्धं नियं स्वतिथितर्पणम् । क्रमेणानेन करतन्यं स्वाध्यायाध्ययनं सदा ” ॥ नित्यमिति भाद्धविशेषणम् । भचेता-- ^ नाग्नोकरणं नाऽऽवाहनं न पिण्डा न विप्र्जनम् । अनुत्रञ्या दक्षिणा च त्रिम्यश्चातिथिकस्पनम् " ॥ त्रिभ्यश्चाधिकस्य विपरस्याधिगतस्यातिथित्वं कटप्यम् ॥ माकेण्डेयपुराणम्-“ कुर्यादहरहः श्राद्धमन्नायेनोदकेन वा । पितनृदिरय विप्रांस्तु मोजयेद्धिपरमेव वा ” ॥ नारायणः- “५ नियुज्येकमनेकं वा श्रोत्रियं प्राङ्मुखं सदा । निवीती तद्वतमना षीन्ध्यायन्परमाह्ितिः ॥ आप्तनं चाध्यंदानं च मृक्तव॑द्राचनं ततः । स्वशक्त्या चान्नमुदत्य इन्तेत्यवं प्रकल्पयेत् ॥ स्वाध्यायं चान्वहं ढुयान्न पचेदन्नमारमने ॥ १०९ ॥ स्वश्षाखाध्ययनं स्वाध्यायो न तु स्वशाखेव, तस्या अकार्यत्वात् । ततश स्ववाखाध्ययनमन्वहमनुदिनं छाद् । ब ह्ययज्ञस्येतरुनषैचनमन्वहमिति गुण- विधानाथेम् । तथाऽऽत्मायैमन्नं न पचेत् । अत्राऽऽत्मनः कैवल्यं विवक्षितम् । तेन देवादीनामात्मनश्च छते पाको न दोषाय । यदाह मनुः- ¢ देवतातिथिभरुल्यानां पितृणामात्मनश्च यः | न निवेपति प््चानामुच्छृप्तत् प्त जीवति ” ॥ एवं च--^“ अधं स्र केवछं भुङ्कते यः पचत्यात्मकारणात् » इति स्ववाक्येनाविराधः । अत एव श्ुतिः- ^“ केवाधो भवति केवटारी » इति ॥ १०४॥ बारुस्ववासिनीहदगभिण्यातुरकन्यकाः ॥ संभीज्यातिधिभृर्यांश्र दैपर्योः शेषभोजनम् ॥ १०५ ॥
। ` अक. म. च. त्वञ्जय रक. न्दवनत्व (कान्चन क. ग, ध. स्याऽऽग. । २ क, 'वद्वचनं तथा । स्वः । ३ ग, कृतः पा" ।
आचाराध्यायः ] याङ्गवल्क्यस्पृतिः । १४७ ८ गृहस्थधमंप्रकरणम् *) बालादीनतिथाश्च मोजयित्वा भुक्तावदिष्ठं दंपती भुज्ञीयाताम् । असा- पथ्याद्ालस्तया वृद्धः, परिणीता कन्या पिदर स्थिता खवासिनी, गरभष- ययं गभिणी क्षीणत्वादातुरो वचनादतिहव्यापारसाधकृत्ादधत्पाः । मतुः--“ सुवाप्तिनीः कुमारीश्च रोगिणो गभिणीस्तथा । अतिथिभ्योऽम एवेनान्मो जयेदविचारयन् ॥ अदत्वा तुं य एतेभ्यः पूवं मुङ्कऽविचक्षणः । स मुञ्ञानों न जानाति श्वगूधरेजैग्धिमात्मनः " ॥ शवमियपरेाऽऽत्मानं भक्ष्यमाणं न जानातीलथेः । ततश्च बालपश्तिभिः
सह भोजनं न प्रयवायायेति । १०५ ॥ = शा क क = क ९9 ह, अपाद्याननावष्छाद्धस्त्चिव भुञ्चता ॥ अनय्रममृतं चेव कार्यमन्नं दिजन्मना ॥ १०६ ॥ अपोऽग्ानेत्युपनेता माणवकं मेष्यति ¦ तेन च षेण तदर्थोऽत्र रक््यते- अपोशानेनेति। ततशापोश्ानेन भोजनादृ््व पुरस्ताच्च क्रियमाणेना्रमनम्- मरतं च द्विजातिना कायम् । ठद्धश्षाचातपः-“ परिधानमपोशानं पूरवमाच्छदने परम् । मवल्यन्नमन्चं हि सोत्तरीयं तथाऽमृतम् „ ॥ बौधायनः--“ उपचि स्मे स्थाने शुचौ -छषष्णपमन्विते । चतुर्थं चकों तु वतुं चार्धचन्द्रकम् ॥ कतेन्यमानुपूर्येण ब्राह्मणादिषु मण्डम् ” । बह्मपुराणे-“ अन्नं दृटा प्रणम्याऽऽदौ प्राज्ञिः कथयेत्ततः । अ्माकं निल्यम्त्वेतदिति मक्लाऽथ चन्दयेत् » ॥ बोधायनः- ¢“ सवोवदयकावपरेषु प्रक्षाठितिपाणिपादोऽप आचम्य शुचौ सेदृत्ते देशे प्राङ्मख उपविदयोदधृतमाहियमाणं सूमुवः स्वरोभित्युपस्थाय वाचं यच्छे करयस्तं तु महाग्याहतिमिः । प्रदक्षिणमन्नमुदकं पारेषिच्य सव्येन पाणि- नाऽविमुच्चन्नमृतोपस्तरणमप्तीति पृरस्तादपः पीत्वा पश्चानेन प्राणाहुती-
१७. बाछः सुवाधेनी वद्धो ग-।२ख. "ता 1 सुवा ! ३क.ख.घ, ननी च मः | क, ग, तनुः । स्ववा \५ ग. घ. "ति ! आपो! ६ ड. पप्ने । ७ छ. ्तादश्ता तथा !
भे-। ८ खे, प्रेषणत्^ 1 ९ य. “रलं तरैः ।
१४८ अपराकापराभिधापरादित्यविरचितदकास्मेता-[ १ प्रथमः-- ( गुहस्थथमे्रकरणम् ४) होति श्रद्धायां प्राे निविष्टोऽमृतं जुहोमि शिवो मा विशाप्रदाहाय प्राणाय खहा "` | अपाने व्याने उदाने समाने निविष्ट इत्यादि यथाखिङ्कपनुषङ्गः । « एवं पञ्चातनेन तृष्णीं मृयो व्रतयेत् । प्रजापतिं मन्ता ध्यायेत् । सथाप्युदाहरन्ति- आप्तीनः प्राञ्सोऽश्रीयाद्वाग्यतोऽल्नमकुत्सयन् । अस्कन्दयस्तन्मनाश्च भुक्त्वाऽ्िं भमुपछपरेत् ॥
सवैम्षापुषकन्दटमां सानां दनोनावयेन्नौतिुहितोऽगता पिधानमसीत्युपरिश- दपः पीत्वाऽऽचान्तो हृदयदेशमभिमृशति प्राणानां मन्थिर्षि रद्र मा विशान्तर्मत्त(क)प्तेनाजेनाऽऽप्यायसतेति पुनराचम्य दक्षिणपादाङ््े पारणि खाव. यति- अङ्ुष्ठमान्नः पुरुष अङ्क च स्माध्रितः। इशः सर्व॑स्य जगतः प्रभुः प्रीणाति विश्वमृष् ॥ इति । ईतानुमच्रणमृष्वहस्तः समाचरेत् । श्रद्धायां निविदयामृते हुतं रिवो मा शिवमाविश प्राणमन्नेनाऽऽप्यायस् | अद्धायामपाने अद्धायां व्याने भरद्धायामरदाने अद्धायां समाने निविष्ये- यादि यथारिङ्गमतुषङ्गः । ¢ ब्रह्मणि म आत्माऽमृतत्वयित्यक्षरेणाऽऽस्मानं योजयेत् । सक कतुयाजिनामा- त्मयाजी विशिष्यते । सर एवमेवाहरहः सायं प्रातरजुहुयादद्धिवी सायम्, | तथा--“ जह्मचारी गृहस्थश्च योऽनश्च॑स्तु तपैरेत् । प्राणान्निहोतरोपेन अवकीर्णी भवेत्त सः ” ॥ अन्यत्र प्रायश्चित्तात्प्रायश्चित्ते तदेवं विधानम् " | थायथिचे तदेव विधानमिति, प्रायित्ते क्ैव्यपिर्थः। ८« अयाप्युदाहरनति-- अन्तरा प्रातराशे च सायमाश्चं तथेव च। ` सदोपवाप्ती मवति यो न भृङ्क कदाचन ” ॥ आपस्तम्बः-“जाचम्य चोध्वं पाणी पारयेदा प्रोदकीमावात् । ततोऽभिमुप्टशेत्'' । परगतमुदकं याभ्यां ता परोदकौ । । हारीत$--“ न कारष्णायप मन्ये वाऽीयात् |
विष्णः-
१क.ग.घ. (तिप्रा! रक. ग. घ. "ठमासार। ३ग. न्रामिसु" । * क. "तिसहि। ५ क, घ. "णिनिल्लाः ६ प. हुलाऽन्नमः। ७ क. घ, श्वन् | प्राः) < ध. श्वे अधानमिति आअचदिततक \ ९ क, ^मू । इति प्रायधित्तं क । १० ख. घ. श्ये नान्नीः\
आचाराध्यायः] याङ्गवत्क्यस्मतिः । १९९ ( गृहस्यघमभ्रकरणम् ४)
« म गोब्राह्मणोपरागेऽश्रीयात् । न राजव्यक्तने प्रवतितश्वाभनिहोत्री यदाऽभि- होत्रे हुतं मन्येत तदाऽश्वीयात् । यदा कते मन्येत वैश्वदेवमेपि प्रवणि च यदा पर्वतं मन्येत । नाश्नीयाचानीरणे नाषैरात्रे न मध्यहि न संध्ययोः । नाऽऽद्रैवाप्ता नैकवाप्ता न नञ्नो न भिन्नासनगतो न शयनगतो न मित्नमा- जने नोद्धतज्ेदं न दिवां धाना न रात्रौ तिरबद्धं दमि न सक्तू्न कोविदारवटपिप्प्॑शणक्ञाकं नाद्वा नाहुत्वा नाऽदद्रेषदो नानाद्रकरमु- सश्च नोच्छिषटो घृतमादयात् । न चन्दराकंतारका निरीक्षेत न मुर्वानं खशेत्। तण््यनुटि्तश्च न निःशषङ्त्स्यादन्यत्र दधिमधुपर्पिःपयःपक्ुपर्डोदकेम्यः।
नाश्नीयाद्धा्थया सार्धं नाऽऽकोश्चे न तथोत्थितः ॥ बहुनां प्रेक्षमाणानां नेकस्िन्बहवस्तथा । शन्याख्ये वहिगृहे देवागारे कथचर्म ॥ ताम्ररनतसुवर्णैशङ्खेस्फटिकादमनां भित्नमभिन्नमिल्यदेषः '” । भारकण्डेयः-“न्यस्तपा्स्तु मूज्जीत पश्च आपतान्महामुने । हेषमुद्धूल भोक्तव्यं श्रूयताम कारणम् ॥ विप्रुषां चोपपतसरचः पादचेखरजस्त्वधंः । मुखेन मुङ्क विप्रोऽपि मितर्थे न तु हिप्यते '” ॥ येके भोजने भरमिपा्परतिष्ठापनं न ठेपनीयमिल्यथेः । दिष्णुपुराणे-“ अश्नीयात्तन्मना मूतवा पूं तु मधुरं रम् । ठवणाम्डो तथा मध्ये कटुतिक्तादिकांस्तथा ॥ ्र्रवे पुरूषोऽश्ीयान्पध्ये च कठिनाशनः । अन्ते पुनर््रवाशी तु बडारोग्ये न मुश्ठति " ॥
्ात्ातपः- वि्यमानेन हस्तेन नाह्मणोऽज्ञानदु॑ः 1
तोयं पिबति वक्रेण श्वाऽपो जयेत नान्यथा ॥ उद्धृल्य वामहस्तेन यस्तोयं पिवति द्विजः । सुरापानेन तत्तुल्यं मनुराह प्रजापतिः ॥ हस्तौ प्रक्षाल्य गण्डूषं यः पिनेदविचक्षणः ॥ सदेवांश्च पितश्च आत्मानं चव घातयेत् “ ॥
गण्डूषो भोजनांनचुलकः। १ग.न व्राः । २ ख. "मभ्निप०। 3ख.ग.ध्वानराः। जग. श््रौनतिः ।५क. घ.
ग्यिस० । ६ ग, श्टसाण ! ७ क. (कलेन । < क. घ. न ¦ वैवीनतिः--ताः । ‰ क. ध. "हु शुक्िस्फ" । १० घ. न सेषः । ११ क, ख, प्रक्यूवे पु 1 १२क, ख, ग, नाग्रचुः ।
१५० अपराकौपराभिधापरादिदयविराचेतरीकासमेता- [ ९१ प्रथमः- ( गुदस्थधमंभकरणम् *) बह्मपुराणे-“ यस्तु पाणितछे पङ यस्तु एूत्कारपंयुतम् । प्रसृताङ्रिमियंश्च तस्य गोमां सवच तत् ॥ नाजीर्णे मोननं कुयात्स्याचेन्नातिवुमुष्षितः । इस्त्यश्चरथयानोष्टभाप्तादस्थो न भक्षयेत् ॥ दमशानाभ्यन्तरस्थो वा देवाङ्यगतोऽपि वा | व्रायनस्थो न मुञ्जीत न पाणिस्थं न चाऽऽप्तने ॥ नाऽद्ैवापा नाऽऽद्रेदिरा न वाऽयज्ञोपवीतवान् । न प्रप्तारितपादो न पादारोपितपादकः ॥
नावसकरिथकसंस्थश्च न च प्यङ्किकास्थित ; | न वेष्टितरिरश्चापि नेोत्सङ्गकृर्तेमाजनः ॥ नेकवसखो दुष्ठमध्ये सोपानत्कः सपादुकः । न चर्मोपरि संस्थश्च चपेवेषटितपाश्वैवान् ॥ आप्तरेष च नाश्नीयात्पीतशेषं पिबेन्न च । शाकमूढफटे्षूणि दन्तच्छेदेन भक्षयेत् ॥ सेचयेच्नान्नमन्नेन विक्षिपषं पात्रप्तस्थितम् 1 वहूनां मुञ्ञतां मध्ये न चान्नीयात्वरान्वितः ॥ वृथा न विकिरेदन्ं नोच्छिष्टः कुत्रचिद््ननेत् ” । शडः--“ नानियुक्तोऽमाप्तने गच्छेत् । नाग्राप्तनस्थः प्रथममन्नोयात् ! नाधिकं दद्यान्न प्रतिगृह्णीयात् “ । बृहस्पतिः-- ^“ न स्एशद्ामहस्तेन मृज्ञानोऽन्न कदाचन । न पादं न रिते बि न पदा माननं स्यरेत् ” ॥ आपस्तम्बः--“ मनाग्भुञ्जीत तथा प्राादकृतममो मुञ्जीत »१। देवरङः-“ मुक्तोच््छि्ठं समादाय सवेस्मार्किचिदाचमेत् । उच्छिष्टमागधेयेभ्यः सोदकं निवैपेुवि ” ॥ अत्र मश्रः-“ रौरेऽपुण्यनिव्ये पद्मा्ुदनिवाधिनाम् । प्राणिनं पूरवेमूतानामन्षय्यमुपतिष्ठताम् ” इति ॥ « युक्त्वाऽऽचामेद्यथोक्तेन विधानेन समाहितः । शोाधयेन्मुखहस्तो च मृदद्धिवषणेरय " ॥
१ कृ. ?णिस्थे न । २ ग, नवायैने । ३ क. घ. ध्येङ्का। ४ क, ग. घ. (तभोजः 1 ५ क. म, घ, “च्छेदने भ । ६ क. घ, “वरेत् । उ* । ७ क, नां सवेजन्तूना० । घ, नां सवेभू" \
आचाराध्यायः] याज्ञवस्कयस्मतिः । १९१ ( भुदस्थघमेप्रकरणम् ४) व्यास‡--“ अद्धिः प्राणान्समारम्य नामि पाणितटेन च । मुक्त्वा चैव प्रतिष्ठेत न चाप्यद्रेण पाणिना ॥ आचान्तोऽप्यशुचिस्तावद्यावत्पात्नमनुद्धतम् | उद्रतेऽप्यज्ुचिस्तावदयावच्नोन्ृज्यते मही ” ॥
विष्णपराणे--“ स्वस्थः प्रशान्तचित्तस्तु कतासनपरिभरहः | अभीष्टदेवतानां तु कुर्वीति स्मरणं नरः ॥ अश्चिराप्याययन्धातुं पार्थिवं पवनेरेतः । दन्तावकाशं नमप्ता जरयत्वस्त॒ मे मुखम् ॥ अन्नं बलाय मे भूमेरपामगन्यनिर्घ्य च । मवत्वेतत्परिणतौ ममास्तु विहितं मुखम् ॥ प्राणापानप्तमानानासुदानम्यानयास्तथा । अन्नं पुष्टिकरं चास्तु ममास्तु विहितं सुखम् ॥ अगस्िरधिर्वडवानख्श्व मुक्तं मयाऽन जरय॑न्त्वशेषम् । सुखं च मे तत्परिणामप्तमवं यच्छन्त्वरोगो मम चास्तु देहे ॥ विष्णुः परमसेन्द्रियदेहमेदप्रधानमूतो मगवान्यथेकः । सल्येन तेनान्नमरे्षमन्तररोदारोग्यदो मे परिणाममेतु ॥ विष्णुरत्ता तथेवात्ने परिणामश्च वे यथा । स्येन तेन मदुक्तं जीयेतवन्नमिदं तथा ॥ इत्युच्वायं खदहस्तेन परिमृज्य तथोदरम् । अनायाप्तप्रदायीनि कुर्यात्कमोण्यतन्दितः \ नाद्यात्सूयग्रहा्पूवेमहवि पायं शरिग्रहात् । अहकाङे च नाश्चीयात्तात्वाऽश्चीयाच्र मुक्तयोः ॥ ल्रास्वा दष परेऽहयचादूयस्तास्तमितयोस्तथा "” । स्पृखन्तरम्--“ गुक्त्वाऽङ्कुङितं धर्म नेत्रयोयेत्प्रदीयते । अचिरेणेव तद्वार तिमिराणि स्यपोहति " ॥ तथा-
५ श॒यीतिं च सुकन्यां च च्यवनं शक्रमश्चिनो । मोजनान्ते स्मरेनित्यं चक्षरोगेन बाध्यते | १०६ ॥
१ म. दत्तावकाक्चे न्” } २ क, "यले । 3 ग. ग्पमेतदारोम्यदं मे ! * ख, घ, ध &्ऽरोः। ५. द्दृष्ट ।
१५२ अपराकौपराभिधापरादित्यिरचितरीकासमेता-[ १ प्रयमः-- ( गृहस्थधमेप्रकरणम् =) क्ष (क, 9 द, £ # ॐ @ श पू £ जतिथिषे व वणानां दय शक्याऽनुप्रवशः ॥ ब्राह्मणादीनां बणौनामतियिभावे सति ब्राह्मणादैक्रभेण ते भोजपि- तव्याः, यदि ब्ुयात् । अशक्तस्य ब्राह्मणातिथिभोननं नियतम् । यदा बोधायनः-
५ अथातः पश्च महायज्ञास्तान्येव महासत्राणि, देवयज्ञः पितृयज्ञो ब्रह्म यज्ञो मूतयन्नो मनुष्ययज्ञ इल्यहरहर्दैवेभ्यः स्वाहा कर्यादाकाष्ठादथेनं देवयज्ं समा्नोति । अहरहः पितृभ्यः स्वधा कुर्थीदोदपा्ादयथेनं पितृयज्ञं समा- ओति । अहरहः स्वाध्यायमधीयीताऽ5 प्रणवादयेनं बह्मयज्ञं समाति । अहरहरृतेभ्यो बिं हरेदा पुष्यभ्योभ्येने मूतयज्ञं स्तमा्नोति । अदरह- नह्मणेभ्योऽन्नं दद्यादा मृर्फङशाकेम्योऽथेने मनुष्ययज्ञं समाप्नोति ” ।
अतश्चातिथिपएूजाया अकरणे निन्दा ब्राह्मणातिथिपरजनाकरणविषयेव ।
यदाह विष्णुः“ अतिथिर्यस्य मारो गृहस्थस्य तु गच्छति । तस्मात्मुकृतमादाय दुष्कृतं तु प्रयच्छति ” ॥ अत एव मनुः क्षत्रियादीनामिच्छ्याऽऽतिथ्यं कायैमिलाद- ५ यदि त्वतिथिधर्मेण क्षत्रियो गृहमाननेत् । भुक्तवत्सु तु विप्रेषु कामं तमपि भोजयत् ॥ वैशयशद्रावपि प्रातो वुटुम्बेऽतिथिषर्भिणो । मोनयेत्ह श्येसतावानृशंस्यं प्रयोजयन् * इति ॥
आनृश्ंस्यमनेष्ठयम् ॥
अप्रणोद्योऽतिधिः सायमपि वाभ्भत्रणोदुकेः॥ १०७॥ सायमागतोऽतिथिरभणोध्योऽभलयाख्येयः । आश्चयितव्य इदः । यदाह मनुः-“अप्रणो्योऽतिधिः सायं सूर्योढो गृहमेधिना । के प्राप्तस्त्वके वा नास्यानश्न्गृंही वसेत् › इति ॥ अश्चनाभावे तु वाग्भतृणोदकैरप्यमणोधः । अप्येतैरातिथ्यं कु्यादिलर्थः॥ तथाचाऽऽपस्तम्बः- ^“ कारे खामिनावन्नाथिनं न प्रयाचक्षीयातामन्नामावे मूमिरूदकं तृणानि कल्याणी वागिल्येतानि ” ॥ १०७ ॥
सर्कृय भिक्षवे भिक्षा दातन्या सव्रताय च ॥
१ ड, त्वेन व 1 २ ग. 'द-गोबि(भि) ठः । अः । ३ ख. श्योदात्तोद" । ग, "यौद्ानोद्" ग, घ्, न्यृहे वः: ५३. ध्या सुतर ।
आचाराध्यायः] याद्वल्क्यस्पतिः। १९३ ( गृहस्थध्मप्रकरणम् `») भिक्षवे यतये सव्रताय ब्रह्मचारिणे च सत्टछरत्य एजयित्वा भिन्ना देवा । ग्रासपरिमितमन्न भिक्षा । छरतिषपराणे-“ भिक्षां च मिक्षवे दद्यात्परनाड्बह्मवारणे । अकर्पितान्नादुद्धत्य सकव्यज्ञनपंयुतम् ॥ अकृते वैश्वदेवे त॒ भिक्षाथं गृहमागते । उद्धृत्य वैश्वदेवाथं भिन्नां दत्वा विपतजयेत् » ॥ गोतमः--“ स्वस्िवाच्य मिक्षादानमप्पूवम् ” अथ्वैमुदकपूवम् । यतिविष- यमेतत् । भाकंण्डेयपुराणे--“ सप्रमाणा भिक्षा स्याद्र मप्तचतुष्टवम् । अग्रं चतुगुणं तत्त॒ हन्तकारं विदुबंधाः ॥ भोजनं हन्तकारं वा अभ्रं भिक्षामथापि वा। अदत्वा तु न मोक्तव्यं यथाविमवमात्मनः ” ॥ नित्यश्राद्धातिथ्याभ्यां कमान्तरमेतद् । विष्णः--“ मिक्ष॒कामवे चाग्रे गोभ्यो दद्याद्यो वा प्रक्षिपेत् । भुक्तेऽप्यन्ने विद्यमाने न भिषक् प्रल्याचरक्षति ” | गृहस्थेन थुक्तेऽप्यन्ने तस्मिन्विमान इत्यथः । चकाराद्रोग्रासादिसंग्रहः । यदाद ऋष्य्युङ्ः- “< गवां माप्तं च कुषीत् नित्यमेव दिने दिने १, महाभारते--“ षाप्तमष्टं परगवे सान्नं दात्त यः सदा । अक्त्वा स्वयमाहारं स्वगेडोकं प्त मच्छति » ॥ जद्यपरागे--““ सोरमभेय्य॑ः स्वमेहिताः पवित्राः पृण्यराक्यः । प्रतिगृह्णन्तु मे मपरं गावन्ञेखोक्यमातरः ॥ दयादनेन मन्रेण गवां ग्रां सदैव हि । गवां कण्डूयनं घातं माप्तमाहिकमेव वा ॥ दत्त्वा मवेन्नणां पण्यं गाप्रदयानपतमं चृणाम् "| भिक्षादानं नेवेयादिदानोपलक्षणम् । यद्रहयपुराणम्- «८ वि्रेम्यश्चाथ तदेयं ब्रह्मणे यज्निवेदितम् । वेष्णवं सात्वतेम्यश्च मस्माङ्धेम्यश्च शांमवम् ॥ सौरं मोम्यश्च शाक्तेभ्यो देवीम्यो यन्निवेदितम् ।
१ क. ध्युत्राम् + जः 1 २ ख. ग, श्व्। स्व । ३ क. थ्यः सगे, ४क. मंसदा।भि । य. मं फलम् । निः । 9
१५४ अपराकापराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता-[ ९ प्रथमः-- ( गृहस्थधमंप्रकरणम् ४) खीम्यश्च देयं मातृभ्यो यद्यत्किवि्निवेदयते ॥ मूतप्रतपिशा वेभ्यो यत्तद्ुमो निषापयेत् " ॥ भोजयेच्चाऽऽगतान्कारे सखिसंबन्धिबान्धवान् ॥ १०८॥ सखा मित्रम् । संबन्धिनः शह्ुरविवाद्यादयः । बान्धवा मात्पक््याः । एतान्भोजनकाडे भराप्ान्मोजयेत् । युक्तवति हस्थे माप्तानमति मनुराद-- ८८ इतरानपि सख्यादीन्ंप्रीव्या गृहमागतान् । परकृत्याऽन्नं यथाशक्ति भोजयेत्सह मायया ” ॥ अतश्च वाक्याद्गम्यते थक्तवति भतैरि भायां भुञ्जीतेति ॥ १०८ ॥ महोक्षं वा महाजं वा श्रोत्रियायोपकल्पयेत् ॥ सक्कियाऽन्वापस्तने स्वादुभींजनं सूनृते वचः ॥ १०९ ॥ महान्तमुक्षाणं बलीवर्द तदखामेऽज भरोत्रियाय मधुपकांहंय गृहमागतायो- पकर्पयेत्पचेत्संस्छुयादिति यावच् । तथा च भरुतिः-
८८ अत्िथिर्वा एष एतैस्याऽऽगच्छति यः सोमः करीतस्तस्मादेतद्यथा राज्ञे वा बराह्मणाय वा मोक्षं वा महाज वा पवेत्तदु ह मानुषम् ” इति ।
तथा च बह्चव्राह्यणम्-
५ यावन्तः खलु वे राजानमनुयन्ति तेभ्यः सवेम्य आतिथ्यं क्रियतेऽग्नि मन्थन्ति सोमे राजन्यागते तद्येवादो मनुष्यराज आगतेऽन्यस्िन्वाऽहेत्युक्षाणं वा वेहतं वा क्षद्न्त एवमेवास्मा एतत्क्षदन्ते यदं मन्थन्त्यञ्चिहिं देवानां पशुः "।
ततश्च यः कश्चिदाह श्रोननियायोपकर्पयेद्राचा प्रत्तिपादयेन्न तु दिस्यादितिः
तच्छरतिनिरुढम् । न “न हिस्यात्सर्वमूतानि ” इति निषेधो मधुपकाङ्गमृतां हिंसा- युपसंक्रामलशरीषोर्पीयाहंसापिव । अत एव मनुः- ८ मधुपक च सोमे च पितुदैवतकरमेणि । अत्रैव परावो हिंस्या नान्यन्नेत्यत्रवीन्मनुः " ॥
तथा च गरहदच्छोनकः--
“ आचान्तोदकाय गां वेदयन्ते हतो मे पाप्मा पाप्मा मे इत इति जपितव कुरुतेति कारपिष्यन्माता रुद्राणां दुहिता वसूनामिति नपित्वोमुत्सरनतेत्युत्लक्ष्य्रामांतो मधुपर्को मवति * |
१ ख. निदापः । २ ख. "हधमेया । 3 ङ. "याय प्रक । ४ क. "पपाद्येः। ५क., ख. (त॒स्य ग~ । ६ ख. ग, "सोमे मः)
आचाराध्यायः 1 याहवस्वयस्पृ विः । १५५ ( गृहस्थघमप्रकरणम् *)
अत्र महोक्षमहाजोपकर्पनपुखेन मधुपर्को विधीयते । तथा सत्क्रिया पूना, ¶
अन्वासनं तस्मश्चपविष्ट उपवेश्चनम् । खादुभोजनं सरपिष्मदनप्र ।
तथा च वसिष्ठः-
५ अथाप्युदाहरन्ति--क्षत्रियायाम्यागताय सरपिष्मदन्नं पचतीति ” ॥
सूनृतं वच; कस्याणी वागिलयेतानि करतंव्यानि 1 १०९ ॥
प्रतिसंवस्सरं व्याः स्नातकाचायपार्थिवाः॥
ष प्रियो विवाह्यश्च तथा यज्ते प्रस्युखिजः पुनः ॥११०॥ भरलब्दं स्नातकादयोऽ्घ्या मधुपर्केण पृञ्याः । स्नातकः समाटत्तः । आ चार्थं उक्तलक्षणः । पाथिवो राजन्यः । मियो मनोज्ञः । विबाह्यः स्तुषाया जामातुश्च पित्रा । ऋत्विज उक्तङक्षणा; । ते सात्सरिकमधरुपकंपूनिताः भर तियं पुनर्यः । चकारः श्वह्ुरादिपरिग्रहायः। तथा च कौनकः-“ तिजो वृत्वा मधुपकमाहरेत् । स्नातकायोपसिताय राज्ञे चाऽऽचायैश्वशरपितृन्यमातुढानां च " इति । अत्र चोपस्थितग्रहणास्स्नावकादयो श्रहमागता एवादंणीया इति गम्यते । स्नातकपाथिवादीनां भ्रोजियत्वे सत्यरणम्, अन्यथा- ८ मोक्षं वा महानं वा श्रोत्नियायोपकल्पयेत् * इति विरोधः स्यात् ॥ ११० ॥ अतिथौ ओओतरिये च यथा वतितम्यं तथोक्तम् । अधुना तयोेक्षणमाद-- अध्वनीनोऽतिथिज्ञेयः श्रोतियो वेदपारगः ॥ तथा च भनुः-““ एकरात्रं हि निवपन्नतियिन्रं्यणः स्मृतः। अनिलं हि स्थितो यस्मात्तस्मादतिथिरुच्यते › ॥ यश्च यथाविधि वेदाध्ययनस्य पारं गतबान्स श्रोत्रियः । वेदशब्देनात्र स्वश्नाखोच्यते । तथाचाऽऽपस्तम्बः-“ घर्मेण वेदानां चैकेकमधीत्य श्रोत्नियो मवति ” । अध्येतुभेदेनेकमिति बीप्सोपपाततेः । अत एव बौधायनः-“ एकां श्ाखामधीत्य श्रोत्रियो मवति "” इति ॥ मान्यविेतो ग्रहस्थस्य ब्रह्मखोकमभीप्सतः ॥ १११॥
„_______---------------_-__-__~~~~~~~~~____~_~~__~___
१ क. घ. ववद्य उ? । २ क, ख, ग, ध. ^त्विजस्तभा । भ्र ।
१५६ अपराक्ौपराभिषापरादियविरवितदीकासमेता-{ १ प्रथमः- ( गहस्थथमप्रकरणम् ४)
एतावतियिभोजत्रियौ बह्मरोककामेन गृहस्थेन मान्यो प्ज्यो । निल्यस्याप्य- स्याऽऽनुषङ्किकं फलमेतदिति वचनसामथ्या दम्यते । ओत्रियस्य स्नातकपा- विवत्वादिविरिष्टस्य मधुपकंरूपमरहंणयुक्तं भ्रोभियत्वमाजेणातिथित्वमत्रेण वा [विशिष्टस्य माननमनेन फटाय विधीयत इत्यनुसंधेयम् ॥ १११ ॥
किच-
| परपाकरुचिर्न स्यादनिन्यामन््रणाह्ते ॥
अनिन्धमामन्रयितारं बजंयित्वा परस्यान्नं नाभिरषेत् । कालयायनः- “५ अनिन्येनाऽऽमन्नरितो नापक्रमेत् । आमच्ितो वाऽन्यदन्नं न प्रतिगृह्णीयात् ॥
वाकूपाणिपाद्चापल्यं वमयेचातिभोजनम् ॥११२॥ वागादीनां चापस्यमसंयतत्वं वजेयेत् 1 अत्र गौतमः--“ न रिन्नोदरपाणिपादचक्षुवाक्चापडानि कुर्यात् । अतिमोजनं च वर्जयेत् *” । अनारोग्यादिदेतुतात् । तथा च मनुः--““ अनारोग्यमनायुष्यमस्वभ्ं चातिभोजनम् । अपुण्यं ोकविद्धिष्ं तस्मात्तत्परिवजेयेत् » ॥ बह्मपुराणे--कुयास्सीरान्तमाहारं न तु पश्चातियनेद्षि । जठरं पूरयेदर्षमननमागं जछेन च ॥ वायोः संचरणार्थाय चतुथैमवशेषयेत् ” ॥ ११२ ॥ क कष्ट ॐ कर ४ ~ ० आताथ त्रोय तृप्रमासामान्तमनुत्रजत् ॥ आति ओतरियं च तप्तं सन्तमासीमान्तं सीमान्तं यावदनुकजेद् । जिविधा सीमा--बास्तुसीमा, प्रामसीमा, े्रसीमेति । सा चानुत्रजनीय- गुणापेक्षया व्यवस्थापनीया । यदाह मनुः-- ^“ आप्तनावप्तयो शस्यामनुतरन्यामुपाप्तनम् । उत्तमेषुत्तमं कुयाद्धीने हीनं समे समम् '' # इति ॥ गच्छतो ऽनवरज्योक्ता । यदि इ्ुतोऽपि हेतोनिवसति तदा यत्काय तदाह शर्खः-
कणा प भती
# इत आरभ्य निवसतीदन्तम्रन्थो ध, पुस्तके न ।
© ^,
१ कु, ग. “निन्दितमाः ! २ क. ध. "मान्तादनु । क. य. नन्तंयाः।
आचाराध्यायः ] याज्ञवरकयस्मरतिः । १९७ ( गृदस्यधमैभरशरणम् ४)
“^ सहाऽऽपीत प्रदोषेऽनुजञाप्य शयीत पुर्वं प्रतितध्येत प्रस्थितमनुत्रेत् } सम- म्यनुन्तातो निवर्तेत › ॥ 3 9 ^ क ष्ट, (९.०, वन (९ जह.रष समासात यिष्टारषएश्च बन्धुभिः ॥ ११३ ॥ अहःशेपमवशिष्टदिनभागं रिष्टिरक्तरक्षणेरिषैः भिये वन्पुभि् संव- न्षिभिरासीत । अज्र दृक्षः--“ मुक्त्वा तु सुखमास्थाय तदन्नं परिणामयेत् | इतिहासपुराणाम्यां षष्ठपप्तमकौ नयेत् ॥ अष्टमे छोकयाघ्रा तु बहिः संध्या ततः भरम् ” इति ॥ रोकयाज्ा खोकस्थित्तिः ॥ ११३ ॥ उपास्य पा्चमा स्यां हताऽप्रीस्तानुपास्य च ॥ भः ४ क ददि र, ॐ 3 4 क । त्यः पारटता मक्त्वा नाततष्त्याऽय सवश ॥११५॥ पथिमां सायं संध्यां यथाविधि उपास्य वन्दित्वाऽ्ीन्वैतानानौपासनं वा विधिदष्दुत्वा तानुपास्याऽऽराध्य तै (हे)बलयमन्रनपादिना श्रयः पुजादिभिः परितः समाहतोऽनतिवप्ल्ा भुक्त्वाऽऽवश्यककायान्तरं इत्वा संवित्, स्वापायं श्य्यायामङ्गयेष्टि विन्यसेव् । दक्षः-“ होमो भोननकाङश्च यान्यदहक्ृत्यकम् । कृत्वा चेव ततः पश्वात्छाध्यायं किंचिदाचरेत् ॥ प्रदोषपश्चिमो यामो वेदाम्यापतिन तौ नयेत् । यामद्भयं शयानस्तु ब्रह्ममृयाय करते › ॥ आपस्तम्बः--“' सदा निशायां दारान््मलयच्दुर्वीति " । दारश्नब्देनान् व्ये सद्धार्याच्यते । तां भदलयेवाऽऽ्त्पानपरुकरुर्वीत । नान्यां प्रतीलययथः। विष्णुः- “ नाऽऽद्रगदः स्वप्याननोत्तरापरश्िरा न गस्नो नानु नाऽऽकाञ्े न पिश कायने न पश्वदारुकृते न गजम्चङ्कते न विचुदग्धकते न च्छिने नाधि ४ न षर्यपिक्तद्रुमजे न इमदानशन्याख्यदेवतायतनेषु न चपटमध्ये नारिमध्ये न
बै
१ ग. सदाऽऽसी` । २ क. घ. पुनः } ३ ग. ड. ततृष्ठोऽव । * ग, "हा स्वमार्योः ) ५ म, पात्ताठे न प। ६ क. शरिषटमः ।
१५८ अप्राकौपरामिधापरादिल्यविरदितदीकासमेता-[ १ प्रथमः-- ( गहस्थधमेप्रकरणम् *) धान्यगोगुरुहताशनपुराणामुपरि नोच्छिष्टो न दिवा स्वप्यात् । न ैध्यायां न स्षमस्मनि देशे नाऽऽ न पर्वतमस्तके ” | उक्षना-- न तेगम्बक्तशिराः स्वपेत् । नादीक्षितः इष्णचर्मणि ”” । कुष्णोऽत्र हरिणः, ॥ ११४॥ ब्रह्मे भृहूते चोत्थाय चिन्तयेदास्मनों हितम् ॥ रत्रिरुपान्यो पुदुता ब्राह्मः, तस्पिन्नत्थाय निद्रां हितवाऽऽत्मना हतं चिन्तयेद्विगृषोत् । भयश्च तरिवगीत्मकम् । यदाह पनुः- ५ धमौथोवुच्यते श्रयः कामार्थौ ध्म एव च । अथ एवेह वा भ्रयांल्िवगे इति तु स्थितिः ” ॥ धर्माथेकामाद्धिवगेः । तयेतच्च भेयोऽचेत्थं मया साधनीयमिति चिन्तये- परिभावयेत् । ५ ज्ाह्चे मृत बध्येत धर्मार्थावनुचिन्तयेत् । कायङ्केशांश्च तन्मुन्वेदतत््वाथेमेव च 2 ॥ व्यास$--“ किं नुमे स्यादि त्वा छ तु मे स्यादकवैतः । इति संचिन्त्य कार्याणि धीरः कुर्वीत वान वा ॥ उत्थायोत्थाय बोद्धव्यं किमद्य सुकृतं कृतम् । दत्तं वा दापितं वाऽपि वाक्षत्या वाऽपि मापिता #॥ उत्थायोत्थाय बोद्धन्यं महद्धयमुपस्थितम् । मरणन्याथिश्योकानां किमद्य निपतिष्यति ॥ यस्यां रान्यां प्यत्ीतायां न किंचिच्छुममाचरेत्। तमेव वन्ध्यं दिवसमिति विदयद्विचक्षणः ॥
धर्माथकामन्खे कारे यथाशक्ति न हापयेद ॥११५॥ धमाङ्गमूते काटे धपे छुयात्। न तद्धाध(पोनायैकामौ । एवं पमाविरुदधेऽथङाॐेऽ-
# एतदग्रेऽधिकऽयं अन्यो ध.छ.न. पूस्तकेष् । स यथा-“कायङ्केशांश तन्मखन्वेदतत्वाथ- मेव च } मत्स्यपुराणम्--स्मतेवीयाजेनो नाम राजा बादुषदस्रयुक् । योगं संकीर्येन्नागं काठमत्थायः मानवः 1 न तस्य वित्तनाशः स्यान्नष्टं च लमते पुनः । इति नन्दीश्वरं प्रतीश्वरवाक्यद । सन्द
पुराणे-- अनामयश्चेतनवान्नाम कीतैयित्ता तव । सोऽप्यश्वमेषस्य फ र्प्स्यते नत्र सशयः ॥ व्यासः---ईते ।
१ क, ख -मरन्दरक' ।
आचाराध्यायः ] या्गवरकयस्प्रतिः । १५९ ( गृहस्यधरमग्रकरणम् *)
थमेव । तथा तद्भयानवरुदधे काठे कामम् । इत्यं यथाञ्ञवित भमायेकपमिभ्यो न हापिता भवन्ति । तथा च गोतपः- ५ न पू्वीहणमध्याह्ापराह्वानफटान्ुयोचयादाक्ति पमार्यकामे- म्यस्तेषु तु घमत्तरः स्यात् „ । मनुः--“ परित्यजेद्भकाम स्यात धमैविवजितो । धर्मे चाप्यसुखोद्कं खोकसंक्रु्टमेव च " ॥ ११५ ॥ मान्यस्वनिमित्ानि सक्रमकान्या्या)ह-- विद्याकर्मवयोबन्धुवित्तेमान्या यथाक्रमम् ॥ छि, ष्टे, क क अकषत क (~ एतेः प्रमृतं: शूद्र अपे वाधिकं मानमहत्ि॥ १३६ ॥ विद्यादिभिस्तदरन्तो बयोबन्धुवितैर्ययानिरदेशक्रमं मान्या भवन्ति । कमव योबन्धुवित्तवद्धिधिद्यावान्मान्यो वयोबन्धुवित्त्बद्धिः कर्मवान्वन्धुषिचवभ्यां चयस्वान् । एवं विचवता बन्धुमान्न पुनरन्यथा । चिद्या पराणन्यायेत्यत्रोक्ता । क विदितन्िया । वयो मानयितूवयोपेक्षयाऽधिकम् । बन्धवो ह्ञातयः। वित्त- मर्थः । एतैयक्ता दविजा मान्या भवन्ति । विद्यादिमतां समवाये यथाक्रमं क्रमा- नतिकरमेण मानः कायः , पूर पूर्वसृत्तराद्वीय इद्यथः। एतैः कमादिभि- गगैः भयेकं ्भृतर्ुक्तो वार्धके सति शरट्रो नमस्कारव्यतिरिक्तं मानमहेति । वार्पकमनत्राश्नीतेरत्तरम् । यदाह् गोतमः“ शुद्धोऽप्थरीतिको वरः ”' इति । तथा जातिरपि पान्यत्वहेतुरिदयाह स एव- ५ वित्तनन्धुकर्मनातितरिद्यावयांि मान्यानि परबडीयाप्ति । रतं तु सरवम्यो गरीयस्तन्मूरतवाद्धमंस्य ” । जातिमीन्यस्कारणम् । उ्छृषटगुणविचयायुक्वस्तु हीनजातिरप्युतछृष्टनाते- पन्यो भवति । यदाह मनुः--५ विततं बनधुषैयः कमे विद्या मवति पचमी । एतानि मान्यस्थानानि गरीयो यद्यदुत्तरम् ॥ पञ्चानां तरिषु वर्णेषु मृयांि गुणवन्ति च । यत्न स्युः सोऽपि मानार्हः शुद्रोऽपि दशम गतः † ॥ बर्ष्तस्योचमो दक्षमो मागो दशमीं । संरूयातो भूयांसि, भकषेतो गुणः
५१क शक्त न। २क. "मौ यौ स्यातां षर्भवः। ३ क. शम्थो विया ४) क “वन्द्यः क" ! ५ ग. थेभ्योऽन्यत्रोक्तकः ।
१६० अपराकोपराभिधापरादित्यविरचितदीकासमेता- [ शप्रथमः- ( गृहस्थधरमंप्रकरणम् *)
वन्ति । तेन जातिमनाद्त्य बहुविध्योऽर्पषिच्येन मान्यः । भङृष्टवि्श्चाषढृष्- विधेन । एवं कमांदिष्वपि ॥ ११६ ॥ ददभारिनृपक्षतस्चीरोगिवरचक्रिणाम् ॥ पन्था दयो नृपस्तेषां मान्यः स्नातस्तु मूपतेः ॥ ११७ ॥ द्धो दशमीस्थः) “चक्रिणो दशमीस्थस्य इति[स्पृतिः]। वयसोऽन्तिमावस्था दश्मी । भारी भारवान 1 दषो राजन्यः । स्नात; स्नातकः । खीरोगिणी प्रसिद्धो । वरः कन्यायुद्रोदुं भ्दरत्तः । चक्री शकटवाहकः । एषां पन्था देयः । पथि पिलितेष्वेतेषु मागांदपसतेव्यमिति । परथि तेषां सपे तानां ठप प्रान्यः । उपस्य च स्नातको मान्यः स चेद्राद्यणः। यदाहाऽऽपस्तम्बः- ५ राज्ञः पन्था ब्राह्मणेन प्रमे तु ब्राह्मणस्येव पन्था यानस्य मारामिनिहित- स्याऽऽतुरस्य शिया इति स्वदतिभ्यो वणज्यायप्तां वेतररवणैरश्ेष्टपतितम- त्ोन्मत्तानामात्मस्वस्त्ययनार्थेन सवरव दातन्यः `! इति । खी चात्र गभिणी ज्ञेया । यदाह बौधायनः- ¢‹ पन्था देयो ब्राह्मणाय गवे रज्ञे ह्य चक्षुषे । वृद्धाय मारतप्ताय गर्भिण्यै दुर्बाय च ॥ दाहिखितो-पन्था देयो बाटप्र्रजितविधारिर्पगुणपङ्ेम्यः"' इति॥ १ १७॥ धमांथानां हृस्यथांनां च कर्मणां व्यवस्थामाहइ-
इज्याध्ययनदानानि वेश्यस्य कषत्रिथस्य च ॥
प्रतिग्रहोऽधिको विप्रे याजनाध्यापने तथा ॥ ११८॥ इच्यादिकमीणि वेशयक्षन्निययोः, चकाराष्िमस्यापि ध्भसाधनानि । प्रति- ग्रहादीनि तु विभरस्यव इत्तिसाघनानि । अधिकत्वं परतिग्रहादेरण्यसाधार-
|. ण्यम् । ब्राह्मणस्येव प्रतिग्रह दिरिलर्थः । अत एव विप्र॒ इति विषयसप्तमी । अनन्यज्भा (न्यमा)वेश विषयः । अतो ब्राह्मणस्येव मति्रहादेढततित्रयम्। यतपु- नः-“ अनाह्मणादध्ययनमापत्काठे विधीयते ” इति, तदध्यापनपात्रकवत्वमब्राह्य- णस्याभ्यनुजानाति, न तु इचित्वमपि । अत एवानन्तरमाह मनुः- अनुत्रस्या च शुश्रुषा यावदध्ययने गुरः ” इति ॥
[२ क
9१ उ. तथम् । रग, ° भरेव । दिल्पप। ३ ष, 'हदेरि"। ४ क. प्देलर्थ; ।५ ग
“वश्चात्र पिः ६ य. श्तरकत्वः।
भाकाराध्यायः ] याङ्वर्क्यस्पतिः । १६१ ( यदस्थघमे प्रकरणम् *) अनुवञ्येव शभुषेतयथेः। अब्राह्मणो ब्राह्मणस्य यावदध्ययनं बाकरेव गुरुः । प्ाद्राह्यम एवाध्यापितो गरुः । यदाई गौतमः--“ आप्यो ब्राह्मणस्यानामणाद्विचोभ्योगसतदनुगमनं टाशषा । समाप्त ब्राह्मणो गुरुः » इति । एवं च--“ अजीवन्तः स्वध्मणानन्तरां पापीयपी वृत्तिमतिष्ठेरन्न तु कदा चिज्ज्यायप्तीम् » इति बिष्टवचनम(नं ना) समञ्जसं भवति । इजञ्याध्ययनमिदयतरेस्याग्रहणेन दानाध्ययनन्यतिरिक्ता द्विनातिषमी लक्ष्यन्ते ॥ ११८ ॥ प्रधानं क्षत्रिये कमं प्रजानां परिपारूनम् ॥ परधानं मुख्यं क्षज्जिये भरजानां परिपाखनम् । प्रधानं प्रनापरिपारनाख्यं कमे धमेहेतुत्वाञ्च । वश्ष्यति दि-पुण्यषदमागमादच इत्यादिना परघङ्गतः पएण्यषद मागस्यायेषडभागस्य चोपादानमिति ॥ कुसीदं कृषिवागिन्ये पाश्युपाल्यं विशः स्पृतम्॥ ११९ ॥ कुसीदं स्वणंदेषेध्टपजीवनम् । षिः प्रसिद्धा । बाणिज्यं वणिक्मं । ततश्च धान्यादि समध गहीत्वा महाध दीयत इति वाणिज्यम् । पद्ुपारयं पञ्ुरक्षणमर् । तत्सवं वेश्यस्य मुख्यं एत्तिकमं ॥ ११९ ॥ श्ुद्रस्य हिनश्ुश्रषा तयाऽजीवन्वणिगभवेव् ॥ शिल्पेवा विविषेजीवेद्हिजातिहितमा परेव ॥१२०॥ शद्रस्य द्विजन्चशुषा मुख्या इत्ति; । ब्राह्मणञ्चधुषा तु घर्पोऽपि । [ % यदाह मनुः--“ विप्रतैवैव शूद्रस्य विशिष्टं कर्मं कील्यते । यद्तोऽन्यद्धि कुरुते तद्धवेत्तस्य निष्फटम् " ॥ विशिष्युल्छष्म् 1 षैरत्तिरेतुत्वात् । निष्फलं षर्ैरहितमित्यर्थः । ततश्च क्षन्नियवेश्यसेवा शुद्रस्य एच्यर्थेव । तदाई स एव- “ शूद्रस्तु बृत्तिमाकाङ्सन्शत्रमाराषये्यदि । धनिनं चाप्युपाराध्य वैशयं श्रो जिजीविषुः ॥ # एता्चिहान्तगंतम्रन्यः शुणन्येकाग्र तस्थता एतदभरे वतते ष. पुस्तके ।
१ क. घ, (पत्काले त्राः । २ ग. “उग्रे पशुः 3 इ. श्ल्वैनानाविपै" । ४ क, इ, "चरन् । ५ क. धम्येवु" । ६ ख. “कर्मः । ७क. ख. श्रोऽपि जीः । २१
१६२ अपराकोपराभिधापरादित्यविरवचितरीकासमेता--[ १ भ्रयमः-- ( गरहस्थधमप्रकरणम् *)
स्वगीर्थमुमयार्थ वा ब्राह्मणं न विरोषयेत्। या तु बाह्मणक्षब्दस्य सा ह्यस्य कृतकृत्यता "` ॥
द्विजैश्च तस्य यथादाक्ति इत्तिषिषेयेलयाह स एव-
५ प्रकरप्यतेऽस्य तेवैत्तिः स्वद्ुटुम्बा्यथाहेतः ।
शक्ति चावेक्ष्य द्ष्यं च भ्रल्यानां च परिग्रहम् ॥ उच्छिष्टमन्नं दातव्ये जीणीनि वस्नानि च। पुाकाश्चैव धान्यानां जीर्णाश्चैव पारेच्छ्दाः ” ॥
अपुष्तण्डुलानि धान्यानि पुखाक्राः । परिच्छद् उपकरणम् 1 तया द्विजजरु- भ्रूषया न जीवस्तदा वणिग्भवेत् । वणिज्यया जीबेदिलथैः। रिर्पैव विष- धेथित्रकमोदिमिजीषेत् । “ अङ्क्घुवंस्तु शुश्रूषां शद्रः कतुं द्विजन्मनाम् । पु्रदारात्यये प्रापे जीवेत्कारुककरममेभिः ? ॥ इति च स्मरणान्तरात् । तथा-- « यादृशेन कमणा क्रियमागेन द्विनातिङश्रुषानर्हो न मवति तानि कर्माणि प्रचरणीयानि। यैः प्रचरितैः श्र ष्यन्ते द्विनातयस्तानि शिल्पानि कार्कर्माणि च इति, तज्ापि द्िजातिहितमाचरणीयम् । तथा च देवकः- ५ शुद्धो द्विजातिङूुशरुषा पापवजेनं कंडन्नादिपोषणं कर्षेणपश्पाछनमारोद्रह- नपण्यम्यवहारचित्रकमेनृत्तगीतवेणुवीणामुरजम्दङ्गवादनानि ” इति ।] यूद्राधिकारे नरसिहपराणम्- ५ अयाचितः प्रदाता स्यात्कृषिं वृत््यथंमाश्चयेत् । पुराणं शृणुयाच्चैव नरतिहस्य पूजनम् ॥ महाभारते--“ दृराच्छद्रेणोपचर्यो ब्राह्मणो ऽच्चिरिव उवछन् । संस्पररय पारेचरयस्तु वैरयेन क्षत्रियेण च » ॥ पराणश्रवणविधो भविष्यत्पुराणे- ¢ शूद्राणां पुरतो वेदा वेदानां क्षत्रियास्तथा । सत्रियाणां तथा विप्राः इण्वन्तयेकाग्रतः स्थिताः ॥ १२० ॥ शृद्रहततीरभिधाय पममाह-
9 क, जवेत्तदा ।
आचाराध्यायः] याहवस्क्यस्परतिः । १६३ ५, भा्यारतिः श्ुचिमूयभत। श्राद्धकि्यापरः ॥ नमस्कारेण मन्त्रेण पच्च यज्ञान्न हापयेद ॥ १२१॥
॥ भार्यायामेव रतिर्यस्य स तथोक्तः । अनेन च भार्याव्यभिचारपरिहारो धर्मतवेनास्य विधीयते । शुचिः श्ासरीयक्षौचकती स्यात् । मृदयमतां भृलानां पुज्रकटजादीनां पोषकः । आद्धक्रियापरः आद्धानुष्टाननिष्ठ; । उक्तान्पश्च यङ्ञान्नमस्कारात्मकेन मत्रेण कुत्, न पुनरनधीतमच्रत्वेन तान्दापयत्त्यमेत् । मव्रराब्दोऽत्र सकरमच्रकार्यनमस्कारविनियोगा्ैः । अन्यया समानाथेतया खाहाकारस्वधाकारयोरेव कार्ये स्यात् । ननु च श्ुद्रोऽनभिः कथमभिसाध्यक- मधिकारी स्यात् । न चास्य विवाहाभिरस्तीति वाच्यम् । शूद्रस्य विवादो. माभावात् । न हयमच्रकोऽस्ति होमः । न च श्रो मन्नवान् । नमस्कार पच- यङ्ेष्वेव मच्रकार्ये विधीयते । न विवाहेऽपि । तस्माद भरिसाध्येषु कार्येषु चक्त- व्योऽस्याधिकारहेतुः ॥ उच्यते--अनगेरपि शरस्य ॒वैश्वदेादिकमागि ठौकिकेऽ्रौ कार्याणि तं अदयेबेह विहितत्वात् । यैथा निषादस्थपतीष्टः । रिचिद्धिजातीनामपि वैश्वदेवकमं न बिचाहाभिनियतं किं पुनः शूद्रस्य । यत्तु गौतमेन शृद्रमधिङृलोक्तम् “ पाकयज्ञैः खयं यजेतेलेक » इति, वोकि- काभ्मिविषयम् ॥ १२१॥
अधुना सथैव्णसाधारणं षमेमाह- अर्हिसा सत्यमस्तेयं शोचमिन्दरियनिग्रहः ॥ दानं दमो दया क्षान्तिः सर्वेषां घमपाधनम् ॥१२२॥ अदहिसाऽविदितवधवर्नम् । सलं यथा्थवचनम् । तच्च भूतदितमेव योज्यम् । “ सत्यं मूतहितं प्रोक्तम् ” इति व्यासवचनात् । सलयमपि भ्रिय- मेव वाच्यम् । ५ स्लयं ब्रूयाल्ियं नरूयान्न ब्रुयात्तसयमप्रियम् । परियं च नानतं तरयादेष धमः सनातनः * इति मनुवचनात् । अस्तेयपदत्तास्वीकारः । श्ौचपमत््यपरिहारादि । तथा--“ श्चौचं तु द्विविधं प्रोक्तं बाह्यमाभ्यन्तरं तथा । मृज्रछाम्यां स्मृतं बाह्यं मावशयुद्धिस्तथाऽऽन्तरम् ” ॥ इन्द्रियनिग्रह निषिद्धेभ्यो विषयेभ्य इन्द्रियाणां निवारणम् । दानं
ऋ
छ + © १ ड. श्यारतः। न" । रख. म, घ, तथा । ६ ग, "टिः 4 केपां चि ।
१६४ अपरारकापरामिषापरादित्यविरवितदीकासमेता-[ ९ प्रथमः- ( गहस्थधमे प्रकरणम् ४)
भत्यपकारानपेक्षया पाते स्वधनप्रतिपादनम् । दमो निषिद्धान्मनोग्यापारो परमः । दया भृतदितैषित्वम् । क्षान्तिः क्षमा कोप्वजेनम् । "" क्षमा द्दताह- षत्वम् » इति स्मृल्यन्तरम् । दमः क्षमाऽऽजेवं दानमिति तु पठे- आवमकौरिल्यं, समचित्तता वा । “ आजवं समचित्तता ” इति वचनान्तरात् । सर्वेषामेव वणीनापदिसादि परलेकं धमेसाधनं भवति । तेषामेवात्र प्रकृतत्वात् । धर्पोऽतरापर्वात्मकोऽभिमतः । अत्र व्यासः
५ आनृश्ेस्यमरिसा च प्रप्ादः संविभागिता । श्राद्धकमांऽऽतिथेयं च सत्यमक्रोध एव च ॥ खेषु दारेषु संतोषः श।चं नित्यानसूयता । आत्मज्ञानं तितिक्षा च धमः साधारणो नृप ५॥
तथा- ^ स्यं दमस्तपः शौचं संतोषो हीः क्षमाऽऽनवम् ।
ज्ञाने शमो दया ध्यानमेष धमः सनातनः ॥ सत्यं मतहितं भोक्तं मनसो दमने दमः।
तपः स्वधभेवर्तित्वं शौचं सेकंरवननम् ॥
सतोषो विषयत्यागो हीर कायेनिवतेनम् ।
क्षमा द्रनद्रसहिष्णुत्वमाजेवं समचित्तता ॥
ज्ञान तच्वाथप्ंबोधः शमधित्त््रशान्तता ।
द्या भृतितषित्वमेष धमेः सनातनः `! ॥
बृहस्पतिः-“ दया क्षमाऽनसूया च शोचानायाप्तमङ्गकम् । अकापेण्यमस्प्हत्वं सवैसाधारणानि तु ॥ परे वा बन्धुर्वगे वा मित्र द्वष्टरि वा सदा । आपन्ने रक्षितव्यं तु दयेषा परिकीर्तिता ॥ बद्ये चाऽऽध्यात्मिके चेव दुमे चोत्पादिते कचित् । न कुप्यति न वा हन्ति सता क्षमा परिकीतिता ॥ न गुणान्गुणिनो इन्ति सति ईैन्दगुणानपि । नान्यदूोषेषु रमते साऽनसुया प्रकीर्तिता ॥ अमकष्यपरिहार् संसर्गश्ाप्यनिन्दितैः । स्वधर्मे च व्यवस्थानं शो चमेतत्प्कीतितम् ॥
न नश क
१ ख. ग, ककोऽधिगतः । २ ग, कस्पवः । ३ घ, "रमाजेः । ठ क, श्रसन्नता । ५ घ, गति प्रग । ६ ख, ममेगुः ।
जावाराष्यायः } याद्वरक्यस्पृविः। १६५ ८ गुहस्थधमप्रकरणम् ू) शरीरं पीड्यते येन सुदुमेन॑पि कर्मणा |
अल्यन्तं तन्न कतेन्यमनायाप्तः स उच्यते ॥
प्र्सताचरणं नित्यं नाप्रश्प्रवतर्ैम् । एतद्धि मङ्गरं भरोक्तमषिमिस्तत्वदाशमिः ॥ स्तोकादपि प्रदातग्यमदीनेनान्तरात्मना । अहन्यहनि यत्किचिदकारपण्यं तदुच्यत ॥ यथोत्पन्नेन सेतोषः कतैव्यो ह्यं्तवत्तु वा । परस्याचिन्तयित्वाऽथ साऽह परिकीर्तिता ” ॥ लरीरमलयन्तै धीडयते येन तन्न करवैव्यमिलयेः ॥ १२२ ॥ वयोबुद्धवर्थवाधिशश्चुतामिजनकमंणाम् ॥ आचरेरसष्शी। उत्तिमजिह्यामश्ां तथा ॥ १२३ ॥ बयः श्षरीरावस्था बारययौवनादिः। बुद्धिः परा । अर्थो वित्तम् । बाग्भा- चणम् । वेश्नो वस्रकचादिविन्यासः । श्चतं॑गुरुतः पुराणादि वियाधिगमः । अभिजनः कुलम् । कम योगादि । एषां हति स्थितिं सदशी परस्परानुरूष- भमत्सरामनिष्यामकुटिङामश्चां बाऽऽचरेत् । एतदुक्तं भवति--वयःकमोय- श्ुताभिजनानां अदेकमनुरूपवेश्चमाषणबुद्धिरत्तिः कार्येति । तथा च बृहस्पतिः--५ यथा विद्या यथा कमे यथा वित्तं यथा वयः । जनस्तयैव वेतत् वेश्षादिभिरनुद्धतः ” ॥ १२३ ॥ एवं परसङ्गेनाभिधाय प्रछत द्विजं भत्याह- ई _ _ क क => ७ क ५६, टि व्रैवा्षिकाथिकात्रो यः स सोमं हि पिषद्दिजः॥ बर््यं यावद्धत्यभरणपयौम्नाद्नादधिकं यस्य विद्यते स द्विजः सोमं पिबेत् । सोमेन यनेतेलयेः । मनां तु विरेषः- ८ यस्य चरेवाधिकं मक्तं पर्याप्त लतृक्तये । अविकं वाऽपरि वियत सर सोमं पातुमहंति ॥ अवस्त्वस्पीयति दन्ये थः सोमे पिबति द्विजः । पत पातपतोमपूर्वोऽपे न तस्याऽऽमोति तत्दम् ” ॥
१ घु, ग्नातिक? । २ क, ध. निद्यमप्रचस्तविवजंन- । ३ ग. प्रोक्तं विद्रद्धिस्त । * क, घ, "ते । अथो? ।५ क. हयथैवतु वा । ग. श्छ्यवततु वा । घ. हयर्यवतेया । ८०। ६ ग. घ, श्वेषधु । ७ क, जने तथै" ।
१६६ अपराकोपराभिधापरादिदयविरवचितदीकासमता- { १ प्रयमः-- ( गदस्थधमप्रकरणम् *) नियसोमयागविषयमेतत् । यत आह विष्णुः- ८८ श्नेवाधिकान्नः प्रत्यब्दं सोमेन यनेत । अभवि वैश्वानयो ” इति।
नन “ द्वादश्च राज्रीदीक्षितो शतिं चिन्वीत ” इति विधिसामथ्याद्याचितेनेव अत्विनां रतिः कारयति व्यथद्धेवािकाधिकान्नो य इति वचनारम्भः । मेवम् । एतद्राक्यारम्भसामथ्यादेवेतदरम्यते-भिक्षमाणस्याङाभेऽखलखाभे बा पर्वाजितेनापि धनेन यथोक्तं दक्षिणादानं कायं न पुनरदानं, द क्षिणास्पद्ानं वेति । यत्त कल्पसुत्रादौ श्चतौ च ““ दात्यैव यज्ञे दक्षिणा मवत्यस्िकाऽपि ” इत्यादिवचनं, तत्नैवापिकाधिकान्नेनाधिकारिणा मारब्धे ऋतां विनष्टे पूवाजिते धने मिक्षितस्य चापयाीप्तौ द्रह्न्यम् । अथ वा सदस्यप्रसपकतरियादिभ्यां दानं बाद्मणमोजनं च भागजितेनेव धनेन कायं न तु याचितेन । तस्य दक्षि. णादान एव नियोगादिदययथंवान्नियमाय वाक्यारम्भः ॥
प्राक्पामकाः क्रियाः कूय[दयस्यात्र काक भवत ॥ १२५ ॥
सोमयागानष्ठानासाग्याः क्रिया अगरिहाज्ाद्यास्ताः सति वाकं भदय- भरणसमर्थेऽन्ने कायः; । एतच्च काम्पविषयं न निल्यविषय तच्छ्तिविरा- धप्रसङ्गात् ॥ १२४ ॥
प्रतिसंवत्सरं सामः पशः प्रत्ययन् तथा ॥ | केतव्याऽशग्रयणेषटश्च चाठमस्यान चव {द॥१९५॥
एषामसभव इयादाष्ट वश्वानर एजः |
संवत्सरे संवत्सरे सोमयागः कर्ैव्यः । पद्ययागशवायनेऽयने । तथाऽऽग्रयणे- षिभैवेत्रीर्धिभिः ध्यामाश्यवेशं यात् । ¢ परस्यान्ते नवस्यष्टया ” इद्र च सस्यश्चब्देन शरद्रसन्तां र्स्येते। प्रायेण हि तत्रस्य) शरदसन्तयाः पृराणया- रन्तो भवतीति । अत एवाऽऽश्वङायन-- यदा वषेस्व तृप्तः स्यादथाऽऽयः णेन यजेत इति । एतच्च व्रीह्याग्रयणविषयम् । यवाग्रयमं तु वत्तन्तं एव । तनव हि तेषां नवत्वम् । इ्यामाकाग्रयणं श्लरादे वपासु वा। उभयत्र तषा नवलवात्। तथा चत॒मास्यान स्वका कतेग्यानि । “ अथ चातुमास्यानि चन्यां पोणं मास्यां फाद्गुन्याम् ” इति लांगाक्षिः । एतावता समरयामादान कम्य
१ ख. ग. "क्रया । २ क, य. घ. व्याऽऽभाय । दे क, ° थे कामां । तथा च मनुः $ स" । ४ ख, ^ धेस्यात्. ।
जाचाराघ्यायः] याद्गवरक्यस्मति; । १६७
{ गृहस्यधरमप्रकरणम् ४) तरद्यारपधनत्वेमैषामसंभवे तत्कार्ये ैश्वानरीं बैश्वानरदैदे)वलयापिष्ट कय- दिति. विदधाति । इषटकब्दः सोमकार्य क्रियमाणायामपि वैश्वानर्या भ्रौत- वैशवानरेष्ठयङ्गवगपमाप्त्य्थः । अन्यथा “ तत्कार्यीपतया तद्धम॑छामः ”” इति न्यायात्सौमिकधर्मपापषिः स्यात् । स्मार्तेन बा स्मातीतिकतेन्यता स्यात् । यत्तु मटुवाक्यम्-
८८ हृष्टि वैश्वानरीं नित्यं निर्वपेदव्दपयये 1 पानां पञुमोमानां निप्करत्यथमपतंमवे ” इति, तदपि सामादिका्य एवे विदधाति । न तु पश्रात्करणप्रायधिच-
तया निष्छृतिदाच्दस्त्(१)तेनिष्छृतिसंभगेनाबदयकर्तन्यतांमिष्ठराचे । अत एवानन्तरमाह-- ५ आर्पत्कस्मेन यो धर्यं कुरुतेऽनापदि द्विजः । पै नाऽऽपरोति फटे तस्य परत्रेति विचारितम् ॥ विशश्च देवैः साध्यश्च ब्राह्मणेश्च महर्षिभिः । आपत्सु मरणाद्धीतिरिषेः परतिनिषिः कतः ” इति ॥ अत्वं वेश्वानरीयेष्टिः भतिनिधिन तु भायशित्तमिति गम्यते । अतर सेषामिति सोमादीनां चातुरपास्यान्तानां परामर्ो न हु पश्चुसोमयोरव । भक् रणाविरेपात् । यु मटुनोक्तं -“ कृषानां पटप्ोमानाम् ” इति, तस्मदश्ेनायं-
कः कनेः
म् । अन्यथा बहुवचनानुपपत्तः । सोमादीनां प्रयेकसं मवभेदेनेष्टिः प्रयोज्या द्रस्याभावात्पाश्वात्यसभबर वेश्वानरी न तु हत्वन्तरात् । तथा च शड्वः--“ त्रेवाधिकाधिकाचस्तु पिनेत्सोममतन्दितः । इष्टि वैश्वानर कुर्यत्तथेवारपधनो द्विः" इति ॥१२५॥ हीनकल्पं न दुत सति द्रग्ये फर्प्रदुम् ॥ १२६ ॥ अधिकारिणं पति सवी्ञोपसंहारी प्रयोगविधिः शक्याङ्गोपसंहारो च । तत्र शक्याङ्गोपसं हारिणः प्रयोगविधेयेद्धिषयीमूतं कमे तद्धीनक्रल्पम् । यत्र तत्फ- छमदं काम्यं कर्मं तद्धीनकल्यं न कायैम् । अत्र हेतु; सति द्रव्ये फलम्रदमिति । द्रव्ये सति फलमदं यस्माद्धषति । द्रव्यशब्दः सर्वाङ्गोपलक्तणायेः । सति द्रव्ये सति सरवाङ्गानुषठाने कम॑ फर्मदं भवति यस्मात् । अत्र च फर्मरद्- १ग.घ. इतिच्य' । २ क. स. घ. छ. म. “स्तवे । ३ ख, ग. " तामाच । ४ ग. घ.
"पत्कजिन \५ ग, स॒ प्रो" 1६ ग. "विधिः प्रः । ७ स. ग. “च या वैशवानर्रीिः। < क. हेतुत्वात् । तः । ९ य. %ति । तस्माः।
१६८ अपराकपराभिषापरादिलयविरचितदीकासमेता-[ १ प्रथम ( गहस्थधमंप्रकरणम् ४)
दन्दः सकृदुश्चारितः काकाक्षिन्यायेन दैतुहेतुमभ्यां सह संबध्यते । फलदं करम हीनकटपं न कार्म । सति द्रव्ये तत्फलमदं भवति । भ्तथा च मनुः- ¢ प्रमुः प्रथमकल्पस्य योऽनुकद्पेनू(न) वतेते । न सांपरायिकं तस्य दुमेतेरविद्यते फलम् ॥ ] अत्र च सति द्रव्य इति भरथमकरपसाम्योपिरक्षणाथेम् ॥१२६॥ चण्डारो जायते यल्नकरणाच्खु्राभाक्षतात् ॥
यन्नाथं छन्धमददद्धासः काकोऽपि वा भवेत् ॥ १२७ ॥ यो यज्ञार्थं बद्राद्धिक्षेत स मेय चण्डाखो भवति तथा च मनः-““ न यज्ञार्थं धने शूद्रादि मिक्षेत धमंवित् । यजमानो हि भिक्षित्वा चण्डा; प्रेय जायते ॥ ये शूद्रादमिगम्याथ ह्यभिहात्रमुपाप्तत । ब्रलिजस्ते हि शूद्रस्य ब्रह्मवादिषु गर्हिताः ॥ तेषां सततयज्ञानां वृषरछनुपसेविनाम् । पदा मस्तकमाक्रम्य दाता दर्गाणि संतरेत् ” ॥ शूद्राद्धनपपादायाग्रीन्य उपाधत्ते तद्विषयमेतदराक्यद्रयम् । तथा च यङ्गा्थ ग्धं घनं समग्रे यज्ञोपयोगि योन करोति स भासः काको वा मवेत् । भासः पक्षिविशेषः । अत्र मनुः--“‹ यन्ञाथेमरथं भिक्षित्वा यो न स्वे प्रयच्छति । प्र याति मातां विप्र काकतां वा शतं समाः “ ॥ १२७ ॥
छसूुद्म्भीषान्यो वा उयाहिकोऽश्वस्तनोऽपि वा ॥ जीवेहाऽपि शिरोञ्छेन भ्रेयानेषा परः परः ॥१२८॥ इति गहस्थधमेभ्रकरणम् ।
कसुरं कोष्ठिका तस्परिमितमेव धान्यं यस्य स कुमृरषान्यः, कुमखादून- परिमाणं धान्यावपनं कुम्भी तत्परिमाणधान्यो वा गृहस्थो मवेत् । ¶्यहनिव
कियमाणानि
# धनुधिष्ान्तगंतम्रन्थो ग. पुस्तके न विद्यते 1 * इत उत्तरमेतदधं ग, पुस्तके--“यज्ञाथं कन्धाप्रदाता भासः काकोऽपि वा मवेत् ” हति ।
१ क. ख. ग, "भिश्चुकः ) २ग. घ. शयं याचकोऽदाता मासः । के, श्ये ठड्वप्रदाता भासः । ३ क, घ. "लागन्य॒प ।
आ कराध्यावः 1 याङ्वरक्यस्पविः। १६९
( ज्ञातच्छमतप्रकरणम् ५) इपयीसमेव षान्यं यस्य स उयाहिकः, स॒ वा स्याद् । अश्वस्तननिगीहषान्पं विद्यते यस्य सोऽश्वस्तनः, स वा स्यात् । परित्यक्तव्रीश्षादिकणन्च उ(गिक्ो). पादानं श्रिम् । पतिते [के ]ककण[स्योपदान]पज्छम् । शिरं चोञ्छं च श्चिो- ञ्छ, तेन वा जीवेत् । एषामुक्तदत्तिमतां परः परः पूरवस्मादर्स्माच्छरपान् , अतिञ्जयेन मनस्तः । स्वगोदित्मेकजयकारणम् । धर्पातिशयवत्ात् । अत्र च पनुः--“दकुपूटधान्यको वा स्यत्कुम्भीधान्यक एव वा । उयहोको वाऽपि मवेदश्चस्तनिक एष वा ॥ चत॒णीमपि चैतेषां द्विजानां गृहभेषिनाम् । उ्यायान्परः परो ज्ञेयो धमेतो छो कौजित्तमः ॥ षट् कमेको भवेत्तेषां त्रिमिरन्यः प्रवर्तते । द्वाम्यामेकश्चतुथ॑स्तु द्यपत्रेण जीवति " ॥ षट्क््ब्देन यजनयाजनादीनि बाह्मणकर्मांणि निदिश्चति तदन्तस्य भतिग्रहादित्तित्रयस्य विधानाम् । त्रिभिरन्यः पवर्षेत इति कुर्भीधा- न्यस्यापि हत्तित्रयविधिः । द्राभ्यामेक इति ज्यरैहिकस्य याजनाध्यापना- जुदा । भतिप्रहोऽपि ुत्सितादपिं स्यादिति तदर्ननम् । चतुर्थोऽश्वस्तनः स जह्मसत्रेणाध्यापनेन जीवेदिति । एवं च बाह्यणस्यै्र कुपूलधान्यत्वादयो धपः । न न्यस्य मतिग्रहादिष्टत्तिसं भवः ॥ १२८ ॥
[ इति भ्रीविदययाधरवंश प्मवश्रीशिलाहारनरेनरजीमूतवादनान्वयग्रमुतभ्रीमद्परादि- तयदेवविरचिति याज्ञवल्कीयधर्मेशाञ्लनिवन्धे गृहस्यधमे. श्रकेरणम् ॥ * ॥]
अथ सटीकयाब्ञवस्क्यस्मरती
न स्वाध्यायविरोध्य्थमीहेत न यतस्ततः ॥ मृ विरद प्रपरङ्गन पता च भर्वंच्छदा ॥ १९९ ॥ स्वाध्यायाधिगमविरोधिनमरथं नेच्छेत् । तद विरोधिनमपि यतस्ततो नेहेत, अतस्त निषिद्धादहातुरित्यथेः। न च विरुद्धेन कर्मणा दूतादिना परसङ्गेन च गीतादिना। भरसङ्ग आसक्तिः । तद्धेतुत्वाद्रीतादिः भसङ्गः । अथवा प्रस्ोऽनिष्ट-
१ख.,ग. घ्, धनं।२्ख.य घ. (धनं विः 3 ख, "करित: । 3.
१७० अपराकौपराभिधापरादिदयविरचितदीकासमेता-[१ प्रथमः- ( लातकव्रत्रकरणम् ५) धते, यद्यस्मै मैतददामीदं पेऽनिष्टेमेष करिष्यतीलेवं भयजननरूपः। यथोतप- नेन च संतोषी सतुष भवेत्। अत्र च पनुः-- ५ तोषं परमास्थाय सुखाथं सयतो भवेत् । सताषमृषं हि सुखं दुःखमृं विपययः "” ॥
अन्न च प्रकरणे प्रतिवाक्यमिदं कार्यमिदं वजेनीयमिति भरतिषादनद्रारेण तद्विषयः संकल्प इदं करिष्ये नेदं करिष्य इति मनोन्यापाररूपो व्रतशब्दः वाच्यो विधीयते । “ तस्य व्रतम् ” इत्युपक्रम्य शरुतावेषां विधानात् । अत एव वृसिष्ठुः--“ अथातः स्नातकस्य नतानि ” इत्यारमभ्येतानि विहितवान् । एते चं संकल्पाः समावर्तनानन्तरमेव काया; स्नातकं भरति विहितत्वात् ॥ १२९ ॥
यतोऽथ ईदितव्यस्तमाह-
क क क्र क्षि _ (द क [| रानान्तेगाेयाम्यभ्यः सारन्निच्छटदन इर्षा ॥ ्षुधाऽवसीद त्राजादीनामन्यतमाद्धनमिच्ेव् । भरतिग्रदादिना छिप्सेत । राज.
ग्रहणं विक्ुद्धस्य दातुरुपरक्षणायथेम् ॥
द्म्भिहेतुकप[षण्डिवकटत्तींश्च वजयेढ् ॥ १३० ॥ शोक्ैवक्लीकरणार्थं षर्मकारी दम्भी, हेतवा्रयणेन श्रतिस्पयुक्तधमंदूषयिता य॒क्तिवखेन सबै्रसंश्यकारी च हैतुकः, वेदबाह्यागमविहितकरारी पाषण्डी । उक्ताभ्रपन्यतिरिक्तथ बकस्य ठत्तिरिव इत्तिर्यस्य स॒बकटटतिः। एतान्वजं- येत् । एभिने संग्यवहरेयुरियथेः। मनुः--“ पाषण्डिनो विकर्मस्यन्वेडा्दनतिकाञ्डाठान् । हे तुकान्वकवृक्तीशच वादस्माज्नेणापि वजेयेत् ” ॥ निषिद्धकारिणो विकमेस्थान् । वैडाख्वतिकादीन्त एवाऽऽह-- ५ धमेष्वनी सदादुन्धरखाद्चिको छोकदाम्मिकः । बेडाव्रतिको ज्ञेयो हिः सर्वामिपंधिकः ॥ यस्य धमेध्वजो निलयं सुराध्वन इवोच््तिः। भरच्छन्नानि च पापानि बेडाछं नाम तद्रतम् ॥ अधोदृ्टिनक्रतिकः स्वाथ्ताधनतत्परः। हठो मिथ्याविनीतश्च बकवृत्तिरुदाहतः ” ॥ शठः स्तब्धः ।
१ कृ. ध्, प्पत्तिः । यः । २ ष. मथ क । ३ ग. ग्टेवमम"। * ग. इ. “पाखण्डिः । ५ क, ख, घ, "कपञ्क्यथं । ६ ग, घ, "लवृत्तिकाः ७ ग. “खवृत्तिको † ८ क, ग, नेच्छति"
अकचाराध्यायः ] याहवस्क्यस्पृतिः 1 १७१ ( लातद्जतप्रकरणम् ५)
अत्र विष्णधमषु पृष्टणषण्डिलक्षणं कथंचित्पाषण्डिदर्चनसंङापसयशेनपाय- भित्तसंजातनिह्नासं दार्यं परति परस्त्य उवाच- ^. श्रुतिस्मत्युदिते र्म वणोश्रमविभागजम् ।
सथा--“
उ्छङ्ध्य ये प्रवतेन्ते स्वेच्छया कृट्युक्तेमिः ॥ विकमीभिरता मृढा युक्तिप्रागरम्यदुमेदाः । पाषण्डिनस्ते दुःशीखा नरकाहा नराधमाः ॥
तांस्तु पाषण्डिनः पापान्विकमेस्थां च भानवान् । बेडःटन्रतिनश्चैव नित्यमेव च नाऽऽख्पेत् ॥ संमष्येताञ्डुचिषदं चिन्तयेदच्युतं बुधः ।
इदं चोचारयेद्धक्त्या कत्वा तत्पवणं मनः ॥ हारीरमन्तःकरणोपधघतिवाचश्च विष्णुभेगवानरोषम् । शमे नयत्वस्तु ममेह शभ पापादनन्ते डदि संनिविषटे ॥ अन्तः शुद्धि बहिः शुद्धि शुद्धोऽन्त्मेम योऽच्युतः । स करोत्वमछे तसिञ्खुविरेवासि सर्वदा ॥ बाह्योपघातादनघो विद्वांश्च मगवानजः |
शुद्धिं नयत्व॑नन्तात्मा विष्णुश्वेतति सस्थितः ॥ एतत्पंमाष्य जप्तव्यं पाषण्डिभिरिहाधमेः ।
नमः शुचिषदे चोक्त्वा सूयं पद्येच वीक्षितैः » ॥ पाषण्डिनो दुराचारा दष्टात्नगुणवादिनः । अपंस्छतान्नमोक्तारो त्याः सस्कारवनिताः ॥ पाषण्डाः पापकमोणो दाम्भिकाः शटनरुद्धयः । बर्णसकरकर्तारो धर्मेव्याजोपजीविनः ॥
निःशौचा वक्रमतयो नान्यदस्तीति वादिनः । शएवंविधास्ते सम्मागोद्वदप्रोक्ताद्बहिष्डृताः ॥ क्रियाकरपरं निन्दन्त ऋग्यजुःपामरक्षणम् । आत्मानं च प्रां्रैव कुर्वन्ति नरकस्थितो ॥
तेषां दश्चनपतमाषस्पशनानि नरैः सदा । परि्याज्यानि दृष्टे च प्रोक्तं संमाषणे तथा ॥ संस्पये च बुधः ज्ञात्वा शुद्धे(्ये)च्छनिषदं स्मरन् । अधमानां सदैवेषामादापस्पश॑नं लनेत् ॥
१ ग, स्तयवाक्यमू । श्रु" + ३.क, घ, "तन्त्य । ३ म, स्मरेत् । अ. ।
१७ अपराकौपरामिषापरादिदयविरचितरीकासमेता- [ श्प्रथमः--
व ि ( ज्ातकनतपरकृरणपू ५) प्राकृतोऽपि जनः किं तु यः सदाचारपाखकः।
यत्ते वेदिकं करम निन्दन्त्यकृतबुद्धयः ॥ पाषण्डिनामरेषाणामप्रीतिर्दकर्ममि । ते ह्यपोगामिनः प्रोक्ता आसुरं भावमाध्रिताः ” ॥ तथा--“ तन्मोहितानामचिराद्धिवेको याति संक्षयम् । ्षीणज्ञाना विकमाणि कुन्लहरहनंराः ॥ निजवणोत्मकं धर्मं पारेयञ्य विमोहिताः । धमेबद्या ततः षापं कुवेन््यज्ञानमोहिताः ॥ ज्ञानावेपस्तत्रैव ततस्तेषां प्रजायते । सुङद्धिवामाणात्ते पण्डितै दयादुमिः ॥ प्रयच्छन्त्युत्तरं मढाः कूटयुक्ति्तमन्वितम् । ततस्ते सखयमात्मानमन्यं चास्पमतिं नरम् ॥ विकर्मणां योजयन्तश्ष्यावयन्ति खधमेतः »» । विष्णपराणम्- ८८ क्रियाहानिगहे यस्य माप्तमेकं प्रजायते । तस्यावछेकनात्सूयं परयत मतिमान्नरः ॥ किं पुनर्यस्तु सेलक्तघ्रयीः(यिः) सर्वात्मना ह्विनः । पौषण्डियोगिमिः पेर्वेदवादविरोधिमिः ॥ पाषण्डिनो विकरमस्थान्नेडानतिकाञ्शटान् । हेतुकान्बकवृसींश्च वाङ्मात्रेणापि नाचेयेत् ॥ बधेरालापपंसर्मपहास्याश्चातिपापििः । पाषण्डिमिदैराचरिस्तस्मसान्परिवनेयेत् ॥ एते न॑म्नास्तथा ख्याता रष श्राद्धोपघातकाः । एषां संमाषणात्पुण्यं दिनमेकं प्रणयति ॥ एतान्पाषण्डिनः पापाननिल्यमेव तु नाऽऽङ्पेत् । पुण्यं नरयति सभाषादेतेषां तदिनोच्छम् » ॥ स्कन्दपुराणे-“ कृतघ्नं मानवं इष्ट नरकेष्वपि कुत्तितम् । रुच्यर्थ देवि द्रष्टव्याः सोमानछ्दिवाकराः ॥ सोमादीनां यथासंभवं विकल्पः ॥ १३० ॥
१ क, श्येणा यो? । ग. भणि योऽ। २ क. घ, पाषाण्डयो० । ३ ख, ग, (सहस्य । ४ क, प्स्मात्ताः पारः । ५ घ, नम्राः समाख्याः । ६ क, ध, ट्या
आचाराध्यायः | याज्ञवस्क्यस्मृतिः । १७३ ( शातकवरतभ्रकरणम् ५) यु्ठाम्बरधरो नीचकेरश्मश्नखः शुचिः ॥ श्टवच्लपरो भवेत्। तथा नीच्केशादिथ भवेद् । नौचानि त्तानि केश्चहम- नखानि यस्य स तथोक्तः । तथा शुचः मयतः सवदा स्याद् । गोतमः--^ न रक्तमुर्बणमन्यधृतं वा वातो विमृयात् । निणिन्य तु कामम् | अन्यधूतं तु परक्षारय कामे बिभ्रयादिलयथः । मानवेऽपरो विक्ेषः- «८ न जीणेमख्वद्वाप्ता भवेच्च विभवे सति "' । तथा--“ उपानहौ च बापस्श्च घतमन्येने धारयेत् । उपवीतमरंकारं छन्नं कनकमेव च ५ ॥ विष्णपुराणे-“ सदाऽनुपहते व प्रशस्तश्च तथौषधीः । गारडानि च रत्नानि बिष्ठयात्मयतो नरः” ॥ प्ाकेण्डेयपुराणे-“ न चापि रक्तवाप्ताः स्याचित्रातितघरोऽपि वा । न च कुर्यादविपर्यासं वप्तपोने च भाषणे ॥ व्यं च विदशं वल्नमलयन्तोपहतं च यत् ५। हाभारते-“ अन्यदेव भवेद्वासः श्यनीयेऽन्यदेव तु । न्यद्रथ्यासु देवानामर्चायामन्यदेव हि ॥
न मायाद्रीनेऽश्रीयानैकवासा न संस्थितः ॥ १३१ ॥ भायां पयंस्तया च हश्यमानस्तथेकवासाश्च तिषटन्ना नीयात् ॥ १३१ ॥ न संशयं प्रपद्येत नाकसमादुप्रियं वदेव ॥ नाहितं नानृतं चैव न स्तेनः स्यान्न वारी ॥१३२॥ संश्रयं जीवनसंश्ञयं न भ्रपद्येत । अथ वा निथितेऽथं संशषयमतिश्ङं न छुयात् । अप्रियमदितम् । अनृतं च शाक्नीयकारणं बिना न षदेत् । स्तेनो बा वाधुषी वा न स्यात् । मनुः--“ नाविनीते्नजेदधयैनं चुव्याधिषीडितैः। न भिन्ररुङ्गाक्षिखरैनं वाठधिविरूपितैः ॥ ना्काल्यं नातिप्ायं नातिमध्यंदिने स्थिते । नाज्ञातेन च संगच्छेन्ेको न बषः सह ॥ गवां च यानं पृष्ठेन पवैदैव विगरितम् ५ ।
१ क, "हते बन्ने अः ।
१७४ अपराकोपरामिधाप्रादित्यविरचितदीकासमेता-[ ९ भ्रथमः~- ८ ज्ञातकत्रतग्रकरणम् ५) विष्णुः- ५ नः रात्रौ वृक्षमृढमधितिष्ठेत् । न सूनाबन्धनागारौ न वृथा च नदीं तरेत् । न देवतोम्यः पितृम्यश्चोदकमप्रदाय कूमधितिष्ठेत् । न॒कूषमवलोकयेत् 1 न ठङ्घयेत् । नैकोऽध्वानं प्रपद्येत । नाधा्भिकेः सार्थं न द्विषद्धिः । न सभ्ययोनीनिहितपानीयं नातितूर्णं न सततम् ” । बौधायनः--“ न पतितेन लिया चाध्वानं बेत् ” ॥ दिष्ण॒पुराणे--“ वौतपादिषु च्छत्री दण्डी राभ्ययवीषु च । दारीरज्ाणकामो वे सोपानत्कः सदा बेत् ॥ नोर्ध्वं न तिर्वण्दुरं वा निरीक्षन्पथटेद्बुषः । युगमात्रं महीपृष्ठं नरो गच्छेद्रिखोकयन् ” ॥ तथा--५ न दुष्टं यानमारोहेत्कर्च्छायां न संश्रयेत् । नैकः शन्याटवीं गच्छेन्न च शन्ये गृहे वेत् › ॥
आपस्तम्बः--““ न भरोतियमनमिभाष्य ्यतित्रजेदरण्यं न ज्यम् "” ॥ पेडीनाकिः--“ न गोत्राह्मणाग््यन्तरेण व्यपेयात् । अनुज्ञाप्य वा प्रनेत् ? । यमः--“ संनिङृष्टावधीयानो योऽन्तरा जजति द्विजः । स॒ मापतराप्तमानां च योनिं जजति पापकृत् ” इति ॥ « नाकस्मादग्रिवं वदेत् ” इत्युक्तं ततपसङ्गादन्यदप्य॒च्यते- त्र “ दोषाः » इत्युत देवकः- तत्र पर्षवचनमपवादः पेदुन्यमनृतं बृथाङपे निषरमिति कङ्मयाश्च, षट् । परेषां देशकुटजातिविद्यारिलपरूपवृत्ताचारपरिच्छदशरीरक - मीजीवनानां तत्प्रत्यक्षं दोषवचनम् । यच्चान्यत्कोधंत्ापतजननं निन्दितं वचः । परुषं तच्च विज्ञेयं तथाऽन्यच्च तथाविधम् ॥ अक्ुष्मानिति ट्घताक्षं चण्डाङं ब्राह्मणेति च ॥ प्र्ेपानिन्दनं दवेषात्पशूषात्ताद्धिशिष्यते ॥ वृषं वृषहेत्युक्त्व पतितं पतितेति वा । सत्येनापि च दोषः स्यान्मिथ्या द्विमुणमाग्मवेत् ॥ तेषामेव परुषवचनानां परोक्षमुदाहरणमपवादः । गुरनपतिबन्धमतैमित्रस्.
च
१ घ. त्पवृ" । २, ग, “ह्षानुः । ३ क, न्धुमृदयमिः ।
साचरीध्यायः 1 याञ्षवर्क्यस्मृतिः । १७६ ( ज्ञातकव्रतप्रकृरणम् ५)
काशोऽर्योपघातार्थं॑दोषोपाख्यापनं पैशरुन्यम् । अनृतं द्विविषम्-- अप्तलयं विक्ठवादश्चेति । तन्न दष्टश्चुतानुमितानामन्यथा वैचनमत्यम् । प्रागभ्युपगतानामपंभ्रवरतनं विवादः ›' इति । ५ रागह्धिषाद्धयाञ्चेमाद्क्िण्याच्छङ्कया हिया । द्म्मात्प्रमादतश्वापि नरस्योत्प दयतेऽनचृतम् ॥ परप्राणोपघाताच्च पर द्रव्यापहारतः । विशिष्टोऽनरतवादस्तु न वृथा कथनादिषु ॥ तस्मादचृतहेतृस्तान्नाऽऽत्मन्युत्पादयेत्कचित् । उुत्पन्नान्वा प्रश्मयत्कारणेस्तद्धिवातिमिः ॥ देश्राजप्रवादाज्च पराथपरिकस्पनात् । न्महाप्रपङ्काच विज्ञेयं व्यथेमाषणम् ॥ गृह्याङ्गनाङ्गपेज्ञानां वचनं निष्ुरं विदुः । यदन्यद्वा वचो नीचै खीपुसोरमेयुनाश्रयम् | इत्येवं षड्विकल्पस्य दुष्टवाक्यस्य माषणम् ॥ इह चाम॒न्र तत्त्यक्त्वा नाना(न)थमधिगच्छति ॥ हिताहिते मनष्याणां केवं वचप्ति स्थतम् । तस्मात्छयोजयेद्राचमप्रमत्तः परीक्ष्य च ॥ दश्िकित्स्यतमं प्ाहुरुक्तं हि वचो मत्रत् । कषिप्रं विनिपतेच्चापि वचनं दोषंहितम् ” ॥
अन्न यम--““ प्रत्यक्षं वा परोक्ष वा पतितं यदि परयति। प्रयदेश्षो न क्षम्य रतदात्मानमात्मना " ॥
ह्वनापि भमाणेन विदितं पतितं न भत्यादिशेव्, न कथयेोदिसथः । तत्स॑- योगादास्मानं रक्षत् । ८ यानि मिथ्यामिशस्तानां परतन्यश्रणि रोदनात् । तानि पूत्रान्पशयुन्न्ति तूणं मिथ्याभिरो्िनाम् "” ॥ दक्षः-“ अनृतं पारदाय च तथाऽमक्ष्यस्य मन्षणम् । अगम्यागमनं चैव हिसा सेयं तथेव च ॥ अश्रौतधमीचरणे मेत्रधर्मबशहिष्करतम् । एतानि नव कमणि निषिद्धानि विवर्भयेत् » ॥
~~~
१ क, "णि विरुद्धा ।
१५७द् अपराकीपराभिषापरादियविरचिवटीकासमेता-[ १ पथमः-
( जातश्रतप्रकरणम् ५) में मत्री । बदिष्करणं लागः । देवकः“ गृहे पररहस्यानि नैवोपशणुयात्कनित् । न बरूयात्पररश््राणि प्रकाशे जनसंप्तदि ” ॥ यपः--“ नेव स्यान्न शुणुयाहुषटवाक्यं कथंचन । बराह्मणानां विषेण कदाचिदपि केनचित् ॥ दुष्टवाक्यं न वक्तव्यं ब्राह्मणानां कथचन | तूष्णीमासीत निन्दायां न ब्रुयात्किचिदुत्तरम् ॥ ब्रह्मणानां परीवादं नेव कुर्यान्न कारयेत् । य द्ाह्मणेषु कुशं तदेवाऽऽहा समाचरेत् ॥ ब्राह्मणानां परीवादो निन्दा यत्र प्रवतेते । कर्णो तन्न पिधातव्यो गन्तम्यं वा ततोऽन्यतः "" ॥ १३२ ॥ किव- ध ऋ दाक्षायणा ब्रह्मसूत्र वणुमान्सकमण्डटुः ॥ दाप्तायणं सुषर्ण, ब्रह्मसूत्रं यज्ञोपवीत, वेणर्धशः। एतदरान्कमण्डलुपहितश्च भेत् । भनुः--““ वेणी धारयेदयष्ट सोदकं च कमण्डदम् ।
क अ
यज्ञोपवीतं वेदं च शुभे रोक्मे च कुण्डे ' ॥ वेदो दर्भमुष्टिः । रौक्मे सौवर्णे । खोगाक्िः --“ अनुपखषटं सुवर्णं घारयेत् "' । अनुपख्टं काठिकारहितपू । बोधायनः- ५“ ज्नातकोऽन्तवाप्ताः सोत्तरीयं वैणवं दण्डं धारयेत्ोदकं च कमण्डलुम् । दे यज्ञोपवीते उष्णीषमजिनमुपयुपानहो शत्रं च | अपि च- कु्ासपदक्षिणे देवमृदरोविप्रवनस्पतीन् ॥ १३३ ॥ देवादीन्पदक्षिणं ङुयोत् । दक्षिणहस्तमागे कुर्रगच्छेदिलयर्भः ॥ मनुः--““ मृदं गां देवतं विप्रं धूतं मधु चतुष्पथम् । प्रदक्षिणं प्रह्ुवीत प्रज्ञातांश्च वनस्पतीन् ' ॥ गृदमृद्दुताम् । | माकंण्डयः--“ चतुप्पथं नमस्छुर्यीतपरख्यातांश्च वनस्पतीन् ।
१क. घ. (काश्चंजः। रक. स्न, घ. त्त्! बौ,
आचाराध्यायः ]
याञ्ञवरक्यस्मति१ ।
( सातकनतभ्रकरणम् ५)
मङ्गल्यानि च प्रवीमि पथि कूर्यात्परदक्षिणम् ॥
अमङ्गल्यानि वामानि कतेभ्यानि विजानता " इति ॥
ओषधानि नियुक्तानि धान्यं कृष्णं च यद्धवेत् । कापा च तृणं शुष्कं दप्कगोमयमेव च ॥ इन्धनं च तथाऽङ्गारं यत्न पपौ तथाम । अभ्यक्तो मडिनः पाण्डुस्तथा नञ्चश्च मानवः ॥ मुक्तकेशो गंदातेश्च कषायाम्बरधारकः । उन्मत्तकस्तथा षण्डो दीनश्चाथ नपुंसकम् ॥
अयः पङ्कं तथा चमं केशाबन्धनमेव च | तथेवोद्धतक्ताराणि पिण्याकादीनि यानि च ॥ चण्डाङश्वपचाद्याश्च नरा बन्धनपालकाः । वर्धकाः पापकर्माणो गभिणी च्ञ तथाऽऽतुरः ॥ तुषमस्मकपालास्थिमिन्नमाण्डानि यानि च । रिक्तानि चेव माण्डानि सृतं पताकरन्द्मेव च॥ एवमादीनि चान्यानि अशस्तान्यमिद्षेने । अर्तो वा्यशब्दश्च मित्नमेरह्र्षरः ॥
एहीति पुरतः शाच्द्ः शस्यते न तु षष्ठः" 1 गच्छेति पश्चाद्धमंज्ञ पुरस्तात्तु विगरहितः ॥
क याति तिष्ठ मा गच्छते तत्र गतस्य च। अन्ये शब्दाश्च येऽनिष्ासते विपत्तिकराः स्मरताः ॥ घ्वरजनादिषु तथा स्थानं कम्यादीनां विगरितम् । स्वनं वाहनानां च वद्पंधस्तथेव च ॥ निगच्छतश् द्वारादौ रिरस्याहननं मवेत् । छत्रध्वजादिवल्राणां पतनं चाश्ुमं मवेत् ॥ वायुश्च ककंशे। रूक्षः सवदिग्म्यः समुत्थितः । प्रतिखोमस्तथा नीचो विज्ञेयो मयक्ह्भिनः ॥ अनुकूलो मृदुः सनिण्वः सुखस्पशेः ज्मावहः । करा रुक्षखरश्वण्डाः करन्यादाश्च विगताः ॥
२.७.
१ ग. रलानि । २ ग. गदेमश्च । ३ ग. भमेकक्षवः । ४ ख, नवकर्म । ५ ख, 'स्तोदयायः । ६ क, घ, धवजजंरः । ७ य, "ताः । वज्जादि
९३
१७८ अपराकपराभिधापरादित्यविरचितटीकासमेता--[ १ प्रथमः-- ( लातकव्रतप्रकरणम् ५) अप्रशस्ते तथा ज्ञेय परिवेश्ष(ष)परव॑षणे । दषे निमित्ते प्रथमममङ्कल्यविनाश्नम् ॥ शेकरं संस्तुयाद्वद्रांस्तथेव मधुसूदनम् । द्वितीयं तु ततो दष्टे परतीपं प्रविशेद्ह्म् » ॥ सहजं नपुंसकम् । पुमानेव कारणान्तरादपेतपुस्त्वः षण्डः । ५५ अथेष्ठानि प्रवक्ष्यामि मङ्गलानि तथाऽनव । श्रता सुमनप्तः श्रेष्ठाः पूरणकुम्मस्तथेव च ॥ जर्जानि च पुष्पाणि मां मत्स्याश्च मारगैव । गावस्तुरङ्ग मातङ्गो बद्ध एकपडुस्त्वजः ॥ त्रिदश्षाः सुदो विप्रा ज्वछितश्च हुताशनः । गणिकाश्च महामाग दूवां चाऽ च गोमयम् ॥ # रुक्मं रूप्यं तथा ताम्रं स्वैरत्नानि चाप्यथ । ञओषध्योऽपि च धर्मज्ञ वचा तिद्धार्थकास्तथा ॥ नृवर्ध॑मानयानं च मद्रपीठं तथेव च । खड्कं चक्रं पताकां च मृदमायुधमेव च ॥ राजिङ्गानि स्वाणि शवं रुदितवातम् । घतं दधि पयश्चैव फङानि विविधानि च ॥ खस्तिकं वधेमानं च नन्यावतं सकोस्तुभम् । नद्यश्च चि्नविन्यस्ता मङ्गङानि पराणि च ॥ अक्षताश्च तथा मुख्यास्तथा द्पेणमेव च | अञ्चनं रोचना चेव भङ्गारं माक्षिकं तथा ॥ राङ््वमिक्ुस्तथा मक्ष्या वाचश्चैव तथा शमाः । वादित्राणां शुमः शब्दो गम्भीरश्च मनोहरः ॥ गान्धारषङ्जचऋषमा ये च शाब्दास्तथा स्वराः । मेधाः शस्ताः डभाः लिग्धा गजवृंहितैशबन्दिताः ॥ अनुखोमा तडिच्छस्ता शक्रचापं तथेव च । अनुखोमा म्रहाः शस्ता दिक्पतिस्तु विरेषतः। आस्तिक्यं श्रदधानत्वं तथा पृज्यामिपूजनम् ॥
+ इत आरभ्य साधश्यको न विदयते ग. पस्तके ।
©. ९ 0.१
ग्. वहण २ क. तयत तथाह ।3 ग. दष्ट | 2क म्र । नपसक तहजम् | पु।९ख.ग. (कुम्भं तथ 1६ ख.चरद्र 1 ७क.ग. घ. त्त संनिभाः । अः।
साचाराष्यायः 1 याञ्ञवस्क्यस्प्रति; । १७९ ( ज्ञातकव्रतग्रकरणम् ५)
शस्तान्येतानि षमेन्न यच्च स्यान्मनप्तः शुमम् । मनप्रसतुष्टिरेवान्न परं तरजनकारणम् ॥
एकतः सवेहिङ्गानि मनप्रस्तुष्टिरेकतः ।
यानात्छकत्वं मनसः प्रषः बुखस्रलामो विजयप्रवाद्ः ।
मङ्कल्यतिद्धिप्रवणं मनश्च ज्ञेयानि नित्यं विजयावहानि " ॥ आरूढनरं यानं नूवधमानम् । देवस्लानायं पीठं मद्रपम् । नन्यावतादयः सुबणदावादिढृताः संनिवेशा ज्यातिःजशास्चवास्तुविचाप्रासिद्धाः वत्णु ५ व्यङ्कं दष्ट निरवर्तत विरक्तमुण्डजटिङ्वामरप्रननितांश्च खवणरन्जुनिग-
र अ
उश्च | वीणाचन्दनाद्राकोष्णीषाखकारकुमारीस्तु प्रस्थानकटञ[मन न्देत् ” इति ॥ १३३ ॥
न मेहेत नदीछायावत्मंगोशम्बभस्मसु ॥ नद्यादिष मेहनं मूत्रपुरीषोत्सगं न इयात् । नचामनुदकायाम् । साद् कायां पनरम्बग्रहणादेव निषेधः सिद्धः; । छायायां खोकोपजीन्यायाम् । तथा च वसिष्टुः- न नद्यां मेहनं कुया पाथ न च भस्मानं न गोमये न कष्टे ना न शाद्रङपजीग्यच्छयापु "| गोष्ठो गोत्रजः । तथा मनुः ५ न मूघ्रं पथि कुर्वीति न भस्मनि न गोत्रे । न फाञ्क्ृष्टे न जछे न चिलयां न च पवते ॥ न जीर्णदेवायतने न वस्मीके कदा चन । न सप्तच्वेषु गर्तेषु न गच्छन्न पथि स्थितः ॥ न नदीतीरमाप्ता्य न च पवतमस्तके * । पतरतग्रहभे सत्यपि यसपर्वतमस्तकग्रहणं तद यन्तापदि मस्तकादन्यनालुग्रह- थेम् । यमस्तु- ¢ तुषाङ्गारकपालानि देवतायतनान च । राजमागेहमक्षानानि क्षेत्राणि च खानि च " ॥
देवैः न चत्वरोपद्वारयोरमूतरपुरीषे कुर्यात् । न ङष्ेत्रे न सस्य- पुणो न यज्ञमूमौ न यज्ञियानां वृक्षाणामधस्तात्
[०१०८८ ^ १
१ ग. सन्लप्रठाभो विजयप्रणाद्ः । २ क. म्रदश्व।म॥ ३ ग. सिद्धिः अ } ग च, नप्रानाजिकांश्च । ५ ख, "जिकांश्च । ६ ग, श्यीरलघ्रः 1७ घ, दादीतः.।
१८० अप्राकौपराभिधापरादित्यविरचितशकासमेता-[ १ प्रथमः-- ( कातकरतप्रकरणम् ५) विष्णा; --“ नोषरे न पराचो । नो्यानोदकपतमीपयोः । नाऽऽकाशचे मूत्रपुरीषे कुयोत् ?› । शङ्ङिखिती --“ नापवृते मूत्रपुरीषे उत्सृजेत् । न सान्तर्वाप्ता न निवता; ” ॥ किच-- £, 9, 4 @ ® न प्रयगन्यकमाप्तामत्तभ्याम्बुक्लाहनजन्मनः॥ ३२३५४ ॥ अग्न्यादीन्पति अम्ना्यभिमुखस्तान्पदयन्वा न मेदेत् । तथा च गोतमः-- «५ न वाय्वभिविभरारिलयापो देवता माश्च प्रतिं पदयन्वा मूत्रपुरीषमे- ध्यान्युदस्येत् । नेता देवताः प्रति पदो प्र्तारयेत् *। यप्र" प्रत्यादित्यं न मेहेत न परयेदात्मनः श्रत् । दृष्ट्वा सूय निरीक्षेत गाम्चि ाह्मणं तथा ॥ परत्यादिलयं प्रस्यनिं प्रति गां च प्रति द्विजम् । प्रति सोमं प्रति जं प्रति संध्ये च नित्यश्चः ॥ हन्ति मेहयतः प्रज्ञां प्रति पन्थानमेव च | महयन्ति य एतां ते मवन्ति गतायुषः * ॥ आपस्तम्बः--“ न सोपानत्को मूतरप्रीषे कूर्यात् किच- नकषितार्के ननप्रांश्चींन च संसष्टमैथुनाम् ॥
न च मूत्रं पुरीषं वा नाश्चुची राहतारकाः ॥ १३५ ॥
सूयं विज्ञा स्री यं, तथा संबद्धभेयुनां, पूजं पुरीषं च न पयेत् । अलु चिधेद्राहुतारकाश ।
मनुः--“ नक्षताद्यन्तमादित्यं नास्तं यान्तं कदा चन । नोपपृषटं न वारिस्थं न मध्यं नमो गतम् » ॥ विष्णुः--“ नाऽऽदित्यमीक्षत वाप्तप्ताऽतिरोहितं न चाऽऽदकेजाद्पगतम् ।
हारीतः--“ न नञ ्ियं पुरुषं वा वीक्षित नोदयासतैैयो चन्दाकौँ » | गोतप$--“ न नमां परयोषितमीक्षित ” ।
आश्वखायनः-- ^“ न नसां ज्ियमीक्षेतान्यत्न मेथुनात् » । स्वभायाविषयमतत् ।
मनुः-- ^“ नान्नीवाद्धाक्या सार्धं नैनामीक्षेत चासतीम् | वन्ती (ती) जृम्भमाणां वा न चाऽऽपीनां यथासुखम् ॥
१ कृ, ध, इ, सुंस्णट~ । २ क, 'स्तसमये च । 3 स, "मययोशवन्द्र!° ।
आचाराध्यायः ] याज्नवदक्यस्मृतिः । १८१ ( ज्ातक्वतभरकरणम् ५)
नाञ्जयन्तीं स्वके नेत्रे न चाभ्यक्तामनावृताम् । न प्दयेतपरसुवन्तीं वा तेजस्कामो द्विजोत्तमः ” ॥ पिष्णुः-- ५ न कुद्धस्य गुरोमुखमीक्षेत । न तैरोदकयोः खां छायां न मट- वत्यादर्शे न पत्मीं मोजनप्तमये न ख्यं न्नं कं चन मेहमानं न चाऽऽछानभ्रं कुञ्जरं न च विषमस्थं वृषादियुद्धे नोन्मत्ते न मत्तम् ” | देवलः ^“ पतित्यङ्गचण्डारोच्छिष्टान्वा नावछोकयेत् । अनुदृष्टिगतेरेतेरसंमापो नृणां वरम् " ॥ १३५ ॥ अये मे वन्न इत्येव सवं मन््रमुदीरेयन् ॥ वृषत्यप्राट्रतो गच्छेत्स्वपेखयक्िशिरा न च ॥१२६॥ देवे वर्पतयपाटतशिराः--“ अयं मे वन्नः पाप्मानमपहनत्'” इति मत्रमुचार- यनाच्छेत् । मलयक्शिराः स्वापं च वभेयेत् ॥ १३६ ॥ अपिच- छीवनासकशङनन्मू्विषाण्यप्मु न निक्षिपेद् ॥
क
पादो प्रतापये्नाग्नौ न चेनमभिरुड्घयेद् ॥ १३७॥ श+वनं पुखेन त्यज्यमानं रखाखदि, अख्ुधिरं, श्ञदृतपुरीष)मूत्रविषे प्रसिद्धे । रेतांसीति पाठे रेतोऽपि भसि द्धम् । एतान्युद्के न संक्षिपेत् । पादमतापनाभि छद्घने अचि भराति न कुयात् । यमः--“ चेद्यवृक्षं न वा छिन्ान्नाप्प शछष्माणमुत्छजेत् । न शुक्रं न विषं मन्नं न पुरीषं न रोदितम् ॥ नास्थिमस्मकपाङ्ानि न केशान्न च कण्टकान् +, | चितौ भवो इक्षग्ैत्य; । [चितिः] इमशानम् । भनुः नाच मुखेनोपधमेन्नन्नां नेक्षेत च ल्ियम् । नामेष्यं प्रक्षिपेदशचौ न च पादौ प्रतापयेत् ॥ अधस्तान्नोपदध्याच्च न चेनमभिरङ्घयेत् । न चनं पादतः कुर्यान्न प्राणाबाधमाचरेत् ५ ॥ काल्यायनः--“८ जुहूषंश्च हुते चैव पणिपूर्मीसपियदारमिः 1 न कुर्यादञ्चिधमनं न दुर्याब्यननादिना ॥
१ ख. ग. "मस्थो वृ“ । २ क, शयेत् । व* । ३ ड. श्रेतांस्यप्षु । ४ क. भिः । कटच्छु रिकस्फ्यो यज्ञाङ्गम् । न कुयाद्" ।
१८२ अपरार्कापराभिधापरादिदयविरवितीकासमेता-[ १ प्रथमः-- ( सातकनतप्रकरणम् ५)
मुखेनैव धमेद मुखादेष व्यजायत । नाचि मखेनेति च य्छौकिकं योजयन्ति तत् " ॥ विष्णः--“ नासृङ्न विषमो प्रक्षिपेत् ” । देवः अग्नौ न प्रक्षिपेदचिमद्धिनं शमयेत्तथा "' । आपस्तम्बः-“ अचि नाप्रयत आप्तीदेदिषुमाचादित्येके खट्वायां च नापदध्यात् '' ॥ गोतमः“ नाभ्चेमपश्च युगपद्धारयेत् " ॥ १३७ ॥
अपि च- जरु पिनवेन्नाज्खिना शयानं न प्रबोधयेत् ॥ नाक्षैः करीडेत धर्मर्याधितेश्च न संविशेद ॥ ११८॥ यदक्षिणो हस्तौ युक्तावञ्जछिः । तेन जं न पिबेत् । शयानं निद्वितं न भरवबोधयेत् । अशेन क्रीडेत् । धमः पतितादिभिन्याधितंश पुरूषः सह न संविगरोत् । अत्र च संवेशनं संकरोपलक्षणाथमर् । अत एव मनुः «« न स्तविशेत पातेतनं चण्डाखने पक्त । न मूर्यँनाविचतिश्च नान्येनान्लावप्तापिमिः ॥ सहा ऽऽप्तन भोजनं च पतितैः सरह वजयेत् । उपपातकिभिश्वन्येः कंवद्धिः कमं निन्दितम् ” ॥ ीडाग्रहण व्यसनमाजोपटक्षणाथेम् । तथा च मनुः ५ न् नैलयननेव गायेच न वादिज्नाणि वादयेत् । नाऽऽस्फोरयेर्न श्वेडच न च रक्तं विरामयेत् ” | रक्तमतुरक्तम् । अनिषिद्धेऽ्ये न बिरागयेत् । षिरागणुक्तं न कुया- दिलथंः । तथा-- न दुर्वी वृथा चेष्टां न वायञ्ञडिना पिबेत् । नोत्सङ्गे मक्षयद्धक्षयं न जातु स्य्छुतृहटी “ ॥ निलयययोगेऽतिश्चये वा भप्रलययः ॥ १३८ ॥ किंच- विरुद वभयेकमं प्रेतधूमं नदीतरम् ॥ केशभंस्माङ्रजरकपारेषु च संस्थितिम् ॥ १३९॥
% कुतूदठीत्यत्रेनिभ्रययो भूमनिन्देयत्रोक्ते निययोगेऽतिशयेः वाऽथे इयथः ।
१ ख, “ुगात्राः । २ क. घ. दद्यात् । ३ ख, घ, नृेर्नैव । » क. शतचाऽऽद्वेडेतन च $ ५क, घ्. ठ, *भस्मतुषाद्ना ।
आषाराध्यायः ] याह्नवल्क्यस्मृतिः । १८६३ ( क्ञातकनतप्रकरणम् ५)
आयुरारोग्यादिविरुदधं कमं भेतधूमं नदीतरणं च केशारिष्ववस्थानं च वजेयेत् । मनुः-- बाछातपं प्रेतधूमं व्यं भिन्नं तथाऽऽप्तनम् । न च्छिन्ान्रखरामाणि दनैर्नोस्पाय्येन्रखान् ॥ न सकष न मद्धायान्न च्छन्यात्करजंस्तणम् | न कमे निष्फङं कुयान्नायल्यामपुखोदयम् ॥ खष्टमदीं तृणच्छेदी नखखादी च यो नरः। स विनां बजलाशु सूचकोऽदहचिरेव च ? ॥ आयतिः परिणामः । कमेशब्देनाज संकरप उच्यते । तस्य निष्फटतां मिभ्यात्वं संकरिपतानुष्ठानरूपं न कुर्यात् । लोष्म्दनादिषु ताच्छीरयं वर्ज्यम् । तथा--“ न संहताभ्यां पाणिभ्यां कण्डूयेताऽऽत्मनः शिरः । न स्प्ृरचैनदुच्छिष्टा न च स्नायाद्धिना ततः” ॥ तत्त; शिरसा षिनेत्यथः । « केशम्रहान्प्रहारांश्च रिरस्येतानि वर्भयेत् । शिरःस्नातश्च तेडेन नाङ्गं किंचिदुपस्प्रशेत् ” ॥ रिरःस्नातस्तनेव तेटेन नाङ्गं किविदुपस्पृशेदित्यन्वयः । अथ वाऽ- न्येनापि तैखेन तदहरङगं नोपसपृशेत् । विष्णुः--““ न संहताम्थां पाणिभ्यां शिर उदरं च कण्डूयेत " । नदतरणं चार बाहुभ्यां सांशयिकषवेन[च] व्यत् । तथा च मनुः-“ न बाहुभ्यां नदीं तेत् " । वसिष्ठः -- ^“ नावं च सांशयिकीं नाधिरोहेत् " । मनुः--“ अपितिष्ठे्न केशां थ न मस्मास्िकपाशिकाः । नं कार्पप्ताप्थि न तुषन्दीर्मायुजिजीविषुः " ॥ तथा--“ उद्भतेनमपस्थानं क्तं विष्मृ्मेव च| छेष्मनिष्ठच्यतवान्तानि नाधितिष्ठेत् कामतः ” ॥ विष्णुः--“ न चुष्पथमधितिषठेन रात्रौ वृक्षपूरं न शुन्याछ्यं न सूनाबन्धनागारम् ? ) गोतपः-- ^“ अमेध्य नाधितिष्ठेत्" । शरङ्खटिखिततौ- “निः पदमधिति- टत् । न वृणशकराक्टेषु तिष्ठेत् । » पदं स्थानम् ।
१क.ध, नकपीः।२क,.ग, घ्, रक्तं ।
१८ अपराकीपराभिषापरादिलयविरवितटीकासमेता-[ १ प्रथमः-- ( क्लतकनतप्रकरणम् ५)
आपस्तम्बः-““पाणिपतमृहं बाद्यणस्य नाप्रोक्षितमपितिष्ठेत् » । ब्राह्मणेन पाणिनोपलिष्तमपोक्षितं नाधितिषटेदिलयथंः ॥ १३९ ॥ किच-- नाऽऽचक्षीत धयन्तीं गां नाूरिण विश्रचिव ॥ न राज्ञः प्रतिग्रहीयाल्टुन्पस्योच्छान्लवतिनः ॥१४०॥ धयन्तीं वत्सं पाययन्तीं गां परस्मं नाऽऽचक्षीत न कथयेत् । द्वारं विहाय
ग्रामं न प्रविशेत् । दुग्धस्य सति धने व्ययमङ्रुबाणस्योच्छाञ्लवतिनोऽति- ऋान्तश्नाख्ञस्य च राज्ञो धनं न प्रतिगृह्णीयात् ।
वौीधायनः--“ गां पाययन्तीं न परस त्रयात् » । मनुः--“ अद्वारेण च नातीयाह्वामं वा वेदम नाऽऽवृतम् » ॥ गोतमः--“ न श्छेच्छाशयुच्यधार्मिकेः सह समवित । समाप्य पृण्यङृतो मना ध्यायेत् । ब्राह्मणेन सह वा संमषित । अधेनुं पेनंमव्येति नुयात् । अमद्रं मद्रमिति ब्रूयात् । कपा मगामिति । मगिषनु- रितीन्द्रधनुः । गां धयन्तीं परस्मै नाऽऽचक्षीत । न चैनां वारयेत् *। वेष्ण॒ः-- ^“ न परक्षेत्रे चरन्तीं गामाचक्षीत नोत्पातं प्रदर्शयेत् " | मनुः- “ कुटाकुलं रहस्याथं सचरे्ानिमित्ततः ४ ।
वसिष्रुः-- “५ नावृतो यज्ञं गच्छेद्यदि ननेतमदषिणं पुनरत्रनेत॒ *। गतमः-“ न यज्ञमवता गच्छेदश्नाय तु कामम् ? | मसुः--"“ नमस्कत॒ नेका दिदक्षुयेज्ञकम वा “ ॥ १४० ॥ उच्छन्नवातना रत्नः प्रतिग्रह दाषथ्रयस्वमाह--
प्रतग्रह सूनचक्रष्वाजकश्यानरापिषाः ॥ इट दयर्यण प्वाद्पूबदतं यथात्तरम् ॥ १५६१ ॥ मरति ग्रहविषये सूनिप्रशतीनां यो य उत्तरः स पूर्वस्मादशगुणदोषो भवति ।
कमकत शनभयनोक्
1 क. य, द्म वाऽञ्वृ । > क. धेनुभेवेति । रक. ग. "दि गच्छेः । जग, धु, जमाह ।
जचाराध्यायः ] याज्ञवखयस्मृतिः । १८५ ( लातक्छत्रतश्रकरणम् ५)
अतस्तत्मतिग्रहो देशगुणदोषो भवति । अतस्तस्रतिग्रहं वर्जयेत् । सूना प्राणिवधस्थानं, द्ान्सुनी भाणिषात्तकः । चक्री तेलक; । ध्वजी सुराविक्रयी । परहदयं विवश्चयतीति वेश्या । यद्वा वेशेन जीवतीति वेशया । वेशः शङ्गार; । नराधिपो राजा । स च परवोक्तविदेषण एव दुष्ट; । तदीयस्य अतिग्रहस्य निषिद्धत्वाव् । तथा च परचुः--“ दश सूनाप्रह्लाणि यो वाहयति सौनिकः ।
तेन तुस्यः स्मृतो राजा घोरस्तस्य प्रतिमरहः ॥
यो राज्ञः प्रतिगृहाति इन्धस्योच्छाखवततिनः |
स पयायेण यातीमान्नरकनिकविशतिम् ॥
तामिसमन्धतामिखं महारौरवरौरवौ ।
नरकं कापर च महानरकमेव च ॥
संजीवनं महावीचितापनं पप्रतापनम् ।
पाते च सकराकोटं कुड्मलं पुतिमृत्तिकम् ॥
खोहरंड्कुमृवीसं च पन्थानं शारभं नदीम् ।
अप्िपत्नवनं चेव छोहचारकमेव च ॥
एतद्विदन्तो विद्वांसो बाद्यणा बरह्मवादिनः ।
न राज्ञः प्रतिगृह्णन्ति प्रत्य ्रयोमिकाङक्षिणः " | १४१॥
अध्ययनविध्यङ्गान्याह-
अध्यायानागुपाकमे श्रवण्थां श्रवणेन वा ॥ हस्तेन।पथिभवे वा पञ्चम्यां श्रावणस्य त॒ ॥१४२॥
अधीयन्त इति अध्यायाः खाध्यायाः । तेषां संस्कारकमुपाकरमार्यं क भावण्यां पोणमास्यां कार्यम् । चन्द्रमसा युक्तः भवणो नक्षत्र यस्यां सा भवणीं । अथवा शरवणे नक्षत्रे सप्तम्यर्थे भवणकब्दादेश्मत्ययः । अथवा भावणस्य प्श्वम्यां हस्ते नक्षत्रे चोपाकमं कायेमोषधिभावे सति! ओषधीनां वीहिमशचतीनां भावः भादुमौबोऽङ्ङुरोदय इति यापत्। एतच्च धिदषणं भावणीश्व्रणयोरपि ग्रामम् । यदा श्रावण्यां न प्रादुमोषस्तदा भाद्रपदश्र- रणेन कायम् । अत्र मनुः- 1
9 क्, रहे ९० । २ ग. विवेश । घ. विशती? , रघ. रस्तं सभीमं च । ४ग, इक मनीसं । ५ क, म, शत्मलां । ६ क. ख, नशब्द: । अ । र् र
१८६ अपराकीपरामिधापरादिदयविरचितदीकासमेता- [ पप्रथमः- ( ल्लातकत्रतप्रकरणम् ५)
८ श्रावण्यां प्रौष्ठपद्यां वाऽप्युपाङ्त्य यथाविधि । यक्तच्छ(रछ)ेन्दास्यधीयीत माप्तानविप्रोऽधैपश्चमान् ” ॥ छन्दास्यपाङलय तानेव पश्चमानेव मासानधीयीत । अधेः प्रश्चमो मासो येषां ते तथोक्ताः । उपाकमेपभ्रति साधाथतुरो मासाञ्ुह्छकृष्णपक्षषु निरः न्तरं स्वाध्यायपघीयीतेल्यथः । पुराणात्--“ उपाकर्मणि चोत्सग यथाकाङ समत्य च । ुषीन्दभमयान्करत्वा पुजयेत्तपेयत्ततः ” ॥ तथा--““ गौतमादीनृषीन्पप्त कृत्वा दमंमयान्दिजः । पूजयित्वा यथाशक्ति तपयेहचमुद्धेरत् "१ ॥ गृदस्थस्यापि ग्रहणाध्ययनाधिकारं ज्ञापयितुं तस्पकरणेऽध्ययनविधिः ।
अत एव श्चोनकः- ५ समावृत्तो बरह्मचारिकस्पेन यथान्यायमितरे । जायोपेयेलयेके ” शति ॥१४२॥ उत्सजेनविधिमाह-
पौषमासस्य रोरिण्यामष्टकायामथापि वा ॥ जरन्तं छन्दसा इयदुत्स वा्चवहहः ॥ १४३ ॥ पुष्येण युक्ता पीणमासी पोषी सा यस्मिन्पासि स पोषः । तस्य रोदिण्यां चन्दर यक्तायां तस्येव चाष्टकायां इष्णाषटम्यामिलयथेः । जलान्ते जटसंनिधो ग्रामा- द्दिरछन्दसां वेदानापुत्सग परित्यागं इयात् । अत्र चछन्दोभिस्तदध्ययनं टष्ह्यते। येन भरकरिणोपाकमपरथति श्ङृष्णपक्षेषु वेदाध्ययनं कृतं ततपरकारमि- दानीं परित्यजेत्, न तु सवार्मना । अत एव मनुः “५ अतः प्रं तु च्छन्दांि श्धपु नियतः पठेत् । वेदाङ्गानि रहस्यं च कृष्णपक्षषु संपठेत् " इत्यत्सर्गानन्तरं कर्माध्ययने भकारान्तरमुक्तवास्। उत्सगे यथाविपि यथा- गहाशास्रार्कतेन्यः। अत्र च मनुः--“ पुष्ये तु च्छन्दपां कुयाहदिरुत्सननं द्विजः 1 माघशुह्धस्य वा प्राति पृवाह्नं प्रथमेऽहनि ५ ॥ श्रावण्यां यचुपाकरणं तदोत्सर्जनं पौषस्य शुकृमतिपदि परवह । अथ प्रो पयां तदा माघस्य ।
१ ग. गौत्तमः। २ क. घ. °रं छन्दोध्य- । 3 ख. ग. ध, “नं पुष्यस्य ।
आचाराध्यायः ] याञ्ञवस्वयस्प्रतिः। १८७ ( ल्लातकत्रतपरकरणम् ५)
उपाकरमषयु्सगे च छृतेऽध्ययनकारविधिरेपत्वेन दिनविगोषपयुंदासमाह-- यर प्रेतेष्वनध्यायः शिष्यदिग्गुरबन्धुषु ॥ ९ > (~ उपाकमाणे चोत्समे स्वसाखाश्रार्रैये तथा ॥ ३५९॥ इयहमहोरात्रजयमनध्यायोऽध्ययनवजेनं कायैम् । अत्र निमित्तं चचिष्यतिवग्गुः सुबन्धुषु परेतेष्विति । गुरुराचायों ग्राह्यः । तथा च पनुः- ८४ तिरात्रमाहुराश्ौचमाचार्ये संस्थिते सति " इति । बन्धवोऽजासपिण्डाः । सपिण्डेषु दशाहादिविधानात् । उपाकर्मोत्सगेयोः दरतयो खिरात्रमनध्याय इत्यनुषङ्गः । मनुस्तूत्सगें पक्षिणीमेकाहं त्रिरात्रं च विक- सपेनानध्यायमाद- ८८ यथानां त॒ कतवमुत्सर्भं विषिव्हहिः । विरमेत्पक्िणीं राश्रे यद्वाऽप्येकमहनिशम् ” इति ॥ खश्च खायाः भरोत्रियेऽध्येतरि सते तथा त्यदमनध्याय इयथः । आपस्तम्बः-
८ श्रावण्यां पौणेमास्यामनध्यायमुपाङ्ृल्य मात प्रदोषे नाधीयीत । तथां प्रवचनयुक्तो वषीशरदं मैथुने वनैयेत् । तथोपाकरणादि । आ उत्स- अनादध्यापयितुर्नियमो छोमंहरणं मारं श्रद्ध मेधुनं वयेत् । ऋता- वेव जायां यायात् "” ।
ऋतुकाराहीलयथेः ।
८ यथागमं शिष्येम्यो विद्यापंप्रदाने नियमेषु च युक्तः स्यात् । एवं वर्मानः पूर्वापरान्संबन्धानात्मानं च क्षमे युनक्ति ” ।
गोतमः-
८८ श्रावणादिवा्धिकं प्रोष्ठपदीं चोपाकृत्याधीयीत । छन्दस्यषेप्चमान्मा- सान्पशच दक्षिणायने वा मास्युतष्टरोमौं न मां मुज्ञ देमास्यो वा नियैमेमेयुनवजीं ।
समाहत्तविषयमेतत् । अतत एव शोनकः-
८ अधीयीत समादत्त ब्ह्मचारिकस्पेन यथान्यायमितरे जायोपेयेतयके, प्राजापत्यं तत् ” इति ।
तन्ञायोपगमनं भाजापलयमिल्यथेः ॥ १४४ ॥
१ख. ग, श्ाखाश्नो०। २ ख.ग. घ. घ. श्राद्धे ३ग. घ. 'मानंरमाः।४ कृ, 'त। द्रौ मासी वा।५क, घ, "यमः । ब्रह्मचारी मथु" ।
१८८ अपरकांपराभिधापरादियविरचितरीकासमेता-[ ९ प्रथमः- ( ज्ञातकनरतप्रकरणम् ५)
फिच- सथ्यागजितनिर्षातमकम्पोल्कानिपातने ॥ समाप्य वेदं दयुनिशमारण्यकमधीय च ॥ १९५ ॥ सायं भरातः संध्ययोर्मेयध्वनावसध्ययोरपि निघाते भरमिचखन उल्का- पाते वेदाध्ययनं समाप्याऽऽरण्यक्वेदभागं चाधीलय दनिशमहोरात्रमनध्यायः कायः । हारीतः ^सायध्यास्तनिते रात्रे नाधीयीरन् । प्रातःसंघ्यास्तनिते चाहोरात्रम् । आपस्तम्बः- ५ तथाव स्तनिते रानि स्वभपर्यन्तं विदयुत्यु रोहिणीमिति शम्याप्राप्राद्विजानीयादेतसिमन्काछे वि्योतमाने प्प्ररो- षमहरनध्यायो ददहिऽपररात्रे स्तनयिल्ननेर््वमर्भरात्रादिेके ” ।
क
युत्युपञ्युषं यावैता भां कृष्णां
® क
अस्याथेः-संधावनु अहोरा्रसंधिलाक्षते के स्तनिते मेषध्वनो रातिमन- न्तरां नाधीयीत । स्वम्रपयेन्तं स्वमवजनान्तं यावत् । आन्याय्यादुत्थानादि- स्यथः । उपव्युषमपव्युषासि विद्यति चयोतमानायामर् । अथ घा श्ञम्याप्रासप- रिमिते देशे स्थिता गोः कृष्णा कोदितेति बा विज्ञायते ! यदाऽपररातरे धोत- मानायां विद्युति प्रदोषसरहितमहरनध्यायः । दहे ऽद्पेऽपररात्रे स्तनयित्नुना गाजैतेन निमित्तेन सपरदोषपहरनध्यायः। अथ वोर्ध्वमर्धरात्रात्स्नयितलनौ जाते सप्रदोषपहरनध्याय इति । मनुस्तु निषातादिष्वाकालिकमनध्यायमाह- « निधोते मूमिचछने ज्योतिषां चापपतर्भने । एतानाकािकान्िद्यादनध्यायानृतावेपि ” ॥ ऋतावपि वषास्वपीलययेः । आक्राछिको निमित्तसमयपर्यन्तः । तथा- « चेरेरुपड्ुते आमे संभ्रमे चाभिकासति। आकाटिकमनध्यायं विद्यात्सरवादुतेषु च ” इति ॥ तत्तथाऽऽकाकिकादोरात्रयोविकल्यः । एवं करपान्तरेष्वपि । यप;ः-“ शाक्रध्वजनिमिततेषु उल्कापाते तथेव च । अनध्यायश्चिरात्ं तु मृमिकम्पे तथैव च » ॥
--_---------(__- १ ख. ग. सध्या !रख. घ, ध्वतां गं,
आचाराध्यायः} याज्ञवस्क्यस्प्रतिः। १८९ ( ज्ातकनतप्रकरणम् ५)
वसिष्ठः-“ उच्काविचुत्समाते तिरा्मुच्काविद्युरज्योतिषमपतवाकाटिकम् १ }
। क
उरकायां वसन्ते वषास विद्यति इष्टायां सञ्योतिषमनध्यायः । दिवेलर्थः। अपताबुक्ताहतारन्यन्न विद्यत्युल्कायां वा चोत्तमानायामका्िंके द्वितं द्शेनकारं यावदनध्यायः कतव्य इलयर्थः ॥ १४५ ॥
अपि च-
पञ्चदश्या चतुदर्यामषटम्यां राहुसूतके ॥ कऋतठुसाधषु शुक्तवा वा श्राद्धिकं प्रतिग्रह्य वा ॥१९६॥
शहंष्णयोः पक्षयोः पञचद्इयां चतुर॑श्यामष्टम्यां च तथा राहुसतके चन्द्रस् यापराग ऋतुसधिषु ऋतूनां वसन्तादीनां परस्परसंधिष॒ ाद्धिकं भक्त्वा प्रति- यहम चाहाराजमनध्यायः कायः । राहुसूतकं राइृदशेनम्र् । श्राद्धसंबद्धं भाद्धि कम् । तत्पङ् युक्त्वाऽऽम च परतिग्रह्याहोरात्रं नाधीयीत ।
खासदषुराणात्-“ महानवम्यां द्वाददयां मरण्यामपि चैव हि । तथाऽत्ततततीयायां चिष्यान्नाष्यापयेद्िजः ॥ माघमापे तु प्पतम्यां रथास्यायां तु वनयेत् । नयमान शावं दृष्म महीस्थं वा द्विजोत्तमः * ॥
महानवमी, अश्वयुक्शुञ्यक्षस्य । महाद्रादश्षी कातिकशह्कपक्षस्य । भरणी भोष्ुप्यनन्तरा । अक्षतदतीया वैशाखञुद्कपक्षस्य । रथाख्या सप्तमी माघ- शुह्पक्षस्य ।
नाधीयीतेदयनुहत्तो गोतमः- “ कातिकीफाद्गुन्याषरादीपाणमासील्तिसोऽषटकाच्चिरात्रमन्यमिके | ध
उक्तपोणेमासीमभरतित्निरात्रमिलर्थः । अष्टकाशब्देनाष्टकाकमा्गमूतं सप्म्या- दितरिरत्रयुपरक्ष्यते। अन्त्याऽटका माधी । तामेवानध्ययननिभित्तामेक आहुः
पर्टनासि$-- ^पोषप्रमृतयः कृष्णे मवालिसोऽष्टका मारगरीर्पपमृतय इक »। शरोनकस्तु-“ हेमन्तरिशिरयोश्चतुणौमपरपक्षाणामष्टमीप्वष्टकाः » इत्याह । दात्तातपः--“ पश्चदरयां चतुदेरयामष्टकाप् महो त्वे ।
्रद्षि च चयदद्दयामष्टम्या परात्पद्यापे ॥ 2 9 क. ध. छिकंद्वि। २ ख, ग. 'क्प्षङृष्णपक्षचतुर्दश्यामषटम्यां पञ्चदश्यां च।३ ख शोनकः- । प । * क, पि ) पृराणात्-मेः ।
[क
१९० अपराकीपरामिधापरादिदयविरचितीकासमेता-[ ९ प्रथमः- ( जातकततप्रकरणम् ५)
मेधाकामख्रयोदश्यां चर्यां च सवदा ।
१ 0
सप्तम्यां च प्रदोषेषु न स्मरन्ापे कातियत् " ॥ पनुः--““ प्रतिगृह्य द्विजो विद्धानकादिष्टस्य केतनम् । ञ्यहं न कीतेयेद्भहय राज्ञो राहोश्च भूतके ॥ यावदेकानुदिष्टस्य गन्धो रेपश्च तिष्ठति ।
® 0
विप्रस्य विद्षो देहं तावद्भुह्य न कीतेयेत् “ ॥
क अ, क
कृतनं [नपन्रणम् । पकाचुदषटपकादष्टम् । एव च राहूस्रतक एकाह रात्रयाविकर्पः । राहु सतक राहुददेनम् । अत षव हरतः ८८ उपाध्याये राजनि च मते श्रोत्रिये च मते प्त्रह्मचारैणि च चन्द्राकंयों राहुदशने शक्रध्वनपतन आचाय च मते चिरात्रम् " इति ॥ १४६ ॥ ििच- धु मण्डकन ङ्द शाहमजरमूषकं
कृतेऽन्तरे तहारतर शक्रपाते तथच्छरयं ॥ १५७ ॥
अन्तरं शिष्योपाध्याययोमेध्यतो गमनम् । तसमिन्पशुमण्डुकादिमि; इतेऽ- शोराजमनध्यायः । मध्यगमनातस्मभति सर्योदयं यावदिल्यथंः । तथा शक्रपाते शक्रोच्छरायोपरक्िते कारे । परोष्रप्यनन्तरं भरण्यां बक्रपातः । पोष्रपदस्येक शुङ्कद्राद्र्यां शक्राच्छायः। तदाह गगेः
“ सिहं गते दिनकरे भितचरुपक्षे हयादययपादमुपगच्छति वे दाशाङ्क ।
उत्तिष्ठते विव्रिधमन्दिरवृन्दवन्यो याम्यां तततो दिशे निषीदति वज्ञपाणिः" इति
अन्न च हरिशब्देन हरिदं वतं भ्रवणगुपरक्ष्यते । तदपि च प्रदश्नायम् । यत्स् एवाञज्ह-
५ द्वाददयां तु पिते पक्षे मापि प्रोष्ठपदे तथा । श्षक्रमुत्यापयेद्राजा विश्वश्रवणवारवे ” इति ॥
विनश्वक्षब्देन वेश्वदेवमुत्तराषाढ नक्षजयुपरक््यते । वासवशृब्देन वसदेवतं धनिष्ठानक्ष्रम् । तेन द्रादश्यामेव शक्रोच्छायः।
गोत्तपः
9 क, पतुथ्यो चेव स? । र्म. श्वेतुन । ३ख.ग.न्तेत्रिः। *ब्, ्रवापेतः!
५ ख, श्चारपः। ६ ग, रे । इ । ५ ग, (सरद्रा#
आचाराध्यायः] या्ञवसक्यस्मतिः । १९१ ( जञातकतव्रतप्रकरणम् ५)
“ अन्तरागमने पुनरूपस्तदनम् । धनकुटमण्डूकमार्जाराणां उयहमुपवासो विप्रवा- सश्च । प्राणायामो प्रतप्राशनं चेतरेषाम् । इमशानाध्ययने चैवम् ” ।
येन केनचिदन्तरा गमने छत उपसदनं कायम् । उपसदनं च पाणिना पाणिगुपसंगह्येयादिना यसरलयहं विहितं तदेव पुनः कतेव्यम् । चाचन्तराग- मने जिरा्रमुपवासः । व्यै च विवसेदिति । यत्त॒ वसिषटठः-“ अधीयानानामन्तरागमनेऽहोरा्रममोजनम् । तिरा्रमनमिषेको
विवासा(पस)ान्योन्येन श्वमानोरनकुख्शीघगाणां त्वहोराच्रम् >
इत्याह, तन्निरात्रोपवाप्ास्मथविषयम् । भाणायामो धृतपराक्षनं चेतरेषा- प्रिति । श्वादिग्यतिरिक्तानामन्तरागमन इत्यथे; ॥ १४७ ॥
किच-
क 2 क, ह, (= ॥ हष धक्रटमद्भाटकामबणातनःस्वन ॥
न ४ श गलाः श ® अमध्यशवशुद्रान्त्यर्मश्ानपाततासतक ॥ १५८ ॥ द्शशशचागात्मान च विद्युत्स्तानतसएवं ॥ भुक्टाऽश्रपाणिरम्भोन्तरषंरातरेऽतिमासते ॥ १९९ ॥ पा्ठुदष दशा दाह समभ्यानाहास्भातषु ॥ धावतः पूतिगन्ध च रष्टेच गरहमाग्रतं ॥ ३५०॥
कक कि खरए्यानहस्त्वश्वनाटक्षारणरहण ॥
® अ ¢ ॐ, 9 ॥ सप्रानिशद्नभ्यायानतास्ताकाडख्कान्वदुः ॥ १९१ ॥ श्वादीनां निःखने शब्दे भरूयमाणे तत्कापनध्यायः । क्रोष्टा गोमायु । उलकोऽपङ्गस्यपक्षी । बाणो वीणाविरेषः। आर्ता दुःखितः । चादयः प्रसिद्धाः तथ [अमेध्यादीनामन्तिके संनिधाने। अन्त्यः श्रदरानिष्ठृष्ठः । तथा देक्षस्याऽऽत्म- नश्वाऽऽशोचे, तथा विदुत्संयुे । संफुवः पुनः पुनमेवनम् । तथा भुक्तवा यावद पाणिः । तथाऽम्भसो मध्ये, अधेरात्रे रात्रेमेध्यमे यापद्रये च, तथाऽतिमारतेऽ. तिश्चयेन वाति वायो । तथा पांसवर्षेऽद्धतविशेषे दिशां दाहे च तथा संध्ययोः, तथा नीहारे धूमिकायां, भीतां च चांरादिंकृतायाम् । तथा धावतोऽनध्यायः । तथा पृतिगन्पे,तथोक्तरक्षणे शिष्टे ग्रहमागते, खरादीनापारोहणे च । यानं रथा. दि। इरिणपूषरम् । एताञ्न्वक्रोषटुभरभतिनिःखनादिनिपित्तान्सप्रतिशदनध्या- यांस्तात्कालिकानिमित्तकारे कतव्यान्विदुमुनयः। अत्र विरोषः। तथा मनु
१ ड, “सु्रवषदिग्दाहे। २क. ख. ग. घ. छ, ववृक्षारोहणेरेणे ।
१९२ अपराकोपराभिधापरादिस्यविरचितटीकासपेता--[ १ प्रथमः-- ( लातकत्रतप्रकरणम् ५) “८ सामध्वनावृग्यजुषी नाधीयीत कदा चन ” । अनध्यायानुषरत्तौ बोधायनः- ८८ नैलगीतवादिन्ररुदितशब्देषु तावन्तं कामार्तो च ” । आपस्तम्बः-“दमशने सर्ैतः शम्याप्रापात् । हइमशानवच्छ्पतितो प्मानागार इत्येके । शूद्रायां तु प्रेक्षणप्रतिपरक्षणयोरनध्यायः । बरह्मध्येष्य- माणो मलवद्ौपसेर्च्छेन्धंमाषितं बराह्मणेन समाभ्य त्या सेमापेत पेमाष्य तु ब्राह्मणेनेव समाष्याधीयीत | यपः--“ इटेष्मातकस्य च्छायायां शस्मटेमेधुकस्य च । कदाचिदपि नाध्येयं कोविदारकपित्थयोः | तथा--^“ न सङ्ग्रामे न स्नेनायां विवादं कहे तथा » | हारीतः--“ ब्राह्मणागमनेऽध्योदीनि दच्वाऽनुज्ञाप्याधीयीरन् » । तथा--^न वृक्षस्थो न तीर्थस्थो न चाप्ु न समाघ्ु च] बहुपकीणेमध्ये च नाधीयीत कदा चन ॥ शयानः भरोढपादश्च कृत्वा चैवावततक्थिकाम् । नाधीयीत[ऽऽमिषं जग्ध्वा सूतकान्नाद्यमेव च ५ ॥ तथा--“ श्वखरोष्ट्रे च हदति पर्क्तौ न च पठेद्िनः । नाधीयीत रमश्चानान्ते भ्रामन्ते गोव्रजेऽपि वा" ॥ तथा--““ रुधिरे च सुते गात्राच्छल्ञेण च परिक्षते । गौतमः-““ ऊर्वं मोजनादुत्सव प्राषीतस्य निशायां चतुर्मु निलयमेके नैग- रोत्सवे । उपनयनादूष्वं मोजनादहोरात्रमनध्यायः प्रापीतस्याध्य- यने प्रथमे प्रवृत्तस्य मोजनादूष्वंमनुत्सवेऽपि पृवैवदनध्यायः › । निशायां चतुमुहुतेम् । एतच्च त्रयोदश्याम् । तथा चोशना-“ त्रयोददयां प्रथमांश्चतुरो मृहूतीचाधीयीत ५ । तस्यानध्याय इव्यनुवृत्तौ वसिष्टः- «« मिथुनव्यपेतायां च शय्यायां वासतप्ता च मिथुनन्यपेतेनानिर्णिक्तेन ” इति । ,, सव चेतेऽनध्याया धमेनेपणकामेन' विध्यनेपुणकामेन च वजेनीयाः । प्रय. वायाविश्ेषात् । तथा च यमः-
१ क. ग, नृत्तगी` । २ क. घ, "णो मल" । ३ घ. दरासेछन्दं च भाः । * ख. “च्छन्दं भा०। ५६. गने! ६ ख. तथासंः।1५७क खम्सक्तिकाः।८क.ग. स्वति । ९ क, गगरे । उत्सव उपः । ख. गरे उत्सत्रेऽपि । १० क. ख. न च वः । ११क, ध, ण्वायवि° ।
आचाराध्यायः ] याङ्ञवदक्यस्परतिः । १९३ { जातकनतप्रकरणम् ५)
८ दिद्राण्याहुद्भिनातीनामनध्यायान्मनीषिणः । छिदवेम्यः छवति बह्म नाह्यणेन यदजितम् ॥ आयुः प्रजां पशून्मेधां कृन्तामि सुकृतं च यत्| अनध्यायेष्वम्यप्ततो ब्रह्म ग्याह्रतस्तथा ” ॥
यत्तु मनुवचनम्-^ द्वावेव व्नयेननित्यमनध्यायो प्रयत्नतः । खाध्यायम॒मि चाद्ुद्धामात्मानं चाश्युचिं द्विनः ”
इति, तद्रह्मयज्ञाध्ययनविषयम् । तस्मकरणाधीतवचनपृङ्लात् । ब्रह्मद अकल दि तेचतिरीयकाः समामनन्ति-
८ तस्य वा एतस्य यज्ञस्य द्वावनध्यायो यदात्माऽरचिथदेश्चः ” इति ॥ १४८।१४९। १५०॥१५९॥ एवमनध्यायातुक्त्वा परड़तमाह-
देवविवकस्नातकाचा्थराज्ञां ख्यां प्रिषाः ॥ नाऽऽकरामेद्रकतविण्पू्ष्टीवनोहतनानि च ॥ १५२ ॥
देवादीनां छायां रक्तादीनि च नाऽऽकामेननाधितिषठे् । ऋतिगाचायंयोः स्नातकोपादानेनैव ग्रदणसिद्धौ पथगुपादानास्स्नातकशचब्दोऽचिरसमात्ते वरते । यद्रा ऋत्विगाचा्याभ्यामन्यस्नातकस्य च्छायायापरनाक्रमण मन्तभ्यम् । देवा देवपरतिमाः । एीवनं मुखप्रच्युतं छालादि । उद्रतेनमङ्गोरसादनद्रन्यम् । अन्न भनुः-““ देवतानां गुरो राज्ञः स्नातकाचाययोस्तथा ।
नाऽऽक्रामेत्रामतच्छा (र्यां वश्रूणो दीक्षितस्य च "' ॥
वश्च कपिं गवादि । यपः- ^“ देवद्धिनगुरुप्राज्ञस्नातकाचा्यमन्निणाम् ।
नाऽऽक्रामेत्करामतरा(श्ख)यां कपिड्स्य च गोरपि ॥
स्वां तु नाऽऽक्रामयेच्छायां छ्वीबेन पतितेन च ।
चण्डाडेन द्विषद्धिश्च निदं रोगाचन्वितेन च ” ॥ विष्णुः-५ ब्राह्मणदेवगुरुबन्धुदीक्षितानां छायां नातिक्रामेत् ” । भसङ्गादन्यदष्युच्यते, तत्र मनुः-
८ मध्यदिने च रात्रो च श्राद्धं मक्त्वा च सामिषम् ।
संभ्ययोरुमयोभ्ैव न सेवेत चतुष्पथम् » । २५ त
१९४ अपराफपराभिषापरादिद्यविरवितदीकासमेता--[ १ प्रथमः- ( ल्लातकत्रतप्रकरणम् ५)
तथा--“ वैरिणं नोपपेवेत सहायांश्चैव वैरिभः 1 अधार्मिकं तस्करं च परस्येव च सोषितम् " ॥ शङ्खङिसिता--““ नोद्धतकुहकैः सरैकतासेत् ॥ १५२ ॥ किं च~ विपराहिक्षत्रियात्मानों नावज्ञेयाः केथं चन ॥ बिपरसपे्षनिया आत्मा च नावमन्तव्याः । अत्र पनुः- ¢ क्षत्रियं चेव सर्पं च ब्राह्मणं च बहुश्रुतम् । नावमन्येत वे मृष्णुः कृशानपि कदा चन ॥ एतत्रयं हि पुरूषान्निदेहत्यवमानितम् । तस्मादेतश्रयं निलयं नावमन्येत बुद्धिमान् ॥ नाऽऽत्मानमवमन्येत पृवोभिरपमद्धिभिः । आत्मानं न शपेद्रोषान्रीरको न खपेहिवा ॥ न नक्तं विषिलेद्रूमिं गाश्च रात्रो न संरशेत् "' । तथा--^“ जाह्मणानुपतीन्व दान्तां श्च हान्ताञ्शिशूनपि । नाऽऽकरशन्नावमन्येत पूजयेदेवतं तथा ” ॥ किं च-
जा मृत्योः भरियमाकाङ्षेतन कंचिन्मर्मणि स्एरीत्।॥१५२॥ यावल्नीवं भियमन्विच्छेत् । ततथ तां दुकभां मत्वा तदुपायानुष्ठाने मन्दा- द्रेण न भवित्म्यमिति तात्पयायैः । तथा च. कमपि शषुपुदासीनं वा मर्मणि न स्पृशेत् । परदोषप्रकाशनं वजेयेदिलथेः । तथा च मनुः- “ हीनाज्गानतिरिक्ताङ्गान्विद्याहीनान्वयोतिगान् । रपद्रविणहीनां ख जातिहीनांश्च नाऽऽ किपेत् ” ॥ १५३ ॥ अपिच- दूरादुच्छिष्टविण्मूत्रपादाम्मांपि समुत्छनेद् ॥ दूरतो गृहादुच्छिष्टादीनि प्रक्षिपेत् ॥ किंच- शतिस्मृरयुदितं सम्यडनिस्यमाचारमाचरेद् ॥ १९५९॥ तथाऽऽचारो नाम कोकिककर्माश्रयः पृरुषनिःभरयसोपकारस्य विधिः 1
१के.ग., घ, कदा च|
साचाराध्यायः 1 याङ्वल्क्यस्पूतिः। १९९ ( ज्ञातकव्रतप्रकरणम् ५)
कि कि क
४, भतिषेधो वा । तत्र शरुतिविहिता आचारा गोटक्षणपरभरतयः । यथा कवरी क-
कतेव्य इयाद्यः। आचारविषयाणि तु स्एतिवाक्यानि भद््यन्ते । तत्र व्यासः--“ श्रीकामः सवेदा खानं कुर्वीताऽऽमचञ्कैभरः । सप्तमीं पञ्चमीं चकं पर्वकौटं विवर्येत् „” ॥ पवात्रामावास्या । यदाह स एव- “ अमावास्यानवम्योश्च सप्तम्यां च विरेषतः । धा्नीफडानि यत्नेन दूरतः परिषभयेत् ” ॥ धत्री-भापटकी । तभा--“ सप्तम्यां न खशेत्तेढं नीखवख न धास्येत्। न धाच्यामख्केः सायान्न कुर्यात्क नरः ॥ वीयेहानिः प्रनाहानिर्यशोहानिस्तभैव च । हन्तयेतन्रितयं यस्मात्तस्माद्धात्री विवर्भयेत् ” ॥ तथा--“ षष्ठयष्टमी पञ्चदशी पकषद्धयचतुई॑श्ची । अचर संनिहितं पापं तैडे मपि श्रे मगे ॥ षष्ठयां तैडमनायुष्यमष्टम्यां पिशितं तथा । चतुद्श्यां काममोयममावास्याघयरक्रिया ॥ मांाशने पञ्चदशी तैटाभ्यज्गे चतुर्दशी । अष्टमी आम्यधमे च उवडन्तमपि प्रतयेत् * ॥ प्राभ्यधमों मेधुनम् । ५ तें न सरपशेदामं वृ्षादीर्छेदयेच्च च । पक्षादौ च रवौ षष्ठयां विरिक्तायां तथा तिथो ॥ दशम्यां तैटमसषटा न सरायौदविचक्षणः। चत्वारे तस्य नयन्ति जायुः प्रज्ञा यशो धनम् ॥ मोहात्पतिर्पदं षष्ठ हं रिक्तां तथा तियिम्। तेडेनाम्यज्यमानस्तु चतुरभिरपहीयते ॥ पञ्चमीं दशमीं चेव पोणेमासीं ्योदश्चीम् । तूतीयां चेव यसं नरः परमुपतेवते ॥ अम्यङ्गात्स्पशचनादाऽपे मक्षणाचच तथेव च | चतुणां तस्य वृद्धिः स्याद्धनापत्यबरायुषाम् ॥
9 ध. (तंक 1 २ ख. न्तैव्या ₹* । ३ ग, "कलि वि०। क,ख, घ्, शीम् "अ ।५य घ, याश्च वि*। ६ ख, पदीं षः ॥
१९८ अपराकौपराभिधापरादित्यविरचितदीकासमेता-[ ९ परथमः- ( लातकत्रतप्रकरणम् ५) टृद्मनुः--“ आहारं भेुनं निद्रां सैष्याकाङे विवभयेत् । कमे वाऽध्ययनं वाऽपि तथा दानप्रतिग्रहौ ॥ आहाराद्याधिमाभ्रोति गमे रोद्रश्च मेुनात् । स्वपनः स्याददक्ष्मीकः कर्मं चेवात्र निष्फठम् ॥ अध्येता नरकं याति दानान्नाऽऽममोति तत्फछम् । प्रतिग्रही मवेत्पापी तस्मास्ंध्याघ्र वजैयेत् । न्लातातप$--“ अमा वै सोमवारेण रविवारेण सप्तमी । चतुर्थी मोमवारेण विषुवत्सदशं फम् ॥ अमावास्या मवेद्वारो यदा भूमिपतस्य वै । जाहवीखानमात्रेण गोप्रहखफलं भवेत् ? ॥ द्ध वसिष्ठुः--““ सर्वेषामेव वणानां सूतकं राहदशेने । सचे च मवेत्ज्नानं स॒तकात्नं च वजयेत् " ॥ सृतकान्नं राहुसतकान्नम् । तथा--“ तिदश्लाः सशेसमये तृप्यन्ति पितरस्तथा । मनुष्या मध्यकरे च मोक्षकाडे च राक्षसाः ” ॥ ५५ स्पशंकार एव देवपिवृदै(दे)षत्यं क कुयीदिलर्ः । तथा-- ५८ भच्छननानि च दानानि ज्ञानं च निरहङ्क्ृतम् । तपाति च सुगृप्ठानि तेषां फट्मनन्तकम् ! ॥ तया--“ एका गोः खस्थचित्तस्य आतुरस्य च यच्छतम् ॥ सहं त्रियमाणस्य तच्च तानि च तत्समम् ” ॥ तथा--““ कनकाश्चतिखा नागा दासीगरहमहीरथाः। कन्यका कपि वेति महादानानि वै दश्च ॥ दत्त्वा योऽनुस्मरेदानं प्रतिगृह्य च याचते | उमो तो नरकं यातः ऋप्रतिम्राहकयाचकौ ” ॥ अनुस्मरण पश्चात्तापः । तथा--“ सवत्र गुणवदनं श्वपाकादिष्वपि स्थितम् । देशे कारे विधानेन पात्रे दत्तं विरोषतः ॥
~~~ ~~~
# भिजन्ताण्ण्वल् । दतिदर्थः ।
१. दाता नाञ्ञ््री ।२ख.ग. त्संध्यांविः ३ क, ग. ध, भाव्या ¦ भ्ख,.ग,. घ
इसृतके । स । ५ख.ग. घ, त्त्वं कुः। ६ ग, "ति चातिगु° । ७ क, श्त्य यच ग, च्छ्य न्त्ाता।
आचाराध्यायः याह्ञवरक्यस्मृतिः । १९९. ( लात्कमरतप्रकरणम् ५)
अप्ततोऽपि प्मादाय साधुभ्यो यः प्रयच्छति | धन्वामिनमात्मानं स्त तारयति दुस्तरात् ” ॥
तथा--“' द्ववेवाप्मु प्रेष्टम्यो गरे बद्ध्वा महाश्लिखाम् । घनवन्तमदतार दरिद्रं चातपखिनम् ” ॥ तथा--“ उपावृत्तस्य परपेम्यो यस्तु वातो गणेः सह । उपवासः प्त विज्ञेयः सवैमोगविवर्जैतः ॥ पुष्याङंकारवस्नाणि गन्ध॑मास्यानुषेपनम् । उपवा न इष्येत्तु इन्तधावनवर्भितम् ॥ उपवासे तथा श्राद्धे न खदेदन्तधावनम् । दन्तानां काष्ठतयोगो हन्ति सप्त कुछानि वै ” ॥ तत पत्रादिनोपवासे दन्तधावनं कायेग्र । धाद्धे मोक्ता च न सु काषेन ।
देचङ;--““ बरह्मचर्यं तथा शौचं सलययमामिषवभनम् |
नतेष्वेतानि चत्वारि वरिषठानीति निश्चयः ॥
खीणां तु प्रेवीक्षणात्छशयंत्तामिः सकथनादपि ।
निष्यन्दते बरह्मचर्यं न दरिष्वृतुकरमादै " ॥
अभायमथेः- स्रीणां परस्लीणां वीक्षणात्छमावेन वित्तनेलयर्थः । ताभिर
यद्लीभिरेव सकथनात्संयोगप्रखापाच्च ब्रह्मचयं दक्चम्पाश्पवासनिमितच निष्यन्दते नश्यतीलय्थः । न दरेष्टरतुसंक्रमादिति । दारेष बीक्षणात्छर््ा स्संकथनार्खग्हव्यवहारकथाप्रपञ्चाचच तद्रह्मचर्यं त नश्यति । तथै संक्रमात् । संक्रमणं संतानोत्पादना्थं संभोग ऋतोः संक्रमस्तस्मादपि बतादौ सेव्यमानाह्ू द्यचर्यं न निष्यन्दते न नयतीति । स्वदारेष वीक्षण ~इयचर्यनि- ष्यन्दाभाव उपवासेष्वसिधाराव्रतनिमित्तत्वादिति ।
५ असङ्जरपानाच् ताम्बृङस्य च मक्षणात् । उपवापतः प्रुष्येत्त॒ दिवा स्वापाच्च मैथुनात् » ॥ मेथुन चात्रतुकारव्यतिरक्तविषयम् । ५ सायमाघन्तयोरह्वीः सायं प्रातश्च मध्यमे । धर्मोपवापरी कुर्वीत नेव मक्तचतुष्टयम् "° ॥ धमेग्रहणं प्रायथित्तस्य व्युदासाथेम् |
१ क. घ, नन्धधूपानुः । २क.ख.घ. छ, न, संगमाः । ३क,घ छ. (त् । “भसः । श्य, ननिष्यः। ५क, गषत । साः)
५०० अपराक्रौपराभिधापरादियविरचितदीकासमेता-- [ १ प्रथमः-- ( लातकव्रतप्रकरणम् ५) ८ दुदाम्यामेकमक्तस्तु मां्मेथुनवनितः । एकादश्यामुपवपेत्पक्षयोरुभयोरपि ॥ गृहीत्वौदुम्बरं पात्रं वारिपर्णमुदङ्मुखः । उपवासं तु गृहीयायद्वा संकल्पयेद्रषः ॥ देवतास्तस्य तुष्यन्ति कामितं तस्य पिष्यति । अन्यथा तु वृथा मत्याः ह्िद्रयन्ति खच्पबुद्धयः " ॥ ओदुम्बरं तान्नम् । यद्रोपवासादन्यद्रतं संकल्पयेदियथंः । “५ एकाद्हयां निराहारो मृत्वाऽहमपरेऽहनि ।
मोक्ष्यामि पुण्डरकि्ष. गतिमेम मवाच्युत ? ॥
पुराणात्रू-“ केशवो मगेश स्यात्पोषे नारायणः समृतः । माधवो माघमापते तु गोविन्दः फाल्गुने तथा ॥ चेत्र मापते भेद्विष्णुवैशासे मधुमूदनः। भरिविक्रमो ज्येष्ठमाप्त आषाढे वामनो भवेत् ॥ श्रावणे श्रीधरो ज्ञयो हषीकेशस्ततः परम् । पद्मनामश्वाऽऽश्वयुजे ततो दामोदरो मतः ॥ सर्वेष्वेव तु मतेषु नरकारि्मखिम्टुचे । विं वागीश्वरीकान्ताक्रियादशक्तिविमूतयः ॥ इच्छा प्रीती रतिश्वैव माया धीमेहिमेति च । एताभिः शक्तिमिः शृङ्खद्रादशीषु सह क्रमात् ॥
# ८ । =
वासुदेवो द्वादशसु पूजनीय उपोषितः ।
तथेव कृष्णपक्षे तु शक्तियुक्तोऽच्पते द्विजः ॥
छृष्णोऽनन्तोऽच्युतश्चकरीं वैकुण्डोऽय जनाईनः ।
उपेन्द्रो यज्ञपुरुषो वासुदेवस्तथा हरिः ॥
यामीश्वरो द्वादशमः(कः) पुण्डरीकाक्ष एव च ।
रुक्मिणीं च प्रिया प्रीतिः शक्तिः पिद्धि पश्चमी ॥
तथा श्रीमहिमा रक्षी; कान्तिश्च नवमी मता|
प्रा्िः प्राकाम्यपतक्ञा च छचिमा द्वादशी स्मृता ॥ तथा--“ उचवारयेद्भतस्यान्ते देवस्य पुरतः स्थितः| अज्ञानतिमिरान्धस्य तेनानेन कैश्चव ॥
"मज माकम्
१ सख, योगेश्च' । २ ख, "हिला 24
आचाराध्यायः }] याङवस्वंयस्प्रतिः । २०१ ( खातकबतप्रकरणम् ५)
पर्ादामिमुखो मृत्वा ज्ञानचक्षुःप्रदो मव । यजञ्जन्मनः प्रभृति देहर्यान्तमन्ञः षापं करोमि वपुषा मन्ता च वाचा । ेशोपतापितिमतिलिषदेखिरूपं तच्नाशयाच्युत मम ततसुप्रप्तन ॥ अन्ञानान्धेन यतक्किचिन्पया खण्डं अतं क्तम् । मगवस्त्वत्प्रप्तादेन तदखण्डमिहास्तु मे ॥ यथाऽखण्डं जगत्सवं त्वमेव पुरुषोत्तम । तथा खण्डमखण्डं मे चतं मवतु केशव › इति ॥ तथा-“ न शङ्खेन पिवेत्तोथे नाश्नीय्कू्मसुकरौ । एकादश्यां न मुञ्जीत पक्षयोरुभयोरपि ` ॥ एतत्पुत्रवदधहिग्यतिरिक्त विषयम् । यत उक्तं स्शृयन्तर-- # कृष्णपल तु सक्रान्त्यां अहणे वाऽपे पुत्रवान् ॥ उपवाप्तं न कुवीत सुतनन्धुधनक्षयात् '° ॥ भारे-“ आदित्येऽहनि संक्रान्तावकेपुत्रेऽपि वा भवेत् । उपवासो न कतग्यः पुत्रदारक्षयावहः ?” ॥ मत्स्यपुराणात्-“ दिनक्षयेऽकसंक्रान्यां महण चन्द्रसूययाः उपवाप्न न कुवत पुच्रपात्रप्तमन्वतः ” ॥ छमपुराणात्- ^ संक्रान्तं कृष्णपक्षे च रविद्युकरदिने तथा । एकादरयां न कुर्वीत उपवापरं स्षपारणम् › इत्यादि ॥ यत्त॒--“ ब्रह्महा स सुरापः स्यात्छस्तयी गुरुतस्पगः । विवेचयति यी मोहादेकाददयो सितासिते " इति पराणवचनम् , यत्त॒) विष्णधमोत्तरे- « अतिक्रामति यो मोहदेकादर्यो सितासिते । उपवातते प्त मृढत्मा विष्णुरोकं न पयति " इति, यच पर्स्यपराणम्- « एकादश्यां निराहारो यो भृङ्क द्वादशीदिने । शङ्के वा यदि वा कृष्णे तद््तं वैष्णवं महत् "” इति, तत्पुत्रबद्हस्थव्यातारक्तावषयच् | यथा इष्णकादश्यादा वृत्वा गरहस्थस्यानधिकारः,) तथा दिनक्षयेऽपि । तदुक्तं कूमपुराण-
ताता गं
१ ख, "पदे विरू । ग, घ, प्पदेतिङ* । २ ख. श््वेऽकसंः । ९६
२०२ अपराकापराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता-[ १ प्रथमः- ( ज्ञातकन्रतप्रकरणम् ५) ८। दरौ तिथ्यन्तावेकवारे यक्िम्स्यात्स दिनक्षयः । तसमिन्ल्ञानं जपो होमो नोपवासो गृहाश्रमे ” ॥ भक्रान्तकादतीव्रतस्यासामर्ये वराहपुराणम्- « अप्तामर्थ्ये शरीरस्य व्रते च समुपस्थिते । कारयद्धर्मपव्री वा पृञ्चे वा नियमान्ितम् ” ॥
एकाद शीत्रतं स॒तके ृतकेऽपि न लयाञ्यम् । यत उक्तं तत्रव- ८५ परमापदमापन्नो हर्षे वा स्मुपल्थिते ।
तके मृतके चैव न त्याज्यं द्वादशीव्रतम् ” ॥ तथा--“ सूतकेऽपि नरः ज्ञात्वा प्रणम्य मन्ता हरिम् 1
एकादरयां न मृज्ञीत त्रतमेवं न प्यते ॥
दवादरयां त तथा मक्त्वा सूतकान्ते ननादनम् ।
पुजयित्वा विधानेन मोजयेच द्विजोत्तमम् ॥
मतकेऽपि न मृङ्गीत् एकादरयां प्रदा नरः ।
द्वादरयां तु समश्ीयात्स्नात्वा विष्णुं प्रणम्य च “|
एकादशीवतस्य कथंचिदतिक्रमे यत्काय तद्रराहुराण एवोक्तम्- ५ एकादशी विषा चेत्परतो द्वादश्ची स्थिता । उपोष्या द्वादश्ची तत्र यदीच्छेत्परमं पदम् ”” ॥ विष्ुता केनापि हेतुनाऽतिक्रान्तोपवासा ।
नेत्यं चकादशीतवतमिति तत्रवाक्तम्- ५ एकादुरयां न मुञ्जीत पक्षयोरुमयोरपि । एकाददयां तु मृज्ञानो विष्णुडोकं न पयति " इति ॥ काम्यस्याप्यसपापने दोषमाद- ८ परिगृह्य बतं सम्यगेकाददयामुपोषणम् । न सरमापयते यस्तु स याति नरकं नरः ” ॥ व्रतान्तरेऽप्याह--“ यो गृहीत्वा नतं मोहादेकादरयादिकं नरः 1 व समापयते तस्य गतिः पापीयप्ती मवेत् ” ॥ अनुत्पञपुत्रणाविरेषेरेवेकाद शीयते प्रक्रान्ते सति पुत्रे जाते भरततिषिद्धोप वासरेषु यत्कर्तव्यं तदुक्तं वायुपुराणे-
कियो भयायमोनननमो्ाेोननेभिनिििकन के िकिनिकिेयेि
ख, स्थिते।उ<। र्ग, ध, न्तरेण चिः)
आचाराध्यायः 1 यान्ञवस्स्यस्परतिः। २०३ { अतकनतप्रकस्णम् ५)
८५ उपवासनिषेषे तु मक्षयं किंचित्परकल्पयेत् । न दुष्यत्युपवासेन उपवासफङं रमेत् " ॥ भ्यप्रकरपनामिति(पपि) ततेवोक्तम्- ५ नक्तं हविष्यान्नमनोदनं वा फं तिसः कषारमथास्बु वाऽऽज्यम् । यत्पश्चमयग्यं यदि वाऽप वायुः प्रशस्तम्नो त्तरमृत्तरं च "” ॥ नक्तं चा(च) नियत एव काले कायेम् । ८ यदा तु प्राञ्जली छाया पुरुषद्धिगुणा भवत् । तद्! नक्तं विनानयिदनक्तं त्वन्यथा मवेत् " ॥ इति स्श्लन्तरदशंनात् । यदपि स्शृयन्तरपुक्तम्- « एकादश्यां न भुञ्जीत पक्षयोरुमयोरपि । वनस्थयतिधरमोऽयं इुङ्मिव सदा गृही ” इति , तजापि शहिशब्द्ः पुत्रवहहिविषयः। पवांक्तवचनानुरोधात् । वन- स्थादिशब्दः भद्शनार्थः । तेनापूतरं शदिणमपि संख्हयाति । दिनक्षयविशेषे नक्तविधिमाद- “ एकादशी कडा मात्रा द्वादशी च क्षये गता । क्षीणा सा द्वादक्ची ज्ञेया नक्तं तत विधीयते " ॥ ुतरबहहिविषयश्चायं नियम; । अपुत्रस्तूपवसेदेव । तदुक्तं पुरागे- “५ एकादज्ी द्वादस च राञ्यन्ते च च्रयोदक्नी \ तत्र क्रतुशतं पुष्यं ्रयोदद्यां तु पारणम् » इति ॥ «५ द्शम्ेकादक्षी विद्धा द्वादक्ञी च क्षयं गता। नक्तं तन्न प्रकुर्वीत नोपवासो विधीयते 7 ॥*# अयमर्थः--एकाद्ीदिने दक्षमी विद्यते द्वादशीदिने हु नेकाद््ी त्रयोदक्चीदिने चं न द्वादशी तत्र नक्तं कुान्नोपवासमिति . । † इति श्टोकद्रय एक एव विषयोऽपुत्रवत्पुत्रवद्ूहिभेदेनाक्त इति विचायम् । यदा एनः सपूकाद शी भूत्वा द्वितीयदिने पुनभेबेत् । तृतीयदिने च दादश्नी वदा पुवामेकादश्चीं हित्वा द्वितीयामुपवसेत् । यदुक्तं स्पृयन्तर--
# एतदत्रेऽथिकमेतत्-“ अत्रोदाहर्णम्-द दि ए द्वि २ यहः त्रो शे ” इति ग, पुस्तके + + इत आरभ्य विचायैमिलयन्तं न विद्यते क. ग. घ पुस्तकेषु 1
१. घ्, ल्यं( गर्ग, घ, चद्राः।
२०४ अपराकोपराभिषापरादिलविरचितीकासमेता-[ १ प्रथमः-- ( जातकतरतभ्रकरणम् ५) “ कडा काष्टठाऽप द्वादरया यदि स्यादपरेऽहनि । द्वादश्च द्वादशीह(है)नति पूर्वस्यां पारणे कते ” इति ॥ असन्नेव विषये यदि तृतीयेऽहनि द्वादशी न दृश्यते तदा श्रहिणः पूर्थ- स्यामेकादश्यामुपवासः । यतेरत्तरस्यामर् । यदुक्तं पराण- ¢: सेपूर्णैकादशी यत्न प्रमति पुनरेव सता । उत्तरां तु यतिः कु्यात्पवामुपवसेदही ” ॥ अस्मिन्नेव विषये यतेः पारणानुग्रहं स्मरति- ^ सपू्णैकादशी यच प्रमाते पनर सा । तत्न क्रतुशतं पुण्यं चरयोददयां तु पारणम् " इति ॥ तथा च स्कन्दपुराणे-“ कटाऽप्येकादशी यरे द्वादश्यनुगता मवेत् । दिनक्षयेऽपि सा पुज्या यतीनामूत्तमा तिथिः ” ॥ यदपि बोधायनेनोक्तम्-“ कराऽप्येकाद्शी यत्र परते द्वादशी भवेत् । तत्न क्रतुरातं पुण्य ्रयोदहयां तु पारणम् इति, “ एकादशा करायुक्तामुषोष्य द्वादशीं नरः। त्रयोदश्यां तु यो मृद्धं विष्णुपतायुज्यमृच्छति ” ॥ इति, तदपि यतिविषयमेव। विष्ण॒सायुञ्यफरश्रवणात्। क्रतुशतपण्यविधानं तु स्तुतिपरं न स्वाथेविधिपरम् । यदपि छन्दपुराणे- “८ दिनक्षयेऽकेपंकान्त्यं अ्रहणे चन्द्रसू्योः । उपवाप्तस्तु कते्यो विष्णुप्ायुभ्यमि(मुभच्छति » इति; तद् पि पतवर दिव्यतिरिक्रयुपुक्षपुरुषविषयभ । एकस्मिन्नेव छटोके चैते छोकाञ्जयोद् शीपारणनिषेधसूचकाः पुत्रवतो शहस्थस्पेति हेयमर्+ । इति अत्र गृहस्थयतिय्यवस्था । यदपि कर्मपुराणे- “८ द्विस्पगेकादश्ची यत्र तत्न संनिहितो हरिः । तामेवोपवपेत्काममकामो विष्णुतत्वरः इति, तदपि पर्बेण समानविषयम् । ये तु पुजिणो शृदिणस्तेषामरस्यां नक्तविधिरिखनुसधेयम् । दशमीं दरादक्षीं च या स्पृशति सा द्िखृक् । #
(~
% एतदग्रेऽधिकमेतत्-“ अवोदाहरणम्-द रे * एदे २एदिद३द्रादि » हत्यर्थः इति य. पुस्तके 1 + ^ एतच्छलोकोदाहरणम्-द शे २ एशे १ त्रिष्एक् एदि १ च्यहःच्नोशो २ > इत्यधिकं ग.पुस्तके । » एतदय्रेऽधिकमेतत् -“अच्रोदाहरणम्-द दि २ श्यः द्रा शे इति ग.पुस्तके ।
॥
१ ग. घ. (दशी दवाद्दीं हन्ति पृ्वैरिमिन्धारः \ २ ग. घ, छ, न. श्वे पा०। ३ ख, ^रणमिति ।
०५
ग्कृ,ग, घ, ज परतो द्वादशी भ ।५ क, %म। यद्पि।
आचाराध्यायः | याज्ञवस्वयस्मतिः । २०५ { जातकततप्रकरणम् ५)
यत्तु नारदेनोक्तम् -“ दशमीरेषपेयुक्तामुपोप्य द्वाद्षीं किंड । सेवत्सरकृतेनेह नरो धर्मेण मुच्यते ”› इति, तथा--“ दशम्यनुगता यत्न तिथिरेकादश्षी भवेत् | तत्रापत्यविनाश्ः स्यात्परे नरकं त्रनेत् ”
इतिः तद्धितीयेऽहन्येकादश्यां सयां वेदितव्यम् । तदमाते तु पुत्रवतां एषिणां दशमीविद्धेकाद्इयां नक्तमन्येषाुपवास इुकतं भवेत् । अत एव महाभारतम्- “८ दशमीशेषपेयुक्ता गान्धायी समुपोषिता । तस्याः पुत्रशतं नष्टं तस्मात्तां परिवजयेत् "” ॥ कटयपरिहारे तु फटमविकरम्*# । “ विश्चस्या द्वादशी यन्न तजर संनिहितो हरिः । उपोष्येकामपि हि तां गर्भवासं न परयति » इति तत्र स्मरणात्। यस्तु जयोदश्यां पारणनिषेधो यथा कूमपुरागे तावद् “ एकाद्दयामुपोष्येव द्वादश्यां पारणं स्मृतम् । त्रयोदश्यां न तत्या द्रादश्रादशीक्षयात् " ॥ स्कन्दपुराणे-“ उपोष्येकादरीं यस्तु त्रयोदश्यां तु पारणम् | करोति तस्य नयन्ति द्ादश्यो द्वादशैव तु » इत्यादिः, स ग्रहिविषयः । तयोदशीपारणं यनेकादहयामाभ्रीयमाणायां भसज्यते तां श्यी नोपवसेदिति तस्याथ; । अत एवोक्तम्-- “ उत्तरां तु यतिः कुयोतपवामुपवपेदरही '! इति । यस्तु ्रयोदृश्षीपारणविधिः, यथा ताबद्धौपायनीये-- “५ कटाऽप्येकादश्ञी यन्न परतो द्वादश्ची मवेत् " इत्यादिः, स बह्मचारिवनस्थविषयः । एकाददीदरेपे सति द्वितीयैकादत्री ब्रात्यादिना कार्येति तस्य तात्पयंम् । जयोदश्चीपारणनिषेधश्चोदयग्यापिन्यां दरादहयामसलयां वेदितव्यः) न पनस्तस्यां सत्यामपि जयोदश्ीसमये पारणनि- वारणपरः । तथा सलदृष्टाथेः स्यात् । अन्यथा पुनरेकादश्चीदरैषे संलेकस्यां ग्रहिणोपवासः काये इदयपेक्षिताथविधायकः सन्टष्टर्थः ।
# इत् आरभ्य स्मरणादित्यन्तं न विद्यते ग. ध. पुस्तकयोः !
१क. ग. च. त्युक्तम् । अ! २ ग. ध, श्म्येकादीयुः 1 ३ ग. घ. "शीनतादि० 1 * सञ्, सति क ।
२०६ अपराकौपराभिधापरादिल्यविराचितटीकासमेता-[ १ प्रथमः-- ( जातकव्रतप्रकरणम् ५)
माण्डयः-“ एकभक्तेन नक्तेन तथेवायाचितेन च । उपवासेन दानेन न निद्धादरिको मवेत् ›° ॥ अतरैकभक्तादि विधानगुपवासाप्तपथं परतिषिद्धोप्वासं वा प्रति द्रष्टव्यम् । पुत्रवता श्रहिणो यस्यामेकादश्यां ङृष्णपक्षाकसक्रान्तिदिनक्षंयवश्ञादुपवासो निषिद्धस्तस्यापपि इच्छ्ाचनुषङ्ूपापो न निषिध्यते । यदाह स्मृतिमीमांसायां जपाचः- ५ आदिलेऽहनि संक्रान्तो ग्रहणे चन्द्रूर्ययोः । उपवापतो न कतैव्यो गृहिणा पुत्रिणा तथा ॥ तनिमित्तोपवाप्तस्य निषेधोऽयमुदाहतः । नानुषङ्गक्ृतो माल्यो यतेनिल्यमुपोषणम् " इति ॥
तन्निमित्तोपवासस्येलययंशब्दः भ्रटतत्वादेकादशीविषयः, न शद्धा दिलया(लय)दिनादि विषयः । आदिलयदिनसंकरान्त्योरेकादश्यपवासनिषेधं भति निमित्तत्वेनात्रापादानाच्छपरतत्वम् । राहुदशंनस्य स्वेकादश्यामसंभवात्पृथ- गेवोपवासनिषेषहेतुखम्। तन्न इृच्छायनुषङ्गपराप्रोपवासदेतो निषेधोऽत्र ब्राह्मः । यतः परिव्राजकस्य निलयमनिषिद्धमुपोषणम् । अन्ये पुनरन्यथा पठन्ति वणेयन्ति च- « आदि्येऽहनि सक्रन्तो अ्रहणे चन्द्रपूर्ययोः। पारणं चोपवाप्तं च न कुयात्पत्रवान्गृही ” ॥ तननिमित्तोपवासस्याऽऽदित्यवारांभि(दि)निमित्तस्यो पवासस्य निषेधो ैका- दश्ीनिमित्तस्यावजनीयादिलयवारांचनुषङ्गगतस्य । यस्मान्निल्यमेकादश्यायपो- षणपिति । अत्र व्याख्यायते-आदित्येऽहनीलयादिवाक्यमेक।द्श्यपवास भकरणपटठितमसति विरोषे प्रकरणं बाधित्वा व्यार्पेयम् । हेतुथोपवास्निदय- त्वरूपा न समञ्नसः । यतां निलयस्यापि षोडशिग्रहणादेरेश्यते प्रतिषेधः । न चास्य नर्जः भरसज्यपतिषेषत्वम् । कि तु पयुदासदत्तित्वम् । तथा सत्यपवास- विधिनेकवाक्यता । प्रतिषेष तु नानावाक्यतवम् । यस्मारसद्शवस्तुपरिग्रहकारी पयुदासः । अपि च- ५८ प्रधानत्वं विधौ यत्र प्रतिषेपेऽप्रधानता । पयुदाप्तः घ विज्ञेयो य्नोत्तरपदेन नञ् » ॥ १ग. घ. 'क्षाक्षसं'। २क. ग. घ. श्षयादिव\द३म, घ्, शौ नि? जम, घ, श्य । ५ ख. "दानु । ६ ख. ग, “नः पपिः ।
आचाराध्यायः ] याज्ञवरक्यस्प्रतिः । २०७ ( ल्ञातकर्तप्रकरणम् ५) यथाञत्राह्मणमानय । « अप्राधान्यं विधौ थत्र प्रतिषे प्रधानता | प्रस्ज्यप्रतिषेषोऽयं क्रियया सह यत्र न् ” ॥
। यथाऽश्राद्धमोजी । पर्युदासदत्तिशैवं व्याख्येया । पुत्रवदरहिव्यति- रिक्त आदिलयवारादियुक्तायामेकादश्यामुपवसेत् । अथ वा पृत्रवान्दहस्य उपवातादन्यत्तद् व्रतं कुर्यादिति । एवं च तस्यामादिलयदिनादियुक्तायामेका- दयागपवासविधिरेव नास्तीति “ न कुर्यासुत्रवान्ही » इत्यनेन प्रतिपाधते । यथा “ दीक्षितो न ददाति न जुहोति » इति न पुनविदहितः सन्मतिषिध्यते । तस्पातपैव व्यारूया ज्यायसी । यच्च हारीतेनोक्तम्-
५४ ज्रयोददयां यदा न स्याह्रादश्षी घटिकाद्वयम् । दशम्येकादश्ची मिश्रा सैवोपोष्या सदा तिथिः » इत्ति यद्पि कष्यश्मङ्गणोक्तम्- ५४ पारणाहे न छम्येत द्वादशी कठ्याऽपि चेत् । तदानी दश्चमीविद्धाऽप्युपोष्यैकादशी तिथिः ” इति; यदपि मत्स्यपुराणम्- ५ एकादशी दश्चाविद्धा परतोऽपि न वधते । गरहिभिर्यतिमिश्चैव तैवोपोष्या सदा तिथिः "' इति, तत्सर्वमपुत्राणां गहिणापुपवासविधायकं वचननातं दरषटव्यप । सपु- जराणां पुनरस्मिन्विषये नक्तविधिः प्रदरित एव । कुपपराणम्-“ कांध्यं मसे मपरं च चणकं कोरदूषकान् । शा मधु परान्न च ईपारवस्स्यन्विवजेयेत् *' ॥ उपावर्स्यदयपवसनि यर्थः । कांस्यं कांस्यपात्रे मोजनमू । ततश्च द्शषम्यामे- तद्व्रतम् । मत्स्यपुराण- “ कांस्यं मां पुरां क्षौद्रं तें वितथमाषणम् । व्यायामं च \वासं च दिवा खप्ममथाज्ञनम् ॥ तिरपिषठं मुरं च द्वादशैतानि वैष्णवः ” । लयजेदिति शेषः । ८ ककास्यमांसपरकीयमोजनक्षारौटमघुमदयमेयुनम् । द्वादशीषु परिवर्जयन्नरः कंपतूदनतनो निडीयते " ॥ * न विद्यतेऽयं रेकः ख, पुस्तके १ख.ग. °रिक्तामाः। ख. कं कुरुद् 1३ ख. ----मल मतद ख इ रज् जव्यन्कि। सय. व. ्सवन्वि । ड ग, घ. 'वस्यन्वि ।
२०८ अपराकापराभिषापरादित्यविरवितदीकासमेता--[ १ प्रथमः-- ( स्लातकेब्रतप्रकरणम् ५)
विष्णः--“ मागेशीषधेकाददयामुपोषितो द्वादश्यां मगवन्तं वासुरेवमम्य- चेयेत् । पृष्पधुपानुटेपनदीपौवेचेषेदधित्ाह्मणतपणेश्च त्रतमेतत्संव- त्सरं पूण कृत्वा पपिभ्यः पूतो मवति । यावल्नीवं कत्वा शेतद्वीपमास्नेति । उभयपक्षे द्वादशींदेवं सवत्परेण खमे. रोकं प्राप्नोहि । यावन्जीवं विष्ण॒छोकम् " | तथा--“ पञ्चदशी पौणमा पश्चमीद्रादश्ीद्रयम् । सेवत्सरममुज्ञानः सततं विजितेन्दियः ॥ मुच्यते सवेपापेम्यः स्वगटोकं च गच्छति "” ॥ पुराणात्-““ चेचाषादाश्चयुक्पोषद्रादश्यः पितपक्षगाः । एता विशिष्टा उमयद्भाद्रयो नामतः स्मृताः ” ॥ तथा--“ माघमाप्तस्य ुह्ा या द्वादश्ची परमा तिधथिः। मीमपतनद्वादश्ची सा द्वादज्ञीम्यो विशिष्यते " ॥ यपः-- ^“ अयने विषुवे चेव चन्द्रसूर्यग्रहे तथा । कृतोपवासः स्नातस्तु प्तपैपैः प्रमुच्यते ॥ कृतोपवाप्ताः पडि ये युगादिदिनेषु च । दास्यन्त्यन्नादिप्तहितं तेषां रोका महोदयाः ॥ दरयेते सरितो यस्यां दिवि चन्दरबृहस्पती । पोणेमाप्री तु महती परोक्तं संवत्सरेण स्रा ॥ तस्यां दानोपवासा्यमक्षयं परिकीतितम् । तथेव द्वादशी शुद्धा या स्याच्छरवणपयतां ॥ सांवत्सरो ञ्योतिविदं । स्मृत्यन्तरे--“ मापतास्यक्षे चन्द्रगुरू तस्मासञ्चदरे रविः । पूणिमा जीववारे तु महाशब्दातु ता तिथिः॥ हरिक्षत्रे च गङ्गायां समृद्धे नैमिषे तथा । महाशब्दतिथो स्नानं दानं श्राद्धमनन्तकम् ” ॥ अथ भ्रीश्रवणद्रादशीनिर्णयः। “ यदा च शुहद्वादरयां नक्षत्रं श्रवणं भवेत् । तदा सा तु महापुण्या द्वादशीं विजया स्मृता ॥
१क.ग. घ. क्ञत्वातुसं । २ खग. व्कासंवद३ख.ग.घ. धतासंव४क, क, न्त् 1 “माः! पय.च, खः!
आचारष्यायः] याज्ञवल्क्यस्परतिः । २०९ ( जातकनतप्रकरणम् ५)
यदाऽन्यस्यामपि तिथौ शुमायां श्रवणं मवेत् | हामस्तत्रोपवाप्तश्च सदस्राश्चफटग्रदः ॥
श्रवणे सेगमाः पुण्याः कुरुसे्स्तमा मताः । विशेषाद्नुधसंयुक्ते तृतीयायां विरेषतः ॥ चुषश्रवणपंयुक्ता तृतीया यदि ङम्यते 1
तत्र दनोपवाप्ा्यमक्षयं परिकीतितम् ॥
श्रवणेन सिता यत्र द्वादश्ची रम्यते कचित् । उपोष्येकादश्चीं तत्न द्वादद्यामर्चयेद्धरिम् ॥
याः काश्चित्तिथयः प्रोक्ताः पुण्या नक्षत्रयोगतः | तास्वेव तद्रतं कुयाच्छरवणद्भादन्ञी विना " ॥
भवणद्वादश्यां विहितमेकादश्यां कुयांदि यथः । तथा च मत्खएुराणम्-
५५ द्वादहइयां शङ्कपक्षे तु नक्षत्रं श्रवणं यदि | उपोष्येकादरीं तत्र द्व दरयामचैयेद्धरिम् ” ॥
एतचैकादइयविद्धायां श्रवणद्वादश्यां वेदितव्यम् । तद्विदा तु द्रादध्येबो- पोष्या । तदुक्तं तत्रैव- «५ द्वादशी श्र्वेणास्ष्ठा स्पररोदेकादशीं यदि । स एव वैष्णवो योगो विष्णुद्रपंज्ञितः ॥ तसिन्चुपोण्य विधिवन्नरः सक्षीणकरमषः । ्रारोलनुत्तमां द्धि पुनरावृत्तिदुकमाम् ' ॥ श्रवमास्पृष्टा भ्रवणरसंयुक्ता । भरवणाशब्दः स्रीलिङ्गाऽप्यसि । वण(गा)- स्पृष्टेति वदन्स्वल्पेऽपि भवणयोगे द्रादश्युपवासरादियोम्पा भवतीति गमयति । तरथा च मरस्यपुराणम्- ५ द्वादक्ती श्रवणासष्ठा कत्स्ना पुण्यतमा स्मृता । नतु स्ता तेन संयुक्ता तावंयेव प्रशस्यते ” ॥
एकादशीरहिताऽपि भ्रवणद्रादश्युपोष्या । यदाह माकेण्डेयः-
८८ श्रवणक्षे्तमायुक्ता द्वादशी यदि रम्यते । उपोष्या द्वादक्ची तत्न चयोदशयां तु पारणम् › इति ॥
१क. ग. घ. माः स्मृताः । २ग. घ, युक्तं तू? 1 3 क. ग, ध. वणषु । >कृ. ग, घ. यदा) ५ग. ध. वत्व । ७
२१० अपराकीपराभिधापरादिस्यविरवितटीकासमेता--[ १ प्रभमः- ( खातकत्रतप्रकरणम् ५)
अयमनुपक्रानौकादश्षीवतविधिः । तदुपक्रमे सेकादश्यामेवोपवासः । द्वादश्यां तु पजामात्रविषिः । तदुक्तम्- अपमा त्ते पूरवे नेव कुयाट्रतान्तरम् ” इति । यस्तृषवासद्रैयासमथेस्तं भति भविष्योत्तरे विितम्र- « --उपोष्य द्वादन्ञीं पुण्यां विष्ण॒कक्षेण संयुताम् । एकादश्यो(रयु, धवं पण्यं नरः प्राभरोत्यपरंशयम् ॥ एवमेकाद्शीं मुक्त्वा द्वादशीं समुपोषयेत् । र्वोपवासनं पुण्ये नरः प्रामोलयक्तंरायम् " ॥ न हि भ्रवणद्रादहयां पारणारसंभवाचोपवासनो दाषः । ८ एकादक्षीमुपोष्येव द्वादशी समुपोषयेत् । न चान्न विधिोपः स्यादुमयोरदैवतं हरिः "" इति विष्णभृङ्खरपक्षे पुनरेकस्मादेवोपवासाच्छवणद्रादशीवतकायं च परस. ङ्गात्सिध्यति । विष्णुरहस्यम्-“ दरादर्यमुपवासोऽत् तरयोदरां तु पारणम् । निषिद्धमपि कतेव्यमाज्ञेयं पारमेश्वरी ? ॥ तथा--“५ श्रवणेन समायुक्ता मासि माद्रपरे हि या। द्वादशी सा महापुण्या नाम्ना तु विजया स्मता ॥ तस्यां स्नातो विधानेन सवैतीथेफरं रमेत् । अचैयित्वाऽच्युतं भक्त्या रमेत्पण्यं दशाब्दिकम् ›' इति ॥ तथा श्रीजन्पाष्टमीविचारः- ५८ प्राजापलक्षसेयुक्ता या स्यान्नमप्ति चाष्टमी । महूषैमपि रभ्येत उपोष्या स्रा महाफडा » ॥ भराजाप्यक्तं रोहिणी । नभसि श्रावणे । तथा--“ मुहूतेमप्यहोरतरे यसिमिन्युक्तेव रम्यते | अष्टमीं रोहिणीमृक्ष सुपुण्यां तामुपावपतेत् ` ॥ अत्राष्म्याः प्राधान्यम् । रोहिणी तु तद्विशेषणम् । न च सार्धेन न्ष-
+ इत आरभ्य दोष इयन्तग्रन्थः क ग. घ. पुस्तकेषु न वियते ।
नम ००७००५५१० == यकन ग 00 2)
१ ख. दयामुपः । क. प. घ. ्रयप्त' । ३ क. वात्र यस्मिन्युक्तं हिक! * ख, ^तलययोगेन नक्ष: ।
आचाराध्यायः 1 याज्ञवल्क्यस्मृतिः 1 २११ ( सातकव्रत प्रकरणम् ५)
जयोगोऽत्रापिक्षणीयः । सुहूर्मपीति वचनात् । न च सप्तमीविद्धाऽ्प्येषा याज्या । तदुक्तं मविष्यत्पुराण- ८ कायी विद्धाऽपि सप्तम्या रोहिणीप्तहिताऽष्टमी । तत्नोपवासं कवत तिथिभान्ते च पारणम् ›' इति ॥ अस्याथः-- यदि सप्मीं पृदुतमान्न परतां रांद्ेण्याञऽखकारव्याप्ताऽष्टमा द्वितीयदिने तु नवाष्ट रोहिणी च कचित्कां प्रियतं एवः तदा सप्तपाव्- दारमी काया । पारणं तु नवमीदिने नक्षत्रे व्यतीत इति + । यदा पना यदिनेऽल्पमपि कारपष्टमी विद्यते तदा सप्तमाविद्धाऽष्मी त्याज्या । तदुक्त पद्मपुराणे- ८६ वजेनीया प्रयत्नेन सक्तमाप्तयुताऽष्टमा । अविद्धायां प कृष्णायां जातो देवकिनन्दनः ॥ प्वविद्धा यथा नन्दा वजिता श्रवणानचििता । तथाऽष्टमी पुवेविद्धा सकऋश्ाऽपि हि वजिता ॥ पृवैविद्धाऽष्टमी या त॒ उदये प्रथमेऽहनि । महर्वनापि सयक्ता सपणां प्ाऽष्टमी मवेत् ॥ सक्तमीप्तयताष्टम्यां मत्वा ऋक्षं द्विजोत्तम । प्राजापलयं द्वितीयेऽङ्ि महतं वे मवद ॥ तदा नतं द्वितीयेऽद्वि प्रोक्तं व्याप्तादिभिः पुरा ” इति ॥
परमविद्धाऽष्टमीति । अष्टमीदिने अ्रटिमात्रेणापि सपम्या विद्धा सूर्यो दयस्पृष्टाऽष्टमीं चेस्स्यान्नाष्मीत्वेन ्राह्या । नवमी दिने घटिकादयमपि चत्स्य- त्सव परिपणा ऽष्टमी मवेदेत्यथः भविष्यस्पुराणम्-“ अष्टम्यां चाथ राहिण्या न कुयात्पारण कथचत् । हन्यात्प॒रा कतं कत्लमुपवापार्जितं फरम् ॥ तिथेरष्टगृुण हान्त नक्ष च च्ुगुणम् । तस्मात्प्रयत्नतः कुयात्तिथिमान्ते च पारणम् ” ॥
भान्तो नक्षजान्तः ।
+- इत उत्तरमधिकमेतत्-“अत्रोदाहरणम्-ति ० ष दिु्सदि २्ज्यदःनद्ये५नदिषकृदि ६ रोदि इति ग. पुस्तके ।
___ __--____----~_______-_--____-~~~~~-~--~-~-~-~-~-
9. मत ।
११२ अपराकाोपराभिधापरादित्यविरचितदीकासमेता-[ ९ प्रथमः-- ( लातकनतग्रकरणम् ५) तथा- ““ जयन्त्यामुपवाप्तश्च महापातकनारानः ।
स कायः सुमहामक्तया पूजनीयश्च केश्वः” ॥
१
भावणढृष्णाष्टमी रादिणीयुक्ता जयन्तीं । इति भ्रीजन्माष्टमीनिणेयः ॥ मार्कण्डेयः“ िंहादितये ऊष्ण(शुङ्कशेपक्षे चतुर्थ्या चन्द्रददनम् । मिथ्यामिदूषणं कुयात्तस्मासद्येन्न तं तदा ५ ॥ प्राणातू--“ शुङ्ाष्टम्यां तु माषस्य दयाद्धष्माय यो नखम् । सेवरपरङृतं पापे तत्क्षणादेव मुच्चति ॥ वैयाघ्रपैद्यगोराय पतांकृलयप्रवराय च । अपुत्राय ददाम्येतत्सदिरं मीष्मवर्मणे ॥ कृत्वा नीराजनं राजा ब्ध्य यथाबम् । शोमने खज्ञनं पदयेजल्गोष्ठादिसंनिषो ॥ नँ रक्तं खज्ञने परयेन्न पीतं कृष्णमेव वा । पूर्णखस्िकमद्राणां पर्येदन्यतमं दपः ” ॥ पद्मपुराणाद--“ तुखामकरमेषेषु प्रातःल्लायी सदा भवेत् । ब्रह्मचर्यं इविष्यान्नं महापातकनाहनम् » ॥ तथा--“५ तुखायां तिख्तेटेन पायेसंष्यास्तमागमे । अष्टाङ्गदीपं यो ददान्मासमेकं निरन्तरम् ॥ सम्यकश्चीपतये मक्लया सर भिया न वियुज्यते । दामोदराय नमि वुंखा्थां रोहया सह ॥ मदीपं तु प्रयच्छामि नमोऽनन्ताय वेषते ” ॥ डति दीपदानमक्चः । नमस्याकार इत्यर्थः ।
तथा--“ कारके नवमी शहा पितृणासुत्सवाय सा । तस्यां ज्ञानं हुतं दत्तमनन्तफल्द्ं मवेत् ” ॥ खिङ्गपुराणाव्-“ अष्टम्यां च चतुर्दश्यां यः शिवे संशितनतः । मुमुक्षुः पूजयेन्नत्यं स रमेतेप्तितं एडम "' ॥ विष्णुः--“ सूयग्रहणतुस्या च शद्धा माघस्य सप्तमी । अरुणोद्यवेडायां तस्वां स्नानं महाफटम् "' ॥
9 ख. “मी सेपूणंरो1२क.ग. घ, "पदगो" 1३ ख. नरिक्तं ¦ ४क.ग, घ. वृषं। ५ ग. वुरस्या खीटया । ६ क, ध्यां रीरुख ! घ, "यां लेख्या । ७ क, ग, नकी नः ।
आबचाराध्यायः 1 याज्ञवस्व्यस्पृतिः। ८ ज्ञातकत्रतम्रकरणम् ५)
तथा-- ^“ माधमाप्तस्य सप्तम्यामुदयल्येव मास्करे ।
विधिवत्तत्र च स्नानं महापातकनाशनम् " ॥
तथा-- ^“ पुनवैपो बुधोपेता चैजमाप्ततिताष्टमी ।
उग्रः रिव
स्रोतःसु विधिवत्स्नात्वा वाजपेयफटं छमेत् ॥ अशेकिरचैयेदुग्रमरोककटिकां पिबत् ” ।
६ ।
५ चेतरे मासि सिताष्टम्यां ये पिबन्ति पुनर्वसौ ।
अश्चोकस्याष्टकञिकां न ते शोकमवाप्रयुः ॥ त्वामशोक शिवामी्ठं म धुमां(मा)सप्मुद्धवम् । पिबामि शोकसंलक्तं मामशोकं सदा कुरु › ॥
इति पानमन्रः । तथा--“ चेधङ्ष्णचतुदंदयामङ्गारकदिनं यदा ।
पिशाचत्वं पुनने स्याद्व्ञायां स्नानमोजनात् ” ॥
पार्वण्डेयः-“ एकादद्यां तिते पक्षे ऋक्षं चेव पुनवैसुः ।
व्यासम$--
तथा--“
नाज्ना सा विजया ख्याता तिथीनामृत्तमा तिथिः ॥ एकादश्यां पिते पक्षे पुष्यक्षं यदि सत्तम । दरादद्यां वा तदाऽशेषपाप्तयकरं द्वयम् 2 ॥ शपते तृतीयायां चतुध्या चैव मारत । पञ्चभ्यां कृष्णपक्षस्य स्नातः किमनुशोचते ॥ शङ्के वा यदिवा कष्णे चतुर्थी वा चतुदेश्ी । भौमवारेण पुण्याऽपो सोमवारे कृहूयेथा ” ॥ अमा वै सोमवारेण रविवारेण सप्तमी ।
चतुर्थी भौमवारेण विषुवत्छदशं फम् ॥ पिनीवादी कुदूवोऽपि यदि सोमदिने मवेत् । गोप्दखफटं द्ात्स्नानं वै मोनिना कतम् ॥ ्विजेन्द्रसुतपेयुक्ता परेपुणी सिताष्टमी ।
तस्यां नियमकतारो न स्युः खण्डितसंपदः ” ॥
द्विजन्द्रसृतः सोमसुतः । बुध इति यावत् ।
२१६
[मं
१ख. घ. धवेसुम् । ना1>ख. ध. ररंत्वय। ३क्.ग, ष, षषे द्विती 1 ४
स्नाल्रा
२२१४ अपरार्कापरामिधापरादिलयविरचितदीकासमेता-[१ प्रथमः- ( ल्ातकतरतप्रकर्णम् ५)
तथा--“ बुहस्पतिद्धितीयायां इ्धायां विधेपूजनम्-- कृत्वा नक्तं समश्नीयाह्छभेद्धूमिमभीप्सिताम् " ॥ विधिर््ह्मा, तस्पूजनं च गायच्या कायम् । अथ भरसङ्गात्खण्डतिथिविषयाणि कानिचिद्वाक्यानि ङिख्यन्ते । तत्र परतिपदादितिधिषु यान्यव्यकार्याण कमाण तानि तासां द्ेविध्ये सति रि सर्योदयन्यापिनीषु कायाणि किं वा तदस्तपयव्यापिनीष्विति सये पक्षदयेऽप्यनुग्राहकाणि कानिचिद्वाक्यानि इर्यन्ते । यदाह देवः“ यां तिं समनुप्राप्य अस्तं याति दिवाकरः । सा तिथिः सकल ज्ञेया स्रानदाननपादिषु ॥ यां तिथं परमनुप्राप्य उदये याति मास्करः । पा तिथिः सकला ज्ञेया दानाध्ययनक्मसु ॥ #% आगतां तिथिमुत्मृञ्य तिथिशेषं न योजयेत् । उवटन्तमञचिमुत्सुञ्य न हि भस्मनि दूयते ” ॥ 1 एतद्विरोधपरिद।राय विष्णुपर्मात्तरे शिवर्गाताः- ८ एकादश्यष्टमी षष्ठी द्वितीया च चतुर्दशी । चयोदश्चा अमावास्या उपोष्याः स्युः परानिताः ” ॥ अनर ष्णपक्षस्येव चयोदश्चीचतुदेश्यो प्राचे । तथा च निगमः- ८ षृष्ठयष्टमी तथा दशैः कृष्णपक्ष चरयोदशी । एताः परयुताः पूज्याः पराः पूवयुतास्तथा ” ॥ प्रा उत्तराः 1 ततश षष्ठयादीनां यथासंख्यं पराः सप्तमीनवगीचतुदंशी- भ्रत्तिपदो भवन्ति । तथा-^“ एकादरयष्टभी पष्ठी शुकपक्षे चतुर्दसी । पूज्याः परेण संयुक्ताः ” ॥ परेण तिथिनेलथंः। तथा-- ^ युम्माञ्चियुगमूतानां षण्मुन्योवेसुरन्धयोः । रदरेण द्वादशीं युक्ता चतुदशया च पूर्णिमा ॥
# नास््ययं शकः क. ख. पुस्तकयोः ।
9१य,श्गिताः। > क, ग, घ, यप \ ३ ग, "ला पूज्या क्ञाः। ४ग. तीतासु। ए ।
आचाराध्यायः } याज्ञवस्क्यस्पृतिः। २१९ ( ज्ञातकमतप्रकरणम् ५)
प्रतिपत्खप्यमावस्या तिथ्योयु्मं महाफलम् | एत्य महादोषं हनि पण्यं प्राकृतम् ” ॥ अत्र तिथ्यायुमामेलयाभधानाद्यगमागन्यादि शब्दा द्वितीयात्तीयादितिथिविः शषापलक्षणाथां विज्ञायन्ते । ततश्च युम्पाग्न्योद्रितीयाततीययोयेगथतानां चतुथापचम्यायुगमपमिदयवं तिथियुग्मनिद् गो द्रष्व्यः। एवं च सति दशमीशङ्कन- यादशाशु्धप्रातिपदं प्वात्तरतिथियुग्मानि लयाञ्यानि भवन्ति । यच्च देवङ्वच- नमू--“ यां तिय समनुप्राप्य ” इत्यादि तासां तिथीनां द्वितीयादीना- यत्तरतिथिविद्धानामुपादेयत्वगुक्तं तद्विषयं ग्राह्यम् । यच्च तेनेवोक्तम्- यां तिथं समनप्राप्य अस्तं याति दिवाकरः ४ इति, तद्पि यास्तिथयः पूवेतिधिविद्धाः सटां ग्राह्मास्तद्विषयम् । यच ब[धायनेनोक्तम्- “५ सा तिथिस्तदहोरात्रं यस्यामम्यदितो रवि वथेमानस्य पक्षस्य हासेऽप्यस्तमयं प्रति ” ॥
तत्परविद्धत्वेन पृज्यानां द्ितीयादितिथीनापुदयन्यापिनीनायुपादेयल- पनूद्य तासामेव प्षयगामित्वनाोदयव्यापित्वेऽसति पषेविद्धस्वेऽप्यपादेयतां वित्ते । यदा पु्नादतीयादिविदहितं क्प समग्रमुदयव्यापिद्वितीयादौी क्मम- शक्य तद्विपरातायां च शक्य तदा किं कायमिलयपेक्षिते भषिष्यतुराणम्- ° त्रतापवाप्तस्नानाद्। वरकेक। यद् भवेत् । उदय पता तायग्राह्या वपराताऽपि पैत॒कं इति ॥ यत्त माकष्डेयेनाक्तम्--““ शह्धपक्षे तिथिगरोह्या यस्यामम्युदितो रिः ।
ॐ, क 1 क
कृण्णपन्ं ।तार्धमाह्या यस्यामस्तामता रविः 7 इति, तज शुद्कपक्षशब्देन द्वकायमुषरुष््यते । तस्य परायः शुपक्े विहि. तत्वात् । कृष्णपक्षरशब्देन च पितुकायम् । देवकायं च -दुदयव्यापिन्यां विधीयते तत्मतिषिद्धतिथिवेधानतिक्रमेण ग्राहम् । पितुकार्ये पुनरपराहव्यापिनीं
वेधपिधिपनादत्येव ग्राहा । यत्स्म्रयन्तरे- ५ मध्याहून्यापिनीं या स्यात्तिथिः पवी पराऽपि वा ।
तत्र कर्माणि ह्ुवीत् बृद्धिहाप्तावकारणम् ” इति ॥ इदं ॒चैकोदिष्टविषयम्् । तस्य पध्याहे विहितत्वात् । “ शाद्धादा- वापराहिकी ” इति वचनात्पैतके कमणि तिथेवेधो न दष्यतीति गम्यते । अत एवोपवासयोग्यतां देधविकशेषे तिथिविकेषाणामाह माग्ये
१ क. (क्राष्पिया मः
२१६ अपराकीपराभिधापरादिलयविरचितरीकासमेता- [ १ भ्रथमः-- ( ज्ञातकत्रतग्रकरणम् ५) ५८ एकादश्यष्टमी षष्ठी पूर्णमासी चतुरशी । अमावास्या तृतीया च ता उपोष्याः पराविता; ” ॥ पारिशेष्यादन्याः पु्व॑विद्धा एवोपवासे प्राह्मा इति गम्यते । यत्तु निगम- वाक्यम्- ५ युग्मौधियुगसूतानि ” इत्यादौ पौणेमासीतृती ययोः पुवंविद्धयो- रूपादेयत्वपुक्तं, तदेकादश्यष्टमी लादि गाग्यवचनाविरोधेनोपबासन्यतिरिक्त- कर्मविषयं ग्राहम् । चतुदद्याथ शुह्धाया एव परविद्धायाः पूज्यता । यदाह बोधायनः- ८८ एकाददयष्टमी षष्ठी शुङ्कपके चतुदश । पूज्याः परेण संयुक्ताः पराः पूर्वेण संयुताः ” इति ॥ ङष्णचतुर्दशी तु परविद्धा दयेव । ८५ एतद्यसतं महादोषं हन्ति पुण्यं पुराक्रतम् इति वचनसामर्थ्यात् । द्वितीयादि्िथीनां पूतिथिवेधे सति द्वितीयेऽहन्य- श्यं षष्ठयादितिथिनिःसरतीति तादृशे विषये नागादिवेधो हेय इ्येव॑परम् । यद्ा तु स्वल्पया पश्चम्यादिकया तिथ्या षष्ठयादिविद्धा सती न निःसर तीति तदानीमावहयके कमणि पञम्यादिविद्धाऽपि षषटयादिरूपादेया । काम्यान्यपि कमीणि परक्रान्तानि सन्त्याव्यकान्येव । एवं च सति द्रादश्षा- षटादशादिशचब्दाः षष््ादीनां परविद्धत्वसंभवज्ञापनाथो न विवक्षितस्वा्था इत्येवं विधेयम् । “ दिक्पञ्चदशाभिस्तथा ”” इत्यत्र दिगिति दशमीलयर्थः । नक्षत्र तूपवसनीये किमस्तमयव्यापि तद्भाह्यमन्यथा वेति संशये शंकरगीताः- «५ उपोषित्यं नक्षत्रं यसििन्नस्तेमियाद्रविः । यत्न वा युज्यते ना(राम निशीथं राशिना पह '' इति ॥
हि क (रि ॐ, क = 9 आ,
एतच तिथिविरोषयोगानपे्षे नक्षत्र एवोपोषिर्व्य द्रष्टव्यम् । यत्र तु नक्ष्न- युक्ता तिथिस्तिथियुक्तं वा नक्षत कपोङ्गतया विहितं तत्रोदयेभष्ति सातलयेन तद्योगोऽपेक्षणीयो रोदिण्यष्टमीं अवणद्रादश्ीं च विहाय । ततश्वायमथंः सिद्धो भवति--आवदयकव्रतादिकमेकाङे छुभ्यमाना तिथिनिषिद्धवेषा हेया । उपा- देयवेषा तु कमर्काङान्यापिन्यपि खीकार्येति । निदं नेमित्तिकं च कर्माऽऽ- वरयकं भकरान्तं च सदाऽऽवद्यकमेव । प्रक्म्यमाणे तु तत्संकरपकाङन्यापि-
१ ग. घ. मानि युः 1 २ ख, (सकान्तिक' । ३ क. ग. शीय श । ४ घ. श्टोषायो० । ५ ख. घ. पक्षो न 1 ६ घ, "तव्यो इ< 1 ७ क, "यकालात्रभूः 1 ८ ग. घ, "कार्याः । ९ क, कं काम्यं अक्रा ।
आचाराध्यायः 1] यात्वस्क्यस्म्रतिः। २१७ (८ जातकवरतग्रकरमम् ५)
न्यामेव विहितायां तिथावारम्भणीयम् । संकरपस्यैव व्तत्वाद् । स चौवचि- लयाल्मावरेव कायः । भनुः-““ वेदोदितं स्वकं करम नित्यं कुर्यादतन्द्रितः । तद्धि कुर्वन्यथाशक्ति प्रास्नोति परमां गतिम् ” ॥ नित्यमकाम्यमितयथंः । परमा गतिर्ुक्तिः । कर्मं च प्रमातमङ्गानसहिव क्रियमाणं मुक्तये कट्पत इति व्याख्येयम् धचनान्तरवश्ात् । तथा--““ इन्दियार्थषु सर्वेषु न प्रसज्येत कामतः । अतिप्रप्क्ति चैतेषां मनप्ता संनिवैयेत् ” ॥ तथा--“ अग्निहो च जुहुयादाघन्ते दुनिन्षोः प्रदा । दशेने(ोन) चार्धमासान्ते पूणेमातेन चैव हि ॥ सस्यान्ते नवप्रसेश्चा तथत्वनते द्विजोऽध्वरैः । चतुषु चतुषु मातेषु चातुमीस्यादियगेः ॥ पशुना ह्ययनस्यन्ते समाने सोभिकैर्मतेः । ” अदोनिकायाधाऽऽचन्तावमिहोत्रभयोगं भति कारतेन विधाना्ोग्या- विति ताभ्यां स्वसंबन्धी पूव उत्तरश्च कार उपरुश्ितोऽज विधीयते । अत एवापराहे सायंहोमस्योपक्रमः । भदोपे तु समाशिः । उदितहोमिनां एनरु- दित आदित्ये । एवमधमापान्तस्याप्यत्यन्तसृध्मत्वाहदीपुर्णमासपरयोगसमरथ- काटरक्षकत्वम् । अत एवे करपसू्रकाराः- ५ पक्षन्ता उपवस्तन्याः पक्षादयोऽभिय्टव्याः ” इति ।
पर्ान्तः पञ्चदशी, पक्षादिः मतिपत्। त्ोपवासस्वीर्थस्तानौगन्यन्वधानादि- कमेकङापः पाणिसंस्पयैनादिभयोगोऽमीज्या । एतच परतिपत्पचदश्योः सूर्यो. दयास्तपयव्यापित्वे सति त्था इृष्णञुह्छमतिषदोश्न्द्रस्यादश्षनपुर्णोदयवच्वे सति द्रष्टव्यम् । यदा पुनरेकस्मिन्नेवाहनि पृणेशन्द्र उरेति न द्यते वा वदा तदहरेव यागः । यदाहाऽऽपस्तम्बः-
“ यदहः पुरसाशन्दर॑माः पूणे उत्सर्पततां पृणेमासी मुपवतेच्छः पूरितेति वा ५।
तथा--“यदहनं दयते तदहरमावस्या वा श्वो न द्रष्टार इति वा” इति।
यद्(द)प्युपवासश्वन्द्रपसं वाऽविह्नाय संपूर्णं वा विह्घायाग्रीनन्बादधातीलादि-
१ ग, ध. द्विजेश्वरः । २ क. न्ते मासान्ते । ३ म. घ. शक्षान्त उपवस्तम्यः १०१ * ख, क्षान्ताः प । ५ क, सनारन्याधा? । ६ क. ग. ध, श्या इुष्हष्णश्रः । ७ ख, य, द्मा उ° ! < ग. "छा डई्ः।
५८
२१८ अपराकापराभिधापरादिल्यविरचितदीकासमेता-[ १ प्रथमः- ( लातकत्रतप्रकरणम् ५)
भिर्वचनेशन्द्रादक्षनसंप्णोदयवलयदहनि विहितः । तथाऽपि यागस्य प्राधान्या तस्काठे दश्रनादिभियंथा न बाध्यते तथोपवसथस्य कारो ग्राहः; “ अङ्गगुणवि- रोषे च तदथ्योत् * इतिं न्यायात् । तस्माद तिक्षये तिथीनां यस्मिननेवाहोरात्र चन्द्रस्यादश्नं पर्णादयो वा भवति तदाऽदृश्यमाने चन्द्रमस्यमावास्पाप. वासः । चत॒देशकरोदिवे च पृणमास्ापवासः । यदा तु दिनद्रयव्यापि चन्द्रा दशनं प्र्णोदयो वा भवति ततैव बा विषये प्रतिपत्पचदस्योदिवा संधिधे त्स्यात्तदा पर्वेदुरुपाष्य दिवासंयिमलयहनि यष्टव्यं नोत्तरेदयुथन्दरदशषेनादियु-
8 @ @ क
तेऽपि संधिपत्यहनीज्यया हि संधिसंनिधिरनणग्हीतो भवति । चन्दरादश्च- ^ शम ख, = ण्डे (० +
नादेयुक्तोत्तरदरिष्टठा च विप्रकृष्टः । विप्रकृष्टश्च( एच) यागकारात्सनिशृष्टा
यागकारो ज्यायान् ।
८८ दिवाप्तंधियुक्तायां हविषा पौणमास्यां यजेतामावस्यममावास्यायां यजेत इति शतिः । पणेमास्यमावास्याशब्दौ दि पञ्चदश्योः प्रसिद्धौ न तु
भरतिपदि । अत एवं ^“ संधिमभितो यजेत ” इति श्रुत्यन्तरम् । अभित उभयत इ्यथेः। तज दिवासंधो संपेः पर्वे यागो रािसंधौ तुत्तरत परवाह । सर्वेष्वपि च
पर्ेषु यागः मातःकार एव) ^ अथ प्रातः प्रातहतेऽपनि हेते ` इलयादिवाक्यात् । अत एव बाधायनः-
५ अप्नोदाहरन्त्यर््वं मध्यरात्रात्पणेमास्यां चन्द्रमाः पयते । स्त एतं चापररात्रं पर्णो मवति । सव चाहरुत्तरस्या रात्रेरा म॑घ्यरा्रादथामावास्यायामोपवसथ्येऽ- हन्युध्वं मध्यंदिनाच्न्द्रमप्ताऽऽदित्यो रभते सर एतं चापराहं न मवति । सर्वा
कि क
च रा्रिमुत्तरस्य चाह्न आमध्यंदिनादेतं संधिमभितो यजेत ” इति ।
2.4
अस्याथः-अ्रोदादहरन्ति श्रुतिमिति शैषः । पणमास्यामिति विष- यनिर्देशः । उध्वं मध्यराज्ाचन्द्रमाः पूर्यते पणेमासी प्रवपेत इत्यक्त
भवति । सतप्रपररात्रमनन्तरं च सवेमहसरुत्तरस्या रात्रेरा मध्यराजाद्ः- नुबतेते ततो विच्छिद्यते सोऽयं रात्निसंपिरुक्त; । अथामावास्याति- षये । आपवसथायेऽ(ध्येऽ)हनि यागदिनात्पुे्रूष्वं पध्यदिनाचन्द्रमसाऽऽ-
द्द रमतऽपावास्या भ्रचतत । सतमपराह्वपनन्तरां सवां रानिपरत्त र स्याह आमव्याद्नादमुवतत । ततः प्रातपद्धवात। स एष दिवासपिरत राते
धिरः । २ ख. ग. याथः 1 अ । ३ क. घ. "मसमादिः । ४ क, श्वः । पौ धकृ, "ते पाणः} ६ ग, सेवम । ७ क, भमसमादि? । ८ स, सेवम
आचाराध्यायः ] याज्ञवस्क्यस्मरतिः। २१९ ( लातक्नतप्रकरणम् ५)
सथिपभिव्याप्य संधेः पूर्वयुरम्रीनन्वाधायोचरेदुयेजेत । तथंतं दिवासधिपरभि- लक्ष्य तदहः भातर्थजव इति । एवं श्ुतिमृदाहय तद्भतौ मध्यरात्रपध्यंदिनन्षब्दो व्याख्यातुमाह-
“८ रानि पूर्णमास्यां संधेया मवल्यहरमावास्यायाम् ” इति ।
क हि
तेन श्चतिगतो मध्यरात्रपध्य॑दिनशब्दौी राजिसंधिदिवासंध्योरुषरक्षको न विवक्षिताविति भरतिषादितं भवति । अनयोश्च पुणेमास्यमावास्याविषयश्चलयोः भद शेनाथेत्वं वक्तपुत्तरं स॒म् -
५५ द्वे पौणेमास्यो द्वे अमावास्ये पूरव पूर्वा
म
पौणैमासीम॒त्तराम॒त्तराममावास्याम् ” इति । अयमथः-रात्रिसंधिदिवासंधिमलयो दे पणेमास्यों । तत्र दिवासंधि;
पवांऽमावास्या पणमासीं वा, रात्रिसंपिस्तृत्तरा 1 तत पूवाऽपावास्याक्ता न तु पर्णमासी तायपमान्याजेनाऽऽह--पूर्वा पूर्वा पृणेमासीमिति । अयमथंः- पूवीममावास्यामिव पर्वा पोणेमासीं जानीयादिति । ततश्च दिवासंधिमलां पणमरास्यां यागः पुवद्चरुपवास्र इति सिद्धम् । तथोत्तरा पुणमास्युक्ता न त्वमावास्या तां पृणेमासीं निरूपयन्नाह-उत्तरामुत्तराममावास्यापिति । उत्तरां पूणेमासीमिवोक्तायुत्तराममावास्यां जानीयादिति। ततथ रात्रिगतममवास्यापमर- तिपत्संधिपपवास्रयागयोमध्ये दटुयादिदलयथः । एवं तावत्सधिसानाधरेवानु-
ग्राह्या न त॒पवसथस्य चन्द्रादश्नसपणादयकार्त्वामात बधायनमतम् ।
केचित्त कल्पसूत्रकारा दिवाक्षधिपलयदन्युपवासः काये; । उत्तरयुश्
५
यागः । यादे तस्मिन्नहनि चन्द्रस्यादशनं सप्णादयां वा स्यादिह; । तत्रो भावपि शाद्वार्थावविरोषात् । कि तु यत्सूजरपरल्ययेनं ` येऽनुतिष्ठन्ति तेषीं तदक्त एव शाघ्नाथं उदितानदितश्षाख्चाथेवदिति । पिण्डपितरयजञे ठु यदाप वसथ्य एवाहनि नापरंह्वऽमावास्याऽस्ि तदा संदेहः । किमापवसथ्य एवाहानि स काये उत यजनीय इति । तन केचिदाहुः ^ तस्मात्परः पितृभ्यः क्रियत उत्तरमहर्दवान्यनन्ते । पितम्य एतय्ञं गिष्कीय यजमानः प्रतनुते ”
इत्यादि श्वतिवाक्यवलात्, तथाऽग्न्याधाने प्रय “ अथापरे पिण्डपितृय-
जेन चरन्ति" इति कट्पसूजरकारषचनादौपवसथ्य एवाहनि काये इपि। यत्पुनः
न १ ग, घ. चन्द्रदः । २ ख. ग, प्याह । तत्रो? । ३ ख. न योऽनुतिष्ठति । दे । ४ ख. ग. घ, शवां यदु" । ५ क. ख. ग. °राहं चामा ।
२२० अपराकीपराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता-[ १ भ्रथमः-- ( सातक््रतप्रकरणम् ५)
८ अमावास्थायामपराह्हे पिण्डपितृयज्ञेन चरन्ति ” इति वचनभर्, तज्ामावास्याश्नब्द ओपवसथ्यदिनोपलरक्षणार्थोऽन्यथा पर्वोक्तवचनविरोधः स्यादिति । तद- सत् । न इ्यमावास्यायामपराह्न इद्यत्रामावास्याश्चब्द अआपवसभ्यमहरूपरक्ष- यतीति । कि च न प्रमाणमस्ति । अन्न ह्यममावास्याश्रब्दार्थोऽङ्गत्वेन विधीयते । न च विधो टक्षणोचिता । तस्पात् “ पूर्वेद्युः पितृभ्यः क्रियते ” इत्यत्र पूर्वदुः- श्रब्दोऽनर्वादकोऽथवादस्वात् । अनुवादकस्य यथापाप्तिरक्षणाश्रवणमदोषः
तेन पर्वधुशब्दोऽपावास्यायुपलक्षयति । तस्यामेव पितृयङ्नस्य विहितत्वात् । भवति चापमावास्या संपुणां सती यजनीयदिनापिक्षया परवद्यश्ञब्द बोध्या । यच्च “ अथापराहने पिण्डपितयज्ञेन चरन्ति “ इति, तदो पवसथ्येऽहन्यपराह- व्याप्यमावास्याविषयं ग्राह्यम् । “ मूते कन्यादिकी क्रेया ” इत्येतदपि तद्विषय. मेव । न पुनः श्द्धचतुदेश्य॒पवासदिनविषयम् । अमावास्याविधायकदिनश्रु- तिविरोधाव् । तस्माच्छद्चलुदैश्युपवासपक्षे यजनीय एवाहन्यपराह्ञेऽमावा- स्यायां दक्षिणाभिपुदधत्य पिण्डपितयज्ञ; काय; । क्र्मस्त्वगन्यन्वाधानेन सह
स्थ न छः । अङ्गत्वेऽपि न ङ्प एव यतेः कारादिविशिष्टतया भापेषु पदा- यैष क्रमः रूप्यते । अत एव “ अमावास्यां पवेचुवेदं करोति “ इति बेदि- भकष ततः भ्राचां पदाथांनामपरतिकषे इति ।
मनुः---“ न शुद्राय मात ददान्नाच््छष्ट न हविष्कृतम् । न चास्योपदिशेद्धमान्न चास्य बतमादिशेत् ॥ यो ह्यस्य धममाचष्टे यश्वैवाऽऽदिशति जतम् । सोऽपतवृतं नाम तमः सह तेनेव गच्छति ” ॥ व्रतं प्रायाथयेत्तमर् । यमः--“ वृषटछाध्यापकश्चैव वृषंछाध्यापितश्च यः| तावुभौ नरके घोरे वतेतां शरदां शतम् "” ॥ शङङिलितो--“ ङपतरपायपापूपमांदधिमधुषृतङृष्णाजिनानि शुद्ेम्यो न दयान्नोपस्छृतं किंचिदन्यत्र प्रकृतात् ५ । जपस्तम्बः--¢ नात्राह्मणायोच्छिष्ट प्रयच्छेत् । ईन्तास्थप्त्वा तदेतसिन्नवधाय प्रयच्छेत् + |
[1
१ ग. "वाचकोऽथेवाधकत्वादिति वा । अ । २. घ. भमरशस्त्व'। ६ ग, घतः कराः । # द्ध, यां वेदि। ५. "पलोऽध्यापितस्तथा । ता ६ ग, दन्तस्य. ।
आचाराध्यायः ] याज्ञवस्क्यस्प्तिः । २२१ ( ज्ातकनतभ्रकरणम् ५)
दन्तांस्थप्टवा दन्तैरवटिख्य तहन्तरमन्नमुच््छिंट विधाय प्यच्छेदित्य्थंः। तया क्रोधादीन्भूतदादीयान्दोषान्वजेयेत् । तान्स एवाऽऽद- ५५ सृतदाहीयनन्दोषानुदाहरिष्यामः क्रोधो हरषौ (रोषो) टोमो मोहो दम्भो द्रोहो मृषार्यमत्याशपरिवादावपूयाकाममन्युरानात्म्यमयोगः ” इति । तत्र पित्रादिष्वननुशसनीयेषु कोपः क्रोधः । हर्षो गवै; । अनुश्षासनीयेषु कोपो रोषः । विहितधनन्ययपराङ्परखत्वं ोभः । अन्यायाजेने च । अवि- वेको मोहः । अस्याश्नोऽल्यशनम् । मन्युः शोकः । आनात्म्यं नेरार्म्यबुद्धि; । विषहितेष्वसमाधिरयोगः । हारीतः-“ जीदरैतसकामजकोधजा्थनानद्चीन्यथावन्नियच्छेत् । ओदैरात्सर्वका- मकरमन्दियमावदोषाः संभवन्ति । येरुप्पृष्टो विविधामापदमुपेति । तस्म च्छुविर्ययाथेपरिमिताहारः स्यात् । आहारशुद्धौ सच््वशुद्धिरि- त्याचार्याः । अथ पैस्नात्ताहसाद्रेतस्तस्यं बीजं तदनृतावुत्सभे दोषः स्याहैतावुत्सरग तद्भहयचर्येण व्याख्यातम् । तदेवाऽऽदि- प्रकृतत्वाजगतः प्रथमं यर्घनियमार्थं द्वितीयं तपःतिद्यथ तृतीयं मोक्षतिच्यर्थं चतु्थं॒॑संकस्पात्कौमः संमवल्याशयास्वतैते । सेहा- भिबध्नाति प इच्छारक्षणो नैकविधः कामो येनाभिमूतोऽतुप्त एव कामानां के ह्यनेकजन्मप्तप्तारे कामारवते निमज्ञति । प एकोऽनछः कामः] कामो हि मगवानैश्वानर इति श्रुतिः । तस्य संकरो नियमनम् । स व्यास्यातः । कामगीतो चान्न -छोको भवतः- प्रवृत्तौ वा निवृत्त वा सवतः प्रतिभूरहम् । सवार्थेषु यथार्थोऽहं महते नासि किंचन ॥ यों मां यथाथ सवर्थे सवेमूतेषु परयति । सोऽध्व॑नः पारमाभोति नेतरे कामवादिनः ॥ इति ॥ कोधाञ्निना परिमृतः सवेषामध्थवहुमतोऽनभिगमनीयोऽविश्वप्तनीयश्च मवति । कार्याका्ैवाच्यावाच्यानि न वितकंयति । हितवादिनो गुख्नतिकाम्याविष्टः प्रेतडोकायाऽऽत्मानं§ गमयति । तत्र षोरां निरयप्रायां यातनामनुमूय कूरकरव्यादासु तियैग्योनिषु जायते. तत्र सर्वाप्तां प्रजानां वाच्यो मवति । क्रमशो मनुष्यतां प्राप्य
१क. ख. "प्लवा नैर । २ख. शमु । ३ ग. “च्छिष्ट वि । ४ ख. घ. "मभ्याद । ५ क. प्दराः सर्व । ६ क. शस्य पुंसो बी?। ७ क. घ. “तौ तदत्व । ८ ग, शजसिद्धथयं द्वि" ॥ ९ घ. "त्कामात्तभ० । १० कृ, घ, (नः परः ।१ १ क, ध्यनमिमः ।
२२ अपराकौपराभिधापरादिदयविरवितरीकासमेता-[ १ प्रथमः- ( ज्लातकनतप्रकरणम् ५) सप्रननविद्विष्ठतामुपेतिं । कोधो हि तमोरूपः । तस्य क्षमा नियम
नम् । स व्याख्यातः । डोमा्चिनाऽमिमूतः पूरण्योथप्वनुपयुञ्यमानम- तिकरामन्तमात्मानं॑मन्यते । नष्ठं प्रदारबन्धूनामुपयुङ्धे । सुदता
# | \ ५ + ^ क
धप्ंबन्धिनामप्यनपजीवनीयतमो मवति । अपद्वित्तानामप्य॒पादानमिं च्छति । तत्रार्थानुषङ्गात्सोऽपि तिथैग्योनिषु नायते । छोमो हि तमो
^€ भ, = क
रुपः । तस्य संतोषो नियमनम् 1 सोऽपि व्याख्यातः । ए द्याह- द =
जओदये रेतसश्चाभेः कामनः कोधजोऽथेजः । एते वै निनजिता येन स वे पञ्चतपाः स्मृतः ॥
£ क धे
व्रचोवेगं मनः क्रोधवेगं जिह वेगं चोदरोपस्थवेगम् । एतान्वेगान्धारयेचस्तं विप्रं वे नयर्बिष्ठं वा मुनिं वा * ॥ पोल्ञारपरुषव्यापारात्। साहसाद्वलोद्धवात् । तस्य पुंसः । तदनृता विति । तत्तस्मादेषं तद्ूह्यचर्येणेति । तदेवेति । पवांपव साधारणं स्वदारगमनरूपमाद्य तदेव पर्थबजेनरूपं द्वितीयम् । एवमृतुगमननियमात्मक तृरतांयमूध्वेरतस्कत्व चतुम् । सकल्पो बिषयसोन्दयङ्ञानम् । कामो विषयेच्छा । आशयः पानः. पन्येन भावनम् । नष्ट नाशम् । उपयु आकाङ्क्षते । विष्णुः“ िवि्े नरकस्येह द्वार नाशनमात्मनः । कामः क्रोधस्तथा छोमस्तस्मादेतत्रयं त्यजेत् ” ॥ आपस्तम्बः“ मनप्ता वाचा घ्रगेन चक्षुषा श्रोत्रेण त्वकिशश्नो- द्रारम्भणानास्रावान्परिवृज्ञानोऽमतत्वाय कर्पते ¬ । मनःरभृतीनामारम्भाणां उ्यापारानासरावान्पुरषः सङ्देतृन्परिटज्ञानः परित्यजन्नमृतत्वाय युक्तये कर्पते समथा भवात ।
देवः“ अथातः पापदोषान्मनोवाक्शारीरजान्व्यास्यास्यामः । तत मोहरागदध. पमानलोममदशाकममत्वाहंकारमयहषमोधविन्ताशेति द्वादश मानप्ताः। तेषां च त्रिविधो मोहः समवः स्वेपाप्मनाम् । अज्ञान संशयज्ञानं मिथ्याज्ञानमिति त्रिकम् ॥ विज्ञानं सवेविद्यानामथोनां स्वयमृहनम् । दोषैरदशेनं चेति ज्ञानमन्ञानमन्यथा ॥ अभ्रेयःभरेयसोमेष्ये रमणं सश्ययो मवेत् । मिथ्याज्ञानमिति भादुरहिते हितदशंनम् ॥
_.~~-~~~-----------*-------------------------------------------------------------------~
१ ख,ग. स्मृताः! र्ग ्त्तुतंवै।३ग. रं ज्ञानिनं बाम” । * क. रषान्सद्क ।
आचाराध्यायः ] याह्वस्क्यस्मरतिः । 2२२३ ( स्ातक्रबतप्रकरणम् ५)
मवल्यधर्मादज्ञानमविद्या तच संहायः। उभाम्यामन्यथान्ञानं पापिष्ठमुपजायते ॥ अन्नानाहूःखपंप्राप्िः संशरयाट्ध्यते पुनः । मिथ्याज्ञानात्पत्येवं मूढस्तामिस्रयोनिषु * ॥ मनुः-“ आचार्यं च प्रवक्तारं पितरं मातरं गुरुम् । न हिस्याह्भाह्मणं गाश्च सर्वश्चैव तपसिनः ॥ ब्राह्मणायावगृरयैव द्विजातिवेषकाम्यया । शातं वर्षाणि तामिचे नरके परिवतेते ॥ ताडयित्वा तृणेनापि तेरम्मान्मतिपूवंकम् । एकर्वंशातिमाजातीः पापयोनिषु जायते ॥ अयुषध्यमानस्योत्पाद्य ब्राह्मणस्याद्टगङ्गतः । दुःत सुमहदाप्रोति प्रेलाप्राज्ञतया नरः ॥ शोणिते यावतः पांसून्ंगृह्णाति महीतछत् । तावन्यब्दपदखाणगि तत्कतो नरके वपेत् ॥ न कदाचिद्धि तस्माद्विदानवगुरेदपि । न ताडयेत्तृणेनापि न गा्ात्छावयेदस् र ॥ अवगथ त्वन्दक्षतं सहस्रममिहन्य तु । जिधां स्तया बाद्यणस्य नरकं प्रतिपद्यते ! ॥ देवल“ नावगाहेदपो नञ्नो वह नामिनेनत्पदा । रिरोभ्यक्तावरिष्टन तेनाङ्गं न ठेपयत् ” ॥ चसिष्रुः--““ नेष्टकामिः फडानि शातयेत् न फठेन फलम् । न कस्ककुहको मवेत् ” । कर्को दम्भः । कहको वशीकारादिस्तद्रान्न भवेदिलययेः । ५ न भ्टेच्छमाषां शिक्षेत | देवङः-“ नौवेसेताशुतैः कूपं घषेये्न पदा पदम् ” तथा--“ सुहन्मरणमार्ति वा न खयं श्रावयेत्परान् । अतिमोगेन मित्राणि बाहिदयाननैव पीडयेत् ॥
क्ष क, = क्ष
द्ाक्षिण्याद्धि दरिद्रोऽपि सहते मित्रपीडनम् ` ।
~~~ ~~~“ ------- ~~
१ ख. 'ज्ेदपि ¦ चिः। > ख, घ. नवीकषे" ।
२२४ अपराकीपराभिषापरादिल्यविरचितदीकासमेता-[ १ प्रथमः-
( ्ञातकनरतभ्रकरणम् ५) पनुः“ यद्यत्परवशं कर्म तत्तदयत्नेन वभेयेत् । यद्यदात्मवशं तु स्यात्तत्तद्यत्नेन सेवयेत् ॥ सर्वे परवशं दुःखं स्वेमात्मवं मुखम् । एतद्वियात्मासेन रक्षणं सुखदुःखयोः ॥ यत्कर्म कुर्वतोऽस्य स्यात्परितोषोऽन्तरात्मनः । तत्प्रयत्नेन कुवीत विपरीतं तु वजेयेत् " ॥ यत्कमे धर्ममिल्ययेः । शङ्कङ्िखिती-“ आपत्स्वपि हि कष्टासु परस्वं कामयेत न । नामकं मक्षयेत्किचिन्न पूर्वचरितं चरेत् ॥ नषिपितिदेवताः कीतेयेत् ५ । स्वकीयावृषीनिष्देवता; पितश्च न कीतैयेदि त्यथः । तथा-“ नागाधोदकमवगाहेत । न लियं विवप्तनामीक्षत । न पुरुष्मन्यत्न स्वामान्यात् " । खाभाव्यादकामत इत्यथैः ५ न पादेन पादं प्रक्षालयेत् । न दर्भैः परिमज्यात् । न महाजनविरोधं कुर्यात् । न मोष्ठीमिः सेबध्येत । न गणबन्धु्तमवायं प्रविशत् । नायाज्यं याजयेत् । नानुयागं प्रत्रूयात् ` । अनुयोगो धंनद्ानाथमनुवाकमधीष्वेस्यध्ययनादेशः। ४ न् बरह्मविक्रयमिच्छेत् । न वाह्यमाने वांहय गामिति यान्न पारे षन्म्ये खेरवाक्स्यात् ” । परिषत्कायासुवादित्वं खेरवाक्त्वम् । «५ नानियुक्तोऽमाप्तनं गच्छेन्नाम्यधिकं दयान्न प्रतिगृहीयात् । भोञ्यपिति शेषः । ८८ नोन्मत्तमुकान्त्छुयीत् ” । नोपनयीतेलयथः । ध्न वध्न्धस्तमवायं गच्छेत्?! । वधबन्धप्रयोजनं समवायं मेरकं न गच्छेत् । «८ न दावम् " । दावो वनवहिः । ८८ न् दपत्यारन्तरम् । नषणां प्रमव न नदानां न महात्मनाम् "| भभव उत्पत्तिस्थानम् ।
9 क. घ. "तत्सेवेत यलतः। स" । २ ख, धरमेधानाथेमन॒वाक्यमः । ३ ख, वादाय ! ४ क, “जन्धुसः । ५ कृ, `बन्धुप्र ।
आचाराध्यायः] याङ्गवस्क्यस्पतिः । २२५६ ( ज्ञातकतनत प्रकरणम् ५)
“८ न मं दद्यात् । न प्रतिगृह्णीयात् । न धर्म ॒स्यापयेत् | निर्म पवरृतं कुयात् । नापरसरभ्यं परिदचात् | न भृमि विरिखित्। न पादेनामिह- न्यात् । नाङ्गमुखवादित्राणि कुयात् । न कुपश्वघ्राभि विलोकयेत् । न छोक- विदिष्टानि समाचरेत् । सवं विरुद्धं परिदरेत् "' ।
हारीतः-“ न गोभूत्रपुरीषाम्यामुद्विजेत् । न पथि शिखा विुनेत् "'
तिखाः केशाः ।
५ व्रीहिनिकषणतृणकुटटनरेष्ट चन्दनटेखनकरनदशनवीणावादनानि वर्भयेत् । आत्मस्तवावमानां श मद्यशुक्त विकारांश्च वरयेत् । न रक्तामगन्धां खनमाब-
॥.‡ धीयात्। अन्यन्न काञ्चनकमलकुवल्येम्यः। नाशुचिद्धिन्नपुतिमिदौरुमिरभिमि-
न्धीत । नाथिवेखयोः प्रवित् । पवन चाऽऽपत्पर प्रोषितोऽथिवेछायां वाग्य* तस्तां प्रतिदिशो मनप्ता ध्यायेत् । अनुपस्थाय मन्तो हुतं ज्ञत्वा प्रति व एना इत्युपस्थायाभिमापेत ।
५ प्रति व एना नमप्ताऽहमेमि सूक्तेन भिक्षे सुमतिं तुराणाम् । ` म॒
रराण ता मरुतो वेद्याभिनिहेषो धत्त वि मुचध्वमश्वान् । नादभेमर्च परिचरेत् । नायज्ञियैजुहयात् । हुतशेषं बाह्मणाय दद्यात् । माषमसूरमधुमांपतपराच्मेधुनानि त्रदयेऽहनि वनं ्रयपर्न्यन्वापानदिनम् ।
« नोच्धेनिशायामभिमाषेत । नोत्तरीयान्तरीयविनिमय दयात् । न देवगृरुत्रा- हमणपरीवादं कुयात्। न चेषां दीयमानं प्रति वारयेत् । सेयनो हि प्रमीता; पृवधनिनामुपकाराय जायन्ते । तस्मान्न स्तेयं कुयोन्न कारयेत् । नावमन्येत ।
निन्दां म॒त्युपदं प्राहुर्मिकृति तमतः पदम् । सवेमुतात्ममूतत्वादाजंवं बरह्मणः पदम् ॥
चक पापद्वोपप्तगाव्याधिसंक्रमणयोगत्सिष्यद्शंनाच्च तस्मात्यथक्शोचाः भ्रेयांप्तः । आप्रने शयनं यानमन्तर्षाय समाचरेत् । न वेकमभोजनं प्राहु्बाद्यणानां स्वकैरपि ” ॥ व्यास्तः-^“ यू कामत्कुणदश्ञारीन्ादतः स्वात्मनस्तनुम् । पत्रवत्परिरक्षन्ति ते नदाः स्वगैगामिनः(णः) + ॥
१क. नावृतं सं। रक. विमुजे"। ३ क. "मद्नमूमिके' । घ. मदने * ख, ग. "भिमारतिरः । ५ ख. शश्लौचाच्छेयां' । ९
२२६ अपराङापराभिधापरादिलयविरचितरीकासमेता-{ १ प्रथमः- ( ज्ातकनरतग्रकरणम् ५)
काङिकापुराणे-“ सोपानत्को देवगृहमारुहेयस्तु मानवः । स याति नरकं धोरं तामिखं नाम नामतः” ॥
बृहस्पतिः--“ एकपङ्क्तयुपविष्टा ये न सशन्ति परस्परम् । मस्मना कृतमयीदा न तेषां संकरो भवेत् ॥ अथ्चिना मस्मना चेव पल्िेन विशेषतः । द्रिण स्तम्ममा्गँग षडूमिः पङ्क्तिर्विभिदयते ” इति ॥ हारीतः--““ शुचि देवाश्च रक्षन्ति रक्षन्ति पितरः शुचिम् । हावेर्जिम्यति रक्षांसि ये चान्ये दुष्टचारिणः ॥ अष्टशौचं नरं दषा प्र्हिपन्तीहं रक्षाः । यक्षाः पिद्चाचा मृतानि ये चान्येऽप्येवमादयः ॥ ज्ञानं दानं तपस्त्यागो मनच्कमेविधिक्रियाः । मङ्गढाचारनियमाः शौचथष्टस्य निष्फलाः ॥ द्वौ मापो पाययेद्त्सं तृतीये द्विस्तनं दहेत् । चतुर्थे धिस्तनं शोषं यथान्यायं यथाबटम् ॥ नस्तनं दमनं बाछे वाहनं च न शस्यते । वृद्धानां दुर्बहानां च प्रजापतिवचो यथा ” ॥ नस्तनं नासिकाभेद्ः । तथा--“ वृद्धान्नातिवदेज्ञातु न च संप्रषयेदपि ।
®
नाऽऽद्ीनः स्यास्स्थतेष्वेवमायुरस्य निरस्यति » ॥ तथा-^ गृहे पारावता धन्याः शुका वै शारिकास्तथा । गृह एते प्रशस्ताः स्युस्तथा वे तैटपायिकाः ॥ उपदीपकाश्च गृघ्राश्च कपोता भ्रमरास्तथा | निवसेरन्यदा तत्र शान्तिमेव तदाऽऽचरेत् ॥ अमङ्गल्यानि चैतानि दिवऽऽकरोशो महात्मनाम् । महात्मनां च गह्यानि वक्तव्यानि न करं चित् ॥ पानीयस्य क्रिया नक्तं न कायां मृतिमिच्छता । मुक्त्वा परप्ताधने व्य वज्योश्च निशि सक्तवः ॥ प्राङ्मुखः दमश्चक्माणि कारयेत्तु पदा नरः । उदङ्मुखो वा राजेन्द्र तथाऽऽयुविन्दते इत् ॥ =
१ क, ग, घ, शस्यते । त । २ ख, “वाकोशो । ३ ख, ग. प्रसादनं ।
आचाराध्यायः ] याज्ञवसर्क्यस्पृतिः । >२७ ( ल्लातकवतप्रकरणम् ५)
तथा--“ सुतस्य. शयनं पह मोज्य॑ च वर्जयेत् । आहारं मेथुनं निद्रां सेध्याकाडे विवजेयेत् ॥ कर्मं चाध्ययनं चैव तथा दानप्रतिग्रहो । गोखरोष्ट च नाऽऽरोहेन्न च गच्छेदिवा खियम् ॥ स्नानं चङ्क्रमणं खम दिग्वापता न समाचरेत् ” । विष्णुः--“ न सपरच्चैः करोडेत देवतराह्मणेशाज्लमहात्मनां परिवादं वर्जयेत् । पर्वसु न तृणमपि च्छिन्द्यात् » ॥ विष्णुपुराणमू--“ विरोधं नोत्तेगच्छेननाषमेश् सदा बुधः । विवादश्च विवादश्च तुस्यखूयेेपेष्यते ? ॥ स्एृयन्तरम्- ५ मविक्रयसंधानदानादानानि नाऽऽचरेत् ” ।
क
उशना-“ तिथिं पक्षस्य न ब्रूयान्न नक्षत्राणि निर्दिशेत् ” ।
आपस्तम्बः-^“ संपादयति यो विप्र स्नानं तीर्मफं जपम् । संपादी बध्यते दोषस्तस्य पपद्यते फठम् ” ॥ वेदी नसिः-“ अपय हि सदा तोयं रात्रो मध्यमयामयोः । स्नानं चैव न करव्यं तथेवाऽऽचमनक्रिया ॥ मत्तप्रमत्तोन्मत्तपतितेः सह स्ंमाषं न कुर्वीत " । प्रमत्तः प्रपादशीरः । « नापृषिषतं ृ्षमारोहेत् । तथा नान्यस्मे दीयमानं प्रति वदेत् ॥
मारण्डेयः- ५ बह स्नानमूवं चैव रमर्शनवह्िमिव च । न गच्छेहुन्धनागारं वध्यभूमिं च गर्हिताम् ॥ अन्तःपुरं वित्तगृहं परद्यूतगृहं तथा । नोर््वजानुश्चिरं तिषेदरत्सतन्रीं न ठङ्घयेत् ॥ समाल्यो नाऽऽचरेत्त्रानं न द्विवाप्ता विकारणम् `! । विकारणं निनिमित्तम् । ८८ भ्ठेच्छवेशयो न कतेभ्यो म्डेच्छमाषा तथेव च | नापेवृतमखः कुर द्धास्यं जुमभां तथेव च ॥ गौपयेजन्मन््नं घनपारं यहे मरम् । ता १. श्या च श! २ ख. "णद" ३ ख. ग. भिन्यात् । * ख. तीयं जपं एठम् । सः । घ, तीर्थं फ । ५ ख. भ्योहयेत् । ६ क. घ, १तिर्दे"। ५ क ख, शानं ब" । < ध. गोपाय" ।
22८
अपरार्कापशामिधापरादिल्यविरवितदीकासमेता-[ १ प्रथमः-- ( क्ञातकत्रतभ्रकरणम् ५)
वैगरोधो न करतव्यस्त्वन्यत्र कोधवेगतः ॥ री
वेक ९१ [कप क © नोपेक्षितव्यो व्याधिः स्यान्मृत्युरस्पोऽपि भागेव | न हुंकुर्याच्छवं पूर्व विश्रूयाचभ्निवारिणी ” ॥
शङ्कटिखितौ--“ नापोऽशच चैकतो धारयेत् » । एकत एकसिमन्दस्तादो । मार्कण्डेयः--“ न मुक्तमाजस्याऽऽयस्येननीचपेवां च वजयेत् ।
पादं पदां च नाऽऽकामेन्न कण्डुयेन्न शोधयेत् ॥ वेदशाज्लनेन्त्रा्चिदेवनिन्दां विवनेयेत् । निराप्ननस्य सुप्तस्य तिष्ठतश्च तथैव च ॥
तथा सुक्तवतो निलयं स्तस्य रुषितस्य च । यात्रायुद्धात्सुकस्यापि इमश्रुकमं विवेयेत् "” ॥ पष्पाण्यकाठहूढानि फडान्यपि तथेव च । विकारवच्च यतकिचित्तत्परयतेन वजंयेत् ॥
विकारवदद्धतम् ।
८५ दिवा कपित्थच्छायां च रात्रो दधि शीं तथा ।
[+ श (न
कार्पासं दन्तकाष्ठं च शक्रादपि हरेच्छ्रियम् ॥ अष्टमीं च तथा षष्ठीं नवमीं च चतुद॑शीम् । वजयेच्छिरसोऽभ्यज्ं पवसंधि तथेव च ॥ तथेवाऽऽमख्कैः लानं सप्तमीषु विवजंयेत् । विना तु सततं स्नानं न स्रायादृशमीषु च ॥ अमावस्यासु प्रवास नववद्ने न धारयेत् । गोगजाश्चानपुच्छेषु खरस्य च विशेषतः ॥ यद्धस्ममुदकं तस्माद्विभुषं दूरतस्यनेत् । शुपैवातनखागाग्बु स्नानवखधयोदकम् ॥ माजनीरेणुकेशाम्बु इन्ति पृण्यं पुरा कतम् । मास्यानुङेषनादग्रं न प्रदद्यात्तु कस्यचित् ॥ अन्यत्र देवताविप्रगुरुम्यो शगुनन्दन ।
त्त गच्छेद्रभिर्णी नारीं मिनां सितमूषेजाम् ॥ रजशखडां मुक्तवती नायोनो न बुभुक्षितः ।
न खपेयेषु देशेषु तेषु देशेषु चाप्यथ ॥ दीक्षितो वनेये्यत्नात्छृत्वा श्राद्धं च मानवः » ।
१ म, घ, भम्जुनववन्न' ।
आचाराध्यायः 1 याज्ञवस्क्यस्प्रतिः २२९ ( स्ञातकत्रतभ्रकरणम् ५)
दीकितोऽनुन्पुक्तदीक्षः। पुराणातरू-“ क्रियां यः कुरुते मोहादनाचम्येह नास्तिकः । मवन्ति हि वृथा तस्य क्रियाः सरग न संशयः ? ॥ शातातपः-“ अजाविरेणुपंस्पशादायुृकष्मीश्च हीयते । श्वकाकोष्रूवरोट्कमसूकरयीम्यपक्षिणाम् "” ॥ वेजवापः--“ रथाश्चगजघान्यानां गवां चेव रजः इमम् । अप्रशस्तं समूहिन्यजाविराप्तमवापतपताम् ›' | समृहिनी माननी । षट्ननैशन्मतात्-“ प्रक्षाल्य हसतो गृह्णीयादोषध्यामर्के नरः | शिरसो मुण्डन कृत्वा पुनः प्रक्षाछ्येत्तु तत् ? ॥ मनुः- ¢ कमङ्गलाचारयुक्तः स्यात्प्रयतात्मा जितेन्द्रियः । जपेचच जुहुयाच्चैव विनिपातो न वियते ॥ वेदमेषाम्यसेनित्यं यथाकार्मतन्धितः । तं ह्यस्याऽऽहुः परं धममुपधर्मोऽन्य उच्यते ॥ वेदाम्या्ेन सततं शोचेन तपतैव च। अद्रोहेण च मृतानां जातिं स्मरति पोविकीम् ॥ पौर्विकीं सेस्मरज्ञातिं बरह्ेवाम्यसते पुनः । ब्रह्माभ्यासेन चानन्तमजखं फटमश्चते ॥ सावितराज्ञातिहोमांश्च कुर्यासपवघ्ु निद्यश्चः * । जातिर्जन्म । सविद (दे)बत्यान्दुरितश्चान्तिभरयोजनानाल्यहोमन्द्ष्णशुृप- चदशीषु सदा कुयादित्यथंः ।
“ अष्टकासु पितरूनरचेननिलयमन्वष्टकाघु च † ।
खगहयक्तविषानेनेति शेषः । नित्यं स्ैदेतय्थैः ।
५ अभिवाद्य च वृद्धांश्च दचाचैवाऽऽप्नं स्वकम् ! कृताज्ञछिरुपाप्तीत गच्छतः पृष्ठतोऽन्वियात् ॥ नास्तिक्यं वेदनिन्दां च देवतानां च कुत्सनम् । वेषं स्तम्मं च मानं च कोषं तैक्यं च वनेयेत् ” ॥
#* अयमेव शोको भङ्ग्यन्तरेण क. पुस्तके पठितः स यथा--“ मङ्गलाचाययुक्तान। नेयं च प्रयतात्मनाम् । जपा जहतां चैव विनिपातो न विद्यते ” ।
9 ग, भ्रामपर । २ क, ग, “तृदेवतान्दु । ३ ख, नेदय्थैः । नि" ।
२३० यपरारकापराभिधापरादित्यविरचितयीकासमेता-[ १ प्रथमः-- ( ल्लातकत्रतप्रकरणम् ५) नास्ति देवमिति मतिर्यस्य स नास्तिकः । तस्य भावो नास्तिक्यम् । वेदे- द्यीपामराण्याध्यवसायो निन्दा । देवतानां ब्रह्मादीनां इुरसनं निन्दनम् । यथा- ब्रह्मा दुदहितरमगाद् । ईशो ब्रह्मणः शिरथिच्छेदेति । स्तम्भोऽदंका- रादमणामः। मानोऽदकारः । कोधोऽक्षमा । तैक्ष्ण्यं वाक्यारुष्यम् । «५ अधार्मिको नरो यो हि यस्य चाप्यनृतं घनम् । हिंसारतिश्च यो निलयं नेहासौ सुखमेधते ॥ न सीदन्नपि धर्मण मनोऽ निवेशयत् । अधार्मिकाणां पापानामाशु परयन्विपयंयम् ॥ नाधर्मश्चरितो शोके सद्यः फठ्ति गोरिव । दानिरावर्तमानस्तु कतुमृखानि कृन्तति ॥ यदि नाऽऽत्मनि पूत्रेषौ नो चेत्पोत्नषु नपुषु । न त्वेवं हि कृतो मेः कतमेवति निष्फटः ॥ न धर्मस्यापदेशेन पापं कृत्वा व्रते चरेत् । तेन पापं प्रच्छाय कुवेन्लीदाद्रदम्भनम् ” ॥ धृ्मच्छलेन भायधित्तं न कुयांदित्यथ;। «५ अडिङ्की छिङ्गवेशेन यो वृत्तिमुपजीवति ।
~ 0 = ५४
प डिङ्किनां हरल्येनस्तियेभ्योना च जायते “ ॥
(कृ ¦ के)
आश्रमिणो लिङ्गिनः । तेषां रिङ्गेदंण्डादिमिः स्वयपरिङ्गी तदत्ति भिघ्ना- भरतिप्रहादिकां य उपजीवति स आश्रमिणां पापं तियंग्योनि चाश्ुते। ५ यमान्तेवेत सततं न निलयं नियमान्बुधः । यमान्पतयकुबौणो नियमान्केवछान्भजन् ॥ स्लोचमिन्या तपो दानं खाध्यायोपस्थनिग्रहौ । तरतोपवापौ मौनं च पनं च नियमा दशर ॥ आनृशंस्यं क्षमा प््यमहिंसा दम आनेवम् । ध्यानं प्रसादो माधुर्य मारव च यमा दश ॥ न विस्मयेत तपप्ता वदेदृषटरा च नानृतम् । नाऽऽरतोऽप्यपवदेद्धिपरान्न दत्तं पारिकीतेयेत् ॥ यज्ञोऽनृतेन क्षरति तपः क्षरति विस्मयात् । आयुविप्रावमानेन दानं तु परिकीतेनात् » ॥
[गि
१ के, ख, घु न वचेत्पतरे । २ ग, धमौयत्नेन प्रायश्चित्तं कु? । ३ क, 7, “द्वा प \
आचाराध्यायः ] याङ्वस्क्यस्प्रतिः। ५३१ ( ज्ातक्रवतम्रकरणम् ५)
विस्मयः -छाषा । एवमादिश्चतिरृतिभ्य आचारो वेदितव्यः; । सवेश सखातकेनावदयं कायः । तदाह मनुः- «८ आचाराह्मते ह्यायुराचारादीप्पिताः प्रनाः। आचाराद्धनमक्षस्यमाचाये हन्त्यलक्षणम् ॥ दुराचारो हि पुरुषो छोके मवति निन्दितः । दुःखमागी च सततं व्याधितोऽसपायुरेव च ॥ सबटक्षणदीनोऽपि सवेदाऽऽचारबान्नरः । श्रदधानोऽनसूयश्च शते वषांणि जीवति ” ॥ १५४ ॥ किच- ® क (क्ण प भ गोब्राह्यणानलान्नानिं नोच्छष्टो न पदा स्रत ॥ उच्छिष्टो गवादि न स्पृशेत् । अनुच्छिष्टोऽपि पदा । उच्छिष्टोऽत्राुचिः। मनुः--“ स्तानि द्॒चिनित्यमद्धिः प्ाणानुप् शेत । मात्राणि चैवं सर्वाणि नामि पाणितलेन तु ” ॥ भराणदब्देनात् तस्स्थानानि मूर्धन्यच्छिद्राणि ओरोजादीनि रक्ष्यन्ते । गाज शब्देनाप्युरोपृषस्कन्धा उच्यन्ते । तत्सपशस्याऽऽचमनमकरणे शद्धिहेतुलद्- सनात् । शुद्र चेदं माणादिसपशेनं विधीयते ॥ किच- | ®९ व ४७ न् [नन्दाताडन इषा परस्य निन्दां ताडनं च न यात् । अत्रापवादमादं- पे शिष्यं च ताडयेत् ॥ १५९५ ॥ दिघ्षार्थमनयोस्ताडनानुग्रह्य नान्यथा । तदाद मनुः- ५८ परस्य दण्डं नोचच्छेत्कुद्धो नेने निपातयेत् । अन्यत्र पुत्राच्छिष्याद्वा शिक्षां तायेत तो ” ॥ दिष्य; शासनीयः । पत्रस्य पृथग्ग्रहणं गोबीवदेन्यायेन । अत एव विष्णः--“ शास्यं शतेत्ताडयेत् ” इति शास्यशाब्दमेव भरयुक्तवान् । अत्र
५
[नयममवा-=द- ५ अधोभागे शरीरस्य नोत्तमाङ्गे न वक्षति । अतोऽन्यथा तु प्रहरन्पापयुक्तो मवेन्नरः ” ॥
१ख. न्नुपास्पु । रख. छ. ज, सुतं ।
[ * (+
ग्र अपराकापराभवापरादलयवराचतदाकास्मता- [ शप्रथमः-- ( ज्ञातकत्रतग्रकरणम् ५)
शरौरस्याधामगे नाभरधस्तात्ताडयत् । उत्तपाङ्ग गरस वक्षास्त न ताड येत् । अधोभागनियमेनेव रिरोवक्षसोव्याष्टत्तिसिद्ध्ा तयोः पृथद्मनेषेधस्त- तोऽन्यत्रोचरकायेऽपि ताडनानुग्रहाथः । अत एव विष्णुः
«^ श्नास्य ताडयत्त तु वेणुद्टन रज्ज्वा वा पृष्ठत एव १ इति। अन्यथा पहरन्गुरूरपि पापवान्स्यात् ॥ १५५ ॥
कमणा मनसा काचा यल्नाद्धमं समाचर् ॥ अज यत्नादिति विधीयते । अन्यदनूद्यते । तथा च सति कमणतिपदमनु- वाचकत्वादाङ्मनःशब्दसाहचयांच छक्षणया शरीरे.वतते। ततश्चायमथा भवति- शरीरेण य॑ धमं तपश्चयादिकमाचरेव्; यं च मनसा यागदानादिक, यच वा चा वेदाध्ययनादिकं, त यत्नादादरात्समाचरेत्, न प्रमा्यदिल्यथः । धमस्य सवेपरूषाथदेतुत्वात्् । अत एव मनुः ८ धमे शनः साचन॒याद्रस्मीकमेव वाप्र॑काः । पररोकपहायाथ सवेमृतान्यपीडयन् "` ॥ वपभिकाः पिपीलिकाविशेषाः । «८ नामुत्र हि सहायाय प्ति माता च तिष्ठतः) न पुत्रदारं न ज्ञातिषेमसिष्ठति केवदः ॥ -एकः प्रनायते जन्तुरेक एव विधीयते । एकोऽनुभुङ्क्ते सुकृतमेक एव च दुष्कृतम् ॥ मृतं शरीर सत्यञ्य काष्टोषटस्मं क्षित । विमुखा बान्धवा यान्ति षमेस्तमनुगच्छति ॥ तस्माद्ध सहायार्थं निदं संचिनुयाच्छनेः ” ॥ अत्रापवादमाह-
अरः ॐ क क ४ क अस्वग्य ककरवाह धस्यमप्याचरत्र ठ ॥ १५६ ॥ अस्वग्येमनायुष्मिकमेदिकफरं लौकिकिविद्विं निन्दितं धर्म(म्य)पपि शद्ध विहितमपि नाऽऽचरेदभिचारादिकम् । विहितो दि बाधायनेनाभिचारः कचि
[क
द्विषये । यथा--“रृस्वनमिचरन्पतति ” इति । मनुरापे--“' क्षात्रेया बाहुवीर्येण तरेदापदमात्मनः । घनेन वेरयरद्रौ तु नप्होमेदजोत्तमः ॥ सखवीयाद्राजवीरयाच स्ववीर्यं ब्वत्तरम् ॥ तस्मात्सेनेव वीर्येण निगृहीयादरीन्दिनः ” इतिं ॥
१६. या स्वन |
आचाराध्यायः ] या्ञवस्क्यस्परतिः । २३३ ( ज्ञातकश्रतश्रकरणम् ५)
तस्मादाभेचारा मधुपकादां गोवधो विधवानियागः शद्राविषाह इयाद् याऽस्वग्यत्वा्ोकाविद्धिष्टत्वाद्विहिता अपि न कायां विज्ेषेण कलियुगे। अत एव स्परान्त-- ^“ गोपं देवरात्पुत्रं सत्रयागे कमण्डलुम् । पुराप्रयोगं भिक्षुं चन कुर्वति को य॒गे ”॥ भिश्च परमहंसः तथा--““ अक्षता नरमेघश्च गोयज्ञश्च कमण्डटधः । देवराच्च सुतात्पात्तः कख पश्च विवजयेत् ” ॥ अत एव मधुपकरऽनुकरपस्मरणम् । यन्पाकण्डेयः- ५ माधुपर्किकपश्च्थे ततो मारां निवेदयेत् । साहिरण्यं बीजपातं द्रविणेन सदैव त ॥ पञ्चः कटो न कर्तन्य इत्याह मगवान्भृगः ” ॥ भाधुपकिकपशुरत्र गोरेव । मधुपक “ तस्मा अत्तिपणिगौ प्राह ” इत्यादौ मोहननक्रियानियोगादेः स्मरणात्कलो गोहननस्य निषेपोपपत्तेश्च ॥ १५६ ॥
मत्पितरतिधिभ्नातृजामिपेवन्धिमातुरेः ॥ बार्टद्रातुराचायवर्यपंन्नितवान्धवेः ॥ १९९७) ऋविक्ढरोहितामायमा्यादापस्नाभेभिः ॥
विवाद वजार्यत्वा तु सबाहकञ्चियद्ग्रहा ॥ १५८ ॥ माजादिभिविवा्द कदं वजयित्वा सवान्भूरार्दछोकाञ्जयति भरन्ते । ज्रापयो भगिनीप्र्तयः स्ववासेन्यः । संबन्धिनो वेवाह्याः । वेदयो भिषग्वेद वेद्यावान्वा । साभ्रेत आधितः शिष्य इति यावत् । सनाभयः सपिण्डाः । अन्ये प्रसिद्धाः । मनुस्तक्तविवादान्व्जयतः सषपापक्षयमाचा्या दिभिजतस्य च ब्ह्मटोकादिजनयफरमाह-
“‹ बड्वृद्धातुरष॑येन्ञ।तिप्तन्धिबान्धवेः । मातापितुम्यां जामीभिभात्रा पुत्रेण मार्यया ॥ दुहित्रा दाप्तवर्गेण विवादं न समाचरेत् ॥ एतांस्त्यजन्विवादांश्च सवपापः प्रमच्यते । एते मतेश्व जयाति सवाह्वाकानिमान्गृही ” ॥
अत्र चैतेरिति वश्यमाणाचार्याभिपायम् ।
म ककाग्यकाक
$ क, जमात द्< । घ. रजमात्रं । २ ङ, °तापयः । | 9
२३४ अप्राकोपराभिधापरादित्यविरचितटीकासमेता-- [ १ प्रथमः- ( ज्ञातकत्रतप्रकरणम् ५)
८ आचार्यो ब्रह्मरोकेशः प्राजापलये पिता प्रमुः। अतिथिस्त्विन्द्ररोकेश्चो देवकस्य चत्विजः ॥ जामयोऽप्सरपतां छोके वैश्वदेवस्य बान्धवाः । संबन्धिनोऽपां रोकस्य प्रथिभ्या मातृमातुरो ॥ आकाशेशास्तु विज्ञेया बाख्वृद्धक्शातुराः । भ्राता ज्येष्ठः स्तमः पित्रा मायां पुत्रः सिका तनुः ॥ छाया स्वो दापरवर्मस्तु दुहिता कृपणं परम् । तस्मादेतैरपिक्षिपतः सहेतांज्वरः सदा ” ॥
कृपाविषयः(?) । असंञ्वरोऽसतप्नः ॥ १५८ ॥ अपि च-
पञ्च पिण्डाननद्धत्य न स्नायाप्परवारिष ॥
परक।यवारेभ्यः पश्च पिण्डाननुद्रय बहिरतास्मिप्य तेषु स्नानं न कुयात् । अनेन चाथाद्रक््यमाणमुख्यस्नानाङ्गजराछामे परवारिष्वपि पिण्डि द्धरणयवकं स्नान विधीयते । यानि त॒ जलानि स्वामिना यथाशाकं परसेष- कारायोर्छृष्टानि तभ्य; पिण्डा नोद्धतेव्याः । प्रकीयत्वाभावावर् । अत्र मनुः-
४४ प्र् कीयनिपानषु न स्नायाद्धि कदा चन । निपानकतुः स्नात्वा तु दुष्कृतांशेन ₹डिप्यते "+ ॥ बौधायनः न कदाचिद्भुषः स्नायात्परखाति जलाशये । अननुद्धत्य दूपे वा मृतिपिण्डान्यच्च सप्त वा » | इदानी मृख्यानि स्नानाङ्गनटान्याह-- स्नायान्रदीदेवखातहृदेषु च सरसु च ॥ १५९॥ नद्यादिषु स्नायात् । नदी सवन्ती । देवे; खातमिति यत्स्म्ते तदेवखा- तम् । नदीजलमापिाच्छन्नपवाहं हदः । सरः स्थावरमङृतिमं जरम् । चकाः राद्रतेप्रस्वणादिष्वापि । तथा च मनुः-“ नदीषु देवखातेषु हेषु च सरमसु च। स्नान प्माचराचेल्यं गतेप्रज्लवणादिष ” ॥ गतेस्वरूपमाह कालयायनः ८ घनुःसहखाण्य्टौ च गतिर्यापरां न विद्यते । न ता नदीशब्दवहा गतास्ते परिकीर्तिताः " इति ॥
~~~ ~~ ~= ~~~ ~ ~~~ १ क. "ता विभुः । ग. (तामहः । अ । २घ. छ. ज. अन्ना(घा)त्० । ३ ड, 'हूरदभस्षवणेष च ।
आचाराध्यायः | याज्ञवस्क्यस्म्रति १ । २३९ ( ज्ञातकनतप्रकरणम् ५)
न ता आपो नदीश्ब्दवहा इत्यर्थः । पर्वतादे; स्तोको जर्पगाहः प्रस्तवणम् । अत्र च प्राञ्ञस्तयक्रममाह माक्ण्डेयः- « ममिष्ठमुद्धतात्पुण्यं ततः प्र्रवणोदकम् । ततोऽपि सारं पुण्यं तस्मान्नदेयमुच्यते ॥ तीथेतोयं ततः पण्यं गाङ् पुण्यं तु स्वेतः "” ॥ योगयाज्ञवस्क्यः-- “५ प्रमृते विद्यमाने तु उदके सुमनोहरे । नास्पोदके द्विजः साया्दीं चोत्छज्य कृतिम ॥ जिरात्रफटदा नद्यो याः काथिदसमुद्रगाः । समद्रगास्तु पक्षस्य माप्तस्य सरितां पतिः ” ॥ त्रिरा्रफल्दाखिरा्रोपवासफट्दा इयथः । एवै पक्षमासयोरपि । प्सङ्गात्समुद्रसानादिविषयं किंचिदुच्यते । तत्र स्पृलयन्तरम्-- ८५ अश्चत्थप्तागरौ चैव न स्पष्टग्यौ कदाचन । अश्वत्थं मन्दवारेषु सागरं पवैणि स्पृरोत् ” ॥ मन्दः शनैश्चरः । पवामावास्या पृणेमासी च ॥ तथा--“ सिन्धोः सेतोः सरस्वत्या गङ्गायाः पुरुषोत्तमात् । नापवैणि सरिाथं स्फचेदन्यत्न कुत्रचित् ” ॥ तथा--““ कर्त प्रवृत्तो विधिवत्लानश्रद्धादिकां क्रियाम् । क्रति प्रलयमिमच्येह क्िपत्पाषाणपक्तकम् ॥ पिप्पङ।दप्तमुत्पन्ने त्ते डोकभय॑कार । पाषाणं ते मया दत्तमाहाराथं प्रकल्ितम् ” | व्यासः-“ अथचिश्च ते योनिरेडा च देहो रेतोधा विष्णुरण्तं च नाभि; । एतद्नुर्नपाण्डव रसल्यवाक्थं ततोऽवगाहेत पतिं नदीनाम् ॥ आजन्मशतपतादसं यत्पापं कुरुते कचित् । मुच्यते सषैपपेम्यः स्नात्वैवं वणाम्मपि ॥ अन्यथा तु कुरुश्रेष्ठ देवयोनिरपां प्रतिः । कुराभ्रेणापि कौन्तेय न स्प्रष्टव्यो महोदधिः ” ॥ स्मृयन्तरमू--““ वपनं चोपवापतं च पवेतीरयषु कारयेत् ” ॥ मरीचि “नमोनभस्ययोमेध्ये स्वां नयो रजस्वलाः । तासु स्नाने न कुधौत देवापितृतपंणम् » ॥
१ ग. णतम । नाः! घ, "त्मम् । नाः । > ग. घ. (लदा । ३ ग. ध, "वृन्सण्डलस । ॐ ध, स॒प्तवाः ।
२३६ अपराकौपराभिधापसदित्यविराचेतदीकासमेता-- [ १ प्रयमः-
( स्लातकव्रतप्रकरणमू ५) पाण्डेयः“ आदित्यटुहिता गङ्गा छ्क्षजाता सरस्वती ।
रजसा नामिमूयन्ते ये चान्ये नदंज्ञकाः ' ॥ कुरुक्षेत्रे या सरस्वतीं सा पृक्षजाता । समृखन्तरात््-“ काडिन्दी गोमती गङ्गा पविना देवनिर्मिता । सामान्याद्रुणयोगाच रजो नामिमवत्यतः ” ॥ निगपः-- ^ गङ्गा धरमेद्रवः पुण्या यमुना च प्ररखती । अन्तर्मतरजोयोगाः सवाहेषु च चामा: " ॥ गाग्ब;--“ प्रलावृत्तेऽम्मसति स्नानं वन्यं नचां द्विनातिमिः । तस्यां रनकवीथ च दशहस्तेन चोपरि ” ॥ निगमः--“ प्रतिस्रोतो रजोयोगो रथ्याजनिवेरानम् । गङ्गायां न प्रदुष्यन्ति सत हि धमेद्रवः खयम् ॥ याः श्नोषमुपगच्छन्ति ओीष्मे कुप्रितो मुवि । ती स्नानं न दर्षत प्ावृष्यम्बुददशेनात् “ ॥ योगयात्नवल्कय;-“ अम्राह्यास्त्वभ्रेमा आपो नदाः प्रथमवेगिताः । ्रकषोमिताश्च केनापि प्श्वतीथेविनिःसृताः "' ॥ अग्रिमा नवाः । तथा च स्मरयन्तरम्- «५ अजा गावो महिष्यश्च ब्राह्मण्यश्च प्रसूतिका$ । ददारात्रेण शुध्यन्ति भूमिष्ठं च नवोदकम् ? । तीर्थं जङावतरणमागेः । व्यास्त-“ नया यच्च पारभ्रष्टं नया यच्च विवार्जतम् । गतप्रल्यागतं यच्च तत्तोये परिवजंयेत् ॥ नद्यामस्तमिते स्नानं वजैयेत्सवेदा नरः । नां स्नातो नदीमन्यां न प्रकेत धमेवित् ॥ अन्तर्धीय च न स्नायान्न च तीर्थे नखान्तरे । न मेहेत जल्द्रोण्यां स्नातुं च न नदीं तरेत् ” ॥ अस्याः नदीतो शष्ट न्या विनिगेलय ततो विच्छिनं नया सह संग- मार्थमभिभदत्तं तदसंगतं यत्तत्तया वनितमार्वैतं गतपरलयागतम् । अन्तधांय वञ्चादिना । तीथीन्तरे च तीथोन्तरनरेन न स्तायाेति ॥ १५९ ॥ किच- परशय्यासनोचानग्रहयानानि वजये #
१ कृ. ख, तासां। > ग, घ. शत्रवतीः) ३ ग, धवतं गतप्रः |
आचाराध्यायः |] याज्ञवस्क्यस्परतिः । २३७ ( भोज्याभोञ्यमक्ष्याभक्ष्यप्रकूरणप् ६)
॥ (न अदत्ता परक्षय्यादीनि परेणादत्तानि वर्जयेत् । तदुपनीवनं व्येीदिलयथेः । उद्यानमुपवनम्र । प्रसिद्धमन्यत् । अत्र मनुः- ५ यान्ा्यापतनान्यस्य कूपोद्यानगृहाणि च । अदत्तानयुपयुञ्जान एनः स्यात्तुरीयमा् ” ॥ इति श्रीविद्याधरवंशप्रमवश्रीरिलाहारनरेनद्रजीमूतवाहनान्वयप्रसूतश्रमद्परादि- त्यदेवविरचविते याज्ञवल्कीय धमंराञ्जनिबन्धे क्ातकत्रत- प्रकरणम् ५५ ॥
अथ सटीकयाज्ञवल्क्यस्पृती मोञ्याभोज्यमक्ष्याभक्ष्यप्रकरणम्।( £ ) +अधुना भोज्या मोञ्यभस्याभक््यभकरणमारभते । तत्नाभोज्यान्याह-- अथिरीनस्य नान्नमद्याद्नापदि ॥ १६० ॥ सत्यप्यधिकारे भौतस्माताभिपरिग्रदमकुवेत उत्छषटामेशान्नमनापदि न धुञ्ञीत ॥ १६०॥ कद्वद चोराणां छी बरङ्गवतारिणाम् ॥ वेणाभिक्षस्तवाधष्यगणिकागणदीक्षिणाम् ॥ १६१ ॥ चिक्िरपकातर्द श्वर मत्तविदहिषाम् ॥ रूरोग्रपतितत्रायदाम्निकोच््छिष्टभोजिनाम् ॥१६२॥ अवीरश्रीस्व्णकारस्रीजितग्रामयाजिनाम् ॥ राञ्विक्रयकम।रतन्तुवायश्चट्रत्तिनाम् ॥ १६३ ॥ नृशोसराजरजककृतघ्रवधजीविनामू ॥ चेखधावसुराजीवसहोपपतिवेश्मनाम् ॥ १६९ ॥ एषामन्रे न भोक्तव्यं सोमविक्रयिणस्तथा ॥ + एतलकरणं क. पुस्तके न विदयते ।
_______--_-~_~_~~_~_~~____~___~_~_~_~__~_~_~~_~_~_~_~__--_---~~~~~_~~~]ब
१ क. "पभुञ्चाः ।
२३८ अप्राकोपरामिधापरादिदविरवितदीकासमेता-- [ १ प्रथमः- ( भोज्याभोज्यभक्ष्याभक्ष्यप्रकरणम् ६)
कदयादयीनां सोमविक्रयिणधान्नं न भोक्तव्यम् । कदर्यो यो टोभाद्विव- मानमपि धनं न ङ्के न च ददाति । तदुक्तप्ू- «५ आत्मानं धमेकृलयं च पुत्रदारांश्च पीडयन् । ोभा्ः पितरौ श्लयान्स कदर्यं इति स्मृतः ” ॥
बद्धो नि्गडितः । चौरः स्तेनः । छ्वीवः पण्डः । रङ्गावतारी नदिः । वेणो वीणावादननीवी, बेणच्छेदनजीवी वा । अभिकस्तः पापकारित्विनांधिक्षिप्रः । वाधरष्यं निषिद्ध्ृद्ध्युपजीवनम् । तेन च तदरर्््यते । आत्मस्तुतिपरनिन्दा- कतो वा वाधुंषिकः । तथा च विष्णुः-
८५ यस्तु निन्देत्परं जीवं प्ररप्ल्यात्मनो गुणान् । स वै वाधुप्रिको नाम ब्रह्मवादिषु गर्हितः ” इति ॥
गणिका वेश्या । गणः संघः । तदन्नमन्यस्यामोज्यम् । दीक्षी दीक्षितः, तस्य च प्रागम्रीषामीयवपाहामादभोज्यान्नता । तथा च श्रतिः--“ अशितव्यं वपाया हुतायाम् ' इति । आपस्तम्बस्तु-पवेमपि वपाहामाच्यन्नाथ द्रव्ये पृथ- कते यदवरिष्टं तदीक्षितस्यापि भोक्तव्यमिलयाह । दीक्षितः कऋीतरानकः । अ्रीषोमीयत्ंस्थायामेव वपायां हुतायां दीक्षितस्य भोक्तव्यम् । “यज्ञार्थे वा निष्ट शषाडज्ञीरन् ”” इति दहि बाह्यणपिति ।-चिकित्सकधेाकेत्साटात्तः । असम्य- चिकित्सक इतरोऽपि । आतुरो रोगातेः । कुदः कुपितः । पुंषली व्यभिचा- रिणी । मत्तो धनादिना । विपादन्यो मयेन षा । विद्धिर् श्वः । करः स्थिर- क्रोधः । उग्रः परदुःखोतखादनपटुः । प्षज्रियाच्छृदरायायुत्पन्नो वा । पत्तितो ब्रह्महत्यादेकतां स्तेनादन्य; । तस्य चोरश्ब्देन संग्रदीततात् । अथ वा पतितादन्यश्ोरशब्देनोच्यते । त्राय परतितसाविनरीकः । दाम्भिकः ख्यातिकाभादिभयोजनध्मानुष्ठानः । उच्छिष्टमोजी परोच््छिष्टभोजनश्चीरः । अवीरा पतिपुत्ररदिता । खणेकारः भसिद्धः । स्जीजितः खीपरतन्रः । प्राम- याजकोऽनेकयाजकः । चद्धविक्रयी खङ्गादिविक्रयजीवी । कमारो रोहकारः। तन्तुवायो वक्ञस्यूतस्य कता, पाटितवस्रसंधायको वा । शटरतवान्सेवकः । यद्रा शुनां इत्त वतनपस्ति यस्मिन्स श्व्ती चवलन्यक इत्यथ; । स चानिष- चायवामाञ्यान्न इद्याह गतमः-“ मृगयुरनिषुचारी " इति । इषचारिणस्त भोज्यामिदयाह विष्णः--“ न मृगयोरिषुचारिणः परिवज्यमन्नम् ” इति । न्च॑सो घातकः । राजा श्रपां न तु क्षन्नेयः । रजको वख्ञादिरागकतां । कृतघ्र उष-
[1
१ ग, ध, नाऽऽक्षिप्ठः। २ ग, घातुकः ।
आचाराध्यायः ] याङ्गवल्क्यस्मृतिः | २३९
( भोज्यामोज्यभक्ष्यामक्ष्यप्रकरणम् ६) कारनाशकः । वधजीवी भाणिवपेन यो जीवति । चेघावो वश्चप्रक्षाखकः । सुराजीवः स॒राजीयिकः । सहोपपतिवेरा निजभार्यानारसरितण्हः । सोम विक्रयी सोमलताविक्रयी ।
प्रसङ्गादन्यदप्युचयते- भविष्यत्पुराणम्--“ अमेज्यं ब्राह्मणस्यान्नं वरषटेन निमचितम् ।
तथेव वृषटस्यान्ं बराह्मणेन निमन्नितम् ” ॥
वैदीनसिः- सांवस्रघाण्ट्करमामकूयानं विषम् । तथा परिवत्तिपरिषैद्धान- विद्ध्रजननवृषीपतिदििषुपतिपुनभूपत्राणां रुधिरम् ।
सांवत्सरो नक्ष्रजीवीं । पाण्टिको षण्टाशिसः ।
तदुक्तमू--“ राज्ञां संनोधप्तमये षण्टाशिल्पास्तु घाण्ठिकाः ." ।
ग्रामकूटकः परसिद्ध; । परिविस्यादीनां रक्षणं आद्धपभकरणे वक्ष्यते । विद्धपजननो विद्धलिङ्ग; ।
य॒मः--““ चक्रोपजीवी गान्धवैः कितवस्तस्करस्तथा । ध्वजी दारोपजीवी च शृद्राध्यापकयाजकेो ॥
भु जस
कुटारधित्रकमौ च वाधषी चमंविक्रयी ” । चक्रोपजीवी शाकटिकः । गान्धर्वो गायनः । ध्वजी मधविक्रयी । तथा- यथा जं नि्ैमनेष्वपेयं नदीगतें तत्पु नरेव पेयम् । तथाऽचनपाने विधिपूैमागतं द्विनातिपात्रान्तारेतं न दुष्यति » ॥ नि्मेमनानि रथ्योदकपरवाहाः । ५ ब्राह्मणस्य सदाऽश्चीयात्शश्रियस्य तु पव । प्रकृतेषु च वेरयस्य न शूद्रस्य कदा चन ” ॥ अदरतेषुत्सवेष च । ५८ तथा ईजमरतस्याच्ं चोरस्यान्नं तथेव च । मृतके मृतके चाच स्वगंस्थमपि पातयेत् ॥ अवहिकतस्य मूर्सैस्य दुषटवृत्तस्य दुमेतेः। अन्नमश्रदधानस्य यो मुङ्क श्रणहा तु स्तः ” ॥ आदिल्यपराणे-५ विष्ण जामातरं मन्येत्तस्य मन्व न कारयेत् । अप्रनायां तु कन्यायां नाश्चीयात्तस्य वै गृहे ॥ गृर्ध्वे चेव राजन्यः कुयोद्धे गमनागमम् ।
[1 १ य. घ. 'विधोन । २ग राज्ञां च मृतकस्यां
२४० अपराकोपराभिषापरादियवरिरचितथकासमेता-- [ ९ प्रथमः-- ( मोज्यामोज्यभक््यामक्ष्यप्रकरणम् ६)
न(बा)हयदेयां न वै कन्यां दत्वाऽश्नीयात्कदा चन ॥ अथ भूञ्जीत मोहौयः पूयाशी नरके वसेत › ॥ बाह्यादिविवाहचतुष्टपरिणीतों बाह्यदेया ।
वसिषटठः--“ श्रदधानस्य भोक्तव्यं चोरस्यापि विरेषतः । न त्वेव बहयाज्यस्य यश्चापनयते बहून् ” ॥ अभोञ्यमित्यनुषटत्तावापस्तम्बः--“ यश्च सर्वान्वभयेत सर्वान्नाक्ी च ५ । शङ्खटिखिती-- ^“ भीतावगीतरुदिताक्रन्दितावाकुक्षतपरिमुक्तकिकितोन्मत्ताव- धृतराजपुरोहितान्नानि वभयेत् ४ । कदयाद्यन्नमोजने मनुः परायथित्तमाह-- ८ भुक्त्वाऽतोऽन्यतमस्यान्नमर्मत्या क्षपणं उपहम् । मल्या मुक्त्वाऽऽचरत्कृच्छरं रेतो विप्मृत्रमेव च ” ॥ अतिकृच्छ्र छच्छरशब्द; । ८ एषामनतमोननेष्वतिृच्टरः , इति शङ्खमचनात् ॥ १६१ ॥ १६२ ॥ १६३ ॥ १६४ ॥ गत्रात् चडनाच्छष्ट पदा स्ण््ट च कामतः॥ ३१६९५॥ क ९ = न्त, थ् [9९ क पद्नवुतनज्विव तथा चाक्रकर्बान्द्नाम् ॥ ९ $ $ 9 ऋ श ^ (व अनाचत ठाम कशकटरसमाचतम् ॥ १६६३ ॥ € ® क ध # की क कि युक्तं पञ्षिताच्छष्ट शस्ट्ट पतिताक्षतम् ॥ ७७ ® 2 9 त् उद्कृथास्ण््टपसघुहट पयाये च वजयद् ॥ १६७ ॥ गोप्रातादिकमन्न ठथामांसं च वजयेत्। शष्टुनः पक्षी । पिशुनो दोषसचकः। अनूती मिथ्यावादी । चाक्िकस्तंलिकः । अभिशस्तपतितचाक्रिकतेलिक इति भेदस्मरणाच्छाकटिकां वा। बन्दी स्तावकः । अनचितमवज्नादत्तम् । वृथामांसं श्राद्धादिभयाजनशुन्यं मांसम् । शुक्तं कावश्ादम्लम् । पयुषितमन्येद्यः सिद्धम्। उच्छ भक्त्वा(क्ता)वरिषटम् । सुषटे की मोक्ष्यत इत्यभिक्ुषटम् । पयाया जमान्नं रावदिनऽस्य सामदिनेऽस्य गृहे भोक्तव्यमिति । पयांचान्तपिति पाठे पयाचान्तं बाहुरुद्पतम् । सग्रहणं काकादीनां पदशेना्थेम् । परतितग्रहणं चण्डारङदिीनाम् ।
क
१ख. दहात्माप् । २ग. त्) बह्याः। अम. "ता ब्रह्मः! * ख. "जयते स्वत्ी च। ५ ग. घ. "ुषटु्षुः ! ६ ग. "मत्वाऽभक्षणं । ७ ग. ्वषष्टं । < ख, ग, को भक्ष्य" । ९. ध न्तं बह ।
आचाराध्यायः 1 याब्गवर्क्यस्पृतिः । 3.4. ( भोज्याभोज्यभक्ष्याभक्षयप्रकरणम् ६)
भविष्यत्पुराणम्- “ जातिदु्टं क्रियादुष्ठं काडाश्रयविदूषितम् । संप्तगोश्रयदुष्टं च सदृेखं खमावतः * | नातिदुष्टादीनापुदाहरणान्याद- “ छश्युनं गज्ञनं चैव पडण्डुं कवकानि च । वाताकनाछिकाडाबु उपेयाजातिदू पितस् ॥ न भह्येत्कियाड्टं दृष्टं पतितैः यक् । काडदुष्टं च विज्ञेयं ह्यस्तनं चिरपस्थितम् ॥ दधि भक्षय विकारेषु मधुवनं तदिष्यते । सुराठ्शनप्यष्टं पीयूषादिस्तमचितम् ॥ संपगेदुष्टमेतद्धि शद्रोच्छिष्टवदाचरेत् । शूद्रोच्छिष्टं तु विज्ञेयं पूर्व शुदरेषु दशितम् ॥ विचिकित्सा तु हृदये यसित प्रनायते । सद्लेखं तु विज्ञेयं पुरीषं तु स्वमावतः ॥ रपदुष्टं विकाराद्धि रसस्येति निदशैनात् । पायप्तकषीरपपादि तसमिन्नेव दिने यथा » ॥ अलादुरत् दीषाशवो(बो)रितरः । दीर्घस्य भ्राद्धा्दतवाव् । अदीर्षस्य जातिदष्टस्य पडाण्डुवनिन्दितस्य भराद्धेयत्वानुपपत्तेः । अत एव- «५ अदानं ओरीवकं चाणु ककरी धपु तथा » इति दीषोकबोः भरादवास्वाद् । इतरस्य च- ^ पिप्पटीपमुकखषमृस्तृणासुरीप्षपमुरपकृष्माण्डारावुवाता$पा- लक्यातण्डुरीयेककुपुम्भपिण्डमृककमदिषीक्षीराि वर्जयेत् * श्त्यश्राद्धेयत्वम् । हारीतः-““ परण्डुं शुनं शुक्तं निर्यापतंशरेति सर्वशः । कुध्वन्दुं श्वेतवातीकं कुम्भाण्डं च न भक्षयेत् ” ॥ कुम्भाण्डो दाडिपसद्शः फटविशचेषः। देवलः--“ न बीनान्युपयुज्ञीत रोगापत्तिमृते बषः । फटान्येषामनन्तानि बीर्जानां हि विनाशयेत् ” ॥
१ ग. ध. संचित" । रख. पेय" । दख. मूः । ४ ख. चक्षाः । ५. -यक्यातण्डुलीयक" । ६ य, कुचन्दे ओ" । ध, कुचुन्द् श्वे । ७ ग, घ, रेनोयतति । ८ म, च, जाननी हि ।
३१
२४२ अपशकोपराभिषापरादिद्यविराचितदीकासमेता-- [ १ प्रथमः- ( भोज्याभोज्यभक्ष्यामक्ष्यभ्रकरणम् ६ )
वसिष्रः--““ उच्छिष्टमगुरोरमोज्यं खमुच्छिष्टमुच्छिष्टोपहतं च " । अपिस्तम्बः-
५ अप्रयतोपहतमन्नमप्रयतं न त्वमोज्यम् । य्िश्चानने केशः स्यादन्यद्वाऽ- मेध्यममेध्येर्वमृष्ठं कोयो वाऽमेध्यतेवी । मूषकलाङ्खं वा पदा वोपहतं पिचँ वा शुना वाऽप्त्निण वा दष्टं सिचा वोपहतं दास्या वा नक्तमातं मुज्ञानं वा॒यत्र शुद्र उपष्पशेदनर्हद्धिवा समानपङ्क्तो युञ्ञनेषु वा यत्रानुत्थायोच्छिष्ं प्रयच्छेदाचामेद्रा कुत्सयित्वा वा यत्रान्ं ददयभेनुष्य- रवध्रातमन्येवी ऽमेध्यैः ”।
अस्याथेः-अप्रयतेनाडुचिना पुरूषेण स्पृषटमन्नमद्चाधे भवति, न पुनस्तदभो- ऽयम् । अमयतस्यान्नस्यारन्यधिश्रयणपद्धिवा भक्षणं? दिरण्येन वा छागघुखेन वा सपशचेनं भरयतत्वं करोति । अगुचिदूद्रस्पू त्वभोज्यमेव । मूषकला पूष पुरीषम् । मूषो मूषकस्तदङ्गं वा पुच्छा यस्पिन्नन्ने तदभोञ्यमिति बाक्य- परिसमाधिः । सिचा वच्नान्तेनोपहतं दास्या दासेन वा नक्तमाहूतम् । देवरः“ अवरीटं श्वमाजौरध्वाङ्क्षकु्टमूषकेः | भोजने नोपयुञ्जीत तदमेध्यं हि सवैतः ॥ विञ्युद्धमपि चाऽऽदहारं मक्षिकाक्रिमिजन्तुभिः । केशरोमनखेवीऽपि दृषिते परिवरयेत् "” ॥
ब्रह्मपुराणाद्--“ उच्छिष्टेन तु इद्रेण संसष्टः परिवेषकः । द्रन्यहस्तश्च यत्किचिदयात्त्च न मक्षयेत् › ॥ तथा--“ शुद्रमुक्तावशिष्टं तु नाचाद्धाण्डस्थितं त्वपि ? | वसिष्ठः--५ धृतं वा यदि वा तें विरो ना्यात्रखसुतम् । यमस्तदशुचि प्राह तुर्यं गोमाप्तमक्षणेः ” ॥ तथा--“ हस्तदत्ताश्च ये खहा ख्वशं व्यञ्जनानि च ।
दातारं नापतिष्ठन्ति मोक्ता मुङ्क्ते तु किल्विषम् ॥
त्मादन्तरितं देयं परणीनेव तृणेन वा । प्रदयान्न तु हस्तेन नाऽऽयसेन कदा चन » ॥
अह्मपुराणे-“ एकेन पाणिना दत्तं शुद्रादननं न भक्षयेत् । इ
9 ग. ध, 'वसृष्टं। २ ख. श्वा शुना वाऽपपा० दग. घ, षकपु। ग्ग, ध, भ्म । सवं तद०।
आचाराध्यायः ] याब्नवल्कयस्मृतिः। २४३ ( भोञ्यामोज्यभक्ष्याभध््यप्रकरणम् ६ ) घृतं तें च छवणं पानीयं पायम्तं तथा ॥ भिक्षा च हस्तदत्ताऽपि न मराह्या यत्र कुत्र चित् " ॥ शङ्खटिसिती-”“ नाऽऽपणीयमन्नमदनीयात् । न द्विः पक्त न पर्युषित
क
मन्य रागचरुषाडवदिगुडदधिगोधूमयवपिष्टविकारेम्यः ” । शद्बः- ५ अपुपाः सक्तवो धानास्तक्रं दधि धृतं मधु । एतत्पण्येषु भोक्तव्यं माण्डडेपो न चेद्धवेत् " ॥ आपस्तम्बः“ द्रववाऽऽश्रमिणौ मोज्यो ब्रह्मचारी गृही तथा । मुनेरन्नममोज्यं स्यात्सर्वेषां दिर्गिनां तथा ॥ सूतके मतके मुङ्क्ते गृहीति शशिमा्छकरे । छायायां हस्तिनो सुङ्क्ते न मृयः पुरुषो मवेत् ” ॥ १६५ ॥ | १६६ ॥ १६५७ ॥ शद्रविधेषान्नभोजननिषेधा्थमाह-
क
घदरेषु दासगेपारङरूमितर वस्ूरिणः ॥ भोज्यान्ना नापितश्रेव यश्वाऽऽत्मानं निवेदयेत् ॥१६८॥ रदेष्विति निधौरणे सपमी । तेन शूद्राणां मध्ये दासरादयों भोज्यान्नाः । नान्ये शद्रा; । दासः कीतादिः । गोपारो गवां पाता । स्वक्ेजकषकः । तथा च दृवलः- « खदासो नापितो मोपः कुम्भकारः कषीवरः । नाहणेरि मोज्यान्नाः पञ्चैते शुद्रयोनयः ” ॥ यद्रा कुटस्य मिज कुरमितम् । कुरं वंशः । मिं भसिद्धम्। अवसूरी संभूय समु त्यांयितया सहकर्षकः । नापितः परसिद्ध; । यथ शरुद्रोऽऋरीत एव द्विनायाऽऽ- त्मानं वा वाआनःकायकरमभिनिवेदयति ददाति । दासादयो यदीयास्तस्येव ते भोज्यानाः। हासीतः--“ कुमित्रे कुटपुत्रो भेक्ष्यदः शिष्यकः सुत् । भवेद्यस्य सुखं छामे भये त्राता च यो भेत् ॥ एते शरेषु मोज्यान्ना मनो यत्न विंमान्यते » । कुठं कर्षकस्तत्पु्रः कुपुत्रः । सृहन्मिजम् । विभाग्यते परसादाति । उक्त. व्यतिरिक्तशद्रविषये मनुराद-
लन यतमम __.._..------~~-~~ ~~~
५ग, घ, 'डगो> । २ ड, श्व्रार्भसीरि०। ३ क, घ, "मित्रम् । * घ, त्यायव्र। ५. न्ते म्रः ॥
२७४०४ अपराकोपरामिधापरादिद्यविरचितदीकासमेता--[ १ प्रथमः- ( भोज्यामोज्यभक्ष्यामघत्यग्रकरणम् ६ )
«४ नाद्यच्छदस्य पक्तान्नं विद्वानश्राद्धिनो द्विजः । आददीताऽऽममेवास्मादवृत्तावेकरातिकम् ” ॥ अश्राद्धी भाद्धानकहऽसच्छ््र इति यावत् । कानिवितपकामान्यन्येषां भोज्यानि । यथा स॒मन्तुराह- ५ गोरं चेव क्तश्च तरं पिण्याकमेव च । अपुपान्मक्षयेच्छद्रा्श्चा(च)न्यत्पयस्ता कृतम् “ ॥ तथा--५ कटु पक्त ज्ेहपक्तं पायपतं दधिप्तक्तवः । एतान्यज्ञदरा्नमुजे मोज्यानि मनुर्वीत् ” ॥ अश्रान्नभुजो द्विजस्य । अङ्किराः-“८ स्लपात्रे यच्च विन्यस्तं दुगं तच्चि नित्यशः । पात्रान्तरगतं आर्य शूद्रात्खगृहमागतम् ॥ शूद्रवेदमनि विप्रेण क्षीरं वा यदि वा दधि । निदृत्तेन न मोक्तव्यं शूद्रान्नं तदपि स्मृतम् " ॥ निदटसेन शूद्रा्नभोजनाक्निषत्तनेलययेः। विष्णप्राणे-“ पप्रोक्ष्य विद्वान्गृह्ीयच्छाननं गृहमागतम् » । शङ्ः--“ गृहाश्चरथमूभ्यर्थे गवार्थे च विशेषतः । श्रोतरियेणापि मोक्तम्यं शूद्रान्नं तु यमोऽनवीत् " ॥ दक्ष;ः-“ शुद्रा्रपपुषटङ्गस्त्वधीयानोऽपि निलः । जुहन्वाऽपि जपन्वाऽपि गतिमिष्टां न विन्दति ^ ॥ वसिष्ठुः--“ शद्राजेनोदरस्येन मेथुनं योऽधिगच्छति । यस्यान्नं तस्य ते पुत्रा अन्नाच्छुक्रं भवतेते ” ॥ हारीतः-“ शूद्रान्नेन तु मुक्तेन जठरस्थेन यो मृतः । स॒ वै खरत्वमुष्टतवं शदरत्वमुपगच्छति ” ॥ अङ्किराः--“ षण्मापतान्यो द्विजो मुङ्क शद्रस्यात्नं विगरितम् । स च जीवन्पेच्छदरो मृतः श्वा चामिजायते ” ॥ एवं च सति यः शरदरान्नभोजनासुग्रहः स आपद्धिषय एव नेयः ॥ १६८ ॥ पयुषितं न भोक्तव्यमित्यस्यापवादमाह-
अने पयुषिते भोग्यं सेहाक्तं चिरसंमृतम् ॥ अक्षेहा अपि गोध्रमयवगोरसविक्रियाः॥ १६९ ॥
१ घ, "इः मगाश्वः ; २ इ, संचितः ।
आचाराध्यायः ] याङ्ञव स्यस्परतिः। २४५ ( भोज्याभोज्यभक्ष्याभक््य प्रकरणम् ६ )
अन्नं घृतादिलेदाक्तं सचिरकारसंस्थितं पुषितं च भोज्यम् । गोषूमादि- विकारा असहा अपि पयुषितां भोज्याः । यमः“ शुक्तानि हि द्विजोऽच्रानि न मुञ्ञीत कदा चन। प्रक्षाछितानि निर्दोषान्यापद्धरमो यदा भवेत् ॥ मसूरमाषपंयुक्तं तथा परुषितं च यत् । ततत प्रक्षालितं कत्वा मुज्ञीत ह्यमिघारितम् ॥ तथा-“ अपुपाश्च करम्भाश्च धानावटकप्तक्तवः। ह्याकं मांसं च युष च सूपं कृपरमेव च ॥ यवामुर्यावकं चेव यचान्यत्लेदप्तयुतम् । स पुषितं भोज्यं शक्तं चेत्परिवभयेत् ॥ गुडादिद्रग्यपतयुक्तं वर्यं पयुषितं दधि । तथेव पानकादीनि मध्वाज्यरचितानि च ॥ राजमाषाः स्थुढमुदधस्तथा वषयव शको । मसूरः शतपुष्पाश्च कुसुम्भं श्रीनिकेतनम् ॥ ्स्यान्येतौन्यमक्ष्याणि न च देयानि कस्य चित् "” इति । ब्रह्मपुराणे भसूरस्याप्यम्ष्यतेन निर्देशः । ततश शराद्धे कटायवन्पसूर भक्षणे न विकरपः । देवङः--“ नाश्चीयात्पायसं नक्तं युक्तं चेन्न खपेन्निरि । न क्षीरमृत्पनेत्माप्तं पवित्रं हि पयः स्मृतम् ” ॥ तथा--“ दभि भक्ष्यं श॒क्तमपि यन्चेवं दधिप्तमवम् । कन्दमृरफरैः पुष्पैः श्तेः रक्ताप्तवं तु यत् ॥ अविकारि मवेन्मेध्यमभक्ष्यं तद्विकार ङ्त् । कन्दमृख्फडेः पुष्पैः " इत्यादेः । अयमथः--यच्छुक्तं कन्दादिभिः तं सस्पानं ताद मोदादिविकारकरं न भवति तदा भक्षणीयम् । स्मृयन्तरम्-“ सफडा कुभ्भका यस्य गृहे मवति निशः । तस्मात्त काञ्चिका ग्राह्या नेतरस्मात्कदाचन ” ॥ तथा--“ न मक्षयेदारनां फढमूटविवनित्तम् ॥ १६९ ॥ किच-
१२, श्वाषद् \ घ, "वाषिकौ । २ ख. समान्ये । द ख, घ. शतानि मः ।
२४६ अपराकोपराभिधापरादियविरचितदीकासमेता-- [१ प्रथमः-- ( भोज्याभोज्मयक््याभक्ष्य प्रकरणम् ६ ) ॐ, र श द क ५ @ _ £ साधन्यानदशावत्सामपपयः पाशवजयत् ॥ ह, ज, श् + श्ट, ( क» अटिमकशफ चणमारण्यकमथाऽअकवकम् ॥ 3७० ॥ संधिनी इषभोपगता । अनिश भसवमशयनिगंतदशराता । अवत्सा मृतवत्सा । आसां गवां प्रलेकं पयो वजये । ओटयृष्टिकायाः । एेक- धाफमेकाफाया वडवादे । सरणं या; । आरण्यकमारण्याना- मेण्यादीनाम् । आविकमव्याः । पयो वजयेदिति प्रयेकमभिसंबध्यते ॥ वातिष्ठुः--^“ गोमहिष्यजानामनिरदशानां पयः ” । वज्यपिति शेषः । मनुः-““ आरण्यानां च सर्वेषां मृगाणां महिषी विना " । पयो वल्य॑मिति शेषः । चैणमिति श्ीग्रहणमनेतरद्विस्तनीनापुपरक्षणाथेम् । + तथा च शङ्खः-- ^ सर्वीपां दविस्तनीनां क्षीरममोऽ्यमनाकज्यम् “ इति ।
क ऋ (०
क्षीरवजेने तद्विकारस्यापि वनं वेदितव्यम् । यत आह शङ्खः--
« क्षीराणि यान्यभक्ष्याणि तद्धिकाराशने बुधः । सप्तरात्रे व्रतं कु्यात्प्रयत्नेन समाहितः ” | व्रतं गोभूत्रयावकम् ।
हारीतः--“ स्यन्दिनी वृषस्यन्ती तस्याः पयो न पिनेतुमद्धषति ” । गोतमः-- “८ स्यन्दिनीयमपूपधिनीनां च ” । क्षीरं न पिबेदिति शेष; । स्यदिनी स्वत्तःसवत्ीरा । यमसूर्यमङ्वत्सा । बौधायनः--“ स्षीरमपेयं विवतप्राया अन्यवत्सायाश्च » । बरह्मपुराणाव्- ^ पृतात्फेनं घृतान्मण्डं पेयूषमथ चँ ऽऽद्गोः ।
सगुडे मरिचाक्तं तु तथा पयुषितं दधि ॥
कीणं तक्रमपेयं च नष्टाखादं च फेनवत् ।
क शक क 0 १,
प्रमादाद्धक्षितैरभिवेने पक्षनतं चरेत् " ॥
पेष नवभसूताक्ीरमर । त्च यावदाद्रेताऽनुवतेते । आद्रैता सरजस्कता । शीभं स्फुरितम् । आपस्तम्बः-- ^“ क्षत्रियश्चैव वृत्तस्थो वेश्यः शुद्रोऽथ वा पुनः । यः पिबेत्कापिं क्षीरं न तत्तोऽन्योऽस्यपुण्यङत् ‡ ॥
र
+ इत आरभ्य वेदितव्यमिदयन्तम्रन्थो न विद्यते ग. घ. पुस्तकयोः ।
१.०. नचेदः 1 २ ख. "दियथेः शे" 1 ३ ख, चान्द्गोः। ४ ग. घ, दीर्णं ।
आचाराध्यायः 1 याह्वल्क्यस्पतिः । २४७ ( भोज्याभोज्य मक्ष्याभश्ष्यप्रकरणम् ६ )
भविष्यत्पुराणात्--“ कापिछं यः पिवेच्छ्धो नरके स विपच्यते । हतशेषं पिदविभर विप्रः स्याद॑न्थथा पड; ” ॥ ब्रह्मपुराणात्--“ अपि प्रस्थानप्तमये रात्रो न प्राशयेदधि । मधुपक॑प्रदानं च वर्भयित्वा तु कामतः" ॥ १७० | अपिच- । देवतां हविः शिगुखोहितान््रश्वनांस्तथा ॥ अरुपाङतमासान वड्जा्नं कवक्ाननं च ॥ १५७१ ॥
देवतार्थं नेवेयं हविशरुपुरोडाक्ादि भाग्धोमादेवतार्थं हविस्तद्धवनाथं मातत वा। शिः सोभाञ्जनकः । रोहिता टोदितवणां हृक्षनिर्यासाः । बश्वना दृक्षच्छेदपभवा नियासा अलोहित अपि । तथा च मनुः- «८ छोहितान्वृक्षनिया परान्नश्चनप्रमवांसथा ›! इति । असपाङतमांसानि देवाद्यथत्वेनानुषाङ़ूतानामसकदलिपतानां पश्वादीनां मांसानि । पदजाने विष्ठायां जातानि तण्डछीयकादीनि । कवकानि चत्यसं- निभानि । एतानि प्रदेकं बनेयेव् । बौधायनः“ अमेष्यमूस्था ये वृक्षा उप्ताः पुष्पफटोपगाः । तेषां नेव प्रदुष्यन्ति पुष्पाणि च फडानि च » ॥ अनेन चाथादृक्षव्यतिरिक्तान्यमेध्यमूपरूढानि बैजेयेदिति प्रतिपादितं भवति ॥ १७१ ॥ कि ४ | कन्य कि क्न, क्रन्याद्पाक्षदास्युहशकप्रतुदार टभाच् ॥ सारसेकशफान्हसान्पर्वाश्च म्रामवासिनः ॥ १७२ ॥ कोयण्िवचक्राहबराक।वकविष्किराच् ॥ कव्यमदन्ति ये पक्षिणस्ते गधाद्याः कव्यादपक्षिणः । कव्यमाममांसम् । दा्युहथातकः । पतु भक्षयन्तीति प्रतुदाः स्यनाधया;ः । एकक्षफा अश्वाद्याः । म्रापवासिनः पारावतादयः। कायष्टिः कोवकः({) । वेनैव वतेनम-
स्येति पुवः पारिगवादिः । विकीय विकीय भक्षयन्तीति विष्किराः । दास्य" हाद्य एकशफवजोः सवं पक्षिविशेषाः । एकशफाश्वाश्वादयस्तद्धक्षणं जयेत् । अत्र ्राभ्यशादयः सप्र ।
१ख.ग. घ्. दद्धि वि?।२ख. श्दयवापः। ३ ख. ध्येमवज्तुवा। ग्ग. घ. निनैवे. दयार्थः1५ग. घ, ग्नि। ए८८।६ख. ० भः 1 ७ ख, °म्याद्' 1 घ. भ्म्याः चफाद्ः ।
२४८ अपराकापराभेधापरादियविराचितदीकासमेता-[ १ प्रथमः- ( भोज्याभोज्यमक्ष्यामक्ष्यग्रकरणम् ६ )
तथा च पेठीनसिः-
^ गोरविरजोऽश्वोऽश्चतरो गर्दैमो मनुष्यश्चेति पक्त मास्याः पावः ” ।
तत्नाप्यविर्भक्षणीयः । तथा च हारीतः-
८ अआम्यारण्यानां पडूनामश्नन्ति । अव्यजमेषमहिषहरिणखज्गरुर- वृषमजहरयन्यङ्करमहारण्यवापिनशच वराहांस्तथा शशकशस्यकमेधागो- धाकूमतित्तिरिमयूरवाधीणपरखावककुकरकपिञ्नखान्पशल्कांश्च॒ मत्स्य न्ययो(थो)पपन्नान्मक्षयेत् 2 ।
बहुशाखगृङ्गो गग ऊह्यः, मृदुशङ्ग एण इति प्रसिद्धः । न्यद्छुः संबर- सदशः शृङ्गरहितः ॥ १७२ ॥ अपिच-
थाक सरसंयावपायपापरपशष्डुटीः ॥ १७३ ॥ पिवृदेवभरयोजनरहितं इसरादिकं वयत् । तिलमूद्रमिभित ओदनः इस- रपर । संयावो गोध्रूमकणा घतक्षीरपकाः। गोध्रमावेकाराः सेष्पकाः शष्कुरयः। भसिद्धमन्यत् । केवलात्मा्थेपाकमतिषेधेनैव इथाकृसरादिवर्जने सिद्धे तेषां पृथगुपादानं तद्धक्तणे भायथित्तविशेषप्राप्त्यथम् ॥ १७३ ॥ कि च- ^» अक, भ 3. 9 कृ व्क सकाकट कुरर रञ्जदाखकम् ॥ जाहूपाद्न्खञ्चरारनन्नाताशच म्रगदिजाब् ॥१७६॥ ® रक्त (. ष्च, ७ छ ज, चक्रञ्च र्तषदाश्च सनि वद्मव च ॥ मत्स्यात्र करविङ्को ्रहवटको निगदे पृक्तः । स्य प्रामवासिनिषेषे सस्युभयच. रत्वातएनग्रहणम् । काकोटो द्रोणकाकः । ^ द्रोणकोकरिटः " इति निगमात् । रज्ञ्वादीन्दर्यतीति रऽ्युदाटको टकषकुद्रकः । जालपादं ईंसादिव्यतिरेके- णाज्ञावा मृगद्विजजाताः । अत्रापि कठ्विङ्कादयो ज्ञा्तैमृगन्यतिरिक्ताः परक्षि- विशेषाः । सनं सूनागतं मांसं, वहूरं शुष्कमां मू । सौनवदरे मकष्याणामपि मृगादीनां वजेनीये । मत्स्याः भरसिद्धास्तान्वर्भयेत् ॥ १७६ 1 9 ग, सकुकनकपि" । २ ख. ्स्यानुयो" २ ड, कुक्कटं रज्जदार। ४ ख, तस्याप्रामनि-
वानि । ५. ग. घ. 'दान्दंस्ा । ६ ग. घ, प्रलाः । नातितोऽपि 1 ७ ग, घ, श्तम्य । < ग, ध, "जयेत् । मः ।
आचाराध्यायः 1 याज्ञवल्क्यस्परतिः। 2४९ ( भोज्यामोञ्यमक्ष्याभक्ष्यप्रकरणम् ६ )
वजेनीयतयोक्तानां [भक्षणे] भायशित्तमाह-
कामतो जग्ध्वा सोपवासष्ठयहं वमेव ॥ १७५ ॥ संधिनीप्तीरा्दीनां मत्स्यान्तानां मध्येऽन्यतमं कामतो जग्ध्वा भक्षयित्वा न । अकामतस्त्वेकाहम्-“रेषेषुपवसेदहः''इति मनुस्परणात्। १७९॥ कै च- पराण्डुं विड्वराहं च च्छताकं प्रामद्धुक्ङटम् ॥ छशुनं ग्रज्ञनं चैव जग्ध्वा चान्द्रायणं चरेद ॥ १७६ ॥ पठाण्डुः कन्दविशेषः । विडवरादो ग्रामसूकरः । छत्राकं उन्रसदशम् । प्राम- कुकुटलशुने प्रसिद्धे । गृञ्जनं कन्द विशेषः । गरतेनक इत्युदीच्यां प्रसिद्धः । एतानि कामतः सकृद्धक्षयित्वा चान्द्रायणं चरेत् । मनुस्स्वेषां कामतो मक्ष णाभ्यासे पातिद्यमाह- ५ छत्राकं विड्वराहं च छश्ुनं मामकृ्छरम् । पाण्डुं गरृज्ञनं चेव मल्या जरध्वा पतेद्धिनः ” इति ॥ ततश्च सुरापानभायथित्तपा्तिः । अपरतिपूे तभ्यासे स एवाऽऽह- ८५ अमलयेतानि षडनण्ध्वा कृच्छं सांतपनं चरेत् । यतिचान्द्रायणं चापि शेषेषूपवसेदहः ? इति ॥
@ , कः
अपतिपूरवे सङ्द्धक्षणे शङ्ख आद- ^ ८८ छानपटाण्ुगूञ्जनविड्वराहग्रामकुद्धरदम्पीकमक्षण दवादश्षरात्रं पयः पिबेत् ” इति । सदृद्धक्षणे ब्रह्मपुराणभ्- ८ छान गृज्ञनं चेव पठाण्डुश्च परारिका । कन्या परारिका चान्या दीषेपत्रं तदुच्यते ॥ अढग्बुपा च तुह) कृतनामा महौषधम् । गृञ्धनं यवनेष्टं च शद्ेपुयेवनाश्च तत् ॥ सप्तकं च सनाशाकं ईम्बुरं च गरेटकम् । अथ पूयनकतं नाम छवतकां च दारुणा ॥ त्रयोदशेतास्तस्यापि जौँतयश्वातिगर्हिताः । पिण्डोपमं तु सक्खण्डं कवकं चेलयप्तनिमम् ॥ छत्राकं छत्रप्तटरां चयं ममिप्मुद्धवम् । १ ग, घ. “षः । सन्नेनक इति तदे भ्र 1 २ ख. "गे जग्ध्वा च्निराः । ३ ग. ध. पय च "बः । सत्ेनक इति तसि 1 २ ल. "गे जग्ध्वा निरा । ३ वग. घ. प्रं । ख, प््गुः। ५ ख. खमकं 1 ६ ग, घ, तुम्बरं ! ७ ख. जायतास्तस्य म । ८ ख, सुक्ुण्ड । ह.
२५० अपराकापराभिधापरादिस्यविरचितदीकासमेता--[ १ प्रथमः- ( भोज्याभोञ्यमक््याभक्ष्यप्रकरणम् ६ )
नानाविधाः शाखिनो ये छन्नाकं च तदुद्धवम् ॥ शजञच्छेदषु वृक्षाणां यश्चोद्धवति कत्र चित् । त्वकूपयन्तेषु च रसो डोहितान्यङ्कुराणि च ॥ पटाण्डुपरमुसैरेमिः प्रमादाद्धक्षितैरपि । चान्द्रायणं चरेद्धिपः कच्छ सांतपने तथा ॥ वनवाप्तनतं माप्तं चरेद्वा सुसमाहितः "! । असमथांदिविषयो विकल्यः । स्मृत्यन्तरमरू-“ रैरण्डुश्च पटाण्डुश्च ख्वतकेः परारिका । गृद्खनं यवनेष्टश्च पठाण्डोरद॑श जातयः ” ॥१५७६॥
भक्ष्याः पञ्चनखाः सेधागोधाकच्छपशंहकाः ॥ नदि | ~ दडि क, क शराश्च मरस्यष्वापि 1हं सह तुण्डकराहताः॥ १७७॥ तथा पाठीनराजीवसश्चल्ाश्च दिजातिभेः ॥ सेधादयः श्श्ान्ताः पश्चनखास्तथा मरस्येषु पध्ये सिहृतुण्डकादयो पर्स्य- विशेषा द्विजांतिमिरम्याः । सामान्यतः अत्तोऽयं पचचनखमभक्षणनिषेधो मत्स्यभक्षणनिपेधश्च न तेषु विद्यत इत्यथः । सेधादीनां प्रसिद्धमेव पश्चनखत्व- मनदयतेऽन्येषां पश्चनखानां मांसमभक्ष्यमिति ज्ञापनार्थम् । सेषा श्वावित् । स च श्वभक्षको व्याघधविश्ेषः। सेधा वद्धीसदशः भाणिविशेषः । शशकच्छपो प्रसिद्धौ । शष्टकः शटी । द्विजातिग्रहणमुपलक्षणाथंम् ॥ तथा च देवरुः-“ उक्त मेतत्त सर्वेषां मक्ष्यामक्ष्यमशेषतः । वणोनां सरानुोमानां सख्ीणां च विदोषतः ” इति ॥ वसिष्ठः-- “ श्वाकिच्छसयकराशकच्छपगोधाः पञ्चनखानां मक्ष्याः । अनष्ट: पदानामन्यतोदन्ताश्च मत्स्यानां चचेटगवयशिशुमारनककु- ङीरा विकृतह्पाः सपेशीषाश्च गोरगवयशशरमानाश्वनुदिष्टा- स्तथा घेन्वनड्हावपन्नदन्ताः ” इत्यादि । अवपर्नदन्ता इयन्तमभक्ष्य इति भतिपदं संबन्धनीयम् । भश्यौ पेन्व- नडुहौ मेध्यौ वानसि(स)नेधके्ैज्नायेते । खदगे तु विवदन्तेऽओ्राम्यस्र- करे च खड्गे तु विवदन्ते मक््यामक्ष्यतयाऽतो विकर्पः। स च व्यवस्थितः। भाद्धे भक्ष्यो नान्यत्र । अग्राम्यसूुकरोऽरण्यसूकरः ॥ १७७ ॥ * खड्गे तु विवदन्तं इति पुनरुक्तम् । १स्व.न्न्तिनच। २ ख. हृरिण्यश्च ।३ग. ध, तङ्कः पः * ख. शल्यकाः। ५ख. "जा साः। ६ ग. घ. नुष्राः पशन्यामः । ७ ख. छ, ¶सिरनीयके वि० । ८ ग, ्यकौ वि? ।
आचाराध्यायः ] याङ्जवरक्यस्प्रतिः। २५१ ( भोस्यामोज्यभक्ष्याभक््यप्रकरणम् ६ ) अतः शृणुध्वं मांसस्य विर्धिं भक्षणवर्जिते ॥ १७८॥ प्राणात्यये तथा श्रादे प्रोक्षितं दिजकास्यया ॥ देवानिितन्समभ्यचं खादन्मासें न दोषभाक् ॥१७९॥
क भ कै क ॐ
उक्तं मांसानां भक्षणे वजन चातः परं विधिनिमित्तं वक्ष्यमाणं श्रुणुष्व । तत्र प्राणालययादि मांसभक्षणे निमित्तं शाब्दं वजेने तु तदभाव आम् । भ्राणाल्ययो व्याधिनिभित्तोऽन्नाभावनिमित्तथ । श्राद्ध च मांसमक्षणे निमि. त्तम् । तदिह भाद्धभोक्तारं मति निदंश्यते । तथा च मनुः ८ नियुक्तस्तु यथान्यायं यो माप्तं नात्ति मानवः। स प्रेत्य प्तं याति समवानेकविंशतिम् " ॥ नियुक्तो निम॑न्रितो देवे शराद्धे वा। तथा च यमः--“ जमन्नरितस्तु यः शद्धे दैवे वा मांमुतप्रञेत् । यावन्ति पडुरो माणि तावन्नरकम्च्छति "” ॥ ्रोक्षितश्षब्देन निर्वतितपञ्चयागमांसमुपरक््यते । ततश्च पष्ुयाग ईंडा- ह्पमांस ऋतिवग्यजमानेः काये एव । द्विजकाम्यया द्विजच्छया । यं प्रति द्विजास्त्वया मांसं भक्षणीयमितीच्छन्ति स भक्षयदिलयथः। देवपिदभ्या दत्तस्य मांसस्य रेषमशेषमश्नीयात् । एषु निमित्तेषु खादन्मांसं न दोषभाग्भवति | १७८ ॥ १७९ ॥
वजेनविधिमाह- = ॐ अ भ ५ वाद ष वसेत्स नरं षार दनान पश्चुराममिः ॥ 9 क भ्य के व { अप क सामतानि दुराचरा य हन्यवा्वना पद्यच् ॥१३८०॥ अविधिनोक्तनिमित्तव्यतिरेकेण यो दुराचारो मांसं खादितुं पञ हन्वि स पश्रोमसंमितानि दिनानि नरके वसेद् । अनेन च पशुवधस्य प्रतिषिद्धस्य नरकवासं भरति निमित्तता बोध्यते । यथा भ्योऽपगुरति शतेन यतियात् '" इलाः दिना बाह्मण पभरवगूरणस्य यातनायाश् साध्यसाधनसेबन्धः । तेन नेदमय- वादमाजं कि तु विवक्षितखाथ वचनम् । अज मनुः - ५ अनुमन्ता विशप्तिता निहन्ता क्रयविक्रयी । सस्कता चोपहतां च खादकश्चेति घातकाः ” ॥
१ड, न दुष्यति। रग. ध. “णं च । अतः। ३ ग, घ, इदां तुपमांसभक्षछ । ग, घ भिः) रसिता ।
२५२ अप्राकोपराभ्रधापरादेलार्वराधेतरीकासमेता-[ १ प्रथमः-- ( द्रव्यदद्धि प्रकरणम् ७) यमः--“ यस्तु खादति मांप्तानि प्राणिनां जीवितैषिणाम् | हतानां च मृतानां च यथा हन्ता तयेव प्तः » ॥ तथा--“ धनेन चोपभोगेन वधबन्धेन चाप्यथ | त्रिविधस्तु वधो ज्ञेयो मोक्ता तत्रातिरिच्यते » ॥ अथ महाभारत--““ चतुरो वापिकान्मापान्यो माघं नात्ति मानवः | चत्वारे मद्ाण्याभ्नोति कीर्तिमायुर्यशो वरम् "” ॥ तथा--“ केमुदं तु विरेषेण इह्कं पक्चं नराधिप । वज्येन्मधघु मां्तानि धर्मो ह्यत्र विधीयते » ॥ यमः-“ यजुषा संस्कृतं मां मक्षयेत्त॒ यथाविषि । न भक्षयेदृथामांपं पर्ठमांसं विवेयेत् ” ॥ पृष्टस पृष्टसंधि्मासम् । ब्रह्मपुराणे--“ पशोश्च मायैमाणस्य मां न आहयेद्िनः। पृष्ठमांप्तं गभेशय्यां शुष्कमापतिमथापि वा » ॥ नित्यमभोज्या इत्ययुषटत्तौ गौतमः- ¢“ उमयतोदन्ता अोमानः केशिन एकशफाः कठविङ्षवचकय कहा; ” । केशी, चमरी ॥ १८० ॥ इदानीं विहितय्यतिरिक्तमांसमक्षणवर्जनस्य फलटमःइ- £, अ ® क = सवाकामानवप्रात् हयुर्मधुफर् तथा ॥ ग्रह अप नेवसन्विप्रो मुनिमापविवननाद्र ॥ १८१ ॥ इति भोज्याभोज्यभक्ष्यामकषयप्रकरणम् ॥ ६ ॥ गृहस्थोऽपि सन्मरंसविवरननान्युनितुटयो भवति । तापसो भवतीलर्थ; । सवान्कामानश्मेषफलं च भाभोति । अवाभोतीति वर्षमाना विभक्तििधिति- भक्तित्वेन परिणामयितव्या यथा रा्चिसत्े ॥ १८१ ॥
इति शरीविदयाधरवंश ममवश्रीरिखदारनरेन्रजीमूतवाहनान्वयप्रसूतश्ीमदपरादि- सदेवविरचिते याज्ञवल्कीयधर्मशान्नानिबन्धे [ भोञ्यामोज्य भक्ष्यामक्ष्यरकरणम् ॥ ६ ॥
अथ सटीकयाज्ञवस्क्यस्म्रती द्रव्यश्चुदप्रकरणम् । (७ )
अधुना द्रन्यशद्ध्यपायविधिभ्रकरणमारमते । द्रव्यस्य दोषापगमः - अधुना द्रच्यशदध्युपायविधिमकरणमारमते । द्रव्यस्य दोषापगमः शदिः । १ ख, नीं केद्यविः ।
आचाराध्यायः 1 याद्नवल्व्यस्प्रतिः। २५३ ( इन्यञुद्धि्रकरणम् ७ ) अपेतदोषं हि द्रवयं शुद्धमित्युच्यते । चान्चेण च काकादिसपृक्तं द्रव्यं क्षा- लर्नाच्छुष्यतीति कथ्यते । तेन तत्रापि काकादिसेपर्कजनितदोषापगम एद दिशब्देन वाच्य; । न च परत्यक्षगम्यो दोष इति दुदधिविधानान्यथादुपपक्या काकादियोगास्कोऽपि द्रव्ये दोषो भवतीति परिकरप्यते । तदपगमोपायो नानाविधः भोक्षणमक्षालनादिः शास्रेण विपीयत इति । अशुद्धेन द्रव्येण न संब्यवहारः पुरुषेण साध्यः रिं तु शोधितेनेवेति शुद्धिषिधिवरादेव करम्यते। तच कपंटकपालादिना द्रव्यखण्डेनापि यदि व्यवदहारसिद्धिरस्ि तदा तदपि यथाविधि शरोध्यम् । एवं च यच्छाख्कारेखस्यते भोक्षणादिना द्रव्यं शुचिता- मियात्ययतं भवति शष्यतीटलयादि, तत्र तजर पृरुषव्यापार एव ङाप्तणिके विषेयः, पुरुषस्तथा कया्यथा द्रव्यं शुचि स्यादिलययथः । अशुद्धेन द्रभ्येण संव्यवहारतः पुरुषस्याश्ुचिता विदितकमंकवेत्वयोग्यत्वभातिबन्धरूपा परस्यवा- यान्तरहेतुभूता च जायते । तस्याश्च परत्यवायकरतामाह पनुः- ¢ छृष्टमदीं तृणच्छेदी नखखादी च यो नरः । स॒ विनाश्ञं जनल्याशु पूचकोऽडुचिरेव च » इति ॥
तज द्विविधा शद्धिः--श्रीरशुद्धिषाद्रव्यदद्धिश्च । तत्र बाह्दरव्य्ुदधि तावदाह-
०. £ वा स।वृणराजतान्जानापध्वेपाज्रहार्मनाम् ॥ शाकरञ्मरलफटरवासावद्डचमणाम् ॥ १८२ ॥ पजा चमसानां च वश्मि शडरष्यत ॥ चर्चुक्दुवसशखहपात्राण्युष्णन वारणा ॥ ३८३ ॥
सुवणेस्य विकारः सवर्ण, रजतस्य विकारो राजतम् । अन्न श्हशक्त्या- दि । उ्वेपात्रं महावीरादि । अरहा देन्द्रवायवादिपाज्राणि। असमानः पाषा- णाः । बिदछं वेणुदङमर् । पात्राणि बृस्यादीनि खेहरदितानि। चमसा उध्वेपा- जव्यतिरिक्तानि दारवाभि सोमपाजाणि। भरसिद्धमन्यत् । एषां वारिणा शुद्धिः कौ चमिष्यते । भक्षाखनरूपा चेयं शुद्धिः, भोक्षणरूपा तु स्प्यादिपाजविषयत्वेन पृथगेव वक्ष्यति । चरमन्मयं भाण्डम् । सुगजुहादिः । ञ्ञवः रिद्धः । एतदा- दीनि सेहान्याञ्यदिप्रान्युष्णेन वारिणा परक्षाखनाच्छुध्यन्ति। उच्छिष्टादिनर- स्यष्टानां चेषां छ्रदधिः। यदाह देवलः-
9१ ख. य. घ. नादिना दुध्यः । २ ख. घ, तत्थ कपंरकः ! ३ ख. पि यथाः ।
९४ अपराकोपराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता-{ १ प्रथमः-- ( द्रव्यशुद्धिप्रकरणम् ७ ) ५ उच्छिष्टाश्चुवितस्यष्टमद्रवं शुध्यतेऽम्भप्ता । सद्रवे चाभिरुध्येत सहगन्धविवजितम् ” इति ॥ अडचिरबोत्खष्टमृज्नादिनें तु काकादि । यत; काकमुखसंस्पृष्टपात्रस्य शु्धन्तरमाह शङ्लः- ^ कष्णङ्कुनिमुखावमृषटं निटिलेच्छरपदमुखावेमृष्टं पात्रं न तत्प्युज्ञीत इति । सौवणादेरकेपस्येषा द्धिः । तथा च मनुः- ५ निर्टेपे काञ्चनं माण्डमद्धिरेव विदुध्यति । अन्जमहममयं चेव राजतं चाुपर्छृतम् ” ॥
अनुपस्छृतं ताम्रादिना यन्न स्पृष्टम् । तैजसानां गत्रादयुपघाते बौधायन आह-
^ तेजसतानां मुत्रपुरीषुक्रासद्ुणरपवाततितानामावतनमसपसरगे तु परिढे- खनम् । स्पश्चेमात्रोपधति त्रिःसप्तकृत्वो मस्मना पारिार्जनम् । अतेन- सानामेवेमृतानामुत्सर्मः ” ।
आवतेनमभ्निसंयोगेन द्रवीकरणम् । अत्र हारीतोक्तो विशेषः-
५८ अद्धिः काञ्चनरजतशङ्खशु्तीनां तद्ुणवजेलेहवेवर्ण्योपहतानां यवगो- धूमकडायमाषमपूरमूद्रगोमयनचूर्गैषोवनम् । अम्ड्छवणाम्यां ताञ्रागाम् । भस्मना कास्यानार्म् । षाणतेरपिकताव्षणेः काष्णायप्तानाम् । शिडाव- धपषेणमाजैनेर्मणिमयानाम् » ।
यवादिचणांनि तुरयार्थत्वाद्विकरपन्ते। उदकं तु सरवै; शोधनदरव्यैः समी. यते । छोदतेक्ण्यसाधनं षाणम् । | आपस्तम्बः-- ५ गवाऽऽघ्रतानि कांस्यानि शूद्रोच्छिष्टानि यानि च। शुध्यन्ति दश्ञामिः क्षरः शधचकाकोपहतानि च » ॥ क्षारो भस्म । स्वसपकारोपपातविषयमेतत् । बाङ्खः-“ सूंतिकोच्छिष्टमाण्डस्य सुरार्म्हतस्य च । त्रिः सप्तमानेनच्छुद्धिने तु कांस्यस्य तापनम् ” ॥ कांस्यव्यतिरिक्तानां तैजसानां धंतिकोच््छिष्टादिके स्वर्पकालोपधाते यव- चूणांदिभिरेकविंशतिड्ृत्वो मार्जनादेव शरुदधिन तु कांस्यस्य तापनम् । अथा- त्कास्यव्यतिरिक्तानां तापनमपि कामिति गम्यते ।
१ग. घ. -वसृषटं। २ग घ. वसषटे। 3 क. ग. घ. संसृष्टः। ४क. ग. घ, “्पमयैरद्यः न्तवा । ५ ग.-घ. "शरादीनाम् । भ 1 ६क. म् । शाण । ७ कग. घ, सूतको\ < ग, घ, मध्ये ० । ६ ग, घ, पनात् । काँ । १० क, ग, घ, सूतको" ।
आधाराध्यायः 1 याह्ञवल्क्यस्पृतिः । २९९ ( दन्यङुद्धिभ्करणम् ७ 9 तथा-- ^ तरहम्षत्रविशां चेव सङृत्संमार्जनच्छवि ” || दिजोच््छिष्टयुक्तं तेजसं सदत्स॑मार्जनच्छध्यतीटयर्थः । चतुर्थन तु यद्भुक्तं चतुरभि्तत्र मार्जनम् । अरो प्रक्षिप्य गृह्णीयाद्धस्तो प्रक्षास्य यत्नतः । गोदज्ञेण तु संशणषटं तत्पाघरं शुचितामियात् » ॥ कां स्यव्यतिरिक्ततेजसपाजविषयमिदम् । मनुः--“ तेजपतानां मणीनां च सरस्यारममयस्य च । मस्मनाऽद्धिमृदा चैव इद्धिरुक्ता मनीषिमिः ? ॥ तेजसानि हेमादीनि । तदुक्तम्-- ५८ हेम ताम्रं च रजतं का्यायज्ञपुपीकाः । एते च तैनपाः प्रोक्ता धातवस्तैजपतोद्धवाः ” इति ॥ शद्खः--“ उष्णोदकेन कांस्यस्य सीसस्य त्रपुणस्तथा । क्षारेण शुद्धि कस्यस्य रोहस्य च विनिर्दिषत् ॥ खोहानां दाहननच्छद्धिमंसना मोमयेन वा । दहनात्वननाद्वाऽपि शैखनामम्मप्ताऽपि वा ॥ काष्ठानां तक्षणाच्छुद्धिमृदोमयजकङेैरपि ” ॥ महति दोषे दहनं खननं च द्वितीयमरपदोषे । बोधायनः--“ तैनपानां पात्राणां गोरङ्द्धस्मभिः परिमार्जनमन्यतमेन वा » | उशहना-“ सुवणेरनतताम्रतरपुषीप्तकांस्यानामाद्धिरव मस्मपयक्तामिस्तौनप्तानां चाच््छिष्टानां मस्मना तिः प्रक्षाटनम् । कनकमणिरनतश्चङ्ख- दक्त्युपरानां वज्विदटरन्जचमंणां चाद्धिः शोचम् । मत्पात्- शख्ाणामस्मावत्तापनम् + । काडयपः पेकतामिदेन्तशङ्शङ्कहक्तिमणीनाम् * । यमः--“ रजतस्य सुवणेस्य ताम्रस्य त्रपुणस्तथा । रीत्ययःकास्यपतीप्रानां मस्मना शोचमिष्यते ” ॥ ऋष्यशृङ्गः--“ मुक्ताफटप्रवाछानां शुद्धिः प्रक्षालनेन तु । अन्नानां वेव माण्डानां रवैस्यादममयस्य च ” ॥ विष्णु;ः--“ तास्नरीतित्रपुपीपतमयानामम्डोदकेन "१ | स्ृलयन्तरभू-- ^ मस्मना शुष्यते कास्यं सुरया यन्न छिप्यते । सुरामूत्पुरीषैस्तु शुध्यते तापरेखनैः ॥
२५६ अपराकपराभिधापरादि यविरवितशकासमेता-{ १ प्रथमः- ( द्रव्यशुदधिप्रकरणम् ७ ) ताञ्रमम्डेन शुष्यन्त न चेदामिषटेपितम् । आमिषेण तु यदधिघ्तं पुनदीहेन इ़भ्यति ” ॥ आदिपुराणात्-“ सुवणेरूप्यदाङ्खादमडक्तिरत्नमयानि च । कास्यायस्ताञ्ररेत्यानि अपृसीप्तमयानि च ॥ निर्हपानि विद्ध्यन्ति केवटेन जेन तु । रुद्रोच्छिष्टानि शष्यन्ति चिधा क्षाराम्डवारिमिः ”॥ प्षारादिदरव्यत्रितवाञ्निधाखम्। मानेन तु दश्चत्व एष । वचनान्तरवशात् । ८५ सूतिकादावविष्पूत्ररजस्वख्हतानि च । | प्कषे्तम्यानि तान्यभ्रो यद्यद्यावत्सहेदपि ” ॥ द्रव्यं यार्वन्तमभिमरक्षेपं सहते यावताऽगनिपरक्षेपेण न नरयति तावन्तं छया दित्यर्थः । अरपो पघातविषयमेतत् । शातातपः“ सुवर्णं रजतं ताम्रं चुं कृष्णायसं तथा | रीतिकाप्ीप्रोहानि शुध्यन्त्यदमप्रघषणात् ” ॥ विष्णुः-- विष्मूत्ररेतःशावरक्तटिप्तमावर्तनोष्धेखनतापनैव । त्रिःपपतककत्वः परिमानेनेन मस्मादिना इष्यति तैजपतं हि » ॥ तैजसानां रेतोविष्पूतराङ्कणपादिभिशण्डाङस॒तिकोदक्यापतितादिभिथ चिरणुपहतानामावतेनम्र् । तदं स्पकारोपहतानां परिटेखनं ततोऽप्यस्पकारोप- हतानां अतापनम् । स्परोमा्ोपहतानामेकवंशतित्वो भसमादिभिमाजैनं प्रतिमाजने(नं) च परक्षाङनम् । अद्गिराः-“ गण्डूषं पादशोचं च यः कुर्यात्कांस्यमाजने । पण्मापतं मुवि निक्षिप्य पुनश्वाऽऽकारमादिशेत् ॥ श्ञातातपः-- ^“ शवाऽऽघतषु कास्यषु श्द्रच्छिषटेषु वा पुनः । द्शमिभेस्ममिः शुद्धिः श्वकाकोपहतेषु च ॥ हारीतः-““ संहतानां तु पात्राणां यदेकमुपहन्यते । तस्थेव शोधनं प्रोक्तं न तु रत्छष्टिनामपि » ॥ शङ््खः--“ मं संयोगजं तज्ने यस्य येनोपहन्यते | तस्य तच्छोषणं प्रोक्तं पामान्यं द्रव्यशुद्धिङ्कत् , ॥ यस्य शोध्यस्य स्वभावजं संयोगजं बा मरं येन भस्मादिना दरग्येणोप- हन्यते तस्य तच्छोधकं भवतीलर्थः ।
--------------------------------------------------~-----~---~-------- न ५५००००9
१के.ग, घ, वद्भिः । रग, ध. “पु काष्णोयः। 3 ख. द्द का 1 ४ ग, तत्पृषटि" ।
आचाराध्यायः ] याज्ञवस्क्यस्पृतिः । २५७ ( द्रन्यदुद्धिप्रकरणम् ५)
बौधायनः-“ दारुमयानां पात्राणामुच््छिष्टपतमन्वारन्धानामवरेखनम् । उच्छष्टरेपोपहतं नामवतक्षणं मूत्रपुरोषरेतःपरमृतिमिरु्समेः ” । रदरा्च्छिष्ठसमन्वारन्धानामिखर्थः । अवटेखनं शस्ञादिना षणम् । यमः--“ यदि मूत्रपूरीषाम्यां रेतत्ता रुधिरेण वा । चे समुपहन्येत अद्धिः प्रक्षाच्येत्तु तत् ॥ यद्यम्भपता न श्ष्येत्त॒ वसं चोपहतं दम् । छेदनं तस्य दाहो वा यन्मातरमु पहन्यते ¬ ॥ पचेताः-- ८८ च्ेखानामुपहतानानैत्सवेदनं गन्धदेपापनयनं तन्मत्तच्छेदनं वा `" 1 पुरीषादिरिश्वद्ञविषयमेतत् । व्यासः--“ वलं मदम्भप्ता इष्यद्रज्नुषेदकमेव च । रञ्ञ्वादिकं चातिदुष्टं त्याज्यं तन्मात्रमेव च › ॥ तैद वेणवे्रनडादिमयं शुषीदि बरह्मपुराणमू-^ प्रह क्षाल्येद्रल दैवे पिव्ये च कर्मणि। शवविण्त्रहुकर्तु दूषितं च मृद्बुमिः ॥ दोध्यदो शोधनीयं च गोरमत्रक्षारवारिभिः। रज्जवद्कर्ूपात्राणां चमराडाबुचमंणाम् ॥ कृत्वा शोच ततः दादधिगोवाडेधंषणं ततः । कौश्चेयाविकयेर्दैयं रजताक्तं जं खरु ॥ सुवर्णाक्तं तथा ददयात््षोमाणां चाथ वापतप्ताम् *! ॥ त्वा क्रौचं नि(चमि)त्यमनुवतेते। अङ्किराः--“ शौच महाधरोमाणां वाय्वरनयकेन्दुररिममिः । रेतःस्पष्ठं शवस्छष्टमाषेकं न प्रदुष्यति ” ॥ आविकस्यापि महाेत्वं विशचेषणम् । बौधायनः - ^“ आत्मशय्याप्तनं वचं जायाऽपलयं कमण्डटुः । राचीन्यात्भन एतानि परेषामशचीनि च ¬ ॥ हारीतः--“ यानकयनान्यपरिहा्याण्येके मन्यन्ते । तनन वणेविशेषच्छृह्कमलि-
नपसर्मदक्षनात्पापषंपयोगाच्च तस्मात्यथक्को चचा पः" इति । © ^~ [4 वा > अस्यार्थः पतितादपहतानि तथाऽषोवर्णोपहतान्ुततमवर्णयोनश्चयनादी-
= १ख “तानां मू} २ क. ग. घ. मुत्लेद्। ३ ग. घ. श्यादाशोः ! ८ ग. घ. ममूत्राक्षः 1 ५ ख, श्योभयं 1 ६ क. शसम्यासनाः 1 ७ ख, श्योचः प्रय । ३३
२५८ अपराकांपराभिधापरादिलयविरचितरीकासमेता - [{ ९ प्रथमः- ( द्रव्यशुद्धि प्रकरणम् ७ )
न्यपरिहायणीति पूर्वपक्षमभिधाय तन्नेयादिना सिद्धान्तितम् । षम॑शासेषु चणानापत्तराधरभावेन विक्षषदश्चनात् । तथा पातकोपपातककारिभिपदटिने- स्तद्रहितानां शुह्ानां त॒स्यशशय्यादियोगेन सस्रगस्य प्रायाधत्तानेमित्ततयाऽ. भिघानादङृतेनसोऽपि मछिनसं सभं पापोत्पत्तिद्शंनात् । यथा व्याधितससगं नीरोगस्यापि रागादयो दृश्यन्ते तद्रद्ापि । तस्मातपृथर्शस्यादिवश्ैन पृथकङ्शोचत्वमेव भय इति । पनहीरीतः--“ स्वानुपपत्तो शच्यन्तधयि समामनन्ति सेस्प्च सचे स्नानमेव द्याह । आसनं शयनं यानमन्तधौय समाचरेत् ? । अस्यार्थः-- स्वकीयक्षय्याच्लामे कम्बलादिना बुद्धेन तदन्तधांयोपयो- तव्यम् । यतः पतितादः शय्यादिस्पशे सचरु स्रानमिति । दोचाधिकारे शङ्खिखिता- “ सर्वैषामापो मृदरिषटेङ्कदनिस्वतण्डुठषेपकद्कक्षारगोमूत्रगो- मयादीनि श्ौचद्रभ्याणि । अहतानां प्रोक्षणमियेके ” । अहतं यज्ननिगयुक्तम् । वायुपराणात्-“ अ।रष्टश्च तथा विखवेरिङ्दैश्व्मणामपि । वैदलानां च सर्वेषां चमेवच्छोचमिष्यते " ॥ तथा--“ तथा चमा्थिदारूणां शृङ्गाणां चावरेखनम् । मणिवज्ञप्रवाछानां मुक्ताशङ्कोपर्स्य च ॥ पिद्धाथेकानां कस्केन तिखकस्केन वा पुनः | स्याच्छोचं सवंवणानामाविकानां च स्वराः "१॥ सिद्धा्थेका गौरसर्षपाः । कटको जरमिभरं चणम् । स्पृयन्तरम्--““ न्य्रोधोदुम्बराश्वत्थाः एक्षश्चैव चतु्॑कः । जम्ब्वाम्र(मरकाश्वैव इत्येते चर्मशोधकाः » ॥ विष्णुः--“ मणिमयमरममयमन्जं सतरात्रं महीनिखननेन मूत्पुरीषादयुपहता- नामेतत् । शुङ्गदन्तास्थिमयं तक्षणेन दारवं खन्मयं च जह्यात् । तथा कापास्चिकानां च भस्मना समुदाहृतम् "| यमः-- ^ ङष्णाजिनानां बिद्वेश्च बाना मृद्धिर्भप्त ।
गोमूत्ेणास्थिदन्तानां क्षौमाणां गोरसतषेषैः ” ॥
१ ग. महीं निखनेत् । मू । २ ऊ. "यैः । रौरवबस्ताभि° ।
आचाराध्यायः ] यान्जवस्क्यस्प्रतिः । २९९ ( द्यदद्धि करणम् ७) बोधायनः--““ कृष्णानिनानां बिस्वतण्डुडेः * । वटीं ~+ {( प * गो 03 [,*प 9 न परनासः--““ कृष्णानजिनानां मेरप्तषषं र् रवचस्ताजनाना विदतण्डुछः | कारयपः-“ तृणकाष्ठरज्युम॒ज्ञनतुचमिवेणुविदरंफलपत्रवर्क खादीनां चेखवच्छी- चम् । मद्ारुचमंणामलन्तोपहतानां लयागः । अपस्कृतायां भम न्यस्तानां म्रक्षाखनम् । पराक्षाहतानामम्युक्षणम् । एव क्षुद्र समिधामसस्कृतामेष्याद्यपहतानामेकपुरुषोद्धायांणाम् ” ॥ १८६॥
स्फयश्चषाजनयान्याना मु्खर्खरख्नप्ताम् ॥ प्रोक्षणं सेहतानां च बहूनां धान्यवासपाम् ॥ १८४॥ स्फयादीनामनोन्तानां यज्ञाङ्गभूतानामञयुचिस्पृष्टानां भोक्षणमेव शुद्धिः । तथा यज्ञाङ्मावमन्तरेणापि बहनां राशीढृतानां धान्यवासस्रापदुचिस्पृष्टानां भ्ोक्षणमेव श्द्धिः । यक्च्मणां परक्षारनमुक्तं तचण्डालादिस्पृष्टानामिदम् । शद्रा दिस्ृष्टानां बहुत्वेन चानेकपुरूषो द्धायंत्वं रक्त्यते । अत एव बोधायनाऽनेक- परुषोद्धायाणापरपतरमश्चतं दर्यति- ८ संहतानां काष्ठादीनां प्रक्षास्यावज्ञोषणे चण्डाछादिस्परों एुरुषवा- ह्यादवीक् । ऊध्वं त्वनेकपुरुषोद्धये दारुके भूमिम ›' इति । लौगाक्षिः“ चण्डाङादिपरामष्टं प्रक्षिणाहह सुध्यति । अद्यं प्रक्षाख्येद्धान्यं तण्डछ त॒ पारत्यजत् `: । सातिशयवहुत्वविषयमेत् । अत्र धान्यं सतुषं सस्यमातरं तष्डुठप्रतियोगि- त्वाव्र । तण्डुलादीनां च त्यागोऽस्यस्पानाम् । बोधायनः“ व्रीहयः प्रोक्षणादद्धिः शाकमूटफखाने च । तन्मात्रस्यापहाराद्रा निस्तुषीकरणेन वा »॥ चण्डाङादिस्प्चैऽनेकपुरषहार्याणां व्रीहीणां मोक्षणम् । मूत्रादि संसग तन्पाज्ापहारः । अश्चचिपांखादिद्रन्यसंयोगे निस्तुषीकरणम् । विष्णः--“ अपिद्धस्यान्नस्य यन्मात्रमुपहन्यते तन्मामु- तछञ्य शेषस्य खण्डनप्र्षाठने कुयात् | अर्पद्रग्यविषयमेतत् । प प्रोक्षणपयभ्चिकरणावगाह् यन्राहयवमूमाना विमङेनप्रोक्षभ फटीक्तानां निघषेणदर्नप्राक्षणेः शमीघान्यानाम् ` ।
` __-----------------~~ १ ख, "टप । २ क. “नां संहतानां यः 1
२६० अपरार्कपराभिधापरादियविरचितरीकासमेता- [ ९ प्रथमः- ( द्रव्ययद्विभरकरणम् ७) अयमर्थः-अनेकपुरुषोद्धायांणां बीदियव गोधमानां यथाक्रमं पोक्षणपरय- भिकरणाचगाहने; शुद्धिः । अवगाहनं भक्षान् । व्रीद्यादितण्डुखानां फटी- कृतानामल्पानां विमर्चनेन । अनेकपुरुषाद्धायाणां तु पोक्षणेन । खण्डनेन शुद्धीकरणं फटीकरणमर् । कराभ्यां षषेणं विमरशेनम् । शमीधान्यानां कोरी- धान्यानां पद्ादीनामनेकपुरुषोद्धायांणां निघषणन । ततोऽल्पानां दरनेन । अनेकपुरुषोद्धायाणा तु प्रोक्षणेन । विमरशेनमव विघषेणम् । यत्त॒“ तष्डस्तु परित्यजेत् ” इति तदरपपरिमाणविषयम्। आदिपूराणाव-“ गृहदाहे समुत्पन्ने विपन्ने पदमानुषे । अभोज्यस्तद्वतों ब्रीहिधातुद्रव्यस्य संग्रहः ॥ मन्मयेनावरुद्धानामधोमुवि च तिष्ठताम् । यवमाषतिरादीनां न दोषं मनुरत्रवीत् ॥ ततः संक्रममाणा्चौ स्थाने स्थाने च दद्यते । न च प्राणिवधो यत्न केवरं गृहदीपनम् ॥ तत्र द्रव्याणि प्रवाणि गृहणीयादविचारयन् ” । षट्निश्चन्मतात्-““ शयनाप्तनयानानि द्रभ्यं च बहु संहतम् । चण्डारादिमिरप्येतत्छष्ठं संप्रोक्षणच्ुचि ॥ तूटिकामुपधानं च पुष्परक्ताम्बरं तथा । श्ोषायित्वाऽऽतपे किंचित्केरैः समार्भयेत्पुनः ॥ पश्चाच वारिणाऽभ्यकषय विनियुञ्जीत क्मैणि । तान्यप्यतिमटिष्ठानि अन्यः शोध्यानि शोधनैः "” ॥~ उपधानयुच्छीषेकम् । कुसुम्भपुष्पादिना रक्तं पष्परक्तम् । तैचाम्बरं पुष्प रक्ताम्बरम् । शङ्ः-“ शयनासनयानानां संहतवच्छोचम् ? ॥ १८४ ॥
तक्षणं दार्शङ्गस्थ्नां गोवारेः एरूसंयवाम् ॥ दारुप्रश्तीनां मू्रादुपहतानां गरदादिभिरपगन्धापनयनाशचक्तौ तक्षणपप- इतावयवापनयन शुद्धिः । अस्थिग्रहणं शङ्कदन्तादे रुपलक्षणम् । तथा च मन॒ः ^“ क्षामवच्छङ्कशङ्गाणामस्थिदन्तमयस्य च ।
© क, ऋ, क क,
ड (वजानता कायो गोमूत्रणादकेन च ” ॥ 1
१क.ग.घ.वध-।२ग. ध. शनि चोध्यैः शोध्या । ३ स, तच्च पु९।
आचाराध्यायः ] याज्ञवरक्यस्यृतिः) २६१ ( दन्यदद्धिभ्रकरणम् ७)
आस्थपयपमश्वपाश्वादि । फरसमभवां बविल्वनारीकेखखाबपभतिफरमयानां गोवाडेषेषण श्ञद्धिः । गोपच्छाग्ररोमाणि मोवाखः। यमः--““ अखबद्ारपा्ाणां वेदानां तथेव च |
क, (आ, क
अत्यन्तापहतानां च परेल्यागा विधीयते "|
माजन यज्ञपात्राणा पाणेना यन्ञकमाण ॥ ३८५ ॥ यज्ञसाधनीयतानां दावांदिमयानां पात्राणां यथाविधि पोक्षणपरधावनतक्षण- रूपां श्दधि कृत्वा दक्षिणेन पाणिना संसगंश्च कायैः । अयं च पिेषो यज्ञ- कमणि क्रियमाण एव ॥ १८५ ॥ सोषेरूदकगोभूररैः शुभ्यत्या विककोशिकम् ॥ सश्रीफरेरंययपहं सारिषटः डतपं तथा ॥ १८६ ॥ सगोरसर्षपेः क्षोमे एुनपकेन म्रन्मयम् ॥ उषः क्षारृत्तिका । उरषमृत्तिकासहितेरुदकगोमूत्रेः पक्षास्यमानमाविकपू- णांमयं कोशेयं च शुध्यति । कीचिकं कोशोद्धवं त्रसंरीमयमिलयथः । उदकगो- मूरति बहुवचनं दोषानिषातेऽपि बहुकृत्वोऽपि क्षालनप्राप्यथम् । उक्तम- कारेणापेतदोषस्य पुनः केवखोदकेन धावनायं च । सश्रीफठेः सबिदेरुदक- गोमूतररं्पटं नेजपटरम् । अरिष्टं निम्बं तत्सदितेरुद कगोपूतैः कुतपं पावती - यच्छागरोममयं कम्बखवसनम्र् । अरिष्टं फेनिरुफलम् । गोरसषेपसदित॑रुद- कगोमूतरः क्षोममतसीपयं वस्नम् । मृन्मयं तु माण्ड पुनःपाकेन । चुध्यतींति भदयेकमभिरसंबध्यते । रथमपाकतुस्यो द्वितीयः पाकः पनःपाकः । श्वादिस्पृष्टमू- न्मयपात्नविषयमेतत् । चण्डाखादिस्पशं तु परिलयागः । तथा च स्मृयन्तरम्र- ५८ चण्डाटादयेरपदयृष्टं धान्यं वल्नमथापि वा | प्र्षाटनेन हाष्येत्त॒ पारेल्यागान्महीमयम् ” इति ॥ उद्कगोमू्रथोः कायभेदात्समुच्चयः। पुरीषादपहतानां बल्लाणामियं शदधिः। अन्येषां त॒ पोक्षणादिः। देवङः--“ उणौकोशेयकुतपाः ्षोमपडदुकूकनाः । अल्पशोचा मवन्त्येते श्ोषणप्रोक्षणादिमिः ॥ तानेवामेध्यपंयुक्तान््षाठ्येच्छोषनैः स्वकैः ” ॥
१ ङ, 0पाकान्महीमयः । २ क, ख, कौरेयेकोः। ३ग. घ. ध्वं भ्रमरी । *ख. “सवीरमः ।
२६२ अपराकीपराभिधापरादिलयविरवितरीकासमेता-- [ १ प्रथमः-- ( दव्यङद्धिभ्रकरणम् ७) हारीतः--“ सेवात्प्ं वनेन शुद्धिः ” । सर्देषामाविककौशेयादीनामर् । मठेन टिक्नानामियं शुद्धिः । अङ्गिराः“ उदधिद्रस्मीकमृत्सषपेशोर्णामयानाम् । स्नेद- सक्छुकुरमापोन्मदैनेगुरूणामृणांमयानाम् ” । उदव्वित्तक्रम् । ऊणौ मेषरोमाणि । विष्णुः--“ पद्मकषिरमृगरोमिकाणां तथा पुस्तकानामम्युक्षणम् '” । पटात्निशन्पतात्--“ कुपुम्म्ङ्कुमे रक्तं तथा छाक्षारतन च । प्ोक्षणेनैव शुध्येत चण्डारुस्परीने तथा ” ॥ इदं च यदि भ्रक्षारने सलयत्यन्तरागनाशस्तदा वेदितव्यम् । [$| क $ % ह | १० के # हारीतः-श^क्षरोषाम्यां कापासतश्चणमयानां पुत्रनीवकार्ठः क्षोमवरोर्णानां पु्- जीवकोदश्चिदम्यामजिनानां चेखवचमणां शुद्धिः । तीनां रज्ञनम् ? । हतिथमेमयगदकादि माण्ड । उदकेन समुचयः सर्वेषां बोधनद्रव्याणाम । शर्खः-- ^“ चेङानां म॒द्धस्मगोमूत्क्षारोदकैः । चेखवद्धान्यानां पक्षचामरचमैतृणवाख्वल्कवेत्रनानां च ”' | गोतमः--“ चेख्वद्ररनुविद्रचर्मणामुत्सगो वा " इति । उत्स्स्तयाग उपहतभागस्य । आपस्तम्ब$--'“ स्नाने दानं तपो होमः पितृयज्ञ तर्पणम् । पञ्च तस्य वृथा यज्ञा नीख्वख्स्य धारणात् ॥ मृते मतैरि या तु चली नीडवस्ं विधारयेत् । ताद्वत वतेत्तस्या नरके नान्न संशयः ॥ छीणां करीडाथेंयोगे शयनीये न दुष्यति ४॥ बद्यपुराणे-“ यसे विप्मूत्रशुकरेस्तु दूषितं च मदम्बुमिः । शोध्याऽऽदो शोधनीयं च गोमृकक्षारवारिमिः ॥ रज्नुवल्कटपाताणां चमप्ताराबुचर्मणाम् । करत्वा शौचं ततः शुद्धिर्गोवाठेवषंण पुनः ” ॥ काश्यपः“ तृणकाष्ठरज्तुमृजशण्तोमेवीरचरमवेणु- विद्रपत्रवस्कङादीनां चेकवच्छौचम् ” ।
शिपि णाधषधणषणणणणण रीण गणि
आचाराध्यायः 1 याज्ञवस्क्यस्परतिः | गदर ( द्रव्यद्ुद्धिप्रकरणम् ७ ) --“ मदेभूत्पुरीषैवा शछेप्मपूया्चशोणितेः। पस्प्ष्ट नव शुष्यत्त पृनःपाकेन मन्मयम् ” ॥
उञना--“ मृन्मयानामुच्छिष्टटिप्तानां माजनमुच््छिष्टसष्टानां प्रोक्षणम् ,॥१८६॥ | ज १; * = क कारुहस्तः शुचिः पण्यं भेक्षं योषिन्रखं तथा॥१८७॥ कारः शिल्पी रजकतेन्तुवायादिः । तद्धस्तछ्तं द्रव्यं शचीलयर्थः । अयं चादयुचित्वापवाद्ः । तेनावरजातीयानामपि कारूणां ल्िट्पक्रियया द्रव्यय र्पादयतां संस्कवेतां वा प्रल्यवायदेतभावः भ्रसक्तोऽनेन निवायेते । तेन रजक- सेवकादिभिः सस्टृतानां वस्रादीनां इविन्दसूपकारादिभिथोत्पाघपानार्नां द्रव्याणां शुचित्वमेवेति वाक्यतात्पयंम् । ततश्च येनान्नादिना द्रव्येण शिंसिपि खेन विना द्रन्योत्पत्तिसंस्कारो न भवतः, तदपि श्ुध्यतेव यथा वस्रो- त्पत्तो खलिः । अत एव शङ्खः ^“ कारुहस्तः इुचिस्तथाऽऽकरात्तद्रव्याण प्रोक्षितानि ”” इति ।
(8 कि
आकरो द्रव्योत्पत्तिस्थानप्र । तद्रन्याणि चाऽऽकरदरव्याणि तुरीवेमख- [कय २ [प क लिपरभतीनि । परदीनसिविक्षेषमाद-
«८ आकराः शुचयः स्वै वजंयित्वा सुराकरम् ” इति । पण्यं विक्रेयद्रव्यम् । तच्च प्रसारितमेव शचि । तथा च मन पण्यं यच्च
क ^ ५
प्रपारितम् ” इति । तस्य चानेकपण्यग्राहकपुरुषसंसगांदिनिपित्तोऽशचिभावोऽ- नेनापोद्यते । भक्तं भिक्नासमृहः। तच्च यतित्रह्मचारिगतमेव शुचि । तदाह मनु ५५ ब्रह्मचारिगतं भेक्षं निलयं मेध्यमिति स्थितिः 2 | ब्रह्मचारीति विदितभिक्रात्तिपुरुषोपलक्षणायेम् । भिक्नाटच्यधिकारिण आह मनुः-
५ सांतानिक यक्षमाणमध्वगं सवेवेदपतम् । गुवैथपितमात्रथखाध्यायाथ्युपतापिनः ॥ नवेतान्सातकानिचयाद्भाद्यणन्धर्मभेक्षुकान् '” ॥
सांतानिकः संतानभरयोजनः । साषबेदसो दत्तसर्वस्वः । उपतापी रोगी । अन्ये परसिद्धाः । यावतैवोपघातेन रथ्याप्रसपेणादिकेन विना भक्षं न सिध्यति, तन्मास्यापवादोऽयम् । अत एव तदतिरिक्तोपधाते श्ुद्धिमाह वसिषएठः-
१ क. ग. ह. भक्ष्यं । २ ख. °तच्रवा? । ३ ग, घ. शोत्पद्मः । ४ स, रित्यसुः ।
२६४ अपराकापराभिधापरादियविरचितदीकासमेता-- [ १ प्रथमः-- ( द्रव्यश्द्धिप्रकरणम् ५) “ चर न्म्यवहरयेषु उच्छिष्टं यदि संस्पशेत्। मुमो निधाय तद्रव्यमाचम्य प्रचरेत्पुनः ” इति ॥
यस्योपहतस्याऽऽचमनाच्छदधिस्तदिहाच्छि्टशब्देनोच्यते । अभ्यवहार्थश- ब्दाच न भेक्षपात्नविषयमेतत् । फि तु परिषेषणादिविषयपपि । यत्तु मनुनाक्तम्-“ उच्छिष्टेन तु सस्पृष्टा द्रव्यहस्तः कथं चन । अनिधायैव तद्ूव्यमाचान्तः ह्चितामियात् इति, तद्रस्ा्यपरद्रन्यविषयम्। योषिन्मुखं तथा गुचील्ः । रतिविषयमेतत् । यच्छङ्खः-- नारीणां चेव वत्सानां शकुनीनां ञयुनां सुखम् । रतो प्रवणे वृक्षे गयायां सदा शुचि ” इति ॥
यथासंख्यमन्वयः । क्षे रक्षस्थितफरुपातने शकुनीनां चङ्ना(न्या)दीनां मखं
कि
शुचि । तदुच्छिष्टमपि फरं भोक्तव्यमित्यथः ॥ १८७ ॥
पशद्धिमाजनाहाहाकाखादरोक्रमणात्तथा ॥ सेकादुहेखन्िषादरहं माजजनरपनाद ॥ १८८ ॥
धरषद्धिहेतबो माजेनादयो व्यस्ताः समस्ताश्च । यथोपातं मार्जनं शला. को हस्तकेन पांसवाद्यपनयः । दादस्तृणकाषटादेस्तत्र दहनम् । कालो गन्ध्र- ता्यपनयनपयन्तः । गोक्रमणं गोभिराक्रमणम्। गवां तज निवस्तनमिति यावत् । तदुक्त मनुना- “गवा च परिवाप्रेन मूमिः ध्यति " इति) सेको जस्य पञ्चगव्यस्य वा प्रक्षेपः । उद्धेखनं खननं, दष्टभागापनयनं च । टेपनं गोमयेन सादकेन । ग्रहं तु श्वादिस्पृष्टं माजनाद्धेपनाच । शुष्यतीति शेषः । गृहस्य भुबोऽनन्यत्वेन तच्छुद्धिविधानेनेव शुद्धत्वसिद्धौ पथगचनयरपधाताभावेऽपि तस्य॒ माजन ङ्परन च प्रलयं कार्येमव; अन्यथा तद्युद्धं स्यादिति ज्ञाप नाथम् । देवेखः-“ यत्र प्रसूयते नारी च्रियते दह्यतेऽपि बा । चण्डाछाध्युषिते यच्च य्ारिष्टादितगतिः ॥ एवं करमलमूयिष्ठा भूरमेध्या प्रकीर्तिता । शधसुकरखरोष्रयैः सं्यष्टा दुष्टतां जेत् ॥ भङ्गारपूमकशास्यमस्मायमेचेना मवेत् ›' || -----------(---(- __
१. दारषु । रख, ब्दश्चन।३क. ख. नन्धान््रताः। "सख यत्र विष्टचादि-। ५ क, ग. घ, -रतषकछेः |
आचाराध्यायः | यात्रवल्क्यस्प्रतिः। २६९ ( द्रग्यङ्ुद्धिप्रकरणम् ७ ) एवममेध्यदुष्टमटिनसंह्ञा निदिर्य भूमेग्यवस्थया शुद्धिमाहइ- ८८ खननादहनाच्चैव उपटेपनधावनात् । पजेन्यवर्षणाच्चैव शोचं पञ्चविधं स्मतम् ॥ पञ्चधा वा चतुषौ वा मूरमेध्या विशोध्यते ” । उँनसंख्यापक्षेऽन्त्यावरोपः । उमच्ानयुवः पचभिः शुद्धिः । तदन्पस्या अमेध्याया वषेणवनितेशतभिः । ५ दुष्टा द्विधा तरिधा वाऽपि शोध्यते मट्निकषा "| चिरकालं दुष्टया . उपटेपनान्तेखिभिरल्पदुष्टाया उदेखनदादाभ्याम् । चिरकाङं मटिनाया उद्धेखनेनेव । यमः“ खननात्पूरणाद्याहादैमिवषेणङेषनात् । गोभिराक्रमणात्काढाद्ुमिः शुष्यति सकमिः * ॥ पूरणं खाताया उपरि एद उपर्वापः पर्प इति यावत् । तथा--“ अरथ्यावसुधा मेध्या ग्राममध्ये कचित्कचित् । सर्वत्र वसुधा मेष्या यत्न छेपो न दयते ” ॥ दौधायनः-- घनाया उपवति भ॒मेरपटेपनम् । सुषिरायाः कर्ष- णम् । ज्धि्नाया मेध्थमाडल प्रच्छादनम् *” । मेध्यां सृदमाहूल प्रच्छादयेदिलय्थेः । तथा-“ गोचमेमा्नमन्नबिन्दर्गोः शोधयति पातितः । समूढमप्तमूढं वा यत्र ठेपो न दयते ›' ॥ अब्विन्दुरुदकबिन्दुर्गो; पृथिव्या यावति भूमाग एकादश गाव उपवि- शन्ति तावद्धोचमे तन्मातरं शोधयति । संवतैः--“ यृहञदधि परवक्ष्यामि अन्तःस्यशवदूषे । प्रोत्ठस्य मन्मयं भाण्डं सिद्धमन्नं तथेव च ॥ गरहादपास्य तत्सर्वं गोमयेनोपर्पयेत् । गोमयेनोपरिप्याथ च्छगेनाऽऽघापयेद् षः ॥ नाहयणैर्मन्रपतेश्च हिरण्यक्ुशवारिणा । सममभ्युक्षयदरेरम ततः शुध्यत्यपेशयम् "” ॥ घौधायनः- ^“ उद्नद्धश्षवोपघाते वेरमनो मित्तितक्षणं सूय॑र- इम्यनुप्रवेशोऽञचिज्वाामिमशंनं वा "!। [8 9 ग. घ. ऊहसंख्यापक्षेऽवः । २ ग. घ. दद्धि । ३ ख, ग. "वाचः अर । ४ ख. णका्मशानमुवः प्वभिः शुद्धिः । उदन्यस्या अमेध्याया वेणवजिततश्वतुर्भिदंश्चः । ५ ख. प्रोन्मृज्य । 31
२६६ अपराकोपरामिधापरादियनिरचितदीकाषमेता-- [१ प्रभमः-- ( द्रव्यशद्धिभ्रकरणस् ७) मरीचेः“ गृहेष्वजातिभेषेरो शुद्धिः स्यादुपरेपनात्। सवासो यदि जायेत दाहताषो विनिदिरेत् ॥ धान्यानि सववीजानि गुडादिरसर एव च । कुसुम्मकार्पाप्तमथो श्चष्यदरा्य्चिश्ोधनात् '' ॥ अजातिथण्डाछादिः । संबासधिरसंवसनम् । [दाहो ] दीपनं जवनम् । बाय भरिशोषनम् । वारिणाऽभ्युक्षणेनाभिना पयेभ्रिकरणेनेति द्रष्टव्यम् । बौधायनः--“ अनेकपुरुषोद्धा्ये दारुशिडे ूमिप्मे इष्टकाश्च शंङ््रीङताः । सुघा्िप्रतिबद्धाः । एतानि भूमि्तमानि ” । चण्डारादिस्पशे मूमिशुद्धिवदेषां शुद्धिः कर्येलययंः ॥ १८८ ॥ गोघ्रातेऽने तथा केशमक्षिकाकीटदूषिते ॥ सरकं मस्म मृदा ऽपि प्रक्षयं विशयुद्धये ॥ १८९ ॥ गवा भ्रयत्नत उपात्तगन्धे तथा केशादिसंयोगदूषिते समुद्धतोपहतभागेऽनने सखिादीनामेकं शुद्धये प्रक्षिपेत् । मक्षिकाशब्देना् नीमक्षिकोच्यते । तथा च बौधायनः-- ^ भथ हविरदोषान्व्यास्यास्यामः । यथेतन्नीटमक्षि- काऽऽश्नातिकामल्कुणागररिरसो यृतिकेति " । आक्षातिका मक्षिका या विष्ाक्रिमिदेतुः । कीटोऽजापेध्यसपी । तथां चाज्जपस्तस्वः- | ५ यरिमश्नेकन्ञः स्यादन्यद्वा मेध्यमनेष्येरवमृष्टं कीटो वाऽमेध्यप्तपीं ” इति । यच्च शाप्तातपवचनम्-““ दन्तधावनमङ्खल्या प्रयक्षवणं तथा । मृत्तिकाभक्षणं चेव गोमापताद्ानवत्सृतम् ” इति, बद्रोगपाप्तकेवलमृद्धक्षणविषयम् । यच्च॒ गौतमेनोक्तम्--““ नितयम- मोऽयं केशकीयवपन्म् » इति, तदकृतसरिलादिपक्षेपविषयम् । केशग्रहणं नखादेषूपक्षणम् । तथा च बौधायनः- « केश्चकीटनखरोमाखुपुरीषाण्यन्ने दष्ट तन्मात्रमन्नं परिलज्याद्धिः संभक्ष्य मस्मना सेस्पर्य पुनः प्रश्स्तवचप्राऽनुगृह्णीयादों मूभुवः स्वरामित्युपरिष्टा्यात्वा पुनरेव मुञ्जीत ” । यमः--““ मक्षिकरकेश्मन्ने तु पातितं यदि दर्यते ।
यि 7 कि भमो कमणि क "क
१क्.ग. घ, दाष्कुली। २ख.ग. घ, दारि ५०।३क, तद्रागः।
आषाराष्यायः 1 याज्नवरक्यस्पृतिः। २६७ ( दन्यशुद्धिप्रकरणम् ७ »
मूषकस्य पुरीषं वा षतं यच्वावधूनितम् ॥ भस्मना सष्टमन्नीयादम्युक्षय स्तरिटिन क । अवक्षुत केशपतङ्गकीटेरूदक्यया वा पतितश्च दृष्टम् । अछातमस्माम्बुहिरण्यमागेः सेयष्टमनं मनुराह मोज्यम् " ॥ अवधूतं यदुपरि वस्नावध्रननं छतम् । अवश्चुतं यदुपरि क्षवथुः क्रियते । त्ातातपः--“ केशकी°्युताघ्ातं मक्षिकोपहतं च यत् । ्ीनामिश्स्तपतितेः सृतिकोदक्यनालिकैः ॥ दृष्टे वा स्याददन्नं तु तस्य निष्कृतिरूच्यते । अम्य्ष्य कंचिदुदधृत्य तद्ज्ञीता विशेषतः ॥ मस्मना वाऽपि सेस्एरय सररेद्दकेन वा । सुवणैरजताम्यां वा मोज्यं प्रातमजेन वा ॥
केश्चकीटयुतं बाऽऽघ्रातं वा गवादिनाऽपि वेति बिग्रहः।
हारीतः- ।
५ अनिष्टगन्धोपघ्रातश्रवणदशेने केशकीटपिपीटिकादिभिरनाचप्योपघातिनं काश्चनरजतमस्मताम्नेवेड्(द् )येगोवाद्यानिनद मीणामन्यतमेनाद्धिः संष्ट- मच्रप्रोक्षणपरय्चिकरणमादित्यदरोनात्पूतं भवति ” ।
बौधायनः-
¢ सिद्धहविषां महतां च वायप्तप्रश्त्युपहतानां तेदेशपिण्डमुचल्य पवमानः सख(सुव)जेन इयतेनाम्यक्षणम्। मधूदके पयोविकारे च पात्रात्पात्रान्तरनयनेन शोचम् । एवं तेडपरपिषी । उच्छिष्टपमन्वारन्धे तृदकेऽवधायोपयोजयेत् १
पराश्चर;ः-“ चतं द्रोणाधिकस्यान्नं श्वकाकेरूपघातितम् । अलयाज्यं तस्य शदध्यथं ब्राह्मणेम्यो निवेदयेत् ॥ कतेन्ये वचनं तेषामन्न॑स्कारकर्मगि । श्वकाकायवटीढं तु त्यक्त्वा खदलयप्तमनितम् ॥ गायश्यष्टसहस्ेण मच्रपृतेन वारिणा । मोज्यं तत्मोितं किरः पर्यचिक्तेभव च » ॥
जमद््निः--“ शृतां द्रोणम्रस्य शवकाकादयुपघातितम् । माप्तुद्धत्यात्नियोगात्रोक्षणात्तत् शोधनम् ॥
१ ख. क्षुतायाश्रावः 1 रग. घ. (तावशेः। 3 ग. घ. न्तेकाः! गक, तु भुक्त्वा । ख. तु = यङ्कुखस" ¦ ५ क, शभ्निकरणेन वा । ज" । ६ ख, “भिसंयोः 1
२६८ अपरारकीपराभिधापरादिद्यविरवितदीकासमेता-- [१ प्रथमः- ( द्रव्यशुद्धि्रकरणम् ७) अन्नमैकाहिकं पकं श्काकादयुपघातितम् । केशकीटावपन्नं च तदप्येवं विराध्यति ॥
कीतस्यापि विनिर्दिष्टमेवमेव मनीषिभिः । न द्विः पक्क परयुषेतं शुक्ताद्यवं कदा चन 7 ॥ द्रोणः पखाश्चद धिकं पटशरातद्रयम् । रेकादिकान्नुद्धिरदपधनपरुषविषया । पराश्चरः--““ काकश्चद्युपीडं तु द्रोणान्नं न विवज॑येत् । ्रा्मुजत्य तन्मात्रं यज्ञ॒ खरङृतं भवेत् ॥ होमोदकेन वाऽभ्युकषद्राजतेनाग्बुनाऽथ वा । अश्चिज्वारोपरंस्पशात्पुव्णेमधुसरपिरषेम् ॥ विप्राणां मन्नरघेषिण पतं मोज्यं च तद्धवेत् । श्ववायप्तगवाश्वाचेजग्धमन्नं तु यद्धेत् ॥ नेहो वा गोरसो वाऽपि तत्र डद्धिः कथं भवेत् | अन्नं परित्यजेत्तत्र सहस्य पचनेन तु ॥ अश्चत्थरतया शरुद्धिर्गोरसतस्य विधीयते ?' । ेकारिकान्नापेक्षयाऽदपान्नविषयमेतव् । सेहगोरसयोद्राणादल्पयोः पाका- दिषद्धिः। बोधायनः ^“ त्व्कङानखास्प्रीषाणि दष्ट तदृरपिण्डान्मुद्धत्याद्धिरम्युक्षय महमनाऽवकी- यामिघायं पुनरमिपरोक्ष्य वाचा प्रास्तं संवाद्य मुञ्जीत ' ॥ १८९ ॥
अरएुसापकताभ्राणा क्षाराम्डद्कवाराभः ॥ भस्माद्धिः कास्यखोहानां शदिः प्रवो द्रवस्य च।॥१९०॥ गोपधरातकेशादिद्षितानां अरपुप्रश्तीनां प्षारोदकाम्खोदकाभ्यां केवटवा- रिणा च क्षारनं शुद्धिः । कांस्यलोहानां तव भस्पाद्धिः । उपधातासा- रेण क्षाराम्छोदक्योविकर्पसयचयां । केवर तु वारि समुच्चीयते । एषं सवेन द्रव्यश्चद्धो । क्षारो भस्म । कांस्यस्य गवाघ्रातादयुपधातवतो भस्ममाजेने संख्याविक्षेषमाहाऽऽपस्तम्बः ५ गवाघातानि कांस्यानि शद्रोच्छिष्टानि यत्नतः । शष्यन्ति दश्ञमिः क्षरः श्काकोपहतानि च "” ॥
© ०
१ क, .णः षटूप' । २ क, “श्वादयवद्धी- । ३ क, ^तेनोद्केन वा । *् ग, शा । विः ।
आचाराध्यायः | याङ्गवल्क्यस्पृतिः । २६९ ( द्रव्यज्ुद्धिभ्रकरणम् ७ ) & प, भः क, क [1 द्रस्य क्षीरदेगोघराताद्चपहतस्य प़ावोऽद्धिस्तदाधारभाण्डस्य परणं बहि. रवसेकपयेन्तम्र् । तथा च ब्रह्माण्डपुराणम्- ५५ द्रवद्रव्याणि भूरीणि परिष्न्यानि चाम्मप्ता | सस्यानि नीहयश्चैव श्ाकमुखफटानि च ॥ त्यक्त्वा तु दूषितं भागं छन्यान्यथ जहेन च ` ।
एषा शुद्धिरगोरसस्येव । तथा च शङ्खः श्रपणं पृततैङानां वनं गोरसस्य तु । माण्डानि इावयेदद्धिः श्षाकमूरफडनि च ॥ पिद्धमन्नं तथा सर्पिः क्षीरं च दषि चान्बु च) एतेषामवटीढानां तेनप्ता इद्धिरिष्यते ॥ काकमार्जारनकुरघपंमूषकपकषिभिः । सस्कृतं त॒ यदा ह्यचमवरिद्येत केनचित् ॥ सुवणवर्णैताम्रो करगे रजतेन वा । सयष्टमेकतरेणापि मोज्यं ्रातमजेन वा ” ॥ तथा--“ धरृतदधिपयसक्राणामाकरमाण्डस्थितानामदोषः * । तथा-^ आधारदोषे तु नयेत्पात्रालातरान्तरं द्रवम् । भृतं तु पायं क्षीरं तथेवे्षुरसो गुडः ॥ शूद्रभाण्डस्थितं तेः तथा मशु न दुष्यति '” । तेजसा द्धिः पर्य॑भिकरणम् । एषा च शुद्धिः सपिषि पाकेन समुचीयते । क्षीरादिषु वनेन । सुबणेवणेत्वं ताम्रस्य विरोषणम् । इयं च शुद्धिः केदा-
दिदोषमुढल कार्यां । दष्ट्रन्याणायुत्यवनादिषचदष्यन्तरमाद टौगाक्षिः- ५८ पयोदधिविकारादि शुचि पात्रान्तरस्थितम् ॥
उावनोत्पवनाम्यां च पये्चिकरणेन च ? ॥
उत्पवनं वस्रादिना गार्नम् । यमः--“ आममापं घृतं क्षोदं सेहाश फठर्तमवाः । मेच्छमाण्डस्थिता दृष्या निष्कान्ताः इ चयः स्मृताः ' ॥ तथा-- ^ देवद्रोण्यां विवाहेषु यज्ञेषु प्रकृतेषु च । [ता + ` >
9 ग. घ. शरादेः श्वकाकोप ।
२७० अपराकीपराभिधापरादित्यविरवितदीकासमेता-- [२ प्रथमः- ( द्रव्यशद्धिभ्रकरणमर् ७ ) काकैः श्वमिश्व सेसष्टमन्ने तन्न विवजयेत् । तन्मात्रमन्चमुदधत्य रेप संस्कारमर्हति ”” ॥ देवद्रोणी देवयात्रा । तन्मात्रपुपहतमात्रम् । देवद्रोणीग्रहणं बहन्नोपलक्षणा- थम् । परसङ्गादनुग्रदान्तराण्यप्युच्यन्ते- « तीर्थ विवाहे यात्रायां स्रामे देशविष्े । नगरमामदाहे च स्पष्टासृष्िनं दुष्यति ” ॥ तीथादिसाध्यकममाजानुग्रदहोऽयम्। =. त दातातपः-““ गोकुठे कन्दुशाखयां तेखयन्नक्षुयच्रयोः । अमीमांस्यानि सोचानि सखीषु बाछान्तरेषु च ” ॥ दृद्धवयातातपः-“ तापनं धृततेडानां छावनं गोरप्रस्य च । तन्मा्रमुदधतं शध्येत्कदिनं तु पयो दपि ॥ अविदीनं तथा सापिर्वटीनं तापनेन तु "| १९० ॥ ९ ~ ण् श [नया ९ अमध्याक्तस्य मृत्तः शुदगन्धापकषणाद्र ॥ अमेध्येनाक्तस्य रिक्तस्य द्रव्यस्य गृ्तोथरमेध्यगन्धापकर्षणे सति शुद्धि. [+ [ > ् ६५ = वति । ुद्धन्तरविधावप्येतत्कतन्यम् । गन्धग्रहणारलदङेपयोग्रंहणम् । अत एव देवङः- ८५ प्रहेपस्नेहगन्धानामदद्धो व्यपकर्षणम् । शोचरक्षणमिल्यक्तं मृदम्भोगोमथादिभि; " ॥ अमेध्यमाह स्पृयन्तरम्- | ५ दूषितं वनितं दुष्टं कदम चेति दिङ्गिनाम् ।
चतुरविषममेध्यं च सर्वं व्यास्यास्यते पुनः ॥
शुच्यप्यशुचिप््ष्टं द्रव्यं दूषितमुच्यते ।
अमक्ष्यमोन्यपेयानि वजितानिं प्रचक्षते ॥
त्यक्तः परतितचण्डाडो आमसूकरककृयो ।
श्वा च नियं विवर्यीः स्युः षडेते धर्मतः सरम् ॥
सरवणः सूतक सूती मत्तोन्मत्तरनखदाः । श
१क. ठे कमरा! घ. ले कृन्दुः । रग, ध. श्वे ल्ञेः। ३ग. ङ्गिनः । च । >क,
माः ॥ सत्रणः |
आचागध्यायः ] याज्ञवस्क्यस्मृतिः । २७२१ ( दव्यञुद्धिप्रकरणम् ७ ) मृतबन्धुरदुषटश्च वञ्यां ह्यष्टौ खक्नाकतः ॥ स्वेदाश्ुबिन्दवः फेनो निरस्तं नखरोम च | आद्र चमाुगिलेतदुष्टमाहरमेनीषिणः ॥ मानुषास्थि शवो विष्ठा रेतोमूत्रातेवानि च 1 कुणपं पुयमिलेतत्करमट् चेत्युदाहतम् ॥ दूषितः प्रोक्षितिनापि शुद्धिस्तुक्ता विधानतः । दु्टेमीजेनपंस्करिः करडेः पर्वथा मवेत् '” ॥ देवङश्च--““ मानुषास्थि शवं विष्ठा रेतोमृत्रातेवं वप्ता । खेदास् दूषिका छेष्मा मदं चामेध्यमुच्यते ? ॥ पनुः-“ वसा श्रुक्रमसुङ्मञ्ना मूत्रं विट्ूकणेविण्नखाः । छेष्मासु दूषिका खेदो द्वादशेते नृणां मखाः ” ॥ कणेविद्कणंमरः । एषां च देदाश्युतानामेवामेध्यतेति स॒ एवाऽऽह- ५ देहाच्चैव मङाशच्युताः ?› इति ¦ यस्तु भस्मादिभिः सह मृदो विकल्प उक्तः सोऽमेध्याक्तभ्यतिरिक्तवि- षयः । अन्न कालयायनोक्तो विशेषः- ^‹ प्राणिनामपि शोचार्थे जेन प्राङ्मृदा ततः । तच मूत्रपुरीषाक्ते कायैमन्यत्न वारिणा ” ॥ गरज्युरीषग्रहणं सकर्बारीरपरोपरक्षणायेम् । तथा च मनुः- « वि्मू्रोत्सगंशु्यरथं मद्भायादेयमथवत् । दैहिकानां मलानां च डद्धिषु द्वादशस्वपि ” ॥ अर्थवदिति गन्धलेपक्षयकरमिलयथंः । अत्र कणेविद्मश्तिपृत्तरेषु षटसु परेषु गृद्ध हणं वेकरिषकम् । ५ आददीत मृदोऽप्च षटसु पूर्वैषु शुद्धये । उत्तरेषु तु षट्खद्धिः केवदामिर्विशुध्यति ” ॥ इति स्मूलयन्तरवचनाद् । शुद्धिविकस्पस्य व्यवस्थामाह बौधायनः- ५८ देशं कां तथाऽऽत्माने द्रव्यं द्रव्यप्रयोजनम् । उपपत्तिमवस्यां च ज्ञात्वां शौचं समाचरेत् » ॥
वाक्शस्तमम्बनिणिक्तमन्नातं च सदा श्वि ॥१९१॥
णि
१ क.°द्मलं च २ख. कृत्वा|
२७२. अपराकोपराभिधापरादित्यविरचितरीकासमेता -[१ प्रथमः-- ( द्रव्यहुद्विभ्रकरणम् ७ ) वाक्शस्तादि सदा शुचि । शुद्धमिदमिति बराह्मणेरभिदितं वाक्शस्तम् । अम्बुना भरोक्षितं पक्षाछितं वाऽम्बुभिनिणक्त, यदुपहतमिति न विन्त तदश्नातं तत्र शुद्धिः । यत्र शुद्धिविशेषो न विहितस्तत्रेतत् ॥ १९१ ॥ ेचि गोतृिकृत्तोयं प्रकृतिस्थं महीगतम् ॥ गोवृधिषयस्दष्णां शमाथेतु समम् । भकृतिस्थं सराभाविकरूपरसगन्धम् । महीगतं भुवि स्थितं च यत्तोय तच्छचि शुद्धम् । मनुः“ आपः इद्धा मूमिगता वैतृष्ण्यं यापु गोभवेत् । अग्याप्ताश्वेदमेध्येन गन्धवणेरप्ाचिताः "” ॥ देवः“ अविगेन्धा रसेपिता निर्मेखाः एथिवीगताः । अक्षीणाश्चैव गोपानादापः शुद्धिकराः स्मृताः ॥ उद्धता वा प्रशस्ताः स्युः शुद्धेः पत्रेथेथावियि । एकरात्रोषितास्तास्तु त्यनेदापः समु दूताः ॥ तथा--“ अक्षोम्याणि तडाकानिं नदीवापीपतरांपि च । चण्डाङाचुचिस्परचे तीथतः परिवजयेत् ॥ अक्षोम्याणामपां नासि प्रसृतानां च दूषणम् | स्तोकानामुदधतानां च दोषैदुष्टत्वमुच्यते ” ॥ तीथेमवतरणमार्गः । बृहस्पतिः--“ मृतपञ्चनखत्कूपादलन्तोपहतात्तथा । अपः समुद्धरेत्सवांः शेषं वैख्रेण शोधयेत् ॥ वहिप्रज्वालनं कत्वा कूपे पक्तष्टकाैते । पञ्चगव्यं न्यसेत्पश्चाच्नवतोयप्तमुद्खे " ॥ हारीतः-“ वापीकूपतडकेषु मानुषं शीरथेते यदि । अस्थिचमेविनिमंक्तं दूषितं श्वसरादिभिः ॥ उद्धृ तज्जं सरवे शोधनं परिमाजेनम्# ” । देवकः-““ शचमृगाङ्खरोष्टेश्च करम्याद्धिश्च जुगुप्पितम् । उद्धरेदुदकं सव पञ्च पिण्डान्मृदस्तथा ” ॥ # एतद्रे श्गकद्वयमधिकं क. घ. पुस्तकयोः-- वापीकू पतडाकेषु दूषितेषु विशोषनम् । घटानां शतमुदुत्य पच्चग्य क्षिपेत्ततः ॥ शभिः शवपाकचण्डारेदूषितेषु वि्योधनम् । उद्धरेदुदकं सर्वं मार्जनं परिशेधनम् ॥
9 क, ख. `विकं इ । > क. शन्धर? । ३ क, ग, घ, शन्नेण ।
आचाराध्यायः ] याद्नब्रसख्यस्परतिः । २७३ ( द्रव्यशचद्धिप्रकरणम् ७ ) आपस्तम्बः--“ उपानच्छररेष्मविष्मूत्रस्ीरनो मदमेव च | एमिविदूषिते कूपे कुम्भानां षष्ठिमद्धरेत् » ॥ विष्णुः-“ जलक्षयेप्वथास्पेषु स्थावरेषु महीतले ! कूपवत्कथिता इृद्धिमेहत्पु च न दूषणम् ॥ मुमिष्ठमुदकं पुण्यं वेतृपण्यं यत्र गोर्भवेत् । अग्याप्तं चदमेध्येन तद्वदेव शिलागतम् ॥ सोमसूरयाञपातेन मारुतस्पशेनेन च । गवां मूत्रपुरीषेण शुष्यन्त्याप इति स्मृतम् » ॥ स्वरपतरोपघातविषयमेतत् । यपः--^ प्रपाखरण्ये घटगं च कूपे द्रोण्यां जढं कोशगतास्तथाऽऽपः । ऋतेऽपि शुद्रात्तद्पेयमाहुरापद्वतः काङ्क्षितवत्पिेत्त् » ॥ अस्यायेः-- यदपि श्र्रम्यतिरिक्तवर्णसंबन्धि भपादि तथाऽपि तह्तनलम- नाप्यपेयम् । आपदि तु पेयमेव । पपा जलप्थश्ाखाः। ताभेदरण्यगा ग्रहाद् - न्यत्रेतयथेः। घटगं पटस्थमू । द्रोणी अमादिमयी सवी्थनलपाी । कोको दतिः। मनुः--^ अना गावो महिष्यश्च ब्राह्मण्यश्च प्रसूतिकाः । दशरात्रेण द्युध्यान्ते भूमिष्ठं च नवोदकम् » ॥ ब्रह्मपुराणे--“ नवखातनरं मावो बाद्यण्यङ्ढागयोनयः। स्यन्ति दिवेरेव दाम्ना संशयः ” ॥ कालयायनः--“ अपो निशि न गृहीयाद्ूहन्नपि कदा चन । विवृत्या्चिमुपयोप्तां घाम्नोधाम्न इतीरयन् ” ॥ आपदि रात्रौ यदि शृ्ीयादभिमुपरि धारयन्धाश्नोधान्न हति मन्नं पठ- न्यृहवीयाव् । रातातपः--“ अन्त्थेरपि कृते कूपे सेतौ वाप्यादिके तथा । तत्र स्त्वा च पीत्वा च प्राय्धित्तं न विदयते " ॥ यमः--““ चण्डाठ्माण्डसपृष्ठं पीत्वा कूपमतं जम् । गोमूत्रयावकाहारलिरात्रेभेव शुष्यति » | तथा-- मागे मांसं ्चण्डार्करत्यादादिनिपातितम्॥ १९२॥ ग्ादिभिनिपातितस्य मृगदिमीसं तथा स्याच्छरचीलर्थः । कन्याद्ा च्याप्रादयः ॥ १९२ |
क 9 ख. धुपिः। २. तथा मासं शः।
[
२५
२७४ अपरारकापराभिधापरादिलयविरवितरीकासमेता- [१ प्रथमः-- ( द्रव्यदुद्धिप्रकरणम् ७ )
क 9 रशिमिरथिरजश्छाया गोरश्ववसुधानिरखाः॥ विप्रुषो मक्षिका स्पशं वत्सः प्रसषवणे शुचिः ॥ १९३॥ रकिः सुयीदिभभा । अनदडागः । रज इति वा पदच्छेदः । तथाऽभ्री रज इति पाठः कायैः । प्रसिद्धमन्यद् । छाया निषिद्धव्यतिरिक्ता । वसुधा च इमश्चानादिव्यतिरिक्ता । विथुषः स॒सृष्ष्मा जखकणाः । तासां च शुचिजट- वैमवानामपि चण्डाङाचङ्कसङ्गिना वायुना नीयमानानामहुचित्वाशङ्कायां श्चित्वविधिरयम् । रदम्यादि स्पशे तु शुचिरिति वाक्याथ; । मक्िकाग्रहण- मवर्जनीयस्प्ानां दं शमश्कादीनामुपलक्षणा्थंम् । तथा वत्सः प्रस्रवण ऊषः स्थक्षीरस्य स्तनास॑लयानयने शुचिः । यम्रः--“ आपने शयनं यानं ख्ीमुखं कुतपं पुरम् । न दूषयन्ति विद्वांसो यज्ञेषु चमप तथा ॥ गौरश्वो विप्रुषश्छाया मक्षिकाः श्मः रकाः । अजो हस्तीरणच्छनं रद्मयश्ननद्रपूययोः ॥ मृमिरस्नी रजो वायुरापो दधि घृतं पयः । सवीण्येतानि शुद्धानि सपर्शे मेध्यानि निलशः " ॥ शङ्कः-- धूमा्िरनांपि वाय्वीरितानि डद्धानि †। बरह्मपुराणे-“ खदाराणां रतौ वक्त्रं रिशोश्च प्रपवे शुचि '” ॥ देवछः-“ अजाश्वा मुखतो मेध्या गावो मेध्यास्तु पृष्ठतः । तरवः पुषता मेध्या बाह्यणाश्चैव सवतः › ॥ शिवधर्मोत्तिरे-“ विप्रो गोमक्िका खेदश्छायाऽिः सू्यरदमयः । रजो मूर्वायुरापश्च मेध्यानि स्परेने सदा › ॥ तथा--^“ सात विप्रश्वाखातच्छागगोमक्षिकास्तथा । इ्टमूमेश्च सरभनासतेषं सूयाश॒मारताः ॥ भ्चण्डाङपतितच्छाया स्पे दृष्टा तु नो मवेत् "| तथा--“ शुद्धौ विप्रस्य द्वौ पादौ मार्जारस्य तु सवदा * ॥ तथा--“ मामयाजी पवेकारो भ्रतकाध्यापकस्तथा । विक्रीणाति च यो ठेदं तीथेयज्ञतपांपि च ॥ # इदमवेमधिकम् । अग्रे तस्योदटेखात् ।
१ ड. रशो वसुधाऽनिलः । विः । २ क. ग. ध. शग्रभावाः । ३ ग. घ 'स्रशयाः।मगग,. घ. खुरम् । ५ क. ग. चतम त° । ६ ग. घ. ्युभाः । अ“ । ७ ख. स्पशो द्टत्तरो भः । ८ ग, घ. "च दुष्टात्मनोभः ।
आचाराध्यायः ] या्नवर्क्यस्परतिः । २७९ ( द्रव्यञ्ुद्धिभ्रकरणम् ७) अयाज्ययाजो भूतकौ निलयं जुद्रोपदेशङ्रत् । अन्यदषैस्तु रहितः पृज्यः स्यद्धेदपारगः ” ॥ अन्यदोषाः सुरापनादयः । तथा--“ चण्डाल्पतितच्छाया स्पर्रो दा त॒ नो मवेत् ।
© ॐ (०
भस्म क्षोद्रं सुवर्णं च सदमीः कुतपास्िखाः ” ॥ पतितचण्डारयोगोपुच्छपरिमितदेशाद्विमहृष्टदे शस्य योर्छायानुप्रदो ऽयम् । ५ अपामामंश्चिरीषाकोः पद्मान्यामछ्का मणिः । ` माल्यानि स्षेपा दुवो; सदा मद्राः प्रियङ्गवः ॥ अक्षताः प्िकता छाना हरिद्रा चन्दनं यवाः । पलाशखरिराश्चत्थतुरपतीषातकीवराः ॥ एतान्याहुः पवित्राणि ब्रह्मज्ञा इव्यकन्ययोः । पोषटिकानि मर्घ्ानि शोधनानि च देहिनाम् ॥ तेष्वापो गोशङ्न्मृच पवित्राणि विशेषतः । अप्रप्तव्यवहारश्च दूतो दारोन्धुखो जती ॥ मक्षिकाः सततं घाना मूमिस्तोयं हुताशनः । आत्म्चस्याऽऽप्तन यानं जायाऽपत्यं कमण्डलुः › ॥ तथा--^“ अजविगोमहिष्यश्च न दुष्यन्ति कदा चन । अकदमदेः समिद्धोऽभिट्मेनुष्येरदूषितः ॥ सर्वषामप्यशचोचानां समथः शोधनाय सः । दरव्याणामञचिद्ग्धानां मेष्यत्वमुपजायते ॥ ज्वालाभिः स्यृष्टमात्राणां युचित्वं नियतं मेत् । अभ्ेवुषदधमुक्तस्य अहणं नास्त्यनापदिं ॥ शवपाकवृषले मोक्तु ब्राह्मणानि तु नाहतः । वृषटाभ्ेरमेष्या्नेः सूतक्चेश्च किं चित् ॥ पतिताभेशितभ्ेश्च न रिष्मरहणं स्मृतम् " ॥ अपराप्नव्यवहारो बालः । षर्थण्डालः । जद्यपुराणे-““ मामादृण्डश्चतं युक्वां नगराच्च चतुगणम् ।
प
[^ ¢ मूमिः पवतर शुद्धाऽन्या यच्च ठेषो न उदयते * ॥ १ ख. छछात्तरे भ । २ ग, "वाटी । ३ ख. “नमुखीन' । ठ ग, "जा गावो म । ५ क. दलयकत्वा ।
२७६ अपराकौपरामिषापरादिखयविरवितरीकासमेता-- [१ प्रथमः-- ( द्रग्यदद्धिप्रकरणम् ७ ) चतधिश्चलयड्गखो दस्त; । हस्तचतुष्टयं दण्डः ॥ १९३ ॥
अजाश्च मुखतो मेध्यं न गानं नरजा मलाः ॥ अजा अश्वाध्रेस्यभयं पखतां मृखप्दते मध्य जुद्धम् । गदुखप्रदश्च मध्वा न भवति । नरश्षरीरजा वसाञ्ुक्रादयां मखः खरूपणवापध्याः । बृहस्पतिः“ पाद शची ब्राह्यणानामजाश्वस्य मुखं रुचि । गवां प्रष्ठानि मेध्यानि सवेगाच्नाणे यापिताम् : ॥ यमः“ परष्ठतो गृगेजः स्कन्धं प्वतांऽश्वः डुचिस्तथा । गोः प्रीषं च मूत्रं च सवं मेध्यमिति स्थितिः ' |
पृष्ठशाब्दाऽज मुखन्यतारक्ताववयर । यदाह् बाधायनः-
(>
८८ मखव्जं त मोर्मेध्या माजोरश्चङ्क्रमे हाचिः “ ॥
1 क
अनाश्वयोख संयोगाद्रव्यान्तरशोधकत्वेन मेध्यमुच्यते । स्परैमेध्यता त तयोः सवाङ्गविषयेव ॥
पन्थानस्तु विशुध्यन्ति सोमसूयीश्चमारूतंः ॥ १९४ ॥
चण्डालादिस्पृष्टा अपि पन्थानः सोमस्र्यरदपिभिमार्तेन च सृष्टाः श्रचयो भवन्ति ॥ १९४ ॥
मुखजा विदुषो मेभ्यास्तथाऽऽचमनाेन्द्वः ।
श्मश्च चाऽऽस्यगतं दन्तसक्तं ्यक्खा ततः श्ुचिः॥१९५॥ मखजा विपरषा काछायाः सृषष्मः कणास्ता अमघ्या न भवन्त् । तथाऽऽचमनविन्दवः 1 आस्यगतं च उपश्रु नामेध्यम् । दन्तसक्तं दन्तलभ यत्किचित्तस्यक्त्वा पमाञ्छचिः । वसिष्ठः--“” न मुख्या विप्रष उच्छिष्टं कुवन्ति । न चेदङ्गे निपतन्ति " । मनुः--” स्पशन्ति निन्दवः पादौ य आचामयतः परान् । भौमिकैस्ते पमा ज्ञेया न तैरप्रयतो भवेत् ` ॥ आपस्तम्बः- ८ न इमश्युमिरच्छिष्टो मवति । अन्तरास्ये सद्धियांव्न हस्तेनोपस्ू- ह्यति 1 य आस्याह्धिन्दवः पतन्त उपरम्यन्ते तेप्वाचमनं विहि- तम् । ये भूमौ न तेष्वाच(चा)मेदिदेके ” । वसिष्ठः-- “५ न रमश्चगतो टेपः ” इति।
ता 111 रीषि
१ग. क्रमे) > ध. घ, दन्तास्ः।
आचाराध्यायः ] यात्गवसक्यस्मतिः । २७९७ ( द्रव्यशुद्धि प्रकरणम् ७ )
उच्छिष्टं करोतीति शेषः । तथा--“ दन्तवदन्तपक्तेषु यज्चाप्यन्तरमुखे भवेत् । जाचान्तस्यावरिष्टंस्या्निगिरनेव तच्छविः ५ ॥ आचमननि्टरयथे एवकारः । गोतमः--^ दन्तेषु दन्तवदन्यत्र निहञाभिमरीनासमाक्च्युते- रितयके । च्ुतेप्वासाववद्वि्याननिगिरनेव तच्छृचिः » | ततथ दन्तस्क्तस्य त्यागनिगरणयोविकरपः । आस्रवो युखोदकम् । शङ्खः-- ^ दन्तवदन्तट्नेषु रपवजंमन्यन्न निह्वामिमर्शनात् ” । रसवजं रसोपरुम्भवजंमिलर्थः। दवङः--““ मोजने दन्तल्चानि निलया ऽऽचमनं चेत् दन्तटसमप्तहायं टेप मन्येत इन्तवत् ॥ न तत्र बहुशः कुयाचत्नमुद्धरणे पुनः । भवेदशोचमत्यर्थं तृणवेधाद्रगे कते » ॥ भोजनानन्तरं दन्तलग्रं लक्त्वाऽऽचामेद्धोजनादन्यत्र नेति व्यवस्था ! भोजनानन्तरमपि यहन्तलग्रमशक्योद्धरणं न तदुद्धरणे पुनः पुनयंतितन्यम् । यतस्तृगेषीकया दन्तमृे रक्तस्रावाद शौ चभूयस्तवम् । अत्निः--““ मधुपर्के च सोमे च अप्मु प्राणाहुतीषु च | नोच्छिष्टस्य मवेदोषस््वत्रेश्च वचनं यथा ” | मपुपकोदिप्च्छिटस्य । मच्रोचारविषयमेतत् । आचमनं त॒ सोमादन्यत् कायंमेव । “ न सोमेनोच्छिष्टा मवन्ति » इति श्रतिस्तननिवक्तिका । पटूतरिशचन्मते--“ तान्बुटे च फटे चैव मुक्तस्नेहावरिष्टके । द्न्तरस्नस्य संस्पर्शे नाच्छिष्टस्तु मवेत्नरः ॥ त्वभ्मिः पत्रमृपुष्यस्तृणकाष्ठमयेस्तथा । सुगन्िभिस्तथा द्रवयरनोच्छिष्टस्तु भवेद्धिनः ” ॥ १९५ ॥ सासा पीला ते सुपे भक्ते रथ्यापसर्षणे आचान्तः पुनराचामेदासों विपरिधाय च ॥ १९६ ॥
सानादिषु कृतेषु द्विराचामेत् । पन्थान विशुध्यन्तीति यदुक्तं॑तचण्डा- | ९ # ऋ [वाका भय |च ¢ ७५ खादिस्पृष्टानां तेषां स्पष्टः स्नानादिनिषटत्यथम् । अत्र तु रथ्याप्रसपंणमत्र
१ ख, च्छवि । आः । २ क, ख. 'स्दणषी । ३ ड. भुक्त्वा ।
२७८ अपराकौपराभिधापरादिलयविराचितदीकसमेता-- [ शम्रथमः- ( द्रन्यशद्धिप्रकरणम् ७ )
द्विराचमनं विधीयत इत्यविरोधः । वासोविपरिधानं पुनरधोवस्रनिकन्धनम् । तथा च बवोधायनः-“ नीवीं विन्लस्य परिधायाप उपस्एरेत् ” इति ।
नीवी परिधानग्रन्थिः
आपस्तम्बः--“ मोक्ष्यमाणस्तु प्रयतोऽपि द्विराचामेत् ” । परचेताः-- “८ मूत्रपुरीषोत्सगेनिष्ठयूतहक्तवाक्याभिधाने पुनरपस्एरोत् ”। शुक्तमनरतम् । पठीनसिः-- “काप्तश्वाप्तागमे चत्वरदमशचानाकान्तावाचान्तः पुनराचमेत् "” । चतु(त्वःरथतुष्पथः । षटत्रिदान्मतात्--“ होमे भोननकाटे च सैष्ययोरुमयोस्तथा । आचान्तः पुनराचामेदन्यत्र तु सकृत्सकृत् ” ॥ आचान्तः पनराचामेदियनुषत्तो वसिष्ठः- ^ ओष्ठौ च सस्ृर्य यत्राोमको ५ । विष्णुः-
८५ क्षुत्वा भुक्त्वा सुप्त्वा मोजनाध्ययनेप्पुः पीत्वा निष्ठीव्य वाो विपारधाय रथ्यामाक्रम्य कृतमूतपुरीषः पश्चनखास्थ्यजेहं खष्टवा वाऽऽचमेच्वण्डा- रम्डेच्छपंमाष्णे च॒ नामेरधस्तात्परनाहुषु च कायिकैः सुराभि- मदव्पहता मत्तायस्तद्ङ्ग प्रक्षास्यातन्द्रतः शध्यत् |
आचनस्यात रषः । प्रबाहू; कराग्रम् । वाक्यान्तरमातेपन्रदरराचमनाना तभावः खापादेभिः साहचयादेतान्यपि द्विराचमननिपित्तानि ।
व्यासः--“ आचान्तः पुनराचामेज्जपहोमाजनेषु च ”' |
जपादिषु कार्येष्वित्यथंः ।
आपस्तम्बः-
« खमे क्षवथो रिङ्पाणिकासवाछम्भे रोहितस्य केशानाम्चेगैवां बाह्य- णस्य श्ियाश्वाऽऽदृम्मे महापथं च गत्वाऽमेध्यं चोपष्पृरयाप्रयतं मनुष्यं नीवा च पारधायोपस्पृरेत् । अद्र वा शकदोषधीर्मि वा ”।
क्षवथुः शतम् । शिङ्पाणिका नासा तस्या अलोमकमदेशाखम्भे। अख नेज- जरम् । शद्द्रो षक् । तथा च बोधायनः--“ नीवीं विस्य पारेधायाप उपष्शेत्। आद्र तरणं गोमयं मूमिं वा स्परत् ” इति । उपस्पशंनमाचमनम् ।
9 ग, इ, (निबन्ध । २ ख, ग, घ. विग्रस्य ।
आचाराध्यायः ] याङ्गवस्क्यस्मृतिः। ( दन्यञुद्धि प्रकरणम् ७ )
वसिष्ठः--“ ररित्वाऽऽचान्तः पुनराचमेत् ५ । ह्माण्डपुराणात्--““ निष्ठीवने तथाऽस्यङ्के युक्त्वा विपरिधाय च । उच्छिष्टानां च संस्पचे तथा पादावसेचने ॥ उच्छिष्टस्य च पंमाषादङच्युपहतस्य च | संदेहेषु च स्वेषु शिखामेक्षे तथेव च ॥ , विना यज्ञोपवीतेन नित्यमेव त्युपरसेत् » | चिना यज्ञोपवीतेनावस्थानपाचमननिमित्तम् । “८ उद्टस्यावशप्तंसपशे दशने चान्त्यवाप्तिनाम् । जिह्वया चेव संस्पृश्य दन्तस्तक्तमुपस्यशेत् » ॥
२५७९
अवदसंस्पशेः भमादसेस्पशैः । शक्यपारिहारं दन्तसक्तं निहया सूष्टोप-
स्पृशेदित्यथेः । माकंण्डेयपुराणे-“* देवा्चनादिकार्याणि तथा गुर्वमिवादनम् । कुर्वीत प्तम्यगाचम्य तद्वदन्नमुनिकरियाम् " ॥ दारीतः-“ लीदद्रोच्छिष्टाभिमाषणे मृ्पूरीषोत्सर्गदरशने । देवतामभिगन्तुकाम आच(चा)मेत् ” । षटूनिशन्मतात्--“ मानुषास्थि वपां विष्ठामार्तवं मूत्ररेतप्ी । मज्जानं शोभितं स्पृष्ट परस्य स्ानमाचरेत् ॥ खान्येतानि तु संस्पदय प्रक्षास्याऽऽचम्य शध्यति । उत्तीर्योदकमाचामेदवतीयं तथेव च ” ॥ भद् हारीतः-“ ु्ुराचामेत् । _ रनकश्चमंङचेव व्याधजारोपजीनिनो ॥ निर्णेजकः सोनिकशच नटः देटृषकस्तथा । चक्री ध्वजी वध्यघाती आंँम्यकुक्ुटसृकरौ ॥ एमि्यदङ्गं सृष्टं स्याच्छिरोवर्जं द्विजातिषु । तायेन क्षाछनं कृत्वा ञआचान्ताः प्रयता मताः ” ॥
रजको वस्वादीनां रागकतां । निर्णेजकथेखधावकः । नयो जातिविेषः ।
अनटोऽपि रङ्ग्वेतरणजीवीं चेटषः । पञमपुराणात्-“ जपहोमप्रदानेषु पितृपिण्डोदकेषु च समतिष्वाचोद्धिपरः सवै
१ ख. बीतानाः । २ क. "त्। राज ३ ख, प्रामकुः । ४ ख. च्वतार ५ ग. घ,
-पदिधने ।
२८० अपराकीपराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता-- [ १ प्रथमः- ( द्रन्यशुद्धिप्रकरणम् ७ ) वर्णत्रयस्य संस्ादाचम्य प्रयतो भवेत् । संस्पर्शे प्रतिरोमानां करियालययागो विधीयते ॥ कारकाणां च संस्पर्श द्विनस्याऽऽचमनक्रिया | स्पे तु प्रतिमानां प्राणायामोऽविको भवेत् "' ॥ करमभयोगकार एतत् । धविप्रो विप्रेण संस्पृष्ट उच्छिष्टेन कथं चन। आचम्यैव तु शुद्धः स्यादापस्तम्बोऽन्रवीन्मुनिः | स्मृलन्तरम्--^* चरेदाचमनं स्पशे तत्परा्िप्रापके द्विजः । वणीनां न ब्राह्मणानां पवि परमं हि ते " इति ॥ प्रजापतिः“ उपक्रमे विशिष्टस्य कमणः प्रयतोऽपि सन् । कृत्वा च पितुकमाणि संकृदाचम्य शुध्यति ”' ॥ विरिष्टं विदितम् । जातातपः-- “अशुचि सेस्शेदन्य एक एष प्र दुष्यति । उत्सषटोऽन्यो न दुष्यत सवेद्रभ्येष्वयं विधिः * ॥ पराक्चरः-- ^ सुते निष्ठीवने चेव ईन्तोच्छिष्टे तथाऽन्ते | पतितानां च सेभाषे दक्षिणं श्रवणं स्पृशेत् "' ॥ घृद्धशातातपः--^ वातकर्मणि निष्ठीव्य ईन्तोत्सरगे तथा शते । पतितस्य च संखापे दक्षिणं श्रवणं स्परत् ” ॥ चिहितानुष्टानकाखादन्यत्रैतत् । 1 चतु्विरातिमतात्--“ इक्ण्यम्बु फठं मूढं ताभबूढं पय ओषधम् । मक्तयित्वाऽपि कतेग्याः खानदानोदकक्रियाः ” ॥ स्मृयन्तरम्--““ द्वाक्षादीनि फठानीभून्पयो मूड घृतं दधि ॥ ताग्बूरमोषधं पतरं हविभुक्त्वाऽपि नाऽऽचमेत् " ॥ १९६ ॥ 2 क ९ ०, रस्याकेद्मतायान स्श्शन्यन््यश्चवायप्षः ॥ मारुतेनेव शुध्यन्ति पएक्रे्टकवितानि च ॥ १९७ ॥ इति द्रन्यद्धि प्रकरणम् ॥ ७ ॥ रथ्यागताः कदेमाः । तथा तोयानि । पङ्ष्टकाभिश्ितानि ग्रहादीनि अन्त्यादिखृष्टानि मारुतेनेव शरुध्यन्ति। रथ्या मागे । कदेमः प्द्कः । अन्य- अण्डाखादिः । प्रसिद्धमन्यत् ।
----~---------------------------~----------~---~----------------------~-~- ~~~
1 १ ग. घ. सवेदा । २ क. ग. घ. ्छीविते चै"। ३ क. ग. घ, दन्तदिल््टे ! * ग. घ. दन्त. किष तथाऽनृते 1 क्षते पतितरघः। ५ ख. ठं च घृतं द्धि 1 भः!
आचाराध्यायः 1 याज्नवस्क्यस्मृतिः । २८१ ८ दानप्रकरणम् ८ )
च्यास-“« रथ्याकर्दमतोवानि नावः पयथितृणानि च । मार्तेनेव शुष्यन्ति पक्ेष्टकचितानि च » ॥ शङ्खः--“‹ रथ्याकर्दमतोयेन ीवना्येन वा त्वथ । नामेर्ध्वं नरः दृष्टः सद्यः जानेन शुध्यति " ॥ यमः-“ सकर्दमं तु वर्षासु प्रविरय अमपंकरम् । जङ्घयोमृत्तिकासिस्लः पादयोद्विगुणाः स्मृताः ” ॥ एतच वाक्यद्वयं यत्न कदम ज्यवस्थितममेध्यं रपतो गन्धतश्च नोपरभ्यते तद्विषयमिति ॥ १९७॥
इति श्रीविद्याधरवंज् प्रमवश्रीशिलहारनरेन््रजीमूतवाहनान्वयप्रसूतभ्री मदपरादि- यदेवविरचिते याज्ञवल्कीयधर्मेशाच्निबन्धेऽपरारके द्रव्यशाद्धि- म्रकरणें समाप्तम् ॥ ७ ॥
अथ सटीकयाज्ञवर्क्यस्भृती
दानप्रकरणम् । ( < )
अतोऽनन्तरं दानप्रकरणविधिः। पात्राय गोपभ्रति दातन्यभिति विधास्यति। तदथं पा्स्तुतये ब्राह्मणानामेव पात्रतवा्तत्मशंसामाह- ड र क तपस्तप्ठा ऽखजद्रह्या ब्रह्मणान्वेदगुप्रये ॥ ० ५ अ ४. 2 > तप्त्यथ पपितद्वाना धमसरक्षणाय च ॥ ३९८ ॥ बह्मा तपस्तप्त्वा वेदरसेरक्षणाय देवानां पितृणां च ठृप्त्य्थं धमपाल- नाय च ब्राह्यणान्ससज । अतस्ते विशिषटटकारणोद्धवत्वादनन्यसाध्यवेद्- मुप्त्यादिभयोजनवखाच् प्रशस्ताः । तपः सर्वेन्दियजयः ॥ १९८ ॥ किच- £ क ट १ शं ($ । सवस्य प्रभवो विप्राः श्रताभ्ययनशीखिनः ॥ सर्वस्य ॒पृथ्यीगतस्य वस्तुनः श्रुताध्ययनसीटिनो ब्राह्मणाः भमवः स्वामिनः । तथा च मनुः- ५ ब्राह्मणो जायमानो वै पृथिव्यामधिजायते । इश्वरः सवभूतानां धमेकोश्षस्य गुप्तये ॥
१ इ. नशा । २ य, घ. "भूतस्य ध । ३६
२८२ अपराकोपराभिधापरादिलयविरवितीकासमेता- [ ९ प्रथमः-- ( दानप्रकरणम् ८ ) स्वं स्वं ब्राह्मणस्येदं यत्किचिज्जगतीगतम् । रषठेनामिजनेनेदं सर्वं वे ब्राह्मणोऽहैति ” इति ॥ श्रतं गरुतः साङ्गोपाङ्गशरुतिस्यृतिवाक्याथावधारणम्र् । अध्ययनं श्रुया- दिपाठः। श्रुताध्ययने शीर्यन्ति सम्यगाचरन्तीदयेवंस्वभावाः शरुताध्यय, नश्चीलिनः । “ शानः ” इति पाठे ताभ्यां छाषपानाः ॥ तेभ्यः क्रियापराः तरेष्ठास्तम्योऽप्यभ्याप्मवित्तमाः॥१९९॥ तेभ्यः श्रुताध्ययनमान्ोपक्षीणव्यापारेभ्यः क्रियापरा धमोनुष्ठानपधानाः । क्रियाशब्दोऽत्राधर्वर्जनार्थोऽपि । अथोदेषां श्ुताध्ययनसिदधिने है तद्रहिताः क्रियापरा भवन्ति । तेभ्यः केवधमिभ्यो ब्रह्मापिदः प्रशषस्ततमाः ॥ १९९ ॥ पवं ब्राह्यणान्पन्षस्य पाज्लक्षणमाह- न विद्यया केवख्या तपसा वाऽपि पात्रता ॥ यत्र हत्तमिमे चोभे तदि पात्रे प्रकीतिंतम्॥ २०० ॥ विधा स्वधर्मत्रह्मविषयं ज्ञानं तया केवख्या तपोरदितया तपसा वा स्वधमीनुष्ठानरूपेण विद्यारदितेन पात्रता न भवति । यतो यत्र ब्राह्मणे दृत्तमाचाररक्षणमस्ति विद्यातपसी च स्तः, तत्पातं महिमभि; भकीतितम्। दातारं पपात्तारयतीति पात्रम् । अत एव मनुः- ८८ दानं ध्म निषेवेत निल्यमेष्टिकपैष्ठिकम् । परितुष्टेन मावेन पात्रमाप्ताद्य शक्तितः ॥ यत्किचिदपि दातव्यं याचितेनानपूयता । उत्पत्स्यते हि तत्पात्रं यत्तारयति सवतः ” ॥ बासिष्टुः-- ८ स्वाध्यायाढ्यं योनिमन्तं प्रान्तं वैतानस्थं पापभीरं बहुज्ञम् । खीषु क्षान्तं धा्िकं गोशरण्यं बतः छान्तं तादशं पा्माहुः "१ ॥ योनिमान्डुखीनः । ८८ ये क्षान्तदान्ताः श्र॒तपूणेकणौ जितेन्द्रियाः प्रागिवधा्निषृत्ताः । प्रतिग्रहे संङ्चिता गृहस्थास्ते बाह्मणास्तारयितुं समर्थाः ” ॥ दाने व्यासः-“ मातापितृषु यदृतं भातृस्वखपुताघ्च च । जायात्मनेषु यदत्तं सोऽनिन्यः खर्गकरमः ॥ पितुः शतगुणं दानं सहतं मातुरुच्यते । अनन्तं दुहितुदोनं सोदरे दत्तमक्षयम् “ इति ॥
जोति याकि गलमियिनिम रि नीषि
१क, ग, घ, स्वैस्वं । २ ख. श्रुतादि' ।
आचाराध्यायः 1 याह्ञवद्क्यस्मृतिः । 2८३ ( दनप्रकरणम् ८ )
व्चनमामाण्यान्मातपरटतिन्या विच्रादीनेभ्योऽपि वक्ष्यमाणं गोभूषधति दातव्यमवहयम् । तथा च मनुः-“ शक्तः परजने दाता स्वजने दुःखजीविनि । मध्वापतो विषास्वादः प्त षरमप्रतिरूपकः || शरतयानामुपरोषेन यः करोत्यैध्मैदेहिकम् । तदवत्यपुखाद्कर जवताऽस्य मतस्य च | आध्वेद् हिकमागुष्पिकफलं कमं । उदर्कोऽन्तः दक्षः--“ दयामुदिरय यदानमपात्रेम्योऽपि दीयते । दीनन्धकृपणेम्यश्च तदानन्त्याय कदपते !? || दात्तातपः--^श्तनिकृष्टमघीयानं व्यतिक्रामति यो द्विजः भाजनं चव दनि च म हन्यात्तक्तम कुटम् ॥ भविष्यत्पुराणम्-“ यस्त्वाप्तन्नमतिकम्य ब्राह्मणं पतिता । दूरस्थं मोजयेन्मृढो गुणाढ्यं नरकं नेत् ॥ तस्मान्नातिक्रमेतमरज्ञो ब्राह्मणान्ध्ातिवेरिमकान् । सबान्धनस्तथा सवान्दर।हितं विट्पतिं तथा ॥ भागिनेयं विशेषेण तथा बन्धृन्गृहाकि | नातिक्रामेननरस्त्वेतान्मखानपि च गोपते ॥ अतिकम्य महार द्र ररव नरकं तरनेत् ” ॥ धातिवेदिपकः समीपण्रहवतीं । विट्पति्जामाता । महाभारते-“ तद्धक्तासद्धना रानंसद्हासद्यपाश्रयाः । अथिनश्च वन्त्य तेषु दत्तं महाफलम् ” ॥ अथां धनविषय इत्यथः “ कृतप्तवेखहरणा निर्दोषाः प्रमविष्णुभिः सपहयन्ति सुगृप्तानां तेषु दत्तं महाफटडम् › ॥ ्रभविष्णुभिबंखिभिः कृतसवेस्वहरणा इद्यर्थः । “ हृतस्वा इतदारश्च ये विप्रा देङ्विष्ुवे | अथाथेमुपगच्छन्ति तेषु दत्तं महाफठम् ॥ %तपस्विनस्तपोनित्यास्तथा भेक्षचराथ ये ।
- कः # नास्ययं शेक: ख. पुस्तके । क +| ल © थ भकविक्रामन्न ४५ ग, १क. द्विजम् 1 भोः। २क. भधेपः। नाः।३ख.ध। भ रस्वेनान्मू । ४ ग, घ. जर्थे धः ।
२८४ अपरार्कपरामिषापरदिदलयविरवित्ीकासमेता- [ १ प्रथमः-- ( दनश्रकरणम् < })
अधथिनः केचिदिच्छन्ति तेषु दत्तं महाफटम् ?› ॥ दक्षः--““ व्यप्तनापदणाथ च कुटुम्बार्थं चं याचते ।
एवमन्विष्य दातव्यं पवेदनिष्वयं विधिः ॥
करीरं प्वाप्ततो ज्ञेयं शचं संन्यवहारतः
प्रज्ञा सकथया ज्ञेया तिभिः परत्नं परीक्ष्यते ॥ सव$--“ श्रोत्रियाय दरिद्राय आर्थने च विषः ।
यानं दीयते तसमै तदानं शुमकारकम् ” ॥ देवरः“ मातश्च ब्राह्मणश्चैव श्रोत्रियश्च ततः परम् ॥
अन॒चानस्तथा भण ऋषिकरसप ऋषिमूनिः ॥
इ्येतेऽष्टौ समदिष्टा बराह्मणाः प्रथमं श्रुतो ॥
तेभ्यः परः परः श्रष्ठो विद्यावृत्तो विशेषतः ।
ब्राह्मणानां कुडे जातो जातिमान्नो यदा भवेत् ॥
अनपेतः क्रियाहीनो मात्र इत्यभिधीयते ।
एकोदेशमतिक्रम्य वेदस्याऽऽदनवानजुः ॥
स नाद्यण इति प्रोक्तो निश्तं सत्नवान्धृणी |
एकां श्चाखां सकल्पं च षड्मिरङ्गैरधील्य च ॥
षट्कर्मनिरतो विप्रः श्रोत्रियो नाम धमेवित् ।
वेदवेदाङ्ख त्छज्ञः शुद्धात्मा पापवर्जितः ॥
शेषं श्रो्धियवत्पराप्तः प्ताऽनृचान इति स्मृतः ” ॥ शोषं ठर्षणं षट्कमेनिरतत्वं ्रोत्रियस्येव यः पराप्तः साऽनूचान इत्यथः
«५ अनुचानगुणापितां यज्ञस्वाध्याययन्नतः ।
[ +^ „०१
जरण इत्यच्यते प्राज्ञः दषमांजां जताचद्रयः 7 ॥ दषं भृत्यादिभुक्तशेषम् ।
किक वेदिकं चैव सर्प ज्ञानमवाप्य यः| आश्रमस्थो वदी निल्यमृषिकर्प इति स्मृतः ॥ उ्वैरेतास्तपस्युग्रो नियतान्नी त्वस॑शयी । शापानुरहयो; शक्तः सलयप्तथो भवेहपिः ॥ निवृत्तः सवैतच्चन्ञः कामक्रोधविवार्जतः | ध्यानस्यो निञ्कियो दान्तस्तुल्यमृत्काश्चनो मुनिः ॥
१ क. एषाम" । २ क. (धिः । यमः-री । ३ क. ख. श्ल: । पात्रः । * ख. भक्तं निः, ५ ग, ध, नियतः सयवा । ६ ग, घ शक्षणष' । ७ ख, रतं श्रो" ।
आचाराध्यायः ] या्खवररक्यस्परतिः | २८५ { दानम्रकरणम् < )
एवमन्वयविद्याम्यां वृत्तेन च समुचितः । त्रिद्ह्ा नाम व्वरन्द्राः पुज्यन्ते सवनादिषु ” ॥ अन्वयादीनि त्रीणि शद्धानि शुद्धानि येषां ते त्रिु्ाः। सवनं सोमयागः । वसिष्रुः-“ य न सन्तं न चान्तं नाश्रुतं न बहुश्रुतम् । न सुवृत्तं न दुवृंततं वेद् कश्चित्स बाह्मणः ॥ योगस्तपो दया दानं स्यं शोचे श्तं धरुणा । विद्या विज्ञानमा्तिक्यमेतद्राह्मणस्क्षणम् ” ॥ तथा--“ किचिद्धिदमयं पात्रं किचित्पात्रं तपोमयम् । पात्राणामधिकं पां शूद्रान्नं यस्य नोदरे " ॥ २००॥ इदानीं देयद्रव्येण पातेण विरिष्टदानविधिमपन्े दाननिषेषं चाऽऽह- कि भ कि | (य | त [क गरभ्रतङ(हर्ण्याढ पत्रि दातन्यमाचतम् ॥ नापात्रे विदुषा किंचिदासमनः भरेय इच्छता ॥२०३१॥ भरलेकं गोमभतिद्रन्यमात्मनः भेयः भियं स्वगादिकभिच्छताऽचेयित्वा पात्राय भदेयम् । आदिश्षब्देन श्राल्ञान्तरोक्तमन्नादिदेयं संशृह्वाति । अपात्- दानासलयवाओीदयं विदुषा जानता रंचिदप्यपात्राय न देयम् । पानाय दातव्यमितिषिधिसामथ्यदिवापातरे न देयमिति निषेधे सिद्धे पृथद्निषेध- मारभमाणो युरुयपाजासं भवे भरतिषिद्धवजेस्य पाज्ताऽस्तीति ज्ञापयति । जत्र चापात्रशब्दो न पात्रादन्यदपात्माह कि तु पाजविरुदधम् । यस्य॒ च प्रात्र प्रतिषिद्धं ततद्विरुदधम् । येभ्यो न देय तानाह मनुः- ५ न वार्यपि प्रयच्छेत्त बेडाटन्रतिके द्विजे । न बकनतिके पपे नविद्विदि धर्मवित् ॥ निष्वप्येतेषु दत्तं हि विधिनाऽप्यनितं धनम् । दातुमेवल्यनर्थांय परत्रादातुरेव च ' ॥ अनयः प्रलयवायः । यः कारणं पुरस्छृत्य तचा निषेवते । पापं ततेन सेडाद्य बेडा नाम तद्रतम् " ॥ कारणं र्ममिदर्थः । वतं प्रायथित्तमू । ८८ प्रतिगृह्य ऽऽश्रमं यस्तु स्थित्वा तत्र न तिष्ठति । आश्रमस्य विोपेन बेडा नाम तदत् " ॥
१ ख, ग, घ, स्तरामः । २ क, ख, व्येदेयं \ ३ क, ग, घ. “मू । मनुः-भ ।
२८६ अपराकोपराभिधापरादि यविरचितदीकासमेता-- [ १ प्रथमः- ( दानप्रकरणम् ८ ) ८८ अन्रतानाममन्राणां जातिमा्नो पजीविनाम् । तेषां प्रतिग्रहादोषो न शिडा तारयेच्छिलाम् ॥ अपविद्धाथिहोत्रस्य गुरोविप्रियकारिणः। द्रविणं नेव दातम्यं सततं पापकारिणः ॥ न प्रतिम्रहमरनिि वृषराध्यापका द्विजाः । वाद्रस्याध्यापनाद्िप्रः पतत्यत्र न संक्षयः "” ॥ वसिष्ठः--““ उपक्न्दति दातारं गौरश्वः कांचनं मही । अश्रोतियस्य विप्रस्य हस्तो दष्ट निराकृतेः » ॥ दक्षः-““ धृते छञ्चनि महे च कुविदये कितवे शदे । चाटचारणचैरेषु दत्तं मवति निष्फलम् ” ॥
( >»~प
व्यासः--“ ऊषरे वापितं बीजं यच्च मस्मनि हूयते ।
क्रियाहीनेषु यदत्तं न च तत्परे नो इह ” ॥ हृद्धमनुः-- ¢ पात्रमूतोऽपि यो विप्रः प्रतिगृह्य प्रतिग्रहम् । अप्तु विनियुज्ञीत तस्मै देयं न किंचन ॥ संचयं कुरुते यश्च प्रतिगृह्य समन्ततः । धम्यं नोपयुङ्क च न तं तस्करमर्चयेत् "” ॥ यमः--“ यस्य वेदश्च वेदी च विच्छिद्यते तरिपोरुषम् । स॒ वे दुत्रीह्यणो नाम यश्चैव वृषरीपतिः ” ॥ वसिष्ु;--““ उद्क्याऽन्वापते येषां ये च केचिदनञ्चयः। कुट चाश्रोत्रियं येषां स्वे ते ुद्रषर्मिणः ” ॥ मनुः--“ सममब्राह्मणे दानं द्विगुणे बाह्यणदुवे । सहस्तगुणमावार्ये अनन्तं वेदपारगे ” ॥ समं यावद्धनं तावत्तस्य फरमिल्थः । श्नातातर्पः--“ नेष्टं देवखके दत्तमप्रतिष्ठं च वार्धुषौ । यच्च निर्णजके दत्तं निष्फडार्ं विधीयते ॥ यश्च टिङ्ग्युचितां वृत्तिमटिङ्गेभ्यः प्रयच्छति । घोरायां ब्रह्महत्यायां पच्यते नार सशरः ॥ अत्राह्मणाश षर् प्रोक्ता ऋषिः शातातपोऽनवीत् | आयो राजाश्रयस्तेषां द्वितीयः क्रयविक्रयी ॥
१ग. घ, हतुं € । क, इस्तं ० । २ ख. ग, घ. उषिरे। ३ग. ध. पवदेव तस्व +४म, घ. "पः- नष्टं । ५ कृ, दत्तमफलं संवि । ६ क, ख, ध्यः । दातातपः-अः ।
आचाराध्यायः ] याज्ञवस्क्यस्मतिः 1 २८७ ( दानप्रकरणम् € )
वरतीयो बहुयाज्यः स्याच्चतुर्थो भआामयाजकः | पञ्चमस्तु भरतत्तषां मामस्य नगरस्य च ॥ अनागतां तु यः पूर्वा सतादित्यां चैव पश्चिमाम् । नोपापरीत द्विजः संध्यां स॒ षषठोऽन्ाह्मणः स्मृतः ॥ च्यासः--"' ब्रह्मनीनप्तमुत्पत्नो मच्रसंस्कारवर्भितः। जातिमाननोपजीवी च भवेदनराह्मणः प्र तु ॥ गमोधानादिमिक्तस्तथोपनयनेन च | न कमृ चाधीते स मवेद्भाद्यणतरुवः *” ॥ यत्तु बृदस्पतिनाक्तम्-- “दे समगुणं दानं वेद्ये तदविगुणे स्मृतम् । त्रये त्रिगुणं दानं ब्रह्मणे ष्गुणं स्मतम् » इति, तदन्नदानविषयम् । ^ छताजनमिरेरे ” इति गौतमवचनात् । कृता पङान्नम् । इतरे क्षत्रियादयः । मनुः-- “८ अनर्हते यहदाति न ददाति यद्$ते । अहानहीपरिन्नानाद्धनाद्धमाचच हीयते » इति ॥
अत्र सामान्यतो मवादिना देयेन पात्र दानेन विशिष्टं दानं विहितं तत्र दानशब्दा्थ तस्य चावान्तरविरेषानाह देवङः- ८८ अथोना्ुदिते पात्रे श्रद्धया प्रतिपादनम् । दनिमित्यमिनिदिष्ठं भ्याख्यानं तस्य वक्ष्यते .॥ अथां देयद्रव्याणि तेषां भतिपादनं नाम पात्र भ्रति खखभिभावापादः नपयेन्तस्त्यागः । ^ द्विहेतु षडधिष्ठानं षडङ्गं षड्विपाकयुक् । चतुष्प्रकारं जिविधं त्रिनाश्ं दानमुच्यते „ ॥ तत्र द्विहेतुकत्वमाह-- ^ नाद्पत्वं वा बहुत्वं वा दानस्याम्युदयावहम् । श्रद्धा शक्तिश्च दानानां षडेतानि प्रचक्षते ॥ पात्रेभ्यो दीयते निं वृद्धिक्षयर्करौ हि ती »। एको वाशब्द इवाथ द्वितीयः समुच्चये । यथा नार्पत्वं दानाभ्युदयस्य कारणं तथान बहुत्मपि पिं तु श्रद्धाश्क्ती । शक्तिरौदार्यमपश्रात्ता- पश्च । षडपिष्ठानत्वमाह-
१ भ. ध. ्तुत्पतस्ते, २ ग, ध. परेभ्य इ ३ क. ग. घ. वत्रेऽ्चनेन । ४ क, मुचिते । भ क, नां इद्विक्षयकरे हिते 1 ए? ¦! ६ य. घ. "करा हिते । ए८ ¦
२८८ अपराकांपराभिषापरादिलयषिरचितदीकासतेता - [ ९ प्रथमः- ( दनप्रकरणम् < )
५ धर्ममर्थं च कामं च व्रीडाहर्षमयानि च। अधिष्ठानानि दानानां षडेतानि प्रचक्षते ॥ पात्रेभ्यो दीयते दानमनपेक्ष्य प्रयोजनम् । केवछं त्यागवुध्य्या यद्धर्मदानं तदुच्यते ॥ प्रयोजनमयेक्षयेव प्रसङ्गा्त्परदीयते । तदथदानमित्याहुै दिकं फठहेतुकम् ॥ ज्ञीपानमृगयाक्षाणां प्रपङ्गादत्परदीयते । अनर्हेषु च रगेण कामदानं तदुच्यते ॥ पेपतदि नीडयाऽऽशरुत्य योऽर्थो ऽथिम्यः प्रयाचितः । प्रदीयते चेत्तदनं तरीडादानमिति स्मतम् ॥ दष्ट प्रियाणि श्रुत्वा च हर्भवद्यत्प्रदीयते । हपैदानमिति प्राहुर्दानं तद्धमचिन्तकाः ॥ अकरोशानंथेहिपानां प्रतीकाराय यद्धयात् । दीयते तापकर्तम्यो मयादानं तदुच्यते " ॥ षडङ्गत्वमाह-“ दाता प्रतिग्रहीता च श्रद्धा दैवं च धर्मयु | देशका च दानानामङ्गान्येतानि ्डविदुः ॥ अपापरोगी षमीत्मा दित्सुरभ्यप्तनः शुचिः । अनिन्द्यानीवकमां च षड्मिदांता प्रशस्यते त्रिः कशवृत्तश्च धृणादटुः सकटेन्दियः विमुक्तो योनिदोषेभ्यो बाह्मणः पात्रमुच्यते » ॥ निश्ष्धो व्याख्यातः « सोमुख्यादयमिंप्रीतिरधनां दशने सद्वा । सत्छृतिश्वानसूया च तदा श्रद्धेति कत्थते ॥ अपराबाधमङ्कशं खयं येनार्जितं धनम् । सदयं वा विपु वाऽपि देयमित्यमिधीयते ॥ यच्चत्र दुं दरव्यं यसमिन्काटेऽपि वा पुनः । दानादौ देशका तौ स्यातां शष्ठ न चान्यथा ॥ अवस्थादेशकारानां पात्रदात्रोश्च संपदा । हीनं वाऽपि मवेच्छृषठं शरेष्ठं वाऽप्यन्यथा मवेत् ” ॥ 1 १ ख. च कीडाः । २ क. ध. ^ते नित्यम०। ३ ख. "नं कडा । ४ ख "नदैः ।
जाशाराध्यायः | याह्ववस्क्यस्परतिः । ( दानप्रकरणम् ८ )
षृट्विपाकत्वमाह--“ दुष्फटं निष्फटं हीनं तुर्यं विपुमस्तयम् । षटाषिपाकयुगुदिष्टं षडेतानि विपाकतः ॥ नाल्िकस्तेनदहिखेम्योऽवराय पतिताय च । पिशुनभूणहर्तम्यां प्रदत्तं दुष्फटं मवेत् ” ॥ अवरः क्षत्रियादिः । ८ महदप्यफटं दानं श्रद्धया परिजितम् । परबाधकरं दानं परमप्यूनतां त्रनेत् ॥ यथोक्तमपि यदत्तं चित्तेन कट्षेण तु ॥ तत्त॒ सेकद्पदोषेण दानं तुल्यफटं मवेत् ॥ यथोक्तैः कठः षडमि्दानं स्याद्विपुखोदयम् ” । उदयः फर्म । अनुक्रोशवश्षादत्तं दानमक्षयतां नेत् ” ।
>८९
अनुकोको दया ! दीयत इति दानं गवादि । धुवादिचतुष्पकारंमाह-
८ भ्रुवमानलिकं काम्यं नैमित्तिकमिति क्रमात् । दिको दानमार्गोऽये चतु्षा वण्यते दिनैः ॥ प्रपारामतडकादि सवैकामफठं ध्रुवम् । तदाजसिकमिलयाहुर्दीयते यद्दिने दिने ॥ अपत्यविजयैश्वर्थल्ञीनाखारथं यदिष्यते । इ्छासंस्थं तु तद्दाने काम्यमित्यमिधीयते ॥ काङपेश्षं क्रियपिक्षमथपिक्षमिति स्मृतम् । तिधा नैमित्तिकं प्रोक्तं सहोमं होमवनितम् ¬ ॥
भिविषत्वमाह--“ नवोत्तमानि चत्वारि मध्यमानि विधानतः । अधमानीति देषाणि जिविषत्वमिदं विदुः ॥ अन्नं दधि मधु त्राणं गोमृर्क्माश्चहस्तिनः । दानान्युत्तमदानानि उत्तमद्रन्यदानतः ॥ विद्या चाऽऽच्छादनावाप्तपरिमोगोषधानि च । दानानि मध्यमानीति मध्यमद्रन्यदानतः ॥ उपानस्ेङ्कयानानि च्छन्रपा्राप्तनानि च । दीपकाष्ठफडादीनि चरमे बहुवाविकम् ॥
# न् विदतेऽयं शकः क. ख. ध. पुस्तकेषु ।
१ ग, घ, रत्वभाः । २ ग. घ, 'डागादि 1 3,
२९० अपराकापरामिधापरादिलविरवितटीकासमेता --[१ भयमः-- ( दनप्रकरणम् ८ ) बहुत्वादर्थनातानां सेख्या्षेषु नेष्यते । अधमान्यवरिष्टानि सवैदानान्यतो विदुः ” ॥ विनाश्चित्वमाह--“ इष्टं दत्तमधीतं वा प्रणरयत्यनुकीतैनात् । -छाघानुश्चोचनाम्यां च भयतेजो विपद्यते ॥ तस्मादात्मक्ृतं पुण्यं न वृथा परिकीतैयेत् । उक्तवन्तमिति प्राहुस्तमेवं कृतवेदनम् ॥ एवं सवैगुणोपेतमुक्तदोषेविवजितम् । कारमधुगधेनुवदानं फटल्यात्मेप्ितं फलम् ॥ इह कीर्ति च दानाख्यां स्फीतान्मोगांिविष्टपे । दानश्रद्धां तृतीये च जन्मनि प्र्वोत्तमे ॥ अन्यायाधिगतां दत्वा सकं एूथिवीमपि । शरद्धावजमपात्राय न कांचिदंतिमाप्तुयात् ॥ प्रदाय शाकमुषटि वरा श्रद्धामक्तिपमुदयताम् । महते पात्नमूताय सवाम्युदयमाप्नुयात् ” ॥ मनु--“ श्रद्धयेष्टं च पूरते च निलयं कु्यात्मयत्नतः । श्रद्धाङते ह्यक्षये ते मवतः स्वागतेधेनेः " ॥ महाभारतम्--“ एकािकमे हवनं तरेतायां यच्च हुते । अन्तर्वेद्यां च यद्धानमिष्टमित्यमिधीयते ॥ वापीकूपतडाकानि देवतायतनानि च । अन्नप्रदानमारामः पूतैमि्यमिधीयते ›! ॥ नारद+-- ५“ आतिथ्यं वैश्वदेवश्च इष्टमित्यभिधीयते । पष्कारिण्यस्तथा वाप्यो देवतायतनानि च ॥ अन्नप्रदानमारामः पृतमित्यमिषीयते । ग्रहोपरागे यद्ानं सू्सक्रमणेषु च ॥ दवादरयां चेव यद्नं पूतंमित्यमिधीयते » । अनेन चाऽऽदिश्षब्देन यद्नदक्षिणादानाइानान्तरं शृते । ५ इष्टापृतौँ द्विजातीनां धमे; सामान्य उच्यते । अधिकारी भवेच्छरः पूत धम न वैदिके ॥ मनुः“ योऽचितं प्रतिगृह्णाति ददात्यचितमेव तु । तावुमो गच्छतः स्वरम नरकं च विपर्यये “ |
१ ख, ध, "मवुम्बे" । ‡ ख, “दरूमिमाः। ३ क. ष, भते । अ" ।
आचाराध्यायः 1 याह्नवरक्यस्पूतिः। २९१ ( दानप्रकरणम् < )
यमः--““ दानं हि बहूमानाद्यो गुणवद्भ्यः प्रयच्छति । स तु प्रत्य धनं ठध्वा पुत्रपोत्रैः सदहाश्चते ” ॥ बहुमान आदरः । ५ प्र् चानुपहन्येह दानं दत्वा विचक्षणः । मरसोदयं सखेदं प्रेय वै छमते धनम् › ॥ आपपरस्तम्बः-- 'सवोण्यदकपवाणि दानानि " | २०१ ॥ नं केवङमपात्रायं न देयं कि तु तेन न प्रतिग्राह्यपपीलयाद-- विद्यातपोभ्यां हीनेन नैव ग्राह्यः प्रतिग्रहः ॥ गरह्णन्प्रदातारमधो नयत्यस्मानमेव च ॥ २०२ ॥ विद्यातपोभ्यौ द्यीनेन पाजलक्षणरदहितेन । भतिग्ह्यत शति प्रतिग्रहः सन ह्य; । यतो विद्यादिरदितः भातिग्हन्दातारमात्मानं च नरकं नयाति ॥२०२॥ दातव्यं प्रत्यहं पात्रे निमित्तेषु विशेषतः ॥ कि क (क् 1. क याचितेनापि दातव्यं श्रद्धापूतं च शक्तितः ॥ २०३॥ भरल हमनुदिनं पाते दातव्यम् । निमित्तेषु संक्रान्त्यादिषु तु विशेषत आदरेण दातव्यम् । याचितेन दातव्यमपिश्चब्दादयाचितेन च। तत्नायाचितदान प्रशस्त. तमम् 1 तथा च शातातपः «८ अभिगम्य तु यद्ानं यत्तु दानमयाचितम् । विद्यते पागरस्यान्तस्तस्यान्तो नैव द्यते , ॥ तथा--“ गत्वा यद्ौयते दानं तदनन्तफलं स्मतम् । सहलछ्लगुणपाहते याचते त॒ तदेकम् `" ॥ पते श्रद्धापूतं शक्तित इति च प्रतिवाक्यं संबध्यते । दाननिमित्तं कारः क्रियाऽथे इत्यक्त देवरेन--“ काठपिक्तं क्रियपेक्षम् ” इलयादिना 1 तत्र काटो विधीयते प्रलयहमिल्यादिनाऽदमां्रम् । अनेन च राजिव्युदस्यते। निपित्तेष्वित्यनेन काट्विक्षेषा अयनादयो निर्दिश्यन्ते। तथा च श्ञातांतपः «५ अयनाद सदा देयं द्रव्यमिष्ट गृहे तु यत् । षडशी तिमसे चैव विमखे चन्द्रसययोः ॥ विंमोक्षे वतेमांनयोनं त॒ य॒क्तयोरिदय्थंः । “ उपरागे तु तत्काटम् ” इति वसिष्टुवचनात् ।
0. चण
१ ग. ध. त्येद ।२ख. ग. व्यद! उख. तत्र याः1 ४ कृ. डच, दारधः । ५ घ. मनुः । ६ ग. "वेनैव । ७ क. ध. मानेनतु विमु ।
2९२ अपरार्कपराभिषापरादिव्यविरवितदीकासमेता-- [१ प्रथमः- ( दानभ्रकरणमर् ८ )
क
व्यास“ संक्रान्तौ यानि दत्तानि हम्यकल्यानि दातृमिः ।
तानि निलयं ददाल्यकंः पुनजेन्मनि जन्मनि ॥ शतमिन्दुक्षये दानं सहं तु दिनक्षये । विषुवे शतप्ताहच्नं व्यतीपाते त्वनन्तकम् ” ॥ संवतेः--“ अयनेषु च यदत्त षडक्लीतिमुखेषु च । चनदरसर्योपरागे वा दत्तं मवति चाक्षयम् ” ॥ इन्युक्षयेऽमावस्यायाम् । ५ एकस्मिन्सावने त्वद्धि तिथीनां त्रितयं यदा । तदा दिनक्षयः प्रोक्तस्तत्र साहसिकं फठम् ' ॥ वसिष्ठः- ^ मृगकर्टपेकान्ती दवे तुदष्दक्षिणायने ” । मृगो मकरः । ८८ विषुवे च तुदामेषे तयोमेध्ये ततोऽपराः । वृषवृश्चिककु्भेषु पिह चेव यद् रविः ॥ एतद्धिष्णुपदं नाम विषुवादधिक फलम् |, कन्यायां मिथुने मीने षनुष्यपि रवेगंतिः ॥ षडशीतिमुखी प्रोक्ता षडशीतिगणा फटे: । अतीतानागते पुण्ये द तदग्दक्षिणायने ॥ उपरागे तु तत्काठमतीते चोत्तरायणे ” ॥ पपकाटस्त सर्वसंकान्तिषु भागूष्पं च भवति । अत एव वसिष्ठेनेव व्य. वस्थोक्ता- ८ त्ि्त्कर्टके नाडयो मकरे विंशतिः स्परताः " । वर्तमाने तुामेषे नाञ्यस्तृमयतो दश " इति ॥ अनर वमान उभयत इति च सर्वैर ककेटादिभि; संबध्यते । साकाङ्- ्षत्वाविशेषात् । तदविरेषे चैकस्य पाठसंनिधिनौन्वयनियामकोऽवजेनी- यत्वेनान्यथासिद्धत्वात् । «५ षड्श्ीलयां व्यतीतायां षष्टिरुक्तास्तु नाडिकाः ” । फङभूयस्त्वाभिमायमेतत् । अत एव षडशीतिमुखेऽपि पषेमपि पवेकारमाई । ^ विष्णुपदं नुमीननूयुकन्ाघ वे यद् । र्वोत्तरगते रात्रो यदा संक्रमणं भवेत् ॥
१ ख, गुणाः फ' । २ ध. ज्योविरातिमैकरे स्मृताः । ६ क. “न्यामुञेयः । * क.
ध, शत्रौ भागैः सः ।
आचाराध्यायः ] याङ्जवरश्यस्मृतिः । २९३ ( दान्रकरणम् ८ )
भपुर्वोत्तरागते रातो मैः संक्रमणं भवेत् । पुवाह पञ्च नाञ्यस्त॒ पुण्याः प्रोक्ता मनीषिभिः ॥ अप्राह तु पञ्चैव श्रौते स्मरति च कर्मणि ” इति ॥ अनेन षडशी्यां संकरान्त्यां पूवैराेमविन्यामपराहे संकान्तिकार्यं कै- ज्यमित्युच्यते । टयुग्मिधुनराचिः । « पुण्याख्या विष्णुपद्यां च प्राकूपश्चादपि षोडश । अद्धि संक्रमणे पुण्यमहः कत्खं प्रकीर्तितम् ॥ रात्रो संक्रमणे प्रोक्तं दिनार्धं स्रानदानयोः । अरात्रादधस्वसिन्मध्याहस्योपरि क्रिया ॥ उवै सेक्रमणे वोष्वमुदयातप्रहरद्वयम् । परणं चेद्ेरात्रे तु यदा संक्रमते रविः ॥ पराहुदिनद्वयं पण्यं मक्त्वा मकरकर्कये " ॥ अत्र चेयं व्यवस्था--पुवंरात्रसंक्रमणे पूरवेस्याह उत्तरार्धे लानादिकं का्य- मपर संकमणे तत्तरस्याहः परवाह । यतु वचनमरू-- ५ राहुदशेनसंकरानितविर्वौहांत्ययबद्धिष् । स्नानदानादिकं कुयान्निशि काम्यत्रतेषु च इति, तन्पकरककंटसंक्रान्तिविषयमं । “ मुक्त्वा मकरकरकयै ' इति षच- नात् । अनेन वचनेनायनद्रय एष रात्रो सानाद्यनुख्यते । ५ रात्रो न्नानं न कुर्वीत ” इति निषेषः सक्रान्लयन्तरे भवत्येव । यत्त॒- « विशत्ककेरके पण्यं मकरे विंशतिस्तथा । मविष्यदुक्षिणे पुण्यमतीते चोत्तरायणे “ इति, तदपुण्यातिश्चयमतिपादनायथेम् । न पुननियमाथं्् । अत एव- ५ मध्ये विषुवति दानं विष्ण॒पदे दक्षिणायने चाऽऽदौ । षडशी तिमुखेऽतीते तथोदगयने च भूरिफम् "' इति स्मरन्ति ॥ अत्त एवे तेनाविरेषेणोक्तम्- ८ संकरान्तिप्तमयः सृक्षमो दुर्ञेयोऽपि मितेक्षणेः । तद्योगादप्यधश्चोष्वं [चशन्नाडयः पवित्रैताः ॥
# एतदर्धं न विद्यते क. ग. घ. पुस्तकेषु । एतच्चाधिकम् ¦
१ ख. श रात्यस्तु । २ क. घ. श्वे भाः। 3 ग, पुण्यं ! * क, "वाहन्यय । ५ ख. "हा म्यय? । ६ मं, पि रतेः । घ, नप शिते" ।
२९४ अपराकीपराभिधापरादिलयविरवितटीकासमेता-- [१ परथमः-- ( दानभ्रकरणम्८ ) आसच्नसंकमं पुण्यं दिनाधं स्ञानदानयोः राक्तौ संक्रमणे मानोविषुवल्यने दिने ॥ या याः संनिहिता नाडशस्तास्ताः पुण्यतमा; स्मृता; ” ॥ एवं चायमर्थः सिद्धो भवति--अतीतत्वं संक्रान्तेरनागतत्वं बाऽनादय ञ्र दिना्धेऽतीताऽनागता वा संक्रान्तिः प्रयासन्ना भवति तन्न लानदाना" दिक कायीमेति । अथ प्रकृतमुच्यते- क्रियाऽपि र्िसांदि; भायधित्तरूपस्य दानस्य निमित्तं भवति । ~+वथाोक्त मनुना- ८ घ॒नं वा जीवनायाङं गृहं वा सपरिच्छदम् । सभं वा वेदविदे बाह्यणायोपपादयेत् ”? इत्यादि मरायथित्तभकरणे। अर्थोऽपि दाननिमित्तं मवति। यथोक्तं महाभारते- ५८ एकां गां दशगर्दादशच दयात्तु गोशती । शातं सहखगुरद्स्े तुस्यफलाः स्मृताः '' इति ॥ याचितेनापि दातव्यमित्युक्तम् । तत्र येभ्योऽवदयं दातव्यं तानाह पनुः- ^ सातानिकं यक्ष्यमाणमध्वगं पावेवेदसम् । ु्वैधिपितृमातराथ॑स्वाध्यायाथ्युपतापिनः ॥ नवेतान्सनातकाचिचाद्राद्यणान्धमेभेक्षुकान् । निःखेम्यो देयमेतेभ्यो दानं विचयाविरोषतः ॥ एतेभ्यो हि द्विजंभ्येम्यो देयमन्नं सदक्षिणम् । इतरेभ्यो बहिर्वेदि कृताच मुवि दीयते ” इति ॥
| क»
सांतानिको यः संतानाय कन्यापुद्रोटु मिच्छति । यक््यमाणः सोमयागं करिष्यमाणः ! अध्वगो धमांय प्रचरितः । सा्षवेदसः; कृतविश्वनिवागः । गरोर्था गुर्व्स्तदथां । एवं पित्रथीं मात्रथीं स्वाध्यायाथीं उपतापी रोमी च । ते सव लातकाः समाृतत्वात् । धरमभिक्षकाः । विहितभिक्षौका- रित्वात् । बाह्यणसब्दालक्षजियादिनिष्टत्तिः । दक्षिणाशनब्देनात्न गवादिद्रन्य- मेवोच्यते । न तु ऋरततिवक्परिक्रियोऽसंभवत्वाव् । इतरे क्षत्रियादयः । बर्हिर्वदि ऋतोरन्यत्रेतययेः । बहिविदीपि देयमन्नं सदक्षिणमिलयनेन संबध्यते । “ बरहि.
वेदिं भिक्षमाणेम्यः ” इति गौतमवचनात् । कृतान्नं पकान्नम्् ॥ २०२ ॥
मयमय जामये
# यथोक्तमित्यारभ्य भवतीत्यन्तय्रन्थो न वियते च. पुस्तके ।
१ ख. "ता रान्यस्ता-। २ ख. यदि दिनाः । ३ ग. “सादिप्राः। * ग, घ. ववेथपितुमात्र थेस्वाः । ५ क, ग, “जात्रेभ्यो । ६ क. “नार्थं क । ७ घ. -क्षावृत्तित्वा । ८ ग. ^त्विकपारि० । % ख, "दि भन््यमाः ।
आचाराध्यायः | याब्नवर्क्यस्पति; । १९९ ( दानभ्रकरणम् ८ )
मोदानेतिकतेन्यतामाई-- हेमशृङ्गी शफे रोप्येः युशीखा व्पंयता ॥ सर्कास्यपात्रा दातव्या क्षीरिणी गोः सदक्षिणा ॥ २०९ ॥ देमय॒क्ते शङ्गे यस्याः सा हेमशदधी । योप्यमयेः सुरेविरिष्टा । सुशीडा साध्वी । वस्संयुता वद्वाच्छादिता । कास्यपाज्रषदिता । क्षीरिणी बहुक्षीरा । सदक्षिणा स॒वणदक्षिणासदिता गोदातव्या । कन्दपरागे- « यो नरो गां प्रयच्छेत्तु सवत्सां कांस्यदोहनाम् । हेमशृङ्गी रोप्यखुरां दुकटक्षोमवासिताम् ॥ शाम्यास्तरणपतपन्नां बहुपुष्पफडेयताम् । नाह्मणं पनयित्वा तु गन्धमाच्थेरंकृताम् ॥ देवैरध्याप्तितां तां त र्वेहस्तद्येन तु । मदुबन्धेन बघ्रीयादन्तःछ्णेन रज्जुना ॥ कुशान्पुवणंनीजानि तिढान्िद्धाथकांस्तथा । द्यं ततोऽद्धिश् मन्रेणनेन सनत ॥ सर्वदेवमयी दो सवैटोकमयीं तथा । सैटोकनिमित्तां मां सवैदेवनमस्कृताम् ॥ प्रयच्छामि महसत्वामक्षयाय श्रुमामिति ।
भ
& हं नमो मभवति बर्रमतरविष्णममिनि रुदरैदैवते सवेपाप-
,
प्रमोचिनि खड्पं स्मर इडे इडान्ते हव्ये चान्द्रे धतिमतिं सरः खति पुश्रुते एद्येहि हुं छर हुं कुरु सरवलोकमये ए्यागच्छाऽऽ- गच्छ सवाहा । इति धेनुकणेनपः। प्रतिग्रहीता दाता च तावुमौ खगैगामिनो(णो) । यदि स्मारयते पूर्वं कर्णेन द्विनसत्तम ” इति ॥ मरस्यपुराणे- ^ एवं दत्तवा तु गां तां तु यत यत्न प्रनायते ॥ तत्र तत्र गता सातु जन्तुं तारयते बत् । खगेोकं नरो गत्वा रमते च यथाऽमरः ॥
१ क. अद्द्यात्तु। २ ख. सवै दहस्तः। उ ग, घ. भैवेद्मः॥ जक, ग. उनः ५ क, (ह्यते विष्णुः । ६ ख. घ. “माते विष्य" ! ७ क. ग. द्रद्पिते 1 < क. घ्- “मोचि । ९ क, न्दे छरत्वा कव्ये चाः । १० ध, न्वये कव्ये चा?! ११ क. घ, षवैदेवम^ । १२ क, "कर्ने जः ॥ १३ क. ध, "ते भयात् । स्व ।
२९६ अपराकौपरामिधापरादित्यविरवितटीकासमेता-- [१ भभमः-- ८ दानप्रकरणम् < )
स॒ तया मानुषे जातो गोप्तहस्ी महाबलः । रूपवान्धनवाश्चैव बहुपुच्श्च जायते ” ॥ दुक्रं पञ्नोणेमू । ्षौपमतसीवल्कपमयं वद्धम् । वासिताऽऽच्छादिता । देषैरध्यासितेखदिस्तस्याः स्तुतिः । हस्तद्रयेन बपरीयादित्यथेः । रना रज्ञ्वेलथेः । । महाभारते--“दविजातिममिंपूञ्य श्वःकार्यममिवाद्य च । प्रदानार्थेऽमियुज्ञीत रोहिणीं नियतव्रतः ॥ आह्वानं च प्रयुञ्जीत मज्ञा बहुटेति च * । अरह्मएराणे-“ गां दयद्वदपूरणाय विप्राय गृहमेधिने ॥ स्वणखिक्तशृङ्ग तां वल्घण्टाविभूषिताम् । रजतच्छन्नचरणां मुक्ताङ्छशोमिताम् ॥ कांस्योपदोहनां राजन्नरकात्सप्त पूरुषान् । सदक्षिणां ददद्वां तां मोक्षयन्छ्ममाप्नुयात् ” ॥ पहाभारते--“ वृत्तिग्छाने सीदति चातिमात्रं कृष्यर्थं वा होमहेतोः प्रपूत्याम् । गुैथै वा वंशवृद्धये वा धेनु दद्यादेष कालो विरिष्टः ” ॥ अङ्किरा--५ गोरेकसमै प्रदातन्या श्रोत्रियाय विशेषतः । पता हि तारयते सवान्पप्त सक्त च पत्त च “ ॥ नन्दिषुराणे--“ अपात्रे सा तु गोदतता दातारं नरकं नेत । कुठैकविंदात्या युक्तं रहीतारं च पातयेत् ॥ पारेष्वाध्यालिका मुख्या विशुद्धाश्वाधिहोतरिणः। देवताश्च तथा मुख्या गोदे द्यतदुत्तमम् ” ॥ पहामारते-“ न गोदानात्परं किंचिद्धियते वसुधाधिप । मीहि न्यायागता दत्ता सा हि तारयते कुटम् ॥ यानि कानि च दुगौणि दुष्कृतानि तानि च । तरन्ति वेव पाप्मानं ये धेनुं ददति प्रमो ॥ तिन्नो रा्रीरभ्युपोष्याथ ममो तृप्ता गावरस्तितिम्यः प्रदेयाः । वतमैः प्रोताः सृक्षतैः सोध॑चाराख्यहं दत्वा गोरपैवितम्यम् " ॥ जाबारङः--“ होमार्थमच्िहो्रस्य यो गां ददयादयाचिताम् । तिरवित्तपुणा पृथिवी इत्ता तेन न संशयः ” ॥ २०४॥ _ अधुना फटमाह-- __----__- ५ क. भभिसककृय शः 1 २ ख. हनं राः ३क. च. शीति । * क. घ. श्त ॥ युक्तं कुलकविंरत्या भर" । ५ क. "दाने ह्ये! ६ क, घ, “रताः सो । ७ क, “पगाये क्यं ।
जाचाराध्यायः ] याह्ृवरक्यस्पृतिः । २९७ ( दानप्रकरणम् ८ ) च दाताऽस्याः स्वर्गमाप्नोति वत्सरात्रोमसंमितान् ॥ अस्या गोरुक्तथकाराया दाताऽस्या एव यावन्ति रोमाणि तावतो दत्सरा- न्स्वगमामरोति छभते ॥ गुणोत्फछातिश्षवमाद-
कपिखा चेत्तारयति मय आपप्तमं ञ्ुलम् ॥ २०५ ॥ उक्तपरकारा गोः कपिला वेहीयते तदाऽसौ दातुः सरै प्रुषान्नरकाचार- यति । भ्रयःदाब्दादातारं पर्वाक्तेन फटेन योजयति ।
संवतः--“ दश्येनुप्रदानिन त॒च्यैका कष्ट मता " ॥
बृहस्पतिः--“ हेमयृङ्गीं रोप्युरां वल्लकांस्याञ्यपतयुताम् । सवत्सां कपिद्यं दत्वा सप्त वंदयान्मुद्धरेत् " ॥
आदिएराणे--“ कपिलां ये प्रयच्छन्ति चेकच्छनां खटकृताम् ।
सख्णश्ग। रोप्यसरां मुक्ताखङ्कङशोभिताम् ॥ श्ेतवस्नपरिच्छननां षण्टास्वनसयुताम् । सहक्लं यो गवां दद्यात्कपिखां वाऽपि सुत्त ॥ समामेव पुरा प्राह ब्रह्मा बद्यविदां र । यावन्ति रोमकूपानि कपिाङ्गे मवन्ति हि ॥ तावत्कोटिप्हखाणि वर्षाणां दिवि मोदते । कृष्णां गां ददते यस्तु परच्छन्नं खछुकृताम् ॥ विधिवच्च द्विजातिभ्यो यमछोकं न पयति । अयुरारोग्यभेश्वयं दाता कामान्माभ्रुयात्+ ॥ सुवणेशुङ्गामरणा तथां रौप्यस्रा श्युमा । परच्छन्ना डमा चैव दात्या वरयोगिनेणे) ॥ यश्च दद्यात्तु मां श्वतां तस्य पुण्यफलं ए । जन्मपथुति यत्पापं मातृकं पत्रकं च यत् ॥ हस्तोद्धतजङस्येव तत्क्षणादेव नयति । गां ददानीह इत्येव वाचा पूर्य सर्वेशः ” ॥
+ एतदुत्तरमेतच्छरठोकोऽधिकः क. घ. पुस्तकयोः- शेतां गां ददते यस्तु दिन्यै रतनैरठृताम् । षुतदीपः प्रदातव्यो धुतेनाऽऽस्यं च पूरयेत् ।
१ ड, भमसंक्यया । अ 1 २ ख ध. "णान् 1 फलाः । ३ ख. घ. कत्मश्रः। * कं वरः । ५क. स्. ग, था रुप्य-। ६ ख. य. प्रीयेत । ३८
२९८ अपराकौपराभिषधापरादिद्यविरचिवदीकासमेता-- [ ९१ प्रभमः-~
( दानप्रकरणम् ८ ) महाभारते-“ समानवत्सां कषिां घेतुं दत्वा पयखिनीम् । सुनता व्रप्तपन्नां बरह्मखोके महीयते ‡ ॥ सभानवत्सा सरूपवत्सा । सुरता सर्च ।
५ रोहिणीं तुस्यवत्सां तु धेनुं दत्वा प्यसिनीम् । सुरतां वखपंछननां ब्रह्मरोके महीयते ॥ समानवत्सां श्वतां तु धेनुं दन्तवा पयखिनीम् । सुव्रतां वल्लकवीतामिन्दरोके महीयते ॥ समानवत्सां श्वं धेनुं दत्त्वा पयखिनीम् । सुनतां वख्रपंछनां सोमरोके महीयते ॥ समानवत्सां कृष्णां तु षेनुं दत्वा पयस्विनीम् । सुवज्ां सुव्रतां पण्यां स्वगेोके महीयते ॥ वातरेणुप्वर्णा तु प्वत्तां कामदोहिनीम् । प्रदाय वख्रसंपन्नां वायुखोके महीयते ॥ गवां पुच्छं गृहीत्वा तु सुवर्णेन पाणिना । गृहस्थो वेदविद्धिपो वाचयेत्तत्प्रति्रहम् ॥ मोगमोक्षप्रदा श्चता प्रसृता पापनारिनी । कृष्णा स्वंप्रदा ज्या गौरी च कुखव्भिनी ॥ रक्ता खूपप्रदा ज्ञेया पीता द्रिद्धात्तिनी । पृप्रदा छष्णशारी नीड धमप्रवर्धिनी ॥ कपिङा सवैपापन्नी नानावणौ च मोक्षदा ” इति ॥
इति गोदानम् ॥ २०५ ॥
3 ® अ क
उभययखीदानं सेतिकतेव्यत्ताफरविशेषं प्रति साधनववेनाऽऽह- सवत्सारोमतुल्यानि य॒गान्युभयतोमुसी ॥
दातास्याः स्वममाप्रोते पूर्वण वोधेना ददद् ॥२०६
वत्सेन सह वतत इति सवत्सा तस्या रोपार्णिं सवत्सारोमाणि तैस्तु
स्याने तुखयसंख्याकानि युगान्युभयतोयुली अधेपरसता गादातुरासप्तमं
कुं तारयति । पृवौक्तेतिकतेन्यतया ददतस्रयच्छंस्तावन्त्येव यगानि खरग मामति । युगं देवमानेन चत्वारि वषसदस्राणि ॥ २०६ ॥
% क. "तसां कांस्यदोहनाम् । अ. । ग. "त्सां कांस्यदोः 1 २ घ. शू । द्राभेनुविधिः। उ । ३ ख, ग. "दानमित्तिः । ४ ग. ¶णि तत्तुल्या) ५ क, घ. %ति । अस्याश्च दाता पू” ।
आषाराध्यायः 1 याङवर्स्यस्मृतिः । २९९ ६ द्नप्रकरणप् < )
यावदस्सस्य ह पादौ युखं योन्यां प्रहश्यते ॥
तावद: एथिवी ज्ञेया यावद्रभं न मुञ्चति ॥ २०७॥ याबद्रत्सस्य जायमानस्य दरो पदौ युखं च योन्यां पजनने दृश्यते ताष- दसो गौः पृथिवी हेयाऽ5 गर्भविमोचनाद् । ततश सदनाहातुः पृथिषीदान- फटावात्निमेवति । उभयक्तिरसं दवादित्यतुदत्तो च्यवनः- ¢ तस्याः प्रदानकालः प्र्वकाखो नान्यं काठं प्रतीक्षते । व्यतीपातविषुवाय- नषडशीतिमुसविष्णुपदाया ग्रहणान्ताः सवै एव पुण्यकालः । तदैव यत्र स्नति ब्राह्मणं प्रयातं श्रुतशीरुपतत्यशौचतृत्तनातिगणाचेगुरुपेतं विज्ञातं महता काषेन प्रणिषल्य नयात् । अहमतीवाऽऽतों मीतोऽस्मादगाघादपा- रात्स॑सारा्णवात्समुत्तारयामि दशावरन्दश्चापरानात्मानं च खामिन्मवन्त दानपात्रमास्ाचं मदनुग्रहुद्धया नार्थरिप्सया गँ्यतामिति दाता तमनु- मच्रयेत् । त्वं महीमवनिं विश्वघेनामिति [ ऋ०प०अष्ट ०६३अ०१व ०२ | फ इदं कर्मा इति गृहीतायां दक्षिणेन पाणिना वत्समाकरषयेत् । गर्भे तु सन्न्वेषामवेदमिति [ ऋ० त ०अष्ट ०३अ ०६ व° १६ } जपति । निष्का- न्तेऽञ्िमूपप्तमाषाय देवन्मितन्नदीः परवैतान्वनसपतीनदषीन्नागानोषधी सत्थ येत्सेः स्वमनः । तेषां मच्रपदानि मवनि--
ये देवापतो दिव्येकादश स्थ परथिग्यां मध्येकादश स्थ। अप्सुक्षितो महि नेकादश स्य ते देवा यज्ञमिमं जुषध्वम् । [ ऋ० प° उष्ट० २अ०२व० 8] इति देवानाम् । उश्चन्तस्त्वी हवामह उशन्तः समिकीमदहि । उश्ज्ुशत आवह पितृन्हविषे अत्तवे । इति ितृणाम् । इमं मे गङ्गे यमुने सरस्वति शुत॒दि स्तोमं सचता परुष्ण्या । अपिकन्या मरुदवुषे वितस्तयार्जीकीये शणद्या सुषोमया ॥ [ ऋ० ० अष्ट० ८अ०३व० १] इतिं नदीनाम् । अद्रिभिः सुतो मतिभिश्च नो हितः प्ररोचयत्रोदसी मातरा शुचिः । रोमाप्यम्या समया विं धावति मधोधौरा पिन्वमाना दिवेदिवे ॥
$ क, च. शतिक्रियायै' 1 २ क.ख. ध. श्य सवान् ३ क. गृहीताः ४ ख. क. "स्मादिति । ५ भ. "स्पतीदछन्दांस्वुद" । ६ क, ध, "स्त्वा निधीमः ।
३००
अप्राकीपरामिधापरारिल्यविरचितदीकासमेता-- [ प्रथमः--
( दानप्रकरणम् ८ )
[ ऋ० सै० अष्ट० ७ अ०२व० ६६ ] इति पवतानाम् । वनस्पते शतवस्शो वि रोह पहस्तवरशा वि वयं रुहेम । यं त्वामयं खधितिस्तेजमानः प्रणिनाय रहते सो-गाय ॥
[ अ० सं० अष्ट० ३ अ० १ व° ४ ] इति वनस्पतीनाम् | समुद्रज्येष्ठाः सटिरुस्य मध्यात्पुनाना यन्त्यनिविशमानाः । इन्द्रो या वन्नी वृषभो रराद ता आपो देवीरिह मामवन्तु ॥
[ ० प° अष्ट ० ५ अ० ४ वर १६ इति समुद्राणाम् । अहिरिव मोगेः पर्येति बाहुं ज्याया हेतिं परिबाधमानः । हस्तघ्नो विश्वा वयुनानि विद्धानपुमान्पुमांसे परि पातु विश्वतः ॥
[ अऋं० सं० अष्ट 4 अ० १ व० २१] इति नागानाम् ।
५८ मधु वाता ऋतायते मघु क्षरन्ति सिन्धवः । माध्वीरभः सन्त्वोषधीः ” ॥
[ ऋ० से° अष्ट० १अ०६व० १८ ] इत्योषधीनाम् ।
इति देवादीनामोषधिपरयन्तानां मच्राः । तदनु पाथिवीमिः पृथ्वीं तपेत् ॥
ईड द्यावाथिवी पूरवचित्तयेऽभ्चि घर्म सुरुचं यामन्निष्टये । यामिभरे कारमेश्ञाय जिन्वथस्ताभिरू षु ऊतिभिरश्विना गतम् ॥
[ ऋ० सं° अष्ट० १ अ० ७ व० ६३ |
मही चोः प्रथिवी च न इमं यन्ञं मिमिक्षताम् ।
पिप्तां नो मरीममिः [ ऋ० सं० उष्ट° १अ०२बव० ६ |॥
उवीं प्रथ्वी बहुरे दुरे अन्ते उप ब्रुवे नमसा यन्ते अक्षिन् । दधति ये सुभगे सप्रतूतीं यावा रक्षते एथिवी नां अभ्वात् ॥ [ ऋ० से० अष्ट० २अ०५९बव०३ | भौरीभिमाय सच्दानि तक्षलेकपदी द्विपदी सा चतुष्पदी । अष्टापदी नवपदी बमृवुषी सहखाक्षरा परमे व्योमन् ॥ [ऋ प° अष्ट २अ०३व २२ ]। इत्यादिमिश्वतुरश्षीव्याज्याहुतीमहोति । बद्यणान्भोजयेत् । खलति नो मिमीतामश्चिना मगः खस देग्यदितिरनवेणः । स्वस्ति पुषा असुरो दधातु नः स्वस्ति चावाषएथिवी सुचेतुना ” ॥ [ ० सं° अष्ट* ४ अ०६व० ७ |||
आचाराध्यायः 1 याज्ञवल्कयस्मृतिः। ३०१ ( दानप्रकरणम् ८ )
इत्यादिस्वत्ययनं वाचयीत । अथास्य व्युष्टिमुदाहरन्ति-अमक्ष्यमक्ष- णमपेयपानं ब्रह्मघ्नं मातृ पितघ्नं सद्य एव पुनात्युपाघ्या्ीं स्वसुतां खामिमाय। मातरं मातृष्वप्तारं पितृष्व्तारं मातुखानीं मगिनी मागि नेयीं शिष्यजायामन्यामप्यगम्यां गत्वोभयशिरसरं सपरिकरां बराह्मणाय ददात् । परिकरः स्यात्पुवणङ्प्यरत्नानि क्षेत्राणि धान्यानि वल्ञाणि रसा छ्वणाद्याश्चन्दनाद्या गन्धास्तदघेमधं वा सवेखं वा सह् तया ब्राह्म णाय दद्यान्महापातकविमुक्तये ” इति ।
मत्स्यपुराणे-
८५ मत्स्य उवाच--सक्मशुङ्खीं रोप्यखुरां मुक्ताखङ्कूढोमिताम् । कांस्योपदोहनां राजन्पवत्तां द्विनपुंगवे ॥ प्रमथमानं मां दत्तवा महत्पुण्यफरं छमेत् । यावद्वत्सो योनिगतो यावद्धम न मुच्चति ॥ तावद्धोः पृथिवीं ज्ञेया सशेखवनकानना । चतुरन्ता मवेदत्ता एयिवी नात्र संशयः ॥ यावन्ति घनुरोमाणि वत्सस्य च नराधिप । तावत्संख्यान्युगगणान्देवखके महीयते । पितृन्पितामहांश्रैव तथैव प्रपितामहान् ॥ उद्धरिष्यत्यपंदेहं नरकादुरिदक्षिणः । पृतक्षीरवहाः कुस्या दथिपायप्तकर्दमाः ॥ यत्र तत्रं गतस्यास्य भवन्तीप्पितकामदाः । गोरोकः सुङमस्तस्य बह्मटोकश्च पाथिव ॥ चियश् तं चन्द्रप्तमानवक्ताः म्रतप्तजाम्बनदतुस्यव्णः ¦ महानितम्बस्तनवृत्तमध्याः सेवन्त्यजचं नहिनामनेत्राः * ॥
व्राहपुराणे-“ सुवर्णशृङ्गीं यः कृत्वा रोप्ययुक्तां खुरेष्वथो । जाह्मणस्य करे दत्वा पुव्णं रोप्यमेव वा ॥ कपिदायास्तदा पुच्छ ब्राह्मणस्य करे न्यपतत् । उदकं च करे दत्तवा वाचयेच्छद्धयाऽच्वितः ॥
१क्, घ, जायां धात्रीमः । २ क, 09ि मामधाः। ख, शत्र यत॒" । * ख. ग, नमघ्य. धृताः सेः ।
३०२ अप्राकीपराभिधापरादितलयविरवितदीकासमेता- { ? प्रथमः--~ ( दनम्रकरणम् ८ )
सप्मुदरगुहा तेन सशेख्वनकानना । रत्नपृणो मवेहत्ता एथिवी नात्र पेशयः ॥ पथिषदानतुल्येन दानेननिन मानवः । तारितैरयाति पितिमिरविष्ण्वारूयं यत्परं पदम् ॥ बरह्मस्वहारको गोघ्नो श्रणहा पाकमेदकः महापातकयुक्तोऽपि वश्चको ब्रह्मद्षकः ॥ निन्दको ब्राह्मणानां च तेषां कमामिदूषकः । एवं पातकयुक्तोऽपि गवां दानेन शुध्यति ॥ यन्चोमयमुखीं ददयास्प्रमृतकनकावृताम् । तदिन पायप्ताहारः पयप्ता वाऽतिवाहयेत् ॥ मुवणस्य सहस्रेण तदर्धेनापि मामिनि । तस्याप्य शतं वाऽथ पञ्चाशच्च ततोऽधेकम् ॥ यथाश्चक्ति प्रदातव्यं वित्तदाल्यविवनितम् । मां गृहा णोमयमूखी मवांखाता ममास्तु वै ॥ मम वंदाकदद्धिः स्यात्सदा खस्तिकरो भव । इरावती धेनुमतीति जप्त्वा देवस्योना तदनन्तरम् ॥ प्रतिगृह्णामि तां धेनुं कुटुम्बार्थे विशेषतः । स्व्िभेवतु ते निलं मद्रं चान्ते नमो नमः ॥ दयौस प्रतिददामि परथिवीं ते प्रति गृहामि । क इदं कस्मा अदादिति च वपुषे । विसनेद्राह्यणं दधि गां च तस्य गृहं नयेत् ” ॥
इत्युभयमुखादानम् । यथाकथंचिदचा गां पेतु वाऽधेतुमेव वा ॥ अरोगामपरिद्धिशं दाता स्वगे महीयते ॥ २०८ ॥
यथाकथंचिद्यावत्पर्वोक्छप्रकारवती गां धेनुमधेनुं वा रोगरदहितामपरिष्टिषं दश्वा सखे प्रहीयते प्यते । धेनुनंवपरसृता । अधेनुरनवप्रसृता । अपरिष्ि शञदछन्ा ।
१ क, ध. ^तोऽधिकः । ख, °तोऽधिक-। २क, घ, 'दक्लयाभ्रः। ३क. श्म देविं त्वां क | ४ कृ, 'णंदेविमगां।
आवाराध्यायः 1 याह्गवस्क्यस्पतिः। ३०६३ ¶ दानभ्रकरणम् ८ )
अत्र पहाभारते-“ न कृशामपवत्सां वा वन्ध्यां रोगाचितां तथा । न व्यङ्गां न पदान्तं दद्याद्वा नाह्यणाय वै ” ॥ तथा-- ^ पीतोदकां जगतृणां दुग्धदोहां निरिद्धियाम् । उन्मत्तामङ्गहीनां च मृतवत्सा महाश्नाम् ॥ केशचैटपुरीषस्थिक्रव्यादां स्यन्दिनीं खलम् । पुननवां यमरपूं निलयं प्रगञितस्तनीम् ॥ न दद्याद्भाह्यणेम्यश्च सदोषं वृषमं तथा ” | पीतोदकत्वजग्धवृणत्वादिना हृद्धत्वमुपटक्यते। खला दुःशीरा । एक- स्यापि गोदानादिकमेणः कचिच्छासे बहुफरं कथ्यते इचिचवारपं तहतु- देयस्य पात्रस्य देशकाटयो्च गुणभ्रयस्त्वास्प्तवोभ्यां स्यवस्थापनीयम्र् । यदाह मनुः- | ५ पात्रस्य च विशेषेण धदधानतयाऽपि च । अपं वा बहु वा परेल दानस्यावाप्यते फटम् ”” हति ॥ पेयुदानविधिमसङ्गन गुधेन्वादिषिधय उदाहियन्ते । तत्र मत्सपुराणम्- “५ गुडधेनुविधानस्य यद्रुपमिह यत्फटम् | तदिदानीं प्रवक्ष्यामि सवैपापप्रणाशनम् ॥ ङष्णाजिनं चतुरस प्रम्भीवं विन्यतेदुवि । गोमयेनोपञ्प्तायां दमानास्तीययं यत्नतः " ॥ इस्तोऽरत्निः । ५ छष्वेणकानिनं तद्वद्रसप्तस्य परकिस्पयेत् । प्रज्म॒सीं करयेद्धेनुमुदक्पादां सवत्सकाम् ” ॥ भाड्म्धीं भाक्रिराः । बत्सोऽपि तयैव । “ उत्तमा गुडधेनुः स्यात्सदा भारचतुष्टयम् । वत्सं मारेण कुर्वीत माराम्यां मध्यमा स्मृता ॥ अरैमारेण वत्सः स्यात्कथिता भारकेण तु । चतुथाेन वत्सः स्याद्ुहवित्तानुप्ारतः ॥ परश्चतं तुका तुखानां र्विश्षतिभारः तदुक्तम्- ५ तुहा ज्ियां पङशतं मारः स्यादविंशतिस्तृखः ” ॥ « धेनुषत्सो घृतास्यो तौ तितसूत्राम्बरादती ।
१क. घ. ठा पाप । २ क, घ. ननर्पेनु यः । ३ ग. इरयते } * ख. श्लाद्वः |
३०४ अपराकीपराभिषापरादित्यविरवितरीकासमेता- [१ प्रभमः- ( दानप्रकरणम् ८ )
दुक्तिकणीविक्षुपादौ शंक्तिमुक्ताफठेक्षणी ॥ पितसूत्शिरारो तौ पितकम्बरुकम्बो । ताञ्नगुडकषृष्ठो तो पितचामररोमको ॥ विदुमभूयुगेपितौ नवनीतस्तनानिितौ । सषौमपच्छो का्यदोहाविन्द्रनीकतारको ॥ तारके चक्षमेध्यभागौ । ^“ सुव्णशाङ्गामरभो खरे रोप्यमयेयुतो । नानाफ्युतो दन्तौ घ्ाणगन्धकरण्डको ॥ इयेवं रचयित्वा त धूपदीपेस्तथाऽचेयेत् । या लक्ष्मीः सवेमूतानां या च देवेष्ववस्थिता ॥ धेनुरूपेण सा देवी मम पापं व्यपोहतु । विष्णो्ैक्षपति या क्ष्मीः स्वाहा या च विमावपो ॥ चन्द्राकंरक्रशक्ति्या धेनुरूपाऽस्तु सा भ्रिये । चतुगुलस्य या शक्ष्मीयी र्ष्मीर्नदस्य च ॥ रक्ष्मीयौ छोकपाछानां सा घेनुवरदाऽस्तु मे । स्वधा या पितुमुख्यानां (णां) स्वाहा यज्ञमुनां च या ॥ पवेपापहरा धेनुस्तस्माच्छान्ति प्रयच्छ मे । एवमामन्त्य तां धेनु ब्राह्मणाय निवेदयेत् ॥ विधानमेतद्धेनूनां सवांसामिंह प्यते । यास्तु पापविनाश्िन्यः पठ्यन्ते इश्च धेनवः ॥ तासां स्वरूपं वक्ष्यामि नामानि च नराधिप । प्रथमा गुडधेनुः स्यात्तिरषेनुस्तथा परा ॥ धृतधेनुप्तृतीया च चतुर्थीं जठ्पेनुका । क्षीरधेनुश्च विख्याता मधुधेनुस्तथा परा ॥ सप्तमी शकंराघेनुदैधिधेनुसथाऽष्टमी । रसधेनुश्च नवमी दशमी स्यात्स्वरूपतः ॥ कुम्माः स्युदरेवधेनूनामितरासां तु राशयः ” ॥
कुम्भो द्रादश्पाधिकानि पडश्चतानि पच । तदुक्तम्-
१ क. शुचिमु । > क, ग, ध. सिराः । ३ क, ग. "णौ राजतखुरसंयु° । * क्त, सः घ. स्युदुग्धधेः ।
भाचाराध्यायः ] याज्नवस्क्यरपृतिः । ३०९ ( दानप्रकरणम् ८ १
“ पद्यं तु प्रतं दविगुणं कुडवं मतम् । चतुभिः कुडवैः प्रस्थः प्रस्थाश्चत्वार आदकः ॥ आव्कैसतेश्तुर्भिस्त द्रोणस्त कथितो कैः! कुम्भा द्वाणद्भय शपः खारी द्रोणस्तु षोडश » ॥
“ सुवणेधेनुमप्यत्न केचिदिच्छन्ति मानवाः नवनीतेन रत्नैश्च तथाऽन्येऽवि महर्षयः ॥ एतदेवं विधानं स्यदेते चोपरस्कराः स्टरताः । मन्नावाहनंयुक्ताः सर्वाः पवैणि पर्वणे ॥ यथाश्रद्धं प्रदातव्या भुक्तिमुक्तिफर्प्रदाः । गुडषेनुप्रषङ्कन सर्वीस्तव मयोदिताः ॥ अरोषयज्ञफछ्दाः सवाः पापहराः इभाः अयने विषुवे पुण्ये व्यतीपति च वा पनः ॥ गुडधेन्वादयो देया उपरागादिपवेप्म ? |
इति गुडधेनुः । अथ तिखधेनुः । विष्णुधर्मोत्तरे वसिष्ठः- ५ तिद्धेनु प्रवक्ष्यामि केशवप्रीणनाय या | दत्ता मवति यश्चास्या नरेन्द्र विधिरुत्तमः ॥ या दत्त्वा बह्महा गोघ्नः पितृ्नो गुरुतर्पगः । अगारदाही गरदः सवैपापरतोऽपि वा ॥ महापातकयुक्तो वा युक्तो यश्चोपपातकैः । प्मुच्यतेऽखिडेः पर्विष्णुरोकं च गच्छति ॥ उपदि महीपृष्ठे वख्राजिनप्तमावृति । धनु तिल्मयीं कत्वा सवेरत्नेररकृताम् ॥ सणशुजङ्ख। रप्यस॒रा गन्पघ्ाणवता शमाम् । मिष्टान्नजिहां कुर्वीत गुडास्यां सूत्रकम्बखाम् ॥ इप्षुषादां ताम्रपृष्ठां कु्यान्क्ताफटेक्षणाम् । प्रश्चस्तपचश्रवणां फख्दन्तवता चमाम् ॥ सग्दामपुच्छां कुर्वीत नवनीतस्तनान्विताम् ।
८ =, 0
फरमनाहुरमन्ष्यमाणनूक्ताफलान्वताम् ॥ ^ ^ ~ ^ ~ ----~-----~--- ~ - १ग. घ. सृत्िद्धिशुः। २ख. ग. सूर्पलाः) ३ ख. श्व निधा४क.ग. घ् धर्मेषु व* ५क.ग.धर. म् । मृष्टाः ६क.ग. घ. सग्धामः। ७ क, न्नोरमै ३९
+ के.
३०६ अपराकांपराभिषापरादिलविरचितदीकासमेता- [१ प्रथमः-- ( दानप्रकरणम् < )
तिख्द्रोणेन कुर्वीत आढकेन तु वत्सकम् । लुभवस्युगच्छनां चारुच्छन्रपमन्विताम् ॥ हदकसंस्थानसंपन्नां कृत्वा भद्धासमन्ितः | कांस्योपदोहनां दद्यत्केरावः प्रीयतामिति ॥ सम्यगुच्वा्य विधिना दच््वेतेन नराधिप । सवेपापविनिमक्तः पितरं सपितामहम् ॥ प्रपितामहं तथा पूवेपुरुषाणां चतुष्टयम् । आत्मानं तनयं पौन प्रपौन्न तदधल्ञयम् ॥ तारयत्यवनीपार तिर्षेनुप्रदो नरः । यश्च गृह्णाति विधिवत्तस्याप्येवंविधं फटम् ॥ चतुदश तथा ये च ददतश्वानुमोदतः। दीयमानां प्रपद्यन्ति तिख्षेनं च ये नराः ॥ तेऽप्यशेषाघनिमुक्ताः प्रयान्ति परमां गतिम् | प्रशान्ताय सुशीडाय तथाऽमत््रिणे बुधः ॥ ति्धेतं नरो दचाद्वेदपृणाय धर्मिने । त्रिरात्रं यसिखाहारसिल्षेनुं प्रयच्छति ॥ द्सेकरान्नं स नरस्िरानत्ति नराधिप । दानाद्विश्ुद्धपापस्य तस्य पुण्यवतो चप ॥ चान्द्रायणादप्यधिकं शस्तं तत्तिखमक्षणम् "” इति ।
तिर्धेनोः पद्मपुराणोक्तः परिमाणविकेषः- “‹ प्रोडशाढकमयी धेनुश्वतुर्भिवेत्को मवेत् ” |
भविष्योत्तरे-
« विनीताश्च उवाच-विधानं चेव घेनूनां तच्छृणुष्व नराधिप । ताप्तां विधानं वक्ष्यामि विरैषश्चापि यादृशः ॥ अनुदिते महीृषठे कृष्णाजिनकुशोत्तरे । वच्रप्रस्तरणं कत्वा धेनुं तत्नोपकल्पयेत् ॥ उदच्छखीं सवत्सां तु स्थापयित्वा विचक्षणः | प्रस्थैः षोडशमिर्धेनुश्वतुर्भवैत्सको मवेत् ॥ इुदण्डमयाः पादा दन्ताः फलमयाः स्मताः। जिह्वा पिष्टमयी तस्या घ्राणं गन्धमयं स्मतम् ॥
¢. र ©
१ख. ग. "धश्च यः । घ. "घन्नियः! २ ख. घ, “शेषौघः । ३ क. ग, घ, 'द्भ्यधि।
आचाराध्यायः 1 याह्वस्क्यस्मृतिः । ( दानभ्रकरणम् ८ )
गुडेन वदनं कृत्वा नेत्रे चैव तु मौक्तिके । प्रशस्तपत्रश्रवणा प्रष्ठ ताम्रमयं स्मृतम् ॥
पुच्छं शणमयं तस्याः क्षद्रमौक्तिकरोमिकाम् । शतैश्च कम्ब राजन्कम्बरं चैव॑ कस्पयेत् ॥ फटानां विविधाकारा कण्डिकां चैव कल्पयेत् । स्तनाश्च नवनीतेन सवारंकारमूषिताम् ॥
स्व्णदाज्गौ रोप्यखुरां पञ्चरत्नप्तमनििताम् । दुभैराच्छदयित्वा च वद्धेश्च तदनन्तरम् ॥ अच्छदयित्वा राजेन्द्र चन्दनेन विंचिताम्। पुष्पेच पूजयित्वा तु धूपगन्धैश्च पूजिताम् ॥ ताशी करपयित्वा तु पा्रमूते द्विजोत्तमे । सुव्रताय सुशीछाय विशेषेणाऽऽहिताभ्ये ॥ वेदवेदाङ्गविदुषे साधुवृत्ताय धीमते ¦
इदशाय प्रदातव्या तिख्षेनुनैराधिप ॥
मन्नेणानेन राजेन्दर पूज्या स्तुल्या च रैवतः ।
ॐ या हक्ष्मीः सवेमूतानां या च देवेष्ववस्थिता ॥ धेनुरूपेण प्ता देवीं मम पापं भ्यपोहतु ।
देहस्था या च सदराणी क्ंकरस्य सदा प्रिया ॥ तेन खूपेण सता देवी मम शान्ति प्रयच्छतु । विष्णवेति या लक्ष्मीः खाहा या च विमावप्तोः ॥ चनद्राकेशकरशक्तियां घेनुरूपाऽस्तु सरा धिये । चतुमुखस्य या उष्मा रक्ष्मीषैनदस्य च ॥ रक्ष्मीयो सेकपाङानां सा पेनुषैरदाऽस्तु मे ।
सखधा या पित्मुख्यानां(णां) खाहा यज्ञभुनामपि ॥ सवेपापहरा घेनुस्तस्माच्छाषं प्रयच्छ मे ।
अन्नं मे जायतां सद्यः पानं पैरसास्तथा ॥ कामान्पादयास्माकं तिरुषेनो द्विजार्षिते । इति दानमच्र$ । एवं चाऽऽमन््य तां धेनुं बराह्मणाय निवेदयेत् । एवमच्चारयित्वा तु दद्यात्तस्य च दक्षिणाम् ॥
३ ०७
$ क, व कारयेत् । फ । २ ध. घण्टिकां! 3 क. दटर्ीं । * क. निदयशः। ५. ख,
ग्कृयत्रा? ।
३०८ अपरार्कापराभिधापरादिदयविरवितदीकासमेता-- [ ९ प्रथमः- ( दानप्रकरणम् ८ ) सुवर्णं वाचयित्वाऽभ यथाशक्ति प्रदापयेत्# 1 न वित्तशाठयं कुर्वीत आत्मनो विमवे सतति ॥ अथ प्रतियरहीतरमच्ः- ८५ प्रतिगृह्णामि देवि त्वां कुटुम्बार्थे विशेषतः ।
कर 9 ००५
मरस्व काममा ससिख्येनो नमोऽस्तु ते ”॥
(७
इति तिरधेनुः । अथ धुतधेनुदानम् । विष्णधर्मेषु वसिष्ठः- ५५ तिलाभ तथा दद्याद्घृतघेनुं यतव्रतः । येन सूप विधानेन तदिहैकमनाः शृणु ॥ वासुदेवं जगन्नाथं घृतक्षीराभिषेच॑नात् । सपरज प्वतपुष्ैगैन्धधूपादिभिनेरः ॥ अहोरा्नोषितो नान्न अभिषिच्य घरता्चिषम् । गम्यस्य पिषः कुम्मं पुष्पमास्यादिशोभितम् ॥ कांस्यापिधानपैयुक्तं पितवस्लयुगेन(ण) च । हिरण्यगर्मपहितं मणिविद्रुममोक्तिकैः " ॥ गमो मध्यं, मध्यवतिना दिरण्येन सदतं मण्यादिभिश्च सहिवै कुम्भमिखयेः। ८८ इद्युग्ममयान्पादान्तुरान्हप्यमयांस्तथा । सौवर्णे चाक्षिणी कुयाच्चुङ्गे चागुरुकाष्ठने ॥ सक्तघान्यमये पाश्च पत्रोर्णं नवकम्बछम् । कुयीदगुरुकपैरेघरीणं फटमयान्स्तनान् ॥ तद्वच्छकरया जिह्वां गुउक्षीरमयं मुखम् । सोमसू्ेण लाङ्ढं रोमाणि पितप्तपपेः ॥ ताञ्रपात्रमयं पृष्ठ कुयाच्द्धापमन्वर्तः। हृदकंखशूपां सकरप्य धृतधेनुं नराधिप ॥
काणाम
# एतदपरेऽय॑ श्येकोऽधिकः क. पुस्तके-“ सदखमथ वाऽप्यधं शतं वाऽपि तदार्धकम् । तस्याप्य ततोऽप्यधं यथाशक्ति प्रदापयेत् इति ।
१ ख. “शक्टया १०। २ ग. 'लाभवे तः । ३ ग.०वनम् । सं? । ४ ग. “ञ्य ॒विधिवः1 ५ क, अचैयितवा घु? । ३ क. ग. घ. (क्षयमः । ७ ख. भयं कुयाच्छरद्वामक्तिस° । ८ ख, ध. तः । तादः ।
आनाराध्यायः ] याह्वरक्यस्मरतिः । ३९९ ( दानप्रकरणम् ८ ) तद्त्कस्पनया पेनोधृतवत्परं प्रक्पयेत् "” ॥ यन्वातुथभागेन वत्सः कारैः 1 अन्यत्र तथादृषटतवाद्ं । “तांच विप्रं महाभागं मनतेव घृताचिषम्। कट्पयित्वा ततस्तस्मे प्रयतः प्रतिपादयेत् ॥ एतां ममोपकाराय गृह्णीष्व त्वं द्विजोत्तम । प्रीयतां मम देवेशो घृताचि पुरषोत्तम: ॥ इत्युदाहसय विप्राय दयद्धनं नराधिप । घृतरत्नसुवणानां सम्यक्छसपनया कृताम् ॥ दत्वेकरात्रं स्थित्वा तु धृताहारो नराधिप । मुच्यते सवेपपिम्यस्तथा दानफं ज॒णु ॥ घृतक्षीरवहा नद्यो यत्न पायप्तकर्ईमाः ।
क क
तेषु लकेषु सरवै सुपुण्येषूपजायते ॥ पितुूष्वं नयेत्पप्त पुरुषां स्तस्य येऽप्यधः | तासतेषु नृप छोकेषु स्त नयत्यस्तकटमषः ॥ सकामानामियं व्युष्टिः कथिता वूपपतत्तम । विष्णुखोकं नरा यान्ति निष्कामा पृतषेनुदाः ” ॥ इति धृतपेनुः । अथ नर्षेनुः । विष्णुषर्मषु वसिष्ः-
“ जछ्षेनु प्रवक्ष्यामि प्रीयते दत्तया यया । देवदेवो हृषीकेशः सवेदः स्वेमावनः ॥ जलकुम्भं नरव्याघ्र सुवणैरनतान्वितम् ।
+-रत्नगभमरेषेस्तु आम्पेधान्येः समन्वितम् ॥ ्ितवखयुगच्छन्नं दुरवापट्ठवशोमितम् ॥ ुठमा्पुरोशोखाटकामच्यैतम् । परियङ्कखपात्तप्तहितं ितयज्ञोपवीतिनरम् ॥ सोपानत्कं च सच्छरं दभविष्टरप्ंस्थितम् । चतुर्भैः स्तं मूप तिल्पतरेश्वतुदिशम् ॥
८४
+ एतदधं न विदयते क. पुस्तके ।
१क.ग्. त् ।तंच। २ क. सवेदः 3 ग. कुष्टामांसीम॒रो*। * क. सीसरो ५ ग. "्गुपत्रः । ६ ख, ग, "मू । सच्छनरं सडपानत्कं दइ ।
३१० अपराकपराभिषापरादिलयविरचितरीकासमेता - [१ प्रथमः-- ( दानप्रकरणम् < )
स्थगितं दधिपात्रेण धतकषेद्रवता भे । उपोषितः समभ्यच्यं वासुदेवं जङेश्वरम् ॥ पुष्पधृपोपहरिस्तु यथाविमवमाहतः |
संकरप्य जरषेनं च कुम्भं तममिपृज्य च ॥ पूजयेद्रत्सकं तदवत्कृतं जठमयं ततेः ।
एवे संपूञ्य गोविन्दं जछ्षेनु सवत्सकाम् ॥ ितवल्लपरः शान्तो वीतरागो विमत्सरः । दद्यद्िजाय रजेन्द्र प्रील््थं जर्श्चायिनः ॥ जटशायी जगद्योनिः प्रीयतां मम केदावः । इति चोचाये मूनाथ विप्राय प्रतिपादयेत् ॥ अपृक्रान्नाशिना स्थेयमहारात्नमतः परम् । अनेन विधिना दत्वा जष्षेनु नराधिप ॥ सव।हखादानवामोति ये दिभ्या ये च मानुषाः । शरीरारोग्यमानाधप्ररामः पावेकाटिकः ॥ नृणां मवति दत्तायां जछ्ेन्वां न संशयः ” ॥
इति जर्पेनुविधानम् । अथ ठवणधेनुविधानम् ।
५ युधिष्ठिर उवाच~--ङृष्ण कष्ण महाबाहो स्ैशाज्लविशशारद । कथयखेह दानानामुत्तमं यत्प्रकीर्तितम् ॥ येन दत्तेन दानानि सर्वाण्येव भवन्त्युत । सवक र्मप्ापीद्धिः् सवेपापक्षयो मवेत् ॥
` प्रायश्धित्तं विरुद्धिश्च तन्मे कथय सुत ? ॥
« श्रीङृष्ण उवाच-टाणु राजन्परवक्ष्यामि दानानामुत्तमोत्तमम् । ख्यातं छवणयेन्वास्यं सवेकामप्रदं नृणाम् ॥ यदृत्त्वा ब्रह्महा गोघ्न; पितृप्नो गुरुतरपगः । विश्वाप्वाती क्ूरात्मा सवेपापरतोऽपि वा ॥ मुच्यते नान्न संदेहः रिवछीकं च गच्छति । शभगोधनपंपन्नो दीषोयुरपराजितः ॥
9 क. मुखी । ॐ । ध. मुखम् । उ“ ५२ क, ग, बुधः । ३ ग, घ, वरौन्कामानः । * क, ग, “मसम्नाद्ः । ५ ख. लेके स गः ।
आचाराध्यायः ] यान्गवस्क्यस्पृतिः। ३११ ( दानप्रकरणम् ८ )
जायते पुरुषो छोके सर्वकामक्तमन्वितः !
विधि वक्ष्यामि राजेन्द्रं छवणस्येह कल्पनाम् ॥ गोमयेनोपषिप्येन्ु दर्भतस्तरसं स्थितम् । आविकं चमं विन्यस्य पुवाश्ञामिमुखस्थितम् ॥ वलणाऽऽच्छाद्ित क्रत्वा धनं कर्वति बद्धिमान् । जदकंनेव कुर्वति बहुवित्तो ऽस्पवित्तवान् ॥ स्वणशुङ्गा रोप्यखुरामिक्षपादां फटस्तनीम् । कायां शकंरया जिह! गन्धघ्राणवतीं तथा ॥ समुद्रादरजे शुक्ती कर्णो तस्याः प्रकल्पयेत् । युङ्गे चन्दनकाष्ठाभ्यां यवानास्ये प्रदापयेत् ॥ तिखान्पाध्णवु कुवीति मोधमांशवैव शक्तितः । एवं वे सप्त धान्यानि यथाखामं प्रकर्पयेत् ॥ कम्बट प्टैसू्ेण मरीवायां छ्िकां तथा ।
&
ष्ठे वे ताम्रपां तु अपाने गुडपिण्डिकाम् ॥
खङ्गे कपटं दचादशाः क्षीरमरदेशतः ।
योनिपदेशे तु मधु पवैतस्तु फटान्विताम् ॥
एवं सम्यक्परिस्थाप्य रसरपतस्यमयीं दशाम् 1.
स्थापयेद्त्सकं चापि चतुमीगेन(ण) मानवः ॥
एवं धेनु समस्यच्यं मास्यवख्विभषणैः ।
स्नात्वा उवाचन कृत्वा ब्राह्मणानामपृञ्य च |
दत्वा सदक्षिणां गां तु पुत्रमायोप्तमन्वितः |
ब्राह्मणाय सुखाय वृत्तयुक्ताय वै नृप ॥
सोमाग्यं परमा बुद्धिरारोग्यं संपदः ।
चृणां मवति दत्वा तु रप्तधेनुं न संशयः ॥
स्वर्गे च नियतो वासो यावदाभृतप्ंवम् । पत्रोणकम्बदगंां खवणाढफेन कृत्वा फठ्स्तनवतीमविचर्मं पृष्ठे । दत्तवा द्विनाय विषिवद्रपथेनुमेनां शोके गवां सकल्पोख्ययुतो वेतत" ॥
इति भविष्योत्तरे खवणधेनुविधिः।
१क.ग. ¶्पतितु। रक. ध. ष्की रुप्यः ड३ग. "त् । ओष्ठौ चः1४ध. शवन्नेण ।
५ य. भ्यां कतकं त । ६ क. ग. घ. "पिण्डका? । ७ क, श्य त्रतयु° 1 < क, ग, भमा वुद्धि कृ. घ, व्यतं वाः १० ख, गणां ङः
३१२ अपराकौपराभिधापरादित्यविरचितटीकासमेता- [१ प्रथमः-- ( दानभ्रकरणम् ८ )
अथ शफैराधेनोषिधानम्। ८ विनीताश्च उवाच--तद्वच्च शर्कराधेनु श॒णु राजन्यथायेतः। अनुरति मदीपृे कृष्णानिनङ्कशोत्तरे ॥ धेनुः श्षकंरया राजन्पदा मारचतुष्टयम् । उत्तमा कथ्यते सद्धिश्वतुथाशेन वल्कम् # ॥ तदर्धं मध्यमा प्रोक्ता चतुर्थांशेन कन्यप्ता(सी) । तद्भदवतसं प्रकुर्वीत चतु्थरिन मानवः ॥ अथ कुर्यादष्टशतैश्वतुरथा शेन वत्सकम् । स्वशक्त्या कारयेद्धेनं यथाऽऽत्मानं न पीडयेत् ॥ सवेबीजानि संस्थाप्य चतुदिक्ष समन्ततः । सोव्णैमुखशुङ्गाणि मौक्तिकानयनानि च ॥ गुडेन च मुखं कायं जिह्वा पिष्टमयी तथा | कभ्बटं पद्धपत्रेण घण्टामरणपंयुता ॥ इक्षुपादा रोप्यखुरा नवनीतमयस्तनीं । प्ररास्तपन्चश्रवणा सितच।मरभूषिता ॥ पञ्चरत्नपतमायुक्ता दभेरोम्तमन्विता । कांस्योपदोहना सम्यगन्धपुष्पेः समन्विता ] इेहम्िधानपंयुक्ता वलैराच्छादितोपरि । गन्धपुष्पेरटकृत्य बाह्मणाय निवेदयेत् ॥ श्रो्ियाय दरद्रय पराधुवृत्ताय धीमते । वेदवेदाङ्गविदुषे" विशेषेणाश्चेहोतरिणे ॥ अनये प्रदातज्या न मत्सरय॒ताय वै । अयने विषुवे चेव व्यतीपाते तु षण्मुसे ॥ एषु काठ्षु पुण्येषु यदच्छायाऽपि दापयेत् » | पष्पुखं षडशीतिपुखम्ं । यदच्छाया यदृच्छया यादगिच्छयेलर्थः । अगा दषः । 1 1 % इते उत्तरं साधको न विद्यते ग. पुस्तके । न ॥ १क. त्कः । त । २ घ, छ. ज, “न वत्सकाः । अ ] ३ग. स्तां । पः।४ग, -सूथिने भ्रः) क. धु स्वेच्छया बाऽपि। ६ क. °म् । सः ।
आचाराध्यायः 1 याह्वद्क्यस्मरतिः । ३१३ ( दानप्रकरणम् ८ )
५ सत्पात्र तु द्विजं दष्टा खागतं श्रोजरियं गृहे । तादश्ञाय प्रदातभ्या पुच्छदेशे निवेदयेत् ॥ प्वामुखः स्थितो दाता अथ वाऽपि हुद्युखः। घेन पूर्वामुख त्वा वत्पं तृत्तरतो न्यतेत् ॥ दानकङे तु ये मन््रा्तान्पटित्वा समपयेत् । आच्छा देवतं विप्रं मुद्रिकाक्णवेष्टठकैः ॥ स्वहाक्लया दक्षिणां दद्याद्धितशाठयवि वातः । हस्ते च दक्षिणां ददयाद्वन्धपुष्पं सचन्दनम् ॥ येन समपयेत्तस्य मुखं च न विसेकयेत् । एकाहं शराहारे ब्ाह्मणञ्िरदिनं वसेत् ॥ सम्पापहरा धेनुः सवैकामप्रदायिनी । सथेकार्प्रसिद्धस्तु जायते नात्र संशर्थ; ॥ दीयमानां श्रपयन्ति तेऽपि यान्ति पयं मतिम् । य इदं शृणुयाद्भक्त्या पठते वाऽपरि मानवः ॥ मुच्यते सवैपापेम्यो विष्णुलोकं च गच्छति ” ।
क कि
इति भविष्योत्तरे दानधरमेषु शकराषेनविधिः। अथ पहादानानि । पर्स्यप्रण-
« अपय उन्वः--न्यायेनार्जनमर्थानां वेनं चाभिरक्षणम् । सत्पा्प्रतिपत्तिश्च सर्वेशानेषु प्यते ॥ कृतक्क्यो मवेत्केन मनस्वी घनवान्बुधः । महादानेन दत्तेन तात विंस्वरशो वद ॥
सूत उवाच--दानधर्मषु यच्चोक्तं विष्णुना प्रमविप्णुना । तदहं संप्रवक्ष्यामि महादानमनुत्तमम् ॥ सवैपापक्षयकरं नृणां दुःस्वसमनाशनम् । यत्तु षोडशधा प्रोक्तं वासुदेवेन मूते ॥ पुण्यं पवित्रमायुष्यं सवेपापहरं शभम् । पूजिते देवताभिश्च ब्रहमविष्ुहरादिमिः ॥
१क. ग. श्य चैव। २ क. ण्दिवे वः ! ३ क. ग, घ. म्मृद्धः ¦ ४ ध, न्यः } ये दीयमानां प । ५ ग. अ्ंसन्ति। ६ क, ष्ंस मः । ७ घ. ध्नतन्मेविः। ८<क. ख, अन्नोक्त । ९ क, ख, “श्युसुराˆ । 9
[क
३१४५ अपराकापरामिधापरदिदयविरवितदीकासमेता- [१ प्रथमः-~ ( दानप्रकरणम् < )
आद्यं तु सर्वदानानां तुरापुरुषसंज्ञकम् ¦ हिरण्यगर्भदानं च ब्रह्माण्डं तदनन्तरम् ॥ कट्पपादपदानं च गोपहस्लं च पञ्चमम् । हिरण्यकामधेनुश्च हिरण्याश्वस्तथेव च ॥ हिरण्याश्चरथस्तद्द्धेमहस्तिरथस्तथा । पश्चटज्िकं तद्वद्धरादानं तथेव च ॥ द्वादशं विष्णुचक्र च ततः कल्परुतासकम् । सक्तप्तागरदानं च रत्नघेनुसतथेव च ॥ महामृतधटसतद्वत्षोडङं परिकीर्तितम् । सवाण्येतानि कृतवान्पुरा शम्बरसूदनः ॥ वाघुदेवोऽथ मगवानम्बरीषोऽथ मार्मवः । कातेवीयोजुनो रामः प्रहादः पृथुरेव च ॥ कुयरन्ये महीपाडाः कानिचिद्धरतादयः । यस्माद्विघ्नपहलछ्राणि महादानानि सृतडे ॥ एपरामन्यतमं कायं वाभुदेवप्रप्तादतः । न शक्यमन्यथा करतुमपि शक्रेण मूते ॥ तस्मादाराघ्य गोविन्दमुमापतिविनायको । महादे मुखं कुया दवपरे्ेवानुमोदितः ॥ एतदेवाऽऽह मनवे परितुष्टो जनादन; । यथा तदन्न वक्ष्यामि शृणुष्वमृषि्त्तमाः ॥ मनुरूवाच-- महादानानि यानीह पविच्राणि श्ुमानि च। रहस्यानि प्रदेयानि तानि मे कथयाच्युत ॥ मत्त्य उवाच-नाक्तानि यानि दिग्यानि महादानानि षोडश । तानि ते संप्रवक्ष्यामि यथावदनुपुवंशः ॥ पुरुषयोगोऽयं येषामादौ विधीयते । अयने विषुवे पुण्ये व्यतीपाते दिनक्षये ॥
भ
दिषृपरागेषु तथा मन्वन्तरारिष ।
र | ॐ>प
संक्रान्तो वेधृतिदिने चतुरदयष्टभीषु च ॥ ितपञ्चदशीपवद्रादशीष्वष्टकापरु च | यज्ञोतवविवाहेषु दुःखम्राह्तदक्षने ॥
1 १ क, ख. श्धृतदि< ।
` 4
आचाराध्यायः ] याज्ञवर्क्यस्मृतिः । ३१५
( दानप्रकरणम् ८ ) द्रग्यत्राह्मणछमि वा श्रद्धा वा यत्र जायते । तीथे वाऽऽयतने गोष्टे कुपारामप्तरित्पु च ॥ ग्रहे वाऽथ वने वाऽपि तड़के निकरे तथा । महादानानि देयानि सेप्तारभयभीरुणा ॥ अनिल्यं जीवितं यस्माद्र चातीव चश्चखम् । केशेष्विव गृहीतस्तन्मत्युना धर्ममाचरेत् ॥ पुण्यां तिथं समास्ता कत्वा ब्राह्मणवाचनम् । षोडशारत्निमात्रं तु दश द्वादश वा करान् ॥ मण्डं कारयेद्धिद्धंशतुभद्राननं बधः । स्हस्ता भवेद्धेरी मध्ये पञ्चकराऽ्यवा॥ तन्मध्ये तोरणे कुयत्ारदारुमय बुधः ” ।
तोरणमिदं तुकाधारणाथम् ।
« करुयोदृण्डानि चत्वारि चतुर्दिक्षु विचक्षणः । क क ५ के, क = कि सुमेखलायोनियुतानि द्वार संपृणकण्डानि सविष्टराणि ।
हसप्रमाणानि तिराज्यधुपपृष्पोपहाराणि सुरोमनानि ॥ पवोत्तिे हस्तमिताऽथ वेदी ग्रहादि देवेश्वरपूजनाय । तत्रार्चनं बरह्मशिवाच्युतानां सूर्य॑स्य कार्यं फडमास्यवन्ञः ॥ रोकेशवणीः परितः पताका मध्ये घ्जः किंकिणिकायुतः स्यात् । दरिषु कारयामि च तोरणानि चत्वायेषि क्षीरवनस्पतीनाम् ॥ दरिषु कुम्भद्भयमन्न कां सुगेन्धधूपाम्बररत्नयुक्तम् । राकेङ्गुदी चन्दनदेवदारश्रौपणेविस्वेः प्रियकाश्चनोत्यम् ॥ सतम्मद्भयं हस्तयुगावखातं कृत्वा ददं पश्चकरोच्छितं च । तदन्तरं हस्तचतुष्टयं स्यादथोत्तराङ्गं च तदङ्गमेव ” ॥ तदङ्ग स्तम्भदृक्षजातिमत् ।
५ समाननातिश्च तुखाऽवदम््या हेमेन मध्ये पुरुषेण युक्ता ॥ दर््येण सा हस्तचतुष्टयं तु पएरथुत्वमस्यास्तु दशाङ्गुानि ॥ तुखा सुव्णांमरणा तु कायां सलोाहपाशद्धयरुङ्खछाभिः ।
१ग. घ. गि नि०। २ ख. क्वन्दण्डा । ३ क, घ. '्यौत्कुण्डाः। * क, घ. “नि तानि सं०।५क. घ. नि महासनानि । सुता्रपान्रद्रयसंयुतानि सयज्पात्राणि स' । ६ घ, 'देवीश्च । ७ क, शन्विधू' । € क, “नि । सुवणेप्रामः ।
३१६ अपराकाप्राभिषाप्रादिदयपिरचितयीकासमेता-[ १ प्रथमः-- ॥ २ ( दानभ्रकरणम् ८) युता सुवर्णेन च रत्नमाछा विभूषिता मास्यविलेपनाल्या ॥
चकर दसिद्वारिजगभंयुक्तं नानारजोभिर्भुवि पुष्पकीर्णम् । वितानकं चोपरि पञ्चवण संस्थापयेत्पुष्पफटोपश्चोमम् ॥ अथ द्विना वेदविदश्च कार्याः सुरूपवेशान्वयश्ीयुक्ताः 1 विधानदक्षाः षो ऽनुकुढा ये चाऽऽयदेक्ञप्रमवा द्विजेन्द्राः ॥# गुरुश्च वेदाथेविदायदेशपमुद्धवः शीख्ङुखामिखूपः । कायः पुराणाभिरतोऽतिदक्षः प्रसन्तगम्भीरपरस्वतीकः ॥ िताम्बरः कुण्डठहेमपूत्रकेयूरकण्ठामरणाभिरामः । रवेण ऋवे्युतो च शस्तौ यनुद दक्षिणतश्च कार्यौ ॥ स्थाप्यो द्विजो सामविदौ च पश्वादाथवणावुत्तरतश्च कार्य । विनायकादिम्रहरोकपाछख्वस्वष्टकादिलयमरुद्रणानाम् ॥ जह्याच्युतेशाकेवनस्पविम्यः स्व॑मच्रतो होमचतुष्टयं स्यात् । जप्यानि सूक्तानि तथेव चेषामनुक्रमेभेव यथास्वखपम् ॥ होमावसाने छृततूयेनादो गुरुगहीत्वा बदिपष्पध॒पम् । आवाहयेद्धोकपतीन्करमेण मन्रेरमीमियंनमानयुक्तः ॥ ॐ एह्येहि सवांमरपिद्धपाध्येरमिषटतो वजर्षरः सुरेशः । सेवीज्यमानोऽप्रसां गणेन रक्षाध्वरं नो भगवन्नमस्ते ॥ ॐ इन्द्राय नमः । ॐ एह्येहि सरवामर हग्यवाह मुनिप्रवीरैरमितोऽभिनुष्टः । तेजो्वतीडकगणेन सार्थं ममाघ्वरं रक्षं कवे नमस्ते ॥ ॐ अम्मय नमः| ॐ एद्येहि वैवस्वत धमराज सर्वामैरेरितदिभ्यमूतं । शमाश्ुभानन्दसुवामधीश रिवाय नः पाहि मखं नमस्ते ॥ ॐ यमाय नमः | ॐ एह्येहि रक्षोगणनायकंस्त्वं विशाख्वेताटपिशाचप्तयैः । ममाध्वरं पाहि हुभाधिनाथ छोकेश्वरस्त्वं मगवन्नमस्ते ॥
१ ख. “माल्यविः । २ ग. वविभूषणाब्या । ३ क, ग, घ. प्द्विदौ च ) * ख. ग स्वतच्न । ५ख. 'तीननुपेण। ६क. ग. घ. ध्वरामरेश । सं । ७ स. घ. ग्वीक्ष्यमा- णोऽप्स' । < ग, चता टोः । ९क, घ, क्ष विभो २० १० ग, 'भाचारविचारसाक्ची चि ११ क ग, -कत्वंविः ¦
आचाराध्यायः ] यान्ञव्क्यस्थ्रतिः। ३१७
( दानभ्रकरणम् ८ )
ॐ निच्छतये नमः| । ॐ एड्येहि पाथोगणवारिधीनां गणेन पजन्य सहाप्रोभिः । विद्याधरेन्द्रामरमीयसानः पाहि त्वमस्मान्भगवन्नमस्ते ॥
ॐ वरूणाय नमः | ॐ एह्येहि यज्ञे मम रक्षणाय मृगाधिरूढः सह सिद्धैः । प्राणाधिपः काडकवेः प्रहायो गृहाण पूजां मगवन्नमस्ते ॥
ॐ वायवे नमः ।
ि-॥
ॐ एद्येहि विश्वेधर नचिषटिन्कपाटखटूाङ्गवरेण साधम् । टोकेश भूतेश्वर यज्ञिये गृहाण पूजां भगवन्नमस्ते ॥ ॐ ईशानाय नमः । ॐ एट्येहि पाताधरौमरेन््र नागाङ्गनार्किनरगीयमानः । रक्षोगणेनामररोकपतार्थमनन्त रक्षाध्वरमस्मदीयम् ॥ ॐ अनन्ताय नमः । ॐ एह्येहि विश्चाषिपते मुनीन्द्र छोकेन सार्थं पित्देवतामिः । विश्लाध्वरं नः सतते शिवाय पितामहस्त्वं भगवन्नमस्ते ॥ ॐ ब्रह्मणे नमः। त्रखोक्ये यानि भृतानि स्थावराणि चराणि च। ्रह्मविष्णुषुरेः सार्थ रक्षां कुवन्तु तानि मे ॥ देवदानवगन्धवी यक्षराक्षप्रपन्नगाः । ऋषयो मनवो गावो देवा मातर एव च ॥ स्व ममाध्वरे रक्षां प्रकर्षन्तु मृदाऽन्विताः । इत्यावाह्य सुरान्द ्ाहत्विरभ्यो हेममूषणम् ॥ कुण्डलानि च हैमानि सूत्राणि कटकानि च । तथाऽङ्ढीपविन्नाणि वास्तां ि शयनानि च ॥ द्विगुणं गुरवे दयाद्रुषणाच्छदनारिकम् । जपेयः चान्तिकाध्यायं जापकाः सवतोदिदाम् “ ॥
~~~ १ क, न^नेक्ञपः । २ क, °राधरेन्द्र ।
३१८ अपराकोपराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता -[९ ्रथमः-- ( दानप्रकरणम् < ) क्ान्तिकाध्यायम् “ शे न इन्द्रानी ” इति सूक्तम् । «५ उपोषिताश्व ते सरव कृत्वैवमधिवाप्ननम् । आदावन्ते च मध्ये च कुयाद्भाह्यणवाचनम् ॥ ततो मज्ञख्राब्देन स्रापितो वेदपगवैः । तिः प्रदक्षिणमावृल गृहीतकुपमाञ्जछिः ॥ शुद्खमास्याम्बरधरस्तां तुखामनुमच्रयेत् । नमस्ते सवैदेवानां शक्ति त्वं सत्यमास्थिता ॥
क ५
साक्लनरूता जगद्धात्रा नमिता वश्चयानना ।
एकतः स्वेप्त्यानि तथाऽनृतश्शतानि च ॥ धमौधमेङृतां मध्ये स्थापिताऽधि जगद्धिते । त्वं तु सवेमृतानां प्रमाणमिह कीर्तिता ॥ मा ताटयन्तां सप्ताराडद्धरस्व नमांऽस्त ते। ऽतौ तत्नाधिपो देवः परुषः पञ्चविंशकः ॥ स॒ एषोऽधिष्ठितो देविं त्वयि तस्मान्नमो नमः। ॐ नमो नमस्ते गोविन्द् तुखापुरुषपज्ञक ॥ त्वं हरे तारयस्वास्मांस्त्वस्मात्सत्तारंकर्दमात् । पुण्यं कारं समाप्ाद्य कृत्वेवमधिवाप्तनम् ॥ पुनः प्रदक्षिणं कृत्वा तुलां तां प्रारुहेहघः । सखज्ञ चमेकवची सवामरणभषितः ॥ धमेराजमर्थाऽऽपाथ सोमसूत्रेण संयतम् । कराभ्यां बद्धमुष्टिम्यामास्ते परयन्हरेमखम् ॥ ततोऽपरे तुखामागे न्यपेयु्दिनपंगर्वौ; । समादम्यधिकं यावत्काञ्चनं चातिनिभलम् ॥ पुष्टिकामस्तु कुर्वीत मूमिस्थं नरेश्वर । स्षणमान्नं ततः स्थित्वा पुनरेवमुदीरयेत् ॥ ॐ नमस्ते पवैभूतानां प्ाक्षिमूते सनातने । पितामहेन देवि त्वं निर्मिता परमेष्ठिना ॥ त्वया धृतं जगत्प्वं महत्स्थावरजज्गमम् । सर्वेमृतात्ममुतस्थं नमस्ते विश्चधारिणि ॥
१ ग. वैतीयोनि । २ क. "रघागरात् । पु । ३ क. ग.श्याऽऽदाय । * ग.ग्य हेम" । ५ ग. वाः । तस्माद् । ६के.ग,घ, वं सुह ।
भ्निवा। ६ ग, "ताः । वीणद्याः । ५७ ख. वेणुरद्या । ८ ग
आचाराध्यायः 1 याङ्गवत्कयस्पृतिः। { दानघ्रकरणम् ८ )
क ९...
तताऽवतीयं गरवे पवेमधं निवेदयेत् |
५.
नेघात्वरम्यः परमयं तु ददयादुदकपुवेकम् ॥
हि ० । (क
गुरवे आमरत्नानि ऋविग्म्यश्च निवेदयेत् ।
प्राप्य तेषामनुज्ञां च तथाऽन्येम्योऽपिं दापयेत् ॥
दीनानाथविशिष्टादीन्पूनयेद्भाद्यणे; सह ।
न चिरं धारयेद्वेहे देम संप्रोक्षितं बुधः ॥
तिष्ठद्धयावहं यस्माच्छोकन्याधिकरं चृणाम् |
शीघ्रं परस्वीकरणच्छरेयः प्राप्नोति पुष्करम् ॥
अनेन विधिना यस्तु तुरपुरुषमाचरेत् ।
प्रतिोकाथिपस्थाने प्रतिमन्वन्तरं वपेत् ॥
विमानेनार्कवर्भेन किंकिणीजाढमालिनी ।
पूज्यमानोऽपप्रोभिश्च ततो विष्णुपुरं जनेत् ॥
कस्पकोरिशतं यावत्तासिडोके महीयते । कमेक्षयारिह पनमवि राजरानम्पारमोिमणिरञ्ितपादपीठः । श्रद्धान्वितो भवति यन्ञप्हस्रयाजी द॑ीपप्रतापजितप्तवेमहोपरकः ॥
२३९९
यो दीयमानमपि परयति भक्तियुक्तो छोकान्तरे स्मरति वाचयतीह रोके ।
थे
इति तुरापुरुषदानम् ।
अत्र भविष्योत्तरीया विक्चेषाः-
८८ तन्मध्ये कारयेद्दिं हस्तमातोच्छ्तां शमाम् । चतुद्धारेषु संस्थाप्याः दुम्माः स्युः पहछवाननाः ॥ पञ्चरत्नप्तमायुक्ताः सक्तधान्योपारे स्थिताः ¬ |
पथचरतनानि--“ कनकं हीरकं नीं पद्मरागं च मौक्तिकम् › इति ।
सप्रधान्यानि अ्राम्याणि आरण्यानि प्राम्यारण्यानि वा। ५५ ब्रीहयो यवगोधूमा उभौ च तिरप्तषेपौ । इक्षः ब्रयङ्कवश्चव अस्वा आषधयः स्मतः ॥
वेणद्यामाकनावार जाताश्च गविधुकाः । आरण्यजा मकेटिकाः स्त गन्दुतिकत्तिमाः ॥
१ ग, भा । वीज्यः) २ग. दीप्तः ३क. स्पःप्रा }>क. चाच्छरया
यो वा शणोति पठकीन्दुप्तमानपं प्रापनोति धाम प्र पुरदरदेवजुष्टम् " ॥
„~~~ ~~~
॥ ५य्.
म्मियाः । ९ ख, ग्वाघ॒ ।
३२० अपराकोपरभिधापरादिल्यविरवितदीकासमेता-- { र प्रथमः-~ ( दानप्रकरणम् ८ )
अणवो राजमाषाश्च माषा मुद्राश्च कोद्रवाः । कृरीनकाः सहीनाश्च सेते दन्तराः स्फताः “ इति ॥ तथा-“ अत्रेव केचिदिच्छन्ति ऋषयः पोडशंतिविजः | आघाराबाज्यमागौ तु पूरव हुत्वा द्विजोत्तमः ॥ प्रणवादिखनान्ना च खाहान्ते होम उच्यते | तथा--“ अनेनैव विधानेन केचिद्रौप्यमयं पुनः] कपरेण तथेच्छन्ति केचिद्धाह्मणपुगवाः ॥ तथा सिततृतीयायां नार्यः सौोमाम्यदर्िताः | कुर्कुमेन प्रयच्छन्ति छवणेन गुडेन च ॥ तत्र मन्रान होमा वा एवमेव प्रदापयेत् "। ॐ इति तेखादाने विक्षेषः ।
“ अथातः सप्रवक्ष्यामि महादानमनुत्तमम् । नान्ना हिरण्यगर्मा्यं महापातकनाशनम् ॥ पुण्यं दिनमथाऽऽपताच्च तृदापुरूषदानवत् । ऋत्विगण्डपप्तमारमूषणाच्छादनादिकम् ॥ कुयादुपोषितसतद्रलकेशावाहनं बुधः| पुण्याहवाचनं कृत्वा तद्वत्कृत्वाऽधिवाप्तनम् ॥ नाहमणेरानयेत्ुण्डं तपनीयमयं द्मम् | दपप्तलङ्घलो च्छायं हेमपङ्कजगर्भवत् | जिमागहीनविस्तारं प्रशस्तं मुरजाङृति । द्शोन्तानि सरत्नानि दं सूची तथैव च ॥ हेमनाढं सषिटकं बहिरादिलपतयुतम् । तथेव ऽऽवरणं नामेरूपवीतं च काञ्चनम् ॥ परशवतः स्थापयत्द्वदवेमदण्डं कमण्डलुम् । १द्याकारं पिधानं स्यात्समन्तादङ्खाधिकम् ॥ मुक्त वडीपमोपेतं पद्मरागदलान्वितम् । तिलद्रोणेापरि गतं वेदिमध्ये ततोऽर्थयेत् ॥ ततो मङ्ट्शन्दरेन ब्रह्मघोषेण च|
0
१ क.य. कृट्न । २ क.घ. श्छ द्विजाः । आ क,ख, क्ते) भः । * क, ^त्कुम्भं त, ५४, “साल्नाणि स! ६ क, ख, चवाऽऽचरः।
आचाराध्यायः 1 याज्ञवसखक्यस्मरतिः। ३२९ ( दानप्रकरणम् ८ )
सवे षध्युदकस्थानं लपितं वेदपारगः ॥ शुङ्कमास्याम्बरधरेः सर्वामरणमपितः ।
इद (म)मुच्ारयेन्मन््रं गहीतङ्कपमाज्ञटिः ॥ नमां हिरण्यगम।य हिरण्यकवचाय च | सप्तडाकपुराध्यक्ष जगद्धाते नमो नमः ॥ मखाकभमुखा देकास्तव गभे व्यवस्थिताः । ह्मादयस्तथा देवा नमसते विश्वधारिनि ॥ नमस्ते भृवनाधार नमस्ते मुवनाश्रय ।
नमो हिरण्यगमाय गरम यस्य पितामहः ॥ यतस्त्वमेव भूतात्मा मूते मूते व्यवस्थितः । तस्मान्मामुद्धराशेषदुःखपंप्तारपतागरात् ॥ एवमामन्न्य तन्मध्यमाविदयाऽऽसत उदर्मखः । मुष्टिम्यां परिपंगृह्य धमेरानचनमखो ॥ जानुमध्ये शिरः कृत्वा तिष्ेदुच्छाप्तपञ्चकम् । गमधिन पुप्तवन पतामन्तोन्नयनं तथा ॥ कुयुहिरण्यग मस्य ततस्ते द्विनपंगवाः । गीतमज्ञटघोषेण मर्रंत्थापयेत्ततः ॥ जातकमारिकाः कुयः क्रियाः षोड चापराः । सूच्यारदिकं च गुरवे दत्त्वा मच्रमिमे पठेत् ॥ ॐ नमो हिरण्यगमांय विश्वगमीय वै नमः । चराचरस्य जगतो गृहमताय वै नमः| मत्राङऽहं जानतः पूव मत्येधमाऽमरोत्तम | त्वद म॑संभवो देव दिव्यदेहो मवाम्थहम् ॥ चतुभिः करो मयस्ततस्ते द्विनपुंगवाः
लानं कुः प्र्न्नाङ्गाः सर्वाभरणभूषिताः ॥ देवस्य त्वेति मन््ेण स्थितस्य कनकाप्तने । अद्य जातस्य तेऽङ्गानि अमिप्रेष्यामहे वयम् ॥ दिव्येनानेन वपुषा चिरं जीव सुखी भ ।
~~~ ~~~
9 क. "कस्नानं ल" ) ग. °कस्नानैः ज्ञापितो वे? । २ क. घ, भपितो वे, ३ क. ग, घ, धरः सं" 1 * ख, ्गल्यधोः 1 ५ ग. 'रुद्रापये० । ६ ख. "भवे देवे दि? । 2१
३२२ अपरकौपराभिषापरादिदयविरचितदीकासमेता--[ १ प्रथमः- { दनिप्रकरणम् ८ )
ततो हिरण्यगर्म तं तेम्यो दद्याद्विचक्षणः ॥ ते पुज्याः सवैमावेन बहवो वा तदाज्ञया | तञ्रोपकरणं स्वे गुरवे विनिवेदयेत् ॥ पाटुकोपानहच्छतरं चामरासनमाजनम् । मामं वा विषयं वाऽपि यदन्यदह्यितं मवेत् ॥ अनेन विधिना यस्तु पुण्येऽद्वि विनिवेदयेत् । हिरण्यगमेदानं स ब्रह्मलोके महीयते ॥ +-पुरेषु रोकपाछानां प्रतिमन्वन्तरं वसेत् । कल्पको टिशत्तं यावह्रहयरोके महीयते ॥ कचिकट्षविमुक्तः पूजितः िद्धपपेरमंख्चमरमाखावीज्यमानोऽप्परोभिः पितृशतमेथ बन्धूनपु्पोत्रप्रपौजानपि नरकनिमभरस्तारयेदरेक एव ” ॥
इति मास्स्ये हिरण्यगर्भदानविधिः ॥ “मत्स्य उवाच-अथातः प्रवक्ष्यामि ब्रह्माण्डामिषमुत्तमम् । यच्छरृष्ठं सवैदानानां महापातकनाशनम् ॥ पण्यं दिनमथाऽऽपताच् तुरापुरुषदानवत् । अरुत्विरमण्डङपं मारमूषणाच्छादनानि च ॥ टोकेशावाहनं तद्वदधिवाप्तनकं तथा । कुयाद्विंशपलादूर्वमाप्तहखाच शक्ति्तेः ॥ शकट्द्रयसयुक्त ब्रह्माण्डं काञ्चनं बुधः । दिगजाष्टकपयुक्तं षड्वेदाङ्कपमन्वितम् ॥ ोकपालाष्टकोपेतं मध्यस्थितचतुमंखम् । शिवाच्युताकंशिखरमुमारकष्मीप्तमनितम् ॥ वस्वादित्यमरुम महारत्नप्तमन्वितम् । वितसतरङ्ुकशतं यावदायामविंस्तरम् ॥ कोशोयवखरपतयुक्तं तिल्दधोणोपरे न्यतेत् । तथाऽष्टद्श धान्यानि समन्तात्परिकस्पयेत् ॥ 01 1
0 क
+ अयं श्रको न विद्यते क. घ. पुस्तकयोः । 1
१क. ख. ध. मरच-। २ क. ग.भमपिवः। ऽख.घ. पिः । अंः।ग्ख,ग, “तः । कलराद्र । ५ ग, विस्तरतेर। ६ के, घ, "संवीतं तिः ।
आचाराध्यायः ] या्गवस्क्यस्परतिः । +, ( दानप्रकरणम् < )
द् स्यामाकषान्वयवुद्रतिलाणुमाषगोषूमकोद्रवङकढत्थप्ततीनथिन्नैः । अष्टादशे चणकठायमयोष्टराजमापप्रियङ्कप्तहितं च मपूरमाहुः ॥ पर्वेणानन्तपतयक्तं प्रश्न पूर्वदक्षिणे । प्रकृतिं दक्षिणे देशे संकरषेणमतः परम ॥ पश्चिमे चतुरो वेदाननिरुद्धमतः परम् । अञ्चिमुत्तरतो हेमवासुदेवमतः परम् ॥ समन्ताद्ंडपीठस्थानर्चयेत्काञ्चनेन्ुषः । स्थापयद्रल्लपंवीतान्पूणकुम्मन्दरैव तु ॥ ददोव धेनवो देयाः पेमा वरदोहनाः । पाडुकोपानहच्छ्नचामरापतनदर्षणेः ॥ मक्ष्यमोज्यान्नदीपेकुफटमास्यानुरेपनैः । हो्मोधिवाप्ननान्ते तुं स्रापितो वेदपुंगवैः ॥ इममुच्ारयेन्मन्नं नैः कृत्वाऽथ प्रदक्षिणम् । ॐ नमोऽततु विश्वेश्वर विश्वधाम जगत्सवित्रे मगवन्नमसते । सतर्षिोकामरमूतदेशा गर्भेण पतै वितराभिरक्ताम् ॥ ये दुःखितास्ते सुखिनो भवन्तु प्रयान्तु एपानि चराचराणाम् । त्वहानशच्ञाहतपातकानां बह्माण्ड दोषाः प्रलयं प्रयन्तु ॥ देवं प्रणम्यामरविश्वगमं ददयाहिजेम्यो दशधा विमजञ्य । मागद्रयं तत्र गुरोः प्रकरप्य समे मनेच्छेषमतः कमेण ॥ स्वसमेषु होमं गुरुरेक एव कूर्यादथेकाश्चिविधानयुक्ल्या । प॒ एव ेपृञ्यतमोऽस्पवित्तेथथोक्तवल्ञामरणादिकेन ॥ इत्थं य एतदखिटं पुरुषोऽनक्यांद्रह्यण्डदानमधिगस्य महद्धिमानम् । निधूतकल्मषविदाद्धतनुुरारेरानन्दकृत्पदमुपेति सहाप्रोमिः ॥ संतारयेतिितृपितामहपुत्रपोतरैबन्धुप्रियातियिकलत्रशताष्टकं सः । मह्माण्डदानदकटीकृतपातकोघमानन्दयेच्च जननीकुष्मप्यशेषम् ॥
इति मात्स्ये बह्याण्डदानक्षिधेः । अन्न भविष्यात्तरीया विक्षेषाः-
7 -----------
9 क, नन्यतिलमुदव्ववाणः । २ ख. ग. ध. छ. दिष्टैः } अ०। ३ क. घ. श । स?। ४ क. 'दुरुषी ` । ५ ख. "नाद्वुधः । ६ ख. घ. "मादिका । ७ ख. तु स्थापि" । ८ क. खिनस्ते । ९ क. श्रप्राठप्रिः ।
३२४ अपराकोपराभिषधापरादिलयविरचितदीकासमेता- [ १ प्रथमः- ( दनिग्रकरणम् ८ ) ८५ ब्रह्माण्डं काञ्चनं कृत्वा सवेलक्षणत॑युतम् देवासुरैम॑नुष्यैश्च गन्धरवोरगराक्षतैः ॥ सेयुक्तं च नदीमिश्च समुद्रैः पतैतेस्तथा । विमानश्तकोटीमिरभूषितं च सरोवरैः ” ॥ तथा--““ तस्याङ्गे कर्पयेद्राजन्मुवनानि चतुर्दश ” तथा--“ कल्श्(शकर)द्वयसंयुक्तं घटाकारं सुसंहतम् ” । तथा--^ पुष्पमण्डपिकां कत्वा तत्र संस्थापयेद्बुधः । तिर्द्रोणोपरिगतं कुङ्कुमक्षोदचवितम् ॥ वापोयुग्मेन संखाद्च धूपगन्धादिवासितम् । अष्टाद्श्चेव धान्यानि द्रोणमात्राण्यथाऽऽहरेत् ॥ गहे वा मण्डपे वाऽपि स्थापयेत्तं विचक्षणः ? । तथा- “५ ब्द्यविष्णशिवानां च तन्नान्ना जुहुयातन्िखान् । अयुतं होमयेत्पश्ान्महाव्याटतिभिर्ेप ॥ रद्रनापश्च कतेन्यस्तखेवानन्तरं बुधैः । ततः पवं्मीपे तु खातः शुह्धाम्बरः शुचिः ॥ ब्रह्माणं पृनयेद्धक्लया गृहीतपुकुमाज्ञ्िः । नमो जगत्प्रतिष्ठाय विश्वधान्ने नमोऽस्तु ते ॥ वाब्मयान्तनिमभ्नय ब्रह्माण्डे शुभङ्द्धव । नह्माण्डादरवतीनि यानि सत्वानि कानि चित् ॥ तानि स्वणि मे पुष्ट प्रयच्छन्त्वैतुडां तथा । ब्रह्मा विष्णुश्च ईद्रश्च छोकपाङास्तथा अहा; ॥ नक्षत्राणि तथा नागा षयो मरुतस्तथा । सर्वे मवन्तु मे प्रीताः सक्त जन्मान्तराणि च ॥ इत्युञ्चायं ततो दचयद्रद्याण्डं सपैकामदम् । सदक्षिणं च तत्कृत्वा दिकपतस्थान्पूजयेद्िनान् " ॥ इति भविष्योत्तरे विशेषतो बह्याण्डदानविधिः । ^“ मत्स्य उवाच-- कर्पपादपदानाख्यमतः परमनुत्तमम् । महादानं प्रवक्ष्यामि स्वेपापप्रणा्चनम् ॥ 1
१ क. "सैः । समन्वितं न । २ क, ग. नन्ाधिवा? । 3 क. नन्लसिलां । “ ख, रुद्राश्च । ५क्र, ध, भू । प्रद्" ।
आचाराध्यायः 1 याह्ञवरक्यस्मरतिः । ३२५ ( दानश्रकरणम् < )
पुण्यं दिनमथाऽऽप्ताद्य तुखापुरूषदानवत् । पुण्याहवाचनं इत्वा खोकेश्चावाहनं तथा ॥ ऋत्विग्मण्डपप्तस्कारभूषणाच्छादनादिकम् । काश्चनं कारयेद्वृक्षं नानाफप्तमन्वितम् ॥ नानाविहगव्लाणि मूषणानि च कारयेत् । शक्तित्िपलादूर्ष्वमापहताद्धि कारयेत् ॥ अथ तक्तसुवणस्य कारयेत्कल्पपादषम् । गुडप्रस्मोपरि्टाच पितव्लयुग वृतम् ॥ ` रह्यविष्णुद्धिवोपेतं पञ्चशाखं पमास्करम् । कामदेवमधस्ताच पक्रं भ्रपूजयेत् ॥ सताने पुरव॑तसतद्वतुरीयांशेन कल्पयेत् } मन्दारं द्िणे पारश भ्चिया सार्धं घरृतोपरि ॥ पश्चिमे पारिमद्रं तु सविच्या सह जीरके । सुरमीतेयुतं तद्वत्तिरेषु हरिचन्दनम् ॥
तृ तीयांशेन कु्षीत तिडेन फरपयुतम् । कैशेयवखपयुक्तानिक्षुमाखसमन्ितान् ॥ तथाऽष्टौ पूर्णकटशान्पादुकाप्तनमाजनम् । दीपकोपानहच्छ्रचामराप्तनसंयुतम् ॥ फङमाल्ययुतं तद्भदुपरिष्टाद्धितानकम् । तथाऽष्टादश्च धान्यानि समन्तात्परिकल्पयेत्+ ॥ ॐ नमसते कस्पवृक्षाय चिन्तिताथैभ्रदायिने । विश्व॑मराय देवाय नमस्ते विश्वमूतेये ॥ यस्मा्मेव विश्वात्मा ब्रह्ा स्थाण्दिवाकरः। मूतामूरतं परं बीजमतः पाहि सनातनम् ॥ त्वमेवागतप््स्वमनन्तः पुरुषोऽव्ययः । सतानायरूपेतः सन्पाहि संप्तारप्तागरात् ॥
+ इत उत्तरमेकः शकोऽधिकः क. घ. पुस्तकयोः-“ होमाधिवासनान्ते च ज्ञापितो द्विजपुंगवः । च्चिः अदक्षिणमावूय मन्नमेतदु(सु)दीरयेत ” इपि १
१ क. घ. “संभारः । २ ख, ग. णद्धि कल्पये । ३ ध. शगान्वितः । » क. घ. ^भीसदहिते । ५ कृ, ख, पूवक ।
३२६ अपराक्ोपराभिधापरादित्यविरचितटीकासमेता-- [१ प्रथमः-- ( दानभ्रकरणम् < ) एवमामन्व्य तें दद्याह्ुरवे कट्पपादपम् । चतुम्यश्वापि तिगम्यः सेतानाचान्प्रकस्पयेत् ॥ (भस्वस्पेष्वकाभिवत्कु्यादगुरुरेवामिपूनितः । न वित्तश्ान्यं कुर्वीत न च विस्मयवान्भवेत् ॥ अनेन विधिना यस्तु महादानं निवेदयेत् । ) सवेपापविनिर्क्तः सोऽश्वमेधफटं मेत् ॥ अप््रोभिः परिवृतः पिद्धचारणर्किनरेः । मृतान्मन्यांश्च मनुजांसारयेद्रोमपतमितान् ॥ स्तूयमानो दिवः पृष्ठे पुत्रयोत्रग्रपो्रकान् । विमानेनाकेवणन विष्णु्ोकं स गच्छति ॥ दिवि कल्पक्तं तिषठद्रानराजो मवेन्नरः । मारायणबरोपेतो नारायणपरायणः ॥ नारायणकथाप्तक्तो नारायणपरं ब्रजेत् ” ।
इति मात्स्ये कर्पदरक्षदानविधेः। अस्य भविष्योत्तरे विशेषः-
< क्रीमगवानुवा्-- अपुत्रः पुरुषो यश्च नारी वा पर्वतात्मजे । सोवर्णस्तेन दातव्यः कद्पवृक्षो गुणान्वितः ॥ छत्निमं वाऽपि गृह्णीयाद्वृक्तं वा स्थावरादिकम् । अन्यजातोऽय वा पुत्रः पुत्रत्वे प्रिकर्षयेत् ॥ तेन पुश्रवतां डोके गच्छदेवि न संशयः । कट्पवृक्षस्तु कतंव्यः शुद्धकाश्चनसंमवः ॥ बहुशाखः सुपणाज्गो ह्यनेककुमुमान्वितः । महार्स्वन्धः सुरूप रत्नारंकृतविग्रहः ॥ फटानि तस्य दिव्यानि सोव्णीनि प्रकल्पयेत् । राजतं चेव दुर्वी समन्तात्पीठमुततमम् ॥ प्रवालाङ्कुरसए्क्त मुक्तादामविरम्बितम् । चतुप्कोणेषु कुवीत चतुरः काश्चनरुमान् ॥
र # धनुधिहान्तगेतग्रन्थो ग. पुस्तके न विद्यते ।
"~~~
१ क. ध. नादीन्भर' । २ ख. ल्पे स्वैका' ! 3 ख, श्भरपुत्र । ४ क. ल. श्त्कन्द्ः स्वङ्° , ध, कन्दः सुर“ । ५ क, विभूषित ।
आचाराध्यायः ] याङ्गवस्क्यस्मरतिः । १२७ ( दानप्रकरणम् ८ )
सुवर्णस्य प्रमाणं तु कथयामि वरानने । सहस्रेण तदर्धेन तस्याप्यर्धेन वा पूनः ॥ कारयेत्कखवृक्षं तु सवैकामप्तमद्धये । चन्द्रपूर्योपरागे तु इःसखमाडतदश्चने ॥
जन्मक्षं विषुवे चेव युगाद्यास्वथ वां पनः । नघास्तैरे गृहे वाऽपि देवतायतनेऽपि वा । प्रागुदक्प्रवणे देशे मण्डपे तत्न कारयेत् ॥ दशहस्तप्रमाणेन कुण्डमेकं सुशोभनम् । आ्चेय्यां कारयेद्राजन्मेखलात्रयमूषितम् ॥ तत्र च ब्राह्मणा योज्या ऋग्यज्ञःपतामप।टक्राः । उपदेष्टा च तत्रैव द्वितीयः पश्चमोऽपि वा ॥ सवामरणपंपच्चास्ताञ्नपात्तविमूषिताः । गृडप्रस्थोपरिष्टाच्च स्थापयेत्कस्पपादपम् ॥ बरह्मविष्णुशिवोपेतं पञ्चश्ाखं समास्करम् । कामदेवमधस्ताच्च सकत प्रकल्पयेत् ॥
संतानं सह गायत्या पूर्वतो छवणोषरि । मन्दारं दक्षिणे पारे श्रिया सह तथा घते ॥ पञ्िमे पारिजातं च उमया सह जीरके । स॒रमीसहित तद्वत्िटेषु हारेचन्दनम् ॥ कोेयवख्रपयक्तानिक्षमााप्तमन्वितान् । तथाऽष्टौ पुवकटशान्पर्मन्तात्परिकल्पयेत् ॥ अश्च प्रणयनं करत्वा अधिवास्य त॒ पादपम् । हांम च ब्राह्मणाः कुयुः सुद्युदधनान्तरात्मना ॥ आघारावाज्यभागौ च पव हुत्वा क्चक्षमः। तद्िङ्गः स्थापेतान्दवान्हामनाऽऽप्याययत्ततः ॥ महाव्याहृतिभिश्वैव होमं कुयुस्ततः परम् । अयुतेन मवेत्िद्धिय॑ज्ञस्य वरवभणिनि ॥
ततः प्रमाते चोत्थाय सख्ात्वा शङ्घाम्बरः इचिः। तिः प्रदक्षिणमावृत्य मनच्रमे्तमुदीरयेत् ॥
१ ध. (पारमाः । उ' । २ क. घ. (लफलान्वि" । ३ क, घ, पुणेक" । * ख. “मच्रान्परि?। ५ ख. येत्युनः । म । ६ ख. ग. ^तद्दीः ।
३२८ अपराकापराभिषापरादिलयविरचितदीकासमेता-- [ १ पथमः-- ( दनिप्रकरणम् < )
नमस्ते कसपद्रक्षाय चिन्तितारथश्रदायकं ।
वद्धिप्रदाय देवाय नमस्ते विश्वमूतेये ॥
य्मात्छमेव विश्वात्मा ब्रह्मा स्थाणर्दिवाकरः।
मूतामूर्ते परं बीनमतः पाहि सनातनम् ॥
एवमामन्ञ्य तं दद्याहुरवे कद्पपादपम् ।
चतुम्य॑श्चाय ऋतििग्भ्यः सेतानादीन्धरकस्पयेत् ॥
अनेन विधिना यस्तु दानमेतत्प्यच्छति ।
तस्य पुण्यफछं देवि णुष्व गदतो मम ॥
नारी वा पुरुषो वाऽपि स तावहुवि दुरेमः।
मातृतः पितृतश्चैव पुरुषानेकरविंशतिम् ॥
तारयेत्कृतकृल्यश्च भवेज्नन्मनि जन्मनि ।
अवस्थात्रितये यच्च पापं जन्मद्शाजितम् ॥
तत्श्षाख्यत्यषंदेहं ब्रह्मरोकं च गच्छति ।
तत्र ब्रहमदिनं स्थित्वा पुनयांति शिवाछ्यम् |
तत्रापि सुचिरं काट गमित्वा पुण्यरोकतः |
एवमादि वप्तित्वा तु मनुष्यो जायते पुनः ॥
अरोगी बल्वाञ्डरारो रूपवान्पुमगस्तथा ।
दश्च जन्मानि कुरूते राज्यं निहतकण्टकः ॥
नारी वा दानमेतद्धि दत्त्वा चेतत्फटं छमेत् ।
एतद्धोयोः समाख्यातं भवेन म्मेदिना ॥
मया च कथितं सवं तव पाण्डुकुखोद्रह ।
हेमं सुरदुमचतुष्टयषंयुतं च सकस्प्य कल्पविटपं प्रतिपादयेदयः । विप्राय वेदविदुषे प्रयतोऽद्वि पुण्ये प्रापरोत्यनल्पमविकल्पमसावमीष्टम् " ॥ शति भविष्योत्तरे कर्पटक्षदाने विरेषः । ५ मत्स्य उवाच-- अथातः संप्रवक्ष्यामि महादानमनुत्तमम् ।
गोपषहसप्रदानार्यं सवेपापहरं परम् ॥ पुण्यां तिथिं प्तमाप्ता्य युगमन्वन्तरादिकम् ।
जमाना भ्न
+ अच्रान्तभोवितण्यर्थो गमिः । इडागमश्वाऽऽ्षैः ।
१ क. ख. ध. .प्रभासुर् । बृ" । २ क. ग, क । कद्धिः। 3 क, ग, लं वसित्वा । *ख, घ. "चवेदि" ।
आचाराध्यायः 1 याज्ञवस्व्यस्पृतिः। { दनश्रकरणम् ८ )
पयोव्रत्िरान्नं स्यादेकरात्रमथापि वा ॥ छोकेरावाहनं कुयान्ञटापुरुषदानवत् । पुण्याहवाचनं कुयाद्धोमकार्यं तथैव च ॥ ऋत्विग्मण्डङं मारमूषणाच्छादनादिकम् ।
वृषं छक्षणपतंयुक्तं वेदिमध्येऽधिवापतयेत् ॥ गोसहखाद्विनिष्कृष्य गवां दृश्चकमेव च । गोसहस्रं बहिष्डुयोदखरमास्यविमूषितम् ॥ सुवणशङ्गामरणं रोप्यपादप्तमन्वितम् ।
अन्तः प्रवेदय दशकं वख्ममास्येस्तु पूजयेत् ॥ सुवणेवण्टिकोपेतं हेमपटेरछंकृतम् । कौरोयवस्नपरवीतं गन्धमाल्यप्तमन्वितम् ॥ हेमरत्नमयैः शङ्खे शामरेरपश्ोमितम् । पाटुकोपानहच्छन्नरमाजनाप्तनपयुतम् ॥
गवां दशकमध्ये स्यात्काञ्चनो नन्दिकेश्वरः । कौशेयवश्पवीतो गन्धमास्यविमूषितः ॥ छवणद्रणशिखरे माटेक्षफटपंयुतः । ुर्यात्सठशातादर्ष्वं सपैमेतदपंशयम् ॥ शक्तितः परप्ताहस्तं त्रितयं यावदेव तु । गोशतेऽपि दशांशेन सवेमेतत्समाचरेत् ॥ पण्यकाटं मापाद्य गीतमज्गठनिःखनेः । सर्वीषध्युदकस्नानैः स्नापितो वेदपुंगवैः ॥ इममुच्वारयेन्मच्रं गृहीतकुप्रमाज्ञछिः ।
ॐ नमो विश्वमूतिम्यो विश्वमातृम्य एव च ॥ विश्वाधिवाप्तिनीम्यश्च रोहिणीम्यो नमो नमः । गवामङ्गेषु तिष्ठन्ति मुवनान्येकविंशतिः ॥ ब्रह्मादयस्तथा देवा रोहिण्यः पान्तु मातरः । गावो ममाग्रतः सन्तु गावः परष्त एव हि ॥ गावः शिरसि मे नित्यं गवां मध्ये वप्ताम्यहम् । यस्माच्चं वृषदह्पेण धमे एव सनातनः ॥
२३२९
००० ~~
१ कः, दश्ेषतः । शः । २ ख. ध. यादवाः । द्
३३० अपराकोपराभिधापरादिलयविरवितरीकासमेता-- [१ प्रथमः-- ( दानप्रकरणम् ८ )
अष्टमूर्तेरविषठानमतः पाहि सनातनम् । इत्यामच्य ततो दद्याह्ुरवे नन्दिकेश्वरम् ॥ सर्वोपकरणोपेतं गोयुगं च विचक्षणः । अवविग्म्यो घेनुमेकेकां दशान विनिवेदयेत् ॥ दक्ष पञ्चाथ वा दद्यादन्येम्यस्तदनुन्तया । नैका बहुभ्यो दातव्या यतो दोषकरी मवेत् ॥ बहुयश्चेकस्य दातव्याः श्रीमतऽऽयेग्यन्द्धये । पयोजतः पुनलिष्ठेदेकाहं गोसहस्तंदः ॥ श्रावयेच्छृणुयाद्वाऽपि महादानानुकीतेनम् । तदिनं बद्यचारी स्या इच्छेद्धिपृडां धियम् ॥ अनेन विधिना यस्तु गोपदखप्रदो मवेत् । सर्वपापविनिगुक्तः तिद्धचारणतेवितः॥ विमानेनाकैवर्भेन किङ्किंणीजाटमाहिना । सर्वेषां छोकपाडानां के संपृज्यतेऽमरेः ॥ प्रतिमन्वन्तरं तिठत्यु्रपो्प्तमन्वितः । सप्त छोकानतिक्रम्य ततः शिवपुरं नेत् ॥ शतमेकोत्तरं तद्रलितृणां तारयद्रुषः 1 मातामहानां तद्वच पुत्रपोत्रपतमन्वितः ॥ यावत्कल्पशतं तिष्ठेद्राजराजो भवेत्पुनः । अश्वमेधशतं कुयाच्छिवध्यानपरायणः ॥ वेष्णवं छोकमास्थाय ततो मुच्येत बन्धनात् । पितरश्चामिनन्दन्ति गो्दखप्रदं इामम् ॥ अपि स्यात्स कुरेऽस्माकं पुरो दौहित्र एव वा । गो प्तहक्लप्रदे। भृत्वा नरकादु द्धरिष्यति ॥ तस्य कर्मकरो वा स्यपि द्रष्टा तथैव च। सप्तारपतागरादस्माद्योऽस्मान्संतारयिष्यति ” ॥
इति मास्स्ये गोसदस्चदानविधिः।
«५ मत्स्य उवाच-- अथातः संप्रवक्ष्यामि कामघेनुविधि परम् । सवकामंप्रदं नणां महापातकनाहानम् ॥
१ क. ^ता सवेसिद्ध* । २ ग, (ककम् । श्रा? । ३ घ, ब्द नरम् । अ" । ४ ख. न्मफठं नु" ।
जाचाराध्यायः | या्गवल्क्यस्मृतिः। ३३१ ( दानप्रकरणप्र् ८ )
रोकेशावाहनं तद्रद्धोमः कार्यो विचक्षणेः । तुखापुरुषवत्कु्यीत्कुण्डमण्डपवेदिकाम् ॥ सखस्पेष्वेकशिवत्छुय द्रुरव समाहितः। काश्चनस्यातिशुद्धस्य भनु वत्सं च कारयेत् ॥ उत्तमा पठसाहसरा तदर्धेन तु मध्यमा | कनीयसी तदर्धेन कामघनुः प्रकीतिता ॥ शक्तितचिपढादृष्वेमशयक्तोऽपि हि कारयेत् । वेद्यां कृष्णाजिनं न्यस्य गुडप्रस्थप्तमनििताम् ॥ न्यतेदुपरि तां धेनुं महारत्नेरटंकृताम् । कुम्माष्टकफटपेतां नानाफटप्मन्विताम् ॥ तथाऽष्टादश्च धान्यानि प्मन्तात्परिफरयेत् । इक्षदण्डाष्टकं तद्रचानाफटरप्तमानवितम् ॥ माजन्ं चामरं तद्रत्ता्ररोहनकं तथा । कौशेयवन्ञद्रयसप्रयुक्ता दीपातपत्रामरणाभिरामः ।
सचामरा कुण्डडिनी सघण्ट गडतिका पादुकरोप्यपादा ” ॥
गरैतिका गरभ्रषणम् ।
“ रमेश सरथः परितोऽमिलुष्टा हरिद्रया पुष्पफरेरनेकेः । अजाजिङ्कस्तुबुरुराकंरामिवितानकं चोपरि पञ्चवर्णम् ॥ स्नातस्ततो मङ्गख्वेदधोपैः प्रदक्षिणीकृत्य सरपष्पहस्तः । आवाहयेत्तां गुरुणोक्तमचनेद्रिनाय दद्यादथ दम॑पाणिः ॥
त्वं सवेदेवगणमन्दिरिसङ्गमूता विश्वेशवरनरिपथगेोदिपर्वतानाम् । त्वदानशस्रशकटीकतपातकेषः प्राप्तोऽसि निवैतिमतीव परां नमामि ॥ छोके यथेप्पितफडार्थविधायिनीं त्वामाप्रा्य को हि मवदुःखमुपेति मत्यः । संप्तारदुःखशमनाय ददस्व कामं त्वां कामधेनुरिति देवगणा वदन्ति ॥ आमन्त्य स्पकृडकषीडगुणानिविताय विप्राय यः कनकषेनुमिमां प्रदघात् । प्रापनोति धाम स्त पुरंदरदेवनुष्टं कन्यागणेः परिवृतः पदमिन्दुमोेः " ॥ इति मात्स्ये कामषेनुभरदानविधिः। ५ मत्स्य उवाच-अथातः संप्रवक्ष्यामि हिरण्याश्चविपिं शुभम् । यस्य रदानाद्ुवने अनन्तं फठमश्चुते ॥
१ क. ग, '्टन्तिका । ध. श्टनिका। २ क. ग, '्लन्तिका ध. (ठति । ३ ख. "जिकुतम्बुर? । * ख. घ, परसादाद्ध' ।
३३२ अपरारकापरामिधापरादित्यविरचितदीकासमेता- [ १ प्रथमः- ( दानप्रकरणम् ८ ) पुण्यां तिथिं समाप्ता कुयाद्भाद्यणवाचनम् । टोकेश्ावाहनं तद्वत्ताप्रुषदानवत् ॥ ऋत्विभ्मण्डपप्तंमारम्षणाच्छादनादिकम् । अस्पेष्वेकाथिवत्छुयाद्धेमवानिमखं बुधः ॥ स्थापयेद्धेदिमध्ये तु काष्णाजिनतिरोपरि । कौशेयवख्ंवीतं कारयेद्धेमवाजिनम् ॥ दाक्तितल्ञिपठादष्वेमाप्रहखपटं बुषः । पादुकोपानहच्छन्नचामराप्तनमाजनेः ॥ पर्णकुम्माष्टकोपेतं माल्येक्षुफङसंयुतम् । शाय्यां सोपस्करा तदवद्धेममातंण्डपंयुताम् ॥ ततः सरवषधिखौ नापितं वेदपंगवैः । इममुचारयेन्मन्नं गरदीतकुपुमाज्ञढिः ॥ नमस्ते देव देवेश वेदाहरणङम्पट । वानिद्पेण मामस्मात्पाहि पंसारप्रागरात् ॥ त्वमेव सप्तधा मत्वा छन्दोष्पेण मास्करम् । यस्मद्धिमयपे डोकानतः पाहि सनातन ॥ एवमुचायं गुरवे तमश्वं विनिवेदयेत् । दत्वा पापक्षयाद्धानोखाकमम्यति शाश्वतम् ॥ गोभिर्विभवतः प्वीनृतिजश्वामिपूजयेत् । सवेधान्योपकरणं गुरवे विनिवेदयेत् ॥ सवं श्य्यादिकं दत्तवा मुञ्जीत तिरमेव च । पुराणश्रवणं तद्रत्कारयेद्धोजनादिकम् ॥ इमं हिरण्याश्चविधि करोति यः संपूज्यमानो दिवि देवतेन््ेः । विस॒क्तपापः प्त पुरं मुरारेरामोति सिद्धेरमिपूनितः सन् » ॥ इति मात्स्यं दिरण्याश्वद्ानम् ।
44 मत्स्य उवाच- अथातः संप्रवक्ष्यामि महादानमनुत्तमम् । पुण्यमश्वरथं नाम महापातकनाशनम् ॥ पण्यं दिनमथाऽऽप्ताद्य कत्वा नाद्यणवाचनम् । छोकेशावाहनं यातुखापुरुषदानवत् ॥
१ क, "जिसुखं । ख. “जिसखं । २ ख. घ. ज्ञानं ला । ३ख.घ. क्ता । * क. ग, 'स्माद्धाम' । ५ क, ग, श्व देव । ६क, ग, °रं पुराः ।
आचाराध्यायः ] या्ञवटक्यस्प्रतिः 1 ३३६ { दानग्रकरणम् ८ )
अहत्विरमण्डपपतंमारमृषणाच्छादनादिकम् । कृष्णाजिने तिखान्करत्वा काञ्चनं कारयेद्रथम् ॥ सक्चाश्चं चतुरश्च वा चतुश्चक्रं सुकूनरम् । रेन्द्रनीटेन कुम्भेन ध्वजरूपेण संयुतम् ॥ छोकपाङाष्टकोपेतं पद्यरागदङानितम् । चत्वारः पूर्णकठशा धान्यान्यष्टाद्रेव तु ॥ कौशेयवस्रपंयुक्तमुपरिष्टाद्वितानकम् । मा्यिक्षुफरपंयुक्तं पुरुषेण समन्वितम् ॥ यो यद्धक्तः पुमान्कुयात्स तन्ना्नाऽधिवाप्तनम् । छत्रचामरके रोयवखोपानहपादुकाः ॥ गोभिर्विभवतः साध दद्याच शयनाप्तनम् । आमारत्रिपडादृष्वं शक्तितः कारयेद्ुषः ॥ अष्टामिरथ संयुक्तं चतुभिवांऽथ वाजिभिः। द्वाम्यामथ युते दवद्धिमिहध्वनां निवित् ॥ चक्रक्षावभो तद्रत्तरगस्थावथाश्चिनो । ुण्यकारमथाऽऽपताच पूर्ववत््ञपितो द्विजैः ॥ तरिः प्रदक्षिणमावृल्य गृहीतदुप्तमाज्ञडिः । शङमाख्य।म्बरो दद्यादिमं मन्नमुदीरयेत् ॥ ॐ नमो नमः पापविनाश्नाय वेदात्मने वेदतुरंगमाय । धा्नामधीशाय मवामवाय पापोषदावानह् देहि शान्तिम् ॥ वखष्टकादित्यमरुदरणानां स्वमेव धात्रा परम निधानम् । यतस्ततो मे हृदयं प्रयातु धभकतानत्वमघाघनारात् ॥ इति तुरगरथगप्रदानमेवं मवभयपुदनमत्र यः करोति । स॒ कटषपटडेनिमक्तदेहः परममूपति पद् पिनाकपाणः ॥ देदीप्यमानवपषा विनितप्रमावमाक्रम्य मण्डटमखण्डमचण्डमानाः । सिद्धाङ्गनानयनषट्पदपीयमानवक्त्ाम्बुजोऽम्बुजभवेन चिरं सहाऽऽसा ॥
५,
इति पठति शृणोति वा य इत्थं कनकतुरङ्गरथप्रदानमास्मन् ।
न स नरकपुरं प्रयाति जातु नरकंरिपोमवनं प्रयाति मृयः `` ॥ ,_______-----_-----------_-_-_~_~_~_~__
१ क. घ. मलिश्चरथतं' । २ घ. "जाङ्कित' । ३ ग. घ. रयन् । ॐ 1 ग घ. "यं पुनातु । ५क, ग, भ्भेतं भव" । ६ घ. "ण्डरारिमः ) सि ।
३३४ अपराकोंपराभिधापरादियविरचितरीकासमेता-- [१ प्रथमः- ( दानप्रकरणम् ८ ) इति मात्स्ये दिरण्याश्वस्थद्ानय् । “मत्य उवाच-अथातः संप्रवक्ष्यामि हेमहस्िरथं शमम् । यस्य प्र॑दानाच्च हरेभवने याति मानवः ॥ पण्यां तिथिं समाप्ताय तुदापुरुषदानवत् । विप्रवाचनकं श्रुयाछेकेशावाहनं बुधः ॥ चत्विग्मण्डङपतेमारमूषणाच्छादनारिकम् । अत्राप्युपोषितस्तदर ्वाह्यणेः सह मोजनम् ॥ कुर्यातपुष्परथाकारं काञ्चनं मणिमण्डितम् । वछमीमिधिचिच्रामिश्चतुक्रसमन्विततम् ॥ छोकपाराष्टकोपेतं ब्रह्माक रिवपयुतम् । मध्ये नारायणोपेतं रक्ष्मीपुष्टिसमन्ितम् ॥ कृष्णाजिने तिख्द्रोणं कृत्वा संस्थापयेद्रथम् । तथाऽष्टादश्च धान्यानि माजनौप्तनचम्दनैः ॥ दीपकोपानहच्छन्नदपणं पादुकाचितम् । ध्वजे तु गरु कुर्यात्कटबरम्रे विनायकम् ॥ नानाफरसमायुक्तमुपारिष्टाद्वितानकम् । कौशेयकं पञ्चवणेमम्ानकुसुमान्वितम् ॥ चतुभिः कर्शः सार्धं गोभिरष्टामिरन्वितम् । चतुभिरहेममातङगेमक्तादामविमूषितम् ॥ स्वरूपतः करिभ्यां च युक्तं कृत्वा निवेदयेत् । कु्ात्पश्चपटादष्वमामारादपि शक्तितः ॥ ततो मङ्गङशब्देन स्नपितो वेदपुंगवेः । त्रिः प्रदक्षिणमावृत्य गृहीतकुपुमाज्ञडिः ॥ इममुचारयेन्मचं बाह्मणेभ्यो निवेदयेत् । नमो नमः शंकरपद्मनाकंरोकेशविद्याधरवासुदेवैः । त्वं सेव्यते वेदपुराणयन्ञस्तेजोमय स्यन्दन पाहि तस्मात् ॥ यत्तत्पद्ं परमगृह्यतरं मुरारेरानन्दहेतु गुणूपविमुक्तमन्तः। योगेकमानप्तदृश्चो मुनयः समाधौ परयन्ति तत्तवमवि नाय रथेऽधिषूटः ॥ यस्मात्तमेव भवसागर प्ुतानामानन्दमाण्डभूतमन्थनयानपात्रमू(2) ।
१ क, ग. प्रसादाद्धवनं वैष्णवं याः । २ क, ग. "नानि सच?! ३ घ, “यन्म । ४ घ, "रमः । ५ घ, ^तसक्तरयान्नपा । & क, ग, ` न्थरयाः ।
आचाराध्यायः 1 याघ्रवस्वयस्प्रतिः। र ३५ ( दानभ्रकरणम् < )
तस्मादघोघशमनेन कुर प्रसादं चामीकरेमरथमाधवपपरदानम् ॥
इत्थं प्रणम्य कनकेमरथप्रदानं यः कारयेत्कख्पापविमुक्तदेहः । विद्याधरामरमनीन्द्रगणामिनष्ठं प्रामोति तत्पदमतीद्धियमिन्दुमोडेः ॥ ्ृतद्रितवितानांस्त्पदहिजार्ग्यतिकरकृतदादोद्धेगमाजो ऽपि बन्धन । नयति च पितृपोतरान्नौरवादप्यज्ेषान्कृतगजरथदानः शाश्वतं सद विष्णोः ॥
इति मास्स्ये हस्तिरथदानम् ।
«« मत्स्य उवाच-अथातः संप्रवक्ष्यामि महादानमनुत्तमम् । पश्चराङ्गरकं नाम महापातकनाशनम् ॥ पुण्यां तिथि समाप्ाद्य युगादिग्रहणादिकाम् । भूमिदानं नरो द्यात्पश्चखाङ्खंखुकान्वितम् ॥ खवेटं खेटकं वाऽपि मामं वा सस्यश्चाटिनम् । निवैतिनशतं वाऽपि तदर्थं वाऽपि शक्तितः ॥ सुरदारुमयान्कृत्वा हङान्पच्च विचक्षणः | सर्वोपकरणेर्यक्तांस्तथा तान्पन्च काञ्चनान् ॥ वृषलक्षणपंयुक्तान्दशेवं च धुरंधरान् । स॒वणेश॒ङ्ामरणान्मुक्ताछाङ्खशोमितान् ॥ रोप्यपादाग्रतिकका्रक्तकोशेयमूषणान् । सभ्दामचन्दनयुताञ्छाडायामधिवाप्तयेत् ॥ पर्जन्यादिल्यरुदरेभ्यः पयसा निवैपे्चख्न् । एतसिमिन्नेव कुण्डे तु गुस्य॑स्मे निवेदयेत् ॥ पठाकषपमिधसतद्रदाज्यं कष्णतिलांस्तथा । त॒खापुरुषवत्कुयोधोकेशावाहनं बुषः ॥ ततो मङ्गङरब्देन शुङमाल्याम्बरोऽथ सः । आहूय द्विजदापलयं हेमसूत्राङ्करयकेः ॥ कौरोयवख्कयकेमेणिमिश्चामिपूनयत् । शाय्यां सोपस्करां तद्वदधेनुमेकां पयखिनीम् ॥ तथाऽष्टादश-धान्यानि समन्तादपिवासयेत् । ततः प्रदक्षिणं कत्वा गृहीतद्ुपुमाज्ञङिः ॥
१ क. ग, ध, ठे: । क्षतदुरितवितानानुर्ढः । २ क. घ. धाम । २३ घ. द्वारकं । ठ क, ख. ग, “ङ्लिका। ५क, व च युगेधः।
३३६ अपराकापराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता--{ १ प्रथमः-- ( दानभ्रकरणम् ८)
इममुच्वारयेन्मन्रमथ संविनिवेदयेत् |
हि क
यस्माहेवगणाः सरवे स्थावराणि चराणि च ॥ पुरर तिष्ठनि तस्माद्धक्तिः शिवाऽस्तु मे। यस्माच भूमिदानस्य कलां नानि षोडशीम् ॥ दानान्यन्यानि मे भक्तिधमे एव इडा मवेत् । दण्डेन पक्तहस्तेन रिश्दण्डा निवर्तनम् ॥ त्रिमागहीनं गोचम॑ंमानमाह प्रनापतिः। मानेनानेन यो दयाज्निवतेनश्चतं बुधः ॥ विधिनाऽनेन तस्याऽऽ् क्षीयते पापप्तहतिः। तदधेमथवा दद्यादपि गोचर्ममाधरकम् ॥ मवनस्थानमात्तं वा सोऽपि पपिः प्रमुच्यते | यावन्ति छाङ्गरुकमारमैमुखानि मूमेस्तापतां पतेदुहितुरङ्गनरोमकाणि ।
® कि
तावन्ति शंकरपुरे घत समानि तिषठेदूमिप्रदानमिह यः कुरते मनुष्यः ॥ गन्धवेर्किनरपुराघुरमिद्धसवेराधूतचामरमुपेल्य महद्विमानम् ।
संपूज्यते पितृपितामहबन्धुयुक्तः शंमोः पुरं त्रनति चामरनायकः सन् ॥ नन्द्रत्वमप्यधिगतं क्षयमम्युपैति गोम॒मिडङगर्दधुरंधरपप्रदानात् ।
॥ ह ।
तस्मादधोचपटलक्षयकारि मूमेर्दानं विधेयमतिमूतिभवामवाय » ॥ इति मास्स्ये पश्चङाङ्गटकप्रदानम् ।
¢ मत्स्य उवाच- अथातः संप्रवक्ष्यामि धरादानमनुत्तमम् । पपक्तयकर नृणामङ्ग विनाशनम् ॥ कारयेत्पथिवीं हैम जम्बुदधीपानुकारिणीम् । मयोदापर्वेतमयीं मध्ये मेरुप्तमन्विताम् ॥ छोकपाडष्टकोपेतां नववष॑स्तमायुताम् । नदीनर्देशतोपेतां सरप्तपागरवेष्टिताम् ॥ महारत्नपमाकीर्णां वपुरुद्राकंपतयुताम् । हेः परप्तहस्तेण तदर्धेनाथ शक्तितः ॥ शतत्रयेण वा कृयाद्िश्षतेन शतेन वा । कुथात्पचपटादुरध्वमशक्तोऽपि विचक्षणः ॥
१ ख. पत् । इस्तादेवगणैः सवैः स्था । २ ख. ग, ^रंधुराः। ३ क. ख. ग. ऋऋ्रलिकः । ४ ख. रपृरद्र' । ५ घ. भयाभ- । ६ क, ग. कलिकः । ७ क. ख, ग, 'द्समोपे° ।
मचाराध्यायः ] याङ्गवस्क्यस्प्रुतिः । ३७ ( दानप्रकरणम् ८ )
तुरापुरुषवत्कुयाछ्छोकेश्चावाहनं बुधः । ऋत्विगमण्डङपंमारमूषणाच्छादनादिकम् ॥ वेद्यां कृष्णाजिनं कृत्वा तिका नुपरि विन्यसेत् । तथाऽष्टाद्ञ धान्यानि रांश्च ख्वणादिकान् ॥ तथाऽष्टो पूणैकल्ञान्पमन्तात्परिकरपयेत् । वितानकं च कौशेयं फटानि विविधानि च ॥ तथांऽशकानि रम्याणि श्रीखण्डश्चकलानि च | इत्येवं रचयित्वा तामधिवाप्तनपुकम् ॥ सह्ठमास्याम्बरधरः शु्धामरणम्षितः । प्रदक्षिणं ततः कृत्वा गृहीतकुसुमाज्ञरिः ॥ पुण्यकारमथाऽऽपाद्य मचरनितानुदाहरेत् । ॐ नमस्ते सवैदेवानां त्वमेव मवनं यतः ॥ धात्री च सवैमूतानामतः पाहि वपरे । वपन्धारयते यप्माद्भसुधा तेन निमछा ॥ वधुषरा ततो जाता तस्मात्पाहि भयादलम् । चतुमृंखोऽपि नो गच्छेयस्मादन्तं तवाचले ॥ अनन्तायै नमस्तस्मात्माहि संपारकर्मात् । त्वमेव ठक्षमीरगोविन्दे रिवि गौरीति संस्थिता ॥ गायश्री ब्रह्मणः पार ज्योत्स्ना चन्द्रे रवौ प्रमा । ुद्धिवेहस्पतो स्याता मेषा सुनिषु संस्थिता ॥ विश्वं व्याप्य स्थिता यस्मात्ततो विश्मरा मता । स्थितिधतिः क्षमा क्षोणी पृथ्वी वसुमती रता । एताभिमूतिमिः पाहि देवि सप्तारप्ागरात् ॥ एवमुच्ाये तां दे बाह्मणेम्यो निवेदयेत् । धरार्घं वा चतुमागं गरे प्रतिपादयेत् ॥ शेषं भवाथ ऋत्विम्यः परणिपत्य विपर्जयेत्। अनेन विधिना यस्तु दचद्धेमधरां बुधः ॥ पुण्यकाले तु संप्रति सर पदं याति वैष्णवम् । विमानेनाकंवर्णेन किङ्किणीनाल्माङिना ॥
म
१ ख. -ण्डकलसरानि । २क. ग. ध. "व भुवः । ख. दात्री। * ग, निभिता। य
ह । दि
३३८ अपराकोपरामिधापरादित्यविरचितटीकासमेता -[१ प्रथमः-- ( दानप्रकरणम् ८ ) नारायणपरं गत्वा कर्पत्रयमथो वपेत् । पितूपोचभपोांशच तारयेदेकर्विंशतिः(तिम्) ॥ इति पठति च इत्थं यः दुणोति प्रपङ्गादपि कटुषवितनेर्यक्तदेहः समन्तात् । दिवममरवधूमियाति पर प्राथ्यमानः पदममरसहसैः सेवितं चन्द्रमः ॥
इति मार्स्ये हेमपृथ्वीदानम् ।
५ मत्स्य उवाच-अथातः सप्रवक्ष्यामि महादानमनुत्तमम् । विश्चचक्रमिति स्यातं महापातकनाशनम् ॥ तपनीयस्य शुद्धस्य विश्वचक्रं च कारयेत् । भ्रष्ठ पटपहस्रेण तदर्थेन तु मध्यमम् ॥ तस्यार्षेन कनिष्ठं स्याद्विश्चचक्रमुदाहृतम् । अन्यद्विशपखादूष्वेमशक्तोऽपि निवेदयेत् ॥ पोडश्लारं ततश्वक्तं मृषणेरष्टधाऽऽवरतम् । नाभिपद्म स्थितं विष्णं योगारूढं चतुर्भनम् ॥ शङ्खपद्या च पाश्वं तु देव्यष्टकप्तमावृतम् । द्वितीयावरणे तदधपूर्वतों जलशायिनम् ॥ अत्रिशरगुवेधिष्ठश्च ब्रह्मा कश्यप एव च | मत्स्यः कुर्मो वराहश्च नरतिहोऽथ वामनः ॥ रामो रामश्च कृष्णश्च बुद्धः कस्कीति च कमात् | तृतीयावरणे गोरी मातृमिवसुभिद्रैता ॥ चतुर्थे द्वादशाऽऽदित्या वेदाश्चत्वार एव च | पञ्चमे पञ्च मृतानि रुद्राञेकाद्शैव तु ॥ टोकपाराष्टकं षष्ठे दिङ्मातङ्गांस्तथेव च । सप्तमेऽखाणि सवाौणि मङ्गल्यानि च कारयेत् ॥ अन्तरान्तरतो देवान्विन्यसेदष्टमे पुनः । तुरापुरुषवत्सव ्मन्तात्परिकिस्पयेत् ॥ त्विग्मण्डलपतमारमूषणाच्छादनादिकम् । विश्वचक्रं ततः कुयौत्कृष्णानिनतिरोपरि ॥ तथाष्टादश धान्यानि रताश्च छवणादयः |
~~ ---------------------------------~----~--~--~--------------~----~ ~~~
ए ।
१ग. घ. तिसप्राः। ष. "समूहैः से" 1 ३. ^रणंतः। *्क, ग, घ. बुधः।
आचाराध्यायः ] याज्ञवस्क्यस्प़तिः । ३३९ ( दानप्रकरणम् ८ ) रणकुम्माष्टकं चेव वसागि विविधानि च ॥ माव्येक्षुफङरत्नानिं वितानं चेव कस्पयेत् । ततो मङ्गख्शञ्देन खातः शुङ्घम्बरो गृही ॥ होमाधिवासनान्ते तु गृरीतकुसुमाज्िः । इममुच्वारयेन्मच्रं त्रिः कृत्वाऽथ प्रदक्षिणम् ॥ नमो विश्वमयायेति विश्वचक्रात्मने नमः । परमानन्दरूषी त्वं पाहि नः पापकर्द॑मात् ॥ तेजोमयमिदं यस्मात्पदा पदयन्ति योगिनः । तदिदं त्रिगुणातीतं विश्वचक्रं नमाम्धहम् ॥ वाघुदेवे स्थितं चक्रं चक्रमध्ये च मौँषवः । अन्येोन्याधारखूपेण प्रणमामि स्थिताविह ॥ चक्रं विश्वमयं यस्मात्सवैपापहरं हरेः । आयुधं चपि वाप्तश्च मवादुद्धर मामतः॥ इत्यामन्न्य च यो ददाद्धिधचक्रममत्सरः । विमुक्तः सवैपपिम्य विष्ण॒डोके महीयते ॥ वैकुण्ठरोकमापा्य चतुबीहुः सनातनः। सेम्यतेऽप्रपां संवेवतेत्कस्पशतत्रयम् ॥ प्रणमेद्वा खयं कृत्वा विश्वचक्रं दिने दिने । तस्याऽऽयुवेधेते नित्यं लक्ष्मी विपदा मवेत् ॥ इति सकटजगत्मुराधिवापं वितरति यस्तपनीयषोडशारम् । हरिमवनमुपागतः स तिद्धेशिरममिगम्य नमस्यते शिसेमिः ॥ असुदशेनतां प्रयाति श्रोर्मदनसुद रौनतां च कामिनीनाम् । स सुदशनकेशवानुूपः कनकपुदर्शनदानदग्धपापः ॥ छतमगुरुदुरितारिषोडशारप्रवितरणप्रवराङ्रतिभूररेः । जअमिमवति मवोद्धवानि भित्त्वा भवममितो मवने मयानि मृयः "|
इति मात्स्ये विश्वचक्रदानम् ।
“ मत्स्य उवाच--अथातः संप्रवक्ष्यामि महादानमनुत्तमम् । महाकल्परता नाम पातकावदिनाशनम् ॥
कनन
पिपी
१ कं. ग. च साधकः । अ । २ घ. मानवः ¦ 3 ख. °रेः । विश्वचक्राभिदं य्मात्सवैपापहुरं हरेः 1 आः । ४ क, ग. चाधिवा? । ५ कृ. ख, घ, (छता ना९।
३९० अपराकोपरामिधापरादित्यविरचितदीकासमेता- [१ प्रथमः-- ( दानप्रकरणम् < ) पुण्यां तिथि समाप्ता कृत्वा ब्राह्मणवाचनम् । अंत्विग्मण्डपपंमारभूषणाच्छादनादिकम् ॥ तुखापुरुषवत्कुयाङकेशावाहनादिकम् । चामीकरमयीः कादश कस्पछ्ताः शमाः ॥ नानापृष्पफरोपेता नानांशुकविभूषिताः । विद्याधरपुवणानां मिथनेरूपश्चोमिताः ॥ हारानादित्षुभिः धिद्धेः फडानि च विहंगमः । छोकपाछानुकारिण्यः कतेग्यास्तामु देवताः ॥ ब्राह्मीमनन्तशाकति तां छ्वणस्योपरि न्यसेत् । अधस्ताट्तयोमेष्ये पदमशङ्खकरे डमे ॥ इभाप्तनस्था च गुडे पुवेतः कुडिशायुधा । अजेनावस्थिताऽऽग्रेयी सुवपागिरथानले ॥ याम्यां महिषमाख्ढ। दण्डिनी तण्डुरोपारे । तेन नेती स्थाप्या सरलङ्गा दक्षिणाऽपरे ॥ वारूणी वारुणे क्षीरे उषस्था नागपारिनी । पताकिनी च वायव्ये मगस्था शक॑रोपारे ॥ सोम्या तिख्षु संस्थाप्या शङ्किनी निषिसंस्थिता । महेश्वरी दषगता नवनीते त्रिश्ूडिनीं ॥ मान्यो वरदास्तद्वत्कतेव्या बाङकानिविताः । शक्त्या पञ्चपरादृष्वेमापरहस्तत्परकस्पयेत् ॥ स्वापामुपरिष्टाचच पश्चवर्णं वितानकम् । धेनवे। दशा कुम्भश्च वज्ञयुगमानि(णि) चेव हि ॥ सन्ये च गुरषे ऋतविर्म्ये)ऽन्यास्तथेव च। तत्र मङ्गलशब्देन ख्रातः शु्काम्बरो बुधः ॥ त्रः प्रदक्षिणमावृत्य मन्रांशेतानुदाहरेत् । नम नमः पापविनारिनीम्यो बद्याण्डरे केश्वरपाडिनीम्यः । आशंपतिताधिक्यफड्प्रदाम्य दिग्म्यस्तथा कलपटङतावधूृम्यः | इति सकटदिगङ्गनाप्रदानं मवमयसृदनकारि यः करोति ।
१ ख. °रेक्षः। रग. घ. वृषारूढा ।३ क. ग. “नी पालिः “ क, संक्रमेदुद्रे। ग, स॒क्रमेदेवग ।
आचाराध्यायः ] यान्वरक्यस्यृतिः। ३४१ ( दानप्रकरणम् ८ )
अभिमतफल्दे सघ नागरोके वप्तति पितामहवत्सराणि र्वशत् ॥ पितरक्षतमपि तारयेद्धवान्धेगुरुदुरितोवविधातशद्धदेहः । सुरवरवनितापहलेषेः परिवृतमम्बुनपंमवामिनन्म् ॥
इति विधानामिदं पतदिगङ्गनाकनककल्परताविनिवेदने ।
पठति यः स्मरतीह तथेक्षते स पदमेति पुरंदरसेवितम् "” ॥
इति मात्स्ये करपरतादानम् ।
५५ मत्स्य उवाच-- अथातः संप्रवक्ष्यामि महापातकनाङ्ञनम् । सप्तप्तागरकं नाम सवेपापप्रणाश्चनम् ॥ पुण्यं दिन समापताद्य कृत्वा ब्राह्मणवाचनम् । तुखापुरुषवत्कुयीद्धोकेशावाहनं बुधः ॥ ऋतिविगमण्डटप्तमारमूषणाच्छादनादिकम् । कारयेत्सप्त कुण्डानि काञ्चनानि विचक्षणः ॥ प्रदेशमान्नाणि तथाऽरत्निमात्राणि वा पनः । कुर्यात्सक्तपडादुष्वैमाप्तह साच्च शक्तितः ॥ सं स्थाप्यानि च सर्वाणि पणीनि च तिरोपार । प्रथम परयेत्कृण्डं छवणेन विचक्षणः ॥ द्वितीयं पयता तद्रत्ततीयं सपिषा पुनः चतुर्थं च गुडेनेव दधा पञ्चममेव च ॥ षष्ठं शफरया तद्रत्सक्तमं तीथेवारिणा । स्नापयेह्वणस्यान्ततरह्याणं काञ्चनं शमम् ॥ केशवं क्षीरमध्ये तु घृतमध्ये महेश्वरम् । भास्करं गुडमध्ये तु दधिमध्येऽमराधिपम् ॥ शरायां न्यतेक्षमीं जलमध्ये तु पवेतीम् । सर्वेषु सरत्नानि धान्यानि च समन्ततः ॥ तुखापुरुषवच्छेषमत्रापि परिकर्पयत् । ततो वारुणहोमान्ते स्नापितो वेदपुंगवषः ॥ तिः प्रदक्षिणमावृय मच्रनितानुदाहरत् । नमो वः सवैसिन्धूनामाधरिम्यः प्तनातनाः ॥ जन्तूनां स्थानदेम्यश्च समुद्रेभ्यो नमो नमः ।
न
१ ग, नाद्लोः । > ग. पिबति ।
३४२ अपराकीपराभिधापरादियविरचित्दीकासमेता-- [ शप्रथमः- ( दनप्रकरणम् ८ ) क्षोरोदकाञ्यदषिमाधवछावणेक्चसाराखतेन भ॒वनत्रयजीवसंघान् । आनन्दयन्ति वपुमिश्च यतो मवन्तस्तस्मान्ममाप्यवविधातमरं दिशन्तु ॥ यस्मात्तमस्तमुवनेषु वन्त एव तीर्थामरासुरमुगन्धिमणिप्रतानम् 1 पापक्षयौध्वरविलेपनमूषणाय ठोकस्य बिभ्रति ततोऽस्तु ममापि ठक्ष्मीः ॥ इति ददाति रपामरसंयुतान्पुचिरविस्मयवानिह सागरान्. | अमरकाश्चनरत्नचयानधौ पदमुपेति हरेरमरावितम् ॥ सकट्पापविधातविराजितं पितुपितामहपुचशतत्रयम् । नरकटोकसमाकुकमप्यढं स्षगि(टि)ति नेतुमसो शिवमन्दिरम् ” ॥
इति मात्स्ये सप्रसागरदानम् ।
4 मत्स्य उवाच- अथातः सेप्रवक्ष्यामि महादानमनुत्तमम् । रत्नधेनुरिति ख्यातं गोीकफर्दं नृणाम् ॥ पुण्यां तिर्थिं समाप्ता तुखापुरुषदानवत् । ठोकेशावाहनं कृत्वा रत्नधेनुं प्रकल्पयेत् ॥ भुमौ इष्णाजिनं कृत्वा छवणद्रोणपंयुतम् । धेनु रत्नमयीं कूर्यात्संकल्पविधिपूर्वकम् ॥ स्थापयेत्पद्मरागाणामिकारीतिं मुखे बुधः । पुष्परागशतं तद्वदबोणायां परिकल्पयेत् ॥ छठटे हेमतिर्कं मुक्ताफटशतं दशोः । भूयुगे विदरुमशतं इक्ती कणद्रयं स्यतम् ॥ काञ्चनानि च शृङ्गाणि शिरो वज्ञशतात्मकम् । ्रीवायां नेत्रपुटकं गोमेदकशतात्मकम् ॥ इन्द्रनीररातं पष्ठ वेदू(द्)धरातपाश्वको | स्फटिकं चे।दरे तद्वत्सोगन्धिकशातान्क(त्क)टिः ॥ खुरा हेममयाः कायः पुच्छं मुक्तावदीमयम् । पूयंकान्तन्ुकान्तानां प्राणे कपूरचन्दनम् ॥ कौङ्कुमानि च रोमाणि नारं रप्यां च कस्येत् । गारत्मतक्तं तद्वदपाने परिकस्पथत् ॥ अथान्यानि च रत्नानि स्थापयेत्सवैसंधिषु । कुयौच्छकैरया जिह गोमयं च गुडात्मकम् ॥
१ त, "तापान् । पाः । २ के. ग, श्याधर । ध, ध्याद्ुर° ।
आचाराध्यायः ¡ यान्रवल्कयस्मृतिः। ३४३ < दानग्रकरणम् ८ )
गोमूत्रमाज्येन तथा दधिदुरधं स्वरूपतः । पुच्छे चमरं दद्यात्समीपे ताम्रदोहनम् ॥ कुण्डडानि च हैमानि मुषणानि स्वशक्तितः । कारयेदेवमेवं तु चतुर्थांशेन वत्सकम् ॥ तथा धान्यानि सवीणि पादाश्रक्षुमयाः शुभाः । नाना फाति सवांणि पञ्चवर्ण वितानकम् ॥ एवं विरचनां कृत्वा तद्रद्धामादिकं परम् । अहत्विर्यो दक्षिणां दत्वा घेनुमामन््रयेत्ततः ॥ गुडधेनुवदावाह्य इम चोदाहरेत्ततः । त्वां सषैदेवगणध।म यतः पठन्ति रुद्न््रपतोमकमलाप्तनवापुदेवाः । तस्मात्समस्तम॒वनघ्रयदेवयुक्ते मां पाहि देवि भवसागरपीडयमानम् ॥ आम्य चेत्थमभितः पारव मक्लया दयाद्भिजाय गुरवे ` जङ्पुवैकं ताम् । यः पुण्यमाप्य दिनमत्र कृतोपवापतः पपे; सर मुक्ततनुरेति -पदं मुरारेः ॥ इति प्तकङविधिज्ञो रत्नधेनुप्रदानं वितरति प्त विमानं प्राप्य देदीप्यमानम् ॥ पकलकलुषमुक्तो बन्धुभिः पृत्पोत्ः सड मदनपतरूपः स्यानमम्पेति शंभोः "॥ इति मात्स्ये रत्नधेनुविधानम् । ८ मत्स्य उवाच-- अथातः पपमरवक्ष्यामि महादानमनुत्तमम् । महामूतवटं नाम महापातकनाशनम् ॥ पुण्यां तिथिमथाऽऽप्ताद्य कृत्वा ब्राह्मणवाचनम् । ऋत्विगमण्डपत्तंमारमूषणाच्छादनारिकम् ॥ त॒खापुरुषवत्काय छोकेशावाहनादिकम् । कारयेत्काश्चनं कुम्भं महारत्नचितं शमम् ॥ प्रदेशादङ्कषटशतं यावत्कुयात्परमाणतः । क्षीराज्यपुरितं तच्च कसपवृक्षप्तमन्ितम् ॥ पद्मसनगतांस्द्द्रद्यविष्णमहेश्वरान् । वराहेणोद्धतां तदवत्कयोदधमिं पवताम् ॥ वरुणं चाऽऽपतनगतं काञ्चनं मकर्।परि । हुताशनं मेषगतं वायुं मृगकताप्तनम् ॥ तथाऽऽकाराधिषं कुयान्मृषकस्थं विनायकम् | विन्यततेदूघटमध्य तान्पेद्पञ्चकप्तयुतान् ॥ स
१ ख, प्रेवत्यै भ? । २ क. म. "गतं तदव" । २ क. ग, घ. द्कनाम् । व ।
३९४ अपराकांपरामिषापरादित्यविरचितदीकासमेता ~ [१ प्रथमः-- ( दानप्रकरणप् <) ऋभ्ेदस्याक्षपूत्रं स्याद्यनुर्वेदस्य पङ्कजम् । सामवेदस्य वीणा स्याद्धेनुं दक्षिणता न्यसेत् ॥ अथवेदस्य पुनः सुकसवो कमं करे । पुराणवेदो वरदः पाक्षसूत्रकमण्डटुः ॥ परितः स्ैधान्यानि चामराप्नदर्पणम् । पादुकोपानहच्छअदीपका मूषणानि च ॥ शय्याऽथ जल्कुम्मश्च पञ्चव्णं वितानकम् । स्नात्वाऽधिवाप्तनान्ते तु मच्रमेतदु(मु;दीरयेत् ॥ नमो वः सवेदेवानामाधरेभ्यश्वरा चरे । महामृतादिदेवेभ्यः शान्तिरस्तु शिवं मम ॥ यस्मान्न किचिदप्यसि महामूतैविना कतम् । ब्रह्माण्डे सवेमूतानां तस्मन्छरीरक्षयाऽस्त मे ॥ इत्युच्चायं महाभूतघटं यो विनिवेदयेत् । सवैपापकिनिर्ुक्तः प्रयाति परमां गतिम् ॥ विमानेनाकैवर्णेन पितृबन्धुपमन्वितः । स्तूयमानो वरज्ञीमिः पदमस्येति वेष्णतवम् ॥ षोडशेतानि यः कुर्यान्महादानानि मानवः । न तस्य पुनराव्रत्तिरिह छोकेऽमिजायते ॥ इति पठति य इत्थ वासुदेवस्य परश्च ससुतपित्रक््रः संश्णोतीह सम्य | पुररिपुमवने वे मन्दिरे चाकैक्षम्योरमरपुरवधूमिर्मोदते सोऽपि कल्पम् ॥ इति मात्स्ये पहाभूतघटदानम् । अथ पवेतदानानि मत्स्यप्राणे- ° उमापतिरूवाच--मेरुप्रदानं वक्ष्यामि द्क्ञधा मनिपत्तम | यत्प्रदानान्नरो छोकानाभ्रोति सुरपनितान् ॥ पुराणेषु च वेदेषु कृतेष्वेषु यदरनुते । तस्माद्धिषानं वक्ष्यामि पवेतानामनुक्रमात् ॥ प्रथमो घान्यशञेः स्यह्ितीयो छवणाचडः । गुडाचरुस्तृतीयस्तु चतुर्थो हेमपवतः ॥ पश्चमसिररेछः स्यात्पष्ठः कार्पासपर्मतः। सप्तमो घृतशेखः स्याद्रत्नरैटस्तथाऽष्टमः ॥
-------------------------, १क.ग. न त्यव।२ग, ^क्। मुरः। ३ ख, "रे शा०।*ख, "मि रतथा ।
आचाराध्यायः ] याज्ञवरक्यस्पतिः । ३४९ ( दानप्रकरणम् ८ )
राजतो नवमस्तद्रदश्चमः शकेराचटछः ।
वक्ष्ये विधानमेतेषां यथावदनुपूर्वशः ॥
अयने विषुवे पुण्ये व्यतीपाते दिनक्षये ।
कृष्णपक्चे तृतीयायामुपरागे श्चशिक्षये ॥
विवाहोत्सवयजञेषु द्वादर्यामथ वा पुनः ।
शुद्धायां पश्चददयां वा पुण्ये वा विधानतः ॥
धान्यशेखादयो देया यथाश्चाच्ञं विधानतः |
तीथे वाऽऽयतने वाऽपि गोष्टे वा सेगमेऽपि वा ॥
मण्डठे कारयेद्धक्तल्या चतुरश्मुदस्मुखम् ।
प्रागुदक्प्रवणं तद्रत्प्रा्खं वा विधानतः ॥
गोमयेनोपटिक्तायां भूमावास्तीयं वा कुशान् ।
तन्मध्ये पर्वतं कु्यद्विष्कम्भेः परवतैर्युतम् ॥
धान्यद्रणपहखेण मवेद्विरिरिदोत्तमः ।
मध्यमः पृश्चशतिकः कनिष्ठः स्यात्रिमिः शतैः ॥ मेरुभेहानीहिमयस्तु मध्ये सुवर्णवृक्तजयपंयुतः स्यात् । रवेण मुक्ताफल्वजयुक्तो याम्येन गोमेदकपुष्परगिः ॥ पश्चाच्च गारुत्मतनीङरत्नैः सोम्येन वैदू(दू)यैरोजनषिः । श्रीखण्डखण्डेरभितः प्रवा्कताचितः शुक्तिशिटातलः स्याद् ॥ नद्या च विष्णुभेगवान्पुरारिदिवाकररोऽप्यत्न हिरण्मयः स्यात् । मूध व्यवस्थानममत्सरेण कायं सुवर्णेन तथा द्विनेवैः ॥ चत्वारि शृङ्गाणि च राजतानि नितम्बभागेष्वापि राजतः स्यात् | तथक्षेशावृतकन्दरश्च घृतोदकप्रस्वणश्च दिक्ष ॥ रुङ्धाम्बराण्यम्बुधरावटी स्यात्पूर्ण पीतानि च दक्षिणेन । वाप्तांति पश्चादथ कर्वराणि रक्तानि चेवोत्तरतो धनांटी ॥ रोप्यान्महेन्दरभमुखांसथाऽषटौ संस्थाप्य छोकाधिपीन्कमेण । नानाफडाडी च समन्ततः स्यान्मनोरमं माल्यविङेपनं. च ॥ वितानकं चोपरि पञ्चवणेमम्छानपुष्पामरणे धितं च । इत्थं निवेद्यामरदैटमग्यं तं काश्चनेनातिविराजमानम्# ॥
# एतदत्रेतनं ततस्त्वि्यारभ्य विराजमानपिलयन्तं ख. पुस्तके न विदतते ।
१ ग, ९त् । तथे ¦ २ घ, (नावली । ३ ख, घ. प्रप्य । १.21
३४६ अपराकांपराभिधापरादिल्यविरवितदीकासमेता- [ १ प्रथमः- ( दानप्रकरणम् < )
ततस्तु विष्कम्भगिरीन्क्रमेण तुरीयमागेण चतुर्दिशं च। संस्थापयत्पुष्पविहेपनाल्यान्मनोरमान्वस्रगणाव्रतांश्वा ॥
युक्तं यवैः करममद्रकदम्बचिद्नं कामेन काञ्चनमयेन विराजमानम् ।
तं कारयेत्छूपुमवसरविरेपनाव्ये क्षीरारुणोदैतैररता च वनेन चैव ॥
रोप्येणं हक्तिघटितेन विराजमानं यम्येन गन्धमदनोऽच्र निवेक्ानीयः !
गोधृमक्तचयमयः कल्योतनो वा हैमेन यक्षपतिना घतमानपेन ॥
वेश्च राजतवनेन च सेयुतः स्यात्पश्चाच् मेनाकतिाचछं च ।
सुगन्धधूपेन विदेपनन पुष्पोत्करमण्डितविग्रहामम् ॥
सावणेपिप्पढरहिरण्मयं प्रयुक्तमाकारयेद्रनतपुष्पवनेन तद्वत् ।
वखान्वितं दृधित्तितादपरस्तथाऽम सस्थाप्य ते विपर्रेरमथोत्तरेण ॥
शेर खपाश्चमापे धातुमयं सुवचं विन्यापरम्षितमहाङृतिंनिवेश्म् । पुष्पैश्च हेमवटपादपशेखरं तमाकारयेत्कनकथेनविराजमानम् ॥ साक्षीकमद्रपुरसावस्तनेन तद्रदौप्येण र्म्िरवता च थतं विहार्यं ।
होमं चतुर्भिरथ वेदपुराणविद्धिमान्येरनिन्यचरिताकृतिमि्विनन्धैः ॥ पुण हस्िमुखवच्च विधाय कुण्डं कायल्तिङेयंवघ॒तेन समित्कुरोश्च । रात्रौ च जागरमनुद्धतगीततूरयरावाहनं च कथयामि हिटोचयानाम् ॥ त्व स॒वदवगणवासानध ववरद्धमस्सद्रूहेप्वमरपवेत नाश्याऽऽद्य । त्वमेव भगवानीशो नह्य विष्णुर्दिवाकरः । मूतामूरते परं बीजमतः पाहि सनातन ॥ यस्मात्त्वं छोकपाछानां विधमूर्तञ्च मन्दिरम् । रुद्रादिचवपूनां च तस्माच्छानित प्रयच्छ मे ॥ यस्मादशन्यममरे नरो भिश्च शिरस्तव । तस्मान्मामुद्धराश्ेषहुःखपेप्तारप्ागरात् ॥ ए्वमस्याचत मर् मन्द्र् चाभप्जयत् | यस्माच्चे्ररथेन त्वं भदराश्ववेरिषेण च ॥ शामसे मन्दर क्षिप्रमतस्तुष्टिकरो मव । यस्मा्चडामणिजम्बदरीपे त्वं गन्धमादन ॥
1 एतदनन्तरं ^ पूर्वेण मन्दरमनेकफलोपठाली = इत्यधिकं क, ग, पस्तकयोः ॥
1 9 ध. व्यान्पुवेण मन्द्रमनेकफरोपल्ल्यी । यक्तं । २ क. ्द्मर० ¦ ३ ग. भदा । भ्ख,
रमाच 1५ सख णराक्ति । ६ ख. संप्राप्य 1 ७ क. (्लंसुपाः। <क. ग, घ्, भास्वर। ९, छ. न. श्य मान्ये? । १० ख. "द्विदानैरनिः । ११ ख. ग. त्वं स्रा ।
आचाराध्यायः 1] याज्वसर्क्यस्मरति; । ३८७ ( दनम्रकरणम् ८ 9
गन्धवेवनशेमावानतः कीतिर्दाऽतु मे । यस्माच्वं केतुमाटेन वैभाजेन वनेन च ॥ हिरण्णयेश्च शिखरैस्तस्मौतपु्िभवाऽस्त मे। उत्तरैः कुरुमिर्स्मात्सावित्रेण वनेन च॑ ॥ सुपौश्वं राजसे नित्यमतः श्रीरक्षयाऽस्तु मे । एवमामन्त्य तान्पवोन्प्रमाति विम पुनः ॥ स्नात्वाऽथ गरे दद्यान्मध्यमं पर्वतोत्तमम् । विष्कम्भपवेतान्पश्चाहतिवगम्यः कमशो मुने ॥ गाञ्च दद्याचतुर्विशदथ वा दश्च नारद | दक्तितः प्रप्त वाऽषटो वा पञ्च दचादशक्तिमान् ॥ एकां वा गुरमे दयात्कपिदां च पयचिनीम् । पवेतानामरेषाणमिष एव विधिः स्मतः ॥
त एव पूजने विप्रास्त एवोप्रस्कराः स्मताः । ग्रहणं छोकपाछानां ब्रह्मादीनां च सषैदा ॥ सखमन्रेणेव सर्वेषु होमः शेषु पठयते । उपवा मवेन्नित्यमशञक्तो नक्तमिष्यते ॥ विधानं सवैरोटानां क्रमशः शृण नारद् । दानकटेषु ये मच्राः पवेतेषु च यत्फटम् ॥ अन्नं नद्य यतः प्रोक्तमत प्राणाः प्रकीतिताः। अन्नाद्धवन्ति मूतानि जगदननेन वतेते ॥ अन्नमेव यतो लक्मीरत्नमेव जनार्दनः । धान्यपर्वतरूपेण पाहि तस्माचगोत्तम ॥ अनेन विधिना यस्तु ददयाद्धान्यमयं गिरिम् । मन्वन्तर्ातं साग्रं देवरोके महीयते ॥
अप्सरोगणमगन्धर्वैराकीर्णेन विराजता |
| = विमानेन दिवः पृष्ठमायाति ऋषिमेवितः ॥ कर्मक्षये रानराज्यमाँभोतीह न संशयः ” ॥
इति धान्यपवेतदानम् ।
9 क. म, स्मत । २ ग. च । स्वपाश्व राः 1३क. पपार राः।४बग. भाते आ ¢ ५, ग, श्रे ब्रह्मलेः। ६ ख, दिवाप्रः। ७ क, ग, मायातीः।
३४८ अपराकोपराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता- [ १ प्रथमः ( दनपरकरणम् ८ ) ५ मत्स्य उवाच-अथातः संप्रवक्ष्यामि वणाचलमत्तमम् । यत्प्रदानाच्रो डोकानाभोति शिवप्ंमतान् ॥ उत्तमः षोडशद्रोणः कतैन्यो छवणाचछः | मध्यमः स्यात्तदर्धेन चतुर्भिरवमः स्मतः ॥ वित्तहीनो यथा शक्त्या द्वोणादृष्वं तु कारयेत् । चतुथारोन विष्कभ्भपवेतान्काश्येत्प्थक् ॥ विधानं पृवैवत्कुयांद्रह्यादीनां च सदा । तद्वद्धममयान्वाङ्ेकैपाडाननिवेशयेत् ॥ सरांसि कामदेवादींस्तद्वचचात्र निवेरायेत् । कु्याजागरमन्रापि दानमन््रान्निबोध मे ॥ सोमाम्परसपषमूतो यतोऽयं ख णाच; । तदात्मकत्वेन च मां पाहि पपान्नगोत्तम ॥ यस्मादन्नरपराः सर्वे नोत्कटा छवणं विना । प्रियं च शिवयोर्मित्यं तस्माच्छान्तिं प्रयच्छ मे ॥ विष्णुदेहसरमुदूतं यस्मादारोग्यवधंनम् । तस्मात्पवैतख्पेण पाहि संप्तारसागरात् ॥ अनेन विधिना यस्तु ददयाह्वणपवेतम् । उमारोके वसेत्कस्पं ततो याति परां गतिम् ” ॥ इति छखवणपवेतदानम्। ५ अथातः संप्रवक्ष्यामि गुडपवैतम॒त्तमम् । यत्प्रदानान्नरः श्रीमान्स्वगंमाम्नोति पूर्जितः ॥ उत्तमो दशामिमोरेमेध्यमः पञ्चभिमतः । तिभिमारे; कनिष्ठः स्यात्तदूर्धनारपकित्तवान् ॥ तद्भद।मच्रणं पजा हेमवृक्षपुराचैनम् ॥ विष्कम्मपवेतांसर्द्रोकपाङाधिवापनम् । धान्यपवेतवत्कुयौदिमं मच्रमुदीरयेत् । यथा देवेषु विश्वात्मा प्रवरोऽयं जनाईनः ॥ सामवेदस्तु वेदानां महादेवस्तु योगिनाम् । प्रणवः सवमन्नाणां नारीणां परती यथा ॥ 1
१क्.ग. घ. रघमः\ २ घ. -दाठम्बनं पृ ।३ क, चरणे पुः) ४ घ. शरत्सरंि बरनदेवताः } होमो जागरणं तदनयोः ।
आचाराध्यायः ] यात्नवस्क्यस्मतिः । ३४९ ( दानप्रकरणम् ८ )
तथा रपानां प्रवरः सदैवेक्षुरसो मतः।
मम तस्मात्परां रुक्मौ ददस्व गुडपर्व॑वं ॥
सुराुराणां सर्वषां नागयकषक्ष॑पक्चिणाम् ।
निवाप्तश्वापि पर्वेल्यास्तस्मान्मां पाहि समदा ॥
अनेन विधिना यस्तु दयाह्भुडमयं गिरिम् ।
पूज्यमानः स गन्धर्व्गोरीखोके महीयते ॥
पुनः कल्परतान्ते तु सप्तद्वीपाधिपो भवेत् ।
आयुरारोग्यपेपनः शक्घमिश्चापराजितः » ॥ इति गुडपवेतदानम् ।
«५ अथातः संप्रवक्ष्यामि हिरण्याचल्मृत्तमम् । यस्य श्रदानाद्धवनं वैरिञ्चं याति मानवः ॥ उत्तमः पठप्तादखो मध्यमः पञ्चमिः शतैः । तदर्धेनावरस्तद्वदल्पवित्तोऽपि शक्तितः ॥ द्यदेकपछदूर्वं यथा शक्त्या विमत्सरः । धान्यपवेतवत्सवं विददा(ध्या)न्मुनिपुंगव ॥ विष्कम्भरेखांसद्र कत्वा मच्नमुदीरयेत् । नमस्ते ब्रह्मवीजा्थ बह्मममोय वै नमः ॥ यस्मादनन्तफट्दस्तस्मात्पाहि शिरोचय । यस्मादननेरपयं त्वं यस्मे दुरं जगत्पतेः ॥ हेमपवेतखूपेण तस्मात्पाहि नमो नमः। अनेन विधिना यस्तु दयत्कनकपवेतम् ॥
ष याति परमं स्थानं ब्राह्ममानन्दकारम् । तत्र क्पश्षतं तिषठत्ततो याति परां गतिम् ॥
इति सुषणेपवेतदानम्।
«८ अथातः संप्रवक्ष्यामि तिच्शेडे विधानतः । यत्प्रदानान्नरो यातिं विष्णुखोकमनुत्तमम् ॥ उत्तमो दशभिर््रेगिमेष्यमः प्श्चमिर्मतः । निभिः कनिष्ठो विप्रन तिलशः प्रकी्पितः ॥
१ ग, "त तथा सुराणं । > ख. प्रसादाद्धः । ३ ग, "तोऽल्पश। ४ क. ग, श्व सवैबीजाय ५ स, घ, शत्मादुध्वं जगत्यते । दैः ।
३५० अप्रारकापरामिधापरादित्यविरचितदीकासमेता- [९ प्रथमः- ( दानप्रकरणम् ८ ) परववच्चापरं सरवै विष्कम्भपर्वतादिकम् । दानमच्रं प्रवक्ष्यामि यथावन्मुनिपुंगव ॥ यस्मान्मधुवधे विष्णोरदहस्वेदसमुद्धवा; । तिला मुद्राश्च माषाश्च तस्माच्छं नो भववििह् ॥ हव्यकव्येषु यस्माच्च तिडेरेवाभिरक्षणम् । मवादुद्धर रैडेन्द्र तिडाचङ नमोऽस्तु ते ॥ इत्यामन्च्य च यो दत्तिङाचर्मनुत्तमम् । स वैष्णवपदं याति पुनरावृत्तिद्र मम् ॥ दीरघायुष्यमवामरोति इह चामुत्र मानवः । पितृमिरदैवगन्धरवैः पूज्यमानो दिवं ननेत् ” ॥ इति तिरूपवेतदानम् ।
८५ कार्पीप्तपवैतस्तद्वद्विशद्धरिरिदोत्तमः । द्शामिर्मध्यमः प्रोक्तः कनिष्ठः पश्चमिम॑तः ॥ मारेणार्पधनो ददयाद्विततराठयविवजितः। धान्यपवतवत्सवेमाप्ा्य मुनिपुगव ॥ परमातायां तु शर्वर्यां दचादिदमुदीरयेत् । त्वमेवाऽऽवरणं यस्माह्छोकानामिह सवेदा ॥ कर्पापाचर तस्मात्तमघोघध्वंसनो भव । एवं कार्पाप्शेेन्दरं यो ददयात्प्वैनिधौ ॥ रद्रोके वसेत्कस्पं ततो राजा मवेदिह ॥
इति कापांसपर्व॑तदानम् ।
“ अथातः संप्रवक्ष्यामि धृताचखमनुत्तमम् । तेजोम॒तमयं दिष्यं महापातकनाशनम् ॥ विात्या धृतरुम्भानामुत्तमः स्यादूषृताचछः। दश्चमिमेध्यमः प्रोक्तः पञ्चमिस्त्ववरः स्मृतः ॥ अद्पवित्तोऽपि यः कुयाद्ाम्यामिह विधानतः । विष्कम्मपर्वतांस्तद्वच्चतुमीगेन(ण) कस्पयेत् ॥ हाछितण्डुल्पात्राणि कुम्भोपरि निवेशयेत् । कारयेत्संहतानुचान्ययाश्लोभं विधानतः ॥
१ ग, घ, शयन । त्व । > ग, जोत ।
आचाराध्यायः 1 याञ्ञवस्क्यस्पतिः। ३५१ ( दानप्रकुरणम् < )
4
| + 1
वेष्टयेच्छृहवासोमिरिक्षदण्डफटादिमिः । धान्यपवैतवच्छेषं विधानमिह पठयते ॥ अधिवाप्तनपृवं तु तद्वद्धोमस्रा्नम् । प्रभातायां विंभावयां गुरवे तु निवेदयेत् ॥ विष्कम्मपवेतांस्तद्वहतविग्म्यः शान्तमानसः । संयोगाद्भृतसुत्पन्ने यस्मादमृततेनसोः ॥ तस्मादूषृताचिविशवात्मा प्रीयतां मम शंकरः | यस्मात्तनोमयं ब्रह्म धृते तच्चै व्यवस्थितम् ॥ भृतपवेतरूपेण तस्मा्ः पाहि मूषर । अनेन विधिना ददादूघृतपर्वतमुत्तमम् ॥ महापातकयुक्तोऽपि रोकमोँयाति कहंकरम् । ह पपारपयुक्तेन किङ्किणीनारमाडिना ॥ विमानेनाप्तरोमिश्च पिद्धविचयाषर्तः । विहरेतितृमिः सार्धं यावदामूमिं्वम् "” ॥ इति धृतपवतदानम् । अथातः संप्रवक्ष्यामि रत्नाचरमनुत्तमम् | मुक्ताफठप्हस्तेण प्रवतः स्यादनुत्तमः ॥ मध्यमः पञ्चशतिको द्विरतनावरः स्मृतः । चतुथाश्चेन विष्कम्मपेताः स्थुः समन्ततः ॥ पूर्वेण वज्गेमेदैदक्षिणेनन्द्रनीखकैः । पुष्परागर्युतेः कार्यो विद्वद्धिगेन्धमादनः ॥ वेडू(द्)यंविदरुमेः पश्चात्संमिश्रो विपुराचछः । पद्मरागः सप्तीवर्णेरत्तरेण च विन्यतेत् ॥ धान्यपवेतवत्पव॑मत्रापि परिकल्पयेत् । तद्रदावाहनं कृत्वा वृ्ान्वेदांश्च काञ्चनान् ॥ पूजयेतपुष्पपानीयेः प्रमाते स्याद्िर्जनम् । पवेवहुरुऋतविगभ्य इमान्मन्नानुदीरयेत् ॥ यथा देवगणाः सव सवेरत्नेप्ववस्थिताः । त्वं हि रत्नमयो नित्यमतः पाहि भ॑हाचङ ॥
१ घ, केशवः । २ ध. च प्रतिष्टित
भाच ।
। ३ घ. माप्नोति ग्ग. घ. युतः काः । ५क.ग,
३५२९ अपराकौपराभिधापरादित्यविरचितदीकासमेता-- [ १ प्रथमः-- ( दानप्रकरणम् ८ ) यस्माद्रत्नप्रदानेन तुष्टि प्रकुर्ते हरिः! पदानन्दप्रप्तादेन तस्मान्नः पाहि मधर ॥ अनेन विधिना यस्त दवाद्रत्नमहागिरिम् । स याति वेष्णवं छोकममरेश्वरपूनितः ॥ यावत्कद्पशतं साग्रं वपित्वेह नराधिपः । खूपारोग्यगुणोपेतः `सपतद्वीपाधिषो मवेत् ॥ ब्रह्महत्यादिकं किंचिदयदत्रामुत्र वा कृतम् । तत्स्व नादामायाति गिरिवैजहतो यथा ” ॥ इति रत्नपवेतद्ानम् । अथातः संप्रवक्ष्यामि रूप्याचङ्मनुत्तमम् । यत्प्रदानान्नरो याति सोमरोकं नराधिप ॥
दग्ामिः पठप्ताहसरैरुत्तमो रजताचरः । पञ्चमि्मध्यमः प्रोक्तसतदर्धेनावरः स्मृतः ॥ अदराक्तो विंशतेरूष्वं कारयेच्छक्तितः सदा । विष्कम्मपवैतांस्तदरतुरीयंशे कारयेत् ॥ पवेवद्राजतान्ु्यान्मन्दरादीन्विधानतः | करषोतमयांसद्वह्ोकेशानचेयेदबुधः ॥ ह्यविष्ण्कंवान्कार्यो नितम्बोऽ हिरण्मयः | राजतं स्याद्यदन्येषां सवं तदिह काञ्चनम् ॥ शेषं च पुववत्कुयोद्धोमनागरणारिकम् । द्चयततद्रत्ममाते तु गुर रौप्यपर्वतम् ॥ विष्कम्भरोखानृत्विरम्यः प्राज्यवखविमूषेणान् । इमं मन्त्रं पठन्दचयादभपार्णिधिमत्सरः॥ पितृणां वह्छमं यस्माद्धरीन्द्राणां शिवस्य च । रजतं पाहि तस्मान्नः शेकप्तसारसागरात् ॥ इत्थं निगय यो दद्याद्रनताचशमुत्तमम् । गवायुतप्तहल्लतस्य फल्मामोति मानवः ॥ सोमटोके स गन्धैः किंनराप्परपां गगः | पूज्यमानो वेद्धिद्रान्यावदामूतपंु्रम् ” ॥ इति रजतपरेतदानम् । १ क, ग. “प्रसादेन । २ ख. घ. (प्रसादान्न । ३ खल. ध. श्मीराजः 1 क्, ग, न्तं कल्पये । ५ क, ग, द्वद्धिभा-। ९ ख, %भ्यः पृज्यावः । ७ कृ, ख, ग, "वणः । इ ।
कि क्कि
आषाराध्यायः 1 याज्ञवर्क्यस्पृतिः । ३०३ ( दानप्रकरणम् ८ )
८ अथातः सेपरव्ष्यामि शकेराचलमुत्तमम् । यस्य प्रदानाद्विष्ण्वकरुद्रास्तुष्यन्ति सवदा ॥ अष्टभिः शकैरामारेरुत्तमः स्यान्महाचलः । चतुभिरमध्यमः प्रोक्तो माराम्यामवरो मतः ॥ मरेण वाऽ््रमारेण करयायः स्वस्पवित्तवान् । विष्कम्मपवतन्कुयाततुरीयां शेन मानवः ॥ धान्यपतवत्सवेमाप्रायामर संयुतम् । मेरोरूपरि तत्तद्रत्स्थाप्यं हेमतसुचयम् ॥ मन्दारः पारिजातश्च त्रतीयः कल्पपादपः । एतद्वृक्षत्तयं मून सर्वेष्वपि निवेशयेत् ॥ हरिचन्दनपंतानो पूवेपश्चिममागयोः । निवेदयो स्ैरटेषु विेषाच्छकंराचटे ॥ मन्दरि कामदेवस्तु प्र्यग्वक्तरः प्रदा मवेत् । गन्धमादनशुङ्गे च धनदः स्यादुदच्छुखः ॥ प्राञ्चसो वेदमूतिश्च हसः स्याद्विपुखाच॑ठः । हेमी सुपोश्वसुरमी दक्षिणामिमुखी मवेत् ॥ धान्यपवैतवत्सवेमावाहनमखादिकम् । कृत्वाऽथ गुर दयान्मध्यमं परवतोत्तमम् ॥ अतिविरभ्यश्चतुरः ैानिमान्मन्रानुदीरयेत् । सौमाग्यारृतप्तारोऽयं परमः शकंराचरः ॥ तस्मादानन्दकारी त्वं मव दैडेन्द्र सवेदा । अमतं पिबतां य तु न्पितुभुवि श्नीकराः ॥ देवानां तत्समुत्थोऽयं पाहि नः शकंराचङ । मनोमवधनुमेध्यादुद्धता श्कंरा यतः ॥ तन्मयोऽपि महाशैढ पाहि सप्तारपागरात् । यो दाच्छफरासेकमनेन विधिना ततः ॥ सर्वपापविनिरमक्तैः स याति शिवमन्दिरम् । चन्द्रादिलयािप्तंकाशमषिरुद्यानुजीविमिः ॥ सहैव यानमातिष्ठेत्स तु विष्णुप्रमो दिवम् । ततः कल्पशचतान्ते तु सक्द्रीपाधिपो मवेत् ॥
[का
१ क. ्चछे} है| ग. श्वभे | हैः) रग, ध, "पाश्च सुः। 3 ख, ग, "क्कः अर्थाः । ४५
३५४ अपराकपराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता-- [ ९ प्रथमः-- ( दानप्रकरणम् < ) आयुरारोग्यपतपन्नो यावज्जन्माद्वैद्तयम् । भोजनं शक्तितः कूर्यात्सवैरोठेष्वमत्सरः ॥ सर्वत्र क्षारख्वणमन्नीयात्तदनुज्ञया । पर्वतोपस्करान्सर्वान्प्रापयेद्भाद्मणाख्ये ॥ पदयेदमून्मानधने हि मक्तया स्एशेन्मनुष्येरिह दीयमानान् । शृणोति भक्त्याऽथ मतिं ददाति विकर्षः सोऽपि दिवं प्रयाति ” ॥ इति शकेराचरदानम् । अथ कृष्णाजिनैदाने विचायेते । तत्र षिष्णुः--
८ अथ वैश्ञाख्यां पौणमास्यां कृष्णाजिनं ससुर सुवणेशुज्गं रूप्यसुरं मुक्ताटाङ्लमूषितं त्वाऽऽविकवनञे प्रपारयेत् । तत्र तिः प्रच्छा- द्येत् । सुवणेनाभं च कुर्यादहतेन वासरपोयुगटेन प्रच्छादयेत् । सकरत्नगन्धै्ालं कुर्यात् । चतदषु दिश चत्वारि तैजसानि पात्राणि ्षीरदधिमधुप्तविःपुणीनि निधायाऽऽदहिताञ्चये ब्राह्मणायारंङ्ृताय वाप्तोयुंगेन प्रच्छादिताय दद्यात् । अथ गाथा मवन्ति--
यस्तु ङृष्णाजिनं दयात्ससुरं शुङ्खपयुतम् ।
तिङः प्रच्छाद्य वासोभिः सवैरत्नेरटंकृतम् ॥
ससमुद्रगुहा तेन सरोवनकानना ।
चतुरन्ता मवेहत्ता परथिवी नात्र संरायः ॥
कृष्णाजिने तिखान्करत्वा हिरण्यं मधुप्तपिषी ।
ददाति यस्तु विप्राय स्र संतरति इष्कृतम् › इतिं ॥
यपगाथास॒--““ गोमूहिरण्यपंयुक्त्मगिमेकं ददाति यः । हित्वँ इष्करृतकमाणि सायुज्यं ब्रह्मणो जेत् ॥ गोभिश्वतखमियुक्तं तथा मृमिप्तमन्वितम् । परतिग्रहसम्थीय विदुषे बह्मचारिणे " ॥ मत्स्य पुराणे-
५“ मत्स्य उवाच--वेाखी पौणमासी च अहणं चनदरसूयैयोः । पौणेमाप्ती तथा माघी आषादी कार्तिकी त्था ॥ तुरायणं तु द्वाददयां तस्यां दत्त महाफलम् । आहितािद्धिजो यश्च तदेयं कस्य पार्थैव ॥
५ ख. 0वान्दापः। २ ख. विधानं । ३ ख. "नं सुखुः । * ग. ° सदृङ्गसु* । ५ क, ग,
'्युगलेतन्न । ६ ख, (मात्मसेः । ७ ग, कृत्वा । < क, म. घ, श्या । उत्तराः ।
आधाराध्यायः } याज्ञवलकयस्परतिः । ३५५. ( दानप्रकरणम् < ) यथा येन विधानेन तन्मे निगदतः शुणु ।
गोमयेनोपच्ति तु इवो देशे नराविप ॥ आदविव सरमास्तीये शोभनं वजमाप्रिकम् ॥
ततः सङ्ग ससुरमाविके कष्णमागेणम् ॥
कर्यं रूप्यशृङ्गं तदरप्यदन्तं तथेव च ।
सङ्गं विद्रुमं चेव नेत्रम क्तिकं तथा ॥
तिंडेरात्मप्तमं कृत्वा वापंपाऽऽच्छादयेद्घुषः।
सुव्णनाभं तत्कुयीदरं कुयाद्विरोषतः ॥
गन्धेरनैथेथा दाक्त्या तस्य दिक्षु च विन्यसेत् ।
धातुपाजाणि चत्वारि दिक्षु दद्या्यथाक्रमम् ॥
हिरप्मयेषु पात्रेषु पृवौदिक्रमगेन तु ।
तं क्षीरं दधि कषीद्रेवं दत्त्वा यथाविधि ॥
चम्पकस्य तथा शासामनणे कुम्भमेव च । :
वायेपस्थापनं कृत्वा श्ुमचित्तो निवेशयेत् ॥
जीणीवन्ञेण पीतेन सवीङ्गानि(णि) च मानयेत् ।
धातुमैयानि पात्राणि पैदेप्वस्य प्रद्रपियेत् ॥
यानि काम्यानि पापानि मया टोके कृतानि वे ।
लोहपात्नप्रदानेन प्रणयन्तु ममाऽऽदयु वै ॥
तिद्पर्णं तु तं कृत्वा वामपादे निवेशयत् ।
यानि पापान्यर्कोम्यानि कामोत्थनि कृतानि च ॥
कांस्यपात्रप्रदानेन तानि नदयन्तु मे सदा ।
मधुपूर्णं तु तं कृत्वा पादं वे दक्षिणे न्यत्तत् ॥
परापवादपेशुन्यात्पषठमां पस्य मक्षणात् ।
त्नोत्थितं च मे पापं ताञ्नगन्नात्रणरयतु ॥
कन्यानृतं गवां चेव परदारप्रधषेणम् ।
रूप्यपात्रप्रदानाद्धि क्षिप्रं नाज्चं प्रयातु मे ॥
उष्वैपादौ त्विमौ कायौ ताभ्रस्य रजतस्य च।
जन्मजन्मप्तहसेषु कृतं पापं कुबुद्धिना ॥ रा
9 ख. ॐ शुङ्गमार्गजम् । क । २ क. “गजम् । का । 2 घ. श्यं सक्म्ु । ४ घ
“इ्गुले वि" । ५ क, ग, श्वमाच्छ' । ६ क, ग, "मस्यानि । ७ क, ग, पुत्रेष्व् । < ख. (कामानि ।
३५६ अपराकौपराभिषापरादित्यविरचितदीकासमेता-- [ १ प्रथमः-- ( दानप्रकरणम् ८ ) सुवणपात्रदानेन नाश्याऽऽशु जनादेन । हेम मुक्ता विद्रुम च दाडम ब।जपृरकम् ॥ परश्चसतपात्रे श्रवणे खुरशङ्खाटकानि च । एवं कृत्वा यथोक्तेन सवंशाकफटानि च ॥ तत्प्रतिग्रहविद्धिद्रानाहितािद्विजोत्तमः। सातो वच्युगच्छन्नः खरक्त्या वाऽप्यटक्कतः । प्रतिग्रहश्च तरथोक्तः पुच्खदेरे महीपते ॥ सुवणेनामकं दचातपीयतां दृषमभ्वजः । अनेन विधिना दत्त्वा यथावङ्कष्णमागेणम् ॥ न स्परयः स द्विजो राजंशितियुपप्तमो हि सः। दाने च अहधाने च दरतः परिवजयेत् ॥ स्वगरहान्प्रष्य त विप्र मण्डटे स्रानमाचरत् । र्णकृम्भेन राजेन्द्र शाखायां चणकस्य च ॥ करत्वा चाऽऽचायंकटरं मच््रेणानेन मृथनि । आप्यायत मुद्रस्त्वाख्चो जप्यास्तु ष।डदह ॥ अहते वाप्रप्ता कत्वा चाऽऽचान्तः शुचतारमयात् । तद्रत्सुपहितं कुम्भं नीत्वोत्सिप्य चतुष्पथं ॥ कृतेनानेन या व्युष्टिने प्ता क्रतुशतैरपि । ववतं च नृपतिश्रेष्ठ तथाऽप्युहेरतः गणु ॥ समम्रमूमिदानस्य फं प्राभोत्यप्ंशयम् । सरवाश्च छोकाञ्ञयति कामचारी विहंगमः ॥ आमृतसेष्वं यावित्स्वगं प्राप्राल्यपंश्यम् । न पिता पुत्रमरणं वियोगं मायया स्ह ॥ धनदेश्चपरित्यागं न चेवेहाऽऽग्रुयात्कचित् ” । इति ढृष्णाजिनदानविधिः । अथ काल्पुरुषदानम् । ५ श्रीङृष्ण उवाच--पुण्यं दिनमथाऽऽप्ता्च भूमिभागे स्मे शुभे । चतर्दरयां चतुर्थ्या वा विवी वा पाण्डुनन्दन ॥ $ ध, भ्म मातुलिङ्गक' । २ क. ग. “स्योक्तं पु । 3 क. ग. "गजम् । न । * क, ख. न्रद्ध- दाने । ५ ग. ध. शहस्मेव्य । ६ क, ख. चण्यकः । घ, चम्पक 1 ७ ग. "तां सुपुत्रस्त्वमूं । < क.
सपुत्रस्त्वम्र" । ९ ख. ध. चो दाप्या । १० घ. धृत्वा । ११ ख, सहते । १२ ख, त्वात्हष्य त्रः । १ क, ग, च्रं आप्रो । १४ ग, षटयां ।
आचाराध्यायः ] ( दानभ्रकरणम् ८ )
संपुज्य कट्पुरुषं विधिवद्धिनाय द्वा शुमाश्युमफरदयहतुमतम् । रोगामयः सकलरोगमयेः
याङ्वल्क्यस्यृतिः।
पुमान्क्ृष्णतिदेः कार्यो रूप्यदन्तः सुवणं 1 खड्गोद्यतकरो दीर्घो जपाकृपुममण्डितः ॥ रक्ताम्बरधरः खग्वी शङ्कमाङाविभूषितः । तीक्ष्णािपुञ्या बन्धेन परभावितकटीतटः ॥ उपानद्युगयुक्तोऽपि कृष्णकम्बख्पार्वंगः । गृहीतमांपपिण्डश्च वामे करतले तु सः॥ एवंविषं तु तं कत्वा गृहीतकूमुमाञ्जिः । यजमानः प्रप्त्नात्मा इमं मच्रमुदीरयेत् ॥ पूज्य गन्धकुसुमर्नवे्यं विनिवेद्य च 1
सव कारयत यस्मात्कारस्तनव चोद्यप्ते ॥ ्ह्मविष्णुशिवादीनां त्वमप्ताध्योऽपि सुबत । पूजितस्त्वं मया मक्ल्या प्राथतश्च मया सुखम् ॥ यद्युज्यते तव विमो तत्कुरुष्व नमो नमः । एवं संपूजयित्वा तं बराह्मणाय निवेदयेत् ॥ ह्मणः प्रथमं पूज्यो वाप्तोमि्ूषणेस्तथा । दक्षिणां शक्तितो दत्त्वा प्रणिपत्य विघ्तनेयेत् ॥ उनेन विधिना यस्तु दानमेतत्प्रयच्छति । अपरत्युमयं तस्य न च व्याधिङ्ृतं मवेत् ॥ मवलयग्याहतेश्वयः स्वेनाधाविवाजतः
देहान्ते सुथेमवनं भित्वा याति परां गतिम् ॥ पुण्यक्षयादिहाम्येत्य राजा मवति घामिकः । यज्ञयाजी भिया युक्तः पुत्रपोचप्तमन्वितः ॥
दिके, शे कनि
इति भविष्योत्तरे काङपुरुषदानविधान मर् । अथ तियिदानानि । तत्न विष्ुः-
८ मार्ग्र्श्कपश्चदरयां मगशिरपा युक्तायां तूणितर्वणस्य सुषगे- नामं प्रस्मकं बराह्मणाय प्रतिपादयेत् । अनेन कर्मणा रूपसोमास्षं
शारीरे देही न मोहम॒पगच्छति तत्ममावात्
३५७
? ॥
१. शतः । गूः २क.ग. ध.्वंकलः। ३ ग. चोच्वते।ड ग. भषिमयं भ्ः
५ क, "वणोभं ।
३९८ अपराकापराभिधापरादिल्यनिरवितदीकासमेता--[ १ प्रथमः-- ( दानभ्रकरणम् ८ ) जायते । पोषी वेत्पुष्ययुक्ता स्यात्तस्यां गौरपर्षपकस्केनोत्ारित. शरीरो गव्यधुतकुम्भेनाभिषिक्तः सर्वषधीमिः सर्वगन्धैः सर्वबीजैश्च खातो वृतेन च॒ भगवन्तं वासुदेवं सरापयित्वा पुष्पधूपदीपगन्धैनै- वे्ादिभिश्वाम्यच्यै वेष्णवेः पूक्तर्गस्पत्यैश्च मन्नेः पावकं हूत्वा सुवर्णन घरतेन ब्राह्मणै खसि वाचयेत्। वापतोयुगं च कर्व दद्यात् । अनेन कर्मणा पुष्यते । माधी मघायुक्ता चेत्स्यात्तस्यां तैः श्राद्ध कृत्वा पूतो भवति| फाल्गुनी फस्गुनेन युक्ता चेत्स्यात्तस्यां बराह्मणाय सुस्त खास्तीर्णं शयनं नवेव मारयां मनोन्ञां पक्षवतीं खूपवकषी दरविणवतीं चाऽऽपोति नारयप्येवेविधं मर्तारम् । चैत्री चित्रायुक्ता चेत्स्यात्तस्यां ब्राह्मणाय चित्रव छ्रदानेन सौमाम्यमभ्नोति । वैशाख्यां पोणेमास्यां ब्राह्मणानां सप्तकं क्षदरयुकतैल्ि्ैः संतर््य॒धमैराजं भरीणयित्वा पापेभ्यः पूतो भवति । ज्येष्ठौ उयेष्ठायुक्ता चेत्स्यात्तस्यां छश्रोपानत्पदानेन नगराधिपत्यमाप्नोति । जषाठ्यामा(म)षौढायुक्ताया- मत्नपानदानेन तदेवक्षय्यमाभ्नोति । धावण्यां श्रवणयुक्तायां जठ्घेनुं सानत्नां वापतोयुगाच्छदितां दत्वा खर्गरोकमवाभ्रोति । प्रोष्ठपदा तदयुक्तायां गोदानेन स््ैपापविनिर्मुक्तो मवति । आश्वयुज्यामश्चिनी- गते चन्द्रमि धरृतपृणंमाजनं सुवरणयुतं विप्राय दत्वा दीप्ता्िभ- वति । कातिकीं चेत्कृत्तिकायुक्ता स्यात्तस्यां ितमृक्ाणमन्यवर्भं वा शशाङ्कोदये परवेपस्यरत्नगन्धोपेतं दीपमध्ये ब्राह्मणाय दधात् । कान्तारमयं न परयति । वैशाखमासतृतीयायामुपेषितोऽक्षतैर्वासुदे- वमम्यच्यं तानेव हुत्वा दत्वा सै यच्च तस्मिचहनि प्रयच्छति तदक्षय्यमाभ्नोति । पौष्यामतीतायां ङष्णपकषद्राददयां सोपवाप्त- सिः सातस्िरोदकं दत्वा तिदवासुदेवमम्य्यं॑तानेव हत्वा युक्त्वा च सवेपपेभ्यः पूतो मवति । माध्यां समतीतायां इष्णद्रा- दशी सशरवणा प्राप्य वासुदेवामतो महावतिद्धयेन दीपद्वयं दयात् ।
दक्षिणपार्श्वे महारजनरक्तेन समग्रेण वाप्तस्ता वृततुढामष्टाधिकां दत्त्वा वामपरर््े तिरतैल्तुखं साष्टं दत्वा श्वेतेन प्ममेण वासतै- तत्कृत्वा यस्ित्र्टूऽमिनायते यस्सिन्देशे यसिन्डुरे च तत्र. उउवरो मवति » ।
द 1 1 8
१ ख. सुकृतं । २ क, ग, घ, छ, ज, श्वाढयु । ३ घ. दीतिमान्भव । ४ ग. नद्य० (५ क, ग, श्नमः ।
आचाराध्यायः 1 याहवस्क्यस्पृतिः 1 ३९५९ ( दानप्रकरणम् ८ )
यमः--“' वेश्ार्यां पौणमास्यां तु बाह्यणान्तप्त पञ्च वा । सै द्रयुकतैस्तिडेः कृष्णेव ऽप्रयेयदि वेतरः ॥ प्रीयतां धर्मराजेति यद्वा मनसि वतैते । यावजीवं कतं पापे तत्क्षणादेव नयति " ॥ तथा--«« वेशचास्यामेव विधिवद्भाक्णान्भोजयेदश । निरच्चमुषितः स्त्वा कपतं प्रयतः शुचिः ॥ गौरान्वा यदि वा कृष्णांसिखान्शौदरेण संयुतान् । दत्त्वा दशसु विप्रेषु तानेव स्वस्ति वाचयेत् ॥ प्रीयतां घमंराजेति पितृन्देवांश्च तपेयेत् । यावज्जीवं कृतं पापे तत्क्षणदिव सृञ्ति ॥ अयुतायुतं च तिषठत्छर्गखोके न संशयः । मामेव च न पयेतत न च पापेन रिप्यते ” ॥ जाबारः--“ शातान्नमुदकुम्मं तु वैशाख्यां च विरोषतः । निर्दिरय धमेराजाय गोदानफट्माप्रयात् ॥ सुवणैतिरयुक्तेस्त॒ बाह्मणान्पप्त पश्च वा । तपयेदुदपात्रस्तु ब्रह्महत्यां ग्यपोइति ” | महाभारत-“ वेशास्यां पणेमास्यां तु तिखान्ददयाद्धिनातिषु । तिडा मक्षयितन्याश्च संदा चाऽऽर्मनं च तेः ॥ कार्यं ्तततमिच्छदधिः भरेयः परवार्तना गृहे ” । अनादिष्टमायथित्तमाह सवतेः-- ८ मावमाते तु संप्रति पौणमास्यायुपोषितः । ब्राह्मगेम्यस्तिखन्दत्वा सवैपपेः प्रमुच्यते ॥ अत्र दानं पौणमास्यां विधीयते पधानत्वात्ततशथार्थाचतुदंश्यापुपवासः । « उपवाक्तरतो मृत्वा पौणमास्यां तु कार्तिके । हिरण्यम वल्ल च दत्वा तरति दुष्कृतम् ” ॥ यपः--“ कातिकप्य तमिखे तु मधाघु नवैमीतिथो । अहोरात्रोषितो भूत्वा धर्मराजाय भोजयेत् ॥ विधिवद्भाद्यणान्भक्त्या स्वगंरोफ महीयते । तिखान्क्ृष्णाजिने कृत्वा हिरण्यं मधुपपिषी ॥ ता १ग्.च सतिः २ग. ° लसंयुकतत्रह्य । घ. 0लपत्रैस्तु 1 ३ ष. संदैवाऽऽल । 3 ख, समनो गः । ५ ख. ध. वमे ति" ।
३६० अपराकांपराभिषापरादियषिरचितटीकासमेता- [१ प्रपमः-- ( दानश्रकरणम् < ) दत्वा तु बाह्मणायाऽऽशु सवे तरति दुष्कृतम् । धेनुं दत््वोमयमुखीं मूदानफलमाप्रुयात् ॥ माघान्धकारद्वादयां तिचेहत्वा हुताशनम् । तिखछन्दत्वा द्विजातिभ्यः सवैपपिः प्रमुच्यते ॥ आदिल्वारे विप्राय सहिरण्यं सदेव तु । यः प्रयच्छत्यपूषं च तस्य तुष्यति वै यमः " ॥
स्कन्द्पुराणे-““ तिलपात्राणि यो दवाद्धिमम्यः श्चद्धमानपतः । जमावस्यां तु संप्राप्य कृष्णानां तु समाहितः ॥ पितश्च तपैयित्वा तु अक्षयं नरपुंगवः । पितृोकं समा्रोति चिरं च मुखमेते » ॥ अथ नक्षत्रदानानि । तत्र विष्णुः“ प्रतिमासं रेवर्तीगते चन्द्रमसि मधुघतयतं परमान्नं
<€ "© ब्राह्मणान्भोजयित्वां हपमाग्मवति । माति माति च रेवां ब्रह्मणान्दृतपायपैः ।
सदक्षिणं भोजयित्वा रूपमागमिनायते ? ॥ भविष्योत्तरे-
« श्रीकृष्ण उवाच-नक्षत्रयोगे यद्स्िन्देयै भवति मारत ।
तत्तेऽहं संप्रवक्ष्यामि स्ैपातकनाशनम् ॥
ृत्तिकासु महामाग पायसेन सपतर्पिषा ।
संतप्यं ब्राह्मणान्पाध्रूहछोकानाभोति चाक्षयान् ॥
रोहिण्यां पाण्डवग्रेष्ठ मांपैरननेन सर्पिषा ।
पयेऽच्नदानं दातन्यमानृण्यार्थं द्विजातये ॥
दोग्रीं दत्वा सवत्सां तु नक्षत्रे सोमदैवते ।
दत्ता इन्यविमानस्थः स्वेमाभरोलनुत्तमम् ॥
आद्रायां कृपरं दत्वा तैरपिद्धं समाहितः ।
नरस्तरति दुगाणि सर्वाण्येव नरोत्तम ॥
पपा्पुनवतो दत्वा तिदपूर्णान्ुपाचितान् ।
यशस्वी रूप्तपन्नो बहनच्नो नायते कुरे ॥ 1 1 १. त्वा रवती भीणथिता रू । २ ग. मि महापा" । ३ क, ग, “म । पुमान्पु" ।
आचाराध्यायः 1 याज्ञवल्वंयस्पृतिः । २३६ { दानप्रकरणम् < )
पुण्य च काञ्चन दत्वा कृत चाक्रततमव च ।
अनाछाकषु छोकेषु सोमवत्प विराजते ॥ अरर्षापु तथा रोप्य यः मुद्पं प्रयच्छति ।
स सवेभयनिम॒क्तः शाख्चवानमिनायते ॥
मघा तिख्पुणानि वधेमानानि मानवः ।
प्रदाय पुमांश्चैव पुत्रवांश्वामिजायते ॥ फल्गुनीप्षपतमये वडवां द्विनप॑गवे ।
दर्वा पुण्यकृतां खोकान्प्र पति स॒रतेवितान् ॥ उत्तराफल्युनीयोमे दत्तवा सोवर्ण॑पङ्कजम् । मूयङोकमवामोति सवेवाधाविवर्जितः ॥
हस्ते तु हस्तिनं दत्त्वा काश्चनं शक्तितः कृतम् । प्रयाति शकरदनं वरवारर्णषुतः ॥
चित्रापु वृषमं दत्वा पुण्यगन्धांश्च भारत । चरत्यप्परपां रोके मोदते नन्दने वने ॥ स्वातिष्वथ धने दत्वा यदभीष्टमिहाऽऽत्मनः । प्रप्नोति सुशुमा्चेक निह टोके महयराः ॥ विशाखा महाराज धुरंधरविमषितम् । सापाप्तङ्ग च शकटं धान्यवच्रादिपंयुतम् ॥ ढर्वा प्रणाविं त्र पितश्प्रेय चाऽऽनन्त्यमश्चते। न च दुगण्यवाम्मोति रौरवादीनि मानवः ॥ दत्वा यथेष्टं विप्रभ्यो गतिमिष्टां स विन्दति। कम्बछाननुराधाघ्ु दत्वा प्रावरणानि च ॥
खगे वषशतं साग्रमासते सुरगेर्बतः
काङ्राके च विप्रमयो दत्वा मत्यः समृठकम् ॥ ज्यष्ठाघु ज्येष्ठतामेति गतिमिष्टं च विन्दति । मू मृफङं दत्त्वा ब्राह्मणेभ्यः समाहितः ॥ पितृन्प्रीणयते सरवान्गतिमभ्रोलयनुत्तमाम् ।
अथ पूवाखष्राढघ्रु दधिपात्राणि मानवः ॥
0
१ख. ते 1 आर्तैः २ ख. घ. यः स्वरू \३ग, घ. "्वीपर्वैण । * क. य, 'पर्वतः भुक्, ग, “न्दते । सः। ४६
(4
४६२ अपराकपराभिधापरादिदयविरवितरीकासमेता-- [९ प्रथमः-- ( दनग्रकरणम् ८ ) कुटवृततेन सपनन ब्राह्मे वेदपारगे । प्रदाय जायते प्रेय कुरे स बहुगोधने ॥ पुत्रपौत्रैः परिवृतः पुमान्धनवांसथ। । उदमन्थं सपर्षिष्कं प्रमूतमधुफाणितम् ॥ दत््वोत्तराख्वषाढापु सवा्कामानवाप्रुथात् । दुग्धं त्वभिजिता योगे दत्वा धृतमधृष्ुतम् ॥ धभविच्यो मेषिम्यः स्वर्गे वप्तति पुण्यभाक् । श्रवणे पुस्तकं शरेष्ठं प्रददातीह यो नरः ॥ सखेच्छया शति यानेन प्वीलोकानषवृतान् । गोयुगं च धनिष्ठासु दत्वा विप्राय मानवः ॥ सवौन्रप्तानवाम्रोति यत्र यत्रेह जायते । तथा श्तमिषायोगे दत्वा सागुरुचन्दनम् ॥ ्रामोत्यम्परतां ठोकान्प्रेय गन्धांश्च शोभनान् । पृवेमद्रपदायोग राजमाषान्प्रदापयेत् ॥ स्ैमक्ष्यफटोपेतः स वै प्रत सुखी मवेत् । ओरथरमुत्तरायोगे सवसं यः प्रयच्छति ॥ पितृन्परीणाति सकछान्भेत्य चाऽऽनन्त्यमश्रुपे । कांस्योपदोहनां धेनुं रेवत्यां यः प्रयच्छति ॥ सरा प्रत्य कामानादाय दातारमुपतिष्ठति । रथमश्चपमायुक्तं दतत्वाऽश्चिन्यां नरोत्तमः ॥ हस्त्यश्चरथसपन्ने वचंसवीं जायते के । मरणीषु द्विनातिम्यत्िरपेनं प्रदाय वै ॥ गाः सुप्रसूताः प्राप्नोति नरः प्रेत्य यशस्तथा । इत्येष दक्षिणोदेशः प्रोक्ते नक्षत्रयोगतः ॥ देवक्या नारदेनेह मया च कथितस्तव । सवैपापप्रशमनः सर्वोपिद्रवनाशनः ॥ न चान्न काङनियमो न नक्षत्रक्रमस्तथा । वित्तं श्रद्धा च राजेन्दर कारणं चात्र कथ्यते ॥ यद्यत्र ते भगवता कमङाप्ननस्य पुत्रेण दानमुदितं प्रसमीक्ष्य वेदान् । तद्यो ददाति विवे सति सराधृवत्ते किं तेन पाथं न कतं भवतीह रेके ” ॥
१ ध, ठे स्वबहशाध? । ३ क, स. "या । तद् । ३ ग, 'वेभाद्र ।
आचाराध्यायः 1 याज्ञवल्क्यस्मतिः। ३६३ ( दानभ्रकरणम् ८ )
इति भविष्योत्तरे नक्त्रदानविषधिः । अथ मासदानानि । विष्णुः“ अश्न सकट माते त्राहगेम्यः प्रलहं धृतं प्रदायाधिनो प्रीण- यित्वा खूपमागमवति । अस्सिन्नेव माति प्रत्यहं गोरपैत्रद्यणान्मोन. पित्वाऽऽरोग्यमाग्मवति । माये मास्य प्रत्यहं तिेहुत्वा पवत कुस्माषे बाह्मणान्भेजयित्वा च दीप्तञचित्वमवामरोति "' । तथा--“ धतमाश्वयुजे माति निलयं दद्यद्धिनाते । प्रीणयित्वाऽश्चिनो देवौ रूपमागमिनायते ॥ तिरप्रदः प्रजामिष्टां पुरुषः खट विन्दति । माये मापि विशेषेण तत्तमिखे विशेषतः ” ॥ यमः--“ करं मोजयित्वा तु खशक्त्या शिशिरे द्विजान् । दीक्ता्चित्वमवभ्नोति खोक च गच्छति ॥ मापि मापि च रेवत्यां चह्यणान्धुतपायप्तम् । सदक्षिणं मोजयित्वा रूपमागमिजायते ” ॥ आदिदपुराणे-“ ज्येष्ठे मापि तिढान्दत्वा पौणमास्यां विशेषतः । अश्वमेधस्य यत्पुण्यं तत्परास्नोति न सरायः ” ॥ देवीपुराभ--“ घेनुं तिकमयीं माध्यां दचयाचश्रोत्तरायण । विचित्राणि च वह्ञाणि चैत्रे दवाद्धिजोत्तमः ॥ वशाल यवगेधुमाञज्यष्ठे तोयभूतान्धयान् । आषाढे चन्दनं देयं सकपूरं महाफढटम् ॥ नवनीतं नमोमाति च्छन्नं प्रोष्ठपदे मतम् । गुडशरकरवणोल्याईड्ड्कानाशिने मुने ॥ दीपदानं महापुण्यं कार्तिके यः प्रयच्छति । सवीन्कामानवाभोति कमान्मागांदुदाहतान् ॥ घेन पेषे धतमयीं माघे तिरमयीं तथा । ज्येष्ठे तोयमयीं दद्यादघृतवत्सां महाफडाम् ॥ सुपां श्रवणे इयाद्वां महाफट्दायेकाम् । स्ैहेममयैः शग रोप्यपादा उदाहताः ॥ कांस्यपात्राः सचण्टास्तु किड््िणीमिः सुशोमिताः । युगा; सल्लो वत्सा दातव्या विधिना सुने ॥
~~ ^
१ ख, धृतां ददयान्माघे । २ क, ग, सगुडाः ॥
३६ अपराकौपराभिधापरादिद्यविरवितदीकासमेता-- [१ प्रथमः-- ( दानभ्रकरणम् < )
देवीनद्यदासूर्यान्वा विष्ण वाऽथ यथाविधि । स्वमावधृत्तपतपनने पूजयित्वा द्विजोत्तम ॥ द्ातन्याऽटकृता घेनुः कामक्रोधविवनिते । अयाचक सदाचारे विति विनयान्विते ॥ मोप्रदानाह्छभेत्कामान्से खे डोके मनोरमान् । तथा--५ आषाढे तोययेनुः स्याद्धेयुमाद्रपदे स्तदा । मावे तु तिच्चनुः स्याचां दत्वा छमपे हितम् ॥ मावे मासि तिलान्यस्तु ब्राह्मणेम्यः प्रयच्छति । सभ््॑वस्तमाकी्णं नरकं न स परयति ” ॥ यमः“ महापातकसंघातः कामतो वाऽप्यकामतः । द्धि तस्य प्रवक्ष्यामि स्वगैप्ताधनमेव च ॥ शङकैः ङष्णस्तथा ्धेद्ध ्रिशदङ्खो चितः । राशिः समे देशे कर्तव्यः पुरुषौयतः ॥ परतिमाऽष्टाङ्कोतेप्या सौवर्णी विभवे पतति । क्षौद्रेण पयता दघ्ना धृतेनाऽऽपूरयेद्वटान् ॥
यथाविभवविस्तारं ब्राह्यणे श्रोत्ियेऽयिनि ।
दद्यान्माचेऽय वैशाखे विषुवे चोत्तरायणे ॥
यावज्ञीवं कतं पापं तत्क्षणादेव नदयति ” ।
बामनपएराणे-“ मापे मापि ति देयासतिर्षेनुश्च दानव ।
इष्मेन्धनादयश्चेव माधवप्रीणनाय वे ॥ फाट्युने जीहयो गावो वच्ञं ङष्णाजिनानिितम् । गोविन्दप्रीणनार्थाय दातव्यं पुरुषषेम ॥ चेतरे वियिच्रवख्राणि शयनान्यासनानि च । विष्णोः प्रीत्यथमेतानि देयानि ब्राह्मणेष्वथ ॥ गन्धश्च मास्यानि तथा वैशाखे सुरभीणि च । देयानि द्विजमुख्येभ्यो मधुसूदनतुष्टय ॥ उदकुम्माम्बुेनुं च ताछवृन्तं प्रचन्दनम् । त्रिविक्रमस्य प्रीत्यथं दातन्यं साधुभिः सदा ॥ उपानद्यगरं छत्रं छवणामङ्कानि च | आषाढे वामनप्रीत्ये दातव्यानि तु भक्तितः ॥
[क्क
१ घ. °मान्स्वगे ले । ३ ख, वायुतः । ३ ख, लन्धानि मा ।
आचाराध्यायः } यान्गवल्क्यस्प्रतिः । ३६५ ( दानभ्रकरणम् ८ 9
घतं च क्षीरकृम्माश्च घतयेन्नस्तथेव च । श्रावणे श्रीधरप्रीले दातन्यानि विपश्चिते ॥ माधि भाद्रपदे दद्यात्पायप्ं मधुसर्िषीं । हषीकेशपीणनाय वणे गुडोदनम् ॥ तिरस्तुरङ्गवृषमदधितास्ररपादिकम् । भीय पद्मनाभस्य देयमाश्वयुजे रेः ॥ रजतं कनकं दीपा मणिमुक्ताफटडादिकम् । दामोदरस्य भ्रीदय्थं प्रदद्यात्कातिके नरः ॥ खरोष्रश्चतरा नागाः श्करोक्षमजाविकम् । दातव्यं केशवप्रीये माति मर्शिरे नरैः ॥ प्रास्तादनगरादीनि गृहप्रावरणानि च । नारायणस्य तद्यथ पेषे देयानि यत्नतः ॥ दापीदापमरंकारमननं षड्पसंयुतम् । पुरुषौत्तमतुधथ पेषे देयानि यत्नतः ॥ अथवा चत॒थपादः प्रदेयं सावेकािकम् । यद्यदिष्टतमे किचिद्यच्वाप्यसि श्युमं गृहे ॥ तत्तद्धि देयं प्रीय देवदेवस्य चक्रिणः ” इति ॥ २०८ ॥
गोपदानपरसङ्गाहनान्युक्तानि; पृतमुच्यत --
श्रान्तसबाहन रायपरचय सररचनभ् ॥ पादशाच हजाच्छशमार्जन गप्रदानवद् ॥ ९९०९ ॥ भ्रान्तसंवाहनादिकं प्रदे गादानेन फरतः सम मवति । आन्तः खन. स्तस्य संवाहनं श्रमापनयनम् । रोगिपारेचया चरकेत्साद् । भरसिद्धमन्यत् । पादश्चोचद्विजो च्छिष्टमाजेने समात्तपवणेविषय । यम;-- ^. देवमाल्यापनयनं देवागारपमूह॒नम् ॥ खापनं सरदेनानां गोप्रदानप्तमं मतम् " ॥ नन्दिपराणे--पमाथकाममक्षाणामार॥यं सानं यतः । अतस्त्वारोग्यदानेन नरो भवति स्वेदः ॥
~~~ १क, घ. भ्दु सक्षी? । २ ग. तिलस्त॒० । ३ ग, "दिकान् । 2! * ध. बुधैः।५ कं ष्मयाऽऽवि' । ६ घ, श्यं प्रदेय स्वं! ७ कग. प्रथमेसा।<ख, यंसन् (९क.ग, मस्मृत।
३६६ अपराकोपरामिधापरादिल्यविरचितदीकासमेता-- [ रप्रथमः- ( दानप्रकरणम् ८ ) आरोग्यशाखां कहते महाषधिपरिच्छडाम् । विदग्धैदयेयुक्तां घृतान्नमधुपेयु ताम् ॥ वैद्यस्तु शाखवित्प्रज्ञो इष्टौ षाधिपरम्परः । ओषधीमूपणेन्ञः समुद्धरणकावित् ॥ रपवीयैविपाकज्ञः शादिमांसोषधीगणे+ । योगविदेहिनां देहं यो धिया प्रविशेद्ुधः ॥ धातुपथ्यामयज्ञ्ै निदानविदतद्धितः । व्याधीनां पूवेिङ्गज्ञस्तदुत्तरविधानवित् ” ॥ कदेश काछ्विधानन्ञशिकित्सामयवित्तथा । अष्टाङ्गायुरवेदवेत्ता मुष्टियगविधानवित् ॥ एवंविधः शमो वैद्यो म्वेयत्रामियोजितः | आरोग्यशाखमेवं तु कुर्याच धर्मं्रयः ॥ स पुमान्धार्मिको छोके स ताथः स शुद्धिमान् । सम्यगारोग्यशारायौमौषधेः स्नेहपाचनैः ॥ व्याधितं नीरजीङ्ृत्य अप्येकं करुणायुतः । प्रयाति ब्रह्मपतदन कुरपप्तकपतयुतः ॥ आल्यो वित्तानुप्तारेण दरिद्रः फठमाग्भवेत् । दरिद्रस्य कुतः शाका आरोग्याय मिर्क्तथा ॥ अपि भेन केनापि चन्दनायेरथापि वा । सस्थीछेते ठमेन्र्य पूर्वोक्तं रोकमम्ययम् ॥ वातपित्तकफाद्यानां चयापचयभेदिनाम् । यस्तु स्वस्पाम्युपायेन मोक्षयब्यापिषीडितान् ॥ सोऽपि याति श्॒मांजञोकानवाप्यान्यन्ञयानिमिः » | दास्यं शाख्क्यं कायविकित्त्ा मूतविया कौमा्भर- त्यमश्चतन्नं रप्तायनतन्त्रं वाजीकरणतच्रम् » इति सुश्रुताक्तान्यष्टङ्गन्यायुरेदस्य । इत्यारोग्यदानम् ॥ २०९ ॥
क | प
+ इतः पर सा्घश्रको न विद्यते ग. पुस्तके । * एतच्छृलोको न विदयते क. ख. ग, प॒स्तकेषु !
भिया ोनभमिि
$ क. ग. कुर्वति सर्वषः । २ क. ग. “लम्नन्ञः । 3 ख. “व विधानः । ग. स बद्धिः । ५ स. ग. “यामोष- । ६ ख. शधक्तुवान् । अ । ७ क. ग. मूल्येन । ८ घ. “पि मदना । ९ घ. छख ॐ । १० ऊ, ग, -घ, (न्म्य; पु" ११ क. "नव्याप्याः । १२ घ, “रषः ।
आषाराध्यायः 1 याह्वस्क्यस्मृतिः । ३६७ ( दानप्रकरणम् <)
किच- मूदीपानाश्ववन्चाम्भस्तिरपपिःपरतिश्रयान् ॥ नेवेशिकस्वणधयान्द्चा स्वगं महीयते ॥ २१० ॥ भूमिदीपादिदानेन स्वगमाभोतीति वाक्याथेः । मृश्च सस्यवती फर्पदा चा देया । तद्ररेणेव तहुः्वम् । ५ मूमि सुस्यव श्रेष्ठां दत्तवा स्वे महीयते ” शति संवतः । पापक्षयार्थमपि भवति । यथाऽऽह बृहस्पतिः- «५ यत्किचित्करते पापं जन्मप्रधति मानवः । अपि गोचमेमात्रेण म॒मिदनेन इष्यति ॥ सप्तहस्तेन दण्डेन िशद्ण्डा निवत॑नम् । ॐ दृश तानेव गोचमै दत्त्वा स्वर्गे महीयते ' ॥ चर्माज्रमोभदानेनापि खर्मभापनिः । “दम्यं वर्षशतं यावद्ूमिदः स्वगेमामोति। दिव्यं वर्षशतं पार्षं तथा ” इति, तदैगुण्यादितारतम्यादिति । यदयुनमनुनाक्तम्रू- « मृमिदो ममिमापनोति ” इति, तत्स्वच्युताभिमायेण न्युनास्मदानाभिप्रायेण वा । तदानस्य वेश्वरूप्यात् । अत एव- ८ सवर्णं रजतं तास्नं मणिमुक्तावसूनि च । सर्मेतद्धवेदत्तं वसुधां यः प्रयच्छति "” इतति ॥ नच सकरवसधाभिप्रायेणोच्यते । तस्या अशक्यत्वात् । एवं परदीपादि दानेऽपि पाजविकषेषादारृत्तो वा स्वगपराप्षिः । ५ पन्नस्य हि वि्षेषेण भर्दैधानतयाऽपि च । अल्पं वा बहु वा प्रेत्य दानस्याऽऽम्रोति तक्कछम् ” इति वचनात् । अन्यथा- ५ वारिद्तृश्तिमामोति सुखमक्षय्यमन्नदः । तिर्प्रदः प्रजामिष्ठां दीपदश्वक्षुरुत्तमम् ॥ वास्तोदश्नन््रसाटोक्यं सृथपाटोक्यमश्वदः " इति ।
कि ह
वद्ञादिविकशेषाच्च फटबिशेषो द्वि्रादिसंरुयातश् । षी णटत्तेरायातस्यासिं न्भवने स्थीयतामिति भतिभ्रयः। निवेश कर््यादि दीयत इति नेषेिकपू ।
द. "दिक स्वगे द्त्वा । २ ग. शटुरवः! मू* । 3 ग. "ते । गो पममात्रदा' ) ड क ग् णण्यात्तारः । ५ म. वैस्वरूः 1 ६ क. ख. द्वदान । ५ क. ख शीदय। <क.ग न्न्यादीः।
३६८ अपराकौपराभिधापरादिलयपिरचितरीकासमेता-- [१ प्रथमः- ( दानप्रकरणम् ८ ) अत एव--“ मातापितृविहीनं तु संसारोद्राहनादिमिः । यः स्थापयति तस्येह पुण्यपतंख्या न विद्यते ” इति । ८५ न तच्छरेयोऽचिहेत्रेण नाश्चमेधेन नान्यथा ॥ च्छरेयः प्राप्यते प्रेत्य विप्रेण स्थापितेन तु ” इति ॥ स्थापितेन भवनादिदानेन भतिष्टापितेनेत्यथः । दक्तः-- ^ सुवणेमेव स्वणेमस्य च देशकारपात्सुवणेपरि- माणाच्च फठ्विरोषः 2 । तैथा-““ उच्चा दिवि दक्षिणावन्तो अस्युयै अश्वदाः सह ते सूर्येण । हिरण्यदा अमृतत्वं भजन्ते वाप्तोदाः सोम प्र तिरन्त आयुः » [ अ० <।६।२ ] इत्यमृततवं मुक्तिदं रता ॥ तथा--“ ख्धुरयान्दत्वा स्वग महीयते » इति । गगेः--““ मूमिदो मूमिमापोति दीवमायुिरण्यदः । गृहदोऽग्याणि वेदमानि ूप्यदो रूपमुत्तमम् " इति ॥ एतच्च सुवणदानेऽपि वेदितय्यम् । अरुंकारे तु फरविशेषः । ५ अछृतस्त्वरंकारं दत्वा स्वगे महीयते ” इति । धुरमदहैतीति धयः । ¢ अनडुहः धियं पृष्टां गोदो बरध्नस्य विष्टपम् ' इति । अन्नापि पाज्ादिदेश्षकारविरेषाद्िजादिविशेषाच्च फठविशेषः । अत्र विष्णुधरमेषु-- “ मगवानुवाच--छघप्रदानेन गृहं वारिष्टं रथं तथेपानहपंप्रदानात् । धुयंप्रदानेन गवां तथेव डोकानवाभ्ोति पुरंदरस्य ॥ स्वगायमप्याह हिरण्यदानं तथा वरिष्ठं कनकप्रदानम् | नैवेशिकं सवैगुणोपपन्नं प्रयच्छते यः पुरुषो द्विनाय ॥ स्वाध्यायचारियगुणान्विताय तस्यापि छोकाः प्रवरा भवन्ति । यो ब्रह्मदेयां प्रददाति कन्यां मूमिप्रदानं च करोति विप्रे ॥ व्ञान्नदानं च तथा विशिष्टं सर शक्रलोकं मते दुरापम् । मृदानिन समं दानं न मूतं न मविष्यति । इति धमेविदः प्राहुलन्मे निगदतः शृणु ॥
--------------------------------------------------------- ना म००१ब
१ख.घ. ति।द्.।२क, ख. ^रेषता। यथा।३ग,घ. यथा।
आचाराध्यायः ] याज्नवरक्यस्मरतिः। २६९ ( दानभ्रकरणम् ८ )
पष्ट वपेपहस्ताणि स्वर्गे वति मूमिदः । आच्छेत्ता चानुमन्ता च तान्येव नरफे वतेत् ॥ दानानामति सर्वेषां मृमिदानमिहोच्यते । अचा ह्यक्षया मृमिः सरवान्कामान्भरयच्छति ॥ भूमिदः स्वग॑मारुह्य शाश्वतीरेधते समाः । पुनजेन्म च सैप्ाप्य म्वेदधूमिपतिर्भुवम् ॥
यथा मूमिः सद देवी दातारं रुते पतिम् । एवं सदक्षिणा दत्ता कुरूते गौज॑नाधिपम् ॥ अपि पापजतं प्राप्य प्रतिगृह्णीत मूमिदम् । मही ददत्पवित्रः स्यास्पुण्या हि जगती यतः ॥ नामव भ्रयद्त्तेति गृहयमेतत्सनातनम् । तदाऽस्याः सततं प्रीलये कीतेनीयं प्रयच्छता ॥ यत्किचित्छरुरते पापं पुरूषो वृत्तिकर्षितः । अपि गोचर्ममात्रेण भूमिदानेन इष्यति ॥ सुवणं रनतं ताम्रं मणिमुक्तावसूनि च । सरवानेतान्महाप्राज्ञ ददाति वसुधां ददत् ॥ फाठङृष्टां महीं दत्वा सोदकां च फडन्विताम् । सोदकं वाऽपि शरणं प्रभरोति परमं पदम् ॥ रत्नोपकीणां वसुधां यो ददाति द्विजातये । विमुक्तः किल्विषैः सवैः स्वगरोके महीयते ॥ इुभिः सहितां मूमिं यवगोधूमश्चाछिभिः ।
ये प्रयच्छन्ति विपरेम्यो नोपपतर्षन्ति ते यमम् ॥
0 9 [ 0
सवेकामदुघां ममं सर्व॑सस्यप्तमन्िताम् ।
५ ० क, ॐ ०
ददाति द्विजेन्द्राय बह्मरोकं स गच्छति ॥
नरः कुर्यान्मुच्यते वेतो भयात् ।
ॐ । $ 1 + ¦ 9९
मूष ममिदानाद्धि दानमन्यद्विरिष्यते ॥ €
पुण्यां स्वैरपतं भूमिं यो ददाति नरर्षमः। क [कय
न तस्य लोकाः क्षीयन्ते मूमिदस्य महात्मनः ॥
कश्चाय कृशग्त्याय वृत्तिक्षीणाय सीदते ।
भूमिं वृत्तिकरीं द्व सत्री मवति मानवः ॥ ध
१, तंम्रे्यकीः।२ख.घ. ध्वांघेनुंसः।३क, ख,ग, कृत्वा। ७
-3/
।
~प 3 2 ५ ~>
9.६
३७० अपराकोपराभिधापरादिदयविरचितधकासमेता-- [ १ प्रपमः- ( दानप्रकरणम् « ) आस्फोटयन्ति पितरः प्रवर्गन्ति पितामहाः । मूमिदोऽस्मल्डुखे जातः सोऽस्मान्धंतारयिष्यति » ॥ आदिल्यपुराणे“ य एतां दक्षिणां दद्यात्प्रथिवीं एथिवीपतिः । पुनश्च जननं प्राप्य मवेत्स प्रथिवीपतिः ॥ यया दानं तथा मोग इति धर्मेषु निथयः। सस्प्रामे वा तनुं जह्याददयाद्वा परथिवीमिमाम् ॥ इत्येतां क्षत्रबन्धूनां वदन्ति परमाशिषम् । अपि पापञ््तां राज्ञां प्रतिगृह्णन्ति साधवः ॥ पृथिवी नान्यदिच्छन्ति पावनं ह्येतदुत्तमम् । नामास्याः प्रियदत्तेति गृह्यं देग्याः सनातनम् ॥ दानं वाऽप्यथ वा ज्ञानं नान्नोऽस्याः परमं त्रियम्। यस्तु गोचमेमात्रां वै प्रयच्छति वसुंधराम् ॥ विमुक्तः सवेपापम्यो विष्णोकं सत गच्छति । षष्टि वसहस्राणि स्वगे वसति म॒मिदः ॥ आच्छेत्ता चानुमन्ता च तान्येव नरके षेत् स्वदत्तां परदत्तां वा यो हरेत वसुंधराम् ॥ शविष्ठायां कमिभरत्वा पितृभिः पह मजति ” | मरस्यपुराणे-“ यत्किचिल्छुरुते पापं पुरुषो वृत्तिकितः ॥ अपि गोचमेमात्रेण मूमिदानेन डष्यति | सुवणाना सहलण ठभद्त्तन यत्फटम् ॥ गोचमेमभूमिमात्रेण तत्करं तु विधीयते । पहाभारते-“ न चोषरां न निर्दशां मरही द्यात्कथं चन ॥ न इमश्ानपरीतां च न च पापनिवेशिताम् "॥ इति श्रमिदानम् । दीपदाने संवत; -“ देवागारे द्विजानां वा दीपं दत्वा चतुष्पये । मेषावी ज्ञानप्तपन्नशक्षुष्मांशथ सदा भवेत् ” ॥ विष्णरमेषु--““ उच्चः प्रदीपमाकाशे यो दचात्कातिके नरः। पत सव कुटमुदधत्य विष्णुटोकमवाघ्रुयात् ” ॥
~ _________~_~_------__-~~_~-~-~-~-~-~-~-~-~----------~-~--~--~-_
१ ग. पुनः सूज? । २ ग. घ, *मिदानेन तः । ३ क, ख, ग, "मीः । उ०।
आचाराध्यायः ] याह्ववर्क्यस्मतिः । ३७९१ ( दानप्रकरणम् ८ ) ॐ 99 क
कातिकनिणंयश्च भविष्योचचरे बोद्धव्यः । तद्यथा--"“ विष्णोरायतने ये तु सहन्ते परिदीपकान् ॥ प्रज्वाख्यन्लयनुदिनं दिवारा्रमनिर्वृताः । तामि्तमाश्वयुक्पक्षं शुङ्धपक्षं तु कातिकम् " इति ॥ दीपदाने पत्रः --“ दामोदराय नमसि तुडायां डोढया सह । प्रदीपं ते प्रयच्छामि नमोऽनन्ताय वेघते * इति ॥ तथा--“ यदा यदा नरश्रेष्ठ पुण्यकाः प्रप्ते । संकरान्तिपयग्रहणे चन्द्र पवंणि वैधृते ॥ उत्तरे त्वयने प्रति दक्षिणे त्वयने तथा । एकादश्यां शुद्धपक्षे चतुर्दश्यां दिनक्षये ॥ सक्तम्यामथ षष्ठ्यां वा स्नात्वा व्रतपरो नरः । मगवदूमिदेवम्यः परयच्छेत्मयतो गणे ॥ धुतकुम्मे च वस्नेण प्रञ्वढन्तं प्रदीपकम् । गणे समुदाये वतेमांन इयर्थः । तथा-^“ सूयाय रक्तवज्ञेण पूर्व्व घृतेन ताम् । चतुष्प्रस्थेः प्रञवरछन्तीं मन्रेणानेन दापयेत् ॥ तद्विष्णोरिति मच्मेण वर्तिं द्यात्तदेव हि । पीतवच्रेण इष्णाय शेतवन्ञेण शिनि ॥ कौसुरम्भवृतवन्ञेण गोरीमुिदिय दापयेत् । लाक्षारक्तेन दुगौये पूर्णवतत प्रबोधयेत् ॥ ने्रपटेन मधुना धृतेन मधुकूपके । अचिते च षिते चेव छितायै प्रबोधयेत् ॥ मच््रेणानन राजेन्द्र तं निशमय्य वैदिकान् । आ ते वत्पो मनो यमत्परमाचचित्सधस्थात् । अग्रे त्वां कामया गिरा ॥ [ ० स° अ०° ९।८।६६ ] चडतावानं वैश्वानरमृतस्य ज्योतिषस्पतिम् । अजकं घमेमीमहे ॥
१ क. ग, "तराद्वोद्ध" 1 २ ष. णे विषुवे तथा । स" ६ क. 0वन्भूमि? । ४ क. ध्ञे च प्रः । ५ घ, मानेभ्य ई । ६ ग, "लन्तं म । ७ क, मम्भपीत' । ८ ध, चाचते चै'।
३७२ अपराकोपराभिधापरादित्यविरचितदीकासमेता-- [ १ प्रथमः--
( दनिम्रकरणम् < ) दिवि पठे अरोचताधचिरकानरो मतान् ।
उयातिषा बाधते तमः ॥ कामो मूतस्य मन्यस्य पम्रडिको विराजति । इत्यन्तो मन्न; ।
क कि स क
विस्तीर्णे विपुदे पाज धृतकुभ्भं निवेशितम् ॥ यान्ति ते ब्रह्मप्तद्नं विमनेनाकतेनप्ता । तिष्ठन्ति चोतमानास्ते यावदामूमिपंष्वम् ॥ पूतेन दीपो दातन्यो राजंसतैडेन वा पुनः । वप्तामजादिमिर्दपि न तु देयः कथं चर्म॑ ॥ दीपतेरेन कतेभ्यं न तु कर्मं विजानता । निवांपणं च दीपस्य रदिस्नं च विगर्हितम् ॥ यः कुयात्तन कर्माणि स्यादौ पुष्पितेक्षणः । दीपहतां मवेद्न्धः काणो निर्वापको भर्वेद् ॥ १दसूत्ोत्थितां वरतं गन्धतैडेन दीपकम् । नीरोगः सुमगभ्चैव दत्वा भवति मानवः ॥ प्रज्वाल्य देवदेवस्य कपूरेण तु दीपकम् । अश्वमेषमवासरोति कुरं चेव समुद्धरेत् ” ॥ इति दीपदानम् । अथाश्वदानमर-- देवीपुराणे-“ अश्वं वा यदि वा युग्यं शोमने वाऽथ पादुके । ददाति यः प्रदानं वे बराह्मणेभ्यः सु्यतः ॥ तस्य दिव्यानि यानानि रथघ्वजपताकिनः । दुष्टः पन्था न चेवेह भवत्येव कदा चन ? ॥ स्कन्द्पुराणे- ^ अश्च यस्तु प्रयच्छेत ेमचिनर सुरुक्षणम् । स तेन कर्मणा देवि मन्व छोकमश्युते ” ॥ अन्नदाने संवतेः-“ अत्नदस्तु सुखी श्ीमान्सुतृ्तः सर्ैकभैपु । महाभारते-
१क्, ग. घ, पृष्टो भ-। २ ख. घ. ना यः प्रयच्छति दीः। 3 ख. श्ञेकत०। ज्व, नि. योजित॥ ५ क, ग, कदाच । ६ क. ग. न । न दीपो दीपतैलेननतु।७ख. श्तौ तेन पुष्पितः । दी < ग, "त् । ब्रह्मसु" । ९ ग, श्रं सल । १० ख. गान्धारं ।
आधाराध्यायः 1 याङ्वल्क्यस्मृति; । ३५७द ( दानभरकरणम् < )
५ नारद् उवाच-नाच्नदानात्परं दानं किंचिदसिि नरेश्वर । अन्नेन धायते क्छ चराचरमिदं जगत् ॥ अन्नं वै प्राणिनां प्राणा इत्युवाच प्रजापतिः । तस्मादनप्ररो राजम्प्राणदः प्रोच्यते बुधैः ॥ अन्नदः पडाम्टीके धनवान्रुपवानपि । आयुष्मान्बख्वांश्रेव सुखी च प्रेय जायते ॥ निद्यं ददाति यश्चान्नमतिथिम्यः स्रमाहितः। स याति बह्मपारोक्यमेवमाह पराशरः ॥ अन्नेन सदशं दानं न मूतं न मविष्यति । तस्मादनं विशेषेण दातुमिच्छन्ति साधवः ॥ कृत्वाऽपि सुमहत्पापं यः प्शचादन्नदो भवेत् । विमुक्तः सवैपापेभ्यः खगंखकं प गच्छति ॥ आशंसन्तीह पितरः सुवृष्टिमिव कर्षकाः । अस्माकंमिह पुत्रो वा पो्नो वाऽन्नं प्रदास्यति ॥ यो दद्यादपारेङ्धिष्टमन्नमध्वनि वर्तिने । धान्तायादृ्टपुवाय स पुण्यां गतिमामुयात् ॥ न पृच्छेद्धो्तचरणं न खाध्यायं श्रुतं तथा । याचितो ब्राह्मणेनान्नं ददयदेवाविर्चरयन् ॥ दुवृंत्तः साधुवृत्तो वा मूरखो वा यदि पण्डितः । यः प्राप्तो वैश्वदेवान्ते सोऽतिथिः खमेप्॑कमः ॥ अदृष्टं दृष्टपूर्वं वाऽमित्रं वौ सुखदं तथा । ब्राह्मणं मोजयेन्निद्य शान्तं शीटप्तमन्वितम् ॥ यस्य ह्य्मुपा्नाति बाह्मणानां शते पतताम् । हृष्टेन मनसा दत्तं न स तिर्यगगतिेवेत् ॥ भोजयित्वा दश्च शतं नरो वेदविदां सप । न्यायविद्धरमविदुषां स्मतिमाप्यविदां तथा ॥ न याति नरकं घोरं संपतारं च न सेवते । बराह्मणानां सहस्राणि इश मोज्यानि मारत ॥ नरोऽमीत््मुच्यत पापेष्वपि रतः सदा " ॥
[र
१क.ख.ग. कार्षिकः । २ख. घ. कमपि पु\ ३ क. ग, ^चितं त्रा। ४ क, ख. ग. “चारितः। डु ५क, ग, वा मित्रमेव वा । बराः ।
३७४ अपराकांपराभिधापरादियविरवितदीकासमेता-- [ ९ प्थमः-- ( दानप्रकरणमर् ८ ) बुहस्पतिः- ५ अन्नदानं गुणकरं पवेदानाधिकं स्मतम् । अन्नात्प्राणप्रजननं नणां सजायते सदा ॥ प्राणाप्यायनमात्नं तु यां विप्राय प्रयच्छति । दुभिकषे तु विरोषेण सर छमेताक्षयां दिवम् ॥ हेमरत्नाम्बरयुताऽमुज्ञानो भ्रियते नरः । अश्नन्िनाऽप्यरकारं जीणेवज्ञोऽपि चीवति ॥ तस्मासदवाद्धिपम्यः संस्कृतान्नं सदक्षिणम् । तेनेह कीतिंमामोति स्व चानन्तकं तथा » ॥ आदिद्यराणे--“ अन्नदानात्परं नासि न मूतं न मविष्यति । पुत्र प्रजां पशन्मेधां लियः कामांश्च सवशः स्वै चान्नप्रदानेन ठमते नान्न सशयः । आद्रेण तु भक्त्या च यद्न्नमुपदीयते ॥ तत्प्रीणयति गात्राणि नामृतं मानवजितम् । दुमस्तु मुदा दाता मुदा मोक्ता च दुरैमः ॥ मुदा दाता च भोक्ता च तावुमो स्वगगामिनौ(गो) । यो द्द्याद्प्रियेणान्नं यथान्नं नाभिनन्दति ॥ तावुमो नरफे मभ वतेतां शरदां शतम् १ । दिष्णपर्मोत्तरे-“ दानानामुत्तमं दानं वच्धदानं प्रकीर्तितम् । वाप्तो हि सवैदे(दे)वतयं सवैप्तौयुज्यमश्चते ॥ वख्रदाता सुवेशः स्यादूपद्रविंणप्तयुतः नीडीरक्तं तथा शीण न देय ग्राह्मणस्य तु ॥ देयं न चाप्युपहुतं बहुपुण्यमभीप्तता । दत्त्वा कापपिकं वख स्वगैखोके महीयते ॥ दत्वा सरोममपि तत्ततो दश्चगुणे रमेत् । आविकं वपतन दत्वा श्रगृणां छोकमाप्नुयात् ॥ छागं दत्वा चाज्गिरपं क्षोमं दत्वा बृहस्पतेः । वपूनां टोकमामोति कुश्चकोरोयवासरपी ॥ करमिजं च तथा दत्वा सोमखोके महीयते । अभ्िषटोममवाभ्नोति दत्व मृगलमिकम् ॥
१ क, ग. घ, क्षयं दि" २ ख. भेवासिनी । ३ ख. शनं नाभिनन्दति तावभौ । त।०। * घ. नप्रायोज्यमुच्यते । ५ ख. “तायोज्यमुच्यते । ६ ग, नीठं रः, ७ ग, घ, भवेत् ।
आबाराध्यायः 1 याज्ञवल्क्यस्प्रतिः। ३७९ { दानप्रकरणम् ८ )
दत्वा षल्करनं वातो वसनां छोकमाप्तुयात् ।
वज्ञप्रदानात्तेनस्वी पवष प्रियदशेनः ॥
मवेत्संभोगवांश्चैव स्रीणां चेव मनोहरः " । इति चच्दानम् । अथोदकदानमर-
संव्ः--““ वारिदस्तृषिमतुरां वितृष्णः सथैवस्तुषु " । भविष्योच्तरे-
« श्रीहष्ण उवाच-- अतीते फाल्गुने माति प्राते चैत्रमहोत्व । पुण्येऽह्धि विप्रकथिते अरहचन्द्रबलान्विते ॥ तडकं कारयेद्धिद्रान्वनच्छायं मनोरमम् । पुरस्य मध्ये ह्यय वा कान्तारे तोयवनिते ॥ देवतायतने वाऽपि चिघ्रवृक्षतेऽपि वा । सुशीतरुतरं रम्यं विचित्राप्तनप्तयुतम् ॥ कारयेन्मण्डपं दिन्यं शीतातपसहं दृढम् । तन्मध्ये स्थापयेरढधग्यान्मणीन्डुम्मांश्च शोभनान् ॥ अकाटमूर्छान्किवकान्वस्ञेणाऽऽवेष्िताननान् । बराह्मणः शीछंपननो मृतिं दत्वा यथोचिताम् ॥ प्रपापाखः प्रकतैव्यो बहुपुत्रपरिच्छदः । पानीयपानमश्रान्तो यः कारयति मानवान् ॥ एवविधां प्रपां कृत्वा शुभेऽद्वि विधिपुवेकम् । यथादयक्त्या नरश्रेष्ठः प्रारम्भे मोजयेद्धिनान् ॥ ततश्चोत्स्जयेदिद्वान्मन्रेणानेन मानवः । परेयं सपैपरामान्यी मूतेम्यः प्रतिपादिता ॥ अस्याः प्रदानातिपतरस्तृप्यन्तुं च पितामहाः । अनिवार्यं ततो देयं जं माप्तचतुष्टवम् ॥ नरिपक्ष वा महाराज जीवानां जीवन परम् । गन्धाढ्यं सरसं शीतं शोमने मानने स्थितम् ॥
रा रक
१क ग. भ् । नारदः । वा रक ग. "डां का०।३क.ग. पपि चैयवृ।* ख. द चया मणी" । ५ फ. “मूकान्क० । घ. -मूरं कव" । ९ ग, (लाकेवका" । ७ क, ग ष, ष्टाः । < क. ख, ग. “न्याद्ूते' । ९ क. ग. नन्तु सपि ।
७द अपराकौपरामिधापरादित्यविरचितदीकासमेता- [९ प्रथमः-- ( दूनिग्रकरणमू < ) परदद्यादप्रतिहतं श्रद्धावानवलोकयन् । प्रयहं कारयेत्तस्य मोजनं शक्तितो द्विजे ॥ अनेन विधिना यस्तु मीष्मे शोषविनाशनम् । पानीयमुत्तमं दद्यात्तस्य पुण्यफर अणु ॥ कपिाश्तदानस्य सम्यग्दत्तस्य यत्फडम् । तत्युण्यफम भ्रोति सवैदेवेस्तु पूनितः ॥ पर्णचन्द्भतीकाशं विमानं सोऽधिरुह्य वै । याति देवेन्दरमवनं पृज्यमानोऽप्तरोगणेः ॥ रिरक्रीस्यो हि वर्षाणां यक्षगन्धवैपेवितः । पुण्यक्षयादिहाऽऽगत्य चतुैदो द्विजो भवेत ॥ ततः परमिदं याति पृनरावृत्तिदुठेमम् । प्रपां दातुमश्चक्तेन विशेषाद्धभमीप्सुना ॥ प्रत्यहं धर्मधटकः कर्षेयवेष्टिताननः । ब्राह्मणस्य गृहे देयः हीतामर्जखः शुचिः ॥ तस्य बोद्यापनं कायं माति मातत नराधिप । मण्डकविष्टिकामिश्च पक्रनैः सर्वकामिके: ॥ उद्दिदय श करं विष्णुं ब्रह्माणं वाप्तवं तथा । सिट प्रोक्षयित्वा तु मच्रेणानेन मानवः ॥ एष धर्मघटो दत्तो बद्यविष्णुशिवात्मकः । अस्य प्रादा(दाना)त्कटा मम सन्तु मनोरथाः ॥ घमघटदानमच्नः। अनेन विधिना यस्तु धम॑ङ्ुम्मं प्रयच्छति । प्रपादानफटं सोऽपि प्राप्नोतीह न सशयः ॥ धर्मकुम्भप्रदनिऽपि अशक्तो यः पुमान्भवेत् । तेनाश्वत्थतरोमृढं निलयं सेव्यं यतात्मना ॥ अश्वत्थ्पी मगवान्शरीयतां मे जनादेनः । इत्युच्वायं नमस्कृ प्रत्यहं पापनारानम् ॥ यः करोति तरो सेकं माप्तचतुष्टयम् । सोऽपि तत्फटमाम्रोति श्तिरेषा सनातनी ॥
१ क. ग. तत्र मो" । २ ख. घ. शणेकुम्भपरः । ३ ध. ^त्केरीन्हि व । ४ क, ग- ^त् । अतः । ५ क. ग, ववेटका । ६ ग. शैः सावः । ७ क, ग, %ॐ मोक्षः । ८ ख, धमः परो द ।
माचाराध्यायः |
याङ्ञवस्वेयस्पृतिः ।
( दानप्रकरणम् < )
ष्टा पुशीतपरञ्ि हमनाश्िनी च प्राति परस्य परथि पान्थपतमूहमृमौ ।
३.७ 9
धस्य प्रपा मवति प्तवैजनस्य मोग्था धमा्नरः ष खल जीवति जीवक " ॥
इति भविष्योत्तरे भरपादानविधिः ।
महामारते-“ तिद नित्यं प्रदातव्या यथाद्क्ति द्विजातिभिः ।
निल्यदानात्सर्वकामांलिडा निर्तैयन्त्युत ॥ पृतप्रदानेन तथा दीं विन्दति वित् | दत्वा प्रतिश्रयं लोके तथा द्तैव चामयम् ॥ तथा दत्त्वा क्षितिं विप्रो बह्मढोके महीयते » |
नेवेशिकदाने काठिकापुराणम्-- “कारयित्वा तथाद्राहं श्रोत्रियाणां कुटेषु च ।
वेदविच्छीखवृत्तेषु द्विनेष्मेकादशस्वथ ॥
तते गृहाणि रम्याणि कु्यादिकाददैव त॒ । कारयित्वा तु ान्ेस्तु विविै्रेष पूजयेत् ॥ दापीगोमहिषीश्चापि शयनापनपादुकाः । भाजनानि विचित्राणि ताञ्नमृन्मयकानि च ॥ पात्राणि मोजना्थं च त्स्नं चोपस्करं च यत् । रोह च काञ्चनं चेव वल्ञाणि तु विशेषतः ॥ संभृवयवं सुसंभारं तद्हेषु नियोजयेत् । योजयेनेव वृत्त्यर्थं शक्तित वा शातं हतम् ॥ एथक्प्थग्डङ्गछानां निर्तिनदातान्यपि ।
विषय इदं चेर द
विषयं सवैटं खेटं भ्ामार्थ ममेव का ॥ योजयेत्सोममूर्ि च चिन्त्य तेषु द्विजेषु वै । एकाद्दव तासत्न दंपत्योः प्रतिमात्मकाः ॥ विचिन्त्य परया भक्त्या तदगहेषु निवेशयेत् । माहयेदथिहोागि प्रविरैयेताहिजोत्तमान् ॥ विधिपूवं यथान्याय्यमात्मनः भेये नरः । अदुष्टकुरजानां च विधिरेष चिरंतनः ॥ शिवशक्त्यो्षिमक्तानां द्विजानां कारयेत्सदा । यश्च प्रष्याज्निजान्मूढो योजवेद्धन्यकम्ययोः ॥
१ क. "भारांस्तदरु । २ ख. घ. भवं स्ववतं खे" । २ क. खवटं ! * ख. प्रावार्थ. प्रासमेर ।
य. भरासाधे । ५ क, म, श्येतान्दरिनो" । ६ क. ग, "ष सनातः । ७ ध. श्वाह्द्रिजार ।
€
३७८ अपराकांपराभिधीषेरादिलयविरचितदीकासमेता--[ १ प्रथमः-- ( दानभ्रकरणम् < ) न मवेत्तत्फटं तस्य वेदिकीयं श्ुतिवा । यज्ञदानत्रताद्यं च तीथयाचादिकं च यत् ॥ यस्त्वेवं कारयेजन्तुस्तेन सवैमनुष्ठितम् । स॒ यालयकंसमानामं विमानं रत्नमाहिनम् ॥ आरुद्य तत्पदं पृण्यं सुरख्ीभिरटंकृतम् । विमानेशापरेर्दिभ्येः सहनैः परिवास्तिम् ॥ सवेोकगतान्मोगान्मुक्त्वा तसिन्प्पयते । ज्ञात्वा खवित्तपामथ्यीदेकं चोद्धाहयेद्भिनम् ॥ तेनाप्याम्नोति तत्स्थानं शिवभक्तो नरो धुवम् ।
क ट = क
स्थानेन स्थानप्तप्रापिरविधिदतच्ेन जायत ” ॥
दि, क्षि ॐ [|
दक्षः-“ मातापितृविहीनं तु संस्कारोद्राहनादिमिः। यः स्थापयति तस्येह पुण्यप्तंख्या न विद्यते “ ॥
आदित्यपराणे-“ मूमिपाटं च्युतं राज्याचस्तु संस्थापय दिनः ।
तस्य वाप्ती मुनीन्द्ेह नाकपृष्ठे न संशयः ? ॥
दिरण्यदाने मार्मबरामं मति वसिष्ठवाक्यानि-
““वेरतनानि निर्भथ्य तेजोराि समुत्थितम् ।
सुवणमेम्यो विप्रद्र रत्नं परर्ममृत्तमम् ॥ एतस्मात्कारणादेवा गन्धर्वोरगराक्षपताः । मनुष्याश्च पिशाचाश्च प्रयता धारयन्ति तत् ॥ मुकुटेरङ्गदयुतेरटंकारेः एरथण्िधेः । सुवर्णे विधृते तत्र विराजति भगुत्तम ॥ तस्मात्सवेपवितरेम्यः पवित्रं परमं स्मृतम् । परथिवी गां च दच्वेह तथाऽन्यदपि किंचन ॥ विशिष्येते स॒वणेस्य दानं परमकं विमो ।
९८ ~ क
९9 अक्षयं पावनं चैव सुवणेमिति कथ्यते ॥ प्रयच्छ द्विजमुख्येभ्यः पावनं द्येतदुत्तमम् । सुवणेमेव प्वैत्र दक्षिणापु विधीयते ॥
9 ध. (लशा । २ ख, ध्येत्ततः । ते । ३ घ. "दद्रिजः। तेः । क्, ग, ° येद्रषः। तः । ५यख, घ. नेरा । ६ क, ग, 'मनुत्तः। ७ ख, घ, "भैमतिरिच्यते।
आाराव्यायः 1 या्गवर्क्यस्पृतिः । ३७९ ( दानप्रकरणम् ८ )
सुवणं ये प्रयच्छन्ति वणेदास्ते मवन्त्युत ।
अग्निर देवताः सवाः सुवर्णं च तदात्मकम् ॥
तस्मात्सुवर्णं ददतो दत्ताः स्युः सरवैदेववाः » ।
नन्दिपराणे--“ कृष्णाः पञ्च माषास्तु मधिः षोडशमिः स्मतम् । पुवणेमेकं तद् नाद्ता सख्वगेमवाप्तुयात् "” ॥
तथा-~--^ तस्मात्रवीत्मना पाने द् ्ात्कनकदक्षिणाम् ।
अपात्रे पातयेदत्त सुवणं नरकाणवे * ॥
इति सुवणेदानम् । अथ भविष्योत्तरे ठषभदानम् ।
८८ कष्ण उवाच--“ वृषदानण़लं पुण्यं शृणुष्व कथयामि ते । पवित्रं पावने चैव पवैदानोत्तमं तथा ॥ द्शषेनुप्तमोऽनड़नेकश्वैव धुरंधरः । दशेनुपरदानाद्धि प्त एवैको विशिष्यते ॥ वोढा चरंश्च पुष्टाङ्गो ह्यरोगः पाण्डुनन्दन । युवा मद्रः सुशीटश्च स्वेदोषविवभितः ॥ त्राता मवति संतारे नान्न कायौ विचारणा । अकल्य वृषं शान्तं पुण्येऽहि समुपध्थिते ॥ रौप्वलज्गरक्युक्तं ब्राह्मणाय निवेदयेत् । मन्रेणानेन राजेन्दर तं शृणुष्व वदामि ते ॥ धर्मस्त्वं वृषरूपेण जगदानन्दकारकः । अष्टमृतेरधिष्ठानमतः पाहि पनातन ॥ द्चचैनं दक्षिणायुक्तं प्रणिपत्य विप्रजयेत् । सप्तजन्मकृतं पापं वा्मनःकायकर्मणा ॥ तत्स विख्यं याति गोदानेन कृतेन वे । दानं वृषमयुक्तं दीप्यमानं पुशोभितम् ॥ आरुह्य कार्भगं दिव्यं ख्छोकमधिरोहति । यावन्ति तस्य रोमाणि गोवृषस्य महीपते ॥ तावद्व्पतदक्लाणि गवां दके महीयते । मोखोकादवतीणेश्च इह छोके द्विनो भवेत् ॥
१ क. °्त॒ सकठं न? । २ ख, “प्यमङ्ग' । ३ क, ग, "लड्गृल" ॥ ४ क. ग, भदे दि । ५ ख, "चिरयति । |
३८० अपरारकापराभिषापरादियनिरचितदीकासमेता-- [१ प्रथमः-- ( दानप्रकरणम् ८ )
यज्ञयाजी महातेजाः सरवेन्राह्मणपूनितः । यथोक्तसते महाराजं देयो यस्य वृषोत्तमः ॥ तदप्यहं ते वक्ष्यामि पच्च प्राणप्रद्ं ब्रणाम् ।
ये क्षान्तदान्ताः श्चतपूणकणा जितेद्ियाः प्राणिवधाननिवृत्ताः ।
प्रतिग्रहे संकुचिता गृहस्याप्ते ब्राह्मणास्तारथितुं समर्थाः ॥
तेजलिनं भरसहं दढकन्धरं च यच्छन्ति ये वृषमशेषगुणोपपन्नम् ।
दत्तेन यद्भवति गोदशकेन पुण्यं सत्यं मवन्ति मुवि तत्फलमागिनस्ते ” ॥
इति भविष्योत्तरे इषदानम्र ॥ २१०॥ किच-
ग्रहधान्यामयोषानच्छत्रमाल्यानुखेपनम् ॥ यानं बकं परियं शय्यां द्वाऽत्यन्तं सुखी भवेव ॥२११॥ ग्ृहादिदाताऽत्यन्तमतिश्येन सुखी भवेत् । मत्स्यपुराणे गृहदानम्रू- ५८ मत्स्य उवाच--पक्े्टैका(क)चिते कत्वा रेखनं वाऽपि इारुजम्। मन्मयं वाऽपि कतेन्यं शुभरक्षणपंयुतम् ॥ प्रमृतबलिपुष्पाढचं घेन्वा चैव समन्वितम् । अजनः सरैः शाकैरन्येशैव मनोहरः ॥ तिनिशः सरवृ्षे्च कदम्बेः सह वञ्नुदैः । शुभस्थानपमुत्पननेवास्तुरुक्षणपतंयुतम् ॥ स्थापने च यथान्यायं भमेथेव सुशोमनम् । मार्जनं सिश्चनं चेरवे शान्तातीयेन कारयेत् ” ॥ छ्ान्तातीयेन शष न इन्द्राश्री इति सृक्तन । «५ मङ्गछान्युपहाराश्च वास्तुवि्योदितास्तथा । देवतापञ्चकं तत्न चत्वारिरात्मन्वितम् ॥ पूजयित्वा यथान्यायं तते दाह गृह । अयने विषुवे पुण्ये म्यतीपाते दिनक्षये ॥ युगादिषूपरागे च तथा मन्वन्तरादिषु । संक्रान्तो वेधृतिदिने पोणेमास्यष्टमीषु च ॥ यन्ञोत्सवविवहेषु दुःखानां च दशने । द्न्यत्राह्मणपतपत्तो श्रद्धा वा यत्र जायते ॥
१ ख, जन्यस्य देयो नु" । २ घ, "कमयं क । ३ ख, सतिः । ग, सरपैः । ४ घ, व्व शंतातीयेन कारयेत् । श॑तातीः ।
आचाराध्यायः] याङ्ञवर्क्यस्पृतिः। ३८१ ( दानश्रकर्णम् ८ )
गृहदानं ततो देयं संप्तारमयमीरणा । अनित्यं जीवितं यस्माक्षमीश्चातीव चश्च ॥ एतज्ज्ञात्वा तु कतेग्यमेशान्यां हस्तपमितम् । चतुरं सम कुण्डं मेखङायोनिमूषितम् ॥ रवोत्तरे हस्तमिता च वेदी अरहादिदेवेशरपुजनाय । तत्राचैनं ब्रह्मशिवाच्युतानां सूयस्य कायं फङ्पुष्पगन्धेः ॥ दरिषु कार्याणि च तोरणानि पत्रेरपि क्षीरवनस्पतीनाम् । मध्ये तु सेस्थाप्य च पुणेङुम्मं सरगन्धधूपाम्बररत्नयुक्तम् ॥ गृह्योक्तेन विधानेन हृत्वा चा्चिमुखं ततः । गम्येन पयसा दिव्यं स्थारीपाकचरं श्रपेत् ॥ ततश्च वै तं चरकं ज॒होति मध्यस्थिताभ्यो गृहदेवताभ्यः । बं च सम्यविधिपंप्रयोगाल्धीरेणं धारां परितस्तु ददात् ॥ ब्रह्माणं द्(दी)क्षय्पर्व परितुष्टं क्षमापयेत् । शय्यां तु दक्षिणे मागे सोपधानां सदीपकाम् ॥ पितवजेस्तु संछन्ना टक्ष्मीनारायणान्विताम् । तिताम्बरं कुण्डरुहेममूषितं केयुरकण्ठामरणामिरामम् । पत्नीपमेतं च करे गृहीत्वा दाता पटेन्मनच्नमिमं गृहस्थः ॥ एट्येहि नारायण दिभ्यखूप सर्वामरेर तप दपद्म । शु माश्चमानां जगतामधीश चक्षमीयुतस्त्वं हि गृहं गृहाण ॥ नमः कोस्तुमनाथाय हिरण्यकवचाय च | ्षोरोदाणैवसुप्ताय जगद्धात्रे नमो नमः ॥ नमो दहिरण्यग्माय विश्वममांय वे नमः| चराचरस्य जगतो गृहमूताय वै नमः ॥ मदधोकप्रमुखा छोकास्तव देहे व्यवस्थिताः । नन्दन्ति यावत्कस्पान्तं तथाऽस्मिन्मवने गृही ॥ त्वत्प्रसादेन देवेश पुत्रैः पौत्रेयुतो द्विनः । पञ्चयज्ञक्रियायुक्तो वसेदाचन्द्रतारकम् ॥ एवमुक्त्वा तु देवेशं सपत्नीकं द्विजोत्तमम् । विद्प्रस्थोपरिस्थायां शस्यायामुपवेदय च ॥
५, श्ण भिन्नं पक, ग, "तवे पः।३ ख, "पाणिपः। * घ, “व्यायां विनि ।
३८२ अपराकापराभिषधापरादिदयविरचितदीकासमेता- [. १ प्रथमः-~+ (-दानग्रकरणम् < )
वदेदिदं ततो वाक्ये स्वेधान्ययुतं गृहम् ।
सर्वोपस्करपयुक्तं गृहं गृह द्विजोत्तम ॥
तत्रोपकरणं सर्वं द॑पत्यास्तु निवेदयेत् ।
पाद्कोपानहच्छत्रमूषणास्तनमाजनम् ॥
संपन्नं चाप्यसतेपन्नं गृहोपस्करमूषणम् ।
सर्व सपुमेवास्तु व्वत्प्रपादाजनादेन ॥
अनेन विधिना यस्तु पक्ेष्टं विनिवेदयेत् ।
कल्पकोटिशतं यावद्भद्यरके महीयते ॥
शेरनं दारुनं वाऽपि यो दवाद्विपिपवंकम् ।
वसेरक्षीराणेवे रम्ये नारायणप्तमीपतः ॥
मन्मयै चेव यी दबयाद्रहं सोपस्करान्ितम् ।
प्रेष छोाकपाडानां प्रे्याऽऽ मन्वन्तरं वपेत् ॥
कञिकटुषविमुक्तः पूजितः पिद्धपषेरमरचमरमाखवीञ्यमानोऽप्तरामिः ॥ पितृशतमपि बन्धृन्पु्रपो्नप्रपो्रानापि नरकनिमश्नांसारयेदेक एव ॥
दिष्यान्भोगांस्ततो भक्त्वा राजराजो भवेदुवि ॥
नारायणबरोपेतो नारायणपरायणः ।
नारायणकथापक्त। जीवेद्रषेरातं सुखी ॥
देवतापश्चकं तत्र चत्वारिशत्समन्वितम् ” इति ॥
अत्रायं विषि-“ एकाकशशीतिपदं कृत्वा रेणुभिः कनकेन च ।
पश्चादिम्पेचचौ नरिम्पेतसत्रेणाऽऽरोञ्य सषैतः ॥ दश्च पृवायता सेवा दश्च चेवोदगायता; । सर्वेवास्तुविमागेषु विज्ञेया नवका नव ॥ एकाशीतिपदं कृत्वा वास्तुवित्सवेवास्तुषु । पदस्थान्पूजयेदेवांिरत्प्वदरोव तु ॥ दात्रिशद्धाह्यतः पृज्याः सूक्षमाश्चान्त्रयोदश । नामतस्तान्परवक्ष्यामि स्थानानि च निबोघत ॥ इशानकोणादि सुरान्पूजयेत्पदिकान्व । शिखी चैवाथ पजेन्यो जनयन्तः कुरिशायुषः ॥
# इदमाषेमन्र गृहाणेति साधु ।
१.ग, च्रेःमध्येक्ता 1 २क, ग, ग्रे मः २३ क+म, जचाविः 4
भनोरोच्यायः 1 यात्गवल्क्यस्पृतिः। १८६३ { दनप्रकएणम् * )
दन्यः प्रतयो भृशश्चैव आकाशो वायुरेव च। पुषाऽथ वितथश्चैव गृहक्षतेयमावृमौ ॥ गन्धर्वो शङ्कराजश्च मृगः पितृगणस्तथा । दोवारिकोऽय सुर्रीवः पुष्पदन्तो जलाधिपः ॥ असुरः शेषपापो च रोगोऽदहिमुख्य एव च । मैह्ाटः सोमपूर्यो च अदितिश्च दितिस्तथा ॥ बहिद्रीरविशदेते तु तदन्तश्चतुरः शुणु । ईशानादिचतुष्कोणपंस्थितान्पुजयेद्वुधः ॥ आपश्चैवाथ सावित्रो जयो रुद्रस्तथैव च । मध्ये नवपदे ब्रह्मा तस्याष्टौ च समीपगान् ॥ सर्वीनेकान्तराविदयसपूर्वाच्याननामतः शृणु । अर्यमा सविता चेव 'विवस्वान्विबुधाधिपः ॥ मित्रोऽथ राजयक्ष्मा च तथा परथ्वीधरः क्रमात् । अष्टमस्त्वापवत्सस्तु परितो ब्रह्मणः स्मृताः ॥ आपशचवोपवत्श्च पजन्योऽ्चिदितिस्तथा । पदिकानां तु वगो ऽयमेवं कोणष्वेषतः ॥ तन्मध्ये तु बहि्िराद्विपदास्ते तु सवैदा । अर्यमा च विवस्वांश्च मित्रः पृथ्वीधरस्तथा ॥
कषः छ क,
ब्रह्मणः परितो दिक्ष तरिपदास्ते तु स्वेतः ५।
अत्रैवं प्रयोग ग्रहमध्ये समां चतरक्षां भमि इत्वा तत्र सुधारिप्नानि दृन् सजाणि समान्तर्दछानि पातयेत्तथेवोत्तरायतानि । एवमेकाशीतिपदानि सप. दन्ते । तत्रेशानकोणगे पदे शिखी पृल्यस्तस्य दक्षिणतोऽनन्तरे पजन्य; । तदं
नन्तरे दक्षिणे पदे स्वपश्िमेनेकीडरते जयन्तः । एषं तदक्षिण इन्द्रः। तदक्षिणे शून्यः । एवं तदक्षिणे सयः । एवं तदक्षिणे शशः । ततो दक्षिण एकास्मिनेव कोष्ठ आकाश्चः । तदक्षिण आम्ेयकोणश्ह एकस्मिन्नेव कोष्ट वायुः । ततः पञ्िमे
पुषा । ततः पश्चिमे वितथः । एवं तथा पिमे दप्ततः। ततः पिमं गन्धकः ।
१क. ग, सर्यैः+ २ख. ग. ततमाः । ३ क. ्रगराः। ग्घ. भमैखषए। ५क.म बह्नाटः ¦ ६ ग. च । वामे न" ( ७ क. म. वाथ वः। < के. राणि पाः।९ख.घ. दन्त । १० ख, घ. ष्देनैः । ११ कः; ग, ध्वे स्वदक्षिणे स्वपश्चिमेनेकीङ्त इन्द्रः । तदृक्षिणे पच्िमेनेकी- कृते सूथः । एवं दक्षिणे , खः । १२३ क. घ, ततः प॒ ।
३८४ अपराकोपराभिधापरादित्यविरचितदीकासमेता- { १ प्रथमः- ( दानप्रकरणम् ८ ) एवं ततः पश्चिमे भृङ्गराजः । ततः पिम एकस्मिन्नेव मृगः । नेओहतकोण एक- स्मिन्नेव पितृगणः । तत उत्तर एकस्मिन्नेव दौधारिकः । तत उत्तरे सुग्रीवः । वियदुत्तरे वरुणः । एवं तदुत्तरे पुष्यदन्तः । एवं तदुत्तरे वरणः । एवं तदुक्त
क
रऽसुरः । एवं तदुत्तरे शेषः । तवुत्तर एकस्मिन्नेव पापः। बायन्यकोणे रोगः । ततः पर्वस्मिहिः । ततः पूर्ैरिमन्पुरयः । एवं तत्पवैसििन्भल्लाटः । एवं तत्पु पैरिमन्सोपः । एवं तत्पू्वस्मिन्ूयः । एवं तत्पूर्वस्मिननदितिः । एकरिपननेव दितिः। मध्ये नवसु पदेभ्वेकीडरतेषु ब्रह्मा । तत्पूवेरिमन्दक्षिणोत्तराभ्यामेकी. कृतेऽथमा । तस्य दक्षिणत एकस्मिन्सविता । तत्पश्विमे पदत्रय एकीडृते विव. स्वान् । ततः पश्चिम एकस्मिनेवे विबुधाधिपः । तत उत्तरे पदत्रय एकीडते भिन्न; । तत॒ उत्तर एकस्मिननेब्र राजयक्ष्मा । ततः पूतवेस्मन्पदजय एकीडते पृथ्वीधरः । ततः; पूमैसिमन्ेवाऽऽपवत्सः । पजैन्यातशिम एकसिमननेव पद
आपः । आकाक्चात्पिम एकस्मिन्नेव सावित्रः । दौोवारिकात्पू्वसिमिनेकसिि-
क क क
ञ्जयः। पापात्पूषैस्मिननेकसिमिशरुद्र इति+ । बृहस्पतिः-“ रपता्नोपर्करगेहं विप्रेभ्यो यः प्रयच्छति । तस्य न क्षीयते वंशः स्वगंमापरोत्यनन्तकम् ” इति ॥ इति श्हदानम् । विरष्णुषर्मोत्तरे--“ घान्यानामुत्तमं धान्यं कथितं द्विजपुगवैः। धन्यिम्योऽपि परं धान्यं रक्तश्ा्िः प्रकीर्तितः ॥ रक्तशारं नरो दच्छा सूयेखोके महीयते । तथा गोधृमदानेन वसूनां छोकमाश्रुयात् ॥ प्रियो भवति छोकस्य प्रियङ्कु यः प्रयच्छति । ददाति यस्तु श्यामाकं तस्य प्रीयन्ति देवताः ॥ अन्येषां शूकधान्यानां प्रदाननिरतो नरः । स्वगेरोकमवामोति नात्र कार्या विचारणा ॥ मुद्रदः शक्ररोकं तु यमलकं तु माषदः। यथष्टरेकमाम्नोति तथा विप्रसिख्प्रदः ॥
दोगा निनाय
+ अतः परमेक्ेकोऽधिको ग. पुस्तके--“ अथ अवे नवमन्द्रिस्य याज्चानिवृत्तावमि भूपतीनाम् । सीभ्यायने पृवेदिने विधाय वास्त्वचेनं भृ तब च सम्यक् “ इति ॥ # अत्र परस्मैपदमाषेम् ।
9 कृ, ग, “स्मिन्वक्नाः । रख, ग, "व वसुधा ।३ख., ध, रराद्रेदं।*क, ग, श्यापुराणे । धाः
आचाराध्यायः ] याज्ञवल्क्यस्मृतिः। ३८९६९ ( दानम्रकरणम् < ) मयोषटकानां दानेन छोकं वै न्तं नेत् । सतीनचणके दत्त्वा छोकं वारुणमाप्तुयात् ॥ वायन्यं च मसूराणि राजमाषाणि धानदम् । अन्येषां रिष्टधान्यानां प्रदानात्खर्गमाप्नुयात् ॥ इक्षुमद्वीकयोदनात्परं सौमाग्यमाप्नुयात् ?› । इति धान्यदानम् । अथाभयदानम् । तत्र विष्णुः“ अन्नप्रदानाधिकममयदानम् । एतत्प्रदनिनामीष्टरोकमापद्यते " | संवैः-- ८ मूतामयप्रदानेन सर्वान्कामानवप्तुयात् । दीधेमायुश्च रमते सदा च सुमना मवेत् ” ॥ नन्दि पुराणे-“ महतां सूष्ष्मदेहानां तथा च ग्याधिततात्मनाम् । हिखाणां सोम्यमूर्तीनां सवदा ह्यमयात्ुखम् ॥ वरमेकस्य सत्वस्य जीवितामयरक्षणम् । न तु विप्र्हखस्य गोप्तहल्तं सदक्षिणम् ” ॥ माकेण्डेयपुराणे-“ धिक्तस्य जीवितं पुषः शरणा्थिनमातुरम् । यो नाऽऽतेमनुगृह्णाति वैरिपक्षमपि धुवम् ॥ यज्ञदानतपांपीह् परत्र च न मृतये । मवन्ति तस्य यस्याऽऽतेपसि्रिणि न मानप्तम् » ॥ महाभास-“ छोमद्भरषाद्धयाद्वाऽपि यस्त्यजेच्छरणागतम् । नह्महत्याप्तमं तस्य पापमाहुमेनीषिणः " ॥ तथा--^ प्राणिनां वध्यमानं हि यः शक्तः मुपेक्षते । स॒ याति नरकं घोरमिति प्राहुर्मनीषिणः ॥ चतुःपागरपयेन्तां यो दचा्यूथिदीमिमाम् । सचेम्योऽथामयं यश्च तयोरमयदो ऽधिकः ”' इति ॥ रामायणे--^“ विनष्टः पदयतो यस्य रक्षितुः शरणागतः । आदाय सुक्रतं तस्मात्वं गच्छत्यरक्षितः ” ॥ मनु;ः--““ यत्किचिदपि दातम्यं याचितेनानप्ूयतः । उत्पत्स्यते हि तत्पात्नं यत्तारयति सवेतः ॥ वारिदस्तृततिमाम्नोति सुखमक्षयमनदः । तिप्रदः प्रजामिष्टां दीपदश्वक्षरुत्तमम् ॥
१ ख. "तरच । ग, ्त्म॑मचः रक, ग. श्षय्यम ।
भः मः क जका आ
८२
३८६ अपराकीपराभिषापरादिलविरचितदीकासमेता-- { प्रथमः- ( दानप्रकर्णम् ८ )
भूमिदः खमगेमामरोति दीवमायुरहिरण्यदः । गृहदोऽग्याणि वेदमानि रूप्यदो रूपमुत्तमम् ॥ वातोदशन्द्रपारोक्यमश्चिप्तारोक्यमशधदः । अनइ्द्ः धियं पुष्टां गोदो नघ्रस्य विष्टपम् ॥ यानराय्याप्रदो मायामेश्वयंममयप्रदः । धान्यदः शाश्वतं सख्यं ब्रह्मदो ब्रह्य शाश्वतम् " इति ॥ संबरैः--“ पाडुकोपानहै छत्रं शयनान्याप्तनानि च । विविधानि च रत्नानि दत्वा द्रव्यपतिभेवेत् " ॥ विष्णुः--“ छदनिन च स्वगंमा्ोति । उपानहां प्रदानेनाश्वतरयुक्तं रथम्. " । महाभारते-“ उपानहौ प्रयत्नायो बाक्णाय प्रयच्छति । मन्द्रे कैण्टकान्पर्वानविषमान्तंततरिष्यति ॥ शकटं दम्यप्तयुक्तं दत्तं मवति चेव हि ५। तथा--“ छदो गृहमामोति गृहदो नगरं तथा । उपानहां प्रदानेन रथमभ्नत्यनुत्तमम् ॥ बृहस्यतिः--“ अप्िपत्नवनं मार्ग क्षरधारापतमनितम् । तीक्ष्णातपं च तरति च्छोपानत्प्रदो नरः ” ॥ देवीपुराणे-“ अननेदानाश्चगोवस्रौप्यच्छक्नाप्तनानि च । प्रेतरोके प्रशस्तानि दानान्यष्टौ विरषतः ॥ क्षीरं दधि धतं वाऽपि मधु तैं गुडं तथा । यः प्रयच्छति विप्रम्यो सर यम॑ नोपप्तपेति ” ॥ शय्यादाने विष्णुपर्मोत्तरेष-
८५ शस्यादानेन चाऽऽपम्रोति मायां बाह्यणप्तत्तमः । द्त्वा द्विनाय शयनं स्वास्तीणं सोत्तरच्छदम् ॥ कुटे महति संमतां रूपद्रविणपतयुताम् । तथा पक्षवतीं मारया प्राग्नोति करागां तथा ॥ अनेनैव च दानेन मायो पतिमवाप्नुयात् ” ।
तथा--“ वितानकरप्रदानेन सर्वपापैः प्रमुच्यते । छत्रदश्च तथा विप्रो ना कायां विचारणा ॥
1" १क.ख.ग. मध्विदः। २क. ग. युतं र ३ घ. मर्दते। ४ ख. श्दते कण्टका" ५ ग, कन्द्का । ६ ख, ग, ^तरत्यपिं । शः ।
आचाराध्यायः ] याज्ञवरक्यस्मरतिः। ३४७ ( दानप्रकरणम् < )
छं शतशखाकं ठु दक्तैवाऽऽतपवारणम् । सवेपापविनिर्भक्तः स्वगोके महीयते ॥ याम्यं मागें तथा याति सुखेन द्विनपघ्त्तम । उपानहौ तथा दत्वा छे जेहसमन्विते ॥ रथमश्वतरीयुक्तं तरिदिवं प्रतिपद्यते 1 सवेपापविनि्ुक्तो याम्यं माम सुखं नेत् ॥ मास्यदः ध्ियमाम्नोति फ्दः सफडाः क्रियाः । अनुडेपनदानेन सवेतायेः प्रमुच्यते ” ॥ तथा--“ नरशन्द्नदानेन रूपवानभिजायते । सोमाग्यकारकं प्रोक्तं प्रदानं कुङ्कुमस्य च ॥ तथा कपुरदानेन सवान्कामानवाघ्रुयात् । खूगनामिप्रदानेन यशमा मुवि राजते ” ॥ वायुपुराणे-“ चन्दनानां प्रदातारः शङ्खानां मौक्तिकस्य च | पापकनपि पितसतारयन्ति यथा श्रुतिः ” ॥ टृक्षदानं महाभारते-^पुष्पोपगं वाऽथ फलोपगं वा यः पादपं छम्बयते द्विजाय । स स्रीपमृद्धं बहुरत्नपूर्णं प्राप्नोल्ययत्नोपगतं गृहं वै ” ॥ यपरः--“ देवतापुष्पदानेन जायते श्रीप्तमन्वितः । ऊष्वं गतिमवाभ्नोति यञ्च धूपप्रदो नरः ॥ भर्मोषधमथाम्यङ्गं माक्षिकं ठवणं तथा । यः प्रयच्छति विप्राय सोमाग्यं तु प्त विन्दति ॥ अत्नग्रदानादाम्रोति यान्कामाननततेप्तितान् । पानीयस्य प्रदानेन तृपति विन्दति शाश्वतीम् "| विष्णुः-“ यद्यदिष्टतमं छोके यच्चास्य दयितं गृहे । तत्तदुणवते देये तदेवाक्षयमिच्छता » ॥ भविष्योत्तरे शय्यादानम्- ¢ श्रीकृष्ण उवाच-- शय्यादानं प्रवक्ष्यामि तव पाण्डुकुोद्रहं । यां दत्वा सुखभागी स्यादिह छोके परत्र च ॥ अनित्यं जीविते यस्मात्पश्चात्कोऽन्यः प्रदास्यति । तावत्स बन्धुः स पिता यावज्जीवति मारत ॥ 1 १ ख, (वकामविः । २ क, ग, तथा । > क, ग, गन्धौष* ।
ज्व
३८८ अप्राकोपराभिषापरादिलयविरचितदीकासमेता-- [१ प्रभमः-- ( दानभ्रकरणम् ८ )
मृतो मृत इति ज्ञात्वा क्षणात्लेहो निवतेते । तस्माद्यत्नेन दात्यं खयं मोज्यफडादिकम् ॥ आत्मेव ह्यात्मनो बन्धुरिति संचिन्त्य चेतप्ता । आत्मैव यदि नाऽऽत्मानं दानरधर्मैः प्रपूजयेत् ॥ कोऽन्यो हितैकरस्तस्माद्यः पश्ात्पुनयिष्यति । तस्माच्छय्यां समापा सारदारुमयीं इढ।म् ॥ सुदन्तपत्नरचनां हेमपटेरटंकृताम् । हपतूढीपरिच्छनां शुभगण्डोपघानकाम् ॥ प्रच्छादनपटीयुक्तां धृपगन्धाधिवािताम् । तस्यां सस्थापयेद्धेमं हरं रक्ष्या समन्वितम् ॥ तच्छीषेके घुतयुतं कटश परिकल्पयेत् । विज्ञेयः पाण्डव सदा सर निद्राकठशो बुधैः ॥ ताम्बूकुङ्श्ुमक्षोदकपृरागुरुचन्दनम् । दीपकोपानहच्छत्रचामराप्तनमाजनम् ॥ पार््षु स्थापयेद्धक्सया सप्त धान्यानि चैव हिं । शायनस्थस्य मवति यदन्यदुपकारकम् ॥ युङ्गारकरवाद्यं च पचेवणोवितानकम् । शाय्यामेवंविधां कृत्वा बह्मणायोपपादयेत् ॥ सपत्नीकाय विप्राय पुण्येऽद्वि विधिपूैकम् । यथा न छृष्ण मवतः शुन्या सागरैना तथा ॥ दाय्या ममाप्यशून्याऽस्तु तथा जन्मनि जन्मनि । द्वेषं तस्पममलं प्रणिपत्य विंतयेत् ॥ एकादशे(शा)हेऽपि तथा विधिरेष प्रकीर्तितः । ददाति यदि धमार्थ बान्धवो बान्धवे मृते ॥ विरोषं चात्र राजेन्द्र कथ्यमानं निशामय । तेनपमृक्तं यद्वस्तु किंचि गहे सता ॥ तदवात्रर्यं च तथा वल्लवाहनमाजनम् । यद्यदिष्टं च तस्याऽऽपीत्तत्सर्वं परिकल्पयेत् ॥
१ ख. "धमे अ" । २ क. °ततरस्तः । ख. ^तरतस्तः । ३ ख. ध्गा त । ४ कृ.ग, नं मया ब्रुणु । तेः । ५ ग, गृही मता। ६ क. घ, हे मता।
आचाराध्यायः] याज्गवस्क्यस्मृतिः। १८९ ( दनप्रकरणम् ८ )
तथेव पुरुषं हैमं तस्यां संस्थापयेत्तदा । पूजयित्वा प्रदातन्या सृतश्चय्या यथोदिता । स्वगे पुरंदरगृहे सूयेपुत्राख्य तथा ॥ सखं वस्यसो जन्तुः शय्यादानप्रमावतः । पीडयन्ति न तं याम्याः पुरुषा मींषणा नरम् ॥ न घर्मेण न हहीतेन बाध्यते स नरः कचित् । अपि पापक्तमायुक्तः स्वगेरोकं सर गच्छति ॥ विमानवरमारूढः सेम्यमानोऽप्परोगणेः । आमूतपेष्वं यावनत्तिषठत्पातकव नितः ॥ हाय्याप्रदानमतरढं तव पाण्डुपूज सकीतिते सकरुपरोस्यनिषानमृतम ।
हवि, व क
तद्यो ददाति विधिवत्स्वयमेव नाके कद्पं विकल्परहितः स विभाति सोल्यम् " ॥ इति भविष्योत्तरे शय्यादानरिषिः ॥ २११॥ किच- सवेधर्ममयं ब्रह्म प्रदानेम्यो ऽधिकं यतः ॥ तेदद्त्समवाप्रोति ब्रह्मखोकमव्च्यतः ॥ २१२ ॥ बह्म वेदस्तदध्यापयन्ब्रह्मखोकमविच्युतोऽनपथ्रष्टः भराम्रोति । अत्र हेतुः- ब्रह्मणः सवेधमेमयत्वेनान्पेभ्यः परदेयेभ्योऽथिकम् । भायै मयद्रल्ययः । यथा ज्ञारिपया मगधाः । अन्नमयो यज्ञ इति । अभेदे वा यथा--आनन्दमय अद्येति । अमेदश्चात्र प्रमाणप्रमेययोारमेदोपचारेण । बृहस्पविः- ^“ पतहलमेव धेनूनां शतं चानइहां समम् । कतानदुत्समं यानं दशयानप्तमो इयः ॥ दशवाजिप्तमा कन्या मूमिदानं च तत्समम् । मूमिदानात्समं नात्ति विचादानं ततोऽधिकम् " ॥ यमः-““ इमां पर्वं च यो ददयात्सवेरत्नेपरोमिताम् । दद्याचच्छाल्लं च विप्राणां तच्च तानि च तत्समम् ” ॥ बह्मदानप्रसङ्गेन विधान्तरदानपिधिरूष्यते । तत्र भविष्योत्तरभ्रू-“ विदयादानविधि वक्ष्ये याथातथ्येन तेऽधुना । यथातथ्यं फं यच्च दत्तेन यदुनन्दन ॥
१ क, स्वर्गे । २ ग. "मतुं! ३क.ग. ° । तेभ्यो द ४घ, सदयम् । ५ ख, ध. तत्पदं सम । ६ ग, ङ, ° च्युत्तम् । ७ ख, घ. परू । ददानः ।
(क क
३९० अपराकौपराभिषधापरादि यविरचितटीकासमेता- [१ प्रथमः-- ( दनभ्रकरणम् < )
दुभेऽहवि विप्रकथिते गोमयेन सुशोमनम् । कारयन्मण्डछ दिभ्य चतरं समन्ततः ॥ पुष्यश्रकरसेयुक्तं स्वस्िकादिपमन्वितम् ।
पुस्तकं तत्र संस्थाप्य गन्धपुष्पैः समचैयेत् ॥ सौवण ठेलनीं कायां रोप्यं च मषिमाजनम् । दीपञ्वाङाप्तमुदभूतकज्जेन मघी भवेत् ॥ ओदुम्बरामन्नपाणिधृष्टबोररपसान्विता ।
ठेखकं पूजयित्व तु प्रारम्भं कारयेत्सुषीः ॥ विनीतश्चाप्रमत्तश्च ततः प्रशति ङेखकः 1 मा्ानुस्वारपंयुक्ं पदच्छेदेः समन्वितम् ॥ समानि समरीर्षाणि वतुखानि घनानि च । कमात्राघर प्रतिबद्धानि यो जानाति सर ठेखकः ॥ ठेखयदक्षराणीह तद्धतेनान्तरात्मना ।
अन्थानां पञ्चकं वाऽथ दशकं विंशमेव वा ॥ जिरांवा चत्वारिंशं वा परं पञ्चाशकं सुधीः । पद्वाक्यप्रमाणन्नो मपुरल्ञिग्धमुक्टयचिः ॥ सामाजिकेषु तूपतेषु देषु च शनेः शनैः । +निष्पादयिता सच्छाह्लं रोवं वाऽप्यथ वैष्णवम् ॥ निष्पादिते पुनः पूज्यो ठेखको वज्ञमूषणेः । संपूजयित्वा तच्छाञ्चं देय गुणवते तथा ॥ शालैपंमावविदुषे वाचके च प्रियंवदे । वखयुग्मेन(ण) संयुक्तं पुस्तकं प्रतिपादयेत् ॥ सामान्यं सवेरोकानां स्थापयेदथ वा मदे ।
अनेन विधिना दत्वा यत्फडं प्राप्यान्नरः ॥
तदहं ते प्रवक्ष्यामि युधिष्ठिर निबोध मे ।
यत्फलं तीथयात्रायां यतुण्यं यज्ञयाजिनाम् ॥ कपिदानां सहस्रेण सम्यग्दत्तेन यत्फलम् ।
तत्फटं समवाप्नोति पुस्तकेकपदानतः ॥
# एतदधं न विद्यते क. ग. घ. पुत्तकेषु । + ल्यबभाव आर्षः । एवमभेऽपि ।
न 9 न । ड्दौ १ग. घ. प्रकार । २ क. घ. ओडम्बः। ग. ओीड्म्बः। ३ ग. प्त्वाञ्ड्दौ भ्रा ४ ग, ध, "त्तं पाद् । ५क, ग, घ. ¶चिः 1 समाः । ६ ग. सुभू" । ७ ग, शव्रसद्धाव° } < घ. सदतं ।
आचाराध्यायः ] { दानप्रकरणम् ८ १
याज्ञवरक्यस्प्रतिः | ३९१
पुराणं मारतं वाऽपि रामायणमथापि वा |
दत्त्वा यत्फढमाम्रोति पाथं तत्केन वण्यते ॥ प्रातरत्थाय यः शिष्यानध्यापयति यत्नतः | वेदशाच्धं तु पठितं कीतितं सदश्च कृतम् ॥ उपाध्यायस्य यो वत्ति दत्वाऽध्यापयते द्विभान् । किं न दत्तं मवेत्तिन धर्मकामाथेदरदिना ॥ छात्राणां मोजनाम्यङ्गं वदं मिक्षामथापे वा । दत्वा प्राति पुरुषः सवैकामानपंशयः ॥ विवेको जीवितं दीर्ध सवेकामार्थसंपदः ।
स्वै तेन म्वेदत्तं राणां मोनने कते ॥ शद्लशाख्रकखरिस्पं यो यमिच्ेदुपार्जितम् । तस्यो पकारकरणे पाथं कार्यं सदा मनः॥ वाजपेयप्रहस्स्य प्तम्यगिष्टस्य यत्फलम् । तर्फटं समवाप्नोति विदयादानाच संक्षयः ॥ शिवाच्ये विष्णुगृहे सूथेस्य मवने तथा ।
यः कारयति धमत्म सदा पुस्तकवाचनम् ॥ गोमूहिरण्यवाप्तांि सयनान्याप्तनानि च | पर्यहं तेन दत्तानि मवन्ति पुरुषर्षभ ॥
धमोधरमौ न जानाति विद्याविरहितः पुमान् । तस्मात्सर्वत्र घमीत्मा विद्यादानरतो मवेत् ॥ ्रटोक्यं चतु(त्वा)रो वणाश्चत्वारधाऽऽभ्रमाः एक् | ब्रह्माद्या देवताः स्वां वि्यादाने प्रतिष्ठिताः ॥ चतुयगानि(णि) राजेन्द्र एकप्ततिपरख्यया । कल्पं विष्णुपुरे तिष्ठन्पन्यमानः सुरोत्तमः ॥ कषितिं चाऽऽगत्य कान्ते राजा मवति धार्मिकः । हस्त्यश्चरथयानाढ्यो दाता मोक्ता विमत्सरी ॥ रूपसम्पन्नो दीरघायुर्नीरुनो मवेत् । पुत्रपोतरैः परितो जीवेच्च शरदां शतम् ॥
दनं विरोषफठदं जगतीह नान्यद्धियां विहाय वदना्जनङ्ृताधिवाप्ाम्।
गोमूहिरण्यगजवाजिरथादि प्रवं तां यच्छता किमिह पार्थं भवेच दत्तम् ” ॥
१ ख, घ, द्विजम्) २कृ, घ, कल्पान्ते ।
३९२ अपराकौपराभिधापरादिल्यविरवितधकासमेता- [१ प्रथमः- ( दानप्रकरणम् < )
इति भविष्योत्तरे विधादानविधिः। पत्स्यपराण- ५ मत्स्यउवाच--प्राणं सवशाल्लाणां प्रथमं ब्रह्मणा स्मृतम् । अनन्तरं च वक्त्रेभ्यो वेदा यस्य विगताः ॥ पुराणमेकमेवाऽऽपीत्तसिमन्काछान्तरेऽपि च । निवमे्ताधने पुण्यं शतकोरिप्रिविस्तरम् ॥ तदर्थोऽत्र चतुरुकषेः संक्षेपेण प्रदरितः । पुराणानि दज्ञष्टो च साप्रतं तदिहोच्यते ॥ नामतस्तान्प्रनि )वक्ष्यामि शणुष्वमृषिप्त्तमाः । मह्मणाऽमिहितं पूवं यावन्मात्नं मरीचये ॥ बाह्यं तदश पराहसन पुराणं परिकीत्यैते । छिलित्वा तच यो दद्याजर्षेनुपमचितम् ॥ वैशाखपौर्णमास्यां तु बह्म्ोके महीयते » । ग्रन्थ १०००० इति ब्रह्मपुराणदान विधिः । ( १ ) ८ एतदेव यदा पद्मममृद्धैरण्मयं जगत् । तत्कथान्ताश्रयं तद्वत्पाद्ममित्युच्यते बुधेः ॥ पाञ्ं तत्पञ्चपश्चाशत्पदल्ाणीहं प्यते । तत्युराणं च यो ददयात्सुवणेकमलान्वितम् ॥ ज्येष्ठे मासि तिछेयुक्तं सोऽश्मेधफटं छमेत् " । ग्रन्थः ५५००० इति पञ्मपराणदानविधिः । (>) ८८ वाराहकस्पवृत्तान्तमधिकल पराशरः । यत्प्राह धमौनखिखांस्तदयुकतं वैष्णवं विदुः ॥ तदाषाढे तु यो दइयाइवृतयेनुपतमन्वितम् । पोणेमास्यां विपृतात्मा पर पदं याति वारुणम् ॥ जयोरविरातिपराहसं तत्पुराणं विदु्ुषाः › । न्थः २३००० इति विष्णुपुराणदानविषिः । ( ३ ) ८५ श्चुतकल्पप्रपत्धेन धमीन्वायुरिहान्वीत् । यन्न तद््यवीयं स्यादुद्रमाहत्म्यप्तयुतम् ॥ चतुर्विंशं तिपताहक्लं पुराणं तदिहोच्यते । श्रावण्यां श्रावणे मापि गुडधेनुप्तमानितम् ॥
१ ग, ध्था चाऽऽ्रः। ध, शति वराहपु+३ क्, ख, ग. त्सदल्लाणि पुः
>
आचाराध्यायः 1 याज्ञवरयस्प्रतिः। ३९३ ( दनप्रकरणम् ८ )
यो दद्याद् षिंयुक्तं ब्राह्मणाय कुटुम्बिने । शिवोके सत पूतात्मा कस्पमेकं वसेन्नरः ” | ग्रन्थः २४००० इति वायुपुराणद्ानविषिः । ( ड )
« यत्राधिकृत्य गायन्तीं वण्यते धमेविस्तरः । वृत्रासुरवधोपेतं तद्धागवतमुच्यते ॥ टिखित्वा तच यो दद्यद्धेमरसिहप्तमन्वितम् । पौणेमास्यां प्रोष्ठपद्यां स याति परमं पदम् ॥ अष्टादश सहस्राणि पुराणं तत्प्रकीर्तितम् `! ।
मन्थः १८००० इति भागवतपुराणदानविषिः । (५ ) ^ यत्राऽऽह नारदो घमीन्वृहत्कटपाश्रया स्वह । पश्चविंशत्हस्राणि नार वीयं तदुच्यते ॥ तदिषे पञ्चदश्यां तु यो दवद्धनुंयुतम् । परमां सिद्धिमामोति पुनरृत्तिदुंमाम् ? ॥ ग्रन्थः २५००० इति नारद एुराणदानभ् । ( ६ )
^“ यत्राधिक्ृलय शकुनीन्धर्माधर्मविचारणम् । पराणे नवसह मारकैण्डेयमिहोच्यते ॥ परिरेख्य च यो दयत्तोवणैकरितंयुतम् । कातिक्यां पोण्डरीकस्य यज्ञस्य फटमागमवेत् ” ॥
ग्रन्थः ९००० इति माकेण्डयदानविधिः । ( ७ }
८ यत्तदीश्ञानकरपस्य वृत्तान्तमधिकलय च । विष्मयाभ्भिना प्रक्तमायेथं तत्प्रचक्षते ॥ छेखयित्वा च यो दद्याद्धेमपद्चप्तमन्वितम् । मा्मेशी्या विधानेन तिर्घनुयुतं तथा ॥ तच्च षोटशपाहस्तं सवेक्रतुफट्प्रदम् » ॥
अनन्यः १६००० इट्याभ्ेयपुराणद्ानविधिः । ( ८ )
« यत्राधिकृत्य माहात्म्यमादित्यस्य चतुमृखः । अघोरकद्पवृत्तान्तभपतङ्गेन जगल्स्थितिम् ॥ मनवे कथयामाप्त मृतग्रामस्य छक्षणम् । चतुर्दशा सह्राणि तथा पञ्च रातानि च॥
कृताम नििानााााााािािाााणााााा्ाभनमानयण
१ घ, .रिलि्य ¦ ध् 8
३९४ अपराकीपराभिधापरादिस्यविरचितदीकासमेता- [ १ प्रथमः- ( दानप्रकरणम् < )
मविष्यच्चरितप्रायं मविष्यत्तदिहोच्यते । तत्पौषे मानि यो दद्यात्वोर्णमास्यां विङ्ेषतः ॥ गुडक्कुम्मपतमायुक्तमचिष्टोमफटं रमेत् "' । ग्रन्थ; १४५०० । इति भविष्यत्पुराणदानविधिः (९ ) ८८ रथन्तरस्य कल्पस्य वृत्तान्तमधिङ्त्य च । सर्वाणनीरदायाऽऽह कृष्णमाहात्म्यमुत्तमम् ॥ यन्न ब्रह्मवराहस्य चरिते वण्यते महत् । तदष्टादश्साहस्ं बरह्मवेवतेमुच्यते ॥ प्राणं ब्रह्मवैवर्ते यो दद्यान्मावमाप्ति च । पौर्णमास्यां च मगवन््रह्मरोके महीयते ›' ॥ ग्रन्थः १८००० इति ब्रह्मवैवतेदानविधिः ( १० ) ८८ यत्रा्िलिङ्गमध्यस्यः प्राह देवों महेश्वरः । धमीधकाममेोक्षाथमाम्नेयमधिकलय च ॥ कल्पं तछेङ्गमित्युक्तं पुराणं ब्रह्मणा खयम् । तदेक दशाहं फास्गुने यः प्रयच्छति ॥ तिच्धेनुपमायुक्तं स॒ याति शिवसतात्म्यताम् ` । गन्थः ११००० इति लिङ्गपुराणदानविधि;ः । ( ११) ८ महावराहस्य पुनमौहात्म्यमधिक्रत्य च । विष्णानाऽभिहितं क्षोण्ये तद्रराहमिहोच्यते ॥ मानवस्य प्रपङ्धेन कल्पस्य मुनिप्तत्तमाः । चतुिश्ेतिसाहस्तं पुराणं तदिहोच्यते ॥ काञ्चनं गरुडं कृत्वा तिखषेनुक्षमन्वितम् । पौर्णमास्यां च यों ददयाद्भाल्मणाय कुटृम्बिने ॥ वराहस्य प्रदानेन पदमाभ्नोति वैष्णवम् ?” । ग्रन्थः २४००० इति वाराहपुराणद्नविधिः ।( १२) ५८ यत्र माहेश्वरं धर्ममधिक्रत्य च षण्मुखः । कस्ये तान्पुरुपे वृत्तचरितैरुपशोभितम् ॥ स्कान्दं नाम पुराणं तदेकाश्ीतिर्मिगद्यते । सहस्राणि श्तं चेकमिति यत्नेन पल्यते ॥ [2
9 ग, तद्वारा?। २ क. ख. ग, शशत्तदस्राणि पु ।
आचाराध्यायः ] याज्ञवस्क्यस्मृतिः । ३९५. ( दानप्रकरणम् ८ )
परिरेख्य च यो दद्यद्धेमशुरुप्तमन्वितम् । रेवं पदमवाप्नोति मीने चोपगते रवो ५ ॥ ग्रन्थ; ८११०० इति स्कन्दपुराणद्ानविधिः ।( १३ ) ८५ त्रिविक्रमस्य माहात्म्यमाधिङ्ृलय चतुमुलः । त्रिवर्मभम्यधाचन्न वामनं परिकील्येते ॥ पुराणं दश्शप्ताहसरं खयातं कस्पानुगं शिवम् । यच्च तद्िषुवे दद्द्विष्णवं यापो पदम् › ॥ ग्रन्थ; १०००० इति वामनपराणदान विधेः । (१४) ५ यत्र ध्मीयंकामानां मोक्षस्य च रराटे । माहात्म्यं कथयामाप्त कूर्मरूपी जनाद॑नः ॥ इन्द्रदस्नप्रपतङ्धेन ऋषीणां शक्रप्तनिषो । स॑प्दश्च सहस्राणि रक्ष्मीकर्पानुषज्गिकम् ॥ यो दद्यादयने कौर्म हेमक्रूम्॑तमचितम् । गोप्रहसप्रदानस्य प्त फटे प्राप्नुयान्नरः ›! ॥ न्थ; १७००० इति कू्मपुराणद्ानविधिः । ( १९ ) ८८ श्रुतीनां यत्र कर्पादौ प्वृत््य्थ जनादेनः । मत्स्यर्पी च मनवे नरस्िहोपवणंनम् ॥ अधिकतया त्रवीत्सप्त सक्तकस्पमुनिन्रतम् । तन्मत्स्यमिति जानीष्वं सहस्राणि त्रयोदश ॥ विषुवे हैममत्स्येन येन्वा चेव समन्वितम् । यो ददयास्पूथिवी तेन दत्ता भवतिं चाकि ५ ॥ ग्रन्थः १३००० इति मरस्यपुराणदानविधिः । ( १६ ) «८ यदा च माङ्डे कस्पे विश्चन्ते गण्डो भवेत् । अधिज्य ब्रवीत्कृप्णे। गारुडं तदिहोच्यते ॥ तदष्टादरकं चेह सहस्राणां प्रपद्यते । सोवणेहसपयक्तं यो ददाति इ्भेऽहनि ॥ प॒ द्धि मते मुख्यां शिवलोके च पंद्थातिम् ” । ग्रन्थः १८००० इति गरुडपुराणद्नविषिः । ( १७)
(५ 9 / म, 9 १क.ख. सप्यधाः। २घ. विधिम् । ३ ख. ध, सर्ताद । ध. द च्छच सदस्राणीह् १ ।
३९६ अपराकोपराभिषापरादित्यविरचितटीकासमेता- [ १ प्रथमः-¬> ( दानप्रकरणम् ८< ^ ब्रह्मा ब्रह्माण्डमाहत्म्यमधिकरत्यात्रवीत्पुनः । तच द्वादशप्ताहस्नं ब्रह्माण्डं द्विशताधिकम् ॥ मविष्याणां च कर्पानां श्रुयते यञ्च विस्तरः । तट्रह्याण्डपुराणं तु बह्मणा समुदाडतम् ॥ यो दद्यात्तद्यतीपाते पत्रोणयुगस्रय॒तम् । राजप्ुयत्तहस्तस्य फर प्राञ्माति मानवः? ॥ ग्रन्थः १२२०० इति बह्माण्डपुराणदानविधिः । ८ १८) इति मात्स्य विद्यादानम् । नान्द्पुराणे-““ शाखे यस्माजगत्सवं संधितं च शहमाह्मम् । तस्माच्छाञ्चं प्रयत्नेन दातस्यं शुभकर्मणा ॥ विदयाश्वतुदर प्राक्ताः क्रमेण त् यर्थास्थिति | षटङ्गाश्चतुरो वेदा धमराल्ं पुराणकम् ॥ मामा तकं इति च एता विद्याः प्रकीर्तिताः| आयुर्वेदः पतामवेदो बहुमेदः प्रकीतितः ॥ सर्वोत्तमा चाऽऽत्मविदया संप्तारमयनाशिनी । सवेदुःखान्तकरणी सपापविनाशिनी ॥ एता विद्याः समाख्याता बहूमदोपमेदतः। कडा वद्यस्तथा चान्याः शहैखविद्यास्तथा पराः ॥ सवां एव महामाग सदा सर्वार्षसाधिकाः। स्थिताश्च तारतम्येन विशिष्टफटप्ताधिकाः ॥ आत्मविद्या प्रधाना तु तथाऽऽयर्वदपंन्ञिता । पमव्रणायनारताः कटाः सवायथप्ताधिकाः ॥ सस्यविद्या च वितता एता विद्या महाफडाः ययक जाव्ते प्रणा कयाऽपे किंड कुत्रचित् ॥ प्रयच्छत्यक्षया्ीकानिषिना वाऽविधानतः | शिख्यविद्यां नरो दत्वा वेष्णवं छोकमापरुयात् ॥ धमशाल्ञे नरा दत्तवा खगे कल्पत्रयं वसेत् आत्मविद्यां तु यो दद्यात्तस्य संख्या न विद्यते ॥ ` १क.ष. पततरण।२क.ग. वृतः ए प ग्ब्मवर सव्र चन्न सवृत । ३ ध. थाविधि । ष * क, ख. ग, ष्टुः सस्यपे।
५ ख, नी सवाकलारशित्पा्थेः । ६ घ. (काः । सामवेदा च ¦ ७कंग यखिलाषी?। ८ ग,
बं पदमा । ९ ध. स्वगलोके महीयते । ददा मन्वन्तरन्मचयस्तारयेन्नरकास्ितन् । वेद्वियां नरो द्त्वा स्वगे ।
आचाराध्यायः ] याञवस्क्यस्परतिः । ( दानप्रकरणम् ८ )
प्यस्य गदितुं सम्बगपि वधैरातायुतेः। एतावच्छक्यते वक्तु यत्कल्पायुतमुत्तमम् ॥ सल्योके वसेन्मर््यो यत्न ब्रह्मा वपेत्प्मुः । अप्येकं नीरजीक्त्य जन्तुं यादरतादरम् ॥ आयुर्वेद्रदानेन किं न दत्तं भवेदुवि । सैस्यवेदप्रदानेन संपन्ना यस्य क्ञाठ्यः ॥
किं नाम न कृतं व्र पुण्ये मवति शाश्वतम् ।
मीमांपाश्चाख्रमाहात्म्याद्बुदध्वा वै वेदनिर्णेयम् ॥
फं न नाम शुभं दन्तं यज्ञकमेप्रवतैनात्।
आत्मविद्या च पौराणी धर्मशाच्लासिकाचया॥
एतद्वियाचयं मुख्यं पषदानक्रियाफठेः । धरमशाद्धं नरो बुद्ध्वा यत्किचिद्धमंमाश्रयेत् ॥ तस्य धर्म दशगुणं धरभशाखप्रदस्य वे । पुराणाख्यानविद्धांसः पितरदेवाचैने रताः ॥ लोकान्सवीन्कामपूरणान्यान्ि सवे मोदयान् । पुराणविद्यादातारस्त्वनन्तफटमागिनः ॥ जआत्मक्िाप्रदातारो नरा धर्ू्तमाश्रयाः । न पुनर्योनिनिरयं प्रविशन्ति इुरल्यम् ॥ उत्तीणीः सवेपापेम्यः सपूत्रपडुबान्धवा; । मुच्यन्ते निरयरघेरिरपंस्येयातनात्मकेः ” ॥ तथा-“ -छोकं प्रहेडिकां गाथामथान्यद्वा सुमाषितम् । द्त्वा प्रीतिकरं याति खोकमप्परपतां शुभम् ॥ यदेतत्पुण्यमाख्यातं विच्यादानस्य साप्रतम् । देशकार्विधिश्चद्धापात्रयोगात्तथाविषम् ॥ प्रामोति कोध्गुणितं फं विचयप्रदो नरः । यस्तु पुण्यपरो मर्त्यो जिगीषुः कीतिप्ताधकः ॥ स विधानेन वै ददाह्विघां विविधकामदाम् । एवं विद्यप्रदानेन स्वेकामगुणाचितम् ॥
३९७
१ख. घ. श्तु यः कल्पाः! २ क. ख. ग, ्रसदेन । २ क, सम्परवेः ॥ ४ क, ग, तेन ।
५क. ग, शमावरेतर । तः।
कि, क
३९८ अपराकांपराभिधापरदिदयविरवितरीकासमेता- [ १ प्रथमः-
यत्नेन पात्रे दातन्यं रहस्यं ह्येतदुत्तमम् । उदर्य देवतादत्तं प्रदानं यत्न कुत्रचित् ॥ तस्याप्तमप्तपुण्यस्य केन पृप्यं निरूप्यते ›› । असमाप्रं पण्यं येन सोऽसमाप्नपुण्यः ।
¢ गुरुमाराध्य यत्नेन विद्याग्यारूयानपारगम् । शक्त्या मक्लया प्रणामेन धनैः पर्मगणेसथा ॥ यथा घटप्रतिच्छन्ना रत्नराजा महाप्रमाः अरकिंचित्करतां प्राप्तासद्वद्धियाशतुदंश ॥ विना तु गुरुणा प्तम्यम्बोधकेन विपथिता । नैव विचयाफढ्प्राप्तिगरं तस्मात्त पजयेत् ॥ खम्दाममृषणेर्नित्यं यथा देवं पिनाकिनम् । यो गुरं पूनयेनिलयं स्थितं वा प्रस्थितं च वा ॥ तत्परततादेन यस्मास्मर प्राप्ुयात्सर्वपतंपदम् । तस्माद्र प्रयत्नेन महादेववदर्चयेत् ॥ मक्त्य प्रीत्या प्रयत्नेन श्रद्धया च सदेव हि । एष माता पिता ह्येष एष एव च बान्धवः ॥ एष चिन्तामाणिशवैव एष एव च मे सुत् । एवं ्द्धापरो निदं गुरुमाराषयेद्बुषः ॥ अज्ञानडुःखडमनं नरकोद्धारणं तथा | कुतो माता पिता वाऽपि बान्धोऽपि महारणः ॥ ताहगम्युदयं कुयौयादृ्ुरयाहूरर्महत् । कोऽन्यो ज्ञानेन दुःखोषादु द्धरेद्धवबन्धनात् ॥ सम्यक्शाखराथबोद्धारं महादेववदनैयेत् । वस्तुमात्रेण यो ज्ञानं शाज्ञरूपमुपन्यतेत् ॥ स॒ तावच्छिववत्पूज्या भक्त्या सवमयापहः । यस्तु शब्लविवक्षास्यं विषाय प्रपजयेत् ॥ पदवाक्याथेनोषेन सम्यक्डाच्चप्रवतैनात् । र्वोत्तराथसंगत्या सम॒दाया्निश्चयात् ॥ सखशाख्रामिमता वाचः ्तम्यम्यो वेत्ति तत्वतः । स तु साक्षान्महाबुद्धि्मगवानिह शंकरः ॥
( दानभ्रकरणम् < )
~~~ ~~ = --
9 कृ, "तनजा म । > ख, '्यौवत्कुयातति युद” ।
भाचाराध्यायः ] याञ्ञवरक्यस्मृतिः। ३९९ ( दानप्रकरणम् ८ )
तं मजत्पवैमविन मक्तियोगेन सदा | दिव्येन विना यद्रलगदन्धं विमान्यते ॥ गुरुवाकेय विना सर्वे तथेव हि तमोमयम् 1 तस्माद्यथा महादेवं तद्वदेव गुरं सदा ॥
यः परयति स पुरुषः सवैधर्मानवाप्नुयात् । विद्या च मुख्यं दानानां गुरूतोऽ्य विधिं पनः ॥ शचत्वा विधेयं विधिवच्छरद्धया मावितातना । सत्या तस्यस्त॒ ता दाद्विशेषाहूणक्ञाडिषु ॥ उपयोभ्यं च यद्यस्य तत्तस्य प्रतिपादयेत् । सुराटयेषु स्वेषु यथाविभवविस्तरैः ॥ दात्यास्तु प्रयत्नेन महापुण्यफलािभिः। दत्वा तु पुस्तकं तत्र पितणां र्मुदिरोत् ॥ बान्धवानां च हृद्यानामनन्तं फटमिच्छता | ततो दत्वा विधानेन तां विद्यां शिवमन्दिरे ॥ ततच्च मोजयेद्िपान्रुद्रमक्ताश्च मानवान् । यथाकति च कतव्य उरपवः स्वेषु वेदमसु ॥ राज्ञा च नगरे कायों आमे भमािवैस्तथा । गृहे गृहस्थैः करतम्य उत्सवे बन्धुभिः सरह ॥ लतेभृक्तेः समारब्धः समिमिः सप्तमाहितैः । प्रतियुक्तेस्ततः भाव्यं शाखं श्रद्धाप्तमन्वतिः ॥ वाचकं दक्षयेत्त्न यथाविभवविस्तरै; ।
गुरुं च भक्तया मतिमान्यथाश्चक्ति न मायया ॥ ततः पुष्येशच पृपेश्च श्रावकान्पंप्रपूजयेत् । वाचको ब्राह्मणः प्राज्ञः श्ुतश्चाख्रो महामनाः ॥ अम्यस्ताक्षरविन्यस्तो वृत्तराखरविक्षारदः। राञ्दाथवित्परगल्मश्च विनीतो मेषयाऽचितः ॥ गीतज्ञो वाक्यविच्छराग्यस्वरोऽन।विरमाषकः | गुरुश्च धमवाग्प्रज्ञः श्रुतरशाख्रो विमत्सरः ॥
१ क. ख. ग, “ओ भक्षये" । २ ध. शिन्यासो वु“ । ३ घ. न्नीतः सदया?) ४ क,ख, विच्य । ५ग. ध. 'रोऽवाविः & ग. शा्ञविश्चारदः। बिं*।
90
अपराकौपराभिधापरादिद्यविरवितरीकासमेता-- [ १ प्रभमः-~
( दानप्रकरणम् ८ ) विप्रः प्रकृतिपंशुद्धः श्रुतिस्मतिमुखः सद्ा । सुवृत्तस्तकंशाखरजञो धर्मराज्ञविशारदः ॥ खम्यस्तशाश्लपंरोहः प्कृताेपरवतकः ।
नाप्रक्रमकृतभ्याख्यः पोवीपयीर्थविष्टषीः ॥
विष्टीः प्रदृष्टवागिलयथः । --पावापयविशिष्धपीरिति पाठे पौवापय विशिष्ठ सविकश्चेषा संबन्धप्रापणारिमका घीयस्येति भावः।
५ अध्याय विच्छेद विभक्तार्थप्रयोजकः# ॥
संस्कारः संस्कृतां विं प्रङ्तैः प्राङृतामपि ॥ आङापमत्रे्व्याख्याने्श्च रिष्यान्बोधयेत्। देशामिषानविन्यापेबोधयेच्चापि यो गुरुः ॥
स गुरुः स पिता माता स तु चिन्तामणिः स्मृतः| यः शाल्लोपायमास्याय नर्केम्यः समुद्धरेत् ॥ कस्तेन सदृशो छोके बान्धवो मुवि विद्यते । यस्य वाग्रदिमपतघेनँ नरयते हदधत तमः ॥ महापतपताररननीमवं शोकं महारतः नोद्विजेत्तस्य पारुष्ये न च वै छोप्य पृच्छतः | न चास्य व्याचिदुःखेषु मानां चापि शोधने । प्रपादयेत्त॒ कपितं दुःखमप्रं मद्धरेत् ॥ रोगेभ्यश्चापि यत्नेन परिरक्न्न चेद्विजेत् ।
एवं व्याख्यां शमां श्रुत्वा गुरुवक्नाच्रोत्तमः ॥ विधेयं चिन्तयेद्यत्नात्परत्र हितकारणम् । शणयच्छरद्धया युक्तः प्रणतोऽभिमतो गरो; ॥ भिषजां वचनं कायं गुरूणां च महात्मनाम् । न तरतं स्वयं कुयात्ते समिद्धानर्त्विषः ॥ अप्रस्तुतकथाक्षेपं यः कयोदगरतो गरो; ।
स ब्रह्महयामामाति गुरूवक्थष्वानेश्चयात् ॥
-----____-_-_-------------------~- + इत आरभ्य भाव इयन्तं न विद्ते ग. घ. पुस्तकयोः । * एतदप्रेऽधिकम ग, घृ,
पुस्तकयोः । तयथा--श्रद्धेयो वाग्गतालस्यः प्रीयचित्तावषोधकंः ।
~ --- ---~- = -~----
----------------------
१ क. ख. थेनिष्टधीः । निष्टधीः अकृतवा । २ ख. श्यां भ्रकृ०। ३ ख. श्न दृश्यते टश्णतं । ग, रजननी ।५ग. घ. "युतिः । नो । ६ क. वैलोम्यमुच्छः । ७ ख, ग. घ, कृत्वा । < ख, त्तेस्व ।९ग. घ, त्ते संसिद्धाः} १० क. ख. घ, क्येषु नि०।
आचाराध्यायः 1 याक्वसवयस्पतिः ०१ ( दानप्रकस्णम् ८ )
यच्च श्रुत्वाऽन्यतः शाखं संस्कारं प्राप्य वा शुभम् । अन्यस्य जनयेत्कीति गुरोः सर जह्महा भवेत् ॥ विस्मारयेच्च वा मोडचाचयोऽपि शाल्लमनुत्तमम् । स याति नरकं घोरमक्षयं भीमदर्ीनम् ॥
यस्तु बुदा नरः शाखं किंचित्कुयाच्छुमाशुभम् । मवेच्छतगुणं तद्वै विज्ञाननिरतख वै ॥
एवं विधानतो वाच्यं वाचकेन विपश्चिता ।
तपः शमात्मकं मोगस्वगोदिफठप्ताधकम् ॥ शानेविनोध्य वै वाच्यमध्यात्मादि च यद्धवेत् । क्द्धोक्तै द्धपकषोमे घारावर्तेन वाचयेत् ॥ सरागरकतिवोक्थर्वाचयेदद्धपगमे । नानावृत्तानुढ्पेण छाच्ि्यिन च वाचयेत् ॥ सगीध्यायप्तमाक्षो च कथापर्थन्त एव वा । परश्षस्तपदक्षयोगे कुयां दिति विरामणम् ॥
समाप्ते वाचनेऽभी स्तूथे(स्तुया)देवं विचक्षणः । अवधाय जगच्छन्तिमन्ते शान्त्युदकं सएरोत् ॥ देहसुश्रुतं भूयादस्तु व्याख्याननित्यता ।
खोक: प्रवतेतां धम राजा चास्तु जयी पदा ॥ धमेबान्धवपतपननो गुरुश्वास्तु निरामयः ।
इति प्रोच्य यथायातं गन्तव्यं च विंभाम्य तैः ॥ शिष्यैः परस्परं शाल्ञं चिन्तनीयं विचक्षणैः । कथावस्तुप्रपङ्कन नानाव्याख्यानुमावनैः ॥ युक्तिमिश्च स्मरेव्याख्यां चिदैश्वापिं स्वयंकृतैः । एवे दिने दिने व्याख्यां शुणुधा्नियतो नरः ॥
समग्रशान्ञश्रवणेन पां श्रद्धाप्रघानं भवतीह चेतः ।
(0 न क
रागं च शाल्लात्मकमम्युपेति दोषाश्च नाद निखिडेन यान्ति 4 4 यथाकथंचिच्छृणुयाच्न शाखरमश्रद्धयोदाङतधमंपतवः | न
१ ख शन्न २ क. 'वोधकवाच्य ^ २ क. “ति क्ुद्र। ४ ख. युगसंकषपं धा०। ५ घ, मेः । नानावृ । ६ ग. घ. प्ये । ७ क. "जा मवत मे जयी । ध" 1 ख. जा शास्तु । ८ क, ख. भभेसङ्गः । त” । ५१
४०२ अपराकपराभिधापरादित्यविरचितदीकासमेता-- [१ प्रभमः-~ ( दनप्रकरणम् <) ततः समा्तावथ शाल्ञपगैः कथोदये वाऽपि विनीतबुद्धिः ॥ शकत्याऽचेयद्वाचकमगवमेव गुरं च मक्त्य पितुवत्रिका्थीं ” | ध्माथकामा्िकः । ४ एष विंद्याप्रदानस्य प्रधानो विधिरुच्यते । अनेनैव विधानेन बाह्ये शीरश्चाहिनि ॥ प्रनेधवति धीयुक्ते युक्तिन्ञे वेदवेदिनि । विन्यसेच्च शभ शालं महापुण्यनिगीषया " ॥ बेदेदिनि टब्धवेद इत्यथः । ^ धनेवा विपुखेद्षदगुरं कृत्वा सुतमतम् । अध्यापयेच्छुमाञ्डिष्यानभिजनातान्मुमेधपः ॥ एवं विधयाप्रदानं तु सवैदानोत्तमं स्मृतम् । सवदा प्भैवणोनां नरकष्ठुवमुत्तमम् "” ॥ पुव उत्तारः । ८ अनेन विधिना द्वा विद्यां पुण्यपरो नरः । यत्फटं त्वश्वमेधानां शतस्याऽऽशु कृतस्य वै ॥ राजपुयप्तदक्तस्य सम्यगिष्टस्य यत्फटम् । त्फ छमते मर्यो विद्यादानेन माग्यवान् ॥ सवै्स्यसुपंपृणां पवेरत्नोपोभिताम् । ब्राह्मणेभ्यो महीं दत्वा ग्रहणे चन्द्रमूयैयोः॥ यत्फटं छमते मर्त्यो विद्यादानेन तत्फरम् । यावदक्षरसंख्यानं विदयते शाख्रसंश्रये ॥ तावद्रप्हखाणि स्व विययप्रदे। वेत् । यावत्यः पञङ्क्तयस्तत्र पुस्तकेऽक्षरसमिताः ॥ तावतो नरकाल्छुस्यानुद्धूख नयते दिवि । कुर्या वंहयाः। ५ यावच्च पत्रसंख्यानं विद्यते पुस्तके नई
| के, चष, क, क
तावद्वषेसहस्रागि सक्कुढा मोदते दिवि ॥ कः
यावच्च पातके तेन क्रतं जन्मदातैरपि ।
क य ४,
तत्सवं नरयंत तस्य विद्यादानेन देहिनः ॥
7-7-11 यिना १ क् विशुद्धवु । २ क. ख शन्निकाः। ए९। ३ क. ख, श्वयति । * क. °नि धर्मज्ञ इ०। ५ ग. घ, देकं । ६ ग, ^भिज्ञाताः । ७ ख. “णि सकुलो मोदते दिवि । या। ८ ख, °र;। या।
आचाराध्यायः 1 या्नवल्क्यस्मृतिः। ० इ ( द्नप्रकरणम् « )
स जतो मनुजो रोके सर धन्यः प्त च कीर्विमान् | यो विद्यादानसेपरकप्रपक्तः पुरूषोत्तमः ॥ यथाविमवता दद्याद्वियां शास्यविवजितः।
याति पुण्यमयाछ्लोकानक्षयान्मोगमृषितान् ॥
येऽपि पत्रमषीपाच्ररेखनीष्ंपयादिकम् ।
दद्युः शाल्राभियुक्ताय तेऽपि विद्यप्रदायिनाम् ॥ यान्ति ठोकाञ्छुभान्मत्याः पुण्यक महाधियः इति विद्याप्रदानस्य महामाग्यं प्रकीतित्तम् ॥
त्ततत्पातकमुक्ता नयत सप्तजन्मजंः | इति नन्दिपुराणे विद्यादानविधिः अथ मत्स्यपुराणे कट्पदानम् । कर्पानुकीतैने वै्ये सैपापप्रणाश्चनम् । यस्यानुकीतेनदिर्वे वीर पुण्येन युन्थते ॥ प्रथमः श्वेतकदपस्तु द्वितीयो नीटरोहितः । वामदेवस्तृतीयत्तु ततो राथतरोऽपरः ॥ ररव पञ्चमः प्राक्तः षष्ठः माण इति स्मतः सक्तमस्तु बृहत्कल्पः कन्द्१।ऽषए्म उच्यते ॥ सत्योऽथ नवमः प्रोक्त ईशानो दश्चमः स्मतः व्यान एकादशः प्रोक्तस्तथा सारस्वतोऽपरः ॥ भ्रयादश उदानस्तु गारुडोऽय चतुदशः । कं।मः पञ्चदशाः प्रोक्तः पणमाप्ती प्रजापतेः ॥ षीडशा नारपिदस्तु समानस्तु ततोऽपरः | आअध्रेयोऽष्टादशः प्रोक्तः सोमकश्पसर्वः परः ॥ मीनकद्प इति प्रोक्तस्तत्पुमानिति चापरः । वेङु्ठश्चाप्रस्तस्य ठक्ष्मौकस्पस्तथाऽपरः ॥ चतु वशस्ततः भर्तः पावित्रीकरपपंन्नितः । पञ्चविश्तमो घोरो वाराहस्तु ततोऽपरः ॥ सक्तविश्चस्तु वैराजो गौरीकद्पस्ततः परः । माहेश्वरस्ततः भोक्तल्िपुरं यत्च धातितम् ॥
क्वे ष्क
१ ख. यिनः । या०। २ क. (्लाकर्मः। ग. घ, श्लोके मः! ३ग.नाम 1 * क. ग्व वेदपु । ५स,ग. घ, "तः! ध्यानः। ६ ख, (तः पुनः! मीः। ७क,घ, न्ते वरा ।
क,
० अपराकीपराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता-- [ १ प्रथमः-- ( दनप्रकरणम् ८ ) पितृकस्पस्तथाऽन्ते तु या कुदू्रह्णः स्मृता । इत्ययं ब्राह्मणो मापः सवेपापप्रणाङ्ञनः ॥ आदविव हि माहात्म्यं यद्मिन्यस्मिन्विधीयते । तस्य कर्पस्य तन्नाम विहित ब्रह्मणा पुरा॥ यस्तु दचादिमान्छृत्वा दैमान्परवैणि परवेणि । बह्मविष्णुपुरे कर्पं मुनिभिः पूज्यते दिवि ॥ सर्वपापक्षयकरं कल्पद्ानं ततो भवेत् । मुनिखूपांस्ततः कृत्वा ददयात्करपान्विचक्षणः " ॥ इति मात्स्ये कस्पदानम् । अथादेयानि । तत्र दक्षः-- ^ सामान्यं याचितं न्यस्तमाधिदीराश्च तद्धनम् । अन्वाहितं च निक्षेपः सवसं चान्वये सति ॥ आपत्स्वपि न देयानि नव वस्तूनि पण्डितैः । यो ददाति स मृढत्मा प्रायश्चितीयते नरः ” ॥ सामान्यं साधारणम् । याचितकं परकीयं कायंसिद्धर्थमानीतम् । न्यस्तनि- पिप्रयोर्मेदो द्वितीयेऽध्याये वक्ष्यते । दाराः क्व् । तद्धनं स्ीषनम् । अन्यस्मै दातुमन्येन यद पितं तदन्वादितम् । कालयायनः-“ विक्रयं चेव दानं च न देयाः स्युरनिच्छवः । दाराः पुत्राश्च सवेस्वमात्मनेव तु योनयेत् * ॥ योजयेत्संधयेदि यथः । ५८ आपत्कषे तु कर्तव्यं दानं विक्रयं एव वा । अन्यथा नेव कतंज्यमिति शाखस्य निश्चयः ” ॥ शातातपः“ वेदविक्रयनिविष्ठं खीषु यच्चानितं धनम् । अदेयं पितृदेवेम्या यच क्ीबादुपागतम् ” ॥ निर्वि पराप्तम । ्ञीषु विक्री तास्विति रेषः । ीवान्नपुंसकात् । तथा--“ द्रव्येणान्याय्ब्येन यः करोत्योध्वरेहिकम् । न स्र तत्फष्मारोति तस्याथस्य दुरागमात् ” ॥ यमः--“ सुवर्णं रजतं ताम्रं यतिभ्यो यः प्रयच्छति । न स्त तत्फरमास्नोति तत्रैव परिवतैते ॥
9 ग, घ, टत्रह्मणेः स्यू । २ ग. विकरेयश्वैव । ६ क, ख, "यमेव ।
भाचाराध्यायः 1 याज्गवद्क्यस्प्रति; । ०५ ( दानप्रकरणम् ८ )
पक्रमच्ं गृहस्थस्य वानप्रस्थस्य गोरसः । वृ शच भेक्षवृत्तिम्या न दयं पुण्यामिच्छता ¦ ॥ हृतिः प्षेत्रादिका । भेक्षदत्तयों बह्म चारिपरिवाजकाः । ८ न श्द्राय इविदेयात्स्वसति क्षीरं तिडान्मधु । न शुदरात्प्रतिगृह्णीयात्तषामन्यचिवेदयत् » ॥ खस्तीति न ब्रुयादित्यर्थः । एतच्च भराक्पणामात् । तथा च स्पृत्यन्तरम्-- ८ अप्रणामगते शद्रे न ब्रृयात्स्वस्ि कुत्रचित् › इति । तेषां क्षीरादीनां कयार्थेमन्यद्रयं शूद्राय निवेदयेत् । अङ्गिरा“ बहुम्यो न प्रदेयानि गोगृहं शयनं वियः । विमक्तदक्षिणा ह्यता दातारं तारयन्ति हि " ॥ विभक्तः पृथग्भूत एक इति यावत् । तस्संबन्धिन्यो दक्षिणा वियक्तदक्षिणाः। कचित्पाठः--““ विभक्तदक्षिणा ह्यते दातारं न भजन्ति हि ” इति । तस्यार्थः--एते प्रतिग्रहीतारः कृतदक्षिणाविभागा दातारं न भजन्ति दन- फनिमित्ततयेति । «५ एका ह्येकस्य दातव्या न बहुभ्यः कथं चन । पातु विक्रयमापन्ना दहत्यापक्तमं इुंखम् ” ॥ एका गोद्विबहुभ्यो दत्ता विक्रयमापद्यते । तत्राय दातुदाषः ८८ देवतानां गखूणां च माताप्त्रोस्तथव च । पण्यं देय प्रयत्नेन नापुण्य चोदितं करचेत् ॥
क क
पापं देयतया न कचिद्रिहितमित्यथः । ननु च पुण्यमन्यस्मन शक्य दातमन्येन सदह तस्र स्वस्वामिभावापादनास्तभवात् । न च ब्रह्मदनिभियदान- वद्यथाकर्थचिस्संबन्धमानं तदानपिति वाच्यम् । सप्रदान॑स्य पुण्यस्य च सब न्धपात्रमशक्यं यतः । येवम् । वचनपामाण्याहेयस्य पातस्य च सबन्धः पण्यं फं ददाति पातने तत्फलं भुक्त इस्येवमात्मा कर्ष्यते । तदन्यथानुप- पर्या दीयमानात्पण्यात्पाते पृण्यान्तरोदयः फकमागानुगुणः पारकरप्यत । यत्त न्यायविद्धिरूक-शाद्फटं प्रयाक्तरीति । तत्मथपपुण्यादयविषयम् । द्वितीयादिषर्मोत्पत्तिस्तु वचनपरामाण्यादप्रयाक्तयपि केरप्यत एवि ।
न केवट पापदानमविहितं निषिद्धं च । तथा च यमः-
___ _____-----~~~_~~_~_-~_~_~~-~__~_~__~_~~~~_~_~~~_~~~_~__~_~~~~~-~~~~~-~~~~~~--
१क.ख. श्सम् । वृ । २ख. धदिकी मेः ३ख.ग.ध. ननपु। * ख.ग. देयं तथा न।५ग, घ, नपु" । ६ क, स्यसं (७ क, नै परात्रान्त् ।
४०६ अपराकापराभिषधापरादिलविरचितदीकासमेता- [ १ प्रथमः- ( दनप्रकरणम् < ) ५ कट्मपं ब्राह्मणे द्वा दाता याल्यश्ुमां गतिम् । विनिरमोकविनिमुक्तः पन्नगेन्द्रः क्षतो यथा ॥ नन्दिपुराणे-“ पापदः पापमाभोति नरो क्षगुणं सदा । पुण्यदः पुण्यम।मोति शतश्चोऽथ सहस्रशः ॥ तथा पात्रविरेषेण दानं स्यादुत्तरोत्तरम् । गुरुमातृपितब्रह्मवादिनां दीयते तु यत् ॥ तद्छक्षगुणितं विद्यात्पुण्यं वा पापमेव वा ? । शातातपः-“' प्रक्नपूवं तु यो दचाद्भाह्मणाय प्रतिम्रहम् । सत पुषं नरकं याति बाद्णस्तदनन्तरम् ' ॥ श्दं पठेत्यादेशषः परश्च “ मा ददस्वेति या ब्रूयाद्रवाभिनराह्मणेषु च । तियग्योनिरातं गत्व। बाह्मणेष्वमिनायते ”' ॥ २१२ ॥ श्दानीमददतोऽपि दानफर्प्राप्त्युपायमाह-
प्रतिग्रहसमथोऽपि नाऽऽदत्ते यः प्रतिग्रहम् ॥
य छक दन्ना तान्प प्राप्राते पष्कडान् ॥ २१३॥ भरतिग्रहसमथाऽपे पात्रभूतांऽपि सन्या गोग्रहिरण्यादि न परतिग्रहयाति
स गवाद्दनश्ाराना ये खकास्तान्पुष्कछानविकखान्प्राममोति ॥ २१३ ॥ सवाप्रतिग्रह भाप्रे कचिदपवादमाह-
राः शकि पया मत्स्या गन्धाः एृष्पं दधे क्षकः ॥
माप्त रय्याञञ्पन धानाः प्रत्यास्पेयंन वारे च॥ २१९४ ॥ कुशाष्दकं दयमान न प्रत्याख्येयम् । भृष्टा यवा धानाः। मनुः-- “ शाय्यां गृहान्कुशान्गन्धानापः पुष्पं मणीन्दधि । मत्स्यान्धानाः पयो मांसं शाकं चेव न नि्देत् ॥ तथा-₹““ एषोदकं मृरुफठमन्नमम्युद्धतं च यत्।
सवतः प्रतिगृह्णीयान्मध्वथामयदक्षिणाम् › ॥ अभयद्ाक्तेणापमभयदानमिलयर्थः । अङ्किराः--“ सकषे्रगतं धान्यं वापीकूपगतं जछम् । अभोज्याद्पि तद्छयह्यं यच्च गोष्ठगतं पयः ॥
| १ क. ग. घ. इति प > क,“त्वा चण्डकेष्व ३ ड, ननां स तानाप्रो" । ४ ग, घ नन्समाप्रो" । ५ खं. "वेधा भ्रः ।
जचाराध्यायः ¡ याज्गवद्क्यस्मृतिः | % ०७ ( दानप्रकरणम् ८ १
विच्छिननेष्वथ पक्षेषु हविःष्वाग्राग)यणेष च | इट त्वधिङृतां कुयात्पुकृतं च न छोपयेत् "! ॥
पक्षशब्देन पक्षान्ते विदितानि कपोणि लक््यन्ते । इष्टिं धिदां कुयादेति यागगुद्िरय याचेतेलययथः । न चैवं सुतं टुप्यते । “ पक्ान्नवज विप्रम्यो गोदानं प्षात्रयादपिं | वेशयान्न सर्व॑घान्यानि शदरादाह्यं न किंचन ” ॥ अभोञ्यविपादिविषयमेतत् । [यत्तु-]“ यतत क्षेत्रगतं धान्यं खडे वाऽथ गृहाहहिः | स्वकां अहीतव्यं शदेम्योऽप्यज्गिरोमतम् ॥ पंस्कारेः शुध्यति ह्येवं धान्यं तेन डाचि समतम् । तस्मादमं अरहीतव्ये सृतसूघ्यन्तरेष्वपि "
इति; तदापद्विषयम् ॥ २१४ ॥
जयाचताहूते प्राह्यमपि दुष्कृतकर्मणः ॥ अन्यत्र कुरुट ण्ठ ण्ठ)पतितेस्पस्तथा ह१,।९१९॥ अयाचितमरमाथितमात्मानं प्रति दातुमानीतं कुखटादि वजितस्य दुष्तकारि- णोऽपि ग्राह्यम् । ल्य स्वैरिणी ह्वी । मनुः-- ^“ आहतार्मु्तां भिक्षां पुरसतादपचोदरिताम् । मेने प्रनापतिोद्यामपि दुष्कृतकर्मणः ॥ नाश्नन्ति पितरस्तस्य दश्च वषोणि पञ्च ्च॑। न चं हव्यं वहत्यश्चियस्तामभ्यवपदयते ॥ चिकित्सकङ्ृतन्नानां शद्यरैन्तस्त॒ वाधुेः | शण्ठ(ण्द)स्य कु्टायाश्च उयतामपि वर्जयेत् " ॥ भिक्षाक्षब्देनात्र परकान्नएुपरक््यते । यमः--““ चिकित्सकस्य मगयेर्विदयायाः कृतकस्य च । षण्डनतेकयारवं उद्यता परवजयत् ” ॥
वसिष्ठः-“ रान्न विषं पुरा चप्रतिग्राह्याणि " ॥ २१९ ॥ -------~--------+---------------~--__~__~_~~~_~_~_~_-~~~~~~~~~--~~~~-~-~-~-~--~-~--~---~ ०५9 १ ख. श, घ. र्यात्स्वक्ृ । २ क. ख. न्तेन विः । ३ क.ग. घ. भोज्यं वि“ ड, <रष्ण्डप- । ५, घ. "छरृतादिका'। € ख. मुदितां ! ग. म॒ह्यतां । ७ न्न, "द््रचोः। € क, चा।५क. ग. घ. तुश्च वा०। १० क. षण्डस्य ।
०८ अपरारकापराभिधापरादिद्यविरचितटीकासमेता-{ १ प्रथमः-- ( दनप्रकरणम् ८ )
ब्राह्मणस्य निपित्तान्तरेण सवेतः प्रतिग्रहमाह- टवातेथ्य्चनङृत गुरुभयार्थमव च् ॥ पवतः प्रातग्रहायादात्मद्रच्यधमव च ॥ २१६ ॥
इति दानप्रकरणम् ॥ < 1 दवाचनाधर्थं सवतः क्षज्नियादितोऽपि ग्रह्णीयात् । सकछावरयककमापल- षणं चेतत् । आत्मषत्तिः शरीरधा(रणमात्रम् । न तु तृततः । यदाह विष्णुः-- ५ गुख्ल्भत्यांश्वोजिहीषन्नविष्यन्दवतातिथीन् । स्वेतः प्रतिगृह्णीयान्न तु तुप्येत्खयं ततः ॥ एतेष्वपि च कार्येषु समथः सन्प्रति्रहे । नाऽऽदबात्कुटयश्चण्ड(ण्ड)पतितेम्यस्तथा द्विषः ” ॥ अङ्किराः-- ^ रुवैर्थमतिथीनां वा लयानां च विशेषतः । तराद्रान्नं प्रतिगृह्णीयान्न तु भुङ्के स्वयं ततः” ॥ यप“ कृपारामप्रपाकारा तथा बुक्षप्ररापकः । कन्याप्रदः भेतुकारी खमगेमामोलयप्तरायम् ॥ तडागे यस्य पानीये पतततं खदु तिष्ठति । सर्गखोकगतिस्तस्य नात्र कायो विचारणा ॥ येषां तडगणिानि हामाः प्रपाश्चाऽऽरामाश्च कृपश्च प्रतिश्चयाश्र | अन्नप्रदान मघरा च वाणीं तेषामयं चव परश्च खकः; ॥ विष्ण-“५ अथ कृपकतस्तत्प्वृत्ते पानीये इष्कृताधं नरयति । तद्त्पगङ्ाने- त्यतप्तो वारुणं छोकमश्रुते । नाद्प्रदः चदा तप्ता मवति । वक्षसा. पयितवृक्षाः पराके पुत्रा भवन्ति । वृक्षप्रदस्य वृक्षाः प्रपूनेदवा- नप्रीणयन्ति । फटेश्चाति्थाडछायया चाम्यागतान्देवे वषेत्युद् केन पितन् । पतकरत्स्वगमाम्माति । तथा-““ कृपारामतड।गेष दवतायतनेषु च । पुनःपस्कारकता च रमते माक फलम् * ॥
नन्दिपुराणे-५ यो वापीमथ कूपं वा दे तोयविवर्जपे । खानयेत्प नरो याति चिन्दो बिन्दौ शतं समाः ॥
देवेरेक्व॑मतुरं तृष्णाषुद्रनितस्तथा । तडोशकत। वस्ते स्वगे युगचतुष्टयम् ॥
ग. घ. देवताय्यच॑नार्थ स्वैतः शद्रादिभ्योऽ्पि। २ ख. 'डाकानि । ३ ख. सच तुः
भख, 'डक्रेष । ५कृ. ख. वते । खर्नः। ६ क, 'त्वमाप्रोति त् । ७ ख. -डाककतां |
(4
आचाराष्यायः ] या ्ञवरक्यस्परतिः । ९०९
८ दनेप्रकश्णम् ८ ) यत्र विप्रोऽथ मोरेका पायिनी सङि हंचित् ।
तडागे तादशं कृतवा खग दश्च य॒मान्वतेत् * ॥
० ॥
[क १
क
तथा--“ यो वापीम्चिपाक्षय च विधिवत्प्रतिपादयेत् । कोणेषूदकङुम्मस्थान्समुद्रानच्यं श्रद्धया ॥ चतुरश्चतुरन्ता तु तेन दत्ता मही मवेत् ¦ ० ० क € ~ ^~ न तत्सनिषो द्विजानच्यें विभिवर्पानमोजनैः ॥ स याति वारुणं दकं दिञ्यकामपमानितम् "।
मतस्यपुराे- % मत्स्य उवाच--शुणु राजन्महाबाहो तडागादिषु यो विधिः ।
र भ. क
प्राप्य पक्षं श्म श्ङ्कमतीते चोत्तरायणे ॥ पण्येऽह्वि विप्रैः कथिते कृत्वा ब्राह्मणवाचनम् । प्रागुदक्प्रवणे देशे तडामस्य समीपतः ॥ चतुस्ता शुमा वेदिशचतुरश्रा चतुर्मुसी ।
तथा षोडशहस्तः स्यान्मण्डपश्च चतुमुखः ॥ वेद्याश्च पारितो गता रत्निमाजाल्िमेखडाः । नव पक्षाय वा पञ्च योनिवक्त्रान्विता तरप ॥ वितत्िमात्रा योनिः स्यत्प्राक्छपाङ्डिनिःखता । गताश्च तन्न हस्ताः स्युख्िपर्वोच्छितमेखाः ॥ सवतः सभरैवणाः स्युः पताकाध्वनत्तयुताः । अश्वत्थोदुम्बरुक्तवरशाखाङ्रतानि तु ॥ मण्डपस्य प्रतिदिशं द्वाराण्यतानि कारयेत् 4 डामास्तत्राष्ट होतारो द्वारपाहास्तथाऽ्ट वे ॥ अष्टो तु जापक्राः कायौ बराह्मणा वेदपारमाः 1 सवेटस्षणप्तपूणा मच्रषन्तो जितिन्ियाः ॥ कुरशीरुप्षमायुक्ताः स्थापकाः स्युद्धिजोत्तमाः । प्रतिगते तु कट्शा यज्ञोपकरणानि च ॥ उ्यजनं चामरं शुभ्रं ताञ्रपात्रं सुविस्तरम् । ततस्स्वनेकबणीः स्युर्बहयः प्रतिदैवतम् ॥
१. च. पिन् ।२ख. घ. “डाके त्“ ३ ख. '"डाक्रादि'। ४ ग, घ. स्बतद्षघ्रपद्ब्- लिविस्तृता । ५ घ, छत्रं । ५२
४१० अपरार्कपराभिधापरादिल्ययिरवितदीकासमेता- [१ प्रथमः-- ( दानग्रकरणम् < )
आवायः प्रक्षिपेदूमावनुमन्त्य विचक्षणः | ्रिरंत्निमात्रो यूपः स्यास््ीरवृक्षविनिर्भितः ॥ यजमानप्रमाणं वा पंस्याप्यो भूतिमिच्छता । हेमाङकारिणः कायीः पश्चर्विशतित्विनः ॥ कुण्डडानि च हैमानि केयूरकटकानि च । तथाऽङ्कटीपवित्राणि वाप्तांसि विविधानि च ॥ दक्षयेच समं सर्वानाचार्य द्विगुणं पुनः । दद्याच्छयनपंयुक्तमात्मनश्चापि यत्यम् ॥ सोवर्णो कूमेमकरो राजतौ मत्स्यडुण्डुमौ । ताम्रो कुटीर मण्डुको वायतः रिशयुमारकः ॥ एवमाप्ताद्य तान्पवानादविव विज्ञप्ति । दाङमास्याम्बरधरः शुङ्मास्यानुरेपनः ॥ सरवोषध्युदकस्नातः स्रापितो वेदपंगवैः । यजमानः सपत्नीकः पु्रपौत्र्तमन्वितः ॥ पथमं द्वारमाध्रित्य प्रविक्लेद्यागमण्डपम् । ततो मङ्गरशाब्देन भेरीणां निनदेन च ॥ रजपा मण्डलं क्यात्पश्चवर्भैन तच््ववित् । षोडरारं ततश्क्र पद्मगभं चतुमुंखम् ॥ चतुरश्रं च परितो वृत्तं मध्ये सुश्चोमनम् । वेदयाश्चोपरि तत्कृत्वा ्रहखोकपतींस्ततः | विन्यपेन्मन्नतः प्वान्प्रतिदिश् विचक्षणः । सषषादीन्लपथनमध्ये वारुणं मच्रमाधितः ॥ ब्रह्माणं च शिवं विष्णुं तत्रैव स्थापयेदूनुषः । विनायकं च विन्यस्य कमरमम्बिकां तथा ॥ शान्त्यथं सवेोकानां मतम्रामं न्यपेत्ततः । पष्पभक्षफटैयुक्तमेवं कृत्वाऽवेवासयेत् ॥ कुम्भांश रत्नगमाश्च वाप्तोभिरभिवेश् च | पष्पगन्धैररंकृत्य द्वारपालान्मन्ततः ॥ पठध्वमिति तान्बृयादाचायैत््वभिपृजयत् | बह्वृचो पूवेतः स्थाप्यौ दक्षिणेन यजुरविदौ ॥ क 9 ख, रत्नमा । २ क, ख, समान्सवो । ३ ग. श्मक््यफ ।
आचाराध्यायः ] याञ्चवरक्यस्मृतिः। ५१२१ ( दानश्रकरणम् < )
सामगो पश्चिमे स्थाप्यावृत्तरेण त्वधर्वणौ । उदङ्मुखो दक्षिणतो यजमान उपाविशत् ॥ यजध्वमिति तान्त्ूयाद्धोतृकान्पुनर्व च । उत्कृष्टमच्नजप्येन तिषठध्वमिति जापकान् ॥ एवमामन्त्य तान्वान्पयुक्ष्यान्नि च मन्रवित् । जुहुयाद्वारुणेमेन्रेराज्यं च समिधस्तथा ॥ ऋत्विगिमश्वैव होतव्यं वारुणेरेव सरश । ग्रहम्यो विधिवद्धत्वा तथन्द्रायश्वराय च ॥ मरुम्ये छोकपक्म्यो विधिवद्धिश्वकर्मगे | रात्रिसूक्तं च रोद्रं च पावमाने सुमङ्गखम् ॥ जपेरन्पोरूषं सूक्तं पूर्वतो बहृदचः एथक् । शाङ्ग रोद्रं च सौम्यं च कृष्माण्डं जातवेदप्तम् ॥ सौरं सूक्तं जपेरंसते दक्षिणेन यजुर्विदः । वैराजं परुषं सूक्तं सौोपणं रोद्रसंहिताम् ॥ शेशवं पञ्चनिषनं गायत्रं ज्यषठप्ताम च । वामदेव्ये बृहत्साम रौरवं सरथन्तरम् ॥ भवां तरतं विकीर्णं च रक्षोघ्नं च यदस्तथा । गाय॒न्ति सामगा राजन्पश्िमद्वारमाधिताः ॥ अथवेणश्रोत्तरतः शान्तिकं पैष्टिकं तथा । जपेरन्मनप्ता देवमाधिल वरुणं प्रभुम् ॥ पू्ेदयरभितो रा्ावेवं छत्वाऽधिवाप्तनम् । गजाश्वरथ्यावसमाकपङ्गमहटदगोकुखात् ॥ मृदमादाय दुम्भेषु प्रक्षिपेच्चत्वरात्तथा । रोचनां च सत्िद्धाथां गन्धान्यर्महमेव च ॥ स्नपनं तस्य कतेन्यं पञ्चरतनप्तमन्वितैः |
रवं कतुमेहामन्रेरेवं कृत्वा विधानतः ॥
एवे क्षपामतीवाह्य विधियुक्तेन कर्मणा ।
भ, कषः क,
तत्न प्रभाते विमले सजाति तु शतं गवाम् ॥ 1
१क.ग, घ. ण सदः ।२क. ग... ्देवंबुः। ३ ग, घ, 'रथान्त४क, ख, णजं अ, ५क्, घ, वेणाश्च? । ६ ₹, ग, श्गुलमे' ।
४१२ अपराकापराभिधापरादिलविरचितदीकासमेता-- [ १ प्रथमः-- ( दानप्रकर्णम् < )
ब्रामगेम्यः प्रदातव्यम॑ष्टाषष्टिरथापि वा । षश्चाराद्राऽय षट्तिशत्पश्चविशाविरेव च ॥ ततः सांवत्परैः प्रोक्ते शुद्धे पुशोमने । वेदशब्दैः सगनन्धरववीयेश्च विविधैः रभेः॥ कनकारंक्रतां कत्वा जरे यपामवतारयेत् । सामगाय च प्ता देया ब्राह्मणाय विशांपते ॥ पाजीमादाय सोवर्भ पश्चरत्नप्तमन्वितामू । ततो निक्षिप्य मकरं मत्स्यौरीस्तांश्च सवतः ॥ तां चतुरमिविपरेशच वेदवेदाङ्गपारगः । महानदीजोपेतां दध्यक्षतविमूषिताम् ॥ उत्तराभिमुखं न्य॒ञ्जां जरमध्ये तु कारयेत् । अथवेणेन साना च पुनमोमेत्युचेति च ॥ आपो हि ष्ठेति मन्रेण किप्त्वाऽऽर्गृल्य च मण्डपम् । पृनयित्वा सद्स्यांस्तु चछ दयात्समन्ततः ॥ पुनर्दिनानि होतव्ये चत्वारि मुनिसत्तम । चतुथीकमं कतंग्यं देयास्तत्रापि शक्तितः ॥ दक्षिणा राजद वरुणं सेस्मरेत्ततः । कृत्वा तु यज्ञपात्राणि यज्ञोपकरणानि च ॥ अहत्विर्भ्यस्तु समं दत्ता मण्डपं विभजेत्पुनः । हेमपात्रं च शय्यां च स्थापकाय निवेदयेत् ॥ ततः सहखं विप्राणामथवाऽष्टशतं तथा । मोनयेत यथाज्ञाक्ते पञ्चाशद्ाऽय विरातिम् ॥ एवभेव पुरा णेषु तडागविधिरुच्यते । कूपवापीषु पाष तथा ष्करिणीषु च ॥ एष एव विधिदृष्टः प्रतिष्ठाप् तेथेव च । मच््रतस्तु विशेषः स्यापराप्तादोचानभूमिषु ॥ अयं त्वश्षक्तावर्धेन विधिदृष्टः स्वयेमुवा । स्वर्पेष्वेवाथिवत्काय वित्तशाल्याहते तमिः ॥
पिनाकिना वयोेयककयकििनणसयेनिभिककयथयेल
१ क. ख. 'मषटषष्यथवा पुनः । प" । २ ख, "त्स्यान्दीप्ाश्च । ३ क. गवेराः । ० । * ग, घ. गत्वा च मण्डलम् । पु । ५ क. "तुथं क । ६ ख, “मः दंसपाः। ७ ख. घ, "डाकवि" < क, ग, ध, “धिर्ज्यष्ठः अर ।
आचाराध्यायः 1 याज्ञवरक्यस्मृतिः । ४१३ ८ दानग्रकरणम् ८) ्रवृद्का तितं तोयमञ्चिष्टोमत्मे स्मृतम् । शरत्काखस्थितं यत्स्यादमुष्यफलख्दायकम् ॥ वाजपेयातिरात्राम्यां हेमन्ते रिदिरे स्थितम् । अश्वमेधपतमं प्रोक्तं वप्तन्तप्तमये स्थितम् ॥ मीष्मेऽपि याद्स्यतं तोयं राजपृयाद्वि्ञिष्यते । एतन्महाराज विशेषधर्मान्करोति योऽग्यामलशुद्धशुद्धिः । स याति रुद्राखयमाञ्चुपतः कल्पाननेकान्दिवि मोदते च ॥ अनेकटोकौन्महस्तपादीन्मुक्त्वा परारपद्धयमङ्गनामिः। सहेव विष्ण): परमं पदं तत्पामोति तचोगबेन भूयः » ॥
पराषटक्षणमुक्तम्-““ एकं दश शतं चेव परहस्मयुतं तथा । लक्षं च नियुतं चैव कोटिर्बदवृन्दके ॥ खव निखवं शङ्कं च पद्मं सागरमेव च। अन्दं मध्ये प्राव च क्तेण परिकीर्विताः॥ स्थानान्यष्टादश्चेतानि दश्चमिर्मेणयेत्पुमान् " ।
इति मात्स्ये तडागप्रतिष्ठाविधिः । वदद चण्हयपरिशिष्टम्-
« अथातो वारणो विधिः । वापीकूपतडागसेतुयज्ञं ग्याख्यास्यामः । पुण्ये तिथिकरणे रुमे नक्षत्रे वा प्राची दिं गत्वा प्रक्प्रवणमुद्- कपमीपेऽञ्चिमुपप्तमाघाय वारणे चरं श्रपयित्वाऽऽज्यमागान्तं कत्वाऽऽगज्याहुतीजंहुयात् । समुद्रस्येष्ठा ( ऋ० अ० ९ अ०४व० १६] इति तिखभिः प्रत्य॒चं ततो हविषाऽष्टामियुहुयात्। तचा यामि ब्रह्मणा वन्दमान [ऋ०अ० १अ०२व० १९] इति पश्च । त्वं नो अचे वरुणस्य विद्वान् [ऋ० अ०४अ० १बव ४] इतिद्धे। इमं भ वरुण श्रुषि [० अ० १अ०२व० १९] इतिव। खिष्टकृतं च नवमं नव वै प्राणाः प्राणा वा आपस्तस्मादपो नवभि- जंहोति । माजेनान्ते चेनुमवतारयेदवतीर्थमाणामनुमच्रयतें पटं पवित्रे कुरुष्व डाद्धाः पुता अमृताः सन्तु नियं तारयन्ती तीयामि-
9 ग, ध. नतं तद्रदः । २ ख. "ककत्पान्स 3 ग. घ, "कान्मम हस्तपाद भक्त्वा । * ग. घ. पद्मसाः । ५ क, ख, “मादाय । ६ क. ख. धेनुं ताः।
४१४ अपराकोपराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता-- [१ प्रभम-- ( दानप्रकरणम् ८ ) षिक्तं छोकालोकं तरते तीयेत इति पुच्छे स्वयं लग्नोऽन्वारग्ध् उत्तीयं आपो अस्मान्मातरः शुन्धयन्तु [ ऋ ० अ०७अ०६ वर २४ ] इत्यथापराजितायां दिदयुत्थापयेत् । सूयवक्ताद्धगवतीं हि मृया [ ० भ० २अ०३व० २१] इति। हिं कृतं चेद्धि कृण्वती वसप वसनामिति । सचेर्वण्टां काञ्चनशङ्कां वृषभप्रनां ।प्यखुरां कास्यापदाहां विप्राय दद्यादितरां वा श्क्त्या दक्षिणां तत उत्सर क्यात् । देवपितमनुष्याः प्रीयन्तामिति । यद्ोत्सजे- त्याह शौनको बाह्मणान्भोनयित्वा स्वस्त्ययनं वाचयेत् ? | अथ इृक्षविधिः। तत्र मरस्यपुरागे-““ पादपानां विर्धिं वषये तथेवो्यानभूमिषु । तडागविधिवत्तव॑माप्ता्य जगतीश्वर ॥ त्विग्मण्डपतपतंमारमाचायेश्वारि तद्विधः । पुजयेद्भा्मणांसतदर द्धेमवखानुरेपनैः ॥ सर्वोषध्युदकेः सिक्तान्िष्टातकव्रिभषितान् । वृक्षान्मास्यैरल्कृलय वाप्तोभिरमिषष्टयेत् ॥ सूच्या सोवणेया कार्यं सर्वेषां कण्वेधनम् । अञ्जन चापि दातव्यं तद्वद्धेमशखाकया ॥ फडानि सप्त चषष्टो वा कर्षौतानि कारयेत् " ।
९५ काङपोतानि रूप्यमयाणीलयर्थः ।
८८ प्रत्येकं सवैवृक्षाणां वेचन्तान्यधिवाप्तयेत् | धूपो ऽत्र गुगृदुः श्रष्ठस्ताजरपात्रैरधिष्ठितान् ॥ सवेधान्यस्थितान्ङृत्वा वल्लगन्धानुरेपनैः । कुम्ान्त्वेषु वृक्षेषु स्थापयित्वा नरेधर ॥ सहिरण्यानशेषांस्तान्कृत्वा बहिनिवेदनम् | यथवछ्छोकपाछानामिन्द्ररीनां विधानतः ॥ वनस्पतेरघीवाप्तमेवं कार्यं द्विजातिभिः । ततः शुङ्खाम्बरधरां सोवणङकृतशेखराम् ॥
अ
१ख.ग. घ. भपूभा।२ख. डाक्वि'।३ क. ¶ि तादृशः । पृ} * ग, शद्रिद्ः पृण । ५ क, नि रोप्य । ६ क, वेदान्ता । ७ ख, ग, प््पतरि० ।
आनाराध्यायः } याज्ञवल्कयस्प्रतिः। { दनप्रकरणम्र् < )
| ॐ
व्यु,
नु ५५।
सा
†स्याोपदोहां सोवर्णेशङ्गाम्यामतिशाडिनीम् । खिनीं वृक्षमध्यामुत्पनेद्रामुदस्मखीम् ॥ ततोऽमिषेकमन्रेण वा्यमङ्गरगीतकैः । ऋर्यजुःपाममन्रेवां वारगेरमितस्वदा ॥ तेरे कुम्भैः सपन कुर्यत्रौद्मणपगवाः । सातः शुङ्खाम्बरधरो यजमानोऽभमिपृजयेत् ॥ मोभिविमवतः सववानत्विजस्तान्प्माहितः देमसतरेः सकरकैरङ्ीयपवित्रकरेः ॥ वासोभिः हायनीयेश्च तथोपस्कर पादपैः । सषीरामिषेचनं ददयुयवदिनचतुष्टयम् ॥ होमश्च सर्पिषा कार्यो यवैः कृष्णतिडेरपि । पठाश्च समिषः श्ञस्ताश्चतूर्थेऽह्धि तथोत्पवः ॥ दक्षिणा च पुन्तद्वदेया तत्रापि शक्तितः | यद्यदिष्टतमं तद्वत्तत्तद्घादमत्सरः ॥ आचायं द्विगुणं दत्त्वा प्रणिषद्य क्षमापयेत् । अनेन विधिना यस्तु क्याद्वृक्षोत्वं बधः ॥ सवान्कामानवाम्नोति पदं चा ऽऽनन्त्यमश्रुते । यर्कमाप राजन्द्र बक स्स्थापयद्बुधः ॥ साऽपि स्वगे वेद्रानन्यावदिन्द्रायुतत्रयम् । मृतान्मर्याश्च मनुजांस्तारयद्रमसमितान् ॥ परमां सिद्धिमामेति पुनरावृत्तिद्रेमाम् " । --“ एष्टग्या बहवः पत्रा यद्येकोऽपि गयां ब्रनेत्। यजेत वाऽश्वभेषेन नीरं वा बृषमुत्सजेत् ॥ अथ बरषोत्सर्मविधिः | कार्तिक्यामाश्वयुज्यां वा तत्राऽऽदविव वषमे परीक्षेत । जीववत्सायाः पयखिन्याः पुत्रं सवरक्षणोपेतं नीं छोहितं वा मुखपुच्छपादसर्वशुङ्ख यृथस्याऽऽच्छादकं ततो गवां मध्ये सप्तामिद्धम्ि परिस्तीये परष्णे चरं पयता श्रपयित्वा पषा गा अन्वेतु नः । इह रडिरिति च हुत्वा वृषममयस्कारस्त्वङ्कयेत् । एकस्िन्पाश्वं चक्रेणापरस्मञ्टुष्ेनाङ्
१ ख. 'स्तथा 1 <! २ ख. "पस्कार। ३ क, ख. भन्तम-।४क.ग., घ, । ५ क. ख, °येद्धोम<।
ठ १५
[ 0)
येश्नरः
४१६ अपराकीपराभिषापरादिल्यविरवितदीकासमेता-- [{ शम्रथमः- ( दानप्रकरणम् < ) कितम् । हिरण्यवण इति चतमरमिः शं नो देवीरिति च स्ञापयेत् । ज्नातमंक्रतमल्कृतामिश्चतसृमिवेत्सतरीभिः स्राधेमानीय शदरासुरूषसूक्तं कष्माण्डांश्च जपेत् । पिता वत्स इति च मन्नं वृषमस्य दक्षिणे कर्णे । इदं च-- वृषो हि मगवान्धर्मशचतुष्पादः प्रकीर्तितः 1 वृणोमि तमहं भक्त्या स मे रक्षतु सवैतः ॥ एतं युवानं परे वो ददामि तेन कीडन्तीश्वरत प्रियेण [ तै० स= का० ६प्र०-६९अ०९]माहास्महि प्रजया मा तनमिमां रधाम द्विषते सोम राजन् ॥ वृषं वत्तरीयुक्तमेशान्यां कारयेदिति । होतुवैख्लयुगं द ्ात्सुवर्णं कांस्यमेव च ॥ अयस्कारस्य दातव्यं वेतनं मनपेप्ितम् । मोजनं बहुपारपिप्कं बाह्यणांश्वात्र मोजयेत् ॥ सृष्टो वृषभो यस्मिनिपिबत्यथ जलाशये | तपेयित्वाऽखिखान्देवान्पितंस्तस्योपतिष्ठति ॥
शृङ्गेणोिसते मूग यत्न कचन दपितः।
क
पतृणामन्नदान तत्परमूतमुपतिष्ठतिं ॥ ब्रह्माण्डपुराणे- ^“ फं वृषस्य वक्ष्यामि गदतो मे निबोधय ।
वृषात्सष्टः पुनात्येव दश पूर्वान्दशापरान् ॥ यत्किचितिपिबते तोयमवतीर्णो नदीं वृषः | वृषरंणषठं पितणां तदक्षयं समुदाहृतम् ॥
येन येन स्पशेत्तोयं खङ्ङादिभिरन्ततः ।
तवे तदक्षयं तस्य पितणां नाञ्च संश्यः॥
शङ्गः सुरेश्च यद्रूमिमुदिखत्यनिरां वृषः । मधुकुल्याः पितृणां तु अक्षया हि भवन्ति ताः ॥ सहखछनख्वमान्रेण तडौगेन यथाविधि ।
त्रह्ठस्तु-या पितृणा तु ता वृषेणति कथ्यते ॥ २१६ |
इति भ्रीविदयाधरवंश प्रभवश्री। रलाहारनरेन्द्रजीम्तवाहनान्वयप्रस्तश्री मदषपरादि- त्यदेवविरचिते याज्ञवल्कीयधम॑राल्ननिर्भन्धे दानप्रकरणं समाप्तम् ॥ < ॥
जतस्य धकासतटकले
१ ग, ध. ये । जछाशायं तत्सकठं पितं । २ ख. ?छिख्यते । ३ ग. घ.छ. न, शोत्सथैः प. ।*्ख.,ग, घ, ल्ल । ५ ख. "डेन । ६ ग, घ, न्धे दा ।
आचाराध्यायः 1 याङ्ञवल्कयस्प्रतिः । £ १.७ ( श्राद्धप्रकरणम् ९ ) अथ सरीकयाङ्वस्क्यस्मरतो
श्राद्धप्रकरणम् । ( ९ )
भाद्धं सखभनत्यागरूपत्वाइनेन सदशमिति दानविधानानन्तरं बुद्धिंस्थं- मतो दानपकरणानन्तरं श्राद्धकरपमारभते । तत्र कारो ऽङ्गमप्यनुपादेय इति स्वसूपेणेवाधिकारदेतुः । न हि काडान्तरे वतमानः कतौऽङ्गभूतं काटान्त- विशिष्ठ कम शक्तयात्कर्तम् । कि तु तत्काङ एवेति युक्तं कालस्याधिकारह- तुत्वभर् । विष्णुक्रमादीनां वपादेयाङ्गानां न स्वरूपमधिकारहेतुः रि तु तदि- षया शक्तिस्वस्मात्काटस्याधिकारदेतुत्वादधिकारायत्तत्वाचानुष्नस्य राद्ध कालांस्तावदाह-
जमावस्याऽ्टका ददिः कृष्णपक्षोऽयनहयम् ॥ दरव्यत्राह्मणसपत्तिविंषुवत्मूयसंक्रमः ॥ २१७॥ व्यतीपातो गजच्छाया ग्रहणं चन््रसूयोः ॥ श्राद्ध प्रति रचिश्वैव श्रादकाराः प्रकोतिंताः ॥२१८॥ अमावस्यादयः श्राद्धस्याङ्गभृताः काटा मन्वादिभिः; परकमेतिताः । अत्रा- भावास्या ृष्णपश्षस्य पञ्चदशी तिथिः। सा च सिनीषाटी कृशेति द्विविधा । ५ इष्टचन्द्रा पिनीवाङी नष्टचन्द्रा कुहूस्तथा " । तत्र साभ्रिकेः सिनीवाल्यां शराद्धं कार्यमितरेः कुहाम् । तथा च व्यासः-- ८ दृष्टचन्द्रा तिनीवाडी कायो वरस्तु साकरः । नष्टचन्द्रा कुहूः काय शदरविमैरनधिकेः ” ॥ ूद्रेरनभिकेविमेश्वेति योस्यम् । यजु परचेतसोक्तमू--“ पिनीवाी हैव शुक्ते पितृकभेणि स्यात्त चत त मध्यादहु श्राद्धाद् स्यात्क्थ तदा ॥
५ कः _ कैन
तिथिक्षये तिनीवाठी तिथिवृद्धो कृहू्मता । साम्येऽपि च कुहर्घेया केदवेदाङ्गवेदिभिः ”
~
न ~ ~~~ ~ ~~ ~~~
५ १ ग. शद्धिष्थामतो । २ घ. श्स्यमितो । ३ क भमप्युपा 1 ४ ड, द्रव्यं त्राः । ५क. शपति । ६ क. श्वन्द्रकखा कुटूः । त* । ७ गन्तां तेचततुम। ५ ३
७१८ अपराकौपरामिधापरादित्यविरवितदीकासमेता-- [ १ प्रथमः-- ( श्राद्ध प्रकरणम् ९ ) इति, तद्यत्र क्षये सिनीवास्यां पितुयज्ञां भवति तद्विषयं ग्राह्यम् । यद् तु इहां पितृयज्ञस्तदा साभिकैरपि सेव रह्मा । पितुयज्ञानन्तरं दि श्राद्धं॑विहितमर् । यदाह मनुः“ पित्रयत्ञं तु नवेद विप्रश्वन्द्रक्षयऽ।अमान् । पिण्डान्वाहायकं श्राद्धं कयान्मासानुमापिकम् ` इतं ॥
वीप्सातो निद्यममावास्या्राद्धमिति संबध्यते | तथा च रगाक्षिः- ५ श्राद्धं कूयोदवदय तु प्रमीतपितुकः स्वयम् । इन्दुक्षये मापि मापि बद्धा प्रत्यन्दमेव च '' इति ॥
एतच निरभिनाऽपि कायम् । तथा चाश्ना- ५८ कुयौदहरहः श्राद्धं प्रमीतपितृको द्विजः । सा्िकोऽनथिको वाऽपि प्रतिमापरे तथाऽऽब्दिकम् " इति। भरमीतपितृक इति वचनाल्ीव॑पितुकस्यानियमो गम्यते । तथा च हारीतः-
८ ओवे पितरि वै पुत्रः श्राद्धकम विवजंयेत् । ष क [+
येभ्यो वाऽपि पिता दघात्तेम्य एके प्रचक्षते ” ॥ तेभ्य एवेति च पक्षः साभिकस्येव । यदाह सुमन्तुः
^ 2
८५ न जीर्वात्पतकः कयां च्छाद्धमभिमते द्विजः
4 ~ येभ्य एव पिता कृयात्तेम्य एव त॒ साभ्ेकः ” ॥
@< ऋ ७ गे,
अत्र विद्रेषो मेत्रायणीयपरिशिष्टत्- ८ उद्वाहे पु्रजनने पिच्येश्यां सौमिके मखे ।
| = प | $
तीर्थे बाह्मण आयति षडेते जीवतः पित्ः ' ॥
५
जीर्ैतिपतकस्य षडेते श्राद्धकारा इत्यथः । पिव्येषटिश्वातुमस्येष साभि
मखे पराडाशात्िपण्डदानम् । अचर च पित््रहणगुपलक्षणाथ, यदाह विष्णुः- ८ पित्रे जोवातें यः श्राद्धं कृयात् यषा पिता कयात्तेम्यः कुयात् ।
[4 प क क ॐ, ५ ® क
पतामह जविते यषा पतामहः । [पतर [पतामह प्रपतामह्
4
एवं तावन्जीवापितक इतरां वा साभभिः सिनीवास्यां शाद्धं कुयादित्यु-
0) 4 ऋ
क्तम् । तत्न ये सिनीषारीपतिषेधास्ते निरभ्िविषयाः पिण्डपितुयज्नायाग्य- सिनीवारीविषया वा ग्राह्याः । ते तावहुदहियन्ते । तत्र बोधायनः
0
१ क. "पितु? । २ ख. ग. घ. 0वपितृः। ३ सख.ग. ध. वपितुः । ४क. ख, पितरि
पतामह चर्य । ५ गग्ष. छ. जन दूदधयथः। ए । ६ क. वालन ।
आचाराध्यायः 1 याङ्ञवस्क्यस्परतिः । ४१९ { आद्धप्रकरणम् ९) (च
मध्याहमात्परतो यत्र चतुद्रर्थव वतेते । पिनीवारीति सा ज्ञेया पितृकाय तु नेष्फडा ' ॥ काष्णाजिनिः--““ मृतविद्धाममावास्यां मोहादज्ञानतोऽपि वा । श्राद्धकर्मणि ये कूरयुस्तेषामायुः प्रदीयते ” इत्यादयः ॥ यत्तु प्रचेतसाक्तम्-““ नागविद्धा च या षष्ठी सप्तम्या च तथाऽ्टमा | दङ्षम्येकादशीविद्धा त्रयोददया चतुदेशी ॥ मृतविद्धा त्वमावास्या न ग्राह्या मुनिपुंगवैः ” इति, तर्द्ाद्धाद्न्यन् द्रष्टव्यम् । हारीतः--“ तुढामकरमेषेषु कन्यायां मिथुने तथा । मूतविद्धा त्वमावास्या पूज्या मवति यत्नतः ” ॥ एतदपि वतोपवासादि विषयम् ।
बोधायन ८४ घरिकैक[ऽप्यमावास्या प्रातेपत्पछ न चेत्तदा | भतविद्धाऽपि कतेव्या देवे पिच्य च केमोणे ॥
क
अन भिभिरपि भतविद्धैव श्राद्धे कार्यैययथेः । षटिकंकाऽपींति कमक
क
व्या्रोतीदयथेः । तेनापराह्नव्यापिनीं कदू; आद्धकर्मेणि सवरव त्याज्या । तथा च नाबाईः--“ प्रतिपत्खप्यमावस्या पूर्वाहुन्यापिनी यदि ।
र्विद्धैव सा काय फिञ्ये कमेणि स्वैदा ” ॥ अमावस्याश्राद्धस्याऽऽवदयकत्वम्, असामर्थ्य च परतिषिधिविशचेषमाह हारीतः-- ^ अष्टकान्वष्ट काम्युदयताोथपान्नापपत्तयः । पितणामतिरेको वै मापिको ऽर्थो भ्रुवः स्मतः ॥ अपि मृधे: फठेवोंऽपि तथाऽप्युदकतपणेः । अविद्यमाने कुर्वीत न तु प्राप्त विर्ड्घयेत् इति ॥ मासिकोऽथः पावेणं श्राद्धम् । अनैव विषये देवछ‡-““ यदेव तपेयलद्धिरहितश्चिरदिने दिने । पिच्य तेनेव चाऽऽप्रोति वार्षिकारिक्रियाफटम् ॥ पिण्डमात्रं प्रदातव्यममावे द्रव्यविप्रयोः ।
श्राद्धाहनि तु संप्राप्ते मवेन्निररानोऽपि वा ” ॥
१ क गद्दयनव | २ क. श्तृयज्ञेत॒ ) ३ क. "कमणि ४क.षकात्वमाः ।५क.ख.
करकेष्या ६ख, छः । नत्र) जख. तत्ानाव |
४२० अप्राकोपराभिधापरादिलयविरवितदीकासमेता-- [ १ प्रथमः-- ( न्रद्धुप्रकरणम् ६ ) पिण्डद्ानासंभवे निरश्नत्वम् ! तथा--“ पात्रामावे परं कृत्वा पितृयज्ञविधि नरः । निदिरयाप्यन्नमुद्धय यत्च पाच्च ततो गतिः? ॥ पत्रयज्नकावि कलवा यत्र ब्राह्मणस्तत्र तदन नात्बा ब्राह्मणाय दया
दित्यथं |
.
तथा--“ निधाय वा दभेचादूनाप्तनेषु समाहितः । प्रषानुपरषपयुक्तं विधानं प्रतिपद्यते ॥ सवोमवे क्षिपेदमो गवे ददात्तयाञ्प्पु वा । न तु प्राप्तस्य छोपोऽत्ति पेतुकस्य विशेषतः ॥ एकेनापि हि विप्रेण षट्पिण्डं श्राद्धमाचरेत् । षडध्यान्दापयेत्तत्न षड्भ्यो दद्यात्तथाऽऽपनम् ॥ पिता भृङ्ग द्विजकरे सखे भङक पितामहः । प्रपितामहस्तु तादुष्यः कण्ठे मातामहः स्मतः ॥ प्रमातामहस्तु हृदये बृद्धो नाभो तु संस्थितः । एवमप्याचरेच्छद्धं षड्देवल्यं महामुने ॥ विपति कारयेचस्तु पितृहा स प्रनायते » ।
खद्धो रद्धममाताबहः
मुः--““ अनेन विधिना श्राद्धं चरिरब्दस्येव निवपेत् । हंमन्तम्रष्मवषासु पञ्चयन्ञिकमन्वह्म् ” ॥
देवलः-“ अनेन विधिना श्राद्धं कुयीत्संवत्सरे सकृत् । भिश्वतुवां यथा श्राद्धं माप्त मापे दिने दिनि” ॥
बद वसिष्ः--““ किंविदहुधादश्क्तस्त उदकम्भादिकं द्विजे । तृणानि वा गवे दद्यापिण्डान्वाऽप्यथ निर्ैेत् ॥ तिच्दरभः पितृन्वाऽपे तपयेत्ल्ञानपृवंकम् । अभनिना वा दहेत्कक्षं श्राद्धकाछे समागते ॥ तस्मिन्वोपवसेदहि जयेद्धा शराद्धपंहिताम् " ॥
विष्णुपुराणे--“ अप्तम्थोऽन्नदानस्य धान्यम स्वशक्तितः । प्रदास्यति द्विनाग्येम्यः स्वर्पास्पामपि दक्षिणाम् ॥
9 म, बद्" । घ, छ. न, चद" । २ क. म, नुप्र । ३ ग, शङ्गियम" । * ग, घ, पातर स्वा ।
भाचाराध्यायः 1] याज्ञवत्क्यस्मरतिः। ४२१ ( रादधप्रकरणम् ९
तत्राप्यप्तामस्ययुतः कराम्रायास्यतास्तखान् । भ्रणम्य द्रनमख्याय कस्मचिन्नप दास्यति ॥ तिडः सप्ताष्टमिर्वाऽपि समवेतं जाभ्नकम् । भक्तिनम्रः समुदय मुन्यस्माकं प्रदास्यति ॥ यतः कुतच्चित्संप्राप्य गोम्यो वाऽपि गवाहिकम् । अभवि प्रयतस्तस्माच्ह्द्धायक्छः प्रदास्यति । सवामाव वन गत्वा कक्षमरपदश्चकः | सूयादखाकषाडानामदमुचंः पाटष्यति ” ॥ ( + तद्यथा माकण्डयपुराणे योगिन्या मदारसयोक्तम् ]- “ न मेऽसि वित्तं न धनं न चान्यच्छ्राद्धोषयोगि स्वपितन्नतोऽसि। व्रप्यन्तु भक्त्या तरा मर्यतो मनो कतां वत्मनि मर्तस्य ॥ इत्यव प्त] भमगाते मावामावप्रयाजनम् । यः करोति कतं तेन श्राद्धं मवति पाव ” ॥ स्प्लन्तरमर-“ अङ्गानि पितृयज्ञस्य यदा कतुं न शक्नुयात् | स॒ तदा वाचयेद्िप्रान्साकस्यात्पिद्धिरक्त्विति ” ॥ पितुयङ्ग; राद्धम् । एवममावास्याश्ाद्धस्य नित्यत्वादपात्तदुरितक्षयोऽकर- णानामत्तमत्यबायपरेहारो वा नियोगसिद्धिवां प्रयोजनम् । बह्मङ्ञानसदहित- स्यतु युक्तः । वक्ष्यति दि तखह्नाननिष्ठ; ्राद्ृद्धिमुच्यत इति । अन्ये पामपि नित्यकमणामेतत्मयोजन मनुं धेयम् । न च--““ पिण्डानामञ्मृतं हि मापतिकं श्राद्धमुच्यते । प्थादिदं मवेदयस्मास्मशस्तामिषयोगतः ? हाते भवष्यत्पुराणवचनाद्मावास्याश्राद्धस्याङ्गलमवगम्यते । न पृथक्य- योजनमस्यास्तीति वाच्यम् । यतः पिण्डानां पितयत्नस्य योऽङ्गममावास्याख्यः कारस्तन्र भूत तदङ्गभतपिति तस्यार्थः । न पनः पित॒यज्नाङ्कत्वं, तथा हि सवि निरमस्तच्छरद्धमविषेयं स्यात् । अष्टका पागेशषादिमासत्रयापरपक्षाष्म्यः । अषटकाश्ब्दो यद्यपि कमविन्ने पनाम तथाऽपि तदङ्गग्रतं काछमिह रक्षयति नान्यथा श्राद्धकालाः परदकीरिता इति यञ्यते । तज ग्रहयङ्घच्छोनकः;
(( ४ [ कका न्य १
हमन्तशाररयाश्वतुणामपरपक्चाणामष्टमाष्वष्टकाः »
+ धनुश्विहान्तगतं न विद्यते के, ग. घ. पुस्तकेषु ।
१ क, "वायो वा विनि +
२२ अपराक्ीपराभिधापरादित्यविरवितरीकासमेता-- [ १ प्रथमः- ( श्राद्धप्रकरणम् ९ )
इति वदश्ष्टमी चतुष्टयमष्टकाङ्गसेनाऽऽदह । विष्णुस्तु ्यमेवाऽऽह-- «५ अमावास्यास्तिल्ोऽष्टकास्तिख) ऽन्वष्टका । माधीप्रो- छपच्यूध्वं कृष्णत्रयोदशी जीहियवपाकं। चेति । एतानि श्राद्धकाखछनि नित्यान्याहं प्रजापतिः । श्राद्धमेतेष्वकुव।णो नरकं प्रतिपद्यते ” इति ॥ अत एव निलयता हयष्टकाश्राद्धस्य सिध्यति । ब्रह्मपुराणे पुनरष्टकाश्तक्ः- «€ पन्द्यां तु प्रथमायां च ज्ञकेः सतपंयात्पत्न् | प्राजापल्यां द्वितीयायां मापेः श॒द्धेश्च तपेयत् ॥ वैश्वेव्यां त॒तीयायामपृपेश्च यथाक्रमम् ।
वघांसु मेष्यः शाकेस्तु चतुध्योमव स्वेदा ” ॥
भावणादयशथ्त्वारो मासा वषाः । माध्यदिनशाखागधे च भध्यावषे सा तुरीया शाकटका । तथा-रेनदरी वैश्वदेवी प्राजापत्या पित्येति च । इद्धिवि- वाहादिः । वैदिकः कमेगशणः पुत्रजन्मादिश्च। सा च निमित्ततादनुपादेयेति काङतदयत्वाच्छ्राद्धकाराः प्रकीतिता इति कारुशब्देन शक्या संग्रहीत॒म् । ततश इद्धिशभराद्धं नेभित्तिकत्वादावश्यकम् । अत एव दृद्धशातातपः
« वृद्धो न तर्पिता येवं देवता गृहमेधिभिः । तद् नमफर सवमासुरो विधिरेव सः ”' इति ॥
कृष्णपक्ष; परसिद्ध । तस्य भाद्धकारुतवं श्राद्धाङ्गभूतापराहावच्छेदकमति-
पदादितिथिनिखूपणदारेण । एतच्ाऽऽवह्यकम्- ८८ ह्लाकेनाप्यपरपक्षं नातिकमेन्मासि मापि वोऽशनमिति श्चुतिः इति कात्यायनवचनात् । एतचचाऽऽमावास्येन श्राद्धेन विकरपते ८४ अथ श्राद्धममावास्यायां पितृभ्यो दद्यात्पञ्चमीप्रभृति वाऽपरपक्षस्य इतिगौतमवचनात् । न च पचपीमभरतित्वं नियतम् । यतः स॒ एवाऽऽह- ८ प्ैसिन्वा ” इति । न च प्रलयहं घाद्धमाशङनीयमर् । यदाह कालयायनः‡- ८५ अपरपक्षे श्राद्धं कृवीतोष्वे चतुर्थ्या यदहः सपद्यते इति । मनुस्तु-““ छृष्णपे दराम्यादौ वर्जयित्वा चतुदेशीम् । श्राद्ध प्रक्षस्तास्िथयो यथैता न तथेतराः ” इति दश्चम्यादिपक्षमप्युक्तवान् ।
१ ग, घ, मध्यवषँं चात॒रीया मासा चाः । २ क. सि योऽद ।
आचाराध्यायः ] याज्ञवस्क्यस्मरतिः । ४२ ( श्राद्ध प्रकरणम् ९)
मरतिमासं दृष्णपक्षविधानेनेव परोष्पया अपरषैक्षोऽपि मापन । तथौऽस्य यमेन यः पृथगििधिः क्रियते- « आषाढीमवधिं कृत्वा यः पक्षः पञ्चमो मवेत् । तत्न श्राद्धं प्रकर्षति कन्यास्थोऽर्को भवेन्न वा ” इति, सोऽपावस्याश्राद्धेन समुच्चयार्थः । प्रत्यहं तत्न भाद्धपराप्ट्ेश्च । अत एव ब्रह्मपुराणम्- ८८ अश्वयुक्कृष्णपक् तु श्राद्धं कार्यं दिने दिनि । तरिमागहीनं पक्षं वा चिमागं त्वधेमेव वा ” ॥ अत्र पौर्णमास्यन्तमास्ाभिभायेण मोष्प्या अपरपक्नोऽन्वयुक्ष्णपक्ष उक्तः। तरिभागदीनपक्षेऽपि भत्यहं श्राद्धं कायम् । पक्षमिति द्वितीयावशादत्यन्तसरं- योगावगमाद् । एवपुत्तरत्ापि । ५ त्रिमागहीने पक्षे पश्चमीप्रमृति वाऽपरपक्षस्य " इति गौतमवचनात् । पञ्चमीपरभृतिकरणपक्न आयाश्वतल्नस्तिथयों हीयन्ते चतुदशी चेति तिथिपचकहानाद्धवति तरिमागहीनः पक्षः । तरिभागप्ते दशषम्या- मुपक्रमः । चतुदैशीपरित्यागाच तरिभागत्वम् । अधेपक्ष पुनरषटम्यायुपक्रमः । चतुर्दशीवज॑नाच्ाधंत्वम्् । विकस्पश्रायं कवेशक्ल्येक्ष; । मलमासापरपक्तेऽपि प्रष्पचा अपरपक्ष; कदाचिद्धवति । तन्निटटर्यथमाह शाव्यायनिः- «५ नमस्यस्यापरे पक्षे तिथिषोडकषकं तु यत्। कन्यागतान्वितं चेत्प्यात्छ काटः श्राद्धकमेवत् ?” इति ॥ शृ्धप्रतिपदमन्तभौन्य षोडरसंख्या पूरणीया । नमस्यः भ्रोएपद्; । कन्यागंतान्धये विरेषमाह काष्णांजिनिः- ५ अन्ते वा यदि वा मध्ये यत्र कन्यां रविनैजेत् । पक्षः स पञ्चमः पूज्यः श्राद्धषोडदाकं प्रति " इति ॥ तेन सिंहगतेऽपि सूर्ेऽस्ति भराद्धपोडशकारम्भः। तथा च जातुकण्येः- ८५ आषाठीमवधि कृत्वा यः पक्षः पञ्चमो भवेत् । श्राद्धकाटः प्त विज्ञेयः कन्यां गच्छतुवानवा " इति॥ पक्षोपकरमामिपायमेतत् । कन्यागतान्वयेन तु पक्षस्य भवितञ्यमेव । ^ कन्यागतान्वितं चेत्स्यात् ? ईति वचनात् । ततश्च भोषएपयाः पएवस्मिननप-
१ ग.घ.छ.ज, पक्षेऽपि । ख. ण्यक्षेति प्राप्ता । त° । २ क, प्राप्ताः। ३ क. ग, घ, ध्याऽस्या य ।
४२४ अपराकपिरामिधापरादिदयविगरचितदीकसमेता-- [ १ प्रभमः- ( शराद्धप्रकरणम् ९ )
रस्मिन्वा पक्षे कन्यासंक्रान्ती सत्यासृत्तरः पक्षः श्रादकारः । यत्तु ब्रह्मा ण्डपुराणे- ८ कन्यागते सवितरि यान्यहानि तु षोडश । कतुमिस्तानि तुल्यानि तत्र दत्तं महाफटम् " तत्फराधिकष्याभिपायम् । तदाह शाव्यायनिः- ८‹ पुण्यः कन्यागतस्तावत्पुण्यः पक्षश्च प्श्चमः । फन्यागतः प्श्चमश्च सोऽत्यन्तं पुण्य उच्यते "! ॥ ततश्च सवितुः कन्यागतत्वे पृथकशाद्धकाङतम् । अतः पुनरेष का- स्णांजिनिः- ८ कन्यागते सवितरि मतिर यानि वे सुतान् । तावत्रतपुरी शून्या यावदवृिकदशेनम् " ॥ बरह्मपुराणम्-“ यावच्च कन्यातुयोः करमादास्ते दिवाकरः । तावच्छराद्धस्य कारः स्याच्छरन्यं प्रेतपुरं तदा "” इति ॥ पथ्वमपक्षश्राद्ं निलयम् । यदाह जातुकण्यः-- ५८ नेयोगिके वििरष पक्षे वे पश्चमे स्मृतः । तसिन्दत्तं विभूते पित्णामक्षयं भवेत् ” इति ॥ जैयोगिको नेयमिकः। अत एव व्यासः-- ५५ हस्ते वर्षासु कन्यास्थे शाकेनापि गृहे व्रन् । पञ्चम्योरन्तरे दचादुमयोर्वराये ऋणम् " ॥ ऋणपवदय देयत्वात् । उभयोर्वशयोमातापिदरवंशयोः । पश्चस्पोः छृष्ण- शुद्धपक्षपश्चम्योरित्यथेः 1 अत्ाऽऽनुककल्यमाह सुमन्तुः- ५५ सूं कन्यास्थे दरु्याच्छराद्धं यो न गृहाश्रमी । धनं पुत्राः कुतस्तस्य पितृनिःशाप्तपीडनात् ॥ येयं दीपाचिता राजन्ल्याता पञ्चदशी यवि । तस्यां दचयान्न वेदत्तं पितृणां वे महाठ्ये ” ॥ महालये कन्यागतपक्षे । यदपि स्पृत्यन्तरम्- «८ बन्धूनामपि सर्वेषां श्राद्धं कन्यागते रवो । नि्ैपेदानुरोम्येन मताहतिथिमाधितः " ॥ इति, तदनपद्यवबन्धुविषयम् ।
१ ग. घ. पक्षो वै प्मः स्मूः।
आचाराध्यायः ] याज्ञवल्क्यस्मृतिः । ४२९६ ( श्राद्धप्रकरणम् ९)
अयनद्वयं मकरककैटसंकान्ती तदुपरुश्ितः कारः शआ्राद्धकाछः । “ सूर्य संक्रमः ” इत्यनेनेवायनपरिग्रहसिद्धौ पृथग्बचनमयनभ्राद्धस्य निलयतवं बहुफ- तव॑ वा गमयति । तथा च जातुकष्यः-- ^ ग्रहोपरोगे स्वसुते च जति पित्ये मघायामयनद्रये च । नित्यं च शङ्कं च तथेव पद्मे दत्तं मदेचनिप्कप्हछतुर्यम् "” ॥ नियश्चब्दश्रवणादुपरागादिश्राद्धसाहचयांचायनश्राद्धमावहयक्रम् । निष्क- सदखदानतुर्यमधिकफलम् । पिञ्ये पिवृक्षयाहनि । यद्रा पत्ये नभस्यापरपक् या मघा तस्यामित्यर्थः । ५ शङ्खमाहुरमावस्यां क्षीणप्तोमां द्विजोत्तमाः । अष्टका तु भवेत्पद्मं तच दत्तमथ् क्षयम् ? ॥ विष्णपएराणे--“ वेशाखशृङ्प्य तु या तृतीया नवम्यपतौ कात्निकशुङ्कप्षे । नमस्यमाप्तस्य च कृष्णपक्षे चयोद्शी पञ्चदशी च मपे ॥ एताश्वतस्रस्िथयो युगाद्या दत्तं हुतं चाऽऽश्यु मवेदनन्तम् । उपपुवश्नन्द्रमपो रवेश्च तिखोऽष्टकाया अयनद्भयं च ॥ पानीयमप्यत्र तिेविमिश्रं दद्यातिितृम्यः प्रयतो मनुष्यः। श्राद्धं कृतं तेन सतमाः सहसरं रहस्यमेतन्मुनयो वदन्ति "' ॥ पानीयपप्यत्रेतिवचनादेषां श्राद्धानापावद्यकत्वविनिश्वयः; । कृष्णपक्ष इति त्रयोदश्याः पश्चद्र्या्च विशेषणमिति केचिद् । तन्न, शाच्चान्तरेऽन्य- यादशनात् । तथा च ब्रह्मपुराणे- ८८ वेश्ञाखड्ङ्धपक्षे तु तृतीयायां कृतं युगम् । कातिके रङ्कपक्षे च तेता च नवमेऽहनि ॥ अथ माद्रपदे कृष्णत्रयोददइयां तु द्वापरम् । माघे तु पणेमास्यां तु घोरं कचियुगं तथा ॥ युगारम्मास्तु तिथयो युगाचस्तेन विश्रुताः "' इति । एुतेन-- ^“ दवे ङ्ध दवे तथा कृष्णे युगा परिकीपिते " इति कस्यचिद्याख्यानं प्रयाख्यातम् । यपः- ^“ आपास्यामथ कातिक्यां माध्यां चीन्पन्च वा द्विजात् । तपैयेत्पितूपूर्वे तु तदप्यक्षयमुच्यते ॥ मोतम$--“ श्रवण्याग्रहायण्योश्चन्वष्टकास पितृभ्यो दवान्माधविशचारूयोश्च ” ।
१ म. घ. "महाफलम् । २ क. ग, घ, 'ततपितये वः ¦ ५४
२६ अपराकौपराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता- [ १ प्रथमः-- ( धराद्रप्रकरणम् ९) यत्त विष्णनाक्तम्--“ आदित्यप्तकमणं षिषुवद्रयं विशचेषेणायनद्भयं व्यती- पातो जन्मक्षेमम्युदयश्च । एतास्तु श्राद्धकाङान्वे काम्यानाह प्रजापतिः । श्राद्धमेतेषु यदत्तं तदानन्त्याय कल्पते इति, तत्तिततृधिरूपफलानन्त्यकामस्य विधायकमित्ययनश्राद्धस्य नियतता न विहन्ति । सवैमेव हि श्राद्धं पिदरपषिपरदं पितस्तपेयेदिलयादिवचनवल- द वगम्यते । अथवाऽयनादिश्राद्धस्य भवतु नित्यता काम्यता च वचनटरय बलादभ्निहोजादिषत् । अथवाऽयनद्रयशब्देनेव मकरककटसंक्रान्योरमिधानम् । कि तु ताभ्यां पृथगेव रषेरत्तरां दक्षिणां च दिशं परति गमनयोः। द्रव्यत्राह्मणसंपत्तिद्रव्यस्य श्राद्धादहस्य बराह्मणस्य वा पङ्क्तिपावनस्य सं. पत्तिरांभो यत्र काठे स श्राद्धकारः । एतच्च नैमित्तिकत्वादावश्य- कम् । यदाह हारीतः- « तीर्थद्रम्योपपत्तौ तु न कारमवधारयेत् । पात्रं च ब्राह्मणं प्राप्य स्यः श्राद्धं विधीयते ” इति ॥ तीथं पुष्करादि । विषुतरे मेषे तुखायां च सूयंस्य संक्रान्तिः । अयनवदस्यापि पृथग्वचने प्रयोजनम् । अत्र पुरस्तयोक्तो विरेषः- ^ अयनद्वितये श्राद्धं विषुवद्ितये तथा । युगादिषु च सरवाघर पिण्डनिर्वपणादपे ›' इति ॥ सूयंसंकरमः सूर्य॑स्य रारितो राश्यन्तरगमनम् । व्यतीपातो योगविदोषः पारिमापिको वा । तत्र हृद्धमनुः- ८८ श्रवणाश्चिधनिष्ठाद्रौ नागदैवतमस्तके । यद्यमा रविवारेण व्यतीपातः स उच्यते ” ॥ नागदेवतमा छेषा । मस्तके प्रथमपादे यदि चन्दर इयर्थः । वराहपराणे--“ श्राद्धाहेमागतं दभ्यं विशिष्टमथ वा द्विनम् । श्राद्ध कृवेति विज्ञाय व्यतोपातेऽयन तथा ॥ विषूवे चच सप्राप्त ग्रहण चन्द्रुस्ययाः समस्तेष्वेव विप्रन राशिष्वकंऽधिगच्छति ॥ नक्षत्रे मरहपीडासु दुष्टस्वम्रवखाकने । इच्छाश्राद्धानि क्वींत नवप्तस्यागमे तथा १ ॥
१ग, घ, व्योः । मस्तकेष्वे' । २ ग. घ, 'श्षनरभरः।
आचाराध्यायः | याज्ञवरक्यस्पृतिः। ८२७ ( भ्राद्धप्रकरणम् ९) गजच्छाया हस्तिच्छाया, तथा च काठकं श॒ुतिः- ¢ एतद्धि देवपितणां चायनं यद्धस्तिच्छाया † । तथा-““ हस्तिच्छायायां श्राद्धं दयात् ” । महाभारते पितृगाथा- ५ अनेन प्षैखोहेन वर्षासु नियततरतः । हस्तिच्छायासु विधिवत्कणेव्यजनवीजितम् » इति ॥ भाद्धं दद्यादिति शेषः । कणेव्यजनवीनितमिलयभिधानासयक्षहस्तिच्छा- धाविषयमेत्रैतद्राक्यम्। पारिभाषिकी च गजच्छाया, सा चोक्ता स्एन्तरे- ८ यदेन्दुः पितुदै (दे)वत्ये हंपत्चैव करे स्थितः। तिर्थिरविश्रवणीया च गजच्छायेति सरा स्प्रता '' इति ॥ पितृदे (दे)वत्यं मघा । हंस आदित्यः । करो हस्तनक्षत्रम् । वेश्रवणीया जयोदश्षी । एतज्ञितययोगो गजच्छाया । ग्रहणमुपरागः । अत्र च रात्यादावपि श्राद्धमिष्यते। यदाह विष्णुः- ८ ंध्याराञयोर्मं कर्तव्यं श्राद्धं खदु विचक्षणः । तयोरपि च कर्ैव्ये यदि स्याद्राहुदशेनम् » हति ॥ पर्स्यपुराणे-“ चन्दपूय्रहे चैव मरणे पुत्रजन्मनि । मटमापतेऽपि देयं स्यादत्तमक्षयकारकम् " ॥ भरसङ्गाद्भदणविषयमन्यदपि िचिदुर्यते । तत्र मार्कण्डेय“ चन्द्रे वा यदि वा सूरये दृष्टे राहो महाग्रहे । अक्षयं कथितं पुण्यं तत्राके तु विशेषतः ` ॥ दृ दशैनयोग्य इत्यथः । व्यास‡--““ सर्वं ममिप्तमं दानं सर्व ब्रह्मा द्विनाः । स गङ्गाम तोयं राहुग्रस्त दिवाकरे ” ॥ दिवाकर ईति चन्द्रस्याप्युपरक्षणं, यतः- ५ इन्दोक्षगुणं पुण्यं रवेदेशगुणं ततः । गङ्गातोये तु पप्रा इन्दोः कोरी रवेदंश ॥ गवां कोटिपहस्स्य प्म्यग्दत्तस्य यत्फम् । तत्फटं जाह्वीस्नाने राहुयस्ते निदाकरे ॥ दिवाकरे पुनस्तद् दशसंख्यमुडाहतम् । चन्दरसूर्यग्रहे चेव योऽवगाहेत जाहववीम् ॥
____-------~-_________________~_~__`____~~_~~_~_~_~_~_~_~~~- ~
१ ख. भत्युपलक्षणं तेन निशाकर इति ज्ञेयम् । इन्दो" ।
४२८ अप्राक्ोपरामिधापरादिलयविरवितदीकासमेता-- [१ परथमः-- ( भाद्धप्रकरणम् ९)
स स्नातः स्ैतीर्थषु किमर्थमटते महीम् । सूयवारे रवे्रांप्ः सोमे सोमग्रहस्तथा ॥ चूडामणिरिति स्यातस्तत्रानन्तं फटं मवेत् । वारेष्वन्येषु यत्पुण्यं अहणे चन्द्पूर्ययोः ॥ तत्पुण्यं कोरिगुणिते प्राति चडामणे स्मतम् ”! । दिङ्गपुराणे-““ चन्द्रसूर्यग्रहे स्नायातपूतके मृतकेऽपि च । अस्नायी मृत्युमाम्रोति स्नायी पपं न विन्दति ॥ पूतके मृतके चेव न दोषो राहुदशने । तावदेव भवेच्छुद्धियावन्मुक्तिन इयते › ॥ स्नानविषयमेतत् । ततश्च समच्रकमेव स्नानं राहुदर्शने सृतकादावपि कार्यम् ! तथा--“ चिरात समुपोष्येवं ग्रहणे चन्दरपूर्वयोः। स्नात्वा दत्वा च विधिवन्मोदते ब्रह्मणा सह ॥ एकराघ्रमुपेोष्येवं स्नात्वा दत्वा च शक्तितः । कञ्चुकादिव सप॑स्य निष्कृतिः पापकोशतः ” ॥ कालयायनः-“ उपाकमेण्यथोत्सगे प्रेतस्नाने तथेव च | „ चन्दूथरहे चेव रनेदोषो न विदयते ” ॥ देवी पुराणे-“ का्िके महणं शरेष्ठं गङ्गायमुनप्तगमे । मार्ग तु ग्रहणे पण्यं देविकायां महामुने ॥ पोषे तु नर्मदा पुण्या सावे संनिहिता शुम " | संनिहिता शुभा नमेदा इुरुेत्रमध्यगेलय्थः ।
‹ फाल्गुने वरुणा पुण्या चैत्रे पुण्या प्रस्वती । वैशाखे तु महापुण्या चन्द्रभागा स्रिद्ररा ॥ ज्येष्ठे तु कौशिकी पुण्या आषाढे तापिका नदी | श्रावणे सषिन्धुनामा च प्रष्ठ घ्ेष्ठा च गण्डकी ॥ आश्िने ्रयुः रा मूयःपुण्या तु नर्मदा | गोदावरी महापुण्या चन्द्रे राहुप्मन्विते ॥ पृथ च शदिना रस्ते तमोरूपे महामते । नमंदातोयपतं्गीत्कृतङ्ृत्यो भवेन्नरः । एवं गङ्खाऽपि द्रष्टव्या तद्रहेवी सरस्वती ५ ॥
न व [. १ दिमासे ५ 9 क, म्य । २ क, म कातिकादिमासेषु ब्रहणफठनिणंयः । का ३ क. श्भा । कुरकषेतरम- ध्यगा संनिहिता । फा । क. ग. ध. पुण्या\५ग, ध, नन्द्दा ।
आवाराध्यायः } याज्ञवरक्यस्म्रतिः । ८२९ ( श्रद्धप्रकरणम् ९)
मत्स्यपुराणे--“ गज्ञाकनखडे पुण्ये प्रयागं पुष्करं गया । कुरुक्षेत्रे तथा पुण्यं राहुस्ते दिवाकरे ' ॥ कष्यशृङ्गः- राहुर यद् पर्य यस्तु श्राद्धं प्रकस्पयत् । तेनैव सकडा परथ्वी दत्ता विप्रस्य वै करे " ॥ पाकेण्डेयः-- ^ चन्द्रस्य यदि वा मानोर्यसिन्नहनि- भार्गव । ग्रहणं तु भवेत्तत्र न पूवं भोजनक्रिया ॥ नाऽऽचरेत्सम्रहे तस्मस्तथेवास्तमुपागते । यावत्स्यानोदयस्तस्य ना्नीयात्तावदेव तु ? ॥ एवै च सति--“ चन्द्रसूयैग्रहे ना्यादचात््ात्वा विमुक्तयोः । अम॒क्तयोरस्तगयीदेषट्र स्नात्वा परेऽहनि ” इत्यत्र चन्द्रसुयग्रहृशब्दस्तयक्तपहोरात्रं छक्षयति । अन्यथा ¢ न पूवं मौज. नक्रिया › इति वाक्यविरोधः स्यात्। सवनानि रात्रा च भाजनस्य प्रतिषिद्धस्य रतिप्रसवायपुक्तम् “ अद्यत्स्नत्वा विमुक्तया; ” इति । प्रासद्धुमन्यत् । दृष्टेत्यु- दयापरक्षणाथमर् । “ यावत्स्यान्नादयस्तस्य ” ईति वचनात् । तथा--“ रहण च भवेदिन्दाः प्रथमादाधे यामतः। मुङ्जीताऽऽवतेनात्पृवं पिमे प्रथमादपि(षः) " ॥ रथमयामादुध्वेमिल्यथंः । आवतेनं दिनमध्यम् । पिमे तु रात्रियापे रात्रे शतुथंपरहरं यदि ग्रहणं तदा रातरैरेव तस्याः प्रथमप्रहरादयो मुज्ञीतेति । तथा-“ अपराह्न तु मघ्याह मध्याहवे यदि समवे | भुज्जीत गवे चेत्स्यान्न पुव मोजनक्रियाःः | अत्यन्तासमथंविषयमेतत् । समयस्य तु भोजने पायधित्तयुक्तं कालायनेन- ८ चन्दरपूयग्रहे भुक्त्वा प्राजापत्येन शुध्यति । तसिन्नेव दिने मुक्त्वा चिरत्नेणेव शुध्यति "” ॥ षटूत्रिरन्मतात्- “ सरवैषामेव वणानां सूतकं राहुदरेने । स्नात्वा कर्माणि कुर्वीत हातमन्नं विव्भयत् ॥ नवश्राद्धस्य यच्छिष्टं य्रहषयुषितं च यत् ।
द॑पत्यो्क्तिरिषठं तु मुक्त्वा चान्द्रायणं चरेत् ॥ सृयग्रहो यदा रात्रो दिवा चन्द्र्हौ यदि । तन्न स्नानं न कुर्वीति इद्याहानं न च क्रचित् ” | यद्धुभागव्यवसिथितानागुपरागो दशेनायोग्यस्तद्विषयमेतत् ।
१ ख, "पत्युषितं । > क, ग, भुक्तिः ।
%३० अप्राकापराभिधापरादिलखयविरचितदीकासमेता-- [ शप्रथमः- ( श्राद्धप्रकरणम् «५ ) देवछः--“ यथा खानं च दानं च सूर्य्य ग्रहणे दिवा । सोमस्यापि तथा रात्रो स्नानं दानं विधीयते ” ॥ यत्र श्रहो(सू्योदयादरध्वं ग्रस्तस्य चन्द्रस्यास्तमयस्तत्र सूर्योदयात्ागेव राहृदशननिमिततं लानदानादि काम् । न तु पश्रादिलथः। अरहणनिमितत च भाद्धमावहयकमर् । तथा लिङ्गपुराणे- ८ प्रसवेनापि कर्तव्यं शराद्धं वै राहुद दीने । अक्ुवीणस्तु तच्छरद्धं ङ्के गोरिव सीदति ” ॥ ्लातातपः--^“ आपद्यनभनौ तीर्थे च चन्दरसूयेग्रहे तथा । आमश्राद्धं द्विजो दब्धो दवात्सदैव तु ॥ जानं दानं तपः भाद्धमनन्तं राहुदशेने । आसुरी रात्रिरन्यत्न तस्मात्तां परिवनेयेत् ” ॥ शराद्धं मति रुचिभैवेति । अत्र रुचिरिच्छा । सा च यदा शराद्धानुष्ठान- विषया भवति कैव शराद्धं कुयात् । निमित्तेन च काठतुरयत्वात्तस्या ओप- चारिकं श्राद्धकाटस्वम् । एवं श्राद्धं मरति कारविधिरुक्तः । भराद्धस्वरूपमाप- स्तम्बधाऽऽद- ^ अयेतन्मनुः । शराद्धेशञ्दकमं प्रोवाच प्रजानिःप्रेयप्ताय तत्र पितरो देरधेता बाह्मणास्त्वाहवनीयार्थं * इति । अनेन दोमात्मकः शद्धशब्दाथो निरूपितः । ब्राह्मणा आहूवनीयायं आहवनीयकायं पक्षिप्यमाणहविधांरणङक्षणे वतेन्ते। न चाभुञ्ञानास्ते तत्काय कठ शक्नुवन्तीलर्थाद्राह्मणभोजनपयेन्तता श्राद्धस्यानेनोक्ता । अत एव वक्ष्पति- « ततो यथासुखं वाच्यं मूञ्जीरंसतेऽपि वाग्यताः " इति । अत एव गहय्च्छौनर्कः--“ नवावराञ्धरोतियान्मोजयेदयुजो वा ” इधयाह ।
[ ®
[9५ (८ अ अ ० = 0० मनुरपि-“ द्वी देवे पितृदे त्रीनेकैकमुभयत्र वा । मोजयेत्पुपखद्धोऽपि न प्रप्तञ्येत विस्तरे ” इत्याह ॥
(पितृशब्देन यस्य यस्य मातामहादेर्देवतास्वं शाच्रान्तरेण विधीयते तस्य
सस्य परिग्रहः क्रियते । तथा है सति बहुवचनमुपपद्यते । पितृशब्देनात्रा-
क
# ददौनमन्र सूर्यस्य मेधाच्छन्स्यापि दिवा गणितदृछ्था । रात्रौ मेधाच्छ्नस्य चन्द्रस्य गणितदृटथेति क. पुस्तके ।
©
न १ ग. ध. भ्रस्तोदः । २ ग. घ. “मित्तत्वेन । २३ क. घ. पदक“ । » ख. ध्वताः प्रितरस्ः्काः ५ ग, "नीयकायँ यज्ञि अः । ६ क, 'कः-व । ५ ख. पिन्यङृ“ ।
आचाराध्यायः 1 याङ्वस्क्यस्मृतिः। 2३१ ( श्राद्धभ्रकरणम् ९)
सपिण्डीकृता अप्युच्यन्ते नवश्राद्धादेः राद्धत्वसिद्छथेम् । आमश्राद्ादौ च प्रणाडदया ब्राह्मणमाजनपयन्तताया विचमानत्वोन्पुख्यमेव श्राद्ध॑त्वम् । वितु पाक्पारवषणाद्ङ्गाननुषएानात्तत्र गाणत्वोक्तिः । तस्मास्सिद्धं श्राद्धस्य होमा- रेपकत्वस् । तत्न पुत्रादेरधिकारस्तस्य तत्र कवस्वस्पमरणात् । यत्कतेकं हि यत्कमं स एव तजाधिकारी यथा राजा राजकतेके राजसये । तत शङ्ः- “५ पितुः पञ्रेण कतेग्या पिण्डदानोदकक्रिया । पुत्रामवे तु पत्नी स्यात्पल्यमावे तु सोदरः ” इति।। अत्र पितुग्रहण प्रदशेनायथेम् । तेन मातुरप्याष्वदेहिकं पुत्रेण कायम् । यत्तु शरातातपेनोक्तम्--“ अन्वष्टकासु बृद्धो च प्रतिपरवत्सरं तथा। अत्र मातुः एथक्श्राद्धमन्यन्न पतिना स॒ह " इति, तत्सपिण्डीकरणादुत्तरकारविषयम् । परेतत्वविमोक्षा्थं श्रार्दनातं सवेमव मातुः पृथकयेम्र । यदाह शङ्खः ८ अन्वष्टकां तथा मातृश्राद्धं चैव मृताहनि । एकोदिष्टं तथा मुक्त्वा सखीषु नान्यत्पथगमवेत् ” इति ॥ अन्न चेकोदिष्टशब्देन प्ेतत्वविमोचकं स्रमेव आद्धुच्यते न पुनरन्व- का दि ्राद्धान्पेकोदिष्टान्येव कायां णीव्युच्यते । अत एव विष्णः- ५ अन्वष्टका देवपूर्वं शाकमां सापैः श्राद्धं कृत्वाऽन्वष्टकास्वष्टकावद्रहो हुत्वा देवपूवैमेव माते पितामहे प्रपितामहे च पूर्ववद्भाद्यणान्मोज- यत्वा दन्षणामेश्वाम्यच्यानु्रन्य विप्तजयेत् ” । अत एव दद्धिभाद्धे शङ्ः पावणमेव विधिपाह-- ^ पि्रादिज्नयपत्नीषु मोज्या मातुः प्रति द्विजाः । ज्ञीणामेव तु तचस्मान्मातृश्नाद्धमिहोच्यते ' इति ॥ केचिदन्यत्र पतिना सहेति वचनं पित्रा सह सप्ष्डीटृतायां मातरीति व्यवस्थापयन्ति । तत्माणतया च शातातपीयं वचनं पठन्ति- “८ एकमूित्वमायाति प्पिण्डीकरणे कते । पत्नी परतिपितणां तु तस्मादंशेषु भागिनी ? इति ॥ बाहेस्पत्यमपि--“ सवेन मत्री समं श्राद्धं माता मङ्क्ते सुधापतमम् ।
क
पितामही च स्वेनेव स्वेनेव प्रपितामही " ॥
नाभि १ ग. घ, श्येन्ताया । २ क, ख. (त्वात्पुण्यमेः । ३ ख. दम् । क । * ख, द्दरतरातं। ५ ख, ध. क्यादि' । ६ क. घ “मेवं माः। ७ क, शदेन भाः।
४३२ अपराकोपरामिधापरादिलविरचितटीकासमेता-- [१ प्रथम ( श्राद्रप्रकरणम् ९) इति, तदयुक्तम् । न ह्च वाक्यद्रयंञप पत्रा सह मातुः सापण्डनमवब ध्यत । येन तदिषयत्वे पूतैवाक्यस्येततपरमाणं स्यात् । यत्त सपिण्डीकरणे छत एकमू- तित्वपित्यक्तं तत्पिजादिदे(दे)वये श्राद्ध तत्पल्नांनां सहभावरक्षणमकमूतत्व- मवबोपयति । न पनरमभेदरक्षणम् । न हि यो येन सपिण्ड क्रियते सं तेनाभिन्नस्तदै(द)वत्ये वा शराद्धे सहभावेन देवतात्वमनुभवति भरमाणाभावात् । तस्मासितामद्यां सप्िण्डीकृतायां मातयप्येतद्रचनयुपपद्यते । सपिण्डीकरणो- तरकाटमेव पिजादिरे(द)वत्ये मातणां सहभावेन देवतालवापित्यतावन्पात्रविध- परत्वातच्तस्य । अत एव षट्तरिशन्परते गोत्रसृतकसाहचर्येण भ्रां सरैकपिण्डवं नायां; कीस्यते । ५ एकत्वं स्रा गता मतुः पिण्डे गेत्रेऽथ सूतके । न पृथरिपण्डदानं तु तस्मात्पत्नीषु विद्यते " इति ॥ ततश्च पितामर्या पितामहेन वा सपिण्डीटठताया मातुने पृथक्राद्धम् 1 एतचानियतमिति गम्यते चतुवस्चतिमतात्-- «५ क्षयाहं वर्जयित्वेकं खीणां नास्ति प्रथकिक्रिया | केचिदिच्छन्ति नारीणां पएथकश्राद्धं महषयः " इति ॥ ततश्चान्वष्टकादित्रये ब्ीणां श्राद्धं पृथगेव । गयामहाख्यादी तु प्रथक्षह्
क (क, क
वा स्वमत्रोभिरिति सिद्धम् । ८ पितुः प्रण कतन्या पिण्डदानोदकक्रिया 1 |
क
इति पिण्डदानग्रहणं सकखोध्वेदेहिकोपलक्षणाथम् । पुज्रश्ब्दो यचप्योरसे युरखयः क्षत्रजाद प गाणस्तथाऽपि "पुत्रामावें तु पत्नो स्यात्" इद्यत्र यख्य गोण चं वतत । अन्यथा गणपुत्रकरण यदुक्त-
“ पिण्डद्।ऽराहरथेषां पूवामावे परः परः "
इति; तद्विरुध्यते । ¢ पलन्यमवि तु सोदरः ” इति सोदश््रहणं पल्यभवे या दायहुरस्तदपरक्षणायथम् । ततश्च दुहित्रादानां श्राद्धदत्वमुक्त भवति। अत्र च पत्नाङब्दा विवाहयङ्गसयागेन्यां भायोयां बतेते। यत्पुनराह कालययायनः-“ अष्टकायां पतिदेदयादपुत्रायां न तु कचित् |
न पुत्रस्य पिता चैव नानुनस्य तथाऽग्रनः "?
१ ग. (ह देवेन ¦ २ क. भमह्यां पितामहेन खः । ३ ग. श्या मातामहेन वा सघ. श्या पितामहेन वासः *्क. ख. ग. श्या माता ।
आबारष्यायः 1 याज्ञवच्क्यस्पृतिः। ३३ ( श्राद्भ्रकरणम् ९ ) इति, तदंशहरत्वाभावे पितरादे््व्यम् । अंशहरत्वेऽपि पित्रादिरपि कुयोदेव । अाधायनः- ५ पितुः पुत्रेण कतव्य न कुरीति पिता सुते । अतिखेहान्त कतेव्यं सपिण्डीकरणं त्यमेत् '' ॥ विष्णुः-- ^ यञरा्थंहरः स पिण्डदायी पुत्रः पितृवित्तामविऽपरि पिण्डं दद्यात् ” । पिण्डक्ञब्दः भ्राद्धोपरक्षणार्थः । पुत्रस॑स्तुता ्रादूपुत्रसपत्नीपु्रानुजश्रातसे रिक्थग्रहणेऽपि शराद्धं दद्युः । तथा च मनुः- ^ भ्रतृणामेकजातानमिक्ेतपुत्रवान्मवेत् । सर्वै ते तेन पुत्रेण पृ्लिणो मनुरनवीत् ॥ स्वी्तमिकपत्नीनामेका चेत्पुत्रिणी मवेत् । सर्वास्तास्तेन पुत्रेण प्राह पुत्रवतीर्मनुः ? ॥ तथा--“ पृत्रवत्पाट्येच्वेनाञ्ज्येष्ठो भ्राता यवीयप्तः ” । तथा-“ मातुरमरेऽथिजननं दितीय मोज्ञितन्धने ।
| >-५
तन्नास्य माता प्तावित्री पिता त्वाचायं उच्यते " ॥ विष्णपुराणे वन्यथा क्रम उक्तः-
८ पुत्रः पत्रः प्रपौत्रो वा दवदव त्ादि तति ¦ | सपिण्डसंततिवीऽपि क्रियाही नृप जायते ॥ तेषामभावे सर्षषां समानोदकपतततिः । मातृपक्चस्य पिण्डेन संबद्धो योजठेनवा॥ कुलद्वयेऽपि चैत्रे सीभिः कायां क्रिया नुप । ततंवान्तर्मतेवीऽपि कायीः पवां मताः क्रियाः ॥ उत्सन्नबन्धो रिक्तीद्रा कारयेदवनीपतिः । पुवैक्रिया मध्यमा तथा चैवोत्तराः करियाः ॥ त्निप्रकाराः क्रिया ह्यतास्तापां मेदञ्शुणुष्व मे + ।
आदाहाद्धा्याथैधादिसपर्शादन्लया्च() याः क्रियाः पिष्डदानाया अशौच- मध्यभवास्ताः पृः । मध्यमा मासि मास्येकोदिष्टसंज्काः ।
¢; प्रेते पितृत्वमापन्ने सपिण्डीकरणाद्रनु । क्रियन्ते याः क्रियाः पिज्याः प्रोच्यन्ते ता नुपोत्तराः ॥
जाणा
१ ख, “स्तुतघ्रा । २ ष. “तिः । पिण्डदः सं? । ३ ख. चोत्पन्ने । ४ क. ग. "पं । उत्स गन्तम" । ५ घ, 'त्ंज्ञान्त' । ६ क. क्तात्मा काः । ७ घ. युगादि । ५५
४३४ अपराकोपराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता- [ १ पभरभमः-- न वा ८ श्राद्धप्रकरणम् ९ ) पितृमातृ्पिणडतु समानपटडिस्तथा ॥ तत्संघान्तगेतेश्वैव राज्ञा वा धनहारिणा । पुवेक्रियास्तु कतेभ्याः पु्राधैरेव चोत्तराः ॥ दौहितरैवी नरश्रेष्ठ कार्यासतत्तनयेस्तथा । मताहनि त॒ कतेव्याः खीणामप्युत्तराः क्रियाः ॥ प्रतिसंवत्सरं राजत्ेको दिष्टविधानतः " इति । स्पृत्यन्तरम्-- ^“ पुत्रो राता तथा शिष्यः सगोत्रोदकमागिनः। विहिताः पिण्डदाने तु तथा बन्धुः समाश्रितः ” ॥ गोतमः--“ पु्रामवे प्पिण्डमातृप्पिण्डाः शिष्याश्च ददुः । तदमाव ऋत्विगाचा्यो › इति । धर्मः--“ मातुखो भागिनेयस्य खस्रीयो मातुरुस्य च । श्वशुरस्य गुरोश्चैव सख्युमोतामहस्य च ॥ एतेषां चेव मा्याम्यः खमुमीतुः पितुस्तथा । श्ाद्धदरानं तु कर्तभ्यं नाममिस्तत्तथैव च " ॥ माकंण्डेवपुराणाद्-“ पुत्रामवे सरपिण्डस्तु तदभवे सहोदकः । मातुः सरिण्डि वा ये स्युर्ये वा मातुः प्होदकाः ॥ सवीभावे जियः कयः स्वमततणाममच्नकम् । तदमावे तु नृपतिः कारयेत्स्वकुटुम्बवत् ॥ तज्जातीयेनरैः पम्यग्दाहाद्याः सकलडाः क्रियाः । सरवैषामेव वणौनां बान्धवो नूपतियेतः "+ ॥ स्रीशब्दोऽत भुजिष्यावरोधनाचपरिणीतस्ीविषयः । ततश्च ¢“ परन्यमावे तु सोदरः ” इत्यनेनाविरोधः । ५५ प्रीत्या श्राद्धं तु कतंग्यं सरवैषां व्णाडीङ्घेनाम् । एवं कुर्वन्नरः सम्यङ्महतीं भरियमाप्तुयात् " ॥ रिङ्गिन आश्रमिणः । अत्र विषये विरेषेरपवादमाह पारस्करः- ५ न ब्राह्मणेन करव्यं शुद्रस्याप्योष्ैदैहिकम् । दद्रेण वा ब्राह्मणस्य विना पारशवात्काचित् ” ॥
१ ग. (छि; सह । तथा-उत्सङ्गान्तः । २ क. “था । उत्सुङ्गान्त। ३ ग, मतैऽह' । ५ क्, ध्, शधृयविः ।
आचाराध्यायः १ याज्ञवस्क्यस्प्रतिः। ४३५ ( श्राद्धप्रकरणम् ९)
पारश्चवो वि्रायां श्रद्रायां ब्राह्मणाजातः। स॒ च ब्राह्मण्यादिषपुतरान्तरा- भावऽधिकारी । काष्णाजिनिः-- ^ पुत्रः रिष्थोऽथवा पत्नी पिता भराता स्नुषा गुरः । ज्लीहारी धनहारी च कुयोत्पिण्डोदकक्रियाम् ” ॥ ब्रह्मपुराणम्-“ ब्राह्मणस्त्वन्यवणोनां न करोति कदाचन । कामान्मोहाद्धयाछ्कोमात्कृत्वा तस्जातितां जनत् ॥ पुत्राः कुर्वन्ति विप्राय क्षत्रविटूुद्रयोनयः । स॒ तादरेम्यः पुत्रेभ्यो न करोति कदाचन ॥ स्वमाता कुरते तेषां तेऽपि तस्याश्च कुवेते ” । स्मृलन्तरम्रू-“ लीणाममच््रकं श्राद्धं तथा शृद्पुतस्य च । भ्राूद्धिनतेर्तादेशात्तेऽपि कुयस्तथेव तत् " ॥ अथ द्यापुष्यायणाधिकारो निरूप्यते । तत्र यमः“ कुर्यान्मातामहश्राद्धं नियमापुज्निकासुतः। उमयोरथ संबद्धः कुयात्स उमयेरपि * ॥ द्विविधः पुत्रिकापुत्रः । एको मातामहेनैव संबद्धोऽपरः पितरमातामहाभ्या- मिति । तत्र प्रथमो मातामहश्राद्धं नियमेन कुयांत्पितृश्राद्धमिच्छया । यस्तूभय- संबद्धः स उभयोियमेन कुथीद् । तत्र मातामहश्राद्धमेकोदिषटंतिपुरुषं वेति जिज्ञासायां कात्यायन आद- ४ मातामहस्यापृत्रस्य श्राद्धादि पितृवच्ेत्। सबन्धिबान्धवादीनाभेकोदिष्टं तु सवेदा » ॥ एतच्च दौदिजमाजविषयमविशेषात् । न तु पुतिकापुत्रविषयमेव । यस्य तु पुतिकापुतरस्य मातैव मातामहेन पुत्रतया परिथदीता तं मति पतुराद- ५८ मातुः प्रथमतः पिण्डं निवेपेतपुन्निकासुतः । ह्िपीयं तु पितुस्तस्यास्तृतीयं तु पितुः पितुः ' ॥ यस्तु दौहित्रो न तु पुत्रिकापुत्रः #कितु- «५ अङ्कृता वा कृता वाऽपि य॑ विन्देत्सदशत्सुतम् । पोत्री पितामहस्तेन दद्यत्िण्डं हरेदढनम् ” । इति मनुवचनबलान्मातामहधनादारय स नियमेन पातापहश्राद्ध इयाद् । [र
१ ग. प्तृपिताः। २ घ. त्रिपोर्ः।
(क
७३६ अपरार्कापराभिषापरादिलयविरवितटीकांसमेता--{ १ प्रथमः-- ( श्राद्धप्रकरणस् ९ )
यदाह छन्दः शाद्धं मातामहानां तु अदयं धनहारिणा । दौ हित णार्थानिष्कृलयै कतैग्यं विधिवत्सदा ' ॥ अन्रोपपत्तिमाइ-- ५ मङ्मेतन्मनुष्याणां द्रविणं यत्प्रकीतितम् । तद्हनममादतते दुरमिद ज्ञानिनामपि ॥ अदुषिमिस्तस्य निर्दिष्टा निष्कृति; पावना परा । आ देहपतनलत्छयीत्तस्य पिण्डोदकक्रियाम् ” इति ॥ यस्तु दिनो न पुत्िकापुत्रो न च मातामहस्य धनं गरहाति स तस्या- पन्नस्य भाद्धं कवेनिःश्रेयसेन युज्यते । न पनरङ्वन्पयवायी स्यात्। षजजोऽपि व्याफ़ष्यायणो यः सेजिकबीनजिम्यां पितृभ्यां सबद्धस्तं भति दबछख्अआद- ८ द्याम॒ष्यायणका दद्युद्धाम्यां पपेण्डदक प्रथक् । दवाभ्यां देयास्त॒ षट्पिण्डा एव कुवेन्न मुह्यति ›' ॥ दवाभ्यां पितवगोभ्यामित्यथे;ः । एवं ब्राह्यणमाजनेऽपि । अत्रास्मरथं भति बोधायन आद- ५ द्विपितुः पिण्डदानं स्यापिण्डः पिण्डो द्विनामकः द्वाभ्या देयाञ्चयः पिण्डा एवं कुवेन्न मुह्यति ” ॥
अन कमावशषमाह् ऋत्ययङ्ग ५ क्षित्निकस्य पितुस्त्वाद। दयात्िण्डं तथोदकम् । पश्वाज्ञ येन ये जाताक्तेम्यो दयाजलाञ्चछिम् ॥ मरी चि‡-“ सगो वाऽन्यगोत्रो वा यों मवेद्धिषवापुतः।
० ~, अ
पिण्डं श्राद्धविधानं च कषेतिे प्रामिनिवैषेत् ॥ बीजिने च ततः पश्चातक्ची जीवति चत्कचित्।
क भ
बीजिने ददयुरादौ च मृते पशचात्पररीयते ॥ भमौ यदि मतौ स्याता बीजिन्याद्वो तदा ददेत् ।
| ,*च दः १ [भव् = @ क
[ब्रेण्यादां न इत्त चेद्नी।जनं नांपातेषएटते 7 ॥
०,
~<. €4
क
नारद् ^“ जाता ये त्वनियुक्तायामेकेन बहुभिस्तथा ।
अ।रक्थमाजंस्त सवं बाजनाश्वे तं सताः ॥
=| १
दद्यसते बीजिने पिण्डं माता चेच्छल्कतो हा । अश्युस्कोपनताया ते पिण्डदा वोदुरेव ते ›' ॥ रुरक भूर्यम् ।
१क. तु चावः ।२क, तु चाव'। ३ घ. निकेताय)ः।
आचाराध्यायः ¡ याज्गवल्क्यस्पृतिः । 2३७ ( श्राद्धप्रकरणम् ९) कऋष्यशङ्गः--“ स्ीणामाद्यस्य मपरे यद्धोत्रं तेन निैपेत् । यदि त्वक्षतयोनिः स्याद्न्यपक्षप्तमाध्चिता ॥ तद्धोत्रेण तथा देयं पिण्डं श्राद्धं तथोदकम् " ॥ २१७ २१८ ॥
कि क,
भाद्धसंपत्तिहेतुन्विप्राङश्ोकत्रयेणाऽऽद- ४, ~ ~. जभ्यः सप॑षु वेदषु च्राजया ब्रह्मद्द्युवा ॥ क थ (क् श क £\ षद् थवज्ज्यष्टप्तामा निमचुद्धस्चुपणकः ॥ २१९ ॥ स्वसीयङ्रखिग्जामातुयाज्यश्वशुरमावखाः ॥ ® (कवक व 9 नि $ रा व्रिनाणाविकेतद्हत्राशेष्यस्तबान्यवान्वाः॥२२० [ष्य >, #- ९५ ( (क्षर ज्ञानानषए्ास्तपानणः पञ्चाब्चव्रह्मचाररणः ॥ | य भ्य, 9 ५ पतरमातपराश्चव ब्राह्यणाः श्राङसपद् ॥ २९९१ ॥ अगयो युख्योऽध्येतृणां, सर्वेषु चतुषे वेदेषु । भरोत्रियो यथाविध्येकशाखा- [4 [+ [क्य [ ‰९ १ @ ~ अ ध्यायी । बरह्मविदोपनिषदपुरुषवित् । युवा मध्यवयाः । वेदाथविद्रेदवा- क्याथेवित् । उयेष्ठसामा ज्येष्ठुसामाख्यं व्रतं एतवा अयेष्टाख्यसापाध्येता । तरिमध्वाख्यं वरतं कृत्वा यस्तदाख्यमेव वेद मागमधीते स त्रिमधुः। एवं [ + [प (~ ¢ 9 @ क [4 त्रिसुपणः । निना(णाचिकेतवतपूवेकं तदाख्यवेदभागाध्यायी त्रिना(णचि- केतः । संबन्धिनो वेवाह्याः । बान्धवा मात्ामहमभतयः 1 ज्ञाननिष्ठ अध्या- तमिद्; । कमनिषटठा इति पठे पिहितासुष्टानपराः । एवं तपोनिष्ठाः । सभ्या. वसैथ्यौ तेता चेति पश्चाप्रयस्तद्रान्पश्चाभिः । ब्रह्मचारिण इत्येकस्मिन्बहुव चनं जात्यभिप्रायम् । अन्ये प्रसिद्धाः। एते ब्राह्मणा मोञ्यमानाः; शाद्धस्य सपद समृद्धये भवन्ति । अत्र मनु;ः--५ श्रोनियायेव देयानि हव्यकम्यानि दातृभिः । अर्हत्तमाय विप्राय तस्मे दत्तं महाफट्म् ॥ एकैकमपि विद्वां देवे पिन्ये च भोजयेत् । पुष्कं फटमास्नोति नामचज्ञान्बहूनपि ॥ द्रादेव परीक्षेत बाह्मण वेदपारगम् ।
क, = 4 इई
[+ शव ध च ५ ५ ८ , 9१ ताथ तद्धन्यकव्याना ग्रदन स।अतार्थः स्मृतः ॥
५ +,
पित्पश्तिबहुतरपरुषपरयीक्षा दूरात्परीक्षा । ती जल्पाङ्निमागंः । तेन त १ ग. पिण्डदानं तः । २ ड. अरस्याः 1 3 घ. वर्षु \ ४ ङ. "वाः । कमेनिष्टास्व । ५ क,
घ. भ्नो बाह्याः । ६ क, ख. ग. सयावः । ५ “क, ग, 'सथेत्रे ।
४२८ अपराकापराभिषापरादित्यविरचितटीकासमेता-- [१ प्रपमः-- ५ ( ्राद्धप्रकरणम् ९) यथोदकं भाप्यत एवं देवपित्भिस्तथाविधविभमार्गेग हव्यकव्यानि प्राप्यन्ते । अतिविदातिरत्यन्तोपकारकः । “५ सहल्लं तु सहस्राणामनृचां यत्र मुञ्ञते । एकस्तान्मच्रवित्प्रीतः सवीनर्हति धर्मतः » ॥ स्ानहेति स एकोऽपि स्वैस्तुस्य इत्यथैः । «५ ज्ञाननिष्ठा द्विना; केचित्तपोनिष्ठास्तथा परे । तपःस्वाध्यायनिष्टाश्च कमेनिष्ठास्तथेव च " ॥ निष्ठा तात्पयम् । “ ज्ञानोत्कृषटेषु कव्यानि प्रतिष्ठाप्यानि यत्नतः | हव्यानि च यथान्यायं सरमष्वेव चतुष्पपि › ॥ चतुषु ज्ञाननिष्ठादिषिस्वर्थः। ५ वेद्विद्या्रतसातज्श्रोियान्गृहमेधिनः । पूजयेद्धभ्यक्येन विपरीतस्तु वर्जयेत् " ॥ वेद एव विधा वेदविवा । ग्रहमेधिनो गृहस्थाः । ५ एष वै प्रथमः कल्पः प्रदान इभ्यकव्ययोः । अनुकस्पस्त्वयं ज्ञेयः सदा सद्धिरनु्ठितः ॥ मातामहं मातुर वा खल्लीयं श्वरुरं गुरूम् । दोहिनं विट्पतिं बनधुमृविग्याज्यौ च भोनयेत् " ॥ विट्पतिजोमाता । ^“ ब्रतस्थमपि दौहित्रं श्राद्धे यत्नेन भोजयेत् । कुतपं चाऽऽप्नं दयात्तिेश्वावकिरेन्महीम् ॥ अपाव्योपहता पाङ्कः पान्यते येद्धिनोत्तैः । तान्निबोधत करतस्यन द्विनाभ्यान्पङ्किपावनान् ॥ अग्रयाः सर्वेषु वेदेषु प्रवचनेषु च । श्रोजियान्वयजध्िव विज्ञेयाः पङ्किपावनाः ॥ भोच्यत्त एभिरवेदाथं इति मवचनानि निरक्तादीनि वेदाङ्गानि । ५ त्रिना(गा)चिकेतः पञ्चाभिन्िघुपर्णः षडङ्गवित् । नह्मदेयानुपंतानो ज्येष्ठप्तामग एव च » ॥ बरह्मदेयारुसंतानो बाह्मिवाहोढापलयम् । अ
क ह
१खे, च्. 'विधिरिः। रक, च््येषु वि०।
आचाराध्यायः ] याज्ञवस्कयस्सृति, । ४३९ ( भद्ध प्रकरणम् ९ ) वि वेदाथवितप्रवक्त च बह्मचारी सहस्रदः । शतायुश्चैव विज्ञेयो बाह्मणः प्ङ्किपावनः ” ॥ भवक्ता षमाथेमध्यापकः । सदहलदो बहुमदः । गोतमः--““ श्रोियान्वामपवयमशीरपंपच्ान् ” निमन्रयेतेखन्वयः । ८५ युवभ्यो दानं प्रथममेके पितृवत् › । पितृपितामहमपितामहतराह्यणा इद्धृद्धतरदद्धतमा इलयेः 1 वसिष्ठुः--“ यतीन्गृहस्थपताधून्ा परिणतवयतत; सुकमेसंस्थाञ्धोत्रियान- शिष्याननन्तेवाधिनः । अन्तेवासिनो नैधिका[न्] ब्रह्मचा- रिणः शिष्यानपि गुणवतो मोजयेत् । अय चेन्मन्रविद्युक्तः शारेरैः पड्दषणेः । अदुष्ठं तं यमः प्राह पङ्किपावन एव सः › ॥ क्षारीरेः न्वित्रादिभिः। यर्भेः--“ षीतत्तोमा विरनपो षमेज्ञाः श्ान्तबुद्धयः ।
® अ, क
तरतिनो नियमस्थाश्च ऋतुकालाभिगामिनः "' ॥
क छः कि
पिरनसो वीतरागाः । विनो नियमस्था ब्रह्मचारिणः संयताः । ८५ पृश्चािरप्यधीयानों यनुर्वेदविदेव च । बहवृचो यच्चिपोपशच्िमधुवांऽपि यो भवेत् ” ॥ पश्चाभिवि्या नाम च्छान्दोग्यु(ग्यो)पनिषत्पटितविय्ा तामधीयानः । तनिना(गाोचिकेतो विरजनारछन्दोगो अयष्ठप्तामगः । अथर्वशिरसोऽष्येता चत्वारः पङ्कपावनाः ? ॥ विरना नाम भन्नविश्षेषः । तदध्ययनाद्रिरनाः । अयर्वरिरा नामाथवै- वेदेकदे शः । ८ गृहस्थो ब्रह्मचारी च यजुर्वेदविदेव च । वेदविदयात्रतस्ञेता ब्रह्मणाः पङ्किपावनाः ॥ मन्त्रिणो नियमस्थाश्च ये विप्राः श्रुतिपतगताः । पराणिरि्ानिवृत्ताश्च ते द्विजाः पङ्किपावनाः ” ॥ पत्रिणा रुद्रादिभन्राभ्यार्तरताः । श्रुतिसंगताः शुलयभिपता; । श्रुलथा- नुष्ठायिन इत्यथः ।
१ क. घ, ञेया ब्राह्मणाः प्क्तिपावनाः । भ्र। २ क. ग. शसः स्वरः । ध. सः स्वक-
स्थाः । ३ क. ख. शित्यादि" जक ख.“मः। येपीः। ५. "ल्लातो ब्राह्मण प्किपावनः। म? ६ ग, "पराः । श्रु ।
2४० अपराकोपराभिधापरादियविरचितदीकासमेता- [ १ प्रथमः-- ( शट्प्रकरणम् ९) ८ सत्यवन्तश्च धीराश्च नित्यदानरताश्च ये । मङ्गलाचारयुक्ताश्च ते द्विजाः पङ्कपावनाः ॥ अच्चिहो्ररताः शान्ताः क्षमावन्तोऽनपूयकाः । ये प्रति्रहनिःखहास्त द्विजाः पडङ्किपावनाः » ॥ अनसयकाः पेशुन्यरदहिताः । काष्णाजिनिः--““ बह्मदेयानुपंतानो बह्यदेयाप्रदायकः । बरह्मदेयापतिश्वैव बाह्मणाः पङ्किपावनाः ॥ अपि स्यात्प कुरे जन्तूर्मोनयेस्तु योगिनम् । विग्रं श्राद्धे प्रयत्नेन तेन तप्यामहे वयम् "' ॥
विष्णः-^“ अथ पङ्किपावनाः । वेदाङ्गस्याप्येकस्य पारगः पुराणेतिहाप्त- व्याकरणपारगो धभशाद्चस्याप्येकस्य पारगः । तीथपतो
५ दे च, (५
यज्ञपूतस्तपःपूतः सत्यपूतो गायत्रीजपनिरतो जामाता दोह श्वेति पात्रविहेषेण च योगिनः 2 | ब्ह्माण्डपुराणाद-“ ये तु वृत्ते स्थिता नित्यं ज्ञानिनो ध्यानिनस्तथा । शििम्यो षातुरक्तेभ्यल्िदण्डिम्यश्च दापयेत् ॥ अभे ध्यानमिक्णां भोजयेद्भह्यचारिणम् । तदरमे द्युदापतीनं गरहस्थमपि मोजयेत् ॥ ध्यानयोगाद्रानपसथोऽत्र ध्यानश्ब्देनाक्तः । भिश्ः मरव्रजितः । उदास्मैना रागादिरदितः।
«५ सिद्धा हि विप्रह्पेण चरनित प्रथिवीमिमाम् | तस्मादतिथिमायातमभिगच्छेत्कृताञ्चडिः ॥ पृजयेदश्येपाययास्यां पादाम्यज्ञनमोननैः । उवी सागरपयेन्तां दिवा योगीश्वराः सदा ॥ नानाषपाश्चरन्तयेते प्रजाधर्मेण योगिनः । तस्माद्दयात्सदा श्राद्धं विप्रायातिथये नरः ” ॥
सिद्धा विदितात्मतचाः । प्रजाधर्मेण प्राङ्कतरूपेण । ५ पिपात्तिताय श्रान्ताय बुद्धाय बुमृक्षवे । तस्मे सत्कृत्य दात्य यज्ञस्य फठमिच्छता ॥ संबुद्धाय विज्ञानवते।
य
१ क, घ, शः । तीथ २ ख. दान्ताय ।
आचाराध्यायः १ यात्वैवत्क्पसतिः। ६४९ { ्राद्धप्रकरणम् ९)
“ अक्कूपान्न प्रणिङ्ान्तं कृशवृत्तिमयाचकम् । एकान्ती हीमन्तं सदा श्राद्धेषु मोजयेत् " ॥ अक्कपान्नमह्कप्तभोजनम् । धूणिङ्कान्तं सयोतपखिन्नम् । ५ षृडङ्विद्धय।नयोगिपतवैतच्रास्तथेव च । यायावरश्च पञ्चैते विज्ञेयाः पङ्किपावनाः " ॥ सवेतन्न; दाटीनाख्यो शहस्थः । यायावरो गृहस्थपिशेषः । “५ श्राद्धकल्पं पठे्स्तु स नित्यं पद्क्िपावनः। चतुद शानां विद्रानामेकस्या अपि पारयः ॥ यथावद्रतेमानश्च सव ते पङ्किपावनाः | ये च माप्यविदः केचिये च व्याकरणे रताः ॥ अधीयानाः पुराणं ये षरम॑शाख्मथारि वा । पण्येषु थे च तीर्थेषु कतस्रानाः कतश्रमाः ॥ मखेषु ये च सर्वेषु भवन्त्यवखद्ुनाः । ये च पलत्रता नित्यं स्वधमनिरताश्च ये ॥ अक्रोषनाः क्षान्तिपरास्ताञ्श्राद्धेषु निमन्रयेत् । प्रत्यापन्नमघीयानं व्यतिक्रामति यो द्विजम् ॥ मोजने चैव दाने च हन्यात्रिपुरुषं कुटम् ” । देवछः--““ ज्येष्ठाश्नमनिविष्टश्च शतायुरज्येष्ठसामगः। अ्चिचित्सोमपश्वेति ब्राह्मणः पङ्कपावनः ” ॥ ल्येष्ठाश्रमो यहस्थाश्रमः । अभिचिच्छाकराभ्रिचयनषत् । चयनान्तरप्ररणे सोमप इत्यनथेकं स्यात् । भर्स्पषुराणे-“ यश्च व्याकुरुते वेदं यश्च मीमांसतेऽध्वरम् । सामस्वरविधिज्ञश्च पङ्कपावनपावनाः ॥ अष्टवषा तु या इत्ता श्रुतश्षीप्तमन्विते । पा गौरी तत्सुतो गौरः पङ्किपावन एव सः " ॥ मनु;ः--“ किं ब्राह्मणस्य पितरं किं वा एच्छपि मातरम् । शरुतं चेदस्ति वेदं वा तन्मातापितरौ स्मृतो » ॥ यमः--““ पृश्चाथिवां यजुर्वेदी अथर्वा बरह्मरीषैकः । आत्मविचाङ्विचचेव ब्रह्मदेयासुतस्तथा ›› ॥ यदि यजुर्वेदी परञ्चाँधिविद्याध्यायी, आथवेणश्च ब्रह्मक्षीषीथ्येता ।
१ के, ब्राह्मणः १२ कृ. ग. घ, "कामेत्तुयो।३ क, घ, ्ाङ्वि" । ५६
चुर अपरार्कपिराभिधापरादिदयविरचितदीकासमेता- [ ९१ प्रथमः- ( भ्राद्धप्रकरणम् ५ )
परस्यपुराणात्- ¢ मण्डछत्राह्मणज्ञा ये य सूक्तं पौरुषं विदुः । तास्तु दृष नरः क्षिप्रं सपापे: प्रमुच्यते ” ॥ यमः-- ^ स्थविरास्तपखिनो दान्ताञ्रिष्टान्वा यदि वेतरान् । तान्पर्वान्मोजयेच्छरद्धे साधुभिश्च निमच््रयेत् ॥ अर्भयित्वा धे पूर्वं दारुणैः कषिकमेमिः। भवेत्सर्वातिथिः पश्चत् राजन्केतनक्षमः "” ॥ इतरानस्थविरानित्यथेः । केतनं निमन्रणमू । अतिः--“ षड्भ्यस्तु पुरूपेभ्योऽवागश्राद्धेयास्तु गोत्रिणः । षड्म्यस्तु परतो मोज्याः श्रद्धे स्युर्गोत्ना अपि " ॥ असंमवेऽपि त्रिभ्यः परतो भोञ्याः । यदाह गीतमः-- “ मोजयेदृ्व निभ्यो गुणवन्तम् । षड्भ्य द्धिभ्य इति सपिण्डपुरषसंख्यानिदेशः। अत्रि“ पिता पितामहो भ्राता पुजो वाऽथ प्तपिण्डकः | न परस्परमर््याः स्युने श्राद्धे त्विजस्तथा ॥ ऋतिविक्पु्रादयोऽप्येते सकुल्या ब्राह्मणा द्विनाः । वैश्वदेवे नियोक्तभ्या यदेते गुणवत्तराः ॥ सगोज्ा न नियोक्तम्याः ज्ियश्चैव विशेषतः ” | पद्धिपावन इत्यतुषत्तौ व्यासः-- ८ मातापिच्रोस्य वंद्याः श्रोत्रिया दा पूरुषाः । ःतुकाङामिगामी च षमेपत्नीषु यः सदा ” ॥ छागरेवः-- ^ सपैरक्षणपयुक्तैवि्यारूपगुणानितेः । पुरुषत्रयविस्यतिः सवं श्राद्धं प्रकल्पयेत् ' ॥ पुरुषत्रय विख्यातेरिति पूर्वोक्तासं भवे । देवङः--“ एकां शालां स्रकर्पां वा षड्मिरङ्खैरधीत्य यः । घट्कर्मनिरतो विभः श्रोत्रियो नाम धर्मवित् ॥ वेदवेदाङ्गतत्वज्ञः शुद्धात्मा पापवजितः। दोषं श्रो्ियवत्परप्तः सोऽनुचान इति स्मतः ॥ अनूचानगुणोपितो यज्ञस्वाध्यायमन््रवित् । भ्रूण इत्युच्यते शिष्टैः शेषभोजी जितेन्द्रियः ॥ वेदिकं छोकिकं चैव सर्व ज्ञानमव।प्य यः।
®
आश्रमस्थो वरी निलमृषिकस्पः प्त उच्यते ॥
आचाराध्यायः ] याज्गवस्क्यस्पतिः। «४३ ( भाद्धप्रकरणम् ९ )
उर्वेरेतास्तपस्युम रतो नियतमग्यतः । र पानुग्रहयोः शक्तः सत्यप्तंधो भवेदृषिः ॥ नियतः पवेतत््वज्ञः क।(मक्रोधविवर्भितः । ध्यानस्था निष्क्रियो दान्तस्तुस्यमृत्काश्चनो मनिः ॥ एषा परः परः शर्ट विदयादयेरविकोऽपि सन् । चीणेनता गुणेरयुक्ता भवेयुर्ये चं कर्षकाः ॥ सावित्रीज्ञाः क्रियावन्तस्ते राजन्केतनक्षमाः | षत्रधर्मिणमप्याजो केतयेत्छरुखनं द्विनम् ॥ न त्वव वणन तात श्राद्ध पारेकलयेत् "| द्धमनुः--““ यश्च व्याकुरुते वाचं यञ्च मीमांपतेऽध्वरम् । आत्मकेवस्य विचचैव पङ्क्तिपावनपावनः » | यमः--““ ऋनुधृणी क्षमी दान्तः शान्तः सलनतः शुचिः | द्ज्ञः सवेश्ाल्नज्ञ उपवाप्तपरायणः ” | तथा--“ छन्दोगं माजयेच्छरद्धे वैश्वदेवे च बह्वृ चम् । भु्कमण्ययाध्वर्य शान्तिकर्मण्यथरवेणम् › ॥ आपस्तम्बः--“ तुर्थगुणेष्वपि वयोवृद्धः श्रेयान् । द्रव्यङ्कश्चश्वेच्छन् 2! | मत्स्यपुराण--“ अथन्ञा वेदविन्मनच्नी ज्ञातवंश्चः कडाचितः । पुराणवेत्ता स्वेज्ञः स्वाध्यरायजपतत्परः ॥ रिवमक्तः पितपरः सूयेभक्तोऽथ वैष्णवः | ब्रह्मण्यो योगविच्छान्तो विजितात्माऽथ श्रीढवान् ” ॥ स्कन्द्पुराणे-““ कुश्चताम्यां संयुक्ताददुन्धस्तु विरिष्यते । ताम्यामपि च विप्राभ्यीं चिरवाघ्री विशिष्यते » ॥ चिरवासी विङ्गातश्चीखो यद्वा गुरुर चिरष्कि्ो भवतीति तात्पयम् । आपस्तम्बः-““ मोजयेद्भाह्मणान्बह्मविदो यानिगोत्रमन्रान्तेवास्यततरवन्ान्गु णहान्या तु परेषां समुदितः सोदर्यऽपि पोजयितग्यः 2 | पायगातिमन्रान्तवासत्वेनासबन्धान्परेषामरसंबन्धिनां गणहयनतेन गणे. यक्त सोद य।ऽपि भोजयितव्यः । किमुत व्यवेहितस॑वन्धः ॥ २१९ ॥ | २२० ॥ २२१ ॥ 1 0
+ वेतने निमन्नण इद्यर्थः । ---------------(--(-(--~_ _ __ १ख. कोस र२क.ग. च कार्षः ३ ख..भ्म्यां कुल्वा । ४ ख, 'बद्ान्गु०। ५ चछ ण, घ, याजत । ६ ख. बद्धान्पः ७ कृ, ग, ध. "वस्थित०।
थ अपराकीपराभिधापरादित्यविरचितटीकासमेता- [ ९ प्रथमः-- ( ्राद्भप्रकरणम् ९ )
क्तगणानामपि विप्राणां रोगित्वादिगिमित्तेन निन्यतं छाक्जयणाऽऽह-
रोगी हीनातिरिक्ताङ्गः काणः पनभवस्तथा ॥ अवकीर्णी इण्डगोखां नखा श्यावदन्तकः ॥२२९९॥ भतकाध्यापकः छीबः कन्यादृष्याभशस्तकः ॥ मि्रध्रदिपिशनः सोमविक्रयी परेविन्द्कः ॥ २२२ ॥ मातापितरोरगरोस्यागी कुण्डाशी दषरात्मजः ॥ परपूर्वापतिः स्तेनः कमदुष्टाञ्च नेन्दिताः ॥ २२४ ॥ सोगिभरतयो निन्दिता; शराद्धे बजैनीया इयथः । रोगी दीषेरोगी. । तथा च ब्रह्मपुराणम्- «५ मोकतं श्राद्धेषु नाहन्ति दैवोपहतचेतप्तः। षण्डो मकश्च कनखी खस्वारा इन्तरागवान् ॥ इयावदन्तः पूतिनापतदिछन्ाङ्गश्ाधिकाङ्करिः। गल्रोगी च गड्मान्स्फुटिताङ्खश्च सज्वरः ॥ खज्तूपरमन्दा्च तथाऽन्ये दीषेरोगिणः.५। हीनाङ्ग उनाङ्कः संरूयातः परिमाणतो वा । एवमतिरिक्ताङ्ग; । अरङ्गमङ्ख स्यादि । काण एकचश्षुः । चक्षुनाङ्गं किं तिवन्द्रियम्। अता हानाङ्गात्का- णस्य पृथग््रहणम् । पुनभ; पुनरूढा तस्थाः पतिस्तस्या; सुतो वा पानभवः; । तस्बतस्तु युत एव । अत एव हारौत ८८ स्वैरिणी च पुनमृच रेतोधाः कामचारिणी । सर्भक्षा च विज्ञेयाः पञ्चैता शुद्रयोनयः ॥ एतापतां यान्यपलयानि चोत्प्यन्ते कदाचन । न तान्पङ्क्तिषु युञ्ञीत नेते पङ्क्त्यहंकाः स्मृताः ” इति ॥ रतोधाः कण्डमाता । कामचारिणी अन्यपुरुषगामिनी । सवभता सुरापी । अवकीणिनमाह देवरः-'“ गृढलिङ्म्यवकीण। स्याद्यश्च भञ्ननतस्तथा "` ।
गूढशिङ्गी दण्डादिकाभमलिङ्गरहितः । भ्रवतो विषुतत्रह्मचयेः ।
५ ~~~ ~~~ ~~~ ~~ -~----~-------------------------~----------------------------------~~
9 ड. “यी वेदनिन्दकः \ मातापितृगख्यामी । २ क. ग. इ्ठो \३ग, घ. भर्देयाच! जक, म. घ. "भक्ष्यासुः।
साचाराध्यायः ] याङ्गवस्क्यस्मतिः । ८४९ ( भराद्धग्रकरणम् ९) यमोऽप्याह-“ व्रती यः च्ियममभ्येति सोऽवकीर्णी निरुच्यते " । वरती ब्रह्मचारी । कुण्डगोरकावाह मनुः-- ^“ परदरिषु जायेते द्रौ सुतै। कुण्डगोखके । जीवे मतैरि कुण्डः स्यान्मृते भतेरि गोखकः "” ॥ सेजनसुतविषयमेतत् । अन्यस्याव्राह्मणत्वादेवापाप्निः । नखी स्वभावा- न्मृतनखः । इयावदन्तः स्वभावात्दृष्णदन्तः । भृत एव श्रतको भतकथासाव- ध्यापको भृतकाध्यापकः । अथवा भरतकोऽध्यापको यस्य स भृतकाध्यापकः । अत्र देवटः- ५ भृतकाध्यापको यश्च भृतकाध्यापितश्च यः। ताबुमो पतितौ विप्रो स्वाध्यायक्रयविक्रयात् ” ॥ हीः ष(प)ण्डः । अङ्कुलयादिना यः कन्यां क्षतयोनिं करोति स कन्यादरूषी कन्यादोषख्यापको वा । अनिधितसत्यभावेन प्रापकारितयोक्तोऽभिशस्तः । पिन्रध्रहमिनद्रोही । पिद्ुनः परदोषसचकः । सोमविक्रयी सोमरूतायाः सोमयागस्य वा विक्रेता । परिविन्दकः परिवेत्ता । अत्र मनुः- ५ दूारा्निहोत्रसयोगं कुरुते योऽग्रे स्थिते । परिवेत्ता स॒ विज्ञेयः परिवित्तिः पस पूवंनः " ॥ क्ातातपः--“ हीने देशान्तरस्थे च पतिते प्रनने तथा । योगश्चाज्ञाभियुक्ते च न दोषः परिवेदने ” ॥ पितृभ्यपुत्रान्सापत्नान्परनारीसुतांसथा । दाराश्निहोव्रसतयोगे न दोषः परिवेदने " ॥ परनारीसुता दत्तकादिश्नातरः। वसिष्ठः--“ अष्टौ दशा द्वादश वा वषोणि उयेष्ठं अत्रमनिविष्टम- प्रतीक्षमाणः प्रायश्चित्ती मवति ? । अनिविष्टमङ़ृतविवाहाभिद्ये्रम् । तत्र श्छोको भवतः- 1; ज्यायान्धं ध द्ादौव तु वषीणि ज्यायान्धरमाथेथोगेतः । न्याय्यः प्रतीक्ितं ता श्रूयमाणः पुनः पुनः ॥ उन्मत्तः किल्बिषी कुष्ठी पतितः छीन एव च । राजयक्म्यामयावी ना न न्याय्यः स्यातप्रतीक्षितुम् ॥ खञ्जवामनकुञ्नेषु गद्देषु जडेषु च । जालयन्धे बधिरे मूके न दोषः पारेवेदने ” ॥
१ क, "योगतः +
४६ अपराकौपराभिधापरादिलयविरचितटीकासमेता-- [ १ प्रथमः-- ( श्राद्धप्रकरणम् ९ )
हृद वपिष्ः--“ अभरन यदाऽनशनिरारयाद्नुनः कथम् । अग्रजानुमतः कुयादञ्निहत्रं यथाविधि ”' ॥ एतच धर्माधिकारिणि उये्टेऽग्न्यापेयमङवंति दरष्व्यम् । नानपिकारिणि । हारीतः-“ सोदराणां तु सर्वेषां परिवेत्ता कथं मवेत् । द्रस्तु परििचन्ते ना्िरेत्रेण नेज्यया › ॥ विवाहाधिकारिणाऽनुमतोऽपि नोद्रहेदि यथः । दुश्रुना--५ पिता पितामहो यस्य अग्रजो वाऽथ कस्यचित् । तपोञधिहोत्रमन्ेषु न दोषः परिवेदने ? ॥ यस्य पित्रादयः सन्ति तस्य तद्नुङ्गातस्य तपोभरिदोत्रादयः परिवेदन- हेतवो न भवन्तीलयथेः।
सुमन्तुः--“ पितुरस्य तु नाऽऽधानं कथं पुत्रस्तु कारयेत्
अथ्चिदोनरेऽधिकारोऽलि शङ्कप्य वचनं यथा ” ॥ असूङ्ञातस्येति शेषः । ५ व्यप्नाप्तक्तचित्तो वा ना्िकोऽप्यथवाऽग्रजः । कनीयान्धर्मकामस्तु आधानमथ कारयेत् ” ॥ व्यसनादिनाऽनपिकारित्वमुपरक्ष्यते । अतस्तद्नुपतेनेवाधिकारी कनी- यानादद्या(्यामत् । ५ ज्येष्ठो आता यदा तिष्दाघानं नैव कारयेत् । अनुज्ञातस्तु कुर्वीत शङ्खस्य वचनं यथा ” ॥ श्नातावपः-- ^“ नाग्नयः परिविन्दन्ति न वेदा न तपाति च। न च श्राद्धं कनिष्ठस्य या च कन्या विङ्पिता “॥ अनधिद्केते ऽयेष्ठ इति शेषः । ऽ्येषटेऽधिकारिणि श्राद्धमङवेयपि कनिष्ठस्तु
तत्छुवेन्न परिविद्यते । विरूपायां अयेष्ठायामनूढायामपि कानेष्ठाविवादो न दोषाय।
योगयाङ्वरक्यः-“आवमप्तथ्यमनाद्त्य चतायां यः प्रवते । सोऽनाहिताभिभ॑वति परिवेत्ता तथोच्यते › ॥ आवसथ्याधानमपीतराधानवद्धवतीदयाह गाग्यः पो
१ ख, (मरथेवति ।
भचाराध्यायः 1] याङ्गवल्कयस्मृतिः। द9 ( श्राद्धप्रकरणम् ९)
^“ पाद्ये तिष्ठति ज्येष्ठे न कुर्याहोरं्रहम् । व अवष्थ्य तेथाऽऽघानं पतितस्तु तथा मवेत् » ॥ ब्रह्मगभः-- “ याजनाध्यापनादनिरनिन्धेम्यो धनेन च । आप्ति प्मादया(्या)त्खे कारे परिवेदयन् ” ॥ | भृतमुच्यते- मातापित्राचायांदीन्विना पातिद्यादिना कारणेन यस्यति स पात्रादिल्यागी । तथा च पनुः- ^“ अकारणात्परित्यक्ता मातापित्रोरोस्तथा "” । गुरुरत्राऽऽचायां न पिता तस्य पृथगुपात्तत्वात् । कुण्डाशी कुण्डगोलकान्नभोजी । तथा च कुण्डगोरुकावमभिषायाऽऽह- मनुः--“ यस्तयोरल्मश्नाति सर कृण्डादयुच्यते पैः? । ब्रह्मपुराणावरू-“ चतुःष्चा पठेः शुद्धेः कुण्डं प्रस्थचतुष्टयम् । मवेत्तद्यसतु निगिरेत्प कण्डाक्ीं पतत्यधः ” ॥ प्ेदीनो इषलः । तदाह मनुः “‹ वृषो हि मगवान्धरेस्तस्य यः कुरुते त्वलम् । वृषं तं विदुर्देवाः ्वैधरमेबहिष्कृतम् ? ॥ तस्याऽऽत्मजो हषरतमजः । अथवा हषरः शद्रः स आत्मनो थस्य स ठषखात्मजः । परपुवां पूषेमन्यस्मै दत्ता तस्याः पतिः परपूर्षापतिः । स्तेनधौरः । निषि दकमकारेणश्च कपदुष्टास्ते चाक्तम्योऽन्ये विकित्सकदेवलकादयः शाच्रा- न्तराद्वबोद्धन्याः । अन्न मनः ५ ये स्तेनपतितद्कीवा ये च नास्िकवृत्तयः | तान्हव्यकव्ययोधिप्राननहीन्मनुरत्रवीत् ” ॥ नास्त दे वमितिमतिपान्नास्तिकः । नास्तिकशाच्चव्याख्यानादिनिबन्धनह- ति्मास्तदत्तिः यमः--"“ नाश्ननि पिशने देवा नाश्चन्त्यच्रतवादिनि। मयानितस्य नाश्नन्ति यस्य चोपपतियहे ॥ न सरैरुपयातस्य न रक्ताम्बरवापरपः।
१ क. ध. सोद्रे । २ क. ग. तदाधाः। 3 क.ग. घ. ममः यत्नः । ४ स, द्विजः 1
५ क, स. घ. नगरे ।
४४८ अपराकोपरामिधांपशदिंयविरचितदीकासमेता-- { ? प्रथमः~~ ( भाद्रप्रकरणम्. ९ ) दयङ्कखातीतकणस्यं पितरो भूञ्जते हविः ॥ य एतैरृ्षणर्युक्तास्तास्तु पड्क्लया नं निविशेत " 1 शङ्कः--“ अनष्यायेष्वधीयानाः शोचाचारविवभिताः | शरदरा्तरसपुष्टाङ्ञा ब्राह्मणाः पड्क्तिदूषिताः ” ॥ धपः“ चोरा वाधषिका दुष्टाः परखानां च नाशकाः । चातुराश्नम्यबाह्याश्च विज्ञेयाः पङ्किद्षकाः ॥ य व्यपेताः खकर्मम्यः सेनासते परेकीर्तिताः। कव्ये ददाति यस्तेम्यस्तस्य तत्प्रेत्य नदयति ॥ ज्ञानपूर्वं तु ये तेभ्यः प्रयच्छन्त्यल्पमेषप्तः | पुरीषं मृञ्ञते सर्वै शतं वषौण्यमुत्र ते ॥ तस्माद्र दातुकमिन देवं श्राद्धं च परवशः । परहञान्तेभ्येः प्रदातव्यं नाशन्तेम्यः कथचन | चायुपुराणे-““ यसतिषठद्रायुमक्षस्तु चातुराश्रम्यबाह्यतः । अयतिर्मोक्षवादी च उमै तो पङ्किदूषको ” ॥ महाभारते-“ अपरिज्ञातपुवीश्च गणपूर्वाश्च मारत । पुतिकापुतरपूवाश्च श्राद्धे नार्हन्ति केतनम् ५ ॥ केतेन निमन्रणम् । गणपूर्रो गणयपुत्रः । गणो गणको मठब्राह्मणादि्षा मनुः-““ न श्रद्धे मोजयेन्ित्रं धनैः कार्योऽस्य संग्रहः। नारि न मित्रं यं विद्यात्तं श्राद्धे मोजयेहिनम् # ॥ अन्यविपासंभवे स एवाऽऽह- ५ कामं श्राद्धेऽचंयेन्मिनं नँमिखूषमपि त्वरिम् । द्विषता हि हविभुक्तं भवति प्रेल्य निष्फटम् ? ॥ ब्ह्माण्डपुराणात्-“ नानुयोगो ने वेदानां धोऽनुयङ्के स पापकृत् । मोक्ता वेदफलङाद्भर्येद्ता दानफछात्ततः ५ ॥ अनुयागः परीक्षां भ्रभ्नः कि पठसीदयेवरूपः । करयपः--““ री न्विशवस्तहन्तुंश व्यङ्गानक्षत्रसूचकान् | वज॑येद्भाह्मणानेतान्पमैकर्मपु यत्नतः ॥ काणाः कुष्ठाश्च षण्डाश्च त्वचर्मीणः कचैर्विना। सरवे श्रद्धे न योक्तव्या मिध्िता वेदपारः * ॥ 1 ना
(~, 4 © क दार @ [क ४ _ १. घ्, दृषकाः।य ।२ख. घ. 'स्मादेदान्तकाः । ३ क. ख, ग. घ, नातिरू। *ख, च. योन बुहन्ते । ५क. कुञ्जाश्च । ख, ग. कुण्ाशच ।
आचाराध्यायः ] याज्ञवस्क्यस्पतिः। ४४९ ( भ्ाद्धप्रकरणम् ९ )
अचमाणः शिपिविष्टः । कचैिना सरतय इत्यथः । महाभारते-““ अन्ती कितवः स्तेनः भ्राणिविक्रपिकोऽपि वा । पश्चाचचेत्पीतवान्सोमं सोऽपि केतनमरहेति ” ॥ त्रतमन्र बेदव्रतम् । मनः“ यावतो रपत पिण्डान्हव्यकव्येष्वमन््नवित् । तावता म्रप्तते प्रलय इष्ाञ्डच्ययोगुडान् 7 ॥ शूखयृष्टिथाऽऽयुधविशेषः । अयोगुडो लोहपिण्डः देवलः--““ कूटप्ताक्षिपुस्त्वोपधातिख्ीनिततेतुभेदकतालवधारणरङ्ग।पजी-
($>
विविधमेपाठकंनित्ययाचकप्रायश्ित्तनिमित्तधतेप्ताहसिकमगयु- कितवैनासिकपिरानङ्रदेवणिग्ध्िपोनमेवात्मम्भरिपकपिसम्- द्रयायिङ्ृत्यामिचारदरमेरकवेचग्डतककन्यादूषकक्तच्र्कुहि- कन्ूरमित्रधुग्डत्तापव्ययिस्मयभेदिवाग्ुष्टपरषकारुशिलिपिक- हस्त्यारोाशबन्धकाश्वेति वज्याः ” | तारावधारणस्ताटवादनाजींवीं । विधमंपाठकाः पाषा(ष)ण्ड्यागमस्य षाठ- काः । पुकसीं गृगवधर्ज। वी । दत्तापव्ययां दत्तापहत्ता । अश्वबन्धकां विक्रयाथ- मन्बान्या बघ्रात।
वसिष्रुः--““ विद्रद्धोञ्यान्यविद्ांषो येषु राष्टूषु भ्त । तान्यनाबृष्टिमिच्छन्ति महद्वा जायते भयम् „ ॥ हारीतः“ अपि वियाकुैर्युक्ता दीनवृत्ता नराघमाः । ्षद्रेषु निरता निलयं यातुधानाः प्रकीपिताः ॥ सद्रेषु परपीडौकरेषु कमंखित्यथेः । ५ पाक्चिमानमगघ्रा य स्पेकच्छपवातिनः । नानाजन्तवध सक्ताः प्राक्त दुबह्यणा हतः: ॥ तथा--““ शदरमेष्यो भृतो राज्ञा वृषडो ग्रामयाजकः । वधबन्धो पजीवी च षडेते ब्रह्मबन्धवः ” ॥ यपः--“ यस्य वेदश्च वेदी च विच्छियेते चिपेोरुषम् ।
\ ® 1
स वै दतराहमणो नाम यश्च वे वृषढीपतिः ” ॥
१क.प्मंनासौकेः1२म. ककप्राः । ३ क. चपि'। ४ घ. 'उकन्याः। ५ ख. ¶णित्र-
पौ? । ६ ग. “सिक्स? । ७ ख. (शूरम । < म. "कुहकः । ९ ख. (डकारे । १० ख.
घातकाः । नानाजः । ५७
४९० अप्राकौपरायिधापरादिलविरचितटीकासमेता-- [१ प्रथम ( भ्राद्धप्रकरणम् ५) उषाना--“ वन्ध्या तु बृषी ज्ञेया वृषटी तु मृतप्रजा । अपरा वृषडी ज्ञेया कुमारी या रजस्वछा ॥ यस्तवेनामुद्रहेत्कन्यां ब्राह्मणो ज्ञानदुबैः । अश्राद्धेयमपङ्कयं तं विद्याद् वृषटीपतिम् ॥ दत्वाऽनुथोगेनार्थाय पतितान्मनुरत्रवीत् । वेद्विक्रयिणेो ह्येते नेताज्ध्राद्धेषु मोजयेत् ॥ अपंस्कृताध्यापकाश्च मृतकाध्यापकाश्च ये | तमो विद्ानति ते घोरमिति वैवस्वतोऽतरवीत् ” ॥ अत एमैते न भोजनीया इयथः । मनु;ः--“ जयि चानधीयानं दुबाङं कितवं तथा । याजयन्ति च ये पूगांस्तांश्च श्राद्धे विवनेयेत् " ॥ जरिो ब्रह्मचारी । दुबांरः खरतिः। ५ चिकित्कान्देवछका्मासिविक्रयिणस्तथा । विपणेन च जीवन्ति वज्यीः स्युरव्यकम्ययोः ” ॥ चिकित्पको इच्यर्थं न धर्मायम् । देव“ देनेकोशोपजीवी च नाम्ना देवको भवेत् । अपाङ्कयः स विज्ञेयः पवैकर्मसु सवदा '! ॥ तथा--““ देवाच॑नरतो विप्रो वित्तार्थी वत्सरत्रयम् । अपो देवछ्को नाम हव्यकव्येषु गर्हितः ” ॥ विपणो बणिञ्या । विपणजीचितया प्रतिषिद्धस्यापि मांसविक्रयिणः पृथ कपरतिषेधोऽत्यन्तवजञ्यस्वख्यापनाथंः । तेनोक्त गुणवतां विपणजींविनामप्याप- शुपदेयत्वं गम्यते । एवमन्येऽपि सामान्यतः भतिपेषसिद्धा विशेषभतिषेषा अत्यन्तानुपादानाथां वेदितव्याः । ८५ प्रेष्यो मामस्य राज्ञश्च कुनखी इयावदन्तकः । प्रतिरोद्धा गुरोश्चैव त्यक्ताञचिवौधुषिस्तथा "” ॥ प्रतिरोद्धा भरतिङ्करः । त्यक्ताभिः श्ाघ्चोक्तत्यागकारणमन्तरेणेति शेषः । वार्धषिनिषिद्धदद्ध्युपजीवी । निषेधश्च य्था - ८ सर्धं घनमृद्धत्य महाधे यः प्रयच्छति । स वे वाधुषिकेो नाम ब्रह्मवादिषु गितः ॥
१क.ग, घ, च, व्वम्तो व २ ख. ग. घ. °वकेदो। ३ ग. “ा--स्वल्पार्ध 1 * ख. समां ।
आचाराध्यायः ] याज्ञवरक्यस्मृतिः । ४५१ ८ भाद्धपरक्रणम् ९ ) यक्ष्मी च परपाङश्च परिवेत्ता निराकृतिः ।
[+~ „> $
बह्मद्धिट्परिवित्तिश्च गणाम्यन्तर एव च ” ॥ यक्ष्मी राजयक्ष्मी । निरातिमाह देवटः-- “ अधीत्य विस्मृते वेदे भवेद्विप्रो निराङ्तिः । कात्यायनस्त्वन्यथा निराहृतिमाह- ५ यद्त्वाघाया्िमारस्यदिवादीनैमिरिष्टवान् ।
ॐ क अ, क
निराकताऽमरादीनां स विज्ञेयो निराकृतिः " ॥ मह्मदिद्त्राह्मणदष्टा । गणाभ्यन्तरो गणमध्यगः । गणो मउस्थो ब्राह्मणादिः। ५ कुशीख्वोऽवकी्णीं च वृषडीपतिरेव च । पौनर्भवश्च काणश्च यस्य चोपपतिर्गृहे ” । कुश्ीरवो नादिः । तथा-“ बरहमयँनैश्च तेबन्धेः सयोगं पतिौर्मतः » | अस्य च पतितात्पृथगुपादानं कृतपायशित्तस्यानुपरहार्थम् । उपपातकसंयो- ग्यसुग्रदा्थं वा । “ अगारदाही गरदः कुण्डाशी सोमविक्रयी । समुद्रयायी बन्दौ च तैलिकः कूटकारकः ” ॥ | गरदो विषदः । बन्दी ङ्गरुपाठकः । कूटकारकस्त॒खदेर्मानस्य साक्ष्यस्य वा कूटस्य कतां । «५ पित्रा विवदमानश्च केकरो मद्यपस्तथा | पापरोग्यभिक्शस्तश्च दाम्भिको रपविक्रयी ” ॥ केकरोऽप्य(ध्य)षदृष्टिः । मं दराक्षारसादे न तु सुरा । तत्पातुः पतितत्वे- नेवं निषिद्धत्वात् । पापरोगानाह देवलः“ उन्मादस्त्वग्दोषो राजयक्ष्मा श्वानो मधुमेहो भगंदरो महोदरमहमरीदयष्टो पापरोगाः » | रसो विषं पारद इश्ररसादिषां । ^“ धनुःशराणां कतां च यञ्चमरदिधिषुपतिः | मिभुग्दतनृत्तिच पुत्राचार्यस्तथेव च › ॥ अग्रेदिधिष्रमाह देवकः- ^ ज्येष्ठायां यद्यनूढायां कन्यायामृह्यतेऽनुन | सा चाभरदिषिपूर्ञेया पूवां च दििषूरमता "| १ स, साक्षस्य ।२क. घ, च्व सिद्धः ।
४५२ अपराकोपरामिधापरादिलयविरवितटीकासमेता-- [१ प्रथमः-- ( श्राद्धप्रकरणम् ९) भन॒स्त् दिपिषपतिमन्यथाऽऽह- ५ श्रातुमतस्य मा्यीयां योऽनुरज्येत कामतः । धर्मेणापि नियुक्तायां प्त ज्ञेयो दिधिषपतिः ” इति ॥ टक्षणाभिधानादेव दिधिषृपतिरपि वजञ्यं इति ज्ञेयम् ।
“ भ्रामरी गण्डमादी च धिञ्यथा पिद्युनस्तथा। उन्मत्तोऽन्धश्च कल्याः निन्दक एव च ॥ श्रामयेपस्मारी । भ्वि्री चेतत्व् ५ इस्तिगोश्वोष्टदमको नक्षत्ेयंश्च जीवति । पक्षिणां पोषको यश्च युद्धाचार्यस्तथैव च ॥ सोत्र मेरकश्चेव तेषां चाऽऽवरणे रताः ” | स्रोतो जरमवाहृस्तस्य भदको विदारकः । आवरणं सेत्वादिना निरोधः । ८ गृहपनीजकेों दृत वृक्षरोपकर एव च । श्वक्रीडी रथेनजीवी च कन्यादूषक एव च ? ॥ एहसंबीजको गृहस्य करतां । दूतः संधिविग्रही । दृक्षरोपको मूल्यार्थ॑म् । ५ हिंखो वृषलवृत्तिश्च गणानां चैव याजकः | आचारहीनः बश नित्ययाचनकस्तथा ५ ॥
ट षरुटेचिेत्ति्यस्य स हषरुषटत्ति; । बहवो मिता एककर्मकारिणोऽज गणाः । प्रयेकं बहूनां याजकः पूगयाजकः। तेनापुनरुक्तता । डीबोऽनत्साही ।
“ कषिनीकी छीपदी च सद्धिनिन्दिति एव च । ओरथिको माहिषिकः परपूर्वापतिस्तथा » ||
[ब
छ(पदं व्यापिविशेषः । उक्तव्यतिरिक्तोऽपि साधनिन्दितः । ओरधिको
४.१ ष
मवर्जका । एव मादहषिकरा व्यामचारणासतो वा । यथाऽऽह देवरः
क
“५ महिषीत्य॒च्यते मायां सता चैव व्यभिचारिणी ।
क
तस्या या जायत गमस वें मादहषिकः स्मतः ॥ परतनिह्रकन्विव वजनीयः प्रयत्नतः + | = २५ मेतनिहारको पृर्येन, धमाथ तु न दोषः । न १. णांमोषः । २ग. ध. च. श्ववेशका। ३ ख. ग्जका पगयाजकाः । तेः }
* क. ख. घ. दिषुकः ।५क. ग, ष. शलः । मादि । ६ क. ममः। ५क््ख.घ च, पहिषकः ।
आचाराध्यायः ] याह्नवस्क्यस्मृतिः। ४९५३ श्ाद्धम्रकरणम् ९) 6 एतान्विगहिताचारानपाङ्केषान्दिनाघमान् | द्विजातिप्रवरो विप्रानुमयत्नर विवजेयेत् ” ॥ उभयत्र देवे पिच्य च । गोतमः“ न मोजयेत्सेनपतितनास्तिकतदृत्तिवीरहमरेदि पिषूदिषिषूपति- ज्ीमरामयानकानपारेत्प॒ष्टािषद्यपह्कुचारकूटपाक्षिप्रातिहौ- रिकान् । उपपतियस्य च सः । कुण्डाज्ञी सोमविक्रयी । अगारदाहिगरदावकीभिगणप्रेष्यागम्यागामिपरिवित्तिपरिवे तपयाहितप्याघातृतयक्तात्मदुबालक्ुनलिरयावदन्तपौनमैव- कितवानपराजप्रेष्यप्रातिरूपिकड्द्रपतिनिराकृतिकिठाति- कुपीदिवणिविशस्पो पजीविज्यावादित्नताडैनृत्यगीत्चीखान्। पित्रा वा कामेन विभक्तान् | शिष्याशके सगोांश्
कि
वीरहा ब्राह्मणितरपरुषहा च ? ।
ब्रह्महा च पतितत्वेनेव गहीतः । पतिशब्दोऽगदिपिषदिषिषशब्दाभ्यां भरल्ेकं संबध्यते । यानकशब्दश्च खी्रापश्ब्दाभ्यां प्रयेकं संबध्यते । कुचारः कुस्सिताचारः । भातिह्यरिक रेन्द्रनालिकः । उपपति न भोजयेद् । उप- पतियंस्य स उपपतिस्तं चत्यथंः । पयाहितपयाधाताराबाह शगाक्षिः- ५ पाद्यं तिष्ठाति जयेष्ठ याङनन्याघानं कराति हि । तयोः पयाहितो ज्येष्ठः पयाधता कनिष्ठकः ” ॥ त्यक्तात्मा साहसिकः । प्रातिरूपिकः कूटतुखादिमानमग्यवहारी, प्रकारा- न्तरेण वा प्रतारकः । किङासी कुष्टी, भूमिहतां वा । कु्तीदी कुस्पित्दरदष्यु-
हि
पजीवी । ज्यार्शाखो धनुविद्योपजीवी । एवं वादित्रादिश्चीखाः । समगोजाः सपिण्डाः ।
दङ्खिखिती -
“ अदरतवाक्तस्करो राजद्वि्टो म॒त्यो वृक्षरो पकवृत्तिगरदो ऽचिदो माहिषि- करछागछिकः शुद्रोपाध्यायो बन्दी घाण्टिको देवकः पुरोहितो नक्ष तादेशवृत्तित्रह्पुरुषोऽपत्यविक्रयी कितवः कूटकारकमानुषपदुविक्रयि- णश्चेत्यपाङ्कयाः |
हारातः-“ चि।कैत्कवृषटप्रेष्यक।रक कितवश्चक्रीडकराकानेजी विमीनघातका-
१ क. घ. च. विद्वानु । २क.ग. घ, शुषः 1३ ख, प्रिकाः। उ।४ष, द्राधिपः। ५ क, ग, "उवृन्तगीः । ख, च, "ङटृत्तगीः । ६ ख, वक्री ।
४९४ अपराकौपराभिषापरादिद्विरचितटीकासमेता-- [ १ पभषमः-- ( भ्राद्धम्रकरणम् ९) वेष्टकपुश्चिवार्धषिकाहितुण्डिकप्रत्यवतितमृतकाध्याप॑कमतकाध्या- पित्मेखकसूच॑कानियामककुरीठवादीन्दैवे पिन्ये च वर्जयेत् ” । मनुः- “५ सोमविक्रयिणे विष्ठा भिषजे पुयश्चोणितम् । अप्रतिष्ठं वाधुषिके नष्टं देवरके भवेत् ” ॥ यत्तु वाणिजके दत्तं नेह नामुत्र तद्धवेत् । मस्मनीव हुतं हव्यं तथा पोनभेवे द्विजे ॥ इतरेषु त्वपाङ्क्त्येषु यथोदिष्टेष्वपाधुषु । मेद् सृङ्मां मज्जास्थ वदन्त्यन्नं मनीषिणः ॥ अपाङ्क्ल्यों यावतः पाङ्कत्यान्मुज्ञ(नाननुपश्यति । तावतां न फट तत्र दाता प्राञ्चति बारिकश्चः ॥ धावतः संसपृरदद्खै्नाह्मणाग्शुद्रयाजकः । तावतां न मवेदातुः फं दानस्य पौर्तिकम् ॥ वीक्ष्यान्धो नवतेः काणः षष्टे; धित्री शतस्य तु । पापरोगी सहचरस्य दातुनांशयते फटम् ” ॥ वीकष्यान्ध इति योग्यताऽत विवक्षिता । ततश्च यत्र प्रदेश्ेऽवरिथतथश्षु- ष्मान्विप्रान्धुञ्ञानानवखोकयितु क्षपस्तत्र प्रदेशेऽवस्थितो बाऽन्धो नवतेर्वि- प्राणां भोजनफटं नाश्चयतील्यथंः । बायुपुराणे-“ अनाश्रमी तपस्तेपे तं विप्रं न निमन्रयेत् । जौपपत्तिस्तथा श्चाक्यो नास्तिको वेदनिन्दकः ॥ ध्यानिनं ये च निन्दन्ति स्वे ते पङ्किदूषकाः *” ॥ ओपपत्तिरोपपत्तिकः शुष्कताकिक; शाक्यसाहचयांत् । आगमायुसार- तारषिकः भरशस्त एव । ¢ वृथामुण्डाश्च जटिलाः स्वे कौपटिकास्तथा । निषृणान्मिन्नवृत्तंश्च सर्वाञधराद्धे विवर्जयेत् ॥ प्राह वेदान्वेदमतो वेदन्यश्रोपजीवति । उमो तौ नाहतः श्राद्धं पुत्निकापतिरेव च ” ॥ वेद् भरतो वेदपाप्रये परिक्रीतः । वेदोपजीवनं वाराध्ययनादि । « वृथा दारांश्च यो गच्छे्याजयेनच्चावृतो ऽध्वरे । नाहंतस्तावपि श्राद्धं द्विजो यश्चैव नास्तिकः ॥
१ ख. च. पकाध्यापिः 1२ ग. (कमेः 3 क. °चककु" । ख. च्वकका्नि° । ग. घ. "चकनि' । ॐ के, (कंकस्तु प्र । ५ च, "कः शः । ६ क. कापेटिः। ७क, ख, च, दानांश्च ।
आचाराध्यायः | याङ्गवर्क्यस्पृतिः। &५५ ( भद्धप्रकरणम् ९) आत्मार्थ यः पचेदन्नं न देवातियिकारणात् । नाहेत्यप्तावपि श्राद्धं पतितो बह्मराक्षपसः " ॥ हारीतः--“ खकु पृष्ठतः कृत्वा यो व परकरुरं नेत् । तेन दुशवरितेनासौ काण्डपृष्ठो न संशयः ” ॥ ब्रह्मपएराणे-“ कतघ्नान्ाल्तिकान्स्तन्धान्म्टेच्छेदेशनिवातिनः । तिश्चङ्कुनेरानान्धान्वकान्द्रविडकुङ्कुणान् ॥ कणौटकांश्च बाहढीकान्कलिङ्ग श विवर्जयेत् "१ । स्कन्दपुराणे- «५ इश्वर उवाच-धाद्धं परीक्ष्य दातन्यमित्येषा वैदिकी श्रुतिः । परीक्षणाच्च रम्भोरु आर्जवं गुणवत्तरम् ॥ अपरीक्ष्य तु यो दब्ाच्छ्द्धमाजेवमास्थितः । तस्य तुष्यन्ति पितरो देवताश्च न संशयः” ॥ २२२।२२३।।२२७॥ | @य क कद ॥ # ९ निमन्नयेत परवयुब्रह्मणानात्मवाञ्श्युचिः ॥ भाद्धदिनाच पूर्ययुब्राह्मणान्पङ्क्तिपावनान् । तदभावे मातामहादीर् । आत्मर्वानिविजितेन्दरियः । शुचिः प्रयतो निपन्नयेत । अपरयाख्येयो नियोगो निमनच्रणम् । देवछ-“ अक्रद्धो नियतः स्वस्यः श्रद्धावानत्वरः शुचिः। समाहितमनाश्चान्न क्रियायामप्तङृत्तदा " ॥ निभृतो मन्दभाषीं । स्वस्थः प्रटरतिस्थः । समाहितमनास्तत्परः । “५ श्वः कतौऽस्मीति निथित्य दाता विप्रानिमन््रयत् । निरामिषे ङदरुक्त्वा सवेभूक्तजने गृहे ॥ असंमवे परेदु ब्राह्मणां स्तान्निमन्नयेत् । अज्ञातीनसमामर्थानयुग्मानारमशक्तितः ” ॥ असंभवे पूर्वेदयनिमनच्रणासंभवे । तदहमिमन्रणपक्षेऽपि प्वेधस्यक्तन्लीसङ्गा एष निमन्रणीयाः। अत्र माकैण्डयः- ५ निमश्नयेत पुरवद्यः पृवोक्तान्दरिनप्त्तमान् । अप्राप्तो तिने वाऽपि हित्वा योषित्म्गिनम् ॥ भिक्षायमामतानचिप्रान्काटे यमिनो यतीन् । मोजयेत्प्रणिपाताचः प्रपाद्य यतमानसः ” ॥
१क.ध्पष्ेन।२ ख. "बन्धुरा" । ३ ख. 0वाजञित्रेः ४ घ, मानया । ५ ख, “नो नती" ।
४५६ अपराकौपराभिधापरादित्यपिरचितदीकासमेता-- [ शप्रणमः- ( भराद्धप्रकरणम् ९ ) संयमिनो ब्रह्मचारिणः । परचेताः--*“ सवर्णं प्रेषयेदापतं द्विनानामुपमन्नणे ” । स्वय॑निमन्रणासामथ्यं एतत् । ८५ कृतापपतव्यः पूयः पुवांन्पिताननेमन््रयेत् । मवद्धिः पितृकायं नः संपाद्यं च प्रसीदत) ॥ स्येन वेश्वदेवार्भं प्रणिपद्य निमनच्रयेत् + । मनुस्तु चैन्वदेविकत्राह्मणानां पूर्वं निमच्रणमिच्छति । यदाह- ५५ दैवाद्यन्तं यदीहेत पिन्नाच्यन्तं न तद्धवेत् । पित्राद्यन्तं त्वीहमानः क्षिप्रं गदयति सान्वयः ” इति ॥ ततश्च विकरपः । यपः-- “५ जातिक्रियावबोधाचैगुणेधुक्तानलोटुपान् । प्राभयेत प्रदोषन्ते मुक्तानाश्चयितान्छिजान् ॥ स्वौयासविनिभुकतैः कामक्रोधविवभजितैः । मवद्धिमेवित्यं नः श्वोमते श्राद्धकमेणि ॥ ते तं तयेत्यविन्नेन यातीयै रजनी यदि । यथाश्चुतं प्रतीक्षेरञ्श्राद्धकारमतन्द्िताः "` ॥ ते तथेति च्रयुरिति शेषः । मत्स्यपराणे-“ दक्षिणं जानुमाङम्प त्वं मयाऽद्य निम्नित । एवं निमन्ञ्य नियमाञ्श्रावयेत्पेतृकान्बुधः ॥ अक्रोधनैः शोचपरैः सततं बह्यचारिभिः । भवितग्यं मवद्धिश्च मया च श्राद्धकमंणि ” ॥ बराहप्राणे- ^“ वलजो चादि कतव्यं श्वः कताऽस्मीति जानता । स्थानोपटेपनं भूमिं कृत्वा विप्राजिमन्नयेत् ॥ दन्तकाष्ठं च विखनेद्रह्यचारी शचिमेवेत् ” ॥ तेश्वापि संयतेर्भाव्यं मनोवाद्धायक्ममिः ॥ २२५ ॥ तनिमन्रितैः संयतमनोवाक्ायव्यापारैरमवितग्यम् । चकारात्कन्ंऽपि भवितव्यम् । मनुः--^“ निमन्नितो द्विजः पिच्ये नियतात्मा भवेत्सदा । न च छन्दांस्यधीयीत यस्य श्राद्धं च तद्धवेत् " ॥
ष्व णका
१. घ. च. यातेयं |
आचाराध्यायः | याह्वस्क्यस्पृतिः। ५५७ ( श्राद्धप्रकरणम् ९ )
देवरः“ पूर्वं निमन्नितोऽन्यस्य यदि कूयात्प्रतिप्रहम् । मुक्ताहारोऽपि वा मुङूक्ते सुकृते तस्य नयति ` ॥ पनुः-“ केतितस्तु यथान्यायं हभ्यकम्ये द्विजात्तमः । कथचिदप्यतिक्रामन्पापः सकरतां त्रनेत् ” ॥ अङ्कीकृतनिमच्रणस्येतत् । आपस्तम्बः--“ आरब्वे चामोजनमा्तमापनात् ?'। यमः--“ केतनं कारायित्वाऽपि योऽतिपातयते द्विजः । ब्ह्महत्यामवापरोति शुद्रयोनो च जायते ” ॥ निमन्त्य ब्राह्मणमतिपातयतेऽतिक्रापति तं न भोजयत इति यावत् । ५ आमन्नितस्तु यः श्राद्धे त्वन्यस्य कुरुते क्षणम् । सवत्सरङ्ृतं पुण्य तस्य नयति दुभतेः ॥ आमच्य ब्राह्मणं यस्तु यथान्यायं न पूजयेत् । अतिङ्च्छरप् घोराघ्ु तियग्योनिषु जायते ” ॥ हारीतः-- ५ दैवे वा यदि वा पिञ्य निमन्ञ्य ब्राह्मणं यदि । तर्षयेन्न यथान्यायं स तत्तस्य फं हरेत् ॥ प्रमादाद्धिस्मतं ज्ञात्वा प्रसाचेनं प्रयत्नतः । तर्पयित्वा विरोषेण स तत्फलमाप्नुयात् " ॥ पनुः“ निमन्नरितस्तु यः श्राद्धे वृषर्या सह म।दत । दतुर्हुषृते किंचित्तत्सर्वं प्रतिपद्यते * ॥ हषी शद्रा । पनुः-“ देवपूव तु यच्छ्राद्धमदव वाऽपि यद्धूवत् । बरह्मचारी मवेत्तत्र मुक्त्वा श्राद्धं तु नेत्यकम् '' ॥ काल्यायनः-“ तदहः शुचिरकोधनोऽत्वरितोऽप्रमत्तः सत्यवादी स्यात् । भेथुनश्रमस्ाध्यायान्व्जयेत् । आवाहनादि वाग्यत आ उपस्पशेनात् । आमन्नितन्चिवम् ¬ । उपस्पर्नमाचमनं कर्मणोऽन्ते ततपरयन्तं वाचंयमः स्यादिलयथेः । टृद्धशातातपः--“ शुद्धवर्थं प्रातरत्याय मक्षयेदन्तपावनम् "* । एतच मोक दातुः । “ छि्दन्तः पितुन्यनेत ” इति श्रुतेः । हारीतः--“ अथ श्वोमते दक्षिणाप्रवणां दिशं गत्वा दक्षिणाप्रणतान्मूा
१ ख, च. “च्छदधं सदै" । २ख ध आवना २ क. क्रुरेवनदा। ५८
७५८ अपराकापराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता-- [१ प्रथमः-- ( ्राद्धप्रकरणम् ९)
न्दमीनाहरेत् । अपरिगृहीताश्चापः । कतवेदमकमीणः सखीना- खवृद्धाः सुरभिल्लाताः शचिवाप्तः स्युः " ।
सुरभिसनाताः युगन्धितेखादिद्रव्यलताः ।
यमः--“ समस्तु मवेहरमः पितणां -भाद्धकमेणि । मृखेन शोकाञ्चयति शक्रस्य तु महात्मनः ॥ रक्षन्ति दमी अद्युरांसिखा रक्षन्ति राक्षसान् । वेदविद्रक्षति त्वन्नं यतये दत्तमक्षयम् ” ॥
ब्रह्मपुराणे-“ हरिता वे सपिज्ञूढाः ज्िग्धाः पृष्टाः समन्ततः ।
रत्निमात्राः प्रमाणेन पितृतीर्थन सस्कृताः ” ॥
सपिञ्जछा अच्छिन्नपान्ताः। बद्धगुष्टिः करो रसिनः । संस्कृताः परामृष्टाः ।
८ तथा इयामाकनीवारदुवाश्च समुदाहृताः ” ।
कुशाभाव इति द्रष्टव्यम् । तथा च विष्णः-
५ कुशामवे कुशस्थाने काशादृषाश्च दयात् ”१।
गीभिङः--“ बर्हिरूपमृख्टूनं पितृम्य्तेषामङमे हकृतृणशरमू- यसुत्नरषण्ड(ण्ड,व सवैतृणानि "° | शूकतवरणं शूकधान्यतृणम् । कालयायनः--
८८ हुरिती यज्ञिया दमौः पीतकः पर्चयज्ञियाः। समृष्ाः पितृदै(देवैलयाः कल्माषा वैश्वदेविकाः ॥ पिण्डा सेभ्टताः स्यु तर्पणार्थं तथेव च | धृतेकतस्तु विपूत तेषां त्यागो विधीयते ” ॥
पुराणात्-- ५ त्पेणारनि कायोणि पितृणां यानि कानिचित् । तानि स्युद्धियुणेदैर्भैः पस्तरार्थं विशेषतः ॥ सपिण्डीकरणं यावदजुदरभैः पिताकेया । सपिण्डीकरणादृ्वं द्विगुणेविधिवद्धपेत् " ॥ कुशग्रहणमश्र;ः- ““विरिश्चिना सहोत्पत्न परमेषठिननिप्तगेन । नुद पापानिं स्वणि मव स्व्तिकरो मम › ॥
१ ख. 'द्रव्ना । २ क. ' मृलास्तु भवेदमोः पि" । ३ ग. घ. च. गोबिलः । * क, ख. ग. ^तवनः । च. "तवरल' । ५ घ. रिताः पेठका द । ६ ख. ता या्िक्य द ७, "काः पश्- याज्ञिकाः । स । < च, (्या्ञेकाः । सः । ९ च, "वये क ।
आचाराध्यायः 1 याज्ञवस्क्यस्प्रतिः । ५९ ( भ्रादप्रकरणम् ९ )
इति कुशाः । अथ पोक्षणम् । तत्र घृद्धश्ातातपः- “ बहिराचम्य नादो सोदकश्च सुपंयतः । आहरेत्पोक्षणं प्राज्ञो नैकजातिम चानः ॥ रेवल्तृणपणायेरपंस्कारम्खमाजनैः। संकतावच्रतायायेनं कुयास्प्रोक्षण बुधः ¬ ॥
एकजातिः शुद्र; । रेवलादिभियुक्तैरसंस्ठृतभाननैः । सेकतान्तर्मतैर्वस्ा-
दचयतश्च जन प्रा्नादत्यथः
आपस्तम्बः--“ नाचिकामिन्नपतरेण कांस्यपात्रेण चेव हि । प्राण्यज्गफङ्जेनापि कु्या्नाभ्य॒क्षणं बधः » ॥
नालिका वेगमयी । भिन्नपान्नं यन्मृन्मयम्र । प्राण्यङ्गनं शङ्शुक्टयादि । फरुजं नारिकेरुबिरवादिमयम् । «८ गृहे वा प्म्यगाचान्तः कृत्वा खर्णोद्कं बुधः । नाधोवच्चैकदेशेन श्यर्थमप आहरेत् ॥ यद्यानीतं तु स्ब्येन प्रोक्षयेदक्षिणेन त । आर्य प्रथम प्राक्त विप्रहस्ताद्रेतीयकम् ॥
तुतीयमुदकस्थानाचतुथं मणिकात्स्मतम् » ॥ अधियुक्तभाजनस्थमाभ्नेयम् । मणिक उदपात्रम् । प्रचेता--““ पंगरह्याभ्युक्षणं यायात््ोपानत्को गृहं प्रति । तदमक्त्वा गृह प्राप्यं आचामेत्परिचारकात् ॥ अम्युक्षणोदपात्रं तु न तावस्स्थौप्यते कचित् । यावन्नाऽऽचमनं दत्तं परोक्षता न गरन्तिका ” ॥ गङन्तिका वारिधानी । विष्णुः-^ न नक्तं गृहीतेन श्राद्धकमे कुर्यादुदकेन » । बह्माण्डपुराणे-“ दुगन्धि फेनिरं वर्ज्यं तथा वै पखडरोदकम् । नाऽऽसुयाद्यत् गास्तृ्त नक्तं यच्चैव गृह्यते ' ॥
इति मोक्षणम् । अथ वैश्वदेवादिः । तनन छोगाक्षिः- «८ पिन्नर्थं निवेपेत्पाकं वेश्वदेवाथमेव च | वेश्वदैवं न पिर न दाक्षं वैश्वदेविकम् ” ॥
ख, मिन प । २ ख. 0काभिवैणमयीमिनेपा'। ३ ख. "ति। उद्! क. श्वय अरामे" । ५ क, स्तस्थापयेत्कचि० !
४६० अपराकांपराभिषधापरादिलयविरचितदीकासमेता- [ १ प्रथमः ( धाद्प्रकरणम् ९)
देवयज्ञाथं वे्वदेवम् । द्भाद्धं दाशम् । एतच भाद्धमाजोपल- क्षणाम् । पेदीनसिः- ८ पितृपाकं समुद्धृत्य वेश्वदैवं करोति यः । आभरे तच्भवेच्छराद्धं पित्णां नोपतिष्ठति " ॥ लोगाक्षिः-““ पकषान्तकरम नित्यं वैश्वदेवे च साभिकः। पिण्डयज्ञं ततः कुयांत्ततोऽन्वाहार्यकं बुधः '› ॥ पक्षान्तकमोरन्यन्वाधानम् । अन्वाहार्यं दरीश्रादधम् । ‹ अंते वैश्वदेवे तु स्थाटीपाकः प्रकीतितः । अन्यन्न पिण्डयज्ञात्तु सोऽपरहे विधीयते " ॥ पिण्डयत्गस्थालीपाकासाग्वेन्वदेवः कायं इत्यथः । भविष्यत्पुराणे त्वन्यक्रमः- “‹ कृत्वा श्राद्धं महावा हो नाद्यणांश्च विन्य च | वैश्वदेवादिकं कम ततः कुर्या्नराधिष » इति ॥ तथा--““ पितृन्प॑तप्ये विधिवद्या दचाद्धिधानतः। वैश्वदेवं तर्त; कु्ात्कृत्वा ब्राह्मणवाचनम् ॥ ये जज्चिद्ग्धा मच्रेण मूमौ यन्निक्षिपेद्बुधः । जानीहि तहि वीर श्राद्धकर्मणि निलदा ” ॥ एवं वैश्वदेवस्य घयः काराः । एकः पाकानन्तरोऽपरो षरखिदानांनन्तरः भाद्धसमाप्त्यनन्तरस्तृतीयः । अथाप्रेतिकतेव्यतां । तत्र पुराणम्- ^“ मूमिः शराद्धे पञ्चगव्येष्ता शोध्या तथोसमुकैः । गोरमृत्तिकया छन्ना प्रकीर्णतिकपर्पपा » ॥
क क भा „य
उदना--“गोमयोदकेभूमिमाननमाण्डरौचं कुर्यात् ” ॥
से देवः“ तथेव यन्नितो दाता प्रातः न्त्व सहाम्बरः। आरभेत नवैः पतरैरन्ारम्मं च बन्धवैः ॥
~
9 क. पितूय । २ ख, अक्षतं । ३ ख.ग. च. रहो वि०।* ख,ग, श्य्घः स्या । ध. यज्ञ इति स्थाः ।५स. विसज्यै ।६क.ख.ब. तदा, ७क. "तामाह-~त° } < क, ग, त्वा महा ।
आचाराध्यायः ] यान्नवर्क्यस्पृतिः ।
( भाद्धुप्रकरणम् ९) तिदानवकिरेत्तत्र सवेतो वापयेदजान् । असुरोपहतं सर्वं तिडः शुध्यल्नेन च ॥ ततोऽन्नं बहुपस्कारं नेकंम्यज्ञनक्ष्यवत् । चोष्यपेयप्तमद्धे च यथाशक्ति प्रकरपयेत् ॥ ततो निवृते मध्यहवि टुप्तोमनखान्द्िजान् । अभिगम्य यथामार्मं प्रयच्छेदृन्तधावनम् ॥ तेलमुद्धर्तनं स्नानं स्नानीयं च पर्थबिधम् । पात्रैरोदुम्बरेरयद्वश्वदेवकपूर्वकम् ॥ ततः स्नात्वा निवृत्तेम्यः प्रत्युत्थाय ताञ्च; । पाद्यमाचमनीयं च सप्रयच्छेयथाक्रमम् ” ॥
ओदुम्बरं ताम्रम् ।
दिष्ण;--“ स्नातोऽधिकारी भवति देवे पत्ये च कमणि ।
पवित्राणां तथा जप्ये दाने च विधिचोदिते "” ॥
टृद्धवसिष्ठः--“ जपहोमोपवासेषु घोतवञ्ञः सदा भवेत् ।
अछ्कृतद्काविरमौनी श्राद्धादो विन्तिन्दरियः ” ॥ प्रचेताः--““ श्राद्धङ्च्छुद्धवाप्ताः स्यात् " । कषायरक्तपरतिषेधपाह बोधायनः- «५ काषायवाप्ताः कुरुते जपहोमप्रतिग्रहान् । न तदेवगमं मवति हम्यकम्येष्वथो हविः ? ॥ योगयाज्ञवस्क्यः--“ जपे होमे तथा दाने दैवे पिव्ये च कर्मणि । बध्रीयान्नाऽऽपुरीं कक्ष्यां शेषे काठ यथेच्छया ॥ परिधानाहहिः कक्ष्या निबद्धा ह्यासुरी मवेत् ५। भृगुः- नञ्च: स्यान्मख्वद्वाप्ता नञ्नः को पीनकेवरः । द्विकक्ष्योऽनुत्तरीयश्च अक्षोऽवचख एव च ॥ नञ्ज; काषायवापताः स्याच््श्वाषेपटः स्मृतः "| तरातातपः-“ एर्कवच्ो न मञ्ञीत न कुयादेवता्चनम् । न चा्चैयेद्भिनान्नञ्नः कुयोदेवंविधो नरः ॥ सम्यादंसात्परिभ्रष्टं कथचिद्धिवृताम्बरम् । एकवच्च तु तं विद्यादैवे प्न्य च वनेयेत् » ॥
= ~~~ ~~
१ च, "कसंस्कारभक्षवः । २ ख. “मक्षव' ३ क. ^त् । तृष्य । ४ ख, -क्ए्थक् । पा ।
४६१
७६२ अपरार्कापराभिधापरादित्यविरचितदीकासमेता-[ १ प्रथमः-- 9 ( श्राद्ध प्रकरणम् ९ ) दद्धमनुः--“ स्वयधतिन कतन्याः क्रिया धम्य विपश्चिता । न तु नेजकषोतेन नाहतेन च कर्दिचित् " ॥ अहतमाह करयपः--“ अहते यच्रनिमुंक्तमुक्तं वापः स्वयं मुवा । शस्तं तन्माङ्गाछिक्येषु तावत्काङं न सवेदा ॥ माङ्गछिकयं विवाहादि । ततोऽन्यत्र सङृत्मक्षाछितमहतभिलाह प्रचेताः- ५ हषद्धोते नवं श्वेतं सदशं यन्न धारितम् । अहतं तद्विजानीयात्सवैकमेसु पावनम् * ॥ व्यास+--““ अच्छिननामरं च यद्र मृदा प्रक्षारितं च यत् । अहतं धातुरक्तं तत्पवित्नमिति वै स्थितिः ' ॥ राध्यायनिः-- ततः सूयमुपस्थाय सम्यगाचम्य च स्वयम् । अभ्युक्षणं प्मादाय संयतात्मा गहं नजेत् ॥ सोपानत्कः सदर्भश्च सपाः सदश्नोत्तरः "' । सदशयुत्तरमुत्तरीय यस्य स [स]दशोत्तरः । सू्यापस्थानं बह्मयज्गाचु- परक्षणाथम् । योगयाज्ञवल्कयः --“ तेनोदकेन पा्ाणि प्रो्ष्याऽऽचम्य पुनय । पातराद्धिरहितं तोयमुद्धतं प्तम्यपाणिना ॥ भन तेन प्रोक्षणं कृयाद्वल्लनिर्णेजनेन च † । बरह्माण्डपुराणे-“ नाप्रोक्षितं स्यरोत्किचिदैवे पिव्ये च वा पुनः । उत्तरेणाऽऽहरेद्धेया दक्षिणेन विप्रजेयेत् ” ॥ वेदिः भाद्धभूपिः। ;--“ दानमाचमनं होमं मोजनं देवताचंनम् । ्रीढपादो न कुवीत स्वाध्यायं पितृतपेणम् ॥ आसननारूढपादो यों जान्वोवा जङ्घयोस्तथा । छरतावकरिथको यस्त॒ प्रोढपादः स उच्यते "” ॥ बौधायनः-- नाभेरधः करस्पश कर्मयुक्तो विवजयेत् ५ । तथा--« स्ंध्ययोरमयोजेप्ये मोजने दन्तधावने । न गुरूणां संनिधौ दने योगे चेव विशेषतः । एतेषु मौनमातिषठेतस्वगेमामनोति मानवः" ॥ # एतदर्धस्थानेऽयं पाठश्वपुस्तके स यथा--“तेनैव भरोक्षणं कुयाद्रन्ननिर्भेजकेन वा इति ।
~~~ ~~~ ~~ [1
20
१ख.ग, घ, च, ध्यं वैतेः। २क. ग. च. गोबिलः। ३ क, ख, घ. छ, “सक्तिको ।
आषाराध्यायः ] याङ्ञवल्क्यस्मृति; । ५६३ ( श्रद्ध प्रकरणम् ९ ) योगयाज्ञवल्क्यः--“ यदि वाग्यमरोपः स्याज्ञप्यादिषु कथचन । व्याह्रदष्णवं मनच््रं स्मरेदरा विष्णमन्ययम् ॥ पाकेण्डेयः--“ अहः षटसु मुहूर्तेषु गतेषु त्वथ तान्धिनान् । प्रत्येकं प्रेषयेत्प्ेष्यं स्रानाथ चामखोदकम् ॥ लाः जातान्माहूतान्स्वागतेनाचैयेत्पथक् | स्थितान्देश्े विविक्ते तु प्रकीणेतिरर्बाहषि ॥ २२५ ॥ अपराहि समभ्यर्च्य सखागतेनाऽऽगरतान्दिजान् ॥ पविघ्रपाणिराचान्तानासनेषृपवेशयेतर ॥ २२६ ॥ युग्मान्देवे यथाशक्ते पिन्येऽयुगमांस्तथेव च ॥ ® क भ्ल, अ क | कषय अ परिश्रिते श्रुचा देशे दक्षिणाप्रवणे तथा ॥ २९२९७ ॥ चद, मह, ० १ क्षि ॐ क ॐ चह, हय देवे प्राक्त पिञ्यं जानुद्मककमेव वा ॥ तान्निमन्नितानागतान्विभानपराहेऽदोऽपरभागे स्वागतेन स्वागतवाक्येन पूजितानाचान्ताज्शुचौ शुद्धे परिशिते काण्डपटादिना परिहत दक्षि- णतः करमनिम्ने पदेशे दैवे वैन्वदे विके यथाशक्ति युग्मान्प्राद्छखान्पित्ये पित्- कार्ये यथा्क्टा वाँ । अयुग्मानिति पाठः । अयुग्पानुदच्युखानासनेषु पवि- जपाणिरुपवेशायेत् । अथ बा दामेव वैश्वदेवे जेव पित्ये । यद्रो मयतकेकम् । दिचतुरादिसंख्याका युग्माः । एकत्रिपञ्चकादिसंख्याका अयुग्मा; । महासं- ख्यायामसम्स्य चाखसंख्याविधिः । यत्त मनुनोक्तम्- ५५ द्वौ दैवे पिजयक्ृतय तरीनेकेकमुमयत्र वा । मोजयेत्सु्द्धाऽपि न प्रप्तज्येत विस्तरे ॥ सच्करियां देशका च शोचं ब्राह्मणपंपदम् । पञ्चेतान्विस्तरो हन्ति तप्मान्नेहेत विस्तरम् ›' । इति, इ ूर्मसंख्यापरशं सार्थं नाधिक्रसख्यानिषेधायेम् । तथा सति नाधि- कसंख्या विधीयेत । विधत्ते च गौतमः-- ¢ नवावरानभोजयेदयुजो वा यथोत्प्ाहम् * इति । ग्रहम्ृच्छोनकः- ८ अथातः पार्मणे श्राद्धे काम्य आम्बुदयिक एकोदिष्टे वा = १ ड. प्राक्तयः पित्रे उदः । २ ख. "ते दक्षिणतो द" ।३ग. घ. च. वाऽयुग्मानुः 1 ख, सेख्यका । ५ ख. प्देख्यका । ६ क ग. पितृकरये श्री? 1 ७ क. तदूनविभ्रसंख्याप्र । < ग, च, 'नविप्रसंख्याप्रः ।
४६४ अप्राकोपराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता -- [ ९ प्रथमः-- € श्राद्धुप्रकरणम् ९ ) नाह्मणाञ्ध्युतश्षीख्वृत्तप्तपन्नानेकेन वा कषे ज्ञापिता. न्ातान्कृतशषोचांस्तातदसख्खान्पितवद्पवेदय वैकेकमे- कैकस्य द्वौ द्वौ जीखरीन्वा वृद्धौ फलमयस्तवं न प्विमैकं सवषा पिण्डन्यांख्यात काममनाये 2,
अस्याथेः- पा्वेणादिश्राद्धचतुष्टये ब्राह्मणाञ्छतादिगणोपेतानेकेन वा श्रतादेना गुणेन संपन्नान्कारे पर्वदय॒ज्ञापिताननिमनत्रितान्स्नातान्समादता- ना्ुतान्वा तदिने छृतेपादश्ाचान्पितृवपिपतरतुल्यवयस्कान् । दृद्धृद्धत- रषृद्धतमानित्यथे; । पित्रादीनामेकेकस्य स्थान एकमेकं द्रौ है कपरी ओल्ल न्विप्ान्वोपवेश्षयेत् । विपसंख्यया दद्धो फक्भयस्त्वं न त॒ सर्वेषां पित्रादीनां स्थान एकं ब्राह्मणमुपषेशयेत् । काममनाघे आयं तु सपिण्डीकरणं ततोऽन्यदना्यम् । यद्राऽ्नमा्यं तदमावोऽनायं यद्राऽना्यमामपिति।
ब्रह्मपुराणे-- ““ देराकाठ्धर्नौमावादेकैकमुमयत्र वा ।
शषानिवित्तानुप्तारेण मोजयेदन्यवेदमनि ” ॥ उभयत्र दैवे पिभ्ये चेलर्थः। शङ्गः--“ मोजयेदथवाऽप्येकं ब्रह्मणं पङ्किपावनम् |
® (0 ९५
दैवे कृत्वा तु नैवेद्यं पश्चात्तस्य तु निपत् * ॥ पुराणात्रू-“ एक एव यदा विप्रो द्वितीयो नोपपद्यते ।
न च @ क अ, क
पित्णां ब्राह्मणो योज्यो दैवे त्वर्चि नियोजयेत् ॥
वसिष्ठः--“ अपि वा मोजयेदेकं बह्यणं वेदपारगम् । शुतशीटादि संपन्नं पैवोरक्षणवभितम् ॥ यद्येकं भोजयेच्छद्धे दैवं तत्र कथं मवेत् । अं पात्रे मुद्धृत्य सवस्य प्रकृतस्य तु ॥ देवतायतने कृत्वा ततः श्राद्धं प्रवतयेत् । प्रास्यदन्नं तदस्ना त॒ दद्याद्वा ब्रह्मचारिणे "॥
बृहस्पतिः--“ यथकं मोनयेच्छरद्धे स्वरपत्वात्परृतस्य तु ।
स्तक स्ताकं पमुद्धत्य तेम्याोऽन्न च निवेदयेत् ? ॥
ब्राह्म णतृ्निप्तमथस्यान्नस्य स्तोकं ततीयं मागं बुद्धया पथकृत्य तेभ्यः पिचादिभ्यः भस्येकं भदद्यादित्यथः 3
१क. च. तवेके$।२च. (तक्तो? ६क.ग. म्म् । यद्राऽनाः । ४ क, भाठामदे०। ५ख., ग, घ. सवैः ।
भआाराध्यायः } यान्रवरक्यस्प्रतिः। ४६९ ( श्रादधभ्रकरणम् ९ ) 9 अपराह्ने समभ्यर्च्यत्यज संदेहः । क द्विधा विभक्तस्याह उत्तरो भागोऽ- पराह कि वा पञ्चधा विभक्तस्य चतुर्थो भागोऽपराह्नः । तत्र केचिदाहुः- पञ्चधा विभक्तस्य चतुर्था मागोऽपराहन इति । तथा दि श्चुतिः- ५ आदित्यो वै स्वै ऋतवः स यदैवोदेत्यथ वसन्तो यदा संगवोऽथ भ्रीष्मो यदा मध्थंदिनोऽथ वषो यदाऽ पराह्लोऽथ शारदयदाऽस्तमेत्यथ हेमन्तः ' इति । स्थृतिरपि, यदाह व्यासः- ¢ मुहूैत्रितये प्रातस्तावानव च संगवः । मध्याहक्िगुदूतैः स्यादपराहस्तु तादृशः ॥
क् सायाहसिमुहूर्तोऽथ सवैक्मबहिष्कृतः ” इति ॥ ` अतश्च भ्रौतादिष्रयोगात्प्चधा विभक्तस्याहश्वतुयं एव भागोऽपराहशब्द- वाच्य इति । तदन्ये नानुन्यन्ते । ते हि मन्यन्ते-नेवास्माखयोगाद्राच्यनि- यमः दाक्योऽवधारयितुम् । भवति हि श्रुतावेवाहो भागान्तरेऽप्यपराहशरब्द्- भ्रयोगः । यथा- « परवाह वे देवानां मध्याह्नो मनुप्याणामपराहः पितृणाम् * इति ।
अत्र खट ेधाविभक्तस्याहस्तीयो भागोऽपराह्नशब्दवास्यः भरयुञ्यते । तथा ५ तस्मत्सपर्वाह्न एव षेयोपसदः परर्चरितव्यं स्वपराह्ने परया ” इत्यादौ दिन. स्यान्तिमे पुहूते द्वेषा षिभक्तस्याहयो द्वितीये भागेऽप्यस्ति प्रयोगः ।
यदाह मनुः-“ यथा चैवापरः पक्षः पूवेपक्षाद्विशिष्यते । तथा श्राद्धस्य पूवाह्नादपराह्लो विशिष्यते ” इति ॥
ततः पश्चधाविभक्तस्याहशथ तुथं एव॒ मगेऽपराहशब्दभरयोग इलयसिद्धम् । तदसिद्धौ च न स एवापराह्वपदवास्यः । यदि हि तथा स्यात्तदा पड़न- ब्द वत्कुश्चलमवीणादिशम्दवदरा योगरूढत्वादिकर्पनयाऽपराहे समभ्पच्पया- दिवाक्ये मध्याहसायाहयोमध्यगतोऽड्ो भाग एव वाक्यायोन्वयी स्यात् । न स्वेतदस्ि । तस्मादह्योऽपरो भाग इत्यनया व्युत्पत्या योगिक एवायं शब्दः । अत एव कुतपकारग्यापिन्याममावास्यायापमावास्याश्राद्धे कायेमाह जाबाङिः-
५ मतविद्धा त्वमावास्या प्रतिपन्मिश्चिता च या। तयोस्तु पित्रकृत्येऽपि ग्राह्या कुतपकालिकी ” इति ॥
१क.ग. घ. द्वेधा । > क, ववेधमेः।३ क. ग. घ तीये भगेऽपराहशन्दः प्र । ४ख. पूर्वै यो" । ५ ख. प्रचारि?। ६ क, घ. "चक्ति । ७ ख. हेचप। ५ ९
४६६ अपराकापराभिधापरादिस्यविरचितदीकासमेता-- [ १ प्रथमः-- ( श्राद्ध प्रकरणम् ९)
अनेन च पावंणं श्राद्धं कत्पे का्यँ विधीयते । अन्यथा कुतपव्यापिन्या अरहणविधिरदृए्टाथः स्यात् । तस्पादपराह्न विहितं आद्धं कुतपे कायंमिति विधिः कतपस्यापराह्वान्तभावं गमयति । भवति च कुतपस्य द्वितीयपधमपराह- मध्यवति । अहो हि पश्चदन्ञमृदूतेरूपस्याषटमो महुते; कुतपस्तेन तस्य भवति द्ितीयमथंपपराह्नः ! यदि च सायाहमसाक्तनं मुदूतेनयमेवापराह्हः स्यात्तदा ग्राह्या कृतपकालिकीति विधिना कृतपो नित्यवदिहितमपराहं बाधित्वा विधेयः । स चाबाधे सत्यन्यास्यः | अतत एव कुतपविधानान्नाहस्तीये भागेऽस्यापराहशब्दस्य वृत्तिरवसीयते । यदुक्तं गोतमेन-
४ प्रारभ्य कुतपे श्राद्धं कृयीदरोहिणाद्बधः। वाघन्ञो विधिमास्थाय रोहिण न तु रङ्घयत्
इति, तदपि इुतपपात्रव्यापिकरुहादि भाद्धविषयम् । न पुनः सकटपभ्याह- व्यापिश्राद्धतिथावेकोदिषएटविषयम् । तथाहि सति रादिणानतिक्रमविधेर दृ गृ करण्यं स्यात् । न तु विषयान्तरे । तथाहि अपराह्यान्तगेतरादिणाशारग्पे श्राद्ध श्राद्धाङ्गभ्रततिथिक्षयेऽपि परारब्धकमसपाभिरनन्तरमव तिथ्यन्तरेऽपि विधिनाऽऽक्षिप्यते समाप्यते च । कतपोत्तराधारब्धं राहिणे आद्धं विना परुषापराधादिति दए्परेव रोदहिणानतिक्रपस्प्रृतिः । तस्मादुक्त एव विषयोऽ- स्य घाक्यस्य युक्तः । यत्त व्यासादिभिमंध्यदिनारपरतो युहूतैज्रयेऽपराहशब्द; प्रयुञ्यते । तत्तस्य भागस्य शब्दान्तरेण उ्यपदेषटुपशक्यत्वाव् । न. पुनस्तस्ये- वापराह्पद् व्यपदेशयत्वात् । दर्ता हि तस्य सायाहे मध्यंदिनोत्तरा्थे च पयोगः । ननु च द्ितीयपहरधपपराहस्तथाऽपि यदपराह्णे विहितं तदहः पञ्चधा विभक्तस्य चतुथं एव भागे कायम् । यदाह पराश्ररः-
५ यद्यदेतेषु विहितं तत्तत्कर्याद्विचक्षणः ५ ॥
अस्याथः-- यचत्कम सानदानश्राद्धादिकं पुबाह्णादिकारेषु विहितं तदे तेषु भातरादिषु मृहतं्रयपरिपितेष्वहः प्सु भागेषु कायमिति । तन, ह्यनेन वाक्येनापराहविहितं श्राद्धमहः प्श्चधा विभक्तस्य चतथे एव भागे कायेमिति नियम्यते । कितु पिण्डान्वाहायेकं श्राद्धं मध्यंदिनादुत्तर् मृदुतेजये कायेमित्याचित्यप्राप्नमनृद्यते । तद्धि पिवृयङ्गं कृत्वा कार्यं पितृयज्ञं पं निवेत्यै- त्यत्तोक्तम् । यत एव नेदं नियामकमतत एव दशेभ्रादधप्रकरणे मत्स्यपएराणम्-
५ से, ह्योऽपि प१८। च शहोच्रेधाविभक्तपक्षे हि । २ ख. न्यायः ! अॐ। ३ के विधिना माहस्तृतीये भमि स्यादपः । * क.. "दिवि? । ५क.ख. च. म् ।-तः। ६ ख, रब्धो रोणे श्रद्ध वि 1 ७ क. ग. ततश्च श्राद्धमप। < ख. तु न निवृत्य“ ¦
आचाराध्यायः | याज्ञवस्कयस्मृतिः । ४९७ ८ श्राद्धप्रकरणम् ९) ८८ ष्व मुहतात्क तपाद्यन्महते चतुष्टयम् ।
म॒हतेपञ्चक वाऽपि स्वघावाचनामेष्यत › इति ॥
पतच पराश्षरवाक्यस्यानियामकरव एव युञ्यते । नियामकत्वं तु पुनः कुतपसंन्नकादष्टमान्पदतादत्तरो रौहिणरघज्ञको युद्ूतः भ्राद्धाङ्गत्वेन न शक्यतं विधातुम् । द्षमादय एव हि रयो सुहता पराशरेण नियम्यरन्न तु नवमः एवं तस्य नियामकस्वे य॒दृतेपश्चकं वेति चयोद्शस्य युदूतेस्य सायाह्नान्त् पातिनोऽङत्वविधिरनुपपन्नः। अस्य च चतयेपरदसान्तःपाताद्रद्धाङ्गत्वं भ्रति- पिष्यते । तथा च वायुपुराणम्-
५४ चतुर्थे प्रहरे प्रप्ति यः श्राद्धं कुरते नरः । आपुरं तद्धवच्छराद्धं दाता च नरकं ननेत् ” ॥
अत एव पिदहितमतिषिद्धत्वान्पुदुते पञ्चकं वेति विकल्प उक्तः । ज्यवस्थि- तश्चायम् । यदा भाक्छ्वतुथासहरादमावस्यादिश्राद्धाङ्गतियः समग्रननाद्धभ- योगसंपादनसमथां मवति चेत्मतिषेधः । नो चेद्विधिः । पराश्षरवाक्यस्यान- यमस्वमेव स्फटा करोति व्याघ्रपात्-
८८ विधिज्ञः श्रद्धयोपेतः सम्यकूपाञभ्रयोजकः । रातेरन्यन्र क्वाणः श्रेयः प्रामरोलनुत्तमम् ' इति ॥
यत एव द्ितीयमहोऽपमपराह्ोऽत एव बद्र्टचत्राद्मणे भरूयते-““उद्धराऽऽह- वनीयमियपराह्न आह ” इति । अत एव चाऽऽग्वायनीयसूत्रम्-““ उत्सगऽ- पराह्ने गाहैपत्यं प्रञ्वास्य ›' इत्यादि । सायकारुविदहितस्याभहात्रस्याङ्गमुद्धरण सायमेव कायं ““ तत्काद्श्चैव तद्गृणः ` इते वचनात् । तन सायाह एवा यपपराहशब्दः । तस्मािषिद्धं द्वेधा विभक्त स्याह द्विताया भागाऽपराह्न इति । तजामावास्याया अन्यन्न श्राद्धप्रकर्णे प्रथम पएवापराह्माग पतत्काय, विम्ब हेत्वभावाद् । अमावास्यायां तु पिण्डान्बाहायकपिवय्ञानुरोधेन यत्नापराहमागेऽपावास्यायुक्ते संपद्यते तजर कायम् । सावत्सरादिके तु श्राद्ध- तिथियक्तेऽपरहभागे यत्र कृत्रचित्कायंम् । सा वचेत्सायाहमाजव्यापिना स्यात्तदा सायाह एव व्याघ्रपाद्रचनषटेन श्राद्ध कार्य न पृनरूद्यव्याष- न्यापपराहपयन्तायाम् । तथा च स्मृलयन्तरभ्- 1
१क.ख.ग.च. पपि सुधाः! रख.ग.घ.ष्वेपुः।1३ख. तुष ।भ्क. ग॒ व~
न््रनियोः । ५ क. ख. घ. %काठाचैव तद्अ्रहणात् > इ० । ग. ^त्कालाशवैव तद्वुणाः ” इ०। छ. म, (कालाश्वैव तदप्रहणाः ” इ० । ६ ख. ग. (छम्बहेतुखाम् ।
४६८ अपराकोपराभिधापरादिल्यविरवितदीकासमेता-- [ १ प्रथमः-- ( भाद्धप्रकरणम् ९)
९ 9
८ दकं च पौणमापतं च पितुः सांवत्सरं दिनम् । पवेविद्धमद्ुवोणो नरकं प्रतिपद्यते ” इति ॥
५ ®, ¢) ®
आद्धादावस्तगामिनीति च पितुरिति च पद शनाथम् । यत्त॒ ग्राह्या कुत पकाटिकीति वचनम्, तदनमेरमावास्याश्राद्धं॑भरति कारविेषविधायकं न पुनः श्राद्धान्तरं भरतीति मन्तव्यम् । भराद्ध विकशेषेऽपराह्ात्कारान्तरमाह द्रातातपः- “५ आमश्राद्धं तु पुराहं एकोदिष्ठं तु मध्यतः । पावेणं चापरे तु प्रातवद्धिनिमित्तकम् ” इति ॥ अत्र द्विजानामामश्राद्धं पाकासामर्थ्यं निपित्ते विधीयमानत्वादनित्यम् । शूद्रस्य निपित्तानपेक्षं तद्धषतीति नित्यम् । तन्न नोभयविधे तस्िन्पर्वाहषि- धिरयं निलयानिदयसंयोगविरोधात् । तत्र द्विजानापामश्राद्धबिधय उदाहियन्ते। तत्न संवर्ः--“पाकामविऽथिकारः स्याद्िजातीनामुदाहनः । अपत्नीनां महाबाहो विदेश्गमनादिभिः ॥ सदा चेव तु बरद्राणामामश्राद्धं विदुरा; ” । उश्चना-“ आत्मनो देशकाङानां विषते सरमुप्थिते । आमश्राद्धं द्विनेः कार्यं शुद्रेणतु सदैव हि *॥ प्रचेताः--“ आपद्यनस्नो तीये च चन्द्रसूपैमरहे तथा । आमश्राद्धं द्विजैः कार्यं शुद्धैः कार्यं सदैव हि , ॥ तीये पाकासाप्ये सति। चनदरसूयंग्रहे भोक्तुरभावे 1 ५५ ञी शुद्धः स्वपचश्येव जातकर्मणि वाऽप्यथ । आमश्राद्धं तदा कुय।द्विधिना प्वैणेन तु " ॥ स्वपचः स्वयपचः । जमदभरिः-““ यावत्स्यान्नाभिसयुक्त उत्सन्न ञ्चिरथापि वा । आमश्राद्धं संदा कुयाद्धस्तेऽञ्नौकरणं मवेत् “ ॥ हारीतः“ श्राद्धविघ्े द्विजातीनामामश्राद्धं कीर्तितम् । अमावास्यादि नियतं माप्तस्ंवत्सराहते ” इति ॥
६.९,
{॥
४५ ।
मासिकं सांवत्सरिकं च श्राद्धं बजेयित्वा स विधिरिल्यथः । अयं पात्ति. कसांवत्सरिकामश्राद्धनिषेधों प्रहणन्यतिरिक्त विषयः । चन्द्रसुयग्रह सति मासिकसांवस्सरिकश्राद्धमामाननेनेव कायभिति भाषः । एवमादिभिवंचनेः
१ क. ख, च पूणे । २ क. घ. ^ति पितुरिति च प्रद्सनात् । य? ३ ग. च, सदा ॥ ४ क, द्विजः। ५ ग, घ.च, थैः एः ।
आचाराध्यायः ] याङ्गवल्क्यस्मरतिः । ४९९ { भ्राद्धप्रकरणम् ९)
9 पाकासामथ्येनिमित्तेऽधिकारभङ् सलयामेन द्रव्येण शआद्धस्य प्रयोगचिश्ेषोऽ- धिकारोजलीवनाय विधीयमानो नेमित्तिको भवति । ननु . शदः कुर्यात्सदै- व हि " इति वचनाच्रदरतवेन निमित्तेन पु्ैवदेव भ्रयोगविशेषो नैमित्तिकः कस्मान्न विधीयते । उच्यते--पाप्तं खदु शूद्रं भदयामश्राद्धमिति न विधेयम् । क त्वनुवाधम्। तथा दि प्रतिषिद्धं ब्राह्मणभोजनं शरु्रस्य। यदाह सुमन्तुः- ^ न पृं मोजयेद्धिप्रान्पच्छद्धोऽपि कदाचन ।
मोजयन्प्रलवायी स्यान्न च तस्य फं मवेत् ॥
भोजनेन हि विप्रस्य यत्पापं स्याहुरात्मनः ।
ततोऽसौ छिप्यते मदो यः शद्धो मोजयेद्भिनान् ”” इति ॥
न चा संभीलयादिभयोजनमेव ब्राह्मणभोजनं निषिध्यते न मु बेधमिति वाच्यम् । यतः ¢ न चाऽऽमोति फठं तस्य ” इति वाक्यशेषो दैधविपरभोजनं एव युज्यते । नैवायं निषेधः श्राद्धोपाधिभ्रतविपमभोजनविषयो न समवतीति शक्यते वक्तं कारणाभावात् । ब्राह्मणभोजनपरतिषेधे च श्राद्धाधिकार एव शक्यते । तथा हि शराद्धकसपे बराह्मणनिमनच्रणादिविधिदशेनात् । तथा हविः पचेत् , श्राद्धदेशं भलयाहरेद् , परिषेषयेत् » विपरान्भोजयेदि ल्यादिविधिदरशे- नाच्छराद्धयङञस्य ब्राह्मणमोजनरूपोपाधिपर्यन्तताऽवसीयते । न चोपाधि- संपादनसामधथ्पमरतिबन्ध उपदिते भवति सामथ्योमतिबन्धः । यत्छभ्युदितेऽ- दुष्य जस्य देवतोदेशरदितस्यापि भयोञ्यत्वं न्यायविद्धिरुच्यते, तचु- क्तमेव । न खखभ्युदितेष्टेरधिकारबुद्धिरनुष्ापिका । किं सवधिकारश्चमः । दिहितकारश्रान्या हि तत्र कालान्तरविषयाधिकारश्चमो जन्यते । अत उपाधिभृतदेवतोदेशसाम््यविरहेऽप्युांशयाजानुषठानं नायुक्तम् । तत्र हमधि- कारश्रान्तिपवरितः भयोग एव तस्य विकृतस्य समातिनिमित्तमर् । तेन नेमि- सिर्कनिपिच्तभक्रान्तस्योपांशयाजभयोगस्य देवतोदेशरदितस्यापि समाक्षिवेचन- सामथ्थीत्त्र युज्यते । शराद्धे तु नाधिकारश्रमोऽचुष्ठानहेुः कि तु तद्धङगः। अतो विप्रमोजनोपदितस्य शाद्धा्मकपधानस्यानुष्टानसामथ्येपतिषन्धे भवति शदरस्याधिकारभङ्गः । न च वाच्यमू-अनधिङृत एव भ्रद्धे शूद्र इति ।
यतो ““ मार्यारतिः शचिर्भृत्यमता श्राद्धक्रियापरः "” ऋ ५ ख. नवेषयोऽधि" । २ ग. च. श्रो जीव? । ३ क. ख. शेषः क ।४ग. ध, ऊभेत् ॥ ५ च. "नविषयो न भवतीति नकः 1 ६ क. द्देयं प्र । ७ ग, °्यागस्य । ८ क, ख. "क~ निदभ्र' । ९ ग, “भ्यौत्तु जायते ।
%७० अपराकांपराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता -- [ १ प्रथमः-- ( शरद्धुभ्रकरणम् ९) इत्यादिवचनेः शङ्गग्राहितया शूद्रं भति धाद्धं विहितम् । ततश्च शुदरस्य सकरोपाधिसदहितं भ्राद्धमस्तीति तत्सनिहितमेव विधिः श्राद्धं प्रलययपि प्रवते मानः परयुङ्धे । तत्र ब्राह्मणभाजननिषधानुग्रहायं द्विजातिक्रतेकशराद्धः(?) भाद् इति साक्षा द्राह्णमोाजनं न प्रयुङ्के भरणाञ्या तु प्रयङ्क एव । न खर्वपरथा शूद्रं परति प्रवतेमानयोविप्रभोजनविषययोविधिनिषेधयोरविरोपः शक्यः संपा- दयितम् । शक्यते च पितनुदिश्य परित्यक्तमाममन्नं शद्रेणापि विप्रान्पदेत- स्यक्त्वा युष्पाभिमोज्यपिति प्राथनया विपरभोजनं भणाञ्य( कुत्र । एवंच सति श्रद्रस्य निभित्तानपेक्षया प्राप्ममामश्राद् ““ शद्रः कुयात्सदव हि " इया. दिभिरनृ्यते । नतु च द्विजानापपि हदविष्पाकवब्राद्मणभोजनासामथ्यं श्रद्रबदा- मेन श्राद्धपरयोगो निमित्तानपेक्षः पाकामावेऽधिकारः स्यादित्यादिभिरनुचते । स॒त्यम् । यादि द्विजातीनां यथाश्चुतपाकायङ्गानुषटने विध्याचित्यपराप्रसाक्षाद्म- ह्मणमोजनविषयसामथ्यं न स्यात् । तदसामर्थ्ये च शाद्धारमनि परधानेऽप्य- सामथ्येम् । तचाधिकारस्य भङ्ग परापरे तद्रलीवनायाऽऽमद्रन्यसाध्यः ` आाद्धम- योगविशेषो नमित्तिकां विधायते । तथा च सति निलयं शद्रकवेकमापश्राद्धम- नियं च द्विजक्ुकं भति पृबाह्न न शक्योऽभिघातुं निलयानिलयस्तंयांगविरो- धाद् । तत्र न ताबान्नित्ये स शक्यो विधातुम् । अपदेशिकेनाप्राह्ेन सह विकरपप्रसङ्गात् । द्विजकतुकं स्वामश्राद्धं नेमित्तिकत्वा द्िकृतिरिति । तज्रापराहं आतिदेशिक ओपदेश्चिकः प्राहः । न चापदेरिकातिदेशिकयोविकरपस्तस्मा- तत्रैव परवाह विधिने शद्रकतेकेऽप्यामश्राद्धे । कि तु तत्रापराहविधिरेव । अत पव च यच्छातातपीयमेव वाक्यम्- ५ मध्यहात्परतो यस्तु कुतपः समुदाहृतः । आर्ममात्रेण तत्रैव पितणां दत्तमक्षयम् ” शति, तच्ख््रविषयम्। अनुवाद कं चेतत् । साधारणापराहयपदेश्चादे बापराहस्य शृद्रामभ्राद्धेऽपि भराप्त्वात्। तस्मात्सिद्धं शुद्रकतेकमामभ्राद्धमपराह्न एव कायम् | म्रसङ्गादापश्चाद्ध विधयः केचिद्धि स्यन्ते । तत्र व्यासः ५ आमं दृदद्धि कौन्तेय दयादन्नं चतुर्गुणम् । तिद्धान्नेन विधिथः स्यादामश्राद्धेऽप्यसो विधिः ॥ आवाहनादि सवं स्यातिषण्डदानं च मारत । दद्याद्यश्च द्विजातिम्यः इतं वा यदि वाऽट़ातम् ॥ १ग.च. ` १ग. च. तत्सदिः। २क.ख प्णपूज०। ३ क.ग.घ.च. प्रणा। ग्क.ग.घ.चः ख "णपूज। ३ क.ग. घ. च. म्रणलया। भ्क.ग. घ. च. रणया । ५ ख. निदान । ६ स, 'रनुगद्य' । ७ च, चसिद्धंनिः। ८ ख. घ. 'मपात्रेः। च, "मश्नद्धेन तः ।
कनष्े
भाचाराध्यायः ] याज्ञवर्क्यस्तिः। ७? ( श्राद्ध प्रकरणम् ९ 9 तनाञ्न।करण कुयात्षण्डांस्तेनेव निर्वपेत् » | अनर पुरषाहारापक्त चातुगुण्यं, सिद्धान्नेनेयादिरतिदेशो द्विनामश्राद्ध विषयः पदत्रज्नन्मतात््--“ आमश्रद्ध यदा कुयापिण्डदानं कथं भवेत्| ` अृहपाकात्पमृदत्य सकामः पायसेन षा » ॥पेण्डदान भवेदिति केष तथा--“ जामश्राद्धं यदा कुयाद्विधिज्ञः श्राद्धदस्तथा । हस्तेऽम्नोकरणं कुर्या द्राद्मणस्य विधानतः " ॥ आमश्राद्ध च मोजनप्रयुक्तानां त॒पिप्रभादमीनां निषत्तिः | एवं काय सदा रद्धं शुद्रेणाप्याममेव च | मच्रवज तु श्रुद्धस्य सवेमेतद्विधीयते " ॥ भविष्यत्पुराणम्-- “ धमप््वश्च धर्मज्ञा यदि शद्राः प्रक्षि अभ्च।करणमच्रश्च नमस्कारो विधीयते ” ॥ आमध्राद्धासम्थं प्रति हेमश्राद्धमाह व्यासः-- ^“ द्रव्याभावे द्विनामावे प्रवाते पुच्चनन्मनि । हेमश्राद्धं प्रकुर्वीत यस्य मार्या रनखला » ॥ दरव्यम भोज्यं विवक्षितं जश्च भोक्ता । मनः “ शचि देश विविक्तं च गोमयेनोपटेपयत । द्क्षणाप्रवण चव प्रयत्ननोपपादयेत् " ॥ विविक्ता विजनः । शुचेरपि देशस्य गोमयोपेपनं वचनात्स॑स्कारातिश्च- याय कायम् | तथा--“ अवकाशेषु चोक्षेषु जङतीरेषु चैव हि । वेवक्तेषु च तुष्यन्ति दत्तेन पितरः सदा ” ॥ चन्नाः सवभादश्चचयः । यमः--“ परकीयप्रदेशेषु पितृणां निवैपेत्तु यः । तदूमिस्वामिपितृमिः श्राद्धकर्म विहन्यते ॥ अटव्यः पवेताः पुण्या नदीतीराणि यानि च] सर्वाण्यस्वामिकान्याहुनं हि तेषु परिग्रहः ॥ तस्माच्छद्धानि देयानि पण्येष्वायतनेष च । गद्तिरषु तार्थष स्वममां च प्रयत्नतः ॥ उपदहरागह्कुगनघु तथा पवतपरानुषु " ॥
७२ अपराकौपराभिधापरादिल्यविरवितरीकासमेता-- [ १ प्रभमः-~ ( भाद्धप्रकरणम् ९)
उपहरं पवेतनिकटः । निकुञ्जो गहा । ५५ सरत क्रिमिहतं धिननं संकीणानिष्टगन्धिकम् । देशं त्वनिष्टशञ्दं च वभयेच्छराद्धकमेणि ” ॥ रूक्षमसिग्धम् । छिन्नं सकर्दभम् । अनिष्टशब्दं दुःखकरशब्दम् । शाहः-- ^ म्टेच्छदेरो तथा रात्रौ संध्यायां च विशेषतः । न श्राद्धमाचरेत्प्राज्ञो म्डेच्छदेशं न च नेत् " ॥ ब्रह्माण्डप्राणम्-“ उत्तरेण महानद्या दक्षिणेन च कीकटम् । एष बरेशङ्कवो नाम वर्जितः श्राद्धकमेणि ॥ पारस्करः कचिङ्गाश्च सिन्धोरुत्तरमेव च । प्नष्टश्राद्धकममीणो वर्यां देशाः प्रयत्नतः | गोगजाश्वादिषृष्ठेषु कृत्रिमायां तथा मुवि । आपत्स्वपि च कष्टा न कुयांपिितृतर्पेणम् ” ॥ अथापासनीयानि । तत्र यमः-- ५ कुक्कुटो विदुराहश्च काकः श्वाऽथ बिडाल्कः । वृष्ीपतिश्च वृषलः षण्डा नारी रजस्वडा ॥ एते तु श्राद्धकलि वै वननीया; प्रयत्नतः ? । नुः--“ चण्डालश्च वराहश्च कुद्ुटः श्वा तथेव च । रजस्वछा च षण्डश्च नेक्षेरच्श्नतो द्विजान् ॥ हीमे प्रदाने मोज्ये च यदेभिरभिवीक्षितम् । देवे कर्मणि पिञ्यि वा तद्वच्छत्ययथातथम् ॥ घ्राणेन सुकरो हन्ति पक्षवातेन दुद्धुटः । श्वा तु दृष्टिनिपातेन स्पर्चेनावरवणंनः › ॥ अवरवणेजः शद्रः । ^“ खञ्जो वा यदिवा काणो दातुः प्रेभ्योऽपिं वा मवेत् । हीनातिरिक्तगात्नो वा तमप्यपनयेत्ततः ” ॥ खञ्जः कुण्ठः । देवरः-““ बीमत्समदयुचि न्नं त्तं धूर्तं रनस्वखम् | नीरकाषायवप्ननं छिन्नकर्णं च वजेयेत् ॥ शाखं काडायपतं सीप्ं मरिनाम्बरवाप्तपम् । अन्नं पथयषितं चापि श्राद्धेषु परिवर्जयेत् ॥
१. "हा वृक्षगहनं वा । <“ । २क. ख. ध, कीरकम् । ३ ख. होमप्र* । * ख, च. “भत्मुम" ।
आचाराध्यायः ] याज्ञवसक्यस्मृति, । £,७३
भ्राद्धप्रकरणम् ९) देवे वा यदि वा पिति सुराप्यायतनं श्पशेत् ।
# ^
रजस्वला पुंदी वा रक्षः सगच्छते हि तत्" ॥ ¢ 0 न
व्यासः--““ चण्डाङश्वपचो वज्यै निर्वप परमुपस्थिते । काषायवाप्ताः कुष्ठी वा पतितो भुणहाऽपि वा ॥ संकीणयोनिर्विपरश् पैबन्धी पतितस्य यः । ० (~ 09
वजेनीया बुधैरेते निर्वे पतमुपर्थिते ” ॥ 9
क» (क
1 नेवापः भाद्धम् । संकीणेयोनिः से्रनादि; । उपस्थितशषब्दावुपकरपपभ - स्येते वजेनीयाः । ^ मद्यपः स्वैरिणी या च परपूर्व पतिस्तथा । नैव श्राद्धेऽमिवीक्िरनावापास्मशरति कचित् ” ॥ आवापः ्राद्धोपक्रमः। ह्माण्ड पराणे-“ नञ्नादयो न पर्येयुः श्राद्धमेतत्कदाचन | गच्छन्यतेस्तु द््टेन पितरोऽथ पितामहाः ॥ सर्वेषामेव भूतानां त्रयी सवरणं यतः । ये वे त्यजन्ति तां मूढास्ते वै नघ्नादयः स्परताः ॥ दस्युं चेव चृशंप्ं च दशने परिवयेत् । ये चान्थ परापकमाणः सर्वस्तान्परिवर्भयेत् " ॥ दस्युशोरः । चरश्ंसो निष्ठुरः । बण्पुराणे-“ वृथा नदी वृथा मुण्डी वृथा नद्यश्च यों नरः। | महापातकिनोये चते वे नप्नाद्यो नराः ॥ अन्नं पचेयुरेते तु यदि वै हन्यकन्ययोः | उत्लष्टगयं प्रधानार्थ स्का वा यदि स्मृतः » ॥ उत्सष्टव्यं त्याञ्यम् । आपदि तु भाद्धा्मकमधाना्थ संस्कारयप् । संस्का- रश ब्रह्मपुराण उक्तः- “ हविषां संस्छृतानां तु पूैमेवापवर्जनम् । मृत्तष्टक्तामिरद्धिशच प्राक्षणं तु विधौयते ॥ पिद्धाथेकेः कृष्णतिरैः कर्यं चाप्यवकीरणम् । गुरुपृया्िषस्तूनां दशनं च प्रयत्नतः ” ॥ श्वा्मभिवीक्षितानां पकानां इविषामपवजनं लागः । पैः प्रथमः ।
प
१ क. ¶निः क्चत्तादिः । २ ख. प्रदानाः। ‰ |
४७४ अपराकोपराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता-- [१ प्रणम ( श्राद्धप्रकरणम् ९) आपदि तु गृत्संपृक्ताभिरद्धिरित्यादिकं संस्कारं त्वा हवीष्युपयोज्यानि । अथोपादेयानि । तत्र ब्रह्मपुराणम्- ५ यतिच्चिरण्डः करुणा राजतं पात्नमेव च । दौहित्रः कुतपः कार्दछागः कृष्णाजिनं तथा " ॥ ©
दिनस्याष्टमो दूते; कृतपः कारः । ५५ गौराः कृष्णास्तथाऽऽरण्वास्तथेव भरिविधास्िखाः । पितणां त॒प्तये सृष्टा देते ब्रह्मणा स्वयम् ॥ दूरभमचरेस्िरहैख्रा राजतेन विना जम् । दत्तं हरन्ति रक्षांसि तस्माददयान्न केवलम् 7 ॥ दभादिभिजटेन च विना यदन्त तद्रक्षांसि हरन्तीत्यथेः । दभपत्रादिरदि तमदरकमेव वा दत्त हरन्तीत्यथः। मनुः--““ अपराहृस्तथा दभा वास्तु्पादनं तिद: । मष्टिमृषठिद्विनाश्चाम्याः श्राद्धकमसु संपदः " ॥ ष्टि; प्रभूता । मृष्टिः स्वादुता । ८ च्रीणि श्राद्धे पवित्राणि दौहित्रः कुतपल्तिहाः । त्रीणि चात्र प्रक्षे्तनिि श्चोचमक्रोधमत्वराम् ” ॥ देवलः“ दमीस्िखा गजच्छाया दौहित्रं मधुसपिषी । कृतपो नीटमण्डश्च पवि्राणीह पेते ” ॥ नीटमण्डो नीलद्रषः । समृत्यन्तरम्--“ अपल्यं दुहितुश्चैव खड्गपा्नं तथेव च । घतं च कपिलाया गाद्॥ह्चर।मेति काततम् `` ॥ [. श्रदुहितपुत्रः श्राद्धे दक्षिणादावेव पूञ्यान तु श्राद्धकवृतायाम् । अत्र निणेयो मनुस्मृतो ग्राह्यः । | दृद्शातातपः-““ द। हितं खडुशृज्खं तु छे।ट यत्त यते
| € ॐ । | कन क [५
त्य शङ्कस्य यत्पान्न द।हि्रमिति काततम् " ॥
स्मृत्यन्तरम्-- ^“ ब्राह्मणः कम्ब गावः सूय(ऽभ्ास्ताथरेव च । तिखा दमाच्र कारश्च नवेते कृतपाः स्मृताः 7 ॥
# एतचिहान्तगेतं क. पुस्तके ।
१च. व्दण्डीक। २ख, च, तस्मै दयाः । ३ ग, "छदे य । च, "टे यत्तु इर्ये ।
आचाराध्यायः } याज्गवस्क्यस्परतिः। ९७५ ( श्राद्धप्रकरणम् ९) मात्स्याच्च--“ प्राचीनावीतमुदकं तिराः स्याङ्गभेव च । यवनीवारमुद्वश्च शुङ्घपुष्पघतानि च ॥ वछमानि प्रशस्तानि पितृणामिह सवदा ” । आपस्तम्बः -- ^“ अटव्यां ये समुतन्ना अक्षाः फलितास्तथा । ते वै श्राद्धे पवित्रास्तु तिखास्ते न तिरसि; ” । ्राम्यास्िखं न तिलकायैकरा भवन्तीलयंः । पुराणात्-“ स्थृरेदुम्बरवच्ञाणि रजते खद्धुभेव च । श्राद्धे महापविन्नाणि फटडानि समिधस्तथा " ॥ वायुपुरागे-“ कृष्णाजिनस्य सनिध्यं दशेनं दानमेव च । रक्षोघ्नं ्ह्मवर्च॑स्यं पदान्यत्र दापयेत् ” ॥ मनुः-- व्रतस्थमपि दौहित्रं शराद्धे यत्नेन भोजयेत् । कुतपं चाऽऽपतनं दवात्तिडेश्वावकिरेन्मदहीम् " ॥ कुतपोऽत्र कम्बलः । मत्स्यपुराणम्रू-““ उदपात्रं च कास्य च मेक्षणं च समित्कुशान् । आहरेदपपतम्येन सर्वं दक्षिणतः शनेः ॥ एवमाप्ताद्य तत्वे भवनस्याम्रतो मुवि । गोमयेनोपरिक्तायां गोमूत्रेण तु मण्डछम् ॥ अप्ततामिः सपुष्पामिसतदुम्यच्पापतभ्यवत् । विप्राणां क्षाख्येत्पादानभिनन्द् पुनः पुनः ” ॥ सपृत्यन्तरम्-“ दक्षिणाप्रवणं कार्य मण्डलद्वयमेव च। उत्तरेऽक्ततपंयुक्तान्पुउम्राचिवन्यपेत्कुशचान् ॥ दक्षिणे दक्षिणाग्रांश सतिखान्विन्यपेद्िनः ' ॥ शेभुः--“ संमाजितोपञति तु द्वारि दुत मण्ड । उद्क्वमुदीच्यं स्यादक्षिणं दक्षिणाछत्रम् “ ॥ ब्रह्मनिरकते-“ पायं चेव तथेव दैव अद्धो प्रदापयेत् । हं नो देवीति मन्रेण पाद्यं चेव ्रदापयेत् " ॥ आम्बरीषः सिन्धुद्रीप ऋषिः । आपो दृवता । गायत्रीं छन्दः ।
# मोजयेदियनेन स्वयं दौ्वस्य श्नाद्धकतृतायामयोग्यतामाचष्ट इति क, पुस्तके ।
9 कृ, "्लास्तिखा न भवन्ति । तिलकार्यकरा न भ< 1 २ क. भभिवन्य ॥ 3 क, च्. "दीच्यां स्याः । * के, प्रकल्पये ।
०७६ अपरशकापराभिधापरादित्यपिरवितटीकासमेता-- [२ प्रथमः-- ( भाद्धप्रकरणम् ९ ) यम$--“ पाद प्रक्षाछनं कृय।त्स्वयमेव विनीतवत् । ततः सिद्धमेति प्राच्य कारपतेष्वाप्नष च ॥ समाध्वमिति तान्नयादाप्तनं संस्परशन्नपि । ब्रह्मा याश्च कथाः कवान्पतणामेतदाप्ततम् ”” ॥ पादप्रक्षालनानन्तरं श्राद्धस्य कमणः सिद्ध भवन्तो अवन्त्विति बाह्य णा्प्रति पांचय समाध्वपित्यननाऽऽसन स्पृशद्धपवेशयेदित्यथः ध्मेः--^“ अन्वारभ्य ततो देवानुपेदय ततः पितृन् । समस्तामिव्यहितिभिरापनेषूपवेशयेत् " ॥ पितब्राह्यणोपवेशन एव व्याहूतयः मन्$-- ^“ तेषामारक्षमभ्त त॒ पव इव नेकवदयत् | रक्षाम वप्रुम्पन्ति श्रद्धमारक्षवाजतम् ” ॥ आरक्षणमारक्षा(क्षः) । ू स्पृत्यन्तरम्- “ आस्यतामिति तान्ब्रूयादाप्तनं संस्पशत्चपि । उपस्तीर्णेषु चाऽऽ प्ीरन्न स्परोयुः परस्परम् ” ॥ आस्यतामित्यनेन समाध्वमि्यस्य विकल्पः । विष्णुः--“ यथामूयोवयःकमेण कशो त्तरष्वासनेषूपवेशयेत् । विद्यातपोधिकानां वै प्रथमासनमिष्यते ॥ पाङ्क्त्यानां तु विशिष्टानां तमं गन्धारिमोजनम् "` ॥ हारीतः-- ^ संतिष्ठमनेष्वर्हत्मु योऽनहऽग्तनं श्रयेत् । गृह्णाति स्त मं पङ्केरायुषा च वियुज्यते ॥ चतुणां इष्कृतं इनि ब्राह्यणो विर्धेकारकः अन्नस्यान्नपतेः पङ्कप्तथा माननकास्क्षिणः "॥ हन्तिरत्र गत्यथेः । तेषां निवायांऽऽत्मनः स्वीकुरूत इति यावत् । गाग्येः--““ सपश्चं सप९। मवेत्पापमकपङ्क।नयाजने । हीनवृत्तादिपङ्का तु तस्माद्युक्तं विवेचनम् *“ ॥ बृदस्पतिः-- ^“ एकपडपत्युपविष्टा ये न स्पृरान्ति परस्परम् । भस्मना कृतमयांदा न तषां संकरो भवेत् ॥ अभ्चिना भस्मना वाऽपि स्तम्भेनाप्युदकेन वा । द्वारपक्रमणेनापि पङ्किमेदः प्रकीर्तितः " ॥ १ ख. "तवान् । त'। २कृ. ख. घ. सिद्धमिः। ३ ख, "पि । तपश्वीर्णे'। * ख. श्दारम ५ च, श्योग्तः । द्यः ।
आचाराध्यायः } याज्ञवस्वयस्पृतिः। ४७७ ( श्राद्धुम्रकरणम् ९ )
भरचेताः--“ उपमृर सङ्ृलयुनान्कुशांस्तत्ोपपतादयेत् । यवांस्िन्बृीं कांस्यमपश्व स्वयमाहृत: ॥ पा्णराजतताम्राणि पात्राणि स्युः समिन्मधु । पृष्पधपपगन्धाश्च क्षौमस॒चं च भक्षणम् '' ॥
विष्ण“ कृतपः कृष्णाजिनं तिखाः पिद्धाथंका अक्षतानि च पाेत्राणे रन्ता च |
अत एतान्वात्तेचयेदिल्थंः ॥ २२६ ॥ २२७ ॥
मातामहश्राद्धं भरलयतिदेशं वै्वदेवतन्रविकर्पं चाऽऽद-
मातामहानामप्येवं तन्तं वा वेश्वदेविकम् ॥ २२८ ॥
मातामहानापपि शराद्धमेवं पित्रभाद्धवत्कायेम् । तत्र वेश्वदेविकव्राह्मण- भोजने प्रतिश्राद्धं भेदेन न्यायतः भराता विकटपायमिदं वचन तन्न वा वश्व देविकमिति । सामथ्यीधीना चात्र व्यवस्था । अत एव इद्धवसिष्ठः « श्राद्धद्वय कारेष्यस्त॒ दशेव चतुराऽपि वा।
भ,
घ्रीन्वा निमन््रयेद्धिपानेकं वा ब्रह्मवादिनम् " ॥ तत्र- ५ द्रो दवे पितकङ्ये ्ीन् ” इति पक्षं वेश्वद्विकमभेदपन्षं चाऽऽ. भिलय दरेत्यक्तम् । एकैकमेव चेति पक्षे चतुर इति । अत्रैव वैश्वदेवतन्न ञ्ीनिति । अलयन्तापादे त्वेक (पत्युक्तम् । भरचेताः-“ अपसतन्थ ततः कृत्वा जप्तवा मचे तु वेष्णवम् । गायज्जीं प्रणवं चापि ततः श्राद्धमुपकरमेत् ॥ श्राद्धं करिष्य इ्येवे एृच्छेद्िप्रान्प्तमाहितः। कुरुष्वेति स तैरुक्तं दद्याद भोपतनान्यथ * ॥ कालयायनः-“ सक्र प्रश्नेषु पड्क्तिमूरभन्यं एृच्छति पतवान्वा " । ह्यपुराणमू--““ उपावेदय जपद्।मान्गायन्न। तदनुन्ञया । पापापहं पावनायमश्वम॑पफड तथा ॥ मन्त्रं वक्ष्याम्यहं तस्मादगरनं बह्निमितम् । देवत।म्यः पितृभ्यश्च महायोगिभ्य एव च ॥ नमः स्वधे स्वाहायै नित्यमेव मववििह | आद्यावप्ताने श्राद्धस्य तिरावतं जपेत्सदा ॥
` ]--------------__~~~~_~~_~_~_~_~--
१ क्ताः । स्वर्ण" । २क. ख.4्न्यासं च । घ, छ, न.<न्यामाचमये । ३ क, "पां पावनीयामः ।
४७८ अपराकोपराभिधाप्रादित्यविरचितटीकासमेता-- [ शप्रथमः-- ५ ( भाद्धप्रकरणम् ९ ) पिण्डनिवैपणे चापि जयेदेतत्समाहितैः । पठ्यमानमिदं श्रुत्वा श्राद्धकार उपस्थिते ॥ पितरः क्षिप्रमायान्ति राक्षप्ताः प्रद्रवन्ति च “| ह्माण्डपुराणे-“ तत्र िद्धाथेकान्मूमो क्िपेद्रक्षोषनुत्तये । दिक्षु सवासु च तिडान्मन्नेणानेन धर्मवित् ॥ ॐ निहन्मि सर्वं यद्मेध्यवद्धवेद्धताश्च सर्वेऽसुरदानवा मया । रक्षाधि यत्ताः प्तपिज्ञाचगुद्यका हता मया यातुधानश्च स्व ॥ एतेन मच्रेण पुपसंयतात्मा तिडन्क्ेदिक्षु तथा विदिक्षु” ।
६. निगमः --“ अपहता अघुरा रक्षांघीति तिखन्विकिरेत् " ।
आसुरं यज्ञंः(जञ;) परमष्टिमजापतिदृषटम् | २२८॥ पाणिप्रक्षाख्नं द्वा विष्टरार्थान्डुशानपि ॥ आबाहयेद्नृन्नातो विश्वे देवाप्त इस्यचा॥ २२९ ॥ पाणिप्र्षाङनसाधनं हस्ते जरं द्वा दस्ते विष्टरार्थाश कुशान्दा बैन्- देविकव्राह्मणेरनुङ्गातो “ विशवे देवाप्त आगत "' इति गायत्या वैश्वदेव्या भजा- पतिषृष्ठया विश्वान्देवानावाहयेत् । अनुज्ञात इतिवचनाद्विश्वान्देवा .1ई- विष्यः लयनुङ्गापनमावाहयेति चालुज्ञानमथेसिद्धम्। अत्र च मन्रान्ते पुरूरषाई- वनामानो विश्वे देवा आगच्छतेति पावेणे वाच्यम् । भाद्धान्तरे तु नामान्त- राणि । यथाऽऽह ब्रहस्पतिः- ५“ इष्टिश्राद्धे क्रतुर्दक्षः सत्यो नान्दीमुसे वसु; ।
[८.९
नेमित्तिकं काछठकामो काम्ये च धुनिरो(रि ह © ©५ = पुूरवाद्रंवश्ैव पार्वणे प्मदराहतौ । उत्पत्ति नाम वचेतेषां न विदुर्ये द्विजातयः ॥ अयमुचारणीयस्तु -छोकः शरद्धाप्तमन्वितेः । ®+ = =.
आगच्छन्तु महाभागा विश्च देव[ महाबडाः ॥ ये यत्न विहिताः भद्ध प्तावधाना मवन्तु ते "' |
प्रचेताः--“ दभानिवाऽऽप्ने दयान्न तु पाणौ कदाचन । पितररवमनुष्याणां स्याततुिः शाश्वती तथा ॥
1
१. च. (निवाप । २ ख. 0तः। पाव्यः। ३ क. भतेच।पाः।ग्ख. शलः प्रजापति.
कैक
परमेष्टिट । ५ ख, इयक्ञा मनसाऽञ्वाः । ६ क ख, श्वा वरधदाः। ये,
जाचाराध्यायः | याह्वल्क्यस्पृतिः । ४७९ ( भ्रद्धप्रकरणम् ९)
देवे तु जहजवो दमः प्रदातव्याः एथक्एथक् । धर्मोऽपीत्यथ मनच्रेण गृह्णीयुस्ते च तान्चुशान् " ॥ बुहस्पतिः--"“ ऋजुन्म्येन कत्वा वै दैवे दमान्परदक्षिणान् । दविगुणानपपतभ्येन इयातपित्येऽपप्तन्यवत् ” ॥ ततश्च देवासनेषु यज्ञोपवील्यासनस्य दक्षिणतो दमभोन्ददाति । इतरत्र ठु भाचीनावीती पञ्चिमत इति सिद्धम् । बोधायनः--“ प्रदक्षिणं तु देवानां पितणामप्रदक्षिणम् । देवानां सयवा दमी; पितणां द्विगुणाल्िडै; " ॥ परदक्षिणयुदक्संस्थपपरदक्षिणं प्राक्संस्थम् । दगुण्य दभाणां भङ्गपयन्तं कार्यम् । यदाह शौनकः | «५ अपः प्रदाय दमश्च द्विगणान्मञ्नानाप्तने प्रदाय › इति । शातातपः-"“ उदङ्ममृखस्तु देवानां पितणां दक्षिणामुखः । दधात्पा्वैणे श्रद्धे देवपूर्वं विधानतः” ॥
खहस्पतिः--“ आपने चाध्यदाने च पिण्डदनिऽवनेजने । सबन्धगोत्ननामानि यथाहैमनुकीतेयेत् " ॥ क[त्यायनः--““ दक्षिणं पातयेज्नानं देवान्परिचरन्सदा । पातयेदितरं जानं पितन्परिचरन्पदा ” ॥ - तथाऽऽसनेष दभानास्तीय विश्वान्देवानावाहयिष्य शति पृच्छति । आवा. इयेत्यनुङ्ञातो विश्वे देवास आगतेत्यावाह्च विश्वे द्वाः श्चणुतेमामिति जप्त्वोौ(पितवो)षधय इत्यक्षतावापनम् ॥ २२९ ॥ क + £ थ् (= यवरन्ववक याथ भाजनं सपाकरत्रक ॥ ० क रेप क 4 रं नो देव्या पयः श्िप्ठा यवोऽपीति यवांस्तथा ॥२३०॥ (क (®, क क, ब्द क ® कि क या रिव्या इति मन्ेण हस्तेष्वध्यं विनाक्षपद् ॥ आवाहनं कृत्वा द्रे पविज्रवती पात्रे यतैरन्यवकीययं पात्रयोयंवान्पक्षिप्य ह नो देवीच्यचा पा्द्रयेऽपः क्षिप्त्वाऽ्प्सु च यवोऽसांति यञ्रुषा यवान्प्रक्तिप्य «८ या दिव्याः ” इति मत्रेण वेश्वदेविकबाह्यणहस्तेष्वेकपात्रस्थमध्यमकस्य
ब्राह्मणस्य हस्तयोः पात्रान्तरस्थमपरस्य निक्षिपेत् । परत्यध्येदान मन्नारात्तः एवप्रपं च प्रक्षपे यवानां च प्रक्षेपे मन्राहत्तः।
= ५ख, य. च, "लिन्येऽपः। २ ग. शने च भोजः । ३ क. ध्वनीपते । सं । रक, मपःक्षि ।
४८० अप्राकोपराभिधाप्रादियविरचितदीकासमेता-- [ ९ प्रथमः ( भ्रादुम्रकरणम् ९) भजापतिः-- ^“ सौवर्णं राजतं ताम्रं खङ्गं मणिमयं तथी । यज्ञियं चमसं वाऽपि त्वध्यार्थं पूरयेद्ुधः "' ॥ कालयायनः--“ अनन्तगैभिणं साग्रं कोशं द्विदर्मेव च। प्रादेशमात्रं विज्ञेयं पित्रे यत्र कुत्रचित् " ॥ यागरयान्नवर्क्यः- पितरे स्थ इति मन््रेण द्वे पवित्रे च कारयेत् । जँन्तमैभे कर्थेच्छने कोरे प्रादेशसंमिते ” ॥ यज्ञपाश्वेः--“ ओषधीरन्तरं कृत्वा अङ्कषठाङ्कलिपर्वणोः । छिन्यत्परदेशमात्नं तु पविघ्े विष्णुदैवतम् ॥ न नखेन न काष्ठेन न छोहेन न गुन्मयात् ” । विशषतिमतात्रू-- “दव द्वे शके देवानां पत्रे कृत्वा त्वपः कषिपेत् । शं नो देभ्या योऽपीति यवानपि ततः क्षिपेत् ॥ पुष्पधरपादिभिः कृत्वा पूजां पात्रेषु मानवः ॥ पितृपत्रे विेषोऽये तिरछोऽसीति तिखन्किपेत्। तिन्तस्तिखः शदाकास्तु पितृपात्रेषु पवेगे ॥ एकोदिष्टे शककेका निधायोदकमाहरेत् " ॥ शाका दभ्रम् । अचेताः- ^ पवित्र इति मच्रेण पवित्रे कारयेद्रघः | ते निधायाध्येपतरेषु शं नो देवीत्यपः क्षिपेत् ” ॥ तिषधष्वपि सषलाकासु पवित्रे स्थ इति द्विषचनान्त एव मत्रः प्रयोक्तग्यः । एकरिपन्नपि पात्रे विक्रप्यपानसुवणादिद्रव्यवहुत्वात्पात्रेषिविति बहुवचनम् । परस्यपुराणे -“ विश्वान्देवान्यवैः पृष्पैरम्यच्योऽऽप्तनपूषैकम् । पूरथत्पात्रयुग्मास्तु स्थाप्य दभेपविच्के ” ॥ भचेताः--“ एकेकस्य तु विप्रस्य अर्ध्यं पत्रे विनिक्षिपेत्। यवोऽप्रीति यवान्कषिप्त्वा गन्धपुष्पैः सुपूजितम् ” ॥ गाग्ये; -^ दत्ता हस्ते पवित्रं तु कृत्वा पृनां विधानतः | या दम्या इति मन्रेण हस्तेष्वध्यं विनिक्षिपेत् " ॥ मचेताः-- पादप्रश्ति मृघान्तं देवानां पुष्पपुजनम् । शिरःप्रथति पादान्त नमो व इति पैतृके ” ॥
==" -----------------~-~-------~---~-~--~------------~---------- ० ाननम००००७००७यअ
च
2
१ ख. था । मध्याय च समं वाऽ० । २ क. घ च. पवित्रस्य । ३ क. च. अनन्त । [अरा "प क्प (>, 0 | (, ४ च शच्छिक्ने\५ख, घ, पिबेत्। ६ ग. च, प्नैः सपरित । ७ ख. घ. छ,भ, पमो पै इ"।
भआन्रारध्यायः | याज्ञवल्कवयस्मृतिः। ४८१ ( श्राद्ध प्रकरणम् ९ ) गाग्येः--“ स्वधेति चैव मन्त्रान्ते पितृणां वचनं यथा | स्वाहेति चेव देवानां हामकमेण्यदाहरेत् " ॥ अध्यादिप्रदानानि चात्र होमरषब्देनोच्यन्ते ॥
द््वोद्कं गन्धमाल्यं धूपदानं सदीपकम् ॥ २३१ ॥ गन्धमासयादिदानानि भरस्येकयुदकं द्वा काणि । तथा च गौतमः- ८ भिक्षादानमप्पू्वं ददाति चेवं धर्म्येषु " इति । आपः पूर्वे यस्मात्तदषप्पुवेम् । अत्र मनुः--“ गन्धमाल्येः सुरमिभिर चैयेदेवपूवंकम् " । श्षीनकः पनराच्छादनद्ानमप्याह- “ एतास्मन्काटे गन्धमास्यधूपदीपाच्छाद्नानां प्रदानम् | एतस्मिन्कारेऽध्यद्ानादृष्वेमित्यथः । गन्धादिमन्नाः पितृपूजायां व्यन्त तेऽत्राप्यविराधाद्रद्याः ब्रह्मपुराण--“ देवानावाहयिष्ये ते प्राहुरावाहयसख च । विप्राङ्कष्ठं गृहीत्वा तु विश्वान्देवान्समाहृयेत् ॥ ततो मन्त्रं जपेन्मोनीं विश्वे देवास्त आगत । हितीयं च जपेन्मन्नं विशे देवाः शंणो(णु)ेत च ॥ जपेत्ततीयं मनं तु पौराणं पुण्यवर्धनम् । आगच्छन्तु महामागा विश्च देव| महाबराः ॥ ये यत्र विहिताः श्राद्धे सावधाना मन्तु ते। इदं च वः पाद्यमध्यं पृष्पधुपविरेपनम् ॥ अयं दीपप्रकाश्श्च विश्च देवाः समप्येते ” । अनेन च पाच्यादिदानेषु मत्रविधिः क्रियते । ततशथ- इदं बो विष्वे देवाः पा्यमिद् वो विश्वे देवा अध्येमित्येवं सवेत्र प्रयोज्यम् । धृपदीपप्रकाश्चयोरयं व इति मन्रादिः। एवं चेषां मत्रान्तरेविकलः ॥ २३१॥
अपस्तव्य ततः कृत्वा पितणामप्रदुक्षिणम् ॥ दगुणस्व कशान्द्त्वा उश्चन्तस्खत्यचा पितच्॥२२२॥ जआबाद्य तटनज्ञाता जपेदायन्त् नस्ततः ॥
यवार्थस्तु तिरः कायः कुयाद्ध्याद् पववत ॥२२३॥
१ ख. ग. नमाह- । २ च, दृणतेति । जः । ३ क. चा वरप्रदाः । ये । ४ ग. मच्रविधिः। ए ।\ ५. शच्कृत्वा ह्राः । ६१
४८२ अपरार्कापराभिधापरादिलयविरषितदीकासमेता-- [१ प्रभमः- शित 1 ( श्रादू प्रकरणम् ९ ) ततो वैश्वदेविकमा(का)वाहनादिदीपपरदानान्तपदा्थे(थ) काण्डादुध्वैमपसव्यं प्राचीनावीतं इताऽपरदक्षिणं भाक्संस्थं दिगणन्कुशानििष्टराथान्द खा पितन्पिता- पहान्पपिताम हानित्येवमादीनुदेहयान्पित्नावाहयेष्य इति विप्राननुङ्गाप्याऽऽ वाहयति एतेरनु्गात उश्षन्तस्त्वेस्यनुष्भा दमनदृष्टया पितृदे (दे)वत्यया पित्रादां- नाबाद्याऽऽयन्त॒ न इति निष्रभं शङ्कट पितृदे(दे)वत्यां जपेत् । यवकायं चात्र तिरः कतैव्यम् । अध्यांदि वैश्वदेविकवत्कुयात् । पुराणात्-“ अपप्तन्य ततः कत्वा तिरानादाय संयतः । पितनावाहयामीति परच्छद्विप्रानदश्चखान् ॥ आवाहयेदनज्ञात उश्शन्तस्त्वेत्यचा पितुन् । क्षिप्त्वाऽपसतन्यं च तिरान्ितृन्ध्यायन्तमाहितः ॥ जपेदायन्त् न इति मच प्तम्यगरेषतः। रक्षार्थं पितप्त्नस्य रिः कृत्वा प्तवतोदिज्म् ॥ [तिस प्रक्षिपन्मच्र त॒च्चायपहूता इति ।
॥
सीवणराजताम्भोजमणिपाघ्राण्यथापि वा ॥
अँध्यीरथं सेस्करोत्येव श्मपन्रपुटादिना ? ।
बरह्मपुराणे--“ पित॒नावाहयिष्येऽहं शषानविप्रान्वदेत्ततः । आवाहयसखेत्य॒क्तस्तेः सावधाना भवन्त्विति ” ॥ सावधाना भवन्त्विाते कता ब्रूयात् ।
५ इद् वः पाद्यमभ्य च चतुथ्यन्त नवद्यत् । पितन्पितामदहान्यक््ये भोजनन यथाक्रमम् ॥ प्रपितामहाश्च सर््रश्च तत्पितंश्वानुपूवशः । उश्चन्तस्त्वाते च जर्पात्पत्ूनावाह् यत्त |} सोमदत्ता बहिषदस्त्वयिष्वात्ताश्च ये परं । पितरः पण्ययक्नसः सर्वैऽप्यायन्तु नस्त्विति ॥ ततसिछान्गहे तसिमन्विकिरचाप्रदाक्षेणम् । श्रद्धया परया युक्तो जपेदपहतास्त्वति ॥ ततो यत्तियवरक्षोत्थपात्रेषु सकुरोषु च । ग्रहीत्वाऽपः पवित्राश्च शं नो देवीं जपन्कषिपेत् ॥ विकिरेत्तेषु च तिलांस्िरोऽप्तीति जपन्क्रमात् । अर्धय; पृष्येश्च गन्धश्च ताः प्रपूज्याश्च शाख्ञवत् ॥
ऋ 9
१ च. प्दाथेकादु् । २ क, 'वमुदिरय पि्ट°। 3 ख. ध. अधां । “ ग, वौस्तास्तासि' ।
णण्यकरति
आचाराध्यायः ] याज्ञवस्क्यस्पृतिः ९८३ ( श्राद्ध प्रकरणम् ९ ) ततो वामेन हस्तेन गहीत्वा चमप्तान्क्रमात् । पितृतीर्थेन तत्तोयं दक्षिणन च पाणिना ॥ दत्तदर्मोद्के हस्ते विप्रेम्यश्च पथक्पूथक् । दद्यान्मन्त्रं जपंश्चाथ या दिव्या जप इत्यपि ॥ अमुकामुकगोत्रैतत्तम्यमस्तु तिलोदकम् । एष तेऽथ इति प्रोच्य तेभ्यो दद्याद्यथा स्वधा ॥ जे द्षीरं दधि घृतं तिर्तण्डुरुप्षपान् । कुर्ाम्राणि च पुण्यानि दत्वाऽऽचामेत्ततः स्वयम् ॥ इदं वः पुष्पमित्युकत्वं। पुष्पाणि च निवेदयेत् । अयं वो धप इत्यक्त्वा तदमर तु दहेत्ततः ॥ अयं वो दीप इत्यक्त्वा दीपं गृह्यं निवेदयेत् । अनज्गटप्नं यद्रे विमवे तद्युगं शुमम् ॥ शतचन्दनकधूरकुङ्करुमानि शुभानि च । विदेपनाथ दद्यान्न यद्धाऽन्यत्िव्रवह्टमम् ॥ काल्यायनः--^“ अप्तन्यवदािनवेपित॒पानषु पुंवत् । ततस्िखांसिरोऽपीति गन्धपुष्पाणि चैव हि »॥ ूषच्छं नो देवीरित्यनयेलथंः । दक्षः--““ दवा हस्ते पवित्रं तु कृत्वा पूनां च पादतः । या दित्यां इति मन्नेण हस्तेष्वध्यं विनिक्षिपेत् ॥ हस्ते प्रदेश्चमान्नं तु विवृद् स्वा पवित्रकम् । अम्यच्यं पवेतोऽध्यं वे दात्त पितरिख्छखः ५ | शो कगौतमः--“ शिरसः पादतो वाऽपि सम्यगस्यच्यं संयतः र्वत्पृथगेकेकमेकेकेनाधेयेत्रमात् ॥ एकेकं ब्राह्मणमेकेकेनाष्यण प्रतिपूजयेत् “ ॥ परचेता“ अप्रदक्षिणमेतेषामेकेकं तु पितृक्रमात् । संबोध्य गोतनाममभ्थामेष तेऽव इतीरयेत् ” ॥ ततश्च यथककस्य द दर जलज्ञल्वा विप्राचपवश्रयत्तथा ऽप्यकक एवे ब्राहभोऽध्यों न सर्वे । अत एव शौनक्लीण्येवाध्येपात्राण्याह-“ निषु पाने. प्वेवै कद्व्येष्वनेकद्रग्येषु वा › इति ।
पायय
१ क. क्तवा दयान्माल्यं सुशोभनम् । शे" । २ घ, भ्रपू* । ३ क, "गोऽर््येन । ख. "णोऽ घ्येग सः |
४८४ अपराकापराभिषापरादिदल्यविरचितटीकासमेता- [ १ प्रथमः- ( श्राद्धप्रकरणम् ९)
्ृटन्तरप् -- ^ विमक्तभित पंत दीयते पितदेवतम् ।
दत्तमक्षयतां याति विपरीतं निरर्थकम् ” ॥
बहचग्ृ्यपरिरिष्टै-“ गोचरं स्वरान्तं सर्वत्र गोत्रस्याक्षस्यकमेणि ।
गोत्रस्तु तण कुयोदेवं दाता न मुह्यति ॥
सपैव पितः प्रोक्तः पिता तर्षणकर्मणि ।
अक्च्ये तु पितुः कार्यं तर्पणं तुपतिमिच्छता ॥
शर्मन्यीदिके कार्य शरमेण ऽकष॑स्थकमेणि ।
शमी तु तर्पणे कुयीदेवं कुव मुह्यति " ॥
ततथायुकगोज पितरमुकशमेनेतत्तेऽध्य॑मिति भयोक्तव्यम् । एवं पितामहा-
दिष्वपि । त्पेणे तमुकगोः पिताऽमुककमौ तुष्यत्विति भरयोगः । एवं
पितामहादिष्वपि । अक्षय्योदके खमुकगोन्स्य पितुरमुकशमंगोऽक्षययमसत्विति प्रयोगः । एवं पितापहादिष्वपि ॥ २२३२ ॥ २२३ ॥ द्च्वाऽध्यै संस्वास्तेषां पत्रे इत्वा विधानतः ॥ | (प ® क ४ 9 7 पित॒भ्यः स्थानमसीति न्युन्जं पात्रं करोत्यधः॥२२४॥ अघ्यं दच्वाऽवशिष्टानंस्बेन्संसावपात्रस्थाज्ञरशेषानेकस्मिन्पात्े छता यथाविधि पिद्भ्यः स्थानमसती ति मत्रेण तत्पात्रमधोपुखं करोति । अधो भूम्यां न फङ्काद्ाविल्यथः । भरचेताः-- प्रथमे पितृपात्रे तु सवौन्तेथत्य पं्तवान् । पितृम्यः स्थानमित्युक्तवा कुयाद्धूमावधोमुखम् ॥ अर्यस्ंल्लावपात्रं तु शुन्धन्तामिति सस्पशेत् । पितुम्यः स्थानमपतीति न्युठ्नं कुयात्पविच्रवत् ॥ तस्योपारे कुशं द्वा प्रददयादैवपूवंकम् । गन्धपुष्पाणि धूपं च प्रदीपं च यथाक्रमम् '' ॥ अनेन गन्धदानं चैवं ब्राह्मणेषु कायमित्युच्यते । तदा पुष्पादिदानान्यपि। ततश्च दखोदकं गन्धमाल्यमित्यत्न य उक्तः क्रमस्तेनास्य विकरः । कात्यायनः“ एकसमिन्पितृपातरे सखावान््मवनीय पुत्रकामो मुखमनक्ति । तथा शन्धन्तां ङोकाः पितुषर्दना इत्येकेदेशमवत्तिच्य तत
१क. रू श््ष्येतु। २क. ख. (क्षयक। ३क. न्संललाः । ग, च, नन्संल्लावा- न्पात्रे । ४ घ. ष्वान्पान्नः। ५क श्थमेपिः। ६ ग.ध. तथा) ७ ग, संक्वाः।< । ख. दन इ ।
आचाराध्यायः } याज्गवस्क्यस्पृतिः । 2८५६ ( श्राद्धमभकरणम् ९ ) नयुठनं पां करोति पितृषदनमप्तीति कुशवत्यां भूम्यामधो- मुखे कुर्यात । तस्योपरि च कदापुष्पगन्धधूपदीपोप्वीतवा- समां दानानि | तस्य पात्रस्योपरि गन्धादिदानं कुश्साहवयांत् । अन्ये तु मन्यन्त- गन्धादिदानं पितृत्राह्मणेभ्य इत्युक्त्वा कुशदानमेव पात्रस्योपरीति, इुशश्म्दं च द्वितीयान्तं पठन्ति । छोककालायनः- ५ अर्घ्यं स्वधा यौ इत्युक्त्वा संचछावानमिमन्रयेत् । ये देवा इति मन््ेण पुत्रकामो मुखं स्एशेत् "' ॥ यमः --“ पैतृकं प्रथमे पात्रं तसिन्पेतामहं न्यसेत् । प्रपितामहं तती न्यस्य नोद्धरे्न च चाख्येत् ॥ ्ष्टमुद्धतमन्यत्र नीतमुद्घाटिते तथा । पात्रं दष्ट जन्या पितरः प्रशषपन्ति च ” ॥ मत्स्यपुराणात्- “ या दिम्येलध्यु्ृञ्य इद्या्न्धादिकं ततः । वख त्तरं चानुपू्वं दत्तवा संखवमादितः ॥ पित्पात्रे निधायाथ न्युडजमुत्तरतो न्यपेत् ५।
€ [ ७५
अस्यार्थः-- “या दिव्याः शटयर्ध(८य) दा पिवृपाते संस्ावमष्यवकेषमा- दित आदौ त्वा निधायानन्तरं श्राद्धदेश्षादुत्तरतो न्यु्जं तन्न्यसेत् । ततो गन्धादि बद्लपयेन्तं दयादिति । विष्णुः--““ चन्दनकुङङुमकपूरण्यनुडेपनाय ›› । मार्कण्डेयः“ चन्दनागुरकपूरकुङ्कुमानि प्रदापयेत् ॥ अश्वभषमवाभरोति पित्रणामनुरेषनात् ” । व्यासः“ विपवि्रकरो गन्धेगैन्धद्वारेति पूजयेत् । धूपं च धृरसीत्युक्त्वा दीपो(प) उ्योतिरिदं च ते ” ॥ तज्न-“ गन्धद्वाराम् ” इत्यनृष्टभं सीदे देव्यां विश्वे देवा अपर्यन् । ५ धृरप्ति ” इति धषदै(दे)वस्यं यजुः परमेष्ठी प्राजापत्योऽप्यत् । षृद्धश्चातातपः-- ५ पवित्रं तु करे कत्वा यः प्तमाखमते द्विजम् । राकषपरं तद्धवेच्छद्धं निराशैः पितुभिगेतैः ” ॥ गन्धे धच॑नं समारम्भनम् । देवरः“ यज्ञोपवीतं विप्राणां स्कन्धान्नेवावतारयेत् । गन्धादिपूजा्षि्यर्थ दैवे पिव्ये च कमेणि " ॥
~=
१क, प्तू । पिद्रषदनदा०। २ ध. हि।!३ग. च संलाव। ४ङ. घ. च. धृदेव ।
०८३ अपराकापराभिषापरादिल्यविरवितदीकासमेता--{ १ प्रयमः- ( श्राद्ध प्रकरणम् ९) शङ्ख ;-- “८ उपवीतं कटो कृत्वा कुादवत्रानढेषनम् । एकवाप्ताश्च योऽीयानिराक्षाः पितरो गताः ?' ॥ हृद्धमनुः--“ विनोपवीतं नो कुय।द्रन्धेः श्नाद्धेऽनुटेषनम् । नियुक्तश्च शिखावजं मास्यं शिरसि वेष्टयेत् ” ॥ माकंण्डेयः--“ जाल्याश्च सवां दातव्या मिक्राः शेतयूयिकाः » | बह्माण्डपुराणे-“ शुङ्ठाः पुमनप्तः श्रेष्ठास्तथा पद्मोपडानि च । गन्धरूपोपपन्नानि यानि चान्यानि कृत्स्नशः ॥ जपादि क्गपुमं भाण्डी रूषिकाः सकुरण्डिकाः | पुष्पाणि वजेनीयानि श्राद्धकर्मणि नित्यः "' || शङ्खः--““ उग्मगन्धीन्यगन्धीनि चेव्यवृक्षौद्धवानि च । पुष्पाणि वर्जनीयानि रक्तवणौनि यानि च ॥ जछोद्धवानि देयानि रक्तान्यपि विशेषतः * । चेत्यदृक्षः इमश्चानदक्षः । वजयेदित्यतुष्टतौ विष्णुः-- «५ उय्मगन्धीनि कण्टाक्जानि रक्तानि च पुष्पाणि । तथा सितानि सुगन्धीनि कण्टकिजातान्यपि जछजानि
द् क ® क
रक्तान्यपि दद्यात् । पुष्पवतीरिति पुष्पम् › । ओषधीः प्रतिमोदध्वमित्यस्या पध्ये भतीकमेतत् । बह्मपुराणे --““ चन्दनागुरुणी चोमे तथेवोश्षीरषद्यकम् । तुरुष्कं गुगगुटुं चैव घृताक्तं युगपदहेत् ॥ घतं न केवरं दवादुषठं वा तृणगुगगुटुम् ” । शङखः--“ धूपर्थे गुग्युटं दचादूधुतयुक्तं मधूत्कटम् » । पुराणात्र- ^“ वनस्पतिरसो दिव्यो गन्धाढ्यः सुमनोहरः | आहनं सवेदेवानां परपोऽय प्रतिगृह्यताम् " ॥ शातातषः--““ हस्तवाताहतं धूपं ये पिबन्ति द्विजोत्तमाः । वृथा भवति तच्छरद्धं तस्मात्तत्परिवर्जयेत् » ॥ देवरः ^“ पुष्पवतीतिमन्रेण दद्यात्पष्पाण्यतन्दरितः।
। 9
इदं ज्योतिरिति ज्योतिः सुज्थोतिरिति तेऽपि च ” ॥
©... ^
१ ग, "जातानि! र्ग. ष. च. (तीति। 3 ग, घ, प्रयेकं । ४ क. ग. धृतेन । ५ क, मदोत्क । ६ ग. आहारः स 1 ७ च, इनः सः।
आचारध्यायः ] याङ्दल्वयस्प्रतिः । ९८७ ( भाद ्रकरणम् ९ ) करतुः --“ छठटि पुण्ड्कं दष्ट स्कन्दे (न्धे) माडां तथेव च । निराशाः पितरो यानि दृष्टा च वृषरीपतिम् ` ॥ पण्डकं चात्र दत्तं निषिद्धं नोध्वंम् । मरीविः--“ धृताद्रा तिर्तैखाद्वा नान्यदचात्त॒ दीपकम् "' ॥ अत्निः--“ युवं वच्राणीलयनेन दचाद्रासरांसि शक्तितः " ॥ वायुपुराणात्--“ वातो हि सवदै(दे)वत्यं सवेदेवैरमिष्तम् । वल्ञामवि क्रिया न स्याद्यन्ञदानाईदिका कचित् ॥ तस्माद्रल्ाणि देयानि श्राद्धकाले विशेषतः । ददद तानि चाऽऽमोति यज्ञद।नतपांभि च ›!॥
तथा-““ आच्छादनं तु यो दद्यादहतं श्राद्धकर्मणि । आयुः प्राकाम्यमेश्वयं रूपं च छमते डमम् ॥ कौशेयं क्षोमकार्पां दुगू(कू)खमहतं तथा ॥ श्रद्धेष्वेतानि यो दद्यात्कामानामरोति पुष्कडान् ” ॥ शातातपः“ यवा सुवाप्ता इति वापो दचात्तदमामे यज्ञोपवीतकम् " ॥
तथा-“ छक श्रेष्ठतमं सवैमात्मनश्चापि यस्परियम् | सवे पितणां दातव्य तदेवाक्षयामेच्छता 7 ॥
वायुपराणे-“८ श्रादधेषुपानहौ दचाद्भामणेम्यो विशेषतः दविभ्यं स मते वक्ष्वाजियुक्तात्र्थास्तथा ॥ यज्ञोपवीतं यो दबच्छराद्धकटे तु धमेवित् | पावनं सैविप्राणां बह्यदानस्य तत्फटम् ॥ क्रतं विप्रेण यो दव च्छ्रद्धकाले कमण्डलुम् । मधुक्षीरस्लवा भेनुदौतारमनुगच्छति ॥ चक्रविद्धं तु यो ददयच्छराद्धकाछे कमण्डट्ुम् । धेन स छमते दिव्यां घटोपग्रतदोहनाम् ॥ तूलपूर्णे तु यो दचात्पादुके श्राद्धकमेणि । होमनं कमते यानं पादयोः सुखमेव च ॥ व्यजनं ताख्वृन्तं च दत्वा विप्राय सत्कृतम् । प्ाप्मयात्छश॑युक्तानि सुगन्धीनि मदूनि च ॥ श्रेष्ठं छत्रं च यो दद्यात्पष्पमाडाविमूषितम् । प्राप्ता इत्तमो मृत्वा गच्छन्तमनुगच्छति ॥
४८८ अपराकीपराभिधापरादिलयविरचितरीकासमेता -- [ १ प्रथमः-- ( श्रादटप्रकरणम् ९) दद्यात्पवित्रं योगिभ्यो जन्तधारणेमम्पप्तः । अथ निष्कष्हस्नस्य फल्माभ्रोति मानवः ” ॥ तथा--““ छवणेन सुपूणानि श्रद्धे पात्राणि दापयेत् । रपतास्तमुपतिष्ठन्ति भक्ष्यं सोमाग्यभेव च ॥ पात्रं वै तेजं दद्यान्मनोज्ञं श्राद्धमोजने । पात्रं मवति कामानां विद्यानां च धनस्य च ॥ राजतं काश्चनं वैव दद्यच्छरद्धेषु यः पुमान् ।` द्त्वा मत मते दाता प्राकाम्यं घनभेव च” ॥ पराणात्--“ राजतं राजताक्तं वा पितणां पात्रमेव च| रजतस्य कथा वाऽपि दशोनं दानमेव च ॥ अनन्तमक्षये स्वग्यं राजतं. दानमुच्यते । पित्नेतेन दानेन सत्पुतरास्तारयन्त्युत ' ॥ मतुः--“ राजतै्माजनेरेषामपि वा राजतान्वितैः । वार्यपि श्रद्धया दत्तमक्षयायोपकस्पते ” ॥ हद्धशातातपः-- “पातने तु सन्मये यस्तु श्राद्धे वे भोजयेततितन् । अन्नदाता पुरोधाश्च मोक्ता च नरकं ब्रजेत् "१ ॥ अत्रि;ः--“ मोजने हेमरौप्याणि देवे पिच्य यथाक्रमम् । न मृन्मयानि कुर्वीत मोजने देवपिच्ययोः ॥ पारटङ्घेम्यो विना न स्युः पणेपान्नाणि भाजने "| विष्णुः--“ तैजपतानि पात्राणि दयाद्धिशेषते राजतानि । धृताईै- दानं तंजप्ताने पत्राणि फदल्युपत्राणि वा "| फलगुक्षविशेषः भत्स्यप्राणात्-“ अकृत्वा मस्ममयौदां यः कु्यात्पङ्किमोजनम् । आषुरं तदधवेच्छद्धं पित्णां नापतिष्ठति ” ॥ बरह्मपुराणे-“ मण्डङानि च कायौणि नैवरिषतूणेकेः शुभैः । गोरमृत्तिकया वाऽपि प्रणीतेनाथ मस्मना ॥ पाषाणतृणेसंकीणोदाहूतं तत्न वजयेत् " । ब्रह्माण्डपुराण-“' प्रक्षास्य हस्तपात्रादि पश्वादद्धिविषानवित् । प्रसषाछनजलं दभैसिटेर्भिश्ं क्षिपेच्छचौ ”' ॥ ध अ
१ घ. च. नन्तुवार” । २ क. गसंभवः । जः । ३ क, ग, घ, मुच्यते । र" ।
जावाराध्यायः } याज्नवस्क्यस्प्तिः । ५८९ ( श्राद्ध प्रकरणम ९)
विष्णुः“ मन््रहीनं क्रियाहीनं संपद्धीनं द्विजोत्तमाः । श्राद्ध प्तपू्णेता यातु प्र्तादद्धवतां मम '' इति ॥ २३४ ॥
अय्या करिष्य आदाय एच्छयत्नं तषएरतम्ं ॥ युरुष्वेयभ्यनुन्ञातो हत्वाऽग्नो पितयज्नवव् ॥२३५॥ हतशेषं प्रदद्याच्च भाजनेषु समाहितः ॥ यथाङूभमोपपतरेषु रप्येषु तु विशेषतः ॥ २३६ ॥
हुतराज्यासक्तमन्नपुपादायाभ्ना करिष्य इत्यनेन मत्रेण श्राद्धभोक्नन ज्ञाप्य कुरुष्वेयनेन तैरनुज्ञातः स्वसूत्रोक्त पिण्डपितृयज्नहोमकल्पेन तदनेकदे शमप्रा हुत्वा हुतशेषं ब्राह्मणभोजन माजनेषु रप्यमयेषु तदसंभवे परतिषिद्ध- चनं यथालाभोपपन्नेषु समाहितस्तन्मनाः प्रक्षिपेत् । रोप्यपाचनिर्देशात्पित्रत्रा" हणभाजनेष्वेव हुतशेषप्रदानमिच्छतीपति गम्यते । अत्रालङ्गानवचनं स्वैर ब्रह्मणेयंगपद्रासच्यमिलाह मनः
“ अग्नो कुयादनुन्ञातो ब्राह्मणो ब्राह्मभेः सह ,› ॥
बरह्मण्डपराणे-“ आहृत्य दक्षिणा तु होमार्थं वै प्रयत्नतः ।
अप्नये कव्यवाहाय खधा नम इति तुष् ॥
सोमाय च पितृमते खधा नम इति ब्रुवन् १
यमायाङ्किरप्तां पत्ये सखधा नम इति जुवन् ॥
इत्येते होममन्त्रास्तु चयाणामनुपूषश्चः ।
दक्षिणतोऽस्चथ निलयं सोमायोत्तरतस्तथा ॥
एतयोरन्तरे नित्यं जुहुया विवस्वते ।
बह ाष्केत्धने चायो सुपमिद्धे विरोषतः ॥
विधूमे छहिहाने च होतभ्यं कमेिद्धये ।
अंभवुद्धे सधूमे का जुहुयाद्यो हुताराने ॥
यजमाने मवेदन्धैः सोऽमुत्रेति हि नः श्चतर् ।
अन्तागधाय समिधं जहुयात्कव्यवाहनम् ॥
पलाश्फस्मुन्यधद्ुक्षाश्चत्थविकङ्क ताः ।
उदुम्बरस््रथा बिच्वश्वन्दनं यज्ञियाश्च ये ॥ 1
१क.घ. धुताष्टु। रक. भू । ओंकुरष्वेयनुः। ३ ख. ग. “णमो \ ४ क.घ. च,
| [ ॐ
व? । ५ घ. असमिद्धे 1 ६ क, ग, असिद्धे । ७ क. न्धः सपृत्र इति नः । ६२
४९० अपराकोंपराभिधापरादिलयविरवित्दीकासमेता-- [ १ प्रममः-- ( भरद्धप्रकरणम् ९) रणो देवदास सारश्च खदिरश्च ह । समिदर्थे प्रशस्ताः स्युरेते वृक्षा विशेषतः ॥ ग्राह्याः कण्टकिनश्चैव यज्ञिया ये च केचन | पुजिताः समिदरथं ये पितृणां वचनं यथा ॥ छछेष्मातको रक्तमाछः कपित्थः श्र(्रा)स्मरिस्तथा । नीपो विभीतकश्चैव श्राद्धकर्मणि गर्हिताः ॥ चिरमिद्वस्तथा टङ्कलिन्डुकाञ्चातकौ तथा । विस्वकः कोविदार एते श्राद्धे विगर्हिताः ॥ निवापतश्चैव कीटानां महताः स्युरयज्ञियाः । गुस्मांश्च वेषटितान्यांश्च वदीमिश्च परमन्ततः ॥ शकृनानां निवासांश्च वजेयेद्धिजप्त्तमः 1 न्यां वैवं विधान्पर्वान्वनयेद्रा अयज्ञियान् ॥ पुष्पाणां च फानां च भक्षाणां च प्रयत्नतः । अग्रमुद्धृत्य सर्वेषां जुहुयाज्ातवेदसे "” ॥ मारण्डेयः-- ५ आहिता्निश्च जुहुयादृक्षिणाप्नो समाहितः । जनाहिताभचिश्वोप्तदे अगन्यमावे तथाञप्पु वा ॥ आओीपसदो ग्रहलातिः । आदितमिर्दक्षिणाश्चिषिधाननीपसदाभावे वेदित व्य् । ओ्॑सदे तु सति तत्रैव । तथा च वायुपुराणम्-- ८ आहृत्य दक्षिणानि तु होमार्थं वे प्रयत्नतः ॥ अग्न्यर्थं छोकिकं वाऽपि ज॒हुयात्कमधिद्धये "' ॥
अत्र वाक्येऽभिश्ब्दः भर्तेऽग्नो वतेते । आद्धपयोगविधो च गष्योऽभिः कृतः श्राद्धपयोगस्य गह्यशाल्लविधेयस्वात् । गृह्यारन्यधिकारेण च गष्यसास्रार्णां टत्तिरिति तदभाव एव तत्काय दक्षिणागप्रिलकषिकागन्याोविधियुज्यते तत्सद्धावे त॒ तेनव स्वकायंसिद्धां किमग्न्यन्तरविधानेन । योऽपि धमशा खेषु पराणषु च भराद्धप्रयोगविधिः स गह्याक्तादाभन्न; प्रत्यमिज्ञानात्तन धम. काद्धेष्वपि श्य एवाभि भ्रङतः । अतोऽगन्यथंपिदल्यत्राभिश्चब्दो गह्यपरः भर्ेतत्वादिति युक्तम्। यत्पुनरनाहिताभिश्वापसद इति वचनं तदक्षिणा- मआावमोकरणवतिधानादनादहितभरेः आद्धानपिकाराश्ङानिराकरणाथम् । तत-
१ चिरिबि० । २ ग, भक्ष्याणां । ३ ग. भमौपास ४ ख, ग. व्यवसनाभाः 1५. आपस । ६ ख. ग. "पवसने तु* ¦ ७ ख. (कृदत्वादित्ययु' ।
साचाराध्यायः | याज्ञवल्क्यस्परतिः । ४९१ ( श्राद्धप्रकरणम् ९ नादिताश्रिशवौपसदे इयांदेव न न कुयात् । न त्वनादिताभरिरेवापस
क
इति तस्याथ; । अनभिस्तु विप्रकरेऽप्ोकरणदोमं कुयादियाह पनुः ५ अग्न्यमावे त॒ विप्रस्य पाणावेवोपपादयेत् ! ।
यत्त जातुकर्ण्येनोक्तम्--“« अगन्यमवि तु विप्रस्य हस्ते दद्यात्तु दक्षिणे।
अगन्यभावः स्मतस्तावद्यावद्धाय।[ न विन्दति
क
इति, तद्धार्याबेदनासाङ्िनियतागन्यभावो न पुनस्ततः मरागेवारन्यभाव इख भिप्रायभयेण) । छन्ध॑मार्योऽपि आग्दायविभागादनभेः संभवति । पाणा- बेवोपपादयेदिष्येवशब्दो छखोकिकमि व्युदस्यति यतः स एवाऽऽद-
५ अ न, (~
«५ न् पेतयत्ञियो हामो छाकेकेऽ। वेघांयते '‡ ।
| ॐ
मरत्स्यपराणे-“ अग्न्यभावे त॒ विप्रस्य पाणावथ जरेऽपे वा ॥
ह । ष 2 १५५५
अजकणऽश्कणे वा गाष्ठं वाऽथ श्िवान्तक 1 |
्ङ्खः--“ अजस्य दक्षिणे करगे पाणौ विप्रस्य दक्षिणे ॥ अप्सु चेव कुशस्तम्बे अच्च काल्यायन।ऽ्रवीत् ।
| $>
रजते च सवर्णे च नित्यं वसति पावकः |
[ क ङे
कात्यायनः-"“ पत्ये यः पङ्[क्तम॒धेन्यस्तस्य पाणावनभ्चकः। हुत्वा मच््रवदन्येषां तृष्णीं पात्रेषु निक्षिपेत् ॥ मातामहस्य भेदेऽपि कुयात्तन्ने च पताकः "| मातामहस्य यो बाद्मणस्तस्य पाणौ वै्देविकर्तनरे भेदे च पृथगग्नौकरणं कायेमित्यथेः । वायुपुराणे-““ देवे ह्यन्चिकः कुयाच्छेषे पिच्य निवेढयत् । न हि स्मृताः शेषमाजो विशे देवाः पुराणगेः:" ॥
{( # >. [१
दवविप्रकरेऽनाभिः कृत्वाञ््नोकरणं द्विजः । हत्वां पितृम्यः हेषात्त॒ पिण्डा स्थपयत्पुनः " ॥ वायुपुराणम्-“ वेशवरेवे यदैकस्िन्भवेयुद्यादयो द्विनाः
तदेकपाणो दातव्यं स्याद्विधिर्विहितस्तदा › ॥ अस्या्थः- यदेकस्मिर्ब्राद्धे वेश्वदेषिके कार्य द्रौ चत्वारः षडित्येवं ब्यादयो विप्राः स्युस्तदैकस्य हस्ते होमे कृते कृतो विधिरतो न विप्रान्तर-
हस्ते कायं इति । वश्वद्विकदस्तं दामां ऽनप्रेवकरपकः । यदा च दस्त हमः
~~ -~-~--------~-------------------------~-----~--------------- ~~~ ~ ------~
१ ख. °न्धदायोऽपि।! २ ख. विप्राणा। ३ च. गोकर्णेऽथ । * च. "तच्रभेः!५ क. ख. द व देवे विः ।
^)
यमः
४९२ अपराकोपराभिधापरादिदयविरचितवीकासमेता- [ २ प्रथमः-- ( श्रद्धभरकरणम् ९) स्तदा भवर्स्वेवाश्रौकरणमिति बाह्यणानुङ्ञानम् । तथेति च प्रतिवचनम् ! तदाह शोनकः-- ^ जनञचिश्रेदाज्यं गृहीत्वा मवत्स्वेवाश्नोकरणमिति पूवैवत्तथाऽस्िकति ५ । यम$--““ हुत्वाऽमनो च ततः प्श्वाद्धिधिनाऽनेन मन्त्रवित् । स्वधेत्येवं हविःशोषमादाय प्र्तमीक्ष्य च "५ ॥ होमावश्षिष्टं स्वधेत्यनेन मन्रेण परसमीक्ष्याऽऽखोक्याऽऽदाय पितृभ्यो दा पिण्डाथेमवशेषयेत् ॥ २२५ ॥ २२६ ॥ द्खाऽत्रं एथिवी पात्रमिति पात्रानुमन््रणम् ॥ कृतवेदं विष्णुरिप्यतरे हिजाइगुषठं निवेशयेत् ॥ २३७॥ हुतशेषादन्यद्धोजनायेगुपङकप्तमन्नं विचित्रं तदेवेभ्यंः पितुभ्यश्च दश्वा संकरप्य पृथिवी ते पातमिति पा्ानुमच्रं ठृत्वा “इदं विष्णवि चक्रमे "! इति गायत्र्या मेधातिथिद््टया चिष्णुदे(दे)वत्यया द्विनाङ्ख्ं तस्मि्न्ने निवेशयेत् । शौ नकः-- पाकं पवैमुपानीय सवे च एथक्ष्यक् । विधिना देवपूर्वं तु परिषणमारमेत् " ॥ संवेद्य भोक्तणां संविदितं कृत्वेलयथः । उद्राना--“ हुतशेषं पितृम्यश्च दत्वाऽन्न परिविषयेत् । हविष्यं मधुर्मांप्ानि पायप्तापूपमेव च ? ॥ हाङ-- ^ उष्णमन्नं द्विजातिम्यः श्रद्धया विनिवेदयेत् । अन्यन्न फट्पुष्पेम्यः पानकेभ्यश्च पण्डितः ॥ फराद्यनुष्णं देयमित्यथंः । धर्मैः-- ^“ परिवेषणमिष्टं स्याद्धार्यया पितृतृषये । फल्स्यानन्तता प्रोक्ता स्वयं च पंरिवेषणे 2 ॥ हतशेषं परदाय स्वयं च परिवेषणं कायोिति विदितम् । शौनकस्तु परि- बेषणोत्तरकां हुतदोषपदानमाह--“ अन्नमन्ने खष्ठं दत्तं समुध्नुकम् '' इति । हुतावरिष्टमन भाजने पूव दत्ते भोजना्थंऽन्ने दत्तं समूशरकेमृद्धिकर भकताद्यथः । मनुः--““ पाणिम्यामुपषगृह्य खयमन्नस्य वार्धतम् ।
~ क
विप्रान्तिके पितृन्ध्यायञ्रानकेरपनिक्षिपेत् ” ॥
१ ङ. ध्त्रामिमः, २ ख. भ्यः पात्रादिना च द्" \ ग. भ्यः पत्रादिभिश्व । ३ च. पित्रादि- भ्य । > ल, 'कमृद्धितमू।
आचाराध्यायः 1 याङ्गवरक्यस्पृतिः। ८९३ ( श्राद्ध प्रकरणम् ९ 9
ततव वप्रभाजनेप्रदुश्ा्पदेन्चान्तरऽन्रस्य वधितं हस्ताभ्याप॒पसंग्रह्य विपर- सानवा पत्रादान्ध्यायञ्शनकः स्थापयत्स्वयमेव । एककस्य भोकूभोजना्थम- पकारपता मागोऽन्नस्य वित्तम् । तथा--““ उमयादस्तयामक्त यदन्नमपनीयते | तद्विप्रहम्पन्त्यसुराः सहसा दष्टचेतक्तः ॥ गणांश्च स॒पक्ञाकराद्यान्पयो दयि घतं मध। वन्यत्तलप्रयतः सम्यग्भूमापेव समाहितः ' ॥ गुणा व्यञ्जनादकान तान च सूपज्ञाकादिक्ञब्दनिदिष्टानि तानि च थमि. स्थितेषु भाजनेषु देयानि 1 नांमयां(तरा)दिस््थितेष । हृदशातातप;ः-- ^“ आयतेन तु पात्रेण यदन्नमुपनीयते | भाक्ता विष्ठाप्मं सङ्के दाता तु नरकं त्नेत् “ ॥ तथा--““ हस्तदत्तास्तु ये स्रहा क्वणव्यञ्चनादयः। दातारं नापतिष्ठन्ति भोक्ता मूङ्ञीत किस्िषम् ॥ सावणेराजतास्यां वा खड्गेनोदुम्बरेण वा | दत्तम्षयता याति फर्गुपात्रण वा पुनः ” ॥ ओदुम्बरं ता प्रमयम् । यमः-“ माक्षिकं फाणितं शाकं गोरपरं छवणं तथा } हस्दतान मुक्त्वा तु कृच्छं सातिपनं चरेत् ” ॥ विष्णुः--“ न प्रलक्षं वणं ददत् › ॥ वायुपुराणे- ५ सेन्धवं खवणं चैव तथा मानप्तसंमवम् । पवित्रे परमे द्यते प्रल्क्षेऽपि च नित्यशः » ॥ हारीतः--““ पङ्कयां वे चोपविष्टेम्यः पमं गन्धादि भोजनम् । न पङ्कयां विषमं ददान्न याचेन्न च दापयेत् ॥ याचके द्पके। दाता सवं नेरयगामिनः(णः) ¬ । काष्णाजिनिः-"“ अपप्तव्येन करव्यं पिच्यं कत्य विरषतः। अन्नदानाहते सवेमेवं मातामहेष्वपि ॥ अपसव्येन यस्त्वन्नं बाद्यणेम्यः प्रयच्छति । विष्ठामश्षनित पितरस्ते च सव द्विनात्यः॥ यत्तु श्राद्ध क्रियादुष्टमन्ञानपरिवेषितम् । तास्मन्भुक्त्वाऽऽचरत कृच्छर चान्द्रायणमथापि वा |)
9 क, नासपादि' । घ, नासन्स्यादि" । च. नासंन्यादि? । २ ख, फारत । ३ क, पितृ्° ।
४९४ अपराकांपराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता-- [ १ प्रथमः-- (श्राद्धुप्रकरणम् ९) अपसग्यमन्न प्राचीनावीतम् । यमः--““ यावद्धविष्यं मवति यावत्सृष्ठं प्रदीयते । तावद्शक्षन्ति पितरो यावन्नाऽऽह ददाम्यहम् ॥ य्त्किचित्पच्यते गेहे भक्ष्यं वा भोज्यमेव षा । न मोक्तव्यं पितणां स्यादनिवे्य कथचन ” | पुराणात्- “° नापविन्नेण हस्तेन न॑केन न विना कुशम् । नाऽऽयत्े नाऽऽयपतेनैव श्राद्धे त पारेवेषयेत् ” ॥ आयसे भाजन आयसेन दव्यादिना न दबादिलयथंः «५ तस्मादन्तश्तं देयं पर्णेनाय तृणेन च + । वैदीनसिः-“ एथिवी ते पात्रं चयोरपिधानं ब्राह्मणस्य मुलेऽमतं जुहोमि स्वधा। इदं विष्णुविं चक्रम इत्यनेनाङ्कष्ठमन्े चोदके चावधायं व्याहृतिपूर्वा गायत्रीं जप्त्वा वाग्यतः स्वदतेति ब्रयात् "| यम्ः--“ अङ्खष्टमान्नो मगवाच्विष्णुः पयटते महीम् । राक्षसानां वधाथांय को मेऽद्य प्रहरिष्यति ॥ तस्माच्छरद्धेषु सर्वषु अङ्कष्ठम्रहणं स्मृतम् । निरङ्ष्ठं च यच्छ्राद्धं बहिजौनु च यत्कृतम् ॥ विजानु च यद्भक्तं सवेमेवाऽऽष्रं मवेत् । विष्णो इव्यं च कव्यं च नयाद्रक्षेतिं च क्रमात् ॥ वारिष्वग्रप्रदततेषु तमङ्कष्ठं निवेरायेत् ” । कालयायनः--“ वेष्णम्या वा यजुषा वाऽङ्ष्ठमनेऽवगाह्यापहता इति तिरा- नप्रकीर्योष्णं सिष्टमन्नं दयात् ।
इदं विष्णवि चक्रम इति वैष्णवी, विष्णो हव्यमिति यजुः । दद्यादेवेभ्यः
विष्णः--““ नमो विश्वेभ्यो द्वेस्य इत्यन्नमादा प्राच्यखयोनिवेदयेत् । पन्न पतामहाय च नामगान्राम्यामरच्छसष "|
उक्तवाक्यस्यः पवमङ्कुष्ानवश्नन प्रथादन्नस्षकलप इत क्रमः प्रतायत ।
अनर प्रा्छखयर्द ङ्युखाष्वात सप्रस्या ब्राह्मणानपाहवनायायत्व बरात्पद्यत । विग्वेभ्या दवस्यः पन्न इदयादकया चतुथ्या विन्नषा द्चाचा पपत्रादश् द्व
तात्वं तेन यदापस्तम्बन--““ अथतन्मनुः श्रद्धश्शव्दं कमे प्रावाच इत्यादना भाद्धपक्तं तदे तज्निवेदनादिब्दे नोच्यते ।
[1 1 का य िगिररीरीपणरणयौ रिरि रिणी
१ क्र, ख, घ, व्वृग्राह्याः ।
आचाराध्यायः 1 याज्ञवल्क्यस्मृतिः। ५९९ { श्रद्धप्रकरणम् ९) ब्रह्यपराण-“ ततो मधधताक्त तु सरोष्णमन्नं तिटखान्वितम् । गृहीत्वा दवतीर्थन प्रणवेन॑व तत्पनः ॥ एतद्रोऽ्रमितीत्युक्त्वा विश्वान्दृवांश्च संयनेत् "` ।
अस्यार्थः तैष्वदेविकरनाह्यणभोजनार्थ॑मधुघताभ्यामभ्यक्तेनानेन एणे- पानं सतिखोदकेन हस्ताग्रेण गरहीत्वो मिलेतद्रौ विश्वे देवा अगुकनामानोऽन्न- भिति निवेदयेदिति । “८ पितृभ्यश्च ततो दद्यादन्नमामन्रणेन तु । अमुकरामुकगोतरैतत्ञम्यमन्नं खधा नमः ॥ अथ दत्वा समग्रं तु कुन्तं मोजनं क्रमात् । विश्वेभ्यश्चाथ देवेभ्यः कुर्याच्च प्रतिपादनम् ॥ द्विनाङ्गष्ठं गृहीत्वा तु पठन्मच्रं च वाग्यतः । पथ्वां ते पा्ामद्यन्नममतं चन्तयत्पठत् ॥ वेष्णो हभ्यमिदं रक्च मदीयमिति कौतंयन् । एकेकस्याय विप्रस्य गृहीत्वाऽङ्कष्ठमादरात् ॥ अमुकामुकगोत्ेतत्तम्यमन्नं खधा नमः । तिख्युक्तं च पानीयं सकु तेषु चाग्रतः ॥ विकिरेत्पितुभरत्येम्यो जपन्नपहता इति । तेम्थो दद्यादपोशानं मवन्तः प्राशयन्त्विति ” ॥
अस्माद्राक्याद ङ्कष्टनिवेशनं पश्चात्पुतरेमन्नंकलप इति गम्यते । तत्राङ्गुषट निवेशनान्नंकल्पयोः पौवापय विकस्पः ।
क
अत्िः-““ अपंकलिपितमन्ना यं पाणिभ्यां यदुपस्पृशेत् । अभोज्यं तद्धवेदत्तं पितृणां नोपतिष्ठति "! ॥ देवादिभ्योऽन्नपदानं संकरः । ५ अपोश्चानकरे विप्रे प्तकस्पं यः समाचरेत् । तदन्नममरेभेक्तं पितणां नोपतिष्ठति ॥ हस्तेन सक्तमन्नादयमिदमन्नमुरीरयेत् ।
< (^ ©
स्वधेति च ततः कयोत्स्वसत्ताविनेवतेनम् ॥ [का 3 १ ग, भन्तयन्पठेत् । बि" । २ ख, भ्यो बदेदपोः। 3 क्र, ग, घ, रयन् । स्व ।
४९६ अपराकीपराभिधाषरादित्यविरवितदीकासमेता- [ १ प्रभमः-- ( श्राद्ध प्रकरणम्रू ९) मोच्संबन्धनामानि इदमन्नमिति स्वधा ।
[ककन च
पितृक्रमादुदीर्येति स्वपत्तां विनिवतेयेत् ” ॥ ससत्ताविनिवर्नाय न ममेति मानसः सकट्पः कायः । ततथागुकगोत्न पितरपकेतत्तेऽन्नं स्वधा नप इत्युचाये न ममेति मनसा सकदपयत् । एव पितामहादरवपि । यदा तु बहूनां पित्रादीनामेकैक एव ब्राह्मणो भोज्यते तदा यावन्तः पितरस्तावतोऽन्नभामान्बुद्धचा कृत्वकक भाग पत्राद्न्यः सकरपयत् तथा--““ दत्ते वाऽप्यथ वाऽदत्ते ममो यो निक्षिपेहलिम्। तदन्नं विफलं याति निरारैः पितृभिगेतेः “ ॥ भरदाजः- ^“ पितृणामन्नमादाय बार यस्तु प्रयच्छति । स्तेयेन ब्रह्मणस्तेन स पवप्तयकृद्केत् ॥ २१५४७ ॥
सव्याहृतिकां गायत्रीं मधु वाता इति उयृचम् ॥
जनप्ठवा यथासुखं वाच्यं भुज्ारस्तञप वाग्यता ॥ २२३८॥
तिखभिन्पीहतिभिः सहितां गायत्रीं मधुवाता इति च च्युच राहुगणगात- प गायनं व्रैश्वदेवं जपित्वा यथासुखं जुषध्वमिति विपरान्मति वाच्यम । ते च विपरा वार्च॑यमा भज्ञ।रन।
क १.८८ र 9 = [ 9९ त्री [4 मपेदथ | प्रचेताः जपोशानं परदरायाय सावित्नी ननपद मधु वात (ता) इति ञयुचे मध्वित्थतच्निके तथा ” ॥
॥
मध्विति तिशचारयेदिलयथेः । ख्घुयमः -“ अन्नं मधुमयं कृत्वा मधु वातेति मन्रितम् । अँभिदीन कियाहीने मन्रहीनं च यद्धवेत् ॥ स्वपच्छिद्रमित्युक्त्वा ततो यत्नेन भोनयेत् " ॥ पधुमयं पचुरमधुकमिलय्थः । अच्छिद्रभाषणं च परागेवापोशानदानात्कार्य न पथात् । तदाह मचेतः- ८ अपोक्ञानकराभाणामच्छिद्रस्य च भाषणात् । निराक्षाः पितरो यान्ति देवैः सह न सशयः " ॥ च्यास-“ जुषध्वमिति प चोक्ताः पम्यणिधृतमाजनाः । कृतमोनाः समश्नीयुरपीश्चानादनन्तरम् ” ॥
१६. छ. ज, "क्रममर्दीः। २क्. ख. घ, च, बात इ । 3 क. “वं पठित्वेतः। * क, च. अन्नरीः।
ाघाराध्यायः 1
याञ्ञवरक्यस्मृतिः। ( श्राद्धप्रकरणम् ९)
९.9 शङ्खिखितो-“ नाम्रा सनस्थः पूर्वमन्नीयाननाम्यधिकं दथान्न प्रतिगरहीयात् ” । बोधायनः-- ^“ जुपेति प्रथमं ब्रूयाद्ुक्तानते ब्राह्मणेषु च । मच्रकर्मविपयोादच्छिद्रं जायतामिति ” ॥ बदूठचग्रह्यपरिशिष्टम्--“ यच्च पणिते दत्तं यच्चाननमुपकलिपतम् । एकी भावेन मोक्तव्यं पृथग्भावो न विद्यते › ॥ पाणितले दत्तमिलयग्नौकरणान्नमित्यथः । तच्ान्न संकरपातपरधं पृथक्स्थाप्यं ततो भोजनार्थेनान्नेन मिश्रणीयम् । मनुः-- ^ न च द्विजातयो ब्रुयुदयौत्रा पृहन्हविगुणान् । यावदूष्मा भवलत्यन्ने यावदश्नन्ति वाग्यताः ॥ तावदश्नन्ति पितरो यावन्नोक्ता हवि्ुणाः "| प्रचेताः-““ षीत्वाऽपोक्षानमश्षीयात्पात्रे दत्तमगर्हितम् । सरवन्दरियाणां चापल्यं पादपाण्योस्तथेव च ॥ दन्तच्छदं हस्तपानं वजेयेच्चातिमोजनम् 2 । पानादिकं हस्तेन न पिष् । शङ्गरिखितो -“ ब्राह्मणा अचरं गुणदेषिनामिवेयुः । नानतं रुः । अन्योन्यं
न प्ररेपेयुः। अच्पानं न प्रमृतमिति न ब्रूयुः । अन्यन्न हस्त
संज्ञाया यावद्रूमो यावत्प्रशस्तं यावत्सोष्म तावद्भ्नन्ति पितरो ह्यन्यत्र फमृरपानकेम्यः !' । फलादीनां सोष्मता न कारयेत्यथेः । यमः--“ यश्च पाणितले भृङ यश्च वायुं पमुत्पूजत् । न तस्य पितरोऽश्चन्ति यश्चैवा्रे प्ररंपति ” ॥ घराहृपुरागे-““ याचते यदि दातारं ब्राह्मणो ज्ञानवनितः । पितरस्तस्य तुष्यन्ति दातुर्मोक्तुनं संशयः " ॥ हारीतः--“ उद्धल पारणे विहपतन्धक्रोधो विस्मयान्वितः । श्राद्धकल तु यद्ुङ्क न तत्प्रीणाति वै पित्न् " ॥ हृदश्षातातपः-“ आसने पादमारोप्य यदु च द्विनात्तमः । हन्ति दैवं च पिच्य च तदनं च प्राः परुत् * ॥ देवङः--“ योऽप्र्तन्नमना भृङ्क सोपानत्कोऽपि वा पुनः। प्राप्तः कुद्धो वास विप्रः पितृदूषकः ” ॥
१खग ति नर । ५३
क
४९८ अपराकोपराभिधापरादि यविरचित्दीकासमेता-- [ रपथमः- ( श्राद्धप्रकरणम् ९) यपः-- ^“ यस्तु मुक्त्वा पुनभुङ्क यश्च तैखामिधारितम् । रजस्वराभियदुष्ं तद्रे रक्तां गच्छति ' ॥ रजस्वलछादिभिरिति व्याख्येयं बहुवचनम् । ८ निरोकारेण यद्रक्तं परिविष्टं समन्युना । दुरात्मना च यदुक्तं तदवे रक्षांसि गच्छति ” ॥ निरोकारेणेत्याकारादिकं भोजनमन्रमन्तरेणेत्य्थः । ८ विधिरहीनमघष्टान्नं मच््रहीनमदक्षिणम् । अश्रद्धया हुतं दत्तं तद्वै रक्षांति गच्छति ॥ नियुक्तश्चैव यः श्राद्धे यत्किचित्परिवर्भयेत् । पितरस्तस्य तं माप नेरादयं प्रतिपेदिरे ” ॥ वस्िष्ठुः-“ उमयोः शाखयोमुक्तं पितृम्योऽन्नं निवेदितम् । तदन्तरं प्रतीक्षन्ते ह्यपुरा दुष्टचेतसः ॥ तस्मादशन्यं हस्तेन कुर्यादन्तमुषागतम् । भाजनं वा समारभ्य तिषठिद्च्छोषणाह्िनः ”' ॥ तथा--"“ नियुक्तस्तु तथा श्राद्धे दैवे वा मांपनुत्छनेत्। यावन्ति पडरोमाणि तावन्नरकमृच्छति ? ॥ वराहृपुराणे-““ उद्धरेदि पात्रं तु जाह्मणो ज्ञानदुरः । हरन्ति राक्चपरास्तस्य भ॒ज्ञानोऽचनं वसुंधरे " ॥ क्ातातपः--“ अधेम॒क्ते तु यो विप्रस्तस्िन्पाजे जरं पिबेत् । यदुक्तं ततित्रणां तु शेषं विद्यादथाऽऽपुरम् ॥ हस्तं प्रक्षास्य यश्चापः पिबेदरक्त्वा द्विनः सदा | तदन्नमसुरेभुक्तं निराशाः पितरो गताः ” ॥ मनुः--“ श्राद्धं युक्त्वा य उच्छिष्टं वृषाय प्रयच्छति । स मूढो नरकं याति कालसूत्रमवाकशिराः ” ॥ शातातपः--“ मभनपृष्ठस्तु यो ङ्ध बहिजानुप्तथेव च । हप्तते वक्ति चाजखं सर ज्ञेयः पितृघातकः ॥ न स्परशेद्रामहस्तेन म॒ञ्ञानोऽच्ं कदाचन । न पादौ न शिरो बस्ि न पदा भाजनं स्परत् " ॥
१ ख. "कं मनच्रः। २ ख भस्प्र्ा 1 ग. ममष्टाः ३ क.च. मृज्ञतोऽपि व" छ.ज. भुञ्ञ- सेाञ्न्नं। भख कक्तनयो।
आचाराध्यायः ] याञ्ञवल्क्यस्मृतिः। ०९९ ( श्राद्धम्रकरणम् ९)
बोधायनः--“ पादेन पादमाक्रम्य यो भुङ्क्तेऽनापदि द्विन नेवा मोज्यते श्राद्धे निराशाः पितरो गताः ” ॥ बरह्माण्डपुराणे-“ शुद्धाय चानुपेताय श्राद्धोच्छिष्टं न दापयेत् । यो ददयाद्रागपंमोहान्न तद्रच्छति वे पितृन् ॥ तस्मान्न देयमुच्छिष्टमन्नायं श्राद्धकमंणि। अन्यन्न द्धिप्तर्षिस्या शिष्याय च सुताय च॥ हयेद्भाद्यणांसतष्टो मोजयेचचाश्चनं शनैः । अन्नायेनाप्तक्चैनान्गुणेश्च परिचोदयेत् " ॥ परिचोदयेतमवतेयेत् । निगमः“ अपेक्षितं न यो दचच्छाद्धाथ परिकल्पितम् । अधः कृच्छ्रम घोराघ्ु तियंग्योनिषु जायते ॥ मांप्तापुपफटे्षवादि दन्तच्छदं न मक्षयेत् । आसशेषं न पात्रे स्यात्पीतशचेषं तु नो पिबेत् ” ॥ अनिः--“ हंकारेणापि यो ब्रृयाद्धसताद्राऽथ गुणान्वदेत् । मूताच्ोद्धरेत्पाचं मुश्चेद्धस्तेन वा पिबेत् ॥ प्रोढपादो बहिष्कक्षो बहिजानुकरोऽथ वा । जङ्खष्ठेन विनाऽभाति मुखशब्देन वा पुनः ॥ पीत्वाऽवशिष्टतोयादि प्नरुदधत्य वा पिबेत् । खादितार्धं पुनः खादेन्भादकादि फटादि वा ॥ मखेन वा धभदन्नं नेष वेद्धाजनऽपे वा| इत्थमश्नन्दिनः श्राद्धं हत्वा गच्छल्यघोगतिम् ॥ धृतवा याद् वां तट [वप्रा नाद्यान्रसच्युतम् । यमस्तद्शाचे प्राह तुस्य गामाप्तमक्षणः ' ॥ हातातपः--“ अत्युष्ण सति सवेमानवारतमदुतम् । अशोषो जितक्रोधो मृञ्जीतानं मितं हितम् “ ॥ काष्णाजिनिः-“ कु्यादथापरिश्रान्तो दम्माहंकारर्वानतः । क्रोधं मोहं तथा छोभं वज॑येच्छद्धकमेणि ” ॥ कुर्याद्धोजनमिलन्बयः ।
१च,ध््। स॒ दाता नरकग्त्वा तिः । २ ख, च, ववेद्धोज।
५०० अपराकोपराभिधापरादिलयविरवितदीकासमेता-- [१ प्रथमः-- ( भद्धप्रकरणम् ९ ) पनुः-- ¢ नाह्मणं भिक्षुकं वाऽपि मोजना्ैमुपागतम् । बाह्मणेरम्यनुज्ञातः शक्तितः प्रतिपूजयेत् » | यमः--““ भिक्षुको ब्रह्मचारी वा मोजनाथमुंपागतः।
उपविष्टेषु तु प्राप्तः कामं तमेपि भोजयेत् » ॥ २३८ ॥ कि ७ (क ८. 1 अन्नरामषट हव्यं च टद्ययाद्क्राधनाजखरः ॥ अन्नं पायसादि ब्राह्मणानामभीष्टं तच हविभागाईं ऋोषत्वरारहितो दधात् । शङ्खः-- ^“ अभ्ोकरणशेषेण यदन्नममिधारयेत् ।
तिस्तु प्रारिते दययादयईदन्यत्परङृतं मवेत् ” ॥ शङ्कहिखितो-“ ततस्तिलमातैः शाकैः सुपेः कृप्तरपायपापुपेनिर्भतैः पनि्-
प क, १ [|
धुना घृतेन दध्ना पयता च प्रमृतमिष्टतोऽन्नं दद्यादनसुयः ! । यपमः--““ तते विष(दा)ईमानीय मोजयेप्रयतो द्विनान् । अन्नं सूपं घृतं शाकं मां दधि पयो मधु ॥ सवेमेतत्पमानीय प्रणयेत यथासुखम् । यद्यद्रोचेत विप्रेम्यस्तत्तदद्यादमत्परी ? ॥ नारायणः-- ^“ यद्भग्यं यत्पवित्रं च यतिच्यं यत्पुखावहम् । द्विजातिभ्यः सवणीया नार्या हस्तेन दीयते ॥ ह्यं यदन्नमुष्णं यत्तदुष्णमिह शस्यते ? । मनुः-- ^ हविय॑चचिररात्नाय यन्चाऽऽनन्त्याय कल्पते। पितृभ्यो विधिवदहत्तं तत्प्रवक्ष्ाम्यरेषतः।॥ तिर्वि यवेमापैरद्धि्मख्फलेन वा । दत्तेन माप्तं प्रीयन्ते विधिवतपितरो नृणाम् ” ॥
<^ = ©, (^~ © न्य
वेमाषैर द्धिर्ृफठैः शाकैः प्रियङ्कनीवारेगेधूमेश
९५ छ
। एकादश्षौरभ्रणाजेन संवत्सरं तु पयप्ता
= = + 4 १। ~>
तद्धिक)रेवां » । मनुः--“ मुन्यन्नानि पयः सोमं माप यच्चानुपभ्कृतम् । अक्षारछ्वणं चैव प्रकृत्या हविरुच्यते ” ॥ अनुपरतं कायान्तराथत्वेनापकम् ।
३ क.ग.च, श्मुपस्थितः। २ ख, ्भभिपूज?। ३ क, च. "दनं प्र" । ४ क, ख, घ, पदमन्नमा° ।
सचाराध्यायः 1] याज्गवल्क्यस्प्रतिः । ५० { भाद् प्रकरणम् ९)
बुहस्पतिः--“ संसृतं ग्यज्ञनाढ्यं च पयोमधुृतान्वतम् । श्रद्धया दीयते यस्माच्छाद्धं तेन निगधते ” ॥ आपस्तम्बः-- ““ नेयमिकं तु यच्छद्धं स्नेहवदेव दद्यात् । सरपिर्मा- समिति प्रथमकस्पामवि तें श्ाकमिति "| काष्णाोजेनिः--“ यदिष्टं जीवतश्वाऽऽपीदथात्तत्तस्य यत्नतः ' ॥ यमः--““ छच्छर द्वादशरत्रेण मुच्यते कमेणस्ततः । तस्माद्िद्रानैव दद्यान्नापि याचेन्न दापयेत् ? ॥ दृद्धशातातपस्त्न्यथाऽऽह- ¢ अप षितं याचित्यं श्राद्धाथमुपकल्िितम् । न याचते द्विजो मूढः सर मवेितृधातकः ॥ अपेक्षितं यो न ददघयच्छरद्धाथमुपकस्ितम् । कृपणो मन्दनुद्धिस्त॒ न मर श्राद्धफटठं ठमेत्” इति तच्च श्राद्धा्मुपकद्ितं याचितव्यं दातव्यं च । अनुपकसिपतं तु न याच्यं नापि देयमिति व्यवस्था ॥ आ ततस्त पवित्राणि जप्त्वा पूषैनपं तथा॥ २३९ ॥ अन्नमादाय तप्ताः स्थ शेषे चैवालुमान्य च ॥ तदृतं प्रकिरेदरंम दयाचापः सकृत्सकृद् ॥ २४० ॥ ब्रह्मणतृ्चिं यावत्पवित्राणि सूक्तानि यजुषि सामानि च जपित्वा यद्- दन्नं विररुपभक्तं ततस्तत एकदेशं इचित्पात्रे ृत्वोपादाय पव जपं जपिता
क ® क
प्राः स्थेति विभानामन्त्य तेच तूकताः स्म इति भत्यक्तः शेषमन्नं यथा नेतु मन्यन्ते तथोक्त्वा तत्पात्रस्थमन्नं मूमो परकिरेत् । ततां विपेभ्यः सटरत्सकृदपों दधात् । व्याहृतयः सावित्री « मधु वाता ऋतायते ” इति उयृचश्च पूचैजपः स यज्ञोपवीतिना कायः । यदाह जमदभ्रिः- ८ अपप्तव्येन कतैन्यं सवं राद्धं यथाविवि ।
सक्तं स्तोत्रं जपं मुक्त्वा विध्राणां च विप्रमेनम् † इति ॥ कालयायनः--“ अश्नत्सु जपेद्याहतिपू्वा गायत्र सप्रणवां सङ्ृत्निवा रक्षोघ्नीः
पितृमच््रान्पुरूषसूक्तमप्रतिरथमन्यानि च पवित्राणि !।
१ क. च. प्रशस्यते 1 २ ख. घ. "थमः कल्पोऽभा-, ३ ख. ग. घ. ङच्छ्द्रा । ४ च. मूकः+ ५ ग. शेषाभनमनु० । ६ क. घ च. “नुमन्य। ७ ग. घ. द्रूमावपो दद्ात्सषृत्ष' । ८ ख. च, श्वं पुर्व ज" । ५ क, ख, श, ९जपो भुञ्जानेषु यो जपः स ।
५०२ अपराकौपराभिषापरादिलयविरचितटीकासमेता-- [१ प्रथमः-- ( श्राद्धम्रकरणम् ९ ) ृणष्व पाज [ ऋ० अ० ३ अर ४०२३] इत्याया रक्षाः । पितृमश्रा उदीरतामवर [ ऋ० अ० ७ अ० द व° १७| इल्याद्यः । बौधायनः--"“ रक्षोघ्नानि च पामानि स्वधावन्ति यजूंषि च । मध्व चोऽथ पवित्राणि श्रावयेदाशयाञ्रनैः ” ॥ मनुः--“ खाध्यायं श्रावयेति्ये षमशाल्ञाणि चेव हि । आख्यानानीतिहापांश्च पुराणानि #खिखानि च ॥ ्रह्मविष्ण्वकंरुद्राणां स्तोत्राणि विविधानि च। इन्देशसोम॑युक्तानि पावमानी शक्तितः ॥ बृहद्रथन्तरं तद्वन्ञ्येष्ठप्ताम च रौरवम् । तथेव शशान्तिकाध्यायं मधुत्राह्मणमेव च ॥ मण्डलब्राह्मण तद्भत्प्रीतिकरि च यत्पुनः । विप्राणामात्मनश्चैव तत्त्वे समुदीरयेत् " ॥ विष्णुपराणे-““ रोप्नमन्नपठनं भूभरसतरणं तिरे । करत्वा ध्येयश्च पिंतरस्त एव द्विनपरत्तमाः ॥ पिता पितामहश्चैव तथेव प्रपितामहः । मम तृक प्रयान्त्वर्यां विप्रदेहेषु संस्थिताः ॥ पिता पितामहश्चैव तथेव प्रपितामहः । मम तूक्तं प्रयान्त्वञ्चिहोमाप्यायितमूतेयः ॥ पिता पितामहश्चैव तथेव प्रपितामहः । तृं प्रयान्तु पिण्डेन मया दत्तेन मृते । पिता पितामहश्चैव तथेव परपितामहः ॥ त्च प्रयान्तु मे मक्ल्या यन्मयेतदुदीरितम् । मातामहस्तृिमुपेतु तस्य तथा पिता तस्य पिता च योऽन्यः । विश्च च देवाः प्रमां प्रयन्तु तृं प्रणश्यन्तु च यठुपानाः ॥ यन्ञेश्वरो यन्ञपतमस्तकम्यभोक्ताऽव्ययात्मा हरिरीश्वरोऽच्र । तत्सनिधानादपयान्तु सद्यो रक्षास्यशेषाण्युराश्च पर्वे “ ॥ वायुपुराणे--“ सक्ताधिषं प्रवक्ष्यामि सवेकामप्रदं शुमम् । स्वग।पवगेसोपानं पितृणां च विमुक्तये ॥
# इरिवंशादीनि । १ क. -णान्यखि" 1 २ क. च "मसूक्ताः। ३ क. च. (कानि च। क. घ. च, ररापूरः।
५स. श्वे देः(६क.ग. घ्, श्ये हृम्यसः।
आचाराध्यायः 1 याज्ञवल्क्यस्मरतिः । ५०३ ( भद्धप्रकरणप् ९)
अमूर्तीनां समूतीनां पितृणां दीप्ततेजप्ताम् 1
नमस्यामि सदा तेषां ध्यानिनां योगचक्षुषाम् ॥
इन्द्रादीनां जनेतारो दक्षमारीचयोस्तथा ।
सप्तषीणां तथाऽन्येषां तान्नमस्यामि कामदान् ॥
मन्वादीनीं जनेतारः सू्याचन्द्रमपोस्तथा ।
तान्नमस्यामि सवान्वे पित्॒नप्पुषदस्तथा ॥
नक्षत्राणां महाणां च वाख्वरन्योञ्च पितूनथ |
द्यावापृथिन्योश्च सदा नमस्यामि कृताञ्जलिः ॥
देवर्षीणां जंनेतारः प्तवेदेवनमस्कृताः ।
रीतरः सवेमृतानां तान्नमस्ये पितामहान् ॥
प्रजापतेः कदयपाय सोमाय वरुणाय च ।
योमीश्वरेम्यश्च सदा नमस्यामि कृताज्ञरिः ॥
नमो गणेभ्यः सप्तभ्यस्तथा छोकेषु सप्तपु ।
स्वयंभुवे नमस्यामि बरह्मणे योगचक्षुषे ॥
इत्येतद्क्तं सप्ताचिभद्यर्षिगणप॒नितम् । पवित्रं परमं द्येतच्छरमदरक्षोविनाश्चनम् "" इति ॥ शेषानुन्ञापने विशेषमाह शानकः- ¢ तृक्ताञ्ज्ञात्वा मधुमती; श्रावयेदक्षन्नमीमदन्तेति च संपन्नं पष्ट यद्यदन्नमुपमुक्तं॑ततः स्थारीपकेन सह॒ पिण्डाथमुदूल शोषं निवेदयेदमिमतेऽनुमते वा "' इति । अस्या्थः- श्राद्धे भोकस्तांस्तृप्तान्विदित्वा मधु वाता ऋतायत इति
त्यचमक्षन्नमीमदन्त इति चेकामूचं रादूगणगोतमदृष्टामिन््रद(द)बत्या पाङ जपित्वा संपर्बपिति बाद्यणान्पृष्टरा संपन्नमिति तः प्रत्युक्तं यद्यदन तत्राह्मण- शुक्तं ततस्ततः स्थाङीपाकौदन्नादेकदेश्ं पिण्डाये पात्रान्तरे पिण्डपितृयन्गस्थाडी- पाकेन सहोद्लय ब्राह्यणाननुज्ञापयल्यवशिष्टमन्नं कक क्रियतामति। ततस्त
स्मिन्नने ब्राह्मणेरभिपते स्वकृते विप्रगरहं परति तत्मापणायमर् । अय ज्ञातिः सहापयुज्यतापरेयतुमन्यन्ते तदा तथव कुयाद्त।
~ ~-------~---------------------------------------------- ~ ~~~
क. भ्नांचनेः। २ ग. जनीताः । ३ ख. मन््रादी । ग. च. अनतारः।५ ग च,
जनीता' । ६ क. ध. च. च्ातारः । ७ ख, योगश्च । ८ ख, त्पञ्चक्ताम । «ख. च. काद् । १० ख. °मततै; स्वी ।
५०४ अपराकोपराभिधापरादि यविरचितदीकासमेता-- [ १ प्रथमः-- ( नाद्धप्रकरणम् २) मनुः-- ^“ ततो मुक्तवतां तेषामन्नशेषं निवेदयेत् । यथा ब्रूयुस्तथा कुयीदनुन्ञातस्तु तैरदिनैः " ॥ माकेण्डेयः--“ प्रष्टव्या ब्राह्मणा मक्त्या मृनिविष्ेन जानुना । तृप्ता मवन्तः स्ंपन्लं भवतां कथिद्ेव तु ” ॥ मनुः--“ सावेवभिकमन्नाचं संनीयाऽऽछ्ाव्य वारिणा । समुत्स>दु्तवतामयतो विकिरन्भुवि " ॥ संनयनमेकृत पातर ग्रहणम् । “ अपतंस्कृतप्रमीतानां लयागिनां योषिताम् । उच्छिष्टं मागधेयं स्यादर्भेषु विकिरश्च यैः | उच्छोषणं मुमिगतमनिद्यस्याशटस्य च ॥ दातव्य ततिच्यं मागधेयं प्रचक्षते ? | भागधेय मागः । ततधानुपनीततपमीतांथ खक्ुटोस्पनाज्न्तुस्तथा कुटयो- पित्मभ्रतीनामलयाज्यानां ये. लयागिनस्तांशोदिश्य विमभोजनपाचस्थमन्नं दर्भेषु च यो विकिरिस्तदुभयं पृथकपृथरत्याञ्यमित्यथेः सिद्धो भवति। यथ(च) भूमिगतं विप्रोच्छिष्टं तदनिह्यायाशढाय गताय दा स्वगौय संकल्पनीयम् । वसिष्टस्तु -“ उच्छोषणं मूमिगतं विकिरं ठेपमोदकम् । अनुप्रेतेष विसनेदप्रनानामनायुषाम् ” इति ॥ मतेषु पित्रादिषु येऽतुपेता अनुशृता ये च स्कुटेऽपरनसोऽल्पायुषश तात. दिश्याच्छोषणादि दात् । तथा--“ परक्सस्काराल्धरमीतानां सप्रेष्याणामिति श्चितिः। भागधेयं मनुः प्राइ उच्छिष्टोच्छोषणे उमे ५ ॥ पात्रगतमुच््छिष्टम् । भूमिगतयुच्छोषणम् । ततश्वासंस्कृतमपीतेभ्य; सम- व्यभ्य इति चोदेशः कायं इति सिद्धं मवति । बैश्वदेविकन्राह्यणविकिरे ोभिरोक्तमत्रः- «५ अप्तोमपाश्च ये देवा यज्ञमागविवरभिताः | तेषामन्नं प्रदास्यामि विकिरं वैश्वदेविकम् » ॥ पिच्यत्राह्मणसंबन्धिविकिरविषये ब्हस्पतिः- ५ उपस्प्ष्टादकानां तु नाह्मणानां तदग्रतः । सोदकं विकिरेदत्तं मन्नमेनमुदाहरेत् ॥ १ ग्. र करण. । २ख.च. फकिरंश्च। ३. यः तच्छोः । * क. श्याणिनां । ५ क, स, अकत । ६ के, च. स्मृतिः। ५ ग. भेतदुदीरयेत् छ. म. भोतंदुदाहरन् । भ०।
आनाराध्यायः 1] याङ्ञवस्क्यस्मृतिः। ९५०५९ ( भाद् प्रकरणम् ९ ) अनिद्ग्या ये जीवा येऽपि दग्धाः कुट मम | मो दत्तेन तृप्यन्तु त्ता यान्तु परां गतिम् ” ॥ इति बृहस्पतिमते विकिर आचपनानन्तरम् । अन्यमते तु परगेवाऽऽचम- नात्र । कालयायनः पुनरेतं मन्रमाह- “ ये अच्चिदग्धा ये अनयिरगम्धा जीवा जाताः कटे मम । मूमो दत्तेन तृप्यन्तु तृप्ता यन्तु परां गतिम् ” इति ॥ पारकण्डयः-- ^“ अन्न सतुणमम्युक्ष् मामेकषषठेति मन्तः । उदख्युखानां विप्राणां प्रतः सोदकं ततः ॥ अन्नं तु वाकरद्क्त्या शृ्यमागस्वं मर स्मतः ॥ अत्रज्नावे रं मन्न । न तु पोक्षणे । तणपत्र दभाः। “ दर्भष विकिरश यः? इति वचनात् । मरचि;--“ श्राद्धेषु विकिरं दत्वा यों नाऽडचामिन्मतिभमात् ।
पितरस्तस्य षण्माप्तान्मवत्युच्छिष्ट मोनिनः | २३९ ॥ २४० ॥ सवमन्तमुपादाय सातड दाक्णायखः ॥
°[च्छ्टसानव पिण्डान्दृद्याद् पितयन्नवद् ॥२९१॥ प्रहृतं सवेभकारमन्न स्ताकरचः स्तांकशचः ए वचित्पात्र उपादायोद्धलयय पिण्ड. पवृयज्ञावेषानन चान्नमयान्पण्डान्दद्यात् । सतिलं दक्षिणापख इति पिव्रय- ्नादिेषः । उच्छिष्टसंनिधो नािसंनिधावित्यर्थः । आत$--““ पितृणामाप्तनस्थानामग्रतान्चिष्वरत्निषु । उच्छिष्टपनिधानं तनोच््छिष्टापनप्तंनिषौ ” ॥ जातृक्ण्यं;-- “८ व्याममात्रं समुदधत्य पिण्डांलत्र प्रदापयेत् | यत्त।पस्पृरातां वाऽपि प्राप्नुवन्ति न जिन्द्वः ” ॥ भारकरस्पृतो- ८ विप्ा्भीं बाहुमात्रेण पिण्डदानं विधीयते » ॥ मनुः--“ उपरति शुचो देर स्थानं कुर्वीत पैकतम् । मण्डटं चतुरश्रं वा दक्षिणावनतं महत् ॥ एकदर्भण तन्मध्यमृद्धिनते्निश्च तं त्नजेत् । तस्षिन्स्थाने ततो दमीनेकमूटरिखान्वहून् ॥ दक्षिणाम्रानुदक्पादान्तरवालान्स्तृणुयातपमम् ” ॥ १ ख. मनीयान”। २कृ.ख घ. च. छ. ज. पति । बहस्पतिमते-मा०। ३ ख. घ, "ति
यत्नतः ।*्खल.ग, त्तु शाः । ५ख. "ण्यः । प्रादमाः । ६ खर नां बहुः | ६४
५०६ अपराकपराभिधापरादिलतरिरवितटीकासमेता-- [ १ प्रथमः-- ( भ्रद्धप्रकरणम् ९ ) कालयायनः-“ तृतताञ्ज्ञालाऽननं प्रकीर्य सकृत्सक्ृदपो दत्वा पूर्ववद्र- यरी जप्त्वा मधुमती्मधु मध्विति च तृप्ताः स्थेति एृच्छति। तक्ताः स्म इत्यनुज्ञातः शेषमन्नमनुन्ञाप्य प्तवेम्मेकत उदत्योच्छिष्टस्मीपे दभषु शीनििडानवनिञ्य द्या द् चान्तेषित्येके » । बरह्माण्डपुराग--“ सव्योत्तराभ्यां पाणिभ्यां कुयादुङेखनं द्विजः । ` प्रधर्षणं ततः कुर्याच्छराद्धकमण्यतद्धितेः ॥ खण्डने पेषणं चेव तथेवोडधेखनं बुधः | सङ्कदेव पितृणां स्यादेवानां च च्रिरुच्यते ” ॥ उद्धेखनं पिण्डनिर्वपणमरदेशे ङेखाकरणम् । वायुपुराणात्-“" सक्देवाऽऽस्तरेदभान्पिण्डार्थ दक्षिणामुखः | प्राग्दक्षिणाम्रान्प्रयतो दद्यात्तिण्डाननन्तरम् ' ॥ तथा--“ मधुपर्िसि्युतांल्लीनिपण्डािवेपेद बुधः । जानु कृत्वा तथा सव्यं सूमो पितृपरायणः "! ॥ जातुकरण्यः-- “ उपमं समास्तीयै दमोनुच्छिषटपतंनिधो । कृत्वाऽवनेननं दद्याच्रीन्पण्डास्तु यथाविपि ” ॥ सूमन्तुः--“ श्राद्धेवनकाठे तु पाणिनेकेन दीयते । तर्पणे तृमयं कुयादेष एव विधिः स्मृतः ” इति ॥ बृहस्पतिः-““ सवस्मासरक्द चासिण्डन्मधुतिटान्वितान् । पितुमातामहादीनां दयादह्यविधानतः " ॥ मरीविः--““ पात्राणां खडपात्रेण पिण्डदानं विधीयते । राजतोदुम्बराम्यां वा हस्तेनेवाय वा पुनः ५ । उदुम्बरं तास्रपयम् । पारस्करः- ^“ अ्वदानेऽथ संकल्पे पिण्डदान तथाऽक्षथ। गोचस्तबन्धनामानि यथावत्परतिपादयेत् '! ॥ र्य्त्-- ^ यदि नामानि न विचस्स्वधा पितृम्यः एथिवीप्तदूम्य इति प्रथमं पिण्डं निदद्यात् । स्वधा पितुम्योऽन्तरिर्ष॑षदूम्य इति द्वितीयम् । स्वधा पितृम्यों दिविषद्भ्य इति ततीयम् » । १. श्यादनाचा०। २च.श्तः। कण्ड। ३ ख. च. र्चम् । य । गक, घ, क्षमभ्व इ“ । ख, 'क्षषद्भ्य इ ।
आचाराध्यायः ] याज्ञवस्क्यस्मरतिः। ९५०७ ( श्रादुप्रकरणम् ९)
विष्णधरमांत्तरे-““ पिण्डनिवेपणे कार्यं कुश्चामावे विचक्ष कालेषु राजन्दु्वापु पक्रत्रि ते परे स्मृते ”॥ व्यासः-““ ब्रूयच्छरद्धषु सावित्रीं पिण्डे पिण्डे ्तमाहितः । सोमायति च वक्तव्यं तथा पितृमतेति च '” ॥ मरीचिः“ भा्द्रमरकमाघ्रास्तु पिण्डान्हुवींत पाणे । एकोदिरे विद्वां पिण्डमेकं तु निवपेत् ॥ नवश्राद्धे स्थूरं तस्मादपि तु निवपेत् । तस्मादपि स्थृषतरमशोचे प्रतिवाप्तरम् ›' ॥ मनुः-- “° म्यप्य पिण्डान्ितृम्यस्तु प्रयतो विधिपूवैकम् । तेषु पिण्डेषु तं हस्तं निमज्याछेपभागिनाम् ' ॥ ङेपभागिन आह मत्स्यपुराणम्- ८८ दपृमाजश्चतु्थचाः पिच्राघाः पिण्डभागिनः । पिण्डदः सप्तमस्तेषां सापिण्डयं प्ाप्तप।रुषम् " ॥ विष्ण;--^ अर पित्रो मादयध्वमिति दर्भे करावघषेणम् ५ । व्याघ्रः--““ दर्भमटेष निमेज्याद्धस्तरेपं समाहितः अद्धिः प्रक्षाद्य तत्पाच्रं प्रतिपिण्डं तु पृवेवत् । कृत्वाऽवनजनं कुयात्तिण्डपात्रमध।मुखम् ” ॥ पनु; -५ जाचम्धोदकंपरावृतय त्रिरायम्य शनैरसून् । षड्ऋतंश्च नमस्कू्यात्पितनेव च मन्रवित् › ॥ बरह्माण्डपुराणात्-“कृष्णाच्चैव तितत यत्नत्षुपरिरक्षितम् । विदह्वपात्रेण दातव्यं पितय।ऽम्यज्ञन बुधः '' ॥ तिादिति जाल्यभिप्रायमेकव चनम् । तथा--^ अपप्तव्य पितुम्यस्त॒ दद्यादञ्जनमुत्तमम् । नामान्युच्चायं स्वेषां वखार्थ सूत्रमेव च ॥ सोमसूत्रं नवं ददयद्िशेत्कापाप्रकं तथा । पत्तोर्णं पल्सत्रं च कौशेयं च विजयेत् ॥ ्लौपमतसीप्रभवम् । पत्तोर्णं धौतकोशेयम् । पदमत्र मसिद्धम् । कांशेयं चस- रीसूत्रम् । १ ख. ग. गैः! कृदो 1 २ ग. न्यस्य ।३क.ग. च पन्न कोः ज्रम न्यस्य । ३ क. ग. च. "इयं सप्तः। र च. पमिखामलके.
नावः ! ५ घ. श्रं पिठपि० । ६ ग, %तिपतृपा? । ७ ख. 'त्वमात्रैः । < क. ग, विवजे । ९ घ. य॒ अमर् ।
(क्य क
५०८ अपराकापरामिषापरादिलयविरचितदीकासमेता-[ १ प्रथमः--
( न्राद्प्रकरणम् ९) शङ्खः --“ उग्रं प्रदातव्यं कार्पाप्तमथ वा नवम् । दशां विवजेयेतपरज्ञो यचप्यहद्व्लना ' || आश्वलायनः -- (वपो दाद् शो ूणौस्तुकां वा इति । ततश्च विदितमाति- षिद्धत्वाईश्ाया विकरः । व्याघ्र; - “ गन्धपुष्पादि धूपं च दीपं च विनिवेदयेत् । एतद्वः पितरो वापतो दशा दचात्थकपृथक् *' ॥ बृहस्पतिः -- धूपदीपेमाल्यगन्धेस्तथा वच्राञ्ञनादिना । पमम्यच्यदिपान्ं तु तेषामुपारे निक्षिपेत् ” ॥ मह्मपुराणाद्--“ मधु चाऽऽभ्यं जे चार्थ पुष्पं धूपं विडेपनम् । वटं दद्याच्च विपिवत्िण्डोऽष्टाङ्गो भवेद्यथा " ॥ पुराणात्-- “ यत्किचित्पच्यते गेहे मक्ष्यं मोज्यमगदितम् । अनिवेद्य न मोक्तम्यं पिण्डमूे कथचन ॥ विष्णुः--“ पिण्डानां विकिरं त्वाऽऽषपुष्पधूषानुलेपनान्ाचभक्ष्- भोज्यं निवेदयेत् । उग्रपात्रं मधुधृततिडेः सेयुक्तं च » । मनुः-- “ जविजिवरेच तान्षिण्डान्यथा न्युप्तान्समाहितः ” ॥ २४१ ॥ मातामहानामप्येवं दद्यादाचमनं ततः ॥ मातामहानामप्येवं पितृबत्तिपण्डदानं कुर्यात् । ततो राह्मणानाचामयेत् | विष्णुः--“ उदङ्मुसेष्वाचमनं दत्वा ततः प्राङ्मुखेषु दद्यात् " । तत्र सुभोत्तितमिति भाद्धदेशं भोक्ष्य दर्भपाणिः सर्वं कुर्यात् ।
[९
नारायणः--“ अचाह्ययित्वा तत्पात्रं स्वति कुर्वन्ति ये द्विजाः| तदत्नमघुरेभुक्तं निरारेः पित्भिरगतैः ” ॥ बहस्पतिः-- “ माजनेषु तु तिष्ठतु स्वाते कुर्वन्ति ये द्विनाः | निराशाः पितरस्तेषां शप्त्वा यान्ति यथागतम् " + जातूकण्येः-- ^ पाणि चाल्येच्छरद्धे स्वयं रिष्योऽयवा सुतः ॥ न स्लीभिने च बाठेन न प्रजात्या कदाचन `|
स्वस्तिवाच्यं ततः कूर्यादक्षय्योद्कमेव च ॥ १४२॥ दत्वा ठ दक्षिणां चक्त्या स्वधाकारमदाहुरेद् ॥
स,
% एतदधेस्थान एतदधंम्-“^तदननमसरमुक्तं निराशैः पितृमिर्गतेः” इति ग. घ, पुस्तकयोः । 19) © ; १. ~ © ~ 0 + क“ तसूनजाम् । भा । र्ग. दशा पृणौ ।३ख.च)। भ्ख,ग. च. ग्किरणं कृः। ५ख. ग, ध. छ, न, व्वाच्य तुर ।
भाचाराध्यायः 1 याज्ञवस्क्यस्मृतिः । ५०९ ( वराद्ध प्रकरणम् ९) न ॐ प भ्यः ज न वाच्यतामित्यनुज्ञातः प्रकृतेभ्यः स्वघाच्यताम्॥२९३॥ 7 न ० ९९ सखयत्युक्त भरमा पिञ्चत्ततो जम् ॥ तता ।वपाचमनादूध्वे स्वास्तवाचनं दुयांत् । स्वस्ति भवन्तो ध्रवन्त्विति वमान्वाचयाद् ल्यः । तच खस्तीत्युक्तऽक्षय्योदकं कुयात् । षष्ठचन्तगोच- बन्धनामानन्तरमक्षय्यमस्त्वित्युक्लवा विप्रहस्तेषु जटं निषिश्वेदित्य्थः । ततो यथाराक्त दक्षिणा द्वा स्वधाकारं कारयत्स्वधां बाचयिष्य इति विप्रान. गुङ्ञापयदलययः । तथ वाच्यतापिखनुज्ञातः भङ्कतेभ्यः पित्रादिभ्पः स्वघो च्यतामाते वपरानुज्ञापन तेऽस्तु स्वधेति तेरुक्ते भूमा जरं सिचत ।
दरातातपः-- “ अमिप्रेताथोतिच्यथमिष्टकामांस्त॒ वाचयेत् । दीव।: पूयंहया नद्यो विष्णो्लीणि पदानि च ॥ एवमेषां प्रणामेन दी्ैमायुंरवाश्चयात् । अपां मध्ये स्थिता देवाः स्वैमप्पु प्रतिष्ठितम् ॥ ब्रह्मणस्य करे न्यस्ताः दिवा आपो मवन्तु तरः |
क
छक्ष्ावेत्तातं पुष्प टक्ष्मवततति पष्कर् ॥
२) =
रक्षमीवेपतेत्सदा स्तोमे सोमनस्यं सदाऽस्तु मे । अक्षते चास्तु मे पुण्यं शान्तिः पृष्टिधेतिस्तु मे ॥ यद्यच्दयस्कर् कं तत्तदस्तु सदा पम्। दक्षिणायां तु स्तवे बहु देयं तथाऽस्तु नः ॥ एवमसििवति तेवाच्यं मृष ग्रह्यंतुतेन तत् "| बह्मपुराणात्-“ आचान्तषुरकं ददात्पुष्पाणि सयवानि च | यवोऽप्तीति पठन्मच््रं श्रद्धाभक्तिपमन्ितः ॥ द द्यात्तथाऽक्षय्यजरं तिङाज्यमधुस्तयुतम् । सपवित्रान्ुशान्मूमावास्तीयं पतिस्तथा » ॥ ब्रह्माण्डपराणात्-^“ स्ोवणरोप्यपात्नाणि मनोज्ञानि इमानि च । हस्त्यश्चरथयानानि समृद्धानि गृहाणि च॥ उपानत्पादुकाछ्चार्मराण्यनिनानि च । यज्ञेषु दक्षिणा पुण्या सेति प्ंचिन्तयेत्सदा ” ॥ या यज्घदक्षिणा सैवेयमिति बुद्धिः कार्येलयथेः । १ क. च. प्युश्च विन्दति ! अ०।२ग श्नः । अप्स्वेव लक्ष्मीति लक्ष्मीर्वसति प” । ३ख. क्षय्यं चाः । ४ क. च. भमरन्यजना'।
( क
५१० अपराकपराभिधापरादिदविरचितीकासमेता-- [१ प्रथमः-- ( ्राद्धप्रकरणम् ५) “५ दरिद्रोऽपि यथाशक्ति दद्विपरेषु दक्षिणाम् "1 तथा-“* रोके श्रेष्ठतमं सवं मनप्तश्चापि यत्प्रियम् । सरवै पितृणां दातव्यं तेषामेवाक्षयायिना ॥ अनन्तमक्चय्यं स्वर्यं राजतं दानमुच्यते । पितृणां तेन दानेन सतुत्रास्तारयन्त्युत ॥ पराङ्ण्डेयः--“ अपि स्यात्स कुठेऽस्माकं कचित्पुरुषपत्तमः । प्रसृयमानां यो धेनुं दचाद्भाक्मणपुगवे ॥ अपि स्यात्स कटेऽस्माकं दद्यात्करृष्णाजिनं च यः| सवणेशाङ्कं सखरं विधिना मानवोत्तमः ' ॥ पारस्कर“ एकपङ्क्त्युपविष्टानां विप्राणा श्राद्धकमाभ ॥ क्षयं मोज्यं समं देयं दक्षिणा त्वनुस्ारतः ” ॥
पाातंसारत इत्यथः टृद्धगोतमः ८५ दक्षिणां पितदेवेम्या ददयत्पूवं तता द्योः ?2। पितरो देवायेषां ते पिविदेवाः पि तेभ्यः प दक्षिणां दद्यात्ततो द्रयर्वि्वदेविकविपरयारिलयथः । द्वयारिति चतु- य सप्तमी । ततश्च ब्राह्मणेभ्य एव दक्षिणा देया न पित्रादिभ्यः । तथा द् ८ आचान्तेम्यो द्धिनेम्यश्च प्रयच्छेदथ दक्षिणाम् । हिरण्यरत्नमोगानामन्येषां च स्वशक्तितः › ॥ एवं च सति दक्षिणाश्ब्दसामञ्जस्य भवात । यच्च वाक्य ८ पितृभ्यो दक्षिणा देया " इति तत्िपतृदेवलयतब्राह्यणसंबन्धपरम् । अन्यया ब्राह्मणना द् क्षिणास्वाम्यन स्यात् । जमदभ्निः--“ सवं क्मीपपतव्येन दक्षिणादानवजेनम् ** । अपसव्यं तत्रापि भगवान्परस्यो मेने । कालयायनः-८ स्वधावाचनीयान्पपविच्ान्कशानास्तीयं स्वधां वाचयिष्य इति प्रच्छ।त वाच्यतामत्युक्त पत्म्य [पतामरह्म्यः प्रपितामः हम्य स्व घाच्यतामत्यनन्ञापतवध्रस्त् स्व घत्युच्यमान ऊज वहन्वरित्यपो निषिश्चत्सपवित्रेषु कुशेषु ॥२४२।।२८३॥ विषे देवाश्च प्रीयन्तां विपरश्वोक्त इदं जपेत् ॥२४५४॥
१ग. च. क्षयं स्वः । २ ख. भनुमानतः। ३ क “नुमानमिल ।
आचाराध्यायः ] याज्नवस्क्यस्पृतिः । ५१ १ ( श्राद्धप्रकरणम् « ) >, के > + कै $ अ 9 ® भ, दातारं नाअभेवधन्ता वेदाः सतातर च ॥ श्रद्धा चनो माव्यगमहहु देयं च नोऽस्तिति॥२९५॥ विषे देवाः प्रीयन्तामिति कत्री चिनैथोक्ते दातारो नोऽभिवधेन्तामिति शो जपेत् । पुराणात्-“ सव्थवहिभ्यतीर्थन यवोदकमथो ददत् । विश्च देवाश्च यज्ञेऽस्मिन्प्रीयन्तामित्युदाहरेत् * ॥ मत्स्यपुराणे--“ ततः स्वधावाचनकं विश्व (श्व)देवेषु चोदकम् । द ्वाऽऽरिषोऽपि गृह्णीयाद्विजेम्यः प्राङ्मुखो बुधः ॥ अधोराः पितरः सन्तु सन्त्वत्यक्ते पुनर्नः । गों तथा वर्धतां नस्तयेत्युक्तश्च तैः पुनः ॥ दातारो नोऽभिवधेन्तां वेदाः संततिरेव च । श्रद्धाचनो मा भ्यगमहहु देयं च नोऽस्त्विति ॥ एताः सत्याशिषः सन्तु प्तन्त्वत्युक्तश्च तेः पुनः " ॥ अत्र कौधायनेन “ दातारो नोऽमिव्न्ताम् "” इति शोकानन्तरम्- ८ अन्नं च नो बहु मवेदतिर्थीश्च छभेमहि । याचितारश्च नः सन्तु मा च याचिष्म कचन '
इति म्र आम्नातः ॥ २४४ ॥ २४५ ॥ इत्युकत्वा तु प्रिया वाचः प्रणिपत्य विपतजेयेव ॥ वाजेवाज इति प्रीतः पितृपूर्वं विसजनम् ॥ २५६ ॥ इति पूर्वोक्तं मच्रमुक्ता ब्राह्मणानां भिया वाचोक्त्वा तां नमस्छृ भीतः सन् “ वाजेवाजे ”› इत्यनया शिष्टुमा बसिषृ्टया बिभदेवत्यया बिस्जेयेत् । अन्न पितुविसर्जनं पूवम् । अत्र मत्स्यपुशणम्- ५ ततस्तानमरतः स्थित्वा प्रतिगृह्योद पात्रकम् । वाजेवाज इति जपन्कुशाम्रेण विप्तनयेत् ›' ॥ विमविसर्जनं चोपवीतिना कायम् । ^ उपवी्ो स्थेति विपुनेदस्तु स्वधेति विपनेत् । अस्तु स्वधेति वा ” । इति शौनकवचनात् । मतित्राह्मणं मचादटत्तिः । कुशाग्रस्पशरूपविसगेस्य
सभैविप्रविषयस्य युगपत्कर्ुमश्नक्यत्वात् । 9
१ कृ, च्. (पनीये स्वः ।
\ #»९ (>>
५१२ अपराकोपराभिधापरादित्यविरचितदीकासमेता-- [ १ प्रथमः-- ( भ्राद्धप्रकरणम् ९) यस्पतिः - “अद मे पफल जन्म मवत्ादाभिवन्दनत् । अद्य मे वेशनाः सवे गतास्तेऽनुप्रहादिषभ् ॥ अत्र शाकादिद्वानेन छ्ैरित। ये मयेशाः | तच्छेशज।तं चित्तेन विस्मत्य क्षन्तुमरथ » ॥ २४६ |] यिमस्ते संसवाः पूमध्यपात्रे निवेशिताः॥ पितृपात्रे तदुत्तानं कला ब्िप्राषेपर्जयेव् ॥ २४७॥ यदिम्ष्यपात्रेऽध्येसंसञावाः पूर स्थापितास्तत्पा् पूरमुत्तानं का्॑ततः भागुक्तं विपविसजनं कायैम् । येषां सहे पिदृपात्रमुत्तानमेव पात्रान्तरेण पिहितं स्थापनीयमेेति विहते तन्मतमाभिल्य दक्षिणादानानन्तरप॒क्तं ब्रह्माण्डप्राणे- ८ ततः प्तल्लावपात्ेम्यो जख्मादाय चारपितम् | ऊनं वहन्तीश्च जपन्िण्डांश्प्यवतिश्चति "” ॥ २४७ ॥
क
प्रदक्षिणमनुत्रज्य भुञ्जीत पित्रसेवितम् ॥ ब्रह्मचारी भवेत्तां ठ रजनीं ब्राह्मणैः सह ॥ २४८ ॥ तान्विमान्मदक्षिणीकृलय गच्छतोऽनुगम्य पितृसेवितं॑श्राद्धावदिष्टतेवानं यज्ञीत । भ्राद्धकता मोक्तारथ तां रां ब्रह्मचारिणो भवेयुः । मत्स्यपुराणात् -- ^ बहिः प्रदक्षिणं कुयात्पदान्यष्टावनुत्रेत् । नन्धुवगेण सहितः पुत्रभायौसमन्वितः ॥ निवृत्य प्रणिपत्याथ पयुक्षया्चि स मच्रवित् । वेश्वदेवं प्रकुर्वीत नैत्यकं ब्धिमिव च " || बदिषहाद्वहिरिलरथः । कालययायनः-- ^“ वाने वाने इति विखज्याऽऽमावाजस्य इत्यनुतरज्य प्रदक्षिणीकृत्य प्रवित् '” । मनुः-- ^ पर्षास्य हस्तावाचम्य ज्ञातिप्रायं प्रकर्पयेत् | ज्ञातिभ्यः शक्तिते। दत्वा बान्धवानपि पूजयेत् |
© ¢ क
ततो गृहबहि कूयादिति धर्मो व्यवस्थितः; ? |
१क. ` तद.भूचतुश्ाग, ग. यप्र, रद न्वानप्मस्-- प । यत्तु शाः ग. म् । पत्र, २ख. न्ता यूयमीद । ३ क. °जातचित्तां तु वि'। ख. ` जातचित्तं तु वि"। "ख. सेन्रावाः। ५क. य॒ च. न्वमिति । ६ क. ख. नित्य । ७ क्, ददयाद्रान्भः ।
आचाराध्यायः 1 याज्ञवल्क्यस्मृतिः । ९१३ ( श्राद्ध परकरणम् ९)
शतयः पपतुपह्याः । बान्धवा मातपश्याः। ग्रहवाटेक्ञब्दन सकटरमव वश्वद् वाद् कपापडष््यत ।
पुराणात्रू-“ ततो विस्येद्धपरान्प्राणिपत्य च भक्तितः ।
आद्वारमनुगच्छेच आगच्छेच्वानुमेदितः ॥ माकेण्डेयः--*“ ततो निलयक्रियां कुर्याद्धोजयेच्च तथा ऽतिथिम् |
नित्यक्रियां पितणां च केचिदिच्छन्ति मानवाः ॥ पितणां न तर्थवान्यं शेष पृवेवदाचरत् । प्रथक्पाकेन चत्यन्ये केचित्पवं त॒ पुववत् ॥
ॐ
ततस्तद च युञ्जीत पह श्वत्यादिभिनरः › ॥ नित्यक्रिया वैश्वदेवादिः । स्पृत्यन्तरम्--“ आतिथ्यरहिते श्र द्धमासुरं सति संमवे । देहि देहीति वक्तव्ये भाक्तरोषोऽन्यथा मवेत् ” ॥ देषः“ निवे पितुमेध त॒ दीपं प्रच्छाद्य पाणिना आचम्य पाणी प्रक्षास्य ज्ञातीञ्शेषेण तोषयेत् " ॥ ब्रह्मपुराणे-““ ममिन्या बान्धवाः पृज्याः श्राद्धेषु च सदैव हि” ॥ तथा -- ^“ बन्दिमागधसूताश्च तायत्रिकविदस्तथा । अछ्न्यरामाः श्राद्धेषु नाश्चयनिि महद्यशः ॥ तस्मात्तेऽपि विभोक्तव्याः सकट च विमज्य च” ॥ गीतनृत्तवाच्रानि तोयंज्निकम् । देवः-“ श्रद्ध द्वा तु यो विप्रो न भ॒ङ्केऽथ कदाचन । देवा हविने गृह्णन्ति कव्यानि पितरस्तथा ” ॥ आपस्तम्बः-““ सवतः प्मवदायोत्तरेण यजुषा शेषस्य प्राप्ताभेपरार्षं परंभाति २। एतत्संकलिपतेकाद रयादयुपवासविषयं भोजनविरोधिरोगविषयं च । “ प्रागे निविष्टोऽमतं जुहोमि ब्रह्माणि म आत्माऽम॒तत्वायः, इत्यत्तरं यज्ञः । ततश्च “ भज्ञीत पितृपेवितम्” इत्यनेन भाजनं कतेच्यभतरेति नियम्यते । तत्राऽऽमिषादिं पित॒से- वितमप्यापवसथ्येऽहन्य्चिमता न भक्ष्यम् । “ अमाषमर्मापतं चतं वरतयीत ¬ इति थतेः । अनस्तु भक्षयेदेव । यत्पुनः--““‹ जप्तं कुं हन्ति शिरोभ्यङ्गे चतुर्दशी । माप्ताशने पञ्चदरी कामधर्मे तथाऽष्टमी ”
१ खः च. प्पक्षाः गर । २ क. देविकादिः। ३क. च. भनैरैः। नि"।४क्, घ. प्राश्नन्ति । ६५
५१४ अपराकोपराभिधापरादित्यविरचितरीकासमेता- [ १ प्रथमः--~ ( श्राद्धपषकरणम् % ) इत्यादि पश्चदश्यां मांसवरजनं तद्रागप्राप्तं मांसभक्षणं वारयति। न वधम् । पितृसेवितभोजनविधिश्च सकृद्धक्षणमाेणेव चरिताथो भवतीति द्भ्यासो रागीय एव। विष्णपराणे-- “^ श्राद्धे नियुक्तो भुक्त्वा वा भोजयित्वा नियोज्य च । व्यवायी रेतसो गभ मज्ञयत्यात्मनः पितुन्. "” ॥ व्यवायो पेथुनम् । शातातपः--“ श्राद्धं कृत्वा परे श्राद्धे मृज्ञते ये तु ज्यः । पतन्ति पितरस्तेषां डुप्तपिण्डादकक्रियाः » ॥ तथा--“ पुनर्मोजनमध्वानं माराघ्ययनमेथ॒नम् । दानं प्रतिग्रहं होमं श्राद्धं युक्स्वाऽष्ट वजंयेत् "' ॥ यपः-“ दशकृत्वः पिवेच्चपो गायञ्या श्राद्धमुष्धिजः । ततः संध्यामुपाक्ठीत जपच जहुयादपि '! ॥ अत्र सकृन्मनः । कायाविञेषात् । यत्र हि मच्रकायं शिष्यते तत्र कर्मा रत्तौ मन्रोऽप्यावतेते । यथा निर्बाप्याज्यग्रहणधुषच्छेदनमन्रा;ः । तैर निवापादिसंस्कायं द्रव्यं प्रकारयते । तद्धेदादयक्ता मच्राहत्तिः मत्स्यपुराणे--^“ पुनमाजनमध्वानं च्चूतमायाप्तमेथुनम् । श्राद्धं कृत्वा च मुक्त्वा च स्ैमेतद्विवभयेत् ॥ स्वाध्यायं कलहं चेव दिवा स्वप्नं च सवेदा ? ॥ ब्रह्मपुराणे-“ अस्तास्ते च ततः सूर्य विप्रपात्नाणि चाम्मपि । गिक्षिपेत्प्रयतो भूत्वा सवाण्यघोमुखानि च ॥ द्वितीयेऽहनि सवं च माण्डप्रशाछनं तथा ” ॥ २४८ ॥ सर्वेषां श्राद्धानां प्रकृतिभतं पावेणं श्राद्धं विधायेदानीं तद्िष्त्या- त्मकमाभ्यदयिक भाद् विधातुमाद- एव प्रदक्षिण ङ्त्व वरदा नान्दाप्रखान्पत्च् ॥ यजेत दाधकरकन्धुमश्नाः पिण्डा यर्वः क्रेयाः॥२५९॥ छेद्धा विवादाद् नान्दापुखप्ज्ञकान्पतनेव पवणाक्त श्राद्धपकारेण यजत ।
मदक्षिणं कृत्वा परदक्षिणं कुवेन्नियथः । अत्र ॒पोवोपयंमविवक्षितम् । संमीस्य इसतांतिवत् । अनरापरां विञ्चेषः ककेन्धुमिध्राः पिण्डा यवे तिरे कायाः
क्रिया इति । ककन्धु बदरम् ।
१ क. पुनः । २ ड. “क्षिणद्त्को वू । ३ ङ, 0मिश्रानिपण्डान्यतैः। ४क, च. श्र काः ।
साचाराध्यायः | याज्वर्क्यस्प्ृतिः । ५१५ ( श्राद्धप्रकरणम् ९9) अत्र विष्णुपराणम्-- ^“ कन्यापुत्रविवाहेषु प्रवेरो नववेदम॑नि । नामकमणि बाछानां त्रडाकमीदिके तथा ॥ सीमन्तोन्नयने चेव पु्ादिमुखद शने । नान्दीमुखं पितृगणं पूजयेत्प्रयतो गृही ॥ युगमासु प्राञ्छखान्विप्रान्भोजयेन्मनुनेश्वर + | मर्स्यपुराणम्-^ उत्वानन्दसंताने यज्ञोद्ाह।दिमङ्गठे । मातरः प्रथमं पज्या; पितरस्तद्नन्तरम् ॥ ततो मातामहाः पुञ्या विश्वे देवास्तथैव च » | शातात्तपः--“ नानि तु पितृन्रद् कम वेदिकमाचरेत् । तिक्लोऽपि मातरः पुवं पूजनीया; प्रयत्नतः ॥ अकृत्वा मातृयागं तु यः श्राद्धं परिवेषयेत् । तस्य क्रोषस्माविष्टा हितां कुवेन्ति मातरः *” ॥ बह्मपुराणे-“५ कर्मण्यथाऽऽम्युद्यिके मङ्गल्यवति शमने । जन्मन्यथोपनयने विवाहे पुत्रकस्य च ॥ पित॒नान्दीमुखाचाम तर्पयेद्धिषिपूरवकम् ” । श्रातातपः--“ मातृश्राद्धे तु पूवं स्यातिितृणां तदनन्तरम् । ततो मातामहानां च वृद्धो श्राद्धघ्रयं स्मरतम् " ॥ भास्करः-"“ निषेककाटे सोमे च सीमन्तोन्नयने तथा । जञेयं पुंसवने श्राद्ध कमांङ्ग वृद्धिवत्कृतम् ”” ॥ कालयायनः-“५ विवाहादिः करमगणो य उक्तो गमौधानं यस्य हश्चुम चान्ते। विवाहादवेकमेवा कुर्याच्छ्राद्धं नाऽऽदौ कर्मणः कर्मेण; स्यात् ॥ आधाने होमयोश्ेव वेश्वरेवे तथेव च । बलिकमंणि दरधे च पोर्णमापे तथैव च। नवयज्ञे च यज्ञा वदन्त्येवं मनीषिणः ॥ एवमेव भवेच्छराद्धमेतेषु न प्रथक्प्थक् । नाष्टकासु मवेच्छद्धं न श्रद्धे श्राद्धमिष्यते › ॥ पराणात्-- ^ वैश्वदेव विहीनं तत्केचिरिच्छन्ति मानवाः । युग्मास्तत्र द्विजाः कायां्ते पूज्याश्च प्रदक्षिणम् ” ॥
१क. से. च. दमनः । नाः ।२क. च. भोजने। ३ क. घ, ध्वन श्राद्धं कमी विधिष क. घ्, चे, “क्स्य वः ।
५१६ अपराकोपराभिधापरादिलययविरवितदीकासमेता- [ १ प्रथमः-- ( भराद्धुप्रकरणम् ९) हृद्धवसिष्टः--““ पूर्वेदयुभातकं श्राद्धं कमांहे पतृक तथा ।
भ
उत्तरेद्युः प्रकुवात मातामहगणस्य तुः ॥ ृद्धशातातपः-““ प्रथग्िनेष्वराक्ताश्वदे कपिमिन्नेव वासरे । श्राद्धन्नय प्रह्कुकेन्त तच््र वा वेश्वद्विकम् ': ॥ शातातपः-- ^ पूर्वाह्ने मातृकं श्राद्धं मध्य पैतृकं स्मृतम् । ततो मातामहानां तु वृद्ध श्राद्धत्रयं स्मृतम् » ॥ वसिष्ठुः--“ भाद्धतरयं प्रकुर्वीत तच््रं वा वैश्वदेविकम् । मातृभ्यः कल्पयेत्पूवं पितुम्यस्तदनन्तरम् ॥ ततो मातामहानां त॒ पिण्डान्दद्यात्कमेण तु | कालयायनः-““ अप्तक्र्यानि कमाणे क्रयरन्कमकाराभः। जतेप्रयाग नताः स्युमातरः श्राद्धमे च ॥ गणक्ञः क्रियमाणेषु मातुभ्यः पूजनं सक्कत् । सङ्कदेव मवेच्छराद्धमादो न प्रथगादिषु ॥ एतच सर्वं एव भत्युद्धारः पुत्रजन्मना व्याख्यात इत्येतद्विषयम् । अस्य चायमर्भः- सर्म एव पतितस्य कृतप्रायधित्तस्य परव्यद्धारो ज्ञातिपरिप्रहः पुत्र- जन्मना व्याख्यातः । पुत्रे जाते ये तस्य जातकमादयः संस्कारास्ते सर्वेऽ- प्यस्य कार्यां इति । एवं च जातकर्मादीनां संस्काराणां युगपत्करणाद्रणशः क्रियमाणत्वम् । ५ स्वपितृभ्यः पिता दद्यात्सुतप्तस्कारकारणात् । पिण्डानोद्राहनात्तेषां तस्याभावे तु तत्क्रमात् ” ॥ पिण्डानभ्यदयश्राद्धे तेषां प्ाणामोद्राहनादा विवादारिपिता स्वपिव्रभ्या दयात् । तस्य पितुरभावे तत्क्रमात् । अत्र करमशब्देन पितुरनन्तरो भ्र त्रादि- रक्ष्यते । पजविवाहे पितुः श्राद्धाधिकारेः कन्यापुजरषिवाहेष्विलयननाक्ता वादु- रपि पृथगधिकारो नानिषटरा तु पितृञ््राद्धमिलयनेनोक्त स्तेन पुत्रविवाह पित्रा पूरण च इद्धिभ्राद्धं पृथकारय॑म् । पुत्रेण च- ५५ येभ्य एव पिता दद्यत्तेम्यो दद्यात्सुतोऽभिमान् इति विधिमाश्रित्य कतेव्यम् । अत्र चािमद्धहणमधिकारिमान्रोपरक्ष- णार्थम् । अत एव समावतेने ब्रह्मचारिणा जीवत्पितृकेण पितामहादिभ्यः श्राद्धं परदीयते । रद्धवसिष्ठः-- ता
9 च, नमिः । अति । २ च. भ्भ्यः प्रणनं } ३ ख. रः करतंन्यः ॐ च. "ए कायः क }
भाचाराध्यायः | याज्ञवरक्यस्मृतिः। ५१७ ( भादुपरकरणम् ९) ८ मातुश्रद्धि त॒ विप्राणामछामे पूजयेदपि । पतिपुत्ान्विता मन्या योषितोऽष्टो मुदाऽन्विताः " ॥ घतुर्विंशतिमतात्-“ अथाऽऽम्युदथिके प्राते देवतास्थापनं स्मृतम् । नातिधमकुरश्रेणिरोकानां वृद्धिकारणम् ॥ तिकलः पूज्याः पितुस्िखः पृञ्या मातामही तथा । इत्येता मातरः प्रोक्ताः पित्रमातष्वपताऽष्टमी ' ॥ माता पितापदी परपितापदहीति तिसः पितृपक्षे । मातामही मातुः पितामह मातुः प्रपितापदहीति तिस्लो मोतुबगे । तथा मात्रष्वसा पितृष्वसा चेष्टा मातरः। ५ ब्रह्माण्याच्यास्तथा सप्त हुगाक्षेत्रगणाधिपान् । वृध्यादौ प्जायत्वा तु पश्चान्नान्दीयुखाम्पितूर्न् ॥ मातुप्वन्ितन्पूञ्य ततो मातामहानपि । मातामहीस्ततः केचिद्युमा मोज्या द्विजातयः ! ॥ कात्यायनः“ कमादिषु तु स्वेषु मातरः स्गणापिषाः। पजनीयाः प्रयत्नेन पृजिताः पूजयन्ति ताः ॥ प्रतिमा च शभ्रासु ठिखिंता वा पयादिषु | अपि वाऽक्षतपुंञचेषु नैवे पथग्िषैः ॥ कुञ्य्स्ना वप्तोधाराः पञ्च धारा घृतेन तु । कारयेत्सप्त धारा वा नतिनीचा न चोच्छिताः॥ आयुष्याणि च शान्त्यर्थं जप्तवा तत्र प्तमाहितः# । आयुष्याणि आनाभद्रीयादीनि । मातरस्तु -“ ब्रह्मणी चेव माहेशी कमारी वेष्णवी क्रमात् ।
व त
वाराही नारस्षिद्येन्द्रीं सक्षैता मातरा मताः +" ॥
यद्रा-“ गोरी पद्मा शची मेधा सराविन्नी विनया जया । देवपेना स्वधा स्वाहा मातरो छोकमातरः ॥
# एतदयमेऽधिकोऽयं ग्रन्थश्च. पुस्तके स यथा-
^ ठुकिता च उमा गौरी अम्बिका सलिलाश्रया । मगाही च भगाक्षी च धाराः सप्त प्रकीर्तिताः ॥। मनुमतिश्च राका च सिनीवाली कुहूस्तथा ¦ धारी सेश्वर चैव द्यनरैश्वरी तथेव च ॥ एतास्त देवता नियं भक्तगोखकदेवताः । पूज्या द्यक्षोरश्ाखायामेकान्तवािनी सदा ॥ म्तिकागोलके प्ज्यो महागणपतिविभुः । प्तं घृताभ्यक्त मधुमांसं द्वितीयकम् ” इति ॥
रा १ कृ, "प्रयता । २ ख. ग. घ. मातामदहव. । > ख. दुगाः क्षे । *ख.ग.घ.चं न्। पित०। ५ क, घ, च, श्युरमाः पृञ्या।६च. खित्वावा । ७ क. च. पुष्पञ्चन ।
५१८ अपराकोपराभिषापरादिद्यविरवितरीकासमेता-- [१ प्रथमः-- ( श्राद्धप्रकरणम् ९) तिः पृष्टिस्तथा तष्टिरात्मदेवतया सह । अपो ऽव्य गन्धपुष्पं च धुपं दीपं निवेदयेत् ” ॥ ब्रह्मपुराणात्--“ पूवा देविकं कायं श्राद्धमम्युद्यायिना ।
।
पम्येन चोपवीतेन ऋनदर्भेश्च धीमता " ॥ सव्यं प्रदक्षिणम् । तथा--“ यु्मांस्तु मोजयेद्धद्धौ ब्राह्मणा्नियतः शुचिः । नान्दीमखास्त पितरस्तप्यन्तामिति वाचयेत् "' ॥
ॐ € (> भ
अजिः-- “वाह वे भवेदुवृद्धिषिना जन्मनिमित्तकम् । पुत्रजन्मनि कुवीत श्राद्धं तात्काङेके बुधः '' ॥ कात्यायनः- ५“ आम्युदयिके प्रदक्षिणमुपचारः पिच्यमन्नवजं जप ऋजवो दमा यवैस्तिलार्थः संपन्नमिति तृप्तिपरभो दधिवदरा्षत- मिश्राः पिण्डा नान्दीमुखान्ितुनावाहयिष्य इति पृच्छति । न्दीमुखाः पितरः प्रीयन्तामिलयक्षय्यस्थाने । नान्दीमुखा- न्पितन्वाचयिष्य इति एच्छति । नान्दीमुखाः पितरः पिता- महाः प्रपितामहाः प्रीयन्तामिति स्वधां प्रयुञ्लीत । युभा- नाङ्गयत् ": । तथा- अतः परं प्रवक्ष्यामि विशेष इह यो भवेत् । प्रात्तरामन्निताचिविप्रान्युग्मानुमयतस्तथा ॥ उपवेरय कृदयान्द्याहनुनेव हि पाणिना ” इति । भरातरूपवेश्येस्यन्वयः । आमनत्रणं पूर्चचयुरेव । तथा--“ निपातो न हि सव्यस्य जानुनो विद्यते क्रचित् । तदा परिचरेद्धक्त्या पितृनप्य्न देववत् ॥ पित॒म्य इति दत्तेषु उपवेश्य कुशेषु तान् । गोजनाममिरामन्त्य पितनध्यं प्रदापय॑त् ॥ नात्राप्रस्तम्यकरणं न पिच्यं तीथे मिष्यते । पात्राणां पूरणादीनि देवे नेव हि कारयेत् ॥ उय् तरकरान्युग्मान्कराग्राग्रपवित्रकान् । कृत्वा ऽव्य पप्रदातभ्यं नेकेकस्यात्र दीयते " ॥ दयोद्रेयोव्राह्मणयरंस्तां मेखयित्वाऽध्यदानं कायम् । तत्र ज्यष्टस्य विप्रस्य इस्त उत्तरः कायः ।
|, २४१
तेः पो
१ क, वाचयति । २ ख, ग, सचंस्य ।
आचाराध्यायः 1 याङ्गवल्क्यस्प्रतिः। ९१९ { श्राद्धप्रकरणम् ९ )
तथा--““ मधु मध्विति यस्तन्न विजजपोऽशितुमिच्छताम् | गायत्यनन्तरं सोऽत्र मधुमन्नविवर्जितः ॥ न चा्चत्ु जपेदत्र कदाचित्पितृपतंहिताम् । अन्य एव जपः कायैः सोमप्तामादिकः शमः ॥ यस्तस्य प्रकरोऽच्चस्य तिखमान्यवमांस्तथा । उच्छिष्टपंनिथो सोऽत्र तृप्तेषु विपरीतकः ॥ सपन्चमिति तृप्ताः स्थ प्रभ्षस्थाने विधीयते |
कि क, न = भ
पुप्तपनमिति भोक्त शषमननं निवेदयेत् ॥
परागभेषु तु दर्भेषु जाद्यमामन्ञय पूर्ववत् । सपः हिपनमूखेशेऽवनेनिषयेति निस्तिखाः '' ॥ आद्यः पड्किधन्यो विप्रः । ^‹ द्वितीये च तृतीये च मध्यदेश्चाम्रदेशयोः । मातामहप्रतींस्तु एतेषामेव वामतः ॥ सवस्माद्मुदधृल्य व्यज्ञनेरुपप्तिच्य च । संयोज्याक्षतककेन्धुद धिभिः प्राङ्मुखप्ततः ॥ अवनेजनवतिपिण्डान्द तवा निख्वप्रमाणकान् । तत्पात्क्षालनेनाथ पुनर प्यवनेनयेत् ॥ उत्तरोत्तरदानेन पिण्डानामुत्तरोत्तरः । मवेदधश्च करणादधरः श्राद्धकर्म ॥ तस्मात्परवैषु श्रद्धेषु वृद्धिमत्स्वितरेषु च | मूकमध्याग्रदेशञेषु देषत्पक्तांश्च निपेत् ॥ गन्धादीनि क्षिपत्तष्णीं तत आचामयेद्धिजान् । सन्यत्नोप्येष एव स्याद्यवादिरहितो विधिः ॥ दक्षिणाप्रवणे देशे दक्षिणाभिमुखस्य च । दक्षिणाग्रेषु दर्भेषु एषोऽन्यत्र विधिः स्मृतः ॥ अथ्मूमिमातिच्वेत्त॑म्यकपो्षितमस्त्विति । शिवा आपः सन्त्विति च युम्मानेवोदकेन च॥ सोमनस्यमस््विति च पुष्पदानमनन्तरम् | अक्षतं चारिषठं चास्त्वित्यक्षतान्प्रतिपादयेत् ॥ 1 9 क. सोममधुः। २ ख. भपक्षिः। ३ क. घ. च. छ. ज, शक्षिपन्मू । ४ क, शमिजति । ५क, दख, घ, (त्स सूपोक्षिः ।
। दा
५२० अपराकापराभिधापरादिलविरविवटीकाप्मेता- [ १ प्रभमः-- (श्राद्धपरकरणम् ५) अक्षय्योदकदानं च अश्यद्ानवदिष्यते । पष्ठयेव नित्यं तत्छुयां्न चतुथ्यी कदाचन ॥ पराथनासु प्रतिप्रोक्ते सर्वास्वेव द्विजोत्तमैः । पवित्रान्तदितान्पिण्डान्पिशवेदुत्तापैपाचचैक्ृत् ॥ युग्मानेव स्वस्तिवाच्य अङ्कष्ठग्रहणं सदा । कृत्वा धयस्य विप्रस्य प्रणम्यानुत्रनत्ततः » | धुः पद्धिमूषन्यः । आन्वङायनग्रह्परिशिष्टम्- ^“ आम्युदयिके युम्मां ब्राह्मणा अमृटढा दर्मा; प्रा्घुसेभ्य उदच्छुलो इयात् । उदच्छुखेम्यो वा प्रासः । द्वौ
क, क, क
दर्भो पवित्रे सरोपयामानि पात्राणि चत्वारि ्नं नो देवी-
क
रित्यभिमन्निताु यवानावपति । यवोऽप्ति सोमेदैवलो गोसवो देवनिर्मितः । त्नवद्धिः प्ैभस्तुष्टया नान्दी- मुखाहीकान्प्रीणयाहि नः स्वाहेति पितरः प्रीयन्तामि- त्येषां प्रतिग्रहणं विप्रजने च । एवमुत्तरयोः पितूषिता- महयोनित्यं चाभ्नोकरणम् । स्वाहाकारेण होमश्च । अतो देवा अवन्तु न इत्यङ्ग्ठमरहः । इदं विष्णुविं चक्रम इत्यत्र पावमानीः शेवतीरेनद्रीरपरतिरथं च श्रावयेत् । मक्त्वा च येषु पिण्डदानमाश्यान्मोमयेनोपटिप्य तेषु
~ । न
परागग्रान्कुशानास्ती्याच्छ्ृतय पएरथगाज्यमिश्रगुडोदनो हविः वत्र तस्या्धैन द्दरे आग्याहुतीरजुहुयात् । नान्दी- मुखाः पितरः प्रीयन्तामिति विचनेत्। प्रदक्षिणमुपचारः। यतेस्तिराथः स्र द्विः इति । भविष्यतपुराणम्ू-- “ पिण्डनिर्वपणं दुर्यान वा कुयात्तराधिप । वृद्धिश्राद्धे महाबाहो छाके ध्ममपेक्षते " ॥ इति नान्दीयुखश्राद्धविधानम् ॥ २४९ ॥
भ ०, (० क, न
अथकोदिषटप्रयोगविधिमाह-- व
१ ख. ` दुत्थानपानकर । २ ग. 'नमात्रषत् । यु" । ३ घ. श्रवत् । यु°। ४ ग. सोमया०। ५ ख. सवे दे 1 ६ क. ग, प्रत्तव। क. प्रतस्तु । ७ ग. अभुः पुष्या । ८ क. °ढिप्तेषु । ९ ग. घ, श्र ओंदनो। १० घ, सङृत्तस्याः । ११ च. लेको धममुपेः । १२ ख, इदभ्युदयिकश्नाद्धनाः ।
आचाराध्यायः ] याङ्ञवर्क्यस्पृतिः। ५२१ ( भद्प्रकरणम् ९) = (न = च्ल, क प क एकाद दवहनिमकत्थकेप्वित्रकम् ॥ जाबाहनाभ्माकरणरहितं ह्यपसव्यवत् ॥ २५० ॥ उपतिष्ठतामित्यक्षय्यस्थाने विप्रवि्तने ॥ [ (कि ® कअ । ® आमिरम्यतामिति वदेद््रयस्तेऽभिरताः स्म ह ॥२५१॥ . एकपुदिश्य यतिक्रयते भ्रां तदेकोदिष्टम् तदैवहीनं वि्व८)देवरहितम् । तत्रैकमध्यं पवित्रमप्येकमावाहंनमन्नेणाप्नौकरणेन च रितम् । यत्पार्षणे यज्ञोपनीतवत्कमे तदि हापस्व्यवत्कार्यम् । अपसन्यं भाचीनाधीतम् ॥ ^ उपतिष्ठताम् " इति मन्नः प्रृतस्याक्षस्यमस्त्वि तिपत्रस्य कार्ये परयोभ्यो विप्रविसजेनेऽभिरम्यतामिति बेत् । न तु “ वानेवने ” इति । विपाश्ामि- रताः सम इति प्रतिशयुः । एकस्येकोदेशस्य बहु विमनियोजनपक्षे बहुवचनम् । कालयायनः--“ अथेकोदिष्टमेकम्थमेकं पविच्रकमेकः पिण्डो नाऽऽवाहनं नास्नोकरणं नाच विश्वे देवाः स्वधितमिति तृपिप्रशचः सुस्धि- तमित्यनुन्ञानम् । उपतिष्ठतामिलयक्च॑यस्थानेऽमिरम्यतामिति विसर्गे ऽभिरताः स्म इत्यपरे ! । शातातपः-“ एकोदिष्टं तु यच्छराद्धं नेमित्तिकमिहोच्यते | तदप्यदेवं कतेज्यमयुग्मानाशयेद्भिनान् ” ॥
(3 & [,
एकोदिष्मुक्तं तच्च त्रिविधम् । नवं मिश्र पुराणं च । तत्रैकादनक्ा- हान्तं नवम् । तदृध्व॑मासवत्सरान्मिश्रम् । तत उत्तरं पुराणम् । तत्न नवमि. श्रविषया विधयस्तावदुच्यन्ते | तत्र व्याघ्रः- «५ एकादशे चतुर्थे च माति मापि च वत्प्रम्। प्रतिप्तवत्रं चेवमेक दिष्टं मताहनि+ ` ॥ कात्यायनः--“ श्राद्धमिमतः कार्य दाहादेकादरोऽहनि । धरवाणि तु प्रकुर्वीत प्रमीताहनि सवेदा "' ॥ भेपक्षिक ध्वनि ध काणि । अतं एवाऽऽद् जातूकण्यः = “ उध्वं त्रिपश्नाचच्छ द्धं मृताहन्येव तद्धषेत् ॥ अधस्तु कारयद्ाहादाहितायद्धिनन्मनः ' इति ॥ # इत ऊर्ध्व--“ प्रतिसवत्सरं वैवभिलनेन चतथ॑वत्सरे शद्धश्रष्धं चिपौरषं विधेयमिति गम्यते ® इति क. च. पस्तकयाः ।
१ क. ख. शक्षयस्थाः । २ ख. ˆइनेनाप । ३ क. ग्घ. शक्षथ्यस्था?। ९६
९२२ अपराकांपराभिधाप्रादिलविरचितटीकासमेता-- [ १ प्रथमः-~ ( श्राद्धप्रकरणम् ९) तथा--"“ द्वाद प्रतिमास्यानि आयं षाण्मािके तथा | पपिण्डीकरणं चवमित्येतच्छ्।द्धषोडशम् » ॥ पाष्मासिके इत्यनेन विदहितयोः भाद्धयोनिरूपणायमाह- ४ एकाहेन तु षण्माप्रा यदा स्युरपि वा तिभिः । न्य॒नः संवत्रश्वैवं स्यातां षाण्मासिके तदा ” ॥ पकनाहम एजाभगाऽदहामयद्ा षण्पासा न्यूनाः स्युः सवत्सरश्च तावत्स ख्यया न्यनास्त तदा षाण्पास्कं भ्राद्् काव इदयः भूविष्यत्पराणे-^“ अक्त्वा षराडरताने कृत्वा वषरातायुतम् । न मुच्यते तु प्रेतत्वाद्यथाऽऽह भगवाञ्शिवः ॥ अर्वागन्दात्पममीतस्य यस्य माप्ताञ्चयोदश्च । श्राद्धं तस्यापि कतैग्यं प्रतिमाप्तं त वत्सरम् ”॥ तथा-““ मताहनि त॒ दातव्य प्रताय सुखामच्छता । मताहनि त॒ दत्तेन म॒च्यते कम॑णोऽङामात् ॥ अस्थिप्ंचयते श्राद्धं पक्षे माधिकानितु। रिक्तयोश्च तथा तिथ्योः प्रेतश्राद्धानि षोडरा ” ॥
( (भ क
रिक्तयो स्तिथ्योरेकेनाहय न्यृने पष्ठ द्वादशे च पास इयथः । तथा च पेगीनासिः- ८ षाण्मासिकाव्दिके श्राद्धे स्यातां पूर्वदयरेव ते । मा्िकानि स्वकीये त दिवसे द्वादशेऽपि च “॥ तथा--^“ तपिण्डाकरणादवाक्ु्याच्छरद्धानि षोडश । एकोहिष्टविघानेन कुयोत्सवाणि तानि तु ॥ ग्रेतपंस्कारकमीणि यानि श्राद्धानि षोड । यथाकाले त॒ कायाणि नान्यथा मुच्यते ततः " ॥ अनेनेदपुच्यते- सपिण्डीकरणे दादश्चाहादो कृतेऽपि मासिकानि परति.
(१
मासमेव कायीणीत्ति । तानि च यद्यप्येको दिष्ानि मेतत्विमोच॑नायानि च तथाऽपि तानि मच्रवन्ति न पुननवश्राद्धवदमन्नकाणि । यदाह पेठीनसिः ४ नवश्राद्धमतिक्रम्य मृनाहनि तु मापिकम् । प्रेतमुदिर्य मन्नैस्तु वत्प्रं निवेपेत्सुतः ”' ॥
१ख चतु षाण्माः। रक च. "सिके काये आब्दिके च कायं ईˆ। ख. सिकराब्दिके । ३ख. च. शचकाथाः। ग्ख.च पिचताः।
आचाराध्यायः | याज्ञवस्क्यस्प्र तिः । ५२३ ( श्राद्धप्रकरणम् ९) अतिक्रम्य समाप्ये््थः । बरह्मपुराणे-"“ नृणां ठु यक्तदेहानां श्राद्धाः षोडश पर्दा । चतुर्थे पञ्चमे चेव नकमैकादसे तथा ॥ तते द्वादशभिः श्रद्धा द्वादश्संख्यया । कतेभ्याः श्ुतितश्ेषां तन्न विप्रांश्च तयेत् ?' ॥ अस्माच पूर्णे मासि मासिकं कायेमिति गम्यते । शङ्ः--“ जदं श्राद्धमश्ुद्धोऽपि कुर्यादेकादरोऽहनि ।
~ ष,
कतुस्तात्काल्की शुद्धिरष्द्धः पुनरेव सः „ ॥ वैदीनसिः-“ सचःशौचेऽपि दापव्यं प्रेतस्थेकादरोऽहनि । स॒ एव दिवपतस्तस्य श्राद्धराय्याप्तमाधिषु ” ॥ [ +अपिशब्दोऽचाश्चौचे सत्यपीति गमयति । | स्स्यपराणम्-“ एकादशोऽहनि तथा विप्रानेकादरैव तु । पुत्रादिः सूतकान्ते तु मोजयेदयुजो द्विनान् ॥ द्वितीयेऽह्वि पुनस्तद्वरेकोदि€ समाचरेत् " ॥ [ #सूतकान्त इति ब्राह्मणस्यैव तद्विषयम्(१) । प्षन्नियैरयशद्राणां तु । ] हृद्ध वसिष्ठः“ सक्तमे च तृतीये च प्रथमे नवमे तथा | एकादशेऽदहि यच्छरद्धं तत्ामान्यमुदाहतम् * ॥ चतुर्णा वर्णानां सामान्यमित्यथेः । तदयशो चकारस्य दत्स्िखाञ्ञ रिरि. सन्ड्याज्ञ््स्षण्व- ^“ चतुणामपि वणोनां सूतकं तु एथक्ए्थक् ? ॥ सूतकमश्चौ चमित्यथंः । एषां मध्ये नवश्राद्धान्याह यमः- ८८ चतुर्थे पञ्चमे चेव नवतैकादशते तथा । यदत्र दीयते जन्तोनेवश्राद्धं तदुच्यते › ॥ तथा--^ यस्य प्ंचयनादर्वागाहिता्चेद्विनन्मनः। अयुगान्मोनयद्विपरास्तन्वश्नाद्धमुच्यते "+ ॥ अनरिः--“' प्रेताथं सृतकान्ते तु ब्राह्मणान्भोजयेदशः । नवश्राद्धनिमित्तं तु एकमेकादशेऽहनि * ॥
किनका धााणयायण मनानि [र
+ एतचिहान्तर्मते न विथते ख. ग, ध. छ. ज. पुस्तकेषु । » धनुशिहान्तग॑तं नास्ति ख. ग. घ, छ. न, पस्तकेषु ।
१ क, च. श्राद्धाः षोडश्या \ २ क. कत्य । ३ क, दन्नं दी" ।
५२४ अपराकौपरामिधापरादिलयविरचितदीकासमेता-- [ १ प्रथमः-- ( ्नाद्धम्रकरणम् ‰ )
एवं च सलैकाद्शादिकानवश्राद्धादाश्चौ चान्तकाय ब्राह्मणभोजनं कमा- न्तरम् । व्यासः“ प्रथमे सप्तमे चेत्र नवमैकादशे तथा । यत्त वै दीयते जन्तोस्तत्वश्राद्धमुच्यते * ॥ बहश्चगरह्यपरिशिष्टे- ^ नवश्राद्धं स्ह दनुः ५ न पुनः प्रत्येकमित्यर्थः। नवभ्राद्धग्रहणं प्रदशनाथेम् । अत एव परचताः- ५ एकादनश्ञाद्याः क्रमश्षो ज्येष्ठस्य विधिवत्कियाः । कयुनकेकश्चः श्राद्धमान्दके त॒ परृथक्प्रभक् ' ॥ अ्वाकप्तवत्तरात्छये कर्थः श्राद्धं समेत्य वै । संवत्सरे व्यतीते तु कयः श्राद्धं प्रथक्ए़यशनू ” ॥ इद्मना--५ नवश्राद्धं पिण्डतं श्र द्धान्यपि च ष।डइश्ञ । एकमेव हि कायाणि संविमक्तघनेरपि › ॥ एकेन उयष्ठेनेत्यथः श्ातातपः-““ एकादशेऽदह्वि यच्छ्राद्धं मातापित्रोस्तु दीयते । तत्समेतेस्त॒ करैन्यं पूर्वं चेव पथक्एयक् › ॥
पर्व पुराणमाब्दिकादिकम् । मरीचिः-““ सर्षरनुमतं कृत्वा उयेषठिनेव तु यत्कृतम् । धनेन चाविमक्तेन स्रव कृतं मवेत् ” ॥ व्याघ्रः-- ^ प्रतस्य प्रेतकायांणि अङ्ृत्वा धनहारकः | वणानां यद्रे प्रोक्तं तदूवतं प्रयतश्वरेत् ,' ॥ तथा--“ देयानि वेदमशुष्यथं नवश्राद्धानि यत्नतः । ततः प्रतविद्ुच्यय मृताहनि तु वत्सरम् + ॥ गरहविशद्धयथंमिति शे मविष्टयमङिकरदप्त्यथम् ।
८८ शौचे तु सूतकं चेत्स्यान्निश्ञाशेप तथेव च । नवश्राद्धानि देयानि यथाकारं यथाक्रमम् ॥ यस्थेतानि न दयन्त एकोदिष्टानि षोडश्च । पिशाचत्वं स्थिरं तस्य दत्तेः श्राद्धशतैरपि १ ॥
घृद्धवसिष्टुः--“ अरुन्ध्वा तु नवश्राद्धं प्रेतत्वाच्च न मुच्यते । अर्वाक्तु द्वादशाहस्य छन्ध्वा तरति दुष्कृतम् › ॥
यख. घ. 'माहिकं।२ख, ग्. घ. छ. न. ममू । श्रो? ।
आचाराध्यायः: ] याज्नवस्क्यस्मरृतिः । ५२५ ( श्राद्धुप्रकरणम् ९) भविष्यत्पराणे-"“ नवश्राद्धं पक्षं च षाण्मापतं माधिकानि च। रोति सतो यस्य तस्याधः पितरो गताः "' ॥ व्यापः-“ द्वादश्चाहे जिपक्षे च षाण्मापे मौिकेऽन्दिके । आ्आद्धानि षोडशेतानि संस्मतानि मनीषिभिः ॥
| करप
षाण्मा्तिकान्दिके श्राद्धे स्यातां पूरवे्युरेव ते " । आश्वरायनपरिशिष्टम्-““ नवश! द्धं दश्ताहानि नवभिश्च तु षड्क्तन् । अतः परं पुराणं स्यात्रिविषं श्राद्धमुच्यते "' ॥ न चनिनैकादश्षाहिकस्य नवश्राद्धत्वं व्यावदते । वचनान्तरैस्तद्धावस्य विहितत्वात् । भविष्यत्पराण-“" नवश्राद्धादिश्राद्धाने यस्यवे न कृतानेस्तः। नाधिकारी भवेत्तत्र माप्तषाण्मासिकाल्दिके " ॥
नकण्यपरिशिष्टात्- प्रेतश्रद्धेषु सर्वेषु न खधा नाभिरम्यताम् । सवस्त्यस्त विसजईइव पङक्त्प्रणवव।नतम् ॥ एकोदिष्टस्य पिण्डे तु अनुशब्दी न युज्यते । पित्ृशग्दं न कुर्वीत पितृहा चोपजायते "” ॥
सपिण्डीकरणात्माक्तनेको दिष्टविषयमेतत् ।
बहदु चगृह्यपरिशिष्टै-“ अप्तगोत्रः सगोत्रा वा यदि ल्ली यदि वा पुमान् । प्रथमेऽहनि यो दयात्सदश्चाहं समापयेत् ॥ सनूदकमधूपं च गन्धमास्यविवानितम् । नवश्राद्धममन्नं चै पिण्डोदकविवनितम् ॥ अनृदकमनध्यंम् । पिण्डोदकमवनेजनम् । वराहपराणे--“ श्वः करिष्य इति ज्ञात्वा ब्राह्मणामश्नणक्रिया ।
गतोऽसि दिन्यरोकं त्वं कृतान्तविहितेत्पिथः ॥ मनप्ता वायुमृतेन विप्रे त्वाऽहं नियोजये ।
पजयिष्यामि मोगेस्त्वामेवं विप्रं निमन््रयेत् ॥
@> > 0
भस्तं गते तथाऽऽदिल्ये गत्वा विप्रनिवेशनम् । दत्वा तु पाद्यं विधिवन्नमस्कृत्य द्विजोत्तमम् ॥
__ ~~~ ~
१. च पष्ष्मासं । २ क. षण्मात्ते ।३क. च. संमताः ४ख, "सिकेऽव्दिः। ५ख. च सपिः । ६ ख, 'तात्ययः । मः । ५ ख, मचे ।
५२६ अपरार्कापिराभिधापरादिदयविरवितर्टीकासमेता-- [ १ प्रथमः- ( श्राद्धप्रकरणम् ९) =,
पादो प्रक्षाल्य तेङेन प्रेतस्य हितकाम्यया । प्रभातायां च शवैयौमदिते च दिवाकरे ॥ कारयित्वा इमश्रुकमं नखच्छेद्रसतः परम् । सापनाम्यञ्चनं दद्याद्धिपाय विधिपुवकम् ॥ गृहणीयादूमिभागे च स्थण्डि तदनन्तरम् । निपानदेद् संगृह्य कतेव्यं स्थण्डि महत् ॥
नदीकटे निवासे वा प्रेतमूमिं विनिदशेत् |
©+ ©»
अक्त्वा भूमिभागं तु निगेतं ये न कुवते ॥ तदष्वनि जगद्धद्रे तदुच्छिष्टं कृते भवेत् । न देवाः पितरस्तस्य गृह्णन्तीह कदाचन ॥ पतन्ति निरये घेरे तेनोच्छिष्टेन सुन्दरि । सतैटं सपन कत्वा गत्वा चेव महानदीम् ॥ तीर्थानि मनप्ता ध्यात्वा तैः स्वमम्यक्षयेह्नधः । एवं इद्धि ततः कृत्वा ब्राह्मणं शीघ्रमानयेत् ॥ आनीतं च द्विजं दषट् कतेभ्या खागतक्रिया । अर्ध्यं पाद्यं ततः कृत्वा इृ्टतुष्टेन माधवि ॥ आप्तनं चोपकस्पेत मच््रेण विधिपूवैकम् ?' ।
तथा--“ उपवेरयाऽऽप्तने मद्रे छनं तन्न प्रक्पयेत् ' । आंवरणार्थं छ तद्राद्यणाय प्रदीयते ।
पश्चादुपानहो दद्यात्पादस्पर्शकरे शमे । संतक्तवाटकां मृमिमपिकण्टकितां तथा ॥ सतास्यति दुर्गाणि प्रेतं दददुपानह । तिरो पचारं कृत्वा घ॑ विप्रस्य नियतात्मवान् ॥ नामगोत्रमुदाहृलय प्रेताय तदनन्तरम् । शीघमाह्वानयेद्ू भं दमंहस्तोऽथ मूते ॥ मन्नः- इमं रोक पारेल्यञ्य गतोऽपि परमां गतिम् । एवमाहाय तं गन्धपुष्पधृषान्पमपेयेत् ” ॥ देवेकः-““ एकोदष्टेषु सर्वेषु ब्राह्मणेभ्यः प्तमुत्पृेत्। ततः कामं तु भूञ्ञीत स्वयं मज्जरमोजने › ॥
१ च. गत्वा। २ के, ध्. च. आवार । 3 ख, ग, तु प्रविश्य भि" ।
आचाराध्यायः ) याज्ञवस्क्यस्मृतिः। ५२७ ( श्राद्धप्रकरणम् ९) एकोदष्टेषु सर्वेष्िति नवश्राद्धाभिपभायम् । ततरावशिष्टमन्नं भोक्तुभ्य एव देयम् । मङ्गरभोजनं सांबत्सरिकैकोदिष्टावशिष्टम् । अतत एवाङ्गिराः- ८ नवश्राद्धेषु यच्छिष्टं ग्रहपयुपितं च यत् । दपलयोभुक्तरिष्ठं च तत्न मुञ्जीत कर्हिचित् " ॥ बहस्पतिः --“ चतुर्थेऽहनि विप्रभ्यो देयमन्नं हि बान्धवैः ।
@ कर क
गावः सवण वित्तं च प्रेतमुदिरय शक्तितः › ॥ ©
चतुर्थेऽस्थिसंचयना ह इयथः । ८ यदिष्ठं जीवतश्वाऽऽपीत्तदयात्तस्य यत्नतः › ।
तस्य जीवत इत्यन्वयः ।
सत्यव्रतः“ प्रातरुत्थाय प्रेत्राह्यणानेकादश्ाऽऽमन्तयापराहं नाना- मक्ष्यान्नर पविन्यिरेकैकमुदिस्य विधिवत्ििण्डदानम् । वासो हिरण्यदास्युपानच्छत्रोदङुम्मदक्षिणाः । गुणवति पात्रे शथ्ाप्रदानं ततः खस्स्ययनादि धमीः प्रवतैन्ते# दशम्ामतीतायामिकैकं तमुद्दिश्य भोजयेत् । तेषमेवै- कसे गुणवते हास्या ।
विष्णुः-“ द्वादशाहं शराद्धं त्वा त्रयोदशेऽदवि वा कुयात्
व्यासः ¢ पुतः पत्नी च वपनं कुयादन्ते यथाविधि ।
पिण्डदानो चितो ऽन्योऽपि कुयादित्थं प्माहितः ' ॥
१ |
तथा-५ अशौचान्तदिने क्षौरं जनन्यां च गुरो तथा » । संस्थितायां जनन्यां गुरौ संस्थित इत्यथः । समृत्यन्तरम्-- ^ नन्दायां मागैवदिने चतुदेशयां त्रिपुष्करे । नवश्राद्धं न कुर्वीत गृही पुत्रधनक्षयात् ॥ एकाददयां तु नन्दायां सिनीवाल्यां गोरदिने । नमस्यस्य चतुर्दर्यां कृत्तिकासु पुष्करे ” ॥ यो नन्दायां निमेः स एकादश्यामेव । शुक्ेऽमावास्यायामेव । चतुदंश्यां ५ त ~ विष (५ क भाद्रपद चतुर्दश्यामेव । जिपुष्करे कृत्तिकास्वेव । रि % इतः प्रमत्यधिकमुपलभ्यते--“इति पिण्डदानं नानाभक्षयान्नरते्िश्रं पिण्डदानं ब्राह्मगेभ्यो सोजनाथे देयं तद्विशेषभाषया पित्र हति कथयस्ति ” इलयेवं क, च. पुस्तकयोः ।
५२८ अपराकीपराभिधापरादिस्यविरचितठीकासमेता-- [ १ प्रथमः- ( श्राद्रुप्रकरणम् ९ ) बौधायनः--“ सेवत्परं प्रेतपत्नी मधुमां ङ्वणानि वरयेत् । अधः शयीत षण्मासानिति मेदधस्यः ” । अघ्राह्मणीतिषयमेतत् । ब्राह्मणी तु सवेकारमेव मध्वादि वजयेत्। प्रचेताः- “^ प्रेतायान्नं सदा देयमञ्दं वृत्तिविषानतः । एकोदिष्टविधानेन सर्वेः पुरैः प्रयत्नतः ॥ निनीयादमनि पूव तु ततः श्राद्धं प्रक्पयेत् । पश्चात्ञ निनयेत्पूवं तसमिन्नेव यथाविधि › ॥ हारीत!-- नाऽऽरिषः प्रतिगृह्णन्ति नान्नं विकिरेत स्वधां निनयेत् । पितुमन्त्रवज॑मशत्पु जपः । प्रदयादक्षिणां तेम्यः सर्वम्यश्वानुपुवैशः | यथाशक्ति प्रदद्याच्च गामृहेमारिकं तथा ॥ नवानि माण्डानिं येष्वन्नं सेस्क्रियते येषु भुज्यते तानि भृक्तवम्दो दयात्? ॥ तथा-- ^ ना्नौकरणमच्राख एकं चाच तिरोदकम् ! ।
क
भक्सपिण्टीकरणान्त एव स्वस्तीच्युक्त्वा नवेषु विसगः।
५ क
« सनुदिश्य हि प्रेताय सवं तत्रेव दीयते "“ ॥ २५० ॥ २५१ ॥ अथ सपिण्डाकरणमाह- गन्धो दकतिरर्यक्त करथांस्पात्रचतुष्टयम् ॥ अष्यारं [पेतपामरेष प्रतपात्र प्रपेचयेद् ॥ २५२९ ॥ यं समाना इतं हास्या रष पूठवदटाच्रत् ॥ एतत्सपिण्डीकरणमेको दिए [स्ेया अपि ॥ २५२ ॥ गन्पैधन्दनादिभिरूदकेन तिरश्च यक्तं पात्रचतुष्टयं मेतादिम्थोऽध्यं दातुं कुयात् । तत्र प्रत्तायाध्यं दा ततपात्रस्थं जं पितामहादिपाजषु [पु ५ ये समानाः ” इति द्राभ्यापनष्रर्भ्यां प्रजापतिदष्टाभ्यां यथाक्रम पितृजाव्- देवतताभ्यां पसिश्चेत् । शेषं तु कम ब्राह्मणनिमच्रणादिं पावेगवदाचरत् । एत. दृक्तम्रकारं पितामहादिद(रे)वत्यं पांवणं परेतद्(द्फवत्य चेका राद्ध सप
ण्ठीकरणसंज्ञकं वेदितव्यम् । च्या अपि चतत्का्य न पुनः पुरषस्यवं । अत्र भविष्यत्पुराणमर्-
५ ख. घ. "समवः 1 २ ख, ्ग्योध्यदानं दया 1 ३ क.ग.थ्ंर्नैः थच. च णंच" 1
आचाराध्यायः ] याज्वर्क्यस्पृतिः। ५२.९ ( श्राद्धप्रकरणम् ९ ) « पू्ाणि करत्वा चत्वारि परयित्वा तिडाम्बमि विष्वेकं पिनपात्रेष प्रतिञ्चेनामगात्रतः “ ॥ श्ोनक१--“ अथ प्पिण्डीकरणं चत्वायेदकपात्राणि । एकं प्रेतस्य
कि _ क क
श्रीणीतरेषां प्रथमं पत्रं त्रिषु पात्रेषु नियोजयेत् ।
५ ® क
समानीव आकूति।रेत्येवमेव प्रथमं पिण्डं [रषु नियानय॑त् । मधुमतीभिः संगच्छतीति द्वाम्यामेव चतूये।ऽनुज्ञपिता मवति ” इति । ब्रह्मपुराणम्- «५ चतुभ्येश्चध्येपाचम्य एकं वामन पाणिना । ग्रहीत्वा दक्षिणेनैव पाणिना च तिरोदकम् ॥ संपजत॒ त्वा परथिवी ये समाना इति स्मरन् । परतविप्रप्य हस्ते त चतमागं जरं क्षिपेत् ॥ ततः पितामहादिम्यस्तन्मन््ेश्च प्रथक्पृथक् । ये समाना इति द्वाम्यां तजर तु समपयेत् ॥ अर्ष तेनैव विधिना प्रेतपात्राच्च पूतरवत् । तेम्यश्चाध्यं निवे्येव पश्चाच्च स्वयमाच॑मेत्+ ॥ पितामहादिभ्य इति वचनासरतश्चब्देनाचिरातीत उच्यते।न तु प्रपि. तामहस्य पितेति गम्यते ८५ अथ तेनैव विधिना दर्ममूटेऽवनेननम् । पितुर्वा तु पिण्डं तु दद्याद्भक्त्या तु पूञ्वत् ॥
ह
कृत्वा पिण्डमथाष्टाङ्गं ध्यात्वा तु वसुभास्वरम् । मुवणरूप्यदभश्च तस्मिनिपण्डे ततच्िघा ॥
कृत्वा पितामहादिभ्यो विधिवन्चैतमपयेत् । संस॒नतु त्वा प्रथिवी वायुरसि; प्रजापतिः ॥
एतं मच््ं जपेद्धक्त्या प्तमानावतंमेव च ।
ये समाना इति द्वाभ्यां पितृम्यः प्रेतमपयेत् । सुवतु स्ततस्तां खी निण्डान्कृत्वा प्रपूनयेत् ॥ अधैपुष्यस्तथा पूपेदपमाल्यानुडेषनेः ।
मुख्यं तु पितरं कृत्वा पुनस्त्वन्यान्यथाक्रभम् ॥
न अत्रं दी्धाभावस्ताषैः 1
१ख.च. क्क त्रिघुपा।२ क षघ्.च, च्वरेतः1 पिः २क.ग. "मातुरः ।* ख. क्रमात् । अः । ६७
५३० अपराकापरामिधापरादित्यविरचितदीकासमेता- [ ? प्रथमः-- ( श्राद्धप्रकरणम् ९ )
अत्र च पितुः पात्रं पिण्डं च पख्यं प्रथमं कुयात् । तथा पितरि मेत-
शब्द भरयुक्त इति गम्यते । पितुः पात्रपिण्डो पितापहादीनां पाजेषु पिण्डेषु
ग्रषप्रव्थाविति प्रतीयते । ततश यं कं्िदुच्यते पितुयः प्रपितामह
। क
स्तदीयौ पातपिण्डौ त्रिधा कृत्वा पित्रादिपात्रपिण्डषु निक््तन्याविति । तदेतद्रचनविरुदधत्वादुपेक्षणीयम्। श्ातातपवचनविरोषश्च ! तथा दि- ८८ व्रेतानामिह् स्वधां य मन्रेश्च नियोजिताः । क्रतार्थास्ते हि संवृत्ताः सपिण्डीकरणे कृते ॥ ्रतत्वाचचेह निस्तीर्णः प्राप्ताः पितृगणं तु ते" इति ॥ प्रपितामह इदानीं क्रियमाणात्सपिण्डीकरणात्तिितत्वं [न] प्रतिपद्यते कितु
पर्वतेवासौ तथा संपन्नस्तस्मारिपतुरेव म्रेतत्व वियुक्तिपूषिका पितृतवभाश्चिः सपि ण्डीकरणसाध्या । पितत्वप्राप्रे प्रयाजनयुक्तं विष्णपुराण-
८ ततः पितृत्वमापन्ने तर््मिनप्रेते महीपते । श्राद्ध्थेमररेषैस्त् तत्पवानचेयेतितन् 1; | न च चतथेपरुषप्रयमखानांणां) पितणां श्राद्धेष्वचनाधकारा अस्त तत्पर भ्योऽनिकारात् । ^ न चतुथ पिण्डं गच्छति '' इत्यादिनिषेषेन्यः । विष्णुः--^“ अव।क्पतपिण्डाकरणात्परत। मवति व मृतः । परेतोकं गतस्यान्नं सोदकुम्भं प्रयच्छत ॥ पितृलोकं गतस्यास्य श्राद्धं श्रद्धासमन्वितम् । पितृलोकं गतस्यापि तस्माच्छ्राद्धं प्रयच्छत ›' ॥ श्त्यादिवचनाथपयांरोचनवराद्रम्यते-- मृतस्य प्राक्सपिण्ड[करणात्कऽ- प्यवस्था विशेषः प्रेतश्चब्दप्रहटत्तानमित्ता मवताति । सपिण्ड (करणादूध्वं तज्न्यः पितश्षनब्दप्ररत्तिनिमित्तमतः काऽप्यातिश्च यस्तत्र जात इति । यत्पनः श्ातातपेनोक्तम्-“ निरुप्य चतुरः पिण्डान्पण्डद् प्रतिनामतः ।
@ अ
ये समाना इति द्वाम्यामाययं तु विभनेत्रिधा इति, यत्त(च) टगाक्षिवचनम्- ^“ चतुर्थं पिण्डमुत्छज्य त्रैधं कृत्वा पिण्डेषु निदयात् "
£ =)
१ ख. घ. छ. ज, पितुः प्रः । २ ग. 0विधिश्। ३ ख “धविधिश्च। * घ. षां यैमंच्रः । ५ च. मश्राश्च ) ६ ख. च. -स्मन्पूते । ७क.घ. च. चतुः । < क. च्छतु। पिः । ९ '्णाद्ः । १० क, च. “वति । सः । ११ ख. दद्ध्यात् >` ।
आचाराध्यायः ] याज्ञवस्क्यस्मृतिः। ५३१ ( श्राद्धमकरणम् ९ ) इति, तदुभयमप्यवचिरातीतपित्रादिपिण्डविषयमेव। तस्य पिण्डस्य पितामहा दिषिण्डिजरयास्मागूध्वं बा दानं विदितम् । तत्र यदा पं दीयते तदाऽसावाचः। यदोध्यं तद्ाऽसावेव चतुथः । ततश्च ‹ आयं तु विमनेत्रिषा ' ‹ चतुर्थ पिण्डमुत्व- ज्य तरेधं कृत्वा इत्यादिवाक्यानि तद्विषयाण्येव । तत्रापि चिरातीतस्य पूप पिण्डोदय इद्यभिपरायेणात्र मख्यं तु पित्तरं कृतवेलयादि पुराणवचनं प्रमाणम् । अत एव विष्णः- ८८ सवत्तरान्ते प्रेताय ततित्रे तत्ितामहाय तत्प्रपितामहाय च ब्राह्मणान्देवपृवांन्मोजयेत् "' इत्युक्तवान् । शरातातपस्तु प्रेतपिण्डस्य पश्चासदेयतामाद- ५ सपिण्डीकरणं श्राद्धं देवपूवं नियोजयेत् । पितूनेवाऽऽशयेत्ततर पुनः प्रेतं च निर्दिशेत् " इति ॥ उश्रानसा च-“ पपिण्डीकरणे विप्रान्मोजयेत्पा्वेणे यथा । पृथक्च कस्पयेदच्नमेको दिष्टविधानतः ” इत्युक्तम् ॥ पुरागेऽपि--“ श्रद्धद्वयमतिक्रम्य कर्व।त त्हपिण्डताम् । तयोच्चिपरुषं पूवेमेकोदिष्टं ततः परम् " ॥ पितापदहयदित्रयदै(दे)बलयं तिपुरुषम् । आचेर।तीतद(दे)वत्यमेको दिष्टम् । अथ सपिष्डीकरणेऽधिकारीं निरूप्यते । तेत्र पुराणम्-- ८८ पुत्र एव सपिण्डत्वं पित्रोरेव समाचरेत् | जरसः प्षित्रनो वाऽपि धम एष सनातनः ” ॥
ॐ र एष यख्यः शाद्ञाथः । पुत्रासंभवेऽन्येषामप्यस्त्यायिकारः । अत एव पेठी- नामेः-- ८८ भ्राता वा भातृपुत्रो वा प्षपिण्डः शिष्य एव वा| सपिण्डीकरणं कु्यात्पु्हीने मृते सति ॥
सपैबन्धुविदहीनस्य पत्नी कुयात्प्पिण्डनम् । अत्विजं कारयेद्वाऽपि पुरोहितमथापि वा " ॥ यु सुमन्तुनोक्तमू--““ सवैबन्धुविहीनस्य पत्नी कुयीदनिन्दित | अथ वा शिष्यप्त्ह्कविगभलय पुरोहितैः ॥ कारयेत क्रियाः सव।; प्रपिण्डीकरणं विना । सपिण्डीकरणं पुत्रैः कार्यं नान्येश्च निश्चितम् " १ख.घ. अ्रधान॑। २ ख. श्य तत्पिताः। ३ख.ग.घ.छ.न, श्यै; । असंः। गख. ग्, ववेऽप्यन्येषामस्य? ¦ ध, छ, °वेऽस्त्वन्येषामप्यधिः ।
[ (>
५३२ अपराकोपराभिधापरादिल्यविरचितदीकासमेता -- [ १ प्रथमः- ( श्ाद्धग्रकरणम् ९) इति, तस्पवासादिवश्ात्सपिण्टीकरणासमय पुत्रे सति वेदितय्यम् । साम- थ्यरामे सति तु कारालययेऽपि पुत्रेणेव कार्यम् । तदुक्तं वायुपुराणे- “ श्राद्धाने षाडद्राऽडपाद्य विदधीत स्रपिण्डताम् । पितुः पुनो विधानज्ञ इति पौराणिका विदुः | श्राद्धानि षोडशादत्वा कुयोन्न त॒ पपिण्डताम् । प्रापितावप्तित पत्रः कालादतिचिरादरपि ” ॥ प्रोपिताचसिते प्रवासरावसाने पत्रोऽतिचिरादपि काखाद्यत्सपिण्डलं कय।[- त्पोडदा ्राद्धान्यदचखा न कुयात्कि त॒ दचवेयथः । यदि तानि भात्रा दिना दत्तानि तदा सपिण्डत्वमेव कुयात् । . त॒था - “ अज्ञानादथवा माहान्न कृता चेत्सपिण्डता | तत्रापि विधिवत्कायं काडादापतिचिरादपि ' ॥ अज्ञानपोहां सकरासागथ्यपलक्षणाथ। | समन्तुः--“' सुतः प्पिण्डीकरणे न कुय।चदं मोहितः । यावज्ञीवतिं दुःखां खतो नरकमाप्रयात् › ॥ सुतग्रहणमधिकारिमात्रोपरक्षणाथम् । वैरदीनसि;ः--“ नवश्राद्धं सपिण्डत्वं श्राद्धान्यपि च पडद्च । एेनेव तु कयांणि संविभक्तधरेष्वपि ॥ विभक्तेस्तु एथकायं प्रतिप्तवत्सरादिकम् । एकेनेवाविभक्तेषु कृते स्वस्तु तत्कृतम् ” ॥ कालयायनः--“ पितामहः पितुः पश्चात्पञ्चत्वं यदि गच्छति । पोत्रेणेकादराहादि कतेग्यं शाद्धषोडशम् ॥ न तत्परेण कतंग्यं पुत्रवांश्वेतिपतामहः। पितुः सपिण्डतां कृत्वा कुयःन्मासतानुमातिकम् ॥ अपस्कृतो न सस्कार्यै पूते पौचप्रपौत्रकैः।
0 ¢^ क
[पतर तच स्स्क१) दति कल्यायन।ऽत्रवात् ॥
(न
असंस्टृतावसपिण्डितौ पितामहूमपितामहो पौत्रेण पपौत्रेण च न
१ च, 'दाऽऽपाद्य । २ क, ग, “इनम्. । पि ।
जाचाराध्यायः ] या्ञवरक्यस्मृतिः। ५३३ ( श्राद्धप्रकरणम् ९) संस्कायों न सपिण्डनीयाविलर्थः । एतच्च मलासने सपिष्डीकरणकर्परि साति द्रष्टव्यम् । असति तु पात्रादिः कुयादेव सपिण्डत्वात् । पापिष्ठमपि शद्धनेति परत्तितादिव्यतिरिक्तविषयम् । तथा च सपिष्डीकरणानुषट्ौ बेजवापः “ आमेराक्तपतितभ्रणघ्नान्ख्लोरमिचारिण अतिदेशः सपिण्डनम् । गातमः-- ^“ पापकभिणो न पसजरन्खियश्वामिचारिणीः + | यथ पतितानिलयधिडल्याऽऽह् इद्ध याज्ञवर्क्यः ^“ सपेविप्रहतानां च दृङ्गिदंष्िपरतपैः । आत्मनस्त्यागिनां चेव श्राद्धमेषां न कारयेत् " ॥ [ # श्राद्धमोष्वदेदिकादि । ] छागखेयः--“ चण्डारादुरकात्पपाद्राद्यणादैयुतादपि । दंष्टिम्यश्च पडाम्पश्च मरणं पापकर्मिणाम् ॥ उदकं पिण्डदानं च प्रतेम्या यस्प्ररीयते | नोपतिष्ठति तत्परवेमन्तरिक्चे विनयति " ॥ + तर मेतत्वविपोक्ष उदपिण्डदानादिपाप्नो चोपायमाह--- « नारायणबदिः कार्यो छोकगह्मयाच्रः ॥ ततस्तेम्योऽपि दातग्यमन्नमेवं सदक्षिणम् "। तत इति नारायणवबदिकरणादनन्तरमिल्ययथः 1 खद्धयाज्ञवस्क्यः-“ नारायणं समुद्य रिवं वा यत्प्रदीयते । तस्य राध्यावहं चैव तद्धवेत्र तदन्यथा ” ॥ सग्रहात्--“ भतमु'देरय यत्काय कुयान्नारायणाय तत् । हरिवाय वादकश्राद्ध्पेण्डानवपणारकम् " ॥ यमः-- ^“ चण्डारस्तु इता ये च शुङ्गदष्टूसरपपः। श्राद्धमेषां न कवग्यं ब्रह्मदण्डहताश्च ये ॥ मह् परातकिंनां चैव तथा चेवाऽऽत्मघातिनाम् । उदकं पिण्डदानं च श्राद्धं चैव तु यत्कृतम् ॥ नोपतिष्ठति तत्सर्वे राक्षतैरविप्रदुप्यते ” ।
+ \
7नातिदिशेत् ' ।
# एतत् क. च. पुस्तकयोरेव विद्यते । > एतद वतरणं वियते क. च. पुस्तकयोरेव ।
॥ ॥ 1 <© कन्न © ©
१क, च. शरणे क । ख. शरणं क २क. ण. घ्, -रस्तप
५३४ अपराकोपराभिधापरादियविरचितरीकासमेता -- [ १ प्रथमः ( श्राद्धप्रकूरणम् ९)
+ क
स्पत्यन्तरम-“ वियुद्धानृपविप्रम्बुराङ्कदंष्रयभिषातिताः ॥ वृथोत्पन्नमहाङ्कीवत्रतिनो नोदमाजनाः » | उदभाजना अर्ध्योदकसंसगंभाजना इत्यथः | तथा--““ बाह्यणादिहते ताते पतिते सङ्गवा्भते ॥ व्युतक्रमाच्च मृते देयं येम्य एव ददात्यप्तौ " । सङ्गवजितो भक्षः स्मृखन्तरात्--“ स्वेच्छया मरणं विप्र शङ्किदंष्टिसरीस्यैः ।
2 र १
सन्त्यान्यजविषोट्न्धेरात्मना चेव ताडनैः ॥ सपूणपतेगा्ाणां विषादाकषेतोऽथ वा । नटाथिश्चभ्रपातेश्च निराहारादिभिस्तथा ॥
येषामेव भवेत्ते वै कथिताः पापकर्मिणः । पाषण्डमाधरिताश्चेव महापातकरिनस्तथा ॥
ल्ियश्च वउ्यभिचारिण्य आरूढपतितास्तथा ।
न तेषां स्नानप्तस्कारो न श्राद्धं न पिण्डनम् ॥ श्राद्धानि षाडश्चाक्ताने नान्यान्यापे भवान्ति हि |
निरादारत्वपन्र रोषवश्नात्पापिपद्कारं न पुनदारिचमावात् । आददप- तिता दृश्चदिनाभ्यन्तर एव मृता योषितः।
८८ वैतानं प्रक्षिपेत्तोये गृह्या च चतुष्पथे | पात्राणि दाहयदम्मो यजमाने वृथा मते" ॥
साज्रक पापकमणात पठः ।
५ पणे संवत्सरे तेषामथ कायं दयाढ्मिः | एकादशी समापा शृङ्पक्षस्य वै तिथिम् ॥ विष्णुं यमं च सपूल्य गन्धपुष्पादिभिस्तथा । दश पिण्डान्धृताम्यक्तान्दरभषु मधुप्तयुतान् ॥ यज्ञोपवीती सतिान्ध्यायन्विष्णुं यमं तथा । दक्षिणामिमुखस्तृष्णीमेकेकं निवैपेत्त वम् ॥ उद्धत्य नियतः पिण्डांस्ती्ाचम्भापि निक्षिपेत् । क्षिपेस्तान्कीतियन्नाम गोरं त मतकस्य त॒ ॥ पुनरम्यच॑येद्विष्णं यमं कुपमचन्दनेः |
क,
धूपद। पश्च ग॑तद्यमक््यमज्यप्तमान्वतः ॥ 1 ११५. ख. च, दरोवृषविः 1 र्ग. ष. हि।वैः।३क. च, द्दकरं। ४क. तान् ।
आचाराध्यायः ]
याज्ञवरंक्यस्परतिः ।
( श्राद्धप्रकरणम् ९)
ततश्चोपवसेदह्धि विप्रांश्चैव निमश्रयेत्। कुखविद्यातपोयुक्तान्हपशषीखप्तमन्वितान् ॥
नव प्प्ताथ वा पश्च स्वप्तामथ्यानुपारतः । अपरेऽहनि प्रापे मध्याहे सुप्तमाहितः ॥ विष्णोरम्यर्चन कृत्वा विप्रांस्तानुपवेश्चयेत् । उदख्छखान्यथाग्येषठं पितृरूपमनुस्मरन् ॥ मनों निवेदय विष्णो च सर्वं कुयादतन्धितः। आवाहनादि यत्प्रोक्तं दैवपूर्व तु तद्धवेत् ॥ तप्राञ्ज्नात्वा ततो विप्रास्तरत प्रष् यथाविधि । हविष्यप्यञ्ञनेनेव तिरादिसदहितेन च ॥
एवं पिण्डान्प्रददयादरं देवं रूपमनुस्मरन् । प्रथमे विष्णवे दद्याहूह्यणे च शिवाय च॥ यमाय सपरिवाराय चतथ पिण्डमुत्सनेत् । मते सकील्ये मनसा गोन्नपव ततः परम् ॥ विष्णोनांम गृहीत्वेवं पश्चमं पृवेवात्छषपेत् । विप्रानाचामयित्वा तु दक्षिणाभिः पमचयेत् ॥ एकं वृद्धतमं विग्रं हिरण्येन प्रपूनयेत् 1
गवा वख्रेण मम्या च प्रेतस्य मनप स्मरन् ॥ ततस्िछाम्भो विप्रास्त॒ हस्तेदं भ्तमन्वितेः । क्षिषेयुगोचमुदिदय नाम बुद्धो निवेदय च ॥ बहिर्गत्वा तिखछाम्भस्तु तस्मे दद्यात्समाहितः मिन्रबन्धुजनेः साध पश्वाड्ुञ्लीत वाग्यतः ॥ एवं विष्णमते स्थित्वा यो दद्यादात्मघातिने । समद्धरति तं क्षिप्रं नात्र काया विचारणा ' ॥
वायुपुरयणे-“ शष्चपक्षे तु द्वादरया कुयाच्छद्ध तु नत्सरम् ।
द्रादशाहनि वा कयाच्छुष्े च प्रथमेऽहनि ॥
स्थृत्यन्तरम-- यदेव शुष्यति प्रता नरायणनदा ईत ।
१ क, च. "पूर्वम? । २ क. “न श्यज । २ ध. दशेऽद् ।
देव पापनिर्भृक्तः क्रियाहो जायते तु प्तः ॥ तदैव स्मरणं तस्य यस्मिन्नहनि शुध्यति । सुतेरन्नप्रदानेन विष्णोः संस्मरणक्रमात् ॥
५१५
[$~ 4.
९३६ अपराकापराभिधापरादियविरवितदीकासमेता -[ १ प्रथमः-- ( श्ादप्रकरणम् ९) यो ददाति क्रियापिष्डं त्ते प्रेताय वै सुतः। तस्थवाश्चौ चमुदिष्टं उयहमेव न संशयः ॥ विष्णुश्राद्धपमा्षो तु त्रयोदरयां दिनत्रयम् । आशौचं पिण्डदः कुर्यान्न तु तडन्धुगोच्चजाः '' ॥ एवै च प्रतिषिद्धश्राद्धानां मध्ये केषांचिद्रासघातकादीनां नारायणच- छिरुक्तः ! तत्र ये विधित आत्मानं घातयन्ति तेषां न श्राद्धप्रतिषेधो नापि नारायणबखिविधिः। विधिनिषेधविरोषतोऽप्रतिषिद्धस्य चाप्रयवायङरत्वात् । प्रलवायकरणस्य मरणस्य श्राद्धमतिषेधादि निमित्तता । तथा च ब्रह्मगमेः- ५ यो जीवितुं न शक्तोतिं महाग्याध्युपपीडितः। सोऽम्युदकमहायाचां कुरवन्नामत्र दुष्यति ? ॥ विबस्ान-- “ स््वन्द्रियविरक्तस्य वृद्धस्य कृतकमेणः । व्य(पितस्येच्छया तीर्थं मरणं तपप्तोऽधिकम् ' ॥ तथा गार्ग्योऽपि शृहस्थपधिदयाऽऽइ-- ८८ महाप्रस्थानगमनं ज्वखनाम्बुप्रवेश्लनम् । शरगुभपतनं चेव वृथा नेच्छेततु जीवितम् '› ॥ भृगुः पर्वतकटकः । टथा धमीनुष्ठानशून्यम् । मुस्त बानप्रस्थमपि- त्याऽऽद--- ८५ अपराजितां चाऽऽस्थाय जनेदिशमनिद्यगः । आनिपाताच्छरीरस्य युक्तो वायनिराशनः ” | अपराजिता पूरवोत्तरेशानदिक्तामाशरीरपातादङ्टिं नरर्मनिकं वा भक्ष यन्समादितो व्रजेत् । ८ आप्तां महपिचर्याणां लक्त्वाऽन्यतमया तनुम् । वीतशोकभयो विप्रो ब्रह्मभूयाय कल्पते ” ॥ नागसर्षहतं भ्रति कायंविशेष उक्तः स्मृलन्तरे-- ५८ प्रमादादिच्छया वाऽपि नागाद्भा स्पतो मृतः । पक्षयोरमयोनौगान्पञ्चमीषु प्रपूजयेत् ॥ कु्यातिपष्टमयां डेखां नागभ्रतिङ्कतिं मुवि । अर्चयेत्तां क्तः पुष्पैः सुगन्धेश्वन्दनेन तु ॥ प्रद्याद्धपदीपौ च तण्डुलाश्च सितान्शिपेत् ।
५ क भ
आर्ममिष्ठं तथेवा्ं क्षीरं च विनिवेदयेत् ॥
१ ख. “त्र म॒ह्यति। २ क. घ. 'मपिषटं ।
आचाराध्यायः ] याज्ञवटक्यस्परतिः । ५५३७ ( श्राद्धप्रकरणम् ९)
उपस्थाय वदेदेवं मश्च म॒श्चाम॒कं त्विह ।
मधरं तिने ददय!देवमञ्दं समाचरेत् ॥
सौवणं शक्तितो नागं तते दद्याह्िजन्मने ।
गां सवत्सां ततो दद्यादियाज्ञा गारुडी तथा ॥
यथाविभागं कर्माणि नागार्थं यत्नतो नरः।
द्विनाच्विमोक्षयित्वा तु स॒प्रीताः सन्तु पन्नगाः ” ॥ षट्निक्षन्मतात्-“पितुः पुत्रेण कतव्य न कुर्वीत पिता सुते ।
अतिस्नेहेन कूर्वोत सपिण्डीकरणं विना ” ॥
ब्रह्मपुराणे --““ मृते पितरे यस्याथ विद्यते च पितामहः। क क
तेन देयाञ्लयः पिण्डाः प्रषितामहपुवंकाः ॥ तेभ्यस्तु पैतृकः पिण्डो नियोक्तव्यस्तु पूकवत् । ¢
मातयेथ मतायां च विं्यते च पितामही ॥ प्रपितामहीपुवकं तु कायस्तत्राप्ययं विधिः "' । यत्त॒--““ ब्युतरमाच्च मृतानां तु नेव काया सपिण्डता ''
शति वचनं तन्मातापित्व्यतिरिक्तप्रेतविषयम् । छन्दोगपरिरिष्टे कालयायनः- ८ न योषिभ््यः पथग्दद्यादवपतानदिनाहते । स्वभतृपिण्डमात्राम्यस्तृतिराप्तां यतः स्मृता ” ॥ तथा--““ पितामहः पितुः पश्चात्पञ्चत्वं यदि गच्छति । पौत्रेणेकादशाहारि कतेभ्यं श्राद्धषोडशम् ॥ नैतत्पोतेण कर्तव्यं पुत्रवांश्ेत्वितामहः पितुः सपिण्डतां कृत्वा कुयान्मापतानुमासिकम् ॥ असंस्कृत न संस्कार्यो पूर्व पौत्प्रपोत्रकेः । पितरं तत्र संस्कर्यादिति कात्यायनो ऽजवीत् ॥ पापिष्ठमपि शुद्धेन श्द्धं पापकृताऽपि वा । पितामहेन पितरं सस्छुयारिति निश्चयः " ॥
र्यौ पितामहौ यत केनापि निमिततेनासंस्छृतावदृतसपिण्डीकरणां तत्रापि
१.५
ताभ्यां सह पितरं सस्छयात्सपिण्डयेदिदयथः । बाजसनययज्ञपाशः
~ -~-~------~-~-------~---~ ~~
क, ख. गद्विजोत्तमे।गां। स्क, सं. ग, च, छ. नियतो । ६ (4
५३८ अपराकोपराभिधापरादियविरवचितदीकापमेता-- [ १ प्रथमः-
( श्रद्धभ्रकरणम् ९ ) ५ होमान्तः पितृयज्ञः स्याजीवे पितरि जानतः ।
पितरं भोजयित्वा वा पिण्डौ निष्रणुयात्परौ ॥
येभ्यः पिण्डं पिता दद्यात्तेम्यः पु्ोऽपि दापये |
जीवे पितरि नो दचादिलयेषा नेगमी श्रुति; ॥
वेतितामहो यस्य पित्ता चान्तसितो भवेव् |
4 = [क
पितुरेकस्य दातन्यमेवमाहूमनीषिणः ॥ यस्य प्रमीतो द्धौ स्यातां जीवेच्च प्रपितामहः | पिण्डो नि्णयातप्नौ म।जयेत्परपितामहम् ” ॥ पट्भिरान्मतात्-““ पित्रा श्राद्धं न कतं पुत्राणां च कैथंचन । भात्रा तु नेव कतव्य अ्रतूणां च यवीयताम् ” ॥ दृद्धवािष्ठः-- ५ यतीनां तु न सेस्गैः कर्तम्पोऽन्र सुतैः सदा । त्रिदण्डम्रहणादेव प्रेतत्वं नोपपद्यत ॥ दण्डापूपिकान्यायेनैतन्भन्त यम् । यस्य मरतत्वं नास्ति तस्य मरणेऽशौच- ङ्क केति । प्रजापतिः-“ सपिण्डीकरणं न स्याद्यतीनां चैव स्दा। अहन्येकादरो प्राप्ते पावेणं तु विधीयते" ॥ बृहस्पतिः“ नवश्राद्धं यतेन स्यात््पिण्डीकरणं तथा । अहन्येकादरो प्रपते कुयात्तस्य तु पार्मणम् ? | अन्न नवश्रादधग्रहणपरेषमेतत्वविगुक्त्यथकर्मोपलक्षणार्थम् । तथा च श्रातातपः- ^ एकोदिष्टं जडं पिण्डमशौचं प्रतप्रत्कियाम् | न कुयात्पाक्णादन्यद्भ्मीमृताय भिक्षवे » ॥ ब्रह्मी भरतो ब्रह्माहमस्मीत्युपासकः । अथ काठाः । तत्र भविष्यत्पृराणम्- ८५ सपिण्डीकरणं कुयाद्यनमानों ह्यन्चिमान् । अनाहिताभ्रेः प्रेतस्य पूर्णेऽब्दे मरतषम | निरः सहपिण्डत्वं पितुर्मातुश्च धर्मतः । र्णे संवत्सरे कुय।दवृद्धिवा यदह्वे ||
म 0.8 1
१क.ख. त् +न जीवति पित्रे द्" । ग. न जीवतिठको द०। २क.च. निद्ृणु"। दक, कदाच । भग, ध. ते+ अ ५ ख. भिकन्याः। ६ क. च. त्त् | भर्तुर ।
आचाराध्यायः ] याज्ञवरक्यस्प्तिः। ९३९, ( श्नाद्धप्रकरणम् ९ ) कतुरुदेश्यस्य च निरभरित्वे निमित्ते कारोऽ नियम्यत तस्य कमङ्ग- त्वेन विधेयत्वात् । यत्तु कारे कप विधीयते न कर्मणि काट इति न्यायरवि- दवचनं तदनुपादेयत्वाभिपायम् । न पुनरबिपेयत्वपरम् । तथा सति तस्याङ्कतवं न स्यात् । न ह्यविहितमङ्ग भवतीति । इदधिरभ्युदयः । उशना--““ पितुः प्पिण्डीकरणं वाधिके मतवत्परे । आधानाद्यपस्प्राप्तवेतसपरागपि वत्सरात् " | टपुहारीतः- ५ भत्ता वा भ्नत्पुत्रो वा पस्तपिण्डः शिष्य एव वा | सहपिण्डक्रियां कृत्वा कयादभ्युदयं ततः ” ॥ स॒मन्तुः--“ अनस्तु यदा वीर भवेत्कुयात्तदा गरही । प्रतशवेदभिमांस्तु स्या्रिपक्चे वै प्षपिण्डनम् ” ॥ अन्नापि पूषेवत्काखनियमः । अनभ्रियंदा श्री मवेदिलन्वयः । भराद्ध. भृतां गृही । तथा--“ यजमानाऽिमात्राजम्प्रेतश्चान्चिमान्भवेत् | द्वादशाहे मवेत्कायं सपिण्डकरणं सुतैः ? ॥ जाबाछिः--“ पपिण्डीकरणं कुयापर्व दरोऽञचिमान्ुतः । परतो दर्षारात्रस्य पूर्णेऽब्दे तु तथा परः " ॥ द्शरात्रग्रहणमशो चकाटोपरक्षणायेम् । कालययायनः-“ एकादशाहं निवेलयं पुर्वं दर्शायथाविधि । प्हुवीताश्चिमानिविप्रो मातापित्रोः सपिण्डनम् " ॥ हारीतः--“ या तु पूवंममावस्या मृताइाद् शमाद्धवेत् । सपिण्डीकरणं तस्यां दुयौदेवं सुतोऽञचिमान् ॥ नाप्तपिण्डयायिमान्पु्रः पितृयज्ञं समाचरेत् । न प्वेणे नाम्युदयं कुर्वन्न मते फलम् ॥ अस्ति हि पुत्रिकापत्रस्य पावेणश्राद्धे मातुर्देवतासम् । ८८ मातुः प्रथमतः पिण्डं निवेपेतपुत्रिकाघूतः इत्यादिवचनात् । इतरस्यापि माता पावंणश्राद्धादौ पितृषनप्चिुपैतीति गम्यते । उक्तं हि- ८५ स्वेन म्रा समं श्राद्धं माता भुङ्क्ते स्वधापमम् । पितामही च स्वेनेव स्वेनेव प्रपितामही "' इति ॥
$ च, विधीयमानत्वाः ।
८५४० अपराकीपराभिधापरादिलयविरचितरीकासमेता- [ १ प्रथमः- ( श्राद्धप्रकरणम् ९ ) न चानुदश्यमानायास्तत्सं भवतीति साऽप्युदेश्या । उदेशे च सा सह-
भावेनैव निविङ्ते न युख्यत्वेन । तेनो त्पत्तिशिष्टेऽपि पि्रादिदेवतात्वे स्ीणा- मपि देवतात्वमविरुद्धम् । ततश्च पराग्दश्चान्मातुरपि सपिण्डीकरणविधानं युज्यते । एवं धाद्धेषु सपत्नीकाः पित॒पितामहपपितापहा उदेश्या इत्यपि सिद्धम् । सपिण्डीकरणं कतेग्यमित्यनुषत्तो विष्णुः- ८ मन्रवजं हि रुद्राणां द्रादशेऽद्वि "। अमावास्याश्राद्धकारिशूद्रविषयमेतत् । वचनबरादश्ञोचमध्य एव शाद्ध- करणम् । एवं च साभिकस्य कते; सपिण्डीकरणकालास्चय उक्ता भवन्ति । द्रादश्चाहः । तथाऽ चान्तपरथमद्श्चयोमेध्ये किमप्यहः । तथाऽक्ौचानन्तरं प्रथमो दशे इति । अनत्रेसतु चत्वारः कालाः । यदाह गोभिकः- “८ पूरी संवत्सरे षण्मापे पक्षे वा यदहवां बृद्धिरापयेत ” । वेदीनसि पेण्डीकरणं पज; पितु; कुर्वीत योऽिमान् | अनस्तु क्रिया नान्या एकोददिएाहते कचित् ' ॥ एतद नमेः संवत्सरान्ते सपिण्डीकरणं करिष्यतः प्रथमं वत्सरविश्राद्ध- विषयम् । हृद्धवसिषटः--“ श्राद्धानि षोडशादत्वा नेव कुयात्सपिण्डनम् । तद्धानौ तु कते प्रतः पितृत्वं न प्रप्ते ” ॥ एतदपि पूरेण समानविषयम् । विषयान्तरे तु छोगाक्षिराद-- ` «५ यस्य स्ंवत्सराद वौक््पिण्डाकरणं मवेत् । माक्षिकं चोदकुम्भं च देयं तस्यापि वत्सरम् ” इति ॥ यत्त हारौतोक्तम्-““ मुख्यं श्राद्धं मापि मापि अपयाप्तावृत्तं प्रति द्वाद- श्राहन वा माज्या एकाहं द्वादश्ापिवा इति, तदसमथविषयम् । अपटृष्येत्यतुषटत्तावादोरना-- ^“ बृद्धिश्राद्धविहीनस्तु प्रेतश्राद्धानि यश्चरेत् ।
भ कि = क
म श्राद्धा नरकं धरे ।पिताभः सह पच्यते ॥
अनुपजातायां बद्धौ यः मरतश्राद्धानपकर्षेदिलथः । समथेविषयं चैतत् । शराव्यायनिः
8.
^ प्रेतश्राद्धानि सवाणि सपिण्डाकरणं तथा |
अपकृष्यापि कुवीत. कतुं नान्दीमुखं द्विजः; ॥
१ क. च “हृदृयत उ 1 २क. ख, कतेरनादी
आचाराध्यायः 1 याज्ञवरक्यस्प्रतिः। ५४१ ( श्राद्धप्रकरणम् ९ ) अथ मात्रसप्िण्डीकरणम् । तत्र द्शातातपः- ८ मातुः सपिण्डीकरणं कथं कार्ष सुतेभवेत् । पितामह्या संहैवास्याः सपिण्डीकरणं स्मतम् ” ॥ गाग्ब;ः-- ^“ पदेवेकेन कतैभ्यं सपिण्डीकरणं लयाः । सा मृताऽपि हि तेनेकयं गता मच््राहुतिव्रतैः ” ॥ सुमन्तुः--“ पिता पितामहे योज्यः पू वत्सरे सुतेः । माता मातामहे तद्रदित्याह भगवाञ्शिवः ॥ यम\-- “८ जवत्पिता पितामह्या मातुः कुयौत्पिण्डनम् । प्रमीतपित्रकः पित्रा तपिच्रा पुत्रिकासुतः " ॥ तततित्ना मातुः पिज्ेयथेः। पितुः पितामह्या धामावे व्यवस्थामाह शातातपः- ५ स्ता याऽनुगता नाथं सा तेन स्ह पिण्डताम् । अरति खगेवापतं च यावदामूमिपं्वम् " इति ॥ एवं च सलयन्वारूढविषये जीवन्दयामजीबन्यां वा पितामह्या पित्व सह् मातुः सपिण्डनं कायम् । अन्यदा तु तत्पित्रा पितामह्या वेति सिद्धम् । यद् पनः मेते पितरि तेनेव सपिण्डनं स्यात्तदाऽन्वारूढ विषयं वचनमनथकं भवेत् । तस्य त्वन्वारूढा मर्व सह सपिण्डनीयेति नियामकल्नाथवचखे सति प्रमी. तपिवृकः पिजेतिव चनं न निवमपरं शक्यते वक्तमियनियमास्द्धिः । यत्त- «५ मते पितरि मातस्त न कृषात्सह्।पेण्डताम् । पित्रेव प्तपिण्डत्वे तस्या अपिं कृते भवेत् " इति, तचेत्सप्रढं स्यात्तदाऽऽपद्विषयतया नेयम् । टधषहारातः--“ पृत्रंणव तु कतव्य स्तपिण्डकरण ्लयाः | परुषस्य पनस्त्वन्ये अ्रत्पत्रादयाऽपे य: ॥
माकेण्डेयपुराणम्-“ स्रीणामप्येवमेवेतदेकोदिष्टमुदाहृतम् । , सपिण्डीकरणं ताप्तां पुत्राभावे न वियते › ॥ न, क) भरैरमाव एतत् । यदाह पेठीनसिः- ¢ अपुत्रायां मृतायां तु पतिः बुयात््पिण्डनम् । श्श्चवादिभिः सहेवास्याः सपिण्डीकरणं मवेत् "' ॥
१ ख. %पिष्डीकरणम् । भः । २ख ^रिनैः। घ. रि नैवष्ह पिः । ३ सख. ध. च. "तदन्वाः । ४ क. च. स्तवेन सदाथ । ५ क. च. ते । तद्युत्रासम ।
५४२ अपराकोपराभिषापरादिलयविरचितदीकासमेता-- [ १ प्रथमः- ( श्रद्धप्रकरणम् ९) शातातपः-- ^“ तन्मात्रा च पितामह्या तच्छध्रवा तु सपिण्डनम् । आसुरादिविवाहेषु विन्नानां योषितां स्मृतम् » ॥ तन्मात्रा मातुमात्रेयथः । पितामही च मातुरेव 1 अथ मातुरगो्निणंयः । तज ब्हस्पतिः- ५ मतुगेत्रिण नास्ना च मातुः क्ूर्यात्सपिण्डनम् | तृष्णीं दपतिपिण्डम्यां कुशेरन्तरथन्यितृन् » ॥ अन्तरय॑स्तिरोदधानः। श्षातातपः--“ क्यार वेण दो हि्ो मातुडेनावनेननम् । पिण्डनिवेपणं चेव मातुर्मातामहस्य च » ॥ अवनेजनं जटदानम् । यदाह रोगाक्षिः-- ५ मातामहस्य गोत्रेण मातुः पिण्डोदकक्रियाम् । ुर्वीत पुश्चिकपूत्र एवमाह प्रैनापतिः ” ॥ माकण्डेयः-- ^ बाह्यादिषु विबहिषु या तूढा कन्यका भवेत् । भर्तगोत्रेण कतैव्यास्तस्याः पिण्डोदकक्रियाः ॥ आसुरादिविवाहेषु पितृगोत्रेण धर्मवित् " । मातुः पिद्गोत्रेणेलयथंः । व्यासः--“ प्या सहेकता तावद्यावत्पत्रो न जायते ।
क ८
पत्रिकायाः सुतोत्पपो तस्येकत्वं नवतते ” | २५२॥ २५३ ॥ अवक्सपिण्डीकरणं यस्य संवर्सराद्धवेद् ॥ तस्याप्यन्नं सोदकुम्भं दयाहषे हिजन्मनें ॥ २५९ ॥ संबत्सरादवांगिति संबन्धः । वर्षमियलन्तसंयोगे द्वितीया । यस्यापि मतस्य संवत्सरपूतः परमेव द्रादशाहादौ सपिण्डीकरणं मवेत्, तस्यापि संव- तसरं यावरसोदकुम्भमन्नं द्विने दशात् । तस्येति षष्ठी चतुध्ये्थं द्विजन्मन इति चतुथी सम्यक्संमदानाथां । दव्या्संबस्सरं द्विज इतिपाठे सप्तमी यथाथा, भाद्धे बाह्मणस्याऽऽहवनीयायंत्वात् । संबत्सरमिति चालन्तसंयोगे द्वितीया । अतः संवत्सरं यावत्मयदहमननं देयम् । तथाचाऽऽपस्तम्बः- ८८ यस्य संवत्परादवाक्तपिण्डीकरणं कतम् । अन्दरमम्बुषटं इद्यलप्रत्यहं त्वन्नपंयुतम् ' ॥ ध
१ ख. ण्डानां क्? २ क. घ. च. छ. ज. बृहस्पतिः । ३ क. “तौ पले ०। ४ ङ. "यात्स वत्सरं द्विजे ।
आचाराध्यायः ] याज्ञवत्वयस्मृतिः। ९५४३ ( श्राद्धभ्रकरणम् ९)
य्टघुहारीत आह -““ सपिण्डीकरणे वृत्ते पथक्रत्वं नोपपद्यते । परथक्त्वे तु कते पश्चात्पुनः कायां सपिण्डता ” ॥ शातातपः-““ सपिण्डीकरणादध्वं यत्र यत्च प्रदीयते । तत्र पावेणवच्छराद्धं ज्ञेयमम्युदयाहते ” इति ॥ तस्यायमपवादः । तस्याप्यन्नं सोदकुम्भमित्येकवचनश्रवणात् । अपिक्ञब्दा- स्संबत्सरान्ते सपिण्टीकरणेऽप्येतत्कायम् ॥ २५ ॥ अप्रपत्यपवादमाद-
मताहनि तु कर्तव्यं प्रतिमापं त॒ वर्सरम् ॥
प्रातप्वत्सर चवमादयमेकाद्शंऽहनिं ॥ २4९4 ॥ यन्भ्रताहनि संवत्सरं यावत्पतिमासं यच तज्रबाहनि प्रतिवषे यच्चाऽऽद् यच्चैकादशेऽहनि श्राद्धं तदेवं कायम् । एकोदिष्टविधानेनेयथः। आद्यशब्देन नवश्राद्धान्यच्यन्ते । मासिकानामान्दिकस्य चंकादिष्त्वं न निद पावणवद्धा- स्यापि विधानात् । यदाह जात्ूकण्यः ८ पितुः प्तिगिणस्थस्य कुयात्पावेणवत्सुतः ।
~ ® न
प्रत्यब्दं प्रतिमासं च विधिज्ञेयः सनातनः ”॥ पितृगणस्थः सपिण्डितः । तज माप्तिकेषु [न] व्यव्स्थितविकटपा व्यवस्था- कापभावात् । अत एवाऽऽह् कालयायनः- ८८ प्पिण्डीकरणादृष्वं न ददयात्प्रतिमासिकम् । एकोदिष्टविधानेन दयादित्याह शौनकः ” ॥ अतरैकोदििष्टविधानेन मासिकं दथादिलेकः कर्प उक्तः। न दच्यादिंलयपरः साँबस्सरिकश्राद्धे तु उ्यवस्थितविकर्पः। तत्न कषेत्रजोरसपुत्रिकापुज्राणाम- भिमं पार्ेणव्चे व्पवस्थापकम् । तथा श्राद्धोदेशयस्यामावास्यायां मेतपक्ष वा मरृतत्वं यतित्वं वा येन केनचित्करियमाणस्य श्राद्धस्य पा^णवग्यव- स्थापकम् । शस्रहतभाद्धस्य कृष्णचतुदेशयां क्रियमाणत्वं सवमेव कतार प्रले- कोदिष्टत्वन्यवस्थापक्रम् । तथा कतुरुदेश्यस्य वाऽन्नं तथाऽप्रिमतोऽपि कतैरोरसक्षेत्रजपजिकापर्जैव्यतिरिक्तसवपको दित्वन्यवस्थापकम् । मृताहिका- दन्यत्संक्रान्त्युपरागमहाखयादिकाट विहितं तजैकोदिष्टतया षिधिरेव नास्तीति तत्पावेणवदेव कायम् । एतां च व्यवस्थामाहुमुनयः । तत्न तावञ्जातूकण्य
१ ग. 'दद्यस्य । २ ख. ध्वं च्य । ३ ख. श्तवं सवमेव कतारंतः। * क, च, शन्रतन्यः। ५क. च. "व्यः |
५४७४ अपराकापराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता- [ १ प्रथमः-- ( श्राद्धप्रकरणम् ‰ ) ५ प्रल्ब्दं पावेणेनैव विधिना क्षित्रनौरपौ । कुयातामितरे कुरयुरेको दिष्टं सुता दश *! | काष्णाजिनिः--“ अप्रधानं सर्वैषामनष्ठानं गृहाश्रमे । तचोगात्कृतसताहाय्यः सवैताहंति पावणम् ॥ निरञनरोरपस्योक्तमेकोदिष्ठं मृताहनि । प्रयब्दं पावेणं स््चेरन्येषां न तु पार्वेणम् " ॥ यत्तु स्मरत्यन्तरम्--“ बहुञ्मयस्तु ये विप्र ये चेकाय्यय च | तेषां सपिण्डनादूष्वमेकोदिष्टं न पावेणम् इति, तत्क्षे्रजादिव्यतिरिक्तविषयम् । अपुत्रकभ्राद्धविषयं वा । पुत्रिका. पुनो ऽप्यौरसवर्छुयात्तत्समत्वात् । तथा च व्यासः- ° मुख्य एव सतः कुयात्सपिण्डोकरणे पितुः | जौरपस्तु सुतो मुख्यस्तत्समः पुत्रिकासुतः ” ॥ दाङ्खः--“ अमावास्याक्षयो यस्य प्रेतपक्षेऽथवा यदि । सपिण्डीकरणादृ्वं तस्योक्तः पार्वणो विधिः ” ॥ मेतपक्षो भा्रपदापरपक्षः । शातातपः-““ एकेदिशं जरं पिण्डमशौचं प्रेतप्क्कियाम् । न कुयात्पावेणाइन्यद्भ्ीमूताय भिक्षवे ॥ गगेः--“ घदुर्दश्यां तु च्छ्रद्धं सपिण्डीकरणे कृते । तदेको दिष्टविधिना कतेग्यं श्षख्घातिने " ॥ तथा--““ सपिण्डीकरणादृष्पमृते कृष्णचतुशीम् । प्रतिसंवत्रादन्यदेकोदिष्ठं न पार्वणम् ” ॥ भजापातिः--“ सक्रान्तावुपरागे च पर्वोत्सवमहाख्ये । निवेपेदत्र पिण्डांख्ीनेकतस्त क्षयेऽहनि "' ॥ कालयायनः--“ यानि प्श्वदशादीनि अपुत्रस्येतराण्यपि । एकस्येव दातव्यमपुत्रायाश्च प्रदा ” ॥ आपस्तम्बः--“ अपुत्रा ये मताः केचित्ल्ियो वा पुरुषाश्च ये । तेषामपि च देयं स्यादेकोदिष्ठं न पार्वणम् ›' ॥ अथ गृताहापरिज्ञानविषयाणि वाक्यान्युच्यन्ते । तन ब्रृहसतिः-
त मय् मनि
* एतच्छ्ठोको न विदयते क. च. पुस्तकयोः ।
१सख.घ.च. मे! उद्ोः। २ क, "्पक्षोऽथ।
आचाराध्यायः |
याज्ञवदक्यस्मरतिः। ९९९९
( श्राद्धअकरणम् ९ ) ५ न ज्ञायते खताहश्चत्पमीते प्रोषिते प्ति ।
माप्तशचत्मतिविन्ञातस्तदरे स्यान्मताहनि * ॥
मृताहे यत्कायं तदटिङ्गात॑मासामावास्यायां कार्ममिदयर्षः।
४६
यदा माप्तो न विज्ञातो विज्ञातं दिनमेव तु ।
तदा मागेशिरोमासि मातरे वा तदिने मवेत् ॥ दिनमाप्तरो न विज्ञातो मरणस्य यदा पुनः | प्रस्थानदिनमासो तु ग्राह्यो पूर्वोक्तया दिशा " इति ॥
अन्न तिथ दिनशब्द्ः । पूर्वोक्तया दिशेलयस्यायमर्थः-परोषितपरणे मासपरिज्ञाने मृततिथिज्ञानाभावे सति परिज्ञातमासामाबास्यायां तस्य मृता- हकारः । तथा मृततिथिपरिज्ञाने मासन्नानाभावे सति तदा मार्गरिरोमासि माघमासे वा तस्यां परिज्नातायां तिथौ तस्य मृताहकालः। तयैव म्रततिथि- पासापरिज्ञाने भरस्थानादिनमासौ ग्राह्यो यस्यां तिथौ मासे वा प्रस्थानं रतं तत्रैव तस्य मृताहकारस्तत्राप्यभावे मृतवाताभ्रवणदिने मृताहकार इति भावः।
प्रचेताः--
अपरिज्ञाते म॒ताहेऽमावास्यायां श्रवणदिवते वा ? ।
जातुकण्यैः-- ^“ पितारे प्रोषिते यस्य न वाता नैव वाऽऽगतिः ।
स्दयन्तरम्- “
उध्वं पञ्चदशा द्रषीत्कृत्वा तत्प्रतिरूपकम् ॥ सुयात्तस्य च संस्कारं यथोक्तविधिना ततः। तदादीन्यव सर्वाणि हषकरमाणि संचरेत् " ॥
न छम्यते हारीरं चेद्धम्यन्तेऽस्थीनि चेत्तदा | तेन तानि संतिच्य स्य दविमिना ृतम् ॥ द्ग्धान्यस्थीनि संप्राप्य क्षारेणाऽऽद्धाव्य तानि तु| तेषामपि न ङामशेत्पलाज्ञानां शतत्रयम् ॥ दाषश्यधिकमादाय कुयात्तत्परतिरूपकम् ।
तत्र द्वा्िंराति(त) मृधि कण्ठे षष्टि ततः परम् ॥ वक्षस्यरी पिं जघने विंरातिं विंश्चतिद्भयम् ।
बाहो दैशाङ्टीष्वत्न मुष्कयोः षट्च प्ताधने ॥ चत्वायूरुद्वये षष्टे विरतिं जानुनोसतः।
विशि जङ्वयोः पश्चाह्र षादाङ्ङीषु च ॥
जनमन न ना
% इत आरभ्य भाव इद्यन्तभ्नन्थो नास्ति ग. घ छ अ. पुस्तकेषु ।
१क.ग. च, तममावाः। २ क, च, (तममावाः। ३ क. ख. घ. छ, यत्र ।
६९
५४६ अपराकोपराभिधापरादिखयविरवितटीकासमेता- [ १ प्रयमः- ( भ्राद्धपरकरणम् ९ ) न्यसेत्पछाश्वृत्तानामुणा मूत्रेण वेष्टयेत् । ठेपमेद्यवपिष्टेन सेस्छुर्याद्विधिवत्ततः ॥ कषिपेडुदकषारां तु संस्कारान्ते समन्ततः * । दद्धमनुः--“ जीवन्यदि स्र आगच्छेद्षृतकुण्डे निमञ्ज्य तम् ॥ उद्धृत्य स्नापयित्वाऽस्य जातकर्मादि कारयेत् । नतचयां द्वादशाहं त्रिरा्मथवाऽस्य तु ॥ स्नात्वोद्हेत तां मायामन्यां वा तदमावतः । अघ्मीनाघाय विंधिवद्भाल्यस्तोमेनं वा यजेत् ॥ तथन्द्राञ्चयपाना गिरिं गत्वा स्तं तत्रतु। इ एमायुष्मत। यादा प्तताख कतृस्ततः ” ॥ आयुष्मतीमिष्टिमायुष्कामेष्टिमिदर्थः । मासिकमाब्दिकं च मृताहे कार्य. मित्युक्तम् । तजादःशब्देनाहोरात्न उपलक्ष्यते । स च निविधः- सावनः सार पन्दवश्वेति । तदुक्तं ब्रह्मसिद्धान्ते - सावनं स्यादहोरा्मदयाददयो रवः । प।रलिशस्तु रारयंशद्तिथिप्तमोगमेन्दवम् ” ॥
मेषादि राशेक्लिशमश्चं यावता कारेन रविर्दक्ते तावान्कारः सौरोऽ- होरात्ः । रेन्द्वस्तु परतिपदादितिथिपरिमितः । स एव मृताहनीलत्र विवक्षितः । तदुक्तम्- ८ माप्तपक्षतिथिष्षटे यो यसमिन्म्रियतेऽहनि । प्रलयन्दर च तथाभूत क्षयाहं तस्य तं विदः ” | मासोऽपि पवेवज्जिषिष एव । तदुक्तं बह्मसिद्धान्त रव- दशादशं चान्द्रलिश्दिवप्तस्तु सावनो मापः | रविसंक्रान्तिकचिहः सौरो मासोऽभिगघते तज्ज्तैः ” ॥ तथा--““ चान्द्रः शुङ्कादिदशोन्तः सावन्िदाता दिनैः। एकराशौ रवियोवत्काटे मासः स मास्करः " | मासथान्द्र एव पितृकार्यं ग्राह्यः । स्मरन्ति हि- ८ विवाहाद्। स्मतः सोरो यज्ञादौ सावनः स्मतः। आब्दिके पितृकार्ये च माप्तथान््मषः सतः ॥ 1
१ क. च. कुम्भे नि"।२ क. ख. श योजयेत्! त°) च. "न याजग्रेत | तः ॥ ३ स, ग, ध. समन्न । र्ग. घ, वैः) रवेन्निः।
आचाराध्यायः 1 याज्ञवस्कयस्प्रतिः। ५४७ ( श्राद्धम्रकरणम् ९ ) षुहारीतः-- ८ चक्रवत्परिवर्तेत सूथः काटवशाद्यतः । अतः सावत्परं श्राद्धं कतेम्यं मापचिदहितम् ॥ माप्तचिहं तु करैम्यं पौषमाघाद्यमेव हि । अतश्चान्द्रविधानेन मासः स परिकीर्तितः" ॥ पौषादिसकज्ञा चन्द्रस्यैव हि । तथा दि-पृष्येण युक्तश्व््रो यस्यां सा पौषी सा यस्पिन्मासि स पौषो मासः । एवं माघादयोऽपि । यद्यपि अह ऽयहादौ पौणेमासी भवति तथाऽपि नासो पौषादिसंज्नकः । मासाधमाससंव- त्सराणामेव हि पोषादिः सन्ना न हादेस्तदाह पाणनिः-“ साञस्मन्पाणे- मासीति सन्ञायाम् '' [ ४।२।२१ | इति । न च सोरसावनमासयारुक्तप्रकार- पोणमासीनियमोऽस्ति । तस्माचान्द्र एव मासां मासिक आब्दिके च प्राचः यत्पनः स्मृयन्तरेऽप्युक्तम्- ४ यसमिन्राशौ गते सूर्ये विपत्ति याति मानवः । तद्राशावेव कतेव्यं पितृकार्यं मृताहनि ” ॥ अपिमास्तमरणविषयपेतत् । यदाद स एव- ८८ अधिमापे विपत्तिश्चत्सोरं माप्तं समाश्रयेत् । प एव दिवपस्तस्य श्राद्धपिण्डादकादिषु " इति ॥ अधिपासगृतस्य पुनस्तदधिमासपराप्नां सल्यामेतदरेदितव्यम् । तथा च भृगुः “ मरमास्तमृतानां तु यच्छद्ध प्रतिवत््रम् । मलमासे तु तत्का नान्येषां तु कथंचन ॥ [ #अन्येषां परमासमध्यंऽमृतानाम् । मरुपासमध्यं स्ित्सरिकि न कायम् । कि तु तद्यपगम इथः। | कः पृनरथिमासो नापेलपक्षायामाह गग; ८« यदा चान्द्रेषु मासेषु मेषा[द क्रमते रववः । चेत्रादयस्तदोच्यन्ते तदम वेऽधिमाप्तकः " ॥ छ्ारीतोऽपि-"“ इन्द्रा्ी यत्र दूयेत मापतादिः स प्रकोततः । स्चीषोमो स्मतो मध्ये घछमाप्तो पितृप्तोमको ॥ तमतिक्रम्य तु यदा रविगच्छेत्कदाचन । आद्यो महिम्ट्चो ज्ञेयो द्वितीयः प्रेतः स्मतः ?” ॥
¢)
शन्द्राप्री यत्र हूयेते इति शछ्ठप्रतिपद उपरक्षणम् । अभ्राषापावित्ति इृष्ण-
# एतन्रिहान्तगंतं न विद्ते ख. ग. घ. छ. ज. पुस्तकेषु ।
घ. च, "भवोऽधः। २ क, प्राङृतः ।
५४८ अपराकांपराभिधापरादित्यविरचितटीकासमेता-- [ ! प्रथमः- ( श्राद्धुम्रकरणम् ९) भरतिपदः । पिदसोमकावितिं दशस्य । एतेन चान्द्रो मास उपरक्षिततः । तं मासं समतिक्रम्यान्यस्मिन्मासे यदा सूर्यां राहइयन्तरं गच्छत्तदा पूर्वो मलि- म्टुचः । उत्तरः प्रकृतः । शातातप--““ सिनोवारीमतिक्रम्य यदा संक्रमते रविः । मल्माप्तस्तु स प्रोक्तस्तत्कार्यं तृत्तरे मवेत् ” ॥ सि्नविालीमिति सकरसिनीवाल्यन्तमासाभिपायम् । काठकमग्रह्ये-- ^“ यस्मिन्मासे न संकानितिः संकानितिद्धयमेव वा | मल्माप्तः प्त विज्ञेयो माते जिश्चत्तमे भवेत् › ॥ तन्न मिम्ट्चेऽपि मासिकं धाद्धं कायंमिलयाह इुथमिः-- ५ अठ्दमम्बुधट दद्यादन्नं चाऽऽमिषपंयुतम् । सेवत्सरे विवृद्धेऽपि भरतिमाप्तं च मापतिकम् ? ॥ हारीतः“ अप्तक्रान्तेऽपे कर्वन्यमाड्दिकं प्रथमं द्विजैः । तथैव माप्तिकं पृं सपिण्डीकरणं तथा ?' ॥ पूवं प्रथमसंवत्सरविदहितं मासिकम् । नतु दशश्राद्धं, तस्यहि तत्र निषेधमाह ऋष्यशङ्गः ५ सवत्सरातिरेको वे माप्तो यः स्यात्रयोदकश्षः । तस्िखयोदशं श्राद्धं न कुयादिन्टुपक्चये › ॥
कि भम
यत्तु शातातपनाक्तम्-““ एकपज्ञो यदा माप्त स्यातां वत्र कचित् । तत्राऽऽये वित॒कायोणि देवका्याणि चोत्तरे इति; तत्सपिण्डीकरणपयन्तपितृकायविषयम् । अत एव रधुदा्यतः- “५ प्पिण्डीकरणादूष्व यत्किचिच्छराद्धिकं भवेत् | इष्टं वाऽप्यथवा पूर्तं त्र कूर्यान्मदिम्डचे ” ॥ यत्त सत्यत्रतः- ““ वे वेषं तु यचह्ाद्ध मातापिन्नामेताहनि। मटमास्तं न कतव्य व्याघ्रस्य वचनं यथा हृति? तद् धमास्ादन्यत् मृतस्य भयमान्द्कश्राद्धव्यतिरिक्तश्राद्धविषयम् । यत्त॒ गभारतवाक्यम्- न कृय।न्मख्मापे तु कर्मा कमं कथंचन | मुक्त्वा नेमित्तिकं द्धं तद्धि ततेव कीर्तितम् ॥
3 किः कण्
एकह [ह यन्छ्छाद्ध तन्ने।५।तकमच्यत |
ौ
=
५ 4
तत्काय पृवेमानन काडापेर्केयऽपि धमतः
१.ग.च. भे च कालाधिकमे विपि!
आचाराध्यायः ] याज्ञवतल्क्यस्पतिः। ५.४९ ( श्राद्धप्रकरणम् ९)
इति, तत्सपिण्डीकरणााक्तनेको दिषटविषयम् । यच हृद्धवसिष्नाक्तम- “ श्राद्धीयेऽदनि प्प्राप्न अधिमाप्ता मवेद्याद्ं । श्राद्धद्वयं प्रह्कुव।त ह्यव सुवेत्न मुह्यते इति, तन्मासिकविषयम् । वा।षकविषय तु रखघुहारतिः ५ प्रत्यब्दं द्वादशे माति काया पिण्डक्रया बुधः| क्रचेच्रयाद्शेऽपि स्यादाद्य मुक्त्वा तु वत्सरम् ॥ अस्या्थः-- सदा द्वादशे मासि परिसमाप्ते त्रयोदशे च पराप्ते सांवत्स- रिकं कायेपमधिपासोपनिपाते त॒ जयादश्चे व्यतीते चतुदश्चे च प्रत्तं पिण्ड- क्रिया कायौ । आये तु संबत्सरेऽधिपासे योदश एवाऽऽब्दिके कायमिति । प्रसङ्गादन्यदपि मरमास्तविषयं किंचिदुस्यते । तत्र बहस्पतिः 4 निलयनेमित्तिके कु्याल्प्रयतः सन्मदिम्ट्चे । तीर्भल्ानं गजच्छाया प्रेतशराद्धं तथेव च » ॥ मत्स्यपराणे-““ चन्द्रसूयम्रहं चव मरणे पुत्रजन्मान । मटमाप्तेऽपि देयं स्यद् तमक्षयकारकम् †' ॥ दृद्धमनुः-- ^ अग्न्याधय प्रतिष्ठा च यज्ञदानानि च । वेदत्रतवृषोत्सगेचू डाकरणमेखडाः ॥ मङ्खस्यमाभिषेकं च मलमापे विवर्जयेत् 2 | टृषोत्सर्गस्य च नैकादश्चादिकस्य प्रतिषेधः । तस्य नियतकारत्वासेता- पकारकत्वाच । ८ बारे वा यदि वा वृद्धे शुके चास्तमुपागते | मठमास इवैतानि व्येदेवदश्चनम् ॥ वापीकूपतडागादिप्रतिष्ठा यज्ञकमे च । न कुयान्मरमाे च महादानत्रतानि च ” ॥ देवदशेनं समिश्वरादेदेवदशेन तचा प्रथमं विव्षितम् । ग्रह्यपाराचेशत्- ८५ अवषट्कारहोमाश्च प्रवं चाऽऽग्रा(म)यण तथा । मरमा६ऽपि कतव्य काम्या इष्टातेवजयत् ' ॥ पराक्षरः-“ उपाकमे तथात्पगेप्र्तवाहात्सवाष्टकाः । माप्तवृद्धौ पराः काया वर्जयित्वा च पैतृकम् " ॥ प्रसवनिमित्तं जातकर्मादि कायेमेव । अत एवाऽऽह सलयव्रतः-
१ ख. घ. (्टरीयाह? । २ क. च. प्रारम्भे च 1३ क. च, द्दशारम्भेप्रप्तिषि।४क, च, ्यैश्नाद्ं गः । ५ ग. स्याद्न्नमः ।
५५० अपरार्कापरामिधापरादिद्यविरचितदीकासमेता- [ १ प्रथमः-- ( श्रादप्रकरणम् ९) ८ जातकर्मणि यच्छुद्धं नवश्राद्धं तथेव च । प्रतिषवत्परं श्राद्धं मदमासेऽपि तत्स्मृतम् " इति ॥
त एव भरसवनिमित्तोऽन्य एवोत्सवः शिष्टाचारभाप्नोऽ् प्रतिषिध्यते । पैतकमिति चन््रस्योपरागगजच्छायाभ्राद्धादि कथ्यते । यस्याऽवश्यकस्य नासि कालान्तरम् । अत एव मत्स्यपुराणम्-
८ चन्द्रपूयमरहे चेव मरणे पुत्रजन्मनि । मटमाेऽपि देय स्यादततमर्षयकारकम् "! ॥ संलयः-- ^ देवतारामवाप्यादिप्रतिष्ठोदङ्मुख रवो ।
दक्षिणाश्चामुखे कुवन्न तत्फलमवाप्नुयात् ॥
प्रासङ्किकं परिसमाप्य प्रकृतमनुसरामः ॥ २५५ ॥ [ भ्य ॐ षि ~ अ कि क ५१ क, । ^+ च [पेण्डास्व् गाजावप्रभ्या दवाद्म्रा जरू गप वा ॥ प्रक्िपेस्सस्स॒ विप्रेषु दिनोच्छिषट न माजयेव् ॥२५६॥ पार्षणादिभराद्धसंबन्धिनः प्ण्डान्गोखागचिप्राणामन्यतमाय दचादन्य- तमं भोजयेदिदयर्थः । अथ वाग्नौ जछेऽपि वा प्रक्षिपेत्सस्सु किपरषु स्वस्मादा- सनाद नुत्थितेषु तदुच्छिष्टं न माजंयेन्न शोधयेत् । पिण्डानिति बहुवचनमवि- वक्षितम् । तेन पत्नीभाशिते मध्यमपिण्डे पिण्डदूयस्यापि भतिपत्तिः कायां । अत्र मस्यपुराणपर- ४ पिण्डांस्तु गोनवित्रम्यो दचादन्चो जचेऽपिि वा 1 विप्रान्ते वाऽथ विधिवद्वयोमिरथवाऽऽरयत् ॥ पत्नीं वा मध्यमं पिण्डमाज्येद्विनयान्विताम् । आरतत पितरो गरभमन्तः सेतानवर्धनम् » | वयांसि पक्षिणः । मनुः--“ पतिता धमेपत्नी पितृपूजनतत्परा । मध्यमं तु ततः पिण्डमदात्सम्यक्पुतायिनी ॥ आयुष्मन्तं सुत पते यशोमेधाप्तमन्वितम् । धनवन्तं प्रनावन्ते सात्तिकं धामिकं डुचिम् :' ॥ बृहस्पतिः--“ अन्यदेदास्थिता पत्नी रोगिणी गर्भिणी वथा । तदा तं जीभेवृषमद्छागो वा मोकतुमरहति "| रह्ट्िखितो--““ एवं वरान्याचयित्वा नमस्कृत्य ॒पिण्डानप्सु विन्यपेदभ्नौ
वा निक्षिपेत् । पत्नी वा मध्यमं पिण्डमन्नीयादा्तैवस्नाता । 9 क, च, 'क्ष॒थ्यका'। २ ख, मनुः ¦ 3 ख. आदत्त ।
आचाराध्यायः | याह्नवस्क्यस्मति;। ५५५१ ( श्राद् प्रकरणम् ९ ) अगरहीतगभौऽतराऽऽतैवस्नातेत्युच्यते । यमः-- “५ अप्छ्वेकं श्ावयेत्तिण्डमेकं पन्ये निवेदयेत् । एकं च जुहुयादन्नौ चयः पिण्डाः प्रकीतिताः " ॥ वायुपराणे--““ पिण्डम्चो प्रदा दद्याद्धोगार्थी सततं नरः । पत्ये प्रजीर्थी द्यद्व मध्यमं मन््पूधकम् ॥ उत्तमां गतिमविविच्छन्गोभ्यो निलयं प्रयच्छति । आज्ञां प्रज्ञां यश्चः कीर्तिमप्मु पिण्डं निधापयेत् ॥ प्रा्थयन्दरधेमायुश्च वायतेभ्यः प्रयच्छति । आकाक्षं गमयेदप्परु स्थितो वा दक्षिणामुखः ॥ पितणां स्थानमाकाशं दक्षिणदिक्तथेव च ” । द्विनोच््छिष्टमाजेने बसिष्ठोऽन्यथाऽऽह-- «५ श्राद्धे नोद्धास्नीयानि उच्छिष्टान्या दिनक्षयात् । च्योतन्ते वै स्वधाधारास्ताः पिबन्लंकृतोदकाः ›' | २५६ ॥ येन द्रव्येण यावत्ती तृषि; पितणां मवति तदाह- हविष्यात्रेन वे मासं पायपमेन ठ वत्सरम् ॥
(५ चद, न्क मास्स्यहारणकारभरशशाुनच्छागपापषतः ॥ २५4७ ॥ = ५ 3 = ९ £ एणर्रववाराहश्ाशमप्तयथाक्रमस् ॥ माप््रद्रयाऽभित्रप्यन्ति दत्तैरिह पितामहाः ॥२९८
हविष्यान्नेन परदत्तेन पित॒पितापहाच्या उदेहया मासं तप्यन्ति । दविष्य- माद मनुः- ८८ मुन्यन्नानि पयःसोमो मासं यच्चानुपस्कृतम् । अक्षारह्वणं चेव प्रकृत्या हविरुच्यते "” ॥ पयसि श्चुत ओदनः पायसः । तेन दतेन वत्सरं यावतिपज्रादयस्त्- ष्यन्ति । तदुक्तम्- ५ संवत्सरं तु गव्येन पयप्ता पायसेन च ›› इति मनुना ॥ पायसश्व्ेतिषिद्धपयो(या) ग्राह्यः। तत्र पयोविरेषनिषेधमाह माकेण्डेयः- ५८ मार्गमातिकमोघरं च सवैमेकश्चफं च यत् । माहिषं चामरं चेव धेन्वा यच्चौप्यनिदंशम् ॥
१क.घ. च जार्थेद्ः । २ ख. °न्त्यक्षतोः। ३ग. ड. “शक्रैमी । “क. शप्रसिद्धनिषि. द्धप । घ, शरसिद्धनिषिद्रपया मा । च, “असिद्धनिषिद्धपयपरिम।° । ५ ख. चापि निः ।
९९२ अपराकांपराभिधापरादिलयविरयितदीकासमेता- [ ९ प्रथमः-- ( श्राद्धप्रकरणम् ‰ ) पित्रथं मे प्रयच्छस्वेत्युक्त्वा यच्चाप्युपाहतम् । वज॑नीये सदा सद्धिस्तत्पयः श्राद्धकमणि | मत्स्यस्येदं मासं मारस्य तेन दत्तेन द्र मासां पित्रादयस्तप्यन्ति । मस्य- भत्र भक्षणाहे एष पाठीनमश्रतिज्ञयः । हरिणस्येदं हारिणम् । एवपारभ्रादिषु मास्त्तस्याहा द्रष्टव्या । उरचा मषः । तस्यदमारथप्र् । एव शाङनाद्ा- न्यापं । शकुनः पक्षा । सोऽप्यत्र शिष्टमोजनीय एव ग्राह्यः । छागः प्रसिद्धः । पृषतथितमृगः । एणः कृष्णवृगः । रोदितस्तु हरिगः । तदुक्त मायुर्वैदे- ५ एणः कृष्णस्लयार्ञेयस्ताम्रो हरिण उच्यते ” । रुर्प्रगावश्चषः । वरादाञजाञ्ञ्रप्यानं ग्रस्पाऽलन्तामक्यत्वात् । शश्च स्यद् ब्राज्चम्र् । अत्र पनुः--““ तिेनीहियवेमषैरद्िमूटफडेन वा | दत्तेन माप्त प्रीयन्त पितरो विधिवन्नभाम् | तथा--““ वाघ्रीणप्रस्य मांपतेन तृपिद्धादशरावार्षिकी ' ॥ विष्णुः-- ^“ तिचर्वीहियवमेरद्धिमूकफठेः शाकैः हयामकिः प्रियङ्कभिनी वरमृदेगेधुभेरमापत प्रीयन्ते । नव गृवयेनैकादश्च त॒परेणाजेन 2 | गवयस्येदं गायम् । तेन नव मासान्प्रीयन्ते । तपरः च्ङ्गदहीनः । तङ्कः --'" छानान्मधरय॒तान्द वात्पक्तञ्शरकेरया सह । द्याच्छ्रद्ध प्रयतनन श॒ज्ख{टकगवधृकरम् )' | छङ्गाटकं जलजं तिकण्टक्म् । गवेधुकं शङ्धाकारं रणविशेषफलम् ॥ ॥ ५७ ॥ २५८ ॥
खड्गामिषं महाश्चर्के मधु मुन्यत्रमेव च् ॥ ख [हमे कार्शाके माप वाप्राणप्तस्य च ॥२८५९॥ यददातिं गयास्थश्च सवमानन्यमश्नते ॥ खड्गा गण्डकाख्या गरृगावश्चषः । तदा मषम् । मदूश्चल्ा परट्स्यावश्चष्ः | तन च तन्मासं छक्ष्यतं । मघुक्लद्रम् । मुन्यन्नपारण्यं नीवारादि सस्यम् ¦
चाहा ल ईतच्छागस्तदामषम् । कलश्चाकः प्रासद्धः । वाधांणस उक्तां नयपष-
#
‹ चिपिबं वििन्धियक्षीणं श्वेतं वृद्धमजापतिम् । वाध्रीणपरं तु तं प्राहुयाज्ञिकाः श्राद्धकर्मगि » ॥ त 9 ख. घ गर्वी" । २, कं दृद्गाङाः । च, "कं जरजा" । ३ ड, श्वं मदाशार।
आचाराध्यायः 1 याङ्बरक्यस्प्रातिः। ५५९ ३ ( श्राद्ध प्रकरणम् ९)
थस्य पिबतः कर्णो जं स्पृशतः स जिपिवच्िभिर्मु्ेन कणाभ्यां च पिब- सीति ध्युसखच्या । क्षीणेन्द्रियं संभोगाक्षममनापतिमनमिलययेः । तस्य मांसम् । तथा--“ कृष्णग्रीवो रक्तशिराः श्ेतपक्षो विहंगमः । प्र वै वाधीणप्तः प्रोक्त इल्येषा नेगमी श्चतिः " ॥ तस्य मांसं वा । तथा गयास्थो यददाति च । एतत्सवेमानन्लयमक्षयस्वम- ते भोति । एत्ञनिता तृकषिरनन्ता वतीति तात्पयीथेः । गयाग्रहणं परदश्ननायम् । अत एवोक्तम्- । ५५ गङ्काद्वारे प्रयागे च नैमिषे पुष्करे ऽभरदे । संनिहित्यां गयायां च श्राद्धमक्षयतां चनेत् "' ॥ अत्र वायुपुराणम्-“ इयामाकेरिक्षमिश्चैव पितृणां पा्वैकामिकम् । कु्यादाग्रयणं यस्तु सत शीघं पिद्धिमाप्नुयात् ॥ ह्यामाका हस्तिनामानो विद्धि तान्यज्ञनिःखतान् । प्रशान्तिकाः प्रियङ्गुश्च ग्राह्याः स्युः श्राद्धकर्मणि ॥ एतान्यपि प्तमानि स्युः श्यामाकानां सदा गणेः। कृष्णमापास्तिराश्ेव श्रेष्ठाः स्युयवशषाख्यः ॥ महायवा व्रीहियवास्तथेव च मधूटिकाः । | कृष्णाः श्वेता रोहिताश्च ्राह्याः स्युः श्राद्धकर्मणि ॥ भिख्वामरकमुद्धीकापनप्ताम्रातदाडिमम् । मव्यप्।लेवताक्षोरखजुरामठकानि च ॥ कशेरुः कोविदारश्च ताछ्कन्दं तथा ि्तम् । तमाछे शतकन्दं च मध्वाुः शीतरकन्दकम् ॥ कायं कारश्चाकं च सुनिषण्णं सुवचा । मासं शाकं दपिक्षीरं चश्र्धेत्राङ्कुरस्तथा ॥ कट्फलं कङ्कणा द्राक्षा छकरुचं मोचमेव च । ककेन्पुर्जीरकं चैरं तिन्दुकं मरधुपाह्मयम् ॥ वैकङ्कतं नीगरिकं शुज्गाटकपषषकम् । पप्पी मरिचं चैव पोर बहतीफछम् ॥ सुगन्धिमत्स्यमांं च कायाः स्वै एव च । एवमादीनि चान्यानि स्वादूनि मधुराणि च ॥
१क.ग. “बुषे । सं । २ क. ग. घ. व्दा्रायः। 3 क, च. "पाटीव। * च. °कमंङः । ५ क. दारं । ६ ख. ध्धुमाह्व । ७ ग. नारिकेलं । ४ 2
५५४ अपराकापराभिधापरादिलयविरचितटीकासपेता-- [ १ प्रथमः-- ( श्राद्धुप्रकए्णम् ९)
नागरं चान्न वै देयं दीधेमूटकमेव च › । आदिलयपुराणे-““ मधुकं रामठं चेव कपूरं मरिचं गुडम् ।
श्राद्धकर्मणि शस्तानि सैन्धवं त्रपुषं तथा " ॥ मार्कण्डेयपुराणे-“ यवनीही प्गोधूमौ तिदमुद्वाः सपरष॑पाः ।
प्रियङ्गवः कोविदारो निष्पावाश्चात्र शोमनाः * ॥ वायुपुराणे-““ भक्षानपूपं करम्मं च इष्टकाधृतपूरकान् ।
क्रपररा मधुपर्षिश्च पयः पायप्तमेव च ॥
ज्िग्धमुष्णं च यो दद्यादचिष्टोमफटं मेत् ।
दधि गन्यमपतसृं मकषया्नानाविधानि ॥
दत्वा न शोचति श्राद्धे वषास च मघासु च।
बृतेन मोज्येद्धप्रान्धतं भूमो समुत्सजेत् ॥
शकैराक्षीरषंयुक्ताः प्रयुका नित्यमक्षयाः ।
स्युश्च संवत्सरं प्रीताः कुकर षकेणकेः ॥
सक्तौ नांस्तथा पुपान्ुदमा षान्न्यज्ञनेः सह ।
सपिःलिग्धानि सर्वाणि दघा सेसकृत्य मोजयेत् ॥
श्राद्धेष्वेतानि यो दद्याततितरः प्रीणयन्ति तम् ” । मरस्यपुराणे-“ यत्किचिन्मधुना मिश्रं गोक्षीरघृतपायपेः 1
दृत्तमक्षयमिलयाद्ुः पित्रः पञ्च देवताः ” ॥ बरह्यपुराणे-“ अरब ओवकं चाणु ककंरीं अपुपं तथा ।
मधुकं नारिकेटं च लकुचं च हरीतकीम् ॥
मराक्षं दविश्ाकं च शाकमुत्पकक्तक्ञितम् ।
भ्रङ्राजमदुष्टानि वन्यानि च निवेदयेत् ॥
अथ गृढानि देयानि शुण्ठ्याद्रंकनिस्ानि च ।
तमां शतकन्दं च बहुसूची च कण्टेकी ॥
कुचीडकं च पिण्डाछं दीयमूढं वरूटकम् ।
देयं तक्रं तु सदस्कं नवनीतादनुद्धृतम् ॥
पक्तं तु गोरसं देयं घरतातक्तादनन्तरम् ।
निर्दोषायाश्च गोः क्षीरं कथितं श्षकेरानुगम् ॥
आरण्यमहिषीक्षीरं शकेराशण्ठिसंय॒तम् ।
मध्वाक्तं तुहिनं चेव दद्यादमृतमेव तत् ॥
९५)
१ क. माठर । २ ग. 'रः पुवेदे- । २ क. च. (कैदं ० । ४ छ, मनोक्षं । ५ क. छेदी ।
आचाराध्यायः ] याज्ञवस्क्यस्मृतिः। ९५९ ( भाद्धग्रकरणम् ९ ) ॥ दधिशुक्तं च दातव्यं सवेन्न दधिपतमवम् । दापयेन्मरिचेपेतं युक्तं मधुगुडेरपि * ॥ पठस्यः--५ सून्यन्नं बरद्यणस्योक्तं मा क्षत्रियवेदययोः ।
मधुप्रदानं शुद्रस्य सर्वेषां चाविरोधिं यत् ॥ २५९ ॥ तथा- ए, ॐ रे ओ ४, | वषास्वेवं यादृश्या मघासु चन सशयः॥ २६०॥ वषीसु या चयोदसी या मधास्तस्यां तासु च यतिभ्यो ददाति तदपि वृषिलक्षणस्य फटस्याऽऽनन्ल्यमश्चुते । अनन्तां पितृतुद्धि साधयती- ह्यर्थः । अन्न च भरोष्रुपद्यपरपक्षे या जयोदशी याश्च मघास्ता एव शृहन्ते। मनुः--“ यीत्कचिन्मधुपतयुक्तं प्रद्यान्ञ चयोद्शीम्। तद्प्पक्षयमेव स्याद्रर्षासि च मघामु च " ॥ जयोदश्चीमिति द्वितीया सप्तम्यथं । पितुगाथा--“ अपि नः सरटे मूयाचो नो दद्ात्रयोदशीम् । पायसं मधुपत्िर्म्यां वषास च मघाघ्ु च" ॥ धृसिष्ुः--“ पिता पितामह नैव तथेव प्रपितामहः । उपासते सुतं जातं शद्ुन्ता इव पिप्पटम् ॥ मधुमातैश्च शाकै परयता पायत्तेन च । एष नो दास्यति श्राद्धं वरषा च मघाघुच॥ पैदीनसिः-“ अनेन सर्वरोहेन वर्षासु च मघाघ्ु च । पुत्रो वा यदिवा पौत्रो योनो ददात्रयोदश्षीम् " ॥
कय
पितरृगाथे- ५ अपि जायेत सोऽस्माकं कुठे काश्च्रोत्तमः ।
५4 दि
प्रावृट्क छेऽप्तिते पक्षे चयोद्दयां समाहितः ॥
मधत्कटेन यः श्राद्धं पायप्तेन समाचरेत् ।
का(तिकं प्रकरं वाऽपि प्राकृायं कृञ्रस्य वा ” ॥
यत्तु ब्ृहरपतिनोक्त मू--“ कृष्णपक्षे ्योददयां यः श्राद्धं कुरुते नरः । पञ्चत्वं तस्य जानीयाज्ज्येष्पुत्रस्य निश्चितम् "” इति, यच षट्तरिश्न्मतम्- ८ गृही चयोदरीश्चाद्धं न प्रकुर्वात प्रवान् । उपवासं च संक्रन्तौ चन्द्रसूर्यग्रहे तथा ॥
१ ड. च विरोषतः।
५५६ अपराकोपराभिधापरादियविरचितरीकासमेता-- [ १ प्रथमः-- ( श्राद्धुप्ररुरणम् ५ ) पयोदां तु वै श्राद्धं न दुयीत्पुच्रवान्गृही । नेष्यते चोपवाप्तश्च केश्चिदप्ययनद्वये १
हति, तत्रेदं विचारणीयम्-- कं सवापरपक्षेष क्षातिश्रपएयादिकापश्नयीद- रयामवाऽऽपरपक्षिक भ्राद् कुयाद्ित्यनेन यद्विहितं तस्येष निपेधः । यटि [ युगादिषु श्राद्ध कुयादेतित्रिधितो भाद्रपदासितत्रयोदश्यां यत्प तस्य निषेधः । यद्रा तिक्लोऽष्कास्तिसलोऽन्वषएकाः पो्रपयध्वं जयोदशी व्रीहियवपाकौ चेत्यनेन । तत्र युगादित्वप्रयुक्तं भोएपयध्वं जयोदशीत्वपरयुक्तं यच्द्ाद्ध तन्नित्यं तस्य चदयं प्रतिषेधस्तदा विदहितत्वासत्तिषिद्धस्वाच्च पिकरप आपये तातिराजरषोडशिग्रहणाग्रहणवत्। नच वाच्य सामान्यविषयाद्विपे; पजवद्रहिङ-
पविशेषविषयो निषेधो बख्वानतो न विकरस्प इति । यद्विषयो हि निपेधस्त- द्िषयां निषेध्यप्राश्चिमपक्षते। परसक्तेपूवकत्वान्निपेधस्य । ततश्च पुजवद्हिवि
षया चयोदशीश्राद्धपाधिरस्तीति निषेधादेव गम्यते । अतो हि दुनिवारो विकल्पः । ननु च नायं प्रसज्यप्रतिषेधः किं तु पयुदासः, ततश्च पुत्रवदरि- व्यतिरिक्तं प्रत्येव श्राद्धविधिरयमतो न विकस्पः; । तन्न । तथा सति हि न कुयोदि यन्वयो न स्यात् । किर्तुन शदी न पुजवानिति स्यात् । न चाथपद्- क्र मान्यथाभावः कायां दृलरमावाद् ! नच करोलयथान्वितां नन्पय॒दासोा भवति फ तु नामान्वितो धात्रन्तरान्वितश्च । तस्मान्न नयकत्रयोदश्ीश्राद्ध विषयोऽयं परतिपेषः, कि तु काम्यविषय एव । न दहि तद्विषयत्वे विकरः सल्येत । न हि रागप्रापरं कल्ज्ञमक्षंणं तपरतिपेषेन विकल्पते । ननु चं करुञ्जभक्षणपश्चास्रीयम् । शाक्नीयथ तत्मरत्तिपेधस्तस्मादप्रिकरपः । जयोदश्ची- भद्धं तु काम्यमपि शास्रेण विदितम् । अतो युक्तस्तस्य शास्ीयेण परतिषेषेन विकरपः । सत्यं विदिते, फ तु फं प्रत्युपायतया न पुनरसृषेयतया । अनुष्ठ यता च तस्य फररागनिबन्धनेव । अतो युक्ता कर्ञ्जभक्षणतल्यता 1 येषा- मापि मते यत्र विधिः पुरुषं परवतेयति तस्य फलसाधनत्वं सास्रादयवु इति, तन्मतेऽपि विषयस्य फटसाधनरवावगमपरपव विधेः प्रवतेकस्वं परती- यते) न पुरुषमरहत्तििद्धय फकरागत एर तत्सिद्धेः । त्रिकालायां घमा विधिरथंवान् । अत एवाऽऽहुः-
क,
५ अप्रवृत्तप्रवतेको विधिरत्तातन्ञापकश्च इति। # अन्न निषेध्येदययधिकमिव् भाति ।
9१ग. घ. च. छ. ज्ञानाः 1 र्क.ग. घ. च. "रपाक्षिः ३२ कु. स. व्वेव्रम्राः न्म.ध, तु गु ।५ग.घ. देत॒भाः। ६ ग. घ, ्र्तज्यते। ५ ग्, घ॒. क्षणः,
आचाराध्यायः 1 याह्नवरक्यस्प्ृतिः। ९५९९. ( श्राद्धपरकरणम् ९ ) तस्माचक्काम्यं जयोदश्चीधाद्धं तद्विषयोऽयं निषेधो न पुनयि तद्वि पथः । अत पएवाऽऽपस्तम्बः काम्यस्यवास्य निन्दापाद-
८ सवष्वेवापरपक्षस्याहःसु क्रियमाणं पितृन््रीणाति क्ुंस्तु कारादि नियमात्फड्विशेषः । प्रथमेऽहनि क्रियमाणं सीप्रायमपलयं जायत । द्वितीये स्तेनास्तृतीये ब्रह्मवचंखिनः । चतुर्थे क्चद्रपशु मान । पञ्चमे बहपमांसो बहपल्यो न च।नपल्यः प्रमीयते । षठ ऽ- ध्वश्ीरोऽधश्चीङश्च । सप्तमे कृषेवेद्धिः । अष्टमे पष्टेनेवम एक- दफो दशमे व्यवहरे राद्धिः । एकादशे कष्णायपत्रपुसीप्तम् । द्वादशे पशुमांञ्लयोदशे बहुपुत्रो बहुमिन्नो दशेनीयापत्यो युवमा- रिणस्त॒ मवन्ति । चतक आयुषे राद्धिः । पञ्चदशे पुष्टिः" इति। सर्वेष्वेवापरपक्षस्याहस क्रियमाण इत्यनेनाऽऽपरपाक्षिकस्य चादस्य
निदयस्वमा्ट । कतंस्त॒ कार्खनियमात्फरुविशेष शयनेन तु प्रतिपदाद्- तिथिनियमेन तदैव करियमाणं फरविशेषपदं मवतीदयाह् । तस्पात्काम्यस्यव जयोदशीश्राद्धस्य प्रतिषेधोऽयम् । या तु षट्निशन्ते मघाश्राद्धस्य निन्दा- ५ मघम कुर्वतः श्राद्धं ज्येष्ठः पुत्रो विनर्यति । सक्रान्तावुपवाप्तशच चन्द्रस्ग्रहे तथा '” इति, सा न निषेधं करपयति छृप्तत्वात्तस्य । तथा च कन्यागतापरपन्षा- धिकारे देवीपुराणम्- ५ तन्नापि महतीं पूजा कैम्या पितृदैवते ।
€ क
क्षे पिण्डप्रदानं त ज्येष्ठपत्री विवजयेत् "' इति ॥
पितृदेवतमृक्षं मघा। पूजा श्राद्ध, तेन पिण्डदानसदहितमेव भाद्रपदापरपन्ष मघासु भाद् निन्दिम् । न श्राद्धमातरं पिण्डदानस्थव म्रातिषिद्धत्वात् । न च निषेधवाक्ये पिण्डदानज्नब्द्; भ्राद्धलक्षकः । रक्षणाकारणामावात् । एवं ताचन्मघाभ्राद्धं प्ण्डदानराहैतमुक्त; भराद्धान्तराण्यापे प्िण्डदानरहितान्यु- क्तानि मरस्यपुराणे-
सयनद्धितये श्राद्धं विषुवद्धितथं तथा ।
सक्रान्तिषु च प्तवीसु पिण्डनिवेपणाहते ॥
[क 11
१ग.घ.प्मेपु०। रग. घ. चापः। ३ ख. च. क्षयशी"। ४ च. "दारवृद्धः 1५ के. ग, च. °रपाक्षि" । ९ क. ततेस्तात्कालाभिनि? । ७ ग, "ऊातिनि ।
५५८ अपरार्कापरामिधापरादिदयविरचितरीकासमेता-- [ ९ प्रथमः-- ( श्राद्ध्रकरणम् ९ ) ्ैश्ाखस्य तृतीयायां नवम्यां कातिकस्य च । श्राद्धं कार्य च शुद्धायां सक्रान्तिविधिना नरैः „ ॥ महाभारते- ५ नक्षत्रेण न दुर्वी यस्मिज्ञातो मवेन्नरः । न प्रोष्ठपदयोः कायं तथाऽञ्मरेये च मारत ॥ दारुगेषु च पर्वषु प्रत्यरे च विवजयेत् । उ्योतिषे यानि चोक्तानि तानि पस्काणि वभयेत् ?” ॥ आम्य ऊत्तिकाः । दारुणानि आद्र छेषाञ्येष्ठापूखानि । जन्पनक्षत्रात्पश्चं चतुद जयोरविशं च भरतल्रम् । श्राद्धनिषेधोऽयं कृष्णपक्षश्राद्धविषयः । तद्य. नियमेतैकस्यां तिथौ करव्यमिति प्रतिषिद्धं परिल्यञ्यान्यत्रापि शक्यं कतै- मिति प्रतिषेधेऽपि नाल्यन्तबाधः । अन्यविषयत्वे तु श्राद्धविषेरास्यन्तिको षाध आप्यते । उ्योतिषम्- ¢ साधारणधुवोमेषु भेत्रेऽपि च न शस्यते । मनुष्याणां प्रेतक्रिया कथचिच्रिपुष्करे यमर्पिष्ण्ये च ॥ साधारणे छत्तिकाविश्चाखे। उत्तरां रोहिणी च धरत्राणि । उग्राणि पूर्वात्रयं भरणी मघाश्च । पेत्रमनुराधा । तिपुष्करं निपात । यमं द्विपात् । पुत्रा दिनाऽपि क्रियमाणं भद्ध तत्तित्रादीनां तभिरक्षणं फटे साधयतीति शाल्ल- भरामाण्याद्ा श्रयणीयम् । तथा पित्राऽपि क्रियमाणा वै्वानरेञ्या पुरस्य बह्म वर्यसादिकं निष्पादयतीति । एवं च सति पितृतृप्त्याशरितोऽतिश्यो इविषि- केषात्काखुषिरेषादेशविशेषाच्च भवतीति शक्यं शाल्लाद वगन्तुम् ॥ २६० ॥ कृष्णपक्षे भाद्धपेकस्यां तिथौ कार्थमित्युक्ते तस्यां क्रियमाणे यस्मे फटाय संपद्यते तदिदानीमाद- 1. भ (र, कि कन्यां कन्याबवाद्नश्च पद्यून्सुख्पान्छुतानाप ॥ यूतं कृष च वाणिज्यं हिश्चफकशफास्तथा॥ २६१॥ मह्यवचेसविनः पुतान्सवणरुप्ये सकुप्यके ॥ ननातिशरेष्टये सर्वकामानाप्रोति श्राददः सद् ॥२६२॥ क्का क = _ + ह ^~ £ ^~ प्रतिपसममृतिष्वेकां व्जयिला चतुर्दशी ॥ शरेण तु हता ये वै तेभ्यस्तत्र प्रदीयते ॥ २६३ ॥
® 2
परति्कष्णपन्षं सवेदा मरतिपदि भ्राद्धपदः कन्यां भामोति । एवं द्वितीयायां
१ क. "ाक्रिः। ग. घ. चादिक्रिः। > ख. प्पदादि ।
आचाराध्यायः ] याज्ञवर्क्यस्मृतिः । ५५९ ( श्राद्धम्रकरणम् ९) कन्यावेदिनो नामातन । ततीयायां पशू । चतुथ्या प्रधानान्ुतान् । पथम्यां चतम् । षष्ठयां कृषिम् । सप्तम्यां वाणिज्यम् । अष्टम्यां द्विशफ गवादि । नवस्यामेकश्चफमपेन्वादि । दरस्यां बह्मवचस्विनः पुत्रात् । पकाद्- श्यां स्वर्णरूप्ये । द्वादश्यां कुप्यं पुसी सादिकमर । जयोदश्यां ज्ञातीनां मध्ये शेषताम् । अमावास्यायां सवानुक्तान्कामान् । चतुदश चात्र वजनाया । श्रखहतेभ्य एव तस्यां श्राद्धं प्रदेयम् । शसखहतग्रहणं शा्घान्तराक्तदुमरणम्- दश्ननाथम् । तत्र ब्रह्मपुराणम्- । ८८ प्रा्यानङ्चनकश्ना्चिविषोहन्धनिनां तथा । चतदरयां त कतेव्यं तुप्त्यथामेति निश्चयः "“ ॥ चाय॒पराणात्--“युवानस्तु गृहं यस्य मृतासतषा प्रदप््यत् । शखेण निहता ये वै तेषां दवाचतुदशीम् “ ॥ मसैचिः-“ विषश्ख्लश्चापदाहितियेग्राह्मणवातिनाम् । चतर्दरयां करियाः कार्या अन्येषां त॒ विगर्हिताः ” ॥ हृति वचनाच्छखरहतादीनामेव चतुदंश्यां क्रिया इत्यवधायते न तु तस्या- तेव तेषामिति । तेनामावस्यादिकाखान्तरेष्वपिं तेषां राद्ध युक्तम् । अतपएव देवीपराणम्--“ आहवेषु विपन्नानां जराच्चि्धगुपात्तिनाम् । चतदेरयां भवेत्पजा ह्यमवंस्या तु कामिका ॥ गर्गः-- ^ चतुर्दश्यां तु यच्छ्राद्धं सपिण्डीकरणे कते । तदेको दिष्टविधिना कतैव्यं शखधातिने ” ॥ तथा--“ प्तपिष्डीकरणाद्ष्वमृते कष्णचतुदशाम् । प्रतिसंवत्सरादन्यदेकोदिष्ठं न पवेणम् " ॥ यन्न शचकस्य शब्धहतत्व एकोदिष्टविधानं न तु याणां तथात्वे, तत्र पाव णमेव ॥ २६१ ॥ २६२ ॥ २६३ ॥ नक्षत्रविशेषार्फरविशेषमाह-
स्वर्ग ह्यपत्यमोजश्च शय क्षेत्रे बरे तथा ॥ ज्ञाति(षु्र)शर्ठयं सुसोमाग्यं समदि सुख्यतां सुतान् २६९ परदरत्तचक्रतां पु्ान्वाणिञ्यप्रमृतीस्तथा ॥
अरोगिखं यश्चो वीतक्चोकतां परमां गतिम्॥ २६५ ॥
१क. ग. घ. "्यानाशकश । २ क, ग, च. छ. स्यां तु ।
९५६० अपराकोपराभिधापरादिलयविरवितरीकासपेवा ~ [ १ प्रथमः-- ( श्राद्धप्रकरणम् ५)
धनं विद्यां भिषकिपदि कुप्यं गा अप्यजाविकम् ॥ अश्वानायुश्च विधवद्ययः ब्राद् सप्रयच्छति॥ ९६६ ॥ कृत्तिकादिभरण्यन्तं स कामानाप्तुयादिमान् ॥ आस्तकः श्रहधानश्वाप्यपेतमद्मस्रः ॥ २६७ ॥ छृत्तिकादिभरण्यन्तेषु नक्षत्रेषु श्रादधमास्तिकः भअरद्धावान्विगतमत्सरथ सन्यथाविधि य; पिवभ्यः संप्रयच्छति स यथानक्षत्नक्रपं सवगादीन्कामा- नाध्ुयाव् । ततश्च स्वगकामः कृत्तिकास शराद्धं याद् । अपत्यकामो रोहि ण्याम् । तेजस्कामो गृगरिरसि । ज्ौयकापम आद्रायाम् । सेत्रकापः पनवेस्वोः। षरुकामः पष्ये । पृत्रकामोऽश्छेषायाम् । भैएयकामो मघा । सौभाग्यकामः पुवासु फरगनीषु । समृद्धिकाप उत्तरासु फल्गुनीषु । म॒र्यताकामो दृस्ते । सुतकामधिनासं । चक्रपत्तिकामः स्वतां । पुत्रकामो विशाखायाम् 1 वाणि- ञ्यकामोऽनुराधासु । अरोगिखखकामो ज्येष्ठायाम् । यश्चस्कामो परे । विशो कृत्वकामः पवापादाु 1 पक्तिकाम उत्तराषाढास ! धनक्रामः श्रवणे । विधा कामो धनिष्ठास् । भिषकिसद्धिकामः शतभिषजि । कुप्यकामः पवेयोभेद्रप- द्योः । गोकाम उत्तरयाभद्रषदयोः। अनाविककामो खलाम् । अश्वका- मोऽश्वयुज । आयुष्कामो भरण्याम् । आ फटपरापरः कृत्तिकादिनक्षतरे श्रा भयोक्तव्यम् । अत एव वायृपुराणे- «५ श्राद्धं यः कृत्तिकायोगे करोति सतते नरः श्याधुक्तम् ॥ २६४ ॥ २६५ ॥ २६६ ॥ २६७ ॥ वसुरद्रादितिसुताः पितरः श्राद्धदेवताः ॥ प्रीणयन्ति मनुष्याणां पितृञ्श्राद्धेन तरिता: ॥२६८॥ उक्तं स्वसबन्धिभ्यः परतेभ्यः श्राद्धं प्रदेयमिति तत्र पिज्रादिष भ्राद्धद्वताभरतेषु वस्वादिड्ुद्धिः कायलयनेन विधीयते । ये पित पित्तापहमपितामहाः श्राद्धदेवतात्वेन नियुक्ताः शादेषु ते यथाक्रमं वसुरुद्रा दिला बाद्धग्या इद्यन्वयः । ते वस्वादयः द्धन तपिताः श्राद्धेषु देवतास्वेन
निवि महुष्याणां पित्रादीस्तपेयन्ति । बस््रादिसूपे्णं ध्याताः श्राद्धाचतभिम् पयान्तीदययः; । अत एव मनः
भ नकाया कमान
१ ङ. नं वेदान्भिषः। २ ड. शनश्च व्यपे! रघ. "रमदश्वे। * क, ° प्रवृत्तचकछकः ५ख. द्धेषु तः) ६ क. श. घ. "ग ख्याता
आचाराध्यायः ] याङ्ञवल्वयस्पृति | ५५६१ ( भाद्ुप्रकरणम् ९)
८८ वपुन्वद्निति हि पिनन्रुद्राशवेव पितामहान् । प्रपितामहास्तथाऽऽदित्याञ्श्चतिरषा परातना ॥ >६८ ॥
आयुः प्रजां धनं व्रिदयां स्वगं मोक्षं सुखानि च॥ प्रयच्छन्ति तथा राज्यं नणां प्रीताः पितामहाः ॥२६९॥ हाते श्राद्ग्रकरणम् ।॥\ ९ \ आय॒रादीनि फलानि श्राद्धकर्वैभ्यः प्रयच्छन्ति न पृनवेस्वादयः । यथा श्चतग्राहिणः प्रवेशो काटरस्वादिदे(दे)वत्यमेव सवे राद्धं न पनः पित्रादिद्(द्.व- स्यमिति कस्यचिदबद्धिरत्पच्यते । तल्निात्तद्रारेण श्राद्धस्याऽऽयुरादफडत्व्- प्रतिपादनपरोऽयं छोकः । अत्र च पितामहग्रदण पित्रादपरक्षणायम् ततश्च भद्धकवृणां मनुष्याणां श्रद्ध दूवतामावेन सबध्यमानाः पन्ादय आयरादिषरमदा भवन्तीत्युक्तं भवति । यद्यप्यपत्रफ्प्रदातृतव न दवता यास्तथाऽपि सवाङ्खोपेतकमाव॒षएानात्फर्द्ाऽपृव्रादय इति युक्ताऽङ्गभ्रतापजाद्- देवताया; फएटहतत्वो्तः । आयुरादौनां च प्रलयक फरत्व प्रल्यक ।द्रताया- योगात् । एवं चापावास्याष्टकादिभ्राद्धानां निलयत्व काम्य च क्षयम् । यद्र निलस्यैव आद्धस्य भयोगात्कतुरायुरादिसिद्धिः । निखयोरिव द्श्चपू धमासयोः सुक्तवाकनिदिष्टायुरादिफएर्सिद्धिः । अघर श्राद्धकारातिक्रमे यत्कायं तदुच्यते । तत्र ऋष्यशरङ्गः «५ दये पित्णां श्रद्धे त आङ्ाच जायत याद् | आश्चच त व्यतिक्रान्ते वभ्यः श्राङ् प्रयत् ॥ एके दिष्टे त॒ संप्राप्ते यदि विघ्रः प्रजायते । मातेऽन्य्ि्िथौ तस्यां श्राद्धं कृयास्रयत्नतः "” ॥ भात्तिकेविषयमेतत् । मसीविः- “ श्राद्धविघे समत्पन्ने अविज्ञाते मृताहानं । एकादरयां त कतेग्यं दष्णपन्ते विरोषतः `` ॥ षटूतरिशन्मतात्--“ माधिकाठ्दे तु प्रापे त्वन्तरा मृतसूतके । वदन्ति शद्धौ तत्काय दशे वाऽप विचक्षणाः; ॥ यन्प्रताहनि प्रतिमासं क्रियते तदत्र मासिकम् ॥ २६९ ॥ इति भ्रीवि्याधरवंडा परभवश्रीशिलाहारनरेन््रजीमूतवाहनान्वयप्रसूतश्रौ - मदपरादि्यदेवविरचिते ाज्ञवस्कीयधम॑शाल्नानिर्बेन्येऽपरर्वैः धराद प्रकरणं समाप्तम् ॥ ९॥
१क. च, सनात्तनी 1२ क.ग. घ, श्रद्धदे । ३ क. त्युक्ता । »* ख. "बन्धने भा । ७१
५६२ अपराकौपराभिषापरादिदयविरचितीकासमेता- [ १ प्रयमः-- ( विनायकपूजाविधिप्रकरणम् १० ) अथ सदीकयाज्ञवरक्स्म्रतो
विनायकप्रूजाविपिप्रकरणम् । ( १०)
अभीष्कमेफटपरापी नि्चपरिहारस्यापयुपायपिदा नीमा - विनायकः कर्म विघ्रसिद्धयथं विनियोजितः ॥ गणानामाधिपस्ये च रुद्रेण ब्रह्मणा तथा ॥ २७० ॥ विनायकाख्यो देवविशेषः सर्वेषां कतृणां कमेविध्रार्थं कम॑सिद्धयर्थं च गणानां पष्पद्न्तादीनामीश्वरत्वे च सद्रचतुमृखाभ्यां नियुक्तोऽतोऽसो विष्ि- तोपायेतैव निवारयितुं च शक्यत इति तदुपायविधिरारभ्यते ॥ २७० ॥ त्र विनायकोपद्रवे सति तच्छपनाधिकार इति तदुपद्रवरक्षणं ताषदाह- तेनोपचष्ट यस्तस्य क्षणानि निबोधत ॥ स्वप्रेऽवगाहतेऽयथं जं मुण्डांश्च पश्यति ॥ २७१॥ काषायुवासुप्वव करव्यादांश्चाधिरोहति ॥ अन्यजगदभरट्रः सहकन्रावातप्रतं ॥ २७९ ॥ व्रजन्तं च तथाऽऽत्मानं मन्यतेऽनुगतं परैः ॥ तेन विनायकेनोपखए उपद्र॒तो यां मनुष्यस्तस्य वक्ष्यमाणानि चिह्ानि हे मुनयः शण॒त, स्वमेऽतिश्चयेन जरमवगाहते जरमभ्रमात्मानं पदयती- यथै; । मृण्डान्करृतवपनान्काषायवसनां च नरान्पहयति । तथा कव्यादान््या- घ्रादीनधिरोहलन्त्यनातिभिः सदैक देशेऽवतिष्ते च । तथा गच्छन्तं मां पृषतः परेऽनुगच्छन्तीति मन्यते । क्रन्यमाममांसं तद्दन्ति ये ते क्रव्यादा इति स्वग्रे ॥ २७१ ॥ २७२ ॥ अथ जागरणे- विमना विफलारम्भः संसीद्स्यनिमित्ततः ॥ २७३ ॥ तेनाप ख्मते न राष्ट राजनन्दनः ॥ कुमारी च न भतारमपत्यं मेभमङ्गना ॥ २७९ ॥
१ क. ग. घ. फल्संप्रा० । २ ग. घ. धुक्तः । कृततोऽ । ३ क, ग, "यितुमाराधयितुं । ४ ड, राज्यं) ५ ड, गजणी तथा आ ।
आचाराध्यायः ] याज्ञवरक्यस्प्रतिः । ५६ ( विनायकपूजाविधिप्रकरणम् १० )
आचार्यत्वं श्रोत्रियश्च न शिष्योऽध्ययनं तथा ॥ वणिग्छाभे न चाऽऽप्रोति कृषिं चैष कषीवलः ॥२७९५॥ विमना उद्ग्नमना विफरारम्भां निष्फलोच्मः संसीदत्यवसीदति अनि मत्तता इषटनपित्तामावतः । राजनन्दनो राजपुत्रो न राज्यं कुमारी गण- वत्यपि न मतारमङ्गना च गभं प्रसूतावपत्यमायषपच्छोजियश्वाऽऽचायंत्वं तष्यश्चाध्ययन वाणेज्याजीवी च तन्निमित्तं धनोपचयं कृषीवट्श्व छबि न ङभते । इमानि विनायकोपसृष्टस्य लक्षणानि । अत्र वैजवापर्यम्- “५ अथ विनायकाः । चत्वारः खदु विनायका मवन्ति । मितश्च समि. तश्च शालकटङ्कट कुष्माण्डराजपुत्रशरेवयेतर्विनायकैरुपसष्टलक्षणा माह्मणाः स्वाध्यायवन्तोऽप्याचायेत्वं न छभन्ते । कुमारा राजपुत्रा राजठक्षणप्तपन्ना अपि राज्यं न ठमन्ते । कृमार्योऽपि छक्षणव- त्याऽपि मतेत्त छमन्ते । खीणामाचारवतीनामप्यपत्यानि भियन्ते। विनायकोपपुष्टटक्षणं खट भवति स्वपे सपोन्पदयति । अत्यन्त- मपाऽवगाहते । अन्तरिक्षं कामति पांसुकरदेमे चावधीदति । एष्ठतो मां कचिद्धावतीति मन्यते । उद्रान्गरदमाब्डानो दिवाकी- तमन्याश्चाप्रयतान्पश्यति । करणे मृढमात्मानं मडिनान्तरमन्यांश्च प्रयतान्परयति ° । भविष्यत्पुराणे-“ करणे मूढमात्मानं मचिनान्तरगस्तथा । चतुभिश्वाऽऽवृतं यान्तं इमशानान्तिकमं दप ॥ पदयते नुपशादृढ पद्यते नात्र सेशयः। तेढद्रेगात्नं च विभो करवीरविभूषितम् ॥२७३।।२७४।।२५७९॥ स्न(पनं तस्य कर्तव्यं पुण्येऽह्वि विधिपूरपकम् ॥ तस्य॒ [वनायकापसृष्टस्य तदुपसगंशान्तये पृण्याहे वकष्यमाणविषिना स्नपन कायम् । यत्त भविष्यत्पुराणे- “८ शुङ्कपक्षे चतुर्थ्या च वारेण पिषणस्य च | तिष्ये च वीरनक्षत्रे तस्येव पुरतो मप "१ इतिः तत्तु श्रीकामविनायक्रस्नपने द्रष्टन्यम् । तदुपसृषटस्नपनविषयाणां तु
१ख, ते! क २क.ग.घ.्ति।भः। दख. ग. घ. श्या । यातुभिश्वाः । ठ ड, एनपनं ।
५६४ अपराकोपराभिधापरादियविरवितरीकासमेता-- [ १ प्रथमः- ( विनायकपूजाविधिप्रकरणम् १० )
पुण्याहविधानम् । उपसुष्टस्य चिरकारुविरुम्बायागात् । धिषणो बहस्पतिः । तस्यैव विनायकस्येदयर्थः ॥ सनपनविधिमाह- गौरसर्षपकल्केन साज्यनोर्सादितस्य च ॥ २७६ ॥ ॐ म १, ०१, ^~ ९ ® (य सथ।११ः सवमन्वागादप्राक्चस्सस्तथा ॥ भद्रास्नो पविष्टस्य स्वस्ति वाच्या दिनाः शमाः॥२७७ शुदछसष॑पाणां चणेनाऽऽञ्यसदितेन स खदर्तनीयः । ततः सर्वौषधैः सग. नरश्ूणितैः सोदक ङिप्तमस्तकः कायस्ततो भद्रासन उपवेश्यस्ततस्तस्य स्वस्ति भवन्तो ब्रुवन्त्विति द्विजा विप्राः शुभाः कस्याण(गे)वास्याः। अतर कर्वैरि षष्ठी । ततश्च तेन वाच्या इत्यथः । तत्सादनादि शे(शषि)वादिदेवपूजां ठता कायमि्युक्तं भविष्यत्पुराणे- ५८ व्योमकेशं तु संपृज्य पवेतती मीमनं तथा कृष्णस्य पितरं तात अकंमारं पितं तथा ॥ धिषणे छेदपुत्र च कोणं खक्ष च मारत । विघतुदं बाहुरेयं नन्दकस्य च धारिणम् ” ॥ व्योमकेशः शवः । भीमजो गणेशः; । कृष्णस्य पिता वसुदेवः । आरो भौमः । सितः शक्रः । छेदपएचो बुधः 1 कोणः शनेशधरः । ट्ष रक्षप्वा अनदः, पूणे इत्यथः । विधुतुदो राहु; । केतुरत्रानुक्तोऽपि म्रा; साहचर्यात् । बादुेयः सकन्दः । नन्दकस्य धारी विष्णुः । सर्वोषधानि सददेव्यादीनि । तथा च मर्स्यपराणम्- «५ सहदेवीं वचा व्याघ्रीं बरछा चातिबला तथा । शङ्खपुष्पी तथा धिही अष्टमी तु सुवर्च॑डा ॥ महो षध्यष्टकं ह्येतन्महास्नानेषु योजयेत् ' | बह्म(जाह्ी)सुवच॑रादीनि वा । तथा च मविष्यत्पुरणम्-- ^‹ ब्राह्मी सुवचा मुस्ता विष्णुक्रान्ता शतावरीं । दुमा शङ्खपुष्पी च प्रियङ्कुरजनी वचा ? ॥ स॒रादीनि वा । तथा च स्पृतिः- «८ सुरा मारीं वचा कृष्टं शेखेयं रजनीद्रयम् । सती चेण्यकमुस्तं च सर्वोषधिगणः स्मतः "' ॥
9 ग, घ. सुक्ता । २ ग, घ, चम्पुक° ।
आचाराध्यायः | याज्नवरक्यस्मृतिः। ५६५ ( विनायकपृजाविधिप्रकरणम् १० )
. शरा ताभोरा इतिपसिद्धा । रजनीदयं हरिद्रादारहरिद्रे । सती कपृरवि- जेष; । वाटकाद्ानि वा । तथा च वासिष्ठः
«८ वाका शङ्कपुष्पी च कुष्ठं चैव वचा तथा । (^ द ६
नागकेसरचणं च सर्वोषधिगणो ग्गो '' ॥ २७६ ॥ २७७ ॥ अपि च- अश्वस्थानाद्जस्थानादल्मी कारसंगमा द्दात ॥ मरत्तेका रचना गन्वान्युग्युड् च विनिक्षिपेद॥२७८॥ या आहूता द्यकवण्शञ्चठाभः कडशहदार् ॥
एकवर्णेथतभिः कङशैरप आहय तास्वशवस्थानादिभ्यः समाहृता मृत्तिका गोरोचनामगरकस्तरीकपूरचन्दनकेसरास्मकानान्धान्गुमयुङं च विनिक्षिपेत् ।
अत्र वैजवापग्रह्यम्--“ चतुम्यः प्रललवणेम्य्चतुरः कुम्भानादहृल तयु
सर्वौषधीः सक्षमन्धान्हिरण्यं बरीहियवो गुग्गुर मृदमाखुत्कराम्' इति ।
प्रकषिपेदिति शेषः ॥ >७८ ॥
चर्मण्यानड़हे रक्ते स्थाप्यं भ॑दराप्नं ततः ॥ २५९ ॥
अनः शकटं यो वहति तत्सो ऽनद्वान्बलखी वद; । तचमाण राहत भद्रासन भतिष्ठातत्रोक्तम् । तताऽप्यु गृदादिमक्षपाद्नन्तर् स्थाव्यभर | २७९ ॥
सहस्राक्षं रतधारमूषिमिः पावनं कतम् ॥
तेन सामभिषिञ्चामि पावमान्यः पुनन्तु ते ॥२८०॥ भगं ते वरूणो राजा भगं सूया बृहस्पतिः ॥ भगमिन्द्रश्च वौयश्च भगे सप्तषया ददुः ॥ २८१ ॥ यत्ते केष दोभा।ग्यं सीमन्ते यच्च मृधाने ॥
ठरे कणंयोरक्ष्णोरापस्तद्घ्नन्तु ते सदा ॥ २८२ ॥
सष्स्राक्षपिद्यादिभिमेन्रे खिभिरकेकेन कटशन विनायकोपर्ष्टस्य ग सपन करोति । प्रतिकरशं मन्रचयाषहत्ति ॥ २८० ॥ २८ ` ॥ २८२ ॥
१ क. °्रा भाभार ₹<।२ ख. भोर ई । ३क. स्मृतः! ग. घ श्रगौ । ४ ख. रग्गटुं च । ५ ठ, “लं चाप्सु नि? । ६ ख, “गुं च । ७ ख, भद्रासने । < ख खगा । + क. गावश्च । ५१० स, दथः ।
| ९
५६६ अपराकौपराभिषापरादिलयविरचितदीकासमेता- { १ प्रथमः-
( विनायकपुजाविधिप्रकरणम् १०) ष
सातस्य सार्षपं तेर सुवेणोदुम्बरेण तु ॥ सुहयान्मूर्धनि उुशान्न्येन परिणय च॑ ॥ २८३ ॥ [मेतश्च सामेतश्चव तथा शादर्कटद्कटः ॥ कुष्माण्डराजयपुत्रश्वत्यन्तं स्वाहासम न्वतः ॥ २८९८ ॥ नामभि्वैरिमन्त्रश्च नमस्कारसमनिितेः ॥ दद्याचतष्पथे श्चूषं कुशानास्ताय सवतः ॥ २८4 ॥ कृताकृतांस्तण्ड़लांश्च परुरोदनमेव च ॥ मर्स्यानपक्रास्तथा चाऽऽपान्माप्तमेतावद्व तु॥९८8६॥ पुष्पं चित्रं सुगन्थं च सुरं चं विविधमपि ॥ मूटटकं पूरकाप्रपास्तथवाण्डरकस्लजम् ॥ ९८७ ॥ द्भ्यन्न पायस चव गृडमिशच समाद्कम् ॥ पोक्तेन मकारेण जातस्य शिरसि सव्येन पाणिना कुशान्पारिगरष्येतरपा- णिष्हीतेनौदुस्बरटक्षमयेन सवेण सषेपतेरं मिताय स्वाहा संमिताय खाहा शार्कटङ्कटाय खाहा कृष्माण्डराजपुत्राय स्वाहेति गुरुजहुयात् । तेरेव मिता- दिभिश्वतभिनोमभिश्वतेथ्येन्तेनेमस्कारसमन्वितेश्वतुष्पथे शूषं स्थापयित्वा तत्र च स्वेतः समैदिगग्रान्डुश्चानास्तीयं कृताकृततण्डखादिरूपं बि दयात् । नाम मिषङिमन्रैशेति विक्षषेण निर्देश्ान्मितादिनाममिथतुथ्येन्तेनमस्कारमत्रेवटि
मन्रतामापननेबेदि्देय इति गम्यते । अवघातादिना येषां व्रीहीणां तण्डुखां भावः प्रारब्यापरिस्मप्रथ॑ते कृताङ्कतास्तण्डखाः । तिरुपिष्टमिश्र आंदनः पल-
खोदनः । यरखकं श्ाकादिविश्चेषः । यष्टा खोपिकाः पूरिकाः । श्षुद्रापषास्त्ण्ड- रकाः । प्रासेद्धमन्यत् । एतत्सवेमेकस्मन्पाते कृतवा सद्व दय्याच्॥ २८९ ॥
|| >८ 2 ॥| २८९५ ॥ >८६ ॥ २८७ | विनायकस्य जननीयुपतिषटत्तद् ऽम्बिकाम् ॥२८८॥
# एतस्मासप्रागेतदधेमधिके ङ. पस्तके--“ एतान्सवानुपाहय भूमं ॒दत्वा ततः थर ति । त्या््याऽऽदशेपुस्तकेषु न विद्यते ।
१ क. च । सितश्च।२ क, श्यासालः। ३ ङ. 0कट्ड्ूकौ । क् । * ड. च त्निविधा । ५ क, सिताय । ६ क, चव सिता । ७ ग, घ, शरोषनिः। ८ ग, घ. 'माप्ता्च तेः।
आचाराध्यायः 1 याज्ञवल्क्यस्प्रतिः। ५६७ ( विनायकपृजाविधिप्रकरणम् १० )
दूवीसर्षपपष्पाणां दृ्वाऽपै(्यै) पूर्णमञ्चङिम् ॥ रूपं देहि यशो देहि भगे मवति देहि मे ॥ २८९ ॥ पुत्रान्देहि धनं देहि सर्वकामांश्च देहि मे॥ दुषेया सरषवैः एष्पेस्दकेन च पुणेमञ्जङिपर्घ्यं विधाय विनायकस्य जनन्या भम्बिकाये दा रूपं ददी यनेन तामुपतिष्ेत ॥ २८८ ॥ २८९ ॥ ततः शृष्काम्बरधरः शदछछमाल्यानुरेपनः ॥ २९०॥ ब्राह्मणान्भोजयेदयादश्चयुगमं गुरोरपि ॥ अग्विकापुपस्थाय शुके षाससी परिधाय शुक्ृमारयामुटेपनेशाऽऽत्मानम-
रंय ब्राह्मणान्भोजयेव् । गुरवे च वसद्रयं दयात् । गुरशब्दप्रयोगास्स्नपन- कती गुरुवत्पुऽ्य इति गमयति ॥ २९० ॥
एवं विनायकं पूज्य प्रहांश्ैव विधानतः ॥ २९१ ॥ कमणां फरमाप्राति धियमाप्रोस्यनुत्तमाम् ॥
एवमुक्तेन प्रकारेण विनायकं पूजयित्वा ग्रहांश्च वक्ष्यमाणविधिना कमणां कृतानां करिष्यपाणानां च फर विघ्रश्षान्तिद्रारेण प्राभोति । भियं चानुत्तमां सर्वो्छरष्टामामोति । न विद्यत उत्तमा यस्याः साऽनुत्तमा । आमोतीति पुन- वचनं श्रीकाम परति विनायकादिपूजायाः पृथगिविधानाथम् ॥ २९१ ॥
आदित्यस्य सदा प्रजां तिरक स्वामिनस्तथा॥२९२्॥ महागणपतेश्चव कुरवन्तिद्धिमवाप्नुयात् ॥ इति विनायकपूजाविधिप्रकरणम् ।॥ १० ॥
आदित्यस्य स्वामिनः छन्दस्य महागणपते्च सवेकारुं पूजां तिरकं सुष- णादिमयं कुरयन्कर्पफलसिद्धिमवाभ्रुयादिति ॥ २९२ ॥ इति श्रीविदयाधरवेशप्रभवश्रीरिखादह्ारनचेन्रजीमूत वाहनान्वय प्रसृतश्रीमद्परादि- त्यदेवविरचिते याज्ञवल्कीयध मेशाखरनिबन्धेऽपराकें विनायकपूजा- विधिभ्रकरणं समाप्तम् ॥ १० ।
१ ड, जेयं ।
५६८ अपराकौपरामिधापरादिल्यविरचितरीकासमेता-- [ ! प्रभमः-- ( ग्रहयङ्ञविधिप्रकरणम् १९ )
अथ सटीकयाहवस्क्यस्मृतो
ग्रहयज्ञविधिप्रकरणम् । ( ११)
[~ । 1
अथ प्रहयङ्विधिपाह%-
^ श {> $ ल
श्रीकामः शान्तिकामो वा प्रहयत्नं समाचर् ॥२९३॥ + भेर षर र्ति (क ए
वृष्टयायुः्पषणटकामा कवा तथवाभिचरत्रपून् ॥ श्रीशान््यादिकामोऽमिचरन्वा ग्रहयन्नं॑व्यपाणस्वसूपं समाचरेदनुति- त् । शान्ति; फल्दानोन्सुखदुरितनिवारणम् । पृष्टः शरीराद्रपचयः। अभिचार आयुष्पदषर्मप्रातिबन्धः । प्रसिद्धमन्यत् । दष्ायुःपुष्ठीनां प्रयेकं कापसंबन्धो नेतरेतरयक्तानां, प्रमाणान्तरसिद्धस्वे सस्युदिदयमानत्वात् । एवं- विषस्योदेहयस्य विशेषणमविवक्षितम् ¦ पूर्वं विनायक्सनानसदहितो अ्रहयन्नः धिये विहितः । इदानीं केवलः फडान्तरेभ्यथेति विधिभेदः ! अभिचरन्निति शरत्प्रययोऽभिचारस्य प्रहयन्न मरति हेतुतामाचष्टे । अभिचारस्य चासिद्धसान्न
स्वरूपेण हेतुता, किं तु तदिच्छयास्तेनेष्यमाणतया कमसबन्धादमिचारस्य फ़रत्वम् ॥ २९३ ॥
प्रहानाद- सूयः सोमो महीष्रः सोमपुरो वृहस्पतिः ॥२९९॥ न्युः शनश्वरा राहुः कतुन्ातं ग्रहाः स्पृताः ॥ एसा प्रहयज्ञदेवताः । इत्तवशाचात्र सूुयादि शब्दनिर्देशो यागपरयागे पुनरा- द यादिशब्देर्देशः कायः } तथा च बद्चण््यपरिशिष्टम्- ¢८ गुडोदनमादित्याय घृतपायपतं सोमाय हविष्यमन्नमङ्ारकाय क्षीरो- दनं बुधाय षष्टिकं बृहस्पतये दध्योदनं शुक्राय माषोदनं तिर- पिष्टमिशरं सृतं शनैश्चराय राहवे मांपौदनं केतवे चित्रौदनम् ” इति । नेवं गदग्रन्थेऽस्मिञ्थूयमाणक्षब्दस्याविवक्षायां हेतुरस्ति । २९४ ॥ आदिलयादिग्रहपरतिमापरङ़ृतिद्रन्याण्यादई-- ताग्रकात्स्फटिकाद्रकतचन्दनारस्वणकादुभो ॥ २९९५॥
# इत उत्तरं ग ध. पुस्तकयोग्रहपूजामाहेयन्तं अन्थन्यत्यास्रो इद्यते ।
१ क, भमनिबः ।
आचाराध्यायः ] यान्नवस्क्यस्पृतिः। ५६९ ( अ्रहयज्ञविधिप्रकूरणम् ११ ) रजताद्यपतः सीपाकास्याक्ताया ग्रहाः क्रमाद*॥ स्ववा पटे रेखया गंन्धमण्डरुकेऽपि(षु) वा॥२९६ ताञ्नमेव ताञ्नकं तस्ादादिल्यस्य प्रतिमा कायो । स्फटिकास्सोमस्य । रक्तचन्दनादङ्ारकस्य । स्णेकाद्बुधश्रदस्पलयोः 1 रजताच्छुक्रस्य । दृष्णपयः काष्णयसं तस्माच्छनैशधरस्य । सीसाद्राहोः । कांस्यात्केतोः । मरतिपानिमाणा- समर्थस्तु अ्रहसमानवर्भोषणकरग्हान्पटे छिखेत् । तत्राप्यसमर्थो ग्रहसमानवर्णेषु चन्दनादिगन्धपण्डल्केषु प्रहानुद्धिखत् । अत्र मत्स्यपुराणम्- ५ पद्माप्तनः पद्मकरः प्द्मगर्भ्तमद्यतिः । सपाश्चरथपंस्थश्च द्विभुजः स्यात्सदा रविः ॥ शवेतः श्वेताम्बरधरो दश्चा(रः शेता)श्वः शेपमुषणः | गदापाणिद्विबाहुश्च कर्त्यो वरदः शशी ॥ रक्तमास्याम्बरधरः शक्तिशु्गदकरः । चुनो मेषगमो वरदः स्याद्धरापुतः ॥ पीतमाल्याम्बरधरः कर्णिकारदर््तिः । खड्चर्मेगदापाणिः सिंहस्थो वरदो बुधः ॥ देवदैत्यगुरू तद्वस्पीतश्वेतौ चतन । दण्डिनौ वरदो कार्यौ साक्षपूजरकमण्डद् ॥ इन्द्रनीटदयुतिः शुी वरदो गृध्रवाहनः । चाणवाणाप्तनकरः कतेभ्योऽकंसुतः सदा ॥ कराख्वद्नः खड्गचमंशृढी वरप्रदः । नीरप्तिहापनयुतो राहुस्तन प्रशस्यते ॥ धूम्रा द्विबाहवः सर्व गदिनो विङ्ताननाः। गृध्ाप्तनमता नित्यं केतवः स्युवेरप्रदाः ॥ सरवे किरीटिनः कायो रहा छोकहितप्रदाः । खाङ्कछेनो च्छित; सर्वे शतमष्टोत्तरं सदा ॥ मास्कराङ्गारको रक्तो शतो शुक्रनिशाकरौ ।
कि
सोमपुत्रो गुरुश्चैव तावुमो पीतको स्मतो ॥
५
८.4
# इत उत्तरं ड. पुस्तकेऽयं पाठः--“ भास्कराङ्गारको रक्तौ शङ्कौ शुकनिशाकरौ । सोम- के
पुत्रो गुस्शैव तावुभौ पीतको स्मृतौ । कृष्णं शनेश्वरं वियया्राहुं केतुं तथेव च > इति ।
१ख. 'त्। सुव। २ ड. गन्धेमेण्डल्केषुवा। ३ ख. शग्रदाः कायाः। त । *क., "तवाहनः । गः । ५ ग. 'दाधरः । ७
८७० अपराङीपराभिधापरादिदयविरचितदीकासमेता- [ १ प्रथमः- ( ग्रहयज्ञविधिप्रकरणम् ११)
कृष्णं शनैश्वरं विद्याद्राहुं केतुं तथेव च ” । निगदव्याख्यातमेतत् । [ अथ राजानकरितिकण्ठकविशेषः |। देषीपुराणे--“ भ्रभाकरस्य प्रतिमामिदानीं शुत द्विजाः । रथस्थं कारयेदेवं पद्महस्तं सुरोचनम् ॥ सप्ताश्चं चैकवकत्रं च रथं तस्य प्रक्पयेत् । मुङुटेन विचित्रेण पद्मगमेप्रमप्रमम् ॥ नानामरणमू्षाम्थां कराम्यां धृतपुष्करम् । सैन्धस्थे पुष्करे चैव ठीख्येव धृते स्तदा ॥ चोखकच्छन्नवपुषं कचिचचत्रर्षु दशेयत् । वख्युग्मप्तमोपेतं चरणो तेजसाऽऽवृतो ॥ प्रतीहारो च कतव्यौ पार्चयोरण्डपिङ्गछो । क्ेग्यो दण्डहस्तो च पाश्च॑योः पुरुषावुमौ ॥ टेखनीङ्रतदहस्तं च पाश्वं धातारमग्ययम् । नानादेवगणेयुक्तमेवं कुयादिवाकरम् ॥ अनूरु सारथिं चास्य पञ्चिनीपत्रप्तनिमम् । अश्वौ च वदधितीवो गन्धस्थो तस्य पाश्वयोः ॥ मुनङ्गरणज्युभिवेद्धाः सक्ताश्वरथसंयुताः। सप्ताश्ं्यं पद्महस्तं तसिश्चैव प्रकरपयेत् » ॥ पद्मपुराणे-- ८ अतत एव रवेः परादौ न कश्चित्कारयेत्कचित् । यः करोति सर पापिष्ठां गतिमामरोति निन्दितम् ॥ कुष्ठरूपमवाभ्रोति ठोकेऽसिमन्दुःखसंज्ञितम् "2 । पसङ्गद्रह्ल्यादानां रक्षणपुच्यते-- ८८ वहेतु रक्षणं वक्ष्ये पतेरक्षणक्षितम् । दीक्षं सुवणेवपुषमधेचन्द्रासनं विभुम् ॥ बाङाकंसदश्चं तस्य वप्तनं चात्र कारयेत् | यज्ञोपवीतिनं कुयांछधम्बकूचश्रुवं तथा ॥ केमण्डटुं वामकरे दक्षिणेऽस्याक्षसूृ्रकम् । ज्वाछावितानप्तयुक्तमजवाहनमुञ्ज्वरम् ॥
* एतचचिहान्तगेतं न विद्यते क. ग. घ. पुस्तकेषु । 1 १ क. "पाद्यं भुजाभ्यां ध्र" । २ ख. भ्यां भुजाभ्यां । २ क. ख. स्कन्दस्थे† = ज्ञ, श्वु पष्य । वः। ५ क. ग. शस्ते पः ।
आचाराध्यायः: ] याज्ञवस्क्यस्मृतिः। ९७१ ( ग्रहयज्ञविधिप्रकरणम् ११ ) कुण्डस्थं वाऽपि कुर्वत मृधि सप्तशिखाचितम् । कात्यायन्याः प्रवक्ष्यामि रूपं दशमुनं तथा ॥ त्रयाणामपि देवानामनुकारानुकारिणीम् । जटाजूटततमायुक्तामर्धेन्ुक्ृतरक्षणाम् ॥ रोचनवयपतयुक्तां पूरणन्द्पदश्चाननाम् । अतप्तीपुष्पपतंकाशां सुप्रतिष्ठां स॒रोचनाम् ॥ नवयोवनपरपननां सर्वावयवमूषिताम् । सुचारुदरानां तद्वत्पीनोन्नतपयोधराम् ॥ तचिमङ्गस्थानप्तस्थानां महिषासुरमईिनीम् । त्रिशुहं दक्षिणे दचात्सज्ग चके तथेव च ॥ तीहष्णषारां तथा शक्ति वामतोऽपि निबोधत । खेटकं पूर्णचापं च पाशमङ्कुशमेव च ॥ घण्ट च परश्च वाऽपि वामतः संनिवेशयेत् । अधस्तान्माहिषे तद्वद्विशिरस्कं प्रदश्चयेत् ॥ शिरर्छेदे न्यपेततद्रदानवं खड्पाणिकम् । हदि शूडेन निभिन्नं तियगृध्वै च भूषितम् ॥ रक्तरक्तीकृताङ्गं च रक्तविस्परितसषणम् । वेष्टितं नागपाशेन भुकुटीमीषणाननम् ॥ वमदुधिरवक्तरं च देभ्याः विहं प्रदर्शयेत् देब्यास्तु दक्षिणं पादं समं परिंहोपरि स्थितम् ॥ किंचिदुध्वं तथा वाममङ्कष्ठं महिषोपरि । स्तूयमानं च तद्रूपममरैः संनिवेशयेत् ॥ विनायकं प्रवक्ष्यामि गजवक्त्रं िष्छोचनम् | लम्बोदरं चतुव ्याछ्यज्ञोपवीतिनम् ॥ स्तञ्धकणं वृहतुण्डमेकद्टं पृरथुदरम् । स्वदन्तं दक्षिणकरे उत्पङं चापरे तथा ॥ मोदकं परशुं चेव वामतः परिकल्पयेत् । बृहत्संधिक्तगहनं पीनस्कंन्धाङ्धिपाणिकम् ॥ युक्तं बुद्धिकुतुद्धिम्यामधस्तान्मूषकाविवितम् । बह्मा कमण्डडुधरः कतेभ्यः स चतुर्मुखः ॥
१ ल, स्फुटिते। ३ क, ख, टीभूषिताननम् । २ ख, 'त्कन्दाङपर ।
( #»५ 4
५७२ अपरारकापराभिधापरादियविरचितदीकासमेता- [ १ प्रथमः-- ( ग्रहयज्ञविधिप्रकरणम् ११) हंसाङूढः कचित्कायेः कचिच्च कमराप्तनः। वरणेन कमङामश्च चतुबाहुः शुभेक्षणः ॥ कमण्डलुं वामकरे सच हस्ते च दक्षिणे । वामे दण्डधरस्तद्रत्सुकसुवा चापं करपयत् ॥ मुनिमिर्देवगन्धर्व; स्तूयमानं समन्ततः । कूर्वाणमिव छोकांञी्डुङ्काम्बरधरं विभुम् ॥ मगचमेधरं चापि दिव्ययज्ञापवातेनम् । आज्यस्थारी तथा पारश्चं तेनेव च चरुः पुरः ॥ वाभि पार्श्व च सावित्री दक्षिणेन सरस्वती । अग्रे च नहषयस्तद्रत्कार्याः पेतामहे पदे# " ॥ इति राजानकरितिकण्ठपुस्तके विशेषः । भासङ्केकमुक्ट्वा मकृतमुच्यत । एते ग्रहा अधि प्रणीयागन्यायतनस्योत्तरपूवेदशे पज्या; । तथा च मत्स्यपुराणमू- ८८ गतेस्यात्तरपूवेण वेतास्तद्वयावस्तरताम् । वप्र्नयाचितां वेदिं वितस्त्युच्छरयप्तयुताम् ॥ संस्थापनाय देवानां चतुरश्नामुदक्छ्वाम् ” । यादिति ज्ञेष; । गतेः खातमरन्यायतनम् । वमा मखा । ८ अ्चिप्रणयनं कृत्वा तस्यामावाहयत्सुरान् । तस्यां तिसः कोष्रकपदक्तयः काया एकैकस्यां यस्यः कोषटका भवन्ति।
~ बु, | शु. | च. बृ, | आ. | मो. के. | श. | रा.
तत्र-““ मध्ये त मास्करं विद्य्कोहितं दक्षिणेन तु । उत्तरणं गरु विद्याहधं पवोत्तरण त ॥ प्वेण मार्मवं विद्यात्सोमं दक्षिणपवेके |
पश्चिमेन शनि विद्याद्राहुं दाक्षिणपन्विम ॥ श्चिमोत्तरतः केतं स्थापयन्छुह्धतण्डुकेः ” |
[ क
एते चाऽऽदिलयाभिपखाः स्थाप्याः ॥ २९६ ॥ ग्रहपएजामाद-
+ इतः प्रभृति विशेष इत्यन्तं न ग. घ. छ. पुस्तकेषु ।
१ग. घ.श्येचसः॥२ग. घ, "ण बधं विदयाहुरंपु ।
आचाराध्यायः ] याज्ञवस्क्यस्मृतिः । ५७३ ( म्रहयज्ञविधिप्रकरणम् ११)
यथावर्णं प्रदेयानि वासांपि ्ुसुमानि च ॥ गन्धाश्च ब्यश्रेव धूपो देयश्च गुग्गुलः ॥ २९७॥
या ग्रह यद्रणस्तस्मं तद्रणान्येव वञ्ञादीनि देयानि । प्रपार्थं च गुग्यलु दयः । अत्र इत्तवशात्कमां न विवक्षित; सोऽन्यतो ऽवगन्तव्य इति गन्धपष्प- धूपवस्ञवख्यः क्रमेण देयाः । अत्र स्वेभ्यो प्रहेभ्यो गन्धपुष्पाणि देयानि तथा ध्रषादे न पनरकस्मं गन्धादिवङिपयन्तं दखाऽन्यस्त् देयम् ॥ २९७ ॥
क
होमविधिपाद-
कतंग्या मन््रवन्तश्च चरवः प्रतिदैवतम् ॥
न केवखमादेत्यादानां पएजव कायां । कि तु प्रसेकं चरषश्व। ते च पच्वन्तः कायाः । अनवस्ञावेतां विरद्ाऽन्तरूष्मपक़ ओद नथरूः । तच्रवन्त इति पाठ पाकयज्ञतिकतंव्यता त्रम । अत्र च नवानामपि प्रहयागानां (णा) वद्य. कार्त्वादिध्पाचमेदः । तदाह शोनकः
““ एक्वाहरिष्माज्यसििष्टकृतः स्युस्तुस्यकाडः "° । तदेष{ऽभियज्ञमागा गाथाऽभिगीयते- “ पाकयन्ञान्समाप्ता्य एकान्यानेकबर्हिषः । एकखिष्टकृतः करया्ानाऽपि पतति दैवते "' इति ॥ होमपन्रानाद- आङृष्णेन इमं देवा अभिभा दिवः कडुत् ॥२९८॥
(भ्य
उदवुभ्यस्ेति च ऋचो यथासंख्यं प्रकीतिताः ॥ बृहस्पतं जतंयद्यस्तथवातन्नासारखतः ॥ २९९ ॥ शं नो देवीस्तथा काण्डक्केतुं कृणवन्निमा अपि ॥
ॐ, ¢
भगवता यागाश्वरस्य बाजसंनेय(य)तवाद्रानसनेयके समाश्नाता एवान म्रा ग्राह्याः । तत्रलयान्यवाऽऽषादानि वेदितव्याने । आङृष्णेनेलयाया नवसं- ख्याका मन्ना नवसख्याकेष्वेवाऽऽदेल्यादिद्(दे)बदयष हामेषु यथासख्य प्रकाति- ता विहिताः। तज्नककस्य चरारकवाऽऽहातिः पाकयज्ञातिदे शेन भाप्रा सलयेकेकेन
क =
मत्रेण कायां । आहुतीनां सख्यान्तराविधानात् । आद्ृष्णेनेति दिरण्यस्तूप
क)
१ ख, गन्धश्च । २ग. घ. शधादि्मैः। ३ ख. "कृताः स्य । * क्, धाञ्पि य! ५खं "भिधीयः ! ६ क, ख, -सनीयत्वाद्राजसनीये स । ७ ख, "ये
। ९ &.
८.७४ अपराकापराभिषधापरादित्यविरविदरीकासमेता-- [ १ प्रथमः- ( ्रहयन्चविधि प्रकरणम् ११) आङ्गिरस ऋषिरादित्यो देषता शिष्ष्छन्दः । इमं देवा इति देवाः सोमो यजुः । अभरिमूपतति विश्वरूप आङ्किरसोऽङ्गारको गायत्री । उदवध्यखोति परमेष्ठ बुधसिषटर । बृहस्पत इति ग्रत्समद आङ्गिरसो भागवश्चौनको वा बृह स्पतिखिष्टुप् । अन्नात्परिखुत इति अभिसरस्वतीन््राः शक्रोऽतिजमती । शं नो
दचासते (सन्बुद्रपिः शनश्वरां गायना । कण्डाक्कराण्डादिलयश्रा राहुरतु- । केतु कृण्वान्नाते मधुच्छन्दाः केतुगायत्रां ॥ २९८ ॥ २९९ ॥
चरुहा परानन्तरं समिधां स्वरूपमरतिपादनपवेकं तद्धोममाह- अकः परशः सदिरस्तपामार्गोऽथ पिप्पङः॥३००॥ उडुम्बरः शमादरवा इधान सार्मवः क्रमाद् ॥ एककस्याष्शतकमष्टविशातख वा ॥ २०१ ॥ ह {तन्या मडहुसपस्चाद्त्रा क्षारणं सयुताः॥ अकाया; समिधां यथा ग्रहस्या(म)ष्रोत्तरशरतमश्टाविक्चतिवां मधुध्ताभ्या दधिः पयाभ्यां वाऽभ्यक्ताः पवाक्तमेन्रह्(तव्याः । एकंकस्याति षष्ठ चतुध्यथे। एषा च संख्या समिधामेव तदेकवाक्यत्वात् । न च सढृन्मन्नयुचारयैकदेवतात्वेन सह समिधः प्कषप्न्याः किलेकेकाः, प्रयेकं च पत्रावत्तिः । तदक्तं मत्स्य- परण ५ स्वेन स्वेनेव मन्रेण होतभ्याः समिधः पथक् » । तथा--“' प्रादेशमात्राः सरिखाः ज्ाखापणेविपायिताः । समिधः कल्पयेत्माज्ञः सवैकमेमु सवेदा ?' ॥ ३०० ॥ ३०१ ॥ ब्राह्मणभोजननद्रव्यपाह- गृडोदनं पायपतं च हविष्यं क्षीरष(षा)िकम् ॥३०२ द्ध्यादुनं तन्नं च कृसरामिषचित्रकम् ॥ दव्याद्र्हकरमादतद्' रजस्या भजन ब्रुवः ॥ २०२१ ॥ शाक्तता का वधारम सच्छसत्य वावुप्र्वकम् ॥ गुडादनादेकं यथाग्रहक्रम द्विजेभ्य भोजनं ददात् । भुज्यत इति
पन
१७. लः । आदु २ ङ्. "वां दभ ।३क.ग. घ. छ. कुर ।४्ङ्.ष्णवायु*\५क ख. त्राखाःप।&६ ड. नं इविश्चूणं मांघं चित्रान्नमेव च । द य. घ. छ. ननं हविश्व्णं मांदं चचा- ज्नमेव चेति पराठे । दध्योदनं इताः । ५ क, प्ताक्तं च ।
आचाराध्यायः } याज्ञवर्क्यस्पृतिः। ५७५ ( प्रहयज्ञविधिप्रकरणम् ११)
व्य॒त्पस्या भोज्यमेव भोजनम् । यदि गुडोदनं न शक्तुयादातुं तता यथाशक्त यथाखामं साधारणं यथाविधि दद्यात् । गुडमिभ्र ओदनो गडादनः । क्षीर मिश्रं षष्टिकान क्षीरषाष्टिकम् । षष्टिको वदिवि्चेषः । गुड।दनं सवमवात्र चित्रकम् (?) ॥ ३०२ ॥ ३०३ ॥ दक्षिणा आद- घेनुः शड्खस्तथाऽनडवान्हेम वासो हयः क्रमाद् ॥ २०९॥ कृष्णा गौरायपं छाग एता वे दक्षिणाः स्मृताः ॥ ग्रहकमेण दक्षिणा दातव्याः । घेनुर्नवभसूता गोः । अनसो बोढा गौरन- दात् । आयसं छोहपयम् । भसिद्धमन्यत् । एताथ दक्षिणा ऋत्विग्भ्य एव देयाः । तथा च पत्स्यपुराणम्- «५ यजमानः परपत्नीक त्विजस्तु समाहितः । दक्षिणाभिः प्रयत्नेन पजयेद्गतविस्मयः ॥ रयाय कपिं धेनु दचाच्छङ्कं तथेन्दवे । रक्तं धरंधरं दद्याद्धोमाय ककुदाऽन्वितम् ॥ बधाय जातरूप त गृरव पातवास्प्ता) श्वेताश्वं दैत्यगुरवे कृष्णां गामकंसूनवे ॥ आयमपं राहवे दचयात्केतवे छागमुत्तमम् । सुवर्णेन समाः कायां यजमानेन दक्षिणाः ॥ सर्वेषामथ वा गावो दातव्या हेममूषिताः । स॒वर्णमथ वा दद्याहरुरुषा येन तुष्यति › ॥ ३०४ ॥
य॒श्च यस्य यदा दुःस्थः सर तं यत्नेन पूजयेत् ॥२०५॥
ब्रह्यणेषा वरां दत्तः षू[(जताः पजायव्यथ ॥ यस्य पुरुषस्य यो ग्रहो दःस्थो दुःखप्रदराचिस्थितां यथा जन्मरारताऽ- एपराक्षिस्थः स तं प्रहमितरग्रहपूजायामसमथ एकमेव .यत्ननाऽऽइरणाक्त- विधिना एजयेत् । पूजितो हि न दुःखकरो भवति । यत पषा ग्रहाणां यूर्य पजयितारं प्रजयिष्यथाभिरुषितेन फखेन योजयिष्यथति ब्रह्मणा प्रजा पतिना वरा दत्तः ॥ ३०५ ॥ अत्रेव देतन्तरमाद-
"~ "~~~ ~~----------------------~-------------------~---~-------~- ~~~
१ कृ, ततः शकिता । २ ग. घ. रष्टिः ।
५७६ अपरार्कापरामिधापरादिदयविरवचितरीकासपेता- [ १ प्रथमः- ( राजघधमेग्रकरणम् १२)
ग्रहाधीना नरेनद्राणामुच्छरायाः पतनानि च॥ ३०६॥
भावाभागां च जगतस्तस्माप्पज्यतमा अहाः* ॥
अनेकजन्माजितपुण्योपचयवतापरपि नरेन्द्राणां यतो अ्रहाधीना उच्छ्यायाः संपदतिशया ४ पतनानि च विपद् तिशयरूपाणि ॥ तथा जगतो भावाभावा. बुद्यथरख्यो प्रहाधीनावेव । तस्पादन्येभ्यः पृञ्यतरेभ्योऽतिक्षयेन ग्रहा उक्त- भरकारेण पृञ्याः । यथपि धपाधर्मो सुखदुःखानुभवहेतू तथाऽपि कारविशेष- भनपेक्ष्य न तद्धेत् भवतः ! न च ग्रहाणां गततिविशेषमन्तरेण कारविेषः शक्यो निरूपयितुपिति भवति ग्रहाधीनलव नरेन्दरोच्छयायादेरतां विरुद प्रहस्थानं दष्टा तत्स॒चितागामिदुःखस्तघातविघाताय ग्रहयज्ञः कायः । स हि शान्तिकामस्य पिहित इति तात्पयाथः ॥ ३०६ ॥
(|२1 भ्रीविद्याधरवंशप्रमवश्रीदिकदारनरेन््रज मतवाहनन्वयम्रसतश्र त
५ [.क),१ [ ®
मदपरादिलयदेवविरनचिते याज्ञवल्कीयधमदाल्लानेबन्धेऽप रके ग्रहयज्ञविधिप्रक्रणं समाप्तम् ! ११॥
अथ सटीकयान्नवरक्स्मरतौ राजधमंप्रकरणम् । ( १२)
उक्ता वणेधमां ब्ह्मचारिग्रहस्थधमांश्च । इदानी राज्ञा ग्रहस्थस्यापि गण वतो जनपदपरिपारखनादीन्धमान्वक्तं येगणेयक्तः प्रजापाटनयोग्यो भवति तांसावदाह-
महोत्साहः स्थरुरक्षः कृतज्ञो दरद सेवकः ॥ २०७ ॥ विनीतः सत्वसंपन्नः कृटीनः सस्यवाक्शुचिः॥ अदीषेसूर्री स्मृतिमानश्षद्रोऽपरुषस्तथा ॥ ३०८ ॥ धामिकोभ्व्यसनश्चेव प्राज्ञः शूरो रहस्यविदर ॥ स्वरन्भयाप्राञज्वाक्षक्या दृण्डनास्या तथव च ।॥२०९॥ विनीतस्तथ वातायां अय्यां चेव नराधिषपः॥
त क व # इत उत्तर ड, पुस्तकऽयं पाठ.~ग्रहाणामिद्मातिथ्यं कृयात्॑वत्परादपि । आरोग्यवबलठपं पन्ना जीवेच्च शरदः रतम् ” इति ।
9१ क्, से, ण. घ. छ. 'दृज्याः सदा प्रः ।
आचाराध्यायः ] याज्ञवस्कयस्परतिः। ८.७७
( राजघमेप्रकरणम् १२)
पहोत्साहत्वादिगुणवान्नपो भवति । ब्राह्मणादा स्वकमेस्थापनयोग्यो भवतीलयर्थः । पहोरसाहो महोद्यमः । महाविषयत्वमविहन्यमानत्व चत्सा- हस्य महम् । स्थृख्लक्षो बहुप्रदः । यः प्रच्युपकारायपकाारण स्मरति स कृतज्ञः । हृदसेवको ज्ञानादि गुणदृद्धपुरुषोपासकः । विनता गुवापद् षु नन्रः । दर्ई्चामापन्नोऽपि न न्यायादपैति यः स साखिकः । कुटानः दध. व॑श्चजः । सलययवाक्सल्यपरतिङ्गः । शृ चिबाह्याभ्यन्तरश्ाचवान । अदीधसजीं भ्रपितेऽ्यं निराश्ङ्ः । स्मृतिमान्प्नस्तस्मृतिः 1 अष्षुद्राऽनटपदहुदयः । यारा पकारोपकाराभ्यां कोपप्रसादबान्सोऽख्पहूदयः । अपरुष।ऽकठारवार् ॥ धामिकः भसिद्धः । पुरुषाथविक्षेपकं चुतादिकं व्यसन तद्रहिता<न्यसन्; । प्ाहश्षरौ भसिद्धौ । रहस्यविदात्मज्ञो मचज्ञः पररन्धज्ञो वा । खरन्धगाप्ता यत्न राञ्याङ्गवेैकस्ये परः मविशति तद्रन्धर तस्य गप्रा रक्षकः । आन्वीक्षि्यां दण्डनीत्यां बातीयां य्या च विनीतः शिक्षितः । आन्वाल्का वदाचावर- इन्यायविद्या । दण्डनीतिरथेशास्नम् । वातां कष्याद्वचया। प्रग्यज्ञःसामानिं त्रयी । यीग्रहणात्तत्परिकरथुतानि व्याकरणाचङ्गाने मापात्तापुरागवमतचाः
ल्ाणि गह्यन्ते ॥ ३०७ ॥ ३०८ ॥ ३०९ ॥ स मन्तिणः प्रवत प्रान्नान्मारान्स्थिराञ्जछ्ुचीन् ॥२१०॥
तैः साप चिन्तयेद्राज्यं विप्रणाथ ततः स्यम्
सं उक्तगणो राजा मन्रिणः कायाकायेविद्ः । प्राज्ञातृहापादसमथत् । मौङान्वितृपारम्पयांगतात् । स्थिरान्स्वामिदहितेष्वचश्चरन् । शुचाज्युद्धाप धान् । परकू्वींत भयत्नादुपाददीतत । अथ तः सह् राज्यं राजक्रम षाड्गुण्य तदङ्गानि च स्वाम्यादीनि चिन्तयेत् । देयोपादेयतया विचारयाद्लयथः 1 अय घाडगुण्यविद्ा पुनध्िपरेण सह विचारयेत् । पुन स्वय तवायं साघकंवाधक- प्रपाणर्वत्तया निधिनुयात् ॥ ३१० ॥
पुरोहितं च क्षत देवन्ञमुदितोदितम् ॥ ३११ ॥ द्ण्डनीस्यां च कुशरूमथवङ्गिरसे तथा ॥
दैवज्ञत्वादिगणोपेत बाह्मण पुराहेत कुरति । दवज्ञा ञ्यातःशाक्ञाकवत् । न हि श्षाक्चेण भाणिनां द्व कपावपाका ज्ञायत । य माज्रणामुद्ता उता
१ ड. 'लान्हिताञ्छुः । २ ख. ग. कार्याः काः! ३ क. “उदद्धिमयान्। घ ।४* ग. घ. "वतैतया विनिः । ११
९७८ अपराकीपराभिधापरादिल्यविरचितदीकासपेता - [ १ प्रथमः-- ( राजधमभ्रकरणम् १२)
प्राह्ञादयो गुणास्ते यस्योदिता उद्धताः स उदितोदितः । परराहितं प्रकु्वीत दण्वीत, वरणन हि पुराहितस्वप्स्पद्यते यथाऽध्वयुत्वादिकम् ॥ ३११ ॥
श्रतिस्माताक्रयाहतव्रणुयादव चातजः ॥ ३१९ ॥
यज्ञाश्वव प्रवात वाधवह्रदाक्षणाच् ॥ श्ुतिस्मृतिविहिताभिदोत्रादिकमेणां क्रियाञनुष्ानं तस्मास्योजनीमृतादे- तोत्रह्मादी र खिजो इृण॒यात्, वरणेन कुयात् । यथाऽऽघानेनाऽऽदवनीयादीन् । तथा हविःसस्थासोमसंस्थादीन्यन्नान्परिदक्षिणान्पाथमकदिपिकदक्षिणादानयु- ्तान्कुयात् ॥ २१२ ॥
मोगांश्र द्वाद्धिपरभ्यो वसूनि विविधानि च ॥२१३॥ जक्षयोऽये निधी राज्ञां यहिपरेषपपादितम् ॥ अस्कत्रमग्यथं चेव प्रायशरित्तेरदूषितम।। २१४ ॥
अथः सकाश्याद्प्राप्न हूत नएमहाच्यत ॥ गान्भोक्तव्यानन्नविशेषान्वसूनि द्रविणानि च गोभररिरण्यादीनि विमे- भ्या राजा दद्यात् । अत्र प्रशंस्ा--आत्मोपकारकत्वेन निधितुरयत्वान्निधिरयं राज्ञां यद्विमेषुपपादितं विप्रेभ्यो दत्तम् । खोकफिको निधिरुपभोगासाश्चौ- रादिवशात्कदाचितक्षायते दत्तं तु न तयेति विक्षेषोऽयमिति वक्तपरक्तम-
अ, १4
क्षय इति । भूपा निहितं स॒वणांदिकं निधिः न केवलं निधेरुत्छृष्टं दानमपि त्वामहातादेरपि । न हि दाने कस्यचिद्धविषः स्कन्ने स्कन्दनं व्यथनं वां विद्यते यन विगुण सद्गिहाजादिवदफरं स्यात् । प्रायथित्तेथ प्रायाधेत्तानै- मित्तश्चन्यदाषेरदूषितम् । अत आहवनीयाद्यभनिसंबन्धिनो हृताद्धोमाद्धिास्म- न्यभ्रा हुत दत्त श्रेष्ठं प्रक्षस्ततरं भवति ॥ ३१३ ॥ ३१४ ॥ एवं द यमानं धनं यतोऽलन्तोपकारकं भवल्यतस्तदजेनादिक यथा कार्य तदाह- न्न 0 + न. य जटर्व्यमाहद्र्मण इन्व् यत्नेन पारयेत् ।। ३१५
® ©
पार्त वधयन्नाया दद्ध पारे नाक्षिपेत् ॥ अछन्धमपरात् धमणदहेत प्सेत । आत्पसात्कृतं यत्नेन तस्मणिधानेन पाटयद्रक्षयत् । पातं च नीत्या शास्रोक्तेन प्रकारेण वधयेदुपचयं गमयेत् ।
विद्धं च पाजेषु विद्ातपोत्तसंपन्नेषु निक्षिपेदात् ॥ ३१५ ॥
1 १ कन, इ, ग्यदपच ।२ घ. निधिर्ः।३ ख. नेन क »* ड. विन्यसेत् ।
आचाराध्यायः ] याज्ञवस्क्यस्मृतिः। ५७९ ( राजधर्मप्रकरणम् १२१ नडी [| 1 | क एत्वा भ्राम नवन्यवा इत्वा छख्यं च कारयत) २१६॥ आगामिभद्रनृपतिपरिन्ञानाय पाथिवः॥ भूमि क्षेतारामग्रामादिकां विप्राय दा निबन्धनं वा कृत्वा मद्राणां शास्ाथेकारिणामागामिनां दृपतीनां परिज्ञानाय परिनिथयाय पाथिवः पृथि. वीपतिङिखितं टेख्यं वक्ष्यमाणप्रकारं कारयेत् । असिमन्यरामे प्रतिकषेचं शे्- स्वामिनेतद्धनमस्मे प्रत्यब्दं प्रतिमासं वा देयपमिलेवमादिनियमो निबन्धः ॥ ३१६ ॥ टेख्यविपिपाह् एज पटे वा ताभ्रपटे वा स्वमुद्रोपरिचिह्धितम ॥ २१७ ॥ अमिरेख्याऽऽर्मनो वश्यानार्मानं च महीपतिः ॥ प्रतिग्रहपरीमाणं दानच्छेदोपवर्णनम् ॥ ३१८ ॥ स्वहस्तकारुपंपन्नं शासनं कारयेस्स्थिरम् ॥ पटे वा कापांसादिमये ताश्रपटे वाऽऽत्मनः पिद्पितामहादीन्िधावि- करमधमांदिगुणोपेतानभिरेख्यास्यायं पुत्रोऽस्यायं पौत्र इलयेवं रेखयिलाऽऽ- त्मानं च मदीपतिरेखयित्वा पतिश्रह्यत इति प्रतिग्रहो भूमि्िवन्धथ+ तस्य च्छेदोऽपहारः स उपवण्येते प्रत्यवायजनकतया येन श्राच्चेण तदानच्छेदो- पवणनं तच्च ॒टछेखयित्वा स्वहस्तेन मतं मेऽपुकपुत्रस्य महीपतारिति स्वहस्तङिखितेन । दानकालेन च वत्सरादिनां संपन्नं त्रासनं शिष्यन्ते दानापहाराभिवत्यन्ते भाविनो भुपतिपरभरृतयो येन तच्छासनं खमुद्रया सखकुखचिहेन गरूडादिना चिहितमङिति चिरकारस्थायि कारयेत् । न हि तेन विना भरतिग्रहीता तद्रर्यो वा भूमिनिबन्धौ शक्नुयादुपमोक्त् । अत्र बृहस्पतिः- ^ दत्ता मूम्यादिकं राजा ताम्रपटेऽथ वा पटे । शाप्तनं कारयेद्धम्यं स्थानवंर्यादिंयुतम् ॥ अनाच्छेद्यमनाहार्यं सवेमाभ्यविवर्जितम् । चन्द्राकेपतमकाङीनं पुचरपौतान्वयागतम् ॥ # एतस्मात्पर्ं क. पुस्तकेऽधिकम्--““ तस्य परिमाणयितु दानच्छेदोपव्णनं च दीयत इति दानमूमिनिबन्धेश्च ”” इति ।
[ ®>
५८० अप्राकापराभिधापरादिलयविरवितदीकासमेता-- [ ९ प्रथमः- ( राजधर्मप्रकरणम् १२)
दातुः पाखयितुः स्वरम हतनरकंमेव च । पेषटि वषप्तदस्राणि दानच्छेदफटं चित् ॥ स्वमुद्रावर्षमापाधदिनाध्यक्षाक्षराचिितम् । एवविधं राजकरृतं शास्तन समुदाहतम् ॥ व्यासः --““ राज्ञा तु स्वयमादिष्टः संधिविग्रहुेखकः । ताम्रपटे पटे वाऽपि प्रडिखेद्राजश्चापसनम् ॥ स्थानं वंरानुपूर्वीं च देशो माममूपागतम् | नाह्मणांस्तु तथेवान्यान्मान्यानधिङताङितेत् ॥ कुटुभ्बिनोऽथ कायस्थदूतवेद्यमहत्तरान् । मेद चण्डारपयेतान्तर्वान्पंबोधयन्निति ॥ मातापिन्नोरात्मनश्च पुण्यायामुकसूनवे । दत्तं मय।ऽमुकायाद्य दानं सत्रह्मचारिणि ॥ चन्द्रार्कप्तमकारीने पुन्नपौच्ान्वयानुगम् । अनच्छे्यमनाहायं सवेमाव्याविवार्नेतम् ॥ दातुः पाडयितुः स्वं हरीरनरकमेव च । षां वप॑प्तहखाणि दानच्छेदफरं ठ्सित् ॥ ज्ञातं मयेति डिखितं दात्रध्यक्षाक्षरैयुतम् । अब्दमाप्ततदषौहाराजमुद्रङ्कितं तथा ॥
®
अनेन विधिना डेख्यं राजर्ापननकं डितेत् ” ॥ ३१५७।।३१८॥ कं देशविशेषभधिवसितैतत्का्यमिलयपेकष्यतेऽत आह- रम्यं पशाव्यमाजीग्यं जाङ्करं देशमावपेत् ॥ २१९ ॥ तत्र दुगाणि ढुवात जनकोश्चात्मगप्रये ॥ रम्यो मनोहरः । पशव्यः पञ्चभ्यो हितः । आजीन्यः समन्तादुपजीव्यौ- घथिवनस्पतितृणका्ादिमान् । जाङ्गरः स्वर्पवृक्षोदकपवेतो बहुपक्षिगृगः भरचुरवषांतपश । एवंविधं दद दपतिरावसेत् । तत्न च दुर्गाणि गिरिदुगेभभर- तीनि प्रजाघनयोरात्मनश रक्षायं कुर्वीत ॥ ३१९ ॥ तत्र तत्र च निष्णातानध्यक्षान्डुशरञ्श्युचीन् ॥ २२० ॥ प्रडुयादायकममान्तव्ययकर्मसु चौद्यतान् ॥
१, ध, षरथिवः।२ष, नू । मोदः 1३ क. ध्यःऽध दानं वाऽमुकाय ब्र" ।
आचाराध्यायः ] याज्ञवर्क्यस्मृतिः। ९९८ १
(राजधनम्रकरणम् १२) चे
तत्र तत्र धमयकामप्रयाजनषु कमसु नष्णातानप्रवाणान्धमनान्ञामङ्ानक-
*ॐ न
मकराङाञ्जचीन्थेष चोचतानु्यभिनो धनागमान्तःपरन्ययकरस्वध्यक्षानधि कृतपुरुषनियन्तन्धयत्नेन कुयात् । योग्यानध्यक्षान्ुयादिति तात्पयाथेः । योग्यता चाक्ता-- ८“ +-परज्ञत्वमुपधादरुद्धिरप्रमादो ऽभियुक्तता | कार्येषु व्यप्तनामावः स्वामिभक्तिश्च योग्यता ' ॥ मनुः--“ तेषामर्थं नियुञ्चीत शुरान्दक्षान्कुरोद्भतान् । शचीनाकरकमान्ते भीरून॑न्तरवेरमनि ” ॥ विष्णः-अकररक्षणदुर्कतरनागवनेष्वाप्ताचियुञ्जीत । घरमिष्ठान्धमेकरयेषु निपु- णानथेकार्येषु शुरान्सङ्ग्ामकमसु । उग्रानुमरषु षण्डन्ख्ीषु "' । मनुः--““ अष्यक्षान्विविधानकररयात्तत् तत्र विप्रः । तेऽस्य सवाण्यवक्षरच्णां कायण केवेताम् " ॥ कायोणि सुकृतदुष्कृतकमांणि ॥ ३२० ॥ नातः परतरो धमा नृपाणां यद्रणाजिंतम् ॥ २३२१ ॥ विप्रभ्यो दीयते द्रव्ये प्रजाम्यश्चामयं सदा॥ द्रणाप्चधनपरदानं विपरेभ्यः प्रजाभ्यश्च यदमयप्रदानं नास्मादधिकोऽन्यो तपाणां धर्पोंऽस्ति । एतद्पायश्च श्रञ्चविजय इति तत्सिद्धये च रण कया- दिति तात्पयाथः ॥ ३२१ ॥ ननु पाक्षिकानयथेशङ्या मेक्षावतां रणे प्र्टत्तिरनुपपन्नेति विधिरयं न घटत इत्यत्राऽऽह- य॒ आषु युध्यन्ते मम्यथमपराडमुखाः ॥ ३२२॥ भत 9, £ @ अ अः क क क अक्टरायुर्धयन्ततं स्व याथना वधा ॥ ये क्षज्जियाः स्वकीयां भाप रक्षितुं परकांयां च जतुमकूटरायुषेयुध्यन्ते न च श्कन्परति पराङ्प्रखा भवन्ति ते श्भिहता योगिवत्स्वगं यान्ति स्वगं भक्त्वा मुच्यन्त इत्यथः । आहवाः सङ्ग्रामः । कृटानि पिषदिग्धानीति तद- न्यान्यकटानि । अक्टेविषरदितरित्यथे;ः । एव च सति नियपरनायमसो वा
क ^~,
खाक जता भवतति नास्त्यनथश्चङा नवतिका ॥ २२२ ॥
# एतद्र च्म क. पुस्तके न विदयते ।
१ ख, नक्ता । योग्यत्व । २. प्राज्ञात्वः। ३ ख. "नन्तः स्ववेः । ४ क,ग. धु, आकार० । ५ क, श्वाञ्द्वान्कुयात्तत्र वि? । ६ ख. "तः । तैस्तु स् । ७ ड, वभ्यन्ते ।
९८२ अपराकोपराभिभधापरादिलयविरचितरीकासमेता-- [ १ प्रथमः-- ( राजधभ॑प्रकरणम् १२)
पदानि क्रठतल्यानि भयरेष्वविनिवतिनाम् ॥ ३२३॥
राजा सुरृतमाद्त् हताना वपटलापिनाम् ॥ निजराजसेनिकेषु शन्ुभयात्पलायनपरेषु भप्रेषु ये न निवर्तन्ते किं तु क्रं भरत्यभिमुखा यान्ति तेषां पदानि कतभि्ञेस्तटयानि पदे पदे यत्गफं रमन्त इदयथंः । परायनपराणां तु शज्जदतानां धमं स्वामी ग्रहति ॥३२३॥ तवाहवादन देब नंहातं परसगरतम् ॥ ३२९ ॥ ग् हन्याहानहत्त च युद्ध प्रक्षणरकादकम् ॥ तवाहमस्मीति वदन्तं छीवं भीतं निरतिं निरायधं परसंगतमन्येन य्य मान निवृत्तं पलायमान युद्धप्रक्षणकादीथ न हन्यात् ॥ ३२४ ॥ किंच- कृ तरक्षः समुत्थाय पश्येदायन्ययो स्वयम ॥ ३२५ ॥ ठ्यवहारास्तता दृष स्वा भज्ञात कामतः आत्मनः प्रजानां च रक्षां विधायोधयममवटम्ब्याधिदेतेः क्रियपाणावाय व्यया स्वय पश्येत् । सयं अ्रहणमादराथम् । तदनन्तरमन्येषाप्रणा- दानादीन्न्यवदारान्दषटरा सासवा कामतो मृङ्गीत । सानग्रहणं सकल- माध्याहिकापलक्षणम् । कामत इति सत्यां बुभृन्षायामित्यथः#॥ ३२५ ॥
[हेरण्यं व्याष्तानीतं भाण्डागररि न्यसेत्ततः ॥३२६॥
प१९र्यचारस्तता द् ताशप्रषर्यन्मान््रप्मतः॥ व्यापृतः करादेद्ानाधिटतरानात दिरण्यादिषधनं भाण्डागारे धननिधान- वाराया ल्पत । ततश्चाराञ्श्चुभश्तिचेष्टितज्ञानाय गूढभंहितानागतांस्तद्रःक्य- भवणाय पररयत् । ततता मान्रमिः समगत; कायजातं निलय तत्सिद्धये दता-
न्भेषयेत् ॥ ३२६ ॥ ततः स्वरवहारा स्यान्मान््रभवा समागतः) ३२७॥ बरना दृद कृत्वा सनान्या सह चेन्तयेद् ॥ # एतद्य 'चकथाय म्रन्थः ल. पुस्तके स यथा--“ यदुक्तम्-- विष्टे विण्म॒त्रे हृदि सवि.
मरु दपर सुपथगे विशुद्धे चेदवारे क्षदुपगमानवतिऽनुसरति । तथऽप्रावद्इत्त विरुद्धकरणे देहे च पुर्ध। प्रयुजीताऽऽदहारं विभिनियमितः कालः स हि मत इति(१) = इति ।
१, श्य कुयादा* । > स, भ, वाग्यतः । ३ क. ग, ध. श्रतिदता० +
आचाराध्यायः ] याज्ञवस्क्यस्पतिः। ५८३ ( राजधमैप्रकग्णम् १२)
युक्त्वा यथच्छमङ्गनाभिः सह क्रीडेत् । कायैवशान्मत्निसमागतो वा भवेत् .। तता दस्त्यश्वादिबलानि दृष्टा सेनान्या चमूपतिना सह बरूमिषयपर्थ चिन्तयेत् ॥ ३२७ ॥ सभ्यामुपास्य शृणुयाचाराणां गढमाषितिम्॥ २३२८ ॥ ® १ न्द, ®= = & ॥ ह गी तनृत्तेश्च मुञ्चीत पठेरस्वाभ्यायमेव च ॥ सायसध्यामुपास्य रहस्य चारवाक्यं शरुत्वा गीतनत्तेः कियन्तमपि कां नीत्वा वेदं पठेत् ॥ ३२८ ॥ = ® = 0 = श, ॐ, भ स्विशरतच्यवार्षेण प्रातब्ुभ्यत्तथव च ॥ ३२९ ॥ ~ ~ „क ष्ट ०. शाक्चाण वचन्तयत्बद्ष्वा सर्वकतव्वतास्तथा ॥ तूयंपोषेण बीणवेण॒भृदङ्गादिनदेन स्वापार्थं विशेत् । तूर्यघोषेणेव प्रतिबरु- ध्येत । ब्राह्मे गुह उदध्वा शास्राणि शरुतिस्यृतिवचांसि तद्थावगमोपायां् निगमनिरुक्तादीन्सवांणि कायांणि चिन्तयेत् ॥ ३२९ ॥ = „अ = ॐ प्रषयेच ततश्वारान्खेष्वन्येषु च सादरम् ॥ ३३० ॥ (क वेत् क (8 शी (~ नधत्वक्ऽराहताच्वदरयामिरामनन्दतः ॥ रभ् कद क भूर त ४ ति दृष्ठ ज्यात्वदा वद्याच्ददययद्भाः काञ्चन मह।म्॥ २२१॥ जह अ (१२ थ = क ड >» गवारक चतथा नारयण ग्रहाणच | संध्यापुपास्य रहसि स्थिता वणिग्वेद्यपरिव्राजकबोद्धदिगम्बरादिवेशधा- रिणो निगृढान्परचेष्टावेदिनधारान्स्वेषु स्वकीयेषु सापन्तादिषु चान्येषु चाभि. त्रादिषु राजसु सादरं यथा भवति तथा प्रेषयेत् । तत ऋत्विगादिभिरायुरा- रोग्यविजयेश्वयादिविषयाभिराशीभिरभिनन्दितो व्योतिर्विदो वेयां्ाऽऽ- गतान्दष्टरा तदधीन च कार्य तैः सह विचायं गाः काचन महीं नेवेशिकानि च श्रोत्रियेभ्यो दथ्रात् । विवाहोपकरणं गृहोपकरणं वा नेवेदिकम् । भोः याणामिति षष्ठी चतुथ्यंये ॥ ३३० ॥ ३३२१ ॥ ब्राह्मणेषु क्षमी स्िग्धेष्वनजिद्यः क्रोधना ऽरेषु ।॥२३२॥ 9 थ् (र स्याद्राजा मृयवगे च प्रजासु च यथा पिता॥ ब्राह्मणान्लिग्धाञ्कचुन्पति यथासंख्यं क्षमामाजेवं क्रोधं च कुयोत् । श्रया- न्पजाश्च पितरवत्पाख्येत् ॥ ३३२ ॥
१क. ड. "नृदयेश्च 1 २ ख. श्वेण ५०1 ३ख.ग. घ. द्द्रान् \ ऋ ।
९८१ अपराकापराभिधापरादिलविरवितदीकासमेता-- [ १ प्रथमः-- ( राजधरमरकरणम् १२)
प्रनापाखनफल्माह-- पुण्यषड्मागमाद्त्त चयन पारपाङयद् ॥ २२२ ॥
सवदानाथक् यस्पाद्नजना परषाडनस् ॥ राज्ञा न्यायेन श्ास्लोक्तपरकारेण पास्यमानाः प्रजा यत्पण्यं कर्मन्ति तत्ष- छ्राशरसमितं राजा पुण्यं खमते सर्वेभ्योऽपि दानेभ्यः परजानां परिपारनमभय- दानात्मकपधिर्के यरपात्तस्मादुपपन्नः पएण्यषडमागराभः । एवं प्रजापालन च अनम्र हतुयथा ब्राह्मणस्य भतिग्रहादिः ॥ ३२२ ॥ ५ भ र, क ® कभ च [< तर्करड्वतमहपिहाघकाद्मिः ॥ ३३०४ ॥ पीडयमानाः प्रजा रक्षेकयस्थेश्च विरोषतः॥ चारादिभ्यो दुःखकारिभ्यः प्रजा रेत् । पुतर्छोकेः स्वयं न पीडयेदि त्यथादुक्तम् । अत्रतु यथापरो न पीडयेत्तथा कर्यादित्यच्यते । चारः पिशुनः । तस्करः भरसिद्धः । दतः परदारहारकादिः । महासाहसिको मन. ष्यमारणवन्दिग्रहादिकारी । आदिशब्देन कूटमानक्टसव्णादिकारिणो छह्यन्त । कायस्थ(; करावषृताः ॥ ३३४ ॥ रजानामरक्षणे दोषगोरवमाह- अरक्ष्यमाणाः कुवन्ति याक्तवचिक्िल्विषं प्रजाः॥ ३३५॥ तस्मात्त नृपतरषं यस्माद्ग्रह्णायसा करान् ॥ अर्यम्णा नूृपणापास्यपाना अधमादनिवायैमाणाः प्रनाश्चौ्वपारदार्या- दकं यत्पापं कुवन्ति तस्पात्पापान्रुपतेरध भवति । नृपतिर ग्रह्णातीलर्थः |
यस्माद्सा तासा पानाय करानादत्ते । अत्रापि पापार्षसंमित॑ं पापं राज्ञो भवत्ताति मन्तव्यम् । नश्चन्यकृतमदृष्टमन्यस्य भवति ॥ ३३५ ॥
र क क
य रपद्राधिह्कतास्तषा चारज्ञाखा वचेश्ितम ॥३३६॥ साद्न्समान्यद्राजा वेपरातास्च बातयेत्र ॥ उत्कचजार्वना द्रग्यहानान्करखा विवासयेत् ॥३३७॥ सदानमानप्काराञ्ोष्रियान्वापयेदसदा ॥
१" ध्ण्यष । इ. पुण्यातड्मा । २क.ग. घ. "दारिकाः।३ग. घ. बाधिका १ *४क. स. स्थाः कारा । ५ क, "छृतं दृष्टृतमन्यः ।
आचाराध्यायः ] याज्ञवल्क्यस्पृतिः । ५.८९ ( राजधर्मप्रकरणम् १२)
ये राष्ट करादानाय प्रनापाखनाय चाधिटता नियुक्तास्तषां विचेष्टितं विविधं व्यापारजातं चारवचनेभ्योऽवधायं साधृन्यथोक्तकारिणो दानादिना समानयेत् । विपरतानसाधरन्पातयेद्यथादोष दण्डयेत् । उत्कोचनींवनश्नी- खान््रव्यदीनान्छरता देशान्निवांसयेत् । कायौर्थं काथिणो धनादानपुको चः । श्रोतनियान्दानमानसत्कारयुक्तान्कृत्वा सवेदा वासयेत् । मानः पूनासत्कारः साधुत्वख्यापको व्यापारः ॥ ३३६ ॥ ३३७ ॥
अन्यायेन नृपो राष्रात्छकोशं योऽभिरक्षति ॥ ३३८ ॥ सोऽचिराहिगतश्रीको नाशमेति सबान्धवः ॥ अन्यायेन भरतिषिद्धमार्गेण स्वराष्रद्धनमादाय यो राजा कोशं धनस॑चयै- वेषेयति सोऽचिराग्यपेतलक्ष्मीकः सबान्धवो विनहपति ॥ २३८ ॥ परनापाडनसंतापात्समुद्भूत। हृताशनः ॥ ३२९ ॥ राज्नः त्रयं कुर प्राणान्नाद्ग्ध्वा वनेवर्तते ॥ प्रजानां पीडनादन्यायेन धनादानाच्यः संतापो दुःखातिशयस्तस्माडता- कन इव दुःखहैतुरधम॑राश्चिः सयुद्तो राज्ञः श्रीप्रभृतीन्यदण्ध्वा प्रध्वंसम. नीत्वा न निवतेते न विरमति ॥ ३३९ ॥ य एव नृपतेधंमः स्वराष्ूपरिपाने ॥ ३५० ॥
तमेव कृच्छमाप्रोति परराष्र दशं नयन् ॥
निगदग्याख्यातमेतत् ॥ ३४० ॥ परराष्रविषये विशेषमारै- र किं तु यस्मिन्य आचारो व्यवहारः कुरस्थितिः॥२९१॥
तथेव परिपाल्योऽस। यदा वक्चमुपागतः ॥
यस्िन्परराष्रे य आचासे दयोर्छाकरादियंश व्यवहारो नाणकादिनिबन्धनो या च दुटस्थितिरेतावद्धनं राज्ञेऽनेन केन देयमिलेवमादिरूपा स रा वशयुपागतस्तथेव तेनेवाऽऽचारादिना युक्तः परिपाखनीयः ॥ ३४१ ॥
मन्भूं यतो राज्यमतो मन्ध सुरक्षित ॥ ३५२ ॥ ुर्याद्यथाऽस्य न विदुः कम॑णामा फरोदयाद् ॥
१ इः, (भिवर्धैयेत् । सोऽ० । २ क. श्चग्राैव वधैः । ३ ख. एष ) * ड. (लनात् + तमेवं कृत्न्नमा० । ५ भ. हु- । यस्िमन्देशे य आः । ६ क. ग, घ. "छादि यच्च ग्यवहारो यणः ¦ | 8 1
५८६ अपराकापरामिषापरादिलयविरयितटीकासमेता-- [ ! प्रथमः-- ( राजधरमैप्रकरणम् ५२३)
कर्मणां मश्रतोऽनुषेयतया निधितानामा म्रफलोदयातपरक्तनकमानुष्ठा- [| ® 9 +५ (५. नात्परे यथा मच्रं न विदुस्तथा तं सुरक्षितं यात् । मुरक्षितमन्रमूरत्वाद्रा क्यस्य ॥ ३४२ ॥ आरामव्रमुदाप्ानाऽनन्तरस्तत्परः परः। २५२ ॥ $ क, 9 क क ७, ॥ क्रमशो मण्डर चिन्तयं सामादिभिरपक्रमेः॥ अनन्तरेकान्तरजन्तैरा राजानो यथाक्रममरिमि्रपदासीनश्वतखषु दिश्चु वि ्ञेयाः । एतद्वादशराजकं मण्डलं वक्ष्यमाणस्वद्पैः सामादिभिरपयेः साध- यितुं चिन्तनीयम् । तत्र हीनो दण्डेन सपः सास्नेषदधिको दानेन ततोऽ- प्यधिको मेदेन साध्य; । अथवा शकं दण्डेन । मित्रं सान्ना। उदासीनं
भि @ क क
दानेन । सवेऽपि भेदेन साध्याः ॥ ३४३ ॥ ५ ७ ण्ट उपायाः साम दान च भदा टण्डस्तथव च ॥२५६॥ 4 ध्र + त (क 9 सम्यक्प्रुक्छाः सम्वयरण्डस्तवमगातका मातः ॥ उक्तानामसिभतीनां बक्चीकारोपायाः सामादयश्चल्ासोे वेदितव्याः । ते सम्यग्यथावलसयुक्ताः सिध्येयुः कायंसिद्धिसमर्थाः स्युरियथंः । एषां दण्डो गल्यन्तराभावे गतिः | उपायान्तरामावे दण्डोऽभ्युपाय एलयथेः । तस्य धन- शरौरव्ययश्चरीरायापस्षसाध्यत्वात् । साम प्रियभाषणम् । दानं प्रसिद्धम् । भेदः स्वामिभूदानां विमतीकरणम् । दण्डो वित्तस्य शरीरस्य वा पीड- नम् ॥ ३८४ ॥ थ, (+ (कन्य (ण क १ * साथ च [वव्रहु यानमासनं संश्रय तथा ॥ ३९६५॥ हेधमवि गुणानतान्यथावत्परकल्पयत् ॥ संधिप्रमतीन्यथान्यायं यथाविषयं षद्गुणान्परिकल्पयेतपयुज्ञीत । संधि- नोऽऽवाभ्यामन्योन्यमपकरतन्थमिति व्यवस्थापरिग्रहः, विग्रहो वैरं, यानं यात्रा, आसनयुपेक्षणम् , संश्रयः परपीडितस्य पभबरराजान्तराभरयणं, दरैषीभावः स्वरस्य द्विधाकरणम् ॥ २४५ ॥ यात्राकारमाह- क. क, १८ क यदा सस्पद्ुणपत पररष्र तदा व्रजद्॥ २५६३ ॥ प्र्च्व हन जात्म च दूषटवाहनपृरूषः ॥
१ ख. प्त्माथेनः । २स.श्यातांसु'। ग, घ, श्याऽथं सुः । ३ ख, त्तरराजा० । *ग. घ. स्था । वि" ।
आचाराध्यायः ] याहवरक्यस्थृतिः। ९८७ ( राजधरम॑भ्रकरणम् १२४
यदा परस्य शत्रो राष्ट सस्येरन्येश्च दिरण्यादिगुणेरूपेतं स्याच्छुश्च वाह- नादिनः स्वयं च हृषटटगजाश्वादिहृषपुरुषश्च तदा परराष्र नेत् ॥ २४६ ॥ न च यात्राया अनियतफरतवेन पुरषेण प्रवतितव्यमित्यत्र हेतुमाह- दवे पुरुषकारे च कर्मसिदिर््यवस्थिता ॥ ३४७ ॥ तत्र देवमभिव्यक्तं पौरुषं पोवदेहिकम् ॥ देवे परुषकारे च सति कमणः क्फलस्य सिद्धिर्व्यवस्थिता नियता सत्यपि परुषकारे देवाभावे न फं सिध्यति । नच पाक्य्तेदेवाभावः दैक्यः परिच्छेन्तम् । अतोऽथसंशयाद्यात्रादौ प्रह्रत्तिरूपपद्यत इस्यभिपायः । त्र देवं नाम पुमेदेदयमवं पौरुषं परुषस्य व्यापार; प्रयत्नारूयोऽपूतरपर्यन्तः । घर पावेदेदिकमितिं बाहुस्याभिप्रायम् । कारीयादीनापनुष्ठाने फरोपभोगे च देदेक्यात् ॥ ३४७ ॥ एवं तारं परुषकांरपेक्षणीयं देवमेवास्तु फरसाधफं किं पुरुषकरेणे- त्यत आह- भकेवचिदेवादटाके चित्के चिस्पुरुषकारतः ॥ ३४८ ॥
अ
पिष्यन्य्था मनुष्याणां तेषां योनिस्तु पोरूषम् ॥ षटिमर्हपातविद्यत्पातादयो मनष्यादीनां प्राणिनाप्रपकारका अपकारकावा
दुबाद्धवन्ति । हदात्परकोयपुरुषकारात्केचित् । यथाऽनिच्छन्तमपि सुतं माता पयः पाययति पिताऽध्यापयति व्याघ्रः सपा वा देहिनी व्यापादयति । केचित्पनरथांः स्वकीयादेव यरनात्सिष्यन्ति । यथाऽथिदहात्रादयो दिस श्तेयादयशथ । तेषां सर्वेषां पौरुषं भरयत्नो योनिः कारणम् । केषुचिदन्वयस्यति- रेकाभ्यामेव प्रयत्नस्य कारणत्वमवगम्यते । येषां तु विद्यत्पातादिकारणतया प्रयत्नो न मरप्राणान्तरादवगम्यते तेषां वेदादेव तदवगतिः । कारीयादि प्रयत्नो इष्टिदेतुतया वचनसिद्ध॒एव । विदुत्पातादयस्तु दुःखहेतुत्वेनापम- भ्रयत्नजन्यतया सामान्यतः शाख्रादेवावगम्यन्ते । तस्मा्यात्रदो यतित व्यमेव ॥ ३४८ ॥
% भत्र पाठान्तरं ड. पुस्तके--““केचिंदैवात्स्वभावाच्च कालत्पुरषकारतः । संयोगे केचिदि- च्छन्ति फठं कुकाटवद्धयः ” इति ।
१ ख. शक्तः प । २क.ग. घ. द्द्वप्र। 3ग. घ, छ. "कायो्पेः। »* क, (दावात । ५१, ध, ^ते । येषां दैवादे' ।
५८८ अपराकापराभिधापरादिदयविरचितदीकासमेता-- [ १ प्रथमः-- ( राजधर्मप्रकरणम् १२ )
इदानीं देवपुरुषकारयोरन्योन्यसायेक्षतामाई-- यथा लेकेन चक्रेण रथस्य न गतिर्भवेत् ॥ ३५९ ॥ ९ ५ द क # च्ल, 9 (य एवं पुरुषकारेण विना देवं न सिध्यति ॥ यथा रथमतिकारणसेन प्रपितमपि रथादि चक्रमेकमेकाकरि चक्रान्तरविधरं रथ न गमयाते एवं सुखदुःखातुमावात्मककायंजननतया प्रमितमपि देवं न पुरुषकारेण सहकारिणा भिना कायपयन्तेन रूपेण सिध्यति । विचुनि- पाताद्यापे साधयत द् वस्य देशविशेषे पुरुषस्यावस्थानापादकं पोषं भवत्येव सहकार । तस्मात्फखायना न केव देवपरंण भवितव्यम् ॥ ३४९ ॥ सामाद्नामुपायानां परस्परविरुद्धानेकफणोदयपसङ्ग यद्वाद्यं तदाद-
हिरण्यभमल्भषु (मत्र व्धरवेरा यतः ॥ ३५० ॥
अत्। यतत तत्प्रा रक्षत्य समारतः॥ सामाद् दुपायान्प्त्युपयततया ऽवस्थितानां दिरण्यभ्रमिमिन्राभानां मध्ये मि- जनलाज्यवरा अष्टा; अता पिन्परापनिविषयों यत्नः कायः । मत्रीकरणकाछे छतस्य सत्यस्यारक्षणे मित्रमप्यमित्रं भवेत् । अतः सल्यरक्षणे समाधिर्विपेयः। एतच सामाद्साध्याद्दरण्यमूपिखाभादपिकलामहेतोभिनरस्य पराप्तौ वेदि तव्यम्र् । अन्यदा तु दिरण्यङाम एव बख्वान् ॥ ३५० ॥ राञ्याङ्गान्याह-
स्वाम्यमात्य जनो(ना) दुगेः कोशो दण्डस्तथैव च३५१
मित्राण्यताः प्रहृतया राज्य सप्राङ्गमुच्यते ॥
राकः कम जनपदपारनं राज्यं तत्सप्ताङ्गम् । सक्षास्याङ्गानि भवन्ति। कानि तनि ।त्यपीक्षते स्वामालादिना पित्राणीलन्तेन तद्विशेषो निदिष्टः। #कतस्तषा- म्गत्वमल्याकाड्त्ित उक्तमताः प्रकृतय इति । यतः कार्यमरपयतेऽवतिषटते नियमन भवति सा परकृतिः। यथा हिरण्यं ढुण्डटस्य । राज्यं च विना स्वाभ्या- प्दमभनात्वद्यत उत्पन्नमापि न तंविना चिरकाडरनघतेते | ततो भवनि साम्या दया राज्याङ्गान । स्वाम प्रहोत्साहत्वादिगुणयुक्तः परुषविरषः । अमायां 1
+ पएतत्वर ग. च. पुस्तकयारथिकम्---“ कुतस्तेषां राज्यादूत्वभिद्यादिना भित्राणीखन्तेन तद्विशेषो निर्दिष्टः > इति ,
~~~
१ ख. पेषु पुः । २ ड. 'भेभ्यो मिः) ३ क. श्वये यर ।
साचारध्यायः ] याहवस्कयस्मृतिः । ५८९ ( राजघधमंप्रकरणम् १२)
पत्िप्रभतयः, जनाः पानीया; पनाः, दुगं भसिद्धं, कोक; संचितं वसु, दृण्डशचमूः, मित्राण्युपकारका राजानः ॥ ३५१ ॥ प्राप्रराञ्येन यत्काय तदाह-
तदवाप्य नृपो दण्डं दुदरत्तेषु निफातयेद् ॥ ३५२ ॥ धमा ह ₹ण्डर्पण ब्रह्मणा बनामतः एर ॥ तद्राज्यं कायेतयाऽवाप्य राञ्याधिकरारं रब्ध्वेति यावत् । राजा दण्डं धन- श्षरीरपीडन विषयं दुटततेषु शास्रातिक्रमकारिषु निपातयेखयुज्ञीत । नंच दण्डं परयञ्जानस्य राज्ञः प्रलययवायः शङ्नीयः । यतो भगवता ब्रह्मणा विधिना धमर एव दण्डात्मना निमितो विहित; । राजानं भरति विहिततादण्डो नाध- मयेद; ॥ ३५२ ॥
प॒ नेतुं न्यायतः शक्यो ऽडुग्धेन कृतबद्धिना ॥ ३५३ ॥ सयसंघेन शुचिना सुसहयेन धीमता ॥ अङब्धेन न्यायधनव्ययकारिणा कृतबुद्धिना दद्धसेवाविद्यागमाभ्यां रखब्ध- हेन सल्यसंधेनं सलययसंकरेन शुचिना शुद्धोपधेन बाह्याभ्यन्तर चवता च सुसहायेन श्राल्लोक्तगुणगणयुक्तमच्रिप्रभुतिसहायवता धीमताऽपिगता्थां नुचिन्तनवता स दण्डो न्यायतो यथाज्ञाह्ञं नेतुं भणेतु श्षक्यो भवतिन पुन. रन्यचं ॥ २५१ ॥ सम्यग्दण्डं प्रणयतोऽभ्युदयोऽन्यथा भरलयवाय एयाद- यथाशाघ्च प्रय॒क्तः सन्सदेवासुरमानवम ॥ ३९५९ ॥ जगदानन्द्यत्छवमन्यथा त॒ प्रकापर्यत् ॥ शास्चानतिक्रमेण प्रथुक्तो दण्डो देवादिसदहितं जगदानन्दयेत् । ततश्च स्वस्य सुखयोगः । असम्यकपभरणयने तु तदेव प्रकोपयेत् । ततश्चाऽऽत्मनो दुःख. यागः ॥ ३५४ ॥ जपरमपि फटमाह-
अधमेदण्डनं स्व्गंकीतिंरोकविनाशनम् ॥ ३५५ ॥ सम्यक्तु दण्डनं राज्ञः स्वगकीतिजयावहम् ॥
# एतदर्स्थाने ड. पुस्तकेऽयं पाठः- स नेतुं न्यायतोऽशकष्यो दुग्धेन! कृतबुद्धिना ।
१ क, ग. ध. प्रणीतु ।
५९० यपराकपराभिधापरादिदयविरवितरीकासमेता- [ १ प्रथमः- ( राजधमेप्रकरणम् १२)
दण्डस्यासम्यकपरणयनं परागनुष्टितधरवशादुपा्जितस्य स्वगेस्य कीतेरस्य घ ङोकस्य विनाशकं भवति । सम्यक्पमणयनं तु धमीन्तरानितं स्वां कीरिं जयं च विघ्रनिवारणदरारेणाऽऽवहति । तस्मात्सम्यगेव दण्डः प्रणेयः ॥ ३५१ ॥
क वे ग् = । (=
अपि भ्राता सुतोऽध्यो वा श्श्चुरो माठुखोऽपि वा॥३५६॥ नादण्डयो नाम राज्ञोऽस्ति घम।दिचरितः स्वकाव् ॥ सकीयवर्णीश्रमादिधर्षमक्र्वन्दञ्यः । न तस्य सबंन्धिविशेषाहुरुत्वाद्रा दण्डनीयत्वनिवुत्तिः । अध्यै; पूज्यः । मरसिद्धमन्यत् । यक स्पृत्यन्तरम्- ८ अदण्ड्यो मातापितरौ । खातकपुरोहितपरितरःनकवानपस्थश्चतशी- शौ चाचारवन्तस्ते हि धमीधिकारिणः !”
१ति, तर्स्वरपापराधविषयम् । न सवात्मना दण्डामावाभिभायम् । अत एव दक्षः-
५ पारिव्राज्यं गृहीत्वा तु यः स्वधर्मे न तिष्ठति । श्वपदेनाङ्कयित्वा तं राजा शीघ्र विवारयेत् , ॥ ३५६ ॥
न केवरं दण्डनीयान्दण्डयतो राज्ञः परयवायामावः रितभ्युदयगिशे- घोऽपि भवतीत्याद-
यो दण्डयान्द्ण्डयद्राजा सम्थग्वध्यांश्च षातयेद् ॥३५७॥ इष्ट स्याक्रतुमिस्तेन समाप्रवरदक्षिणेः ॥ धिग्दण्डादिमिदेण्डनीयान्दण्डयता वधाद घातयता सम्यगाप्ना रब्पा वरा दाक्षणा यस्तः क्रतुमा स्यात् । न चतावता दण्डस्य काम्वत्वमान्रः ङ्नीयम् । यतश्च तदपरणयने पायधित्तमाह वसिष्ः- ४ दण्डोत्सर्गे राजेकरात्रमुपवसे्िरात्नं पुरोहितः कृ्टरम- दण्डयदण्डने पुरोदितच्िरात्रं राजा » इति। तथा--““ एनो राजानम्च्छत्युत्सृजन्ते वै सकिल्िषम् । तं चेदूघातयते राजा घ्न्धमेण न दुष्यति " ॥ ६५७ ॥ इति संचिन्त्य नृपतिः क्रतुत॒ल्यफरं एक् ॥३५८॥ व्यवहारान्स्यं पश्येत्सभ्येः परितो ऽन्वहम् ॥
$ ग, ध. "बन्धवि० | २ ग. घ. (ति । श्वापाः। > ग. घ. -द्योऽपि विधिष्टो भः । ड, सहश्लशतद* । ५ ध, “गः । दिग्द" ।
आचाराध्यायः ] याङ्गवरक्यस्प्तिः | ५९१ ( राजषमेप्रकरणम् १२ )
एवं दण्ड्यदण्डनस्य कतुसमानफरत्वं संचिन्दय सस्यक्परिभाग्य दण्ड्या. दण्ड्यविवेकाय वक्ष्यमाणरक्षणेः सभ्ये; परितो नपति्व्यवहारान्विबादा- नपृथकायान्तरासंकरेण प्रयहं परयेत्परीकष्त ॥ १५८ ॥ कानि जातीः प्रेणीश्च गृणाज्ञनपदानपि ॥ ३५९ ॥ स्वधमाञच्चडतान्राजा वनाय स्थापयत्पाथ॥ कुकानि कुटुम्बादीनि, जातीनीौह्यणाद्याः, श्रेणीः सुवणकाराधाः, गणा- न्मगब्राह्मणादीञ्जनपदावराष्राणिः स्वधमांदपेतानि विनीय दण्डयित्वा पथि स्वधमे स्थापयेत् । पू्तरेकेकस्य दण्डो विहितोऽत्र तु बहूनामिलपुन- एता ॥ ३५९ ॥ दण्डोपयोगि इष्णरादिनिरूपणमाह- नाघूयमरीचिस्थं वरेण रजः स्मृतम् ॥ ३६० ॥ तश क्षा त तास्ता राजप्तषष उच्यतं। गवाप्षप्रविष्टादिलयकिरणेषु यत्सुसृक्प वंशेषिकोक्तनीलया अणुङ्त्रयारग्पं दृश्यते रजस्तन्नसरेणुरिति मन्वादिभिः स्मृतम् । तेऽष्टौ अरेणवो रिका, तास्तिस्रो राजसर्षप उच्यते ॥ ३६० ॥ गरस्त॒ ते अरथः षते यवो मध्यक्चयस्तु ते ॥३६१॥ कृष्णृटः पञ्च ते माषस्तं सुवणस्तु षडश्च ॥ ते राजसषेपाक्लयं एको गोरसर्षपः । ते च षटसंख्याका एको मध्यमो यवः, ज्रयो यवा एकः ष्णः, एव॑ ष्णाः पञ्च पाष; षोडक्च पाषा एकः सुवणेः ॥ ३६१ ॥ परं सुवर्णाथचखारः पञ्च वाऽपि प्रकीतितम् ॥३६२॥ उक्ताः सुवणांधथतारः पश्च वाऽपि पं भकीतितम् । देशानुसारेण परक- व्यवस्था कतेव्या ।॥ ३६२ ॥ केनकपरिमाणपुक्तपध॒ना रजतपरिमाणमाह- है ङृष्णङे रोप्यमापौ पूरणं षोडशैव ते ॥ रातमानं तु दु्याभषरणः पमेव तु ॥ ३६३ ॥
9, घ. श्य एव एको गौ ।
५९२ अपराकीपरामिधापरादिलयविरचितदीकासमेता- [ १ प्रथमः-- ( राजधमेप्ररूरणम् १२)
निष्कः सुवर्णाश्चत्वारः कृष्णद्रयपरिपितो रौप्यस्य माषो भवति । ते षोडश माषा रोप्यस्य धर णम् । ददाभिधेरणे; शतमानसंज्गकं रौप्यस्य परिमाण, तदेव च परप । चत्वारः सुबणा रोप्यस्य निष्कः । ३६३ ॥ ताश्नस्य परिपाणमाद- कार्षिकस्ताभिकः पणः ॥ सुव्णस्यं पलस्य चतुर्थीशः कर्षस्तेन संमितः कापिकः स तान्निकः पणो अदवि । ताञ्रस्यायं ताभिकः ।॥ ३६३ ॥ ® साश्जीतिः पणसादस्ो दण्ड उत्तमसाहसः ॥१६४ ॥ तदर्धं मध्यमः प्रोक्तस्तदधंमधमः स्मृतः ॥ अक्षीलयधिकसहस्रस॑र्याकाः पणा उत्तमसाहसाख्यो दण्डः । चत्वारिष- दधिका; पचकशतसंख्याकपणालमको मध्यमसादसाख्यो दण्डः । सप्रत्यधिक- दतद्रयसंख्याकपणालमकोऽधमसादसाख्यो दण्डः, स एव शाच्वान्तरे प्रथममाह साख्य इत्युच्यते । यत्त मनुनाक्तम्- ^“ पणानां दवे शते पतर्च प्रथमः साहपतः स्मृतः । मध्यमः पश्च विज्ञेयः सहं त्वेव चौत्तमः ” इति, तदस्पापराधव्रिषयम् ॥ १६४ ॥ पिग्दण्डस्तववथ वाग्द्ण्डो धनदण्डो वधस्तथा ॥ ३६५ ॥ योज्या व्यस्ताः समस्ता वाऽप्यपरापवश्चादिमे ॥ धिग्दण्डो धिक्त्वां कापुरूषमिलयादि । वाग्दण्ड; सेस ते हरापरि त्वां देशानिर्वासयामीदयादि परुषभाषणम् । धनदण्डः टृष्णछापहर णादि हर भान्तः । वधदण्डः शरीरताडनम्, पराणच्छेदो वा । एते दण्डा अप्राघानु- सारेण व्यस्ता एकक्चः समस्ता टौ त्रयश्चत्वासे वा पयोञ्याः ॥ ३६५ ॥
ज्ञासाऽपरा दश्च च कारं वरुमथापि वा ॥ वयः कमं च वित्तं च दण्डं दण्डयेषु पातये॥३६६॥
इति राजधमेप्रकरणम् ।॥ १२ ॥
१ग. घ्, निष्कक्छः। २ग. घ. श्स्यतच्रः। 3 ग. ष. श्लंद्धेव । * ख. “षवचनभा ॥ ५ ख. "णादिः सः ६ गन्घ, ठं बि |
आचाराध्यायः ] याज्ञवस्क्यस्पृतिः। ९९३
( राजधमंप्रकरणम् १२)
अपराधादि ज्ञात्वा दण्डं दण्ड्येषु पातयेत्पयुञ्धीत । अत्र च पुत्ैवाक्य- पराप्नखादपराधङ्ञानमनृच्ते । देज्ादिज्ञानं तु विधीयते । कचिद्रिरेशे स्वरस्पे- नेव शीतेनाऽऽतपेन वा खल्पका्टीनेन भोजननिवारणेनाधिका पीडा भवति। कचित्त॒ पदहताऽपि न तावती । तथा कारे शरदादौ । तथा दण्डनीयवलं विदि- त्वा ताडनादिदण्डो विधेयः। तथा वयःकमेवित्तानि । अन्यथा तत्स्वरूपनाशोऽ- भिहोत्रादिकमखोपो वित्तामा्षिश्र स्यात् । देशादि विदिखा तु दण्डपणयने योग- ्षेमाबुपपन्येते इति । एतत्सव प्ष्नियस्य राज्यं कुवतः प्रविहितम् । यद पुनरक्ष- न्रियः क्षत्रिगका्यं कुयात्तदाऽनेनाप्येतत्सवेमतुषटेयम् । ¢ तत्कायीपत्या तद्धमै- छामः"! इति न्यायात् । करादानप्रयुक्तत्वाच्च मरजापारनस्य । सर्वो हि धनं भय- "छन्नातपस्षमवायि परयोजनयुदहिशति । न च करदानस्य स्वगप्तरन्यत्मयोजन-
[किप् ®+ ® ®
मस्ति । तस्मात्करमाददानेन प्रजापारनं षिभेयमिति सिद्धम् ॥ ३६६ ॥
इति श्रीविद्याधरर्वशप्रभवश्रीरिखाहारनरेनद्र जीमूत वाहनान्वयगप्रसुतश्रीमदपरादि-
त्यदेव विरचिते याज्ञवल्कीयध मंशाखनिबन्येऽपराक राजनीति- प्रकरणं समाप्तम् ॥ १२॥
समाव्र्रायमाचाराध्यायः प्रथमः ।
+ ख. (लीनभो 1 > ख, तुन ।
------------------------------~------ समापरोऽयमपराकपराभिधापरादिसयविरचितदीकापमेतया- ज्नवल्कंयस्मतो प्रथम आचाराध्यायः ।
धिति ्कक्ण्कक क "गग
सटीकयाज्ञवल्व॑यस्थतो दितीयो व्यवहाराध्यायः।
[ त्र साधारणन्यवहारमात॒काप्रकरणम् । (१)
१ अथ प्रथमेऽध्याये बणीनां नानाविधा धमा उक्ताः । तज च
वक्ष्यमाण व्यवहारदश्ननापदशमानरलय~ ८८ उ्यवहारन्स्वयं प्येत्सम्येः परिवृतोऽन्वहम् "
इत्यत्र धमो विदित इदानीं तमेव व्यवहारदशेनोष पोपेतं कसपध्यायान्तरमारभते । तत्र प्रथम एवाध्याये डः अन त॒ तदङ्गानामिति न वाच्यम्। अङ्कभूयस्त्वेना यात् । तदुक्तम्-“ मृयस्त्वनामयश्चति "` इति । व्युवहाराचपः परवारदहदत्रर धमशाद्चारसाशण क्वि व्यवहारान्वादिमत्तिवादिनोभांषोत्तर पाठको विदरद्धिव्यबहारलाख्वाथेते व सरतया क्ोधंछोभादिविचारकद धर्मशाद्लानसास्तियेव कोपादिव वजेनस्य प्रथगुपादानम् । न दहि अतो धेशाद्लोक्तङिखिरप् धमैव्यवस्थितां परधानं र उत्को चादिरूपेण परवि द्रष्टव्यौ । यद्यपि सभ्यः ६6 2 इत्यत्र भाषोत्तरभम्ः निणेयपाद; सभ्य द्रष्टव्यतया वादि रष्व्यः किं तु | भक दष्यः |
५९६ सपराकापरयभिधापरादिलयविरवितदीकासमेता- [२ हितीयः
( साधारणन्यवहारमात्काभ्रकरणम् 9 ) वक्तव्यः; । अथ वा नणेयपादा अपे सस्यकतेका भकति नपस्य ५राक्षकतया
श्य ईति पाद्चतुहयामपार्थणार्प्ं व्यवहारपद्व्याख्याच नायुक्तम्र् । व्यव्- स्वरूपानखणाय कात्यायन अह्
८* प्रयत्नपाध्ये विच्छिन्ने धमीस्ये न्यायविस्तरे । साध्यमटोऽत्र यो वादो व्यवहारः सर उच्यते " ॥ १--धर्ममार्यातीति धर्माख्यः । न्यायविस्तारो न्यायप्रपश्चः । > प्रतिवादिना विलोपिते ततश्च छिखितसा्यादिपभमाणोप- ध्ये सति यो वादिनोवादः स व्यवहारं शति। अप
, मन्निप्रहायस्त॒ द्रयौतिवदमानयोः । याण्यवक्षत रागरद्षावेवाजतः इते ॥ , विषयमदेनाए्टदश्चधा भिन्नस्य व्यवहारस्य संर `त्िषयमष्टादश्धाऽऽह-- ३ निक्षपोऽस्वामिविकयः। %दत्तस्यानपक्मं च ॥ पविदश्च व्यतिक्रमः । स्वामिपाल्याः ॥ द०इव्[[चकं |
द् । म् ११ | ॥
'यव्रहारपद् स्म्रतम् । इति -श्रदानं तद्दिवादपरदम॒च्यते । प्रद रमृतम् । इति ज. पु° दण्ड पारष्यमुच्यते । देश- च्यत्ते । इति ज पु° भूते समाद्टयेत् । इति
1 11
+ ९ । ॥। (य)
व्यवहाराध्यायः ] याङ्ञवल्कयस्मृतिः। ( साधारणनव्यवहारमादकाप्रकरणम् १)
पदं स्थानं विषय इति यावत् । एषापूणादान ्टत्तरं शतं भवतीलयाद- नारदः-- ^“ एषामेव प्रमेदोऽन्यः शतमष्टोत्तरं क्रियामेदान्मनुष्याणां श्तशार् तथा व्यवहारस्य प्रकारान्तराण्यपिस्रए “५ स॒ चतुप्पाच्चतुःस्थानश्वतुःप् चतुर्ितश्वतु््यापी चतुष्कं अष्ट ङ्गाऽष्टादश्षपदः श तियो निज्यमियोगश्च 7 स्वयमेव चेतान्पकारान्न्याचहे- ५८ ध्मश्च व्यवहारश्च चतुष्पाव्यवहारों इत्थमेतदेव कथपमिलयजाऽऽह ८८ तत्र सभ्ये रि चरितं पुस्त सेभ्येकपरमणलाद्धमेः निणेय इति व्यवहारः र तत्पुस्तकरणे | कलिलः पुष्टनिग्रहः सासनम्! दनां परं बछायः। र नात्पापे साक्षिभि" हारेण बधरूपो सक्षिभिर्सा प्राप्रेऽपि राज ज्नीणां व्यभि वाध्यते । २ छिखितोऽि राजपुरुषेरः
1भिधापरादिद्यविरवितदीकासमेता-[र द्ितीयः- ( साधारणन्यवहारमातुकाप्रकर्णम् १। साध्यत्वा्चतुःपापन उच्यते । णां च रक्षणा चतुहितः ॥ पणश्च सम्यात्राजानमेव च| नो यस्माच्चतुस्यपी ततः स्मृतः " ॥ पो व्याम्रोतति सम्यगसम्यग्दरष्टतया । तदुक्तम् रं पादः साक्षिणमृच्छति । पादो राजानमृच्छति ॥ वं पङ्कस्तथेव च । कारी प्रकैीतितः ” ॥
` गणकंरेखकौ । हतः ? ॥ कस्य माषाष्टेखनेऽन्यादीनां
त्प्रवतेते । न् ॥ | 6 । |] हः । दहोढाभिद- -णादानादो भरषा- बम् । अभियोग